n]pe

jl
e
c
e
gn c
c
eo
( ) meuueuueeng
DeueewnfJemeuuece

ke
â
e
h
eefj
Û
eÙ
e
k
e
g‚
⁄uee
si
en
]pe
j
le
ce
gn
c
c
eo
(m
e.
)m
ese
fo
u
ek
e
‚
er
i
e
nje
F&Ÿ
ee
Wm
esv
e
h
e‚
jl
ek
e
‚
jl
e
sn
w~
ke
g‚
⁄ue
e
sie
n]p
ej
l
ec
egn
c
c
eo(
me
.
)h
ej
c
ej
e
fc
e
öv
e
sk
e
s‚
e
fue
Snc
esM
e
e l
e
wŸ
e
e
jjnl
e
sn
w~
S
wm
e
ek
e
‰Ÿ
e
e
W?
p
e
e
ve
e
rS
ke
g‚
⁄me
l
Ÿe
De
e
wj
l
eL
Ÿ
en
]p
e
j
le
ce
gn
c
c
eo
(m
e
.
)k
es‚
ye
ej
sc
e
W~
 n]pe
jl
e
c
e
gn c
c
eo
( ) meuueuueeng
DeueewnfJemeuuece

ke
â
e
h
eefj
Û
eÙ
e
Tanveer Publication
Hydro Electric Machinari Primaises
A-13, Ram Rahim Udyog Nagar, Bus stop lane,
L.B.S Marg, Sonapur, Bhandup (West)
Mumbai- 400078
Phone - 022-25965930 Cell- 9320064026
E-mail- hydelect@vsnl.com, hydelect@mtnl.net.in
Website- www.freeeducation.co.in
www.tanveerpublication.com
 No Copyright

bl iqLrd dh dkWih&jkbV D;q- ,l- [kku ds ikl gSA exj bl iqLrd

esa dqN deh ;k T;knrh uk djsa rks bl dh bt+kt+r gS dh bl iqLrd
dks dksbZ Hkh cxSj btkt+r VªkUlysV dj ldrk gS vkSj Nki ldrk gSA
vxj vki bl fdrkc esa dksbZ x+yrh ikrs gSa rks d`i;k gesa lwfpr djsa
rkfd ge mls vxys laLdj.k esa nq:Lr dj ldsa A

n
]p
e
j
lec
e
gn
c
c
eo
(m
e
.
)ke
â
eh
ee
fj
Û
e
Ùe

ISBN No- 978- 93- 80778- 15- 0

978-93-80778-21-1

50/-
 3

izLrkouk
F &Õe
j v e sÙ e n y e Çcn e
b[ 4 5 0 ke â j e s[ Je<e &h e tJe& Ùe n h egm l e
k eâ F m e e
rn sl e ge fu eK e e ri e F&n w~ D e e h e m egve er
yele e Ù e
eL e e ~ F &Õ ej v esF m e ye Çc n e
b[ D e ewj ceeveJep ee e e m
fl egve
e F &y eel e e
sh e
j efJ e
M J e e m e ve e k eâj W~O e c e&k e sâ ye ej sc eW
ke
â esy e
ve
e v e sk esâh e n u e sn c e
e j e
rD eel c ee S by e
veeF &L e
er n j p eev eke â e
j erk eâ
e sp ee bÛ e sh e
j K e
W, M eesO e k
e â j WD eewj
(h e
e fJ e$
ek e gâ
j D e
ev e7 : 1 1 ) ~ D eL ee &l en ceF m e m en e re fveC e&Ù e hej he n gbÛ esk e â e rke â e sefM eM ek eâ jW~ D e eh e keâ er
yeÇc
n e
b[ c eWy en gl
e u e cy ee rD eJ e
efOem esn w~ De e
lce e v e ° O ec e
&D eewj efJe M Jeem e k eâe re fo M e e c eWu e
e he j J ee n e
rD e eh e
ven eRn e
sle e rF m eefu e S Y e
efJ
e < Ùe ceWY e e rn c e D ev e e k
bl e
â ec e j ve sk e sây eeo k eâe p e
e rJ e v e y e y e e&o k eâj m ek eâl eern w~
ke
â eu ele
k e â F m e c e Wj nWi es~ F m eefu e S F m e cee c eu e sc e Wi e bY e erj jn sD e e wj m e n er
efveCe &Ù eu e
W~
n ceD e ev e sJ e e
u e sD e ble keâe u e ce
Wm egK e mesjn WiesÙ e
e
og:K emes, Ù e n n c ee je F m e O ej le
erh e j 6 0 Je <e&k sâ o
e sM e c eWp eesm e
bc Ø
e o e efÙ e k eâo biesn e sj n sn w~ D eewj
pe e
rJ e vehej e fv e Y e
&j ke âj l e e n w~ n c ekeäÙ e e p ee
rJeveM ewu e
er u e e
si
e eWke sây e e
rÛ e pee sv eh eâ j l e he wâ u eeF &p ee j n e rn w~ F m e
D eh ev ee
S e fp e m e m esn c e ke â
e sc e
jve sk e sây e eo m e gK e h e
gm l
e keâ m esc egPesD e e M e e n wk e âerJ e n Y ee
rk e âc e n esie er~
Øe
e h l enesÙ e n y en gl e ce n òJeh e
gC e&Øe
M v e n w~
ce Qv esÙ en h e
gmlek e ây en gl e m e e ro tm ej erh e gm l e k e Wâh eÌ{
F m ek e
sâe fu e S D e eh e ke
â e
sm J e Ù
ebM ee sO e D ee
wj % e e v
e k e
â je fueK ee rn Q~ nesm e k eâl e e n wc egP e m e
sm e c e P e v e sc eWÙ e e
cebLe v ekeâj v e e n esi e e ~ n c e D e e
wj Dee h e m e
sh enu esY e
er e
fu e
K ev e
sc e Wi e uelee rn gF &n eW~ D e e h e mese fJ e v e
l e e rn wk e sâ
yen gl emesD e e Û e e
Ù e&D e e wj e
fJe É e vee
Wve sS sm ee nerM e esO e D eeh
e keâe sF m e c e
WS sme e rk e â e sF &y ee l e u eiesp ee sefk e â
m e e
rk e sâ
De e wj %ee
v e c e bLe v e efke â
Ù e e nw~ Y eeJe v eeD ee Wk e â
es" sm e h e n gBÛ el e e rn e s, Ù ee e fk
e â m e erk eâ e
D ehe
c e
e ve k eâ j leern e s, Ù e e F m e c e Wk eâ esF&y e e
l eÙ e e l e
L Ù e
F m eh egm l e ke âk esâD e O Ùe e
Ù e 9 ce WS sm ee
rn e
rk e gâÚ
i eu e
l e e
fu eK e ieÙee n esl e e sc e
gP esF m ek eâ erm e
tÛ e v ee o W~
e
fJ e
É eve
eWk esâe fJ e Ûe ej e fu e K esn we fp
evn e
Wv e sp e e
rJ
ev e Y e j
n c eF m esm e gO e ejvesk e â
e rh etj e rk e â
e sefM e
M e k
e âj Wie s~
Me esO e D e e
wj % e
ev e ce bL e ve efk
e â
Ù e
e n wD eewj e fk
eâ m e
er
vele erp e
shej h e n gbÛe sn w~ D e e he k e â
e Ye eF &
c en eh eg®<e% e
ev
e e
r J e
so JÙe
e
m ep eer,c e
n e
k
eâ
efJe Q.S.Khan
le
gu emeero e m
e pe
er,m e
ble l
egk
eâ
e
jec
e
, Ùe
sM e
gef¡
eml e
De
e wj hydelect@vsnl.com
ye
n gle m ese
fJe
É eve
eWvesn ]pej
lec
egnc
c eo (
m e
. )k
e âe
r
Øe
M ebmee keâ
ernw~ D eiej nc
e Y
e
ern ]pe
j le c
egn
cc
e o
(me. ) k e
sâ y
e
ejsceWh
e tjerpeeve
k
eâ
ej
e
rØee
h le ke
â
jW~
G v
ek
e âe
s
pee
bÛ esD eewjhe
j K e
WD e e
wj e
fh
e
â
j Deh
eve se
fJeM
J e
emek
e âe
e
fv
eC e
&Ùe u e
Wleesnc ee
j sc ej
v
esk
e
sâye e
o , D e
e
wj F
m e
Oejl eerh ej Ye
ern c eej smehe
â
uel
e
e kesâD eJ
eme
j ye
Ì[
pee
l esn w~
 4

1
.
k
e äÙ
e
e D
ee
he F &Õe
j k
e
â
esce
e
v e
le
sn w? .
. .
. ... .. .. . . .
... .
.... .
..
..
..
..
..
.
..
.
..
.
..
.
.0
5
2
.
h
e w]i
e
c ye
jk e
â
e wv
e?.. .
.
....
. ..
.. . . ....... .. .. . . ....
. .... .
.
...
..
.
..
..
..
.
..
.
..
.
.
.08
3
.
n ]p e
j lec
e gn
c c
e o( m
e
.) k
esâhe
tJ e&p e...
. .. ... . .. . .
... .
.. ...
..
..
..
..
..
.
..
.
..
.
..
.
.1
2
4
.
n ]p e
j lec
e gnc c
e o( m
e
.) k
eâe h
e e fj J e
ej... .. . .. . ..... .
.... .
..
..
..
..
.
..
..
.
..
.
..
.
.1
7
5
.
n ]p e
j lec
e gnc c
e o( m
e
.) k
eâe h
e w]i e c y
ejerme sh en u e sk
eâe pee
rJ
e v
e
..
..
..
..
..
.
..
.
..
.
..
.
.1
9
6
.
n ]p e
j lec
e gnc c
e o( m
e
.) k
eâe h
e w]i e c y
ejerkesâ yee o ke
âep ee
rJe
v e
.
...
.
..
..
..
..
.
.
..
.
..
.
.2
1
7
.
n]p e
j lec
egn c c
e o( m
e
.) k
e
sâ Dee Û e j
C e k
ewâm esL es?. ... .
.... .
..
..
..
..
.
..
..
.
..
.
..
.
.2
9
8
.
n]p e
j lec
egn c c
e o( m
e
.) k
e
sâ Gh e o sMe..... . ... . . ....
. .... .
.
...
..
.
..
..
..
.
..
.
..
.
.3
7
9
.
n]p e
j lec
egn c c
e o( m
e
.) k
e
sâ yee j sc eWe
fJe
É eveeWk esâ e
fJe
Û e
ej.. .
.
...
..
..
.
..
..
.
..
.
..
.
.4
2
1
0
. h
e w]i
ec
ye
j e
Wk esâ
ogMc
ev
e k
e
â e
wv
e? . . ....... . .. .. . ....
. .... .
.
...
..
..
.
..
..
.
..
.
..
.
..
49
1
1
. k
e äÙ een
]p ej l e
cegn
c
ceo( me
. ) e fn
bme
e ke â
e refM e# ee osl
e
sL es?
..
..
..
..
.
..
..
.
..
.
..
.
.5
3
1
2
. n]p ej
le c
e gn cc
eo (
me.) ke
âer1 2 hee
flveÙee Bk eäÙe
eWL e
e
r?.. .
..
..
..
..
.
..
..
.
..
.
..
.
.6
3
1
3
. n
]p ej
le c
egn cc
eo (
me.) ke
âe D e e
K e
j e
rh ewieece ce
eve
J e
peee
fle
ke
sâ
ve
e
ce
.
..
..
.
..
.
..
.
.7
1
1
4
. D
e e
fi
v
ek e
âe jnm Ù
ek
eäÙ
e
e nw? . . ....... . ... . . ....
. .... .
.
...
..
.
..
..
..
.
..
.
..
.
..
7
3
1
5
. n
]p ej
le c
egn cc
eo (
me.) ke
âe e fp e
Jev
e S k
e â v e
]p ej ce
W..... .
.
...
..
..
.
..
..
.
..
.
..
.
.7
7
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 5

k
e
‰Ÿ
e
eD
e
eh
e
F&M
J
e
jk
e
‚e
sc
e
e
ve
l
e w?
sn
keäÙee Deehe Skeâ F&MJej keâes ceeveles nes? heeveer mes ngDee nw~ 1400 Je<e& hetJe& kegâjDeeve ceW
vener? F&MJej ves keâne nw efkeâ meYeer peerefJele ØeeefCeÙeeW keâes
nceves heeveer mes pevce efoÙee~
keâesF& yeele vener~ (heefJe$e kegâjDeeve 21-30)
ceQ Deehe mes kegâÚ ØeMve hetÚlee ntB~ ke=âheÙee Gme keâe ØeeÛeerve Ùegie
l ceW ueesieeW keâer Ssmeer meesÛe Leer efkeâ
Gòej oW~ metÙe& Deewj Ûebõcee oesvees ceMeeue keâer lejn peueles nw
l yeermeJeer Meleeyoer (1900 AD) ceW Deewj ØekeâeMe hewâueeles nw~ 19 Jeer Meleeyoer ceW
Jew%eeefvekeâeW ves Fme yeele keâes peevee efkeâ DeejbYe ceW Jew%eeefvekeâeW ves Keespe ueieeÙee efkeâ kesâJeue metÙe& ner
keâesF& yengle iece& Úesšer meer Ûeer]pe Leer~ pees Skeâ Dehevee FËOeve peueekeâj ØekeâeMe efyeKesjlee nw~
Oeceekesâ keâer lejn hewâuevee Meg® nes ieF&~ Deewj Ûebõcee lees kesâJeue metÙe& kesâ ØekeâeMe mes GpJeefuele
hewâueles hewâueles meejs yeÇcneC[ ceW hewâue ieF&~ Fmes nw~ Ùener leLÙe 1400 Je<e& hetJe& heefJe$e kegâjDeeve
Big Bang Theory keânles nw~ peye Jen kegâÚ ceW efueKee ngDee nw, (heefJe$e kegâjDeeve 25:6)
" b[er ngF& lees iejce OegbJes keâer lejn nes ieF&~ efheâj l ØeeÛeerve keâeue mes ueesieeW keâe efJeMJeeme Lee efkeâ
Deewj " b[er ngF& lees Oejleer DeekeâeMe yeves~ Oejleer hej Oejleer efmLej nw~ metÙe& Ûebõcee Deewj meeje yeÇcneC[
nj lejheâ heeveer heeveer nes ieÙee~ efheâj peceerve heeveer Fme he=LJeer kesâ Ûeejes Deesj Ûekeäkeâj ueieeles nQ~
kesâ veerÛes mes Ghej G" e
r~ D eewj hee v eermesm eY
ee
rØe
e
C ee
r
h ewo e n gS ~ 1609 ceW pece&ve Jew%eeefvekeâ Johnannas
Kepler ves Fme leLÙe keâer Keespe keâer efkeâ meejs
l heefJe$e kegâjDeeve pees 1400 Je<e& hetJe& hue@vesš metÙe& kesâ Ûeejes lejheâ Ûekeäkeâj ueieeles nQ,
DeJeleefjle ngDee nw~ Gme ceW efueKee ngDee nw efkeâ Deewj Deheves axis hej Yeer Ietceles nQ~ yeermeJeerb
henues Oejleer Deewj DeekeâeMe meye iejce OegDeeB Les~ Meleeyoer ceW Ùen helee ueiee efkeâ metÙe& Yeer efmLej vener
F&MJej ves Gmemes Oejleer Deewj DeekeâeMe keâe efvecee&Ce nw~ Ùen Yeer Deheves axis hej Ietcelee nw Deewj meejs
efkeâÙee~ (heefJe$e kegâjDeeve 41-11)
hue@vesšme keâes meeLe ueskeâj 150 ceerue/meskebâ[ keâer
lees pees melÙe Deewj leLÙe Jew%eeefvekeâeW keâes yeermeJeer ieefle mes Solar Apex kesâ Ûeejes lejheâ Ûekeäkeâj
Meleeyoer ceW ceeuetce ngS Jen 1400 Je<e& hetJe& ueieelee nw~ Deewj Skeâ Ûekeäkeâj 200 Million
heefJe$e kegâjDeeve ceW kewâmes Dee ieS? Je<e& ceW hetje keâjlee nw~
Fme Øekeâej kesâ kegâÚ melÙe, leLÙe Deewj ØeMve 1400 Je<e& hetJe& ner F&MJej ves Fme leLÙe
efvecveefueefKele nw~ keâes heefJe$e kegâjDeeve ceW efueKe efoÙee Lee efkeâ metÙe&
Deewj Ûebõcee Ùen meye Deheves-Deheves Orbit ceW
l Jew%eeefvekeâeW ves 1800 A.D. ceW Devegceeve Ûekeäkeâj ueieeles jnles nQ~ (heefJe$e kegâjDeeve 21:33)
ueieeÙee efkeâ meYeer peerefJele ØeeefCeÙeeW keâe pevce
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 6

metÙe& ceW Helium iewme

l keâe Fusion neslee nw~
Fme Øeef›eâÙee mes Tpee& Deewj ØekeâeMe efvekeâueleer nw~
peye metÙe& ceW Helium iewme meceehle nes peeSieer
lees Fusion heÇef›eâÙee Yeer ®keâ peeSieer lees metÙe&
"b[e nesvee Meg® nesiee~ Jen Skeâ iegueeyeer jbie keâe
iewme keâe ieesuee yeve peeSiee Deewj hewâueles hewâueles
he=LJeer keâes Yeer Deheves Deboj meceeuesiee~ Gme meceÙe
DeekeâeMe iegueeyeer vepej DeeSiee~ Deewj Oejleer hej
nj peien kesâJeue efove nesiee~
veeceeW mes Yeer peevee peelee Lee~ pewmes peewjn, pejjen
FlÙeeefo~ kegâÚ Je<eeX henues Jew%eeefvekeâes ves helee
ueieeÙee kesâ Sšce mes Úesšs heešeakeâue Yeer nw efpemes
Sub-Atomic particles keânles nw~
1400 meeue henues F&MJej ves Fme leLÙe keâes
heefJe$e kegâjDeeve ceW efueKe efoÙee Lee kesâ ATOM mes
Úesšs heešeakeâue keâe DeefmlelJe nw pees F&MJej kesâ
%eeve ceW nw~ (heefJe$e kegâjDeeve, 34:3)

Fme leLÙe keâes Jew%eeefvekeâeW ves heÛeeme Je<e& hetJe&
Keespe efvekeâeuee nw, peye kesâ Ùen leLÙe 1400
Je<e& hetJe& ner heefJe$e kegâjDeeve ceW efueKee ngDee nw~
(heefJe$e kegâjDeeve, 55:37)
(Deewj Ùen efove keâÙeecele (ØeueÙe) keâe efove
nesiee~)
l ØeeÛeerve keâeue mes ueesieeW keâe Ssmee meesÛevee Lee
efkeâ DeekeâeMe ceW oes leejeW kesâ yeerÛe kegâÚ Yeer veneR
nww~ kegâÚ Je<e& henues Jew%eeefvekeâeW ves helee ueieeÙee kesâ
Gvekesâ yeerÛe Yeer hueepecee nw~ (Plasma is
fourth state of matter)
peye efkeâ Ùen leLÙe 1400 Je<e& hetJe& ner
heefJe$e kegâjDeeve ceW efueKee ngDee nw efkeâ Gvekesâ yeerÛe
Yeer kegâÚ nw~ (heefJe$e kegâjDeeve- 25:59)
l 1925 ceW Edwin Hubble ves Fme yeele
keâe helee ueieeÙee efkeâ yeÇcneC[ ceW pees
DeekeâeMeiebiee (Galaxy) nw Jen Skeâ otmejs mes
otj pee jner nw~ Ùee Ùen yeÇcnebC[ hewâue jne nw~
‘‘nce Fme yeÇcneb[ keâes hewâuee jns nQ’’ Ùen
yeele F&MJej ves 1400 meeue henues ner heefJe$e
kegâjDeeve kesâ DeJeleefjle keâj efoÙee Lee~
(heefJe$e kegâjDeeve-51:47)
efkeâmeer Yeer
l heoeLe& keâe meye mes Úesšs keâCe keâes
ATOM keânles nw~ ØeeÛeerve keâeue ceW Fmes otmejs
l Oejleer hej yengle mes Ssmes peien nw peneB mecegõ
ceW oes Øekeâej kesâ heeveer nw~ Deewj Jen oesveeW heeveer
Skeâ otmejs ceW Mix veneR nesles yeefukeâ Deueie-
Deueie jnles nw~ Ssmee Meditaranian sea ceW nw
Deewj Atlantic Sea ceW nw~ Deewj Fme leLÙe keâe %eeve
ueesieeW keâes 100 Je<e& hetJe& ngDee~ peye efkeâ Fme
leLÙe keâes F&MJej ves 1400 Je<e& hegJe& ner heefJe$e
kegâjDeeve ceW efueKe efoÙee Lee~
(heefJe$e kegâjDeeve 25:53)
l Ùen Oejleer efpemehej nce Ûeueles nw~ Deiej nce
Deheves keâoceeW kesâ veerÛes 100 efkeâ.ceer. ienje ieñe
Keesosb lees veerÛes mes iejce ueeJee efvekeâue DeeSsiee~
nce Oejleer kesâ melen (Surface) hej 100
efkeâ.ceer. ceesšer hejle hej yemeles nQ~ Ùen 100
efkeâ.ceer. ceesšer hejle Yeer keâF& hejleeW mes efceue keâj
yeveer nw~ peye Skeâ hejle otmejs hejle hej efheâmeueleer
Ùee mejkeâleer nw lees Yetkebâhe Deeles nw~ Oejleer hej pees
heneÌ[ nw Ùen oes hejleeW ceW KetbšeW (Wedge) keâer
lejn Oemes ngS nw Deewj Skeâ otmejs hej hejleeW keâes
efheâmeueves mes Ùee mejkeâves mes jeskeâles nw~
Fme leLÙe (Fact) keâes Jew%eeefvekeâeW ves yeermeJeer
Meleeyoer ceW peevee~ peye efkeâ F&MJej ves Fme melÙe
keâes heefJe$e kegâjDeeve ceW 1400 Je<e& henues ner
DeJeleefjle efkeâÙee Lee~ (heefJe$e kegâjDeeve 79:32)
l m$eer kesâ ieYe& ceW yeÛÛee ueÌ[keâe hewoe nesiee Ùee
ueÌ[keâer Ùen heg®<e kesâ JeerÙe& (Sperm) hej efveYe&j
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 7

keâjlee nw~ kegâjDeeve ceW kewâmes efueKe ieSs?

›eâesceespeesce kesâ 23 Jes peesÌ[s ceW Deiej heg®<e kesâ l Fve leLÙeeW keâes Jener peeve mekeâlee nw efpemeves
JeerÙe& mes XX peesÌ[e yevesiee lees ueÌ[keâer keâe pevce GvnW yeveeÙee nw~ F&MJej ves GvnW yeveeÙee nw
neslee nw Deewj XY peesÌ[e yevee lees ueÌ[keâe FmeefueS F&MJej ner GvnW peevelee nw~ Deewj Ùen Fme
pevcesiee~ yeele keâe Yeer ØeceeCe nw keâer Skeâ F&MJej keâe
DeefmlelJe nw~
yeÛÛee ueÌ[keâe nesiee Ùee ueÌ[keâer Ùen ceeB veneR
yeefukeâ yeehe hej efveYe&j keâjlee nw, Ùen leLÙe Deewj heefJe$e kegâjDeeve keâes F&Õej ves ner DeJeleefjle
melÙe Jew%eeefvekeâeW keâes Deye yeermeJeer Meleeyoer ceW efkeâÙee nw~ FmeerefueS Jen leLÙe Deewj melÙe Fme ceW
ceeuetce ngDee~ peye efkeâ Ùen leLÙe 1400 Je<e& 1400 Je<e& hetJe& mes ceewpeto nw~ efpevnW
henues ner kegâjDeeve ceW DeJeleefjle ngDee nw~ Jew%eeefvekeâeWves DeYeer peeve heeÙee nw~
(heefJe$e kegâjDeeve 75:35-39) (53:45-46)
Skeâ F&Õej Deveble keâeue mes Lee Deewj ncesMee jnsiee~
Fmeer lejn
l heeveer, nJee, heneÌ[, he#eer, Fme yeÇcneC[ keâer jÛevee kesâJeue F&MJej ves keâer nw~
peeveJej keâer[s cekeâes[s,ceveg<Ùe keâe Mejerj Deewj Gme Ùen Deheves Deehe Jepeto ceW veneR Dee ieÙee nw~
keâe pevce FlÙeeefo Fvekesâ yeejs ceW Jen melÙe Deewj
leLÙe pees Jew%eeefvekeâeWves kegâÚ Meleeyoer henues Keespe F&Õej meÛÛee nw~ Gme keâer DeJeleefjle keâer ngF&
keâj kesâ peevee nw F&MJej ves Jen meye 1400 Je<e& hegmlekeâ (kegâjDeeve) Yeer meÛÛeer nw~ Deewj Jen efpeme
hetJe& ner heefJe$e kegâjDeeve ceW efueKe efoÙee Lee~ hej Ùen hegmlekeâ DeJeleefjle keâer ieF& Jen Yeer meÛÛee
Deewj F&MJej keâe otle nw~
Ssmes 80mes
l DeefOekeâ Jew%eeefvekeâ leLÙe pees ************
heefJe$e kegâjDeeve ceW nw, ne®ve ÙeenÙee ves Deheveer
hegmlekeâ Allah’s Miracles in the Quran ceW Allah’s Miracles in the Quran
efueKee nw~ [e] peeefkeâj veeF&keâ keâer Yeer Fme efJe<eÙe Publishers :- Goodword books
1, Nizamuddin west Market,
ceW The Quran and Modern Science New Delhi-110013
veecekeâ hegmlekeâ nw~ Tel:- 41827083, 46521511
Fax-011-46651771
E-mail-info@goodwordbooks.com
l heefJe$e kegâjDeeve ceW keäÙee efueKee nw Deewj Ùen
Jew%eeefvekeâ leLÙeeW keâes kewâmes ØeceeefCele keâjlee nw Ùen The Quran & Modern Science
Compatible or Incompatible?
mecePeves kesâ efueS Deehe henues ne®ve ÙeenÙee Deewj Publishers :- Islamic Research Foundation
[e. peeefkeâj veeF&keâ keâer hegmlekeWâ heÌ{W, efheâj heefJe$e 56/58 Tandel Street (North),
Dongri, Mumbai-400009, India.
kegâjDeeve keâe DeOÙeÙeve keâjW~ Fme mes Deehe keâes Tel:- 91-22--23736875
heefJe$e kegâjDeeve mecePeves ceW Deemeeveer nesieer~ Email- islam@irf.net,
Website:- www.irf.net

l Jen ueesie pees Skeâ F&MJej keâes veneR ceeveles, Fme hegmlekeâ keâes Deehe nceejer
Jen yeleeS efkeâ, Jen leLÙe pees Skeâ Jew%eeefvekeâ JesyemeeF&š Website:-
kesâJeue DeeOegefvekeâ ceMeerve Deewj meeOeve kesâ Éeje ner www.freeeducation.co.in
peeve mekeâlee nw Jen 1400 Je<e& hetJe& heefJe$e mes cegheäle [eTveuees[ keâj mekeâles nw~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 8

h
e
w]i
e
c
ye
jk
e
‚e?
wv
e
l F&MJej heefJe$e kegâjDeeve ceW keânlee nw, l lees hew]iecyej F&MJej kesâ ØeefleefveefOe nw pees nceW
``Fvmeeve Deewj efpeVeele keâes nce ves Deheveer ØeeLe&vee mJeie& Øeehle keâjves keâe meÛÛee jemlee mecePeeles jnles
kesâ efueS hewoe efkeâÙee nw~'' (heefJe$e kegâjDeeve 51:56) nw~
l F&MJej heefJe$e kegâjDeeve ceW keânlee nw, ‘‘keäÙee hew]iecyej keâewve yeveelee nw?
ueesieeW ves mecePe jKee nw efkeâ Jes yeme Flevee keânves l F&MJej heefJe$e kegâjDeeve ceW keânlee nw keâer nceves
mes ÚesÌ[ efoÙes peeÙeWies efkeâ `nce cegmeueceeve nes legcnW yeveeÙee efheâj legcnejer MekeäueW (Faces)
ieS', Deewj Gvekeâer hejer#ee vee ueer peeSieer?’’ yeveeF&~ (heefJe$e kegâjDeeve 7:11)
(heefJe$e kegâjDeeve 29:2)

(DeLee&le hejer#ee efoS efyevee efkeâmeer keâes mJeie& vener
efceuesiee)
l F&MJej heefJe$e kegâjDeeve ceW keânlee nw, ‘‘Deiej
F&Õej Ûeenlee lees legce meye keâes Skeâ mecegoeÙe yevee
oslee, ceiej Gmeves Deueie Deueie peeefle Deewj
mecegoeÙe yeveeS nw leeefkeâ Jen legcnejer hejer#ee ues~
lees hegCÙe kesâ keâece keâjves ceW Skeâ otmejs mes Deeies
yeÌ{es~’’ (heefJe$e kegâjDeeve 5:48 keâe meejebMe)
Mewleeve
l ves F&MJej keâes DeeJeenve
(Chalange) efkeâÙee Lee keâer ceQ lesjs yevoeW keâes
yenkeâelee jntBiee~ Deewj lesjs kegâÚ veskeâ yevoeW kesâ
efmeJee lesjs meejs yevos cesjs yenkeâeJes ceW Dee peeSWies~
(heefJe$e kegâjDeeve 17:62 keâe meejebMe)
F&MJej
l heefJe$e kegâjDeeve ceW keânlee nw, nceves
nj peeefle Deewj meceepe ceW Deheves hew]iecyej Yespes~
(heefJe$e kegâjDeeve 10:47)
Mewleeve
l ueieeleej ueesieeW keâes yenkeâelee jnlee
nw, FmeefueS oÙeeueg F&Õej nj Ùegie ceW Deheves otle
Ùee hew]iecyej Yespelee jne, pees ceveg<Ùe peeefle keâes
hejer#ee ceW meheâue nesves keâer jen Deewj cegefòeâ keâer jen
yeleeles jns~
efJeÉeve Fme DeeÙele keâe DeLe& Ssmee yeleeles nw
efkeâ F&MJej ves henues meYeer ceeveJepeeefle keâer
DeelceeSb yeveeF&~ efheâj Gve DeelceeDeeW kesâ efueS
Mejerj yeveeÙee Lee~
F&MJej heefJe$e
l kegâjDeeve ceW keânlee nw, ‘‘Deewj
peye F&MJej ves hew]iecyej Deeoce keâer heer" mes Gve keâer
mebleeveeW keâes efvekeâeuee, Deewj Gve keâes Kego Gve keâe
mee#eer (ieJeen) yeveekeâj hetÚe, ‘‘keäÙee ceQ legcneje
F&MJej veneR ntB?’’ lees Jen keânves ueies nce mee#eer
osles nw efkeâ Deehe nceejs F&MJej nw~ Deewj Ùen JeÛeve
(Statement) FmeefueS efueÙee efkeâ, keânerb ØeueÙe
(keâÙeecele) kesâ efove ceveg<Ùe Ùen vee keânves ueieW efkeâ
‘‘ns F&MJej nce lees legPes peeveles ner vee Les~’’ Deewj
keânebr Ssmee vee keânW keâer F&MJej kesâ meeLe osJeer-
osJeleeDeeW keâes lees nceejs hetJe&pe hetpeles Les, nce lees
kesâJeue Gve keâer mebleeve nw, pees Gvekesâ yeeo hewoe
ngS~ lees pees heehe keâer hejbheje GvneWves mLeeefhele keâer
Gme keâe ob[ nceW keäÙeeW efceuesiee?’’
(heefJe$e kegâjDeeve 7:173 keâe meejebMe)
efJeÉeve keânles nw efkeâ Ùen JeÛeve uesves keâer Øeef›eâÙee
Yeer Gme meceÙe keâer nw peye ceveg<Ùe kesâJeue Deelcee
Lee Deewj Gme meceÙe DeYeer Mejerj veneR yeves Les~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 9

pewmes F&MJej
l ves leceece Fvmeeve keâer Deelcee Gme
keâe Mejerj yeveeves mes henues yeveeÙee nw Gmeer lejn
F&MJej ves hew]iecyej Ùee Øesef<ele Yeer ceveg<Ùe kesâ pevce
mes henues ner yeveeÙee nw~ efvecveefueefKele heefJe$e
kegâjDeeve keâer DeeÙele Fme leLÙe keâes ØeceeefCele
keâjleer nw~
F&MJej heefJe$e
l kegâjDeeve ceW keânlee nw, ‘‘Deewj
peye nceves hew]iecyejeW mes JeÛeve efueÙee Deewj (S
cegncceo) legce mes Deewj vetn (ceveg) mes Deewj
FyeÇenerce mes Deewj cetmee mes Deewj JeÛeve Yeer Gve mes
hekeäkeâe efueÙee~ (heefJe$e kegâjDeeve 33:7)
l DeLee&le Ùen Oejleer Deewj DeekeâeMe yeveeves mes
henues ner F&MJej ves Oejleer hej keâÙeecele (ØeueÙe)
lekeâ hewoe nesves Jeeues meYeer FvmeeveeW keâer DeelceeDeeW
keâes yevee efoÙee Lee~ Deewj Gmeer meceÙe meYeer
hew]iecyejeW keâer DeelceeDeeW keâes Yeer yevee efoÙee Lee~
efheâj pewmes meceÙe iegpejlee ieÙee ceveg<Ùe Yeer Oejleer
hej Deheves meceÙe hej hewoe nesles jnW~ Deewj Gvekesâ
ceeie&oMe&ve kesâ efueS hew]iecyej Yeer Deeles jns~
l ceiej pewmes ceveg<Ùe Ieesj lehemÙee keâjkesâ meble,
ceneheg®<e Ùee Jeueer yeve peelee nw, Jewmes keâesF& Ieesj
lehemÙee keâjkesâ hew]iecyej veneR yeve mekeâlee nw~
keäÙeeWefkeâ hew]iecyej F&MJej Kego efveÙegòeâ keâjlee nw~
Deewj meejs hew]iecyejeW keâes Jen keâjes[eW Je<e& hetJe& ner
efveÙegòeâ keâj Ûegkeâe nw~ F&MJej kesâ Fme hew]iecyej
efveÙegefòeâ kesâ Deceue ceW ceveg<Ùe keâe keâesF& oKeue
veneR nw~ Ùen F&MJej keâe Skeâ lejheâe hewâmeuee nw~
l F&MJej efpeve DeelceeDeeW keâes hew]iecyej efveÙegòeâ
keâjlee nw Jen GvnW meye mes DeÛÚe Deewj mecceeefvele
Keeveoeve (JebMe), meye mes DeÛÚe JÙeefòeâlJe, meye
mes DeÛÚe DeeÛejCe, heefJe$e efJeÛeej, Deewj %eeve
Yeer oslee nw~ Fmekeâe Skeâ keâejCe Ùen nw efkeâ Yeues
ner ceeveJepeeefle efkeâmeer hew]iecyej kesâ DeeosMeeW Deewj
efMe#ee keâes Deheveer efpeo mes vee ceeves, ceiej Jen
Ùen keân keâj efkeâmeer hew]iecyej keâes vener Peg"uee
mekeâleer nw efkeâ Ùen hew]iecyej lees veerÛe peeefle keâe nw
Ùee Fmekeâe Ûeefj$e Kejeye nw~ Ùee Fme keâes meesÛe
mecePe veneR nw Ùee Ùen cetKe& nw~ Jen Ssmee keâYeer
veneR keân mekeâles~ meYeer hew]iecyej meJeexòece JebMe,
Ûeefj$e, JÙeefòeâlJe Jeeues Deewj yegefæceeve Les~
Fme leLÙe keâes F&MJej ves keâF& yeej heefJe$e kegâjDeeve
ceW keâne nw~
hew]iecyejeW keâer heehe mes osefJekeâ j#ee
F&MJej hew]iecyejes
l keâes Keeme lejerkesâ mes yeveelee nw
Deewj hewoe keâjlee nw Deewj Gmekesâ meeLe Jen Fme
Oejleer hej Yeer Gve keâer meYeer Øekeâej keâer ieueefleÙeeW
Deewj heeheeW mes j#ee keâjlee nw~
Fme yeele keâe meyetle kegâjDeeve ceW n]pejle Ùegmetheâ
(De.me.) kesâ peerJeve-keâLee mes efceuelee nw~ pees
efvecveefueefKele nw~
n]pejle Ùetmegheâ
l (De.me.) keâveeve ceW hewoe ngS~
iegueece yevekeâj efceœe (Egypt) ceW efyekesâ~ efceœe kesâ
jepee kesâ Skeâ Jepeerj ves Gve keâes Kejeroe Deewj
Deheves yesšs keâer lejn heeuee~ peye Jen yeÌ[s ngS lees
yengle ner Deekeâ<e&keâ JÙeefòeâlJe Jeeues ngS~ Gve hej
Jepeerj keâer helveer peguesKee DeeefMekeâ nes ieF&~ Gme ves
Skeâ yeej n]pejle Ùegmetheâ (De.me.) keâes keâcejs ceW
yeguee keâj keâcejs kesâ Éej Deewj efKeÌ[keâer yebo keâj oer
Deewj Gvemes mebyeOe keâjvee Ûeene~ Ùen F&MJej keâer
ceoo ner Leer keâer n]pejle Ùegmetheâ (De.me.) JeneB mes
heerÚe ÚgÌ[ekeâj Yeeieves ceW meheâue ngS~ Fme yeele
keâes F&MJej heefJe$e kegâjDeeve ceW Fme lejn keânlee nw~
``Deewj peye Jen (n]pejle Ùegmetheâ) Deheveer
ÙegJeeJemLee keâes Øeehle ngS lees nceves GvnW efveCe&Ùe-
Meefòeâ Deewj %eeve Øeoeve efkeâÙee~ Deewj GòecekeâejeW
keâes Fmeer lejn nce yeouee efoÙee keâjles nw~''
efpeme Œeer kesâ Iej ceW Jen jnles Les, Jen Gve hej [esjs
[eueves ueieer~ Deewj Éej yebo keâjkesâ keânves ueieer
`uees Dee peeDees~' n]pejle Ùegmetheâ (De.me.) ves
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 10
keâne, `Deuueen keâer MejCe Ûeenlee ntB~ cesjs jye ves
cegPes (Deehe kesâ heleer kesâ Iej ceW) DeÛÚe ef"keâevee
Øeoeve efkeâÙee nw~ efveMÛeÙe ner Ssmes peeefuece (heehe
keâjves Jeeues) keâYeer meheâue vener nesles~'
Gme Œeer ves Gmekeâe Fjeoe keâj efueÙee, Deewj Ùeefo
Gmekesâ jye keâer Skeâ oueerue (efveMeeveer Ùee ØeceeCe)
Ùegmetheâ kesâ meeceves ve Dee ieF& nesleer lees Ùegmetheâ Yeer
Gmekeâer Deewj yeÌ{les~ Gve kesâ meeceves Deuueen keâer
oueerue (efveMeeveer) DeeF& leeefkeâ nce Ùetmegheâ mes
yegjeF& Deewj DeMueeruelee keâes otj jKeW~ efve:mebosn
Jen nceejs Ûegves ngS (veskeâ) yeboeW ceW mes Les~''
(heefJe$e kegâjDeeve 12:23-25)
(DeLee&le F&MJej ves ner n]pejle Ùegmetheâ (De.me.)
keâes DeMueeruelee mes yeÛeeÙee~)
l nce meeOeejCe ueesie peye keâesF& ieueleer keâjles nw
lees oes heâefjMles pees ncesMee ceveg<Ùe kesâ meeLe jnles
nw, Jen Gmes efueKe uesles nw~ efheâj keâÙeecele kesâ efove
nce ves pees heehe Deewj hegCÙe efkeâÙee nw Gmekeâe
hewâmeuee nesiee~
ceiej hew]iecyejeW kesâ meeLe Ssmee veneR neslee nw~
F&MJej keâoce keâoce hej hew]iecyejes keâe ceeie&oMe&ve
keâjlee nw~ Deewj Deiej GvneWves yeÌ[er ieueleer keâer lees
legjble GvnW ob[ Yeer oslee nw~
hew]iecyejeW keâe ceeie&oMe&ve
hew]iecyejes kesâ ceeie&oMe&ve Deewj ob[ kesâ GoenjCe
efvecveefueefKele nw,
l OeveJeeve ueesieeW keâe meceepe ceW oyeoyee neslee
nQ~ Jen pees keânles nw Deewj keâjles nw Jen meceepe
megvelee Deewj Deheveelee nw~ Deiej Skeâ keâyeerues keâe
mejoej cegmeueceeve nes peeS lees Gme keâe meeje
keâyeeruee cegmeueceeve nes peelee nw~ FmeefueS peye
keâesF& mejoej n]pejle cegncceo (me.) kesâ heeme
Deelee lees Deehe Gme keâe Deeoj keâjles Deewj yengle
Skeâe«elee mes Gmekeâes Oece& keâer efMe#ee osles~
Skeâ yeej keâF& mejoej n]pejle cegncceo (me.)
mes efceueves DeeS Deewj Deehe (me.) Gve keâes kegâÚ
mecePee jns Les~ Gmeer meceÙe Skeâ DebOes Deewj iejerye
cegmeueceeve meeLeer (Deyoguuee efyeve Gcces cekeâletce)
Yeer JeneB Dee ieÙee Deewj kegâÚ Oece& mes mebyeefOele
meJeeue Deehe (me.) mes hetÚves ueies~
n]pejle cegncceo (me.) ves Ûeene efkeâ henues
mejoejes mes yeele hetjer keâj ueW efheâj DebOes meeLeer keâes
Gòej oW~ mejoejes keâes Oece& meerKeves keâer Fleveer Ûeen
ve Leer efpeleveer Gve DebOes meeLeer keâes Leer~ F&MJej kesâ
vepej ceW mejoej Deewj iejerye meye yejeyej nw~ Deewj
F&MJej Ûeenlee nw keâer efpeme keâes Oece& kesâ %eeve keâer
DeefOekeâ Ûeen nes henues Gmeer keâes %eeve oes~
FmeefueS F&MJej ves heâewjve heefJe$e kegâjDeeve keâer
DeeÙele (80:1-11) DeJeleefjle keâjkesâ n]pejle
cegncceo (me.) keâes mener lejerkeâe mecePeeÙee
(eflejefcepeer)
hew]iecyejeW keâes osJeerkeâ oC[
hew]iecyej keâes
l ob[ osves kesâ GoenjCe Fme Øekeâej
nw,
n]pejle Ùetvegme (De.me.) Nineveh mecegoeÙe kesâ
efueS hew]iecyej Les~ efvevesJeen yeieoeo mes 250 k.m
otj Lee~ GvneWves Gme mecegoeÙe keâes yengle mecePeeÙee
ceiej Jen vee ceeves~ DeeefKej ceW n]pejle Ùegvetme
(De.me.) ves Gme mecegoeÙe kesâ efueS yeoogDee
(ßeehe) oer Deewj JeneB mes otmejs osMe kesâ efueS Ûeue
efoS~ F&MJej ves GvnW otmejs osMe peeves keâe DeeosMe
veneR efoÙee Lee~ Deewj Jen F&MJej kesâ hewâmeues kesâ
efKeueeheâ pee jns Les~ FmeefueS F&MJej ves GvnW ob[
osves keâe efveMÛeÙe efkeâÙee~ n]pejle Ùetvegme (De.me.)
Skeâ veeJe mes otmejs Menj pee jns Les~ mecegõ ceW peye
letheâeve DeeÙee Deewj veeJe kesâ [tyeves keâe Keleje
ngDee lees veeJe Ûeueeves Jeeues ves n]pejle Ùetvegme
(De.me.) keâes mecegõ ceW heWâkeâ efoÙee Deewj Skeâ yeÌ[er
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 11

ceÚueer Gve keâes efveieue ieF&~ Fme lejn F&MJej ves
Gvekeâes Skeâ yeÌ[er ceÚueer kesâ hesš ceW kewâo keâj
efoÙee~ n]pejle Ùetvegme (De.me.) keâes Deheveer ieueleer
keâe Devegceeve ngDee~ GvneWves heMÛeeleehe (leewyee)
efkeâÙee, leye keâner peekeâj F&MJej ves GvnW #ecee
efkeâÙee~ Jejvee Jen keâÙeecele lekeâ ceÚueer kesâ hesš
ceW kewâo jnles~ (heefJe$e kegâjDeeve 21:87 keâe meejebMe)
F&MJej ves
l efpeme efMe#ee Ùee Oece& kesâ meeLe
n]pejle cegncceo (me.) keâes Yespee Lee Jen Ùen nw
keâer ‘‘F&MJej Skeâ nw, Deewj Gme keâe keâesF& meneÙekeâ
veneR nw~ Fme mebmeej keâe yeveeves, mebYeeueves Deewj
Ûeueeves kesâ efueS Gme keâes efkeâmeer keâer meneÙelee keâer
DeeJeMÙekeâlee veneR nw~’’ cekeäkeâe kesâ ueesieeW keâe
Ssmee efJeMJeeme Lee keâer F&MJej lees Skeâ nw ceiej
yengle meejs osJeer osJelee Gme keâer meneÙelee keâjles
nw~ Deewj Ùener ye[e celeYeso cegmeueceeveeW Deewj
cekeäkeâe JeeueeW ceW Lee~
Skeâ cegmeueceeve kesâ ceve ceW pewmes ner Ùen
efJeMJeeme Dee peeSiee keâer keâesF& F&MJej keâe
meneÙekeâ nw lees Jen cegmeueceeve veneR jn peelee nw~
cekeäkeâe kesâ mejoej Skeâ <e[Ùeb$e (meeefpeMe) jÛe
jns Les~ Jen Ûeenles Les keâer cegmeueceeve Fme yeele
keâes ceeve ueW efkeâ F&MJej kesâ meneÙekeâ nw~ FmeefueS
Jen Meebefle Deewj meoYeeJevee keâer yeele keâjles Deewj
keânles efkeâ, nce legcnejer kegâÚ yeele ceeve uesles nw
Deewj legce nceejer kegâÚ yeele ceevees~ Deewj osJeer
osJelee keâes kegâÚ cenlJe os oes~ Fme Iešvee keâe
JeCe&ve heefJe$e kegâjDeeve ceW Fme Øekeâej nw,
`Ss cegncceo (me.)! Ùes lees Fmeer ceW ueies Les efkeâ
nceves pees Jener (melÙe Oece& keâe %eeve) legcnejer
Deesj DeJeleefjle efkeâÙee nw Gmemes legcnW hesâj oW,
Deewj legce Ssmeer yeele nceejer lejheâ mes keânes pees
nceves DeJeleefjle veneR keâer nw~ Deiej legce Ssmee
keâjles lees Jen legcnW Ieefve‰ efce$e yevee uesles~ Ùeefo
nce legcnW mebYeeue ve uesles lees legce Gvekeâer Deesj
kegâÚ ve kegâÚ Pegkeâves kesâ efvekeâš pee hengBÛes Les~
(Deiej Ssmee neslee lees) nce legcnW peerJeve ceW Yeer
oesnje ob[ osles,Deewj ce=lÙeg kesâ yeeo Yeer oesnje ob[
osles~ efheâj legce nceejs cegkeâeyeues ceW Dehevee keâesF&
meneÙekeâ ve heeles~'(heefJe$e kegâjDeeve 17: 73-75)
meejebMe:-
l Fme hee" keâe meejebMe Ùen nw keâer F&MJej ves
ceveg<Ùe kesâ hewoe nesves kesâ henues ner hew]iecyejes keâes
efveÙegòeâ efkeâÙee Lee~ Gmeves hew]iecyejeW keâes meJeexòece
JebMe, JÙeefòeâlJe, DeeÛejCe Deewj yegefæ oer~
hew]iecyejeW kesâ peerJevekeâeue ceW F&MJej hew]iecyejeW keâe
ceeie&oMe&ve keâjlee jnlee nw Deewj meYeer Øekeâej kesâ
heeheeW mes Gvekeâer megj#ee keâjlee nw~
Deewj Deiej keâesF& hew]iecyej peeve yetPe keâj F&MJej kesâ
DeeosMe keâes veneR ceevelee Ùee heehe keâjlee nw lees
F&MJej Gmes heâewjve ob[ oslee nw~
Oejleer hej Ssmee keâYeer veneR ngDee efkeâ keâesF& hew]iecyej
peerJeve Yej heehe Yeer keâjlee jne Deewj hew]iecyej Yeer
yevee jne~
Oejleer hej 1,24,000 hew]iecyej DeeS Deewj
efkeâmeer ves keâesF& yegje keâece vener efkeâÙee~
Oece& keâe keâesF& «ebLe efkeâlevee ner ceeveveerÙe nes, Deiej
Gme ceW efueKee nw efkeâ hew]iecyej ves keâesF& ieuele keâece
efkeâÙee Ùee heehe efkeâÙee nw lees Jen «ebLe ieuele nes
mekeâleer nw ceiej hew]iecyej heehe veneR keâj mekeâlee nw~
************
$e+lemÙe hevLee
l ve lejefvle og<ke=âle
($e+iJeso 8:73:6)
melÙe kesâ ceeie& keâes og<keâceea keâYeer heej veneR keâj
heeles~
DeLee&le, efpeme kesâ keâce& ieuele nesies Jen keâYeer
meheâue vee nesiee~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 12

