14

MARIA KABIGON
Pagtulon-an (1947)

Kaniadto sa wala pa ang gubat, hayahay ang pagkabutang ko kay nagdawat akog suhol
nga 60 ka pesos matag bulan. Hunahunaa lang hinigugma kong magbabasa nga dalaga ako, usa
day akong gibuhi, ang akong inahan.
Wala ako magminyo. Nganong magminyo. Nganong magminyo, nga sa balay akoy
agalon? Kon magminyo ako, ang akong bana mao nay Señor ug ako, moduko ug magpahiuyon
sa kabubut-on sa Señor, kay kining batasana nato, ang pagkahari sa bana, sukad pa sa panahon ni
Adan. Unsaon ta man!
Wala akoy tinipigang salapi, kay ang akong suhol, ginabarumbada ko kanunay. Mga
mahal pahiyas, mahal nga sapot ug gabiing tanan motan-aw sa sine dala ang kahigalaan nga ako
maoy Tan Berino sa bayad sa sine, ug iniggula pa, mangaon ug sorbete.
Domingo kadto. Si Sinto, ang akong trato, ning adlawa moduaw kanako. Otro idem,
dakung balasubas, kay malingaw ug kaon sa idalit ko kaniya. Sukad, wala ako mahinumdom nga
si Sinto magdala ug gasa alang kanako, bisan makaon nga sarang namong kasaloan kay mokaon
man gayud siya sa balay.
―Maayong hapon, Pasing,‖ matod ni Juling.
―Maayo kay ania ikaw. Manuroy karon kitang gabii kay si Sinto nagadapit kanato.‖
―Unsa? Makigsuroy ka nga anaay Hapon nga gipatay sa dalan Juan Luna? Abi nimo,
ang tanang nagpuyo duol sa namatyan sa Hapon atua gidala sa Normal, sa Kempitay.‖
―Nahibalo ba kaha si Sinto ning hitaboa?‖
―Nahi-Sinto-Sinto ka baya! Hala panghipus dayon,‖ migula siya.
Gilayon gihipus ko ang mga pahiyas, mahal nga sapot ug diyutay kaayong salapi. Si
Nanay nahipugwat sa buto sa pusil nga nagagikan sa gula, duol da sa balay. Labi na nga usa ka
daghong nabati namo, ginuntan sa inuwang sa mga iro.
―Pasing, si Juling ba kahay gipusil?‖ nagkurog si Nanay nga nangutana kanako.
―Kon si Juling man gani, dili kadto madali pagkaigo kay abtik nga pagkabaye.‖
Igong natapus ang akong sulti, nahiabut si Juling nga gikutasan. Nahisukamod sa may
ganghaan namo walay tingog, gikuyapan ug among gitabang. Sa sinugdan, gikuyawan kami kay
abi namo siya ba ang gipusil. Apan walay samad ang iyang lawas.
―Pasing, si Sinto intawon gipusil sa banyagang pikot,‖ nagkanayon si Juling, dihang
hiulian na siya.
―Patay ba kaha?‖ matud ni Nanay.
―Tingale. Kay nakita ko nga napakulub sa yuta ug misidlit ang daghang dugo. Ka walay
bili sa atong kinabuhi karong panahona! Si Sinto nagpadulong na unta nganhi, unya iyang
gikahinagbo ang kamatayon. Unsaon ta man!‖
Wala ako makasumpay dayon sa balita ni Juling, kay ambut naunsa kadtong akong
hunahuna. Kalisang ug kahingawa maoy akong gibati. Mahadlok ako nga mogula kay tingalig
hikit-an kami sa Hapon, mahisama hinoon kang Sinto nga gitagbo ang kamatayon. Kon dili usab
mogula, hiabtan unya sa mga banyaga, dakpon ug paantuson. Kinsay nahibalo kon among-
amongan una… Sus, maayo pay pusilon dayon, kay sa hilabtan ang kanunayng ginadamgo sa
babaye: ang kaputli.
―Pasing, manggula gayud kita ning siyudad. Ayaw kabalaka sa ato unyang kabuhian
didto sa bukid, kay kini,‖ gitudlo niya ang among mga bukton, ―may igong kusog alang sa mga
buhat.‖
Tuod man. Sa among paniid nga nawala na ang mga banyaga, mikaratil kami dayon
padulong sa bukiran sa Sibonga. Bukid sa Manatad, dinhi kami modangop. Balay ni Abing
Isyong maoy gipuy-an namo, kay haduol sa tinubdan.
Ang kanhi Pasing nga mao ray mahimo ang pamustora karon maalam nang mosanggi sa
mais, mokalot sa kamote, sa usa ka pulong, mamuo na ako aron mabuhi, ako ug si Nanay. Si
 15

