&HQJ൴]+DQ
YH
0൴UDVÕ

(G൴W|UOHU
'Ro'U&HP.25.87
'U0UVHO'2ö58/

'DQÕúPD.XUXOX
3URI'UøVHQE൴NH72*$17h%$ùHUHIh\HV൴
3URI'U6HOoXN(6(1%(/7h%$ùHUHIh\HV൴
3URI'U)HU൴GXQ(0(&(17h%$$VO൴h\HV൴

$QNDUD
 *HQJKLV.KDQ 
DQG
+LV/HJDF\

(G൴WRUV
$VVRF3URI&HP.RUNXW
'U0UVHO'R÷UXO

'DQÕúPD.XUXOX

3URI'U)HU൴GXQ(0(&(17h%$)XOO0HPEHU

$QNDUD
&(1*ø=+$19(0ø5$6,
‹7UN൴\H%൴O൴POHU$NDGHP൴V൴
%൴O൴PYH'úQ6HU൴V൴1R

,6%1

%XN൴WDSWD\HUDODQWP\D]ÕODUÕQG൴OE൴O൴PHW൴NYHKXNXNDoÕVÕQGDQE൴O൴PVHOVRUXPOXOX÷X\D]DUODUÕQDD൴WW൴U
(G൴W|UOHU൴QYH7UN൴\H%൴O൴POHU$NDGHP൴V൴¶Q൴QVRUXPOXOX÷XEXOXQPDPDNWDGÕU

7UN൴\H%൴O൴POHU$NDGHP൴V൴
9HGDW'DORND\&DG1RdDQND\D$QNDUD
7HO‡ZZZWXEDJRYWU

(G൴W|UOHU
'Ro'U&HP.RUNXW
'U0UVHO'R÷UXO

*UDI൴N7DVDUÕP
(UGDO7DUNDQ.DUD

%൴U൴QF൴%DVNÕ
$GHW

%DVNÕ<HU൴7DU൴K൴
7'9<D\ÕQ0DWEDDFÕOÕN7HV൴VOHU൴$1.$5$‡(\OO

&HQJ൴]+DQYH0൴UDVÕHG%\&HP.RUNXW0UVHO'R÷UXO$QNDUD7XUN൴VK$FDGHP\RI6F൴HQFHV
SDJHVFP±%൴O൴PYH'úQ'൴]൴V൴&HQJ൴]+DQ6HU൴V൴1R
,QFOXGHVE൴EO൴RJUDSK൴FDOUHIHUHQFHV
,6%1
&HQJ൴]+DQ*HQJK൴V.KDQ0R÷ROODU7DU൴K0RQJROV+൴VWRU\
2UWD$V\D7DU൴K$V൴D&HQWUDO+൴VWRU\
'6&


*HQJKLV.KDQDQG+LV/HJDF\
‹7XUNLVK$FDGHP\RI6FLHQFHV
6FLHQFHDQG7KRXJKW6HULHV1R

,6%1
'2,78%$

7KHVFLHQWL¿FUHVSRQVLELOLW\IRUWKHODQJXDJHVFLHQWL¿FHWKLFDODQGOHJDODVSHFWVRIDOOWKHDUWLFOHVLQFOXGHGLQWKH
ERRNEHORQJVWRWKHDXWKRUV7XUNLVK$FDGHP\RI6FLHQFHVDQGHGLWRUVKDYHQRUHVSRQVLELOLW\

7XUNLVK$FDGHP\RI6FLHQFHV
9HGDW'DORND\&DG1RdDQND\D$QNDUD7h5.ø<(
7HO‡ZZZWXEDJRYWU

(GLWRUV
$VVRF3URI&HP.RUNXW
'U0UVHO'R÷UXO

*UDSKLFDO'HVLJQ
(UGDO7DUNDQ.DUD

)LUVW(GLWLRQ
SFV

3XEOLFDWLRQ3ODFHDQG'DWH
7'9<D\ÕQ0DWEDDFÕOÕN7HVLVOHUL$QNDUD‡6HSWHPEHU

%XÁDOÜíPD&UHDWLYH&RPPRQV$WÜI8OXVODUDUDVÜOLVDQVÜ&&%<LOHOLVDQVODQPÜíWÜU

%X OLVDQV \D]DUODUD DWÜI \DSPDN NRíXOX LOH PHWQL SD\ODíPDQÜ]D NRS\DODPDQÜ]D
GDðÜWPDQÜ]DYHLOHWPHQL]HPHWQLX\DUODPDNYHPHWQLQWLFDULNXOODQÜPÜQDDQFDNVL]L
YH\DHVHULNXOODQÜPÜQÜ]ÜGHVWHNOHGLNOHULQLLOHULVÖUHFHNíHNLOGHGHðLOL]LQYHULU
7KHZRUNDVGHILQHGEHORZLVSURYLGHGXQGHUWKHWHUPVRIWKLVFUHDWLYHFRPPRQVSXEOLFOLFHQVHFFSORUOLFHQVH
7KLVOLFHQVHDOORZVUHXVHUVWRFRS\DQGGLVWULEXWHWKHPDWHULDOLQDQ\PHGLXPRUIRUPDWLQXQDGDSWHGIRUPRQO\IRU
QRQFRPPHUFLDOSXUSRVHVRQO\DQGRQO\VRORQJDVDWWULEXWLRQLVJLYHQWRWKHFUHDWRU
 TAKDİM
akdime, elinizdeki eserin meydana gelme sürecini en başından ele

T alarak başlamak isterim. Moğolistan’ın Ankara Büyükelçisi Sayın

Bold Ravdan, Moğolistan ve Türkiye arasındaki bilimsel iş birliğinin
geliştirilmesi maksadıyla bilim diplomasisi çerçevesinde Türkiye
Bilimler Akademisi’ne (TÜBA) 14 Ocak 2020 tarihinde bir ziyaret
gerçekleştirmiştir. Bu ziyarette gündeme gelen ve hemen akademinde
uygulamaya da konulan Cengiz Han temalı ortak bilimsel çalışma
programı yapılması yönünde fikir birliğine varılmıştır.

TÜBA’nın öncülüğünde, ülkemizde Cengiz Han ve Moğolistan konusunda

çalışmaları olan bilim insanlarına yapılan davet sonucu 24 Haziran 2020
tarihinde online bir çalıştay gerçekleştirilmiştir. Farklı üniversitelerden 20
akademisyenin de katılım sağladığı online çalıştayda, TÜBA’nın
koordinatörlüğünde Cengiz Han ve Moğolistan tarihi konusunda mevcut
belgelerin ve kültürel eserlerin listelenmesi ve derlenmesi sürecinin
ardından izlenecek bir sonraki yol haritası görüşülmüştür. Bu toplantıda
TÜBA ve Moğolistan Ankara Büyükelçiliği işbirliğinde ve Alanya Alaaddin
Keykubat Üniversitesi ev sahipliğinde 15 Eylül 2020 tarihinde Cengiz Han
ve Mirası konulu bir çalıştay yapılması kararlaştırılmış ve bu bilimsel
toplantı Alanya’da yüz yüze gerçekleştirilmiştir.

Bilimsel bilgiyi esas alan ve bilim diplomasisini önceleyen TÜBA, ortak

kültürel ve bilimsel değerler üzerinden iki ülke ilişkilerinin
derinleştirilmesi noktasında bu tür bilimsel faaliyetleri önemli bulmaktadır.
Moğolistan’ın dış politika konseptinde Türkiye, 2011 itibariyle “üçüncü
komşu” olarak yer almaktadır. Türk ve Moğol dilleri, bu dillerin arasındaki
bağlantılar, Göktürk Kitabeleri ve özellikle Uygur-Uranhay ve Sayan dilleri
üzerine çalışmaları ile 2018 yılında Sosyal ve Beşerî Bilimler kategorisinde
TÜBA Uluslararası Akademi Ödülünü Moğolistan Bilimler Akademisi
Üyesi Bold Luvsandorj almıştır. 2021 yılının Türkiye’de “Moğolistan
Turizm Yılı” ve Cumhuriyetimizin 100. yılı olan 2023 yılının ise
Moğolistan’da “Türkiye Turizm Yılı” ilan edilmesi yönünde çalışmalar da
ülke temsilcilikleri koordinasyonunda devam etmektedir. Bu eser gibi
bilimsel çalışmaların da tarih bilgisine, kültürel mirasa yönelik katkıları





yanı sıra ülkeler arasındaki “Bilim Diplomasisi” açısından da bölgesel
barışa, dayanışmaya ve kardeşliğe üst düzeyde etkisinin olacağını
vurgulamak gerekir.

Tarihimizin genç kuşaklarca anlaşılması, hataların yinelenmemesi,

yaşanmışlıklardan dersler çıkarılması ve insanoğlunun medeniyet-kültür
alanında gösterdiği başarının yenilenmesi anlamında tarihin süzgecinden
geçirilerek bilimsel veriler ışığında tarih bilgisine ciddi anlamda
ihtiyacımız bulunmaktadır. Tarihi kronolojik olarak okumanın yanı sıra;
coğrafi, kültürel, siyasi anlamda da derinlemesine analizlere ihtiyacımız
vardır. Birçok coğrafyada yerleşik düzene geçmiş olan bir ülkenin çocukları
olarak bu konuda hazinemiz, mirasımız oldukça büyüktür. Bu minvalde
TÜBA olarak tarihi mirasımızın bilim temelli ve araştırmalara dayalı olarak
günümüze aktarılmasını hayati buluyoruz. Cengiz Han ve Moğolları
birçok veçheden ele alan “Cengiz Han ve Mirası” isimli bu eserin de bu tür
bir anlayışla derlendiğini belirtmek isterim.

Bu zorlu COVID-19 küresel salgın zamanlarında böylesine müstesna bir

eseri ortaya koyan değerli yazarlara, eserin vücut bulmasında katkılarını
esirgemeyen TÜBA Şeref Üyemiz Prof. Dr. İsenbike Togan’a ve editörlere
teşekkürlerimi sunuyorum. Kitabın oluşması noktasında ilk günden
itibaren işbirlikleri ve destekleri için Moğolistan’ın Ankara Büyükelçisi
Sayın Bold Ravdan’a ve Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Rektörü
Prof. Dr. Ekrem Kalan’a da ayrıca müteşekkirim.

Türk tarihinin önemli simalarından Cengiz Han’ın bilimsel anlamda, tarihi

veriler üzerinden ve sağlıklı bilgi temelinde objektif değerlendirmelere tabi
tutulmasını çok değerli buluyorum. Geçmişten günümüze Moğol tarihinin
Anadolu’ya etkileri de dahil olmak üzere birçok tarihi, sosyo-kültürel ve
yoğun emek mahsulü bilimsel çalışmaların yer aldığı bu eserin
okuyucularına ve ilgililere faydalı olmasını dilerim.

Prof. Dr. Muzaffer ŞEKER

TÜBA Başkanı





 TEŞEKKÜR
oğolistan ve Türkiye kadim tarihî ve kültürel bağları olan kardeş

M ülkelerdir. Türkiye Bilimler Akademisi tarafından yayınlanan

“Cengiz Han ve Mirası” adlı bu kitap bizim kardeşlik
bağlarımızı güçlendiren yeni bir belge ve iki ülkenin tarih ve
kültür alanındaki işbirliğinin sonuçlarından biridir.

Türkiye Bilimler Akademisi, Alaaddin Keykubat Üniversitesi ve

Moğolistan Büyükelçiliği işbirliğiyle 2020 sonbaharında düzenlenen
bilimsel toplantıda, Cengiz Han'ın mirası ve Moğol tarihi ile ilgili birçok
konu ele alındı. Konferansta, Türkiye’nin 12 üniversitesi ve Topkapı
Sarayı’ndan bilim insanları ve araştırmacılar, Moğollar ve Cengiz Han'ın
haleflerinin Türkiye'de bıraktığı tarihî ve kültürel miras üzerine ilgi çekici
20'den fazla sunum yapılmıştır. Diğer araştırmacılar tarafından birçok
başka konu gündeme getirilmiştir. Cengiz Han çalışmaları dünya tarihinin
önemli bir bileşenidir. Bu anlamda bu eserin dünya tarihine büyük katkı
sağlayacağını vurgulamak isterim.

Cengiz Han'ın dünya gelişimine ve medeniyetine sunduğu ilk denilecek

katkısı çok büyüktü. O, dünyanın farklı medeniyetleri arasında bağlantı
sağlayıcısı, serbest ticaretin savunucusu, farklı dinlerin barış içinde bir
arada yaşamasının destekçisi, kıtalar arasında kalıcı bir posta hizmetinin
ve diplomatik pasaportun kurucusuydu. Cengiz Han çocukluk yaşlarını
zorluklar içinde ve gençliğinde ise hayatını tehdit eden çetin bir rekabetin
ortasında geçirdiği için sadık arkadaşlığa değer veriyor, ihanet ve
aldatmalardan nefret ediyordu. Temucin’in dünya görüşünün
oluşmasındaki en etkili kişi annesi Höelün Hatun idi.

Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu Cengiz Han'ın tarihinin incelenmesi,

Moğolistan ile Türkiye'yi birçok noktada bir araya getiriyor. Moğol
İmparatorluğu ile ilgili tarihi ve kültürel birçok anıt Orta Doğu, Küçük
Asya, Orta Asya ve Avrupa'da korunagelmiştir. Eski Türk tarihî ve kültürel
anıtları Moğolistan’ın orta bölgeleri, Altay Dağları ve Orhun Vadisi'nde bol
miktarda bulunmaktadır.





Moğolistan Hükümeti tarafından kültür ve turizm alanında
gerçekleştirilmekte olan büyük projelerden birisi Ulanbator’da Cengiz Han
Müzesinin kurulmasıdır. Bu eserin, müze tarafından yürütecek Cengiz Han
ile ilgili gelecekteki çalışmalara destek olarak, Moğol ve Türk bilim
adamları arasındaki işbirliğini yeni bir başlangıca yönlendireceğinden
eminim.

Bu eseri yayınlayıp kamuoyuna sunan Türkiye Bilimler Akademisi'ne ve

Akademi Başkanı Prof. Dr. Muzaffer Şeker’e Moğol halkı ve tarihçileri
adına teşekkürlerimi sunarım.

Büyükelçi Bold Ravdan

Moğolistan’ın Ankara Büyükelçisi





 EDİTÖRLERDEN
eğerli okuyucular elinizdeki Cengiz Han kitabı uzun bir çalışma

D sonrasında sizler ile buluştu. Türkiye Bilimler Akademisi’nin

(TÜBA) tematik çalışmalarıyla bu tür alanında özgün çalışmaların
ortaya çıkmasını oldukça değerli buluyoruz.

Editörler olarak bizler de çalışmanın özgünlüğünü korumak için yazarların

özel isim ve terim kullanımlarında bir standartlaşmaya gitmedik.
Literatürde kullanılan ve bilim insanlarınca kabul görmüş isimlendirmelere
bu anlamda müdahil olmadık. Örneğin Cengiz Han'ın kendisi için; Cengiz
Han, Çinggis Han, Çinggis-hahan, Çingiz Han (Chinggis Khan veya
Genghis Khan, İngilizce) ve Cengiz Han’ın annesi için; Ölen-uçin (Ögelen-
eke) veya Hö’elün yaygın olarak kullanılmaktadır.1

Kitap oldukça geniş bir bakış açısıyla ele alındı. Siyaset biliminden
uluslararası ilişkilere, ekonomiden ticarete, dini çalışmalardan mimariye,
eğitimden kültür/sanata kadar birçok konuya değinen çalışmanın
özgünlüğünü de bu kapsam oluşturuyor. Bu anlamda eserin ilgili literatüre
değer katacağını düşünüyoruz.

Eserin hazırlanma sürecinde katkı sunan TÜBA Uluslararası İlişkiler Ofisi

Sorumlusu Dr. Gülzade Kahveci’ye son halini almasında görüşleri ve
tenkitleri ile katkı sunan değerli hakemler Prof. Dr. Ayşe Selçuk Esenbel ve
Prof. Dr. Feridun Mustafa Emecen’e şükranlarımızı sunuyoruz. Esere adeta
bir editör gibi yaklaşarak tavsiyelerini esirgemeyen Prof. Dr. İsenbike
Togan hocamıza müteşekkiriz. Ayrıca bu çalışmanın oluşması noktasında


1 Chinggis Khan kullanımı için Bkz. İsenbike Togan, “Mongolia Before Chinggis Khan”, The
Mongol World, haz., Timothy May ve Michael Hope, New York, London: Routledge, 2021;
Michal Biran, “Chinggis Khan”, The Hebrew University of Jerusalem, Oneworld Publications,
Oxford, 2007; Ruth W. Dunnell, “Chinggis Khan World Conqueror”, Longman, New York, 2010
ve Genghis Khan kullanımı için Bkz. Paul Ratchnevsky, "Genghis Khan: His Life and Legacy",
Çevrien Thomas Nivison Haining, Blackwell, 1991; John Man, “Genghis Khan: Life, Death, and
Resurrection”, Macmillan Publishers, 2013; Thomas J., Craughwell, “The Rise and Fall of the
Second Largest Empire in History: How Genghis Khan’s Mongols Almost Conquered”,
Massachusetts, Fair Winds Press, 2010.





ilk günden itibaren irade ortaya koyan TÜBA Başkanı Sayın Prof. Dr.
Muzaffer Şeker’e ve değerli çalışmaları için yazarlarımıza minnettarız.

Editörler





 İÇİNDEKİLER
TABLE OF CONTENTS

Çinggis Han’ın İç Asya Halklarının Kaderine Getirdiği Değişim


 
 
 














Prof. Dr. İsenbike Togan




Çingiz Han ve Ortaya Çıktığı Çağın Özellikleri

The Rise of Chingiz Khan and the Characteristics of the Era
Prof. Dr. Saadettin Yağmur Gömeç
21

Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru

Genghis Khan and His Holistic Worldview
Prof. Dr. Ekrem Kalan



Cengiz Han ve Evlatları Dönemindeki Merkezileştirme Faaliyetleri

Centralization under Genghis Khan and His Descendants
Prof. Dr. Abdulkadir Yuvalı



Türkiye ve Türk Dünyası Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri Algısı

Perception of Genghis Khan and His Successors in the Historiography of Turkey.
and the Turkic World
Prof. Dr. Abdullah Gündoğdu









Moğolların İkinci Kuşak Halefleri: Türk-Tatar Hanlıklarında Yönetim Anlayışı

The Second-Generation Successors of the Mongols:
Administration in the Turco-Tatar Khanates
Doç. Dr. Serkan Acar


Moğol Hanlarının Müslümanlaşması

Islamization of the Mongol Khans
Doç. Dr. Mustafa Uyar




Cengiz Han’ın İktisat Düşüncesi ve Mirası

Genghis Khan’s Economic Thought and Legacy
Dr. Mehmet Tuğrul
Doç. Dr. Cem Korkut




Moğolistan’daki Türk Topluluklarının Dünü, Bugünü ve Yarını

The Past, Present and Future of Turkic Communities in Mongolia
Prof. Dr. Ekrem Kalan



Rus Yıllıklarındaki Tarihî Hikâyelerde Altın Orda

Golden Horde in the Historical Stories of Russian Chronicles
Prof. Dr. İlyas Kemaloğlu



Japon Siyasi Tarihinde Cengiz Han ve Moğollar

Genghis Khan and the Mongols in Japanese Political History
Dr. Mürsel Doğrul







 Nesebname-i Müluk (Moğol Kısmı) ve Muizzü’l-Ensab’ın Biçim ve
İçerik Açısından Mukayesesi
Form and Content Analysis in the Nesebname-i Muluk (Mongol Part)
and Muizzu’l-Ensab
Prof. Dr. Hayrunnisa Alan




İlhanlı - Celâyirli – Timurlu Görsel Sanatlarında Devamlılık

The Continuity in Ilkhanid, Jalayirid and Timurid Visual Arts
Prof. Dr. Serpil Bağcı



Moğol İmparatorluk Mirasının Önemli Bir Unsuru Olarak Alangoa Kültü

The Alangoa Cult as an Important Element of the Mongol Imperial Heritage
Doç. Dr. Nilgün Dalkesen




Amasya’da Bir Darüşşifa ve Kırşehir’de Cacabey Medresesi

A Darussifa in Amasya and Cacabey Madrasah in Kirşehir
Arş. Gör. Meral Koçak




Erzurum’un Sembolü İki Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve

Yakutiye Medreseleri
Double Minaret/Hatuniye and Yakutiye Madrasahs as Symbols of Erzurum
Prof. Dr. Nermin Şaman Doğan



Topkapı Sarayı Kütüphanesindeki Sanatlı İlhanlı El Yazmaları

Artistic Ilkhanid Manuscripts in the Topkapi Palace Library
Zeynep Atbaş



Dizin
Index
367





4C**4] HAN’IN 4 ASYA HALKLARININ
:Y4C *d4Y4+4 +4`4B

HOW CHINGGIS KHAN CHANGED

THE HISTORY OF THE INNER ASIAN PEOPLES

VØȨʒ
Øʒ
4ܛŽ¯¹›
dÈ©‚Â
dl
`ݯݬ
lö›Ü¯
Prof. Dr. ú6(1%ú.( TOGAN | Türkiye Bilimler Akademisi ûHUHI Üyesi |
istogan[at]gmail.com

dDO×üPDODU×QGD úo Asya ve Çin tarihi üzerine odaklanmakta olan úVHQELNH Togan göçebe
toplumlarda kabile KD\DW× boy-devlet LOLüNLOHUL GüQVHO alanlar, estetik, inanç ve NDG×Q
tarihi DODQODU×QGD DUDüW×UPDODU \DSPDNWDG×U Orta 'RùX Teknik Üniversitesi Tarih
Bölümünden emekli ROPXü ve TÜBA’ya asli üye seçilmiüWLU Halen %RùD]LoL Üniversitesi
Tarih bölümü ve Asya dDO×üPDODU× Merkezi bünyesinde \DU× ]DPDQO× olarak DUDüW×UPDODU×Q×
yürütmektedir. Eserleri DUDV×QGD “Mongolia Before Chinggis Khan” ve “The Early Mongol
State” The Mongol World haz. Timothy May ve Michael Hope (New York, London:
Routledge, 2021) “Evolution of Tribal Policies in the Regional Empires of Asia” 3UREOHP×
Vostokovedeniya. 2017/4 s.21-26.); “Variations in the Perception of Jasagh” Main Aspects of
Medieval History of Central Asia (for the Honor of Professor Roziya Mukminova, haz. G.
Sultonova vb. 7DüNHQW: Sano Standart, 2013 (s.67-101); “The Qongrat in History” History
and Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East. Studies in Honor of
John E. Woods, haz. J. Pfeiffer and S. A. Quinn (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 61-83);
Flexibility and Limitation in Steppe Formations: The Kerait Khanate and Chinggis Khan.
Brill, Leiden, 1998 EXOXQPDNWDG×U

Prof. Dr. ú6(1%ú.( TOGAN | Turkish Academy of Sciences Honorary Member |

istogan[at]gmail.com

Concentrating on Inner Asia and China, Isenbike Togan focusues on nomads, tribe-state
relations, intellectual and aesthetic studies, sufism and women’s history. She retired from
the Department of History at Middle East Technical University and was elected as a full
member of TÜBA. She still carries out part-time research at %RùD]LoL University, Department
of History and Asian Studies Center. Her more recent work is on the Mongols and Chinggis
Khan “Mongolia Before Chinggis Khan” and “The Early Mongol State” The Mongol World
eds. Timothy May and Michael Hope (New York, London: Routledge, 2022 forthcoming);
“Evolution of Tribal Policies in the Regional Empires of Asia” (ProblemyVostokovedeniya.
2017/4, pp. 21-26); “Variations in the Perception of Jasagh” Main Aspects of Medieval
History of Central Asia (for the Honor of Professor Roziya Mukminova), eds. G. Sultonova
et.al., 7DüNHQW: Sano Standart, 2013 pp.67-101); “The Qongrat in History,” History and
Historiography of Post-Mongol Central Asia and the Middle East. Studies in Honor of John
E. Woods, eds. Judith Pfeiffer and Sholeh A. Quinn (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006
pp. 61-83); Flexibility and Limitation in Steppe Formations: The Kerait Khanate and Chinggis Khan.
Brill, Leiden, 1998.

൞2൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.020

dú1**ú6 HAN’IN úd ASYA HALKLARININ

.$'(5ú1( *(7ú5'úøú '(øúûú0

Öz
Genellikle Çinggis Han, Orta Asya ve Çin’deki üHKLUOHUH \DSW×ù× seferler ve fetihler Do×V×QGDQ
GHùHUOHQGLULOPHNWHGLU Bu oDO×üPDGD ise Çinggis +DQ×Q GRùXGDQ EDW×\D uzanan bir eksen
üzerindeki seferlerinin ele geçirilen ülke halklaU× üzerinde etkisini GHùLO de Asya’Q×Q
GRùXVXQGD bugünkü 0RùROLVWDQ, Altaylar ve Cungarya bölgesi ile Ordos, Gansu, Kökenor
(Qinghai) bölgelerinde \DüD\DQ ve hD\YDQF×O×NOD geçinen göçebe KDONODU×Q KD\DWODU×Q× ne
üHNLOGH HWNLOHGLùL üzerinde GXUXODFDNW×U

Çinggis Han’×Q EDüD geçmesiyle öncesi dönemdeki ‘kabile’ KD\DW× tamamen GHùLüWLULOPLü ve
evvelki boy, soy HIUDG× ‘yeni düzen’ ordusunun mensubu haline JHOPLüWLU Yeni düzende (yasa)
veraset usulü de IDUNO×ODüP×ü ve bu yeniliklere PHüUXL\HW ND]DQG×UPD oDEDODU× dönemin tarih
ND\×WODU×QD duygulara hitap eden dizelerle \DQV×W×OP×üW×U Bu GHùLüLPOHULQ sonucunda úo Asya eski
mücadelelerin JHWLUGLùL göçler, DN×QODU ve seferlerin JHWLUGLùL peryodik GHùLüLPOHU yerine özellikle
XVI. \]\×OGDQ sonra askeri faaliyetlerden ziyade daha LVWLNUDUO× bir kabile KD\DW× ile edebi, tarihi
ve dini kültür yönünde JHOLüPHOHULQ VDùODQG×ù× bir topluma G|QüPüWU

Anahtar Kelimeler
Çinggis Han, úo Asya +DONODU× Yönetimsel D|QüP Kurumsal YDS×

HOW CHINGGIS KHAN CHANGED

THE HISTORY OF THE INNER ASIAN PEOPLES
Abstract
In general Chinggis Khan is evaluated in terms of the campaigns and conquests he carried
out on the cities and states of Central Asia and China. Here in this study the focus is on his
impact on nomadic societies. While the pre-Chinggisid period is characterized by nomadic
clans, tribes and principalities, the new order (jasagh) entailed membership in the army of
conquest. It was not only changes in the composition of the society that these changes are
visible, but also in patterns of succession. In their effort to legitimize the new order, historians
of the period used old-time emotional verses in their records implying a continuity.

Retrospectively it can be said that all of these developments changed Inner Asia from a
society where intra-tribal strife, migrations, invasions and conquests had been the rule, to
more or less homogenous “tribes” who became involved in social and religious literature,
historiography thus leaving records of their culture for the posterity.

Keywords
Chinggis Khan, Peoples of Inner Asia, Administrative Transformation, Institutional Structure

൞3൞
 *4Y4`

Genellikle Çinggis Han \DSW×ù× seferler, ele JHoLUGLùL ülkeler çerçevesinde

GHùHUOHQGLULOLU ve bu konuda herhangi bir fikir D\U×O×ù× yoktur. 2 Bu seferler
V×UDV×QGD Çinggis Han’×Q NDUü×ODüW×ù× ahali ile ilgili olarak X\JXODG×ù× siyaset
konusunda ise J|UüOHU farkl×G×U. Bir taraftan öldürülen halk, \DN×O×S \×N×ODQ
üHKLUOHU öne o×NDU×O×r 3 , GLùHU taraftan onun bu seferler V×UDV×QGD tüccarlara
WDQ×G×ù× D\U×FDO×NODU sayesinde bir Pax-Mongolica 0RùRO BDU×ü×) meydana
getirmLü ROPDV× üzerine RGDNODQ×O×U Bu sayede Asya ile Avrupa’Q×Q GRùXVX bir
idare DOW×QGD ELUOHüWLULOPLü ve bir imparatorluk kurulPXütur. 4 Son çeyrek
\]\×OGD DUW×N bu tür uzlaüPDF× J|UüOHULQ Dù×UO×N ND]DQG×ù×Q×, seferlerin etkisi
yerine sistemin LüOH\LüL KDNN×QGDki oDO×üPDODU×Q DUWW×ù× görülmektedir. $\U×FD
seferler sonucu oHüLWOL kültürlerden sanatkarODU× ve bilim LQVDQODU×Q× bir araya
getirmek ve üVOXSODU× harmanlamak suretiyle yeni sentezler ortaya o×NDUG×NODU×
da YXUJXODQPDNWDG×U. 5 Hatta sosyal bilimlerde ve siyaset bilimlerinde
imparatorluk konusunda JHOLüWLULOHQ teorilerde oRùXQOXNOD Çinggis Han’a yer
YHULOGLùL gibi, onun bu LPSDUDWRUOXùX QDV×O NXUGXùX sorusu irdelenmektedir.
Çinggis Han’×Q GRùXGDQ EDW×\D uzanan bir eksen üzerindeki seferlerinin ele
geçirilen ülke KDONODU× üzerindeki etkisi, fethedilen ülkelerin tarihçilerinin
D\U×QW×O× DQODW×PODU× ile SHNLüLU. 6

2 Michal Biran, Chinggiz Khan, Oxford: Oneworld Academic Publications, 2007; Timothy May, The
Mongol Conquest in World History, London: Reaktion Books, 2012.
3 David Morgan, The Mongols 2[IRUG %ODFNZHOO  úEUDKLP .DIHVRùOX +DU]HPüDKODU 'HYOHWL
Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000 [1956].
4 Elizabeth Endicott-West, “Merchant Associations in Yüan China”, Asia Major, 11 (1989), s.127-154;
Thomas Theodore Allsen, “Mongolian Princes and Their Merchant Partners, 1200-1260”, Asia
Major, 11 (1989), s.83-125.
5 Thomas Theodore Allsen, Commodity and Exchange in the Mongol Empire. A Cultural History of Islamic
Textiles, Cambridge: Cambridge University Press, 1997; Anna Akasoy, Charles Burnett, ve Ronit Yoeli-
Tlalim. 5DVKūGDO-'ūQ$JHQWDQGPHGLDWRURIFXOWXUDOH[FKDQJHVLQ,ONKDQLG,UDQ. Warburg Institute, 2013.
6 Vasiliy Vladimiroviç Bartold, Turkestan Down to the Mongol Invasion, Pennsylvania: E. J. W. Gibb
Memorial Trust, 1968; Vasiliy Vladimiroviç Bartold, 0RùROúVWLOkV×'HYULQGH7UNLVWDQ, çev., Seniha
6DPL0RUDO×KD]*QDU.DUD$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×

൞4൞
 dLQJJLV+DQ·×Qúo$V\D+DONODU×Q×Q.DGHULQH*HWLUGLùL'HùLüLP

Bu oDO×üPDGD ise, Asya’n×Q GRùXVXQGD bugünkü 0RùROLVtan, Altaylar ve

Cungarya bölgesi ile Ordos, Gansu, Kökenor (Qinghai) bölgelerinde
\DüD\DQ ve KD\YDQF×O×kla geçinen göçebe KDONODU×Q KD\DWODU×Q× ne üHNLOGH
HWNLOHGLùi üzerinde GXUXODFDNW×U 7

dY4.
YAZIMINDA yC4
l}C
B`Yh4yT KAZANDIRAN

]:4
4}=Y

Çinggis Han öncesi dönemde 300 \×OG×U hüküm süren kabile KD\DW×, Çinggis
Han siyaseti ile tamamen GHùLüWiULOPLü ve evvelki boy, soy, bölük HIUDG×
yeni düzende kurulan ordunun mensubu haline JHOPLüWLU. 8\JXUODU×Q
840’taki o|Nü 8 ile EDüOD\DQ bu dönemde EDü aktör rolünü oynayan
.×UJ×]ODU, KDONODU× bir araya toplama oDEDV× içinde ROPDP×üODU ve 1206’da
Çinggis Han devletini tam olarak kuruncaya kadar birbirinden faUNO×
\DS×GD olan kabileler úo Asya’Q×Q GRùXVXQD hâkim ROPXüODUG×U. 9

Çinggis Han 1206’daki kurultayda orduyu resmen NXUPXü (MNT §202) ve

eskiden kendi EDüODU×QD keyiflerince \DüD\DQ zaman zaman ittifaklar içine
giren, kaygan bir zemin üzerinde ittifaklarda taraf GHùLüWLUHn 10zaman zaman
da oDW×üPD içinde 11 olan kabile WRSOXPODU×Q×Q úo Asya siyaseti üzerindeki
hâkimiyetlerine son YHUPLüWLU 12 Böylece bu siyasetle IDUNO× \DS×lardaki
kabilelerin birbirleri ile olan mücadeleleri son EXOPXüWXU. Bu konuda kabile
meseleleri ile \DN×QGDQ ilgilenen iki kaynak, anonim 0RùROODU×Q Gizli Tarihi

7 Ruth Dunnell, Tanguts and the Tangut State of Ta Hsia, New Jersey: Princeton University Press,
*OoLQdDQGDUO×RùOX6DU×8\JXUODUYH.DQVX%|OJHVL.DELOHOHUL-$V×UODU úVWDQEXO: Türk
Dün\DV×$UDüW×UPDODU×9DNI×>@+DUROG:DOWHU%DLOH\´7KH6HYHQ3ULQFHVµBulletin of
the School of Oriental and African Studies, 12/3-4 (1948), s.616-624; Harold Walter Bailey, “A
Khotanese Text Concerning the Turks in Kantsou”, Asia Major, 1 (1949): 28-52; Harold Walter
Bailey, “Sri Visa Sura and the Ta-Uang”, Asia Major: A Journal of Far Eastern Studies, 11/1 (1964),
s.1-26; Zeki Velidi Togan, úo $V\D (WQRùUDI\DV× YH dHQJL] +DQ KD] úVHQELNH 7RJDQ úVWDQEXO
7UNL\Húü%DQNDV×.OWU<D\×QODU×
8 Michael Drompp, Tang China and the collapse of the Uighur Empire: a documentary history, Leiden:
Brill, 2005.
9 úVHQELNH 7RJDQ ´0RQJROLD %HIRUH &KLQJJLV .KDQµ The Mongol World, haz., Timothy May ve
Michael Hope, New York, London: Routledge, 2021.
10 úVHQELNH 7RJDQ Flexibility and limitation in steppe formations: the Kerait Khanate and Chinggis Khan,
Leiden: Brill, 1998.
11 %XoDW×üPDODUNHQGLOHULQL|]HOOLNOH\HUHOOLùLQKkNLPROGXùX06-500 ve 900-1200 dönemlerinde
gösterir.
12 Togan, Flexibility and limitation in steppe formations.

൞5൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

(MNT) 13 ve úOKDQO× veziri 5HüLGHGGLQ’in Câmiu’t-tevârih 14 DGO× eseri bize

D\U×QW×O× bilgi vermektedir.

Bu eserlerden J|UGùP] kabileleri denetim DOW×QD alma mücadelesi

çerçevesinde üç türlü bir yöntem X\JXODQP×üW×U Bunlar, hâkimiyet DOW×QD
DO×QDQ kabile HIUDG×Q× (i) OHüPHN (ii) bölüüWUPHN ve (iii) GDù×WPDN üHNOLQGH
özetlenebilir. Ancak bu yöntem kolay ROPDP×üW×U Önce Çinggis Han, annesi,
HYODG× NDUGHüOHUL ve \DN×Q×QGDNLOHU DUDV×QGD bir OHüPH SROLWLNDV×
X\JXODQP×ü (MNT § 202), sonra ise itaat DOW×QD DO×QDQ göçebe kabile HIUDG×
DUDV×QGDQ kurulXü VDIKDV×QGDki hizmetleriyle ödüllendirilmeyi hak eden
NLüLOHUH E|OüWUOPüWU. Mücadelelerin EDü×QGD kendi \DQ×QGD GXUPXü
olan EHü kabile15 ve eski hizmetlerine binaen özel izin YHUPLü ROGXùX ED]×
durumlar (MNT §218) bu b|Oütürmenin G×ü×QGD NDOP×üW×U 16 Üçüncü
DüDPDGD ise tamamen bir GDù×WPD görülmektedir. gUQHùLQ Kerayitler ve
Tatarlar eski birlikteliklerinden iz kalmayacak bir üHNLOGH GDù×W×O×UODU
%LOLQGLùL gibi bu dönemde kabile \DS×V× içinde ekonomik, siyasi ve sosyal
LOLüNLOHU girift bir üHNLOGH birbiriyle iç içe idi. Çinggis Han’×Q NXUGXùX ordu ile
bu LOLüNLOHU Dù×Q× tamamen ortadan NDOG×UPDN, úbn Haldun’un asabiya GHGLùL
kabilelerin EHONHPLùLQL N×UPDN insDQODU×Q birbirleri ile LOLüNLOHULQL tamamen
kesmek, RQODU× eski sosyal, ekonomik ve politik EDùODU×QGDQ koparmak,
böylece RQODU× NLüL olarak \DOQ×] E×UDNPDN hedefleniyordu. Soya, aileye
güvenmek dayanmak yerine ordunun bir ferdi olarak NXPDQGDQODU×QD itaat
etmeyi, güvenmeyi ve sadakat göstermeyi |ùUHQL\RUODUG×. Bu yöntemler yeni
GHùLOGL tarihte birçok kereler ve birçok yerde X\JXODQP×üODUG× ancak bu kez
kesin sonuç almaya yönelecek üHNLOGH bir siyaset izlendi.

13 %X oDO×üPDGD 0RùROODU×Q *L]OL 7DULKL·QH 0RùROFD DG×Q×Q 0RQJùRO-un niuça topça’an) MNT
N×VDOWPDV× LOH DW×IWD EXOXQXODFDNW×U dHüLWOL GLOOHUH oHYULOPLü RODQ EX HVHUH VD\ID QXPDUDV× \HULQH
SDUDJUDIQXPDUDODU׆LOHDW×IWDEXOXQPDNELUDO×üNDQO×NKDOLQHJHOPLüWLU
14 5HüLGHGGLQ )D]OXOODK Rashiduddin Fazlullah’s Jami’u’t-tawarikh: Compendium of Chronicles, 3 Cilt,
çev., Wheeler Thackston, Cambridge, Massachussetts: Harvard University Press, 1998-1999.
15 Paul Ratchnevsky, “Zum Ausdruck T’ouhsia’ in der Mongolenzeit”, Collectanea Mongolica:
Festschrift für Professor Dr. Rintchen zum 60. Geburtstag, Wiesbaden: Horrassowitz Verlag, 1966.
16 úNLUHV .RQJUDW 8UX·XW 0DQJù×W YH &DOD\×U DG×Q× WDü×\DQ EX EHü NDELOH ]DPDQ LoLQGH úNLUHV·L LoHUHQ
.RQJUDWODU 8UX·XG·X LoHUHQ 0DQJù×WODU YH &DOD\×UODU \DüDPODU×QD GHYDP HWPLüOHU YH EH\OLNOHU
NXUPXüODUG×U &DOD\×UODU ;,9 \]\×OGD úUDQ·GD 0DQJù×WODU ;9,,, \]\×OGD %XKDUD’da, Kongratlar da
\LQH;9,,,\]\×OGD+LYD·GDKNPUDQO×NODU×Q×LODQHWPLüOHUGLU%XQODU|QFHg]EHN KDQODU×Q×QDWDO×NODU×
UROQGH LNHQ ;9,,, \]\×O LNLQFL \DU×V×QGD NXUGXNODU× PVWDNLO LGDUH LOH DUW×N NHQGLOHULQL KDQ RODUDN
NDEXO HWWLUPLüOHUGLU 2 G|QHPOHUH NDGDU DQFDN dLQJJLV HYODG× KDQ XQYDQ× WDü×\RUGX .RQJUDWODU YH
0DQJù×WODUOD DUW×N EH\OHU KDQ ROPXüWXU 5HüLGHGGLQ·GH ELQOLNOHULQ GDù×O×P×Q×Q HOH DO×QG×ù× E|OPGH
5HüLGHGGLQ)D]OXOODKRashiduddin Fazlullah’s Jami’u’t-tawarikh 2. cilt, çev., Wheeler Thackston, s.272-284)
NHQGL DOW ELULPOHULQL GDù×W×OPD\D WDEL WXWXOPDGDQ HPLUOHUL DOW×QGD EXOXQGXUDELOHQOHU GDKD oRN EX EHü
kabileye mensup kuPDQGDQODUG×U dLQJJLV +DQ·×Q DQQHVLQLQ PHQVXS ROGXùX 2OKXQXW·ODU GD dLQJJLV
+DQ·×Q KDQ×P× %|UWH·QLQ PHQVXS ROGXùX .RQJUDW NDELOHVL LOH DNUDED LGLOHU dLQJJLV +DQ·GDQ VRQUDNL
G|QHPGHYHG|UWXOXVWD.RQJUDWODUGDQGDPDWODUJ|]HoDUSPDNWDG×U

൞6൞
 dLQJJLV+DQ·×Qúo$V\D+DONODU×Q×Q.DGHULQH*HWLUGLùL'HùLüLP

BI+I==Y0C *4}=4 dY4.4’NDE Ç4C**4] HAN’IN yLCd4B4

Çinggis Han’dan önceki durumun QDV×O ROGXùX 0RùROODU×Q Gizli Tarihi’nde

GHVWDQV× bir üHNLOGH FDQO× FDQO×, üLLUVHO bir dille önümüze serilmektedir. Ancak
bu bilgi bize verilirken sanki JHoPLü KDNN×QGD GHùLO de Çinggis Han ]DPDQ×
içinden söylenen ve o günkü JHUoHùL aksettiren sözlerle NDUü× NDUü×\D LPLüL]
duygusuna NDS×O×U×] Bu durum Gizli Tarih’in gizemli R]DQ×\D]DU×Q×Q
eskilerden kalma destan SDUoDODU×Q× Çinggis Han’×Q ilk HüL, RùXOlaU×Q×Q DQDV×
Börte (§245) ve son HüL Yesüy’ün (§254) Dù]×QGDQ söyletmesinden
ND\QDNODQPDNWDG×U Bu iki NDG×Q figürden Börte’nin Çinggis Han’× sanki
D]DUO×\RUPXüoDV×QD bir WDY×UOD DN×O vermesi okuyan veya dinleyenin bütün
dikkatini üzerine toplar. Yesüy ise konuya daha DN×OF× bir WDY×UOD \DNODü×U Öte
yandan da her iki durumda da DV×O konu imparatoUOXùXQ JHOHFHùL GROD\×V×\OD
Çinggis Han’dan sonra HYODWODU×Q×Q bDüD geçmesi meselesi ROGXùX için
D\U×QW×ODU gözden kaçar. GHoPLüWHQ kalma NDO×SODU× kullanan bu dizelerin
JHoPLüL bize QDV×O VXQGXùXQXQ D\U×QW×ODU×Q× fark etmek zordur. Ele DO×QDQ
kaynak eserlerin \DOQ×] ODI]×Q× GHùLO o dönemde QDV×O DOJ×ODQG×NODU×Q× dile
getirirken, verileri ROXüWuran belgelerin (burada dizeler ve ifadeler) VDW×U
DUDODU×Q× da GHùHUOHQGLUmek gerekmektedir.

ûLPGL DV×O konu ile PHüJXO olurken, bu sahnelere ve dizelere D\U×QW×O× bir
üHNLOGH bak×QFD, DVO×QGD eskilerden kalma bu dizelerin JHoPLü zamanlara ait
VDW×UODU LoHUGLùLni görebiliriz. úON sahne: bir sabah Çinggis Han’×Q en küçük
NDUGHüL Temüge Otçigin’in kendisine \DS×ODQ KDNV×] muameleden üLNk\HW
etmek için daha Çinggis Han “\DWDù×QGDQ NDONPDP×üNHQ onun huzuruna”
o×NPDV× ile EDüODU

“daha Çinggis Han 17 söze EDüODPDGDQ Börte-ucin \DWDù×QGD GRùUXODUDN,

\RUJDQ×Q×Q XoODU× ile J|ùVQ örterek oturur ve Bu ne biçim Lütir? Bu suretle
onlar [Temüge-otçigin’i rencide edenler] senin selvi ve çam gibi kardHüOHULQL
herhalde yok edeceklerdir. Hakikaten biraz sonra 18

17 Her ne kadar 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL “Çinggis-KDKDQµLIDGHVLQLNXOODQ×\RUVDGDNDùDQXQYDQ×DQFDN

RùOXgJHGH\ ]DPDQ×QGDNXOODQ×OPD\DEDüODQP×üW×U%XUDGDQGDDQODü×O×\RUNLWDUW×üPDO×RODQGizli
Tarih’LQ\D]×O×üWDULKLED]HQEL]L\DQ×OWDELOLU&KULVWRSKHU 3$WZRRG´,QIRUPDQWVDQG6RXUFHVIRU
the Secret History of the Mongols”, Mongolian Studies, 29 (2007), s.27-39)
18 0HWLQ EXUDGD üLLU SDUoDV× üHNOLQGH GL]HOHUOH GHYDP HWPHNWHGLU (ULFK +DHQisch, Die Geheime
Geschichte der Mongolen, Leipzig: Otto Harrossowitz, 1941, s.82; Ahmet Temir, 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL,
Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1948, s.165-166; Francis Woodman Cleaves, The Secret History of the
Mongols, Cambridge: Harvard University Press, 1982, s.180; Igor de Rachewiltz, The Secret History of
the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century, 2 cilt, Leiden: Brill, 2004, I, s.171.

൞7൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

ne’üle metü beye çinu

negüs odu’asu
netkel metü ulus chçinu
ken-e mede’ülkün
tede tulu metü beye chinu
tulbas odu’asu
tuyal metü ulus chinu
ke-e mede’ülkün.

(Ulu bir DùDFD benzer vücudun,

Bir gün gelip yere devrilirse 19
Kendire benzer ulusunu
kime EDNW×UDFDNODU idare ettirecekler? 20

Sütuna benzeyen vücudun

Bir gün gelip de devrilirse
.XüODUD benzeyen ulusunu
kime EDNW×UDFDNODU idare ettirecekler?)

Senin, selvi ve çama benzeyen NDUGHüOHUine bu üHNLOGH WDN×ODQ bu adamlar,

benim ü|\OH böyle büyümekte olan üç dört yavrumun idarenin EDü×QD
geçmesine QDV×O UD]× olurlar? Sen NDUGHüOHULQH NDUü× \DS×ODQ bu muameleye
sükunetle bakarak QDV×O UD]× olursun?” 21

19 Burada devrilirse ile ifade edilen sözler çevirilerde Temir “yatarsa”, Cleaves (1982, s.180) “falleth
down”, Rachewiltz (2004 I, s.171) “falls down” ve Haenisch (1941, s.122) “sich zum Fallen neigt”
üHNOLQGHNDUü×P×]Do×NPDNWDG×U
20 Türkçe çeviride (Temir, 1948, s.166) “Kimin emrine vereceklerdir?” ifadesi görülmektedir. Metinde
NXOODQ×ODQ NHOLPH mede- “bilmek, bakmak, idare etmek” medegül- ´EDNW×UPDN YH LGDUH HWWLUPHNµ
DQODPODU×QGDG×U +DHQLVFK  V ´:HP ZLUG GHLQ GHP ZLUUHQ +DQI JOHLFKHV 9RON GLH
Regierung geben”; Cleaves (1982, s.18) “by whom will those let govern?” ve de Rachewiltz (2004, I,
V ´E\ ZKRP ZLOO WKH\ OHW JRYHUQ SHRSOHµ üHNOLQGH oHYLUPLüOHUGLU %X GL]HOHUL EDüND ELU
EDùODPGDHOHDODQ&KULVWRSKHU$WZRRGGDKDIDUNO×ELUoHYLULVXQPDNWDG×U´:KHQ\RXUERG\OLNHD
bole has bent down, to whom willgo/will do you give your kingdom like aclotted hemp?”, “when
your person like plinth lies prone, to whom will go/will do you give your kingdom like a flock of
birds?” (Christopher P. Atwood, “How the Secret History of the Mongols Was Written”, Mongolica,
  V G I×NUDV× $QFDN $WZRRG NHQGLU JLEL JLULIW YH NXüODU JLEL XoDQ ELU NUDOO×NOD QH
NDVWHWWLùLQLEHOLUWPHPLüWLU
21 Gizli Tarih metni burada tekrar medegül- ´EDNW×UPDN LGDUH HWWLUPHNµ ILLOLQL NXOODQPDNWDG×U
Durum E|\OHROXQFDNLPLGDUHHWWLUHFHNVRUXVXNDUü×P×]Do×NPDNWDG×UdHYLULOHUGH+DHQLVFK
V´GLH5HJLHUXQJJHEHQµ\DQLKNPHWLRQODUDE×UDNPDNLIDGHVLQL$KPHW7HPLUV
“devleti teslim etmek”, Cleaves (1982, s.180) “how will those suffer govern” ve de Rachewiltz
,V´DOORZWRJRYHUQµLIDGHOHULQLNXOODQ×UODU

൞8൞
 dLQJJLV+DQ·×Qúo$V\D+DONODU×Q×Q.DGHULQH*HWLUGLùL'HùLüLP

<XNDU×GDNL dizelerde ve ifadelerde görüOHFHùL üzere burada iki mesele

NDUü×P×]D o×NPDNWDG×U Birincisi kendir ve NXüD benzetilen ulus, ikincisi ise
veraset meselesi, Çinggis Han’dan sonra kimin EDüD JHoHFHùL konusudur.

Önce Börte sonra da Yesüy’ün Dù]×QGDQ GX\GXùXPX] dizelerdeki dikkat

çeken husus, Çinggis Han ]DPDQ×Q× GHùLO JHoPLüL aksettiren “ulus”
tarifidir. $VO×QGD “ulus” yeni bir NDYUDPG×U fakat içini dolduran unsurlar
eskiye aittir. 22 Eski düzen “ulus” gibi ELUOHüWirici bir terim ile tarif
edilmezdi. Bu düzene hâkim olan VR\ODUG× soy içinde ve soylar aras×QGD
DNUDEDO×N iliüNLOHUL kendir gibi girift bir \DS× arz ediyordu. Soylar DNUDEDO×N
LOLüNLOHUi kadar \Dü ile kendilerini WDQ×PO×\RUODUG×. Soy KL\HUDUüLVL herkesin
\DüDP içinde içinden JHoWLùL evrelerdi. Evlenme adetleri, GQUOHüPH JHQLü
aileler DUDV×QGD oluyordu. BDüO×N SDUDV× ve çeyiz, aileleri evliliklerle
birbirine daha da EDùOD\DQ töreler üHNOLQGH\GL. Bir de soylardan meydana
gelen boylar YDUG×. Bu \DS×ODU içinde soylar DUDV× KL\HUDUüLN LOLüNLOHU
olabiliyordu. Kerayit, Nayman, Merkit gibi Çinggis Han’×Q K×V×PODU×
olanlar ise boy ELUOLùLQGHQ beylik siyasi \DS×V×QD geçme döneminde idiler.
úüWH bunlardan, örQHùLQ Kerayitlerde, merkezde “çerig” denen IDUNO×
yerlerden gelip NDW×OP×ü olanlar YDUG× Çerigler genellikle bölükler üHNOLQGH
düzenlenirdi. Bugün Türkçede de bölük birbiriyle DNUDEDO×N iliüNLVL
olmayan birimlere LüDUHW eder. 23

Bu üHNLOGH Çinggis Han HWUDI×QD toplanan bireylere o dönemde nökör

\ROGDü deniliyordu. Nökör ve onlara EDùO× olanlar ise oDG×U-evlerin halka
halinde GL]LOPLü ROGXùX küriyen’ler ROXüWXUX\RUGX úON etapta Çinggis
Han’×Q HWUDI×QGD kendi istekleri ile ona \ROGDüO×N edenler 13 küren (küriyen)
ROXüWXUPXüWX Çinggis Han öncesi bu türlü NLüLOHU durumu EHùHQPHGLNOHUL
zaman D\DNODU× ile oy vererek X]DNODü×YHULU, yani NXüODU gibi uçuverirlerdi.
Halbuki yeni düzende bu mümkün GHùLO yer GHùLüWLUPH \DVDNW× NXüOar

22 8OXVNHOLPHVLQLKDONDQODP×QGDNXOODQPDdLQJJLV +DQ GHYUL0RùROFDV×QGDJ|UOHQELUKXVXVWXU

Kelime olarak ulus Kadim Türk dilindeki XOXü PHPOHNHWüHKLULOHLOJLOLGLU+DWLFHûLULQEski Türk
<D]×WODU× 6|] 9DUO×ù× úQFHOHPHVL $QNDUD 7UN 'LO .XUXPX <D\×QODU×  V  *HUDUG
Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thireenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press, 1972,
s.152b; Gerhard Doerfer, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, 1. cilt, Wiesbaden:
Franz Steiner, 1963, s.175-178).
23 úVHQELNH7RJDQ´%R\'HYOHWúOLüNLOHULYH¶EXOXR·E|ON0HVHOHVLµ+DOLOúQDOF×N$UPDùDQ×– I, Tarih
$UDüW×UPDODU× $QNDUD 'RùX-%DW× <D\×QODU×  úVHQELNH 7RJDQ ´dLQJJLV +DQ YH $KIDG×
=DPDQ×QGD 0RùRO 9HUDVHW ']HQLµ %HQJ %LWLJ 'XUVXQ <×OG×U×P $UPDùDQ× haz., Bülent Gül,
)HUUXK$ùFD)DUXN*|NoH$QNDUDgQF.LWDSD

൞9൞
 dLQJJLV+DQ·×Qúo$V\D+DONODU×Q×Q.DGHULQH*HWLUGLùL'HùLüLP

EXOXQPXüVD da seçimde DV×O sözü geçenler büyüklü küçüklü Çinggis Han

HYODG× (aqa ve ini), özellikle büyükler (aqa) ROPXüWXU (Hope 2012). 25

úNLQFL sahne (§254) ise 1219’da Çinggis Han’×Q J|QGHUGLùL elçilik heyetinin
öldürülmesi üzerine 26 Çinggis Han’×Q +DU]HPüDKODU üzerine sefere karar
vermesi ROD\×G×U. Bu kez en genç KDQ×P Yesüy, önce “+DQ×P×] yüksek
GDùODU× DüPDN derin VXODU× geçmek, uzun sefere o×NPDN ve büyük ulusunu
LQWL]DPO× bulundurmak istiyor. Fakat hiçbir hayat ebedi GHùLOGLU” der; son
VDW×UGD ise bir farkla D\Q× dizelerle kendini ü|\OH ifade eder. 27

ne’üle metü beye çinu

negüs odu’asu
netkel metü ulus-iyan
ken-e JřP

tulu metü beye cçinu

tulbas odu’asu
tuyal metü ulus iyan
ke-e JřP

Ulu DùDFD benzer vücudun,

Bir gün gelip yere GüHUVH
Kendire benzer ulusunu
kime E×UDNDFDNV×Q"

(Sütuna benzeyen vücudun

Bir gün gelip de devrilirse,
.XüODUD benzeyen ulusunu
kime E×UDNDFDNV×Q")

25 Michael Hope, “The Transmission of Authority through the Quriltais of the Early Mongol Empire
DQGWKHŪONKœQDWHRI,UDQ-1335)”, Mongolian Studies, 34 (2012), s.87-116.
26 Bartold, Turkestan Down to the Mongol Invasion; Bartold, 0RùROúVWLOkV×'HYULQGH7UNLVWDQ.DIHVRùOX
+DU]HPüDKODU'HYOHWL7DULKL
27 MNT §254. Ahmet Temir (1948, s. 174-175) “kimin emrine vereceksin?” Haenisch (1941, s.129-130)
LONN×WD\×´ZHPZLOOVWGXGDQQGHLQH+DQIVWHQJHOQJOHLFKHQ9|ONHUXQWHUVWHOOHQ"µLNLQFLN×WD\×LVH
´ZHP ZLOOVW GX GHLQH GHP 9RJHOVFKZDUP JOHLFKHQ 9|ONHU DQYHUWUDXHQ"µ GL\HUHN 0RùROFD
metinde tekrarlanan ke-H JřP ifadesini unterstellen “emrine vermek” ve anvertrauen “emanet
HWPHNµILLOOHUL\OHNDUü×ODP×üW×U&OHDYHV·LQNXOODQG×ù×V´WRZKRPZLOOWKRXEHTXHWKWK\
SHRSOHV"µLIDGHVLQGHLVH´HPDQHWHWPHNµDQODP×Dù×UEDVPDNWDG×UGH5DFKHZLOW] (2004, I, s.182) de
&OHDYHVJLEL´HPDQHWHWPHNµLIDGHVLQLNXOODQ×U

൞ 11 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Yesüy’ün söylediklerinin ancak son VDW×U× IDUNO×G×U bu fark bizi DUW×N

Çinggis Han ]DPDQ×QD JHWLUPLü olur. Yesüy aUW×N bu konuda söz
söyleyecek NLüLnin herhangi bir heyet, hatta kurultay GHùLO Çinggis Han’×Q
kendisi ROGXùXQD LüDUHW eder. Düzen GHùLüPLüWLU ve bu NDUDU× onun
vermesi beklenir. Bu EDùODPGD Yesüy “her biri birer kahraman olan dört
RùOXQGDQ hangisinin DG×Q× zikretmek istersin? Ben bu sözlerimle
RùXOODU×Q NDUGHüOHULQ tâbilerin ve biz fakirler için GüQOPHVL gereken
üH\OHUL arz ettim” diye önerisini tamamlar.

Düzen GHùLüLNOLùLnin ikinci bir veçhesi burada “dört RùOXQGDQ hangisi”

ifadesinde kendini gösterir. *|UOGù gibi burada babadan RùXOD geçen
bir veraset düzeninden söz edilmektedir. Evvelce veraset babadan RùXOD
geçmiyor, yani dikey bir surette JHOLüPL\RUGX 0HUNH]L\HWoLOLùLQ
ROPDG×ù× birçok kabilenin bir arada bulXQGXùX ortamda veraset büyük
NDUGHüWHQ bir NoùH geçerdi ki buna “yatay veraset” denilmektedir. 28
Yesüy burada her ne kadar “RùuOODU×Q NDUGHülerin, tâbilerin ve biz
fakirler” ifadesi ile daha JHQLü bir yelpazeden söz ediyorsa da DV×O konu
verasetin babadan RùXOD geçme meselesidir. Her ne kadar Çinggis Han’×Q
yerine Rùlu Ögedey .DùDQ ve ondan sonra onun RùOX Güyük EDüD
JHoPLüVH de Çinggis Han’×Q NDUGHüOHUL kendi KDNODU×QGDQ o kadar kolay
vazgeçmePLüOHU ve mücadelelerini 1251’de EDüD geçen Möngke KDùDQ
]DPDQ×QD kadar sürdüUPüOHUGLU Bu çerçevede de bu dizelerde
geçmiüWHQ GHùLO de bir EDN×PD gelecekten söz HGLOGLùLQL görürüz. .×VDFD
1251’lerde ROPXü olaylar, Çinggis Han hayatta iken (ö. 1227) \DüDQP×ü
gibi gösterilmektedir. 29

28 Yatay veraset sistemi için bkz. Thomas J. Barfield, Perilous Frontier: Nomadic Empires and China,
Cambridge, Massachussets: Basil Bakwell, 1989, s.14; Peter Jackson, “The Dissolution of the
Mongol Empire”, Central Asiatic Journal, 22 (1978), s.186-úVHQELNH7RJDQ´dLQJJLV Han
YH $KIDG× =DPDQ×QGD 0RùRO 9HUDVHW ']HQLµ %HQJ %LWLJ 'XUVXQ <×OG×U×P $UPDùDQ× KD]
%OHQW*O)HUUXK$ùFD)DUXN*|NoH$QNDUDgQF.LWDSDúVHQELNH7RJDQ´(YROXWLRQRI
Tribal Policies in the Regional Empires of Asia”, 3UREOHP× 9RVWRNRYHGHQL\D3UREOHPV RI 2ULHQWDO
Studies, 4/78 (2017), s.21- %L] \DWD\ YHUDVHW XVXO LOH 2VPDQO×ODUGDNL ´HNEHUL\HWµ VLVWHPL
dola\×V×\ODDüLQD\×]
29 Rashid al-Din, The Successors of Genghis Khan, çev., John Andrew Boyle, New York and London:
Columbia University Press, 1971.

൞ 12 ൞
 dLQJJLV+DQ·×Qúo$V\D+DONODU×Q×Q.DGHULQH*HWLUGLùL'HùLüLP

Ç4C**4] HAN B4Y]0

Çinggis Han’×Q KNPUDQO×ù× kime E×UDNPDN LVWH\HFHùL yani veraset meselesi,

daha GRùUXVX babadan RùXOD veraset usulü bu SDVDMODU×Q can DO×F× QRNWDV×G×U
Bu pasajda Yesüy’ün NDUDU× Çinggis Han’a E×UDNPDV×QD NDUü×Q Börte veraset
konusunda LKWL\DU× Çinggis Han’a E×UDNPDP×ü, eski düzenle uyumlu bir
üHNLOGH NDUDU× EDüNDODU×Q×Q YHUHFHùLni ifade etPLüWLU. Ancak her ikisinin de
veraset meselesinde RùXOODUGDQ bahsedip karGHüOHUGHQ bahsetmemeleri
burada incelenen dizelerin \DOQ×] Çinggis Han öncesi döneme ait duygular,
DOJ×ODU ihtiva etmeleri ile deùLO Çinggis Han VRQUDV×QD da LüDUHW ettikleri
görülmektedir. Hal böyle olunca Christopher Atwood’un Gizli Tarih’in \D]×O×ü
tarihini Möngke Han (1251-1259) devrine GRùUX çekmesi daha da bir anlam
kazanmaktad×U. 30 Her ne kadar Ögedey .DùDQ ve Güyük Han’×Q EDüD
geçmelerinde dikey veraset usulünü görüyorsak da bu sözlerle sanki Çinggis
Han’×Q en küçük RùOX Toluy’un RùOX Möngke Han’×Q EDüD geçmesi ile
verasetin babadan RùXOa geçmesi PHüUXL\HW ND]DQP×ü olur. Kaynaklarda
kDùDQO×ù×Q Ögedey HYODG×QGDQ Toluy HYODG×QD JHoLüL eski törelere göre
Toluy’un en küçük evlat olarak RFDù×Q bekçisi ROPDV× hakN×Qa dayand×U×O×U.

Halk kültüründe RFDù×Q bekçisine ev ve evdeki Hü\DODU NDO×UG× Çinggis Han’×Q

en küçük RùOX olan Toluy’a NDODQODU× sayarken 5HüLGGHGLQ RWDùODU ordalar,
mallar, hazine emirleri ve Çinggis Han’×Q hassa kuvvetlerinden söz eder 31 ama
bu kertede KDQO×ù×Q miras KDNN× olduùXQX söylemez. 32 Ancak Lü Möngke
Han’×Q EDüD geçmesi ROD\×QD gelince, o zaman RHüLGHGGLQ, Çinggis HYODG×
DUDV×QGD en \DüO× ve sözü dinlenen olan Batu Han’×Q Dù]×QGDQ “Yasa’ya ve
örfe göre EDEDQ×Q mevkii en küçük RùODQD geçer” diyerek 33 Mönkge Han’×Q
EDüD geçmesine PHüUXL\HW ND]DQG×UP×ü olur. Möngke Han da NDUGHüL
Hülegü’yü 1253’te EDW×\D %DW×QLOHU üzerine, GLùHU NDUGHüL Kubilay’× da 1254’te
güney Çin’e gönderir. Memluk tarihçisi El-Ömeri’ye göre bu bölgeler Çinggis
Han’×Q VDùO×ù×QGD ele JHoLULOPHPLü ROGXùX için 34 Hülegü ve Kubilay idari

30 Christopher P. Atwood, “Informants and Sources for the Secret History of the Mongols”.
31 5HüLGHGGLQ 7ROXy +DQ·D PLUDV NDODQ KDVVD RUGXVXQXQ  NLüLGHQ ROXüWXùXQX EHOLUWLU YH EX
ELQOLNOHULQ EDü×QGD RODQ NXPDQGDQODU× ELUHU ELUHU V×UDODU 5HüLGHGGLQ )D]OXOODK Rashiduddin
Fazlullah’s Jami’u’t-tawarikh 2. cilt, çev., Wheeler Thackston, 1998-1999, s.272-284.)
32 Rashid al-Din, The Successors of Genghis Khan, s.163.
33 Rashid al-Din, The Successors of Genghis Khan, s.202.
34 El-Ömeri, 0DVœOLNDO-DEĤœUIūPDPœOLNDO-DPĤœU'DV0RQJROLVFKH:HOWUHLFK$O-¶8PDUū·V'DUVWHOOXQJGHU
mongolischen ReichHLQVHLQHP:HUN0DVœOLNDO-Ab‫ڍ‬œU Iū0DPœOLNDO-Am‫ڍ‬œU, haz., ve çev., Klaus Lech,
Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1968.

൞ 13 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Do×GDQ Çinggis Han \DVDV×QD EDùO× GHùLOOHUGL ve N×O×o KDNN× ile DO×QP×ü bu
bölgelerde kendi \DVDODU×Q× koymakta serbest idiler. Dönemin tarihçileri
0RùROLVWDQ, Çin ve úUDQ’da KNPGDUO×ù×Q Toluy HYODG×QD JHoLüLQL anlamak,
PHüUXL\HW ND]DQG×UPDN için gayret sarf HWPLüOHUGLU. 35

Gizli Tarih’e dönecek olursak, veraset meselelerinin konXüXOGXùX bu

sahnelerin Çinggis Han’×Q VDùO×ù×QGD cereyan HWWLùL konusunu tekrar
GüQPHPL] gerekmektedir. Her iki hatun bu konuyu gerçekten ele
DOP×üODUVD bunun DUW×N Temüçin’in 1206’da Çinggis Han DG×Q× DOPDV×QGDQ çok
sonra ROPDV× gerekir. 1206’da ne ROPXüWX" Keçe GXYDUO× evlerde oDG×U
\DüD\DQ halk itaat DOW×QD DO×QG×NWDQ sonra, Pars \×O×QGD (1206) Onan nehrinin
PHPED×QGD toplananlar, dokuz WXùOX ak VDQFDù× dikerek Temüçin’i Çinggis
Han ilan HWPLüOHUGL (MNT §202). Çinggis Han 0RQJùRO ulusu orada
WHüNLODWODQG×Uarak 95 binlik halinde G]HQOHPLüWL. A\U×FD Çinggis Han
annesine, kendisine, NDUGHüOHULQH RùXOODU×QD 36 kendi hisselerine GüHQ KDON×,
metinde “kendi DGODU×QD” diye tabir edilen bir N×VWDVD göre D\×UDUDN taksim
etmelerini buyurPXüWu. Gizli Tarih bu N×VWDV×Q ne ROGXùX konusunda “keçe
GXYDUO×ODU” ve “DKüDS NDS×O×ODU” üHNOLQGH ilginç bir ifade NXOODQPDNWDG×U
Çevirilerde de Rachewiltz bu pasajdaki keçe GXYDUO×ODU× göçebeler, DKüDS
NDS×O×ODU× da \HUOHüLNOHU 37 olarak DQODP×üW×U Francis Cleaves ise her iki grubun
göçebeler için geçerli ROGXùXQX EHOLUWPLüWLU Pasaja dikkatle EDN×QFD, keçe
GXYDUO×ODU× E|OüWUPHNten ve DKüDS NDS×O×ODU× D\×UPDNWDQ söz HGLOGLùLQL
görürüz. %LOLQGLùL gibi Türk dillerinde genelde “ev”38 tabiri ile ifade dilen RWDù
üHNOLQGHNL keçe oDG×UODU×Q NDS×ODU× keçeden veya tahtadan olabiliyordu. Burada
sonradan Altan UUXù olarak bilinecek aile içinde OHüLOHQOHULQ ilk etapta keçe
GXYDUO×ODU ROGXùXQX, DKüDS NDS×O×ODU×Q bu taksimata Oü dahil
edilmediklerini DQO×\RUX] Bu LüOHP için NXOODQ×ODQ tabir tüg’eldü’dür ki bu

35 úVHQELNH 7RJDQ´2WFKLJLQ·V3ODFHLQWKH7UDQVIRUPDWLRQIURP )DPLO\WR'\QDVW\µ Central Eurasia

in the Middle Ages. Studies in Honor of Peter B. Golden, haz., Istvan Zimonyi and Osman Karatay.
Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2016.
36 He divided the tribes and the peoples of the Mongols and the Naiman, as well as all the armies,
between the aforesaid sons; and to each of his other younger sons and his brothers and kinsmen he
allotted their share of armies (Ala ad-Din ‘Ata Malik Juvaini, The History of the World Conqueror 1.
cilt, çev., John Andrew Boyle, Cambridge: Harvard University Press, 1958, s.41).
37 MNT §203; Temir, 1948, s. 136; ClHDYHVVGH5DFKHZLOW],V*HQHOGH\HUOHüLN
DODQODUYHüHKLUOHUGHQ´VXUODoHYULOLüHKLUOHUµLIDGHVLLOHV|]HGLOLUMNT§ 203; Temir 1948, s.136).
38 Genelde Orta Asya·GDoDG×UGHùLOUHQJLQGHQGROD\×boz üy\DS×O×ü×QGDQGROD\×tirme üy yani derme
HYWDELUOHUL\D\J×QG×U

൞ 14 ൞
 dLQJJLV+DQ·×Qúo$V\D+DONODU×Q×Q.DGHULQH*HWLUGLùL'HùLüLP

ifade birbirine E|OüWUPHN yani OHüPHN DQODP×QGDG×U. 39 úON OHüPH 1203

\×O×QGD o dönemin kudretli KNPGDU× Kerait Ong Han’×Q yenilgisi üzerine
“Kerayit KDON×Q× hiç kimseye eksik gelmeyecek” üHNLOGH taksim etmesiyle
JHUoHNOHüWL. Kerayit alt birimi olan on bin Tübe’enlerin taksiminde de herkes
yetecek kadar pay DOG× (MNT §187). Bu arada herkesin OHüWLULOPHGLùL, |UQHùLQ
1198’de Merkitler ilk defa yenildikleri zaman RQODU×n E|OüWUülmePLü ROGXùX
görülmektedir. Çinggis Han RQODU×Q bir “bütün olarak” 40 NDOPDODU×QD izin
verPLüNHQ onlar sonradan D\DNODQ×QFD 1205’te RQODU× GDù×WP×üW×. 'LùHU taraftan
ödüllendirmek LVWHGLùL ED]× NLüLOHU “DNUDEDODU×P×Q her biri bir yerde,
GDUPDGDù×Q×NODU” 41 diyerek DNUDEDODU×Q× bir araya toplamak isteyince onlara
da izin verdiùL görülmektedir (MNT §213, 218).

1206 \×O×QGDNL kurultayda ise EDü×QGDQ beri kendisine LQDQP×ü \DQ×QGD

EXOXQPXü ve beraber mücadele HWPLü olan NLüLOHU ve damatlar 42 (MNT§
203) 95 binlik ROXüWXUPXüODUG× (MNT §203). Dikkat çeken husus GDPDWODU×Q
aile DUDV×QGD GHùLO de hizmeti geçenler DUDV×QGD VD\×OPDODU×G×U Gerçekten
de Çinggis Han onlara \DSW×NODU× hizmetler NDUü×O×ù×QGD N×]ODU×Q× YHUPLüWL
úON önce (MNT §202-224) en \DN×QODU×QD önemli görevler vererek onlara tabi
halklardan da pay, hisse YHUGLùLQL görüyoruz. 43 Bu EDùODPGD NXOODQ×ODQ
tabir qubi “hisse, pay”G×U ve fiil olarak SD\ODüW×UPDN NXOODQ×O×U (qubiya’ulba).
+DON×Q oHüLWOL birimlere GDù×OP×ü ROPDV× ile ilgili olarak NXOODQ×ODQ tabir
(bura tara) 44 kabile \DS×V×Q× parçalamak için LQVDQODU×Q her yöne
GDù×OPDODU×QGDQ ve GDù×W×OPDODU×ndan (busang- ve EXVDQLùXO-) IDUNO× bir
üHNLOGH kuOODQ×O×U. 45 .×VDFDV× bu oDO×üPDGD NXOODQ×ODQ deyimlere, tabirlere
kadar D\U×QW×O× olarak incelenen durum, Çinggis Han’×Q bu konuda ne
kadar NDUDUO× ROGXùXQX göstermektedir. 46

39 Erich Haenisch, Wörterbuch zu Mang‫٭‬ol un Niuca Tobca’an (Yuan-ch’ao pi-shi), Geheime Geschichte der
Mongolen, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1962; §187, 4r; §234, 8v.
40 MNT §198.
41 Akrabalar LoLQ´DùDEH\OHULPYHELUDGHUOHULPaqa degüüµLIDGHVLNXOODQ×OPDNWDG×U
42 úOJLQo RODQ 0RùROODU×Q *L]OL 7DULKL’nde (§ 215) Çinggis +DQ DLOH\H PHQVXS N×]ODUD D\U× ´SD\µ
YHULOHFHùLQLV|\OHUGH5DFKHZLOW]The Secret History of the Mongols, I, V%|\OHFHNDQEDù×RODQ
DLOHVODOHIHUWOHULN×]ODU×QGDPDWODUGDQD\U×ELUüHNLOGHGHùHUOHQGLULOGLNOHULJ|UOPHNWHGLU
43 5HüLGHGGLQGHDLOHIHUWOHULYHPFDGHOHDUNDGDüODU×D\×U×P×\DS×OPDG×ù×Q×J|U\RUX]5HüLGeddin
Fazlullah. Rashiduddin Fazlullah’s Jami’u’t-tawarikh 2. cilt, çev., Wheeler Thackston s.272-284).
44 MNT §213, 8r.
45 MNT §208, 45r.
46 2NXOODUGD\DUDPD]ODU×EDüNDüXEHOHUHJ|QGHUPHNDPL\DQHWDELUOHD]×W×YHUPHN denilen bu yöntem
úQFLO’de de görülen çok kadim bir usuldür.

൞ 15 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Daha 1206’dan önce JHOLüHQ bu durum yenilen ve tâbiyet DOW×QD DO×QDQ

herkesin yeni kurulan ordunun bir ferdi haline gelGLùLQin LüDUHWLGLU
1206’dan sonra bu ordu düzeni yasa olur. $UW×N merkezi bir idare
kurulmuütur, bunu Çinggis Han 47;

ûLPGL DUW×N Mengü 7DQU×Q×Q YHUGLùL güçle yerin ve VHPDQ×Q WDQU×Q×Q)

inayetiyle kuvvetlenerek bütün ulusu bir tek idare halinde ELUOHüWLUGLNWHQ
sonra gündüz-PXKDI×] N×WDP için her binlikten adam seçilerek gönderilmesini
emrediyorum.

sözleri ile ifade eder. *|UOGù gibi ilk etapta aile fertleri DUDV×QGD OHüWLULOHQ
halk art×N tekrar ikinci bir elemeye tabi tutulur. Ancak burada GDù×WPD ile
GHùLO bilakis bir seçme ile NDUü× NDUü×\D\×] Gizli Tarih bu konuyu:48

Çinggis Han’×Q bu emri üzerine binliklerde seçim LüLQH EDüODQG× ve emir

JHUHùLQFH yüzbaü× ve RQEDü×ODU×Q RùXOODU×QGDQ gidecekler intihap edildi.

sözleriyle dile getirir.

Burada iki husus dikkat çeker. B|OüWUOHQ elenen ve yerleri GHùLüWLUilen,

DNUDEDODU×QGDQ NRSDU×ODQODU henüz \HUOHüLN halklar GHùLOGLU úON etapta eski
kabile \DüDP×Q×Q ve DNUDEDO×N LOLüNLVL içinde ROPXü RODQODU×Q bu EDùODU×Q×
N×UPDN koparmak ROGXùX görülmektedir. Çinggis Han ordusunu
düzenlerken özellikle VR\ODU× ve soylardan meydana gelen ER\ODU× veya
Kerayit, Nayman gibi beylik yolunda RODQODU× hedef DOP×üW× 'LùHU taraftan
yeni düzende NLüLOHULQ hangi soya, kabileye mensup ROGXùX GHùLO de kimin
emri DOW×QGD EXOXQGXùX ön plana o×NPDNWD\G× <DS×ODQ yoklamalarda
yerinde bulunmayanlar GHùQHN vurularak FH]DODQG×U×O×\RU üç kere
yoklamada bulunmayanlar hem GHùQHNOH FH]DODQG×U×O×\RU hem de “bu
adam DUW×k \DQ×P×]GD hizmet görmeye OD\×N ROPDG×ù×QGD uzak bir
P×QW×ND\D” sürülüyordu (MNT §227). Cuveyni’ye göre ise bulXQGXùX
onluk, yüzlük, binlik veya tümenden D\U×OPD yer GHùLüWLUPe ölümle
FH]DODQG×U×ODFDNW×U. 49 .LüLOHU DUW×N eski düzendeki gibi DNUDEDO×N LOLüNLOHUL ile

47 MNT §224.
48 MNT 225.
49 Ala ad-Din ‘Ata Malik Juvaini. The History of the World Conqueror 1. cilt, s.132; Thomas Theodore
Allsen, Mongol Imperialism: the Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic
Lands, 1251-1259, Berkeley: University of California Press, 1987.

൞ 16 ൞
 dLQJJLV+DQ·×Qúo$V\D+DONODU×Q×Q.DGHULQH*HWLUGLùL'HùLüLP

GHùLO \DSW×NODU× ve EDüDU×ODU× ile PNDIDWODQG×U×O×yordu. 50 Böyle bir disiplin

içinde kendir gibi girift LOLüNLOHU içinde \DüDPDN veya NXüODU gibi uçuvermek
söz konusu GHùLOGL

SONUÇ

Çinggis Han LQVDQODU×Q ufak menfaatler DNUDEDO×N kendir) ve keyfi

hareketler XoXüDQ NXüODU çerçevesinde 300 \×OG×U süregeldikleri KD\DW×
GHùLüWLULS, onODU× 0RQJùRO ulusun üDQ× için oDO×üDQ ve \DS×ODQ seferlerden
oDO×üPDODU×QD NDUü×O×N pay alan, kabiliyet, cesaret ve sadakat göstererek
\DSW×NODU× ile ödüllendirilen bir ordu-ulus \DUDWP×ü ve ordu mensuplar×Q×
sefer \DS×ODQ her yere gönGHUPLüWL.

Ordu PHQVXSODU× sonraki \]\×OODUGD bir arada oturmaktan GRùDQ

DNUDEDO×N prensiplerine dayanan daha çok benzer \DS×GDNL kabilelere
G|QüPüWU Özellikle 0RùROODU DUDV×QGD DUW×N etnik GHùLO de ordu
görevlerini \DQV×Wan isimlerle yeni kabileler ortaya o×NP×üW×U Bunlar
DUDV×QGD DUW×N o eski oDW×üPDODU da son EXOPXüWXU.

$UW×N úo ve Orta Asya eskisi gibi kabileler DUDV× oDW×üPDlar ve göçlerle GHùLO
bölgesel LPSDUDWRUOXNODU×Q 2VPDQO×, Safevi, Özbek, Babür, Ming) gölgesi
DOW×QGD \DüD\DQ birbirine benzer \DS×ODUGD olan kabileler WRSOXOXNODU× ile
gündeme geliyordu. XVIII ve XIX. yü]\×OGD úo Asya’daki seyyahlar ve
DUDüW×UPDF×ODU NDUü×ODüW×NODU× kabilelerin birbirinden IDUN×Q× daha çok isim ve
gelenek görenek Do×V×QGDQ ele DOP×üODU \DS×VDO olarak birbirlerine
benzemeleri YDUVD\P×üODU ve birbirine benzer kabilelerin D\Q× üHNLOGH çok
eskiden beri devam edegeldikleri GüQFHVLQGH ROPXüODUG×U. XVI.
\]\×OGDQ sonraki kabileler DUW×N úo Asya’\× alt üst eden göç ve seferlere
NDON×üPDP×üODU bölgesel LPSDUDWRUOXNODU×Q idaresi DOW×QGD \DüDP×üODUG×

Böylece úo Asya, eski mücadelelerin JHWLUGLùL göç, DN×Q ve seferlerin

JHWLUGLùL periyodik GHùLüLPOHULQ özellikle XVI. \]\×OGDQ sonra askeri
faaliyetlerin yerine daha LVWLNUDUO× bir kabile KD\DW× ile edebi, tarihi ve dini
kültür yönünde JHOLüPHOHU VDùODQP×üW×U

50 úVHQELNH 7RJDQ Flexibility and limitation in steppe formations: the Kerait Khanate and Chinggis Khan,
Leiden: Brill, 1998.

൞ 17 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

Akasoy, Anna, Charles Burnett, ve Ronit Yoeli-Tlalim. 5DVKūG al-'ūQ Agent and
mediator of cultural exchanges in Ilkhanid Iran. Warburg Institute, 2013.
Ala ad-Din ‘Ata Malik Juvaini. The History of the World Conqueror. çev., John
Andrew Boyle. Cambridge: Harvard University Press, 1958.
Allsen, Thomas Theodore. Mongol Imperialism: the Policies of the Grand Qan Möngke
in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251-1259. Berkeley: University of
California Press, 1987.
Allsen, Thomas Theodore. “Mongolian Princes and Their Merchant Partners, 1200-
1260”. Asia Major. 11 (1989): 83-125.
Allsen, Thomas Theodore. “The Rise of the Mongol Empire and Mongolian Rule in
China”. The Cambridge History of China Vol. 6: Alien States and Border Regimes
907–1368. haz., Herbert Franke ve Denis C. Twitchett. Cambridge:
Cambridge University Press, 1994.
Allsen, Thomas Theodore. Commodity and Exchange in the Mongol Empire. A Cultural
History of Islamic Textiles. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
Atwood, Christopher P. “Informants and Sources for the Secret History of the
Mongols”. Mongolian Studies. 29 (2007): 27-39.
Atwood, Christopher P. “How the Secret History of the Mongols Was Written”.
Mongolica. 49 (2016): 22-53.
Bartold, Vasiliy Vladimiroviç. Turkestan Down to the Mongol Invasion. Pennsylvania:
E. J. W. Gibb Memorial Trust, 1968.
Bartold, Vasiliy Vladimiroviç. 0RùRO úVWLOkV× Devrinde Türkistan. çev., Seniha Sami
0RUDO× haz., Günar Kara. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2020.
Bailey, Harold Walter. “The Seven Princes”. Bulletin of the School of Oriental and
African Studies. 12/3-4 (1948): 616-624.
Bailey, Harold Walter. “A Khotanese Text Concerning the Turks in Kantsou”. Asia
Major. 1 (1949): 28-52.
Bailey, Harold Walter. “Sri Visa Sura and the Ta-Uang”. Asia Major: A Journal of Far
Eastern Studies. 11/1 (1964): 1-26.
Barfield, Thomas J., Perilous Frontier: Nomadic Empires and China. Cambridge,
Massachussets: Basil Bakwell, 1989.
Berlekamp, Persis, Vivienne Lo ve Wang Yidan. “Administering Art, History and
Science in the Mongol Empire: Rashid al-Din and Bolad Chengxiang”. Pearls
on a String. Artists, Patrons and Poets at the Great Islamic Courts. haz., Amy
Landeu. Seattle: University of Washington Press, 2015.
Biran, Michal. Chinggiz Khan. Oxford: Oneworld Academic Publications, 2007.
Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thireenth-Century Turkish.
Oxford: Clarendon Press, 1972.

൞ 18 ൞
 dLQJJLV+DQ·×Qúo$V\D+DONODU×Q×Q.DGHULQH*HWLUGLùL'HùLüLP

Cleaves, Francis Woodman. The Secret History of the Mongols. Cambridge: Harvard
University Press, 1982.
dDQGDUO×RùOX Gülçin. 6DU× Uygurlar ve Kansu Bölgesi Kabileleri (9.-11. $V×UODU.
úVWDQEXO: Türk 'Q\DV× $UDüW×UPDODU× 9DNI× 2013 [1967].
Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, 1. cilt.
Wiesbaden: Franz Steiner, 1963. (4 cilt 1963-67).
Drompp, Michael. Tang China and the collapse of the Uighur Empire: a documentary
history. Leiden: Brill, 2005.
Dunnell, Ruth. Tanguts and the Tangut State of Ta Hsia. New Jersey: Princeton
University Press, 1983.
El-Ömeri. 0DVœOLN al-DEĤœU Iū PDPœ lik al-DPĤœU Das Mongolische Weltreich: Al-’8PDUū’s
Darstellung der mongolischen Reiche in seinem Werk 0DVœOLN al-Ab‫ڍ‬œU Iū 0DPœOLN
al-Am‫ڍ‬œU haz., ve çev., Klaus Lech. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1968.
Endicott-West, Elizabeth. “Merchant Associations in Yüan China”. Asia Major. 11
(1989): 127-154.
Haenisch, Erich. Die Geheime Geschichte der Mongolen. Leipzig: Otto Harrossowitz,
1941.
Haenisch, Erich. Wörterbuch zu Mangᒒol un Niuca Tobca’an (Yuan-ch’ao pi-shi).
Geheime Geschichte der Mongolen. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1962.
Hope, Michael. “The Transmission of Authority through the Quriltais of the Early
Mongol Empire and the ŪONKœQDWH of Iran (1227-1335)”. Mongolian Studies. 34
(2012): 87-116.
Jackson, Peter “The Dissolution of the Mongol Empire,” Central Asiatic Journal 22
(1978): 186-244.
Jackson, Peter. “The State of Research: The Mongol Empire, 1986-1999”. Journal of
Medieval History, 26/2 (2000): 189-210.
.DIHVRùOX úEUDKLP +DU]HPüDKODU Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000
[1956].
Lo, Vivienne ve Yidan Wang. “A Comparative Study of 5DVKūG al-'ūQ’s
7DQVƈTQœPD and its Chinese Sources.” 5DVKūG al-'ūQ Agent and Mediator of
Cultural Exchanges in Ilkhanid Iran. haz., Anna Akasoy, Charles Burnett
ve Ronit Yoeli-Tlalim. London: The Warburg Institute and Nino Aragno
Editiore, 2013.
May, Timothy. The Mongol Conquest in World History. London: Reaktion Books,
2012.
Morgan, David. The Mongols. Oxford: Blackwell, 1986.
Rashid al-Din. The Successors of Genghis Khan. çev., John Andrew Boyle. New York
and London: Columbia University Press, 1971.
De Rachewiltz, Igor. The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of
the Thirteenth Century, 2 cilt. Leiden: Brill, 2004.

൞ 19 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy. çev., Thomas Haining.
Oxford: Blackwell, 1991.
Ratchnevsky, Paul. “Zum Ausdruck T’ouhsia’ in der Mongolenzeit”. Collectanea
Mongolica: Festschrift für Professor Dr. Rintchen zum 60. Geburtstag.
Wiesbaden: Horrassowitz Verlag, 1966.
5HüLGHGGLQ Fazlullah. Rashiduddin Fazlullah’s Jami’u’t-tawarikh: Compendium of
Chronicles, 3 cilt. çev., Wheeler Thackston. Cambridge, Massachussetts:
Harvard University Press, 1998-1999.
ûLULQ Hatice. Eski Türk <D]×WODU× Söz 9DUO×ù× úQFHOHPHVL. Ankara: Türk Dil Kurumu
<D\×QODU× 2016.
Temir, Ahmet. 0RùROODU×Q Gizli Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1948.
Togan, úVHQELNH Flexibility and Limitation in Steppe Formations: the Kerait Khanate and
Chinggis Khan. Leiden: Brill, 1998.
Togan, úVHQELNH “Orta Asya’da bir *HoLü Dönemi: 14 – 15. <]\×OODU”. úVODP
Öncesinden dDùGDü Türk 'Q\DV×QD Prof. Dr. Gülçin dDQGDUO×RùOX’na $UPDùDQ.
haz., Hayrunnisa Alan, Abdulvahap Kara, Osman Yorulmaz. úVWDQEXO, 2008.
Togan, úVHQELNH “Boy Devlet úOLüNLOHUL ve ‘buluo’ (bölük) Meselesi”. Halil úQDOF×N
$UPDùDQ× – I, Tarih $UDüW×UPDODU×. Ankara: 'RùX-%DW× <D\×QODU× 2009.
Togan, úVHQELNH “Çinggis Han ve $KIDG× =DPDQ×QGD 0RùRO Veraset Düzeni”.
Bengü Bitig. Dursun <×OG×U×P $UPDùDQ×. haz., Bülent Gül, Ferruh $ùFD Faruk
Gökçe. Ankara: Öncü Kitap, 2013a.
Togan, úVHQELNH “Variations in the Perception of Jasagh”. Main Aspects of Medieval
History of Central Asia (for the Honor of Professor Roziya Mukminova). haz., G.
Sultonova, E. Kerimov, N. Allaeva. 7DüNHQW: Sano Standart, 2013b.
Togan, úVHQELNH “Kadim Türklerde Devlet 2OXüXP Süreci +DNN×QGD”. Bengü Büläk.
Ahmet Bican Ercilasun $UPDùDQ× haz. Bülent Gül. Ankara: Türk Kültürünü
$UDüW×UPD Enstitüsü, 2013c.
Togan, úVHQELNH “Otchigin’s Place in the Transformation from Family to Dynasty”.
Central Eurasia in the Middle Ages. Studes in Honor of Peter B. Golden. haz.,
Istvan Zimonyi and Osman Karatay. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2016.
Togan, úVHQELNH “Kül Tegin <D]×W× 'RùX Yüzüne Tarihsel %DùODP içinde %DN×ü”.
Prof. Dr. Talât Tekin +DW×UD .LWDE× 2 cilt. haz., Osman Fikri Sertkaya, Süer Eker,
Hatice ûLULQ-Erdem Uçar (yay.). úVWDQEXO: 8OXVODUDUDV× Türk Akademisi
<D\×QODU× 2017.
Togan, úVHQELNH “Evolution of Tribal Policies in the Regional Empires of Asia”.
3UREOHP× Vostokovedeniya/ Problems of Oriental Studies. 4/78 (2017): 21-26.
Togan, úVHQELNH “Mongolia Before Chinggis Khan”. The Mongol World. haz.,
Timothy May ve Michael Hope. New York, London: Routledge, 2021.
Togan, Zeki Velidi. úo Asya (WQRùUDI\DV× ve Çengiz Han. haz., úVHQELNH Togan.
úVWDQEXO: Türkiye úü %DQNDV× Kültür <D\×QODU× muhtemelen 2021.

൞ 20 ൞
4C*4} HAN VE ORTAYA 0:d0+0 +0C
L}==4:=Y4

THE RISE OF CHINGIZ KHAN AND

THE CHARACTERISTICS OF THE ERA

Prof. Dr. Saadettin y‚ªÁçØ Gömeç

Ankara Üniversitesi
Prof. Dr. 6$$'(77ú1 <$ø085 GÖMEÇ | Ankara Üniversitesi |
sgomec[at]yahoo.com | ORCID: 0000-0003-4606-9006

Saadettin <DùPXU Gömeç, ilk, orta ve lise |ùUHQLPLQL Ankara’da WDPDPODG× úVWDQEXO
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Genel Türk Tarihi Kürsüsü’nde tarih HùLWLPL gördü.
Hacettepe Üniversitesi’nde 1987 \×O×QGD yüksek OLVDQV×Q× Ankara Üniversitesi’nde 1992
\×O×QGD GRNWRUDV×Q× WDPDPODG× Gömeç, 1992 \×O×QGD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-
&RùUDI\D Fakültesi, Genel Türk Tarihi Kürsüsü’ne <DUG×PF× Doçent olarak DWDQG× Bu
fakültede Orta Asya Türk Tarihi, Kök Türk Tarihi, Uygur Türkleri Tarihi, .×UJ×] Türkleri
Tarihi, Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Türk 'Q\DV×Q×Q Meseleleri, Türk Kültür Tarihi, Türk
Tarihinde Çingizliler gibi derslere girmektedir. Gömeç’in yüzlerce ilmî ve fikrî makalesi,
D\U×FD çevirileri bulunmakla birlikte, VD\×V×] Yüksek Lisans ve Doktora oDO×üPDV×
\DSW×UP×üW×U

Prof. Dr. 6$$'(77ú1 <$ø085 GÖMEÇ | Ankara University |

sgomec[at]yahoo.com | ORCID: 0000-0003-4606-9006

Saadettin <DùPXU Gömeç finished the primary, middle and high schools in Ankara. He
started to his history education in the General Turkish History Department of the Faculty of
Literature of Istanbul University. He took MA from Hacettepe University in 1987 and PhD
from Ankara University in 1992. Gömeç was appointed as Assistant Professor Doctor to
University of Ankara, Faculty of Language, History and Geography, General Turkish
History Professorship in 1992. In this faculty, he gives lessons as History of Turks in Middle
Asia, History of Kök Turks, History of Uyghur Turks, History of Kyrgyz Turks, History of
Turkish Republics, Questions of Turkish World, and History of Turkish Culture. Gömeç has
hundreds of academic and intellectual articles and translations, also he managed countless
master and doctoral studies.

൞ 22 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.021

dú1*ú= HAN VE ORTAYA d,.7,ø, d$ø,1 g=(//ú./(5ú

Öz
Çingiz Han’×Q ortaya o×NW×ù× oDùGD Asya’da GRùUX-dürüst bir devlet \DS×V× EXOXQPDG×ù× gibi,
bölgesel kabile \DS×ODU× da birbirlerine tam PDQDV×\OD üstünlük NXUDP×\RUODUG× Bu
vakitlerde dikkat çeken bir GLùHU husus, Çingizli devletinin WHüHNNO HVQDV×QGD yasalara
göre hareket etmenin son derece büyük öneminin ROGXùXGXU $\U×FD boylar ve beyler
DUDV×QGD ne kadar DQODüPD]O×N ve GüPDQO×N olsa da herkes mert bir WDY×U sergileyerek
rakiplerine VD\J× göstermekten geri GXUPDP×üW×U

Çingiz Han ve NDUGHüOHUL bu zaman diliminde ELUWDN×P V×N×QW×ODU çekse de üDUWODU onun güçlü
bir devlet NXUPDV×QD \DUG×PF× oldu. O da Asya’daki bu GDù×Q×N vaziyeti gayet güzel
kullanP×üW×U. 6RQUDV×QGD ise VD\× EDN×P×QGDQ devlet içerisinde D]×QO×ùD GüHQ ve kültürel
JHOLüPLüOLN Do×V×QGDQ Türklere nazaran geride olan MoùROODU×Q mühim bir bölümü zamanla
úVODPL\HWL kabul ederek 7UNOHüPLü NDODQODU× da Moùolistan’a G|QPüWU

Anahtar Kelimeler
Orta Asya, Türkler, Mogollar, Çingiz Han, Çingizli Devleti

THE RISE OF CHINGIZ KHAN AND

THE CHARACTERISTICS OF THE ERA

Abstract
There was no proper state structure in Asia, and regional tribal structures could not fully
dominate each other in the age when Chingiz Khan emerged as a leader. Another point that
draws attention at these times is that it was extremely important to act in accordance with
the laws during the formation of the Chingiz’ state. In addition, despite the conflict and
hostility between the tribes and the tribal leaders, displaying bravery and valor everybody
showed respect to their opponents.

Although Chingiz Khan and his brothers suffered some difficulties during this period, the
circumstances helped him to establish a strong state. He made good use of the fragmented
situation in Asia. Afterwards, a significant part of the Mongols, who were in the minority in
the state in terms of numbers and lagged behind the Turks in terms of cultural development,
accepted Islam in time and became Turkic, and the rest returned to Mongolia.

Keywords
Central Asia, Turks, Mongols, Chinggis Khan, Chinggis State

൞ 23 ൞
 *4Y4`

Bugün dahi Türk mü, 0RùRO mu WDUW×üPDODU×Q×Q \DS×OG×ù× Çingiz Han,

GQ\DQ×Q JHOPLü-JHoPLü en büyük fatihlerinden birisidir. Onun 7UNOù
ya da gayri-7UNOù konusunda DQODW×ODQODUD EDNW×ù×P×]GD Türk
diyenlerin de Türk ROPDG×ù× LGGLDV×QGD EXOXQDQODU×Q da kendilerince KDNO×
GüQFHOHUL YDUG×U

%LOLQGLùL üzere XII. \]\×O×Q VRQODU× ile XIII. DVU×Q EDüODU×QGD \DOQ×] Türkleri
GHùLO o zamanki GQ\DQ×Q büyük N×VP×Q× içine alan Asya ve Avrupa’Q×Q
bütün milletlerini \DN×QGDQ ilgilendiren hadiseler cereyan HWPLüWLU Bu
V×UDGD yeryüzüne yeni bir düzen vermeye oDO×üDQ Türk-0RùRO Devletinin
WHüHNNO JHUoHNOHüPHNWH\GL úüWH bu devlete kurucusundan ötürü bazen
“Çingiz”, bazan “0RùRO”, zaman zaman da “Türk-0RùRO Devleti” veya
NDùDQO×ù× denmektedir. 1

Türkiye ve dünyada Çingizli tarihi KDNN×QGa \DS×OP×ü binlerce oDO×üPD

YDUG×U %XQODU×Q hemen hemen hepsi D\Q× kaynaklara dayanarak ortaya
o×NP×ü eserler olup, büyük bir N×VP× da birbirinden nakildir. Bu durumda
ELUWDN×P bilgi NLUOLOLùLQH ve tekrara GüOPHNWH Çingiz Han kimdir ve ne
\DSP×üW×U gibi VRUXODU×Q×Q FHYDE× kolay kolay DO×QDPDG×ù× bir yana, oRùX
zaman yazarlar dünya tarihinin bu dönemine duygusal \DNODüPDNWDG×U
(VDV×QGD Türk tarihçileri de bundan nasibini DOP×üW×U %D]× DUDüW×UPDF×ODU
onu göklere o×NDU×UNHQ bir N×VP× ise Türk ve Arap aleminde \DSW×ù×
katliamlara binaen yerin dibine EDW×UPDNWDG×U Hâl böyle olup WDUW×üPDO× bir
konu olunca Türkiye’deki üniversitelerin tarih bölümlerinin SHNoRùXQGD
Çingizlilere yer verilmemektedir veya müfredatta yeterince
LüOHQPHPHNWHGLU Kabul edelim ya da görmezden gelelim, Çingiz Han ve
onun NXUGXùX devlet Türk tarihinin önemli bir SDUoDV×G×U 'ROD\×V× ile bu

1 6DDGHWWLQ<DùPXU*|PHoTürk Tarihinde Çingizliler$QNDUD%HULNDQ<D\×QHYLV Saadettin

<DùPXU*|PHo7UN7DULKLQGHQú]OHU,, $QNDUD%HULNDQ<D\×QODU×V

൞ 24 ൞
 dLQJL]+DQYH2UWD\Dd×NW×ù×dDù×Qg]HOOLNOHUL

oDù×Q iyi |ùUHQLOPHVL ve Çingizlilerin Türk tarihinde müspet veya menfi bir
yere NRQXOPDODU× gerekmektedir.

Zaman zaman Tatarlar ile 0RùRO D\Q× iki halk gibi gösterilmektedir.
Çingiz’den bahseden en eski Çin ND\QDNODU×QGD Tatarlar Medeni, Ak, Kara
ve Barbar diye D\U×O×U Söz konusu Ak ve Medeni Tatarlar, Çince belgelerde
ismi geçen Türk Sha-tolar (belki Çöllü) veya GLùHU bir GH\LüOH Öngütlerdir.
Bu Medeni ve Ak 7DWDUODU×Q fiziki özellikleri DQODW×O×UNHQ yüzlerinin güzel,
nazik, anne ve EDEDODU×QD VD\J×O× aileden biri |OGùQGH yüzlerini E×oDNOD
kestikleri söylenir. Hâlbuki Çin \×OO×NODU×QGD Barbar ve Kara Tatarlar için
ER\ODU× 1-1,5 metreyi geçmeyen, VDNDOV×] ve korkunç insanlar denir. Çingiz
Han ise JHQLü DO×QO× uzun VDNDOO× ve güçlü bir adam üHNOLQGH tarif edilir 2. Bu
hususiyetler V×UDGDQ 0RùROODUD uymaz.

XIII. \]\×O×Q ikinci \DU×ODU×QD GRùUX 1240 tarihlerinde kaleme DO×QDQ

“0RùROODU×Q Gizli Tarihi” DGO× eserde Çingiz Han’×Q (1155-1227) üHFHUHVL
VD\×O×UNHQ en eski ceddi Türk GHVWDQODU×QGD ROGXùX gibi bir bozkurta
EDùODQPDNta ve Türk kökenine GD\DQG×ù× KDNN×QGD rivayetlerle
desteklenmektedir. 3 'ROD\×V×\OD Çingiz Han’×Q Türk ROGXùXQXQ ileri
sürülmesi bu yüzdendir.

4C*4} HAN LC]4 BI+I==Y0C y`0+0 I+Y(y

úON \XUWODU× Togla’Q×Q GRùXVX Onon ve Kerulen nehirlerinin FLYDUODU×QGD

bulunan 0RùROODU ED]× ilim DGDPODU×QFD tarihteki Shih-weilerden gelen
Mengu-wu ya da Meng-wa denilen bir halkla LUWLEDWODQG×U×OPDNWDG×U
$\U×FD bir EDüND iddiaya göre RQODU×Q isimleri Juan-juan (Ju-ju/Ru-ru/belki
Yürçe/Çürçe/Urur) WHüHNNOQQ banisi Mu-ku-lu’dan getirilir ve “düz,
o×SODN dazlak” 4 gibi anlamlara JHOGLùL söylenir. Bununla beraber 2ùX]

2 6DDGHWWLQ<DùPXU*|PHo'LüL.XUWXQdRFXNODU×$QNDUD%HULNDQ<D\×QODU×V6DDGHWWLQ
<DùPXU *|PHo Türk KültürQQ $QD +DWODU× $QNDUD %HULNDQ <D\×QHYL  V-530; Shao
Hung, Da Ya Peng ve Ting Xiu, &HQJL]úPSDUDWRUOXùX+DNN×QGDúON7DULK.D\×WODU×0HQJ7DSHLOX 
Hei Ta shi luKD]0XVWDID8\DUoHY$QNKED\DU'DQXXúVWDQEXO: Ötüken 1HüUL\DW, s.45-50;
&K·L 7·DQJ ´0RùRO 6OkOHVL 'HYULQGH 7UN YH úVOkP 'Q\DV× LOH 7HPDVWD %XOXQDQ ûDKVL\HWOHUµ
'RNWRUD7H]LúVWDQEXOhQLYHUVLWHVLV
3 Gömeç, Türk Tarihinde Çingizliler, s.7; Gömeç, 'LüL.XUWXQdRFXNODU×, s.177.
4 Avirmed Enkhbat, “Kök Türk ve Uygur dDù×QGDNL 0RùRO $V×OO× +DONODU×Q 6L\DVL YH .OWUHO
'XUXPODU×YH<]\×OODUGDµ'RNWRUD7H]L$QNDUDhQLYHUVLWHVLV6DDGHWWLQ<DùPXU
Gömeç, Kök Türk Tarihi, Ankara: BerikaQ<D\×QHYLV

൞ 25 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

.Dùan 'HVWDQ×’na EDNW×ù×P×]GD tarihi Türk KDNDQ× 2ùX]’a isyan edenlerin

Karakurum WDUDIODU×QD sürülüp, Orkun’un bir kolu olan Togla ,UPDù×
N×\×ODU×QD \HUOHüWLNOHUL görülmektedir. Onlar bir süre sonra EXUD\×
kendilerinin yaylak ve N×üODNODU× \DSW×ODU 2ùX]’un kendi NDUGHüOHUL amca
ve amca oRFXNODU×Q×Q nesillerinden gelen bu insanlar, çok berbat bir
vaziyette DoO×N fakirlik ve hüzün içerisinde \DüDPDN ]RUXQGD\G×ODU Bunun
için 2ùX]ODU onlara “0RùRO” (Mongol~Muval) dediler. Türkmenlere göre
0RùROODU Or Han ve Kür Han’×Q neslindendir. 'HVWDQ× incelemeye devam
HWWLùLPL]GH 2ùX]’un, bunlara; “V×UW×Q×]D köpek derisinden elbise giyin,
avdan EDüND bir üH\ yemeyin, Türkistan’a bir daha dönmeyin, sonsuza dek
mung (üzüntü) içinde NDO×Q” diye bedduada EXOXQGXùX görülmektedir. 5

0RùROODU×Q güneyinde Çürcet (Kin), Sung ve Tangut devletleri, kuzey ve

kuzey-EDW×ODU×QGD Kerayit, .×UJ×] .XU×NDQ ve Tuva gibi Türk ER\ODU×\OD
Merkitler GRùX ve güney-GRùXODU×QGD Tatarlar ile GLùHU Mançu-Tunguz
KDONODU× EDW× ve güney-EDW×ODU×QGD Uygur, Nayman gibi Türk DV×OO× halklar
yer DO×\RUGX (VDV×QGD Gobi ve Altay FLYDUODU× bu V×UDODUGD pek çok Türk ve
0RùRO ahalinin LNDPHWJkK× GXUXPXQGD\G×

Kerulen ve Onon N×\×ODU×\OD Togla NHQDUODU×QGD KD\YDQF×O×N gayet müsait

olmakla beraber, DUW×N nüfusun iyice oRùDOPDV× sebebiyle ER]N×UGDNL meralar
kimseye yetmiyordu. Güçlü kabileler yerlerini muhafaza ederken, daha
]D\×IODU× yeni yurtlar aramak ]RUXQGD\G× Bu ahval içinde Çingiz Han’×Q
ailesi .×\DW-Börçiginler de \DYDü \DYDü güney-EDW×\D GRùUX kayarken,
kendilerine yeni kabilelerin NDW×OPDV×\OD daha da kuvvetlenmekteler ve DUW×N
eski Türk \XUWODU×QGD tam bir serbestlikle sözlerini geçiriyor ROPXüODUG×

Bu durum bir tarafa ED]× Çingiz-nâmeleri LQFHOHGLùLPL]GH eski zamanlarda

.×WD\ODUOD Türk ROGXNODU× da söylenen Celayirliler DUDV×QGD bir harp vukua
gelir. 0DùOXEL\HWH XùUD\DQ Celayirliler, Çingiz Han’×Q DWDODU×QGDQ bir
0RùRO DüLUHWLQLQ DUDV×QD kaçar. Onlar burada ED]× densizliklerde bulunup
LQVDQODU× |OGUPüOHU ve bu katliamdan sadece Çingiz’in DOW×QF× dedesi
Kaydu isimli küçük bir çocuk NXUWXOPXü idi. Bu Kaydu E\GùQGH

5 2ùX] .DùDQ·×Q 0RùROODUD EHGGXDV×Q×Q ELU \DQV×PDV× YH\D RQODU×Q VRV\DO KD\DWODU× $EX·O-Farac
WDUDI×QGDQ GD DQODW×OPDNWDG×U 2 EXUDGD ´0RùROODU N|SHN YH NXUW GHULOHULQL JL\L\RU SLV
KD\YDQODU×QHWLQL\L\LSN×VUDNODU×QVWQLoL\RUODUG×µGL\RU%N]6DDGHWWLQ<DùPXU*|PHoTürk
'HVWDQODU×QD*LULü$QNDUD%HULNDQ<D\×QHYLV-60; Gregory Abu’l-Farac, Abu’l-Farac Tarihi
IIoHYgPHU5×]D'RùUXO$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V

൞ 26 ൞
 dLQJL]+DQYH2UWD\Dd×NW×ù×dDù×Qg]HOOLNOHUL

Celayirlilerden intikam DOG× %DüODQJ×oWD Çürcetlerle (Kin) iyi geçinen

Kaydu ile RQODU×Q DUDV× da bir müddet sonra Do×OG× ve Kabul .DùDQ
devrinde kavgaya WXWXüWXODU Bir DUDO×N EDüDU× bile kazDQ×S Çürcetler
1147’lerde bu 0RùROODUD haraç niyetine hayvan ve WDK×O vermek
mecburiyetinde NDOG×ODU Çingiz-nâmelerde heybetli bir görüntüye sahip
ROGXùX söylenen Kabul .DùDQ’×Q RùXOODU×QGDQ Kutula (Kutlug) oDù×QGD
onun NDUGHüOHULQGHQ biri ve \HùHQL Ambakay, Tatarlar WDUDI×QGHQ esir
edilip Çürcetlere verilir. Kutula da RQODU×Q öcünü almak gayesiyle seferler
G]HQOHPLü ve 1161’lerde %X\×U Nor FLYDUODU×QGD Tatar ve Çürcet (Kin)
kuvvetlerini ER]PXüWXU. 6 úüWH Çingiz’in EDEDV× Yesugey, \XNDU×GD ismini
DQ×ODQ Kabul veya Kutula’Q×Q RùOX Bartan Bagatur’un oRFXùXGXU

4C*4} HAN’IN DÜNYAYA *=4`4

Çingiz’in GRùXPX\OD ilgili DQODW×ODQODU× LQFHOHGLùLPL]GH Türk ve 0RùRO

ER\ODU× DUDV×QGD devam eden mücadeleler V×UDV×QGD .×\DW-Börçegin
sülalesinden Yesugey Bagatur, Olkunutlardan Ölen-uçin (Ögelen-eke)
DG×QGD bir NDG×Q× NDo×UP×ü ve bu hatun sonradan Çingiz’in DQDV× ROPXüWXU
Yesugey’in bir VDYDüWD |OGUGù GüPDQ×Q×Q ismini YHUGLùL RùOX Temuçin
dokuz-on \DüODU×QD gelince Yesugey ona bir N×] bulmak için yola o×NW× Bu
seyahati HVQDV×QGD Ongratlardan Dai Seçen (Bilge) ile NDUü×ODüW× ve bu üDK×V
N×]× Börte’yi Temuçin’e YHUHELOHFHùLQL söyledi. $UDODU×QGD söz kesildi ve
Yesugey RùOXQX ND\×QSHGHULQLQ ailesinin \DQ×QGD E×UDNDUDN geri döndü. O
yolda bir grup Tatar’a UDVWODG× ve onlarla \HPHùH oturdu. Fakat bu adamlar
Yesugey’i WDQ×\×QFD onun \HGLùLQH zehir koyarak ölümüne yol DoW×ODU
Sonuçta Yesugey’in NDU×V× Ölen-uçin (Ögelen-eke) dul; Temuçin ise Bekter
ve Belgütay DGO× iki üvey; Kasar, .Do×XQ ve Temüge isimli üç öz NDUGHüL\OH
yetim NDOG×.

$NUDEDODU×Q×Q büyük bir N×VP× kendisini terk eden Temuçin ve annesi çok
zor üDUWODUGD \DüDG×ODU Bu DF×PDV×] hayat onu öyle bir hale getirdiki
NDUGHüOHULQGHQ habersiz, DYODG×NODU× bir NXü ve EDO×ù× oDOG×ù× için NDUGHüL
Bekter’i göz N×USPDGDQ öldürdü. Bu V×UDGD Tayciutlara esir GüW 2QODU×Q

6 Yakup Karasoy ve Mustafa Toker, 7UNOHUGH ûHFHUH *HOHQHùL YH $QRQLP ûLEDQL-Name, Konya: Yeni
Zamanlar Sahaf, 2005, s.74-75; 0RùROODU×Q *L]OL 7DULKL, çev., Ahmet Temir, Ankara: Türk Tarih
.XUXPX <D\×QODU×  V-16; René Grousset, %R]N×U úPSDUDWRUOXùX oHY 0 5HüDW 8]PHQ
úVWDQEXOgWNHQ1HüUL\DWs.194-195; Gömeç, Türk Tarihinde Çingizliler, s.66-68.

൞ 27 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

elinden Sorkan ûLUD ile RùXOODU× Çimbay ve Çilaun sayesinde kurtuldu. Bu

V×UDGD dokuz attan EDüND ELUüH\L kalmayan Temuçin, bunlardan sekiz
tanesini çapulculara NDSW×UG×\VD da talih ona güldü ve Arlatlardan \LùLW
GHOLNDQO× Bugurçu ile KD\YDQODU×Q× geri DOG×7 %R]N×UGDNL aileler yüzlerce ata
sahip ROGXùX için dokuz at önemsiz gibi görünse de bu durum Çingiz’in
ailesinin ne kadar zorluk içinde EXOXQGXùX ve böyle bir vaziyetten cihana
hâkim ROPDV× Do×V×QGDQ mühimdir.

Talihsizliklerin bir türlü \DNDV×Q× E×UDNPD\DQ Temuçin bu V×UDGD

Merkitlerin VDOG×U×V×QD XùUDG× ve NDU×V×Q× esir vermek zorunda NDOG× Bu
hadise Çingizlilerin tarihinde derin izler E×UDNP×üW×U Temuçin HüLQL bu
vakitlerde DUNDGDüO×NODU×Q×Q zirvesinde olan ve Ebu’l-gazi %DKDG×U Han’×Q
Alan-koa neslinden JHOGLùLQL V|\OHGLùL Cacirat Bey’i Çamuka (veya Çabuka
ile Kerayit KDNDQ× Tugrul’un sayesinde NXUWDUG× Fakat NDG×Q geri
JHOGLùLQGH hamile idi ve Cuci’yi 7XüL/Yoçi) GRùXUGX\VD da8 Çingiz’in bu
büyük RùOXQXQ kimden ROGXùX hiçbir vakit DQODü×ODPDG×

Bu süreçte Temuçin ve NDUGHüOHUL rakipleri WDUDI×QGDQ ortadan NDOG×U×OPDN

LVWHQPLüOHU ve DQDODU× RQODU× çok zor üDUWODUGD E\WPüWU Bu NDG×Q×Q
vaziyeti \]\×OODU önceki tarihi hadiselerde üDKLW ROGXùXPX] Bilge ve Köl
Tigin NDUGHüOHULQ annesi úO Bilge Katun’a çok benzemektedir. Neticede
Temuçin’e 1202 \×O×QGD 0RùROODU×Q “Teb Tengri” yani 7DQU×’Q×Q elçisi gibi
bir ad WDNW×NODU× Kökçe (Kököçü) Kam WDUDI×QGDQ “Çingiz” XQYDQ× verildi.
Bu isim veya XQYDQ×Q manaV×Q×Q ne ROGXùX hususunda oHüLWOL iddialar
varsa da, umumiyetle Türkçe “Tengiz” sözüyle LUWLEDWODQG×U×O×U ve neticede
Kökçe (Kököçü) söz konusu kurultayda; “bana 7DQU×’dan emir geldi.
Bugünden sonra ona Temuçin denmeyecek. Bütün yeryüzünün hDNDQO×ù×Q×
ona verdim. Onun DG× DUW×N Çingiz’dir” 9, der.

7 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.25-35; Karasoy ve Toker 7UNOHUGHûHFHUH*HOHQHùLYH $QRQLP ûLEDQL-Name,

s.79-80; Altan Topçi - 0RùRO 7DULKL oHY 7XQFHU *OHQVR\ $QNDUD .OWU $MDQV <D\×QODU× ,
s.32-38; Korykoslu Hayton'RùXhONHOHUL7DULKLQLQ$OW×QdDù×oHY$OWD\ 7D\IXQg]FDQúVWDQEXO:
Selenge <D\×QODU×V*URXVVHW%R]N×UúPSDUDWRUOXùX s.196.
8 0RùROODU×Q *L]OL 7DULKL, s.38-40; Abulgoziy, ûDFDUD\L 7UN KD] $ gNWDP 7DüNHQW, 1992, s.105;
EbülgazL %DKDG×U +DQ. ûHFHUH-i Türk - 7UN
Q 6R\DùDF× oHY $ULI $FDORùOX úVWDQEXO: Selenge
<D\×QODU×V7·DQJ´0RùRO6OkOHVL'HYULQGH7UNYHúVOkP'Q\DV×LOH7HPDVWD%XOXnan
ûDKVL\HWOHUµ V-206; Karasoy ve Toker 7UNOHUGH ûHFHUH *HOHQHùL YH $QRQLP ûLEDQL-Name, s.84;
Grousset, %R]N×UúPSDUDWRUOXùX s.196-197.
9 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.58; Abulgoziy, ûDFDUD\L7UN, s.53-7·DQJ´0Rùol Sülâlesi Devrinde Türk ve
úVOkP'Q\DV×LOH7HPDVWD%XOXQDQûDKVL\HWOHUµV*URXVVHW%R]N×UúPSDUDWRUOXùX s.198.

൞ 28 ൞
 dLQJL]+DQYH2UWD\Dd×NW×ù×dDù×Qg]HOOLNOHUL

4C*4} HAN LCB4C ORTA ASYA’NIN ]4y]4 DURUMU

%LOLQGLùL üzere XII. \]\×O tarihi Do×GDQ Orta Asya’da tam bir NHüPHNHü
dönemidir. Bu V×UDGD güçlü devletlerin ROPDPDV× yüzünden (ki burada
Asya’Q×Q EDW× kesimi, özellikle bugün Türkistan diye DGODQG×U×ODQ bölüm
D\U× WXWXOPDNWDG×U küçük kabile idarelerinin VD\×V×Q×Q ID]ODO×ù× Do×NoD
görülür. Çünkü Asya’da DUW×N ne bir Hun ne bir Kök Türk ne de N×VPHQ
Uygur Devleti benzeri bir merkezi otorite HWUDI×QGD ülkeleri ve WRSOXOXNODU×
kendine EDùODP×ü yönetimler yoktur. Mevcut WHüHNNOOHUGHQ olan .×WDQ,
Tangut ve Çürcet devletlerinin YDUO×NODU×Q×Q bile esamesi okunmuyordu.
Her ne kadar Çingiz’in zuhuru V×UDV×QGD bu idarelere UDVWODQ×OVD da .×WDQ
ve Tangut tarihine EDNW×ù×P×]GD gerçek manada siyasi bir \DS×\D
HULüHPHGLNOHUL gibi millet olma düzeyine de JHOHPHPLüOHUGLU Yine bu
oDùODUGD GRùXGDNL Mançu-0RùRO DV×OO× Çürcet +DQO×ù×Q×Q XùUDüW×ù× saha
Çin olup, zaten onlar da N×VD bir süre sonra dLQOLOHüPLüOHU kendi DNUDEDODU×
olan EDW×GDNL halklarla yeterince ilgilenmedikleri bir yana, onlara çok hakir
bir gözle EDNP×üODUG×U 10

Bütün bu siyasi organizasyonlar ve WRSOXOXNODU×Q sosyal GXUXPODU× D\U×

D\U× DUDüW×UPD konusudur. Ancak \XNDU×GD çizilen çerçeve dikkate
DO×Q×QFD Çingiz veya bir EDüND NLüLQLQ bu tablo içerisinden V×\U×O×S
yükselmesinin mukadder ROGXùX NDo×Q×OPD] bir gerçektir. Çünkü Orta
Asya’Q×Q Türk ve 0RùRO KDONODU×Q×Q kendilerine bir NXUWDU×F× EXOPDODU×
gerekiyordu. Özellikle Türkler binlerce \×O Asya’da efendi
durumundayken Çinlilerin ve .×WDQODU×Q R\XQFDù× haline JHOPLüOHUGL ve
bu durum RQODU× içten içe hiddetlendiriyordu. Türklerle, 0RùROODU uzun
\×OODU birlikte \DüDG×NODU×QGDQ ve 0RùROODU×Q epeyce Türk idaresinde
NDOPDODU× yüzünden dil ve kültür EDN×P×QGDQ Türklere ID]ODV×\OD
\DNODüW×NODU× da RUWDGDG×U Yeni bir önderin HWUDI×QGD ELUOHüPHPHOHUL için
hiçbir neden yoktu. Yani tarihi üDUWODU zaten WHüHNNO HWPLüWL

Çingiz’in zuhuru V×UDV×QGD ne Müslümanlar ne de Hristiyanlar DUDV×QGD

birlik ROPDG×ù× gibi Çin de SDUoDODQP×ü bir vaziyetteydi. úVODP’×Q EDW×GD
ve GRùXGDNL kalesi durumundaki Selçuklu Devleti’nin sonu JHOPLü
bunun bir ucu olan Anadolu 6HOoXNOXODU×Q×Q EDü× +DoO× RUGXODU× ve tabiî ki

10 Gömeç, 'LüL.XUWXQdRFXNODU×, s.177-178; Gömeç, Türk Tarihinde Çingizliler, s.128-129.

൞ 29 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

kendi DNUDEDODU× beyliklerle belaya JLUPLüWL Kafkasya VDKDV×QGD yerel

Gürcü idareleriyle, ED]× Türk atabekliklerine, keza úUDQ WDUDIODU×QGD oHüLWOL
Türkmen kabileleri ve birkaç Fars yönetim bölgesine UDVWODQ×UNHQ
úVODP’×Q da oHüLWOL tarikatlara SDUoDODQPDV× LQVDQODU× neredeyse bir araya
gelemeyecek bir vaziyete G|QGUPüW Hristiyanlar ise bildik oDW×üPDODU
içerisindeydi, yani Katolikler ve Ortodokslar DUDV×QGD oDW×üPD ve
oHNLüPHOHU sürmekteydi. Avrupa’Q×Q GRùXVXQGDNL Rus knezlikleri de
birbirlerine üstünlük NXUPDQ×Q SHüLQGH\GLOHU

Bütün bunlar göz önüne DO×Q×QFD 0RùROODUGDQ daha NDODEDO×N olan Türk
ER\ODU× bu JLULüLPH uzak GXUPDG× Herkes bir an önce eski günlere
dönmenin özlemini çekiyordu. %R]N×U×Q en VDYDüo× kabilelerinden olan
Öngütler, (Sha-to/Çöllü) Çin’in ikiyüzlü SROLWLNDODU× sebebiyle sürekli kan
ND\E×QGDQ E×NW×ù× gibi Karluklar ile Uygurlar da .×WDQ ve Tangut EDVN×V× ile
RQODU×Q beceriksizlikleri yüzünden bozulan ticari LOLüNLOHUL için Çingiz
Han’×Q \DQ×QGD ROPD\× tasa etmediler. Elbette ki Çingiz de Türklere
yeterince önem veriyordu. En büyük NRPXWDQ× bir Tuva Türkü (Uranhay)
olan Subutay’G× ve onu RUGXODU×Q×Q EDü×QD DWDG× Askerlerinin muharip
gücünü EDüWD Türk Öngütler olmak üzere .×SoDN, .DQJO×, Uygur, Tuva,
Karluk, Tatar ve GLùHU Türk kabilelerinden ROXüWXUPDV× biryana, okuma-
yazma ELOPHGLùL söylenen Çingiz oRFXNODU×\OD KDON×Q×Q HùLWLPLQL Türk
muallimlerin eline E×UDNW× 11 Devlet idaresinde okuma-yazma bilen
herkesten yararlanmakla beraber bu LüWH özellikle Uygur GDQ×üPanlara çok
güvendi.

Bu arada kendisini Çingiz XQYDQ×\OD Türk ve 0RùRO .DùDQ× ilan eden, dul
annesi Ölen-uçin ile EDEDV× Mönglik’i evlendiren Kökçe ile ER]XüWX
Nüfuzunu kötüye kullanan bu kam, Çingiz ile NDUGHüL Kasar’×Q da DUDV×Q×
açmaya oDO×üW× Hatta 7DQU×’dan emir JHOGLùL ve yerine geçmek LVWHGLùL
\DODQ×QD NDQ×S göz \DüODU× içinde \DQ×QGDQ D\U×ODQ NDUGHüLQL WXWXNODWW×\VD
da annesi duruma müdahale etti. Kökçe, Temüge Otçigin ile de

11 Ch’ang Ch’un, Cengiz Han·×QgOPV]ON$UD\×ü×- 7DRLVW6LP\DF×%LU.HüLüLQ7UNLVWDQ Seyahatnamesi

(1221-1224), oHY *OüDK +DVJoPHQ úVWDQEXO: Kronik Kitap, 2019, s.152; Bahaeddin Ögel, Sino-
Turcica: Çingiz Han ve Çin
GHNL +DQHGDQ×Q×Q 7UN 0üDYLUOHUL Taipei, 1964; 6DDGHWWLQ <DùPXU
Gömeç, “Türk-0RùRO'HYOHWLQLQ.XUXOXüXQXQ<×O×µ2UNXQ, 101 (2006), s.33-7·DQJ´0RùRO
6OkOHVL 'HYULQGH 7UN YH úVOkP 'Q\DV× LOH 7HPDVWD %XOXQDQ ûDKVL\HWOHUµ V-403; Saadettin
<DùPXU *|PHo Uygur Türkleri Tarihi $QNDUD %HULNDQ <D\×QHYL  V-167; Gömeç, Türk
Tarihinde Çingizliler, s.130.

൞ 30 ൞
 dLQJL]+DQYH2UWD\Dd×NW×ù×dDù×Qg]HOOLNOHUL

geçinemiyordu. Çingiz’in NDU×V× Börte-uçin, “HùHU sen \DüDUNHQ bu adam

NDUGHüOHULQH VDWDü×\RUVD sen öldükten sonra halk, senin soyunu WDQ×PD]”
deyince DNO× EDü×QD geldi ve NDUGHüi Temüge’ye onu öldürmeyi buyurdu.
Kökçe Kam beli N×U×OPDN suretiyle ortadan NDOG×U×OG× 12 ve devleti idare
edenlerle R\QDPDV×Q×Q FH]DV×Q× çekti.

$UW×N bütün yetkileri kendi eline almak isteyen Çingiz ile Kerayit KDQ× da
NDo×Q×OPD] sona geldiler ve DUDODU×QGD N×\DV×\D bir VDYDü oldu. Çingiz Han
1203 tarihinde Balcuna bir yol izleyeceklerini Çingiz beylerine VRUGXùXQGD
onlar henüz DWODU×Q ]D\×I ROGXùXQX söyleyince, Çingiz Han’×Q DPFDV× 'DU×WD\
devreye girdi ve o “bugünün LüLQL \DU×QD E×UDNPDN GRùUX GHùLOGLU” dedi.

Oyrat, Merkit ve Caciratlardan PWHüHNNLO bir orduyu DUNDODU×QD alan Tayang

ve Çamuka Altay eteklerinde Çingiz’i NDUü×ODPD\× SODQODG×ODU Tayang Han
her üH\H UDùPHQ LKWL\DW× elden E×UDNPDN istemiyordu. Fakat, NRPXWDQODU× ile
RùOX onu NRUNDNO×NOD VXoOD\×QFD GX\JXODU×QD yenik GüS askerlerine
hareket emri verdi. 6Dù kolda Kasar Tigin, sol kolda Cuci ve merkezde de
Çingiz Han’×Q yer DOG×ù× bu oDUS×üPDGD (1204) Çingiz 0RùROODU× galip geldi.
Bu esnada Çamuka ile Tayang Han DUDV×QGD da ilginç bir NRQXüPD ROPXüWX
Tayang, “bizi kurtlar gibi kovalayan bu NLüLOHU kim” diye VRUGXùXQGD
Çamuka, “bunlar NDUGHüLP Temuçin‘in insan etiyle beslenen ve zincirlere
EDùO× dört N|SHùLGLU úNLVLQLQ DG× [ismi de Çelme ve Subutay’G×U $O×QODU×
EDN×UGDQ (tunçtan), dilleri N×O×o GLüOHUL kayadan, kalpleri demir, NDPo×ODU×
N×O×oW×U $WODU×Q üstünde rüzgâr gibi uçarlar” 13 diye cevap verdi.

Tayang Han Dù×U bir yara DOP×üW× ve ölmek üzereydi. .RPXWDQODU× o kadar
gözüpek idi ki teslim olmuyor, elde N×O×o ölmeyi tercih HGL\RUODUG× Çingiz
Han RQODU×Q bu NDKUDPDQO×ù×QD hayran NDOP×üW× 6LODKODU×Q× E×UDNW×NODU×
takdirde EDù×üODQDFDNODU× söylenmesine UDùPHQ bu \LùLW insanlar YXUXüD
YXUXüD öldüler. Bu harp HVQDV×QGD esir DO×QDQ Uygur DV×OO× kâtip ve WDPJDF×
Tatar Tonga’ya (Ta-ta Tonga) \DQ×QGDNL mührün ne LüH \DUDG×ù×Q× soran
Çingiz’e o, “KDQ×Q EX\UXùXQXQ üstüne EDV×O×U” GHPLü ve Çingiz Han bunu

12 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.163; Grousset, %R]N×UúPSDUDWRUOXùX s.214.

13 0RùROODU×Q*L]OL7DULKLV7·DQJ´0RùRO6OkOHVL'HYULQGH7UN YHúVOkP'Q\DV×LOH7HPDVWD
%XOXQDQ ûDKVL\HWOHUµ V - 1LNROD\ .UDGLQ ´ǺRQJROVND\D ,PSHUL\D L \H\H 5RO Y
Mirovoy Istorii”. Zolotaya Orda v Mirovoy Istorii, haz., F. Hakimov ve M. Favero, Kazan, 2016, s.58-
59; Erik Hildinger, Warriors of the Steppe, New York: Da Capo Press, 1997, s.119.

൞ 31 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

nereye götürüyorsun diye VRUGXùXQGD ölen KDQ×Q oRFXNODU×QD FHYDE×Q×

YHUPLüWL Onun bu sadakaW×Q× EHùHQHQ Çingiz, Tatar Tonga’\× (Ta-ta Tonga)
himaye HWPLü ondan oRFXNODU×QD Uygur Türkçesi, devlet idaresi ve
NDQXQODU× |ùUHWPH\L LVWHPLüWLU $UW×N elden ELUüH\LQ JHOPHGLùLQL anlayan
Tayang’×Q NDUGHüL Buyruk ve RùOX Küçlüg ile Merkit beyi Tokta Beki ise úUWLü
WDUDIODU×QD NDoPD\× EDüDUG×ODU. 14 Elbette ki Çingiz Han RQODU×Q SHüLQL
E×UDNPDG× Buyruk, 1206 senesinde bir av HVQDV×QGD WX]DùD GüUOHUHN
öldürüldü. %DüODU×QD gelen bütün felaketlerin sebebi olarak görülen Çamuka
kendi DGDPODU×Q×Q ihanetine XùUD\×S eli-kolu EDùO× bir üHNLOGH Çingiz’e
teslim edildi ve o da D\Q× \×O eski Türk adetince herhalde ERùXODUDN ortadan
NDOG×U×OG×. 15 Çingiz Han belki Çamuka’Q×Q öldürülmesini istemiyordu, ama
bu cesur rakip bizzat kendisi NDQ× dökülmeden KD\DW×QD son verilmesini
talep etti. Çünkü EDù×üODQG×ù× takdirde, Çingiz sürekli onun yeniden EDü
NDOG×UDFDù× GüQFHVLQL WDü×\DFDNW× ki 0RùROODU×Q Gizli Tarihi DGO× eserde bu
durum bütün Do×NO×ù×\OD \D]×O×G×U ve Çingiz’in; “onun NDQ×Q× DN×WPDGDQ
öldürün, fakat cesedini rastgele DWPD\×Q”16 emrini YHUGLùL görülmektedir.

Bütün GüPDQODU×Q× tek tek ortadan NDOG×UG×NWDQ sonra 1206 Bars \×O×QGD
Onan Nehri’nin ND\QDù× P×QW×NDV×QGD toplanan kurultayda, büyük .DùDQ
DWDQPDV×\OD hâkimiyet tesis edildi ve G×ü seferler EDüODG× Devlet WHüNLODW×Q×Q
HVDVODU×Q×Q EHOLUOHQGLùL yasaklar da (kanun) bu mecliste NDUDUODüW×U×OG×
Elbette bu yasalar durup dururken ortaya o×NPDG× Zaten bunlar Türk
sülaleleri ile toplumunun içinde \Dü×\RUGX ve o ]DPDQ×Q üDUWODU×QGD bir
ihtiyaç ROGXùX için gündeme geldi. Kaynaklar Çingiz Han’a izafe edilen bu
toplum NXUDOODU×Q×Q o, annesi ve NDU×V× Börte WDUDI×QGDQ küçük \DüODUGDQ
itibaren \DQODU×QGD E\WOPü bir Türk olan ûLNL-Kutuku’nun eliyle metal
levhalar üzerine ND]×QG×ù×Q× DNWDUPDNWDG×U 1206 NXUXOWD\×QGD Çingiz, ûLNL-
Kutuku’ya ü|\OH emrediyordu: “Bize tabi olan LQVDQODU× V×Q×IODQG×U keçe

14 Abraham Constantin Mouradgea D’ohsson, 0RùRO 7DULKL, haz., Ekrem Kalan YH 4 ûNURY
úVWDQEXO ,4 .OWU 6DQDW <D\×QF×O×N , s.43-49; Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi, s.166; David C.
Wright, “Was Chinggis Khan literate?”, Studia Orientalia Electronica, 87 (1999), s.305.
15 0RùROODU×Q*L]OL7DUihi DGO×HVHUGHdDPXND·Q×Q|OPüHNOL\OHDOkNDO×ELOJLEXOXQPDPDNODEHUDEHU
PXKWHPHOHQ\D\NLULüLLOHERùXODUDNYH\DEHOLN×U×OPDNVXUHWL\OHKD\DW×QDVRQYHULOPLüROPDO×G×U
16 0RùROODU×Q *L]OL 7DULKL, s.53- (EOJD]L %DKDG×U +DQ, ûHFHUH-i Türk, s.68-69; Gerard Chaliand,
*|oHEH úPSDUDWRUOXNODU - 0RùROLVWDQ'dan Tuna’ya oHY (QJLQ 6XQDU úVWDQEXO: DRùDQ .LWDS 
s.102-103; Paul Ratchnevsky, Genghis Khan: His Life and Legacy, Malden: Wiley-Blackwell, 1993, s.87;
7·DQJ´0RùRO6OkOHVL'HYULQGH 7UNYHúVOkP'Q\DV×LOH7HPDVWD%XOXQDQûDKVL\HWOHUµV
Grousset, %R]N×UúPSDUDWRUOXùX s.186-211.

൞ 32 ൞
 dLQJL]+DQYH2UWD\Dd×NW×ù×dDù×Qg]HOOLNOHUL

oDG×UODUOD tahta evlerde RWXUDQODU× D\×U Kimsenin sözlerine NDUü× gelmesine

izin verme. úQVDQODU×Q içinde K×UV×]ODU× temizle, \DODQF×\× kontrol et, ölümü
hak edeni öldür, FH]D\× hak edeni FH]DODQG×U sonra bütün halkla ilgili
DO×QDQ kaUDUODU× Kök Defter’e yaz”. 17

4C*4} HAN’IN DEVLET 4Y]4

6DYDüo×O×N kadar bilime de önem veren Çingiz Han, RùXOODU×Q×Q terbiyesi

için Uygur muallimleri görevlendirdi. 'ROD\×V×\OD EDüODQJ×oWDQ itibaren
0RùROODU DUDV×QGD Türk töresi ve dili etkili oldu. 1206’daki kurultayda
%R]N×U töresini veya \DVDV×Q× X\JXOD\DFDù×QD dair ant LoPLüWL ve onun
ölümünden günümüze kadar bu kanun veya töreler bir üHNLOGH tatbik
ROXQPXüWXU Adam NXOODQPDV×Q× ve devlet idaresini çok iyi bilen Çingiz
Han, askerleri DUDV×QGD vatan ve millet sevgisini X\DQG×UDUDN PLOOL\HWoLOLùL
de DOHYOHQGLUPLüWLU 6HUWOLùLQH UDùPHQ PüILN bir WDUDI× da bulunan Çingiz,
kumandan olarak DN×OO× ve \LùLWOHUL seçerdi. Beraber yola o×NW×ù× insanlDU×
VRIUDV×QGD her zaman en muteber yere RWXUWPXüWXU <DQ×QGD ölenlerin
ailelerini daima korudu. Onun oDù×QGD Çin’den 'RùX Avrupa’ya kadar
insanlar güven içinde \DüDG×ODU Her ne kadar GQ\DQ×Q en otoriter
KNPGDU× olarak görünse de, 7DQU×’Q×Q YDUO×ù×QD inanan, onun sayesinde
devletleri dize JHWLUGLùLQL söyleyen, disiplin ve itaata son derece önem
veren Çingiz Han her VDYDüWDQ önce mutlaka kurultay WRSODUG× $\U×FD Ata
Melik Alaaddin Cüveyni PHüKXU eserinde Çingiz Han’×Q kendi NR\GXùX
yasalara herkesin X\PDV×Q× mecbur WXWWXùXQX boyun HùPH\LS NDUü×
NR\DQODU× ise ahali ve üHKLUOHUL\OH birlikte yok HWWLùLQL YXUJXODG×ù× gibi XIII.
DV×UGD Tabakat-× 1DV×UL’de Çingiz’e her türlü YDKüLOLN ve kötülük
\DN×üW×U×OPDV×QD UDùPHQ onun çok adil bir hükümdar ROGXùX 18 söylenir.

17 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.133-136; Curt Alinge, 0RùRO.DQXQODU× oHYdRüNXQhoRN$QNDUD$QNDUD

Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1967.s.32'DYLG20RUJDQ´7KH*UHDW\œVœRI&KLQJL].KœQDQG
0RQJRO/DZLQWKHŪONKœQDWe”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 49/1 (1986), s.164;
Grousset, %R]N×UúPSDUDWRUOXùX V6DDGHWWLQ<DùPXU*|PHo´7UN7DULKLQLQ.DKUDPDQODU×-
Çingiz Han”, Orkun, 92 (2005), s.35; Saadettin YaùPXU*|PHo´%D]×dLQJL]<DVDODU×Q×Q7DULKLYH
6RV\DO 'D\DQDNODU×µ Türk Kültürü, 44/521-522 (2006), s.17; D’Ohsson, 0RùRO 7DULKL s.133; T’ang,
´0RùRO6OkOHVL'HYULQGH7UNYHúVOkP'Q\DV×LOH7HPDVWD%XOXQDQûDKVL\HWOHUµV.
18 Alaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-L &LKDQ *üD oHY 0UVHO g]WUN $QNDUD .OWU %DNDQO×ù×
<D\×QODU×  V 0LQKkF-× 6LUkF HO-Cûzcânî, Tabak’at-× 1kV×Uv oHY 0XVWDID 8\DU úVWDQEXO:
gWNHQ1HüUL\DWV

൞ 33 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

0RùROODU×Q Gizli Tarihi ve GLùHU Çingiz-nâmeler LQFHOHQGLùLQGH Çingiz

Han’×Q da bir 7DQU×’ya LQDQG×ù×\OD NDUü×ODü×O×U Çünkü NLWDE×Q daha
JLULüLQGH Çingiz Han’×Q besmelesi diye de çevrilen “Mengü 7DQU×’Q×Q
gücüne” DW×I \DS×OPDNWDG×U $\U×FD o, Çürcet (Kin) úPSDUDWRUOXùX’na sefer
DoW×ù×QGD Burhan Haldun 'Dù×nda “ey ölümsüz Tengri, Kinlerin
öldüUGù DWDODU×P×Q öcünü almak için bana kuvvet ver” diye \DOYDUP×üW×
Herhalde Türk GüQFHVLQH hâkim olan bu J|Uü 0RùROODU× da HWNLOHPLüWLU
Semerkantele geçirilince (1220) hutbenin Sultan Muhammed yerine kendi
DG×QD RNXQPDV×Q× isteyen Çingiz, bu V×UDGD imam ve NDG×ODU× vergiden
muaf WXWPXüWXU ki bu onun \DSW×ù× VDYDü×Q dinle DOkNDV× ROPDG×ù×Q×
gösterir. Bu durumu SHNLüWLUHQ bir ifade de Korykoslu Hayton’un eserinde
Çingiz Han’×Q tek ölümsüz 7DQU×’ya EDùO× oOGXùX 0RùROODU×Q \D]×üPDODUGD
7DQU×’Q×Q DG×Q× DQG×ù× üHNOLQGH ND\×WO×G×U Çingiz Han “7DQU×’Q×Q ve YDWDQ×Q
\DUG×P×\OD kuvvetinin DUWW×ù×Q× .DG×U 7DQU× sayesinde ün DOG×ù×Q×”
söylemektedir. .×VDFDV× Çingiz Han devletine, milletine ve NRPXWDQ×QD
ihanet edenleri asla EDù×üODPD]G× Çingiz’in fetihlerinde en önemli rolleri
onun büyük NXPDQGDQODU× durumundaki Cebe Noyan, Subutay, Bugurçu,
Mukali ve Kubilay VWOHQL\RUODUG×. 19 Çingiz harp SODQODU×QGD
NRPXWDQODU×Q×Q sözlerini her zaman dinledi.

'RùX Türkistan’daki 8\JXUODU×Q úGL Kut’u, kendisine ve RùOXQD bir gelin

yollanan Yedi-su bölgesindeki .DUOXNODU×Q idarecisi Arslan Han, $OPDO×N
(Kulca FLYDUODU× hükümdar× bozar ve biraz evvel EDKVHWWLùLPL] Öngüt beyi,
$ODNXü Tigin, Çingiz Han’×Q elçilerini iyi NDUü×OD\DUDN onu derhal WDQ×G×ODU
Bu arada Tuva Türklerinde Çelme ve Subutay NDUGHüOHUL de unutmamak
gerekir. Çingiz dünyaya JHOGLùLQGH Uranhaykabilesinden Yesugey’in dostu
demirci Çarçiuday, \DQ×QGD RùOX Çelme de olGXùX halde Temuçin’e samur
derisinden bir kundak hediye eder. Bundan sonra RùOX Çelme’yi ona hem
DUNDGDü hem de hizmetkâr N×OG×ù×Q× bildirir 20 . Ancak Temuçin’in EDEDV×

19 0RùROODU×Q *L]OL 7DULKL, s.51; Korykoslu Hayton, 'RùX hONHOHUL 7DULKLQLQ $OW×Q dDù× s.76; Grousset,
%R]N×UúPSDUDWRUOXùX, s.215-247; Vasiliy Vladimirovich Bartold, 0RùROúVWLODV×QD.DGDU7UNLVWDQ, haz.,
+DNN× 'XUVXQ <×OG×] úVWDQEXO .HUYDQ <D\×QODU×  V-483; Abulgoziy, ûDFDUD\L 7UN s.81;
Gömeç, 'LüL.XUWXQdRFXNODU×, s.177-190; Abraham Constantin Mouradgea D’ohsson, 0RùRO7DULKL
oHY%DKDG×U$SD\G×QúVWDQEXO,4.OWU6DQDW<D\×QF×O×k, 2008, s.145-146.
20 0RùROODU×Q *L]OL 7DULKL, s.38, 159; Cüveyni, Tarih-L &LKDQ *üD, s.108-117; Ebilgazi, 7ULN ûHFLUHVL,
$YGDUJDQ % (ELONDV×PRY $OPDW×  V-32; Abulgoziy, ûDFDUD\L7UN s.32; Bahaeddin Ögel,
TüUN.OWU7DULKLQH*LULü&LOW$QNDUD.OWUYH7XUL]P%DNDQO×ù×<D\×QODU×VT’ang,
´0RùRO 6OkOHVL 'HYULQGH 7UN YH úVOkP 'Q\DV× LOH 7HPDVWD %XOXQDQ ûDKVL\HWOHUµ V
Ratchnevsky, Genghis Khan, s.33; 6DDGHWWLQ<DùPXU*|PHo´dLQJL]OL'evletinin Büyümesinde Rol

൞ 34 ൞
 dLQJL]+DQYH2UWD\Dd×NW×ù×dDù×Qg]HOOLNOHUL

Yesugey |OGUOGùQGH ailenin bütün yükü onun RPX]ODU×QD bindi.

Kabile ikiye bölündü ve R\PDNODU×Q SHNoRùX vergi ödememek için
Temuçin’den D\U×OG× 'üPDQODU×Q×Q SHüLQH GüPHVL üzerine ailesi ve
\DQ×QGDNL en VDG×N DGDPODU×QGDQ olan Çelme ve Arulatlardan Bugurçu ile
beraber uzun süre kaçak \DüDPDN zorunda NDOG× Onlara daha sonra
Çelme’nin küçük NDUGHüOHUL Çakur-han, Subutay Batur ve yine Çingiz’le
kan NDUGHüL olan Caciratlardan Çamuka da NDW×OG×. 21 Hatta bunlardan
Uygur úGL Kut’u Barçuk, Çingiz’in EHüLQFL RùOX kabul HGLOPLü ve bu cihan
fatihi N×]ODU×QGDQ birisini ona YHUPLüWL ki bu hususta kaynaklarda ilginç
bilgilere UDVWODPDNWD\×] Uygur úGL Kut’unun Çingiz Han’×Q \DQ×QD
.XWDOP×ü Kaya, Ömer Ogul, $WN×UDN ve Tarbay (Törbay) DGO× elçilerini
\ROODG×ù×Q× ve EXQODU×Q DUDF×O×ù×\OD “Çingiz .DùDQ’×Q DG× ve ü|KUHWL bize
mutluluk getirdi. %HüLQFL RùOXQ olarak gücümü sana harcamak istiyorum”
GHGLùLQL Çingiz’in de buna çok memnun ROGXùXQX ve N×]×Q× LVWHGLùLQL
DQOD\×QFD “N×]×P× ona göndererek, EHüLQFL RùOXP yapmak isterim” FHYDE×Q×
YHUGLùL bilinmektedir. Bu suretle Kara +×WD\ODU×Q bitmek-tükenmek
bilmeyen talep ve zulmüne EDü NDOG×UDQ ve RQODU×Q burada fitne ve fesat
o×NDUDn GDUXJDV×Q× (askeri vali/vergi memuru) öldüren úGL Kut Barçuk,
Çingiz Han’×Q bu sözüne çok VHYLQPLü DOW×Q JPü, inci, ipekli ve GLùHU
dokumalardan ibaret bir EDüO×NOD huzuruna GRùUX yola o×NP×üW×U O,
Kerulen \DN×QODU×QGDNL Çingiz Han’×Q \DQ×QD giderken, PXKWHüHP bir at ile
N|SHùL de hediye olarak J|WUPü idi. Böylece Çingiz de, N×]× Altun
Bike’nin (Al Hatun veya Al Altun) HüL olarak, kendisini küregen
(güvey/damat) \DSW× ve úGL Kut’u da bir RùOX gibi gördü. Ancak Barçuk’un
EDü hatunu, Altun Bike’yi istemedi. Her NDG×Q misali o da, bir NXPD\×
kabullenmedi. 'ROD\×V×\OD bu evlilik LüL X]DG× ve bir süre sonra Çingiz ile
N×]× da öldü. 22 $VO×QGD bu incelenmesi gereken çok önemli bir YDNDG×U ve
Türk NDG×Q×Q×Q daha o oDùODUGD sosyal statüsünün belirlenmesinde bu
durum yol göstericidir. Neticede úGL-Kut EDüO×N olarak bir servet vermesine
UDùPHQ Çingiz Han’×Q N×]×\OD evlenemedi.

Oynayan Türklerden Çelme ve Subutay”, 2VPDQ 1HGLP 7XQD $UPDùDQ× 7UNRORML $UDüW×UPDODU×
(Turkish Studies), 2/2 (2007), s.230-236; Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi, s.175.
21 0RùROODU×Q*L]Oi Tarihi V (EOJD]L %DKDG×U +DQ, ûHFHUH-i Türk, s.61; Ratchnevsky, Genghis Khan,
s.38; Vasiliy Vladimirovich Bartold, “Cengiz Han”, úVODP Ansiklopedisi 3. Cilt, úVWDQEXO, 1993, s.91;
*|PHo´7UN7DULKLQLQ.DKUDPDQODU×µV.
22 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.159-160; Cüveyni, Tarih-L&LKDQ*üD, s.97-98; (EOJD]L%DKDG×U+DQ, ûHFHUe-
i Türk, s.70-71; Gömeç, Türk Tarihinde Çingizliler, s.167-169.