n
]p
e
j
le
ce
gn
c
c
eo
(m
e
.
)k
es‚
he
tJ
e
&p
e
n]pejle Deeoce (De.me.):- Fmeer yeele keâes heefJe$e kegâjDeeve ceW Fme lejn keâne
ieÙee nw; ‘‘ueesieeW, nceves legcekeâes Skeâ ceo& Deewj
l YeefJe<Ùe-hegjeCe ceW keâne ieÙee nw efkeâ Deeoce Skeâ Deewjle mes hewoe efkeâÙee~’’ (kegâjDeeve 49:13)
Deewj nJJee keâes efJe<Ceg ves ieerueer efceóer mes hewoe
efkeâÙee~ Øeoeve veiej (peVele) kesâ hetJe& efnmmes ceW, lees n]pejle Deeoce (De.me.) nceejs, Deehekesâ,
F&MJej Éeje yeveeÙee ieÙee 4 keâewme keâe Skeâ yengle n]pejle cegncceo (me.) Deewj meYeer kesâ meyemes henues
yeÌ[e pebieue Lee~ (keâewme efkeâueesceeršj mes yeÌ[e hetJe&pe nw~
neslee nw) Deheveer helveer (nJJee) keâes osKeves keâer
yesleeyeer mes Deeoce iegveenJeeues Je=#e kesâ veerÛes ieS~ n]pejle vetn (ceveg) (De.me.):-
leYeer meebhe keâer Mekeäue yeveekeâj JeneB keâueer l ceeke&âC[sÙe hegjeCe, YeefJe<Ùe hegjeCe, celmÙe
(Mewleeve) Øekeâš ngDee~ Gme Ûeeueekeâ ogMceve kesâ hegjeCe ceW nw, efkeâ ceveg kesâ keâeue (Ùegie) ceW Skeâ
]peefjS Deeoce Deewj nJJeeJeleer "ie efueS ieS yengle yeÌ[e yeeÌ{ (Flood) DeeÙee Lee~ efpeme ceW
Deewj Gme efJe<eJe=#e kesâ heâue keâes Deeoce ves Kee kesâJeue ceveg Deewj Skeâ F&MJej keâes ceeveves Jeeues
efueÙee Deewj GvneWves efJe<Ceg kesâ ngkeäce keâes leesÌ[ ueesieeW keâes ÚesÌ[keâj meYeer ueesie Fme yeeÌ{ ceW
[euee~ heefjCeece mJe®he Gvekeâes he=LJeerhej Yespe [tyekeâj cej ieS Les~
efoÙee ieÙee~ Gve oesveeW keâes yengle meer DeewueeoW ngF&~
Deeoce keâer Gceü 930 meeue Leer~ vetn (ceveg) ves Deheves neLeeW mes Skeâ veeJe yeveeÙeer
(YeefJe<Ùe hegjeCe) Leer Deewj GmeceW Jen Kego meJeej ngS Deewj Skeâ
F&MJej keâes ceeveves JeeueeW keâes meJeej keâj efueÙee
Ùener yeele
l kegâjDeeve ceW Yeer efueKeer nw Deewj Deewj nj peele kesâ ØeeefCeÙeeW kesâ oes-oes peesÌ[eW keâes
yeeFefyeue ceW Yeer~ meJeej keâj efueÙee~ Ùener ueesie efpeboe yeÛes Deewj
l meveeleve Oece& (efnbog Oece&) ceW hew]iecyejeW keâes ceveg meejer ogefveÙee Fme mewueeye ceW [tye ieÙeer~
keâne peelee nw~ efnbog Oece& kesâ iebÇLeeW ceW Ûeewon ceveg Ùener yeele kegâjDeeve ceW Yeer efueKeer nw (heefJe$e
keâe efpe›eâ nQ~ n]pejle Deeoce henues ceveg nw~ Deewj kegâjDeeve 11-25-48) Ùener yeele yeeFyeue ceW
meeleJes ceveg kesâ Ùegie ceW yeeÌ{ DeeÙee Lee~ Deewj Yeer efueKeer nw~ (pesefveefmeme 6-8)
GvneWves ner cevegmce=efle efueKeer nw~
n]pejle vetn (ceveg) Ùen n]pejle Deeoce (De.me.)
meYeer ceeveJepeeleer n]pejle Deeoce keâer ner mebleeve kesâ veJew JebMepe nw~ Fve oesveeW kesâ yeerÛe pees ueesie nw
nw~ Fme keâes $e+iJeso ceW Ssmes keâne ieÙee nw~ Gve kesâ veece Fme Øekeâej nw~
peve cevegpeele~
l ($e+iJeso 1:45:1) Deeoce-MeerLe-DevegMe-kewâveve-cenuewue-Ùeejero-
meye ceveg keâer mebleeve nw~ DebkegâMe (F[efJeue) -cegšt Meukeâ- uetefvekeâ-vetn
(www.wikipedia.org)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 13

vetn Ùee ceveg nceejs Deehekesâ n]pejle cegncceo (me.)
Deewj meYeer ueesieeW kesâ otmejs Øeefmeæ hetJe&pe nw~
n]pejle FyeÇenerce (Deyeerjece) (De.me.):-
Skeâ F&MJej
l keâes ueesie Deveskeâ veeceeW mes Ùeeo
keâjles nQ, pewmes; Deuueen, ceeefuekeâ, jnerce,
jnceeve FlÙeeefo~ JeemleJe ceW F&MJej kesâ kegâue 99
veece nQ~ Fme ceW mes kegâÚ veece Gmekesâ efJeMes<e iegCeeW
kesâ efueS nQ~ pewmes; Keeefue]keâ DeLee&le hewoe keâjves
Jeeuee (F&MJej)~ keäÙeeWefkeâ F&MJej kesâ DeueeJee Deewj
keâesF& otmeje hewoe keâjves Jeeuee veneR nw~ ceeefuekeâ
Ùeeefve (Owner) F&MJej kesâ DeueeJee Fme mebmeej
keâe Deewj keâesF& ceeefuekeâ veneR nw~ Fme efueS Ùen Yeer
F&MJej keâe efJeMes<e veece nw~
l uesefkeâve F&MJej kesâ kegâÚ Ssmes veece Yeer nQ, pees
Gmekeâer mJeYeeJe (Features) kesâ Devegmeej nQ~
pewmes jnerce, DeLee&le DelÙeeefOekeâ oÙee keâjves
Jeeuee~ ]`iehetâj' DeLee&le #ecee keâjves Jeeuee~
keâYeer-keâYeer F&MJej Deheves Gve veeceeW mes pees Gmekesâ
iegCeeW kesâ Devegmeej nw, Gve hewiecyejeW keâes Yeer Ùeeo
keâjlee nw, efpeveceW Jen iegCe nw~ pewmee efkeâ heefJe$e
kegâjDeeve ceW n]pejle cegncceo (me.De.) keâes jnerce
Deewj ]iehetâj kesâ veece mes Ùeeo efkeâÙee nw~ (heefJe$e
kegâjDeeve 10:128) keäÙeeWefkeâ n]pejle cegncceo
(me.) yengle ner oÙeeuet Deewj #ecee keâjvesJeeues Les~
Fmeer Øekeâej efnvog Oeeefce&keâ «evLeeW ceW F&MJej ves
yengle mes hew]iecyejeW keâes Deheves ner veeceeW mes Ùeeo
efkeâÙee nw, GoenjCele: nefjJebMe hegjeCe ceW
GuuesKe nw efkeâ yeÇÿee ves Deheves Mejerj kesâ oes Yeeie
efkeâS~ Skeâ Yeeie heg®<e keâe leLee otmeje Yeeie Œeer
keâe yeve ieÙee~
Ùener yeele noerme Deewj yeeFyeue ceW Yeer nw, efkeâ
n]pejle Deeoce (De.me.) kesâ Mejerj kesâ yeeÙeeR Deesj
(Left side) mes n]pejle nJJee (De.me.) keâes hewoe
efkeâÙee ieÙee~
lees nefjJebMe hegjeCe ceW efpemes yeÇcne keâne ieÙee nw,
Jen JeemleJe ceW F&MJej mJeÙeb veneR, n]pejle Deeoce
(De.me.) nQ~
Fmeer Øekeâej DeLeJe&Jeso ceW n]pejle FyeÇenerce
(De.me.) keâes yeÇÿee keâne ieÙee nw, Deewj efueKee nw
efkeâ yeÇcne (De.me.) ves Deheves heg$e DeLeJee& keâer yeefue
(kegâyee&veer) oer~ Ùener yeele heefJe$e kegâjDeeve ceW nw,
efkeâ n]pejle FyeÇenerce (De.me.) ves Deheves heg$e
n]pejle FmceeF&ue (De.me.) keâer kegâyee&veer oer Leer~
(heefJe$e kegâjDeeve37-105) Deewj Fmeer Øekeâej
yeeFyeue ceW Yeer n]pejle FyeÇenerce (De.me.) kesâ Éeje
efkeâS ieS kegâyee&veer keâe JeCe&ve nw (Genesis-22)~
lees DeLeJe&Jeso ceW efpemes yeÇÿee keâne ieÙee nw Jen
mJebÙe F&MJej veneR yeefukeâ n]pejle FyeÇenerce (De.me]
) nQ~ n]pejle FyeÇenerce (De.me.) keâes Ùengoer,
F&meeF& Deewj cegmeueceeve meYeer Skeâ ceneve hew]iecyej
ceeveles nw Deewj n]pejle FyeÇenerce (De.me.) n]pejle
cegncceo (me.) kesâ hetJe&pe Yeer nw~
l n]pejle FyeÇenerce (De.me.) ceveg kesâ omeJes
JebMepe nw~ Gvekesâ veece Fme Øekeâej nw~
vetn(ceveg)-meece-DejheâkeâMeo-MeeueerKe-Deyeerj-
heâeefueKe-DeyeÇeieg-Meen®-leengj-
leejern(DePentj)-FyeÇenerce
(www.wikipedia.org)
n]pejle FmceeFue (De.me.) (DeLe&Jee) :-
l DeLeJe&Jeso ceW pees yeÇcne (n]pejle FyeÇenerce) keâe
Deheves yesšs DeLeJe& (n]pejle FmceeFue) keâer
kegâyee&veer osves keâe JeCe&ve nw Gmes heg®<e cesOee keâne
ieÙee nw~ heg®<e cesOee kesâ oes Mueeskeâ Fme Øekeâej nw,
cetOee&vecemÙe mebmeerJÙeeLeJee& ùoÙeb Ûe Ùeled ~
ceefmleMkeâeotOJe& hewjÙeled heJeceeveesefOe MeerMe&le:
leod Jee DeLeJe&je: efMejes osJekeâesMe: mecegefypele:
leled Øeejes DeefYe j#eefle efMejes DeVeceLees ceve:
(DeLeJe&Jeso 10:2:26)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 14
DeeKejer Mueeskeâ keâe DeLe& nw, yeÇcne ves peneB
DeLeJee& keâer kegâyee&veer osveer Ûeener, Jene heâefjMles
jnles nw, Deewj F&MJej Gme keâer j#ee keâjlee nw~
Thej efoS ieS DeLeJe&Jeso kesâ Mueeskeâ ceW efpemes
DeLeJe&Ce keâne ieÙee nw Gvekeâes Dejyeer Yee<ee ceW
n]pejle FmceeFue keâne peelee nw Deewj Jen n]pejle
cegncceo (me.) kesâ 61 Jes JebMepe nw~
l n]pejle cegncceo (me.) Deewj DeLeJee& (n]pejle
FmceeFue) kesâ yeerÛe pees Øeefmeæ ueesie iegpejs nw
kesâJeue Gve kesâ veece Fme Øekeâej nw~
((DeLeJee&)FmceeFue-meyeeheâ-Ùeemeeye-veekeâj-
Deoveeve-ceeDeo-veepej-veemej-FuÙeeme-
keâveevee-veøeâ-ceeefuekeâ-efheâ›eâ-ieeefueye-ueesJeF&-
keâeye-cegje-efKeueeye-keâesmeeÙe-Deyo ceveeheâ-
neefMece-Deyogue cegòeefueye- Deyoguueen-hew]iecyej
n]pejle cegncceo (me.))
(www.victorynewsmagazine.com/A
ncestryofprophetmuhammeds.htm)
cekeäkeâe kesâ jnJeeefmeÙeeW keâer efJeMes<elee :-
l Deepe Yeejle ceW JÙeeheej keâer ogefveÙee ceW
ceejJee[er mecegoeÙe keâe jepe nw~ jepemLeeve ceW vee
Je<ee& nQ vee Kesleer yeeÌ[er~ nesvee lees Ùen ÛeeefnS Lee
keâer JeneB kesâ ueesie YetKes cejles, ceiej Jene@ kesâ ueesie
lees osMe hej jepe keâjles nQ~ Swmee keäÙeeW?
keäÙeeWefkeâ Gve kesâ hetJe&pe keâYeer iejerye efkeâmeeve vee
Les~ efkeâmeeve Deemeceeve osKelee jnlee nw~ Je<ee& ngF&
lees hesš Yeje, Jejvee YetKes peerJeve ieg]peejles jnlee
nw~ ceiej jepemLeeve kesâ ueesie efpeve keâe Je<ee& mes
keâesF& uesvee osvee veneR nw Jen Deheves yeepegDeeW keâer
leekeâle mes jesšer keâceeles jnW~ yegæer keâe ØeÙeesie
keâjles jnW Deewj JÙeeheej Deewj mesvee ceW yengle
Gvveefle keâjkesâ peerefJele jns~
F&MJej ves Dehevee Iej (keâeyee) keâes Oejleer kesâ keWâõ
l (De.me.) ves efceue keâj Fme keâes efheâj yevee efoÙee~
hej yeveeÙee nw~ Deewj JeneB keâe JeeleeJejCe jsefiemleeve
mes Yeer pÙeeoe keâef"ve (meKle) keâj efoÙee nw~ JeneB
Kesleer yeeÌ[er keâer keâesF& mebYeeJevee ner veneR~ Deewj vee
efkeâmeer ceeveefmekeâ iegueece Deewj iejerye efkeâmeeve kesâ JeneB
yemeves keâer keâesF& mebYeeJevee nw~
FmeefueS pees Yeer cekeäkeâe ceW yemes Jen ceejJeeÌ[erÙeeW
mes DeefOekeâ JÙeeheejer Deewj jepehetleeW mes DeefOekeâ
yeneotj ngS~ keäÙeeWefkeâ JeneB peerefJele jnvee
jepemLeeve mes DeefOekeâ keâef"ve Lee~
cekeäkeâe Menj kewâmes yemee?
l peye n]pejle FmceeF&ue (DeLeJee&) keâe pevce
ngDee lees n]pejle FyeÇenerce (Deefyejece-yeÇcne) ves
n]pejle FmceeF&ue Deewj Gve keâer ceelee n]pejle
nepeje keâes ues pee keâj keâeyee Mejerheâ kesâ heeme yemee
efoÙee~ Deewj F&MJej ves Ûecelkeâeefjkeâ ®he mes keâeyee
Mejerheâ kesâ heeme Skeâ Swmee Pejvee (Spring) peejer
keâje efoÙee keâer Gmekeâe heeveer efpeme GösMÙe mes heerÙee
peeS Jen Jewmee heâue oslee nw~ Fme Pejves keâes
]pece]pece keânles nw~ Deiej keâesF& Fmes YetKe efceševes
efkeâ veerÙele mes heerS lees hesš Yej peelee nw~ Oeve heeves
efkeâ veerÙele mes heerS lees Oeveer nes peelee nw~ yeerceejer
DeÛÚer nesves keâer veerÙele mes heerles lees yeerceejer otj nes
peeleer nw~ nepeer npe mes Deeles meceÙe Ùen heeveer
pe®j ueeles nw Deewj Ghenej kesâ leewj hej efce$eeW ceW
yeebšles nw~ lees Fmeer Ûecelkeâejer Deeyes ]pece]pece kesâ
keâejCe otj-otj mes keâyeerues Deeles ieS Deewj cekeäkeâe
Menj yemelee ieÙee~ n]pejle cegncceo (me.) kesâ
meceÙe Fme Menj keâer pevemebKÙee ueieYeie 60
npeej Leer~
keâeyee keâes
l heâefjMleeW ves Oejleer hej yengle henues
yeveeÙee Lee, ceiej Ùen ceveg (n]pejle vegn) kesâ
peceeves ceW DeeS yeeÌ{ ceW efiej ieÙee Lee~
peye n]pejle
l FmceeF&ue (DeLeJee&) yeÌ[s ngS lees
n]pejle FyeÇenerce (De.me.) Deewj n]pejle FmceeF&ue
leye mes n]pejle FmceeF&ue (De.me.) Deewj Gvekesâ
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 15

JebMepe ner Fme kesâ efJeMJemle (Trustee) jnW~
keâeyee keâes
l n]pejle FmceeF&ue (De.me.)
(DeLeJee&) Deewj n]pejle FyeÇenerce ves efheâj mes
yeveeÙee Lee FmeefueS DeLeJee&Jeso ceW keâeyee keâer
ØeMebmee ceW heebÛe Mueeskeâ nw (10-2-29 mes 33
lekeâ) GmeceW mes Skeâ Fme Øekeâej nw~
rfLeu fgjjk;;s dks'ks = ;js f=izfr"Brs
rfLeu ;n ;{kekReUor rn oS czãfonks fonqq%
¼vFkosZn 10%2%32½
DeLee&le ØeeLe&vee
l kesâ ueeÙekeâ Gme F&MJej kesâ Iej
ceW leerve mlebYe (Column) Deewj leerve yeerce
(Beam) nQ Deewj Ùen Iej Decej peerJeve keâe keWâõ
nw~ F&MJej keâer ØeeLe&vee keâjvesJeeues Fme yeele keâes
peeveles nQ~
Thej keâe efÛe$e keâeyee Mejerheâ kesâ Deboj keâe nw~ Fme
ceW Deehe leerve mlebYe Deewj leerve yeerce osKe mekeâles
nQ~ (Fbšjvesš hej Yeer Ùen efÛe$e Keespee Deewj osKee
pee mekeâlee nw~)
Inside view
( w w w. y o u t u b e . c o m Link
http://youtu.be/dHTZbn3OZrw hej keâeyee
Mejerheâ kesâ Devoj keâe ÂMÙe Deehe osKe mekeâles nw,
FmeceW leerve mlebYe meeheâ ve]pej Deeles nw~)
l heoce hegjeve ceW keâeyee Mejerheâ keâes Deeoer heg<keâj
leerLe& keâne ieÙee nw Deewj Gme ceW efueKee nw efkeâ,
‘‘meYeer leerLeeX ceW Deeefo heg<keâj leerLe& meye mes
ØeeefÛeve leerLe& nw~ Deeefo heg<keâj leerLe& peekeâj mveeve
keâjves mes cegefòeâ efceueleer nw~’’
(heoce hegjeve, keâuÙeeve, Dee@keäšesyej 1944, hespe veb
96, ieesjKehetj mes ØekeâeefMele)
Fme Mueeskeâ ceW pees mveeve keâe JeCe&ve nw Ùen
pecepece kesâ heeveer mes mveeve keâjves keâe JeCe&ve nw~
l n]pejle FmceeF&ue (De.me.) kesâ osneble kesâ yeeo
pewmes keâeue JÙeleerle ngDee ueesieeW ves Skeâ F&MJej keâes
ÚesÌ[ keâj Deveskeâ osJeer osJeleeDeeW keâes hetpeves ueies~
keâeyee Mejerheâ kesâ Deboj 360 cetefle&ÙeeB jKeer ngF&
Leer~ ueesieeW kesâ Ssmes heeheeW mes veeje]pe nes keâj F&MJej
ves Deheveer ke=âhee Gve mes nše ueer Deewj pecepece keâe
Ûecelkeâejer kegâDee metKe ieÙee~ Deewj Skeâ uebyeer
cegoole lekeâ metKee jne Deewj Gme kesâ efveMeeve Yeer
efceš ieS~
n]pejle cegncceo (me.) kesâ oeoe :-
n]pejle cegncceo (me.) kesâ oeoe keâe veece Deeceerj
Lee~ ceiej Deehe Deyogue cegòeueerye (jefpe.) kesâ veece
mes Øeefmeæ ngS~ Deehe yengle ner mecePeoej, oeveer
Deewj Deekeâ<e&keâ JÙeefòeâlJe Jeeues Fvmeeve Les~ Deehe
Deheves keâyeerues kesâ mejoej Les Deewj npe kesâ efueS
cekeäkeâe Deeves Jeeues neefpeÙeeW kesâ Keeve-heerves keâe
Fvlespeece keâjles Les~ Deehe Skeâ Deuueen keâes
ceeveves Jeeues Les~ jce]peeve kesâ cenerves ceW efnje iegheâe
ceW Skeâ cenerves lekeâ Skeâ Deuueen keâer Fyeeole
(ØeeLe&vee) keâjles jnles~ Deewj Jeeheme Deekeâj iejeryeeW
keâes Keevee efKeueeles~
keâeyee Mejerheâ kesâ heeme pees pecepece keâe
Ûecelkeâeefjkeâ kegâDeeB Lee~ Deewj ueesieeW kesâ cetefle& hetpee
mes ›eâesefOele neskeâj F&MJej ves efpeme keâe heeveer megKee
efoÙee~ kegâÚ meceÙe yeeo Jen kegâDeeB heš keâj Oejleer
kesâ yejeyej nes ieÙee~
n]pejle Deyogue cegòeefueye (jefpe.) ves Deheves hegjKeeW
mes Fme Ûecelkeâejer ]pece]pece kesâ kegBâSs kesâ yeejs ceW
megvee Lee~ Deewj Deehe Ûeenles Les keâer Deuueen
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
eh
ee
fj
Û
e
Ùe
Gvehej efheâj ke=âhee keâjW Deewj ]pece]pece keâe heeveer
efheâj Øeoeve keâjs~
Skeâ jele Deuueen ves GvnW meheves ceW Jen peien
yelee efoÙee peneB ]pece]pece keâe kegâDeeB Lee~ ceiej
Gme meceÙe Jen oes cetefle& ‘Fmveeheâ' Deewj `veeFuee'
kesâ yeerÛe Lee~ Deewj JeneB yeueer kesâ GBâš kegâyee&ve nesles
Les~ FmeefueS ueesieeW ves Fme peien keâes Keesovee yegje
mecePee Deewj Deehe keâer keâesF& ceoo ve keâer~
cepeyetjve n]pejle Deyogue cegòeefueye (jefpe.) ves
Deheves yeÌ[s yesšs nejerme (jefpe.) kesâ meeLe Jen peien
Keesoe Deewj ]pece]pece keâe heeveer efvekeâue DeeÙee~
Fme ]pece]pece keâer Keespe mes Deehe keâe mecceeve Deewj
yeÌ{ ieÙee~
n]pejle cegncceo (me.) kesâ oeoe :-
peye ueesieeW ves n]pejle cegòeefueye (jefpe.) keâe kegâDeeB
Keesoves ceW ceoo veneR efkeâÙee Deewj Deehe keâes Deheves
Skeâueewles yesšs kesâ meeLe kegâDeeB Keesovee heÌ[e, lees
Deehe ves Deuueen mes ome yesšeW kesâ efueS ogDee
efkeâÙee~ Deewj Ùen ceVele ceebiee keâer Deiej Gve kesâ
ome yesšs peJeeve ngS lees Skeâ yesšs keâes Deuueen kesâ
jen ceW kegâyee&ve keâjWies~
Deuueen ves Deehe keâes ome yesšs efoS~ peye Jen
peJeeve ngS lees uee@šjer Éeje kegâyee&ve nesves Jeeues
yesšs keâe veece efvekeâeuee ieÙee~ lees n]pejle
Deyoguuee keâe veece efvekeâuee~ n]pejle Deyoguuee
meyemes Úesšs yesšs Les, Deewj nj lejn mes Deheves
YeeF&ÙeeW ceW meyemes DeÛÚs Deewj Ûenerles Les~ yenveeW ves
jes jeskeâj yeehe hej kegâyee&veer vee keâjves keâe oyeeJe
[euee~
efJeÉeveeW mes peye Fme mecemÙee keâe GheeÙe hetÚe
ieÙee lees GvneWves keâne keâer n]pejle Deyoguuee Deewj
kegâyee&veer kesâ efueS ome Tbš Fve kesâ yeerÛe uee@šjer mes
veece efvekeâeuees~ Deiej Deyoguuee keâe efheâj mes
kegâyee&veer kesâ efueS veece DeeS lees kegâyee&veer kesâ TbšeW
16
keâer mebKÙee yeÌ{eles peeDees~
Fme lejn keâF& yeej uee@šjer mes veece efvekeâeuee ieÙee
DeeefKej 100 Tbš keâer kegâyee&veer hej n]pejle
Deyoguuee keâe veece veneR DeeÙee Deewj Gvekeâer peeve
yeÛe ieF&~
Ùener n]pejle Deyoguuee efpeve keâes n]pejle FmceeFue
(De.me.) (Ùee DeLeJee&) keâer lejn kegâyee&ve nesvee Lee
n]pejle cegncceo (me.) kesâ efheleeßeer nw~
n]pejle Deyoguuee veskeâ yeehe kesâ veskeâ yesšs Les~ yengle
ner Deekeâ<e&keâ JÙeefòeâlJe Lee~ ceeLes mes heefJe$elee keâer
pÙeesleer efvekeâueleer Leer~ efpemes osKe keâj Skeâ
pÙegleerMe ceefnueeves (GcceW keâleeue efyeve veesheâer)
Deehe mes efJeJeen keâjvee Ûeene~ ceiej n]pejle
Deyogue cegòeueerye ves Deehe keâer Meeoer ceoervee kesâ
DeeojCeerÙe keâyeerues yeveg peesnje kesâ mejoej Jenye
yeerve Deyeo cegveeheâ keâer yesšer n]pejle Deecevee mes
keâj efoÙee~
Gme meceÙe n]pejle Deyoguuee 25 Je<e& Deewj
n]pejle Deecevee 20 Je<e& keâer LeeW~
Meeoer kesâ yeeo n]pejle Deyoguuee leerve efove ceoervee
jns efheâj kegâÚ cenerves cekeäkeâe ceW Deheves Iej hej
n]pejle Deecevee kesâ meeLe jns~ GvneR efoveeW Skeâ
keâeefheâuee (Carvan) JÙeeheej kesâ efueS Meece
(Syria) pee jne Lee~ n]pejle Deyoguuee Yeer Gvner
kesâ meeLe JÙeeheej kesâ efueS Meece ieS~ Jeehemeer ceW
ceoervee kesâ heeme leefyeÙele Kejeye ngF&~ Deehe ceoervee
ceW Deheves veefveneue (yeveer Deoo efyeve vepepeej) ceW
"nj ieS Deewj Skeâ cenerrvee yeerceej jnves kesâ yeeo
Deehe keâe osneble nes ieÙee~
n]pejle Deyoguuee kesâ osneble kesâ meele cenerves yeeo
n]pejle cegncceo (me.) 20/22 DeØewue 570 AD
keâes hewoe ngS~
Lunar Calendar kesâ Devegmeej Ùen 12
jyeerGue DeJJeue (12th day of Moon) Lee~
************
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 17

n
p
e
jl
e
ce
gn
c
c
eo
(m
e
.
)k
e‚
eh
e
efj
J
e
ej
n]pejle cegncceo
l kesâ veew ÛeeÛee Les~ n]pejle Keoerpee (jefpe.) mes hewoe ngS~ Deewj meye
mes Úesšs yesšs n]pejle FyeÇenerce n]pejle ceejÙee
1) nejerme 2) keâmece 3) Deyeguenye 4) n]pejle (jefpe.) mes ceoervee ceW hewoe ngS Les~ leerve yesšeW kesâ
Deyegleeueerye 5) n]pejle Deyyeeme 6) n]pejle veece Fme lejn nw~ 1) n]pejle keâemeerce 2)
nce]pee 7) ]pegyewj 8) cekegâce 9) meeheâj/ieeroekeâ n]pejle Deyoguuee (leenerj/leÙÙeye) 3) n]pejle
n]pejle Deyeg leeueerye ves n]pejle cegncceo (me.) FyeÇenerce.
keâes Deheves yeÛÛes pewmee heeuee Deewj Deehe (me.) kesâ l ÛeejeW yesefšÙeeW kesâ veece Fme lejn nw~
50 Je<e& keâer DeeÙeg lekeâ Deehe (me.) keâer cekeäkeâe
JeeueeW mes j#ee keâjles jnW~ 1) n]pejle pewveye (jefpe.) 2) n]pejle ®kewâÙee
(jefpe.) 3) n]pejle Gcces kegâuemetce (jefpe.) 4)
n]pejle Deyyeeme Deehe n]pejle cegncceo (me.) n]pejle heâeeflecee (jefpe.)
keâes yengle Ûeenles Les, ceiej yengle osj mes
cegmeueceeve ngS~ Deehe yengle Deceerj Les~ Deehe n]pejle pewveye (jefpe.) :-
financer Les~ n]pejle cegncceo (me.) kesâ osneble npejle pewveye (jefpe.) meye mes yeÌ[er yesšer LeeR~
kesâ yengle efove yeeo pees Deyyeemeer Keeveoeve kesâ Deehe keâe yÙeen Deehe kesâ Keeuee kesâ yesšs n]pejle
yengle meejs Keueerheâe ngS Jen Deehe keâer mebleeveeW Deyegue Deeme mes ngDee Lee~ Deehe keâer oes mebleeves
keâer mebleeve Les~ Leer~ yesšs n]pejle Deueer efyeve Deyeg Deeme (jefpe.)
n]pejle nce]pee Ùen n]pejle cegncceo (me.) kesâ Deewj yesšer n]pejle Gceecee efyevles Deyegue Deeme
ÛeeÛee Les ceiej ueieYeie Skeâ ner DeeÙeg kesâ Les~ (jefpe.)~ cekeäkeâe mes ceoervee peeles meceÙe Deyegpenue
Deehe yengle yeneogj Les~ Deehe pebies Gno ceW Menero kesâ yesšs Dekeâjecee ves Deehe kesâ GBâš keâes peKceer keâj
nes ieS Les~ efoÙee~ Deehe Gbš mes veerÛes helLej hej efiejer Deewj
IeeÙeue nes ieF&~ Gme meceÙe Deehe ieYe&Jeleer Leer~
Deyeguenye Ùen yengle Deekeâ<e&keâ JÙeefòeâlJe Jeeuee
Gmeer ogIe&švee kesâ keâejCe kegâÚ Je<e& yeeo Deehe keâe
Lee~ n]pejle cegncceo (me.) kesâ pevce keâer osneble nes ieÙee~
KegMeKeyejer osves Jeeueer oemeer keâes KegMe neskeâj
Deepeeo keâj efoÙee~ ceiej Deehe (me.) kesâ hew]iecyejer n]pejle ®kewâÙee (jefpe.) :-
kesâ yeeo Ùen Deehekeâe meyemes yeÌ[e ogMceve nes ieS~ n]pejle ®kewâÙee (jefpe.) n]pejle pewveye (jefpe.) mes
yeekeâer heebÛe ÛeeÛeeDeeW ves Yeer Fmueece mJeerkeâej Úesšer LeeR~ Deehe keâe efJeJeen henues Deyeguenye kesâ yesšs
veneR efkeâÙee Lee~ Gleyee mes ngDee (efyeoeF& veneR ngF& Leer)~ Fmueece kesâ
ogMceveer ceW Deyeguenye ves Ùen efjMlee leesÌ[ efoÙee, lees
l n]pejle cegncceo (me.) kesâ leerve yesšs Deewj Ûeej n]pejle cegncceo (me.) ves Deehe keâe efJeJeen n]pejle
yesefšÙeeB hewoe ngFË~ efleveeW yesšeW keâe yeÛeheve ceW ner Gmceeve (jefpe.) mes keâj efoÙee~ Deehe ves henues
osneble nes ieÙee Lee~ Fve meele mevleeveeW ceW mes Ún n]pejle Gmceeve (jefpe.) kesâ meeLe nyMee (FLeesheerÙee)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 18
efnpejle efkeâÙee~ efheâj ceoervee Dee ieF&~ Deehe keâe
Skeâ yesše Lee efpeve keâe veece Deyoguuee Lee~ Ún Je<e&
keâer DeeÙeg ceW Deyoguuee keâe osneble nes ieÙee~ 624
AD ceW n]pejle ®kewâÙee (jefpe.) keâe Yeer ÛesÛekeâ keâer
yeerceejer ceW osneble nes ieÙee~
n]pejle Gcces kegâuemetce (jefpe.) :-
Deehe n]pejle ®kewâÙee (jefpe.) mes Úesšer LeeR~ Deehe
keâe Yeer Deyeg uenye kesâ otmejs yesšs Deleeryee mes
efJeJeen ngDee Lee (efyeoeF& veneR ngF& Leer) Deewj
Deyeguenye ves ogMceveer ceW Ùen efjMlee Yeer legÌ[Jeeb
efoÙee Lee~
peye n]pejle ®kewâÙee (jefpe.) keâe osneble ngDee lees
n]pejle Gmceeve (jefpe.) Skeâ hewiebyej mes efjMlee
štšves kesâ keâejCe yengle Goeme jnves ueies Les~ n]pejle
Gmceeve (jefpe.) yengle ner veskeâ, Meceeaues Deewj Gve
ueesieeW ceW mes Les efpeve keâes Oejleer hej ner peVele keâer
KegMeKeyejer efceue ieF& Leer~ Deehe ves n]pejle ®kewâÙee
(jefpe.) keâe yengle KÙeeue jKee Lee~ FmeefueS
n]pejle cegncceo (me.) ves n]pejle Gcces kegâuemetce
(jefpe.) keâe efJeJeen Yeer n]pejle Gmceeve (jefpe.) mes
keâj efoÙee~ efJeJeen kesâ Ún Je<e& yeeo (631 AD)
Deehe keâe Yeer efkeâmeer yeerceejer ceW osneble nes ieÙee~ Deehe
keâes keâesF& mebleeve vee LeeR~
n]pejle heâeeflecee (jefpe.) :-
Deehe n]pejle cegncceo (me.) keâer meye mes Úesšer
yesšer Leer~ (624 AD) ceW Deehe keâe efJeJeen
n]pejle Deueer (jefpe.) mes ngDee~ Deehe keâer Ún
mebleeves ngF& efpeve ceW mes oes keâe yeÛeheve ceW osneble
nes ieÙee~ pees Ûeej peerefJele jns Jen yengle Øeefmeæ
ngS, Gve kesâ veece Fme lejn nQ~
1) n]pejle nmeve efyeve Deueer
2) n]pejle ngmesve efyeve Deueer
3) n]pejle Gcces kegâuemetce efyevles Deueer
4) n]pejle pewveye efyevles Deueer
n]pejle heâeeflecee (jefpe.) keâe osneble efkeâmeer
yeerceejer mes 633 AD ceW nes ieÙee Lee~
l n]pejle cegncceo (me.) keâe henuee efJeJeen
n]pejle Keoerpee (jefpe.) mes 25 Je<e& keâer DeeÙeg ceW
(595 AD) ceW ngDee Lee~ n]pejle Keoerpee
(jefpe.) keâe osneble 619 AD ceW ngDee~ n]pejle
Keoerpee (jefpe.) kesâ osneble kesâ yeeo Deehe (me.) ves
Deheves keâceefmeve yesefšÙeeW kesâ osKeYeeue kesâ efueS
n]pejle meewoe (jefpe.) mes efJeJeen efkeâÙee Lee~
efJeJeen kesâ meceÙe n]pejle meewoe (jefpe.) yengle
DeefOekeâ DeeÙeg keâer Leer~ Deehe keâe keâo uecyee Deewj
Je]peve pÙeeoe Lee~ n]pejle Keoerpee (jefpe.) kesâ
osneble kesâ yeeo n]pejle cegncceo (me.) Ûeej Je<e&
lekeâ kesâJeue Skeâ helveer (n]pejle meewoe (jefpe.))
kesâ meeLe jns~
l n]pejle meewoe (jefpe.) kesâ yeeo Deehe ves
efJeefYeVe keâejCeeW mes efpeve cenerueeDeeW mes efJeJeen
efkeâS Gve kesâ veece Fme lejn nw~
3) n]pejle DeeSMee (jefpe.) 4) n]pejle nheämee
(jefpe.) 5) n]pejle pewveye efyevles Keef]pecee (jefpe.)
6) n]pejle Gcces meuecee (jefpe.) 7) n]pejle Gcces
nyeeryee (jefpe.) 8) n]pejle pewveye efyevles npeMe
(jefpe.) 9) n]pejle pegJewefjÙee (jefpe.) 10)
n]pejle metefheâÙee (jefpe.) 11) n]pejle jsnevee
(jefpe.) 12) n]pejle cewcetvee (jefpe.).
l n]pejle pewo (jefpe.) n]pejle cegncceo (me.)
kesâ iegueece Les~ Deehe (me.) ves Gve keâes Dee]peeo
keâjves kesâ yeeo Dehevee yesše yevee efueÙee Lee~ Deehe
‘pewo efyeve cegncceo’ kesâ veece mes hegkeâejs peeles~
ceiej F&Õej ves Demeueer yeehe keâer peien otmejeW keâe
veece ueieeves mes cevee efkeâÙee lees Deehe ‘pewo efyeve
neefjme’ kesâ veece mes henÛeeves peeves ueies~ Deehe keâe
Skeâ yesše Lee efpeve keâe veece Gmeecee Lee~ n]pejle
cegncceo (me.) Fve oesveeW yeehe yesšeW mes yengle
cegnyyele keâjles Les~ Deewj Ùen oesveeW Deehe kesâ
heefjJeej kesâ meomÙe Les~
************
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 19

n
]p
e
j
le
ce
gn
c
ce
o (
m
e
.)k
e‚
eh
e
w]i
e
c
ye
je
r
me
sh
e
nu
esk
e
‚
ep
ee
rJ
e
ve
l Fme peceeves ceW yeÛÛeeW keâes yees[eAie mketâuees ceW Ûeeueerme Je<e& lekeâ Deehe (me.) keâer osKeYeeue Deewj
DeÛÚer heÌ{eF& kesâ efueS Ì[euee peelee nw~ Gme j#ee keâjles jns~
peceeves ceW yeÛÛeeW keâes osnelees ceW Yespee peelee Lee~ n]pejle
l Deyegleeefueye JÙeeheejer Les~ Deehe keâe
leeefkeâ yeÛÛee meeheâ megLejs ceenesue ceW jns~ Yee<ee Meece Deewj cekeäkeâe kesâ yeerÛe ieWntB Deewj Fllej keâe
DeÛÚer nes~ yeÛÛee cesnveleer Deewj yeneogj yeves~ JÙeeheej Lee~ n]pejle cegncceo (me.) ves Deehe ner mes
FmeefueS Ûeej cenerves keâer DeeÙeg mes heeÛe Je<e& keâer JÙeeheej keâer keâuee meerKeer Deewj 25 Je<e& keâer DeeÙeg
DeeÙeg lekeâ n]pejle cegncceo (me.) n]pejle nueercee ceW ner meePesoejer (Partnership) ceW Deehe (me.)
(jefpe.) kesâ heeme osnele ceW jnW~ Yeer Dehevee JÙeeheej keâjves ueies~
l peye Deehe Ún Je<e& kesâ Les Deehe keâer ceelee l n]pejle Deyegleeefueye keâe heefjJeej yeÌ[e Lee~
n]pejle Deecevee (jefpe.) Deehe keâes ueskeâj Deheves KeÛex pÙeeoe Les, FmeefueS Jen Deehe (me.) keâes
ceeÙekesâ ceoervee ieFË~ Deehe JeneB Skeâ cenerves jnerb, keâejesyeej kesâ efueS DeefOekeâ hetbpeer vee os mekesâ~
efheâj cekeäkeâe Jeeheme Deeles meceÙe DeyegJee kesâ heeme FmeefueS Deehe (me.) meePesoejer ceW JÙeeheej keâjles
Deehe yeerceej nes ieF& Deewj Jener Deehe keâe 576 jns~ cesnvele Deewj YeeieoewÌ[ Deehe (me.) keâer jnleer
AD ceW osneble nes ieÙee~ Deehe keâer Keeoercee Deewj hebtpeer efkeâmeer Deewj keâe~ Deewj veeheâ oesveeW yeebš
(Maid) GcceW Ssceve (jefpe.) pees Deehe kesâ meeLe uesles~
Leerb Jen n]pejle cegncceo (me.) keâes ueskeâj cekeäkeâe Deehe (me.) mJeYeeefJekeâ ®he mes Fceeveoej, meÛÛes
Dee ieF& Deewj Deehe (me.) keâes Deehe (me.) kesâ Deewj Jeeos kesâ hekeäkesâ Les~ FmeefueS ueesie Deehe keâes
oeoe n]pejle Deyogue cegòeueerye keâes meeWhe efoÙee~ Deceerve (meÛÛee) hegkeâejles~ Deewj Kego Deehe (me.)
Deehe (me.)
l kesâ oeoe Deehe (me.) keâes yengle mes meePesoejer kesâ FÛÚgkeâ jnles~
Ûeenles Les~ GvneWves Deehe (me.) keâer yengle hÙeej n]pejle
l Keleerpee (jefpe.) Skeâ FvlesneF&
Deewj cegnyyele mes hejJeefjMe keâer, ceiej peye Deehe heekeâoeceve (Pious) mecePeoej Deewj oewuelecebo
(me.) Dee" Je<e& kesâ Les lees Gvekeâe Yeer 578 AD ceW (Rich) ceefnuee Leer~ Jen Kego lees JÙeeheeefjkeâ
osneble nes ieÙee~ meheâj veneR keâjleer, ceiej ueesieeW keâes hetBpeer os keâj
Deheves osneble
l mes henues GvneWves Deehe (me.) meePesoejer ceW JÙeeheej keâjleer~
keâes Deehe (me.) kesâ meies ÛeeÛee n]pejle Deyeg peye GvneWves n]pejle cegncceo (me.) kesâ
leeefueye keâes meeWhe efoÙee~ n]pejle Deyeg leeefueye Yeer F&ceeveoejer, meÛÛeeF& Deewj mecePeoejer keâe ÛeÛee&
Deehe keâes peer peeve mes pÙeeoe Ûeenles Les~ Deewj megvee lees Deehe (me.) keâes Yeer JÙeeheej keâe meeceeve
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 20

os keâj Deheves iegueece cewmeje kesâ meeLe Meece
(Syria) Yespee~ Deehe (me.) keâe Ùen JÙeeheeefjkeâ
meheâj yengle ueeYeoeÙekeâ jne Deewj n]pejle
Keleerpee (jefpe.) keâes Dehes#ee mes DeefOekeâ ueeYe
ngDee~
n]pejle
l cegncceo (me.) kesâ yeejs ceW meeOeejCe
ueesie Flevee lees peeveles Les keâer Deehe (me.)
FvlesneF& heefJe$e, meÛÛes, F&ceeveoej, Jeeos kesâ
hekeäkesâ nw~ FmeefueS Jen ueesie Deehekeâes meeefokeâ
Deewj Deceerve (meÛÛee) keân keâj hegkeâejles~ ceiej
pees ueesie Deehe (me.) kesâ meeLe efove jele jnles Les,
Jen Ùen DevegYeJe Yeer keâjles Les kesâ Deehe (me.) kesâ
meeLe yengle efJeefÛe$e IešveeSB Yeer nesleer nQ~ pewmes
Deiej Deehe (me.) efkeâmeer hesÌ[ kesâ veerÛes yew" peeSB
Deewj Deiej Deehe hej Oethe Deeleer nes lees Gme hesÌ[
keâer [euesb Deheves Deehe Ssmes cegÌ[ peeleer kesâ Deehe
(me.) hej meeÙee nes peelee~ peye Deehe (me.) leefhle
Oethe ceW jsefiemleeve ceW Ûeue jns nes lees keâesF& DeÂMÙe
Meefòeâ Deehe (me.) kesâ mej hej meeÙee efkeâS jnleer~
Deehe (me.) kesâ hemeerves ceW ogieËOe veneR Lee~ FlÙeeefo~
n]pejle Keoerrpee (jefpe.) kesâ iegueece cewmeje ves Ùen
meejer yeeleW Deehe keâes yelee oer~
n]pejle
l Keoerpee (jefpe.) efmehe&â 40 Je<e& keâer
Leer, ceiej Fleveer keâce Gcej ceW Yeer leerve yeej
efJeOeJee nes Ûegkeâer Leerb~ Deewj Deehe kesâ peerJeve ceW
Skeâ Keeueerheve Lee~ n]pejle cegncceo (me.) keâer
meÛÛeeF&, Fceeveoejer, DeeojCeerÙe Keeveoeve,
Deewj Ùen osefJekeâ megj#ee keâes osKee lees efheâj Skeâ
yeej Deehe kesâ ceve ceW Skeâ KegMeneue Deewj mebchetCe&
peerJeve ceW meheves peeies Deewj Deeheves Deheveer mensueer
veheâermee efyevles ceveyee Éeje efJeJeen keâe hewieece
Yespes~ n]pejle Keoerpee kesâ efhelee keâe Yeer osneble nes
ieÙee Lee, FmeefueS Gvekesâ ÛeeÛee Gcejes efyeve
Demeo, n]pejle cegncceo kesâ ÛeeÛee n]pejle
Deyegleeefueye Deewj n]pejle nce]pee ves Deeheme kesâ
meueen ceMeJejs mes Deehe oesveeW keâe efvekeâen 595
AD ceW keâj efoÙee~
l Fme kesâ yeeo Deehe (me.) 15 Je<e& lekeâ
ueesieeW kesâ yeerÛe Skeâ DeÛÚs heefle, DeÛÚs efhelee
Deewj meceepe kesâ og:Ke megKe keâer efÛeblee keâjves Jeeues
Skeâ DeeoMe& heg®<e keâer lejn jns~ Deewj hewiebyejes keâes
Skeâ DeeoMe& heg®<e kesâ ®he ceW meceepe ceW Skeâ uebyes
meceÙe lekeâ jKeves keâer Deuueen keâer Ùen Skeâ
hejcheje nw~
Fme keâe heâeÙeoe Ùen nw keâer peye Yeer Ùen DeeoMe&
heg®<e keânlee nw ceQ Deuueen keâe hewiebyej ntB~ lees
ueesie peeveles nw efkeâ Fme ves peerJeve ceW keâYeer Pet"
veneR yeesuee nw FmeefueS Ùen Deepe Yeer meÛe keân
jne nQ~ peye hewiecyej keânlee nw keâer DemeneÙe keâer
meneÙelee keâjes, lees ueesie Ùen veneR keân mekeâles kesâ
Kego lees Fmeves 40 meeue lekeâ ueesieeW kesâ meeLe
DevÙeeÙe efkeâÙee Deewj Deye nceW vÙeeÙe keâe hee" heÌ{e
jne nw~ DeLee&le Jen hewiecyej keâes, Gme kesâ JebMe
keâes, Gmekesâ DeeÛejCe keâes, Ùee Gmekeâer nj Ûeerpe
keâes DeÛÚer lejn peeveles nw~ Deewj Gme keâes vee
ceeveves kesâ efueS GmeceW keâesF& oes<e veneR efvekeâeue
mekeâles nQ~
Ssmee ner n]pejle cegncceo (me.) kesâ meeLe ngDee~
cekeäkeâe kesâ jnJeeefmeÙeeW ves Gvekeâer efMe#ee keâes
Denbkeâej, Ieceb[, nšOeceea, efpeo ceW Deekeâj
mJeerkeâej veneR efkeâÙee~ ceiej Jen n]pejle cegncceo
(me.) kesâ DeeÛejCe hej keâYeer Gbieueer vee G"e
mekesâ~ GvnW ncesMee ceevevee heÌ[e kesâ Deehe Skeâ
DeeoMe& heg®<e nQ~ (efme-jeles Denceo cegpeleeyee (me.))
************
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 21

n
]p
e
j
le
ce
gncc
e
o(
me
.)
ke‚
eh
e
w]i
e
c
ye
je
r
k
es‚
ye
eo
ke
‚
ep
ee
rJ
e
ve
37 Je<e& keâer DeeÙeg mes 40 Je<e& keâer DeeÙeg lekeâ henues leerve Je<e& lekeâ Deehe keâes kesâJeue Deheves
n]pejle cegncceo (me.) jele ceW meÛÛes meheves oesmleeW Deewj efjMlesoejeW ceW ner Oece& kesâ ØeÛeej keâer
osKeles~ Deehe (me.) keâe ceve ueesieeW mes otj Dekesâues Devegceefle Leer~ Fme leerve Je<e& kesâ Oece& ØeÛeej mes
ceW Skeâ F&MJej keâer Ùeeo ceW ceive jnves keâer Ûeen kesâJeue 40 ueesie cegefmuece ngS Les~
keâjlee~ Deewj Deehe (me.) Iej mes Keeves heerves keâe
keâF& efoveeW keâe meeceeve ueskeâj heneÌ[ kesâ efMeKej ÛeewLes Je<e&
l (614 AD) ceW Deehe keâes meeOeejCe
hej Skeâ efnje veece kesâ iegheâe ceW Ûeues peeles Deewj pevelee ceW Oece& keâe ØeÛeej keâjves keâe DeeosMe efceuee~
Deuueen keâes Ùeeo keâjles jnles~ cetefle& hetpee vee keâjves keâer efMe#ee ueesieeW keâes hemebo
veneR DeeÙeer, Deewj meeje Menj Deehe keâe ogMceve
(cekeäkeâe kesâ ueesie Skeâ Deuueen keâes ceeveles Les yeve ieÙee~
ceiej meeLe ceW yengle meejs osJeer osJelee keâer hetpee Yeer
keâjles~ Oejleer hej Fme cetefle& hetpee keâes jeskeâves kesâ heebÛeJes Je<e&
l mes 13 Je<e& lekeâ Deehe cekeäkeâe ceW
efueS ner Deuueen ves n]pejle cegncceo (me.) keâes ner jnW~ ceiej Deehe kesâ ceeveves Jeeuees keâes yengle
hew]iecyej yeveeÙee Lee~) ÙeeleveeSB oer peeleer jner, FmeefueS Jen meye cekeäkeâe
Menj ÚesÌ[keâj Ûeues ieS~ Gve meye keâer mebKÙee
Fmeer efnje iegheâe ceW F&MJej keâer Ùeeo keâjles meceÙe ueieYeie 80 Leer~
n]pejle cegncceo (me.) keâes F&MJej ves n]pejle
efpeyeÇF&ue (De.me.) Éeje 40 Je<e& keâer DeeÙeg ceW l n]pejle cegncceo (me.) keâe keâyeeruee yengle
Ùen yeleeÙee kesâ Deehe (me.) Skeâ hewiecyej nQ Deewj DeeojCeerrÙe Deewj MeefòeâMeeueer Lee~ Deehe (me.) kesâ
Deehe keâes ueesieeW keâe ceeie&oMe&ve keâjvee nw~ n]pejle keâyeerues kesâ yengle meejs ueesie cegefmuece veneR ngS Les
cegncceo (me.) 40 Je<e& keâer DeeÙeg mes 63 Je<e& efheâj Yeer Jen Deehe keâer j#ee keâjles~ peye cekeäkeâe
keâer DeeÙeg lekeâ DeLee&le 23 Je<e& lekeâ F&MJej keâe JeeueeW keâes n]pejle cegncceo (me.) keâes hejsMeeve
mebosMe ueesieeW lekeâ hengBÛeeles jns~ keâjves keâe DeJemej vee efceuee lees GvneWves Deehe
(me.) kesâ hetjs keâyeerues keâe 615 AD mes 619 AD
23 Je<e& keâe Ùen Jen keâeue nw efpeme ceW yengle lekeâ meeceeefpekeâ yeefn<keâej keâj efoÙee~ Ùen leerve
meejs ueesie Deehe (me.) keâes mecePeves ceW ieueleer Je<e& Deehe (me.) kesâ hegjs keâyeerues kesâ efueS yengle
keâjles nw~ Deehe (me.) kesâ peerJeve keâes DeÛÚer lejn keâef"ve Les~
mecePeves kesâ efueS ceQ meejebMe ceW Deehe (me.) keâes
Gve kesâ hewiecyejer kesâ 23 Je<e& kesâ peerJeve kesâ yeejs l leerve Je<e& yeeo meeceeefpekeâ yeefn<keâej Kelce ngDee
ceW yeleelee ntB~ ceiej Fmeer Je<e& (619 AD) ceW Deehe keâer DeeojCeerÙe
helveer n]pejle Keoerpee Deewj Deehe kesâ efØeÙe ÛeeÛee
l 40 Je<e& keâer DeeÙeg ceW F&MJej ves Deehe (me.) n]pejle Deyegleeefueye keâe osneble nes ieÙee~
keâes Oece& keâe %eeve osvee Meg® efkeâÙee~ Deewj Deieues
23 Je<e& lekeâ osles jns~ n]pejle Deyegleeefueye
l kesâ yeeo Deehe (me.) kesâ
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 22
keâyeerues keâe mejoej Deyeguenye ngDee~ Ùen Deehe
(me.) keâe hekeäkeâe ogMceve Lee~ Fme ves Deheves
keâyeerues Éeje Deehe (me.) keâer megj#ee mes Fvkeâej
keâj efoÙee~ Deewj Deehe (me.) hej cegmeeryeleeW kessâ
heneÌ[ štš heÌ[s~
cekeäkeâe mes
l efvejeMe neskeâj Deehe ves (June
619 AD) keâes cekeäkeâe kesâ heeme ner otmejs Menj
leeSsheâ keâe meheâj efkeâÙee Deewj JeneB Oece& ØeÛeej
keâjvee Ûeene~ ceiej Gve ueesieeW ves Deehe (me.) kesâ
meeLe yengle ogJÙe&Jenej efkeâÙee~ Deewj Deehe (me.)
keâes Fleves helLej ceejs kesâ Deehe peKceeW mes Ûetj nes
ieS~
l helveer Deewj ÛeeÛee keâe osneble~ cekeäkeâe keâe nj
JÙeefòeâ Deehe keâe ogMceve~ leeSsheâ ceW Demeheâuelee,
Fve keâejCeeW mes Deehe (me.) yengle og:Keer jnves
ueies, lees Deuueen ves n]pejle efpeyeÇF&ue (De.me.)
Éeje Deehe keâes (July 620 AD) keâer Skeâ jele
henues Skeâ osefJekeâ IeesÌ[e efpeme keâe veece `yegje&keâ'
Lee Gmehej meJeej keâjkesâ GvnW cekeäkeâe mes
pes®meuesce (FmjeF&ue) ues ieÙee~ JeneB Deehe (me.)
ves Oejleer kesâ meYeer hew]iecyejeW keâes vecee]pe heÌ{eÙee~
efheâj JeneB mes Deuueen ves Deemeceeve hej yegueekeâj
mJeie& ueeskeâ keâe mewj keâjeÙee~ Deehe (me.) ves cejves
kesâ yeeo pees nesvee nw Jen Deheveer DeebKees mes osKee~
Fme mes Deehe keâe ceveesyeue Deewj yeÌ[e Deewj Deehe
keâer efvejeMee keâce nes ieF&~
l Dejye kesâ ueesie cetefle& hetpee lees keâjles Les~ ceiej
Jen Fme melÙe keâes peeveles Les keâer Fme me=ef° keâe
jÛeefÙelee kesâJeue Deuueen nw~ Deewj pees n]pejle
FyeÇenerce ves n]pe keâe hewieece efoÙee Lee Gmekesâ
cegleeefyekeâ Jen n]pe Yeer keâjles~
npe kesâ DeJemej hej meejs Dejye mes ueesie cekeäkeâe
pecee nesles lees Fme DeJemej hej n]pejle cegncceo
(me.) Gve keâes Deuueen kesâ meÛÛes Oece& kesâ yeejs ceW
yeleeles~ Ùengoer Deewj F&meeFÙeeW kesâ Oece& «ebLeeW ceW
Skeâ hew]iecyej Deeves Jeeuee nQ Swmeer YeefJe<ÙeJeeCeer
Leer Deewj Jen Gme hew]iecyej keâer jen osKe jns Les~
Deewj Jen DejyeeW keâes Oecekeâer osles keâer Gme hew]iecyej
kesâ Deeves kesâ yeeo nce Deewj MeefòeâMeeueer nes peeSbies
Deewj legce meye keâes hejeefpele keâj oWies~
FmeefueS Dejye JeemeerÙeeW keâes Yeer helee Lee keâer Skeâ
hew]iecyej Deeves Jeeuee nw~ 620 AD ceW kegâÚ
ceoervee kesâ nepeerÙeeW ves peye n]pejle cegncceo (me.)
keâer yeele keâes megvee lees Jen henÛeeve ieS kesâ Ùener
Jen hew]iecyej nw efpeme kesâ Deeves keâer ÛeÛee& Ùengoer
Deewj FmeeF& keâjles Les~ Jen cegefmuece nes ieS~ Ùen
Ún (6) ueesie Les~ Deieues meeue 621 AD ceW
Jen npe hej Deheves meeLe Deewj ueesie ueeS, Jen
Yeer cegefmuece nes ieS~ Fmeer lejn 622 AD keâes
npe kesâ DeJemej hej ceoervee kesâ 75 ueesie cegefmuece
ngS~ GvneWves n]pejle cegncceo (me.) mes Oece&
efmeKeeves kesâ efueS Skeâ efMe#ekeâ ceebiee~ Deehe (me.)
ves n]pejle cegmesye efyeve Deceerj (jefpe.) keâes Gve kesâ
meeLe keâj efoÙee~ n]pejle cegmesye (jefpe.) ceoervee
ieS Deewj Deehe kesâ Oece& ØeÛeej mes ceoervee kesâ yengle
meejs ueesie cegefmuece ngS~
l keâeyee Mejerheâ ceW 360 cetefle&ÙeeB jKeer ngF& Leer~
efpeme kesâ oMe&ve kesâ efueS meeue Yej ueesie Deeles
jnles Deewj cekeäkeâe JeeueeW keâe JÙeeheej Ûeuelee
jnlee~ Fmueece Oece& kesâ Deeles ner cetefle& hetpee Deewj
cekeäkeâe JeeueeW keâe JÙeeheej yebo nes peelee Lee~
FmeefueS peye cekeäkeâe kesâ ueesieeW keâes ceoervee ceW
Fmueece kesâ hewâueves keâer Keyej ngF& lees Jen yengle
›eâesefOele ngS Deewj n]pejle cegncceo (me.) keâes ner
Kelce keâj osves keâe hewâmeuee efkeâÙee~ peye Deehe
(me.) keâes Gve kesâ FjeoeW keâe helee Ûeuee lees Deehe
12 Deewj 13 Sep 622 AD kesâ yeerÛe keâer jele
keâes cekeäkeâe mes ceoervee Ûeues ieS~ Ùen hew]iecyejer keâe
lewjnJeeB Je<e& Lee~
cekeäkeâe ceW
l n]pejle cegncceo (me.) Deewj oes Ûeej
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 23