Juling sanglit akong ig-agaw kauban ko sa buhatan sa kagamhanan ug bag-ong gipatay sa mga
pikot ang iyang amahan, gidapit ko lamang siya sa pag-ipon pagpuyo kanamo.
Bisan gilibutan sa kuyaw, sa kalisud sa panglihok-lihok ug uban pang katalagman tungod
sa gubat, ang naturaliza nagpadayon gayud sa iyang curso. Ug, busa wala mabadlong sa maong
gubat ang gugma sa lalaki ug babaye. Si Juling maoy unang gipana sa bata nga pak-an.
Nakatrato dayon sa usa ka bakwit sama kanamo. Malipayon!
Apan ako nagduhaduha sa pagsalmot nianang pakigtrato kay bisan kadto si Sinto ingon
niadto ang pagkatihik, tamdon ko gayud ang iyang kamatayon. Magbangutan ako sa sulod lang
sa dughan, kay kini maoy buhat nga balaanon. Ang paghandum sa hilum alang niadtong kalag
kang kinsa aduna akoy katungdanan sa mga pagpahinungod sa pag-ampo sa iyang kalinawan
atubangan sa makagagahum, ang Bathala natong tanan.

ENERO 1945. Ning panahona, ang ayroplano, nga maglupadlupad sa kapanganuran ning
lalawigan sa Sugbo pulos na Amerikano. Kay ang sa mga pikot, gumikan sa dakung gahum sa
ayroplano sa Amerika nangahanaw ang tanan, ug wala na patim-aw ning atong lalawigan.
Apan sa maong panahon, ang kahimtang namo sa bukid pait sama sa tinunong
pangyawan. Kay daghan nang mga sapot namo nga nahibaligya ug usahay ibugti namo sa mais
aron makakaon matag adlaw. Usahay magsula lang sa linugit nga lubi, ituslob kini sa asin ug
lami na alang niadtong panahona.
Hain na ang estrelyawong itlog, pan, soriso ug sikwati mabuntag parisan pa sa sinangag
kan-on? Gipulihan sa kamote ug saging. Hain na ang linat-ang karne nga sinagulag hamon, mga
utanong lamian, parisan sa minantikaang isda nga maoy ipaniudto? Gipulihan sa galay sa
kamote, kamunggay ug uban pang utanon ug gisubakan sa una sa ginamus. Apan bisan pa,
kalooy sa langit nabuhi intawon kami ug makaabut pa tingali sa kalinaw.