൞ 35 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Yine NRPXWDQODU×QGDQ Kurt Cebe Noyan, Cungarya ve 'RùX Türkistan’×

geçerek .DüJDU ve Hotan üzerinden Pamir’e YDUP×ü Çingiz’in ikinci RùOX
Çagatay úUWLü’ten hareket edip, Baykal Gölü’nün kuzeyinden LOHUOHPLü büyük
RùOX Cuci, .DüJDU 2ü ve Hokand üzerinden Mâverâünnehir’e XODüP×üW×

Bu oDùODUGD ER]N×UGD hüküm süren +DUH]PüDKODU KDQHGDQO×ù× da mühim

bir kuvvet olarak göze EDW×\RUGX Bununla birlikte iki ülke DUDV×QGD bir
dostluk söz konusuydu. Çünkü Çingiz Han, Ebu’l-gazi’nin GHGLùLQH göre
bir DGDP×Q× Muhammed +DUH]PüDK’a J|QGHUPLü ve iki devlet aras×QGD
EDU×ü LP]DODQG×ù×QGDQ +DUH]PüDKODUGDQ bir IHQDO×N JHOPHGLùL müddetçe
onlara dokunmamaya karar YHUPLüWL Ancak bu V×UDODUGD 6×U Derya
N×\×V×QGD bulunan 2WUDUüHKULQH 1218 \×O×QGD Çingizlilere ait bir kervan
mallar getirPLüWL 450 NLüLOLN NHUYDQ×Q Hü\DODU×Q× Harezm’in Otrar valisi
\DùPD ettirdi ve WFFDUODU×Q NDIDV×Q× kesti.23 úüWH ED]× kaynaklar bu hadiseyi
úVODP memleketlerinin tahrip nedeninin EDüODQJ×F× olarak görür.

Her üH\H UDùPHQ Çingiz Han, Sultan Muhammed’e tazminat istemek için
üç elçi gönderdi. Bunlardan biri Türk, ikisi 0RùRO idi. Sultan Muhammed,
Türk elçinin NDIDV×Q× YXUGXUGXùX gibi 0RùROODU× da D]DUOD\×S VDNDOODU×Q×
keserek geriye gönderdi. Bu durum günümüzün PLOOHWOHUDUDV× hukuk
DQOD\×ü×QD göre bile VDYDü sebebidir. Buna çok N×]DQ Çingiz, +DUH]PüDKD
haber yollayarak DN×WW×ù× NDQODU×Q LQWLNDP×Q× almak için \DN×QGD üzerine
\U\HFHùLQL bildirdi.

Neticede iki devlet DUDV×QGD savaü o×NPDV× NDo×Q×OPD] oldu. 7DYüDQ \×O×QGD
(1219) Çingiz Han, +DUH]PüDKODUD NDUü× bir sefer EDüODWW× 150-200 bin
FLYDU×QGDNL 0RùRO ordusu +DUH]PüDKODU×Q askerinden VD\×FD az idiyse de
daha düzenli ve birarada hareket ediyordu. +DUH]PüDK Muhammed EDüWD
RùOX olmak üzere bütün ikazlara UDùPHQ ordusunu GHùLüLN noktalara
E|OGùQGHQ 0RùRO askeri NDUü×V×QGD D]×QO×ùD GüPüW Sonunda Çingiz
Han ordusu ile bütün 6×U Derya boyunu ele geçirdi. Otrar üHKULQGH WDü
üstünde WDü E×UDNPDG× Yakalanan valinin göz ve NXODNODU×QD HULWLOPLü
JPü dökülerek 24 infaz olundu.

23 Cüveyni, Tarih-L&LKDQ*üD, s.116-123; AbulgoziyûDFDUD\L7UN, s.61-62; Cûzcânî. Tabak’at-×1kV×Uv,

s.52-53; 'HYOHWüDK'HYOHWüDK7H]NLUHVL&LOW, haz., Necati LXJDOúVWDQEXO7HUFPDQ<D\×QODU×
s.188-191.
24 (EOJD]L%DKDG×U+DQ, ûHFHUH-i Türk, s.77-82.

൞ 36 ൞
 dLQJL]+DQYH2UWD\Dd×NW×ù×dDù×Qg]HOOLNOHUL

0RùROODU 1220 tarihinde önce Buhara, DUNDV×QGDQ Semerkant’× yerle bir

ettiler. Bu arada Çingiz önünde tutunamayan Muhammed +DUH]PüDK
SHüLQGHNL Cebe ve Subutay’dan kaçarak önce Belh’e, oradan Kazvin
WDUDIODU×QD JLWPLü ve nihayet Hazar Denizi üzerindeki adalardan birine
V×ù×QP×ü ve bir süre sonra da orada hastalanarak |OPü idi.

Muhammed +DUH]PüDK’×Q SHüLQGHQ yerine geçen RùOX Celaleddin

0RùROODUOD mücadeleyi sonuna kadar sürdürdü. O pekçok kere 0RùRO
kuvvetlerini PDùOXEL\HWH XùUDWW× En nihayet üstüne gönderilen ve VD\×V×
35.000-40.000 FLYDU×QGD bulunan ûLNL-Kutuku’nun ordusuna da Dù×U bir
yenilgi WDWW×UPDV×QD UDùPHQ VROXùX Hindistan’da DO×S bu topraklarda birkaç
\×O \DüDPDN zorunda NDOG× Celaleddin HDUH]PüDK 1221 senesinde
kendisini takip eden 0RùRO ordusuyla bir kez daha Hindistan’da oDUS×üW×
Bu V×UDGD esir GüHQ yedi-sekiz \Dü×QGDNL RùOX |OGUOGù gibi annesi, HüL
ve GLùHU NDG×QODU×Q 0RùROODU×Q eline geçmemesi için onlara ×UPDùD
DWODPDODU×Q× buyurdu. Celaleddin \DQ×QGDNL EHü-DOW× yüz NLüL\OH sonuna
kadar VDYDüW× Çingiz onu mutlaka VDù ele geçirmek isteyince, JL\GLùL
]×UKODU× o×NDU×S úQGXV Nehrine DW×Q× sürdü ve öbür N×\×\D XODüDUDN
kurtuldu. %D]× kitaplarda dünya fatihi Çingiz’in onun bu
NDKUDPDQO×NODU×QD hayran NDOG×ù× ve “bir DWDQ×Q olacaksa böyle RùOX olsun”
GHGLùL \D]×O×G×U ki bu suretle Celaleddin +DU]HPüDK’×Q Hindistan PDFHUDV×
sona erdi. Ne \D]×N ki onun bütün ailesi 0RùROODU×Q eline geçti ve bütün
erkekleri öldürdüler. 25 Çingiz’in SHüLQGHNL QR\DQODU×Q× atlatan Celaleddin
bundan sonra üDQV×Q× úUDQ ve Anadolu FRùUDI\DV×QGD denedi ise de
maalesef bu süreçte KD\DW×Q× hiç de hak HWPHGLùL bir üHNLOGH yitirdi.

25 Çingiz +DQLOH&HODOHGGLQ+DUH]PüDK·×Q+LQGLVWDQ’daki muharHEHVLKXVXVXQGDED]×ND\QDNODUGD

üX LIDGHOHUH UDVWODQPDNWDG×U 1HKULQ NHQDU×QGD LNL RUGX NDUü×ODüW× IDNDW &HODOHGGLQ·LQ GD\DQDFDN
JF \RNWX 2QXQ RUGXVX \HQLOGL YH DW×\OD VX\XQ |EU \DQ×QD JHoWL 0×]UDù×Q× \HUH VDSOD\×S
RWXUGXVLODKODU×Q×NXUXWWX.DUü×N×\×GDNLdLQJL]+DQRQXQPHUWOLùLQLWDNGLUHGHUHN´H\KDQRùOX
senin boylu-SRVOX ELUL ROGXùXQX LüLWWLP GLNLO GH ELU EDND\×Pµ GHGL &HODOHGGLQ +DUH]PüDK GD
D\DùDNDONW×dLQJL]´JHUoHNWHQGHV|\OHGLNOHULNDGDUYDUP×ü%HQLPDPDF×PVHQLPDùOup etmekti
YHEXQDGDNDYXüWXPûLPGL\ROXQDo×NROVXQµGHGL%N]ûLKDEHGGLQ%)D]OXOODKHO-Ömerî, Türkler
+DNN×QGD *|UGNOHULP YH 'X\GXNODU×P 0HVDOLNX·O (EVDU oHY ' $KVHQ %DWXU úVWDQEXO: Selenge
<D\×QODU×  V.351; 'HYOHWüDK 'HYOHWüDK 7H]NLUHVL, s.188-203; Abu’l-Farac, Abu’l-Farac Tarihi II,
s.514-(EOJD]L%DKDG×U+DQ, ûHFHUH-i Türk, s.90; Bartold, 0RùROúVWLODV×QD.DGDU7UNLVWDQ, s.544-
546; Grousset, %R]N×U úPSDUDWRUOXùX, s.224-236, 253; Mükrimin Halil Yinanç, “Celaleddin
+DU]HPüDKµúVODP $QVLNORSHGLVL&LOWúVWDQEXOV Svat Souceki A History of Inner Asia,
Cambridge: Cambridge University Press, 2003. s.106-107; 7·DQJ´0RùRO6OkOHVL'HYULQGH7UNYH
úVOkP'Q\DV×LOH7HPDVWD%XOXQDQûDKVL\HWOHUµV.

൞ 37 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Ç4C*4} HAN VE SONRASI

Çingiz’in küçük RùOX Tuluy güney-EDW×GDQ yürüyerek Merv’i DOG× Tebriz

ve Tiflis üzerinden Kafkasya’\× geçti ve Dneper’e kadar XODüW× úUDQ’×Q
]DSW×Q×Q WDPDPODQPDV×Q×Q DUG×QGDQ güney RUGXODU× Anadolu’nun
içerilerine kadar sokuldular. Çingiz’in kendisi de +LQGXNXü’u DüDUDN
úQGXV \DN×QODU×QGD Harezmlilerin geri NDODQODU×Q× GDù×W×S Pencap’× ele
geçirdi. Fakat o, güney Çin’deki NDU×ü×NO×NODU yüzünden geri dönmek
mecburiyetinde NDOG× Tangut, seferi V×UDV×QGD attan GüHUHN \DUDODQG× ve
Ebu’l-gazi’nin EHOLUWWLùLQH göre Çingiz Han GRùGXùX sene yani domuz
\×O×QGD \HWPLü üç \Dü×QGD\NHQ 1227 \×O×QGD öldü. 26

Ebu’l-gazi %DKDG×U Han “ûHFHUH-i Türk” DGO× NLWDE×QGD Çingiz Han’×Q Çin
seferi HVQDV×QGD bir rüya J|UGùnü, çok korkup \DN×QGD |OHFHùLQL
hissettikten sonra KDVWDODQG×ù×Q× söylüyor. Bunun üzerine .DùDQ RùXOODU×Q×
ve beylerini \DQ×QD oDù×UG× Onlara “6DN×Q dünya LüOHUL için birbirinizi
incitmeyin. .DUGHüOHULQL]H NDUü× gönlünüzde bir N×UJ×QO×N GRùDUVD söküp DW×n.
Ögedey’i yerime .DùDQ \DS×S onun emirlerine uyun” dedi. dRFXNODU× ve
NRPXWDQODU×QD da Ögedey’i .DùDQ olarak WDQ×\DFDNODU×QD dair yemin ettirip
V|]OHüPH LP]DODWW× Bundan sonra Çingiz Han’×Q ruhu NXü gibi uçtu.27

Bununla birlikte Çingiz RùXOODU×Q×Q en E\ù olan ve kendinden DOW× ay

kadar önce Aral’×Q kuzeyindeki ER]N×UODUGD ölen Cuci ‘ye kuzey-EDW× yani
.×SoDN WRSUDNODU×Q× Çagatay’a Türkistan’× Ögedey’e merkezin EDW×
WDUDIODU×Q× yani Karakurum ve FLYDU×Q× küçük RùOX Tuluy’a da merkez ile
GRùX ülkelerini YHUPLüWL Çingiz’in oRFXNODU×Q×Q hepsi GRùXGDQ-EDW×\D
kuzeyden-güneye bütün seferlere ya EDEDODU×\la veya NDUGHüOHU birlikte,
bazan da emirlerindeki ordularla \DOQ×] EDüODU×QD NDW×OP×üODUG× Bu büyük
hakan NDUGHüOHULQL de XQXWPDP×üW× ve Kasar ile Temüge Otçigin’e ülkenin
GRùX bölgelerini EDù×üODP×üW×. 28

Evvelce de EHOLUWLOGLùL üzere Çingiz’in zuhurundan sonra Türk ER\ODU×Q×Q bir

N×VP× EDU×ü yolu ile bir N×VP× da VDYDü neticesinde ona tabi oldular. 6D\×

26 (EOJD]L%DKDG×U+DQ, ûHFHUH-i Türk, s.104; Genceli Kiragos, 0RùROúVWLODV×, s.33-34.

27 DevOHWüDK'HYOHWüDK7H]NLUHVL, s.209; Abulgoziy, ûDFDUD\L7UN, s.70, 82; Cüveyni, Tarih-L&LKDQ*üD,
s.185; Abu’l-Farac, Abu’l-Farac Tarihi II, s.525-526.
28 %dHUNDV´ȀȓUULWRULȎOQR\H8VWUR\VWYR8OXVD'FXoL7HULWRUL\D=DSDGQH\H'RQDµ=RORWD\D2UGD
v Mirovoy Istorii, haz., F. Hakimov ve M. Favero, Kazan, 2016, s.157-175.

൞ 38 ൞
 dLQJL]+DQYH2UWD\Dd×NW×ù×dDù×Qg]HOOLNOHUL

EDN×P×QGDQ devlet içerisinde D]×QO×ùD GüHQ ve kültür EDN×P×QGDQ Türklere

nazaran DüDù× seviyede olan 0RùROODU×Q mühim bir bölümü zamanla
úVODPL\HWL kabul ederek 7UNOHüPLü ve NDODQODU× da 0RùROLVWDQ’a G|QPüWU

Büyük DPDoODU× olan bu devlet DGDP×Q×Q YHIDW×QGDQ sonra RùXOODU× ve

WRUXQODU× PLUDV×Q× OD\×N×\la koruyup sürdüremediler. Bu yüzden büyük
Türk-0RùRO Devleti de günden güne çöktü. Çingiz Han’×Q çok önceden
tahmin HWWLùL gibi ER]N×U DYF×ODU×Q×Q WRUXQODU× LKWLüDP×Q RUWDV×QGD \HUOHüLN
KD\DW×Q zevk ve VHIDV×Q×Q içinde YDUO×NODU×Q×Q sebebini unuttular. Ama bu
durumdan NDODEDO×N bir Türk nüfus ile daha az nüfusu olan 0RùROODU daha
çok zarar gördü. Son bir defa Mengü .DùDQ bu kötü JLGLüH tepki göstererek
eski VDGHOLùH geri dönmek LVWHPLüWL ama ömrü yetmedi. Kubilay .DùDQ da
KDQHGDQ×Q× kesin bir üHNLOGH dLQOLOHüPH\H \HUOHüLN KD\DW×Q nimetlerine
DO×üW×UPD\D yöneltti. Onlar DUW×N tarihteki Türk-0RùRO kudretini
koruyamayacak kadar kendi benliklerini yitirdiler. Saray KD\DW× zevk ve
HùOHQFHQLQ Dü×U×O×ù× ile çok fazla JHYüHGLOHU 29. (WUDIODU×Q× saran NDG×QODU ve
Çinli devlet DGDPODU× yüzünden, G×ü dünyadan koptular ve ne olup-
ELWWLùLQL DQOD\DPDG×ODU

SONUÇ

Çingiz Han’×Q ortaya o×NW×ù× oDùGD Asya’da dRùUX-dürüst bir devlet \DS×V×
EXOXQPDG×ù× gibi, bölgesel kabile \DS×ODU× da birbirlerine tam PDQDV×\OD
üstünlük NXUDP×\RUODUG× Bu vakitlerde dikkat çeken bir GLùHU husus,
Çingizli devletinin WHüHNNO HVQDV×QGD yasalara göre hareket etmenin son
derece büyük öneminin ROGXùXGXU $\U×FD boylar ve beyler DUDV×QGD ne
kadar DQODüPD]O×N ve GüPDQO×N olsa da herkes mert bir WDY×U sergileyerek
rakiplerine VD\J× göstermekten geri GXUPDP×üW×U Çingiz Han ve NDUGHüOHUL
bu zaman diliminde ELUWDN×P V×N×QW×ODU çekse de üDUWODU onun güçlü bir
devlet NXUPDV×QD \DUG×PF× oldu. O da Asya’daki bu GDù×Q×N vaziyeti gayet
güzel NXOODQG×

29 0RùROODU×Q *L]OL 7DULKL, s.205; D’Ohsson, 0RùRO 7DULKL V 6DDGHWWLQ <DùPXU *|PHo .×UJ×]
Türkleri Tarihi $QNDUD %HULNDQ <D\×QHYL, 2014. s.106; Neslihan Durak, “Çingiz +DQ·×Q %DüYH]LUL
Ye-Liu Çu-Tsay (1189-1243)”, 3URI 'U (QYHU .RQXNoX $UPDùDQ× $QNDUD %HULNDQ <D\×QHYL 
s.309.

൞ 39 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

Abulgoziy. ûDFDUD\L Türk. haz., A. Öktam, 7DüNHQW, 1992.

Abu’l-Farac, Gregory. Abu’l-Farac Tarihi II. çev., Ömer 5×]D 'RùUXO Ankara: Türk
Tarih Kurumu <D\×QODU× 1987.
Alaaddin Ata Melik Cüveyni. Tarih-i Cihan *üD. çev., Mürsel Öztürk. Ankara:
Kültür %DNDQO×ù× <D\×QODU× 1998.
Alinge, Curt. 0RùRO .DQXQODU×. çev., dRüNXQ Üçok. Ankara: Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi, 1967.
Altan Topçi - 0RùRO Tarihi. çev., Tuncer Gülensoy. Ankara: Kültür Ajans <D\×QODU×
2008.
Avirmed, Enkhbat. “Kök Türk ve Uygur dDù×QGDNL 0RùRO $V×OO× +DONODU×Q Siyasi
ve Kültürel 'XUXPODU× (6 ve 9. <]\×OODUGD”. Doktora Tezi, Ankara
Üniversitesi, 2011.
Bartold, Vasiliy Vladimirovich. 0RùRO úVWLODV×QD Kadar Türkistan. haz., +DNN× Dursun
<×OG×] úVWDQEXO: Kervan <D\×QODU× 1981.
Bartold, Vasiliy Vladimirovich. “Cengiz Han”. úVODP Ansiklopedisi 3. cilt. úVWDQEXO,
1993.
Chaliand, Gerard. Göçebe úPSDUDWRUOXNODU - 0RùROLVWDQ’dan Tuna’ya. çev., Engin
Sunar. úVWDQEXO: 'RùDQ Kitap, 2001.
Ch’un, Ch’ang. Cengiz Han’×Q Ölümsüzlük $UD\×ü× - Taoist 6LP\DF× Bir .HüLüLQ
Türkistan Seyahatnamesi (1221-1224). çev., *OüDK Hasgüçmen. úVWDQEXO:
Kronik Kitap, 2019.
Çerkas, B. “ȀȓUULWRULȎOQR\H Ustroystvo Ulusa Dcuçi (Teritoriya Zapadneye Dona)”.
Zolotaya Orda v Mirovoy Istorii. haz., F. Hakimov ve M. Favero. Kazan,
2016.
'HYOHWüDK 'HYOHWüDK Tezkiresi 2. cilt. haz., Necati Lugal. úVWDQEXO: Tercüman
<D\×QODU× 1977.
D’ohsson, Abraham Constantin Mouradgea. 0RùRO Tarihi. haz., Ekrem Kalan ve Q.
ûNURY úVWDQEXO: IQ Kültür Sanat <D\×QF×O×N 2006.
D’ohsson, Abraham Constantin Mouradgea. 0RùRO Tarihi. çev., %DKDG×U $SD\G×Q
úVWDQEXO: IQ Kültür Sanat <D\×QF×O×N 2008.
Durak, Neslihan. “Çingiz Han’×Q %DüYH]LUL Ye-Liu Çu-Tsay (1189-1243)”. Prof. Dr.
Enver Konukçu $UPDùDQ× Ankara: Berikan <D\×QHYL 2012.
Ebilgazi. Türik ûHFLUHVL Avdargan. B. (ELONDV×PRY $OPDW× 1992.
Ebülgazi %DKDG×U Han. ûHFHUH-i Türk - Türk’ün 6R\DùDF×. çev., Arif $FDORùOX
úVWDQEXO: Selenge <D\×QODU× 2020.
Genceli Kiragos. 0RùRO úVWLODV×. çev., Mahmut Kemal Bey. haz., Fuat +DF×VDOLKRùOX
ve úOhan Aslan. úVWDQEXO: Post <D\×QHYL 2018.

൞ 40 ൞
 dLQJL]+DQYH2UWD\Dd×NW×ù×dDù×Qg]HOOLNOHUL

Gömeç, Saadettin <DùPXU “Türk Tarihinin .DKUDPDQODU× 32 - Çingiz Han”.

Orkun. 92 (2005).
Gömeç, Saadettin <DùPXU “Türk-0RùRO Devletinin KXUXOXüXQXQ 800. <×O×”.
Orkun. 101 (2006).
Gömeç, Saadettin <DùPXU “%D]× Çingiz <DVDODU×Q×Q Tarihi ve Sosyal 'D\DQDNODU×”.
Türk Kültürü. 44/521-522 (2006).
Gömeç, Saadettin <DùPXU “Çingizli Devletinin Büyümesinde Rol Oynayan
Türklerden Çelme ve Subutay”. Osman Nedim Tuna $UPDùDQ× Türkoloji
$UDüW×UPDODU× (Turkish Studies). 2/2 (2007): 230-238.
Gömeç, Saadettin <DùPXU 'LüL Kurtun dRFXNODU×. Ankara: Berikan <D\×QHYL 2012.
Gömeç, Saadettin <DùPXU. Türk Tarihinden ú]OHU II. Ankara: Berikan <D\×QHYL 2014.
Gömeç, Saadettin <DùPXU .×UJ×] Türkleri Tarihi. Ankara: Berikan <D\×QHYL 2014.
Gömeç, Saadettin <DùPXU Türk 'HVWDQODU×QD *LULü. Ankara: Berikan <D\×QHYL 2015.
Gömeç, Saadettin YDùPXU. Uygur Türkleri Tarihi. Ankara: Berikan <D\×QHYL 2015.
Gömeç, Saadettin <DùPXU Kök Türk Tarihi. Ankara: Berikan <D\×QHYL 2016.
Gömeç, Saadettin <DùPXU Türk Tarihinde Çingizliler. Ankara: Berikan <D\×QHYL
2017.
Gömeç, Saadettin <DùPXU Türk Kültürünün Ana +DWODU×. Ankara: Berikan <D\×QHYL
2018.
Grousset, René. %R]N×U úPSDUDWRUOXùX. çev., M. 5HüDW Uzmen. úVWDQEXO: Ötüken
1HüUL\DW 1980.
Hildinger, Erik. Warriors of the Steppe. New York: Da Capo Press, 1997.
Hung, Shao, Da Ya Peng ve Ting Xiu. Cengiz úPSDUDWRUOXùX +DNN×QGD úON Tarih
.D\×WODU× Meng Ta pei lu & Hei Ta shi lu. haz., Mustafa Uyar. çev., Ankhbayar
Danuu. úVWDQEXO: Ötüken 1HüUL\DW 2012.
Karasoy, Yakup ve Mustafa Toker. Türklerde ûHFHUH *HOHQHùL ve Anonim ûLEDQL-Name.
Konya: Yeni Zamanlar Sahaf, 2005.
Korykoslu Hayton. 'RùX Ülkeleri Tarihinin $OW×Q dDù×. çev., Altay Tayfun Özcan,
úVWDQEXO: Selenge <D\×QODU× 2015.
Kradin, Nikolay. “ǺRQJROVND\D Imperiya i yeye Rol v Mirovoy Istorii”. Zolotaya Orda
v Mirovoy Istorii. haz., F. Hakimov ve M. Favero. Kazan, 2016.
Minhâc-× Sirâc el-Cûzcânî. Tabak’at-× 1kV×Uv. çev., Mustafa Uyar. úVWDQEXO: Ötüken
1HüUL\DW 2016.
0RùROODU×Q Gizli Tarihi. çev., Ahmet Temir. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU×
1986.
Morgan, David O. “The’Great \œVœ of Chingiz .KœQ’and Mongol Law in the
ŪONKœQDWH”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 49/1 (1986):
163-176.

൞ 41 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Ögel, Bahaeddin. Sino-Turcica: Çingiz Han ve Çin’deki KDQHGDQ×Q×Q Türk PüDYLUOHUL.

Taipei, 1964.
Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine *LULü 4. cilt. Ankara: Kültür ve Turizm
%DNDQO×ù× <D\×QODU× 1985.
Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy. Malden: Wiley-Blackwell,
1993.
Soucek, Svat. A History of Inner Asia. Cambridge: Cambridge University Press,
2003.
ûLKDEHGGLQ B. Fazlullah el-Ömerî. Türkler +DNN×QGD Gördüklerim ve Du\GXNODU×P
(Mesaliku’l Ebsar). çev., D. Ahsen Batur. úVWDQEXO: Selenge <D\×QODU× 2014.
T’ang, Ch’i. “0RùRO Sülâlesi Devrinde Türk ve úVOkP 'Q\DV× ile Temasta Bulunan
ûDKVL\HWOHU”. Doktora Tezi, úVWDQEXO Üniversitesi, 1970.
Wright, David C. “Was Chinggis Khan literate?”. Studia Orientalia Electronica. 87
(1999): 305-312.
Yinanç, Mükrimin Halil. “Celaleddin +DU]HPüDK”. úVODP Ansiklopedisi 3. cilt.
úVWDQEXO, 1988.

൞ 42 ൞
 C*4} HAN VE
BÜTÜNCÜL DÜNYA TASAVVURU

GENGHIS KHAN AND HIS HOLISTIC WORLDVIEW

Prof. Dr. Ekrem Kalan

Akdeniz Üniversitesi
Prof. Dr. EKREM KALAN | Akdeniz Üniversitesi |
ekremkalan[at]alanya.edu.tr | ORCID: 0000-0002-7944-299X

Ekrem Kalan, 2002 \×O×QGD Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Tarih Bölümü’nden mezun oldu. 2005 \×O×QGD Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nden
yüksek lisans derecesini, 2011 \×O×QGD Kazan Federal Üniversitesi’nden doktora derecesini DOG×
2012-2015 \×OODU× DUDV×QGD Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde
|ùUHWLP üyesi ve T.C. %DüEDNDQO×N Türk úüELUOLùL ve Koordinasyon $MDQV× %DüNDQO×ù× 7ú.$)
Ulanbator PKO’da Program Koordinatörü olarak görev \DSW× 2015 \×O× sonunda Akdeniz
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Orta oDù Tarihi Anabilim 'DO×QD gùUHWLP Üyesi
olarak DWDQG×. 2019 tarihinden itibaren Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Rektörü olarak
görevine devam etmektedir. .DODQ·×Q biri HGLW|UOùQ \DSW×ù× ´0RùROODU×Q Gizli Tarihçesi”
olmak üzere \D\×QODQP×ü 4 adet bilimsel NLWDE× ve oHüLWOL dillerde \D\×QODQP×ü çok VD\×GD
bilimsel makale ve bildirileri ile XOXVODUDUDV× ödülleri bulunmDNWDG×U

Prof. Dr. EKREM KALAN | Akdeniz University |

ekremkalan[at]alanya.edu.tr | ORCID: 0000-0002-7944-299X

Ekrem Kalan graduated from Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Arts and
Sciences, Department of History in 2002. He received MA from Mimar Sinan Fine Arts
University in 2005 and PhD from Kazan Federal University in 2011. Between 2012 and 2015,
he worked at Pamukkale University, Faculty of Arts and Sciences, Department of History.
He served as the Program Coordinator at the Prime Ministry Turkish Cooperation and
Coordination Agency (TIKA) Ulanbator PKO. At the end of 2015, he was appointed as a
faculty member at Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of History. He has
been working as the Rector of Alanya Alaaddin Keykubat University since 2019. Kalan has 4
scientific books published, one of which is “The Secret History of the Mongols”, of which he
is the editor, and many scientific articles and papers published in various languages, as well
as international awards.

൞ 44 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.022

&(1*ú= HAN VE BÜTÜNCÜL DÜNYA TASAVVURU

Öz
Cengiz Han OLGHUOLùLQGH 0RùRO ELUOLùLQLQ VDùODQPDV× neticesinde ortaya o×NDQ 0RùRO
úPSDUDWRUOXùX GQ\DQ×Q JHOPLü JHoPLü en büyük kara LPSDUDWRUOXùX olarak dünya tarihine
GDPJDV×Q× YXUPXüWXU Böylesine büyük bir devleti kurmak kadar, ayakta tutmak çok zordur.
Bu sebeple de Cengiz Han WDUDI×QGDQ ilkeleri ortaya konan ve Cengiz <DVDV× ile bilinen %R]N×U
<DVDV× ile de gelecek nesillere DNWDU×ODQ KDON×Q teveccühünü kazanmaya yönelik SROLWLNDV×
sayesinde devletini; siyasi, ekonomik ve kültürel Do×GDQ bir cihan devleti hüviyetine
NDYXüWXUPD\× EDüDUP×üW×U Cengiz Han’×Q ortaya NR\PXü ROGXùX bu SROLWLNDQ×Q temellerinin
Türk cihan hâkimiyeti DQOD\×ü×\OD da |UWüWùQ mutlak suretle belirtmekte fayda YDUG×U

Cengiz Han’×Q gerek Çin’de gerekse de Türk devlet JHOHQHùLnde ROGXùX gibi tek WDQU× ve tek
devlet DQOD\×ü×QD sahip ROPDV× nedeniyle siyasî, ekonomik ve kültürel Do×GDQ da bütüncül bir
dünya tasavvurunun gereklerini ortaya NR\GXùX LFUDDWODU×QGD QHüYQHPD EXOPXüWXU Cengiz
Han’×Q halefleri de Avrasya EDüWD olmak üzere hâkim ROGXNODU× tüm topraklarda onun bu
tasavvurunu devam HWWLUPLüOHUGLU 0RùRO úPSDUDWRUOXùX XIII. \]\×O×n ikinci \DU×V×QGDQ itibaren
\]\×O× DüN×Q bir süre boyunca Avrasya’da hüküm VUPü 0RùRO +DQODU×Q×Q L]OHPLü ROGXNODU×
politikalarla bütüncül GQ\DQ×Q da ilk ve en önemli örneklerinden birisini WHüNLO HWPLüWLU

Anahtar Kelimeler
Cengiz Han, 0RùROODU úSHN Yolu, Dinî +RüJ|U Bütüncül Dünya

GENGHIS KHAN AND HIS HOLISTIC WORLDVIEW

Abstract
The Mongol Empire, which emerged as a result of the Mongol unity under the leadership of
Genghis Khan has left its mark on world history as the world’s largest land empire ever. It is
as difficult to establishing establish such an enormous state and to keep it alive. For this
reason, thanks to the public diplomacy, which was laid down by Genghis Khan and passed
on to future generations with the Steppe Law, which is known as the Genghis Law, it has
succeeded in attaining the identity of a world empire politically, economically, and
culturally. It is worth mentioning that the foundations of this policy put forward by Genghis
Khan correspond to the Turkic perception of world domination.

As Genghis Khan believed in one God and one state as is the case according to Chinese and
the Turkic state traditions. He put forward a holistic worldview in political, economic, and
cultural terms: Genghis Khan’s successors also continued to further his vision in all the
lands they conquered, and especially in Eurasia which they dominated. After the second
half of the XIIIth century, Mongol Empire ruled in Eurasia for more than a century and has
been one of the first and most important examples of the holistic worldview with the
policies followed by the Mongolian Khans.

Keywords
Genghis Khan, Mongols, Silk Road, Religious Tolerance, Holistic World

൞ 45 ൞
 *4Y4`

0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun NXUXOXüX Avrasya’da yeni bir EDU×ü ve huzur

RUWDP×Q×Q yeniden tesis edilmesi DQODP×QGD önemli bir JHOLüPHGLU Nitekim
Cengiz Han daha VDOWDQDW×Q×Q ilk \×OODU×QGDQ itibaren ticaretin önemini
NDYUDP×ü ve ticari faaliyetlerin JHOLüWLULOPHVLQH yönelik oDO×üPDODU
\DSP×üW×U Cengiz Han bu amaçla büyük ticaret NHUYDQODU× kurarak, bu
NHUYDQODU× Çin ile Orta Asya DUDV×QGD ticaretin NDON×QPDV× DPDF×\OD iki
bölge DUDV×QGD sevk HWWLUPLüWLU Cengiz Han Çin ile Orta Asya DUDV×QGD
ticareti JHOLüWLUPHN DPDF×\OD büyük ticaret NHUYDQODU× kurarak, EXQODU× iki
bölge DUDV×QGD sevk HWPLüWLU %LOLQGLùL üzere Otrar 2OD\×’nda 0RùRO
olmasalar bile 450 NLüLGHQ ROXüDQ Cengiz Han’a ait ticaret NHUYDQ×Q×Q Otrar
Valisi úQDOoXN WDUDI×QGDQ katledilmesi ve PDOODU×Q×Q \DùPDODQPDV×
+DUH]PüDKODU üzerine sefere o×N×OPDV×QD ve Türkistan VDKDV×Q×Q 0RùROODU
WDUDI×QGDQ LüJDOLQH yol DoP×üW×U 1 Cengiz Han’×Q Avrasya ticaretine yönelik
pozitif SROLWLNDV× ELUNDo× d×ü×QGD DUG×OODU× WDUDI×QGDQ da devam HWWLULOPLüWLU

Büyük 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun NXUXOPDV×\OD birlikte Orta 'RùX ve Orta

Asya ticareti de büyük ölçüde 0RùRO +DQODU×’Q×Q kontrolü DOW×QD JLUPLüWLU
Böylece X. \]\×O×Q ikinci \DU×V×QGD Hazar .DùDQO×ù×’Q×Q gücünü
kaybetmesinden sonra ilk kez Avrasya transit ticaret \ROODU× tek bir siyasi
otorite DOW×QGD yeniden ELUOHüWLULOPLüWLU Bu da bu JHQLü FRùUDI\DGDQ geçen
ticaret \ROODU×Q×Q önemini yeniden DUW×UP×üW×U

0RùROODU×Q Avrasya’Q×Q kontrolünü ele geçirmelerinin DUG×QGDQ bölgede

ticarî ve ekonomik LOLüNLOHU bir VUHOLùLQH ER]XOPXü olsa da 0RùROODU
bölgedeki Türk kabilelerini merkezî ve güçlü bir devletin idaresinde
ELUOHüWLUPLü ve bölgede siyasi, ekonomik ve kültürel JHOLüLPLQ önünü

1 Vasiliy Vladimiroviç Bartold, Soçineniya, Ȁ , 7XUNHVWDQ Y HSRKX PRQJRO·VNRJR QDüHVWYL\D, Moskva:
ú]GDWHOVWYR9RVWRoQR\/LWHUDWXU×V

൞ 46 ൞
 Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru

yeniden açmaya oDO×üP×üODUG×U XIII. \]\×O×Q ikinci \DU×V×QGDQ itibaren %DW×

Avrupa ile 'RùX Asya’\× birbirine EDùOD\DQ ana ticaret \ROODU× -ki EXQODU×Q
en önemlisi úSHN Yolu- kuzeye GRùUX ND\P×ü ve $OW×Q Orda WRSUDNODU×QGDQ
geçmeye EDüODP×üW×U2. Ticaret \ROODU×Q×Q Orta 'RùX’dan kuzeye GRùUX yer
GHùLüWLUPHVLQGH en önemli etken üSKHVL] ȃ,,-ȃ,,, \]\×OODUGD Orta DRùX’ya
yönelik +DoO× Seferleri ile GHYDP×QGDNL úOKDQO×-Memluk mücadeleleridir.

4V: YOLU’NUN KONUMU VE LCB4

úSHN Yolu’nun EDüWDQEDüD kat HWWLùL Avrasya’Q×Q bir harLWDV×Q× elimize DO×S
bakacak olursak, Orta Asya’Q×Q tarihe mâl ROPXü büyük medeniyetlerin
merkezinde yer DOG×ù× görülecektir. Etki DODQODU×\OD birlikte Orta Asya’Q×Q
6DU× Deniz ve 'RùX Çin Denizi’nden Hazar Denizi’ne kadar \DNODü×N 5200
kilometrelik bir alana X]DQG×ù× DQODü×OPDNWDG×U Bu Do×GDQ EDN×OG×ù×QGD
2UWDoDù’da büyük ticaret yolu olarak sadece Büyük úSHN Yolu’nun ROGXùX
úWLO (Volga), Özi (Dnyeper) ve Çulman (Kama) gibi 'HüW-i .×SoDN ile 'RùX
Avrupa’ya yönelik ticaret \ROODU×Q×Q ise sadece onu tamamlayan ticaret
\ROODU× ROGXùX Do×NoD görülür.

Büyük úSHN Yolu’nu Dù×UO×NO× olarak ipek ticaretinin \DS×OG×ù× bir ticaret
yolu olarak görmek, úSHN Yolu’nun dünya kültür ve medeniyetine yapP×ü
ROGXùX NDWN×ODU× görmezlikten gelmek olur. úSHN Yolu’nun buradaki rolü
çok daha ID]ODG×U Zira bu yol üzerinden sadece 'RùX ile %DW× DUDV×QGD
ticarî mallar WDü×QPDP×ü bargirlerin V×UW×QGD D\Q× zamanda kültürel
unsurlar da teati HGLOPLüWLU3 úSHN Yolu’nda kervanlarla birlikte 'RùX ile
%DW× DUDV×QGD WFFDUODU×Q \DQ× V×UD diplomatlar, ajanlar, maceraperestler,
LüoLOHU zanaatkârlar, çiftçiler, KDF× DGD\ODU× gibi toplumun IDUNO×
kesimlerinden insanlar da yer GHùLüWLUPHNWH\GL 4 . Bu yer GHùLüWLUPHOHULQ
neticesinde úSHN Yolu YDV×WDV×\OD Avrasya KDONODU× pek çok yenilikle
WDQ×üPD I×UVDW× EXOPXüWXU Bunlar DUDV×QGD sanat (dans, müzik, görsel

2 úSHN<ROX·QXQNX]H\HND\DUDN$OW×Q2UGD WRSUDNODU×QGDQJHoPHVLYH0RùROODU×QEXJ]HUJkKWDNL
ticaret SROLWLNDODU× KDNN×QGD D\U×QW×O× ELOJL LoLQ EN] (NUHP .DODQ ´;,,,-;,9 <]\×OODUGD .X]H\
úSHN<ROXYH$OW×Q2UGD+DQODU×Q×Q7LFDUHW3ROLWLNDV×µAvrasya Etüdleri, 45 (2014), s. 43-62.
3 ŜGYDUG9DVLOүHYLFK5WYHODG]H7VLYLOL]DWVLLJRVXGDUVWYDNXOWXU×7VHQWUDO·QRL$]LL7DüNHQW, 2005, s. 196.
4 (NUHP .DODQ ´2UWD dDù·GD úSHN <ROX’nda Diplomat ve Ajan Olarak Tüccarlar”, haz., Fahri
Atasoy, <NVHOHQ úSHN <ROX ,, &LOW úSHN <ROX·QGD %LOJL YH 6L\DVHW, Ankara: Türk Yurdu <D\×QODU×
2016, s. 185-190.

൞ 47 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

sanatlar ve mimari), dinî LQDQ×ü úVODP, +ULVWL\DQO×N, Mazdeizm, Budizm ve

Maniheizm), yeni teknolojileri (ipek, barut ve Nkù×W üretimi) saymak
mümkündür. Bu yönüyle úSHN Yolu, kültürleri birbirine \DNODüW×UP×ü hatta
ortak bir kültür dairesinin de ROXüXPXQD NDWN×GD EXOXQPXüWXU úSHN
Yolu’nun son DOW×Q oDù×QGD bu misyonu Cengiz Han OLGHUOLùLQGHNL
0RùROODU VWOHQPLüOHUGLU

AVRASYA’DA d4Yd4C *=4`4B4

Cengiz Han’×Q bütüncül dünya tasavvurunun bir tezahürü olarak DUG×OODU×

da tüm Avrasya WRSUDNODU×QGD ticareti JHOLüWLUPHN DPDF×\OD bir WDN×P önemli
DG×PODU DWP×üODUG×U %XQODU×Q ilki ticaret \ROODU×Q×Q JYHQOLùLQL VDùODPDODU×
ve bu yollar üzerindeki NHUYDQVDUD\ODU×Q WDGLODW×Q× \DSPDODU× ve hatta
yenilerini LQüD etmeleridir. ú]OHPLü ROGXNODU× bu politikalarla 0RùROODU
Avrasya’Q×Q ticari-ekonomik LOLüNLOHUL EDùODP×QGD son derece etkin rol
oynamaya EDüODP×üODUG×U XIV. \]\×OGD Celâyirliler hizmetinde oDO×üDQ üst
düzey bürokrat Muhammed úEQ HinduüDK Nahçivanî, devletlerin ekonomik
JHOLüLPLQGH ticaretin rolünün DOW×Q× çizerek, WFFDUODU×Q UDKDWO×NOD ticaret
yapabilmeleri için kendilerine uygun üDUWODU×Q -özellikle de XODü×P
YDV×WDODU×Q×Q- VDùODQPDV× JHUHNWLùLQL bunun VDùODQDPDPDV× durumunda
ticarî faaliyetlerin sekteye XùUD\DFDù×Q× ve bunun da toplumsal hayatta
sorunlara yol DoDFDù×Q× ifade etmektedir. 5 Bu sebeple de ticaretten
bahsederken mutlaka yollar ve posta sistemine de GHùLQPHN gerekir.
<ROODU×Q L\LOHüWLULOPHVL ve yeni \ROODU×Q \DS×OPDV× gerek ülkenin idaresi
gerekse de ticarî faaliyetlerin UDKDWO×NOD JHUoHNOHüWLULOHELOPHVL için elzemdir.

Bu EDùODPGD GüQOGùQGH EDEDV× ve DPFDV×\OD úUDQ ve Ermenistan

üzerinden Hindistan ve Çin’e XODüDQ Marko Polo’nun seyahatnamesi6 hem
kervan \ROODU× hem de GHQL]\ROODU× ve limanlar KDNN×QGD N×\PHWOL bilgiler
içermektedir. Plano Carpini, Wilhelm Rubruck gibi Fransisken rahipleri de
'RùX Avrupa ile Orta Asya’Q×Q ticaret \ROODU× KDNN×QGD önemli bilgileri
seyahatnamelerinde SD\ODüP×üODUG×U 2QODU×Q eserleri üzerinde \DS×ODQ

5 Vagif Ziiଊaଋddin ogly Piriyev, ´0XKDPPDG LEQ +LQGXüDK 1DKoLYDQL R QHNRWRU×K YRSURVDK
organizatsii torgovli”, Blijniy i Sredniy Vostok: Tovarno-GHQHMQ×\H RWQRüHQL\D SUL IHRGDOL]PH, Moskva:
Nauka, 1980, s. 194.
6 Marco Polo, Kniga Marko Polo, Moscow: Izdatelstvo Geograficheskoi Literatury, 1955; Bkz. A. G.
Yurchenko, .QLJD0DUNR3ROR]DSLVNLSXWHüHVWYHQQLNDLOLLPSHUVND\DNRVPRJUDIL\D, SPB, 2007.

൞ 48 ൞
 Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru

analizler 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun EDüNHQWL Karakurum’a ve daha VRQUDODU×

Pekin’e giden $YUXSDO× tüccar ve elçilik heyetlerinin J]HUJkKODU×Q×
belirlemeye imkân vermektedir. Elçilerin yolu Karadeniz üzerinden $OW×Q
Orda EDüNHQWL Saray üHKULQH oradan da úSHN Yolu’nun kuzey kolu üzerinden
Aral Denizi’nin kuzeyine, oradan Yedisu ve 'RùX Türkistan üzerinden
Karakurum’a kadar u]DQ×\RUGX Yine Orta 'RùX, Anadolu, úVWDQEXO, .×U×P
úGLO boyu, Orta Asya (Ürgenç, Buhara, Semerkant) Hindistan ve Çin’e kadar
uzanan JHQLü bir FRùUDI\D\× bizzat gezerek anlatan úEQ Battuta’Q×Q
seyahatnamesi de en az Marko Polo’nun seyahatnamesi kadar N×\PHWOLGLU
Bu meyanda Johannes Schiltberger7 ve Rui Gonzales Clavijo’yu8 da 0RùRO
dönemindeki XODü×P DùODU× ve güzergahlaU× QRNWDV×QGD verdikleri bilgiler
Do×V×QGDQ müstesna bir yere koymak gerekir. <XNDU×GD bahsedilen
kaynaklardaki bilgileri arkeolojik verilerle ELUOHüWLUGLùLPL]GH Cengiz Han
0RùROODU×’Q×Q idaresinde Avrasya ticaret \ROODU×QGD ve ticaret sisteminde
köklü GHùLüLNOLNOHU \DüDQG×ù× NDUü×P×]D o×NPDNWDG×U

4V: YOLU’C:4 d4Yd BY:}=Y4

<XNDU×GDNL seyahatnameler YDV×WDV×\OD úSHN Yolu’nun J]HUJkKODU× KDNN×QGD

bilgi elde HGLOGLùL gibi yol üzerindeki üHKLUOer KDNN×QGD da elimizde önemli
veriler EXOXQPDNWDG×U úSHN Yolu üzerinden 'RùX ve %DW× DUDV×QGDNL ticarette
özellikle 'HüW-i .×SoDN ve Türkistan üHKLUOHUL sahip ROGXNODU× FRùUDIL ve
stratejik NRQXPODU×QGDQ GROD\× son derece önemli bir fonksiyon
üstlenmekteydiler. XIV. \]\×O×Q EDüODU×QD ait Toscana Anonimi’nde “Kim ki
Cenova ve Venedik’ten Çin’e gitmek isterse; DODELOGLùL kadar keten NXPDü, ince ve
NDO×Q çuha VDW×Q DOPDO× sonra direkt yolun EXOXQGXùX Tana’ya gitmelidir. Orada
öküzlerin, DWODU×Q veya develerin oHNWLùL arabalarla karayolundan PDOODU×Q×
naklettirebilir. Tana ile +DF×WDUKDQ DUDV×QGDNL yol öküzlerin oHNWLùL arabalarla 25,
develerin oHNWLùL arabalarla ise 12 günlük bir yoldur. Bu yol üzerinde JYHQOLùL
VDùODPDN üzere VLODKO× 0RùRO ve Tatarlarla NDUü×ODüPDN mümkündür.
+DF×WDUKDQ’dan Saray üHKULQH kadar 1 günlük mesafe YDUG×U Bu yolda da yine
Tatarlarla NDUü×ODü×ODELOLU $\Q× gün nehir geçilir. Saray üHKULQGHQ 6DUD\F×N’a kadar 8
gün boyunca nehir yolu NXOODQ×O×U Her ne kadar suyolu gibi kervan yolu da olsa,

7 3XWHüHVWYLHúYDQDûLO·WEHUKHUDSR<HYURSH$]LLL$IULNHVSR427g., haz.i F. Brun, Odessa, 1866.

8 5X\ *RQ]iOH] GH &ODYLMR 'QHYQLN SXWHüHVWYL\D Y 6DPDUNDQG NR GYRU\ 7LPXUD (1403-1406), haz., ú 6
Mirokova, 0RVNYDú]G1DXND, 1990.

൞ 49 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

PDOODU×Q ND\EROPDV× Do×V×QGDQ VX\ROODU× daha az risk WDü×PDNWDG×U 6DUD\F×N’tan

Ürgenç’e develerle 20 günde XODüPDN mümkünken, öküz arDEDODU×\OD bu süre 40
güne o×NPDNWDG×U Beraberinde PDOODU× olanlar isterlerse Ürgenç’e XùUD\DELOLU
Nitekim Ürgenç, NXPDüODU× VDW×S JPü sumlar ND]DQDELOHFHùLQL] NDUO× bir ticaret
üHKULGLU Yine istenirse beraberindeki kumaüODU×Q en incelerinden birkaç EDO\D\×
burada satarak, yola JPü sumlarla devam edilebilir. Ürgenç’ten Otrar’a kadar
develerle 35-40 günde XODüPDN mümkündür. Beraberinde PDO× olmayanlar Ürgenç’e
XùUDPDGDQ 50 günde 6DUD\F×N’tan direkt olarak Otrar’a da gidebilirler. Bu yol kadar
iyi bir ticaret yolu yoktur, tabi ki JPü sumunuz varsa. $VO×QGD en iyisi NXPDüODUOD
birlikte Ürgenç’e gelerek, PDOODU× burada satmak en büyük NkU× ND]DQG×U×U Otrar’dan
$OPDO×N’a kadar yük HüHNOHUL\OH seyahatin süresi ise 45 gün olup, yolda sürekli
VDYDüo× 0RùROODUOD NDUü×ODü×UV×Q×] $OPDO×N’tan Kamesu’ya yine HüHNOHUOH 70 günde
XODü×UV×Q×] Kamesu’dan ... (metinde eksik) Nehri’ne XODü×S 45 günlük at veya nehir
\ROFXOXùX\OD Kassay’a YDU×O×U Orada (Kassay) eldeki bütün JPü VXPODU× satarak,
yerine bütün Çin’de ticarette NXOODQ×ODQ ve .DùDQ’×Q mührünün EXOXQGXùX EDOLü DG×
verilen Nkù×W paralardan almak gerekir. Kassay’dan Çin’in EDüNHQWL .DQEDO×N
+DQEDO×N-Pekin)’a kadar 30 günde XODü×O×U Tana’dan itibaren bütün \ROFXOXùXQ
süresi kara ve suyoluyla toplam 284 gündür.” 9 üHNOLQGH ifade edilmektedir.

0RùROODU×Q kontrolündeki ticaret merkezleri KDNN×QGD bilgi veren bir GLùHU

kaynak Kilikya Ermeni KUDO× I. Hetum’un \ROFXOXùX ile ilgili ND\×WODUG×U
Kendisi 1254-1255 \×OODU×QGD Mengü .DùDQ’×Q 2UGDV×’na, Orta Asya’ya, bir
seyahat JHUoHNOHüWLUPLüWLU Kral Hetum, Kilikya Ermeni .UDOO×ù× EDüNHQWL
olan Sis’ten úGLO boyundaki Batu’nun 2UGDV×’na JLWPLüWLU Bu konuda
nakledilen bilgi ise üX üHNLOGHGLU “...Sonra Onu Hazar Denizi’nin N×\×V×QGDQ
Mengü .DùDQ’a GRùUX uzun bir yola o×NDUG×ODU Marsri D\×Q×Q DOW×V×QGD (13
0D\×s) yola o×NDQ Hetum Ayeh <D\×N Nehri’ni geçerek, Batu ile Mengü .DùDQ
DUDV×QGDNL yolun tam RUWDV×QGD bulunan Op (Ürgenç) üHKULQH XODüW× Ergiç úUWLü)
Nehri’ni DüDUDN Nayman ülkesine YDUG×ODU ve oradan Kara-Kitay’a ve nihayet gori
D\×Q×Q dördünde (13 Eylül) Tataristan 0RùROLVWDQ)’a geldiler.” 10 Bu iki
kaynakta da seyahat J]HUJkK× Do×NoD verilmekte olup, böylece dönemin
úSHN Yolu’nun da J]HUJkK× KDNN×QGD net bilgiler verilmektedir.

9 A. G. Yemanov, 6HYHUL<XJVLVWRULLNRPPHUWVLL QDPDWHULODK.DI×ȃ,,,- ȃ9YY ȀPHQ ú]G ǾȡȠȞȎ

1995, s. 149-150.
10 Kirakos Gandzaketsi, úVWRUL\D$UPHQLLKD]/$+DQODU\DQ0RVNYDú]G1DXNDV 58.

൞ 50 ൞
 Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru

BI+I=LARIN 4V: YOLU’NDA :hYh+h d4Yd +0

0RùROODU Çin, Hindistan, Orta Asya ve úUDQ ile ticarî LOLüNLOHUL FDQODQG×UPDN
için ticaret \ROODU×Q×Q \DQ×QGD posta sistemine de büyük bir önem
YHUPLüOHUGLU XIII. \]\×OGD içerisinde yedek DWODU×Q WXWXOGXùX DK×UODU atlar
için arpa ve burada kalan SRVWDF×Q×Q dinlenip, NDUQ×Q× GR\XUDELOHFHùL
“Yam” DG× verilen menziller Büyük 0RùRO úPSDUDWRUOXùX genelinde LQüD
HGLOPLüWLU 11 Genellikle bu yamlar, 30 ile 50 km mesafe ile yani EDüND bir
GH\LüOH $OW×Q Orda WRSUDNODU×QGDNL önemli kervan \ROODU×QGD 1 günlük
mesafede LQüD edilmekte ve bu üHNLOGH ülkedeki tüm üHKLUleri ve OLPDQODU×
birbirine EDùODPDNWD\G×ODU Yam sistemiyle beraber kervansaraylar ülkenin
en önemli ticari arterlerini ROXüWXUPDNWD\G× 12

úOKDQO× Veziri PHüKXU tarihçi 5HüLGGGLQ Fazlullah (1247-1318) ünlü eseri

Cami’üt-Tevârih’te yam sistemi KDNN×QGD GHWD\O× bilgiler DNWDUPDNWDG×U
“Çin WDUDI×QGDQ bu üHKUH kadar (Karakurum) yamlar V×UDODQP×üW×U« Her 5
fersahta 1 yam EXOXQPDNWDG×U Toplam 37 yam yer DO×U Her yamda RUDQ×Q
JYHQOLùLQL VDùODPDN üzere 1000 asker görev \DSPDNWDG×U .DùDQ (Ögödey) her
gün buraya (Karakurum’a) oHüLWOL bölgelerden 500 araba yiyecek ve içecek getirilip,
ihtiyaç dahilinde NXOODQ×OPDN üzere ambarlarda muhafaza DOW×QD DOG×UG×ù× bir
sistem tesis HWPLüWL 7DK×O ve üDUDS WDü×QPDV× için de o kadar büyük arabalar
NXOODQ×\RUODUG× ki, her bir DUDED\× ancak 8 öküz çekebiliyordu.” 13 Yam sistemi
sayesinde GLùHU 0RùRO XOXVODU×Q×Q imparatorluk merkeziyle LOHWLüLPL de
sDùODQP×üW×U Yam sistemi 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun \×N×O×ü×QGDQ sonra da
Rusya WDUDI×QGDQ üHKLUOHU ve GLùHU \HUOHüLP yerleri DUDV×QGD NXOODQ×OPD\D
devam HWPLüWLU Hatta Rusya’Q×Q posta WHüNLODW×Q×Q temeli de yine yam
sistemine kadar dD\DQPDNWDG×U

Ticaret, özellikle de kervan ticareti, güvenli yollarda UDKDWO×NOD

JHUoHNOHüWLULOHELOLUGL Bu sebeple de tüccarlar gerekli üDUWODU×Q VDùODQG×ù×
güzergâhlarda ticaret \DSPD\× her daim tercih HWPLüOHUGLU Yine pa]DUODU×Q
JHOLüLPLQL JYHQOLùLQL VDùODPDODU× da önemli bir DG×P olarak NDUü×P×]D
o×NPDNWDG×U 0RùROODU bu amaçla ticaret \ROODU×Q×Q JYHQOLùLQH büyük

11 Jean Paul Roux, 0RùRO úPSDUDWRUOXùX 7DULKL, çev., A. .D]DQF×JLO $ %HUHNHW úVWDQEXO .DEDOF×
<D\×QODU×V 268.
12 'DPLUúVKDNRYYHú/ú]PDLORYEtnopolitiçeskaya iztoriya tatar.D]DQú]GúPDQV
13 5DüLG$G-Din, Sbornik Letopisey Tom II, haz., Yu. P. Verhovskiy, Moskva-/HQLQJUDGú]G$16665
1960, s. 41.

൞ 51 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

önem YHUPLüOHUGLU 14 $\U×FD Hanlar hem iç hem de G×ü ticaretin güven

içinde gerçeklHüWLULOPHVLQL temin etmek için kervan \ROODU× kadar SD]DUODU×Q
da haydutlar ve K×UV×]ODUGDQ NRUXQPDV×QD yönelik tedbirler DOP×üODUG×U Bu
amaçla “tutgaul” DG× verilen özel birliklerle bir yandan yolun JYHQOLùLQL
temin ederken, bir yandan da bu tutgaullar DUDF×O×ù×\OD sorumlu ROGXNODU×
güzergâhlardaki gümrük ve ticaret vergilerinin WRSODQPDV×Q×
VDùODPDNWD\G× 15 Yine bu ticaret \ROODU× üzerinde WFFDUODU×Q rahatça
seyahat edebilmesi için belli DUDO×NODUOD su NX\XODU× Do×OP×ü ve çok VD\×GD
kervansaray LQüD ederek, WFFDUODU×Q burada LKWL\DoODU×Q× NDUü×ODPDODU× ve
NRQDNODPDODU× mümkün N×O×QP×üW×U

7FFDUODU×Q ticaret \ROODU×Q×Q JYHQOLùL ve WFFDUODU×Q seyahatlerine dair

N×\PHWOL bilgiler veren Pegolotti: “Tana’dan Çin’e giden yol WFFDUODU×Q
V|\OHGLùLQH göre gece gündüz son derece güvenlidir. Ancak tüccar seyahat
HVQDV×QGD yolda ölürse, PDOODU× ve SDUDV× |OGù ülkenin KNPGDU×QD teslim
edilir. (ùHU ki, vefat eden WFFDU×Q NDUGHüL veya \DN×Q dostu \DQ×QGD ise veya varisi
varsa bu YDUO×NODU onlara XODüW×U×O×U” 16 diye DQODW×U 0RùROODU ]DPDQ×QGD
sadece ticaret \ROODU× için GHùLO tüm ülkeyi kapsayacak üHNLOGH güvenlik
temin HGLOPLüWL Bu sebeple de üHKLUOHUL çevreleyen surlar \×N×OP×ü ve
devlette siyasî istikrar devam HWWLùL sürece de yeniden \DS×OPDV× gündeme
bile JHOPHPLüWL el-Ömerî 0RùRO WRSUDNODU×QGDNL genel JYHQOLùL “Saray
üHKUL Berke Han WDUDI×QGDQ Turan úWLO) Nehri N×\×V×Qda NXUXOPXüWXU ûHKLU
VXUODU× olmadan solonçak topraklar üzerinde yer DO×U”17 üHNOLQGH DQODWPDNWDG×U
Arkeologlara göre ülkenin dört bir \DQ×QGD yeni kurulan üHKLUOHUGH
herhangi bir savunma GXYDU× veya sur EXOXQPDPDNWDG×U Zira 0RùROODU
üHKLUOHUL GXYDUODU×n GHùLO ülkenin kendisinin NRUXGXùXQX GüQUOHU

$OW×Q Orda WFFDUODU× oHüLWOL ülkelerdeki XOXVODUDUDV× ticaret IXDUODU×QD da

NDW×ODUDN bir yandan kendi ürünlerinin VDW×ü×Q× yaparken, bir yandan da
IDUNO× ülkelerden gelen WFFDUODU×Q PDOODU×Q× VDW×Q DOPDNWD\G×ODU Ticaret
IXDUODU× XOXVODUDUDV× ticaret DG×QD büyük bir önem WDü×PDNWD\G×ODU

14 Xinru Liu, The Silk Road in World History, New York: Oxford University Press, 2010, p. 117.
15 Ekrem Kalan, =RORWD\D 2UGD 8OXV &XoL L VWUDQ× 9RVWRND WRUJRYR-HNRQRPLoHVNL\H Y]DLPRRWQRüHQL\D YR
vtoroi polovine XIII-XIV vv..D]DQúQVWLWXWLVWRULLLPû0DUFDQL$15712, s. 116.
16 Francesco Balducci Pegolotti, La Pratica Della Mercatura, haz., A. Evans, Massachusetts: Medieval
Academy of America, 1936, s. 21-23.
17 6ERUQLNPDWHULDORYRWQRV\DüLKV\DNLVWRULL=RORWRL2UG×60ú=2Ȁ,ú]YOHoHQL\DL]VRoLQHQL\DUDEVNLK,
VREUDQQ×\H9*7L]HQJDX]HQRP6DQNW3HWHUEXUJ7LSúPS$1V

൞ 52 ൞
 Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru

)XDUODU×Q toplanma V×NO×ù× fazla olmasa bile uzun süre tüccarlara hizmet
vermekteydiler. Kayseri’deki Yabanlu 3D]DU×18 ile Sivas gibi Orta Anadolu
üHKLUOHULQGHNL ticaret IXDUODU× G×ü×QGD Buhara’daki Moh Pazar 19 gibi çok
VD\×GD fuar kaynaklarda zikredilmektedir. Bu fuarlar, YDUO×NODU×Q× XX.
\]\×OD kadar devam HWWLUPLüOHUGLU 8OXVODUDUDV× ticaret IXDUODU×Q×Q en
önemli ID\GDV× üSKHVL] yeni teknolojilerin DNWDU×P×G×U

Cengiz Han ile EDüOD\×S DUG×OODU×QFD da devam ettirilen ve XOXVODUDUDV×

ticaretin JHOLüPHVLQH katN× VDùOD\DQ bir EDüND uygulama ise “2UWDNO×N”
müessesesidir. Bu müessese üzerinden XOXVODUDUDV× nitelikteki üLUNHWOHUH öz
sermaye VDùODPDN yoluyla EDüWD Cengiz Han olmak üzere halefleri ve
hanedan üyelerinin destekleri zikre üD\DQG×U Ortak kelimesinin PDQDV×
$OW×Q Orda +DQODU×’Q×Q \DUO×NODU×QGD ve kroniklerde, “ticaret ELUOLùLnin
üLUNHW üyesi olan tüccar” olarak verilmektedir. Farsça kaynaklarda
“2UWDNO×N” ile ilgili bilgilere UDVWODPDNWD\×] Artan G×ü ticaret, kredili ticaret
ve “2UWDNO×N” müessesesinin ortaya o×N×ü×Q× VDùODP×üW×U 20

úUDQO× PHüKXU tarihçi 5HüLGGGLQ, Câmi’ü’t-tevârih DGO× eserinde defalarca

“Ortak” 21 terimini NXOODQPDNWDG×U Yine úUDQO× tarihçi Cüveynî de Ögedey
Han devrini DQODW×UNHQ “2UWDNO×N” müessesesi KDNN×QGD GHWD\O× bilgiler
vermektedir: “... ve RUWDù× gelip ondan (Ögödey Han) 500 EDOLüL sermaye olarak
DOG× Ortak bir süre sonra geri gelip hiç SDUDV× NDOPDG×ù×Q× PDQW×NV×] bir gerekçeyle
DQODWW× Buna UDùPHQ Han, RUWDùD yeniden D\Q× miktarda SDUDQ×Q verilmesi emrini
verdi. Bir \×O sonra adam yeniden gelip, iflas HWWLùLQL ve SDUDV×Q×Q NDOPDG×ù×Q×
EDüND bir mazeretle DQODWW× Tekrar kendisine 500 EDOLü verilerek, gönderildi…”. Bu
türden RUWDNO×NODU küçük üLUNHWOHULQ ortaya o×NPDV×QD imkân YHUPLüWLU
$\U×FD belirtmek gerekir ki, bu türden firmalar ve tüccarlar 0RùRO +DQODU×
ile \DN×Q LOLüNLOHU içerisindeydiler. 22

18 F. Sümer, <DEDQOX 3D]DU×- Selçuklular 'HYULQGH 0LOOHWOHUDUDV× %\N %LU )XDU 7UN 'Q\DV×
$UDüW×UPDODU×9DNI×<D\×QODU×úVWDQEXO, 1985.
19 Narshakhi, The History of Bukhara, çev., Richard N. Frye, Cambridge-Massachusetts: The Mediaeval
Academy of America, 1954, s. 20.
20 German Fedorov-Davydov, 2EüHVWYHQQ×\ VWURL =RORWR\ 2UG× 0RVNYD ú]G 0RVNRYVNRJR
universiteta, 1973, s. 81; Liu The Silk Road in World History, p. 117.
21 5DüLG$G-Din, Sbornik Letopisey Tom II, s. 51, 57, 58.
22 Boris Dmitrievich Grekov ve Alexander Yuriyeviç Yakubovski, Zolotaya Orda i yeyo padeniye,
Moskva-/HQLQJUDGú]G$16665V.

൞ 53 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

0RùRO +DQODU× Cengiz Han’×Q \DSW×ù× gibi ticareti ve WFFDUODU×

desteklemekle NDOPDP×ü bizzat ticari faaliyetlere NDW×OP×üODUG×U Devlet
hazinesinden borç alarak, ticaret yapan “Ortaklar”, ERUoODU×Q× belirlenen
vadede geri ödemekle yükümlüydüler. Asya WRSUDNODU×QGD “2UWDNO×N”
genellikle Müslüman tüccarlarla \DS×OPDNWD\G× 23 Ülkede ticaretin
JHOLüWLULOPHVL ticaretten büyük gelir elde eden hanlar ve aristokratlar
WDUDI×QGDQ desteklenmekteydi. 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun büyük
üehirlerinde seçkin DULVWRNUDWODU×Q ve hanedan üyelerinin de NDW×OG×ù×
tüccar-ortak ELUOLùL üLUNHW EXOXQPDNWD\G× 24 Bu ticaret birlikleri büyük
ticaret NHUYDQODU× kurarak ticarî faaliyetler JHUoHNOHüWLUL\RUGX Bu
RUWDNO×N sayesinde aristokrat ve hanedan üyesi olup da \×OGD \DNODü×N
100.000-200.000 dinar FLYDU×QGD gelir elde edenler YDUG× 25

Bu DW×ODQ DG×PODU× destekler mahiyetinde daha sonraki dönemde 0RùRO

+DQODU× WDUDI×QGDQ EDüWD úUDQ ve 'HüW-i .×SoDN olmak üzere kurulan çok
VD\×GD üHKLUGH zanaat HUEDE×Q×Q desteklenmesi neticesinde el VDQDWODU×
büyük bir JHOLüPH J|VWHUPLüWLU Yine bu EDùODPGD tüm imparatorlukta
serbest JHoLü KDNN× WDQ×\DQ 0RùROFD Gerege (Paiza) 26 DG× verilen tipik
pasaportun ilk örneklerinden, belki de en PHüKXUX Cengiz Han’×Q
bütüncül dünya tasavvurunun bir \DQV×PDV× olarak NDUü×P×]D o×NPDNWDG×U
$\U×FD Büyük 0RùRO úPSDUDWRUOXùX WRSUDNODU×QGD XIII. y]\×O sonunda 52
IDUNO× siyasi WHüHNNO tek bir bayrak DOW×QGD ELUOHüPLü olup, gümrük
ELUOLùLQLQ tesisi ile Avrasya ticareti, DOW×Q oDù×Q× \DüDP×üW×U Bütün bu
KXVXVODU× göz önünde EXOXQGXUGXùXPX]GD Cengiz Han ile EDüOD\DQ
Avrasya’daki ticari anlamdaki büWQOHüPHQLQ günümüzdeki global
ticaretin dünyadaki ilk ve en belirgin örneklerinden birini WHüNLO HWWLùLQL
görmekteyiz.

23 $EGXONDGLU<XYDO× úOKDQO×ODU7DULKL,.XUXOXü'HYUL, Kayseri(UFL\HVhQLYHUVLWHVL<D\×QODU×

s. 152.
24 Grekov ve Yakubovskiy, Zolotaya Orda i yeyo padeniye, s. 153.
25 60ú=2, T. I, s. 244.
26 5DüLG $G-Din, Sbornik Letopisey Tom III, haz., A. K. Arends, Moskva-/HQLQJUDG ú]G $1 6665
1946, s. 275- 'RU]KL %DQ]DURY ´3DL]H LOL PHWDOOLoHVNL\H GRüHoNL V SRYHOHQL\DPL PRQJRO·VNLK
hanov”, Sobranie soçineniy-Buryat-Mongol’skiy nauçno-LVVOHGRYDWHO·VNL\ LQVWLWXW NXO·WXU×, MoskYD ú]G
AN SSSR, 1955, s. 140-160.

൞ 54 ൞
 Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru

C*4}’4C 4C2 .I`*LYl ]4y]d4 VE

BÜTÜNCÜL DÜNYA TASAVVURU

Cengiz Han’×Q bütüncül dünya tasavvurunun ND\QDNODU× aUDV×QGD 0RùRO

úPSDUDWRUOXùX arazisinde \DüD\DQ LQVDQODU×Q din ve inanç |]JUOùQ
VDùOD\DQ hukuki düzenlemeler de EXOXQPDNWD\G× Bu hukuki
düzenlemelerin en temel EDVDPDù× olan Cengiz <DVDV×’nda 27 yerin ve
J|ùQ \DUDW×F×V× olan bir taQU×Q×Q YDUO×ù×QD LQDQPDQ×Q JHUHNOLOLùL birinci
HVDVW× Cengiz de kendisini dinlere NDUü× WDUDIV×] ve özgür GüQFHOL bir
üHNLOGH gösterirdi. úVODP tarihçilerinin eserlerinde Cengiz’in Vâcibu’l-
Vücud (bir YDUO×ù×Q JHUHNOLOLùL ile ilgili inançODU×QD LüDUHWOHU
görülmektedir. Bu yüzden de 0RùRO \DUO×NODU×QGD “möngge tengri-yin
KĀQ dor” 28 ifadesine V×NO×NOD UDVWODPDNWD\×] Cengiz Han’×Q büyük
önem YHUGLùL LQVDQODU×Q EDü×QGD GDQ×üPDQO×ù×Q× yapan Budist rahip Yeh-
lü Ch’u-ts’ai 29 ile vergi reformunu yapan devletin ticaret SROLWLNDV×QGD söz
sahibi olan Mahmud Yalavaç 30 gibi Türk DV×OO× Müslüman idarecileri
EXOXQPDNWD\G× Cengiz için esas olan hizmetindekilerin dinî LQDQ×üODU×
GHùLO bilgi birikimi ve tecrübeleri ile yetenekleriydi.

0RùROODU’×Q askerî faaliyetleri ile ele geçirdikleri bölgelerde L]OHPLü

ROGXNODU× idarî SROLWLNDODU× birbirinden katî bir üHNLOGH D\U×OPDNWDG×U
Nitekim 0RùROODU çok uluslu ve çok kültürlü LPSDUDWRUOXùX huzur
içerisinde yönetebilmek için dinî KRüJ|U\H büyük önem YHUPLüOHUGLU
Cengiz Han’×Q bütüncül dünya tasavvurunun önemli XQVXUODU×QGDQ birisi
olan dinî KRüJ|U DQOD\×ü× Cengiz Han VRQUDV×QGD DUG×OODU× WDUDI×QGDQ da
önemle takip edilmiüWLU gUQHùLQ halefi Ögedey, Cengiz <DVDV×’na EDùO×
olmakla birlikte Müslümanlara, Hristiyanlara, Budistlere ve ûDPDQLVWOHUH
HüLW mesafede GXUPD\× tercih ediyordu. Benzer SROLWLNDQ×Q |UQHùLQL yine
Kubilay Han’×Q VDUD\×QGD da görmek mümkündür. Buradan hareketle de

27 &HQJL]<DVDV× YHPDGGHOHULKDNN×QGDD\U×QW×O×ELOJLLoLQD\U×FDEN] &XUW$OLQJH0RùRO.DQXQODU×,

oHY&RüNXQhoRN$QNDUD$QNDUDhQLYHUVLWHVL+XNXN)DNOWHVL<D\×QODU×
28 *\J +DQ·×Q  \×O×QGD 3DSD ,9 ,QQRFHQW·H J|QGHUGLùL PHNWXSWD NXOODQG×ù× PKUGH
geçmektedir. D. Ölziidolgor, 0RQJROXOV×QW|ULLQWDPJD, Ulaanbaatar, 1999, s.18.
29 Rene Grousset, %R]N×U úPSDUDWRUOXùX $WLOOD&HQJL] +DQ/Timur, çev 0 5HüDW 8]PHQ úVWDQEXO:
gWNHQ<D\×QODU×V%N],GH 5DFKHZLOW]´+VL-yu lu by Yeh-lü Ch’u-ts’ai”, Monumenta
Serica-Journal of Oriental Studies, 21 (1962), s.1-128.
30 Bahaeddin Ögel, Sino-Turcica Çingiz +DQ·×Q7UN0üDYLUOHULúVWDQEXO: ,4.OWU6DQDW<D\×QF×O×NV
214; Zeki Velidi Togan, 8PXPv7UN7DULKLQH*LULüúVWDQEXO(QGHUXQ.LWDEHYLV-264.

൞ 55 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

0RùRO +DQODU×Q×Q hangi dine LQDQ×UODUVD LQDQV×QODU tüm insanlara

KRüJ|U ile \DNODüDUDN çok uluslu ve çok kültürlü devletlerini ayakta
tutmaya oDO×üP×ü ROGXNODU× DQODü×OPDNWDG×U

Cengiz Han henüz hayatta iken, gittikçe büyüyen bu çok uluslu devletini
bir arada tutabilecek en uygun aday olarak Ögedey’i VHoPLü ve devletin
idaresine onu tayin HWPLüWL Zira Cengiz Han, Ögedey’in NDUGHüOHULQH
nazaran daha mülayim ve IDUNO× kültürlere sahip çok VD\×GDNL KDON× idare
edebilecek karakter özelliklerine GLùHU NDUGHüOHULQGHQ daha fazla sahip
ROGXùXQX GüQ\RUGX 31 Ögedey, Cengiz <DVDV×’na EDùO× olmakla birlikte
Müslümanlara da Hristiyanlara da Budistlere ve ûDPDQLVWOHUH de HüLW
mesafede GXUPD\× tercih ediyordu. Bu |]HOOLùLQH dair özellikle Cüveynî’de
çok VD\×GD örneklere yer verilmektedir. 32

Ögedey’in halefi büyük Hakan Güyüg’ün de +ULVWL\DQO×N GQ\DV× ile

EDùODU×Q×Q EXOXQGXùX D\U×FD onun WRSUDNODU×QGD Türk Nestürîlerin
misyonerlik faaliyetlerinin ROGXùX bilinmektedir. Avrupa, Müslümanlara
NDUü× onunla ittifak akdetmek istiyordu. Bu maksatla Papa, Fransa .UDO× IX.
Louis ve hakan birbirlerine elçiler gönderdiler. Fransisken Rahip Plano
Carpini ve Rubruck, Ermeni I. Haiton daha sonra Marco Polo ve EDüNDODU×
seyahatnameleri ile 0RùRO münasebetleri KDNN×QGD hayli Do×NODPDODUGD
EXOXQPDNWDG×UODU Tasarlanan ittifaktan bir netice elde edilemedi. Bununla
ilgili engellerden biri, Möngge’nin Fransa NUDO×Q× kendi YDVVDO× VD\PDV×
teklifi idi. 33 1251-1259 \×OODU× DUDV×QGD 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nu Cengiz
Han’×Q torunu Möngge Han yönetmektedir. 1253 \×O×Q×Q sonODU×QD GRùUX
bir papaz olan Rubruck Fransa NUDO× IX. Louis’in elçisi olarak 0RùROLVWDQ’a
gelir. Rubruck, Han’×Q önünde 7DQU×’ya LQDQG×ù×Q× ve bunu yaymak için
JHOGLùLQL söyler. Han’da, “Sizi önce \DU×üPD\D DODO×P” diyerek EXOXüPD\×
sonlaQG×U×U

31 Ata-Melik Cuveyni, Çingishan-úVWRUL\D]Dvoyevatelya mira, haz., E. E. Haritonova, Moskva: Magister-

Press, 2004, s. 121.
32 Ata-Melik Cuveyni, Çingishan-úVWRUL\D]DYR\HYDWHO\DPLUDLOJLOLGLùHUVD\IDODU
33 László Rasonyi, Tarihte Türklük $QNDUD 7UN .OWUQ $UDüW×UPD (QVWLWV <D\×QODU× 1993,
V g]HOOLNOH 3DSDODU×Q 0RùROODU× +ULVWL\DQO×ù×Q KL]PHWLQH ND]DQG×UPDN LoLQ J|QGHUGLNOHUL
PLV\RQHUOHUGHQ LNL |UQHN YH UDSRUODU× LoLQ D\U×FD EN] 6LPRQ 'H 6DLQW 4XHQWLQ %LU .HüLü·LQ
$Q×ODU×QGD 7DWDUODU ve Anadolu 1245-1248 oHY ( g]ED\RùOX $QWDO\D 'DNWDY <D\×QODU× 
Ricoldus De Monte Crucis, 'RùX 6H\DKDWQDPHVL %LU 'RPLQLNHQ .HüLüLQ $QDGROX YH 2UWDGRùX
<ROFXOXùXoHY$'$OWXQEDüúVWDQEXO.URQLN<D\×QODU×

൞ 56 ൞
 Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru

0RùRO +DQ×’Q×Q EDKVHWWLùL \DU×üPD KDNN×QGDNL bilgiler üX üHNLOGHGLU

0RùROODU her oHüLW \DU×üPD\× çok sevdiklerinden dinler DUDV×QGD da zaman
zaman \DU×üPDODU düzenlerler. Dini \DU×üPDODU genelde üç \DUJ×o önünde
olur: bir Hristiyan, bir Müslüman ve bir Budist. Bu sefer \DU×üPD Han’×Q
EX\UXùXQX yerine getirmek üzere Rubruck’u Müslüman ve Budist din
DGDPODU×\OD \DU×üW×UPDN için düzenlenir. Üç dinden yetkililer resmi
giysileriyle 0RùRO ER]N×UODU×QGDNL büyükçe bir oDG×UGD bir araya gelirler.
Hiçbir zaman bir araya gelemeyen GHùLüLN Hristiyan mezheplerden
papazlar bu \DU×üPD için birlik olurlar. Üstelik Budistlere NDUü× Müslüman
din DGDPODU×\OD da Lü ELUOLùL yaparlar.

<DU×üPD EDüOD\×QFD Rubruck úQFLO’den ayetler okur ve 7DQU×’\× sevmeye

LOLüNLQ +ULVWL\DQO×ù×Q EX\UXNODU×Q×Q önemine vurgu yapar. Bunun üzerine
Müslüman bir vaiz, “%X\UXNODU×Q× ELOGLùLQ 7DQU×’Q×Q cennetinde hiç
bulundunuz mu?” diye sorar. Fakat \DQ×W alamaz. <DU×üPD iyilik ve kötülük,
7DQU×’Q×Q YDUO×ù× KD\YDQODU×Q UXKODU× öldükten sonra tekrar dünyaya
dönme, üH\WDQ× 7DQU×’Q×Q \DUDW×S \DUDWPDG×ù×QD LOLüNLQ konularla sürüp
gider. 34

Karakurum’da dini \DU×üPDODU JHUoHNOHüWLULOLUNHQ Orta oDù $YUXSDV×QGD

da din DGDPODU× birbirlerini ERùD]ODPDN ya da FDQO× FDQO× yakmakla
XùUDüPDNWDG×UODU gUQHùLQ \DU×üPDGD Rubruck’un ter G|NWù hemen
hemen D\Q× günlerde, ülkesinin NUDO× IX. Louis (1226-1270), Musevilerin
kanun ve tefsir NLWDE× olan Talmud’u ve el \D]PDV× 12.000 kadar NLWDE×
WRSODW×S \DNW×U×U 35 Böylesi büyük EDüDU×ODU×QGDQ (!) GROD\× kilisesi onu
azizler düzeyine o×NDU×U ve DG× DUW×N St. Louis olur.

<DU×üPDGDQ iki üç gün sonra Möngge Han, Rubruck’un, ülkesine geri

dönmesini ister. Bu arada da bu papaz arDF×O×ù× ile $YUXSDO× yöneticilere üX
iletileri gönderir: “Ben bir dine EDùO× GHùLOLP Biz 0RùROODU 7DQU×’Q×Q YDUO×ù×QD
LQDQ×U×] 7DQU× elimizde IDUNO× parmaklar \DUDWW×ù× gibi, LQVDQO×ù×Q önüne de IDUNO×
yol ve yöntemler NR\PXüWXU Size kutsal kitaplar gönGHUPLü ve fakat siz
Hristiyanlar onlara X\PD]V×Q×] adalet yerine SDUD\× tercih edersiniz. %DüND dinlere

34 Giovanni da Pian del Carpine. 3XWHüHVWYL\DYYRVWRoQL\HVWUDQ×3ODQR.DUSLQLL*LO·\RPD5XEUXND, Red.

13ûDVWLQD*RVL]GJHRJUDIOLW0RVNYDV-171.
35 Jacob Reader Marcus ve Marc Saperstein, The Jew in the Medieval World. A Source Book: 315-1791,
Hebrew Union College Press, 1999, s.163.

൞ 57 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

\DüDPD KDNN× WDQ×PD]V×Q×] 7DQU× 0RùROODU’a kutsal insanlar ûDPDQODU

J|QGHUPLüWLU %DN×Q×] EDU×ü içinde \Dü×\RUX] biz. Bizde tüm dinlere özgürlük
YDUG×r. Fakat yönetimde onlara kesinlikle yer yoktur.”36

Benzer SROLWLNDQ×Q |UQHùLQL yine Kubilay Han’×Q VDUD\×QGD da görmek

mümkündür. Nitekim Pekin’de oHüLWOL dinlere mensup PHPXUODU×Q Kubilay
Han’×Q ve DUG×OODU×Q×Q hizmetinde görev DOG×NODU×QD dair pek çok malumata
kaynaklarda tesadüf edilmektedir. Ünlü úWDO\DQ Seyyah Marco Polo, Maliye
EDNDQ× %XKDUDO× Seyyid Acal ve Ahmet Benaketi gibi LQVDQODU× bu anlamda
zikredebiliriz. Yine Kubilay Han’×Q VDUD\×QGD IDUNO× dinlerin temsilcilerini
VDUD\×QGD Dù×UOD\DUDN bunlar DUDV×QGD münazaralar düzenlemesi de din
SROLWLNDV×QD dair önemli LüDUHWOHUGHQ birisidir. Her ne kadar Kubilay
Budizm’e daha fazla sempati duysa da LPSDUDWRUOXùXQ çok uluslu ve çok
kültürlü \DS×V×Q× ELOGLùLQGen Cengiz Han’×Q siyasetini devam ettirmeyi
GRùUX EXOPXüWXU

4]=B4yd VE BI+I= 4BVYdIY=h+h

0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun en EDW× yani en uzak ucunda $OW×Q Orda +DQO×ù×

yer DOPDNWD\G× %XOXQGXùX bölge itibariyle daha ziyade Müslüman ve
Hristiyan XQVXUODU×Q daha \RùXQ olarak \DüDG×ù× topraklarda NXUXOPXüWX
Berke Han ]DPDQ×QGD $OW×Q Orda WRSUDNODU×QGD üHKLU kültürü Buhara ve
Ürgenç tesiri DOW×QGD JHOLüPH\H EDüODG× Bu da ûDmanizmin \DQ× V×UD
úVODPL\HW ve +ULVWL\DQO×ù×Q $OW×Q Orda KDON× DUDV×QGD \D\×OPDV×QD imkân
VDùODG× $OW×Q Orda +DQODU× da Berke Han’dan itibaren úVODPL\HW’i kabul
etmeye EDüODP×ü -arada Tohta Han hariç olmak üzere- Özbek Han ile
devletin resmi dini olarak úVODPL\HW’i EHQLPVHPLüOHUGLU 37

Cüçi RùXOODU× her ne kadar genellikle úVODPL\HW’i kabul etseler ve hatta resmi
din olarak JHOLüLS \D\×OPDV×Q× destekleseler de hDQO×ù× ROXüWXUDQ GLùHU
dinlere mensup KDONODU× G×üODPDP×ü tam tersine YDUO×NODU×Q×
sürdürebilmeleri için destek ROPXüODUG×U 1333-1334 \×OODU× DUDV×QGD $OW×Q
Orda WRSUDNODU×Q× ziyaret eden ünlü Arap 6H\\DK× úEQ Battuta, özellikle

36 Carpine3XWHüHVWYL\DYYRVWRoQL\HVWUDQ×, s. 173-174.
37 60ú=2T. I, s. 174.

൞ 58 ൞
 Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru

.×U×P ve çevresindeki Hristiyanlar (Cenevizliler) ile kiliselerinden

bahsettikten sonra Saray üHKUL KDNN×QGD “ûHKLUGH on üç büyük Cuma cami
var. Küçük QDPD]JkKODU× ise VD\×ODPD\DFDN kadar çok! Hanedan üyesi 0RùROODU×Q
bir N×VP× 0VOPDQG×U $\U×FD Âs (Oset) denen bir ×UN var ki hepsi 0VOPDQG×U
.×SoDN, Çerkez, Rus ve Rumlar da \Dü×\RU burada. Onlar ise +ULVWL\DQG×U Bu
taifelerin her biri kendine ait bir semtte oturuyor. Her taifenin kendine ait çarü×ODU×
var” üHNOLQGH bilgiler vermektedir. 38 *|UOGù üzere $OW×Q Orda
EDüNHQWLQGH her dine mensup halka kendi dini KD\DWODU×Q× rahatça
\DüD\DELOHFHNOHUL mahalleler de NXUXOPXüWXU

$OW×Q Orda, din VHUEHVWOLùL EDN×P×QGDQ \DOQ×] müsamaha ile NDOPD\×S

Ortodoks kilisesinin koruyucusu idi. Metropolitler kilise KDNODU×QD ve
kilisenin mülklerine GRNXQXOPD]O×ù× VDùOD\DQ \DUO×NODU× IHUPDQODU×
hanlardan DOG×ODU Kilise mülküne tecavüz, ölümle FH]DODQG×U×O×\RUGX
Hristiyan dini ile alay edenler de D\Q× üHNLOGH Dù×U cezaya oDUSW×U×O×\RUGX
Bu himaye GROD\×V×\OD kilise, PLPDUO×N ikon UHVVDPO×ù× ve dinî edebiyat
EDN×P×QGDQ çok JHOLüWL Rus din DGDPODU×QD daima VD\J× gösterilirdi. 39
Berke, 1261’de Saray’da SLVNRSRVOXùu kendisi kurdu. úON piskopos
Theognost’u, Mengü-Timür birkaç defa elçi olarak gönderdi. Papazlar
vergi ödemekten de PXDIW×ODU ve ancak metropolite NDUü× sorumlu idiler.
Bir \DUO×NWD “Bu insanlar bize GXDODU× ile \DUG×P ediyorlar ve ordumuza kuvvet
VDùO×\RUODU” denmektedir. Metropolitlik $OW×Q Orda’Q×Q menfaatlerini Rus
prenslerine NDUü× da koruyordu.40 'ROD\×V×\OD bu durum iki taraf Do×V×QGDQ
da ID\GDO× bir Lü ELUOLùL olarak NDUü×P×]D o×NPDNWDG×U

SONUÇ

Bütün bu DQODW×ODQODU× Cengiz Han WDUDI×QGDQ ortaya konulan temel devlet

SROLWLNDV× Do×V×QGDQ GHùHUOHQGLUGLùLPL]GH Cengiz Han 0RùROODU× idare
ettikleri topraklardaki hâkim kültürün etkin unsuru olarak bölgenin dinine
\DEDQF× NDOPDP×üODUG×U Nitekim 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun bakiyeleri olan

38 (E€ $EGXOODK 0XKDPPHG úEQ %DWW€WD 7DQFv úEQ %DWW€WD 6H\DKDWQkPHVL oev., A. Sait Aykut,
úVWDQEXO<DS×.UHGL<D\×QODU×, 2005, s. 342.
39 A. P. Grigoryev, 6ERUQLN KDQVNLK \DUO×NRY UXVVNLP PHWURSROLWDP, Sankt-3HWHUEXUJ ú]GDWHOVWYR 6-
Peterburgskogo Universiteta, 2004, s. 41, 47, 49.
40 Rasonyi, Tarihte Türklük, s. 225-226.

൞ 59 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

$OW×Q Orda, úOKDQO× ve dDùDWD\ +DQO×NODU×’nda genellikle úVODPL\HWL bazen

de +ULVWL\DQO×N ve Budizm’i tercih ederken, Pekin’de ikamet eden 0RùRO
.DùDQODU× ise genellikle Budizm’i tercih HWPLüOHUGLU Ancak \XNDU×GD da
ifade HWWLùLPL] gibi, 0RùRO +DQODU× hangi dine LQDQ×UODUVD LQDQV×QODU her
dine KRüJ|U ile \DNODüDUDN çok uluslu ve çok kültürlü devletlerini ayakta
tutmaya oDO×üP×üODUG×U Büyük 0RùRO úPSDUDWRUOXùX döneminde 0RùRO
+DQODU× DWDODU× Cengiz Han’×Q bütüncül dünya tasavvurunun JHUoHNOHüPHVL
DPDF×\OD X\JXODG×NODU× politikalarla, Büyük 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun
ortadan NDONPDV×QGDQ sonra da Avrasya’da kurulan KDQO×NODU YDV×WDV×\OD
bölgenin en önemli siyasî ve ekonomik gücü olarak YDUO×NODU×Q× devam
HWWLUPLüOHUGLU

Cengiz Han ND]DQP×ü ROGXùX askerî ve siyasî EDüDU×ODU× adalet, liyakat,

sadakat ve vefa ilkelerinden hiçbir zaman YD]JHoPHPLüWL Bu ilkeler
sayesinde GQ\DQ×Q JHOPLü JHoPLü en büyük kara LPSDUDWRUOXùXQX
kurmaya muvaffak ROPXüWX Cengiz Han’×Q dünya tarihinde E×UDNP×ü
ROGXùX iz, bugün hala tam DQODP×\OD tarihçiler WDUDI×QGDQ ortaya
NRQXODPDP×üW×U Özellikle bütüncül dünya düzeninin tesisi QRNWDV×QGD
siyasî ve iktisadî EDN×ü× gerek güvenlik stratejileri Do×V×QGDQ DOG×ù×
önlemler, gerekse de Gerege (paiza) ile VDùODG×ù× serbest JHoLü VWQOù
gibi oDù×Q×Q ötesindeki SROLWLNDODU× ile tarihteki izini ve etkisini DV×UODUG×U
devam ettirmektedir.

൞ 60 ൞
 Cengiz Han ve Bütüncül Dünya Tasavvuru

KAYNAKÇA / REFERENCES

Alinge, Curt. 0RùRO .DQXQODU× çev., &RüNXQ Üçok. Ankara: Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi <D\×QODU× 1967.
Ata-Melik Cuveyni. Çingishan-úVWRUL\D zavoyevatelya mira. haz., E. E. Haritonova.
Moskva: Magister-Press, 2004.
Bartold, Vasiliy Vladimiroviç. Soçineniya, Ȁ I. Turkestan v epohu mongol’skogo
QDüHVWYL\D. Moskva: ú]GDWHOVWYR Vostoçnoy /LWHUDWXU× 1963.
Banzarov, Dorzhi. “Paize, ili metalliçeskiye GRüHoNL s poveleniyami mongol’skih hanov”.
Sobranie soçineniy-Buryat-Mongol’skiy nauçno-issledovatel’skiy institut
kul’WXU× Moskva: ú]G AN SSSR, 1955.
Carpine, Giovanni da Pian del. 3XWHüHVWYL\D v vostoçniye VWUDQ× Plano Karpini i
Gil’yoma Rubruka. Red. N. P. ûDVWLQD Gos. izd. geograf. lit., Moskva, 1957.
Clavijo, Ruy González de. Dnevnik SXWHüHVWYL\D v Samarkand ko dvory Timura (1403-
1406). haz., ú S. Mirokova, Moskva: ú]G Nauka, 1990.
Crucis, Ricoldus De Monte. 'RùX Seyahatnamesi Bir Dominiken .HüLüLQ Anadolu ve
2UWDGRùX <ROFXOXùX. çev., A. D. $OWXQEDü úVWDQEXO: Kronik <D\×QODU× 2018.
Damir úVKDNRY ve ú L. ú]PDLORY Etnopolitiçeskaya iztoriya tata., Kazan: ú]G úPDQ
2000.
Ebû Abdullah Muhammed úEQ Battûta Tancî. úEQ Battûta Seyahatnâmesi. çev., A.
Sait Aykut. úVWDQEXO: <DS× Kredi <D\×QODU× 2005.
Fedorov-Davydov, German. 2EüHVWYHQQ×\ stroi Zolotoy 2UG× Moskva: ú]G
Moskovskogo universiteta, 1973.
Grekov, Boris Dmitrievich ve Alexander Yuriyeviç Yakubovski. Zolotaya Orda i
yeyo padeniye. Moskva-Leningrad: ú]G AN SSSR, 1950.
Grigoryev, A. P. Sbornik hanskih \DUO×NRY russkim metropolitam. Sankt-Peterburg:
ú]GDWHOVWYR S.-Peterburgskogo Universiteta, 2004.
Grousset, Rene. %R]N×U úPSDUDWRUOXùX Atilla-Cengiz Han-Timur. çev., M. 5HüDW Uzmen.
úVWDQEXO: Ötüken <D\×QODU× 1980.
Kalan, Ekrem. Zolotaya Orda (Ulus Cuçi) i VWUDQ× Vostoka: torgovo-ekonomiçeskiye
Y]DLPRRWQRüHQL\D vo vtoroi polovine XIII-XIV vv. Kazan: úQVWLWXW istorii im. û
Marcani AN RT, 2012.
Kalan, Ekrem. “XIII.-XIV. <]\×OODUGD Kuzey úSHN Yolu ve $OW×Q Orda +DQODU×Q×Q
Ticaret 3ROLWLNDV×”. Avrasya Etüdleri, 45 (2014): 43-62.
Kalan, Ekrem. “Orta dDù’da úSHN Yolu’nda Diplomat ve Ajan Olarak Tüccarlar”.
Yükselen úSHN Yolu II. Cilt úSHN Yolu’nda Bilgi ve Siyaset. haz., Fahri Atasoy.
Ankara: Türk Yurdu <D\×QODU× 2016: 185-190.
Liu, Xinru. The Silk Road in World History. New York: Oxford University Press,
2010.

൞ 61 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Marco Polo. Kniga Marko Polo. Moscow: Izdatelstvo Geograficheskoi Literatury,

1955.
Marcus, Jacob Reader ve Marc Saperstein. The Jew in the Medieval World. A Source
Book: 315-1791. Hebrew Union College Press, 1999.
Narshakhi. The History of Bukhara. çev., Richard N. Frye. Cambridge-
Massachusetts: The Mediaeval Academy of America, 1954.
Ögel, Bahaeddin. Sino-Turcica Çingiz Han’×Q Türk 0üDYLUOHUL úVWDQEXO: IQ Kültür
Sanat <D\×QF×O×N 2002.
Ölziidolgor, D. Mongol XOV×Q töriin tamga. Ulaanbaatar, 1999.
Pegolotti, Francesco Balducci. La Pratica Della Mercatura, haz., A. Evans.
Massachusetts: Medieval Academy of America, 1936.
Piriyev, Vagif Ziiଊaଋddin ogly. “Muhammad ibn +LQGXüDK Nahçivani o QHNRWRU×K
voprosah organizatsii torgovli”. Blijniy i Sredniy Vostok: Tovarno-GHQHMQ×\H
RWQRüHQL\D pri feodalizme. Moskva: Nauka, 1980.
Rachewiltz, I. de. “Hsi-yu lu by Yeh-lü Ch’u-ts’ai”. Monumenta Serica-Journal of
Oriental Studies. 21 (1962): 1-128.
László Rasonyi. Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü $UDüW×UPD Enstitüsü
<D\×QODU× 1993.
Quentin, Simon De Saint. Bir .HüLü’in $Q×ODU×QGD Tatarlar ve Anadolu 1245-1248. çev.,
E. g]ED\RùOX Antalya: Daktav <D\×QODU× 2006.
5DüLG Ad-Din. Sbornik Letopisey Tom III. haz., A. K. Arends. Moskva-Leningrad:
ú]G AN SSSR, 1946.
5DüLG Ad-Din. Sbornik Letopisey Tom II. haz., Yu. P. Verhovskiy. Moskva-Leningrad:
ú]G AN SSSR, 1960.
Rtveladze, ŜGYDUG Vasil‫މ‬evich. Tsivilizatsii, gosudarstva, kultur× Tsentral’noi Azii.
7DüNHQW, 2005.
Sbornik materialov, RWQRV\DüLKV\D k istorii Zolotoi 2UG× 60ú=2. Ȁ I ú]YOHoHQL\D iz
soçineniy arabskih VREUDQQ×\H V.G. Tizengauzenom. Sankt Peterburg: Tip.
úPS AN, 1884.
Togan, Zeki Velidi. Umumî Türk Tarihine *LULü. úVWDQEXO: Enderun Kitabevi, 1981.
Yemanov, A. G. Sever i Yug s istorii kommertsii: na materilah .DI× ȃ,,,- ȃ9 vv.,
ȀPHQ ú]G ǾȡȠȞȎ 1995.
Yurchenko, A. G. Kniga Marko Polo: zapiski SXWHüHVWYHQQLND ili imperskaya
kosmografiya. SPB, 2007.
<XYDO× Abdulkadir. úOKDQO×ODU Tarihi I: .XUXOXü Devri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi
Ya\×QODU× 1994.

൞ 62 ൞
 C*4} HAN VE EVLATLARI
LCB4C:4 BY:}4=`d4YB
(=4yd=Y4

CENTRALIZATION UNDER GENGHIS KHAN

AND HIS DESCENDANTS

Prof. Dr. Abdulkadir yç󂼰

Erciyes Üniversitesi
Prof. Dr. $%'8/.$'úR YUVALI | Erciyes Üniversitesi |
ayuvali48[at]gmail.com | ORCID: 0000-0002-2878-5642

Abdulkadir <XYDO× 1971-1972 |ùUHWLP \×O×QGD Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-&RùUDI\D

Fakültesi, Tarih Bölümü’nden mezun oldu. $\Q× üniversitede 1974 \×O×QGD yüksek lisans,
1979 \×O×QGD doktora oDO×üPDV×Q× WDPDPODG× 1981-1982 |ùUHWLP \×O×QGD F×UDW Üniversitesi,
Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü’nde |ùUHWLP üyesi olarak göreve EDüODG× 1986-1987
\×OODU× DUDV×QGD Fransa’da, L’Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales bünyesinde Prof.
Dr. A. Bennigsen ve Prof. Dr. Louis Bazin ile DUDüW×UPD-incelemelerde bulundu. 1991-1992
gùUHWLP \×O×QGD Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü’nde |ùUHWLP
üyesi, 1995-1999 \×OODU× DUDV×QGD Atatürk AraüW×UPD Merkezi’nde Bilim ve Yürütme Kurulu
Üyesi, 1999-2004 \×OODU× DUDV×QGD 8OXVODUDUDV× Hoca Ahmet Yesevi Türk-Kazak
Üniversitesi’nde Rektör Vekili (ü Rektör) olarak görev \DSW× 2003 \×O× Türk 'Q\DV×
Hizmet Ödülü (TÜRKSAV) dahil olmak üzere 7’si yurt G×ü× 5’i ve yurt içi, 12 üstün hizmet-
EDüDU× ödülü EXOXQPDNWDG×U 17’si doktora olmak üzere 68 lisansüstü tez GDQ×üPDQO×ù× 8’i
müstakil 18 NLWDE× 25 kitap HGLW|UOù yurt-içi ve yurt G×ü×QGD 80 makale ve 70 FLYDU×QGD
bilimsel WHEOLùL EXOXQPDNWDG×U 2017 \×O×QGD úOKDQO× Tarihi, 2021 \×O×QGD da Cengiz Han (XIII.
<]\×O×Q Dâhi úQVDQ×Q×Q %DüDU×ODU×Q×Q Arka 3ODQ× DGO× eserleri EXOXQPDNWDG×U

Prof. Dr. $%'8/.$'ú5 YUVALI | Erciyes University |

ayuvali48[at]gmail.com | ORCID: 0000-0002-2878-5642

Abdulkadir <XYDO× graduated from Ankara University, Faculty of Languages and History-
Geography, Department of History in 1971-1972 academic year. He completed MA in 1974
and PhD in 1979 at the same university. He started to work as a faculty member in the
Department of History of the Faculty of Arts and Science of )×UDW University in the academic
year of 1981-1982. He made academic research with Prof. Dr. A. Bennigsen and Prof. Dr.
Louis Bazin at L’Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales in France between the years of
1986-1987. He became an associate professor at Erciyes University, Faculty of Arts and
Sciences, Department of History in the academic year of 1991-1992. He served as a Science
and Executive Board Member at the Atatürk Research Center – Atatürk High Institution of
Culture, Language and History between 1995-1999. In addition, he served as the Deputy
Rector (Co-Rector) at the International Hoca Ahmet Yesevi Turkish-Kazakh University
between the years of 1999-2004. He has the Turkish World Service Award (TÜRKSAV) in
2003 and 12 Superior Service Achievement Award, 7 of which are international and 5
nationals. He has conducted a total of 68 postgraduate thesis advisory services, 17 of which
are PhD. He has 18 books and 25 book editorship, 80 articles and 70 scientific papers (in
Turkey and abroad). He published his works named Ilkhanid History in 2017 and Genghis
Khan (Background of the Success of the Genuis Man of the 13th Century) in 2021.

൞ 64 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.023

&(1*ú= HAN VE EVLATLARI 'g1(0ú1'(.ú

0(5.(=ú/(û7ú50( )$$/ú<(7/(5ú

Öz
Cengiz Han, \DüDG×ù× \]\×O×Q dâhi LQVDQ× ve LQVDQO×N tarihinin bilinen en büyük siyasi
NXUXOXüXQXQ banisidir. Cengiz Han’×Q kurucusu ROGXùX bu büyük impaUDWRUOXùXQ
NXUXOXüXQXQ temeli Türk devlet JHOHQHùL merkezli ROPDV×QGDQ GROD\× da 0RùRO-Türk
úPSDUDWRUOXùX DG× NXOODQ×OPDNWDG×U Cengiz Han úPSDUDWRUOXùX NXUXOPXü ROGXùX
FRùUDI\DGD \]\×OODUGDQ beri uygulanmakta olan DWO×-göçer evli hayat WDU]× temelindedir.
Ancak zamanla \HUOHüLN siyasi WHüHNNOOHU olarak tarihteki yerlerini DOP×üODUG×U Zira bu
yüzden bu dönem ve süreç, 0RùRO-Türk úPSDUDWRUOXùX’nun PHUNH]LOHüPH dönemi olarak
WDQ×PODQPDNWDG×U

Cengiz Han’×Q çocukluk dönemi V×N×QW×ODUOD gençlik \×OODU× da DN×O almaz mücadelelerle
JHoPLüWLU Çünkü Timuçin’in, hükümdar oRFXNODU× misali bir üHK]DGHOLN YHOLDKWO×N dönemi
ROPDP×üW×U Cengiz Han’×Q mücadelesi kendi kabilesi takiben yöredeki kabile, boy, budun ve
kavimlerle ROPXüWXU Daha sonraki süreçte Merkezi Asya’daki DWO×-göçer evli KDONODU×Q
tehdit, tehlike ve hatta ganimet ND\QDù× konumundaki Çin LPSDUDWRUOXùXna ve takiben
EDW×ya GRùUX seferlerini hayata JHoLUPLüWLU Cengiz Han, daha VDùO×ù×QGD RùXOODU× DUDV×QGD
“Ulus Verme” yöntemiyle ülkesini SD\ODüW×UP×üW×U

Cengiz Han’×Q PHUNH]LOHüWLUPH X\JXODPDV× RùOX Ögedey .DùDQ ve torunu Mengü .DùDQ
dönemlerinde daha da sistemli hale JHOPLüWLU Söz konusu X\JXODPDODU× takip eden \×OODUGD
EDW×GD Cuci RùXOODU×\OD Tuluy RùXOODU× EDüND bir GH\LüOH $OW×Q Orda-úOKDQO× DUDV×QGDNL
mücadelelere de oDO×üPDGD yer YHULOPLüWLU Zira EDW× GQ\DV×QGD DQ×ODQ \]\×OGD siyasi
manada úOKDQO× Bizans ve 3DSDO×N Lü ELUOLùLQH NDUü× $OW×Q Orda, Türkiye 6HOoXNOXODU× ve 0×V×U
Memluk Devletleri DUDV×QGD Ön Asya’da siyasi manada bir EORNODüPDQ×Q söz konusu
ROGXùX görülmektedir.

Anahtar Sözcükler
Cengiz Han, 0RùRO úPSDUDWRUOXùX Cengiz Han’×Q 2ùXOODU× 0HUNH]LOHüWLUPH Faaliyetleri

൞ 65 ൞
 CENTRALIZATION UNDER GENGHIS KHAN
AND HIS DESCENDANTS

Abstract
Genghis Khan is the genius of the century he lived in and the founder of the greatest known
political establishment in human history. In addition, the name Mongolian-Turkish Empire has
been used since the beginning of this great empire founded by Genghis Khan, which was based
on the Turkish state tradition. Horse-riding (equestrian) nomadic lifestyle that has been practiced
for centuries in this geography has been the cultural and political basis of this empire. However,
over time, they took their place in history as established political organizations. Therefore, this
period is defined as the centralization period of the Mongolian-Turkish Empire.

Genghis Khan’s childhood passed with troubles and his youth with unimaginable struggles. It is
because Timuçin did not experience a life preparing him to the throne, like the children of rulers.
Genghis Khan’s struggle was with his own tribe and boy, budun and other tribes in the region. In
the following period, he organized an expedition on the Chinese Empire, which was a source of
threat, danger and even booty for the horse-riding-nomadic peoples in Central Asia, and
subsequently, he launched a western expedition. Genghis Khan, while still alive, shared his
country among his sons by the method of Ulus Verme.

Genghis Khan’s practice of centralization became more systematic during the periods of his son
Ögedey Khan and his grandson Mengü Khan. The struggles between the sons of Cuci and the
sons of Tuluy in the West, namely the Golden Horde-Ilhanli, following are themes touched upon
in this study. Because the Ilkhanate, Byzantine and Papacy were forming a bloc politically in the
Western world and a similar bloc formation occurred between the Golden Horde, Seljuks of
Turkey and Mamluks in Egypt in the same period.

Keywords
Genghis Khan, The Mongol Empire, Genghis Khan’s Sons, Centralization Activities

൞ 66 ൞
 *4Y4`

Cengiz Han, \DüDG×ù× \]\×O×Q dâhisi ve LQVDQO×N tarihinin en büyük

LPSDUDWRUOXùXQXQ kurucusudur. Cengiz Han, kurucusu ROGXùX büyük
LPSDUDWRUOXùXQ askeri ve sosyal \DS×V×Q× \DüDG×ù× \]\×O×Q üDUWODU×\OD
uyumlu olarak Türk devlet geOHQHùLni hayata JHoLUPLüWLU $UDüW×UPD
konumuzla ilgilenen yerli-\DEDQF× bilim LQVDQODU× bu siyasi NXUXOXüX
0RùRO Türk-0RùRO veya 0RùRO-Türk DG×\OD WDQ×PODPDNWDG×UODU Bu
oDO×üPDGD da Cengiz Han’×Q NXUGXùX devlet 0RùRO-Türk úPSDUDWRUOXùX
olarak WDQ×PODQP×üW×U

Cengiz Han, XIII. y]\×O×Q EDüODU×QGD Asya’Q×Q GRùXVXQGDQ o×NDUDN bütün

Asya ve 'RùX Avrupa’\× V×Q×UODU×QD dâhil HWPLü olan 0RùRO hareketini N×VD
zamanda imparatorluk düzeyine WDü×P×üW×U $WO×-göçer evli bir zeminde
kurulan 0RùRO-Türk úPSDUDWRUOXùX’nda \HUOHüLN hayata JHoLüLQ ilk |UQHùL
Cengiz Han’×Q hayatta iken ülke yönetimini RùXOODU× DUDV×QGD SD\ODüW×UPDV×
sonucunda PHUNH]LOHüWLUPH konusunda ilk DG×P×Q× DWP×üW×U

MRùRO-Türk úPSDUDWRUOXùX’nun \HUOHüLN hayata JHoLüLQH EDùO× olarak erken

bir zamanda siyasi, etnik, ekonomik ve kültür KD\DW×QGD meydana gelen
GHùLüPHOHULQ de etkisiyle NDUGHü ülkeler DUDV×QGDNL LOLüNLOHU ER]XOPXü hatta
VDYDü durumu söz konusu ROPXüWXU

BY:}4=`d4YB (=4yd=Y4

Cengiz Han’×Q çocukluk dönemi V×N×QW×ODUOD gençlik \×OODU× da DN×O almaz

mücadelelerle JHoPLüWLU Zira Timuçin, han veya hakan oRFXùX ROPDG×ù×
için hükümdar oRFXNODU× misali bir üHK]DGHOLN YHOLDKWO×N döneminden
Cengiz Han için söz edilememektedir. Cengiz Han’×Q mücadelesinin ilk

൞ 67 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

dönemini EDüWD kendi kabilesi olmak üzere yöredeki kabile, boy, budun ve
kavimlerle \DSP×ü ROGXùX mücadele ROXüWXUPDNWDG×U Bundan sonraki
dönemde Merkezi Asya’daki DWO×-göçer evli KDONODU×Q tehdit, tehlike ve hatta
ganimet ND\QDù× konumundaki Çin ve takiben EDW× seferleri birbirini takip
eWPLüWLU

Cengiz Han hâkim ROGXùX büyük FRùUDI\D\× 0RùRO veraset JHOHQHùL

X\DU×QFD RùXOODU× DUDV×QGD ulus verme yöntemi X\DU×QFD taksim HWPLüWLU
Söz konusu taksimat LQFHOHQGLùLQGH Cengiz Han ve ailesi de W×SN× 0RùRO
KDON× gibi göçer-evli hayat WDU]×QGDQ yana ROPXüODUG×U %DüND bir ifadeyle
zaman ve mekân IDUNO×O×ù×QD UDùPHQ 0RùRO KDON×Q×Q QD]DU×QGD göçer-evli
hayat WDU]×Q×Q cazibesini ND\EHWPHPLü ROGXùX söylenebilir. Zira 0RùROODU
\HUOHüLN hayata geçmek yerine \HUOHüLN KDONODU× yönetimleri DOW×QD DOPD\×
ve yönetmeyi tercih HWPLüOHUGLU Cengiz Han, muhtemel böyle bir
GüQFH\OH gerek ülkesi ve gerekse yeni zapt edilen \HUOHüLP
merkezlerinde ikili bir yönetimi hayata JHoLUPLüWLU Söz konusu
uygulamaya göre, hemen her \HUOHüLP merkezi için 0RùRO DV×OO× bir askeri
vali yani ûDKQH ile GRùUXGDQ Karakurum’a NDUü× sorumlu 'DUXùDF× DG×
verilen sivil valiler J|UHYOHQGLULOPLüWLU Söz konusu 'DUXùDFLOHU genellikle
zapt edilen üHKLUOHULQ üst düzey yöneticileri idi. Zira 0RùRO üHK]DGHOHUL
\HUOHüLN KDON×Q malî LüOHUL \DQ×QGD yörenin |]HOOLùLQH göre idarî LüOHULQH
bile NDU×üPD\DELOL\RUODUG× ûHK]DGHOHULQ hâkimiyetleri sadece kendilerine
incu W×PDU) olarak tahsis HGLOPLü yani kendi XOXVODU×Q×Q \DüDG×ù× yurtlar
için geçerliydi. Çünkü \HUOHüLN KDONODU×Q \DüDG×NODU× yerlerde sadece
toplanan vergilerden hisselerine GüHQ SD\× DO×UODUG× Ancak 0RùRO
üHK]DGHOHUL bu KDNODU×QGDQ asla YD]JHoPHPLüOHU hatta dâhili savaüODU
V×UDV×QGD hanedan üyeleri DUDV×QGDNL DQODüPD]O×NODUGD söz konusu
gelirler önemli faktör ROPXüWXU 1

Türkistan tarihinde örneklerine V×N V×N UDVWODG×ù×P×] \HUOHüLN-göçer evli

mücadelesine Cengiz Han ]DPDQ×QGD geçici de olsa da bir çözüm JHWLULOPLü
ROGXùX söylenebilir. Ancak bu sistemin NXUXOPDV×QGD 0RùROODU×Q
hizmetindeki Türkler Dù×UO×NO× olarak Uygurlar), Harezm ve Çinli

1 Paul Pelliot, “Les Mongols et la Papaute”, Revue de L’Orient Chretien, 24 (1924), s.316-325.

൞ 68 ൞
 Cengiz Han ve (YODWODU× Dönemindeki 0HUNH]LOHüWLUPH Faaliyetleri

PHPXUODU×Q büyük rolleri ROGXùX üSKHVL]GLU Nitekim Horasan ve

Mazenderan gibi gelir düzeyi yüksek olan \HUOHüLP merkezleri, Cengiz
Han’×Q ulus verme X\JXODPDV×Q×Q G×ü×QGD WXWXOPXüWXU Bu bölgeler Cengiz
RùXOODU×Q×Q PüWHUHN PDO× VD\×OP×ü ve Karakurum ‘un DWDP×ü ROGXùX sivil
genel valilerce \|QHWLOPLüWLU 2 Bu \HUOHüLP merkezlerinde, genel valilerin
\DQODU×QGD KDQHGDQ×Q üç kolunun KDNODU×Q×Q takibiyle görevli birer
temsilcileri bulunurdu. 3

4Y BI+I=-TÜRK 4BVYdIY=h+h

0RùRO-Türk úPSDUDWRUOXùX’nda ulus verme yöntemi X\JXODPDV× zaman

içinde KDQHGDQ×Q üyeleri konumundaki $OW×Q Orda, úOKDQO×, dDùDWD\ hatta
Pekin merkezli NXUXOPXü olan NDUGHü siyasi tHüHNNOOHU DUDV×QGD ciddi
manada bir nüfus KDUHNHWOLOLùLQH yol DoP×üW×U Bu konuyla ilgili olarak
oDùGDü kaynaklardan el-Ömerî’nin $OW×Q Orda’Q×Q NXUXOXüX\OD ilgili
olarak YHUPLü ROGXùX bilgiler de bu durumu GRùUXODPDNWDG×U $OW×Q Orda
devletinin NXUXOGXùX yerler eskiden .×SoDN Türklerinin yurdu idi. %XUDV×
0RùROODU WDUDI×QGDQ LüJDO edilince, .×SoDN Türkleri onlara tabii oldular. Sonra
0RùROODU (Tatarlar), .×SoDN Türkleri ile NDU×üW×ODU ve akraba oldular. Toprak
RQODU×Q tabiat ve VR\ODU×QD galip geldi ve 0RùROODU (Tatarlar) tamamen
.×SoDNODüW×ODU Onlardan N×] DOG×ODU-N×] verdiler ve RQODU×Q \XUWODU×QGD NDOG×ODU 4

Bu GHùLüPH hadisesinde hiç üSKHVL] úVODPL\HW’in de büyük rolü ROPXüWXU

Zira Berke Han döneminde úVODPL\HW devletin resmi dini ROPXüWXU 5 Söz
konusu göç ROD\× öncelikli olarak DWO×-göçer evli halklar DUDV×QGD iken,
Cengiz Han’×Q EDW× seferiyle birlikte \HUOHüLN hayata JHoPLü olan insanlar da
GRùX-EDW× yönündeki göç hadisesinin öznesi konumunda ROPXüODUG×U XIII.
<]\×O×Q ilk oH\UHùLQGHQ itibaren EDüODP×ü olan söz konusu göçler Ön

2 V.V. Barthold, 0RùRO úVWLODV×QD .DGDU 7UNLVWDQ KD] +DNN× 'XUVXQ <×OG×] úVWDQEXO: Kervan
<D\×QODU×V
3 Alâeddin Atamelik Cüveynî, Târîh-L &LKkQJük & ,, çev., M. Öztürk, Ankara: Kültür ve Turizm
%DNDQO×ù×<D\×QODU×V
4 W. De Tiesenhausen, $OW×Q2UGD Devleti Tarihine Ait Metinler, oHY úVPDLO +DNN× ú]PLUOL úVWDQEXO:
0DDULI0DWEDDV×1, s.373.
5 -HDQ5LFKDUG´/D&RQYHUVLRQGH%HUNHHW'HEXWVGH/·úVODPLVDWLRQGHOD+RUGHG·2U”, La Revue des
(WXGHV úVODPLTXHV ´Berke Han·×Q úVODP·D *LULüL YH $OW×Q 2UGD +DQO×ù×QGD úVODPL\HW·LQ <D\×O×ü×µ
oHY$EGXONDGLU<XYDO×Türk Kültürü Dergisi, 306 (1989), s. 634-642.

൞ 69 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Asya’daki siyasi, kültürel ve ekonomik KD\DW× âdeta alt-üst HWPLüWLU Ancak

bu GHùLüLP hadisesi, Türk-úVODP medeniyetinin lehinde VRQXoODQP×üW×U
%DW×O×ODU×Q 0RùRO %DU×ü× diye DGODQG×UP×ü ROGXNODU× dönem D\Q× \]\×O×Q
RUWDODU×QGD EDüODP×ü ve XIV. \]\×O boyunca devam HWPLüWLU Böylece D\Q×
\]\×OGD Türkistan’daki ilim merkezi konumundaki üHKLUOHULQ VLPHWULùL Ön
Asya ve Anadolu FRùUDI\DV×QGD görülmektedir. Buna dair bir örnek verecek
olursak Anadolu’da Selçuklular dönemindeki Konya, Sivas, Kayseri vb.
üHKLUOHU ile 2VPDQO× dönemindeki (XVI. \]\×OGD úVWDQEXO, Bursa, Edirne bu
JHOLüPH çizgisi üzerindeki üHKLUOHUGLU Zira üHKLUOHULQ Kültürel, ekonomik ve
sosyal manadaki JHOLüPHOHUL siyasi otoritelerle paralellik g|VWHUPLü ROGXNODU×
görülmektedir.

XIII. <]\×O×Q dâhi LQVDQ× Cengiz Han’×Q 0RùRO KDON× temelinde NXUPXü
ROGXùX devlet, M.Ö. devirlerden EDüODPDN üzere tarih sahnesine o×NP×ü
olan Türk devletlerinin ortak SD\GDV× konumundaki Türk devlet JHOHQHùL ile
izah edilebilir. Cengiz Han bu JHOHQHùL \]\×O×Q üDUWODU×QGD yeniden
hayata JHoLUPLü yani söz konusu devlet JHOHQHùLQL \DüDG×ù× oDù×Q LKWL\DF×QD
cevap verecek üHNLOGH JHOLüWLUPLü ve haliyle GHùLüWLUPLüWLU Bu GHùLüLP
hadisesi, oDùGDüODüPD olarak WDQ×PODQPDNWDG×U Buradan hareketle Cengiz
Han, Türk GQ\DV× oDùGDüODüPD hareketinin XIII. \]\×OGDNL banisi olarak
gösterilmektedir. Bu yüzden Cengiz Han’×Q kurucusu ROGXùX 0RùRO-Türk
úPSDUDWRUOXùX, tarihî Türk devletler zincirinin güçlü bir KDONDV×G×U Zira
LQVDQO×N tarihinde nerede ve ne zaman NXUXOPXü olursa olsun bir devletin
Türk devleti olarak WDQ×PODQPDV× Türk devlet JHOHQHùL\OH GRùUXGDQ ilgili
ROGXùX bilinmektedir. Böyle bir DGODQG×UPDQ×Q bariz |UQHùL olarak 0×V×U ve
Suriye FRùUDI\DV×QGD NXUXOPXü olan Memluk Türk Devleti gösterilebilir.

MÜCADELE VE :4`B=Y

Cengiz Han döneminde 0RùRO-Türk úPSDUDWRUOXùX’ndaki PHUNH]LOHüPH

X\JXODPDV× RùOX Ögedey ve torunu Mengü .DùDQ dönemlerinde hayata
JHoLULOPLüWLU Söz konusu PHUNH]LOHüWLUPHOHUH EDùO× olarak EDW×GD Cuci
RùXOODU×\OD Tuluy RùXOODU× EDüND bir GH\LüOH $OW×Q Orda ile úOKDQO×ODU
DUDV×QGD ciddi manada mücadeleler söz konusu ROPXüWXU $\U×FD söz

൞ 70 ൞
 Cengiz Han ve (YODWODU× Dönemindeki 0HUNH]LOHüWLUPH Faaliyetleri

konusu NDUGHü ülkeler DUDV×QGDNL mücadelenin DQ×ODQ \]\×OGD âdeta siyasi

bir EORNODüPD\D G|QüPü ROGXùX görülmektedir. $G× geçen siyasi
EORNODüPDGD úOKDQO× Devleti’nin VDI×QGD Bizans ve 3DSDO×N $OW×Q Orda’Q×Q
VDI×QGD Türkiye 6HOoXNOXODU× ve 0×V×U Memluk Devletleri bulunuyordu.6

Cengiz Han’×Q ülkesini yönetim EDN×P×QGDQ RùXOODU×QD ulus verme

yöntemiyle görevlendirmesinden \DNODü×N olarak DOW× ay önce büyük
RùOX Cuci vefat HWWLùL için Cuci’nin yetkileri Cengiz Han’×Q 6D\×Q Han
XQYDQ× YHUPLü ROGXùX torunu Batu’ya E×UDN×OP×üW× Cengiz Han, böyle
bir görevlendirme yaparken merkezi \DS×\D herhangi bir ziyan
gelmemesi GüQFHVL\OH ELUWDN×P önlemler DOP×üW× Nitekim Karakurum
merkezli yani kurultay NDUDU×\OD GRùX ve EDW× yönünde \DS×OPDV×
NDUDUODüW×U×ODQ seferlere hanedan üyeleri \DQ×QGD 0RùRO tabiileri
konumundaki GLùHU siyasi NXUXOXüODU da NDW×ODFDNODUG× Bu gibi
durumlarda, ganimetten öncelikli olarak Karakurum, sefere NDW×ODQ
RùXOODU ve EDùO× siyasal NXUXOXüODU pay DO×\RUODUG×

Cengiz Han, ülke yönetiminde RùXOODU×Q× görevlendirirken Çin’in

yönetimine de ünlü generali Mukali Noyan’× genel vali olarak
J|QGHUPLüWLU $\Q× yetkilerle &XUPDùXQ Noyan’× da EDW×GD görevlendirme
NDUDU×Q× YHUPLüVH de ömrü vefa HWPHGLùL için yerine geçen RùOX Ögedey
.DùDQ, bunu bir vasiyet olarak GüQPü ve &XUPDùXQ Noyan’× da
Mukali misali genel vali konumunda EDW×\D J|QGHUPLüWLU Böylece Cengiz
Han’×Q ülkesinin yönetiminde; RùXOODU× askeri ve sivil yönetim konusunda
\HWNLOHQGLUPLü ROGXùX genel valiler X\JXODPDV× Mengü .DùDQ dönemine
kadar devam HWPLüWLU Zira Mengü .DùDQ ülke yönetiminde ciddi manada
bir PHUNH]LOHüWLUPH SROLWLNDV×Q× hayata geçirmiüWLU

Cengiz Han’×Q büyük RùOX Cuci’ye E×UDNP×ü ROGXùX yerlerden D\U× olarak
ülkenin EDW×V×QGD zapt HGLOPLü veya edilecek olan topraklar üzerinde bir tür
tasarruf KDNN× YHUPLüWL. Söz konusu tasarruf KDNN× Mengü .DùDQ
dönemine kadar büyük ölçüde devam HWPLüWL Mengü .DùDQ kurultay

6 'DKD JHQLü ELOJL LoLQ EN] $EGXONDGLU <XYDO× ´;,,, <]\×OGD gQ $V\D·GDNL 6L\DVL %ORNODüPDµ
Türk Kültürü Dergisi, 262 (1985), s.123-127.

൞ 71 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

NDUDU×\OD NDUGHüOHULQGHQ Hülegü’yü EDW×\D GLùHU NDUGHüL Kubilay’× da Çin

dâhil GRùXGDNL VRUXQODU×Q çözümü için J|UHYOHQGLUPLüWLU

ûHhzadeler DO×QP×ü olan Kurultay NDUDU× X\DU×QFD kendilerine YHULOPLü olan

görevleri VRQXoODQG×UG×NWDQ sonra Karakurum’a döneceklerdi. Ancak
JHOLüHQ ve \DüDQDQ ED]× hadiselere EDùO× olarak üHK]DGHOHULQ geri dönmeleri
ü|\OH dursun EDW×GD ve GRùXGD Karakurum’a EDùO× iki yeni 0RùRO
devletinin kurucusu ROPXüODUG×U Hülegü, kendisine verilen görevleri
VRQXoODQG×U×QFD\D kadar ilgili kurultay NDUDUODU×QD X\PXüWX Ancak
Hülegü, Karakurum’daki JHOLüPH ve GHùLüPHOHUH baùO× olarak Tebriz
merkezli úOKDQO× Devleti’ni NXUPDV×QGDQ sonra JHOLüHQ ED]× hadiseler, Cuci
RùXOODU×\OD Tuluy RùXOODU×Q× NDUü× NDUü×\D JHWLUPLüWLU Ögedey .DùDQ
döneminde, Ön Asya’ya J|QGHULOPLü olan &XUPDùXQ Noyan ile Batu Han
DUDV×QGD bir sorun \DüDQPDP×üW× Ancak Güyük .DùDQ’×Q tahta geçmesiyle
birlikte Batu Han ile Güyük .DùDQ DUDV×QGD önceki hadiselere EDùO× olarak
ciddi manada gerginlik \DüDQP×üW×U Güyük .DùDQ’×Q %DW×’daki 0RùRO
WRSUDNODU×Q×Q genel valisi Curmagun’un yerine Elcigidey Noyan’× JHQLü
yetkilerle vali olarak göndermesinden sonraki süreçte EDW×GDNL topraklar
üzerindeki yetki konusu gündeme JHOPLüWLU

Cengiz Han, ülkesini RùXOODU× DUDV×QGD taksim HWPLü ROPDV×QD UDùPHQ

RùXOODU× DUDV×QGD ELUOLùLQ GHYDP× GüQFHVL\OH ED]× önlemler DOP×üW×U Buna
göre, Karakurum’da kurultay NDUDU×QFD GRùX ve EDW× yönünde \DS×ODFDN
seferlere KDQHGDQ×Q GLùHU üyeleri de fiilen NDW×ODFDNODUG× Zira bu
seferlerden elde edilecek olan gelirin yüzde N×UN×Q×Q Karakurum’a ve
NDW×ODQ hanedan üyeleri DUDV×QGD taksim edilmesiyle ilgili bu uygulama
Hülegü ve Kubilay dönemine kadar düzenli olarak X\JXODQP×üW×U $\U×FD
Pekin, Horasan ve Tebriz gibi vergi geliri yüksek olan ED]× \HUOHüLP
merkezlerine Kurultay NDUDU×\OD sivil genel valiler DWDQP×üW×U Söz konusu
genel valilerin yönetimindeki yörelerin gelirinin yüzde N×UN× Karakurum’a
geri NDODQ× da RùXO veya torunlar DUDV×QGD taksim HGLOPLüWLU Bu yüzden söz
konusu genel valilerin \DQ×QGD Cengiz Han’×Q RùXO veya WRUXQODU×Q×Q mali
LüOHULQGHQ sorumlu temsilcileri EXOXQPXüWXU

൞ 72 ൞
 Cengiz Han ve (YODWODU× Dönemindeki 0HUNH]LOHüWLUPH Faaliyetleri

$OW×Q Orda ve úOKDQO×ODU DUDV×QGDNL DQODüPD]O×ù×Q sebepleri DUDV×QGD elde

edilecek olan gelirin taksimi meselesi EXOXQPDNWDG×U Zira Cengiz Han,
ülkesini RùXOODU× DUDV×QGD pay HWWLùL V×UDGD “RùXO ve WRUXQODU×QGDQ her kim
EDW×GD bir WRSUDù× ele geçirirse, buradan elde HGHFHùL gelirin 1/3’ünü
Karakurum’a, 1/3’ünü Cuci (Batu) ailesine, geri kalan da kendisine ait olacDù×QD
dair bir buyruk YHUPLüWL. 7 Cengiz Han’×Q VDùO×ù×QGD ve ölümünden sonraki
süreçte RùXO ve WRUXQODU×QGDQ hemen hiç birisi bu \DVDù× GHOPHPLüWLU
Ancak Hülegü’nün kurultay NDUDU× X\DU×QFD YHULOPLü olan görevleri
WDPDPODG×NWDQ sonra Karakurum’a dönmesi gerekiyordu. Oysaki
Hülegü, úUDQ ve Azerbaycan merkezli olarak zapt HWPLü ROGXùX topraklar
üzerinde Tebriz merkezli bir devlet NXUPXüWXU Hülegü, daha da ileri
JLWPLü ve Anadolu’da kontrolü VDùODG×NWDQ sonra Batu ailesinin söz
konusu yerler üzerindeki tasarruf KDNODU×Q× WDQ×PDP×üW×U Bu yüzden bu
yöreden elde HWPLü ROGXùX gelirlerden $OW×Q Orda’Q×Q SD\×Q×
J|QGHUPHPLüWLU Söz konusu DQODüPD]O×N konusu, Ögedey .DùDQ’×Q
ölümünden sonra Büyük .DùDQO×N WDKW×QD RWXUPXü olan Güyük ile
Batu’yu VDYDü QRNWDV×QD JHWLUPLü ise de Güyük .DùDQ’×Q beklenmedik
ölümü böyle bir VDYDü× ortadan NDOG×UP×üW×U 8

Mengü .DùDQ döneminde Batu Han, Azerbaycan ve Anadolu üzerindeki

tasarruf KDNODU×Q× NXOODQP×ü yani DG× geçen yerlerdeki vergiler Batu
Han’×Q J|UHYOHQGLUPLü ROGXùX Bitikçiler WDUDI×QGDQ tahsil HGLOPLüWL
Mevcut ND\×WODUD göre Batu Han döneminde taraflar DUDV×QGD bu konuda
herhangi bir LWLODI×Q söz konusu ROPDG×ù× oDùGDü kaynaklarca da
GRùUXODQPDNWDG×U 9 Batu Han’×Q ölümünden sonra yerine geçen RùOX
Sartak’×Q D\Q× \×O içinde (1256) ölmesinden sonra tahta küçük NDUGHüL
8ODNo× JHoPLüWLU 8ODNo×’Q×Q da D\Q× \×O içinde ölmesi üzerine 6D\×Q Han
HYODWODU× DUDV×QGD tahta geçecek \HWLüNLQ kimse NDOPDG×ù× için ülkede
geçici de olsa bir iktidar ERüOXùX meydana JHOPLüWLU Bu V×UDGD Batu
Han’×Q RùOX 7RùDQ’×Q HüL %XUDNüLQ Hatun, RùOX Tüdan Mengü’yü tahta
o×NDUWPDN için Hülegü Han’dan \DUG×P alma GüQFHVL\OH J|QGHUPLü

7 Tiesenhausen, AOW×Q2UGX'HYOHWL7DULKLQH$LW0HWLQOHU, s.151.

8 Rene Grousset, L’Empire des Steppes – Atilla, Genghis-Khan, Tamerlan, Paris: Payot, 1941, s.419.
9 Tiesenhausen, $OW×Q2UGX'HYOHWL7DULKLQH$LW0HWLQOHU, s.111.

൞ 73 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

ROGXùX mektubunda oklukta ok NDOPDG×ù× gibi, yay ile NLULü de NDOPDG×

ifadesini NXOODQP×üW×U 10 $\U×FD %XUDNüLQ Hatun, $OW×Q Orda’daki iktidar
ERüOXùXQX ifade GüQFHVL\OH Hülegü Han’a N×O×oV×] N×Q ve \DNDV×] gömlek
J|QGHUPLüWLU 11 Bu durum Batu Han’×Q üvey NDUGHüL (anneleri D\U× Berke
Han’×Q (1256-1266), $OW×Q Orda WDKW×QD geçmesiyle son EXOPXüWXU Ancak
úOKDQO× KNPGDU× Hülegü, \DüDQP×ü olan hadiselerden \DUDUODQ×S
Azerbaycan ve Anadolu WRSUDNODU× üzerindeki $OW×Q Orda’Q×Q KDNODU×Q×
gasp HWPLüWLU Bu durum Cengiz Han’×Q %DW×’daki iki torununun EDü×QGD
EXOXQGXùX $OW×Q Orda ile úOKDQO×ODU× NDUü× NDUü×\D JHWLUPLüWLU

$OW×Q Orda ve úOKDQO×ODU×Q Azerbaycan ve Anadolu konusunda EDüODWP×ü

ROGXNODU× bu oHNLüPH sürecinde; Hülegü’nün Tebriz’de bulunan $OW×Q Orda
tacirlerinin PDOODU×Q×Q \DùPD ve kendilerini öldürtmesi NDUü×V×QGD Berke
Han’da kendi ülkesindeki úOKDQO× tacirlerine D\Q×\OD mukabele HWPLüWir.12
Berke Han’×Q bu tür ROXPVX]OXNODU×Q çözümü için Hülegü’ye J|QGHUPLü
ROGXùX elçilerini Hülegü iyi NDUü×ODPDN ü|\OH dursun RQODU× Tela Kalesi’ne
KDSVHWWLUPLü ve daha sonra da |OGUWPü ROPDV×13 iki devlet DUDV×QGD VDYDü×
NDo×Q×OPD] hale JHWLUPLüWLU

SONUÇ

Cengiz Han’×Q kendisinden sonra ülkesinin siyasi manada parçalara

bölünmemesi yani RùXO ve WRUXQODU×Q×Q birlik ve EWQOù NRUXPDODU×
yönünde DOP×ü ROGXùX önlemlerin zamanla |]HOOLùLQL ND\EHWPLü ROGXùX
görülmektedir. %DW×GD $OW×Q Orda-úOKDQO× ve takiben Kubilay-$U×N %XùD
DUDV×QGDNL siyasi manadaki mücadeleler GRùXGD ve EDW×GD \HUOHüLN KD\DW×Q
hâkim ROGXùX siyasi WHüHNNOOHULQ GRùPDV×\OD sonuçlanacDNW×U

10 Tiesenhausen, $OW×Q2UGX'HYOHWL7DUihine Ait Metinler, s.244.

11 0XVWDID .DIDO× ´&XFL 8OXVX YH $N 2UGD $OW×Q 2UGD *|N 2UGD +DQO×NODU×µ úVWDQEXO Edebiyat
Fakültesi Tarih Dergisi, 24, (1970), s.54.
12 0.DIDO×, “Cuci Ulusu vH$N2UGD$OW×Q2UGD*|N2UGD+DQO×NODU×µs.57.
13 Tiesenhausen, $OW×Q 2UGX 'HYOHWL 7DULKLQH $LW 0HWLQOHU, s.322; Tiesenhausen, $OW×Q 2UGX 'HYOHWL
Tarihine Ait Metinler, s. 153.

൞ 74 ൞
 Cengiz Han ve (YODWODU× Dönemindeki 0HUNH]LOHüWLUPH Faaliyetleri

Cengiz Han’×Q göçer evli hayat WDU]× temelinde kurucusu ROGXùX dünya
tarihinin en büyük siyasi NXUXOXüX olarak kabul edilen 0RùRO-Türk
úPSDUDWRUOXùX’nun DUG×OODU× \HUOHüLN kültürün temsilcileri olarak tarihteki
yerlerini DOP×üODUG×U $OW×Q Orda (1227-1502), úOKDQO× (1256-1336), dDùDWD\
+DQO×ù× (1227-1369) ve Kubilay Han’×Q Pekin merkezli kurucusu ROGXùX
devleti (1280-1368) \×OODU× arDV×QGD hüküm VUPüOHUGLU

൞ 75 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

Alâeddin Atamelik Cüveynî. Târîh-i &LKkQJük C. II. çev., M. Öztürk, Ankara:

Kültür ve Turizm %DNDQO×ù× <D\×QODU× 1988.
Barthold, V.V. 0RùRO úVWLODV×QD Kadar Türkistan. haz., +DNN× Dursun <×OG×] úVWDQEXO:
Kervan <D\×QODU× 1981.
Grousset, Rene. L’Empire des Steppes – Atilla, Genghis-Khan, Tamerlan. Paris: Payot.
1941.
.DIDO× Mustafa. “Cuci Ulusu ve Ak Orda $OW×Q Orda), Gök Orda +DQO×NODU×”.
úVWDQEXO Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. 24 (1970): 59-68.
Pelliot, Paul. “Les Mongols et la Papaute”. Revue de L’Orient Chretien. 24 (1924):
316-325.
Richard, Jean. “La Conversion de Berke et Debuts de L’úVODPLVDWion de la Horde d’
Or”. La Revue des Etudes úVODPLTXHV. “Berke Han’×Q úVODP’a *LULüL ve $OW×Q
Orda +DQO×ù×QGD úVODPL\HW’in <D\×O×ü×”. çev., Abdulkadir <XYDO× Türk
Kültürü Dergisi. 306 (1989): 634-642.
Tiesenhausen, W. De. $OW×Q Orda Devleti Tarihine Ait Metinler. çev., úVPDLO +DNN×
ú]PLUOL úVWDQEXO: Maarif 0DWEDDV× 1941.
<XYDO× Abdulkadir. “XIII. <]\×OGD Ön Asya’daki Siyasi %ORNODüPD”. Türk Kültürü
Dergisi. 262 (1985): 123-127.

൞ 76 ൞
 dlY:4y
t
dlY:
lCy]0
dY4.

4=4C4C
C*4}
t
.=(=Y4
=*0]0

PERCEPTION OF GENGHIS KHAN AND HIS SUCCESSORS

IN THE HISTORIOGRAPHY OF TURKEY AND THE TURKIC WORLD

Prof. Dr. Abdullah Gün•Èª•ç

Ankara Üniversitesi
Prof. Dr. ABDULLAH *h1'2ø'8 | Ankara Üniversitesi |
abdullahgundogdu[at]yahoo.com | ORCID: 0000-0002-9171-6965

Abdullah *QGRùGX Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-&RùUDI\D Fakültesi, Genel Türk

Tarihi Anabilim 'DO×·QGDn 1986 \×O×QGD mezun oldu. 1989 \×O×QGD A.Ü. Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim 'DO× yüksek OLVDQV×Q× WDPDPODP×üW×U 1995
\×O×QGD ise “Hive +DQO×ù× Tarihi (Yadigâr ûLEDQLOHUL Devri: 1512-1740)” DGO× tezi ile de doktor
XQYDQ×Q× aOP×üW×U 1987- 1998 \×OODU× DUDV×QGD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-&RùUDI\D
Fakültesi Genel Türk Tarihi Anabilim 'DO×·QGD DUDüW×UPD görevlisi olarak göreve EDüODP×üW×U
1998’de D\Q× ana bilim GDO×QGD \DUG×PF× GRoHQWOLùH 25 Ocak 2001’den itibaren doçentOLùH
\NVHOPLüWLU 12 ûXEDW 2008 tarihinde SURIHV|UOùH DWDQP×üW×U Halen D\Q× fakültede görevine
devam etmektedir. úQJLOL]FH Rusça ve Farsça \DQ×QGD dDùGDü Türk dillerini bilmektedir.
Özbekistan, RF Tataristan Özerk Cumhuriyeti, Kazakistan, .×UJ×]LVWDQ·GD görev yapan
*QGRùGX yurtiçi ve \XUWG×ü×QGD çok VD\×GD bilimsel WRSODQW×ODUD NDW×OP×üW×U.

Prof. Dr. ABDULLAH *h1'2ø'8 | Ankara University |

abdullahgundogdu[at]yahoo.com | ORCID: 0000-0002-9171-6965

Abdullah *QGRùGX graduated from Ankara University, Faculty of Language, History and
Geography, Department of General Turkish History in 1986. In 1989 A.U. He completed his
master's program in the Institute of Social Sciences, Department of History (General Turkish
History). In 1995, he received the title of doctor with his thesis titled "History of the Khanate
of Khiva (the Yadigar Shibani Period: 1512-1740)". Between 1987-1998 A.U. He started to
work as a research assistant in the General Turkic History Department of the Faculty of
Language and History-Geography. In 1998, he was promoted to assistant professor, and
associate professor as of January 25, 2001. He was appointed professor on 12 February 2008.
He is still working at the same faculty. He is fluent in English, Russian and Persian, as well
as Contemporary Turkic languages. He served in Uzbekistan, RF Tatarstan Autonomous
Republic, Kazakhstan, Kyrgyzstan. He participated in many scientific meetings at home and
abroad.

൞ 78 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.024

7h5.ú<( VE TÜRK DÜNYASI 7$5ú+ %ú/ú1&ú1'(

&(1*ú= VE +$/()/(5ú ALGISI
Özet
Güney Sibirya’da Baykal Gölünden Himalaya GDùODU×QD Mançurya’dan 'RùX Avrupa ve
Balkanlara kadar uzanan büyük ER]N×U NXüDù× Avrupa ve Asya’\× enlemesine birbirine
EDùODU Merkezi Avrasya olarak WDQ×PODQDQ ve süreklilik arz eden bu JHQLü KDWW×Q sakinleri
olan Türk ve 0RùRO KDONODU× büyük askeri hareketleri ve göçleri ile Eski ve Orta çDù dünya
tarihinin en büyük LPSDUDWRUOXNODU×Q× kurdular. Bunlardan Cengiz úPSDUDWRUOXùX’nun
NXUXOXüX dünya tarihinde kendi türünde benzersiz bir ROD\G×U Uzak 'RùX’dan, Ön Asya ve
'RùX Avrupa’ya kadar olan JHQLü Avrasya bölgesindeki ülkeler, tarihlerinde ilk kez D\Q×
KDQHGDQ×Q hâkimiyeti DOW×QGD ELUOHüPLü oldular. XIII. \]\×OGDQ sonra dünya tarihinin
ekseni, üç DV×UGDQ fazla bir süre LPSDUDWRUOXùX ROXüWXUDQ dört büyük kolun -Yuan /
Kubilay, úOKDQO×, $OW×Q Orda ve dDùDWD\ KDQO×NODU×Q×Q- kendi DUDODU×QGD ve GLùHU devletlerle
olan LOLüNLOHUL ve mücadeleleri üzerine RWXUPXüWXU dDùDWD\ +DQO×ù× VDKDV×QGD
LPSDUDWRUOXùX kendi idaresinde ihya mücadelesine JLUPLü olan Emir Timur, bu süreci
modern tarihe EDùOD\DQ yeni bir dönemin NDS×V×Q× DoP×üW×U Bu PLUDV×Q en çok HWNLOHGLùL
Türkiye ve Türk GQ\DV×QGD kimlik LQüDV×Q×Q temelini ROXüWXUDQ tarih bilincine, Cengiz ve
halefleri DOJ×V×Q×Q QDV×O \DQV×G×ù×Q×Q bir bütün olarak ele DO×QPDV×QD ihtiyaç YDUG×U
Anahtar Kelimeler
Cengiz úPSDUDWRUOXùX $OW×Q Orda, úOKDQO×, dDùDWD\ Emir Timur, Türkiye, Türk DQ\DV× Tarihçilik, AOJ×

PERCEPTION OF GENGHIS KHAN AND HIS SUCCESSORS

IN THE HISTORIOGRAPHY OF TURKEY AND THE TURKIC WORLD
Abstract
The great steppe belt, stretching from Lake Baikal in Southern Siberia to the Himalayan
mountains, from Manchuria to Eastern Europe and the Balkans, connects Europe and Asia
transversely. The Turkic and Mongolian peoples, the inhabitants of this continuous wide belt
defined as central Eurasia, established the largest empires in the ancient and medieval world
history with their great military movements and migrations. Among these empires, the
founding of the Genghis Empire is a unique event of its kind in world history. The countries of
the vast Eurasian region, from the Far East to Central Asia and Eastern Europe, were united for
the first time in their history under the rule of the same dynasty. After the XIII. century, the axis
of world history was based on the relations and struggles of the four great branches that formed
the empire for more than three centuries – the Yuan / Kublai, Ilkhanli, Golden Horde and
Chagatai khanates - among themselves and with other states. Emir Timur, who entered the
struggle for the revival of the empire in the field of the Chagatai Khanate, opened the door of a
new era connecting this process to modern history. There is a need to consider how the
perception of Genghis and his successors is reflected on the historiography and historical
consciousness in identity construction in Turkey and the Turkic world.
Keywords
*HQJKLV(PSLUH*ROGHQ+RUGHúOKDQO×, Chagatai, Amir Timur, Turkey, Turkic World,
Historiography, Perception

൞ 79 ൞
 “Cengizleri titretti üX kIkN× serâser
7LPXUODU× Hükmetti ûHKLQüDKODUD yekser
Fâtihlerine geçti bütün NLüYHU-i Kayser.”
Hüseyinzâde Ali Bey

*4Y4`

M. Ö. VIII. \]\×OGDQ EDüOD\DUDN %R]N×U KDONODU×Q×Q GQ\D\× üHNLOOHQGLUHQ

büyük \U\üOHUL ve NXUGXNODU× büyük imparatorluklar dizisinde Cengiz
Han’×Q özel bir yeri YDUG×U Cengiz’in ve haleflerinin XIII. \]\×OGDQ
EDüOD\DUDN Avrasya’\× ELUOHüWLUHQ büyük LPSDUDWRUOXùX D\Q× zamanda
GQ\DQ×Q küresel bir bütünlük ND]DQPDV×QD NDWN× yapmakla LQVDQO×N tarihini
bir daha eskisi gibi olmayacak üHNLOGH GHùLüWLUPLüWLU Bu GHùLüLPGHQ en
büyük SD\× Türklerin \DüDG×ù× bölgeler DOP×üW×U Bu sebeple Cengiz Han ve
0RùROODU×Q Türk tarihindeki yerinin QDV×O GHùHUOHQGLULOHFHùL sorusu, Türk
WDULKoLOLùLnde en çok WDUW×ü×ODQ NRQXODU×Q EDü×QGD gelir. *HoPLüL Cengiz ve
Timur LVWLODODU× oDù×QD kadar giden bu WDUW×üPDODU ED]× zamanlar üLGGHWLQL
DUW×U×S ED]× zamanlar VHVVL]OLùH EUQPü olsa da alttan alta VUHNOLOLùLQL
hep NRUXPXüWXU Türkiye’nin içinde EXOXQGXùX %DW× Türkleri G×ü×QGD kalan
'RùX ve Kuzey Türklerinin tarihinin ana eksenini ROXüWXUPDV× sebebiyle
Cengiz ve halefleri daha belirleyici bir etkiye sahiptir. SSCB’nin GDù×OPDV×
DUG×QGDQ giderek daha belirgin hale gelen Türk GQ\DV×Q×Q ve Sovyet
VRQUDV× kurulan yeni ulus devletlerin, Cengiz PLUDV× ile kuvvetli bir \]OHüPH
içerisindedir. Bunun QDV×O ROGXùXQX anlamak tarihçilik için ilgi çekici bir
konu EDüO×ù× WHüNLO eder.