cegefmueceeW keâes ÚesÌ[ keâj meejs cegefle& hetpee keâjves
Jeeues Les~ Fme efueS cekeäkeâe ceW n]pejle cegncceo
(me.) keâer meejer efMe#ee yengle Basic nesleer~
DeLee&le Fme mebmeej keâe jÛeefÙelee kesâJeue Skeâ
F&MJej nw FmeefueS Gme Skeâ F&MJej keâes ÚesÌ[ keâj
Deewj efkeâmeer kesâ meeceves ceeLee cele šskeâes~ ceiej
ceoervee ceW yengle meejs ueesie cegefmuece nes ieS Les
Deewj cegefmuece otmejs MenjeW mes Yeer ceoervee Deekeâj
MejCe ues jns Les, FmeefueS n]pejle cegncceo (me.)
ves hew]iecyejer kesâ ÛeewonJes Je<e& ceoervee ceW keâF&
ceefmpeoW yeveeF& Deewj Skeâ Fmueeceer meceepe keâeÙece
efkeâÙee~ peye n]pejle cegncceo (me.) ceoerves Dee
ieS Deewj JeneB cegefmueceeW keâer mebKÙee yeÌ{ves ueieer
lees cekeäkeâe JeeueeW ves ceoervee mes Yeer cegefmueceeW keâe
meheâeÙee keâjves keâe "eve efueÙee~ Ùegæ kesâ KeÛe& keâes
hetje keâjves kesâ efueS GvneWves Ssmeer Ùeespevee yeveeF&
kesâ cekeäkeâe Menj keâe nj JÙeefòeâ JÙeeheej ceW Oeve
ueieeS Deewj Gme mes pees veheâe nes Gmes Ùegæ kesâ
efueS oeve keâjW~
cekeäkeâe Jeeues
l Meece (Syria) Deewj Ùeceve mes
JÙeeheej keâjles Les~ ceoervee, cekeäkeâe Deewj Meece kesâ
yeerÛe jemles ceW nw~ peye n]pejle cegncceo (me.) keâes
Fve kesâ Ùeespevee keâe helee Ûeuee lees Fmemes henues kesâ
Jen Meece mes JÙeeheej keâjkesâ Oeve keâceeSB Deewj
ceoerves hej Dee›eâceCe keâjW~ Deehe ves Gve keâe Meece
keâe jemlee yebo keâj osvee Ûeene~ ceiej Deehe
Demeheâue jnW~
l cekeäkeâe kesâ ueesie peeveles Les keâer Meece mes Deeves
Jeeues JÙeeheejer keâeefheâues keâes ceoervee mes Keleje nw~
FmeefueS j#ee kesâ efueS GvneWves 1300 mewefvekeâ
Yespes Les~
peye keâeefheâuee megjef#ele ceoervee kesâ heeme mes jemlee
yeoue keâj iegpej ieÙee lees kesâJeue 300 mewefvekeâ
ner cekeäkeâe Jeeheme ngS~ Deewj 1000 mewefvekeâeW
keâe ceoervee hej Dee›eâceCe keâjves keâe Fjeoe Lee~
n]pejle cegncceo ves kesâJeue 313 meeefLeÙeeW mes
Fvekeâe yeoj kesâ cegkeâece hej cegkeâeyeuee efkeâÙee Deewj
Deehe efJepeÙeer jns~ Ùen Iešvee hew]iecyejer kesâ 15 Jes
Je<e& ngF&~
hew]iecyejer keâe meesuenJee Je<e&
cekeäkeâe JeeueeW
l ves Ùegæ kesâ efueS JÙeeheej mes Oeve
lees henues mes ner pecee keâj efueÙee Lee Deewj Jen
Fmueece keâes lees henues mes ner efceše osvee Ûeenles Les~
ceiej Deye Gme kesâ meeLe yeoj kesâ cegkeâece hej Deheves
hejepeÙe keâe keâuebkeâ Yeer efceševee Lee~ Fme efueS
GvneWves 3000 mewefvekeâeW kesâ meeLe ceoervee hej
Oeeyee yeesue efoÙee~ Gno kesâ cegkeâece hej cegefmueceeW
mes cegkeâeyeuee ngDee~ cegefmuece Deheveer ieueleer kesâ
keâejCe efJepeÙeer nesves kesâ yeeo efheâj hejeefpele ngS
Deewj GvnW yengle vegkeâmeeve G"evee heÌ[e~
hew]iecyejer keâe 18 Jee Je<e&
l Gno kesâ cegkeâece hej cegefmuece hejeefpele ngS Les~
ceiej hetjer lejn efcešs veneR ieS Les~ cegefmueceeW keâes
hegjer lejn efceševes kesâ efueS oes Je<e& yeeo meejs Dejye
mes 10,000 mewefvekeâ ceoerves hej štš heÌ[s~
cegefmuece meye keâe Skeâ meeLe cegkeâeyeuee veneR keâj
mekeâles Les~ Fme GvneWves Menj keâer meercee hej KeeF&
(Trench) Keesokeâj Dehevee yeÛeeJe efkeâÙee~
Ùen Ùegæ Skeâ cenerves lekeâ Ûeuelee jne, ceiej
Dee›eâcekeâ KeeF& heej veneR keâj heeS Deewj DeeefKej
ceW F&MJej ves DeebOeer letheâeve Yespe keâj Gve kesâ KesceW
(Tent) GKeeÌ[ efoS Deewj Jen hejsMeeve neskeâj
Jeeheme Ûeues ieS~
Deiej Jen meheâue nesles lees vee Skeâ cegefmuece
peerefJele neslee vee Debeflece ceMeeue (heefJe$e
kegâjDeeve) GpJeefuele jnleer~
Ùen Iešvee hew]iecyejer kesâ 18 Jes meeue March
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 24

627 AD ceW ngF&~ Fme Ùegæ keâe JeCe&ve DeLeJe&Jeso
(20:21,6) ceW Fme lejn nw~
mes lJee Deceove leeefve Je=<CÙee les meesceemees Je=$enlÙes<eg melheleW
Ùele keâejJes oMe Je=$eeeÙehefle Jeefn&<celes efve menœeeefve Jen&Ùe:
~~6~~
(YeeJeeLe&:- melÙeJeeoer JeerjeW ves F&Õej keâer ØeeLe&vee
kesâ ieerle ieeles ngS efJejlee mes ome npeej Me$et keâer
mesvee keâes yeiewj ueÌ[s hejeefpele efkeâÙee~
Muhammed in world scripture by A.H.
Vidyarthi Page no. 118)
l peye meeje Dejye Skeâpegš neskeâj ceoervee hej
Dee›eâceCe keâer lewÙeejer keâj jne Lee lees n]pejle
cegncceo Deewj Gve kesâ meeefLeÙeeW keâes Fme keâe %eeve
Lee~ ceiej Jen DemeneÙe Les~ Jen Dejye osMe kesâ nj
ef"keâeveeW hej peekeâj GvnW veneR jeskeâ mekeâles Les~
FmeefueS KeeF& Keeso keâj Dehevee yeÛeeJe efkeâÙee~
Fme yeej lees Jen efkeâmeer lejn yeÛe ieS~ ceiej nes
mekeâlee nw otmejer yeej ogMceve Deewj DeefOekeâ
mebKÙee ceW Dee›eâceCe keâjs Deewj efheâj KeeF& Keeso
keâj Yeer yeÛeeJe vee nes heeS~ FmeefueS n]pejle
cegncceo (me.) ves Ssmeer veerefle DeheveeF& kesâ pewmes ner
keâner mewefvekeâeW kesâ Skeâpegš nesves keâer Keyej heeles lees
legjble Deheves meeefLeÙeeW keâes Yespe keâj GvnW
eflelejefyelej keâj osles~ Deewj Ssmee yengle yeej ngDee~
hew]iecyejer keâe 19 Jee Je<e&
l Skeâ jele n]pejle cegncceo (me.) ves mehevee
osKee kesâ Deehe (me.) Gceje keâj jns nw~ Gceje ceW
keâeyee Mejerheâ, meheâe-cejJee keâe heefj›eâcee efkeâÙee
peelee nw Deewj mej kesâ yeeue ceBg[eS peeles nQ~
peye Deehe (me.) ves Deheves meeefLeÙeeW mes Fme meheves
keâer ÛeÛee& efkeâÙee lees meye kesâ efoue Deheves hegjeves
Menj cekeäkeâe Deewj F&MJej kesâ Iej keâes osKeves kesâ
efueS leÌ[he GÌ"s~
n]pejle cegncceo
l (me.) Deewj 1400 ueesieeW
ves Gceje kesâ Fjeos mes ceoervee mes cekeäkeâe ØemLeeve
efkeâÙee~ ceiej cekeäkeâe JeeueeW ves GvnW cekeäkeâe Menj
ceW ØeJesMe keâjves efkeâ Dee%ee ve oer Deewj Ùegæ hej
Glee® nes ieS~ yengle ÛeÛee& kesâ yeeo oesveeW he#e
Skeâ Meebefle mebOeer hej mencele ngS~ Fmes meguen
ngosefyeÙee kesâ veece mes Ùeeo efkeâÙee peelee nw~
Fme mebOeer ceW Fme yeele keâes ceevee ieÙee Lee keâer oesveeW
he#e Skeâ otmejs mes Deewj Skeâ otmejeW kesâ efce$e
keâyeerueeW mes Yeer Ùegæ veneR keâjsiee~ Deewj n]pejle
cegncceo (me.) Deieues Je<e& Gceje kesâ efueS DeeSb
(Fme Je<e& veneR~)
(Ùen Iešvee hew]iecyejer kesâ 19 Jes meeue ngFË~)
hew]iecyejer keâe 20 Jee Je<e&
l Ùengoer Dejye osMe ceW yengle ceeueoej Deewj heÌ{s
efueKes Les~ Jen Deheves Deehe keâes DejyeeW mes yengle
ceneve mecePeles Les~ ceiej peye mes Fmueece DeeÙee
Gve keâe yeÌ[eheve Kelece nes ieÙee~ FmeefueS Jen
cegefmueceeW mes yengle veheâjle keâjles Les~ Deewj DejyeeW
keâes cegefmueceeW kesâ efKeueeheâ Gkeâmeeles jnles Les~
DejyeeW keâes Gvekesâ <eÌ[Ùeb$eeW mes heekeâ keâjves kesâ efueS
n]pejle cegncceo (me.) ves GvneR 1400
GcejeJeeues meeefLeÙeeW kesâ meeLe ÙentefoÙeeW kesâ Kewyej
kesâ cegkeâece hej pees ogie& Les Gve keâes Iesj efueÙee~ Jen
yeerme npeej Les, ceiej yengle keâce ueÌ[s~ GvneWves
nej ceeve ueer Deewj Skeâ Meebleer mebOeer hej nmlee#ej
keâj efoS~
mebOeer kesâ yeeo Gve ueesieeW ves cegefmueceeW keâes Keeves keâer
oeJele hej yegueeÙee~ Deewj Keeves ceW penj efceuee
efoÙee~
n]pejle cegncceo (me.) kesâ Skeâ meeLeer ves Skeâ
efveJeeuee efveieue efueÙee Deewj Gvekeâer ce=lÙeg nes ieF&~
n]pejle cegncceo (me.) ves efveJeeuee cegbn ceW jKekeâj
Letkeâ efoÙee~ ceiej efheâj Yeer penj keâe kegâÚ Demej
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 25
Deehe (me.) hej nes ieÙee~ Deehe (me.) Deieues heebÛe
Je<e& peerefJele jns ceiej keâYeer keâYeer Deehe (me.) Fme
kesâ Demej mes yeerceej heÌ[ peeles Deewj Deble ceW Fmeer
penj kesâ Demej mes Deehe (me.) keâe osneble nes
ieÙee~ (mener yegKeejer Vol-2, Page-695, No-1554)
Ùen Iešvee hew]iecyejer kesâ 20 Jes Je<e& Iešer~
l cekeäkeâe Menj Jeeues n]pejle cegncceo (me.) keâes
ncesMee hejsMeeve efkeâS jnles Les Deewj Skeâ lejn mes
mejoo& Les~ Gve mes ngosefyeÙee kesâ cegkeâece hej Meebefle
mebOeer nesves kesâ yeeo Skeâ Meebefle keâe JeeleeJejCe nes
ieÙee~ lees n]pejle cegncceo ves Dejye osMe mes yeenj
kesâ jepeeDeeW keâes Oece& ØeÛeej kesâ nsleg mes he$e
efueKevee Meg® efkeâÙee~ Deehe ves jesce, Fjeve, efceœe
(Egypt), FLeesefheÙee, Ùeeceve Deewj Meece kesâ
jepeeDeeW keâes he$e Yespee~
jesce kesâ jepee ves Deehe keâes hew]iecyej ceevee ceiej
cegefmuece ve ngDee~ F&jeve keâe jepee yengle veejepe
ngDee Deewj Deehe kesâ he$e keâes heâeÌ[ Ì[euee~ efceœe
kesâ jepee ves Deehe kesâ he$e ues peeves Jeeues keâe yengle
Deeojmelkeâej efkeâÙee Deewj Ghenej kesâ meeLe Jeeheme
Yespee~
Ùeeceve kesâ jepee ves efueKee keâer Deiej Deehe
jepeheeš ceW cegPes meePeeroej keâjes lees ner ceQ Fmueece
keâyetue keâ®Biee~ Fmueece jepeheeš kesâ efueS
DeJeleefjle veneR ngDee nw FmeefueS n]pejle cegncceo
ves Fvkeâej keâj efoÙee~
FLeesheerÙee kesâ jepee ves Deehe kesâ meheâerj
(mebosMeJeenkeâ) keâe yengle Deeoj efkeâÙee Deewj
cegefmuece nes ieÙee~
Meece kesâ meercee hej Mejpeerue efyeve Gce® veece keâe
mejoej jepe keâjlee Lee~ Ùen ®ceerÙeeW kesâ ceelesnle
Lee~ Ùen n]pejle cegncceo (me.) keâe he$e heÌ{keâj
yengle veejepe ngDee~ Deehe kesâ meheâerj keâes keâlue
keâj efoÙee~ Deewj ceoervee hej Dee›eâceCe kesâ lewÙeejer
keâe DeeosMe os efoÙee~
l Mejpeerue efyeve Gcej mes efveheš ves kesâ efueS
n]pejle cegncceo (me.) ves 3000 mewefvekeâ Yespes~
ceiej Mejpeerue henues mes ner Dee›eâceCe keâer lewÙeejer
keâj jne Lee FmeefueS Gmeves 2 ueeKe mewefvekeâ
pecee keâj efueS~
oes ueeKe mesvee kesâ meeceves kesâJeue 3000
cegefmuece Les~ ceiej GvneWves efnccele ve nejer Deewj
Ùegæ Meg® nes ieÙee~ cegefmueceeW kesâ leerve mesveeheefle
Skeâ Skeâ keâjkesâ Menero nes ieS~ otmejs efove
Keeefueo efyeve Jeueero mesvee heleer yeves~ GvneWves
3000 keâer mesvee keâes Ssmes KeÌ[e efkeâÙee keâer Jen
keâue kesâ IeeÙeue mewefvekeâ veneR yeukesâ DeYeer DeeS
ngS veSs mewefvekeâ vepej Deeles~ efheâj Deehe (me.) ves
Deheveer mesvee keâes Oeerjs Oeerjs heerÚs nševee Meg®
efkeâÙee~ ®ceer mecePes kesâ Ùen cegefmueceeW keâer Ûeeue nw~
Jen nceW jsefiemleeve ceW ues peekeâj ueÌ[vee Ûeenles nw~
Deewj GvneWves heerÚe veneR efkeâÙee Deewj cegefmueceeW keâer
Ùen mesvee megjef#ele Jeeheme Dee ieF&~ Ùen Iešvee
cegDelelee kesâ cegkeâece hej Iešer Leer~ Deewj Deepe Yeer
JeneB MeneroeW kesâ mceejkeâ nw~
hew]iecyejer keâe 21 Jee Je<e& (630 AD )
cekeäkeâe kesâ
l jnJeeefmeÙeeW mes lees Meebefle mebOeer Leer
ceiej Jen Fme mebOeer keâe heeueve vener keâjles Les~
cekeäkeâe Menj keâes F&MJej ves Meebefle Deewj meye kesâ
efueS MejCe keâe Menj yeveeÙee nw~ Fme Menj ceW
hesÌ{-heewOes keâešvee cevee nw~ heMeg-he#eer ceejvee cevee
nw~ Deiej keâesF& JÙeefòeâ efkeâmeer Deewj mLeeve hej
DehejeOe keâjs, Deewj cekeäkeâe Dee peeS lees peye lekeâ
Jen cekeäkeâe mes yeenj vee Ûeuee peeS, Gme Jeòeâ
lekeâ Oeeefce&keâ ®he mes Gme DehejeOeer keâes Yeer cekeäkeâe
Menj kesâ meercee kesâ Deboj ceejvee cevee nw~ DeLee&le
cekeäkeâe Skeâ Meebefle Deewj MejCe keâe Menj nw~ ceiej
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 26

cekeäkeâe kesâ jnJeeefmeÙeeW ves Ssmes efkeâmeer Oeeefce&keâ
efveÙece keâe heeueve veneR efkeâÙee Deewj vee GvneWves
n]pejle cegncceo (me.) mes efkeâS Deheves Meebefle
mebOeer keâe uesne]pe jKee~ Deewj n]pejle cegncceo
(me.) kesâ efce$e keâyeerueeW kesâ Jen ueesie pees cekeäkeâe
DeeS ngS Les Gve meye keâes keâeyee Mejerheâ kesâ meeceves
keâlue keâj efoÙee~ n]pejle cegncceo ves hewieece Yespee
kesâ Ùee lees keâlue keâe pegcee&vee oes Ùee Meebefle mebOeer
Yebie keâj oes~ lees cekeäkeâe JeeueeW ves Ieceb[ ceW Deekeâj
Meebefle mebOeer keâes Yebie keâj efoÙee~
l Meebefle mebOeer Yebie nesves kesâ yeeo Deye efheâj
cekeäkeâe JeeueeW kesâ Dee›eâceCe keâe Keleje Lee~ Fme
mes henues Jen Dee›eâceCe keâjles n]pejle cegncceo
(me.) Kego ome npeej keâer mesvee ues keâj DeÛeevekeâ
cekeäkeâe Menj keâes Iesj efueÙee~
cekeäkeâe Jeeues Fme Dee›eâceCe kesâ efueS efyeukegâue
lewÙeej ve Les Deewj ve Jen meMeŒe Les~ FmeefueS
efyevee ueÌ[s Deheveer nej mJeerkeâej keâj ueer~ Ùen
Iešvee hew]iecyejer kesâ 21 Je<e& Iešer~
l cekeäkeâe JeeueeW ves 21 Je<e& lekeâ n]pejle
cegncceo (me.) hej lejn lejn kesâ DelÙeeÛeej
efkeâS~ keâlue keâjves keâer keâesefMeMe keâer~ cegefmueceeW
keâes ÙeeleveeSW oer~ leerve yeej ceoervee hej Dee›eâceCe
efkeâÙee~ Gvekesâ cegefmueceeW kesâ Øeefle Deveefievele
DehejeOe Les~ ceiej peye n]pejle cegncceo (me.) ves
Gve hej hetjer lejn keây]pee keâj efueÙee lees meye keâes
#ecee keâj efoÙee~ Fme #ecee Deewj oÙeeueglee mes Jen
Fleves ØeYeeefJele ngS kesâ hetjs Menj ves Fmueece Oece&
kegâyetue keâj efueÙee~
l n]pejle cegncceo (me.) kesâ meeLe ome npeej
mewefvekeâ Les~ Deewj GvneWves efJepeÙe Øeehle keâjves kesâ
yeeo efkeâmeer keâes neefve veneR hengBÛeeÙeer Fme efueS
DeLeJe&Jeso ceW FvnW ieeÙe kesâ veece mes Ùeeo efkeâÙee nQ~
Jen Mueeskeâ Fme lejn nQ,
SMe FMeeÙe ceecens Meleb efve<keâeved oMe œepe:~
$eerefCe MeleevÙeJe&leeb menŒejeoMe ieesveeced~~3~~
YeeJeeLe&:- F&MJej ves ceecesn $e+<eer keâes 100 nej,
10 mJeCe& cegõe, 300 IeesÌ[s Deewj 10000
ieeÙeW osiee~
Fme Mueeskeâ ceW 100 nej ‘Demeneyes megheäheâe’ keâes
keâne ieÙee nw~ 10 mJeCe& cegõe ‘DeMeje cegyeMeje’
(Jen ome ueesie efpeve keâes Oejleer hej mJeie& efceueves
keâer KegMeKeyejer efceueer Leer~) keâes keâne ieÙee nw~
300 IeesÌ[s Gve mewefvekeâeW keâes keâne ieÙee nw pees
henues Ùegæ ceW yeoj kesâ cegkeâece hej ueÌ[s Les~ Deewj
10,000 ieeÙeW ÙeneR mewefvekeâ nQ efpevneWves efkeâmeer
keâes ieeS keâer lejn neefve veneR hengÛeeÙee~
lJecesleeb peveje%ees efÉo&MeeyevOegvee megßeJemeeshepeiceg<e:~
<eef„& menmee~
veJeefle& veJe ßeglees efve Ûe›esâje jLÙee og<heoeJe=jekeâ ~~9~~
otmejs Mueeskeâ ceW F&MJej ves keâne efkeâ Jen Deehe
(me.) keâes 60,099 ogMceveeW mes yeÛeeSiee~ lees
Ùen 60,099 ogMceve Ùener cekeäkeâe kesâ jnJeemeer
Lee~ (Gme meceÙe cekeäkeâe keâer Deeyeeoer lekeâjeryeve
60,000 Leer~)
(Mohammed in world Scriptures, Page No.127-
Atherva ved- 20: 21-3)
n]pejle cegncceo
l (me.) ves DeÛeevekeâ cekeäkeâe
Menj keâes Iesje Lee~ FmeefueS cekeäkeâe jnJeemeer Ùegæ
keâer lewÙeejer vee keâj mekesâ Deewj hejeefpele ngS~ ceiej
Deeme heeme kesâ keâyeerueW cekeäkeâe Menj hej Dee›eâceCe
mes meeJeOeeve nes ieS~ Gve keâes Ùegæ keâer lewÙeejer keâe
meceÙe efceue ieÙee Lee~ FmeefueS GvneWves
12,000 mewefvekeâeW keâer mesvee lewÙeej keâj ueer
Deewj cegkeâeyeues kesâ efueS efvekeâue heÌ[s~
l ngvewve kesâ cegkeâece hej n]pejle cegncceo (me.) kesâ
meeLeerÙeeW mes cegkeâeyeuee ngDee~ Jen yengle yeneogjer
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 27

mes ueÌ[s ceiej Deble ceW hejeefpele ngS~ n]pejle
cegncceo (me.) ves GvnW hejeefpele keâjves Deewj meye
keâes yeboer yeveeves kesâ yeeo efheâj meye keâes #ecee keâj
efoÙee Deewj Dee]peeo keâj efoÙee~
Fme oÙeeueglee Deewj Goejlee ves Gvekeâe Yeer ceve
ceesn efueÙee Deewj Jen meye Yeer cegefmuece nes ieS~
Fme lejn meejs Dejye osMe mes Fmueece keâe efJejesOe
keâjves JeeueeW keâe Keelcee nes ieÙee~
hew]iecyejer keâe 22 Jee Je<e&
l peye jesce ves osKee kesâ meeje Dejye #es$e cegefmuece
nes ieÙee nw lees GvnW Keleje cenmetme nesves ueiee~
Deewj GvneWves Skeâ yeÌ[s Ùegæ keâer lewÙeejer Meg® keâj
oer~ Deewj meercee hej mewefvekeâ pecee nesvee Meg® nes
ieS~
peye n]pejle cegncceo (me.) keâes Fme yeele keâer
metÛevee efceueer lees Fmemes henues keâer Jen Dee›eâceCe
keâjles Deehe (me.) Kego 30000 npeej keâer
mesvee ueskeâj 1000 efkeâueesceeršj keâe meheâj
keâjkesâ Gvekesâ Éej hej hengBÛe ieS~
jesce keâer 2 ueeKe keâer mesvee cegDelelee kesâ cegkeâece
hej 3000 cegefmueceeW keâer mesvee mes ueÌ[ Ûegkeâer
Leer~ Deewj Jen peeveles Les keâer kesâJeue 3000 Yeer
2 ueeKe keâer mesvee mes škeâjeves mes veneR Ì[jW Deewj
Skeâ efove Ùegæ keâjkesâ heerÚs nšs~ Deye lees Jen
leerme npeej nQ Deewj Gve keâe hew]iecyej Yeer Gve kesâ
meeLe nw~ lees Gve ceW cegkeâeyeues efkeâ efnccele vee ngF&
Deewj Jen Deeme heeme kesâ ieebJe ceW Yeeie keâj Úghe
ieS~ n]pejle cegncceo (me.) Skeâ cenerves leyegkeâ kesâ
cegkeâece hej Gve keâe Fvlespeej efkeâÙee Deewj efyevee
ueÌ[s Jeeheme Dee ieS~
DeefOekeâ lej ueesieeW ves Fmueece Oece& Dehevee efueÙee~
hew]iecyejer keâe 23 Jee Je<e&
l Deuueenves hew]iecyejer kesâ 22 Jes Je<e& ner
cegefmueceeW hej n]pe heâpe& keâj efoÙee Lee~ ceiej
n]pejle cegncceo (me.) efkeâmeer keâejCe npe vee keâj
mekesâ~ FmeefueS hew]iecyejer kesâ 23 Je<e& Deehe ves npe
hej peeves keâer Iees<eCee keâer~ Deehe mes npe meerKeves
Deewj Deehe kesâ meeLe npe keâe meewYeeiÙehetCe& DeJemej
keâe ueeYe G"eves Dejye osMe mes Skeâ ueeKe
Ûeeueerme npeej ueesie cekeäkeâe ceW pecee nes ieS~ Deewj
Deehe kesâ meeLe npe efkeâÙee~
Deehe (me.) ves npe kesâ DeJemej hej pees Yee<eCe
efoÙee Jen mJeCe& De#ejeW ceW efueKeves ueeÙekeâ nw~
Gme Yee<eCe kesâ cegKÙe GheosMe nce 14 DeOÙeeÙe
ceW efueKeWies~
l cekeäkeâe Deehe keâe pevce mLeeve Lee~ Deehe cekeäkeâe
Menj mes yesheveen Øesce keâjles Les~ npe mes Jeehemeer kesâ
meceÙe cekeäkeâe ÚesÌ[les meceÙe Deehe yengle og:Keer Les
Deewj Deehe kesâ DeeKeeW mes Deemet yen jns Les~
ceoervee Deeves
l kesâ 75 efove yeeo Deehe keâes
mejoo& Deewj yegKeej nes ieÙee~ Ùen Jener penj keâe
Demej Lee pees Deehe keâes ÙentoerÙeeW ves efoÙee Lee~
Deehe 15 efove yeerceej jns Deewj 8 petve 632
AD keâes Deehekeâe osneble nes ieÙee~
Deehe (me.)
l Fme Oejleer hej 63 Je<e& jns~ Deehe
kesâ peerJeve keâe DeOÙeÙeve efkeâÙee peeS lees nce
cenmetme keâjles nQ keâer megKe kesâ kegâÚ Je<e& pees Deehe
keâes efceues Jen hew]iecyej nesves kesâ henues kesâ ner kegâÚ
Je<e& nw~ Gve Je<eeX keâes Deiej ÚesÌ[ oW lees Deehe keâe
meeje peerJeve Skeâ efvejblej mebIe<e& keâer keâLee nw~

Ùen Iešvee hew]iecyejer kesâ 22 Jes Je<e& Iešer~ l pevce kesâ henues efhelee keâe osneble ngDee~ Ún Je<e&
keâer DeeÙeg ceW ceelee keâe osneble ngDee~ 8 Je<e& keâer DeeÙeg
Fme lejn Dejye osMe ceW hetjer lejn Meebefle nes ieF& Deewj ceW oeoe iegpej ieS~ Deehe DeveeLe Les~ Deewj 25 Je<e&
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 28

keâer DeeÙeg lekeâ Ssmes heefjJeej kesâ meomÙe jns pees Kego
mece=æ vee Lee~ Deehe ves hewmees kesâ efueS cekeäkeâe JeeueeW
keâer jsefiemleeveeW ceW yekeâefjÙeeB ÛejeF& Deewj ÛeeÛee kesâ
meeLe jsefiemleeveeW ceW JÙeeheej keâe otjojepe FueekeâeW
keâe meheâj efkeâÙee~
hew]iecyejer
l efceueves kesâ yeeo Oece& keâe ØeÛeej Skeâ
yengle ner cegefMkeâue keâece Lee~ peye heefJe$e kegâjDeeve
Deehe hej DeJeleefjle neslee lees Fleveer lekeâueerheâ
nesleer kesâ meKle "b"er kesâ ceewmece ceW Yeer Deehe
hemeervee hemeervee nes peeles~
Oece& kesâ oes yeesue megveles ner efce$e Yeer Me$eg nes peeles~
l
l Deehe (me.) kesâ ÛeeÛee Deyegleeefueye kesâ osneble
kesâ yeeo ueesie Flevee hejsMeeve keâjles kesâ Deehe
(me.) ves Iej mes efvekeâuevee keâce keâj efoÙee Lee~
keâesF& ieeueer oslee, keâesF& Letkeâlee, keâesF& heeieue
keânlee, keâesF& peeotiej keânlee, keâesF& mejhej efceóer
Ì[euelee, keâesF& jemles ceW keâebšs efyeÚelee, keâesF&
keâheÌ[s heâeÌ[lee~ Deehe ves keâne efkeâ, Fme Oejleer hej
efpelevee cegPes meleeÙee ieÙee Glevee Deewj efkeâmeer
hew]iecyej keâes veneR meleeÙee ieÙee~ (cegefmuece, eflejefcepeer)
hew]iecyejer
l kesâ omeJes Je<e& mes DeeefKej lekeâ
ncesMee Deehe kesâ peeve keâes Keleje jne~
l ceoervee Deeves kesâ yeeo Deehe (me.) ves keâYeer hesš
Yej keâj oes meceÙe keâe Yeespeve vee KeeÙee~
(yegKeejer, cegefmuece)
l ceoervee Deeves kesâ yeeo Deeheves keâYeer iesntB keâer
jesšer veneR KeeÙee~ yeme peew keâer jesšer Keekeâj
iegpeeje keâjles~ (yegKeejer, cegefmuece)
l jnves kesâ efueS Skeâ keâÛÛee cekeâeve Lee~ yeesjer
hej meesles Deewj Deehe kesâ Iej ceW SsMe Je Deejece keâe
keâesF& meeceeve vee Lee~
ueesie peye
l Deehe kesâ Skeâ F&MJej keâes ceeveves keâe
GheosMe vee ceeveles lees Deehe keâes yengle og:Ke
neslee~ keäÙeeWefkeâ Ssmee JÙeefòeâ 100 ØeefleMele vejkeâ
ceW peeSiee~ efkeâmeer keâe vejkeâ ceW peevee Deehe keâes
Flevee og:Ke oslee kesâ Deehe jelejele Yej Deuueen
kesâ meeceves KeÌ[s neskeâj vecee]pe heÌ[les Deewj jesles
jnles~ pÙeeoe osj lekeâ KeÌ[s jnves mes Deehe kesâ hewj
metpe peeles~

hew]iecyejer
l efceueles meceÙe Deehe (me.) kesâ heeme
25 efkeâuees meesves kesâ yejeyej heBtpeer Leer~ Ùen meye
Deehe ves Oece& ØeÛeej ceW uegše efoÙee~
(peeos jen hespe veb.227)
l peye Deehe (me.) ceoervee DeeS lees DevÙe
mLeevees mes ceoervee Deeves Jeeues iejerye ueesieeW kesâ
Keeves heerves keâe ØeyebOe Yeer Deehe keâjles~ Deewj Gve
keâer mesJee ceW Deehe Dehevee Keevee Yeer Gvekeâes
efKeuee osles Deewj Deehe (me.) Deewj Deehe keâe
heefjJeej YetKee jnlee~
leerve leerve
l cenerves Deehe (me.) kesâ Iej Ûetune
vee peuelee, Deehe (me.) Deewj Deehe keâe heefjJeej
Kepetj Deewj heeveer hej peerefJele jnles~
(yegKeejer, cegefmuece)
l n]pejle cegncceo (me.) keâes F&Õej ves hegjs efJeÕe
kesâ efueS hewiecyej yeveeÙee Lee~ Deehe (me.) kesâ efoue
ceW ueesieeW kesâ keâuÙeeCe keâer Ssmeer leÌ[he Leer efkeâ Jen
F&MJej efpeme ves Deehe keâes hew]iecyej yeveeÙee Deewj
ueesieeW keâes Oece& keâer efMe#ee osves keâe DeeosMe efoÙee,
Gmes Kego keânvee heÌ[e efkeâ, ‘‘Ùen kegâjDeeve nceves
FmeefueS veneR DeJeleefjle efkeâÙee keâer Deehe
lekeâueerheâ ceW he[ peeS~ (heefJe$e kegâjDeeve 20:2)
F&MJej ves Ùen Yeer keâne efkeâ, ‘‘Ss hew]iecyej! MeeÙeo
legce Fme iece ceW Deheveer peeve Kees oesies efkeâ Ùes
ueesie F&ceeve veneR ueeles~’’ (heefJe$e kegâjDeeve 26:3)
l F&Õej Deehe hej Deewj Deehe kesâ hejerJeej hej
Deheveer ke=âhee keâjW~
************
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 29

n
]pe
jle
ce
gn
c
ce
o(me
.)
k
es‚
De
e¤
ejC
e
ke
w‚
m
esL
e
s?
l efkeâmeer ves n]pejle DeeSMee (jefpe.) mes hetÚe kesâ hetÚe kesâ Deehe ves Ùen keâece keäÙeeW veneR efkeâÙee?
n]pejle cegncceo (me.) kesâ DeeÛejCe kewâmes Les? lees (yegKeejer, cegefmuece, peeosjen-314)
Deehe ves heâjceeÙee ‘‘Deehe (me.) keâe DeeÛejCe n]pejle DeeSMee
l (jefpe.) keânleer nw, ‘‘n]pejle
heefJe$e kegâjDeeve Lee~’’ (noerme: cegefmuece)
cegncceo (me.) ves keâYeer efkeâmeer keâes Deheves neLe mes
DeLee&le pewmes DeeÛejCe keâe DeeosMe F&Õej ves veneR ceeje~ vee efkeâmeer helveer keâes ceeje vee efkeâmeer
ceeveJepeeefle keâes Deheveeves kesâ efueS heefJe$e veewkeâj keâes ceeje, Deewj vee efkeâmeer Deewj keâes~ neB
kegâjDeeve ceW efoÙee Lee~ n]pejle cegncceo (me.) kesâ F&Õej kesâ DeeosMe Devegmeej Ùegæ keâjles ngS ogMceveeW
DeeÛejCe efyeukegâue Jewmes Les~ keâes pe®j ceeje~ Deewj Deehe (me.) keâes keâ°
hengBÛeeves JeeueeW mes Deehe (me.) ves keâYeer yeouee
l F&Õej ves Fve MeyoeW ceW n]pejle cegncceo kesâ veneR efueÙee~’’ (cegefmuece, peeosjen-346)
DeeÛejCe keâer ØeMebmee keâer nw,
n]pejle cegncceo (me.) keâer Yee<ee yengle ceOegj
‘‘Ss cegncceo Deehe kesâ DeeÛejCe meJe&ßes‰ nQ’’ Leer~
(heefJe$e kegâjDeeve 68-4)
l n]pejle Deyoguuee efyeve Gce® efyeve Deeme
n]pejle Fceece
l ceeefuekeâ ves Deheveer efkeâleeye (jefpe.) keânles nQ keâer, n]pejle cegncceo (me.) vee
cegDelelee ceW efueKee nw keâer n]pejle cegncceo (me.) lees yeo-efcepee]pe (Hot-Temper) Les Deewj vee ner
ves heâjceeÙee keâer F&Õej ves ceeveJepeeefle keâes meJe&ßes‰ yegjer yeeleW peyeeve mes efvekeâeueles Les~
DeeÛejCe efmeKeeves kesâ efueS ner cegPes hewiebyej (yegKeejer, cegefmuece, peeosjen -74)
yeveeÙee nw~ (cegDelelee)
Deehe (me.) DeefOekeâ meceÙe Ûeghe jnles~
l
n]pejle cegncceo (me.) yengle veceü mJeYeeJe kesâ (mejn Deue mevee)
Les~
peye Yeer
l Deehe (me.) yeele keâjles lees Ssmes
n]pejle Deveme
l (jefpe.) keânles nQ keâer ceQves Deboe]pe mes "nj "nj keâj yeele keâjles keâer Deiej
n]pejle cegncceo (me.) keâer ome Je<e& mesJee keâer~ keâesF& Skeâ Skeâ Meyo efievevee Ûeens Ùee efueKevee
ceiej Fme DeJeefOe ceW Deehe (me.) ves cegPe mes keâYeer Ûeens lees efueKe ues~
keâesF& veeje]peieer Jeeuee Ùee [ebš heâškeâej Jeeuee (yegKeejer, cegefmuece, cee®hetâue noerme Vol-8, Page-238)
JeekeäÙe veneR keâne~ Deiej cegPe mes keâesF& ieueleer nes
ieF& lees Deehe ves cegPe mes keâYeer vee hetÚe efkeâ Ùen Deehe (me.)
l ves pees JeekeäÙe keâns Jen meenereflÙekeâ
ieueleer legce ves keäÙeeW keâer? Deewj pees keâece cegPes Âef°keâesCe mes Fleves DeÛÚs Les keâer Deepe Yeer ueesie
keâjvee ÛeeefnS Lee Deiej ceQves Jen keâece veneR Gve keâes oesnjeles nw~ Ssmes JeekeäÙeeW kesâ meb«en keâe
efkeâÙee lees Deehe (me.) ves keâYeer cegPe mes Ùen vee veece ‘peeceeJeeGue keâueece’ nw~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 30
n]pejle cegncceo (me.) ceW yengle DeelcemebÙece
Lee~
Skeâ yeej Skeâ osneleer ceoervee DeeÙee Deewj n]pejle
cegncceo (me.) keâer Ûeeoj (Meeue efpemes Deehe
(me.) ves DeesÌ{ jKee Lee) keâes hekeâÌ[ keâj Fleveer
]peesj mes KeerbÛee kesâ Deehe (me.) keâer ieo&ve hej jieÌ[
kesâ efveMeeve heÌ[ ieS~ Deewj Gmeves keâne, ‘‘Ss
cegncceo (me.) F&Õej ves pees legce keâes efoÙee nw, Gme
ceW mes cegPes Yeer kegâÚ os oes~’’ Gme kesâ Fme
og&JÙeJenej hej keâesF& Yeer Gmes Skeâ LehheÌ[ ceej
mekeâlee Lee~ ceiej Deehe ves mebÙece mes keâece efueÙee~
Deehe kesâJeue cegmkegâje efoS Deewj Deheves meeefLeÙeeW
keâes Gmes kegâÚ Deveepe osves kesâ efueS keâne~
(yegKeejer, cee®hetâue noerme, Vol-8-Page 232)
Skeâ yeej efkeâmeer iejerye cegmeueceeve keâer ceoo kesâ
efueS n]pejle cegncceo (me.) ves Skeâ Ùentoer mes
kegâÚ hewmes GOeej efueÙee~ peye Jen Ùentoer Dehevee
hewmee ceebieves DeeÙee lees Gme meceÙe n]pejle
cegncceo (me.) kesâ heeme osves kesâ efueS kegâÚ vee Lee~
ceiej Ùentoer ves keâne ceQ lees Dehevee hewmee efueS
yeiewj vee peeTbiee~ FmeefueS Jen ceefmpeo ceW ner
yew" ieÙee~ Jen Ùengoer oeshenj kesâ henues DeeÙee Lee
Deewj otmejs efove megyen lekeâ yew"e jne~ n]pejle
cegncceo (me.) ÛetBefkeâ Gmekesâ keâpe&oej Les~ FmeefueS
Deehe (me.) Yeer ueieeleej Gme kesâ meeLe ceefmpeo ceW
yew"s jns~ Deehe (me.) kesâ meeLeer Kego Jen keâpee&
Ûegkeâevee Ûeenles Les ceiej Deehe (me.) ves cevee
efkeâÙee~ Deehe (me.) kesâ meeLeer Gme Ùentoer keâes JeneB
mes Ûeues peeves kesâ efueS keânvee Ûeenles LeW~ ceiej
Deehe (me.) ves efkeâmeer keâes Gmemes og&JÙeJenej keâjves
vee efoÙee~ Gme Ùentoer ves Deheves Oece& «ebLe ceW heÌ{e
Lee keâer Debeflece hewiebyej ceW yengle mebÙece Deewj
Oeerjpe nesiee~ peye Gmeves Deheveer DeebKees mes osKe
efueÙee lees keâne ‘‘Deehe meÛÛes hewiecyej nw~ cesje
meeje ceeue Deehe kesâ ÛejCeeW ceW nw~ Fmes Deehe pewmee
ÛeenW KeÛe& keâjW~ (efceMkeâele: cee®hetâue noerme, Vol-2, Page-109)
n]pejle cegncceo (me.) Jeeos kesâ yengle hekeäkesâ
Les~
Skeâ JÙeeheeefjkeâ meewos ceW n]pejle cegncceo (me.)
Deewj Skeâ Ùentoer (Deyoguueen efyeve Deyeerue necee)
ves Jeeoe efkeâÙee efkeâ Skeâ peien efceueWies~ efveOee&efjle
meceÙe hej n]pejle cegncceo (me.) Gme peien hengbÛe
ieS, uesefkeâve Ùentoer Gme cegueekeâele kesâ Jeeos keâes
Yetue ieÙee~ n]pejle cegncceo (me.) leerve efove lekeâ
Jeeos kesâ Devegmeej Gme peien hej peeles jns~ leermejs
efove Ùentoer keâes Deheveer cegueekeâele keâe Jeeoe Ùeeo
DeeÙee Deewj Jen Gme peien oewÌ[lee ngDee henbgÛee
Deewj osKee efkeâ n]pejle cegncceo (me.) Gme peien
hej Ùentoer keâer Øeefle#ee keâj jns nQ~ Gmeves Deheveer
ieueleer keâer ceeheâer ceebieer~ n]pejle cegncceo (me.) ves
Deheveer veeje]peieer Øekeâš keâjles ngS yeme Flevee
heâjceeÙee, ‘‘legceves cegPes yengle keâ° hengBÛeeÙee
keäÙetbefkeâ efheÚues 3 efoveeW mes ceQ legcneje Fblespeej keâj
jne ntB~’’ (efMeheâe, he=. 56)
iewj cegefmueceeW mes Deehe (me.) keâe JÙeJenej
Skeâ yeej
l n]pejle Deemecee efyevles Deyegyekeâj
(jefpe.) keâer ceeB pees keâer iewjcegefmuece Leer Deewj
cekeäkeâe ceW jnleer Leer, Deehe mes efceueves ceoervee
DeeF&~ n]pejle Deemecee (jefpe.) ves n]pejle cegncceo
(me.) mes hetÚe cesjer ceeB cegmeueceeve veneR nw ceQ
Gvemes kewâmee JÙeJenej keâ®B? Deehe (me.) ves keâne
DeÛÚe JÙeJenej keâjes pewmes Skeâ yesšer keâes ceeB mes
keâjvee ÛeeefnS~ neB Deiej Jen Fmueece kesâ efJe®æ
keânW lees keânvee vee ceevevee~
(yegKeejer cegefmuece, cegvleKeye DeyeJeeye, Vol-1-No-981)
n]pejle cegncceo
l (me.) ves keâne efkeâ Deiej keâesF&
meòeeOeejer cegmeueceeve Skeâ iewj-cegefmuece kesâ meeLe
DevÙeeÙe keâjlee nw lees keâÙeecele kesâ efove F&Õej kesâ
ojyeej ceW ceQ Gme cegmeueceeve kesâ efKeueeheâ Deewj
iewj-cegefmuece keâer lejheâ mes cegkeâocee ue{tbiee~
(Deyeg oeTo, meefheâvee efvepeele-151)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 31

