You are on page 1of 20
NA AMERICA LATINA cortez epirora SE epirora assecianes | ss VaUVAVT © 2 A BUNeT voy wu opSeonpA 9 CiMoMATOATSSOC] /TWaaO/OOSANN ‘tor#a1 ¥] ep sesopeoyraeyd so] ap aon Sp immed v uptvoyjox eu) "eupe'T woUpWY wo wAnEONpS NorPEDD 9 zapuyiid “N “WaEVVT -#fougjd 0 soqoouo>’ oynp B79 HEP 2 ‘ooiseq ojoua]a 0 ollIOD OME|d O BAEAIS 98 Blom ‘oyueUE -efongjd op sojaumpasosd soe ojwenb eIxopo}i0 E100 guadxe meq “onwouefouEld 2p oporied op oBto[ OF SIOABLTEA sep wx 8 ° ‘ured wouguoyar 2p oyaod ap j03 opyqaou0> ‘ouejd win 3 soB10yso snes nordaou02 ojwsmefourjd op wULIOS Ussy,, :soneW] 2p sopeg Byeus Yy ‘oqseurefounfd aaqos soyuoaia sagSenyigot0s seu OANBOIUss ayuEIseq IeINT wn redno0 e nossed souejd op ogserogeys & opSeonpe ep kosy vu ‘oor -guose oquourefougjd op odures ou anb wunoy rmusom ECE ‘oye soumesfoxdqns ‘seurexBoxd ‘seyour a seonsjod ‘soanafqo ‘consouderp vouvd wn op seropiugep soqouioje sradiouud so SioaJsta uiazey as ajo woo ‘ofo7] “sougjd op ayuoureydosd sopemeys 308 wopod ‘anb sowewnoop wesoarede “99 op epeogp ep SUL aV ‘ogSeonpe ep siepoyes soueyd sop ‘owremsoyso}sod ‘a oiwouayoauosep op stesa® sound Sop ogSeanpe ep somydes so ‘onno sod ‘9 sooysouatp ‘2 SOpMiss $0 ‘opE] Wn Jod :sojwoUMIop sesso SOPLOIISSED ‘es wopod anb wo sieyucwepuny sepo#ayeo se ogs sen yBuvopoure-oune] epepifeer ep sogSeunoysuen svjad wpezodns soseo soymur wa oywomefaueyd op oysdoo +8 ou SURE] vou;My wu opbeonpg 2 ojocHajoauasacl oTs[ozd Op eao}ns 1102 mgm 9 eunotiy’ ep oBSeonpa ep USI op [more> Japa oiwousefoueig 2p omjesuon ob seomnbsed ap ayeuo ewemmenre ‘eojomos wo epefousry “(eupUssry) opuoweNay s7u] Hoo eum Jod sopeoreut urez0y sopezTfeos s0S10js9 so anb yf ‘oanejer suede ‘oup Joy owtoyu ‘9 oyweuTexoYjour asso ‘en1oueur sonbrenb aq “opopied asso ayTemp eau vows} sopeosisyiode ureioy sofa onb © optaap “w9qure, aud mo ‘9 oynouefoued ap ossaooid op onusp werduno anb eorpoedse opSuny up efougiostioo ap epemio} ep oBzer wo oyed wo ‘oywamesoyjom ap Tenpex® 9 oanejer 0ss09 -oxd wn opepuapras 96-w1o} ‘Sepeogp seunyn Senp seisap o8u0] oy ‘ovtfar ep oywaurefaue{d op soantsod steur sopey -[nsox sop umn ‘syrouNaseaosd “Toy sased sop wn epeD Ws Teuoseonps oxsenys B a1gos somaumoop ap ozSnpord ¥ ‘oywamefaneyd op ,eyuaums0p opsordxa,, e OUIOD saps B opriayer eyuay as wan py anb oquod yey v “Sojdnygm 2 sop -RUTeA WeIOy [euOIDEINps oWouTefeuE|d op somposd sossq onto ep sasyed sop um eped wie oortag, I2}BIE9 ap sojWoumsop sopexoqeys WeI0y ‘eUNe] BoLUTY BU [euOTIeS -npo oywomefoueyd op ogSnjoxs ap soue aymIA so aymeMC + OGNOWUANDY SINI 3 WHUWNY1 ZJ0NYNUSI OLEGUON DUD] DOWEWY DU OpSponpe ep sounjd so ‘mento se no cra’ relacionada com esse-documento, a0 qual doravante denominaremos plano-livro, que se situava como elemento inicial e central do processo.”2 O processo de mistificagéo do as reas do planejamento, inclusive na educacional, como conseqiiéncia do qual a grande maioria dos esforcos reali- zados teve como objetivo final sua elaboragio. Esta con- cepeao ainda predomina no planejamento educacional. de alguns paises, e s6 recentemente comega a entrar em crise, na opinigo de certos especialistas. -livro deu-se em todas De certo modo é freqitente, em particular nos ltimos tempos, observar que os planificadores “se questionam sobre a eficdcia desses planos. I foram adotados formalmente como esquema orientador | de aco, nem foram aplicados, tendo ficado reduzidos | & qualidade de ‘documentos’. i Admitindo-se que a realidade havia sido essa, caberia Perguntar — para té-las em conta no futuro — quais | foram as causis que motivaram esta situago. Aparecem, | Geste modo, dois grandes sctores de problemas: por um i lado oy relacionados com a qualidade earactriticas dos préprios planos; por ot cidade dos poderes de deci A trago educacional para 9 com a vontade e capa- ede execuctio da adminis- a ‘De Mattos assinala, com referéncia a este tiltimo setor: “Mesmo quando os planos elaborados muitas vezes foram formalmente aprovados, 36 em muitos poucos casos che- \ garam a fase de execusio. A causa fundamental disso i est nas diferencas ideoldgicas existentes entré decisores © planejadores. Com~efeité, eniguanto os planos eram 2. MATTOS, Carlos A. de. Planos versus planificacién en to de 3. Escritério Regional de Educagio da UNESCO para a a Latina e 0 Caribe. “Algunas observaciones sobre la pla- ién de 1a educacién en América Latina”, Santiago do Chile, 1974, mimeografado. © Ig experiencia Iatinoamericana, in Revista de la CEPAL, n° 8, ~ 9. sumentos steis para obter ajuda. financeira externa, oo declaore néo tinham maiores objecdes em utilizé-los , inclusive, em darlhes sua sprovagéo. No entanto, quando se tratava de comegar a executi-os, para o que era netessirio adotar e aplicar as medidas de politica econémica propostas pelo plano, as discrepancias entre a js decisores afloravam jadores; em conseqiiéncia, a etapa de execucio iniciava ‘um processo indef postergagées e, com 0 passar do tempo, o* plano se transformava em letra morta.” Neste trabalho, referir-nos-emos ao outro setor de proble- ‘mas, 0 relativo a qualidade e as caracteristicas técnicas dos planos. Para a anélise das caracterfsticas globais da es- ‘frutura interna dos documentos ¢ de seu contetido foram considerados mais de vinte planos de doze paises lati- no-americanos.* 4, MATTOS, Carlos A. de. Op. cit. 5. Os planos considerados sf0 08 seguintes: ARGENTINA — Presidéncia da Nagfo, Secretarias do Conse- Iho de Desenvolvimento e do Coniselho Nacional de Segurance, Plano nacional de desenvolvimento ¢ seguranca 1971-1975, Rept blica Argentina, 1971. ARGENTINA — Plano trienal para a reconstrucdo e liberta- ‘20 nacional 1974-1977, Area Educacio, Versio Preliminar, Buenos ‘Aires, jalho de 1974, BOLIVIA — Replica de Bol Cultura, Departamento Nacional Disgndiico global da educagdo.b 1974, . oe NGLIVIA — Reptblica da Bolivia, Ministfrio da Educagio Cultura, “Departamento Nacional de Planejamento .Educacional, Anteprojeto do plano boliviano de desenvolvimento educacional, (versto proviso BRASIL — nal da cago. Proposicdes preliminares para a sua Jormulegio: Fandaments,dvetrces, rote, Departamento de &o- cumentagio ¢ divulgagio, ‘rasta, DF, 1975. 87 68 LSI 9p osquaazap ‘seoeIeD “seu xd oysion ‘Jeuo!onINpa JIS “OS6T-9L61 ORIN DP OPId A 5IQ 9 O|saUTEloAR|g |p [CHOIS oyUTEUEdaq ‘OgOeD “np ep OPIN “epenZaUSA EP FOyGNdOY — VIHNZANAA, “eL6t “eur ‘261 oAsesado ownjg ‘9 ot opseonpa wary “ewemodaneW PUTT 9p Teuoysey ojaureyredaql ‘opSeonpA ep OUPISTUY — Nad “LLG “BEY “2261 [Puo}Ba4 osyDs9 “opowuressog WW UF Op O85 -ado ounyg ‘oywourefourjd 2p speplun -eonpg 9p oyueueyiedacl ‘oxseonpa wp ‘eunr] ‘PL6T Oarsosado oud ‘ovsvonpy ¥ 9p Teuorg ojoureyredact “ouSeonps up “E161 osysado ound, ‘oeseonpa UP ap TeHoyeg omoureyedoq ‘ovSeanpa ep reas “eaury ‘pZ61-€L61 OBS0anp2 10195 pousyq upp. ‘owuouTE(ette|d poyag Oy eure}redeq ‘ovseonpy EP oF WW — Need wp nes 3p oun “emmy “(orgy eysoutno0p) copsio4uoo ap yous8 0 iy “10s ‘s£61-1L6E onuauyajoas ap jeHioNag Olweueedag ‘oyseonpa 9p OFPISTUTAY — TL61 9 oqung ‘yureaeg “pe »'¢ ‘eaneonpa esuasdum 2p onae9 (6861-6961) Okiomnpo 9p youojsou oun “opveanpa =p Teo owourenedec, op \dol — YAYNVE, ford Opsien “STeuOrsOs 2 “(oR6T-9461) onueuttajoe “oxdeonpa ep OUpIBIIY “ya ‘9 sreqog ‘seu 9 seongtod Sopejnuioy 0s v urexeSom0o soue(d sosfoursd so ‘soywouL -yredap soanoadsox sojed eproouzoy opSemsoyuy e opundog ‘ytausorayue soped -0gs9 sonno 10d wpeuoroiodord epsuguadye wu oseq WO soperogey> opis wrequoy soyusoar souejd so onb xootytusis apod os] ‘oun © wWeIAu ayuaMOs wn ep stew Oprarper | yaaey wesepenysse onb sasred anb yf ‘sooquo9y soywoue =sedop sou sraaruodstp ogyso onb so stenye sfem so ops onb ap ouzex ved opeoydxe xs pod os] “opeyour epunios eu sjusmaemonsed “epeogp vuMpN B ayuemMp sopexoqey> wexo} oseue » vind sodsip os anb ap someyd so ‘Teya® Uy | 88 -ussep 2p jouo}ou ounjd op owmsey *eoyuQLED vonyJod 2 FUL -efeueld ep ous ‘yureEed op “SL6L 9p o3quionow “efewoeNd °6/6]-S261 BaMImo 9 niDugP ‘opsvonpe ap jouojsou oumyd ‘oommQUONA oMwattefoue|d ap souedng ogjesuog op wommog], wLEIZIIIg — WIVWALYND "9161 ‘IOpEATeS Wes “967 ap ToUorIMASW onpesado