Pentinge Mbebayani lan Kehormatan ing Komunitas Jawa

Diterbitake tanggal 23 September 2017 dening Rima Ayu Dewanti

Pulo Jawa minangka kapuloan sing paling padhet ing Indonesia. Dadi masarakat Jawa sumebar
ing saindenging Indonesia, ora mung ana wong Jawa sing manggon ing Suriname. Pulo Jawa
sing dawane luwih saka 1,200 km lan ambane 500 km, yen diukur saka pojok paling adoh. Pulo
Jawa minangka wilayah gunung berapi sing nduwe sawetara gunung berapi lan ora aktif, kanthi
dhuwur antara 1,500 m nganti 3,500 m dpl. Iki disebabake amarga wilayah Jawa minangka tlatah
sing subur. Sawijining komunitas dianggep minangka wong Jawa yen manggon lan manggon ing
pulo Jawa, nggunakake basa Jawa, lan nglestarekake budaya Jawa. Yen ana salah sawijining ciri
sing ora ana, mula ora bisa diarani masyarakat Jawa.
Masyarakat Jawa minangka salah sawijining komunitas sing urip lan maju wiwit jaman biyen
nganti saiki nganti saiki wis nggunakake basa Jawa ing macem-macem dialek lan dienggoni meh
kabeh pulo Jawa (Herusatoto, 1987: 10). Wong jawa ora mung nginep ing pulo Jawa, nanging
nyebar ing saindenging Indonesia. Dheweke nggawa budaya sing dianggep apik lan
dilestarekake ing wilayah sing dienggoni. Saengga kabudayan Jawa bisa dingerteni dening
masyarakat sing luwih akeh lan akeh wong sing pengin sinau babagan budaya Jawa. Malah ana
wong ing njaba Indonesia padha lunga menyang Indonesia mung sinau budaya jawa
Wong jawa duwe budaya sing unik lan maneka warna. Sanajan wilayah-wilayah ing Jawa duwe
kabudayan sing beda-beda, dheweke ora ngrembaka siji liyane, nanging saling menghargai
supaya harmoni lan harmoni diadegake. Ngendi saiki wis akeh masarakat sing ngerti, yen
masyarakat jawa ngrebut harmoni antarane komunitas. Iki amarga wong jawa pengin tansah urip
kanthi tentrem lan tanpa gangguan. Etika sing disengkuyung umume wong Jawa yaiku percaya
yen urip ditindakake kanthi harmoni tanpa ngganggu saben liyane, mula urip bakal urip tentrem
lan tentrem. Tumrap masyarakat Jawa, ana rong pratandha karukunan sing luwih dhisik urip ana
ing masarakat lan urip kanthi tentrem. Prinsip iki mesthi ditindakake dening wong Jawa.
Harmony uga isih ana ing desaku, yaiku ing desa Tegaljoho, Mojotengah, Kedu, Temanggung.
Isih ana gotong royong, kerja sama, klub muda, Pkk kanggo ibu-ibu, lan liya-liyane. Ing kegiatan
gotong royong, ing wektu kasebut ana konstruksi musola ing Rt 05 amarga musola kasebut
minangka bangunan lawas, mula kudu didandani. Anane pambangunan pimpinan Tegaljoho rw
nggunakake kerjasama kanggo mbangun musola. Saben omah kudu makili kajaba sing ora duwe
pria. Kanthi anane gotong royong bisa nguatake kekerabatan lan ngindhari konflik. Ana uga
nalika ana tetanggan sing duwe putra bapak biasane ngunjungi omahe pepadhamu nganti sore.
Lan yen ana warga sing bakal ndandani omah wong-wong desa bisa mbantu sanajan mung siji
utawa rong dina, iki ditindakake kanggo njaga kerukunan sing wis dibentuk
Harmoni ing Tegaljoho uga bisa dideleng saka para ibu, yaiku kanthi nyekel PKK saben 12th.
Acara kasebut dirawuhi kira-kira 70 ibu, sing digawa kanthi muter siji anggota nganti rampung.
Program iki migunani kanggo ibu amarga bisa nyalurake hasrat kanggo maju desa, lan bisa
nyingkiri gosip amarga ibu-ibu desa Tegaljoho ana, mula dheweke ora bakal ngomong babagan
wong liya.
Basa jawa mesthi dianggep manut, sabar, ora sopan, sopan, tumindak lan pamicara, nampa.