Türk WDULKoLOLùLnin GRùXüXQGDQ günümüze kadar gelen FDQO× bir WDUW×üPD

konusu olan bu hususta üretilen mesainin Türk tarihçilik mektebinin
JHOLüPHVLQH ve kendi özgün yolunu EXOPDV×QGD GHùHUOL ROGXùXQX belirtmemiz
gerekir. Eski Türk tarihinin GD\DQG×ù× %R]N×U kültürü temel DO×QG×ù×QGD
modern öncesi dönem için, oDùGDü etnik aidiyetlerin yerini \DüDP biçimleri ve
iktisadi tercihlerin EHOLUOHGLùL dikkati çeker. Bu EDùODPGD bu eski dönemler

൞ 80 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

için etnik V×Q×UODU VLOLNOHüHUHN DQODP×Q× yitirmekte, JHoPLüH ait aidiyetlerinin

tayininde kültür XQVXUODU×Q× esas DOPDP×] daha LüOHYVHO ROPDNWDG×U

'RùX ve %DW× olmak üzere iki temel çizgide tarihi JHOLüLPOHULQL sürdüren
Türkler için Cengiz’in ortaya o×N×ü× yeni bir dönemin NDS×V×Q× DoP×üW×U
Sosyal ve etnik \DS×Q×Q büyük GHùLüLP \DüDG×ù× bu yeni dönem içerisinde
Türk KDONODU×Q×Q oDùGDü etnik dokusu büyük oranda üHNLOOHQPLüWLU
Cengizlilerin hâkim ROGXùX FRùUDI\D özellikle Ak Orda ve Gök Orda VDKDV×
Tatar, Kazak, Özbek, Nogay, Karakalpak gibi oDùGDü Türk KDONODU×Q× üreten bir
etnik laboratuvar LüOHYL J|UPütür. Bölgeye ve döneme göre IDUNO×
DGODQG×UPDODU dikkati çekmekle birlikte Türk genel DG× YDUO×ù×Q×
NRUXPXüWXU Cengiz ve haleflerinin idaresi DOW×QGD \DüD\DQ 'RùX Türkleri
ise Arap-úVOkP 1 ve Rus ND\×WODU×QGD ROGXùX gibi %DW× Türkleri WDUDI×QGDQ da
Tatar genellemesi DOW×QGD ifade HGLOPLüWLU

OSMANLI dY4.4=4+4C C*4} VE .=(=Y4

Hanedan HVDV×QD dayanarak \D]×OP×ü 2VPDQO× kroniklerinde Cengiz ve

halefleri iyi bir gözle J|UOPHPLüOHUGLU Bunun izlerine erken 2VPDQO×
tarihlerinde UDVWODPDNWD\×] Resmi 2VPDQO× tarihlerinde, istila ve
tahribatlardan GROD\× üDKVL\HW olarak Cengiz ve Timur \DQ×QGD EXQODU×Q
askeri XQVXUODU×Q× ifade eden “Tatar” NDYUDP× da olumsuz WDQ×PODQP×ü
zalim, kan dökücü, gaddar, hileci, kurnaz olarak tavsif HGLOPLüWLU Hatta bazen
kâfir nitelemesi \DS×ODUDN 7DQU×’Q×Q laneti ile DQ×OP×üODUG×U Oruç Bey,
Ahmedî, ûNUXOODK tarihleri, 1HüUL, 0QHFFLPEDü× gibi 2VPDQO× kroniklerinde
bu ifadelere bolca UDVWODQ×U 2 Hatta 'RùX ve %DW× TüUNOùQQ hâkimiyet
DQOD\×üODU×Q× \DQV×WW×NODU× Cengiznâme – 2ùX]QkPH tarihçilik JHOHQHùLQL bu
D\U×üPD\D dâhil edebiliriz. 3

1 Mehmet 0DNVXGRùOX “Tatarlar: 0RùRl mu, Türk mü?”, Marmara Üniversitesi úODKL\DW Fakültesi
Dergisi, 11-12, (1993-1994), s. 205-210.
2 +VH\LQ 1LKDO $WV×] ho 2VPDQO× 7DULKL 2UXo %Hù 7DULKL $KPHGv 'kVWkQ YH 7HYkULK-i Mülûk-i Âl-i
2VPDQûNUXOODK%HKoHW·W-Tevârih, úVWDnbulgWNHQ<D\×QODU×V-22, 137, 205. Niceyidi difile,
JHO DKYDOLQL (WPHGLOHU DQ× NLP &HQJL] +DQ Zulmdan eder idi halka 'ayan / Zulm etdiler, veli kanun ile/
(OOHULQ ER\DPDG×ODU K€Q LOH 0HYOkQk 0HKPHG 1HüUv &LKDQQPk 2VPDQO× 7DULKL -1485), haz.,
1HFGHW g]WUN úVWDQEXO %LOJH .OWU 6DQDW <D\×QODU×  V- 6RQ G|QHPGH 2VPDQO×
ND\QDNODU×QGD 7LPXU DOJ×V× ]HULQH \DS×ODQ ELU \NVHN OLVDQV oDO×üPDV× LoLQ EN] 7DUNDQ 6Xo×NDU
XV. - XVII <]\×O 2VPDQO× .URQLNOHULQGH <×OG×U×P %D\H]LG YH 7LPXU $OJ×V× Ankara: Panama
<D\×QF×O×N
3 &HQJL]QkPHOHU YH 2ùX]QkPHOHU KDNN×QGD EN] 0HKPHG )XDG .|SUO 7UN (GHEL\DW× 7DULKL,
úVWDQEXOgWNHQ<D\×QODU×V- 54, 236- 238.

൞ 81 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Çü×N 3kük]kGH gibi erken 2VPDQO× tarihlerinde göçer Tatarlar×Q Türkmân ile
birlikte Osman Gazi’nin dedesi ve EDEDV×Q×Q emrinde hareket edenler
içinde zikredilmesi4, Emir Nogay’×Q ölümü DUG×QGDQ GDù×ODUDN $OW×Q Orda
sDKDV×QGDQ 2VPDQO× %H\OLùL’nin EXOXQGXùX uç bölgesine gelen Tatar
gaziler ROGXùXQX GüQGU\RU Konunun 2VPDQO× KDQHGDQ×Q×Q PHQüHL
ve NXUXOXüX WDUW×üPDODU× ile ilgisi EXOXQPDNWDG×U 5 Yine Ankara 6DYDü×’nda
'HüW-i .×SoDN’tan gelen ve daha sonra Timur VDI×QD geçen Tatar çerisi bu
meyanda GüQOPHOLGLU 6

2ùX]QkPH JHOHQHùLQLQ X]DQW×ODU× olan Tevarih-i Âl-i Selçuk ve Tevarih-i Âl-i

Osman türü eserlerde Cengiz ve halefleri olumsuz bir EDN×ü Do×V× ile
DQODW×OPDNWD\G× <XNDU×GD zikredilen kronikler de 2ùX]QkPH JHOHQHùLQLQ
GHYDP× olarak görülebilir. 1243 .|VHGDù SDYDü× ile úOKDQO×ODU×Q 1402 Ankara
VDYDü× ile 7LPXUOXODU×Q tahakkümüne giren %DW× Türkleri, EXQODU×Q bu
tahakkümünün GD\DQG×ù× Cengiz JHOHQHùLQH NDUü× daha kadim 2ùX]
ananesine VDU×ODUDN GLUHQPLüOHU kendi kavmi geleneklerini FDQODQG×U×S
\DüDWP×üODUG×U 7 Hatta kendi DOJ×ODU×QGD mütehakkim Cengiz ananesini,
NoPVHPLüOHUGLU Bunu güçlü beylerin seçtikleri kukla KDQODU× tahta
o×NDU×S LQGLUHELOGLùL ve han soyundan RùODQODU×Q her birinin kendini han
namzedi J|UGù NDUPDü×N bir düzeni anlatan “Âl-i Cengiz oyunu” üHNOLQGH
ifade HWPLüOHUGLU XVI. \]\×O 2VPDQO× klasik döneminin en önemli
tarihçilerinden biri olan Gelibolulu Mustafa Âlî bile Cengiz Han neslinin
LQN×UD]×QD sebep olarak RQODU×Q kendi DUDODU×QGD taht NDYJDV×QD
GüPHOHULQL gösterir. 8 Yine de Gelibolulu Mustafa Âlî, 2VPDQO× tarihçileri
DUDV×QGD Tatarlar, Cengiz ve Timur meselelerine en müspet \DNODü×P×
temsil eder. Özellikle Cengiz ve Timur konusunda bu müspet \DNODü×P×Q×
daha da ileri götüren Mustafa Âlî, Timur’un en EDüWD gelen XQYDQODU×
DUDV×QGD bulunan “VkKLSN×UDQO×N”× izah ederken, bunun ülkeleri EDüWDQ

4 Necdet Öztürk, Çü×NSDüD]DGH7DULKL2VPDQO× Tarihi 1285-1502)KD]1HFGHWg]WUNúVWDQEXO: Bilge

.OWU6DQDW<D\×QODU×V- 93.
5 %X NRQXGD EN] $EGXOODK *QGRùGX ´$OW×Q 2UGD ve Osmanl× 'HYOHWL·QLQ <NVHOLüLQGH 7UN
7DVDYYXIXYH<HVHYLOLùLQ5|Oh]HULQH%D]×'üQFHOHUµ*HoPLüWHQ*HOHFHùH8OXVODUDUDV×+RFD
Ahmed Yesevî 6HPSR]\XPXúVWDQEXO, Eylül 26- 28, 2016), s.31- 48.
6 $WV×] Üç OsmDQO× Tarihi, s. 51. “'HüW ONHVLQGHQ oRNOXN 7DWDU oHULVL JHOPLüWL %HùOHULQH $NWDY GHUOHUGL
Edirne'GHRWXUPXüNHQRUDGD|OG$VNHULNDOP×üW×27DWDUDVNHULQLGHEHUDEHUDOP×üW×”
7 +DOLOúQDOF×N´0XUDG,,µ 7'9úVOkP$QVLNORSHGLVLFLOWúVWDQEXO7UNL\H'L\DQHW9DNI×<D\×QODU×
2006, s. 171.
8 0HKPHW ûHNHU ´ÇOL
\H *|UH úVODP 'HYOHWOHULQLQ <×N×O×ü 6HEHSOHUL - '‚li'nin Fusûl-i Hall ü 'Akd ve
Usûl-L+DUF1DNG$GO×(VHULQLQ'HùHUOHQGLULOPHVL´Dokuz Eylül Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi,
8 (1992), s.128-129; Ebubekir S. Yücel, Gelibolulu Mustafa Ali’nin Fusül-i Hall ü ‘Akd ve Usül-i Harcu
1DNG$GO×(VHULµSivas &XPKXUL\HWhQLYHUVLWHVLúODKL\DW)DNOWesi Dergisi, 8/2 (2004), s. 134.

൞ 82 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

sona ele geçiren cihangirleri ifade HWWLùLQL söyler. 'Q\DQ×Q o zamana kadar
cihan hâkimi V×IDW×QGD Büyük úVNHQGHU, Cengiz Han ve Timur’dan ibaret,
gerçek anlamda sadece üç cihangir J|UGùQ özenle vurgular. 9 Onun bu
üHNLOGH bu payeyi sadece üç hükümdara hamlederek 2VPDQRùXOODU×Q×Q
büyük SDGLüDKODU×Q× bundan mahrum E×UDNP×ü ROPDV× ilgi çekicidir. 10

Gelibolulu Mustafa Âlî, 2VPDQO× KDQHGDQ×Q×Q GD\DQG×ù× 2ùX] Türklerini

7DWDUODU×Q bir alt üXEHVL saysa 11 da Tatarlar KDNN×QGD \]\×OODU× DüDQ
\DUJ×ODUGDQ nasibini alan ED]× olumsuz GHùHUOHQGLUPHOHUL eserine
\DQV×WPDNWDQ da çekinmez. “Çin ile úVODP ülkeleri DUDV×QGD \DüD\DQ NDODEDO×N bir
halk” olarak WDQ×PODG×ù× Tatar taifesinin, “memleketleri ele geçirip \DùPDODPDGD
ve \DN×S \×NPD hususunda üstün ROGXNODU×Q× hatta hamile NDG×QODU×Q NDU×QODU×Q×
yararak öldürmek” gibi zalimliklerini de vurgular. 'HYDP×QGD bize; “7DWDUODU×Q
DWODU×QD nal bile YXUPDG×NODU×Q× ×OJDU ve firar DQ×QGD JHUHNWLùLQGH EHü günlük yolu
bir günde kat edebildiklerini, DWODU×Q×Q yulaf yemeden JLGHELOGLùLQL zorda
NDOG×NODU×QGD da RQODU×Q DWODU×Q× yedikleri” gibi eski zamanlara ait pek olumlu
olmayan insanüstü bir Tatar WDQ×P× yapar. Âlî, eserini WDPDPODG×ù× Hicri
1006 \×O× (1597/98) itibariyle 2VPDQO× himayesinde olan Al-i Cengiz
Soyundan .×U×P KDQODU×Q×Q idaresinde bulunan 7DWDUODU×Q Ruslar üzerine
sürekli gaza \DSW×NODU×QGDQ da bahsetmeyi ihmal etmez.12

.×U×P +DQO×ù×’Q×Q 2VPDQO× himayesine JLULüL ve 2VPDQO× ülkesinde

7DWDUODU×Q \D\×OPDV× bu eski olumsuz DOJ×\× zamanla \XPXüDWP×üW×U Bu
süreçte Tatar NDYUDP× 2VPDQO×Q×Q kendinden J|UGù Müslüman
XQVXUODU×QGDQ biri, D\Q× zamanda DWO× KDEHUOHüPe görevlisi/Posta 7DWDU× DQODP×

9 “Ammâ sahib-N×UDQüHKUL\kU-×]v-ükQYH
kOHPJLU-i memâlik-VLWkQYDVI×G×UNL|QLQGHNLPVHGXUPD\D
NLüYHUJLUOLùH WHQH]]O LWPH\E üDUNGDQ JDUED WDKDNNPH FOO-i himmet eyleye. Nitekim hicret'den
JHOHQüHKUL\DU-×GLQ-i D
QLELKLúVNHQGHU-i Zülkarneyn-i namdara ve küffar u füccar zümresinden zuhur
iden bedkirdar, yani Buhtü'n-Nasr-×GHODOHW-medar-×QHY]XKXUGXUWDULK-i hicret'den sonra zuhur iden
havakinin bir sahib-N×UDQ× &HQJL]-L UXüHQ-tebar ve birisi dahi Timur-× E]UJYDUG×Uµ Gelibolulu
Mustafa ‘Âlî Efendi, Kitabü’t-Târîh-i Künhü’l-Ahbâr I-,,KD]$KPHW8ùXU0XVWDIDdXKDGDU$KPHW
*OúEUDKLP+DNN×dXKDGDU.D\VHUL(UFL\HVhQLYHUVLWHVL<D\×QODU× 6b, s. 27
10 $\U×FD %N] )HULGXQ 0XVWDID (PHFHQ ´&LKDQJLUOLùLQ <HQLGHQ úQüDV× 6DKLE-.×UDQ 6XOWDQ 6HOLP
+DQµ2VPDQO× .ODVLNdDù×QGD+LODIHWYH6DOWDQDWúVWDQEXO.DS×<D\×QODU×V-164.
11 “Ahbar-×(WUDNOD]×PDW×Q×LUDGYHLQKDYHDüDLU-i TaWDUXQYHKXVXVHQ2ùX]QDP×QGDNLNDEDLO-i bi-
üXPDUXQµVúNOLP-i Çin, Türkistan, Sekalibe, arz-×<HFF0HFF·(WUDNYH7DWDU taifesinin Yafes
QHVOLQGHQ JHOGLùL YXUJXODQ×U *HOLEROXOX 0XVWDID $OL .QK·O-Ahbar 1. cilt, haz, Suat Donuk,
úVWDQEXO7UNL\H<D]PD(VHUOHU%DüNDQO×ù×<D\×QODU×VD-548; 181a/ 869.
12 Gelibolulu Mustafa Ali, Künhü’l-Ahbar 1. cilt, s. 103a/403-404; Cornell Fleischer, Tarihçi Mustafa Âlî:
%LU2VPDQO× $\G×Q×YH%URNUDW×oHY$2UWDoúVWDQEXO7DULK9DNI×<D\×QODU×V-293.

൞ 83 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

da ND]DQP×üW×U 13 Zaten 'RùX Türkleri ile %DW× Türklerinin ortak kökten

beslenmesine NDUü×Q D\Q× zamanda birbirine rakip olan hâkimiyet
telakkilerinin, zamanla D\U× kollara D\U×OP×ü olsa da, bir birinin yerini
DODELOHFHùLQH dair bir PHüUXL\HWH sahip ROGXùXQX biliyoruz. Nitekim
Cengizli KDQHGkQ×QGDQ birini 2VPDQO× WDKW×QD vâris gösteren hiçbir yasa
mevcut olmasa da XVIII. \]\×O×Q sonunda, Sultan I. Abdülhâmid’in
DUG×QGDQ N×V×UO×N nedeniyle KDQHGDQ×Q kesilmesi sonucunda EDü
göVWHUHFHùLQGHQ HQGLüH edilen devletin GDù×OPDV× tehlikesi NDUü×V×QGD
XOHPkQ×Q .×U×P KDQODU×QGDQ birini tahta oDù×UDFDNODU×QD dair o döneme
\DQV×P×ü olan bilgiler önemlidir. 14

ûXQX da belirtmek gerekir ki gerek úOKDQO× ve gerekse Timurlu tahakkümü,

%DW× Türklerinin kendi kavmi köklerinin GD\DQG×ù× ER]N×U geleneklerinin
güncellenmesine de I×UVDW YHUPLüWLU Cengiz soyundan gelen .×U×P
KDQO×ù×Q×Q LOKDN× yine bu GRùUXOWXGD LüOHY J|UPüWU %DW× Türklerinin Ön
Asya KDONODU× DUDV×QGa dilleri ve kültürlerini unutup asimile ROPDPDV×QGD
büyük oranda bu güncellemelerin tesiri YDUG×U 6DKDQ×Q en büyük
X]PDQODU×QGDQ biri olan Bartold’un GHùHUOHQGLUPHOHUL de bu yöndedir:

0RùROODU×Q galebesi, göçebe kavimlerin kendi ananeleri, \DüD\×üODU× ve

dilleriyle JXUXUODQPDODU×QD sebep oldu. 0RùRO KNPGDUODU×Q×Q úUDQ’da
kendi KDONODU×Q× yükseltmek yolundaki faaliyetleri, umumiyetle 0RùROODU×Q
GHùLO belki Türklerin milli GX\JXODU×QD ID\GDO× oldu. 5HüLGGGLQ büyük
eserinde Cengiz Han ve onun selefleri ile EDüND Türk 0RùRO kabilelerine
tahsis edilen N×V×PGD göçebe KD\DW× KDNN×QGDNL Do×N tavsiflerden, 0RùROODU
GHùLO DV×O Türkler istifade ettiler. Câmiu’t-tevârih’in bu N×VP× birkaç defa
Türkçeye çevrildi. 15 “0RùROODU \DQODU×QGD Orta Asya Türklerinin kültür
evrimini güçlü bir üHNLOGH etkileyen, yeni bir 'RùX Asya DN×P× getirdiler.
%DW×’da 0RùROODU 7UNOHULüLUNHQ Türkler de 0RùRO öncesi Türk
KNPGDUODU×Q DQ×ODU× silininceye GHùLQ Çingiz Han úPSDUDWRUOXùX’nun
geleneklerini DüDPDO× olark özümsediler.” 16

13 0HKPHW=HNL3DNDO×Q2VPDQO× 7DULK7HULPOHULYH'H\LPOHUL6|]OùFLOW úVWDQEXO 0(%<D\×QODU×

1983, s. 420.
14 François Baron de Tott, 7UNOHUYH7DWDUODUD'DLU+DW×UDODU oHY 0 5 h]PHQ úVWDQEXO: Tercüman
 7HPHO (VHU  V  $\U×FD %N] )HULGXQ 0XVWDID (PHFHQ ´2VPDQO× +DQHGDQ×QD
AlteUQDWLI $UD\×üODUµ 2VPDQO× .ODVLN dDù×QGD +DQHGDQ 'HYOHW YH 7RSOXP úVWDQEXO .DS×
<D\×QODU×V-61.
15 Vasily Vladimirovich Bartold, úVODP Medeniyeti Tarihi $QNDUD 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI× <D\×QODU×
1984, s. 66.
16 V Vasily Vladimirovich Bartold, 0LU$OLûLUYH7UNPHQ +DON×Q×Q7DULKLoHYú$VODQúVWDQEXO: Post
<D\×QHYLV

൞ 84 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

XIII. \]\×O RUWDODU×QGDQ XV. \]\×O sonuna kadar devam eden yüz elli
\×OO×N bu süreç içerisinde 2VPDQO× devlet NXUXPODU× ve sosyal KD\DW×
üzerinde úOKDQO× ve Timurlu etkisi belirgin bir üHNLOGH kendini gösterir. 17

Cengiznâmelerde %DW× Türklerinin \DüDG×ù× Türkiye, uzun bir dönem Diyar-

× Rum veya Memâlik-i Rum, Türkiye Türkleri de Rumî veya Rumlu aidiyeti
içinde DQ×OP×üODUG×U %DW× Türklerinin de bu WDQ×PODPD ile kendilerini daha
üstün bir kültür RUWDP×QGD KLVVHWPLüOHUGLU 18 Bu WDQ×PODPD onlara 'RùX
cihetinden \DS×ODQ bir DGODQG×UPD olmakla birlikte kendilerince de kabul
J|UPü idi. BDW× cihetinden ise halk için Turco (Türk), ülke için Turquía
(Türkiye), 3DGLüDK için ise Sultán Turco/Gran Turco (Büyük Türk) sözleri
\D\J×Q olarak NXOODQ×OP×üW×U 19

I+h VE KUZEY dlY:=Y4 dY4.4=4+4C C*4} VE .=(=Y4

Cengiznâme geOHQHùLQH EDùO× ROPDODU×QD NDUü×Q Orta Asya ve Kuzey

Türklerinin DOJ×V×QGD Cengiz ve halefleri, yeknesak bir mahiyet WDü×PD]
Bölgenin ilim KD\DW×Q× temsil eden medreseleri ve tarih \D]×F×O×ù× Cengiz ve
haleflerini müstevli olarak gören Fars kültür dairesinin etki DODQ×QGD
bulunuyordu. Bu nedenle bölge Türkleri bu konuda erken zamanlardan
EDüOD\DUDN dini LQDQoODU× ve milli gelenekleri DUDV×QGD bir ikileme
GüPüOHUGLU Bu ikilem, Cengiz geleneklerine dayanan Cengiz soyundan
gelen hanlar ile ûHULDW× savunan ulema DUDV×QGD \DüDQDQ oDW×üPDGD kendini
gösteriyordu. Bu oDW×üPD Timurlular oDù×QGD üLGGHWOH devam HWPLü20, XVI.
\]\×O×Q EDü×QGD 'HüW-i .×SoDN’tan gelen göçebe Özbeklerin Türkistan’×n
bütün KD\DW×QD hâkim ROPDODU× DUG×QGDQ Cengiz ananesi ile üHULDW DUDV×QGD
ilkinin lehine ROXüDQ bir X]ODüPD ile sona HUGLULOPLüWLU úüWH bu dönemde
Cengiznâme JHOHQHùLQGH \D]×ODQ ûLEDQLQkPHler dönemin hâkim tarih
ürünleri oldular.21

17 Zeki Velidi Togan, 8PXPL7UN7DULKLQH*LULüúVWDQEXO: Enderun Kitabevi, 1981, s.338-341.

18 Salih Özbaran, %LU2VPDQO× .LPOLùL-<]\×OODUGD5€P5€PL$LGL\HWYHúPJHOHULúVWDQEXO: Kitap
<D\×QHYLV- 112.
19 Özlem Kumrular, 'Q\DGD7UNúPJHVL úVWDQEXO.LWDS<D\×QHYLV, 91, 141.
20 $EGXONDGLU úQDQ ´<DVD-Töre-7UH YH ûHULDWµ 0DNDOHOHUYHúQFHOHPHOHU,,&LOW, Ankara: Türk Tarih
.XUXPX<D\×QODU×V-228; Vasily Vladimirovich Bartold, 8OXùEHùYH=DPDQ×, Ankara: Türk
7DULK .XUXPX <D\×QODU×  V- 204; Vasily Vladimirovich Bartold, Orta Asya Türk Tarihi
+DNN×QGD'HUVOHU$QNDUD 7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V- $\U×FDEN] 0XVDûDPLO
Yüksel, Timurlularda Din-'HYOHWúOLüNLVL$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×
21 Bkz. Yakup Karasoy ve Mustafa Toker, 7UNOHUGH ûHFHUH *HOHQHùL YH $QRQLP ûLEDQL-Nâme, Konya:
Tablet Kitabevi, 2005.

൞ 85 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

XVI. \]\×OGD Hârezm bölgesi EDüND bir Cengizli KDQHGDQ×Q×Q Yadigâr

ûLEDQLOHUL’nin hâkimiyetinde, Cengiznâme \D]×F×O×ù×Q×Q en önemli merkezi
ROPXüWXU Bugün elimizde olmayan Tarih-i Dost Sultan ile gWHPLü +DF×
WDUDI×QGDQ \D]×ODQ Cengiznâme bu dönemin özelliklerini \DQV×WDQ belirgin
eserlerdir. 'RùX Türkçesi ile \D]×ODQ bu Cengiznâmeler, úVOkPL ögelerle
X\XPODüW×U×OP×üW×U Cengiznâmeler, sözlü JHOHQHùLQ FDQO× bir üHNLOGH
kendini devam HWWLUGLùL köklü bir DQOD\×ü× ortaya NR\PDNWDG×U 22 Bu
anlD\×ü bir DV×U sonra yine D\Q× bölgede Ebulgazi %DKDG×U Han gibi Cengiz
neslinden hükümdar bir tarihçi WDUDI×QGDQ kemâle erdirilecektir. Bizzat
onun WDUDI×QGDQ hem bir Cengiznâme (ûHFHUH-i Türk) ve hem de bir
2ùX]QkPH (ûHFHUH-i Terâkime) telif edilmek suretiyle, \XNDU×GD sözü edilen
2ùX]QkPH-Cengiznâme temelindeki iki Türk sözlü tarih JHOHQHùL
\DN×QODüW×U×OPD\D oDO×ü×OP×üW×U Hatta bu yönüyle Ebulgazi’yi DoùX ve %DW×
7UNOùQ ortak tarih temelinde ELUOHüWLUPH\H yönelik JLULüLPLQ ilk
temsilcisi olarak GHùHUOHQGLUPHN mümkündür. Cengiz ananesinin etkisini
\LWLUGLùL siyasî hâkimiyetin +RFDODU×Q eline JHoWLùL 'RùX Türkistan’da ise
üstün o×NDQ ise ûHULDW ROPXü WDUW×üPD medrese ve din DGDPODU×Q×Q lehine
o|]OPüWU 23

.×U×P VDKDV× da Cengiznâme JHOHQHùLQLQ en kuvvetli \DüDW×OG×ù× kültür

merkezlerinden biri GXUXPXQGD\G× Zamanla 2VPDQO× nesir gelHQHùL
tesirinde ürünler veren bu bölge, dil ve kültür EDN×PGDQ ROGXùX kadar fikrî
EDN×PGDQ da Hârezm gibi iki tarih \D]×P JHOHQHùLQL \DNODüW×UDQ ve Türk
GQ\DV×Q× ELUOHüWLULFL bir hüviyete sahip ROPXüWXU 1748 \×O×QGD tamamlanan
Abdülgaffar .×U×Pv’nin Umdetü’l-Ahbâr’× \DQ× V×UD Seyyid Mehmed 5×]D’Q×Q Es-
Seb’üs Seyyar fi Ahbâr-× Mülûku’t-Tatar ve Abdullah ibn 5×GYDQ’×Q Tevârih-i
'HüW-i .×SoDN DGO× eserleri zikredilmeye GHùHUGLU 24

22 gWHPLü +DF×, Cengiz-Nâme KD] úO\DV .HPDORùOX $QNDUD 7UN 7DULK .XUXPX <D\×QODU× 
s.13- 0XVWDID .DIDO× $OW×Q Orda +DQO×ù×·Q×Q .XUXOXü YH <NVHOLü 'HYLUOHUL, úVWDQEXO úVWDQEXO
hQLYHUVLWHVL(GHEL\DW)DNOWHVL<D\×QODU×
23 Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili (TürkistanYH<DN×Q7DULKLúVWDQEXO$UNDGDüúEUDKLP+RUR]YH
*YHQ%DV×PHYLV%D\PLU]D+D\LW Türkistan Rusya ile Çin $UDV×QGD: XVIII-;;$V×UODUGD
5XVODU YH dLQOLOHULQ úVWLOkODU× 'HYULQGH 7UNLVWDQ 0LOOv 'HYOHWOHUL YH 0LOOv 0FDGHOHOHUL 7DULKL, Ankara:
2WDù<D\×QHYLV-17.
24 'HU\D 'HULQ 3DüDRùOX ´.×U×P +DQO×ù×’nda Umdetü’l-$KEDU gUQHùLQGH 7DULK <D]×F×O×ù×µ ,
8OXVODUDUDV× 7UNOHUGH 7DULK %LOLQFL YH 7DULK <D]×F×O×ù× 6HPSR]\XPX =RQJXOGDN (NLP -25,
2014), s. 7- 14; Neriman 6H\LW\DK\D ´6H\\LG 0XKDPPHG 5×]D·Q×Q .|NHQL ;9,,, <]\×O 0HQVXU
.×U×P7DULKOHUL$UDV×QGD(V-Sebü’s- 6H\\kU·×Q<HUL+DNN×QGDµoHY6HUNDQ$FDU7DULKúQFHOHPHOHUL
Dergisi, 25/2 (2010), s.625-  $EGXOODK LEQ 5×GYDQ Tevârih-L'HüW-L.×SoDN ¶$Q+×WWD-L.×U×PYH\D

൞ 86 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

úGLO-Ural Türkleri de Türkistan’da ROGXùX gibi, kendi sözlü ve \D]×O×

tarihlerinde Cengiz ve onun neslinden gelen hanlar KDNN×QGD olumlu
GüQFHOHUH sahip ROPDODU×QD NDUü×Q Buhara medreselerinden beslenen
úVODPL JHOHQHùLQ \DUDWW×ù× ikilemde de NDOP×üODUG×U XVII. ve XVIII.
\]\×OODUGD Kazan Türkleri DUDV×QGD Dastan-× Nesl-i Cengiz Han ve Aksak
Timur, Câmi’ü’t-tevârîh ve Tevarih-i Bulgariye DGO× üç tarihî eserin çok
\D\×OP×ü ve RNXQPXü ROGXùX bilinmektedir. Kurat’a göre; bunlardan
ilkinin en geç 1635’lerde, ikincisinin ise en geç 1641’de tanzim HGLOGLùL
tahmin edilmektedir. Her iki eserin de Hankerman’da .DV×P +DQODU×
VDUD\×QGD \D]×OG×ù× bilinmektedir.25 Abdulkadir úQDQ ise eserin XV. veya
XVI. \]\×OGDQ önce \D]×OP×ü ROGXùX fikrindedir. 26

yC4=`B VE B4==4 hyC0` +0C C*4} VE

.=(=Y4C :0`

Türkler DUDV×QGD \HQLOHüPH ve milli X\DQ×ü XIX. \]\×OGD EDüOD\×S giderek

K×] ND]DQP×ü XX. \]\×O×Q EDüODU×nda ise özgün NLPOLùLQL bularak büyük
bir D\G×QODQPD birikimi ROXüWXUPXüWXU Bu dönemde Cengiz ve haleflerine
EDN×üWD da GHùLüLP \DüDQP×üW×U Bu durum, öncelikli olarak úGLO-Ural
Türkleri DUDV×QGD kimlik WDUW×üPDODU×QGD kendini g|VWHUPLüWLU <HQLOHüPH
DN×PODU× ile giderek daha tebellür eden bu GüQFHOHU millî X\DQ×ü yolunda
belli bir çizgiye RWXUDFDNW×U Haliyle bu WDUW×üPDODUGD temel NRQXODU×Q
EDü×QGD Cengiz ve halefleri gelmekteydi. Kazan Üniversitesi’nde ilk görev
alan Türk-Tatar dilleri RNXWPDQ× olan úEUDKLP b. úVKDN Halfin, halk DUDV×QGD
XVII. \]\×OGDQ beri bilinen DG× geçen, Dastan-× Cengiz Han ve Aksak Timur
DGO× eseri, 1819 tarihinde Kazan’da Üniversite 0DWEDDV×’nda Ahvâl-i Çingiz
Han ve Aksak Timur DG×\OD EDVW×UP×üW×U 1822 \×O×QGD ikinci EDVN×V× \DS×ODQ
eserin DUG×QGDQ o, 1824 tarihinde yine D\Q× yerde Ebulgazi %DKDG×U Han’×Q
ûHFHUH-i Türk’ünü de QHüUHWPLüWLU

Tevârih-i Tatar Hanân-×.DGvPYH$KYkO-L'HüW-L.×SoDN KD] 0 $NLI (UGRùUX 6HOoXN 8\VDO ú]PLU
(JHhQLYHUVLWHVL%DV×PHYL
25 Yine Kurat’a göre; Tevarih-i Bulgariye DGO× HVHU LVH %XOJDU KDUDEHOHULQH \DN×Q RODQ 7DüELOJL"
köyünden +VDPHGGLQ ELQ ûHUHIHGGLQ 0XVOLPL WDUDI×QGDQ - \×OODU×QGD WHOLI HGLOPLü
ROPDO×G×U$NGHV1LPHW.XUDW´5XV+kNLPL\HWL$OW×QGDúGLO-Ural Ülkesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve
Tarih-&RùUDI\D)DNOWHVi Dergisi, 23/3-4 (1965), s. 119.
26 $EGXONDGLU úQDQ, “Dastân-× 1HVO-L dHQJL] +DQ .LWDE× +DNN×QGDµ 0DNDOHOHU YH úQFHOHPHOHU , &LOW,
$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V- 206.

൞ 87 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Türkiye’de Cengiz ve Timur’a EDN×ü×Q GHùLüPH\H EDüODPDV× yine Türkçülük

DN×P×Q×Q JHOLüLPL ile EDùODQW×O× ROPXüWXU Rusya’Q×Q Türkistan’× Dü×S .DüJDU’a
kadar \D\×OPDV× NDUü×V×nda úQJLOL] siyasetinin úVWDQEXO’da Rusya’ya NDUü×
HWNLQOLùLQL DUWW×UP×üW×U Sultan Abdulaziz’in VDOWDQDW× ]DPDQ×QGD .DüJDU KDQ×
Yakub Bey’in elçi göndermesi úVWDQEXO’da 7UNOùQ kadim \XUWODU×QD NDUü×
ilgiyi DUW×UP×üW× Bunun sonucu olarak Ahmet Vefik 3DüD’Q×Q ûHFHUH-i Türk’ü
dDùDWD\ Türkçesinden 2VPDQO× Türkçesine ND]DQG×UP×üW×U Bu konuda en
büyük etkiyi yapan NXüNXVX] Leon Cahun’un 1896 \×O×QGD Introduction
Générale à l’Histoire de l’Asie (Asya Tarihine *LULü DGO× eseriyle Necip $V×P
Bey’in üç \×O sonra bunu esas alan Türk Tarihi27 DGO× eserini \D\×PODPDV×G×U

Buhara tesirindeki Kazan PROODODU×Q×Q ûHULDW× Cengiz ananesine üstün

tutan WDYU×QD NDUü×Q ûHKDEHGGLQ Mercanî bir din DGDP× olarak milleti esas
alan tarihçilik \DNODü×P× ile milli X\DQ×ü×Q öncüleri DUDV×QGD yer DOP×üW×U
Onun Tatar NLPOLùLQLQ ROXüPDV× ve Türkçülük DN×P×Q×Q GRùXüXQGD bu
\DNODü×P×Q×Q belirleyici ROGXùX söylenebilir. 28 Mercânî’nin ÇDùDWD\
tesirinde bir Kazan Türkçesi ile birinci cildi 1885, ikinci cildi 1900 \×O×QGD
Kazan’da EDV×ODQ Kitabü Müstefâdü’l-ahbâr fî ahvâli Kazân ve %XOJœU DGO× eseri,
bu konuda o×ù×U Do×F× ROPXüWXU Müellifin ölümünden DOW× ay önce
tamamlanan eser, úGLO-Ural 0VOPDQODU×Q×Q XIX. \]\×OD kadarki genel
tarihini DQODWPDNWDG×U Birinci ciltte Bulgar Devleti üzerinde \RùXQODüPDNOD
birlikte Hazar, Burtas, .×SoDN, %DüN×UW ve Rus kavimlerinden de
bahsedilmekte, $OW×Q Orda, Kazan, Astrahan, .×U×P Sibir KDQO×NODU× ile
Nogay 2UGDV× ve Kazak KDQODU×Q×Q Rus LVWLODV×QGDQ önceki tarihleri ele
DO×QPDNWDG×U úNLQFL ciltte úGLO-Ural 7DWDUODU×Q×Q XVIII ve XIX. \]\×OODUGDNL
içtimai, iktisadi, manevi KD\DWODU×QGDQ buralarda görev yapan idareci,
tüccar ve ulemadan önde gelen kimselerin hayat hikâyelerinden söz
edilmektedir. 29 Bu üHNLOGH úGLO-Ural Türkleri DUDV×QGD EDülayan dil ve kimlik
WDUW×üPDODU×QGD Cengiz Han ve haleflerine sahip o×NDQODU×Q D\Q× zaman da
Türk ve Tatar NLPOLùLQL sahiplenen Ceditçiler/Yenilikçiler ROPDV× dikkat
çeker. Rusya 0VOPDQODU× DUDV×QGD \HQLOHüPe ve milli X\DQ×ü DN×P×Q×Q en
büyük öncüsü olan úVPDLO *DVS×UDO× da bu çizgide \D]×ODU \D]P×üW×U

27 %N]1HFLS$V×P<D]×NV×]Türk TarihiúVWDQEXO3HUJROH<D\×QODU×+(UFLPHQW6DU×D\

´2VPDQO×·GDQ&XPKXUL\HW·H*HoLü6UHFLQGH%LU0WHIHNNLU2ODUDN1HFLS$V×P+D\DW×(VHUOHULµ
<NVHN/LVDQV7H]L1HYüHKLUhQLYHUVLWHVL
28 <XVXI $NoXUDRùOX 7UN <×O× , haz., $ 7HNLQ YH $ = ú]J|HU $QNDUD 7UN 7DULK .XUXPX
<D\×QODU×V- 368.
29 %N] ûHKDEHGGLQ 0HUFkQv Müstefâdü'l-Ahbâr Fî Ahvâl-i Kazan ve Bulgar, haz., Mustafa Kalkan,
$QNDUD$WDWUN$UDüW×UPD0HUNH]L<D\×QODU×

൞ 88 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

5×]DHGGLQ Fahreddin de úGLO-Ural bölgesindeki kimlik ve tarih bilincine

yönelik WDUW×üPDODUGD Do×N bir J|UüH sahip D\G×QODUGDQ biri idi. O, zaman
içerisinde fikirlerini JHOLüWLUHUHN kendi toplumunu Tatar yerine GRùUXGDQ
Türk diye DGODQG×UPDN JHUHNWLùL LQDQ×\RUGX $\Q× zamanda Müftü olarak
onun Cengiz ve Timur konusundaki GHùHUOHQGLUPHOHUL büyük önem WDü×U
1909 \×O×QGD ûXra dergisinde \D\×QODG×ù× makalesinde, Cengiz Han’dan
hareketle dini hissiyat ile milli KLVVL\DW×Q IDUNO× sonuçlar GRùXUDELOHFHùLQH
Do×NoD GHùLQPHVL ilgi çekicidir:

Türkleri ELUOHüWLUPHN yolunda gayret HWWLùL ve Türk kavminin üDQ ve ü|KUHWLQL

göklere o×NDUG×ù× için Cengiz Han, en büyük DGDPODU×P×]GDQ vücudu ile
iftihar edecek büyüklerimizden ise de bu bâbda olan hissiyat-× diniyemiz,
hissiyat-× kavmiyemize galipdir.

$\U×FD o, $OW×Q Orda tarihine hasredip, önce ûXUD dergisinde QHüUHWWLùL daha
sonra NLWDSODüW×U×ODFDN olan oDO×üPDV× ile bu konuda Cuci neslinin sadece
Kazan Türkleri için GHùLO bütün Türk GQ\DV× için ELUOHüWLULFL yönünü ilk
vurgulayan tarihçilerdendir. Onun öncülük ettiùL çizgi, daha sonra Abdullah
Battal Taymas, 5HüLW Rahmeti Arat, Akdes Nimet Kurat WDUDI×QGDQ
JHOLüWLULOHUHN Türk WDULKoLOLùLnin J|UüOHULQL derinden HWNLOHPLüWLU 30

Bu dönemde úVWDQEXO’da ve Kazan’da bir ara çözüm olarak Türk-Tatar

NDYUDP× birlikte NXOODQ×OP×üW×U Kazan VDKDV×QGD Tatar ve Türk NLPOLùL
DUDV×QGD Tatar NLPOLùLQH kendini daha \DN×Q hissedenler, Cengiz ve
PLUDV×Q× daha müspet görmekteydiler. Cengiz için bu olumlu hislere NDUü×Q
7RNWDP×ü’a YXUGXùX darbeyle, 7DWDUODU×Q felaketine sebep ROGXùX
GüQFHVL\OH Timur, olumsuz hislerle GHùHUOHQGLULOPLüWLU 31 Günümüzde de
benzer üHNLOGH Azerbaycan ve Türkiye’de Timur \DSW×ù× seferlerle Türk
GQ\DV×QD zarar YHUGLùL yönüyle V×NO×NOD HOHüWLUL konusu \DS×OP×üW×U 32

30 Rizaeddin Fahreddin, AlW×Q 2UGX YH .D]DQ +DQODU× oHY ú .DPDORY úVWDQEXO .DNQV <D\×QODU×
2003, s. 31; Abdullah Battal Taymas, Kazan Türkleri úVWDQEXO  Ankara, 1988; Akdes Nimet
Kurat, IV-;9,,, <]\×OODUGD .DUDGHQL]’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: Ankara
Üniversitesi Dil Tarih-&RùUDI\D)DNOWHVL<D\×QODU×V-151.
31 úGLO-Ural Türkleri DUDV×QGDNHQGLOHULQLQHDGODDGODQG×UDFDNODU×QDGDLUWDUW×üPDODULoLQEN]úVPDLO
7UNRùOXRusya Türkleri $UDV×QGDNL<HQLOHüPH+DUHNHWLQLQgQFOHULQGHQ5×]DHGGLQ)DKUHGGLQúVWDQEXO:
gWNHQ<D\×QODU×V- 239.
32 Azerbaycan’da sahneye konan ve Timur·X 7UN KNPGDUODU×QGDQ ROXüDQ ELU GLYDQGD 7UN
W|UHVLQH J|UH \DUJ×OD\DQ ´)DWLKOHULQ 'LYDQ×µ DGO× R\XQ WDULKH KLVVL YH KNPOH EDNPDQ×Q WDULK
G×ü×O×NDQDNURQL]PLoHUGLùLQLDQODWDQLOJLQoELU|UQHNROXüWXUXU

൞ 89 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

'LùHU bir Türkçü D\G×QODQPD merkezi olan Azerbaycan’da dünyadaki

Türklerinin ELUOLùLQL savunmak, GRùDO olarak Cengiz, Timur ve halefleri
lehinde müspet bir tarih J|UüQ gerektiriyordu. Azerbaycan’da Türkçülük
fikrinin ilk temsilcilerinden olan Hüseyinzâde Ali Bey de Türklerin ELUOLùL fikrini
savunurken Cengiz ve Timur konusunda olumlu J|UüQ Do×N bir üHNLOGH
belirtmekteydi. Akçura’Q×Q Üç Tarz-× Siyaset EDüO×NO× \D]×V× Kahire’de Türk
gazetesinde \D\×QODQPDV× DUG×QGDQ EDüOD\DQ WDUW×üPDODU üzerine o, gazeteye
bu konudaki J|UüOHULQL de içeren bir mektup gönderip \D\×QODWP×üW×U Türkler
DUDV×QGD mahalli DGODQG×UPDODU×Q yerine Türk DG×Q×Q NXOODQ×OPDV× JHUHNWLùLQL
izah ettikten EDüND mektubunda; “Umûm 7UNOùQ medâr-× LIWLKkU× olan
Cengizler, Timurlar gibi harp dâhilerine dair hakaret-âmiz sözler derç etmek… .Dü
\DSD\×P derken göz o×NDUPDN kabilindendir” 33 diye J|UüOHULQL 7UNOùQ umum
menfaati çerçevesinde GHùHUOHQGLUPLüWLU

Türk milli X\DQ×ü× ile Türklerin uzak tarihlerini de konu alan

oDO×üPDODUGDNL DUW×ü dikkat çeker. Türkiye’de bu oDO×üPDODUGD bilhassa
úNLQFL 0HüUXWL\HW VRQUDV× Rusya Türklerinin de büyük NDWN×V× YDUG×U
Trablusgarp ve Balkan harpleri ile ülkenin GDù×OPDQ×Q HüLùLQH JHOGLùL
PXKDWDUDO× bir zamanda, milli duygularla kuvvet toplamak isteyen
Türkçüler için büyük cihangirler ve özellikle Cengiz Han dönemi, DOW×Q oDù
olarak anlam ND]DQ×\RUGX Buna NDUü×Q úVOkP’×Q saadet DVU×QD dönmeyi en
geçerli yol olarak gören úVODPF×ODU×Q ise putperest gördükleri bu dönemin
PLUDV×QD Türkçülerin sahip o×NPDODU×QD üLGGHWOL LWLUD]ODU× RODFDNW×U Bu iki
gurup DUDV×QGD fikri D\U×üPD biz kimiz sorusuna verilen cevapta ve bununla
EDùODQW×O× olarak ROXüWXUXODQ tarih J|UüOHULQGH kendini göstermekteydi. Bu
dönemde istibdat NDUü×W× Genç Türklerle birlikte hareket eden 6×UDW-×
Müstakim çevresinde fikri faaliyette bulunan úVODPF×ODU ile daha sonra Türk
Yurdu çevresinde faaliyette bulunan Türkçülerin bir sürelik yol DUNDGDüO×ù×
bu WDUW×üPDODUOD \DYDü \DYDü sona ermeye EDüOD\DFDNW×U. Balkan 6DYDü× dini
bir hava yaratmakla birlikte, siyasette 7UNoOùQ etkisinin DUWPDV×QD
NDWN× \DSP×üW× Bu dönemde ilk kez olarak Türk hükümeti, Türk ordusu, Türk
KDNDQ× gibi aidiyet ifadeleri NXOODQ×OPD\D EDüODQG× Bu durum NDUü×V×QGD
0HüUXWL\HW’e V×FDN bakan úVOkPF×ODU×Q 6×UDW-× Müstakim ve 6HELOUHüDG’da
Türkçülerle dikkat çeken birliktelikleri VRQODQDFDNW×U. úVOkPF×ODU bir yandan
Türkçülerle \ROODU×Q× D\×U×UNHQ demokratik, özgürlükçü bir rejime ROGXùX

33 $NoXUDRùOX7UN<×O×, s.434.

൞ 90 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

kadar milliyetçi bir rejime de NDUü× ROGXNODU×Q× ifade HGL\RUODUG× Hatta bu

konuda Türkçülerle sert tDUW×üPDODUD JLULüPHNWHQ de çekinmeyeceklerdir.

Türkçülük fikrinin JHOLüLPL ile Cengiz ve halefleri KDNN×QGDNL olumsuz

\DUJ×ODU×Q izalesinin JHUHNOLOLùLQL çok iyi bilen Akçura, Türk Yurdu
PHFPXDV×Q×Q ilk VD\×V×QGD hemen bu konu ile EDüODPDV× ilginçtir. Onun
tefrika halinde on bir VD\× QHüUHWWLùL “Müverrih Leon Cahun ve Muallim
Bartold’a Göre Cengiz Han” EDüO×NO× \D]×V× Türk WDULKoLOLùL Do×V×QGDQ ROGXùX
kadar Türk GüQFH hayaW× EDN×P×QGDQ da bir Cengiz sorunu ihdas HWPLü
bulunuyordu. 34 Cengiz ve DKIDG×QD QDV×O EDN×ODFDù× WDUW×üPDQ×Q özünü
WHüNLO ediyordu. Akçura’Q×Q temel J|Uü “Cengiz úPSDUDWRUOXùX ile Türk-
7DWDUODU×Q tarih-i hayatiyesi kesb-i sarahat edip bir üHNO-i muayyen DOP×üW×U Cengiz
Türk ×UN×QD mensup DNYDP×Q hemen cümlesini ELUOHüWLUGL Cengiz ve RùXOODU×
]DPDQ×QGD büyük bir Türk LPSDUDWRUOXùX KkV×O ROPXüWX” 35 üHNOLQGH\GL

Yani Türklük temelinde ROXüDFDN ELUOLùLQ \DUDWDFDù× güç SHüLQGH\GLOHU

Akçura, Türk kamuoyundaki Cengiz ve Tatarlar KDNN×QGD olumsuz
GüQFHOHUH NDUü× da ciddi bir mücadele EDüODW×U Bu mücadelenin merkez
üssü Türk 2FDNODU× ve Türk Yurdu RODFDNW×U Tasvîr-i Efkâr’da Ebuzziya
Tevfik’in RuslaU×Q ]DOLPOLùLQL DQODW×UNHQ 7DWDUODU× sorumlu gösteren “zaten
Moskof GDPDUODU×QD ara V×UD G|NOPü Tatar NDQODU× bu kavmi- zahiren ne kadar
temeddün ederse etsin daima KXQKDUO×ùD sevk edecektir” üHNOLQGHNL ifadelerine
NDUü× \RùXQ bir kampanya EDüODW×O×U Türk 'HUQHùL çevresinden gençler,
gazeteyi protesto ederler. Akçura, 7 Nisan 1911 \×O×QGD Fevziye
Kütübhanesi’nde ve GHYDP×QGD ûDUN Tiyatrosu’nda “Türk ve Tatar Birdir
Türkler Medeniyete Hizmet (WPLüWLU” EDüO×ù×QGD NDSVDPO× bir konferans verir.
Bu konferans metni daha sonra Türk Yurdu’nun ekinde \D\×QODQ×U 36 Türk
Yurdu’nda Akçura’dan EDüND GLùHU \D]DUODU×Q da bu çizgide \D]×ODU×
QHüUHGLOLU Bu WDUW×üPDODUGD öne o×NDQ isimlerin EDü×QGD Ahmet $ùDRùOX
gelir. Türkçülük, úVOkPF×O×Ntan D\U×üW×NoD $ùDRùOX’nun da úVOkPF×ODUOD olan
organik EDù×Q×Q ]D\×IODP×üW×U Türk Yurdu’ndaki Türk GQ\DV×Q× WDQ×WDQ
\D]×ODU×QGD “Türk âlemi içinde úVODPO×N ve Türklük olmak üzere iki FHUH\DQ×Q
mevcut ROGXùXQX EXQODU×Q mesailerini ELUOHüWLULS ELUOHüWLUHPH\HFHùLQH” dair
J|UüOHULQL SD\ODü×U %DüODQJ×oWD J|UüOHULQL yaymak için özgür bir zemin

34 <XVXI$NoXUDRùOXTürk Yurdu, 1-11, (1911).

35 <XVXI$NoXUDRùOX´7UNYH7DWDU Tarihi”, Türk Yurdu, 19, (1912), s. 319.
36 Türk Yurdu, 24, (1913), s.425- 430.

൞ 91 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

olarak NXOODQG×ù× úVOkPF× 6HELOUUHüDG dergisiyle bu kez 7UNoOùQ

úVOkP’la EDùGDü×S EDùGDüPDG×ù× konusunda bir sert WDUW×üPD\D girecektir.
Nitekim bu dönemde Ahmet Naim, Süleyman Nazif gibi isimlerin Türkçülere
NDUü× \DSW×NODU× VDOG×U×ODUD NDUü× 7UNoOùQ VDYXQPDV×Q× Akçura’dan
EDüND *DVS×UDO× ve $ùDRùOX VWOHQPLüWLU Ahmet Naim, Müslüman
NLPOLùLQL Türk, Arap vb. olarak SDUoDODPDQ×Q GRùUX oOPDG×ù×Q×
savunurken, Türkçülerin Türk tarihine olan ilgilerini üLUN olarak
GHùHUOHQGLUPHNWH\GL Burada WDUW×üPD dönüp GRODü×S yine Cengiz’e
RGDNODQP×üW×U “Cengiz’in \DVDV×Q× bilmek, úOKkQ’×Q yurdunu WDQ×PDN Altun
Ordu’yu anmak bize Ok]×P GHùLO Mazideki LüUDN üLUN NRüPD ile tefahür (övünme)
edilemez. Bize üHU’-i Muhammedi’yi, úVOkP yurdunu, mücâhidîn-i úVOkP’× bilmek,
WDQ×PDN Ok]×P” diyerek NDUü× o×NDU

$ùDRùOX’nun Türkçülerin tarih DQOD\×ü×QD VDOG×UDQ bu J|UüOHUH NDUü× Türk

Yurdu’ndan “úVOkP’da Dava-\× Milliyet“ 37 EDüO×NO× iki makalesi ile cevap verir.
6D\J×O× bir üslupla kaleme DOG×ù× ayet ve hadislerden GHVWHNOHGLùL bu
\D]×V×QGD $ùDRùOX Ahmet Naim’in kavm veya yeni DQOD\×üD göre millet sözü
ile asabiyet sözünü NDU×üW×UG×ù×Q× úVlâm’×Q PLOOL\HWoLOLùL GHùLO millet ROXüXPXQD
da engel olan kabilecilik DQODP×QD gelen asabiyeti \DVDNODG×ù×Q× dile getirir.

“Asabiyet, DüLUHW halinde \DüD\DQ vahdet-i milliyesini GX\PDP×ü kendini

bilmez, nereye GRùUX \UGùQ anlamaz, muhitlere mahsustur. Milliye ise
bunun aksidir, yani kendini bilir bir vicdan-× milliye malik bir muhittir.” der. 38

6HELOUUHüDG’×Q yönetmeni Mehmed Akif 1912 üDUWODU×QGD bu kampanyaya

NDW×O×U Onun dergisinde o×NDQ bir \D]×GD Türk de ne demek oluyor? “Türk,
2VPDQO× 6DOWDQDW× úVOkP Hilâfeti DG×Q× WDü×\DQ bir siyasal üLUNHWLQ üyelerinden
\DOQ×]FD bir tanesidir” diyordu. Bu konuda en sert muhalefeti yürüten Ahmet
Naim (1872-1934), 1913 \×O×QGD “úVOkP’da Dava-yi Kavmiyet” DG×\OD bir kitap
yazarak, 7UNoOù Rusya’dan gelen 7DWDUODU×Q icat HWWLùL bir efsane
olarak WDQ×PODPDNWD ve úVOkP’a bir ihanet olarak görmekteydi.
úVODPF×ODUGDQ 7UNoOùH yöneltilen HOHüWLULOHUH NDUü× úVPDLO *DVS×UDO× ve
Ahmet $ùDRùOX WDUDI×Qdan Türk Yurdu ve Yeni Mecmua’da NDSVDPO×
cevaplar verilir. Türk PLOOL\HWoLOLùLQLQ üRYHQ tutuculuktan uzak, insaniyetçi

37 $KPHW$ùDRùOX´úVOkP·GD'DYD-\×0LOOL\HWµTürk Yurdu, 71, (1993), s.372- 376.

38 Yusuf Hikmet Bayur, 7UNúQN×ODE×7DULKL,,-IV. Cilt$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V

൞ 92 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

bir hareket ROGXùX DQODW×O×U $\U×FD bu dönemde büyük bir ivme kazanan
Türkiyat oDO×üPDODU×Q×Q verdiùL yeni EDN×üODUOD LGGLDODU×Q× desteklerler.39

2VPDQO×F×O×N siyasetini savunanlar da úVOkPF×ODU gibi Türkçülere NDUü×

VDOG×U×\D geçerler. %XQODU×Q EDü×QGD ünlü yazar Süleyman Nazif
EXOXQPDNWDG×U Süleyman Nazif de 7UNOù inkâr QRNWDV×QD YDUG×UG×ù×
HOHüWLrilerini, 7UNoOùQ Balkan 6DYDü× felaketinden daha büyük bir
felâkete yol açmakta ROGXùXQD kadar VHUWOHüWLUPLüWLU Süleyman Nazif’in
Ahmet Naim’le D\Q× KXVXVODU× WDUW×üPD konusu \DSW×ù×Q görüyoruz. Bu
KXVXVODU×Q EDü×QGD yine Cengiz WDUW×üPDV× gelir “Bunu kimse inkâr edemez ki
Sultan Osman’×Q miras-× mukaddesi, Hazret-i Muhammed’in metrukât-×
mübarekesiyle kabil-i PXKDID]DG×U Cengiz’in yâd-× mezalimi ile GHùLO”. 40

úFWLKkG dergisinden sert, DWHüOL ve KH\HFDQO× \D]×ODU×QD NDUü× $ùDRùOX 6DE×N

Trabzon Valisi, Süleyman Nazif Beyefendiye hitaben Türk Yurdu dergisinden
makul, mutedil ve VD\J×O× bir üslupla cevap verir. $VO×QGD $ùDRùOX \D]×ODU×QGD
da úVOkPO×ù×Q ve 2VPDQO×O×ù×Q da gerçek hamilerinin Türkçüler ROGXùX fikrini
VDYXQPDNWD\G× $ùDRùlu, “Türk Medeniyeti ve Tarihi” \D]×ODU×QGD
Darülfünun muallimlerinden úVNHQGHU Marki’den naklen; “Size $V\DO×ODU
Turanîler, 0RùROODU deseler çekinmeyiniz” dedikten EDüND úVOkP öncesi Türk
tarihinin de görkemli ve medeni ROGXùXQX ispat etmeye çaba gösterir.” 41

Cihan Harbi \×OODU× úVOkP ELUOLùL ve Türk ELUOLùL siyasetinin devlet ideolojisi
olarak desteklemesi \DQ×QGD VDYDü×Q özel NRüXOODU× iki kesimin de
WDUW×üPDODU× bir süre ertelemesine yol DoP×üW×U ûHYNHW Süreyya Aydemir,
kendi NXüDù×Q×Q bu tür hayallerle vatan VDYXQPDV× için kendilerini
cepheden cepheye savuracak gücü QDV×O EXOGXNODU×Q× kendi özel
hikâyesinde DQODW×U Müfide Ferid’in roman NDKUDPDQ× Aydemir VR\DG×Q×
DOPDV× da böyle bir 7XUDQF× ülkünün onda kalan PLUDV×G×U 42 Bu NXüDNODU
isimlerinin \DQ×na Gökalp, 7XùUXO Alptekin gibi eski Türkçe isimler DOPD\×
itiyat HGLQPLüOHUGL Millî mücadele milliyetçi bir temele sahip olsa da bu

39 $KPHW$ùDRùOX´7UN0HGHQL\HWL7DULKLµTürk Yurdu, 40 (1913), s.292- 6D\×V-

$ùDRùOX·QXQFHYDE× Yeni MecmuaV úVPDLO*DVS×UDO×, “Türklük- 2VPDQO×O×Nµ
Türk Yurdu, 69 (1914), s.358- 359.
40 Yusuf Hikmet Bayur’dan naklen: “Bunu NLPVH LQNkU HGHPH] NL 6XOWDQ 2VPDQ·×Q PLUDV-× PXNDGGHVL
Hazret-i Muhammed’in metrukât-×PEDUHNHVL\OHNDELO-LPXKDID]DG×UCengiz’in yâd-×PH]DOLPLLOHGHùLOµ
Bayur, 7UNúQN×ODE×7DULKL, s. 425.
41 Türk YurduLOJLOLVD\×ODU6D\×V
42 ûHYNHW6UH\\D$\GHPLUSuyu Arayan AdamúVWDQEXO: Remzi Kitabevi, 1999, s.123.

൞ 93 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

dönemde bütün kesimler fikri D\U×O×NODU×Q× HUWHOHPLü |QFHOLùL vatan

PGDIDDV×QD YHUPLüOHUGLU

+` TÜRK dY4.4=4+4C C*4} VE BI+I==Y

Milli X\DQ×ü döneminin daha çok siyasi mahiyet WDü×\DQ J|UüOHU

çerçevesinde GHùHUOHQGLULOHQ Cengiz sorunu, tarihçilik PHVOHùL ile ilmi usul
ve esaslara GD\DQG×NoD daha WDUDIV×] GHùHUOHQGLUPHOHULQ konusu ROPDV×
mümkün olmXüWXU Yine de bu konu, zaman zaman üLGGHWL D]DO×S artmakla
birlikte günümüze kadar siyasi ve fikri WDUW×üPDODU×Q RGDù×QGD olmaya
devam edecektir.

Cumhuriyetin NXUXOXü \×OODU×QGD 5×]D Nur’un eserinde Cengiz ve 0RùROODU×

Türk sayan J|UüOHULQH NDUü× Necip $V×P Bey, daha önce Türk Tarihi DGO×
eserinde VDYXQGXùX eski J|UüOHULQL GHùLüWLUHUHN NDUü× o×NP×ü eserini ve
J|UüOHULQL esas DOG×ù× Leon Cahun’u bu kez DüDù×GDNL ifadelerle HOHüWLUPLüWLU

Leon Cahun’un ve sairenin Cengiz için: ‘Türk vahdetine hadim olmXüWXU’

demeleri kuru ODIW×U Cengiz bir cihangirdir. Her cihangir gibi o da bir
kozmopolittir. Emeline nail olmak için Türk gibi bir VDYDü unsurunu idaresi
DOW×QD DOP×üW×U ve bu LüWH PXYDI×N olmak için GQ\DQ×Q en zengin bir
memleketi olan Çin’i de hükmü DOW×QD DOP×üW×U (ùHU PDNVDG× Türk vahdeti
olsa idi Çin’e gider miydi? Kim ne derse desin ben ne Cengiz Han’×Q
&LKDQJLUOLùLQGHQ bir üHUHI isterim ne de cinayetlerinden mesuliyet! Ve
zannediyorum ki neticede ELUOHüL\RUX] (ùHU öyle ise tamamiyle 0RùRO
müessesesi olan NXUXOWD\× Ergenekon NXUWXOXü ED\UDP×Q× .×U×P KDQODU×Q×Q
YHOLDKWODU×QD verilen NDOJD\O×N QYDQ×Q× da sahiplerine verelim. 43

Millî bir D\G×QODQPD hareketine dayanan cumhuriyetin kültür siyaseti,

úVOkP öncesi Türk tarihini, geri NDOP×üO×ù×Q SDV×QGDQ kurtulmak, oDùGDü bir
toplum kurmak, ND\QDüP×ü NHQHWOHQPLü yeni bir ulus \DUDWPDQ×Q
YDV×WDODU×QGDQ biri olarak görülmekteydi. Türklerin Asya’daki uzak
JHoPLüOHULQL |ùUHQPHN din-devlet LOLüNLVLQL laik temeller üzerine oturtmak
için uygun bir bilinç yaratabilecekti. 44 Bu yüzden hanedan yerine milleti

43 1HFLS$V×P, “%LU$\O×N1HüUL\DW”, Türk Yurdu, 10/17 (1925), s. 201.

44 Niyazi Berkes, 7UNL\H·GHdDùGDüODüPD, haz., AKPHW.X\Dü úVWDQEXO<DS× .UHGL<D\×QODU×V
521- 526; Erol Güngör, Dünden Bugünden Tarih, Kültür, Milliyetçilik$QNDUD0D\Dü<D\×QODU×
s.148-149.

൞ 94 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

esas alan bir tarih DOJ×V× büyük önem ND]DQP×üW×U Bu konuda Atatürk ve
Togan DUDV×QGD geçen J|UüPH ilgi çekicidir. Togan’×Q Kazan Üniversitesi
Arkeoloji Cemiyeti için KD]×UOD\×S Akçura YDV×WDV×\OD Bilgi 0HFPXDV×’nda
\D\×QODWW×ù× úEQ Haldun ile ilgili oDO×üPDV× ondan habersiz Türkiye’de din-
siyaset ekseninde bir dizi WDUW×üPD\D neden ROPXüWXU Bu makalede
teokrasinin Türkler için felaket ROGXùX ve úVOkP’×Q özüne X\PDG×ù× fikri
LüOHQPHNWH\GL

Türkler ve 0RùROODU×Q idare sisteminde din ile EDùO× bir üH\ yoktur. Çingiz’in
Yasa sisteminin tatbiki úVOkP âleminde yeni bir devir DoW× Bu yasa Türkiye’de
Yasaq-i Osmanî ve tamga sistemini E×UDNW× Orta Asya’daki úVOkP
memleketlerinin Rusya’ya esir ROPDODU×Q×Q EDüO×FD sebebi EXQODU×Q Çingiz
<DVDV×’nda D\U×ODUDN ûHULDWH dönmeleri ROPXüWXU úEQ Haldun büyük tarihini
\D]G×ù× zaman Türk âleminde büyük hadiseler zuhur HWPLüWL O ûDP’da
Temür’le J|UüW Onun Türk kavmiyle ilk hakiki WHPDV× bu suretle EDüODG× ve
D\U× kitap \D]×S bu KDW×UDW× tesbit etti. Temür, memleketini Yasa ve Tüzükle idare
etti.”

Atatürk de makaleyi \D]×P \DQO×üODU×Q× düzeltecek kadar derinlemesine

okuyup LQFHOHPLü 1 ûXEDW 1930’da Çankaya .|üN’ndeki davette Togan’a
EHùHQLOHULQL de ifade HWPLüWLU45

1930 \×O×QGD daha sonra Türk Tarih Kurumu’na G|QüHFHN olan, Türk
2FDù× Türk Tarihi Heyeti’nin kamuoyunun bilgi ve görüüOHULQL almak üzere
KD]×UODG×ù× Türk Tarihinin Ana +DWODU× DGO× eserde Orta Asya’ya hasredilen
XI. Bölüm alt EDüO×ù×QGD Cengiz Devri, Büyük Türk-0RùRO úPSDUDWRUOXùX
EDüO×ù×\OD olumlu bir gözle YHULOPLüWLU. Timur Devleti EDüO×ù×QGD askeri
EDüDU×ODU ve medeni JHOLüPHOHU özet olarak verilmeye gayret HGLOPLüWLU46
Bununla EDùODQW×O× olarak 1931 \×O×QGD liseler için KD]×UODQDQ ve on \×O kadar
okutulan Atatürk’ün de NDWN×GD EXOXQGXùX dört ciltlik Tarih eserinde yine
Cengiz siyasi tarihin JHOLüLPLQH göre, olumlu bir EDN×ü Do×V×\OD “büyük bir
devlet DGDP×” olarak, seferleri ise “Cengiz’in Fetihleri” EDüO×ù× ile sunulur.
Cengiz’in NXUGXùX imparatorluk bir “Türk-0RùRO Devleti” olarak
WDQ×PODQ×U 0RùROODU ise bir hüküm verilmeden zikredilir. 30 sayfadan fazla

45 Zeki Velidi Togan, +kW×UDODU$QNDUD7UNL\H'L\DQHW9DNI×<D\×QODU×999, s.104-105.

46 (VHULKD]×UOD\DTürk Tarihi Heyeti·QLQD]DODU×$IHWúQDQ0HKPHW7HYILN6DPLK5LIDW<XVXI$NoXUD5HüLW
*DOLS +DVDQ &HPLO 6DGUL 0DNVXGL ûHPVHGGLQ *QDOWD\ 9DV×I YH <XVXI =L\D·GDQ ROXüX\RUGX (VHULQ
WHNUDUEDVN×V×LoLQEN]Türk TaULKLQLQ$QD+DWODU×$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×

൞ 95 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

yer D\U×OP×ü olan Timur ise KDON×Q sevgisini ND]DQP×ü diplomat, adil, zeki
örnek bir hükümdar olarak takdim edilir. 47

1934 \×O×QGD o×NDU×ODQ ve Türk XOXVODüPDV× yolunda büyük bir etkiye sahip
olan 6R\DG× Kanunu, Türkiye G×ü×QGD kalan Türklerin uzak tarihleri \DQ×QGD
Cengiz, Timur ve haleflerine ait olan üDK×V topluluk ve yer DGODU×Q×Q
VR\DG× olarak NXOODQ×PD girmesine I×UVDW YHUPLüWLU Cengiz, Timur, Noyan,
ÇDùDWD\ úOKDQ Barulas, Altan, 0RùRO 0RùXOWD\ gibi soy isimleri
oDùU×ü×PODU×\OD konuya millet bilincinde süreklilik ND]DQG×UP×üW×U 48

Cumhuriyet döneminde ulus temelli JHOLüHQ Türk tarihçilik mektebi sadece

Cengiz, Timur ve halefleri sorununu GHùLO ûDK úVPDLO Uzun Hasan ve GLùHU
benzeri VRUXQODU× da ilmi WDULKoLOLùLQ yöntemleri, güçlü akademik ve
kurumsal \DS×ODU sayesinde ihtilaf ND\QDù× olmaktan o×NDUWPD\D oDO×üP×üW×U
Türkiye’de tarihten, edebiyat tarihine, hukuk tarihinden, müesseseler ve
iktisat tarihine kadar EHüHUv bilimlerin pek çok DODQ×QGD öncü oDO×üPDODU
yapan Mehmed Fuad Köprülü, siyasi ve fikri WDUW×üPDODU×Q G×ü×QGD ilmi usulleri
esas alan bir \DNODü×P JHOLüWLUPH\L EDüDUP×ü bu yönü ile kendi ilmi
mektebini ROXüWXUPXüWXU Onun bu konudaki J|UüOHUL Rus ve %DW× Türklük
biliminin sürekli JHOLüHQ birikimine \DVODQ×U Bu birikimi Türk medeniyetinin
EWQOù içerisinde HOHüWLUHO GHùHUOHQGLUPHOHUH tabi tutarak yeniden
üretmeye oDO×ü×U O, Cengiz veya 0RùROODU×Q 7UNOùQGHQ daha çok
Cengizliler ]DPDQ×QGD Türk dili ve HGHEL\DW×Q×Q JHOLüPHVL ile LOJLOHQPLü bu
dönemi Türk tarihinin ve medeniyetinin bir SDUoDV× olarak J|UPüWU Onun;
“0RùROODU×Q Türk ekseriyeti içinde dillerini unutarak süratle 7UNOHümeleri \DOQ×]
$OW×Q Orda ve Türkistan’a PQKDV×U NDOPDP×üW×U úUDQ’da ve Anadolu’da dahi D\Q×
üH\L görüyoruz” \DNODü×P× Türk tarihçilik mektebinin kendinden sonraki ilmi
DQOD\×ü×Q× büyük oranda EHOLUOHPLüWLU Timur ve halefleri konusunda ise çok
daha Do×N bir WDY×U ortaya koyan Köprülü, Timurlular devrinde ortaya konan
maddi medeniyeti, Türk medeniyeti EDN×P×QGDQ bir zirve olarak görür.

47 “&HQJL]oRNE\NELUGHYOHWDGDP×\G×µ´$]]DPDQGDVDùODPELULGDUHNXUPD\×GLVLSOLQL oRNNXYYHWOLELU
ordu \DUDWPD\×EDüDUG×µ´7HPXoLQYH7UN- 0RùRO'HYOHWLQLQ.XUXOXüXµ´0RùROLVPLQLQWDULKVDKQHVLQH
o×N×ü×  $V×UGD &HQJL] úPSDUDWRUOXùX·QXQ NXUXOXüXQGDQ VRQUDG×Uµ. Tarih II Orta Zamanlar úVWDQEXO:
'HYOHW 0DWEDDV×  s.253-254, 356; “Timur oRN ü|KUHW YH VHYJL ND]DQG× +HUNHV RQXQ
kahraPDQO×ù×QGDQ YH DGDOHWLQGHQ EDüND ELU üH\ NRQXüPX\RUGXµ s. 312; “&HQJL] úPSDUDWRUOXùX &HQJL]
Han·×Q HYODWODU× %\N 0RùRO GHYOHWL +LQW·WH 7UN- 0RùRO LPSDUDWRUOXùX”, 7DULK ,,, <HQL YH <DN×Q
Zamanlar, úVWDQEXO'HYOHW0DWEDDV× s. 1, 51, 80, 82, 179, 315.
48 6R\DG× DQODW×ODU×Q×Q GHUOHQGLùL ELU oDO×üPD RODUDN EN] (PLQH *UVR\ 1DVNDOL Cumhuriyet Tarihi
6R\DG×+LNk\HOHULúVWDQEXO'RùDQ.LWDS

൞ 96 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

“$YUXSDO×ODU×Q Büyük 0RùRO úPSDUDWRUOXùX dedikleri Türk úPSDUDWRUOXùX’na

Timurlular ve daha GRùUXVX Baburlüler úPSDUDWRUOXùX DG×Q× vermek daha
uygundur” der. 49 Buna NDUü×Q Köprülü, 2VPDQO× KDQHGDQ×Q×Q etnik
PHQüHLQLQ 0RùRO7DWDUO×ù× konusunda J. Marquart, P. Wittek’ten ve Zeki
Velidi Togan’×Q görüOHULQH NDUü× 1941 \×O×QGD Belleten’de çok NDSVDPO× bir
cevap verir.50

Atatürk döneminde devletin kültür ve tarih siyaseti nedeniyle Cengiz ve

0RùROODU×Q 7UNOù WDUW×üPDODU× K×]×Q× kaybeder. Bu dönemde ve
VRQUDV×QGD umumi Türk tarihine dair J|UüOHUL ve kendine özgü tarihçilik
DQOD\×ü× nedeniyle Zeki Velidi Togan’× ilmi WDUW×üPDODU×Q hep içinde
görüyoruz. Togan, Marquart’×Q .D\ .D\× ELUOHüWLUPHVL LGGLDV×Q× JHOLüWLUHUHN
daha NDSVDPO× bir üHNLOGH ortaya NR\PXüWXU 1932’de Birinci Türk Tarih
Kongresi’ndeki muhalif WDYU× nedeniyle yurt G×ü×QD o×NPDN zorunda kalan
Togan, bu kez siyasi J|UüOHUL nedeniyle 1944 \×O×QGD da ,UNo×O×N-7XUDQF×O×N
GDYDV×Q×Q VDQ×NODU× DUDV×QD VRNXOPXüWX Togan’×Q Cengiz ve Timur
konusunda J|UüOHULQLQ etkisi, Türkiye’de erken zamanda makes EXOPXü
ROPDV×QD UDùPHQ çok partili hayatta yine WDUW×üPDODU×Q RGDù×QGD olur.
Kimlik WDUW×üPDODU×Q×Q FDQODQG×ù× bu dönemde Cengiz ve 0RùROODU×Q
yeniden WDUW×üPD konusu \DS×OPDV× üDü×UW×F× GHùLOGLU Türk tarih mektebinin
Anadoluculuk ile muhafazakâr HùLOLPOHUL WDü×\DQ üyeleri Cengiz, Timur ve
0RùROODU konusunda yeni WDUW×üPDODU EDüODWP×üODUG×U Köprülü
mektebinden Mükrimin Halil Yinanç, úEUDKLP .DIHVRùOX Osman Turan,
Mehmet Altay Köymen gibi güçlü Selçuklu tarihçilerinin Türkiye tarihine
LOLüNLQ ciddi hacimli oDO×üPDODU× WDULKoLOLùLQ gündemini Müslüman Türk
oDù×QD \|QHOWPLüWLU Türkistan, Ön Asya ve Anadolu’daki 0RùRO istilDV×Q×
Türk olmayan \×N×F× bir harekât olarak gören bu NXüDN Cengiz
LPSDUDWRUOXùXQX bir Türk-0RùRO LPSDUDWRUOXùX olarak gören ve úOKDQO×
hâkimiyeti DOW×QGDNL Anadolu’nun iktisadi vaziyetini ticaretin ve
ED\×QG×UO×N hizmetlerinin LQNLüDI etWLùL bir dönem olarak gören Togan’a51
NDUü× HOHüWLULOHULQL yükselteceklerdir.

49 Bartold, úVODP Medeniyeti Tarihi, s.199, 237.

50 0HKPHW )XDG .|SUO ´2VPDQO× úPSDUDWRUOXùX·QXQ (WQLN 0HQüHL 0HVHOHOHULµ Belleten, 7/28
(1943), s. 219- 303.
51 7RJDQ·×QúOKDQO× G|QHPLQHLOLüNLQRODUDN\D\J×Q J|UüOHULQDNVLQH $QDGROX·QXQPHGHQLKD\DW×Qa
ROXPOX \|QOHULQL RUWD\D NR\DQ \DNODü×P× KRFDV× %DUWKROG LOH D\Q× GRùUXOWXGDG×U 2VPDQO×
GHYOHWLQLQ NXUXOXüXQGD YH NXUXPODU×QGD úOKDQO× HWNLVLQLQ oRN GDKD EHOLUOH\LFL ROGXùX J|Uü

൞ 97 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Bu konuda en sert WDUW×üPD\× EDüODWDQ úEUDKLP .DIHVRùOX RODFDNW×U O,

Togan’×Q 1941 \×O×QGD \D\×QODP×ü ROGXùX “0RùROODU Cengiz ve Türklük” DGO×
eseri \DQ×QGD 1946 \×O×QGD \D\×QODG×ù× “Umumi Türk Tarihine *LULü” DGO×
eserlerini hedef alan “Türk Tarihinde 0RùROODU ve Cengiz Meselesi” EDüO×NO×
NDSVDPO× ve sert bir HOHüWLUL \D]×V× kaleme DO×U Togan’×Q bu konudaki
oDO×üPDODU×Q× önce üHNLO sonra muhteva EDN×P×QGDQ GHùHUOHQGLULU

Henüz halline muvaffak ROXQPDP×ü problemlerin malum gerçekler gibi

DO×QG×ù× katiyetle bilinmeyen meselelerden ve N×\PHWVL] birkaç delile
istinaden büyük neticeler o×NDUPDN gibi \DQO×ü yollara JLULOGLùL hele bir
müellif WDUDI×QGDQ kendince mühim bahislerde, zorlamalar \DS×OG×ù× zaman,
hakikatlerin ne kadar GHùLüWLULOGLùLQL göstermek bir WDN×P SHüLQ hükümler
tesiri DOW×QGD NDOP×ü tedkikçilerin bu hükümlerini muntazaman tekrarlama
LWL\DG×QGDQ NXUWXODPDG×NODU×QD dair bir numune vermektedir” diye
Togan’× Dù×U bir üekilde HOHüWLULU

Togan’×Q eserinde 0RùROODU Cengiz ve Timurlular bahislerine D\U×QW×O× ve

uzun yer vererek GLùHU bahisleri JHoLüWLUGLùL bu yolla Cengiz ve 0RùROODU×
daha önemli hale getirmeye oDO×üW×ù×Q× söyler. Türklerle 0RùROODU×Q soyca
D\U× olduklar×Q× Türkçe ve 0RùROFDGDNL PüWHUHN kelimelerin NRPüXOXN
münasebetiyle ROXüWXùXQX Cengiz’in Türk GHùLO ×UN ve dil olarak üSKH
duyulmayacak üHNLOGH 0RùRO ROGXùXQX savunur. 0RùROODUOD Türkler
DUDV×QGDNL ED]× inanç, DQOD\×ü gelenek ve görenek RUWDNO×NODU×Q×Q D\Q× kültür
dairesine mensup olmaktan ND\QDNODQG×ù×Q× ileri sürer. 52 6×UD G×ü× bir tarihçi
olan Togan, daha önce Türkiye’de GRùUXGDQ JLULüWLùL ilmi ve fikri
WDUW×üPDODUGDQ \DüDG×ù× DF× tecrübeleri sebebiyle .DIHVRùOX’nun dRùUXGDQ
kendine \|QHOWWLùL HOHüWLULOHUH bu kez GROD\O× yoldan cevap vermeyi tercih
eder. %DüNDQ× ROGXùX úVOkP Tedkikleri Enstitüsü’nün dergisinde doktora
|ùUHQFLVL olan Çin 0VOPDQODU×QGDQ Celaleddin Wang-zin-üDQ’Q×Q Kitabiyat
N×VP×QGD QHüUHWWLùL \D]×V×\OD gecikmeli olarak cevap YHUPLü olur. Celaleddin
Wang-zin-üDQ \D]×V×QD .DIHVRùOX’nun söz konusu makalesi ile yine Togan

RQXQ *HQHO 7UN 7DULKL oDO×üPDODU×QGD RUWD\D NR\GXùX WHPel tezlerden birisidir. Zeki Velidi
7RJDQ´0RùROODU'HYULQGH$QDGROX·QXQúNWLVDGL9D]L\HWLµ7UN+XNXNYHúNWLVDW7DULKL0HFPXDV×,
1 (1931), s.1-=HNL9HOLGL7RJDQ´5HüLGHGGLQ·LQ0HNWXSODU×QGD$QDGROX·QXQúNWLVDGLYH0HGHQL
+D\DW×QD $LW .D\×WODUµúVWanbul hQLYHUVLWHVLúNWLVDW)DNOWHVL0HFPXDV×, 15/1-4 (1953-1954), s.33-49;
Zeki Velidi Togan, 8PXPL7UN7DULKLQH*LULüúVWDQEXO(QGHUXQ.LWDEHYLV-342.
52 úEUDKLP .DIHVRùOX ´7UN 7DULKLQGH 0RùROODU YH &HQJL] 0HVHOHVLµ úVWanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Tarih Dergisi, 5/8 (1953), s. 105- 136.

൞ 98 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

HOHüWLULOHUL \DSW×ù× “Selçuklu Ailesinin 0HQüHL Meselesi” EDüO×NO× iki \D]×V×Q× cerh
yani yaralamak maksad×\OD kaleme DOG×ù×Q× belirterek EDüODU .DIHVRùOX’nun
0RùROODU× DüDù×OD\DQ ifadelerini öne o×NDUDUDN “Cengiz sülalesinin Türklükle
hiçbir ilgisi ROPDG×ù× fikrinde ROGXùXQGDQ EXQODU× Türk tarihine ait bir esere ithal
etmeyi “akvam-× YDKüL\H\L Türk tarihine NDU×üW×UPDN nazariyesi ile EDNP×ü”
ROGXùXQX belirtir. .DIHVRùOX’nun ön \DUJ×O× ve hakaretamiz ifadeleri ile
Togan’×Q ilmi haysiyetine ve üDKV×QD NDUü× tecavüze JLULüWLùLQL tarihi ND\×WODU×
ve Togan’×Q sözlerini Do×NoD tahriften de oHNLQPHPLü ROGXùXQX söyler.
<D]×V×QGD Togan’×Q teksir HGLOPLü fakat \D\×QODQPDP×ü kendi FHYDE×QGDQ da
DO×QW×ODU yapar. .DIHVRùOX’nun Cengiz’in HFGDG×Q×Q Göktürklerin ûDWR
üXEHVLQGHQ JHOGLùLQH dair Çin elçisi Ciao Hong’un haberini ERüD o×NDUPDN
için P. Pelliot WDUDI×QGDQ \D]×ODQ kendisinin J|UPHGLùL fakat J|UPü gibi
nakletmesini HOHüWLULU Bir Çinli olarak konunun ilmi yönüyle LOJLOHQGLùLQL
kendi oDO×üPDODU× ile KRFDV× Togan’× KDNO× EXOGXùXQX göstermeye oDO×ü×U 53 Bu
WDUW×üPD daha ileriye gitmeden NDSDQ×U Ancak .DIHVRùOX Togan’×Q 1970
\×O×QGDNL YHIDW× üzerine tabutu EDü×QGD \DSW×ù× ve sonra \D\×PODQDQ
NRQXüPDV×QGD Togan’×Q üDKVL\HWL mücadelesi ve ilmi faaliyetlerini övgü
dolu sözlerle DQP×ü olsa da “$OG×ù× ilmî neticelerde eksiklik ve GüQFHOHUL\OH
umumi kanaatler DUDV×QGD iQWLEDNV×]O×N olabilir” diye örtülü olarak bu eski
WDUW×üPD\D gönderme \DSPD\× da ihmal HWPHPLüWLU 54 Türkiye’de GRùX ve
kuzey 7UNOùQQ kültür, folklor ve HGHEL\DWODU× konusunda çok özgün
oDO×üPDODU ortaya NR\PXü olan Abdulkadir úQDQ Cengiz ve 0RùROODU
konusunda KHPüHULVL Togan ile D\Q× çizgide J|UüOHUL ortaya NR\PXüWXU
Cengiz ve haleflerinin GRùX ve kuzey Türkleri üzerindeki etkisi \DQ×QGD
Altay ve Sibirya Türk KDONODU×Q×Q LQDQoODU× ve kültürleri ile 0RùROODU×QNLQL
NDUü×ODüW×UDQ oDO×üPDODU× bu yöndedir. 55

1960 úKWLODOL VRQUDV×QGD 7UNoOùQ giderek siyasi muhalefete ND\PDV× bu

konudaki WDUW×üPDODU× yeniden gündeme getirir. Bu konuda WDUW×üPDODUD
NDW×ODQ isimlerin EDü×QGD Nihal $WV×] gelir. Daha çok 5×]D Nur’un tesirinde
kalan $WV×] Cengiz ve Timur LPSDUDWRUOXNODU×Q× Türk tarihi G×ü×QD
o×NDUPDQ×Q 7UNOùQ menfaatine ROPDG×ù× J|UüQGHGLU 1966 \×O×QGD
Ötüken dergisinde o×NDQ “Cengiz Han ve Aksak Timur Beg +DNN×QGD” DGO×

53 Celaleddin Wang-zin-üDQ ´úEUDKLP .DIHVRùOX 7UN 7DULKLQGH 0RùROODU YH &HQJL] 0HVHOHVLµ
úVOkP7HGNLNOHUL(QVWLWV'HUJLVL, 2/2-4 (1960), s.263- 268.
54 úEUDKLP.DIHVRùOX´2UG3URI=HNL9HOLGL7RJDQ·×Q$UG×QGDQµMilli Kültür, 79 (1990), s.31.
55 $EGXONDGLUúQDQ 0DNDOHOHUYHúQFHOHPHOHU&LOW$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×

൞ 99 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

\D]×V× ile J|UüOHULQL Do×N bir üHNLlde ortaya koyar. O, her iki cihangiri de
Türk olarak kabul eder. Bu meseleyi 'RùX 7UNOù ile %DW× 7UNOùQQ
NDYJDV× olarak kabul eder. Kazan 7DWDUODU×Q× Bulgar ve .×U×P 7DWDUODU×Q× da
.×SoDNODUGDQ JHOGLùL cihetle kâmilen Türk sayar ve 0RùROODU ile Türkleri de
iki NDUGHü millet olarak görür. 56

Türk WDULKoLOLùLnde Cengiz ve 0RùROODU KDNN×QGD Akçura’Q×Q J|UüOHULQL

devam ettiren bir GLùHU tarihçi Akdes Nimet Kurat’W×U Onun gibi Rusya
Türklerinden olan Kurat, Cengiz LPSDUDWRUOXùXQX bir Türk-0RùRO
úPSDUDWRUOXùX olarak görür. Türk kavimleri ve Rusya tarihine hasredilen
oDO×üPDODU×QGD özellikle $OW×Q Orda PLUDV×Q×Q Türk ve dünya tarihindeki yerini
ortaya koymas× önemlidir. 57 Türkiye’yi Asya’daki VR\GDüODU×QD EDùOD\DQ bir
tarihçilik yorumu olan Cengiz ve haleflerini sahiplenen tarihçilik DQOD\×ü×
6RùXN 6DYDü sürecinde dar bir tarihçi muhitinin konusu ROPXüWXU Bu
dönemde KRFDP×] Bahaeddin Ögel oDO×üPDODU×QGD 0RùRllar ve Türklerin ilk
zamanlardan itibaren D\U× etnik ROXüXP çizgisine sahip ROGXNODU×QD dikkat
etmekle birlikte, NDUü×O×NO× HWNLOHüLPOHULQL de göz DUG× etmez. Büyük Hun
úPSDUDWRUOXùX DGO× eserinde erken zamanlarda Hunlar ile 0RùROODU×Q a\U× bir
\DS×GD ROGXùX kadar Hun tarihini, 0RùRO tarihinin G×ü×QGD göstermek
konusunda da hassasiyet gösterir. Eserinde Mete’nin Tunghu $N×Q× GRùXGD
Proto- 0RùRO GQ\DV×Q× GDù×WPDV× EDüO×ù×QGD verilir. Buna NDUü×Q özellikle
kültür tarihi çal×üPDODU×QGD Cengiz LPSDUDWRUOXùXQX ve haleflerini Türk tarihi
içerisinde GHùHUOHQGLULU +RFDV× Abdulkadir úQDQ’×Q tesiriyle devlet DQOD\×ü×
inançlar, gelenekler, KD\YDQF× iktisadiyat EDN×P×QGDQ Türk-0RùRO KDONODU×Q×Q
kültürlerini ortak GHùHUOHQGLUPH HùLOLmindedir. Cengiz Han’×Q GRùXS
E\Gù çevreyi birçok proto-Türk kültür ve geleneklerini içinde saklayan
bir bölge olarak GHùHUOHQGLULU $\U×FD Cengiz úPSDUDWRUOXùX’nun
NXUXOXüXQGDNL Türk XQVXUODU× ortaya NR\GXùX Sino-Turcica DGO× eserinin alt
EDüO×ù×Q× “Çingiz Han ve Çin’deki +DQHGDQ×Q×Q Türk 0üDYLUOHUL” olarak
G]HQOHPLü ROPDV× bu EDN×PGDQ önemlidir. 58 2ùX]ODU Türkmenler, Türk illeri
ve üHKLUOHUL üzerine \RùXQODüDQ oDO×üPDODU× ile dikkat çeken Faruk Sümer,

56 +VH\LQ1LKDO$WV×]Türk Tarihinde MeselelerúVWDQEXOúUIDQ<D\×QHYLV- 71.

57 Bkz. Akdes Nimet Kurat, ,9YH;9,,,<]\×OODUGD.DUDGHQL]’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri,
Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih-&RùUDI\D)DNOWHVL<D\×QODU×VV Akdes Nimet
Kurat, 5XV\D7DULKL%DüODQJ×oWDQ·\H.DGDU$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×
58 Bahaeddin Ögel, Büyük Hun úPSDUDWRUOXùX7DULKL $QNDUD .OWU %DNDQO×ù× <D\×QODU×  V
Bahaeddin Ögel, Türk Kültür TarihLQH*LULü&LOW $QNDUD .OWU %DNDQO×ù× <D\×QODU×  V
Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi $QNDUD 7UN 7DULK .XUXPX <D\×QODU×  V %DKDHGGLQ
Ögel, Sino-Turcica Çingiz +DQYHdLQGHNL+DQHGDQ×Q×Q7UN0üDYLUOHUL, Taipei, 1964.

൞ 100 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

úOKDQO× hâkimiyeti döneminde úUDQ ve Anadolu tarihine LOLüNLQ DUDüW×UPDODU× ile

mümkün ROGXùXQFD siyasi mülahazalardan uzak bir \DNODü×POD bu konuya
HùLOPLüWLU 0RùROODU×Q önünden Türkistan’dan Anadolu’ya seçkin XQVXUODU×Q
DNPDV×Q× Anadolu’nun 7UNOHüPHVL EDN×P×QGDQ \DUDUO× görmektedir. Timur
LVWLODV×Q×Q Anadolu’da Beylikler döneminin X]DPDV×QD yol açsa da 7UNOùQ
siyasi LOHUOH\LüLQH engel ROPDG×ù× J|UüQGHGLU 59 Yine bu dönemde Togan’×Q
|ùUHQFLVL Mustafa .DIDO×’Q×Q gWHPLü +DF× Cengiznâmesi üzerine \DSW×ù×
oDO×üPDODU Cengiz XOXVODU×Q×Q Türk tarihindeki yerini ortaya koyan oDO×üPDODU
olarak önemle zikredilmesi gerekir. 60

Milli X\DQ×ü devriyle birlikte Timurlulara NDUü× ROXüDQ olumlu EDN×ü

Cengizlilere nispeten tüm dönemlerde kendini NRUX\DELOPLüWLU Bunda göz
NDPDüW×UDQ 7LPXUOXODU×Q görkemli maddi medeni PLUDV×Q×Q etkisinden söz
edebiliriz. Bu konuda Kurat’×Q |ùUHQFLVL úVPDLO Aka, Timur ve Timurlular
üzerine oDO×üPDODU \DSP×üW×U 61 Bunlar Türk tarihçilik mektebinin DUW×N
siyasi WDUW×üPDODUGDQ giderek X]DNODüDUDN kendi özgün bilim yolunu
EXOGXùXQX gösteren oDO×üPDODUG×U diyebiliriz. Son olarak bu dönemde
Ögel’in GRNWRUDQW× Abdulkadir <XYDO×’Q×Q 1980’de “Hülagü Han ve =DPDQ×”
EDüO×NO× teziyle EDüODG×ù× oDO×üPDODU× 62, Cengizlileri Türk tarihinin bir SDUoDV×
olarak gören çizginin GHYDP× QLWHOLùLQGHGLU

6RùXN 6DYDü’×Q sona ermesi DUG×QGDQ ortaya o×NDQ JHQLü Türk GQ\DV×
olgusu, bilincimizdeki Cengiz ve halefleri ile ilgili WDUW×üPDODU× yeniden
gündemimize JHWLUPLüWLU Bu noktada birbirinden EDù×PV×] ve
NHQGLOLùLQGHQ konuyla ilgili sürekli bir gündem ROXüPDNWDG×U Ancak
GRùUXGDQ bu konuya KDVUHGLOPLü D\U×QW×O× bir monografik oDO×üPD göze
çarpmaz. <DN×Q zamanda QHüUHGLOHQ Osman Karatay’×Q “0RùROODU×Q
7UNOù Meselesi” EDüO×ù×QGDNL oDO×üPDV× \XNDU×GD konu HWWLùLPL] Togan

59 Faruk Sümer, “Anadolu

GD 0RùROODU”, Selçuklu $UDüW×UPDODU× 'HUJLVL, 1 (1969), s.1-147; Faruk Sümer,
´7UNL\H .OWU 7DULKLQH 8PXPL %LU %DN×üµ Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-&RùUDI\D )DNOWHVL
Dergisi, 20/3-4 (1962), s.213- 245.
60 0XVWDID.DIDO×´gWHPLü+DF×’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi”, 'RNWRUD7H]LúVWDQEXO Üniversitesi,
1965; 0XVWDID .DIDO× $OW×Q 2UGD +DQO×ù×·Q×Q .XUXOXü YH <NVHOLü 'HYLUOHUL úVWDQEXO úVWDQEXO
hQLYHUVLWHVL<D\×QODU×
61 úVPDLO$NDTimur ve Devleti$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×
62 $EGXONDGLU<XYDO×úOKDQO× Tarihi, úVWDQEXO%LOJH.OWU6DQDW<D\×QODU×017.

൞ 101 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

ve .DIHVRùOX DUDV×QGDNL WDUW×üPD çerçevesinde tarih, etnogezya ve sosyal

antropoloji ekseninde konuyu yeniden ele DO×U 63

Buraya kadar, konu HWUDI×QGDNL WDUW×üPDODU×Q Türk WDULKoLOLùLne özgün

ND]DQ×PODU× ROGXùX NXüNXVX]GXU 0RùROODU ile Türkleri D\U× görme
HùLOLPLQGH olan tarihçiler bile Cengiz úPSDUDWRUOXùX’nu en D]×QGDQ bir
Türk-0RùRO LPSDUDWRUOXùX ROGXùXQX kabul etmiüOHUGLU Cengiz’in
haleflerinde $OW×Q Orda ve Timur úPSDUDWRUOXùX, 16 büyük Türk devletinden
ikisi kabul edilerek &XPKXUEDüNDQO×ù× forsunda yer DOP×üW×U $\U×FD 60’O×
\×OODUGD popüler kültürümüzde Suat Yalaz’×Q Cengiz’in Fedaisi .DUDRùODQ
çizgi roman serisi, toplumda çok büyük ilgi J|UPü daha sonra filme de
çekilerek toplumsal EHOOHùLQ SDUoDV× haline JHOPLüWLU Bu akademik
WDUW×üPDODU×Q G×ü×QGD siyasi úVOkP J|UüQ VDYXQDQODU×Q NDUü×W tarihçilik
ürünü olan oDO×üPDODU×QGD Cengiz’e NDUü× genellikle olumsuz J|Uü kendini
göstermektedir.64

+` TÜRK DÜNYASI’NDA C*4}=4 ALGISI

Cengiz Han’×Q ER]N×UGD NXUGXùX düzen öncelikle Avrasya ER]N×UODU× için

yeni bir EDüODQJ×o ROGXùX gibi yeni kavmi ROXüXPODUD da büyük bir ivme
ND]DQG×UP×üW×U Cengiz Han’×Q ELoLPOHQGLUGLùL ER]N×U KDONODU× bu dönemde
daha da güçlenen ER]N×U aidiyetleri ile yeni etnik terkipler meydana
JHWLUPLüOHUGLU Cengiz XOXVODU× içerisinde oDùGDü Türk GQ\DV×Q× bu yönde
en çok etkileyeni Cuci Ulusudur diyebiliriz. XV. \]\×O×Q ilk \DU×V× Timur
VRQUDV× LQN×UD]D GüHQ $OW×Q Orda KDQO×ù×Q×Q göçebeleri, .×U×P Sibir,
Kazan, Astarhan bölgelerinde yeni siyasi ROXüXPODU içerisine JLUPLüOHUGLU
Mihmânnâme-i Buhâra’Q×Q \D]DU× Fazlullah bin Ruzbihan’×Q XVI. \]\×O×Q
EDü×QGD tespit HWWLùL gibi, bu dönemde 'HüW-i .×SoDN göçebelerinin bu
KDUHNHWOLOLùL oDùGDü Türk GQ\DV×Q×Q Özbek, Kazak ve Nogay gibi büyük
etnik ROXüXPODU×Q× üretecektir. 65 0RùROLVWDQ’dan o×NDQ XV. \]\×O ikinci

63 2VPDQ .DUDWD\ ´0RùROODU×Q 7UNOù 0HVHOHVLµ =HNL 9HOLGv 7RJDQ úOPL +D\DW× (VHUOHUL 6L\DVL
)DDOL\HWOHUL+DW×UDODU$QNDUD$NoDù<D\×QODU×V- 68.
64 %XWUoDO×üPDODUD|UQHNRODUDN<DYX] %DKDG×URùOXDGO×URPDQF×Q×QBuhara <DQ×\RUDGO× oDO×üPDV×
gösterilebilir.
65 Fazlullah bin Ruzbihan, Mihmânnâme-i Buhâra, haz., Minuçehr Stûde, Tehran: B.T.N.K., 1962, s 41-
6*.O\DVKWRUQ\7ú6XOWDQRY.D]DNLVWDQ7UNQho%LQ<×O×, çev., AhseQ%DWXUúVWDQEXO:
Selenge <D\×QODU×V- 263; Nogay +DQO×ù×LOHLOJLOLRODUDNEN]0HKPHW$OSDUJXNogaylar,
úVWDQEXO'HùLüLP<D\×QODU×

൞ 102 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

\DU×V×QGD Oyrat, XVII. \]\×OGDQ sonra da Kalmuk VDOG×U×ODU×Q×Q bu süreci

büyük oranda EHOLUOHPLü ROGXùXnu belirtmek gerekir. 66 <XNDU×GD sözü
edilen Ebulhayr Han’×Q NXUPXü ROGXùX göçebe Özbek federasyonu 0RùRO
2\UDWODU×Q×Q darbesiyle çöküntüye girince, bu federasyonu ROXüWXUDQ
unsurlar kendileri için daha güvenli bölgelere bir N×VP× KDQO×ktan D\U×ODUDN
Canibek ve Kerey sultanlar |QFOùQGH kuzeye göç HWPLüOHUGLU (1457).
úUWLü’ten EDüOD\×S biraz daha güneyde Yedisu’ya kadar olan bölge Kazak
etnik ROXüXPXQXQ vücut EXOGXùX saha ROPXütur. Bu NRSXü ER]N×U
JHOHQHùLQGH .D]DNO×N olarak DOJ×ODQP×ü bu nedenle bunlara önceleri Özbek
.D]Dù× GHQLOPLüWLU Bunlar zamanla bir il halini alarak çok geçmeden güçlü
bir Kazak WRSOXOXùX ROXüPXüWXU Ulu, Orta, Küçük olarak üç cüz (orda)
halinde WHüNLODWODQDQ Kazaklar, Cuci soyundan GHùLüLN hanlar yönetiminde
önemli bir siyasi güç hâlinde \DüDP×üODUG×U Bu hanlardan .kV×P Han, XVI.
\]\×O EDüODU×QGD .D]DNODU×Q WDPDP×Q× yönetimi DOW×QGD ELUOHüWLUPH\L
EDüDUP×üW×U Bu dönemde yine benzer üDUWODU DOW×QGD Özbekler ve
.D]DNODU×Q DUG×QGDQ Nogay RUGDODU× WHüHNNO HWPLüWLU

Sovyet Türkleri Do×V×QGDQ ise Cengiz ve Timur, feodal dönem olarak gözden
GüUOPHN LVWHQPLüWLU Bu konuda olumlu fikri olanlar, burjuva milliyetçisi
hatta Pantürkist VXoODPDV×QD maruz NDOPDNWD\G×ODU Özellikle 1927 \×O×QGDQ
sonra Sovyetler %LUOLùL’nde QHüUL\DWD dair KD]×UODQDQ yeni talimatnameler
çerçevesinde \D\×QODQDFDN eserler kadar eski \D\×QODU da yeniden gözden
JHoLULOPLüWLU Ancak buna UDùPHQ .×UJ×]LVWDQ’dan Kazan’a kadar Sovyet
Türkleri her türlü riski göze alarak oRFXNODU×QD Cengiz ve Timur DG×Q×
koymakta ×VUDU HWPLüOHUGLU 67 úUDQ Türkleri için de benzer bir durum söz
konusudur. ûDK döneminde Cengiz, Timur ve haleflerini olumsuz bir gözle
bakan úUDQ WDULKoLOLùL devrim VRQUDV×QGD da D\Q× HùLOLPLQL NRUXPXüWXU Türk
YDUO×ù×Q× 0RùRO LVWLODV× sonucunda Fars dilli KDONODU×Q kimlik GHùLüWLUPHVLQLQ
sonucu gören anlay×ü×Q etkisi sonucunda Cengizliler ile ilgili isimlere NDUü×
bugün de benzer bir yasak X\JXODPDNWDG×U 68

Özbek etnik ROXüXPX GLùHU oDùGDü Türk KDONODU×Q×QNL gibi Cengiz

fetihlerinin Avrasya’\× KDUPDQODG×ù× yeni düzenin DUG×QGDQ $OW×Q Orda

66 V. A. Moiseyev, Zhungarskoye Khanstvo i Kazakhi XVII-XVIII vv$OPDW×

67 &HQJL] $\WPDWRY &HQJL] 'DùF× 7LPXU Fettah, Timur Pulatov JLEL ELOLQHQOHULQ G×ü×QGD oRN VD\×GD
örnek bulunabilir.
68 $EGXOODK *QGRùGX ´úUDQ 7DULK <D]×P×QGD 7UNOHUµ <DYX] (UFDQ $UPDùDQ× $QNDUD Turhan
Kitabevi, 2008, s.455- 0HVHOkEXJQúUDQ·GDCengiz \DQ×QGDúONKDQ DG×\DVDNNDSVDP×QGDG×U

൞ 103 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

+DQO×ù×Q×Q ER]N×U bölgelerindeki JHOLüPHOHUOH EDùODQW×O×G×U Bu bölgeler,

Özbek, Tatar, Nogay, Kazak, Karakalpak gibi oDùGDü Türk KDONODU×Q×Q etnik
ROXüXP sürecini WDPODG×NODU× adeta laboratuvar LüOHYL J|UPüWU )DUNO×
J|UüOHU ROPDV×QD NDUü×Q giderek kabul gören ilmi J|Uü Özbek DG×Q× $OW×Q
Orda KNPGDU× Özbek Han ile EDùODQW×O× gören temel \DNODü×PG×U

Bu DQODW×GD söz konusu uzak dönemler ve Cengiz dönemi genel bir üHNLOde
geçildikten sonra, Cengizli varisi dDùDWD\ KDQO×ù× ve Özellikle de Timurlular
devleti Özbek millî tarihinin LKWLüDP oDù× olarak VXQXOPDNWDG×U $UG×QGDQ
ûLEDQLOHU ve Muhammed ûLEDQL Han ile EDüOD\DQ GRùUXGDQ Özbek DG×Q×Q
NXOODQ×OG×ù× dönem konu edilmektedir. XVI. \]\×O EDü×QGDQ EDüOD\DUDN 6×U
Derya ve Amu Derya DUDV×QGD \DüD\DQ halklar genel olarak Özbek diye
DGODQG×U×OG× denilmektedir. Özbek $GODQG×UPDV× konusu, Özbekistan’daki
kimlik sorununun en Do×N J|UOGù bir alan GXUXPXQGDG×U Bir yandan
Sovyet döneminde Özbek DG×Q× $OW×Q Orda KNPGDU× Özbek hanla
LUWLEDWODQG×UDQ hâkim J|Uü terk edilerek, “özüne beg yani müstakil, EDù×PV×]”
yorumu tercih HGLOPLüWLU Sovyet VRQUDV×QGD da bu tutumu NRUXPXüODUG×U
Son zamanlarda Özbek DG×Q× “2ùX] Beg” sözü ile izaha oDO×üDQ yorumlar öne
o×NPDNWDG×U “%D]× âlimler Özbek DGODQG×UPDV×Q× en eski DWDP×] 2ùX]KDQ (M.Ö. 2.
\×O×Q RUWDODU× ile ilintilendirip 2ùX]EHN sözü Özbek olup JLWPLüWLU diye tahmin
etmektedirler” yorumunu getirmektedir.

Ders NLWDSODU× G×ü×QGD GLùHU resmi J|Uü \DQV×WDQ tarih eserlerinde de

benzer V×N×QW×O× DQODW× hemen kendini gösterir. $o×NoD Özbekler Türk
KDONODU×QGDQ biri demek yerine Özbek DG×Q× Türk DG×Q×Q üstüne o×NDUPD\D
gayret edilmektedir. Bu \DNODü×P bu dönemin GLùHU kültür siyasetlerinde
de kendini gösterir. %LOLQGLùL gibi, alfabe GHùLüLNOLùL gündeme JHOGLùLQGH
NXOODQ×ODQ yol Rusya’dan NRSXüX ifade ederken, Türkiye’den de mümkün
ROGXùX kadar uzak GXUXüXQ EHQLPVHQGLùLQL göstermekteydi.

Özbekistan’da EDù×PV×]O×N VRQUDV× WDULKoLOLùLQ en temel sorununu, güvenlik

öncelikli GHùLüNHQ devlet siyasetinin tarih DQOD\×ü×QD ve bilincine V×N
DUDO×NODUOD \DQV×W×OP×ü ROPDV× olarak söyleyebiliriz. Özbekistan’×Q kurucu
DOW×Q oDù olarak WDQ×PODQDQ Timur ve Timuriler oDù×Q×Q Özbek etnogezini
WHüNLO eden 'HüW-i .×SoDN’tan göçüp gelen $OW×Q Orda VDKDV×Q×Q göçebeleri
tarDI×QGDQ \×N×OP×ü ROPDV× bu DQODW×\× kendi içinde WXWDUV×]O×ùD
GüUPHNWHGLU Oysa benzer sorunlar, Avrasya ER]N×UODU×QGD kurulan
bütün Türk devletler için geçerlidir.

൞ 104 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

Kazak KDQO×ù×Q×Q içinden o×NW×ù× $OW×Q Orda devri ve Cengizli PLUDV× Kazak
WDULKoLOLùLQFH son zamanlarda daha kuvvetli bir üHNLOGH sahiplenilmektedir.
Bu konuda öne o×NDQ isimlerden biri olan ve Kazak WDULKoLOLùLQH JHQLü bir
EDN×ü Do×V× ND]DQG×UDQ T. ú Sultanov, Kazak KDQO×ù×Q× uzun Türk tarihinin
bir SDUoDV× olarak görür. Sultanov, Orta DV×UODU×Q en büyük güçlerinden biri
olarak WDQ×PODG×ù× $OW×Q Orda dönemine özel bir önem YHUGLùL
oDO×üPDODU×QGD Kazak KDQO×ù×Q× bu dönemin GRùDO PLUDVo×V× sayar. Yine
Kazak-Rus LOLüNLOHULQL bu EDN×ü Do×V×QGDQ ele DO×U69

Kazakistan Bilimler Akademisi Tarih ve Etnoloji Enstitüsü WDUDI×QGDQ

KD]×UODQDQ ve Kazakça \DQ×QGD \DEDQF× dillerde \D\×QODQDQ Kazakistan
Tarihi DGO× oDO×üPD EDù×PV×]O×N VRQUDV× Kazak DNDGHP\DV×Q×Q genel tarih
DOJ×V×Q× \DQV×W×U Türkçeye de ND]DQG×U×ODQ bu eserde, 0RùRO egHPHQOLùL
GRùX kökenli genlerin ELOHüHQLQLQ Türk dönemi kadar yüzde 20 RUDQ×QGD
DUWP×ü ROGXùX tespitinin \DS×OPDV× ilginçtir. Kazak KDON×Q×Q .×SoDN Türk
kökenleri özenle YXUJXODQG×NWDQ EDüND $OW×Q Orda döneminin belirleyici
etkisi DOW×QGD 0RùROODU ve .×SoDNODU×Q \RùXQ NDU×ü×P× sonucunda .×SoDN
temelinde adeta tek bir NODQODüPD \DüDQG×ù× dile getirilmektedir. $OW×Q
Orda’Q×Q XIV. \]\×OGDQ EDüOD\DUDN giderek bölgede \DüD\DQ KDONODU×Q
Dù×UO×NO× olarak da .×SoDN etnik WDEDQ×QGD ilk büyük devlet ROGXùX ve
bunun Kazak etnosunun ROXüXPXQXQ nihai evresi ROGXùX öne
o×NDU×OPDNWDG×U 70

$OW×Q Orda üzerine \DS×ODQ oDO×üPDODUGDNL canlanma GLùHU alanlarda da

kendini göstermektedir. $OW×Q Orda’Q×Q merkezlerinden <D\×N IrPDù×
boyunda yürütülen 6DUD\F×N üHKUL ND]×ODU× bölgenin sit DODQ× ilan edilerek
koruma DOW×QD DO×QPDV× büyük bir rekreasyon DODQ× olarak tasarlanan bu
bölgede $OW×Q Orda ve Nogay KDQODU× DG×QD DQ×WODU×Q dikilmesi, bu döneme
verilen önemi göstermektedir. Yine Nur Sultan Nazarbayev’in EDüNDQO×N
VDUD\×Q×Q $OW×Q Orda KDQODU×QGDQ esinlenerek Akorda olarak DGODQG×UPDV×
bunun EDüND bir göstergesidir. Orta Asya Türk KDONODU× için ELUOHüWLULFL
ortak tarihi bir dönem ROPDV× $OW×Q Orda oDO×üPDODU×QD D\U× bir anlam
ND]DQG×UPDNWDG×U

69 7ú6XOWDQRY.D]DN+DQO×ù×Q×Q7DULKL$OPDW×
70 Kazakistan Tarihi Makaleler$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V- 53, 58, 60.

൞ 105 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

Abdullah ibn 5×GYDQ Tevârih-i 'HüW-i .×SoDN ‘An +×WWD-i .×U×P veya Tevârih-i Tatar
Hanân-× Kadîm ve Ahvâl-i 'HüW-i .×SoDN. haz., M. Akif (UGRùUX Selçuk Uysal,
ú]PLU Ege Üniversitesi %DV×PHYL 2012.
$ùDRùOX Ahmet. “Türk Medeniyeti Tarihi”, Türk Yurdu. 40 (1913): 292-296.
$ùDRùOX Ahmet. Türk Yurdu. 43 (1913): 340- 345.
$ùDRùOX Ahmet. Yeni Mecmua, 35 (1913).
$ùDRùOX Ahmet. “úVOkP’da Dava-\× Milliyet”. Türk Yurdu. 71 (1993): 372- 376.
Aka, úVPDLO Timur ve Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2000.
$NoXUDRùOX Yusuf. Türk Yurdu, 1-11 (1911).
$NoXUDRùOX Yusuf. “Türk ve Tatar Tarihi”. Türk Yurdu, 19 (1912).
$NoXUDRùOX Yusuf. Türk Yurdu. 24, (1913).
$NoXUDRùOX Yusuf. Türk <×O× 1928. haz., A. Tekin ve A. Z. ú]J|HU Ankara: Türk
Tarih Kurumu <D\×QODU× 2009.
Alpargu, Mehmet. Nogaylar. úVWDQEXO: 'HùLüLP <D\×QODU× 2007.
$WV×] Hüseyin Nihal. Üç 2VPDQO× Tarihi: Oruç %Hù Tarihi, Ahmedî: Dâstân ve Tevârih-
i Mülûk-i Âl-i Osman, ûNUXOODK Behçetü’t-Tevârih. úVWDQEXO: Ötüken <D\×QODU×
2011.
$WV×] Hüseyin Nihal. Türk Tarihinde Meseleler. úVWDQEXO: úUIDQ <D\×QHYL 2015.
Aydemir, ûHYNHW Süreyya. Suyu Arayan Adam. úVWDQEXO: Remzi Kitabevi, 1999.
Baron de Tott, François. Türkler ve Tatarlara Dair +DW×UDODU. çev. M. R. Üzmen.
úVWDQEXO: Tercüman 1001 Temel Eser, 1978.
Bartold, Vasily Vladimirovich. úVODP Medeniyeti Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet
9DNI× <D\×QODU× 1984.
Bartold, Vasily Vladimirovich. 8OXùEHù ve =DPDQ×. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 1997.
Bartold, Vasily Vladimirovich. Orta Asya Türk Tarihi +DNN×QGD Dersler. Ankara: Türk
Tarih Kurumu <D\×QODU× 2006.
Bartold, Vasily Vladimirovich. Mir Ali ûLU ve Türkmen +DON×Q×Q Tarihi. çev. ú Aslan.
úVWDQEXO: Post <D\×QHYL 2020.
Bayur, Yusuf Hikmet. Türk úQN×ODE× Tarihi II.-IV. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 1983.
Berkes, Niyazi. Türkiye’de dDùGDüODüPD. haz., Ahmet .X\Dü úVWDQEXO: <DS× Kredi
<D\×QODU× 2008

൞ 106 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

Emecen, Feridun Mustafa. “&LKDQJLUOLùLQ Yeniden úQüDV× Sahib-.×UDQ Sultan Selim

Han”. 2VPDQO× Klasik dDù×QGD Hilafet ve Saltanat. úVWDQEXO: .DS× <D\×QODU×
2020: 160-164.
Emecen, Feridun Mustafa. “2VPDQO× +DQHGDQ×QD Alternatif $UD\×üODU”. 2VPDQO×
Klasik dDù×QGD Hanedan, Devlet ve Toplum. úVWDQEXO: .DS× <D\×QODU× 2018: 37-61.
Fazlullah bin Ruzbihan. Mihmânnâme-i Buhâra. haz., Minuçehr Stûde. Tehran:
B.T.N.K., 1962.
Fleischer, Cornell. Tarihçi Mustafa Âlî: Bir 2VPDQO× $\G×Q× ve %URNUDW×. çev., A.
Ortaç. úVWDQEXO: Tarih VaNI× <D\×QODU× 1996.
Gelibolulu Mustafa ‘Âlî Efendi. Kitabü’t-Târîh-i Künhü’l-Ahbâr I-II. haz. Ahmet
8ùXU Mustafa Çuhadar, Ahmet Gül, úEUDKLP +DNN× Çuhadar. Kayseri:
Erciyes Üniversitesi <D\×QODU× 1997.
Gelibolulu Mustafa Ali. Künhü’l-Ahbar 1. cilt. haz., Suat Donuk. úVWDQEXO: Türkiye
Yazma Eserler %DüNDQO×ù× <D\×QODU× 2020.
*QGRùGX Abdullah. “úUDQ Tarih <D]×P×QGD Türkler”. Yavuz Ercan $UPDùDQ×.
Ankara: Turhan Kitabevi, 2008: 455-466.
*QGRùGX Abdullah. “AOW×Q Orda ve 2VPDQO× Devleti’nin <NVHOLüLQGH Türk
Tasavvufu ve <HVHYLOLùLQ Rölü Üzerine %D]× 'üQFHOHU” *HoPLüWHQ *HOHFHùH
8OXVODUDUDV× Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu, úVWDQEXO, Eylül 26-28, 2016.
Güngör, Erol. Dünden Bugünden Tarih, Kültür, Milliyetçilik. Ankara: 0D\Dü <D\×QODU×
1984.
Hayit, Baymirza. Türkistan Rusya ile Çin $UDV×QGD XVIII-XX. $V×UODUGD Ruslar ve
Çinlilerin úVWLOkODU× Devrinde Türkistan Millî Devletleri ve Millî Mücadeleleri
Tarihi, Ankara: 2WDù <D\×QHYL 1975.
úQDOF×N Halil. “Murad II”. TDV úVOkP Ansiklopedisi 31. Cilt. úVWDQEXO: Türkiye
Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2006: 164-172.
úQDQ Abdulkadir. Makaleler ve úQFHOHPHOHU 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 1998.
úQDQ Abdulkadir. “Dastân-× Nesl-i Çengiz Han .LWDE× +DNN×QGD”. Makaleler ve
úQFHOHPHOHU I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 1998.
úQDQ Abdulkadir. “Yasa-Töre-Türe ve ûHULDW”. Makaleler ve úQFHOHPHOer II. Cilt.
Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 1998.
úVPDLO *DVS×UDO×. “Türklük- 2VPDQO×O×N”. Türk Yurdu. 69 (1914): 358- 359.
.DIDO× Mustafa. “gWHPLü +DF×’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi”. Doktora Tezi,
úVWDQEXO Üniversitesi, 1965.
.DIDO× Mustafa. $OW×Q Orda +DQO×ù×’Q×Q .XUXOXü ve <NVHOLü Devirleri. úVWDQEXO:
úVWDQEXO Üniversitesi Edebiyat Fakültesi <D\×QODU× 1976.

൞ 107 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

KafesRùOX úEUDKLP “Türk Tarihinde 0RùROODU ve Cengiz Meselesi”. úVWDQEXO

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. 5/8 (1953): 105- 136.
.DIHVRùOX úEUDKLP “Ord. Prof. Zeki Velidi Togan’×Q $UG×QGDQ”. Milli Kültür. 79
(1990).
Karasoy, Yakup ve Mustafa Toker. Türklerde ûHFHUH *HOHQHùL ve Anonim ûLEDQL-Nâme.
Konya: Tablet Kitabevi, 2005.
Karatay, Osman. “0RùROODU×Q 7UNOù Meselesi”. Zeki Velidî Togan úOPL +D\DW×
Eserleri, Siyasi Faaliyetleri, +DW×UDODU. Ankara: $NoDù <D\×QODU× 2017.
Kazakistan Tarihi Makaleler. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU×
Klyashtorny, S. G. ve T. ú Sultanov. Kazakistan Türkün Üç Bin <×O×, çev., Ahsen
Batur. úVWDQEXO: Selenge <D\×QODU× 2004.
Köprülü, Mehmet Fuad. “2VPDQO× úPSDUDWRUOXùX’nun Etnik 0HQüHL Meseleleri”.
Belleten, 7/28 (1943): 219- 303.
Köprülü, Mehmed Fuad. Türk (GHEL\DW× Tarihi. úVWDQEXO: Ötüken <D\×QODU× 1981.
Kumrular, Özlem. Dünyada Türk úPJHVL. úVWDQEXO: Kitap YD\×QHYL 2005.
Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi %DüODQJ×oWDQ 1917’ye Kadar. Ankara: Türk Tarih
Kurumu <D\×QODU× 1948.
Kurat, Akdes Nimet. “Rus Hâkimiyeti $OW×QGD úGLO-Ural Ülkesi”. Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih-&RùUDI\D Fakültesi Dergisi. Cilt 23/3-4 (1965): 91-126.
Kurat, Akdes Nimet. IV. ve XVIII. <]\×OODUGD Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri
ve Devletleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih-&RùUDI\D Fakültesi
<D\×QODU× 1972.
0DNVXGRùOX Mehmet. “Tatarlar: 0RùRO mu, Türk mü?”. Marmara Üniversitesi
úODKL\DW Fakültesi Dergisi. 11-12, (1993-1994): 205-210.
Mevlânâ Mehmed 1HüUv Cihannümâ 2VPDQO× Tarihi 1288-1485). haz., Necdet
Öztürk. úVWDQEXO: Bilge Kültür Sanat <D\×QODU× 2013.
Moiseyev, V. A. Zhungarskoye Khanstvo i Kazakhi XVII-XVIII vv. $OPDW× 1991.
Naskali, Emine Gürsoy. Cumhuriyet Tarihi 6R\DG× Hikâyeleri. úVWDQEXO: 'RùDQ Kitap,
2013.
Necip $V×P “Bir $\O×N 1HüUL\DW”. Türk Yurdu. 10/17 (1925).
3DüDRùOX Derya Derin. “.×U×P +DQO×ù×’nda Umdetü’l-Ahbar gUQHùLQGH Tarih
<D]×F×O×ù×” I. 8OXVODUDUDV× Türklerde Tarih Bilinci ve Tarih <D]×F×O×ù×
Sempozyumu, Zonguldak, Ekim, 23-25, 2014.
Ögel, Bahaeddin. Sino-Turcica Çingiz Han ve Çindeki +DQHGDQ×Q×Q Türk 0üDYLUOHUL.
Taipei, 1964.
Ögel, Bahaeddin. Büyük Hun úPSDUDWRUOXùX Tarihi. Ankara: Kültür %DNDQO×ù×
<D\×QODU× 1981.

൞ 108 ൞
 Türkiye ve Türk 'Q\DV× Tarih Bilincinde Cengiz ve Halefleri $OJ×V×

Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine *LULü 9 Cilt. Ankara: Kültür BaNDQO×ù×
<D\×QODU× 1984.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 1989.
gWHPLü +DF×. Cengiz-Nâme. haz., úO\DV .HPDORùOX Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 2014
Özbaran, Salih. Bir 2VPDQO× .LPOLùL 14.-17. <]\×OODUGD Rûm/Rûmi Aidiyet ve úPJHOHUL.
úVWDQEXO: Kitap <D\×QHYL 2004.
Öztürk, Necdet. Çü×NSDüD]DGH Tarihi 2VPDQO× Tarihi 1285-1502). haz., Necdet
Öztürk. úVWDQEXO: Bilge Kültür Sanat <D\×QODU× 2013.
3DNDO×Q Mehmet Zeki. 2VPDQO× tarih Terimleri ve Deyimleri 6|]Où 3. cilt. úVWDQEXO:
MEB <D\×QODU× 1983.
6DU×D\ Erciment. “2VPDQO×’dan Cumhuriyet’e *HoLü Sürecinde Bir Mütefekkir
Olarak Necip $V×P +D\DW× Eserleri”. Yüksek Lisans Tezi, 1HYüHKLU
Üniversitesi, 2012.
Seyityahya, Neriman. “Seyyid Muhammed 5×]D’Q×Q Kökeni (XVIII. <]\×O Mensur
.×U×P Tarihleri $UDV×QGD Es-Sebü’s- Seyyâr’×Q Yeri +DNN×QGD”. çev., Serkan
Acar. Tarih úQFHOHPHOHUL Dergisi. 25/2 (2010): 625-636.
6Xo×NDU Tarkan. XV. - XVII. <]\×O 2VPDQO× Kroniklerinde <×OG×U×P Bayezid ve Timur
$OJ×V× Ankara: Panama <D\×QF×O×N 2015.
Sultanov, T. ú Kazak +DQO×ù×Q×Q Tarihi. $OPDW× 2008.
Sümer, Faruk. “Türkiye Kültür Tarihine Umumi Bir %DN×ü”. Ankara Üniversitesi Dil
ve Tarih-&RùUDI\D Fakültesi Dergisi. 20/3-4 (1962): 213- 245.
Sümer, Faruk. “Anadolu’da 0RùROODU”. Selçuklu $UDüW×UPDODU× Dergisi. 1 (1969):
1-147.
ûHKDEHGdin Mercânî. Müstefâdü’l-Ahbâr Fî Ahvâl-i Kazan ve Bulgar. haz., Mustafa
Kalkan. Ankara: Atatürk $UDüW×UPD Merkezi <D\×QODU× 2008.
ûHNHU Mehmet. “Âli’ye Göre úVODP Devletlerinin <×N×O×ü Sebepleri - ‘‚li’nin Fusûl-i
Hall ü ‘Akd ve Usûl-i Harc ü Nakd $GO× Eserinin 'HùHUOHQGLULOPHVL”. Dokuz
Eylül Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi. 8 (1992): 125-135.
Togan, Zeki Velidi. “0RùROODU Devrinde Anadolu’nun úNWLVDGL Vaziyeti”. Türk
Hukuk ve úNWLVDW Tarihi 0HFPXDV×, 1 (1931): 1-42.
Togan, Zeki Velidi. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve <DN×Q Tarihi. úVWDQEXO: $UNDGDü
úEUDKLP Horoz ve Güven %DV×PHYL 1947.
Togan, Zeki Velidi. “5HüLGHGGLQ’in 0HNWXSODU×QGD Anadolu’nun úNWLVDGL ve
Medeni +D\DW×QD Ait .D\×WODU”. úVWDQEXO Üniversitesi úNWLVDW Fakültesi
0HFPXDV×. 15/1-4 (1953-1954): 33-49.
Togan, Zeki Velidi. +kW×UDODU. Ankara: Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 1999.

൞ 109 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Togan, Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine *LULü úVWDQEXO: Enderun Kitabevi, 1981.
Tarih II Orta Zamanlar. úVWDQEXO: Devlet 0DWEDDV× 1931.
Tarih III Yeni ve <DN×Q Zamanlar. úVWDQEXO: Devlet 0DWEDDV× 1931
Türk Tarihinin Ana +DWODU×. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2014.
7UNRùOX úVPDLO Rusya Türkleri $UDV×QGDNL <HQLOHüPH Hareketinin Öncülerinden
5×]DHGGLQ Fahreddin. úVWDQEXO: Ötüken <D\×QODU× 2000.
Wang-zin-üDQ Celaleddin. “úEUDKLP .DIHVRùOX Türk Tarihinde 0RùROODU ve
Cengiz Meselesi”. úVOkP Tedkikleri Enstitüsü Dergisi. 2/2-4 (1960): 263- 268.
<D]×NV×] Necip $V×P Türk Tarihi. úVWDQEXO: Pergole <D\×QODU× (H. 1312), 2017.
<XYDO× Abdulkadir. úOKDQO× Tarihi. úVWDQEXO: Bilge Kültür Sanat <D\×QODU× 2017.
Yücel, Ebubekir S. “Gelibolulu Mustafa Ali’nin Fusül-i Hall ü ‘Akd ve Usül-i
Harcu Nakd $GO× Eseri”. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi úODKL\DW Fakültesi
Dergisi, 8/2 (2004): 129-142.
Yüksel, Musa ûDPLO Timurlularda Din-Devlet úOLüNLVL. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 2009.

൞ 110 ൞
BI+I==Y0C 4:4C4 :h`: .=(=Y4ʌ
TÜRK-TATAR HANLIKLARINDA
yLCd4B C=y0`0

THE SECOND-GENERATION SUCCESSORS OF THE MONGOLS:

ADMINISTRATION IN THE TURCO-TATAR KHANATES

Doç. Dr. Serkan Acar

Ege Üniversitesi
Doç. Dr. SERKAN ACAR | Ege Üniversitesi |
serkan.acar[at]ege.edu.tr | ORCID: 0000-0003-1642-9269

Serkan Acar, 1980 \×O×QGD (OD]×ù·GD GRùGX úON ve orta |ùUHWLPLQL GRùGXùX üHKLUGHNL devlet
RNXOODU×QGD WDPDPODG× 2005 \×O×QGD Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden
mezun oldu. Bir \×O sonra mezun ROGXùX bölümde $UDüW×UPD Görevlisi olarak LüH EDüODG×
2007 \×O×QGD Ege Üniversitesi Türk 'Q\DV× $UDüW×UPDODU× Enstitüsü’nde yüksek lisans
progrDP×Q× WDPDPOD\×S Bilim 8]PDQ× XQYDQ× DOG× Yine D\Q× sene içerisinde DG× geçen
enstitüde doktora SURJUDP×QD EDüODG× 2008 \×O×QGD Rusya hükümet bursunu birincilikle
kazanarak DUDüW×UPDODU×QD bir \×O süreyle St. Petersburg, Moskova ve Kazan üHKLUOHULQGH
devam etti. 2011 \×O×QGD Doktor XQYDQ× almaya hak ND]DQG× 2014’te Ege Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Genel Türk Tarihi Anabilim 'DO×·QD <DUG×PF× Doçent
olarak DWDQG× 2015 \×O×QGD Doçent oldu. úQJLOL]FH Rusça ve úWDO\DQFD okuyabilmektedir.
<D\×PODQP×ü pek çok bilimsel makale ve NLWDE× EXOXQPDNWDG×U

Assoc. Prof. SERKAN ACAR | Ege Üniversitesi |

serkan.acar[at]ege.edu.tr | ORCID: 0000-0003-1642-9269

Serkan Acar was born in (OD]×ù in 1980. He completed his primary and secondary education
in public schools in his native city. He graduated from Ege University, Faculty of Letters,
Department of History in 2005. A year later, he started to work as a Research Assistant in
the same department. In 2007, he completed his master's program at Ege University Turkic
World Research Institute and received the title of Scientist. In the same year, he started his
doctorate program at the aforementioned institute. In 2008, he won the Russian government
scholarship with the first place and continued his research in St. Petersburg, Moscow and
Kazan. He was awarded the title of Doctor in 2011. In 2014, he was appointed as an
Assistant Professor to the Department of General Turkish History at Ege University. He
became Associate Professor in 2015. He can read English, Russian, Italian and has many
published scientific articles and books.

൞ 112 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.025

02ø2//$5,1 ú.ú1&ú .8û$. +$/()/(5ú

TÜRK-TATAR HANLIKLARINDA <g1(7ú0 $1/$<,û,

Öz
Cengiz Han’×Q ölümünden bir süre sonra Büyük 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nda tedricî bölünmeler
\DüDQG× XIII. \]\×O×Q RUWDODU×QGD Karadeniz’in kuzeyinde $OW×Q Orda, Türkistan’da dDùDWD\
+DQO×ù× Çin’de Kubilay +DQO×ù× ve úUDQ’da úOKDQO×ODU zuhur etti. Cengiz soylu bu siyasî
WHüHNNOOHU 0RùROODU×Q birinci NXüDN halefleri idiler. $OW×Q Orda ve dDùDWD\ +DQO×ù×’Q×Q hüküm
VUGù FRùUDI\DODUGD ER]N×U gelenekleri FDQO× iken, Kubilay +DQO×ù× ile úOKDQO×ODU×Q hâkimiyet
DODQODU×QGD durum tamamen IDUNO×\G× Zira bunlardan ilki, kökenleri çok eskilere dayanan Çin
kültür FRùUDI\DV×QGD ikincisi ise güçlü bir medeniyet \DUDWPD\× EDüDUDQ Fars kültür dairesinde
YDUO×NODU×Q× devam ettirdiler. %XOXQGXNODU× bölgelerin mahallî yönetim özellikleriyle \RùUXODQ
bahse konu halef devletlerin idare WDU]ODU×QGD GRùDO olarak ED]× GHùLüiklikler \DüDQG× XV.
\]\×O×Q ilk \DU×V×QD JHOLQGLùLQGH Çin ve úUDQ’a nispetle medeniyet EDVDPDNODU×Q× daha geç
W×UPDQDQ Ruslar ile HWNLOHüLP halinde olan $OW×Q Orda’da ise ELUWDN×P LQN×UD] alâmetleri
görüldü. Söz konusu devlet tarih sahnesinden silinirken Kazan +DQO×ù×, .×U×P +DQO×ù×, .kV×P
HanO×ù× Sibir +DQO×ù× ve Astarhan +DQO×ù× gibi Türk-Tatar KDQO×NODU× DG×\Oa DQG×ù×P×]
DUG×OODU×Q× GRùXUGX Bunlar da 0RùROODU×Q ikinci NXüDN halefleri idiler. $OW×Q Orda’Q×Q varisleri
ROPDODU×QD ve D\Q× mahreçten QHüHW etmelerine UDùPHQ zikredilen KDQO×NODU×Q yönetim
DQOD\×üODU× birbirinden IDUNO× idi. Filhakika .×U×P +DQO×ù× OsPDQO× Devleti’nin yüksek
hâkimiyetini WDQ×UNHQ .kV×P +DQO×ù× ise Moskova .QH]OLùL’nin yörüngesine JLUPLüWL Kazan,
Sibir ve Astarhan KDQO×NODU×QGD ise durum daha IDUNO×\G× ûLPGL\H dek bir bütün halinde
OD\×N×\OD tetkik edilmeyen bu mesele oDO×üPDQ×Q özünü WHüNLO etmektedir.

Anahtar Kelimeler
Kazan, .×U×P .kV×P Astarhan, Sibir

൞ 113 ൞
 THE SECOND-GENERATION SUCCESSORS OF THE MONGOLS:
ADMINISTRATION IN THE TURCO-TATAR KHANATES

Abstract
Gradual divisions occurred in the Great Mongol Empire sometime after Genghis Khan’s
death. The Golden Horde in the north of the Black Sea, the Chagatai Khanate in Turkestan,
the Kublai Khanate in China, and the Ilkhanids in Iran appeared in the middle of the XIIIth
century. These political organizations, descended from Genghis, were the first-generation
successors of the Mongols. The situation was completely different in the dominions of the
Kublai Khanate and the Ilkhanids. In contrast in the geographical regions that the Golden
Horde and the Chagatay Khanate ruled steppe traditions were alive. Kublai Khanate ruled
over the Chinese cultural geography, which dates to ancient times, and the Ilkhanids
continued their existence in the Persian cultural circle with the creation of a strong
civilization. Naturally, there were some changes in the administration styles of these
successor states, molded by the local administrative features of their regions. Some signs of
dissolution were seen in the Golden Horde, which interacted with the Russians who in the
first half of the XVth century climbed the ladder of civilization later than Chinese and
Iranians. At the time the state of the Golden Horde was disappearing from the stage of
history it gave birth to its successors, which we call the Turco-Tatar khanates, such as
Kazan, Crimea, Qasim, Sibir and Astrakhan. These states were the second-generation
successors of the Mongols. Although they were the successors of the Golden Horde and
originated from the same origin, the administration mentality of the khanates was different
from one another. In fact, the Qasim Khanate entered the orbit of the Grand Duchy of
Moscow while the Crimean Khanate recognized the high authority of the Ottoman Empire.
The situation was different in Kazan, Sibir and Astrakhan khanates. This issue, which has
not been properly examined as a whole, cRQVWLWXWHVWKHFRUHRIWKüVVWXG\

Keywords
Kazan, Crimea, Qasim, Astrakhan, Sibir

൞ 114 ൞
 *4Y4`

Cengiz Han’×Q ölümünün DUG×QGDQ 0RùRO úPSDUDWRUOXùX GRùDO V×Q×UODU×QD

XODüW× ve 1260 \×O×QD JHOLQGLùLQGH siyasî ve idarî D\U×üPDODU belirgin bir hâl
DOG× Hem \HUOHüLN hem de konargöçer GQ\DQ×Q mühim bir N×VP×Q×
kapsayan bu muazzam LPSDUDWRUOXùXQ tek merkezden yönetilmesinin
JoOù ELKDNN×Q DQODü×OG× $\U×FD Cengiz HYODG×Q×Q muhtelif üXEHOHUL
DUDV×QGDNL VUWüPHOHU hanedan mensuplar×Q×Q tutkulu iktidar DUD\×üODU×
ve imparatorluk arazisinin birbirinden uzak bölgelerinin kendilerine has
iktisadî, içtimaî ve kültürel IDUNO×O×NODU× da FDEDV×\G× Hâl böyle iken, 0RùRO
úPSDUDWRUOXùX’ndan dört büyük siyasî WHüHNNO LQWLüDU etti. Birinci NXüak
halefler DG×\OD DQ×ODQ bu devletler; Çin’de Kubilay +DQO×ù× úUDQ’da
úOKDQO×ODU Türkistan’da dDùDWD\ +DQO×ù× ve 'HüW-i .×SoDN arazisinde $OW×Q
Orda’dan ibaret idi.1

Çin ve úUDQ çok erken tarihlerden itibaren medeniyet yaratma

kabiliyetine sahip \HUOHüLN WRSOXOXNODU×Q hüküm VUGù FRùUDI\DODUG×
Filhakika buralarda DV×UODU boyunca her anlamda köklü teamüller
ROXüPXü ve ananeler âdeta jeolojik katmanlar misali üst üste ELQPLüWL
'ROD\×V×\OD konargöçer 0RùROODU Do×V×QGDQ ER]N×U geleneklerinin FDQO×
ROGXùX Türkistan ve 'HüW-i .×SoDN VDKDV×QD hükmetmekle Çin ve úUDQ’a
mutlak üHNLOGH egemen olmak zorluk derecesi EDN×P×QGDQ D\Q× üH\
GHùLOGL Nitekim XIV. \]\×O×Q ilk \DU×V×QGD úOKDQO×ODU LQN×UD]D XùUDG×
ikinci \DU×V×QGD ise Kubilay +DQO×ù× tarih sahnesinden tamamen silindi.
Hülasa, zikredilen bu 0RùRO soylu devletler Çin’de ve úUDQ’da halef

1 %X NRQX KDNN×QGD D\U×QW×O× ELOJL HGLQPHN LoLQ EN] úVHQELNH 7RJDQ ´dLQJJLV +DQ YH 0RùROODUµ
Türkler 8. Cilt $QNDUD <HQL 7UNL\H <D\×QODU×  V -255; Serkan Acar, “Cengiz Han'dan
6RQUD0RùROODU'|UW8OXVXn Tarihi”, Ortak Türk Tarihi 3. Cilt. KD]%$*|NGDù6*|PHoYH2
.DUDWD\$QNDUD<HQL7UNL\H<D\×QODU×V-344.

൞ 115 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

E×UDNPD LVWLGDG×Q× gösteremeden V×UUD kadem EDVW×ODU $VO×QD EDN×O×UVD

bu beklenmeyen bir sonuç da GHùLOGL

Türkistan ve 'HüW-i .×SoDN’×Q idare WDU]× ise en eski zamanlardan beri

konargöçer gelenekler üzerine LQüD ROXQPXüWX Fakat dDùDWD\ +DQO×ù×’na
nispetle $OW×Q Orda daha uzun \DüDG× $\U×FD ER]N×UGDNL tarihî gelenek,
siyasî iklim ve iktisadî-içtimaî \DS× köklü \HUOHüLN medeniyetlerin hüküm
VUGù bölgelere N×\DVOD daha müsait ROGXùXQdan $OW×Q Orda haleflerini
de E×UDNDELOGL Filvaki, Cuci Ulusu XV. \]\×O×Q RUWDODU×QD GRùUX GDù×OPD\D
yüz tutunca Kazan, .×U×P .kV×P Astarhan ve Sibir KDQO×NODU× ile Nogay
Orda’dan ibaret DUG×O devletler türedi. Bunlar da 0RùROODU×Q ikinci NXüDN
halefleri idiler.

$OW×Q Orda bakiyesi olup, Türk-Tatar KDQO×NODU× DG×\OD maruf bu siyasî

WHüHNNOOHU D\Q× mahreçten QHüHW etmelerine ve kökenleri LWLEDU×\OD tek bir
kaynaktan beslenmelerine UDùPHQ NXUXOGXNODU× ve hüküm sürdükleri saha,
sahip ROGXNODU× askerî kudret, siyasî \DSW×U×P güçleri, kültürel GRNXODU× ve
yönetim DQOD\×üODU× EDN×P×QGDQ kâmilen |]GHü GHùLOOHUGL %XQODU×Q idarî ve
hukukî \DS×ODU×QGDNL benzerlikleri \DGV×PDN mümkün görünmese de
mevcudiyetlerini devam ettirdikleri bölgelerdeki mahallî unsurlar ve dahi
temas halinde ROGXNODU× devletler, yönetim DQOD\×üODU×Q×Q tedricen
IDUNO×ODüPDV×QD EDüNDODü×P geçirmelerine ve yeniden üHNLOOHQLS kendilerine
has bir \DS×\D bürünmelerine sebebiyet verdi. 'ROD\×V×\OD bahse konu
KDQO×NODU×Q idare WDU]ODU× ile hukukî \DS×ODU×QGDNL QDQVODU× görmezden
gelerek, tarihî hakikatleri tahfif edip yok saymak suretiyle yeknesak
yorumlar yapmak ilmî bir itiyat GHùLOGLU

Esasen Türk-Tatar KDQO×NODU×Q×Q idarî ve hukukî \DS×ODU× DUDV×QGDNL

benzerlikleri ve IDUNO×O×NODU× bir bütün halinde ortaya koymak bu oDO×üPDQ×Q
telif DPDF×Q× ve hacmini ziyadesiyle DüPDNWDG×U Hâl böyle iken, tespit
edilen ED]× önemli konulara dikkat çekilecek, söz konusu WHüHNNOOHULQ
yönetim DQOD\×üODU×QD LOLüNLQ birkaç örnek sunmakla iktifa edilecek ve
özellikle .×U×P +DQO×ù× incelenecektir.

൞ 116 ൞
 0RùROODU×QúNLQFL.XüDN+DOHIOHUL7UN-7DWDU+DQO×NODU×QGD<|QHWLP$QOD\×ü×

KAZAN .C=0+0

$OW×Q Orda GDù×OPD\D yüz WXWPXüNHQ WHüHNNO eden ilk devlet Kazan
+DQO×ù× (1437-1552) oldu. Bu KDQO×N saman alevine benzeyen ED]× N×VD
dönemler istisna tutulursa, hüküm VUGù devirde neredeyse hiçbir
zaman istikrara NDYXüDPDG× Kazan ve çevresi, 1475 \×O×QGD 2VPDQO×
Devleti’nin yüksek hâkimiyetini WDQ×\DQ .×U×P +DQO×ù× ile $OW×Q Orda
tahakkümünden kurtulmaya EDüOD\×S ikbal devrine giren ve tedricen
JHQLüOH\HQ Moskova .QH]OLùL’nin siyasî ve askerî mücadele VDKDV× idi.

Bütün Türk-Tatar KDQO×NODU×QGD ROGXùX gibi Kazan +DQO×ù× da ananevî

olarak Cengiz Han soyundan gelen bir hanedan mensubu WDUDI×QGDQ idare
ediliyordu. Hanlar, kudret sahibi boy beglerinden olXüDQ ve “karaçi
begler” DG×\OD DQ×ODQ genellikle dört NLüLGHQ PWHüHNNLO bir divan ile fikir
teatisinde bulunurdu. Rus ND\QDNODU× Kazan +DQO×ù× ile .×U×P
+DQO×ù×’ndaki karaçi beglerin D\Q× boylara ûLULQ %DU×Q $UJ×Q .×SoDN)
mensup ROGXNODU×Q× iddia etseler de bu faraziyeyi Kazan +DQO×ù× tarihinin
tüm ]DPDQODU×QD WHüPLO etmek mümkün GHùLOGLU. 2 Esasen .×U×P’dan
Kazan’a gönderilen KDQODU×Q devr-i VDOWDQDW×QGD böyle bir WHüNLODWODQPDQ×Q

2 Karaçi EHJOHU KDNN×QGD EN] 8OL 6FKDPLORJOX ´7ULEDO 3ROLWLFV DQG 6RFLDO 2UJDQL]DWLRQ LQ WKH
Golden Horde”, Doktora Tezi, Columbia Üniversitesi, 1986; Mihail Hudyakov, .D]DQ +DQO×ù×
TarihioHY$\D]úVKDNvKD]úO\DV.DPDORY$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V-
 'RQDOG 2VWURZVNL ´.D]DQ +DQO×ù×·QGD úGDUv <DS×µ oHY g]JU d×QDUO× YH 0XVWDID &DQNDO
Türkler 8. Cilt, $QNDUD <HQL7UNL\H <D\×QODU×V-.×U×P+DQO×ù×’ndaki karaçi begler
KDNN×QGD ELOJL YHUHQ +DOLO úQDOF×N·D J|UH ´gQGH JHOHQ NDELOH RODQ ûLULQOHULQ EDü-karaçusunun
OLGHUOLùLDOW×QGDELUQHYLNDELOHNRQIHGHUDV\RQXROXüWXUDQG|UWNDELOHKDQO×ù×QWHPHODVNHUvJFQ
VDùO×\RU YH GHYOHW VL\DVHWLQH NHQGL RUWDN o×NDUODU×QD J|UH \|Q YHUL\RUODUG× %R]N×U
LPSDUDWRUOXNODU×QGDQ .×U×P DULVWRNUDVLVLQLQ GH ´dLQJL] +DQ <DVDV×µQGDQ PLUDV RODUDN
GHYUDOG×ù× NDUDNWHU RODUDN NXWVDO YH GHùLüPH] RODUDN VD\J× J|UHQ EX WHüNLODW KDQO×ù×Q WHPHOL
NDEXO HGLOL\RUGX 5HPPDO NDUDoX NDELOHOHULQLQ |QFHOLN V×UDV×Q× ûLULQOHU %DU×QODU $UJ×QODU
.×SoDNODU YH 0DQJ×WODU RODUDN YHUPHNWHGLUµ +DOLO úQDOF×N ´+DQ YH .DELOH $ULVWRNUDVLVL , 6DKLE
Giray Döneminde (1532- .×U×P +DQO×ù×µ .×U×P+DQO×ù×7DULKLh]HULQH$UDüW×UPDODU-1700,
úVWDQEXO úü %DQNDV× .OWU <D\×QODU×  V  0DULD úYDQLFV LVH NRQX\OD LOJLOL D\U×QW×O× ELOJL
YHUGLùL PDNDOHVLQGH NHoH ]HULQGH NDOG×U×OPD W|UHQLQLQ LFUDF×V× RODUDN GD NDUDoL EHJOHUH GLNNDW
oHNHU ´&HQJL]OLOHUGHQ ELU KDQ×Q YH G|UW NDELOH UHLVLQLQ RUWDN LGDUHVL KDQO×ù×Q KDOHIOHULQLQ VL\DVL
durumu için karakteristik idL6DùNDQDWWDJHo$OW×Q2UGD\DQL.×U×P.D]DQYH.kV×PKDQO×NODU×
YFXGD JHOPLüWLU 0HüUX KDQ RODUDN WDQ×QPDN LoLQ ELU PHUDVLP JHUHNOL LGL %X PHUDVLPGH G|UW
NDUDoL EHJL &HQJL]v KDQ× EH\D] ELU NHoH KDO× ]HULQGH KDQO×ùD \NVHOWPHOi ve onu resmen
YD]LIHVLQHEDüODWPDO×\G×µ 0DULDúYDQLFV´%R]N×UGDNL%LU.DELOHQLQ .|NHQLYH<NVHOLüLûLULQOHUµ
'RùX$YUXSD 7UN0LUDV×Q×Q 6RQ.DOHVL .×U×P KD] <FHO g]WUN úVWDQEXO dDPO×FD %DV×P <D\×Q
2015, s. 54.