Bulan sa Pebrero sa maong tuig. Nahidunggo sa lungsud sa Sibonga ang tolo ka PT-Boat
ug usa ka Gunboat. Ang kahinangop sa mga tawo ning hitaboa daku uyamot – dili matukib sa
pulong. Napuno ang lungsod sa mga tawo kay lakip ang mga bukidnon nanlugsong aron lamang
makatan-aw sa mga Amerikano, lakip ako ug si Juling – ayaw kakugang hinigugma kong
magbabasa, kay bisan balanghoy day among pamahaw namustora kamig maayo aron makaparis
sa pagsayaw sa gwapong Amerikano.
Tuod man. Sanglit ang hikay nga giandam sayaw man ug kaon, kami si Juling naapil sa
maong andam. Ang maanindot kay inay mga Amerikano maoy gidalitan, mga Pilipino man
hinoon ing kusog mikaon, kay ang mga matam-is da maoy gikaon sa mga dinapit ug diyutayng
ilimnon nga gikalingawan upod. Apan ang inasal ug uban pang sud-an gikuninitan sa mga
Pilipinhong nanambong. Kami si Juling mikaon usab. Nganong dili? Apan gimidya-midya
namo kay ang tuyo nga dili maglisud unya inigsayaw na.
Nangaon pa gani ang uban misugod na ang sayaw. Ako, kay human na man makakaon,
giduol dayon sa usa ka gwapong opisyal ug mihangyo nga makigsayaw kanako. Sugod dayon,
kausa da sultihi. Nganong magdili nga maoy tuyo? Rumba maoy among gisayaw.
Sa akong paminaw nahauyon ang opisyal ning among sayaw. Kay bisan gisinyasan na
siya sa usa ka opisyal nga sa ato pa, mobanus siya sa pakigsayaw kanako ang akong giparis wala
mokihol milihay hinoon ug nag-utas katawa. Ako sa akong bahin, dili buut nga parisan pag lain
kay nahiuyon ako ning akong paris. Ligdong, simpatiko, linis ang iyang sapot, nangalimyon sa
sabon nga mahumot ug maayong misayaw.
Kay gipaningot na man ako, giuli ako niya sa lingkoranan. Apan igo lang ako
nakalingkod, miduol si Tuding, ang Sibonganhon nga nangulitawo kanako. Mag-aghud
pagtungas ngadto sa Manatad aron lang kono sa pagsud-ong kanako. Tinuod kaha kini?
Si Juling usab, wala ihatag ni Dodong, ang trato, sa Amerikano. Nahadlok? Sila ray
gautas paris hangtud sa pagkahuman sa sayaw. Bubhoan si Dodong, kay bisan kinsang lalaki nga
moduol kang Juling mosiga dayon ang mga mata, lurat-luratan si Juling.
 16

Bulan sa Abril. Sa ika 26 sa Marso nga miagi, maoy pagtakas sa mga Amerikano sa
baybayon sa lungsod sa Talisay, Sugbo. Nagkagubat pa gani ang mga Hapon ug Amerikano sa
bukiran sa Babag, mipauli na kami sa siyudad ug nakawani dayon sa PCAU. Maarang-arang ang
among suhol, kay nagdawat kamig tag 5 ka pesos ang adlaw.
Kadtong opisyal nga naparis ko sa sayaw didto sa Sibonga maoy nagpahimutang
kanamong upat. Ako, si Juling, si Dodong ug ang palikerong Tuding. Kini, sanglit hapit na ma-
abogado kay Bar na man lay kulang, maoy among pangulo sa buhatan.
Gitigum ko na ang akong suhol. Walay mausik, kay may rasyon kami matag adlaw nga
dili gani namo mahurot ug kaon. Labi na nga wala kami mag-abang ug balay, kay wala maunsa
ang among balay nga ania sa dalan Sanciangko. Ang ila hinoon ni Juling gisunog sa mga
banyagang pikot human malipay sa ilang pagpuyo.
Matag Sabado dili kami si Juling makapanihapon sa balay, kay nabatasan na ni Mr. Bell,
ang opisyal nga akong higala ug labawng pangulo sa PCAU, nga ginadapit kami niya kanunay
nga adto manihapon sa usa ka malinis nga restawran. Ug human niini, dad-on kami sa sayaw.
Hayahay kaayo, no?
Si Tuding, kay trato na man kami magpamahit sa iyang mga ngabil inigtan-aw niya nga
mosakay na kami sa jeep ni Mr. Bell kinsa maoy nangunay pagdala sa maong salakyan. Kon
makagayon gani si Tuding sa paghunghong, ingnon dayon ako: ―Pasing, pagbantay intawon sa
imong pagka babaye.‖ Akong tubag: ―Ha? Aron ang tawo hibaloan nga maalam bang
molangoy, kinahanglan ilabay siya sa halawom nga tubig? Ako bisan adto papuy-a sa Amerika
mangita gayud akog Pilipino nga maoy akong higugmaon. Ug kon mahitabo nga didto walay
Pilipino, unsa may anaa niana? Matulog ugod, sa malinawon nga paghinanok.‖