n]pejle cegncceo
l (me.) ves keâne keâer peye efkeâmeer
otmejs meceepe keâe keâesF& DeeojCeerÙe JÙeefòeâ legcnejs
heeme DeeS lees Gmekeâe Deeoj keâjes
(peJeecegue keâueece)
l n]pejle DeeSMee (jefpe.) keânleer nw efkeâ Skeâ
yeej Skeâ Ùentoer n]pejle cegncceo (me.) mes efceueves
DeeÙee~ Deehe (me.) ves Gmemes yengle DeeojhetJe&keâ
yeeleÛeerle keâer~ peye Jen Ûeuee ieÙee lees Deehe ves
n]pejle DeeSMee (jefpe.) mes keâne ‘‘Ùen JÙeefòeâ
meppeve veneR Lee’’ n]pejle DeeSMee (jefpe.) ves
Dee§eÙe& mes hetÚe efkeâ efheâj Deehe ves Gme mes Flevee
DeeojhetJe&keâ yeeleÛeerle keäÙeeW keâer? lees Deehe (me.)
ves keâne, ‘‘Deuueen kesâ ve]peoerkeâ meye mes yegje
JÙeefòeâ Jen nw efpeme kesâ og&JÙeJenej kesâ keâejCe ueesie
Gmemes otj jnles nw~ Deewj ceQ Ssmee JÙeefòeâ yevevee
veneR Ûeenlee~ (eflejefce&peer, yesnkeâer)
n]pejle cegncceo (me.) keâójJeeoer veneR Les~
l n]pejle DeeSMee (jefpe.) keânleer nw, efkeâ
n]pejle cegncceo (me.) Deheves DevegÙeeÙeerÙeeW kesâ
efueS Deemeeveer Ûeenles Les~ FmeefueS peye oes keâeceeW
ceW mes efkeâmeer Skeâ keâes Ûegvevee neslee, lees Deiej Jen
iegveen vee nes lees Deemeeve keâece ner Ûegveles~
(yegKeejer, noermes veyeJeer hespe veb. 31)
n]pejle DeeSMee
l (jefpe.) keânleer nw, keâer
n]pejle cegncceo (me.) cesjs keâcejs ceW leMejerheâ
ueeSs lees Skeâ ceefnuee yew"er ngF& Leer~ Deehe (me.)
ves hetÚe Ùen keâewve nw? ceQves keâne ‘‘Ùen Jener nQ
efpeve keâer vecee]pe Øeefmeæ nw’’ (DeLee&le Jen
meeOeejCe ueesieeW mes DeefOekeâ vecee]pe heÌ{leer LeeR)
n]pejle cegncceo (me.) ves keâne Swmee cele keâjes~
legce Glevee ner keâjes efpelevee keâj mekeâleer nes~
Deuueen leDeeuee hegCÙe osves mes veneR GkeâleeSsiee,
ceiej legce vecee]pe heÌ{ves mes Gòeâe peeDeesieer~
Deuueen leDeeuee keâes JeneR hemebo nw pees legce
ncesMee keâj mekeâes~ (yegKeejer, cegefmuece)
DeLee&le Deehe Deemeeveer Deewj ceOÙece (Middle
path) ceeie& keâes DeefOekeâ hemebo keâjles Les~
l Fmueece ceW heebÛe yeej vecee]pe Gme kesâ efveefMÛele
meceÙe hej heÌ{vee DeefveJeeÙe& nw~
Skeâ ceefnuee ves n]pejle cegncceo (me.) mes
efMekeâeÙele keâer kesâ cesjs heefle meheâJeeve yeerve
cegDeòeue megyen meJesjs keâer vecee]pe pees metÙeexoÙe kesâ
henues heÌ{veer ÛeeefnS Jen vecee]pe metÙeexodÙe kesâ yeeo
heÌ{les nw~ Gve kesâ heefle Yeer Gme meYee ceW GheefmLele
Les~ FmeefueS n]pejle cegncceo (me.) ves Gvemes hetÚe
‘‘keäÙee Ùen meÛe nw?’’
Gve meneyeer ves keâne neB Ùen meÛe nw~ Deewj Fme keâe
keâejCe Ùen nw keâer ceQ Skeâ efkeâmeeve ntB~ cesjs Kesle
kegâSB mes yengle otj nw~ efmebÛeeF& keâe heeveer henues kegbâS
mes ve]peoerkeâ Jeeues kesâ Kesle ceW peelee nw~ DeeOeer jele
kesâ meceÙe cesjs Kesle ceW efmebÛeeF& keâe heeveer Dee heelee
nw~ Kesle meerbÛeves kesâ yeeo peye ceQ DeeOeer jele keâes
meeslee ntB lees Lekeâeve kesâ keâejCe metÙeexoÙe mes henues
cesjer veeRo veneR Kegueleer Deewj cesjer megyen keâer vecee]pe
Útš peeleer nw~ Gve meneyeer keâe keâejCe megveves kesâ
yeeo Deehe ves kesâJeue Flevee keâne, ‘‘DeÛÚe megyen
peye Yeer G"es lees legjble vecee]pe heÌ{ efueÙee keâjes~
l npejle cegncceo (me.) ves heâjceeÙee Oece& keâes
Deheveer lejheâ mes keâef"ve yeveeves Jeeues yeyee&o
(nsueekeâ) nes ieS~ (cegefmuece, efjÙeepegme mJeeuesnerve)
n]pejle cegncceo (me.) Deewj Gvekeâe heefjJeej
yengle oeveer Lee:-
l n]pejle megnwue keânles nw keâer ceQves osKee keâer Skeâ
meneyeer ves Jen Ûeeoj (Meeue) Deehe (me.) mes
ceebieer efpemes Deehe (me.) ves Dees{ jKeer Leer~ Deehe
(me.) keâes Gme Ûeeoj keâer DeeJeMÙekeâlee Leer efheâj
Yeer Deehe (me.) ves Jen Ûeeoj Gme meneyeer keâes
Gleej keâj os efoÙee~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 32

ueesieeW ves n]pejle cegncceo (me.) kesâ Ûeues peeves kesâ
yeeo Gme meneyeer keâes heâškeâeje kesâ legce osKe jns
Les keâer n]pejle cegncceo (me.) keâes Gme Ûeeoj keâer
DeeJeMÙekeâlee Leer efheâj legce ves Gve mes Ûeeoj keäÙeeW
ceebieer~ lees GvneWves keâne keâer Ùen heefJe$e Ûeeoj ceQves
Deheves keâheâve kesâ efueS ceeBieer nw~
(menern yegKeejer, cee®hetâue noerme Vol-2, Page-194)
l ceoervee Deewj Kewyej kesâ Fueekesâ ceW n]pejle
cegncceo (me.) keâer kegâÚ Kesleer Leer efpeme mes Flevee
Deveepe hewoe nes peelee keâer Je<e& Yej Deehe (me.) kesâ
hejerJeej keâe iegpeeje nes mekeâlee Lee~ ceiej Deehe
(me.) Deewj Deehe (me.) keâer heeflveÙeeB Fleveer oeveer
Leerb kesâ Jen meeje Deveepe ceebieves Jeeues iejeryeeW keâes
yeebš osleer~ Deewj Kego Kepetj Deewj heeveer hej
peerefJele jnles~
Deehe ves efkeâmeer
l ceebieves Jeeues keâes vee veneR keâne~
Deiej keâesF& iejerye Deehe mes kegâÚ ceebielee Deewj
Deiej Deehe (me.) kesâ heeme osves kesâ efueS kegâÚ vee
neslee lees Deehe GOeej ues keâj Gmekeâer pe®jle hetjer
keâjles~ peye Deehe (me.) keâe osneble ngDee lees Deehe
keâer pejjn (Ùegæ ceW henvee peeves Jeeuee keâJeÛe)
Skeâ Ùentoer kesâ heeme efiejJeer jKeer ngF& Leer~
(yegKeejer cegefmuece, cee®hetâue noerme, Vol-8 Page-233)
Deehe (me.) yengle vÙeeÙeefØeÙe Les~
cekeâpetefveÙee veece keâer ceefnuee pees DeeojCeerÙe
Keeveoeve mes Leer~ Gmeves Ûeesjer keâer Deewj Jen
hekeâÌ[er ieFË~ vÙeeÙeeueÙe ves Gmes neLe keâešves keâe
oC[ efoÙee~ kegâÚ ueesieeW ves n]pejle cegncceo (me.)
mes efmeheâeefjMe keâer kesâ Ùen DeeojCeerÙe keâyeerues keâer
ceefnuee nQ Fmes ceeheâer os obs~ Fme yeele hej n]pejle
cegncceo (me.) veejepe ngS Deewj keâne keâer Deiej
cesjer yesšer heâeeflecee (jefpe.) ves Yeer Ùen keâeÙe&
efkeâÙee neslee lees Gmes Yeer ÙeneR oC[ efceuelee~
(efceMkeâele Mejerheâ)
n]pejle cegncceo (me.) yengle yeneogj Les~
l ‘jkeâevee’ cekeäkeâe keâe meyemes yeÌ[e henueJeeve
Lee~ Gmeves n]pejle cegncceo (me.) keâes keâne keâer
Deiej legce cegPes nje oes lees ceQ cegmeueceeve nes
peeTbiee~ Deehe (me.) ves Gmes leerve yeej njeÙee~
(efmejeles-Denceo cegefpleyee)
l n]pejle yeje efyeve ]Dee]peerye (jefpe.) keânles nQ
keâer Ùegæ ceW Deehe (me.) meye mes Deeies jnles Les~
Deehe (me.) hej nceues Yeer DeefOekeâ nesles FmeefueS
pees yengle yeneogj neslee Jener Deehe (me.) kesâ meeLe
jnlee Lee~ Deewj Ieceemeeve Ùegæ ceW keâYeer efkeâmeer
peKceer cegmeueceeve keâes yeÛevee neslee lees Jen Deehe
(me.) kesâ heerÚs nes peelee~
(yegKeejer, peeos jen hespe veb.236)

n]pejle cegncceo (me.) yengle vÙeeÙe keâjves Jeeues ngvewve kesâ

Les~ FmeefueS Ùentoer Deewj iewjcegefmuece Deheves
efJeJeeo Deehe kesâ heeme vÙeeÙe kesâ efueS ueeles~ Deehe
ves keâF& yeej efveCe&Ùe cegmeueceeveeW kesâ efJe®æ efoÙee
nw~ Ssmes ner Deehe kesâ Skeâ vÙeeÙe keâe JeCe&ve heefJe$e
kegâjDeeve ceW nQ~ (heefJe$e kegâjDeeve 4:62)
ØeeÛeerve keâeue ceW mLeeÙeer mejkeâej Deewj keâejeieej
(pesue) vee Les~ FmeefueS Fmueece kesâ meejs oC[
legjble osves Jeeues nw~ Fmueece ceW Ûeesjer keâe oC[
neLe keâešvee nw~ Skeâ yeej Skeâ heâeeflecee
l Ùegæ ceW Me$eg ves peye eflejeW keâer Je<ee&
keâj oer lees cegefmuece mesvee keâes leerjeW mes yeÛeves kesâ
efueS efheÚs nšvee heÌ[e~ ceiej Ssmeer iebYeerj efmLeleer
ceW Yeer n]pejle cegncceo (me.) Deewj Dee"-ome
meeLeer efheÚs veneR nšs Deewj Deeies heÌ{les ner jns~
n]pejle Deyyeeme (jefpe.) ves Gceje Jeeues 1400
meeefLeÙeeW keâes DeeJeepe efoÙee~ peye Jen heueškeâj
DeeS Deewj efheâj mes nceuee efkeâÙee lees cegmeueceeve
mesvee efheâj mebYeue ieF& Deewj efJepeÙeer ngF&~
(efmejeles cegpleyee)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 33

l Skeâ yeej ceoervee Menj keâer Skeâ lejheâ mes
yengle ]peesj keâer DeeJeepe DeeF& Deewj ueesie mecePes
kesâ Dee›eâceCe nes ieÙee~ peye lekeâ ueesie Deheves
nefLeÙeej mepeekeâj Iej mes efvekeâueles, n]pejle
cegncceo (me.) n]pejle leuene (jefpe.) keâs Iees[s
keâer vebieer heer" hej meJeejer keâjles Deewj leueJeej
ueškeâeSs Gme lejheâ mes Jeeheme Dee jns Les Deewj
ueesieeW keâes yeleeÙee keâer efÛeblee keâer keâesF&
DeeJeMÙekeâlee veneR nQ~ (yegKeejer)
Deehe (me.) DeVe keâe yengle Deeoj keâjles Les~
ceeveJepeeleer kesâ efueS megefJeOee Ûeenles nw, keâef"veeF
veneR~ (heefJe$e kegâjDeeve 2:185)
l n]pejle cegncceo (me.) KegMeefce]peepe
(nmecegKe) Les~ n]pejle Deyegngjen keânles nw keâer
ueesieeW ves DeeMÛeÙe& mes hetÚe efkeâ Ss Deuueen kesâ
jmetue! (Deehe hewiecyej neskeâj) nceme nBmeves
nBmeeves Jeeueer yeele keâjles nw~ Deehe (me.) ves peJeeye
efoÙee, ‘‘neB! uesefkeâve ceQ keâesF& ieuele yeele Ùee Oece&
kesâ efJe®æ keâesF& yeele veneR keânlee~’’
(eflejefcepeer, peeos jen 320)

l n]pejle Deyeg ngjwje (jefpe.) keânles nw efkeâ peye
Deehe (me.) kesâ meeceves Yeespeve jKee peelee lees
Deiej Deehe (me.) keâes Jen hemebo neslee lees Yeespeve
keâjles Deewj Deiej veehemebo neslee lees JeneB mes G"
peeles ceiej Deehe (me.) ves Keeves keâes keâYeer yegje
vener keâne~ (yegKeejer)
l n]pejle DeeSMee (jefpe.) keânleer nw keâer Skeâ
yeej n]pejle cegncceo (me.) cesjs keâcejs ceW leMejerheâ
ueeS, Deewj Deehe (me.) ves Skeâ jesšer keâe šgkeâÌ[e
peceerve hej he[e osKee lees Deehe (me.) ves Gmes
G"e efueÙee Deewj meeheâ keâjkesâ Kee efueÙee Deewj
heâjceeÙee, ‘‘DeeSMee, DeÛÚer Ûeer]pe keâe Deeoj
keâjes, keäÙeeWefkeâ (F&Õej kesâ Fme Ghekeâej kesâ
Deheceeve kesâ keâejCe) Ùen efpeme mecegoeÙe mes Ûeueer
ieF& efheâj ueewš keâj ve DeeÙeeR~ (meveve, Fyves cee]pee)
(DeLee&le Yeespeve keâe Deheceeve keâjves mes pees ueesie
iejerye nes ieS Jen efheâj mece=æ veneR ngS~)
Deehe (me.) yengle nmecegKe Les~
l F&Õej heefJe$e kegâjDeeve ceW keânlee nw ‘‘Ss
cegncceo! nceves Ùen heefJe$e kegâjDeeve FmeefueS
DeJeleefjle veneR efkeâÙee kesâ legce keâef"veeF& ceW heÌ[
peeDees~ (heefJe$e kegâjDeeve, metjn leene-2)
F&Õej heefJe$e
l kegâjDeeve ceW keânlee nw keâer nce
l n]pejle Deyoguueen efyeve neefjme keânles ceQves
n]pejle cegncceo mes DeefOekeâ efkeâmeer keâes cegmkegâjeles
veneR osKee~ (eflejefcepeer, cegvleKye DeyeJeeye-827)
l n]pejle Deyegpej keânles nw keâer n]pejle cegncceo
(me.) ves heâjceeÙee Deheves YeeF& kesâ meeceves (Gmemes
oesmleer Deewj Øesce mes efceueves kesâ efueS) cegmkegâjevee
Yeer oeve osves pewmee hegCÙe keâe keâece nw~
(eflejefcepeer 1956, noermes veyeJeer 110)
l n]pejle cegncceo (me.) keâer nbmeer cegmkegâjeves lekeâ
jnleer~ n]pejle DeeSMee (jefpe.) keânleer nw keâer ceQves
Deehe keâes keâYeer Fleveer peesj mes nbmeles veneR osKee
keâer Deehe keâe nuekeâ (cegbn kesâ Deboj keâe Yeeie)
ve]pej Dee peeS~
Deehe (me.) Dehevee Deeoj keâjJeevee veneR
Ûeenles Les~
n]pejle
l cegncceo (me.) kesâ meeLeer Meece
(Syria) Fjekeâ, efceœe FlÙeeefo mes JÙeeheej keâjles
Les~ Deehe ueesie peye JeneB peeles lees osKeles efkeâ Jen
ueesie Deheves Oeeefce&keâ ieg® keâe Deeoj efmepeoe
keâjkesâ Ùee Gvekesâ Deeoj ceW KeÌ[s neskeâj Ùen Gvekesâ
neLe hewj Ûetce keâj keâjles nw~ lees Deehe (me.) kesâ
meeefLeÙeeW ves Deehe (me.) mes keâne kesâ ‘‘Ùee jmetue
Deuueen! nce Yeer Ssmee ner DeeojhetJe&keâ JÙeJenej
Deehe (me.) mes Yeer keâjvee Ûeenles nw~’’ lees Deehe
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 34

(me.) ves Fme mes cevee keâj efoÙee~
n]pejle cegncceo (me.) Fme yeele keâes vee hemebo
keâjles Les keâer peye Jen meYee ceW DeeSb lees ueesie
Gvekesâ Deeoj ceW KeÌ[s nes peeS~
(eflejefcepeer, cegvleKye DeyeJeeye-Vol-1, No-778)
Deehe (me.)
l ves Ùen Yeer heâjceeÙee keâer pees Kego
mes ueesieeW mes Ssmee Deeoj keâjJeevee Ûeenlee nw Gme
keâe ef"keâevee penVece (veke&â) nesiee~
(eflejceerpeer, cegvleKye DeyeJeeye-Vol-1, No-778)
l Deehe (me.) ves Fme yeele mes Yeer cevee efkeâÙee Lee
keâer Gve keâer keâyeÇ hej keâesF& mceejkeâ yeveeF& peeS~
Ùee Gvekeâer keâyeÇ keâes mepeoe efkeâÙee peeS~
(yegKeejer, cegefmuece, cee®hetâue noerme-Vol-8, No-246)
n]pejle Gcej
l (jefpe.) keânles nw keâer n]pejle
cegncceo (me.) ves keâne keâer Skeâ no (Skeâ meercee)
mes DeefOekeâ cesjer ØeMebmee cele keâjes, pewmes F&meeF&ÙeeW
ves n]pejle F&mee kesâ meeLe efkeâÙee~ (Gve keâes hewiecyej
mes G"ekeâj F&Õej keâe yesše yevee efoÙee) ceQ Kegoe
keâe yeboe (oeme) ntB~ FmeefueS cegPes kesâJeue
Deuueen keâe yeboe Deewj hewiecyej keânes~
(yegKeejer, cegefmuece, cegvleKye DeyeJeeye Vol-1, No-965)
Deehe (me.) meceepe ceW Øesce Deewj Meebefle Ûeenles
Les~
mes keâesF& efkeâmeer keâer yegjeF& yeÙeeve keâjW~ Deehe (me.)
ves keâne efkeâ ceQ Ûeenlee ntB cesje ¢oÙe cesjs meeefLeÙeeW
kesâ efueS Skeâ oce meeheâ nes~
(DeyegoeTo peeosjen hespe veb. 237)
l Deehe (me.) ves Fme yeele mes cevee efkeâÙee efkeâ
keâesF& efkeâmeer efkeâ yegjeF& peeveves kesâ šesn ceW jnW~
(yegKeejer, cegefmuece, cee®hegâue noerme Vol-2, No-212 )
l Deehe (me.) ves keâne nj Skeâ keâer peeve, ceeue
Deewj mecceeve otmejs kesâ efueS mecceeveerÙe nw~ nj
Skeâ otmejs JÙeefòeâ kesâ peeve ceeue keâer j#ee keâjW Deewj
efkeâmeer keâes Deheceeefvele vee keâjW~ (Keglyee nppelegue efJeoe)
l n]pejle DeeSMee (jefpe.) keânleer nw, ‘‘peye
n]pejle cegncceo (me.) keâes efkeâmeer keâer yegjeF& keâer
peevekeâejer nesleer, lees Jen Gmes yegueekeâj meye kesâ
meeceves veneR Ì[eBšles Les~ yeefukeâ Deehe (me.)
ceefmpeo ceW Fme lejn yeiewj efkeâmeer keâe veece efueS
GheosMe osles (lekeâjerj keâjles) keâer meYeer ueesie Gme
yegjeF& mes yeÛes jns, Deewj Jen JÙeefòeâ Yeer Deheves
Deehe keâes megOeej ues~ (efMeheâe-52)
n]pejle nvpeuee
l (jefpe.) keânles nw keâer n]pejle
cegncceo (me.) Ûeenles Les keâer nj JÙeefòeâ keâes DeÛÚs
Deewj Gme kesâ hemebo kesâ veece mes hegkeâeje peeS~
(Deeoeyegue cegheâjo)

l F&Õej ves heefJe$e kegâjDeeve ceW n]pejle cegncceo
(me.) Éeje DeeosMe efoÙee keâer, ‘‘Ss F&ceeveJeeueeW!
keâesF& keâewce (mecegoeÙe) efkeâmeer keâewce keâe ce]peekeâ vee
GÌ[eS, mebYeJe nQ efkeâ Jen Gvemes DeÛÚer neW~ Deewj
Deeheme ceW Skeâ otmejs hej Swye (oes<e) vee
ueieeDees, Deewj vee efkeâmeer keâes yegjs veece mes hegkeâejes~
F&ceeve ueeves kesâ yeeo yegjs veece mes hegkeâejvee iegveen
nw Deewj pees leewyee vee keâjW Jen peeefuece ueesie nQ~’’
(metjn ngpetjele DeeÙele 11)
Deehe (me.)
l ves Deheves meenefyeÙeeW (meeefLeÙeeW)
keâes Fme yeele mes cevee efkeâÙee Lee keâer Deehe (me.)
l meceepe ceW Skeâ otmejs kesâ Øeefle Øesce Deewj
meoYeeJevee yeÌ{eves kesâ efueS Deehe (me.) ves meye
keâes meueece keâjves keâe DeeosMe efoÙee~
(cegefmuece cegvleKeye DeyeJeeye Vol-2 Page 391)
l Deehe (me.) Kego henues meueece keâjles Deewj
keânles pees henues meueece keâjlee nw Gme ceW Ieceb[
veneR neslee nw~ (yewnkeâer, cegefmuece, cegvleKeye DeyeJeeye
Vol-1 Page 403)
l Deehe (me.) ceefnueeDeeW Deewj yeÛÛeeW keâes Yeer
meueece keâjles Les~ (Denceo, cegvleKeye DeyeJeeye V-1,
P- 402)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 35

n]pejle cegncceo (me.) kesâ Øeefle nceeje keâle&JÙe
l n]pejle cegncceo (me.) ves Dehevee Deewj Deheves
heefjJeej keâe peerJeve nce lekeâ F&MJej keâe meÛÛee
DeeosMe hengBÛeeves ceW kegâyee&ve keâj efoÙee~ Deewj Fme
kesâ yeoues ceW Deehe ves nce mes Deheves efueS Deewj
Deheves heefjJeej kesâ efueS kegâÚ vee ceebiee~ Deewj vee
nce Deehe (me.) Deewj Deehe (me.) kesâ Keeveoeve
JeeueeW keâes kegâÚ os mekeâles nw~ FmeefueS nce peye
Yeer Deehe (me.) keâe veece megves lees F&MJej mes Gve
kesâ efueS ØeeLe&vee keâjW keâer ‘‘ns F&MJej! n]pejle
cegncceo (me.) Deewj Gve kesâ heefjJeej hej Deheveer
ke=âhee keâj~’’
l n]pejle cegncceo (me.) kesâ efueS Ssmeer ØeeLe&vee
keâjves keâes Dejyeer ceW o®o heÌ{vee keânles nw~
l F&MJej ves heefJe$e kegâjDeeve ceW Yeer nce meye keâes
n]pejle cegncceo kesâ efueS o®o heÌ{ves keâe DeeosMe
efoÙee nw~ (heefJe$e kegâjDeeve 33:56)
heâefjMleeW
l kesâ mejoej n]pejle efpeyeÇF&ue
(De.me.) ves Gve meye veeMeg›eâeW keâes yeodogDee oer nQ
pees Deehe (me.) keâe DeeYeej veneR ceeveles Deewj
Deehe (me.) keâe veece megveves kesâ yeeo Ûeghe jnles nw
Deewj Deehe (me.) kesâ efueS ØeeLe&vee veneR keâjles~
(o®o veneR heÌ{les~)
Deehe (me.)
l kesâ efueS meye mes mejue ØeeLe&vee nw,
meue uue ueeng Jee Deuewner Jee meue uece
DeLee&le, F&Õej Deehe (me.) Deewj Deehe (me.) kesâ
hejerJeej hej ke=âhee keâjW~
FmeefueS peye Yeer Deehe n]pejle cegncceo (me.) keâe
veece megves Fmes heÌ{ ueW~
F&MJej ves heefJe$e kegâjDeeve ceW ueesieeW keâes DeeosMe
efoÙee Lee keâer Jen peye Yeer n]pejle cegncceo mes
yeele keâjs lees DeeojhegJe&keâ Deewj ceOÙece DeeJeepe ceW
yeele keâjW Jejvee Gve kesâ melkeâce& ve° nes peeSbies~
(heefJe$e kegâjDeeve 49:2-3)
FmeefueS Deepe Yeer nceW Deehe (me.) keâe veece
DeeojhegJe&keâ uesvee ÛeeefnS~
Deehe (me.) meJe&ßes‰ efMe#ekeâ Les~
Michael H. Hart ves Skeâ efJeÕeØeefmeæ hegmlekeâ
efueKeer nw efpeme keâe efMe<e&keâ nw, ‘‘The 100
ranking of the most influencial persons
in history’’ uesKekeâ Kego F&meeF& nw ceiej GvneWves
efJeÕe kesâ meye mes ØeYeeJeMeeueer JÙeòeâer kesâ ®he ceW
n]pejle F&mee (De.me.) kesâ yeoues n]pejle cegncceo
(me.) keâe veece efueKee nw~ Gme keâe keâejCe GvneWves
efueKee nw keâer n]pejle cegncceo (me.) kesâ heeme Oeve,
meòee, efMe#ee, mesvee FlÙeeoer kegâÚ Yeer vee Lee~ ceiej
kesâJeue 23 Je<e& kesâ mebIe<e& mes pees ØeYeeJe GvneWves
ceeveJepeeefle kesâ efpeJeve hej ÚesÌ[e nw Jen
Dee§eÙe&pevekeâ nw~
n]pejle cegncceo (me.) kesâ yeeleeW ceW Demej Lee~
ueesie Gve kesâ DeeosMe Deewj GheosMe legjble megveles,
ceeveles Deewj Deheveeles~ keäÙeeWkeâer Jen pees keânles
henues Jen Gmes Kego hejerhetCe& lejerkesâ mes keâjles Les~
Gve kesâ keâLevee Deewj keâjveer ceW Deblej vee Lee~
FmeefueS Gvekesâ efMe#ee ceW Demej Lee~ Fme kesâ kegâÚ
GoenjCe efvecveefueKeerle nw~
l Deehe (me.) meye keâes heebÛe meceÙe veceepe
heÌ{ves kesâ efueS keânles, ceiej Deehe (me.) Kego
DeeB" meceÙe veceepe heÌ{les~ lenppeto, FMejekeâ
Deewj ÛeeMele Ùen Deehe (me.) kesâ efleve Deefleefjòeâ
veceepe LeW~
l Deehe (me.) meye keâes oeve keâjles meceÙe Deheves
heefjJeej kesâ efueS Yeer yeÛeekeâj jKeves keânles~ ceiej
Deehe (me.) Dehevee meye kegâÚ oeve keâj osles~
Deehe (me.)
l meye keâes Skeâ cenerves keâe GheJeeme
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 36

jKeves keânles ceiej Deehe (me.) keâF& cenerves GheJeeme
jKeles~
l peye Deehe (me.) ceoervee ceW ceefmpeo yevee jns
Les lees meye kesâ meeLe Deehe (me.) Yeer ceóer helLej
ueeo keâj uee jns Les~
l cekeäkeâe kesâ 1000 mewveerkeâeW keâe Dee›eâceCe
jeskeâves kesâ efueS peye Deehe (me.) yeoj pee jns Les
lees Deehe (me.) kesâ meYeer meeefLeÙeeW keâer meJeejer kesâ
efueS Gbš GheueyOe veneR Les~ FmeefueS efleve meeLeer
Skeâ Gbš hej yeejer yeejer meJeejer keâjles Deewj kegâÚ
ogj hewoue Ûeueles~ n]pejle cegncceo (me.) Yeer meye
keâer lejn yeejer yeejer hewoue Ûeues Deewj meJeejer keâer~
meeefLeÙeeW kesâ Dee«en hej Yeer Deehe (me.)ves Dekesâues
meJeejer keâjvee hemebo vener efkeâÙee~
(efceMkeâele, peeos jen Page 235)
l 627 AD kesâ Ùegæ ceW peye KeeF& Keesoer ieF&
lees efpelevee meeceevÙe cegmeueceeve mewefvekeâ ves KeeF&
Keesoer Gleveer ner n]pejle cegncceo (me.) ves Yeer
KeeF& Keesoer~
n]pejle Deueer
l (jefpe.) keânles nw keâer Deehe
(me.) keâe jbie megKe& (ueeue) Deewj mehesâo (ieesjs
jbie) keâe megboj efceßeCe Lee~
(cemveo Fceece Denceo-944)
l Deehe (me.) kesâ yeeue vee Skeâoce meerOes Les vee
Skeâ oce IegbIejeues Les~ yeefukeâ nukesâ IebgIejeues Les~
Deehe keâeve keâer ueew lekeâ (kebâOes mes kegâÚ Thej)
uebyes yeeue jKeles~ Deehe mej ceW lesue ueieeles Les~
(eflejefcepeer)
l Deehe (me.) kesâ 63 Je<e& keâer DeeÙeg ceW kesâJeue
20 yeeue mehesâo ngS Les~
l Deehe (me.) keâer DeebKes yeÌ[er Leer~ hegleueer keâeueer
Leer~ mehesâo efnmmes ceW ueeue Ieejer Leer~ YeJes uebyeer~
Deehe (me.) megcee& ueieeles Les~ (eflejefcepeerr)
l Deehe (me.) kesâ neLe hewj Yejs ngS Les Deewj jsMece
keâer lejn vece& Les~ (eflejefcepeer)
l Deehe (me.) keâe Ûesnje efyeukegâue ieesue veneR Lee~
ceiej kegâÚ ieesue Lee~ (eflejefcepeer)

Ùen Ùegæ pees Skeâ cenerves lekeâ Ûeuee Deewj Keevee
heeveer Kelce nes ieÙee lees pewmee meejs mewefvekeâ YegKes
jnles, Jewmes Deehe (me.) Yeer Gvekesâ meeLe YegKes jnles~
DeLee&le Deehe (me.) ves ceeveJepeeefle keâes pees efMe#ee
oer henues Deehe (me.) ves Kego Gmes keâjkesâ efoKeeÙee
efheâj ueesieeW mes Gme hej Ûeueeves kesâ efueS keâne~
n]pejle cegncceo (me.) kewâmes ve]pej Deeles Les~
Deehe (me.)
l keâe keâo vee yengle GBâÛee Lee Deewj
vee yengle Úesše Lee ceiej Deehe (me.) Deheves
meneefyeÙeeW (meeefLeÙeeW) kesâ yeerÛe nesles lees meye mes
GBâÛes vepej Deeles~ (eflejefcepeer Vol-1)
l Deehe (me.) keâe jbie iebotceer (iesnBt/Wheat)
Lee~ (eflejefcepeer Vol-1)
l Deehe keâe meervee Ûeew[e Deewj keâvOes Yejs ngS
cepeyetle Les~ hesš meerves kesâ yejeyej Lee~ (leeWo
efvekeâueer ngF& veneR Leer) (eflejefcepeer)
l Deehe kesâ Ûeeue ceW lespeer LeeR~ Deehe ce]peyetle
keâoce kesâ meeLe les]pe Ûeueles pewmes keâesF& GBÛeeF& mes
veerÛes {ueeve keâer lejheâ Ûeuee jne nes~
(eflejefcepeer veb] 386)
F&MJej nj hewiebyej keâes yengle Deekeâ<e&keâ JÙeefòeâlJe
oslee nw~ F&MJej ves Deehe (me.) keâes Yeer yengle
Deekeâ<e&keâ JÙeefòeâlJe efoÙee Lee~ ueesie Skeâ ve]pej
osKeles ner ØeYeeefJele nes peeles~ Deewj pees Deehekesâ
efvekeâš jnlee Jen Deheveer peeve mes Yeer DeefOekeâ
Deehe mes Øesce keâjlee~ (efceMkeâele veb Vol 5, 373)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 37

n
p
e
jl
e
ce
gn
c
c
eo
(m
e
.
)k
es‚
Gh
eo
sM
e
n]pejle cegncceo (me.) kesâ GheosMe l Deiej legce Deheves ceeB yeehe mes DeÛÚe
JÙeJenej keâjesies lees legcnejs yeÛÛes Yeer legce mes
l n]pejle cegncceo (me.) ves pees kegâÚ keâne Lee DeÛÚe JÙeJenej keâjWies~ (cegmeleojkeâ-7258)
GvneWves pees efpeJeveMewueer DeheveeÙee Lee~ Gve meye
keâes efJeÉeveeW ves efueKe efueÙee Lee~ Gve efJeÉeveeW ves l F&MJej ceelee efhelee keâer Dee%eeheeueve Deewj mesJee
pees hegmlekeWâ efueKeer Jen Gvekesâ veece mes Øeefmeæ nQ keâjves mes DeeÙeg yeÌ[e oslee nw~
pewmes yegKeejer, cegefmuece, Fyves ceepee, eflejefcepeer, (keâvpegceue Deeceeue-45468)
Deyeg oeTo FlÙeeoer~ n]pejle cegncceo (me.) keâer
keâner ngF& yeeleeW keâes noerme keânles nw~ nce ÙeneB l Deiej ceelee efhelee veejepe ngS lees F&Õej Yeer
noerme keâe meejebMe Ùee YeeJeeLe& efueKe jns nw Deewj veeje]pe nesiee~ (MeesSyegue Fceeve-7830)
meboYe& Gve hegmlekeâeW keâe os jns nw peneB mes nceves l Deehe (me.) yeÛÛeeW mes yengle Øesce keâjles Les~
GvnW efueÙee nw~ Deehe (me.) keâer meye mes Úesšer yesšer n]pejle
JewÙeòeâerkeâ peerJeve kesâ efueS GheosMe:- heâeeflecee (jefpe.) peye Yeer Deehe (me.) mes efceueves
Deeleer Deehe (me.) Gvekesâ ceeLes keâes Ûetceles Les~
l Deheves yeÛÛeeW keâe DeÛÚe veece jKeeW keäÙeeWefkeâ
keâÙeecele kesâ efove F&MJej kesâ ojyeej ceW meye veece l Deehe (me.) ves keâne keâer pees ÚesšeW mes Øesce Deewj
mes hegkeâejs peeSWies~ (cemveo Denceo, DeyegoeTo) yeÌ[eW keâe Deeoj vee keâjW Jen cegmeueceeve veneR~
(eflejefcepeer, DeyegoeTo)
l nj Skeâ cegmeueceeve keâes efMe#ee Øeehle keâjvee l ÙegJeekeâeW keâes ÛeenerS kesâ Deiej efJeJeen keâjvee
DeefveJeeÙe& nw~ (Fyves ceepee) Gve kesâ efueS mebYeJe nes lees efJeJeen keâj ueW~ efJeJeen
l efMe#ee Øeehle keâjes~ Ûeens Fme kesâ efueS legcnW ve]pejW efveÛeer jKelee nw Deewj DeefMueuelee mes
Ûeerve peevee heÌ[s~ (peF&heâ noerme) yeÛeelee nw~ (Fyves ceepee Vol-2, Page 20)
(300 BE mes 1000 AD lekeâ Ûeerve efJe%eeve keâe keWâõ Lee) l meye mes MegYe efJeJeen Jen nw efpeme ceW KeÛee& keâce
mes keâce nes~ (cemveo Denceo-24529)
l mJemLe (Healthy) yeveeW~ (cegefmuece)
(keäÙeeWefkeâ lebog®mle JÙeefòeâ meceepe keâer mesJee keâj l pees peeveyetPekeâj pewmeer peerJeveMewueer
mekeâlee nw~) DeheveeSiee~ Gmes Gmeer DeJemLee ceW ceewle DeeSieer~
(eflejefcepeer)
Deheves ceelee
l efhelee keâer Ssmeer mesJee keâjes kesâ
F&MJej legce keâes cegefòeâ os os~ pees Swmee veneR keâjlee (DeLee&le keâesF& heehe keâjlee jns Deewj meesÛes kesâ
Jen peerJeve ceW Deheceeefvele nes~ (yegKeejer) yeg{ehes ceW meppeve nes peeTbiee lees Ssmee veneR nesiee~
Jen JÙeefòeâ heehe keâjles ner cejsiee~ FmeefueS heehe
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 38

ÚesÌ[ves ceW osjer veneR keâjveer ÛeeefnS~) Deiej legce

l ogmejeW kesâ efueS Yeer Jener hemebo
keâjesies pees Deheves efueS hemebo keâjles nes lees hegjs hegjs
l heg®<e Deheveer efveieenW efveÛeer jKeW~ (hejeF& Œeer cegmeueceeve nes peeDeesies~
keâes vee osKeW~) (heefJe$e kegâjDeeve 24:30) (cemveo Denceo/eflejefcepeer/cee®hetâue noerme Vol-2, Page 148)

l Deheves Deehe keâes SsMe Deewj Deejece Jeeues
peerJeve mes yeÛeeDees keäÙeeWefkeâ F&MJej kesâ Keeme yebos
SsMe-Je-Deejece Jeeueer efpeboieer veneR ieg]peejleW~
(cemveo Denceo, cegvleKye DeyeJeeye Vol-2, No. 1317)
efkeâmeer veMes
l Jeeueer efÛe]pe Deewj yegæer Yeü° keâjves
Jeeueer efÛe]pe keâe GheÙeesie cele keâjes
(DeyegoeTo-3686)
l ncesMee meÛe yeesuees, Ûeens Gme ceW vegkeâmeeve
ve]pej Deelee nes~ keäÙeeWkeâer meÛÛeeF& ceW ner meheâuelee
(yeÛeeJe) nw~ (keâvpegue Deeceeue 6956)
F&MJej keâe
l veece ueskeâj Skeâ meeLe yew" keâj
Yeespeve KeeDees~ Fme mes legcnejs efueS yejkeâle
(mebleg°er, mece=æer) nesieer~ (DeyegoeTo-3764)
meyemes yeÌ[e
l Keleje peyeeve mes nw~
(eflejefcepeerr-2410)
(ueesie meye mes DeOeerkeâ vejkeâ ceW Deheveer ieuele
yeeleefÛele kesâ keâejCe peeSbies~)
JÙeefòeâ keâes
l Peg"e nesves kesâ efueS Fleveer keâeheâer nw
keâer Jen megveer megveeF& yeele keâes peeÛeves Deewj
hejKeves mes henues ueesieeW mes keânlee efheâjs~
(cegmeefuece-8)
heehe Jen
l nw pees lesjs efoue ceW Keškesâ Deewj legPes
DeÛÚe vee ueies keâer ueesieeW keâes Fme keâer Keyej
nes~(cegefmuece-6680)
pees JÙeefòeâ
l Ssmee jemlee Ûeues efpeme keâe GösMÙe
melÙe keâe %eeve Øeehle keâjvee nes, lees F&MJej Gmekesâ
efueS mJeie& keâe jemlee Deemeeve keâj oWies~
(cegefmuece-6853)
meeceeefpekeâ peerJeve kesâ efueS GheosMe :-
l Ùen mebmeej F&MJej keâe heefjJeej nw~ pees
ceeveJepeeefle keâer mesJee keâjlee nw F&Õej Gme mes Øesce
keâjlee nw~ (efceMkeâele, lepeg&ceeves noerme Vol-2, 239)
l kegâÚ ueesieeW keâes F&MJej ueesieeW keâer mesJee kesâ
efueS ner yeveelee nw~ peye ueesieeW keâes Gve keâer
DeeJeMÙekeâlee nesleer nw lees Gvekeâer lejheâ oewÌ[
heÌ[les nw~ Ssmes pevelee keâer mesJee keâjves JeeueeW keâes
keâÙeecele kesâ efove keâesF& efÛeblee vee nesieer~
l Deehe (me.) ves keâne legce Oejleer JeeueeW mes Øesce
Deewj Ghekeâej keâjes lees pees DeekeâeMe hej nw
(F&MJej) Jen legce mes Øesce keâjsiee Deewj legce hej
Ghekeâej keâjsiee~ (DeyegoeGo, eflejefcepeer)
l Jen JÙeefòeâ cegmeueceeve veneR nes mekeâlee nw efpeme
mes Gme keâe heÌ[esmeer hejsMeeve nes~ (yegKeejer)
F&MJej, hewiecyej
l Deewj Meemekeâ kesâ DeeosMe keâe
heeueve keâjes~ (heefJe$e kegâjDeeve 4:59)
l JÙeòeâer Deheves efce$e kesâ Oece& keâe heeueve keâjlee
nw~ FmeefueS nj Skeâ keâes Fme yeele hej OÙeeve osvee
ÛeeefnS kesâ Jen efkeâme mes efce$elee keâjlee nw~
(DeyegoeTo, eflejefcepeer)
(DeLee&le ° Deewj DehejeOeerÙeeW mes efce$elee cele
keâjeW~)
l efpeme meceepe ceW vÙeeÙe veneR nesiee Gme meceepe
ceW efnbmee keâer Iešvee yengle nesieer~ (cegDeòee-1670)
l legcnejs keâce& ner legcnejs Meemekeâ nw~ legcnejs
pewmes keâce& neWies, Jewmes ner Meemekeâ legce hej jepe
keâjWies~ (peJeenerjs efnkeâcele)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 39

ueesie kebâIeer
l kesâ oeveeW keâer lejn nw~
(peJeeefnj efnkeâcele)
(meejs ueesie Skeâoce yejeyej nw~ peele-heele keâe
keâesF& YesoYeeJe veneR~)
Ss ueesiees
l F&MJej keâer ØeeLe&vee efkeâÙee keâjes lees
F&MJej legcnW Deemeeve (yeiewj keâ"erveeF& kesâ) Deewj
heekeâer]pee (heefJe$e) peerJeve osiee~ Deewj legcnejs
¢oÙe keâes OeveJeeve (ieveer/Rich) keâj osiee~ Deewj
Deiej legce ueehejJeener keâjesies lees vee legcnejer
JÙemlelee (ceme®heâerÙele) keâce keâjsiee Deewj vee
legcnejer hewmeeW keâer lebieer otj keâjsiee~
(Fyves ceepee 410-eflejefcepeerr-2466)
(pees F&MJej keâer ØeeLe&vee veneR keâjles GvnW keâece mes
keâYeer hegâjmele veneR efceuesieer~ Deewj ßeerceble nesves kesâ
yeeJepego Gve kesâ heeme oeve-Oece& Ùee KegMeer mes
KeÛee& keâjves kesâ efueS keâYeer Extra hewmee veneR
nesiee~)
n]pejle cegncceo
l (me.) ves keâne keâer, ‘‘hewiebyejeW
ceW ceQ meye mes DeeKejer hewiebyej ntB~ Deye keâesF&
hewiebyej veneR DeeSiee~ Deewj Fme Ùegie kesâ yeeo
(keâÙeecele lekeâ) meye keâes cegPes DeeKejer hewiebyej
ceeveves Deewj F&MJej keâes Skeâ ceeveves hej ner cegòeâer
efceuesieer~’’
(cegefmuece,cegvleKeye DeyeJeeye Vol-1, Page-70)
Deiej meeiej
l ceW Gbieueer [eue keâj efvekeâeuees lees
pees heeveer Gbieueer ceW ueiee jnlee nw Jen Gme meeiej
efkeâ heeveer efkeâ leguevee ceW efpelevee keâce nw Glevee ner
keâce nceejer Fme Oejleer keâe peerJeve hejueeskeâ kesâ
peerJeve keâer leguevee ceW nw~ (cegefmuece, eflejefcepeerr,
lepeg&ceeves noerme, Vol-1, Page-26)
(DeLee&le hejueeskeâ keâe peerJeve Debvele nw~)
l Fmueece Oece& mJeerkeâej keâjves hej F&MJej Gme
efove mes henues efkeâS ngS meYeer heeheeW keâes #ecee keâj
oslee nw~
(cegefmuece, cegvleKye DeyeJeeye, Vol-1, Page-80)
(yeeo ceW efkeâS ngS heeheeW keâe efnmeeye efkeâleeye
nesiee~)
JÙeJemeeÙe mes mecyeOeerle GheosMe :-
l ncesMee mekeâejelcekeâ meesÛees~ ÙeneB lekeâ kesâ
Deiej legce keâes efJeMJeeme nes kesâ DeYeer keâÙeecele
Deeves Jeeueer nw~ Deewj legcnejs heeme keâesF& heewOee
(Plant) nw Deewj Flevee meceÙe nw keâer Gmekeâes
ueiee mekeâeW lees Gmes ueiee oes~
(Deeoeyes cegheâejo-Gog& 479)
F&&MJej keâer
l DeefveJeeÙe& ØeeLe&vee kesâ yeeo Deheves
heefjJeej kesâ heeueve hees<eve kesâ efueS Oeve keâceevee Yeer
DeefveJeeÙe& nw~ (efleyejeveer keâyeerj 9751) (DeLee&le
veceepe, jes]pee, pekeâele, n]pe Ùen lees keâjvee ner nw~
Fme kesâ meeLe DeeojveerÙe ceeOÙece mes Oeve keâceevee
Yeer DeefveJeeÙe& nw~ keâesF& yeeyee yeve keâj Oeve keâceeS
lees Ùen ieuele nw~)
l pees DeeojCeerÙe peerJeve efyeleeves Deheves ceelee
efhelee keâer mesJee keâjves Deewj Deheves helveer Deewj
yeÛÛeeW kesâ heeuevehees<eCe kesâ efueS GefÛele ceeOÙece
mes jes]peer jesšer keâceelee nw lees Gme keâe Ùen keâce&
F&MJej keâer ØeeLe&vee nw~ (efleyejeveer)
l F&MJej ves GVeleer (yejkeâle) kesâ yeerme Yeeie efkeâS
nQ~ Gme ceW mes 19 Yeeie JÙeeheej keâes efoÙee nw Deewj
veewkeâjer keâjvesJeeueeW keâes Skeâ Yeeie efoÙee nw~
(keâvpegue Deeceeue 16/4, jkeâcegue noerme 9354)
F&MJej efpeme
l ceeOÙece (Source of income)
mes legce keâes jespeer jesšer os Gme keâes Gme meceÙe lekeâ
cele ÚesÌ[es peye lekeâ Gme mes Income nesvee yebo
vee nes peeS Ùee Deewj keâesF& otmejer mecemÙee vee nes
peeS~ (Fyves cee]pee, keâvpetue Dececeeue 9266)
(veÙee JÙeJemeeÙe leueeMe keâjles jnes ceiej hegjevee
cegKÙe JÙeJemeeÙe keâes yebo cele keâjes~)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 40

pees oeme
l nw (Fme Ùegie ceW Ùen keâeceieej nQ)
Ùen legcnejs YeeF& nw~ FvnW F&MJej ves legcnejs mesJee
ceW jKee nw~ Deiej F&MJej ves Skeâ YeeF& keâes otmejs
YeeF& keâer mesJee ceW jKee nw lees Gme OeveJeeve YeeF&
keâes Deheves mesJekeâ mes meyemes DeÛÚe JÙeJenej
keâjvee ÛeeefnS~ GvnW Jener efKeueeDees pees legce
Keeles nes~ GvnW Jener henveeDeeW pees legce henveles
neW~ Gve mes keâef"ve keâece uesvee heÌ[s lees Gve keâer
meneÙelee keâjeW~
(yegKeejer, cegefmuece, DeyegoeTo, eflejefcepeer)
peye meeceeve
l keâe Je]peve keâjeW lees Pegkeâlee leewuees~
(LeesÌ[e mee DeefOekeâ oes~) (eflejefcepeer-2305)
l YeeJe yeÌ{eves kesâ efueS ceeue keâes jeskeâ keâj cele
jKeeW~ (Fyves ceepee-2229)
vee yÙee]pe
l uees Deewj vee yÙee]pe oeW~ vee efkeâmeer kesâ
yÙeepe kesâ uesveosve ceW meneÙelee keâjes~
(efceMkeâele)
Deheves uesveosve
l keâe efueefKele jskeâes[& jKeeW~
(eflejefcepeer, heefJe$e kegâjDeeve 2:292)

Oejleer
l kesâ ieghle Ke]peeveeW ceW Deheveer jespeer hesÌ[ hej heâmeue
l Deeves mes henues Gme heâmeue kesâ
leueeMe keâjeW~ (keâvpetue Deveceeue- Vol-2, Page 197) meejs heâueeW keâe Advance ceW meewoe cele keâjeW~
(Fyves ceepee-2265/2294)
ce]peotj
l keâer ce]peotjer Gmekeâe hemeervee metKeves
mes henues os oes~ (Fyves cee]pee) l meeceeve yesÛeles meceÙe Fixed Rate Jeeueer
hee@ueermeer DeheveeDees~ (Fyves ceepee-2281)
pees keâece
l keâjes Gòece lejerkesâ mes keâjes~
(cegefmuece, noermes veyeJeer veb.365) efkeâmeer keâer
l ce]peyetjer keâe ueeYe cele G"eDeeW~
(Fyves ceepee-2269)
nueeue
l lejerkesâ mes jes]peer keâceeDees~
(cegmeceojkeâ nekeâerce-214) pees ÛeerpeW
l legcnejs leeyeW ceW nw kesâJeue Gvekeâe
meewoe keâjes~ (Fyves ceepee)
OeesKee cele
l oes~ (Fyves ceepee-2250)
veeF& (npeece)
l cele yeveeW~ (Fyves ceepee-2242)
otmejer yeej
l OeesKee cele KeeDees~
(yegKeejer, cegefmuece) efÛe$ekeâej cele yeveeW~ (Fyves ceepee-2227)
l