൞ 117 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

vücut EXOPXü ROPDV× kuvvetle muhtemeldir ancak yönetim Moskova

\DQO×V× hanlara, özellikle de .kV×P HanO×ù×’ndan gönderilen Cengiz soylu
asilzâdelere JHoWLùLQGH karaçi begleri WHüNLO eden boylar da GHùLüL\RUGX
Yani Kazan +DQO×ù× tarihi boyunca WDPDP× D\Q× boylar WDUDI×QGan temsil
edilen mütecanis ve daimî bir karaçi begler \DS×ODQPDV×Q×Q mevcut
ROPDG×ù× ve EXQODU×Q kimi zaman tahavvüle XùUDG×ù× DQODü×O×\RU

Kurultay en eski zamanlardan beri Türk-Tatar idare WDU]×Q×Q alâmet-i

IkULNDV× idi. Önemli meselelerin müzakere HGLOGLùL bu WRSODQW×ODU Kazan
+DQO×ù×’nda da \DS×O×\RUGX Söz konusu hakikat sadece Türkçe \D]×ODQ
kaynaklara GHùLO bilakis Rus PHPEDODU×QD dahi DNVHWPLüWLU gUQHùLQ 14
$ùXVWRV 1551 tarihinde Kazan’da toplanan bir kurultay KDNN×QGD Rus
\×OO×NODU× D\U×QW×O× bilgi vermektedir. Zikredilen kurultaya han ve beglerin
\DQ× V×UD mirzalar, RùODQODU üH\KOHU üH\K]kGHOHU imamlar, mollalar,
KDF×ODU ve GHUYLüOHU de NDW×OP×ü ve VD\G×ù×P×] XQYDQODU×Q WDPDP× Rus
OLVDQ×QD tercüme edilmeden bahse konu \×OO×NODUD Türkçe ND\GHGLOPLüWLU. 3
*|UOGù üzere, Kazan +DQO×ù× yönetiminde sadece idarî ve askerî
V×Q×I×Q temsilcileri GHùLO ruhanîler de söz sahibi idiler. 'LùHU Türk-Tatar
KDQO×NODU×QGD kurultaya LüWLUDN edenlerin kimlerden PWHüHNNLO ROGXùX ve
kurultay müntesiplerinin yetki ve salahiyetleri meselesi de HWUDIO× tetkike
muhtaç bir konudur. Bunlardan EDüND Kazan +DQO×ù×’nda “LPLOGDü”
XQYDQ×Q× WDü×\×S KDQ×Q \DN×Q çevresinde bulunarak muhtelif görevleri ifa
eden üst düzey görevlilerin YDUO×ù× da biliniyor. 4

K SIM .C=0+0

Kazan +DQO×ù×’Q×Q müessisi 8OXù Muhammed Han’×Q RùOX KœV×P

WDUDI×QGDQ kurulan .kV×P HanO×ù× (1445-1681) da 0RùRO soylu bir devletti
ve $OW×Q Orda’Q×Q halefleri DUDV×QGD Moskova’ya en \DN×Q KDQO×N olma

3 Serkan Acar, .D]DQ +DQO×ù×-0RVNRYD .QH]OLùL 6L\DVL úOLüNLOHUL -1552), Ankara: Türk Tarih
.XUXPX<D\×QODU×V
4 Serkan Acar, “Türk-Tatar +DQO×NODU×QGD úPLOGDüO×N 6WNDUGHüOLNµ Altay 7RSOXOXNODU×-Aile ve Aile
'HùHUOHULKD]úOKDQûDKLQYGúVWDQEXO7UN'Q\DV×%HOHGL\HOHU%LUOLùL<D\×QODU×V-104.
.D]DQ+DQO×ù×·QGDNLGLùHUPKLPJ|UHYOLOHULoLQEN]$EGXOODK%DWWDO7D\PDV “Kazan Yurdu’nda
%XOXQPXü7DULKL%LU9HVLND6DKLE*LUD\+DQ<DUO×ù×µoHY6HUNDQ$FDU7DULKúQFHOHPHOHUL'HUJLVL,
27/1 (2012), s. 185-235.

൞ 118 ൞
 0RùROODU×QúNLQFL.XüDN+DOHIOHUL7UN-7DWDU+DQO×NODU×QGD<|QHWLP$QOD\×ü×

|]HOOLùLQH sahipti. Esasen 5XVODU× EDVN× DOW×QGD tutmak için kurulan bu

KDQO×N çok N×VD bir süre içerisinde NXUXOXü DPDF×QGDQ VDSW× ve Moskova
.QH]OLùL’nin tahakkümü DOW×QD girmekten NXUWXODPDG× KœV×P +DQO×ù×,
Cengiz soyundan gelen EHü IDUNO× sülale (Kazan, .×U×P Saray, Kazak ve
Sibir) WDUDI×QGDQ idare edildi. Irsî aristokrasiye dayanan taht tevarüs sistemi
burada da mevcuttu. Moskova .QH]OLùL KœV×P +DQO×ù×’Q× kendine tâbi bir
siyasî WHüHNNO DGGHWWLùLQGHQ bu KDQO×ù×Q WDKW×QD oturan NLüLOHUL “hanzâde”
ȤȎȞȓȐȖȥȨ XQYDQ×\OD DQG× Bununla birlikte, daha önce .×U×P Kazan ya
da Astarhan’da cülus edenler için “han” XQYDQ× da NXOODQ×OG×. 5

Karaçi beglerin mensup ROGXNODU× boylar KœV×P +DQO×ù× ile .×U×P

+DQO×ù×’nda birbirinden IDUNO×\G× gUQHùLQ Uraz Muhammed Han (1600-
1610) tahta otururken tertip edilen cülus töreninde bu beglerin isimleri ve
hangi boylara mensup ROGXNODU× dönemin ND\QDNODU×QD \DQV×P×üW×U Buna
göre, zikredilen tarihteki dört karaçi beg; úüED\-0DQJ×W, Celayir, $UJ×Q ve
.×SoDN ER\ODU×QD mensup idiler. 6 *|UOGù üzere, $UJ×Q ve .×SoDN
ER\ODU× her iki KDQO×NWD da karaçi beg o×NDUPD\D muvaffak ROPXüWX
$QODü×OG×ù× NDGDU×\OD Türk-Tatar KDQO×NODU×Q×Q WDPDP×QGD boylar
DUDV×QGDNL meratip silsilesi zamana, mekâna, güç dengelerine ve LNWLGDU×
elinde bulunduran KDQ×Q PHüUHELQH göre GHùLüLNOLN arz ediyordu.

KœV×P +DQO×ù×’nda hanedan üyesi oRFXNODU× \HWLüWLULS RQODU×Q HùLWLPL\OH

ilgilenen NLüL\e “DWDO×N” DG× verilirdi. Pek çok Türk-Tatar devletinde tesadüf
HWWLùLPL] bu görevlinin ismini Ruslar kendi dillerine “G\DGND ȒȭȒȪȘȎ”
üHNOLQGH tercüme ettiler. úPLOGDüODU mirzalar, RùODQODU ve ruhanîlerin EDü×
olan seyyidler de KDQO×N yönetiminde söz sahibiydi. Kazan ve Astarhan
KDQO×NODU×Q×Q LüJDOLQGHQ sonra KœV×P +DQO×ù×’Q×Q üzerindeki Rus nüfuzu
daha da DUWW× Filhakika bu tarihten sonra KDQODU×Q YDUO×ù× ve otoritesi
tamamen sembolik bir mahiyet ND]DQG×

5 Serkan Acar, .DV×P+DQO×ù×-1681)úVWDQEXO,4.OWU6DQDW<D\×QF×O×NV-193.

6 Vladimir Vladimiroviç Velyaminov-Zernov, ú]VOHGRYDQLH R .DV×PRYVNLK 7VDU\DK L 7VDUHYLoDK ,,, St.
Petersburg, 1864, s. 403.

൞ 119 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

ASTARHAN .C=0+0

1552 \×O×QGD Kazan +DQO×ù×’Q×Q Ruslar WDUDI×QGDQ LüJDO edilmesi sadece

.kV×P HanO×ù× Astarhan +DQO×ù× (1502-1556) ve Kafkasya bölgesinin GHùLO
Türkistan’×Q da PXNDGGHUDW×Q× tayin etti. $OW×Q Orda’Q×Q SD\LWDKW× Saray
üHKUL ile havalisine hâkim olan Astarhan +DQO×ù×’Q×Q jeopolitik konumu son
derece mühimdi. Han, karaçi begler, ruhanîler, seyyidler ve GLùHUOHUL
KDQO×ù×Q idarî s×Q×I×Q× WHüNLO ediyordu. Bundan EDüND .×U×P +DQO×ù× idarî
\DS×V×QGD zuhur edip veliaht DQODP×QD gelen “kalgay” XQYDQ×Q×Q da
Astarhan’da NXOODQ×OG×ù×QD üDKLW oluyoruz. Karaçi beglerin en etkilisi .×U×P
HaQO×ù× ile Nogaylar DUDV×QGD da nüfuz sahibi olan Kongrat boyuna
mensuptu. Buradaki karaçi begler WHüNLODWODQPDV× GLùHU KDQO×NODUGDQ
IDUNO×\G× Söz konusu PDNDP× LüJDO edenler Kongrat, 0DQJ×W, $Oo×Q ve
.×\DW ER\ODU×Q×Q begleri idiler. ûLULQ %DU×Q $UJ×Q ve .×SoDN ER\ODU×Q×Q
Astarhan’daki durumu KDNN×QGD malûmat sahibi GHùLOL] 8OXù karaçi EDü
karaçi) ise .RQJUDWODU×Q begi idi. Bütün Türk-Tatar KDQO×NODU×QGD ROGXùX
gibi Astarhan’da da Sünnî-Hanefî I×NK× hâkimdi ancak úUDQ’a \DN×QO×ù×
sebebiyle üHKLUGH ûLvOHUH ait camiler de mevcuttu. 7

]44Y .C=0+0

$OW×Q Orda’Q×Q merkeze en uzak halefi olan Sibir +DQO×ù× (1464-1598)

mütecanis bir hanedan WDUDI×QGDQ idare edilmedi. +DQO×N tarihi boyunca
hâkimiyet kâh 7D\EXùDO×ODUD kâh ûLEDQvOHUH geçti. Bu düalist \DS×\D
UDùPHQ yönetim WDU]×Q×Q temel GD\DQDù× Cengizî anane oldu. Dâhilî \DS×V×
en az DUDüW×U×ODQ Türk-Tatar devleti Sibir +DQO×ù×’G×U fakat boy beglerinden
PWHüHNNLO bir GDQ×üPD meclisinin ve karaçi beglerin 8 burada da mevcut
ROGXùX bilinmektedir. Yine ûLEDQvOHULQ tesiriyle üHU’i uygulamalara da
tesadüf ediliyordu. +DQO×ù×Q ahalisi .×SoDN, $UJ×Q Karluk, .DQJO× ve
Nayman gibi Türk ve Türkçe NRQXüDQ boylardan ibaretti. $\U×FD Ural ötesi

7 úO\D =DLWVHY ´$VWDUKDQ +DQO×ù×”, Türkler 8. Cilt. çev., Zharmukhamed Zardukhan, Ankara: Yeni
TürkL\H<D\×QODU×V-464.
8 =$7×oLQVNLK´.9RSURVXRE$GPLQLVWUDWLYQR-Politiçeskom i Territorialnom Ustroystve Sibirskih
Tatar v XVI-XVIII vv”, 6UHGQHYHNRY×H7\XUVNR-7DWDUVNLH*RVXGDUVWYD6ERUQLN6WDWH\9×S haz., R. S.
HakimRYYHú.=DJLGXOOLQ.D]DQúQVWLWXWúVWRULLLPû0DUFDQL$157V

൞ 120 ൞
 0RùROODU×QúNLQFL.XüDN+DOHIOHUL7UN-7DWDU+DQO×NODU×QGD<|QHWLP$QOD\×ü×

%DüNXUWODU× ile gayr-× medenî Hanti ve Mansi WRSOXOXNODU×Q×Q YDUO×ù× da

malûmdur.9

KIRIM .C=0+0

.×U×P +DQO×ù× (1441-1783) FRùUDIv konumu, siyasî kudreti ve XVIII. \]\×O×Q

sonuna kadar YDUO×ù×Q× sürdürmesi hasebiyle Türk-Tatar KDQO×NODU× içerisindeki
en mühim mevkie sahipti. <XNDU×GD da ifade HGLOGLùL gibi, NXUXOXüXQGDQ N×VD
bir süre sonra, 1475 \×O×QGD 2VPDQO× Devleti’nin yüksek hâkimiyetini WDQ×PDV×
ve buna EDùO× olarak JHOLüHQ \RùXQ diplomatik münasebetler KDQO×ù×Q
NXUXPODU×\OD birlikte idarî ve hukukî \DS×V×Q× da etkiledi.

$OW×Q Orda yönetiminde mühim roller üstlenen ER\ODU×Q WDPDP× Türk-Tatar

KDQO×NODU×QGD da YDUO×NODU×Q× sürdürdü. Üç buçuk DV×UO×N tarihi boyunca K×U×P
+DQO×ù×’Q×Q IDUNO× devirlerinde karaçi begleri WHüNLO eden ER\ODU×Q
KL\HUDUüLVLQGH ED]× GHùLüLNOLNOHU ROPDV×QD UDùPHQ ûLULQ boyu kendi mevkiini
her daim korudu. Cengiz <DVDV× ile $OW×Q Orda geleneklerinin muWDDVV×S
müdafileri olan karaçi begler isyan ettiklerinde mensup ROGXNODU× boylar da âsi
olurdu. .×U×P askerî güçlerinin büyük N×VP× bu beglerin emri DOW×QGD
EXOXQGXùXQGDQ KDQO×N feodal hususiyetlerini koruyordu. Bu durum D\Q×
zamanda KDQODU×Q otoritesi için ciddi bir tehditti. 10

.×U×P +DQO×ù×’Q×Q yönetim DQOD\×ü× KDNN×QGD bilgi veren tarihî kaynaklarla

ilgili olarak belirli bir oHüLWOLOLNWHQ bahsetmek mümkün olsa da özellikle
Seyyid Mehmed 5×]D WDUDI×QGDQ XVIII. \]\×OGD \D]×ODQ “Es-Sebü’s-Seyyâr
fî Ahbâr-× Mülûki’t Tatar” isimli fevkalâde mühim eser devletin LüOH\LüLQH
dair önemli bilgiler VXQPDNWDG×U Bilhassa Cengiz <DVDV×’na \DS×ODQ DW×IODU
.×U×P +DQO×ù×’Q×Q idarî ve hukukî \DS×V×Q×Q D\G×QODW×OPDV× EkE×QGD ilgi
çekicidir. Söz konusu eserin üç yerinde “Yasa-\× Cengiz” yedi yerinde ise
“Töre-i Cengiz” ibarelerine tesadüf edilmektedir.

9 Serkan Acar, “Sibir +DQO×ù× (1464-1598)”, 'RùX$YUXSD Türk Tarihi, haz., Osman Karatay ve Serkan
$FDUúVWDQEXO: Kronik Kitap, 2020, s. 728.
10 +DOLOúQDOF×N´.×U×Pµ0(%úVODP Ansiklopedisi 6. CiltúVWDQEXO0(%<D\×QODU× s. 754.

൞ 121 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

gUQHùLQ &DQ×EHN Giray (1628-1635) döneminde Kefe beglerbegi ile NDG×

efendinin katledilmesi hadisesi zikredilen esere üX üHNLOGH \DQV×P×üW×U
“.kG×-\× belde-i Kefe )k]×O Hâmid Efendi ve tenfîz-i evâmir-i SkGLükKv
ND\G× ile ‘alem-NHüvGH-i sikkîn-i cidd ü cehd iden %×oDNo× úEUkKvP 3DüD’\×
esnâ-\× ceng ü sitîzde resîde-i yasâ-\× Cengiz idüp…”. 11 Bu ifadelerden de
DQODü×OG×ù× üzere; isimleri geçen beglerbegi ile NDG× VDYDü V×UDV×QGD
NDWOHGLOPLü ve JHUoHNOHüWLULOHQ LQID]ODU×Q hukukî GD\DQDù× Cengiz <DVDV×
ile Do×NODQP×üW×U

Seyyid Mehmed 5×]D I. %DKDG×U Giray (1637-1641) devri KDNN×QGD bilgi

verirken; “Kalgay Sultân dahi ma’iyyetinde olan bed-UHYvükQD yasa-\×
Cengiz’i icrâ ve resm-i mürde-i Timur’× ihyâ eyledi” 12 demek suretiyle .×U×P
+DQO×ù×’nda ER]N×U geleneklerinin tatbik HGLOGLùLQH ve Timur’un tedavülden
kalkan geleneklerinin yeniden FDQODQG×U×OG×ù×QD vurgu \DSP×üW×U Metinde
ER]N×U geleneklerinin tahfif edilip NoPVHQGLùL belirgindir.

Bahse konu eserde Cengiz <DVDV× ile ilgili son ND\×W ise II. Mengli Giray
(1724-1730) dönemiyle ilgilidir: “Cantemir ve sâ’irleri PVWHü’ir olup tîg-i
ser-tîz-i yasa-\× Cengiz’den tahlîs-i cân içün ser-nihâde-i vâdî-i girîz
ROG×ODU”. 13 Bu ND\×WWD ise Mansur boyundan Can Timur ile DGDPODU×Q×Q
FDQODU×Q× kurtarmak için Cengiz <DVDV×’Q×Q keskin N×O×F×QGDQ NDoW×NODU×
DQODW×OPDNWDG×U

“Es-Sebü’s-Seyyâr fî Ahbâr-× Mülûki’t Tatar”da bunlara ek olarak ve daha

\RùXQ bir üHNLOGH “Töre-i Cengiz” tabiri de NXOODQ×OP×üW×U Mesela, II.
Mehmed Giray (1577-1584) döneminde ikinci veliaht DQODP×QD gelen
“nureddinlik” PDNDP×Q×Q LKGDV×QGDQ bahsedilirken bu PDNDP×Q
PHQüHLQLQ Cengiz töresinde EXOXQGXùXQD dikkat oHNLOPLüWLU “Be-hükm-i
Töre-i Cengiz… rütbe-i PDQV×E-× PH]E€U× ihrâz idenler nûreddîn dimekle
mümtâz ROG×ODU”. 14

11 6H\\LG 0HKPHG 5×]k Es-Sebü's-Seyyâr Fi Ahbâr-× 0O€NL

W-Tatar úQFHOHPH-Tenkitli Metin), haz.
<DYX]6|\OHPH]$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×YEV
12 6H\\LG0HKPHG5×]kEs-Sebü's-Seyyâr Fi Ahbâr-×0O€NL
W-Tatar, v. 74a, s. 195.
13 6H\\LG0HKPHG5×]kEs-Sebü's-Seyyâr Fi Ahbâr-×Mülûki't-Tatar, v. 171a, s. 422.
14 6H\\LG0HKPHG5×]kEs-Sebü's-Seyyâr Fi Ahbâr-×0O€NL
W-Tatar, v. 53a, s. 134.

൞ 122 ൞
 0RùROODU×QúNLQFL.XüDN+DOHIOHUL7UN-7DWDU+DQO×NODU×QGD<|QHWLP$QOD\×ü×

Seyyid Mehmed 5×]D EDüND bir yerde .×U×P +DQO×ù×’ndaki taht tevarüs
JHOHQHùL ile ekberiyet-HUüHGL\HW ve rehin usulünden bahsederken yine
Cengizî ananeye vurgu \DSP×üW×U “Be-resm-i töre-i Cengizî bir dakika
mukaddem kadem-âverde-i vücûd olanlar takaddüm iderler iken kânûn-×
mu’teber-i Osmânî üzre bi’l-fi’l rehîn bulunanlar sadr-QLüvQ olmak iktizâ
idüp…”. 15 Cengiz töresine nispetle 2VPDQO× NDQXQODU×Q× daha muteber
gören müellif, büyük HYODG×Q veliaht kabul edilmesi hususunun .×U×P
+DQO×ù×’nda titizlikle X\JXODQG×ù×Q× Do×NoD EHOLUWPLüWLU

Bir EDüND örnek ise, XV. \]\×O×Q ikinci \DU×V×QGDQ itibaren tedricen .×U×P
+DQO×ù×’nda \HUOHüPH\e EDüOD\DQ üHU’i hukukun yerine törenin LK\DV×QD
yönelik WHüHEEVOHUGH bulunan ve bu yönüyle radikal bir reformist olarak
DOJ×ODQDQ Murad Giray (1678-1683) dönemine aittir. 16 Zikredilen .×U×P KDQ×
rekabet halinde ROGXùX PHüKXU selefi Selim Giray’× kadim ER]N×U
geleneklerini ve Cengiz töresini tamamen terk edip üHULDWD Dü×U× EDùO×O×ù×
yüzünden üLGGHWOH tenkit HWPLü ve Seyyid Mehmed 5×]D bu tarihî hakikati
eserinde üX sözlerle dile JHWLUPLüWLU “Veliyyü’n-ni’am-× ‘âlem olan mülûk-i
Osmâniyân ebbeda’llâhu devletehû ilâ-âhiri’d-devrân evâmirine ziyâde
LQN×\kG ve töre-i Cengiziyyeyi bi’l-külliyye ibtâl ve her KXV€VXQ× üHU’e
tatbîk itmekle nizâm-× .×U×P’a halel virdi”.17

V. D. Smirnov’a göre; Murad Giray’×n idarî ve hukukî LüOHUGH úVODP

üHULDW×Q×Q tesirini V×Q×UODQG×U×S töreyi ihya etmeye oDO×üPDV× KD]]HWPHGLùL
selefiyle KHVDSODüPD arzusundan ND\QDNODQP×\RUGX. 18 Buna NDUü×O×N R.
Yu. Poçekayev’in J|UüOHUL V. D. Smirnov’un tezlerinden IDUNO×G×U
“Murad Giray, çok makul ve DN×OO×FD bir WDY×U sergileyerek, eski
geleneklere EDùO× seleflerinin yetersizliklerini ortaya koydu ve bundan
GROD\× adlî reform WHüHEEVQH JLULüHUHN töreyi ihya etme yolunu tuttu”. 19
Murad Giray’×Q böyle bir LüH hangi amaçla giULüPLü ROGXùX meselesi D\U×
bir WDUW×üPD konusu olsa da LüDUHW edilen devirde Cengiz töresinin .×U×P

15 6H\\LG0HKPHG5×]kEs-Sebü's-Seyyâr Fi Ahbâr-×0O€NL
W-Tatar, v. 67a, s. 176.
16 R. Yu. PoçekD\HY´.×U×P+DQ×0XUDG*LUD\·×Q$GOv5HIRUPXµoHY6HUNDQ$FDUBelleten, 75/273
(2011), s. 571.
17 6H\\LG0HKPHG5×]kEs-Sebü's-Seyyâr Fi Ahbâr-×0O€NL
W-Tatar”, v. 95a, s. 249.
18 V. D. Smirnov, 2VPDQO× '|QHPL.×U×P+DQO×ù×oHY$KVHQ%DWXUúVWDQEXO: Selenge <D\×QODU×
s. 371.
19 3RoHND\HY´.×U×P+DQ×0XUDG*LUD\·×Q$GOv5HIRUPXµV

൞ 123 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

+DQO×ù×’nda hâlâ FDQO× ve mütedavil ROGXùX kesindir. Nitekim gerek

hanedan PHQVXSODU×Q×Q taht ve hâkimiyet mücadelelerinde, gerekse
hanlar ile boy begleri DUDV×QGDNL gerilimlerde üHU ve töreye \DS×ODQ DW×IODU
ile bu iki kavram HWUDI×QGD üHNLOOHQHQ hiziplerin mevcudiyeti söz konusu
LGGLDP×]× kesin bir dille desteklemektedir.

Murad Giray, .×U×P’da cülus ettikten sonra üHU’i hukukun LFUDF×V× olan
NDG×DVNHUOLN PDNDP×Q× ilga etti ve “7|UHEDü×” XQYDQ×Q× WDü×\DQ bir kimseyi
onun yerine DWDG× Bu durum .×U×P +DQO×ù×’nda 2VPDQO× nüfuzunun
JHYüHGLùLQH delalet eden D\U×O×No× bir sapma olarak GHùHUOHQGLULOGL ya da
böyle bir DOJ× \DUDW×OG× Seyyid Mehmed 5×]D “töre-i Cengiz, töre-i
Cengizîye, kaide-i kadime-i Tatar, resm-i kadim-i Tatar, merasim-i mülûk-i
VkE×ND-i Cengizîye ve resm-i kadim-i Cengiz”20 gibi isimlerle DQG×ù× kadim
töre hukukunun Murad Giray WDUDI×QGDQ ihya WHüHEEVQ Do×NoD
N×QDP×üW×U Fakat DVO×QD EDN×O×UVD 2VPDQO× Devleti’nin töreye \DNODü×P×
olumsuz GHùLOGL Nitekim 2VPDQO× müelliflerinden Hezarfen Hüseyin
Efendi, .×U×P +DQO×ù×’Q×Q devlet WHüNLODW× ile hukukî \DS×V×QD LOLüNLQ üXQODU×
ND\GHWPLüWLU “Mâbeynlerinde olan ahkâm cümle kanûnudur ki, kendü
OLVDQODU×QGD töre ta’bir ederler. Cümlesinin mezhebleri ‘Mezheb-i Hanefîye
üzereyüz’ deyü iddia ederler”. 21 R. Yu. Poçekayev bu ND\×WODUGan hareketle
ü|\OH bir sonuca XODüP×üW×U “*|UOGù üzere, töre hukuku ile üHULDW
birlikte DQ×OPDNWD ve katiyen birbirinin NDUü×W× olarak NXOODQ×OPDPDNWDG×U
$QODü×OG×ù× NDGDU×\OD Murad Giray’×Q reformu resmî 2VPDQO× LNWLGDU×Q×
GHùLO sadece Müslüman ruhanilerin en radikal güruhuna mensup ED]×
kimseleri tedirgin HWPLüWL”. 22 Rus tarihçinin bu o×NDU×P× bizce de yerindedir.
Her ne kadar 2VPDQO× Türkçesi ile \D]×ODQ eserlere GRùUXGDQ nüfuz
HGHPHPLü olsa da V. D. Smirnov ve daha EDüND âlimlerin DUDüW×UPDODU×QGDQ
istifade ederek GRùUX bir \DUJ×GD EXOXQPXüWXU

20 Smirnov, 2VPDQO× '|QHPL.×U×P+DQO×ù×, s. 202.

21 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i OsmânKD]6HYLPúOJUHO$QNDUD7UN
7DULK .XUXPX <D\×QODU×  V  (VHUL \D\×QD KD]×UOD\DQ PHOOLI EXUDGDNL ´W|UHµ NHOLPHVLni
\DQO×üRODUDN´WXUHOPDµüHNOLQGHRNXPXüWXU<D]PDQ×QRULMLQDOLQHXODüDPDG×ù×P×]LoLQV|]NRQXVX
NHOLPHQLQ HVNL KDUIOHUOH \D]×O×ü ELoLPLQL EXUDGD J|VWHUHPHGLN )DNDW V|]FùQ W|UH ROGXùX
6PLUQRY·XQHVHULQGHQGHDQODü×OPDNWDG×U
22 3RoHND\HY´.×U×P+DQ× Murad Giray·×Q$GOv5HIRUPXµV-575.

൞ 124 ൞
 0RùROODU×QúNLQFL.XüDN+DOHIOHUL7UN-7DWDU+DQO×NODU×QGD<|QHWLP$QOD\×ü×

.×U×P kökenli olup ROPDG×ù× hâlâ WDUW×ü×ODQ 2VPDQO× müellifi Seyyid

Mehmed 5×]D üHU‘i hukuku terk edip Cengiz töresine \|QHOGLùL için Murat
Giray’× ve 7|UHEDü× XQYDQ× WDü×\Dn hukukun LFUDF×V×Q× üLGGHWOH N×QDG× hatta
ifrata NDo×S hakaretâmiz sözler sarf ederek bu sonuncunun kâfir ROGXùXQX
(günde bin kerre kâfir ROG×ù× PHüK€UGXU ileri sürdü. .×U×P’daki
JHOLüPHOHUGHQ UDKDWV×] olan 2VPDQO× XOHPDV× Murad Giray’× ikaz etmesi
için II. Viyana .XüDWPDV× V×UDV×QGD ordu YDL]OLùL yapan Vanî Mehmed
Efendi’yi hana gönderdi. Seyyid Mehmed 5×]D WDUDI×QGDQ “mezhebi NDU×ü×N
bir adam” (bir üDKV-× PDùü€ü’l-mezheb) olarak nitelenen 7|UHEDü×’Q×Q
küfre GüWù doOD\×V×\OD bu “kötü DGDP×Q LPDQ×Q×Q ve QLNkK×Q×Q
yenilenmesi JHUHNWLùL” üDKV-× kabîhin imân u QLNkK× tecdîd ROXQPDùD
PXKWkFG×U yönünde fetva veren Vanî Mehmed Efendi DQODü×OG×ù× NDGDU×\OD
KDQ×Q nezdinde etkili ROPD\× EDüDUG×. 23

%LOLQGLùL üzere, töre eski Türklere ait bir NDYUDPG× ve bu NDYUDP× sadece
0RùROODU ve 0RùRO soylu siyasî WHüHNNOOHU GHùLO 2VPDQO× Devleti de
tevarüs HWPLüWL Halil úQDOF×N’×Q deyimiyle; “+NPGDUO×N otorite ve
gücünün, töre veya \DVDQ×Q LODQ×\OD ROXüWXùXQD LQDQ×OP×üW׫ 6XOWDQ×Q örfü
yahut dünyevî otoritesi, yerel âdetleri devlet hukukuna çeviren anahtar
etmendi”. 24 Filhakika 2VPDQO× Devleti’nin erken VDIKDODU×QGD töre
hukukunun son derece FDQO× ROGXùX hatta telif edilen eserlerde Cengiz
Han’a DW×IOar \DS×OG×ù× malûmdur. gUQHùLQ Fatih Sultan Mehmed dönemi
tarihçilerinden Tursun Beg’in konuyla ilgili YHUGLùL bilgiler fevkalâde
ilginçtir: “Ve HùHU ü|\OH ki bu tedbir ber vefk-× vücûb ve ka’ide-i hikmet
olursa… ana ehl-i hikmet siyâset-i ilâhî dirler ve Yk]×’×QD nâmûs dirler. Ve
ehl-i üHU’ ana üHUv’at dirler ve Yk]×’×QD ükUL’ ×WOkN iderler ki, peygamberdür.
Ve illâ, ya’ni bu tedbir ol mertebede olmazsa belki mücerred tavr-× akl üzre
nizâm-× âlem-i zâhir içün, meselâ tavr-× Cengiz Han gibi olursa, sebebine
izâfet iderler, siyâset-i sultanî ve \DVDù-× SkGvükKv dirler ki, örfümüzce ana
örf dirler”. 25 Tursun Beg’in fikirleri esasen Farabî ve 1DV×UHGGLQ Tûsî’den

23 6H\\LG0HKPHG5×]kEs-Sebü's-Seyyâr Fi Ahbâr-×0O€NL
W-Tatar, v. 95a-b, s. 249-250.
24 +DOLOúQDOF×N2VPDQO× 7DULKLQGHúVOkPL\HWYH'HYOHWúVWDQEXOúü%DQNDV×.OWU<D\×QODU×V
25 Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-FethKD]0HUWRO7XOXPúVWDQEXOúVWDQEXO)HWLK&HPL\HWLV

൞ 125 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

LNWLEDVW×U. 26 Bununla birlikte, üHULDW×Q temel GD\DQDù×Q× hikmet, örfî

hukukun istinatJkK×Q× ise DN×O (tavr-× akl) olarak görmesi ve misalen Cengizî
JHOHQHùH (tavr-× Cengiz Han) vurgu \DSPDV× mühimdir. Bu ND\×WWDQ da
DQODü×OG×ù× üzere, Cengiz töresine ait uygulamalar 2VPDQO× Devleti’nin ilk
devirleri KDNN×QGD bilgi veren eserlere sirayet HWPLüWLU

<XNDU×GDki örneklerde Do×NoD LüDUHW HGLOGLùL gibi, Seyyid Mehmed 5×]D’Q×Q

“Es-Sebü’s-Seyyâr fî Ahbâr-× Mülûki’t Tatar” nam eserinde “töre” ile
“yasa” sözcüklerini D\×UW etmesi besbelli ki, bir tesadüfün sonucu GHùLOGLU
Zikredilen kelimeler ilk EDN×üta birbirinin müteradifi gibi görünseler de bu
tefrik büyük ihtimalle üXXUOX \DS×OP×üW×U Çünkü töre mefhumu
2VPDQO×ODUGDNL örfî hukuka daha \DN×QNHQ yasa kelimesi ise GRùUXGDQ
Cengiz Han’× ve 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nu oDùU×üW×UDQ bir kavraPG×U Filvaki
.×U×P KDQ× Murad Giray üzerinden bu konuyu mercek DOW×QD alan R. Yu.
Poçekayev’in XODüW×ù× sonuçlar da LGGLDP×]× desteklemektedir. Ona göre;
“Murad Giray’×Q töreye yönelmesinin nedeni, faaliyetlerinin ‘D\U×O×No×’ hava
yaraWPDPDV×Q× istemesi idi. (ùHU han gerçekten de EDù×PV×]O×N elde etmeyi
WDVDUO×\RU ROVD\G× töre hukukuna GHùLO Cengiz <DVDV×’na GD\DQ×UG× Çünkü
Cengiz <DVDV×’Q×Q X\JXODQPDV× EDù×PV×]O×ù×Q LOkQ× hatta imparatorluk
tutkusu DQODP×QD gelirdi. Nitekim yasa, $OW×Q Orda ile Buhara’daki
ûLEDQvOHU ve &DQRùXOODU× gibi Cengiz Han soyuna mensup olup ve
imparatorluk LGGLDV× güden devletlerde büyük bir LüOHYVHOOLNOH yürürlükte
ROPXüWXU Bu devletlerden türeyen ve EDüND devletlerin YDVVDOO×ù×Q× kabul
eden Kazan, .×U×P Astarhan ve Sibir KDQO×NODU×QGD ise yasa
X\JXODQP×\RUGX”. 27

Filhakika Babür ûDK dahi Cengiz töresinden EDKVHWPLü ve bunu “Yasa-\×

Cengiz”den D\×UP×üW×U “Önceleri bizim EDEDODU×P×] ve DùDODU×P×] Cengiz
töresine çok riayet ederlerdi. Mecliste, divanda, ziyafet ve yemekte,
oturmak ve kalkmakta bu töreye NDUü× hareket etmezlerdi. Cengiz Han’×Q
töresi muhakkak ona uygun bir üHNLOGH hareket edilmesi gereken kesin bir

26 +DOLO úQDOF×N ´gUIL-6XOWDQL +XNXN YH )DWLK·LQ .DQXQODU×µ Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 13/2
(1958), s. 126.
27 3RoHND\HY ´.×U×P +DQ× 0XUDG *LUD\·×Q $GOv 5HIRUPXµ V  5 <X 3RoHND\HY Pravo Zolotoy
2UG×, Kazan: Akademii Nauk Respubliki Tatarstan, 2009, s. 213-214.

൞ 126 ൞
 0RùROODU×QúNLQFL.XüDN+DOHIOHUL7UN-7DWDU+DQO×NODU×QGD<|QHWLP$QOD\×ü×

kanun GHùLOGLU”. 28 *|UOGù üzere, XVI. \]\×OD JHOLQGLùLQGH töre ve yasa

NDYUDPODU× sadece eski $OW×Q Orda VDKDV× ile 2VPDQO× Devleti’nde GHùLO
0RùRO egePHQOLùLQLQ XODüW×ù× tüm bölgelerde YDUO×ù×Q× VUGUPüWU ve
Hindistan bundan müstesna GHùLOGLU Ancak mahallî XQVXUODU×Q tesiriyle
ELUWDN×P bölgesel IDUNO×O×NODU×Q J|UOGù de XQXWXOPDPDO×G×U Nitekim
Halil úQDOF×N’×Q yerinde tespitiyle: “Hindistan’da kurulan Müslüman Türk
devletleriyle 2VPDQO× úPSDUDWRUOXùX DUDV×QGD bir paralellik YDUG×U Her
ikisinin de Orta Asya Türk devletlerine o×NDQ D\Q× köklere sahip ROGXNODU×
KDW×UODQ×UVD bu paralellik oldukça tabiidir”. 29 Bu cihetten EDN×QFD Babür
ûDK’×Q töreyle ilgili ifadeleri daha DQODPO× bir hâl DOPDNWDG×U

SONUÇ

$OW×Q Orda’da EDü gösteren siyasî LVWLNUDUV×]O×N ve bunu müteakiben

devletin o|Nü ED]× halef devletlerin NXUXOPDV×\OD VRQXoODQG× $\Q×
kaynaktan beslenip pek çok ortak ögeyi EDU×QG×UPDODU×QD UDùPHQ EXQODU×Q
her birinin yönetim DQOD\×ü× ile hukukî \DS×ODU×QGD IDUNO×O×NODU mevcuttu.
$OW×Q Orda hukuku ED]× alanlarda üHULDW ilkelerine G|QüW Buna UDùPHQ
KDQODU×Q ve boy beglerinin WDPDP× úVODP hukukuna teveccüh göstermediler
ve devleti WHüNLO eden ED]× boylar ER]N×UD çekildiler.

$OW×Q Orda ve haleflerinin yönetim ve hukuk sistemleri son derece

NDUPDü×NW×U 'ROD\×V×\OD bir o×US×GD DQODü×O×S NDYUDQPDV× güçtür. Zira bir
JHoLü döneminde WHüHNNO etmeleri hasebiyle kendine özgü bir \DS×ODU×
YDUG×U Bundan GROD\× 0RùROODU×Q ikinci NXüDN halefleri olan Türk-Tatar
KDQO×NODU×Q×Q idarî ve hukukî tarihlerinin D\G×QODW×OPDV× EDE×QGD müstakil
oDO×üPDODU \DS×OPDV× bir zarurettir. Konuyla ilgili NDUDQO×N QRNWDODU×Q

28 Gazi Zahîreddin Muhammed Babur, Baburnâme (Vekayi)oHY 5HüLW5DKPHWL$UDW |]< +LNPHW

%D\XU úVWDQEXO .DEDOF× <D\×QODU×  Y E V  0HWQLQ RULMLQDOL LVH ü|\OHGLU ´%XUXQODU
bizning ata-DTD &LQJJL] W|UlVLQL ùDUūE UL·œ\DW T×OXUODU HGL 0DMOLVGD YD GūYœQGD toy va ašda
ROWXUPDTGD [LOœI-L W|Ul Lå T×OPDVODU HGL &LQJJL] ;DQQ×QJ W|UlVL QDᒲᒲ-L Tœᒷ-i’ emästür kim albatta
NLüL DQ×QJ ELOl DPDO T×OùD\µ %N] =DKLUXGGLQ 0XKDPPDG %DEXU 0LU]D Baburnama, çev., W. M.
Thackston. Cambridge: Harvard University, 1993, s. 391.
29 úQDOF×N 2VPDQO× 7DULKLQGH úVOkPL\HW YH 'HYOHW V  $\U×FD 7LPXUOXODUGD KDVVDWHQ 8OXù %H\
]DPDQ×QGD \DVD YH üHULDW KDNN×QGD EN] úVHQELNH 7RJDQ ´8OXù %H\ =DPDQ×QGD <DVD ûHU·LDW
7DUW×üPDODU×µTarih Çevresi, 10 (1994), s. 9-16; HalLOúQDOF×NHas-EDùoHGH¶$\üX7DUDE–1HGvPOHUûkvUOHU
MutrîblerúVWDQEXOúü%DQNDV×.OWU<D\×QODU×V-178.

൞ 127 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

D\G×QODW×OPDV× için muhtelif dillerdeki ND\QDNODU×Q sistematik bir biçimde

WDUDQPDV× ve KDQO×NODU×Q idarî-hukukî karakterlerinin ortaya o×NDU×OPDV×
gerekir. Bunu yaparken siyasî, dinî, FRùUDIv ve kültürel âmiller nazar-×
dikkate DO×QPDO×G×U

.×U×P +DQO×ù×’na gelince, Cengiz töresi ile üHULDW burada her daim mücadele
halinde oldu. Erk ve otoriteyi ellerinde bulunduran IDUNO× güç merkezleri,
özellikle hanlar ve boy begleri, siyasî iklime EDùO× olarak bu NDYUDPODU×
politik bir D\J×W olarak NXOODQG×ODU .×U×P +DQO×ù×’nda töre hukukuna
müracaat edilmesi esasen 2VPDQO× VXOWDQODU×Q× UDKDWV×] HWPHPLüWLU En
D]×QGDQ teorik olarak durum böyleydi. Köklere G|QüWHQ UDKDWV×]O×N duyan
DV×O zümre ise PXWDDVV×S ve tavizsiz ulema V×Q×I×\G×

൞ 128 ൞
 0RùROODU×QúNLQFL.XüDN+DOHIOHUL7UN-7DWDU+DQO×NODU×QGD<|QHWLP$QOD\×ü×

KAYNAKÇA / REFERENCES

Acar, Serkan. .DV×P +DQO×ù× (1445-1681). úVWDQEXO: IQ Kültür Sanat <D\×QF×O×N 2008.
Acar, Serkan. Kazan +DQO×ù×-Moskova .QH]OLùL Siyasi úOLüNLOHUL (1437-1552). Ankara:
Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2013.
Acar, Serkan. “Cengiz Han’dan Sonra 0RùROODU Dört Ulusun Tarihi”. Ortak Türk
Tarihi 3. Cilt. haz., B. A. *|NGDù S. Gömeç ve O. Karatay. Ankara: Yeni
Türkiye <D\×QODU× 2019: 313-344.
Acar, Serkan. “Türk-Tatar +DQO×NODU×QGD úPLOGDüO×N 6WNDUGHüOLN” Altay
7RSOXOXNODU×-Aile ve Aile 'HùHUOHUL haz., úOKDQ ûDKLQ vd. úVWDQEXO: Türk
'Q\DV×
Belediyeler BirOLùL <D\×QODU× 2019: 91-104.
Acar, Serkan. “Sibir +DQO×ù× (1464-1598)”. 'RùX Avrupa Türk Tarihi. haz., Osman
Karatay ve Serkan Acar. úVWDQEXO: Kronik Kitap, 2020: 715-730.
Gazi Zahîreddin Muhammed Babur. Baburnâme (Vekayi). çev., 5HüLW Rahmeti Arat.
öz., Y. Hikmet Bayur. úVWDQEXO: .DEDOF× <D\×QODU× 2006.
Hezarfen Hüseyin Efendi. Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân. haz., Sevim
úOJUHO Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 1998.
Hudyakov, Mihail. Kazan +DQO×ù× Tarihi. çev., Ayaz úVKDNv haz., úO\DV Kamalov,
Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2009.
Ivanics, Maria. “%R]N×UGDNL Bir Kabilenin Kökeni ve <NVHOLüL ûLULQOHU”. 'RùX
Avrupa Türk 0LUDV×Q×Q Son Kalesi .×U×P. haz., Yücel Öztürk. úVWDQEXO: dDPO×FD
%DV×P <D\×Q 2015: 53-71.
úQDOF×N Halil. “.×U×P”. MEB úVODP Ansiklopedisi 6. Cilt. úVWDQEXO: MEB <D\×QODU×
1967: 746-756.
úQDOF×N Halil. “Örfi-Sultani Hukuk ve Fatih’in .DQXQODU×”. Ankara Üniversitesi SBF
Dergisi. 13/2 (1958): 102-126.
úQDOF×N Halil. “Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Döneminde (1532-1551)
.×U×P +DQO×ù×”. .×U×P +DQO×ù× Tarihi Üzerine $UDüW×UPDODU 1441-1700. úVWDQEXO:
úü %DQNDV× Kültür <D\×QODU× 2017: 85-104.
úQDOF×N Halil. Has-EDùoHGH ‘$\ü u Tarab–Nedîmler ûkvUOHU Mutrîbler. úVWDQEXO: úü
%DQNDV× Kültür <D\×QODU× 2018.
úQDOF×N Halil. OsmanO× Tarihinde úVOkPL\HW ve Devlet. úVWDQEXO: úü %DQNDV× Kültür
<D\×QODU× 2020.
Ostrowski, Donald. “Kazan +DQO×ù×’nda úGDUv <DS×”. Türkler 8. Cilt. çev., Özgür
d×QDUO× ve Mustafa Cankal. Ankara: Yeni Türkiye <D\×QODU× 2002: 453-459.
Poçekayev, Roman Yulianoviç. Pravo Zolotoy 2UG×, Kazan: Akademii Nauk
Respubliki Tatarstan, 2009.

൞ 129 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Poçekayev, Roman Yulianoviç. “.×U×P +DQ× Murad Giray’×Q Adlî Reformu”. çev.,
Serkan Acar. Belleten. 75/273 (2011): 571-578.
Schamiloglu, Uli. “Tribal Politics and Social Organization in the Golden Horde”.
Doktora Tezi, Columbia Üniversitesi, 1986.
Seyyid Mehmed 5×]k Es-Sebü’s-Seyyâr Fi Ahbâr-× Mülûki’t-Tatar úQFHOHPH-Tenkitli
Metin). haz., Yavuz Söylemez. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2020.
Smirnov, Vasiliy Dmitrieviç. 2VPDQO× Dönemi .×U×P +DQO×ù×. çev., Ahsen Batur.
úVWDQEXO: Selenge <D\×QODU× 2016.
Taymas, Abdullah Battal. “Kazan Yurdu’nda %XOXQPXü Tarihi Bir Vesika: Sahib
Giray Han <DUO×ù×”. çev., Serkan Acar. Tarih úQFHOHPHOHUL Dergisi. 27/1 (2012):
185-235.
7×oLQVNLK Z. A. “K Voprosu ob Administrativno-Politiçeskom i Territorialnom
Ustroystve Sibirskih Tatar v XVI-XVIII vv”. 6UHGQHYHNRY×H Tyursko-Tatarskie
Gosudarstva: Sbornik Statey 9×S 1. haz., R. S. Hakimov ve ú K. Zagidullin.
Kazan: úQVWLWXW úVWRULL im. û Marcani AN RT, 2009: 172-182.
Togan, úVHQELNH “8OXù Bey =DPDQ×QGD Yasa ûHU’iat 7DUW×üPDODU×”. Tarih Çevresi. 10
(1994): 9-16.
Togan, úVHQELNH “Çinggis Han ve 0RùROODU”. Türkler 8. Cilt. Ankara: Yeni Türkiye
<D\×QODU× 2002: 235-255.
Tursun Bey. Târîh-i Ebü’l-Feth. haz., Mertol Tulum. úVWDQEXO: úVWDQEXO Fetih
Cemiyeti, 1977.
Velyaminov-Zernov, Vladimir Vladimiroviç. ú]VOHGRYDQLH o .DV×PRYVNLK Tsaryah i
Tsareviçah II. St. Petersburg, 1864.
Zahiruddin Muhammad Babur Mirza. Baburnama. çev., W. M. Thackston. Cambridge:
Harvard University, 1993.
Zaitsev, úO\D “Astarhan +DQO×ù×”. Türkler 8. Cilt. çev., Zharmukhamed Zardukhan.
Ankara: Yeni Türkiye <D\×QODU× 2002: 460-465.

൞ 130 ൞
 BI+I= HANLARININ
Bl]=lBC=`B]0

ISLAMIZATION OF THE MONGOL KHANS

Doç. Dr. Mustafa Uyar

Ankara Üniversitesi
Doç. Dr. MUSTAFA UYAR | Ankara Üniversitesi |
uyar[at]ankara.edu.tr | ORCID: 0000-0001-7037-9114

Mustafa Uyar 1977’de GRùGX 1999 \×O×QGD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-&RùUDI\D
Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. $\Q× \×O mezun oOGXùX fakültenin Orta oDù
Tarihi Anabilim 'DO×·QD $UDüW×UPD Görevlisi olarak giren Uyar, 2002’de ´úOKDQO× Devleti’nde
Argun Dönemi” (1284-1291) EDüO×NO× teziyle yüksek OLVDQV×Q× WDPDPODG× 2003 \×O×QGD ûDP
Üniversitesi’ne EDùO× Arabic Teaching Institute’te Arapça; 2005’te ise Tehran Dehkhoda
Institute’te Farsça dil HùLWLPL DOG× Ankara Üniversitesi’nde VUGUGù ´úOKDQO× Devleti’nin
Askerî 7HüNLOkW×µ konulu tezini 2007 \×O×QGD WDPDPODG× 2009’da Ankara Üniversitesi’nde
<DUG×PF× Doçentlik’e atanan Uyar, 2011 \×O×QGD TÜ%ú7$. bursuyla Yale University, Council
on Middle East Studies’te bulundu. 2013’te Doçent XQYDQ× almaya hak ND]DQG× ve tarihten
itibaren EHü \×O süre ile Taiwan National Chengchi University, Turkish Language and
Culture Department’ta misafir |ùUHWLP üyesi statüsünde ders verdi. úQJLOL]FH Arapça ve
Farsça bilen Doç. Dr. Mustafa Uyar, Orta oDù 0RùRO ve Türk tarihi üzerine kitap ve
makaleler kaleme DOP×ü çeviriler \DSP×üW×U.

Assoc. Prof. MUSTAFA UYAR | Ankara University |

uyar[at]ankara.edu.tr | ORCID: 0000-0001-7037-9114

Mustafa Uyar was born in 1977. In 1999, he graduated from Ankara University, Faculty of
Language and History-Geography, Department of History. In the same year, Uyar, who
entered the Department of Medieval History of the faculty he graduated from, as a Research
Assistant, completed his master's degree in 2002 with his thesis titled "Argun Period in the
Ilkhanid State (1284-1291)". He learned Arabic at the Arabic Teaching Institute affiliated to
Damascus University in 2003; in 2005, he studied Persian language at Tehran Dehkhoda
Institute. He completed his thesis on "Military Organization of the Ilkhanid State", which he
prepared at Ankara University, in 2007. Uyar, who was appointed as Assistant Professor at
Ankara University in 2009, attended Yale University Council on Middle East Studies in 2011
with a 78%ú7$. scholarship. He obtained the title of Associate Professor in 2013, and has
taught at Taiwan National Chengchi University, Turkish Language and Culture Department
for five years as a guest lecturer. Assoc. Prof. Dr. Mustafa Uyar knows English, Arabic and
Persian; he has authored and translated books and articles on Medieval Mongolian and
Turkish history.

൞ 132 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.026

02ø2/ HANLARININ 0h6/h0$1/$û0$6,

Öz
0RùRO KDQODU×Q×Q ve aristokrasisinin Müslüman ROPDODU× çok boyutlu ve NDUPDü×N bir
süreçtir. 2QODU×Q úVOkP’a JHoLüOHULQGH Türk dinî üDKVL\HWOHULQ önemi bilinmekte; bu husus
dönemin ND\QDNODU×QGD V×N V×N YXUJXODQPDNWDG×U Bu oDO×üPDGD oRùXQOXùX Türk olan sûfî
üH\KOHULQ 0RùROODU ile olan LOLüNLOHULQH dair rivayetler, hagiografilerden ve GLùHU PXDV×U
kaynaklardan yola o×N×ODUDN tarihi perspektifte sunulacak; 0RùRO KDQODU× üzerinde dinî
QIX]ODU× DüLNkU olan bu sûfîlerin faaliyetlerinin tasvirine girilecektir. Siyasî ve kültürel
etkileri EDùODP×QGD biyografilerini ve etkinlikleri N×VDFD ele DO×QDFDN üDKVL\HWOHU DUDV×QGD ise
Kübreviyye ve Kalenderiyye üH\KOHULQH öncelik verilecektir. $\U×FD 0RùRO seçkinlerinin úVOkP’a
girmelerinde etkin Türk sûfî üH\KOHUL sûfî çevreleri, EXQODU×Q faaliyetleri ve Türk din
DQOD\×ü×Q×Q bu süreçteki rolü de oDO×üPDGD WDUW×ü×ODFDNW×U

Anahtar Kelimeler
0RùRO Kübreviyye, Kalenderiyye, úVODP, Sufizm, úUDQ

ISLAMIZATION OF THE MONGOL KHANS

Abstract
The Islamization of the Mongolian khans and aristocracy is a multidimensional and
complex process. The importance of the Turkish religious figures in the conversion of the
Mongols to Islam is known and frequently emphasized in contemporary historical sources.
The narratives about the relations of Sufi sheikhs--most of whom were Turks-- with the
Mongols presented in this study are based on hagiographies and other contemporaneous
sources; they have been examined in their historical context to give a description of the
activities of these Sufis whose religious influence over the Mongolian khans is obvious. . In
the context of their political and cultural influences, priority is given to the sheikhs of
Qubrawiyya and Qalandariyya, whose biographies and activities are discussed briefly.
Moreover, the Turkish Sufi sheikhs, the Sufi circles, their activities, and the role of the
Turkish consideration of religion in this process will be discussed.

Keywords
Mongol, Kubrawiyya, Qalandariyya, Islam, Sufism, Iran

൞ 133 ൞
 *4Y4`

Bu oDO×üPD 0RùROODU×Q 2UWDGRùX’ya JHOLüOHULQGHQ itibaren \DüDG×NODU×

kültürlenme süreçlerinin önemli bir SDUoDV× olan din GHùLüWLUPH ve úVOkP’a
girme VDIKDODU×QGDNL Türk etkisini genel KDWODU×\OD ele DOPDNWDG×U

0RùRO KDQODU×Q× dinî EDN×PGDQ en fazla etkileyen ekol, Harezmlî Ebu’l-

Cennâb Necmeddîn Kübrâ·Q×Q (1145-1221) tesis HWWLùL Kübreviyye tarikatidir.
Kübreviyye, Orta Asya kökenli Yeseviyye ve Hâcegân gibi döneme GDPJDV×Q×
vuran, büyük nüfuza sahip tarikatlardan biriydi. Bu WDULNDW×Q GRùGXùX yer,
Türklerin \RùXQ nüfusa sahip ROGXùX ve Türk +DUH]PükKODU Devleti
yönetimindeki Harezm bölgesi idi. Bu itibarla tarikat, Türk sosyo-kültürel
RUWDP×QGD GRùPXü ve GüQ baN×P×QGDQ bu çevreden EHVOHQPLüWL
Necmeddîn Kübrâ, Kübrevî ekolünü devam ettirecek DOWP×üD \DN×Q halife
\HWLüWLUPLü bu halifeler DUDF×O×ù×\OD tarikat, XIII. ve XIV. \]\×OODUGD Orta
Asya’dan Hindistan ve Irak’a kadar JHQLü bir alana \D\×OP×üW× Dönemin
ND\QDNODU× Kübreviyye okulundan \HWLüHQ 0RùRO KNPGDUODU× ve
DULVWRNUDWODU×Q× etkileyerek úVOkP’a girmelerini VDùOD\DQ ED]× önemli üDKVL\HWOHU
KDNN×QGD bilgi vermektedir.

BERKE HAN

Bu minvalde úVOkPL\HW’i ilk kabul eden 0RùRO KNPGDU× $OW×Q Orda KDQ×
Berke (1256-1266)’dir. Berke, henüz KDQO×N WDKW×QD oturmadan önce
Kübreviyye WDULNDW×Q×Q önemli mümessili Seyfeddîn Bâherzî’nin etkisi ile
úVOkPL\HW’e JLUPLüWL. 1

1 Istvan Vasary, “History and Legend in Berke Khan’s Conversion to Islam”, Aspects of Altaic
Civilization III, haz., Denis Sinor, Bloomington: Indian University Research Institute for Inner Asian
Studies, 1990, s.232, 239; Hamid Algar, “Necmeddîn-i Kübrâ”, 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI× úVOkP
$QVLNORSHGLVL 'ú$  FLOW úVWDQEXO 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI× <D\×QODU×  V-503; A. Yu.
Yakubovsky, $OW×Q2UGXYHd|NüoHY+DVDQ(UHQ$QNDUD7UN7DULKL.XUXPX<D\×QODU×

൞ 134 ൞
 0RùRO +DQODU×Q×Q 0VOPDQODüPDV×

Seyfeddîn Bâherzî, Kübreviyye WDULNDW×Q×Q PHüKXU NROODU×QGDQ

Bâherzîyye’nin üH\KLGLU 1190 tarihinde GRùDQ Seyfeddîn Bâherzî, Herât’ta
Kübreviyye’ye intisab HWPLü HùLWLPLQL WDPDPODG×NWDQ sonra WDULNDW×
yaymak üzere Necmeddîn Kübrâ WDUDI×ndan Buhârâ’ya J|QGHULOPLüWL
Buhârâ’da N×UN \×O faaliyet gösteren Bâherzî, bu üHKLUGH önemli bir itibar
elde HWPLüWL.2 0RùROODU×Q Ulu ûH\K DG×Q× verdikleri Bâherzî’yi, 0RùROODU×Q
Türkistan ve Mâverâünnehir GDUXJDo×V× Mes’ûd Yalavaç da çok sevip
VD\DUG×. 3

Seyfeddîn Bâherzî’nin ü|KUHWL Tuluy Han’×Q HüL Mengü, Kubilay ve

Hülegü KDQODU×Q annesi Sorkoktani Beki Hatun’un4 NXODù×QD kadar JLWPLüWL
Kendisi bir Hristiyan olan Sorkoktani, Buhârâ’da bir medrese LQüD ettirerek
idaresini bu üH\KH YHUPLü ve birkaç köyün gelirini de bu medreseye
YDNIHWPLüWL. 5 Berke’nin Müslüman ROPDV× sonucu KDON×QGDQ ve
emîrlerinden ELUoRùX ve Berke’nin hatunu Çiçek de 0VOPDQO×ù× seçPLüWL

Tahta o×NW×ù×QGD ûDPDQLVW olan ancak daha sonra úVOkPL\HW’i kabul eden
GLùHU bir $OW×Q Orda KNPGDU× Töde Mengü’dür (1282-1287). Onun
0VOPDQO×ù× seçmesinde Türk üDKVL\HWOHULQ etkisine dair kesin ND\×WODU
bulunmasa da ED]× LSXoODU× yok GHùLOGLU gUQHùLQ Töde Mengü’nün 1283’te
Memluk Devleti’ne J|QGHUGLùL ve DUW×N Müslüman ROGXùXQX ELOGLUGLùL
mektubunu, iki .×SoDN fakîhi J|WUPüW Bunlardan birinin DG× Nûreddîn
ve GLùHULQLQNL ise Mecdeddîn Ata idi. 6 Buradaki Ata nisbesi Türkçe baba
DQODP×QD gelmektedir ve sûfi üDKVL\HWOHUH verilen bir taltif ibaresidir.

s.144-145; E. E. Karimov, “The Advent of Islam: Extent and Impact”, History of Civilizations of
Central Asia, haz., M. S. Asimov ve C. E. Bosworth, Paris: Unesco Publishing, 2000, s.84; Michal
Biran, “The Chaghadaids and Islam: The Conversion of Tarmashirin Khan (1331-34)”, Journal of the
American Oriental Society, 122/4 (2002), s.746; Enver Konukçu, “Berke Han”, TürkL\H'L\DQHW9DNI×
úVOkP$QVLNORSHGLVL'ú$&LOWúVWDQEXO7UNL\H'L\DQHW9DNI×<D\×QODU×V%HUNH+DQ·×Q
úVOkPL\HW·HJLUPHVLVUHFLQHLOLüNLQULYD\HWOHULQGHWD\O×PXND\HVHVLLoLQEN]9DVDU\´+LVWRU\DQG
Legend in Berke Khan’s Conversion to Islam”, s.230-252.
2 Algar, “Necmeddîn-i Kübrâ”, s. 502.
3 +DWWD ED]× ND\QDNODU 6H\IHGGvQ %kKHU]v·QLQ J|UGù EX KUPHWL üH\KL 1HFPHGGvQ .EUk·Q×Q
GXDV×QD DWIHGHUOHU EN] 6OH\PDQ 8OXGDù ´%kKDU]v 6H\IHGGLQµ 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI× úVOkP
AnsiklopedLVL'ú$FLOWúVWDQEXO7UNL\H'L\DQHW9DNI×<D\×QODU×V
4 $\U×QW×LoLQEN]ûvUvQ%H\kQvZen der Îrân-i Asr-L0Rù€O: úQWLükUkW-×'kQLüJkK-i Tehrân, Tahran 1352,
s.141- ûvUvQ %H\kQv 0RùRO '|QHPL úUDQ·×QGD .DG×Q çev., Mustafa Uyar, Ankara: Türk Tarih
.XUXPX<D\×QODU×V-134.
5 8OXGDù´%kKDU]v6H\IHGGLQµV$OJDU´1HFPHGGvQ-i Kübrâ”, s.502.
6 Devin DeWeese, Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tukles and Conversion to
Islam in Historical and Epic Tradition, University Park: Pennsylvania State University, 1994, s.87.

൞ 135 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

'LùHU taraftan Töde Mengü’nün tahttan feragat etmesi hadisesi, bu

KNPGDU×Q “deli ROPDV×” \DQ×QGD “üH\KOHUH ve fakîrlere EDùODQPDN aza
kanaat etmek gibi haller” göstermesine atfedilir 7. úOHULGH úOKDQO× KNPGDU×
Ahmed Tegüder |UQHùLQGH de J|UOHFHùL üzere Töde Mengü’nün devlet
LüOHULQL ihmal edercesine vakit JHoLUGLùL NLüLOHULQ sefâleti ilke edinen fakîrler,
yani döneme GDPJDV×Q× vuran heteredoks Türk dinî üDKVL\HWOHU ROPDV×
kuvvetle muhtemeldir.

4=.C TEGÜDER

Berke Han’dan sonra úVlâmiyet’e giren GLùHU önemli 0RùRO KNPGDU× úOKDQ
Tegüder (1282-1284)’dir. Zehebî’nin Ta’rîhü’l-úVOkP isimli eserinde,
Tegüder’in henüz çocuk iken Ahmediyye WDULNDW× ile WDQ×ü×S bu sayede
Müslüman oOGXùXQD dair bir ND\×W yer DOPDNWDG×U Rivayete göre,
Ahmediyye üH\KOHULQGHQ ED]×ODU× \DQODU×QD Tegüder’i de DO×S Hülegü’nün
huzurunda “DWHüLQ içine girerek” GRùDVW özelliklerini VHUJLOHPLüOHUGL
Gösteriden etkilenen Hülegü, Tegüder’i onlara YDNIHWPLü bu sayede o, daha
çocukken úVOkP ile WDQ×üP×üW× Yine Zehebî’de, Tegüder’in Ahmed ismini
DOPDV×Q×Q sebebi olarak tarikatin ismi olan Ahmediyye gösterilmektedir. 8 Bu
rivayetin JHUoHNOLùL WDUW×ü×OVD da 9 Tegüder’in küçük \DüODUGDQ itibaren
popüler sûfîlerin etkisinde NDOG×ù×QD dair fikir vermesi EDN×P×QGDQ rivayet
önemlidir. Tegüder’in 0VOPDQO×ù× kabul etmesi sürecini yönlendiren üDK×V
olarak ND\QDNODU×Q üzerinde ittifak HWWLùL NLüL Kemâleddîn Abdurrahman el-
Kevâüv’dir. Kemâleddîn Abdurrahman, Abbasî halifesi 0XVWDɇV×P Billâh’a
(1242-1258) ait Karaca DGO× bir Memlukün RùOX idi; yine kaynaklara göre,
kendisi de bizzat úOKDQO× KDQHGDQ×Q×Q hizmetine IHUUkü olarak JLUPLüWL. 10

7 Yakubovsky, $OW×Q2UGX, s.67-68.

8 ûHPV el-Dîn Muhammed el-Zehebî, Ta’rîh el-úVOkP YH 9HIk\kW HO-0HükKvU YH HO-$ɇOkP  FLOW, tah.,
Ömer Abd el-Selâm Tedmûrî, Beyrut 2000, s. 140.
9 Reuven Amitai, “The Conversion of Tegüder Ahmad to Islam”, Jerusalem Studies in Arabic and
Islam, 25 (2001), s.17-18.
10 Kutb el-Dîn Mûsa b. Muhammed el-Yûnînî, Zeyl Mir’ât el-Zamân 4. cilt, Hyderabad, 1960, s.215;
Kemâl el-Dîn ‘Abd el-5H]]kNE$KPHGúEQHO-Fuvatî, el-Hevâdis el-Câmi’a ve el-Tecârib el-Nâf’a fî el-
Mi’eti el-6kELɇD QHüU 0XKDPPHG 5×]k Hü-ûHEvEv-0XVWDID &HYkG %DùGkG  s. 431; +DOvO úEQ
Aybek el-Safedî, Kitâb el-Vâfî bi el-Vefeyât 18. cilt, tah., Ahmed Arnavût-Türkî Mustafa, Beyrut, 2000,
s.189. $PLWDL úEQ HO-Fuvatî’deki “…kâne ebûhu memlûken Rûmiyyen…” ibaresine dayanarak,
$EGXUUDKPDQ·×Q*UHN \DKXW7UNRODELOHFHùLQLV|\OHPHNWHGLU *HRUJH( /DQHEarly Mongol Rule
in Thirteenth-century Iran: A Persian Renaissance, New York: Routledge, 2003, s.242 ise sadece
$PLWDL·×Q \XNDU×GDNL \RUXPXQX HVDV DODUDN $EGXUUDKPDQ·×Q ELU *UHN ROGXùXQX V|\OHPHNWHGLU

൞ 136 ൞
 0RùRO +DQODU×Q×Q 0VOPDQODüPDV×

Memluk müellifleri, Tegüder’in daha çocuk veya genç iken bu üH\KLQ

nüfuzuna JLUGLùLQL ve Müslüman ROGXùXQX söylemektedirler. 11
Abdurrahman, ND\QDù×Q ifadesine göre, sadece üHK]DGH Tegüder’i GHùLO
birçok 0RùRO gencini de nüfuzu DOW×QD DOP×üW×. 12 Öyle ki “tüm 0RùRO kavmi
onun HWUDI×QGD WRSODQP×üW×”. 13 0RùRO KDQ×PODU× (havâtîn) üzerindeki
etkisinin PHQüHLQL WHüNLO eden sihrin ɇLOP el-sîmiyâ) Abdurrahman’a, üH\KL
Muvaffaküddîn .HYküv WDUDI×QGDQ |ùUHWLOGLùL rivayet ROXQPDNWDG×U. 14
Abdurrahman, úOhan Abaka ]DPDQ×QGD 0RùRO elitinin ve özellikle de saray
KDQ×PODU×Q×Q teveccühünü kazanarak yönetici tabakaya \DNODüPD\×
EDüDUP×üW× Çevresine JLUGLùL hatunlar DUDV×QGD Tegüder’in annesi
Kutuy/Kutay Hatun da EXOXQPDNWD\G×. 15 Abdurrahman, úOKDQ’a dinî
GDQ×üPDQO×N \DSP×ü dinî idare ve devlet LüOHULQGH büyük itibar
ND]DQP×üW×. 16 Tegüder ona hürmetinden ötürü, Türkçe baba diye hitap
etmekteydi. 17 %Dü×Q×Q üzerinde, hakikatte bir KNPGDUO×N alameti olan çetr
(citr) WDü×PDV×QGDQ Abdurrahman’×Q yüksek bir mevkide EXOXQGXùX
DQODü×OPDNWDG×U. 18 $\U×FD ülkenin tüm YDN×IODU× Abdurrahman’×Q nezaretine
YHULOPLüWL. 19 Bunun \DQ×QGD yetki ve VRUXPOXOXNODU× Do×NoD belli
olmamakla birlikte, ûH\K el-úVOkP payesini de HGLQPLüWL.20

Ancak, el-Yûnînî (Zeyl, c. 4, s. 215) ve el-Safedî (Vâfî, c. 18, s. 189·GH JHoWLùL ]HUH EDEDV×Q×Q
isminin Karaca ROGXùXQX GLNNDWH DO×UVDN $EGXUUDKPDQ·×Q $QDGROXOX ELU *UHN·LQ GHùLO ELU 7UN
PHPO€NQRùOXROGXùXQHWLFHVLQHYDUPDNWD\×]
11 úEQ HO-Devâdârî, Kenz el-'XUDU YH &kPLɇ HO-Gurar, tah. Ulrich Haarman, Kahire 1971, c. 8, s. 263;
1kV×Uel-Dîn 0XKDPPHGEɇ$EGHO-Rahîm b. el-Furât, 7D·UvKúEQHO-Furât, tah. Konstantin Zurayk,
Beyrut 1936, c. 7, s. 278.
12 ûLKkE HO-'vQ $KPHG E ɇ$EG HO-Vahhâb el-Nüveyrî, Nihâyet el-Erab fî Fünûn el-Edeb 27. cilt. tah.,
Mustafa Fevvâz-+LNPHW.HüOv)HYvâz, Beyrut, 2004, s.272.
13 Muhyî el-Dîn úEQ ɇ$EG HO-Zâhir, 7HüUvIHO-Eyyâm ve el-ɇ8V€UIv6vUHWHO-Melik el-Mansûr, tah., Murâd
Kâmil-Ali el-1HFFkUûHULNHHO-Arabiyye el-7LEkɇDWYHHO-1HüUVBedr el-Dîn Mahmûd el-
ɇAynî, ɇIkd el-Cumân fî Ta’rîh Ehl el-Zamân, tah., M. Muhammed Emîn, Kahire 1977, s.296.
14 el-Yûnînî, Zeyl, c. 4, s. 104-105; úEQHO-Furât, 7D·UvKúEQHO-Furât, c. 7, s. 278; el-Safedî, Vâfî, c. 18, s.
úEQHO-Devâdârî, Kenz el-Durar, c. 8, s. 262-úEQ ɇAbd el-Zâhir, 7HüUvIHO-Eyyâm, s. 49.
15 úEQHO-Furât, 7D·UvKúEQHO-Furât, c. 7, s. 278; úEQHO-Devâdârî, Kenz el-Durar, c. 8, s. 263; Amitai, The
Conversion of Tegüder , s. 21-22.
16 Karl Jahn, 7D·Uūh-L0XEœUDN-LŠœ]œQūGHV5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœK$EūO-Hair, Geshichte der IlhœQH$EœšœELV
GaihœWƈ-1295), Mouton-S-Gravenhage, 1957, s.46-47; ‘Abd el-Allâh b. Fazl el-Allâh el-ûvUk]v
Vassâf, Tecziyet el-Emsâr ve Tezciyet el-A’sâr, Tahran 1269, s.110; úEQ ɇ$EGHO-Zâhir, 7HüUvIHO-Eyyâm,
48; el-Yûnînî, Zeyl, c. 4, s. 211, 215; úEQHO-Devâdârî, Kenz el-Durar, c. 8, s. 263; el-Safedî, Vâfî, c. 18, s.
189; el-Nüveyrî, Nihâyet el-Erab, c. 27, s. 271; Baybars el-Mansûrî, Kitâb el-Mülûkiyye fî el-Devlet el-
TürkiyyeQHüU¶$EGHO-Hamîd Sâlih Hamdân, Kahire, 1987, s. 109; el-ɇ$\QvɇIkd el-Cumân, s. 296.
17 5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœK$EœšœELV*DLhœWƈ, s. 47.
18 úEQHO-Devâdârî, Kenz el-Durar, FVúEQHO-)XUkWRQXQW×SN×KNPGDUODUJLELVLOkKGkU×Q×QYH
FHPHGkU×Q×QGDROGXùXQXV|\OHPHNWHGLUEN] úEQHO-Furât, 7D·UvKúEQHO-Furât, c. 7, s. 278.
19 Vassâf, Tecziyet el-Emsâr, s. 110; el-Nüveyrî, Nihâyet el-Erab, c. 27, s. 271.
20 Baybars el-Devâdâr, Zubdet el-Fikre fî Ta’rîh el-Hicre 9. cilt WDK =XEH\GH 0XKDPPHG ɇ$Wk ûHULNH
el-Medîne 1394, s.204; Vassâf, Tecziyet el-Emsâr, s. 110.

൞ 137 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

ûH\K Abdurrahman, Ahmed Tegüder G×ü×QGD 0RùROODU×Q oRFXNODU×Q× da

nüfuzu DOW×QD DOPDNWD\G×. 21 'LùHU bir GH\LüOH 0RùRO genç neslinden
ED]×ODU× úVOkP’×Q söylemini cazip EXOPDNWD\G× ki bu durum, 0RùRO eliti
DUDV×QGD KX]XUVX]OXùD sebebiyet verecekti. 22

Abdurrahman’×Q Tegüder üzerinde sadece dinî GHùLO siyasî etkilerinin de

ROGXùX kaynaklara \DQV×P×üW×U ûH\K Abdurrahman’×Q siyasî anlamdaki
LüOHYL Tegüder WDUDI×QGDQ Memluk VXOWDQ× Kalavun’a elçi olarak gönderilmesi
V×UDV×QGD görülmektedir. Abdurrahman, Haziran 1283’e tarihlenen ve úOKDQ
Tegüder’e ait bir mektupla Tebriz’den '×PDüN’a GRùUX yola o×NW× Bu üH\KLQ
riyaset HWWLùL heyet, 2 Mart 1284 tarihinde '×PDüN’a XODüW× Kalavun’un
kendileri ile J|UüPH\L ertelemesi üzerine heyet, 26 $ùXVWRV 1284 tarihine
kadar '×PDüN’ta bekletildi. 23 Bu V×UDGD úOKDQ Ahmed Tegüder ile \HùHQL
ûHK]kGH Argun DUDV×QGD vuku bulan oHNLüPH VRQXoODQP×ü Argun (1284-
1291), DPFDV× Tegüder’i öldürerek WDKW× ele JHoLUPLüWL. 24

úOKDQ Tegüder’e, ihtidâ etmesi fikrini veren bu Türk üH\KL JHWLUGLùL

mektuba, Memluklerin, DUW×N Müslüman olan 0RùROODUD itaat etmeleri
önünde bir engel NDOPDG×ù× PHVDM×Q× da dikte HWWLUPLüWL Söz konusu
mektupta EDU×ü oDùU×V×QGDQ daha ziyade ültimatom PHVDM× veren bu üH\K
Memluklerce hiç de iyi NDUü×ODQPDP×üW×. 25 Daha sonra ise üH\K KDSVHGLOGLùL
zindanda 8 $UDO×N 1284 tarihinde |OPüWU. 26

21 el-Nüveyrî, Nihâyet el-Erab, c. 27, s. 272.

22 Kazvînî, Zafer-nâme, s. 88; Amitai, The Conversion of Tegüder , s. 38; Bertold Spuler, úUDQ 0RùROODU×,
6L\DVHWúGDUHYH.OWUúOKDQO×ODU'HYUL-1350, çev., Cemal Köprülü, Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU×, s.204.
23 5DåūG DO-'ūQ )DGODOOœK$EœšœELV*DLhœWƈ, s. 49; úEQ HO-Devâdârî, Kenz el-Durar, c. 8, s. 263; úEQ HO-
Furât, 7D·UvKúEQHO-Furât, c. 8, s. 5-6; Takî el-Dîn $KPHG E ɇ$OvHO-Makrîzî, Kitâb el-6O€NOL0DɇULIHW
Düvel el-Mülûk 1. cilt, tah., Muhammed Mustafa Ziyâde, Kahire, 2006, s.722-723; Gregory Abû’l-
Farac, Abû’l-Farac Tarihi 2. cilt oHY gPHU 5×]D 'RùUXO $QNDUD 7UN 7DULK .XUXPX <D\×QODU×
1987, s.611-612.
24 Spuler, úUDQ 0RùROODU×, V YG &QH\W .DQDW ´úOKDQO× +NPGDU× 7HNGDU·×Q 0VOPDQO×ù×
.DEXOYH%XQXQ0HPO€N'HYOHWL·QGHNL<DQN×ODU×µ7UNON$UDüW×UPDODU×'HUJLVL, 12 (2002), s. 242-
 $\U×FD $EGXUUDKPDQ·×Q VH\DKDWLQH 0HPO€N WRSUDNODU×QGD QDV×O NDUü×ODQG×ù×QD YH RUDGD
LNDPHWOHULQH GDLU D\U×QW×O× ELOJL LoLQ EN] .DQDW ´úOKDQO× +NPGDU× 7HNGDU·×Q 0VOPDQO×ù×
Kabulü…”, s.242 vd.
25 0HNWXEXQ JHQLü WDKOLOL J|QGHULOPH VHEHEL YH YHUGLùL PHVDM KDNN×QGD GHWD\O× LQFHOHPH LoLQ EN]
Adel Allouche, “Teguder’s Ultimatum to Qalawun”, International Journal of Middle East Studies,
22/4 (1990), s. 437-446 (Türkçe tercümesi için bkz. Adel Allouche, “Tegüder’in Kalavun’a
Ültimatomu”, çev., Mustafa Uyar, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-&RùUDI\D'HUJLVL, 46/1 (2007), s.
243–254).; Amitai, The Conversion of Tegüder , s. 30.
26 5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœK$EœšœELV*DLhœWƈ, s. 49; el-Makrîzî, Kitâb el-Sülûk, c. 1, s. 723.

൞ 138 ൞
 0RùRO +DQODU×Q×Q 0VOPDQODüPDV×

Burada, bir parantez Do×ODUDN üX soru sorulabilir: Acaba bu sûfî kiüLOLNOHU

haricinde Tegüder’in muhitinde ve 0RùROODU×Q genelde istihdam etmeyi
\HùOHGLNOHUL úUDQO×-yerli bürokrasi içinde, ihtidâ hadisesini
yönlendirebilecek Müslüman kimseler yok muydu? Elbette var idi:
%XQODU×Q en önemlisi, \XNDU×GD ismi zikredilen, sâhib-i dîvân ûHPVHGGvQ
Muhammed el-Cüveynî’dir. Ancak, Tegüder’in LKWLGkV×QGD ve úVOkPv
HùLWLP sürecinde onun etkin ROPDG×ù×Q× görmekteyiz. Tegüder’in iktidara
gelmesi öncesinde, Cüveynî NDUGHüOHULQ onunla hususî bir LOLüNLOHUL
ROGXùXQD dair ikna edici bir delil de yoktur. Ne úOKDQO× içinde ve ne de
G×üDU×GDQ bir müellif, ûHPVHGGvQ’in bu konudaki rolüne GHùLQLU. 27

úOKDQ Ahmed Tegüder’in yDN×Q×QGD yine bir Türk ve bir heretik ROGXùX
DQODü×ODQ ÍükQ Hasan Mengli görülmektedir. ÍükQ 28 Hasan Mengli 0HěOL29,
bir Kalenderî üH\KL olan Babi <DɇN€E’un müritlerindendi 30 . ÍükQ Hasan
Mengli’nin LNDPHWJkK× Ahmed Tegüder’in saray oDG×U×Q×Q ELWLüLùLQGH yer
DOPDNWD\G× Ahmed Tegüder, “devlet umûrunu hiçe sayarak”, GHYDPO× bir
üHNLOGH Mengli’nin oDG×U×QGD VHPDɇlara NDW×OPDNWD\G× ÍükQ Mengli’ye
NDU×QGDü 31 diye hitap eden ve hürmet besleyen Ahmed Tegüder, onun etkisi
ile 1284 \×O×QGD Babi YDɇN€E’u ve müritlerini ziyaret HWPLü Argun’a NDUü×
\UWWù mücadelesinde ondan \DUG×P LVWHPLüWL. 32

Ahmed Tegüder’in Kemâleddîn Abdurrahman ile ÍükQ Mengli’ye olan ilgisi

ve Babi <DɇN€E’u ziyaret etmesi; onun heterodoks ve popüler düzeydeki bu
NLüLOHU ile çevrelerine \DN×QO×ù× yine Müslüman olan sivil bürokrasi ile

27 Amitai, The Conversion of Tegüder , s. 24.

28 5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœK$EœšœELV*DLhœWƈ, s. 47; ÍükQ)DUVoDGDoQFoRùXOüDK×V]DPLULROXSD\Q×
zamanda bir taltif ibaresidir. Orta Asya·GD 2UWDoDù’dan itibaren üH\K ve PUüLG DQODPODU×QGD GD
NXOODQ×OPDNWDG×U EN]9DVLO\9ODGLPLURYLFK %DUWROG´ŪVKœQµEncyclopedia of Islam (Second Edition)
4. cilt, Leiden: Brill, 1978, s. 113; Faruk Sümer “Anadolu·GD 0RùROODUµ Selçuklu $UDüW×UPDODU×
Dergisi, 1, (1969), s. 56, dipnot 28.
29 7HYHNNOvE úVPDɇvO%H]]k]úEQ%H]]k](UGHELOvSavfet el-SafâWDK*XOkPU×]k7DEkWDEk\v 0HFG
7DKUDQ  V  úEQ %H]]k] (UGHELOv KLo KD]HWPHGLùL ÍükQ +DVDQ 0HQJOL·QLQ LVPLQL WDOWLI
QLüDQHVLRODQ ÍükQ WDELULQLNXOODQPDNV×]×QYHULUNHQ(s. 217)5HüvGel-DînD\Q× NLüL\LKUPHWLQGHQ
|WUÍükQ0HQJOL ELoLPLQGHND\GHWPLüWLU$EœšœELV*DLhœWƈ, s. 47). Stéphannos Orbélian eserinde
$KPHG·LQLWLPDWHWWLùLDGDPODU×Q×VD\DUNHQÍükQ0engli’yi Hasan Manli-Chekh biçiminde zikreder,
bkz. Stéphannos Orbélian, Histoire de la Siounie, par., M. Brosset, Saint-Pétersbourg: Académie
Impériale des Sciences, 1864, s. 238.
30 5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœK$EœšœELV*DLhœWƈ, s. 47úEQ%H]]k]VSavfet el-Safâ, s. 217.
31 5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœK$EœšœELV*DLhœWƈ, s. 47; Hamd el-Allâh Müstevfî, Tegüder’in onlara bu tarz
KLWDSHGLüLQLPDQ]€PELoLPGHü|\OHDQODWPDNWDG×U´KHPvKkQGH]vükQ\HNvUkSHGHU\HNvUDELUkGHU
yekî râ peser...”, Kazvînî, Zafer-nâme, c. 10, s. 88.
32 5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœK$EœšœELV*DLhœWƈ, s. 52.

൞ 139 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

LOLüNLOHULQLQ ER]XOPDV×QD sebebiyet verecekti. Yine Tegüder ile 0RùRO

elitlerinin DUDV× bu sebeple Do×ODFDNW×. 33

Bu Türk sûfîlerinin Ahmed Tegüder üzerindeki kültürel QIX]ODU× daha

önce V|\OHGLùLPL] gibi, sadece dinî eksenli ROPDP×üW×U Kendisinin
0VOPDQO×ùD JHoLüL hasebiyle, Tegüder’in oRFXNODU×Q×Q da Müslüman
ROGXùX YDUVD\×ODELOLU Türkçe de bilen Ahmed Tegüder’in, oRFXNODU×QD
Arapça yahut Farsça isimler yerine Türkçe isimler YHUGLùLQL görüyoruz. Üç
RùOXQGDQ ikisinin isimleri $VODQF× ve .DSODQF× büyük N×]ODU×Q×Q DGODU× ise
Küçük, Köncek34 ve Çiçek idi 35.

GAZAN HAN

úVOkP’× kabul eden GLùHU bir önemli úOKDQO× KNPGDU× Gazan Han (1295-
1304)’G×U Gazan Han’×Q 0VOPDQO×ù× kabulü ve \DSW×ù× JHQLü oDSO×
UHIRUPODU×Q da etkisi ile úOKDQO× Devlet’i, DUW×N úVOkPv bir döneme JHoPLü
bulunuyordu. 36 Gazan Han, Demâvend 'Dù×’Q×Q kuzeyindeki bir kasaba
olan Lâr’da, 17 Haziran 1295’te büyük bir tören ile úVOkPL\HW’e girdi. Onun
úVOkPL\HW’e geçme törenini JHUoHNOHüWLUHQ üDK×V yine Kübreviyye ekolünden
yetLüHQ Sadreddîn úEUkKLP b. 6DɇGHGGvQ Muhammed Hamûveyî’dir (öl.
1322). 37

Gazan’×Q úVOkPL\HW’i kabul etmeden önce herhangi bir sûfî çevre ile LUWLEDW×Q×Q
olup ROPDG×ù× kaynaklara \DQV×PDP×üW×U Ancak, Gazan’× úVOkPL\HW’i kabul
etmeye ikna eden NLüL onun Horasan’daki nâibi ve kudretli emîri Nevrûz’dur
(öl. 1297). 38 úVOkP’a geçme merasimini yürüten Sadreddîn úEUkKLP’in, Gazan’a

33 Spuler, úUDQ 0RùROODU×, s. 204; Reuven Amitai, “Sufis and Shamans: Some Remarks on the
Islamization of the Mongols in the Ilkhanate”, Journal of the Economic and Social History of the Orient,
42/1 (1999), s. 31.
34 Köncek/Könçek %LWNLQLQ N|NQGHNL \DYUX N|N YH VDoDNODU× DQODP×QGD 7UNoH bir kelimedir, bkz.
7UN'LO.XUXPX'HUOHPH6|]OùFLOW, Ankara, 1975.
35 5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœK, $EœšœELV*DLhœWƈ, s. 43.
36 Gazan Han YHUHIRUPODU× KDNN×QGDD\U×QW×O× ELOJLLoLQEN]Osman Gazi Özgüdenli, 0RùROúUDQ×QGD
*HOHQHNYH'HùLüLP*D]DQ+DQYH5HIRUPODU×-1304)úVWDQEXO: Kaknüs Ya\×QODU×
37 %XüH\KYHDLOHVLKDNN×QGDD\U×QW×O×ELOJLLoLQEN]-DPDO-(OLDV´7KH6XIL/RUGVRI%DKUDEDG6DɇG
al-Din and Sadr al-Din Hamuwayi”, Iranian Studies, 27/1-4 (1994), s.53-75.
38 5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœK7D·Uūh-L0XEœUDN-LŠœ]œQū, s. 79; Vassâf, Tecziyet el-Emsâr, s. 316; ûHPVHO-Dîn
(Evɇ$EGHO-$OOkK0XKDPPHGEúEUkKLPE(Ev%HNUHO-Cezerî el-.XUHüvTa’rîh Havâdis el-Zamân ve
Enbâ’ihi ve Vefeyât el-Ekâbir ve el-$ɇ\kQ PLQ (EQk·LKL  FLOW WDK ɇgPHU ɇ$EG HO-Selâm Tedmurî,

൞ 140 ൞
 0RùRO +DQODU×Q×Q 0VOPDQODüPDV×

herhangi bir dinî HùLWLP YHUGLùLQH dair bilgi EXOXQPDPDNWDG×U Buna

dayanarak Melville, dinî HùLWLPLQL Nevrûz’dan DOPDV× GROD\×V×\OD Gazan’×Q
Hanefî HùLOLPOL ROPDV×Q×Q daha muhtemel ROGXùXQX söylemektedir. 39

Müstevfî’nin eserine göre, Gazan Han ile birçok 0RùRO’un úVOkPL\HW’i kabul
etmesini VDùOD\DQ GLùHU bir önemli üDK×V, Türk DV×OO× ve ailesi sûfîlikte yüksek
bir merhaleye XODüDQ 6DɇGHGGvQ .XWOXù Hâce Halidî Kazvinî’dir.40 Bu Türk
üH\KLQLQ KD\DW× KDNN×QGD çok fazla üH\ bilinmemektedir. Onun DNUDEDV× ve
vezirlik görevi ile Gazan Han’×Q hizmetinde bulunan Sadreddîn Ahmed
Hâlidî Zencânî (öl.1298) de, úOKDQ’×Q úVOkPL\HW’e geçmesinde etkisi olan
üDKVL\HWOHUGHQGL.41

úKWLGkV×QGD müessir olmamakla birlikte, ED]× Türk sûfî GHUYLüOHULnin de

Gazan’×Q muhitine girdikleri görülmektedir. ú\LFH ELOLQGLùL üzere Gazan
Han, 1303 tarihinde NDUü×ODüW×ù× Türk üH\KL Barak Baba’ya (1257-58-1307)
özel bir ihtimam J|VWHUPLüWL. 42

Gazan Han döneminde, úOKDQODU×Q úVOkPL\HW’e JHoLü süreçlerinde ×O×PO×

üDKVL\HWOHUH \DN×Q ROXüODU×Q×Q sebebini Do×NOD\DQ iki önemli YDN×D meydana
JHOPLüWLU Bunlardan birincisi Gazan Han’×Q EDEDV× úOKDQ Argun’un
HüOHULQGHQ %XOXùDQ Hatun ile QLNkK×QD cevâz verilme biçimidir. 0RùRO
JHOHQHùL EDEDQ×Q HüOHULQGHQ biri ile evlenmeye izin verirken, úVOkPv gelenek
bu tarz bir HYOLOLùL reddetmekteydi. 43 0VOPDQO×ù× kabul eden ve úUDQ
memleketinde “úVOkP’×Q ED\UDù×Q×” tekrar yükselten 3kGLükK-i úVOkP, çok
LVWHGLùL %XOXùDQ Hatun ile bu tarz bir HYOLOLùL QDV×O JHUoHNOHüWLUHELOHFHNWL"

Beyrût 1998, s.254; úEQ+DFHUHO-Askalânî, el-Durar el-.kPLQHIv$ɇ\kQHO-Mi’e el-Sâmine 3. cilt, Beyrut,

1993, s.213; Hamd el-Allâh Müstevfî Kazvînî, Târîh-i Guzîde, haz., ‘Abd el-Hüseyin Nevâ’î, Tahran,
1362, s.602; Kazvînî, Zafer-nâme, s. 261; Spuler, úUDQ 0RùROODU×, s. 106; Charles Melville´3œGLVKœK-i
,VOœP7KH&RQYHUVLRQRI6XOWœQ0DKPƈG*Kœ]œQ.KœQµPembroke Papers, I (1990), s.165-166, 169;
Amitai, Sufis and Shamans, s. 32; John Andrew Boyle, “Dynastic and Political History of WKH ŪO-
.KœQVµThe Cambridge History of Iran 5. cilt, haz., J. A. Boyle, Cambridge University Press, 1968, s.
378; Özgüdenli, Gazan Han YH5HIRUPODU×, s. 92 vd.
39 Melville´3œGLVKœK-L,VOœPµV
40 Kazvînî, Târîh-i Guzîde, s. 675.
41 Kazvînî, Târîh-i Guzîde, s. 801-802; Melville´3œGLVKœK-L,VOœPµV
42 $KPHW<DüDU 2FDN´%DUDN%DED”, 7UNL\H'L\DQHW9DNI×úVOkP$QVLNORSHGLVLFLOWúVWDQEXO: Türkiye
DiyaQHW 9DNI× <D\×QODU×  V- %HUQDUG /HZLV ´%DUœᒚ %œEœµ Encyclopedia of Islam (Second
Edition) 1. cilt, Leiden: Brill, 1960, s.1031; Hamid Algar, ´%DUœT%œEœµEncyclopedia of Iranica 3. Cilt,
Iranica Foundation, Columbia University, 1988, s. 554-575; Ahmet T. Karamustafa, God’s Unruly
Friends: Dervish Groups in the Islamic Later Middle Period, 1200-1550, Salt Lake City: University of
Utah, 1994, s. 62-63.
43 el-Safedî, Vâfî, c. 25, s. 123.

൞ 141 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Burada ×O×PO× katalizör mahiyetteki üDKVL\HWOHU devreye girerek bir çözüm

UHWPLüOHUGL Çözüm üX\GX “Gazan’×Q EDEDV× Argun Müslüman
ROPDG×ù×QGDQ %XOXùDQ Hatun ile QLNkK× PHüUX GHùLOGL ve geçersizdi;
GROD\×V×\OD Gazan’×Q bu hatun ile evlenmesinde üHUɇHQ bir VDN×QFD yoktu.”44
Bu çözüm, ND\QDù×Q ifadesine göre, hatunla evlenmeyi çok isteyen Gazan
Han’×Q “tekrar eski dinine dönmesine mâni ROPXüWX”. 45

úNLQFL örnek ise Gazan Han’×Q Müslüman olduktan sonra eski 0RùRO dinî
adet, gelenek ve ritüellerini sürdürmesine UDùPHQ úVOkPv JHOHQHùH EDùO×
muhitten olumsuz bir tepki DOPD\×ü×G×U Onun, önceki dinine ait olmak
üzere, bir DùDFD QLüDQHOHU EDùOD\×S DùDF×Q HWUDI×QGD askerleri ile raks HWWLùL
(bâ OHüNHUL\kQ zîr-i ân deraht der raks âmed), eski WDQU×V×QD (bâ hodâ-yi kadîm)
zafer için \DNDUG×ù× VRQUDV×QGD ise úVOkPv usulde ibadet HWWLùL 5HüvGHGGvQ
WDUDI×QGDQ ND\GHGLOPLüWLU. 46 Ancak çok daha sonra, onun senkretik \DS×GDNL
bu LQDQF× NDUGHüL ve halefi olan Ölceytü Hüdâbende (1304-1316) WDUDI×QGDQ
Memluk 6XOWDQ×’na J|QGHUGLùL bir mektupta, ü|\OH ifade edilecekti: Gazan,
“zâhiren Müslüman, fakat gerçekte ‘kâfir’ idi”. 47

dYB`4Y4C HAN

Gazan Han’dan sonra úVOkPL\HW’i kabul eden GLùHU bir önemli 0RùRO
KNPGDU× dDùDWD\O× KDQ× 7DUPDüLULQ (1331-1334)’dir. 7DUPDüLULQ 48 ,
DG×QGDQ DQODü×ODFDù× üzere bir Budist olarak GRùPXüWX 0VOPDQO×ù×
seçtikten sonra Alâeddîn ismini ve sultân el-a’zâm XQYDQ×Q× DOP×üW× Onun,
ömrünün son on \×O×QGD otuzunda yahut daha sonraki bir \DüWD úVOkPL\HW’e
JHoWLùL tahmin edilmektedir.49

7DUPDüLULQ’in Müslüman ROPDV×QGD etkin NLüLOHULQ EDü×QGD ûH\K Yahyâ

Ebû’l-Mefâhir Bâherzî (öl. 1336) gelmektedir. Son on EHü \×O×Q× Buhârâ’da

44 el-Safedî, Vâfî, c. 25, s. 122-123; el-Askalânî, el-Durar el-Kâmine, c. 3, s. 213; Reuven Amitai-Preiss,
“Ghazan, Islam and Mongol Tradition: A View from the Mamluk Sultanate”, Bulletin of the School of
Oriental and African Studies, 59 (1996), s. 2-3.
45 el-Safedî, Vâfî, c. 25, s. 123.
46 Karl Jahn, *HVKLFKWHŠœ]œQHœQ·VDXVGHP7D·Uūh-L0XEœUDN-LŠœ]œQūGHV5DåūGDO-'ūQ)DGODOOœKE¶úPœG
al-'DXOD$EƈO-Hair, London, 1940, s. 141-142.
47 úEQHO-Devâdârî, Kenz el-Durar, c. 9, s. 127; Amitai, “Ghazan, Islam and Mongol Tradition”, s. 10.
48 7DUPDüLULQ kelimesi Sanskritçe 'KDUPDĤUū yani “Dharma (Budizm’in ilkeleri)’ya hürmet gösteren
NLüLµGHPHNWLUEN]%LUDQ´7KH&KDJKDGDLGVDQG,VODPµV
49 Biran, “The Chaghadaids and Islam”, s. 745.

൞ 142 ൞
 0RùRO +DQODU×Q×Q 0VOPDQODüPDV×

geçiren bu üH\K Kübreviyye ekolünün önemli sûfîlerindendir. Bâherzî

ailesi, daha önce de EHOLUWWLùLPL] üzere Buhârâ’da zengin bir YDNI×Q
EDü×QGD\G× ve dDùDWD\O× KNPGDUODU×QGDQ oldukça hürmet görmekte idi.
Yahyâ Ebû’l-Mefâhir Bâherzî, Berke Han’× úVOkP’a döndüren Seyfeddîn
Bâherzî’nin torunuydu. 50

7DUPDüLULQ’e \DN×Q GLùHU önemli sûfî üH\KOHULQGHQ biri, hana evlilik EDù× ile
akraba olan ûH\K Hasan idi. Fakîhlik mevkiinde bulunan ve han üzerindeki
etkisi bariz biçimde kaynaklara \DQV×\DQ GLùHU önemli NLüLOLN ise 2WUDUO×
ûH\K Hüsâmeddîn <Dù× 51 idi.

ÖZBEK HAN

Alâeddîn 7DUPDüLULQ’den sonra tekrar $OW×Q Orda’ya dönerek, onun

DUG×QGDQ úVOkPL\HW’i kabul eden Özbek Han’× inceleyebiliriz. Özbek Han
(1313-1340), $OW×Q Orda Devleti’nin en önemli KNPGDU× addedilmektedir.
Devlet, onun ]DPDQ×QGD DOW×Q oDù×Q× \DüDP×üW× Özbek Han, tahminen 1320
\×O×QGD tahta oturduktan sonra Müslüman ROPXü ve Muhammed DG×Q×
DOP×üW× úVOkPL\HW onun 0VOPDQO×ù× seçmesi ile $OW×Q Orda Devleti’nde
NDO×F× hale JHOPLü ve \D\J×QODüP×üW×. 52

Özbek Han’×Q Müslüman ROPDV×QGD rolü en fazla öne o×NDQ Türk üH\KL
Seyyid Ata’G×U Seyyid Ata, bir Yesevî üH\KL idi ve Zengî Ata’ya intisab
HWPLüWL Zengî Ata ise, Hoca Ahmed Yesevî’nin müntesiplerinden Hekîm
Ata’Q×Q mürididir. 53 .D\QDNODU×Q ELOGLUGLùLQH göre Seyyid Ata, üH\KL Zengî
Ata WDUDI×QGDQ úVOkP’× yaymak, TatarODU× 0VOPDQO×N oDW×V× DOW×QGD
toplamak üzere 7DüNHQW’ten 'HüW-i .×SoDN’a J|QGHULOPLüWL Seyyid Ata,
Özbek Han’×Q Müslüman ROPDV×Q× VDùODG×NWDQ sonra ona Muhammed
ismini YHUPLüWL Bu üH\K han ile birlikte úVOkPL\HW’e girenlerin Türkistan’a
gitmelerine de öncülük HWPLüWL54. Onun oDEDODU× sonucunda ulusât-i Özbek ve

50 Biran, “The Chaghadaids and Islam”, s. 746.

51 úEQ %DWW€WD EX üH\KLQ QLVEHVL RODQ <Dù× NHOLPHVLQLQ DQODP×Q× YHUPH\L GH LKPDO HWPHPHNWHGLU
“Türkçe LQWLNDPF×, GüPDQ âsî GHPHNWLUµ EN] (E€ $EGXOODK 0XKDPPHG úEQ %DWW€WD 7DQFv úEQ
Battûta SeyahatnâmesioHY$6DLW$\NXWúVWDQEXO<DS×.UHGL<D\×QODU×V
52 DeWeese, Islamization and Native Religion, s.90; Yakubovsky, $OW×Q2UGX, s.145-146.
53 DeWeese, Islamization and Native Religion, s.101.
54 DeWeese, Islamization and Native Religion, s.102, 104.

൞ 143 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Tâtâr DUDV×QGD ibadet edenler oRùDOP×ü “ibadete oDù×UPDN için ozan sesi
yerine ezân ikame HGLOPLüWL”. 55

Özbek Han ve 'HüW-i .×SoDN’×Q úVOkPODüPDV×QGD rol alan GLùHU bir önemli
üDKVL\HW yine heteredoks bir figür olan Baba Tükles’tir.56 .LPOLùL WDUW×üPDO×
bu Türk üH\KLQLQ Özbek Han ve çevresindekileri QDV×O Müslüman \DSW×ù×QD
dair bir rivayet, gWHPLü +DF× WDUDI×QGDQ YHULOPLüWLU Bu rivayetin GHùLüLN
YHUVL\RQODU×QD EDüND kaynaklarda da rastlamak mümkündür.

Bu rivayete göre Baba Tükles, beraberindeki üH\KOHU ile Özbek Han’×Q

huzuruna o×NP×ü ve onun \DQ×QGDNL gayrimüslim din DGDPODU× ile
münazaraya JLUPLüWL Münazara sonucunda, dinlerinin salahiyetinin
DQODü×OPDV× için DWHü ile imtihan×QD karar YHULOPLüWL Her iki din DGDP× grubu
için birer WDQG×U (tennûr) ND]×OP×ü gruplardan birer temsilcinin yanan
WDQG×UD girip VDù o×NDUDN dinlerinin hakikatini LVSDWODPDV× üDUW NRüXOPXüWX
Müslüman üH\KOHU “vücudunun daha N×OO× (tük/tüy) ROPDV× ve böylece
\DQPD\DFDù×” gerekçesi ile Baba Tükles’i aday J|VWHUPLüOHU o da WDQG×UD
girmeyi kabul HWPLüWL <DS×ODQ imtihan sonucunda, gayrimüslim din DGDP×
JLUGLùL WDQG×UGD yanarken, Baba Tükles VDù salim o×N×S imtihDQ× YHUPLüWL
Bu mucizeye üDKLW olan han ve çevresindekiler, derhal úVOkPL\HW’e
JLUPLüOHUGL. 57

Özbek Han’×Q úVOkPODüPDV×QGD etkisi EXOXQGXùX bilinen GLùHU üH\KOHU

Harezm ve Buhârâ WDUDIODU×QGDQ gelen Mecdüddîn ûLUYkQv, ûH\K Ahmed ve
ûH\K Hasan Gürgânî’dir.58

Berke Han döneminde temelleri DW×ODQ $OW×Q Orda Devleti’nin úVOkPODüPD

serüveni, Özbek Han’×Q LKWLGkV× ile NDO×F× ROPXü ve hem dinî EDN×PGDQ hem
de etnik EDN×PGDQ üHNLOOHQHQ bir Özbek KDON× vücuda JHOPLüWL

55 “…be câ-yi âvâz-i ûzân bâng-i nemâz-i ezân bolend kerdîd…”, DO×QW×LoLQEN]'H:HHVHIslamization and
Native Religion, s. 104.
56 Tükles NHOLPHVLQLQHWLPRQXQDGDLUWDUW×üPDODULoLQEN]'HZHHVHV-331; Baba Tükles·LQNLPOLùL
faaliyetleri ve KDNN×QGDNL ULYD\HWOHU 'HYLQ 'HZHHVH Islamization and Native Religion in the Golden
Horde, Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, Pennsylvania:
3HQQV\OYDQLD6WDWH8QLYHUVLW\3UHVVDGO×HVHUGHD\U×QW×V×LOHLQFHOHQPLüWLU.
57 DeWeese, Islamization and Native Religion, s. 539, 543.
58 0XVWDID .DIDO× ´g]EHN Han”, 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI× úVOkP $QVLNORSHGLVL  FLOW úVWDQEXO: Türkiye
'L\DQHW9DNI×<D\×QODU×V

൞ 144 ൞
 0RùRO +DQODU×Q×Q 0VOPDQODüPDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

‘Abd el-Allâh b. Fazl el-Allâh el-ûvUk]v Vassâf. Tecziyet el-Emsâr ve Tezciyet el-A’sâr.
Tahran, 1269.
Abû’l-Farac, Gregory. Abû’l-Farac Tarihi 2. Cilt. çev., Ömer 5×]D 'RùUXO Ankara:
Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 1987.
Algar, Hamid. “%DUœT %œEœ”. Encyclopedia of Iranica 3. Cilt. Iranica Foundation,
Columbia University, 1988: 754-755.
Algar, Hamid. “Necmeddîn-i Kübrâ”. TDV úVOkP Ansiklopedisi 32. Cilt. úVWDQEXO:
Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2006: 498-500.
Allouche, Adel. “Teguder’s Ultimatum to Qalawun”. International Journal of Middle
East Studies. 22/4 (1990): 437-446.
Allouche, Adel. “Tegüder’in Kalavun’a Ültimatomu”. çev., Mustafa Uyar. Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih-&RùUDI\D Dergisi. 46/1 (2007): 243–254.
Amitai-Preiss, Reuven. “Ghazan, Islam and Mongol Tradition: A View from the
Mamluk Sultanate”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 59
(1996): 1-10.
Amitai, Reuven. “Sufis and Shamans: Some Remarks on the Islamization of the
Mongols in the Ilkhanate”. Journal of the Economic and Social History of the
Orient. 42/1 (1999): 27-46.
Amitai, Reuven. “The Conversion of Tegüder Ahmad to Islam”. Jerusalem Studies in
Arabic and Islam. 25 (2001): 15-43.
Bartold, Vasily Vladimirovich. “ŪVKœQ”. Encyclopedia of Islam (Second Edition) 4.
cilt. Leiden: Brill, 1978.
Baybars el-Devâdâr. Zubdet el-Fikre fî Ta’rîh el-Hicre 9. Cilt. tah., Zubeyde
Muhammed ɇAtâ. ûHULNH el-Medîne, 1394.
Baybars el-Mansûrî. Kitâb el-Mülûkiyye fî el-Devlet el-Türkiyye. QHüU ‘Abd el-Hamîd
Sâlih Hamdân. Kahire, 1987.
Bedr el-Dîn Mahmûd el-ɇ$\Qv ɇIkd el-Cumân fî Ta’rîh Ehl el-Zamân. tah., M.
Muhammed Emîn. Kahire, 1977.
Beyânî, ûvUvQ Zen der Îrân-i Asr-i 0Rù€O. úQWLükUkW-× 'kQLüJkK-i Tehrân, Tahran 1352.
Beyânî, ûvUvQ 0RùRO Dönemi úUDQ’×QGD .DG×Q. çev., Mustafa Uyar. Ankara: Türk
Tarih Kurumu <D\×QODU× 2015.
Biran, Michal. “The Chaghadaids and Islam: The Conversion of Tarmashirin Khan
(1331-34)”. Journal of the American Oriental Society. 122/4 (2002): 742-752.

൞ 145 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Boyle, John Andrew. “Dynastic and Political History of the ŪO-.KœQV”. The Cambridge
History of Iran 5. Cilt. haz., J. A. Boyle. Cambridge University Press, 1968.
DeWeese, Devin. Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tukles and
Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition. University Park:
Pennsylvania State University, 1994.
Ebû Abdullah Muhammed úEQ Battûta Tancî. úEQ Battûta Seyahatnâmesi. çev., A.
Sait Aykut. úVWDQEXO: <DS× Kredi <D\×QODU× 2004.
Elias, Jamal J. “The Sufi Lords of Bahrabad: 6DɇG al-Din and Sadr al-Din
Hamuwayi”. Iranian Studies. 27/1-4 (1994): 53-75.
Halîl úEQ Aybek el-Safedî. Kitâb el-Vâfî bi el-Vefeyât 18. cilt. tah., Ahmed Arnavût-
Türkî Mustafa. Beyrut, 2000.
Hamd el-Allâh Müstevfî Kazvînî. Târîh-i Guzîde. haz., ‘Abd el-Hüseyin Nevâ’î.
Tahran, 1362.
úEQ Hacer el-Askalânî. el-Durar el-Kâmine, fî $ɇ\kQ el-Mi’e el-Sâmine 3. cilt. Beyrut,
1993.
Jahn, Karl. Geshichte Šœ]œQ +œQ’s aus dem Ta’UūK-i 0XEœUDN-i Šœ]œQū des 5DåūG al-'ūQ
)DGODOOœK b. ‘úPœG al-Daula $EƈO-Hair. London, 1940.
Jahn, Karl. Ta’UūK-i 0XEœUDN-i Šœ]œQū des 5DåūG al-'ūQ )DGODOOœK $EūO-Hair, Geshichte der
,OKœQH $Eœšœ bis *DLKœWƈ (1265-1295). Mouton-S-Gravenhage, 1957.
.DIDO× Mustafa. “Özbek Han”. TDV úVOkP Ansiklopedisi 34. Cilt. úVWDQEXO: Türkiye
Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2007: 107-109.
Kanat, Cüneyt. “úOKDQO× +NPGDU× Teküdar’×Q 0VOPDQO×ù× Kabulü ve Bunun
Memluk Devleti’ndeki <DQN×ODU×”. Türklük $UDüW×UPDODU× Dergisi. 12 (2002):
233-247.
Karamustafa, Ahmet T. God’s Unruly Friends: Dervish Groups in the Islamic Later
Middle Period, 1200-1550. Salt Lake City: University of Utah, 1994.
Karimov, E. E. “The Advent of Islam: Extent and Impact”. History of Civilizations of
Central Asia. haz., M. S. Asimov ve C. E. Bosworth. Paris: Unesco Publishing,
2000: 81-85.
Kemâl el-Dîn ‘Abd el-Rezzâk b. Ahmed úEQ el-Fuvatî. el-Hevâdis el-Câmi’a ve el-
Tecârib el-Nâf’a fî el-Mi’eti el-6kELɇD. QHüU Muhammed 5×]k Hü-ûHEvEv-Mustafa
Cevâd. %DùGkG 1351.
Konukçu, Enver. “Berke Han”. TDV úVOkP Ansiklopedisi 5. Cilt. úVWDQEXO: Türkiye
Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 1992: 506-507.

൞ 146 ൞
 0RùRO +DQODU×Q×Q 0VOPDQODüPDV×

Kutb el-Dîn Mûsa b. Muhammed el-Yûnînî. Zeyl Mir’ât el-Zamân 4. Cilt.

Hyderabad. 1960.
Lane, George E. Early Mongol Rule in Thirteenth-century Iran: A Persian Renaissance.
New York: Routledge, 2003.
Lewis, Bernard. “%DUœᒚ %œEœ”. Encyclopedia of Islam (Second Edition) 1. Cilt. Leiden:
Brill, 1960.
Melville, Charles. “3œGLVKœK-i ,VOœP The Conversion of 6XOWœQ 0DKPƈG *Kœ]œQ
.KœQ”. Pembroke Papers. I (1990): 159-177.
Ocak, Ahmet <DüDU “Barak Baba”. TDV úVOkP Ansiklopedisi 5 cilt. úVWDQEXO: Türkiye
Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 1992: 61-62.
Orbélian, Stéphannos. Histoire de la Siounie. par., M. Brosset, Saint-Pétersbourg:
Académie Impériale des Sciences, 1864.
Özgüdenli, Osman Gazi. 0RùRO úUDQ×QGD Gelenek ve 'HùLüLP Gazan Han ve 5HIRUPODU×
(1295-1304). úVWDQEXO: Kaknüs <D\×QODU× 2009.
Muhyî el-Dîn ibn ɇAbd el-Zâhir. 7HüUvI el-Eyyâm ve el-ɇ8V€U fî Sîret el-Melik el-
Mansûr. tah., Murâd Kâmil-Ali el-Neccâr. ûHULNH el-Arabiyye el-7LEkɇDW ve el-
1HüU 1961.
Spuler, Bertold. úUDQ 0RùROODU× Siyaset, úGDUH ve Kültür úOKDQO×ODU Devri, 1220-1350.
çev., Cemal Köprülü. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 1987.
Sümer, Faruk. “Anadolu’da 0RùROODU”. Selçuklu $UDüW×UPDODU× Dergisi. 1 (1969):
1-147.
ûHPV el-Dîn Ebî ɇAbd el-Allâh Muhammed b. úEUkKLP b. Ebî Bekr el-Cezerî el-
.XUHüv Ta’rîh Havâdis el-Zamân ve Enbâ’ihi ve Vefeyât el-Ekâbir ve el-$ɇ\kQ min
Ebnâ’ihi 1. Cilt. tah., ɇÖmer ɇAbd el-Selâm Tedmurî. Beyrût 1998.
ûHPV el-Dîn Muhammed el-Zehebî. Ta’rîh el-úVOkP ve Vefâyât el-0HükKvU ve el-$ɇOkP
51. cilt. tah., Ömer Abd el-Selâm Tedmûrî, Beyrut 2000.
ûLKkE el-Dîn Ahmed b. ɇAbd el-Vahhâb el-Nüveyrî. Nihâyet el-Erab fî Fünûn el-Edeb
27. cilt. tah., Mustafa Fevvâz-Hikmet .HüOv Fevvâz. Beyrut, 2004.
Takî el-Dîn Ahmed b. ɇAlî el-Makrîzî. Kitâb el-Sülûk li 0DɇULIHW Düvel el-Mülûk 1. Cilt.
tah., Muhammed Mustafa Ziyâde. Kahire, 2006.
Tevekkülî b. úVPDɇvO Bezzâz úEQ Bezzâz Erdebilî). Savfet el-Safâ. tah., *XOkPU×]k
Tabâtabâyî Mecd. Tahran, 1376.
Türk Dil Kurumu Derleme 6|]Où 8. cilt. Ankara, 1975.

൞ 147 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

8OXGDù Süleyman. “Seyfeddin Bâharzî”. TDV úVOkP Ansiklopedisi 4. Cilt. úVWDQEXO:

Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 1991: 474-475.
Vasary, Istvan. “History and Legend in Berke Khan’s Conversion to Islam”. Aspects of
Altaic Civilization III. haz., Denis Sinor. Bloomington: Indian University
Research Institute for Inner Asian Studies. 1990.
Yakubovsky, A. Yu. $OW×Q Ordu ve d|Nü çev., Hasan Eren. Ankara: Türk Tarihi
Kurumu <D\×QODU× 1976.

൞ 148 ൞
C*4} HAN’IN 4:d4]d l`lC]4
VE B4Y]0

GENGHIS KHAN’S ECONOMIC THOUGHT AND LEGACY

Dr. Mehmet dçªØç¼

Ankara y°¼•°Ø°Á ›ö‚ú°ã Üniversitesi

Doç. Dr. Cem Korkut

Ankara y°¼•°Ø°Á ›ö‚ú°ã Üniversitesi
Dr. MEHMET 78ø58/ | Ankara <×OG×U×P %H\D]×W Üniversitesi |
mtugrul[at]ybu.edu.tr | ORCID: 0000-0001-5200-0596

Lisans HùLWLPLQL Gazi Üniversitesi Tarih gùUHWPHQOLùL Bölümü’nde 2011 \×O×QGD WDPDPODG×
Ankara <×OG×U×P %H\D]×W Üniversitesi (AYBÜ), Tarih Bölümü’nde yüksek OLVDQV×Q× bitirdi.
2020 \×O×QGD úVWDQEXO Sabahattin Zaim Üniversitesi, Tarih ve Medeniyet $UDüW×UPDODU×
3URJUDP×·QGD doktora HùLWLPLQL WDPDPODG× <HQLoDù Tarihi, 2VPDQO× Tarihi, 9DN×I
Müessesesi, ûHKLU Tarihi, Balkan Tarihi DODQODU×QGD oDO×üPDODU× EXOXQPDNWDG×U 2013 \×O×QGD
AYBÜ, úQVDQ ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Bölümü, <HQLoDù Anabilim 'DO×’nda
DUDüW×UPD görevlisi olarak EDüODG×ù× görevine halen devam etmektedir. TYB Akademi ile
úQVDQ ve Mekân dergilerinin Genel <D\×Q <|QHWPHQOLùLQL yürütmektedir.

Dr. MEHMET 78ø58/ | Ankara <×OG×U×P %H\D]×W University |

mtugrul[at]ybu.edu.tr | ORCID: 0000-0001-5200-0596

He completed undergraduate education at Gazi University Department of History

Education in 2011; master’s degree in Ankara <×OG×U×P %H\D]×W University Department of
History, and Ph.D. in Istanbul Sabahattin Zaim University History and Civilization Studies
Program in 2020. He has studies in the fields of New Age History, Ottoman History, Waqf
Institution, Urban History, Balkan History. He is still working as a research assistant in
Ankara <×OG×U×P %H\D]×W University, Faculty of Humanities and Social Sciences, Department
of History, New Age Department from 2013. Dr. 7XùUXO is the Editor-in-Chief of TYB
Academy, and Journal of Human and Space journal.

൞ 150 ൞
Doç. Dr. CEM KORKUT | Ankara <×OG×U×P %H\D]×W Üniversitesi |
ckorkut[at]ybu.edu.tr | ORCID: 0000-0002-1104-5330

Cem Korkut, Ankara <×OG×U×P %H\D]×W Üniversitesi (AYBÜ), Siyasal Bilgiler Fakültesi, úNWLVDW
Bölümü’nde Doçent Dr. olarak görev \DSPDNWDG×U $\U×FD Türkiye Bilimler Akademisi’nde
(TÜBA) %DüNDQ GDQ×üPDQ× olarak oDO×üPDNWDG×U /LVDQV×Q× Türkiye derecesi ile burslu olarak
JLUGLùL TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi (TOBB ETÜ) úNWLVDW bölümünde yüksek
onur |ùUHQFLVL olarak WDPDPODP×üW×U 2011 \×O×QGD DUDüW×UPD görevlisi olarak EDüODG×ù×
AYBÜ’de 2014’te ELWLUGLùL yüksek lisans tezinde günümüzdeki úVODPL finans NXUXPODU×Q×Q
öncüsü olarak nitelenen para YDN×IODU× üzerine oDO×üP×üW×U úVWDQEXO Sabahattin Zaim
Üniversitesi’nde ú=h úVODP ekonomisinde sermaye ROXüXPX birikimi ve \DS×V×
konusundaki tezi ile 2018 \×O×QGD doktora derecesi DOP×üW×U úVODP ekonomisi, úVODPL
EDQNDF×O×N ve finans, para YDN×IODU× gibi konularda \D\×PODQP×ü ulusal ve XOXVODUDUDV×
makaleleri, kitap ve kitap bölümleri bulunan Dr. Korkut D\Q× zamanda Ankara 'üQFH ve
$UDüW×UPD Merkezi’nin (ADAM) aktif bir üyesi olup bu merkezdeki úVODP Ekonomisi
Okulu’nun yürütücüsüdür. úVODP ekonomisi, úVODPL bDQNDF×O×N ve finans, makroekonomik
politikalar, uzun dönemde dünya ekonomisi, 2VPDQO× iktisat tarihi, dünya iktisat tarihi ve
IDUN× WRSOXPODU×Q iktisadi NDON×QPD SDUDGLJPDODU× üzerine oDO×üPDNWDG×U

Assoc. Prof. CEM KORKUT | Ankara <×OG×U×P %H\D]×W University |

ckorkut[at]ybu.edu.tr | ORCID: 0000-0002-1104-5330

Cem Korkut, Ph.D. is Associate Professor at the Department of Economics of Ankara

Yildirim Beyazit University (AYBU). He is also the advisor to the President at the Turkish
Academy of Sciences (TUBA). He graduated from TOBB University of Economics and
Technology, where he entered with a full scholarship, as a high honor student in 2011. He
completed his MA in Economics at AYBU in 2014. He studied Ottoman cash waqfs (pioneer
of current Islamic/interest-free financial institutions) in his MA thesis. He completed his
Ph.D. at Istanbul Sabahattin Zaim University (IZU) with a thesis on capital formation,
accumulation, and structure in Islamic economics in 2018. Having national and international
papers, books, and book chapters on topics such as Islamic economics, Islamic banking and
finance, and cash waqfs, Dr. Korkut is an active member of the Ankara Center for Thought
and Research (ADAM) and executive of Islamic Economics School. His main academic
interests are Islamic economics, Islamic banking and finance, macroeconomic policies, world
economy in the longue durée, Ottoman economic history, world economic history, and
economic development paradigms of different societies.

൞ 151 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.027

&(1*ú= HAN’IN ú.7ú6$7 'hûh1&(6ú VE 0ú5$6,

Öz
Tarih ND\QDNODU×QGD 0RùRO DG×Q×Q ilk NXOODQ×OG×ù× tarih VII. \]\×OD denk gelmektedir.
Bu dönemde 0RùROODU önemsiz küçük bir kabile olarak kabul edilmektedir. 0Rùol
isminin bir devlet ve hanedan ismi olarak NXOODQ×OPDV× Cengiz Han dönemine rast
gelmektedir. 0RùROODU×Q bir siyasi güç olarak tarih sahnesine o×NW×ù× dönemlerde
Türklerle çok \DN×Q münasebetleri ROPXü ve Büyük Hun, Göktürk ve Uygurlar
döneminde bu iki millet birbirlerinden birçok Do×GDQ HWNLOHQPLüWLU 0RùROODU×Q dünya
tarih sahnesinde DV×O rollerini R\QDG×NODU× dönem Timuçin WDUDI×QGDQ kurulan 0RùRO
úPSDUDWRUOXùX dönemidir. Timuçin, 0RùRO kabilelerini tek bir devlet idaresi DOW×QGD
toplayarak Cengiz Han XQYDQ×Q× DOP×üW×U

Cengiz Han döneminde \DNDODQP×ü olan \D\×OPD ivmesi 0RùROODU×Q tarihin en büyük
LPSDUDWRUOXNODU×QGDQ birini NXUPDV×Q× VDùODP×üW×U Öyle ki bu imparatorluk, GQ\DQ×Q
\DNODü×N çeyreùLQL hakimiyeti DOW×QD DOP×üW×U $UDüW×UPDF×ODU×Q ekseriyeti, Cengiz Han’×Q bu
\D\×OPDF× faaliyetlerini ve haleflerine E×UDNP×ü ROGXùX PLUDV× EDUEDUO×N ve kaba kuvvet ile
Do×NODPD HùLOLPLQGHGLUOHU Ancak bu Do×NODPD birçok Do×GDQ ROGXùX gibi Cengiz Han’×Q
iktisadi faaliyetlerini ve NXUGXùX idari sistemi anlamak Do×V×QGDQ da yetersizdir. Bunun en
önemli sebebi, Cengiz Han dönemine dair ND\QDNODU×Q büyük ölçüde QDN×V ROPDV×G×U Bu
oDO×üPDGD var olan kaynaklara iktisat tarihi perspektifinden \DNODü×ODFDNW×U $\U×FD Cengiz
Han <DVDODU× olarak DQ×ODQ Cengiz Han’×Q NR\GXùX kanunlar da iktisadi Do×GDQ analize tabi
WXWXODFDNW×U dDO×üPDGD Cengiz Han’×Q iktisadi faaliyetleri ve o dönemki 0RùRO
úPSDUDWRUOXùX’nun iktisadi \DS×V× analiz edecektir.

Anahtar Kelimeler
2UWDoDù, 0RùROODU Cengiz Han, úNWLVDW7DULKL, Cengiz Han’×Q úNWLVDW3ROLWLNDV×

൞ 152 ൞
 GENGHIS KHAN’S ECONOMIC THOUGHT AND LEGACY

Abstract
The first date the Mongolian name was used in historical sources is the VII. century.
Mongols were considered an insignificant tribe in this period. The use of the Mongolian
name as a state and dynasty coincides with the period of Genghis Khan. Mongols had very
close relations with the Turks during the periods when they emerged as a political power,
and these two nations were influenced by each other in many ways during the Great Hun,
Göktürks and Uyghurs periods. The period when the Mongols played their main role in the
world history scene was during the Mongol Empire established by Temüjin. Temüjin
gathered the Mongol tribes under a single state administration and received the title of
Genghis Khan.

The spreading momentum at the time of Genghis Khan enabled the Mongols to establish
one of the largest empires in history. So much so that this empire dominated about a quarter
of the world. Most researchers tend to explain these expansionist activities of Genghis Khan
and his legacy for the successors with barbarism and brute force. However, this explanation
is inadequate not only in many respects but also in terms of understanding Genghis Khan’s
economic activities and the administrative system he established. The most important
reason for this is that the sources related to Genghis Khan period are mostly insufficient. In
this study, existing sources will be examined from the perspective of economic history. In
addition, the Laws of Genghis Khan (Yassa) will be analyzed in terms of economy. This study
analyzes the economic activities of Genghis Khan and the economic structure of the Mongol
Empire at that time.

Keywords
Medieval, Mongols, Genghis Khan, Economic History, Genghis Khan’s Economic Policy

൞ 153 ൞
 *4Y4`

0RùROODU Cengiz Han’a kadar kabileler halinde \DüD\DQ ve tarihte henüz

rol DOPDP×ü göçebe WRSOXOXNODUG× 0RùRO isminin ilk formu VII. \]\×OGD
T’ang Sülalesi resmî tarihleri olan Chiu T’ang-shu ve Hsin T’ang-shu’da
“Mêng-wu” ve “Mêngwa” üHNOLQGH ND\GHGLOPLüWLU 1 0RùROODU×Q bir
topluluk olarak ROXüXPX ise 'RùX 0RùROLVWDQ ve Kuzey Çin’de hüküm
süren Liao +DQHGDQO×ù× (907-1125) ]DPDQ×QD denk GüPHNWHGLU 2

Cengiz Han OLGHUOLùLQGH 0RùROODU·×Q tarih sahnesine güçlü bir üHNLOGH

o×NPDV×QGDQ evvel XII. DVU×Q sonunda $V\D·Q×Q genel durumu üX
üHNLOGH\GL Güney’de Çin; Gong úPSDUDWRUOXùX, Cürcet ve Kin Tunguz
úPSDUDWRUOXùX DUDV×QGD SD\ODü×OP×ü olup, Çin’in NX]H\EDW×V×QGD Hsi-hsia
Tangut úPSDUDWRUOXùX NXUXOPXüWX 7DU×P·×Q NX]H\GRùXVXQGD Uygur
Türkleri bulunuyordu. Çu Nehri’nin ,V×N-kul bölgesi ve .DüJDU\D’da Kara-
.×WD\ODU úPSDUDWRUOXùX YDUG× Mâverâünnehir ve úUDQ’da +DUH]PüDKODU
Devleti EXOXQPDNWD\G× $V\D·Q×Q geri kalan N×VP× ise Abbasi Halifeleri,
Eyyubiler ve Selçuklular DUDV×QGD pay HGLOPLüWL 3

1 Osman Gazi g]JGHQOL ´0RùROODUµ 7'9 úVODP Ansiklopedisi 30. cilt, úVWDQEXO: Türkiye Diyanet
9DNI×<D\×QODU×V-229.
2 David O. Morgan, “Mongols”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition, haz. P. Bearman, Th. Bianquis,
&(%RVZRUWK(YDQ'RQ]HO:3+HLQULFKV(ULüLP7DULKL0D\×V
https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/mongols-COM_0763
DOI: 10.1163/1573-BLVODPB&20BúONNH]\×O×QGDoHYULPLoL\D\×QODQG×
3 Rene Grousset, %R]N×U úPSDUDWRUOXùX oHY 0 5HüDW 8]PHQ $QNDUD gWNHQ 1HüUL\DW
2006, s.217.

൞ 154 ൞
 Cengiz +DQ·×Q úNWLVDW 'üQFHVL ve 0LUDV×

Harita 1. Cengiz Han·×Q yönetiminde XIII. \]\×OGD 0RùRO úPSDUDWRUOXùX·QXQ bir KDULWDV× 4

4 Don Nardo, Genghis Khan and the Mongol Empire, Farmington Hills: Gale, Cengage Learning, 2011, s.9.

൞ 155 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Cengiz Han·×Q 0RùRO úPSDUDWRUOXùX·QX NXUPDV×QGDQ hemen evvel

0RùROODU patriarkal toplumdan feodalizme JHoLü sürecini nihayete HUGLUPLü
bulunuyordu. Buna LüDUHW eden olaylar ise ER]N×U aristokrasisinin ortaya
o×N×ü× kabile birliklerinin WHüHNNO bireysel göç WDU]×QGDQ toplu göç
WDU]×QD JHoLü ve sürek DYODU×Q×Q G]HQOHQLü üHNLOOHULQLQ GHùLüPHVL olarak
J|VWHULOPLüWLU Nitekim Barthold, Cengiz +DQ·× göçebe feodal
aristokrasisinin EDü× rakibi &DPXND·\× ise göçebe ER]N×U×Q demokratik
o×NDUODU×Q×Q temsilcisi sayar. 0RùRO úPSDUDWRUOXùX da bu V×Q×IODU×Q
birbirleriyle olan mücadeleleri neticesinde ortaya o×NP×üW×U 5

Cengiz Han’×Q 0RùRO kabilelerini tek bir oDW× DOW×QGD ELUOHüWLUPHVL ile
0RùROODU Orta Asya’da önemli bir güç haline JHOPLüWLU XIII. ve XIV.
\]\×OODUGD Cengiz Han ve halefleri askeri fetihler neticesinde tarihte
bilinen en JHQLü LPSDUDWRUOXùX NXUPXüODUG×U 6 .XUPXü ROGXNODU×
LPSDUDWRUOXùXQ JHQLüOLùL Hindistan G×ü×QGD Asya N×WDV×Q×Q büyük N×VP×
N×WDQ×Q JQH\GRùXVX olmak üzere Kore’den Macaristan’a kadar
X]DQ×\RUGX 7 Cengiz Han sadece JHUoHNOHüWLUPLü ROGXùX fetihlerle GHùLO
D\Q× zamanda hayata JHoLUGLùL idari, sosyal ve askeri reformlarla 0RùROODU×
ilk defa düzenli bir WHüNLODWD NDYXüWXUPXüWXU Öyle ki literatüre Cengiz Han
<DVDODU× olarak geçen kanunlar günümüze kadar XODüP×üW×U Mevzu bahis
yasalarda iktisadi buyruklar oDO×üPD NDSVDP×QGD GHùHUOHQGLULOHFHNWLU 8
$\U×ca 0RùRO \D]× kültürü de ilk olarak bu dönemde \D\J×QODüP×üW×U 9

5 A. Yu. Yakubovskiy, $OW×Q 2UGX YH d|Nü çev., Hasan Eren, Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU×  V 9DVLOL\ 9ODGLPLURYLo %DUWROG 0RùRO úVWLOkV× 'HYULQGH 7UNLVWDQ, çev., Seniha
6DPL0RUDO×KD]*QDU.DUD$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×
6 John Andrew %R\OH ´ÿLQJL]-K࡯h࡯œn”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition, haz. P. Bearman, Th.
%LDQTXLV&(%RVZRUWK(YDQ'RQ]HO:3+HLQULFKV(ULüLP7DULKL0D\×V
https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/cingiz-khan-SIM_1617
DOI: 10.1163/1573-BLVODPB6,0BúONNH]\×O×QGDoHYULPLoL\D\×QODQG×
7 Morgan, “Mongols”.
8 0RùRONDELOHOHULQLELUDUD\DJHWLUGLNWHQVRQUD·GDWRSODG×ù×NXUXOWD\GD&HQJL]+DQ·×Q´\DVDµ
NHOLPHVLQLNXOODQG×ù×YH “yasa-\×E]UJµDG×YHULOHQNDQXQODU×Q×LODQHWWLùLEHOLUWLOVHGHEXQDGDLU
NHVLQ GHOLO PHYFXW GHùLOGLU %X \DVDODU×Q DVO× \D GD KHUKDQJL ELU ]DPDQGD NDOHPH DO×QP×ü PHWQL
JQP]HXODüPDP×üW×U &YH\Qv0DNUv]vYHúEQ%DWWXWD·Q×QHVHUOHULQGHQ KDUHNHWOHPDGGHOLN
&HQJL]+DQ <DVDODU×·QGDQV|]HGLOHELOPHNWHGLU %XQODU×QPXKWHYDV×LVHDYRUGX düzeni ve posta
VLVWHPL LOH DODNDO× LGDUL EX\UXNODUG×U )HWKL *HGLNOL ´<DVDµ 7'9 úVODP Ansiklopedisi 43. Cilt,
úVWDQEXO7UNL\H'L\DQHW9DNI×<D\×QODU×V-340.
9 g]JGHQOL´0RùROODUµV-229; Mehmet Fuat Köprülü, “Cengiz Han”, 0(%úVODP Ansiklopedisi 3.
ciltúVWanbul0LOOL(ùLWLP%DV×PHYLV-100.

൞ 156 ൞
 Cengiz +DQ·×Q úNWLVDW 'üQFHVL ve 0LUDV×

Harita 2. 0RùRO úPSDUDWRUOXùX·QXQ XIII. <]\×O Sonu úWLEDUL\OH 8ODüW×ù× 6×Q×UODU 10

10 Osman Gazi g]JGHQOL´0RùROODUµV-229.

൞ 157 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

C*4} HAN LC]4 BI+I==Y 4:d4]4 YAPI

Cengiz Han dönemine dair ana kaynak vazifesi gören Câmi’ü’t-Tevârîh ve

0RùROODU×Q Gizli Tarihi isimli eserler 0RùROODU×Q XII. \]\×OGDNL iktisadî
\DS×V×Q× iki N×VPD D\×UP×üW×U Bunlardan ilki orman kabileleri DYF×ODU
ikincisi ise ER]N×U kabileleridir (çobanlar). XII. \]\×OGD DYF×-orman 0RùRO
kabileleri Baykal Gölü FLYDU×QGD \DüDUODUNHQ göçebe ER]N×U oREDQODU× ise
Kulun-Buir gölünden itibaren Altay GDùODU×Q×Q güney yamaçlDU×QD XODüDQ
ER]N×UODUGD \Dü×\RUODUG× $YF×-orman kabileleri, büyük oranda YDKüL
KD\YDQODU× avlayarak ve buna nispeten daha GüN seviyede EDO×No×O×NOD
geçimlerini VDùODUG× Cengiz Han’×Q RùOX Çuçi DYF× orman kabilelerini
emri DOW×QD DOG×NWDQ sonra onlardan siyah samurlar DOP×üW×U Nitekim bu
samurlar, Orta AsyaO× tüccarlarla ticarete konu HGLOPLü ve NDUü×O×ù×QGD koç
ve deve ile tebdil HGLOPLüWLU Bu kabileler, tüm gününü ormanda geçirirdi.
Özellikle maral-geyik ve NDUDFDODU× HYFLOOHüWLULUOHU ve EXQODU×Q eti ve
sütünden istifade ederlerdi. $YF×-orman kabilelerinin EDüEXùODU× ve ileri
gelenleri ise DW× avlanma HVQDV×QGD NXOODQ×UODUG× Bunlar derilerden imal
HGLOPLü elbiseler giyer, kayak NXOODQ×UODU ve DùDo usaresi (öz suyu)
içerlerdi. $YF×ODU×Q üHKLU KD\DW×QD hiç DO×ü×N ROPDG×NODU× bilinmektedir. 11
Ancak zamanla NRPüXODU× bulunan göçebe-çobanlarla JHUoHNOHüWLUPLü
ROGXNODU× N×V×WO× münasebetler neticesinde EXQODU×Q da göçebe ve oREDQO×ùD
geçtikleri J|UOPüWU 12

XI.-XIII. \]\×OODUGD göçebe 0RùRO oREDQODU×Q×Q iktisadi faaliyetlerinin

EDüO×FDODU× oREDQO×N ve DYF×O×N idi. Hayvan \HWLüWLUPH en temel geçim
ND\QDNODU×Q× WHüNLO ediyordu ve V×ù×U koyun, keçi ve at besleniyordu.
Bunlar sürülerine otlak aramak DPDF×\OD senenin belli ]DPDQODU×QGD göç
ederlerdi. XI. ve XII. \]\×OODUGD iki tür göç WDU]× ROGXùX görülmektedir.
Bunlardan ilki NDODEDO×N zümreler halinde GLùHUL ise birkaç aile üHNOLQGH
JHUoHNOHüLUGL .DODEDO×N kabileler halinde göç etmek ahali için daha güvenli
idi. Ancak zengin at sürüleri olan çobanlar için NDODEDO×N sürüler halinde

11 5HüLGHGGLQ DYF× RUPDQ NDELOHOHUL KDNN×QGD 0RùROODU×Q V|\OHGLNOHULQL QDNOHGHU ´2QODU×Q

fikirlerine göre bu hayattan daha i\LELUKD\DWROPDV×QDLPNkQ\RNWXYHRQODUNDGDUPHVXWNLPVH
EXOXQPD]G×µ%<9ODGLPLUWVRY, 0RùROODU×QúoWLPDv7HüNLOkW×oHY$EGONDGLU úQDQ$QNDUD 7UN
7DULK.XUXPX%DV×PHYLV
12 Vladimirtsov, MoùROODU×QúoWLPDv7HüNLOkW×, s.59.

൞ 158 ൞
 Cengiz +DQ·×Q úNWLVDW 'üQFHVL ve 0LUDV×

göç etmek pek NkUO× GHùLOGL O nedenle bu durumda olanlar KD\YDQODU×Q×

daha iyi beslemek DG×QD kendi EDüODU×QD göç ederlerdi. Ancak bunlar da
çapul ve \DùPD\D Do×N ROXUODUG× 0RùROODU×Q iktisadi KD\DW×QGD meydana
gelen bu LNLOLùL çözüme NDYXüWXUPDN XI.-XII. \]\×OGD en önemli mesele
haline JHOPLüWLU Çözüm ise zengin çoban sürülerinin birlikte göç
etmelerinde EXOXQPXüWXU 13

Birçok Orta Asya ER]N×U WRSOXOXNODU×QGD ROGXùX gibi 0RùROODUGD da at pek

N×\PHWOL idi. Öyle ki at sürüleri 0RùROODU×Q EDüO×FD zenginlik ND\QDù×Q× ve
iktisadi \DS×ODU×Q×Q temelini WHüNLO ederdi. Kabilelerin zenginlikleri at
sürülerinin oRNOXùX ile ölçülürdü. At, nakliye vazifesi gören, VDYDü ve av
esnaV×QGD kabiliyetlerinden, eti, sütü ve derisinden istifade edilen bir
KD\YDQG× Özellikle VDYDüODUGD iki taraf DUDV×QGDNL dengeyi GHùLüWLUPH\H
muktedir kabiliyetleri EXOXQPDNWD\G× 14 $WODU×Q \DQ× V×UD öküz ve inekler
de nakliye LüOHULQGH NXOODQ×O×UNHQ koyunlar da eti, sütü, derisi için
beslenirdi. Develer ise sadece göçebe ER]N×U kabileleri WDUDI×QGDQ göç
HVQDV×QGD NXOODQ×O×UG× 0RùROODU×Q en önemli geçim ND\QDNODU×QGDQ biri de
DYF×O×N yoluyla ele geçirdikleri hayvanat ROPXüWXU Bireysel ve topluluk
halinde JHUoHNOHüWLUGLNOHUL avlar vesilesiyle yabani KD\YDQODU× avlarlar ve
RQODU× LDüHOHULQGH NXOODQ×UODUG× Bazen J×GD malzemesi bulmak o derece
]RUODü×UG× ki kemirgen KD\YDQODU× avlamak ve yemek zorunda NDO×Q×UG×
Timuçin’in de bu duruma GüWù bilinmektedir.

Eski 0RùROODUGD üretim ise çok N×V×WO× EXOXQPDNWD\G× Keçe, ND\×ü urgan,
kereste, araba, mutfak malzemesi, EHüLN gibi malzemeler üretime tabi
WXWXOPXüWXU Eyer, NRüXP ok, yay, ]×UK N×O×o süngü gibi askeri
malzemeler de üretilirdi. Tüm bu Do×NODPDODUGDQ hareketle eski 0RùROODU
sadece göçebe GHùLOGLOHU $\Q× zamanda DYF×O×N da \DSDUODUG× Bu göçebe
kabilelerin DYF× kabilelerden IDUN× ise koyun sürülerine sahip ROPDODU×\G×
<DüDG×NODU× mekânlar EDN×P×QGDQ da IDUNO×O×NODUD sahiptiler. Buna göre,
göçebe DYF× topluluklar keçe oDG×UODUGD \DüDUNHQ DYF× orman WRSOXOXNODU×

13 Vladimirtsov, 0RùROODU×QúoWLPDv7HüNLOkW×, s.61.

14 Cengiz Han DW×Q HKHPPL\HWLQH GDLU ü|\OH GHU ´$W×QGDQ GüHQ DGDP QDV×O NDONDELOLU" $\DùD
NDONVDELOHDWO×GüPDQODUDNDUü×\D\DRODUDNQDV×OKDUSHGHUYHQDV×OJDOLSRODELOLU"µ9ODGLPLUWVRY,
0RùROODU×QúoWLPDv7HüNLOkW×, s.63.

൞ 159 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

ise hayvan kemikleri ve derilerinden mamul oDG×UODUGD \DüDUODUG× Cengiz

Han öncesi 0RùROODU×Q iktisadi \DS×V× genel olarak özetlenecek olursa,
sahip olunan ekonomik \DS×\D “GRùDO iktisat” denilebilir. Çünkü eski
dönem 0RùROODU× SDUD\× bilmiyorlar ve ticareti mübadele ile
JHUoHNOHüWLUL\RUODUG× 15

C*4} HAN LCB4 BI+I==Y 4:d4]4 YAPI

Cengiz Han \XNDU×GD izah HGLOGLùL üzere “GRùDO iktisat” emareleri WDü×\DQ
bir ekonomik \DS× GHYUDOP×üW× Bu ekonomik \DS× ilkel ekonomik
faaliyetleri içeren bir sistemdi. Para ile ticaretin GROD\×V×\OD ticaretin
oldukça GüN düzeyde ROGXùX üretimin hayatî LKWL\DoODU× NDUü×ODPDN
üzere uzmanlDüW×ù× GRùDO iktisat sisteminde takas usulü ile DO×ü-YHULü
JHUoHNOHüLUGL Cengiz Han yönetime JHOGLùLQGH WDU×P ile geçinen 0RùRO
toplumu, iklim GHùLüLNOLùL hayvan KDVWDO×NODU× gibi olumsuz faktörlere
oldukça Do×NW× 'ROD\×V× ile hayvan stokunun DUWW×U×OPDV×Q×Q birincil
faktörü bu noktada fetihler ROPXüWX 16

Cengiz Han’×Q idareyi eline DOPDV× 0RùROODU× hakimiyeti DOW×QGD

WRSODPDV× ve önemli ticaret \ROODU×Q× ihtiva eden bir büyük imparatorluk
NXUPDV× D\U×FD bunun \DQ×QGD kadim medeniyetler ile LOLüNL yürütmesi
0RùROODU×Q birçok kurumunda ROGXùX gibi iktisadi \DS×V×QGD da önemli
GHùLüLNOLNOHU meydana JHWLUPLüWLU Cengiz Han’×Q E×UDNW×ù× iktisadi
PLUDV×Q en önemlilerinden birisi kendisinden önce de cari olan ticaret
\ROODU×Q× kontrol etmesi ve RQODU×Q JYHQOLùLQL VDùODPDV×G×U Cengiz Han
ticarete büyük önem YHUPLüWLU Hatta +DU]HPüDKO×ODU ile \DüDQDQ büyük
VDYDü×Q temeli de yine ticaret temellidir. 17 Cengiz Han’×Q kontrol HWWLùL
JHQLü FRùrafyada büyük kervanlar, ticaret \ROODU×QGD uzun mesafeli
ticaretin temelini ROXüWXUPXüWXU 18

15 Vladimirtsov, 0RùROODU×QúoWLPDv7HüNLOkW×, s.66-71.

16 Paul Ratchnevsky, Genghis Khan – His Life and Legacy, haz., ve çev., Thomas Nivison Haining,
Cornwall: Basil Blackwell, 1991, s.103, 169.
17 Harold Lamb, Genghis Khan and the Mongol Horde  0HKPHW (PLQ ûHQ ´%LOLP 7DULKoLVL
Sübki’ye Göre Cengiz Han”, $NDGHPLN%DN×ü, 6/11 (2012), s.247-249.
18 Zeki Velidi Togan, Çengiz Han (1155-1227), 'HUV1RWODU×.×ü6|PHWUHVL

൞ 160 ൞
 Cengiz +DQ·×Q úNWLVDW 'üQFHVL ve 0LUDV×

Harita 3. XIII. <]\×O 6RQODU×Qa 0RùRO úPSDUDWRUOXùX ve Ana Ticaret <ROODU× 19

19 “Mongol: After–Conquest-7UDGHµ  :HDSRQV DQG :DUIDUH (ULüLP 7DULKL  0D\×V 
https://weaponsandwarfare.com/2015/10/06/mongol-after-conquest-trade/

൞ 161 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

)HWLKOHU WDPDPODQG×NWDQ VRQUD 0RùROODU×Q VDùODG×ù× Pax-Mongolica, bir

oXYDO DOW×QOD ELU NDG×Q×Q LPSDUDWRUOXùXQ ELU XFXQGDQ GLùHULQH JYHQOH
JLGHELOHFHùLQL WHPLQ HWPLüWL 0RùROODU WFFDUODU YH NHUYDQODU×Q JYHQOLùLQL
VDùODPDNLoLQHOOHULQGHQJHOHQL\DSP×üW×UYHXOXVODUDUDV×WLFDUHWLKLoELUüH\LQ
ER]PDV×QD L]LQ YHUPHPLüOHUGLU %X JYHQOLN VD\HVLQGH EDUXW Avrupa’ya
JHOPLü YH +ULVWL\DQO×N GD 8]DNGRùX·GD \D\×OPD LPNkQ× EXOPXüWXU 20 Yani
JYHQOLùL VDùODQDQ WLFDUHW J]HUJDK× NOWUQ GLQLQ ve toplumun
üHNLOOHQPHVLQLGHVDùODP×üW×U

Cengiz Han, LPSDUDWRUOXùXQX LQüD ederken dönemin üDUWODU×Q× iyi analiz

HWPLüWL dDù×Q gerekliklerinin EDü×QGD güçlü bir ordu geliyordu. Cengiz
Han, güçlü bir ordu için gerekli ok, yay, N×O×o ]×UK gibi LKWL\DoODU× tedarik
etmek için oDEDODG× Bunun \DQ×QGD nitelikli insan gücü de iyi bir yönetim
için ortaya o×NDQ GLùHU husustu. $\U×FD ekonomin VDùODP bir temele
RWXUPDV× için ticaretin önemi iyi DQODü×OP×üW× 0RùROODU×Q UHIDK×Q×Q
arWW×U×OPDV× için ticaretin önemini güçlü bir üHNLOGH idrak eden Cengiz Han,
Asya ve Avrupa DUDV×QGD mekik dokuyan tüccarlara koruma VDùODP×üW×U21
7FFDUODU×Q %DW×’da Merkantilist dönemde ND]DQG×NODU× VD\J×QO×NWDQ çok
daha önce Cengiz Han onlara önemli bir statü vererek krediler, vergi
muafiyetleri, sürekli \DUG×PODU ve koruma temin etti. 'RùX ve %DW× DUDV×QGD
PDOODU×Q DN×ü×Q× NROD\ODüW×UDQ kadim úSHN Yolu’nun bugünkü önemini
ND]DQPDV× ve sadece ticaretin GHùLO yeni teknolojilerin, fikirlerin de
WDü×QG×ù× bir hüviyet ND]DQPDV× bunu büyük ölçüde Cengiz Han’×Q bölgede
tesis HWWLùL JYHQOLùH borçludur. 22

Cengiz Han <DVDODU×’nda GRùUXGDQ yer almasa da devlet görevlilerinin

\DQ×QGD ticareti WHüYLN etmek için tüccarlara da verilen paiza isimli bir nevi
pasaport QLWHOLùLQGHNL belge onlara garantili bir koruma ve WDü×PD vergi
ve harçlardan muafiyet, yam sistemi DG× verilen konaklama tesisleri gibi
bir D\U×FDO×NODU DODQ× VDùODP×üW×U úSHN Yolu J]HUJDK×QD kurulan ve

20 Thomas J. Craughwell, The Rise and Fall of the Second Largest Empire in History: How Genghis Khan’s
Mongols Almost Conquered, Massachusetts: Fair Winds Press, 2010, s.11; Jack Weatherford, Genghis
Khan and the Making of the Modern World, New York: Three Rivers Press, 2005.
21 Nardo, Genghis Khan and the Mongol Empire, s.69.
22 Ratchnevsky, Genghis Khan, s. 184; “Mongol Trade: Linking East To West – History”, 2014, History,
(ULüLP 7DULKL  0D\×V  KWWSVZZZKLVWRU\RQWKHQHWFRPPRQJRO-trade-linking-east-to-
west

൞ 162 ൞
 Cengiz +DQ·×Q úNWLVDW 'üQFHVL ve 0LUDV×

2VPDQO× ve Selçuklu tarihinde kervansaray olarak ELOGLùLPL] \DS×ODU×Q

LüOHYOHULQL gören yamlar, WFFDUODU×Q maliyetlerini de oldukça
GüUPüWU O dönemde bölgede yolculuk eden VH\\DKODU×Q günlükleri
de hem gece hem de gündüz \ROODU×Q güvenli ROGXùXQX teyit etmektedir.
Buralarda konaklayan WFFDUODU×Q hem kendilerine hem de DWODU×QD su ve
yiyecek temin HGLOPLüWLU 0RùRO ordusunun en önemli görevlerinden
birisi de sistemin GHYDPO×O×ù×Q× VDùODPDN için bu tesislerde erzak
depolamak ROPXüWXU 23 Yani Cengiz Han gerek idari gerek askeri \DS×ODU×
ticaretin GHYDPO×O×ù×Q× VDùODPDN üzere NXOODQPD\× tercih HWPLüWLU Bu
tercihte, WFFDUODU×Q bölgenin UHIDK×Q×Q DUWW×U×OPDV×QGDNL NDWN×ODU×Q×Q
bilinmesinin önemli yeri YDUG×U 0RùRO FRùUDI\DV×QGDNL ticaret \ROODU×Q×Q
önemini NRUXPDV×Q× VDùOD\DQ bu sistem sayesinde WFFDUODU×Q günlük 300
km’nin üzerinde yol yapabilmesi VDùODQP×üW×U 24

Yam sisteminin \DQ×QGD ortak kelimesinden gelen Ortogh isimli \DS×ODU ile
de küçük ölçekte WFFDUODU×Q veyahut büyük WFFDUODU×Q PDOODU×QGDQ sadece
bir bölümünü bir araya JHWLUGLùL daha büyük \DS×GD ticaret NHUYDQODU× yani
bir nevi tüccar KDYX]ODU× ROXüWXUXOPXüWXU Bu sayede ticaretin yol DoDFDù×
riskler de SD\ODü×OP×üW×U Bu sistem de uzun mesafeli ticareti JHOLüWLUHUHN
maliyetlerin önemli ölçüde GüPHVLQL VDùODP×üW×U 0RùROODU bu dönemde
ticarete verdikleri önemi, tüccarlara verdikleri GüN faizli krediler ile de
J|VWHUPLüOHUGLU 25

Cengiz Han <DVDODU× da bölgede NXUDOODU×Q üHNLOOHQPHVL ve belirsizliklerin

önlenmesinde hayati role sahiptir. 26

Cengiz Han <DVDODU× 27

x Üç defa EDükDODU×ndan mal al×p, üç defa iflas eden de üçüncü defa iflastan
sonra ölüm FH]DV× FH]DODQG×U×O×U

23 Nathan House ve Iraj Bashiri, “The Great Yasa of Genghis Khan”, Harvard Journal of Asiatic Studies,
3/3-4 (1938), s.337-360.
24 Alison Behnke, The Conquests of Genghis Khan, Minneapolis: Twenty-First Century Books, 2008, s.71.
25 Ratchnevsky, Genghis Khan, s. 206; “Mongol Trade: Linking East To West – History”
26 &XUW$OLQJH´0RùRO.DQXQODU×µoHY&RüNXQhoRNAnkara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 9/3
(1967), s.235-261.
27 6DGUL0DNVXGL$UVDO´dHQJL]LQ<DVDV×µTürk Hukuk TarihiúVWDQEXOúVWDQEXOhQLYHUVLWHVL+XNXN
)DNOWHVL<D\×QODU×V-177.