BULAN sa Septyembre. Gibalita nga takpan na ang PCAU kay ipuli ang Base S. Kami si Juling
sanglit kawaning daan sa kagamhanan ug gitawag na man gani sa among buhatan kaniadto,
milihok dayon agig pangandam aron dili mapuko sa panginabuhi. Kay pagkapait sa tawong
walay salapi…
Ning higayona aduna kamiy duha ka bakid bugas humay natigum namo sa among napalit
sa PCAU sa 35 sintabos ang gantang kay sumala sa unahan, may rasyon man kami nga dili gani
mahurot pagkaon sa usa ka adlaw.
Salamat sa gubat. Kay nakat-on ako unsaon pagdaginot, unsaon pagpangartiyo ang
pagpuyo ning wanang sa kinabuhi. Ang mga higala ko kaniadto nga magbantay lang inigkadawat
ko sa suhol kay makipanan-aw dayon sa sine, karon dili na makaduol kanako kay giingnan ko
man sila nga magdaginot na ako kay mitagam sa mga kalisud sa miaging gubat.

BULAN sa Hulyo, 1946. Kay daginotan na man ako, nakatigum akog usa ka libo ka pesos ug
akong gipalit sa duha ka lunang pilapilan nga anaa nahimutang sa Talisay. Ang abut ning duha
ka luna dili namo mahurot kaon ni Nanay. Kay sukad sa miaging Hunyo mibulag na si Juling
kanamo kay naminyo man siya kang Dodong. Malipayon kono sila kaayo ning ilang pagpuyo.
Si Tuding gisulatan ni Mr. Bell nga paadtoon sa Manila kay iyang ipahimutang sa usa ka
buhatang Amerikanhon. Nalipay kaayo si Tuding ning pagdapit ni Mr. Bell kay inigka Agosto
moasdang na siya sa Bar kun pasulit pagka manlalaban.
Nagpaabut ako nga mohisgot si Tuding kanus-a kami magminyo kay may kadasig na ako
sa kaminyoon. Apan ang palikero wala gayud maghisgot. Tingalig hiabtan na ako sa ultima
baraha kay sa miaging ika lima sa bulan sa Hulyo, 25 nay akong kagulangon. Kon mahitabo nga
dili ako maminyo kang Tuding, walay sapayan antuson ko ang palad nga naangkon: ang pagka-
lagas. Kay sa pagkatinuod, nanumpa na ako nga dili na gayud makigtrato kay budlay ang pag-
utas bantay sa kaputli. Kini‘y butang nga labing mahal sa babaye, nga mapalong ang hayag sa
adlaw kon hilabtan siya, gawas sa ganghaan sa kamatayon.
Mao kana ang hiyas nga labing mahal alang sa babaye. Sa usa ka babayeng putli,
motikas sa iyang kalo ang lalaking edukado, but-an, ligdong, may kalag ug kasingkasing. Apan
 17