Pet" cele
l yeesueeW~ (yegKeejer, cegefmuece) DeefYeveslee cele yeveeW~
l
(eflejefcepeerr, meefheâvee efvepeele-237)
Deheves yesÛes
l ngS meeceeve keâer ieejbšer oes~
(Fyves ceepee-2265) ueQieerkeâlee
l (Sex) mes pegÌ[s meejs keâejesyeej cele
keâjes~ (cegleeefheâkeâe Deuesn)
efkeâmeer keâe
l vegkeâmeeve cele keâjeW~
(Fyves ceepee 2248) l oe®, pegDee, pÙeesefle<e MeeŒe mes pegÌ[s keâejesyeej
cele keâjeW~ (cegleeefheâkeâe Deuesn)
efkeâmeer keâe
l Mees<eCe cele keâjeW~
(Fyves ceepee 2253) veeÛe ieeves
l mes ]pegÌ[e keâesF& keâejesyeej cele keâjes~
(cegleeefheâkeâe Deuesn)
Deheves JeÛeve
l keâes hetje keâjeW~
(heefJe$e kegâjDeeve 5:1) pees JÙeefòeâ
l Ûeesjer keâe ceeue Kejeros Deewj Gmes
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 41

ceeuetce nes kesâ Jen ceeue Ûeesjer keâe nw lees Jen Gme DeeojhetJe&keâ Deewj veceülee mes JÙeJenej keâjes~
Ûeesjer kesâ heehe ceW meePeeroej nw~ (cegmeleoekeâ-2253) (peJeeceeGue keâuece)

keâejesyeej
l ceW efyeukegâue cele [tye peeDees~ l Deehe (me.) ves heâjceeÙee kesâ legce meye ceW meye mes
(eflejefcepeer) DeÛÚe Jen JÙeòeâer nw pees Deheveer helveer mes
(heefjJeej, meceepe Deewj Oece& kesâ efueS Yeer meceÙe oes~)
JÙeJenej ceW meye mes DeÛÚe nes~ (eflejefcepeer 1162)

heehe keâjves mes F&MJej jes]peer Úerve ueslee nw~

l
(cegefmuece 3721, Fyves cee]pee cemveo Denceo 21881)
l megyen osj lekeâ meesves mes jespeer keâce nes peeleer
nw~ (cemveo Denceo Vol-1, 73)
efpeme Oeve
l mes oeve (pekeâele) veneR efvekeâeuee
peelee Jen Oeve yeyee&o nes peelee nw~
(efceMkeâele, meefheâvee efvepeele -60)
keâpe& uesves
l mes yeÛees, keäÙeeWefkeâ Ùen jele ceW efÛeblee
Deewj efove ceW Deheceeve keâe keâejCe nw~
(peJeenerj nerkeâcele)
l pees JÙeefòeâ ueesieeW mes keâpee& ues Deewj Gme keâe
Fjeoe keâpee& Ûegkeâeves keâe nesiee lees F&MJej Gme keâer
keâpe& Ûegkeâeves ceW ceoo keâjsiee~ Deewj keâesF& JÙeefòeâ
otmejes mes keâpe& ues Deewj Gmekeâer efveÙele henues mes
ner keâpe& vee Ûegkeâeves keâer nes lees F&MJej Gme keâes
yejyeeo keâj osiee~
(yegKeejer, cee®hetâue noerme, Vol-2, Page 99)
l n]pejle cegncceo (me.) ves efjÕele uesves Jeeues
Deewj osves Jeeues oesveeW hej ueevele keâer nw~ (ßeehe
efoÙee nw~)(DeyegoeTo, lepeg&ceeves noerme, Vol-1, No-299)
ceefnueeDeeW kesâ yeejs ceW Deehe (me.) kesâ GheosMe:
n]pejle cegncceo
l (me.) ves keâne keâer yesefšÙeeW mes
veheâjle (Ie=Cee) cele keâjes~ keäÙeeWefkeâ Jen yengle Øesce
keâjves Jeeueer Deewj cegyeejkeâ (MegYe) nesleer nw~
(cemveo Denceo-17373)
Deehe (me.)
l ves heâjceeÙee kesâ ceefnueeDeeW mes
l Deehe (me.) ves heâjceeÙee keâer efpeme ves oes
yesefšÙeeW keâes DeÛÚer lejn mes hejJeefjMe keâer, Jen
mJeie& ceW cesjs efvekeâš nesies~ (Fyves ceepee 3670)
l n]pejle Deyogue efyeve Deyyeeme keânles nw efkeâ
n]pejle cegncceo (me.) ves heâjceeÙee keâer, efpeme keâer
keâesF& yesšer nes Ùee yenve nes Deewj Jen Gme mes Deheves
yesšeW pewmee DeÛÚe JÙeJenej keâjW lees Deuueen Gmes
mJeie& osiee~ (Deyeg oeTo-5146)
n]pejle cegncceo
l (me.) ves keâne keâer Ùen legcnejs
efueS DeefveJeeÙe& nw keâer legce Deheveer helveer kesâ efueS
DeÛÚs lejerkesâ mes Keeves Deewj keâheÌ[s keâer JÙeJemLee
keâjes~ (cegefmuece 3721)
l ceefnueeDeeW keâe (heg®<eeW keâes Deekeâef<e&le keâjves kesâ
efueS) DeeYeg<eCe mepee keâj Deewj KegMeyeg ueiee keâj
meÌ[keâ hej Ûeuevee heehe nw~ (DeyegoeTo, eflejefcepeer)
ceefnueeSb
l Deheveer efveieenW efveÛeer jKeW~ Deheves
DeeYeg<eveeW keâe ØeoMe&ve vee keâjW~ Deheves efmeveeW hej
Dees{veer Ì[eueW jKeW~ Deewj Deheves Demecele
(Chastity) keâer j#ee keâjW~ (heefJe$e kegâjDeeve 24:31)
l ceefnueeSb peye Iej mes yeenj efvekeâues lees Deheves
Ghej Ûeeoj [eue ueW~ Fme mes Gvekeâer henÛeeve
nesieer Deewj keâesF& Gve keâes keâ° veneR osiee~
(heefJe$e kegâjDeeve 33:59)
Deheves meceepe
l keâer efJeOeJeeDeeW keâe efJeJeen keâj
efoÙee keâjeW~ (heefJe$e kegâjDeeve 24:32)
************
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 42

n]p
e
jl
ece
gn
c
c
eo(
me
. )
k
e
s‚
ye
ej
sc
e
We
fJ
e…
e
v
ee
Wk
e
s‚
efJ
e
¤e
e
j
cene$e+<eer JÙeeme peer keâer YeefJe<ÙeJeeCeer l ßeer JÙeeme peer ves ceneve DeeÛeeÙe& n]pejle
cegncceo kesâ ÛejCeeW ceW MejCe uesves keâer FÛÚe
cene$e+<eer ßeer Jeso JÙeeme peer efnbot Oece& kesâ meye mes JÙekeäle keâer nw~
yeÌ[s efJeÉeve nw~ ceneYeejle Deehe ner ves efueKee nw~
ßeer ke=â<Ce peer kesâ DeeosMe pees GvneWves Depeg&ve keâes YeefJe<ÙehegjeCe kesâ keâF& MueeskeâeW ceW n]pejle cegncceo
efoS Les Gve keâes Yeer hegmlekeâ kesâ ®he ceW Deehe ner ves (me.) kesâ veece kesâ meeLe YeefJe<ÙeJeeCeer keâer ieF& nw
efueKee nw~ Fmeer hegmlekeâ keâes ieerlee keânles nw~ ÛeejeW Gve ceW mes kegâÚ Mueeskeâ efvecveefueefKele nw~
JesoeW ceW $e+Ûee Deewj megòeâ keâer lejleerye Deehe ner ves SleefmceVeefvlejs cuesÛÚ DeeÛeeÙÙexje meceefvJele:~
oer nw~ Deehe ves 17 hegjeCe efueKes nw~ Gve ceW mes ceneceo Fefle jJÙeele efMe<ÙeMeeKeemeceefvJele:~~5~~
Skeâ hegjeCe keâe veece YeefJe<Ùe hegjeCe nw~ efJeÉeve DeÙeesefve: me Jejes ceòe: ØeehleJeevowlÙeJeæ&ve: ~
ceeveles nw keâer YeefJe<Ùe hegjeCe kesâ yeesue (%eeve) ceneceo Fefle KÙeele hewMeeÛeke=âefvelelhej:~~12~~
F&MJejer nw~ kesâJeue efueKee ßeer JÙeeme peer ves nw~ Fefle ßeglJee ve=he§ewJe mJeosMeeveheg vejeiecele:~
ceneceo§e lew: meeæx efme&OegleerjcegheeÙeÙeew~~14~~
ßeer JÙeeme peer Deepe mes 4000 Je<e& henues ieg]pejs leÛÚt lJee keâeefueoememleg ®<ee Øeen ceneceoce~
nw~ n]pejle cegncceo (me.) Deepe mes 1500 Je<e& ceeÙee les efveefce&lee Oetle& ve=heceesnvensleJes ~~18~~
henues ieg]pejs nw~ ßeer JÙeeme peer ves n]pejle cegncceo efJevee keâewueb Ûe heMeJemles<eeb Ye#eÙee celee cece~
(me.) kesâ pevce kesâ 2500 Je<e& henues ner Gve keâer cegmeuesvewJe mebmkeâej: kegâMewefjJe YeefJe<Ùeefle~~26~~
YeefJe<ÙeJeeCeer YeefJe<ÙehegjeCe ceW efueKe efoÙee Lee~ (Ref. Muhammed in world Scripture by
A.H.Vidyarthi. Page No. 35-43, Bhavishya
YeefJe<Ùe hegjeCe kesâ Øeeflemeie& heJe& 3, DeOÙeeÙe 3, puran printed by venkateshwar press-Mumbai)
Keb[ 3, keâefueÙegieer Fefleneme mecegÛÛeÙe ceW 27
Mueeskeâ Fmueece Oece& Deewj n]pejle cegncceo kesâ yeejs ceW
nw~ Gve YeefJe<ÙeJeeCeer keâe meejebMe efvecveefueefKele nw,
l Yeejle Je<e& ceW Oece& keâer efMe#ee ueesie Yetue
peeSWies~
Yeejle mes
l otj Dejye osMe (jsefiemleeve) ceW
cegncceo (me.) hewoe neWies~
l F&MJej GvnW yeÇcne keâer heoJeer osiee Deewj Jen
ceeveJepeeefle keâes efheâj mes Oece& keâer efMe#ee oWies~
l Yeejle ceW DeeÙee& Oece& keâe megOeej nesiee Deewj
meejs ueesie cegmeueceeve nes peeSWies~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 43

cenekeâJeer ieesmJeeceer leguemeeroemepeer keâer hebef[le

YeefJe<ÙeJeeCeer
meb«eece hegjeCe keâer ieCevee hegjeCeeW ceW keâer peeleer nw~
Fme hegjeCe ceW Yeer F&MJej kesâ Debeflece F&Meotle Deewj
hewiecyej n]pejle cegncceo (me.) kesâ Deeieceve keâer
hetJe&-metÛevee efceueleer nw~ hebef[le Oece&Jeerj
GheeOÙeeÙe ves Deheveer ceMentj efkeâleeye ‘‘Debeflece
F&MJejotle’’ ceW efueKee nw : ‘‘keâeieYegmegv[er Deewj
ie®Ì[ oesveeW ßeer jece peer keâer mesJee ceW oerIe& DeJeefOe
lekeâ jns~ Jes Gvekesâ GheosMeeW keâes ve kesâJeue megveles
ner jns, yeefukeâ ueesieeW keâes megveeles Yeer jns~ Fve
GheosMeeW keâer ÛeÛee& leguemeeroeme peer ves ‘meb«eece
hegjeCe' kesâ Deheves DevegJeeo ceW keâer nw, efpemeceW
Mebkeâj peer ves Deheves heg$e <eCcegKe keâes DeevesJeeues
Oece& Deewj DeJeleej (F&Meotle) kesâ efJe<eÙe ceW hetJe&-
megÛevee oer nw~’’ DevegJeeo Fme Øekeâej nw;
Ùeneb ve he#eheele keâÚg jeKengb~
Jeso, hegjeCe, meble cele YeeKengb ~~
mebJele efJe›eâce oesT DeveÁe ~
cenekeâeskeâ veme Ûeleghe&leÁe ~~
jepeveerefle YeJe Øeerefle efoKeeJew~
Deeheve cele meyekeâe mecePeeJesw~~
megjve Ûelegmegoj meleÛeejer~
eflevekeâes JebMe YeÙees Deefle Yeejer~~
leye lekeâ megvoj ceefökeâesÙee~
efyevee ceneceo heej ve nesÙee~~
leyemes ceeveng pevleg efYeKeejer~
mecejLe veece Sefn ›eleOeejer~~
nj megvoj efvecee&Ce ve nesF&~
leguemeer JeÛeve melÙe meÛe nesF&~~
(meb«eece hegjeCe, mkeâvo 12, keâeb[ 6 : heÅeevegJeeo,
ieesmJeeceer leguemeeroeme)
l Oece&Jeerj GheeOÙeeÙe ves Fvekeâe
YeeJeevegJeeo Fme Øekeâej efkeâÙee nw-‘‘(leguemeeroeme
peer keânles nQ:) ceQves ÙeneB efkeâmeer Øekeâej keâe
he#eheele ve keâjles ngS meblees, JesoeW Deewj hegjeCeeW kesâ
cele keâes keâne nw~ meeleJeeR efJe›eâceer meoer ceW ÛeejeW
metÙeeX kesâ ØekeâeMe kesâ meeLe Jen hewoe nesiee~ jepe
keâjves ceW pewmeer heefjefmLeefleÙeeB neW, Øesce mes Ùee
meKleer mes Jen Dehevee cele meYeer keâes mecePee
mekesâiee~ Gmekesâ meeLe Ûeej osJelee (ØecegKe
menÙeesieer) neWies, efpevekeâer meneÙelee mes Gmekesâ
DevegÙeeefÙeÙeeW keâer mebKÙee keâe]heâer nes peeSieer~ peye
lekeâ megvoj JeeCeer (]kegâjDeeve) Oejleer hej jnsieer
ceneceo (n]pejle cegncceo (me.)) kesâ efyevee cegefòeâ
(efvepeele) veneR efceuesieer~ Fvmeeve, efYeKeejer,
keâerÌ[s-cekeâesÌ[s Deewj peeveJej Fme ›eleOeejer keâe veece
uesles ner F&MJej kesâ Yeòeâ nes peeSBies~ efheâj keâesF&
Gmekeâer lejn keâe hewoe ve nesiee (DeLee&le, keâesF&
jmetue veneR DeeSiee) leguemeeroeme peer Ssmee keânles
nQ efkeâ Gvekeâe JeÛeve melÙe efmeæ nesiee~
l keâes‰keâ ceW efoS ieS Meyo JÙeeKÙee kesâ efueS
efueKes nQ~
ÙeneB Skeâ Deewj meboYe& mhe° keâjvee Øeemebefiekeâ nesiee
efkeâ meb«eece hegjeCe keâer ieCevee Yeues ner DeJee&Ûeerve
hegjeCeeW ceW keâer peeleer nes, uesefkeâve Fmekeâe DeeOeej
ØeeÛeerve efnvot Oece&«ebLe ner nQ, pewmee efkeâ DevÙe
hegjeCeeW Je «ebLees SJeb efJeÛeejeW kesâ DeeOeej hej
DeLee&le Yetlekeâeefuekeâ ØeceeCeeW keâer jewMeveer ceW
n]pejle cegncceo (me.) kesâ Deeieceve keâer metÛevee oer
ieF& nw~ Dele:hegjeCe kesâ DeJee&Ûeerve DeLeJee ØeeÛeerve
nesves mes mebyeefOele leLÙe kesâ efve®heCe ceW keâesF&
ieeflejesOe veneR hewoe neslee~
l ‘‘Debeflece F&Õejotle’’ Ùen efkeâleeye 1927 ceW vesMeveue
efØebefšbie Øesme, oefjÙeeiebpe, efouueer mes meJe&ØeLece ØekeâeefMele
ngF& Leer~
l̀ n]pejle cegncceo (me.) Deewj YeejleerÙe Oece&«ebLe' uesKekeâ
[e@.Sce.S ßeerJeemleJe.
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 44

meble legkeâejece (1577-1650) Ùen
ceneje° kesâ Skeâ ceneve meble nw~ Deehe osnt (hetves
kesâ keâjerye) hewoe ngS~ Deehe meceepe ceW iejeryeeW hej
nes jnW DelÙeeÛeej kesâ meKle efKeueeheâ Les~ Deehe kesâ
efueKes ngS DeYebie yengle Øeefmeæ nw~ Gve ceW mes Skeâ
nce ÙeneB efueKe jns nw~
Deuuee osJes Deuuee efoueeJes
Deuuee oe® (oelee)~
Deuuee efKeueeJes~
Deuuee efyeiej veneR keâesÙe~
Deuuee keâjs meesefn nesÙe~~
YeeJeeLe& :- F&MJej oslee nw~ F&MJej efoueelee nw~
F&MJej efKeueelee nw~ F&MJej keâer Dee%ee kesâ efyevee
kegâÚ veneR nes mekeâlee nw~ pees F&MJej Ûeenlee nw
Jener neslee nw~
DeJJeue veece Deuuee ye[e
uesles Yetue ve peeÙes~
Fueece lÙeekeâeuepeceghejleener legbye yepeeÙes~~1~~
YeeJeeLe&:- meye mes henuee veece F&MJej keâe nw pees
ceneve nw~ Gme keâe veece uesvee cele Yetuees~ Gmekeâer
lebgye yepeeles ngS ØeeLe&vee keâjes~
Deuuee Skeâ legb
veyeer Skeâ legb~
keâešleW efmej heeJeeW neleW
veneR peerJe [jeÙes~~2~~
YeeJeeLe&:- F&MJej Skeâ ner nw~ Gmekesâ veyeer
(DeeKejer hewiecyej npejle cegncceo (me.)) Yeer
Skeâ ner nw~ F&MJej Deewj hewiecyej keâes ceeveves kesâ
yeeo melÙe kesâ ceeie& hej Ûeueles meceÙe mej heeBJe
keâšves keâe Yeer Ì[j veneR jnlee~
hÙeej KegoeF& hÙeej KegoeF& hÙeej KegoeF&~
hÙeej KegoeF& yeeyee efpeefkeâj KegoeF& ~~2~~
YeeJeeLe&:- (Ùen mebmeej F&MJej keâe kegâšgcye nw
FmeefueS) ueesieeW mes Øesce keâjvee Ùen F&MJej kesâ
FÛÚe kesâ Devegmeej nw~
(F&MJej ves ceveg<Ùe keâes Deheves ØeeLe&vee kesâ efueS hewoe
efkeâÙee FmeefueS) F&MJej kesâ veece keâe efpe›eâ keâjvee
Ùee peehe keâjvee Ùen Yeer F&MJej kesâ FÛÚe Devegmeej
nw~
Deuuee keâjs mees nesÙe
yeeyee keâjleejkeâe efmejleepe~
efpekeâj keâjes Deuueekeâer
yeeyee meyeuÙeeb Deboj Yesme~
keâns legkeâe pees vej
yegPes mees efn YeÙee ojJesme~~3~~
YeeJeeLe&:- Deiej F&MJej Ûeenles lees efkeâmeer Yeer
JÙeefòeâ keâe Deeoj mej hej henves Jeeues cegkegâš keâer
lejn neslee nw~ FmeefueS (Fme yeele keâes mecePees
Deewj) ceve keâer ienjeF& mes F&MJej keâer ØeeLe&vee keâjes~
Deewj pees Fme melÙe keâes peeve ueslee nw Jen ner %eeveer
(ojJesMe Ùee meble) neslee nw~
yeeš Keevee
Deuueen keânvee Skeâyeeje lees ner~
Dehevee veheâe osKe
keâns legkeâe mees ner meKee
nekeâ Deuuee Skeâ ~~ 6~~
YeeJeeLe&:- F&MJej ves pees efoÙee nw GmeceW mes iejeryeeW
keâes oeve keâjes~ Deewj keâce mes keâce efove ceW Skeâ yeej
lees F&MJej keâes Ùeeo keâjes~
legkeâejece cenejepe pees Deehekesâ efce$e nw, Jen keânles
nw keâer, F&MJej Skeâ nw Ssmee (hegkeâejves) keânves ceW
ner veheâe (oesveeW ueeskeâ keâer meheâuelee) nw~
meboYe&:- meeLe& ßeer legkeâejeceeÛeer ieeLee
mebheeokeâ:- efJe<CegyegJee peesie cenejepe heeve veb.
892/893/894
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 45

ceneceefle ØeeCeveeLeer peer keâer efMe#ee Fefle Deuueesheefve<eo kesâ Mueeskeâ

efnvogDeeW kesâ Jew<CeJe mecegoeÙe ceW ØeeCeveeLeer D e
eouu
e e
ye
gke
âc
esk
e
âk
e
âc
e
mecØeoeÙe GuuesKeveerÙe nw~ Fmekesâ mebmLeehekeâ SJeb De
u
uey
etk
e
âefv
e
Ke e
ok
eâ
ce~
~4 ~
~
ØeJele&keâ ceneceefle ØeeCeveeLe Les~ Deehekeâe pevce keâe F
m
eM
u
ee
sk
e
âke
âeDe
vegJ
e
eove
ne
Rn
esm
e
k
e
âe
~
veece cesnjece "ekegâj Lee~ ØeeCeveeLepeer keâe pevce D
e
u
ee
Ùe
%
ev
englengl
J
e e
De
uu
e
em e
gÙ
e
&Û
ebõ
m
e
Je
&ve#
e$
e
e~
~
5 ~
~
1618 F&. ceW iegpejele kesâ peeceveiej Menj ceW D
e
uu
ee
nk
eâ
e
rÙ e
gi
e
e
WÙegi
e
e
Wm
e
sØ
ee
L
e&v
ee
ne
sjn
e
rnw,
me
tj
p
e
,Û
ee
Bo
ngDee Lee~ Deeheves FvmeeveeW keâes SkesâÕejJeeo keâer Deewjl
e
e j
sme
ye
De
uu
e
e nke
â
e
rjÛ
e
v
ee n
w~
efMe#ee oer Deewj Skeâ ner efvejekeâej F&MJej keâer De
u
ue
e W$
e +
<
eerC
e
ebme
Je&e
fo
JÙ
eebF
võeÙe
h e
tJ
e
&c
ee
Ùe
e
hetpee-Gheemevee hej yeue efoÙee~ Deeheves veyetJele he
j
cevl
eefj
#e
e~
~ 6~~
D
e
u
ue
e
n m
e
blee
ske
â
e j#
ek
eânw,Je
nmeye
me
scen
e ven
w,
Deu
u
ee
n
DeLee&le F&MeotlelJe keâer OeejCee keâe meceLe&ve efkeâÙee m
e
yeJ
e
ml
egDe
eWm
eshe
nue
snwD e
e
wj
me e
j
sye
Çc
ne
b[ me
sD
ee
fO
e
k
eâ
Deewj Fmes mener "njeÙee~ ØeeCeveeLe peer keânles nQ- efJ
e
ue#e
C
e (Mysterious) nw~
kewâ yeÌ[s keâns hewiebyej,
De
uu
ehe=e
fL
e
JÙ
e
eDe
vle
e
f#
%ebe
fJ
e
Õe®
hec
e
d~~7~~
hej Skeâ ceneceo hej Kelece~ D
e
u
ue
e
n k
e
âe(G m
e
ke
â
e
rMe
e
fò
eâ
De
eWke
â
e)oM
e
&ve
he
=L
J
ee
r,
Dee
k
e
âe
Me
De
e
wj
me
esÙe
&c
e
b[
u
eke
âe
rm
eY
eerJ
em
le
gD
e
eWc
e
Wne
sl
ee
nw~
DeLee&le, Oece&«ebLeeW ceW DeveskeâeW hewiecyej keâes yeÌ[e
keâne ieÙee nw~ efkeâvleg n]pejle cegncceo (me.) hej F
u
u
ee
bk
e
ây
ej
Fu
u
ee
bk
eâ
y
ejF
uue
ebF
uue
u
ue
se
fl
eF
u
ueu
u
ee~
~
8~
~
D
e
uue
enm
e
y
em
e
sye
Ì[
en
w,
De
uuee
nme
y
em
esy
e
Ì[
en
w,
Gm
ep
e
wm
e
e
F&MeotleeW keâer ßebKeuee meceehle ngF&~ n]pejle k
eâ
e
sF
&ve
ne
R~
cegncceo (me.) DeeefKejer hewiecyej ngS~
Dee
sc
eD
eu
uee
Fu
ue
ueeDev
e
efo
~
ØeeCeveeLe peer ves Skeâ mLeeve hej efueKee- T
B (Om) D
eL
e
e&l
eDe
u
ue
e
n ~
nc
eG me
k
eâ
eDee
jbY
e
Dee
wj
Gme
k
eâ
e
jmetue DeeJesiee legce hej, Debl
ev
e
n e
Rh
e
le
eke
âjm
e
ke
â
le
s~
me
e
je
rye
gj
e
F Ù
e
e
Wmesj
#
eeke
â
jv
e
sk
e
sâ
ues cesje hegâjceeve~ e
fu
eSn
c eS
sm
e
sD
euu
e
enm
esØe
e
Le
&v
e
e k
e
âjl
e
sn
Q~
DeeS cesjs Dejme keâer, o
sm
J
e
®h
ee
Ù
eD
eL
e
J
e&C
eMÙ
e
ec
e
engåe
rp
eve
e
veh
e
Me
tv
ee
fm
e
æe
v
e~
osKeer meye hesnsÛeeve~~ p
e
ue
J
e
j e
v
edD
e
ÂM
šbk
egâ
®k
egâ
®h
eâ
š~

DeLee&le, (F&MJej ves keâne;) cesje jmetue n]pejle S

sD
e u
u
een !ye
gjs, i
e
gv
e
eni
e
ej ,Dee
wjuee
sie
eWk
e
âesi
egc
eje
n k
eâ
j
v e
s
J
e
eu
e
sO e
ee
fce
&k
eâu eesi
e
e
Wk
eâ
ev
ee Mek
eâ
j,D ee
wjhe
e
v ee
rke
sâv
e
gk
e
âme
e
v e
cegncceo (me.) legcnejs heeme cesje mebosMe ueskeâj h
engBÛ
e
e
vesJe
euesefke
â
še
Ce
gD
e
eW (Bacteria De
ewjVirus) m
es
DeeSiee~ efpemeves cesjs DeMe& (leKle) keâes DeÛÚer nce
e
j erj
#e
e k
eâj
~
lejn henÛeevee ngDee nw~ DeLee&le pees cesjs DeeosMeeW De
me
gj
m
e
bn
e
efj
C
eerngb n
erD
e
u ue
e sjm
egu
ec
e
nc
eo
jke
â
y
ej
mÙ
e
Deewj Oece& keâes DeÛÚer lejn peevelee nw~ D
e
u ue
e
s~
D
e
u
ue
e
n o
ev
e
J
e M
e
efòe
âk e
â
e v
e
e
M ek
e âjv
e
sJe
eu
e
en
w,
ce
gn
c
ce
o(
me
])
(ceejheâle meeiej, he=. 19, ßeer ØeeCeveeLe efceMeve veF& Deu u
e
enk
esâh
ewie
by
e
j n
Q~
efouueer)
(n]pejle ceesncceo Deewj YeejleerÙe Oece&«ebLe, [e. De
uu
e
ec
eF
u
ue
uu
ese
fl
eF
u
ueu
u
e
e~
D
e
u
ue
e
nle
e
sD
eu
u
e
enn
e
rn
w, G
mep
e
wm
e
ek
e
âe
sF
&v
e
ne
R~
Sce.S.ßeerJeemleJe) (
D
eu
u
ee
sh
e
efv
e
<
eo4
-
1
0)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 46

meble legkeâ[espeer cenejepe yeeF&yeue ceW n]pejle ceesncceo (me.) keâe

meble legkeâ[espeer cenejepe (meve 1909-
1968) Gvekeâe pevce ÙeeJeueer (ceneje°) ceW
ngDee Lee~ GvneWves heejKes[ «eece kesâ meceLe&
De[keâespeer cenejepe mes DeeOÙeeeflcekeâ efo#ee Øeehle
keâer Leer~ Jen Skeâ ceneve DeOÙeeeflcekeâ meble Les~
GvneWves ceje"er Deewj efnvoer Yee<ee ceW 3000 mes
DeefOekeâ Yepeve (DeOÙeeeflcekeâ keâefJelee) jÛeer Leer~
Gvekesâ Oeeefce&keâ Ùeesieoeve kesâ efueS GvnW [e.
jepeWõØemeeo (Gme meceÙe kesâ je°^heefle) Éeje
je°meble Ùen heoJeer efceueer Leer~
meble legkeâ[espeer cenejepe keâer efueKeer ngF& Skeâ
ceje"er Yee<ee keâer keâefJelee Fme lejn nw~
cegncceoeves kesâueer ØeeLe&vee~
efJeKegjuee Fmueece keâjeÙee MeneCee~~
n]pejle cegncceo (me.) ves hejerßece efkeâÙee efpeme kesâ
keâejCe Fmueece efJeÕe ceW hewâue ieÙee Deewj ueeskeâ
peeie=le (%eeveer) nes ieS~
mebIeefšle kesâues lÙeeves mJepevee
leÙee keâeUer~~90~~
ueeskeâ Øeefleceehetpekeâ vemeeJes~
lÙeebveer Skeâe F&MJejeefme ØeeLee&Jes~~
n]pejle cegncceo (me.) ves Gme meceÙe kesâ meYeer ueesieeW
keâes Fme efMe#ee hej pecee (mencele) efkeâÙee efkeâ cetefle&
hetpee vee keâjes Deewj kesâJeue Skeâ F&MJej keâer ØeeLe&vee
keâjes~
ne cegncceoebÛee GheosMe~
veJns SkeâeÛe osMeemee"er~~9~~
n]pejle cegncceo (me.) keâe Ùen GheosMe kesâJeue
Dejye kesâ efueS veneR yeefukeâ meejs efJeÕe kesâ efueS nw~
je°meble legkeâ[espeer cenejepe efJejefÛele «eeceieerlee: DeOÙeeÙe ›eâ. 27,
DeesJeer 90 he=‰ 294 DeOÙeeÙe ›eâ. 28, DeesJeer 9 he=‰ 297
GuuesKe
n]pejle cegncceo
l (me.) kesâJeue DejyeeW ceW Oece&
keâe ØeÛeej keâjves Ùee kesâJeue cegmeueceeveeW keâes cegefòeâ
efoueeves veneR DeeS Les~ yeefukeâ F&MJej ves GvnW meejer
ogefveÙee kesâ efueS Yespee Lee~ Deewj Ùener yeele
(Jesus Christ) npejle F&mee (De.me) ves
yejveeyeeme yeeFyeue ceW keâne Lee~
yejveeyeeme yeeFyeue keäÙee nQ?
yeeFyeue
l Ú: lejn kesâ nQ~ henues yeeFyeue keâes
Old Testament keânles nw~ Fmes F&MJej ves
n]pejle cegmee (De.me.) hej DeJeleefjle efkeâÙee Lee~
Ùen n]pejle F&mee (De.me.) kesâ pevce mes henues
DeJeleefjle ngDee Lee FmeefueS Fme ceW n]pejle F&mee
(De.me.) kesâ yeejs ceW kegâÚ veneR nw~ Fme kesâ yeeo
Mark, Matthew, Luke Deewj Ùegnevee Fve Ûeej
ueesieeW ves n]pejle F&mee (De.me.) kesâ he=LJeer mes Ûeues
peeves kesâ 70 Je<e& Ùee Gme mes DeefOekeâ meceÙe yeeo
pees npejle F&mee (De.me.) keâer peerJeve keâLee efueKee
Jen ‘yeeF&yeue’ keânueelee nw~ Deewj Gvekeâer efueKeer
ngF& yeeF&yeue Gve ÛeejeW kesâ veece mes nw~ efheâj ÛeejeW
yeeF&yeue keâes Skeâ hegmlekeâ yevee efoÙee ieÙee Deewj
New Testament veece efoÙee ieÙee~ Fve ÛeejeW
yeeF&yeue ceW n]pejle F&mee (De.me.) keâes Deuueen
keâe yesše keâne ieÙee nw~ (F&MJej nceW Ssmee keânves
hej #ecee keâjW~) Úšs yeeFyeue keâes npejle F&mee
(De.me.) kesâ Skeâ meeLeer (Apostle) yejveeyeeme
ves efueKee Lee~ ceiej Fme yeeF&yeue ceW GvneWves
F&MJej keâes Skeâ Deewj n]pejle F&mee (De.me.) keâes
hewiecyej yeleeÙee nw~ pees kesâ FmeeF& Oece& kesâ efMe#ee
kesâ efJe®æ nw~ FmeefueS heeshe Athanasins ves
367AD ceW, heeshe Damasius ves 382AD ceW
Deewj Pop Gelasius ves 495AD ceW Ùeeefve
n]pejle cegncceo (me.) kesâ pevce kesâ 75 Je<e&
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 47

henues Fmes Apocryphal DeLee&le ieuele Ieesef<ele
efkeâÙee~ Oece& kesâ efJe®æ hegmlekeâ Iej ceW jKevee Yeer
heehe mecePee peelee Deewj oC[ efoÙee peelee Lee~
FmeefueS Ùen yeeFyeue 1700 Je<eË ueesieeW keâer
ve]pejeW mes Úgheer jner~ 1709 ceW Fme keâer Skeâ
keâe@heer Italian Yee<ee ceW Sscemšje[sce kesâ Skeâ
ueeF&yeÇjer ceW efceueer~ De"jeJeer Meleeyoer kesâ DeejbYe
ceW Skeâ Deewj keâe@heer mhe@efveMe Yee<ee ceW efce[ueer kesâ
cegkeâece hej [e@.censuececesve keâes efceueer~ Gmekesâ
yeeo Fme keâe efheâj yengle ØeÛeej, Yee<eeblej Deewj
ÚheeF& ngF&~ Fme yeeFyeue ceW kesâJeue Skeâ F&MJej
keâer ØeeLe&vee keâe GheosMe nw Deewj n]pejle ceesncceo
(me.) keâer mhe° YeefJe<ÙeJeeCeer nw~ Fme yeeFyeue kesâ
kegâÚ DeOÙeeÙe efvecveefueefKele nw~
yejveeyeeme yeeF&yeue keâe DeOÙeeÙe veb 12 :-
n]pejle F&mee (De.me.) ves keâne nce F&MJej kesâ
heefJe$e veece keâer ØeMebmee keâjles nQ, efpeme ves meYeer
ceneheg®<eeW Deewj hewiecyejeW kesâ mejleepe (npejle
cegncceo) keâes meYeer ØeeefCeÙeeW kesâ henues hewoe
efkeâÙee~ leeefkeâ Gmes meYeer ueesieeW kesâ keâuÙeeCe
(cegefòeâ) kesâ efueS Yespes~
(DeOÙeeÙe 12 yejveeyeeme keâer yeeFyeue)
yejveeyeeme yeeF&yeue keâe DeOÙeeÙe veb 39 :-
l peye F&MJej ves ceveg<Ùe (n]pejle Deeoce) kesâ
Mejerj ceW Deelcee keâes ØeJesMe keâjeÙee lees heâefjMleeW
ves (KegMeer mes) keâne ``Ss nceejs F&MJej! lesje
heefJe$e veece ceneve nw~’’
peye Deeoce KeÌ[s ngS lees GvneWves nJee ceW metÙe& keâer
lejn GppeJeefuele Skeâ uesKe osKee efpeme ceW
efueKee Lee~ ``F&MJej Skeâ nw Deewj cegncceo F&MJej
kesâ hewiecyej nw’’
Deeoce ves F&MJej mes keâne ‘‘Ss cesjs ceeefuekeâ! cesjs
Kegoe, cegPes Fme uesKe keâe DeLe& yelee~ keäÙee cegPe mes
henues Yeer letves efkeâmeer ceveg<Ùe keâes yeveeÙee nw?’’
leye F&MJej keânsiee, ‘‘Ss cesjs yevos Deeoce! ceQ legPes
yeleelee ntB keâer let ner henues ceveg<Ùe nes efpemes ceQves
yeveeÙee nw~ Deewj efpeme keâe veece letves efueKee osKee
Jen lesje yesše nw~ pees he=LJeer hej yengle Je<e& yeeo
DeeSiee~ Jen cesje hewiecyej nesiee~ Gmeer kesâ efueS
cewQves Fme me=ef° keâe efvecee&Ce efkeâÙee nw~ peye Jen
DeeSiee lees efJeÕe keâes ØekeâeefMele keâjsiee~ Gme keâer
Deelcee ceQves Fme me=ef° keâes yeveeves kesâ mee" npeej
Je<e& hetJe& yeveeÙee Lee Deewj Deheves owefJekeâ Ke]peeves ceW
jKee Lee~ (DeOÙeeÙe 39 yejveeyeeme keâer yeeFyeue)
yejveeyeeme yeeF&yeue keâe DeOÙeeÙe veb 44 :
l npejle F&mee (De.me.) ves keâne ceQ legce mes
keânlee ntB kesâ Ùen jmetue (n]pejle cegncceo (me.))
F&MJej keâer Skeâ Meeve (Splendor) nw~ pees Gve
meYeer keâes ØemeVelee (ceggefòeâ) Øeoeve keâjWies efpevekeâes
F&MJej ves yeveeÙee nw~ keäÙeeWefkeâ F&MJej ves GvnW
yegefæ, Meefòeâ, vÙeeÙe, Mejeheâle, meenme FlÙeeefo
meYeer ØeeefCeÙeeW mes leerve iegvee DeefOekeâ efoÙee nw~
keäÙee ner MegYe efove nesiee Jen peye he=LJeer hej pevce
ueWies~ cesje efJeMJeeme keâjes ceQves GvnW osKee nw Deewj
Gve keâe Deeoj-mecceeve efkeâÙee nw~ pewmes nj
hewiecyej GvnW osKeles nw~ keäÙeeWefkeâ GvneR keâer Deelcee
mes F&MJej ves meYeer keâes hewiecyejer oer nw~ peye ceQves
GvnW osKee lees Ùen keân keâj kesâ cesjer Deelcee mebleg°
nes ieF& keâer, ‘‘Ss cegncceo! F&MJej lesjs meeLe nes,
Deewj cegPes Fme ueeÙekeâ yeveeS keâer ceQ lesjs petles keâe
efheâlee yeebOe mekegâ~ keäÙeeWefkeâ Ssmee keâjkesâ ceW Skeâ
yeÌ[e hewiecyej Deewj F&MJej keâe efØeÙe nes peeTBiee~’’
Ssmee keânkeâj n]pejle F&mee ves F&MJej keâe DeeYeej
ceevee (Meg›eâ Deoe efkeâÙee)
(DeOÙeeÙe 44 yejveeyeeme keâer yeeFyeue)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 48

yejveeyeeme yeeF&yeue keâe DeOÙeeÙe veb 97/B :-
l leye hegjesefnleeW vess hegÚe ‘‘Jen cemeerne efkeâme
veece mes peevee peeSiee Deewj Gme kesâ Deeves keâer keäÙee
efveMeeveer nw~ n]pejle F&mee (De.me.) ves keâne,
‘‘Gme cemeerne keâe veece ‘ØeMebmee kesâ ÙeesiÙe’
nesiee~’’(Fme veece keâe DevegJeeo mebmke=âle ceW
vejeMebme Deewj Dejyeer ceW ceencceo neslee nw)
keäÙeeWefkeâ Kego F&MJej ves Gmekeâe Ùen veece Gme
meceÙe jKee Lee peye F&MJej ves Gmes hewoe efkeâÙee Lee
Deewj owefJekeâ Kepeeves ceW jKee Lee~
(Gmes hewoe keâjves kesâ yeeo) F&MJej ves keâne,
cegncceo Øeefle#ee keâjes, keäÙeeWefkeâ ceQ lesjs efueS
mJeie&, Oejleer Deewj DeefOekeâ mebKÙee ceW ØeeCeer hewoe
keâjvee Ûeenlee ntB, efpeve keâes ceQ Ghenej ceW legPes
otbiee~ Fve ceW mes pees legPes MegYe keânsiee Jen Kego Yeer
MegYe nesiee~ Deewj pees legPes yegje keânsiee Jen Kego
yegje (Øekeâesefhele) nesiee~ peye ceQ legPes he=LJeer hej
Yespetbiee lees meye keâes cegefòeâ efoueeves Jeeuee hewiecyej
yeveekeâj Yespetbiee~ lesje keâLeve (efMe#ee) Fleveer
meÛÛeer nesieer kesâ Oejleer DeekeâeMe peien mes efnue
peeSWies ceiej lesjer efMe#ee (Oece&) vee efnuesiee~ Ssmes
heefJe$e DeefmlelJe (hewiecyej) keâe veece cegncceo nw~
leye n]pejle F&mee (De.me.) keâer meYee kesâ meYeer
meomÙeeW ves GBâÛes mJej ceW keâne, ‘‘ns F&MJej nceejs
heeme Dehevee hewiebyej Yespe~ Ss cegncceo (me.)!
ceeveJepeeefle kesâ Gæej kesâ efueS peuoer DeeFS~
(DeOÙeeÙe 97/B yejveeyeeme keâer yeeFyeue)
meejebMe
l cene$e+<eer ßeer Jeso JÙeeme peer pees kesâ ceneYeejle
Deewj meleje (17) hegjeCeeW kesâ uesKekeâ nw, Deewj
Jesus Christ (De.me.) peerve kesâ DevegÙeeÙeer Fme
meceÙe efJeÕe ceW meye mes DeefOekeâ nw, Fve oesveeW Deewj
yeÌ[s-yeÌ[s hewiecyejeW Deewj DeeÛeeÙeeËves F&MJej mes
n]pejle cegncceo (me.) kesâ DevegÙeeÙeer yeveves keâer
FÛÚe JÙeòeâ keâer Leer~ ceiej Gvekeâer FÛÚe hetjer vee
ngF& keäÙeeWefkeâ Jen n]pejle cegncceo (me.) mes henues
pevceW LeW~ Ùen nceeje meewYeeiÙe nw keâer nce Gve kesâ
yeeo hewoe ngS Deewj nceW Gvekeâe DevegÙeeÙeer yeveves
keâe DeJemej efceuee~
Deiej nce Gvekeâes vee henÛeeves Deewj Gvekesâ
DeeosMeeW keâes ceeveves mes Fvkeâej keâjW lees Ùen nceeje
efkeâlevee yeÌ[e ogYee&iÙe nesiee~
l n]pejle cegncceo (me.) Deewj Fmueece kesâ yeejs
ceW efpeve ueesieeW ves Deheves veskeâ efJeÛeej JÙeòeâ efkeâS nQ
Deiej nce Gve meye keâer metÛeer yeveeSB lees Jen Fme
hegmlekeâ mes Yeer DeefOekeâ nes peeSbies~ FmeefueS nce Fme
DeOÙeeÙe keâe Ùener Deble keâjles nw~ Deehe 30 mes
DeefOekeâ iewj-cegefmuece ceneheg®<eeW kesâ Fmueece Øeefle
veskeâ efJeÛeej efvecveefueefKele hegmlekeâ ceW heÌ{ mekeâles nw~
Ùen hegmlekeâ nceejer JesyemeeF&š
www.freeeducation.co.in mes Yeer cegheäle
heÌ{er Deewj [eTveuees[ keâer pee mekeâleer nw~
1) ‘‘meble, cenelcee, efJeÛeejJeble Deewj Fmueece
mebosMe ØekeâeMeve hegCes-411005
2) hew]iecyejW Fmueece iewj-cegefmueceeW keâer ve]pej ceW
(heâjero yegkeâ [shees, veF& efouueer.)
l nce Fme DeOÙeeÙe keâe Deble DeLeJe&Jeso kesâ
F&MJej keâer ØeeLe&vee (ogDee) Jeeues Mueeskeâ mes keâjles
nQ~
Fvõ ›eâlebg ve Dee Yej efhelee heg$esYÙees ÙeLee~
efMe#ee Cees Deefmceved heg®ntle Ùeeceefve peerJee pÙeeseflej
Meerceefn~ (DeLeJe&Jeso- 18:3:67)
DeLee&le :- hejcesMJej Fme (melÙe kesâ) ceeie& ceW nceW
efMe#ee (%eeve) oW~ leeefkeâ nce peerles peer ØekeâeMe
(melÙe kesâ %eeve) keâes heeÙeW~
************
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 49

h
e
w]i
e
c
ye
je
Wk
e
s‚
ogM
c
e
ve
ke
‚
ewv
e
?
n]pejle pekeâefjÙee (De.me.) mej leve mes pegoe keâj kesâ GvnW hesMe keâj efoÙee~
n]pejle
l pekeâefjÙee (De.me.) Skeâ ceneve n]pejle F&mee (De.me.) :-
hew]iecyej Les~ Gvekeâer Ùen efMe#ee kesâ F&MJej Skeâ nw n]pejle F&mee (De.me.) Yeer Skeâ ceneve hew]iecyej Les~
ueessieeW keâes DeÛÚer veneR ueieer~ Deewj ueesieeW ves GvnW F&MJej ves GvnW Deheveer kegâojle mes yeiewj yeehe kesâ
ceej [euevee Ûeene~ Jen peeve yeÛeekeâj Yeeies ceiej hewoe efkeâÙee Lee~ Jen peye heeueves ceW Les, leye ner mes
ogYee&iÙe mes Jen Ssmeer peien henBgÛes peneB Úgheves keâer ueesieeW mes yeele keâjles Deewj F&MJej keâe DeeosMe Gve
keâesF& peien vee Leer~ GvneWves Skeâ hesÌ[ mes MejCe lekeâ hengBÛeeles Les~
ceebieer~ hew]iecyej keâer yeele hesÌ[ kewâmes šeue mekeâlee
Lee~ Gme keâe levee yeerÛe mes heâš ieÙee Deewj npejle F&MJej ves FvnW yengle meejer Ûecelkeâejer
pekeâefjÙee Gme ceW mecee ieS~ Mewleeve Ùen ÂMÙe Meefkeäle oer Leer~ Jen DebOees Deewj keâesÌ{er keâes DeÛÚe
osKe jne Lee~ peye ueesie heerÚe keâjles ngS JeneB keâjles, ceóer keâer efÛeefÌ[Ùee yevee keâj heBtâkeâ ceejles
hengBÛes lees Mewleeve ves FMeeje keâjkesâ n]pejle Deewj Jen peerefJele nes keâj GÌ[ peeleer~ ÙeneB lekeâ
pekeâefjÙee (De.me.) kesâ Úgheves keâer peien ueesieeW keâes keâer Jen cegoe& JÙeefòeâ keâes Yeer F&MJej kesâ Dee%ee mes
yelee oer~ Deewj ueesieeW ves Deejer mes hesÌ[ keâes n]pejle peerefJele keâj osles~
pekeâefjÙee (De.me.) kesâ meeLe yeerÛe mes Ûeerj Ì[euee~ yeeFyeue keâe Skeâ Mueeskeâ nw efkeâ, n]pejle F&mee
Fme lejn Skeâ ceneve hew]iecyej keâe Deble ngDee~ (De.me.) ves keâne keâer legce Ssmes cele mecePees kesâ ceQ
n]pejle ÙeenÙee (De.me.):- hegjeves Oece& keâes ve° keâjves DeeÙee ntB yeefukeâ ceW lees
Gmeer Oece& keâes mLeeefhele keâjves DeeÙee ntB~
l n]pejle ÙeenÙee (De.me.) Ùen Yeer Skeâ yegpegie& (yeeÙeyeue St. Matew 5:17)
hew]iecyej iegpejs nw~ Ùen efpeme Øeeble ceW hew]iecyej ngS
DeLee&le n]pejle F&mee (De.me.) mes henues
JeneB keâe jepee (Hairo Antipass) Deheveer
n]pejle cetmee (De.me.) ves ueesieeW keâes pees Oece&
Yeleerpeer mes Meeoer keâjvee Ûeenlee Lee~ hew]iecyej keâe
efmeKeeÙee Lee, n]pejle F&mee (De.me.) ves Jener
keâece ner nw efkeâ peye kegâÚ ieuele nes lees ueesieeW keâes
efMe#ee ueesieeW keâes oer Deewj Oece& ceW DeeS efyeiee[
Gmemes meeJeOeeve keâj oW~ Fme efueS GvneWves jepee
keâes otj efkeâÙee~ n]pejle F&mee (De.me.) 32 meeue
mes keâne keâer Deehe keâe Deheveer Yeleerpeer mes Meeoer
keâer DeeÙeg lekeâ ueesieeW keâes efve]jblej Oece& keâer efMe#ee
keâjvee GefÛele veneR nw~ Ùen yeele Yeleerpeer Deewj Gme
osles jns~ ceiej meceepe kesâ kegâÚ ueesieeW keâes Gve efkeâ
keâer ceeB (Hairo Dias) keâes yengle yegjer ueieer Deewj
efMe#ee DeÛÚer veneR ueieer~ GvneWves Skeâ <e[Ùeb$e
GvneWves jepee mes Ghenej kesâ ®he ceW n]pejle ÙeenÙee
jÛee Deewj efJeõesn kesâ Pet"s Deejeshe ceW Deehe keâes
keâe mej ceebiee, Deewj Gme jepee ves Gve oesveeW keâes
efiejheäleej keâjJee keâj peeve mes ceejves keâer hetjer
KegMe keâjves kesâ efueS n]pejle ÙeenÙee (De.me.) keâe
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 50

keâesefMeMe keâer~ nesves osvee Ûeenlee nw FmeefueS Ùen OeveJeeve Jeie&

hew]iecyejeW mes ueesie ogMceveer keäÙeeW keâjles nw?
nceves lees
l efmehe&â leerve hew]iecyejes keâe ÙeneB JeCe&ve
efkeâÙee nw ceiej JeemleJe ceW ueesie npeejeW hew]iecyejeW
keâe keâlue keâj Ûegkesâ nQ~
ceiej hew]iecyejeW keâer nlÙee keäÙeeW keâer peeleer nw?
keäÙee heehe efkeâÙee Lee Gve ceneve Deewj heefJe$e
hew]iecyejesves?
DeeF&S nce Fme efJe<eÙe ceW kegâÚ peeveves keâer
keâesefMeMe keâjles nw~
pewmes jepeefveefle
l Skeâ JÙeJemeeÙe nw~ ueesie veslee
keâjesÌ[eW ®heÙee keâceeves Deewj meòee ceW jnves kesâ
efueS yeveles nw~ Fmeer lejn Oeeefce&keâ ieg® yevevee Yeer
Skeâ JÙeJemeeÙe nw~ Fme ceW Yeer yengle DeefOekeâ Oeve
meòee Deewj mecceeve efceuelee nw~
F&meeF&Ùees kesâ heeshe keâe Skeâ npeej Je<e& lekeâ
Ùetjeshe hej jepe jne~ Gve keâe DeeosMe šeueves keâer
Ùee Gvekesâ efJe®æ Skeâ Meyo Yeer keânves keâer efkeâmeer
ÙetjesefheÙeve jepee ceW efnccele ve Leer~
Ùener neue nj Oece& Deewj nj Øeeble ceW Oeeefce&keâ
ieg®DeeW keâe jne nw~
efkeâmeer Yeer hew]iecyej kesâ Deeles ner Fve
Oeeefce&keâ ieg®DeeW keâer ogkeâeve Skeâ oce mes yebo nes
peeleer nw~ FmeefueS Ssmes ueesieeW ves ncesMee hew]iecyejes
keâe efJejesOe efkeâÙee~
meceepe kesâ
l OeveJeeveeW ceW yengle mes Ssmes nesles nw
efpevneWves Oeve iejeryeeW keâe Mees<eCe keâjkesâ keâceeÙee
neslee nw~ hew]iecyej Deelee ner FmeefueS nw keâer
iejeryeeW keâe Mees<eCe yebo nes, DelÙeeÛeej Kelce nes,
nj lejheâ vÙeeÙe Deewj Meebefle nes~ OeveJeeve Deheveer
meòee Deewj Mees<eCe kesâ JÙeJemeeÙe keâes yebo vener
Yeer ncesMee mes hew]iecyejeW keâe Me$eg jne nw~
hew]iecyejes
l keâes meleeves Deewj yeoveece keâjves keâe
Ùen keâece Gve hew]iecyejeW kesâ peerJeve kesâ meceehle nesles
ner Kelce veneR nes peelee Lee, yeefukeâ Gve hew]iecyejes
kesâ Oece& Deewj efMe#eeDeeW hej mes ueesieeW keâe efJeMJeeme
keâce keâjves kesâ efueS ueesie Gve kesâ ce=lÙeg kesâ heMÛeele
Yeer Gvekeâes yeoveece keâjves keâe keâece peejer jKeles
Les~
Gvekesâ yeoveece keâjves keâs oes lejerkeâs Les~ Skeâ
lees Jen Gme hew]iecyej keâer DeJeleefjle «ebLe ceW ieuele
yeeles Meeefceue keâjves keâe ØeÙeeme keâjles Les~ otmejs
Jen Gme hew]iecyej kesâ Ûeefj$e keâes yeoveece keâjves keâer
keâesefMeMe keâjles Les~
l pees kegâÚ efMe#ee n]pejle cetmee (De.me.) ves
ueesieeW keâes efoÙee Lee Gmeer keâe heeueve n]pejle F&mee
(De.me.) Kego Yeer keâjles Deewj ueesieeW keâes Yeer keâjves
keâe GheosMe osles~
n]pejle cetmee (De.me.) ves Kego Yeer efJeJeen efkeâÙee
Lee Deewj JewJeeefnkeâ peerJeve Gvekeâer efMe#ee keâe Skeâ
cenlJehetCe& Debie Lee~ Deiej n]pejle F&mee (De.me.)
efJeJeen keâjles lees Ùen keâesF& heehe ve Lee~ vee Gvekeâer
yeoveeceer nesleer~ ceiej n]pejle F&mee (De.me.) ves
hetjer lejn Deheves Deehe keâes Oece& keâer hegve: mLeehevee
kesâ efueS Deefhe&le keâj efoÙee Lee~ 32 meeue keâer Gceü
lekeâ Jen DeefJeJeeefnle jnss efheâj mJeie& Ûeues ieS~
Deepe Gve kesâ Oejleer mes Ûeues peeves kesâ
2000 meeue yeeo Yeer ueesie Gvekesâ yeejs ceW Pet"er
keâneefveÙeeB ie{ jnW nw~ Deewj Fme yeele keâe ØeÛeej
keâj jns nw keâer Gve keâer Skeâ ieghle helveer Leer
efpemekeâe veece ST. Mary Magdalene Lee~
Deewj Gve keâe Skeâ ieghle heg$e Yeer Lee efpemekeâe veece
ST. Michael Lee~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 51

Fme efJe<eÙe hej Dan Brown ves The Da veneR!

