Tytuł oryginalny: RUNA by VERA BUCK

© 2015 by Limes Verlag, a division of Verlagsgruppe Random House GmbH, München,

GermanyFirst edition published by Henry Holt LLC, New York.
Copyright © for the Polish edition by WYDAWNICTWO INITIUM

Tłumaczenie z języka niemieckiego: EMILIA SKOWROŃSKA STR. 55–607

AGNIESZKA HOFMANN STR. 1–54
Redakcja i korekta: ANNA PŁASKOŃ-SOKOŁOWSKA
Korekta: NATALIA MUSIAŁ

Projekt okładki: www.buerosued.de

Ilustracja na okładce: ©JAKE OLSON / TREVILLION IMAGES;
www.buerosued.de
Skład i łamanie: PATRYK LUBAS
Współpraca organizacyjna: BARBARA JARZĄB, ANITA BRYLEWSKA

WYDANIE I
ISBN 978-83-62577-77-4
KRAKÓW 2018

Wydawnictwo INITIUM
www.initium.pl
e-mail: initium@initium.pl
facebook.com/wydawnictwo.initium

Skład wersji elektronicznej: MARCIN KAPUSTA

konwersja.virtualo.pl
 SPIS TREŚCI

Prolog
Część pierwsza
Część druga
Część trzecia
Część czwarta
Część piąta
Część szósta
Epilog
Uwagi i podziękowania
 Dedykacja narratora

M. Lecoqowi, któremu zawdzięczam tę historię,

i Runie, której jestem ją winien.
MAXIME CHEVRIER
12 grudnia 1903 roku
 PROLOG

Wziąłem głęboki wdech. Ustawiliśmy się i teraz sam już widziałem to,
o czym przedtem, podczas przebierania, ośmielano się mówić tylko na ucho.
Dwustu trzynastu. Liczba ta była podawana z ust do ust, obiegła wszystkich
szeptanym kanonem. Dotarła do nas, chórzystów, do księdza, a na końcu do
kapłana, który otworzył księgę z animuszem większym, niż to leżało w jego
naturze. Dwustu trzynastu wiernych w kościele Saint-Médard. A zatem to
była liczba moich pierwszych czytelników.
– Wszystko w porządku, Maxime?
Mogłem tylko przytaknąć, w dalszym ciągu wydymając policzki
i wydmuchując powietrze przez usta, jakbym był miechem. Rozejrzałem się
za ojcem i dostrzegłem go w głębi przy drzwiach. Z rękami skrzyżowanymi
z przodu wyglądał na bardzo drobnego. Może wolałbym, żeby nie przyszedł.
Gustave położył mi rękę na ramieniu i przysunął usta tak blisko mego ucha,
że dostałem gęsiej skórki.
– Nie przejmuj się. Minuit Chrétiens możesz przecież zaśpiewać nieco
ciszej.
Zacisnąłem usta i skinąłem głową. Słowa Gustave’a zabrzmiały jak prośba.
Odwrócił się, a jego ręka pozostawiła na mojej skórze płonącą plamę.
Nie mógł wiedzieć, podobnie jak cała reszta, że dziś miało nie być Minuit
Chrétiens. Że zamiast tej pieśni zaplanowany został wernisaż, zdolny w ciągu
jednej nocy postawić na głowie porządek Paryża.
Zacisnąłem pięści, zająłem swoje miejsce i zamknąłem oczy. Głosy
przycichły. Potem rozległy się pokasływania i chrząknięcia, ten i ów jeszcze
wydał z siebie gardłowy dźwięk, by ostatecznie zamilknąć. Słyszałem szum
mojej krwi i odgłosy wichury szalejącej na zewnątrz kościoła. Obok mnie
stał Gustave. Chciałem, żeby wziął mnie za rękę.