kanang mga lalaking banyaga, alang kanila kadto walay bili, sama sa panit sa saging nga ilabay
lang sa sagbutan.
Sa pagpanamilit ni Tuding katunga malipayon, katunga masulob-on ang panagway nga
miatubang kanamong duha ni Nanay. Tingalig tinuoray kining iyang tinguha, kay ligdong kaayo
siya nga nakigsulti kanamo.
―Ya Binang, maayong mahibalo ikaw, sa ngalan sa imong pagka mapinanggaong inahan
nga ako mangasawa gayud kang Pasing unya kon malooy si Bathala ug buligan sa kapalaran ma-
manlalaban na ako,‖ matud pa niya.
―Padayon sa imong maayong tuyo. Ako bahin sa kaminyoon alagad lang sa kabubut-on
sa akong anak,‖ tubag ni Nanay, ug dayon misulod sa lawak.
Sa dihang kami na lang duha, mibalhin siya paglingkod ug midutdot kaayo kanako.
Natingala ako ning iyang lihok kay hapit na moduha ka tuig sa among panagtrato wala kining
lihoka niya gamita.
―Pasing, nasabut ko nga ikaw nagduhaduha gayud bahin sa akong paghigugma kanimo.
Kay sukad sa atong paghigugmaay, kanunay kong himatikdan nga buut kang magpalayo kanako.‖
―Tinuod kanang katapusang pulong nga imong gipadayag. Kay sa pagkatinuod, kinaiya
ko ang pagpahilayo sa akong hinigugma, kay nagbantay intawon ako sa akong pagka babaye.‖
―Nasayud na ako gikan sa mga ngabil niadtong namatay, sa imong batasan ug kinaiya.
Na, ari na lang ako,‖ gikalitan niya ako paghalok ug midali pagkanaug.
Wala ako makalihok. Wala makatingog. Ang pagtulon-an nga hikat-onan ko sa gubat
mao ang pagdaginot. Ug karon, kining nahitabo kanako, usa ka pagtulon-an usab nga angay
matngonan sa mga dalaga. Nganong mitugut ako nga kami dang duha ang mag-atubang?
Nganong mitugut si Nanay nga ako‘ng usara makigsulti sa lalaking hinigugma?
Kaha, misalig si Nanay ug ako usab tungod lamang kay mipahayag na nga mangasawa.
Sayop. Ayaw pagsalig ni kang bisan kinsa, samtang ang kamatuorang hingpit dili pa makita.
Aron ang matuod nga hayag sa suga mogula, taptapi una sa tabil nga maitum.
Ug, hangtud sa pagsulat ko ning kaagi, wala pa ako nasayud unsay nahitabo didto sa
Manila niadtong kawatag halok nga nakalibog sa akong ulo nganong nagpakahilum lang siya,
walay sulat ug bisan diyutay lang untang pangumusta nga ipaagi lamang sa panugon kay duna
man siyay kauban nga nahiuli dinhi sa siyudad. Tigmo nga dili pa matag-an.
ooOoo

Lesson
Translated by Erlinda K. Alburo

Before the war, I was comfortable with a monthly pay of P60.00. Consider, dear reader,
that I was unmarried, with only my mother to support.
I didn‘t get married. Why marry, when I was master of the house? Had I gotten married,
my husband would have been Lord and I would bow and follow the Lord‘s will, for this practice
of ours, the husband lording it over, is as old as Adam himself. So be it!
I had no savings though, for I always squandered my pay. I bought expensive jewelry
and clothes and went to the movies every night together with friends that I treated, like a Tan
Berino, [1] not only to the movies but also to ice cream afterwards.
It was a Sunday. Sinto, my sweetheart, would be visiting me. Otro idem,[2] that big
cheap-skate, he always enjoyed eating whatever I prepared for him. I can‘t remember his
bringing anything for me, not even food we could share since he always ate at home with me.
____________________________________
[1] Tan Berino, shortened form of Kapitan Severino, a local leader noted before the war for his generosity.
[2] Otro idem, fr. Sp. ‗otro‘ and Lat. ‗idem,‘ literally ‗another the same,‘ for humorous effect.
 18

―Good afternoon, Pasing,‖ Juling said.

―Good thing you‘re here. Let‘s go strolling tonight. Sinto is asking us.‖
―What? Haven‘t you heard of the Japanese that was killed on Juan Luna? You know,
everybody living near that area was brought to the Kempetai.‖
―Do you think Sinto knows about this?‖
―Sinto-Sinto, that‘s all you talk about! You had better get your things together,‖ she said
and went out.
Right away I got my jewelry, good clothes and some money. Nanay was startled by a
pistol shot outside the house, nearby. We heard a groan, followed by the howling of dogs.
―Pasing, do you think they‘ve shot Juling?‖ Nanay asked me in a trembling voice.
―If it was Juling, chances are they didn‘t hit her, for she‘s a quick one.‖
As soon as I said that, Juling came panting. She fell forward at the doorway without a
sound, in a faint. We tried to revive her. At first, we were afraid that she had been shot. But her
body had no wound.
―Pasing, poor Sinto has been shot by the slant-eyed foreigners,‖ Juling said when she
finally came to.
―Is he dead?‖ asked Nanay.
―Maybe. I saw him lying face down on the ground, a lot of blood streaming from his
body. How worthless is life these times! Sinto was on his way here, then met his death. So be
it!‖
I couldn‘t reply to Juling‘s news. I felt frightened and anxious. I was scared to go out
the house and be seen by the Japanese, and meet death as Sinto did. If I didn‘t go out, the
foreigners might catch up, arrest and torture me. Who knows what abuses I might
receive…Jesus, I‘d rather be shot right away, than have woman‘s most treasured thing violated:
her purity.
―Pasing, we really have to get out of the city. Don‘t worry about how we‘re going to
survive in the mountains, for these,‖ Juling said, pointing to our arms, ―are strong enough to
work.‖ And so, as soon as the foreigners left, we scuttled to the town of Sibonga and sought
shelter in the hill of Manatad. We lived in the house of Abing-Isyong since it was near the
spring.
The former Pasing whose only activity was to doll herself up now knew how to gather
corn and dig for sweet potato. In short, we could do farming in order to survive, me and Nanay.
I asked Juling, who was my cousin and former co-worker in a government office and whose
father had just been slain by the Japanese, to come live with us.
Although surrounded by danger, restricted action, and other hardships that go with war,
nature still took its course. So, the war couldn't silence the love of man and woman. Juling was
the first victim of Cupid. She found a sweetheart in another evacuee like us, and was very happy.
But I was of two minds about reentering the realm of love. Although Sinto had been a
tightwad, I still mourned for him. I would grieve in my heart, for it is a pious act to remember a
soul to whom one had some obligation especially in praying for his eternal rest in the Lord, God
of all things.

