You are on page 1of 66

‫ﺇﺩﺍﺭﺓ ﺭﺃﺱ ﺍﳌﺎﻝ ﺍﻟﻔﻜﺮﻱ ﻭﻗﻴﺎﺳﻪ ﻭﺗﻨﻤﻴﺘﻪ‬

‫ﻛﺠﺰء ﻣﻦ ﺇﺩﺍﺭﺓ ﺍﳌﻌﺮﻓﺔ ﰲ ﻣﺆﺳﺴﺎﺕ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻌﺎﱄ‬

‫إاد‬
‫أ‪.‬د ا

ا
 ا


‫أذ  وإدارة ا
 ‬
‫آ! ا
! ا
"!_(' ! ا
&‪"%‬رة‬

‫'‪"* !+‬ث ا
! ا
"! – (' ! ا
&‪"%‬رة‬
‫د )‪2011 "
"/ – (22‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬

‫‪2‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫ﺇﺩﺍﺭﺓ ﺭﺃﺱ ﺍﳌﺎﻝ ﺍﻟﻔﻜﺮﻱ ﻭﻗﻴﺎﺳﻪ ﻭﺗﻨﻤﻴﺘﻪ‬


‫ﻛﺠﺰء ﻣﻦ ﺇﺩﺍﺭﺓ ﺍﳌﻌﺮﻓﺔ ﻓﻰ ﻣﺆﺳﺴﺎﺕ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻌﺎﱄ‬
‫‬
‫*‬
‫‪
 
 .‬‬
‫‪@ @ò€€€€ß‡Ôß‬‬
‫‪  0‬ا

  ا'اد ر‪ 1/‬ا
"‪567 2/‬ات آ‪3‬ة و*"=ت ‪/‬ة < ;ة ا
س‪8' ،‬‬
‫ ‪ :‬ا
"
&!‪ ،‬وا
?ات ا=‪%7‬د‪ !/‬ا
*
!‪ ،‬وا‪ !76‬ا
‪+‬ت‪ ،‬وا‪6C‬ح ا
@"ق‪ ،‬وا
&<@! ا
*دة و'‬
‫‪  P‬ذ
‪MN 8' O‬ر إ‪ &7‬و
&‪ ،‬ا‪ 'L‬ا
‪KE‬ي د<‪ IE‬آ‪ 8E' E3‬ا
&‪E‬ء إ
‪ E‬ا
‪E' 8E FE*G‬ا‪2D‬‬
‫;‪ !3/‬واا‪+‬ت (‪/‬ة
 '‪ O I' 2‬ا
?ات وا
*‪/‬ت < ا
&‪&Q‬ت ا
&‪.!6‬‬
‫و< ‪"R‬ء ذ
‪? S< O‬ت أ
‪ /"E P‬ا‪L‬داء <‪ E‬ا
&‪E&Q‬ت ‪ ED‬ل ا
‪ ES‬ا
&‪E‬ر إ
‪،1E‬‬
‫<‪ EE G‬أن آ‪ UEEC‬آ‪ EE 5EE‬ا
‪ PEEC+‬ا
‪ EE&Q‬أو ا
&‪EE‬دي
 &‪ !EE‬ا‪W‬دار‪ ،!EE/‬ا‪ EE'L‬ا
‪KEE‬ى آ‪EE‬ن ‪EES6/‬ه‬
‫رو;  أو ‪  Z‬ا‪ C@CW‬و‪]/‬دى إ
إ\! ا
&ل ‪G;W‬ط وا
&@ ^‪ ،@E
 8‬أ\‪OE U*GE‬‬
‫ا‪ P
L‬آ‪ E 5‬ا
‪ PEC+‬ا‪ !E& 
C@ECW‬ا‪W‬دار‪ 1E'" 6& !E/‬ا
&‪ E‬و'‪E\ 8E' 1&_E/ E‬‬
‫ا
‪S‬دة ا
‪ !
 6‬و&^‪ 8‬ا
'‪ 8‬وا=ه&م أس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ !
) .‬رف‪.( 2010،‬‬
‫و< ‪ 2Ec‬ه‪ bKE‬ا
‪"%E‬رة ‪E/‬ى آ‪ 8E' E3‬ا
&‪ 8E‬ا‪EW‬ا‪ 8+‬وا
‪ES‬دة ا‪W‬دار‪ E 8E/‬‬
‫'@"ى ا
&‪&Q‬ت < ا
&‪ &+‬ت ا
&‪ !'S‬وا
'‪"E E; E !E‬اء‪ ،‬أ‪ 8E' d
E 1EC‬أه&‪!E& !E‬‬
‫ا
&"ارد ا
‪ 2^ !/G‬م إ= أ‪ ?G/ 1C‬أن ‪ 1("/‬ا=ه&م إ
<‪ 8' !\D !e‬ا
&"ارد ا
‪"S/ !/G‬م‬
‫  < ا
?
‪&C P‬ء وازدهر ا
&‪&Q‬ت وا
&‪E &+‬ت‪ .‬ه‪ bKE‬ا
‪ OE& !Ee6‬ا
‪EG‬ة وا
& <‪ !E‬وا
‪ES‬رة‬
‫ا‪W‬ا! & ‪  & 2 +/‬وا‪&3‬ره وا
&*<‪   !Q‬أ'ًا '"ً <‪ 2Ec E‬ا
‪ g<E‬ا
‪ E /E‬‬
‫ا
^‪EEE6‬ءات ا
‪ .!/EEEG‬و‪KEEE/‬ه‪ P‬ه‪=]EEE‬ء ا
&‪"EEE‬ن إ
‪ EEE‬أ ‪ 8EEE' EEE‬ذ
‪]< OEEE‬آ‪EEE‬ون ‪ EEE‬أن ا
‪EEEQ‬ة‬
‫ا‪W‬ا‪ !+‬إ
‪ O‬ا
‪ P+/ !e6‬أن *"ل *‪ Q/ F‬إ
  ‪G‬ره أ; '‪%‬در ا=‪&3‬ر ا
 ‬
‫‪ 8EE^&/‬ا^‪  <E‬ور\‪ EE '"S' EE‬و‪/%EE‬ه <‪ EE‬إ‪EEZ‬ر '‪EE" &@EE/ EE‬أس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي"‪EEG) .‬ا‬

;&‪ 8‬ه‪+‬ن‪1427 ،‬هـ(‬
‫و‪E E7‬أ ا=ه&‪EE‬م &"‪"ER‬ع رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪E^6‬ي <‪ E‬ا
&‪EE&Q‬ت '‪ KE‬ا‪ !EE/‬ا
‪ @E‬ت '‪8EE‬‬
‫ا
‪S‬ن ا
&‪ ' R‬أ‪ )8‬را
‪0 /' (Ralph Stayer  p‬آ! ("‪"@C‬ن <‪ !E& Zq
E‬أن‬
‫" ا
&‪%‬در ا
‪ ! G‬آ‪ < UC‬ا
@‪ 23& r‬أه '^"‪C‬ت ا
‪3‬وة ا
"‪ ،!Z‬آ&‪ E‬أن ا
&"(‪"E‬دات ا
‪!E3‬‬

‫* أذ  وإدارة ا


  ‪ ! '(-‬ا
&‪"%‬رة‬
‫‪3‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫آ‪ 2E3& UC‬أه‪ E‬أ\‪"E‬ل ا
‪E‬آت‪ ،‬أ'‪ E‬ا‪t‬ن <‪ 2E*' 2E; ES‬ا
&‪%E‬در ا
‪ !E G‬وا
&"(‪"E‬دات ا
‪!E3‬‬
‫رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي ا
‪K‬ي أ\‪ 23&/ uG‬أه '^"‪C‬ت ا
‪3‬وة ا
"‪ !Z‬وأ‪"("' d‬دات ا
آت"‬
‫و‪ 23&/‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ا
& رف وا
‪G‬ات وا
&‪5+‬ات ا
 ‪ E ^&/‬آ‪ 2E‬أو  ‪vE‬‬
‫أ<اد ا
&‪ !&Q‬و&^  '‪ 8‬ا‪ W‬م < "‪ /‬ا‪L‬داء   وإ‪5E'  w‬ة <‪"E = !@E‬ا<
?ه‪،E‬‬
‫و

ا‪ W‬م < "‪   &+' /‬ا
&*! ‪ 2‬وا
&‪ I&+‬ا‪ ، C@CW‬و‪ 8E^&/ O
KE
ً G‬ا
‪"ES‬ل ‪xE‬ن‬
‫رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪G) :‬ا
;&‪ 8‬ه‪+‬ن‪1427 ،‬هـ(‬
‫‪ @/ -‬إ
 ‪ 5/5‬ا
‪S‬رة ا
<@!
&‪.!&Q‬‬
‫‪5( 23&/ -‬ء '‪ 8‬رأس ا
&ل ا
‪G‬ي
&‪.!&Q‬‬
‫‪ < 23&/ -‬ا
& <! ا
 ‪  %* 8^&/‬و"‪5'  / 2^  6c‬ة <@!
&]@!‬
‫‪ !"&+' 2&/ -‬ا
'‪ 8‬ا
‪"^&/ 8/K‬ن ‪7‬رات و' رات = "ا<  ‪d‬ه‪.‬‬
‫‪/ = -‬ط "ا< ‪ 0‬دة أآد‪.1 p%/ 8&
!&/‬‬
‫‪/ = -‬آ‪"@' < 5‬ى إداري ' ‪ 8‬دون ‪.bd‬‬
‫‪  2& / -‬إ‪C‬ج أ<^ر (‪/‬ة أو "‪ /‬أ<^ر ‪.!&/7‬‬
‫و<‪"EER EE‬ء ذ
‪ OEE‬أ\‪ EEQ ' U*GEE‬ا
‪EE‬ول ا
&‪ !EE'S‬وا
&‪EE&Q‬ت و;‪ EE‬ا‪EE<L‬اد آ‪ EE 5EE‬‬
‫ا=‪&3‬ر < رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي و‪ Q‬إ
‪  1‬أ‪"' 1C‬رد ا‪%7‬دي '  و‪ 2E3&/‬أه‪ E‬أ‪^E0‬ل رأس‬
‫ا
&‪EE‬ل‪ 2EE ،‬و‪"EE6/‬ق <‪ EE‬أه&‪ 1EE‬آ‪ 8EE' 2EE‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EES‬ى ورأس ا
&‪EE‬ل ا
&‪EE‬دي <‪ rEES* EE‬ا
^‪EE6‬ءة‬
‫و"
 ا
‪ !&S‬ا
&_<!‪ ،‬و'‪ M 8‬ر<‪ I‬ا
‪S‬رة ا
<@! ا
 &^‪ 8‬ا
&‪ 8' !&Q‬ا
&‪@E/ %E E< 5‬‬
‫
"
&! وا
"رات ا
^"
"(! ا
&@ر!‪.‬‬
‫و ا
‪ 8' d‬أن ا
"ا‪ I7‬ا

& ا
& \ ‪ /‬إ
‪ E‬أن ']‪@E‬ت ا
 ‪ E‬ا
‪2E3&
E‬‬
‫ا
*‪ER‬ت ا‪ E^6
!EL‬و‪ZE7‬ات ا
&‪ E< !E‬آ‪ 2E‬ا
&‪E &+‬ت ا‪ !C@ECW‬ا
&‪ E/ ،!E'S‬ا
"ا‪IE7‬‬
‫ا
 ا
*
إ
أن ' ‪ Q‬ه‪ bKE‬ا
&]‪@E‬ت  ‪" 8E' CE‬ا‪ IER‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ى  ‪ ،E‬و'‪EM 8E‬‬
‫ا‪6C‬ض إ‪  (C‬ا
&!‪G' G/ = 2^ ،‬ت ‪ D‬ا
&! <‪ !E&
"
 @E/ %E E‬وا‪%E7‬د‬
‫ا
& <!‪.‬‬
‫و
^ *‪@]' rS‬ت ا
  ا

ا
! &! ;‪ < !SS‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي  ‪ E ،‬‬
‫أ‪ E  ،E
' !& g‬أن ‪ EG‬ا‪E‬ا‪+‬ت '‪"E‬رة <‪ E‬ا
 ‪ E‬وا
‪E‬ر‪ ،P/‬آ‪ E 5E‬‬
‫ا
&‪EE‬ت ا
& <‪ !EE‬ا
‪ EED EE G EE‬ا
&‪ !EE‬ا
‪ ،!EE/^6‬و"‪ pEEc‬ا
‪EES‬ت ا
*‪،!EE
 < !EES/ !EE3/‬‬

"\"ل إ
أ<_‪ 2‬ا
‪ |w‬ا
&‪"d‬ب <  < '‪+‬ل إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي و‪ 17‬و&‪.1‬‬
‫‪@szjÛa@òÜØ“ß‬‬
‫= ‪ p‬ا
&]‪@E‬ت‪ !E' !6%E -‬و']‪@E‬ت ا
 ‪ E‬ا
‪ -!E\D !6%E
E‬آ‪E3‬ا ‪8E‬‬
‫ _  ا
‪ F; 8' v G‬ا' ك ا
&"ارد ا
&د‪ !/‬وا
‪ ،!/G‬و
^  ‪ F; 8' p‬ا' ك ا
&‪5‬ات‬
‫ا
<@! ا
&@ا'! ا
&&‪ < !3‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ ،‬و'‪ !^E' E/* 8^&/ M 8‬ا
‪ FE*G‬ا
*‪ E<
E‬‬
‫أن آ‪@]' 8' 3‬ت ا
  ا

ا
! ‪ 26? 7‬أه&! "
 ا
& <! وإدار  ^‪ ،( 2‬وآ‪KE‬ا‬
‫‪4‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫‪7‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي وإدار‪ 1‬و&‪G 1‬ر‪ b‬ا
&"رد ا
&  وا
&]‪ rS* < M‬آ‪6‬ءة ا
&]‪!@E‬‬
‫و‪  GD‬ا
<@! ‪.‬و'‪ 8‬ه ‪ 8^&/‬أن *د '^! ا
‪ < F*G‬ا
@ؤل ا
‪ gw‬ا

‪:‬‬
‫آ‪ #0 3‬إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%4‬ء ‪
45 #4‬درات إدارة ا !‪"4‬‬
‫!  
ت ا ا
( ؟‬
‫و‪ 8^&/‬أن ‪6/‬ع '‪ 8‬ه‪K‬ا ا
@ؤل ة @ؤ=ت <!  ا
*" ا

‪:‬‬
‫‪ ' -1‬ا
&‪"%S‬د 
& <! وإدارة ا
& <!؟‬
‫‪ ' -2‬ا
&‪"%S‬د أس ا
&ل ا
‪^6‬ى و' ‪ 1%w%D‬و'^"‪1C‬؟‬
‫‪ ' -3‬ا
ق ا
 ‪ 8^&/‬اا'  < إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى؟‬
‫‪ ' -4‬ا
&ذج ا
 ‪ 8^&/‬اا'  < ‪7‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى؟‬
‫‪ -5‬آ‪7 8^&/ p‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى < ']@ت ا
  ا

؟‬
‫‪ -6‬آ‪ 8^&/ p‬إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ']@ت ا
  ا

؟‬
‫‪ -7‬آ‪ !& 8^&/ p‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ']@ت ا
  ا

؟‬
‫‪ ' -8‬ا
&"ذج ا
&‪S‬ح
‪S‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى وإدار‪ 1‬و&‪ < 1‬ا
  ا

؟‬
‫‪@szjÛa@òîàçc‬‬
‫&‪ 23‬أه&! ا
‪ F*G‬ا
*
< ا‪: L‬‬
‫‪EE -‬ن '‪"EE 6‬م إدارة ا
& <‪ !EE‬وآ‪@EE+ !EE6‬ه ‪ EE‬أ‪ !6@EE< EE C‬إدار‪ @EE !EE/‬إ
‪ EE‬إ;‪EE‬اث‬
‫*@ت إا‪ !/"Z !+‬ا
&ى 
&‪   + !&Q‬أآ‪ 3‬إا‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪x‬آ  أن إدارة ا
& <!
   '*‪"%‬رة < ا
&‪&Q‬ت ا
‪ !%‬ا
&‪ES< I@E
!+‬‬
‫و
^  أ\‪ U*G‬ذات <‪w‬ة آ‪G‬ة < ‪7‬ع ا
'ت أ‪._/‬‬
‫‪ -‬ن '‪" 6‬م رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي وآ‪ 17 !6‬وإدار‪ 1‬و&‪@E]' E< 1E‬ت ا
 ‪ E‬ا

E‬‬
‫‪G‬ر‪ b‬ا
&"رد ‪ d‬ا
&&"س ا
‪K‬ي ‪ 8E' I</‬آ‪E6‬ءة ه‪ bKE‬ا
&]‪@E‬ت و‪ ،E &7‬و‪rES*/‬‬

 '‪5‬ة <@! '*ً و
&ً ‪.‬‬
‫‪ 8' !"&+' /S -‬ا
&‪ g/S‬ا
&@'! < ‪E7‬س رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ي وا‪%E<W‬ح ‪ E< 1E‬‬
‫‪ !EE7 2EEc‬ا
را‪EE‬ت ا
‪ !EE‬ا
‪ EE‬و
‪"EE 6' UEE‬م رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي و‪ 1EE7‬وإدار‪1EE‬‬
‫و&‪@]' < 1‬ت ا
  ا

‪.‬‬
‫‪@ @@szjÛa@Òa‡çc‬‬
‫< ‪"R‬ء ' ‪ @/ rG‬ه‪K‬ا ا
‪ F*G‬إ
*‪ rS‬ا‪L‬هاف ا

!‪:‬‬
‫‪6' uR" -‬ه ا
& <! وإدارة ا
& <! ورأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ى <‪ E‬ا
&]‪@E‬ت ‪!E' !6%E‬‬
‫و< ']@ت ا
  ا

‪. !\D !6%‬‬

‫‪5‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫‪ /* -‬ا‪ P
L‬وا
ق ا
&‪ !6‬ا
 ‪ 8^&/‬اا'  < ‪7‬س ا
‪  w‬ا=‪&3‬ر <‪ E‬‬
‫رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ']@ت ا
  ا

‪.‬‬
‫‪ /* -‬ا
&‪G‬ت ا‪ !&
!L‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ']@ت ا
  ا

‪.‬‬
‫‪"&C /S -‬ذج '‪S‬ح
‪S‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى وإدار‪ 1‬و&‪@]' < 1‬ت ا
  ا

‪.‬‬
‫«‪@ @émaìĐ‚ë@szjÛa@Šëb‬‬

€(‪@EE 8EE !EE‬ؤ=ت ه‪KEE‬ا ا
‪ FEE*G‬و*‪ rEES‬أها<‪"EE ،1EE‬ف ‪ EE/‬ا
آ‪ EE 5EE‬ا
&*‪EE‬ور‬
‫وا
"ات ا

!‪:‬‬
‫ا
&*"ر ا‪L‬ول‪ :‬ا
& <! وإدارة ا
& <!‪  '" 6':‬و"ا'‪  ;+C 2‬و ُ'*ّدات ‪ SG‬‬
‫أو=‪" 6' :‬م ا
& <!‬
‫‪ ƒw%D :CM‬ا
& <!‬
‫‪ :3
M‬أ‪"C‬اع ا
& <!‬
‫را ‪ 
" :‬ا
& <!‬
‫‪ :@'D‬إدارة ا
& <!‬
‫د‪":‬ا'‪+C 2‬ح إدارة ا
& <!‬
‫ ّ‪ّ*'ُ :‬دات ‪+C‬ح ‪ rG‬إدارة ا
& <!‪.‬‬
‫‪"D :'M‬ات ‪ rG‬إدارة ا
& <!‪.‬‬
‫ا
&*"ر ا
‪ : C3‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى‪ 1'" 6' :‬و‪ 1%w%D‬و'^"‪1C‬‬
‫=‪" 6' :‬م رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى‪.‬‬
‫أو ً‬
‫را ً‪ ƒw%D :‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى‪.‬‬
‫‪C"^' :ً3
M‬ت رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى‪.‬‬
‫ا
&*"ر ا
‪7 :F
3‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى وإدار‪ 1‬و&‪ 1‬آ‪5+‬ء '‪ 8‬إدارة ا
& <! < ']@ت‬
‫ا
  ا


‫أو= ‪ :‬ا
‪ 8 !7‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي وإدارة ا
& <!‪.‬‬
‫‪*' : ًCM‬و=ت ‪7‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى < ']@ت ا
  ا

‪.‬‬
‫‪ : ً3
M‬إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى < ']@ت ا
  ا

‪.‬‬
‫را  ‪G' :‬ت إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى < ']@ت ا
  ا


‫‪ !& :@'D‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ']@ت ا
  ا

‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫ا
&*"ر ا
ا‪"&C :I‬ذج '‪S‬ح
‪S‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى وإدار‪ 1‬و&‪@]' < 1‬ت ا
 ‬
‫ا

‪.‬‬

‫‪@ @Þëþa@Šìa‬‬
‫‪@ @ZòϋȾa@ñŠa†g@Ý‚‡ß‬‬
‫‪@ @éÔîjĐm@pa†‡z‬‬
‫‪Čß‬‬‫‪Ž ë@éyb−@ÝßaìÇë@énîàçcë@éßìèÐß‬‬
‫أو=‪" 6' :‬م ا
& <!‬
‫‪ E‬ا
‪ 8EE' dEE‬أن ا
&‪EE&Q‬ت ا
^‪EEG‬ى آ‪ EE< EE&  UEEC‬ا
&‪ EE EER‬اآ‪@EE‬ب ا
& <‪!EE‬‬
‫و"
ه و'‪5‬ه و' 
‪  +‬و‪ ، &S‬إ= أن ا
& <!
 *‪= Q‬ه&م ا
^‪ EG‬ا
‪KE‬ى *‪1E EQ‬‬
‫ا‪t‬ن؛ ;‪ F‬إن ا
‪ w‬ا=‪%7‬دي
& <‪ !E‬أ\‪ uGE‬ا
‪"E‬م ‪"E6/‬ق ا
‪ Ew‬ا=‪%E7‬دي
^‪ 8E' E3‬ا‪E&L‬ل‬
‫ا‪DL‬ى ا
‪ !%‬وا
'!‪ .‬و‪]/‬آ ذ
‪ E' O‬أ‪ 1E c‬إ;‪E‬ى ا
را‪E‬ت ا
&‪ !*@E‬ا
‪ E‬أ(‪ E UE/‬‬
‫د '‪&Q' 8‬ت ا‪&L‬ل ا‪ !^/'L‬ا
*‪5w‬ة  (‪5wE‬ة )'‪"
"^
E‬م 
‪E‬ر‪ (|/‬ا
‪"E+
!E'"S‬دة ;‪"E‬ل‬
‫أه ا
*‪/‬ت ا
 "ا(‪ O 1‬ا
&‪&Q‬ت؛ ;‪ F‬أ‪ c‬ت ا
را! أن أ; أه ه‪ bK‬ا
*‪/‬ت ‪ < 23&/‬‬
‫‪EE7‬رة ه‪ bKEE‬ا
&‪EE&Q‬ت ‪ 8@EE* EE‬إدارة ا
& <‪ ،!EE‬و'‪ 8EE‬ه‪ EE+ EE‬ا‪L‬ه&‪ !EE‬ا
‪  ^EE EE‬ا
& <‪!EE‬‬
‫وإدار  < ا‪%7‬د‪/‬ت ا
&‪&Q‬ت ا

&! ا
^‪G‬ى‪ "' ) .‬ا
"زى‪(2010 ،‬‬
‫وا
& <! '‪ 8‬ا
;‪ !E‬ا
?"‪ E  !E/‬ا‪W‬دراك ا
‪ Ew5+‬أو ا
‪،@EG‬؛ ;‪E Cx E 6/  E/ FE‬‬
‫' "'ت أو ;‪  ^&/ rwS‬ا
ƒ < ‪ 0 8 1S‬ء '‪ 'M 8 ).‬آ‪"3‬م و
وق ;ن ( و‬
‫ا‪L‬دت إ
أن هك ا
‪ 8' /‬ا
 ‪6/‬ت ا
 ‪" 6&
U'7‬م ا
& <!‪ < ،‬ك '‪ E Cx E < / 8‬آ‪2E‬‬
‫‪ EE0‬ء ‪ &EER‬أو ‪EEc‬هي ‪ b_EE*@/‬ا‪EE<L‬اد ‪L‬داء أ&‪EES… 
EE‬ن أو =‪EE‬ذ ‪EE7‬ارات \‪) .!GwEE‬‬
‫\ ح ا
^‪ (2005 ، @G‬وهك '‪ EQ/ 8‬إ
 ‪ E E‬أ‪ @E6 E C‬ا
& "'‪E‬ت ا‪E‬دًا إ
‪ E‬ا
‪EG‬ات‬
‫وا
& رات وا
‪S‬رات وا
‪ u/ & S‬ا
‪  6‬ا
"ا‪ rwS*
uR‬وا‪ P
L‬وا
&‪G‬دئ‪ ،‬وإ'^‪E SG !EC‬‬
‫ '&ر! ا‪&L‬ل وا‪ !CL‬ذات ا
‪" 8@; ) .!7‬ا‪(2004 ، C‬‬
‫و‪ 8E^&/‬ا
‪"EES‬ل ‪xEE‬ن ه‪EE‬ك ' ‪EE‬رف '‪ EE  2%E*/ !EE‬ا‪@EECW‬ن '‪ EED 8EE‬ل ;‪ 1EE‬ا
"'‪،!EE‬‬
‫و‪  
1%* < & / ' G
d‬ا
*س وا
&‪ ،8E‬آ&‪ E‬أن ه‪E‬ك ' ‪E‬رف &‪ !E‬د‪E& / !ES7‬‬
‫< *‪   %‬ا
را! ا
& ‪ !E+‬ا
‪ !'E‬ا
‪]E E‬دى إ
‪ 2E* E !E&w7 !Ew C |wEC E‬د‪rE7‬‬

*‪ rwS‬و <*ƒ '‪q
Cx‬د
! وا
"اه‪ ،‬و ذ
‪"^ ' G
d !< &
< O‬ن أو‪ I‬وأ‪8E' 2&E0‬‬
‫ا
؛ ;‪ F‬إن ا
 ‪ !6% & /‬أ!  ا
را! و*‪ 2‬ا
‪"EQ‬اه‪ ED 8E' ،‬ل '‪E‬ه| '"‪"EM‬ق‬
‫  < اآف ا
*‪ rwS‬ا
‪/+‬ة‪ !).‬أ<ي‪.( 2010 ،‬‬

‫‪7‬‬
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
E&*') :

‫  ا
*" ا‬، !< &
‫ "م ا‬6' U
‫! ا
 و‬6&
‫هت ا‬+=‫ ا‬%; 8^&/‫و‬
(2&‫إ‬
:13&/‫ و‬،!&Q&
‫  '"("دات ا‬C‫ول ا
& <!  أ‬/‫ول؛ و‬L‫ ا‬b+=‫ا‬
The American Society for (ASTD)/"EE
‫ وا‬P/‫ر‬EE
!EE^/'L‫! ا‬EE &+
‫ا‬ •
E
‫! ا‬E&Q&
‫"دات ا‬E("' E  %ES/ !E< &
‫ وى أن ا‬،Training And Development
!E&‫ أه‬E3‫ أآ‬E C‫ى أ‬E‫ و‬،Know Why ‫ و' <!
&ذا‬، Know How p‫ & <! آ‬r 
.!&Q&
‫! < ا‬/‫ ا
&"("دات ا
&د‬8'
‫ون أن‬E/‫ و‬، ( Endres 1997, Batem & Zeithman, 1990 ‫@&ن‬E/‫ وزا‬E‫رز و‬EC‫)إ‬ •
EE
‫ إ‬FE*G
‫! ا‬EE;' 8E' !ES
‫ ا‬2EE/"* E ‫رة‬ES
‫ ا‬EE
E
‫"دات ا‬E("&
‫ ا‬EE  %ES/ !E< &
‫ا‬
.‫'ت‬D‫ و‬I ‫ج‬CW rG
‫';! ا‬
!E'^
‫! ا‬E< &
‫"دات ا‬E("&
‫ ا‬E  %ES/ !E< &
‫ى أن ا‬/‫ و‬،( Malhotra,1998 ‫)'
"ر‬ •
EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE<
G
‫"ل ا‬S
EE/‫ ور‬،‫"ارت‬EE) :4480‫ و‬،‫ي‬EE^< ‫ل‬EE' ‫ رأس‬EE C‫ أ‬EE !EE< &
‫"م ا‬EE 6' ‫ول‬EE/‫ و‬، CEE3
‫ ا‬bEE+=‫ا‬
Stewart, 1999 Reid, 1998 Davenport & Prusak, 2E<‫ و‬،‫ك‬E‫ وو‬،‫"رت‬EG<‫ودا‬
1<EE‫ اآ‬EE/ ‫ي‬EE^< ‫ل‬EE' ‫ رأس‬8EE ‫رة‬EEG EE‫! ه‬EE< &
‫ون أن ا‬EE/‫ و‬،1998 Vail, 1999
.rG
‫ ل ا‬D 8' ‫وة‬3
‫ ا‬r
!<_' !&7
‫ إ‬1/"* ‫ و‬b‫&ر‬3‫وا‬
13&/‫ و‬، '" ' ‫"ر‬Q' 8' !< &
‫ "م ا‬6' ‫ول‬/‫ و‬،F
3
‫ ا‬b+=‫ا‬
(Northeraft & Neal, 1990 Aaker & Day, ‫ وداى‬،EE‫ وأآ‬،2EEC‫ و‬،UEE<‫ا‬M‫"ر‬C) •
.‫<اد‬L‫"رات ذه!
ى ا‬%‫! ' "'ت و‬+
 ' 8 ‫رة‬G !< &
‫ون أن ا‬/‫ و‬،1990
‫ت‬EE7
‫ ا‬EE
‫<! إ‬EERW ‫ت‬E'" &
‫ ا‬EE‫! ه‬EE< &
‫ى أن ا‬EE/‫ و‬،(Sarvary, 1999 ‫<رى‬EE) •
.‫ ا
& "'ت‬bK  ‫! ا
 @  ا
 "ر‬GG@
‫ا‬
،2E 6
‫ ا
& "'ت وا
& <! وا‬8 !
‫د‬G&
‫! ا‬7
‫  ا‬5‫ وآ‬،(Saffady, 2000 ‫)<دى‬ •
.
ًSG 2&
‫ وا‬2 6
‫^"ن ا‬/ &< ،2 6
‫درة  د ا‬7 !'" 6' ‫<
& <! ه ' "'ت‬
‫ز‬E+CW ‫ أداء‬E
‫ت إ‬E'" &
‫! ا‬E&( E ‫رة‬ES
‫ ا‬E‫! ه‬E< &
‫ى أن ا‬/‫ و‬،(Rucker ‫)روآ‬ •
.!/^6
‫"ل وا
& رات ا‬S
‫ ذوي ا‬G
=‫رة = "ا< إ‬S
‫ ا‬bK‫ وه‬،‫‡ '*د‬0
EE
‫اد إ‬E<L‫ج ا‬EE*/ E' EE‫! ه‬E< &
‫ون أن ا‬EE/‫ و‬،( Ernest and Young |E/ ‫ و‬U@EC‫)إر‬ •
.
&‫ز أ‬+CW 1< '
:13&/‫ و‬،‫"ة‬S
‫"ر ا‬Q' 8' !< &
‫ "م ا‬6' ‫ول‬/‫ و‬،I‫ ا
ا‬b+=‫ا‬
E C‫"ة وأ‬S
‫ى أن ا
& <! @وى ا‬/‫ و‬،(Francis Bacon ,Clark, 1996 ‫ ^"ن‬g@C‫)<ا‬ •
.!_'?
‫ ا
&^ ت ا‬2*
‫ح‬6&
‫ ا‬23&

8
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&

E C‫س أ‬E‫ أ‬E E< &


‫"ق ا‬E6
‫! ا‬E/‫ زاو‬8E' !E< &
‫ إ
ا‬Q/‫ و‬،(Howel, 1998 ‫)هول‬ •
8&_EE EE ^
‫ و‬،EES< ‫"ة‬EES
‫ ا‬EE ‫"م‬EE
‫"ي ا‬EE = EE C‫ أ‬E
‫ إ‬P‫ه‬KEE/‫ و‬،5EE&
EE;"
‫ ا‬rEE/
‫ا‬
.‫ة‬6' !S/ ‫ ا
& "'ت‬8' %* = ‫اء‬5(‫!
 أ‬S
‫رة  ا &ل ا‬S
‫ا‬
:13&/‫ و‬، &(‫"ر ا‬Q' 8' !< &
‫ "م ا‬6' ‫ول‬/‫ و‬،g'
‫ ا‬b+=‫ا‬
E< ‫"رة‬EQ' Ed ‫ '"("دات‬8 ‫رة‬G ‫ى أن ا
& <! ه‬/‫ و‬،(Darling, 1996 |
‫)دار‬ •
.!&‫<! ا
&اآ‬S3
‫دارة وا‬W‫ة وأ"ب ا‬G
‫ت ا=(&! وا‬7
‫ ا‬2& !&Q&
‫ا‬

E
‫ و‬،1E<  / ‫ي‬K
‫ 
ƒ وا
&* ا‬G !< &
‫ى أن ا‬/‫ و‬،(Wick 2000 O/‫)و‬ •
!‫آ‬EE&
‫راء ا‬t‫ وا‬EES
‫ وا‬IEE&+&
‫! ا‬EE&‫ أه‬EE 5EE‫! آ‬EE&(‫! ا‬EE  6EE\" EE & < 8EE^&/
.‫وا
?! وا
*"ار‬
‫ام‬EE‫ ا‬EE ‫ة‬%EEG
‫ ا‬8EE' ‫"ع‬EEC 2EE3& !EE< &
‫ى أن ا‬EE/‫ و‬،(Dermott, 1998 ‫"ت‬EE'/‫)د‬ •
b‫آ‬KEC E'‫ و‬،E' !^E' E< E^6
‫ا ا‬KE‫! ه‬+C 1 ˆ6*C '‫ و‬،^6
‫ة < ا‬G
‫ا
& "'ت وا‬
.^6
‫ ا‬r/Z 8
EE0"‫ك و آ‬EEC"C) :1EE3&/‫ و‬،2'EE0 wEEM ‫"ر‬EEQ' 8EE' !EE< &
‫"م ا‬EE 6' ‫ول‬EE/‫ و‬،‫@دس‬EE
‫ ا‬bEE+=‫ا‬
Nonake & Takeuchi, 1995, Draft, Herschel, EE<‫ دا‬C="EE‫ و‬2EE0‫ ه‬UEE<‫ودرا‬
Tacit "9‫ ا !" ا‬: 8 26 8 ‫رة‬G ‫ون أن ا
& <! ه‬/ F; ‫(؛‬Polany Duffy
EEE^*
‫س وا‬EEE*
‫=
! وا‬EEE=‫ ا‬EEE‫"ا‬S
‫! وا‬%EEE
‫ة ا‬EEEG
‫ ا‬EEE EEE&  EEE
‫ ا‬،Knowledge
!G E\‫ة و‬5E'' Ed E‫ وه‬، (Know How)pE‫! آ‬E< & !E\ 1E
E' E
‫ إ‬E‫ و‬%E
‫ا‬
.!E‫ وا
&&ر‬2E&
‫ ا‬8E' ‫ة‬E& ' ‫رات‬E ' EG ‫"ن‬E^/ E  EG 
‫ن ا‬L E Q6
P %E/‫ و‬،‫ر‬EC=‫ا‬
8/EDt‫ ا‬E
‫ إ‬E SC‫ و‬E ‫ وآ‬E‫ه‬5' 8E^&/ 
‫ ا‬،Explicit Knowledge ‫وا !" ا;
ه ة‬
‫"ل‬EE; !EE&Q&
‫&! ا‬E
‫! ا‬EE< &
 !E\ 1EE
E' E
‫ إ‬E‫ و‬،!EE'
‫دات ا‬E0‫ر‬W‫ وا‬rwEEM"
‫! ا‬E‫"ا‬
.‫اع و'ت‬D‫?! اءات ا‬% ‫ه‬+C‫ و‬،(Knowing About) 8 ' ‫"ع‬R"'
8E' ‫اآ‬E' E\‫ ر‬E C‫ أ‬E !< &
‫ إ
ا‬Q
‫ ا‬8^&/ ‫ه‬d‫ت و‬6/ 
‫ ا‬bK‫ ل ه‬D 8'‫و‬
3‫    أآ‬C‫ وأ‬،‫ء‬6
!R ‫ ه‬8/K
‫اء ا‬G
‫"ل ا
&ء وا‬S < I&+ 
‫رب ا‬+
‫ات وا‬G
‫ا‬
‫داء‬xEE ‫م‬EES
‫ارات وا‬EES
‫ذ ا‬EE‫ ا‬EE< ‫ام‬EE
‫ة‬5‫ه‬EE( ‫"ن‬EE^ EE C‫ت؛ إذ أ‬EE'" &
‫ ا‬8EE' !EE
 <‫! و‬EE&7

?EE‫ وا‬EE‫ه‬/"‫ و‬EE &‫ و‬EE G‫رف و‬EE &
‫ ا‬bKEE‫ ه‬IEE&+ !EE&‫ أه‬xEE EE‫ ه‬8EE'‫ و‬،‫ل‬EE&L‫ا‬
. C\‫ و‬23'L‫ا=? ل ا‬
!< &
‫ƒ ا‬w%D :CM
‫ه‬EQ' wE 8E !E< &
‫ ا‬E  5E& E
‫ƒ ا‬w%E
‫ ا‬/* U
‫هت ;و‬+‫هك ة ا‬
:

‫   ا
*" ا‬R 8^&/ C@CW‫^ي وا‬6
‫ا
ط ا‬
(2&‫ )'*& إ‬:!