ounjg ‘ovseoupal YP OMS — YOUVATYS Ta I “OUND “Z/61-£L61 Ov502 —np2 2p onvounsjoauocep op oumg ‘opbeanpa 8p TexBoyG] OyuaUTel -2Ubid ep omeuTEyzedog ‘opSeonpA ep oupISIINW 9 eoxllIquODG OBS “euapi005 2 owswefeNRg =P [HOON any “PLE “PONE BEOD YP 380f weg “ZEEE 6M O12199q1 “oUO}BvINpD oN “Du oumig “wong OBSEIMPA =P OUPERETIY — ‘sogsmpxaworss 2 sowpsSosd 2p opSoyoan ‘ono 8 opoyrad umn ap operseA wrequey seonsyso}oe -eo| sens enb zodns oyuisod 9 ‘sojtaumoop ep eiougnbes ean pf asic ‘ouifor ea ogseonpa ep ojuourefoue|d op epugisixe ep. sepesgp senp seu ‘nb vumoydun oe} aIsz ‘oywoumoop ep odp asso ‘zon ens sod “uessipax souvolt -oure-oupey sagged steurap so sopoy asenb ‘ages 28 onb ofeg “wn 9p sjeur opexogeys wefey anb 9 umu0d stew 0 9 ‘ous -eonpe ap souejd operogeys roxey ueuLIojut ‘[e}01 ou 9zop ‘eysodsox naqaoax as syenb sop opffer ep sased so sopoy, SONVTd SO@ SIVHOTS SVOILLSIAALOVAVO ‘1 na década de 60 ¢ este processo acelerou-se nos anos se- guintes. A quantidadevde planos por pafs é-variada, porém | | produzir a transformacéo da totalidade do setor. Neste sua média atinge mais de quatro para cada um. Alguns especialmente os que diversificaram seu sistema de plane- jamento, chegaram a elaborar mais de dez. nesse perfodo, embora de tipo diferente — ¢ muitas vezes complemen- fares — mas ndo falta o caso de paises nos quais um plano anula o anterior que est4 sendo executado e incl sive quando est ainda por ser implementado. Assim, po- de-se observar casos de paises nos quais os perfodos abar- cados pelos planos de educagio se superpéem, fato que ocorre na grande maioria dos casos estudados. Este fend- meno indica seguramente a falta de contato do plano com a realidade, no sentido de que nfo se implementam os planes elaborados ey antes de terminar o petodo, assu- me outro governo que elabora ou ja. execugh deixa também de set realizada, ee Dos planos estudados, doze foram elaborados para um periodo de cinco anos, dois para dez anos e um para quinze; os restantes se distribuem cobrindo de um a qua- tro anos. De acordo com a informagio colhida, pelo que tudo indi- ca a partir da década de 70 existe uma marcada prefe- réncia para que os planos sejam realizados pelos de- partamentos setoriais que se ocupam do planejamento da educacio, mais que — como foi no inicio — pelas repar- tigdes que tém a seu cargo as tarefas de’ planejamento geral. Nao obstante, apesar de serem os departamentos setoriais que elaboram o plano do setor, 0 mais habitual € que esses planos nao se elaborem isoladamente, mas em coordenacéo com a preparacéo do plano geral de desen- volvimento e dos demais planos setoriais. Isto se depreende do fato de que vinte dos ‘planos analisados indicam que an parte de um plano geral de desenvolvimento do A maioria dos planos aos quais se teve acesso sio de cardter global, Em primeiro lugar, trata-se de planos ge- 90 ‘| e nao-universitério, Em segundo lugar, rais do setor, nos quais se costuma enfatizar ou dar priori Gade a algum problema especifico, mas cujo objetivo é sentido, abrangem todos os niveis do sistema educacional, desde o pré-primério até 0 de terceiro grau, universitério ‘ocupam-se de todas as modalidades de cada um dos niveis, com o que seu Ambito de competéncia se amplia ainda mais. Por {iltimo, do ponto de vista territorial, seu alcance cobre todo 0 pafs. Isto explica o fato de muitos especialistas observarem que os documentos de planejamento elabora- dog na América Latina para o setor educagao possuam, como caracteristica comum, uma excessiva generalizacio. | © processo de elaboracio dos planos é totalmente fechado, | néo proporcionando senfo uma muito escassa participagéio aos agentes. Em geral, ele 6 formulado pelos departamen- tos de planejamento oficiais, concedendo apenas partici- | pacdo a outros organismos estatais da 4rea da educagio eda drea do desenvolvimento, Em certas ocasides, permi- te-se participarem setores da educagio privada, entidades empresariais e outros grupos representativos do pafs. Habi- tualmente, nfo se dé participacdo ao setor docente, agre- miado ou no, nem & comunidade destinatéria dos planos. Ul. ESTRUTURA INTERNA DOS DOCUMENTOS Varios documentos de andlise dos sucessos ¢ fracassos do planejamento educacional levantam a hipétese, que consi- deramos relevante, de que um dos fatores que conduziu a nfio-implementacdo dos planos foi a falta de coeréncia interna deles. Em atenciio a isso, analisou-se a coerén- ia interna dos planos a partir das duas seguintes pers- pectivas: a) coeréncia em relagdo ao processo de planejamento: expressa-se tanto 20 nivel de planejamento em que esté formulado, quanto-na correspondéncia de cada plano com outros documentos de planejamento elaborados no pais; ot £6 ‘ouvumy 9 oneoueay ‘ooIss on 2p sol -yesooou sosunoas 9p suInon OF soyuazaje1 80103 301 =p o¥5 “Eogpodse © [ewmeuepuny 9 ‘sogSe se arerpe sexs] wed oATENSIC Tuupe oujarede oe ojefolo> oyleumnnsur wn sep wo yise aseyuy © ouing ‘seloproiue som onb x0;eEr oyu eyueuyLIEssa00U 9 so}ofoud S'sogde sep oWWoureIgopsep 9p Jeart o jenb vjad ogres ‘oaptiodo Serpe ap os souejd sous ‘opSejueura|domy vyepetm was ered TAWENSINUpE opsuetIp vp oped stem wresnuoaNs a8 anb ‘ozed OUND op soUeI sop O 9 OVEUTEfouE|T Op [aAIU osO0I9 O ‘eum sou-soerjo (2 2 ‘sapepHoysd asojeqeiss “Sry (q ‘opoyied off Zereauo ¥ seuresfoud stedromtd so wun (e ‘oye Caxggyense omeyd tn 9p syeyueuNpuNy seaNsLo}oe Fy ‘ozeId fompgur ap 105 9pod ooxBprense 0 ‘ozeid ofmo, 2p ouyjd win oper pisos tos apod oAppgo-wieaeusy omeyd 0 omoo whssy “eyeIpau sur wpquie) 9 TeOdwa) oBSeueydar ons yenb vjed opzes ‘soz0HL ae So anb oreus colina OBSeznaiouo>, eu tonssod sOuRyE Sas “oanalgo-wiodeuy vp opSejmowsjdom e umd oySe op seiiovense sr exy onb ‘ozesd Orp9t ap 0 9 oyliourefoueyd op [aaj on sre) olo> TIIepIsuED 60 szsped 80 sOsE soynur to ‘oqteurefousyd op oss20014 op sfaannasipur epnzed 2p So} “nod ogs omb oysta ‘seu ‘opSeurestoxd fopa onb souspurzinop soqwatinsop ogs anb Shawurey oft Wepod SeURyeNN seas “SEIIHO sotmasp WS No Soupisuyas sop souseyay sowwatIns0p Wo Jejs9 pod wAAUIEY was “ontafgo-madetmy esse 650982 8 glob sou ‘10,05 0 vied no [e198 Copseayde ap siol opueuojmes ‘oxfalqo-WoHeom epemtuse.ap wan Seope ap eonsfod ovspep y wougiia waod sep ered Te#oq ome! | Tedw nos op Opn ob WosIO0ar SOLIOAOS so wYoUMNbAIy Woo ‘sMHs “uoo senb 08. onb ov sojuszeyex soaneulzon s019ads0 50 Woo Sop Teuoroefai sqear og se onb so alos oP Oe} OF OpIAac| “omNSUINSOP ‘ap ody onno wo no souejd sou opemmmzoy 369 apod oruowel anb ‘ede oyu opsisodxa wum woo os-edouioo ‘e108 tq ‘steaguodsip soupjd sow oywourefeued op soar op soyvomemusante seus UMD oyNNE x ‘so[-LNpoxd. ov worfoydxe 0 oga sosjud s0 vxOquO ‘sioayu sassa 1190 -arede sopestjeue wres0y anb soquoumoop sauaropp SON, “soqspssaoou ops sajo Soper ‘nb pf ‘oySejnusioy ap sfoast sosraarp sasse opusoasede ova ‘opseqqeor endoid ens wo vxojdwos vyorey eum 9 oyuourefauejd o anb ope ‘apeplanoya vosod anb yaapaord aqumseq 9 nb ojed ‘eanensrurmpe 9 vonsjod sogsusu “Ip se anue squod ep ogSuny wns oyomepenbope ro0Fexe ‘pod aga ‘osssoord oma ‘omiaminfaumyd o ‘sajap wmape |.