Vinci Code veece keâer hegmlekeâ efueKeer nw Deewj
Fme efJe<eÙe hej efheâuce Yeer yeve Ûegkeâer nw~
ke@âLeesefuekeâ ÛeÛe& ves ueesieeW mes Fme efheâuce keâes vee
osKeves keâe Dee«en efkeâÙee Lee~ ceiej efpeme keâece mes
ueesieeW keâes jeskeâe peeS Gmes ueesie Deewj DeefOekeâ
keâjles nw~
Fmeer lejn n]pejle F&mee (De.me.) kesâ
ogMceveeW ves Gvekeâer efMe#ee keâes Yeer yeoueves keâer
Yejhetj keâesefMeMe keâer~ yeeF&yeue n]pejle F&mee
(De.me.) kesâ Oejleer mes Ûeues peeves kesâ ueieYeie
100 Je<e& yeeo hegmlekeâ kesâ ®he ceW efueKee ieÙee~
hegmlekeâ kesâ ®he ceW yeeF&yeue keâes efueKeles meceÙe Fme
ceW Ssmeer yeeleW Yeer Meeefceue keâer ieF& efpeme keâe Skeâ
Oeeefce&keâ Deeoceer keâuhevee Yeer veneR keâj mekeâlee nw~
keäÙeeWefkeâ heâefjMleeWves kesâJeue Skeâ Menj keâes Kelce
efkeâÙee Lee~ meejs mebmeej keâes veneR~ FmeefueS otmejs
MenjeW ceW heg®<e Les efpeve mes n]pejle uetle (De.me.)
keâer ueÌ[efkeâÙeeW keâe efJeJeen nes mekeâlee Lee~ Deewj nj
Oece& ceW Mejeye heervee njece Lee~ FmeefueS keâesF&
hew]iecyej Mejeye heerkeâj Ssmee ceonesMe veneR nes
mekeâlee efkeâ Gmes helee ner vee Ûeues keâer Jen efkeâmemes
mebYeesie keâj jne nw~
l Fmeer lejn yeeF&yeue ceW efueKee nw keâer n]pejle
oeTo (De.me.) keâes Gve kesâ Skeâ mewefvekeâ keâer
helveer yengle hemebo Dee ieF& lees GvneWves Gme mewefvekeâ
keâes Ùegæ hej Yespe efoÙee Deewj Gme keâer helveer mes
mebYeesie efkeâÙee~ (meceesSue 2-11, vetj mejceoer Page -
191)

GoenjCe kesâ leewj hej yeeF&yeue ceW efueKee nw,
n]pejle uetle (De.me.) Sodom Menj kesâ efueS
hew]iecyej Les~ JeneB keâer DeefOekeâlej pevelee
Homosexual Leer~ FmeefueS F&MJej ves oes
heâefjMleeW keâes Yespee efpevneWves n]pejle uetle
(De.me.) Deewj Gvekesâ heefjJeej keâes yeÛee efueÙee
(efmeJeeÙe Gvekesâ helveer kesâ)~ Deewj meejs Menj keâes
peueleer iebOekeâ keâer Je<ee& keâj kesâ ceej [euee~
Fme Iešvee kesâ yeeo n]pejle uetle (De.me.)
Deewj Gvekeâer oes ueÌ[efkeâÙeeB pebieue ceW jnves ueieer~
Gve keâer oes ueÌ[efkeâÙeeW keâes peye Fme yeele keâe
Devegceeve ngDee kesâ Gve mes efJeJeen keâjves kesâ efueS
Deye keâesF& heg®<e veneR yeÛee nw lees GvneWves Deheves
yeehe n]pejle uetle (De.me.) keâes ner Ketye Mejeye
efheueeF& Deewj Gve kesâ meeLe jele iegpeejer~ Fme lejn
oesveeW ieYe&Jeleer nes ieF&~
(yeeF&yeue Genesis Chp. 19, Verses-30)
Ùen pees yeeF&yeue ceW efueKee nw keäÙee Ùen mebYeJe nw?
n]pejle oeTo (De.me.) (David) Skeâ ceneve
hew]iecyej iegpejs nw~ Jen Skeâ efove Keevee Keeles Deewj
Skeâ efove GheJeeme (jespee) jKeles~ F&MJej ves peyetj
«ebLe Gvehej DeJeleefjle efkeâÙee Lee~ Gvekeâer DeeJeepe
Fleveer DeÛÚer Leer efkeâ peye Jen peyetj heÌ{les lees
heneÌ[ (heye&le) Yeer Gvekesâ meeLe peyetj heÌ{les Les~
Jen efheâefuemleerve kesâ jepee Yeer Les~ Gvekeâe yesše
n]pejle meguewceeve (De.me.) Yeer hew]iecyej Deewj
heâueefmleve Menj kesâ jepee ngSs, Deewj n]pejle
meguewceeve (De.me.) keâer 99 helveerÙeeb Leer~ n]pejle
oeTo (De.me.) Ûeenles lees 200 heeflveÙeeB jKe
mekeâles Les~ Ùen kewâmes nes mekeâlee nw efkeâ Skeâ
hew]iecyej pees jepee Yeer nw Deewj lehemJeer Yeer nw Jen
Deheves Skeâ mewefvekeâ mes OeesKee keâjs~ Ùen DemebYeJe nw
ceiej yeeF&yeue ceW efueKee ngDee nw~
Fme keâe keäÙee keâejCe nw?
Fmekeâe keâejCe meceepe kesâ meueceeve jMoer pewmes
ueesie nw~ meueceeve jMoer ceW keäÙee Keeme yeele nw?
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 52
Gmekeâer meesÛe ceW meskeäme Deewj Oece& mes veheâjle Yeje
heÌ[e nw~ Fme efueS pees meskeäme mes hÙeej Deewj Oece&
mes veheâjle keâjles nw Jen Gve keâe nerjes nw~ Gmes
efyeÇefšMe mejkeâej ves (Sir) keâer heoJeer oer nw~ Deepe
Jener Deiej n]pejle cegncceo (me.) efkeâ leejerheâ ceW
kegâÚ keâns Ùee efueKeves ueies lees Jener ueesie Gmes
DeelebkeâJeeoer Ieesef<ele keâj oWies~
lees meueceeve jMoer pewmes ueesieeW ves yengle
kegâÚ ieuele efueKee~ Deewj meòeeOeejer meceepe ves
Gmes mJeerkeâej efkeâÙee Deewj peeveyetPe keâj heefJe$e
«ebLeeW ces Gmes Meeefceue keâjJee efoÙee~
n]pejle F&mee (De.me.) keâes yeoveece keâjkesâ
ueesieeW keâes keäÙee efceuesiee?
Deiej n]pejle F&mee (De.me.) kesâ Ûeeue Ûeueve hej
ueesieeW keâes Mekeâ ngDee lees Gve keâer F&meeF& Oece& mes
Yeer DeemLee G" peeSieer~
peye Deeoceer F&MJej hej efJeMJeeme keâjlee nw
lees Gmekeâer Meefòeâ yeÌ{ peeleer nw Deewj Jen DevÙeeÙe
kesâ efJe®æ ueÌ[ves mes Yeer veneR Ì[jlee~ peye Deeoceer
keâes cejves kesâ yeeo F&MJej kesâ meeceves Deheves keâceeX
keâe efnmeeye efkeâleeye osves keâe Ùekeâerve neslee nw lees
Jen heehe veneR keâjlee nw Deewj peerJeve ceW SMe Je
Deejece keâce keâjlee nw~
veeefmlekeâ [jheeskeâ neslee nw~ Jen cejves mes yengle
Ì[jlee nw~ Deewj peye cejves kesâ yeeo mJeie& keâer keâuhevee
veneR jnleer nw lees ueesie Fmeer peerJeve ceW nj Øekeâej keâe
SwMe keâjvee Ûeenlee nw~ Ûeens Fmekesâ efueS GvnW ieuele
keâece ner keäÙeeW vee keâjvee heÌ[s~ Deewj Skeâ lejn mes Jen
peeveJejeW keâer lejn peerles nw~
Ùentoer meejs mebmeej hej jepe keâjvee Ûeenles nw~
Deheves Ûeen keâes JeemleefJekeâlee ceW yeoueves kesâ efueS
Gve keâer Skeâ ieghleefueefKele Ùeespevee nw efpemes
Protocol keâne peelee nw~
Fme Øeesšeskeâe@ue ceW efueKee nw keâer Deiej legce
mebmeej hej jepe keâjvee Ûeenles nes lees ueesieeW keâe
Oece& mes efJeMJeeme G"e oes~ Deewj Ssmeer ner Ùeespevee
keâF& keâój Oeeefce&keâ mebmLeeDeeW Deewj ØeieefleMeerue
osMeeW keâer Yeer nw~
DeOeceea peeveJejeW keâer lejn Deewj [jheeskeâ neslee nw~
efmehe&â veeefmlekeâ hej ner jepe keâjvee mebYeJe nw~
keäÙeeWefkeâ F&MJej keâes ceeveves Jeeuee efkeâlevee Yeer
iejerye nes ceiej DevÙeeÙe kesâ meeceves Jen oerJeej yeve
keâj KeÌ[e jnlee nw~
lees hew]iecyejes keâes yeoveece keâjvee Gve ueesieeW keâer
meeefpeMe nw pees mebmeej hej jepe keâjvee Ûeenles nw~
Ùee DevÙe Oece& JeeueeW keâes yeyee&o keâjvee Ûeenles nQ~
Deewj Fmeer meeefpeMe keâe efMekeâej n]pejle
cegncceo (me.) Deewj cegmeueceeve Yeer nw~ keäÙeeWefkeâ
F&meeF& ueesieeW keâer mebKÙee kesâ yeeo meyemes yeÌ[er
mebKÙee efJeMJe ceW cegmeueceeveeW keâer nw~
Ùen hegmlekeâ
l n]pejle cegncceo (me.) keâe
heefjÛeÙe osves kesâ nsleg efueKeer ieF& nw~ ceiej Gvekeâe
heefjÛeÙe osves kesâ meeLe nce Gve ieueleheânefceÙeeW keâes
Yeer otj keâjves keâe ØeÙeeme keâjWies pees ogMceveeW ves
n]pejle cegncceo (me.) kesâ yeejs ceW hewâuee jKee nw~
cegKÙe ®he mes ogMceveeW ves oes efJe<eÙeeW hej
n]pejle cegncceo (me.) keâes yeoveece efkeâÙee nw~ Skeâ
lees Gvekeâer JewJeeefnkeâ peerJeve Deewj otmejer Gve keâer
ogMceveeW mes Ùegæ keâer efMe#ee~
Deieues DeOÙeeÙe ceW nce FvneR oesveeW efJe<eÙeeW hej
ÛeÛee& keâjWies~ ************
l Protocol Ùen hegmlekeâ Deehe efvecveefueefKele ØekeâeMeve
mes Øeehle keâj mekeâles nw~
Dej-jnceeve efØebšj Je heefyueefMeÙej, 18, ]pekeâefjÙee efmš^š
keâesuekeâòee-700073
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 53

k
e
‰Ÿe
en
]p
e
jlec
e
gn
c
c
eo(m
e
.)
efn
bm
e
ek
e
‚e
re
fM
e
#e
eo
sl
e
sL
e
s?
l ueesieeW keâe Ùen Deejeshe nw keâer n]pejle l Deyeg uenye Deewj Gkeäyee efyeve Deyeer cegDeerle Ùen
cegncceo (me.) efnbmee keâer efMe#ee osles Les~ DeeF&S oesveeW n]pejle cegncceo (me.) kesâ heÌ[esmeer Les~ Ùen
nce osKeles nw keâer n]pejle cegncceo (me.) efnbmee oesveeW ncesMee n]pejle cegncceo (me.) kesâ Iej ceW
keâer efMe#ee osles Les Ùee Kego efnbmee yeoe&Mle keâjkesâ ieboieer heWâkeâles jnles~ n]pejle cegncceo (me.) yengle
Deefnbmee keâer efMe#ee osles Les~ meyesjs ner vecee]pe heÌ{ves keâeyee Mejerheâ peeles~ efpeme
l n]pejle cegncceo (me.) keâes F&Õej ves 40 Je<e& jemles mes n]pejle cegncceo (me.) keâeyee Mejerheâ
keâer DeeÙeg ceW Dehevee mebosMe ueesieeW lekeâ hengBÛeeves peeles Deyeg uenye keâer helveer Gme jemles ceW keâebšs
keâe DeeosMe efoÙee Lee~ Jen 63 Je<e& keâer DeeÙeg efyeÚe osleer leeefkeâ n]pejle cegncceo (me.) keâes
lekeâ peerefJele jns~ ceiej 55 Je<e& keâer DeeÙeg lekeâ lekeâueerheâ hengBÛes~
DeLee&le hew]iecyej yeveves kesâ Meg® kesâ 15 Je<e& l Deyeg uenye n]pejle cegncceo (me.) keâe meiee
Gvekeâes Deewj DevÙe cegmeueceeveeW keâes nefLeÙeej mes ÛeeÛee Lee~ Deewj n]pejle cegncceo (me.) keâer oes
efkeâmeer mes yeouee uesves keâer F&Õej keâer Dee%ee veneR yesefšÙeeW keâe efjMlee Deyeg uenye kesâ oes yesšeW mes ngDee
Leer~ n]pejle cegncceo (me.) Deewj Gvekesâ DevegÙeeÙeer Lee~ (efyeoeF& veneR ngF& Leer) Deyeg uenye kesâ oyeeJe
Ùee lees efnbmee menve keâjles, Ùee cekeäkeâe Menj ÚesÌ[ ceW Deekeâj oesveeW yesšeW ves n]pejle cegncceo (me.) keâer
keâj efkeâmeer DevÙe osMe Ùee Menj Ûeues peeles~ oesveeW yesefšÙeeW keâes leueekeâ os efoÙee~ Dejye osMe ceW
n]pejle cegncceo (me.) ves pees efnbmee Deewj DevÙeeÙe Fmes yengle yegje Deewj Deheceeve mecePee peelee Lee~
yeoe&Mle efkeâÙee nw Gmekesâ kegâÚ GoenjCe l hew]iecyejer kesâ heebÛeJes meeue Skeâ yeej n]pejle
efvecveefueefKele nw~ cegncceo (me.) keâeyee Mejerheâ ceW veceepe heÌ{ jns
l n]pejle cegncceo (me.) keâes hew]iecyej efveÙegòeâ Les~ peye Deehe me]peos ceW ieÙes lees Gkeäyee efyeve Deyeer
keâjves kesâ yeeo leerve Je<e& lekeâ F&Õej ves GvnW kesâJeue cegDeerle ves n]pejle cegncceo (me.) keâer ieo&ve hej
JÙeefòeâiele mlej hej ueesieeW ceW Oece& keâe ØeÛeej GBâš keâer DeesPe[er (Deeble) ueekeâj jKe efoÙee~ pees
keâjves keâe DeeosMe efoÙee Lee~ Deewj ÛeewLes Je<e& mes Fleveer Je]peve Leer keâer Deehe (me.) me]peos mes mej vee
GvnW meeJe&peefvekeâ mLeeveeW hej Yee<eCeeW kesâ ceeOÙece G"e mekeâs~ peye Deehe (me.) kesâ Iej JeeueeW keâes
mes ØeÛeej keâjves keâe DeeosMe efoÙee~ ceeuetce ngDee lees n]pejle heâeeflecee (jefpe.) oew[les
DeeFB Deewj Deehe (me.) keâer ieo&ve mes DeesPe[er
ÛeewLes Je<e& pewmes ner n]pejle cegncceo (me.) ves Gleejer~
keâeyee Mejerheâ kesâ heeme Oeeefce&keâ Yee<eCe efoÙee,
ueesieeW ves GvnW Iesj efueÙee~ n]pejle cegncceo (me.) l Skeâ yeej n]pejle cegncceo (me.) keâeyee Mejerheâ
keâes yeÛeeves kesâ ØeÙeeme ceW npejle Keoerpee (jefpe.) ceW vecee]pe heÌ{ jns Les keâer Gkeäyee efyeve Deyeer cegDeerle
kesâ yeÌ[s yesšs n]pejle neefjme efyeve Deyeer neues DeeÙee Deewj n]pejle cegncceo (me.) keâer ieo&ve ceW
(jefpe.) Menero nes ieS~ Ûeeoj keâe hebâoe Ì[eue keâj heWÛe osves ueiee~ ieuee
Iegšves mes Deehe (me.) keâer DeeBKes efvekeâue heÌ[er~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 54
peye npejle Deyeg yekeâj (jefpe.) ves yeerÛe ceW
heÌ[keâj Deehe (me.) keâes hebâos mes Dee]peeo efkeâÙee
lees GvneWves n]pejle Deyeg yekeâj (jefpe.) keâes Yeer
yengle ceeje~
l n]pejle cegncceo (me.) kesâ Skeâ meeLeer meneyeer
keânles nw~ cegmeueceeve nesves mes henues ceQves cekeäkeâe
ceW osKee efkeâ Skeâ Kegyemetjle veewpeJeeve nw Deewj Jen
ueesieeW keâes Fmueece keâer yeele mecePee jne nw~ `ceQves
hetÚe Ùen keâewve nw?' efkeâmeer ves keâne Ùen kegâjsMe
keâyeerues keâe Skeâ veewpeJeeve cegncceo (me.) nw pees
yesoerve (DeOece&) nes ieÙee nw~ megyen mes Jen
veewpeJeeve ueesieeW keâes Oece& keâer yeele mecePeelee jne
ÙeneB lekeâ efkeâ metjpe efmej hej Dee ieÙee~ Fleves ceW
Skeâ Deeoceer ves Deekeâj Gmekesâ cegbn hej Letkeâ
efoÙee~ otmejs ves efiejnyeeve heâeÌ[ efoÙee, leermejs ves
efmej hej efceóer [eue oer Deewj ÛeewLes ves Ûesnjs hej
Lehhe[ ceeje~ uesefkeâve veewpeJeeve keâer peyeeve mes
yeoogDee (ßeehe) keâe Skeâ Meyo ve efvekeâuee~
Fleves ceW Skeâ ueÌ[keâer hetâšhetâš keâj jesleer ngF&
heeveer keâe hÙeeuee ueskeâj DeeÙeer~ ueÌ[keâer keâes jeslee
ngDee osKekeâj n]pejle cegncceo (me.) keâer DeebKes
Yej DeeF& Deewj keâne ``yesšer Deheves yeehe keâe iece
ve keâj~ lesjs yeehe keâer Deuueen j#ee keâjlee nw~
Deewj Fmueece Oece& nj keâÛÛes hekeäkesâ cekeâeve ceW
hengBÛesiee~'' Gve meneyeer ves efkeâmeer mes hetÚe Ùen
ue[keâer keâewve nw? efkeâmeer ves peJeeye efoÙee keâer
Fmekeâer yesšer pewveye (jefpe.) nw~
(yemeerjle Deheâjes]pe JeekeäÙeele, meheâe veb 22)
l n]pejle cegncceo (me.) keâer Ùener yeÌ[er yesšer
kegâÚ Je<e& yeeo cekeäkeâe mes ceoervee pee jner Leer~
jemles ceW Dekeâjcee efyeve Deyeg penue Deewj Gme kesâ
meeefLeÙeeW ves jemlee jeskeâ efueÙee Deewj Deehe (jefpe.)
kesâ GBâš keâes peKceer keâj efoÙee~ efpeme mes Deehe Gbš
keâer heer" mes peceerve hej Dee efiejer~ Deehe ieYe&Jeleer
Leer~ Deehe peKceer nes ieF&, nceue efiej ieÙee Deewj
Fvner peKce kesâ keâejCe kegâÚ Je<eeX yeeo Deehekeâe
osneble nes ieÙee~
l hew]iecyejer kesâ meebleJes meeue peye cekeäkeâe kesâ
mejoejeW keâes ueiee keâer Fmueece lees hewâuelee ner pee
jne nw Deewj Fmes jeskeâvee DemebYeJe nes ieÙee nw lees
GvneWves n]pejle cegncceo (me.) kesâ meejs keâyeerues keâe
meeceeefpekeâ yeefn<keâej keâj efoÙee Deewj Deehe kesâ
meejs keâyeerues keâes Menj mes yeenj oes heneÌ[er kesâ
yeerÛe jnves hej ce]peyetj keâj efoÙee~
Fme meeceeefpekeâ yeefn<keâej kesâ keâejCe keâyeerues keâe
meeje Devee]pe Kelce nes ieÙee~ Úesšs Úesšs yeÛÛes
peye YegKe mes jesles lees Gve keâer DeeJee]pe Ieešer kesâ
yeenj lekeâ megveeF& osleer~ kegâÚ veewpeJeeve lees hegjeves
ÛeceÌ[s Yeer YetKe ceejves kesâ efueS Gyeeue keâj Kee
peeles~ n]pejle cegncceo (me.) Deewj meeje keâyeeruee
leerve meeue lekeâ Ssmeer lekeâueerheâ G"elee jne~
Deehe (me.) keâer heeflve n]pejle Keeflepee (jefpe.)
pees ueieYeie 65 meeue keâer Leer Deewj Deehe (me.)
kesâ ÛeeÛee Deyeg leeefueye pees ueieYeie 80 meeue kesâ
Les, Fme meeceeefpekeâ yeefn<keâej mes Fleves keâcepeesj
Deewj yeerceej nes ieS Les keâer yeefn<keâej meceehle nesves
kesâ Skeâ Je<e& kesâ Deboj ner oesveeW keâe osneble nes
ieÙee~
hew]iecyejer
l efceueves kesâ omeJeW meeue n]pejle
cegncceo (me.) ves leeÙe]heâ keâe meheâj efkeâÙee leeefkeâ
Jeneb Yeer Fmueece keâer jesMeveer hewâueeÙeW~ Jeneb kesâ
leerveeW mejoej, DeefyoÙee uewue, cemeTo Deewj
nyeerye keâe peJeeye yengle Deheceeefvele keâjvesJeeuee
Lee~ ve Jen ]Kego megvevee Ûeenles Les Deewj ve Ùen
Ûeenles Les, efkeâ n]pejle cegncceo (me.) Fvekeâer
]keâewce ceW Fmueece keâe ØeÛeej keâjW~ FmeefueS Menj
kesâ yeoceeMe Deewj iegb[eW keâes n]pejle cegncceo (me.)
kesâ heerÚs ueiee efoÙee efkeâ Deehe (me.) peneb peeÙeW
Deehe (me.) keâer nbmeer GÌ[eÙeW Deewj Deehe (me.)
efpeOej mes Yeer ieg]pejs Deehe hej helLej heWâkeWâ~ n]pejle
cegncceo (me.) ome Ùee yeerme efove lekeâ Ùes cegmeeryeleW
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 55
Pesueles jns Deewj meyeÇ keâjles jns~ Deeef]Kejer efove
GvneWves peguce keâer no keâj oer~ Jen Deheves neLeeW ceW
helLej ues keâj ueeF&ve mes KeÌ[s nes ieÙes~ n]pejle
cegncceo (me.) keâoce G"eles Deewj ]peceerve hej
jKeles lees Jen yeo-ye]Kle Deehe (me.) kesâ š]KveeW
(Ankle) hej helLej ceejles~ Ûetbefkeâ Gvekeâe keâlue
keâe Fjeoe ve Lee efmehe&â Ùeelevee osvee Lee~ FmeefueS
leerve ceerue lekeâ Jen Deehe (me.) keâe Fmeer lejn
heerÚe keâjles jns Deewj helLej yejmeeles jns~ Yeeieles-
Yeeieles peye Deehe (me.) Lekeâ keâj Deewj ]peKceeW mes
Ûetj neskeâj yew" peeles lees efheâj Jen iebg[s Deehe
(me.) keâe yeepet hekeâÌ[keâj KeÌ[e keâj osles,
ieeefueÙeeb osles, leeefueÙeeb yepeeles, DeeJee]pe keâmeles
Deewj Ûeueves hej cepeyetj keâjles Deewj efheâj helLej
keâer yeeefjMe keâjles~ helLejeW mes Fleveer ÛeeWšW DeeÙeeR
efkeâ n]pejle cegncceo (me.) kesâ petles ]Ketve mes Yej
ieS~ efpemce ]peKceeW mes Ûetj nes ieÙee Deewj efheâj
Deehe (me.) yesnesMe neskeâj efiej heÌ[s~ n]pejle ]pewo
(jefpe.) ves Deehe (me.) keâes Deheveer heer" hej G"e
keâj Deeyeeoer mes yeenj ueeÙes~
(efme-meyes Denceo cegpeleyee)
l cekeäkeâe ceW lekeâjeryeve lesjn meeue lekeâ n]pejle
cegncceo (me.) lekeâueer]heâ G"eles jns~ ueesie
]peueerue njkeâleW keâjles, iegv[eW kesâ PegC[ n]pejle
cegncceo (me.) kesâ heerÚs DeeJee]peW keâmeles~ jemles ceW
ieboieer Thej [eueer peeleeR, jeleeW ceW Ûeueves Jeeues
jemles ceW keâebšs efyeÚeÙes peeles~ ieeefueÙeeb oer peeleer,
mej hej efceóer heWâkeâer peeleer~ Deyet penue ves Kego
Skeâ yeej n]pejle cegncceo (me.) keâes helLej mes
ceej Ì[eueves keâer keâesefMeMe keâj [eueer~ Fme lejn
Ssmeer n]peejeW lekeâueer]heWâ Deehe (me.) yeoe&Mle keâjles
jns~ hew]iecyejer kesâ lesjnJes Je<e& kegâjwMe kesâ Ûeeueerme
oefjvoeW ves n]pejle cegncceo (me.) keâes Menero
keâjves kesâ Fjeos mes jele Yej Deehe (me.) kesâ Iej keâes
Iesjs jKee~ ceiej Deehe (me.) megjef#ele cekeäkeâe mes
ceoervee efnpejle (Migration) keâj ieÙes~
]iepJes-S-Deno
l kesâ efove Deyoguueen Fyve
kegâcewÙÙee ves Fme ]peesj keâe nceuee efkeâÙee efkeâ n]pejle
cegncceo (me.) keâe ieeue ]peKceer nes ieÙee~ Kego
(Helmet) kesâ oes nukesâ (Ring) ieeue ceW Oebme
ieÙes Deewj neW" keâš ieÙee~ Glyee Deyeer Jekeâeme ves
helLej heWâkeâ keâj ceeje efpememes veerÛes kesâ oele štš
ieÙes Deewj neW" keâš ieÙee~ Deyoguueen efyeve
Meneye ]peewnjer ves helLej ceejkeâj hesMeeveer
uentuegnevekeâj efoÙee~ n]pejle Deyeg Gyewo Fyve
peje&n ves ]Kego kesâ Skeâ efjbie keâes oebleeW mes hekeâÌ[keâj
Fleveer ]peesj keâe KeeRÛee efkeâ peye Jen ieeue mes
efvekeâuee lees n]pejle Deyeg Gyewo Fyve peje&n keâe
oeble Yeer štš ieÙee Deewj n]pejle Deyeg Gyewo
(jefpe.) heer" kesâ yeue ]peceerve hej efiej heÌ[s~ Fmeer
lejn peye otmeje efjbie oeble mes hekeâÌ[keâj KeeRÛee
lees Flevee ]peesj ueieevee heÌ[e efkeâ efjbie efvekeâeueles
Je]keäle otmeje oeble Yeer štš ieÙee~ n]pejle cegncceo
(me.) kesâ ]peKceeW mes ]Ketve efkeâmeer lejn yebo ve neslee
Lee~ ]pe]Kceer neuele ceW kegâÚ otj Ûeues leeefkeâ
megjef#ele mLeeve hej hengBÛe peeS~ efkeâ Deyeg Deeefcej
]heâeefme]keâ kesâ Keesos ngS ie[d{s ceW efiej ieS~ efpemes
Gmeves heòeeW mes {ebkeâ jKee Lee~ n]pejle Deueer
(jefpe.) Deewj n]pejle leuene efyeve Deyoguueen
(jefpe.) keâer ceoo mes yeÌ[er cegefMkeâue mes ieÌ[{s mes
efvekeâue keâj TbÛeeF& hej leMejerheâ ues ieÙes~
(efme-meyes Denceo cegpeleyee)
l Fleveer efnbmee yeoe&Mle keâjves kesâ yeeo Yeer keâYeer
Deehe (me.) ves Deheves ogMceveeW keâes ßeehe veneR
efoÙee~ cekeäkeâe mes ceoervee peeves kesâ Dee" meeue
yeeo peye Deehe (me.) Deheves ome npeej meeefLeÙeeW
kesâ meeLe cekeäkeâe hengBÛes, lees cekeäkeâe kesâ efpeve ueesieeW
ves efheÚues 21 meeue lekeâ Deehe (me.) Deewj
Deehekesâ meeefLeÙeeW keâes nj Øekeâej efkeâ ÙeeleveeS oer,
keâF& yeej ceoervee hej nceuee efkeâÙee, Deewj peeve mes
ceej [euevee Ûeene, ceiej Gve hej hetjer lejn
efJepeÙe heeves kesâ yeeo Yeer Deehe (me.) ves efkeâmeer
Skeâ Yeer Deeoceer mes yeouee veneR efueÙee, Deewj meye
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 56

keâes ceeheâ keâj efoÙee~ keäÙee Fvmeeveer Fefleneme ceW
Deewj efkeâme JÙeefòeâ keâe Ssmeer oÙeeueglee keâe
GoenjCe efceuelee nw?
keâesF& veneR!
DeLeJe&Jeso
l ves n]pejle cegncceo (me.) kesâ Fme
oÙeeueglee keâer leejerheâ keâer nw, Deewj Deehe (me.) kesâ
ome npeej mewefvekeâeW keâes efpevneWves efkeâmeer keâes keâesF&
vegkeâmeeve veneR hengBÛeeÙee Lee~ GvnW ieeÙe keâne nw
Jen Mueeskeâ Fme lejn nw~
SMe FmeeÙe ceecens Meleb efve<keâeved oMe œepe:~
$eerCeer MeleevÙeJe&lee menœejeoMe ieesveeced~~
(DeLeJe&Jeso 20, 127:3)
Ùegæ keâer FÛÚe vee keâjes~ Deewj peye Ùegæ Meg® nes
peeS lees meyeÇ keâjes~ (yegKeejer efkeâleeyegue efpeneo 53)
l n]pejle Deyoguuee efyeve Deheâer (jefpe.) keânles
nw efkeâ Skeâ yeej Ùegæ kesâ ceesÛex hej n]pejle cegncceo
(me.) ves Meece lekeâ ogMceveeW kesâ nceues keâe Fblespeej
efkeâÙee, uesefkeâve ogMceve ves nceuee veneR efkeâÙee~
(Deewj n]pejle cegncceo (me.) ves Yeer henues nceuee
veneR efkeâÙee~) metjpe [tyeves kesâ yeeo npejle
cegncceo (me.) ves Deheves heâewpeerÙeeW keâes mebyeesefOele
efkeâÙee Deewj keâne Ùegæ keâer FÛÚe cele keâjes Deewj
Meebefle Deewj mece=efæ keâer ØeeLe&vee keâjes~ uesefkeâve peye
legcehej nceuee nes lees meyeÇ mes Fblespeej keâjes Deewj
yeneogjer mes ueÌ[es~ (yegKeejer 156-56)

Deefnbmee keâer Fmueeefcekeâ efMe#ee:-
l Ùen lees Jen GoenjCe Les efpeme ceW n]pejle
cegncceo (me.) ves efnbmee keâes yeoe&Mle efkeâÙee~ Deye
nce Fmueeceer efMe#ee keâe DeOÙeÙeve keâjles nQ~
l F&&MJej heefJe$e kegâjDeeve ceW keânlee nw, efpemeves
efkeâmeer Fvmeeve keâes keâlue kesâ yeoues Ùee Oejleer hej
efyeieeÌ[ hewâueeves kesâ ob[ kesâ efmeJee efkeâmeer Deewj
keâejCe mes keâlue keâj Ì[euee, lees (Ùen Flevee yeÌ[e
heehe nw pewmes) Gmeves ceevees meejs ner FvmeeveeW keâes
keâlue keâj efoÙee~ Deewj efpemeves efkeâmeer yesiegveen keâer
peeve yeÛeeF& Gme ves ceevees meejs FvmeeveeW keâes
peerJeveoeve efoÙee~ (heefJe$e kegâjDeeve 5:32)
l F&&MJej heefJe$e kegâjDeeve ceW keânlee nw osMe ceW
obies nesves keâer Ûeen vee keâjes~ keäÙeeWefkeâ F&&MJej obies
keâjves Jeeuees keâes hemebo vener keâjlee~
(heefJe$e kegâjDeeve 28:77 keâe meejebMe)
n]pejle cegncceo (me.) keâe DeeosMe:-
n]pejle Deyeg
l ngjwje (jefpe.) keânles nw efkeâ
n]pejle cegncceo (me.) ves heâjceeÙee, ogMceve mes
l n]pejle Deyeg meF&o (jefpe.) heâjceeles nw keâer
n]pejle cegncceo mes efkeâmeer ves hetÚe kesâ `keâewvemee
yeboe (JÙeefòeâ) meJe&ßes‰ Deewj keâÙeecele (ØeueÙe)
kesâ efove Deuueen kesâ ve]peoerkeâ yeguebo opex (High
Status) Jeeuee nesiee?' n]pejle cegncceo (me.)
ves heâjceeÙee `Deuueen keâes yengle pÙeeoe Ùeeo
keâjves Jeeues ceo& Deewj DeewjleW!' n]pejle cegncceo
mes efheâj hetÚe ieÙee efkeâ `Ùee jmetue Deuueen! keäÙee
Ùen Deuueen kesâ jemles ceW Menero nesves mes Yeer Deewj
yeguebo opee& (High Status) efoueeves Jeeuee nw?'
n]pejle cegncceo (me.) ves keâne, `Deiej keâesF&
JÙeefòeâ Deuueen kesâ ogMceveeW hej leueJeej ÛeueeS
ÙeneB lekeâ efkeâ (DeveLekeâ leueJeej Ûeueeles jnves kesâ
keâejCe) Jen leueJeej štš peeS Deewj Jen Kego Yeer
Ketve ceW jbieerve nes peeS (Menero nes peeS) efheâj
Yeer Deuueen leDeeuee keâer Ùeeo keâjves Jeeues keâe
(ØeeLe&vee keâjves Jeeues keâe) opee& (Status) Gme
JÙeefòeâ (Menero) mes yeÌ[e nesiee~'
(Denceo efleefce&peer Vol-1, cegvleKeye DeyeJeeye, neoerme 429)
l n]pejle Deyeg ye›eâ efmeöerkeâ (jefpe.) keânles nQ
efkeâ Skeâ JÙeefòeâ ves n]pejle cegncceo (me.) mes
meJeeue efkeâÙee efkeâ, ``meyemes p]Ùeeoe yeF&ppele
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 57
(mecceeefvele) JÙeefòeâ keâewve nw?'' (Fmekeâe celeueye
Ùen nw efkeâ keâewvemee JÙeefòeâ keâÙeecele kesâ efove
meheâue Deewj mecceeefvele nesiee?) n]pejle cegncceo
(me.) ves peJeeye ceW heâjceeÙee, ``efpeme yebos ves uebyeer
DeeÙeg heeÙeer Deewj veskeâ (hegCÙe kesâ) keâce& efkeâS~''
efheâj Gme JÙeefòeâ ves meJeeue efkeâÙee, ``meyemes
pÙeeoe yegje Deeoceer keâewve nw?'' (Fmekeâe celeueye
Ùen nw efkeâ keâewvemee JÙeefòeâ veke&â ceW jnsiee Deewj
keâÙeecele kesâ efove me]pee heeSsiee?) n]pejle
cegncceo (me.) ves peJeeye ceW heâjceeÙee, ``efpeme
yebos ves uebyeer DeeÙeg heeÙeer Deewj yegjs keâce& keâjlee
jne~'' (cemeveo Denceo, cee®hetâue Deneoerme-82)
l n]pejle Gyeso efyeve Keeefueo (jefpe.) keânles nQ
efkeâ oes JÙeefkeäle ceoervee Deekeâj cegmeueceeve nes
ieS~ n]pejle cegncceo (me.) ves Gve oeWveeW keâe Skeâ
Devmeejer meneyeer (mLeeveerÙe cegmeueceeve meeLeer) kesâ
meeLe jnves keâe Fblespeece keâj efoÙee~ efheâj Ùen ngDee
keâer GveceW mes Skeâ meenye (kegâÚ ner efoveeW ceW Ùegæ
ceW Menero nes ieS) efheâj Skeâ ner nheäles yeeo otmejs
meenye keâe Yeer osneble nes ieÙee~ (Ùeeefve Gvekeâer
ce=lÙeg efkeâmeer yeerceejer mes Iej ner hej ngF&), lees
n]pejle cegncceo kesâ meeefLeÙeeW ves Gvekeâer vecee]pes
pevee]pee heÌ{er Deewj oheâvee efoÙee~ n]pejle cegncceo
(me.) ves vecee]pes pevee]pee heÌ{ves Jeeues Gve meeefLeÙeeW
mes hetÚe efkeâ Deehe ueesieeW ves (veceepes pevee]pee) ceW
keäÙee keâne (Ùeeveer cejvesJeeues YeeF& kesâ nkeâ ceW
legceves Deuueen mes keäÙee ogDee keâer?) GvneWves
keâne efkeâ nceves Gmekesâ efueS Ùen og]Dee keâer efkeâ
Deuueen le]Deeuee Gve keâes cegefòeâ os Deewj Gve hej
ke=âhee keâjW Deewj Deheves Gme YeeF& Deewj meeLeer kesâ
meeLe keâj os pees henues Menero nes ieS Les~ Ùen
peJeeye megvekeâj n]pejle cegncceo (me.) ves
heâjceeÙee, efheâj Gmekeâer (yeeo ceW cejves Jeeues keâer)
Jen vecee]pes keâneB ieÙeer pees Gme Menero nesves Jeeues
YeeF& keâer veceepeeW kesâ yeeo GvneWves heÌ{eR~ Deewj
otmejs Jen veskeâ keâce& keâneB ieS pees Gme Menero kesâ
Deeceeue kesâ yeeo GvneWves efkeâS, Gmekesâ yeeo
n]pejle cegncceo (me.) ves heâjceeÙee, ``Gve oesveeW
kesâ cegkeâeceele (Status) ceW Gmemes Yeer pÙeeoe
Deblej nw efpelevee efkeâ ]peceerve Deewj Deemeceeve kesâ
ojcÙeeve Deblej nw~''
JÙeeKÙee: n]pejle cegncceo (me.) kesâ FjMeeo
(keânves) keâe celeueye Ùen Lee efkeâ legceves yeeo ceW
meeOeejCe ceewle cejves Jeeues Gme YeeF& keâe opee&
henues Menero nesves Jeeues Gme YeeF& mes Úesše
(keâce) mecePee, FmeerefueÙes legceves Deuueen mes
og]Dee keâer efkeâ Deuueen le]Deeuee Deheves heâ]pue
Deewj keâjce mes yeeo ceW meeOeejCe ceewle cejves Jeeues
keâes Yeer Menero YeeF& kesâ meeLe keâj os~ peyeefkeâ yeeo
ceW cejves Jeeues YeeF& ves Menero nesvesJeeues YeeF& keâer
Meneole kesâ yeeo Yeer pees vecee]peW heÌ{eR, Deewj pees
jes]pes jKes Deewj pees otmejs veskeâ keâece efkeâS, Gme mes
Gme keâe opee& henues Menero nesves Jeeues YeeF& mes
p]Ùeeoe yeguebo (TBÛee) nes Ûegkeâe nw~ ÙeneB lekeâ efkeâ
oesveeW kesâ cekeâeceele (Status) Deewj opee&le ceW
]peceerve Deewj Deemeceeve mes ]pÙeeoe Deblej nw~
(Deyet oeTo, efvemeeF&, ceDeeefjhegâue noerme efpeuo 2,
noerme 83)
Fve noermeeW hej efJeÛeej keâerefpeÙes~ Fmueece
keâer efMe#ee Ùen veneR nw keâer Oece& kesâ efueS peeve osvee
Deewj peeve uesvee yengle hegCÙe keâe keâece nw~ yeefukeâ
Fmueece keâer efMe#ee nw efkeâ uebyeer DeeÙeg lekeâ peerefJele
jnes Deewj F&MJej keâer ØeeLe&vee keâjles jnes lees meye mes
ßes<" nes peeDeesies~
l n]pejle Fyves cemeTo (jefpe.) keânles nQ efkeâ
n]pejle cegncceo (me.) ves heâjceeÙee, ‘‘meejer
ceKeuetkeâ (ØeeCeer) Deuueen keâe heefjJeej nw Deewj
Deuueen le]Deeuee keâes meyemes pÙeeoe Jen hemebo nw
pees Gmekeâer ceKeuetkeâ mes veskeâ JÙeJenej (meguetkeâ)
keâjlee nw~’’
(efceMkeâele, lepeg&ceevegue noerme, efpeuo 2, noerme 239)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 58

n]pejle
l Deyet ntjwje (jefpe.) keânles nQ efkeâ
n]pejle cegncceo (me.) ves heâjceeÙee, ‘‘Deuueen
leDeeuee keâÙeecele kesâ efove Skeâ JÙeefòeâ mes hetÚsiee,
‘‘Ss Deeoce kesâ yesšs! ceQ yeerceej Lee YetKee Deewj
hÙeemee Lee, ceiej letves cesjer osKeYeeue veneR keâer
Deewj cegPes vee Keevee efKeueeÙee vee heeveer
efheueeÙee~’’
Jen JÙeefòeâ keânsiee, Ss cessjs jye! ceQ kewâmes
Deehekeâer osKeYeeue keâjlee~ Deehe lees meejs yeÇcneb[
kesâ ceeefuekeâ nes~ Deuueen le]Deeuee heâjceeSiee,
keäÙee let veneR peevelee cesje heâueeB yeboe yeerceej Deewj
YetKee hÙeemee Lee~ Deiej let Gmekeâer osKeYeeue
keâjlee Deewj Keevee efKeueelee, heeveer efheueelee lees
cegPes Gmekesâ heeme heelee~
(lejpegceeves noerme, Vol-2 noerme 245)
l n]pejle cegncceo (me.) ves heâjceeÙee, efkeâ Skeâ
Deeoceer keâes jemlee Ûeueles ngS yengle hÙeeme ueieer~
Jen Skeâ kebgâS kesâ keâjerye hengBÛee~ kegbâS kesâ Deboj
Glejkeâj Deheveer hÙeeme yegPeeÙeer Deewj yeenj
DeeÙee~ yeenj Deekeâj Gmeves osKee keâer Skeâ hÙeemee
kegâòee ieerueer efcešdšerr Ûeeš jne Lee~ Gmeves Deheves
efoue ceW keâne efkeâ kegâòee Deheveer hÙeeme keâer
DeefOekeâlee mes leÌ[he jne nw~ pewmee ceW leÌ[he jne
Lee~ FmeefueS Jen ogyeeje kegâSW ceW Gleje~ Deheves
petles ceW heeveer Yeje~ Deheves oeBleeW mes Gme petles keâes
hekeâÌ[keâj kegbâS mes yeenj DeeÙee Deewj kegâòes keâer
hÙeeme yegPeeÙeer~ Deuueen le]Deeuee keâes Ùen Deoe
(keâece) hemebo DeeÙeer Deewj Gme yebos keâes ceeheâ keâj
efoÙee~
Ùen megvekeâj ueesieeW ves hetÚe, ``Ss Deuueen
kesâ jmetue (me.)! keäÙee nceW peeveJejeW keâer mesJee
keâjves hej Yeer hegCÙe efceuesiee?'' n]pejle cegncceo
(me.) ves heâjceeÙee, ‘‘nj peeveoej (ØeeCeer) keâer
mesJee keâjves hej hegCÙe efceuesiee~’’ (Ùeeefve nj
peeveoej keâer mesJee keâjves hej meJeeye (hegCÙe)
efceuesiee~) (yegKeejer efpeuo 3, efkeâleeye 646 veb. /43)
l npejle Deveme (jefpe.) keânles nw keâer, n]pejle
cegncceo (me.) ves cegPe mes keâne, `S cesjs hÙeejs
yesšs~ Deiej legcnejs efueS mebYeJe nes efkeâ Ssmee
peerJeve ieg]peejes efpeme ceW efkeâmeer kesâ efueS legcnejs
¢oÙe ceW keâesF& ieuele YeeJevee vee nes lees pe®j Ssmee
peerJeve iegpeejes~ Deewj Ùen cesjs peerves keâe lejerkeâe nw~
pees cesjs pewmee peerSiee lees Fme ceQ keâesF& mebosn vener
efkeâ Jen cegPe mes Øesce keâjlee nw~ Deewj pees cegPe mes
Øesce keâjsiee Jen cesjs meeLe mJeie& ceW jnsiee~'
(noerme cegefmuece)
l n]pejle cegncceo (me.) ves keâne efkeâ,
`cegmeueceeveeW kesâ Meemeve ceW cegmeueceeve MeemekeâeW
keâe Ùen keâle&JÙe nw keâer Jen iewj-cegefmuece pevelee kesâ
peeve, ceeue Deewj mecceeve keâer j#ee keâjW~ Deiej
keâesF& cegmeueceeve Skeâ iewj-cegmeueceeve keâer
peeÙeoeo peyejomleer ues ueslee nw~ Ùee Gvekeâe
Mees<eCe keâjlee nw~ Ùee Gvekeâes keâesF& lekeâueerheâ oslee
nw lees keâÙeecele kesâ efove peye F&MJej kesâ meeceves meye
keâes Deheves keâceeX keâe efnmeeye efkeâleeye osvee nesiee,
Gme efove ceQ (n]pejle cegncceo) Gme iewj-cegefmuece
keâer lejheâ mes F&Õej kesâ vÙeeÙeeueÙe ceW Gme
cegmeueceeve kesâ efJe®æ cegkeâocee ue[tBiee~'
(Deyeg oeTo, meefheâvee efvepeele 151)
heefJe$e kegâjDeeve ceW Ùegæ keâer efMe#ee keäÙeeW?
l Deehe ves osKee keâer Fmueece ceW keâner efnbmee keâer
efMe#ee veneR nw~
lees efheâj kegâjDeeve ceW Jen DeeÙeleW keäÙeeW nw efpeme ceW
keâeefheâjeW mes Ùegæ keâjves kesâ efueS keâne ieÙee nw?
Fme kesâ keâejCe efvecveefueefKele nw~
l npejle cegncceo (me.) ves peye F&MJej keâe
hewieece ueesieeW lekeâ hengBÛeevee Meg® efkeâÙee lees npejle
megceeF&Ùee (jefpe.) ves Fmes mJeerkeâej efkeâÙee Deewj Jen
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 59
cegmeueceeve nes ieF&~
cekeäkeâe kesâ ueesie Deewj Keeme keâjkesâ OeveJeeve Deewj
mejoej Ùen veneR Ûeenles Les efkeâ keâesF& Yeer Fmueece
Oece& mJeerkeâej keâjs~ Deewj pees cegmeueceeve neslee Gmes
YeÙeevekeâ ÙeeleveeSB osles~
Gve ueesieeW ves npejle meesceeF&Ùee (jefpe.) kesâ oesveeW
šebies oes GBâš keâes yeebOe efoS Deewj oesvees GBâš keâer
leekeâle mes Gve keâes yeerÛe mes Ûeerj osvee Ûeene~ peye
GBâšeW keâer Meefòeâ Ûeerjves kesâ efueS keâce heÌ[er lees
Deyegpenue ves npejle meesceeF&Ùee (jefpe.) kesâ
hesMeeye keâer peien hej Ssmee leueJeej ceeje Deewj
npejle meesceeF&Ùee (jefpe.) oes šgkeâ[eW ceW heâš ieF&~
l FvneR ueesieeW ves Skeâ meneyeerÙee keâes Skeâ GBâš
keâer ÛeceÌ[er ceW yebo keâjkesâ efmeue efoÙee Deewj Oethe ceW
hesâkeâ efoÙee Deewj Jen Gme ceW leerve efove lekeâ
leÌ[heleer jner Deewj Deble ceW cej ieF&~
l Fvner ueesieeW ves npejle efyeueeue (jefpe.) keâes
leheleer Oethe ces Deeie kesâ Debieejes hej efueše keâj
meerves hej helLej jKe efoÙee~ Jen Deeie Gvekesâ
efheIeueleer Ûeyeer& mes yegPe ieÙeer~ npejle efyeueeue
(jefpe.) keâer peeve lees yeÛe ieF& ceiej yeekeâerr Gcej
lekeâ heer" hej kesâJeue ÛeceÌ[er Deewj nñer Leer ceebme
lees peue Ûegkeâe Lee~
l Ssmes npeejeW ueesie Les efpevnW ueesie yengle
ÙeeleveeSW osles Deewj DelÙeeÛeej keâjles, Ssmes ueesieeW
kesâ efueS F&MJej ves heefJe$e kegâjDeeve ceW
efvecveefueefKele DeeosMe efoS~
l Deewj pees ueesie ]peguce nesves kesâ yeeo yeouee ues
lees Gvekeâer efvevoe veneR keâer pee mekeâleer, efvevoveerÙe
lees Jes nQ pees otmejeW hej ]peguce keâjles nQ Deewj ]peceerve
ceW veen]keâ ]pÙeeoefleÙeeB keâjles nQ~ Ssmes ueesieeW kesâ
efueS oo&veekeâ De]peeye nw~ Deueyeòee pees JÙeefòeâ
meyeÇ mes keâece ues Deewj cee]Heâ keâjs, lees Ùen yeÌ[s
meenmehetCe& keâeceeW ceW mes nw~
(heefJe$e kegâjDeeve 42: 41-43)
heefJe$e kegâjDeeve
l kesâ Fve DeeÙeleeW keâes efheâj mes
heÌ{keâj efJeÛeej keâjes~ Fve DeeÙeleeW ceW Ssmee veneR
keâne ieÙee nw efkeâ legce pe®j yeouee uees~ yeefukeâ
Ssmee keâne ieÙee nw keâer Deiej keâesF& yeouee ues ues
lees keâesF& yeele veneR Jejvee JÙeefòeâiele mlej hej
cegmeueceeveeW keâes ÙeeleveeSB osves JeeueeW keâes #ecee
keâjves keâer efMe#ee Ùen keân keâj oer ieF& nw keâer #ecee
keâjvee Ùen yengle meenme keâe keâece nw~
peye n]pejle
l cegncceo (me.) cekeäkeâe mes ceoervee
Ûeues ieS leye Yeer cekeäkeâe JeeueeW ves oes yeej ceoervee
hej nceuee efkeâÙee, Deewj leermejer yeej meejs Dejye
osMe mes 10,000 mewefvekeâ pecee keâjkesâ ceoervee
hej OeeJee yeesue efoÙee~ cegmeueceeve kesâJeue 3000
Les~ Jen Fleveer yeÌ[er mesvee keâe meecevee veneR keâj
mekeâles LeW, FmeefueS GvneWves Menj keâer meercee hej
ienjer KeeF& (Trench) Keeso keâj ceoervee Menj
keâe yeÛeeJe efkeâÙee~ ceiej Fve meye keâyeerueeW keâes pees
Skeâ meeLe pegš keâj ceoervee hej nceuee keâj efoÙee
Lee, Deiej GvnW yeeo ceW Skeâ-Skeâ keâjkesâ hejeefpele
vee efkeâÙee peelee lees Ùen Gmemes Yeer ye[er mesvee
ueskeâj efheâj nceuee keâj osles~ FmeefueS F&MJej ves
cegmeueceeveeW keâes Gve mes ueÌ[ves keâe DeeosMe Fme
Øekeâej efoÙee~
l̀ Ss Fceeve ueeves Jeeuees (Skeâ F&MJej keâes ceeveves
Jeeuees)! Gve keâeefheâjeW mes ueÌ[es pees legcnejs Deeme-
heeme nQ, Deewj ÛeeefnS efkeâ Jes legceceW meK]leer heeÙeW,
Deewj peeve jKeeW efkeâ Deuueen Gve ueesieeW kesâ meeLe
nw pees ÌDeuueen mes Ì[j jKeves Jeeues nQ~'
(heefJe$e kegâjDeeve 9-123)
l Fme DeeÙele ceW keâeefheâjeW (Fvkeâej keâjves JeeueeW)
mes F&MJej Ùegæ keâjves FmeefueS keân jne nw keâer Jen
cegmeueceeveeW keâes MeefòeâMeeueer mecePeW Deewj nceuee
keâjves Ùee GvnW meleeves Deewj ÙeeleveeSB osves keâer
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 60
efnccele vee keâjW~ Ùen Deelcej#ee (Self
Defense) keâe Skeâ lejerkeâe nw~
ceiej Ùen nj iewj cegefmuece hej Deece nceuee keâjves
keâe DeeosMe veneR Lee Gme kesâ meeLe efvecveefueefKele
DeeosMe Yeer Les~
l (F&MJej heefJe$e ceW keânlee nw keâer legce Ùegæ keâjes
ceiej) `efmeJeeÙe Gve iewj-cegefmueceeW kesâ efpevemes
legceves meefvOe keâer, efheâj GvneWves legcnejs meeLe keâesF&
keâceer veneR keâer Deewj ve legcnejs ceg]keâeyeues ceW efkeâmeer
keâer meneÙelee keâer~ lees Gvekesâ mecePeewles keâes Gvekesâ
efveÙeefcele meceÙe lekeâ hetje keâjes~ efve:mebosn
Deuueen [j jKeves JeeueeW mes Øesce jKelee nw~'
(DeLee&le efpevneWves Deheves Meebefle mebefvOe keâes vee
leesÌ[e Gve mes cele ueÌ[es~) (heefJe$e kegâjDeeve 9-4)
l (F&MJej heefJe$e ceW Ùen Yeer keâne efkeâ) `Deewj
Ùeefo iewj-cegefmueceeW ceW mes keâesF& JÙeefòeâ legcemes
MejCe keâe FÛÚgkeâ nes, lees Gmes MejCe oes ÙeneB
lekeâ efkeâ Jen Deuueen keâe ]keâueece (heefJe$e
kegâjDeeve) megve ues, efheâj Gmes Gmekesâ megjef#ele
mLeeve hej hengBÛee oes~ Ùen FmeefueS efkeâ Ùes Ssmes
ueesie nQ pees peeveles veneR~' (FvnW %eeve veneR nw~)
(heefJe$e kegâjDeeve 9-6)
l (F&MJej heefJe$e ceW Ùen Yeer keâne efkeâ) ueÌ[es
Deuueen keâer jen ceW Gve mes pees legce mes ueÌ[les nw~
Deewj p]Ùeeoleer (DelÙeeÛeej) vee keâjes~ Deuueen
le]Deeuee ]pÙeeoleer keâjves JeeueeW keâes hemebo veneR
keâjlee~ (heefJe$e kegâjDeeve, 2:190)
l n]pejle cegncceo (me.) ves Deheves meeefLeÙeeW keâes
meKleer mes ngkeäce efoÙee Lee efkeâ pees nefLeÙeej ve
G"eSs Deewj pees yetÌ{e nw Gmemes ve ceejW~ vee DeewjleeW
Deewj yeÛÛeeW keâes ceejW Deewj vee heâue osves Jeeues hesÌ[
keâes keâešsb~ Deewj vee efkeâmeer keâes peuee oW~
(Fyves keâmeerj)
kegâÚ Dejye
l kesâ JewnMeer keâyeerues Ssmes Les, pees
efkeâmeer Oece& keâe heeueve vee keâjles Deewj vee efkeâmeer
mebOeer (Peace agreement) keâe heeueve keâjles~
Ùen nj lejn mes cegmeueceeveeW keâes ceej Ì[eueves kesâ
efheâ›eâ ceW jnles~ Skeâ yeej keâyeeruee De]peue Jekeâeje
ceoervee Deekeâj n]pejle cegncceo (me.) mes keâne kesâ
nce cegmeueceeve nes ieS nw~ nceejer efMe#ee kesâ efueS
yengle meejs cegmeueceeve nceejs keâyeerues ceW Yespe oes~
n]pejle cegncceo (me.) ves Gve keâer yeeleeW keâes meÛe
ceevee Deewj Deheves 10 meeLeer Gvekesâ meeLe Yespe
efoS~ Gve ueesieeW ves jemles ceW je]peerÙee kesâ heeme
Dee" keâes ceej Ì[euee~ Deewj oes keâes cekeäkeâe JeeueeW
kesâ neLe yesÛe efoÙee~
Fmeer lejn Deyeg yeje Deeceerj ves ve]peo kesâ
Fueekesâ ceW Fmueece keâer efMe#ee kesâ efueS 70
cegmeueceeveeW keâes ceebie keâj ues ieÙee Deewj efyej
ceeGvee kesâ cegkeâece hej keâyeeruee efjieue Deewj
keâyeeruee ]peekegâJeeve kesâ meeLe efceue keâj 69 keâes
Oeeskesâ mes Menero keâj efoÙee~ efmehe&â Skeâ meneyeer
efkeâmeer lejn yeÛe DeeS~
lees efpeve keâe vee keâesF& Oece& Lee vee keâce&~ pees
efyeukegâue peeveJej Les Gve kesâ efueS F&MJejves
efvecveefueefKele DeeosMe efoÙee,
l̀ keäÙee legce ve ueÌ[esies Ssmes ueesieeW mes pees Deheveer
Øeefle%ee Yebie keâjles jns nQ Deewj efpevneWves jmetue keâes
osMe mes efvekeâeue osves keâe efve§eÙe efkeâÙee Lee Deewj
]pÙeeoleer keâe DeejbYe keâjvesJeeues Jener Les? keäÙee legce
Gvemes [jles nes? Deiej legce F&ceeveJeeues nes lees
Deuueen Fmekeâe ]pÙeeoe n]keâoej nw efkeâ Gmemes
[jes~’ (heefJe$e kegâjDeeve 9:13)
l efheâj peye njece (heefJe$e) cenerves (Ssmes cenerves
efpeve ceW Ùegæ veneR efkeâÙee peelee nw~) yeerle peeÙeW,
lees cegMeefjkeâeW keâes peneB-keâneR heeDees keâlue keâjeW,
Deewj GvnW hekeâÌ[es, Deewj GvnW Iesjes, Deewj nj Ieele
keâer peien Gvekeâer leekeâ ceW yew"es~ efheâj Ùeefo Jes
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 61