‫ƒ ا‬w%
 @ !< &
‫ى أن ا‬/‫ و‬،‫ا>&
= ا<ول‬
.2\‫ '"ا‬2^ !&/S
‫ة إ
ا
& <! ا‬/( !< ' !<R‫ ا
اآ&!؛ &  إ‬-

9
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫‪ -‬ا
@‪ PG‬وا
 ‪2‬؛ &  أ‪ IG  C‬ر‪ !Gd‬ا‪@CW‬ن < <*ƒ ا‪0L‬ء و  ‪ ،E‬وا
‪"EQ‬اه و' <‪!E‬‬
‫أ‪ ، G‬و'‪ M 8‬ا
*^ <   ‪ "*C‬أ<_‪.2‬‬
‫‪ -‬ا
‪Q‬؛ & ‪ E‬أن ا
& <‪ !E‬ا
&"
‪E‬ة ‪ 6@E&
uE !ES/ E G E/‬ا
"\‪"E‬ل إ
 ‪ E‬وا‪ESC‬ء '‪E‬‬
‫‪. ' b//‬‬
‫‪ -‬ا
&"
! وا
‪8S‬؛ &  أ‪ESC
!E7 E C‬ل إ
‪ E‬آ‪ 2E‬ا
‪E‬س‪ ،‬وا=&‪E‬د ‪ E‬أد
‪ !E S' !E‬ودا'?‪،!E‬‬

^  =   أ‪  "   C‬ا
?‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪ !7‬وا
‪/+‬؛ و  ا
 ‪ 8 G‬ا
*‪ rwS‬ر‪.ًR/‬‬
‫ا>&
= ا‪ ، A
8‬و‪/‬ى أن ا
& <! @ ‪(Mc Dermott, 1998) : Cx‬‬
‫< ‪ 2‬إ‪ C@C‬‬ ‫‪-‬‬
‫| ‪ 8‬ا
‪^6‬‬ ‫‪-‬‬
‫"
 < ا
*‪ !Q‬ا
اه!‬ ‫‪-‬‬
‫& إ
ا
‪&+‬ت‬ ‫‪-‬‬
‫"ا
ه ا
‪&+‬ت ‪!6' !S/‬‬ ‫‪-‬‬
‫"
 اآ&ً < ;ود ا
‪/S‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا>&
= ا‪ ،B
8‬و‪/‬ى أن ا
& <! @ 
‪ ƒw%‬ا

!‪(pwC 2GC):‬‬
‫‪ -‬ا
‪]G‬؛ &  أ‪ 2&E E C‬ا=‪SE‬اء‪ ،‬وا=‪E‬ج‪ ،‬وا=‪GE‬ط‪ ،‬وا=‪=E‬ل‪ ،‬وا
*‪ ،2E‬وا
آ‪،PE‬‬
‫وا
‪ ،@6‬وا
*^‪ ،‬و'‪ M 8‬ا
‪ .]G‬و< ه‪K‬ا ا‪ZW‬ر = "( ' رف '‪. !S‬‬
‫‪ -‬ا
‪!G@EE‬؛ & ‪ EE‬أ‪EE6
EESGZ pEE EE C‬د أو ا
‪ !EE&+‬ا
‪ .EE  GEE EE‬و<‪ EE‬ه‪KEE‬ا ا‪EEZW‬ر = "(‪EE‬‬
‫' رف '‪ !S‬ا
&"'!‪.‬‬
‫ '‪8‬‬
‫‪ -‬ا
‪S
! G‬رات و‪ ƒw%D‬ا
‪ 2S‬ا
‪G‬ي‪  & ،‬أ‪%'  C‬ة و= &‪ 2‬إ= (‪5‬ءًا ‪ً eR‬‬
‫و‪ Iw7‬ا
"ا‪ I7‬ا
'ه!‪ .‬آ& أ‪ D p  C‬ف ا‪0L‬ص وا‪ D‬ف ا‪L‬ز'ن‪.‬‬
‫‪ -‬ا
"ا\‪ 2‬ا
‪^6‬ي ‪ 8‬ا
‪  & ،G‬أ‪ u6 u&@ u6' !3&  C‬ا
‪ 8'5‬واج ' ;ث < ‬
‫ا
&‪ ، R‬وا
‪" &
]G‬ف ‪*/‬ث < ا
&@‪.2GS‬‬
‫‪ :3
M‬أ‪"C‬اع ا
& <!‬
‫هك ‪6%‬ت ' دة و
‪ U‬أ‪"C‬اع ا
& <!‪ 8' ،‬أزه‪:‬‬
‫‪ -1‬ا‪ 3E‬ا ‪* ()
+‬م ‪
+‬آ
ن‪ ،T. Backman‬و‪ "' 8) :8&_/‬ا
"زى‪(2010 ،‬‬
‫ا
& <! ا
‪ ، Explicit Knowledge !*/%‬و&‪ 23‬ا
& <! ا
"ا‪ !*R‬وا
‪ ،2S
!S‬وه‪ E‬‬ ‫•‬
‫ا
&"‪%' < !SM‬در ا
& <! ا
&! وا
 ‪ Q
E @E E' EG
d‬ا
‪ @E‬آ
"‪ rwEM‬ا
‪!&E‬‬
‫< ا
&‪&Q‬ت ا‪.!C@CW‬‬

‫‪10‬‬
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&

EE^6
‫ ا‬EE< ‫"دة‬EE("&
‫ت ا‬EE'" &
‫ ا‬EE< 2EE3&‫ و‬، Tacit Knowledge !&_EE
‫! ا‬EE< &
‫ا‬ •
Ed !E< ' ‫"ن‬E^ E' EG
d‫ و‬،!E7&
‫ ل ا
*"ار وا‬D 8'  
‫ ا
"\"ل إ‬/ 
‫ وا‬C@CW‫ا‬
.!&‫ر‬
8E' !E?
 !" %‫ و‬0G' d 2^  
‫ ا
"\"ل إ‬/ 
‫ وه ا
& <! ا‬،!'^
‫ا
& <! ا‬ •
. C@C=‫ط ا
& < و' ! ا
@"ك ا‬G=‫ ل ا‬D
P/+
‫ وا‬F*G
‫ ل ا‬D 8'  <‫ اآ‬/ 
‫^ة أو ا‬G&
‫ 
& <! ا‬23&‫ و‬،!
" +&
‫ا
& <! ا‬ •
. !&Q&
‫! ا
 &ر  ا‬6&
‫ت ا‬Z
‫ ل ا‬D 8' ‫! أو‬7&
‫و ا‬
(Hubert1996 ‫"ت‬E‫ل) ه‬3&
‫ ا‬2G   ' 83;G
‫ ا‬8' 3‫ آ‬1 KDx/‫ و‬، F
8‫ ا‬3E‫ ا‬-2
،(Nonaka and Konno2000 "EEC"‫ و آ‬EE‫آ‬C"C) ، (Lim et al.2000‫ون‬EEDN‫ و‬EE
) ،
،(Bollinger and Smith2001 F&EEEE‫ و‬+
"EEEE) ، (Snowden2000 ‫"دن‬EEEE)
Seubert et 2001 ‫ون‬EDN‫ت و‬GE‫ ) و‬،(Mentzas et al. 2001 ‫ون‬EDN‫اس و‬5E')
(2010 ، Š‫ ا‬G ‫)'ان‬:
‫ ا
& <! إ‬p%
‫ا ا‬K‫@ ه‬S/‫ و‬.(al.
Nonaka and 2000 "EEC"‫ وآ‬EE‫آ‬C"C) EE < /‫ و‬،Tacit knowledge !&_EE
‫! ا‬EE< &
‫ا‬ •
2&E‫ و‬،!E/‫د‬6
‫رب ا‬+
‫< ل وا‬L‫\ّ! < ا‬x' ‫ ا
& <! ا
 ^"ن‬O  C‫ (  أ‬Konno
"E‫ول وه‬L‫ ا‬E G
‫ ا‬:8/E  8&_E E C‫ى أ‬E/‫ و‬.!D‫ وا
& ا
ا‬g;L‫ وا‬S
‫دئ وا‬G&
‫ا‬
EE G
‫" ا‬EE < EEDt‫ ا‬EE G
‫ ا‬EE'‫ أ‬،!ّ&EE
‫ ا‬EEd !ّ%EEّ
‫رات ا‬EE &
‫"ع ا‬EEC 2&EE/‫ و‬ّ E Sّ
‫ ا‬EE G
‫ا‬
‫ّة‬E ‫َس‬Eْ?ُ E
‫! ا‬EّS
‫ وا
&ّت وا
ّ&ذج ا‬S
‫! وا‬3'L‫ات وا‬S &
‫ ا‬2&/‫ و‬. ّ < &
‫ا‬
!EE< &
‫ ا‬8EE' EE G
‫ا ا‬KEE‫ وه‬،EE  rEEC ‫ أن‬P %E / 8EE^
‫ و‬.EE  ّ@EEC EE' EEG
d‫ص و‬EE0L‫ ا‬EE<
(Nonaka I. and Konno, N. ,2000). .

‫رك ا‬C   ّ
‫! ا‬S/ّ
‫ ا‬2ّ^/ !ّ&ّ_
‫ا‬
8EE^&/ EE
‫ء ا‬EE0L‫ ا‬OEE EE  !EE< &
‫ ا‬bKEE‫ أن ه‬EE
‫( ا‬Snowden2000 ‫"دن‬EE )P‫ه‬KEE/‫و‬
‫ة؛‬E^
‫ ا‬rE/< ‫_ء‬Ex  GE/‫ و‬، ;Eّ0 E< !E‫ ا‬E
‫ج إ‬E* =‫! و "
! و‬Z@G  6/ 
EEE'‫ أ‬. (Snowden, D., 2000) ‫ة‬5/?
EEE ‫ة‬EEE^
‫ّر ا‬EE&/ 8EEE/‫ أ‬PEEE= 2 ّ EE‫ف آ‬EEE / FEEE;
E< 8E&^ E
‫ة ا‬EG
‫رات وا‬E &
‫ ا‬E< 2E3& !E< &
‫ ا‬bK‫ن ه‬ ّ ‫( <ى أ‬Hubert 1996‫)ه"ت‬
(Hubert, S.O., 1996) . < ‫اك‬0=‫د
 أو ا‬G P %/‫ ا
ƒ و‬2S
‫ات‬EEG
‫ ا‬EE EE&  EE
‫! ا‬EE< &
‫ ا‬OEE EE‫_&! ه‬EE
‫! ا‬EE< &
‫ن ا‬xEE ‫"ل‬EES
‫ ا‬8EE^&/ ‫ا‬KEE^‫وه‬
E' ‫دة‬E 
‫ ا‬، (know how p‫! )' <! آ‬%
‫;^م ا‬L‫"ا ا==
! وا‬S
‫! وا‬%
‫ا‬
‫ه‬EC ‫ا(  واو
 أو‬D‫ إ‬P %/‫ و‬G
‫"ل ا‬S < !'‫ ' ^"ن آ‬G
d  CL  SM" P %/
‫ذ‬E6
‫ وا‬،!&_E
‫رف ا‬E &
‫ ب ا‬E= !G' QC <‫ =  أن "ا‬O
K
.‫ت‬CG
‫"ا ا‬S  Q6;‫و‬
. ' !'^
‫دة ا‬6=‫د
 وا‬G 2 @/ !*R‫_ 
_"ا *"
 إ
' <! وا‬D‫ وإ‬، 
‫إ‬
E‫آ‬C"C)‫ و‬،(Hubert1996 ‫"ت‬E‫ )ه‬E < /‫ و‬، Explicit Knowledge ‫هة‬EQ
‫ا
& <! ا‬ •
‫ت‬GEEE)‫ و‬،(Snowden 2000 ‫"دن‬EEE)‫ و‬،(Nonaka and Konno2000 "EEEC"‫وآ‬
E  EGَ /ُ ‫ و‬PS@E ‫ أن‬8E^&/ E
‫! ا‬E< &
‫ ا‬OE E Cx ( Seubert et al. 2001 ‫ون‬DN‫و‬

11
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
‫ ل‬ED 8E' ‫ت‬EC‫م و‬7‫ أر‬2^0  ‫<اد‬L‫ ا‬8 !
" @ 
‫د‬G / ‫ أن‬8^&/‫ و‬،!ً ّ&‫! آ‬S/
EE  ‫ف‬EE 
‫ ا‬2 @EE
‫ ا‬8EE' 1EEC‫"; أ‬EE/  &EE‫ إن ا‬FEE; ‫؛‬OE
‫ ذ‬EEGd ‫ات أو‬EER*&
‫ وا‬PEE^
‫ا‬
E
‫ إ‬E SC EM ،OE
‫ ذ‬Ed ‫" أو‬EG&‫م آ‬EQC E<  /5 ‫وي أو‬/ 2
‫  < د‬+@‫وإدراآ  و‬
. (Know about 8 !< ') ‫ ة‬2w" 8/Dt‫ا‬
:
‫@ ا
& <! إ‬S/‫ و‬،"! ‫*ى ا‬-‫*ه و‬H ‫*ء‬I ! 3E‫ ا‬-3
u&@E‫@! و‬E< ‫ة‬5E'   
‫دة ا‬6&
‫ وه ا
& <! ا‬،Innovational !‫ا‬W‫ا
& <! ا‬ •
.!G 
‫"ا ا‬7 ?
‫"دة‬EE("&
‫ت ا‬EE&
‫ت وا‬EE7
‫ء ا‬EE uEER" EE
‫! ا‬EE< &
‫ ا‬EE‫ وه‬،Depth!EES& &
‫! ا‬EE< &
‫ا‬ •
.‫"ع‬R"&
 !*&
‫! ا‬eG
‫ أن "ا( < ا‬8^&/ 
‫وا‬
‫اث‬E;L‫ ا‬8E !*ER‫ت ا
"ا‬EZG‫! =ر‬EG&
‫! ا‬E< &
‫ ا‬E‫ وه‬،Surface !*@E
‫ا
& <! ا‬ •
EE<  EER 8EE^&/‫! و‬EES/G'=‫ة ا‬G
EE GEE‫"ع و‬EER"&
‫ ا‬EE*' EE< ‫"دة‬EE("&
‫ ا‬rwEES*
‫وا‬
"If (condition), then (action)". !Z
‫"ا إذا ا‬7  &  ‫&ذج‬C
‫"ع‬EER"' EE*&
‫ ا‬EE< ‫_ء‬EEL‫ ا‬2EE‫ آ‬EE ^&/ EE
‫! ا‬EE< &
‫ ا‬EE‫ وه‬،Basic !EEL‫! ا‬E< &
‫ا‬ •
.!‫
 
&رآ‬u&@‫ و‬،!‫ا
را‬
(Natalija Sedziuviene, Jolita Vveinhard):2&/‫و‬،"! ‫*ء إدارة ا‬I ! 3E‫ ا‬-4
:
‫@ ا
& <! إ‬S/‫ و‬،( Sevage C. M ‫ ) 
ج‬3E -
!eG
‫ ا‬Mx‫;اث و‬L‫   <  أه&! ا‬%S/‫ و‬،To know why ‫' <!
&ذا‬ •
rE/Z 8E xE E
‫ت ا‬E'" &
‫"ه ا‬E( E < E  %ES/‫ و‬، To know, what ‫' <! 'ذا‬ •
.‫ة‬G
‫ ! وا‬/G
‫ا‬
.!/‫ ا
& <! ا
_ور‬2%*   %S/‫ و‬، To know, who 8' !< ' •
8E !/‫ه‬Q
‫ ا‬d‫! و‬/‫ه‬Q

&م 
& <! ا‬W‫   ا‬%S/‫ و‬، To know how p‫' <! آ‬ •
.!& &
‫أداء ا‬
.!
3&
‫! ا‬eG
‫"ر ا‬%   %S/‫ و‬،To know where 8/‫' <! أ‬ •
P&
‫ ا‬U7"
‫ وا‬8'5
‫   <  ا‬%S/‫ و‬،To know when ' !< ' •
:
‫@ ا
& <! إ‬S/‫ و‬،( Goldstein G. J M # /*H )3E -
.(knowledge-zero)!/6%
‫ أو ا‬Declarative knowledge !C W‫ا
& <! ا‬ •
. (know-how)p‫ ' <! آ‬Procedure knowledge!w‫(ا‬W‫ا
& <! ا‬ •
.(know why) ‫ ' <!
&ذا‬Reason knowledge !GG@
‫ا
& <! ا‬ •
. (know-when) ' !< ' Condition knowledge!Z
‫ا
& <! ا‬ •
. (know with ) I' !< ' Relation knowledge ‫ت‬7
‫' <! ا‬ •
:
‫@ ا
& <! إ‬S/‫ و‬،( Milner B. Z  )3E -

12
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&

. (know what)‫' <! 'ذا‬Cognitive knowledge •


.(know how)p‫ ' <! آ‬Applied skill!SG
‫• ا
& رات ا‬
.(know why)‫ ' <!
&ذا‬Systematic understanding &Q
‫  ا‬6
‫• ا‬
(want to ‫ذا‬E&
!E< ' Personal creativity motivation %E
‫اع ا‬EW‫! ا‬E <‫• دا‬
know why)
I&+ ‫"م‬S !
N
‫&ت *ج إ‬Q&
‫ إ
أن ا‬/
*
‫ ا‬I7‫ ا
& <! <
"ا‬2^0 ‫ً آن‬/‫وأ‬
86c"E&
 SC‫  و‬C\‫ه و‬/"‫  و&  و‬G‫&! و‬Q&
‫ات و ا
& رف ا
&"("دة < ا‬G
‫ا‬
@E‫!" و‬E< &
‫@& "إدارة ا‬E' E  rE/ !E& ‫ وه‬،‫ءة‬6^  & ‫داء‬L  
‫*("ن إ‬/ 8/K
‫ا‬
!@]&
 !"&&
‫ ا‬d ‫\"ل‬q
!&7 rD
‫إ‬
Generating Knowledge !< &
‫ "
 ا‬: ‫را‬
‫ ل‬ED 8E' E ‫"ل  ا
& <! وا' آ‬%*
‫ ا
&ت ا
   ا‬O !< &
‫ "
 ا‬%S/
‫"ل‬EES‫ن و‬E‫ أذه‬EE< !E'^
‫! ا‬E< &
‫ ا‬EE ‫"ل‬%E*
‫ أي ا‬، Capturing EL‫ ا‬:2EE3' !E6' ‫ق‬EZ
‫ أو‬،EE C"^&/ EE C‫ض أ‬EE6/ 8EE&
pEEc"
‫ أو ا‬،Direct Buying EE0G&
‫اء ا‬EE
‫ أو ا‬،8EEG&
‫ا‬
‫ف‬E‫ أو ا=آ‬،!@E@' Ed‫! و‬6E^' Ed ‫ة‬E/( !E< ' E
‫ أى ا
"\"ل إ‬،Creating ‫ا=^ر‬
‫ أو‬،/"EEE
‫ وا‬FEEE*G
‫ ا‬rEEE/Z 8EEE ‫"ا<ة‬EEE&
‫! ا‬EEE< &
‫ر ا‬EEE c‫ وإ‬EEE/* ‫ أى‬، Discovering
‫*"اذ‬E=‫ أو ا=آ@ب وا‬، ‫هة‬Q
‫  وا= ب
& <! ا‬6
‫ ل ا‬D 8' Absorbing ‫ص‬%'=‫ا‬
.Acquiring
!EE< &
‫ ا‬EE
" ‫ أن‬EE (Nonaka & Takeuchi, 1995 EE0"‫ وآ‬EE‫آ‬C"C ) EE‫]آ‬/‫و‬
!EE< &
‫ ا‬2EE/"* EE 5EE‫ آ‬EE
‫و‬L‫ا‬:‫'^ت‬/EE
‫ ا‬8EE' 8"EE&+' ‫ ل‬EED 8EE'  EE" EE
‫]دى إ‬EE/
EE
‫دي إ‬EE6
‫@"ى ا‬EE&
‫ ا‬8EE' !EE< &
‫ ا‬2EE/"* 8&_EE< ‫ى‬EEDL‫ ا‬EE'‫ أ‬،‫هة‬EEc !EE< ' EE
‫_&! إ‬EE
‫ا‬
!&_E
‫! ا‬E< &
‫ ا‬8E 2E6
‫ ل ا‬D 8' !< &
‫ق "
   ا‬Z I‫'ن أر‬S/‫ و‬. &+
‫ا
&@"ى ا‬
(2&‫ )'*& إ‬: ‫ ه‬،‫هة‬Q
‫وا
& <! ا‬
.!&_
‫ ا
_&! إ
ا‬8' 2/"*
‫ ا‬8&_ 
‫ وا‬،Socialization!‫اآ‬0=‫ ا‬-
rEE/Z 8EE !EE/‫ه‬Q
‫ ا‬EE
‫_&! إ‬EE
‫ ا‬8EE' ‫"ل‬EE*
‫ أو ا‬،Externalization ‫رج‬EE
‫" ا‬EE*C bEE+=‫ ا‬-
‫ا
*"ار‬
‫ار‬E^ ‫ ل‬ED 8' !&R !< '
‫هة إ‬Q
‫ ا
& <! ا‬2/"* "‫ وه‬،Internalization ‫ ا= ب‬-
.!&_
‫ ا
& <! ا‬23' !G"@' ‫هة‬Q
‫ ا
& <! ا‬uG% ; !& &
‫أداء ا‬
E< E&‫هة آ‬Ec !E< ' E
‫هة إ‬Ec !E< ' 8E' 2E/"*
‫ ا‬E‫ وه‬،Combination|'E
‫ أو ا‬I&+
‫ ا‬-
.‫ا
&ارس وا
^ت‬

13
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
‫ أن‬8E^&/ &‫ آ‬،،!&Q&
‫ƒ < ا‬0 8 ‫ر‬% ‫^ة‬6 ‫أ‬G !< &
‫ أن &! "
 ا‬I7‫وا
"ا‬
EM 8E'‫ و‬.‫ت‬E&Q&
‫ ا‬E< ‫ا‬EW‫ ا‬E^6
‫ وا‬PE/+
‫ وا‬/"E
‫ وا‬FE*G
‫@م ا‬E7‫ ل أ‬ED 8' _/‫ أ‬
. &7 5&‫ة و‬/+
‫رة  "
 ا
& <! ا‬S
‫&ت < ا‬Q&
‫<اد وا‬L‫ ا‬p/
knowledge Management !< &
‫ إدارة ا‬:ً@'D
‫ن‬EES
‫ت ا‬EEC&M 8EE' ‫ول‬L‫ ا‬p%EE
‫ ا‬EE
‫! إ‬EE< &
‫ إدارة ا‬u%EE' ‫ام‬EE‫! ا‬EE/‫"د ا‬EE 
EEQC ‫"ر‬EE EE< !EEw 
‫! ا‬EE;&
‫ ا‬EE
‫رة إ‬EE0€
Don Marchand 1'EE‫' ا‬EE ‫ ؛‬EER&
‫ا‬
8EE' 1E
‫ و‬8E' ‫ك‬E < ،!E6' 2D‫ا‬E' ‫ ل‬ED 8E' OE
‫ ذ‬E  1E
‫ و‬E u%E&
‫ إ= أن ا‬،‫ت‬E'" &
‫ا‬
E<‫ و‬."‫@"س‬E*&
‫ ا‬Ed ‫"د‬E("&
‫ " ا‬1EC‫  أ‬1
‫ إ‬QC 8' ‫& وهك‬Q ‫ أو‬،
' ‫أو‬، S ‫"ر‬Q'
:

‫ "م  ا
*" ا‬6&
‫ا ا‬K‫ ه‬U
‫ت ا
 و‬6/ 
‫ ا‬v  ‫ ض‬8^&/ O
‫ر ذ‬Z‫إ‬
!EEE&Q&
‫دارة ا‬W‫ ا‬EEE‫! ه‬EEE< &
‫( أن إدارة ا‬Laurie J. Bassi,1997 ‫"رى‬EEE
) ‫ى‬EE/
،!E&Q
‫ ا‬2E‫
 آ‬rED 8E' OE
‫ ذ‬1&_E/ E& ،!E&Q
‫ أس ا
& <! ا‬/+ 2(‫ أ‬8' ‫ا
&@&ة‬
،‫ت‬E'" &
‫ ا‬E("
"^ !&‫آ  أه‬x
‫<! إ
ا‬RW ،‫ أ_ء‬8' 2‫ ا
آ‬bK‫ ه‬1(* ' <"‫و‬
(Laurie J. Bassi, 1997) .!&Q&
‫ت ا‬/"@' 2‫ ا
& <! < آ‬I/‫ و"ز‬،2&
‫و<ق ا‬
EEEEE
" !EEEEE& EEEEE Cx (Thomas Kinney,1999 EEEEE‫س آ‬EEEEE'") EEEEE < /‫و‬
!EE&
‫ ا‬bKEE‫ أن ه‬EE
‫ إ‬P‫ه‬KEE/‫ و‬، EE&Q
‫داء ا‬L‫ ا‬8@EE* 2EE(‫ أ‬8EE' !EE< &
‫ام‬EE‫ وا‬8/5EE‫و‬
( Thomas Kinney, winter 98/99):8&_
2_EE<L ‫ت‬EEC EE‫"ا‬7‫! و‬EE
‫اد أد‬EE‫ إ‬8EE' OE
‫ ذ‬1&_EE/ EE& ، 6%EE‫ و‬EE SM"‫! و‬EE< &
‫ ا‬EE/* -
.‫رات‬S
‫ا
&&رت وا
& رات وا‬
‫^ت‬GE0‫ و‬0G&
‫دل ا‬G
‫ ل ا‬D 8' ،!&Q&
‫ت ا‬/"@' 2‫ &! ا
&رآ! < ا
& <! < آ‬2 @ -
.!6
‫ت ا‬+'G
‫ وا‬2&
‫ و<ق ا‬، C‫ ا=
^و‬/G
‫ وا‬UCC=‫! وا‬D‫ل ا
ا‬%=‫ا‬
E
‫! ا‬E&
‫ ا‬E C‫ أ‬E (Bukowitz & Williams, 1999 ‫م‬E
‫ وو‬5‫"و‬E‫ )"آ‬E < /‫و‬
(Bukowitz, W., .b/EE ‫ي‬KEE
‫ى ا‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫! ورأس ا‬EE< &
‫ ا‬8EE' ‫دة‬6EE=‫! ا‬EE&Q&
uEE
(Sternberg, "EE^C‫"ر‬+/(‫
| و‬/"EEG‫ج و‬GCEE) EE < /‫ و‬Williams, R. 1999
("E
"^ ‫م‬EQC E C‫ أ‬E Spear-Swerling, 1996; Sternberg, Grigorenko, 2000).
‫ار‬E7 ‫ذ‬E‫ل وا‬E < ‫ون‬E  ‫د‬+/‫  إ‬2&  
‫ ا‬/"S
‫ة  &ت ا‬6&
‫! ا‬+‫ا‬W‫ ا
& <! ا‬/
(Sternberg, R. J., Spear-Swerling, L. 1996 &. Sternberg, R. .PE&
‫ ا‬UE7"
‫ ا‬E<
Kaklauskas, A., 8^EC‫^س و آ‬E"‫)آآ‬E < /‫ و‬،J., Grigorenko, E. L. 2000)
2E&
‫ت ا‬E7  ‫ وإدراك‬E <‫ت و‬ECG
‫ ا‬IE&( E ‫ أو‬8E< E C‫ أ‬E( Kanapeckiene, L. 2005
!EEEEEEE< &
‫! وا‬EEEEEEE;&
‫ت ا‬EEEEEEE'" &
‫ام ا‬EEEEEEE‫ ا‬8EEEEEEE^&&
‫ ا‬8EEEEEEE' 2EEEEEEE + EEEEEEE
‫دارة ا‬W‫ق ا‬EEEEEEEZ‫و‬
(Kaklauskas, A., Kanapeckiene, L., 2005) .‫ة‬6&
‫ا‬

14
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫و‪ !E'5; E Cx (2010 ،8E/  E)  < /‬أ‪ !EC‬ا‪SE‬ب وا'‪ E‬ك‪ ،‬و‪ ،r@E‬و‪،EC‬‬
‫و^"‪ 8/‬وا^ر ا
& <! وا‪E‬ا' 
*‪ 8@E‬أ‪ !EC‬ا‪E&L‬ل ا‪ ED 8E' !EL‬ل ا‪E<L‬اد‪ ،‬و<‪E‬ق‬
‫ا
&‪ G ،2‬ا
&‪=+‬ت ا
"‪ !6c‬وا
‪ .!&Q‬ور& ‪"^/‬ن ه‪K‬ا ا
 ‪ pE/‬أآ‪ E3‬و‪ ً;"ER‬وأ‪ًE7C 2&E0‬‬
‫'‪ 8‬ا
 ‪6/‬ت ا‪DL‬ى ا
 و
‪" 6' 2* U‬م إدارة ا
& <! وذ
‪ E & / 1CL O‬ا
‪ES‬ط ا
‪E^6‬ة‬
‫ا
&*"ر‪W !ّ/‬دارة ا
& ّ<! وا
 ƒ < &ت ا‪S‬ب ا
& <!‪ ،‬و^"‪ ، /‬وا
&رآ! < ‪،E‬‬
‫و‪ ، /5‬و"ز‪ ، /‬وإدارة ا=ر‪G‬ط ‪ 8‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي و^"
"( ا
& "'ت  ‪E‬ف *‪rES‬‬
‫'ّ‪5‬ة <@!
&‪(2010 ،8/  ) .!&Q‬‬
‫و‪ EE‬ا
‪EE  8EE' dEE‬د ا
 ‪EE6/‬ت ا
‪@EE EE‬م <‪ EE‬درا‪ !EE‬إدارة ا
& <‪ ،!EE‬إ= أ‪8EE^&/ 1EEC‬‬
‫‪' !M M <  6%‬ا‪ 2D‬أ!‪ ،‬ا<ول‪ I' 2' / :‬إدارة ا
& <!  أ‪  C‬رأس 'ل <^ي و‪!&7‬‬
‫'‪ ،!<_EE‬وذ
‪ EED 8EE' OEE‬ل ا
آ‪ EE 5EE‬ا
&"(‪"EE‬دات ا
‪ EEd !EE/^6‬ا
&&"‪ ،!EE‬وا
‪EE* EE‬د ا
‪!EE&S‬‬
‫ا
‪ .!EE&Q&
!7"@EE‬وا‪EE/ :(A
448‬ول إدارة ا
& <‪EEZ FEE; 8EE' !EE‬ق وأ‪; P
EE‬ز ‪ EE‬و"
‪EE‬ه‬
‫و‪  /5‬واا' ‪.‬أ'‪ E‬ا‪< :B4
8‬آ‪ E 5E‬ا
‪&@E‬ت ا‪ ،!E< &
!EL‬وا
‪E &7 E< M]E E‬‬
‫ا=‪%7‬د‪ ،!/‬و@ه < ز‪/‬دة <! ا
&‪ !&Q‬وز‪/‬دة ‪7‬را  ا
<@! < ‪ 2c‬ا‪%7‬د ا
& <!‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫د‪" :‬ا'‪+C 2‬ح إدارة ا
& <!‬
‫^&‪ 8EE‬أه&‪ !EE‬إدارة ا
& <‪ EE< !EE‬أ‪ EEC EE @EE EE C‬ا
& "'‪EE‬ت وا
& ‪EE‬رف ا
& ‪!EES‬‬
‫
&‪ !EE&Q‬وأه‪EE‬ا<  و‪ IEE&( 8EE  EE‬ا‪_EEL‬ء '&‪]EE/ EE‬دي إ
‪ EE‬ز‪EE/‬دة &^‪ 8EE‬ا
‪ 8'EE‬وز‪EE/‬دة‬
‫'رآ  ور<‪"@' I‬ى ا‪L‬داء و *‪ rES‬آ‪E6‬ءة و<‪ !E‬ا=‪E+C‬ز ا
&‪ @E‬ف‪ ،‬و'‪ EM 8E‬ز‪E/‬دة ا
‪ES‬رة‬
‫ا
<@!
&‪.!&Q‬و< ‪"R‬ء ذ
‪*/ O‬د) را"( ‪ 8E' !E"&+' (Rastogi, 2000‬ا
"ا'‪ 2E‬ا
‪ E‬‬
‫‪ 8^&/‬أن ]دى إ
‪+C‬ح ‪ rG‬إدارة ا
& <! ‪  ،‬ا
*" ا

‪( Rastogi, 2000) :‬‬
‫‪ -‬ا
‪x‬آ  ا=^ر وا
  ا
&@&
‪<q‬اد 
&]@!‪.‬‬
‫‪ gx -‬أ‪ I< !&QC‬ا
'‪&
 /"
8‬رآ! و‪ C‬ا
  وا
&رآ! <‪ ED 8E' 1E‬ل رؤ‪!E/‬‬
‫(&!‪.‬‬
‫‪ I+ -‬ا
 ون وا
  وا
&‪ 2‬ا
‪"% S/6‬رة دا‪.!&w‬‬
‫‪ 5/5  -‬ا
‪S‬دة ا
‪"&/ 8/K‬ن ‪&C‬ذج ا
   '@"ى ا
‪6‬د وا
‪ r/6‬وا
&]@!‪.‬‬
‫‪@' -‬ة ا‪<L‬اد  *‪ /‬دور ا
& <! و'_&"‪  C‬و'‪G‬ت ‪+CW  SG‬ز أ&
‪.‬‬
‫‪ -‬آ‪ 5‬ا=ه&م  <‪ r‬ا
& <! أآ‪. /5 8' 3‬‬
‫‪ -‬ا
آ‪  5‬ا
*=ت ا
&&‪5‬ة < &ت ا
&‪S‬ر‪ !C‬ا
&( ! ‪ %S‬ا
 ‪.‬‬
‫‪ -‬و‪  &  56* !D IR‬ا
& رة آ‪5+‬ء '‪QC 8‬م ا
*"ا<‪ 5‬وا
&^<Žت‪.‬‬
‫‪ 8^& -‬ا‪<L‬اد '‪ 8‬ا
‪ 8 F*G‬ا‪^<L‬ر  ا ‪ 8‬ا
‪="
 S‬ء ا
"‪. 6c‬‬
‫‪ u' < &  56* !D <" -‬ا
*"ا<‪ 5‬وا
&^<Žت  ا
& رة‪.‬‬
‫‪ /"EE -‬ا
‪ EE 6‬ا
&‪EE‬ك ‪"@EE' EE‬ى ا
‪EES‬دة‪ EEM ،‬ا
*‪"EE‬ل ‪EE‬ر‪ EE  ً+/‬ذ
‪"@EE' EE OEE‬ى‬
‫ا
&]@! آ^‪.2‬‬
‫‪ -‬ا
آ‪R  5‬ورة و("د دا<‪"7 I‬ي وهف وا‪L 8^&/ ،uR‬ي ‪ E< ƒE0‬ا
&‪1E& < !E&Q‬‬
‫و‪.!
" @ 1G‬‬
‫ ‪7" ' :‬ت ‪+C‬ح ‪ rG‬إدارة ا
& <!‬
‫ ا
*‪7" ' 8 F/‬ت ‪ 2D' rG‬إدارة ا
& <! ‪G/ ' G
d‬در إ
‪ E‬ا
‪KE‬ه‪!E"&+' 8‬‬
‫'‪ 8‬ا
@ؤ=ت‪ 8^&/ ،‬إ(&
 < ا‪: L‬‬
‫‪ -‬ه‪ 2‬هك د و‪ 8' I+‬إدارة ا
&]@!
‪ rG‬ه‪K‬ا ا
&‪2D‬؟‬
‫‪ -‬ه‪ u&@ 2‬إدارة ا
&]@! اول ا
& <! و‪'" &
 P+; 8  G‬ت؟‬
‫‪ -‬ه‪ 2EE‬ه‪EE‬ك ا‪ EE‬اد
‪EE‬ى ا
‪EEG
!@EE]&
 8'EE‬دل ا
‪EEG‬ات و‪ rEEG‬ا
&‪EE‬ت ا

‪!EE‬‬

& <!‪:‬‬
‫• اآ‪E‬ف ا
& <‪"E knowledge discovery !E‬اء آ‪ !*/E\ UEC‬أو ‪ E< !&ER‬‬
‫‪"S‬ل و ‪<%‬ت ا
‪. G‬‬
‫• ا
‪S‬ط ‪ capture‬ا
& <! ا
& &! و "‪  SM‬و(   '‪S‬وء و'"<ة
‪.I&+‬‬

‫‪16‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫ا
&‪EE‬رآ! <‪ EE‬ا
& <‪ EE & ، sharing !EE‬ا‪EESC‬ل ا
& <‪ ƒEE0 8EE' !EE‬إ
‪EEDN EE‬‬ ‫•‬
‫و

إذا ;ث وك ا; ا
&"‪ 86c‬ا
&]@! ‪…< ،‬ن ا
&]@! = ‪ S6‬ا
& "'‪E‬ت و‬
‫=  &  ‪ ƒ0‬وا;‪.‬‬
‫ا
‪  & ، Application rG‬اذ ا
‪S‬ارات‪.‬‬ ‫•‬
‫وا
"ا‪ I7‬أن هك "ا'‪ 2‬آ‪3‬ة ]‪ rG < M‬ا'| إدارة ا
& <! < ا
&]@ت ‪!6%E‬‬
‫'‪ p ER EE  8EE' ،!EE‬ا
‪ !EEG‬ا
*‪ !EE‬ا
& "'‪ !EE‬وا
^"
"(‪ !EE‬ا
‪_EE‬ور‪"7 2EE3' ،!/‬ا‪ EE‬ا
‪EECG‬ت‬
‫و‪ QC‬ا
& "'ت‪ .‬ه‪K‬ا ‪ !<RW‬إ
‪ p R‬ا
‪ !G‬ا
‪ !&Q‬وم ا
‪5‬ا'  ‪ ^6
E‬ا
&‪ E‬وا‪EW‬اع‬
‫وا
&‪ 2‬ا
‪ ، &+‬ود &ت ا‪S‬ب و^"‪ 8/‬وا^ر ا
& <!‪ .‬و< ه‪K‬ا ا‪ZW‬ر ‪) /‬آ‪"E‬آ‪g‬‬
‫‪ (Coakes‬إ
‪ EE‬أن ه‪EE‬ك درا‪EE‬ت ‪EE/‬ة ‪ EE7‬أ(‪"EE; UEE/‬ل *‪EE7" ' EE/‬ت ‪ 2DEE' rEEG‬إدارة‬
‫ا
& <!‪ ،‬و"\‪ U‬إ
أن ا
& "‪7‬ت ا
‪(Coakes,2003) : < 23& ،!@w‬‬
‫‪ -‬م و("د و آف 
&]@! ;"ل أه&! ا
&رآ! < ا
& <! و‪G‬د
‪.‬‬
‫‪ -‬م *&‪ g‬ا
‪S‬دة ا

‪ 2D' rG‬إدارة ا
& <!‪.‬‬
‫‪ -‬ا‪W‬دراك ‪ d‬ا
^<
&‪" 6‬م إدارة ا
& <! ودوره و<"ا‪w‬ه‪.‬‬
‫‪ !7 -‬ا
ر‪ P/‬ا
&‪ rG G‬إدارة ا
& <!‪.‬‬
‫‪ -‬ا=<‪S‬ر إ
ا
"‪ U7‬ا
^ف
  آ‪ !6‬اام و‪QC K6‬م إدارة ا
& <!‪.‬‬
‫‪ -‬ا=<‪S‬ر إ
<  '‪G‬درة إدارة ا
& <! ^‪ PG@ u*\ 2‬ا=‪%‬ل ‪ d‬ا
‪ 6‬ل‪.‬‬
‫‪ p R -‬ا
@‪ 8 r‬أ‪ !C‬ا
&‪ !&Q‬ا
&‪… !G‬دارة ا
& <! و‪ 5/5  8‬ا
  ا
&‪. &Q‬‬
‫و‪K/‬ه‪ G6 )P‬و
"د ‪ E< ( Sveiby & Lioyd ، 2001‬ه‪KE‬ا ا
‪xE‬ن إ
‪ E‬أن ا
^‪8E' E3‬‬
‫( "د إدارة ا
& <! ‪ PG@ 26‬م ‪ ƒ%‬ا
&"ارد ا
‪ !/G‬وا
&د‪ !/‬ا
^<!
‪ ، ;+‬و‪]/‬آان‬
‫أن ‪ K6‬إدارة ا
& <! ‪5 & / 7‬ل ‪ 8‬ا‪W‬دارة ا
‪ ،!@E]&
E‬و‪ E/ E7‬ا
‪E‬و‪E 1E
|/‬ق ‪Ed‬‬
‫وا‪ ! 7‬و‪S‬رات وإ'^‪C‬ت ‪ d‬آ<!‪ ،‬ا‪ 'L‬ا
‪K‬ى ‪]/ 7‬دى إ
ا
‪ 2E6‬وا‪EG;W‬ط‪ ،‬و'‪ EM 8E‬ا‪ GE‬د‬
‫ ‪"D v‬ط ا‪CW‬ج‪.‬‬
‫و‪*/‬د )<ه ووزاك ‪ ((Fahey & Prusak, 1998‬دًا '‪ 8‬ا
& "‪7‬ت ا
‪ 8E^&/ E‬أن‬
‫]دي إ
<‪E rEG 2E‬ا'| إدارة ا
& <‪ 8E^&/ ،!E‬إ(&
‪ E E‬ا
*‪ "E‬ا
‪ E&*' 8E) :
E‬أ;&‪E‬‬
‫إ&‪(2‬‬
‫‪ -‬ا
‪ 8 2%6‬ا
& <! و‪. SG‬‬
‫‪ p R -‬ا
‪ ^6‬وا=ج ا
‪. C S‬‬
‫‪ -‬ا
@ ‪0G' g/S' /" "*C‬ة
& <! <‪.S‬‬
‫= '‪ 8‬ا
‪ ^6‬وا
آ‪  5‬ا
&@‪.2GS‬‬ ‫‪ -‬ا
آ‪  5‬ا
&‪ R‬وا
*‪ً  R‬‬
‫‪EE -‬م ا
‪EES‬رة ‪ EE‬ا
*‪ EE/‬ا
&‪"EE 6&
EE‬م و' ‪ EE‬ا
& <‪ ،!EE‬و'‪ EEM 8EE‬ا
‪ EE< 2EE6‬ا
&‪8EE 5EE‬‬
‫ا
‪CG‬ت وا
& "'ت وا
& <!‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
&E ، < &
‫ ا‬r<
 ‫ وم ا=ه&م‬،!< &
‫"ا ا‬S
‫! < ا‬C‫و‬5&
‫ ا=&د  ا
& <! ا‬-
.‫ة‬/+
‫ا
& <! ا‬
(1("
ً (‫ و‬0G&
‫ي)ا
*"ار ا‬G
‫ ا‬26
‫ ا‬8' = ("
"^
‫ل ا‬%=‫ إ; ل ا‬-
PEEd‫ أن أ‬8EE; EE< ،‫اد‬EE<L‫"ل ا‬EES ‫رج‬EED ‫"دة‬EE("' ‫"ن‬EE^ !EE< &
‫ أن ا‬rEE' 8EE' ‫ف‬%EE
‫ ا‬-
.
"S < !'‫&! وآ‬R ‫ا
& <! ^"ن‬
. ‫ ل ا
*"ار‬D 8' ‫ ره‬c‫ م إدراك دور ا
& <! ا
_&! وأه&  وم ا
@ إ
إ‬-
!< &
‫ إدارة ا‬rG ‫"ات‬D :ً'M
E< !E< &
‫ إدارة ا‬rG
‫"ات‬D L5 Dataware Technologies !@]' ‫*د‬
(Data ware Technologies,inc.1998 ) :2& ،‫']@ت ا
'ت‬
Identifying the ‫*ل‬4Q 4‫
ج إ‬4-‫" و‬4 ‫ ا‬4H‫ *ا‬4‫ت ا‬OP4‫ ا‬/0/- : ‫*ة ا<و‬MN‫ا‬
‫ت‬EECG
‫ ا‬EE‫"ا‬7 EE< !EEC5&
‫!_ا‬EE"&
‫ت ا‬EECG
‫ت وا‬EE'" &
‫ ا‬EE‫ آ‬2EE/"* ‫ن‬L ، Problems
‫ن‬E^' ‫ أي‬E<‫ و‬UE7‫ أي و‬E< 1'‫ اا‬8^&/ !&7 ‫‡ ذا‬0
‫_ إ‬UCCW‫ و ا‬G
‫ورؤوس ا‬
.G \ e0 ‫و‬G/ 7 ‫ ا
&^ ت‬2; <
E3‫ن إدارة ا
& <!   أآ‬L O
‫ وذ‬، Preparing for Change R ‫اد‬/)S‫ ا‬:"A
8‫*ة ا‬MN‫ا‬
2EGS E 8'E
‫ ا‬E
‫! ا‬E<S3
‫ات ا‬E?
‫_ ا‬E/‫ أ‬8&_E < ، ("
"^
rG ‫د‬+' 8'
.‫ه‬/" /
‫ا
& <! إ‬
8'EE
‫ ا‬8EE' rEE/< ‫ء‬EE OEE
‫ ذ‬8&_EE/‫ و‬،Building the Team T440 ‫
ء ا‬44+ :"448
8‫*ة ا‬44MN‫ا‬
:23' !e‫ أ‬8 !(€
O
‫ءة وذ‬6^
‫ ا‬8' !
 !(‫  در‬w7  ‫أ‬/ !@]&