൞ 163 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

x Cengiz Han, Ali bin Ebu Talib ahfad×na herhangi bir üekilde vergi veya
rüsum mükellefiyeti yükletilmesini ]HPPHWPLütir. Keza fukaradan, Kur’an’×
h×I]HWPLü֊ olanlardan, fakihlerden, tabiplerden, ulemadan, KD\DWODU×P ibadete
KDüUHWPLü֊ zahitlerden, müezzinlerden, ölüleri \×ND\DQODUGDQ da vergi veya
rüsum al×nmas×n× PHQHWPLüWLU
x Cengiz Han, hiçbirini GLùerine tercih etmeksizin bütün dinlere hürmet
edilmesini HPUHWPLütir. Böyle hareket etmeyi Allah makbul hareket telakki
HWPLütir.
x Erler saYDüa Lütirak ettikleri zaman erkeklerin gördükleri Lüleri kad×nlar ifa
etmelidir.
x Yasa, daimî posta WHükilatÕ yap×lmas×n× HPUHWPLütir, ta ki devlet içinde olup
biten vakalar KDNN×QGD seri bir surette malumat almak mümkün olsun.
x Vazifesini ihmal eden asker, sürgün av× esnas×nda av× kaçÕran avc× dayak
FH]DV× ile bazen de ölümle cezaland×r×l×r.
x Bir kimsenin elinde çaO×nP×ü֊ at EXOXQGXùu takdirde bu kimse at× sahibine
iade etmeye ve bundan EDüka, at sahibine ceza olarak dokuz at vermeye
mecburdur. (ùer çalan bu mali cezay× ödeyecek durumda GHùilse, bunun
yerine çoFXNODU×n× vermeye mecbur edilir. ÇoFXNODU× da yoksa kendisi idam
FH]DV× ile cezaland×r×l×r.
x Cengiz <DVDV× yalan söylemeyi, K×UV×]O×ù× ]LQD\× gayri PHüUX münasebeti
menediyordu.
x úKWL\DUL ile teslim olan ülke ve üehirlere ve bu üehirlerin ahalisine zarar iras
edilmemelidir.
x Her türlü mabetlere hürmet etmelidir. Bütün dinlerin ruhaniը reisleri her
türlüխ vergi ve mükellefiyetlerden muaf tutulmal×d×r.
x Cariyelerden GRùan çocuklar PHüru çocuk addolunurlar ve nikâhO× zevceden
GRùan çocuklar gibi babalar×n×n miras×ndan hisse al×rlar. Miras su üekilde
taksim olunur: <DüoD büyük olanlar daha genç֊ olanlardan fazla hisse al×rlar
en küçük RùXO babas× evinde NDO×U ÇoFXNODU×n derecesi analar×n×n derecesi ile
tayin olunur. .DG×QODUGDQ biri, EDüNDODU×QGDQ evvel QLNkKODQP×ü֊ RODQ× bazen
EDEDV×Q×Q soyu çok ünlü bir soy olan× “EDü kad×n” telakki olunur.

*|UOGù üzere Cengiz Han <DVDODU×, ekonominin VUGUOHELOLUOLùLQH

vurgu \DSPDNWDG×U Ekonomik faaliyetlerin GHYDP×Q×Q VDùODQPDV× ancak
belirsizliklerin D]DOW×OPDV× ile mümkündür. Cengiz Han <DVDODU×Q× LVWLNUDU×
VDùOD\DQ ve belirsizlikleri önleyen yasalar olarak görmek gerekir. $\Q×
üHNLOGH JYHQOLùLQ VDùODQPDV×QD yönelik maddeler de ticari faaliyetlerin
emniyet içerisinde icra edilmesini VDùOD\DQ hususlardan birisidir. Özellikle
uzun mesafeli ticarette ticaret \ROODU×Q×Q ve DUDoODU×Q×Q güven DOW×QD
DO×QPDV× ve K×UV×]O×ù×Q büyük suçlardan biri ROPDV× ticaretin ve ekonomik

൞ 164 ൞
 Cengiz +DQ·×Q úNWLVDW 'üQFHVL ve 0LUDV×

faaliyetlerin GHYDP×Q× VDùODPDGD önemli faktörler olarak V×UDODQDELOLU

Cengiz Han’×Q VDùODP×ü ROGXùX bu istikrar WFFDUODU× da memnun HWPLüWLU
Hatta fetihler ile ]HQJLQOHüHQ 0RùROODU bu WFFDUODU×Q yeni PüWHULOHUL
ROPXüWXU 28 Cengiz Han’×Q fetihleri ve VDùODG×ù× güvenlik RUWDP× 'RùX ve
%DW× DUDV×QGDNL ticareti büyük ölçüde DUWW×UDUDN halklar DUDV× LOHWLüLP ve
kültür koridoru da DoP×üW×U29

Paiza Ortogh
(pasaport) (ortak)
sistemi sistemi

Ticaret
\ROODU×Q×Q Cengiz
JYHQOLùLQLQ <DVDV×
VDùODQPDV×

PAX-MONGOLICA

Tüccarlara
7LFDUHWLQJYHQOLùL
Yam sistemi YHVUGUOHELOLUOLùL
GüNIDL]OL
krediler
&
5HIDKDUW×ü×

ûHNLO 1. Ticaretin JYHQOLùL ve VUGUOHELOLUOLùL için uygulanan politikalar

Cengiz Han sadece sürdürülebilir bir ticari sistem LQüD HWPHPLüWL $\Q×
zamanda iktisadi ve idari bir sistemin temellerini de DWP×üW× )HWKHWWLùL kimi
yerlerde bölgede sakin köylüler ve çiftçileri IDUNO× yerlere göndermesinin
temelinde ordusunun fethe giderken DWODU×Q×Q ihtiyaç GX\DFDù× otlaklar
ROXüWXUPDN istemesi bunun önemli bir |UQHùLGLU $\Q× zamanda Cengiz
Han ticaret \ROODU×Q× da bu sayede üHNLOOHQGLUPH LPNkQ× EXOPXüWXU Sürekli,
sürdürülebilir, güçlü ve dinamik bir ekonomiye sahip ROPDQ×Q öneminin
IDUN×QGD olarak Cengiz Han, L]OHGLùL iktisadi politikalarda ticaretin 0RùRO
FRùUDI\DV×QGD aN×ü×Q×Q NROD\O×NOD \DS×OPDV×Q× VDùOD\DFDN X\JXODPDODU×

28 Behnke, The Conquests of Genghis Khan, s.75, 258.

29 Behnke, The Conquests of Genghis Khan, s.127.

൞ 165 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

\UUOùH NR\PXüWXU 30 Bu da 0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun sadece fetih

temelli GHùLO ticaret temelli olarak da önemli bir ekonomik \DS×
NXUGXùXQXQ göstergesidir. Yine Cengiz Han’×Q ekonomik GüQFHVLQGH iç
kDU×ü×NO×NODUD izin vermeyen bir gelir adaletini tesis etmek de önceliklerden
birisi ROPXüWXU 31 Cengiz Han bu EDùODPGD toplumsal huzuru yani
JYHQOLùL ekonomik LVWLNUDU×Q temeli J|UPüWU

SONUÇ

Cengiz Han’×Q NXUGXùX ekonomik ve idari sistem, çok JHQLü bir FRùUDI\DGD
Pax-Mongolica DG× verilen 0RùRO EDU×ü×Q× tesis edilmesini VDùODP×üW×U
0RùROODU×Q özelde Cengiz Han’×Q fetihleri kadim ticaret \ROODU×Q×Q güven
DOW×QD DO×QPDV×Q× VDùODP×üW×U Bu sayede 'RùX Asya’dan %DW× GQ\DV×QD
kadar önemli ticaret merkezleri birbirine EDùODQP×üW×U Ticaret \ROODU×QGD
güvenin tesis edilmesi, 0RùROODU×Q ekonomisinin sonraki süreçte ticaret
temelli JHOLüWLùLQLQ önemli bir göstergesidir. +D\YDQF×O×N ve WDU×P temelli
bir \DS×\D dayanan 0RùRO ekonomisi, JHQLü Avrasya WRSUDNODU× üzerinde
VDùODQDQ istikrar ile ticaretin de öneminin DUWW×ù× bir DüDPD\D HYLULOPLüWLU

0RùROODU gibi JHQLü bölgeleri \|QHWPLü imparatorluklar, oldukça sistematik

ekonomik \DS×ODU LQüD ederler. 0RùROODU×Q hüküm VUGù dönemin bu
anlamda sadece WDU×P, KD\YDQF×O×N ve sefer ED]O× gelirlere endeksli bir
iktisadi ve idari sisteme indirgenmesi bu anlamda eksik bir
GHùHUOHQGLUPHGLU Cengiz Han, ortaya NR\GXùX yasalar ile bu iktisadi
sistemin genel çerçevesini çizerek ekonomik ve ticari faaliyetlerin
VUGUOHELOLUOLùLQL VDùODPD\D oDO×üP×üW×U Önceki medeniyetlerden miras
DOG×ù× ve sonraki toplumlara GHYUHWWLùL ekonomik sistem, ticari merkezler
ve ticaret J]HUJDKODU× günümüzde de D\Q× önemini NRUXPDNWDG×U
Özellikle úSHN Yolu’nun yeniden FDQODQG×U×OPDV×QD yönelik çabalar ve bu
GRùUXOWXGD \DS×ODQ \DW×U×PODU bunun en önemli göstergesidir.

30 Nardo, Genghis Khan and the Mongol Empire, s.71-72.

31 Frank McLynn, Genghis Khan His Conquests, His Empire, His Legacy, Boston: Da Capo Press, 2015.

൞ 166 ൞
 Cengiz +DQ·×Q úNWLVDW 'üQFHVL ve 0LUDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

Alinge, Curt. “0RùRO .DQXQODU×”. çev. &RüNXQ Üçok. Ankara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Dergisi. 9/3 (1967): 235-261.
Arsal, Sadri Maksudi. “Çengizin <DVDV×”. Türk Hukuk Tarihi. úVWDQEXO: úVWDQEXO
Üniversitesi Hukuk Fakültesi <D\×QODU× 1947: 167-177.
Bartold, Vasiliy Vladimiroviç. 0RùRO úVWLOkV× Devrinde Türkistan. çev., Seniha Sami
0RUDO× haz., Günar Kara. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2020.
Behnke, Alison. The Conquests of Genghis Khan. Minneapolis: Twenty-First Century
Books, 2008.
Boyle, John Andrew. “ÿLQJL]-K࡯h࡯œn”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. haz. P.
Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.
Eriüim Tarihi: 21 May×s 2021. https://referenceworks.brillonline.com/
entries/encyclopaedia-of-islam-2/cingiz-khan-SIM_1617 DOI: 10.1163/
1573-3912_islam_SIM_1617 úON kez 2012 \×O×QGD çevrimiçi \D\×QODQG×
Craughwell, Thomas J. The Rise and Fall of the Second Largest Empire in History: How
Genghis Khan’s Mongols Almost Conquered. Massachusetts: Fair Winds Press,
2010.
Gedikli, Fethi. “Yasa”. TDV úVODP Ansiklopedisi 43. cilt. úVWDQEXO: Türkiye Diyanet
9DNI× <D\×QODU× 2013: 336-340.
Grousset, Rene. %R]N×U úPSDUDWRUOXùX. çev., M. 5HüDW Uzmen. Ankara: Ötüken
1HüUL\DW 2006.
House, Nathan ve Iraj Bashiri. “The Great Yasa of Genghis Khan”. Harvard Journal
of Asiatic Studies. 3/3-4 (1938): 337-360.
Köprülü, Mehmet Fuat. “Cengiz Han”. MEB úVODP Ansiklopedisi 3. Cilt. úVWDQEXO:
Milli (ùLWLP %DV×PHYL 1979: 91-100.
Lamb, Harold. Genghis Khan and the Mongol Horde. 1928.
Frank McLynn. Genghis Khan His Conquests, His Empire, His Legacy. Boston: Da
Capo Press, 2015.
“Mongol: After – Conquest-Trade”. 2015. Weapons and Warfare. (ULüLP Tarihi: 21
0D\×V 2021. https://weaponsandwarfare.com/2015/10/06/mongol-after-
conquest-trade/
“Mongol Trade: Linking East To West – History”. 2014. History. (ULüLP Tarihi: 21
0D\×V 2021. https://www.historyonthenet.com/mongol-trade-linking-east-
to-west
Morgan, David O. “Mongols”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. haz. P. Bearman,
Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. (ULüLP Tarihi 21
0D\×V 2021, https://referenceworks.brillonline.com/entries/ encyclopaedia-
of-islam-2/mongols-COM_0763 DOI: 10.1163/1573-3912_islam_COM_ 0763
úON kez 2012 \×O×QGD çevrimiçi \D\×QODQG×

൞ 167 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Nardo, Don. Genghis Khan and the Mongol Empire. Farmington Hills: Gale, Cengage
Learning, 2011.
Özgüdenli, Osman Gazi. “0RùROODU”. TDV úVODP Ansiklopedisi 30. cilt. úVWDQEXO:
Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2005: 225-229.
Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan – His Life and Legacy. haz., ve çev., Thomas
Nivison Haining. Cornwall: Basil Blackwell, 1991.
ûHQ Mehmet Emin. “Bilim Tarihçisi Sübki’ye Göre Cengiz Han”. Akademik %DN×ü.
6/11 (2012): 237-265.
Togan, Zeki Velidi. Çengiz Han (1155-1227). Ders Notlar× .×ü Sömetresi, 1960.
Vladimirtsov, B. Y. 0RùROODU×Q úoWLPDv 7HüNLOkW×. çev., Abdülkadir úQDQ Ankara: Türk
Tarih Kurumu %DV×PHYL 1944.
Weatherford, Jack. Genghis Khan and the Making of the Modern World. New York:
Three Rivers Press, 2005.
Yakubovskiy, A. Yu. $OW×Q Ordu ve d|Nü çev., Hasan Eren. Ankara: Türk Tarih
Kurumu <D\×QODU× 2000.

൞ 168 ൞
 BI+I=4]dCʭ:4
TÜRK TOPLULUKLARININ
DÜNÜ, BUGÜNÜ VE YARINI

THE PAST, PRESENT AND FUTURE OF

TURKIC COMMUNITIES IN MONGOLIA

Prof. Dr. Ekrem Kalan

Akdeniz Üniversitesi
Prof. Dr. EKREM KALAN | Akdeniz Üniversitesi |
ekremkalan[at]alanya.edu.tr | ORCID: 0000-0002-7944-299X

Ekrem Kalan, 2002 \×O×QGD Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. 2005 \×O×QGD Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi’nden yüksek lisans derecesini, 2011 \×O×QGD Kazan Federal Üniversitesi’nden
doktora derecesini DOG× 2012-2015 \×OODU× DUDV×QGD Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Tarih Bölümü’nde |ùUHWLP üyesi ve T.C. %DüEDNDQO×N Türk úüELUOLùL ve
Koordinasyon $MDQV× %DüNDQO×ù× 7ú.$) Ulanbator PKO’da Program Koordinatörü olarak
görev \DSW× 2015 \×O× sonunda Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
Orta oDù Tarihi Anabilim 'DO×QD gùUHWLP Üyesi olarak DWDQG× 2019 tarihinden itibaren
Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Rektörü olarak görevine devam etmektedir.
.DODQ·×Q biri HGLW|UOùQ \DSW×ù× ´0RùROODU×Q Gizli Tarihçesi” olmak üzere \D\×QODQP×ü
4 adet bilimsel NLWDE× ve oHüLWOL dillerde \D\×QODQP×ü çok VD\×GD bilimsel makale ve
bildirileri ile XOXVODUDUDV× ödülleri EXOXQPDNWDG×U

Prof. Dr. EKREM KALAN | Akdeniz University |

ekremkalan[at]alanya.edu.tr | ORCID: 0000-0002-7944-299X

Ekrem Kalan graduated from Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Arts and
Sciences, Department of History in 2002. He received MA from Mimar Sinan Fine Arts
University in 2005 and PhD from Kazan Federal University in 2011. Between 2012 and 2015,
he worked at Pamukkale University, Faculty of Arts and Sciences, Department of History.
He served as the Program Coordinator at the Prime Ministry Turkish Cooperation and
Coordination Agency (TIKA) Ulanbator PKO. At the end of 2015, he was appointed as a
faculty member at Akdeniz University, Faculty of Letters, Department of History. He has
been working as the Rector of Alanya Alaaddin Keykubat University since 2019. Kalan has 4
scientific books published, one of which is “The Secret History of the Mongols”, of which he
is the editor, and many scientific articles and papers published in various languages, as well
as international awards.

൞ 170 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.028

02ø2/ú67$1’'$.ú TÜRK TOPLULUKLARININ

DÜNÜ, BUGÜNÜ VE YARINI
Öz

0RùROLVWDQ, sahip ROGXùX JHQLü ER]N×UODU× sulak ve büyük RUPDQODU×\OD EDüWD 0RùRO
KDONODU× olmak üzere pek çok etnik WRSOXOXùD binlerce \×OG×U ev VDKLSOLùL \DSPDNWDG×U
Günümüzde, 0RùROLVWDQ WRSUDNODU×QGD özellikle Kuzey-EDW× ve %DW× 0RùROLVWDQ
bölgelerinde, EDüWD Müslüman Kazak ve Hotonlar olmak üzere, ûDPDQLVW Tuvalar ile onlarla
D\Q× etnik grupta yer alan ve geyik oREDQO×ù× yaparak KD\DWODU×Q× sürdüren Duhalar ve
muhtemelen Cengiz Han’×Q Türkistan seferiyle 0RùROLVWDQ WRSUDNODU×QD göç ettirilen Özbek
DV×OO× ROGXNODU× GüQOHQ Çantuular \DüDPDNWDG×U
0RùROLVWDQ’da KD\DWODU×Q× sürdüren Türk 7RSOXOXNODU× IDUNO× dönemlerde bu topraklara
gelip \HUOHüVHOHU de kendi dillerini ve kültürlerini belli ölçüde muhafaza ederek, kimliklerini
bugüne kadar WDü×PD\D muktedir ROPXüODUG×U Ancak K×]O× GHùLüHQ dünya NRüXOODU× konar-
göçer \DüDP×Q yeni nesiller DUDV×QGD cazibesini kaybetmesi, kent \DüDP×Q×Q VXQPXü ROGXùX
sosyo-ekonomik I×UVDWODU ve buna EDùO× olarak \DüDQDQ göçler, bu topluluklar DUDV×QGD
kültürel GHùLüLPLQ son \×OODUGD artarak devam etmesine sebep ROPXüWXU Gerekli tedbirler
DO×QPDG×ù× takdirde, bu kültürel GHùLüLP ve G|QüP 0RùROLVWDQ’daki Türk
WRSOXOXNODU×Q×Q etnik ve kültürel kimliklerinin ND\EROPDV×QD sebebiyet verecek ve sürecin
0RùROODüPD ile WDPDPODQPDV× NDo×Q×OPD] olaFDNW×U
Anahtar Kelimeler
0RùROLVWDQ, Kazaklar, Hotonlar, Tuvalar, Duhalar

THE PAST, PRESENT AND FUTURE OF

TURKIC COMMUNITIES IN MONGOLIA
Abstract

Mongolia, with its vast steppes, wetlands, and large forests, has been home to many ethnic
communities, especially Mongolian peoples, for thousands of years. Today, mainly Muslim
Kazakhs and Khotons, Dukhans, who are in the same ethnic group as Shamanist Tuvans
and continue their lives by herding deers, and the Çantuu, who are thought to be of Uzbek
origin who possibly immigrated to Mongolia with the Turkestan Campaign of Genghis
Khan have been living especially in the north-west and western regions of Mongolia.
Although the Turkic communities living in Mongolia came and settled in these lands in different
periods, they have been able to continue to carry their identities until today by preserving their
own language and culture to a certain extent. However, due to rapidly changing global
conditions, the loss of attraction of nomadic life among new generations, the socio-economic
opportunities offered by urban life and the migrations depending on these have increasingly
caused the cultural change in recent years. If the necessary measures are not taken, this cultural
change and transformation will cause the loss of ethnic and cultural identities of the Turkic
communities in Mongolia with the inevitable outcome of Mongolization.

Keywords
Mongolia, Kazakhs, Khotons, Tuvans, Dukhans

൞ 171 ൞
 *4Y4`

Türk ve 0RùRO milletleri DUDV×ndaki tarihî ve kültürel EDùODU bilinen tarihin

en eski dönemlerine kadar X]DQPDNWDG×U Türk-0RùRO siyasî ELUOLNWHOLùLQLQ
ilk |UQHùL Büyük Hun úPSDUDWRUOXùX’dur. 0HüKXU Çin Seddi’nin ilk
bölümleri, MÖ 221 \×O×QGD Türk-0RùRO siyasî ELUOLùLQH yani Büyük Hun
úPSDUDWRUOXùX’na NDUü× LQüD edilmeye EDüODP×üW×U Büyük Hun úPSDUDWRUX
Mo-tun MÖ 174 tarihinde |OGùQGH DUNDV×QGD \DNODü×N 18 milyon km2
E\NOùQGH bir ülke E×UDNW×ù× gibi, Asya’Q×Q iki kadim milleti Türkler ve
0RùROODU× da bir bayrak DOW×QGD WRSODP×üW× 1

0RùROLVWDQ WRSUDNODU×QGD Hun úPSDUDWRUOXùX Göktürk ve Uygur

.DùDQO×NODU×’Q×Q EDüNHQWOHUL yer DOPDNWDG×U Bundan GROD\×G×U ki özellikle
Göktürk ve Uygur dönemlerine ait 250 FLYDU×QGD Türkçe \D]×W 0RùROLVWDQ
WRSUDNODU×QGD yer DOPDNWDG×U $\U×FD çok VD\×GD tarihî ve kültürel buluntu
ile pek çok arkeolojik esere 0RùROLVWDQ ev VDKLSOLùL \DSPDNWDG×U

Hun úPSDUDWRUOXùX döneminde iki müttefik milletin birlikte olXüWXUGXùX

“Devlet *HOHQHùL” ve “%R]N×U Kültürü” de daha sonra kurulacak olan
Avrupa +XQODU× Göktürk ve Uygur .DùDQO×NODU×Q×Q \DQ× V×UD Cengiz Han
OLGHUOLùLQGH 0RùRO ELUOLùLQLQ VDùODQPDV× neticesinde ortaya o×NDQ 0RùRO
úPSDUDWRUOXùX ile yeni bir boyut kazanarak devam HWPLüWLU

0RùROLVWDQ FRùUDI\DV× binlerce \×OG×U EDüWD Türk ve 0RùRO KDONODU× olmak

üzere pek çok konar-göçere ev VDKLSOLùL \DSP×üW×U ve yapmaya devam
etmektedir. Her ne kadar siyasî ve iktisadî sebepler olmak üzere Türk soylu
kabileler genel itibariyle XIII. y]\×OD kadar 0RùROLVWDQ’× terk HWPLü olsalar
da ED]× Türk WRSOXOXNODU× 0RùROLVWDQ’da \DüDPD\D devam HWPLüOHUGLU

1 Bkz. Bahaeddin Ögel, Büyük Hun úPSDUDWRUOXùX7DULKL,-II$QNDUD7UN7DULK.XUXPODU×<D\×QODU×

൞ 172 ൞
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

0RùRO geleneklerinin úVODP öncesi Türk gelenekleriyle büyük bir benzerlik

göstermesi, binlerce \×OO×N tarihî bir JHoPLüH dayanan bu ortak SD\ODü×P×Q
neticesi ROGXùXQGDQ gayet DQODü×O×U bir durumdur. Bundan GROD\×G×U ki bu
anlamda \DS×ODQ oDO×üPDODU×Q söz konusu döneme ait Türk kültürüne
yönelik oDO×üPDODUD ×ü×N WXWPDV× PXKDNNDNW×U $\U×FD 0RùROLVWDQ, Türk
tarihi ve kültürü Do×V×QGDQ çok önemli ülkelerden biridir. Tarihî Türk
devletlerinin bu FRùUDI\DGD NXUXOPXü ROPDV× Türk dili ve kültürüne ait
yaz×W heykel, kaya resimleri ve benzeri kültürel XQVXUODU×Q burada
bulunuyor ROPDV× gibi sebepler, 0RùROLVWDQ’× Türkiye için çok önemli
N×OPDNWDG×U $\U×FD bugün yine bu topraklarda \DüD\DQ Türk kökenli
WRSOXOXNODU×Q da hâlâ eski kültürel \DüDPODU×Q× sürdürüyor ROPDODU× eski
Türk \DüDP×Q× DUDüW×UPD\D oDO×üDQODU için büyük bir I×UVDWW×U

Günümüzde 0RùROLVWDQ’daki \DNODü×N 3 milyonluk 0RùRO ER\ODU×Q×Q \DQ×

V×UD Kazak, Urianhai [(Duha/Tsaatan/Uygur Tsaatan), Tsengel
7XYDODU×$OWD\] ve Hotonlar gibi Türk NLPOLùLQL WDü×\DQ boylar da
0RùROLVWDQ’da \DüDPODU×Q× sürdürmektedirler. 2 Her ne kadar etnik Do×GDQ
Türk olsalar da mensubu ROGXNODU× din, dahil ROGXNODU× kültür dairesinin
IDUNO×ODüPDV×QD sebep ROPXüWXU

2 %N]%OHQW*O´0RùROLVWDQ Türkleri”, <HQL7UNL\H'HUJLVL7UN'Q\DV×g]HO6D\×V×,,, 54 (2013),

s. 2815-2824.

൞ 173 ൞
 &HQJL]+DQYH0LUDV×

൞ 174 ൞
Resim 1. 0RùROLVWDQ’daki Etnik Gruplar
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

BI+I=4]dC KAZAKLARI

0RùROLVWDQ .D]DNODU× Dù×UO×NO× olarak 0RùROLVWDQ’×Q ve EDW×V×QGD yer alan

Bayan Ölgiy ve Hovd’de Vilayetleri’nde olmak üzere; bir N×VP× Uvs, Orta
ve Kuzey 0RùROLVWDQ’daki EDüNHQW Ulanbator, Nalaih, Darhan ile Töv,
Selenge ve Henti’de \DüDPDNWDG×UODU3 0RùROLVWDQ’daki Kazak nüfusunun
en fazla ROGXùX yer olan Bayan Ölgiy $\PDù× (Vilayeti), 45,800
kilometrekare alana sahip olup, 12 sum (kasaba)dan ROXüPDNWDG×U
Vilayetin merkezi olan Ölgiy, EDüNHQW Ulanbator’dan 1768 km EDW×GD yer
DOPDNWDG×U Bayan-Ölgiy Vilayeti’nin Çin ve Rusya Federasyonu ile V×Q×U×
EXOXQPDNWDG×U 4 0RùROLVWDQ genelinde Müslüman .D]DNODU×Q en \RùXQ
\DüDG×ù× Bayan Ölgiy Vilayeti’nin nüfusunun %90’a \DN×Q bir N×VP×Q×
Kazaklar ROXüWurur. Bölgede Kazaklar G×ü×QGD Tuvalar, Uryanhaylar,
Dörvödler ve GLùHU boylar \DüDPDNWDG×U

0RùROLVWDQ .D]DNODU×’Q×Q 0RùROLVWDQ WRSUDNODU×QD JHOLüOHUL uzun bir tarihi

JHoPLüH GD\DQPDNWDG×U Nitekim Cungar +DQO×ù×’Q×Q kurucusu olan
Galdan %RüJRW Haan, 1680’li \×OODU×Q EDüODU×QGDQ itibaren de Kazak +DQO×ù×
ve Türkistan’daki GLùHU siyasi WHüHNNOOHUH NDUü× faaliyetlerde bulunmaya
EDüODP×üW× Oyradlar’×Q ED]× ER\ODU× daha 1600 \×O×QGD Kazakistan’×Q kuzey
bölgelerini ele JHoLUPLüWL Ancak Kazaklara DV×O darbe Galdan %RüJRW Haan
döneminde LQGLULOPLüWLU Cungar askerleri, öncelikle Yedisu ve Güney
Kazakistan’a VDOG×UP×ü bu VDOG×U× HVQDV×QGD Kazak +DQ× Cangir
öldUOPüWU Bu seferde D\U×FD Seyhun N×\×ODU×Q×Q önemli bir N×VP×
Cungar hâkimiyeti DOW×QD JLUPLüWL 1685 \×O×QGD Galdan bizzat askerlerinin
EDü×QGD Buhara ve Semerkand’a sefer düzenleyerek bu iki önemli üHKUL
kendisine EDùODG× 6DYDüWDQ VDù NDODQODU× Cungarya ve 'RùX Türkistan’a
göç ettirerek, buralarda \DüDPDODU× zorunlu N×O×QG× 5 Böylece gerek
Türkistan FRùUDI\DV×Q×Q gerekse de Cungarya ve Tarbagatay Bölgeleri’nin
yani Altay Bölgesi’nin etnik ve kültürel \DS×V× da GHùLüLPH XùUDPD\D
EDüODP×üW×U

3 6 ( $MLJDOL ´2EüL\H úWRJL .RPSOHNVQRJR (WQRNXO·WXUQRJR úVVOHGRYDQL\D .D]DNKVNRL 'LDVSRU×
Tsentral’noi Azii (Mongoliya, Rossiya, Kitai)”, Kazakhskaya DiasporD 7VHQWUDO·QRL $]LL úVWRUL\D -
Kultura – 3DP\DWQLNL0DWHULDO×0HMGXQDURGQRL1DXoQRL.RQIHUHQWVLL$OPDW×GHNDEU\DJV
4 K. N. Baltabayeva, “Kazakhi Bayan-2O·JL\VNRJR $\PDND 0RQJROLL úVWRULNR-Demografiçyeskiy
Srez: 1989-2010 gg.”, KazakhskD\D'LDVSRUD7VHQWUDO·QRL$]LLúVWRUL\D- Kultura – 3DP\DWQLNL0DWHULDO×
Mejdunarodnoi Nauçnoi Konferentsii$OPDW×GHNDEU\DJV
5 Ekrem Kalan, &XQJDU+DQO×ù×·Q×Q6L\DVL7DULKL$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×2008, s. 43-44.

൞ 175 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

.D]DNODU×Q Küçük Cüzü sürülerini Kazakistan’×Q güneyine sürerken,

Büyük Cüz Kazakistan’×Q orta bölgelerine, Orta Cüz de Kazakistan’×Q
NX]H\EDW× ve NX]H\GRùXVXQD sürdü. Orta Cüz’den olan Kereyler sürülerini
Zaysan Gölü \DN×QODU×QGD RWODWW×NODU× Kazakistan’×Q GRùXVXQGDNL
Semipalatinsk’ten D\U×OG×ODU ve úOL Vadisine ve 'RùX Türkistan’×Q
NX]H\EDW×V×QGDNL Tarbagatay 'DùODU×na göç HWPLüOHUGi. 0D\×V 1881’de St.
Petersburg’da Rus-Çin V×Q×U×Q×Q EHOLUOHQGLùL Aigun $QWODüPDV× LP]DODQG×
Bu DQODüPD\OD Kazaklar ikiye E|OQPü oldu, bunlardan ED]×ODU× Rusya’da
NDOPD\× seçerken, ED]×ODU× da Çin’de NDOPD\× tercih etti.6 Bugün bu Kerey
.D]DNODU×Q×Q WRUXQODU× 'RùX Türkistan’daki 7DQU× 'DùODU×’nda bulunan
çok VD\×GD Kazak özerk bölgesinde \Dü×\RUODU Fakat bir N×V×P Kazak, 1864-
1878 tarihleri DUDV×QGD Cungar ve Uygur D\DNODQPDODU×QD NDW×OG×NODU× için
'RùX Türkistan’dan EDüND yerlere zorla göç ettirildiler. 7 %DW× 0RùROLVWDQ
bölgesine \DSP×ü ROGXùX antropolojik seyahatleriyle WDQ×QDQ Grumm-
Grjimaylo 0RùROLVWDQ .D]DNODU×’Q×Q bugünkü %DW× 0RùROLVWDQ’a göçlerinin
1860’O× \×OODUGD Altay DDùODU×’Q× DüDUDN JHUoHNOHüWLULOGLùLQL eserlerinde ifade
etmektedir. 8 0RùROLVWDQ .D]DNODU×’ndan Minis ve Saray ise “.D]DNODU×Q
Altay 'DùODU× veya Hovd Vilayeti’ne 1868-1869 \×OODU×QGD JHOGLùLQL
\D]P×üODUG×U 9 Elimizdeki veriler Kazaklar’×Q 0Rùolistan’a göçünün XIX.
y]\×O×Q ikinci \DU×V×QGD JHUoHNOHüWLùLQL göstermektedir. Bugün
0RùROLVWDQ’daki .D]DNODU×Q %99,5 Orta Cüz’den Abak Kereyleri’nden olup,
geri kalanlar ise $UJ×Q Nayman (Kara Kerey, Bura) bunun G×ü×QGD da az
bir N×VP× da Nogay’G×U 10

0RùROLVWDQ .D]DNODU× her ne kadar Sovyet hâkimiyeti döneminde kendi

kültürlerini, örf ve âdetlerini NRUXPXüODUVD da Sovyetler %LUOLùL’nin
\×N×O×ü×QGDQ sonra RQODU× yeni bir sorun beklemekteydi. Sovyetlerin 1991
\×O×QGD GDù×OPDV×QGDQ sonra Kazakistan da EDù×PV×]O×ù×Q× ND]DQP×üW×
Kazakistan Parlamentosu EDù×PV×]O×ù×QD NDYXüPDV×Q×Q üzerinden bir \×O

6 Bkz. Byron N. Tzou, China and International Law-The Boundary Disputes, London: Praeger Publishers,
1990, s. 47-48.
7 -HDQQLQH 'DYLV ´%DW× 0RùROLVWDQ·×Q *|oHEH .D]DNODU×µ Türkler, 20. cilt, Ankara: Yeni Türkiye
Yay×QODU×V-1239.
8 Grumm-Grjimaylo G. E., Zapadnaya Mongoliya i Urianhaiskiy Kray, 7,,,Y×S/HQLQJUDGV
9 Minis E., 6DUD\ Ǯ Ǻ+5 Bay-Ölgey $\PDJ×Q×n KD]DN +DON× 7DULK×QDQ $\PDN %DVSDKDQDV× %D\-
Ölgey, 1960, s. 14.
10 Napil Bazilhan, “MongoliyadaJ× Türik Tektes Etnostar -D\×QGDµ, Kazakhskaya Diaspora Tsentral’noi
$]LLúVWRUL\D- Kultura – 3DP\DWQLNL0DWHULDO×0HMGXQDURGQRL1DXoQRL.RQIHUHQWVLL$OPDW×GHNDEU\D
2014 g., s. 69.

൞ 176 ൞
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

geçmeden, Haziran 1992’de bir “Göç Kanunu” kabul HPLüWLU 11 Bu kanunla,

EDüND ülkelerden Kazakistan’a göç edecek NLüLOHUH dair düzenlemeler
\DS×OP×üW×U %Dù×PV×] Kazakistan’×Q ilk &XPKXUEDüNDQ× olan Nursultan
Nazarbayev’in “Dünya .D]DNODU×’Q× Kazakistan’da Toplama” yönündeki
SROLWLNDV×QGDQ GROD\× 1992 \×O×QGD 0RùROLVWDQ ile \DS×ODQ DQWODüPD
uyDU×QFD 0RùROLVWDQ .D]DNODU× bölgeden D\U×ODUDN Kazakistan’a göç
etmeye EDüODP×üW×U 1991-2007 \×OODU× DUDV×QGD 0RùROLVWDQ’dan 15.878 aile ve
98.093 NLüL Kazakistan’a göç HWPLüWLU 12 <DS×ODQ bu göçler Kazakistan’daki
Kazak nüfus ve nüfuzunu DUWW×U×UNHQ 0Rùolistan’daki Kazaklar için durum
tam tersine ROPXüWXU 0RùROLVWDQ .D]DNODU×’Q×Q bir N×VP×Q×Q bölgeden
D\U×OPDV× pek çok sorunu da beraberinde JHWLUPLüWLU

Nitekim göçle birlikte siyasî ve ekonomik olarak bölgenin en güçlü unsuru

olan Kazaklar güç kaybetmeye EDüODP×ü bunun \DQ× V×UD göçün sonucunda
bölünüp, parçalanan birçok Kazak Ailesi ortaya o×NP×üW×U 0RùROLVWDQ’da
1990 \×O×QGD \DS×ODQ nüfus VD\×P×QGD Kazak nüfusu \DNODü×N 112.000 iken
2000 VD\×PODU×QGD bu rakam 102.983’e, 2010 \×O× nüfus VD\×PODU×QGD ise
101.526’ya kadar JHULOHPLüWLU 2020 \×O× nüfus verilerine göre 0RùROLVWDQ
genelindeki Kazak nüfusu 120.999 olsa da bu DUW×ü ülkenin genel
nüfusunun DUW×ü×\OD \DN×QGDQ ilgilidir. 13 Bu küçük DUW×üWDNL bir GLùHU
nedense Kazakistan’a göç eden ED]× Kazaklar’×Q oradaki \DüDP üDUWODU×QD
DO×üDPD\DUDN 0RùROLVWDQ’a geri dönmeleridir. Bu geri G|QüOHUH UDùPHQ
öngörümüz \DN×Q gelecekte bölgedeki Kazak nüfusunun ülkenin genel
nüfusuna oranla azalmaya devam HGHFHùL yönündedir.

Bayan Ölgiy’de \DüD\DQ .D]DNODU×Q ekonomisi genel olarak, EDüWD koyun,

keçi, at, deve ve \NVHNOLùLQ daha fazla ROGXùX yörelerde Tibet V×ù×U× olmak
üzere hayvan \HWLüWLULFLOLùLQH GD\DQ×U Ticaret için pazara XODüPD LPNDQ×Q×Q
daima N×V×WO× oOPDV× sebebiyle bu göçebeler hemen hemen tamamen, besi
KD\YDQODU×QD dayanan kendi kendine yeterli bir hayat WDU]× NXUPXüODUG×U

11 Berikbol Dukeyev, “Ethnic return migration in Kazakhstan: Shifting State Dynamics, Changing
Media Discourses”, Central Asia Program Papers, 183, 2017, s. 3.
12 G. B. Kozgambayeva, A. B. .DO×ü, MongoliyadaJ× Kazak 'LDVSRUDV×Q×n 7DULK×, Kazak Universiteti,
$OPDW×V-143.
13 2020 Population and Housing Census od Mongolia, National Statistics Office of Mongolia,
https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=Census2020_Main_report_Eng.pdf&ln=E
n [27.06.2021]

൞ 177 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Yavruyken \XYDODU×QGDQ DO×S HùLWWLNOHUL GLüL kartallarla, tuzak yöntemi ve

tüfeklerle avlanmak, Kazaklar Do×V×QGDQ önemli gelir ND\QDNODU×QGDQ
birisini ROXüWXUPDNWDG×U Bir NDUWDO× av için \HWLüWLUPHN hem zahmetli hem
de VDE×UOD XùUDüPD\× gerektirir. Bu yüzden de iyi bir DYF× NDUWDO×Q GHùHUL
bazen 200 koyuna kadar HüGHùHU olabilir. Kazaklar J×GD için NXüODU× ve
WDYüDQODU× kürkleri için de tilki, samur, GDù V×oDQ× ve NXUWODU× avlarlar. Bu
KD\YDQODU×Q kürkleri Çinlilere VDW×O×U 14

0RùROLVWDQ .D]DNODU× Müslüman olup 0RùROLVWDQ’daki Türk WRSOXOXNODU×

içerisinde dillerini ve kültürlerini NRUX\DELOPLü etnik toplulukODUGDQG×U
0RùROLVWDQ genelinde kendi dinlerini rahatça \DüD\DELOPHNWHGLUOHU
Buradaki Kazaklar’×Q kendi dillerinde HùLWLP veren RNXOODU× olmakla
birlikte ve bu okullarda .D]DNoDQ×Q (Kazakistan Türkçesi) \DQ×QGD
0RùROFD da |ùUHQLUOHU

Resim 2. 0RùROLVWDQ’da Bir dDG×U Ziyareti

14 Kimball, “Bat×Moùolistan·×n Göçebe Kazaklar×µs. 1240-1241.

൞ 178 ൞
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

HOTONLAR

Nüfus ve etki DODQ× DQODP×QGD bu Türk WRSOXOXNODU× DUDV×QGD Kazaklar’×Q

DUG×QGDQ Hotonlar ikinci V×UD\× DO×U Hoton DG×QD dair eski kaynaklarda
malumat yer DOPDPDNWDG×U Türk tarihinin ilk büyük \D]×O× ND\QDNODU×QGDQ
Orhun <D]×WODU×’nda 2ùX] .×UJ×], Karluk, 7UJLü (On Oklar) 15 gibi çok
VD\×GD Türk boy ve XUXùODU×Q×Q DG× geçerken “Hoton” DG×QD UDVWODQPDP×ü
olmas× iki üHNLOGH Do×NODQDELOLU Ya o dönemde bu boy henüz WHüHNNO
HWPHPLü ya da zikre ük\kQ bir nitelik WDü×PDPDNWDG×U $\Q× durum
0RùROODU×Q Gizli Tarihi (MGT) gibi XIII. \]\×OD ait 0RùRO tarihinin ilk
eserlerinde de NDUü×P×za o×NPDNWDG×U MGT’de Uygur ve Harezmliler için
NXOODQ×ODQ Sartuul gibi etnik gruplardan bahsedilirken Hoton DG× yine
NDUü×P×]D o×NPDPDNWDG×U 16

Hoton kelimesinin DQODP× konusunda IDUNO× J|UüOHU mevcuttur. Bunlardan

en \D\J×n RODQ× bu kelimenin “hatun” 17 yani evli NDG×Q DQODP×QGD
NXOODQ×P×G×U Semantik Do×GDQ bu L]DKDW×Q temelinde Hoton erkeklerinin
0RùRO RUGXODU×QGD VDYDüPDN istememeleri ve +RWRQODU×Q askerî gücünden
çekinmeleri sebebiyle XVII-XVIII \]\×OODUGD 0RùROODU taraf×QGDQ VD\×ODU×Q×Q
bin ile V×Q×UO× WXWXOPDV× \DWPDNWDG×U Bu X\JXODPDQ×Q neticesinde ED]× Hoton
erkeklerinin uzun NDG×Q N×\DIHWOHUL giyerek, kamufle olma yoluyla
KD\DWODU×Q× NXUWDUG×NODU×QD dair oHüLWOL efsaneler ortaya o×NP×üW×U 18

Ancak bu DGODQG×UPD\OD ilgili GLùHU bir J|Uü ise, kanaatimce daha GRùUX
bir \DNODü×P olan, Hoton KDON×Q×Q bugünkü 'RùX Türkistan WRSUDNODU×QGD
yer alan Hoten üHKULQGHQ JHWLULOPLü ROPDODU× nedeniyle bu isimle DQ×OPDNWD
ROGXNODU× üHNOLQGHGLU Hoton DG× bu KDON×Q getirildikleri üHKLU olan Hoten
DG×Q×Q ses GHùLüLNOLùLQH XùUDP×ü hâlidir. Ancak bu konuyla ilgili olarak
\DSP×ü ROGXùXPX] oDO×üPDODU ve mülakatlar bize, Hoton kelimesinin
0RùROFD üHKLU PkQkV×QGDNL “hot” kelimesinden WHüHNNO HWPLü “üHKLUOL”
DQODP×QGD NXOODQ×O×\RU RODELOHFHùLQL göstermektedir. 19 Nitekim +RWRQODU×Q

15 Muharrem Ergin, Orhun AbideleriúVWDQEXO%RùD]LoL<D\×QODU×

16 0RùROODU×Q*L]OL7DULKoHVLoHY0HKPHW/.D\DúVWDQEXO.DEDOF×<D\×QODU×V
17 %N] <DüDU .DODIDW-Turan Can, “Kaybolmakta OlaQ 7UN 7RSOXOXNODU×QGDQ +RWRQ/Hatun Türkleri ve
7UN +DON úQDQoODU×QGDNL <HUOHUL 'LOOHUL YH .OWUOHUL <RN 2OPD 7HKOLNHVLQH 0DUX] 7UN 7RSOXOXNODU× 
8OXVODUDUDV×7UNL\DW $UDüW×UPDODU×6HPSR]\XPX%LOGLULOHUL, haz., M. Erdal vd., Ankara, 2013, s. 310.
18 %X KXVXVWD HQ oDUS×F× YH GHUOL WRSOX DQODW× +RWRQ DV×OO× 0ROGD 0VOPDQ GLQ DGDP× 8UJDPDO
ûLQHQWDUDI×QGDQDNWDU×OPDNWDG×U
19 %X KXVXVWD 0RùRO DUDüW×UPDF× 2 %DOMLQ GH D\Q× J|Uü SD\ODüPDNWDG×U <DOQ×] PHselenin
D\G×QODW×OPDV×Q EDVLW ILORORMLN Do×NODPDODUOD \HWLQPHVL WH]LQL ]D\×I N×OP×üW×U 2WJRQEDDWDU %DOMLQ

൞ 179 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

0RùROLVWDQ’a göç ettirildikleri bölgelerin ekseriyetle üHKLU KD\DW×Q×Q

GROD\×V×\OD da WDU×P faaliyetlerinin \RùXQ bir üHNLOGH \DS×OG×ù× 'RùX
Türkistan VDKDV× ROPDV× bu L]DKDW× temellendiren en önemli unsur olarak
NDUü×P×]D o×NPDNWDG×U

+RWRQODU×Q XVII. \]\×OGD 0RùROLVWDQ’a göç HWPLü ROGXNODU× \D\J×Q bir

NDQ×G×U 20 XX. \]\×O×Q ikinci \DU×V×QGDQ bu yana Hotonlar, Uvs
Vilayeti’nin merkezi Ulaangom ile D\Q× vilayete EDùO× Tarialan NDVDEDV×
G×ü×QGD EDüNHQW Ulanbator EDüWD olmak üzere, Çoibalsan, Darhan, Erdenet,
ûDU×Q-gol, Bor-öndör ve Selenge’nin Burgaltai úOoHVL gibi pek çok \HUOHüLP
yerinde \DüDPDNWDG×U 21

2010 \×O×QGD \DS×ODQ son nüfus VD\×P×QD göre 0RùROLVWDQ genelindeki

Hoton nüfusunun, 2000 \×O×QD göre 2300 FLYDU×QGD artarak 11.304’e, 2020
\×O× itibariyle de 12.057’ye XODüW×ù× görülmektedir. 22 Ancak bu UDNDPODU×Q
0RùROLVWDQ üDUWODU×Q× GüQGùP]GH KDWDO× RODELOHFHùL ihtimalini göz
DUG× etmemek gerekir. Zira gerek FRùUDIv üDUWODU gerek konar-göçer hayat
WDU]× gerekse de bizim de üDKLW ROGXùXPX] ED]× durumlarda +RWRQODU×Q
kendilerini 0RùRO olarak WDQ×WPDODU× sebebiyle Hoton nüfusunun daha az
olarak rakamlara \DQV×PDV× bu LGGLD\× güçlendirmektedir.

Hotonlar günümüzde .X]H\EDW× 0RùROLVWDQ’daki Uvs Vilayeti’nin merkezi

olan Ulaangom’da ve Tar’ialan’da \RùXQ bir üHNLOGH KD\DWODU×Q×
sürdürmektedirler. XIX. \]\×O VRQODU× ile XX. \]\×O×Q ilk \DU×V×QGD
Hotonlar üzerine oDO×üPDODU yapan Potanin ve Vladimirtsov gibi GHùHUOL
DUDüW×UPDF×ODU×Q \DQ× V×UD XX. \]\×O×Q ikinci \DU×V×QGD S. Badamhatan, Ts.
ûDJGDUVUHQ, B. Sanhuu gibi yerel etnograf ve halkbilimciler son derece
önemli oDO×üPDODUD imza atan GLùHU DUDüW×UPDF×ODUG×U Bugün Hoton
KDON×Q×Q 7 elkenden XUXùGDQ ROXüWXùXQD dair DUDüW×UPDF×ODU×Q hemfikir
ROGXNODU×Q× ifade etmek gerekir. Sadece Hoton DV×OO× DUDüW×UPDF× B. Sanhuu

´0RùROLVWDQ·GD<DüD\DQ %LU7UN%R\X+RWRQODU”, Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz

Türk TopluluklDU×8OXVODUDUDV×7UNL\DW $UDüW×UPDODU×6HPSR]\XPX%LOGLULOHUL, haz,. Marcel Erdal vd.,
Ankara, 2013, s. 118.
20 û % dLPLWGRUFL\HY Natsional’no osvoboditel’noye dvijeniye mongol’skogo naroda v XVII-XVIII vv.,
Ulan-Ude, 2002, s. 183.
21 O. Ayuudayiin, 0RQJRO×Q2\UDGXXG×Q7KLLQ7RYo, Ulaanbaatar, 1993, s. 81-82.
22 2020 Population and Housing Census od Mongolia, National Statistics Office of Mongolia,
https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=Census2020_Main_report_Eng.pdf&ln=E
n [20.06.2021]

൞ 180 ൞
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

çaO×üPDV×QGD +RWRQODU×Q 12 elkenden ROXüPDNWD olup, ziraat, KD\YDQF×O×N

ve el VDQDWODU×\OD PHüJXO bir halk iken bugün 7 elkene GüWùQ belirtir.23
Temel itibariyle LüWH bu 7 elkenin etnik tahlili, +RWRQODU×Q kökenini
D\G×QODWPDN Do×V×QGDn önemli RODFDNW×U Bu sebeple DüDù×GDNL tablo LüLPL]L
bir nebze de olsa NROD\ODüW×UDFDNW×U 24

G. N. Potanin25 B. Ya. Vladimirtsov26 S. Badamhatan27 B. Sanhuu28

Acu-Hurmyan ûDYD ûDDYDL ûDDYDL
Burut ûDOEDN Burd Burd
Udzyubuk Özbök Ogotor Ogotor
úO’bya Nilva Holidog (Höçgüüd) Holidog
Yas Cös Zöçgüüd (Hoçigald) Hoçgeld
.DV×O Hasn Hasan Hasan
Cuppar Hudai-Berdi ûDOSDN ûDOEDJ

Elkenlerin isimleri LQFHOHQGLùLQGH +RWRQODU×Q etnik Do×GDQ Uygur, Kazak-

.×UJ×] ve Özbek DV×OO× XUXùODUGDQ ROXüWXùXQX büyük ölçüde ortaya koymak
mümkündür. Hotonlara ait dil \DGLJkUODU×QD EDN×OG×ù×QGD Türkçenin etkin
ROGXùXQX ancak henüz XIX. \]\×O VRQODU× ile XX. \]\×O EDüODU×QGD
Hotonlarla J|UüPü olan Potanin ve Vladimirtsov’un o dönemdeki
tespitlerine göre dillerini büyük ölçüde unutmaya EDüODG×NODU×
DQODü×OPDNWDG×U

2014 ve 2015 \×OODU×QGD Ulaangom ve Tarialan’da \DSP×ü ROGXùXPX]

ziyaretler HVQDV×QGD bugünkü Hoton KDON×Q×Q büyük oRùXQOXùXQXQ WDU×P ve
KD\YDQF×O×NOD XùUDüW×ù×Q× PüDKDGH etme I×UVDW×Q× bulduk. Anadil

23 B. Sanhuu, Hoton 0RQJROoXXG×Q 7K 6R\RO×Q 6XGDOJDD, Bibliotheca Oiratica, XLIX, Ulaanbaatar,
2015, s. 21-22.
24 (NUHP.DODQ´$UDIWD.DOP×ü%LU7UN+DON×+RWRQODU: Dünü Bugünü ve YDU×Q×µ7RURVODUGDQ7DQU×
'DùODU×QD*HQHO7UN7DULKL$UDüW×UPDODU×QD$GDQP×ü%LUgPU-3URI'U*OoLQdDQGDUO×RùOX·QD<Dü
$UPDùDQ×úVWDQEXO, 2017, s. 496.
25 G. N. Potanin, Oçerki Severo-Zapadnoi Mongolii. 3XWHüHVWvie 1876- 9×S ,, 6DQNW- Peterburg,
1881,s. 16-17.
26 B. Ya. Vladimirtsov ´7XUHWVNL\ QDURGHWV +RWRQ×µ =DSLVNL YRVWRoQRJR RWGHOHQL\D úPSHUDWRUVNRJR
5XVVNRJR DUKHRORJLoHVNRJR REüHVWYD 7  9×S ,,,-IV (1915), Petrograd, 1916, s. 266-267; B. Ya.
9ODGLPLUWVRY 5DERW× SR LVWRULL L HWQRJUDILL PRQJRO·VNLK QDURGRY 9RVWRoQD\D OLWHUDWXUD ´5$1µ
Moskva, 2002, s. 100.
27 S. Badamhatan, “Hoton”, 0RQJRO8OV×Q8JVDDWQ×=L, Erh. S. Badamhatan, G. Tserenhand, Bot’ III,
Monsudar, Ulaanbaatar, 2012, s. 261.
28 B. Sanhuu, Hoton 0RQJROoXXG×Q7K6R\RO×Q6XGDOJDD, s. 22.

൞ 181 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

konusunda ise bölge KDON×Q×Q gerek Potanin gerekse de Vladimirtsov’un

EHOLUWWLùL gibi çok daha geriye JLWWLùLQL hatta az VD\×GD kelime G×ü×QGD DUW×N
dillerinin %DW× 0RùROFDV×QD G|QGùQ tespit ettik. +RWRQODU× NRPüXODU× olan
0RùROODUGDQ belirgin bir üHNLOGH D\×UDQ folklorik pek çok özellikleri olmakla
birlikte giyim NXüDP ve ED]× gelenekleri de EXOXQPDNWDG×U Ancak en büyük
D\U×P dinlerinin IDUNO× ROPDV×G×U Bugün Hotonlar eskiden ROGXNODU× gibi
úVODP LQDQF×QD mensup olup, NXUDOODU×QD ve inceliklerine haiz olmasalar da
DWDODU×QGDQ LüLWWLNOHUL üHNOL\OH úVODP’× \DüDPD\D oDO×üPDNWDG×UODU Tarialan’da
dinî vazifeleri yerine getirmek üzere hizmet veren küçük bir cami de
EXOXQPDNWDG×U Bu camide 0RùROLVWDQ 0VOPDQODU× %LUOLùL WDUDI×QGDQ
J|UHYOHQGLULOPLü Kazak DV×OO× bir imam görev \DSPDNWDG×U Son dönemde
Türkiye Cumhuriyeti &XPKXUEDüNDQO×ù× Diyanet úüOHUL %DüNDQO×ù× WDUDI×QGDQ
yürütülen HùLWLP SURJUDPODU× NDSVDP×QGD hali KD]×UGD Türkiye’de din
HùLWLPL alan Hoton imam DGD\ODU× da HùLWLPOHULQL WDPDPODG×NWDQ sonra
Tarialan’da kendi KDONODU×Q×Q dinî LKWL\DoODU×Q× kDUü×ODPDN üzere görev
DODFDNODUG×U

Resim 3. 0RùROLVWDQ’da Bir Tören

൞ 182 ൞
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

Her ne kadar JHoPLüWH dinlerini ve geleneklerini büyük ölçüde NRUXPD\×

EDüDUP×üODUVD da bir milleti millet yapan en önemli unsurlardan dil,
unutulmaya yüz WXWPXüWXU Bu da Hoton KDON×Q×Q 0RùROODüPDV×
QRNWDV×QGD en büyük tehdit olarak NDUü×P×]D o×NPDNWDG×U *OREDOOHüHQ
dünyada mikro kültürlerin yok ROPDV×Q× engellemek son derece zordur.
+RWRQODU×Q ise bu anlamda \DüDG×NODU× en büyük sorun Dù×UO×NO× olarak
\DüDG×NODU× 7DULDODQ·×Q EDüWD Ulaangom ve Ulanbator olmak üzere
0RùROLVWDQ geneline göç vermesidir. Bunun önüne geçebilmek için
Tarialan’da ikameti özendirecek en önemli unsur, Lü VDKDODU×Q×Q
Do×OPDV×G×U

TUVALAR

Türk soylu bir halk olan Tuvalar, Rusya Federasyonu Tuva Özerk
Cumhuriyeti G×ü×QGD 0RùROLVWDQ ve Çin’de YDUO×NODU×Q× sürdürmektedirler.
0RùROLVWDQ 7XYDODU× \RùXQ olarak Bayan Ölgiy Vilayeti Tsengel Sum ve
Ölgiy Sum’da, Hövsgol Vilayeti Tsagaan Nuur Sum’da, Hovd Vilayeti
Buyant Sum’da \DüDPDNOD beraber, Selenge Vilayeti Altanbulag Sum, Töv
Vilayeti (Ulanbator) Zaamar Sum’da küçük gruplar hâlinde \DüDPODU×Q×
sürdürmektedirler. 29

Tuvalar Türk soylu en eski topluluklardan birisi olmakla birlikte, erken

dönemde Çin <×OO×NODU×’nda “Dubo” 30 DG×\OD yer DOPDV×Q×Q G×ü×QGD
0RùROODU×Q Gizli Tarihçesi DGO× MRùROFD kaynak eserde de “Tuba”31 olarak
geçmektedir.

7XYDODU×Q en \RùXQ \DüDG×ù× yerlerden birisi olan Tsengel Sum’daki

Tsengel 7XYDODU×Q×Q hem 0RùROODU×Q hem de .D]DNODU×Q DUDV×QGD

29 5 (EUDU $N×QF× YH %LURO 'RN ´7VHQJHO 7XYDODU×Q×Q 7UNL\H 'HQH\LPL .OWU YH 'LO 9DUO×ù×Q×Q
CanlanG×U×OPDV×QGD .OWU $ü×U× *LULüLPOHUµ ,9 8OXVODUDUDV× 7UNL\DW $UDüW×UPDODU× 6HPSR]\XPX
Bildirileri, haz., M. Erdal, Y. Koç, M. Cengiz, Ankara, 2012, s. 73; G. Zolbayar, B. Baatarhüü, “Tuva
Malçin”, 0RQJRO 8OV×Q 8JVDDWQ× =L, Erh. S. Badamhatan, G. Tserenhand, Bot’ III, Monsudar,
Ulaanbaatar, 2012, s. 332.
30 G. ZolbȎyar, B. Baatarkhüü, “Tuva Malçin”, s. 329.
31 Mongolin Nuuts Tovçoo, Red. Zöv., û. BiraȀDaütseden, Mönkhiin Üseg HHK, Ulaanbaatar, 2012,
s. 152.

൞ 183 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

YDUO×NODU×Q× ve kültürlerini \DüDWPD\D oDO×üW×NODU× gözlemlenmektedir.

.D]DNODU×Q Müslüman ROPDV× ve bu nedenle de ûDPDQLVW Tsengel 7XYDODU×
ile ED]× kültürel hususlarda DQODüDPDG×NODU× bilinmektedir. Sosyal
antropolojik Do×GDQ GHùHUOHQGLULOGLùLQGH Müslüman Kazaklar ve Budist
0RùRllar dil ve kültürlerini nispeten NRUXPD\× EDüDUG×NODU× söylenebilir.

0RùROLVWDQ’da \DüD\DQ Tuvalar, Hun Dönemine ait Türkçeyi muhafaza

ederek günlük KD\DWODU×QGD NXOODQPDNWDG×U 32 Hovd Vilayeti V×Q×UODU×
içerisinde yer alan Jargalant ve Buyant 6XPODU×’nda \DüD\DQ 7XYDODU×Q
VD\×V× ise 393 hanede 843 olarak 2014 \×O× itibariyle ND\×WODUD JHoPLüWLU
Bunlardan %10-15’i anadilleri olan Tuva Türkçesini hiç bilmemektedir.
Tuva Türkçesi bilenlerin geneli \DüO×ODUG×U Toplam nüfusun %20’sini 0-18
\Dü DUDO×ù×QGDNL çocuklar ROXüWXUPDNWDG×U 2010 \×O×QGD \DS×ODQ nüfus
VD\×P×QD göre 0RùROLVWDQ genelindeki Tuva VD\×V× 5169 iken 2020’de bu
VD\× 2354’e GüPüWU 33 Bundaki temel sebep ise 7XYDODU×Q kendi
kültürlerini K×]OD kaybederek, kendilerini 0RùRO olarak WDQ×PODPD\D
EDüODPDV× ve ND\×WODUD da bu üHNLOGH LüOHQPHVLGLU

Tsengel EDüWD olmak üzere Tuvalar’×Q \RùXQ olarak \DüDG×NODU× Hovd

Vilayeti Buyant Sum’da \DSP×ü ROGXùXPX] incelemelerde Tsengel
7XYDODU×’Q×Q anadilin |ùUHWLPL ve NXOODQ×P× hususunda sorunlar \DüDG×ù×Q×
PüDKDGH etme I×UVDW× bulduk. Buna UDùPHQ Tuvaca’Q×Q toplum nezdinde
NXOODQ×P×Q× DUWW×UPDN PDNVDG×\OD Tuvaca HùLWLP için ilk JLULüLP 1989
\×O×QGD Rusya Federasyonu Tuva Özerk Cumhuriyeti EDüNHQWL .×]×O’da
|ùUHQLP gören iki |ùUHWPHQOH EDüODP×üW×U Bayan-Ölgiy Vilyaeti’ndeki
Tsengel Sum’da 0RùRO ve Kazak RNXOODU×QD ek olarak, 1991’de Tuva Okulu
NXUXOPXüWXU Bu okul, hâlen 0RùROLVWDQ’da Tuvaca HùLWLP veren tek
okuldur. Tuvalar, LON|ùUHWLPLQ 4 \×OO×N N×VP×Q× bu okulda, VRQUDV×QGD ise
Kazaklarla birlikte, on bir \×OO×N HùLWLPL tamamlamak için 0RùRO Okulu’nda
HùLWLPLQH devam etmektedirler. %HüLQFL \×OGDQ itibaren birlikte karma
|ùUHQLP gören Kazaklar ve Tuvalar, anadilleri olan Tuvaca ve Kazakça

32 ústoriya 7XY×ȀI, Red. 6ú9DLQüWHLQDǺ+0DQQD\-oola, Nauka, Novosibirsk, 2001, s. 73-74.

33 2020 Population and Housing Census od Mongolia, National Statistics Office of Mongolia,
https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=Census2020_Main_report_Eng.pdf&ln=E
n [30.06.2021].

൞ 184 ൞
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

derslerinde D\U×OPDNWDG×UODU 34 2014 \×O×QGD 7ú.$ .RRUGLQDW|UOùP]

döneminde Hovd Vilayeti Buyant Sum’daki çocuklara yayladayken Tuvaca
ve Tuva Kültürünün WDQ×W×OPDV× PDNVDG×\OD hayata geçirilen Tuva
Türklerine (ùLWLP Malzemesi ve Ekipman <DUG×P× Projesi neticesinde yayladaki
oHüLWOL \Dü JUXSODU×QGDNL \DNODü×N 250 Tuva oRFXùD anadilleri ve millî
GHùHUOHUL KDNN×QGD bilgi sahibi olma LPNDQ× VDùODQP×üW×U

Ancak GLùHU bölgelerde ikamet eden Tuvalara yönelik kendi anadilleri ile
KD]×UODQP×ü NLWDSODU×Q×Q ve \D\J×Q HùLWLP NXUXPODU×Q×Q ROPDPDV× özellikle
oRFXNODU×Q kendi dilleri ile HùLWLP DOPDODU×Q× ]RUODüW×UPDNWDG×U Tsengel
7XYDODU× üç dilli bir halk olarak NDUü×P×]D o×NPDNWDG×U Evde Tuvaca,
okulda ve üHKLU KD\DW×QGD ise Kazakça ile 0RùROFD NRQXüPDNWDG×UODU

0RùROLVWDQ genelinde ROGXùX gibi, Tsengel 7XYDODU× da geleneksel ve göçer

KD\YDQF×O×N yöntemleriyle geçimlerini VDùODPDNWDG×U Bunun G×ü×QGD küçük
oDSO× ticarî faaliyetlerle de YDUO×NODU×Q× sürdürmektedirler.

Resim 4. 0RùROLVWDQ’da Bir Tören dDG×U×

34 Ak×nc× ve Dok, “Tsengel Tuvalar×n×n Türkiye Deneyimi: Kültür ve Dil Varl×ù×n×n

Canland×r×lmas×nda Kültür Aü×r×Giriüimler”, s. 75.

൞ 185 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

DUHALAR (TSAATAN)

0RùROLVWDQ’×Q Hövsgöl Vilayeti V×Q×UODU× içerisinde yer alan taygalarda \×O

boyunca sahip ROGXNODU× ren geyikleri için uygun otlak bulmak DPDF×\OD
konar-göçer bir hayat WDU]× sürdüren 0RùROLVWDQ’da “Tsaatan” DG×\OD bilinen
Tuva kökenli KDON×Q kendine YHUGLùL isimdir “Duha”. 0RùROLVWDQ’da Duha
Türkleri ile LOLüNLQ ilk tarihi ND\×WODU 200 \×O öncesine aittir. Duha Türkleri, %DW×
ve 'RùX 7D\JDO× olmak üzere ikiye D\U×OPDNWDG×U ûLüJHG ,UPDù×’Q×Q EDW×
N×VP× olan Jams, Jolog, Mengebulag ve Huulgaar’da \DüD\DQODUD %DW×
7D\JDO× ×UPDù×Q GRùX N×VP× olan Rençinlhümbe 'Dù× Tengis ,UPDù× $üDù×
ve <XNDU× Saylag, Moorgin ar ve Örten Hiyarh’ta \DüD\DQODUD ise 'RùX
7D\JDO× denilmektedir. Tarihçilere göre Duha Türkleri, Tuva Özerk
Cumhuriyeti’nden göç ederek 0RùROLVWDQ’×Q Hövsgöl Vilayeti’ne \HUOHüPLü
orman kavimlerindendir.

1950’li \×OODU×Q EDüODU×QGD 0RùROLVWDQ Hükümeti, 'XKDODU×Q \HUOHüLN hayata

geçmelerini WHüYLN etmek PDNVDG×\OD 1955-1960 \×OODU× DUDV×QGD 0RùRO
soylu Darhadlar’×Q \RùXQ olarak \DüDG×NODU× Ulaan-Uul úOoH merkezinde 35
haneden ROXüDQ Tsaatan Mahallesi’ni LQüD HWPLüWLU 1960 \×O×QGD 'XKDODU×
Tsaatan mahallesine \HUOHüWLUPH\H EDüODP×üW× 35 Ancak Duhalar sahip
ROGXNODU× geyiklerini beslemek için ormanlardan liken toplamaya da devam
HWPLüOerdir. Taygadaki \DüDPD DO×üP×ü olan Duhalar ve geyikleri bu yeni
hayata bir türlü uyum VDùOD\DPDP×üODU ve bu uyumsuzluk geyiklerin
KDVWDODQPDV× toplu üHNLOGH telef ROPDV×QD sebep ROPXüWXU <DüDQDQ bu
olumsuzluk NDUü×V×QGD Duhalar, \HUOHüLN \DüDP× terk ederek, evleri olarak
addettikleri Sayan 'DùODU×’daki taygalara geri G|QPüOHUGLU Bugün
Tsaatan Mahallesi, DG×Q× DOG×ù× gölün N×\×V×QGDNL Tsagaannuur DG×\OD
bilinen kasabaya G|QüPü ve binlerce Duha Türkü’nün \HUOHüLN \DüDP
sürdükleri bir yer haline JHOPLütir.

Duha Türkleri, 0RùROLVWDQ’da kendilerine ait dil, gelenek, inanç ve \DüDP

WDU]× olan en küçük etnik topluluktur. Ren JH\LùL besleyerek \DüDPODU×Q×
sürdüren Duhalar kendilerini Tuva’Q×Q Toj Bölgesi’nden gelen Uygur-
Urianhai diye DGODQG×UPDNWDG×U Bu gelen topluluk kendi içinde Huular,

35 0RQJRO 8OV GDKL +QLL (UK (UK d|O||QLL %DLGO×Q 7DODDUK úOWgel 2009 0RQJRO 8OV×Q +QLL (UKLLQ
Ündesnii Komiss, Ulaanbaatar, 2009, h. 51.

൞ 186 ൞
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

Urud, Sors, Dargalan, .DüWDJ %DOJDü %DO×No× Demcee, Dodot, Soyon, Zoot
(Cogd), Herdeg olarak toplam 11 kabileye D\U×OPDNWDG×U 36 Duhalar, Tuva
Türkçesinin ormanlarda \DüD\DQ 7XYDODU×Q diyalektini NXOODQ×UODU 37 Ancak
ne \D]×N ki son dönemde özellikle gençler DUDV×QGD Duha Türkçesi’nin
gittikçe önemini ND\EHWWLùL hatta önümüzdeki 50 \×O içerisinde de yok olma
tehlikesiyle NDUü× NDUü×\D NDOG×ù× DüLNDUG×U

úQDQo sistemi olarak ûDPDQL]P’i 38 EHQLPVHPLü olan 'XKDODU×Q temel geçim

ND\QDù× ren JH\LùLGLU Geyik besleyerek ve DYF×O×N yaparak geçimlerini
VDùODPDNWDG×UODU $\U×FD son \×OODUGD artan turizm potansiyeli ile bölgeyi
ziyaret eden turistlere yönelik el LüoLOLùL geyik boynuzundan UHWLOPLü
hediyelik Hü\DODU ile geyik derisinden \DS×OP×ü yine el \DS×P× D\DNNDE×ODU×
satarak, ekonomik anlamda ayakta durmaya oDO×üPDNWDG×UODU Son durum
itibariyle 50 hanede 220 FLYDU×QGD NLüL N×ü×Q eksi -50 dereceye kadar VRùXN
olan bu bölgede \DüDP mücadelesi vermektedir.

Günümüze dek Duha Türklerinin \DüDG×NODU× oDG×U-evlere 0RùROFD “urts”

DG× verilmektedir. Urts, GDOODU× EXGDQP×ü ince DùDoODU× \XNDU×\D GRùUX
yatay halinde ELUOHüWLULS üzerini deriyle örtülerek \DS×O×U Büyük urts için
28-32 DùDo orta büyüklükte bir urts için 22-25 DùDo ve küçük urts için ise
17-22 DùDo gereklidir. Genellikle kuru NDUDDùDo NXOODQ×O×U ve X]XQOXùX 4-5
metredir. Eskiden av KD\YDQODU× ve geyik derisi ile oDG×U örtüsü \DS×O×UNHQ
son zamanlarda, NDO×Q bez veya askeri N×üODGD NXOODQ×ODQ su geçirmez bez
oDG×U örtüsü olarak NXOODQ×OPDNWDG×U 39

Pek çok kez günümüzde Duhalar’×Q \DüDG×ù× Tsagaannuur úOoHVL ile

taygaya \DSP×ü ROGXùXP seyahatlerde HGLQGLùLP gözlem ve oDO×üPDODUGDQ
N×VDFD bahsedecek olursak; Duhalar J×GD LKWL\DoODU×Q× ren JH\LùL eti, süt ve
süt mamullerinden NDUü×ODPDNWDG×U Mutfak kültürlerinin ve J×GD
LKWL\DoODU×Q×Q önemli XQVXUODU×QGDQ olan NXUXWXOPXü çökelek (kurut), hayli
besleyici olup \DùO× ve \XPXüDNW×U Süt VDùPD mevsiminde 96-100 litre süt

36 S. Badamhatan, “Tuva Tsaatan”, 0RQJRO8OV×Q8JVDDWQ× =L, Erh. S. Badamhatan, G. Tserenhand,

Bot’ III, Monsudar, Ulaanbaatar, 2012, s. 298.
37 Bkz. Elisabetta Ragagnin, Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia. Description and Analysis,
Wiesbaden, Harrassowitz, 2011.
38 %OHQW *O ´0RùROLVWDQ 'XKDODU× 7VDDWDQODUµ <DüD\DQ (VNL 7UN úQDQoODU× %LOJL û|OHQL %LOGLULOHU,
Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2007, s. 32.
39 Bkz. S. Badamhatan, “Tuva Tsaatan”, 0RQJRO8OV×Q8JVDDWQ×=L, s. 306-307.

൞ 187 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

VDù×ODUDN N×ü×Q NXOODQ×OPDN için VWRNODQ×U Geyik sütü çok koyu ve \DùO×
ROGXùX için çok dikkatlice SLüLULOLU Geyik sütü anne sütü kadar besleyici
ROGXùX için bebeklere verilir. .×ü×Q ava o×NDUDN inek ve at eti VWRNODQ×U Son
zamanlarda geyik VD\×V× D]DOG×ù×QGDQ Duha Türkleri inek, at ve keçi gibi
hayYDQODU× beslemeye EDüODP×üW×U

Günümüzde taygada geyik oREDQO×ù× yaparak \DüD\DQ Duha Türklerinin

VD\×V× 2010 \×O×QGD 282 iken, bu nüfus VD\×V×Q×Q 2020 \×O× itibariyle 208’e40
GüPü ROPDV× 'XKDODU×Q kültürel YDUO×ù×Q×Q yok olma tehlikesiyle NDUü×
NDUü×\D ROGXùX JHUoHùLQL ortaya NR\PDNWDG×U

Bu topluluklar kadar bile nüfus VD\×V×QD sahip olmayan ancak Türk soylu
ROPDODU× hasebiyle zikretmemiz gereken bir GLùHU Türk 7RSOXOXùX ise
Çantuular’G×U Çantuu tRSOXOXùX KDNN×QGD fazla bilgimiz olmamakla
birlikte Özbek DV×OO× ROGXNODU× ve 2020 nüfus VD\×P×QD göre VD\×ODU×Q×Q 20241
ROGXùXQX belirtmekte fayda YDUG×U

Resim 5. 0RùROLVWDQ’da +D\YDQF×O×N

40 2020 Population and Housing Census od Mongolia, National Statistics Office of Mongolia,
https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=Census2020_Main_report_Eng.pdf&ln=E
n [30.06.2021].
41 2020 Population and Housing Census od Mongolia, National Statistics Office of Mongolia,
https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=Census2020_Main_report_Eng.pdf&ln=E
n [30.06.2021].

൞ 188 ൞
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

SONUÇ

0RùROLVWDQ’da KD\DWODU×Q× sürdüren Türk 7RSOXOXNODU× her ne kadar

JHoPLüWH dinlerini ve geleneklerini büyük ölçüde NRUXPD\× EDüDUP×üODUVD
da bir milleti millet yapan en önemli unsurlardan dil, unutulmaya yüz
WXWPXüWXU Bu da Kazaklar G×ü×QGDNL GLùHU Türk HalklDU×Q×Q
0RùROODüPDV× QRNWDV×QGD en büyük tehdit olarak NDUü×P×]D o×NPDNWDG×U
*OREDOOHüHQ dünyada mikro kültürlerin yok ROPDV×Q× engellemek son
derece zordur. Türk +DONODU×Q×Q bu anlamda \DüDG×NODU× en büyük sorun
bölgelerinde sosyo-ekonomik Do×GDQ YDUO×NODU×Q× sürdüremeyerek, EDüWD
Ulanbator olmak üzere 0RùROLVWDQ geneline göç etmeleridir. Bunun
önüne geçebilmek için EDüWD Türk úüELUOLùL ve Koordinasyon $MDQV×
%DüNDQO×ù× 7ú.$) olmak üzere oHüLWOL kurum ve NXUXOXüODU YDV×WDV×\la
N×UVDO NDON×QPD\D yönelik proje ve planlamalarla, EXOXQGXNODU× yerde
QIXVODU×Q× DUWW×UPDODU× WHüYLN edilmelidir.

൞ 189 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

Ajigali, S. E. “2EüL\H úWRJL Kompleksnogo Etnokul’turnogo úVVOHGRYDQL\D

Kazakhskoi 'LDVSRU× Tsentral’noi Azii (Mongoliya, Rossiya, Kitai)”.
Kazakhskaya Diaspora Tsentral’noi Azii: úVWRUL\D - Kultura – Pamyatniki 0DWHULDO×
Mejdunarodnoi Nauçnoi Konferentsii. $OPDW× 2014: 14-28.
$N×QF× R. Ebrar ve Birol Dok. “Tsengel 7XYDODU×Q×Q Türkiye Deneyimi: Kültür ve
Dil 9DUO×ù×Q×Q &DQODQG×U×OPDV×QGD Kültür $ü×U× *LULüLPOHU”. IV. 8OXVODUDUDV×
Türkiyat $UDüW×UPDODU× Sempozyumu Bildirileri. haz., M. Erdal, Y. Koç, M.
Cengiz. Ankara, 2012: 73-84.
Ayuudayiin, O. 0RQJRO×Q 2\UDGXXG×Q Tüühiin Tovç. Ulaanbaatar, 1993.
Badamhatan, S. “Hoton”. Mongol 8OV×Q 8JVDDWQ× Züi. haz., S. Badamhatan, G.
Tserenhand. Bot’ III, Monsudar, Ulaanbaatar, 2012: 259-296.
Baljin, O. “0RùROLVWDQ’da <DüD\DQ Bir Türk Boyu: Hotonlar”. Dilleri ve Kültürleri
Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk 7RSOXOXNODU× 4. 8OXVODUDUDV× Türkiyat
$UDüW×UPDODU× Sempozyumu Bildirileri. haz., Marcel Erdal vd. Ankara, 2013:
117-124.
Baltabayeva, K. N., “Kazakhi Bayan-Ol’giyskogo Aymaka Mongolii: úVWRULNR-
Demografiçyeskiy Srez: 1989-2010 gg.”, Kazakhskaya Diaspora Tsentral’noi
Azii: úVWRUL\D- Kultura – Pamyatniki 0DWHULDO× Mejdunarodnoi Nauçnoi
Konferentsii. $OPDW× 2014: 79-89.
Bazilhan, N. “0RQJROL\DGDJ× Türik Tektes Etnostar -D\×QGD”. Kazakhskaya Diaspora
Tsentral’noi Azii: úVWRUL\D – Kultura – Pamyatniki 0DWHULDO× Mejdunarodnoi
Nauçnoi Konferentsii. $OPDW× 2014: 67-71.
Çimitdorciyev, û B. Natsional’no osvoboditel’noye dvijeniye mongol’skogo naroda v
XVII-XVIII vv. Ulan-Ude, 2002.
Dukeyev, B., “Ethnic return migration in Kazakhstan: Shifting State Dynamics,
Changing Media Discourses”, Central Asia Program Papers, 183, 2017: 1-11.
Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. úVWDQEXO: %RùD]LoL <D\×QODU× 2002.
Grumm-Grjimaylo, G. E. Zapadnaya Mongoliya i Urianhaiskiy Kray, T. III Y×S 2,
Leningrad, 1930.
Gül, Bülent. “0RùROLVWDQ 'XKDODU× (Tsaatanlar)”. <DüD\DQ Eski Türk úQDQoODU× Bilgi
û|OHQL Bildiriler. Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2007, s. 27-36.
Gül, Bülent. “0RùROLVWDQ Türkleri”, Yeni Türkiye Dergisi, Türk 'Q\DV× Özel 6D\×V× II,
54 (2013): 2815-2824.
úVWRUL\D 7XY×, Ȁ I, Red. S. ú 9DLQüWHLQD Ǻ H. Mannay-oola, Nauka, Novosibirsk, 2001.

൞ 190 ൞
 0RùROLVWDQ·GDNL Türk 7RSOXOXNODU×Q×Q Dünü, Bugünü ve <DU×Q×

Kalafat, Y. ve Turan Can, “Kaybolmakta Olan Türk TRSOXOXNODU×QGDQ

Hoton/Hatun Türkleri ve Türk Halk úQDQoODU×QGDNL Yerleri”. Dilleri ve
Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk 7RSOXOXNODU× 4. 8OXVODUDUDV× Türkiyat
$UDüW×UPDODU× Sempozyumu Bildirileri, Ed. M. Erdal vd., Ankara, 2013, s. 309-316.
Kalan, Ekrem. “Arafta .DOP×ü Bir Türk +DON× Hotonlar: Dünü Bugünü ve <DU×Q×”.
Toroslardan 7DQU× 'DùODU×QD Genel Türk Tarihi $UDüW×UPDODU×QD $GDQP×ü Bir Ömür-
Prof. Dr. Gülçin dDQGDUO×RùOX’na 75. <Dü $UPDùDQ×. úVWDQEul, 2017, 491-502.
Kalan, Ekrem. Cungar +DQO×ù×’Q×Q Siyasi Tarihi, Ankara: Türk Tarih .XUXPODU×
<D\×QODU× 2008.
Kimball, Jeannine Davis. “%DW× 0RùROLVWDQ’×Q Göçebe .D]DNODU×”. Türkler, 20. Cilt,
Ankara: Yeni Türkiye <D\×QODU× 2002: 1237-1254.
Kozgambayeva, G. B. ve .DO×ü A. B. 0RQJROL\DGDJ× Kazak 'LDVSRUDV×Q×Q 7DULK×.
Kazak Universiteti, $OPDW× 2014.
Minis, E. ve Saray Ǯ Ǻ+5 Bay-Ölgey $\PDJ×Q×Q Kazak +DON× 7DULK×QDQ Aymak
%DVSDKDQDV× Bay-Ölgey, 1960.
0RùROODU×Q Gizli Tarihçesi. çev., Mehmet L. Kaya. úVWDQEXO: .DEDOF× <D\×QODU× 2011.
Mongol Uls dahi Hünii Erh, Erh Çölöönii %DLGO×Q Talaarh úOWJHO 2009. Mongol 8OV×Q
Hünii Erhiin Ündesnii Komiss. Ulaanbaatar, 2009.
Mongolin Nuuts Tovçoo. haz., Zöv., û Bira, Ȁ 'DüWVHGHQ Mönkhiin Üseg HHK.
Ulaanbaatar, 2012.
Ögel, Bahaeddin. Büyük Hun úPSDUDWRUOXùX Tarihi I-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 2019.
Potanin, G. N. Oçerki Severo-Zapadnoi Mongolii. 3XWHüHVWYLH 1876-1877) 9×S II,
Sankt-Peterburg, 1881.
Ragagnin, E. Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia. Description and Analysis.
Wiesbaden, Harrassowitz, 2011.
Sanhuu, B. Hoton 0RQJROoXXG×Q Tüüh 6R\RO×Q Sudalgaa, Bibliotheca Oiratica, XLIX.
Ulaanbaatar, 2015.
Tzou, Byron N., China and International Law- The Boundary Disputes, London:
Praeger Publishers, 1990.
Vladimirtsov, B. Ya. “Turetskiy narodets +RWRQ×”. Zapiski vostoçnogo otdeleniya
úPSHUDWRUVNRJR Russkogo arheologiçeskogo REüHVWYD, T. 23, 9×S III-IV (1915),
Petrograd, 1916, s. 265-277.
Vladimirtsov, B. Ya. 5DERW× po istorii i etnografii mongol’skih narodov, Vostoçnaya
literatura “RAN”. Moskva, 2002.

൞ 191 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Zolbayar G. ve Baatarhüü B. “Tuva Malçin”, Mongol 8OV×Q 8JVDDWQ× Züi, haz., S.

Badamhatan, G. Tserenhand, Bot’ III, Monsudar, Ulaanbaatar, 2012: 329-374.
2020 Population and Housing Census od Mongolia, National Statistics Office of
Mongolia,
https://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=Census2020_Main
_report_Eng.pdf&ln=En

൞ 192 ൞
 RUS y0==0:=Y0C:4 dY4.2
.4:y=Y ALTIN ORDA

GOLDEN HORDE IN THE HISTORICAL STORIES OF

RUSSIAN CHRONICLES

Prof. Dr. 4¼ö‚Ü :›Á‚¼Èª¼ç

Marmara Üniversitesi
Prof. Dr. ú/<$6 .(0$/2ø/8 | Marmara Üniversitesi |
ilyaskamal78[at]mail.ru | ORCID: 0000-0002-8350-5834

2008’de Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nde ´$OW×Q Orda ve Rusya: Rusya
Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi” EDüO×NO× tezini savunarak doktora XQYDQ× DOG× 2012’de doçent,
2017’de profesör oldu. Rusça, úQJLOL]FH Farsça ve oHüLWOL Slav ve Türk lehçelerini bilen
.HPDORùOX 2004-2008 \×OODU× DUDV×QGD Avrasya Stratejik $UDüW×UPDODU Merkezi’nde, 2009-
2012 \×OODU× DUDV×QGD Türk Tarih Kurumu’nda, 2012-2020’de MSGSÜ Tarih Bölümü’nde
görev \DSW× 2020’den itibaren Marmara Üniversitesi Tarih Bölümü’nde |ùUHWLP üyesidir.
Türk Tarih Kurumu aslî üyesidir. dDO×üPDODU×Q×Q büyük bir N×VP× $OW×Q Orda, Tatar
KDQO×NODU× Rusya tarihi, Türk-Rus münasebetleri ve günümüz Avrasya FRùUDI\DV×QGDNL
güncel JHOLüPHOHU ile ilgilidir. Telif oDO×üPDODU×Q×Q \DQ× V×UD AlW×Q Orda Devleti’nin ana
ND\QDNODU× 2VPDQO×’da görev yapan Rus GLSORPDWODU×Q×Q UDSRUODU× ve Ermeni meselesine
dair Rusça DUüLY belgelerini Türkçeye ND]DQG×UG× Telif, çeviri ve edit olmak üzere N×UNWDQ
fazla kitap oDO×üPDV× \D\×QODQG× $OW×Q Orda ve Rusya: Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi
(Ötüken <D\×QODU× 2009) DGO× oDO×üPDV× 2011’de Türk Tarih Kurumu 7HüYLN Ödülü’ne,
2019’da ise úOLP Yayma 9DNI× Sosyal Bilimler Ödülü’ne OD\×N görüldü.

Prof. Dr. ú/<$6 .(0$/2ø/8 | Marmara University |

ilyaskamal78[at]mail.ru | ORCID: 0000-0002-8350-5834

úO\DV .HPDORùOX earned the title of PhD by his dissertation named “Golden Horde and
Russia: Turco-Tatar Influence over Russia” in Mimar Sinan Fine Arts University in 2008. In
2012 he became associate professor and professor in 2017. .HPDORùOX who speaks Russian,
English, Persian, and several Slavic and Turkish dialects, worked at Eurasia Strategic
Research Center between 2009-2012, Turkish Historical Society between 2012-2020 and
Mimar Sinan Fine Arts University History Department in between 2012-2020. He has been a
member of Marmara University History Department since 2020. He is a full member of
Turkish Historical Society. Most of his studies are related with Golden Horde, Tatar
Khanate, Russian History, Russo-Turkish relations and contemporary developments in
Eurasia. Apart from his original studies he translated the main sources of Golden Horde
State, reports of the Russian diplomats to the Ottoman Empire and Russian archival reports
about the Armenian Question into Turkish. When original works, translations and
editorships are combined, his books surpass 40. His work named “Golden Horde and
Russia: Turco-Tatar Influence over Russia” (Ötüken Publications 2009) was awarded with
Turkish Historical Society Encouragement Award in 2011. Same work was awarded with
Social Sciences Awards of úOLP Yayma Foundation in 2019.

൞ 194 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.029

RUS <,//,./$5,1'$.ú 7$5ú+Í +ú.Ç<(/(5'( ALTIN ORDA

Öz
2UWDoDù’×Q en büyük Türk devletlerinden biri, $OW×Q Orda Devleti’dir. $OW×Q Orda’dan
günümüze pek fazla kaynak kalmasa da NRPüX devletlerin tarihî ND\QDNODU× özellikle
devletin G×ü siyaseti EDN×P×QGDQ bu ERüOXùX nispeten GROGXUPDNWDG×U Türkiye’de bu
ND\QDNODU×Q bir N×VP× QHüUHGLOPLüWLU Türkiye’deki DUDüW×UPDODUGD konuyla ilgili en az
istifade edilen eserler ise Rus \×OO×NODU×nda yer alan ve ‘tarihî hikâye’ olarak
DGODQG×UDELOHFHùLPL] kaynak türüdür. Gerçek ROD\ODU× konu eden bu tevarihler, $OW×Q Orda –
Rus münasebetlerinde \DüDQDQ önemli ROD\ODU× ele DOG×ù× gibi bu süreçte ön plana o×NDQ Rus
devlet ve din DGDPODU×Q×Q KD\DWODU×Q× da konu etmektedir. Bu oDO×üPDGD 0RùROODU×Q
Ruslarla ilk NDUü×ODüPDODU×QGDQ (1223) $OW×Q Orda’Q×Q Rusya üzerindeki hâkimiyetinin sona
HUGLùL (1480) tarihe kadarki NRQXODU× ele alan Rus \×OO×NODU×QGDNL tarihî hikâyeler $OW×Q Orda
– Rus knezlikleri münasebetleri EDùODP×QGD N×VDFD WDQ×W×ODFDNW×U

Anahtar Kelimeler
Rus Y×OO×NODU×, Tarihî Hikâyeler, $OW×Q Orda, Rus Knezlikleri

GOLDEN HORDE IN THE HISTORICAL STORIES OF RUSSIAN

CHRONICLES

Abstract
The Golden Horde is one of the greatest Turkish states in the Middle Ages. Although there
are not many sources left from the Golden Horde until today, the historical sources of
neighboring states relatively fill this gap, especially in terms of the state’s foreign policy.
Some of these sources were published in Turkey. The least utilized works relevant to this
subject are the sources named as ‘historical stories’ located in the Russian chronicles. These
stories, which speak of real incidents, deal with the important events in the Golden Horde –
Russian relations as well as the Russian states and the lives of clergy who came to the fore in
this process. The historical stories in the Russian chronicles referring to the issues from the
first encounter of the Mongols with the Russians (1223) until the end of the Golden Horde’s
rule over Russia (1480) will be briefly introduced in the context of the relations between the
Golden Horde and Russian principalities in this study.

Keywords
Russian Chronicles, Historical Stories, Golden Horde, Russian Principalities

൞ 195 ൞
 *4Y4`

%DüWD letopisler \×OO×NODU olmak üzere Rus ND\QDNODU× Karadeniz’in

kuzeyindeki Türk boy ve devletlerinin tarihinin DUDüW×U×OPDV× EDN×P×QGDQ
büyük önem arz etmektedir. Rus knezliklerinin \DNODü×N 2,5 DV×U boyunca
(1242-1480) EDùO× NDOG×ù× $OW×Q Orda Devleti 1 de bu EDùODPGD bir istisna
WHüNLO etmemektedir. Nitekim \×OO×NODUGD $OW×Q Orda – Rusya münasebetleri
kronolojik olarak ND\GHGLOPLüWLU Bunun G×ü×QGD Rus ND\QDNODU× DUDV×QGD
oRùXQOXNOD \×OO×NODU içerisine dâhil edilmeleri sayesinde günümüze kadar
XODüDQ ve tarihî hikâye olarak DGODQG×U×ODELOHFHN eserler de $OW×Q Orda tarihi
EDN×P×QGDQ büyük öneme haizdir.

Gerçek ROD\ODU× daha edebî tarzda anlatan bu kaynak türü, birkaç IDUNO×
terimle – ȝȜȐȓȟȠȪ (tarih, tarihî hikâye), ȟșȜȐȜ (söz), ȔȖȠȖȓ (hayat hikâyesi),
ȟȘȎȕȎțȖȓ PHQN×EH)- ifade HGLOPLüWLU Bu eserleri içerik EDN×PGDQ dört ana
gruba D\×UDUDN ele almak mümkündür:

BI+I= ](Y=Y4C4 VE ALTIN ORDA t=d4’C4C :hYh=h`hCh

KONU EDEN ESERLER

Birinci grubu, 0RùRO seferlerini ve $OW×Q Orda Devleti’nin NXUXOXüXQX

konu eden eserler ROXüWXUPDNWDG×U Bu grubun ilk örneklerini ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝ
ǸȎșȘȎȤȘȜȚ ǽȜȏȜȖȧȓ (Kalka Muharebesi +DNN×QGD Hikâye) ile ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝ
ǾȎȕȜȞȓțȖȖ ǾȭȕȎțȖ ǯȎȠȩȓȚ (Batu’nun Ryazan’× Tahrip Etmesi +DNN×QGD
Hikâye)’yi gösterebiliriz. úON hikâye, bu oDO×üPDGD incelenen konuyla ilgili
bu kaynak türünün ilk |UQHùLGLU 2 %LOLQGLùL gibi Ruslarla 0RùROODU ilk kez

1 5XV\D]HULQGHNL$OW×Q2UGD HWNLVLLoLQEN]úO\DV.HPDORùOX$OW×Q2UGDYH5XV\D5XV\Dh]HULQGHNL
Türk Tatar EtkisiúVWDQEXOgWNHQ1HüULyat, 2015.
2 ´3RYHVW\ R .DONDWVNRP 3RERLüHµ PSRL, VI, Tverskaya Letopis KD] $ ú 7VHSNRY 5\D]DQ, 2000,
s. 365-371.

൞ 196 ൞
 Rus <×OO×NODU×QGDNL Tarihî Hikâyelerde AOW×Q Orda

1223’te Kalka Nehri N×\×V×QGD NDUü×ODüW× %LUOHüLN Rus – .×SoDN ordusu

PDùOXS edildi, 0RùRO birlikleri de büyük ganimetler elde ederek geri
çekildiler. Kalka Muharebesi +DNN×QGD Hikâye’nin konu HWWLùL bu sefer, daha
çok NHüLI QLWHOLùL WDü×\RUGX 0RùROODU×Q ganimetle yetinip geri
çekilmelerinin sebebi de buydu.

Ruslar Do×V×QGDQ DV×O sorunlar, Cengiz Han’×Q torunu Batu EDüNDQO×ù×QGD

\DS×ODQ II. .×SoDN seferi ile EDüODG× Söz konusu sefer V×UDV×QGD ele
geçirilen ilk üHKLUOHUGHQ biri Ryazan idi. Bu konu, 1237 \×O×QGD Batu’nun
Ryazan’× ele JHoLULüLQL (II. .×SoDN Seferi’nin EDüODQJ×F×Q× ele alan Batu’nun
Ryazan’× Tahrip Etmesi +DNN×QGD Hikâye’de LüOHQPHNWHGLU 3 1237’de 0RùRO
birlikleri Voronej Nehri N×\×V×QD geldi ve Ryazan Knezi Yuriy’den
knezlikteki her üH\LQ yüzde onunu istedi. Hatta Ryazan Knezi Yuriy’in
RùOX Födor’un HüLQL de kendisine göndermesini talep etti. Födor ise bunun
ancak Batu’nun üHKUL ele JHoLUGLùL takdirde mümkün olabiOHFHùLQL
bildirdi. Neticede Födor idam edildi, Batu, Ryazan’× yerle bir edip GLùHU
üHKLUOHUH seferini devam ettirdi, Födor’un HüL ise Ryazan Kalesi’nden
DWODG× Batu’nun birlikleri bu hikâyede de aynen \×OO×NODU×Q WDPDP×QGD
ROGXùX gibi çok DF×PDV×] ve YDKüi olarak tasvir HGLOPLüWLU Bunun sebebi
de tüm 0RùROODU×Q özellikle kendilerine mukavemet eden güçlere NDUü×
DF×PDV×] GDYUDQPDODU× ve böylece GüPDQ× hem FH]DODQG×UPDN hem de
GLùHU GüPDQODU×Q× korkutmak istemeleridir.

Ryazan’dan sonra Batu’nun birlikleri II. .×SoDN seferine devam etti ve

seferin sona HUHFHùL 1242 \×O×QD kadar Rus knezliklerinin büyük bir N×VP×
hâkimiyet DOW×QD DO×QG× Rus knezliklerinin tamamen ele JHoLULOLüLQL ise
ǿșȜȐȜ Ȝ ǽȜȑȖȏȓșȖ ǵȓȚșȖ ǾȡȟȟȘȜȗ ǽȜȟșȓ ǿȚȓȞȠȖ ǰȓșȖȘȜȑȜ Ǹțȭȕȭ ȍȞȜȟșȎȐȎ
(Büyük Knez Yaroslav’×Q Ölümünden Sonra Rus 7RSUDNODU×Q×Q Tahribi +DNN×QGD
Hikâye) konu etmektedir. 4 Ancak maalesef günümüze bu hikâyeden
\DOQ×]FD iki paragraf XODüP×üW×U

3 ´3RYHVW\ R 5D]RUHQLL 5\D]DQL %DW×HPµ 3DP\DWQLNL /LWHUDWXU× 'UHYQH\ 5XVL ;,,, 9HN KD] ú $
Lobakova, Moskova, 1981, s. 184- 7UNL\H·GH EX KLNk\H ELU oDO×üPD\D NRQX ROGX %N] $OWDQ
Aykut, “Batu Han·×Q 5XV\D 6HIHUL\OH úOJLOL 5\D]DQ·×Q %DWX +DQ 7DUDI×QGDQ <DN×O×S <×N×OPDV×
Hikâyesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-&RùUDI\D)Dkültesi Dergisi, 31/1-2 (1987), s. 1-13.
4 “Slovo o Pogibeli Russkoy Zemli Posle Smerti Velikogo Knyazya Yaroslava”, 3DP\DWQLNL/LWHUDWXU×
Drevney Rusi. XIII Vek, haz., L. A. Dmitriev, Moskova, 1981, s. 130-131.

൞ 197 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

+=0=0: SONRASI TARAFLAR ARASIND:4 MÜNASEBETLER VE

*=4`B=Y4 KONU EDEN dY4.2 .4:y=Y

úNLQFL grubu EDùO×O×N VRQUDV× taraflar DUDV×QGDNL münasebetler ve JHOLüPHOHUL

konu eden tarihî hikâyeler ROXüWXUPDNWDG×U %LOLQGLùL gibi II. .×SoDN Seferi
neticesinde Rus knezlikleri $OW×Q Orda’ya EDùODQG×NWDQ sonra Rus knezleri
hanlar WDUDI×QGDQ DWDQP×ü Ruslar $OW×Q Orda’ya vergi |GHPLü asker
J|QGHUPLü knezler $OW×Q Orda’\× ziyaret etmek zorunda NDOP×ü Rus
knezliklerine darugalar tayin HGLOPLü knezler hanlar DG×QD para
EDVW×UP×üW×U5

Rus knezliklerini $OW×Q Orda’ya EDùOD\DQ söz konusu EDùO×O×N üDUWODU× üSKHVL]
çok Dù×UG× Bu olaylar hem isyanlara hem de farkO× sorunlara yol DoP×üW×U Tüm
bunlar oDO×üPDGD ele DO×QDQ tarihî hikâyelere de konu ROPXüWXU Bu EDùODPGD
en EDüWD ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝȏ ȁȏȖȓțȖȖ Ȑ ǼȞȒȓ Ǹțȭȕȭ ǺȖȣȎȖșȎ ȅȓȞțȖȑȜȐȟȘȜȑȜ Ƕ dzȑȜ
ǯȜȭȞȖțȎ ȂȓȜȒȜȞȎ (Çernigov Knezi Mihail ve Onun %R\DU× Fedor’un Orda’da
Öldürülmesine Dair Hikâye) DGO× eseri zikretmek gerekmektedir. %HOLUWLOGLùL
üzere Rus knezleri \DUO×N alabilmek, itaat bildirmek ya da EDüND sebeplerden
ötürü V×NoD KDQODU× ziyaret ettiler. Ziyaretler son derece zor üDUWODUGD
JHUoHNOHüL\RUGX Knezler, KDQODU×Q istediklerini \DSW×NODU×QGD bir sorun
o×NPDVD da küçük itaatsizlik dahi idamla VRQXoODQ×\RUGX Hikâyeye konu olan
Çernigov Knezi Mihail’den 1246’da Batu’nun \DQ×QD JLWWLùLQGH kendisinden
DWHüLQ üstünden DWODPDV× istendi, Mihail ise bunu reddetti. Mihail, Batu’nun
hâkimiyetini kabul HWWLùLQL ancak 0RùROODU×Q dini ve geleneklerini kabul
HGHPH\HFHùLQL bildirdi. Neticede Knez Mihail idam edildi. 6 Bu üHNLOGH ilk
\]\×OGD $OW×Q Orda’da 10 Rus knezi idam edildi.

Tarihî hikâyelere de konu olan AOW×Q Orda – Rusya DUDV×QGDNL sorunlar

DVO×QGD ilk dönemde \DüDQG× Zamanla Ruslar, $OW×Q Orda hâkimiyetini
kabullendiler, bunun N×VD sürede sona HUHPH\HFHùLQL GROD\×V×\OD hanlarla
DQODüPDQ×Q NkUO× ROGXùXQX DQODG×ODU Bu siyaseti en iyi uygulayan knezlik ise
Moskova oldu. Nitekim hanlarla iyi geçinen Moskova knezleri, daha sonraki

5 .HPDORùOX$OW×Q2UGD ve Rusya, s. 128-170.

6 “Povest Ob Ubienii v Orde Knyazya Mihaila Çernigovskogo i Ego Boyarina Feodora”, PSRL, VI,
Tverskaya LetopisKD]$ú7VHSNRY5\D]DQ, 2000, s. 398-402; “Povest Ob Ubienii v Orde Knyazya
Mihaila Çernigovskogo i Ego Boyarina Feodora”, 3DP\DWQLNL/LWHUDWXU×'UHYQH\5XVL;,,,9HNhaz.,
L. A. Dmitriev, Moskova, 1981, s. 228-235.

൞ 198 ൞
 Rus <×OO×NODU×QGDNL Tarihî Hikâyelerde AOW×Q Orda

süreçte GLùHU Rus knezliklerini ele geçirerek Moskova 5XV\DV×Q×Q NXUXOXüXQD

ve $OW×Q Orda’dan EDù×PV×]O×ù×Q elde edilmesinde önemli rol R\QDG×

Bu grupta GHùHUOHQGLULOHELOHFHN bir EDüND hikâye ise ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝ ȆȓȐȘȎșȓ

(ûHYNDO +DNN×QGD Hikâye)’dir. 1326’da Özbek Han, Tver Knezi Aleksandr
Mihayloviç’i FH]DODQG×UPDN için emirlerinden ûHYNDO’× Tver’e gönderdi.
ûHYkal, Aleksandr’× tahtan indirse de birkaç gün sonra Tver KDON× ona NDUü×
isyan etti ve onu öldürdü. 1327’de Özbek Han Tver’e bir birlik gönderip
Tver KDON×Q× FH]DODQG×UG× ûHYNDO +DNN×QGD Hikâye de bu gerçek ROD\× edebî
tarzda ele DOPDNWDG×U 7

$VO×QGD AOW×Q Orda’Q×Q Rusya üzerindeki hâkimiyeti VDùODPNHQ buna

benzer olaylar pek fazla \DüDQPDG× 'ROD\×V×\OD XIV. \]\×O×Q sonuna
kadar bu tür eserlerin VD\×V× fazla GHùLOGL Ancak Canibek Han’dan (öl.
1357) sonra $OW×Q Orda’Q×Q \DüDG×ù× ikinci fetret dönemi ve Rusya’Q×Q
gittikçe güçlenmesi, 5XVODU×Q \DYDü \DYDü $OW×Q Orda’ya NDUü× EDùO×O×NODU×Q×
azaltmaya EDüODPDODU×QD neden oldu. Bunun da neticesinde DUDODU×QGD ilk
ciddi oDW×üPDODU vuku buldu. %XQODU×Q hepsi, D\U× D\U× tarihî hikâyelere
konu oldu: ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝ ǽȜȏȜȖȧȓ țȎ ǾȓȘȓ ǽȪȭțȓ (Pyana Nehri 6DYDü× +DNN×QGD
Hikâye); 8 ǵȎȒȜțȧȖțȎ (=DGRQüLQD); 9 ǿȘȎȕȎțȖȓ Ȝ ǺȎȚȎȓȐȜȚ ǽȜȏȜȖȧȓ (Mamay úOH
6DYDü +DNN×QGD Hikâye). 10

Pyana Nehri 6DYDü× +DNN×QGD Hikâye, $OW×Q Orda birliklerinin 1377’de Rus
WRSUDNODU×QD düzenledikleri seferi konu etmektedir. Seferin sebebi ise
5XVODU×Q $OW×Q Orda’daki fetret döneminden istifade ederek 1370-1376
\×OODU×QGD üç kez $OW×Q Orda WRSUDNODU×QD VDOG×UPDODU×G×U Bunun üzerine
$OW×Q Orda’da taht DGD\× olan $UDSüDK, Nijniy Novgorod’a FH]DODQG×UPD

7 ´3RYHVW\ R ûHYNDOHµ PSRL, VI, Tverskaya Letopis KD] $ ú 7VHSNRY 5\D]DQ, 2000, s. 417-418;
´3RYHVW\ R ûHYNDOHµ 3DP\DWQLNL/LWHUDWXU×'UHYQH\5XVL;,9- Seredina XV Veka, haz., Ya. S. Lurye,
Moskova, 1981, s. 62-65.
8 ´3RYHVW\R3RERLüH1D5HNH3\DQHµPSRL, III, Voskresenskaya Letopis, KD]$ú7VHSNRY5\D]DQ,
1998, s. 43-45. Bu hikâye, Türkiye’GH GH \D\×PODQG× %N] úO\DV .HPDORùOX ´3\DQD 1HKUL 6DYDü×
+DNN×QGD +LNk\H *LULü 7HUFPH YH 'HùHUOHQGLUPHµ %R]N×U×Q 2ùOX $KPHW 7DüDù×O·D $UPDùDQ,
KD]7(UD\%LEHUúVWDQEXO<HGLWHSH<D\×QHYLV-364.
9 ´=DGRQüLQD”, 3DP\DWQLNL /LWHUDWXU× 'UHYQH\ 5XVL ;,,, 9HN haz., L. A. Dmitirev, Moskova, 1981,
s. 96-111.
10 ´6ND]DQLH 2 0DPDHYRP 3RERLüHµ 3DP\DWQLNL /LWHUDWXU× 'UHYQH\ 5XVL ;,9-Seredina XV Veka. Vek,
haz., V. P. Budaragin ve L. A. Dmitriev, Moskova, 1981, s. 132-182.

൞ 199 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

seferi \DSW× daha sonra ise N×VD VUHOLùLQH de olsa (1380 \×O×QD kadar) AlW×Q
Orda WDKW×QD da o×NW× 3 \×O sonraki NDUü×ODüPD ise $OW×Q Orda Do×V×QGDQ bu
kadar EDüDU×O× ROPDG× 1380’de Mamay Mirza’Q×Q EDüNDQO×ù×QGDNL $OW×Q Orda
ELUOLùL Kulikovo’da Ruslara yenildi. Bu olay, =DGRQüLQD ve Mamay ile 6DYDü
+DNN×QGD Hikâye’ye konu oldu. Bu muharebede Rus knezlikleri ELUOHüWLNOHUL
takdirde $OW×Q Orda’\× yenebileceklerini DQODG×ODU Bu EDùODPGD Kulikovo
Muharebesi, Ruslar Do×V×QGDQ önemliydi. Hâlbuki PDùOXS edilen han GHùLO
\DOQ×]FD bir emirdi. Nitekim Kulikovo’dan hemen sonra 7RNWDP×ü, $OW×Q
Orda’da düzeni VDùODG×NWDQ neredeyse hemen sonra Moskova’ya bir sefer
düzenledi (1382) ve Rus knezlikleri üzerindeki hâkimiyeti yeniden SHNLüWLUGL
Bu da bir EDüND hikâyeye konu oldu: ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝ ǻȎȦȓȟȠȐȖȖ ȀȜȘȠȎȚȩȦȎ
(7RNWDP×ü’×Q 6DOG×U×V× +DNN×QGD Hikâye). 11 7RNWDP×ü Han bu seferiyle Rus
knezliklerini hâkimiyet DOW×QD DOG×ù× gibi $OW×Q Orda’Q×Q eskiden hâkim
ROGXùX WRSUDNODU×Q büyük N×VP×QD da hâkimiyetini kabul ettirdi. Ancak bu
süreçte kendisine tahta o×NPD konusunda destek veren Emir Timur ile NDUü×
NDUü×\D geldi. Nitekim Timur, $OW×Q Orda üzerine 1391 ve 1395 \×OODU× olmak
üzere 2 D\U× sefer düzenledi. úNLQFL sefer V×UDV×QGD Emir Timur, 7RNWDP×ü’×
PDùOXS ettikten sonra Rus WRSUDNODU×QD da girdi ve Elets üHKULQH kadar
ilerledi. Timur’un bu hareketi, ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝ ȀȓȚȖȞ ǮȘȟȎȘȓ (Aksak Timur +DNN×QGD
Hikâye) DGO× hikâyede ele DO×QG× 12

Yine Timur’un $OW×Q Orda’dan çekilmesinden ve Edigey Mirza’Q×Q kukla

hanlar o×NDUWDUDN $OW×Q Orda’da LNWLGDU× ele geçirdikten sonra Edigey de
Moskova’ya bir sefer düzenledi (1408). Bu olay da ǿȘȎȕȎțȖȓ Ȝ ǻȎȦȓȟȠȐȖȖ
dzȒȖȑȓȭ (Edigey’in 6DOG×U×V× +DNN×QGD 0HQN×EH)’de DQODW×OPDNWDG×U13

Siyasi tarihle ilgili son hikâye ise ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝ ǿȠȜȭțȖȖ țȎ ȁȑȞȓ (Ugra
Nehri’ndeki .DUü×ODüPD +DNN×QGD Hikâye)’dir. 14 Bu eser, 1480 \×O×QGD Büyük
Orda +DQ× Ahmet’in Rus WRSUDNODU×QD G]HQOHGLùL EDüDU×V×] seferi konu

11 ´3RYHVW\ 2 1DüHVWYLL 7RNWDP×üDµ PSRL, III, Voskresenskaya Letopis, haz., $ ú 7VHSNRY 5\D]DQ,
1998, s. 65-73.,
12 “Povesty O Temir Aksake”, PSRL, III, Voskresenskaya Letopis, haz., $ ú 7VHSNRY, Ryazan, 1998,
s. 95-99.
13 ´6ND]DQLHR1DüHVWYLL(GLJH\DµPSRL, III, Voskresenskaya Letopis, haz., $ú7VHSNRY5\D]DQ, 1998,
s. 118-120.
14 “Povesty o Stoyanii Na Ugre”, PSRL, III, Voskresenskaya Letopis, haz., $ú7sepkov, Ryazan, 1998,
s. 273-275.

൞ 200 ൞
 Rus <×OO×NODU×QGDNL Tarihî Hikâyelerde AOW×Q Orda

etmektedir. Bu tarih ve bu sefer, D\Q× zamanda Rus knezliklerinin $OW×Q

Orda’dan EDù×PV×]O×NODU×Q× kazanma ve Moskova 5XV\DV×’Q×Q tarih
sahnesine o×NPD tarihi olarak da kabul edilmektedir.

RUS DEVLET ADAMLARI VE ONLARIN ALTIN ORDA 4=

4=4`:4=Y4C4 KONU EDEN .4:y=Y

Üçüncü grubu ise $OW×Q Orda döneminde Rusya Do×V×QGDQ EDüDU×O× siyaset
izleyen Rus devlet DGDPODU× ve RQODU×Q $OW×Q Orda ile LOLüNLOHULQL konu eden
hikâyeler ROXüWXUPDNWDG×U Bunlar DUDV×QGD bu oDO×üPD ao×V×QGDQ en
önemlileri, $OW×Q Orda KDQODU×\OD LüELUOLùL yapan ve böylece kendi
WRSUDNODU×Q× RQODU×Q seferinden koruyup KDON×Q× refaha XODüW×UDQ Aleksandr
Nevskiy ile Kulikovo’da Mamay Mirza’\× PDùOXS eden Dmitriy
Donskoy’un hD\DWODU×G×U ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝ ǴȖȠȖȖ Ȗ Ȝ ȃȞȎȏȞȜȟȠȖ ǯșȎȑȜȐȓȞțȜȑȜ
Ǹțȭȕȭ ǮșȓȘȟȎțȒȞȎ (Dindar Knez Aleksandr Nevskiy’in +D\DW× ve .DKUDPDQO×ù×
+DNN×QGD Hikâye) 15 ve ǿșȜȐȜ Ȝ ǴȖȠȖȖ Ȗ ǽȞȓȟȠȎȐșȓțȖȖ ǰȓșȖȘȜȑȜ Ǹțȭȕȭ
DzȚȖȠȞȖȭ ǶȐȎțȜȐȖȥȎ ȄȎȞȭ ǾȡȟȟȘȜȑȜ (Büyük Knez, Rus dDU× Dmitriy
úYDQRYLo’in +D\DW× ve Ölümü). 16

4C ADAMLARININ HAYAT .4:y=Y4

Dördüncü grubu yine D\Q× dönemde önemli rol oynayan din DGDPODU×Q×Q
hayat hikâyeleri ROXüWXUPDNWDG×U %LOLQGLùL gibi Rus Ortodoks Kilisesi ve din
DGDPODU× $OW×Q Orda tarDI×QGDQ vergi ve GLùHU yükümlülüklerden muaf
WXWXOGXùXQGDQ Kilise çok güçlendi ve daha sonra Rus knezliklerinin
Moskova’Q×Q HWUDI×QGD ELUOHüPHVLQGH ve $OW×Q Orda’dan EDù×PV×]O×N
ND]DQPDV×QGD önemli rol R\QDG× Bu süreçte önemli rol oynayan Rus din
DGDPODU×Q×Q hayat hikâyeleri kaleme DO×QG× ǴȖȠȖȓ ǿȓȞȑȖȭ ǾȎȒȜțȓȔȟȘȜȑȜ
(Sergiy Radonejskiy’in +D\DW×17 bu türün en önemli |UQHùLQL ROXüWXUPDNWDG×U

15 “Povesty o Jitii i o Hrabrosti Blagovernogo i Velikogo Knyazya Aleksandra”, 3DP\DWQLNL/LWHUDWXU×

Drevney Rusi. XIII. VekKD]9ú2KRWQLNRY0RVNRYDV-439.
16 “Slovo o Jitii i PrestavlHQLL9HOLNRJR.Q\D]\D'PLWUL\DúYDQRYLoD7VDU\D5XVVNRJRµ7UXG×2WGHOD
Drevne-5XVVNR\/LWHUDWXU×9, haz., V. P. Adrianov-Perets, Moskova-Leningrad, 1947, s. 73-96.
17 “Jitie Sergiya Radonejskogo”, +UHVWRPDWL\D SR úVWRULL 5RVVLL , 6 'UHYQH\üLK 9UHPHQ do XVII Veka,
KD]ú/%DELo91=DKDURYYHú18NRORYD0RVNRYDV-146.

൞ 201 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Bu grup içerisinde özellikle ǽȜȐȓȟȠȪ Ȝ ǽȓȠȞȓ ȄȎȞȓȐȖȥȓ ǼȞȒȩțȟȘȜȚ (2UGDO×

Petro +DNN×QGD Hikâye) 18 dikkat çekmektedir. 1253’te Rostov Piskoposu Kiril,
Saray’a gelerek Rostov’daki mucizelerden bahsetti. Berke’nin \HùHQL Dair
Kaydagul, Kiril’in DQODWW×NODU×QGDQ çok etkilendi ve onunla birlikte Rostov’a
gitti. Burada vaftiz olup Petro DG×Q× DOG× Berke Han buna son derece GRùDO
\DNODüW× hatta ona büyük bir servet verdi. Petro da Rostov’da bu parayla
bir PDQDVW×U LQüD ettirdi. Petro, HüL öldükten sonra PDQDVW×UD NDSDQG×
1547’de de Azizler Mertebesi’ne o×NDUW×OG× 2UGDO× Petro +DNN×QGD Hikâye LüWH
bu &HQJL]RùOX’nun KD\DW×Q× konu etmektedir. 2UGDO× Petro gibi özellikle
$OW×Q Orda’Q×Q ]D\×IODG×ù× dönemde çok VD\×GD ileri gelen $OW×Q 2UGDO×
Rusya’ya göç edip Rus Devleti’nin LQüD sürecine önemli hizmetlerde
bulundu.

SONUÇ

Bu oDO×üPDGD incelenen tarihî hikâye türleri, üSKHVL] Rus knezliklerinin

$OW×Q Orda’ya EDùODQPDV×QGDQ önce de mevcut ROGXùX gibi $OW×Q Orda
hâkimiyetinden kurtulduktan sonra da kaleme DO×QPD\D devam HGLOPLüWLU
$OW×Q Orda dönemindekiler gibi bunlar ya önemli ROD\ODU× |UQHùLQ
úVWDQEXO’un fethi) ya da önemli üDKVL\HWOHUL konu HWPLüWLU Bu kaynaklar
gerçek ROD\ODU× anlatmakta, buradaki bilgiler \×OO×NODUGDNL bilgilerle
|UWüPHNWHGLU Aynen \×OO×NODUGD ROGXùX gibi bunlarda da birçok üH\ dinî
unsurlarla Do×NODQPDNWDG×U

<×OO×NODUGDQ IDUNO× olarak bu hikâyelerdeki DQODW×PODUGD DEDUW×ODU×Q ve

duygusal \DNODü×PODU×Q daha fazla ROGXùX görülmektedir. <×OO×NODUGDNL
DQODW×PODUGDQ bir EDüND IDUNODU× ise konu ettikleri olaylarla ilgili çok daha
D\U×QW×O× bilgi vermeleridir. 'ROD\×V×\OD temkinli ve GLùHU kaynaklarla
N×\DVODQDUDN NXOODQ×OG×ù× takdirde bu kaynaklar, EDüWD Ruslarla
münasebetler olmak üzere $OW×Q Orda’Q×Q siyasi tarihi Do×V×QGDQ büyük
önem arz etmektedirler.

18 ´3RYHVW\ 2 3HWUH 7VDUHYLWVH 2UG×QVNRPµ Russkie Povesti 15-16 Vekov, Moskova-Leningrad, 1958,
s. 98-105.

൞ 202 ൞
 Rus <×OO×NODU×QGDNL Tarihî Hikâyelerde AOW×Q Orda

KAYNAKÇA / REFERENCES

Aykut, Altan. “Batu Han’×Q Rusya Seferiyle úOJLOL Ryazan’×Q Batu Han 7DUDI×QGDQ
<DN×O×S <×N×OPDV× Hikâyesi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-&RùUDI\D
Fakültesi Dergisi. 31/1-2 (1987): 1-13.
“Jitie Sergiya Radonejskogo”. Hrestomatiya po úVWRULL Rossii, I, S 'UHYQH\üLK Vremen do
XVII Veka. haz., ú L. Babiç, V. N. Zaharov ve ú N. Ukolova. Moskova, 1944.
KemalRùOX úO\DV $OW×Q Orda ve Rusya. Rusya Üzerindeki Türk Tatar Etkisi. úVWDQEXO:
Ötüken 1HüUL\DW 2015.
.HPDORùOX úO\DV. “Pyana Nehri 6DYDü× +DNN×QGD Hikâye *LULü Tercüme ve
'HùHUOHQGLrme)”. %R]N×U×Q 2ùOX Ahmet 7DüDù×O’a $UPDùDQ haz., T. Eray
Biber. úVWDQEXO: Yeditepe <D\×QHYL 2019.
“Povest Ob Ubienii v Orde Knyazya Mihaila Çernigovskogo i Ego Boyarina
Feodora”. Pamyatniki /LWHUDWXU× Drevney Rusi. XIII Vek. haz., L. A. Dmitriev.
Moskova, 1981.
“Povest Ob Ubienii v Orde Knyazya Mihaila Çernigovskogo i Ego Boyarina
Feodora”. PSRL, VI, Tverskaya Letopis. haz., A. ú Tsepkov. Ryazan, 2000.
“Povesty o Jitii i o Hrabrosti Blagovernogo i Velikogo Knyazya Aleksandra”.
Pamyatniki /LWHUDWXU× Drevney Rusi. XIII. Vek. haz., V. ú Ohotnikov. Moskova,
1981.
“Povesty o Kalkatskom 3RERLüH”. PSRL, VI, Tverskaya Letopis. haz., A. ú Tsepkov.
Ryazan, 2000.
“Povesty O 1DüHVWYLL 7RNWDP×üD”. PSRL, III, Voskresenskaya Letopis. haz., A. ú
Tsepkov. Ryazan, 1998.
“Povesty O Petre, Tsarevitse 2UG×QVNRP”. Russkie Povesti 15-16 Vekov. Moskova-
Leningrad, 1958.
“Povesty o 3RERLüH Na Reke Pyane”. PSRL, III, Voskresenskaya Letopis. haz., A. ú
Tsepkov. Ryazan, 1998.
“Povesty o Razorenii Ryazani %DW×HP”. Pamyatniki /LWHUDWXU× Drevney Rusi. XIII Vek.
haz., ú A. Lobakova. Moskova, 1981.
“Povesty o Stoyanii Na Ugre”. PSRL, III, Voskresenskaya Letopis. haz., A. ú Tsepkov.
Ryazan, 1998.
“Povesty o ûHYNDOH”. Pamyatniki /LWHUDWXU× Drevney Rusi XIV- Seredina XV Veka. haz.,
Ya. S. Lurye. Moskova, 1981.
“Povesty o ûHYNDOH”. PSRL, VI, Tverskaya Letopis. haz., A. ú Tsepkov. Ryazan, 2000.

൞ 203 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

“Povesty O Temir Aksake”. PSRL, III, Voskresenskaya Letopis. haz., A. ú Tsepkov.

Ryazan, 1998.
“Skazanie O Mamaevom 3RERLüH”. Pamyatniki /LWHUDWXU× Drevney Rusi XIV-Seredina
XV Veka. Vek. haz., V. P. Budaragin ve L. A. Dmitriev. Moskova, 1981.
“Skazanie o 1DüHVWYLL Edigeya”. PSRL, III, Voskresenskaya Letopis. haz., A. ú
Tsepkov. Ryazan, 1998.
“Slovo o Jitii i Prestavlenii Velikogo Knyazya Dmitriya úYDQRYLoD Tsarya
Russkogo”. 7UXG× Otdela Drevne-Russkoy /LWHUDWXU× V. haz., V. P. Adrianov-
Perets. Moskova-Leningrad, 1947.
“Slovo o Pogibeli Russkoy Zemli Posle Smerti Velikogo Knyazya Yaroslava”.
Pamyatniki /LWHUDWXU× Drevney Rusi. XIII Vek. haz., L. A. Dmitriev. Moskova,
1981.
“=DGRQüLQD”. Pamyatniki /LWHUDWXU× Drevney Rusi. XIII Vek. haz., L. A. Dmitirev.
Moskova, 1981.

൞ 204 ൞
 JAPON ]4y]4 dY4.4C
C*4} HAN VE BI+I==Y

GENGHIS KHAN AND THE MONGOLS

IN JAPANESE POLITICAL HISTORY

Dr. Mürsel ȪØç¼

Necmettin Erbakan Üniversitesi
Dr. MÜRSEL '2ø58/ | Necmettin Erbakan Üniversitesi |
mdogrul[at]erbakan.edu.tr | ORCID: 0000-0002-0637-843X

Mürsel 'RùUXO Bolu Abant ú]]HW Baysal Üniversitesi, 8OXVODUDUDV× úOLüNLOHU bölümünden
2014’te mezun ROPXüWXU Erasmus SURJUDP× NDSVDP×QGD Romanya’da bir dönem kalarak
lisans HùLWLPLPL WDPDPODP×üW×U 2013’te AB %DNDQO×ù× ve '×üLüOHUL %DNDQO×ù×·QGD birer ay süre
ile stajlar görmüüWür. 2015’te hem Abant ú]]HW Baysal Üniversitesi (Siyaset Bilimi) hem de
Necmettin Erbakan Üniversitesi’nde 8OXVODUDUDV× úOLüNLOHU yükseklisans HùLWLPLQH
EDüODP×üW×U 2016 \×O×nda üç D\O×N bir süre için, úVSDQ\D·Q×Q Barcelona üHKULQGH úQJLOL]FH
|ùUHWPHQL olarak görev DOP×üW×U 2017 \×O×QGD Necmettin Erbakan Üniversitesi’nden yüksek
lisans derecesini ve 2021 \×O×QGD ise Milli Savunma Üniversitesi, Atatürk Stratejik
$UDüW×UPDODU Enstitüsü’nden doktora derecesini alarak mezun ROPXüWXU. ûX anda Necmettin
Erbakan Üniversitesi gùUHWLP Görevlisi karosunda yer alan 'RùUXO Türkiye Bilimler
Akademisi (TÜBA) %DüNDQO×ù×·QGD GDQ×üPDQO×N görevini yürütmektedir. Japon G×ü SROLWLNDV×
ve guüvenlik SROLWLNDODU× üzerine akademik oDO×üPDODU \DSP×ü ve \D\×QODQP×ü makaleleri
EXOXQPDNWDG×U úOHUL seviyede úQJLOL]FHQLQ \DQ×QGD orta seviyede Japonca \HWNLQOLùL YDUG×U

Dr. MÜRSEL '2ø58/ | Necmettin Erbakan University |

mdogrul[at]erbakan.edu.tr | ORCID: 0000-0002-0637-843X

Mürsel 'RùUXO graduated from Bolu Abant ú]]HW Baysal University, Department of
International Relations in 2014. He completed his undergraduate education by participating
in research Romania for 6 months term with the Erasmus Program. He has completed
internships at the Ministry of EU of Turkey and the Ministry of Foreign Affairs of Turkey for
one month in 2013. He started his master’s degree at both Abant Izzet Baysal University
(Political Science) and Necmettin Erbakan University (International Relations) in 2015. He
has worked as an English teacher in Barcelona for three months in 2016. He graduated from
the International Relations M.Sc. program at Necmettin Erbakan University and got his
Ph.D. from the Turkish National Defense University, Ataturk Strategic Research Institute in
2021. Currently, he is a teaching assistant at Necmettin Erbakan University and an advisor
at the Turkish Academy of Sciences (TÜBA) at the same time. He has published many
academic works and articles on Japanese foreign and security policies. In addition to
advanced English, he has an intermediate level of Japanese proficiency.

൞ 206 ൞
 GENGHIS KHAN AND THE MONGOLS
IN JAPANESE POLITICAL HISTORY
Abstract
Today, Japan's political culture is represented by peace-lover (pacifist), economic and
aesthetic imagery. With the exception of certain historical periods, the Japanese archipelago
is known for its many cultural values such as Samurai, Buddhism, Shintoism and ikebana as
the cradle of aesthetics and art. On the other hand, the non-aesthetic and non-cultural
concept that comes to mind with Japan is “kamikaze” (suicide bomber). The term appeared
in Japanese political history during World War II, when the Japanese armies made suicide
plunges from the air to the enemy's naval forces. However, the deep meaning and concept
of kamikaze can be traced back to the history of Mongo-Japanese relations. Imperial
historical literature in Japan brings us with the assertion that Genghis Khan was a Japanese.
Moreover, Japan is also said to be the architect of Mongolian nationalism, which is shaped
by the perception of Genghis Khan today.

Entitling the Japanese suicide operations as kamikaze towards the end of the Pacific War
between the United States and Japan can be thought as an attempt to transmit a divine
mission to these attacks. The divine meaning of the kamikaze for the Japanese brings along
unstudied considerations. The main objective of this study is to reveal the contemporary
impressions of Genghis Khan's legacy in Japan. This study deals with the phenomenon of
Genghis Khan and his effects with an eclectic method, focusing on his effects on the political
history of the Japanese rather than historical periodicity.

Keywords
Genghis Khan, Mongols, Kublai Khan, Kamikaze, Imperial Japan

൞ 208 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Harita 1. 1860’larda 0RùROLVWDQ39

39 John K. Fairbanks and Denis Twitchett, “The Cambridge History of China, Late Ch’ing 1800-1911,
Part 1,” 10 (Cambridge: Cambridge University Press, 1978), 55; Boyd, “Faith, Race and Strategy:
Japanese-Mongolian Relations, 1873-1945,” 3.

൞ 216 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Bahse konu Japon HùLWLP SROLWLNDODU×Q×Q okul GXYDUODU×QD DV×ODQ Cengiz Han
portreleri önünde onun tarihi üDKVL\HWLQH duyduklaU× hürmeti ifade etmek
üzere gösterdikleri EDùO×O×N VXQXüODU×Q× LoHUGLùL V|\OHQPLüWLU $VO×QGD bu
durum o ]DPDQODU×Q Japonya’V×QGD \D\J×Q bulunan “úPSDUDWRU ibadeti”ni
oDùU×üW×UPDV× ile JHUoHNOLùL üDü×UWPD\DFDN bir LGGLDG×U 45 Japonya’daki
tDS×QPD ûHNLO 1’deki hali ile Buda’Q×Q önünde \DS×ODQ ibadete benzer.
Burada “ibadet” (worship) kelimesini kullanan Konagawa; V×UDGDQ LQVDQODU×Q
Cengiz Han’×Q tarihi üDKVL\HWLQH GX\GXNODU× hürmeti ifade etmek için bu
kelimeyi NXOODQG×ù×Q× ve Kraliyet VDUD\×ndaki yöneticiler WDUDI×QGDQ tarihsel
olarak LQüD edilen “Cengiz Han Ritüeli” ile LOJLOHQPHGLùLQL V|\OHPLüWLU 46

Resim 1. Ahlak HùLWLPi ders NLWDE×QGDQ örnek: “Buda’ya Tapmak”. 47

45 Tetsuyuki Kimura, Sainshinga’s Family on the Mongolian Steppe (Fukuoka: Ashishobo, 1994), 47–50;
Narangoa, “Educating Mongols and Making ‘Citizens’ of Manchukuo,” 123; Konagaya, “Modern
Origins of Chinggis Khan Worship: The Mongolian Response to Japanese Influences,” 150.
46 Konagaya, “Modern Origins of Chinggis Khan Worship: The Mongolian Response to Japanese
Influences,” 149.
47 Narangoa, “Educating Mongols and Making ‘Citizens’ of Manchukuo,” 110.

൞ 218 ൞
 Japon Siyasi Tarihinde Cengiz Han ve 0RùROODU

günümüz Japonya’V×QGD emperyalist zamanlarda ROXüWXUXODQ ilahi

komutan Cengiz Han DOJ×V×QGDQ DUW×N söz etmek mümkün GHùLOGLU

GÜNÜMÜZ 4=4`:4=Y4 VE C*4} HAN KÜLTÜREL `=0+0

0RùROLVWDQ’×Q G×ü SROLWLNDV×QGD 1970’ler çok önemli \×OODU dönem olarak

addedilir. Yumjaagiin Tsedenbal (1940-1984) yönetimindeki 0RùRO
hükümeti, Sovyetler %LUOLùL’nin etkisi G×ü×QD WDüDQ ileri J|UüO bir G×ü
politika \UWPüWU 75 0RùROLVWDQ’×Q HJHPHQOLùLQLQ GLùHU devletlerce
WDQ×QPDV× onun en temel hedeflerden biri ROPXüWXU Bu vesile ile
0RùROLVWDQ GQ\DQ×Q geri NDODQ×\OD diplomatik LOLüNLOHU kurarak siyasi,
ekonomik, diplomatik ve sosyal boyutta diplomasi \UWPüWU 76

24 ûXEDW 1972’de 0RùROLVWDQ Halk Cumhuriyeti ve Japonya diplomatik

LOLüNLOHUL tesis HGLOPLüWLU 77 24 ûXEDW 2017’de 0RùROLVWDQ ve Japonya,
0RùROLVWDQ EDüNHQWL Ulan Batur’da diplomatik LOLüNLOHULQ 45. \×OG|QPQ
NXWODP×üODUG×U 0RùROLVWDQ’×Q G×ü SROLWLNDV× hem bölgesel hem de küresel
olarak JHQLüOHUNHQ Japonya da 0RùROLVWDQ’×Q JHOLüLPL için bir demokratik
ilke ve GHùHUOHU ND\QDù× ROGXùX kadar siyasi, ekonomik ve sosyal bir model
olarak kabul edilmektedir.78

'×ü \DUG×PODU×Q ve NDON×QPD projelerinin 1990 demokratik devrimine kadar

sosyalist olan 0RùROLVWDQ’da V×N× kontrole tabi WXWXOPDV× nedeniyle ikilinin
ekonomik LOLüNLOHUL EDüODQJ×oWD V×Q×UO× seviyede NDOP×üW×U Buna UDùPHQ
1977’deki V×Q×UO× pazar HULüLP \×OODU×QGD Japonya Gobi .DüPLU )DEULNDV×’Q×Q
kurulumuna, üretimine ve GDù×W×P×QD \DW×U×P \DSDELOPLü ve böylece 0RùRO
NDüPLU sektörü FDQODQG×U×OP×üW×U $\U×FD 1991 \×O×QGDn bu yana Japonya,
“Demiryolu 7Dü×PDF×O×ù× Rehabilitasyon Projesi I ve II”, “Ulan Batur’
4. Termik Santrali Rehabilitasyon Projesi” ve “Baganuur ve Shivee-ovoo
Kömür Madeni *HOLüWLUPH Projesi” gibi \DW×U×PODUOD 0RùROLVWDQ’×Q XODü×P,

75 Pletcher Kenneth, “Yumjaagiin Tsedenbal,” Encyclopedia Britannica, April 16, 2021,

https://www.britannica.com/biography/Yumjaagiin-Tsedenbal.
76 Bolor Lkhaajav, “Far East Affairs: Mongolia and Japan,” March 10, 2017, https://thediplomat.
com/2017/03/far-east-affairs-mongolia-and-japan/.
77 “Japan-Mongolia Relations (Basic Data),” Ministry of Foreign Affairs of Japan, accessed April 12,
2021, https://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/mongolia/data.html.
78 Lkhaajav, “Far East Affairs.”

൞ 225 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

enerji ve madencilik sektörlerini finanse HGHJHOPLüWLU 2005 itibariyle

Japonya’Q×Q 0RùROLVWDQ’×Q NDON×QPDV×QD \DSW×ù× toplam \DUG×P PLNWDU× 391
milyon GRODU× EXOPXüWXU 2000’li \×OODUGD ise iki ülkenin LOLüNLOHUL sadece
finansal olarak GHùLO D\Q× zamanda sosyal olarak da GHULQOHüPLüWLU
0RùROLVWDQ’daki Japonya %\NHOoLOLùL verilerine göre Japonya 'HQL]Dü×U×
úüELUOLùL Gönüllüleri (JOCV), Japonya Resmi .DON×QPD <DUG×P× (ODA), 79
0RùRO-Japon Ekonomik 2UWDNO×N $QODüPDV× (EPA) 80 ve GLùHU HùLWLP ve
kültür NXUXOXüODU× 0RùROLVWDQ ve Japonya’Q×Q dostane LOLüNLOHULQH NDWN×GD
bulunan önde gelen SD\GDü ve programlar haline JHOPLüWLU 81

Bilimsel LüELUOLùL EDùODP×QGD ikili DUDV×QGD birçok oDO×üPD devam ederken

konumuz EDùODP×QGD öne o×NDQ× ise “Mavi Kurt’un (Cengiz Han) %DüNHQWL
Avraga’Q×Q $UDüW×U×OPDV× ve .RUXQPDV× Projesi”dir. Proje, 0RùROLVWDQ’×Q
EDüNHQWL Ulan Batur’un \DNODü×N 250 km. JQH\GRùXVXQGD Hentii
eyaletindeki Delgerkhaan köyünün RWODNODU×QGD Niigata Üniversitesi ve
0RùRO Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü’nden DUDüW×UPDF×ODU×
WDUDI×QGDQ Japonya '×üLüOHUL %DNDQO×ù× WDUDI×QGDQ yürütülen “Kültürel
Taban Projeleri úoLQ Hibe <DUG×P×”ndan VDùODQDQ mali destek sayesinde
hayata geçirLOPLüWLU82

Mart 2013’te Japonya eski %DüEDNDQ× Shinzo Abe’nin (2012-2020)

0RùROLVWDQ ziyareti V×UDV×QGD (1) 0RùROLVWDQ-Japonya-ABD LOLüNLOHULQLQ üç
WDUDIO×O×N ilkesiyle EDüODW×OPDV× (2) orta ve uzun vadeli stratejik ortaklar
olarak 0RùROLVWDQ-Japonya ekonomik RUWDNO×ù×Q×Q GHULQOHüWLULOPHVL ve (3)
HùLWLP ve kültürel alanlarda LüELUOLùLQLQ JHOLüWLULOPHVL EDüO×NODU×QD vurgu
\DS×OP×üW×U 83

79 “Directions of the Assistance to Mongolia,” Ministry of Foreign Affairs of Japan, April 2012,
https://www.mn.emb-japan.go.jp/jp/kankei/mongoloda201204e-
Direction%20of%20Assistance.pdf.
80 “Agreement between Japan and Mongolia for an Economic Partnership,” Ministry of Foreign
Affairs of Japan, March 10, 2015, https://www.mofa.go.jp/a_o/c_m2/mn/page3e_000298.html.
81 Lkhaajav, “Far East Affairs.”
82 “Fundamental Research; Mongolia-Japan Joint Research Project on Archaeological Sites Related to
Genghis Khan (‘Shine Zuun’),” Faculty of Humanities, Niigata University Mongolia, The Avraga
archaeological site, ., December 1, 2011, https://www.jcic-heritage.jp/en/project/asia_
mongolia_201110/.
83 “Remarks by H.E. Mr Shinzo Abe, Prime Minister of Japan during His Visit to Mongolia at the
Dinner Hosted by H.E. Mr Norov Altanhuyag, Prime Minister of Mongolia,” Prime Minister of
Japan and His Cabinet, March 30, 2013, https://japan.kantei.go.jp/96_abe/statement/201303/
30mongolia_e.html.

൞ 226 ൞
 Japon Siyasi Tarihinde Cengiz Han ve 0RùROODU

Nihai kertede günümüz 0RùROLVWDQ ile Japonya LOLüNLlerine en önemli

meydan okuma pazar rekabeti Do×V×QGDQ Çin’den gelmektedir. 'LùHU
yandan 0RùROLVWDQ’×Q Rusya ile Japonya DUDV×QGDNL tarihi rekabette, Rusya
ile uzun süredir devam eden iyi NRPüXOXN LOLüNLOHUL X]DQ×P×QGD iyi bir
arabulucu olma ihtimali de 0RùROLVWDQ’× Japonya nezdinde önemli
N×OPDNWDG×U $\U×FD Japonya, 0RùROLVWDQ’×Q JHOLüLPLQLQ finansörlerinden
biri olurken, 0RùROLVWDQ da zor zamanlarda Japonya’\× desteklemekten geri
GXUPDP×üW×U 0RùRO hükümeti 2011’deki Büyük Japonya depremi
sonUDV×QGD yeniden LQüD için Miyagi ve Ivate vilayetlerine \DSW×ù× bir
milyon GRODUO×N \DUG×PD ek olarak kurtarma malzemeleri J|QGHUPLüWLU

SONUÇ

Eklektik bir yöntem ile öne o×NDQ tarihi ROD\ODU×Q ele DO×QG×ù× bu oDO×üPD\D
göre ilk 0RùRO istila JLULüLPLQGHQ günümüze kadar 0RùROODU Japon siyasi
tarihinde önemli bir EDüO×N RODJHOPLüWLU úOLüNLOHU her ne kadar kamikaze
V|]Fù üzerinden oDO×ü×OPD\D EDüODQVD da 0RùROODU ve Japonlar NDUü×O×NO×
olarak birçok konuda \DN×Q bir LüELUOLùL içinde ROGXNODU× ve birbirlerini
etkiledikleri görülmektedir. Burada 'RùX Asya tarih oDO×üPDODU×Q×Q Çin,
Japonya ve Kore |OoHùLQGH WXWXOPDV×Q×Q bu HWNLOHüLPOHUL fark etmenin
önündeki temel engel ROGXùX söylenebilir. 0RùROODU× 'RùX Asya tarih
oDO×üPDODU×QD dahil eden bir \DNODü×POD EDN×O×QFD Japon-0RùRO ikilisinin
LOLüNLOHULQGH tarihi bir bütünsellik ROGXùX DQODü×O×U Çünkü bir yandan
Japonlar imparatorluk döneminde Cengiz Han’dan ve onun tarihi
PLUDV×QGDQ kendi politik ve ekonomik ID\GDODU× GRùUXOWXVXQGD
\DUDUODQP×üODU GLùHU yandan ise bu yararlanma HVQDV×QGD ortaya o×NDQ
literatür hem Japon hem de 0RùRO KDONODU×Q×Q zihninde Cengiz Han
KD\UDQO×ù×Q×Q GRùPDV×QD N×VPHQ sebep ROPXü ve Cengiz Han iki toplumu
ELUOHüWLUHQ ortak bir ikona G|QüPüWU dDO×üPDQ×Q D\×U×F× sonucu ise
günümüz 0RùRO ulusal bilincinin üHNLOOHQPHVLQGH emperyalist dönem
Japon SROLWLNDODU×Q×Q etkisini tarihi YDN×DODU ile Do×NODPD gayreti ROPXüWXU
Nihayetinde günümüzde iki ülke LOLüNLOHULQLQ yapay bir tarihya]×P×
WDUDI×QGDQ üHNLOOHQGLULOPHNWHQ kurtularak ekonomik LüELUOLùL RGDù×QGD
daha gerçekçi ve makul bir QLWHOLùH EUQGù J|UOPüWU

൞ 227 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

Akamatsu, Chijyo. “Religious Consciousness of Modern Mongolian Youth.” In

Akamatsu Chijyo and Akiba Takashi Eds. Ethnicity and Religion in Manchukuo
and Mongolia, 289–96. Tokyo: Osakaya goshoten, 1941.
Akira, Matsunaga. “Ayaz Ishaki and Turco-Tartars in the Far East.” In Selçuk
Esenbel and Inaba Chiharu (Eds), The Rising Sun and the Turkish Crescent: New
Perspectives on the History of Japanese-Turkish Relations, 197–215. Istanbul:
Bogaziçi University Press, 2003.
Anderson, Benedict R. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of
Nationalism. London: Verso, 1991.
$\G×Q Cemil. “Beyond Eurocentrism? Japan’s Islamic Studies during the Era of
the Greater East Asia War (1937-1945).” In Renée Worringer (Ed.), The Islamic
Middle East and Japan: Perceptions, Aspirations, and the Birth of Intra-Asian
Modernity, 137–62. Princeton: Markus Wiener, 2007.
$\G×Q &HPLO The Politics of Anti-Westernism in Asia: Visions of World Order in Pan-
Islamic and Pan-Asian Thought. E-book. New York: Columbia University
Press, 2007.
Baseel, Casey. “Mongolian Professor Says Japan’s Name for Mongolian Barbecue,
‘Genghis Khan,’ Is Disrespectful.” Japan Today. Accessed April 15, 2020.
https://japantoday.com/category/features/food/mongolian-professor-
says-japan%E2%80%99s-name-for-mongolian-barbecue-’genghis-khan-’-is-
disrespectful.
Blaster, Master. “Genghis Khan-Insulting Manga Pulled from Major Book Stores
amid Further Mongolian Protests.” SoraNews24, March 1, 2018.
https://soranews24.com/2018/03/01/genghis-khan-insulting-manga-
pulled-from-major-book-stores-amid-further-mongolian-protests/.
Boyd, James. “A Forgotten ‘“Hero”‘: Kawahara Misako and Japan’s Informal
Imperialism in Mongolia during the Meiji Period.” Intersections: Gender, History
and Culture in the Asian Context 11 (2005). http://intersections.anu.edu.au/
issue11/boyd.html.
Boyd, James. “Faith, Race and Strategy: Japanese-Mongolian Relations, 1873-1945.”
Doctor of Philosophy, Murdoch University, 2008.
Boyd, James. “Japanese Cultural Diplomacy in Action: TheZenrin .\żNDLLQ Inner
Mongolia, 1933-45.” Journal of Contemporary Asia, 266–288, 41, no. 2 (2011).
https://doi.org/10.1080/00472336.2011.553045.
Bulag, Uradyn E. Nationalism and Hybridity in Mongolia. Oxford Studies in Social
and Cultural Anthropology, 2010.
Carrigan, Liam. “What Ghost of Tsushima Gets Right and Wrong About Japan’s
Past.” Gaijinpot, October 27, 2020. https://blog.gaijinpot.com/what-ghost-
of-tsushima-gets-right-and-wrong-about-japans-past/.

൞ 228 ൞
 Japon Siyasi Tarihinde Cengiz Han ve 0RùROODU

Cartwright, Mark. “The Mongol Invasions of Japan, 1274 & 1281 CE.” World
History Encyclopedia, July 2, 2019. https://www.worldhistory.org/article/
1415/the-mongol-invasions-of-japan-1274--1281-ce/.
Ministry of Foreign Affairs of Japan. “Directions of the Assistance to Mongolia,”
April 2012. https://www.mn.emb-japan.go.jp/jp/kankei/mongoloda201
204e-Direction%20of%20Assistance.pdf.
Elverskog, Johan. Our Great Qing: The Mongols, Buddhism, and the State in Late
Imperial China. Honolulu: University of Hawaii Press, 2006.
Esenbel, $\üH Selçuk. “Fukushima Yasumasa and Utsunomiya Taro on The Edge
of The Silk Road: Pan-Asian Visions and The Network of Military
Intelligence from The Ottoman and Qajar Realms Into Central Asia.” In
Japan on The Silk Road: Encounters and 3HUVSHFW×YHV of Politics and Culture in
Eurasia, 87–117. Brill’s Japanese Studies Library, Volume 60. 2018, n.d.
Esenbel, $\üH Selçuk. “Japan and Islam Policy during the 1930s.” In Bert Edström
(Ed.), Turning Points in Japanese History. Richmond, Surrey: Japan Library,
2002.
Esenbel, $\üH Selçuk. “Japan’s Global Claim to Asia and the World of Islam:
Transnational Nationalism and World Power, 1900-1945.” American
Historical Review 109, no. 4 (October 2004): 1140–70.
Esenbel, $\üH Selçuk. “The Legacy of the War and the World of Islam in Japanese
Pan-Asian Discourse: Wakabayashi Han’s Kaikyô Sekai to Nihon.” In Rotem
Kowner (Ed.), Rethinking the Russo-Japanese War, 1904-5, 263–80. 1. Folkestone,
Kent: Global Oriental, 2007.
Fairbanks, John K., and Denis Twitchett. “The Cambridge History of China, Late
Ch’ing 1800-1911, Part 1.” 10. Cambridge: Cambridge University Press, 1978.
“Fundamental Research; Mongolia-Japan Joint Research Project on Archaeological
Sites Related to Genghis Khan (‘Shine Zuun’).” Faculty of Humanities,
Niigata University Mongolia, The Avraga archaeological site, ., December 1,
2011. https://www.jcic-heritage.jp/en/project/asia_mongolia_201110/.
Haneda, Masashi. “Eurasia in the Modern Period: Towards a New World History.”
The University of Tokyo, March 31, 2014. https://kaken.nii.ac.jp/en/grant/
KAKENHI-PROJECT-21222001/.
Kencho, Suematsu. Identity of Great Conqueror Genghis Khan with the Japanese Hero
Yoshitsune: An Historical Thesis. London: W. H. and L. Collingridge, 1879.
Kenneth, Pletcher. “Yumjaagiin Tsedenbal.” Encyclopedia Britannica, April 16,
2021. https://www.britannica.com/biography/Yumjaagiin-Tsedenbal.
Kimura, Tetsuyuki. Sainshinga’s Family on the Mongolian Steppe. Fukuoka:
Ashishobo, 1994.
Kiyohiko, Sugiyama. “Historical Trends in Eurasia and Japan: From the Mongols
to the Manchus.” The Nippon Communications Foundation, February 14,
2012. https://www.nippon.com/en/features/c00102/.

