Η θεσμική διάσταση ............................................................................................................................ 95

Διοικητική δομή ................................................................................................................................... 97

Φορολογία και οικονομική κατάσταση.............................................................................................. 100

Δίκαιο και δικαστική εξουσία ............................................................................................................ 101

Οι εξωτερικές σχέσεις του πατριαρχείου ........................................................................................... 102

Εκκλησία και πολιτική ....................................................................................................................... 105

Εκκλησία και παιδεία ......................................................................................................................... 108

Τα μοναστήρια ................................................................................................................................... 109

Τα άλλα πατριαρχεία της Ανατολής ................................................................................................... 111

Εκκλησία και κοινωνία. Μια αποτίμηση ........................................................................................... 112

ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ (Δ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΙΟΥ)................................................................................... 116

Γενεαλογία και συνθήκες δημιουργίας .............................................................................................. 116

Μια στοιχειώδης τυπολογία ............................................................................................................... 118

Οργάνωση και λειτουργία των κοινοτήτων ....................................................................................... 120

Το εύρος των κοινοτικών καθηκόντων .............................................................................................. 121

Η άνοδος της προυχοντικής ελίτ και το κοινοτικό φαινόμενο ........................................................... 123

Περιορισμοί της προυχοντικής εξουσίας. Οθωμανοί, Εκκλησία, συντεχνίες, ένοπλες ομάδες......... 125

Σύνοψη ............................................................................................................................................... 126

ΟΙ ΕΝΟΠΛΕΣ ΟΜΑΔΕΣ (Δ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΙΟΥ) ....................................................................... 129

Οι ληστές............................................................................................................................................ 130

Οι δυνάμεις εσωτερικής ασφάλειας ................................................................................................... 132

Πολιτικές συμπεριφορές, αξιακοί κώδικες και οικονομικές στρατηγικές ......................................... 134

Stradioti, στελέχη ξένων στρατών, πειρατές και κουρσάροι ............................................................. 137

Σύνοψη ............................................................................................................................................... 138

  

ΟΙ ΦΑΝΑΡΙΩΤΕΣ (Φ. ΚΟΤΖΑΓΕΩΡΓΗΣ) ...................................................................................... 141

Η θεσμική διάσταση .......................................................................................................................... 141

Προϊστορία, εμφάνιση και ανάδυση των Φαναριωτών ..................................................................... 142

Τα τρία κρατικά αξιώματα ................................................................................................................. 144

Κοινωνική συγκρότηση των Φαναριωτών......................................................................................... 149

Η πολιτική ιδεολογία των Φαναριωτών ............................................................................................. 151

Συμπεράσματα ................................................................................................................................... 152

ΟΙ ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ (Φ. ΚΟΤΖΑΓΕΩΡΓΗΣ) ...................................................................................... 155

Η μελέτη των πληθυσμών .................................................................................................................. 155

Δημογραφικά χαρακτηριστικά ........................................................................................................... 156

Παράγοντες που επηρεάζουν τη δημογραφία .................................................................................... 160

Μετακινήσεις πληθυσμών ................................................................................................................. 162

Εξισλαμισμοί ..................................................................................................................................... 165

Σύνοψη ............................................................................................................................................... 168

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ (Δ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΙΟΥ) ...................................................................................... 170

Η αγροτική οικονομία ........................................................................................................................ 170

Η μεταποιητική δραστηριότητα ......................................................................................................... 175

Η θεσμική οργάνωση της αγοράς: οι συντεχνίες ............................................................................... 177

Η εμπορική κινητοποίηση.................................................................................................................. 180

Η ναυτιλιακή δραστηριότητα............................................................................................................. 188

Οι δημοσιονομικοί καταναγκασμοί ................................................................................................... 189

Οι δημοσιονομικοί μηχανισμοί .......................................................................................................... 194

Η ΔΙΑΣΠΟΡΑ (Φ. ΚΟΤΖΑΓΕΩΡΓΗΣ) ............................................................................................. 199

Εισαγωγικές παρατηρήσεις ................................................................................................................ 199

  

Αιτίες μεταναστεύσεων...................................................................................................................... 200

Μορφές οργάνωσης των παροικιών................................................................................................... 203

Πληθυσμός ......................................................................................................................................... 205

Οικονομικές δραστηριότητες ............................................................................................................. 206

Παιδεία ............................................................................................................................................... 209

Ταυτότητες ......................................................................................................................................... 211

Πολιτική ιδεολογία και δραστηριότητα ............................................................................................. 212

Παραδείγματα ελληνικών κοινοτήτων της διασποράς ...................................................................... 213

Παράδειγμα 1: Η ελληνική κοινότητα Βενετίας ................................................................................ 213