‫ ا
&]@!؟‬2D‫ ا
& <! دا‬O&/ ‫ى‬K
‫ ا‬8' -
‫ ' ؟‬2' 
‫  ا‬p‫آ‬ -
‫ ا
& <!؟‬bK‫*ج إ
ه‬/ ‫ى‬K
‫ ا‬8' -
‫ إ
 ؟‬8(*&
‫ ا‬2G7 8' !
" @  '‫ اا‬8^&/ ;  6% 8^&/ p‫آ‬ -
‫"ن‬EE^ ،Performing the Knowledge Audit "44!  ‫ة‬/44Q‫
ء و‬P44A‫ إ‬:"44+‫*ة ا ا‬44MN‫ا‬
8E' OE
‫ وذ‬، !@E]&
‫ ا‬E (‫ "ا‬E
‫^ ت إ‬E&
‫ ا‬2E*
!E"&
‫! ا‬E< &
‫در ا‬%E' /*  & '
!E"&+&
‫ت‬E(‫م إ‬ES E&‫ آ‬، !@E]&
‫ ا‬2E& !6‫ آ‬g^  ‫&"ت‬+' < !< &
‫ ا‬Q ‫ ل‬D
.!eL‫ ا‬8'
Defining Key Features of the U44- "44F ‫ ا‬/‫*اه‬P44‫ ا‬/440/- :"44
N‫*ة ا‬44MN‫ا‬
E
D 8E' 8E^&/ E
‫! ا‬EL‫"اه ا‬E
‫ه أو ا‬Q&
 !&w7 ‫ء‬C‫ إ‬O
K %S/‫ و‬، Solution
.!/‫"ه‬+
‫ 'آ  ا‬2; < @ !@]&
‫  ا‬G@^
‫آ أن ^"
"( إدارة ا
& <! إ‬x
‫ا‬
Implement the Building "44! ‫دارة ا‬S "44A*‫ ا‬V44 <‫ ا‬W44 :" ‫
د‬44‫*ة ا‬44MN‫ا‬
8E' !E< &
‫ إدارة ا‬EQC KE6 O
K %S/‫ و‬، Blooks for Knowledge Management
18
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫‪ D‬ل '‪ ' 2D‬د ا


&ا;‪ 2‬آ‪ 5‬آ‪5(  1< !;' 2‬ء '*د '‪ 8E‬ا
*‪]E/ 2E‬دى إ
‪ E‬ا
‪5E+‬ء‬
‫ا
‪K‬ى ‪ / ; 1/‬ا
"\"ل إ
ا
*‪ 2‬ا
‪K‬ى ‪ b‬إدارة ا
& <! ‪.‬‬
‫ا‪*4MN‬ة ا‪ :"+
4‬ر‪ X4+‬ا !‪
4
+ "4‬س ‪ Linking Knowledge to People‬؛ ;‪ FE‬إن ر‪E‬‬
‫ا
& <! 
س ه" ' ‪ QC 5&/‬إدارة ا
& <! ‪d 8‬ه '‪ 8‬أ
‪ P‬إدارة ا
& <! ا
‪Q‬هة ‪،‬‬
‫آ أن ا
& <! إذا
 ‪@+ /‬ه '‪ D 8‬ل ر  
س &"ت و‪. M‬‬
‫و‪E*/‬د ) ‪"E/‬ر ‪ (Prior,1999‬أ‪"ED !E"&+' _E/‬ات ‪ 8E^&/‬أن ‪ E G‬ا
&‪E&Q‬ت ‪E‬‬
‫‪ 2D' rG‬إدارة ا
& <!‪ &*' 8) :2& ،‬أ;& إ&‪(2‬‬
‫‪ -‬اآف ا
& <! ا
 &^  ا
&]@! و< & ؛ ;‪ E< E("/ FE‬آ‪E7 !@E]' 2E‬ر '‪ 8E‬ا
& <‪!E‬‬
‫ا
‪@EE = EE‬م‪ ،‬أو ا
‪@EE EE‬م ‪"%EE‬رة ‪ ،!**EE\ EEd‬و‪"EE / EE7‬د ذ
‪ OEE‬إ
‪ EE‬أن أ‪_EE‬ء‬
‫ا
&‪"^&/ 
!&Q‬ا '‪ 8‬ا
"\"ل إ
 ‪ ،‬أو
 ‪"< /‬ا ‪  &7‬وآ‪ !6‬ا &
‪.‬‬
‫‪ EE/* -‬ا
& <‪ !EE‬ا
&"‪ !EE‬وا‪EE‬ا< ؛ ;‪ 2EE&  FEE‬ا
&‪EE&Q‬ت ‪ /"EE EE‬ا
& ‪EE‬رات "‪ًE 7‬‬

*(! ا
&@‪.!GS‬‬
‫‪ <" -‬ا
& <! و‪C‬ه‪ ،‬وذ
‪ D 8' O‬ل "‪"7 /‬ا‪ E‬ا
‪ECG‬ت وا
& "'‪E‬ت وا
& <‪ !E‬و&^‪8E‬‬
‫ا
'‪ 8' !&Q&
 8‬ا
"\"ل إ
  وإ
ا‪0L‬ص ا
&&‪   8‬و<‪ r‬ا
*(!‪.‬‬
‫‪ -‬آ‪ 5‬ا
& <‪"E; !E‬ل ا
&‪ 8/6@E‬أو ا
&‪ E‬ء ا
*‪ 8
E‬وا
&*&‪ ED 8E' ،8E‬ل *‪، E(; E/‬‬
‫ور‪ ، Gd‬و"‪ ،  7‬و'@"‪/‬ت ر‪R‬ه‪.‬‬
‫‪ -‬آ‪ 5‬ا
& <! ;"ل دوا<‪ IE‬ا
‪ 8'E‬ور‪ER‬ه ا
‪ 6c"E‬؛ ;‪ 2E3& FE‬إدارة ا
& <‪vE  E< !E‬‬
‫ا
&‪&Q‬ت ‪K<C‬ة @‪ 
D 8' I‬إدراك 'ى ‪  6‬آ"ادره ‪ 
&L‬و
&@' ‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪ 8EE'  EE‬ا
‪EEG‬ة؛ & ‪ EE‬أن ا‪ PEE7‬ا
&]‪@EE‬ت ا
& &‪ !EE‬أدا‪ EE w‬ا
&^‪EE‬ر ‪ 8@EE*
ً E‬أدا‪EE w‬‬
‫ا
*
'‪ D 8‬ل ا
  '‪ 8‬أ‪D‬ء ا
&‪. R‬‬
‫‪ -‬ا
آ‪  5‬و‪"R‬ح ا
ؤ‪!/‬؛ &  أن ‪"^/‬ن
 &‪ 2‬هف وا‪ IE&( 8^&E/ E; ،uR‬ا
‪8'E‬‬
‫'‪ !"C /* 8‬ا
& <! ا
 ‪ 8@*
 &  ?G/‬ا‪L‬داء‪.‬‬
‫‪ -‬ا
  '‪ 8‬ا‪8/Dt‬؛ &  ا
&‪S‬ر‪ !C‬ا
&( ! '‪ I‬ا
&]@ت ا
&‪c‬ة‪.‬‬
‫‪0 -‬اء ا
& <‪ !E‬ا
ر(‪!E‬؛ وذ
‪L OE‬ن ا
&‪ I@E = !E&Q‬أن ‪"E‬ر آ‪ 2E‬ا
& <‪ !E‬ا
‪E (* E‬‬
‫دا‪.ًD‬‬
‫‪ -‬ا‪W‬اع وا
"‪ /‬ا
&@&
‪ !&QCq‬وا
&ت وا
&‪+‬ت وا
@"‪.r/‬‬
‫‪ /" -‬و‪ !<SM C‬ا
  ‪ I&( 8‬أ<اد و'@"‪/‬ت ا
&‪.!&Q‬‬
‫‪ /" -‬أ‪"C‬اع '‪ QC 8‬ا
& "'ت  ءم '‪ ! GZ I‬ا
‪G‬ا'| وا=ا'ت ا
&@*‪.!M‬‬

‫‪19‬‬
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
‫ﺍﶈﻮﺭ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
:‫ﺭﺃﺱ ﺍﳌﺎﻝ ﺍﻟﻔﻜﺮﻯ‬

‫ﻣﻔﻬﻮﻣﻪ ﻭﺧﺼﺎﺋﺼﻪ ﻭﻣﻜﻮﻧﺎﺗﻪ ﻭﻋﻼﻗﺘﻪ ﺑﺮﺃﺱ ﺍﳌﺎﻝ ﺍﳌﺎﺩﻱ‬

Definition Of Intellectual Capital ‫^ى‬6


‫ "م رأس ا
&ل ا‬6' :=
ً ‫أو‬
‫رات‬EES
‫ ك ا‬EE'‫ ا‬EE ‫ت‬E &Q&
‫@ ا‬EE/ EE& ' 'EE
EE*
‫ ا‬%EE
‫ ا‬EE< !EE< &
‫ ا‬2EE3&
bKE‫ى ه‬E‫ و‬. E( 2^E E ‫*" ا' ك ا
& <! وإدار‬C !*(
‫&ت ا‬Q&
‫ @ ا‬M 8'‫ و‬،!@<
‫ا‬
bKEE‫ص ه‬EE* |EE' "EE‫ وه‬،"‫ي‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫أس ا‬EE" ‫ف‬EE / EE' EE  |EE/ !EE&
‫ ا‬bKEE‫ت أن ه‬EE&Q&
‫ا‬
8EE^&/ 1EE7 8E^&/ EE' ‫ة أن‬EE^< E
‫دا إ‬EE‫ا‬،1‫ وإدار‬1E7‫ و‬1E‫! ا' آ‬EE6‫! آ‬E< ' EE ‫ت‬E&Q&
‫ا‬
‫دارة أو‬W‫م ا‬EE&‫ ه‬EEQ*/ 8EE< 1EE7‫ي و‬EE^6
‫ل ا‬E&
‫ رأس ا‬%EE; 8EE^&/ EE
‫ إذا‬1EEC‫ أ‬EE & ‫؛‬1E‫إدار‬
(Thomas A. .!EE&Q&
‫رة‬EES&
‫! ا‬EE&S
‫ض ا‬EE6C‫ ا‬EE
‫]دى إ‬EE/ ‫ي‬KEE
‫ ا‬EE'L‫*!؛ ا‬%EE&
‫*ب ا‬EE\‫أ‬
Stewart, 1998)
،!EE3/*
‫ه ا‬EE6&
‫ ا‬8EE' Intellectual Capital ( IC) ‫ى‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫"م رأس ا‬EE 6' EE /‫و‬
‫
؛‬E*
‫ن ا‬ES
‫ ا‬I' I' =‫ ا=ه&م إ‬r/ 
1^
‫ و‬، R&
‫ن ا‬S
‫ ا‬8' ‫ ا
@ ت‬S I' ‫ أ‬F;
‫ أن‬E  ‫ح‬E+
‫ ا‬rES*‫ و‬،!@E<&
‫ ا‬E !E&Q&
‫رة ا‬ES
ًESS; ً 3&' 16\" 1
‫ إ‬Qُ/ uG\‫ أ‬F;
‫ا‬KE‫ام ه‬E‫"ر ا‬E E7‫ و‬،/‫ر‬E
‫ا ا‬KE‫ ه‬2EG7 !E&Q&
!ESS*
‫وة ا‬E3
‫ ا‬2E3& ! G
‫در ا‬%&
‫ ا‬UC‫آ‬
2EEG7 8EE' !
" @EE ‫ه‬EES 8EE^&/ = EE
‫ وا‬،‫ت‬EE&Q&
‫ ا‬EE ^& EE
‫! ا‬EES
‫رات ا‬EES
‫ ا‬2EE3&
‫"م‬EE 6&
‫ا‬
(2003،u
\ &;‫( و أ‬6&
‫ )دل ا‬.!@<&
‫&ت ا‬Q&
‫ا‬
(Johnsonville 26C"@EEEC"() !‫آ‬EEE0 /EEE' (Ralph Stayer /EEE pEEE
‫) را‬EEE /ُ ‫و‬
!E G
‫در ا‬%E&
‫ـ أن ا‬E
‫ـر إ‬0‫ 'ـ أ‬،"‫^ي‬6
‫ "رأس ا
&ل ا‬u%' ‫ ام‬8' ‫ &! أول‬Zq

!E
 ‫ ورأس ا
&ل < <ة‬S
‫ ا‬uG\‫ أ‬M ،‫وة وا
&"("دات < ا
آت‬3
‫ت ا‬C"^' ‫   أه‬UC‫آ‬
E‫"'! وأ‬S
‫وة ا‬3
‫ت ا‬C"^' ‫  أه‬/ُ ‫^ي‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬uG\‫ أ‬S< ‫ن‬t‫ أ' ا‬،‫ه& أه ا
&"("دات‬
.‫'"("دات ا
&]@ت‬
EE;‫ أ‬b‫ر‬EEG ‫ى‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫"م رأس ا‬EE 6&
!EE
=‫ د‬EE/* ‫"ل‬EE; EEQ
‫ت ا‬EE (‫دت و‬EE  EE7‫و‬
،EE ‫ وإدار‬Knowledge Economy !E< &
‫د ا‬%E7‫"ر ا‬EE c IE' ‫ت‬E c EE
‫! ا‬E3/*
‫ه ا‬E6&
‫ا‬
1E
‫ إ‬EQ/ & ، !&Q&
 8'
‫ ا‬v  ‫"ا<
ى‬/ !< &
‫ ا‬8' ‫ر‬7 1C‫  أ‬v G
‫ ا‬b‫ا‬/ F;
b‫ا‬E/ 8E; E< ،!E&Q&
‫ ا‬E< 8'
‫   ا‬I&/ 
‫رات وا
& رات ا‬S
‫ ا‬8' |/5' 1C‫ون  أ‬DN
E&‫ آ‬.!E&Q&
!<_E&
‫! ا‬E&S
IE<‫ ور‬/"E ‫اث‬E;‫ إ‬E< ‫اد‬E<L‫ ا‬vE  ‫ط‬EC 1C‫  أ‬F
M r/<
‫ ورأس‬،‫ي‬EG
‫ل ا‬E&
‫ رأس ا‬:2&E ‫د‬E ‫ أ‬8E' !@E]&
‫ ا‬1^& &< 23&/ 1C‫_  أ‬/‫ أ‬1
‫ إ‬Q/
.‫اع‬W‫ ورأس 'ل ا‬،6@&
‫ ورأس 'ل ا‬،، &(=‫ ورأس ا
&ل ا‬، ^
‫ا
&ل ا‬

20
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫و‪/‬ى )دروآ ‪ (1990‬أن رأس ا


&ل ا
‪^6‬ي ‪E ' E< 2E3&/‬رات ا
‪ 8'E‬و' ‪E‬ر<  إذا‬
‫آ‪ UC‬ه‪ bK‬ا
& رات و‪ O‬ا
& رف '&‪5‬ة و= ‪ <  ^&/ 8' ("/‬ا
&]@ت ا‪DL‬ى‪ .‬و‪KE/‬ه‪) P‬‬
‫د‪ (Dave, 1998 EE6/‬إ
‪ EE‬أن رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي ‪ EE /‬ا
^‪EE6‬ءة '‪ ً<_EE‬إ
 ‪ EE‬ا=
‪5EE‬ام ‪LEE‬داء‬
‫‪(Rudez, Helena . 2003) .Intellectual Capital = Competence X Commitment‬‬
‫و <‪ !EEE&Q' 1EEE‬ا
&‪ !EEE‬وا
 ‪EEE‬ون ا=‪%EEE7‬دي)‪ EEE ( OECD, 1999‬أ‪" 1EEEC‬ا
‪!EEE&S‬‬
‫ا=‪%7‬د‪ 8' 8e6
!/‬ا‪"\L‬ل ‪ d‬ا
&&"!
&‪ :E' !E&Q‬رأس '‪E‬ل ‪) E&Q‬ه^‪ ( E‬ورأس '‪E‬ل‬
‫ى‪/ & ،(Guthrie, 2001) .‬ى ا
‪ v G‬أن رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي ه" '‪" 6‬م '‪q
r‬ر\‪E‬ة‬
‫‪ d‬ا
&‪"Q‬رة <‪ S‬و‪ G@/‬ون رأس ا
&ل ا
^ ‪.‬‬
‫و‪) 8EEG/‬ا
‪5EE‬ي و‪ (2001 !EE& C‬أن رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي ه‪ "EE‬ا
&‪EES‬رة ا
‪EE
" EE !EES‬‬
‫ل '‪ 8E‬ا
‪"E+‬دة‪ ،‬و&‪ OE‬ا
‪ES‬رة‬ ‫ا‪^<L‬ر ا
‪/+‬ة‪ ،‬وا
&‪ ،!GE‬ا
‪ ،KE6
!ES‬وا
‪"@E& IE& E‬ى ‪ٍ E‬‬
‫‪ rEES* E‬ا
^'‪ 2EE‬وا
‪EEC"^' 8EE dE‬ت '‪"EE\"
!E6‬ل إ
‪ EE‬ا‪L‬ه‪E‬اف ا
&‪"EE‬دة‪1EE< / EE& ،‬‬
‫)ا
&‪ (6‬و\
‪  (2003 u‬أ‪ُ 5( :1C‬ء '‪ 8‬رأس ا
&ل ا
‪EG‬ي
&]‪"E^/ ،!@E‬ن '‪!E"&+' 8E‬‬
‫ا
'‪ 8‬ا
‪"E^&/ 8/KE‬ن ‪E7‬رات ' <‪ ،!E‬و‪ !E&Q‬دون ‪Ed‬ه‪ ،‬و= ‪/‬آ‪5E‬ون <‪"@E' E‬ى إداري‬
‫' ‪ 8‬دون ‪ ،bd‬آ& أ‪ُ/ = 1C‬ط "< ‪ 0‬دة أآد‪E+; ) .1E p%E/ 8&
!&/‬ج ا
‪ E&+‬و;‪E‬زم‬
‫ار‪(2010 ،1C‬‬
‫و‪ ) 1< /‬و
&ن ‪ !"&+' 1Cx (Wallman‬ا
&"("دات ا
‪ !/^6‬وا
& <! ا
 ]‪ < M‬‬
‫ز‪/‬دة ‪ !E&7‬ا
&"(‪"E‬دات ا‪EDL‬ى
&‪،!E&Q‬أي أ‪ E C‬ا
&"(‪"E‬دات ا
&‪ES‬رة 
‪"' E/S E< 6%E‬از‪!EC‬‬
‫ا
&‪ !EE&Q‬وا
&‪"EE7: !&_EE‬ة ذآ‪EE‬ء ا‪@EECW‬ن و' را‪ 1EE‬و‪GD‬ا‪ 1EE‬وإا‪ 1EE‬ا
"‪) 1EE< / EE&.!EE6c‬‬
‫‪ !ECx (Stewart,1997‬ا‪EE^<L‬ر ا
‪K‬ه‪ !EE‬وا
& <‪ !EE‬وا
& "'‪EE‬ت ا
‪ EE
E‬ا
‪EES‬رة ‪ rEED EE‬ا
‪EE3‬وة‪،‬‬
‫=‬
‫و‪*/‬د ‪ ƒw%D‬ا‪^<L‬ر وا
& "'ت ا
 ‪ ' !< '  G("& /‬إذا آن ا‪<L‬اد ‪"E3&/‬ن رأس '‪ً E‬‬
‫<^‪ ً/‬أم = <‪ E‬أن ^‪"E‬ن ه‪ bKE‬ا‪E^<L‬ر وا
& "'‪E‬ت '&‪5E‬ة‪ ،‬أي = ‪ E< E ^&/ 8E' E("/‬ا
&‪E&Q‬ت‬
‫ا
&<@! ا‪EDL‬ى‪ ،‬وأن ^‪"E‬ن إ‪E‬ا‪ ،!+‬أي أن ^‪"E‬ن ‪ E & ،!E&7‬أن ه‪E‬ك '‪ 1E/
8E‬ا=‪ E‬اد‬

*‪"%‬ل   ود<‪(Barry, Brinker, 2000) .
&M I‬‬
‫و‪E/‬ى )‪ (Bontis, 2004gC"E‬أ‪ !E"&+' E< 2E3&/ 1EC‬ا
‪ ES‬ا
‪E<q
!E6‬اد وا
‪E‬آت‬
‫وا
& ه وا
‪ &+‬ت وا
&‪ rZ‬ا
 ‪ 2^E‬ا
&‪%E‬در ا
*
‪ !E‬وا
&"‪ 8/"E^
!E 7‬ا
‪E3‬وة‪ .‬وه‪ bKE‬ا
‪ES‬‬
‫ا
‪ 2^ !6‬ا
‪K+‬ور
?س ا
<ه! و?‪ <  /K‬ا
&@‪(Bontis Nick, 2004) . 2GS‬‬
‫و*‪ 2‬ا
ؤى 
‪ !6‬ا
‪K‬آ ;"ل  ‪ p/‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ 8^&/ ،‬اج ا‪: L‬‬
‫‪ -‬هك آ‪  5‬ار‪G‬ط رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى 
& <! ا
‪.!/G‬‬
‫‪ -‬هك ‪ 1G0‬ا‪6‬ق  أن رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي ه" ا
& <! ا
‪ !/G‬ا
 ‪  /"* 8^&/‬إ
‪&7‬ــــ!‪،‬‬
‫و‪"^/‬ن '‪:8/% 8‬‬

‫‪21‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫• رأس ا
&ل ا
‪G‬ي ‪ ، Human Capital‬وه ا
& <! ا
&‪ !%%‬ا
 = &^  ا
&‪!&Q‬‬
‫‪ ،‬و
^  ‪6
 G‬د و^"ن '*‪ < !c"6‬ذه‪.1‬‬
‫• ا‪"EE\L‬ل ا
‪ ، Intellectual Assets !EE/^6‬وه‪ EE‬ا
& <‪ !EE‬ا
&^ ‪ّ"E‬دة ا
‪ EE ^& EE‬ا
&‪!EE&Q‬‬
‫و^"ن '@‪ ƒ0 8 !S‬ا
'‪.2‬‬
‫‪ -‬هك ‪ 1G0‬ا‪6‬ق  أن رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ي ‪ 8E^&/‬و\‪ ED 8E' 16E‬ل ‪"E&C‬ذج ‪ EM M‬ا‪E L‬د ‪_E/‬‬
‫رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EEG‬ى ورأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE‬ا‪ D‬وا
‪EE‬ر( ‪ .‬وو<‪KEE
ًE S‬ا ا
&‪"EE‬ذج ‪ EE/‬رأس ا
&‪EE‬ل‬
‫ا
‪G‬ى إ
آ ا
& رات وا
ر‪ P/‬وا
  وا
‪G‬ات ا
 &‪   I‬ا
‪"ES‬ى ا
'‪E/ E& ،!E‬‬
‫رأس ا
&ل ا
ا‪ D‬إ
ا
& "'ت ا
 ‪  &_E‬ا
&‪E‬ت وا
آ‪ 2E‬ا
‪ !E&Q‬و‪E 2&E‬اءات‬
‫ا=‪EED‬اع وا‪ !EE&QCL‬ا
^"
"(‪ !EE‬وأ‪ !EE&QC‬ا
‪ FEE*G‬وا
‪ ،/"EE‬و‪ EE/‬رأي ا
&‪EE‬ل ا
‪EE‬ر( إ
‪ EE‬‬
‫ا
‪7‬ت ا
 *‪   Q‬ا
&‪ I' !&Q‬ا
& ء‪.‬‬
‫‪ -‬ه‪EE‬ك ‪ 1GEE0‬ا‪EE6‬ق ‪ EE‬أن ا'‪ EE‬ك ا
&‪EE<L !EE&Q‬اد ذوى ' ‪EE‬رات '&‪5EE‬ة ‪]EE/‬دى إ
‪ EE‬ر<‪EE &7 IEE‬‬
‫ا
@"‪!7‬؛ ;‪ F‬إن ا
& رف وا
‪G‬ات ا
&&‪5‬ة
ى ا
'‪ < 8‬أي '‪ ،!E&Q‬وا
‪5E& E‬ه ‪8E‬‬
‫‪d‬ه < ا
&‪&Q‬ت ا‪DL‬ى ا
&‪c‬ة ^‪"E' 2‬ردا ا‪%E7‬د‪EQC ،!@E]&
/‬ا ‪L‬ن ا
&]‪@E‬ت‬
‫وا‪<L‬اد ‪ 8^&/‬أن ‪" </‬ا ‪6
&M‬دة '  ‪.‬‬
‫‪ -‬ه‪EEE‬ك ا‪ EEEC‬ق '‪ 8EEE‬ا
‪EEEQ‬ة ا
‪ !EEE&(G‬وا
‪ EEEw‬ا=‪%EEE7‬دي
& ‪EEE‬رات وا
‪EEEG‬ات وا
& ‪EEE‬رف؛‬
‫<
& ‪EE‬رف ا
‪"EE  = EE‬د ‪"6‬ا‪ EEw‬ا‪%EE7‬د‪EE ' EE  = !/‬رف '&‪5EE‬ة‪ ،‬آ&‪ EE‬أ‪ EE  = EE C‬رأس '‪EE‬ل‬
‫<^ي‪.‬‬
‫‪ -‬هك آ‪R  5‬ورة ا=‪+@C‬م ‪ 8‬ا
& <! ا
‪ E ^&/ E‬ا‪E<L‬اد وا
‪"E 6' 8&ER 2DE E‬م‬
‫رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي و‪ !6@< 8‬ا
&‪ I&+‬وأهاف ا
&]@! و‪. &7‬‬
‫‪ -‬هك @&ت ‪/‬ة
أس ا
&ل ا
‪^6‬ي ' ‪ :‬رأس ا
&ل ا
‪G‬ي ‪ ،Human Capital‬ورأس‬
‫ا
&‪E‬ل ا
^‪ ،Structural Capital E‬ورأس ا
&‪E‬ل ا=^‪E‬رى‪ ،‬ورأس '‪E‬ل ا
‪ E/+‬وا
‪/"E‬‬
‫و‪ d‬ذ
‪ . O‬وآ‪ 2‬ه‪ bK‬ا
@&ت ‪"E 6'  S/‬م رأس ا
&‪E‬ل ا
&‪E‬دي ‪ ، Tangible Assets‬أي أن‬
‫ا‪"\L‬ل ا
‪  S !/^6‬ا‪"\L‬ل ا
&د‪ ،!/‬و‪ uER" 8E^&/‬ا
‪E6‬ق ‪ 8E‬رأس ا
&‪E‬ل ا
&‪E‬دي ورأس‬
‫ا
&ل ا
‪^6‬ي '‪ D 8‬ل ا
‪+‬ول ا

‪:‬‬
‫‪/H‬ول ) ‪
Y ( 1‬ر‪ #+ "A‬رأس ا
ل ا
دي ورأس ا
ل ا ي‬
‫رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‬ ‫رأس ا
&ل ا
&دي‬ ‫ا
‪G‬ن‬
‫‪' d‬دي ‪ -‬أ‪M‬ي ‪"&' d -‬س‬ ‫'دي '&"س‬ ‫ا
&‪5‬ة ا‪!L‬‬
‫< ‪"S‬ل ا‪<L‬اد ا
'‪ < 8‬ا
آ!‬ ‫‪ 8&R‬ا
‪ !eG‬ا
ا‪
!D‬آ!‬ ‫'"‪ I7‬ا
"ا(‬
‫ا‪<L‬اد ذوي ا
& رف وا
‪G‬ات‬ ‫ا‪ ،!
t‬ا
& ة‪ ،‬ا
&‪ CG‬‬ ‫ا
&‪ 23‬ا
&"ذ( ‬
‫'‪5‬ا‪/‬ة =^ر‬ ‫'‪MC= !%7‬ر‬ ‫ا
‪!&S‬‬
‫
آ‪ 5‬وا=‪ bGC‬وا
ل ا
"ا‪I‬‬ ‫=ام ا
&دي‬ ‫آ‪ 
" !6‬ا
‪3‬وة‬

‫‪22‬‬
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&

< &
‫ ا‬2&
‫ا‬ _
‫ ا‬2&
‫ا‬ 1
‫ا
&@'"ن‬
2‫  ;وث ا
&آ‬7"/ 2‫  ;وث ا
&آ‬p7"/ ?
‫ ا‬I7‫ا
"ا‬
‫رات‬EEES
‫ ا‬EEE< EEE/‫ا‬5 IEEE' EEE& 1EEE
gEEE

!7
 ƒ7‫( و‬C‫ & إ‬1
8'5
‫ا‬
!‫ا‬W‫ا‬
(2005 ،p"/ ‫ ا
@ر‬G) :‫ر‬%&
‫ا‬
‫ر‬E^<L‫! ا‬E"&+'" 1C‫^ي  أ‬6
‫ ا
را! إ
رأس ا
&ل ا‬bK‫ ه‬Q rG ' ‫"ء‬R <‫و‬
‫اف‬EEE‫ أه‬IEEE' +@EEE‫ و‬،IEEE&+&
‫! ا‬6@EEE< 8EE' rEEE‫ و‬،‫اد‬EEE<L‫ ا‬EEE ^&/ EEE
‫! ا‬EEE‫ا‬W‫رف ا‬EE &
‫وا‬
‫ أداء‬/"EE EE< ‫@ه‬EE EEM 8EE'‫ى و‬EEDL‫! ا‬EEM&&
‫@ت ا‬EE]&
‫ ا‬EE<  w‫ا‬EEQ
<‫"ا‬EE =‫ و‬،!@EE]&
‫ا‬
."‫ة‬c&
‫ ا
&]@ت ا‬8' ‫ه‬d 8 ‫ه‬5& !/" '‫ '
! و‬w‫
 "ا‬rS*‫ و‬،!@]&
‫ا‬
‫^ى‬6
‫ƒ رأس ا
&ل ا‬w%D :ًCM
!E"&+' 1EC‫ أ‬E - !E‫ ا
را‬bKE‫ ه‬QC ! (‫ و‬8' - ‫^ي‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬p/  ‫"ء‬R <
‫اف‬E‫ أه‬IE' +@E‫ و‬،IE&+&
‫! ا‬6@E< 8E' r‫ و‬،‫<اد‬L‫&^  ا‬/ 
‫ا! ا‬W‫<^ر وا
& رف ا‬L‫ا‬
‫ أداء‬/"EE E< ‫@ه‬E EM 8E'‫ و‬،‫ى‬EDL‫! ا‬EEM&&
‫@ت ا‬E]&
‫ ا‬E<  w‫ا‬EQ
<‫"ا‬E =‫ و‬،!@E]&
‫ا‬
8EE^&/ ،‫ة‬cEE&
‫@ت ا‬EE]&
‫ ا‬8EE' EE‫ه‬d 8EE EE‫ه‬5& !EE/" '‫! و‬EE
' EEw‫ "ا‬EE
rEES*‫ و‬،!@EE]&
‫ا‬
(2010 ، ‫ح‬6
‫ ا‬G 8&/‫) أ‬:

‫^ى  ا
*" ا‬6
‫ƒ رأس ا
&ل ا‬w%D ‫إ(&ل‬
: 8&_ 
‫! ا
&]@! ا‬eG
 G‫؛ و‬Organizational ";‫ ا‬ZF
EN‫ ا‬-1
.!/‫دار‬W‫ت ا‬/"@&
‫ ا‬I&( < ‫^ى‬6
‫ "ا( رأس ا
&ل ا‬-
.‫<اد‬L‫ ل ا‬D 8' &@&
‫ ا‬/+
‫! إ
@  ا‬C‫ ا
&و‬-
.!&
‫ ا‬d ‫ت‬7 
Q
‫ ا;"اء ا‬-
.!/‫دار‬W‫! ا‬/5‫ ا
&آ‬8  G
‫ ا‬-
E
‫ وا‬EQ
‫ ا‬2ED‫! دا‬/EG
‫ ا‬E\
‫ &&ر! ا‬G‫؛ و‬Professional "\‫ ا‬ZF
EN‫ ا‬-2
:8&_
P %E
‫ ا‬8E' ‫"ن‬E^/ FE* !E&‫ات ا
&اآ‬EG
‫درة وا‬E
‫! ا‬E &
‫رات ا‬E &
‫ ا‬8E' /
‫ ا' ك ا‬-
.
‫ا‬G‫ا‬
.!
 &Q   !(‫ ر‬I&
‫ ا‬-
. w‫ا‬MW‫ ا‬P/‫ ا
ر‬-
‫ى‬EG
‫ ا‬%E
 GE‫؛ و‬Personal and Behavioral "‫*آ‬4‫" وا‬E4NP‫ ا‬ZF
EN‫ ا‬-3
: 8&_‫ و‬، ‫ا‬K
‫ ا‬1w‫و‬
2Ec E< 2E&
‫ ا‬PE;‫! و‬E
" +&
‫! ا‬CL‫&ل وا‬L‫ام  ا‬7W‫ وا‬،‫ة‬Z&
‫ ا‬2&*
‫ إ‬2&
‫ ا‬-
. ‫آ‬x
‫;=ت م ا‬
.(‫ة‬G
‫ح  ا‬6C=‫ )ا‬8/Dt‫ات ا‬GD 8' ‫دة‬6=‫ ا‬-
23
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
. ‫;ت ءة‬S'‫ أ<^ر و‬/S ‫درة‬G&
‫ ا‬-
. ‫ارات‬S
‫ ا
*@ وم ا
دد < إ\ار ا‬-
. ‫ة‬%G
‫ ا‬8@;‫ و‬8&
‫رة  ا‬S
‫ ا‬-
.2&
‫^ وا‬6

! < ا‬S=‫ ا‬-
. 2&
‫ة < ا‬3&
‫ ا‬-
. g6
 !