- sterep uieq 2 6 -ounyd ap [aaj a18q Joresd O80] © seoqD apuarard a8 jenb y AN o{qo-wa8eunt © opow arsap opue=utjap ‘oBSeanpo 10108 Op sootgjood +89 soana(qo so WaAfoatasep ‘ouiexoH opeuusrsp nox onb SteqoI8 soanafqo sop opunzsed ‘onb so 2 zeusek08 2p oss00ud Op vapITod opsUOUTp wp souord srou urEnys as anb 86 OBS “10; oP Oaria(qo-woseum wun togdosd ozead o8u0] ap souyd 50 ‘segSuny sens op a soueyd sop sozesd syuaxepp sop opSeayop ¥ ered sdHpIED sayUMBas so| Sopejope ureI0y oxo] oUOSeId ON “9 eyPy 9s ‘onb rz sob o}s] y'sagSeredo se wUTUTIS}P ozeid oma ap 0 2 ‘uifgense ev so9jaquis ozed oIpguT ap o ‘oanelqo-mafemt e@ exy ozesd o8o] op oned O ‘oqwourefaueld ap [e101 oss2001d op onuap oywaumo0p Epes equaduiasap anb eowjoadss ogSuny e ws sem “toIq09 anb opoyid 0 — aiuomengey eMAYE 25 oUIOD 9 OBU sozed LIND 9 OIppUL ‘o8uo[ ap souejd so weoayuoses as anb moo jedound ours o ‘osst Jog ‘owourefauejd op vougnbas bu epeutur peo ‘eyoa) wg ‘sozezd oy ep a olpeur ep ‘osu0] ep ssouejd ap sodn sgn woysqxo anb soz 2s-apod “eanoad -stad e189 WOO Wo 9s-opuRA] “oaRENsTuTpE oyadse © wos steur ueuO!ae[ar 9s onb soNNO 9 LoN[od OysuaTE ~p ep sourxord stem sunipe ‘sonra soworrp smiuystp 2s-opod oyuourefaueyd ou onb zaz1p sonb ors] “opnayico nas sequoua[dury op opefarresu 0 pies onb “opeise{ op OAR -ensturmpe oyjesede op stedpoutid seonsprojsereo se wo ‘onno sod ‘2 vopyfod ap sozinamp sepues3 se woo ‘opey un * sod ‘sopeuo1seyes 38189 Woxsp soauNDop soisy “s1IG09 wesia onb oyacrefoueyd op Joagt op wista 3p oyod\op sopesyfeue 198 wapod ogifar-ep sosjed sop [eUojseonpo -uowelouejd ap soywameyiedap sojed soprznpord souejd so | OLNEHVCINVTa aa ossaoowa OV OySWTEN Wa VIONTEIO NO ‘euopeonpe ome(d op somyd -89 sosiaAIp Sou wooarede anb sojuamaye so auju9 Ogu no eYougpuodsarzoo @ a8-a10yar :soWIOMAOp FOP BIOUGIOOD (q remete a idéia de um plano: de nivel imagem-objetive, mas logo, no mesmo documento, encontram-se tentativas de programacao especifica ou descrighes do contetido de planos de estudo de um nivel ou de uma modalidade da educac&o, 0 que nao corresponde ao enfoque inicial dado ao documento. O nivel de planejamento que indica a imagem-objetivo & © que aparece com maior freqiiéncia no material analisado. Dé-se também 0 caso de que essa imagem-objetivo, embo- ra exista, nfo se ache no plano analisado: é a situacio dos documentos produzidos pelo Departamento Setorial de Planejamento do Peru, onde esse nivel de planejamento foi assumido pela Lei Geral de Educaco, que destaca’a imagem-objetivo do setor como resultado final da reforma geral da educacéo, E importante assinalar que, embora seja habitual encontrar esse nivel de planejamento nos planos analisados, é raro que se encontre neles como um nivel diferenciado, j que aparece mais como a necessi- dade de formular objetivos para poder comecar com o processo de planejamento. Em outros casos, 0 conjunto de objetivos do plano nfo esboca claramente a imagem-obje- tivo, mas apenas constitui um enunciado abstrato de fins ou propésitos que no tem possibilidades de ser executado. © nivel_das estratégias aparece menos nos documentos analisados. O mais freqiiente 6 que existam alguns ele- ‘mentos que fazem pensar nesse nivel, mas misturados com outros préprios dos demais niveis do planejamento. Exem- plos de planos estratégicos so os dois planos de desen- volvimento argentinos analisados: ambos comecam com uum diagnéstico do setor, para estabelecer posteriormente seus objetivos. Um deles estabelece, de inicio, as priori- dades e ambos especificam as metas a que se chegaré ao final do perfodo proposto. Os documentos terminam com © emunciado dos programas, subprogramas ¢ projetos pro- postos em cada uma das 4reas determinadas. Outro mo- delo de plano desse tipo seria o Plano de Desenvolvimento da Educacéo 1973-77 do Equador; pelo seu contetido 94 geral, 6 um plano tipicamente estratégico, inclusive mum sentido mais estrito do que 0 que se encontra em outros documentos, j4 que nfo s6 determina a estratégia a seguir, mas estabelece concretamente a seqiéncia temporal, isto G, fixa 0 que se deve fazer antes 0 que se deve fazer depois, no que diz respeito a prioridades. iro modelo de plano de tipo estratégico é o Plano Nacional de Deere 1971-75, vol. VIL, Educa- cfo, do Peru; este plano explicita em sua pagina 2: “O Plano Nacional de Educacio nfo é senZo a concretizacio das previs6es alcangéveis a médio prazo.” A Lei Geral de Educagio, j4 aprovada no momento em que se formulou esse documento, foi a que apresentou a imagem-objetivo, que a longo" prazo devia orientar a transformagio do - ctor, motivo pelo qual esse plano, ‘por set, estratégico, teve como missio fixar as balizas da tranéformacdo © orientar os planos bienais © os operativos desse sistema geral de planejamento. Cumprem-se nele as condigBes que Fequer um plano estratégico: a hierarquizagéo de acdes - est destacada nos diferentes programas que aparecem; a Seqiléncia temporal delas aparece através da conversio do Sistema tradicional ao moderno; inclui as fases de aplica- ‘edo da reforma (iniciagdo e adaptagio; expansio ¢ adapta- 80; generalizagio) e 0 calendério de implantacdo do ovo ‘sistema educacional. O tratamento dos programas .é bastante superficial, j4 que praticamente s6 se enuncia f caracteriza, indicando-se logo os projetos que os inte- gram, Seu nivel de concretizagao € correto no ambito in- fermediario, j4 que indica grandes caminhos e deixa aberta 2 continuacdo dos mesmos, que logo, devem aparecer em outros planos a’serem elaborados. it vo ou de curto prazo é 0 que menos apa- Ce comments ‘rvalisados, Uma vez determinadas as estratégias, que implicam a proposta de programas ¢ subprogramas, 0 plano deve dar énfase especial a todos aqueles aspectos imprescindiveis para a programagio. Neste sentido, é importante que estejam determinadas as 95 16 owe ap ‘reoydxe epapod mpqurey oysy “seansfod 2 soay -afgo ® sayuasayez so anb op ogseureriosd ap soyedse 80 soupuoyep sper ules ‘oywourefouejd op soyaumoop op onmmfacs ou ‘onb jenugey sym 9 onb op oyey 0 “epIpoum euro wo ‘eeordxe ost “oRSensrurmpe apo oywourefouryd ap SeQsuoWp se aud ayua}sPxo B anb op Cyourefoun|d ap Ogsuaump v a eonsod opsuoUNp e anuo OvSeex v EpmMy stem opis we; siosoid-o ye onb sewsye ayusod sop -Biepisuoa uresoy onb soyeumsop sop wyunfuco asyTpuE Y +,stenue soanezado sound sojad opesuantaydaos 2S 2A2p,, «oWogR 2 [eAlxoy,, oyoUMDOp UM 9 2159 ‘anb ap opserepoap » py ‘ougd assap seutyd sexourd seu fanb eaejsop 28 WI9qUIEI, ‘opdejuoMa[dim ap y ‘onMO 0 ‘3 vonsfod oysuounp ¥ o1ajor 98 Soap tM ‘soy snas $0 wTEID “UOPIAS OULIOTUO “6L-LL6T OMULN o ered [eUOVg oywsU -SoAUY op [enueEN[g oytaurediQ ‘ONO @ “enn 2 OBSED “Rpg Bp OUgISTHIY Ofed operoqyye ‘opSeonpy op epesBoyu] [PUO|EN eohylog OpeuTTOUEp UM ‘soyaMMOOp stop soo woo ogSejer ens vorpur qenb o ‘seg Op 6L-S/6I O85 -Ponpy 9p [PUO|EN OUL|d I] 0 ‘odwaxo ap ofA e ‘TEND as-opod ‘sopestjeae souejd sonno ws ajadax 2s aBtpar a5 anb ougd oe soreynomo|deros sojmsumsop 9p BIppr Biss, & uc ‘siaaysuodso2 sowsfuv810 so ‘seures3 -o1d sop sogSt st’ ayrourepegqerep stem wonbyoadsa onb soaneredo sound woo epeprmsodo wplaop vu opziuomr -aiduios ysos ozexd ofppur & oUy[g aIse “Ope] ouIMO Jog, ig du ip ‘ejonzoue, ep ‘reurunjerd ovsie, — ovdeonpy 3019 — oxdeyy up ourlg A 0 ‘ojduoxe 10g “ogdeuouajdun ep sepepyepom se ‘ejexU09 stem zo vpEo RULIOS op ‘opuexty oga a IS axe sooSejex urequs} anb soyuoumoop ap 9198 wun ep "9 OVS} ‘ojouefoun|d ap jeIoR waIDysIs un 9p opepissooon & eyioydxe eoarede syenb sou soueld pH ‘opdeyuauaidun & ren onb soanesedo souejd 2 steuarq soured so ‘stodop ‘8 ‘ozerd ono ap somyd so eiue1s0 0 seueaBoadd saqasoyIp 60 2 sagse se euepio 9 opepuond yp ‘opseuoysuen ep sez -WIeq se wxy ‘ogSvonpy ‘TTA ‘Joa nes we enb “SL61-1L61 | oywouajoatiasagy ap TeUOIOeN OUB[g o Soanefqo-Wodeu xy anb ‘ogSeonpg 9p [E09 fT B aoazede ‘Jeuouonpo puuoyax v reyuoWo|duN ap apepissacsu ep wpUgIOSTOD B opuedueae Tea onb wpipou y 9 ‘ayuaMOLE}sog “PULIOFaT ep ofour sod yreyuejdun as Ofo] anb jeuojvonpe wuIaIsIs omny op sieie8 semned. se yp anb ‘conpmexd ‘oxo 0 fsoueumy sosmoes 9p seroug@ixe seu aseyug wos anboytis oe epuodser anb ‘oonmguoog orwaumajoauosaqy 2 oder -adoog ap oySeziuesig ep eMofopoyaut sod opejouengur ‘am :senboyua stop waysyxa0o ‘ye1e8 wusonbso uu sopesd -aqur ogu ‘soysodeysn{ wooerede seurexfoxd so ‘owourelou | “ayd ep stoxru sop ogbexruumjap vonod py fsomRo}raue-oune| sasjed sonno op ‘sopestetit” souejd somo sop soynur wo onb seonsuayereo SemIseM se os-earosqo sojuOUIMD -op SOssoN “OBSeoMpO Joys OU ssOSeUIIOYsHIEN) IeZATAI ap vonsjod ovsioap e eS10j woo no ayusmreargnd opioerde equn ogu wpure opuenb sopexoqeje wero ‘elas no ‘ovseo | -npa 9p [e1ep Jer] B sofOLUSME OBS soqeUMooP sozeumd sO ‘Tevo1eonpe eULOJer e reWoWaldest op apepIsssoou w a]Ue nied OU OpTsI0I0 ossacord 0 9 ‘opHuas asso ‘ane -snpy ojdwoxe wp “oWwaurefoneyd ap ei¥preNs no opSuny epepuoud zp ered ‘oxay-ouejd op wouguodu w 3e71A -pepi & epusr onb yexe8 euraysis wn ep soseq sv opuEIET ' ‘soyuotnoop ap oBSesIpsioarp e “Unsse “eAa] 9 oyuoue! -oued 9p Si@Aju SoiWox9FIp Sop apepIsssoou ep BOUgIISUOS | seo) oueuied sefouejd ap oueqen ondoxd © “opeioqyl> ougjd 0 vongid wo 9d