൞ 229 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Konagaya, Y. “Modern Origins of Chinggis Khan Worship: The Mongolian

Response to Japanese Influences.” In How Mongolia Matters: War, Law, and
Society, 147–64. Leiden, The Netherlands: Brill, 2017.
Konagaya, Yuki. “Chinggis Khan as a Resource for Japanese Literature.” Human
Culture (Bulletin of Shiga Prefecture University Faculty of Human Culture) 24
(2008): 87–98.
.oN\DOo×Q Erdal. “Kamikaze, Haçiman ve Song %DN×U× Kubilay’×Q Japonya’\×
úVWLOD *LULüLPOHULQL Yeniden 'üQPHN” In Selçuk Esenbel, Erdal .oN\DOo×Q
(Ed.) Türkiye’de Japonya dDO×üPDODQ II. úVWDQEXO: %RùDziçi Üniversitesi
<D\×QHYL 2015.
.oN\DOo×Q Erdal. Samuray–.×O×F×Q Efendileri-I. úVWDQEXO: 7ú0$û 2019.
.oN\DOo×Q Erdal. Samuraylar dDù× Dönüm 1RNWDODU×\OD Japon Tarihi. úVWDQEXO:
úQN×ODS <D\×QHYL 2013.
Laffan, Michael. “Mustafa and the Mikado: A Francophile Egyptian’s Turn to Meiji
Japan.” Japanese Studies 19, no. 3 (December 1999): 269–86.
Ledyard, Gari. “Galloping Along With the Horseriders: Looking for the Founders
of Japan.” Journal of Japanese Studies 1, no. 1 (1975): 217–54.
Lkhaajav, Bolor. “Far East Affairs: Mongolia and Japan,” March 10, 2017.
https://thediplomat.com/2017/03/far-east-affairs-mongolia-and-japan/.
Ministry of Foreign Affairs of Japan. “Agreement between Japan and Mongolia for
an Economic Partnership,” March 10, 2015. https://www.mofa.go.jp/
a_o/c_m2/mn/page3e_000298.html.
Ministry of Foreign Affairs of Japan. “Japan-Mongolia Relations (Basic Data).”
Accessed April 12, 2021. https://www.mofa.go.jp/region/asia-paci/
mongolia/data.html.
Miyawaki, Junko. “The Japanese Origin of Chinggis Khan Legends.” Inner Asia 1
(2006): 123–34.
“0RùRO Özerk Hükûmeti Kraliyet Ailesi - Royal Family of Mengjiang 0RùRO Özerk
Hükûmeti Kraliyet Ailesi.” Accessed April 18, 2021. https://tr.qaz.wiki/
wiki/Royal_family_of_Mengjiang.
Mori, Hisao. The Study of Demchigdonrov. Tokyo: Sodosha, 2000.
Nachin. Na 6DLQĀRDŽWX-Yin Sudulul. Beijing: Ündüsüten-ü keblel-ün qoriy-a, 2011.
Nakami, Tatsuo. “Mongol Nationalism and Japan.” In Narangoa Li and Robert Cribb
(Eds), Imperial Japan and National Identities in Asia, 1895-1945, 90–105. London:
Routledge Curzon, 2003.
Nakasugi, Hiroshi. Genghis Khan Was a Japanese: Japanese Yoshitsune Minamoto Was
Genghis Khan! Kindle Edition. Yugawara Onsen product Co., Ltd., 2017.
Narangoa, Li. “Educating Mongols and Making ‘Citizens’ of Manchukuo.” Inner
Asia 3, no. 2 (2001): 101–26. https://doi.org/10.1163/146481701793647651.

൞ 230 ൞
 Japon Siyasi Tarihinde Cengiz Han ve 0RùROODU

Neumann, J. “Great Historical Events That Were Significantly Affected By the

Weather: I. the Mongol Invasions of Japan.” Bulletin of the American
Meteorological Society 56, no. 11 (1975): 1167–71.
https://doi.org/10.1175/1520-0477(1975)056<1167:GHETWS>2.0.CO;2.
Oakley. “Cataclysmic Moments in History - The Kamikazes That Saved Japan.”
Invicta, June 18, 2017. https://www.youtube.com/watch?v=a0WDERAX
cC8&t=505s.
Ogata, Sadako N. Defiance in Manchuria: The Making of Japanese Foreign Policy, 1931-
1932. Berkeley: University of California Press, 1964.
Oyabe, Mataichiro. Genghis Khan Is Minamoto Yoshitune (Gen Gikei). Tokyo: Oyama
Shobo, 1924.
Powell, Devin. “Japan’s Kamikaze Winds, the Stuff of Legend, May Have Been
Real.” National Geographic Society, November 5, 2014. https://www.
nationalgeographic.com/science/article/141104-kamikaze-kublai-khan-
winds-typhoon-japan-invasion.
Prime Minister of Japan and His Cabinet. “Remarks by H.E. Mr Shinzo Abe, Prime
Minister of Japan during His Visit to Mongolia at the Dinner Hosted by H.E.
Mr Norov Altanhuyag, Prime Minister of Mongolia,” March 30, 2013.
https://japan.kantei.go.jp/96_abe/statement/201303/30mongolia_e.html.
Ringmar, Erik. History of International Relations: A Non-European Perspective.
Cambridge, UK: Open Book Publishers, 2019.
Robinson, D. “Eastern Neighbors.” In In the Shadow of the Mongol Empire: Ming
China and Eurasia, Cambridge., 273–312. Cambridge University Press, 2019.
Sainchogt., Na. Na 6DLQĀRDŽWX-Yin Büren Zohiol. Kökhot: Öbör 0RQJDŽRO-un ard-un
keblelün qoriy-a, 1999.
Sawai, Shin’ichirô. Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea, 2007.
https://www.imdb.com/title/tt0770722/.
Szczepanski, Kallie. “The Mongol Invasions of Japan Kublai Khan’s Quests for
Domination in 1274 and 1281.” ThoughtCo, October 16, 2019. https://www.
thoughtco.com/the-mongol-invasions-of-japan-195559.
Takeda, Chuichiro. Songs of the Mongols, Notations and Explanation. Toyo Ongaku
Kenkyu ჟ:2, 1940.
Taki, Ryoichi. Bibliography and News. Toyo Ongaku Kenkyu I:4, 1938.
Tanaka, Tsuyoshi. “Building Chinggis Khan’s Mausoleum, Social Systems in 20th
Century China.” Report of Research on Modern China. Kyoto: Institute for
Research in Humanities. Kyoto University, 2009.
Asia for Educators, Columbia University. “The Mongols in World History Timeline
Period: 1000-1500 CE.” Accessed April 15, 2021. http://afe.easia.columbia.
edu/mongols/index.htm.
Togan, A. Zeki Velidi. Cengiz Han (1155-1227). .×ü Sömestresi, 1969.

൞ 231 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Tuvshin. “Autobiography of Demchigdonrov, Historical Materials of Inner

Mongolia.” In Hohehot: Chinese People’s Political Consultative Conference.
Society for Historical Materials of Inner Mongolia, 1984.
United Nations. “United Nations General Assembly Agenda A/60/L.7.” Accessed
April 15, 2021. https://research.un.org/en/docs/ga/quick/regular/60.
Valliant, Robert B. “Japanese Involvement in Mongolian Independence
Movements, 1912-1919.” Mongolia Society Bulletin 11, no. 2 (1972): 1–32.
Weatherford, Jack. Genghis Khan and the Making of the Modern World. New York:
Three Rivers Press, 2004.
Yasushi, Inoue. The Blue Wolf A Novel of the Life of Chinggis Khan i. Translated by
Joshua A. Fogel. Columbia University Press, 2008.
Young, Louise. Japan’s Total Empire: Manchuria and the Culture of Wartime
Imperialism. Berkeley: University of California Press, 1998.

൞ 232 ൞
 NESEBNAME-4 MÜLUK ʞBI+I= KISMI)
VE Bh4}}lʭ=-ENSAB’IN 44B VE 4Y4:
AÇISINDAN Bh:y]]4

FORM AND CONTENT ANALYSIS IN THE NESEBNAME-4

Bh=h:
ʞBIC*I=
VYdʟ
C
Bh4}}hʭ=-ENSAB

Prof. Dr. Hayrunnisa Alan

4Üã‚ÂŽç¼ Medeniyet Üniversitesi
Prof. Dr. +$<5811ú6$ ALAN | úVWDQEXO Medeniyet Üniversitesi |
hayrunnisa.alan[at]medeniyet.edu.tr | ORCID: 0000-0002-9836-7614

Hayrunnisa Alan, 1987 \×O×QGD úVWDQEXO Üniversitesi Tarih Bölümü’nde Lisans derecesi DOG×
Daha sonra Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nde (MSGSÜ) yüksek lisans (1992) ve
GRNWRUDV×Q× (1997) WDPDPODG×. %DüEDNDQO×N 2VPDQO× $UüLYLQGH (1987-1989), MSGSÜ Fen-
Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde asistan, \DUG×PF× doçent, doçent ve profesör olarak
görev \DSW× (1989-2012). 2012 \×O×QGD intisap HWWLùL úVWDQEXO Medeniyet Üniversitesi’nde
ú0h oHüLWOL idari görevlerde bulundu. Halen ú0h Lisansüstü (ùLWLP Enstitüsü 0GUOù
görevini sürdürmektedir. 0RùRO VRQUDV× Orta Asya Tarihi ve Kültürü’ne, özellikle de
Timurlu dönemine RGDNODQPDNWDG×U %R]N×UGDQ Cennet Bahçesine Timurlular (1360-1506)
EDüO×NO× NLWDE× G×ü×QGD ·× DüN×Q ulusal ve XOXVODUDUDV× makale- bildiri, bölüm \D]DUO×ù×
EXOXQPDNWDG×U $YUDV\DQ×Q Sekiz $VU× &HQJL]RùXOODU× ú .HPDORùOX ile birlikte)
HGLW|UOùQ \DSW×ù× önemli bir oDO×üPDG×U dDO×üPDODU×Q× yürütecek düzeyde dDùDWD\ ve
2VPDQO× Türkçesi ile Farsça ve úQJLOL]FH bilmektedir.

Prof. Dr. +$<5811ú6$ ALAN | úVWDQEXO Medeniyet University |

hayrunnisa.alan[at]medeniyet.edu.tr | ORCID: 0000-0002-9836-7614

Hayrunnisa Alan took Bs degree from ústanbul University, Department of History in 1987,
MA degree from Mimar Sinan Fine Arts University (MSFAU) in 1992, and PhD degree from
MSFAU in 1997. She worked Prime Ministry Ottoman Archives (1987-1989), and as an
assistant, assistant professor, associate professor and professor at the MSFAU, Faculty of
Science and Literature, Department of History (1989-2012). She held various administrative
positions at Istanbul Medeniyet University (IMU), which she joined in 2012. She is still
working as the Director of IMU Graduate Education Institute. She works on post-Mongolian
Central Asian history and culture, especially the Timurid period. Apart from the book titled
“%R]N×UGDQ Cennet Bahçesine Timurlular 1360-1506 (Timurids from Steppe to the Garden of
Eden 1360-1506)”, she has more than 40 national and international articles, papers, chapters.
“$YUDV\DQ×Q Sekiz $VU× &HQJL]RùXOODU× (Eight Centuries of Eurasia Chingisid) with ú
.HPDORùOX” is an important work that she edited. She knows Chagatay and Ottoman
Turkish, Persian and English at a level to carry out her studies.

൞ 234 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.031

NESEBNAME-ú MÜLUK 02ø2/ KISMI) VE 08ú==h’L-ENSAB’IN

%údú0 VE úd(5ú. AÇISINDAN 08.$<(6(6ú

Öz
Nesebname-i müluk veya ûX’ab-× Pencgâne PHüKXU úOKDQO× veziri 5HüLGGGLQ Fazlullah
NOOL\DW×QGD üHFHUH formunda KD]×UODQP×ü bir eserdir. Tar]× ve LoHULùL EDN×P×QGDQ NOOL\DW×Q
en özgün SDUoDV×G×U Eser Hz. Muhammed’in DWDODU× ve halifeleri, +×WD\ KNPGDUODU×
Kayserler (Avrupa KNPGDUODU× Cengiz Han’×Q DWDODU× ve soyundan gelenler, Beni úVUDLO
KNPGDUODU× olmak üzere dünya tarihinde yer alan hükümdarlar ile sülalelerinde yer alan
üDK×V isimlerini ve yer yer N×VD Do×NODPDODU× EDU×QG×U×U 5HüLGGGLQ’in Çin, úVODP GQ\DV×
Bizans, Türk ve 0RùROODU hDNN×QGDNL tarihi malumata XODüDELOPHVL ve EXQODU× DQODW×PD
dahil etme JHQLü EDN×ü Do×V× úOKDQO× KNPGDU×QD hizmet etmesi ile mümkün ROPXüWXU
Yahudi tarihi ile ilgili ekleme ise bizzat 5HüLGGGLQ ile ilgilidir.

Eserde Nuh ve RùXOODU×QGDQ ROXüDQ milletler ile LQVDQRùOX IDUNO× kollara D\U×OP×ü her kolun
KNPGDUODU×Q×Q isimleri ]LNUHGLOPLü ve bu bütünün önemli bir SDUoDV× olarak Cengiz
Han’×Q DWDODU× ve soyundan gelenlere yer YHULOPLüWLU Böylece, 0RùRO KDQHGDQODU× dünya
tarihi içinde úVlam tarih \D]×P×QD uygun biçimde PHüUX bir hanedan olarak WDQ×PODQP×üW×U
ûHFHUHGH yer alan isimlerin \D]×OPD üHNOL (yuvarlak veya kare çerçeve içinde \D]×OPDV×
mürekkep rengi vb) ile de Cengiz soyunu PHüUXODüW×UPD WHPDV×Q× SHNLüWLULUPLüWLU

ûX’ab biçim ve içerik itibariyle Timurlu VDUD\×QGD KD]×UODQDQ Muizzü’l-ensab’a hem

kaynak hem de örnek ROPXüWXU Eserin Timurlu VDUD\×QGD bu kez Timurlu dönemi DOJ× ve
gerçekliklerini \DQV×WDFDN üHNLOGH yeniden üretilmesi JHOHQHùLQ aktar×P× ve
güncellenmesinin N×\PHWOL bir |UQHùLGLU Timurlu VDUD\×QGD üretilen Muizzü’l-ensab
anonimdir ve 5HüLGGGLQ NOOL\DW×QGD ROGXùX kadar JHQLü ROPD\×S Cengiz Han soyu ve
Emir Timur’un soyu ve onlara hizmet eden memurlar ile V×Q×UO×G×U Muizz 7LPXUOXODU×Q
PHüUXL\HWLQH hizmet etmektedir.

Anahtar Kelimeler
ûX·DE-×3HQFJkQH0X]]·O-HQVDE5HüLGGGLQ )D]OXOODKûHFHUH

൞ 235 ൞
 FORM AND CONTENT ANALYSIS IN THE NESEBNAME-ú08/8.
(MONGOL PART) $1'08ú==8·/-ENSAB
Abstract
Nesebname-L0OXNRUûX·DE-×3HQFJkQHLVDJHQHDORJLFDOZRUNZKLFKLVWREHIRXQGLQWKH
corpus of the famous vizier of Ilkhanate, Rashid al-Din Fazl Allah. This work contains the
names of the rulers and their families in world history alongside partial descriptions,
including ancestors and caliphs of Prophet Muhammed, rulers of Khitai, Kaisers (rulers of
Europe), ancestors and descendants of Genghis Khan, rulers of Bene Israel. His access to
historical information about China, the Islamic world, Byzantine, Turkish and Mongol and
to include them in the narrative was made possible by Rashid al-Din’s service as a
statesman and historian at the Ilkhanate court. The additional part regarding Jewish history
is related to Rashid al-Din’s background.

In the work, the nations of Noah’s sons and human beings are divided into different
branches, the names of the rulers of each branch are mentioned and the ancestors and
descendants of Genghis Khan are included as an important part of this whole. Thus, the
Mongolian dynasties were defined as legitimate dynasties in accordance with Islamic
historiography within world history. The way the names in the pedigree are written
(writing in a round or square frame, ink color, etc.) reinforces the theme of legitimizing the
Cengiz lineage.

Shu’ab has been both a source and an example for the Muizzü’l-ensab prepared in the
Timurid palace in terms of form and content. The reproduction of the work in the Timurid
palace reflects the perceptions and realities of the Timurid period and is a valuable example
of the transfer and updating of tradition. The Muizzü’l-ensab produced in the Timurid court
LVDQRQ\PRXVDQGLVQRWDVODUJHDVWKHJHQHDORJ\LQWKH5HüLGGGLQ·VFRUSXVLWLVOLPLWHGWR
the lineage of Genghis Khan and Emir Timur and the officers who served them. Muizz
serves the legitimacy of the Timurid rulers.

Keywords
ûX·DE-×3DQFJDQD0XL]]DO-Ansab, Rashid al-Din Fazl Allah, Genealogi

൞ 236 ൞
 *4Y4`

5HüLGGGLQ Fazlullah’×Q KD\DW× ve WDULKoLOLùL eserleri gibi konular KDNN×QGD

Stefan T. Kamola 1 WDUDI×QGDQ KD]×UODQDQ ve 2013 \×O×QD tamamlanan
doktora tezi NDSVDPO× bir metin olarak konuya NDWN× VXQPDNWDG×U $\U×FD
Zeki Velidi Togan’×Q 2 úVODP Ansiklopedisi’ndeki hacimli bir makale
X]XQOXùXQGDNL “5HüLGGGLQ Fazlullah” maddesi \RùXQ bilgi EDU×QG×UDQ bir
metin olarak okuyucuya hizmet etmeye devam etmektedir. ûX’ab-×
Pencgâne’nin müellifi KDNN×QGD bu oDO×üPDODU× DüDFDN bir bilgi vermek
mümkün ROPDG×ù×QGDQ oradaki bilgilere bu çaO×üPDGD yer verilmeyecek ve
oDO×üPD konusu için gerekli olan özet bir bilgilendirme \DS×ODFDNW×U

5HüLGGGLQ Fazlullah (1248-1318), úOKDQO× tabib, vezir ve tarih, üHFHUH, ziraat,

ilahiyat, tebabet, vb farkO× konularda eserler KD]×UOD\DQ bir müellif, etkili bir
idareci, köyler kurarak imar faaliyetinde bulunan bir hami olmak gibi IDUNO×
özellikleri kendinde WRSODP×ü bir VLPDG×U Onun bu renkli ve etkili KD\DW× ve
eserleri Zeki Velidi Togan’×Q kaleme DOG×ù× ansiklopedi maddesinde bir
bütün olarak ana KDWODU×\OD ortaya NRQPXüWXU Gerek XIX. DVU×Q ikinci
oH\UHùLQGH EDüOD\DQ onun eserlerinin QHüUL ve DUDüW×UPDODU3 gerek Zeki Veli
Togan’×Q tetkikleri ve gerekse daha sonra \DS×ODQ oDO×üPDODU 5HüLGGGLQ
Fazlullah ve eserleri KDNN×QGDNL bilgileri DUWW×UP×üW×U

Y`4l4C FAZLULLAH

Künyesi Fazlullah b. Ebu’l-Hayr b. Ali ve WDQ×QP×ü ROGXùX DG× 5HüLG al

Tabib el Hemadani’dir. Tabib bir sülaleye mensuptur. 1248 \×O×QGD
Hemedan’da dünyaya JHOPLüWL Tababet ile EDüOD\DQ kariyeri onu çok

1 Stefan T. Kamola, “Rashid al-Din and WKH 0DNLQJ RI +LVWRU\ LQ 0RQJRO úUDQ”, Doktora Tezi,
University of Washington, 2013.
2 =HNL 9HOLGL 7RJDQ ´5HüLGGGLQ Tabib”, 0(% úVODm Ansiklopedisi 9. Cilt úVWDQEXO 0(% <D\×QODU×
1964, s.705-712.
3 5HüLGGGLQ )D]OXOODK·×Q7DULK-L0EDUHN*D]DQL·VLQLQQHüUYHoHYLULoDO×üPDODU×QDLOLüNLQ·GD
4XDWUHPHUHLOHEDüOD\DQoDO×üPDODU×QWDEORKDOLQGHOLVWHVLLoLQEN].DPROD “Rashid al-Din” s.292.

൞ 237 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

5HüLGGGGLQ’in gücünün tezahürlerinden olan ikinci husus onun NXUGXùX

Rab 5HüLGL külliyesidir. 9 úOKDQO× KNPGDUODU× Gazan Han’×Q (1291-1304)
Tebriz \DN×QODU×QGD NXUGXùX ûHQE-i Gazan 10 ve Olcaytu’nun (1304-1316)
NXUGXùX Sultaniye’deki imar faaliyetleri ile boy |OoüHFHN büyüklükteki
faaliyetleri hiçbir vezirde |UQHùLQL ELOGLùLPL] bir durum GHùLOGLr. Hükümdar
ve HWUDI×QGDNL hanedan mensubu KDQ×PODU emirler ve önde gelenlerin
himaye SROLWLNDODU× KD\×U eserleri, muhtelif YDN×IODU NXUPDODU× vs. DüLQD
olunan KXVXVODUG×U Ancak 5HüLGGGLQ’in faaliyetleri hacim, \D\J×QO×N ve
bütçe bak×P×QGDQ hükümdar ile \DU×ü×U görünmektedir. Hele onun tarih
EDüWD olmak üzere IDUNO× konularda kaleme DOG×ù× eserleri Zeki Velidi
Togan’×Q ifadesiyle “0RùROFD, Arapça, Farsça hatta Çince \D]G×U×\RU ]DPDQ×Q en
iyi Nkù×G× olan %DùGDW Nkù×G× üzerine iyi hattatlar WDUDI×QGDQ istinsah ettirerek,
memleketin her WDUDI×QGDNL kütüphanelere GDù×W×\RU” ROPDV× dikkat çekicidir.
Vassaf’a dayanarak Togan’×Q EHOLUWWLùLQH göre “5HüLGGGGLQ’in hepsi on cilt
WHüNLO eden 6000 sahife hacmindeki eserinin istinsah, QDN×ü cilt, tasvir bedeli için
60.000 dinar sarf HGLOPLüWL ve her sene kitaplardan istinsah edilmesi ve \D\×OPDV× için
özel YDN×IODU tahsis HGLOPLüWL. 11 5HüLGGGLQ’in eserlerini bu üHNLOGH çeviri ve
LVWLQVDKODU×Q× bizzat \DSW×UPDV× ve GDù×WPDV× EDüND bir yazara nasip olup
ROPDG×ù×Q× bilmemekle birlikte bunun istisnai bir durum ROGXùXQX
GüQPHN Orta oDù ve yeni oDù×Q NRüXOODU× göz önüne DO×QG×ù×QGD \DQO×ü
ROPD\DFDNW×U

Zeki Velidi Togan úVODP Ansiklopedisi’nde kaleme DOG×ù× maddede,

5HüLGGGLQ’in KD\DW× ve eserleri üzerinde henüz QHüUHGLOPHPLü bir
oDO×üPDV× ROGXùXQX belirtir. 12 Bu maddede 5HüLGGGLQ Fazlulahlah’×Q 14
eseri KDNN×QGD bilgi YHUPLü QHüLU nüsha ve özellikle úVWDQEXO
kütüphanelerindeki QVKDODU×QD da LüDUHW HWPLüWLU. 13 5HüLGddin’in
eserleri üzerinde \DS×ODQ oDO×üPDODU tarih VDKDV×QGD kaleme DOG×ù× eserler
ile EDüODP×ü olsa da son zamanlarda teorik eserleri üzerinde de QHüLU ve

9 2VPDQ g]JGHQOL ´%LU úOKDQO× ûHKLU 0RGHOL 5DE·-L 5HüLGL·GH 0HVOHNOHU *|UHYOLOHU YH hFUHWOHUµ
(2VPDQO× gQFHVLLOH2VPDQO×YH&XPKXUL\HW'|QHPOHULQGH(VQDI YH(NRQRPL6HPLQHULúVWDQEXO0D\×V-
10, 2002), Bildiriler 1. CiltúVWDQEXOV-126.
10 2VPDQ g]JGHQOL ´;,9 <]\×OGD 7HEUL]·GH %LU +D\×U YH .OWU .XUXPX ûHQE-i Gazan
(Gazaniyye)”, úVWDQEXO Üniversitesi Tarih Dergisi, 3URI 'U úVPHW 0LURùOX +DW×UD 6D\×V×  (2002),
s.253-289.
11 7RJDQ´5HüLGGGLQ Tabib”, s.708.
12 Zeki Velidi Togan, 2ùX] 'HVWDQ× 5HüLGHGGLQ 2ùX]QDPHVL Tercüme ve Tahlili úVWDQEXO: Enderun
.LWDEHYL  7XQFHU %D\NDUD WDUDI×QGDQ \D\×QD KD]×UODQDQ EX oDO×üPDQ×Q DQVLNORSHGL
PDGGHVLQGHLüDUHWHGLOHQoDO×üPDROXSROPDG×ù×ELOLQPHPHNWHGLU
13 7RJDQ´5HüLGGGLQ Tabib”, s.712.

൞ 239 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

oDO×üPDODU \DS×OPDNWDG×U Bunlar arDV×QGD Türkiye Yazma Eserler

Kurumu %DüNDQO×ù× <D\×QODU× Tarih ve Toplum Bilimleri serisinin 8. Eseri
olarak EDV×ODQ 5HüLGGGLQ Fazlullah’×Q Beyanü’l-Hakaik DGO× eserini
zikretmek gerekir. Eserin Süleymaniye Kütüphanesi .×O×o Ali 3DüD No
834’de ND\×WO× Arapça QVKDQ×Q W×SN×EDV×P× bir JLULü (Türkçe, úQJLOL]FH
Arapça), 5HüLGGHGGLQ KDNN×QGD \DS×ODQ oDO×üPDODU× içeren daha güncel
bibliyografya ve Arap harfli bir indeks içerecek üHNLOGH Judith Pfeifer
WDUDI×QGDQ \DS×OP×üW×U. 14 5HüLGGGGLQ Fazlullah’×Q özellikle tarih
DODQ×QGDNL eserleri bir seri olarak úUDQ’da tekrar EDV×OP×üW×U. 15

`h’AB-I PENCGÂNE

Bu oDO×üPD NDSVDP×QGD mukayese edilecek eserlerden birisi olan ûX’ab-×

Pencgâne, 5HüLGGGGLQ Fazlullah’×Q eserleri DUDV×QGD tertip biçimi ve
LoHULùL EDN×P×QGDQ en dikkate GHùHU eserdir. Eserin yegâne QVKDV×
úVWDQEXO 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmed koleksiyonunda
(nr.2937) EXOXQPDNWDG×U Kütüphane NDWDORùXQGD Nesebname-i Müluk
olarak ND\×WO×G×U Eserin NDSDù×QGD 227 yaprak ROGXùX ve bir yerde de 224

14 5HüLGGGGLQ )D]OXOODK Beyanu’l- Hakaik HakLNDWOHULQ%H\DQ× KD] -XGLWK 3IHLIHU úVWDQEXO: Türkiye
<D]PD(VHUOHU.XUXPX%DüNDQO×ù×<D\×QODU×
15 5HüLGGGLQ )D]OXOODK·×Q HVHUOHULQGHQ Camiü’t- Tevarih ]HULQGH oHüLWOL QHüLU oHYLUL oDO×üPDODU×
ROPXüWXU %XQODULOHLOJLOLELEOL\RJUDI\DLoLQEN] .DPRODYH3IHLIHU·LQoDO×üPDODU× (VHU 7DKUDQ·GD
Miras-× 0HNWXS \D\×QODU× DUDV×QGD - DUDV×QGD  FLOW KDOLQGH QHüUHGLOPLüWLU Camiü’t-
Tevarih (Tarih-i Oguz5HüLGGGLQ)D]OXOODK+HPHGDQLKD]YHQRWODU0XKDPPHG5XüHQ0LUDV-×
Metkup Tahran 2005; Camiü’t-Tevarih (Tarih-L(IUHQF3DSDQYH.L\DV×UD(haz. ve notlar Muhammed
5XüHQ 0LUDV-× 0HNWXS 7DKUDQ  Camiü’t-Tevarih (Tarih-i Akvam-× 3DGLüDKDQ-× +×WD\)
5HüLGGGLQ )D]OXOODK +HPHGDQL KD] YH QRWODU 0XKDPPHG 5XüHQ 0LUDV-× 0HWNXS 7DKUDQ
2005; Camiü’t-Tevarih (Tarih-L +LQG YH 6LQG YH .HüPLU 5HüLGGGLQ )D]OXOODK +HPHGDQL KD] YH
QRWODU 0XKDPPHG 5XüHQ 0LUDV-× 0HWNXS 7DKUDQ  Camiü’t-Tevarih (Tarih-L %HQL úVUDLO
5HüLGGGLQ )D]OXOODK +HPHGDQL KD] YH QRWODU 0XKDPPHG 5XüHQ 0LUDV-× 0HWNXS 7DKUDQ
2006; Camiü’t-Tevarih (Tarih-i Al-i Selçuk) 5HüLGGGLQ )D]OXOODK +HPHGDQL KD] YH QRWODU
0XKDPPHG5XüHQ0LUDV-×0HWNXS7DKUDQCamiü’t-Tevarih (Tarih-i Samaniyan ve Büveyhiyan
ve Gazneviyan) 5HüLGGGLQ )D]OXOODK +HPHGDQL KD] YH QRWODU 0XKDPPHG 5XüHQ 0LUDV-×
Metkup Tahran 2007; Camiü’t-Tevarih (Tarih-LúVPDLOL\DQ 5HüLGGGLQ )D]OXOODK +HPHGDQL HG YH
QRWODU0XKDPPHG5XüHQ0LUDV-×0HWNXS7DKUDQCamiü’t-Tevarih (Tarih-i Salguriyan-×)DUV
5HüLGGGLQ )D]OXOODK +HPHGDQL KD] YH QRWODU 0XKDPPHG 5XüHQ 0LUDV-× 0HWNXS 7DKUDQ
2010; Camiü’t-Tevarih (Tarih-i Selatin-i Harezm) 5HüLGGGLQ )D]OXOODK +HPHGDQL KD] YH QRWODU
0XKDPPHG 5XüHQ 0LUDV-× 0HWNXS 7Dhran 2010; Camiü’t-Tevarih (Tarih-L úUDQ YH úVODP) I-III
5HüLGGGLQ )D]OXOODK +HPHGDQL KD] YH QRWODU 0XKDPPHG 5XüHQ 0LUDV-× 0HWNXS 7DKUDQ
2013; Camiü’t-Tevarih (Tarih-i Mübarek Gazani) I-III 5HüLGGGLQ)D]OXOODK+HPHGDQLhaz. ve notlar,
0XKDPPHG5XüHQ0LUDV-×0HWNXS7DKUDQ%X\D\×QODU×HGLQPHPLoLQGHVWHNRODQúVWDQEXO
0HGHQL\HW hQLYHUVLWHVL (GHEL\DW )DNOWHVL 'RùX 'LOOHUL (GHEL\DW× |ùUHWLP \HVL VD\×Q 'U gùU
h\HVL7XUJD\ûDIDN·DPWHüHNNLULP)

൞ 240 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

varak \D]×O× yer ROGXùX notu mevcuttur. 1XPDUDODQG×U×OP×ü 227 YDUDNW×U.16

Gerek içerik gerekse biçim olarak çok özgün bir üHFHUH VR\NWù-
hükümdarlar listesi) olan eser úOKDQO×, $OW×Q Orda EDüWD olmak üzere Cengiz
Han ve halefleri üzerinde oDO×üDQ DUDüW×UPDF×ODU WDUDI×QGDQ NXOODQ×OP×ü ve
oHüLWOL oDO×üPDODUD konu ROPXü bir eserdir. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk
Tarihi’ne *LULü (1946)’te Türk GQ\DV×QGDNL kültürel HWNLOHüLP EDùODP×QGD
ve Tarihte Usul (1950)’de Türk tarihinin ND\QDNODU× DUDV×QGD eserden
EDKVHWPLüWLU Eser dDùDWD\ +DQO×ù× dönemi ND\QDù× olarak Sholeh A. Quinn
WDUDI×QGDQ GHùHUOHQGLULOPLüWLU 17. Japon DUDüW×UPDF× T. Akasaka eserin ûXEH-i
0RùRO N×VP× ile ilgili bir oDO×üPD \DSP×üW×U. 18

ûX’ab-× Pencgâne, $OW×Q Orda VDKDV× özellikle Cuci Ulusu üzerinde \DS×ODQ
oDO×üPDODU için de önemli bir ND\QDNW×U Eser bu sahada oDO×üDQ úOQXU
Mirgaliyev’in oDO×üPDODU×QD konu ROGXùX gibi 19 onun |ùUHQFLVL olan Çolpan
Hamidova (Chulpon I. Khamidova)’da Cuci kolunda yer alan isimleri
ûX’ab ve Câmiu’t-tevârih’i mukayese edip Rusçaya çevirerek oDO×üP×üW×U.20
Eser úOQXU Mirgaliev’in redaNW|UOùQGH 2019 da Tataristan ûHULI Mercani
Bilimler Akademisi, M. A. Osmanov $OW×Q Orda $UDüW×UPD Merkezi
\D\×QODU× DUDV×QGD Rusça olarak \D\×QODQP×üW×U. 21 Eserin D\Q× merkez

16 Nesebname-i Müluk 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL Kütüphanesi, III. Ahmet 2937. (Bundan sonra III.
$KPHW  %X VDW×UODU×Q \D]DU× HVHULQ  \×O×QGD HGLQGLùL &' oHNLPL ]HULQGHQ oDO×üP×üW×U
(VHULQ oHNLPL \DS×O×UNHQ |QFH YDUDNODU×Q D \] NLWDE×Q VRQXQD NDGDU oHNLOPLü VRQUD FLOGLQ
VRQXQGDQ E \]OHUL \D]PDQ×Q VRQXQGDQ EDüD GRùUX RODFDN üHNLOGH oHNLOPLüWLU %X GXUXP HVHULQ
GHùHUOHQGLUPHVLQL ]RUODüW×UP×üW×U %X QHGHQOH YDUDN QXPDUDODU×QGD LKWL\DWO× RODUDN KDUHNHW
HGLOPLüWLU
17 Sholeh A. Quinn, “The Mu’izz al-Ansab and Shu’ab-i Panjganah as Sources for the Chagatayid
Period of History: A Comprative Analysis”, Central Asiatic Journal, 33/3-4 (1989), s. 229-253.
18 $NDVDND7´7KHûX·DE-×0XJXORIûX·DE-×3DQMJDQDDQG0DQXVFULSWV o Jami’al- Tawarih”, Journal
of Asian and African Studies 55 (1998), s.141- dDO×üPD KD]×UODQ×UNHQ EX oDO×üPD\× NXOODQPD
LPNkQ× ROPDP×üW×U <LQH HVHULQ 0RùROODUD DLW N×VP× dLQOL ELU DUDüW×UPDF× 4LX <LKDR WDUDI×QGDQ
VXQXODQ ELU ELOGLUL WHVSLW HGLOPLüWLU DQFDN dLQFH RODQ EX PHWQLQ GH GHùHUOHQGLUPH LPNkQ×
EXOXQDPDP×üW×U dDO×üPDQ×Q VRQXQGD \HU DODQ N×VD |]HWWHQ HVHULQ 5HüLGGGLQ’in Camiü’t-
7HYDULK·LQLQ J|]GHQ JHoLULOPLü HGLV\RQX RODUDN GHùHUOHQGLULOGLùLQL YH NRQX LOH LOJLOL \DS×ODQ
oDO×üPDODU WDQ×W×OG×ù×Q× ûX·DEGDNL \D]× VLWLOL GLO |]HOOLNOHUL YH WHNUDU HGLV\RQX \DS×ODQ EX VR\
NWùQQHWNLOHULQLWDUW×ü×OG×ù×DQODü×OPDNWDG×U
19 ú00LUJDOLHY´ûX·DE-×3DQGMJDQDµ5DüLGDO-'LQQD3HUVSHNWLYLú]XoHQL\HµZolotoordinskoe Obozreniye
(Golden Horde Rewiev), 2013, No 1, s.57- %XoDO×üPDGDLOJLOLHVHULNXOODQPDLPNkQ×ROPDP×üW×U
20 “Rashid al-din. Shu’ab-i Panjganah. 2. The Mongols and the Turks (2)”, çev., ve haz., Ch.I.
Khamidova, Zolotoordinskoe Obozreniye (Golden Horde Review), 4/4 (2016), s.868-880. Rusça
\D\×PODQDQEXoDO×üPDGDQKDEHUGDUHGHQGRNWRUD|ùUHQFLP3HULKDQ.DUDGHPLU·HWHüHNNUHGHULP
21 5DüLG DO-GLQ ûXDE-× 3DQGMJDQD 3\DW 5RGRVORYL\ 3HUHYRG oHY &K, .KDPLGRYD KD] úOQXU 0
Mirgaliev, Kazan: PerevoGV3HUVLVNRJD\D]×NDV

൞ 241 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

\D\×QODU× DUDV×QGD 2016 \×O×QGD faksimile olarak \D\×QODQG×ù× dipnotlarda

görülse de bu oDO×üPDGD ilgili eser LQFHOHQPHGLùL için yer YHULOPHPLüWLU

Bu özgün üHFHUH dDùDWD\ úOKDQO× ve Cuci ulusu EDùODP×QGDQ çok IDUNO× bir
üHNLOGH üHFHUHOHULQ tarih \D]×F×O×ù×Q×Q bir SDUoDV× haline gelmesi konusunu
D\G×QODWPDN üzere Evrim %LQEDü WDUDI×QGDQ GHùHUOHQGLULOPLüWLU %LQEDü
úVODP tarih \D]×F×O×ù×Q×Q bir SDUoDV× olarak üHFHUHOHULQ \DS×V× ve LüOHYLQL
tespit etmek üzere sekiz yazar üzerinde GXUPXüWXU Onun üzerinde
GXUGXùX sekiz müelliften biri de 5HüLGGGLQ Fazllullah’W×U 22

%LQEDü’×Q hacimli oDO×üPDV×QGD LQFHOHGLùL üHFHUHOHUGHQ biri olarak ûX’ab-×

Pencgâne’nin biçimi, hacmi, bölümleri KDNN×QGD bilgi YHUPLü 5HüLGGGLQ
Fazlullah’×Q tarih \D]×P× içinde üHFHUH\L QDV×O NXOODQG×ù×Q× tespit HWPLüWLU
Bunun için sadece ûX’ab-× Pencgâneyi GHùLO Câmiu’t-tevârih ve QVKDODU×
içindeki üHFHUHOHU üzerinde de oDO×üP×ü ve üHFHUHQLQ tarih NLWDSODU× içindeki
biçimleri ve NXOODQ×P üHNOLQL ortaya NR\PXüWur. Fahr-i Müdebbir’in úVODP
medeniyetinde üHFHUH konusunda bir mucid olarak ilk ROGXùXQX ancak
5HüLGGGLQ’in bunu bir DQODW×Q×Q etkili bir unsuru olarak NXOODQG×ù× gibi
EDù×PV×] bir tarz olarak kullanan ilk tarihçi ROGXùXQX ifade HWPLüWLU. 23

ûX’ab-× Pencgâne’nin son derece özgün bir eser ROGXùX konu üzerinde
oDO×üDQ bütün DUDüW×UPDF×ODU×Q ortak kanaatidir. )DUNO× noktalardan
DUDüW×UPDF×ODUD hizmet eden bu eser tarihçilerin VRUXODU× GHùLüWLNoH buna
EDùO× olarak yeni VRUXODU×Q FHYDE× için de yol gösterici RODFDNW×U

Bu oDO×üPDGD eser iki noktadan GHùHUOHQGLULOHFHNWLU Birincisi yeryüzünde

hükümran ROPXü hükümdarlar ve peygamberler sülaleleri içinde Cengiz
Han ve soyundan gelenlerin PHüUu hükümdar olarak tasvir etmesi ve
PHüUXL\HWOHULQL ifade etmesidir. úNLQFLVL ise 5HüLGGGLQ’in YHIDW×QGDQ yüz
\×O× DüN×Q bir süre sonra Timurlu VDUD\×QGD kaleme DO×QDQ Muizzü’l-ensab
isimli anonim üHFHUH\H modellik etmesidir.

22 ú (YULP %LQEDü ´6WUXFWXUH DQG )XQFWLRQ RI *HQHRORJLFDO 7UHH LQ ,VODPLF +LVWRULRJUDSK -
1500)”, +RUL]RQ RI WKH :RUOG )HVWVFKULIW IRU úVHQELNH 7RJDQ haz., ú (YULP %LQEDü YH 1XUWHQ .×O×o-
6FKXEHOúVWDQEXOúWKDNL<D\×QODU×V-544.
23 %LQEDü´6WUXFWXUHDQG)XQFWLRQRI*HQHRORJLFDO7UHHµV

൞ 242 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

dDO×üPDGDNL GHùHUOHQGLUPH\H zemin ROPDV× için önce ûX’ab-× Pencgâne

üzerinde GXUXODFDNW×U Eserin bilinen tek QVKDV× úVWDQEXO 7RSNDS× 6DUD\×
Müzesi Kütüphanesi III. Ahmet NLWDSODU× (2939) DUDV×QGD bulunan
\D]PDG×U <XNDU×GD zikredilen bütün oDO×üPDODUGD da NXOODQ×ODQ nüsha
budur. Eserin telif sebebi ve NDSVDP× \D]PDQ×Q mukaddime N×VP×QGD
bizzat 5HüLGGGLQ’in kaleminden DQODü×OPDNWDG×U Eser, Câmiu’t-tevârih
WDPDPODQG×NWDQ sonra kaleme DO×QP×üW×U Müellif 5HüLGGGLQ Fazlullah,
eserinin JLULü N×VP×QGD bunu Do×NoD belirtmekte “kitab-× Câmiu’t-tevârih’i
telif HWWLùLQL “üXEH ve kabail-i akvam-× etrak”×Q WRSODQ×S \D]×OG×ù×Q× belirtir
(1b). Yine bir EDüND yerde Câmiu’t-tevârih’in FLOWOHQGLùLQL ve EXQODU×Q
ahvalinin orada DQODW×OG×ù×Q× belirterek burada KDW×UODQDFDN demektedir.
Eserin DG×Q× da ûX’ab koymak gerekir diye EHOLUWPLüWLU (vr.4a). Ancak
dibacenin sonunda “ûX’ab-× Pencgâne” ifadesi eserin tertibi WDPDPODQG×ù×
belirtilirken NXOODQ×OP×üW×r. *LULü N×VP×QGD üHFHUHVL verilenlerden biri olarak
kayserlerden söz ederken bu zamanda hicri 705 \×O×QGD Albertus’un RQODU×Q
EDü×QGD ROGXùXQX belirtmesine bakarsak eserin 1305 \×O×QGD KD]×UODQP×ü
ROGXùXQX söyleyebiliriz. 24

Eserin \D]×O×ü sebebini yine dibace N×VP×QGD kendisi ifade etmektedir.

Câmiu’t-tevârih’i WDPDPODP×ü FLOWOHPLü ve RQODU×Q ahvalinin DQODW×OG×ù×
\LQHOHPLü tarih ve her kavmin üHFUHVLQL KDW×UODPDN gerekti diyerek, ûX’ab-×
Pencgâne’nin kaleme DO×QPDV×Q×Q sebebini EHOLUWPLüWLU 5HüLGGGLQ’in
“SDG×üDK-× NLüYHU NüD” ve “uruk-× namdariyi” KDW×UODPDN gerekir, çünkü
“magrib’den PDüU×N’a tamamen RQODU×Q hükmü DOW×QGDG×U” ifadeleri dikkat
çekicidir. Takip eden VDW×UODUGD sözü úOKDQO×lara getirir: “ûLPGL Ab-×
Amuye’den 0×V×U’a kadar “mülk-i úUDQ zemin” SDGLüDK-× islam … (isim yeri ERü
E×UDN×OP×üW×U,)’×Q idaresi DOW×QGDG×U bu kitap onun mübarek ismine \D]×OP×ü”W×U
der. Ancak ü|KUHWOL XUXùX KDW×UODQPDV× gereken NLüL ve SDGLüDK-× NLüYHU
Nüa V×IDW× ile kastedilen NLüL isim belirtilmese de Cengiz Han ROGXùX
GüQOPHNWHGLU ûX’ab-× Pencgâne’nin mübarek ismine ithaf edilen
SDGLüDK-× úVODP yani KNPGDU×QúOKDQ’×Q isim yeri de ERü E×UDN×OP×üW×U
%LOLQGLùL üzere bu yerler DOW×Q \DOG×] ile veya IDUNO× bir mürekkep ve hat ile
\D]×OPDN üzere ERü E×UDN×ODELOGLùL gibi kime takdim edilecek ise o anda
isim yazmak için de sonraya E×UDN×ODELOPHNWHGLU

24 III. Ahmet 2937, vr. 6b.

൞ 243 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

5HüLGGGLQ “maùribden PDüU×ùD GRùXGDQ EDW×\D her yerin) tamamen

RQODU×Q hükmü DOW×QGD” ROGXùXQX belirttikten sonra, KDW×UODQPDV× gereken
sülaleleri N×UP×]× mürekkeple ilki, üX’ab-× Arab, ikinci üX’ab-× Mogol,
üçüncü üXDE-× beni úVUDLO dördüncüsü üX’ab-× Nasari ve Efrenci EHüLQFLVL
üX’ab-× H×WD\ 25 olarak V×UDODP×üW×U Ancak \D]PDQ×Q içindeki DQODW×P
V×UDV×QGD Arap, Beni úVUDLO Mogol, Nasara ve Efrenci ve son olarak +×WD\
KNPGDUODU× yer DOP×üW×U 26 $\U×FD “bunlar KDW×UODQV×Q ve mütalaa edenler
onlara YDN×I olsun diye Hz. Adem’den Halife 0XWDV×P’a kadar” her kabile
ve hangi üXEHOHUH D\U×OG×ù× da EHOLUWLOPLüWLU Eserde Hz. Peygamber hangi
kavimden, onlardan hangi kabileler ROXüPXü bunlardan SDGLüDK olanlar,
her bir SDGLüDK×Q kaç \×O SDGLüDK ROGXùX tespit HGLOPLü ve bu tarz üzere bir
\D]×P L]OHQPLüWLU Her bir kavmin NLWDSODU×QGDQ onlar nezdinde VD\J×Q
olan bilginlerden tahkik HGLOPLü GRùUX bilgiler GHUOHQPLüWLU Adem’den
eserin \D]×OG×ù× zamana (ez zamân-× Âdem t eknuûn) kadar (705/1305)
kolayca malum ROPDV× için çDO×ü×OP×üW×U Enbiya, evliya, selatin-i müluk ve
ümera KDNN×QGD kitaplarda GDù×Q×N olan bilgiler WRSODQP×ü ve tetkik
HGLOPLüWLU ûSKHOL ve tereddütlü meseleleri bu konuda mahareti olan ve
önlerinde o NLWDSODU×Q ROGXùX NLüLOHU o|]PüWU Her taifeden ROXüDn
gruplar WRSODQ×S kendi V×Q×UODU× ve N×V×PODU×Q× \D]P×üODUG×U (1b).

Eserde her bir üXEH için IDUNO× biçimler WDVDUODQP×üW×U Böylece LoHULùLQ \DQ×
V×UD üHNLO olarak da IDUNO× üXEHOHU IDUNO× \D]× sitil ve üHNLOOHUL ile D\×UW
edilmektedir. Hz. Muhammed’in DWDV× olarak Hz. Adem’den EDüOD\DUDN
peygamberler bunlardan D\U×ODQ kollar EHOLUWLOPLüWLU Bu kollarda enbiya,
evliya, hükümdar gibi özellikleri olan isimler ND\GHGLOPLüWLU ûDK×VODU×Q
durumuna göre N×UP×]× \HüLO alt×Q varak üHNOLQGH isimler \D]×ODELOGLùL gibi
isimler kare veya daire formunda bir çerçeve içine \D]×OP×üW×U Büyük
atadan sonraki NXüDNODUD GRùUX çizgiler ve hatlar ile GLùHU sayfalara
JHoLOPLü ve bu çizgiler de yine IDUNO× renkler ile oHNLOPLüWLU Peygamber
olanlar DOW×Q varak ile \D]×OP×ü çok az VD\×GD olan KDQ×P isimleri ise kare
çerçeve içinde \D]×OP×üW×U27. Benzer üHNLOGH Hz. Süleyman’dan bahsederken
%HON×V DG× da kare çerçeve içinde YHULOPLüWLU. 28 Yine Hz. Muhammed’in

25 III. Ahmet 2937, vr. 4a.

26 %LQEDüDG×JHoHQPDNDOHVLQGHYDUDNDUDO×NODU×Q×üXüHNLOGHJ|VWHUPLüWLU$UDS (8a-D%HQLúVUDLO
(64b-96a); Mogol (97a-150b), Nasara ve Efrenci (151a-D+×WD\ (173b-229b).
27 III. Ahmed, 2937, vr. 28a. Hz. Yakup·XQ LNL N×]×QGDQ 6DEXUH·QLQ DG×Q×Q \DQ×QGD +] 0XVD·Q×Q
KDUHPLROGXùXQRWX\HUDOPDNWDG×U
28. III. Ahmed, vr.19a.

൞ 244 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

HüOHULQGHQ Hz. Sevde’nin de DG× kare çerçeve içine DO×QP×üW×U. 29 0RùRO

üXEHVLQGH ise KDQ×P isimleri yuvarlak daire içinde \D]×O×UNHQ Cengiz
soyundan erkeklerin isimleri kare çerçeve içinde \D]×OP×üW×U

Hz. Peygamber’in DWDODU×Q×Q isimleri büyük dikdörtgen içinde EDüO×N olarak

\D]×OP×üW×U Bu dikdörtgenin hemen DOW×QGD içi ERü bir kare çerçeve yer
DOPDNWDG×U Hz. Muhammed’in EDEDV× Abdullah’×Q DG× D\Q× üHNLOGH
ND\GHGLOPLüWLU $\Q× sayfada yer alan Hz. Ali’nin ismi de büyük
dikdörtgen içinde \D]×OP×ü ancak ismin \D]×OG×ù× dikdörtgenin DOW×QD çizilen
kare çerçeve çift çizgili daire çerçeveye G|QüPüWU.30

Hz. Muhammed’den sonra \DüD\DQ isimler ise yine dörtgen kutu içine
\D]×OP×ü minyatür için KD]×UODQG×ù× GüQOHn N×V×P ise kare kutunun
hemen DOW×QGD daire üHNOLQGH yer DOPDNWDG×U Müslüman hükümdarlar Hz.
Peygamberden sonra bu üHNLOGH J|VWHULOPLüWLU

Kayser isimleri ile +×WD\ SDGLüDKODU×QD ait isimler ise üçgenin alt NHQDU×QD
\HUOHüWLULOPLü daireden ROXüDQ bir üHNLOGH J|VWHULOPLüWLU

Hz. Muhammed’in DWDODU×QGDQ Arap kavimlerine ve Hz. Yakup’un

oRFXNODU×QGDQ Beni úVUDLO’e JHoLüL ve Hz. Mesih’in annesinin Davut
neslinden JHOGLùLQL belirterek Hz. úVD’ya mensup olanlar ve onlara
kaimmakam (idareci) olanlara böylece Nasarani ve Efrenci’ye geçmesi,
EDùODQW× kurmak EDN×P×QGDQ çok inceliklidir. 31

3DGLüDKDQ-× Çin ve +×WD\ bahsinde ise onlar tarihin EDüODQJ×F×QGDQ beri

ROGXNODU×Q× iddia ederler, RQODU×Q NLWDSODU×QGD da bu \D]×OP×üW×U ve bana
oradan naklettiler diyerek 5HüLGGGLQ, Çin tarihi ile ilgili \D]×O× metinler ve
bunu bilenler ile oDO×üW×ù×Q× belirtir. Çin ve +×WD\ bu iki memleketin
SDGLüDK× ifadesi ile Çin ve +×WD\’× D\×UPDV× dikkat çekicidir. ûLPDO-i +×WD\
kavimlerinin (heman Türkmanan VDKUDQLüLQHVW Türkmenler gibi ER]N×UGD

29 ,,, $KPHW  9U D +] 6HYGH·QLQ DG×Q×Q \D]×O× ROGXùX NDUHQLQ KHPHQ DOW×QGD +]
Muhammed·LQKDUHPLROGXùXQRWX\HUDO×U
30 III. Ahmmet 2937, Vr. 53a. Hz. Ömer de Hz. Ali gibi kD\GHGLOPLüWLU,,,$KPHWYUD
31 III. Ahmet 2937 Vr. 6b.

൞ 245 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

oturan, konar göçer ROGXùXQX belirtir. 32 Kubilay .DùDQ ]DPDQ×Qda

hepsinin ona EDùODQG×ù×Q× belirtir.

`h’AB-I PENCGÂNE’DE `h-4 BI+I=

ûXEH-i 0RùRO eserde daha IDUNO× olarak WDVDUODQP×üW×U Hz. Peygamberden

önce olanlar gibi burada da Müslüman olmayan atalar dikdörtgen çerçeve
içinde Arap harfleri ve Fars dili ile EDüO×N bu EDüO×ù×Q DOW×QGD VDW×U içinde ise
“be hat ve lügat-× Mogolî” yani eski Uygur harfleri ile 0RùROFD olarak
“sûret-i filan ve üX’be-i ferzendân-× u” üHNOLQGHNL EDüO×N yer DO×U úsimlerin
büyük N×VP× hem Arap hem 0RùRO harfleriyle \D]×OP×üW×U ûXEH-i 0RùRO
N×VP× Dobun Bayan ve Alan Kuva’dan EDüOD\×S Gazan Han’a D\U×ODQ sayfa
ile sona ermektedir. 0RùRO N×VP× WDVDU×P olarak GLùHU üXEHOHUGHQ IDUNO×G×U
Sayfa iki sütun olarak WDVDUODQP×ü VDù sütuna KNPGDU×Q emirlerinin
isimleri sol sütuna ise HüOHUL \D]×OP×üW×U Bu IDV×OGDQ sonra RùXO ve N×]
oRFXNODU×Q×Q isimleri yer DOPDNWDG×U +NPGDUO×N yapan evlatlar VDùGDQ
çizgi ile DüDù×\D LQGLULOPLü ve sayfa RUWDV×QGD bir EDüO×N ile onlara ait bilgiler
D\Q× tertip ile YHULOPLüWLU Bu çizgiler ve hatlarda IDUNO× renkler NXOODQ×ODUDN
tahta geçen hanedan üyeleri ve kuzenler tefrik HGLOPLüWLU

Hülagü Han ve úOKDQODU×Q mensubu ROGXùX Tuluy kolunun üHFHUHGH

D\U×FDO×NO× ROGXùX görülmektedir. Cengiz Han’×Q GLùHU oRFXNODU× ve RQODU×Q
soyundan gelenlere yer verilse de Tuluy’un RùXOODU× VDù hattan DüDù×\D
indirilerek Hülagu ile úOKDQODUD gelmekte ve Gazan Han ile son EXOPDNWDG×U
Bu da dibacede GROD\O× olarak verilen 705/1305 tarihi ile uyumludur.

5HüLGGGLQ Fazlullah’×Q bu eseri hem tertip WDU]× hem de içerik

EDN×P×QGDQ LOKDQODU×Q yönetim LüOHULQH DüLQD köklü bir sülaleye mensup
ROGXNODU×Q× gösteren ve böylece úOKDQODU×Q PHüUXL\HWLQL güçlendirmeye
hizmet eden bir metindir. Metin içinde herhangi bir WDUW×üPD veya
Do×NODPD ROPDNV×]×Q müslim veya gayri müslim LQVDQO×ù× Hz. Adem’den
EDüODW×S ikinci Adem olarak da nitelenen Hz. Nuh 33 ve RùXOODU× ile devam

32 III. Ahmet, 2937, vr. 172b.

33 III. Ahmet 2937, Vr.12b

൞ 246 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

ettiren böylece bütün KDQHGDQODU× kapsayan bir üHFHUH ortaya NRQPXüWXU

Hz. Nuh’un RùXOODU×Q×Q isimlerinin \DQ×QGD GQ\DQ×Q hangi bölgesini
beldesini mamur HWWLùL derkenar olarak \D]×OP×üW×U Böylece Efrenc,
Yemen, Türkistan, Çin gibi yerlerde \DüD\DQODU×Q hepsi ortak ataya
EDùODQP×ü ROPDNWDG×U Burada bu DQODW×Q×Q ne kadar GRùUX ROGXùX GHùLO
5HüLGGGLQ’in kaleminden o dönemde kabul gören Do×NODPD biçimini
görmek önemlidir. Bu üHFHUH\H göre 5HüLGGGLQ tamamen úVODPi bir
söylem NXOODQPDNWDG×U Böylece bütün hanedanlar sülaleler LQVDQO×ù×Q bir
SDUoDV× olarak tasvir HGLOPLü ROPDNWDG×U

Ehl-i kitap dairesinde olsun veya ROPDV×Q bütün hükümdarlara üHFHUHGH

yer verilmesi ancak bunlar DUDV×QGDNL IDUN×Q renkler, çizimler ile
gösterilmesi son derece inceliklidir. Hz. Adem’den EDüOD\DUDN Hz.
Muhammed’in DWDODU×Q× gösterme biçimi büyük dikdörtgen çerçeve içinde
EDüO×N ve bunun DOW×QD \HUOHüWLULOPLü kare bir çerçeve ile J|VWHULOPLüWLU
Üstteki diktörtgenin içine \D]×ODQ ismin Mustafa aleyhi fazlu’s-salavat
ve’t-tahir’in (Hz. Muhammed) NDo×QF× DWDV× ROGXùX ve hangi sülalenin
DWDV× ROGXùXQX gösteren bir EDüO×N \D]×OP×üW×U Bu dikdörtgen çerçeve
içindeki bu EDüO×ù×Q hemen DOW×QD bir kare çerçeve \HUOHüWLULOPLüWLU ve içi
ERüWXU Bu biçim bir farkla Cengiz Han’×Q ata ve DUG×OODU× için de
NXOODQ×OP×üW×U O fark Arap harfli EDüO×ù×Q \D]×O× ROGXùX dikdörtgen
çerçevenin DOW×QD bir VDW×U halinde “0RùRO dil ve \D]×V×” ile Arap harfli
EDüO×ù×Q \D]×OPDV×G×U Hz. Peygamber’in üHFHUHVLQGHQ IDUNO× olarak
EDüO×NWD NDo×QFD ata ROGXùX \D]×OPDP×ü ama derkenarda Cengiz’in NDo×QF×
DWDV× ROGXùX bilgisi YHULOPLüWLU Hz. Peygamber’den sonra halife RODQODU×Q
isimlerinin gösteriminde minyatür için olGXùX GüQOHQ alttaki kare
çerçeve çift daireli bir çerçeveye G|QüPHNWHGLU Bu üHNLO özellikleri ve
içerik ile okuyucu üX PHVDM× alabilmektedir: Hz. Muhammed’in DWDODU× da
Müslüman hükümdarlar GHùLOGL GROD\×V×\OD üLPGL “SDGLüDK-úVODP”
(dibacede isim ]LNUHGLOPHPLüWL ancak bununla úOKDQO× KNPGDU× ROGXùX
Do×NW×U olan KNPGDU×Q Müslüman olmayan DWDODU×Q×Q ROPDV× da son
derece tabiidir ve onun KNPGDUO×ù×QD halel getirmez. Öte yandan
DWDODU×Q bilinmesi böylece köklü bir sülaleye mensubiyet de PHüUXL\HWLQ
bir EDüND göstergesi ROGXùX için 0RùRO üXEHVLQGH eski DWDODU×Q VD\×OPDV×
sayesinde GLùHU üXEHOHU gibi geriye JLGHELOGLùL VHUJLOHPLü ROPDNWDG×U

൞ 247 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

5HüLGGGGLQ Fazlullah, Câmiu’t-tevârih’inde Gazan Han’×Q '×PDüN üzerine

yürümesi ve üHKULQ teslim ROPDV× ROD\×Q× DQODW×UNHQ köklü bir sülaleye
mensubiyetin saltanat için önemini vurgulayan bir anekdot DQODW×U

úVODP SDGLüDK× (Gazan Han) bunlara “ben kimim?” diye sordu. Hep beraber
Cengiz Han’×Q RùOX Tuluy Han’×Q RùOX Hülagu Han’×Q RùOX Abaka Han’×Q
RùOX Argun Han’×Q RùOX ûDK Gazan dediler. Ondan sonra 1DV×U’×Q EDEDV×
kimdir? diye sordu. Elfi’dir dediler. Elfi’nin EDEDV× kimdir dedi. Hepsi cevap
vermekten aciz NDOG×ODU Herkes o kavmin (Memlukler) VDOWDQDW×Q×Q tesadüfen
ROGXùXQX hak üzere ROPDG×ù×Q× ve hepsi úVODP SDGLüDK×Q×Q ceddinin PHüKXU
XUXùXQXQ bendesi ROGXùXQX |ùUHQGL.34

úVODP siyaset literatüründe PHüUXLyetin tek ND\QDù× elbette hükümdar

sülale mensubu olmak GHùLOGL Ancak 5HüLGGGGLQ’in ve úOKDQO×ODU’×Q en
önemli rakibi Memluklere EDùO×\NHQ üLPGL Gazan Han’a itaat bildirmek
zorunda kalan ûDP önde gelenlerinin il olma LVWHùLQL bildirmeleri
hikayesini DQODW×UNHQ üHFHUHVLQL sayarak, Memluklerin tesadüfen hükümdar
ROGXNODU×Q× söylemesi gerçek bir PHüUXODüW×UPD DQODW×V×G×U

ûX’ab-× Pencgâne, uzun bir tarih metninin içine VHUSLüWLULOPLü PHüUXL\HW

hikayelerinden çok daha oDUS×F× bir üHNLOGH bu LüOHYL EDüDUDQ bir oDO×üPDG×U
5HüLGGGGLQ’in dibace N×VP×QGDNL ifadesiyle “KDW×UODQPDV× gereken”
VR\ODU×Q hepsinin “uruk-u namdari”nin idaresi DOW×QGD olan EDW×GDQ GRùX\D
kadar olan yerlerde bulunan nüfusu NDSVDPDV× dikkat çekicidir. Gazan
Han döneminde “magribden PDüU×N’a kadar her yer &HQJL]RùXOODU×’Q×Q
idaresi DOW×QGD\G× Gazan Han tahta o×NW×ù×QGD Kubilay Han’×Q yerine tahta
geçen Temür Kagan nezdine J|QGHUGLùL elçi +DQEDO×J’a XODüP×üW× Birlikte
hareket etme fikri iki tarafça kabul HGLOPLüWL. 35 5HüLGGGLQ’in Câmiu’t-
tevârih’inde yer alan Hindistan tarihi, úVODP Öncesi úUDQ KNPGDUODU× ile
Selçuklular, +DUH]PüDKODU, Salgurlular gibi úVODP KDQHGDQODU× ûX’ab-×
Pençgane’de yer DOPDPDNWDG×U. 36 Hindistan &HQJL]RùXOODU×Q×Q
hakimiyetinde GHùLOGLU 'LùHUOHUL ise úOKDQO×ODUGDQ hemen önce RQODU×Q
hâkim ROGXùX yerlerdeki PHüUX hanedanlar idi. +DUH]PüDKODU Büyük

34 5HüLGGGLQ Fazlullah, Camiü’t- 7HYDULK úOKDQO×ODU .×VP× oHY úVPDLO $ND 0 (UVDQ YH $ +
Khelejani, $QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V
35 Osman Gazi Özgüdenli, Gazan Han YH5HIRUPODU×-1304)úVWDQEXO.DNQV<D\×QODU×V
36 %LQEDü“Structure and Function of Geneological Tree”, s.490.

൞ 248 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

Selçuklunun içinden o×NDQ ve RQODU×Q hâkim ROGXNODU× yerlerde faaliyet

gösteren bir hanedan idi ve Cengiz Han WDUDI×QGDQ \×N×OP×üW× Selçuklu
sülalesinden gelen Türkiye 6HOoXNOXODU× ve GLùHU atabegler, beyliklerde
politik gelenek olarak Selçuklunun DUG×O× idiler ve PHüUXL\HWOHULQL Selçuklu
üzerinden tesis HGL\RUODUG×. 37 Selçukluyu gündeme getirmek, úOKDQO×ODU×Q ve
Cengizlilerin PHüUXL\HWLQH hizmet etmez tam tersi bunu WDUW×üPDO× hale
getirirdi. Umumi tarih eserinde kronolojiyi tamamlamak üzere
KDQHGDQODU×Q tarihinin DQODW×OPDV× ancak ûX’ab-× Pencgâne’de \×NW×ù×
hanedanlara yer vermemesi çok inceliklidir. Çin’in Kubilay WDUDI×QGDQ ele
JHoLULOGLùL ve hanedan ile dünürlük EDù× ile EDùODQG×NODU× bilgisi dikkat
çekicidir. 38

5HüLGGGLQ’in ûX’ab-× Pencgâne’de úVODP GQ\DV×QGD daha önce kaleme

DO×QDQ üHFHUHOHULQ üzerine o×NDQ bir eser ortaya NR\GXùX %LQEDü WDUDI×QGDQ
zikredilmektedir. 39 $\Q× üHNLOGH Câmiu’t-tevârih’de o döneme kadar úVODP
GQ\DV×QGD kaleme DO×QDQ umumi tarih WDU]×QGDNL eserlerden daha JHQLü
NDSVDPO× bir eserdi. Her iki eserdeki bu zenginlik ve JHQLü kapsam
üSKHVL] 5HüLGGGLQ Fazlullah’×Q hizmet HWWLùL KDQHGDQ×Q Çin, Orta Asya,
úUDQ, Anadolu’ya hâkim ROPDV× ve Bizans’a gücünü kabul HWWLUPLü
ROPDV×\OD GRùUXGDQ LOLüNLOLGLU 5HüLGGGLQ GLùHU tarihçilerin EXODPDG×ù× bir
imkâna sahipti. Bu da 0RùRO KDQHGDQ× eliyle Asya’Q×Q WDPDP×QD GRùUXGDQ
HULüLP I×UVDW× idi. Bu imkân daha önce bu üHNOL ile kimseye nasip ROPDP×üW×
úVODP tarihçileri ve FRùUDI\D \D]DUODU× uzak diyarlar KDNN×QGDNL bilgileri çok
nadir olan seyyahlardan, uzak GL\DUODU×Q \DN×QODU×QD gidebilenlerin duyup
DNWDUG×NODU×QGDQ ve tüccarlardan edindikleri bilgilerle \D]DELOPLüOHUGL
Oysa üLPGL 5HüLGGGLQ’in o uzak yerlerde \HWLüPLü her kavmin tarih bilen
NLüLOHULQL istihdam etme veya RQODU×Q eserlerindeki bilgilere GRùUXGDQ
XODüPD LPNkQ× EXOPXüWX Bu da kendisinin ifadesiyle “GRùXGDQ EDW×\D
kadar her yerin KNPGDU×” olan bu sülalenin (Cengiz Han HYODG×
hizmetinde ROPDV× ile mümkün ROPXüWX Büyük ihtimalle bu fiili politik

37 Bu ise Selçuklu VODOHVLQGHQROPDNYHRQODUWDUDI×QGDQDWDQP×üROPDJLEL\ROODULOHVDùODQ×\RUGX

2VPDQO×·Q×Q PHüUXL\HWL LoLQ ]LNUHGLOHQ 2VPDQ %H\·H PHQüXU YHULOGLùL LIDGHVL ELOH EX DQOD\×ü×Q
GHYDP×G×r.
38 III. Ahmed 2937 vr. 7a.
39 %LQEDü “Structure and Function of Geneological Tree”, V 6D\×Q %LQEDü·×Q WHVSLWLQH J|UH )DKU-i
Müdebbir úVODP PHGHQL\HWLQGH üHFHUH konusunda bir mucit olarak ilktLU )DNDW 5HüLGGGLQ, bu
WDU]×DQODW×Q×QHWNLOLELUXQVXUXRODUDNYHD\U×FDPVWDNLOELUWDU]RODUDNNXOODQDQLONWDULKoLGLU

൞ 249 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

durum \DüDQPDVD\G× 5HüLGGGLQ kendisinden önceki tarihçilerden daha

JHQLü içerikteki üHFHUH ve tarih NLWDE× kaleme DODPD\DFDNW×

Bh4}}l’L-ENSAB

5HüLGGGLQ Fazlullah’×Q eserleri kendisinden sonra úEQ-i Haldun gibi

Arapça, +DI×]-× Ebru gibi Farsça eser kaleme alanlarda 40 ROGXùX gibi Orta
Asya VDKDV×QGD Türkçe tarih yazanlara da hem biçim hem de içerik olarak
kaynak ROGXùX DQODü×OPDNWDG×U. 41 Bunu J|UHELOHFHùLPL] en önemli
örneklerden biri, EDüND bir üHFHUH olan Muizzü’l-ensab’G×U 42

úVODP bilim JHOHQHùLQGH ister tarih ister biyografi isterse bu oDO×üPDGD

incelenen üHFHUH |UQHùLQGH ROGXùX gibi olsun, bir konuda eser telif edecek
NLüLQLQ (alim ve/veya edip) ilk EDüYXUGXùX metinler o vadide daha önce
kaleme DO×QP×ü eserler oluyordu. Konu ile ilgili kendinden önceki müelliften
JHQLü olarak özetlemeler yapmak, onun E×UDNW×ù× yerden D\Q× tertip ile
devam etmek ve kendi döneminin DOJ× ihtiyaç, GHùHU \DUJ×ODU×Q× \DQV×WDFDN
üHNLOGH ilaveler yapmak suretiyle yeni metinler ortaya o×N×\RUGX Bu eserlerin
LVWLQVDKODU×Q×Q da birebir \DS×OPD\×S istinsah eden veya ettirenin talebine
göre eser müdahaleye Do×OP×ü olabiliyordu. Bu durumda bir yazma eserin
telif HGLOGLùL dönemden sonra ROXüDQ QVKDODU×QD \DS×ODQ eklemelerin kimin
WDUDI×QGDQ \DS×OG×ù×Q× tespit etmek ]RUODüW×ù× gibi bu sonraki QVKDODU× ilk
eserin bir QVKDV× olarak P× GHùHUOHQGLUPHOL\L] yoksa yeni bir eser gibi mi
görmeliyiz sorusu da gündeme gelmektedir. Bu sorular Muizzü’l-ensab gibi
IDUNO× zamanlarda UHWLOPLü QVKDODU× bulunan eserler için de geçerli
sorulDUG×U Her bir versiyonu önceki nüshadan IDUNO×O×N EDU×QG×UDQ bu
\D]PDODU× D\Q× eserin IDUNO× NRS\DODU× olarak P× yoksa bir eser WDU]×Q×Q IDUNO×

40 (YULP%LQEDü \XNDU×GD NQ\HVLYHULOHQoDO×üPDV×QGDúEQ-L +DOGXQ YH+DI×](EUX·QXQHVHUOHULQGH

üHFHUH NXOODQ×PODU× ]HULQGHQ ELU GHùHUOHQGLUPH \DS×OP×üW×U úEQ-L +DOGXQ·XQ 5HüLGGGLQ’in
HVHULQL J|UGù +DI×] (EUX·QXQ LVH 5HüLGGGLQ·LQ HVHULQH ]H\O \D]G×ù× 0DFPX·W-Tevarih’inde
üHFHUH\L5HüLGGGGLQJLELGQ\DWDULKLDQODW×V×Q×QELUSDUoDV×RODUDNNXOODQG×ù×Q×WHVSLWHWPLüWLU
41 +DUXQ .D\D ´úVODPL\HW 6RQUDV× 2UWD $V\D’da Türkçe 7DULK\D]×F×O×ù× YH 7HYDULK-i Güzide-i
Nusretname”, Yeni Türkiye, 106 (2019), s.510-521.
42 (VHU KDNN×QGD HQ NDSVDPO× oDO×üPD 6KLUR $QGR WDUDI×QGDQ \DS×OP×üW×U 6KLUR $QGR Timuridische
Emîre, nach dem Mu’izz al-ansab %HUOLQ .ODXV 6FKZDU] 9HUODJ  $QGR HVHULQ JLULüLQGH
ND\QDù×Q WHUWLEL ROXüXP HYUHOHUL QVKDODU× KDNN×QGD D\U×QW×O× ELOJL YHUPLüWLU %X N×V×P HVHULQ
.D]DNLVWDQEDVN×V×QGD5XVoD\DoHYULOPLüYH\HUDOP×üW×U

൞ 250 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

zaman diliminde güncelleme EDU×QG×UDQ sürümü olarak P× görmek gerekir.

Bu oDO×üPDGD ikincisi üzerinde durulacakW×U Tarih \D]×P× üLLU biyografi gibi
türlerde ROGXùX gibi, bir NDO×E×Q WHNUDUODU× \DS×O×UNHQ o çekirdek ELoLPLüHNOL
kaybetmeden, yeni güncel sürümün üretilmesi sayesinde eserler hem bir
JHOHQHùLQ SDUoDV× hem de kendi döneminin yeniliklerini \DQV×WDQ yeni üH\OHU
de söyleyen eserler ROPDNWDG×U

Timurlu KNPGDU× ûDKUXK %DKDG×U (1405-1447) LVWHùL ile KD]×UODQG×ù× JLULü

N×VP×QGD EHOLUWLOPLü olan 43 Muizzü’l-ensab’×Q günümüzde bilinen 5 QVKDV×
YDUG×U. 44 1992 \×O×QGD yay×QODQDQ doktora oDO×üPDV×QGD Japon alim Shiro
Ando 4 QVKDV×Q× tespit HWPLüWLU. 45 %LQEDü eserin Londra’da bulunan bir
QVKDV×Q× daha NHüIHWPLü ve EHü nüshaya XODüP×üW×U 7RSNDS× 6DUD\×
Müzesi’nde murakka içinde yer alan ve Sertkaya’Q×Q makalesine konu olan
11 YDUDNO×N bir üHFHUH SDUoDV× eserin bir EDüND QVKDV×Q×Q daha ROGXùXQX
GüQGUPHNWHGLU Arap harfleriyle birlikte Uygur harfleri de EDU×QG×UDQ
bu parçalardan hareketle 5HüLGGGLQ’in ûX’ab-× Pengcane’si ile Muizzü’l-
ensab DUDV×QGD KD]×UODQP×ü ancak günümüze WDPDP× XODüPD\DQ bir nüsha
veya ara eser ROGXùX GüQOHELOLU. 46

43 Muizzü’l- Ensab, Paris Bibliotheque Nationale, Persan Ancien Fonds 67, vr. 2a.
44 %LQEDü“Structure and Function of Geneological Tree”, not 137. Ando’nun listesinde Paris (Ancien F.
67), London (British Lib. Or.467), Aligarh (Müslim University No 41 ve 42) olmak üzere dört nüsha
YDUG× $QGR·GD ROPD\DQ YH %LQEDü·×Q WHVSLW HWWLùL /RQGRQ %ULWLVK /LEUDU\ 2U  QXPDUDGD
ND\×WO×\D]PDLOHVD\×EHüHXODüPDNWDG×U
45 Shiro Ando, Timuridische Emîre, s.14.
46 2VPDQ)LNUL6HUWND\D´7HPUOûHFHUHVL7RSNDS×6DUD\×0]HVL, Hazine 2152, v.32-43)”, úVWDQEXO
hQLYHUVLWHVL 6DQDW 7DULKL <×OO×ù×, 9-10 (1981), s.241- 6HUWND\D üHFHUH\L 5HüLGGGLn’in ûX·DE ¶× LOH
PXND\HVH HWPLü YH 5HüLGGGLQ·GH 0RùROFD ve Uygur KDUIOL RODQ EDüO×NODU×Q 7HPUO ûHFHUHVL
GHGLùLEX\D]PDSDUoDODU×QGD8\JXUKDUIOHULLOH7UNoH ROGXùXQXWHVSLWHWPLüWLU6Hrtkaya, yazma
VD\IDODU×QGDQ ELULQGHYUDVDùDOWWD\HUDODQPKUQ(PHO(VLQ WDUDI×QGDQ´HO·Dü×N-u b’illah Çin
ELQ $OL 0XKDPPHG ûDK HVHULµ üHNOLQGH RNXGXùXQX EX LEDUH\L ´Allah için seven, Ali Muhammed
ûDK·×QRùOXdLQd×Q·×QHVHULGLU” diyH WHUFPH HGLOHELOHFHùLQL EHOLUWLU V  $\U×FD HUNHQ 7LPXUOX
G|QHPLüDLUOHULQGHQELULRODQ0LU+D\GDU7LOEH·QLQ0DK]HQ·O- Esrar Mesnevinin Uygur harfli üç
QVKDV×QGDQ ELULQLQ PVWHQVLKLQLQ $OL ûDK %DKüL ROGXùXQX EX PVWHQVLK $OL ûDK %DKüL·QLQ
üHFHUHGHNL PKUGH DG× JHoHQ dLQ·LQ EDEDV× RODQ $OL 0XKDPPHG ûDK ROPDV×Q×Q WHUHGGWO ELU
WDKPLQROGXùXQXEHOLUWLU %WQ EX ELOJLOHU 6HUWND\D·Q×QPDNDOHVLQHNRQXRODQ üHFHUH SDUoDV×Q×Q
GLùHU 0XL]] QVKDODU×QGDQ EDù×PV×] ELU QVKD ROGXùXQX J|VWHULU $\U×FD EX SDUoDODU×Q YDUO×ù×
Muizzü’l- HQVDE·×Q JQP]GHNL HQ HUNHQ QVKDV× RODQ YH ;9 DVU×Q VRQX LOH ;9, DVU×Q EDü×QD
WDULKOHQHQ 3DULV QVKDV× LOH 5HüLGGGGLQ·LQ ûX·DE-× 3HQoJDQHVL DUDV×QGD \DS×OP×ü ELU oDO×üPD
ROGXùXQX 8\JXU KDUIOL 0RùROFD EDüO×NODUGDQ \LQH D\Q× KDUIOHU LOH 7UNoH EDüO×NODUD JHoLOGLùLQL
göstermektedir.

൞ 251 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Shiro Ando, Muizzü’l-ensab’×Q müellifi konusunda LKWL\DWO× GDYUDQ×U ve çok

fazla bilgi ROPDG×ù×Q× Togan’×Q Muizz’in 5HüLGGGLQ’in ûX’ab-×
Pencgânesine bir zeylname olarak görülmesi JHUHNWLùL J|UüQGH ROGXùXQX
belirtir. Muizzü’l-ensab’×Q müellifinin +DI×] Ebru olma ihtimali ROGXùXQX ve
bu J|UüQ hala kabul gören bir J|Uü ROGXùXQX belirtir. Eserin 1427
\×O×QGD ûDKUXK için KD]×UODQG×ù×Q× ama Hüseyin Baykara döneminde ekler
\DS×OG×ù×Q× belirtir 47. Bu durumda Muizz’in ilk versiyonunun müellifi +DI×]
Ebru (ö.1430) olsa bile daha sonra eklemeleri kimin \DSW×ù× sorusu FHYDSV×z
NDOPDNWDG×U ûHFHUHOHULQ tarih \D]×P× içinde NXOODQ×OPDV× konusunu
DUDüW×U×UNHQ %LQEDü’×Q LQFHOHGLùL müelliflerden biri de +DI×] Ebru ROPXüWXU
%LQEDü Muizzü’l-ensab’×Q müellifinin kim ROGXùX sorusunun FHYDE×Q× ancak
GROD\O× delillerle EXOPDQ×Q mümkün oOGXùXQX belirtir. Muizzü’l-ensab’×Q
JLULüLQGH eserin DG× olarak ûHFHUH-i ensab-× selatin-i 0RùRO DG×Q×Q geçmesi,
ûX’ab-× Pencgâne’yi LüDUHW etmektedir. %LQEDü buna ilaveten +DI×] Ebru’nun
Macmu’ü’t-Tevarih DGO× eserinin sonunda bir üHFHUH eklemek LVWHGLùLQL
ND\GHWWLùLQL ûX’ab-× Pencgâne’nin Câmiu’t-tevârih’teki yeri gibi Muizzü’l-
ensab’×Q da +DI×] Ebru’nun Mecmu’ü’t- Tevarih’inin son SDUoDV× RODFDù×Q×
belirtir. $\U×FD +DI×] Ebru’nun hem Macmu’ü’t-Tevarih’i hem de Muizzü’l-
ensab’× 830/1426-1427 \×O×QGD WDPDPODG×ù×Q× vurgular. 48

Muizzü’l-ensab’×Q günümüzdeki Paris QVKDV× ûDKUXK’dan sonra Timurlu

WDKW×QGD bulunan Ebu Said (1451-1469) ve Hüseyin Baykara’\× kapsar ve
Hüseyin Baykara’Q×Q emirlerini onun siyasi KD\DW× ile uyumlu üHNLOGH
dönemlere D\×UDUDN verir. Eserin Paris QVKDV×QGD bir GHùLüPH ve tarzda bir
IDUNO×ODüPD ROPDG×ù×QD bakarak QVKDQ×Q bir anda UHWLOGLùL GüQOHELOLU
Daha sonra IDUNO× kalem ve kötü bir \D]× ile küçük ilaveler \DS×OG×ù×
görülmektedir. %XQODU×Q yazmaya zaman içinde \DS×ODQ küçük eklemeler
ROGXùX DQODü×OPDNWDG×U Bu durumda +DI×] Ebru’nun YHIDW×QGDQ sonraki
dönem ile ilgili eklemeleri yapan NLüL\L tespit edinceye kadar Muizzü’l-
ensab’a anonim demeye devam edilebilir.

47 Ando, Timuridische Emîre, s.13.

48 %LQEDü“Structure and Function of Geneological Tree”, s.518.

൞ 252 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

`h’AB-I PENCGÂNE VE Bh4}}l’L-ENSAB ARASINDA

4Y MUKAYESE

Muizzü’l-ensab ile ûX’ab-× Pencgâne üzerinde oDO×üDQ bütün DUDüW×UPDF×ODU

ûX’ab-× Pencgâne’nin Muizz’e ND\QDNO×N HWWLùLQL fark HWPLüWLU Elbette iki
eser DUDV×QGD IDUNO×O×NODU da YDUG×U En temel fark Muizz’in ûX’ab-×
Pencgâne kadar JHQLü NDSVDPO× ROPDPDV×G×U Muizzü’l-ensab’da ûX’ab-×
Pencgânedeki EHü sülaleden sadece biri YDUG×U Muizz’in JLULü N×VP×QGD
Türk ve 0RùRO SDGLüDKODU DUDV×QGD RQODU×Q kabileleri önemli ROGXùX ve
kendi XUXJODU×Q× koUXGXNODU× neseblerini tahkike çok özen gösterdikleri
EHOLUWLOPLüWLU

Hicri 830 \×O×QGD ûDKUXK %DKDG×U Han’×Q LVWHùL üzerine (Han ifadesi dikkat
çekicidir) üHFHUH-i ensab-× selatin-i 0RùRO tecdid ve tahkik edilmek üzere
KD]×UODQG× denmektedir. Kendisinin ûDKUXK aba ve HFGDG× o üHFHUHQLQ
semeresi idi. Seleflerinin L\LOLùL haleflerinin EHùHQLOPLüOLN ve VD\J×QO×ù×
“teyid-i rabbani ve tevfik-i yezdani” mümtaz ve mahsus ROGXùXQX ortaya
koymak için bu üHFHUH KD]×UODQG× 49 ifadesi önemlidir. Bu JLULü metni
Muizzü’l-ensab ile ûX’ab-× Pencgâne DUDV×QGDNL içerik IDUN×Q× da
Do×NODPDNWDG×U Muizz’de Cengiz Han’×Q DWDODU× ve HYODWODU×QD ilaveten
Cengiz Han ile D\Q× soydan gelen Karaçar Noyan ve onun soyundan gelen
Emir Timur üHFHUH\H dahil HGLOPLüWLU Karaçar Noyan ûX’ab’da yoktur. Tabii
olarak Karaçar Noyan soyundan gelen Emir Timur ve HYODWODU× Muizzü’l-
ensab’×Q Dù×UO×N QRNWDV×Q× ROXüWXUPDNWDG×U Annesi Kara +×WD\ODUGDQ Tugay
Terken $ùD50 olan ûDKUXK’un en etkili HüL Gevher ûDG $ùD Cengiz Han’×Q
tarhan \DSW×ù× .LüOLN soyundan gelen *×\DVHGGLQ Tarhan’×Q N×]× idi 51 .
ûDKUXK Horasan gibi büyük bir vilayetin idaresine sahip idi ve
ND\×QELUDGHUOHUL Tarhani emirler onun \DQ×QGD yer DOP×üW× Bu onun ve
HWUDI×Q×Q konar göçer geleneklere \DN×QO×ù×Q×Q göstergesidir. Horasan gibi
önemli bir vilayetin idaresine tayin HGLOPLü ROPDV×QD UDùPHQ EDEDV×Q×Q
resmi YHOLDKG× GHùLOGL *HOLüHQ olaylar onun önünü DoP×ü ve \HùHQOHrini

49 Paris 67 vr. 2a
50 Paris 67, vr.99b.
51 Bkz. Hayrunnisa Alan, “Bir Timurlu +DQ×P×*HYKHUûDG$ùDYH7DUKDQv(PvUOHUµ3URI'UúVPDLO
$ND$UPDùDQ×ú]PLU-248.

൞ 253 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

bertaraf ederek EDüD JHoPLüWL. 52 úVODP aleminin en güçlü KNPGDU×

olarak 53 dönemindeki ND\QDNODU×Q dini bütün bir üDKVL\HW olarak tasvir
ettikleri ûDKUXK Kâbe’nin örtüsünü yenileme ve Mekke’ye su yolu yapma
LüLQL üstlenmek LVWHPLü bu durum Memlukler ile diplomatik bir meseleye
de G|QüPüW ûDKUXK Memluk KNPGDU× Baybars’a 1430 tarihinde
J|QGHUGLùL mektupta ona Sultan GHùLO Emir Baybars diye hitap HWPLüWL
Kâbe örtüsü gönderme LVWHùL ve bunu adak DGDG×ù×QD dair haberler,
Memluk VDUD\×QGD 4 mezhep NDG×V×Q×Q konuyu WDUW×üPDV× KD]×UODQDQ
örtünün VDW×ODUDN SDUDV×Q×Q fukaraya GDù×W×OPDV×Q×Q önerilmesi gibi
süreçlerden sonra ancak 848/1444-1445 \×O×QGD ûDKUXK’un KD]×UODWW×ù× örtü
Kâbe’ye örtülebiOPLüWL 54

ûDKUXK %DKDG×U, \HùHQOHULQH NDUGHüOHULQLQ oRFXNODU×QD galip gelerek

kendi RùXOODU×Q× RQODU×Q yerine atamak suretiyle EDEDV×Q×Q ele JHoLUGLùL
yerlere tam olarak hâkim oldu. Devletinin merkezi EDEDV×Q×Q EDüNHQWL
Semerkant GHùLO üHK]DGHOLùLQGH kendisine verilen Herat idi. Bu durum
idarede Dù×UO×N merkezinin Horasan’a ND\G×ù×Q×Q da bir göstergesidir.
Horasan ile Semerkant vilayeti DUDV×QGD dil ve \D]× IDUN×Q×Q ROGXùXQX
Timur’un bu \D]×\× bilenleri istihdam HWWLùLQL PHüKXU úVSDQ\RO elçi Klaviyo
bildirmektedir. 55 1300’lerin EDü×QGDQ 1427 ye kadar olan sürede úOKDQO× ve
dDùDWD\ +DQO×NODU× VDKDV×QGD \DüDQDQ sosyal GHùLüLPLQ izlerini ûX’ab-×
Pencgâne’den Muizzü’l-ensab’a gelen süreçte görülebilir. ûX’ab’daki eski
Uygur harfli 0RùROFD EDüO×NODU ve Sertkaya’Q×Q makalesine konu olan Eski
Uygur harfli Türkçe EDüO×NO× üHFHUH ve nihaye úVODP GQ\DV×Q×Q en büyük
KNPGDU× olma LGGLDV×QGD olan ûDKUXK %DKDG×U için KD]×UODQDQ ve daha

52 0LU]D ûDKUXK YH G|QHPL VL\DVL NOWU YH WHüNLODW× LoLQ EN] úVPDLO $ND 0LU]D ûDKUXK YH =DPDQ×
(1405-1447), AQNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×
53 0LU]D ûDKUXK·XQ 7LPXUOX KNPGDUODU× DUDV×QGD GLQGDU NLüLOLùL LoLQ EN] 0XVD ûDPLO <NVHO
Timurlularda Din-'HYOHWúOLüNLVL$QNDUD 7UN7DULK.XUXPX <D\×QODU×V-YHûDKUXK·XQ
sünni FDQODQG×UPDVL\DVHWLLoLQV-124.
54 Cüneyt Kanat, “Memluk- Timurlu Münasebetleri (1382-1447)” Doktora Tezi, Ege Üniversitesi,
ûDKUXKG|QHPLQGHJLGLSJHOHQHOoLOHUYHEXNRQXQXQKHP6XOWDQ%D\EDUV hem de Çakmak
G|QHPLQGHJQGHPHJHOGLùLDQODü×OPDNWDG×U(PLU%D\EDUVKLWDE×\ODPHNWXS\D]×OG×ù×QDGDLUEN]
VûDKUXK·XQJ|QGHUGLùL|UWQQ.kEH·\HVHULOGLùLKXVXVXQGDEN]
55 0HüKXU úVSDQ\RO HOoL .ODYL\R·QXQ 6HPHUNDQW’a giderken Ceyhun nehrinin kuzeyinde ve
JQH\LQGH \DüD\DQODU×Q NXOODQG×NODU× GLO YH \D]×Q×Q IDUNO×O×ù×QGDQ EDKVHWPHNWH YH 0RùRO \D]×V×
RODUDN EHOLUWWLùL EX \D]×\× EX \D]×\× RNX\DELOHQ NDWLSOHUL 7LPXU·XQ LVWLKGDP HWWLùLQGHQ V|]
etmektedir. Ruy Gonzales De Clavijo, 7LPXU 'HYULQGH .DGLV·WHQ 6HPHUNDQW·D 6H\DKDW  N×V×P, çev.,
gPHU 5×]D 'RùUXO úVWDQEXO: Kanaat Kitabevi, 1938, s.17; Ruy Gonzales De Clavijo, Embassy to
Tamerlane (1403-1406), çev., Guy Le Strange, Routledge, 2004, s.201.

൞ 254 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

sonra ilaveler \DS×ODQ (Uygur harfli 0RùROFD veya Türkçe ibare

EDU×QG×UPD\DQ Farsça Muizzü’l-ensab. Muizzü’l-ensab’×Q JLULüLQGH yer alan
ûDKUXK için KD]×UODQG×ù× ve onun büyük úslam KNPGDU× LPDM×Q× gösteren
unvan ve V×IDWODUD ilaveten \DS×ODQ “teyid-i rabbani (ilahi VHoLOPLüOLN ve
tevfik-i yezdani (ilahi \DUG×PD GHVWHùH XODüPD” vurgusu dikkat çekicidir.
ûDKUXK gibi bir hükümdar için tertip WDU]× ve bilgi olarak ûX’ab-×
Pencgâne’den beslenen ama yeni dönemin hassasiyetlerini \DQV×WDQ bir
üHFHUH KD]×UODQPDV× içerde bertaraf HWWLùL kuzenlerinin maiyetinde olup
üLPGL kendisinin idaresinde olanlara D\Q× köklü soydan geldiklerini
göstermek LüOHYLQL görmektedir. Yine D\Q× metin Uygur harflerinin \D\J×Q
ROPDG×ù× bir bölgede (Horasan) Farsça ve Arap harfleriyle kaleme DO×QPDV×
yönüyle Türk-0RùRO boylar G×ü×QGDNL nüfusa köklü JHoPLüH sahip olan
Müslüman hükümdar NLPOLùLQL gösterme LüOHYLQL yerine getirmektedir.

Muizzü’l-ensab, ûX’ab-× Pencgâne’den üHNLO olarak da bir IDUNO×O×N

göstermektedir. Bu fark, Cengiz Han soyu da dahil bütün hükümdarlar
dikdörtgen çerçeve içinde isimleri ve içinde \D]× olan bu dikdörtgen
çerçevenin DOW×QGD yuvarlak bir çerçeve \HUOHüWLULOPLü olPDV×G×U <XNDU×GD
LüDUHW HGLOGLùL üzere bu form ûX’ab-× Pencgâne’de Hz. Muhammed’den sonra
LüEDü×QD gelen Müslüman hükümdarlar (halifeler) için NXOODQ×OP×üW×U Hz.
Peygamberin DWDODU× da dikdörtgen isim kutusu ve DOW×QGD yer alan kare
çerçeve ile J|VWHULOPLüWL 5HüLGGGLQ’in DoW×ù× yoldan ve YHUGLùL bilgilerden
hareketle Hz. Muhammed’den sonraki úVODP KNPGDUODU× ile D\Q×
formatta resmedilerek, ancak úVODP öncesi atalar yok VD\×OPD\DUDN tam
tersine köklerin HVNLOLùLQGHQ kuvvet DO×QPDN suretiyle PHüUXL\HW ve güç
VHUJLOHQPLüWLU Muizzü’l-ensab, ûX’ab-× Pencgâne’de 0RùRO üXEHVLQLQ ND\×WO×
son KNPGDU× Gazan Han’dan sonraki Cengiz Han HYODG×Q× EDU×QG×UG×ù×
gibi orada olmayan Karaçar Noyan soyundan gelenleri içermektedir. ûX’ab-
× Pencgâne’nin úOKDQO× VDUD\×QGD KD]×UODQG×ù× GüQOUVH dDùDWD\ ulusuna
mensup bir QR\DQ×Q üHFHUHVLQH yer vermesine ihtiyaç yoktur. Ancak
Muizz’de bunun ROPDV× bir gerekliliktir. Zira Emir Timur Güregen ve
RùXOODU× bu soya mensuptular ve tahtta onlar EXOXQPDNWDG×U Bu durumda
Muizzü’l-ensab’×Q Cengiz Han soyundan gelenler ile Karaçar Noyan
kolundan Emir Timur Güregen ve HYODWODU×QD ait olmak üzere iki ana N×VPD
D\U×OPDV× tabiidir.

൞ 255 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Muizzü’l-ensab’×Q ûX’ab-× Pencgâne’den önemli bir IDUN× da özellikle Timur

Güregen ve halefleri N×VP×QGD idareci (bir bölgenin valisi veya Timur’un
WDKW×QD varis olanlar) olan hanedan üyelerinin maiyetinde yer alan
görevliler ve bu görevleri ifa eden üDK×VODU×Q isimlerini EDU×QG×UPDV×G×U.56
Divaniyan, 7DYDF×\DQ, bakavulan, Nüvisendegan-× Tacik, $KWDF×\Dn gibi
memuriyet isimleri EDüO×N olarak YHULOPLü her bir EDüO×N DOW×QGD o görevde
bulunan üDK×VODU×Q DGODU× ND\GHGLOPLüWLU Muizzü’l-ensab’×Q bu formu
“%R]N×U sistemi”ne mensup \DS×ODUGDNL WHüNLODW× göstermesi EDN×P×QGDQ
çok N×\PHWOLGLU ûX’ab’da ise emir isimleri YDUG×U ancak bu tarz EDüO×NODU
yoktur. Bu özellikle, Timurlu KDQHGDQ×Q×Q NXUXOXüXQGD ve sonraki
dönemde emirlerin önemi ve hanedan ile gücü SD\ODüPDODU×Q×Q \DQV×PDV×
olarak GHùHUOHQGLULOHELOecek bir durumdur.

Muizzü’l-ensab’da KDQ×P isimleri ûX’ab’da Peygamber N×]ODU× ve HüOHULQLQ

isimleri gibi kare çerçeve içine \D]×OP×üW×U Erkekler úVODP öncesi olsun
ROPDV×Q EDüO×N dikdörtgen çerçeve içine \D]×OP×ü ve minyatür için ROGXùX
düüQGùP] çerçeve ise yuvarlak olarak KD]×UODQP×üW×U Yine sayfalar
ûX’ab’×Q 0RùRO N×VP×QGD ROGXùX gibi çift sütun olarak WDVDUODQP×ü VDù
sütun o hükümdara hizmet eden emirlere sol sütun ise HüOHULQH D\U×OP×üW×U
Bunu takiben oRFXNODU×Q×Q isimleri de yer DOP×üW×U dRFXNODU×QGDQ tahta
o×NDQ ve bir bölgenin idaresinde bulunan var ise onlar sayfa NHQDU×QGDQ
DüDù× inen çizgiler ile DüDù× LQPLü ve sayfa RUWDV×QGD D\Q× tarz üzere isimleri
ve maiyetleri yer DOP×üW×U

Muizz’in ND\QDNODU× olarak “ez Târih-i selâtin-i 0RùRO ve selâtin-i zamân-×

hümayun ve ED]× ümera-i bozork” Barlas kabilesinden Karaçar Noyan
üXEHVLQGHQ olanlardan tahkik edildi ifadesi önemlidir (Muizz 2a). <D]×O×
kaynaklar \DQ×QGD sözlü DNWDU×PODU özellikle Barlas emirlerin vHUGLùL
bilgiler GHùHUOHQGLULOPLüWLU

56 Hayrunnisa Alan, “Muizzü’l- HQVDE·×Q 7LPXUOX 7HüNLODW 7DULKL %DN×P×QGDQ 'HùHULµ Belleten,
78/282 (2014), s.527-546.

൞ 256 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

SONUÇ

ûHFHUHOHULQ IDUNO× IRUPDWODU× ROGXNODU×Q× bilinmektedir. 57 ûHFHUHOHUGH yer

alan bilgiler DUDüW×UPDF×Q×Q sorusuna EDùO× olarak DUDüW×UPDF×\D çok oHüLWOL
yönlerden bilgi VXQPDNWDG×U. 58 ûX’ab-× Pencgâne ve Muizzü’l-ensab üHFHUH
IRUPODU×QGDQ biraz daha kompleks \DS×ODU×\OD üHFHUH\L ortaya koymak
G×ü×QGD mesaj veren metinlerdir.

úNL eser de kaleme DO×QG×NODU× dönemin üDUWODU×Q× ve DOJ×ODU×Q×

\DQV×WPDNWDG×UODU Bir gelenek içinde ancak kendi dönemlerinin özelliklerini
ilave ederek, DG×QD kaleme DO×QG×NODU× KDQHGDQODU×Q PHüUXL\HWOHULQH NDWN×
VDùODPD LüLQL EDüDU×\OD yerine JHWLUPLüOHUGLU

57 %LQEDüoDO×üPDV×QGDEXQXoRNEDüDU×O×ELUüHNLOGHJ|VWHUPHNWHGLU
58 ûHFHUH]HULQGHoDO×üDQ\XNDU×GDDG×JHoHQDUDüW×UPDF×ODU×QoDO×üPDODU×QDLODYHWHQ-RKQ:RRGV·XQ
Muizzü’l- ensab’GDNL LVLPOHUL RQRPDVWLN RODUDN GHùHUOHQGLUPHVL YH QHVLOGHQ QHVLOH LVLPOHULQ \HQL
NOWUQ L]OHULQL WDü×\DFDN üHNLOGH GHùLüPHVLQL J|VWHUGLùL oDO×üPDV× EXQD J]HO ELU |UQHNWLU -RKQ
Woods, Timurid Dynasty, Bloomington: Indiana University Research Institute For Inner Asian
Studies, 1990.

൞ 257 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

Aka, úVPDLO Mirza ûDKUXK ve =DPDQ× (1405-1447). Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 1994.
Alan, Hayrunnisa. “Bir Timurlu +DQ×P× Gevher ûDG $ùD ve Tarhanî Emîrler”. Prof.
Dr. úVPDLO Aka $UPDùDQ× ú]PLU 1999.
Alan, Hayrunnisa. “Timurlularda Vezirlik Müessesesi”. XIV. Türk Tarih Kongresi,
Ankara, Eylül 9-13, 2002. Kongreye Sunulan Bildiriler 1. cilt. Ankara 2005.
Alan, Hayrunnisa. “Muizzü’l-ensab’×Q Timurlu 7HüNLODW Tarihi %DN×P×QGDQ 'HùHUL”.
Belleten. 78/282 (2014): 527-546.
Ando, Shiro. Timuridische Emîre, nach dem Mu’izz al-ansab. Berlin: Klaus Schwarz
Verlag, 1992.
%LQEDü ú Evrim. “Structure and Function of Geneological Tree in úVODPLF Historiograph
(1200-1500)”. Horizon of the World: Festschrift for úVHQELNH Togan. haz., ú
Evrim %LQEDü ve Nurten .×O×o-Schubel. úVWDQEXO: úWKDNL <D\×QODU× 2011.
Clavijo, Ruy Gonzales De. Timur Devrinde Kadis’ten Semerkant’a Seyahat 2. N×V×P
çev., Ömer 5×]D 'RùUXO úVWDQEXO: Kanaat Kitabevi, 1938.
Clavijo, Ruy Gonzales De. Embassy to Tamerlane (1403-1406). çev., Guy Le Strange.
Routledge, 2004.
Kamola, Stefan T. “Rashid al-Din and the Making of History in Mongol úUDQ”.
Doktora Tezi, University of Washington, 2013.
Kanat, Cüneyt. “Memluk- Timurlu Münasebetleri (1382-1447)”. Doktora Tezi, Ege
Üniversitesi, 1996.
Kaya, Harun. “úVODPL\HW 6RQUDV× Orta Asya’da Türkçe 7DULK\D]×F×O×ù× ve Tevarih-i
Güzide-i Nusretname”. Yeni Türkiye. 106 (2019): 510-521.
Özgüdenli, Osman Gazi. “XIV. <]\×OGD Tebriz’de Bir +D\×U ve Kültür Kurumu:
ûHQE-i Gazan (Gazaniyye)”. úVWDQEXO Üniversitesi Tarih Dergisi. Prof. Dr. úVPHW
0LURùOX +DW×UD 6D\×V× 37 (2002): 253-289.
Özgüdenli, Osman Gazi. “Bir úOKDQO× ûHKLU Modeli: Rab’-i 5HüLGL’de Meslekler,
Görevliler ve Ücretler”. 2VPDQO× Öncesi ile 2VPDQO× ve Cumhuriyet
Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, úVWDQEXO, 0D\×V 9-10, 2002.
Bildiriler 1. Cilt. úVWDQEXO 2003.
Özgüdenli, Osman Gazi. Gazan Han ve 5HIRUPODU× (1293-1304). úVWDQEXO: Kaknüs
<D\×QODU× 2009.
Quinn, Sholeh A. “The Mu’izz al-Ansab and Shu’ab-i Panjganah as Sources for the
Chagatayid Period of History: A Comprative Analysis”. Central Asiatic
Journal. 33/3-4 (1989): 229-253.
5DüLG al-din, ûXDE-× Pandjgana (Pyat Rodosloviy) Perevod. çev., Ch.I. Khamidova. haz.,
úOQXU M. Mirgaliev. Kazan: Perevod s Persiskoga \D]×ND 2019.

൞ 258 ൞
 Nesebname-i Müluk 0RùRO .×VP× ve Muizzü’l-(QVDE·×Q Biçim ve úoHULN $o×V×QGDQ Mukayesesi

“Rashid al-din. Shu’ab-i Panjganah. 2. The Mongols and the Turks (2)”. çev.,
ve haz., Ch.I. Khamidova. Zolotoordinskoe Obozreniye (Golden Horde
Review). 4/4 (2016): 868-880.
5HüLGGGLQ Fazlullah. Camiü’t- Tevarih úOKDQO×ODU .×VP× çev., úVmail Aka, M. Ersan
ve A. H. Khelejani. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2013.
5HüLGGGGLQ Fazlullah. Beyanu’l-Hakaik Hakikatlerin %H\DQ×. haz., Judith Pfeifer.
úVWDQEXO: Türkiye Yazma Eserler Kurumu %DüNDQO×ù× <D\×QODU× 2016.
5HüLGGGin Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Oguz). haz. ve not.
Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran, 2005.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Efrenc, Papan ve .L\DV×UD
haz. ve not. Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran, 2005.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Akvam-× 3DGLüDKDQ-× +×WD\).
haz. ve not. Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran, 2005.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Hind ve Sind ve .HüPLU
haz. ve not. Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran, 2005.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Beni úVUDLO haz. ve not.
Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran 2006.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Al-i Selçuk). haz. ve not.
Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran, 2007.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Samaniyan ve Büveyhiyan
ve Gazneviyan). haz. ve not. Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran,
2007.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i úVPDLOL\DQ haz. ve not.
Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran 2008.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Salguriyan-× Fars). haz. ve
not. Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran 2010.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Selatin-i Harezm). haz. ve
not. Muhammed 5XüHn. Miras-× Metkup. Tahran, 2010,
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i úUDQ ve úVODP) I-III. haz. ve
not. Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran, 2013.
5HüLGGGLQ Fazlullah Hemedani. Câmiu’t-tevârih (Tarih-i Mübarek Gazani) I-III. haz.
ve not. Muhammed 5XüHQ Miras-× Metkup. Tahran 2016.
Sertkaya, Osman Fikri. “Temürlü ûHFHUHVL 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi, Hazine 2152,
v.32-43)”. úVWDQEXO Üniversitesi Sanat Tarihi <×OO×ù× 9-10 (1981): 241-258.
Togan, Zeki Velidi. “5HüLGGGLQ Tabib”. MEB úVODP Ansiklopedisi 9. Cilt. úVWDQEXO:
MEB <D\×QODU× 1964.
Togan, Zeki Velidi. 2ùX] 'HVWDQ× 5HüLGeddin 2ùX]QDPHVL Tercüme ve Tahlili. úVWDQEXO:
Enderun Kitabevi, 1982.

൞ 259 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Woods, John. Timurid Dynasty. Bloomington: Indiana University Research Institute

for Inner Asian Studies, 1990.
Yüksel, Musa ûDPLO Timurlularda Din-Devlet úOLüNLVL. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 2009.

$UüLY .D\QDNODU×
Muizzü’l-ensab. Paris Bibliotheque Nationale, Persan Ancien Fonds 67.
Nesebname-i Müluk. 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmet 2937.

൞ 260 ൞
 4=.C=0 - CELÂy4Y=4 – d4BhY=h
GÖRSEL SANATLARINDA DEVAMLILIK

THE CONTINUITY IN ILKHANID,

JALAYIRID AND TIMURID VISUAL ARTS

Prof. Dr. Serpil ‚ª°

Hacettepe Üniversitesi
Prof. Dr. 6(53ú/ %$ø&, | Hacettepe Üniversitesi |
serpil.bagci[at]gmail.com | ORCID: 0000-0001-7082-3940

Serpil %DùF× Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü’nde |ùretim
üyesidir. dDO×üPD alan× esas olarak Osmanl× ve úVODP kitap sanatlar×d×r. Bu konulardaki
kitap ve makalelerinde daha cࡤok resimlerin metinlerle bDùODQW×ODU× ve çözümlemeleriyle ilgili
sorunlara GHùLQPLüWLU. Ayr×ca Osmanl× el sanatlar× hakk×nda oDO×üPDODU× da \D\×PODQP×üW×U.
Osmanl× sanat×yla ilgili oHüLWOL sergilerin haz×rlanmas×nda oDO×üP×ü, bu sergi kitaplar×na
katk×da bulunmusࡤtur. Çok say×da makalesi bulunan \D]DU×Q NLWDSODU×QGDQ EDüO×FDODU×
üXQODUG×U Mevlana Müzesi Resimli El <D]PDODU× ústanbul, 2003; Falnama: The Book of
Omens (Massumeh Farhad ile birlikte) ve 2VPDQO× Resim 6DQDW× (Filiz dDùPDQ Zeren
7DQ×QG× ve Günsel Renda ile birlikte), Istanbul, 2. EDVN× 2019.

Prof. Dr. 6(53ú/ %$ø&, | Hacettepe University |

serpil.bagci[at]gmail.com | ORCID: 0000-0001-7082-3940

Serpil %DùF× is professor of Islamic Art at the Hacettepe University. Her main field of
research is the Ottoman and Persian arts of the book. Her works focus on the analysis of the
paintings and the contextual relations between texts and images. She collaborated many
Ottoman art exhibitions and contributed to their catalogues. Her publications include:
Mevlana Müzesi Resimli El <D]PDODU× [The Illustrated manuscripts in Mevlana Museum],
Istanbul, 2003; Falnama: The Book of Omens (with Massumeh Farhad), and Ottoman
Painting (with Filiz dDùPDQ Zeren 7DQ×QG× and Günsel Renda), Istanbul, 2019.

൞ 262 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.032

ú/+$1/, - &(/Ç<ú5/ú - 7ú085/8

GÖRSEL SANATLARINDA DEVAMLILIK

Öz
Bu oDO×üPDGD úOKDQO× VDUD\ODU×Q×Q istekleri GRùUXOWXVXQGD KD]×UODQDQ kitap resmi
örneklerinin temsil DQOD\×ü×Q×Q Celâyirli dönemi eserlerindeki VUHNOLOLùL birkaç örnek
üzerinden N×VDFD WDUW×ü×OPDNWDG×U Bu kapsamda öncelikler isimlerini ve \DS×WODU×Q×
WDQ×G×ù×P×] VDQDWo×ODU önemli rol oynar. XVI. \]\×O RUWDODU×QGD Safevi VDQDWo×V× Dust
Muhammed’in \D]G×ù× bir metin bu GHYDPO×O×ù×Q VDQDWo×ODUOD QDV×O VUGùQ DQODW×U
úOKDQO× KNPGDUODU× için oDO×üDQ UHVVDPODU×Q kimi zaman kendileri, kimi zaman da
|ùUHQFLOHUL ve Celâyirli VDUD\×QGD \DS×WODU UHWPLüWLU Ustadan |ùUHQFL\H DNWDU×ODQ tarz
ve EHùHQL bu GHYDPO×O×ù× Do×NODU

dDO×üPDGD ikinci olarak bu devaPO×O×ù× \DQV×WDQ resimli bir el \D]PDV× ele DO×QPDNWDG×U.
7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesi’nde bulunan bir murakka içinde günümüze XODüP×ü bir
NLWDE×Q resim ve \DSUDNODU× bu el \D]PDV×Q×Q bakiyesini ROXüWXUXU Eser, Celâyirli
KNPGDU× ûH\K Üveys (sal. 1356-74) için \DS×OPD\D EDüOD\DQ ancak tamamlanamayan
bir ûHKQkPH QVKDV×G×U Bugün varolan resimleri, konu tercihleri ve uygulanan üslup
Do×V×QGDQ büyük ölçüde 1330-35 FLYDU×QGD KD]×UODQP×ü musavver bir úOKDQO× ûHKQkPH
QVKDV×Q× izler. Hatta belki de onu tamamlamak DPDF×\OD \DS×OP×üW×U Bu ELWPHPLü
NLWDE×Q bakiyesi 1420’lerde Tebriz’den Herat’a J|WUOPü ve 1430 \×O×QGD Timurlu
0LU]DV× Baysungur b. ûDKruh için KD]×UODQDQ bir GLùHU ûHKQkPH QVKDV×QD model
ROPXüWXU Böylece söz konusu görsel miras yeniden yorumlanmakla birlikte XV. \]\×O
da \DüDPD\D devam HWPLüWLU

Anahtar Kelimeler
ûHKQDPH úOKDQO×, Celâyir, Timurlu, Görsel Sanatlar

൞ 263 ൞
 THE CONTINUITY IN ILKHANID,
JALAYIRID AND TIMURID VISUAL ARTS

Abstract
This study aims to discuss the interrelation between Ilkhanid, Jalayirid and Timurid artists
and works of art. It first focuses on a sixteenth-FHQWXU\ WH[W QRZ LQ WKH 7RSNDS× 3DODFH
Museum Library, which was written by the Safavid artist Dust Muhammad as a preface to
an album that he compiled. According to Dust Muhammad, the artists who worked for
Ilkhanid rulers continued to produce under Jalayirid patrons and trained younger
generation of artists. This continuous artistic genealogy evidently resulted in pictorial
conventions shared between generations.

The second part of the study deals with the tradition of book illustration passed down from
,ONKDQLGV WR -DOD\LULGV DQG IRFXVHV RQ DQ XQILQLVKHG -DOD\LULG 6KœKQœPD SURGXFHG IRU
Shaykh Uvays. The manuscript survived through its illustrations pasted onto the leaves of
DQRWKHU 7RSNDS× 3DODFH DOEXP 7KHVH H[WDQW SDLQWLQJV DUH FORVHO\ UHODWHG WR DQ ,ONKDQLG
6KœKQœPD GDWDEOH WR -35. Both the iconographic preferences and stylistic affinity
illustrate the continuity between the two artistic traditions. The remains of the Jalayirid
6KœKQœPD VHUYHG DV D SLFWRULDO VRXUFH IRU DQRWKHU FRS\ RI WKH WH[W SURGXFHG DOPRVW ILIW\
years later. The Timurid prince Baysunghur b. Shahrukh carried this unfinished work to
Herat around 1420, and his artists re-interpreted these images as the model for his
6KœKQœPD FRPSOHWHG LQ  7KHVH WKUHH LOOXVWUDWHG 6KœKQœPD FRSLHV H[HPSOLI\ WKH
survival of the artistic heritage of the Ilkhanids in Jalayirid and Timurid courts.

Keywords
Sehname, Ilkhanid, Jalayird, Timurid, Visual Arts

൞ 264 ൞
 *4Y4`

Bu oDO×üPDGD úOKDQO× resim VDQDW× PLUDV×Q×Q bir GLùHU 0RùRO kabilesi olan
Celâyirlilerin resim kültüründe QDV×O G|QüHUHN de olsa \DüDG×ù×Q× ve
sonraki dönemlerde de bu \DüDP×Q× VUGUGù N×VDFD WDUW×ü×OPDNWDG×U.
Bu kapsam içinde, özellikle Celâyirli KNPGDU× ûH\K Üveys’in (sal.
1356-74) himayesi/emri DOW×QGD oDO×üDQ VDQDWo×ODU×Q úOKDQO× tasvir
JHOHQHùLni GHYUDOG×ù× ve yeni yorumlar katarak VUGUGù 2VPDQO×
NROHNVL\RQODU×QGDNL ED]× PXUDNNDODU×Q (albümlerin) içindeki imgelerde
Do×NoD gözlenebilir.

Celâyirli KNPGDUODU×Q himayesi DOW×QGD KD]×UODQP×ü bir bölümü

tamamlanamadan, parçalar halinde 2VPDQO× hazinesinde bugüne XODüP×ü
resim VDQDW× örnekleri 1930’lardan beri IDUNO× \D\×QODUGD WDUW×ü×OP×ü
genellikle 0RùRO resmi EDüO×ù× DOW×QGD ele DO×QP×üW×U 1 Dorothea Duda’Q×Q
1964’te Viyana Üniversitesi’nde WDPDPODG×ù× doktora tezinden hareketle
1971 ve 72 \×OODU×QGD \D\×QODG×ù× iki NDSVDPO× makalesi, Celâyirli resim
VDQDW×Q×Q KDNNHWWLùL üHNLOGH WDQ×QPDV×Q× VDùODP×üW×U 2 Celâyirli resimli el
\D]PDODU× 1970’li \×OODUGDQ itibaren úVOkP kitap ve resim VDQDW× tarihi
DUDüW×UPDODU× içinde önemli bir yer WXWWXùX gibi, ED]× eserlerle ilgili
monografik kitap ve makaleler de \D]×OP×üW×U Bu konudaki güncel
\D\×QODUGDQ biri olan, 2011 \×O×QGD Filiz dDùPDQ ve Zeren 7DQ×QG×’Q×Q
úVWDQEXO NROHNVL\RQODU×QGD bulunan ûH\K Üveys ve Sultan Ahmed (sal.
1382-1410) için KD]×UODQP×ü müzehhep ve musavver kitaplar KDNN×QGD
\D]G×NODU× makalede ise bilinmeyen ya da az bilinen eserleri birbirleriyle ve
EDüND kitap VDQDW× ürünleriyle EDùODQW×ODU× ve sahipleri üzerine

1 Arménag Bey Sakisian, La Miniature Persane du XIIe au XVIIe siécle, Paris Et Bruxelles: Les Éditions
G. Van Oest, 1929; M. Ivan Stchoukine, “Notes sur des Peintures Persanes du Sérail de Stamboul”,
Journal Asiatique, 227 (1935), s.117-140.
2 'RURWKHD 'XGD ´'LH %XFKPDOHUHL GHU øDOœ·LULGHQ  7HLOµ Islam, 48 (1971), s.153-220; Dorothea
'XGD´'LH%XFKPDOHUHLGHUøDOœ·LULGHQ7HLOµIslam, 49 (1972), s.28-76.

൞ 265 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

\RùXQODüDUDN WDQ×WW×ODU Bu oDO×üPDGD sunulan zengin bibliyografya 2010

\×O×QD dek bu alanda \DS×ODQ oDO×üPDODU×Q tümünü NDSVDPDNWDG×U 3

2VPDQO× VDUD\×Q×Q hazinesinde bulunan murakkalarda, burada úOKDQO×

resim DQOD\×ü×Q× devam ettirmesiyle ele DODFDù×P×] kitap bakiyeleri ve
PHüNOHU Hasan-× Büzürg (1340-56), daha önce úOKDQO× KNPGDU× Ebu
Said’le (sal. 1317-35) evli olan HüL 'LOükG Hatun ve esas olarak RùXOODU×
Üveys’in himayesinde oDO×üDQ VDQDWo×ODU×Q \DS×WODU× ROPDO×G×U

SANATÇILAR VE ÜSLUPLARIN AKTARIMI

Timurlu \D]DU× 'HYOHWükK Semerkandî, 1487 \×O×QGD yazG×ù× Tezkiretü’ü-

üX’arâ DGO× biyografisinde Celâyirli saray üDLUL Selmân-× Sâvecî’yi DQODWW×ù×
bölümde, hamileri Hasan, 'LOükG ve Üveys’ten de söz eder. Selmân’dan
üDLUOLN |ùUHQGLùLQL EHOLUWWLùL Üveys’i KRü tabiatl× \DN×ü×NO× J|VWHULüOL kerem
ve türlü ilimlerde vukuf sahibi bir SDGLüDK olarak WDQ×W×U 'HYOHWükK, ûH\K
Üveys’i iyi bir ressam olarak WDQ×W×UNHQ onun KDNN×QGD pek çok N×\PHWOL
bilgi de verir. Ona göre ûH\K Üveys’in “‫ٵ‬alem-i Vâsitî” 9DV×W üHKULQLQ
kalemi veya üslubu) ile \DSW×ù× resimlere ressamlar hayran NDO×UG×
=DPDQ×Q en ileri gelen UHVVDP× olan Hâce Abdülhayy da onun üDNLUGL\GL
talim ve terbiyesi DOW×QGD \HWLüPLüWL DeYOHWükK’×Q P]LùH edvar ilmine
PHUDN×Q× da YXUJXODG×ù× ûH\K Üveys, úVODP GQ\DV×Q×Q en ünlü
müzisyenlerinden Abdülkâdir-i Merâgî’nin (öl. 1435) hamisidir. Merâgî,
otobiyografisinde ûH\K Üveys ve RùXOODU× Hüseyin ile Ahmed’den J|UGù
LOWLIDW× üNUDQOD anar. 2ùOXQD D\U×FD hat dersleri de YHUPLü ROPDV× D\Q×
zamanda hattat ROGXùXQX da LüDUHW eder.4 ûH\K Üveys’in sanata GRùUXGDQ
NDWN×V× 2VPDQO× \D]DU× Gelibolulu Mustafa ‘Âli’nin kitap-Nkù×W
VDQDWo×ODU×Q×Q biyografileri ve eserleriyle ilgili 0HQkN×E-× Hünerverân DGO×
NLWDE×QGD da (1587-88) NDUü×P×]D o×NPDNWDG×U ‘Âli’nin JHoPLüLQ QDNNDüO×NWD

3 )LOL] dDùPDQ YH =HUHQ 7DQ×QG× ´6HOHFWLRQV IURP -DOD\LULG %RRNV LQ WKH /LEUDULHV RI ,VWDQEXOµ
Muqarnas, 28 (2011), s.21-264.
4 'HYOHWükK Semerkandî, Tezkire-L 'HYOHWükK  FLOW, çev. Necati Lugal úVWDQEXO: Tercüman Gazetesi
<D\×QODU×  V  :KHHOHU 0 7KDFNVWRQ, A Century of Princes: Sources on Timurid History and
Art, Cambridge, Massachusetts, 1989, s.11– hYH\V·LQ $EGONkGLU 0HUkJv·QLQ KDPLVL ROPDV×\OD
ilgili bkz. MurDW %DUGDNo× 0DUDJDO×$EGONDGLU. ;9<]\×O%HVWHFLVLYH0]LN1D]DUL\DWo×V×Q×Q+D\DW
+LNk\HVL\OH(VHUOHULh]HULQGHELUdDO×üPDúVWDQEXO3DQ<D\×QF×O×NV

൞ 266 ൞
 úOKDQO× - Celâyirli – Timurlu Görsel 6DQDWODU×QGD 'HYDPO×O×N

öne o×NDQ birkaç hükümdar–hamisi DUDV×QGD Sultan Üveys %DKDG×U’×

VD\PDV× onun bu alandaki ü|KUHWLQLQ \D\J×QO×ù×Q× gösterir. 5

ûH\K Üveys için oDO×üDQ VDQDWo×ODU×Q úOKDQO× resim JHOHQHùLQL sürdürmesi,

VDQDWo×ODU-\DS×WODU DUDV×QGDNL GHYDPO×O×N bir XVI. \]\×O \D]DU×Q×Q
DQODW×V×QGD Do×NoD görülür. Safevi ressDP× Dust Muhammed, ûDK úVPDLO’in
RùOX ve ûDK Tahmasp’×Q NDUGHüL Bahram Mirza için (ö. 1549) KD]×UODG×ù×
ve 951/1544’te WDPDPODG×ù×Q× EHOLUWWLùL PXUDNNDV×Q×Q dibacesinde (önsöz)
kendi döneminde ve JHoPLüWH etkin olan kitap-Nkù×W VDQDWo×ODU× KDNN×QGD
bilgi verir. 6 úüWH bu önsözde, ûH\K Üveys döneminde \HWLüPLü Üstad
ûHPVHGGLQ DGO× bir VDQDWo×GDQ söz eder. Dust, ûHPVHGGLQ’in Hâce Emir
Ali Hattat WDUDI×QGDQ istinsah HGLOPLü bir ûHKQkPH’deki tasvirleri \DSW×ù×Q×
söyler.

ûHPVHGGLQ ûH\K Üveys’in ölümünden sonra resim \DSPD\× E×UDNP×ü

kimse için oDO×üPDP×üW×U 7 Bu \D]× EDN×P×QGDQ önemli olan,
ûHPVHGGLQ’in úOKDQO× KNPGDU× Ebu Said Hudaybende (sal. 1317–35)
devrinin ünlü UHVVDP× Ahmed Musa’Q×Q üDNLUGL ROGXùXQX belirtmesidir.
ûHPVHGGLQ ise \XNDU×GD DO×QW×ODG×ù×P×] 'HYOHWükK’×Q ûH\K Üveys’le
GRùUXGDQ EDùODG×ù× Hâce Abdülhayy’×Q KRFDV×G×U Dust, Üstad
ûHPVHGGLQ’in hamisi ûH\K Üveys’in ölümünden sonra Hâce
Abdülhayy’×Q evine \HUOHüWLùLQL ve kendisini tümüyle onun HùLWLPH
DGDG×ù×Q× belirtir. Dust Muhammed’in YHUGLùL bilgi bu kadarla da
kalmaz; DQODW×P×Q×Q GHYDP×QGD ûH\K Üveys’in VDQDWo× RùOX Sultan
Ahmed Celâyir’e resim |ùUHWWLùLQL (ta’lūm-i ta‫ڍ‬Yūr) ve Ahmed’in Ebusa’id-
nâme’ye kalem-i siyahi 8 tarzda bir tasvir \DSW×ù×Q× söyler. 9 Günümüze

5 Mustafa ‘Âli, Menâ‫×ٵ‬E–i Hünerverân, KD] úEQOHPLQ 0DKPXG .HPDO úQDO úVWDQEXO, 1926, s.67.
dHYULP\D]×YHúQJLOL]FHWHUFPHVLLoLQEN](VUD$N×Q.×YDQoMustafa ҵÂli’s Epic Deeds of Artists: A
Critical Edition of the Earliest Ottoman Text about the Calligraphers and Painters of the Islamic World,
Leiden: Brill, 2011, s.271, 405.
6 %XDOEP7RSNDS×6DUD\×0]HVL’ndedir, H. 2154.
7 'XVW 0XKDPPHG·LQ |QV|] :KHHOHU 0 7KDFNVWRQ WDUDI×QGDQ DVO× YH úQJLOL]FH WHUFPHVL\OH
Wheeler M. A. Thackston, Album Prefaces and Other Documents on the History of Calligraphers and
Painters, /HLGHQ%ULOOEDüO×NO×NLWDE×QGD\D\×QODQP×üW×UV-18). Bu bölüm için bkz. s. 12-13.
8 Kalem-LVL\DKLI×UoDYHPUHNNHSOH\DS×ODQER\DNXOODQ×OPD\DQWDVYLUOHUHYHULOHQLVLPGLU;,9
\]\×O×Q LNLQFL \DU×V×QGDQ Ltibaren bu tarz imgelerin Celâyirli kültür oHYUHVLQGH \D\J×QODüW×ù×
ELOLQPHNWHGLU $OEPOHUGH oRN VD\×GD WHN \DSUDN |UQHùL EXOXQXU $KPHG &HOk\LU·LQ NHQGL
GLYDQ×GDPXKWHPHOHQ\]\×O×QVRQXQGDEXWHNQLNWHLPJHOHUOHGRQDW×OP×üW×U%XJQ:DVKLQJWRQ
DC, Freer Gallery of Art’da bulunan (F.1932.29-37) Sultan Ahmed &HOk\LU·LQ GLYDQ×oRN VD\×GD

൞ 267 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

XODüPDPDNOD beraber Celâyirli döneminde úOKDQO× KNPGDU× Ebu Said

ile ilgili bir NLWDE×Q \D]×OPDV× veya istinsah edilmesi; GDKDV× bu eserin
KNPGDU×Q kendisi WDUDI×QGDQ resmedilmesi bu iki sülale DUDV×QGDNL
\DN×Q EDù×Q bir GLùHU göstergesidir. XVI. \]\×O \D]DU×Q×Q VXQGXùX bu
VDQDWo× silsilesi, temsil WDU]×Q×Q üstattan üDNLUGH DNWDU×ODUDN úOKDQO×ODUGDQ
Celâyirlilere QDV×O GHYUHGLOGLùLQL Do×NoD \DQV×W×U

4Y4Y4C4 4}=yC `.CB NÜSHALARI

Bugün 7RSNDS× 6DUD\× NROHNVL\RQODU×QGD bulunan oHüLWOL albümler úOKDQO×

ve Celâyiri VDQDWo×ODU×Q WDPDPODQP×ü ya da \DU×P NDOP×ü resimlerini ve
desenlerini içerir. Bu derlemeler, QDNNDüKDQHOHUGHNL etkinliklerin,
VDQDWo×ODU×Q birbirini kopyalayarak, PHüN ederek \DSW×NODU× oDO×üPDODU×Q
günümüze XODüP×ü nadir örneklerini içerirler. Bu albümler DUDV×QGD belki
de en ünlüleri önceleri içindeki Sultan II. Mehmed portreleri GROD\×V×\OD
Fatih Albümleri olarak; sonra da Akkoyunlu Yakup b. Uzun Hasan’a (sal.
1478-1490) ithafen \D]×OP×ü üLLUOHU EDU×QG×UPDV× nedeniyle Yakup Bey
albümleri olarak DGODQG×U×ODQ içindeki Muhammed Siyah Kalem’e
atfedilen resimleriyle de QOHQPLü olan Hazine 2153 ve Hazine 2160
QXPDUDO× RODQODUG×U 7RSNDS× VDUD\×Q×Q hazinesi içinde çok önemli bir yeri
olan bu murakkalar XIV.-XVI. \]\×O DUDV×QD tarihli çok VD\×GD hat ve
tasvir örnekleri içerir. Çok büyük RODV×O×Nla Sultan I. Selim’in Tebriz
seferinden sonra JHWLUGLùL bu sanat eserleri sarayda albüm haline
JHWLULOPLü ROPDO×G×U

Bu albümlerde bulunan otuz adet resim, Ebul .DV×P Mansur Firdevsi’nin

(ö. 1020 civ.) 1010 FLYDU×QGD \D]×\D JHoLUGLùL úVODP HGHEL\DW×Q×Q
klasiklerinden olan ûHKQkPH’nin bir QVKDV× için \DS×OP×üW×U Kitap
WDPDPODQDPDP×ü ROPDO×G×U %D]× \DSUDNODU× ve resimleri (bir N×VP× tamir

\D\×QGDWDUW×ü×OP×üW×U0DVVXPHK)DUKDG·×QWDULKLQGH\D\×QODQDQ\D]×V×GLYDQ×QLPJHOHULQL
Celâyirli kalem-i siyahL WDVYLUOHU EDùODP×QGD \HQL J|UüOHUOH WDUW×ü×U D\U×FD EX NRQXGDNL WP
literatürü de içerir. Massumeh Farhad, ´7KH 'ūYœQ RI 6XOWDQ $KPDG -DOD\LU DQG WKH 'LH] DQG
Istanbul Albums”, The Diez Albums: Context and Contents, haz. Julia Gonella, Friederike Weis,
Christoph Rauch, Leiden: Brill, 2017, s. 485-512.
9 Thackston, Album Prefaces, s.13.

൞ 268 ൞
 úOKDQO× - Celâyirli – Timurlu Görsel 6DQDWODU×QGD 'HYDPO×O×N

J|UPü olarak) H. 2153 ve H. 2160 QXPDUDO× albümlere \DS×üW×U×OP×üW×U10

Günümüze XODüP×ü tam VD\IDODU×Q ER\XWODU×QGDQ NLWDE×Q 50x35 cm olarak
WDVDUODQG×ù× DQODü×OPDNWDG×U Bu DQ×WVDO üHKQkPHnin esin ND\QDù× bugün
literatürde Büyük 0RùRO ûHKQkPHsi olarak WDQ×QDQ 1330-35 GROD\ODU×QGD
istinsah edilerek resimlenen, ancak büyük olDV×O×NOD bu \×OODUGD
WDPDPODQPDP×ü bir úOKDQO× |UQHùL ROPDO×G×U

Büyük 0RùRO ûHKQkPHsinin metin ve resimleri 41x29 cm ER\XWODU×QGDG×U

XIX. \]\×O×Q RUWDODU×QGD Tahran’da, Kaçar VDUD\×nda \DS×OP×ü RQDU×P×
sonunda daha da büyüyerek ER\XWODU× \DNODü×N 50x35 cm’e XODüP×üW×U
Bugün dünya müzelerine GDù×OP×ü olan bu DQ×WVDO \DS×W×Q Çin ve Avrupa
görsel geleneklerinin izlerini EDU×QG×UDQ yenilikçi, zengin bir temsil dilini
\DQV×WDQ resimleri úVOkP VDQDW× tarihi içinde çok özel bir ün ND]DQP×üW×U 11

úüWH tarihine dair elimizde kesin veriler bulunmayan Celâyirli üHKQDPHsi

ER\XWODU× ve resim üslubu Do×V×QGDQ bu eserle \DN×Q DNUDEDO×N gösterir. Dust
Muhammed’in resimlerini Ebu Said devrinin ünlü VDQDWo×V× Ahmed
Musa’Q×Q üDNLUGL ûHPVHGGLQ’in \DSW×ù×Q× V|\OHGLùL üHKQkPHnin bu örnek
ROPDV× ihtimali çok yüksektir. Resimlerin tümü D\Q× elden o×NPDP×üW×U
2ODV×O×NOD da ûHPVHGGLQ’in içinde yer DOG×ù× bir VDQDWo× grubu WDUDI×QGDQ

10 %XUHVLPOHU JHoHQ \]\×O×QEDüODU×QGDQ EHULWDQ×QPDNWDG×U%LUEWQRODUDNHOHDODQoDO×üPDODU×Q

LONL1XUKDQ$WDVR\VRQXQFXVXLVH%HUQDUG2·.DQHWDUDI×QGDQ\DS×OP×üW×U1XUKDQ$WDVR\´)RXU
úVWDQEXO Albums and Some Fragments from Fourteenth Century Shah-names”, Ars Orientalis, 8
(1970), s. 19-48; Bernard O’Kane, “The Great Jalayirid 6KœKQœPD”, The Diez Albums: Contexts and
Contents, haz., J. Gonella, F. Weis, C. Rauch, Leiden: Brill, 2016, s. 469-7DUDI×PGDQ\DS×OP×üELU
inceleme ise (Saray Albümlerindeki ûDKQkPH <DSUDNODU× %LU &HOk\LUOL .LWDE×Q×Q %DNL\HVL),
DOEPOHULQ W×SN×EDV×PODU× LOH \D\×QODQDFDN RODQ Çin-i Maçin·GHQ )UHQJLVWDQ·D7RSNDS×6DUD\×·Q×QúNL
(üVL]$OEP+D]LQHYH EDüO×NO×ELUNLWDSWD\HUDODFDNW×U
11 %\N 0RùRO ûDKQkPH·VL ;; \]\×O×Q EDüODU×QGDQ LWLEDUHQ VDQDW WDULKL \D]×Q×QGD \HU
EXOPXüWXU úON NH] ELU EWQ RODUDN UHVLPOHULQ NRQXODU×QD J|UH V×UDODQPDV× 'RULV %ULDQ
WDUDI×QGDQ \DS×OP×üW×U ´$ 5HFRQVWUXFWLRQ RI WKH 0LQLDWXUH &\FOH LQ WKH 'HPRWWH 6KœK
1œPDKµ Ars Orientalis, 6 (1939), s.97- %LOLQHQ WP LPJHOHULQ UHSURGNVL\RQODU× YH
UHVLPOHULQVOXSYHLNRQRJUDILDo×V×QGDQD\U×QW×O×Lrdelenmesi için bkz. Oleg Grabar ve Sheila
Blair, Epic Images and Contemporary History. Illustrations of the Great Mongol Shahnama, Chicago:
8QLYHUVLW\ RI &KLFDJR 3XEOLFDWLRQV  <D]PDQ×Q UHWLPL \HQLGHQ NXUJXODPDV× YH WDULKL
KDNN×QGD EN] 6KHLOD 6 %lair, “Rewriting the History of the Great Mongol Shahnama”,
Shahnama The Visual Language of the Persian Book of Kings, haz. Robert Hillenbrand, Aldershot:
Routledge 2004, s. 35–<D]PD YH UHVLPOHUL KDNN×QGD QLVSHWHQ \HQL JHQHO WRSDUODPD YH
\D\×QODU LoLQ Ekz. Robert Hillenbrand, “The Arts of the Book in Ilkhanid Iran”, The Legacy of
Genghiz Khan. Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256–1353, haz. Linda Komaroff ve
Stefano Carboni, New York: Metropolitan Museum of Art, 2002, s. 155-67.

൞ 269 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

\DS×OP×üW×U Albümlere \DS×üW×U×OP×ü \DSUDNODU×\OD ve resimleriyle bugüne

XODüP×ü ER\XWODU× ve VDQDWo×ODU×Q×Q yenilikler EDU×QG×UDQ VOXSODU×\OD bir
saray GHVWHùLQLQ ürünü ROGXùX Do×N görünen resimleri içermek üzere
tasarlanan üHKQkPH QVKDV×Q×Q geç úOKDQO× resimli kitap JHOHQHùLQL GHYUDO×S
sürdüren VDQDWo×ODU WDUDI×QGDQ Celâyirli KNPGDU× Üveys için 1370
FLYDU×QGD Tebriz veya %DùGDW’ta \DS×OP×ü ROGXùXQD kesin gözüyle
EDN×ODELOLU

Öte yandan, Celâyirli QVKDV×QGDQ günümüze XODüP×ü resimlerin hiçbiri

úOKDQO× \D]PDV×QGD bulunmaz. %DüND bir GH\LüOH bu denli \DN×Q özellikler
\DQV×WDQ iki kitaptaki resimler DUDV×QGD tek bir ortak sahne yoktur. Bilakis,
Celâyirli resimlerinin hepsi úOKDQO× QVKDV×QGD eksik olarak
QLWHOH\HELOHFHùLPL] bölümlere aittir. úNL eserin ER\XWODU× ve WDVDU×PODU×\OD
birbirlerine çok \DN×Q ROPDV× ikincisinin birinciyi tamamlamak üzere
\DS×OG×ù×Q× akla getirir. Bu önermeyi destekleyen herhangi bir \D]×O×
NDQ×W×P×] olmamakla birlikte, elimizdeki tek veri olan resimlerin bir saray
QDNNDüKDQHVLQGH istihdam HGLOPLü VDQDWo×ODU×Q elinden o×NP×ü ROGXùXQX
gösteren üslup özellikleri ve FDQODQG×UG×NODU× NRQXODU×Q QLWHOLùL özgün
EDùODPODU×Q× bu üHNLOGH \RUXPODPDP×]D izin verir.

Biri 1335 FLYDU×QGD Ebu Said, GLùHUL 1370 FLYDU×QGD ûH\K Üveys için
KD]×UODQP×ü bu iki musavver üHKQkPH üzerinden L]OHGLùLPL] görsel kültür
GHYDPO×O×ù×Q×Q öyküsü bu kadarla da kalmaz. Belgeler ve yine GRùUXGDQ
resimlerin VDùODG×ù× verilerden DQODG×ù×P×]D göre Celâyirli üHKQkPHsinin
bakiyesi, büyük RODV×O×NOD 1420 GROD\ODU×QGD Tebriz’den Herat’a JLWPLü bu
kez de Timurlu saray QDNNDüKDQHVLQGH bir kez daha yeni bir üHKnamenin
ilham ND\QDù×Q× ROXüWXUPXüWXU

Celâyirli üHKQkPHsi, EDEDV× ûDKUXK b. Timur (sal. 1405-47) ile Türkmenlere

NDUü× düzenlenen sefere NDW×ODQ ve bir süre Tebriz’de kalan Baysungur
Mirza (öl. 1433) WDUDI×QGDQ Ahmed Celâyir’in QDNNDüKDQHVLQLQ
NDO×QW×ODU×\OD birlikte Herat’a JHWLULOPLü ROPDO×G×U Dust Muhammed’e göre,
Baysungur Mirza oHüLWOL kitap VDQDWo×ODU×Q× Tebriz’den JHWLUPLü ve Sultan
Ahmed %DùGDdi’nin bir PHFPXDV×Q×Q (cöng) D\Q× resimleri içerecek üHNLOGH

൞ 270 ൞
 úOKDQO× - Celâyirli – Timurlu Görsel 6DQDWODU×QGD 'HYDPO×O×N

bir W×SN×V×Q×Q üretilmesini HPUHWPLüWLU 12 $\Q× kopyalama LüOHPL Celâyirli

üHKQkPHsinin NDO×QW×ODU×QGDQ da \DS×OP×üW×U 833/1430’da Herat’ta Mevlâna
Cafer Baysungurî WDUDI×QGDQ istinsah edilen üHKQkPHnin resimleri bu
GRùUXGDQ EDùODQW×\× Do×NoD \DQV×WPDNWDG×U 13

Kitap VDQDWODU×QD GüNQOù ile bilinen Baysungur Mirza b. ûDKUXK’un

kütüphanesi için KD]×UODQP×ü olan bu nüsha, ER\XWODU× (38x26 cm),
resimlerinin üslubu ve metin IRUPDW× Do×V×QGDQ Celâyirli |UQHùLQL izler.
Daha önemlisi, en D]×QGDQ üç resim bire bir kopya HGLOPLüWLU
Baysungur’un QDNNDüKDQHVLQGH oRùDOW×ODQ ama günümüze XODüPDP×ü
EDüND Celâyiri imgelerinin 1430’da Herat’ta EXOXQPDV× sonradan
GLùHUOHUL Tebriz’e geri götürülürken HNVLOPLü ROPDV× ihtimali de yüksektir.
Timurlu NLWDE×QGD bulunan tasvirler Celâyirli üHKQkPHsinin resim
ilkelerinin \DNODü×N \DU×P \]\×O sonra, úVOkP resim VDQDWODU×Q×Q en
verimli üretim merkezlerinden birinde ne denli EHùHQLOGLùLQL Do×NoD
gösterir. Bir EDüND GH\LüOH úOKDQO× görsel kültür PLUDV×Q×Q neredeyse tam
bir DV×U sonra, Celâyirli VDQDWo×ODU×Q DUDF×O×ù×\OD Timurlu VDUD\×QGD
yeniden FDQODQPDV× bu PLUDV×Q gücünü \DQV×W×U $QODü×ODQ bu resimli
yapraklar, EDüND QDNNDüKDQH NDO×QW×ODU×\OD birlikte muhtemelen, 1458’de
Karakoyunlu &LKDQüDK’×Q Herat’× ele geçirmesi veya 1468’de Akkoyunlu
Uzun Hasan’×Q Timurlu Ebu Said’i yenmesi gibi Türkmenlerin
Timurlulara NDUü× ND]DQG×NODU× zaferlerinden birinin DUG×QGDQ Tebriz’e
geri G|QPü ve Sultan I. Selim’in 1514’teki fethinden sonra 2VPDQO×
hazinesine giUPLüWLU 14

12 Thackston, Album Prefaces, s. 13.

13 7DKUDQ *OLVWDQ 0]HVL HQY QR  úVODP UHVLP VDQDW× tarihinin en ünlü eserlerinden olan
Baysungur ûDKQkPH·VL oRN VD\×GD \D\×QGD HOH DO×QP×üW×U <D]PDQ×Q WP UHVLPOHUL LoLQ EN] Basil
Gray, An album of miniatures and illuminations from the Bâysonghori manuscript of the Shâhnâmeh of
Ferdowsi, completed in 833 A.H./A.D. 1430, and preserved in the Imperial Library, Tahran, 1971;
Mohammad Ali Rajabi, Iranian Masterpieces of Persian Painting, Tahran, 2005.
14 6|]Q HWWLùLPL] EX LNL DOEPGHQ ELULQH EDV×OP×ü VXOWDQ , 6HOLP·LQ VDOWDQDW× VUHUNHQ NXOODQG×ù×
PKUEXDOEPOHULQRQXQ]DPDQ×QGDVDUD\KD]LQHVLQHJHOGLùLQLJ|VWHULU

൞ 271 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

SONUÇ

Bugün 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi koleksiyonunda ya da oradan DNWDU×OP×ü

GLùHU úVWDQEXO müze ve kütüphanelerinde bulunan Timurlu ve Safevi
albümlerindeki birçok desen ve resim úOKDQO× sanat PLUDV×Q×Q \]\×OODU
içinde ne denli EHùHQL WRSODG×ù×Q× teknik ve üslup Do×V×QGDQ yeni \DUDW×ODUD
ilham vererek \DüDP×Q× VUGUGùQ gösterir. Bu N×VD \D]×GD VDQDWo×ODU
ve bir NLWDE×Q resimleri üzerinden WDUW×ü×OG×ù× üzere saraylardan saraylara
DNWDU×ODQ bu görsel JHOHQHùLQ sürdürülmesi Cengiz Han’×Q PLUDV×Q×Q uzun
ömrünün bir NDQ×W×G×U

൞ 272 ൞
 úOKDQO× - Celâyirli – Timurlu Görsel 6DQDWODU×QGD 'HYDPO×O×N

KAYNAKÇA / REFERENCES

Arménag Bey Sakisian. La Miniature Persane du XIIe au XVIIe siécle. Paris Et

Bruxelles: Les Éditions G. Van Oest, 1929.
$N×Q .×YDQo Esra. Mustafa ҵÂli’s Epic Deeds of Artists: A Critical Edition of the Earliest
Ottoman Text about the Calligraphers and Painters of the Islamic World. Leiden:
Brill, 2011.
Atasoy, Nurhan. “Four úVWDQEXO Albums and Some Fragments from Fourteenth
Century Shah-names”. Ars Orientalis. 8 (1970): 19-48
%DUGDNo× Murat. 0DUDJDO× Abdülkadir. XV. <]\×O Bestecisi ve Müzik 1D]DUL\DWo×V×Q×Q
Hayat Hikâyesiyle Eserleri Üzerinde bir dDO×üPD. úVWDQEXO: Pan <D\×QF×O×N 1986.
Blair, Sheila S. “Rewriting the History of the Great Mongol Shahnama”. Shahnama The
Visual Language of the Persian Book of Kings. haz., Robert Hillenbrand.
Aldershot: Routledge 2004.
Brian, Doris. “A Reconstruction of the Miniature Cycle in the Demotte 6KœK
1œPDK”. Ars Orientalis. 6 (1939): 97-112.
dDùPDQ Filiz ve Zeren 7DQ×QG× “Selections from Jalayirid Books in the Libraries of
Istanbul”. Muqarnas. 28 (2011): 221-264.
'HYOHWükK Semerkandî. Tezkire-i 'HYOHWükK 2 cilt, çev. Necati Lugal. úVWDQEXO:
Tercüman Gazetesi <D\×QODU× 1977.
Duda, Dorothea. “Die Buchmalerei der øDOœ’iriden (1. Teil)”. Islam. 48 (1971):
153-220.
Duda, Dorothea. “Die Buchmalerei der øDOœ’iriden (2. Teil)”. Islam. 49 (1972): 28-76.
Farhad, Massumeh. “The 'ūYœQ of Sultan Ahmad Jalayir and the Diez and Istanbul
Albums”. The Diez Albums: Context and Contents. haz. Julia Gonella,
Friederike Weis, Christoph Rauch. Leiden: Brill, 2017: 485-512.
Grabar, Oleg ve Sheila Blair. Epic Images and Contemporary History. Illustrations of the
Great Mongol Shahnama. Chicago: University of Chicago Publications, 1980.
Gray, Basil. An album of miniatures and illuminations from the Bâysonghori manuscript
of the Shâhnâmeh of Ferdowsi, completed in 833 A.H./A.D. 1430, and preserved in
the Imperial Library. Tahran, 1971.
Hillenbrand, Robert. “The Arts of the Book in Ilkhanid Iran”. The Legacy of Genghiz
Khan. Courtly Art and Culture in Western Asia, 1256–1353. haz. Linda
Komaroff, Stefano Carboni. New York: Metropolitan Museum of Art, 2002
Mohammad Ali Rajabi. Iranian Masterpieces of Persian Painting. Tahran: Tehran
Museum of Contemporary Art, 2005.
Mustafa ‘Âli. Menâ‫×ٵ‬E–i Hünerverân, haz. úEQOHPLQ Mahmud Kemal úQal. úVWDQEXO,
1926.

൞ 273 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Bernard O’Kane. “The Great Jalayirid 6KœKQœPD”. The Diez Albums: Contexts and
Contents. haz. J. Gonella, F. Weis, C. Rauch, Leiden: Brill, 2016.
Stchoukine, M. Ivan. “Notes sur des Peintures Persanes du Sérail de Stamboul”.
Journal Asiatique. 227 (1935): 117-140.
Thackston, Wheeler M. A Century of Princes: Sources on Timurid History and Art.
Cambridge, Massachusetts, 1989.
Thackston, Wheeler M. A. Album Prefaces and Other Documents on the History of
Calligraphers and Painters. Leiden: Brill, 2001.