‫! ا‬S3
‫ ا‬-
Components Of Intellectual Capital ‫^ى‬6
‫ت رأس ا
&ل ا‬C"^' :ً3
M
) ‫ى‬EEE/ FEEE; ‫ي؛‬EEE^6
‫ل ا‬EEE&
‫ت رأس ا‬EEEC"^'‫ و‬EEE\ UEEE
‫ة و‬EEE/ ‫@&ت‬EEES ‫ك‬EEE‫ه‬
E\ !E ‫ أر‬8E' ‫"ن‬E^/ ‫ي‬E^6
‫ ( أن رأس ا
&ل ا‬Despres & Channvel 26C‫س و‬G@/‫د‬
.(2005 ،p"/ ‫ ا
@ر‬G 8 ) :2& ،!@w‫ر‬
2E3& !< ' 8' 1^& '‫! و‬/G
‫ إ
ا
&"ارد ا‬/‫؛ و‬Human Capital ‫ ي‬P5‫رأس ا
ل ا‬-
E
‫ إ‬E /"* 8E^&/‫! و‬E&Q&
‫@'  ا‬E 
‫&! ا‬Q
‫(اءات ا‬W‫"ا وا‬S
‫ وا‬Q
‫ ا‬23' ‫< أ'"ر‬
.!<_' !&7
. !&Q&
!*
‫! ا‬G
‫ إ
ا‬/‫؛ و‬Structural Capital (\‫رأس ا
ل ا‬-
‫@م‬E/ ‫ي‬KE
‫! ا‬E&Q&
E^
‫؛ و إ
رأس ا
&ل ا‬Business Assets "‫*دات ا‬H*‫ا‬-
I/‫^! ا
"ز‬G0‫ @  ت ا
&ت و‬23' !/‫ر‬+
‫ ل &  ا‬D 8' !&S
‫ ا‬r

‫ج‬E* E
‫! ا‬E&Q&
!E/^6
‫"ل ا‬E\L‫ ا‬E
‫ إ‬E‫؛ و‬Intellectual Assets "40 ‫*دات ا‬H*‫ا‬-
!C"C7 !/&;
‫إ‬
‫'ت‬EE
Skandia !‫آ‬EE
r@EE
‫ ا‬/EE&
‫( ا‬Edevinsson, 2002 8%EE<‫ى ) إد‬EE/‫و‬
E
‫! إ‬E"&&
‫ ا‬Ed ‫"ل‬E\L‫ ا
& <! وا‬2/"*  ‫رة‬S
‫ < ا‬23&/ ‫^ى‬6
‫ا
&
! أن رأس ا
&ل ا‬
( Edvinsson, L, 2002). :&‫ ه‬،8‫ أ‬8^0 K/‫ و‬،‫وة‬3
‫ ا‬r
‫در‬%'
2&EE/ FEE; ‫!؛‬EE&Q&
 !/EEG
‫
&"ارد ا‬EE GEE/‫ ؛ و‬Human capital ‫ ى‬P445‫
ل ا‬44‫ رأس ا‬-
 6@<‫<  و‬SM‫&! و‬Q&
‫ ا‬7 2&/ &‫آ‬.!&7
‫  إ‬/"* 8^&/ 
‫ا
& <! ا‬
!E/‫! ا
&د‬EG
‫ ا‬2&‫ و‬،!&Q&
!*
‫! ا‬G
 G/‫؛ و‬Structural capital \‫ رأس ا
ل ا‬-
EE <SM‫! و‬EE&Q&
‫ ا‬/‫ر‬EE 2EE3' !EE"&&
‫ ا‬EEd !EEG
‫ وا‬،!EEC‫
^و‬W‫ت ا‬GEE*
‫ وا‬CEEG&
‫ ا‬2EE3'
.‫ل‬5&
‫ إ
ا‬1‫  "د‬P^&
 2'
‫ ا‬1‫آ‬/ ' 2‫ وآ‬2&
‫ رأس 'ل ا‬2&/ &‫ آ‬، ‫وإدار‬
:2&EEE ،EEE\ !EEE ‫ أر‬EEE
‫ى إ‬EEE^6
‫ل ا‬EEE&
‫( رأس ا‬Brooking, 1997 |‫وآ‬EEE ) @EEES/ ‫و‬
.Brooking, A., 2001)
:2EE3' ‫@"ق‬EE
 !EEG&
‫! ا‬EE"&&
‫ ا‬EEd PEEC‫"ا‬+
‫ ا‬IEE&( 2&EE‫؛ و‬Market Assets ‫*ق‬44‫*ل ا‬44^‫ أ‬-
.!&‫ت ا
&اآ‬G
‫ ا‬،I/‫ ا
"ز‬K<' ،‫ ا
& ء‬،‫ا
&رآت‬
‫رة‬E7‫ و‬2‫آ‬E&
‫ ا‬2E;‫ر و‬E^=‫رات ا‬E7‫ و‬،!E&‫ات ا
&اآ‬EG
‫ ا‬E‫؛ وه‬Human Assets"0 P45‫*ل ا‬4^<‫ ا‬-
.?R U* 2&
‫ أو ا‬2&
‫ <ق ا‬23' ! ' p7‫داء < '"ا‬L‫<اد  ا‬L‫ا‬
24
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&

،!EE/‫ر‬+
‫ت ا‬EE7
‫ار وا‬EEL‫ ا‬2&EE‫ ؛ و‬Intellectual Property Assets"440 ‫" ا‬44‫*ل ا‬44^‫ أ‬-
.!< &
‫"ق ا
  وا‬S;‫ و‬،‫اع‬D=‫واءات ا‬
2EE& !EES/Z ‫د‬EE* EE
‫ ا‬EE\
‫ ا‬IEE&( 8&_EE‫؛ و‬Infrastructure Assets "44-‫" ا‬445‫*ل ا‬44^‫ أ‬-
EE‫"ا‬7‫ و‬،
EE&
‫ ا‬2EE^
‫ وا‬،IEEG
‫"ة ا‬EE7 ‫ إدارة‬P
EE‫ أ‬،EE
‫ ا‬EES ‫ق‬EEZ‫ و‬،!EE&Q&
‫! ا‬EE<SM 2EE3' !EE&Q&
‫ا‬
.‫ل‬%=‫ ا‬QC‫ت ا
& ء و‬C
Skandia !‫آ‬EEE0 ‫ (أن‬Mckenzie & Winkelen 2004 8^EEE/‫ى و و‬5‫آ‬EEE' )‫آ‬KEEE/‫و‬
(Jane Mckenzie .1EE7 2 @EE/ EE;
EE
‫" ا‬EE*
‫ ا‬EE ‫ي‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫ت رأس ا‬EEC"^' @EES !//"@EE
‫ا‬
&Christine Van Winkelen, 2004)
^
‫ رأس ا
&ل ا‬+ ‫ي‬G
‫^ي = رأس ا
&ل ا‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬-
Intellectual Capital = Human Capital + Structural Capital
&Q
‫ رأس ا
&ل ا‬+ 2&
‫ رأس ا
&ل ا
^ = رأس 'ل ا‬-
Structural Capital = Customer Capital + Organizational Capital
!&
‫ رأس 'ل ا‬+ ‫اع‬W‫& = رأس ا
&ل ا‬Q
‫ رأس ا
&ل ا‬-
Organizational Capital = Innovation Capital + Process Capital
!"&&
‫ ا‬d ‫ا
&"("دات‬+!/^6
‫وة ا‬3
‫اع = ا‬W‫ رأس 'ل ا‬-
Innovation Capital = Intellectual Property + Intangible Assets
EES<‫ى و‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫ ( رأس ا‬Sveiby,1998 & Xera,2oo1 ‫@ا‬EE‫ وإآ‬G6EE ) @EES/‫و‬
Karl-Erik Sveiby,1998& Xera, :

‫! وا
ر(!
&]@!  ا
*" ا‬D‫ت ا
ا‬C"^&

(I, A., 2001)


،‫ت‬E'" &
‫ ا‬E("
"^‫ و‬،‫ت‬E&
‫ وا‬،!&QCL‫ ا‬8&_/‫ و‬،Internal Capital _‫ا‬/‫ رأس ا
ل ا‬-
،‫دارة‬W‫! ا‬6@E<‫ و‬،!E
"*&
‫"ل ا‬E\L‫ وا‬،!E/‫ر‬+
‫وا
'ت ا‬،
‫"ق ا‬S;‫ و‬،‫اع‬D=‫واءات ا‬
،!EE
&
‫ت ا‬EE7
‫ وا‬،UEECCW‫م ا‬EEQC‫ و‬،‫ت‬EE'" &
‫ ا‬EEQC‫ و‬،‫ت‬EE&
‫ وإدارة ا‬،!EE&Q&
‫! ا‬EE<SM‫و‬
.!@<
‫ة ا‬5&
‫ ا‬rS* 
‫ى ا‬DL‫ة ا‬5'&
‫وا
& <! ا‬
،‫ وا
آء‬،‫ ا
& ء‬I' ‫ت‬7
‫ت وا‬6
*
‫ ا‬8&_/‫ و‬،External Capital H‫
ر‬N‫ رأس ا
ل ا‬-
‫"ات‬EEE7‫ و‬،‫ ء‬EEE&
‫ء ا‬EEER‫ ور‬،‫@"ق‬EEE
‫! ا‬%EEE;‫ و‬،‫_ت‬EEE/" 
‫ وا‬،‫&ون‬3@EEE&
‫ وا‬،‫"ردون‬EEE&
‫وا‬
2E‫ وآ‬،‫"دة‬E+
‫ ا‬/E '‫ و‬،‫ز‬E'=‫ت ا‬76‫ وا‬،!R6&
‫"د ا‬S‫ و‬،ƒD‫ت ا
ا‬76=‫ وا‬،I/‫ا
"ز‬
.! &@
‫ وا‬5&
 r / '
،E 
‫ وا‬،‫رات‬E &
‫ وا‬،‫رف‬E &
‫ وا‬،‫رات‬ES
‫ ا‬8&_E/‫ و‬،Human Capital‫ ى‬P45‫ رأس ا
ل ا‬-
،‫ات‬E?
‫! ا‬E (‫ '"ا‬E ‫رة‬ES
‫ر وا‬E^=‫درة وا‬G&
‫ وروح ا‬، 6c"
‫ ا‬/"
‫ وا‬،‫وا
&]ه ت‬
!EEEE/‫د‬6
‫ات ا‬EEEEG
‫ وا‬، <EEEES3
‫ط ا‬EEEE
‫ وا‬،!EEEECW‫! وا‬EEEE^&
‫ ا‬/_EEEE7‫ و‬،!EEEEG/‫ا'| ا
ر‬EEEEG
‫وا‬
.!&Q&
‫<اد < ا‬L‫ ا
&^ ت
ى ا‬2; ‫رات‬7‫و‬،!&+
‫وا‬
25
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬

‫‪26‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫و< ‪"R‬ء ' ‪ rG‬وا‪E Z‬ت أ‪ED‬ى


‪ 8E^&/ FE;G‬إ(&‪E‬ل \‪ E‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ى‬
‫< ‪:‬‬
‫‪-‬رأس ا
ل ا‪ P45‬ى ‪ ،Human Capital‬و‪ 8&_E/‬ا
& ‪E‬رف وا
& ‪E‬رات وا
‪EG‬ات وا=^‪E‬رات‬
‫ا
 ‪ES‬م ;‪E&
="E‬آ‪ 2‬و ‪5E‬ز &‪E‬ت ا
‪ ،/"E‬وا
‪KEDx/ E‬ه ا
‪E?' E E ' 8'E‬درة‬
‫ا
&]@!‪.‬‬
‫‪-‬رأس ا
ل ا\ ‪ ،Structural Capital‬و‪ 8&_/‬ا
& ‪E‬رف ا
‪ E< ESG E‬ا
&]‪ ،!@E‬و‪2&E‬‬
‫ا
‪EES‬رات ا
‪ ،!EE&Q‬و‪"7‬ا‪ EE‬و‪ EEQC‬ا
& "'‪EE‬ت‪ ،‬وا‪EE6CW‬ق ‪ EE‬ا
‪ FEE*G‬وا
‪ /"EE‬وا‪EE‬ا‪+‬ت‬
‫ا
آ!‪ ،‬و' ل أ( ‪5‬ة ا
*‪ P‬ا‪ ،8' 

t‬وا
'! ا
‪+‬ر‪. !/‬‬
‫‪-‬رأس ‪
4‬ل ا‪O4‬ء ‪ Customer Capital‬أو رأس '‪E‬ل ا
‪E7‬ت ‪Relationship Capital‬؛‬
‫و‪ 8&_EE/‬ا
&‪%EE‬در ا
‪EE7  GEE EE‬ت ا
&]‪ !@EE‬ا
ر(‪EE
 !EE‬آء وا
&‪ EE‬ء وا
&‪"EE‬رد‪8/‬‬
‫و‪ ?/‬أ'"ر '‪' :23‬ى ر‪ R‬ا
&‪ 2‬وو=‪ ،1w‬وا=;‪6‬ظ ‪ ،1‬و&^‪ 1‬ا
&‪ ،2‬و'رآ‪ ،1‬و'ى‬
‫ا
*@‪ !%; < 8‬ا
@"ق‪ ،‬و& ! ا
&]@!‪.‬‬
‫و‪ rG '  ً@x‬أ‪ 8^&/ ،ً_/‬ا
‪ Q‬إ
رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي  أ‪:1ّC‬‬
‫‪" 6' -‬م دا‪ w‬ا
‪+‬د @‪ PG‬ا
? ا
@‪ < I/‬ا
‪ !eG‬ا
&*! ‪ I&+‬أ(‪5‬اء ا
&‪. !&Q‬‬
‫‪ -‬ا
ّ‪Q‬م ا
&@م
‪  6‬ا
*=ت وا
‪Mx‬ات‪.‬‬
‫‪ -‬ا
& <! ^‪ !6‬إدارة ا‪&L‬ل‪.‬‬
‫‪ -‬ا
& <! ^‪ 
" !6‬ا
& "'ت‪ ،‬وآ‪ !6‬ا
*‪"%‬ل  ‪.‬‬
‫‪ -‬ا
& <! ا
‪ !&Q‬وآ‪ !\ O
K‬ا
& <!‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪S‬رة  ‪ rG‬ا
& رات‪.‬‬
‫‪ -‬ا
& <! ا
&^@‪ D 8' !G‬ل ا
ر‪ P/‬وا
‪G‬ة‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
‫ﺍﶈﻮﺭ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬
‫ﻗﻴﺎﺱ ﺭﺃﺱ ﺍﳌﺎﻝ ﺍﻟﻔﻜﺮﻯ ﻭﺇﺩﺍﺭﺗﻪ ﻭﺗﻨﻤﻴﺘﻪ‬
‫ﻛﺠﺰء ﻣﻦ ﺇﺩﺍﺭﺓ ﺍﳌﻌﺮﻓﺔ ﰲ ﻣﺆﺳﺴﺎﺕ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻌﺎﱃ‬

!< &
‫^ي …دارة ا‬6
‫! رأس ا
&ل ا‬7  :=‫أو‬
 '@EE ‫ أن‬8EE^&/ EE
‫! ا‬EE
 6
‫داة ا‬L‫ ا‬2EE3&
EE*
‫ ا‬%EE
‫ ا‬EE< !EE< &
‫ ا‬U*GEE\‫ أ‬EES

E< ‫ت‬E&Q&
‫ ا‬vE  !^' 8&^‫ و‬،!&

‫"اق ا
&*! وا‬L‫  < ا‬%;‫&  و‬7 I<
‫&ت‬Q&
‫ا‬
‫ت‬E ( E
‫ل إ‬ESC=‫
! أو ا‬SE=‫ أو ا‬ES
‫ ا‬PG@E ‫ة‬5&' !< ' O& 
‫ ا
^"ادر ا‬v G
 C‫ا‬S<
!EC‫و‬5&
‫! ا‬E< &
‫ ا‬E ‫"ل‬%E*
‫ ا‬E< @E 2wE‫&ت =^ر و‬Q&
‫ ا‬bK‫ @ ه‬M 8'‫ و‬،‫ى‬D‫أ‬
E‫ ه‬8E'‫ ( و‬E&
‫ ا‬EG !'E‫)أ‬.!E&Q&
‫ ا‬2ED‫ دا‬8/EDt‫ ا‬IE' 
‫د‬G ‫  أو‬SC‫ ا
^"ادر و‬O ‫"ل‬S <
2EED‫اءات دا‬E(W‫ وا‬2EE&
‫ ا‬E rEM" EE 5E‫ آ‬E
ّ‫ ا‬g/ES&
‫ وا‬8C‫"ا‬ES
‫ وا‬QEE
‫ ا‬vE  ‫ت‬E c
EE PEE("/ EE^/'‫"ن أ‬CEE7 "EE‫( وه‬Sarbanes-Oxley (44‫ أوآ‬%+‫
ر‬44 ) ‫"ن‬CEES‫ت آ‬E &Q&
‫ا‬
2EE&* IEE' !EED‫! ا
ا‬EE7
‫! ا‬EE&QC‫ ل أ‬EED 8EE' !EE
&
‫ت ا‬EE'" &
‫ ا‬EE& ‫ و‬8&_EE ‫@ت أن‬EE]&
‫ا‬
‫ت‬EE'" ' ‫ ن أي‬EE‫ إ‬8EE !%EE0 !
"e@EE' CFO
EE&
‫ع ا‬EES
‫ ا‬/EE'‫ و‬CEO ‫ي‬KEE6
‫ ا‬gwEE
‫ا‬
EEQ !EE6‫! آ‬EE< ' EE 5EE‫ آ‬EE
‫( ا‬Basel Committee ‫
زل‬44+ "44&) ‫رات‬EES'‫ و‬،!EEeZD
EEES‫س و‬EEES
!//"@EEE
‫ ( ا‬Skandia
0/A
444 ) !‫آ‬EEE0 ‫س‬EEES'‫ و‬. EEE< &
‫ ا‬EEE w‫دا‬L ‫@ت‬EEE]&
‫ا‬
‫م‬E&‫دة ا=ه‬E/‫ ز‬E
‫<! إ‬ERW ‫ا‬KE‫ ه‬.g/ES&
‫دوات وا‬L‫ ا‬8E' OE
‫ ذ‬d‫^ي و‬6
‫ت رأس ا
&ل ا‬C"^'
‫داء‬L‫ ا‬E< 1EG / ‫ي‬K
‫ ا‬L‫^ي وا
ور ا‬6
‫! (
أس ا
&ل ا‬7"@
‫! ) ا‬SS*
‫&! ا‬S
 ‫وا=اف‬
. !&Q&

&(W‫ا‬
‫ر‬EE c‫ إ‬EE S/Z 8EE 8EE^&/ EE
‫ ا‬2wEE"
‫ ا‬EE;‫ أ‬1EE7‫ي و‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫ رأس ا‬EE/* 2EE3&/‫و‬
I7‫ ا
"ا‬.‫&!؟‬Q&
!/^6
‫\"ل ا‬L‫ ا‬S 2 @
‫ ا‬8' 2‫ ه‬:‫^"ن ا
@ؤل‬/ ‫ وه‬،!&Q&
!SS*
‫&! ا‬S
‫ا‬
2E3&/ ‫ى‬KE
‫! ا‬E< &
‫ ا‬%  ‫ أ‬2^ G/ 1C‫ < أ‬8&^ ‫^ى‬6
‫س رأس ا
&ل ا‬7 2‫أن 'آ‬
!EE^'/‫ƒ د‬w%EED‫ و‬،‫س‬EES
!E7 !^EE‫ƒ ا‬w%EED gEE^  !E"&' EEd !EEC‫"ارد وأ‬EE' E<
!@]&
!@]' 8' p ‫^ى‬6
‫&! رأس ا
&ل ا‬7 ‫<! إ
أن‬RW ‫ا‬K‫ ه‬. 7 P %/ ' G
d
.D‫ع أ‬S
‫ع‬7 8'‫ى و‬D‫أ‬
‫"م إدارة‬EE 6'‫ي و‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫"م رأس ا‬EE 6' !EE‫ را‬UEE&‫ اه‬EE
‫ت ا‬EE‫د‬L‫ ا‬p%EE 8EE^&/‫و‬
( Thomas &2010‫ي‬E<‫! أ‬E) :!E

‫! ا‬EL‫ت ا‬E‫ه‬+=‫ ا‬E< E&  !E7
‫ وا‬،!E< &
‫ا‬
Kinney, winter 98/99, Annie Brooking, 1997.
"E‫ ه‬IE‫'| أو‬EC "E*C ‫ة‬E( ‫"ة‬ED 2E3&/ 1EC‫ أ‬E ‫ي‬E^6
‫ل ا‬E&
‫ رأس ا‬E
‫ إ‬Q/‫ا>&
= ا<ول؛ و‬
‫ رأس‬8EE' USE0‫ ا‬E7 ‫"م‬E 6&‫! آ‬E< &
‫ أن إدارة ا‬EE‫! ']داه‬E7 8E' E7 C‫ ا‬،!E< &
‫إدارة ا‬
!ECL‫ ا‬8E' E/
‫ ا‬8&_E ‫ي‬E^6
‫ل ا‬E&
‫ وأن إدارة رأس ا‬،1E U E"‫^ي و‬6
‫ا
&ل ا‬

28
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫ا
‪@EE&
&%EE EE‬ة ا
&‪ EEQ  EE !EE&Q‬ا=‪6EE‬دة '‪ 8EE‬ا
& <‪ !EE‬ا
‪ 8EE' !EE+‬أ‪ EEC‬‬
‫ا
"'!‪.‬‬
‫ا>&
= ا‪(A
8‬؛ و‪ I' 2' /‬آ‪ 8' 2‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي وإدارة ا
& <!  أ‪' & C‬اد<‪P %E/ 8‬‬
‫ا
‪ 2%E6‬ا
‪ ،E&  r7EE‬و‪ EE‬أ‪ 3EE&/ E& C‬ن ا‪EEL‬س
‪E+‬ح أى '‪ 2EEc E< !EE&Q‬ا=‪%EE7‬د‬
‫ا
&‪  G‬ا
& <!‪ ،‬وأ‪&_/ & C‬ن ا
‪" +‬د ا
ز'‪"E\"
!E‬ل إ
‪ E‬ا
&‪E&Q‬ت ا
& &‪.!E‬‬
‫و‪ !&Q&
8^&/‬أن *@‪ !& 8‬إدار 
أس ا
&ل ا
‪E^6‬ي '‪ ED 8E‬ل اآ‪E‬ف ا
& <‪!E‬‬
‫ا
‪EE
!&_EE‬ى '"‪ EE 6c‬و*"‪ EE /‬إ
‪ ،8/EED•
!EE;' !*/EE\ !EE< ' EE‬و
‪8EE^&/
EE‬‬
‫ ‪ Q‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي '‪ D 8‬ل ‪ Q‬ا
& <! ا
_&!
 '‪ ،8‬و‪"7 <  /5‬ا‬
‫‪C‬ت ا
&‪.!&Q‬‬
‫ا>&‪ =
44‬ا‪B44
8‬؛ و‪EE/‬ى أن رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي ‪ EE * _EE !EEQ' 2EE3&/‬إدارة ا
& <‪ .!EE‬و<‪ EE‬ه‪KEE‬ا‬
‫ا‪ZW‬ر‪ Q/ ،‬إ
إدارة ا
& <‪ E !E‬أ‪ 2E3& E C‬أ;‪ E‬ا‪E
t‬ت ا
&‪ E< !'@E‬إدارة رأس‬
‫ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ ،‬آ& أ‪ @ !6 !& 23&  C‬ا
&‪ 
D 8' !&Q‬إ
‪ rED‬وز‪E/‬دة '‪E‬‬
‫&^‪ 8EE' 1EE‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي‪ .‬ور&‪"EE^ EE‬ن ه‪ bKEE‬ا
ؤ‪ !EE/‬ه‪ EE‬ا‪L‬و‪ IEE‬ا‪EEC‬را
‪GEEq‬ب‬
‫ا

!‪:‬‬
‫‪] -‬آ‪ vEEE  EEE‬ا
را‪EEE‬ت أن رأس ا
&‪EEE‬ل ا
‪EEEE^6‬ي ‪/"@EEE' IEEE' 2EEE' /‬ت ا‪W‬دارة ا
‪EEEE‬‬
‫وا‪W‬ا‪ ،!+‬و‪/‬آ‪ rED  5‬ا
‪ ،!E&S‬و‪E /‬ف إ
‪ E‬ز‪E/‬دة ا‪"E\L‬ل وا
&‪"E‬ارد ا
‪!E/^6‬‬

&‪ 2^
 !&Q‬ا
‪KE‬ي ‪@E/‬ه <‪ E‬ز‪E/‬دة ‪E7‬رات ا
&‪ 8E' !E&Q‬ا
&‪"EQ‬ر ا‪EW‬ا‪ E< ، +‬‬
‫;‪/ 8‬آ‪" 6' 5‬م إدارة ا
& <!  ا
"‪ 2w‬ا
?! وا
^^! ا
 ‪E
D 8E' 8E^&/‬‬
‫‪ rD‬و;زة و*"‪ 2/‬واام ا
& <!‪.‬‬
‫ و‪ rEED !EECx EE /‬و;‪EE‬زة‬
‫ أآ‪ً %EE6 EE3‬‬
‫‪ EE  -‬إدارة ا
& <‪ ،!EE‬آ&&ر‪ !EE‬إدار‪ً DEE' !EE/‬‬
‫ا
& <! < ا‪ 2(L‬ا
‪  / 8; < ،%S‬رأس ا
&ل ا
‪E^6‬ي  ‪ bKE‬ا‪ E !ECL‬ا
&‪E‬ى‬
‫ا
‪. G‬‬
‫‪]/ -‬آ  ‪ v‬ا
‪R  83;G‬ورة ا=ه&‪E‬م ‪E L‬د ا=‪%E7‬د‪ !E< &
!/‬ا&‪E‬دًا ‪ E‬أن‬
‫ا
ف '‪ 8‬إدارة ا
& <! ه" ا
"\"ل إ
أ '@"ى '&^‪ 8' 8‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪.‬‬
‫‪ / -‬ا
‪ 83;G‬أ‪ _/‬إ
أن إدارة ا
& <! – آ&‪" 6‬م‪ -‬ا‪ 8' US0‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي ا
‪KE‬ي‬
‫‪ P+/‬أن ‪ 1/"^ /‬و"‪& b/‬ار وإدة اا'‪ 1‬وا
&*<‪.1 !Q‬‬
‫‪7 :CM‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى < ']@ت ا
  ا


‫‪Measuring Intellectual Capital‬‬
‫‪ 2EE3&/‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ى أه&‪ !EE‬آ‪EEG‬ة و''‪ "EE&C EE< !EE‬ا‪EEW‬اع وا‪ ،!EE(CW‬وا
&<‪!@EE‬‬
‫ا
‪ !EE&Q‬وا‪L‬داء ا=‪%EE7‬دي <‪ EE‬ا
&‪EE&Q‬ت ا
*‪!EE3/‬؛ ;‪ FEE‬إ‪5' rEES*/ 1EEC‬ا‪ EE pEE7" !@EE< EE/‬‬
‫ا‪"\L‬ل ‪ d‬ا
&د‪ !/‬و‪ d‬ا
&&"‪ ،!E‬و‪ E @E/‬د<‪ !E+ IE‬ا
&‪ "E‬وا
*‪"E‬ل إ
‪ E‬ا‪ECW‬ج آ‪pE3‬‬

‫‪29‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫ا
& <‪ !EE‬و‪ vEE6D‬ا=‪&3EE‬ر <‪ EE‬ا‪"EE\L‬ل ا
&&"‪ 2EES' !EE‬ز‪EE/‬دة ا=‪&3EE‬ر <‪ EE‬ا‪"EE\L‬ل ‪EEd‬‬
‫ا
&&"‪،!E‬ا‪ 't‬ا
‪KE‬ى ‪]E/‬دى إ
‪ 8@E* E‬آ‪E6‬ءة ا
&]‪@E‬ت وز‪E/‬دة ا
‪ !E&S‬ا
‪ ،!7"@E‬و‪; GE‬آ‪!EE‬‬
‫رأس ا
&‪EEE‬ل ا
‪EEE^6‬ى ار‪ EEEZG‬و‪EEES
 EEESM‬م ا
^"
‪ ، ("EEE‬ا‪ EEE'L‬ا
‪KEEE‬ى ‪ EEE M]EEE/‬ز‪EEE/‬دة ا
^‪EEE6‬ءة‬
‫ا=‪%7‬د‪ < !/‬ا
&‪" I&+‬اء '‪ !E;C 8‬ا
^‪ E‬أو ا
^‪ ،pE‬و‪"E^ E' EG
d‬ن ه‪E‬ك \‪E7 E< !" E‬س‬
‫رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى ا
‪K‬ى ‪ 8&_/ 7‬أ‪0‬ء ‪ 23' !"&' d‬ا
&‪%‬در ا
‪ ،!/G‬وا
&‪E‬ت وا
^‪2E‬‬
‫ا
‪ &Q‬وا
‪ &
 !7‬ء ‪.‬‬
‫وهك ة ‪&C‬ذج و‪Z‬ق
‪S‬س ا‪"\L‬ل ا
& <! ورأس ا
&ل ا
‪^6‬ي <‪=E+' E‬ت '‪2E3‬‬
‫ا
&*‪ !G‬وا=‪%7‬د وا
&‪%‬در ا
‪ !/G‬وا
&^! ا
‪ ،!/^6‬وه‪ bK‬ا
&ذج آ‪  5‬ا
*‪ 2‬ا
*@ ‬
‫ا=‪%7‬دي أو ا=ا‪"@E&
+‬ى ا
&]‪ ،!@E‬إ= أن ه‪ bKE‬ا
&‪ E/ E
g/ES‬ا‪E‬ام أي ' ‪ E< E‬‬
‫ا
‪S‬ع ا
' ‪ !' !6%‬و< '‪+‬ل ا
  ا

‪.!\D !6%‬‬
‫و‪/‬ى ا
‪ v G‬أن هك 'ر‪xE 8/^< 8‬ن ‪ g/E7‬ا‪"E\L‬ل ا
& <‪ .!E‬ا<و‪E* 4‬ول‬
‫إ‪+/‬د ‪Z‬ق '‪ES
!G' metric !/‬س ا
& <‪ ،!E‬وا<_‪ 4‬ى *‪E‬ول ا
‪E0]' 8E FE*G‬ات
‪ES‬س‬
‫ا
& <!  أس أن ا
& <! < ; ذا  = ‪  7 8^&/‬وإ‪ &C‬ا
‪K‬ى ‪ 1E7 8E^&/‬ه‪E(' "E‬ت‬
‫ا‪ !EECL‬ا
& <‪ .!EE‬و<‪ EE‬ه‪KEE‬ا ا‪EEZW‬ر ‪EE/‬ى) روز و روز ‪ ( Roos and Roos 1997‬أن أ;‪EE‬‬
‫("ا‪ PC‬إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى &‪ 17 < 23‬وأن &! ا
‪ES‬س ‪ 8E^&/‬أن ‪ ED 8E' E‬ل *‪E/‬‬
‫'‪E0]' !E"&+‬ات
^‪"( 8E' PEC( 2E‬ا‪ PEC‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ى‪( Roos, G. and Roos, J. .‬‬
‫‪1997).‬‬
‫و‪EE
EESGZ‬أى )إد<‪ EE  = (Edvinsson 8%EE‬إدارة رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ى أ‪ "EE‬إدار‪EE/‬‬
‫و
^ ‪ DEE' 2EE3& EE‬أ‪W EE‬دارة '‪%EE‬در وأ\‪"EE‬ل ا
&‪ .( Edvinsson, 2002)!EE&Q‬و<‪ EE‬ه‪KEE‬ا‬
‫ا‪ZW‬ر ‪S/‬ر)آ‪ (Klein 8‬أن ']@ت ا
  ا

ا
 ‪ D' G‬اا‪ E< +‬إدارة رأس‬
‫ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ي ‪ 8E' KE‬ه‪ bKE‬ا
&‪ E &7 5E/5 
!E\< !E‬ا
‪، (Klein, D.A., 1998 ) !7"@E‬‬
‫و‪5EE /‬ز ه‪KEE‬ا ا
‪EE‬أى آ‪EE/ )8EE' 2EE‬ن و آ"‪ ( Brennan &Connell 2EEC‬و‪]/‬آ‪EE‬ان أن ']‪@EE‬ت‬
‫ا
  ا

ا
(*! ^"ن
‪  /‬ا
‪S‬رة  إدارة رأس '
 ا
‪^6‬ى أ<_‪ 8' 2‬ا
&]‪@E‬ت ا‪2E7L‬‬
‫‪ ،;+C‬وأن ه‪ bK‬ا
&]@ت ‪ 8^&/‬أن ‪ /‬رأس '
 ا
‪^6‬ى ‪ ED 8' !
 6‬ل ا
آ‪ E 5E‬إدارة‬
‫ا
‪"+‬ا‪ PC‬ا

!‪( Brennan &Connell, 2000):‬‬
‫‪7‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫*‪ /‬ا
^"
"( ا
&<@! و‪. &S‬‬ ‫‪-‬‬
‫*‪ QC /‬ا
&^! ا
‪ !/^6‬و‪. &S‬‬ ‫‪-‬‬
‫و< ‪ 2c‬م ‪7‬رة أ
‪ P‬ا
‪S‬س ا
‪ !/S‬ا
 @م < ‪7‬س ا‪"\L‬ل ا
&&"! ‪ E‬‬
‫‪7‬س و‪ !&7 /S‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي ا
‪K‬ي أ\‪5E( 2^/ uG‬ءًا آ‪ًEG‬ا '‪ 8E‬أ\‪"E‬ل ']‪@E‬ت ا
 ‪E‬‬
‫ا

‪ ( U  S< ،‬ت أآد‪ !&/‬وا‪%7‬د‪/ !/‬ة
"\"ل إ
‪E
D 8E' 8E^&/ !E3/; g/ES' E‬‬
‫*‪ /‬ا‪"\L‬ل ‪ d‬ا
&&"‪ E< !E‬ا
‪E‬آت وا
&]‪@E‬ت و‪ . E7‬و‪ @E+ 8E^&/‬أه&‪ !E‬ا
&‪g/ES‬‬

‫‪30‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫ا
*‪ !3/‬ا
  ا
"\‪ 2‬إ
  < ‪ OE‬ا
&]‪@E‬ت‪( Chen, J., Zhaohui, Z., and : E/ E&< ،‬‬
‫)‪Hong, Y. X., 2004‬‬
‫‪ -‬إاز ‪ !&7‬ا
& <! ا
&&‪5‬ة ا
 &^  ه‪ bK‬ا
&]‪@E‬ت <‪ %E E‬أ\‪ U*GE‬ا
& <‪2^E 1E< !E‬‬
‫(‪5‬ءًا آ‪ًG‬ا '‪ !&7 8‬ا
&| و'‪ !&7 8‬ا
&‪.!&Q‬‬
‫‪EC"^' !? -‬ت آ‪E3‬ة‪ 2&E ،‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪EG‬ي‪ ،‬وا=^‪E‬ري‪ ،‬ور‪ ER‬ا
&‪ E‬ء و‪d‬ه‪ ،E‬وه‪ E‬‬
‫أ'"ر = @‪ I‬أ
‪ P‬ا
‪S‬س ا
‪. 7 !/S‬‬
‫‪ -‬ا=د إ
ا
*‪ R‬وا
&@‪7  2GS‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ &  8; < ،‬ا‪ P
EL‬ا
‪!E/S‬‬
‫ ا
&‪.S< R‬‬
‫‪ -‬ا
آ‪  5‬ا
*‪ rwS‬ا
"!‪ 8; < ،‬آ‪ 5‬أ
‪ P‬ا
‪S‬س ا
‪  !/S‬ا
*‪ rwES‬ا
&د‪ !E/‬ا
^&‪!E‬‬
‫<‪.S‬‬
‫‪@E' -‬ة ه‪ bKE‬ا
&]‪@E‬ت ‪ E‬أن ^‪"E‬ن أآ‪ E3‬آ‪E6‬ءة وأآ‪ ED 8E' ،!@E< E3‬ل‪( Barry, B., :‬‬
‫)‪2000‬‬
‫‪x -‬آ ‪7‬ر   *‪ rS‬أها< ‪.‬‬
‫‪ -‬ا
آ‪  5‬ا
  ا
‪ &Q‬وإدة ه! ا
‪ |'CG‬ا
ر‪. G/‬‬
‫‪  -‬و&"‪ 2/‬ا
‪ F*G‬وا
"‪./‬‬
‫‪ I" -‬ذاآة ا
&‪ D 8' !&Q‬ل *‪ /‬ا
&"ارد ا‪ !L‬و‪^ P+‬ار ا‪&L‬ل‪.‬‬
‫و< ا
"ا‪ E(" = I7‬ه‪E‬ك ‪ !ES/Z‬وا;‪E‬ة '‪E7 E< E  rE6‬س رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ى <‪ E‬‬
‫ا
&]@ت ‪ !' !6%‬و']@ت ا
 ‪ E‬ا
‪ ،!E\D !6%E
E‬وإ‪ E(" E&C‬ه‪E‬ك ‪EZ‬ق ‪E/‬ة ‪.‬‬
‫و
‪&_EE‬ن أن ^‪"EEE‬ن أى ‪EES
!EEES/Z‬س رأس ا
&‪EEE‬ل ا
‪EEE^6‬ي '‪EEE6‬ة‪ PEE+/ ،‬أن ‪"EEE/‬ا<
‪EEEC EEE‬ت‬
‫= '‪ 8‬ا
&‪ D 8' ، R‬ل "ا< ' ‪ \
!M /‬و‪ S‬ا‪L‬داء‬ ‫و' "'ت د‪ |
  !S7‬ا
&@‪ً  2GS‬‬
‫‪ EE' EE‬ا
‪ ،8'5EE‬وآ‪KEE‬ا ‪EEQC‬م ‪W‬دارة ه‪ bKEE‬ا
‪EECG‬ت وا
& "'‪EE‬ت ‪EE*/‬د ا‪ EEML‬ا
&*&‪IEE&( EE 2EE‬‬
‫أ\*ب ا
&‪ P+ !? !*%‬ا
&‪Ž(6‬ت ‪ d‬ا
&‪.!"d‬‬
‫و‪ p% 8^&/‬ا
‪E‬ق ا
&‪E7 E< !'@E‬س رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ي <‪ E‬أر ‪E"&+' !E‬ت‪،‬‬
‫ ا
*" ا

‪"G +C):‬د ‪ ، 2004 ،‬و ‪G‬ا
@ر ‪(2005،p"/‬‬
‫‪ -1‬ا‪ V0
44Y‬ا*^‪Descriptive Measurements "44‬؛ وآ‪ 5EE‬ه‪ bKEE‬ا
&‪EE/* EE g/EES‬‬
‫&ت و‪ ƒw%D‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ ،‬وا ع ا‪t‬راء وا=‪+‬هت ذات ا
‪ d Mx‬ا
&‪0G‬‬
‫‪ EE‬أداء &‪EE‬ت ا
& <‪ !EE‬و*‪ EE +wC rEES‬ا
&‪ . !EE"d‬و‪ !EE& EE‬ا
‪EES‬س <‪ EE‬ه‪ bKEE‬ا
&‪EE‬ذج‬
‫ادا إ
ا
‪G‬ة ا
‪K‬ا! وا
‪ /S‬ا
‪
 8&wS
%‬را! ‪ .‬و_&‪ 8‬ه‪ bK‬ا
&‪:g/S‬‬
‫أداة ‪ !< ' S‬ا‪W‬دارة ‪.‬‬ ‫•‬
‫ا
‪ S‬ا
‪K‬ا ‪ !(CW‬ذوي ا
& ‪ 8‬ا
& <!‪.‬‬ ‫•‬
‫‪ !7‬ا‪L‬داء ا
&"ازن
‪S‬س وإدارة أ\"ل ا
& <!‪.‬‬ ‫•‬

‫‪31‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫‪ V0
Y -2‬ا" ا ‪Intellectual Property Measurements "0‬؛ وآ‪ 5E‬ه‪ bKE‬ا
&‪g/ES‬‬
‫ *‪ !&7 /‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي & ‪C"^' 8' 1&_/‬ت أ! ‪ 2&E‬رأس '‪E‬ل ه^‪، E‬‬
‫ورأس 'ل ي‪ ،‬ورأس 'ل ز"‪ 2/"* M ، C‬ا‪"\L‬ل ا
& <! ‪ d‬ا
&&"! <‪ E‬أ‪@E7‬م‬
‫ا
&‪ !&Q‬ا
&‪ !6‬إ
أ‪^0‬ل ا
&^! ا
‪"^
!/^6‬ن أآ‪/* 3‬ا وأ ‪ 2‬اا' ‪.‬‬
‫‪ V0
4Y -3‬ا‪ "4Y‬ا‪ Market Value Measurements " *4‬؛ وآ‪ 5E‬ه‪ bKE‬ا
&‪ E g/ES‬‬
‫ا
‪6‬ق ‪ 8‬ا
‪ !&S‬ا
<‪ !/‬وا
‪ !&S‬ا
@"‪ ،!&Q&
!7‬و‪ E E&  E' G
d‬أ‪ gE‬و'‪EG‬دئ '
‪!E‬‬
‫و'*‪: 23' !G‬‬
‫ا
‪ !&S‬ا
@"‪.!7‬‬ ‫•‬
‫ا
‪ !&S‬ا
<‪.!/‬‬ ‫•‬
‫ا
‪ d !&S‬ا
&&"! ا
&*@"!‪.‬‬ ‫•‬
‫‪ V0
Y -4‬ا
‪ ) /F‬ا<^*ل ‪ Return on Assets Measurements‬؛ و & ه‪ bKE‬ا
&‪g/ES‬‬
‫ ا;@ب ا
‪  w‬ا‪"\L‬ل ) ‪ P@; ( ROA‬ا
‪ !?%‬ا

! ‪:‬‬
‫ا‪"\L‬ل ا
&&"!
آ!‬
‫ا
‪  w‬ا‪"\L‬ل ) ‪ = ( ROA‬ا=‪CD‬ا‪ ?;;;;;;;;;;;;8@ A;;;;;;;;;;;;B‬ا=<;;;;;;;;;;;;‪789:‬‬
‫ا‪C;;;;;;KL‬ل ا=‪:;;;;;;FG= 7;;;;;;HCIGI‬آ‪7‬‬
‫  ذ
‪S' / O‬ر‪ w "' I'  C‬ا
‪S‬ع ا
‪K‬ى ‪C IS/‬ط ا
&‪ ،1&R !&Q‬و‪ E/‬ا‪EG‬ر‬
‫أي ز‪/‬دة ‪ "' 8‬ا
‪S‬ع ‪D w‬ص أس ا
&ل ا
‪^6‬ى ا
ص 
&‪. !&Q‬‬
‫و‪EE 8EE^&/‬ض أه‪ EE‬ا
‪EE‬ق وا
&‪EE‬ذج ا
‪ ! wEE‬ا
‪ EE EE‬ا‪EE‬ا'  <‪EE7 EE‬س رأس ا
&‪EE‬ل‬
‫ا
‪^6‬ي < ا
&‪&Q‬ت ‪ ،!' !6%‬وا
 ‪ E /" E‬وا‪E‬ا' 
‪ES‬س رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ى <‪ E‬‬
‫آ‪@]' 8' 3‬ت ا
  ا

< آ‪ 8' 3‬دول ا

‪ ،‬وذ
‪  O‬ا
*" ا

‪:‬‬
‫‪
 -1‬س ا ق ‪ #+‬ا‪ "Y‬ا* " وا‪ "4Y‬ا‪ ،Market to Book Value "40 !/‬و‪"E^ E7‬ن‬
‫ه‪ bK‬ا
‪ !S/‬ه‪ E‬أ‪ @E‬ا
‪E‬ق ا
&‪E7 E< !'@E‬س رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ي؛ ;‪ 2Eّ3& FE‬ا
‪!E&S‬‬
‫ا
<‪ !"&+' !/‬ا‪"\L‬ل وا‪"'L‬ال ا
@‪' !w‬و;ً ' ‪ E‬ا
‪"/E‬ن‪ .‬أ'‪ E‬ا
‪ !E&S‬ا
‪2E3&< !7"@E‬‬
‫ا
‪ !&S‬ا
^! ‪  L‬ا
&‪ .!&Q‬و‪E‬د ًة '‪"E^ E‬ن ا
‪ !E&S‬ا
‪ !7"@E‬أ‪ 8E' E‬ا
‪ !E&S‬ا
<‪PG@E !E/‬‬
‫رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ ،‬وه‪K‬ا ' ‪  /‬ا
‪ @6‬وا
&‪G‬ر ا
&‪&
S‬ذا ‪ I</‬ا
&@‪&3‬ون أآ‪8E' 3‬‬
‫ا
‪ !EE&S‬ا
*‪"EE\q
!EESS‬ل ا
‪L !EE3‬ي ‪EE0‬آ!‪ PG@EE
< ،‬ه‪ "EE‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ى
‪ OEE‬ا
‪EE‬آ!‪.‬‬
‫و‪@/‬م ه‪K‬ا ا
&"ذج ا
‪ !?%‬ا

!‪( G.G. Dess et al. , 2004) :‬‬
‫رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي = ا
‪ !&S‬ا
@"‪
!7‬آ! – ا
‪ !&S‬ا
<‪!/‬‬
‫<…ذا آن     ا
آ!  ا=آب '‪ 5 3‬د‪ CC‬و‪ 1&7‬ا
*
! <‪ E‬ا
‪"@E‬ق ه‪10 E‬‬
‫د‪…< CC‬ن ‪ !&7‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي = ‪5 = 5 – 10‬‬

‫‪32‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫و‪ 8EE^&/‬ا‪EE‬ام ه‪ bKEE‬ا


‪ EE< !EES/‬ا
‪EE‬ول ا
&‪ !EE'S‬أآ‪ 8EE' EE3‬ا
‪EE‬ول ا
'‪ ،!EE‬وذ
‪@EE= OEE‬م‬
‫ا
‪"G‬ر\ت < ا
ول ا
&‪6^
 !'S‬ءة‪ ،‬و

 ^‪ g‬أ ر ا‪  L‬ا
‪ !&S‬ا
*‪@]&
!SS‬ت ء‬
‫‪E'" ' E‬ت د‪ .!ES7‬أ'‪ E< EE‬ا
‪E‬ول ا
'‪ EQ &< !EE‬ا
‪"G‬ر\‪E‬ت = ‪EE6^
 @E‬ءة و'‪< EM 8E‬ر‪EE6‬ع‬
‫أ ر ا‪ I(/ 7  L‬إ
"ا'‪G' d 2‬رة أو ‪_E' !E+C‬رت = ‪E'" ' E EG‬ت د‪.!ES7‬‬
‫)‪.‬إ‪ /‬ب ا
"‪( 7‬‬
‫و‪ 8^&/‬إ(&ل أه ا=ا‪R‬ت ا
 "ا(‪ 1‬ه‪ bK‬ا
‪  ،( Cetin )1'7 &< !S/‬ا
*"‬
‫ا