equa 2s onb vpipew y oqWoUr -eou0ysiy sgorede (sozesd oyna 9 oIpgur ‘oBuo]) refau -ejd e stoagu sop opbeyummap Beso anb seIOU ayuEssOIOIUT J -oonyuaysis ovunfuoo wn TeuZoy # wanes onb yemiqey 9 ogt seq ‘soysodord isojaford no sewexfoid sop suniye lwo soyuosoid Jeyso wapod ‘Texe8 wry ‘oy vurexBou0r O -goUNs{TeEIO so]UDIOFIP Sop Sapepyqusuodsex ap ovdmqine 8 ‘sotuseut sop Tepadse opSezTTRaO] B ‘somsouLUE ® SoOIstT ‘soueoiny sosimoes 9p sapepyssaaau se ‘soap um upzo vsed ‘a oyafosd 9 wuresfoxdqns ‘vuzexBosd sod seoyjoadsa seat modo, as dificuldades de implementagao que tém eviden- ciado os planos de educacio ao longo das duas décadas de existéncia do planejamento do setor. CoERENCIA DOS DOCUMENTOS A coeréncia interna de um documento pode-se apreciar, também, observando se as diversas partes que o integram tém um tratamento homogéneo, isto é, se respondem aos mesmos critérios. Essa coeréncia pode ser horizontal ou vertical. B vertical, quando se indaga se existe correspon- déncia I6gica entre as diferentes partes (objetivos, metas etc.) que compdem o plano. E horizontal quando se vé se cada uma das referidas partes do plano se encontra estruturada internamente com critérios homogéneos. A aniilise dos planos de educag4o tomados permite assi- nalar que os referidos documentos so, em sua maioria, deficitérios no que se refere A coeréncia interna A falta de coeréncia vertical evidencia-se quando os temas de um plano nao estio de acordo entre si. Se uma deter- minada problemética tem carter de prioridade, ela deve ser reconhecida tanto no diagnéstico quanto nos objetivos, nas metas e ma progtamaeao, isto é, a0 longo de todo o documento. Existem planos nos quais os objetivos se refe- } rem a determinada temftica, mas esta nao é depois repre- sentada entre as metas ou, talvez, entre os programas do plano, Também foram observados casos em que as agdes ndo contam com as metas correspondentes, ou que, quan- do contam com elas a nivel de projeto, no o fazem a nivel de programa, & freqiiente também a situacdo na qual © diagnéstico centra-se na descri¢ao de um tipo de pro- blemas, mas a programacio nfo corresponde a cles ¢ se } orienta para outros temas © outro tipo de coeréncia — a horizontal — € 0 que se observa tomando um dos elementos do plano (objetivos, projetos etc.):e analisando seus itens ‘comparativamente 98 para determinar se foram estruturados com os mesmos critérios. Este tipo de coeréncia ¢ fundamental nos as- pecios referentes & programaco, mesmo quando deve tam- bém existir no diagnéstico, nos objetivos © nas metas. ‘A parte dos planos referente & programacio enuncia os programas que sero implementados, os quais em geral constituem os diferentes capitulos do documento. A partir dai, apresenta-se uma série de itens para a descri¢do dos diferentes programas que, supostamente, deveriam repe~ tir-se em cada um deles, para permitir que, uma vez que se tenha elaborado 0 documento em sua totalidade, se possa ter uma visio do conjunto que possibilite apreciar ‘os mesmos itens referentes a cada programa, Assim, por exemplo, quando se decide considerar como pontos a des- cricdo, os objetivos, as metas, os recursos etc., supde-se que todos os programas do mesmo documento que consti- tuem o plano deveriam manter essa organizactio, Nos planos estudados, os que seguem os mesmos critérios so ém menor némero. O mais freqiiente é que a organi- zaco inicial nfo seja respeitada para os capitulos subse- qiientes e que seja alterada, quer suprimindo-se ou acres- centando-se, quer estruturando-se alguns desses pontos de maneira totalmente diversa. Por isso, a impressio que se tem é de que coexistem varios documentos em um, ja que é dificil perceber qual é a linha bésica que dé unidade 20 conjunto. [As diferencas especificas que se observam entre os ele- mentos constitutivos do plano seréo descritas com mais detalhe nos itens que seguem. Ill. PARTES QUE APARECEM NO PLANO Com base nos documentos analisados, e levando-se em conta os principais critérios existentes, pode-se afirmar que um plano deveria ser constitufdo pelas seguintes par- tes: diagnéstico, objetivos, metas, programagio e recursos. 99 Tor 8 “d “L461 2p omouel “of1yD op ofenuEg “reuyumosd ogsiaa ‘soem seuoz se] 9p opeifoimy ojjossesop jo zed ugpeanps e[ ap wopearmuyd ap ‘E/aHOV ‘OOSANN ‘sanvedsiag ‘someqqosg “up “Bon D} ap oniaqumeUnjd 1 ‘9961 BP OWORE OD 1-9 -eonpy Up oyaurefemeyg e1q0s TeuoeUxayGY wOU~TAUOD *L :soanoiqo e oyuenb stant Sen as-wonuysIp oBSeonpe s0¥2s op ciwowelouEld ON s Te1ousrayIp onpssa00u 9 anb soanafqo 9p sleau Sopa waste “JTWAYO B opunsog ‘oud um ap soafjafqo so mystics ouo] sous no sieu ozerd wnu ogdeonpe & ezed vfosap os anb soypxe sop jexe8 Ty30d Q soattal ao sO ‘pursfoid ossap ofom sod oprpuaye yrds onb woI2Iq -oxd op oaroadse oansoufep 0 enuosus as anb 9 — oF -vureifosd y soquarayox suay! sou yf “efos no — seurexfoxd sop opefunue ov eBay OF oWetos ‘sojweuMdop suns -[e wo ‘onb ap oy 0 voydxe ost ‘oqourefouejd ep ossa0 -oxd op oxjuop vedere vss2 ardumo os ovt ‘oseq ep opnysa tum sod ooysouaep o ampsqns oy “reonsousep ‘9 03s! ‘sesneo sens 9 seulaqgord so reemsse 9 sonbor 28 aonb O ‘oaneyyenb sqwaumpeuourpuny T1908 yoyas wma vanoodsiod & sezqefored oF apepyea BN OU] anb o ‘oanemuenb oyuourjeuourepuny aseq op opmiso wn -nbosop sop “toept “os sseoqmgUoc9 “sea expand op seven PAB WO 2S-rE]UD|UOD OBE ‘qwox apepojoos um op sea “peje sepepyssaoau sep opSuny to sjuomMayaEsuo IeEAE ‘Sonqsbasop so xeuTu=}ap ‘opU no soMaur BuO!sUNy an (© Jos 9p seyen sour “oBStDsop LOM! Y TENN os OLN (q urgIsIs Op oWH{ueD op aysed zey onb yeor emoyeyS uN ‘oonsoudeip ap jmp o qos ‘renuosua 9 ajuanbary ste O oor ‘owos ‘ope; mn owes ogseanpe e axdmes xesopisuoo (e to;-yredad ov ‘sod ‘ospezd 3 “opse y Seis1A moo opSuanseaty eum agdns (onb) ssyfyce,, umn seorduy Baap oonsouBelp 0 exoquie ‘ORS -Wosop wrouI Up WI9[E OBA anb soarsouBEIP so OBS soonod “opuciogey® piso a8 anb oueyd op ofour sod zeajosay emoozd 28 anb seurajgoid sop saymeumumeyop sesneo seu as-repuny -o1de ap wu1i0} owon ‘opmuyep 9 oye:su09 steur ‘uns “9 — stezo8 oseq ap: sopnysa no ss05eanseant s83]N0 WoD 211090 ooo — syuofueige 0 ojdure yros opu soueaye nag ‘ued Op soanoigo sojed oywourerressaoou opespenbus 308 oAap consoueip 0 ‘oqusurefeuejd ep osseooid op edeie ow) ‘oumsur um vfes eloqura ‘oeSeurexSoad op jeuaumssut 0} -uonbue ouvyd 0 eifayur ogu oonsouseIp Q “Byer esse noz “Teor 28 stenb sou ‘aquamopaue soperoqeye soyueums0p SONNO B RfoUgIE}eI o$-zey ‘SuMJOA OUISIUI OU sISIKe OB 289 98 ‘no ‘30108 0 axazDsep as yenb ou ojnyjdes onoumd ‘un aistxo sopepnyse sagred sop eMoreu opues3 eu ‘osst & opiasp wipqure} zane, fund @Aap os and vdeye vilau -hd & minsuoo ‘ojwauefaueyd op voissy[p wiBoqopoieu eu mb op oI] OF opiAsp auatufaatssod ‘euoIeonpe oywaM ~bfaurjd op sompord sosjounzd so mua enuooue 8 aIsq, ODLLSONOVIA O *“(sosmoer ap ogdeurmayep e) sepexly sopeprane se geo & reAo] vred soupssaoau opres anb soslesuey 9 S09 -Isq ‘sourumy sosinsar sop ovSeumse v 0 (ovseuresBoid ®) sage 2 soyoloid ‘seuresford op opdemnunioy ¥ ‘ojuE) ~od ‘injouy ‘orsodosd wily 0 smBesuoo ered sopep waxes B sossed $0 ops stenb ‘wyorouoo exteuem ap ‘oquaweortiza) seoyoedse ap yreren epunias y “(sejou sv) reSueo[e ap Tearssod ezapisuos es anb oyerouos wy 0 8 (soana{go so) aeayp esmooid as jenb ov yexa8 Wy 0 : exy Braud y ‘epepyeas ep somomteuoroIpuod sop aed anb ‘oanesedo oyuayeiouassa soyyseo ap ‘eno & ‘a TedoqD eodosd os onb v uy o.rssouda anb wun :seanoedsied senp Jonbex oyp equamrapdosd ommjd 0 onb soap 28-opog — os fins ou propésitos correspondem a conceitos de carter abstrato ¢, portanto, néo tém caréter operacional. Fins tais como a “democratizagio da educacio” sao estabelecidos independentemente de agGes especificas. Eles so importantes porque orientam os comportamentos, mas para agir & necessdrio concretizé-los no tempo ¢ no es- aco por meio de objetivos gerais ¢ operacionais; — 08 objetivos gerais-indicam as grandes diregdes em que se quer orientar as agGes que devem ser promovidas no setor. Sao formulados com um verbo de aco, por exem- plo, “estruturar um sistema educacional para apoiar 0 de- senvolvimento rural