Nanging ing basa Jawa ana istilah etok-etok utawa tegese pria utawa ndhelik. Ethok-etok asring
dienggo dening wong Jawa supaya ora konflik sing berpanjangan. Kaya sing ditindakake ibuku
menyang tangga teparo, kancaku nginstal setruk asap saka dheweke wasp madhep jendela
kamarku. Nalika jendhela dibukak lan ing wektu kasebut kancaku lagi masak apa sing kedadeyan
yaiku asap kasebut mlebu ing omahku lan nyebabake bau lan tembok kamar dadi ireng. Ndelok
iki wong tuwaku dadi nesu banget, nanging bisa diasingake nganti dadi rada nesu. Nalika ketemu
karo wong iki, wong tuwaku isih apike marang dheweke, supaya ora nyebabake konflik anyar
lan ngganggu harmoni ing lingkungane. Dadi bener yen ana wong sing ngarani wong Jawa
mesthi pura-pura, tetep tetep selaras lan tentrem
Ora mung prekara harmoni, nanging kanggo ngormati wong Jawa uga ngemu prekara sing luhur.
Ing budaya Jawa, ora ana telung basa sing digunakake, yaiku basa krama, tata krama, lan ngoko.
Kabeh telung basa digunakake kanggo ngobrol karo wong liya. Krama inggil digunakake kanggo
ngobrol karo wong sing luwih tuwa utawa luwih tuwa, umpamane wong tuwa, simbah, nenek,
lan liya-liyane. Krama utawa sopan santun digunakake kanggo ngobrol karo wong sing umure
luwih enom tinimbang kita, kayata adhine sing luwih tuwa, utawa tanggane sing rada tuwa. Dene
ngoko digunakake kanggo ngobrol karo kanca-kanca merga basa iku cukup kasar.
Iki isih ana ing desaku, ing endi saben bocah utawa wong diwasa nalika ngobrol karo wong tuwa
mesthi nggunakake basa krama, tegese bocah ngajeni lan ngajeni wong tuwa, umpamane yen
sampeyan takon babagan 'sampah dhahar mbah 'gemuruh. Nanging yen sampeyan ucapake
marang wong sing luwih tuwa sethithik 'sampa nedha miss'. Yen sampeyan ujar karo kanca-
kanca, umume 'wis mangan durung'. Saka lelewane basa lan wicara beda banget lan ana tingkat
sing adoh. Dadi, yen kita nggunakake basa sing sopan ing wong sing luwih tuwa, mula bakal
luwih ngormati lan tanggapane bakal apik.
Flu fungsionalitas kanggo nggunakake sikap sing tepat dikembangake ing basa jawa wiwit bocah
cilik liwat pendhidhikan ing kulawarga. Kaya sing dijlentrehake dening Hildred Geertz, manawa
pendhidhikan dirambah liwat telung perasaan sing disinaoni bocah-bocah Jawa ing kahanan sing
mbutuhake rasa hormat, yaiku wedi, isin, lan isin. Wedi utawa tegese wedi, wedi marang wong
tuwa supaya wedi marang dheweke. Kaya sing didhawuhi kulawarga, yen ora wedi karo wong
sing luwih tuwa, bakal ana bebaya sing bakal kelakon, mula aku wedi utawa wedi lan bisa
ngajeni wong sing luwih tuwa
Iki isih ana ing desaku, ing endi saben bocah utawa wong diwasa nalika ngobrol karo wong tuwa
mesthi nggunakake basa krama, tegese bocah ngajeni lan ngajeni wong tuwa, umpamane yen
sampeyan takon babagan 'sampah dhahar mbah 'gemuruh. Nanging yen sampeyan ucapake
marang wong sing luwih tuwa sethithik 'sampa nedha miss'. Yen sampeyan ujar karo kanca-
kanca, umume 'wis mangan durung'. Saka lelewane basa lan wicara beda banget lan ana tingkat
sing adoh. Dadi, yen kita nggunakake basa sing sopan ing wong sing luwih tuwa, mula bakal
luwih ngormati lan tanggapane bakal apik.
Sawise nggayuh rasa wedi, mula dheweke bakal isin. Sinau rumangsa isin minangka langkah
pertama tumuju keperibadian Jawa sing diwasa. Yen ana wong Jawa ora tumindak lan durung
ngerti ora bisa nuduhake rasa hormat. Ing kulawarga, aku uga ngetrapake rasa isin, perasaan
kasebut mesthi dileluri dening wong tuwa supaya ora dadi konten utawa sinis (isin), wiwit bocah
cilik aku wis sinau kaya ngene, saiki aku bisa nguwasani lan nyetel tumindak miturut aturan sing
wis ana. Ana rasa rasa isin liyane, rasa isin uga meh padha karo rasa Isin, nanging bedane yaiku
rasa isin yaiku rasa isin sajrone rasa positif. Rasa isin nate nuduhake rasa hormat marang wong
lan wong liya sing durung dikenal. Yen asring diwenehake dening wong, kita bakal rumangsa
gelem nrima. Anane rasa wedi, isin, lan isin yaiku kesinambungan rasa sing nduweni fungsi
sosial kanggo menehi dhukungan psikologis kanggo nuntut prinsip hormat