‪ G 8) :‬ا
@ر ‪.(2005 ،p"/‬‬
‫‪ -‬أن  ‪ v‬ا
&‪&Q‬ت =  '‪ I' 2‬ا‪"L‬اق ا
'! أو أ"اق ا‪L‬وراق ا
&
! و

= ‪"/‬ا<
‪E‬‬
‫‪ ،!7" !&7‬و'‪ /* P %/ M 8‬رأ&
 ا
‪^6‬ي '‪ D 8‬ل ه‪ bK‬ا
‪.!S/‬‬
‫‪ -‬أن ا‪EE‬ام أ ‪ E‬ر ا‪ EE<  EEL‬ا
‪"@EE‬ق ا
&
‪ !EE‬آ‪EEx‬س
*‪@EE‬ب ا
‪ !EE&S‬ا
‪EE
!7"@EE‬آ!
*‪EE/‬‬
‫رأ&
 ا
‪^6‬ي
‪KK PG@ & g‬ب أ ر ا‪" \  L‬دا أو ه‪. Z"G‬‬
‫‪ -‬أن ‪ !&7‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي إذا آ‪ < 23& UC‬ا
‪6‬ق ‪ 8‬ا
‪ !&S‬ا
@"‪ !7‬وا
<‪S / v G
< ،!/‬‬
‫أن ا‪ G‬د رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي '‪ 8‬ا
^"ف ا
&
! ‪ !^E' 23&/‬ر‪5 IE' !E\D !@Ew‬ا‪ E/‬ا
‪E6‬ق‬
‫‪ 8‬ا
‪ !&S‬ا
@"‪ !7‬وا
‪ !&S‬ا
<‪ 2^ !/‬آ‪.G‬‬
‫‪ -‬أ‪ 8^&/ = 1C‬أن ‪5 /‬ى ا
‪6‬ق ‪ 8‬ا
‪ !&S‬ا
@"‪ !7‬وا
<‪
!/‬أس ا
&ل ا
‪^6‬ي <‪S‬؛ ;‪ F‬إن هك‬
‫ا
‪ 8' /‬ا
"ا'‪ 2‬ا
ا‪ !D‬وا
ر(! ا
 ‪ 7‬ك < "
 ه‪K‬ا ا
‪6‬ق ‪.‬‬
‫‪ -2‬ا ‪
44‬رات ا> ‪
E44Y‬ء؛ و‪@EE‬م ه‪ bKEE‬ا
‪ EED 8EE' !EES/‬ل ا=&‪EE‬د ‪ EE‬ا‪&EE‬رات ا‪%EES‬ء‬

&ر‪@*
8/‬ب ا
‪  w‬ا=‪&3‬ر < رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى‪ ،‬و<‪"E
ES‬ات ا

‪) :!E‬إ‪E /‬ب‬
‫ا
"‪( 7‬‬
‫‪ \ /* -‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى‪.‬‬
‫‪ 2' /* -‬ا
‪+‬ح ا‪"% ،% 2^
L‬رة ‪. 7 8^&/‬‬
‫‪0]' &% -‬ات
‪S‬س "ا'‪ 2‬ا
‪+‬ح
 \ ا
&اد ‪. 7‬‬
‫و‪ 8^&/‬اام ا
&]‪0‬ات ا

!
‪S‬س ا
‪% 2^
w‬‬
‫‪/H‬ول )‪ a (2‬ات 
س )
‪ /F‬رأس ا
ل ا ى‬
‫ا
&]‪0‬ات‬ ‫ا
‪%‬‬
‫‪ !G@C‬ر‪ R‬ا
'‪&(W 8‬ل ا
'‪8‬‬ ‫رأس ا
&ل ا
‪G‬ى‬
‫ز‪/‬دة ' ل ا
&‪ G‬ت‬ ‫رأس ا
&ل ا
^ ‬
‫ا
*‪ !%‬ا
@"‪!7‬‬ ‫رأس 'ل ا
& ء‬
‫ا
‪  w‬ا=‪&3‬ر‬ ‫ا
&‪"&+‬ع= رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى‬

‫‪33‬‬
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
‫س‬E7 !E7
‫ ا‬bKE‫ ه‬E< E/‫ و‬،‫
ع‬4MY‫ ا‬/4F
)‫" و‬4; ‫
ر‬84 >‫ ا‬4) /4F
‫ ا‬#4+ ‫ 
س ا ق‬-3
EE EEw
‫ ا‬2EEM& : !EER< EE ‫د‬EE&= ‫ى‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫ رأس ا‬EE< ‫&ر‬3EE=‫ ا‬EE EEw
‫ا‬
‫@ت‬E]&
‫ ا‬8E ‫ ف‬ED=‫ى ا‬5E / ‫ر‬EZW‫ا ا‬K‫ و< ه‬.;‫ع ا
"ا‬S
‫ ا‬2D‫&ر
&]@ت دا‬3=‫ا‬
E/‫ و‬.‫^ى‬6
‫&ر ا
&]@! < رأس ا
&ل ا‬3= ;‫ع ا
"ا‬S
‫ ا‬2D‫&ر دا‬3=‫  ا‬w
‫< ا‬
( 7"
‫ ب ا‬/‫ )إ‬:‫ ل‬D 8' ‫^ي‬6
‫&ر < رأس ا
&ل ا‬3=‫  ا‬w
‫س ا‬7
.‫! "ات‬M M 8 2S = !'‫ ل <ة ز‬D !@]&
‫&ر‬3=‫  ا‬w
‫س ا‬7 -
g6EEE
OEEE
‫ وذ‬،!@EEE]&
‫ ا‬1EEE
‫ إ‬EEE& ‫ى‬KEEE
‫ع ا‬EEES
‫ ا‬EEE"&
‫&ر‬3EEE=‫ ا‬EEE EEEw
‫س ا‬EEE7 -
.!'5
‫ة ا‬6
‫ا‬
‫ رأس‬2EE3&/ ‫ق‬EE6
‫ر أن ا‬EEG‫ وا‬،‫ع‬EES
‫ ا‬EEw EE"'‫@! و‬EE]&
‫ ا‬EEw 8EE ‫ ف‬EED=‫س ا‬EE7 -
.‫^ى‬6
‫ا
&ل ا‬
!‫آ‬E0 8E ‫ أر‬8E' E3‫ أآ‬UE'7 FE; ‫؛‬Intangible Assets "4 *‫ ا‬4c ‫ ا<^*ل‬a -4
Konrad !E/QC‫ و‬Corresponding Theory !E/QC ‫ام‬E 1987 ‫م‬E E< !//"E
‫دئ‬EG&
ًESGZ E  ‫ح‬%E<W‫! وا‬E"&&
‫ ا‬Ed 
"E\‫س أ‬E7 E< IE‫ق وا‬EC  Theory
!EE/Q
‫ ا‬/"EE EE EE7‫ و‬.!EE
&
‫ ا‬w‫"ا‬S
EE !EES*&
‫ ا‬EE‫ه‬/‫ر‬S EE< OEE
‫! وذ‬EE/Q
‫ ا‬EE< ‫"اردة‬EE
‫ا‬
‫ا‬KEE‫ ه‬E<‫ و‬.(!E"&&
‫ ا‬Ed ‫"ل‬E\L‫ ا‬E0]') &@E U*GE\‫! وأ‬E/‫دار‬W‫ت ا‬E'" &
‫اض ا‬EdL
(2005،
‫م ا‬% ):2& ،!"&&
‫ ا‬d ‫\"ل‬L‫س ا‬S
‫ت‬e< !M M /*  ‫ا
@ق‬
E& ‫ف‬%E
‫ ا‬E ‫اد‬E<L‫رة ا‬E7   %S/‫؛ و‬Individual Competence ‫<اد‬L‫ ' رف ا‬-
.!&(‫ و' رات <! وا‬7‫ة و‬GD‫   و‬8' O
‫ ذ‬1&_/
‫ذج‬EE&
‫ه وا‬EE6&
‫ ا‬8EE' IEE‫ل وا‬EE+' EE ‫"ي‬EE*/‫ و‬،Internal Structure D‫ا‬EE
‫ ا‬2EE^
‫ ا‬-
.‫<اد و&^  ا
آت‬L‫  ا‬S/ 
‫ ا‬C‫
^و‬W‫ ا‬P*
‫دارة وا‬W‫ ا‬QC‫و‬
‫ ء‬E&
‫ وا‬8/‫"رد‬E&
‫ ا‬IE' ‫ت‬E7
‫ ا‬E ‫"ي‬E*/‫ و‬،External Structure (‫ر‬E
‫ ا‬2^
‫ ا‬-
.‫ة‬+
‫! وا
'ت وا
@& ! ا‬/‫ر‬+
‫&ء ا‬L‫وا‬
Kaplan & 8‫"ر‬EC‫ و‬8E‫"ر ) آ‬EZ E7‫ و‬،Balanced Scorecard ‫*ازن‬4‫
" ا<داء ا‬M+ -5
، ER&
‫ن ا‬ES
‫ ا‬8E' 1992 ‫م‬E E< !E^/'L‫ة ا‬E*&
‫ت ا‬E/="
‫! < ا‬7G
‫ ا‬bK‫ ( ه‬Norton
‫ا‬KE‫"ن ه‬E^/‫ و‬.!E&Q&
‫ ا‬E< !E"&&
‫ ا‬Ed‫! و‬E"&&
‫&! ا‬S
‫! "
 ا‬7
‫! ذات ا‬CL‫ ا‬S

: ‫ ه‬،‫ أر ! '*ور‬8' ‫ا


&"ذج‬
.!&S
‫ "
 ا‬-
.‫&ل‬L‫ &ت ا‬-
.!*%&
‫ أ\*ب ا‬-
."&
‫ ا
  وا‬-

34
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫إدارة ا
& <!‬

‫‪-1‬ا
  وا
&" ‪:‬‬
‫ا‪L‬هاف ا
&]‪0‬ات‬

‫‪7‬رات ا
?‬
‫وا
*@‪ 8‬و ا=^ر‬

‫‪ -3‬أ\*ب ا
&‪!*%‬‬ ‫‪&-2‬ت ا‪&L‬ل‬
‫ا‪L‬هاف ا
&]‪0‬ات‬ ‫ا
ؤ‪ !/‬ا‪W‬ا‪!+‬‬ ‫ا‪L‬هاف ا
&]‪0‬ات‬
‫ا‪L‬هاف ا
&]‪0‬ات‬
‫‪7‬رات إ‪C‬ء و=ء‬ ‫*‪ /‬رؤ‪ !/‬ا
آ!‬ ‫‪7‬رات ا
? < ‬
‫أ\*ب ا
&‪ D !*%‬ل‬ ‫ا
‪  !&wS‬ا
& <!‬ ‫&ت ا‪&L‬ل‬
‫‪'D‬ت ا
‪ !&S‬ا
&_<!‬
‫إدارة ا
‪7‬ت‬ ‫*@‪ 8‬ا
&ت‬

‫‪ 
" -4‬ا
‪!&S‬‬
‫ا‪L‬هاف ا
&]‪0‬ات‬
‫‪7‬رات إ‪C‬ء ا
‪!&S‬‬
‫ا(& – ا‪%7‬د‪/‬‬
‫"ر‪/‬‬

‫إدارة ا
&"از‪ !C‬وا
^‪!6‬‬
‫‪Source:‬‬ ‫‪Yogesh Malharta (2002).Measuring Knowledge‬‬ ‫‪Assets‬‬ ‫‪of‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪Nation: Knowledge System for Development, UN, p32.‬‬
‫‪ !7 (1) 2^0‬ا‪L‬داء ا
&"ازن
‪S‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى‬
‫و@م ‪ !7‬ا‪L‬داء ا
&"ازن آ& ا‪  ;7‬آ‪ 8‬و‪"EC‬ر‪ 8‬آ"‪"&
!E‬اء'‪ 8E !E‬أه‪E‬اف‬
‫ا
&]@! < ‪   _  ?/‬ا
‪ v G‬ا‪]E/ E7 E&' ،EDt‬دى إ
‪ E‬ا‪ ED‬ل ا
‪"E‬ازن ‪ @E E' 8E‬‬
‫ا
&]@! ‪ E 1SS* "*C‬ا
&‪E‬ى ا
‪ ،E G‬و'‪ !E&(
!ES/Z " E Cx E 6/  8E^&/ EM 8E‬أو *"‪2E/‬‬
‫ر
! ا
&‪ !&Q‬وإا‪  +‬إ
'‪q
g/S‬داء‪ ،‬و‪5‬و‪/‬ه ‪ 2 6
!S/‬إ‪E‬ا‪ )." +‬ا

‪ E‬‬
‫و‪DN‬ون‪ ،(2010،‬و & <^ة ا
‪  !7G‬و\‪ p‬ا
&^"‪C‬ت ا‪E+
!L‬ح ا
&]‪ !@E‬وأ&
‪،E‬‬
‫وذ
‪& O‬اة ا=‪G‬رات ا

!‪ G r<"):‬ا
&*@‪(2006،8‬‬
‫‪ -‬ا‪ /44445‬ا‪(4444%‬؛ ;‪ FEEEE‬آ‪EEEE& 5EEEE‬ت ا
‪EEEES‬س ‪ !EEEEM M EEEE‬أ ‪EEEE‬د ز'‪ !EEEE‬ه‪ EEEE‬ا‪gEEEE'L‬‬
‫وا
"م وا
?‪.‬‬
‫‪ -‬ا‪ /5‬ا
( و‪ c‬ا
(؛ ;‪' / F‬ا‪ !G7‬ا
‪"+‬ا‪ PC‬ا
&
! و‪ d‬ا
&
! ا
‪.!@]&
!@w‬‬
‫‪35‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫‪ -‬ا‪ /445‬ا> ‪ 44‬ا&(؛ ;‪EE& EE  FEE‬ت ‪EE7‬س ا‪L‬داء ‪ EE‬ا
‪ G_E‬ا
‪ %EE7 ?EE‬ا
&‪EE‬ى‬
‫ؤ‪ !/‬ا
&]@! وإا‪ !/"Z  +‬ا
&ى‪.‬‬
‫‪ -‬ا‪ /5‬ا‪(d5‬؛ ;‪&   F‬ت ‪7‬س ا‪L‬داء 
‪"+‬ا‪ PC‬ا
ا‪ !D‬وا
ر(!  ا
‪S‬م ‪rEG‬‬
‫ا
&‪.g/S‬‬
‫و‪ 8&_EE/‬آ‪"EE*' 2EE‬ر '‪EE*' 8EE‬ور ه‪ bKEE‬ا
‪EE !EE7G‬ة \‪EE* EE‬ده ا
&]‪"EER EE< !@EE‬ء‬
‫‪c‬و<  ا
ا‪ !D‬وا
ر(!‪ G) :2& ،‬ا
*& ا
&? ‪( 2009 ،‬‬
‫‪ -‬ا<ه‪/44‬اف‪ Objectives‬؛ و‪ EE  %EES/‬ا
‪ |wEE‬ا
‪ @EE EE‬ا
&]‪ ،EE SS* "EE*C !@EE‬و‪"EE‬زع ‪OEE‬‬
‫ا‪L‬هاف  '*ور ا
‪ ،!7G‬و*‪ g6 Q‬ا‪L‬ه&! ا‪EW‬ا‪ ،!+‬و‪E  @E‬ة ‪:E ' ƒw%ED‬‬
‫أن ^"ن '*ودة و‪ rES*
!7‬و
‪ES‬س و'*‪E‬دة "‪ UE7‬ز'‪+CW E‬زه‪" :2E3' ،E‬ز‪E/‬دة '‪"@E‬ى‬
‫ر‪ R‬ا
& ء ‪ 8‬ا
'! ا
&‪ !/  %20 !G@ 
!'S‬ا
م ا
*
"‪.‬‬
‫‪ -‬ا‪
445‬درات ‪Initiatives‬؛ و‪ EE‬إ
‪ EE‬ا‪EE&L‬ل ا
‪ !EE/K6‬ا
‪ rEES* EE  pEE7"/ EE‬ا
‪EE‬ف‪EE3' ،‬ل‬
‫ذ
‪" :O‬ز‪/‬دة أ'آ‪ /S 8‬ا
'!
 & ء"‪.‬‬
‫‪ -‬ا‪ V0
Y‬أو ا‪ a‬ات ‪Measures or Indicators‬؛ و&‪ 2E3‬ا
&‪ gE+‬ا
‪KE‬ي ‪E*/‬د '‪ E E‬إ‪E+C‬ز‪b‬‬
‫'‪ 8‬ا
ف ا
&اد *‪S' r/Z 8 1SS‬ر‪E*' !&S 1C‬دة ‪E3' ،6ً E‬ل ذ
‪E0]'" :OE‬ات ر‪ER‬ء‬
‫ا
& ء‪' u@') :‬ا‪"( C‬‬
‫‪ -‬ا\‪
!/‬ت ‪Targets‬؛ و‪ES' E  %ES/‬ار '*‪E‬د ‪ E/‬ا
‪ES‬س ‪E‬ء ‪ES' E/*
1E‬ار ا=‪E*C‬اف‬
‫)‪ Gً EE‬أو إ‪ 8EE (Eً +/‬ا
‪EE‬ف ا
&‪EES‬ر *‪ IEE' 1EESS‬ا=‪ v GEE !C EE‬ا
‪ P@EE‬ا
&‪ !EE/"e‬أو ا‪^EE0L‬ل‬
‫ا
‪ !CG‬ا
 "‪ uR‬ا
‪"%‬رة '‪0G‬ة‪3' ،‬ل ذ
‪."%75" :O‬‬
‫و ‪ !EE7 EE‬ا‪L‬داء ا
&‪"EE‬ازن أداة ' &‪ IEER" !EEZ;€
!EE‬ا
&]‪ !@EE‬و*‪ rEES‬د‪EE ^'/‬‬
‫و ‪ Q‬ا=‪6‬دة '‪"' 8‬ارده ا
‪ !/EG‬وا
&د‪ ED 8E' ،!E/‬ل '‪ 1E(" g/ES' 8E' 1&_E E‬ا
‪"E +‬د‬
‫‪ rS* "*C‬أها<  ورؤ‪ . /‬و'‪(Olve, N., Sjostrand A.,2002) :

 5&  C…< M 8‬‬
‫"‪ uR‬إا‪ !+‬ا
&]@!
‪ I&+‬ا
'‪   8‬وا=
‪5‬ام ‪K6‬ه‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫"(‪ 1‬أداء ا
&]@! ^' ‪ ،‬و
‪ g‬ا
"‪"7‬ف  ; 'ا‪ !G7‬ا‪L‬داء‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا
^'‪ rS* < 2‬أهاف ا
&]@! دون ا
آ‪.1  PC(  5‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا
 ‪ 8‬ا‪L‬هاف وا
‪ |w‬وا
"زن ا
@‪q
G‬هاف‪ ،‬و'  إ‪+C‬ز‪ b‬وآ‪.17 !6‬‬ ‫‪-‬‬
‫*‪ /‬د و‪"C‬ع ا
&‪ g/S‬ا
&@'! < آ‪"*' 2‬ر‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫"< \"رة آ! ‪ 8‬ا‪&L‬ل ا
‪.!@]&
 !/K6‬‬ ‫‪-‬‬
‫@ ا=‪%‬ل و<  أهاف ا
&‪ 2‬وا=ا‪+‬ت  آ<! ا
&@"‪/‬ت 
&]@!‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ر<‪7 I‬رات وإ'^‪C‬ت رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي 
&]@! '‪ D 8‬ل "< ?‪ !/K‬را( ‪ 8E !E‬ا‪L‬داء‬ ‫‪-‬‬
‫ا
^ ‪.‬‬
‫ا‪&3‬ر ‪
N‬ت ا‪W‬دارة ا
‪"&
!
 6‬ارد ا
‪ D 8' !/G‬ل ر ا
*"ا<‪L 5‬داء‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪36‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫‪ -‬إ‪+C‬ز إا‪ !+‬ا


&]@! و*‪ rS‬أها<  &‪ 8' /5‬ا
^‪6‬ءة‪.‬‬
‫‪ /* -‬ا
&@]و
ت و'"ا‪ IR‬ا
&*‪ 2^
!G‬إدارة *‪ً/‬ا وا‪.ً*R‬‬
‫و< ‪"R‬ء ذ
‪ 8^&/ ،O‬ا
‪"S‬ل ‪x‬ن ‪ !7‬ا‪L‬داء ا
&‪"E‬ازن &‪ Eً'QC 2E3‬إدار‪ Eً/‬ا‪E‬ا‪rES*/ ً+‬‬

&]@! ا
‪SG‬ء وا=&ار  ا
&ى ا
"‪ D 8' ،2/‬ل  اذ ا
‪S‬ارات ^‪ 2‬أع وأدق‬

"ا< ' "'ت د‪ !S7‬و;‪.!3/‬‬
‫و ا‪L‬دت ا
& ‪K  !S‬ا ا
&"‪"R‬ع إ
أن ه‪E‬ك ("ا‪ PEC‬ا‪E6‬ق و("ا‪ PEC‬ا‪ ED‬ف ‪8E‬‬
‫ا
‪ !S/‬ا
@"‪ !//‬ا
&&‪ 0]' < !3‬ا‪"\L‬ل ‪ d‬ا
&&"! وا
‪ !S/‬ا‪ !^/'L‬ا
&&‪!E7 E< !3‬‬
‫ا‪L‬داء ا
&"ازن‪ 8^&/ ،‬إ(&
  ا
*" ا

‪) :‬أ'! ‪ G‬ا
& ‪(.‬‬
‫!‪ BQ #‬ا>
ق ‪ fQOA‬أن آ‪O‬ه
‪:‬‬
‫‪6' @S/‬ه ا
&‪=+‬ت ‪ d‬ا
&&"! و‪ d‬ا
&
! إ
‪e< !M M‬ت‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪6/‬ض أن ا
&‪ d g/S‬ا
&
! ‪ P+/‬أن *‪0]&
 r‬ات ا
&
!‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪/‬آ‪ EE 5EE‬أن ا
&]‪EE0‬ات وا
‪ EEd P@EE‬ا
&
‪ PEE+/ !EE‬أن *‪"EE‬ل '‪ 8EE‬ا
&‪"@EE‬ى ا
‪ ?EE‬إ
‪ EE‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا
&@"ى ا=ا‪ +‬دا‪ 2D‬ا
&‪.!&Q‬‬
‫‪  r6/‬أن أ"ب ا
‪S‬س = ‪ EG /‬أداة ر‪E/( !E7‬ة‪ ،‬وإ‪ PE+/ E&C‬أن ‪@E/‬م
*‪ 8@E‬ا
‪ E‬‬ ‫‪-‬‬

ى ا‪<L‬اد أو ا
*"ار ' ‪.‬‬
‫و‪ BQ #‬ا>_‪O‬ف ‪ fQOA‬أن‪:‬‬
‫‪ EE0]' -‬ا‪"EE\L‬ل ‪ EEd‬ا
&&"‪EE^< EE 5EE^/ !EE‬ة ا‪EEG‬ر ا‪EE<L‬اد ا
&"ا(‪ EE< 8/EE‬ا
&‪ !EE&Q‬ه‪EE‬‬
‫ا
&‪%E‬ر ا
";‪ EE
"
E‬ا‪E/W‬ادات دا‪ 2EED‬ا
&‪ ،!E&Q‬إذ أن ا‪L‬ر‪EE‬ح ا
&"
‪E‬ة ‪<%E 8EE‬ت ا‪EE<L‬اد‬
‫&‪ 23‬إ‪0‬رات ' <! '&"! و‪ !"&' d‬و"(‪ 1E‬إ
‪ E‬ا
آ‪ 2E‬ا
ر(‪ !E‬أو ا
ا‪E
!ED‬آ!‪،‬‬
‫= ‪ r< < M]  CL‬ا‪/W‬ادات < ;‪ 8‬أن ا‪"L‬ب ا‪/ = Dt‬ى‬ ‫;‪ 23& F‬ه‪ bK‬ا
آ‪ 2‬أ\" ً‬
‫ذ
‪.O‬‬
‫‪ EE0]' -‬ا‪"EE\L‬ل ‪ EEd‬ا
&&"‪EE6/ !EE‬ض و(‪"EE‬د ‪ !EEM M‬أ\‪"EE‬ل ‪) !EE"&' EEd‬ا
&‪ "EE‬وا
‪EE/+‬‬
‫وا=‪S‬ار(‪ ،‬و=  '‪*' 8‬و
! إ‪+/‬د '‪<"6%‬ت  إ
آ‪6‬ءة ه‪ bK‬ا‪"E\L‬ل‪ ،‬وذ
‪ ED 8E' OE‬ل‬
‫‪0]' &%‬ات ‪ "E& GE‬ا‪ 2E\L‬و' ‪E‬ل ‪E+‬د‪ b‬وآ‪E6‬ءة ا=‪E6C‬ع ‪ 1E‬و'‪@ED ZE‬ر‪ E< 1‬‬
‫;‪/ = 8‬ى ا‪"L‬ب ا‪ Dt‬ذ
‪.O‬‬
‫‪ 0]' -‬ا‪"\L‬ل ‪ d‬ا
&&"! ‪/‬آ‪^<  5‬ة ا
&‪"Q‬ر ا
& < < ^"‪ 8/‬ا
&‪= 8; < ،!&Q‬‬
‫‪ —7/‬أ"ب ‪ !7‬ا‪L‬داء ا
&"ازن أً &! ^"‪ 8/‬ا
&‪.!&Q‬‬
‫‪ -6‬ا‪ "Y‬ا‪ ، Knowledge Value Added ( KVA ) "!  "!
9‬وه‪ bK‬ا
‪E& !S/‬‬
‫(‪K‬وره إ
ا
‪!%‬؛ ;‪ F‬إن ا
‪_ !&S‬ف < آ‪& 8' !& 2‬ت ا‪CW‬ج‪ ،‬آ& أ‪23&  C‬‬
‫أه&‪ !EE‬آ‪EEG‬ة <‪ EE‬ا‪%EE7‬د ا
& <‪EE&
u&@EE EE < ،!EE‬راء وا
&‪ 8/&3@EE‬أن ‪"EE*/‬ا أداء ا‪"EE\L‬ل‬
‫ا
& <‪ !EE‬ورأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي
&]‪ EE< !@EE‬ا
&‪EE‬ت ا
‪"+‬ه‪ !EE? !EE/‬ا
"ا‪ EEw‬ا
‪EE
" EE‬ه ‪.‬‬
‫و‪/‬ى )ه"‪ 2‬وآ‪ (Housel, and Kanevsky ^@6C‬أن *‪ /‬ا
‪ !&S‬ا
&_<!
& <!‬
‫‪37‬‬
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
:!EE

‫رات ا‬EEG
،‫@ت‬EE]&
‫ ا‬EE< !EE& &
‫"ر ا‬EE'L‫ ا‬8EE' EE /
EE*
‫ ا‬UEE7"
‫ ا‬EE< uGEE\‫أ‬
(Thomas J. Housel, and Valery Kanevsky)
EE3‫آ‬L‫! ا‬EEeG
‫وف ا‬EEQ
‫ ا‬2EEc EE< EE  8'EE
‫"دة أداء ا‬EE( ‫@"ى‬EE' !EE< ' EE
‫@! ا‬EE]&
‫! ا‬EE(; -
. ‫ا‬S 
.8//&
‫ ا‬2< ‫ح أو‬+C ‫ ;(! ا
&]@! ا
' <! 'ى‬-
EE‫ '"ا‬E p _E
‫داري ا‬W‫داء ا‬L‫ ا‬1EE‫آ‬/ ‫ى‬KE
‫ ا‬G@E
‫ ا‬MxEE
‫@ت‬E]&
‫ ا‬8E' E3‫ إدراك آ‬-
.‫ت وا
'ت‬+&
‫ءة ا‬6‫ وآ‬،p
^
‫ وا‬،@
‫ا‬
!@E]&
E&Q
‫داء ا‬L‫س ا‬E7 E< ‫^ى‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬8&_ ‫ ا
&]@ت أن‬8' 3‫ إدراك آ‬-
..!@]&
‫داء ا‬L !"R"'‫&"
! و‬0 3‫م \"رة أآ‬S/
8E' !S&
‫! ا‬6^
‫ت ا
@  وا‬C 8 ‫رن‬S 
‫ ا‬P@
‫&! ا
&_<!
& <! < ا‬S
‫ ا‬23&‫و‬
bKE‫ ه‬uER"/
E
‫ ا‬2^
‫ وا‬. !@]&
‫! =&د  ا
& <! < ا‬/‫ر‬+
‫!
 &ت ا‬/S
‫ت ا‬S<
‫ا‬
. !L‫  ا‬R‫! وا<ا‬S/
‫ا‬

‫ا
&(ت‬ ‫ ت‬D&
‫ا‬
y !< &
‫&! ا‬ X

x : "
<‫
ت ا‬I‫ا>! ا‬
. "!
9 " ‫ ه
ك‬V ( y = x ) gA
‫ – إن آ‬1
. R‫ ا‬LE "+*M‫ار ا !" ا‬/Y+ ‫
س‬Y0 ‫ي‬W‫ ا‬5‫" ه( دا" ا‬Y‫ – ا‬2
. R‫ ا‬LE "+*M‫ار ا !" ا‬/Y (‫ ه‬R‫ن " دا" ا‬j! ‫ا‬W‫ – وه‬3
Source: Thomas Housel and A.H.Bell (2001). Measuring and Managing
Knowledge, McGraw-Hill/Irwin, p94.

"!  "!


9‫" ا‬Y "
<‫
ت ا‬I‫( ا>! ا‬2) Ua
Knowledge Management ‫
ت‬4444 ‫( ا‬4444! "4444! ‫*ى إدارة ا‬4444 ‫
س‬4444Y -7
E^/'L‫ ا‬5E‫ ا
&آ‬IE' ‫( 
 ون‬8‫ر‬C‫ أ‬M‫ر‬N) ‫م‬7 F; ،Assessment Tool (KMAT)
‫ أداة‬/"E (Quality Center & The American Productivity) ‫"دة‬E+
‫! وا‬E(C€

!EEEE< &
‫ إدارة ا‬EEEES ‫ أداة‬EEEE  rEEEEZ‫! أ‬EEEE< &
‫ إدارة ا‬EEEE ‫@ت‬EEEE]&
‫رة ا‬EEEE7 ‫ر‬EEEEGD=
8EE ‫رة‬EEG EE‫ وه‬،Knowledge Management Assessment Tool (KMAT)
(Martha de Jager, 1999) :2& ،!eL‫ ا‬8' !"&+'
‫ة‬5E' E ‫"ل‬%E*
‫ ا‬2(‫ أ‬8' Q' 2^ !< &
‫ ا‬8'  G%C I<‫&!  ر‬Q&
‫ *ص ا‬2‫– ه‬
‫<@!؟‬

38
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫ه‪/ 2‬ح ا
"‪ U7‬وا
&‪%‬در
&@'‪ 
8‬و' ! ا‪^<L‬ر ا
‪/+‬ة ً؟‬ ‫–‬
‫ه‪ I&(  @/ 2‬ا
&@'‪ 8 ' < 8‬ا
& <!؟‬ ‫–‬
‫ه‪ 2‬ا
& "'ت – '‪C 23‬ت ا
& ء وأ<^ره– ‪+/‬ي _&  < ‪ QC‬ا
& <!؟‬ ‫–‬
‫ه‪ 2‬هك 'و‪QC /" < !C‬م ا
&‪ 2‬ادًا إ
آ‪"%; !6‬ل ا
&@'‪ E 8‬ا
& "'‪E‬ت‬ ‫–‬
‫واا' ؟‬
‫ه‪ 2‬ا
&]@! ‪"' 2^ gS‬ا\‪ !&7 2‬رأس '
 ا
‪^6‬ي؟‬ ‫–‬
‫ه‪ 2% 2‬ا
&]@!  د آ‪ 8' G‬ا
&‪%‬در
*‪"%‬ل  أ<_‪ 2‬ا
& "'ت ‪ 8‬ا
&&ر!؟‬ ‫–‬
‫ه‪ 2‬ا
&]@! *د ^‪ r' 2‬ا
& <! ا
ا‪< 2^ 8'@&
!D‬دى؟‬ ‫–‬
‫ه‪ &% / 2‬ا
وات وأ‪^0‬ل ا
^‪ /‬ا‪DL‬ى
‪ I+‬ا
&رآ! 
& <!؟‬ ‫–‬
‫ه‪   2‬ا
&]@! ‪ P‬ا
‪ !eG‬ا
&د‪ 8' !/‬أ(‪ 2 @ 2‬ا
&رآ! < ا
& <!؟‬ ‫–‬
‫و^‪"EEEEE‬ن ا‪ 8EEEEE !EEEEE(W‬آ‪]EEEEE 2EEEEE‬ال '‪ 8EEEEE‬ه‪ bKEEEEE‬ا‪ EEEEE;x !eEEEEEL‬ا=‪EEEEED‬رات ا

‪:!EEEEE‬‬
‫)‪
A - (0)
ًYM‬درًا )‪ – (1‬أ‪ ; – (2)
ًA
Q‬ا<و
ت )‪ LH (! – (3‬ا<و
ت )‪( (4‬‬
‫و< ‪"R‬ء '‪"&+‬ع ا
‪S‬ط ا
 ‪  &+‬ا
&]@! ‪/"@E' 8  6% /‬ت إدارة ا
& <‪!E‬‬
‫ا‪L‬ر ! ا‪:!t‬‬
‫‪ : !SC 9‬ا
&‪* !&Q‬ج إ
*@‪.5&' 8‬‬ ‫‪–1‬‬
‫‪ : !SC 19-10‬ا
&]@! @ < ا=‪ b+‬ا
‪.u*%‬‬
‫‪ : !SC 30-20‬ا
&]@! @ < ا
&‪.!'S‬‬
‫‪ : !SC 40-31‬ا
&]@! را‪w‬ة < 'ان ا
& <!‪.‬‬
‫‪
44Y -8‬س ‪/44‬ى ا ‪/44‬اد ا ‪*_/44 "44‬ل !‪ l
44A + (44‬إدارة ا !‪"EEZ FEE; ،"44‬رت ا
‪!EE &+‬‬
‫ا‪E
!E^/'L‬ر‪ P/‬وا
‪The American Society for Training And (ASTD) /"E‬‬
‫‪ Development‬أداة
‪S‬س و*‪ /‬ا اد ا
&]@! ‪W‬دارة ا
& <!‪ ،‬إ‪ !<R‬إ
*‪ E/‬رأس‬
‫ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ ،‬و‪ 7‬أ‪  rZ‬ه‪ bK‬ا‪L‬داة ‪،Info Line‬وه ‪G‬رة ‪ 8' !"&+' 8‬ا
&‪E6‬دات‪،‬‬
‫&‪ ):2‬ا‪ &*' :QC‬إ&‪ ،2‬و‪ G‬ا
‪ 5/5‬ه(‪(1‬‬
‫– إ‪EE‬ا‪ !+‬ا
&]‪EE 
!@EE‬م ا
‪EES‬دم وا
‪"@EE‬ات ا
‪ 3EE‬ث ا

‪ !EE‬وا‪ ،!*EER‬وا‪L‬ه‪EE‬اف وا‪L‬و
"‪EE/‬ت‬
‫'‪.!'" 6‬‬
‫– ا
& <! ا
& &!
&]‪E*' !@E‬دة و' و<‪ ،!E‬وا
^‪ E< 2E‬أر(‪E‬ء ا
&]‪E/ !@E‬رك أن رأس ا
&‪E‬ل‬
‫ا
‪^6‬ي ‪ 23&/‬ا
&‪5‬ة ا
<@!
‪.‬‬
‫– اام ا
&]@!
‪<q‬اد وا=;‪6‬ظ   ‪ 2^ G/‬و‪ I' rM‬إا‪ !+‬ا
&‪ E  2E‬و;( ‪E‬‬

& <! و;(ت ا
&‪.2‬‬
‫– ‪ /* /‬ا‪0L‬ص ا
&"‪ !@]&
 2& 
8‬و‪  &S‬وا
‪6^   !/‬ءة‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫– ‪
("/‬ى ا
&]@! إا‪ !+‬ا‪%‬ل ‪ E< E& E <SM P‬ذ
‪ OE‬و‪ 2wE‬ا‪ EW‬م ا
&‪) :!E6‬‬
‫ا
‪ /G‬ا‪^
W‬و‪ ، C‬ا
‪ 2w‬ا‪GDW‬ر‪ !^G0 ،!/‬ا‪ ...UCCW‬ا
(‪.‬‬
‫–  ‪ !<SM‬ا
&]@! ا
  وا
&رآ! < ا
& "'ت وا‪^<L‬ر و^‪ ‡<E‬ا
&‪"EG‬ن و‪ E I+E‬‬
‫ا
  '‪ 8‬ا‪DL‬ء‪.‬‬
‫– ?‪5EE‬ز ا
&‪%EE‬در ا
‪ !/EEG‬وا
&‪EEEG‬درات ا
ر‪ EE< !EEG/‬ا
&]‪EE !@EEE‬وز ‪EEQC‬م ‪W‬دارة ا
& <‪،!EEE‬‬
‫‪ /* :8&_/‬ا
^‪6‬ءة‪ ،‬وأ‪ !C‬ا
 ‪ ،‬و"‪ /‬ا
& !‪ ،‬وا
 ا
& ‪ ،P7‬وا
&‪ !S‬ا
&@ة‬
‫إ
ا
@"ك‪ ،‬و‪QC‬م إدارة ا‪L‬داء‪.‬‬
‫– *ص ا
&]@!  "\‪ 2‬ا
ر‪ P/‬ا
&‪ P‬إ
ا‪<L‬اد ' ‪ ،1C"(*/‬و@م و‪2wE‬‬
‫ا‪ W‬م )‪ !^G0‬ا‪CW‬ا‪ UC‬وا
‪ "/6‬وا
"‪ rM‬وا
‪"6%‬ف ‪ ...‬ا
(‪.‬‬
‫– ا
&]@! <‪@]' I' g‬ت أ‪D‬ى و ف أ<_‪ 2‬ا
*"ل ‪W‬دارة ا
& <! ا
&;!
‪. /‬‬
‫– ‪7 /‬دة ا
&]@! ا
"‪ /‬و‪"']/‬ن =‪&3‬ر
"‪ /‬ا
  < ا
&@‪.2GS‬‬
‫و^‪"EEEE‬ن ا‪ 8EEEE !EEEE(W‬آ‪EEEE6' 2EEEE‬دة '‪ 8EEEE‬ه‪ bKEEEE‬ا
&‪EEEE6‬دات ‪ EEEE;x‬ا=‪EEEED‬رات ا

‪:!EEEE‬‬
‫)ا
‪ 6‬ا‪ – (1) Lm
Y‬ا دد )‪ – (2‬ا‪
&0S‬ب )‪((3‬‬
‫و< ‪"R‬ء '‪"&+‬ع ا
‪S‬ط ا
 ‪  &+‬ا
&]@! ‪/"@E' 8  6% /‬ت إدارة ا
& <‪!E‬‬
‫ا
‪ !M 3‬ا‪:!t‬‬
‫‪ -‬ا
&]@! ا
 ‪"^/ !SC (30-25) 8' I&+‬ن و‪ (  R‬و^"ن  ا اد ‪W‬دارة ا
& <!‪.‬‬
‫‪ -‬ا
&]@! ا
 ‪"^ !SC (24-20) 8' I&+‬ن <‪ E‬ا
‪ ،!ES' E rE/‬و*‪E‬ج إ
‪ E‬ا
‪ EQ‬إ
‪ E‬‬
‫ ‪ v‬ا
‪ /_S‬ا
&]@!
‪ 8'x‬ا
‪ K6‬ا
(‪.u‬‬
‫‪ -‬ا
&]@! ا
 ‪"^/ !SC (19-10) 8' I&+‬ن  ‪ E‬أن "‪ !E
; E< U@E
E CL ،pE7‬ا=‪ E‬اد‬
‫و‪ ?G/‬أن ا(‪ I‬ا‪^<L‬ر ا
&و;! < '‪+‬ل إدارة ا
& <!‪.‬‬
‫و'&‪ u_EE/ rGEE E‬أ‪ EE 1EEC‬ا
‪ 8E' dEE‬آ‪EE3‬ة ا
&*‪EE‬و=ت ا
&"‪ !"EER‬ا
‪EE&C U'EE7 EE‬ذج‬
‫وأ
‪ ' P‬دة
‪S‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي و‪ ،1&S‬إ= أ‪5/ = 1C‬ال هك م ا‪E6‬ق ‪ 8E‬ا
&‪8%E‬‬
‫;"ل ‪EZ‬ق ‪ ES‬ا‪"E\L‬ل ا
& <‪ !E‬ورأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ي ‪ .‬و‪ 8E^&/‬إ‪E‬اء ا
& ;‪EQ‬ت ا