Παράδειγμα 2: Η ελληνική κοινότητα Βιέννης ................................................................................. 215

Σύνοψη ............................................................................................................................................... 218

Η ΠΑΙΔΕΙΑ (Φ. ΚΟΤΖΑΓΕΩΡΓΗΣ) ............................................................................................... 221

«Το κρυφό σχολειό»........................................................................................................................... 221

Η πρώιμη περίοδος ............................................................................................................................ 222

Η μέση περίοδος ................................................................................................................................ 224

Η ώριμη περίοδος: ο Διαφωτισμός .................................................................................................... 227

Σύνοψη - Συμπέρασμα ....................................................................................................................... 237

Η ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ (Δ. ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΙΟΥ) ................................................................................ 239

Τα διοικητικά σχήματα ...................................................................................................................... 243

Το εκκλησιαστικό ζήτημα .................................................................................................................. 246

Οι κοινωνικές ιεραρχήσεις ................................................................................................................. 247

Γαιοκτησία, οικονομία, δημοσιονομικές πραγματικότητες ............................................................... 251

Μια σύντομη αποτίμηση της Βενετοκρατίας..................................................................................... 253

Τα μετα-βενετικά Ιόνια νησιά (1797-1821) ....................................................................................... 253

  

 
  

Πρόλογος

Η περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας για την ελληνική ιστορία αποτελεί μια «δύσκολη περίοδο»
για τους ιστορικούς. Διάσπαρτες και αποσπασματικές πηγές, λειτουργία προνεωτερικών μορφών
στις κρατικές λειτουργίες και τις κοινωνικο-οικονομικές πραγματικότητες που βίωνε ο ελληνισμός,
συνθέτουν ένα σύνολο, ιδιαίτερα δύσκολα διαχειρίσιμο για τους ιστορικούς της νεότερης εποχής.
Ίσως για αυτό, σε συνδυασμό με θεωρητικές ιστοριογραφικές επιλογές, ενώ τις τελευταίες δύο
δεκαετίες έχουν δημοσιευτεί αρκετές ιστορίες της νεότερης Ελλάδας, καμία δεν περιλαμβάνει εξίσου
με την αφήγηση του 19ου και του 20ού αιώνα τους προηγούμενους αιώνες. Η επιμέρους ιστορική
έρευνα, πάντως, από τη δεκαετία του 1970, όταν γράφτηκαν κάποια βασικά εγχειρίδια για την
περίοδο, έχει προχωρήσει και έχει αποδώσει καρπούς σε αρκετούς τομείς.
Από την άλλη, η διδασκαλία μαθήματος ελληνικής ιστορίας για την περίοδο από τον 15ο
μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα γίνεται σε όλα τα ιστορικά τμήματα των ελληνικών πανεπιστημίων.
Η αναζήτηση διδακτικού εγχειριδίου για τους φοιτητές οδηγούσε συχνά τους διδάσκοντες – και εμάς
προσωπικά – στο να προσφέρουν παλαιότερα βιβλία, συμπληρώνοντάς τα με δικές τους σημειώσεις
ή με την παράδοση στους φοιτητές «σώματος» (corpus) διαφορετικών κειμένων (συνήθως άρθρων).
Το αίτημα για τη συγγραφή ενός πανεπιστημιακού εγχειριδίου, ευσύνοπτου, που να περιλαμβάνει τις
νέες προσεγγίσεις της ιστοριογραφίας, διεθνούς και ελληνικής, ήταν έντονο. Αυτή η έλλειψη και
συγχρόνως η διδακτική ανάγκη μας ώθησε στο να προτείνουμε στο πρόγραμμα «ΚΑΛΛΙΠΟΣ» τη
συγγραφή του παρόντος. Η προσπάθειά μας ήταν να δώσουμε κατά το δυνατό ένα επικαιροποιημένο
στις σύγχρονες τάσεις και τα ερευνητικά πορίσματα, πλήρες και συνάμα ευσύνοπτο βιβλίο για
διδακτική χρήση των ελληνικών πανεπιστημίων. Ελπίζουμε να επιτύχαμε το στόχο μας.
Τέλος, οφείλουμε να εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας στην κριτική αναγνώστρια, κ. Σοφία
Λαϊου, επίκουρη καθηγήτρια οθωμανικής ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, για τις καίριες
επισημάνσεις και παρατηρήσεις της. Επίσης, στον κ. Γιώργο Σιδηρόπουλο, αναπληρωτή καθηγητή
ιστορικής γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, για τη σύνταξη των δύο χαρτών. Περιττό να
αναφερθεί ότι οι όποιες ελλείψεις και λάθη βαρύνουν αποκλειστικά τους συγγραφείς.

Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 2016

Οι συγγραφείς