integrado”, “utilizar as tecnclogias de comunicacio social para ampli Icance da acdo edu- cacional” etc.; — 08 objetivos operacionais concretizam no tempo ¢ no espaco os objetivos gerais em relacdo aos diversos elemen- tos do sistema. Quanto ao contetido, esses abjetivos ex- pressar-se-flo em termos de comportamentos observaveis e avalidveis, por exemplo, “que toda a populacdo adulta da area seja capaz, em 1985, de adotar medidas preven- tivas para a conservacdo de sua satide, mediante a identi- ficagdo dos habitos e costumes que provocam doencas in- fecciosas”. Os objetivos quantitativos, comumente denominados me- tas, deverao ser localizados ¢ quantificados; por exemplo, “que no ano de 1985 ao menos 80% da populacao adulta da Grea estejam participando de atividades comunitirias de apoio ao desenvolvimento integrado, com um nivel educacional que thes permita realizar trabalhos de respon sabilidade”. Dos trés niveis aqui citados, cabe tomar, para este item da anilise, os dois primeiros, porquanto o terceiro grupo — objetivos operacionais — entra diretamente no que se considera como metas no item seguinte. Embora as meras declaracées (fins ou propésitos) nfo permitam, por si mesmas, estruturar o plano de um setor, cumprem a fun- 102 = : =; gio de explicitar a imagem-objetivo, a partir da qual se inicia a fungfo técnica de planejamento; os que se incluem dentro do trabalho especifico de planejamento séo os objetivos. gerais, j4 que dao “as grandes direcdes em que se quer orientar as agdes que devem ser promovidas no setor” e os que se necesita para iniciar o proceso de planejamento. A partir da observago dos documentos analisados, po- deriamos falar também numa quarta categoria de objeti- vos, que chamariamos de objetivos de implementacio. Estes situam-se entre os objetivos gerais e os operativos ou metas, e sfo os que dao origem imediata a um:pro- grama ou projeto. Os documentos analisados mostram que, de uma maneira ou de outra, o item “objetivos” se encontra sempre re- presentado, 0 que no quer dizer que esses objetivos te- mham sido divididos nos diferentes niveis possfveis. O mais comum é que se encontrem presentes 0 nivel de fins ou propésitos e 0 que chamamos aqui de objetivos gerais; nfo obstante, ocorrem a este respeito diversas situagées. Uma delas € que aparecam formalmente separados, isto é, em dois itens distintos do plano, consecutivos ou nao, € cuja denominacao seja diversa. No caso do Plano Trie- nal da Argentina, por exemplo, os fins e propésitos so denominados ivos” e aos objetivos gerais dé-se 0 nome de “prioridades”; neste caso particular, nio hé congruéncia entte os dois, jé que nas prioridades, em I~ gar de se fixar a hierarquizacdo dos diferentes objetivos, acrescenta-se novos elementos. Em outro plano desse mes- mo pais, o Plano Nacional de Desenvolvimento e Segu- ranca, existem também ambos os niveis de objetivos, 0 primeiro dos quais se denomina “objetivos” ¢,.0 segundo, “estratégias”. E de se assinalar que, neste caso, existe congruéncia entre ambas as categorias. A denominacio “estratégia”, utilizada para os objetivos gerais, se repete, por exemplo, no caso do Plano da 103 r | SOL Bey -qwonb op sjeayssodun, soanezyenb soyoodse op o196 eran moo eyuowrejsess2oou exedop 1opefounjd 0 ‘TeID08 Joys wn sefoue|d sey) ov ‘onb vf ‘erou B ressoxdyo anap as onb ue vprpaur op apeprim ep o 9 ‘ousyduns owanxe nos sod zeaqe ‘onboyus asso noses onb sewmsjqoxd sop wn - | ‘odara; opeuruusa.ap. anu opSeunioysuen vssop apmyuseu e soanempuenb so10p -poqpuy woo weogjoodss sejaul se ‘Loja WN ap OESETIO} “suen B stznposd emooxd 98 anb we ogsemp @ Je09]oqeIS? ‘op opSunj e wg) ouejd wn ep sosna{qo SO OUIOD MISSY “SoA sop opSeoynuenb & seam se waxes v oyenb opsose aisto oyuourefeueyd op sooyuog) sonbojuo SON, sVIaW sy -sowsodord soanaiqo ep seyoSoqes onenb sp os-suoyex vexed ezqyn Oued wpe anb ogSeurtuousp & vorput 28 opuo ‘eutoe Oxpenb Ol OWSIA 198 apod sasred sossaalp Sou opSenis eyuaz9JIp Bp OMser WI] : ‘soatalgo ep SfoAju soszaatp so enue svduaxaytp ‘4 se aquourese|> se0aquooes as OU op ejamp wYougbos4OD yam 9 anb o ‘O[MA OOM uM qos sopefoseuENTS wad -arede soatefgo ap sody saquazesp so ‘soseo sonno Ww “sreaorseonpa soanja{qo so 2 OWoUAToAWesep op sTeuoIoEE soaneiqo so anus sagSejesi09 ep opvanynyse syue}seq Op sonb um 9s-ones 30198 op soaniafgo soe anb vf “oart a889 2 opipratp @ opeioguje sieur o 9 seu — sojsgdoxd no sug sop 0 — soysodosd soatre{go op sioayu sop os wn nojnutsog anb oorun 0 9 :a|Uas0F|p 328 sod wowysap 98 2] ‘eemrayeny ep oue[d op oseo Q “ouerd op stexe# soanalqo 0 nouorejar as yenb ou *,soanalgo,, ap omjdes ojad opines 9 2160 ‘10jqo Janb as anb 0 a1qos sogSesejop sopues8 se sepednafe ogisa opuo yeforat oxpenb ou [exe ‘wort um wonyysuoo sorisodord-soanolqo so ‘ojduroxe sod ‘sempuoy ap ose oN “sousodord no sux so opuBoIpuL omise ‘,soahalgo,, owes oueyd op omydes wn woseypTt oe ‘sasjad so sopoy wou ‘opSusueduios uy “epenzoU9A. § Bolg 9 89 SP F 32 52] i EPPpuiu# & Pegg ge Be bs apep ee? 32 3 292 2 28 ae eh es a gps 8, 38 g 7 7 7 or z g g BPs FF : g ee eae ee . 2 RG Po if oig gee 3g 2 zolgl : ® f 29 “ele 23 e FR aig fF g z SOAIIGO 3d SYIODSLYD SAINIWZAIG SY VUVd SONVIE SON SVGYZITILN SIQSYNIWONSC ficar, Além deste problema, parece que essa tendéncia a0 simplismo na conceituagio das metas levou & reducao dos diferentes programas e projetos a somente um ou alguns dos aspectos possiveis, dando prioridade, tanto no plano como na execugao, aqueles que podem ser objeto de medicao. © que acaba de ser descrito resultado de uma auséncia Ge conceituacdo sobre quais sfio as metas em educacdo, ¢ da tendéncia ao esquematismo. Se se definissem com cxatidio te6rica as metas e se se implementasse adequa- Gamente cada uma delas, chegar-se-ia a um plano com maiores possibilidades de éxito, porquanto mais proximo a realidade. Em alguns dos planos foram notados esses propésitos de diferenciacéo de metas. E interessante a concepcio de ., "meta” nto Plano Nacional de Educacao, Ciéncia ¢ Cultu- ra 1975-79, da Guatemala, embora seja prematuro for- ‘mular juizos sobre ela, Ndo se trata de uma meta quan- fitativa de expansdo, mas sim tenta-se definir diferentes principios ¢ exigéncias para as diferentes situagdes, que podertio depois servir como critérios de avaliagio da implementagio do programa ou projeto. De qualquer ma- neira, parece que o que é realmente intrinseco ao conceito de meta na ldgica atual do planejamento educacional & tanto a fixagdo de um resultado especifico quanto o fato de que o referido resultado possa servir como padrio de avaliagdo do projeto ou programa, O Plano da Colémbia, por exemplo, especificos ndo-quantitativos, dade, 20 estabelecé-los para os embora inclua uma novi- diferentes anos do plano | inscreve-se nessa linha, ao fixar resultados e para cada um dos programas. Outro caso interessante | & 0 do Plano Nacional de Desenvolvimento 71-75, vol. VIII, do Peru; neste plano as metas se dividem nas se- guintes categorias: metas de atendimento, metas de con- Gersfio, metas de ocupacio de docentes, metas de retrei- namento docente e metas de investimento. 