‪"E; !E‬ل‬
‫ا
&*و=ت ا
^‪3‬ة وا
*‪ !6
 !33‬ا
‪K‬آ
‪S‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪:‬‬
‫‪ -‬أن ‪ OEE‬ا
&*‪EE‬و=ت  ‪EES
!EESS; !EE(; 8EE EEG‬س و‪ EES‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي <‪ EE‬ا
‪8EE' EE/‬‬
‫ا
&]@ت‪.‬‬
‫‪ -‬أن ه‪ bK‬ا
&*و=ت ‪ 8E^&/‬ا‪G‬ره‪"ED E‬ات &‪ !E‬و'"‪!E& !E+ ' /"E 2GE E< !"ER‬‬
‫‪S
!\D‬س و‪ S‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪.‬‬
‫‪ -‬أن ه‪ bKEE‬ا
&*‪EE‬و=ت "ا(‪ 1EE‬اا‪EER‬ت ‪EE/‬ة ‪xEE‬ن إ'^‪%EE
EE C‬ي
&‪ EE/* !^EE‬ا
& ‪/EE‬‬
‫وا
&]‪0‬ات ا
&@ة
‪S‬س ا
& <!‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫‪ -‬أن ا
^‪ 8' 3‬ا
&ذج ا
 ‪ 8' U'7‬أ(‪7 2‬س و‪ S‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي @ 
‪E‬د ا
^‪8E' EG‬‬
‫ا
&]‪EE0‬ات ا
‪ EE‬ا‪ EE ;7‬ا
‪ 8EE' EE/‬ا
& ‪ EES / EE&' 8EE‬ا
‪ rEEG‬و‪EE+' EE< !EE\D‬ل ا‪EE‬ا' ‬
‫آ&ذج ر‪ G) .!R/‬ا
@ر ‪2005،p"/‬‬

‫‪ :3
M‬إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى < ']@ت ا
  ا


‫‪@EE]' g<EE‬ت ا
 ‪ EE‬ا
‪ ،EE  E&<
EE‬و'‪ @EE EEM 8EE‬آ‪ EE ' 2EE‬إ
‪ EE‬أن ^‪"EE‬ن أآ‪EE3‬‬
‫إ‪EE‬اً و&‪ً5EE‬ا '‪ EED 8EE‬ل "
‪ EE‬ا
& <‪ !EE‬وإدار ‪!EE
 6 EE‬؛ <
&‪ ƒ%EE‬ا
‪KEE‬ي ‪ EE/‬إ‪EE‬اد‪ EE< b‬ه‪bKEE‬‬
‫ا
&]@ت إذا ‪ UGM‬م ;(! ا
&‪ I&+‬إ
!‪"^/ ،‬ن '‪ 8E‬ا
‪_E‬وري أن  ‪ E‬ه‪ bKE‬ا
&]‪@E‬ت ا
‪EQ‬‬
‫< آ‪ !E6‬إدار ‪E€
E‬اع  ‪E‬ف ‪ ' /"E‬ر< ‪ E‬و' را ‪ E‬و& ‪ !ES/ E‬د‪ !E^'/‬و'"ا\‪!E‬‬
‫@  *‪ rS‬ا‪L‬هاف ا
&"دة ‪.‬‬
‫و;‪ FEE‬إن ا
& < ‪ !E‬أ\‪ U*GEE‬أآ‪EES  EE3‬ا <‪ EE‬ا
‪ %EE‬ا
*‪ I@EE = ،
EE‬آ‪ 2EE‬ا
&‪EE&Q‬ت‬
‫ا' ك آ<! ا
&‪%‬در ا
&"! ‪W‬دارة ه‪ bK‬ا
& <‪ 2GE E < ،!E‬ا
&‪E3‬ل ‪ 2E3&/‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪EG‬ى‬
‫ا
‪K‬ى ‪%E&
 IG
 G/‬در ا
‪ !/EG‬أ;‪ E‬ه‪ bKE‬ا
&‪%E‬در‪ .‬وا
"ا‪ IE7‬أن ا
&‪%E‬در ا
‪E* = !/EG‬د‬
‫‪"R < S<  &7‬ء ‪ ƒ%‬ا
&‪ ،!&Q‬و
^  *‪E‬د أ‪"ER E< ً_E/‬ء ا
‪EQ‬وف ا
"‪ !EZ‬ا
‪!@E‬‬
‫وا=(&! وا=‪%7‬د‪ !/‬وا
 &!‪ ،‬و'‪ '< M 8‬ك ه‪ bK‬ا
&‪%‬در وإدار  ^‪ ED 8E' E( 2‬ل‬
‫;‪ 2‬ا
&^ ت وا
‪ /_S‬ا
 ‪ ،  G‬وا
 '‪  ' 2‬آ‪x‬و
"‪ /"E E< !E/‬ا
&‪ IE&+‬و*‪E
N E/‬ت‬
‫‪ .1'S‬آ‪ 2‬ذ
‪ 8E' O‬ا
&&^‪ 8E‬أن ‪ E @E/‬إ‪E+/‬د ‪ !E&Q !E&7‬و;‪ ^E' 2E‬ت ‪ !Ee‬ا‪E&L‬ل ا
‪ E‬‬
‫? ^‪ < I/ 2‬ا
&‪&Q‬ت‪.‬‬
‫و‪EE( EE7‬ء *‪"EE‬ل ا
&‪EE&Q‬ت ‪ "EE*C‬ا=ه&‪EE‬م ‪EE‬ام '‪ 2DEE‬إدارة ا
& <‪ EE< !EE‬إدارة رأس‬
‫ا
&ل ا
‪^6‬ى < ']@ت ا
  ا

ا‪
!+‬ة '‪EG‬ت و'‪M]E‬ات ‪ !Ee‬دا‪ !ED‬و‪D‬ر(‪،!E‬‬
‫‪ 8^&/‬إ(&
 < ا‪ "') : L‬ا
"زي‪(2010 ،‬‬
‫‪ c  -‬دور ا
& <! < ‪E+C‬ح ا
&‪E&Q‬ت‪EQC ،‬ا
&‪ E< vE6 8E' 1EM* E‬ا
^‪ !E6‬ور<‪ E< IE‬‬
‫‪ !&7‬أ\"ل ا
&‪. !&Q‬‬
‫‪" -‬ر و‪ 2w‬ا=‪%‬ل ‪ 8E‬ا
&‪E &+‬ت ا‪!C@ECW‬؛ ;‪ FE‬أ‪ U& E‬أ‪ !E&QC‬ا=‪=%E‬ت وا
^"
"(‪E‬‬
‫ا
&‪"EE‬رة <‪EE7 rEED EE‬ة وا ‪ 8EE' ! E‬ا
& "'‪EE‬ت و‪ !
" EE‬ا
*‪"%EE‬ل  ‪ EE‬و"ز‪2^EE EE /‬‬
‫وا‪،I‬ا‪ 'L‬ا
‪K‬ى  آ‪ً3‬ا < اذ ‪7‬ارات ر‪0‬ة وهد<!‪.‬‬
‫‪ -‬إدراك ا
&]‪@EE‬ت ا
^‪EEG‬ى أن ا
& <‪ !EE‬ا
‪ EE< 2EE3& EE‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي &‪%EE' 2EE3‬ر ا
&‪5EE‬ة‬
‫ا
<@! < ا
&]@ت‪ ،‬وأ‪S 7  C‬م  ا
&‪%‬در ا
‪ 23' ،!/S‬ا‪L‬رض ورأس ا
&ل‪.‬‬
‫‪5 -‬ا‪ /‬ا‪W‬دراك أن ا
‪ !&S‬ا
*‪_
 &  = !< &
!SS‬ورة  ‪E
" !EQ*
<  &7‬ه وإ‪E&C‬‬
‫ ا
‪ !&S‬ا
‪ G‬ة ا
&ى
‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫‪ -‬ا
‪ ! G‬ا
‪"E("&
!^'/‬دات ا
& <‪ !E‬وإ'^‪E‬ن  ‪5/5‬ه‪ E‬ا
&‪@E]' E< &@E‬ت ا
 ‪ E‬ا

E‬‬
‫‪E/( !EE< ' /"E‬ة‪ ،‬ا‪ EE'L‬ا
‪KE‬ي ‪ 8EE' 2EE +/‬إدار ‪ES ' !EE& E‬ة‪ ،‬و‪ PEE/‬ا
‪ EE< I<E‬ا‪bEE+‬‬
‫"‪ /‬ا'| ‪W‬دارة ا
& <!‪.‬‬
‫‪ -‬ا
? ا
^‪ G‬وا
@‪ < I/‬أذواق وا‪+‬هت & ء ']@ت ا
  ا
‪"E
E‬اء آ‪"CE‬ا ‪ EZ‬ب أم‬
‫أو
ء أ'"ر أم ']@ت أ&ل أم ‪d‬ه '& ‪ 8' 2 +/‬ا‪E&CL‬ط ا‪W‬دار‪ !E/‬ا
‪!E&w ' Ed !E/S‬‬

&"اآ‪ O !G‬ا
?ات ‪.‬‬
‫‪ -‬ا@ع ا
&‪=+‬ت ا
‪ UE*+C E‬إدارة ا
& <‪ g<E
 rE / E&< &E= ،E +
 ' E< !E‬وا‪EW‬اع‬
‫وا
‪ /+‬وا
"ع‪.‬‬
‫‪ -‬ز‪EE/‬دة "( ‪ 1E‬ا‪%EE7‬د‪/‬ت ا
&‪EE&Q‬ت ‪ "EE*C‬ا‪%EE7‬د ا
‪'EE‬ت و‪@EE‬رع ‪ 1EE7<N‬ا
&"‪ KEE' !EE/‬أوا‪EED‬‬
‫ا
@‪ G‬ت '‪ 8‬ا
‪S‬ن ا
&‪ ، R‬ا‪ 'L‬ا
‪K‬ى ‪ /‬إ
‪ E‬أن ا‪%E7‬د ا
& <‪E\ !E‬ر ‪"E*' 2^E/‬رًا‬
‫أ < "‪ /‬ا
&‪ &+‬ت '‪ D 8‬ل‪:‬‬
‫^"
"( ا
& "'ت وا=
^و‪C‬ت وا
‪%‬ت ا
&"رة‪.‬‬ ‫•‬
‫• ا=ه&م أس ا
&ل ا
‪^6‬ي ‪G‬ر‪ b‬ا‪ZW‬ر ا
‪K‬ي @  '‪ 1‬ا
&‪ &+‬ت ‪/" 2G‬ه‪.‬‬
‫‪-‬ار‪G‬ط إدارة ا
& <! ‪ I&+‬أ(‪5‬اء ا
&‪ !&Q‬و^<! ا
‪Z‬ت وا
&ت وا‪L‬دوات وا‪E<W‬اد دا‪2ED‬‬
‫']@ت ا
  ا

؛ ;‪ F‬إن ا
& "'ت &‪"E( 2E3‬ه ا
&‪E‬ت ا
‪ !E&Q‬وا
&*‪E‬ك ا
‪ E 6‬‬

&‪ p‬ا
‪Z‬ت ا
&! وا‪W‬دار‪.!/‬‬
‫وه‪EEE‬ك ‪EEE"C‬ن أ‪EEE‬ن '‪ 8EEE‬ا
& <‪ !EEE‬دا‪@EEE]' 2EEED‬ت ا
 ‪ EEE‬ا

EEE‬ه&‪ :EEE‬ا
& <‪!EEE‬‬
‫ا
_&!‪،‬ا
 "ا( <‪"ES E< E‬ل ا
‪ EG‬وا
‪ E/ E‬اآ‪ ED 8E'  @E‬ل ‪E‬اآ ا
‪EG‬ات ا
‪،!S@E‬‬
‫و‪ !EE< ' 8EE' ًE G/S (%42) 2^EE‬ا
&‪ ،!EE&Q‬و‪"EE^ EE' ًE G
d‬ن ذات ‪P %E / EE&' ، %EE0 IEEZ‬‬
‫ا
*‪"%EE‬ل  ‪ EE - EE‬ا
‪ EE &7 8EE' dEE‬ا
‪ !EEC5' EE C"^
- !EE?
G‬دا‪ P;EE\ 2EES 2EED‬ا
& <‪.!EE‬‬
‫"وا
& <‪ !EE‬ا
‪ ،!*/%EE‬و‪ vEE  EE< EE  rEE/‬ا‪EE;L‬ن "ا
& <‪ !EE‬ا
‪ "!&EE‬وو<‪ EE‬أ;‪EE‬ن أ‪EED‬ى‬
‫"ا
& <‪ !EE‬ا
&‪EEQC "!@EE‬ا ‪ EE SC !EEC^'W‬و & ‪ ،EE‬و
‪EED  @EE
EE‬رج ا
&‪ .!EE&Q‬و&‪ EE< 2EE3‬‬
‫اءات ا=‪D‬اع و;‪"S‬ق ا
 وأد
! وإ(اءات ا
&‪ 2‬وا
‪G‬ات وا
‪+‬رب ا
&*‪ < !c"6‬ا
^‪،PE‬‬
‫وا
"‪ ،rwM‬أو ‪"7‬ا ‪C‬ت وا'| ا
*"ب‪0 ) .‬آ ا

‪.(2009 ،‬‬
‫را ‪ :‬ا
&‪G‬ت ا
& <! ‪W‬دارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى < ']@ت ا
  ا


‫‪ %; 8^&/‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى < ']‪@E‬ت ا
 ‪ E‬ا
‪ E<
E‬ا
& <‪ !E‬ا
‪"E^ E‬ن
‪E‬‬
‫‪ ،! ' !&7‬وه‪K‬ا ا‪(Natalija Sedziuviene, Jolita Vveinhard) :P/ 'L‬‬
‫‪ p\" -‬ا
& <! وا
‪CG‬ت وأ‪"C‬ا & وأ‪ &
^0‬و("د & < ']@ت ا
  ا

‪.‬‬
‫‪ /* -‬وء ‪"7‬ا ا
& <! < ‪ O‬ا
&]@ت‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫‪ /* -‬ا
&ت ا
\‪Ex !E‬س ا
& <‪ OE E< !E‬ا
&]‪@E‬ت‪ ،‬وا
& <‪ !E‬ا
& ‪ !E+‬وا
&"‪!"ER‬‬
‫‪ ƒw%‬و"( ت و'*دات و‪ ƒw%D‬و‪ 6‬ت ا
‪"ES‬ل ا
‪ !/EG‬ا
'‪ E < !E‬وا
‪"E‬رات‬
‫ا
&@‪ !GS‬ا
&"‪.
! 7‬‬
‫‪ !< ' -‬أ‪ O !C‬ا
&]@ت و< 
 ‪ ،‬و‪MN‬ره و'‪G‬ت ا&اره وا;&=  ا
&@‪.!GS‬‬
‫‪&' |wC !< ' -‬رت إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى و'ى ‪ 26‬ا
'‪ 8‬وا
&خ ا
ر( و‪1E&/"S‬‬

‪.‬‬
‫‪ !< ' -‬أ‪&C‬ط إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى وأ‪"C‬اع ا
&&رت ا
  < '‪E&Q‬ت أ‪ED‬ى و‪E +wC‬‬
‫وآ‪ !6‬ا=<دة ' ‪.‬‬
‫‪5EE( 2EE/"* -‬ء '‪%EE' 8EE‬در ا
& "'‪EE‬ت ‪ EEd‬ا
&‪"EEQ‬رة <‪ OEE EE‬ا
&]‪@EE‬ت وا
&"(‪"EE‬دة <‪"EES EE‬ل‬
‫ا
'‪   8‬إ
' <! ‪c‬ه‪.1/‬‬
‫‪ /* -‬ا
&‪%‬در ا
& "'! و*"‪ 2^  /‬ر& إ
&! @  أس ا
& <!‪.‬‬
‫‪ /* -‬ا
&! ا
&"ا\! ا
&‪7 !& < ! G‬رات ا
'‪ 2^ 8‬ر& ‪.‬‬
‫‪ C -‬ا
& <! ا
&@'! '‪ 2G7 8‬ا
'‪ 8‬وأ_ء ه‪ !e‬ا
ر‪ < g/‬ا
&  أو ا
^!‪.‬‬
‫‪ <" -‬ا
‪Q‬وف ا
& ‪/( !< ' 
"
!&w‬ة و< 
!‪.‬‬
‫‪"7 /* -‬ا ا
& <! ا
&@'! < ا
&  أو ا
^! ‪W‬دة ^‪ 2‬ا
& <! و‪/+‬ه‪.‬‬
‫‪ !S/Z P/+ -‬اام ا
& <! ا‪ 2SC  !L‬ا
& <! إ
ا
 ب‪.‬‬
‫‪& /* -‬ت ‪ 2SC‬ا
& <! إ
ا
 ب ام ا
‪"S‬ا ا
 ‪ I' IG‬ا
& &‪.8‬‬
‫‪ -‬ا
*‪"7 !*\ 8' rS‬ا ا
& <! < ا
&  أو ا
^!‪.‬‬
‫‪ -‬ر\ &ت ‪ 2SC‬ا
& <! و'ى < 
! ‪"7‬ا ا
& <! ا
&@'! < ا
&  أو ا
^!‪.‬‬
‫‪ -‬ا
& <! 
&خ ا
*
ا
@‪ O < w‬ا
&]@ت ‪ ،‬و"‪ I7‬ا‪L‬و‪R‬ع ا
&@‪ !GS‬و‪Mx‬ا ‪ E‬ا
&*&‪!E‬‬
‫ ه^‪ 2‬ا
‪"S‬ة ا
'! 
&]@! وآ‪6‬ءة "‪ rS*
 6c‬ا‪L‬هاف‪.‬‬
‫‪ !< ' -‬ا
‪"S‬ا وا‪L‬اف وا
& ‪ /‬ا
@‪w‬ة < ا
&‪ I&+‬و‪Mx‬ا   < 
‪E‬ت ‪ OE‬ا
&]‪@E‬ت‬
‫<  '  '‪"' I‬ارده ا
‪.!/G‬‬
‫و‪ 7‬أ‪@]' U‬ت ا
  ا

< ا
@"ات ا
‪ !S‬ا
&‪ !R‬أه&! آ‪EG‬ة ‪W‬دارة رأس‬
‫ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ ،‬و‪ / ' !\D !6%‬ف 
& <! ا
‪ !GS‬أو ‪ d‬ا
&‪"EQ‬رة ‪ Tribal‬ا
‪ 2E3& E‬ا
‪ES‬‬
‫ا‪ !EE\L‬ا
&"ار‪ !EE<SM EE< !EEM‬ا
&]‪ ،!@EE‬وا
‪"EE^ EE‬ن '*‪"%EE‬رة <‪EE EE‬د '*‪EE‬ود '‪ 8EE‬ا‪_EEL‬ء‪.‬‬
‫و&‪ !
) :2‬رف‪(2010 ،‬‬
‫ا
& <! ا
‪ !GS‬ا
\! Ž
! ?‪ 2‬ا
&"ا‪ I7‬وا‪&L‬ل ا
& &! دا‪ 2D‬ا
&]@!‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا
& <! ا
‪ !GS‬ا
&@'! ا
& ‪
 !S‬ر‪ g/‬وا
‪ F*G‬ا
& و‪ !'D‬ا
&‪. I&+‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا
& <! ا
‪
!GS‬ى أ_ء ه‪ !e‬ا
ر‪ g/‬وا
'‪ 8‬وا
&ل ا
&‪.8/S‬‬ ‫‪-‬‬
‫ا
& <! ا
‪ !GS‬ا
&‪x !G‬داء ا‪ !CL‬ا
& ‪ES‬ة ‪ Ed‬ا
ور‪ !dE\ 2E3' !E/‬و‪ /"E‬ا
&‪5‬ا‪،!EC‬‬ ‫‪-‬‬
‫وإدارة و"‪ /‬ا
‪"S‬د‪.‬‬

‫‪43‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬

‫‪44‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫و! ه‪W‬ا ا‪
mS‬ر ‪ m #0‬ح &*)" ا< ‪ "d‬ا
"‪:‬‬
‫ه‪ 2‬هك ‪x r7‬ن <‪ S‬ا
‪G‬ات ا
'! < ا
&‪ِ !&Q‬؟‬ ‫‪-‬‬
‫ه‪ 2‬هك ‪ / D‬د ا
&‪ PG@ !&Q‬إ'^‪ !C‬ر;‪ 2‬ه‪ bK‬ا
‪G‬ات ؟‬ ‫‪-‬‬
‫ه‪ 2‬هك إ'^‪7W !C‬ع ‪ O‬ا
^‪6‬ءات < 
‪SG‬ء < ا
&‪ !&Q‬؟‬ ‫‪-‬‬
‫ه‪ 2‬هك إ'^‪ %*
!C‬ا
& <! ا
‪ !GS‬ا
‪ !6‬أو ‪ d‬ا
&^"! ا
& &!
ى ه‪ bK‬ا
^‪6‬ءات؟‬ ‫‪-‬‬
‫ه‪ 2‬هك إ'^‪ v/" 
!C‬ه‪ bK‬ا
^‪6‬ءات < ;
! ر; ؟‬ ‫‪-‬‬
‫ه‪ 2‬هك إ'^‪K(= !C‬اب ا
&‪ 8' 1(* ' !&Q‬آ‪6‬ءات '‪&Q' 8‬ت أ‪D‬ى ؟‬ ‫‪-‬‬
‫و< '*و
!
€(! ‪ 8‬ه‪ bK‬ا
‪@E‬ؤ=ت ‪ES/‬م )ا
‪ vE  (2000 &@E‬ا
‪EG‬ا‪ 2w‬ا
‪8E^&/ E‬‬
‫اا'  ;ل ا
^‪6‬ءات ا
 ‪"^ 7‬ن ';! 
&‪:!&Q‬‬
‫‪/H‬ول )‪ (3‬ا‪/5‬ا‪ UF‬ا ‪ #0‬ا ‪/N‬ا\

Q‬ل ا
ءات ا
‪";
+ "Q‬‬
‫ا‪ E‬ف ا
‪p‬‬ ‫ا
ءة ا
‪"Q‬‬
‫إد_
ل *ّن *
( ‪ (4! Informate‬ا‪U4‬‬ ‫‪
444 -1‬ح و‪ pE4440‬ا ‪/5444‬ا‪rN4444 /‬‬
‫*ن أآ‪O " 8‬ء‪ ،‬و‪ t #‬ز‪
0‬دة ا‪"4Y‬‬ ‫ا‪ "Y‬ا‪."!
9‬‬
‫ا‪. "!
9‬‬
‫ا آ‪ 4 44444) %4444444‬ه‪W4444444‬ا ا‪*4444444‬رد وا ‪
84444444‬ر=‬ ‫‪
 -2‬ح و‪ pE0‬ا ‪/5‬ا‪ L  /‬ا‪"Y‬‬
‫‪ Capitalize‬إ ا‪ /-‬ا< ‪. E‬‬ ‫ا‪."!
9‬‬
‫‪ Automate "444444‬ا‪ U444444‬وإ‪O444444Q‬ل ‪"444444Y‬‬ ‫‪
4444 -3‬ح و‪ U\44440‬ا ‪/54444‬ا‪rN4444 /‬‬
‫ا‪
5
-‬ت وا*
ت وا>‪>
E‬ت ‪ U4-‬ا‪*4‬رد‬ ‫ا‪ "Y‬ا‪."!
9‬‬
‫ا‪ P5‬ي‪.‬‬
‫ا‪ #44 ZN44‬ه‪ =W44‬ا<)‪
44‬ل ‪
44 S
+‬د إ ‪ 4‬ا‪ 44R‬‬ ‫‪
 -4‬ح و‪ U\0‬ا ‪/5‬ا‪ L4  /‬ا‪"4Y‬‬
‫‪Outsource‬‬ ‫ا‪."!
9‬‬
‫ا
&‪%‬ر‪  :‬ا
@& ‪.2000 ،‬‬
‫و*‪ 2‬ه‪K‬ا ا
‪+‬ول ‪ u_/‬أن‪:‬‬
‫‪ -‬ا
&"رد ا
‪G‬ي ر‪ 8' !
; 1 [1] 7‬ا
رة و‪ P %/‬ا‪G‬ا
‪ ،1‬و
^‪ < 1‬ذات ا
"‪v6' U7‬‬
‫ا
‪ !&S‬ا
&_<!‪ .‬وه‪ bK‬ا
*
! ‪ v  <  Q‬ا
^ت وا‪@7L‬م ا
&! وا‪W‬دار‪ !/‬ا
&@*‪ !M‬ا
 ‬
‫= ‪"/‬ا< <  أاد آ<! '‪ 8‬ا
&‪ 8%%‬ذوى ا
‪S‬رات ا

!‪ .‬و< ه‪ bK‬ا
*
! ‪"^/‬ن رأس‬
‫ا
&ل ا
‪^6‬ي '‪ v6‬و= أن  &‪ 2‬إدارة ا
&]@!  *@‪ 8‬ا‪L‬داء ور<‪ I‬ا
‪ !&S‬ا
&_<!‬
‫'‪ D 8‬ل ا
ر‪ P/‬وا
&! ا
&@&ة‪ ،‬وإد‪D‬ل '^"ّن ' "' < ا
&‪"^
2‬ن أآ‪! 6' 3‬‬

 & ء ‪ ،‬و'‪ M 8‬ز‪/‬دة ا
‪ !&S‬ا
&_<!‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫‪ -‬ا
&"رد ا
‪G‬ي ر‪"' p%/ [3] 7‬ارد ‪<"' !/‬ة ‪ 2 @/‬إ; ل '*  وا‪G‬ا
 < ;
!‬
‫‪D‬و(  '‪ 8‬ا
&]@!‪ ،‬و< ا
"‪"+/ 1@6C U7‬ن ‪ ،!_6' !<_' !&7‬و< '‪ 23‬ه‪ bK‬ا
*
!‬
‫‪ P+/‬أ=   إدارة ا
&]@! آ‪3‬ا =‪&3‬ر < ر‪ P/‬و&! ه‪K‬ا ا
&"رد ا
‪G‬ي‪،‬وأن  ‬
‫أآ‪ !^& 3‬ا
&‪ 2‬وإ; ل ‪ !S‬ا
*‪G‬ت وا
& "'ت وا=‪=%‬ت '*‪ 2‬ا
&"رد ا
‪G‬ي‬
‫‪ < !\D‬ا
‪ PC+‬ا‪W‬داري '‪ 2& 8‬ا
&]@!‪.‬‬
‫‪ -‬ا
&"رد ا
‪G‬ي ر‪ [4] 7‬و‪ !
; 23&/‬و < " '"رد ‪ 2 @/‬ا‪G‬ا
‪" < 1<"
!+C 1‬ق ا
&‪2‬‬
‫أو ‪ %7‬ا
"‪ U7‬ا
زم ‪W‬اد‪ b‬و ‪ ،2& 
1e‬و
^‪ < 8‬ا
"‪.! 6' !<_' !&7 rS*/ 1@6C U7‬‬
‫و< ه‪ bK‬ا
*
! ‪"^/‬ن  إدارة ا
&]@! أن  &‪  2‬ا=;‪6‬ظ  ‪K‬ا ا
&"رد ‪6‬د‪!6^
ً/‬‬
‫ا‪ ;W‬ل و< ‪ g6C‬ا
"‪ U7‬ا‪&3‬ر ‪7‬ر‪ < 1‬إ‪C‬ج ‪.! 6' !<_' !&7‬‬
‫‪ -‬ا
&"رد ا
‪G‬ي ر‪ [2] 7‬وه" '"رد ‪C‬در و‪ P %/‬ا
*‪"%‬ل  ‪ ،bS< !
; < 1
2/‬آ& أ‪1C‬‬
‫‪ .!
 !<_' !&7 rS*/‬و< ه‪ bK‬ا
*
! ‪"^/‬ن  إدارة ا
&]@! أن *<ˆ ‪ 1‬و &‪  2‬‬
‫إ;‪@ 1Z‬ج ‪"7‬ي '‪ 8‬ا
‪ !/‬وا
*‪ 56‬وإ‪ Z‬ق ا
‪6‬ص
‪€
1‬اع وا‪CW‬ج ‪ ،‬و'‪ M 8‬ا‪&3‬ر‪b‬‬
‫إ
ا
* ا‪ %7L‬؛ ;‪ F‬إن '‪ 23‬ه]=ء ا‪<L‬اد ‪" &/‬ن 
& رة وا
‪G‬ة وا
^‪6‬ءة‪ ،‬و‪"+/‬ن‬
‫ا
@‪ I‬وا
'ت ا
 ‪  Gd/‬ا
& ء و‪"GS/‬ن  ‪.‬‬
‫و‪ 8EE^&/‬و\‪ pEE‬إدارة ا
& <‪ !EE‬وا‪EE‬ا'  <‪ EE‬إدارة رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ى <‪@EE]' EE‬ت‬
‫ا
  ا
‪ E
E‬أ‪ !E< &
E
" !E& E C‬ا
‪ !E&S‬وا
‪ FE; ،E < ^*E‬إن ه‪ bKE‬ا
&]‪@E‬ت &‪2E3‬‬
‫'‪%EE‬ر ' ‪ EE
"
EE‬ا
& <‪ ،!EE‬و'‪ EE  PEE+/ EEM 8EE‬أن &‪"EE&C OEE‬ذج ‪W‬دارة ا
& <‪ !EE‬ورأس ا
&‪EE‬ل‬
‫ا
‪^6‬ى '‪ O
c‬ا
&ذج ا
  ‪D‬رج ‪C‬ق ه‪ bK‬ا
&]@ت‪ ،‬و
^ ‪"/‬ا< '‪ 23‬ه‪K‬ا ا
‪Q‬م‪،‬‬
‫'‪ 8‬ا
_وري‪:‬‬
‫‪ /* -‬ا
&‪"%S‬د 
& <! ا
&&‪5‬ة‪ ،‬وه" ' ‪ /‬ف 
&‪%‬در ا
‪ < !/^6‬ا
&‪.!&Q‬‬
‫‪ -‬ا^ر ' ‪ !+‬وأ‪ S
!("
/‬ا
& <! و‪  SC‬و"‪Z‬ه وا
*^ < ‪.‬‬
‫‪&  -‬ت ^‪ 2‬ا
& <! و"
ه و ‪  &Q‬و‪  SC‬و‪. &/"S‬‬
‫‪ C -‬ا
& <! ‪ 8‬أ_ء ه‪ !e‬ا
ر‪ g/‬ا
‪+‬د وا
‪S‬ا'
*@‪x 8‬ه  ^‪&@' 2‬‬
‫‪ 2SC -‬ا‪GDL‬ر إ
ا
 ب وا
&*<‪"@'  !Q‬ى ' < ' ‪. /
8‬‬
‫‪ -‬ر<‪"@' I‬ى ا
& <! '‪ D 8‬ل "
 ' رف (‪/‬ة‪.‬‬
‫‪ -‬ا^ر ^"
"(ت (‪/‬ة
‪ 2S‬ا
& <!‪.‬‬
‫و‪/‬ى )إد!‪ ( Edvinsson, 2002 #E‬أن إدارة رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى =   أ" إدار‪E/‬‬
‫و
^    '‪"( D‬ه‪ < /‬إدارة ا
&‪%‬در وا‪"\L‬ل < ا
&‪ . !&Q‬و‪]/‬آ  أن هك '‪8DE‬‬
‫'‪ 8^&/ 86‬اا' & < إدارة ا‪"\L‬ل ا
‪ :!E&Q&
!/^6‬ا<ول ‪]' !E'S' E E& /‬داه‪ E‬أن‬
‫ز‪/‬دة "‪ 8Z‬ا
& <! < ا
&‪]E/ !&Q‬دى إ
‪ E‬ز‪E/‬دة ا
"ا‪ E Ew‬ا
&‪E‬ى ا
‪ .E G‬و'‪/ EM 8E‬آ‪ 5E‬ه‪KE‬ا‬
‫ا
&‪  2D‬ا
'‪ 8‬ا
& ‪ 
" 8‬ا
& <! وا
  وا=‪%‬ل وا
&رآ! < ا
&‪.!&Q‬أ' ا‪U_/‬‬
‫‪46‬‬
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&

8E ^&/ EE
‫ ا‬،!EE&Q&
!/‫د‬%EE7=‫"ل ا‬EE\L‫ ا‬EE;‫ أ‬1EEC‫ أ‬EE ‫ى‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫ رأس ا‬EE
‫ إ‬EEQ< 44_u‫ا‬
‫ك‬EE‫ى أن ه‬EE/ ‫@ق‬EE
‫ا ا‬KEE‫ ه‬EE<‫ و‬،1EES/Z 8EE EEw‫ "ا‬rEES*‫ و‬UEE7"
‫اد ا‬EE'‫ ا‬EE EE  !EEQ<*&
‫ا‬
(Edvinsson, L., 2002). :&‫ ه‬،‫^ى‬6
‫دارة رأس ا
&ل ا‬W 8‫ أ‬8D'
‫ إدارة‬EE 5EE‫آ‬/‫ و‬،Innovation as Business Strategy ‫ل‬EE&‫! إ‬+‫ا‬EE…‫اع آ‬EEW‫ ا‬-
‫ة‬5EE' rEES*
EE("
"^
‫ام‬EE‫اع وا‬EE€
r/"@EE 8EE' OEE
‫ ذ‬1&_EE/ EE& !EE/^6
‫"ل ا‬EE\L‫ا‬
. S/"@‫  و‬/&;‫! و‬/^6
‫ ا
&^! ا‬/*
‫<! إ‬RW ،!@<
Management as Learning and Knowledge !EE< &
EE
"‫  و‬EE‫دارة آ‬W‫ ا‬-
PEC+
 E ‫! و< 
! و‬C‫ 'و‬3‫! و(   أآ‬G&
‫&ت ا‬Q&
‫  إدارة ا‬5‫ وآ‬،Creation
.‫
€اع‬SG
‫ا‬
2^E 5E‫! آ‬E
 6 ‫ى‬E^6
‫ ا‬E
' ‫ رأس‬/E 
‫&ت ا‬Q&
‫ إ
أن ا‬Edvinsson P‫ه‬K/‫و‬
:!

‫ ا‬PC‫"ا‬+
‫  إدارة ا‬+‫اا‬
.17‫^ى و‬6
‫ إدارة رأس ا
&ل ا‬-
.!@<&
‫^ى وا
^"
"( ا‬6
‫ أ\"ل رأس ا
&ل ا‬QC S -
.!/^6
‫ ا
&^! ا‬QC -
EEE< ‫ى‬EEE^6
‫ل ا‬EEE&
‫ إدارة رأس ا‬EEE< !EEE< &
‫ام إدارة ا‬EEE= ‫م‬EEEQC &%EEE ‫ أن‬IEEE7‫وا
"ا‬
Quality Management ‫"دة‬E+
‫دارة ا‬W ‫م‬EQC ‫ر‬EZ‫ إ‬E< E/ ‫ أن‬PE+/
E
‫ ا‬E 
‫@ت ا‬E]'
EE 5EE‫آ‬/ ‫ أن‬PEE+/ ،&@EE' 2^EE !EE
 6 2EE& /‫"ر و‬EE/ 1EEC‫م أ‬EEQ
‫ا ا‬KEE‫ ه‬EE‫]آ‬/ E^
‫ و‬،System
.2&
‫  "ق ا‬G/ 
‫ ا‬1‫ و' را‬P

‫ر\ ' رف ا‬
!EE< &
‫دارة ا‬W ‫"ذج‬EE&C ( Natalija Sedziuviene& Jolita Vveinhardt) ‫م‬EES/‫و‬
،2E;‫ ث 'ا‬EM 8E' ‫"ن‬E^/ systematic process!E&Q' !E& 1EC‫ أ‬E  E
‫ ا‬E < E E& /
‫ء‬EM‫  أ‬E
‫ وا‬،‫"دة‬E("&
‫   ا
& <! ا‬/‫ إن أي &!    & < ا‬F; ، GS
‫ا
  ا‬: 2&
‫ا‬KE‫ ه‬8E' u_E/‫ و‬.‫"دة‬+
‫ '@"ى ا‬I<‫ ور‬2GS@&
‫ < ا‬/"
 u&@/ ‫ى‬K
‫ ا‬،‫ ى‬G
‫ وا
  ا‬،!&
‫ا‬
(Natalija .pE7" = ‫@&ة‬E' !E&  E
‫ ا‬8E' ‫ ن‬E +/ ‫ى‬E G
‫  ا‬E
‫ وا‬GS
‫ا
&"ذج أن ا
  ا‬
Sedziuviene, Jolita Vveinhardt )
،(Sullivan ‫ن‬6
"EE)‫"ذج‬EE&C EE  8EE' ‫ى‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫دارة رأس ا‬W ‫ة‬EE/ ‫ذج‬EE&C ‫ك‬EE‫وه‬
Onge |EC‫ أو‬g/ES
‫"ذج) ا‬E&C‫ و‬،( Brooking |‫وآ‬E )‫"ذج‬E&C‫ و‬،( Skandia /^E )‫"ذج‬E&C‫و‬
( Petrash ‫اش‬EE ) ‫"ذج‬EE&C‫ و‬،( Wiig |EE/‫"ذج) و‬EE&C‫ و‬،(Sveiby G6EE )‫"ذج‬EE&C‫ و‬،(St
E 2%E6
‫ ا‬8E' ‡E Petrash‫ و‬Skandia ‫ذج‬E&C ‫ول‬E E/ ‫"ف‬E !E‫ ا
را‬bKE‫ ه‬2E(L‫و‬
:

‫ا
*" ا‬
Skandia ‫*ذج‬A -1
‫ل‬E&
‫ل رأس ا‬E+' E< ‫واد‬E
‫اء ا‬EG
‫ أه ا‬8' ‫ ( وا;ا‬Leif Edvinsson 8%<‫  )إد‬/
47
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
،8'xE
!E
‫! ا
و‬//"@E
‫ ا‬Skandia !‫آ‬E0 E< ‫ى‬E^6
‫
أس ا
&ل ا‬/' ‫ول‬x‫ آ‬8 7‫ و‬،‫^ى‬6
‫ا‬
Saint- 1E'7 E' G‫ إ
; آ‬1G/ & 1(" ‫^ى ذات‬6

أس ا
&ل ا‬2/ p% IR‫ و‬F;
2^E E
‫! ا‬E6
‫! أو ا‬E"&&
‫ ا‬Ed S
‫ < ا‬23&/ ‫^ى‬6
‫ أن رأس ا
&ل ا‬8%<‫ى إد‬/‫ و‬.Onge
(Andrew Kok ) :‫  أس أن‬،!@]&
!/<
‫&! ا‬S
‫! وا‬7"@
‫&! ا‬S
‫ ا‬8 ‫ق‬6
‫ا‬
‫^ى‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬+ !/<
‫&! ا‬S
‫! = ا‬7"@
‫&! ا‬S
‫ا‬
Market value = Book value + Intellectual capital
!E6
‫! أو ا‬E"&&
‫ ا‬Ed E\
‫ ا‬%E; Skandia !‫آ‬0 ‫ ' أت‬1992 ‫و< م‬
: EE ' ،‫ا‬%EE ‫@"ن‬EE&D 8EE' EE3‫_ أآ‬2EE7L‫ ا‬EE_ p%EE‫ و‬%EE; EE ،‫ى‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫أس ا‬EE

2EE(L‫ و‬،‫ت‬EE'" &


‫ ا‬EE("
"^ EEQC‫ و‬،‫ ء‬EE&
‫ت ا‬EEC EE‫"ا‬7‫ و‬،‫زات‬EE'=‫ وا‬،!EE/‫ر‬+
‫ت ا‬EE'
‫ا‬
E
D 8E' E E^
‫  ا‬G
‫! وا‬/G
‫ د ا‬L‫ ا‬2& ‫ا‬5‫ آ‬3‫&"ت أآ‬+' <  /‫  "ز‬5‫ا
آ‬
(Andrew Kok ):

‫^ي  ا
*" ا‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬p/ 
^
‫ رأس ا
&ل ا‬+ ‫ى‬G
‫^ي = رأس ا
&ل ا‬6
‫رأس ا
&ل ا‬
Intellectual capital = Human capital + Structural capital
‫'"ن‬EE
‫ ا‬EE ‫آ‬/ EE
‫! ا‬EE"&&
‫ ا‬EEd ‫
&"("دات‬EE EE^
‫ل ا‬EE&
‫ رأس ا‬EE
‫ر إ‬EE/ FEE;
E< ‫ى‬G
‫ أ' رأس ا
&ل ا‬،1< ‫ وا
&(ة‬1‫ ا' آ‬8^&/‫ل و‬5&
‫هب إ
ا‬K
‫  
&]@!  ا‬6D
uEER"
wEEG' ‫"ذج‬EE&C /C^EE !‫آ‬EE0 ‫ت‬EE^‫ ا‬E 7‫ و‬EES< b‫ر‬+eEE‫ ا‬8EE^&/ 8EE^
‫ و‬1EE‫ ا' آ‬8EE^&/
:

‫ ا‬2^
‫ ل ا‬D 8' u_/ ،‫^ى‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬2^ 
‫! ا‬6&
‫ا
\ ا‬

Market Value !7"@


‫&! ا‬S
‫ا‬

Intellectual capital ‫^ى‬6


‫ا‬ ‫رأس ا
&ل‬ Financial /"&
‫ا‬ ‫رأس ا
&ل‬
Capital

Structural Capital ^


‫رأس ا
&ل ا‬ Human Capital ‫ى‬G
‫رأس ا
&ل ا‬

Organizational Capital ‫رأس ا


&ل‬ Customer Capital ‫رأس 'ل ا
& ء‬
&Q
‫ا‬

Innovation Capital ‫اع‬W‫رأس 'ل ا‬ Process Capital !&


‫رأس 'ل ا‬
48
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫‪ (3) Ua‬ا
^ ا ‪ UP‬رأس ا
ل ا ى‬
‫و‪ < ˆ; C‬ه‪K‬ا ا
‪ 2^E‬أن ا
‪ !E&S‬ا
‪ @ES !7"@E‬إ
‪ E‬رأس ا
&‪E‬ل ا
&‪ /"E‬ورأس ا
&‪E‬ل‬
‫ا
‪^6‬ى‪ ،‬و‪ @S/‬ا‪ DL‬إ
رأس ا
&ل ا
‪G‬ى ورأس ا
&ل ا
^ ‪ @S/ M ،‬رأس ا
&ل ا
^ ‬
‫إ
‪ ،‬رأس 'ل ا
& ء‪ ،‬ورأس ا
&ل ا
‪ &Q‬ا
‪K‬ى ‪ @S/‬ور‪ b‬إ
‪ E‬رأس '‪E‬ل ا
&‪ !E‬و رأس‬
‫'ل ا‪W‬اع ‪.‬‬
‫‪*A -2‬ذج ‪Petrash‬‬
‫‪ES/‬م )‪"&C (Petrash’s 1996‬ذ(‪' !E 8E' ًE‬ا;‪ 8E^&/ 2E‬ا‪E‬ا'‪W 1‬دارة رأس ا
&‪E‬ل‬
‫ا
‪^6‬ي < ']@ت ا
  ا

؛ &‪ !
) :2‬رف‪(2010 ،‬‬
‫‪ ˆE6*
2+ 8/"^ -‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ي ا
*‪ E<
E‬ا
&‪ E/* 1E< E/ ،!E&Q‬آ<‪ !E‬ا‪L‬ر\‪E‬ة ‪Ed‬‬
‫ا
&‪"Q‬رة
& <! '‪ ،‬و'‪ M 8‬ا
‪"' 8 F*G‬از‪   !Q<*&
 26^ !C‬ود<‪. C\ !6^ I‬‬
‫‪ p%E  -‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي إ
‪ EEM EE‬ث <‪EEe‬ت ر‪EE
!EEe< :2&EE ،!@EEw‬أس ا
&‪EE‬ل ا
‪KEE‬ي ‪1'@EE‬‬
‫ا
&‪ ،2 6
 !&Q‬و<‪" &
!e‬ف @'‪ 1‬ا
&‪ ،!&Q‬و<‪ 1'@ = &
!e‬ا
&‪.!&Q‬‬
‫‪ !d\ -‬إا‪ !+‬ام ا
@‪ 2+‬ا
&"ر *د آ‪ 8^&/ p‬و‪uER" !?E 2E& !ED IER‬‬
‫ا
‪"EE+6‬ات ‪EEC"^' 8EE‬ت رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي '‪ 8EE‬وا‪ IEE7‬ا‪EEW‬ا‪ !+‬و‪ OEE‬ا
&\‪"EE‬دة '‪ 8EE‬وا‪IEE7‬‬
‫ا‪C^'W‬ت ا
‪ 2+@
! 6‬ا
*
‪ .‬و'‪ 1(" M 8‬ا
&"ارد ا
ز'!
‪ E‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ي ‪"E*C‬‬
‫ ‪ O‬ا
‪"+6‬ات‪.‬‬
‫‪7 -‬س رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي )ر& &@ة ( ! ار‪D !/‬ر(‪ ،(!E‬وآ‪KE‬ا *‪E< E/‬ص ا
‪r/"@E‬‬
‫أو ا
*‪"%‬ل  ;‪"S‬ق ا? ل  'ت ‪+‬ر‪ 8' !/‬ا
&]@ت ا‪DL‬ى‪.‬‬
‫‪ -‬إ(‪EE‬اء '‪S‬ر‪ ،!EE (' !EEC‬وذ
‪EEC"^' EEQ OEE‬ت رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي و'‪S‬ر‪ IEER" 1EEC‬ا
&‪EE&Q‬ت‬
‫ا
&<@! '‪ 8‬أ(‪ S 2‬در(! ة ا
&‪  !&Q‬ا
@"ق وا
‪6‬ص وا
*‪/‬ت‪.‬‬
‫‪ -‬ا=‪&3‬ر؛ <‪  G‬ا
 ف  ‪ !&7‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي ا
*
و;‪ !SS‬ا
"‪ IER‬ا
<‪ @E‬و'"ا‪IER‬‬
‫ا
‪"+6‬ات ‪ 8‬رأس ا
&ل ا
& وا
‪ I@ ،  6‬ا
&‪ KEw !&Q‬ا
*‪E‬ك <‪ E‬ا‪2E' bE+‬ء ‪OE‬‬
‫ا
‪"+6‬ات وا
 '‪ 8‬ا
&&^‪ 8‬ا   '‪ D 8‬ل ا
"‪ /‬ا
‪K‬ا ا
ا‪ D‬أو '‪ D 8‬ل اآ@  '‪8‬‬
‫'‪%‬در ‪D‬ر(!‪.‬‬
‫‪ !& :ً@'D‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ']@ت ا
  ا


‫‪  /‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ']@ت ا
  ا

أ; ا
"ا'‪ 2‬ا
‪ /"E E< !E6‬ا‪L‬داء‬
‫ا
&]@ و*‪ rS‬ا
‪"+‬دة وا
<@! < ه‪ bK‬ا
&]@ت‪ ،‬و'‪ EQ*/ EM 8‬ه‪KE‬ا ا
&‪"E 6‬م ه&‪E‬م آ‪EG‬‬

‪EE‬ى ا
&‪ 8EE‬وا
&‪ 8EE 8
]@EE‬ر‪ EE‬ا
‪@EE‬ت وا=‪EE‬ا‪+‬ت ا
&‪ bKEE
!GS@EE‬ا
&]‪@EE‬ت <‪ EE‬‬
‫'‪ p‬دول ا

 ا
&‪ES‬م أو ا
‪ 'E‬؛ و<‪ E‬ه‪KE‬ا ا‪EZW‬ر ‪KEG/‬ل ا
& ‪"E‬ن <‪ E‬ه‪ bKE‬ا
&]‪@E‬ت ( ‪"E‬دا‬

‫‪49‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫آ‪G‬ة
"‪E /‬ا'| '&‪5E‬ة
&‪ !E‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ي  ‪ ،E‬إ= أن ه‪ bKE‬ا
‪EG‬ا'| '‪ E‬زا
‪ EG = UE‬‬
‫'‪G‬ت ا
&! ا
&"!‪ ،‬و‪" / 7‬د ذ
‪ O‬إ
"ا'‪/ 2‬ة‪ 8' ،‬أه&  ‪&) :‬ن ا
‪S‬دري‪(2010 ،‬‬
‫‪ -‬م ا=‪S‬ار  '‪" 6‬م وا‪ uR‬و'*د
أس ا
&ل ا
‪^6‬ي ودور‪ rS* < b‬ا
<@!‪.‬‬
‫‪ p R -‬ا
‪ PC+‬ا
‪G
&/"S‬ا'| ا
&"( !
&! رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪.‬‬
‫‪"@' C -‬ى ا‪6CW‬ق  ا'| &! رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ‪.‬‬
‫‪ ƒSC -‬ا
‪"*G‬ث ا
&! ا
&"( ! ‪ "*C‬درا! ا'| &! رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪.‬‬
‫‪" -‬ا‪ IR‬ا'| &! رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪ ،‬إذ أ‪5 =  C‬ال < ا‪. /‬‬
‫‪ p R -‬ا=ا‪+‬ت ا
&@'! < ا'| &! رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪.‬‬
‫‪ p R -‬ا
&ر‪ 8‬ا
‪"3&/ 8/K‬ن '^"‪ C‬ر‪ /" < @w‬ا'| &! رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪.‬‬
‫‪ -‬م "‪ pc‬ا‪C^'W‬ت ا
&;! ‪"\ 2_<x‬رة '&^!‪.‬‬
‫‪ p R -‬ا
^‪/* I' p‬ت ا
"
&! و‪ %‬ا
& "'!‪.‬‬
‫‪ !G p R -‬ا;(ت "ق ا
&‪ 2‬و'‪G‬ت ‪ D‬ا
&!‪.‬‬
‫و‪ HS‬اء ‪
 (! ")*A "YA‬ر " رأس ا
ل ا ي‪ pM0 ،‬ا<  ا)
ة ا‪: (u‬‬
‫‪ -‬ا=‪SC‬ل '‪ 2SC 8‬ا
& <! إ
ا*اث ا
& <!‪.‬‬
‫‪ -‬ا=‪EESC‬ل '‪ 8EE‬ا
‪ EE^6‬ا
‪EES‬ي <‪EE /"EE EE‬ا'| &‪ !EE‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي إ
‪ EE‬ا
‪ EE^6‬ا
&‪ EE‬‬
‫وا‪W‬ا وا
&' < ‪.‬‬
‫= '‪"' 8EE‬ا‪ pEE7‬رد ا
‪EE EE< (Reactive) 2EE 6‬ا'|‬ ‫‪ -‬ا‪EE‬ذ ا
&"ا‪ pEE7‬ا=‪ً EE "(Proactive) !7GEE‬‬
‫&‪ !EE‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ي ‪=EE+' 2EE* rEE/Z 8EE‬ت ا
&‪ 2EE‬ا
‪ !eEE0‬وأ‪ 
^EE0‬وا
‪،EE  ]EEG‬‬
‫وا= اد
‪.‬‬
‫و‪ UEE\" EE7‬ا
‪ 8EE' EE/‬ا
را‪EE‬ت إ
‪ EE‬أن أ;‪ EE‬ا‪EE
t‬ت ا
‪ 8EE^&/ EE‬ا‪EE‬ا' 
(&‪!EE‬‬
‫'‪ u%‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ى إ
‪ E‬وا‪ 2E/"* E< 2E3& E& IE7‬ا
&‪E&Q‬ت إ
‪E&Q' E‬ت ' &‪!E‬‬
‫‪Learning Organization‬؛ ;‪K/ F‬آ)  ‪ E< (Peter Senge |E‬آ‪ " 1E‬ا
‪ E G‬ا
‪g'E‬‬
‫" أ‪ EE6^/ = 1EEC‬أن ‪ ƒEE0  EE/‬وا;‪"EES/ EEM ،EE‬م *‪ 1EE(* EE' EE/‬ا
&‪ !EE&Q‬و‪ 1EE G/‬ا
‪"7EEG‬ن‪ ،‬و
^‪8EE‬‬
‫*ج ا
&‪&Q‬ت أن ‪  6‬أن ا
&‪ !&Q‬ا
 ‪ < u+‬ا
&@‪ ،2GS‬ه ا
 ^‪ pE‬آ‪8E' 6@E pE‬‬
‫‪ !7Z‬ا
 
ى (&‪ I‬أ<اده‪ ،‬إذ أن ' <‪ !E‬ا
&‪ !E&Q‬أآ‪E ' !E"&+' 8E' EG‬رف أ<اده‪ @E') .E‬‬
‫‪ G‬ا
*&‪(2010 ،‬‬
‫وا
&‪ !&Q‬ا
& &! ه ‪ O‬ا
&‪ !&Q‬ا
 ‪E7 !E& "E*C &@E' 2^E @E‬را 
^‪pE‬‬
‫'‪EE?' IE‬ات ا
‪ %EE‬ا
‪ ! /@E‬وا
& ;‪ !EE? !EES‬ا
 ‪ IEE' —/E‬ا
&‪ .2GS@EE‬وا
"ا‪ IE7‬أن ا
&‪EE&Q‬ت <‪ EE‬‬
‫&"' ‪EE&
@E E‬ت ا
‪  E‬ر(‪ !E‬أو أ‪EED‬ى‪ ،‬و
^‪ 8E‬ا
&‪E&Q‬ت ا
& &‪E&
E !EE‬ت ا
‪ EE‬‬
‫و‪ < &@' 2^ bK6‬إ‪Z‬ر إا‪E*' !+‬دة و'‪&@E‬ة‪ ،‬ا‪]' !E7 8E' E7 C‬داه‪ E‬أن ‪E7‬رة أي‬
‫‪QC‬م  ا
‪SG‬ء وا
*‪6‬ظ  ^'ـ‪ 1‬و"از‪ P/ 1C‬أن ‪"^/‬ن '@"ى ا
& <! ا
‪@E' 1 !+‬و‪/‬‬
‫ ا‪"@&
27L‬ى ا
? ا
&"("د < ا
‪ .!EeG‬و&‪ E‬أن ا
&‪ !E&Q‬ه‪EQC E‬م '‪"E6‬ح ‪E& MxE‬ـ ‪E*/‬ث‬
‫‪50‬‬
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&

8E'‫ و‬.E  !E*&


‫! ا‬EeG
‫ ا‬E< ‫ـ‬E?
‫ ' ـل ا‬I'  < ‫ ءم ' ل ا
? وا
 ـ‬/ ‫ <  أن‬،
"‫;ـ‬
‫&ار‬EE= @E EE&C‫ وإ‬،E;‫ وا‬bE+‫ ا‬EE< @E = !E& &
‫ت ا‬EE&Q&
‫ ا‬2ED‫  دا‬E
‫ت ا‬EE& ‫…ن‬E< EM
(r@
‫ ا‬I(&
‫)ا‬. Cyclical Process ‫ دورة ا
*ة‬2^0 KDx‫و‬
EE SC‫! و‬EE< &
‫@ب ا‬EE‫"د =آ‬EE +
‫ ا‬1EE< <_EE ‫ي‬KEE
‫  ا‬EE
‫ ا‬OEE
‫" ذ‬EE‫ ه‬EE&Q
‫  ا‬EE
‫وا‬
EE < 8'EE
‫اف ا‬EE‫! وأه‬EE&Q&
‫اف ا‬EE‫ أه‬rEES* 2EE(‫ أ‬8EE' EE Q6;‫  و‬/KEE?‫ و‬EE 6c"‫ و‬EE /‫و"ز‬
!EE//"
‫! وا‬EE3*G
‫ ا‬5EE‫ات وا
&اآ‬EEG&
‫"< ا‬EE ‫م‬5@EE< EE< &
‫ ا‬5EE&
‫ ا‬EE'‫ أ‬، EE ' 8'EE &
‫وا‬
2004 ، @EG^
‫' ا‬E).rEG
!E7 P
‫ وأ‬2w‫ و‬uG%
 6c"‫=^ر ا
& <! و"
ه و‬
.(
‫! أو‬E< &
‫@ب ا‬E‫ اآ‬1ECx  E
‫ّف ا‬E /‫ و‬، ( E&  ) !E< &
‫ ا‬rED ‫ر &ت‬G‫ ا‬8^&/‫و‬
) E Cx !E< &
‫ ا‬rD ‫ آ&  ف &ت اآ@ب أو‬، !‫ة أو ا
را‬G
‫ ل ا‬D 8' !‫ا‬G
‫  أو ا‬6
‫ا‬
‫ر‬ESC ' C‫ أي أ‬، ‫ ا
& <! آ &! وا
& <! آ ء 'رك 
*"اس‬8 5&
 
u&@/ (  
، E< ' 2^E0 CE  
‫! ا‬/d ‫ و*د‬،  +
‫ ا‬O
‫ة ذ‬C@&
  ‫*ج
&ت‬C ، !< ' ‫اآ@ب‬
‫"اع‬EEC‫ أ‬PEE‫ و‬، ‫رف‬EE &
‫ ا‬8EE' !EE6' ‫ت‬EE"&+'  EE
‫"ل ا‬E ; !EE6' ‫ت‬EE/d ‫"د‬EE(‫ و‬8EE |EE/‫و‬
(‫ ا
&ر‬G) .!6'   ‫! &ت‬6&
‫ا
& رف ا‬
!E& &
‫! ا‬E&Q&
!EL‫@&ت ا‬E
‫ ( أن ا‬Pearn et al1995 ‫ون‬EDN‫ن و‬E ) ‫ى‬E/‫و‬
‫م‬ES/‫ و‬.E  !&S
‫"'! ا‬Q&
‫ ا‬P7 < IS  <‫  ور
  وأها‬GS@' ‫! ;"ل‬/‫ < ا' آ  رؤ‬23&
Senge, :2&E ،!E& &
‫! ا‬E&Q&
!E‫ت أ‬EC"^' gE&D (Peter Senge1990 |E E )
(P.M., 1990)
2E&  = !E&Q&
!EC"^&
‫! ا‬E6
‫! ا‬E&QCL‫ أن ا‬1E %ES/‫؛ و‬System Thinking ;4‫ ا‬4 -
.‫ه وا
&&رت‬6&
‫ ا‬8 d 2^‫ و‬2'^  ^
‫و‬، _  8 2%6' 2^
&@EE' 2^EE !EE&Q&
‫_ء ا‬EE‫م أ‬EE7 EE  %EES/‫؛ و‬Personal Mastery "E44NP‫" ا‬44)‫ ا‬5‫ا‬ -
rE&  E< FE*G
‫ ا‬EM ، "ER"' 2^E IE7‫
"ا‬EQ
‫  وا‬/E
‫رات ا
&"<ة‬S
‫  ا‬5‫
آ‬
. /‫ رؤ‬/"‫و‬
8E'‫
 و‬E
‫د ا‬E6
‫ ا‬E  ‫ى‬E/ 
‫ه! ا‬K
‫"ر ا‬%
‫   ا‬%S/‫؛ و‬Mental Model "‫ه‬W‫ا
ذج ا‬ -
.! ' !S/ ‫ف‬%/ M
EE7‫اف و‬EE‫! وأه‬EE/‫"د رؤ‬EE(‫ و‬EE  %EES/‫؛ و‬Building Shard Vision "‫ آ‬P44‫" ا‬440‫
ء رؤ‬44+ -
PEE&‫ آ‬gEE
،5EE&
‫  وا‬EE
‫ت ا‬EE& "EE*C  <EE .!EE&Q&
‫_ء ا‬EE‫ي أ‬EE
!‫آ‬EE' !
EE‫ور‬
.O
‫ون ذ‬//  CL 8^
‫ و‬6c‫& و‬Q
‫ت‬E&Q&
‫ ا‬E< ‫"هى‬E+
‫"ن ا‬E^&
‫ ا‬2E3&/ rE/6
‫ ا‬E  ‫ إن‬FE; ‫؛‬Team Learning T0 ‫ ا‬ -
.!3/*
‫ا‬
'EE‫و‬،2007 ،_EED "EE‫ن أ‬EE&/‫)إ‬: EE< !EE& &
‫! ا‬EE&Q&
!@EEw
‫ ا‬EE\
‫ ا‬2EE3&‫و‬
( 2004 ، @G^
‫ا‬

51
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫‪ -‬ا
ه ‪Concepts‬؛ و&‪ 2‬ا‪^<L‬ر وا
&‪6‬ه وا
"‪ 2w‬وا
‪S‬ت ا
  &   &! ا
 ‬
‫و'‪ M 8‬ا=^ر وا‪W‬اع وا
‪./+‬‬
‫‪ -‬ا‪
44YS‬ن ‪Competence‬؛ و‪ 2&EE‬ا
& ‪EE‬رات وا=‪ EE‬ادات وا
‪EES‬رات ا
‪!EE& EE  v&EE EE‬‬
‫ا
  و‪  &( /‬إ
"ك و أداء & ‪.‬‬
‫‪ -‬ا*ا^‪Connections U‬؛ و‪ 2&E/‬ا
‪E7‬ت وا
‪ E6‬ت ا
&‪G‬د
‪ !E‬ا
‪ E !E&wS‬ا
*‪"E‬ار وا
 ‪E‬ون‬
‫و‪G‬دل ا
& "'ت و?‪  /K‬و"
ه‪.‬‬
‫و‪ EE‬ا
‪ 8EE' dEE‬ا‪EEC‬ر '‪"EE 6‬م ا
&‪ !EE&Q‬ا
& &‪ !EE‬آŽ
‪ 2DEE' rEEG
!EE‬ا
& <‪ !EE‬و ‪EEQ‬‬
‫رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي < ']@ت ا
  ا

‪ ،‬هك  ‪ v‬ا=‪SC‬دات ا
 "(‪ 1E‬إ
‪ E‬ه‪KE‬ا ا
&‪"E 6‬م‬
‫‪ 8^&/‬إ(&
  ا
*" ا

‪ G  @') :‬ا
*&‪(2010،‬‬
‫أن ه‪KEE‬ا ا
&‪"EE 6‬م '‪EE+‬د رؤ‪ Vision !EE/‬أآ‪ 8EE' EE3‬آ"‪ !EESS; 1EEC‬وا‪ FEE; ،!EE 7‬إ‪@EE/ 1EEC‬‬ ‫•‬
‫
?&"ض و‪/‬ا‪6' I' 2D‬ه أ‪D‬ى '‪ 23‬ا
ر‪ P/‬وا
&! وا
&^‪.8‬‬
‫أن ا
&‪&Q‬ت   <‪ ED 8E' S‬ل ا‪E<L‬اد‪ ،‬و
^‪_E
 gE
8E‬ورة أن ‪]E/‬دى  ‪ E‬ا‪E<L‬اد‬ ‫•‬
‫إ
  ا
&‪" Mx
!+C ،!&Q‬ا'‪ 2‬أ‪D‬ى '‪ 2E3‬ا‪W‬دارة أو ا
‪ .!EeG‬ا‪ E'L‬ا
‪KE‬ى ‪I_E/ E7‬‬
‫'‪"EE 6‬م ا
&‪ !EE&Q‬ا
& &‪ OEE0 2EE*' !EE‬و‪ EE3/‬ا
‪ 8EE' EE/‬ا
‪@EE‬ؤ=ت ;‪"EE‬ل '‪EE‬ى  ‪EE  !EE7‬‬
‫ا‪<L‬اد   ا
&‪.!&Q‬‬
‫_&‪ 8‬ا
&‪&Q‬ت ا
‪ 8' /‬ا
‪<S3‬ت وا
‪ S‬وا
&‪ u
%‬ا
&‪ 8; < ،!/G‬أن ‪" 6' rG‬م‬ ‫•‬
‫ا
&‪ !&Q‬ا
& &! ‪*/‬ج إ
‪   !' !<SM‬در(ت '‪ 8‬ا=‪6‬ق ;"ل &ت ا
  ‪.‬‬
‫‪ 8/G
!+C‬ا
‪"S‬ى دا‪ v  2D‬ا
&‪&Q‬ت‪ !'"Q' 1+ 7 ،‬ا
  دا‪ 2D‬ا
&‪ !&Q‬ا
& &‪!E‬‬ ‫•‬
‫‪ "*C‬د ا‪+‬هت و‪ E7‬ا‪E<L‬اد ا
‪"E &/ 8/KE‬ن ‪ES‬ر أآ‪ 8E' EG‬ا
‪"ES‬ة دا‪ 2ED‬ا
&‪ E !E&Q‬‬
‫;@ب '‪"&+‬ت أ‪D‬ى‪.‬‬
‫و<‪ IEE&( EE‬ا‪"EE;L‬ال ‪ 8EE^&/‬ا
‪"EES‬ل ‪xEE‬ن ‪ rEEG‬ا
&‪"EE 6‬م ‪" EE& /‬ا'‪ 2EE‬آ‪EE3‬ة '‪!EE GZ 2EE3‬‬
‫ا
&‪ ،!&Q‬وا
&"ارد ا
&;!
‪ ، /‬ودر(! ‪Mx‬ه 
‪ !eG‬ا
ر(!‪ .‬ه‪KE‬ا ‪ !<ERW‬إ
‪ E‬إ‪EG' E CS‬دئ‬
‫أ! '‪ : 23‬ا
‪ ^6‬ا
&‪ '"Q‬وا
‪"6‬ق ا
‪ %‬وا
&"ذج ا
‪ S‬وء ا
ؤ‪ !/‬ا
&‪E‬آ! وا
‪ E‬‬
‫آ‪<L< ،r/6‬اد ‪" @/‬ن ا
‪ < Mx‬ا
‪Q‬م إذا "<َت
 ‪ ،!G' 2& !e‬آ& أن ا
&‪ ^
!&Q‬‬
‫"‪7 8' I‬را  وء '@‪*  GS‬ج إ
? (‪K‬ري < ‪ !S‬أ<اده‪ 8' ،‬أ(‪ 2‬إ‪EC‬ج ا
& <‪!E‬‬
‫و‪  /5‬وإدة اا'  'ة أ‪D‬ى ‪.‬‬
‫و<‪"EER EE‬ء '‪ !EE& 8EE^&/ rGEE EE‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ى <‪@EE]' EE‬ت ا
 ‪ EE‬ا
‪ EE
EE‬‬
‫ا
*" ا

‪:‬‬
‫‪ -‬ا
 ف ا
&@&  ا
& <! ا
^'! ا
&‪
!C5‬ى ا‪<L‬اد وا
&‪
  &  2‬ر‪P/‬‬
‫وا
"(‪ 1‬وا
*‪ 56‬وا
&^‪.8‬‬
‫‪ -‬ا ص ا
& <! ا
^'! و*"‪  /‬إ
أ\"ل <^‪ ! ' !/‬و'&"آ!
&]@!‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫‪ rM" -‬آ<! ا
&ت ا
‪ !/^6‬ا
  < ا
&‪ :23' !&Q‬ا
‪ ،‬ا
‪ ،&%‬ا
? وا
"‪،/‬‬
‫و‪x‬آ ;‪ 1 2%*/ &<  7"S‬ا‪<L‬اد '‪' PG@ !< ' 8‬رآ  < ه‪ bK‬ا
&ت ‪.‬‬
‫‪ 2/"* -‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي إ
‪ D 8' Marketable values !7" !&7‬ل ا=‪D‬اع‬
‫وا=^ر‬
‫‪ -‬ا=ه&م 
&"ارد ا
‪ !
 !/G‬ا
‪ !&S‬ا
&_<! ا
 ‪ 6‬ا
& ء ‪ ،‬و*"‪ 2/‬ا‪"\L‬ل ا
‪ !/^6‬إ

‫'^! <^‪"S; ˆ6* !/‬ق ا
&]@!‪.‬‬

‫‪53‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫ﺍﶈﻮﺭ ﺍﻟﺮﺍﺑﻊ‪:‬‬
‫ﳕﻮﺫﺝ ﻣﻘﱰﺡ ﻟﻘﻴﺎﺱ ﺭﺃﺱ ﺍﳌﺎﻝ ﺍﻟﻔﻜﺮﻱ ﻭﺇﺩﺍﺭﺗﻪ ﻭﺗﻨﻤﻴﺘﻪ‬
‫ﰲ ﻣﺆﺳﺴﺎﺕ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻢ ﺍﻟﻌﺎﱃ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﺔ‬
‫‪ < 1R  &' u_/‬ا
&*ور ا
@‪ < !S‬ه‪ bK‬ا
را! أ‪ < ("/ = 1C‬ا‪L‬دت *‪/‬‬
‫د‪C"^&
r7‬ت رأس ا
&ل ا
‪^6‬ى ا
 ‪ P+/‬أن ]‪ E< KED‬ا=‪EG‬ر‪،‬إ= أن ه‪E‬ك ‪ 1GE0‬ا(&‪E‬ع ;‪"E‬ل‬
‫ا
&^"‪C‬ت ا

!‪:‬‬
‫‪ -‬رأس ا
&ل ا
‪G‬ى )‪. Human capital (HC‬‬
‫‪ -‬رأس ا
&ل ا
^ )‪Structural capital (SC‬‬
‫‪Customer Capital‬‬ ‫‪ -‬رأس 'ل ا‪U‬‬
‫‪ -‬رأس 'ل ا‪
O‬ت)‪Relational capital (RelC‬‬
‫‪ -‬رأس 'ل ا
‪Renewal capital (RenC) /+‬‬
‫و< ‪ /" 2G‬إ‪Z‬ر &‪ES
2E‬س ‪E+C‬ح ']‪@E‬ت ا
 ‪ E‬ا
‪ E<
E‬إدارة رأس '
‪E‬‬
‫ا
‪^6‬ى و&‪ < 8^&/ ،1‬ا
‪G‬ا‪ !/‬و‪ IR‬ه‪ bK‬ا
&]@ت <‪E E‬ق رأس '
‪ E‬ا
‪E^6‬ي و‪"E*C   E‬‬
‫&‪  1‬ا
*" ا

‪:‬‬
‫‪ -‬رأس ا‪
44‬ل ا‪ P45‬ى؛ ;‪ EE6 FEE‬ا
‪EE '+‬ت ‪ "EE*C   @EE !EE' !6%EE‬إ‪EE‬اد ا
‪GEE‬ب '‪ 8EE‬ا
‪8EEG‬‬
‫وا
‪G‬ت
&"ا( ! '‪EG‬ت ‪"E‬ق ا
&‪2E‬؛ <
‪ EG !E '+‬ا;(‪E‬ت ا
‪ ;E' pE' E< 8'E‬‬
‫ا
*ة‪ ،‬آ& @ (ه‪E‬ة
‪x‬آ‪ E E‬أن ا
‪E‬ر‪ P/‬ا
‪KE‬ى ‪ E P%E/ 1E'S‬ا
&<‪ !@E‬و'‪@E‬ة‬
‫ا
'‪  8‬اآ@ب ا
& <! ا
_ور‪ !/‬وا
& رات ا
ز'! ‪L‬داء أ&
 
&@"ى وا
& ‪/‬‬
‫ا
&"! ‪" +' 27x‬د وأ‪ 27‬آ‪ !6‬وا‪ %7‬و‪ .U7‬و
^ *‪ rS‬ا
‪ ! '+‬آ'‪ 2‬أها<  < ه‪KE‬ا ا
‪xE‬ن‬
‫_‪ I‬أه&! آ‪G‬ة  ا
‪"*G‬ث و‪ I+‬أ_ء ه‪ !e‬ا
ر‪  g/‬ا
&رآ! < إ(اء *"ث‬
‫‪. %% < !"C‬‬
‫‪ -‬رأس ا
ل ا\(؛ ;‪"^ F‬ن ا
‪ 8E' !E"&+' 8E' ! '+‬ا
^‪E‬ت‪ ،‬و‪ 8&_E/‬ا
‪EQ‬م ا‪ EL‬‬

‪ EEE‬ا
‪ !EEEG‬ا
*‪EEE
!EEE‬ر‪ g/‬وا‪ !EEECL‬ا
‪  @EEE EEE  !EEE3*G‬ت '‪ 2EEE3‬ا
&^‪ ،!EEEG‬و^"
"(‪EEE‬‬
‫ا
& "'ت‪ ،‬وا
& '‪.....2‬‬
‫‪ -‬رأس 
ل ا‪U4‬؛ ;‪ FE‬إ‪ 8E' 1EC‬ا
&‪E6‬ض أن ‪ I_E‬ا
‪%E' !E '+‬دره *‪%E UE‬ف أ\‪*E‬ب‬
‫ا
&‪ !*%EE‬ا
‪EE‬ر(‪ 8‬ا
&‪EE‬رآ‪EEG' EE< 8‬درات ا
&‪ !EE‬ا
&‪ !EE6‬وا
‪EES‬در‪ EE 8/‬ا=‪6EE‬دة '‪8EE‬‬
‫ا
‪EEG‬ات ا
&"(‪"EE‬دة  ‪ . EE‬و &‪ EE‬ه‪ bKEE‬ا
&‪EEG' EE !EE‬أ أن ا
‪EE‬ر‪ g/‬ا
‪ PEE+/ 'EE+‬أن ‪_EE/‬‬
‫ا
‪ 26‬ا
‪7 8 ^'/‬ت ا
&*‪R‬ات وا
& '‪ 2‬وا
&‪.I&+‬‬
‫‪ -‬رأس 
ل ا‪
O‬ت‪ ،‬و‪7  8&_/‬ت ا
‪ ! '+‬ا
ر(!‪ ،‬وا
‪ !S3‬ا
&‪G‬د
! ‪ 8‬ا
‪ ! '+‬وا
‪E '+‬ت‬
‫و']@ت ا
&‪ I&+‬ا‪DL‬ى‪ ،‬و' ‪ /‬ا
@"ك ‪Norms of Behavior‬‬

‫‪54‬‬
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&

(Bontis, 2004). 1E


‫ إ‬EQ/‫ و‬. !E '+
‫ ا‬E< ‫اع‬EW‫ ا‬E ‫رة‬ES
‫ ا‬gE^ /‫؛ و‬/40/&‫
ل ا‬4 ‫ رأس‬-
E< !E 6
‫&رات ا‬3E=‫ ل ا‬ED 8E' b/"%E E/ E&‫ آ‬،!GS@&
‫! ا‬/^6
‫وة ا‬3
‫ ا‬23&/ 1C‫ أ‬
‫@"ى‬EEE' :2EEE3' ‫"ر‬EEE'‫ أ‬EEE 5EEE‫ ا
آ‬PEEE("/ 1EEE7 EEE‫ و‬،‫اع‬EEEW‫ ا‬EEEG‫ و‬/"EEE
‫ وا‬FEEE*G
‫ا‬
‫ت‬EESG
‫ وا‬،!EE&
‫"رات ا‬EE&
‫د ا‬EE‫ و‬،/"EE
‫ وا‬FEE*G
‫ل ا‬EE+' EE< EE EE
‫&رات ا‬3EE=‫ا‬
 
‫&! ا‬QC‫&رات ا
  < أ‬3=‫ وا‬،‫اع‬D=‫اءات ا‬G
!G(L‫ا‬
‫<^ر وا
& رف‬L‫&"! ا‬+'" 1C‫^ي  أ‬6
‫ ا
را!
أس ا
&ل ا‬bK‫ ه‬p/  ‫ر‬Z‫و< إ‬
<‫ و= "ا‬،!@]&
‫ أهاف ا‬I' +@‫ و‬،I&+&
‫! ا‬6@< 8' r‫ و‬،‫<اد‬L‫&^  ا‬/ 
‫ا! ا‬W‫ا‬
EE
rEES*‫ و‬،!@EE]&
‫ أداء ا‬/"EE EE< ‫@ه‬EE EEM 8EE'‫ى و‬EEDL‫! ا‬EEM&&
‫@ت ا‬EE]&
‫ ا‬EE<  w‫ا‬EEQ

‫ات رأس‬EE?' E/* 8EE^&/ ."‫ة‬cE&


‫@ت ا‬EE]&
‫ ا‬8E' EE‫ه‬d 8E EE‫ه‬5& !E/" '‫! و‬EE/‫ 'د‬Ew‫"ا‬
:!