leewyee (heehe ve keâjves keâer Øeefle%ee) keâj ueW Deewj
veceepe ]keâeÙece keâjW Deewj ]pekeâele oW, lees Gvekeâe
ceeie& ÚesÌ[ oes~ efve:mebosn Deuueen yeÌ[e
#eceeMeerue Deewj oÙee keâjves Jeeuee nw~
(heefJe$e kegâjDeeve 9:5)
l F&&MJej ves Fve DeeÙeleeW ceW Yeer iewj cegefmuece keâes
ncesMee ceejles jnves keâe DeeosMe vener efoÙee~
yeefukeâ Gmeer meceÙe lekeâ peye lekeâ Jen JenMeer
(efnbmekeâ/Dee›eâcekeâ) nw~ megOej peeves kesâ yeeo
Gvekeâe heerÚe ÚesÌ[ osves kesâ efueS keâne nw~
lees Ssmeer pees Yeer DeeÙeles heefJe$e kegâjDeeve ceW
nQ Gve kesâ kegâÚ keâejCe nw Gve keâe kegâÚ
mekeâejelcekeâ GösMe nw~ Jejvee Fmueece ves efkeâmeer
efveoex<e keâer nlÙee keâjves keâer efMe#ee keâYeer veneR oer
nw~
l henues efJeÕeÙegæ ceW 2 keâjesÌ[ ueesie ceejs ieS~
otmejs efJeÕeÙegæ ceW 6 keâjesÌ[ ueesie ceejs ieS~ meve
2000 ceW Decesefjkeâe kesâ Fjekeâ hej efkeâS nceues
ceW 20 ueeKe ueesie ceejs ieS~
nj Je<e& ceneje° ceW 1500 efkeâmeeve
DeelcenlÙee keâjles nw~ nj cenerves ceW cegbyeF& ceW
450 ueesie š^sve mes keâš keâj cejles nw~
n]pejle cegncceo (me.) ves Deheves peerJeve keâeue ceW
efpeleves Ùegæ efkeâS Gme ceW kesâJeue 1018 ueesie
ceejs ieS~ Fme mes DeefOekeâ lees nj Je<e& ceneje° kesâ
efkeâmeeve DeelcenlÙee keâjles nw~ lees Deehe npejle
cegncceo (me.) ves pees ueÌ[eF& ueÌ[er Gmes Ùegæ
keânWies?
n]pejle cegncceo
l (me.) keâes F&MJej ves 40 Je<e&
keâer DeeÙeg ceW hew]iecyejer keâe keâece meewhee~ Jen 63
Je<e& keâer DeeÙeg lekeâ peerefJele jnW~ ceiej 55 Je<e&
keâer DeeÙeg lekeâ (DeLee&le hewiebyejer kesâ henues 15
Je<e&) n]pejle cegncceo (me.) Deewj DevÙe
cegmeueceeveeW keâes nefLeÙeej G"eves keâer Devegceefle veneR
Leer~
Deiej F&MJej GvnW Deewj Dee" meeue nefLeÙeej
G"eves keâer Devegceleer vee oslee lees Fme Oejleer hej
kesâJeue Skeâ F&Õej keâer ØeeLe&vee keâjves Jeeuee Skeâ Yeer
JÙeefòeâ peerefJele vee neslee~ Deewj Jen Oece& efpeme keâer
efMe#ee Deeoce (De.me.), vetn (ceveg) (De.me.),
FyeÇenerce (De.me.), cetmee (De.me.) Deewj DevÙe
hew]iecyejeW ves ceeveJepeeefle keâes oer Leer keâye keâe Kelce
nes ieÙee neslee~
keâeefheâj keâewve?
keâeefheâj Ùeeefve vee ceeveves Jeeuee~ pees Yeer F&MJej kesâ
DeeosMe keâes ieuele keânsiee Jen keâeefheâj
keânueeSiee~ keâeefheâj cegmeueceeve Yeer nes mekeâles nw~
GoenjCe kesâ leewj hej F&MJej ves keâne n]pejle
cegncceo (me.) kesâ yeeo Deye keâesF& hew]iecyej veneR
DeeSsiee~ Gmekesâ yeeo Deiej cegmeueceeveeW keâe keâesF&
mecegoeÙe Ùen keâns efkeâ Deye Yeer hew]iecyej Dee mekeâles
nw~ lees Jen ueesie Yeer keâeefheâj (vee ceeveves Jeeues)
keânueeSWies~ heeefkeâmleeve kesâ kegâÚ ueesie keâeoÙeeveer
keâes hew]iecyej ceeveles nw~ Jen ueesie Kego keâes
cegmeueceeve keânles nw ceiej efJeÕe kesâ meejs
cegmeueceeve GvnW keâeefheâj mecePeles nw~
cegMeefjkeâ keâewve?
cegMeefjkeâ Ùeeefve F&MJej kesâ meeLe efkeâmeer Deewj keâes Yeer
hegpeefveÙe Deewj MeefòeâMeeueer ceeveves Jeeuee~ Ùen
kesâJeue iewj-cegefmuece ner veneR yeefukeâ cegmeueceeve
Yeer nes mekeâles nw~
pees Yeer Ùen keâns keâer F&MJej lees ogDee megvelee
nw Deewj nceejer cegjeo (FÛÚe) hetjer keâjlee nw ceiej
Ùen hew]iecyej Ùee yeeyee Yeer nceejer ogDee megvelee nw
Deewj nceejer cegjeo (FÛÚe) hetjer keâjlee nw lees Jen
cegmeueceeve Yeer cegMeefjkeâ nw~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 62

lees kegâjDeeve ceW efpemes keâeefheâj Deewj
cegMeefjkeâ keâne ieÙee nw Jen FmeeF& Ùee Ùentoer Ùee
efnvot veneR yeefukeâ nj Jen JÙeefòeâ nw pees F&MJej
keâes vee ceeves Ùee Gme kesâ meeLe efkeâmeer keâes efceuee os~
efnvogmleeve ceW Ssmes ueeKeeW cegmeueceeve nw pees
JeemleJe ceW keâeefheâj Ùee cegMeefjkeâ nw~
n]pejle Deyeg yekeâj (jefpe.) Deewj npejle
Gcej ves n]pejle cegncceo (me.) kesâ efveOeve kesâ yeeo
Ssmes npeejeW cegmeueceeveeW mes Yeer Ùegæ efkeâÙee pees
keâeefheâj Les (Jen keâeefheâj pekeâele vee osves Ùee Pet"s
hew]iecyej keâes ceeveves mes nes ieS Les)~ lees keâeefheâj
Deewj cegMeefjkeâ Fve MeyoeW keâes keâesF& Keeme
mecegoeÙe Deheves efueS ieeueer vee mecePes~
ßeer ke=â<Ce peer keâe DeeosMe :-
l keâCe& Skeâ meppeve heg®<e Les~ Jen Depeg&ve kesâ
meyemes yeÌ[s YeeF& Les~ Jen heeheer ve Les, Deewj ßeer
ke=â<Ce peer keâe yengle DeefOekeâ Deeoj keâjles Les~
ceiej ceneYeejle kesâ Ùegæ ceW Jen ogÙeexOeve kesâ he#e
mes ueÌ[s pees efkeâ ieuele jemlee Lee~
l ceneYeejle kesâ Ùegæ ceW Skeâ yeej keâCe& kesâ jLe
keâe heefnÙee efceóer ceW Oeme ieÙee~ keâCe& MeŒe jKe
keâj jLe keâe heefnÙee efceóer mes efvekeâeueves ueies~
Gmeer meceÙe ßeer ke=â<Ce peer ves Depeg&ve keâes keâCe& keâer
nlÙee keâjves keâe DeeosMe efoÙee~ keâCe& ves Deheves
YeeF& Depeg&ve mes keâne, ‘‘efveÙece mes Ùegæ keâjeW’’
(efvenlLess hej nceuee keâjvee efveÙece kesâ efKeueeheâ
Lee) Depeg&ve keâes ueiee kesâ MeeÙeo ßeer ke=â<Ce peer ves
Gmes Ùegæ kesâ efveÙece kesâ efKeueeheâ efvenlLess keâCe&
keâer nlÙee keâjves keâe DeeosMe efoÙee nw~ peye Depeg&ve
kegâÚ osj ®keâ keâj meesÛeves ueies lees ßeer ke=â<Ce peer
ves keâne keâer,
‘‘keäÙee Oece& nw Deewj keäÙee DeOece& nw Fme keâe
hewâmeuee keâewve keâjsiee? Ùen Jen veneR keâjsieW pees
Kego ieuele nw Deewj ieuele ceeie& hej Ûeueles nQ~
Ùen Jen keâjsies pees Kego melÙe kesâ ceeie& hej Ûeueles
nw pees melÙe Oece& keâer mLeehevee kesâ efueS peerles nw~
legcneje Deheves Me$eg keâe Ùegæ ceW nlÙee keâjvee
GefÛele nw, Deewj legce Ssmee ner keâjes~’’
‘‘Skeâ #e$eerrÙe keâer pees efpeccesoejer nesleer nw, Gme
keâes Ùeeo jKeles ngS legce keâes mecePevee ÛeeefnS keâer
legcnejs efueS pees meye mes DeÛÚe keâece nw Jen nw
melÙe Oece& keâer mLeehevee kesâ efueS Ùegæ keâjvee~
FmeefueS Ss Depeg&ve Fme keâece kesâ keâjves mes heerÚs
cele nšes~’’ (Geeta chapter 2- Verse 31)
Deewj Depeg&ve ves Deheves efvenlLes Deewj yeÌ[s YeeF&
keâCe& keâer nlÙee keâj oer~
‘‘melÙe Oece& keâer mLeehevee kesâ efueS Ùegæ
keâjes’’ Ùen GheosMe Ùee Ùen efMe#ee yengle meejs Oece&
ceW jner nw, Deewj Ùen DeelebkeâJeeo veneR nQ~
DeelebkeâJeeo Ùen DevÙeeÙe kesâ keâejCe hewoe neslee nw
Deewj yeÌ{lee nw~ efJeÕe ceW meye mes henues
DeelebkeâJeeo keâer Meg®Deele mkeâe@šueQ[ mes ngF&~
keäÙeeWkeâer mkeâe@šueQ[ kesâ jnJeeefmeÙeeW keâes ueiee kesâ
FbiueQ[ Gve kesâ meeLe vÙeeÙe veneR keâj jne nw~ efheâj
efheâefuemleerve kesâ ueesieeW ves DeelebkeâJeeo keâes
DeheveeÙee~ GvnW ueiee keâer Deceefjkeâe, FbiueQ[ Deewj
FœeeF&ue Gve mes vÙeeÙe veneR keâj jne nQ~ efheâj
DeelebkeâJeeo keâes ßeeruebkeâe keâs leefceue ueesieeW ves
DeheveeÙee keäÙeeWefkeâ Gve keâes Yeer efmebneueer mejkeâej
mes Ùener efMekeâeÙele Leer~
l (Terrorism) DeelebkeâJeeo keâes Kelce keâjves
keâe Skeâ ner GheeÙe nw Jen nw meceepe ceW meye kesâ
meeLe vÙeeÙe~ vee mkeâe@šueQ[ kes F&meeF& keâes, vee
ßeeruebkeâe kesâ efnbot keâes, Deewj vee efheâefuemleerve kesâ
cegmeueceeveeW keâes, Gve kesâ Oece& ves DeeblekeâJeeo keâer
efMe#ee oer Leer~ Oece& DeelebkeâJeeo veneR efmeKeelee~
Ùen lees meòee kesâ ueeueÛeer jepevesleeDeeW kesâ og<keâce&
nw efpeve kesâ keâejCe DeelebkeâJeeoer hewoe neslee nw~
************
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 63

n
]p
e
j
le
c e
gn
c
ce
o(m
e
.)
k e‚
e
r
12h
e
efl
ve
Ÿ
ee
Bk
e
‰Ÿ
e
e
WL
e
erb?
l Deye nce n]pejle cegncceo (me.) hej ueies DeLee&le efpeme keâer meJeejer ceW oes megboj GBâšefveÙeeB nw~
otmejs Deejeshe kesâ yeejs ceW peeveves keâer keâesefMeMe Ùee pees Deheveer 12 heeflveÙeeW kesâ meeLe GBâš hej
keâjWies~ n]pejle cegncceo (me.) hej otmeje Deejeshe meJeejer keâjlee nw~ Gmekeâer Fppele-Je-Snlejece
Gvekesâ efJeJeen mes mebyeefOele nw~ (Deeoj Deewj cenevelee) keâer yegueboer Deheveer les]pe
ieefle mes DeekeâeMe keâes Út keâj veerÛes Glejleer nw~
n]pejle cegncceo (me.) ves 12 efJeJeen keäÙeeW (Yee<eeblej [e] Sce. S. ßeerJeemleJe `n]pejle cegncceo Deewj
efkeâS? YeejleerÙe Oece&«ebLe' hespe veb. 15)
l Skeâ mes DeefOekeâ helveer jKeves keâer meYeer OeceeX ceW peye keâesF&
l JÙeefòeâ yengle meskeämeer neslee nw lees
Devegceefle nw~ Fme Ùegie ceW pees kesâJeue Skeâ helveer yeÛeheve mes Gme kesâ JÙeJenej ceW Gme meskeämeerheve kesâ
jKeves keâe keâevetve nw Jen efnbot Ùee F&meeF& Ùee Ùentoer ue#eCe nesles nw~ Ùee Gme kesâ keâceeX ceW DeMueeruelee
Oece& keâe vener nw yeefukeâ Ùen vesleeDeeW kesâ yeveeS nesleer nw~
ngS efveÙece nw~
Deepe cegmeueceeveeW mes DeefOekeâ iewj cegefmuece
ßeer ke=â<Ce
l peer keâer 16,000 mes DeefOekeâ n]pejle cegncceo (me.) kesâ Ûeefj$e keâes peeveles nw~
heeflveÙeeB Leerb~ keäÙeeWefkeâ cegmeueceeve Jener hegmlekeâ heÌ{les nw pees
cegmeueceeve uesKekeâ efueKelee nw~ Deewj cegmeueceeve
n]pejle meguewceeve (De.me.) keâer 99 heeflveÙeeB Leerb~
uesKekeâ Deheves hew]iecyej keâer yegjeF& keäÙees efueKesiee~
(Fyves cee]pee Vol-2 Page-22)
peye kesâ FmeeF& Deewj Ùentoer uesKekeâ Deiej Jen
jepee oMejLe peer efkeâ Ûeej heeflveÙeeB Leerb~ meppeve nw lees meÛe efueKesiee~ Deewj mebØeoeefÙekeâ nw
lees ]penj Gieuesiee Deewj n]pejle cegncceo (me.) keâes
Ssmes Deveefievele hew]iecyej Ùee jepee cenejepes ngS nQ yeoveece keâjves keâer nj keâesefMeMe keâjsiee~
efpeve keâer Skeâ mes DeefOekeâ heeflveÙeeB Leebr~
ceiej Deepe lekeâ keâe Ùen Fefleneme nw efkeâ
n]pejle cegncceo
l (me.) keâer yeejn heeflveÙeeB Ûeens keâesF& uesKekeâ cegmeueceeve nes Ùee F&meeF& Ùee
nesieer Ùen n]pejle cegncceo (me.) keâe YeeiÙe Lee~ Ùentoer Ùee efkeâmeer Oece& keâe nes Deewj efkeâlevee ner
Deewj Ùen YeefJe<ÙeJeeCeer F&Õej ves 4000 Je<e& hetJe& mebØeoeefÙekeâ nes Deewj cegmeueceeveeW kesâ efueS Gme kesâ
DeLeJe&Jeso ceW keân efoÙee Lee~ Jen Mueeskeâ Fme efoceeie ceW efkeâlevee ner ]penj Yeje nes~ leye Yeer Jen
Øekeâej nw; meye efceuekeâj n]pejle cegncceo (me.) kesâ hew]iecyej
G°e ÙemÙe ØeJeeefnCees JeOegcevleeW efÉo&Me~ nesves mes henues kesâ Kejeye Ûeefj$e Ùee DeeÛejCe keâe
Je<cee& jLemÙe efve efpener[les efoJe F&<eceeCe
Skeâ Yeer GoenjCe veneR os mekeâles~
Ghemhe=Me:~
Deiej n]pejle cegncceo (me.) kesâ DeeÛejCe mener
(DeLeJe&Jeso, kegâvleehe metòeâ: 20-2)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 64
vener Les lees Gve kesâ DeMueerue DeeÛejCe keâe Skeâ
Yeer GoenjCe Fefleneme ceW keäÙeeW veneR nw? keäÙee
FeflenemekeâejeW mes Yegue Ûetkeâ nes ieF& nw Ùee Ssmes
GoenjCe nw ner veneR?
l n]pejle cegncceo (me.) hew]iecyej lees Fme he=LJeer
hej pevce uesves mes henues Yeer Les~ ceiej n]pejle
cegncceo (me.) Fvmeeve kesâ ®he ceW peye hewoe ngS
lees `Deehe hew]iecyej nw' Swmee F&Õej ves Deehe keâes
40 Je<e& keâer DeeÙeg ceW yeleeÙee Lee~ 40 Je<e& lekeâ
n]pejle cegncceo (me.) ueesieeW kesâ yeerÛe Skeâ
meeOeejCe JÙeefòeâ keâer lejn jns~
ceiej Fme meeOeejCe peerJeve ceW Yeer n]pejle
cegncceo (me.) keâes ueesie cegncceo veneR hegkeâejles
Les, yeefukeâ Deeoj mes meeefokeâ (meÛÛee) Deewj
Deceerve (pees keâYeer OeesKee veneR oslee) hegkeâejles Les~
Ssmes ÙegJekeâ hej efpeme hej yengle meskeämeer nesves keâe
Deejeshe nw Gmes ueesie meeefokeâ Deewj Deeceerve keäÙeeW
hegkeâejles Les?
l n]pejle cegncceo (me.) keâe efJeJeen n]pejle
Keoerpee (jefpe.) mes 25 Je<e& keâer DeeÙeg ceW ngDee~
50 Je<e& keâer DeeÙeg lekeâ (DeLee&le 25 Je<e& lekeâ)
Deehe ves n]pejle Keoerpee (jefpe.) kesâ meeLe Skeâ
KegMeneue peerJeve efyeleeÙee~ Deehe oesveeW keâes F&Õej
ves oes yesšs Deewj Ûeej yesefšÙeeB oer Leer~
l peye n]pejle cegncceo (me.) 50 Je<e& kesâ Les
leye n]pejle Keoerpee (jefpe.) keâe osneble nes ieÙee~
Gvekesâ osneble kesâ yengle meceÙe yeeo lekeâ n]pejle
cegncceo (me.) ves efJeJeen veneR efkeâÙee~ n]pejle
cegncceo (me.) keâer yeÌ[er yesšer (n]pejle pewveye
(jefpe.)) keâe efJeJeen nes ieÙee Lee Deewj Jen Deheves
memegjeue ceW Leer~ n]pejle cegncceo (me.) kesâ ceBgn
yeesues yesšs n]pejle pewo (jefpe.) keâe Yeer efJeJeen nes
ieÙee Lee Deewj Jen Deheveer helveer kesâ meeLe Deueie
jnles Les~ Fme lejn n]pejle Keoerpee (jefpe.) kesâ
osneble kesâ yeeo n]pejle cegncceo (me.) kesâ Iej ceW
kesâJeue leerve keâce Gcej yesefšÙeeB Leer~ meeje cekeäkeâe
Menj n]pejle cegncceo (me.) keâe ogMceve Lee~
FmeefueS Deehe (me.) kesâ meeefLeÙeeW ves Deehe (me.)
mes otmejs efJeJeen kesâ efueS Dee«en efkeâÙee~ Deehe
(me.) ves Gvekeâer yeele ceeve ueer Deewj Skeâ efJeOeJee
efpeme keâer DeeÙeg 65 Je<e& mes DeefOekeâ Deewj pees
yengle ceesšer Deewj GÛes keâo keâer Leer Gve mes efJeJeen
keâj efueÙee~ Gve keâe veece n]pejle meewoe (jefpe.)
Lee~ Deewj Gve kesâ meeLe yeiewj efkeâmeer otmejer helveer
kesâ Ûeej meeue lekeâ jns~ (DeLee&le n]pejle meewoe
(jefpe.) Dekesâues ner Deehe kesâ meeLe jnleer Deewj
keâesF& otmejer helveer Gve kesâ meeLe ve Leer~)
cesje n]pejle cegncceo (me.) hej Deejeshe
ueieeves JeeueeW mes ØeMve nw keâer Deiej n]pejle
cegncceo (me.) keâe DeeÛejCe mener veneR Lee, lees
Deehe (me.) keâer henueer heeflve kesâ osneble kesâ yeeo
Deehe (me.) ves legjble otmeje efJeJeen keäÙeeW veneR
efkeâÙee? Deewj peye Deehe (me.) ves efJeJeen Yeer
efkeâÙee lees Skeâ yetÌ{er efJeOeJee mes keäÙeeW efkeâÙee? Deewj
Ûeej Je<e& Dekesâues Gvekesâ meeLe keäÙeeW jnW?
l hew]iecyej kesâ meheves F&Õej keâs DeeosMe nesles nw~
pewmes n]pejle FyeÇenerce (De.me.) ves mehevee osKee
Deewj Deheves yesšs keâer kegâyee&veer osves keâe ØeÙeeme
efkeâÙee~ Fme Iešvee keâe JeCe&ve DeLeJe&Jeso ceW
`heg®<ecesOee' kesâ veece mes efkeâÙee nw~ (DeLeJe&Jeso
10-2-26) (Deehe Fmes cesjer hegmlekeâ `heefJe$e
Jeso Deewj Fmueece Oece&' ceW Yeer heÌ{ mekeâles nQ~)
Fmeer lejn
l F&Õej ves n]pejle cegncceo (me.) keâes
n]pejle DeeSMee (jefpe.) keâes jsMece kesâ keâheÌ[s
henves ngS Gvekeâer heeflve (ogunve) kesâ ®he ceW
efoKeeÙee Lee~ Ùen F&Õej keâe DeeosMe Lee~ (Swmee
DeeosMe keäÙees efoÙee Lee Fmekesâ yeejs ceW nce yeeo ceW
ÛeÛee& keâjWies~) lees peye ueesieeW ves n]pejle cegncceo
keâes n]pejle DeeSMee (jefpe.) keâe efjMlee hesMe
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 65

efkeâÙee lees Deehe (me.) ves Fvkeâej veneR efkeâÙee~
(Deehe ves Kego efjMlee veneR ceebiee Lee~)
l n]pejle cegncceo (me.) keâe efvekeâen n]pejle
DeeSMee (jefpe.) mes nes ieÙee~ Gme meceÙe n]pejle
DeeSMee (jefpe.) keâer DeeÙeg 16 Je<e& keâer Leer~
ceiej n]pejle cegncceo (me.) ves n]pejle DeeSMee
(jefpe.) keâes efyeoe keâj kesâ Deheves Iej veneR ueeS~
n]pejle DeeSMee (jefpe.) efJeJeen kesâ yeeo Yeer leerve
Je<e& lekeâ Deheves ceelee-efhelee kesâ Iej hej ner Leer~
l n]pejle cegncceo (me.) n]pejle DeeSMee
(jefpe.) kesâ efhelee n]pejle Deyeg yekeâj (jefpe.) kesâ
ienjs efce$e Les~ Deewj Dekeämej Gvekesâ Iej DeeÙee
peeÙee keâjles Les~
cesje ØeMve nw keâer Deiej n]pejle cegncceo (me.)
yengle meskeämeer Les lees GvneWves Skeâ peJeeve heeflve keâes
Gme kesâ ceelee efhelee kesâ Iej leerve Je<e& keäÙeeW ÚesÌ[s
jKee~ nesvee lees Ùen ÛeeefnS Lee keâer efJeJeen kesâ
legjble yeeo GvnW efJeoe keâj Iej ues Deeles~ keäÙeeWefkeâ
Iej ceW pees helveer Leer Jen Skeâ yet{er, ceesšer Deewj
GBâÛes keâo keâer ceefnuee Leer~ ceiej Ssmee vee ngDee~
DeeefKej keäÙeeW?
l n]pejle DeeSMee (jefpe.) mes efJeJeen kesâ yeeo
n]pejle cegncceo (me.) ves Deewj 9 efJeJeen GefÛele
keâejCeeW keâer yegefveÙeeo hej efkeâÙes~ Deiej Deehe keâe
Deejeshe nw efkeâ Jen meye meskeäme efkeâ yegefveÙeeo hej Les
lees efheâj yeleeF&S kesâ Gve heeflveÙeeW mes Ì{sj meejer
mebleeves keäÙeeW veneR ngF&? n]pejle Keoerpee (jefpe.)
mes n]pejle cegncceo (me.) keâes Ún mebleeves Leer~
DeLee&le Deehe (me.) ceW keâesF& yeerceejer vee Leer~
(n]pejle cegncceo (me.) Infertile ve Les) Fmeer
lejn Deehe (me.) keâer heeflveÙeeW ceW Skeâ keâes
ÚesÌ[keâj keâesF& Yeer kegâJeebjer vee Leer Deewj kegâÚ kesâ
henues heefle mes mebleeves Yeer Leebr~ DeLee&le Jen Yeer
yeebPe veneR Leebr~ ceiej kesâJeue n]pejle ceejerÙee
(jefpe.) keâes Skeâ heg$e ngDee Deewj efkeâmeer helveer keâes
keâesF& mebleeve ve ngF&~ n]pejle cegncceo (me.) kesâ heg$e
peerefJele vee jnles Les~ ceiej yesšerÙeeB lees peerefJele Leer~
efheâj meye keâes {sj meejer mebleeves keäÙeeW veneR ngF&?
l Deehe cesjs Skeâ Yeer ØeMve keâe Gòej veneR os
mekeâles nes~ n]pejle cegncceo (me.) hej ueieves Jeeues
meejs Deejeshe yesyegefveÙeeo Deewj ieuele nw~ Ùen
`meueceeve jMoer' pewmes ueesieeW ves ueieeS nw efpeve
keâe Kego keâe keâesF& Ûeefj$e veneR nw Deewj efpeve kesâ mej
hej meskeäme keâe Yetle meJeej jnlee nw Deewj efoceeie ceW
Oece& Deewj F&Õej kesâ efJe®æ ]penj Yeje ngDee nw~
l n]pejle cegncceo (me.) hej Ùen Yeer Deejeshe nw
efkeâ, peye Deehe (me.) ves n]pejle DeeSMee (jefpe.)
mes efJeJeen efkeâÙee lees Gvekeâer DeeÙeg kesâJeue 6 Je<e&
Leer~
Ùen Deejeshe Yeer ieuele nw~ Fme Deejeshe keâe
keâejCe Ùen nw keâer Ùen yeele noerme keâer Skeâ
hegmlekeâ ceW efueKeer ngF& nw~ hew]iecyej keâesF& iegveen
Deewj ieuele keâece veneR keâj mekeâlee nw~ keäÙeeWefkeâ
F&Õej Gmekeâe keâoce-keâoce hej ceeie&oMe&ve keâjlee
nw~ pewmes yeeF&yeue ceW hew]iecyej kesâ efKeueeheâ Deiej
kegâÚ efueKee nw lees Jen meÛe veneR nes mekeâlee~ Fmeer
lejn Deiej n]pejle cegncceo (me.) kesâ yeejs ceW
noerme ceW Yeer kegâÚ ieuele efueKee nw lees Jen mener
veneR nes mekeâlee~
l Fmueece Oece& ceW kesâJeue Skeâ ner hegmlekeâ nw
efpemes nce 100³ heefjhetCe&, GefÛele Deewj
efJeMJemeveerÙe keân mekeâles nw Deewj Jen nw heefJe$e
kegâjDeeve~ keäÙeeWefkeâ heefJe$e kegâjDeeve keâes Kego F&Õej
ves DeJeleefjle keâer nw~ Deewj Fme ceW yeoueeJe vee nes
Fme keâer efpeccesoejer Yeer F&Õej ves ueer nw~
l noerme Mejerheâ 99.99³ mener nes mekeâleer nw~
100³ FmeefueS veneR keâer Ùen Skeâ Fvmeeve ves
efueKee nw~ Fvmeeve efkeâlevee Yeer efJeÉeve keäÙeeW vee nes
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 66

Jen F&Õej keâer lejn heefjhetCe& veneR nes mekeâlee~
noerme keâer hegmlekeWâ n]pejle cegncceo (me.) kesâ
efveOeve kesâ 100 Je<e& yeeo efueKeer ieF& nw~ n]pejle
yegKeejer (jn.) Deewj DevÙe efJeÉeveeW ves kegâue 3
ueeKe noermes pecee keâer~ Gve ceW mes lekeâjeryeve
7500 noermeeW keâes GefÛele heeÙee Deewj yeekeâer keâes
jö (Reject) keâj efoÙee~ Ùeeveer GvneWves 2.5³
noermeeW keâes Ûegvee Deewj 97.5³ noermeeW keâes
DemJeerkeâej efkeâÙee~ n]pejle yegKeejer (jn.) yeÌ[s
efJeÉeve Les~ Deehe (jn.) ves pees Ûegvee Jen
99.99³ GefÛele Lee~ 0.1³ keâer pees noerme nw
Ùen Jener noerme nw pees Skeâ ceneve hew]iecyej keâes
Deheceeefvele keâjleer nQ~ 6 Je<e& Jeeueer noerme Gmeer
ceW mes Skeâ nw~
l pees ueesie keânles nw keâer pees yegKeejer ceW efueKee nw
Jener meÛe nw lees Gve mes cesje ØeMve nw keâer n]pejle
DeeSMee (jefpe.) `Fueces-efvemeeye' keâer ceeefnj
(Expert) Leer~ `Fueces-efvemeeye' Fefleneme pewmee
ner Skeâ efJe<eÙe (Subject) nw~ ceiej Fme ceW
JÙeefòeâ keâes npeejes ueesieeW kesâ JebMe Deewj Gve kesâ
hetJe&peeW keâe hetje %eeve neslee nw~ GvnW npeejeW ueesieeW
kesâ veece Gvekesâ hetJe&peeW kesâ meeLe Ùeeo nesles nQ~
Deepe nce n]pejle cegncceo (me.) mes n]pejle
Deeoce (De.me.) lekeâ Gvekesâ JebMe kesâ meYeer ueesieeW
keâe veece peeveles nw, Jen Fmeer `Fueces-efvemeeye' kesâ
keâejCe peeveles nw~
n]pejle DeeSMee (jefpe.) meeefnlÙe ceW Yeer ceeefnj
Leer~ Deehe keâes yengle mes Mesj (Poem) Ùeeo Les~
l 6 meeue keâer DeeÙeg ceW yeÛÛee mketâue ceW henueer
keâ#ee ceW neslee nw Deewj Gmes "erkeâ mes 100 lekeâ
efieveleer efieveves Yeer veneR Deeleer nw~ lees 6 Je<e& keâer
DeeÙeg ceW n]pejle DeeSMee (jefpe.) `Fueces-
efvemeeye' Deewj meeefnlÙe keâer efJeÉeve kewâmes nes ieF&?
keäÙee efJeJeen kesâ yeeo Gve keâes keâesF& šÙegMeve
heÌ{elee Lee? keäÙeeWefkeâ `Fueces-efvemeeye' Ùen n]pejle
cegncceo (me.) ves efkeâmeer keâes veneR heÌ{eÙee~ lees Gve
keâes Ùen %eeve keâneB mes efceuee~
efJeJeen kesâ meceÙe Jen 16 Je<e& Deewj efyeoeF& kesâ
meceÙe 19 Je<e& keâer Leer~ Gvekesâ efhelee n]pejle Deyeg
yekeâj (jefpe.) Fme %eeve ceW ceeefnj (Expert) Les
Deewj GvneWves ner Fmes Deheveer yesšer keâes efmeKeeÙee
Lee~
l n]pejle Deemecee (jefpe.) Ùen n]pejle DeeSMee
(jefpe.) keâer yeÌ[er yenve nQ Deewj Gve mes 10 Je<e&
yeÌ[er Leerb~ n]pejle Deemecee keâe efveOeve 100 Je<e&
keâer DeeÙeg ceW ngDee Gme meceÙe Fmueeceer Je<e& 73
efnpejer Lee~ FmeefueS peye n]pejle cegncceo (me.)
ves 73 Je<e& henues cekeäkeâe mes ceoervee efnpejle
efkeâÙee Gme meceÙe npejle Deemecee (jefpe.) keâer
DeeÙeg 27 Je<e& Leer~ n]pejle DeeSMee (jefpe.)
n]pejle Deemecee (jefpe.) mes 10 Je<e& Úesšer Leer,
FmeefueS Gme meceÙe Deehe keâer DeeÙeg 17 Je<e& ngF&~
l n]pejle meueceeve veoJeer ves Deheveer hegmlekeâ
(efmejles DeeSMee-hespe veb 153) ceW efueKee nw keâer
n]pejle DeeSMee (jefpe.) keâe efveOeve Fmueeceer Je<e&
67 efnpejer ceW ngDee~ Deewj Deehe 40 Je<e& lekeâ
efJeOeJee Leer~ Fve Debkeâes mes Yeer nces helee Ûeuelee nw
keâer efJeOeJee nesles meceÙe Deehe keâer DeeÙeg 27 Je<e&
Leer FmeefueS efJeJeen kesâ meceÙe Deehe keâer DeeÙeg
16 Je<e& Leer~
l Deiej nce npejle DeeSMee (jefpe.) keâe
efJeJeen kesâ meceÙe DeeÙeg 16 Je<e& ceeve Yeer ues lees
leye Yeer Ùen yengle keâce nw~ n]pejle cegncceo (me.)
pees Gme meceÙe 50 Je<e& kesâ Les lees GvneWves Skeâ
16 Je<e& keâer keâvÙee mes efJeJeen keäÙeeW efkeâÙee?
l henueer yeele lees Ùen nw keâer Ùen n]pejle
cegncceo (me.) ves Kego efjMlee veneR ceebiee Lee~
ueesieeW ves Propose efkeâÙee Lee~ otmejer yeele Ùen nw
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 67

keâer meheves ceW Deehe ves pees osKee Jen Skeâ lejn keâe
npejle DeeSMee (jefpe.) kesâ meeLe efJeJeen keâjves
keâe F&Õej keâe DeeosMe Lee~ pees Deehe šeue ve mekesâ~
l F&Õej ves Skeâ 16 Je<e& keâer keâvÙee keâe 50
Je<e& kesâ hew]iecyej kesâ meeLe efJeJeen keâjves keâe
DeeosMe keäÙeeW efoÙee Lee?
yeÛÛee 3
l Je<e& keâer DeeÙeg ceW Jr. KG.
5 Je<e& keâer DeeÙeg ceW 1 Std.
15 Je<e& keâer DeeÙeg ceW 10 Std
17 Je<e& keâer DeeÙeg ceW XII Std.
21 Je<e& keâer DeeÙeg ceW Graduate.
24 Je<e& keâer DeeÙeg ceW Post Graduate
27 Je<e& keâer DeeÙeg ceW Ph.D heeme keâj mekeâlee nw~
n]pejle DeeSMee (jefpe.) ves 16 Je<e& keâer DeeÙeg mes
27 Je<e& keâer DeeÙeg lekeâ n]pejle cegncceo (me.)
keâes DeÛÚer lejn heÌ{e~ Deewj efheâj n]pejle cegncceo
(me.) kesâ efveOeve kesâ yeeo Yeer 40 Je<e& lekeâ n]pejle
cegncceo (me.) keâer Skeâ Skeâ yeele ueesieeW keâes
yeleeleer jner~ Fme lejn efveOeve kesâ yeeo Yeer n]pejle
cegncceo (me.) kesâ efove jele keâe peerJeve Deieues
40 Je<e& lekeâ ueesieeW kesâ meeceves peerefJele Lee~
l pees kegâÚ Fmueece Oece& kesâ noerme keâer efkeâleeyeeW
ceW efueKee nw~ Gme keâe 30 ØeefleMele efMe#ee
efJeÉeveeW keâes n]pejle DeeSMee (jefpe.) mes efceueer nw~
Fmeer keâejCe F&Õej ves n]pejle DeeSMee (jefpe.) keâe
keâce DeeÙeg ceW n]pejle cegncceo (me.) mes efJeJeen
keâje efoÙee~

Ph.D keâjves kesâ yeeo Jen peerJeve Yej efkeâmeer Yeer
efJeÅeeueÙe ceW kegâMeue lejerkesâ mes Úe$eeW keâes efMe#ee os
mekeâlee nw~
l pees yeeles 15 mes 27 Je<e& keâer DeeÙeg ceW meerKeer
peeleer nw, Jen 40 Je<e& yeeo 67 Je<e& keâer DeeÙeg ceW
Yeer DeÛÚer lejn Ùeeo jnleer nw Deewj efkeâmeer keâes
efmeKeeF& pee mekeâleer nw~ keäÙeeWefkeâ keâce DeeÙeg ceW
ceefmle<keâ ceW Ùeeo jKeves keâer #ecelee DeefOekeâ nesleer
nw~
Deiej keâesF& 45 Je<e& keâer DeeÙeg ceW keâesF& yeele Ùeeo
keâjves keâe ØeÙeeme keâjs lees vee lees Jen DeÛÚer lejn
Ùeeo nesiee Deewj vee 40 Je<e& yeeo DeLee&le 85
Je<e& keâer DeeÙeg ceW Jen efkeâmeer keâes Gme keâer efMe#ee os
mekeâlee nw~
Fmeer keâejCe
l F&MJej ves Skeâ 16 meeue keâer
Úe$ee (n]pejle DeeSMee (jefpe.)) keâe oeKeuee
efJeÕeefJeÅeeueÙe (n]pejle cegncceo (me.)) kesâ heeme
keâj efoÙee~
l ceewueevee ceesncceo heâe®Ke Keeve ves Deheveer
hegmlekeâ (n]pejle DeeSMee keâer Meeoer Deewj Demeue
Gcej) ceW Fme yeele keâe hekeäkeâe meyetle efoÙee nw keâer
n]pejle DeeSMee (jefpe.) keâer DeeÙeg efJeJeen kesâ
meceÙe 16 Je<e& keâer Leer~
(Firdaus Publication. 1781, Hauz
Suiwalan, New Delhi-110002)
l n]pejle cegncceo (me.) hej Ùen Yeer Deejeshe nw
keâer GvneWves DeÛeevekeâ Deheves ceBgn yeesues yesšs
n]pejle pewo (jefpe.) keâer helveer n]pejle pewveye
(jefpe.) keâes osKee~ pees Gvekeâes yengle DeÛÚer ueieer~
FmeefueS pewo (jefpe.) ves Deheveer heeflve keâes leueekeâ
os efoÙee Deewj n]pejle cegncceo (me.) ves Gvemes
efJeJeen keâj efueÙee~
l Ùen Deejeshe Yeer ieuele nw~ Fme kesâ keâejCe
efvecveefueefKele nw~
n]pejle pewveye
l (jefpe.) n]pejle cegncceo (me.)
kesâ hegâheäheâer keâer ueÌ[keâer Leer~ peye n]pejle cegncceo
(me.) 20 Je<e& kesâ Les lees Jen hewoe ngF& Leer~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 68

l n]pejle pewveye (jefpe.) n]pejle cegncceo (me.)
kesâ meeceves ner Kesueerketâoer Deewj peJeeve ngF&~
n]pejle cegncceo
l (me.) kesâ Skeâ iegueece Les
efpevekeâe veece n]pejle pewo (jefpe.) Lee~ Ùen
yeÛeheve mes ner Deehekesâ heeme Les~ n]pejle cegncceo
(me.) ves Gvekeâes Dee]peeo keâj kesâ Dehevee yesše
yeveeÙee Lee~ peye oesveeW peJeeve ngS lees n]pejle
cegncceo (me.) ves Kego oesveeW keâe efJeJeen keâj
efoÙee~ Deiej n]pejle pewveye (jefpe.) n]pejle
cegncceo (me.) keâes yengle hemebo nesleer lees Jen Kego
Dehevee efJeJeen keâjles vee kesâ n]pejle pewo (jefpe.)
keâe~)
l n]pejle pewveye (jefpe.) meye mes mecceeefvele Deewj
n]pejle cegncceo (me.) kesâ JebMe mes Leerb Deewj
iegueeceeW keâes meye mes veerÛe peeefle mecePee peelee Lee~
FmeefueS n]pejle pewveye (jefpe.) Deewj n]pejle pewo
(jefpe.) kesâ yeerÛe ncesMee leveeJe jnlee Lee~ Deewj
DeeefKejkeâej n]pejle pewo (jefpe.) ves n]pejle
pewveye (jefpe.) keâes leueekeâ os efoÙee~
l Dejye osMe ceW Skeâ hejbheje jner efkeâ Jen cegbn
yeesues yesšs keâes Yeer Deheves meies yesšs pewmee mecePeles
Les~ yesšs kesâ efhelee kesâ mLeeve hej Dehevee veece
ueieeles Deewj Gme keâes Yeer meies yesšs pewmee efJejemele
ceW efnmmee osles~
F&MJej keâes
l Ùen meye efjJeepe veehemebo nw~
Fvmeeve Deheveer cepeea mes vee Deheves meies yesše-yesšer
keâes Deheveer peeÙeoeo mes yesoKeue keâj mekeâlee nw
Deewj vee efkeâmeer iewj keâes yesše-yesšer yevee keâj
Deheveer efJejemele ceW efnmmee os mekeâlee nw~
Meeoer yÙeen
l kesâ efueS pees efjMles peeS]pe nw Jen
Yeer cegbn yeesuee yesše-yesšer yeveeves mes vee]peeSpe
veneR nes peeSbies~
cegbn yeesues
l efjMleeW keâe keâesF& cenlJe veneR nw~
meceepe kesâ ceve ceW Fme yeele keâes ce]peyetleer mes
yew"eves kesâ efueS F&MJej ves n]pejle pewveye (jefpe.)
Deewj n]pejle cegncceo (me.) keâe efJeJeen keâje
efoÙee~ Jejvee yesšs keâer helveer (DeLee&le Deheveer yent)
mes efhelee efJeJeen veneR keâj mekeâlee nw~
l n]pejle cegncceo (me.) kesâ yeejn efJeJeen ceW mes
Ùener Skeâ efJeJeen nw pees Oejleer hej veneR ngDee
yeefukeâ mJeie& ceW ngDee~ pewmes n]pejle Deeoce
(De.me.) Deewj n]pejle nJJee (De.me.) keâe efvekeâen
Kego F&MJej ves efkeâÙee Lee Gmeer lejn n]pejle
cegncceo (me.) Deewj n]pejle pewveye (jefpe.) keâe
efvekeâen Yeer Kego F&MJej ves efkeâÙee Lee~ Fme efJeJeen
keâe JeCe&ve kegâjDeeve ceW Fme Øekeâej nw~
Ss veyeer, Ùeeo keâjeW Jen DeJemej peye legce Gme
JÙeefòeâ mes keân jns Les efpemehej Deuueen ves Deewj
legceves Ghekeâej efkeâÙee Lee efkeâ Deheveer heeflve keâes ve
ÚesÌ[ Deewj Deuueen mes [j~'' Gme meceÙe legce
Deheves efoue ceW Ùen yeele efÚheeS ngS Les efpemes
Deuueen Keesuevee Ûeenlee Lee~ legce ueesieeW mes Ì[j
jns Les * neBueeefkeâ Deuueen Fmekeâe pÙeeoe nkeâ
jKelee nw efkeâ legce Gmemes Ì[jeW~ efheâj peye pewo ves
Gmes leueekeâ os efoÙee lees nceves Gme keâe legcemes
efJeJeen keâj efoÙee leeefkeâ F&ceeveJeeueeW hej Deheves
cegBnyeesues yesšes keâer heeflveÙeeW kesâ ceeceues ceW keâesF&
lebieer ve jns~ (heefJe$e kegâjDeeve, 33:37)
( * peye Deehe keâes helee Ûeuee keâer leueekeâ kesâ yeeo
Deuueen leDeeuee n]pejle pewveye mes Deehe keâe
efJeJeen keâjves keâe Fjeoe jKeles nw lees Deehe Ì[j
ieS keâer ueesie keäÙee keânWies Deewj Ùen yeÌ[er yeoveeceer
Jeeueer yeele nesieer~ Deehe Ûeenles Les keâer leueekeâ vee
nes Deewj Deuueen Ûeenlee Lee keâer Ùen ØeLee Deehe
kesâ peefjS štšs~ Deewj Jener ngDee pees Deuueen
Ûeenlee Lee~)
n]pejle pewveye
l (jefpe.) keâes Gvekesâ Iej ceW pees
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 69