106 | Talvez o mais importante dessa perspectiva € que a diversificagdo das metas evidencia até que ponto se tem claro, em termos operacionais, 0 esforgo que se deve realizar, tanto no sistema eduetcionél como na admin trago da educacio, para se conseguir por em prética uma politica determinada. por em pric ‘A PROGRAMAGAO Uma vez enunciados os objetivos e metas que o. plano visard, deve-se determinar as linhas concretas de agbes a serem realizadas para que se cumpra o fim proposto. Isto implica a necessidade de especificar os objetivos por meio do processo de programacdo, tracando-se progra- mas, subprogramas, projetos, agbes etc. ‘A anélise da abertura programética de um n 1 plano pode ser realizada segundo dois pontos de vista: a) os critérios de abertura; e b) 0 nivel de diviséo da abertura. @) Critérios de abertura — Os documentos analisados _dedicam-se oxtensamente a explicitar as linhas de aglio que deverdo ser seguidas no setor. Entretanto, é bastante comum constatar que o critério de abertura da programagio nfo esti explicito, embora a divisio em capitulos por niveis, por exemplo, permita supor que a programagdo se coloca subjacentemente com base nese critério, Nao é raro encontrar documentos nos quais esses aspectos estilo apresentados de forma bastante desordg- nada, sob uma série de titulos diversos que dificultam conslderavelnente a determinagho de qual & 0 eitélo de al a para Os amas © épric ghercre para ob progr qual 0 préprio conteédo Feitas essas ressalvas, pode-se dizer que se notam duas formas principais de considerar a abertura de programas, levando-se em conta que séo as mais repetidas a0 longo do conjunto de planos analisados. Uma delas é a abér- tura por problemas do setor (expansao da educacdo, me- 107 l 60 *(ogszeauo) ap [eUO}DEN OURIg 0) OAC OF [euoprpen vwysis op opsisuen ap e ‘serfgyense sup os eum ap ogdezieuoieredo % opesipep oy[duros oyoums “op WN operoqujs 10} aAafsnpu] “Sosimsax 9p sapeprssar -o0 sep ogSvunmiajep v 2 soyaford we emyoge @ soueld stemep so wred valosor “uilsse ‘seuresozd \sepues® sow apepond opuep 2 opueruasaide euruzcy (oo1spense) ozesd mpg ap oueyd 0 ‘ojduaxs 10g “eonpurefosd eam srage @ opuvoytoadse oya onb so woreurjep'as onb ezed oyummes 0 opulige Tea ouR[d um ‘euo!EONpA BuO} Y ap ossazoxd 0 owourepue wo 19d ered urexzzmposd as anb sould ap ofigs vu ‘onb pf ‘sagdeyumy sesso sezadns eed ‘siueyodust oyInur OSueAR UM 9s-eNSOUI “Nog OP OSE ON -sojafosd so opueyrosaide 9s equoe oso onb sexiep op e8nj wo jeqof® odn op ouejd ume ,so05e,, 9p [PATE o gre ‘opua ‘ezTIN 9S-2Aep “INISSY ‘soxTe sO SoquIE aque opsepes v opueraye ‘owed op emyreqe op jeayu wn BI Ojs! ‘TeuOYLE| ox o ered — vurexoidqns ap 0 ‘ojdwoxo sod — vonpuresSosd emyzoqe ep JeAJU Wn Optra -saso1 ‘Ooppme} OxIs 0 Woo ureyfeqen souejd so ‘eI0F tq “SoqouIs0p sou SPUIBIUT sagsnyUOD wpqurE} wooAoId 4onb 0 ‘sexeyuowo|duico anb epure “Is ond sioApIoUsIOIp 9 ‘uperedes sasypue ap sagsuommp om1oa oa1yyx8008 Oxo 0 0 ‘bonyuray oxle 0 raqaou0o op opepissaveu Ep OvSdeozed op ‘prey & 9 optajoses opu [era wo Osta eUTe]qo3d OND “soyoford ap Bpugisrreut equapboyy syeu on e wos 2 seurexord ap viougmo epeuorouam yf e woo ‘yudumo xonb os onb svoyoadsa saghe ap ovSeyondxo ep wey e Woo wrOUap tas 98 onb 0 ‘opSetimifosd op BupeU Wo HoHgP open) | -tooe wn oystxe onb xeurnye apod as ossr 30g ‘so1ojdu0o sowoumaop owloo sopezepisuca 10s wopod sopesteue sou /-jd sop syed eSroq vum 9s ‘osqytre visa Woo oprooe ¢ aq ‘seoSe 2 soraford wo sopetouaranp wipqurey ‘soseo © sungje wo ‘sojsa pues ‘wpydxe euoy op seuresiord f — maaayaqeise a8 OVO SoNINO WHO fooypIBOe! oxIo o BATOSGO 801 98 soyuomIns0p s9x We “OBIS 9s anb sogde seumspe ueypydxe 2s epuo somydes sommoxopp mooarede ‘oLue miay Ou opearesqo fo} auLIoyuOD “uny seur ‘srere8 seureIS -oid ap ojwaumpaieqeiss ok eBay as Jonbas wou ‘ody umyuou ap vonpumesfoid emyoge wuoseide Ogu sojop apeyour e anb sejeuisse ayumed soyweumoop sop emyey ¥ “sojap wn wpeo v apuodsa1ios onb rein] 0 2 e1pupred -wos.e 9 yenb ywouexey> s009Jaquyso Opmesuco eyus) 9s ogn epme ‘omsmrefoued op oyuounajoauasap op emye so B BIOgUIa ‘oLIGTHI} o wyUOD wo eAdy onb o ‘siodep ‘9 ronpuioy g syuarsjor O ‘oMsund ‘owourefeueyd op opSny -OA9 BU o]UOMIBAISsooNS UeIODaIede SOXIS $91Sq *(*D19 [EDO] {puowar ‘Puopeu wa empage v esoF onb o) vloumjd 28 jenb 0 argos oupyie, o 2 (‘oI someqen ‘sage ‘soysfosd ‘senresfoid wo empeqe e vx8 onb 0) efeu -ajd 08 onb vonyuiay vpsdosd v :steyewepuns soxie slop ap spasye ze] as wonpurexdord emyoqe ep OBSIAIp 2 onb as-nooyeA — punjiaqn vp onsasp ap jain (4 4 -sqepied sagitsodredns woo ‘sojaqezed ajuamesqerd souyjd slop ® wealo Tep e ‘sa9Ise90 seyIe0 wo ‘opuefoyo ‘ouyd ousom umm sopemysar wacsrede soyfoyidxo ops exduros wou soysodnssaid sofno wmnysoge op SOE IHD SQ “Teoo[ No jeuoHfar yeayu op ozesd ompeur ep 0 nO (soaperdo) ozesd ojo 9p $0 OMoo ‘eanexstU “{uNpe OSHS e WOO oyeIUOD sfeur we anb soueld so ered openbope steur vies otrgy9 opunges o anb oywenb Ue ‘Teuo}EU JoarM'ap (soorsgeNso) ozesd oIpput ep sou -r1d so owioo ‘vonsjod oysusunp ¥ sounxoid. seu: sou -ajd emd openbape sreur yas ong ontourd 0 onb soomd “ost Jog "vanenstunmpe ems ep Bougyodum & wovisop ‘zon wns sod ‘Sjeaju rod wmyoge ep ogII0 0 {mmfasuoa sonb es anb op vonsjod opsuomp y oseyue yp semgjgoxd 10d emysoge ap ong Q “(‘o19 wIpguT oZ5 -ronpa up opSezpeiouep ‘eupunid oBSvonpe ep oysus}x3 2 BHoyjom) omsua ap siexju rod emyoqe v ‘eNO BO (co ovSeonpa ep ogdeznesoowep ‘TeuoIDEanpe BIUD}sIS Op oquounpuss op opSeaa[a ‘omsue op apepyEnb up PON] RECURSOS FINANCEIROS, MATERIAIS B HUMANOS Em geral, 0s documentos analisados levam pouco em conta a determinac&o dos recursos necessirios para exe- cutar 0 plano. Quanto aos de tipo financeiro, so muito raros os planos que, em seu diagnéstico, incluem uma andlise hist6rica do gasto em educagao e, 0 que é mais iportante, estudos detalhados do custos do servico edu- cacional. Quanto a estimativa de necessidades financeiras, © mais comum é que no se inclua a quantificacdo pre- cisa das mesmas, seja a nivel global ou na programacéo detalhada. Isto € conseqiiéncia da jé referida falta de pro- jetos © acdes, dos quais deveriam surgir as necessidades precisas de financiamento. E muito raro que se coloque o problema do financiamento dos ccustos do plano, embora se tenha registrado 0 caso de um plano que propde a busca de financiamento alter- nativo e de outro que estabelece medidas de racionali- zagao do gasto do setor. A necessidade de recursos fisicos, tanto de construgdes como de equipamento, apresenta-se com maior freqiiéncia que a dos anteriores. Na metade dos planos analisados propéem-se programas de construgdes escolares para apoiar as principais agdes que se deve implementar. Com menos freqiiéncia, e atribuindo-Ihe menor importéncia nos documentos, propéem-se alguns programas de equipamen- to escolar. Em muitos poucos casos se realiza uma estimativa quanti- tativa e qualitativa dos recursos humanos necessdrios para a implementacao do plano, e, quando isto é feito, geral- mente é com respeito a uma proposta especifica e no & execugdo da totalidade do plano. Deveria se partir de estudos ¢ de andlises muito precisos para possibilitar a concretizagio do plano. Sua auséncia resulta num indicio bastante elogiiente de por que os planos quase nunca so executados. 110 Iv. TEMATICA DOS PLANOS Nos paises latino-americanos, considera-se importante de- Gicar boa parte da anélise & tematica proposta nos-obje- tivos e programas dos planos educacionais, porquanto ela reflete a tomada de consciéncia de suas necessidades ¢ permite explicar quais as agées que devem ser reforcadas, reorientadas ou transformadas para enfrentar os proble- mas verificados. Os objetivos dos planos latino-americanos de educagio elaborados nos iiltimos anos apresentam uma relativa homogeneidade, mesmo quando se registram também al- gumas diferencas. Os temas mais-freqlientes, e nos quais © acordo & maior, séo a universalizacéo do ensino pri- mério, a extensdo da obrigatoriedade escolar ¢ a necessi- dade peremptéria da alfabetizacdo. Estes temas acham-se compreendidos de forma mais geral no conceito de igual- dade de oportunidades educacionais, que aparece reitera- damente na grande maioria dos documentos estudados. Outros conceitos aparecem também com freqiiéncia, como a necessidade da expansao do ensino médio diversificado, de preparacéo dos recursos humanos para o desenvolv mento sécio-econémico do pais e de aiendimento especial s zonas rurais e marginais. Por sua vez, os programas podem ser definidos como 0 conjunto de medidas para implementar as solugdes que se reconhece como meio de enfrentar e superar os atuais problemas da educacéo. Em geral, a maior parte das solu- ces propostas é de nivel formal; nfo se chega ao ques- tionamento profundo, seja no diagnéstico ou nas propos- as do sistema educacional em idade de levar em conta justamente os aspectos icativos da problemética da educacio, como seriam, por exemplo, o currfculo ou a relagio ensino- -aprendizagem. Inversamente, 0 que se destaca ¢ a grande iit ———_—$=$——=—=_——=—={_E___ aa ~tiford op soyoadse stios ‘seysodoud op ody aysep oseo ow ‘oaysnouy “sopuzsfenySzear soroyas