‫ƒ ا‬w%
‫  "ا< <  ا‬S
‫ات‬0]' /*‫^ى < ']@ت ا
  ا

و‬6
‫ا
&ل ا‬
.‫ات‬0]&
QC
‫;اث إ‬L‫ ا‬2/"* u&@ !/‫ رؤ‬5/5  -
.!@]&
 !&S
‫ &! "
 ا‬p\"  ‫رة‬S
‫ ا‬-
.‫^ى‬6
‫@!
أس ا
&ل ا‬w
‫ ث ا‬3
‫ت ا‬C"^&
‫ ?! ا‬-
.!/‫ ا
&د‬d‫! و‬/‫ات ا
&د‬0]&
‫ ا‬8' D ‫ ان ^"ن‬-
. ' rS*
!7 ‫ أن ^"ن‬-
‫@ت‬EE]' EE< ‫ي‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫ات رأس ا‬EE?' EES EE< ‫ ق‬EEC=‫! ا‬EESC EE/* 8EE^&/ EE&‫آ‬
!+‫ا‬EW‫! ا‬E
‫ ا‬E< E  ‫"ص‬%E&
‫@! ا‬Ew
‫ح ا‬E+
‫ ا‬2E'‫@ "ا‬ES ‫ ل‬ED 8E'

‫ا
  ا‬
OE
‫ج وذ‬G@EC‫! ("ه‬E '(‫ و‬Skandia !‫آ‬E0 E< ‫ى‬E^6
‫ل ا‬E&
‫
&"ذج إدارة رأس ا‬SGZ ! '+

:

‫ ا
*" ا‬
^
‫ رأس ا
&ل ا‬+ ‫ي‬G
‫^ي = رأس ا
&ل ا‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬-
Intellectual Capital = Human Capital + Structural Capital
&Q
‫ رأس ا
&ل ا‬+ 2&
‫ رأس ا
&ل ا
^ = رأس ا
&ل ا‬-
Structural Capital = Customer Capital + Organizational Capital
!&
‫ رأس 'ل ا‬+ ‫اع‬W‫& = رأس ا
&ل ا‬Q
‫ رأس ا
&ل ا‬-
Organizational Capital = Innovation Capital + Process Capital
!"&&
‫ ا‬d ‫ا
&"("دات‬+!/^6
‫وة ا‬3
‫اع = ا‬W‫ رأس 'ل ا‬-
Innovation Capital = Intellectual Property + Intangible Assets

(See:Dorota Weziak, & :


E
‫" ا‬E*
‫ ا‬E uER"
‫ ا‬8E' ‡E OE
‫ول ذ‬E 8E^&/‫و‬
Andrew Kok )

55
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫رأس ا
ل ا‪ P5‬ى ‪ Human capital‬؛ و‪ UP0‬ا‪ R‬ات ا
"‪:‬‬
‫‪"@' -‬ى   ا‪<L‬اد‪.‬‬
‫‪"( -‬دة ا
‪Q‬م ا
 & ‪.‬‬
‫‪"( -‬دة ‪"7‬ة ا
&‪. 2‬‬
‫‪ ' -‬رات ^"
"( رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي
ى ا‪<L‬اد واا' ‪.‬‬
‫‪ -‬ا
@ دة وا
‪ 8 R‬ا
*ة‪.‬‬
‫‪ !*\ -‬ا‪<L‬اد‪.‬‬
‫‪ -‬ا
@'‪.u‬‬
‫‪ -‬ا
‪S‬رة  (‪K‬ب '‪ 8' !"&+‬ا
'‪ 8‬ا
&&‪ 8/5‬وا=;‪6‬ظ  ‪.‬‬
‫‪ -‬و("د ه‪ !e‬ر‪.!d6' g/‬‬
‫‪ !
 < g/S' rG -‬ود
!  آ‪ 8' 2‬ا
 ب وه‪ !e‬ا
ر‪.g/‬‬
‫رأس ا
ل ا\ ) رأس 'ل ا
&‪ ،(2‬و‪ 2&/‬ا
&?ات ا

!‪:‬‬
‫‪ -‬إء \"رة إ‪ !+/‬وا‪.!*R‬‬
‫‪ -‬ا
‪S‬ر  (‪K‬ب ‪ Z‬ب '&‪.8/5‬‬
‫رأس ا
ل ا\ ) رأس ا
&ل ا
‪ : &Q‬رأس 'ل ا‪W‬اع ‪ -‬ا‪"\L‬ل ‪ d‬ا
&&"‪ ،(!E‬و‪2&E/‬‬
‫ا
&?ات ا

!‪:‬‬
‫‪ -‬ا
 ا
^"
"( ‪.‬‬
‫‪ -‬أ*ث ا
‪"+‬دة‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪G‬ا'| ا
را! ذات ا
‪.!%‬‬
‫رأس ا‪
444‬ل ا\‪ ) 4 4‬رأس ا
&‪EEE‬ل ا
‪ : EEE&Q‬رأس '‪EEE‬ل ا‪EEEW‬اع – ا
&^‪ !EEE‬ا
‪ ،( !EEE/^6‬و‪2&EEE/‬‬
‫ا
&?ات ا

!‪:‬‬
‫‪ !"C -‬ا
‪"*G‬ث ‪.‬‬
‫‪ -‬ا
و‪Internationalization 2/‬‬
‫رأس ا
ل ا\ ‪ !& :‬رأس ا
&ل‪ ،‬و‪ 2&/‬ا
&?ات ا

!‪:‬‬
‫‪ -‬إدارة إا‪ !+‬ذات رؤ‪  &  !/‬ا
&رآ!‪.‬‬
‫‪ -‬ا=
‪5‬ام 
! ا
&]@! ‪.‬‬
‫رأس ا
ل ا
دى ‪Financial capital‬‬
‫‪ -‬ا
"‪ IR‬ا
&

&]@!‬
‫و ‪ TY-0‬ه‪W‬ا ا*ذج أه‪/‬ا!‪ p4&0 ،‬أن ‪ L4H L94N‬ا‪ 4R‬ات ا\‪
4Y "4‬س ‪#4‬‬
‫_‪O4‬ل ‪ 44a‬ات *‪ x44I‬ا‪
\44 S‬م ا‪W44‬ى ‪ 44/Y0‬آ‪ 4! 44R U44‬إدارة رأس ا‪
44‬ل ا‪ 44‬ي ‪. "44
&
+‬‬
‫و‪ /0/- #0‬ا‪ a‬ات ا
" ‪
A* V0
Y‬ت رأس ا
ل ا ي !  
ت ا ا
 ‪:‬‬
‫‪56‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫رأس ا
ل ا‪ P5‬ى‪ ،‬و‪ <  7‬ه‪K‬ا ا
&*"ر ا‪D‬ر ا
&?ات ا
  إ
‪"E^' E‬ن ه‪ !Ee‬ا
‪E‬ر‪g/‬‬
‫< ']@ت ا
  ا

‪ ،‬واام ا
&]‪0‬ات ا
 ‪G‬ز <‪ r‬ا
& <!‪ ،‬وذ
‪  O‬ا
*" ا

‪:‬‬
‫)‪( See: Ibid‬‬
‫‪ -‬ا
&‪%‬در ا
‪.!/G‬‬
‫‪ -‬د ه‪ !e‬ا
ر‪.g/‬‬
‫‪ -‬ا
"‪ U7‬ا
^ ‪Full-time‬‬
‫‪ -‬ا
"‪ U7‬ا
‪Part-time w5+‬‬
‫‪ !G@C -‬ا
'‪ 8' 8‬ه‪ !e‬ا
ر‪+' 8' 2^ g/‬ل ا
‪ FE*G‬ا
&‪ E‬و'‪E+‬ل ا
‪E‬ر‪ g/‬إ
‪ E‬ا
‪E‬د‬
‫ا
^
 ‪.(٪) !e‬‬
‫‪ d !G@C -‬ا
& ‪ 8‬وا‪W‬دار‪ 8/‬إ
ا
د ا
^
 ‪.(٪)!e‬‬
‫‪ -‬ا
<‪ r‬ا
^
 ‪.(٪)!e‬‬
‫‪ -‬ا
<‪ r‬ا
^
 ‪+&
!G@
 !e‬ل ا
‪ F*G‬و'‪+‬ل ا
ر‪.g/‬‬
‫‪ ' -‬ل ا
‪/5‬دة )ا
@‪ !G‬ا
&‪ D 8' 
!/"e‬ل ‪  8‬ا‪.(27L‬‬
‫‪ "' -‬ا
&
!  ا'اد ا
@"ات‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪K6‬ي ‪ /‬ا‪W‬داري‪.‬‬
‫‪ -‬ا
 & ‪ /‬ا
‪. 3*G‬‬
‫‪ -‬إ(&
ا‪ !
S‬ا
‪"_d < !e‬ن ‪.(٪) 8‬‬
‫‪"&+' -‬ع أ_ء ا
‪ !e‬ا‪L‬آد‪ !&/‬وا
‪.!3*G‬‬
‫‪ -‬ا
‪ 8/K‬اوح أ&ره ‪.(٪) ! 35 ; 25 8‬‬
‫‪ -‬ا
‪ 8/K‬اوح أ&ره ‪.(٪) ! 59 ; 35 8‬‬
‫‪ 8 "' -‬ا
‪ !e‬ا
& ‪ F*G
 8‬وا
 ‪.‬‬
‫‪ 0]' -‬ا
‪S‬دة‪.‬‬
‫‪ 0]' -‬ا
ا< !‪.‬‬
‫‪ 0]' -‬ا
&^‪.8‬‬
‫‪ 0]' -‬ا

!‪.‬‬
‫‪ -‬ا
  وا
ر‪ P/‬ا‪. <RW‬‬
‫‪ -‬د ا
&"‪ 86c‬ا
‪"S 8/K‬ا ر‪.P/‬ا‬
‫‪"&+' -‬ع ‪S6C‬ت ا
ر‪.pc"' 2^
P/‬‬
‫‪ -‬ا
@‪ !G‬ا
&‪6C€
!/"e‬ق  ا
ر‪ 8' P/‬ا
&‪5‬ا‪.!C‬‬
‫رأس ا
ل ا\ ‪ ،Structural capital‬وآ‪ !"&+' 5‬ا
&]‪0‬ات ه  رأس 'ل ا
&‪2‬‬
‫ورأس ا
&ل ا
‪ ، &Q‬وذ
‪  O‬ا
*" ا

‪(See: Ibid) :‬‬

‫‪57‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫رأس 
ل ا‪ ،Customer capital U‬و‪ /‬ا
آ‪ E 1E< 5‬ا
& <‪ !E‬ا
& ‪ E&  !ES‬ء ا
‪،!E '+‬‬
‫و ا
 ب آ & ء و ا
*^"'! آ‪ 
  !*%' !G;%‬ا
‪ ! '+‬ا‪E*L‬ث‪ ،‬و‪ 8E^&/‬ا‪E‬ام‬
‫ا
&]‪0‬ات ا

!‪:‬‬
‫‪ -‬ا
& ء وأ\*ب ا
&‪. !*%‬‬
‫‪ -‬ار‪G‬ط ا
 ب 
&ه| ا
را!‪.‬‬
‫‪ -‬ا
&ه| ا
را!
 ب ا
  '‪.  8‬‬
‫‪ -‬ا
&ه| ا
\‪ 
!6‬ب‪.‬‬
‫‪ -‬ا
د ا
^
 ب‪.‬‬
‫‪ -‬ا
&" < د ا
 ب‪.‬‬
‫‪ -‬د ا
 ب
^‪.pc"' 2‬‬
‫‪ -‬د ا
 ب
^‪ 8' "_ 2‬ا
‪ !e‬ا
‪ !3*G‬وا
ر‪.!@/‬‬
‫‪ -‬د ا
 ب
^‪D 8' "_ 2‬رج ا
‪. !e‬‬
‫‪ -‬ر‪ R‬ا
&‪.2‬‬
‫‪%' -‬ر‪ p/‬ا
@"‪.r/‬‬
‫‪"\ -‬رة ا
‪ ! '+‬و& ‪.1‬‬
‫‪' -‬وع ا
 ون وا
"ا\‪ G 2‬ا
‪.!^G‬‬
‫‪ -‬د ا
‪ < 83;G‬آ‪+' 2‬ل أو ‪.ƒ%‬‬
‫‪ -‬د ا
&]@ت ا
‪"*G
!'"S‬ث‪.‬‬
‫‪ !G@C -‬ا
&‪ u‬ا
"اردة
‪.! '+‬‬
‫رأس ا
ل ا;( ) ا<^*ل ‪ c‬ا* "(‪ ،‬و‪ /‬ا
آ‪ E 1E< 5‬ا‪"E\L‬ل ‪ Ed‬ا
&&"‪!E‬‬
‫ا
 &‪ 2‬أ‪0‬ء '‪ ("
"^ 23‬ا
& "'ت وا
&^‪ ،!G‬و‪ !'D‬ا
& "'ت '‪ 23‬ا
‪ !EG‬ا
*‪5E/5 
!E‬‬
‫ا
& "'ت‪ ،‬آ& ‪/‬ا ه‪K‬ا ا
&*"ر أ‪ ً_/‬ا
&(ت ا
\! ‪*x‬ث ا
‪ E‬ب وا
‪ E !Ee‬أ‪E‬س‬
‫أ‪   C‬إ
'@"ى <‪ r‬ا
& "'ت < ا
‪ .! '+‬و‪ 8^&/‬اام ا
&]‪0‬ات ا

!‪:‬‬
‫‪ -‬ا
 ا
^"
"( ‪.‬‬
‫‪ -‬د أ( ‪5‬ة ا
^&‪ "G‬ا
‪.pc"' 2^
!%‬‬
‫‪ -‬د ا‪<L‬اد ا
&‪.!^G
 8%‬‬
‫‪ +; -‬اام ^"
"( ا
& "'ت‪.‬‬
‫‪ ("
"^ !6^ -‬ا
& "'ت
^‪.P
Z 2‬‬
‫‪' -‬ى ا
‪'D 8 R‬ت ^"
"( ا
& "'ت‪.‬‬
‫‪ -‬ا
^‪ !6‬ا
^!
^"
"( ا
& "'ت‪.‬‬
‫‪.pc"' 2^
("
"^ !6^ -‬‬
‫‪ !'  -‬ا‪5 (L‬ة وا
‪+'G‬ت‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫‪'D -‬ت ا
&^‪G‬ت وا
& "'ت‪.‬‬
‫‪ -‬ا
^‪ !6‬ا‪Q
!
&(W‬م ا
&^‪G‬ت وا
& "'ت‪.‬‬
‫‪ -‬ا‪6CW‬ق
^‪.pc"' 2‬‬
‫‪ -‬إ(&
د '‪+‬ات ا
^‪.P‬‬
‫‪ -‬إ(&
د و‪ 8/‬ا
^‪ P‬ا
&"("دة‪.‬‬
‫‪ -‬إ(&
د '‪+‬ات ا
ور‪/‬ت ‪.‬‬
‫‪ -‬إ(&
د و‪ 8/‬ا
ور‪/‬ت‪.‬‬
‫‪ -‬ا
 وا
"ا\‪ G 2‬ا
‪ < "_ 2^
!G@
 !^G‬ا
‪ !e‬ا
‪ !3*G‬وا
ر‪.!@/‬‬
‫‪"&+' -‬ع ا
&‪G‬ت ا

! ا
  ;_"ره‪.‬‬
‫‪"&+' -‬ع ا
&‪G‬ت ا
&*! ا
  ;_"ره‪.‬‬
‫‪ -‬ا
د ا‪@&

&(W‬ه&ت < ا
&‪G‬ت ا

!‪.‬‬
‫‪ -‬ا
د ا‪@&

&(W‬ه&ت < ا
&‪G‬ت ا
&*!‪.‬‬
‫‪ -‬إ(&
د ا
‪"%6‬ل ‪ /‬ا
&@ه&ت < ا
^‪.P‬‬
‫‪ -‬إ(&
د ا
&‪=S‬ت وا
‪"*G‬ث ا
&"رة '‪"@' 8‬ى ‪. A and B‬‬
‫‪ -‬إ(&
د ا
&‪=S‬ت وا
‪"*G‬ث ا
&"رة '‪"@' 8‬ى ‪. C‬‬
‫‪ -‬ا
د ا‪ 

&(W‬ب ا
&(@‪.‬‬
‫‪ -‬ا
د ا‪ 

&(W‬ب ا
آ"را‪.b‬‬
‫‪ -‬إ(&
د أ_ء ه‪ !e‬ا
ر‪+
< g/‬ن إدارة ا
‪ &+‬ت ا
& !‪.‬‬
‫‪ -‬إ(&
د أ_ء ه‪ !e‬ا
ر‪+
< g/‬ن ا
 ا
& ‪.‬‬
‫‪ -‬ا
و‪.Internationalization 2/‬‬
‫‪ -‬ا‪GS‬ل زوار '‪ 8‬وراء ا
‪*G‬ر‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪S‬م ‪/5‬رات *‪ &< !3‬وراء ا
‪*G‬ر‪.‬‬
‫رأس ا
ل ا;( )ا" ا ‪ PE  FE; ،("0‬ا
&^‪ !E‬ا
‪ !E/^6‬دور ' ‪" E< E‬ز‪ IE/‬ا
& <‪!E‬‬
‫و
^  *ج إ
;&‪ .!/‬و‪ 8^&/‬اام ا
&]‪0‬ات ا

!‪( See: Ibid) : :‬‬
‫‪ -‬ا
&^! ا
‪. Intellectual Property !/^6‬‬
‫‪ -‬د اءات ا=‪D‬اع ا
&@‪  !+‬ا
‪.! '+‬‬
‫‪ -‬ا
‪ 8' 2D‬اءات ا=‪D‬اع ‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪"S; 8' 2D‬ق ا
‪ IG‬وا
‪.‬‬
‫رأس ا‪
44‬ل ا;‪) (44‬رأس ‪
44‬ل ا‪ ،("44‬و‪ 8&_EE/‬رأس '‪EE‬ل ا
&‪ !EE‬ر‪ EER‬أ\‪*EE‬ب ا
&‪!*%EE‬‬
‫وآ‪Q/ p‬ون إ
<‪ r‬ا
& <! < ا
&‪ ،!&Q‬و و‪ 8^&/‬اام ا
&]‪0‬ات ا

!‪:‬‬
‫‪ -‬رأس ا
&ل ا
^ ‪ :‬رأس 'ل ا
&!‪.‬‬
‫‪ 0]' -‬ر‪ R‬ا
'‪.2‬‬
‫– ا=‪=%‬ت ا
&‪0G‬ة
 &‪ / 2‬ا
@!‪.‬‬
‫‪59‬‬
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬
‫‪ -‬إ‪0‬اك ا
&‪ I&+‬ا
&* ‪.‬‬
‫و
^ ‪ rG /‬ه‪K‬ا ا
&"ذج < ‪E7‬س رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ى <‪@E]' E‬ت ا
 ‪ E‬ا
‪،
E‬‬
‫‪ P+/‬أن "ا<
ى ا
‪S‬دة < ‪ O‬ا
&]@ت ‪ ƒw%D‬و‪7‬رات 
! &^  '‪ 8‬اام '‪2DE‬‬
‫إ‪EE‬ا <‪ EE‬ا‪W‬دارة ‪ EEQ  EE @EE/‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ى‪ .‬و‪EE/ EE' EEG
d‬ر إ
‪ EE‬ه‪=]EE‬ء ا
‪EES‬دة‬
‫&‪" u%‬أ\;‪ P‬رأس ا
&‪E‬ل ا
‪E^6‬ى" ‪ ، Intellectual Capitalists‬آ&‪ E/ E‬ه‪KE‬ا ا
&‪u%E‬‬
‫أ‪ _/‬إ
ا
‪ !Ee‬ا‪W‬دار‪ ،!E/‬وا
&‪E‬ء وا
& &‪ 8E‬ا
‪ES‬در‪ EQC rED E 8/‬و‪E‬ت و‪Ee‬ت ‪@E‬‬
‫ر(‪ !EE‬آ‪EEG‬ة ‪ EEQ  EE‬رأس ا
&‪EE‬ل ا
‪EE^6‬ى‪ .‬و‪ /440/- #440‬ا‪ ZF
E44N‬ا‪ 4! /)
44 4‬إدارة‬
‫رأس ا
ل ا ى و ‪ ) ،‬ا‪ *-‬ا
(‪( Charles R. B. Stowe. ) :‬‬
‫‪7 -‬رة 
!  ا
"ا\‪. 2‬‬
‫‪ ' -‬رات ا
‪ ^6‬ا
‪S‬ى ا
 _&‪'  < 8‬ا‪ < !6' 2D‬ا
&‪ r‬وا
‪ ^6‬و ا
 ‪.‬‬
‫‪ /S -‬ل
‪G‬ة ا
‪ < !6‬آ‪ 2‬ا
&‪=+‬ت‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪ 2‬وا
‪S‬رة  ا
‪ < ^6‬ا‪"'L‬ر ‪ d‬ا
&‪ ) !w‬ا
‪D ^6‬رج ا
‪%‬وق(‪.‬‬
‫‪ -‬ا
"ا‪ IR‬وا
‪"_6‬ل وا
‪ < !Gd‬ا
@]ال‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪S‬رة  ا
‪"; 8 F*G‬ل‪.‬‬
‫‪ -‬ا
‪S‬رة  ا
&‪ 2‬آ _" < <‪ r/‬وأ‪ _/‬آ‪ wS‬و <  ‪ v‬ا‪;L‬ن ^‪5' 2‬ا'‪.8‬‬
‫‪  < -‬ا
‪ !eG‬ا
‪ !C"CS‬واا‪+‬ت ;&‪ !/‬رأس ا
&ل ا
‪^6‬ي‪.‬‬
‫و‪ /0/- #0‬ا<
س ا>  ا&( ‪S‬دارة رأس ا
ل ا ى و !(  
ت‬
‫ا ا
( ) ا‪ *-‬ا
 ‪ ):‬ا
@& (‬
‫‪ -‬ا=ه&م  ‪"S‬ل ا
‪ G‬و' ر<  دا‪ 2D‬ا
&]@! & ‪ 
rS*/‬ا
‪S‬رة  ‪(' /S‬ت '‪8‬‬
‫ا
&"رد ا
‪G‬ي ا
&&‪ I' P 5‬ا;(ت ا
&‪&Q‬ت ا
&‪ < !6‬ا
&‪< < I&+‬ات‬
‫ز'! ‪7‬د'!‪.‬‬
‫‪ -‬إاد ا
 ا‪W‬ا‪ !+‬وا
?! 
"ا<‪/"@' I' r‬ت ا
& <! ا
&! وا
"رات‬
‫ا
‪=+' < !S‬ت ا
  وا
ر‪ P/‬وا
‪x‬ه‪ 2‬و&! ا
&"ارد ا
‪ !/G‬و' "\‪ U‬إ
‪1‬‬
‫ا
&]@! '‪ 8‬درات &! و*"ث ‪"; !SG‬ل &! ا
&*"‪/‬ت ا
& <! و'@"‪/‬ت‬
‫ا
& رة و"‪S /‬ت ا‪L‬داء‪.‬‬
‫‪ -‬ا^ر و*‪S F/‬ت و'‪%‬در ' <! (‪/‬ة '‪ D 8‬ل ا
"ا\‪ 2‬ا‪%' I' +/W‬در‬
‫ا‪CW‬ج ا
& < ا

& ‪ ،‬وآ‪K‬ا '‪ D 8‬ل ر\ ا;(ت ا
& ء و'^ ت ا‪L‬داء‬
‫و'‪G‬ت ا
*@‪ 8‬وا
"‪./‬‬
‫‪ -‬ء ‪7‬را  ا
<@! و'*و
! اآ@ب '‪5‬ات &^  '‪ 8‬ا
&<@! '‪ I‬ا
&]@ت ا
&*!‬
‫وا‪ !G(L‬ا
  د و("ده‪.‬‬
‫‪ -‬ا=
‪5‬ام &‪ r‬و‪S‬ت ”إدارة ا
‪"+‬دة ا
'!“ < آ‪  
 < 2‬و\ه‪.‬‬
‫‪' ! ' -‬ى ا‪6‬دة ا
& ء '‪  (' 8‬وا
&‪  2‬ء و  ‪7‬ت دا‪. ' !&w‬‬

‫‪60‬‬
‫&" ‪*-+‬ث ا ‪ "+‬ا*)" – )‪/‬د ‪2011 **0 – 22‬‬

‫‪ -‬ا=
‪5‬ام ‪"\L‬ل وا‪L‬اف وا
& ! ‪ Professionalism‬ا
 @&‪"\"
 u‬ل إ

‫'@"‪/‬ت ا‪L‬داء ا
& رف   
&ً‪.‬‬
‫‪ -‬ا
آ‪  5‬ا‪L‬داء ا
‪^6‬ي وا
‪K‬هــ دا‪ 2D‬ا
&]@!‪.‬‬
‫‪ -‬ا
&‪  2‬ا ص ا
& <! ا
^'ــ!
ى (&‪ I‬ا
'‪ 8‬و*"‪  /‬إ
أ\"ل <^‪!/‬‬
‫' ! و'&"آ!
&]@!‪.‬‬
‫‪G' rG -‬أ و‪S‬ت ا
&^ــ‪ I&(  8‬ا
'‪.!@]&
 8‬‬
‫‪ -‬ا
آ‪  5‬اام ا
*"ا<‪ 5‬ا
& "‪ !/‬و'‪ u‬ا
‪; %‬ت‪.‬‬
‫‪ -‬ا=ه&م 
‪"+‬ا‪ PC‬ا
& "‪ !/‬وا
‪ < !/^6‬ا
&‪ ،2‬و&! ا
‪S‬رات ا
‪ !/^6‬وا
‪7‬ت ا‪W‬ا!‬

‪6‬د‪.‬‬
‫‪ !& -‬ا
&‪ 2‬ا
‪. S/6‬‬

‫‪61‬‬
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
:‫ﺍﳌﺮﺍﺟـــﻊ‬
!‫آ‬0 !
; !‫! – درا‬%
‫&ل ا‬L‫  'Žت ا‬bM‫^ي وأ‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬، &
‫ ا‬G !'‫( أ‬1
:  ‫ 'ح‬،!C‫رد‬L‫ة ا‬5‫ه‬+
‫@! ا‬G
L‫ا‬
http://www.hrdiscussion.com/downloadfile/2195/1/1256763968
./]&
‫ دار ا‬:‫ض‬/
‫ ا‬،(1 ‫&! ا
& &! )ط‬Q&
‫& وا‬Q
‫ ا
  ا‬،( 2007 ) _D "‫&ن  "د أ‬/‫( إ‬2
E< !'‫ ا
<@! ا
&@ا‬/‫ا‬5&
‫^ى < د ا‬6
‫ دور رأس ا
&ل ا‬،(2010 ) ‫ح‬6
‫ ا‬G ‫ دل‬8&/‫( أ‬3
‫"ن‬eEE
‫ف وا‬EE7‫و‬L‫ وزارة ا‬،‫ى‬EEG
‫ل ا‬EE&
‫ رأس ا‬/"EE &]EE' :‫"ث‬EE* 8EE' ،!EE< &
‫"ء إدارة ا‬EER
.// 20-18 U/"^
‫ ا‬،/"
‫ع ا
 وا‬7 ،!' W‫ا‬
،‫ة‬E\ &
‫ت ا‬E&Q&
‫ أداء ا‬8E' IE<
‫ ا‬E< E‫! ودوره‬E‫ا‬W‫! ا‬E< &
‫ ا‬،‫ن‬E; ‫وق‬E
‫"م و‬3‫' آ‬M 8 (4
http://www.aecfkh.org/articles-action-show-id-30.htm :  ‫'ح‬
!E7‫& و‬+E ! :‫دارة‬W‫ < ا‬5&
‫ وا‬S
‫! < ا‬3/; ‫هت‬+‫ ا‬،(2006) 8@*&
‫ ا‬G &*' r<" (5
. 
‫^ ا‬6
‫ دار ا‬،‫هة‬S
‫ ا‬،‫س ا
&"ازن‬S
‫ا‬
E< 1E&‫ي وأه‬E^6
‫ل ا‬E&
‫"م رأس ا‬E 6' ،(2010 ) 1EC‫ ار‬E&;‫ أ‬E ‫زم‬E;‫ و‬E&+
‫رك ا‬EG' ‫ج‬+; (6
‫"ن‬eEE
‫ف وا‬EE7‫و‬L‫ وزارة ا‬،‫ى‬EEG
‫ل ا‬EE&
‫ رأس ا‬/"EE &]EE' : ‫"ث‬EE* 8EE' ،
EE
‫ ا‬EE 
‫@ت ا‬EE]'
.// 20-18 U/"^
‫ ا‬،/"
‫ع ا
 وا‬7 ،!' W‫ا‬
.p
]&
‫ ا‬:‫هة‬S
‫ ا‬،!L‫ه ا‬6&
‫ت وا‬/Q
‫ ا‬:‫داري‬W‫ ا‬Q
‫ ا‬،(2004) C‫ "ا‬8@; (7
&]E' :‫"ث‬E* 8E' ،!' E‫! إ‬E/‫^ي رؤ‬6
‫ إدارة ا
& <! ورأس ا
&ل ا‬،( 2010 )8/ P
d   (8
-18 U/"^
‫ ا‬،/"
‫ع ا
 وا‬7 ،!' W‫"ن ا‬e
‫ف وا‬7‫و‬L‫ وزارة ا‬،‫ى‬G
‫ رأس ا
&ل ا‬/"Z
. // 20
: ‫"ث‬EE* 8EE' ،!EE'"Q' !EE/‫ رؤ‬:‫ي‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫ رأس ا‬P/‫ر‬EE‫! و‬EE& ،(2010)‫دري‬EES
‫ ا‬EE&;‫&ن أ‬EE (9
،/"EE
‫ وا‬E
‫ع ا‬EE7 ،!' EW‫"ن ا‬eE
‫ف وا‬EE7‫و‬L‫ وزارة ا‬،‫ ى‬P45‫
ل ا‬44‫ رأس ا‬0*4M &]E'
UEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE/"^
‫ا‬
.// 20-18
‫آت‬E
‫! < ا‬C‫درا! 'ا‬- &Q
‫داء ا‬L‫ه < ا‬M‫إدارة ا
& <! وأ‬،(2009)

‫ اŠ ا‬G ‫آ‬0 (10
."C"/ ،1‫ ا
د‬،29 +&
‫ ا‬،‫! ا
!
€دارة‬+&
‫ ا‬،!C‫رد‬L‫! ا‬%
‫ا‬
.!/‫دار‬W‫&! ا
!
&! ا‬Q&
‫ ا‬:‫هة‬S
‫ ا‬،!< &
‫ إدارة ا‬،(2005) @G^
‫ ا‬8/
‫( \ ح ا‬11
P
E‫! وأ‬E7 ‫ق‬EZ : ‫ي‬E^6
‫ل ا‬E&
‫ رأس ا‬،(2003 ) E E&;‫ أ‬u
\‫( و‬6&
‫( دل ;;"ش ا‬12
،!/‫دار‬W‫&! ا
!
&! ا‬Q&
‫ ا‬: ‫هة‬S
‫ ا‬،1 !Q<*&
‫ا‬
E rEG
‫ ا‬IE' ‫ي‬E^6
‫ل ا‬E&
‫ رأس ا‬/"E E< ‫ل‬E 6
‫ ا‬P/‫ر‬E
‫ ا‬،(2010)‫رف‬E E&*
‫ ا‬EG !
 (13
،‫ى‬G
‫ رأس ا
&ل ا‬/" &]' : ‫ *"ث‬8' ،!
‫ ا‬%' !/‫ار < (& "ر‬S
‫ د واذ ا‬5‫'آ‬
.// 20-18 U/"^
‫ ا‬،/"
‫ع ا
 وا‬7 ،!' W‫"ن ا‬e
‫ف وا‬7‫و‬L‫وزارة ا‬
F/*
‫' ا‬+
‫ ا‬P^&
‫ا‬،‫هة‬S
‫ا‬،‫ ا;
ت‬0*M‫ إدارة ا !" و‬،( 2004) @G^
‫_ ا‬D ' (14
‫
س ا<داء‬Y ^
‫ ا‬U_/‫ 
س ا<داء ا*ازن ا‬،(2009) ?&
‫ح ا‬6
‫ ا‬G &*
‫ ا‬G (15
, accessed on 11/10/2009 :  ‫ 'ح‬،(&‫  ا‬S‫ا‬
http://elmaghrby.com/researches/3.doc
8EE' ،‫ل‬EE&L‫آت ا‬EE0 EE< ‫ي‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫ رأس ا‬EES‫! و‬EE‫ درا‬،(2005)pEE"/ 8@EE; ‫@ر‬EE
‫ ا‬EEG (16
!EEE '( ،!EEE/‫دار‬W‫"م ا‬EEE
‫د وا‬%EEE7=‫! ا‬EEE‫ آ‬،"0‫
د‬E444 >‫" ا‬444‫" وا‬444! ‫
د ا‬E444 ‫ ا‬444:‫"ث‬EEE*
.2/‫ إ‬29-27،‫&ن‬،!C"/5
‫ا‬
:  ‫ 'ح‬،‫ إدارة ا
& <! وإدارة ا
& "'ت‬،1(‫ 
 ه‬5/5
‫ ا‬G (17
http://www.inteltao.gov.jo/forum/viewtopic.php?f=12&t=1949#p6137

62
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&
E
‫! إ‬E'
‫! ا‬Ee6
‫ ا‬8' ‫! ا
*"ل‬+‫ إا‬-‫^ي‬6
‫ رأس ا
&ل ا‬،(‫هـ‬1427 )‫ن‬+‫ أ;& ه‬8 8&;
‫ا‬G (18
. http://www.yamany.info/images/Art4.doc :  ‫ 'ح‬،‫ة‬5&&
‫! ا‬e6
‫ا‬
: EEEEEEEEEEE ‫ح‬EEEEEEEEEEEE' !EEEEEEEEEEE< &
‫! و إدارة ا‬EEEEEEEEEEE& &
‫! ا‬EEEEEEEEEEEE&Q&
‫ ا‬،‫ر‬EEEEEEEEEEE&
‫ ا‬EEEEEEEEEEEG (19
http://knol.google.com/k/learning-organization-and-knowledge-management
&]E':‫"ث‬E* 8'،rEG
‫! وا‬E/Q
‫ ا‬8E E< &
‫ل ا‬E&
‫س رأس ا‬E7 ،(2005)،E
‫ ا‬E < ‫م‬%E (20
!EEEEEEEEE '( ،!EEEEEEEEE/‫دار‬W‫"م ا‬EEEEEEEEE
‫د وا‬%EEEEEEEEE7=‫آ! ا‬،!/‫د‬%EEEEEEEEE7=‫! ا‬EEEEEEEEE&
‫! وا‬EEEEEEEEE< &
‫د ا‬%EEEEEEEEE7‫ا‬
2/‫ إ‬29-27،‫ردن‬L‫ا‬،‫&ن‬،!C"/5
‫ا‬
E/*_!E< &
‫ي وإدارة ا‬E^6
‫ل ا‬E&
‫_ رأس ا‬5E&
‫ ا‬8 F*G
‫ ا‬2G < ،(2010)‫ أ<ي‬8@; ! (21
،!' EW‫"ن ا‬eE
‫ف وا‬E7‫و‬L‫ وزارة ا‬،‫ى‬EG
‫ل ا‬E&
‫ رأس ا‬/"E &]E' :‫"ث‬E* 8E' ،!7
‫ ! ا‬GZ
. // 20-18 U/"^
‫ ا‬،/"
‫ع ا
 وا‬7
‫ ا
&?ات‬2c < ‫ي‬S
‫ "م ا‬6&
‫ ا‬2S' ‫ي‬G

&"رد ا‬F/*
‫ "م ا‬6&
‫ "ا‬، &@
‫(  ا‬22
 ‫"'ح‬.!S; &
‫ا‬
http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:zG8DuVOPhn0J:media.kenanaonline.co
".m
&]E' :‫"ث‬E* 8'،!E&
"
‫ ا‬2Ec E< !/EG
‫"ارد ا‬E&
‫ إدارة ا‬2GS@E' ،(2010)Ed= ‫م‬E‫ وه‬d=  (23
UE/"^
‫ ا‬،/"E
‫ وا‬E
‫ع ا‬E7 ،!' EW‫"ن ا‬eE
‫ف وا‬E7‫و‬L‫ وزارة ا‬،‫ى‬EG
‫ل ا‬E&
‫ رأس ا‬/"
//20-18
،!E< &
‫ إدارة ا‬E< !E3/*
‫ت ا‬E‫ه‬+=‫ ا‬:F/*
‫ ا‬%
‫ "م إدارة ا
& <! < ا‬6' .2&‫( '*& أ;& إ‬24
.http://www.hrdiscussion.com/hr4521.html :  ‫'ح‬
‫ى‬EE^6
‫ل ا‬EE&
‫ء رأس ا‬EE EE EE< !EE& &
‫ت ا‬EE&Q&
‫ دور ا‬،(2010)EE&*
‫ ا‬EEG ‫"ان‬EER‫@  ر‬EE' (25

ل‬4‫ رأس ا‬0*4M 4 :‫"ث‬E* 8E' ،!E
‫! ا‬E'"^*
‫ت ا‬E&Q&
 !E/^6
‫\"ل ا‬L‫ظ  ا‬6*
‫وا‬
.// 20-18 U/"^
‫ دو
! ا‬، !' W‫"ن ا‬e
‫ف وا‬7‫و‬L‫ وزارة ا‬،‫ ى‬P5‫ا‬
‫ *"ث‬8' ،!/G
‫&ر ا
&"ارد ا‬3‫ دور إدارة ا
& <! < &! وا‬،(2010)‫ اŠ ا
&ان‬G ‫( 'ان‬26
// 20-18 U/"^
‫ ا‬، !' W‫"ن ا‬e
‫ف وا‬7‫و‬L‫ وزارة ا‬،‫ ى‬P5‫ رأس ا
ل ا‬0*M  :
‫ات‬E0]' :5E&
‫ ا‬rES*
‫ي‬E^6
‫ل ا‬E&
‫ رأس ا‬E< ‫&ر‬3E=‫! وا‬E< &
‫ إدارة ا‬،(2010)‫"زي‬E
‫ ا‬E"' (27
‫ وزارة‬،‫ ى‬P4445‫
ل ا‬444‫ رأس ا‬0*444M 444 :‫"ث‬EEE* 8EEE' ، EEE
‫داري ا‬W‫داء ا‬L‫س ا‬EEE7 /EE '‫و‬
.// 20-18 U/"^
‫ ا‬،!' W‫"ن ا‬e
‫ف وا‬7‫و‬L‫ا‬
:  ‫ 'ح‬،!< &
‫ƒ ا‬w%D ،pwC (; 2GC(28
http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=61174
8EE' ،!EE< &
‫! ا‬EE63‫آت آ‬EE
‫ ا‬EE< EE< &
‫ ا‬2EE&
‫! ا‬EE(C‫ إ‬EES‫س و‬EE7 ،( 2005 ) EE+C ‫"د‬EEG EE+C (29
،!EC"/5
‫! ا‬E '( !E/‫دار‬W‫"م ا‬E
‫د وا‬%E7=‫! ا‬E‫ آ‬،"0‫
د‬E >‫
د ا !" وا" ا‬E ‫ ا‬:‫*"ث‬
. 2/‫ إ‬29-27 ،‫&ن‬
‫&ر‬3EE=‫ ا‬EEw ‫س‬EES
2DEE&‫"ازن آ‬EE&
‫داء ا‬L‫! ا‬EE7 ،(2010) ‫ون‬EEDN‫ و‬EE

‫ ا‬EE
‫ ا‬EE

‫( ا‬30
- g'E
‫ ا‬E
‫@"ي )ا‬E
‫]& ا‬E&
‫"ث ا‬E* 8E' ،(‫ح‬ES' ‫"ر‬%)

‫^ي < ']@ت ا
  ا‬6
‫ا‬
44‫
ت ا‬44  (4! (0‫
د‬44‫( وا<آ‬44 ‫ ا<داء ا‬0*4M (4! "4480/-‫
ت ا‬4‫ ا>&
ه‬:( CEE3
‫و
ا‬E
‫ا‬
2‫ـــ‬/‫ أ‬15 –14 ،‫"رة‬%&
‫ (' ! ا‬،!"
‫ آ! ا
! ا‬،(+ ‫ وا
 ا‬E (! ()*‫ا
( ا‬
31) Andrew Kok ,Intellectual Capital Management as Part of Knowledge
Management Initiatives at Institutions of Higher Learning University of
Johannesburg, South Africa, Available at: http://www.jps-
dir.com/forum/uploads/13352/Kok.pdf

63
‫ إدارة ا !" !  
ت ا‬# ‫ء‬%&‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ‬
(
‫ا‬
32) Annie Brooking, (1997).The Management Intellectual Capital, Journal of
Long Range Planning vol.30.no.3..
33) Barry, Brinker., 2000- Intellectual Capital : Tomorrow's Assets, Today's
Challenge : www.cpavision.org.
34) Bontis Nick, (2004). National Intellectual Capital Index. A United nations
initiative for the Arab region, “Journal of Intellectual Capital”, Vol. 5, No 1,
s. 13-39
35) Brennan, N. and Connell, B.(2000).“Intellectual Capital: Current Issues and
Policy Implications", Journal of Intellectual capital, Vol. 1, No. 3, pp206-
240
36) Brooking, A., Intellectual Capital, Core Assets for the Third Millennium
Enterprise, U.S.A.: N.J., 2001
37) Bukowitz, W., Williams, R. (1999).The knowledge Management Field book.
London: Financial Times/ Prentice Hall.
38) Charles R. B. Stowe. Fountains For Intellectual Capital – Challenges And
Opportunities For Institutions Of Higher Education. Available at:
39) Chen, J., Zhaohui, Z., and Hong, Y. X.,(2004), Measuring Intellectual Capital a
New Model and Empirical Study, of Intellectual Capital, Journal of
Intellectual Capital ,Vol. 5, No. 1,pp199-200.
40) Coakes, Elayne (ed.) (2003), Knowledge Management: Current Issues and
Challenges, U.S.A., Idea Group Publishing.
41) Data ware Technologies,inc.1998,USA
42) Dorota Weziak, Measurement of National Intellectual Capital– Application to
EU Countries , Warsaw School of Economics, Institute of Statistics and
Demography , Available at: http://iriss.ceps.lu/documents/irisswp81.pdf
43) Edvinsson, L ( 2002). Corporate longitude. London: Prentice Hall
44) G.G. Dess et al.(2004).Strategic Management, McGraw-Hill/Irwin, Boston.
http://www.wspiz.pl/~unesco/articles/book2/tekst3.pdf
45) Hubert, S.O. (1996). Tacit Knowledge: The Key to the Strategic Alignment of
Intellectual Capital. Strategy and Leadership،Vol.24 , No. 2,
46) Jane Mckenzie &Christine Van Winkelen (2004). Understanding the
Knowledgeable Organization: Nurturing Knowledge Competence, London,
TJ International, Padstow, Cornwall.
47) Kaklauskas, A., Kanapeckiene, L. (2005). Knowledge Management and “Brita
in Pubs” Project (in Lithuanian). Ūkio technologijos ir ekonominis vystymas-
Technological and Economic Development of Economy(2),78-86.
48) Karl-Erik Sveiby(1998). Measuring Intangibles and Intellectual Capital - An
Emerging First Standard, Internet version Aug 5, 1998, Available at:
http://www.sveiby.com/articles/EmergingStandard.html.

64
2011 **0 – 22 ‫د‬/) – ")*‫" ا‬+ ‫*ث ا‬-+ "&
49) Klein, D.A. (Eds.). (1998).The Strategic Management of Intellectual
capital, Boston, Butterworth-Heinemann.
50) Laurie J. Bassi, "Harnessing (1997).The Power of Intellectual Capital",
Training and Development, Vol. 51, Issue 12,
51) Martha de Jager, (1999). "The KMAT: Benchmarking knowledge
Management", Library Management, Vol. 20 Iss: 7, pp.367 – 372
52) Natalija Sedziuviene, Jolita Vveinhardt , The Paradigm of Knowledge
Management in Higher Educational Institutions, , Siauliai, Lithuania,
Siauliai College Ausros av. 40, LT-76241
53) Nonaka I. and Konno, N. (2000). The Concept of "ba": Building a Foundation
for Knowledge Creation. In Hermans, J. (ed.). The Knowledge Management
Yearbook 1999 – 2000. pp. 37-51. USA: Butterworth-Heinemann
54) Olve, N., Sjostrand A.(2002).The Balanced Scorecard, United Kingdom,
Capstone Publishing ( a willey company ).
55) Rastogi, P. N. ( 2000) , Knowledge Management and Intellectual Capital:
The New Virtuous Reality of Competitiveness, Human System Management,
19.
56) Roos, G. and Roos, J. (1997). “Measuring Your Company’s Intellectual
Performance”, Long Range Planning, Vol. 30, No. 3, pp413-426.
57) Rudez, Helena .(2003). Intellectual Capital: Fundamental Change in Economy:
Case Based on Service Industries. University of Primoska Slovenia,. Available
at: http//www.exinfm.com/pdffiles/morling.pdf+Intellectual+Capital
58) Senge, P.M. (1990). The Fifth Discipline: The Art & Practice of the
Learning Organization. Great Britain: Random House Business Books.
59) Snowden, D. (2000). A Framework for Creating a Sustainable Knowledge
Management Program. In Hermans, J. (ed.). The Knowledge Management
Yearbook 1999 – 2000, pp.52-64, USA: Butterworth-Heinemann
60) Sternberg, R. J., Grigorenko, E. L. (2000). Teaching for Successful
Intelligence. Arlington Heights, IL: Skylight Training and Publishing Inc.
61) Sternberg, R. J., Spear-Swerling, L. (1996). Teaching for Thinking.
Washington, DC: American Psychological Association.
62) Sveiby, Karl, and Tom Lloyd (2001),. Managing Knowledge ,London:
Bloomsbury,
63) Thomas A. Stewart (1998). Intellectual Capital: The Wealth of
Organizations, New York, Doubleday Dell Publishing Group Inc.
64) Thomas J. Housel, and Valery Kanevsky ( 2006). Measuring the Value Added
of Management: A Knowledge Value Added Approach. Available at:
http://www.acquisitionresearch.org/_files/FY2006/NPS-AM-06-056.pdf
65) Thomas Kinney, (winter 1998/99). "Knowledge Management, Intellectual
Capital and Adult Learning", Adult Learning, Vol. 10, Issue 2.
66) Xera, I, A.,( 2001). A Framework to Audit Intellectual Capital, Journal of
Knowledge Management Practice, August,pp1-8.
65
‫إدارة رأس ا
ل ا ي و 
 و آ&‪%‬ء ‪ #‬إدارة ا !" !  
ت ا‬
‫ا
(‬

‫‪66‬‬

You might also like