൞ 274 ൞
BI+I= 4BVYdIY=h: B4Y]0C0C
LCB=4 4Y UNSURU OLARAK
ALANGOA KÜLTÜ

THE ALANGOA CULT AS AN IMPORTANT ELEMENT

OF THE MONGOL IMPERIAL HERITAGE

Doç. Dr. Nilgün Dalkesen

4Üã‚ÂŽç¼ Medeniyet Üniversitesi
Doç. Dr. 1ú/*h1 DALKESEN | úVWDQEXO Medeniyet Üniversitesi |
nilgun.dalkesen[at]medeniyet.edu.tr | ORCID: 0000-0002-3354-2573

Nilgün Dalkesen, lisans ve yüksek lisans HùLWLPLQL Orta 'RùX Teknik Üniversitesi ve
Hacettepe Üniversitesi’nde WDPDPODG× 2001 \×O×QGD Orta 'RùX Teknik Üniversitesi’nde
doktoraya EDüODG× Türkiye Bilimler Akademisi Yurt úoL-Yurt '×ü× %WQOHüWLULOPLü Doktora
Bursunu (TUBA-BDBP) kazanarak 2005-2006 \×OODU× DUDV×QGD Harvard Üniversitesi’nde tezi
üzerine oDO×üPDODU \DSW× 2007 \×O×QGD Orta 'RùX Teknik Üniversitesi’nde GRNWRUD\×
bitirdikten sonra 2009 \×O×QGD 0XùOD 6×WN× Koçman Üniversitesi’nde oDO×üPD\D EDüODG× 2016
\×O×QGDQ beri úVWDQEXO Medeniyet Üniversitesi’nde görev \DSPDNWDG×U Dalkesen, genel
olarak Türk-0RùRO WRSOXPODU×QGD NDG×Q ve bu WRSOXPODU×Q sosyo-kültürel tarihi, Türk-
0RùRO WRSOXPODU×QGD NDG×Q úOKDQO× +DQHGDQO×N tarihi, 13 ve 14. Y]\×OODUGD Anadolu
NRQXODU× üzerinde oDO×üPDNWDG×U

Doç. Dr. 1ú/*h1 DALKESEN | úVWDQEXO Medeniyet University |

nilgun.dalkesen[at]medeniyet.edu.tr | ORCID: 0000-0002-3354-2573

Nilgün Dalkesen completed undergraduate and graduate education at Middle East

Technical University and Hacettepe University. In 2001, she started PhD at the Middle East
Technical University. She worked on his thesis at Harvard University between 2005-2006 by
winning the Turkish Academy of Sciences Integrated Domestic and International PhD
Scholarship (TUBA-BDBP). After obtaining PhD degree from the Middle East Technical
University in 2007, she started teaching at 0XùOD 6×WN× Koçman University in 2009. She has
been working at Istanbul Medeniyet University, Department of History since 2016. Her
research focuses on the women in the Turco-Mongol societies, and the socio-cultural history
of these societies, history of the Ilkhanid dynasty and Anatolia in the 13th and 14th centuries.

൞ 276 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.033

02ø2/ ú03$5$725/8. 0ú5$6,1,1 g1(0/ú %ú5 UNSURU

OLARAK ALANGOA KÜLTÜ

Öz
Genel olarak, tarih boyunca GHYOHWOHüPH bir toplumun daha KL\HUDUüLN bir \DS×\D
bürünmesine, cinsiyet rollerinin IDUNO×ODüPDV×QD ve daha ataerkil bir toplum \DS×V×Q×Q
ROXüPDV×QD sebep ROPXüWXU Ancak Cengiz Han’×Q 0RùRO úPSDUDWRUOXùXQGD 0RùRO
toplumunun geleneksel NDG×Q soyuna ve NDG×QD ait GHùHUOHUH önem veren toplumsal cinsiyet
rolleri DQOD\×ü× NXUXPVDOODüDUDN YDUO×ù×Q× \]\×OODUFD NRUXPXüWXU úüWH burada Cengiz
Han’×Q ilahi soyunun, ilahi ×ü×NWDQ hamile kalan Alangoa isimli bir NDG×QD GD\DQG×U×OPDV×
çok etkili ROPXüWXU Cengiz Han’×Q DWDODU×Q×Q ve kendi mücadelelerinin DQODW×OG×ù× Gizli
Tarih’te Alangoa kültü üzerinden ideal NDG×Q modeli Cengiz Han’×Q annesi Hö’elün Ana ve
HüL Börte ile SHNLüWLULOHUHN 0RùRO resmi devlet ideolojisinde NXUXPVDOODüW×U×OP×üW×U Bu
makalede 0RùROODU×Q Gizli Tarihi ×ü×ù×QGD geleneksel cinsiyet rollerinin Alangoa kültü
çevresinde QDV×O NXUXPVDOODüW×ù× incelenecektir. $\U×FD bu DQOD\×ü×Q 0RùRO úPSDUDWRUOXùX
VRQUDV× Cengiz Han soyuna dayanmayan Türk-0RùRO devlet ve LPSDUDWRUOXNODU× DUDV×QGD
neden ve QDV×O NDO×F× ROGXùX konusu üzerinde GXUXODFDNW×U

Anahtar Kelimeler
0RùRO úPSDUDWRUOXùX Cengiz Han, Alangoa Kültü, 0RùROODU×Q Gizli Tarihi,
Türk - 0RùRO .DG×Q Tarihi

THE ALANGOA CULT AS AN IMPORTANT ELEMENT

OF THE MONGOL IMPERIAL HERITAGE
Abstract
State formations have generally transformed societies into more hierarchical structures,
caused differentiation in gender roles and formed more powerful patriarchal social
structures. However, the traditional understanding of the Mongol society, which gives
importance to the female line and female values, was institutionalized and preserved
through centuries in the Mongol Empire of Chinggis Khan. The fact that Chinggis Khan’s
divine lineage was based on a woman named Alangoa, who got pregnant from divine light,
has been very influential. In the Secret History, the ideal female model through the Alangoa
cult was shaped by the mother of Chinggis Khan, Mother Höe’lün and his wife Börte and
institutionalized in the Mongolian official state ideology. This article will examine how the
traditional gender roles were institutionalized around the Alangoa cult in the light of the
Secret History of the Mongols. In addition, the questions of why and how this
understanding continued among Turco-Mongolian states and empires that were not
descendants from Chinggis Khan’s lineage after the Mongol Empire will also be addressed.

Keywords
Mongol Empire, Chinggis Khan, Cult of Alangoa, Secret History of the Mongols,
Turco-Mongol Women’s History

൞ 277 ൞
 *4Y4`

.DG×Q-erkek DUDV×QGDNL Lü bölümünde keskin D\U×PODU×Q ROPDG×ù× ana soyuna

GHùHU YHULOGLùL NDG×QODU ile ilgili olumsuz söylem ve X\JXODPDODU×Q ROPDG×ù×
EDüND bir GH\LüOH NDG×Q-erkek DUDV×QGD daha HüLWOLNoL bir sosyo-kültürel \DS×Q×Q
ROGXùX Orta Asya Türk 0RùRO WRSOXPODU×QGD NDG×QODU genel olarak
devirlerinin siyasal ve sosyal ROD\ODU×Q× üHNLOOHQGLUPHGH çok etkili ROPXüODUG×U
Ancak bu HüLWOLNoL düzen, HUNHùLQ otoritesini herkese kabul ettirip, devletini
güçlendirdikten sonra, ana soyunun eski önemini yitirmesine ve NDG×Q×Q siyasi
ve sosyal alandaki HWNLQOLùLQLQ \D\J×QODüDQ erkek egemen bürokrasinin de
etkisi ile NRFDV×QD ve RùOXQD EDùO× hale gelmesine sebep ROPXüWXU 1

0RùRO KDQHGDQO×ù× Çin’den 'RùX Avrupa’ya uzanan IDUNO× medeniyet ve

kültür dairelerine mensup topluluklara hükmeden ve o topluluklar ile
\DN×Q siyasi, sosyo-kültürel LOLüNLOHU içine girmelerine UDùPHQ %R]N×U’a ait
bu HüLWOLNoL GHùHUOHUL özellikle ana soyuna (matriline) verilen GHùHU olmak
üzere, büyük oranda NRUX\DELOPLüOHUGLU Bu durum cinsiyet HüLWVL]OLùLQLQ
ROXüPDV×Q× GHYOHWOHüPHQLQ ve sosyal WDEDNDODüPDQ×Q etkilerine EDùOD\DQ
pek çok feminist teoriye de ters GüPHNWHGLU 2

BI+I==Y KADIN B4d=Y4C4C I=h`hBh

0RùRO hanedan NDG×QODU×Q×Q bu GHùLüLPOHUGHQ etkilenmeden güç ve

VD\J×QO×NODU×Q× hem 0RùRO KDQHGDQODU× hem de VRQUDV×QGD \]\×OODU boyunca

* %XPDNDOH\H\DSW×ù×NDWN×ODUGDQGROD\×GHùHUOLKRFDP3URI'UúVHQELNH7RJDQ·DWHüHNNUHGHULP
** 'Ro 'U úVWDQEXO Medeniyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, nilgun.dalkesen@
medeniyet.edu.tr ORCID: 0000-0002-3354-2573
1 Nilgün Dalkesen, “Gender Roles and Women’s Status in central Asia and Anatolia between the
7KLUWHHQWKDQG6L[WHHQWK&HQXULHVµ'RNWRUD7H]L2UWD'RùX 7HNQLNhQLYHUVLWHVL$ùXVWRVV-69.
2 Gerda Lerner, The Creation of Patriarchy, Oxford, New York: Oxford University Press, 1986; Viana
Muller, “The Formation of the State and the Oppression of Women: Some Theoretical A Case
Study in England and Wales,” Review of Radical Political Economics, 9/3 (1977), s.7-21; Sherry Ortner,
“The Virgin and the State,” Feminist Studies, 4 (1978), s.19-35.

൞ 278 ൞
 0RùRO úPSDUDWRUOXN 0LUDV×Q×Q Önemli Bir Unsuru Olarak Alangoa Kültü

devam ettirebilmelerinde Alangoa kültünün üSKHVL] çok büyük bir NDWN×V×

ROPXüWXU Çünkü Cengiz Han’×Q $OW×Q soyu (Altan 8UXù) GLùHU hanedan
\DUDG×O×ü GHVWDQODU×QGDQ IDUNO× olarak, Türklerin 2ùX] .DùDQ GHVWDQ×QGD
ROGXùX gibi, bir NDG×QD “Alangoa”ya GD\DQG×U×OP×ü ve Hö’elün Ana ve Börte
ile SHNLüWLULOPLüWLU. $\U×FD bu üç NDG×Q üzerinden üHNLOOHQGLULOHQ bir NDG×Q
modeli hem úPSDUDWRUOXùXQ resmî ideolojisinde hem de 0RùROODU’×Q
hâkimiyet VDKDV× içine giren toplumlarda genel olarak kabul J|UPüWU

Tarihte bir KDQHGDQO×ùD PHüUXL\HW ND]DQG×UPDN için hanedan soyunun

\DUDG×O×ü× ile ilgili ROXüWXUXODQ destanlar ve efsaneler, o WRSOXPODU×Q kendi
kültürel, sosyal ve dini GHùHUOHULQL \DQV×W×UODU 3 Bu nedenle destanlarda
NXOODQ×ODQ kültürel unsurlar toplumdan topluma GHùLüLNOLNOHU
göstermektedir. Hatta toplumlar GHùLüen sosyo-kültürel GHùHUOHULQH ve siyasi
ve ideolojik LKWL\DoODU×QD göre, kendi kültürel GHùHUOHULQLQ özüne VDG×N
kalarak, IDUNO× devirlerde IDUNO× \DUDG×O×ü GHVWDQODU× ortaya o×NDUP×üODUG×U
0RùRO úPSDUDWRUOXùX’nun da kendi PHüUXL\HWLQL GD\DQG×UG×ù× Alangoa
efsanesi, ana soyuna önem veren 0RùRO WRSOXPODU×Q×Q kültürel GHùHUOHULne
göre üHNLOOHQPLüWLU Orta Asya Türk-0RùRO WRSOXPODU×QD ait \DUDG×O×ü
GHVWDQODU× LQFHOHQGLùLQGH 0RùRO kabile ve WRSOXOXNODU×QD ait destanlarda ana
soyluluk daha \D\J×Q görülebilmektedir. gUQHùLQ 0RùRO Tölös, Mundus ve
Koçkar-Mundus ER\ODU× NDUQ× DF×NDQ bir N×]×Q önüne GüHQ bir buz
SDUoDV×Q×Q içinden o×NDQ iki EXùGD\ tanesinden hamile NDOPDV× sonucu
GRùDQ çocuklardan türediklerine LQDQPDNWDG×UODU Buryat 0RùROODU× ise DùDo
NRYXùXQGDQ o×NDQ bir NDG×Q×Q ilk LQVDQ× GRùXUGXùXQD LQDQ×\RUODU 4 Yine bir
0RùRO WRSOXOXùX olan Siyenpiler (Xianbei) de DWDODU×Q×Q Dù]×QD GüHQ bir
doludan hamile kalan NDG×QGDQ JHOGLùLQH LQDQPDNWD\G×ODU 5

Devrin 0RùRO toplumunun Ana-soyuna önem veren GHùHUOHULQL 0RùRO

úPSDUDWRUOXN ideolojisine WDü×\DQ Alangoa kültünün cinsiyet rollerini
belirlemeye devam etmesi ve önemli bir GHùLüLNOLùH XùUDPDGDQ \]\×OODU
boyunca orijinal üHNOLQL NRUXPDV×QGD üSKHVL] onun Gizli Tarih’te ND\×W DOW×QD
DO×QPDV× çok etkili ROPXüWXU Devin Deweese’e göre Gizli Tarih, hikaye veya
rivayetleri anlatan bir kitap GHùLO kutsal olaylar ve NLüLOHU üzerine odaklanan

3 Bruce Lincoln, Myth, Cosmos and Society; Indo-European Themes of Creation and Destruction,
Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1986, s.20-24.
4 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi I$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V
5 $EGXONDGLUúQDQ´(SRSHYH+XUDIH 0RWLIOHULQ7DULK%DN×P×QGDQ|QHPLµ 0DNDOHOHUYHúQFHOHPHOHU
1. Cilt, $QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V

൞ 279 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

ve dini bir söylem gibi bu ROD\ODU×Q JHUoHNOLùLQL dayatan bir NLWDSW×U 6 Alangoa
efsanesinin, 0RùRO KDQHGDQO×ù×Q×Q temel siyasi, sosyal ve ideolojik DQOD\×ü×Q×Q
ifade HGLOGLùL Gizli Tarih’te \D]×O× olarak muhafaza edilmesi, 7 onun NDO×F×
ROPDV×Qda ve 0RùRO hanedan NDG×QODU×Q×Q güç ve NRQXPODU×Q× korumada,
genel olarak NDG×QODU×Q siyasi ve sosyal alanlarda etkin ROPDODU×Q×Q sosyolojik
ve ideolojik zeminini korumada etkili ROGXùX söylenebilir.

*4}=4 dY4.’TE KADIN: ALANGOA VE HÖ’ELÜN ANA

Tarihte, kutsal evlilikler (hierogamous) baba soyunu PHüUXODüW×UPD\D ve

güçlendirmeye hizmet HWPLüWLU 8 úNL çocuklu dul bir NDG×Q olan Alangoa
oDG×U×Q EDFDV×QGDQ V×]DQ ×ü×ù×Q NDUQ×Q× RNüDPDV× ile “WDQU×Q×Q RùXOODU×Q×” ve
gHOHFHùLQ KDQ×Q× 9 dünyaya getirerek D\Q× amaca hizmet HWPLüWLU Ancak,
güçlü baba soyunun anne DUDF×O×ù× ile meydana gelmesinin, üSKHVL] ana
soyluluk JHOHQHùLQLQ devam ettirilmesinde etkili ROGXùX söylenebilir.
gUQHùLQ Türklerin 2ùX] .DùDQ GHVWDQ×QGD 2ùX] .DùDQ Yer ve Gök
WDQU×ODU×Q×Q N×]ODU×QGDQ DOW× çocuk sahibi olur ama bu N×]ODUGDQ çocuklar
GRùGXNWDQ sonra hiç bahsedilmez. 10 Bu evlilikler ile WDQU×VDO RQD\× alan
2ùX] .DùDQ KDON×Q× ELUOHüWLULS düzene koyar ve Dünya hâkimiyeti için
mücadele etmeye EDüODU. 11 Oysa Alangoa, bu mucizevi olaydan sonra, üçü

6 Devin Deweese, “Yasavian Legends on the Islamization of Turkestan”, Aspects of Altaic Civilization
3. Cilt. haz., Denis Sinor, Bloomington, Indiana: Indiana University, 1990, s.190.
7 =HNL 9HOLGL 7RJDQ ´7KH &RPSRVLWLRQ RI WKH +LVWRU\ RI WKH 0RQJROV E\ 5DVKūG DO-'ūQµ Central
Asiatic Journal, 2/1 (1962), s.60-72.
8 (ULOOLùLQ PDVFXOLQLW\ NXWVDO HYOLOLNler (hierogamous \ROX LOH LQüD HGLOGLùLQL LOHUL VUHQ (LUHDQQ
0DUVKDOO $SROOR·QXQ WDQU×oD .\UHQH LOH RODQ HYOLOLùLQL $WLQD·GD DWDHUNLOOLùL JoOHQGLUGLùLQL LOHUL
sürmektedir. Marshall Eireann, “Sex and Paternity: Gendering the Foundation of Kyrene”, When
Men Were Men: Masculinity and Power&Identity in Classical Antiquity, haz., Lin Foxhal ve John
Salmon, London, New York: Routledge, 1998, s.100.
9 “)DNDWKHUJHFHVDU×ü×QELUDGDPHYLQoDG×U×QEDFDV×QGDQV×]DQ×ü×NYDV×WDV×\ODJLUHUHNNDUQ×P×RNüX\RUYH
RQXQ QXUX YFXGXPD JHoL\RUGX d×NDUNHQ GH JQHü YH\D D\Q× QXUODU× ]HULQGHQ VDU× ELU N|SHN JLEL
VUQHUHNo×N×\RUGX «%XKDGLVH]HULQGHILNLU\UWOUVHRQODU×QWDQU×RùOXROGXNODU×PH\GDQDo×NDU
.DUGHüOHULQL]L NDUD EDüO× DGL LQVDQODUOD PXND\HVH HGHUHN QDV×O |\OH NRQXüDELOL\RUVXQX]" 2QODU EWQ
LQVDQODU×Q+DQ×ROGXNODU×]DPDQDGLKDONKDNLNDWLDQOD\DFDNW×U.” 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL <D]×O×ü×
çev., Ahmet Temir, Ankara: Türk TariK.XUXPX<D\×QODU×V
10 %DKDHGGLQ gJHO 7UN YH 0RùRO GHVWDQODU×QGDNL EX WHPHO IDUNO×O×ù×Q 7UNOHULQ Agnat SHGHUüDKL
0RùROODU×Q LVH FRJQDW PDGHUüDKL ROPDODU×QGDQ ND\QDNODQG×ù×Q× LOHUL VUPHNWHGLU gJHO Türk
Mitolojisi, V$\U×FD8\JXUFD2ùX].DùDQ'HVWDQ×·Q×GD\LQHFLQVL\HWUROOHULoHUoHYHVLQGHüXüHNLOGH
GHùHUOHQGLUPHNWHGLU ´7UNPLOOHWLQLPH\GDQDJHWLUHQüH\OHU\HU PLFURFRVPRVYHJ|NPDFUR-cosmos)’ün
KHPNXWVDOKHPGHPDGGLYDUO×NODU×LGLOHU2ùX]-Han ELULQVDQRùOXGXUYHKHPGHHUNHNXQVXUGXU<HUYHJ|N·Q
NXWVDO UXKODU× LVH GLüLGLU *|NWUNOHUGH GH LQVDQ HUNHN NXUW LVH GLüLGLU %X GHùLüLP JHoLUPLü YH NXUW YH\D
KHUKDQJLELUGLüLKD\YDQRUWDGDQNDONP×üYHRQXQ\HULQLJ]HOELUN×]DOP×üW×” Ögel, Türk Mitolojisi, s.139.
11 Ögel, Türk Mitolojisi, s. 115-127.

൞ 280 ൞
 0RùRO úPSDUDWRUOXN 0LUDV×Q×Q Önemli Bir Unsuru Olarak Alangoa Kültü

×ü×NWDQ olan EHü oRFXùXQX tek EDü×QD büyütür ve onlara birlik ROPDQ×Q
önemini kavratmaya gayret eder. Nitekim Gizli Tarih’te Alangoa’Q×Q
ölmeden önceki son faaliyeti, birbirleri ile DQODüDPD\DQ EHü RùOXQD üX
üHNLOGH hitap etmek olur: 12

“%Hü RùOXP Sizler benim bir tek vücudumdan dünyaya geldiniz. (ùHU D\U×
D\U× hareket ederseniz, deminki EHü ok gibi (misali) herkes WDUDI×QGDQ kolayca
N×U×O×UV×Q×] Fakat, bir araya EDùODQP×ü EHü ok gibi toplu EXOXQXUVDQ×] size
kim NROD\O×NOD zarar verebilir?”

Alangoa’Q×Q oRFXNODU×QD “birlik olun” dedikten sonra ölmesi, bu oRFXNODU×Q

WDQU× oRFXNODU× bile olsalar annelerinin yol göstermesine ihtiyaç duyan
çocuklar olarak J|UOGùQ göstermektedir. $\U×FD “benim bir tek
vücudumdan dünyaya geldiniz” vurgusu, D\Q× anneden GRùPDQ×Q NDUGHü
ROPDQ×Q ELUOHüWLULFL bir unsur ROGXùX vurgulanmakta ve adeta bütün
çocuklar HüLWOHQPHNWHGLU Nitekim DQDODU× Alangoa’Q×Q ölümünden sonra,
EHü NDUGHü PDOODU×Q× kendi DUDODU×QGD taksim ederken, dört NDUGHüWHQ her biri
bir parça DOG×ODU fakat Alangoa’Q×Q ×ü×NWDQ olan RùXOODU×QGDQ biri olan ve
D\Q× zamanda Cengiz Han’×Q soyunun GD\DQG×U×OG×ù× Bodançar’a, “DN×OV×] ve
]D\×IW×U diyerek, hatta onu akrabadan bile saymayarak kendi KDNN×Q× vermediler.” 13

Üstelik Gizli Tarih’te Temuçin’in hikâyesi, Alangoa’Q×Q EHü oRFXùXQGDQ biri

olan Bodançar’dan dokuz NXüDN sonra, W×SN× Alangoa gibi dul kalan, annesi
Hö’elün Ucin ile EDüODG× Hö’elün Ana da W×SN× Alangoa gibi tek EDü×QD
oRFXNODU×Q× büyütüp terbiye etmek için mücadele etti ve onlara sürekli birlik
ve GD\DQ×üPD içinde ROPDODU× için telkinlerde bulundu. .RFDV× ölünce
NRFDV×Q×Q kabilesi WDUDI×QGDQ G×üODQDQ ve oRFXNODU× ile \DOQ×] kalan Hö’elün
Ana’Q×Q oRFXNODU× ile hayatta kalma mücadelesi Gizli Tarih’te üX üHNLOGH
DQODW×O×U14

Mahir bir NDG×Q olan Ho’elun-ucin

Küçük oRFXNODU×Q× büyüttü.
Takkesini V×N×FD giyerek,
Eteklerini N×VDOW×S (beline EDùOD\DUDN
Onan nehri boyunca bir DüDù× bir \XNDU× NRüWX
Yabanî armut ve moyilho (meyvesi) toplayarak

12 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL <D]×O×ü× s.22.

13 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.23.
14 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.74.

൞ 281 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Gece gündüz oRFXNODU× besledi.

Cesur Ucin ana,
Aziz oRFXNODU×Q× terbiye etti,
Eline Selvi DùDF×QGDQ bir GHùQHN alarak,
Sudun ve çiçigina kökleri kazarak RQODU× besledi.
Ucin ana WDUDI×QGDQ
Yabani VRùDQODUOD beslenen çocuklar,
Gûya han olmak için büyüdüler.
úQWL]DP seven Ucin ana WDUDI×QGDQ
Ot kökleriyle beslenen çocuklar,
Mazbut ve DN×OO× olarak \HWLüWLOHU

“Aziz oRFXNODU×Q× terbiye etti” ifadesinde ROGXùX gibi GRùXüWDQ asil (aziz)
olan çocuklar annenin HùLWLPL ile “Mazbut ve DN×OO× olarak” \HWLüHELOL\RUODUG×

Ho’a-ucin WDUDI×QGDQ
6DU×PVDN ve VRùDQOD EHVOHQPLü olan
0DùUXU Çocuklar,
Yüksek asalet sahibi oldular.
Er ve asil olarak \HWLüWLNWHQ sonra,
$UW×N onlar er RùOX er ve cesur idiler 15“

<XNDU×GDNL dizelerde J|UOHFHùL üzere “yüksek asalet sahibi olmak, er ve

asil olarak \HWLüPHN” DN×OO× ve soylu bir annenin terbiye etmesi yolu ile
ND]DQ×ODQ bir YDV×I olarak gösterilmektedir. Yani WDQU×Q×Q soyundan gelmek
NLüL\H hükümdar olma yetkisi veriyor ama hükümdar olabilmek ancak iyi
bir HùLWLP ve terbiye ile mümkün olabiliyor. Nitekim Cengiz Han
NDUü×V×QGD yenilen ve Cengiz Han’dan kendisini affetmesini GHùLO asaletine
\DUDü×U bir üHNLOGH öldürmesini isteyen Camuka, ölmeden önce ona hitaben
uzun bir NRQXüPD yapar ve bu NRQXüPDV×QGD Cengiz Han’×Q EDüDU×O×
ROPDV×Q× sebebini üX sözlerle ifade eder: 16

Sen DN×OO× anadan

Cesur olarak GRùGXQ
.DUGHüOHULQ de usta,
$GDPODU×Q da usta,
Bana gelince: anam ve babam,

15 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.75.
16 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.201.

൞ 282 ൞
 0RùRO úPSDUDWRUOXN 0LUDV×Q×Q Önemli Bir Unsuru Olarak Alangoa Kültü

Küçükken beni terk HWPLüOHUGL

.DUGHüLP yoktu.
.DU×P geveze idi,
'RVWODU×P LWLPDWV×]
Sana 7DQU× Güç verdi,
Yenildim NDOG×P \DOQ×]

Burada Camuka, Cengiz Han’×Q EDüDU×V×Q×Q DOW×QGD EDü×QGD DN×OO× bir

annenin ve o anne WDUDI×QGDQ ROXüWXUXODQ aile GD\DQ×üPDV×Q×Q \DWW×ù×Q×
belirtmektedir. Alangoa’Q×Q birlik GD\DQ×üPD telkinleri Hö’elün ana
WDUDI×QGDQ da oRFXNODU×QD sürekli VDO×N veriliyor. Birbirleri ile DQODüPD]O×ùD
GüHQ RùXOODU×QD sürekli DüDù×GDNL dizelerdeki telkinlerde EXOXQPDNWDG×U 17

Gölgemizden EDüND DUNDGDü×P×] yok,

(Hayvan) NX\UXùXQGDQ EDüND NDPo×P×] yok
*HoPLüWeki Alan DQDQ×Q EHü RùOX gibi niçin DQODüDP×\RUVXQX]" %×UDN×Q

Gizli Tarih’te aile içi birlik ve GD\DQ×üPD duygusunun ROXüPDV×QGD D\Q×

anneden GRùPDQ×Q önemli ROGXùXQX ama anne “terbiye”sinin aile
EDùODU×Q×Q güçlenmesinde DV×O belirleyici unsur ROGXùX belirtilmektedir.
Hö’elün Ana, yenilgiye XùUDW×ODQ kabilelerin kaçarken geride E×UDNW×NODU×
dört oRFXùX “terbiye ederek” aileye EDùO× VDG×N bireyler olarak \HWLüWLUGL

Hö’elün Ana, Merkit RUGXJkK×QGD EXOXQPXü Guçu DGO× oRFXùX

Taiçi’utlardan %HVXWODU×Q RUGXJDK×QGDQ EXOXQPXü Kokoçu DGO× oRFXùX
7DWDUODU×Q RUGXJDK×QGD EXOXQPXü ûLJLNDQ-hutuhu DGO× oRFXùX ve
Curkinlerin RUGXJDK×QGD EXOXQPXü Boro’ul DGO× oRFXùX yani bu dört
yavruyu evinde büyüttü. Hö’elün ana: 18

dRFXNODU×PD Gündüzleri
Görmek için kim göz olsun?
Geceleri LüLWPHN için kim kulak olsun
Diyerek RQODU× kendi evinde terbiye etti.

Nitekim bu çocuklar Cengiz Han’×Q en güvenilir DGDPODU×QGDQ oldular. 19

17 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.76, s.244.

18 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.138.
19 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.144.

൞ 283 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Çinggis-hahan “Benim annem, ûLJL-hutuhu, Borohul, Guçu ve Kokoçu’yu,

yani sizin dördünüzü ordugahta bularak
Yerden WRSOD\×S
$\DNODU×Q×]×Q üzerine basacak hale getirdi.
Kendi oRFXNODU× gibi, terbiye etti.
%R\XQODU×Q×]GDQ çekerek
Sizi adama benzetti,
2PX]ODU×Q×]GDQ çekerek
Sizi HUNHùH benzetti.
Bizim için, kendi gölgemiz gibi D\U×OPD] birer DUNDGDü ROPDP×]× istedi.
Sizi böylece büyütmesine NDUü×O×N olarak,
Ona çok defalar WHüHNNU PDNDP×QGD bulundunuz.
Borohul sen beni,
Uzun seferlerde,
<DùPXUGD ve gece HVQDV×QGD
Aç E×UDNPDG×Q
6DYDü×UNHQ GüPDQ NDUü×V×QGD
dRUEDV×] E×UDNPDG×Q

Gizli Tarih’te en çok vurgulanan aile içi birlik ve beraberlik vurgusunun

\DS×OG×ù× en oDUS×F× örneklerden birisi üX üHNLOGH DQODW×OPDNWDG×U 20 Cengiz
Han NDUGHüL Hasar’× öldürmeye NDON×üW×ù×Q× duyan Hö’elun Ana olay yerine
JHOLüL üX üHNLOGH tasvir edilmektedir:

Çinggis-hahan annesinin JHOGLùLQL görünce, korkusundan titredi. $QDODU×

büyük bir hiddetle arabadan indi, Hasar’×Q NROODU×Q× çözdürdü ve üDSNDV×\OD
kemerini tekrar eline verdi. Çok N×]P×ü olan DQDODU× (Hö’elun-ucin) hiddetini
EDVW×UDPD\DUDN yere oturdu, iki memesini o×NDU×S dizlerinin üzerine yayarak
üXQODU× söyledi “Görüyor musunuz? Bunlar sizin HPGLùLQL] memelerdir!
Atalar sözünün GHGLùL gibi, siz, ana rahminizi ×V×UDQ ve kendi PHüLPHQL]L
koparan DGDPODUV×Q×] Çinggis-hahan annesini teskin etmek için: “Anne,
seni N×]G×UG×ù×PGDQ GROD\× çok korktum ve XWDQ×\RUXP ûLPGL (bu LüL
E×UDN×S dönelim!” dedi ve bunun üzerine geri döndüler.

Bu olayda, Hö’elün Ana küçük Temuçin’in DQDV× iken onu QDV×O terbiye
edip, hareketlerini kontrol ediyorsa, úPSDUDWRU Cengiz Han’a da D\Q×
üHNLOGH davranmaya devam ediyor. $\U×FD bu dRùDO bir tepki olarak

20 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.254.

൞ 284 ൞
 0RùRO úPSDUDWRUOXN 0LUDV×Q×Q Önemli Bir Unsuru Olarak Alangoa Kültü

görülüyor ROPDO× ki Gizli Tarih Do×NoD Cengiz Han’×Q korkudan WLWUHGLùLQL

belirtmekte ve annesine “seni N×]G×UG×ù×PGDQ GROD\× çok korktum ve
XWDQ×\RUXP” ifadesine yer vermektedir.

BI+I==Y KADIN B4d=Y4C4C DEVAMI OLARAK BÖRTE

Alangoa ile EDüOD\DQ Hö’elun Ana ile VRPXWODüDQ ana-soyu ve ana

terbiyesi, Börte ile DUW×N Cengiz Han úPSDUDWRUOXùX’nun siyasi ve ideolojik
DQOD\×ü× içinde adeta \UUOùH konuldu. Cengiz Han’×Q en büyük RùOX
Cuçi Han’×Q durumu bunu göstermektedir. %LOLQGLùL üzere Cengiz Han’×Q
HüL Merkitler WDUDI×QGDQ NDo×U×ODQ Börte, evine geri G|QGùQGH en büyük
RùOX Cuçi’ye hamile idi ve bu oRFXùXQ EDEDV× muhtemelen Cengiz Han
GHùLOGL Cengiz Han oRFXNODU×QD vasiyetini Do×NOamaya EDüOD\×QFD 21

“Coçi’ye sen RùXOODU×P×Q en E\ùVQ ne dersin?” diye sorunca, daha

Çoci söze EDüODPDGDQ dDùDWD\ ortaya DW×ODUDN

“Coçi’ye söz vermekle, yoksa onu halef \DSDFDù×Q× P× söylemek istiyorsun? O

Merkitler’den esaretten JHOPLüWLU QDV×O olur da hükümetin idaresini ona
E×UDNDELOLUVLQ"”dedi. Coçi, yerinden I×UOD\DUDN dDùDWD\’×Q \DNDV×QD \DS×üW× ve
üXQODU× söyledi: “Han EDEDP×] benim KDNN×PGD hiçbir zaman ve hiçbir türlü
fark J|]HWPHPLüWLU 1DV×O olur da sen beni böyle D\×UW edebilirsin? Senin hangi
meziyetin var ki benden üstün RODV×Q" Belki ancak LQDWo×O×NOD bana üstün
gelebilirsin. (ùHU DW×F×O×NWD beni geçebilirsen, bu EDüSDUPDù×P× kesip DWDU×P
HùHU JUHüWH senin WDUDI×QGDQ yenilirsem, \DWW×ù×P yerden kalkmak haram
olsun. Han EDEDP×Q iradesini dinlemek borcumuzdur! Dedi. Onlar bu halde
birbirinin \DNDV×QD \DS×üP×ü vaziyette dururken, oradakiler NDUGHüOHUL birbirine
D\×UPD\D oDO×ü×O×UNHQ VDù tarafta duran Kokoços söze NDU×üDUDN

“Sen ise bu sözlerinle

Aziz hatun DQDQ×Q
<Dù gibi merhametini D]DOW×\RU
Süt gibi \UHùLQL HNüLWL\RUVXQ
$\Q× V×FDN vücuttan,
Hepiniz de GRùPDG×Q×] P×"
Onun V×FDN NXFDù×QGDQ

21 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.254.

൞ 285 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Hepiniz de d×NPDG×Q×] P×"

<UHùLQGHQ GRùGXùXQX]
$QDQ×]× XWDQG×UPDN
Ve sevgisini söndürmek
Acab GRùUX olur mu? …
Han EDEDQ×]
Bu devleti kurarken:
Kara EDü×Q× öne NDOG×U×S
Kara NDQ×Q× kovalarda DN×G×S …
Düz NXODù×Q× \DVW×ùD koymadan ….
Su yerine tükrük içerek,
Yemek yerine GLü etlerini yiyerek…
O zaman DQDQ×] onun \DQ×QGD
Birlikte eziyet çekti.

Burada Cengiz Han’×Q Coçi’yi kendi öz RùXOODU×QGDQ D\×UPDPDV× 0RùRO

toplumunun ana-soylu GHùHUOHULQLQ 0RùRO úPSDUDWRUOXN ideolojisinde
resmen yer DOPDV× olarak kabul edilebilir. Çünkü bu olay, ana-soyunun
sadece KNPGDU×Q soyunu PHüUXODüW×UPD\D hizmet HWPHGLùLQL Börte gibi
Kongrat kabilesine22 mensup köklü ve nüfuzlu bir aileden gelen bir NDG×Q×Q
RùOX ROPDQ×Q bir lider için tek EDü×QD PHüUXL\HW ND\QDù× RODELOGLùLQL
göstermektedir. Zira Alangoa da her ne kadar oDG×U×Q×Q EDFDV×QGDQ süzülen
×ü×N DUDF×O×ù× ile “WDQU×Q×Q oRFXNODU×Q×” GRùXUGXùXQX ileri sürse de ölen
NRFDV×QGDQ GRùDQ ile “kutsal olan” oRFXNODU×QD “sizler D\Q× NDU×QGDQ
GRùGXQX]” vurgusu ile ana-soyunun önemine LüDUHW HWPLüWL

Cengiz KDQHGDQO×ù×Q×Q NDG×QODU× genel siyasi ve toplumsal D\U×OPD] bir

SDUoDV× olan aile meselelerinde GHùLO GRùUXGDQ siyasi, sosyal ve ekonomik
sistemin bir SDUoDV× ROPXüODUG×U gUQHùLQ Cengiz Han’×Q DüDù×GDNL
GDYUDQ×ü× bunun önemli göstergesidir.23

Çinggis-hahan, emrindeki KDONODU× DQDV× RùXOODU× ve NDUGHüOHUL DUDV×QGD

taksim HGHFHùLQL bildirdi ve: “Ulusun ELUOHüPHVLQGH annem, büyük RùOXP
Coçi ve NDUGHüOHULPLQ en Noù 2WoLùLQ en büyük hizmeti J|UPüOHUGLUÅ
diyerek annesi ve Otçigin’e, birlikte on bin adam tahsis etti. Annesi bundan
memnun ROPDG× ise de bir üH\ söylemedi.

22 úVHQELNH 7RJDQ “The Qongrat in History”, History and Historiography of Post-Mongol Central Asia
and the Middle East. Studies in Honor of John E. Woods, haz., Judith Pfeifer ve Sholeh A. Quinn,
Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2006, s.61–83.
23 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.241

൞ 286 ൞
 0RùRO úPSDUDWRUOXN 0LUDV×Q×Q Önemli Bir Unsuru Olarak Alangoa Kültü

Yine, Börte, Cengiz Han’×Q kariyerinin dönüm QRNWDODU×QGDQ biri olan

DUNDGDü× Camuka ile \ROODU×Q× D\×UPDV× ROD\×QGD ROGXùX gibi24 Cengiz Han’×Q
devlet LüOHUL ile ilgili DOG×ù× kararlar üzerinde etkili ROPXüWXU Böylece sadece
aile içinde GHùLO devlet yönetiminde söz sahibi olan “KDQHGDQO×N NDG×Q×”
modeli de Börte’nin üDKV×QGD 0RùRO devlet JHOHQHùL içinde yer DOP×üW×U Yani
Cengiz Han’×Q $OW×Q Soyu (Altan 8UXù)’un meydana gelmesinde ve dünya
LPSDUDWRUOXùXQD uzanan süreçte, tek V×UD G×ü× olay Alangoa’Q×Q kutsal ×ü×NWDQ
hamile NDOPDV×G×U 'LùHU olaylar ER]N×UGD NDG×Q-erkek DUDV×QGDNL belirgin bir
Lü bölümünün ROPDG×ù× HüLWOLNoL bir toplumun RODùDQ \DüDQW×V× içinde
cereyan eden sürecin bir SDUoDV× idi.

BI+I==Y0C 4Y4 `:4==CB]4C KADININ ROLÜ

Aileyi úPSDUDWRUOXùXQ merkezine koyan 0RùRO úPSDUDWRUOXN ideolojisinde25

NDG×QODU×Q EDüDW rol R\QDG×ù× efsane ve hikayelerin úPSDUDWRUOXN
ideolojisinin üHNLOOHQGLUGLùL bir kitap olan Gizli Tarih DUDF×O×ù× ile bu HüLWOLNoL
GHùHUOHU NRUXQDELOPLü ve 0RùRO hakimiyeti DOW×QGDNL toplumlar ve 0RùRO
hakimiyeti VRQUDV× kurulan devletler üzerinde etkili ROPXüWXU Cengiz
HanHGDQO×ù×’Q×Q soyunun meydana geOGLùLQH LQDQ×ODQ Alangoa efsanesi,
sadece 0RùRO resmi tarihlerinde GHùLO 0RùROODUGDQ bahseden bütün
kaynaklarda ve özellikle de Timuriler gibi, 0RùRO úPSDUDWRUOXùX VRQUDV×
Orta Asya’da kurulan devletlerin tarih \D]×P×QGD yerini DOP×üW×U 26 Bununla
ilgili pek çok örnek EXOXQPDNWDG×U ama en dikkate GHùHU RODQ× Muizzü’l
Ensab’W×U Timur’un RùOX ûDKUXK’un LVWHùL ile 1427 \×O×QGD \D]G×U×ODQ bu eser,

24 7HPXFLQ GRVWX &DPXKD·Q×Q RQD V|\OHGLùL V|]OHUL DQODP YHUHPH] YH DQQHVLQH +|·HOQ $QD·\D GHU NL
“Dostum Camuha bana:
¶'Dù×Q\DPDF×QDNRQDO×P
$WoREDQODU×P×]dDG×UODUDJLUVLQOHU
'HUHER\XQDNRQDO×P
.R\XQoREDQODU×P×]YHNX]XoREDQODU×P×]
.DU×QODU×Q×GR\XUVXQODU·
GL\H V|\O\RU %HQ RQXQ EX V|]OHULQL DQODPDG×P YH FHYDS GD YHUPHGLP üLPGL DQDP VHQGHQ EX KXVXVWD
sormaya geldim„. Daha Ho’elun ana fikrini söylemeden, Borte-XFLQ V|]H NDU×üDUDN ´'RVWXPX] &DPXKD
VHEDWV×]ELUNLPVHRODUDNWDQ×QP×üW×U ûLPGLEL]LPDUDP×]GDRQXQFDQ×V×N×O×\RU'RVWXPX] &DPXKDüLPGL
V|\OHGLùLV|]OHUOHEL]LNDVWHWPLüWLU%L]GXUPD\DO×PELODNLVEVEWQD\U×ODUDNEWQJHFH\ROXPX]DGHYDP
edelim, en iyisi budur„ dedi. 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, s.118.
25 úVHQELNH 7RJDQ·D J|UH \HQL RUGX \DS×V×QGD NDELOH EDùODU× ]D\×IODG× YH DLOHQLQ |QHPL DUWW× .DELOH
OLGHUOHUL |QHPLQL \LWLUGL YH DQD YH EDED ILJUOHUL |QHP ND]DQG× %X EDùODPGD DQQH-RùXO LOLükileri
GDKD JoO ROGX $\U×QW×O× ELOJL LoLQ EN] úVHQELNH 7RJDQ Flexibility and Limitations in Steppe
Formations; The Kerait Khanete and Chinggis Khan, Leiden: Brill, 1998, s.136-142.
26 Togan, “The Composition of the History” s.64-68; Osman Fikri Sertka\D ´7LPUO ûHFHUHVL
7RSNDS×6DUD\×0]HVL, Hazine 2152, v.32-43)”, 6DQDW7DULKL<×OO×ù× (1981), s.241-258

൞ 287 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

DVO×QGD úOKDQO× veziri 5HüLGHGGūQ WDUDI×QGDQ KD]×UODW×ODQ üHFHUHlerin bir araya

WRSODQG×ù× ûX’b-× 3HQFJœQH DG× esere, Timur, Timuriler ve XIV. \]\×O
Cengizlilerinin eklenip, Çin, Hint, Frenk ve Araplara D\U×ODQ N×V×PODU×Q
o×NDU×ODUDN Muizzü’l Ensab olarak yeniden DGODQG×U×OPDV×G×U 27

Muizzü’l Ensab’×Q Baysungur Albümü, 7RSNDS× Saray Müzesi’nde (no.2152,

fol. 42a) Alangoa’Q×Q resminin üzerinde Farsça “$OœQ 4Xœ u Shu९-ba-i
)DU]DQGœQ-i ƈ” ve Uygur harfleriyle 'RùX Türkçesi ile “Alan-quva-ning
RùODQ-lar-i-ning ûX’besi buu yosun birl-e.” yazmaktad×U

Resim 1. Muizzü’l Ensab, Baysungur Albümü, 7RSNDS× Saray Müzesi (no.2152, fol. 42a).

$\U×FD Timur GHùLO ama Timur’un oRFXNODU× VR\ODU×Q× Alangoa’ya

GD\DQG×UP×üODUG×U 28 Orta Asya’da 0RùRO hâkimiyetinin son EXOPDV×QD
rDùPHQ Cengiz Han soyundan gelenlerin PHüUX hükümdar olarak
görülmeye devam edilmesi, bu FRùUDI\DGD kurulan devlet ve
LPSDUDWRUOXNODU×Q Alangoa efsanesine olan EDùO×O×NODU×Q× DQODü×O×U
N×OPDNWDG×U Ancak Hindistan Babür úPSDUDWRUOXùX’nun üçüncü KNPGDU×
ve Babür’ün torunu Ekber ûDK (1556-1605)’da Alangoa efsanesini çok IDUNO×

27 Togan, “The Composition of the History”, s.69.

28 John Woods, “Timur’s Genealogy”, Intellectual Studies on Islam. Essays Written in Honor of Martin B.
Dickson. Salt Lake City: University of Utah Press, 1990, s.88-*L\œVHO-'ūQ.KœQGPūUֺDEūEDO-
6L\DU Iū $NKEœU-L $IUœG-i %DVKDU  FLOW KD] -DOœO DO-'ūQ +XPœ·ū YH 0XᒒDPPDG 'DEūU-6L\œTū
Tahran: InWLVKœUœW-L.KD\\œP+-1964, s. 392-393.

൞ 288 ൞
 0RùRO úPSDUDWRUOXN 0LUDV×Q×Q Önemli Bir Unsuru Olarak Alangoa Kültü

bir amaçla ve çok IDUNO× bir \DNODü×POD NXOODQP×üW×U 29 Alangoa efsanesi,

Ekber ûDK’×Q soyunu Cengizlilere GD\DQG×UPDN için GHùLO onun WDQU×O×ù×Q×Q
tecelli HWWLùL úQVDQ-× Kamil bir hükümdar ROGXùXQX ispatlamak DPDF× ile
Alangoa efsanesi sufi-mistik bir EDN×ü Do×V× ile yeniden \RUXPODP×üW×U Ebu’l-
Fazl $OOœPū (1551-1602) Alangoa efsanesine JHQLü yer D\×UG×ù× (NEHUQœPH DGO×
eserinde, Alangoa’Q×Q Cengizlilere ve Timurilere ve 2ùX]ODUD kutsiyet
YHUGLùLQL ancak gerçek WDQU×VDO ×ü×ù×Q W×SN× okyanusun derinliklerindeki
deniz NDEXùXQXQ içinde saklanan inci gibi \]\×OODUFD EHNOHGLùLQL ve bu
×ü×ù×Q Alango DUDF×O×ù× ile Ekber ûDK’a DNWDU×OG×ù×Q× yani Ekber ûDK’×Q
yeryüzünde ilahi ×ü×ù×Q kendisinde tecelli HWWLùL tek hükümdar ROGXùXQX
ispatlamaya oDO×üP×üW×U 30 Böylece Ekber ûDK Alangoa kültünü kullanarak
kendini DWDODU× olarak J|UGù Cengizliler, Timuriler ve 2ùX]ODUGDQ daha
üstün, hatta onlardan D\U× bir konuma \HUOHüWLUPH\H oDO×üP×üW×U 31 Bu örnek,
Alangoa kültünün GHYDPO×O×ù×QGD siyasi ve ideolojik LüOHYVHOOLùLQLQ \DQ× V×UD
Türk-0RùRl GQ\DV×Q×Q kültürel GHùHUOHULQH çok derinden nüfuz HWWLùLQL
göstergesi olarak da yorumlanabilir.

Alangoa kültü üSKHVL] NDG×QODU×Q siyasette ve toplumsal \DüDPGD etkin ve

VD\J×Q ROPDV×Q×Q ideolojik ve belki de psikolojik zeminini ROXüWXUPDGD çok
etkili ROPXüWXU $\U×FD 0RùRO úPSDUDWRUOXùX \×N×OG×NWDQ sonra
KNPGDUO×ù×Q Cengizli erkeklerin KDNN× olarak görülmesi sebebi ile
emirler için hükümdar ROPDQ×Q en etkili \RODU×QGDQ biri, Cengiz Han
soyundan gelen NDG×QOarla evlenip güregen (damat) XQYDQ× DOPDNW× 32
Cengizli NDG×QODU siyasi PHüUXL\HW ND\QDù× ROPDQ×Q YHUGLùL güç sayesinde
itibar ve VD\J×QO×NODU×Q× hep NRUXPXüODUG×U ve XIX. \]\×OD JHOLQGLùLQGH
bile bu GHùLüPHPLüWLU

Ancak, bu kültürün devam ettirilmesi sadece ana soyunun önemi Do×V×QGDQ

GHùLO Cengizli NDG×QODU×Q W×SN× Alangoa, Hö’elün Ana ve Börte gibi,
gelenekleri bilen, ailenin ve GROD\×V× ile ailenin bir SDUoDV× ROGXùX devleti
bir arada tutabilen, yani devletin siyasi biUOLùLQL korumada etkili ve DN×OO×

29 Nilgün Dalkesen, “New Interpretation of Alan-Gho’a in Akbar-Name”, 7UN úVODP Medeniyeti

$UDüW×UPDODU×'HUJLVL, 14/27 (2019), s.165-182.
30 Abu’l Fazl $OOœPū, The Akbar Nama of Abu-l-Fazl, çev., H. Beveridge, New Delhi: Low Price
Publications, 2000, s.37-39, 178-183.
31 'DKDD\U×QW×O×ELOJLLoLQEN]'DONHVHQ´1HZ,QWHUSUHWDWLRQRI$ODQ-Gho’a”, s.173-179.
32 Beatrice Forbes Manz, The Rise and Rule of Tamerlane, Cambridge: Cambridge University Press,
1996, s.1-  0XVWDID .DIDO× ´7LPXU”, 0(% úVODP Ansiklopedisi 12/1.Cilt úVWDQEXO: MEB
<D\×QODU×V-RKQ:RRGV´7LPXU·V*HQHRORJ\µV

൞ 289 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

NDG×QODU ROPDODU× da çok etkili ROPXüWXU Timur’dan hiç oRFXùX olmayan

Saray Mülk +DQ×P’×Q ailenin oRFXNODU×Q×Q HùLWLPLQGHQ sorumlu ROPDV× ve
ölene kadar D\U×FDO×NO× konumunu koruyabilmesi, Timur’un büyük RùOu
ûDKUXK dururken, Cengizli gelini Hanzade’den olan torununu kendine vasi
tayin etmesi ve saray Mülk +DQ×P ölünce onun görevlerini Hanzade’nin
üstlenmesi Timurlu VDUD\×QGD Cengizli NDG×QODU×Q konumunu gösteren
oDUS×F× örneklerdir. $\Q× zamanda, Cengizli olmayan ûDKUXK’un HüL
*HYKHUüDG33 ve Timur’un HüOHULQGHQ biri olan Tuman $ùD’Q×Q da siyaset ve
toplumda çok önemli roller R\QDPDODU× genel olarak NDG×QODU×Q etkin
ROGXùX bir toplumsal DQOD\×ü× \DQV×WPDNWDG×U 34 Cengizli ve Timurlu
NDG×QODU bu siyasi ve sosyal beceri ve deneyimlerini Babür
úPSDUDWRUOXùX’nun LQüDV×QGD çok etkili bir üHNLOGH NXOODQP×üODUG×U Hatta
dönemin üDUWODU×QGDQ GROD\× Babür úPSDUDWRUOXùX’nun LQüDV×nda, siyasi ve
sosyal \DS×ODQPDV×QGD hanedan NDG×QODU× GLùHU Türk 0RùRO devletlerinin
çok daha ötesinde etkin faaliyet J|VWHUPLüOHU ve etkili ROPXüODUG×U 35

SONUÇ

Alangoa kültünün çok güçlü bir KL\HUDUüLN \DS×Q×Q ve güçlü bir siyasi
otoritenin ROPDG×ù× toplumlara mahsus HüLWOLNoL cinsiyet rollerinin, bu
\DS×ODU×Q JoOHQGLùL bir úPSDUDWRUOXN içinde NXUXPVDOODüPDV×QGD ve
\]\×OODU boyunca NDO×F× ROPDV×QGD etkili ROGXùX söylenebilir. Bu durum
kültürel GHùHUOHULQ cinsiyet rollerini üHNLllendirmede, siyasal, sosyal ve
ekonomik GHùLüLPOHUGHQ daha etkili RODELOHFHùLQL göstermesi Do×V×QGDQ
önemlidir. Alangoa kültünün NXUXPVDOODüPDV×QGD ve nesilden nesle
DNWDU×OPDV×QGD üSKHVL] onun Gizli Tarih’te yer verilerek bu GHùHULQ resmi
tarih \D]×PODU×QGD Cengiz Han soyuna duyulan EDùO×O×N ve LQDQF×Q
göstergesi olarak tekrar tekrar \D]×\D geçirilmesinin de çok büyük bir etkisi
ROPXüWXU Bu çerçevede, \D]×O× kültürün, sözlü kültüre göre çevresel
faktörlerden daha az HWNLOHQGLùL ve toplum üzerinde daha büyük bir etkiye
sahip ROGXùXQX göstermesi Do×V×QGDQ önemli ROGXùX söylenebilir.

33 Hayrunnisa Alan, “Bir Timurlu +DQ×P× *HYKHUüDG ve Tarhani Emirler”, 3URI 'U úVPDLO $ND
$UPDùDQ×KD]0(UVDQú]PLU$NDGHPL<D\×QODU×V-248.
34 Marefet, Roya, “Timurid Women: Patronage and Power”, Asian Art, 6/3 (1993), s. 29-49.
35 Nilgün Dalkesen, “Babür úPSDUDWRUOXùX·QXQ .XUXOXS ûHNLOOHQPHVLQH .DG×QODU $o×V×QGDQ
Bakmak”, Timurlu WDULKLQH $GDQP×ü ELU gPU  'RùXP <×O×QGD 3URI 'U úVPDLO $ND·\D $UPDùDQ
KD]0XVDûDPLO<NVHO$QNDUD 7UN.OWUQ$UDüW×UPD(QVWLWV<D\×QODU×V-476.

൞ 290 ൞
 0RùRO úPSDUDWRUOXN 0LUDV×Q×Q Önemli Bir Unsuru Olarak Alangoa Kültü

KAYNAKÇA / REFERENCES

Abu’l Fazl $OOœPū The Akbar Nama of Abu-l-Fazl. çev., H. Beveridge. New Delhi:
Low Price Publications, 2000.
Alan, Hayrunnisa. “Bir Timurlu +DQ×P× *HYKHUüDG ve Tarhani Emirler”. Prof. Dr.
úVPDLO Aka $UPDùDQ×. haz., M. Ersan. ú]PLU Akademi <D\×QODU× 1999.
Dalkesen, Nilgün. “Gender Roles and Women’s Status in central Asia and Anatolia
between the Thirteenth and Sixteenth Cenuries”. Doktora Tezi, Orta 'RùX
Teknik Üniversitesi, $ùXVWRV 2007.
Dalkesen, Nilgün. “Babür úPSDUDWRUOXùX’nun Kurulup ûHNLOOHQPHVLQH .DG×QODU
$o×V×QGDQ Bakmak”. Timurlu tarihine $GDQP×ü bir Ömür, 75. 'RùXP <×O×QGD
Prof. Dr. úVPDLO Aka’ya $UPDùDQ haz., Musa ûDPLO Yüksel. Ankara: Türk
Kültürünü $UDüW×UPD Enstitüsü <D\×QODU× 2017.
Dalkesen, Nilgün. “New Interpretation of Alan-Gho’a in Akbar-Name”. Türk úVODP
Medeniyeti $UDüW×UPDODU× Dergisi. 14/27 (2019): 165-182.
Deweese, Devin. “Yasavian Legends on the Islamization of Turkestan”. Aspects of
Altaic Civilization 3. Cilt. haz., Denis Sinor. Bloomington, Indiana: Indiana
University, 1990.
Eireann, Marshall. “Sex and Paternity: Gendering the Foundation of Kyrene”. When
Men Were Men: Masculinity and Power&Identity in Classical Antiquity. haz., Lin
Foxhal ve John Salmon. London, New York: Routledge, 1998: 98-110.
*L\œV el-'ūQ .KœQGPūU ֺDEūE al-Siyar fū $NKEœU-i $IUœG-i Bashar 3. Cilt. haz., -DOœO
al-'ūQ +XPœ’ū ve Miᒒammad 'DEūU-6L\œTū Tahran: ,QWLVKœUœW-i .KD\\œP
1342 H./1963-1964.
úQDQ Abdulkadir. “Epope ve Hurafe Motiflerin Tarih %DN×P×QGDQ önemi”.
Makaleler ve úQFHOHPHOHU 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 1998.
.DIDO× Mustafa. “Timur”. MEB úVODP Ansiklopedisi 12/1.Cilt. úVWDQEXO: MEB
<D\×QODU× 1993.
Lerner, Gerda. The Creation of Patriarchy. Oxford, New York: Oxford University
Press, 1986.
Lincoln, Bruce. Myth, Cosmos and Society; Indo-European Themes of Creation and
Destruction. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1986.
Manz, Beatrice Forbes. The Rise and Rule of Tamerlane. Cambridge: Cambridge
University Press, 1996.
0RùROODU×n Gizli Tarihi <D]×O×ü× çev., Ahmet Temir. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 1995.
Muller, Viana. “The Formation of the State and the Oppression of Women: Some
Theoretical A Case Study in England and Wales,” Review of Radical Political
Economics, 9/3 (1977): 7-21.

൞ 291 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Ortner, Sherry. “The Virgin and the State,” Feminist Studies, 4 (1978): 19-35.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2003.
Roya, Marefet. “Timurid Women: Patronage and Power”. Asian Art. 6/3 (1993): 29-49.
Sertkaya, Osman Fikri. “Timürlü ûHFHUHVL 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi, Hazine 2152,
v.32-43)”. Sanat Tarihi <×OO×ù×, (1981): 241-258.
Togan, úVHQELNH Flexibility and Limitations in Steppe Formations; The Kerait Khanete
and Chinggis Khan. Leiden: Brill, 1998.
Togan, úVHQELNH “The Qongrat in History”. History and Historiography of Post-
Mongol Central Asia and the Middle East. Studies in Honor of John E. Woods.
haz., Judith Pfeifer ve Sholeh A. Quinn. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag,
2006: 61-83.
Togan, Zeki Velidi. “The Composition of the History of the Mongols by 5DVKūG
al-'ūQ”. Central Asiatic Journal. 2/1 (1962): 60-72.
Woods, John. “Timur’s Genealogy”. Intellectual Studies on Islam. Essays Written in Honor
of Martin B. Dickson. Salt Lake City: University of Utah Press, 1990: 85-125.

൞ 292 ൞
 AMASYA’DA 4Y Yl``4( VE
:0Y`.4Yʭ CACABEY BY]]4

A DARUSSIFA IN AMASYA AND

CACABEY MADRASAH IN :0Y`.4Y

Øßʒ Gör. Meral Koçak

Hacettepe Üniversitesi
$Uü. Gör. MERAL KOÇAK | Hacettepe Üniversitesi |
meralucmaz[at]hacettepe.edu.tr | ORCID: 0000-0002-6824-4461

Meral Koçak, 2010 \×O×QGD Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetiminden mezun
olduktan hemen sonra D\Q× \×O Hacettepe Üniversitesi Türkiyat $UDüW×UPDODU× Enstitüsünde
$UDüW×UPD Görevlisi olarak LüH EDüODP×üW×U Prof. Dr. Bülent <×OPD] GDQ×üPDQO×ù×QGD
“Kültürel 0LUDV×Q 'LMLWDOOHüWLULOPHVL Hindistan’daki Türk Kültür 9DUO×ù× gUQHùLµ konulu
yüksek lisans tezini 2013 \×O×QGD WDPDPODG×NWDQ sonra Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi
Bölümü’nde doktoraya EDüODP×üW×U ve Doç. Dr. Tülün 'HùLUPHQFL 7XUDO·×Q GDQ×üPDQO×ù×QGD
“Pakistan Thatta Makli 0H]DUO×ù× Babürlü Dönemi Mezar $Q×WODU×µ konulu doktora tezine
devam etmektedir. Akademik oDO×üPDODU×Q \DQ× V×UD TRT’de de \D\×QODP×ü birçok belgeselde
yönetmen ve GDQ×üPDQ olarak görev \DSP×üW×U Koçak, DN×F× bir üHNLOGH )UDQV×]FD ve
úQJLOL]FH dillerini bilmektedir.

Res. Asst. MERAL KOÇAK | Hacettepe University |

meralucmaz[at]hacettepe.edu.tr | ORCID: 0000-0002-6824-4461

Meral Koçak has started working at Hacettepe University Turkish Studies Institute right
after graduating from Hacettepe University, Department of Information Management in
2010. After completing MA degree on “Digitization of Cultural Heritage: The Example of
Turkish Cultural Heritage in India” subject under the supervision of Prof. Dr. Bülent <×OPD]
in 2013, she started PhD in Hacettepe University, Department of Art History. Currently, she
continues PhD thesis on “Pakistan Thatta Makli Necropolis: Grave Structures of Babur’s
Period” subject under the supervision of Assoc. Prof. Tülün 'HùLUPHQFL Tural. Besides her
academic studies she worked as a director and consultant in many documentaries aired on
TRT. Koçak is fluent in French and English.

൞ 294 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.034

AMASYA’DA %ú5 '$5hûûú)$ VE

.,5û(+ú5’DE CACABEY 0('5(6(6ú

Öz
Bu oDO×üPDGD kitabesi ve vakfiyesine göre 1272-1273 \×O×QD tarihlenen .×UüHKLU Caca Bey
Medresesi ile kitabesine göre 1308-1309 \×O×QGD LQüD edilen Amasya 'DUüüLIDV× ele
DO×QP×üW×U Bu \DS×ODU Anadolu’da úOKDQO× dönemi \DS×ODU× DUDV×QGD önemli bir yer
WXWPDNWDG×U .×UüHKLU’de valisi Cacabey WDUDI×QGDQ \DSW×U×ODQ Cacabey medresesi dönemin
kültür, bilim ve sanat merkezidir. Öte yandan Amasya’da bulunan 'DUüüLID, Olcayto Han
döneminde \DS×OP×üW×U ve dönemin önemli W×S merkezlerinden biri haline JHOPLüWLU dDO×üPD
NDSVDP×QGD bu \DS×ODU×Q dönemin kültürel özellikleri, banileri ve mimari özellikleri ele
DO×QDUDN incelenmesi DPDoODQPDNWDG×U

Anahtar Kelimeler
úOKDQO× <DS×ODU× Anadolu Mimarisi, Amasya 'DUüüLIDV×, Cacabey Medresesi, .×UüHKLU

A DARUSSIFA IN AMASYA AND

CACABEY MADRASAH IN .,5û(+ú5

Abstract
7KLV VWXG\ IRFXVHV RQ .×UüHKLU &DFDEH\ 0DGUDVDK DFFording to its inscription and
endowment dates to 1272-1273 as well as Amasya Darussifa, which according to its
inscription was built in 1308-1309. These constructions have an important place among the
Ilkhanid era buildings in Anatolia. The Cacabey madrasaK EXLOW E\ .×UüHKLU JRYHUQRU
&DFDEH\ LQ .×UüHKLUZDV WKHFHQWHURI FXOWXUH VFLHQFH DQGDUW DW WKH WLPH 7KH 'DUüüLID
located in Amasya, was built during the Olcayto Han era and became one of the important
medical centers of the time. The aim of this study is to examine these buildings by reflecting
on the cultural characteristics, builders, and architectural features of the time.

Keywords
Anatolian Architecture, Ilkhanid Structures, Amasya Darussifa, Cacabey Madrasah, KiUüHKLU

൞ 295 ൞
 *4Y4`

Anadolu Selçuklu döneminde XIII. \]\×O×Q \DNODü×N ikinci \DU×V×QGD 1243

\×O×QGD \DS×ODQ .|VHGDù 6DYDü×’nda 6HOoXNOXODU×Q yenilgisi ile EDüOD\DQ
Anadolu’daki 0RùRO DN×QODU×\OD birlikte siyasi, sosyal ve kültürel ortamda
devinimli bir süreç EDüODP×üW×U Bu \×OODUD imar faaliyetleri Do×V×QGDQ
EDN×OG×ù×QGD XIII. \]\×O×Q ilk \DU×V×QGD üHKLU içinde cami, mescit ve türbe,
üHKLU G×ü×QGDüHKLUOHUDUDV× yollar üzerinde DQ×WVDO ölçekli kervansaraylar
LQüD ettirilirken, XIII. \]\×O×Q ikinci \DU×V×QGD Konya, Sivas, Erzurum,
.×UüHKLU, Tokat ve Amasya gibi kentlerde büyük boyutlu medreselerin
\DS×P× artarak, kentlerin silueti GHùLüPLüWLU Bir EDüND GH\LüOH úOKDQO×
döneminde Anadolu’daki öncelikli \DS×ODU medreseler ROPXüWXU Bu
EDùODPGD kültür, sanat ve HùLWLPLQ ön planla o×NW×ù× bu dönemde Amasya
'DUüüLIDV× ve .×UüHKLU’de bulunan Cacabey Medresesi LQüD HGLOPLüWLU
Dönemin sosyo-kültürel \DS×V×Q× DQODPDP×] Do×V×QGDQ bu iki \DS× büyük
önem WHüNLO etmektedir.

AMASYA Yl``4(]0

ûLIDKDQH, bimaristan, W×PDUKDQH gibi birçok isimle DQ×ODQ Amasya

'DUüüLIDV× úOKDQO× dönemine ait DQ×WVDO \DS×ODUGDQ biridir )RWRùUDI 1). <DS×
günümüze kadar birçok RQDU×PGDQ JHoPLüWir ve fakat \DS×Q×Q JHoLUGLùL
RQDU×PODUOD ilgili çok fazla bilgiye sahip GHùLOL] 1 )RWRùUDI 2). Birçok
RQDU×PGDQ geçerek günümüz kadar gelen \DS× 2011 \×O×QGDQ itibaren
6DEXQFXRùOX 7×S ve Cerrahi Tarihi Müzesi olarak faaliyet göstermektedir.
'DUüüLID ilk \DS×OG×ù× \×OODUGD ROGXùX gibi sonraki \×OODUGD da W×S DODQ×QGD
önemli bir merkez ROPXüWXU Zira bünyesinde 6DEXQFXRùOX gibi hekimlerin
\HWLüWLùL bir W×S kurumu olarak faaliyetine uzun \×OOar devam HWPLüWLU
Devrinin önde gelen isimlerinden biri olan ûHUDIHGGLQ 6DEXQFXRùOX hem

1 2QDU×PODU KDNN×QGD D\U×QW×O× ELOJL LoLQ EN] =H\QHS úQDQ 2FDN YH *OVQ 7DQ\HOL ´$PDV\D
%LPDUKDQHVL·QLQ7DPDPODQDPD\DQ7DoNDS×V×µMETU JFA, 36/2 (2019), s. 221-246.

൞ 296 ൞
 Amasya’da Bir 'DUüüLID ve .×UüHKLU·GH Cacabey Medresesi

'DUüüLID için hem de Amasya için çok önemli biriydi. 1468 \×O×QGD kendi
kaleme DOG×ù× Mücerrebname isimli eserinde 85 \Dü×QGD ROGXùXQX
\D]PDNWDG×U2. On dört sene EDüWDELSOLN yapan 6DEXQFXRùOX’nun YDUO×ù×\OD
beraber 'DUüüLID döneminde daha da önemli bir merkez haline JHOPLüWLU
$\U×FD bu GDUüüLIDQ×Q en önemli |]HOOLùL tüm dünyada, DN×O KDVWDODU×Q×Q
müzik ve su sesiyle L\LOHüWLULOGLùL ilk yer ROPDV×G×U 3

<DS×Q×Q taç NDS×V×QGD Arapça \D]×ODQ kitabede banisinin Anber b. Abdullah

ROGXùX DQODü×OPDNWDG×U Kitabe, \DS×Q×Q üstündeki tek tarihsel ND\QDNW×U
Taç NDS×Q×Q hemen üstünde yer alan kitabede:

“Allah (saltanat üHUHIOL olsun), ulu sultan ve yüce hakan, GQ\DQ×Q ve dinin
\DUG×PF×V× sultan Olcayto Muhammed’in VDOWDQDW× ]DPDQ×QGD (Allah daim
etsin) ve ulu hatun, büyüklerin kraliçesi úOGXü Hatun’un üHUHIOL günlerinde
(daim olsun), bu mübarek GDUüüLIDQ×Q LQüDV×QGD aciz kul ‘Anber b.
Abdullah’a 709/1308 \×O×QGD EDüDU× nasip etti, Allah kabul etsin”
\D]PDNWDG×U 4

XIV. \]\×OGD úOKDQO×ODU×Q EDQLOLùLQGH LQüD HGLOPLü tek hastane ROPDV×

\DS×Q×Q önemini DUW×UPDNWDG×U Bu \DS× |UQHùLQGH ROGXùX gibi úOKDQO×
KNPGDU× Olcayto Han’dan bahsedilmesi úUDQ’daki merkez ile bir EDùODQW×
ROGXùXQX göstermektedir. $\U×FD bu dönemin bir |]HOOLùL olarak banilerin
\HUHOOHüWLùL görülmektedir ve yine bu \DS×GD GROD\O× da olsa bir kaG×Q×Q
EDQLOLùLQGHQ söz edilmesi Tokat’ta bulunan Nureddin b. Sentimur Türbesi
|UQHùLQGH de görülen ender bir durumdur.5

y‚հ° Mimari Özellikleri

Amasya 'DUüüLIDV×Q×Q Anadolu’daki Selçuklu medrese JHOHQHùLQL devam
HWWLUGLùL ve tipik bir |UQHùL ROGXùX PLPDUO×N tarihinde ortak bir NDQ×G×U
<DS×Q×Q “simetrik” bir plana sahip ROXüX önemle vurgulanan özelliklerinden
biridir. 6 <DS×\× LQFHOHGLùLPL]GH (Plan 1); yaS× GRùX EDW× yönleri

2 NuraQ<×OG×U×P´6DEXQFXRùOXûHUHIHGGLQµ7'9úVODP Ansiklopedisi 35. Cilt, s.358, 2008.

3 Adnan Çoban, 0]LNWHUDSL5XK6DùO×ù×LoLQ0]LNOH7HGDYLúVWDQEXO7LPDü<D\×QODU×V
4 Patricia Blessing, 0RùRO )HWKLQGHQ 6onra Anadolu·QXQ <HQLGHQ úQüDV× 5XP 'L\DU×QGD úVODPL 0LPDUL,
1240-1330. oHY 0HUYH g]N×O×o úVWDQEXO .Ro hQLYHUVLWHVL <D\×QODU×  V  7UNoH
7UDQVNULSVL\RQ%XUVDO×26DNW%OHVVLQJ
5 Patricia Blessing, 0RùRO)HWKLQGHQ6RQUD$QDGROX·QXQ<HQLGHQúQüDV× s.248.
6 'RùDQ.XEDQSelçuklu &Dù×QGD$QDGROX 6DQDW×úVWDQEXO<DS×.UHGL<D\×QODU×V

൞ 297 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

GRùUXOWXVXQGD NRQXPODQP×üȫ dikdörtgen bir plana sahiptir. Yap×n×n ao×k bir

avlusu ve avluya Do×ODQ üç H\YDQ× EXOXQPDNWDG×U Avluyu çevreleyen
revaklardaki sütun ve sütun EDüO×NODU× ise GHYüLUPHGLU bu özellik Anadolu
Selçuklu Mimarisinde görülen JHOHQHNVHOOHüPLü bir kullan×md×r. 5HYDNODU×Q
arka bölümüne NRQXPODQG×U×OP×ü olan hücre PHNDQODU× LQFHOHQGLùLQGH üç
adet NDS× Do×NO×ù× EXOXQPDV×QD NDUü×Q iç mekânda ara bölmelerin
EXOXQPDG×ù× ve tek bir bütün olarak \DS×ODQG×U×OG×ù× gözlemlenmiüWLU
<DS×Q×Q NXOODQ×P DPDF× ile GRùUXGDQ LOLüNLOHQGLULOHQ bu mekanlar için
Kuban’×Q7, DN×O KDVWDODU×Q× EDU×QG×UPDN için NXOODQ×OG×ù×Q× gösteren bir düzenleme
yorumu EXOXQPDNWDG×U $\U×FD Gönül Çantay’×Q \DS× için “Bu GDUüüLIDGD
medrese plan üHPDV×QGD karü×ODüW×ù×P×] dikdörtgen avlunun iki WDUDI×QGD revaklar,
gerisinde münferit küçük odalar yerine, avluya paralel uzanan tonozlu dikdörtgenin
YDUO×ù× dikkat çekiyor. Bu dikdörtgen mekanlarda mazgal pencerelerle KDYDODQG×UPD
ve ×ü×NODQG×UPD\D yer YHULOPLü olmaV× burada NRùXü LKWL\DF×Q× NDUü×OD\DFDN mekanlar
ROXüWXUPDN LVWHùLQGHQ ND\QDNODQP×ü olabilir” 8 J|Uü de EXOXQPDNWDG×U Bu
EDùODPGD \DS×Q×Q ilk etapta GDUüüLID olarak NXOODQ×OG×ù× ancak sonraki
evrelerde DN×O KDVWDODU×QD yönelik bir düzenlemeyle bu amaca hizmet HWWLùL göz
önünde EXOXQGXUXOGXùXQGD ×ü×NODQG×UPD ve KDYDODQG×UPD XQVXUODU×Q×Q
güvenlik DPDoO× olarak \DOQ×]FD mazgal pencereler ile V×Q×UODQG×U×OP×ü
ROPDV×Q×Q \DS×ODQ bu düzenlemeyle ilgisi ROGXùX GüQOHELOLU

Amasya 'DUüüLIDV×nda az VD\×GD bezeme EXOXQPDV×QD UDùPHQ tüm

bezemeler DQ×WVDO taç NDS×GD NDUü×P×]D o×NDU 7Dü LüoLOLùLQLQ \RùXQ ROGXùX
taç NDS× QLüLQGH iki küçük dikdörtgen pano EXOXQPDNWDG×U Bu panolarda
Kur’an ayetleri \D]O×G×U Taç NDS× üzerinde yer alan PXNDUQDVO× QLüLQ
HWUDI×QGD ise yüzeysel R\PDO× geometrik ve bitkisel bezemeli dörtgen
çerçeveler EXOXQPDNWDG×U Taç NDS×Q×Q zemininden EDüOD\DQ G×ü kaval
silmesinde \×OG×] NDUWXüODU×Q×Q üst üstte V×UDODQG×ù× ve dirsek \DSW×ù×
EDüO×NWDQ VRQUDV×QGD DùDo GDO× silme üeklinde devam HWWLùL görülmektedir.
Ögel’e göre “birbirini kat eden çapraz NHVLüHQ üHULWOHU ve DUDV×QGD kalan
palmet-rumi desenli panolar” taç NDS×GDNL bezeme kurgusunu özel
N×OPDNWDG×U )RWRùUDI 3). $\U×FD Ögel’in yine Anadolu Selçuklu WDü süsleme
özelliklerinin tümünü bünyesinde EDU×QG×UDQ Amasya Bimarhane taç NDS×V×

7 'RùDQ.XEDQSelçuklu &Dù×QGD$QDGROX 6DQDW×, s.213.

8 Gönül Cantay, Anadolu Selc֊XNOXODU× YH 2VPDQO× DaruüüüLIDODU×, Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU×92, s.2.

൞ 298 ൞
 Amasya’da Bir 'DUüüLID ve .×UüHKLU·GH Cacabey Medresesi

için “Anadolu 6HOoXNOXODU×Q×Q WDü LüoLOLùLnin hâkim ROGXùX devir ELWPLüWLU J|Uü
EXOXQPDNWDG×U. 9

XIII. \]\×O×Q sonu ve XIV. \]\×O×Q EDü×QD ait Amasya’da bulunan GLùHU
\DS×ODU gibi 'DUüüLID da Sivas ve Tokat da bulunan \DS×ODUOD benzerlik
göstermektedir.

:0Y`.4Y’DE CACA BEY MEDRESES4

.×UüHKLU’de bulunan ve günümüzde cami olarak NXOODQ×ODQ Cacabey

Medresesi’ne yöre KDON× minaresinde bulunan çinilerden GROD\× “&×QF×NO×
Cami” demektedir. 10 Döneminde matematik, fen ve astronomi HùLWLPL verilen
Cacabey Medresesi, Selçuklu VXOWDQ× *×\DVHGGLQ Keyhüsrev b. .×O×o Arslan
]DPDQ×QGD .×UüHKLU vilayetinde valilik yapan Nurettin Cacabey WDUDI×QGDQ
\DSW×U×OP×üW×U. 11 Medrese birçok RQDU×PGDQ 12 geçerek \HQLOHQPLüWLU Seyyah
A.D. Mortdtmann’×Q 1858 \×O×QGD .×UüHKLU’e \DSW×ù× gezi HVQDV×QGD
DNWDUG×NODU×QD göre medrese mühimmat DPEDU× olarak NXOODQ×OPDNWD\G× 1907
tarihli Ankara Salnamesinde de \×N×N durumda olan \DS×Q×Q bir N×VP×Q×Q
cami \DS×OG×ù× yD]PDNWDG×U. 13

.×UüHKLU XIII. \]\×O×Q VRQODU×QGD 0RùROODU WDUDI×QGDQ yaylak ve N×üODN

olarak NXOODQ×OPDNWD\G× .×UüHKLU emiri Cacabey, 0RùROODUD NDUü× her daim
EDU×üo×O bir politika L]OHPLüWLU Bunun sonucu olarak da .×UüHKLU’in kültür,
bilim ve sanat merkezi haline gelmesinde etkili ROPXüWXU ()RWRùUDI 4). 14

Arapça ve 0RùROFD vakfiyesi bulunan .×UüHKLU Cacabey Medresesi 1272-1273

\×OODU×QGD LQüD HGLOPLüWLU 15 Cacabey Medresesinin içinde rasathanenin

9 Semra Ögel, Anadolu SelçuklXODU×·Q×Q 7Dü 7H]\LQDW× $QNDUD 7UN 7DULK .XUXPX <D\×QODU× 
s.74, 144; Semra Ögel, “Anadolu Selçuklu 0LPDULVLQGH 7Dü 6VOHPHµ 6HOoXNOX dDù×QGD $QDGROX
6DQDW×KD]'RùDQ.XEDQúVWDQEXO<DS×.UHGL<D\×QODU×8, s.325.
10 1LKDW $U×NDQ (\OHP 7XùXWOX YH <×OG×] (UDVODQ .×UüHKLU Emiri Cacabey ve Medresesi “Simetrik
<DNODü×PODUµ.×UüHKLU.×UüHKLU9DOLOLùLV
11 $OL6DLPhOJHQ´.×UüHKLU’de Türk Eserleri” 9DN×IODU'HUJLsi 2, 1942, s.254.
12 <DS×Q×Q JHoLUGLùL RQDU×PODUOD LOJLOL GDKD D\U×QW×O× ELOJL LoLQ EN] =H\QHS úQDQ 2FDN YH *OVQ
7DQ\HOL .×UüHKLU Cacabey Medresesi YH 2QDU×PODU× 7UN úVODP Medeniyeti Akademik $UDüW×UPDODU
Dergisi, 21, 145-170, 2016.
13 Semavi Eyice, “Cacabey Medresesi”, 7'9úVODP Ansiklopedisi 6. cilt, 1992, s.539.
14 1LKDW $U×NDQ (\OHP 7XùXWOX YH <×OG×] (UDVODQ .×UüHKLU Emiri Cacabey ve Medresesi “Simetrik
<DNODü×PODUµ.×UüHKLU.×UüHKLU9DOLOLùLV
15 Halim Baki Kunter, “Kitabelerimiz I”, 9DN×IODU'HUJLVL 2 (1942), s.433.

൞ 299 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

EXOXQGXùX bir astronomi merkezi ROGXùX\OD ilgili birçok J|Uü

EXOXQPDNWDG×U $\G×Q 6D\×O× ve Hindolog W. Ruben’in 1947 \×O×QGD \DSW×NODU×
ND]×GD 1,80 m oDS×QGD bir kuyu EXOXQPXü ve bu kuyunun bir rasat kuyusu
ROGXùX GüQOPü olsa da vakfiyesinde ve kitabesinde bu fikre LOLüNLQ bir
bilgi ROPDPDV× nedeniyle ve kuyunun bir rasat kuyusu olabilmesi için çok dar
ROGXùX gerekçesiyle bu GüQFH çok GHVWHNOHQPHPLüWLU. 16

$\U×FD 1907 Ankara salnamesinde de konuyla ilgili üX bilgilere yer

verilmektedir;

“Zemininde bir kuyu EXOXQGXùX ve evvelki kubbenin YDVDW×QGD bir fetha

mevcut LGù söylenmekte ROGXùXQGDQ sabit bir teodolit vazifesi ifa
edebilecek olan mezkûr kubbe ve fetha kevakibin Q×VI×Q-nehardan müruru DQ×
zapt ROXQGXùX ve üLPGL minare olarak NXOODQ×ODQ kulenin bir rasat kulesi
ROPDV× varidi hatur olur”. 17

Cacabey Medresesi’nin rasathane ROGXùX GüQFHVL \DS×Q×Q NX]H\GRùX

NX]H\EDW× ve güney cephesinde yer alan roketi and×UDQ üç adet sütuncenin
EXOXQPDV×QGDQ da ND\QDNODQG×ù× GüQOPHNWHGLU Zira bu sütuncelerin
üzerinde yer alan geometrik süslemeler adeta bir roketin I×UODW×OPD haline
benzemektedir )RWRùUDI 8).

Cacabey medresesinin ND\×WO× ROGXùX YDNI×Q 1272 tarihli Arapça ve 0RùROFD

dillerinde \D]×ODQ üç vakfiyesi EXOXQPDNWDG×U Bunlar; úVNLOLS el \D]PDV×
birinci .×UüHKLU el \D]PDV× ve ikinci .×UüHKLU el \D]PDV×G×U Vakfiyenin
0RùROFD \D]×ODQ N×VP× Anadolu’da Uygur harfleriyle \D]×OP×ü ilk eserdir. 18

Vakfiyesinden medrese ROGXùX DQODü×ODQ \DS×Q×Q \DQ× V×UD EDüND \DS×ODU da

mevcuttur. Bunlar; .×UüHKLU’de: 1 Medrese, YDN×I WDUDI×QGDQ \DSW×U×OP×üW×U 1 Mescid
D\Q× medrese \DQ×Qda) / 1 Hanikah / 1 zaviye / 1 Dar el-Suleha / 1 Türbe 9DN×I
WDUDI×QGDQ kendisi için \DSW×U×OP×üW×U / 1 Türbe 9DN×I×Q N×] NDUGHüLQH aittir). 19

16 Semavi Eyice. Cacabey Medresesi7'9úVODP Ansiklopedisi.6. cilt, s.539, 1992.

17 Salname-i Vilayet-i Ankara, 1907, s. 257-8.
18 Kucur, ´&DFDRùOX1€UHGGLQµ, s.542.
19 Ahmet Temir, .×UüHKLU (PLUL &DFD RùOX 1XU HO-Din’in 1272 Tarihli Arapça-0RùROFD Vakfiyesi, 7(34a),
AnkDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V

൞ 300 ൞
 Amasya’da Bir 'DUüüLID ve .×UüHKLU·GH Cacabey Medresesi

Arapça kitabe sülüs \D]× ile \D]×OP×üW×U ve JLULü kuzey cephesinde taç NDS×
kemerinin üzerinde EXOXQPDNWDG×U <DS× KDNN×QGD fikir sahibi ROPDP×]×
VDùOD\DQ vakfiyeler ve kitabelerin \DQ× V×UD dönemin ekonomik durumuyla
ilgili bilgi veren úOKDQO× vergi kitabesi de yine Cacabey Medresesinde
EXOXQPDNWDG×U Tarihsiz kitabede 20 hükümdar veya bir tarih göndermesi
içermemesine UDùPHQ ihlallere NDUü× X\DU×ODUGD bulunulurken ED]×
vergilerin de NDOG×U×OG×ù×Q× kitabeden |ùUHQPHNWH\L] Kitabede;

+NPGDU×Q-Allah devletini devam ettirsin- adaletinin en parlak tesirleri

bütün WHEDV× üzerine \D\×OG×ù× için üDKQD vergisi, tabkur yani \DS×
malzemesi mükellefiyeti ve bunun gibi sabun ve küçe (sokak) resimlerin
NDONPDV× emredildi. &LKDQ×Q itaat HWWLùL emire uygun olarak bu fena yükler
(in) WDPDP×\la ilga HGLOPLü ROGXùX bilinmelidir. Bundan GROD\× galip
devletin günlerinin GHYDP× için dualar ID]ODODüW×U×OPDO×G×U Bundan sonra
her kim ki bu yükleri tekrar vaz’eder veyahut vaz’etmeye oDO×ü×UVD Allah’×Q
lanet, hiddet ve JD]DE× ona UDVWODV×Q $\Q× üHNLOde keten ekme WDPJDV× ve
Düo×O×N vergisi NDOG×U×OP×üW×U 21.

úOKDQO×ODU×Q Anadolu’ya müdahalesini GRùUXGDQ ortaya koyan önemli

belgelerdir kitabeler. Anadolu’da güç kaybeden úOKDQO×ODU×Q kitabeler
DUDF×O×ù×\OD kendi egemenliklerini kurmaya çaO×üDQ yerel yöneticilerin ek
vergiler getirmelerini engellemeye ve kontrolü tekrar VDùODPD\D oDO×üW×ù×Q×
görmekteyiz.

y‚հ° Mimari Özellikleri

Orta oDù mimari eserlerinin karakteristik özelliklerine sahip olan \DS×
Anadolu’da 1250 \×O×QGDQ sonra LQüD edilen Selçuklu NDSDO× avlulu medrese
örneklerinden biridir, \DU×P-küre kubbelidir ve dört H\YDQO×G×U. 22 Kuban’a
göre Cacabey medresesi NDSDO× medreseler içinde NDUPDü×N LüOHYOL iki NDWO×
ve plan WDVDU×P Do×V×QGDQ orta oDù×Q en JHOLüPLü mimari WDVDU×P
örneklerinden biridir (Plan 2). 23

20 Hinz’e göre bu kitabe 1330 tarihlidir bkz. W. Hinz, “2UWDoDù <DN×QûDUN×QD$LW9HUJL.LWDEHOHULµ

Türk Tarih Kurumu Belleten Dergisi, 7 (1949), s.778-780.
21 Türkçe 7UDQVNULSVL\RQ %XUVDO× 26 DNW 3DWULFLD %OHVVLQJ 0RùRO )HWKLQGHQ 6RQUD $QDGROX’nun
<HQLGHQúQüDV×, s. 229.
22 Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1969, s. 55,62.
23 'RùDQ.XEDQ, Selçuklu &Dù×QGD$QDGROX 6DQDW×úVWDQEXO<DS×.UHGL<D\×QODU×

൞ 301 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

<DS×GD GRùX H\YDQ×Q kuzeyine ELWLüLN kare SODQO× ve iki NDWO× türbe yer DO×U
<DS×\D JLULü kuzey cephesinde bulunan DQ×WVDO taç NDS×GDQ \DS×O×U Yap×ya
bitiüik türbeye giriü ise medrese içinden saùlanmaktad×r. <DS× orta
avlusunda bulunan kubbe ve türbeyi örten külah G×ü×QGD EHüLN tonozla
|UWOPüWU úNL NDWO× olan medresenin WDPDP× kesme WDü ve moloz WDüWDQ
minare kaidesi WDüWDQ ve minare gövdesi de üç IDUNO× WXùOD örgü sistemi
NXOODQ×ODUDN \DS×OP×üW×U

<DS×\D ait süslemeler de en az \DS× kadar önemlidir. 7XùOD ile örülü

minarede firuze renkli çininin \RùXQ NXOODQ×OG×ù× görülmektedir.
Minarenin petek ve külah bölümü ise XX. \]\×OGD JHoLUGLùL onar×PGD
WDPDPODQP×üW×U. 24 $\U×FD firuze ve lacivert renkli çiniler \DS×\D ELWLüLN
türbede de NXOODQ×OP×üW×U

úNL renkli WDü×Q NXOODQ×OG×ù× taç NDS×Q×Q on V×UD mukarnas NDYVDUDV×

bulunmakta ve iki V×UD NXüDWPD kemeriyle oHYUHOHQPLüWLU $Q×WVDO taç
NDS×V×Q×Q d×ü cephesi GXYDU×Q×Q her iki \DQ×QGD çift burma gövdeli
sütunceler yer DOPDNWDG×U Taç NDS×da birçok kitabe EXOXQPDNWDG×U Bu
kitabelerden biri taç NDS×Q×Q üzerinde bulunan ve iki VDW×U Selçuklu Sülüsü
ile yD]×ODQ \D]× VDWK×G×U Kitabede:

“Rahman ve rahim olan Allah’×Q DG×\OD Bu mübarek medresenin

\DS×OPDV×Q× büyük Sultan, ulu üDKLQüDK ümmetin koruyucusu, Arap ve
Acem VXOWDQODU×Q efendisi, NDUDQ×Q ve denizlerin VXOWDQ× úVODP’×Q ve
MüslümanlaU×Q \DUG×PF×V× VXOWDQODU×Q ve meliklerin efendisi, fetihler
EDEDV× *×\DVHGGLQ Keyhüsrev bin .×O×o Arslan (Allah Devletini daim
N×OV×Q ]DPDQ×QGD Allah’×Q rahmetine ve PDùILUHWLQH muhtaç Cebrail bin
Caca, Allah’a \DNODüPDN ve onun U×]DV×Q× kazanmak için 671 senesi
D\ODU×QGD emretti.” 25 \D]PDNWDG×U

Mukarnas NDYVDUDQ×Q hemen DOW×QGD yer alan GLùHU kitabede ise besmele ve
D\U×FD Nahl suresinin 90. ayetinin ilk N×VP× \D]×O×G×U úNL XoODU× yana GRùUX
dönen kitabede de Al-i úPUDQ suresinin 18. ve 19. ayetleri yer DOPDNWDG×U

24 1LKDW $U×NDQ (\OHP 7XùXWOX YH <×OG×] (UDVODQ .×UüHKLU Emiri Cacabey ve Medresesi “Simetrik
<DNODü×PODUµ.×UüHKLU.×UüHKLU9DOLOLùLV
25 1LKDW $U×NDQ (\OHP 7XùXWOX YH <×OG×] (UDVODQ .×UüHKLU Emiri Cacabey ve Medresesi “Simetrik
<DNODü×PODUµ.×UüHKLU.×UüHKLU9DOLOLùLV

൞ 302 ൞
 Amasya’da Bir 'DUüüLID ve .×UüHKLU·GH Cacabey Medresesi

.DS× kemerinin hemen üstünde ise bir vergi kitabesi YDUG×U. 26 Taç NDS×da
yer alan PXNDUQDVODU×Q püsküllerine LüOHQHQ EHü kollu \×OG×] motif,
EXOXQPDNWDG×U $\U×FD bunun \DQ× V×UD bitkisel ve geometrik motifler
()RWRùUDI 5 ve 6) \DS×Q×Q birçok yerinde EXOXQPDNWDG×U <DS×Q×Q önemli
süslemelerinden biri de taç NDS×Q×Q zemine \DN×Q sütuncelerinin DUDV×QGD
bulunan tersten UHVPHGLOPLü PXNDUQDVODU×Q DUDV×QGD kadeh motifi yer
DOPDNWDG×U úQGLUNDü’a göre (2001, s. 359) baùGDü kurup oturan hükümdar
imgesinin )RWRùUDI 7) elindeki kadeh motifi Orta Asya Türk 6DQDW×QGD
dinsel LQDQ×üODU×Q ve ritüellerin bir ögesidir ve D\Q× zamanda KNPGDU×Q
NXWVDOO×ù×Q× gücünü ve |OPV]OùQ simgelemektedir.27

SONUÇ

úOKDQO×ODU×Q Anadolu Selçuklu PLUDV×Q× devam ettirdikleri söylenebilir. XIII.

\]\×O sonu XIV. \]\×O EDü×QGD úUDQ’da ve Anadolu’da úOKDQO×ODU×Q \DSW×ù×
\DS×ODU×Q ölçekleri DUDV×QGD IDUNO×O×NODU YDUG×U úUDQ’da bulunan \DS×ODU daha
büyük ölçekliyken Anadolu’daki eserler daha küçük ölçeklidir. Bu durum
banilerin daha çok yerel ROPDV×QGDQ ND\QDNO×G×U ve YDUO×NODU×Q× daha çok
tekil \DS×ODUGD ortaya NR\PXüODUG×U XIII. \]\×O sonu ve XIV. \]\×O
EDü×QGDQ günümüze \DOQ×]ca birkaç vakfiye XODüP×üW×U Bu EDùODPGD
Amasya’da bulunan ve Olcayto Han döneminde \DSW×U×ODQ 'DUüüLID,
kendi döneminin VDùO×N DODQ×QGDNL öncü \DS×ODU×QGDQ biri olarak
GHùHUOHQGLULOPHNle birlikte, özellikle .×UüHKLU |UQHùLQGH hem Arapça hem
de 0RùROFD vakfiyenin G]HQOHQPLü ROPDV× dönemin sosyo-kültürel
RUWDP×QD bir gönderme \DSPDNWDG×U Mevzu bahis \DS×ODU úOKDQO× ve
Anadolu Selçuklu kültürünün zaman içerisinde gerek bilimsel gerek de
sosyal ve kültürel EDùODPGD birbirinden ne derece HWNLOHQGLùLQLQ ve iç içe
ROGXùXQXQ somut örnekleri olarak kabul edilmektedir.

26 Semavi Eyice. “Cacabey Medresesi”, 7'9úVODP Ansiklopedisi FLOWúVWDQEXO7UNL\H'L\DQHW9DNI×

<D\×QODU×V
27 =KUH úQGLUNDü $QD 7DQU×oD .\EHOH YH dDùGDü 7UN 5HVPLQH ú]GüPOHUL, Ankara: Türk Tarih
.XUXPX<D\×QODU×

൞ 303 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

KAYNAKÇA / REFERENCES

$U×NDQ Nihat, Eylem 7XùXWOX ve <×OG×] Eraslan. .×UüHKir Emiri Cacabey ve Medresesi
“Simetrik <DNODü×PODU”. .×UüHKLU .×UüHKLU 9DOLOLùL 2009.
Blessing, Patricia. 0RùRO Fethinden Sonra Anadolu’nun Yeniden úQüDV× Rum 'L\DU×QGD
úVODPL Mimari, 1240-1330. Çev., Merve g]N×O×o úVWDnbul: Koç Üniversitesi
<D\×QODU× 2018.
Cantay, Gönül. Anadolu SelcȫXNOXODU× ve 2VPDQO× DaruüüLIDODU×. Ankara: Türk Tarih
.XUXPODU× <D\×QODU× 1992.
Çoban, Adnan. Müzikterapi: Ruh 6DùO×ù× için Müzikle Tedavi. ústanbul: 7LPDü
Yay×nlar×, 2005.
Semavi Eyice. “Cacabey Medresesi”. TDV úVODP Ansiklopedisi 6. Cilt. úVWDQEXO:
Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 1992: 539-541.
úQGLUNDü Zühre. Ana 7DQU×oD Kybele ve dDùGDü Türk Resmine ú]GüPOHUL. Ankara:
Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2001.
Kuban, 'RùDQ Selçuklu Caù×nda Anadolu Sanat×. ústanbul: Yap× Kredi Yay×nlar×,
2008.
Kucur, Sadi S. “&DFDRùlu Nûreddin”. Türkiye Diyanet 9DNI× úVODP Ansiklopedisi 6. cilt.
úVWDQEXO: Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 1992: 541-542.
Kunter, Halim Baki. “Kitabelerimiz I”. 9DN×IODU Dergisi, 2 (1942): 431-456.
Kuran, Aptullah. Anadolu Medreseleri I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1969.
Ögel, Semra. Anadolu SelçuNOXODU×’Q×n 7Dü Tezyinat×. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 1966.
Ögel, Semra. “Anadolu Selçuklu Mimarisinde 7Dü Süsleme”. Selçuklu Çaù×nda
Anadolu Sanat×. haz., 'RùDQ Kuban. ústanbul: Yap× Kredi Yay×nlar×. 2008.
Salname-i Vilayet-i Ankara. 1907.
Ülgen, Ali Saim. “.×UüHKLU’de Türk Eserleri” 9DN×IODU Dergisi 2. (1942).
Kuran, Aptullah. Anadolu Medreseleri I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1969,
Temir, Ahmet. .×UüHKLU Emiri Caca RùOX Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça-0RùROFD
Vakfiyesi. 7(34a). Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 1959.
<×OG×U×P Nuran. “6DEXQFXRùOX ûHUHIHGGLQ”. TDV úVODP Ansiklopedisi 35. Cilt.
úVWDQEXO: Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2008: 358-359.

൞ 304 ൞
 Amasya’da Bir 'DUüüLID ve .×UüHKLU·GH Cacabey Medresesi

EKLER

)RWRùUDI 1. Amasya 'DUüüLIDV× ön cephe

)RWRùUDI 2. Gabriel, 1934

൞ 305 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

)RWRùUDI 3. Amasya 'DUüüLIDV× Taç .DS× süsleme detay

)RWRùUDI 4. .×UüHKLU Cacabey Medresesi, ön cephe

൞ 306 ൞
 Amasya’da Bir 'DUüüLID ve .×UüHKLU·GH Cacabey Medresesi

)RWRùraf 5. .×UüHKLU Cacabey Medresesi, süsleme örnek

)RWRùUDI 6. .×UüHKLU Cacabey Medresesi, süsleme örnek

൞ 307 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

)RWRùUDI 7. .×UüHKLU Cacabey Medresesi, süsleme, EDùGDü kurup oturan hükümdar imgesi

)RWRùUDf 8. Cacabey, roket biçimli sütunce

൞ 308 ൞
 Amasya’da Bir 'DUüüLID ve .×UüHKLU·GH Cacabey Medresesi

Plan 1. Amasya 'DUüüLIDV× 3ODQ×, Sözen 1970

൞ 309 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Plan 2. Cacabey Medresesi 3ODQ× A. Kuran

൞ 310 ൞
 ERZURUM’UN SEMBOLÜ 4:4 MEDRESE:
4(d B4CY=4ʘ.dhC4y VE y:hd4y
BY]=Y4

DOUBLE MINARET/HATUNIYE AND YAKUTIYE MADRASAHS

AS SYMBOLS OF ERZURUM

Prof. Dr. Nermin `‚Á‚Â Ȫ‚Â

Hacettepe Üniversitesi
Prof. Dr. 1(50ú1 û$0$1 '2ø$1 | Hacettepe Üniversitesi |
nerminsd[at]312acettepe.edu.tr | ORCID: 0000-0002-9954-2429

Nilgün ûDPDQ 'RùDQ Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji-Sanat Tarihi

Bölümü’nde lisans derecesini DOP×üW×U Daha sonra Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi
Anabilim 'DO×QGD yüksek lisans (1985) ve doktora (1993) HùLWimini WDPDPODP×üW×U Yüksek
lisans tezinde “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Örtü Sistemi”, doktora tezinde “Isparta’da
Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mimarisi” NRQXODU×QGD oDO×üP×üW×U Doktora tezi 2008 \×O×QGD
Isparta 9DOLOLùL ve úO Kültür ve Turizm 0GUOù WDUDI×QGDQ kitap olarak \D\×PODQP×üW×U
dDO×üPDODU×QGD Anadolu Selçuklu ve Beylikler 6DQDW×0LPDULVL ve süsleme SURJUDP×
üzerine \RùXQODüW×ù× görülmektedir. Akademik \DüDP×QD Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat
Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nde DUDüW×UPD görevlisi olarak EDüODP×ü daha sonra D\Q×
bölümde \DUG×PF× doçent, doçent ve profesör olarak oDO×üP×üW×U Bugün D\Q× bölümde
|ùUHWLP üyesi olarak görevini sürdürmektedir. Üniversitede lisans, yüksek lisans ve doktora
programlaU×QGD Anadolu Selçuklu ve Beylikler 6DQDW× Mimarisi ve Anadolu’da Orta oDù
Türk 6DQDW× VRUXQODU× NRQXODU×QGD ders vermektedir. Bu alanda yüksek lisans ve doktora tez
GDQ×üPDQO×ù× yaparak yeni akademisyenlerin \HWLüPHVLQH NDWN× VDùODPDNWDG×U

Prof. Dr. 1(50ú1 û$0$1 '2ø$1 | Hacettepe University |

nerminsd[at]hacettepe.edu.tr | ORCID: 0000-0002-9954-2429

Nermin ûDPDQ 'RùDQ completed her undergraduate education at Hacettepe University,

Faculty of Letters, Department of Art History and Archaeology. Thereafter, she finished her
MA (1985) and PhD (1993) studies at Hacettepe University, Department of Art History. She
studied “The Cover System in Anatolian Seljuk Architecture” in MA and “The Architecture
of the Anatolian Seljuks and Principalities Period in Isparta” in PhD. Her PhD thesis was
published as a book by the Isparta Governorship and the Provincial Directorate of Culture
and Tourism in 2008. She focuses Anatolian Seljuks and Principalities Art/Architecture and
ornamentation program in her studies. She started her academic life as a research assistant
at Hacettepe University, Faculty of Letters, Department of Art History and continued as
assistant professor, associate professor, and full professor in the same department. Today,
she holds over her duty as a lecturer in the same department. She lectures on Art and
Architecture of Anatolian Seljuks and Principalities, and the problems of Medieval Turkish
Art in Anatolia in undergraduate, graduate and doctorate programs at the university. In this
field, she contributes to the training of new academicians by providing MA and PhD thesis
supervision.

൞ 312 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.035

ERZURUM’UN SEMBOLÜ ú.ú MEDRESE:

dú)7( 0ú1$5(/ú+$781ú<( VE <$.87ú<( 0('5(6(/(5ú
Öz
'RùX Anadolu bölgesinde bir V×Q×U kenti olan Erzurum Roma, Bizans, Gürcü, Ermeni,
Saltuklu, Selçuklu, úOKDQO×, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve 2VPDQO× dönemlerinde önemli bir
merkezidir. Erzurum’da Orta oDù Türk dönemi tarihi kent dokusunun ROXüXPX
Saltuklularla EDüODP×ü daha sonra Selçuklular ve úOKDQO× dönemlerinde LQüD edilen \DS×ODUOD
VUGUOPüWU Bugün kentin úo Kale, úo Kale içinde yer alan Kale Mescidi (XII. \]\×O
RUWDODU× ve Tepsi Minare (XII. \]\×O RUWDODU× ile úo Kale’nin G×ü×QGD '×ü Kale’nin içinde
bulunan Ulu Camii (1179), Çifte/Hatuniye (1285-1290) ve Yakutiye (1310-1311) medreseleri
DQ×WVDO \DS×ODU× ROXüWXUPDNWDG×U 1243 \×O×QGD \DS×lan .|VHGDù 6DYDü×’nda 6HOoXNOXODU×Q
yenilgisi sonucu Anadolu’da 0RùRO DN×QODU×Q×Q \DüDQG×ù× devinimli bir sürece JLULOPLüWLU
Erzurum 0RùROODU×Q Anadolu seferleri V×UDV×QGD 1242 \×O×QGD ilk IHWKHWWLùL kent ROPXüWXU
Erzurum’da kent NLPOLùLQL GHùLüWLUHQ DQ×WVDO \DS×ODU úOKDQO× döneminde LQüD HGLOPLüWLU Bu
oDO×üPDGD Erzurum’da úOKDQO×ODU döneminde LQüD edilen Çifte/Hatuniye (1285-1290) ve
Erzurum Yakutiye medreseleri (1310-1311) ele DO×QDUDN \DS×ODU×Q LQüD HGLOGLùL kültürel
ortam üzerinden okumalar \DS×ODFDNW×U úOKDQO× döneminde Anadolu’da DQ×WVDO medreselerin
\DS×P× |QFHOHQPLüWLU $o×N avlulu olan Erzurum Çifte/Hatuniye Medresesi ile NDSDO× avlulu
olan Erzurum Yakutiye Medresesi Anadolu’da en büyük boyutlu medrese örnekleridir.
Anahtar Kelimeler
Erzurum, Saltuklu, úOKDQO×, Medrese, Mimari, 'HùLüLP

൞ 313 ൞
 DOUBLE MINARET/HATUNIYE AND YAKUTIYE MADRASAHS AS
SYMBOLS OF ERZURUM
Abstract
Erzurum, a border borough in the Eastern Anatolia region, was an important center at the
time of the Roman, Byzantium, Georgian, Armenian, Saltuqids, Seljuk, Ilkhanid,
Aqqoyunlu, Qarakoyunlu and Ottoman eras. In Erzurum, historical urban fabric related to
the Turks came into being at the time of the Saltuqids. This pattern continued by
construction during the time of Seljuk and Ilkhanid periods. Today, the citadel, Kale Masjid
located within the citadel (mid-12th century) and Tepsi Minaret (mid-XIIth century) along
with Grand Mosque (1179), Double Minaret/Hatuniye (1285-1290) and Yakutiye Madrasahs
that are located outside of the citadel and within the bailey constitute the monumental
constructions of the city. Following Seljuks’ defeat iQWKH%DWWOHRI.|VHGDùLQLQWKH
ongoing period, the region experienced a process of Mongol invasions. Erzurum was the
first city that was captured by Mongols in their incursions to Anatolia (1242).
The monumental constructions that gave the city of Erzurum its characteristics were built in
the Ilkhanid Period.
In this study, these constructions will be reinterpreted in the context of their cultural medium
Double Minaret/Hatuniye (1285-1290) and Erzurum Yakutiye (1310-1311) were built during the
Ilkhanid period in Erzurum. Over the course of the Ilkhanid period in Anatolia, monumental
constructions like madrasahs were prioritized. Erzurum Double Minaret/Hatuniye Madrasa
(1285-1290) has an open courtyard and Erzurum Yakutiye Madrasa (1310-1311) with an enclosed
courtyard are examples of the biggest madrasas in Anatolia.
Keywords
Erzurum, Saltuqids, Ilkhanid, Madrasa, Architecture, Alteration

൞ 314 ൞
 *4Y4`

'RùX Anadolu bölgesinde bir V×Q×U kenti olan Erzurum Roma, Bizans, Gürcü,
Ermeni, Saltuklu, Selçuklu, úOKDQO×, Akkoyunlu, Karakoyunlu ve 2VPDQO×
dönemlerinde önemli bir merkezdir. Bizans döneminde kentin DG×
Theodosiopolis’tir. 1 1071 \×O×QGD Malazgirt 6DYDü× zaferinden sonra Türkmen
Beyi Ebü’l-.œV×P Saltuk WDUDI×QGDQ kurulan Saltuklu Devleti; Erzurum, úVSLU
Oltu, Pasinler, Tortum, Tercan, Kars, Bayburt, ûHELQNDUDKLVDU ve çevresine
hâkim ROPXüWXU.2 Erzurum’un içinde EXOXQGXùX 'RùX Anadolu, Türklerin
Anadolu’ya ilk girdikleri ve mücadele ettikleri bir bölge ROPDV× Do×V×QGDQ
önemlidir.

úON Türk Beyliklerinden biri olan Saltuklular Erzurum’u EDüNHQW yaparak,

N×VD sürede Bayburt ve ûHELQNDUDKisar çevresine kadar WRSUDNODU×Q×
JHQLüOHWPLüWLU Erzurum’da Türk dönemindeki ilk imar faaliyetleri
Saltuklular döneminde EDüODP×üW×U

Erzurum’un tarihi kent dokusu úo ve '×ü Kale içinde JHOLüLP

göstermektedir. 3 ûHKULQ úo Kale GXYDUODU× bugün iyi durumdad×U '×ü Kale
GXYDUODU× ise büyük ölçüde \×N×OP×üW×U (Levha 1). Düzgün olmayan
dikdörtgen SODQO× surlarla çevrilen üHKULQ GRùX-EDW× yönünde Tebriz ve
Erzincan, kuzey- güney yönünde Rum ve Kân DG× verilen ve \DNODü×N yatay-

1 Cevdet Küçük, “Erzurum”, 7'9 úVODP Ansiklopedisi 11. cilt úVWDQEXO 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI×
<D\×QODU×V
2 úEQ %LEL El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) I, haz., Mürsel Öztürk, Ankara:
Kültür BakanO×ù×<D\×QODU×V2VPDQ7XUDQSelçuklular =DPDQ×QGD7UNL\H6L\DVv7DULK$OS
Arslan’dan Osman Gâzi’ye (1071-1318), úVWDQEXO gWNHQ <D\×QODU×  V +VH\LQ .D\KDQ
“Anadolu’nun Fethinde Görev Alan Selçuklu .RPXWDQODU×QGDQ6DOWXN%H\+DNN×QGDµVakanüvis-
8OXVODUDUDV× 7DULK $UDüW×UPDODU× 'HUJLVL, 3/2 (2018), s.189; Osman Gürbüz, “Saltuklular”, Doktora
Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2002, s.56-66.
3 úEUDKLP +DNN× .RQ\DO× Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi úVWDQEXO (UFDQ 0DWEDDV× 
s.85- +DP]D *QGRùGX ´7DULKL *HoPLüL\OH (U]XUXP .DOHVLµ Selçuklu 0HGHQL\HWL$UDüW×UPDODU×
Dergisi, 3 (2018), s.177-211.

൞ 315 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

dikey eksenleri belirleyen dört NDS×V× EXOXQPDNWDG×U 4 Saltuklu döneminde

LQüD edilen Kale Mescidi, úo Kalenin içinde güneyden sur GXYDUODU×QD
ELWLüLNWLU Tepsi Minare (bugün Saat Kulesi) úo Kale’nin JQH\EDW× N|üHVLQGH
yer DO×U 5 Saltuklular döneminde \DS×ODQ Erzurum Ulu Camii úo Kalenin
G×ü×QGD ve \DN×Q×QGD '×ü Kale VXUODU×Q×Q içinde Tebriz .DS×V× \DN×QODU×QGD
bulunur. 6

Levha 1. Erzurum ûHKUL plan7

Erzurum Kale Mescidi’nin kitabesi EXOXQPDPDNWDG×U Mescidin \DN×Q×QGD

yer alan Tepsi Minare’nin silindirik gövdesinin üst bölümündeki yatay
üHULWWH tek VDW×UO×N kufi \D]×O× bir kitabede NXüDù× YDUG×U Bu kitabede
“ûHPV’l-melik ve’l-ümerâ úQDQo Beygu (Yabgu) Alp 7XùUXOEHUN Ebü’l Muzaffer
Gazi bin Ebü’l-.DV×P” DG× RNXQPDNWDG×U Saltuklu Emiri Ebü’l- Muzaffer bin

4 .RQ\DO× $ELGHOHUL YH Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, s.92- 8ùXU 7DQ\HOL Anadolu-Türk kentinde
)L]LNVHO<DS×Q×Q(YULP6UHFL-<]\×O úVWDQEXO úVWDQEXO 7HNQLN hQLYHUVLWHVL <D\×QODU× 
s.71-75 ve Harita 3.8.1-*QGRùGX´7DULKL*HoPLüL\OH(U]XUXP.DOHVLµV-211.
5 Ali Boran, Anadolu·GDNLúo.DOH&DPLYH0HVFLWOHUL$QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V-20.
6 Tanyeli, Anadolu-7UNNHQWLQGH)L]LNVHO<DS×Q×Q(YULP6UHFL, 71-75 ve Harita 3.8.1-3.8.2.
7 Tanyeli, Anadolu-7UNNHQWLQGH)L]LNVHO<DS×Q×Q(YULP6UHFL.

൞ 316 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

Ebü’l-.DV×P’×Q DG× geçmektedir. Birbiriyle EDùODQW×O× ve Hü ]DPDQO× ROGXùX

görülen Kale Mescit ve Tepsi Minare’nin bu kitabeden hareketle Saltuklu
Emiri Ebü’l-Muzaffer (1189-1197) döneminde \DS×OP×ü RODELOHFHùL kabul
edilmektedir. 8 Tepsi minarenin WXùOD örgülü silindirik gövdesi yatay
bölümlere D\U×ODUDN bu N×V×PODU özgün WXùOD LüoLOLùL \DQV×WDQ süslemelere
sahiptir. 9 Erzurum Ulu Camii 1179 \×O×QGD Saltuklulardan ú]]HGGLQ
Saltuk’un RùOX Melik 1kV×UGGLQ Muhammed WDUDI×QGDQ \DSW×U×OP×üW×U 10

Saltuklu úOL(U]XUXP 1202 \×O×QGD Anadolu Selçuklu KNPGDU× II.

Rükneddin Süleyman ûDK’×Q (1196-1204) 'RùX Anadolu seferi V×UDV×QGD
DO×QDUDN 6DOWXNOXODU×Q bölgedeki hâkimiyetine son verilmiüWLU11 Rükneddin
Süleyman ûDK NDUGHüL Elbistan Meliki Mugîseddin 7XùUXOükK’a Erzurum ve
çevresinin yönetimini vererek, kentte yeni bir dönem EDüODP×üW×U 12 Bizans
döneminde Theodosiopolis olan kentin DG× Selçuklular döneminde Erzeni-
Rûm’dur. 13

Erzurum’da Orta oDù Türk dönemi tarihi kent dokusunun ROXüXPX

Saltuklularla EDüODP×ü daha sonra Selçuklular ve úOKDQO× dönemlerinde LQüD
edilen \DS×ODUOD VUGUOPüWU Kent kimlLùLQL GHùLüWLUHQ DQ×WVDO \DS×ODU
úOKDQO× döneminde LQüD HGLOPLüWLU Selçuklular ve 0RùROODU DUDV×QGD 1243
\×O×QGD \DS×ODQ .|VHGDù 6DYDü×’nda 6HOoXNOXODU×Q yenilgisi ile Anadolu’da
0RùRO DN×QODU×Q×Q EDüODG×ù× bir sürece JLULOPLüWLU Erzurum 0RùROODU×Q

8 5oKDQ$U×N´(U]XUXP
GDúNL&DPLµ9DN×IODU'HUJLVL VgPU%DN×UHUSelçuklu Öncesi ve
Selçuklu Dönemi Anadolu 0LPDULVLQGH 7XùOD .XOODQ×P× , $QNDUD 2UWD 'RùX Teknik Üniversitesi
<D\×QODU×  V 2NWD\ $VODQDSD 7UN 6DQDW× ,-II úVWDQEXO .HUYDQ <D\×QODU×  V-26;
Rahmi Hüseyin Ünal, “Erzurum”, 7'9 úVODP Ansiklopedisi 11. cilt úVWDQEXO 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI×
<D\×QODU×  V $KPHW 9HID dREDQRùOX ´.DOH 0HVFLGLµ 7'9 úVODP $QVLNORSHGLVL  FLOW,
úVWDQEXO7UNL\H'L\DQHW9DNI×<D\×QODU×V$EGONHULPg]D\G×Q´6DOWXNOXODUµ, 7'9úVODP
Ansiklopedisi 36. cilt, úVWDQEXO 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI× <D\×QODU×  V- 1HVULQ dLoHN $No×O
“Saltuklular”, 7'9úVODP$QVLNORSHGLVLFLOW úVWDQEXO7UNL\H'L\DQHW9DNI×<D\×QODU×V-57.
9 %DN×UHUSelçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu 0LPDULVLQGH7XùOD.XOODQ×P×,s. 232-255; Ömür
%DN×UHU 6HOoXNOX gQFHVL YH 6HOoXNOX '|QHPL $QDGROX 0LPDULVLQGH 7XùOD .XOODQ×P× ,, Ankara: Orta
'RùX 7HNQLNhQLYHUVLWHVL<D\×QODU×ûHNLO5HVLP
10 $U×N ´(U]XUXP
GD úNL &DPLµ V +DOXN .DUDPDùDUDO× ´(U]XUXP 8OX &kPLLµ <×OO×N
$UDüW×UPDODU 'HUJLVL   V $VODQDSD 7UN 6DQDW× ,-II, s.26-27; Ünal, “Erzurum”, s.330;
+VH\LQ<XUWWDü´(U]XUXP8OX&DPLL
QH $LW<HQL%LU.LWDEHYH<DS×+DNN×QGD%D]×'üQFHOHUµ
Atatürk Üniversitesi Türkiyat $UDüW×UPDODU× (QVWLWV 'HUJLVL, 8/17 (2001), s. 191- $No×O
“Saltuklular”, s.56-g]D\G×Q´6DOWXNOXODUµV-56.
11 Turan, Selçuklular =DPDQ×QGD7UNL\H, s.275-278; Selim Kaya, ,*×\kVHGGLQ.H\KVUHYYH,,6OH\PDQüDK
Dönemi Selçuklu Tarihi (1192-1211), $QNDUD7UN7DULK.XUXPX<D\×QODU×V-77.
12 úEQ %LEL 6HOoXN 1DPH , V *UE] ´6DOWXNOXODUµ, s.104; Turan, Selçuklular =DPDQ×QGD7UNL\H,
s.277; Kaya, ,*×\kVHGGLQ.H\KVUHYs.76-77.
13 Küçük, “Erzurum”, s.321.

൞ 317 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Anadolu seferlerinde 1242 \×O×QGD IHWKHWWLùL ilk kenttir. 14 Bu süreçte Erzurum,

Anadolu ile úOKDQO× EDüNHQWL Tebriz DUDV×QGD JHoLü DODQ× ROPXüWXU Selçuklu
EDüNHQWL Konya’dan Aksaray – 1HYüHKir – Kayseri – Sivas -Erzincan -
Erzurum ve Van üzerinden Tebriz’e uzanan kervan yolu Erzurum üzerinden
geçmektedir.

Anadolu’da 0RùROODU×QúOKDQO×ODU×Q hâkimiyeti ile Selçuklu sXOWDQODU×

eski gücünü yitirerek, oRùXQOXùX vezir olan saraya EDùO× yöneticiler
siyasi, sosyal ve kültürel anlamda yönetime hâkim ROPXüWXU Bu NDUPDü×N
ve devinimli süreçte konumuz EDùODP×QGD iki bani grubu ortaya
o×NPDNWDG×U 15 Birincisi úOKDQO× yöneticileri ile EDùODQW×O× devlet DGDPODU× ya
da valilerden ROXüDQ banilerdir. úNLQFLVL ise büyük ölçüde gücünü
kaybeden Anadolu Selçuklu VXOWDQ×\OD EDùODQW×O× devlet DGDPODU× ve GLùHU
NLüLOHUGHQ ROXüDQ banilerdir.

Anadolu’da 0RùRO fethinden sonra ortaya o×NDQ yeni baniler, oRùXQOXùX

vezir olarak görev yapan Celaleddin Karatay (ö. 1254), Sahip Ata
Fahreddin Ali (ö. 1285) gibi Selçuklu VDUD\× yönetimi ile EDùODQW×O×
Selçuklu devlet DGDPODU×G×U 16 Bir EDüND GH\LüOH 1243 \×O× VRQUDV×QGD
Selçuklu VXOWDQODU×Q×Q EDQLOLùLQGH yürütülen \DS×P faaliyetlerinin
D]DOPDV× ile öne o×NDQ vezirler gibi saraya EDùO× yöneticiler öncekinden
daha fazla imar faaliyetleri üstlenerek Konya, Sivas gibi kentlerin
NLPOLùLQL GHùLüWLUHQ DQ×WVDO \DS×ODU LQüD HWWLUPLüOHUGLU 17

XIII. \]\×O×Q ilk \DU×V×QGD üHKLU içlerinde cami, mescit, türbe, medrese,
hamam, oHüPH köprü, üHKLU G×ü×QGD üHKLUOHUDUDV× yollar üzerinde)
kervansaraylar LQüD edilirken, XIII. \]\×O×Q ikinci \DU×V×QGD özellikle
Konya, Sivas, Erzurum gibi kentlerde oRùXQOXùX vezirlerin EDQLOLùLQL
VWOHQGLùL DQ×WVDO ölçekli üçlü medrese JUXSODU×Q×Q LQüD edilmesi dikkat

14 Küçük, “Erzurum”, s.321-329; Turan, Selçuklular =DPDQ×QGD7UNL\H, s.446-450.

15 Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Selçuklu 0LPDULVLYH0RùROODU, Ankara, 1986, 41- 1HUPLQ ûDPDQ
'RùDQ ´%H]HPH\H EDN×ü $QDGROX·GD úOKDQO× ú]OHULµ +DFHWWHSH hQLYHUVLWHVL (GHEL\DW )DNOWHVL
Dergisi, 20/1 (2003), s.150-166; Patricia Blessing, 0RùRO)HWKLQGHQ6RQUD$QDGROX·QXQ<HQLGHQúQüDV×
5XP'L\DU×QGDúVODPL0LPDUL-1330úVWDQEXO.RohQLYHUVLWHVL<D\×QODU×V-101.
16 Tuncer, Anadolu Selçuklu Mimarisi ve MRùROODU s.41- ûDPDQ 'RùDQ ´%H]HPH\H EDN×ü
$QDGROX·GDúOKDQO× ú]OHULµV-166.
17 Tuncer, Anadolu Selçuklu 0LPDULVLYH0RùROODUs.6-37.

൞ 318 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

çekicidir. $\Q× zamanda .×UüHKLU ve Tokat’ta bir medrese ile Amasya’da bir
GDUüüLID LQüD HGLOGLùL görülür. 18

Bu süreçte Konya’da 6×UoDO× (1242-1243), Karatay (1251) ve úQFH Minareli

(1264) medreseleri Sivas’ta Gök (1271), Çifte Minareli (1271) ve Buruciye
(1271) medreseleri Erzurum’da Çifte Minareli/Hatuniye (1285-1295),
Yakutiye (1310-1311), Ahmediye (1314) medreseleri örnek verilebilir. 19

ERZURUM 4(d B4CY=4ʘ.dhC4y VE y:hd4y BY]=Y4

Bu oDO×üPDGD úOKDQO× döneminde Erzurum’da LQüD edilen üç medreseden

Çifte Minareli/Hatuniye (1285-1295) ve Yakutiye (1310-1311) medreseleri ele
DO×QDUDN \DS×ODU×Q önemi YXUJXODQDFDNW×U Kitabesine göre Ahmed bin Ali
bin Yusuf WDUDI×QGDQ 1314 \×O×QGD LQüD edilen Erzurum Ahmediye Medresesi
büyük ölçüde \×N×OG×ù× için konumuz NDSVDP× içinde LQFHOHQPHPLüWLU20

Çifte Minareli/Hatuniye Medresesi sur içinde Tebriz .DS×V×’Q×Q Yakutiye

Medresesi D\Q× konumda Erzincan .DS×V×’Q×Q Do×OG×ù× alana LQüD 21 Bir
EDüND GH\LüOH medreselerin üHKULQ GRùX-EDW× yönden JLULü ve o×N×ü
NDS×ODU×Q×Q \DN×Q×QD LQüD edilmesi, \DS×ODU×Q görünür ROPDV×Q× VDùODP×ü
NXOODQ×F× ya da izleyicinin J|Uü Do×V×QD dâhil HGLOPLüWLU

Erzurum Çifte Minareli/Hatuniye Medresesi’nin LQüD kitabesi ve vakfiyesi

EXOXQPDG×ù× için \DS×P tarihi ve banisi WDUW×üPDO×G×U <DS× kaynaklar ve
mimari özelliklerine göre 1285-1290 \×OODU×QD tarihlenmektedir. Birçok
DUDüW×UPDF× úOKDQO× KNPGDU× Geghatu Han’×Q (1291-1295) NDU×V× 3DGLüDK

18 Tuncer, Anadolu Selçuklu MLPDULVLYH0RùROODU, s.6-ûDPDQ'RùDQ´%H]HPH\HEDN×ü$QDGROX·GD

úOKDQO× ú]OHULµV-166; Blessing, 0RùRO)HWKLQGHQ6RQUD$QDGROX·QXQ<HQLGHQúQüDV×, s.47-207.
19 Tuncer, Anadolu Selçuklu Mimarisi ve 0RùROODU, s.6-ûDPDQ'RùDQ´%H]HPH\HEDN×ü$QDGROX·GD
úOKDQO× ú]OHULµ V-166; Orhan Cezmi Tuncer, Gök Medrese (Sahip Ata Fahreddin Ali Medresesi),
$QNDUD 9DN×IODU *HQHO 0GUOù <D\×QODU×  <DüDU (UGHPLU, Karatay Medresesi Çini Eserler
Müzesi, .RQ\D .RQ\D 9DOLOLùL úO .OWU YH 7XUL]P 0GUOù <D\×QODU×  <DüDU (UGHPLU
6×UoDO× 0HGUHVH 0H]DU $Q×WODU× 0]HVL .RQ\D .RQ\D 9DOLOLùL úO .OWU YH 7XUL]P 0GUOù
<D\×QODU×%OHVVLQJ0RùRO)HWKLQGHQ6RQUD$QDGROX·QXQ<HQLGHQúQüDV×, s.47-207.
20 .RQ\DO× Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, s.292-296; Metin Sözen, Anadolu Medreseleri
Selçuklu ve Beylikler DevrL ,, .DSDO× 0HGUHVHOHU úVWDQEXO úVWDQEXO 7HNQLN hQLYHUVLWHVL 0LPDUO×N
)DNOWHVL<D\×QODU×-47.
21 Tanyeli, Anadolu-7UNNHQWLQGH)L]LNVHO<DS×Q×Q(YULP6UHFL, 71-75 ve Harita 3.8.1-3.8.2.

൞ 319 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Hatun WDUDI×QGDQ \DSW×U×OP×ü RODELOHFHùLQL ileri sürmektedir. 22 Medresenin

LQüD tarihi ve banisi konusunu WDUW×üW×ù× makalesinde Gürbüz, \DS×Q×Q II.
*×\DVHGGLQ Keyhüsrev’in HüL Gürcü Hatun’dan GRùDQ N×]× Hundi Hatun
DG×QD üvey EDEDV× Muînedddin Süleyman Pervane WDUDI×QGDQ 1266-1277
\×OODU× DUDV×QGD \DSW×U×OP×ü RODELOHFHùLQL belirtmektedir. 23

Levha 2. Erzurum Çifte/Hatuniye Medresesi, alt ve üst kat SODQODU× 24

22 .RQ\DO× Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, s.356-358; Aptullah Kuran, Anadolu Medreseleri 1,
$QNDUD 2UWD 'RùX 7HNQLN hQLYHUVLWHVL 0LPDUO×N )DNOWHVL <D\×QODU×  V-124; Haluk
.DUDPDùDUDO× ´(U]XUXP·GDNL +DWXQL\H 0HGUHVHVL·QLQ 7DULKL YH %DQLVL +DNN×QGD 0OkKD]DODUµ
Selçuklu $UDüW×UPDODU× 'HUJLVL, 3 (1971), s.209-242; Metin Sözen, Anadolu Medreseleri Selçuklu ve
%H\OLNOHU 'HYUL , $o×N 0HGUHVHOHU úVWDQEXO úVWDQEXO 7HNQLN hQLYHUVLWHVL 0LPDUO×N )DNOWHVL
<D\×QODU×  V-74; Rahmi Hüseyin Ünal, Çifte Minareli Medrese (Erzurum), Ankara: Kültür
%DNDQO×ù× <D\×QODU×V-$EGONDGLU<XYDO×´*H\KDWX +DQµ7'9úVODP Ansiklopedisi 14.
cilt úVWDQEXO 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI× <D\×QODU×  - )LUGHYV g]HQ ´úOKDQO×ODU 'HYULQGH
Erzurum”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- &RùUDI\D)DNOWHVL'HUJLVL, 56/2 (2016), s.274-275.
23 Osman Gürbüz, “Erzurum Çifte Minareli Medrese·QLQ<DS×P 7DULKLYH%kQvVL +DNN×QGD<HQL %LU
<DNODü×PµAtatürk Üniversitesi Türkiyat $UDüW×UPDODU×'HUJLVL, 25 (2004), s.45-160.
24 Kuran, Anadolu Medreseleri 1.

൞ 320 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

Çifte Minareli/Hatuniye Medresesi kuzey-güney yönünde düzgün

olmayan dikdörtgen SODQO× Do×N avlulu, avlusu dört yönden UHYDNO× dört
H\YDQO× ve iki NDWO× bir medresedir (Levha 2). <DS×GD avlunun yatay
ekseninde bulunan \DQGRùX ve EDW× eyvanlara ELWLüLN dörderden sekiz
|ùUHQFL hücresi simetrik NXUJXODQP×üW×U Avlunun kuzey NDQDG×QGD dikey
ekseninde yer alan JLULü H\YDQ×Q×Q ELWLüLùLQGH LNLüHUGHQ dört oda yer DO×U
*LULü H\YDQ×Q×Q EDW×V×QD ELWLüLN kare SODQO× ve üzeri üçgen NXüDNOD geçilen
kubbe ile örtülü mescit, daha derin ve JHQLü olan ana/güney H\YDQ×Q
güney cephesine G×üWDQ ELWLüLN kare kaideli, onikigen gövdeli ve konik
NODKO× iki NDWO× türbe bulunur.

)RWRùUaf 1. Erzurum Çifte Medrese, kuzey/ön cephe

)RWRùUDI Elif ûHQHU 2020)

Türbenin mezar RGDV× ve üst kat/ziyaret PHNkQ×QD medresenin ana

H\YDQ×QGDNL merdivenlerle XODü×ODQ NDS×ODUGDQ girilmektedir. Türbenin
kuzey, NX]H\GRùX ve NX]H\EDW× cepheleri (üç cephesi) medresenin güney

൞ 321 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

cephesinin orta bölümüne, içten ana H\YDQ×Q güney GXYDU×QD ELWLüLNWLU25

<DS×Q×Q kuzey/ön cephesini çifte minareli taç NDS× güney/arka cephesini
medreseye ELWLüLN kare kaideli, onikigen gövdeli ve konik NODKO× çift katO×
türbe YXUJXODPDNWDG×U )RWRùUDI 1 ve 2). Medresede taç NDS× JLULü H\YDQ×
avlu, ana eyvan, türbe dizilimli dikey eksen vurgusu çok güçlüdür.

)RWRùUDI 2. Erzurum Çifte Medrese, güney cephe, Türbe

)RWRùUDI Elif ûHQHU 2020)

25 Suut Kemal Yetkin, “Çifte Minareli Medrese”, $QNDUD hQLYHUVLWHVL úODKL\DW )DNOWHVL 'HUJLVL 2-3
(1952), s.46-.RQ\DO×Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, s.336-360; J. Michael Rogers, “The
Çifte Minare Medrese at Erzurum and the Gök Medrese at Sivas: A Contribution to the History of
Style in the Seljuk Architecture of 13th Century Turkey”, Anatolian Studies, 15 (1965), s. 63-85;
Kuran, Anadolu Medreseleri 1, s.116-129; .DUDPDùDUDO× ´(U]XUXP·daki Hatuniye Medresesi’nin
Tarihi”, s.209-242; Sözen, Anadolu Medreseleri Selçuklu YH %H\OLNOHU 'HYUL , $o×N 0HGUHVHOHU, s.64-74;
Ünal, Çifte Minareli Medrese; Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Kümbetleri -2- %H\OLNOHU YH 2VPDQO×
Dönemi, $QNDUD 6HYLQo 0DWEDDV×  V- +DNN× gQNDO $QDGROX 6HOoXNOX 7UEHOHUL
$QNDUD$WDWUN.OWU0HUNH]L<D\×QODU×V-200.

൞ 322 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

Yakutiye Medresesi LQüD kitabesi ve vakfiyesine göre 1310-1311 \×O×QGD

Cemalettin Yakut el-Gazanî WDUDI×QGDQ úOKDQO× 6XOWDQ× Olcâytû (1304-1316)
]DPDQ×QGD LQüD HGLOPLüWLU Taç NDS× kitabesinde medreseden GHùLO
medfen ifadesi ile türbeden söz edilmektedir. Kitabede “Bu medfenin
\DS×OPDV×Q× 710 H./1310 M. \×O×QGD Sultan Olcâytû’nun KNPGDUO×N
günlerinde Sultan Gazan ve Bolugan Hatun’un \DUG×PODU× ile… Cemaleddin
Hoca Yakut emretti” \D]×O×G×U 26 $\U×FD medresenin mescit LüOHYOL güney
H\YDQ×Q×Q GRùX ve EDW× GXYDUODU×Q×Q üst N×VP×QD iki VDW×U halinde \D]×OP×ü
vakfiyenin önemli bir N×VP×Q× içeren YDN×I kitabesi WDü vakfiye)
EXOXQPDNWDG×U 9DN×I kitabesinde bani Cemaleddin Hoca Yakut’un DG×
Yüce Sultan Olcaytu’nun VDOWDQDW× ]DPDQ×QGD mübarek Sultan Gazan’×Q
ve +RUDVDQO× Bulgay Hatun’un lütfuyla bu ELQDQ×Q LQüDV×Q× emretti
\D]×O×G×U $\U×FD medreseye vakfedilen Erzurum ve Bayburt çevresinde
köyler, han, dükkân, hamam, GHùLUPHQ sabunhane, sebze bahçesi gibi
yerlerin gelirlerinin vakfiye NRüXOODU×QGD EHOLUOHQGLùL üHNLOGH
NXOODQ×OPDV×QD yönelik bilgiler mevcuttur. 27

26 .RQ\DO× Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, s.302- úOKDQ $NoD\ ´<DNXWL\H 0HGUHVHVL”,
9DN×IODU'HUJLVL, 6 (1966), s. 146-152; Rahmi Hüseyin Ünal, /HV0RQXPHQWV úVODPLTXHV$QFLHQVGHOD
Ville d’Erzurum et de sa Region, Paris, 1968; Kuran, Anadolu Medreseleri 1, s.124-127; Kuran,
Anadolu Medreseleri 1, s.124-127; Sözen, Anadolu Medreseleri Selçuklu YH %H\OLNOHU 'HYUL ,, .DSDO×
Medreseler, s.1- 1XVUHW dDP ´(U]XUXP·GDNL <DNXWL\H 0HGUHVHVL úOH úOJLOL %D]× 0ODKD]DODUµ
9DN×IODU 'HUJLVL, 20 (1988), s.289-310; Tuncer, Anadolu Kümbetleri -2- %H\OLNOHU YH 2VPDQO× Dönemi,
s.183-187; Rahmi Hüseyin Ünal, Erzurum Yakutiye Medresesi $QNDUD .OWU %DNDQO×ù× <D\×QODU×
1992, s.1-g]HQ´úOKDQO×ODU'HYULQGH(U]XUXPµV-276.
27 Akçay, “Yakutiye Medresesi”, s.151; Ünal, Erzurum Yakutiye Medresesi, s.56-59; Blessing, 0RùRO
Fethinden Sonra Anadolu·QXQ<HQLGHQúQüDV×, s.196-201.

൞ 323 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Levha 3. Erzurum Yakutiye Medresesi, plan28

Medrese GRùX-EDW× yönünde dikdörtgen SODQO× NDSDO× avlulu, avlusu dört

serbest GHVWHùH oturan mukarnas dolgulu çapraz tonoz örtülü, üç H\YDQO×
ve tek NDWO× bir medresedir. 29 Avlunun çevresinde dizilen yan/kuzey-
güney eyvanlar ile JLULü PHNkQ×H\YDQ×QD ELWLüLN LNLüHU |ùUHQFL RGDV×
simetrik G]HQOHQPLüWLU (Levha 3). 'RùX kanada hâkim olan ana H\YDQ×Q
ELWLüLùLQGHNL dikdörtgen mekânlar bölüntülüdür. <DS×Q×Q EDW×|Q
cephesinin ekseninde taç NDS× cephenin N|üHOHULQGH minare (bugün
JQH\EDW× N|üHGHNL mevcut), GRùXDUND cephesinin orta bölümüne, içten

28 Kuran, Anadolu Medreseleri 1.

29 Kuran, Anadolu Medreseleri 1, s.124; Sözen, Anadolu Medreseleri Selçuklu YH %H\OLNOHU'HYUL ,, .DSDO×
Medreseler, s.1-7; Ünal, Erzurum Yakutiye Medresesi, s.1-11.

൞ 324 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

ana eyvana G×üWDQ ELWLüLN kare kaideli, G×üWDQ onikigen, içten daire SODQO× ve
konik NODKO× çift NDWO× türbe yer DO×U )RWRùUDI 3). Örnekte türbenin EDW×
cephesinin tümü, NX]H\EDW× ve JQH\EDW× cephelerinin \DU×V× medresenin
GRùX cephesinin orta bölümüne, içten ana eyvana ELWLüLN WDVDUODQP×üW×U
Türbenin alt ve üst NDW×QD JLULü ana H\YDQ×Q kuzeyindeki mekân ve
ELWLüLùLQGHNL birim DUDF×O×ù×\OD saùODQPDNWDG×U Erzurum’daki medreselerde
görülen \DS×ODUD G×üWDQ ELWLüLN türbe kurgusu bu dönem için yeni ve özgün
uygulamalardan biridir.

)RWRùUDI 3. Erzurum Yakutiye Medresesi, EDW×|Q cephe

)RWRùUDI Elif ûHQHU 2020)

<DS×Ga özellikle taç NDS× kitabesinde medrese GHùLO medfen (gömü/mezar

yeri) olarak türbeden söz edilmesi Yakutiye Medresesi’nde türbe
vurgusunun güçlü ROGXùXQD LüDUHW etmektedir. Erzurum ve Bayburt
bölgesinin valisi olan Cemalettin Yakut ile kesin olmasa da 3DGLüDK Hatun
gibi úOKDQO× banilerinin kendi türbelerini \DSW×UG×NODU× medreselerin G×ü×QD
ELWLüLN LQüD ettirmeleri NXüNXVX] ki medrese-türbe LOLüNLVL EDùODP×QGD
türbelerinin görünür ROPDV×Q× VDùOD\DUDN ön cephenin \DQ× V×UD arka
cephenin de vurgusunu DUW×UP×üW×U )RWRùUDI 4).

൞ 325 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

)RWRùUDI 4. Erzurum Yakutiye Medresesi, GRùX cephe, Türbe

)RWRùUDI Elif ûHQHU 2020)

Erzurum’da Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye medreselerinin plan,

mimari ve süsleme özellikleri LQFHOHQGLùLQGH bu \DS×ODU×Q kentteki ve
çevresindeki daha önceki dönemlerde (Ermeni ve Saltuklu \DS×ODU× vb.)
LQüD edilen yerel \DS×ODUD gönderme \DSW×NODU× görülür. 30 gUQHùLQ
Erzurum Ulu Camii harim N×VP×QGD mihrap önü kubbesinin kuzeyindeki
ikinci birimi örten mukarnas dolgulu çapraz tonoz ile Yakutiye
Medresesi’nin avlunun orta bölümünü örten mukarnas dolgulu çapraz
tonoz D\Q× özellikler \DQV×W×U 31 <DS×ODU×Q ön yüzlerinde Çifte Minareli taç
NDS× ve minare gövdelerinde çininin \RùXQ NXOODQ×P× Anadolu G×ü×QGD
Tebriz’deki úOKDQO× \DS×ODU× ile |UWüPHNWHGLU 32 Medreselerin cephelerini
WDoODQG×UDQ minarelerde firuze V×UO× ve V×UV×] WXùOD dizileri örgü ve süsleme
HODPDQODU× olarak NXOODQ×OP×üW×U 33

30 Ünal, Erzurum Yakutiye Medresesi, s.42-43; Blessing, 0RùRO Fethinden Sonra Anadolu’nun Yeniden
úQüDV×, s.206-207.
31 Ünal, Erzurum Yakutiye Medresesi, s.22, 42-43;
32 Blessing, 0RùRO)HWKLQGHQ6RQUD$QDGROX·QXQ<HQLGHQúQüDV×, s.202-207.
33 <HWNLQûHUDUH Anadolu·GD7UNdLQL6DQDW×Q×Q*HOLüPHVLúVWDQEXOúVWDQEXOhQLYHUVLWHVL(GHEL\DW
)DNOWHVL<D\×QODU×2OXü$U×N´$QDGROX6HOoXNOX ve Beylikler Dönemi Dini ve Kamusal
<DS×ODU×QGD dLQLµ AnadolX7RSUDù×Q×Q+D]LQHVLdLQL 6HOoXNOXYH%H\OLNOHUdDù×dLQLOHULhaz., Rüçhan

൞ 326 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

Her iki medresenin taç NDS×V×QGD da Asya kültür çevresiyle EDùODQW×O×

ROGXùXQX GüQGùP] figürlü süslemeler yer DO×U )RWRùUDI 5a-5b).
Erzurum Çifte Minareli Medrese’nin kuzey cephesi eksenindeki çifte
minareli taç NDS×Q×Q minare kaidesinde üç G×üENH\ silmenin üç yönden
NXüDWW×ù× sivri kemerli bir QLüLQ içinde gövdeleri GùPOHQPLü iki ejder
figürü ile DUDODU×QGD ters G|QPü palmet motifi-GDOODU×QGD meyveler ve
NXü figürleri olan hayat DùDF×-üzerinde çift EDüO× kartal motifi bulunan bir
kompozisyon yer DO×U 34

)RWRùUDI 5a. Erzurum Çifte Minareli Medrese taç NDS× minare kaidesi, D\U×QW×

$U×N YH 2OXü $U×N úVWDQEXO .DOH *UXEX .OWU <D\×QODU×  V- 2OXü $U×N ´$QDGROX
6HOoXNOX 7RSOXP +D\DW×QGD dLQLµ $QDGROX·GD 7UN 'HYUL dLQL YH 6HUDPLN 6DQDW× KD] Gönül
gQH\ YH =HKUD dREDQO× úVWDQEXO .OWU YH 7XUL]P %DNDQO×ù× <D\×QODU×  V  1HYLQ
Ayduslu, “Erzurum Çifte Minareli Medrese’nin Çinileri ve Özellikleri”, Atatürk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17/2 (2013), s.59-76.
34 Semra Ögel, Anadolu 6HOoXNOXODU×·Q×Q 7Dü 7H]\LQDW× $QNDUD 7UN 7DULK .XUXPX <D\×QODU× 
s.47-56; Ünal, Çifte Minareli Medrese (Erzurum), s.46- 6HOoXN 0OD\LP ´úOKDQO× Döneminde
$QDGROX3ODVWLùLQGH$V\DdDùU×ü×PODU×6LYDV Gök Medrese 7Do.DS×V×QGDNL%LU*|VWHUJHh]HULQH
úUGHOHPH”, Selçuklu 0HGHQL\HWL$UDüW×UPDODU×'HUJLVL, 1 (2016), s.277; Blessing, 0RùRO)Hthinden Sonra
$QDGROX·QXQ<HQLGHQúQüDV×, s.167, 178.

൞ 327 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

)RWRùUDI 5b. Erzurum Yakutiye Medresesi, taç NDS× yan yüz, D\U×QW×

Erzurum Yakutiye Medresesi’nde EDW× cephenin RUWDV×QGDNL taç kap×Q×Q yan

yüzlerinde alt seviyede dikdörtgen çerçeveli, G×üENH\ kademeli silmelerle
biçimlenen sivri kemerli QLüLQ yüzeyinde vazodan o×NDQ hayat DùDF×DùDF×Q
gövdesi gibi-hayat DùDF×QD yönlendirilen iki aslan figürü -DùDF×Q üzerinde çift
EDüO× kartal- onun üzerinde yüzeyi bezemeli daire biçimli bir rozet bulunur. 35
Bu EDùODPGD DUDüW×UPDF×ODUGDQ Mülayim, úOKDQO× Dönemi Anadolu 3ODVWLùLQGH
Asya dDùU×ü×PODU× konulu makalesinde bu dönemde DQ×WVDO mimaride $V\DO×
oDùU×ü×PODU× olan figüratif DQODW×PODU J|UOGùQ vurgulayarak;

“«úOKDQO× dönemiyle |]GHüOHüPLü Selçuklu \DS×ODU×Q×Q cephelerinde göze

çarpacak ölçülerde YXUJXODQP×ü ED]× simge JUXSODU× birer heraldik arma
NLPOLùLne büründülüp WDVDUODQP×üW׫ Söz konusu NRPSR]LV\RQODU×Q hepsi
de úOKDQO× yönetiminde 40 \×O içinde ortaya o×N×\RUODU Bu boyutlarda DUDQ×UVD
heraldik DUPDODU×Q öncesi yok, VRQUDV× da yok…” DQODW×V× ile örneklerde
NDUü×P×]D o×NDQ süsleme NRPSR]LV\RQODU×Q×Q heraldik arma
QLWHOLùL WDü×G×ù×QD LüDUHW etmektedir. 36

35 Ünal, Erzurum Yakutiye Medresesi, s.40-0OD\LP´úOKDQO× Döneminde Anadolu 3ODVWLùLQGH$V\D

dDùU×ü×PODU×µV%OHVVLQJ0RùRO)HWKLQGHQ6RQUD$QDGROX·QXQ<HQLGHQúQüDV×, s.189-191.
36 0OD\LP´úOKDQO× Döneminde Anadolu 3ODVWLùLQGH$V\DdDùU×ü×PODU×µV-295.

൞ 328 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

Özellikle figürler ve hayat DùDF× motifinin birlikte NXOODQ×OG×ù× medreselerin

süsleme SDQRODU×QGD dikdörtgen çerçeve, sivri kemerli QLü hayat DùDF×Q×
merkez alan KL\HUDUüLN figürlerin dizilimi ile ortak bir EHùHQL ve kültürel
KDI×]DQ×Q \DQV×WW×ù× ikonografik oDùU×ü×PODU VXQXOPDNWDG×U

Erzurum’un tarihi dokusuyla bütünlük ROXüWXUDQ medreselerin mimari

ögeleri ve bezemelerindeki (silindirik kubbe NDVQDù× konik külah, silindirik
gövdeli minare, taç NDS×ODUGD Asya kültür çevresiyle EDùODQW×O× figürlü
bezemeler) ortak dilin bilinçli bir seçim ROGXùX DQODü×OPDNWDG×U Medreseler
yerinde L]OHQGLùLQGH birbirine \DN×Q ve birbirini görecek üHNLOGH
yönlendirilen NRQXPODU×Q×Q söz konusu tercihte etkili ROGXùX GüQOHELOLU

+Y=C4YB

úOKDQO× döneminde Anadolu’da LQüD edilen medreseler öncelikli \DS×

grubunu WHüNLO etmektedir. Selçuklu EDüNHQWL Konya, 'DQLüPHQWOL EDüNHQWL
ve D\Q× zamanda Selçuklu 6XOWDQ× I. ú]]HGGLQ Keykavus döneminden (1211-
1220) EDüOD\DUDN EDüNHQW QLWHOLùL kazanan Sivas ile NRPüX kültür çevresi
olan Saltuklu EDüNHQWL Erzurum’da DQ×WVDO ölçekli medreseler LQüD
HGLOPLüWLU 37 úOKDQO×ODU×Q Anadolu’ya hâkim ROPDV× ile sonuçlanan .|VHGDù
6DYDü× yenilgisi dikkate DO×QG×ù×QGD VDYDü×Q \DS×OG×ù× Sivas/Zara-6XüHKUL
ilçeleri DUDV×QGDNL .|VHGDù 6DYDü DODQ× Sivas ile GRùUXGDQ Erzurum ile
FRùUDIL \DN×QO×NWDQ GROD\× EDùODQW×O× bXOXQPDNWDG×U

Anadolu Selçuklu döneminin bir dönüm QRNWDV× ROXüWXUDQ 1243 \×O× öncesi
ve VRQUDV× olarak WDQ×PODQDQ bu \×OODU Selçuklu VXOWDQ× II. *×\DVHGGLQ
Keyhüsrev (1237-1246) döneminden EDüOD\DUDN Selçuklu VXOWDQODU×Q×Q
gücünü \LWLUGLùL yönetimle EDùODQW×O× devlet DGDPODU×Q×Q gücü ele JHoLUGLùL
yeni bir sonuca HYLULOPLüWLU 38 $UDüW×UPDF×ODUGDQ Erdal Eser, Selçuklu
0LODG× 1243 konulu makalesinde bu zaman dilimindeki GHùLüLP ve
G|QüP Do×N olarak DQODWPDNWDG×U 39

37 Tuncer, Anadolu Selçuklu 0LPDULVLYH0RùROODU, s.9-36.

38 úEQ %LEL El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) II, haz., Mürsel Öztürk, Ankara:
.OWU %DNDQO×ù× <D\×QODU×  V -73; Turan, Selçuklular =DPDQ×QGD 7UNL\H 6L\DVv 7DULK s.
451-457; Erdal Eser, “Selçuklu 0LODG× µ 9DN×I YH .OWU 1/3 (1998), s.60-64; Nejat Kaymaz,
Anadolu 6HOoXNOXODU×Q×Q úQKLWDW×QGD úGDUH 0HNDQL]PDV×Q×Q 5RO Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU×V-171.
39 Eser, “Selçuklu 0LODG×1243”, s.62.