sow qeIsadso ovSuaye sep Ro opepunuico ep oysediopmed v sejnumnse op opyuas ou seisodsax agdoid os sozoa seonog ‘oj9 oudENNu op 0 SOLE) “wes sojsodse so sopusye v ‘(sulodsuen “epusroM ‘seJoose ednos-epren3) ayusosip odios oe erougysisse v reydue 8 augyer as onb ou ‘ojduroxe tog “squestA semio}sIs sou stemynnse ,,soe8ze8,, so azadns onb onno sodoxd as ope enb seu ‘sasjed soyuoisyip sou eyuaumpenye aysrKo onb jeu “Io JeuoIeaNps wUIAISIS ap C[PoU o s20S0I0 JOz] apLia} -oid as onb op opssosdun & eSz0jor soueld sop asiyue y epesuad sreur oS ~yos eum vyussordes ogsezueajonu e yenb o ezed ojonbe aywemesioord ‘fems ogSeonpa ep o 9 eouyNoduN Joreur 9p sysevar 2s aonb o stenb so anuop ‘steoadse seme? -o1d sou wigquie; aqoorad as onb eantjor aseyug e euop ~wodsaxzoo 03s] ‘seysodord sep oysox 0 es yenb op oO) ‘wo [eiwourepuny gard o sozen se aaisnjout opuas “erpug) ~sodumt-apues# iqine oy] 9s Soseo sop eLroTeWr eu 9 ‘owed “Sor 9889 v swonsfod mresogss soupjd sosozoumy oxseza -Bopnu v 9 ouroriee-ounel [euo|eonpe oyuaurefouE|d op anb opbnjos ewig *(ryaqe apepisioatun “wpe: 2 ogdvonpo ‘omaysIs ou ossaifulex 9 ossoxSu1 ap SIBULIOJ-ORU SeUeysIs) susseaso ovs ogSisod essap oWeueonsanb oF lureasy anb sagSnjos se onb pf ‘opeysa} Jeuoreonpo wuro, sis wn ap opSdsouos ev ogSemoysuen ap susodod sens wo reredns opipod wossoanoy sosjed soonod 2s owoo 2 ‘sodord os onb stoaju soaou sop oxdimyep e oimend “oWeuTAjoAUasep 0 Woo ogSyjor ns wiseopIpour 9s 9 serouIoyap sens BEEUOIONIOS 98 ‘ogseonpa 9p sopepyfepou! staou opurige ‘onb eropis -Woo as onb vf ‘opnajuco o anb apeprea stem wis} euLIOy Tenb & opunias ogdeumye ep ogSesoyox v voydunt ors} syed op oormpuoss ojuanmAyoauassp oF sepenbape ‘orp -9w JeAju ap sopepyepour seaou ep ovSeLIO B ezByUS 3s uipqure], “sreuLi0y seSuepner tod ayuourenesszoou assessed swozpoy ou odedss opeques Jeary dared sjuoUear” au ‘oonugugp oywouefouyjd op opSdsoucs eu sepespenbua seaneyusy no -sei> -ugyiadye opucaresqo 9s OFM ‘conguresdoxd ououre{oueyd op sapep ZANE Oqeo ¥ sepeAo| urEIO] SO]USUIOM sopeuTuaap we > soared souls wa sueureoqn anb >. oanear ojuateloumjd ov oqtepliodser -109 edujo © s]ueMTeAHeZS nudUIND 98 98 oxdeonpo ep opSdoquds wx 9 sujare sep sonboyue sou ‘sonpyAlpur sop owoureysoduos ou se5uvpnii opueaydur ‘oeSeanpo ep 2 apep ~2[208 ep opSeaouai-oje v JezquuRI0 vied OWINUEDOW WIM OWO> 8 9 oWourefaue[d 9p eIppr v eoojosar anb ‘oxidar ep w305 2p sesjed wo upiSans “rontayup ® ‘Teuoweonpe ewes! op seed No seo} sogdemiojsuen op svaneasoye agdold 2 ojvellefouy|d op 2 ogSvonpa ep amafuesqe © vydure sfeur opelA wu wnysod onb ‘ton ~yuredord v ‘sqyuouroid 9 saqueRm stew seue[gord 9 sagsems se B20} ouod owes opuewior s#Feex mooyduM anb ‘epeagp wnamId ‘up senbozte soe oitapuodsoiio9 “eanwear v :ovSeonpa We oueurel -suejd op ojwomajoauesop ou sats sgn Wagdoid saiome £0 {ap do ‘-“paytonpe upyovoyfnunid 77 “S901 ‘OCNOWAANOV zOpUpUID] OUAgION ‘YAEVNVT "J) oMfeqen onno wa “¢ seua|qoid snos op ogSnjos v no opSeanpe ep eLIOYToUr vas owios ¥ ‘epepuiolid eumxeu e woo sofa sopoy > seSuepnt Sesso WIeOIpMT sopestpeue souejd sop zap ‘wisse ‘vorurpeor emynso ep steauoy soyodse “9 O1st ‘opSeonpa Ep so[! 2p 2 SIOATN ap seSuepnur se ORS sa]UOLI0D0I SeUIA], “TRU =I0} [RuOTeaNpa eUIaIsIs op oBSeoyIpou v 9 ovSedno0a1d Joreur @ ‘eoTMgpEoe BINNS B so]UOIEFer so}oddse, SON “Tenye eumaysis op yemynso ovdemuossuen vim wonbydu onb sepunjord steur soo5 -nyos seosnq ap ‘oyueyiod ‘9 ojdure stew anboyus wn qos ommnfoo ssa xan 9p opepyiqissod v os-apsed ‘oBvar-os stenb so 21gos sousuiquay ap oymfuos wn ap epeyu vansadsiod ep inzed 8 sooSnjos se Tereous os OW »'S0pes ~yeue sougd sop eyoreu ep ,eanyeas,, aJuoWauauTUa opSejuoo v woo ogsejer wa} onb o ‘sleuoruaAMOD sep UI9E OME oA Conodure, magdord as anb ssoSnyos sy -puryats op eoqmep “BoE no [euopeZiueAio eminyse y BpINq~aE BPE_UOdUT de tivas nos faz cao Nao magao estio bem centes dessa populacio sam-se numa série de relacionados com a * Percebe-se, em torno desse tema, { apontada com respeito a estrutura das propostas geralmente no ultrapassa o"modelo tradi, 0 menos divididos que quando se trata ages que poderfamos classificar de tipicamente “rea. s. Além da temética da mudanca da estrutura académica da educacio, os planos dio sistema formal. A © énfase especial & expansio do : A quantidade de populacio nao-atendida diversos paises, somada ao fato das demandas ores. que requer o servico educacional, com que a expansdo quantitativa seja um dos pro. blemas diante do qual reagem com mais freqiiénci politicos ¢ planejadore: Ree & igualdade de oportunidades educacionais, a cifabetiza, s do setor. Os objetivos referentes massiva ou @ universalizacdo da educaco expres. politicas, estratégias ou programas expanso quantitativa do servico. obstante, as metas propostas séo em geral irreais, jé que pretendem solucionar esses problemas ou transi drasticamente a situacéo no perlodo di tabi. 0 tualmente nio € maior que Tome att posta surge de uma programacéo mais realista, iste quando se leva em conta os recursos econdmices dispo” niveis, 0 pessoal que cinco anos. Quando a pro- que deve ser designado para @ mesma dificuldade j4 académica: 0 contetido cional com que se tentou solucionar a falta de ingresso oua temas < ralmente a abertura de mais ¢ ” docentes, , ares, desercéo ¢ a repeténcia to oe a elevadas de nossos sis- educacionais, As solugdes tentadas referem-se ge- scolas © incorporar mais ou a aumentar as verbas para refeitérios esco, ou para a distribui¢do de roupa aos alunos. Poucos So 08 planos que propéem enfrentar al; 8 P lgumas das causas ‘Propriamente estruturais do niio-ingresso ou da desercdo je repeténcia, ye" atendimento as 114 como podem sér programas especiais de dificuldades de aprendizagem das criangas, especialmente nas zonas rurais ou marginalizadas, meca- nismos especiais de recrutamento dos desertores, possibi- lidades flexfveis de ingresso ou de reingresso na escola priméria etc. Neste mesmo sentido, ¢ interessante obser- var o valor que se atribui A expanso do nivel pré-escolar, tema que, embora apareca com relativa freqiiéncia no material analisado, insere-se numa justificagio que tende fundamentalmente a dar prioridade & necessidade de aten- der a crianca dessa faixa etéria em relagdo A situago da mulher que trabalha, mais que em relacdo 4 necessidade de apoiar 0 processo de amadurecimento dos alunos. para facilitar seu éxito no aprendizado da escrita, da leitura do célculo elementar. Esta contradic&o se manifesta clara- mente na localizagio da maior parte desses servigos, 0s quais, em vez de se situarem nas zonas de mais baixo rendimento escolar, tendem a fazé-lo em zonas de alta densidade de maes de classe média que trabalham. A. preocupagiio com a extensio dos servicos de niveis médio reveste-se proporcionalmente de menos importan- cia do que os esforcos relativos & ampliacdo da educacao elementar. Em geral, procura-se ndo somente a expansdo desse nivel, mas também sua reorientacao e. diversifica- Go no contexto da formagio de recursos -humanos que so necessérios para um proceso de desenvolvimento econémico e social, processo definido basicamente em relagdo ao setor industrial. Por isso é freqtiente observar que as modalidades propostas referem-se, em sua grande maioria, a formagao profissional que tem a ver com esse setor ou com o setor de prestagiio de servigos. E muito pouco freqiiente encontrar diversificagdes do nivel médio referentes a modalidades de orientago agropecuéria. As transformagies pretendidas nos aspectos qualitativos da educaco sao, em termos relativos, mais raras. A énfase fundamental ap6ia as transformacées curriculares (mas refere-se basicamente a0 contetido, inclusive 0 con- tetido tecnolégico do curriculo etc.) e izacd curricular do proceso de en: LIL seywejdam jaxjssod 9 enb e woo epezweromg wINjnNSS eum asic anb 2s-oqoored ‘eSuepnim ap wisodord ep 2 “Iq ‘SeAnBNSTETMpE seINNSe sens WO sTELOLONANSUE sed “epnin ap apepissso0u v axgos sosqed Sop eiougostioo 2p ppewoy B ‘eplAnp wos ‘essoudxe oye) o19q “ouszoNpS @P sopistuns sop BaneNsiUTUupe oBSemLO}SUEH 8 ‘feu! cnpa oyiauajoaussep 9p sould sousaur sou ‘tagdoxd 9s sesyed so anb