JANUARY 1945. This time, all the aircraft flying in Cebuano skies were American. The
Japanese had vanished before the power of these airplanes, and did not appear again in the
province.
But at the same time, our condition in the hills was as bitter as pangyawan [3] leaves
cooked in coconut milk. Most of our clothes we had sold and sometimes swapped for corn so we
could eat everyday. There were some times we ate only coconut meat, dipped in salt, which at
the time we thought delicious.
_____________________________________
[3] Pangyawan, vine whose bitter sap is an aborticide.
 19

Where was our usual breakfast of fried egg, bread, sausage, and chocolate drink along
with fried rice? To take its place we had sweet potato and banana. Where was lunch – of meat
and ham stew, succulent vegetables, and fried fish? Instead we had sweet potato leaves, horse
radish leaves, and other vegetables cooked in salted fish sauce. Nevertheless, by heaven‘s mercy,
we survived and might even see the peace.

IT WAS February of the same year. Three PT-boats and one gunboat docked at Sibonga. The
townspeople received them with unspeakable joy. The town was crowded with people, for those
in the hills came down in order to see the Americans, including Juling and myself. Don‘t be
surprised, dear reader, that even if we had only cassava for breakfast, we groomed ourselves so
we could dance with the handsome Americans.
And so, since the feast was for both dancing and eating, Juling and myself joined the
party. The curious thing is that, instead of the Americans being served, the Filipinos did in almost
all the food, since the guests took only sweets and some wine. But the Filipinos who attended
crowded around the roast pig and other foods. The two of us joined them. Why not? But we
took care to eat moderately so we could still enjoy the dancing.
While some people were still eating, the dancing started. Since I had finished, I was
approached right away by a handsome officer for a dance. I needed to be asked only once. Why
refuse, when that was precisely our purpose? It was a rumba number.
I could see that the officer was enjoying our dance. My partner looked away and laughed
when a fellow officer signalled for him to take over. I couldn‘t object, for my present partner was
very good. He was formal, charming, neatly dressed, smelled of fragrant soap, and danced well.
Since I was already in a sweat, he returned me to my seat. I had just sat down when
Tuding, the Sibonga youth who was courting me, approached. He swore I was the only reason he
endured the climb to Manatad. I wondered if this was true.
Juling, too, would not be released by Dodong, her sweetheart, to the Americans. Scared?
The pair of them monopolized each other the whole time. Dodong was the jealous type who
would glower at any guy who dared go near Juling and at her, too.