DeÛeevekeâ osKeves keâer yeele nw lees Ùen Yeer yeele
ieuele nw~ Gmekesâ keâejCe efvecveefueefKele nw~
l F&MJej ves heefJe$e kegâjDeeve ceW DeeosMe efoÙee nw
efkeâ efkeâmeer kesâ Iej ceW yeiewj meueece efkeâS Deewj
yeiewj Devegceefle efueS cele oeefKeue nes~
(heefJe$e kegâjDeeve 24: 26-27)
l n]pejle cegncceo (me.) ves keâne nw efkeâ, Deheveer
ceeB kesâ keâcejs ceW peevee nes leye Yeer yeenj mes
F]pee]pele uees Gmekesâ yeeo ner Deboj oeefKeue nes~
(Fceece ceefuekeâ, cegvleKeye DeyeJeeye Vol-Hadis-
No.754)
l n]pejle cegncceo (me.) ves keâne peye efkeâmeer kesâ
Iej peevee lees efyeukegâue ojJeepes kesâ meeceves cele
KeÌ[s neskeâj meueece keâjes Ùee Fpee]pele ceebiees
yeefukeâ ojJeepes mes nškeâj KeÌ[s nes leeefkeâ Deiej
keâesF& ceefnuee yeiewj heox kesâ Yeer Éej Keesues lees
Deehe Gmes vee osKe mekeâes~
(Deyeg oeTo, cegvleKeye DeyeJeeye Vol 1-Hadis-
No.753)
l F&MJej ves heefJe$e kegâjDeeve ceW keâne nw keâer F&Õej
keâes Ùen yeele meKle veehemebo nw keâer keâesF& otmejeW
keâes lees GheosMe os Deewj Kego Gme hej Deceue vee
keâjW~ (heefJe$e kegâjDeeve 61:3) lees pees n]pejle
cegncceo (me.) otmejeW keâes GheosMe osles Les, Jen
henues Kego Deceue keâjles Les~
l lees efkeâmeer ceefnuee keâes Gme kesâ Iej ceW n]pejle
cegncceo (me.) keâe DeÛeevekeâ osKeves keâe meJeeue
ner hewoe veneR neslee~ Deewj n]pejle pewveye (jefpe.)
keâes n]pejle cegncceo (me.) Gvekeâer hewoeFMe mes
osKe jns Les~ lees DeÛeevekeâ hemebo keâjves keâe ØeMve
keâne neslee nw~ Deewj n]pejle cegncceo (me.) ves ner
Gvekeâe henuee efJeJeen n]pejle pewo (jefpe.) mes
keâjeÙee Lee~ Deiej Deehe Ûeenles lees henues ner Gve
mes efJeJeen keâj uesles~
lees n]pejle
l cegncceo (me.) hej Ùen Deejeshe Yeer
ogMceveeW ves ueieeÙee ngDee nw~ pees Deehe (me.) keâes
yeoveece keâjvee Ûeenles nw~
Deehe (me.) kesâ kegâÚ efJeJeen kesâ keâejCe
l n]pejle Gcces meuecee (jefpe.) Deewj Gvekesâ heefle
cekeäkeâe ceW ÙeeleveeSb menles menles lebie DeeieS Les~
FmeefueS ceoervee mLeeveeblejCe keâjvee Ûeene Deewj
ceoervee peeves kesâ efueS Deheves Iej mes efvekeâue ieS~
jemles ceW n]pejle Gcces meuecee (jefpe.) kesâ keâyeerues
ves jeskeâ efueÙee Deewj Gvekesâ heefle mes keâne efkeâ Deiej
Deehe peevee Ûeenles nes lees peeDees ceiej nceejs
keâyeerues keâer ueÌ[keâer keâes ceoervee veneR ues pee mekeâles
nes~ Gve ueesieeW ves n]pejle Gcces meuecee (jefpe.)
Deewj Gvekesâ otOe heerles yeÛÛes keâes jeskeâ efueÙee~ Deewj
Gvekesâ heefle jesles ngS ceoervee Ûeues ieS~
l peye Gvekesâ heefle kesâ keâyeerues JeeueeW keâes Fme
Iešvee keâe meceeÛeej efceuee lees Jen yengle ›eâesefOele
ngS Deewj GvneWves keâne keâer Deiej ueÌ[keâer legcnejer
nw lees Gme kesâ ieeso ceW pees yeÛÛee nw Gme hej efhelee
keâe pÙeeoe nkeâ nw Fme efueS Jen nceejs keâyeerues ceW
jnsiee~ Deewj Jen yeÛÛee Úerve keâj ues ieS~
l n]pejle Gcces meuecee (jefpe.) ves peye heefle Deewj
yeÛÛee oesveeW Kees efoÙee lees nj efove efpeme mLeeve hej
Jen heefle mes Deueie ngF& Leer Gmeer peien hej Deekeâj
megyen mes Meece lekeâ jesleer jnleer~ Ssmee Skeâ Je<e& lekeâ
ngDee~ DeeefKej keâej efkeâmeer keâes oÙee Dee ieF& Deewj
GvneWves Gcces meuecee (jefpe.) keâes yeÛÛee ueewše efoÙee
Deewj ceoervee peeves keâer Devegceefle os oer~
l n]pejle Gcces meuecee (jefpe.) ves Dekesâues
400 Km keâe meheâj hewoue leÙe efkeâÙee Deewj
ceoervee hengBÛeer Deewj Deheves heefle kesâ meeLe jnves
ueieer~ ceiej Deehe ves ceoervee ceW DeYeer Skeâ Je<e& Yeer
vee efyeleeÙee Lee efkeâ Deehe efJeOeJee nes ieF&~ ogMceveeW
ves ceoervee JeeueeW keâes Iesj jKee Lee~ ueesie meeceeve
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 70

yesÛeves otmejs Menj ceW veneR pee hee jns Les~ FmeefueS
ueesieeW keâer DeeefLe&keâ efmLeefle yengle Kejeye Leer~ Ssmes
meceÙe Skeâ efJeOeJee Deewj Gme kesâ yeÛÛes keâes keâesF&
efkeâleves efove meneje oslee~
l Deiej yeiewj efJeJeen efkeâS n]pejle cegncceo
(me.) GvnW meneje osles lees Skeâ Deewj Deejeshe Deehe
(me.) hej ueielee~ n]pejle Gcces meuecee (jefpe.)
keâes Skeâ mevceeveveerÙe peerJeve keâe DeJemej osves kesâ
efueS Deehe (me.) ves Gve mes efJeJeen keâj efueÙee~
l Gcces nyeeryee Ùen Deyeg megheâÙeeve keâer yesšer Leer~
Deyeg megheâÙeeve Ùen cekeäkeâe kesâ yeÌ[s mejoej Les Deewj
jepee pewmes Les~ Deehe cegmeueceeveeW kesâ keâój ogMceve
Les~ cekeäkeâe JeeueeW kesâ cegmeueceeveeW mes efpeleves Ùegæ
ngS Gve meyekesâ DeyegmegefheâÙeeve ner mesveeheefle Les~
peye Deehe keâer yesšer cegmeueceeve ngF& lees Gme hej
cegmeeryeleeW keâe heneÌ[ štš heÌ[e~ ueeÛeej neskeâj
Jen Deheves heefle Gyesoguuee Fyves peenMe kesâ meeLe
nyeMee (Euthopia) pees kesâ meToer Dejye mes
mecegõ heej Deøeâerkeâe ceW nw JeneB Ûeueer ieF&~ DeYeer
kegâÚ efove iegpejs Les keâer Deehe kesâ heleer keâe osneble
nes ieÙee~ cekeäkeâe keâer jepe kegâceejer Deøeâerkeâe ceW
yesmeneje Deewj ueeÛeej nes ieF&~ cekeäkeâe ueewšes lees
yeehe peeve keâe ogMceve~ Deøeâerkeâe ceW vee keâesF& peeve
henÛeeve vee keâesF& jes]peer jesšer keâe meneje~ Deeies
Mesj heerÚs KeeF& Jeeueer neuele Leer Deehe keâer~ Ssmes
ceW n]pejle cegncceo (me.) ves Deehe keâes meneje
efoÙee~ Deewj Deehe mes efJeJeen keâj efueÙee~
l Fme lejn Deehe (me.) ves efpeleves efJeJeen efkeâS
Gve keâe kegâÚ vee kegâÚ GösMÙe Lee~ kegâÚ
cenlJehetCe& keâejCe Les pees nes mekeâlee nw nce mecePe
heeSB Deewj nes mekeâlee nw Jen nceejer mecePe mes
yeenj nes~ keäÙeeWefkeâ nce 21 Jeer Meleeyoer ceW jnles
nw Deewj Ùen 7 Jeer Meleeyoer keâer yeele nw~ Gme
meceÙe kesâ meeceeefpekeâ efmLeefle, jerefleefjJeepe, ueesieeW
keâer ce]peyetefjÙeeb, meeceeefpekeâ megjef#elee, FlÙeeefo
keâe Fme meceÙe nce hetjer lejn Devegceeve veneR ueiee
mekeâles nw~
kesâJeue Skeâ yeele Ùeeo jefKeS keâer Skeâ JÙeefòeâ heehe
keâjles ngS hew]iecyej veneR jn mekeâlee~ Jen heeheer
nesiee Ùee hew]iecyej~ oesveeW Skeâ meeLe keâYeer veneR~
n]pejle cegncceo (me.) Skeâ meÛÛes hew]iecyej Les Deewj
Deehe (me.) ves keâYeer keâesF& ieuele keâece veneR
efkeâÙee~
l peÙehegj kesâ jepee ceeve efmebie ves yeejn efJeJeen
efkeâÙes Les~ Deewj Gve meye keâes Skeâ meeLe jKevee Gve
kesâ efueS jepÙe Ûeueeves mes DeefOekeâ keâef"ve Lee~
ceiej jepÙe ceW Skeâlee Deewj megjef#elelee kesâ efueS
GvnW Úesšs-Úesšs mejoejeW mes oesmleer pe®jer Leer~
FmeefueS meye keâer yesefšÙeeW mes efJeJeen efkeâÙee Deewj
jepÙe ceW Meebefle yeveeves ceW meheâue jnW~
l Gve kesâ jepe ceW Meebefle lees nes ieF& ceiej Iej ceW
Meebefle yeveeS jKevee Gve kesâ efueS yengle keâef"ve
Lee~ FmeefueS peye Yeer keâesF& jeveer Skeâ Meyo Yeer
cegbn mes efvekeâeueleer Skeâ cegvMeer Gmes efueKelee
jnlee~ Deewj Deiej Gme jeveer ves keâesF& ieuele yeele
keân oer lees ob[ kesâ leewj hej Gmes kegâÚ Devee]pe
Ûekeäkeâer Ûeuee keâj heermeves heÌ[les~ Iej ceW Deiej oes
jeefveÙeeb ueÌ[ heÌ[er lees Gve kesâ keâyeerues Yeer ueÌ[
heÌ[les~
FmeefueS
l vee kesâJeue ceeve efmebie kesâ efueS yeefukeâ
nj JÙeefòeâ kesâ efueS oes heeflveÙeeW kesâ yeerÛe Meebefle
yeveeÙes jKevee Deewj vÙeeÙe keâjvee yengle cegefMkeâue
nw~ Deewj Fme ceW Deevebo mes DeefOekeâ hejsMeeveer nw~
FmeefueS pees hew]iecyej Yeer Ssmee keâjlee nw efkeâmeer
Keeme GösMÙe mes ner keâjlee nw~
peÙehegj ceW Deecesj efkeâues (Amer Fort) ceW Deepe
Yeer yeejn jeefveÙeeW kesâ cenue ceewpeto nw~ Deehe peye
Yeer peÙehegj peeSB Fme Sseflenemeerkeâ Menj kesâ efkeâueeW
keâes pe®j osKes~
************
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 71

n
p
e
jle
ce
gn
c
c
eo
(m
e.
)k
e‚
eDe
e
Ke
je
r
he
wi
e
e
cec
e
e
ve
J
ep
e
ee
fl
e
ke
s‚
ve
ec
e
n]pejle cegncceo (me.) ves Deheves DeeKejer npe kesâ keâer efÛeblee keâjvee~ Gve keâes Jener efKeueeJe pees legce
DeJemej hej pees GheosMe ueesieeW keâes efoÙee Lee Keeles nes~ Gve keâes Jener henveeDeeW pees legce henveles
Gmekesâ cegKÙe DebMe Fme Øekeâej nw~ nes~
l F&MJej Skeâ nw~ Deewj Gme kesâ DeueeJee keâesF& l cegmeueceeve nesves kesâ henues keâer meejer ogMceveer
hetpeves kesâ ueeÙekeâ veneR~ Gme keâe keâesF& meeLeer veneR~ keâes ceQ Kelce keâjlee ntB~ cesjs keâyeerues ves pees Skeâ
F&MJej ves Dehevee JeÛeve hetje efkeâÙee~ kesâJeue Gme ves nlÙee keâe yeouee uesvee yeekeâer nw Gme keâes ceQ #ecee
ner meYeer DeOeeefce&keâ MeefòeâÙeeW keâes hejeefpele efkeâÙee~ keâjlee ntB~
(Deewj Fmueece Oece& keâes hewâuee efoÙee~)
cegmeueceeve
l nesves kesâ henues pees yÙee]pe
ueesieeW! F&MJej
l ves legce meye keâes Skeâ Œeer Deewj (Interest on Money) keâe uesvee osvee Lee Jen
Skeâ heg®<e mes pevce efoÙee~ Deewj legcnW Deueie- ceQ ceeheâ keâjlee ntB~ cesjs ÛeeÛee n]pejle Deyyeeme ves
Deueie mecegoeÙe Deewj keâyeerueeW ceW yeeBš efoÙee, pees keâpe& efoÙee nw, Gmekeâe meeje meto (yÙee]pe) ceW
leeefkeâ legce henÛeeves peeDees~ legce ceW meye mes ceeheâ keâjlee ntB (Deye vee keâesF& yÙeepe ues vee os~)
DeefOekeâ DeeojCeerÙe Jen nw pees meye mes DeefOekeâ
F&MJej mes Ì[jves Jeeuee neW~ vee keâesF& Dejye iewj l ueesieeW! Deuueen ves nj nkeâoej keâe nkeâ leÙe
Dejye mes ceneve nw~ vee keâesF& iewj Dejye efkeâmeer keâj efoÙee nw~ Deye keâesF& efkeâmeer Jeeefjme kesâ efueS
Dejyeer JÙeefòeâ mes ceneve nw~ vee keâesF& ieesje JÙeefòeâ JemeerÙele vee keâjW~
efkeâmeer keâeues mes ceneve nw vee keâesF& keâeuee JÙeefòeâ (DeLee&le peeÙeoeo ceW heefjJeej kesâ efkeâmeer meomÙe
efkeâmeer ieesjs mes ceneve nw~ (DeLee&le peele-heele keâe keâes efkeâlevee efnmmee efceuesiee Ùen F&MJej ves heefJe$e
keâesF& YesoYeeJe veneR) cenevelee kesâJeue F&MJej mes kegâjDeeve ceW DeJeleefjle keâj efoÙee nw~ Deye Dehever
Ì[jves Deewj DeeÛejCe keâer heefJe$elee hej efveYe&j nQ~ cepeea mes keâesF& cejles meceÙe efkeâmeer keâe efnmmee keâce
Ùee DeefOekeâ vee keâjW~)
l ueesieeW! Deepe keâe (npe keâe) efove, Ùen (npe
keâe) cenervee Deewj Ùen cekeäkeâe Menj efpeme lejn yeÛÛee Gmeer
l keâe efpeme kesâ efyemlej (Iej ceW) hewoe
DeeojCeerÙe nw Gmeer lejn legce ueesie keâer peeve, ngDee~ JÙeefYeÛeej keâjves JeeueeW keâe ob[ helLej mes
ceeue Deewj (Fp]pele) mecceeve Skeâ otmejs kesâ efueS ceejvee nw~ vÙeeÙe Deuueen kesâ ÙeneB nesiee~ pees keâesF&
DeeojCeerÙe nw~ (DeLee&le keâesF& Skeâ otmejs kesâ peeve Deheves Keeveoeve kesâ yeejs ceW Pet" yeesuesiee Gmehej
ceeue Deewj mecceeve keâes vegkeâmeeve vee heng@ÛeeS) Deuueen keâer ueevele nw~
ueesieeW! cesjs
l yeeo iegcejen vee nes peevee~ vee pees keâpe&
l ues Gmes Jeeheme keâjW~
Skeâ otmejs mes Ùegæ keâjvee~ meejs cegmeueceeve l keâesF& Ûeer]pe Deiej legce kegâÚ meceÙe kesâ efueS
Deeheme ceW YeeF&-YeeF& nQ~ Deheves oemeeW (iegueeceeW) GOeej uees lees Jeeheme keâjes~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 72

Ghenej uees
l lees efoÙee Yeer keâjes~
Deiej efkeâmeer
l keâer ieejbšer uees lees Dehevee Jeeoe
hetje keâjes~ (Gme efkeâ lejheâ mes pegcee&vee Yejes)
yeuehetJe&keâ
l efkeâmeer mes keâesF& Jemleg vee ues~
Deheves Deehe
l mes Deewj otmejeW kesâ meeLe DevÙeeÙe
vee keâjes~
l Deiej Skeâ yeometjle nyMeer Yeer legcneje
Meemekeâ yevee efoÙee peeS Deewj Deiej Jen F&MJej
kesâ DeeosMe kesâ efJe®æ Dee%ee vee os lees Gmekeâe
DeeosMe ceevevee legce meye kesâ efueS DeefveJeeÙe& nw~
l Deye cesjs yeeo keâesF& hewiecyej veneR DeeSsiee~
Deewj legce Debeflece Gccele (mecegoeÙe) nes~
l helveer kesâ efueS Ùen peeÙepe veneR kesâ heleer kesâ
yeiewj Devegceefle kesâ Jen Gme keâe ceeue efkeâmeer keâes
os~
l heefle keâe helveer hej Deewj helveer keâe heefle hej
kegâÚ DeefOekeâej (keâle&JÙe) nw~ helveer keâe Ùen
keâle&JÙe nw keâer Jen JÙeefYeÛeej vee keâjW Deewj Ssmes
JÙeefòeâ keâes Iej vee Deeves os efpemes Gmekeâe heefle
hemebo veneR keâjlee nw~
l Deiej helveer JÙeefYeÛeej keâjs lees nukeâe ob[ oes
ÙeneB lekeâ keâer Jen megOej peeS~ Gmekesâ yeeo Gme
mes DeÛÚe JÙeJenej keâjes~ DeÛÚe efKeueeDees
efheueeDees, keäÙeeWefkeâ Jen legce hej efveYe&j nw~ heefle
helveer keâe Meejerefjkeâ mebyeOe F&MJej keâe veece uesves
kesâ yeeo (efJeJeen kesâ yeeo) ner peeS]pe neslee nw~
FmeefueS heefle helveer keâes Deheves JewJeeefnkeâ peerJeve
ceW F&MJej kesâ DeeosMe keâe KÙeeue jKevee ÛeeefnS~
l Deye DehejeOeer Kego Deheves DehejeOe keâe oC[
Yeessiesiee~ Deye vee yeehe kesâ DehejeOe keâe ob[ yesšs
keâes efceuesiee Deewj vee yesšs kesâ DehejeOe keâe ob[
yeehe keâes~
Deehe (me.) ves keâne ‘‘Ss ueesieeW! leerve yeeleW
l
¢oÙe keâes heekeâ meeheâ jKeleer nw (Deehemeer PeieÌ[s-
heâmeeo keâes veneR nesves osleer)
1) keâesF& Yeer keâeÙe& keâe GösMÙe Megæ nes~
(Deeceeue ceW FKeueeme)
2) ncesMee meye kesâ efnle kesâ keâeÙe& keâjes~
(oerveer YeeF&ÙeeW keâer KewjKJeener)
3) Deeheme ceW menceleer yeveeS jKeeW~
(Fefòeoeo yeveeS jKees~)
l ueesieeW cenerveeW keâes Deeies heerÚs cele keâjes~
(DeLee&le meeue kesâ yeejn cenerves nw~ FvnW ncesMee
12 cenerves jKeeW~ kegâÚ efove Ùee cenerves peesÌ[ keâj
Lunar cenerves keâes Solar calender kesâ meeLe ve
efceueeDees~ )
l ueesieeW F&MJej keâe DeeosMe ceQves legce ueesieeW lekeâ
hengBÛee efoÙee~ ceQ legce ueesieeW kesâ yeerÛe oes Ûeerpes
Úes[s pee jne ntB~ Deiej legce Gve oesveeW keâes hekeâÌ[s
jnesies~ lees keâYeer iegcejen veneR nesies~ Jen oesveeW
Ûeer]pe nw~ Deuueen keâer efkeâleeye (heefJe$e kegâjDeeve)
Deewj cesjerr megVele (cesjs peerves keâe lejerkeâe)
l ueesieeW Deheves ceeefuekeâ keâer ØeMebmee keâjes~ heeBÛe
meceÙe vecee]pe heÌ{es~ cenerves Yej GheJeeme (jes]pee)
jKees~ pekeâele (oeve) oes~ npe efkeâÙee keâjes~ Deheves
Meemekeâ keâer Dee%ee ceeveeW~ Ssmee keâjesies lees legce
mJeie& Øeehle keâjesies~
l Ss ueesieeW! pees ÙeneB cesjer yeele megve jns nw~ Jen
cesjer yeele Gve ueesieeW lekeâ hengBÛee os pees ÙeneB veneR
nw~ nes mekeâlee nw efkeâ keâesF& pees GheefmLele veneR nw
Jen legce mes DeefOekeâ mecePeves Deewj Ùeeo jKeves
Jeeuee nw~ (Kegleyee npepeelegue efJeoe)
************
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 73

D
e
e
fi
v
ek
e‚
ej
nm
Ÿ
ek
e
‰Ÿ
e
ew?
n
l Deefive keâes mecePeves kesâ efueS nce henues heefJe$e l Deefive Jen Fvmeeve nw pees F&MJej keâer ØeeLe&vee
JesoeW kesâ MueeskeâeW keâe DeOÙeÙeve keâjWies~ efheâj heefJe$e keâjves JeeueeW mes ØemeVe nesles nw~
kegâjDeeve kesâ DeeÙeleeW keâe DeOÙeÙeve keâjWies Deewj ($e+iJeso 1-31-15)
Fme jnmÙe keâes peeveves keâe ØeÙeeme keâjWies keâer Deefive keâes
l kesâJeue efJeÉeve henÛeeve heeSWies~
Deefive keâewve nQ? ($e+iJeso 10-71-3)
heefJe$e JesoeW kesâ Mueeskeâ l %eeve cebLeve mes Deefive keâe jnmÙe Keguesiee~ Deewj
nce heefJe$e JesoeW kesâ efvecveefueefKele Mueeskeâ keâe Fmeer hej legcnejer cegefòeâ efveYe&j nw~ Deefive keâes ceeve
DeOÙeÙeve keâjles nw~ keâj ner Deehe ueesie efJeÕe kesâ mejoej (Fceece)
yeveesies~ ($e+iJeso 1-31-15)
$e+iJeso keâe
l henuee Mueeskeâ nw efkeâ,
l Deefive kesâ jnmÙe keâe MeesOe ce®le ieCe (DeLee&le
‘‘meejer ØeMebmee Deewj ØeeLe&vee Deefive kesâ efueS nw~’’ jsefiemleeve kesâ ueesie) keâjWies~ ($e+iJeso 3-3-5)
($e+iJeso 1:1:1)
l peye Debeflece ceMeeue (heefJe$e kegâjDeeve) keâes
Dees Deefive!
l Deehe ner ueesieeW keâer ceveeskeâecevee henueer ceMeeue (heefJe$e Jeso) hej jKee peeSiee lees
keâes hetjer keâjles nes~ Deehe ner ØeeLe&vee kesâ ÙeesiÙe nes~ ner Deefive keâe jnmÙe Keguesiee~ ($e+iJeso 3-29-3)
Deehe ner efJe<Ceg, yeÇcne Deewj ye=nmheleer nes~
($e+iJeso 2-1-3) heefJe$e kegâjDeeve keâer DeeÙeleW:-

efce$e, Jee®ve,
l Deefive, ieg®, Ùeece, JeeÙeg Ùen
Skeâ ner Meefòeâ kesâ veece nw~ efJeÉeve Skeâ F&MJej keâes
Gme kesâ efJeMes<ele: kesâ DeeOeej hej Deueie-Deueie
veece mes hegkeâejles nw~ ($e+iJeso 10-114-5)
Thej efueKes ngS Mueeskeâ Ùen mhe° keâjles nw efkeâ
Deefive Ùen F&MJej keâe ner Skeâ veece nw, pees Gme
keâer efJeMes<elee kesâ Devegmeej nw~
heefJe$e kegâjDeeve keâer henueer DeeÙele (henuee heo)
nw efkeâ, ‘‘meejer ØeMebmee Skeâ F&MJej kesâ efueS nw pees
meejs yeÇcneb[ keâe ceeefuekeâ nw~’’(heefJe$e kegâjDeeve 1:1)
l ‘‘n]pejle F&mee ves keâne, Ss yeveer FœejeF&ue
(Ùentoer mecegoeÙe)~ ceQ Skeâ hew]iecyej kesâ cesjs yeeo
Deeves keâer KegMeKeyejer oslee ntB efpemekeâe veece
Denceo nw~’’ (heefJe$e kegâjDeeve 61:6)

Deye nce heefJe$e JesoeW kesâ kegâÚ Deewj Mueeskeâ keâe
DeOÙeÙeve keâjles nw~
‘‘nce ves Deefive
l keâes otle Ûegvee nw~’’
($e+iJeso 1-12-1)
l ‘‘Deesn Deefive! ceveg ves Deehe keâes hew]iecyej kesâ
®he ceW mJeerkeâej efkeâÙee nw~’’ ($e+iJeso 1-13-4)
l ‘‘cegncceo efkeâmeer heg®<e kesâ efhelee veneR nw Deewj
Jen DeeKejer hew]iecyej nw~’’ (heefJe$e kegâjDeeve
33:40)
l ‘‘Ss cegncceo! peuoer ner nce (F&MJej) legce keâes
cenceto keâer heoJeer oWies~’’ (heefJe$e kegâjDeeve 17:79)
F&MJej heefJe$e
l kegâjDeeve ceW keânlee nw,
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 74

‘‘nceves nj peeveoej keâes heeveer mes hewoe efkeâÙee Ss Deefive

nw~’’ (heefJe$e kegâjDeeve, 21:30)
l npejle cegncceo (me.) ves keâne efkeâ Deiej
npejle cetmee Yeer Deepe efpeJeerle nesles lees cegPes
hew]iecyej ceeves yeiewj Gve keâes Yeer cegefòeâ vee efceueleer~
(eflejefcepeer 141-3 Denceo 338-4)
kegâjDeeve
l keâer Fve DeeÙeleeW ceW pees yeele nce keâes
Ùeeo jKevee nw Jen Ùen nw keâer Skeâ ner ceneheg®<e
keâes F&MJej ves leerve veece mes Ùeeo efkeâÙee~ Denceo,
cegncceo Deewj cenceto~
Denceo, Ùen n]pejle cegncceo (me.) keâe Oejleer
hej pevce mes henues keâe veece Lee~ Fme Oejleer hej
Deehe keâe veece cegncceo (me.) Lee~ Deeves Jeeues
meceÙe ceW (hejueeskeâ ceW) Deehe keâes cenceto keâe heo
efceuesiee~
Deye nce efheâj mes efnvot Oece& kesâ «ebLees keâe
DeOÙeÙeve keâjles nw~
nceves Fmeer
l hegmlekeâ ceW Fme kesâ henues DeOÙeÙeve
efkeâÙee keâs F&MJej Deheves efJeMes<elee (Feature)
Jeeues veece mes hew]iecyejeW keâes Yeer mebcyeesefOele keâjlee
nw~ jnerce, iehetâj pees kesâ F&MJej kesâ veece nw Fme mes
Gme ves heefJe$e kegâjDeeve ceW n]pejle cegncceo (me.)
keâes Ùeeo efkeâÙee nw~ yeÇcne Ùen F&MJej keâe veece nw~
Fme veece mes Gme ves YeefJe<Ùe hegjeCe ceW npejle
Deeoce (De.me.) Deewj DeLeJe&Jeso ceW n]pejle
FyeÇenerce (De.me.) keâes Ùeeo efkeâÙee~
Fmeer lejn Deefive Yeer F&MJej keâer Skeâ efJeMes<elee
nw~ Deewj Fme veece mes Yeer Gmeves Skeâ hew]iecyej keâes
$e+iJeso ceW Ùeeo efkeâÙee nw~ ceiej Ùen keâewve nw Fme
keâes peeveves kesâ efueS nce heefJe$e JesoeW kesâ kegâÚ
efvecveefueefKele MueeskeâeW keâe efheâj mes DeOÙeÙeve
keâjles nw~
l nce legcnejs leerveeW ®heeW keâes peeveles
nw~ peneB peneB legcneje ef"keâevee nw Gve cegkeâeceele
keâes Yeer peeveles nw~ nce legcnejs ieghle veece Deewj
legcnejs hewoe nesves kesâ cegkeâece keâes Yeer peeveles nw~
peneB mes DeeÙes nes Jen Yeer peeveles nw~
($e+iJeso 10-45-2)
l Deefive mJeie& ueeskeâ ceW efyepeueer kesâ ®he ceW
henueer yeej Øekeâš ngS~ otmejer yeej Jen
ceeveJepeeefle ceW Øekeâš ngS, leye Jen ]peeleJeso
DeLee&le (pevce mes ner %eeve jKevesJeeuee) keânueeS~
leermejer yeej Jen peue ceW Øekeâš ngS~ ceeveJepeeefle
kesâ keâuÙeeCe keâjvesJeeues ncesMee meheâue jnles nQ~
($e+iJeso 10-45-1)
l efpeme Deefive keâe Deveble ®he keâYeer Kelce veneR
neslee, Gmes yeiewj Mejerj Jeeueer Deelcee keânles nw~
peye Jen Mejerj OeejCe keâjles nw leye Demetj
(meyemes Deble ceW Deeves Jeeuee) Deewj vejeMebme
keânueeles nw~ Deewj peye yeÇcneb[ keâes GppeJeueerle
keâjles nw lees ceelejsMeJee nesles nw~ Deewj Gme meceÙe
Jen nJee efkeâ lejn (meye keâes ueeYe osvesJeeues) nesles
nw~ ($e+iJeso 3-29-11)
l Deiej nce Fve Mueeskeâ keâe efJeMues<eCe keâjW lees
nceW efkeâmeer ceneheg®<e kesâ Ûeej DeJemLee keâe helee
Ûeuelee nw~
1) henueer DeJemLee ceW Jen efyepeueer keâer lejn
pevce uesles nw~ Gme meceÙe Gve keâe veece Deefive
neslee nw~
2) Gve keâe otmeje pevce ceveg<Ùe (Deelcee) kesâ ®he
ceW neslee nw~ Gme meceÙe Gve keâe veece peeleJeso
(pevce mes ner %eeve jKevesJeeuee) neslee nQ~
ceveg<Ùe JeemleJe ceW Skeâ Deelcee nw~ Jen he=LJeer hej
kesâJeue Mejerj OeejCe keâjlee nw~ Deewj osneble kesâ
yeeo efheâj Øeueeskeâ Ûeuee peelee nw~ FmeerefueS peye
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 75

keâesF& cejlee nw lees Gmekeâer ueeMe keâes osKekeâj keâesF&
veneR keânlee Ùen Jen JÙeefòeâ heÌ[e nw~ yeefukeâ
keânlee nw keâer Gme keâer ueeMe heÌ[er nw~ FmeefueS
ÙeneB hej ceveg<Ùe kesâ ®he ceW hewoe nesves keâe DeLe& nw
keâer efyepeueerr kesâ Deekeâej mes ceveg<Ùe keâer Deelcee keâe
®he uesvee~
3) ceneheg®<e keâe leermeje pevce heeveer ceW neslee nw~
Deewj Gme meceÙe Gve keâe veece Demegj Deewj
vejeMebme neslee nw~
heeveer ceW pevce uesves keâe DeLe& nw Mejerj OeejCe
keâjvee~ keäÙeeWefkeâ meYeer peerefJele ØeeefCeÙeeW keâes F&MJej
ves heeveer mes hewoe efkeâÙee nw~ (heefJe$e kegâjDeeve
21:30) Deewj nj ceveg<Ùe keâe Mejerj 65³
heeveer ner neslee nw~
4) ceneheg®<e keâe ÛeewLee ®he Øeueeskeâ ceW efheâj
Øekeâš nesiee~ Gme meceÙe Gve keâe veece ceelejsMeJee
nesiee~ Deewj Jen meye keâe keâuÙeeCe keâjWies~
Deye nce efheâj mes Fmueeceer «ebLeeW keâe DeOÙeÙeve
keâjles nw~
l npejle Deyeg ngjwje (jefpe.) keânles nw keâer nceves
Skeâ yeej npejle cegncceo (me.) mes hetÚe Lee ‘‘Ùee
jmetue Deuueen! Deehe keâye hew]iecyej yeves?’’ lees
Deehe (me.) ves heâjceeÙee ‘‘ceQ Gme meceÙe Yeer
hew]iecyej Lee peye npejle Deeoce (De.me.) Deheveer
Deelcee Deewj Mejerj kesâ yeerÛe Les~’’
(eflejefcepeer, efceMkeâele, yeeye meÙÙeero cegj meeueerve heâmeue
meeveer)
DeLee&le peye F&MJej henues ceveg<Ùe n]pejle Deeoce
(De.me.) keâes yevee ner jne Lee~ leye Yeer cesje
DeefmlelJe Lee~
l n]pejle cegncceo (me.) ves keâne,
‘‘Deuueen ves henues cesje vetj yeveeÙee Lee~’
(peeF&heâ noerme cejkeâleye oheälej-Yeeie 3)
heefJe$e kegâjDeeve
l ceW F&MJej keânlee nw keâer nceves
npejle cegncceo (me.) keâes ‘jnceelegue efueue
Deeueceerve' kesâ ®he ceW Yespee nw~ (heefJe$e kegâjDeeve,
21:107)
`jnceelegue efueue Deeueceerve’ keâe DeLe& nw keâer meejs
efJeÕe kesâ efueS F&MJej keâer ke=âhee~ meye keâe Yeuee
keâjves Jeeuee~ meye keâer cegefòeâ keâe keâejCe
yevevesJeeuee~
l n]pejle cegncceo (me.) ves keâne keâer keâÙeecele
(ØeueÙe) kesâ efove peye metjpe keâer iecee&r mes ueesie
hejsMeeve neWies Deewj meYeer ueesie hew]iecyejeW mes
DevegjesOe keâjWies keâer F&MJej mes efJeveleer keâjW keâer
F&MJej Gve meye keâes #ecee keâj os Deewj Fme iecee&r
keâer heer[e mes yeÛee ues, lees keâesF& hew]iecyej F&MJej mes
yeele keâjves keâer efnccele veneR keâjsiee~ peye keâesF&
hew]iecyej F&MJej mes yeele keâjves keâer efnccele veneR
keâjsiee~ lees ueesie cesjs heeme DeeSbies~ ceQ G"tBiee Deewj
F&MJej kesâ meeceves efmepeoe keâ®Biee Deewj Gme meceÙe
lekeâ efmepeoW ceW jntB peye lekeâ F&MJej cegPes mej
G"eves kesâ efueS ve keânW~ peye F&MJej cegPes mej
G"eves keânsiee lees ceQ ueesieeW kesâ cegefòeâ kesâ efueS
Dee«en keâ®biee~ Gme kesâ yeeo F&MJej cegPes Gve meye
keâes vejkeâ mes yeÛeeves keâe DeeÕeemeve osiee efpeve
ueesieeW ves efMeke&â veneR efkeâÙee~ DeLee&le Skeâ F&MJej
keâes ÚesÌ[keâj Deewj efkeâmeer keâer Gheemevee veneR keâer~
(DeLee&le n]pejle cegncceo keâÙeecele ceW Skeâ F&MJej
keâes ceeveves Jeeues ceeveJepeeefle keâer cegòeâer keâe keâejCe
yevesieW~)
(yegKeejer, cegefmuece, cee®hetâue noerme, V-1, Page245)
Deye nce Skeâ Skeâ keâÌ[er keâes peesÌ[les nQ~
l Deefive keâe pevce meye mes henues, efyepeueer keâer
lejn ngDee~ n]pejle cegncceo (me.) keâe pevce meye
mes henues vegj (ØekeâeMe) keâer lejn ngDee~
l Deefive keâe otmeje pevce ceveg<Ùe keâer Deelcee keâer
lejn ngDee~ veece ‘‘peele-Jeso’’~ n]pejle cegncceo
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 76
(me.) keâe pevce n]pejle Deeoce mes henues ®n
(Deelcee) keâer Mekeäue ceW ngDee~ veece Denceo~
l Deefive keâe leermeje pevce heeveer ceW~ veece Deemegj
DeLeJee vejeMebme~ F&MJej ves ceeveJe peeleer keâes
heeveer mes hewoe efkeâÙee (heefJe$e kegâjDeeve 21:30)
FmeefueS heeveer ceW hewoe nesves keâe DeLe& nw keâer Mejerj
OeejCe keâjvee~ n]pejle cegncceo (me.) keâe he=LJeer
hej ceveg<Ùe kesâ ®he ceW pevce ngDee~ veece cegncceo~
l Deefive keâe ÛeewLes ®he ceW veece ceelejsMeJee
nesiee~ keâece nJee keâer lejn meye keâe keâuÙeeCe
keâjvee~ n]pejle cegncceo (me.) keâe ÛeewLee ®he ceW
veece cesnceto nesiee~ keâece heeefheÙeeW kesâ cegefòeâ kesâ
efueS keâÙeecele kesâ efove F&MJej mes Dee«en keâjvee~
l keäÙee Deehe keâes oesveeW ceW kegâÚ meceevelee ve]pej
Deeleer nw?
l [e. Jeso ØekeâeMe GheeOÙeeÙe pees efkeâ ØeÙeeie
Ùegefve&Jeefme&šer ceW mebmke=âle kesâ efJeÉeve nw, GvneWves
JesoeW kesâ %eeve keâe cebLeve keâjkesâ Ùen MeesOe efvekeâeuee
keâer JesoeW ceW efpemes vejeMebme, keâukeâer DeJeleej Deewj
ceneces $e+<eer keâne ieÙee nQ Jen npejle cegncceo
(me.) ner nw~ Gve keâer hegmlekeâ ‘‘vejeMebme Deewj
Debeflece $e+<eer’’ keâes heÌ{ keâj Deehe efJemleej mes
peevekeâejer neefmeue keâj mekeâles nw~ Fmes Deehe cesjer
hegmlekeâ ‘‘heefJe$e Jeso Deewj Fmueece Oece&’’ ceW Yeer
heÌ{ mekeâles nw~
lees efpeme hew]iecyej keâes JesoeW ceW Deefive keâne ieÙee nw
Jen npejle cegncceo (me.) ner nw~
l heefJe$e $e+iJeso ceW pewmes keâne nw keâer ‘‘peye Debeflece
ceMeeue keâes henueer ceMeeue kesâ meeLe heÌ{e peeSiee
lees ner Deefive keâer henÛeeve nesieer~’’ lees Deepe nceves
oesveeW keâes heÌ{ keâj Ùen jnmÙe peeve efueÙee~
l heefJe$e $e+iJeso keânlee nw keâer Deefive keâes
mecePeves Deewj ceeveves kesâ yeeo ner nceeje keâuÙeeCe
nesiee, Deewj nce peiele kesâ mejoej yeveWies~ lees
DeeFS nce Deheves keâuÙeeCe keâer lejheâ henuee
keâoce G"eSB~
l heefJe$e $e+iJeso keânlee nw keâer, Deefive keâes
henÛeeves Deewj ceeves yeiewj cegefòeâ DemebYeJe nw~ lees
DeeFS nce n]pejle cegncceo (me.) keâes Debeflece
hew]iecyej keâer lejn henÛeeves Deewj Gve kesâ DeeosMe
keâe heeueve keâjW~ leeefkeâ cejves kesâ yeeo Yeer nce
meheâue jnW~
n]pejle cegncceo (me.) kesâ DeeosMe keâe heeueve
keâer Meg®Deele kewâmes keâjW?
l n]pejle cegncceo (me.) kesâ DeeosMe keâe heeueve
keâer Meg®Deele oes keâeceeW mes keâjW~
1) Deheves ceve ceW Ùen hekeäkeâe Ùekeâerve keâj ueW keâer
Skeâ F&MJej (pees keâer efvejbkeâej nw) kesâ DeueeJee
Deewj keâesF& Yeer hetpeves kesâ ueeÙekeâ veneR nw~ Deewj
JeemleJe ceW Gme Skeâ F&MJej keâes Úes[ keâj Deewj
efkeâmeer keâer Yeer hetpee Deewj ØeeLe&vee vee keâjW~
2) Deheves keâceeX keâes efpelevee yenlejerve (meJe&ßes‰)
yevee mekeâles nes Glevee yesnlejerve yeveeSW~
keâceeX keâes yesnlejerve yeveeves keâe DeLe& nw heehe keâjvee
efyeukegâue ÚesÌ[ oW~ pewmes keâer njece keâceeF& cele
keâjes~ efkeâmeer keâes OeesKee cele oes~ Ûeesjer cele keâjes~
efkeâmeer kesâ meeLe DevÙeeÙe cele keâjes~ ncesMee meÛe
yeesuees~ otmejeW keâe Yeuee keâjes~ ncesMee Skeâ oce
meeheâ megLeje jnes~ (hewMeeye keâer Skeâ yetBo Ùee efkeâmeer
ieboieer keâe Skeâ Úerbše Yeer Deehe kesâ Mejerj Ùee
keâheÌ[s ceW vee ueies~) Deheves heefjJeej kesâ meeLe Deewj
Deheves ceelee-efhelee kesâ meeLe yengle ner DeÛÚe
JÙeJenej keâjW~ JÙeeheej kesâ Fmueeceer efveÙece ceQves
Deheveer hegmlekeâ ‘‘keâevetves lejkeäkeâer’’ ceW efueKee~
Fme hegmlekeâ keâes heÌ{keâj Deheves keâejesyeejer JÙeJenej
Deewj megOeej ueW~ F&MJej keâes ceve ceW Ùeeo keâjles
jneW~ Gme kesâ veece keâe peehe keâjles jnes~ Gmekesâ oes
cegKÙe veece nw~ neoer Deewj jnerce~ lees ‘‘Ùee
neoer’’, ‘‘Ùee jnerce’’ keâe peye Yeer meceÙe efceues
peehe keâjes~
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 77

n]pejle cegncceo (me.) keâe peerJeve Skeâ ve]pej ceW

Deehe (me.) kesâ efheleeßeer n]pejle Deyoguuee keâe osneble Deehe (me.) kesâ pevce mes 7 cenerves henues 569AD

Deehe (me.) keâe pevce 20/22 SefØeue 570AD

oeF& nueercee Deehe (me.) keâes osnele ues ieF&~ DeeÙeg 4 cenerves 570AD
ogyeeje ceeb kesâ heeme Dee ieS~ DeeÙeg 5 Je<e& 575 AD
n]pejle Deecevee (Deehe (me.) keâer ceeleeßeer) keâe osneble DeeÙeg 6 Je<e& 576 AD

oeoe Deyogue cegòeefueye keâe osneble DeeÙeg 8 Je<e& 578 AD

n]pejle Keoerpee (jefpe.) mes efJeJeen DeeÙeg 25 Je<e& 595 AD
efnje iegheâe ceW Gheemevee keâe DeejbYe DeeÙeg 37 Je<e& 607 AD
hew]iecyejeR keâe DeejbYe DeeÙeg 40 Je<e& 610 AD
efce$eeW Deewj efjMlesoejeW ceW Oece& ØeÛeej DeeÙeg 41 Je<e& 610/613 AD

hew]iecyej nesves keâer Kegueer Iees<eCee~ DeeÙeg 44 Je<e& 614 AD

FLeesheerÙee kesâ Deesj cegmeueceeveeW keâe osMeeblej DeeÙeg 45 Je<e& 615 AD
n]pejle cegncceo (me.) kesâ keâyeerueeW keâe meeceeefpekeâ yeefn<keâej DeeÙeg 47 Je<e& 616-619 AD

n]pejle Keoerpee (jefpe.) Deewj ÛeeÛee Deyeg leeueerye keâe osneble DeeÙeg 50 Je<e& 619 AD

leeSheâ keâer Deesj meheâj DeeÙeg 50 Je<e& 619 AD

cesnjepe keâer Iešvee, heeBÛe meceÙe keâer veceepe heÌ{vee DeeÙeg 50 Je<e& 620 AD

n]pejle DeeSMee (jefpe.) mes efJeJeen~ DeeÙeg 51 Je<e& 621AD

ceoervee kesâ 75 ueesieeW ves Fmueece keâyetue efkeâÙee~ DeeÙeg 52 Je<e& 622AD

cekeäkeâe mes ceoervee keâe meheâj (Migration)~ DeeÙeg 52 Je<e& 622AD

ceefmpeos veyeJeer yeveeves keâe keâece DeejbYe ngJee~ DeeÙeg 52 Je<e& 622AD

Ùes®Meuesce mes cekeäkeâe keâer lejheâ cegBn keâjves keâe ngkeäce~ DeeÙeg 55 Je<e& 624AD

yeoj ceW henuee Ùegæ~ DeeÙeg 55 Je<e& 624AD

Deesno ceW otmeje Ùegæ~ DeeÙeg 56 Je<e& 625AD

n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 78

n]pejle cegncceo (me.) keâe peerJeve Skeâ ve]pej ceW

leermeje Ùegæ efpemeceW KeeF& Keesoer ieF&~ DeeÙeg 58 Je<e& 627AD

ngowyeerÙee ceW Meebefle mebOeer~ DeeÙeg 59 Je<e& 628AD

Kewyej kesâ cegkeâece hej ÙentoerÙeeW mes Ùegæ~ DeeÙeg 60 Je<e& 629AD
cegDeòee kesâ cegkeâece hej jesce keâer mesvee mes Ùegæ~ DeeÙeg 60 Je<e& 629AD
cekeäkeâe efJepeÙe ngDee~ DeeÙeg 61 Je<e& 630AD

ngvewve kesâ cegkeâece hej Ùegæ DeeÙeg 61 Je<e& 630AD

leyegkeâ keâe meheâj DeeÙeg 62 Je<e& 631AD

DeeKejer npe Deewj DeeKejer Keglyee (Yee<eCe) DeeÙeg 63 Je<e& 632AD

yeerceejer Deewj osneble DeeÙeg 63 Je<e& 632AD

n]pejle cegncceo (me.) keâer DeeÙeg Lunar Calender kesâ Devegmeej nw Deewj IešveeDeeW keâer leejerKe Fefleneme
Deewj Solar Calender kesâ Devegmeej nw, FmeefueS DeeÙeg Deewj leejerKe ceW kegâÚ Deblej nw~
N

W E
Black Sea
S

BYZANTINE EMPIRE Azerbaijan

Ti
gr
Eu

Caspian
is
p hr

Ri

Mediterranian sea
at

ve

sea SYRIA
es

r
Ri

Damascus
ve

Ctesiphon
r

Bostra
Jerusalem Kufa
PERSIAN EMPIRE
Mu’tah Dawnah
Aylah
Ghatafan
Tabuk Fadak
Khaybar
Uhad
Madinah Persian
EG

Gulf
YP

Makkah
T

Ta’if Hawazin OMAN

Najran
YEMEN
Abyssinia Arabian Sea
Sanaa
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 79

Fme hegmlekeâ keâes efueKeves kesâ efueS efvecveefueefKele hegmlekeâeW keâer meneÙelee ueer ieÙeer nw~ nce Gve meye uesKekeâeW
Deewj ØekeâeMekeâeW kesâ DeeYeejer nw~
1) heefJe$e kegâjDeeve (DevegJeeo heâelesn ceesncceo peeuebOejer)
2) cee®hetâue noerme (ceewueevee ceesncceo cevepetj veewceeveer)
3) Deye Yeer vee peeies lees
(ceewueevee Mecme veJeero Gmceeveer,
meÙÙeo Deyoguuee leejerkeâ peeefmeve yegkeâ [shees,
Got& yeepeej, peecee ceefmpeo, efouueer)
4) n]pejle cegncceo (me.) Deewj YeejleerÙe Oece&«ebLe
([e@. Sce. S. ßeerJeemleJe, vesMeveue efØešeRie Øesme, ojerÙeeiebpe, efouueer)
5) Hazrat Mohammed in world scripture
(A.H.Vidyarthi, Adam Publisher & Distibutors 1542,
Pataudi House, Dariya ganj, New Delhi-110002)

6) hew]iecyejW Fmueece iewjcegefmueceeW keâer ve]pej ceW

(ceesncceo ÙeenÙee Keeve, heâjero yegkeâ [shees, veF& efouueer 110002)
7) efme-jeles Denceo cegpleyee meuueueeng DeuewefnJemeuuece
(Meen efcemeyeenöerve Meefkeâue, Deued jnceeve efØešbme& Deewj heefyueMeme&,
18, pekeâefjÙee mš^erš, keâesuekeâòee 700073 )
8) The Quran & Modern Science
(Dr. Zakir Naik, Publishers :-Islamic Research Foundation,
56/58 Tandel Street (North), Dongri, Mumbai- 400 009)

9) efme-jeles veyeer
(uesKekeâ- Deuueecee efMeyeueer veewceeveer (jn.), meÙÙeo meguewceeve veoJeer)
10) meble, cenelcee, efJeÛeejJeble Deewj Fmueece
(mebkeâuekeâ: meesceveeLe osMekeâj, mebosMe ØekeâeMeve, hegCes-411 0059)
n
p
e
jl
ec
e
gn
c
ce
o(m
e
.
)ke
â
ehe
e
fj
Û
eÙ
e 80

www.tanveerpublication.com
Books Written By Mr. Q.S. Khan

Hindi Translation of Marathi Translation of

"Law of success for both the worlds" "Law of success for both the worlds"
By Dr. Vimla Malhotra By Mr. Sushil S. Limye

TANVEER PUBLICATION
Hydro Electric Machinery Premises, A/13, Ram-Rahim Udyog Nagar,
Bus stop Lane, L.B.S. Road, Sonapur, Bhandup (w) Mumbai - 400078.
Phone: 022-25965930, Mob: 09320064026. Email: hydelect@vsnl.com
Websites: www.tanveerpublication.com / www.freeeducation.co.in