woo wipugnbasy v 9 sajep wn, “soanrorusys Soqwowe[D sfop op wouyLoduy e S-eoe}9ap “OMNOMTEULL -soquaxoyp.so1spy[10 woo opezedaid wos -sod um woo ‘squowuorrsysod ‘reu09 ap sum wed ‘sajep OpSeUNNO] B O1FUL O apsop JepNuI asap a8 oAjsnpout nb sou ‘ogSuny ens ap sepugds seaot se as-se}depe wopod ‘oyu ‘soperdasd opyso ooo ste ‘sayuaD0p so enb op vrougiasuos wo) os seuode ou anb reaytusis ovaxed ors] -q51aios wre jeossad op walsseur opSezzTeMye E ‘asuyu9 vHNUT ‘woo ‘agdoid 26 soyuaumoop ap Jers apeppuenb pun 2 ‘sosped soanoadsox SOU ojtaysixe oy OMOU O 91E 214000 opSeuiioy op wuroysis Op [e}0} vouepnut eum ogdo:d som “aid ap apepyuenb apues8 eu “aued0p Teossad op opse sjoede9 9 opSumtsoy ¥ azeyor 26 onb o 9 jeyuourepuny opEp “Jssaoou vum ouIoa OpAWos 388 coaxed ‘oyuomear ‘onb O -eppuyodurt op ofsprpewieyuy yoast wan woo 9 ‘euospm ovdeindod v vsed ovSeonpa op ured sso snodar 98 © OA ‘Sopestreue onb soomgoadso seure: -oud SON "BURE'T woLQUTY EE oRoduT OYMUT 9 SOAR “emuenb sowie, wa “opey osmno 10d ‘en ‘vongua ese e epugyodmy vaneomtusis yp — ejemiareng uP Oo ued um ayuawog ‘seurexford no seonsjod sexno op aed zey anb op opnucs ou ‘epeseisep oonod 9 ejougiajox soseo sassap sfop wo 0 ‘vonymiay wisop uredno0 as sopest| ~gue sougd sop s9x ajuamog “owsmBumg Op 2 steImyIND sepeprendisap sep sopeutfis sewaiqosd sop 0 9 soanvony “juts steur sop ose9 Wp, ‘soproonbso asenb weforso seu sungje anb op oy 0 OBSuoye © OWN PUTEYD ‘soyauINDOP sassap opaluco op sayuarayex soqadse So sopoy onue -oxd um ‘2odoid 08 anb oud um os 9 onb pf ‘ovdemis on “ounpe-r0ssajoxd opSejas ep ‘9 07st ‘oanmposd osszooxd nas ap oBSeDHTUDa ep Blougnbosuos omlo9 121200 OBSeoMpS EP O|UOUHTAIO -tiasop 0 ‘ogSnposd wp opSeorTuos; y se5ez8 [eayssod 9 anb apepiannpoid ep owoume wm op SjAEe OWS} 9 OO “uos9 orusmafoAuasap 0 owoD unsse enb ep vysHUou “iajoatasap orsodnssaud o ayuasaxd yyse{ ‘onno rodoxd os ap ZoA Wo “eUo}sIs OMSeL assa Je0S9x0 Jezey YoNb 96 onb ap, ‘optsayex pf “emalgosd ov seyOA Zey OWS] “SeUIEPOT Stour sqeuoreonpe seffojouoe ap ovsezrn e wegdord onb spuresford op oysnjout e ayuenbaxy ayueyseq 9 “ovmeysqo OBN “some aiWommor ops — reyuaUaye jeaqu op snezd soneunid sou oytompepadss — nrugjeder 9 opdsasep ap suofedeosed se souvsLeme-oune] sasyed SO sopoy wo fopuenb owsour ‘sounye sop opdezadnoax ap syepodso seat Spysis wequodosd ogu soup so onb ap Wy o PIOURIOHIP ‘pum omtoa “Wisse ‘as-vowiseq ‘soqonbaxy wreles ogu B10q “uo ‘opSvonpa up oaneyenb oysouresoyjsut ep eanood “sied vum vied as-ueyuatio vonpmome oesomord ep — Perored no ye}01 — ovseyuejdurt ap wisodoad v oMoo tysse founye op OgSeyeAr op sewIoIsIs sop oywoWeION|am C “yewops -eonpo vuroysis 9p [oA ¥ ws seu ‘EINE op UTES ap ToAsT 2 ogu onb wpure ‘ovSeonpa wo esinbsod ap sepeplane Se osmdu ou sssoraqut mndje aystxe ‘sestoo ep wopzo PUL “sou BISON “BAHTEPAE ejSUyYOdT wun soy-opuep wOqUIS ‘opnuss aysou seisodozd wezes souejd sunfqy “vuloisis op S[eayu SosIoAp Sou OBSEIUOLIO 9p S9pEpIANe sep POUL “gw no ojtiatAjoAuasap o 308 eLI9pod owos ‘epunyord sjom opSeusoysuen wun ered soamisod x05 v 31a uressod anb soyuawoye sosquoses os onb wa soseo so soywonD “ex oonod ogg ‘opsaitoa ap 2 opSeqiuesz0 op ‘syemynise sojadse sopeoyipour sos wrepsesap amb yf ‘Sopepzoge ous gu ‘soy[Lsa3 SOLU EIUOI Ww Mess] O§ swauUTeNIe anb opSeyean op svuloqsts Soe soquolajor semia} OWOI Wsse “pysyomaul 2 eysipadopious oust 0 nO “ounye-sossojord opSeyor Bu OWSLIEWFONE 0 oWLOD sqm saOSemy!s ap OFS transformagdes porque suas préprias caracteristicas — ri- gidez, ritualismo, formalismo — o impedem. Portanto, se se quer levar adiante as politicas que o plano propée, deve-se partir da base de outra estrutura administrativa, E bastante freqiiente encontrar propostas de reestrutu- ragio total do ministério da educaco como ‘programa concreto do plano, ¢ isto colocado muitas vezes com alto grau de importancia, A isso se pode acrescentar a freqiiéncia com que se pro- poe, dentro, dessa mesma linha, a criacéo, melhoramento ou ampliagéo do servico de planejamento nacional. Ha bastante consciéncia de que ndo se dispée do aparelho administrativo que permita que o plano se cumpra e, por isso, acredita-se que uma transformacéo do departamento de planejamento pode vir a ser importante para a exe- cugao dos programas. Sempre com relagfo a0 aspecto administrativo, apenas dois planos propoem mudangas ao nivel da instituicdio escolar, com 0 que se repete uma situagdo jé apontada: @ Pouca importincia que se dé, no planejamento e nos planos, aos aspectos microeducacionais associados ao fun- cionamento da escola como instituigéio e ao processo pe- dag6gico especifico. Evidentemente, este enfoque nfo con- tribui eficientemente para que os planos sejam verdadeiros instrumentos da mudanca na educacdo. ,” A andlise dos programas especiais dé uma idéia das prio- ridades fixadas na regio. O tipo de programas que mais freqitentemente se encontra é 0 referente ao fortalecimen- to da educagdo para as éreas rurais (oito planos). Depois, seguem-se em importincia os programas de educacao de adultos (quatro planos) e os de alfabetizacao (outros quatro plano). O atendimento do aluno diferenciado re- cebe mais importancia do que o do indfgena (cinco planos contra um referente ao indigena), o que mostra qual. © tipo de populagdo que se define como priorititio para © atendimento pelo servico educacional, Programas espe- 118 —s ciais que possam ser interessantes do ponto de vista de politicas de transformacéo recebem muito pouca atencéo; 86 encontramos um plano que se ocupa de educacao vitculada 4 comunidade, e com um nivel médio de impor- tancia; e dois que propdem programas de educac&o per- manente ot de extensdo educacional. V. CONSIDERAGOES FINAIS A andlise das caracteristicas ¢ da qualidade técnica dos planos de educacdo, que so os produtos principais da J citada “exploséo documental” do planejamento na re- sito, permite formular algumas observacdes finais sobre as perspectivas com relacdo 20 seu methoramento técnico e A sua eficdcia. Conforme jé foi observado, a énfase do proceso de pla- nejamento educacional centrou-se na claboragéo do de- nominado plano-livro, deixando de lado outros aspectos provavelmente iiais significativos para uma estratégia efe- tiva do planejamento. Nao obstante esses esforgos, 0s Produtos obtidos, como mostra a anélise levada a cabo, ainda estéo longe de serem instrumentos titeis para orien- tar adequadamente o desenvolvimento e a transformacao dos sistemas educacionais, nao obstante o melhoramento técnico registrado na titima década em matéria de elabo- racdo de planos, especialmente em alguns pa(ses da regio, conforme se assinalou ao longo deste trabalho. Coniideramos que néo seré possfvel atingir o nivel reque- rido em matéria de melhoramento técnico e de eficdcia dos planos sem modificar substancialmente as linhas do planejamento educacional na regio, Para isso ser neces- sitio deixar de lado a énfase central orientada para o plano-livro ¢ substitui-la por uma estratégia de planeja- mento que leve a um processo de transformagio e de auto-renovaco permanente da educacdo, baseada numa ampla ¢ democrética participacdo de todos os setores so- .ciais e alimentada através de uma interacdo constante com 119 ' | | yeUy eLIBWUNSep Ens ‘apepruMUics ep S01q -wau! so 9 ‘ougjd op saxoynsoxe syediousd, ‘so]us00p so sedionzed ogsdaap oSs0yse ossaq(~“opSeonpa we seysteioad sa sjemop 2 soxopensrmmpe ‘sezopesinbsod ‘sexopefoueyd anus oyun{uco oS10js9 wn opuapuserdua ‘souyd sop | syeuorsesado 2 seaffojoporour sogdeyrar, sense Sep senna jy suisdns exypurssosdan pros ‘opeziear osypue ep vista “GP to ‘ossy|ezeg “opSemsojsuen op exBgresiso wim ap OS{Ar0s | b spageag 2 ovege oMsoumnasur tun “aNSee a98 OUeTE 1 oxay-ouvjd op ovSdeou0. | eu moo ‘so530ys0 soorun sozaa se 9 solotein so ure) | -wopr0 0s jenb o vred yeurunse} sorpse9 ep 2 oprayr omposd | an’ ‘ousom 1s wo wy um sMyYsUOD ep pIExTp “eNTOUEUL eIS9q{ “Blap O1NAy OND sopera# Jos B WEYUoA anb. somp -o1d 9 sogSinginuos se wqjosar as anb yreyqissod 9 ‘eur “sou ep oywotna|so} uu ‘ofeMT wu ysoVTeAtTOD os OUI b ‘eifgenss vssop oxpenb ON ‘oRSeonps wo wsmbsad w a)

You might also like