IT WAS the month of April. Earlier, on March 26, the Americans had left the beaches of Talisay,
Cebu. While the Americans and Japanese were still fighting in the hills of Babag, we returned to
the city and found work at PCAU. [4] Our pay was good at P5.00 per day.
The officer who had been my partner at the Sibonga dance helped us four to get jobs:
myself, Juling, Dodong and the philanderer Tuding. The last, who needed only to pass the bar to
become a lawyer, was our office boss.
Already I was saving part of my pay. We spent nothing, since we couldn‘t even consume
our daily food ration. Also, we didn‘t have to rent a house since our house on Sanciangko street
was intact. Unfortunately, Juling‘s house was burned by the Japanese after they had enjoyed
living in it.
On Saturdays, Juling and I didn‘t take supper at home, for Mr. Bell, my officer-friend
who was chief official of PCAU, would invite us to supper at a clean restaurant. After that, we
went dancing. An easy life, wasn‘t it?
Tuding, my sweetheart, used to bite his lips when he saw us get into the jeep which Mr.
Bell drove himself. Every chance he got he would whisper to me: ―Pasing, please take care of
yourself.‖ My reply: ―What? Does one have to be thrown into the deep sea so she‘ll know how
to swim? Even if I were to live in America, I would look for a Filipino to love. If there were
none, so what? I‘d go to sleep peacefully.‖

IT WAS September. The PCAU was to close shop, and Base S would take its place, it was
_________________________________________
[4] PCAU – Philippine Civil Affairs Unit, tasked to bring civil order to the war-ravaged city.
 20

announced. Juling and I, who were old government employees, had to move fast. It‘s not easy
for anyone to be jobless…
Thanks to the war, I had learned how to economize and to manage through this vast space
of life. My friends who used to watch out for payday so I could take them to the movies would
not come near me anymore, for I told them that I had learned a lesson from the hardships of the
war and that I was saving my money.

IT WAS July of 1946. Because of thrift, I had accumulated a thousand pesos with which I bought
two ricefields in Talisay. The produce of these two lots was more than enough to feed Nanay and
myself. Since June, Juling was living apart, having gotten married to Dodong. They were very
happy together.
Mr. Bell had written Tuding to come to Manila and work for an American company.
Tuding was very glad over Mr. Bell‘s invitation, for he would take the Bar exam in August.
I was eagerly waiting for Tuding to say something about our getting married, but the
philanderer never mentioned it. It might have been my last card already since on my last birthday
on July 5, I was 25 years old. If I wasn‘t fated to be his wife, I couldn‘t do anything, and my lot
would be that of an old maid. In fact, I had vowed not to fall for anybody else, for it was a hard
thing to be constantly on guard for one‘s purity. This is the most precious possession of woman,
so that the sunlight would dim were she violated, aside from death.
The most valuable jewel of woman. For the chaste, a man would doff his hat off who is
educated, formal, with a heart and soul. But to the rascals it‘s nothing, just like a banana peel to
be thrown among the weeds.
When Tuding came to say his goodbyes, he faced both Nanay and myself with a half-
happy, half-sad look. Perhaps his intentions were serious, for he spoke to us formally.
―Ya Binang, you should know as a loving mother, that I mean to marry Pasing when God
shall have mercy on me and help me become a lawyer,‖ he said.
―Go on with your good intentions. On the matter of marriage, I shall agree with whatever
my daughter wants,‖ Nanay replied, then went inside the room.
When the two of us were left, he changed seats and came near me. I was surprised by
this action, for ever since we became sweethearts two years ago, he didn‘t act like this.
―Pasing, I can feel that you have doubts about my feelings for you. Ever since we got
together, I have always noticed that you keep your distance.‖
―Yes, what you last said is quite true. I try because I‘m constantly on the lookout for my
virtue.‖
―I learned from the lips of your former sweetheart just how it was with you. Well, it‘s
time I went,‖ he kissed me suddenly and went down in a hurry.
I couldn‘t move. I couldn‘t speak out. The lesson I learned from the war was thrift. And
now, what happened to me is another lesson that other women should take note of. Why did I
allow the opportunity for only the two of us to be alone? Why did Nanay leave me to talk with
my sweetheart alone?
Maybe, Nanay and myself were too trusting just because the guy had declared his
intentions. Wrong. Don‘t trust anyone, while the full proof isn‘t there yet. So that the light can
shine very clearly, cover it first with a black veil.
While I write this story, I still don‘t know what happened in Manila to that stealer of
kisses. My mind is confused why he has kept silent, without any letter or even a small greeting
through a friend who came back to the city. A riddle that can‘t be guessed yet.

ooOoo