൞ 329 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

“0RùRO tehlikesinin gittikçe \DN×QODüW×ù× günlerde, tarihsel ND\QDNODU×Q

sultanla ilgili söylemlerinin VHUWOHüPLü ROGXùX görülmektedir. Sultan, devlet
yönetimi G×ü×QGD her üH\OH ilgileniyordur. Yönetimin zafiyetleri, Erzurum’un
tahrip edilmesinden bir \×O sonra iyice gün ×ü×ù×QD o×NW×ù×QGDQ 1243 \×O×
Selçuklu tarihi için en önemli dönüm QRNWDV×Q× simgeler… Babailer LV\DQ×Q×
üDQV eseri de olsa DWODWP×ü olan Sultan, 0RùRO EDVN×V×Q× J|ùVOH\HPHPLüWLU
%DEDV× I. Alaeddin Keykubad’×Q \]\×O×Q ikinci on \×O×QGD fark HWWLùL tehlikeleri
XPXUVDPD]FDV×QD hareket etmesi, Selçuklu ülkesinde G|Qü olmayan ED]×
GHùLüLPOHULQ EDüODQJ×F× ROPXüWXU Yönetimde 6XOWDQ×Q ikinci plana GüPHVL
vezirlerin kontrol PHNDQL]PDV×QGD önemli olmaya EDüODPDODU× daha klasik
Selçuklu sanat DQOD\×ü×Q×Q \DYDü \DYDü GHùLüPH\H EDüODPDV× yeni gelenlerin ve
RQODU×Q önünden NDoDQODU×Q neden ROGXùX kültürel GHùLüLP yüzünden, 1243
\×O× Anadolu Selçuklu Devleti için adeta Milat DQODP×Q× WDü×PDNWDG×U”.

Sunulan DQODW×GD Erzurum’un 1242 \×O×QGDNL úOKDQO×ODU WDUDI×QGDQ fethine

gönderme \DS×ODUDN Anadolu’da \DNODü×N bir \×O sonraki \DüDQDQ GHùLüLP
YXUJXODQPDNWDG×U Bu NDUPDü×N ve belirsiz ortamdaki büyük GHùLüLP
6XOWDQ×Q yönetsel Do×GDQ ikinci plana GüPHVL Vezirlerin kontrol
PHNDQL]PDV×QGD birincil rol üstlenmeleri ve GROD\×V×\OD süreç içinde LQüD
edilen büyük ölçekli \DS×ODU×QPHGUHVHOHULQ EDQLOLùLQL Sultan yerine,
vezirlerin DOP×ü ROPDV× ile VRQXoODQP×üW×U <XNDU×GD milat olarak WDQ×PODQDQ
1243 tarihi ve VRQUDV×QGD Anadolu’da Konya, Sivas ve Erzurum gibi
merkezlerde üçlü medrese JUXSODU×Q×Q LQüD edilmesiyle, bu kentler bir HùLWLP
merkezine G|QüPüWU Kentlere göre bu medreselerin üçlü dizilimi
DüDù×GD sunulPXüWXU40.

Konya
i. 6×UoDO× Medrese (1242-1243, Bani Lala Bedreddin Muslih)
ii. Karatay Medresesi (1251-1252, Bani Selçuklu Veziri Celaleddin
Karatay)

40 Medreseler için Bkz. Semra Ögel, “Bir Selçuk Portalleri Grubu ve Karaman’daki Hatuniye
0HGUHVHVL 3RUWDOLµ <×OO×N $UDüW×UPDODU 'HUJLVL   V-119; Kuran, Aptullah. Anadolu
Medreseleri 1, s.51-55, 74-75, 90-96, 115-128; Sözen, Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri
, $o×N 0HGUHVHOHU V 6|]HQ $QDGROX 0HGUHVHOHUL 6HOoXNOX YH %H\OLNOHU 'HYUL ,, .DSDO×
Medreseler, s.1-7, 54-57, 63-74; Tuncer, $QDGROX6HOoXNOX0LPDULVLYH0RùROODU, s.9-36<DüDU(UGHPLU
úQFH 0LQDUHOL 0HGUHVH 7Dü YH $KüDS (VHUOHU 0]HVL .RQ\D .RQ\D 9DOLOLùL úO .OWU YH 7XUL]P
0GUOù <D\×QODU×  %OHVVLQJ 0RùRO )HWKLQGHQ 6RQUD $QDGROX·QXQ <HQLGHQ úQüDV×, s.47-207;
Erdemir, Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesi; Erdemir, 6×UoDO× 0HGUHVH 0H]DU $Q×WODU× 0]HVL
0OD\LP´úOKDQO× '|QHPLQGH$QDGROX3ODVWLùLQGH$V\DdDùU×ü×PODU×µV-297.

൞ 330 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

iii. úQFH Minareli Medrese \DNODü×N 1264, Bani Selçuklu Veziri Sahip
Ata Fahreddin Ali)
Sivas
i. Gök Medrese (1271, Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahreddin Ali)
ii. Çifte Minareli Medrese (1271, Bani úOKDQO× Veziri ûHPVHGGLQ Cüveyni)
iii. Buruciye Medresesi (1271, Bani Muzaffereddin Burucirdi),

Erzurum
i. Çifte Minareli/Hatuniye (1285- 1290, Bani 3DGLüDK Hatun ?)
ii. Yakutiye Medresesi (1310- 1311, Bani Cemaleddin Yakut),
iii. Ahmediye Medresesi (1314, Bani Ahmed bin Ali bin Yusuf)

<XNDU×GD yeri, DG× tarihi ve banisi sunulan DQ×WVDO ölçekli üçlü medrese
gUXSODU×Q×Q LQüD edilmesi bu kentlerde XOHPDQ×QELOJLQOHULQ PXWDVDYY×IODU×Q
ve |ùUHQFLOHULQ VD\×ODU×Q×Q DUWPDV×QD yol açarak, ROXüDQ yeni ortamda kentin
nüfusunun büyümesi ve JHOLüPHVLQH úVODP hukuku |ùUHQPHN isteyenler için
üHKLUOHULQ cazibe merkezine G|QüPHVLQH neden ROPDNWDG×U41 Yeni LQüD edilen
medreselerde dönemin seçkin XOHPDODU×ELOJLQOHUL ve PXWDVDYY×IODU× bir araya
gelerek IDUNO× konular üzerinde WDUW×üPD RODQDù× EXOGXNODU× ED]× medrese
vakfiyelerinde DQODW×OPDNWDG×U Bu oDO×üPDGD incelenen Erzurum Çifte
Minareli Medrese’nin kitabesi ve vakfiyesi ROPDG×ù× için \DS×\OD ilgili bilgiler
V×Q×UO×G×U Erzurum Yakutiye Medresesi’nin kitabe ve vakfiyesinden tarih,
dönem, bani ve medreseye EDù×üODQDQ YDN×I ND\QDNODU× KDNN×QGD bilgi
edinilmekle birlikte, medrese LüOHYL ve LüOH\LüLQH yönelik bir bilginin ROPDPDV×
üDü×UW×F×G×U Bu çerçevede úOKDQO×ODU×Q Anadolu’ya hâkim ROGXùX en \×N×F× bir
süreçte LQüD edilen Sivas’taki Gök/Sahip Ata Medresesi’nin vakfiyesi siyasi,
sosyal ve kültürel ortama ×ü×N tutan GHùHUOL bilgiler içermektedir (Bayram-
Karabacak, 1981, s. 53). 42 Vakfiyede bu \×OODU ve medresenin LQüD edilme
nedeni:

“Bu suretle ]DPDQ× zaman GHùLO adeta bir tufan buldu, öyle ki N×O×Qo kemiyet
ve keyfiyet hududundan o×NP×ü XOHPkQ×Q \RNOXùX ile âlem yok ROPDùD
Allah’dan korkan NLüLOHULQ úQNLUD]× ile güzel huylar münkariz ROPDùD
(YOL\DQ×Q \RNOXùX ile muhkem bir EDù olan úOLP müesseseleri harap ROPDùD

41 $EGONDGLU <XYDO× ´0RùRO +DUHNkW×Q×Q $QDGROX·QXQ 'HPRJUDILN YH 'LQv <DS×V× h]HULQGHNL
Etkileri”, Erdem, 9/27 (1997), s.1291-1293.
42 6DGL%D\UDPYH$KPHW+DPGL.DUDEDFDN´6DKLE$WD)DKU
G'LQ$OL
QLQ.RQ\DúPDUHWYH6LYDV
Gökmedrese Vakfiyeleri”, 9DN×IOar Dergisi, 13 (1981), s.53.

൞ 331 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

yüz WXWPXü ve úOPLQ SD]DU× GDù×OP×ü üLPüHNOHUL \DùPXUVX]ODüP×ü, \DU×NODU×

gedikleri E\Pü Do×OP×ü Çünkü parlak ve üD’üDDO× milletin, memleketlerini
mütecaviz kâfir eller istilâ HWPLü nihayet medreseler, mabedler harâb, âlimler,
âbidler helfik ve turab ROPXü Hal böyle olunca úOPLQ GüGNWHQ sonra
ED\UDNODU×Q× NDOG×UPD\× üHU’in \×N×OG×NWDQ sonra HVDVODU×Q× yükseltmeyi,
eserlerini belirsiz olduktan sonra, meydana o×NDUPD\× arzu ve ihtiyar etti.
Vakfiyede \D]×O× kavI-i ilâhinin PkQkV× veçhile, KD\×U ve hidayet isteyen
hidayete nail ve úQD\HW dileyenin de arzusuna NDYXüDFDù×QD Cenab-× Hakk’tan
KD\×U ve hidâyet ve Inâyet dileyerek Sivas beldesi úoLQGH Kale kapusu NDUü×V×QGD
úOLP DGDPODU×Q×Q RWXUPDODU×QD mahsus \D]O×N N×üO×N odalar× bir DEGHVWOLùL biri
VDù GLùHUL sol tarafta iki minâreyi, JLULüLQGH bir mescidi PüWHPLO Medrese-i
Sahibiyye-i Fahriyye QDP×\OD PHüKXU ELQDV× muhkem ve avlusu JHQLü bir
medrese bina etti. Suyunu DN×WW× ve bu medresenin haricinde bir de Dâr-×
Ziyâfet (Konuklar yurdu) \DSW×UG× Bundan sonra DG× geçen Sâhib, mezkur
medreseyi müslüman I×UNDODU×QGDQ fakîhler, hukukçular, âlimler, |ùUHQFLOHU
müsIüman yoksullar ve alevilere vakf edüp, I×N×K ve bunu WDPDOD\×F× üHU’i
ilimler ve dinî hükümlerin tahsili úoLQ onlara mesken N×OG×” ifadesiyle
YHULOPLüWLU 43

úOKDQO× banileri WDUDI×QGDQ Anadolu’da LQüD edilen Sivas’ta Çifte

0LQDUHOLûHPVHGGLQ Cüveyni Medresesi/tek örnek, Erzurum’daki Çifte
Minareli/Hatuniye, Yakutiye ve Ahmediye medreseleri ise kentteki üç
medrese |UQHùL\OH en \RùXQ imar faaliyetine LüDUHW etmektedir.
6HOoXNOXODU×Q EDüNHQWL Konya ve çevresinde Celaleddin Karatay ile Sahip
Ata Fahreddin Ali gibi yetenekli vezirlerin DN×OF× politikalar \UWWù bir
ortamda, úOKDQO×ODU×Q Selçuklu FRùUDI\DV×Q×Q X]Dù×QGD Anadolu- Tebriz
yolu KDWW×QGD bulunan Erzurum üHKULQL sahiplenerek, imar faaliyetlerini üst
noktaya WDü×PDODU× NDo×Q×OPD] ROPXüWXU

úOKDQO× döneminde 1290-1314 \×OODU× DUDV×QGDNL \DNODü×N 30 \×OO×N bir

süreçte Erzurum’da üç medresenin \DS×OPDV× kente çok VD\×GD
XOHPDQ×QELOJLQOHULQ PXWDVDYY×IODU×Q ve |ùUHQFLOHULQ JHOGLùLQL HùLWLP-
|ùUHWLP faaliyetleri içinde sosyal bir oUWDP×Q ROXüWXùXQX göstermektedir.
Bu dönemde Erzurum \NVHN|ùUHQLP düzeyinde “Üniversiteler Kenti”
NLPOLùLQH EUQPüWU

43 %D\UDP YH .DUDEDFDN ´6DKLE $WD )DKU

G 'LQ $OL
QLQ .RQ\D úPDUHW YH 6LYDV Gökmedrese
Vakfiyeleri”, s.53.

൞ 332 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

úOKDQO×ODU×Q etkin ROGXNODU× Anadolu üHKLUOHULQGH medrese öncelikli \DS×

LQüD ettirmeleri bir tesadüf GHùLOGLU Bunun bilinçli bir seçim ROGXùXQX
göstermektedir. Anadolu’da kent içindeki DQ×WVDO \DS×ODU olan medreseleri
oRùXQOXNOD devlet DGDPODU× vezirler, kent G×ü×QGDNL üHKLUOHUDUDV× yollar
üzerinde bulunan) DQ×WVDO \DS×ODU olan NHUYDQVDUD\ODU× genellikle sultanlar
inüD HWWLUPLüWLU

1243 \×O× VRQUDV×QGD özellikle 1271-1318 \×OODU× DUDV×QGD úOKDQO× döneminde

LQüD edilen medreseler, Anadolu’da yeni ROXüDQ toplum \DS×V×Q×Q
LKWL\DF×QD cevap vermek üzere SURJUDPODQP×üW×U Özellikle úOKDQO×
hNPGDU× Gazan Han’×Q (1295-1304) Müslüman ROPDV×\OD úOKDQO× devlet
yönetimi bütün NXUXPODU×\OD yeni bir úVODPL kimlik ND]DQP×üW×U Gazan
Han’×Q \DQ× V×UD çok VD\×GD 0RùRO askerinin de Müslüman ROGXùX
kaynaklarda DQODW×OPDNWDG×U Bu durum úOKDQO× KNPGDUODU× Olcâytû Han
(1304-1316) ve Ebû Said %DKDG×U Han (1317-1335) dönemlerinde de
ilerleyerek devam HWPLüWLU 44 $\Q× çerçevede 0RùRO DN×QODU×Q×Q en \RùXQ
ROGXùX Erzurum ve çevresine gelen, \HUOHüHQ ve Müslüman olan yeni
KDON×Q bu medreselerde HùLWLP-|ùUHWLP görmeyi tercih ettikleri
DQODü×OPDNWDG×U dDO×üPDGDNL örneklerden Yakutiye Medresesi kitabe ve
vakfiyesinde úOKDQO× KNPGDU× Olcâytû Han ]DPDQ×QD gönderme yapan
bilgi mevcuttur.

SONUÇ

Anadolu WRSUDNODU×QGD 0RùRO LVWLODV× sonucu \DüDQDQ NDUPDü×N ve \×N×F×

bir süreçte, Konya, Sivas, Erzurum’un \DQ× V×UD .×UüHKLU, Tokat, Amasya
gibi kentlerde DQ×WVDO ölçekli medreselerin LQüD edilmesi, hadis, I×N×KúVODP
hukuku ve kuran HùLWLPL verilmesinin önemini ortaya o×NDUPDNWDG×U
Banilerin cami ve mescit gibi dini \DS×ODUGDQ çok, Sivas, Erzurum gibi
kentlerde ROXüDQ kozmopolit ortamda hem dini hem de sosyal LüOHYOHU
üstlenen medrese \DS×P×Q× öncelemesi DN×OF× bir durum ROPXüWXU Özellikle

44 Osman Gazi g]JGHQOL0RùROODU2UWDoDù Türk Tarihinde Önemli Rol 2\QD\DQYHg]HOOLNOHúVODP

'Q\DV×QGDNL 7DKULEDW×\OD 7DQ×QDQ %LU .DYLP 7'9úVODP$QVLNORSHGLVL  FLOW úVWDQEXO: Türkiye
'L\DQHW9DNI×<D\×QODU×V$EGONDGLU<XYDO×´*k]kQ+DQµ7'9úVODP$QVLNORSHGLVL 13.
cLOW úVWDQEXO 7UNL\H 'L\DQHW 9DNI× <D\×QODU×  V 0XVWDID $NNXü ´úOKDQO×ODU×Q
Anadolu’daki Dini Siyaseti”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2011, s.69-85.

൞ 333 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Erzurum’da Anadolu’daki en büyük boyutlu biri Do×N avlulu, GLùHUL NDSDO×

avlulu iki medresenin LQüDV× bu süreçte \HUOHüLPLQ önemini göstermektedir.

.Xükusuz ki bu dönemde Konya, Sivas ve Erzurum üHKLUOHULQGH LQüD edilen

üçlü medrese JUXSODU× özel bir anlam ifade etmektedir. Yönetimsel Do×GDQ
Anadolu Selçuklu 6XOWDQODU× eski gücünü yitirse de güçsüz Selçuklu
VXOWDQODU× olsa da Konya medreselerinin Selçuklu devlet DGDPODU× (atabey,
lala, vezir) WDUDI×QGDQ \DSW×U×OPDV× Selçuklu gücünün devam HWWLùLQL úOKDQO×
yönetimindeki banilerin EDüNHQW Konya’da YDUO×N gösteremediklerini Do×NoD
ortaya koymaktDG×U Bir EDüND GH\LüOH Konya’Q×Q 6HOoXNOXODU×Q yönetim
merkezi olarak yönetsel EDüNHQW QLWHOLùLQL NRUXGXùX DQODü×OPDNWDG×U

Orta oDù Türk döneminde Erzurum’un sembolü olan ve úOKDQO× devrinde LQüD
edilen Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye medreseleri 2VPDQO×’dan,
Cumhuriyet dönemine uzanan bir süreklilik \DQV×WPDNWDG×U Türkiye
Cumhuriyet’inin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün 1 .DV×P 1937
tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclis’inde yasama \×O×Q× Do×ü NRQXüPDV×QGD
'RùX Anadolu’da büyük bir üniversite NXUPDQ×Q JHUHùLQL ifade ederek, bu
husustaki oDO×üPDODU× EDüODWPD WDOLPDW× YHUPLüWLU Bu bölgenin gereksinimi
GRùUXOWXVXQGD 7 Haziran 1957 tarihinde Erzurum’da Atatürk Üniversitesi
NXUXOPXüWXU Bugün Erzurum Atatürk Üniversitesi Türkiye’nin en eski ve
köklü üniversitelerinden biridir.

൞ 334 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

KAYNAKÇA / REFERENCES

Akçay, úOKDQ “Yakutiye Medresesi”. 9DN×IODU Dergisi. 6 (1966): 146-152.

$No×O Nesrin Çiçek. “Saltuklular”. TDV úslam Ansiklopedisi 36. cilt. úVWDQEXO:
Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2009: 56-57.
$NNXü Mustafa. “úOKDQO×ODU×Q Anadolu’daki Dini Siyaseti”. Doktora Tezi, Selçuk
Üniversitesi, 2011.
$U×N 2OXü “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Dini ve Kamusal <DS×ODU×QGD
Çini”. Anadolu 7RSUDù×Q×Q Hazinesi Çini Selçuklu ve Beylikler dDù× Çinileri. haz.,
Rüçhan $U×N ve 2OXü $U×N úVWDQEXO: Kale Grubu Kültür <D\×QODU× 2007: 37-189.
$U×N 2OXü “Anadolu Selçuklu Toplum +D\DW×QGD Çini”. Anadolu’da Türk Devri
Çini ve Seramik 6DQDW× haz., Gönül Öney ve Zehra dREDQO× úVWDQEXO: Kültür
ve Turizm %DNDQO×ù× <D\×QODU× 2007: 29-69.
$U×N Rüçhan. “Erzurum’da úNL Cami”. 9DN×IODU Dergisi. 8 (1969): 149-159.
Aslanapa, Oktay. Türk 6DQDW× I-II. úVWDQEXO: Kervan <D\×QODU× 1984.
Ayduslu, Nevin. “Erzurum Çifte Minareli Medrese’nin Çinileri ve Özellikleri”.
Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 17/2 (2013): 59-76.
%DN×UHU Ömür. Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde 7XùOD
.XOODQ×P× I. Ankara: Orta 'RùX Teknik Üniversitesi <D\×QODU× 1981.
%DN×UHU Ömür. Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde 7XùOD
.XOODQ×P× II. Ankara: Orta 'RùX Teknik Üniversitesi <D\×QODU× 1981.
Bayram, Sadi ve Ahmet Hamdi Karabacak. “Sahib Ata Fahrü’d Din Ali’nin Konya,
úPDUHW ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”. 9DN×IODU Dergisi. 13 (1981): 31-69.
Blessing, Patricia. 0RùRO Fethinden Sonra Anadolu’nun Yeniden úQüDV× Rum 'L\DU×QGD
úVODPL Mimari 1240-1330. úVWDQEXO: Koç Üniversitesi <D\×QODU× 2018.
Boran, Ali. Anadolu’daki úo Kale Cami ve Mescitleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 2001.
Çam, Nusret. “Erzurum’daki Yakutiye Medresesi úOe úOJLOL %D]× Mülahazalar”.
9DN×IODU Dergisi. 20 (1988): 289-310.
dREDQRùOX Ahmet Vefa. “Kale Mescidi”. TDV úVODP Ansiklopedisi 24. cilt. úVWDQEXO:
Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2001: 243.
Erdemir, <DüDU úQFH Minareli Medrese 7Dü ve $KüDS Eserler Müzesi. Konya:
Konya 9DOLOLùL úO Kültür ve Turizm 0GUOù <D\×QODU× 2007.
Erdemir, <DüDU Karatay Medresesi Çini Eserler Müzesi. Konya: Konya 9DOLOLùL úO
Kültür ve Turizm 0GUOù <D\×QODU× 2015.
Erdemir, <DüDU 6×UoDO× Medrese Mezar $Q×WODU× Müzesi. Konya: Konya 9DOLOLùL úO
Kültür ve Turizm 0GUOù <D\×QODU× 2015.
Eser, Erdal. “Selçuklu 0LODG× 1243”. 9DN×I ve Kültür. 1/3 (1998): 60-64.

൞ 335 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

*QGRùGX Hamza. “Tarihi *HoPLüL\OH Erzurum Kalesi”. Selçuklu Medeniyeti

$UDüW×UPDODU× Dergisi. 3 (2018): 177-211.
Gürbüz, Osman. “Saltuklular”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2002.
Gürbüz, Osman. “Erzurum Çifte Minareli Medrese’nin <DS×P Tarihi ve Bânîsi
+DNN×QGD Yeni Bir <DNODü×P”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat $UDüW×UPDODU×
Dergisi. 25 (2004): 145-160.
úEQ Bibi. El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) I. haz., Mürsel
Öztürk. Ankara: Kültür %DNDQO×ù× <D\×QODU× 1996.
úEQ Bibi. El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) II. haz., Mürsel
Öztürk. Ankara: Kültür %DNDQO×ù× <D\×QODU× 1996.
.DUDPDùDUDO× Haluk. “Erzurum’daki Hatuniye Medresesi’nin Tarihi ve Banisi
+DNN×QGD Mülâhazalar”. Selçuklu $UDüW×UPDODU× Dergisi. 3 (1971): 209-242.
.DUDPDùDUDO× Haluk. “Erzurum Ulu Câmii”. <×OO×N $UDüW×UPDODU Dergisi. 3 (1981):
137-178.
Kaya, Selim. I. *×\kVHGGLQ Keyhüsrev ve II. 6OH\PDQüDK Dönemi Selçuklu Tarihi (1192-
1211). Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2006.
Kayhan, Hüseyin. “Anadolu’nun Fethinde Görev Alan Selçuklu .RPXWDQODU×QGDQ
Saltuk Bey +DNN×QGD”. Vakanüvis-8OXVODUDUDV× Tarih $UDüW×UPDODU× Dergisi. 3/2
(2018): 189-201.
Kaymaz, Nejat. Anadolu 6HOoXNOXODU×Q×Q úQKLWDW×QGD úGDUH 0HNDQL]PDV×Q×Q Rolü.
Ankara: Türk Tarih Kurumu <D\×QODU× 2011.
.RQ\DO× úEUDKLP +DNN× Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi. úVWDQEul: Ercan
0DWEDDV× 1960.
Kuran, Aptullah. Anadolu Medreseleri 1. Ankara: Orta 'RùX Teknik Üniversitesi
0LPDUO×N Fakültesi <D\×QODU× 1969.
Küçük, Cevdet. “Erzurum”. TDV úVODP Ansiklopedisi 11. cilt. úVWDQEXO: Türkiye
Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 1995: 329-334.
Mülayim, Selçuk. “úOKDQO× Döneminde Anadolu 3ODVWLùLQGH Asya dDùU×ü×PODU×
Sivas Gök Medrese Taç .DS×V×QGaki Bir Gösterge Üzerine úUGHOHPH”.
Selçuklu Medeniyeti $UDüW×UPDODU× Dergisi. 1 (2016): 275-297.
Ögel, Semra. “Bir Selçuk Portalleri Grubu ve Karaman’daki Hatuniye Medresesi
Portali”. <×OO×N $UDüW×UPDODU Dergisi. 2 (1957): 115-119.
Ögel, Semra. Anadolu 6HOoXNOXODU×’Q×Q 7Dü 7H]\LQDW×. Ankara: Türk Tarih Kurumu
<D\×QODU× 1966.
Önkal, +DNN× Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
<D\×QODU× 1996.
g]D\G×Q Abdülkerim. “Saltuklular”. TDV úVODP Ansiklopedisi 36. cilt. úVWDQEXO:
Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2009: 54-56.

൞ 336 ൞
 Erzurum’un Sembolü úNL Medrese: Çifte Minareli/Hatuniye ve Yakutiye Medreseleri

Özen. Firdevs. “úOKDQO×ODU Devrinde Erzurum”, Ankara Üniversitesi Dil ve

Tarih- &RùUDI\D Fakültesi Dergisi, 56/2 (2016), s.256- 286.
Özgüdenli, Osman Gazi. 0RùROODU Orta oDù Türk Tarihinde Önemli Rol Oynayan ve
Özellikle úVODP 'Q\DV×QGDNL 7DKULEDW×\OD 7DQ×QDQ Bir kavim, TDV úVODP
Ansiklopedisi, 30. cilt, úVWDQEXO: Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2005: 225-229.
Rogers, J. Michael. “The Çifte Minare Medrese at Erzurum and the Gök Medrese at
Sivas: A Contribution to the History of Style in the Seljuk Architecture of
13th Century Turkey”. Anatolian Studies. 15 (1965): 63-85.
Sözen, Metin. Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri I, $o×N Medreseler.
úVWDQEXO: úVWDQEXO Teknik Üniversitesi 0LPDUO×N Fakültesi <D\×QODU× 1970.
Sözen, Metin. Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri II, .DSDO× Medreseler.
úVWDQEXO: úVWDQEXO Teknik Üniversitesi 0LPDUO×N Fakültesi <D\×QODU× 1972.
ûDPDQ 'RùDQ Nermin. “Bezemeye EDN×ü Anadolu’da úOKDQO× ú]OHUL”. Hacettepe
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 20/1 (2003): 150-166.
Tanyeli, 8ùXU Anadolu-Türk kentinde Fiziksel <DS×Q×Q Evrim Süreci (11-15. <]\×O
úVWDQEXO: úVWDQEXO Teknik Üniversitesi <D\×QODU× 1987.
Tuncer, Orhan Cezmi. Anadolu Selçuklu Mimarisi ve 0RùROODU Ankara, 1986.
Tuncer, Orhan Cezmi. Anadolu Kümbetleri -2- Beylikler ve 2VPDQO× Dönemi, Ankara:
Sevinç 0DWEDDV× 1991.
Tuncer, Orhan Cezmi. Gök Medrese (Sahip Ata Fahreddin Ali Medresesi), Ankara:
9DN×IODU Genel 0GUOù <D\×QODU× 2008.
Turan, Osman. Selçuklular =DPDQ×QGD Türkiye Siyasî Tarih Alp Arslan’dan Osman
Gâzi’ye (1071-1318). úVWDQEXO: Ötüken <D\×QODU× 2005.
Ünal, Rahmi Hüseyin. Les Monuments úVODPLTXHV Anciens de la Ville d’Erzurum et de
sa Region. Paris, 1968.
Ünal, Rahmi Hüseyin. Çifte Minareli Medrese (Erzurum). Ankara: Kültür %DNDQO×ù×
<D\×QODU× 1989.
Ünal, Rahmi Hüseyin. Erzurum Yakutiye Medresesi. Ankara: Kültür %DNDQO×ù×
<D\×QODU× 1992.
Ünal, Rahmi Hüseyin. “Erzurum”. TDV úVODP Ansiklopedisi 11. cilt. úVWDQEXO:
Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 1995: 329-334.
Yetkin, Suut Kemal. “Çifte Minareli Medrese”. Ankara Üniversitesi úODKL\DW Fakültesi
Dergisi. 2-3 (1952): 46-49.
Yetkin, Serare. Anadolu’da Türk Çini 6DQDW×Q×Q *HOLüPHVL. úVWDQEXO: úVWDQEXO
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi <D\×QODU× 1986.
<XUWWDü Hüseyin. “Erzurum Ulu Camii’ne Ait Yeni Bir Kitabe ve <DS× +DNN×QGD
%D]× 'üQFHOHU”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat $UDüW×UPDODU× Enstitüsü Dergisi.
8/17 (2001): 191-207.

൞ 337 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

<XYDO× Abdülkadir. “Gâzân Han”. TDV úVODP Ansiklopedisi 13. cilt. úVWDQEXO:
Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 1996: 429-431.
<XYDO× Abdülkadir. “0RùRO +DUHNkW×Q×Q Anadolu’nun Demografik ve Dinî <DS×V×
Üzerindeki Etkileri”. Erdem. 9/27 (1997): 1287-1294.
<XYDO× Abdülkadir. “Geyhatu Han”. TDV úVODP Ansiklopedisi 14. cilt. úVWDQEXO:
Türkiye Diyanet 9DNI× <D\×QODU× 2009: 44-45.

൞ 338 ൞
TOPKAPI SARAYI :ldlV.C]4C:4
SANATLI 4=.C=0 EL YAZMALARI

ARTISTIC ILKHANID MANUSCRIPTS IN THE TOPKAPI

PALACE LIBRARY

Zeynep ㎂ß
Türk ve 4ܼ‚Á Eserleri Müzesi
ZEYNEP $7%$û | Türk ve úVODP Eserleri Müzesi |
celikzeynep77[at]hotmail.com | ORCID: 0000-0003-2286-630X

Zeynep $WEDü orta ve lise |ùUHQLPLQL Ankara’da WDPDPODG× 1998 \×O×QGD Hacettepe
Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nden üçüncülükle mezun oldu. $\Q× \×l Kültür
%DNDQO×ù×·Q×Q DoP×ü ROGXùX V×QDY× birincilikle kazanarak 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi’ne DWDQG×
ve Elyazma Kütüphanesi Sorumlusu olarak oDO×üPD\D EDüODG× Yüksek OLVDQV×Q× 2003 \×O×QGD
Mimar Sinan Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nde WDPDPODG× 1998-2007 \×OODU× DUDV×QGD
7RSNDS× 6DUD\× Müzesi NROHNVL\RQODU×QGDNL eserlere ait binlerce GLD\× tasnif ederek DUüLYOHGL
ve DUDüW×UPDF×ODU×Q hizmetine sundu. 2001 \×O×QGD elyazma NLWDSODU×Q dijital ortama
DNWDU×OPDV× ve verilerin depoODQPDV× LüLQL EDüODWW× 2015 \×O×QGD Türkiye Yazma Eserler
Kurumu %DüNDQO×ù× ile imzalanan protokol JHUHùL HO\D]PDODU×Q dijital ortama DNWDU×OPD
projesini Müze 0GUOù DG×QD yönetti. Yurt içinde ve yurt G×ü×QGD Do×ODQ birçok sergide
küratör ve WHüKLU çaO×üPDODU×Q× yapmak üzere görev DOG× sempozyum, panel, kongre ve
konferanslara NDW×OG× oHüLWOL makaleler \D\×PODG× Kitap VDQDWODU× EDüWD olmak üzere, son
\×OODUGD özellikle 2VPDQO× murakka \DS×PF×O×ù× kodikoloji, 2VPDQO× hanedan ve
bürokUDWODU×Q×Q kitap NROHNVL\RQHUOLùL üzerine oDO×üPDNWD olan Zeynep $WEDü 1998-2020
tarihleri DUDV×QGD 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi’nde Elyazma Kütüphanesi Sorumlusu /
(O\D]PDODU× 8]PDQ× olarak görev \DSW× Halen Türk ve úVODP Eserleri Müzesi’nde görev
\DSPDNWDG×U

ZEYNEP $7%$û | Museum of Turkish and Islamic Arts |

celikzeynep77[at]hotmail.com | ORCID: 0000-0003-2286-630X

Zeynep $WEDü finished her primary and secondary education in Ankara. In 1998, she
graduated third from the Department of Art History at Hacettepe University. In the same
year, she won the first place in the examination organized by the Ministry of Culture for
public positions in cultural institutions. She was appointed to the Topkapi Palace Museum
and began working as a curator responsible for its manuscript library. In 2003, she finished
her MA in history of art at Mimar Sinan University. Between 1998-2007, $WEDü worked in the
classification of thousands of slides, archiving, and preparing them for academic research. In
2001, she started the process for the transfer of manuscripts to the digital media and the
storage of data. In 2015, as a requirement of the protocol signed with the Turkish Directory
for the Institute of Manuscripts, she directed the project of digital transformation on behalf
of the Directory of the Topkapi Museum. She directed and participated in many national
and international exhibitions as a curator; participated in many symposiums, congresses,
and conferences; and contributed to academic publications with articles. Her recent research
and publications have focused on Ottoman albums, codicology, and the private book
collections of the members of the Ottoman dynasty and bureaucracy. Zeynep $WEDü has
been working at the Museum of Turkish and Islamic Arts since 2020.

൞ 340 ൞
 DOI: 10.53478/TUBA.2021.036

TOPKAPI SARAYI .h7h3+$1(6ú1'(.ú

SANATLI ú/+$1/, EL YAZMALARI

Öz
Saray kütüphanesindeki úOKDQO× HO\D]PDODU×Q×Q oRùX Kur’an ve Kur’an cüzlerinden ROXüXU
úOKDQO× döneminin usta müzehhip ve mücellitleri taraf×QGDQ tasarlanan büyük boyutlu bu
eserler, tezhip ve ciltleriyle úVODP kitap VDQDW×Q×Q ondördüncü \]\×O×Q EDüODU×QGD
KD]×UODQP×ü EDü\DS×WODU×G×U $UDODU×QGD ünlü úOKDQO× KNPGDU× Sultan Ölceytü Hüdabende
ve ünlü vezir 5HüvGGGvQ için KD]×UODQP×ü Kur’an cüzleri de EXOXQPDNWDG×U Kimi örnekler
úVOkP hat VDQDW×Q×Q en ünlü KDWWDWODU×QGDQ Yâkût el-Mustasimî ve Argûn Kâmilî WDUDI×QGDQ
\D]×OP×ü dönemin ünlü müzehhibi, %DùGDW’ta eser veren Muhammed b. Aybek b. Abdullah
WDUDI×QGDQ WH]KLSOHQPLü ve mücellid Abdurrahman WDUDI×QGDQ FLOWOHQPLüWLU

úOKDQO× dönemi kitap resmi Do×V×QGDQ da ilginç ve önemli HO\D]PDODU×Q KD]×UODQG×ù× bir
dönemdir. Saray koleksiyonundaki bu döneme ait üç el yazma kitaptan ikisi, úOKDQO×
KNPGDU× Gazan Han’×Q emriyle vezir 5HüvGGGvQ’in EDüNDQO×ù×QGDNL komisyonca
KD]×UODQDQ genel bir dünya tarihi olan Câmi’ü’t-Tevârîh QVKDV× GLùHUL ise bir *DUükVpnâme
QVKDV×G×U $\U×FD saray albümlerinin birinde yer alan ED]× resimler de GDù×OP×ü bir
Câmi’ü’t-Tevârîh’in 0RùRO +DQODU× tarihi ile ilgili, günümüze XODüPDP×ü bir cildine aittir.
úOKDQO× döneminin önemli ve ünik resimleri, Safevi 6XOWDQ× ûDK Tahmasp’×Q NDUGHüL Behram
Mirza için KD]×UODQDQ albümde yer alan ve Ahmed Musa WDUDI×QGDQ \DS×OP×ü Mirâcnâme
resimleridir. Albümün önsözünü yazan Dust Muhammed, úOKDQO× KNPGDU× Ebu Said
döneminde \DüDP×ü olan ünlü ressam Ahmed Musa’dan “Resmin yüzünden peçeyi indirdi
ve o devirde moda olan resmi icad etti.” diye bahseder ve bir Mirâcnâme UHVLPOHGLùLQL
belirtir. Ancak bu eserden sadece bu albümdeki sekiz sayfada bulunan Mirâc resimleri
günümüze XODüP×üW×U

Saray koleksiyonundaki úOKDQO× dönemine ait VDQDWO× HO\D]PDODU× ciltleri, tezhipleri, KDWODU×
ve resimleri ile dönemin kitap VDQDWODU×Q×Q XODüW×ù× yüksek seviyeyi göstermesi Do×V×QGDQ
son derece önemli bir koleksiyondur.

Anahtar Kelimeler
Ölceytü Hüdabende, 5HüvGGGvQ Muhammed b. Aybek b. Abdullah, Yâkût el-Mustasimî, Câmi’ü’t-
Tevârîh, Mirâcnâme

൞ 341 ൞
 ARTISTIC ILKHANID MANUSCRIPTS
IN THE TOPKAPI PALACE LIBRARY
Abstract
Ottoman sultans showed a great interest in books; on the one hand, they had their palace
workshops prepare manuscripts ornamented with unique illustrations and illuminations; on
the other hand, they collected books created in other locations of the Islamic world through
various means, such as, gifting, looting, and purchasing. The subject of this article involves
WKHDUWLVWLFPDQXVFULSWVIURPWKH,ONKDQLGHUDWKDWHQWHUHGWKH7RSNDS×3DODFH7UHasury.

0RVWPDQXVFULSWVLQWKH7RSNDS×3DODFH/LEUDU\FRQVLVWRIFRSLHVDQGVHFWLRQVMX]·RIWKH

Koran. With their illumination and binding, these large-format books designed by the
skillful illuminators and bookbinders of the Ilkhanid era are early fourteenth-century
masterpieces of Islamic art of the book. Among these are Koran sections prepared for the
famous Ilkhanid ruler, Sultan Uljaytu Khodabanda, and the renowned vizier, Rashid al-Din.
Some examples were written by the most illustrious Islamic calligraphers, Yaqut al-
Musta’simi and Arghun Kamili, illuminated by the famous artist of the era who worked in
Baghdad, Muhammad b. Aybak b. Abdallah, and bound by bookbinder Abd al-Rahman.

The Ilkhanid era was also a time when fascinating and important manuscripts were
prepared in terms of book illustration. Two of the three Mongol-era manuscripts in the
7RSNDS×3DODFHFROOHFWLRQDUHFRSLHVRIWKH-DPL·DW-Tawarikh—a general history of the world
prepared by a commission led by the vizier Rashid al-Din under the order of the Ilkhanid
ruler Ghazan Khan— while the third is a copy of the Garshaspnama. In addition, some
paintings that appear in one of the palace albums belong to a volume of the Jami’at-
Tawarikh on the history of Mongol khans, which has not survived. The significant and
unique paintings of the Ilkhanid era are the Mi‫ޏ‬rajnama paintings made by Ahmed Musa
featured in the album prepared for Bahram Mirza, the brother of the Safavid sultan, Shah
Tahmasp. The preface of the album written by Dust Muhammad refers to the famous
painter Ahmed Musa, who lived in the era of the Ilkhanid ruler Abu Said, to have “removed
the veil from the face of painting and invented the painting that was popular in that era.” In
addition, the author states that he illustrated a Mi‫ޏ‬rajnama. However, only the eight album
pages with mi‫ޏ‬raj images have survived this work.

Through their bindings, illuminations, calligraphy, and illustrations, Ilkhanid era

PDQXVFULSWV IURP WKH 7RSNDS× 3DODFH FRQVWLWXWH D YLWDO FROOHFWLRQ WKDW GHPRnstrates the
advanced level reached by the arts of the book during this era.

Keywords
Uljaytu Khodabanda, Rashid al-Din, Muhammad b. Aybak b. Abdallah, Yaqut al- Musta’simi, Jami’
at-Tawarikh, Miҵrajnama

൞ 342 ൞
 *4Y4`

7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesi VII.-XX. \]\×OOar DUDV×QD ait onbinlerce

elyazmadan ROXüDQ koleksiyonu ile úVODP kitap VDQDWODU×Q×Q hat, cilt, tezhip
ve resim VDQDW× Do×V×QGDQ JHOLüLPLQL kesintisiz ortaya koyan GQ\DQ×Q en
önemli yazma kütüphanelerinin EDü×QGD gelmektedir. Koleksiyon VDQDWO×
NLWDSODU×Q \DQ× V×UD bilim, edebiyat, tarih gibi çok IDUNO× alanlarda \D]×OP×ü
önemli elyazma NLWDSODU× da içermektedir. Koleksiyonda GRùUXGDQ Cengiz
Han ve dönemine ait bir kitap EXOXQPDPDNWDG×U. Ancak torunu Hulâgu’nun
1258 \×O×QGD %DùGDW’× ele geçirmesiyle birlikte 2UWDGRùX WRSUDNODU×QGD
Cengiz Han’×Q soyundan gelen güçlü bir devlet NDUü×P×]D o×NDU úOKDQO×ODU

XIII. \]\×O×Q RUWDODU×QGD tarih sahnesine o×NDQ úOKDQO×ODU×Q kültürel Do×GDQ en

parlak dönemi Gazan Han (1295-1304) ile EDüODP×üW×U Gazan Han, tahta
o×N×ü×Q×Q üçüncü \×O×QGD türbe, cami, medrese, hanikâh, darü’s-siyade,
rasathane, GDUüüLID hamam, kütüphane, beytül-kânun ile görevlilerin
NDOPDV× için konutlardan ROXüDQ ve “ûHQE-i Gâzân” DG×\OD DQ×ODQ \DS×ODU
WRSOXOXùXQX LQüD HWWLUPLüWLU Günümüze harabeleri XODüDQ ûHQE-i Gâzân’×Q
vakfiyesinden, dönemin ünlü bilginlerinin burada görev \DSW×ù× her \×O yüz
PXVKDI×Q sDW×Q DO×QG×ù× DQODü×OPDNWDG×U Gazan Han ve Ölceytü Hüdabende
dönemlerinde vezirlik yapan +HPHGDQO× bilim DGDP× ve ünlü tarihçi
5HüvGGGvQ’de (ö.1318), Gazan han’×Q emriyle 1298 \×O×QGDQ sonra Tebriz’de
“Rab-× 5HüvGv” ad× verilen büyük bir mahalle kurarak úOKDQO×ODU×Q kültür ve
sanat RUWDP×QD büyük NDWN× VDùODP×üW×U %XUDV× N×VD zamanda dönemin
D\G×QODU×Q×Q bilim DGDPODU×Q×Q VDQDWo×ODU×Q×Q ve |ùUHQFLOHULQ WRSODQG×ù× bir
kültür merkezi haline JHOPLüWLU Ölceytü Hüdabende’de (1304-16) ûHQE-i
Gâzân’a benzer bir ticaret ve kültür merkezi olarak “Sultaniye” üHKULQL
NXUPXüWXU Tüm bu bilim ve sanat merkezlerindeki birimler 5HüvGGGvQ
WDUDI×QGDQ idare HGLOPLü \RùXQ üretim faaliyetleri úOKDQO×ODU×Q kitap
VDQDWODU×QGD büyük bir ivme ND]DQPDV×Q× VDùODP×üW×U Kitaplara büyük ilgi
gösteren 5HüvGGGvQ kendi türbesinin iki \DQ×QD NXUGXùX kütüphanelere
edebiyat, W×S tarih ve din gibi oHüLWOL konularda \D]×OP×ü DOWP×ü bin eseri
YDNIHWPLüWLU Vasiyetinde, kendi Kur’an koleksiyonundan bahsetmekte ve

൞ 343 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

NXUGXùX kütüphanelerde ELULNWLUGLùL bin nüsha Kur’an’×Q Câmi’ü’t-Tevârîh

QVKDODU×Q×Q KD]×UODQG×ù× Rab-× 5HüvGv’ye EDù×üODQPDV×Q× istemektedir. Bu
önemli kütüphane, 5HüvGGGvQ’in ve RùOX *×\DVHGGLQ’in (ö.1336)
ölümlerinden sonra \DùPDODQP×üW×U

7RSNDS× 6DUD\× kütüphanesindeki úOKDQO× el \D]PDODU×QGDQ oRùX son derece

VDQDWO× KD]×UODQP×ü olan Kur’an ve Kur’an cüzlerinin bir N×VP× ile resimli
tarih NLWDSODU× da Cengiz Han’×Q soyundan gelen KDQODU×Q |QFOùQGH
kurulan Rab-× 5HüvGv’de KD]×UODQP×üW×U Bu makalenin konusu da saray
hazinesine JLUPLü úOKDQO× dönemine ait oHüLWOL konularda KD]×UODQP×ü VDQDWO×
el \D]PDODU×G×U

4=.ANLI :4dV SANATININ ]:4C LYC:=Y4 - KUR’AN VE

KUR’AN l}=Y4

úOKDQO×ODU×Q úVOkPL\HWL kabul etmelerinden sonra úUDQ’da cüzler halinde

büyük boy Kur’an QVKDODU× \D]×OP×üW×U úVOkP kitap VDQDW×Q×Q tezhip ve
ciltleri RODùDQVtü WDVDU×PODUD sahip, usta VDQDWo×ODU WDUDI×QGDQ \DS×OP×ü
büyük boyuttaki bu örnekleri birer EDü\DS×W QLWHOLùLQGHGLU XIV. \]\×O
EDüODU×QGD úOKDQO× müzehhip ve mücellitleri WDUDI×QGDQ \DS×OP×ü bu
eserlerin önemli bir grubu 2VPDQO× 6DUD\× kitap hazinesine JLUPLüWLU Bu
eserlerin bir N×VP×Q×Q G×ü NDSDNODU× özgün olup ED]×ODU×Q×Q G×ü NDSDNODU×
2VPDQO× 6DUD\×’nda RQDU×OP×ü bir N×VP×Q×Q da cildi ve tezhibi
\HQLOHQPLüWLU Günümüzde 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesi’nde muhafaza
edilen bu Kur’an ve Kur’an cüzlerini üç grupta incelemek mümkündür.

Birinci gruptaki eserler, genellikle G×ü NDSDNODU× \HQLOHQPLü DUDODU×QGD

úOKDQO× KNPGDU× Ölceytü Hüdabende ve vezir 5HüvGGGvQ’in himayesinde,
vakfedilmek üzere KD]×UODQP×ü cüzlerin EXOXQGXùX örneklerdir. úVOkP hat
VDQDW×Q×Q ünlü KDWWDWODU× Yâkût el-Mustasimî, Ahmed el-Sühreverdi ve
Argûn Kâmilî gibi KDWWDWODU×Q \D]G×ù× dönemin ünlü müzehhibi, %DùGDW’ta
eserler veren Muhammed b. Aybek b. Abdullah’×Q WH]KLSOHGLùL ve mücellid
Abdurrahman’×Q ciOWOHGLùL oRùX \DNODü×N 50x73 cm ölçülerinde olan bu
Kur’an cüzleri %DùGDW Hamedan, Musul ve Tebriz’de 1302-11 \×OODU× DUDV×QGD
istinsah HGLOPLüWLU 1 1305’de %Dùdat’ta, hattat Ahmed el-Sühreverdi

1 =HUHQ 7DQ×QG× ´%DüODQJ×F×QGDQ 2VPDQO×’ya Tezhip 6DQDW×µ +DW YH 7H]KLS 6DQDW× KD] $OL 5×]D
g]FDQ$QNDUD.OWUYH7XUL]P%DNDQO×ù×<D\×QODU×V-250.

൞ 344 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

WDUDI×QGDQ muhakkak hatla, sayfada EHü VDW×U halinde \D]×ODQ Kur’an cüzü
(E.H.249) 55 yaprak olup, G×ü NDSDNODU× 2VPDQO× dönemindeki bir RQDU×P
V×UDV×QGD WDN×OP×üW×U úo kapaklardaki blok NDO×SOD \DS×OP×ü tüm yüzeyi
dolduran sarmal rumiler ise özgündür. Tezhipleri dönemin ünlü müzehhibi
Muhammed b. Aybek b. Abdullah’a aittir. 6DQDWo×Q×Q WDVDU×PODU×Q×Q en güzel
örnekleri, DOW×Q lacivert, siyah renklerdeki zeminlerin sarmal rumiler ve çok
kollu \×OG×]ODU bHüJHQ ve DOW×JHQOHU birbirine JHoPLü kare ve oval biçimlerle
GROGXUXOGXùX levha tezhiplerdir. Ahmed el-Sühreverdi’nin \D]G×ù× cüzün
1b-2a \DSUDNODU×QGDNL levha tezhip de tüm bu WDVDU×P özelliklerini
\DQV×WPDNWDG×U (Resim 1). 2

Resim 1. Kur’an cüzü, hattat: Ahmed el-Sühreverdi, müzehhip: Muhammed b. Aybek b. Abdullah,
%DùGDW 1305, TSK, E.H. 249, y. 1b-2a $WEDü 2019, fig.1).

1307-8’de %DùGDW’ta \D]×O×S 1311’de Muhammed b. Aybek b. Abdullah

WDUDI×QGDQ tezhiplenen Kur’an cüzü (E.H.243), zahriyesine göre Ölceytü
Hüdabende’nin emriyle KD]×UODQP×üW×U Bordo renkte G×ü NDSDNODU× 2VPDQO×
6DUD\×’nda WDN×OP×üW×U Özgün iç kapaklar ise kahverengi deri üzerine, blok
NDO×SOD \DS×OP×ü sarmal rumilerle bezelidir. 3 66 yaprak olan cüz, sayfada, üçü
DOW×QOD ve ikisi siyah mürekkeple olmak üzere EHü VDW×U halinde muhakkak

2 Fehmi Edhem Karatay, 7RSNDS×6DUD\×0]HVL .WSKDQHVL$UDSoD<D]PDODU.DWDORùX&LOW úVWDQEul:

7RSNDS×6DUD\×0]HVL$=HUHQ7DQ×QG×´7RSNDS×6DUD\×0]HVL.WSKDQHVL·QGHOrta
oDù úVODP Ciltleri”, 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL <×OO×N  úVWDQEXO 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL  V
7DQ×QG×´%DüODQJ×F×QGDQ2VPDQO×’ya Tezhip 6DQDW×µV
3 5HVLPLoLQEN]$WEDü´$UWLVWLF,ONKDQLG0DQXVFULSWVLQWKH7RSNDS×3DODFH/LEUDU\µVILJ

൞ 345 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

hatla \D]×OP×üW×U 1b-2a \DSUDNODU× levha üHNOLQGH tezhiplidir (Resim 2).

Merkeze \HUOHüWLULOHQ dört kollu \×OG×]×Q lacivert renk zemini üzerine, DOW×QOD
N×YU×P dallar ve rumiler \DS×OP×üW×U Birbirini kesen geçme bantlarla oHüLWOL
geometrik motifler ROXüWXUXOPXü içleri rumi ve palmetlerle EH]HQPLüWLU Bu
DODQ× V×UDV×\OD zincirekli, G|QüPO \HUOHüWLULOPLü dilimli daire ve beyzi
motifli ve yine zincirekli bir bordür NXüDW×U Tüm bu DODQODU× en G×üWD lacivert
renkte W×ùO× N×YU×P dal, rumi ve palmetli bir NXüDN çevreler. 4

Resim 2. Kur’an cüzü, müzehhip: Muhammed b. Aybek b. Abdullah, %DùGDW 1307-8, TSK, E.H. 243,
y. 2a $WEDü 2019, fig.3).

Ölceytü Hüdabende’nin emriyle KD]×UODQDQ benzer WDVDU×PODUD sahip bir

GLùHU Kur’an cüzü 1304-16 \×OODU× DUDV×QGD KD]×UODQP×üW×U (E.H.234). '×ü
NDSDNODU× \HQLOHQPLü olup, iç kapaklardaki blok NDO×SOD \DS×OP×ü tüm yüzeyi
dolduran sarmal rumiler özgündür. Sayfada üçü DOW×Q ikisi siyah muhakkak
hata olmak üzere, EHü VDW×U halinde \D]×ODQ cüz 60 \DSUDNW×U 5 1b-2a
\DSUDNODU× levha üHNOLQGH tezhiplidir. úo içe JHoPLü oval EDQWODU×Q

4 Karatay, 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL KütüphanesL $UDSoD <D]PDODU .DWDORùX  &LOW $ 7DQ×QG×
´7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL .WSKDQHVL·QGH 2UWD oDù úVODP Ciltleri”, s.107; 2QELQ <×OO×N úUDQ
0HGHQL\HWL úNLELQ <×OO×N 2UWDN 0LUDV 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL +DV $K×UODU  $UDO×N  -  ûXEDW
úVWDQEXO.OWUYH7XUL]P%DNDQO×ù×<D\×QODU×NDWQR
5 Karatay, 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL .WSKDQHVL $UDSoD <D]PDODU .DWDORùX  &LOW $ 7DQ×QG×
´7RSNDS×6DUD\×0]HVL.WSKDQHVL·QGH2UWDoDù úVODP Ciltleri”, s.107, dipnot 22. Resim için bkz.
$WEDü´$UWLVWLF,ONKDQLG0DQXVFULSWVLQWKH7RSNDS×3DODFH/LEUDU\µVILJ

൞ 346 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

ROXüWXUGXùX WDVDU×PGD zemin, palmet ve sarmal rumilerle GROGXUXOPXüWXU

Bu WDVDU×P V×UDV×\OD DOW×Q zencirekli ve sarmal rumi ve palmetli bir bordürle
oHYUHOHQPLüWLU

úNLQFL gruba giren eserler ise genellikle 55x40 ya da 50x30cm ölçülerinde, G×ü
NDSDNODU× özgün Kur’an cüzlerinden ROXüPDNWDG×U dHüLWOL cüzleri günümüze
XODüDELOPLü olan bir Kur’an’×Q on EHüLQFL cüzü Ölceytü Hüdabende için
KD]×UODQP×üW×U (E.H.232).6 Ali b. Muhammed Zeyd b. Muhammed WDUDI×QGDQ
Musul’da \D]×ODQ cüz 1306-7 tarihlidir. Kahverengi deri ön ve arka G×ü
kapaklar ile mikleb, geçme bant, nokta ve küçük karelerle GROGXUXOPXü dar ve
enli bordürlerle çevrilidir. .DSDù×Q RUWDV×QGDNL dar dikdörtgen alan sekizgene
G|QüWUOPü ve bunun RUWDV×QD sekiz kollu \×OG×] ve DOW×JHQOHUGHQ ROXüDQ
bir üHPVH \DS×OP×üW×U Ön ve arka NDSDù×Q G×ü bordürüne, üstte ve altta net
okunamayan bir söz, yan yana tekrarlanarak NDO×SOD EDV×OP×üW×U (Resim 3).

Resim 3. Kur’an cüzünün ön G×ü NDSDù× Musul 1306-7, TSK, E.H. 232 $WEDü 2019, fig.5).

6 %X .XU·DQ·×Q LNLQFL F] 7UN YH úVODP (VHUOHUL 0]HVL·QGH ROXS  HQYDQWHU QXPDUDV×QD
ND\×WO×G×U (VHUOH LOJLOL ELOJL LoLQ EN] Cengiz Han YH 0LUDVo×ODU× %\N 0RùRO úPSDUDWRUOXùX, haz.,
6DPLK5LIDW$UDO×N- 1LVDQúVWDQEXO6DN×S6DEDQF× Müzesi, 2006, kat. T6, s. 408; 1400.
<×O×QGD.XU·DQ-×.HULP7UNYHúVODP(VHUOHUL0]HVL.XU·DQ-×.HULP.ROHNVL\RQXúVWDQEXO$QWLN
$û .OWU <D\×QODU×  NDW E .XU·DQ 6DQDW× 7UN YH úVOkP (VHUOHUL 0]HVL +D]LQHOHU 
Ekim 2016 - ûXEDW2017. Washington, DC: Arthur M. Sackler Gallery, 2016, kat. 24.

൞ 347 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

úo kapaklar Nkù×W NDSO×G×U 1a \DSUDù×QGD Sultan III. Osman’×Q (1754-57)

YDN×I mührü EDV×O×G×U $OW×QOD ve muhakkak hatla \D]×OP×ü olan 61
\DSUDNO×N bu eser, özgün cildinin \DQ× V×UD Kur’an \D]×PF×O×ù×Q×Q
JHOLüLPLQH ×ü×N tutan \D]×P×\OD da önemlidir (Resim 4). $OW×Q Dù×UO×NO×
geometrik tezhiplerle süslü bu Kur’an cüzlerinin KDWWDW× WDUDI×QGDQ
WH]KLSOHQGLùL ve Ölceytü Hüdabende’nin kendi türbesi için KD]×UODWW×ù×
GüQOPHNWHGLU 7

Resim 4. Kur’an cüzü, hattat: Ali b. Muhammed Zeyd b. Muhammed, Musul 1306-7,
TSK, E.H. 232, y. 1b-2a $WEDü 2019, fig.6).

E.H.245 envanter QXPDUDO× ketebesiz Kur’an Cüzü ise 1310 FLYDU×QGD

KD]×UODQP×ü ROPDO×G×U 8 Bu cüz hem G×ü hem de iç NDSDNODU×Q×Q özgün
ROPDV× sebebiyle önemli bir örnektir. Miklepli, kahverengi deri cildin G×ü
NDSDNODU× aletle \DS×OP×ü on kollu \×OG×]ODU ve \×OG×]ODU× birbirine EDùOD\DQ
geçme bantlarla V×YDPD EH]HQPLüWLU Bantlar DUDV×QGD kalan ERüOXNODUD
aletle örgü ve haçvari bantlar, \×OG×]ODU×Q içine küçük kareler, örgü bant ve
noktalar \DS×OP×üW×U (Resim 5).

7 Karatay, 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL .WSKDQHVL $UDSoD <D]PDODU .DWDORùX  &LOW, A.134; 7DQ×QG×
´7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL .WSKDQHVL·QGH 2UWD oDù úslam Ciltleri”, s.108, r. 17; Banu Mahir,
´7RSNDS×6DUD\×.WSKDQHVL·QLQ.XU·DQ.ROHNVL\RQXµTürkiyemiz, 22/67 (1992), s.20.
8 Karatay, 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL .WSKDQHVL $UDSoD <D]PDODU .DWDORùX  &LOW, A.195 7DQ×QG×
´7RSNDS×6DUD\×0]HVL.WSKDQHVL·QGH2UWDoDù úVODP Ciltleri”, s.107, r.16.

൞ 348 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

Resim 5. Kur’an cüzünün arka G×ü NDSDù× 1310 FLYDU× TSK, E.H. 245 $WEDü 2019, fig.7).

úo kapaklar blok NDO×SOD \DS×OP×ü sarmal iri rumilerle VVOHQPLüWLU Sayfada

üçü DOW×QOD ikisi siyahla olmak üzere EHü VDW×U halinde muhakkak hatla
\D]×OP×ü olup 55 \DSUDNW×U 1a \DSUDù×QGD Sultan III. Osman’×Q YDN×I mührü
EDV×O×G×U 1b-2a \DSUDNODU× levha üHNOLQGH tezhiplidir. úoOHUL palmet ve sarmal
rumi motifleriyle GROGXUXOPXü birbirini kesen geçme EDQWODU×Q
ROXüWXUGXùX geometrik motifli bir WDVDU×PD sahiptir. Bu WDVDU×P× V×UDV×\OD
DOW×Q zincirekli ve sarmal rumi ve palmetli bir bordür çevreler.

Cildi özgün, bir GLùHU Kur’an cüzü Abdullah b. Ebul-.DV×P WDUDI×QGDQ

istinsah HGLOPLü olup tarihsizdir (E.H.247). Eserin kahverengi deri G×ü
NDSDNODU× üçgen ve \DU×P dairelerin alternatif V×UDODQPDV×\OD ROXüDQ üHPVH
ve üçgen N|üHEHQWOLGLU ûHPVH N|üHEHQW ve bordürün içi küçük haç
biçimleriyle GROGXUXOPXüWXU Arka G×ü NDSDù×Q bordürüne, EDü ve etek
yönünde yer alan dörtgenlerin içine NDO×SOD mücellidin DG× “amel-i
Abdurrahman” \D]×OP×üW×U (Resim 6).

൞ 349 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Resim 6. Kur’an cüzünün arka G×ü NDSDù× mücellid: Abdurrahman,

1310 FLYDU× TSK, E.H. 247 $WEDü 2019, fig.8).

úo kapaklara \DS×ODQ RQDU×PGD sade deri JHoLULOPLü olup miklep içinde iç

NDSDNODU×Q özgün bezemesi olan NDO×SOD \DS×OP×ü sarmal rumiler görülür. 9
Mücellid Abdurrahman, XIV. \]\×O EDüODU×QGD %DùGDW ve Musul’da,
dönemin ünlü müzehhibi Muhammed b. Aybek b. Abdullah ve dönemin
ünlü KDWWDW× Ahmed el-Sühreverdi’yle oDO×üDUDN tezhibi, KDWW× ve cildiyle
úOKDQO× dönemi kitap VDQDW×Q×Q usta eserlerini KD]×UODP×üW×U Cüzün 1a
\DSUDù×QD Sultan I. Selim’in (1512-20) hazine mührü olarak bilinen ve
üzerinde “Sultan Selim ûDK” ve çepeçevre “Tevekkulî alâ hâlikî” \D]×O×
yuvarlak hazine mührü EDV×OP×ü ve “Harem’den o×NP×üW×U” notu \D]×OP×üW×U10
Mühür NLWDE×Q hazineye JLUGLùLQL “Harem’den o×NP×üW×U” notu ise NLWDE×Q

9 Karatay, 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL .WSKDQHVL $UDSoD <D]PDODU .DWDORùX  &LOW, A.198; 7DQ×QG×
´7RSNDS×6DUD\×0]HVL.WSKDQHVL·QGH2UWDoDù úVODP Ciltleri”, s.108, r.18.
10 +D]LQH\H JLUHQ WP NLWDSODUD EDV×ODQ EX PKU 6XOWDQ·×Q YDVL\HWL ]HULQH SDGLüDK KD]LQHVLQLQ
PKUOHQHUHN NDSDQPDV×QGD YH LoLQGH GHùHUOL Hü\D EXOXQDQ VDQG×N YH WRUEDODU×Q
PKUOHQPHVLQGH7RSNDS×6DUD\×P]HRODQDNDGDUNXOODQ×OP×üW×U

൞ 350 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

Harem’e J|WUOPü ROGXùXQX gösterir. 54 \DSUDNO×N cüz, siyah muhakkak

hatla sayfada EHü VDW×U halinde \D]×OP×üW×U 1b-2a \DSUDNODU×QGDNL levha
tezhibi, DOW×Q ve lacivert rengin hakim ROGXùX içleri rumi ve palmetlerle
GROGXUXOPXü geçme EDQWODU×Q ROXüWXUGXùX geometrik bir WDVDU×PD
sahiptir. Bu WDVDU×P× V×UDV×\OD DOW×Q zincirekli ve sarmal rumi ve palmetli bir
bordür çevreler. Bu gruba giren bir GLùHU cüz ise 5HüvGGGvQ’in hazinesi
için, muhtemelen Tebriz’de, 1315’te, hattat Abdullah b. (EXONDV×P b.
Abdullah el-Tuvî er-Rudravarî WDUDI×QGDQ istinsah HGLOPLüWLU (E.H.248). Bu
Kur’an’×Q GLùHU cüzleri günümüze XODüPDP×üW×U Ölceytü’nun ölümünden
16 ay önce \D]×OP×ü olan eser, vezir olarak 5HüvGGGvQ’in en güçlü ROGXùX
zamana UDVWODPDNWDG×U Müzehhibi bilinmeyen eserin, sekiz kollu \×OG×]ODU
ve haç biçimleriyle \DS×ODQ tezhip WDVDU×P×Q×Q benzeri úOKDQO× dönemi çini
SDQRODU×QGD da görülür (Resim 7).

Resim 7. Kur’an cüzü, hattat: Abdullah b. (EXONDV×P b. Abdullah el Tuvî er-Rudravarî, Tebriz (?)
1315, TSK, E.H. 248, y. 1b-2a $WEDü 2019, fig.9).

Bu cüz úOKDQO× dönemi Kur’DQODU×Q×Q hat ve tezhip VDQDW×QGD XODüW×ù× üstün

seviyeyi \DQV×WW×ù× gibi, Rab-× 5HüvGv’nin ve vezir 5HüvGGGvQ’in úVOkP dini
ve kitap VDQDWODU×Q× ne denli himaye HWWLùLni göstermesi Do×V×QGDQ da
önemlidir. 11

11 Karatay, 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL .WSKDQHVL $UDSoD <D]PDODU .DWDORùX  &LOW, A.137; 7DQ×QG×
´7RSNDS×6DUD\×0]HVL.WSKDQHVL·QGH2UWDoDù úVODP Ciltleri”, s.108; Cengiz Han YH0LUDVo×ODU×
%\N0RùROúPSDUDWRUOXùXNDWQR77DQ×QG×´%DüODQJ×F×QGDQ2VPDQO×’ya Tezhip 6DQDW×µV

൞ 351 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Saray koleksiyonunda, XIII. ve XIV. \]\×OODUGD \DüDP×ü ünlü KDWWDWODU×Q

KD]×UODG×NODU× Kur’an ve cüzlerinin, tezhip ve ciltleri, 1555-65 \×OODU× DUDV×QGD
2VPDQO× VDUD\×QGD \HQLOHQPLüWLU Üçüncü grubu da bu eserler DUDV×QGDNL
úOKDQO× el \D]PDODU× ROXüWXUXU Yâkût el-Mustasimî, Argûn Kâmilî gibi ünlü
KDWWDWODU×Q istinsah HWWLùL bu eserlerin bir N×VP×Q×Q kenar VD\IDODU× \HQLOHQPLü
cetveller oHNLOPLü sure EDüODU× ketebe VD\IDODU× WH]KLSOHQPLüWLU Cilt NDSDNODU×
dönemin üslubunda deri ya da lake kapaklar ile \HQLOHQPLüWLU Argûn
Kâmilî’nin 1306-7 \×O×QGD \D]G×ù× Kur’an cüzünün, cildi ve tezhibi XVI.
\]\×O×Q ikinci \DU×V×QGD saray QDNNDüKDQHOHULQGH \HQLOHQPLüWLU (E.H.222).
34x23cm ölçülerindeki cildi kestane rengi deridir. Dilimli madalyon üHPVH
salbek, N|üHEHQW ve bordürün zemini saz üslubunda EH]HQPLü ve DOW×QOD
ER\DQP×üW×U 102 yaprak olup sayfada sülüsle EHü VDW×U halinde \D]×OP×üW×U
Serlevha tezhibi dikdörtgen IRUPXQGDG×U (Resim 8). Sure DUDODU×QD yaprak ve
çiçekli dallar \DS×OP×ü üst ve alttaki dikdörtgen NDUWXüODUD DOW×QOD sure EDüODU×
\D]×OP×ü lacivert zemin dal ve rumilerle GROGXUXOPXü WDVDU×P sayfa üstüne
GRùUX uzayan lacivert renkte W×ùODUOD sonland×U×OP×üW×U 12

Resim 8. Kur’an cüzü, hattat: Argûn Kâmilî, 1306-7, TSK, E.H. 222, y. 1b-2a $WEDü 2019, fig.10).

12 Karatay, 7RSNDS×6DUD\×0]HVL .WSKDQHVL$UDSoD<D]PDODU.DWDORùX&LOW $ =HUHQ 7DQ×QG×

“13.- <]\×OGD <D]×OP×ü .XU·DQ·ODU×Q .DQXQv '|QHPLQGH <HQLOHQPHVLµ 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL
<×OO×N úVWDQEXO7RSNDS×6DUD\×0]Hsi, 1986, s. 148.

൞ 352 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

Yâkût el-Mustasimî WDUDI×QGDQ \D]×ODQ D\Q× ölçülerdeki Kur’an cüzünün de

cildi ve tezhibi saray QDNNDüKDQHOHULQGH \HQLOHQPLüWLU (E.H.227). 1282-83
tarihli cüzün, bordo renkte deri G×ü NDSDNODU× dilimli madalyon üHPVH
salbek ve N|üHEHQWOLGLU Zemini saz üslubunda EH]HQPLü ve DOW×QOD
ER\DQP×üW×U (Resim 9). $\Q× renkteki iç kapaklar ise \HüLO lacivert, turuncu
renkte bR\DO× zemine, DOW×QOD ER\DO× oyma rumilerle EH]HQPLüWLU Sayfada
muhakkak hatla 5 VDW×U halinde \D]×OP×ü olup 50 \DSUDNW×U Serlevha tezhibi
dikdörtgen IRUPXQGDG×U Sure DUDODU× DOW×QOD ER\DQP×ü sarmal dallar
üzerinde V×UDODQDQ renkli çiçek ve yapraklarla EH]HQPLüWLU Üst ve alttaki
dikdörtgen NDUWXüODU×Q oval madalyonlar \DS×OP×ü lacivert zemin sarmal
dal ve rumilerle GROGXUXOPXüWXU Bu DODQODU× NXüDWDQ dilimli üçgenlerle
ROXüWXUXOPXü bordür sayfa NHQDUODU×QD uzayan lacivert renkte W×ùODUOD
VRQODQ×U Sayfa NHQDU×QGD kalan ERüOXNODUD ise hatayi ve \DSUDNO× sarmal
dallardan ROXüDQ halkâr süsleme \DS×OP×üW×U13

Resim 9. Kur’an cüzünün ön G×ü NDSDù× 1282-83, TSK, E.H. 227 $WEDü 2019, fig.11).

13 Karatay, 7RSNDS×6DUD\×0]HVL .WSKDQHVL$UDSoD<D]PDODU.DWDORùX&LOW$7DQ×QG×´-14.

<]\×OGD<D]×OP×ü.XU·DQ·ODU×Q.DQXQv'|QHPLQGH<HQLOHQPHVLµV

൞ 353 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

4ydʍ 4C VE dY4. :4dV=Y0

úOKDQO× dönemine ait VDQDWO× el \D]PDODU×Q×Q en DQ×WVDO örnekleri Kur’an ve

Kur’an cüzlerinde NDUü×P×]D o×NPDNOD birlikte, edebiyat, úVODP dini, tarih
gibi konularda KD]×UODQP×ü ED]× eserlerin özellikle ciltleri özenle
KD]×UODQP×üW×U Bunlardan biri, %DùGDWO× müellif Muhammed b. Seyfeddin
Aydemir’in (ö.1291) kendi KDWW×\OD 1306’da \D]G×ù× üç ciltlik Antoloji’nin
ikinci cildidir (A.2301). 24.5x34.5cm ölçülerindeki cildi, erken Kur’an
ciltlerinde ROGXùX gibi yatay IRUPGDG×U (Resim 10). Miklebli koyu
kahverengi deri cildin ön ve arka NDSDNODU×QGD merkezde, ortada daralan
oval biçimli, dilimli bir üHPVH YDUG×U ûHPVHQLQ içi kare, daire, geçme bant
ve noktalarla GROGXUXOPXüWXU Salbekler de yine geçme bant ve noktalarla
ROXüWXUXOPXüWXU Bu dikdörtgen DODQ× NXüDWDQ cetveller N|üHOHUGH iç bükey
dilimlidir. Bundan sonra gelen JHQLü bordürün ve en G×üWDNL ince bordürün
içi de nokta ve bantlarla GROGXUXOPXüWXU

Resim 10. Antoloji’nin arka G×ü kapak ve miklebi, 1306, TSK, A. 2301 $WEDü 2019, fig.12).

Mikleb örgülü bant ve noktalardan ROXüDQ baklava motifleri ile bezelidir.

6HUWDE×Q üzerine ise iri sülüs hatla NLWDE×Q DG× \D]×OP×üW×U Cildin iç
NDSDNODU× kahverengi atlas zemin üzerine, koyu mavi renkte bulut, rozet
çiçek, rumi ve N×YU×P dal motifli NXPDüOD NDSODQP×üW×U (Resim 11). Bu
NXPDü×Q bir SDUoDV× yine saray kütüphanesindeki, 1481’de Sultan II.
Mehmed için kopya edilen PDQW×NOD ilgili eserin iç NDSDNODU×QGD
NXOODQ×OP×üW×U (A.3438). Bu NXPDü×Q Bursa’da GRNXQPXü RODELOHFHùL ya da
II. Mehmed döneminde Çin’den JHOGLùLQLQ GüQOPHVL Antoloji’nin

൞ 354 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

Saray’da RQDU×P JHoLUGLùLQL GüQGUPHNWHGLU 14 $\U×FD Antoloji’nin ilk ve

son \DSUDNODU×QD EDV×O× Sultan II. Bayezid (1481-1512) mühründen, NLWDE×Q
en geç bu dönemde Saray hazinesine JLUPLü ROGXùX DQODü×OPDNWDG×U 15
.LWDE×Q ilk \DSUDù×QGDNL Sultan III. Ahmed’in YDN×I mührü ise, NLWDE×Q III.
Ahmed (1703-30) döneminde, Saray’×Q kitap hazinesinden o×NDU×ODUDN
Sultan’×Q NXUGXùX kütüphaneye YDNIHGLOGLùLQL göstermektedir.

Resim 11. Antoloji’nin iç NDSDù× 1306, TSK, A. 2301 $WEDü 2019, fig.13).

Muhaddis, müfessir ve ûkILv fakihi Ferrâ’el-Begavî’nin (ö.1122), güvenilir

hadis ND\QDNODU×QGDQ GHUOHGLùL hadisleri içeren Meçâbîhü’s-sünne DGO×
NLWDE× Ubeydullah b. Abbas WDUDI×QGDQ istinsah HGLOPLüWLU 1287 tarihli kitap,
geometrik WDVDU×P×Q hâkim ROGXùX ciltlerin erken tarihli bir |UQHùLGLU
(A.285).16 25.5x18cm ölçülerindeki kahverengi deri G×ü NDSDNODU× birbirini
kesen EDQWODU×Q ROXüWXUGXùX geometrik bir WDVDU×PD sahiptir (Resim 12).
Oniki kollu \×OG×]ODU×Q içindeki dilimli madalyonlar DOW×QOD NRQWXUODQP×üW×U
Bu WDVDU×P× V×UDV×\Oa rumili ve zencirekli bir bordür NXüDW×U Kitap sayfada
nesih hatla yirmi bir VDW×U halinde \D]×OP×ü olup 304 \DSUDNW×U

14 Zira, Saray kütüphanesinde SultDQ,,0HKPHGG|QHPLQGHKD]×UODQDQELUJUXSHVHULQFLOWNDSDNODU×

GD NXPDüOD NDSODQP×üW×U .LWDSODU×Q G×ü NDSDNODU×QD úWDO\DQ NDGLIHVL JHoLULOPLü Lo NDSDNODU LVH
Bursa·GDGRNXQPXü 2VPDQO× NXPDüODU×LOHNDSODQP×üW×U%XX\JXODma sadece Sultan II. Mehmed
G|QHPLQH DLW NLWDSODUD GHùLO EX Antoloji·GH GH J|UGùP] JLEL JHoPLüLQ NLWDSODU×QD GD
\DS×OP×üW×U .LWDSODUGD NXOODQ×ODQ NXPDüODU EX HVHUOHU LoLQ |]HO UHWLOPHPLü EDüND DPDoODUOD
NXOODQ×ODQPHYFXWNXPDüODUGDQNDODQSDUoDODUNLWDSODUGDGHùHUOHQGLULOPLüWLU
15 Fehmi Edhem Karatay, 7RSNDS×6DUD\×0]HVL .WSKDQHVL$UDSoD<D]PDODU.DWDORùX&LOWúVWDQEXO:
7RSNDS×6DUD\×0]HVL$7DQ×QG×´7RSNDS×6DUD\×0]HVL.WSKDQHVL·QGH2UWDoDù
úVODP Ciltleri”, s.110-111, r.20-21; 2QELQ<×OO×NúUDQ 0HGHQL\HWLúNLELQ<×OO×N2UWDN0LUDV, kat. no. 157.
16 Fehmi Edhem Karatay, 7RSNDS×6DUD\×0]HVL .WSKDQHVL$UDSoD<D]PDODU.DWDORùX&LOWúVWDQEXO:
7RSNDS×6DUD\×0]HVL$

൞ 355 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Resim 12. Hadis NLWDE×Q×Q ön G×ü NDSDù× Me‫ڍ‬âbî‫٭‬u’s-sünne, 1287, TSK, A. 285 $WEDü 2019, fig.14).

4]=B Y]B4C ASYA Y]4B SANATININ DEVAMI:

4=.C=0 Y]4B SANATININ LYC:=Y4

úOKDQO× dönemi kitap resmi Do×V×QGDQ da ilginç ve önemli el \D]PDODU×Q×Q

KD]×UODQG×ù× bir dönemdir. Saray koleksiyonundaki bu döneme ait üç el
yazma kitaptan ikisi, úOKDQO× KNPGDU× Gazan Han’×Q emriyle vezir
5HüLGHGGLQ’in EDüNDQO×ù×QGDNL komisyonca KD]×UODQDQ genel bir dünya
tarihi olan Câmi’ü’t-Tevârîh QVKDV× (H.1653, 17 H.1654 18 ); GLùHUL ise bir
*DUükVSQkPH QVKDV×G×U (H.674). $\U×FD H.2153 numaUDO× saray albümünde
yer alan ED]× resimler de Câm’i’üt-Tevârîh’in 0RùRO +DQODU× tarihi ile ilgili
günümüze XODüPDP×ü bir cildine aittir.

17 Eserle ilgili bilgi için bkz. Mohamad Reza Ghiasian, “Images of the Peoples of the World
Encountered by the Mongols in the Jami ‫ޏ‬al-tawarikh”, Iran: Journal of the British Institute of Persian
Studies, 57/1 (2019), s. 71-82; Mohamad Reza Ghiasian, Lives of the Prophets, The Illustrations to Hafiz-
i Abru’s “Assembly of Chronicles”, Leiden: Brill, 2019, s.62-74.
18 Eserle ilgili bilgi için EN] *QHU úQDO ´6RPH 0LQLDWXUHV RI WKH -œPL
DO-7DY ŒUūNK LQ ,VWDQEXO
Topkapi Museum, Hazine Library No. 1654”, Ars Orientalis vol.5, (1963), s.163-175.; Ghiasian, Lives
of the Prophets, s.35-39.

൞ 356 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

Dönemin en önemli ve ünik resimleri ise, Safevi 6XOWDQ× ûDK Tahmasp’×Q

NDUGHüL Behram Mirza için KD]×UODQDQ albümde (H.2154) yer alan
Mirâcnâme resimleridir. Orta 'RùX’da modern tarih DQOD\×ü×QD \DN×Q bir
tarih \D]G×UPD JHOHQHùL úOKDQO× VDUD\×Q×Q NRUXPDV×QGD EDüODU. Büyük
Selçuklular, +DU]HPüDKODU ya da Gazneliler gibi Türk kökenli yöneticilerin
tersine 0RùROODU muhtemelen oldukça geç Müslüman ROPDODU× nedeniyle,
úUDQO× bir JHoPLüL PHüUXODüW×UPDN yerine kendi JHoPLüOHULQL yüceltmeyi
VHoPLü bunu da yönettikleri ülkede hâkim olan diller DUDF×O×ù×\OD yani
Farsça ve Arapça’yla \D\PD\× DPDoODP×üW×U úON dünya tarihi olan
“Tarihlerin 7RSOXOXùX” DQODP×QD gelen ve Câmi’ü’t-Tevârîh DGO× bu eser
úOKDQO× KNPGDU× Gazan Han’×Q emriyle ünlü vezir 5HüvGGGvQ WDUDI×QGDQ
\D]×OPD\D EDüODQP×ü Gazan Han’×Q ölümüyle yerine geçen Ölceytü
Hüdabende ]DPDQ×QGD WDPDPODQP×üW×U Gazan Han WDUDI×QGDQ bir 0RùRO
tarihi olarak GüQOHQ eser, daha sonradan genel bir dünya tarihine
G|QüPüWU Kitapta Hz. Adem’den EDüOD\DUDN Kur’an öncesi
peygamberler, úVODP öncesi Pers NUDOODU× Hz. Muhammed’in KD\DW×
úVODP’×Q \D\×OPDV× ve 0RùRO fetihlerine kadarki úVODP KDQHGDQODU× tarihi,
Orta Asya’daki Türklerin, Çinlilerin, Hintlilerin, úVUDLO soyundan gelenlerin
ve Avrupa’Q×Q tarihi de DQODW×OP×üW×U

Eserin KD]×UODQPDV× için Gazan Han’×Q emriyle 1298 \×O×QGDQ sonra Tebriz
\DN×QODU×QGD Rab-× 5HüvGv DG× verilen bir mahalle NXUXOPXü EDü×QD
+HPHGDQO× bir bilim DGDP× ve dönemin veziri olan 5HüvGGGvQ
JHWLULOPLüWLU %XUDV× N×VD zamanda dönemin D\G×QODU×Q×Q bilim
DGDPODU×Q×Q VDQDWo×ODU×Q×Q ve |ùUHQFLOHULQ WRSODQG×ù× bir kültür merkezi
haline JHOPLü ve 5HüLGHGGLQ’in yönetimi DOW×QGD bu ünlü dünya tarihi
\D]×OPD\D EDüODQP×üW×U Câmi’ü’t-Tevârîh için oHüLWOL kitaplar kaynak olarak
NXOODQ×OP×ü D\U×FD 5HüvGGGvQ verilen bilgilerin GRùUXOXùXQX Tebriz
NDG×ODU×QD da RQD\ODWP×üW×U .XUGXùX vakf×Q geliriyle her \×O bir Farsça, bir
de Arapça QVKDQ×Q KD]×UODQPDV×Q× ve úOKDQO× yönetiminin önemli
merkezlerine gönderilmesini güvence DOW×QD DOP×üW×U

Câmi’ü’t-Tevârîh isimli bu dünya tarihinin resimli QVKDODU×Q×Q sadece ED]×

SDUoDODU× günümüze XODüDELOPLüWLU Bunlardan biri de Saray
kütüphanesindeki H.1653 QXPDUDO× QVKDG×U Farsça \D]×OP×ü olup 435
\DSUDNW×U sayfada nesih hatla 35 VDW×U halinde \D]×OP×üW×U Eserde yer alan

൞ 357 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

iki IDUNO× döneme ait istinsah tarihinden biri ilk \D]×O×ü tarihini içerir ve 1-10
Ekim 1314 tarihinde Katib al-+DI×] WDUDI×QGDQ \D]×OG×ù× belirtilir. 'LùHU iki
ND\×W ise 18 .DV×P 1425 ve Haziran 1426 tarihlerini içerir ve bu bölümlerin
+DI×] Ebru WDUDI×QGDQ \D]×OG×ù× belirtilir. Timuri 6XOWDQ× ûDK Ruh’un (1405-
47) emriyle Timuri saray tarihçisi +DI×] Ebru eserin eksiklerini WDPDPODP×ü
ve ûDK Ruh devrine kadar da X]DWP×üW×U 'ROD\×V×\OD eserin sonradan
eklenen N×V×PODU×Q×Q resimleri Timuri GLùHUOHUL ise úOKDQO× VOXEXQGDG×U
.LWDE×Q Gazneli Devleti’nin tarihini içeren bölümünde yer alan, Sultan
Mahmud’u ile RùXOODU× Muhammed ve Mesud ve VDUD\×QGDNL görevliler ile
gösteren resim (Resim 13), 'RùX Asya etkisini güçlü bir biçimde \DQV×WDQ
özgün resimlerdendir. 19

Resim 13. Sultan Mahmud, RùXOODU× Muhammed ve Mesud ile VDUD\×QGD Câmi’ü’t-Tevârîh, 1314,
TSK, H. 1653, y. 301a $WEDü 2019, fig.15).

19 *QHU úQDO 7UN0LQ\DWU 6DQDW×%DüODQJ×F×QGDQ2VPDQO×ODUD.DGDU Ankara: Türk Tarih Kurumu

<D\×QODU×  V- )LOL] dDùPDQ YH =HUHQ 7DQ×QG× ´2VPDQO×-Safevi úOLüNLOHUL -1612)
dHUoHYHVLQGH 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL 5HVLPOL (O <D]PDODU×QD %DN×üµ $VODQDSD $UPDùDQ× KD]
$UD $OWXQ =HNL 6|QPH] YH 6HOoXN 0OD\LP úVWDQEXO %DùODP <D\×QF×O×N  V-52; Turks A
Journey of a Thousand Years, 600-1600, The Royal Academy Exhibition Catalogue, London, 2005, cat.
no.34; OnbiQ<×OO×NúUDQ 0HGHQL\HWLúNLELQ<×OO×N2UWDN0LUDV, kat. no.159.

൞ 358 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

H.2153 QXPDUDO× saray albümünde yer alan ED]× resimler de Câmi’ü’t-

Tevârîh’in 0RùRO +DQODU× tarihi ile ilgili, günümüze XODüPDP×ü bir cildine
aittir. Muhtemelen RHüvGGGvQ’in Câmi’ü’t-Tevârîh DGO× eserinin 0RùRO
tarihini anlatan bölümü için KD]×UODQP×ü olan bu tür resimler, çift VD\IDO×N
kompozisyonlar halinde G]HQOHQPLüWLU 0RùRO KDQODU× için J|VWHULüOL tahta
o×NPD törenleri düzenlenir, bu törenlerde +DQ×Q \DQ×QGa HüL Hatun, KDQ×Q
erkek NDUGHüOHUL ve RùXOODU×Q×Q \DQ× V×UD KDQHGDQ×Q GLùHU NDG×QODU× da
yerini DO×UG× $\U×FD törende üst rütbeli görevliler ve saray HUNkQ×QGDQ ED]×
NLüLOHUGH bulunurdu. Albümdeki resimlerden biri 0RùRO 6DUD\×QGDNL bir
töreni FDQODQG×UPDNWDG×U (H.2153, 148b; Resim 14).

Resim 14. Saray’da tören, Tebriz (?) XIV. \]\×O ilk oH\UHùL Saray Albümü,
TSK, H. 2153, y. 148b $WEDü 2019, fig.16).

Han ve hatunun WDKW× sahnenin sol üst N|üHVLQGHGLU 6Dù üstte, hatunun
WDUDI×QGD hanedan mensubu GLùHU NDG×QODU yerde, ön tarafa GRùUX\VD
VDUD\O× erkekler basit sandalyelerde RWXUPDNWDG×U Ön plandaki PDVDQ×Q
üzerinde içki NDSODU× HWUDI×QGD da VDUD\O× görevliler yer DO×U 'RùX Asya
resim WHNQLùL etkisindeki bu örnek, Câmi’ü’t-Tevârîh resimlerinin oRùXQGD

൞ 359 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

ROGXùX gibi, I×UoD\OD \DS×OP×ü çizginin ifade gücüne GD\DO× bir VOXSWDG×U
Zemin ER\DQPDP×üW×U “Kalem-i siyahî” WHNQLùL ile çizilen resimde
N×UP×]× mavi, uçuk hâkî ve siyah mürekkep NXOODQP×üW×U Albümdeki bir
GLùHU resim, Çin VDQDW×Q×Q güçlü etkilerinin KLVVHGLOGLùL sonbahar
PDQ]DUDV×G×U (Resim 15).

Resim 15. Sonbahar PDQ]DUDV× Saray Albümü, Tebriz (?) XIV. \]\×O ilk oH\UHùL
TSK, H. 2153, y. 68a $WEDü 2019, fig.17).

%R]N×U NHQDU×Q× ROXüWXUDQ GDùODU×Q eteklerindeki DùDoO×N alan sonbahar

renklerindedir. Mavi, \HüLO ve N×UP×]× WRQODU×Q×Q hâkim ROGXùX manzarada,
DùDoODU×Q DUDV×QD sonradan “kâr-× Mani” \D]×ODUDN resim, Maniheizmin
kurucusu olan ve dinini resimlerle anlatarak yaymaya oDO×üPDNOD ünlü
Mani’ye DWIHGLOPLüWLU Mani’ye \DS×ODQ bu gönderme, resmin JHoPLüWH de
çok EHùHQLOGLùLQL ve KD\UDQO×N X\DQG×UG×ù×Q× gösterir.

Dönemin en önemli ve ünik resimleri ise, Safevi 6XOWDQ× ûDK Tahmasp’×Q

(1524-76) NDUGHüL Behram Mirza için KD]×UODQDQ albümde (H.2154) yer alan
Mirâcnâme resimleridir. Behram Mirza’Q×Q dönemin ünlü QDNNDü ve KDWWDW×
Dust Muhammed’e ×VPDUODG×ù× içinde JHoPLüLQ ve devrinin ünlü hattat ve

൞ 360 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

UHVVDPODU×Q×Q eserlerinin EXOXQGXùX bu albüme VDQDWo× úVOkP resim VDQDW×

için belge QLWHOLùL WDü×\DQ QDNNDü ve hattatlar KDNN×QGD bilgi veren 1544
tarihli bir önsöz \D]P×üW×U Dust Muhammed önsözünde úOKDQO×
KNPGDUODU×QGDQ Ebu Said (1317-35) döneminde \DüDP×ü olan ünlü
ressam Ahmed Musa’dan “Resmin yüzünden peçeyi indirdi ve o devirde moda
olan resmi icad etti.” diye bahseder ve bir Mirâcnâme UHVLPOHGLùLQL belirtir.
6DQDWo×Q×Q bu albüm içindeki sekiz sayfada bulunan mirâc resimlerinden
EDüND eseri günümüze XODüPDP×üW×U Albümün, 1568’de ûDK Tahmasp’×Q
2VPDQO× 6XOWDQ× II. Selim’in (1566-74) cülusu için elçilerle J|QGHUGLùL
hediyeler DUDV×QGD úVWDQEXO’a JHOPLü RODELOHFHùL GüQOPHNWHGLU

Hz. Muhammed’in KD\DW×QGDNL en mucizevi anlardan biri Recep D\×Q×Q 27.

gecesinde JHUoHNOHüPLüWLU Mekke’ye gelen Hz. Cebrail, Hz. Muhammed’i
uykusundan X\DQG×UDUDN Kudüs’e GRùUX bir gece \ROFXOXùXQD o×NDFDù×Q×
(isra) ve J|ùH yükselerek (mirac) peygamberleri ve melekleri görmesinin,
Allah ile NRQXüPDV×Q×Q Cennet ile Cehennem’i ziyaret etmesinin vaktinin
JHOGLùLQL bildirir. úVUD-mirâc kurgusu, úVODP tarihinin EDüODQJ×F×QGDQ
itibaren dini ve biyografik literatürün önemli bir SDUoDV× ROPXüWXU Mirâc
hikayesine temel olan Kur’an ayetlerinin EDü×QGD úVUD Suresi’nin ilk ayeti
gelmektedir: “úüDUHWOHULPL]GHQ bir N×VP×Q× göstermek üzere kulunu bir gece
Mescid-i Haram’dan çevresini mübarek N×OG×ù×P×] Mescid-i Aksa’ya
götüren O (Allah) yücedir” (Kur’an 17: 1). Necm Suresi’nin ED]× ayetlerinde
ise (Kur’an 53: 4-18) DQODW× Hz. Muhammed’in ]DPDQ×Q ve mekâQ×Q üst
V×Q×U×Q× belirleyen bir DùDF×Q LüDUHWOHGLùL çok yüksek bir ufka YDU×ü×QGDQ
bahsederek WDPDPODQ×U Hz. Peygamber’in mirac hikayesinin temel ögeleri,
GLùHU birkaç N×VD ayet ile Kur’an G×ü× kaynaklarda bulunan biyografik
D\U×QW×ODU×Q úVUD ve Necm surelerindeki ifadelere eklenmesiyle WDPDPODQ×U

<D]×O× metinlerde ve sözlü DQODW×ODUGD kimi IDUNO×O×NODU olmakla birlikte,

Mirâc hikayesinin ana kurgusu X. \]\×OGD EHOLUOHQPLüWLU Hz.
Muhammed’in PLUkF×Q×Q hikayesi biyografik, tarihsel, üLLUVHO ve müziksel
kompozisyonlar halinde günümüze kadar JHOPLüWLU dHüLWOL dillerde
\D]×ODQ çok VD\×GD Mirâcnâme bu hikâyeye verilen önemi ve hikâyenin
SRSOHUOLùLQL göstermektedir. úVOkP resim VDQDW×nda XIV. \]\×ldan

൞ 361 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

itibaren Hz. Muhammed’in PLUkF× resimli dünya tarihleri ve biyografik

eserlerin \DQ× V×UD üLLU PHFPXDODU×QGD Kelile ve Dimne gibi fabllarda,
Farsça DüN ve NDKUDPDQO×N hikayelerinde ve falnamelerde de görülmeye
EDüODP×üW×U Daha da önemlisi EDù×PV×] ve WDPDP×\OD resimlerle
GRQDW×OP×ü Mirâcnâmelerin üretilmeye EDüODQPDV× da yine bu tarihlere
rastlar. Mirâc×Q EDüO× EDü×QD bir konu olarak ve bir |ùUHWLP DUDF×
QLWHOLùLQGH NXOODQ×OPDV× da úOKDQO× KNPGDU× Ebu Said için \DS×OP×ü
ROGXùX GüQOHQ ilk resimli Mirâcnâme ile EDüODU

Behram Mirza albümünden günümüze XODüDQ sekiz sayfa üzerinde

bulunan dokuz resimden hiçbiri orijinal mirâc metnini içermez. Aksine ED]×
resimlerde, resimleri Ahmed Musa’ya atfeden Safevi dönemine ait ifadeler
ve eklemeler YDUG×U Hz. Muhammed’in horoz-melek ile NDUü×ODüPDV×Q×
tasvir eden resmin 20 üst N×VP×QGDNL DW×I ile Hz. Muhammed’in Kudüs’te
GLùHU peygamberlerin DUDV×Qda otururken kap seçme V×QDY×QGDQ
geçirilmesinin tasvir HGLOGLùL resmin 21 üst WDUDI×QGDNL parça sonradan
HNOHQPLüWLU Ahmed Musa’Q×Q bu resimleri XIV. \]\×O×Q tüm estetik ve
resim GHùHUOHULQL \DQV×WDQ benzersiz örneklerdir. Resimlerde Uzak 'RùX ve
Orta Asya etkilerinin \DQ× V×UD úOKDQO×ODU döneminde úUDQ’a tüccar ve
misyonerlerle gelen EDW× VDQDW× etkilerinden de söz edilmektedir. 22

Abu’l Hasan Ali b. Ahmed el-Asadi at-Tusi WDUDI×QGDQ hükümdar Abu

Dulaf için XI. \]\×OGD kaleme DO×QDQ *DUüDVSQDPH DGO× eser, Firdevsi
ûHKQDPHVL’nin NDKUDPDQ× Rüstem’in büyük dedesinin dedesi, Sistan
KNPGDU× *DUüDVS’×Q \DüDP×Q× ve PDFHUDODU×Q× içeren Farsça ve manzum
bir eserdir. *DUüDVSQDPH’nin bilinen tek resimli QVKDV× Saray

20 5HVLPLoLQEN]$WEDü´$UWLVWLF,ONKDQLG0DQXVFULSWVLQWKH7RSNDS×3DODFH/LEUDU\µVILJ
21 5HVLPLoLQEN]$WEDü´$UWLVWLF,ONKDQLG0DQXVFULSWVLQWKH7RSNDS×3DOace Library”, s.47, fig.19.
22 6RQ \×OODUGD 6OH\PDQL\H .WSKDQHVL·QGH EXOXQDQ $\DVRI\D  LoLQGH $UDSoD GXDODU×Q GD
ROGXùX úOKDQO× dönemine ait 1286 tarihli Farsça bir Mirâcnâme PHWQL LQFHOHQPLü PHWLQ UHVLPOL
Mirâcnâme LOH NDUü×ODüW×U×OP×ü YH \HQL J|UüOHU LOHUL VUOPüWU úUDQ’da büyük dini
dalgalanmalar×Q ROGXùX G|QHPOHUGH \D]×ODQ HVHUGH 6QQL FHPDDWLQLQ úVOkP WRSOXPXQD
KNPHWPHVLQLQPHüUXOXùXILNULQLVDYXQDQVRPXWLIDGHOHULQ\HUDOG×ù×PHWLQGHNL$UDSoDGXDODU×Q
ED]× UHVLPOHUH HOOHULQ J|ùV KL]DV×QGD NDYXüWXUXOPDV× YH LNL HOLQ ELUGHQ KDYD\D NDOG×U×OPDV× JLEL
KDUHNHWOHULQ WDVYLUL RODUDN \DQV×G×ù× EX LON UHVLPOL Mirâcnâme’nin EDEDV× gOFH\W·QXQ ûLLOLùL
VHoPHVLQGHQ VRQUD Do×NoD 6QQLOLùL NXFDNOD\DQ Ebu Said·LQ \DN×Q oHYUHVLQGH EXOXQDQ YH )DUVoD
NRQXüDQELUNLWOHLoLQKD]×UODQP×üUHVLPOLELU6QQLGXDN×ODYX]XLüOHYLJ|UGùLOHULVUOPüWU
Bkz. Christiane Jacquelin Gruber, “The Prophet Muhammad’s Ascension (Micraj) in Islamic Art
and Literature, ca.1300-1600”, Doktora Tezi, University of Pennsylvania, 2005.

൞ 362 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

koleksiyonunda olup el-Hac Hasan Rukneddin WDUDI×QGDQ muhtemelen

Tebriz’de 1354 \×O×QGD kopya HGLOPLüWLU (H.674). 91 yaprak olan eserin
cildi özgün ROPD\×S mukavva NDSO×G×U Günümüze XODüP×ü en geç tarihli
úOKDQO× resimlerini içeren eserin birçok ERü NDOP×ü resim yerinden
WDPDPODQDPDG×ù× DQODü×OPDNWDG×U Eserin 27a VD\IDV×QGDNL resimde, dere
NHQDU×QGD yerde, N×UP×]× bir örtü üzerinde oturan *DUüDVS sol taraftaki
DùDF×Q GDOODU×QD NRQPXü \HüLO renkteki dört iri SDSDùDQ× seyrederken
EHWLPOHQPLüWLU (Resim 16). Figürlerin ve GRùDQ×Q EHWLPOHQLüLQGHNL
gerçeklik úOKDQO× devri resim üslubunu \DQV×WPDNWDG×U 23

Resim 16. 3DSDùDQODU× seyreden *DUüDVS *DUüDVSQDPH, Tebriz 1354,

TSK, H. 674, y. 27a $WEDü 2019, fig.20).

23 )LOL] dDùPDQ YH =HUHQ 7DQ×QG× 7RSNDS× 6DUD\× 0]HVL úVODP Minyatürleri úVWDQEXO: Tercüman
<D\×QODU×V; Cengiz Han YH0LUDVo×ODU×%\N0RùROúPSDUDWRUOXùXkat. T8; 2QELQ<×OO×NúUDQ
0HGHQL\HWLúNLELQ<×OO×N2UWDN0LUDVkat. no.160.

൞ 363 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

SONUÇ

úOKDQO× VDUD\×QGD Gazan Han’×Q kültür ve sanat DODQODU×QGD EDüODWW×ù×

oDO×üPDODU×Q Ölceytü WDUDI×QGDQ sürdürülmesi ve vezir 5HüvGGGvQ’in
kurulan bilim ve sanat merkezlerinde yürütülen \RùXQ üretim faaliyetlerinin
EDü×QGD EXOXQPDV× XIV. \]\×O ilk oH\UHùLQLQ úOKDQO× dönemi kitap VDQDWODU×
Do×V×QGDQ oldukça verimli bir dönem ROPDV×Q× VDùODP×üW×U Özellikle 1302-16
\×OODU× DUDV×QGD %DùGDW Tebriz, Sultaniye, Musul ve Hemedan’da KD]×UODQDQ
büyük boyutlu Kur’an cüzleri, hat, cilt ve tezhip VDQDW× Do×V×QGDQ yüksek
seviyenin ürünleridir. Dönemin ünlü KDWWDW× Ahmed bin Sühreverdi,
müzehhip Muhammed bin Aybek bin Abdullah ve mücellid Abdurrahman
bu eserlerin KD]×UODQPDV×QGD ön plana o×NDQ VDQDWo×ODUG×U Bu ünlü
VDQDWo×ODU×Q önemli hamiler için KD]×UODG×NODU× eserler ganimet ya da hediye
yoluyla Saray’×Q kitap hazinesine JLUPLüWLU Koleksiyondaki úOKDQO× dönemine
ait Kur’an cüzlerinin oRùX úOKDQO× KNPGDU× Ölceytü Hüdabende ve ünlü
vezir 5HüvGGGvQ’in himayesinde, vakfedilmek üzere, \XNDU×GD DG× geçen
dönemin ünlü hattat, müzehhip ve mücellidleri WDUDI×QGDQ KD]×UODQP×üW×U
Kur’an ve Kur’an cüzlerinin özellikle büyük boyutlu RODQODU× oldukça
\×SUDQP×ü bir N×VP×Q×Q cilt, tezhip ve KDWODU× 2VPDQO× 6DUD\×’nda
\HQLOHQPLüWLU Bu hususlar eserlerin çok EHùHQLOGLùLQL sürekli EDN×O×S
incelendiklerini, \×SUDQP×ü yerlerinin \HQLOHQGLùLQL kimine dönemin zevkine
uygun ilavelerin \DS×OG×ù×Q× eserlerin Saray’×Q kitap hazinesinde ve
QDNNDüKDQHOHULQGH hep güncelliklerini NRUXGXùXQX göstermektedir. Resimli
kitaplar ve Saray albümlerinde yer alan resimler ise úOKDQO× döneminin ve
Saray koleksiyonunun en ünik eserlerindendir.

Sonuç olarak Saray kütüphanesindeki VDQDWO× úOKDQO× el \D]PDODU× titiz ve

ince LüoLOLNOHUL KDWODU× resimleri, büyük ER\XWODU× cilt ve tezhip WDVDU×PODU×
ile dönemin kitap VDQDWODU×Q×Q XODüW×ù× yüksek seviyeyi göstermesi
Do×V×QGDQ son derece önemli bir koleksiyon olup, mimaride de DQ×WVDOO×ù× ve
\RùXQ bezemeyi ilke edinen úOKDQO× ruhunun \DQV×G×ù× önemli eserlerdir.

൞ 364 ൞
 7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesindeki 6DQDWO× úOKDQO× El <D]PDODU×

KAYNAKÇA / REFERENCES

1400. <×O×QGD Kur’an-× Kerim. Türk ve úVODP Eserleri Müzesi. Kur’an-× Kerim
Koleksiyonu. úVWDQEXO: Antik $û Kültür <D\×QODU× 2010.
$WEDü Zeynep. “Artistic Ilkhanid Manuscripts in the 7RSNDS× Palace Library”.
Cultural Encounters in Anatolia in the Medieval Period II: The Ilkhanids in
Anatolia, Symposium Proceedings. haz., Suzan Yalman ve Filiz <HQLüHKLUOLRùOX
Ankara: Koç Üniversitesi <D\×QODU× 2019: 31-50.
dDùPDQ Filiz ve Zeren 7DQ×QG× 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi úVODP Minyatürleri. úVWDQEXO:
Tercüman <D\×QODU× 1979.
dDùPDQ Filiz ve Zeren 7DQ×QG× “2VPDQO×-Safevi úOLüNLOHUL (1578-1612) Çerçevesinde
7RSNDS× 6DUD\× Müzesi Resimli El <D]PDODU×QD %DN×ü”. Aslanapa $UPDùDQ×.
haz., Ara Altun, Zeki Sönmez ve Selçuk Mülayim. úVWDQEXO: %DùODP
<D\×QF×O×N 1996: 37-62.
Cengiz Han ve 0LUDVo×ODU× Büyük 0RùRO úPSDUDWRUOXùX. haz., Samih Rifat. 7 $UDO×N
2006 - 8 Nisan 2007. úVWDQEXO: 6DN×S 6DEDQF× Müzesi, 2006.
Ghiasian, Mohamad Reza. “Images of the Peoples of the World Encountered by the
Mongols in the Jami ‫ޏ‬al-tawarikh”. Iran: Journal of the British Institute of
Persian Studies. 57/1 (2019): 71-82.
Ghiasian, Mohamad Reza. Lives of the Prophets, The Illustrations to Hafiz-i Abru’s
“Assembly of Chronicles”. Leiden: Brill, 2019.
Gruber, Christiane Jacquelin. “The Prophet Muhammad’s Ascension (Micraj) in
Islamic Art and Literature, ca.1300-1600”. Doktora Tezi, University of
Pennsylvania, 2005.
úQDO Güner. “Some Miniatures of the -œmi’al-Tav ŒUūNK in Istanbul, Topkapi
Museum, Hazine Library No. 1654”. Ars Orientalis vol.5. (1963): 163-175.
úQDO Güner. Türk Minyatür 6DQDW× %DüODQJ×F×QGDQ 2VPDQO×ODUD Kadar). Ankara: Türk
Tarih Kurumu <D\×QODU× 1975.
Karatay, Fehmi Edhem. 7RSNDS× SaUD\× Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar .DWDORùX
1. cilt. úVWDQEXO: 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi, 1962.
Karatay, Fehmi Edhem. 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar .DWDORùX
2. cilt. úVWDQEXO: 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi, 1964.
Karatay, Fehmi Edhem. 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar .DWDORùX
3. cilt. úVWDQEXO: 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi, 1966.
Kur’an 6DQDW× Türk ve úVOkP Eserleri Müzesi Hazineler. 15 Ekim 2016 - 20 ûXEDW
2017. Washington, DC: Arthur M. Sackler Gallery, 2016.
Mahir, Banu. “7RSNDS× 6DUD\× Kütüphanesi’nin Kur’an Koleksiyonu”. Türkiyemiz.
22/67 (1992): 16-27.
Onbin <×OO×N úUDQ Medeniyeti úNLELQ <×OO×N Ortak Miras. 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi Has
$K×UODU 2 $UDO×N 2009 - 5 ûXEDW 2010. úVWDQEXO: Kültür ve Turizm %DNDQO×ù×
<D\×QODU× 2009.

൞ 365 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

7DQ×QG× Zeren. “13.-14. <]\×OGD <D]×OP×ü Kur’an’ODU×Q Kanunî Döneminde

Yenilenmesi”. 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi <×OO×N 1. úVWDQEXO: 7RSNDS× 6DUD\×
Müzesi, 1986: 140-152.
7DQ×QG× Zeren. “7RSNDS× 6DUD\× Müzesi Kütüphanesi’nde Orta oDù úVODP Ciltleri”.
7RSNDS× 6DUD\× Müzesi <×OO×N 4. úVWDQEXO: 7RSNDS× 6DUD\× Müzesi, 1990: 102-149.
7DQ×QG× Zeren. “%DüODQJ×F×QGDQ 2VPDQO×’ya Tezhip 6DQDW×”. Hat ve Tezhip 6DQDW×. haz.,
Ali 5×]D Özcan. Ankara: Kültür ve Turizm %DNDQO×ù× <D\×QODU× 2009: 243-281.
Turks A Journey of a Thousand Years, 600-1600. The Royal Academy Exhibition
Catalogue. London, 2005.
Resimler
1) Kur’an cüzü, hattat: Ahmed el-Sühreverdi, müzehhip: Muhammed b. Aybek b.
Abdullah, %DùGDW 1305, TSK, E.H. 249, y. 1b-2a $WEDü 2019, fig.1).
2) Kur’an cüzü, müzehhip: Muhammed b. Aybek b. Abdullah, %DùGDW 1307-8,
TSK, E.H. 243, y. 2a $WEDü 2019, fig.3).
3) Kur’an cüzünün ön G×ü NDSDù× Musul 1306-7, TSK, E.H. 232 $WEDü 2019,
fig.5).
4) Kur’an cüzü, hattat: Ali b. Muhammed Zeyd b. Muhammed, Musul 1306-7,
TSK, E.H. 232, y. 1b-2a $WEDü 2019, fig.6).
5) Kur’an cüzünün arka G×ü NDSDù× 1310 FLYDU× TSK, E.H. 245 $WEDü 2019, fig.7).
6) Kur’an cüzünün arka G×ü NDSDù× mücellid: Abdurrahman, 1310 FLYDU× TSK,
E.H. 247 $WEDü 2019, fig.8).
7) Kur’an cüzü, hattat: Abdullah b. (EXONDV×P b. Abdullah el-Tuvî er-Rudravarî,
Tebriz (?) 1315, TSK, E.H. 248, y. 1b-2a $WEDü 2019, fig.9).
8) Kur’an cüzü, hattat: Argûn Kâmilî, 1306-7, TSK, E.H. 222, y. 1b-2a $WEDü 2019,
fig.10).
9) Kur’an cüzünün ön G×ü NDSDù× 1282-83, TSK, E.H. 227 $WEDü 2019, fig.11).
10) Antoloji’nin arka G×ü kapak ve miklebi, 1306, TSK, A. 2301 $WEDü 2019, fig.12).
11) Antoloji’nin iç NDSDù× 1306, TSK, A. 2301 $WEDü 2019, fig.13).
12) Hadis NLWDE×Q×Q ön G×ü NDSDù× Meᒲâbîᒒu’s-sünne, 1287, TSK, A. 285 $WEDü
2019, fig.14).
13) Sultan Mahmud, RùXOODU× Muhammed ve Mesud ile VDUD\×QGD Câmi’ü’t-
Tevârîh, 1314, TSK, H. 1653, y. 301a $WEDü 2019, fig.15).
14) Saray’da tören, Tebriz (?) XIV. \]\×O ilk oH\UHùL Saray Albümü, TSK, H. 2153,
y. 148b $WEDü 2019, fig.16).
15) Sonbahar PDQ]DUDV× Saray Albümü, Tebriz (?) XIV. \]\×O ilk oH\UHùL TSK, H.
2153, y. 68a $WEDü 2019, fig.17).
16) 3DSDùDQODU× seyreden *DUüDVS *DUüDVSQDPH, Tebriz 1354, TSK, H. 674, y. 27a
$WEDü 2019, fig.20).

൞ 366 ൞
 4}4C
INDEX

Abdülkâdir-i Merâgî, 266 Aral Denizi, 49

Ahmediye Medresesi, 319, 331 $UDSüDK, 199
Ahmediyye, 136 Argun, 132, 138, 139, 141, 248
$KWDF×\DQ, 256 $U×N%XùD, 74
$ODNXü7LJLQ, 34 Arlatlar, 28
Alangoa kültü, 277, 279, 289, 290 arpa, 51
Alan-koa, 28 Arslan Han, 34
$Oo×Q, 120 $VKLNDJD.ODQ×, 212
$OPDO×N, 34, 50 $VWDUKDQ+DQO×ù×, 113, 120, 130
Altan 8UXù, 14, 279, 287 Astrahan, 88
Altay, 26, 28, 31, 41, 97, 99, 118, 129, 158, $WN×UDN, 35
173, 175, 176 avlu, 322
Altaylar, 3, 5 Azerbaycan, 73, 74, 89, 90
$OW×Q2UGD, 47, 49, 51, 52, 53, 58, 59, 60, 61, Azizler Mertebesi, 202
65, 69, 70, 73, 74, 75, 76, 79, 82, 86, 88, B. Sanhuu, 180, 181
89, 96, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 107, Baba Tükles, 144
113, 115, 116, 117, 118, 120, 121, 126, Babür, 17, 126, 288, 290, 291
127, 134, 135, 143, 144, 194, 195, 196, %DEUúPSDUDWRUOXùX, 288, 290, 291
198, 199, 200, 201, 202, 203, 241 %DEUûDK, 126
$OW×QVR\, 279 Badamhatan, 180, 181, 183, 187, 190, 192
Altun Bike, 35 Bagatur, 27
Amasya, 295, 296, 297, 298, 299, 303, 305, %DKDG×U+DQ, 28, 32, 35, 36, 37, 38, 40, 86,
306, 309, 319, 333 87, 333
$PDV\D'DUüüLIDV×, 295, 296, 297, 298, Bâherzîyye, 135
305, 306, 309 bakavulan, 256
Amaterasu, 219 Balcuna, 31
Ambakay, 27 Barak Baba, 141, 147
Amu Derya, 104 Barçuk, 35
ana soyu, 278, 279, 289 barut, 48, 162
Anadolu, 29, 37, 38, 49, 56, 61, 62, 70, 73, Batu Han, 13, 72, 73, 197, 203
74, 96, 97, 101, 109, 139, 147, 238, 249, Bayan Ölgiy, 175, 177, 183
276, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, Baybars, 137, 145, 254
303, 304, 312, 313, 315, 316, 317, 318, Baykal Gölü, 36, 79, 158
319, 320, 322, 323, 324, 326, 327, 328, Baysungur Mirza, 270, 271
329, 330, 331, 332, 333, 334, 335, 336, Behram Mirza, 341, 357, 360, 362
337, 338 Bekter, 27
$QNDUD6DYDü×, 82 Belgütay, 27
Antoloji, 354, 355, 366 Belh, 37
Aral, 38, 49

൞ 367 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Berke Han, 52, 58, 69, 74, 76, 134, 135, 136, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 80, 81, 82, 84,
143, 144, 146, 202 87, 88, 89, 90, 91, 94, 96, 99, 100, 102,
bimaristan, 296 113, 115, 117, 125, 126, 129, 152, 154,
Birinci Türk Tarih Kongresi, 97 155, 156, 157, 158, 159, 160, 162, 163,
Bizans, 65, 71, 235, 249, 313, 315, 317 164, 165, 166, 167, 168, 171, 172, 197,
Bor-öndör, 180 207, 210, 212, 213, 214, 215, 217, 218,
%R]N×U.OWU, 172 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 226,
%R]N×UVLVWHPL, 256 227, 231, 235, 241, 242, 243, 246, 247,
Börte, 6, 7, 9, 13, 27, 31, 32, 277, 279, 285, 248, 249, 253, 255, 272, 277, 279, 281,
286, 287, 289 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289,
Börte-uçin, 31 290, 343, 344, 347, 351, 363, 365
Budist, 55, 57, 142, 184 Cengiz Han Ritüeli, 218
Budizm, 48, 58, 60, 142, 207 &HQJL]+DQ<DVDODU×, 152, 156, 162, 163,
Bugurçu, 28, 34, 35 164
Buhara, 6, 37, 49, 53, 58, 87, 88, 102, 126, &HQJL]<DVDV×, 45, 55, 56, 121, 122, 126,
175 164
Buhara medreseleri, 87 Cengiznâme, 81, 85, 86
%XOXùDQ+DWXQ, 141 Cennet, 234, 361
bura tara, 15 Chiu T’angshu, 154
%XUDNüLQ+DWXQ, 73 &×QF×NO×&DPL, 299
%XUKDQ+DOGXQ'Dù×, 34 Cuci, 28, 31, 36, 38, 65, 70, 71, 72, 73, 74,
Bursa, 70, 354, 355 76, 89, 101, 102, 107, 116, 241, 242
Buruciye Medresesi, 331 &XQJDU+DQO×ù×, 175, 191
%XU\DW0RùROODU×, 279 Cungarya, 3, 5, 36, 175
busang, 15 Curmagun, 72
EXVDQLùXO, 15 &XUPDùXQ1R\DQ, 71, 72
%X\×U1RU, 27 Cürcet, 154
Buyruk, 32 Cüveynî, 53, 56, 69, 76, 139, 156
Büyük Hun, 100, 108, 152, 172, 191 cüz, 103, 345, 346, 347, 348, 351
%\NúVNHQGHU, 83 Çabuka, 28
Cacabey Medresesi, 295, 296, 299, 300, Çagatay, 36, 38
301, 303, 304, 306, 307, 308, 310 dDJDWD\úUWLü, 36
Cacirat Bey, 28 Çakur-han, 35
cami, 59, 182, 299, 333 Çamuka, 28, 31, 32, 35
Canibek, 103, 199 Çantuular, 171, 188
&DQRùXOODU×, 126 Çarçiuday, 34
Cantemir, 122 Çelme, 31, 34, 35, 41
FDVDù, 10 oLIWEDüO×NDUWDO, 327, 328
Cebe Noyan, 34 Çifte Minareli Medrese, 320, 322, 327, 331,
Cehennem, 361 335, 336, 337
&HODOHGGLQ+DU]HPüDK, 37, 42 Çifte/Hatuniye Medresesi, 313, 320
Celaleddin Karatay, 318, 330, 332 Çilaun, 28
Celâyirli, 263, 265, 266, 267, 268, 269, 270, Çimbay, 28
271 Çin, 2, 3, 13, 25, 29, 30, 33, 38, 42, 45, 46,
Celayirliler, 26 48, 49, 51, 52, 65, 68, 71, 72, 83, 86, 94,
Cemalettin Yakut el-Gazanî, 323 98, 100, 107, 113, 115, 154, 172, 175, 176,
Cenevizliler, 59 183, 209, 210, 212, 214, 222, 224, 227,
Cengiz Han, 30, 35, 40, 45, 46, 48, 49, 53, 235, 245, 247, 249, 251, 269, 278, 288,
54, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 64, 65, 67, 68, 354, 360

൞ 368 ൞
 Dizin

Çin Seddi, 172 eyvan, 322

Çinggis, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, Eyyubiler, 154
15, 16, 17, 20, 115, 130, 284, 286 Fahr-i Müdebbir, 242, 249
Çingiz, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, Födor, 197
33, 34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 55, 62, Fukushima Yasumasa, 213, 229
84, 87, 95, 100, 108, 117 *DOGDQ%RüJRW+DDQ, 175
dLQJL]<DVDV×, 95 Gansu, 3, 5
Çoibalsan, 180 *DUüDVSQDPH, 362, 363, 366
Çu Nehri, 154 Gazan Han, 140, 141, 142, 147, 239, 246,
Çulman, 47 248, 255, 258, 333, 341, 343, 356, 357,
Çürcet, 26, 27, 29, 34 364
Çürcetler, 27 Geghatu Han, 319
Dai Seçen, 27 *HQSHLúo6DYDü×, 209
Darhan, 175, 180 Gerege, 54, 60
'DU×WD\, 31 *HYKHUüDG, 290, 291
'DUXùDF×, 68 geyik, 158, 171, 187, 188
'DUüüLID, 295, 296, 299, 303 *×\DVHGGLQ0XKDPPHG6XKUHYHUG, 238
'HPkYHQG'Dù×, 140 *×\DVHGGLQ7DUKDQ, 253
Demchigdonrov, 217, 230, 232 Gobi, 26, 225
'HüW-L.×Sçak, 47, 49, 54, 82, 85, 86, 102, *RQJúPSDUDWRUOXùX, 154
104, 106, 115, 116, 143, 144 *RU\HR.UDOO×ù×, 209
deve, 158, 177 Gök Medrese, 319, 322, 327, 331, 336, 337
'HYOHW*HOHQHùL, 172 Guçu, 283, 284
'HYOHWükK, 266, 267, 273 JPü, 35, 36, 50
'HYOHWükK6HPHUNDQGv, 266, 273 Gürcü, 30, 313, 315, 320
'×PDüN, 138, 248 Güyük, 12, 13, 72, 73
dinar, 54, 239 *\N.DùDQ, 72, 73
Divaniyan, 256 Hâce Abdülhayy, 266, 267
Diyar-×5XP, 85 Hâcegân, 134
Dneper, 38 Hachiman, 211
Dnyeper, 47 +DoO×6Hferleri, 47
'RùX$YUXSD, 33, 47, 48, 67, 79, 117, 121, Hanefî, 120, 141
129, 278 Hanzade, 290
'RùXdLQ'HQL]L, 47 hanzâde, 119
Duha Türkleri, 186, 187, 188 Harezm, 36, 68, 134, 144, 240, 259
Duhalar, 171, 186, 187 +DUH]PüDKODU, 36, 46, 154, 248
Ebu Said, 252, 266, 267, 269, 270, 271, 341, Hasan-×%]UJ, 266
361, 362 Hasar, 284
Ebulgazi, 86, 87 havâtîn, 137
Ebulhayr Han, 103 hayat hikâyesi, 196
edebiyat, 59, 96, 343, 354 KD\YDQF×O×N, 26, 166, 181, 185
Edigey, 200 Hazar Denizi, 37, 47, 50
Edirne, 70, 82 Hekîm Ata, 143
EkbeUûDK, 288 Henti, 175
(NEHUQœPH, 289 Herat, 254, 263, 264, 270, 271
Elcigidey Noyan, 72 Hetum, 50
Emir Nogay, 82 +×WD\, 235, 240, 244, 245, 259
Erdenet, 180 hierogamous, 280
Ermeni, 50, 56, 194, 313, 315, 326

൞ 369 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Hindistan, 37, 48, 51, 127, 134, 156, 238, úQFH0LQDUHOL0HGUHVH, 330, 331, 335
248, 288, 294 úQGXV, 37, 38
+LQGXNXü, 38 ipek, 47
Hokand, 36 úSHN<ROX, 45, 47, 49, 50, 51, 61, 162, 166
Hokkaido, 221 úUDQ, 6, 14, 30, 37, 38, 48, 51, 54, 73, 84, 96,
Hotan, 36 101, 103, 107, 113, 115, 120, 133, 135,
Hoton, 179, 180, 181, 183, 190, 191 138, 140, 141, 145, 147, 154, 237, 238,
Hotonlar, 171, 173, 179, 180, 181, 182, 190, 240, 243, 248, 249, 258, 259, 297, 303,
191 344, 346, 355, 358, 362, 363, 365
Hovd, 175, 176, 183, 184 úUDQ7UNOHUL, 103
Hö’elün Ana (bkz. Ölen-uçin, Ögelen- úUWLü, 32, 50, 103
eke, Hö’elün Ucin), ix, 27, 30, 277, 278, úVODP, 10, 20, 29, 35, 36, 37, 40, 42, 48, 55,
279, 281, 284, 287 69, 70, 76, 82, 83, 84, 97, 106, 109, 121,
+ULVWL\DQO×N, 48, 56, 60, 162 123, 127, 129, 133, 151, 154, 156, 167,
Hsin T’angshu, 154 168, 173, 182, 213, 235, 237, 239, 240,
Hundi Hatun, 320 242, 243, 247, 248, 249, 250, 254, 255,
Hülegü, 13, 72, 73, 74, 135, 136 256, 259, 262, 266, 268, 271, 289, 291,
Hüseyin Baykara, 252 297, 299, 300, 302, 303, 304, 315, 317,
Hz. Adem, 244, 246, 247, 357 320, 331, 333, 335, 336, 337, 338, 339,
Hz. Ali, 245 340, 341, 343, 345, 346, 347, 348, 350,
+]úVD, 245 351, 354, 355, 356, 357, 361, 363, 365,
Hz. Mesih, 245 366
Hz. Muhammed, 235, 244, 245, 247, 255, úVODPL\HW, 58, 69, 76, 250, 258
357, 361, 362 úVPDLO*DVS×UDO×, 88, 92, 93, 107
Hz. Süleyman, 244 úVWDQEXO, 5, 10, 19, 20, 22, 25, 27, 28, 30, 32,
Hz. Yakup, 244, 245 33, 34, 35, 36, 37, 40, 41, 42, 49, 51, 53,
,,*×\DVHGGLQ.H\KVUHY, 320, 329 55, 56, 59, 61, 62, 69, 70, 74, 76, 81, 82,
,V×N-kul bölgesi, 154 83, 84, 85, 86, 88, 89, 93, 94, 96, 98, 100,
úEQ%DWWXWD, 49, 58, 156 101, 102, 106, 107, 108, 109, 110, 117,
úEQ+DOGXQ, 6, 95 118, 119, 121, 123, 125, 127, 129, 130,
úo$V\D, 2, 3, 5, 17, 20, 213 134, 135, 140, 141, 143, 144, 145, 146,
úGL.XW, 34 147, 148, 150, 151, 154, 156, 163, 167,
úGLOER\X, 49, 50 168, 179, 181, 190, 191, 196, 199, 202,
úGLO-Ural Türkleri, 87, 88, 89 203, 207, 212, 230, 233, 234, 237, 238,
úNLQFL0HüUXWL\HW, 90 239, 240, 242, 243, 248, 251, 254, 258,
úO%LOJH.DWXQ, 28 259, 262, 265, 266, 267, 269, 272, 273,
úOKDQ7HJGHU, 136, 138 275, 276, 278, 289, 291, 297, 299, 301,
úOKDQO×, 6, 47, 51, 60, 64, 65, 69, 71, 72, 74, 303, 304, 315, 316, 317, 318, 319, 320,
75, 79, 84, 85, 97, 101, 110, 132, 136, 138, 326, 333, 335, 336, 337, 338, 345, 346,
139, 140, 146, 235, 237, 238, 239, 241, 347, 352, 355, 358, 361, 363, 365, 366
242, 243, 247, 254, 255, 258, 263, 265, ÍükQ0HQJOL, 139
266, 267, 268, 269, 270, 271, 272, 276, úüED\-0DQJ×W, 119
288, 295, 296, 297, 301, 303, 313, 315, úWLO, 47, 52
317, 318, 319, 323, 325, 326, 327, 328, ú]]HGGLQ6DOWXN, 317
329, 330, 331, 332, 333, 334, 336, 337, -DSRQúPSDUDWRUOXùX, 217
341, 344, 350, 351, 352, 354, 356, 357, Japonca, 206, 207, 217
358, 361, 362, 363, 364 Japonya, 207, 209, 210, 211, 212, 213, 214,
úPLOGDü, 118, 129 215, 217, 218, 219, 221, 222, 223, 224,
úPSDUDWRUOXNOrdusu, 213, 214 225, 226, 227, 230

൞ 370 ൞
 Dizin

Juan-juan, 25 Kerayit, 9, 15, 16, 26, 28, 31

kabile, 2, 3, 5, 6, 15, 16, 17, 23, 29, 39, 65, Kerey, 103, 176
68, 117, 152, 156, 244, 279, 287 Kerulen, 25, 26, 35
.DEXO.DùDQ, 27 kervan, 36, 48, 49, 51, 318
.DoDUVDUD\×, 269 kervansaray, 52, 163
.Do×XQ, 27 .×SoDN, 30, 38, 54, 59, 69, 86, 88, 105, 106,
Kafkasya, 30, 38, 120 117, 119, 120, 135, 197, 198
Nkù×W, 48, 50, 266, 267, 348 .×UJ×], 22, 26, 39, 41, 179, 181
kaide, 124 .×U×P+DQO×ù×, 83, 86, 108, 113, 116, 117,
Kalavun, 138, 145 119, 120, 121, 122, 123, 124, 128, 129,
লalem-i Vâsitî, 266 130
Kalenderiyye, 133 .×UüHKLU, 295, 296, 299, 300, 302, 303, 304,
kalgay, 120 306, 307, 308, 319, 333
Kalka Nehri, 197 .×WDQ, 29, 30
Kalmuk, 103 .×\DW, 26, 27, 120
Kama, 47 .×\DW-Börçigin, 26
Kamakura, 209, 212 kilise, 59
Kamikaze, 207, 208, 209, 210, 211, 212, .LQ7XQJX]úPSDUDWRUOXùX, 154
230, 231 kitabe, 301, 302, 331, 333
.DQJO×, 30, 120 Koçkar-Mundus, 279
Karaçar Noyan, 253, 255, 256 Kokoçu, 283, 284
Karaçi, 117, 119, 120 Kongrat, 6, 120, 286
Karadeniz, 49, 89, 100, 108, 113, 196 Kore, 156, 209, 210, 212, 227
Karakalpak, 81, 104 .RURPRJDZD6DYDü×, 221
Kara-.×WD\ODUúPSDUDWRUOXùX, 154 Korykoslu Hayton, 28, 34, 41
.DUDNR\XQOX&LKDQüDK, 271 Kök Defter, 33
Karakurum, 26, 38, 49, 51, 57, 68, 69, 71, Kök Türk, 22, 25, 29, 40, 41
72, 73 Kökçe, 28, 30
Karatay Medresesi, 319, 330, 335 .|NH1DùXU, 10
kâr-×0DQL, 360 Kökenor, 3, 5
Karluk, 30, 120, 179 Köl Tigin, 28
Karluklar, 30 .|VHGDù6DYDü×, 82, 296, 313, 317, 329
Kasar, 27, 30, 31, 38 Kubilay, 13, 34, 39, 55, 58, 72, 74, 75, 79,
Kasar Tigin, 31 113, 115, 135, 207, 209, 210, 211, 213,
.kV×P+DQ, 103, 113, 118, 120 221, 223, 230, 246, 248
.œV×P+DQO×ù×, 118, 119 .XELOD\.DùDQ, 39, 246
.DüJDU, 36, 88 Kulca, 34
.DüJDU\D, 154 Kulikovo, 200, 201
Kawahara Misako, 213, 214, 228 Kulun-Buir, 158
Kaydu, 26 NXPDü, 49
Kayser, 80, 245 .XU×NDQ, 26
Kayseri, 53, 54, 62, 70, 83, 107, 318 Kurt Cebe Noyan, 36
.D]DQ+DQO×ù×, 113, 117, 118, 120, 129 Kurultay, 72, 118
Kazan Türkçesi, 88 .XWDOP×ü.D\D, 35
Kazan Türkleri, 87, 89 Kutlug, 27
Kazvin, 37 kutsal evlilik, 280
Kelile ve Dimne, 362 Kutula, 27
Kemâleddîn Abdurrahman, 136, 139 Kübreviyye, 133, 134, 135, 140, 143
Kerait Ong Han, 15 Küçlüg, 32

൞ 371 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

kültür, 3, 17, 29, 39, 47, 67, 81, 84, 85, 86, Mirâcnâme, 341, 357, 360, 361, 362
94, 97, 98, 100, 104, 113, 165, 173, 207, mistik, 289
221, 226, 254, 267, 270, 271, 278, 295, 0RùRO%DU×ü×, 4, 70
296, 299, 327, 329, 343, 357, 364 0RùROFD, 6, 10, 11, 54, 178, 179, 183, 185,
Kür Han, 26 187, 220, 239, 246, 251, 254, 299, 300,
küren, 9 303, 304
/LDR+DQHGDQO×ù×, 154 0RùROLVWDQ, 3, 5, 14, 23, 32, 39, 40, 50, 56,
Louis, 56, 57, 64 102, 154, 171, 172, 173, 174, 175, 176,
Macaristan, 156 177, 178, 180, 182, 183, 184, 185, 186,
0DOD]JLUW6DYDü×, 315 187, 188, 189, 190, 191, 213, 214, 215,
Mamay, 199, 200, 201 216, 217, 221, 222, 223, 224, 225, 226,
Mançu, 26, 29 227
Mançurya, 79, 213, 215, 217 0RùROLVWDQ0VOPDQODU×%LUOLùL, 182
Mançu-Tunguz, 26 0RùROODU×Q*L]OL7DULKL, 5, 6, 7, 10, 15, 20,
0DQJ×W, 120 25, 27, 28, 31, 32, 33, 34, 35, 39, 41, 158,
Maniheizm, 48 179, 277, 280, 281, 282, 283, 284, 285,
Marko Polo, 48, 62 286, 287, 291
matriline, 278 0RùRO-7UNúPSDUDWRUOXùX, 65, 67, 69, 70,
Mâverâünnehir, 36, 135, 154 75
Mazdeizm, 48 Moh Pazar, 53
Mazenderan, 69 0RQJùRO, 6, 14, 17
0HFGGGvQûLUYkQv, 144 0RVNRYD.QH]OLùL, 113, 117, 119
Medrese, 299, 300, 313, 321, 322, 324, 332, Möngge, 56, 57
337 Möngke, 12, 13, 16, 18, 209
Meiji Dönemi, 213 Mönglik, 30
Mekke, 238, 254, 361 Muhammed b. Aybek b. Abdullah, 341,
0HOLN1kV×UGGLQ0XKDPPHG, 317 344, 345, 346, 350, 366
Melville, 141, 147 0XKDPPHG+DUH]PüDK, 36, 37
Memluk, 13, 47, 65, 70, 71, 135, 137, 138, 0XKDPPHGúEQ+LQGXüDK1DKoLYDQv, 48
142, 146, 254, 258 0XKDPPHGûLEDQL+DQ, 104
Memluk Devleti, 135, 146 Muînedddin Süleyman Pervane, 320
Mengli Giray, 122 Mukali, 34, 71
Mengu-wu, 25 Mukali Noyan, 71
0HQJ.DùDQ, 39, 50, 65, 70, 71, 73 Mu-ku-lu, 25
Meng-wa, 25 Murad Giray, 123, 124, 125, 126, 130
Mêngwa, 154 Mustafa Âlî, 82, 83, 107
Mêng-wu, 154 Mücerrebname, 297
PHQN×EH, 196 QDNNDü, 360
Merkezi Asya, 65, 68 Nalaih, 175
Merkit, 9, 31, 32, 283 Nayman, 9, 16, 26, 50, 120, 176
Merv, 38 Nesebname-i müluk, 235
Mescid-i Aksa, 361 Nijniy Novgorod, 199
Mescid-i Haram, 361 Nogay, 81, 88, 102, 104, 105, 116, 176
0×V×U, 65, 70, 71, 243 1RJD\2UGDV×, 88
Mihmânnâme-i Buhâra, 102, 107 nökör, 9
milliyetçilik, 215, 219, 223 Nüvisendegan-×7DFLN, 256
Minamoto Yoshitsune, 220, 221 Oda Nobunaga, 212
minare, 300, 302, 324, 326, 327, 329 2ùX].DùDQ'HVWDQ×, 26, 280
Ming, 17, 212, 231 2ùX]QkPH, 81, 82, 86

൞ 372 ൞
 Dizin

Olcayto Han (bkz. Sultan Ölceytü 3DGLüDK+DWXQ, 320, 325, 331

Hüdabende), 295, 297, 303 Paiza, 54
Olcâytû, 323, 333 Pamir, 36
Onan Nehri, 32 patriarkal, 156
Onon, 25, 26 Pax-Mongolica, 4, 162, 166
Or Han, 26 Pekin, 49, 50, 58, 60, 69, 72, 75, 224
Ordos, 3, 5 Pencap, 38
ordu, 6, 10, 16, 17, 37, 96, 125, 156, 162, SRVWDWHüNLODW×, 51, 164
287 Potanin, 180, 181, 182, 191
Orkun, 26, 30, 33, 41 Pyana Nehri, 199, 203
Orta Anadolu, 53 5DE5HüLGL, 239
Orta Asya, 3, 10, 14, 17, 20, 22, 23, 29, 46, Rab-×5HüvGv, 343, 344, 351, 357
47, 48, 50, 51, 84, 85, 95, 105, 106, 127, rasathane, 300, 343
134, 139, 156, 158, 159, 234, 249, 250, UHVLPVDQDW×, 265, 271, 343, 361
258, 278, 279, 287, 288, 303, 357, 362 ressam, 266, 341, 361
2UWDoDù, 44, 57, 79, 132, 170, 212, 221, 239, 5HüLGGGLQ, 51, 53, 84, 235, 237, 238, 239,
301, 312, 313, 317, 333, 334, 337, 345, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 248,
346, 348, 350, 351, 355, 366 249, 250, 251, 252, 255, 259
2UWD'RùX, 2, 46, 47, 49, 276, 278, 291, 317, Rus knezlikleri, 30, 195, 196, 197, 198,
320, 335, 336, 357 199, 200, 201, 202
2UWDoDù, 47, 139, 152, 195 5XV\×OO×NODU×, 118, 195
2UWDNO×N, 53, 54, 226 Rusça, 78, 112, 194, 241
Ortogh, 163 Rus--DSRQ6DYDü×, 214
Osman Gazi, 82, 140, 147, 154, 157, 168, Rusya MüsOPDQODU×, 88
248, 258, 333, 337 Rusya Türkleri, 89, 90, 100, 110
2VPDQO×, 17, 70, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 88, Ryazan, 196, 197, 198, 199, 200, 203, 204
92, 97, 106, 107, 108, 109, 113, 117, 121, 6DɇGHGGvQ.XWOXù, 141
123, 124, 125, 127, 128, 129, 130, 150, 6DEXQFXRùOX7×SYH&HUUDKL7DULKL
151, 163, 194, 234, 239, 249, 258, 262, Müzesi, 296
265, 266, 271, 298, 304, 313, 315, 322, Sadreddîn Ahmed Hâlidî Zencânî, 141
323, 334, 337, 340, 344, 345, 351, 352, 6DGUHGGvQúEUkKLP, 140
355, 358, 361, 364, 365, 366 Safevi, 17, 263, 267, 272, 341, 357, 358, 360,
2ü, 36 362, 365
Otrar, 36, 46, 50 sâhib-i dîvân, 139
Oyrat, 31, 103 Sakhalin, 221
Ögedey, 7, 12, 13, 38, 53, 55, 56, 65, 70, 71, Salgurlular, 248
72, 73 Salname, 300, 304
gJHGH\.DùDQ, 12, 13, 65, 71, 72, 73 Saltuklu Devleti, 315
Ögelen-eke (bkz. Ölen-uçin), 27 6DUD\F×N, 49, 105
öküz, 50, 51, 159 6DU×'HQL], 47
Ölceytü Hüdâbende, 142 Sartak, 73
Ölen-uçin, 27, 30 6HELOUUHüDG, 92
Ömer Ogul, 35 Selçuklu, 29, 97, 99, 101, 109, 139, 147,
Öngüt, 34 163, 249, 296, 297, 298, 299, 301, 302,
gWHPLü+DF×, 86, 101, 107, 109, 144 303, 304, 312, 313, 315, 317, 318, 319,
Özbek, 6, 17, 58, 81, 102, 103, 104, 143, 320, 322, 323, 324, 326, 327, 328, 329,
144, 146, 171, 181, 188, 199 330, 331, 332, 334, 335, 336, 337
Özbek Han, 58, 104, 143, 144, 146, 199 Selçuklular, 53, 70, 154, 248, 313, 315, 317,
Özi, 47 318, 329, 337, 357

൞ 373 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Selenge, 28, 37, 40, 41, 42, 102, 108, 123, ûHFHUH-i Türk, 28, 32, 35, 36, 37, 38, 40, 86,
130, 175, 180, 183 87, 88
Selim Giray, 123 ûHKQkPH, 263, 267, 268
Selmân-×6kYHFv, 266 ûHPVHGGvQ0XKDPPHGHO-Cüveynî, 139
Semerkant, 37, 49, 254, 258 ûHQE-i Gâzân, 343
Semipalatinsk, 176 ûHUDIHGGLQ6DEXQFXRùOX, 296
Sentimur Türbesi, 297 ûH\K$KPHG, 144
Seyyid Ata, 143 ûH\K+DVDQ*UJkQv, 144
Sha-tolar, 25 ûH\KhYH\V, 263, 265, 266, 267, 270
Sh-+LD7DQJXWúPSDUDWRUOXùX, 154 ûLIDKDQH, 296
Shih-weiler, 25 ûLJLNDQ-hutuhu, 283
6K{NRNXMLWDS×QDù×, 210 ûLNL-Kutuku, 32, 37
6×U'HU\D, 36, 104 ûXEH-L0RùRO, 241, 246
6×UDW-×0VWDNLP, 90 Tabakat-×1DV×UL, 33
6×UoDO×0HGUHVH, 319, 330, 335 7DoNDS×, 297, 298, 302, 303, 323
Sibir, 88, 102, 113, 114, 116, 119, 120, 121, Talmud, 57
126, 129 Tangut, 5, 19, 26, 29, 30, 38
6LELU+DQO×ù×, 113, 120, 121, 129 Taoizm, 219
Sivas, 53, 70, 82, 110, 296, 299, 318, 319, 7DUEDJDWD\'DùODU×, 176
322, 327, 329, 330, 331, 332, 333, 334, Tarbay, 35
335, 336, 337 WDU×P, 160, 166, 180, 181
Siyenpiler, 279 tarihî hikâye, 195, 196, 198, 199, 202
6RQJúPSDUDWRUOXùXEN]6XQJ, 206 7DUPDüLULQ+DQ, 142
6RUNDQûLUD, 28 WDVYLUJHOHQHùL, 265
Sovyet Türkleri, 103 WDüLüoLOLùL, 299
6RY\HWOHU%LUOLùL, 103, 176, 224, 225 7DüNHQW, 2, 10, 20, 28, 40, 47, 62, 143
SSCB, 80 Tatar, 27, 30, 31, 81, 82, 83, 86, 88, 89, 91,
Subutay, 30, 31, 34, 35, 37, 41 104, 106, 118, 120, 121, 122, 123, 124,
Subutay Batur, 35 125, 126, 130, 194, 196, 203
6XHPDWVX.HQFKż, 221 Tatar Tonga, 31
sufi, 289 Tatarlar, 6, 25, 26, 27, 56, 62, 69, 81, 82, 83,
Sugiyama Kiyohiko, 212, 213 91, 108
Sultan Ahmed, 265, 267, 270 7DYDF×\DQ, 256
6XOWDQ$KPHG%DùGDGL, 270 Tayang, 31
Sultan Muhammed, 34, 36 Teb Tengri, 28
Sultan Ölceytü Hüdabende, 341 Tebriz, 38, 72, 73, 74, 138, 238, 239, 258,
Sultaniye, 238, 239, 343, 364 263, 268, 270, 271, 315, 318, 319, 326,
Sung (bkz. Song), 26 332, 343, 344, 351, 357, 359, 360, 363,
VOV\D]×, 301 364, 366
ûDK7DKPDVS, 267, 341, 357, 360 Tegüder, 136, 137, 138, 139, 140, 145
ûDKQH, 68 Tela Kalesi, 74
ûDKUXK%DKDG×U, 251, 253, 254 Temüge, 7, 27, 30, 38
ûDPDQLVW, 135, 171, 184 Temüge Otçigin, 7, 30, 38
ûDPDQL]P, 187 Tengri, 34
ûDU×Q-gol, 180 Tezhip, 344, 345, 351, 366
üHFHUH, 235, 237, 241, 242, 247, 249, 250, W×PDU, 68
251, 252, 253, 254, 257 W×PDUKDQH, 296
ûHFHUH-i Terâkime, 86 Tibet Budizmi, 219

൞ 374 ൞
 Dizin

ticaret, 46, 47, 48, 50, 51, 52, 53, 54, 55, Türkçe, 8, 28, 93, 98, 118, 120, 135, 137,
160, 162, 163, 164, 165, 166, 209, 214, 138, 140, 143, 172, 240, 250, 251, 254,
343 258, 297, 301
WLFDUHWELUOLùL, 53 Türkçülük, 88, 90, 91
WLFDUHW\ROODU×, 46, 47, 48, 51, 52, 160, 163, Türkistan, 4, 11, 18, 26, 29, 30, 34, 36, 37,
164, 165, 166 38, 40, 46, 49, 68, 69, 70, 76, 83, 85, 86,
Tiflis, 38 87, 88, 96, 97, 101, 107, 109, 113, 115,
7ú.$, 44, 170, 185, 189 116, 120, 135, 143, 156, 167, 171, 175,
Timur, 55, 61, 79, 80, 81, 82, 83, 87, 88, 89, 176, 179, 247
90, 95, 96, 97, 99, 101, 102, 103, 104, 106, Türkiyat, 93, 179, 180, 183, 190, 191, 294,
109, 122, 200, 235, 253, 254, 255, 256, 317, 320, 336, 337
258, 270, 287, 288, 289, 290, 291, 292 Türkmen, 30, 84, 106, 315
Timur Güregen, 255, 256 Türk-0RùRO'HYOHWL, 24, 30, 39, 41, 95
Timurlu, 84, 85, 234, 235, 238, 242, 251, Türk-0RùROúPSDUDWRUOXùX, 95, 100
252, 253, 254, 256, 258, 263, 266, 270, Türk-Tatar, 87, 89, 113, 116, 117, 118, 119,
271, 272, 290, 291 120, 121, 127, 129, 194
Togla, 25, 26 Ubeydullah b. Abbas, 355
Tohta Han, 58 Ulaangom, 180, 181, 183
Toj Bölgesi, 186 8ODNo×, 73
Tokta Beki, 32 Ulanbator, 44, 170, 175, 180, 183, 189
7RNWDP×ü, 89, 200 XODü×P, 48, 49, 225
Tokugawa Ieyasu, 212 8OXûH\K, 135
Toluy (bkz. Tuluy), 13 ulus verme, 68, 69, 71
7RSNDS×6DUD\×0]HVL, 240, 241, 243, 251, Uranhay (bkz. Urianhai), 30
259, 260, 267, 272, 287, 292, 340, 345, Uraz Muhammed Han, 119
346, 348, 350, 351, 352, 353, 355, 358, Urianhai (bkz. Uranhay), 173, 186
363, 365, 366 urts, 187
Toyotomi Hideyoshi, 212 Uygur, 22, 25, 26, 29, 30, 31, 32, 33, 35, 40,
Töde Mengü, 135, 136 41, 154, 172, 173, 176, 179, 181, 186, 246,
7|UHEDü×, 124, 125 251, 254, 288, 300
Töre-i Cengiz, 121, 122 Uzun Hasan, 96, 268, 271
Töv, 175, 183 uzun mesafeli ticaret, 160, 163, 164
TVûDJGDUVUHQ, 180 vakfiye, 303, 323
Tsaatan, 173, 186, 187 veraset, 3, 9, 12, 13, 14, 68
Tugrul, 28 vergi, 35, 55, 59, 72, 162, 164, 198, 201,
Tuluy (bkz. Toluy), 38, 65, 70, 72, 135, 301, 303
246, 248 Vladimirtsov, 158, 159, 160, 168, 180, 181,
7XüL, 28 182, 191
tutgaul, 52 Volga, 47
Tuva, 26, 30, 34, 183, 184, 186, 187, 192 Voronej Nehri, 197
tüccar, 49, 52, 53, 54, 88, 163, 362 Wang Ye Miao, 215, 219
Tüdan Mengü, 73 Yabanlu 3D]DU×, 53
türbe, 296, 302, 318, 321, 322, 325, 343 Yâkût el-Mustasimî, 341, 344, 352, 353
Türk devOHWJHOHQHùL, 45, 65, 67, 70 Yakutiye Medresesi, 313, 319, 323, 324,
7UN2FDNODU×, 91 325, 326, 328, 331, 333, 335, 337
7UNWDULKoLOLùL, 80, 89, 91, 100, 102 yam, 51, 162
Türk Yurdu, 47, 61, 90, 91, 92, 93, 94, 106, Yam sistemi, 51, 163
107, 108 Yasa-\×&HQJL], 121, 126
<D\×N,UPDù×, 105

൞ 375 ൞
&HQJL]+DQYH0LUDV×

Yedisu, 49, 103, 175 Yoçi, 28

Yedi-su, 34 <XDQ+DQHGDQ×, 209
Yeh-lü Ch’u-ts’ai, 55, 62 Zaamar Sum, 183
Yesevî, 82, 107, 143 =DGRQüLQD, 199, 200, 204
Yeseviyye, 134 Zaysan Gölü, 176
Yesugey, 27, 34 Zen rahibi, 210
Yesüy, 7, 9, 11, 12, 13 Zengî Ata, 143

൞ 376 ൞