Była dokładnie dwudziesta druga trzydzieści, kiedy zaintonowaliśmy

pieśń. Pierwszy punkt kulminacyjny Mszy świętej. Wszystko przebiegało
według planu. Z piszczałek organów wydobywały się grzmiące dźwięki.
Przechodziły falą przez kościelną nawę i odbijały się od ścian, by spaść na
wiernych, którzy sięgali po śpiewniki. Książek nie wystarczyło dla
wszystkich, ale ci, którzy je mieli, podzielili się z sąsiadami. Niektóre
powędrowały nawet ku stojącym z boku ławek – tak daleko sięgała miłość
bliźniego w Boże Narodzenie. Wyciągnąłem szyję, by wypatrzyć ojca, ale
w głębi kościoła było teraz ciemno. Wysokie świeczniki przeniesiono do
przodu, całe światło spływało na nas. Oświetlało chór, ołtarz i pierwsze rzędy
ławek. W pogrążonej w półmroku pozostałej części kościoła blask świec
wystarczał na tyle, by rozszyfrować nuty na stronicach śpiewnika i słowa,
które stały ponad nimi. Danc une étable obscure. Z perspektywy czasu
można powiedzieć, że nie mogłem wybrać lepszego tytułu kolędy. Danc une
étable obscure – W ciemnej stajence.
Pierwsze miny zrzedły w chwili, gdy zaczął śpiewać chór chłopięcy.
Usłyszałem, jak Gustave u mego boku zaintonował wersy, które tak często
ćwiczyliśmy. Ale wierni w kościele nie przyłączyli się do śpiewu.
Skonsternowani chłopcy urywali jeden po drugim, jakby topili się
w oniemieniu, które rozniosło się po kościele. Tylko organy huczały dalej, aż
sam organista zmiarkował, że coś jest nie tak. Pojedynczy dźwięk piszczałki
zawisł nad ławkami, zniekształcony i mroczny jak zdania, w które
wpatrywali się ludzie.
Nad słowami pieśni czarnym atramentem napisany był tekst, czarny jak
kwiaty zła. Przesłanie, wersy, wiersz. Zobaczyłem, jak ludzie nachylają się
nad śpiewnikami po kilku na raz, i poczułem, jak moje ciało przechodzi
mrowie. Z ciszy wywołanej zaskoczeniem podniosły się szepty.
 CZĘŚĆ PIERWSZA

ODKRYCIA

Może najpierw powinienem był przeprowadzić

doświadczenia na zwierzętach. Te najodpowiedniejsze, a mianowicie
cielęta, trudno jednak zdobyć ze względu na koszty, dlatego –
z łaskawym przyzwoleniem ordynatora – wszcząłem eksperymenty
w powszechnym przytułku w Sztokholmie i zamyślałem ewentualnie
w późniejszym czasie podjąć doświadczenia na zwierzętach.
CARL JANSON (1891)
lekarz szwedzki
 Marguerite Desens straciła w należącej do gospodarstwa stajni niewinność,
dziecko i życie. Wszystko w tym samym końskim boksie, choć nie w tym
samym czasie. Jej owdowiały małżonek prowadził Joriego wzdłuż świńskich
kojców, wymieniając jednocześnie w odwróconym porządku
chronologicznym najważniejsze wydarzenia z życia madame Desens: w roku
tysiąc osiemset osiemdziesiątym pierwszym śmierć przez widły, na które
madame upadła podczas wyrzucania obornika, tragiczny wypadek. Osiem lat
wcześniej poronienie spowodowane uderzeniem kopyta. A w roku
siedemdziesiątym trzecim spłodzenie utraconego później dziecka. Wieśniak
spoglądał w zadumie. Ze wszystkich trzech wydarzeń to, o którym
wspomniał na końcu, wywarło na nim najbardziej trwałe wrażenie.
Świnie wytykały łby spomiędzy desek i chrumkały wyczekująco. Tłoczyły
się i rozpychały. W Paryżu każdy szybko się uczył, co robić, żeby zdobyć
najlepsze miejsce przy korycie.
Parę metrów dalej stały konie. Jori zajrzał za niskie drewniane przegrody.
Widząc brudną słomianą wyściółkę, wolał nie wyobrażać sobie scen, które
opisał chłop.
– Jak długo pan ją tu trzyma? – zapytał, wracając do właściwego powodu
swych odwiedzin.
– Trzy miesiące. Od kiedy rozbiła krzesła w kuchni.
– Trzyma ją pan tu zamkniętą od trzech miesięcy?
Chłop wzruszył ramionami.
– Postradała rozum – powiedział, rysując na prawej skroni niewielki okrąg,
jakby Jori sam już dawno o tym nie wiedział. Nachylił się poufale. Jori
poczuł jego nieświeży oddech i odwrócił się.
Monsieur Desens pchnął drewniane drzwi na końcu stajni. Jori wszedł za
nim do pomieszczenia wypełnionego workami i narzędziami. W półmroku
dostrzegł stary pług i wąskie schodki prowadzące na strych. Były niewiele
szersze od drabinki dla kur. W pomieszczeniu było chłodniej niż w stajni.
Pachniało kurzem, smarem do skór i świniami. Monsieur Desens wskazał na
komórkę pod schodami, w której parę lat temu trzymał króle.
– Tam?
– Jest większa, niż wygląda. Przecież nie zostawię jej tu samej z tymi
kosami i pługiem.
Jori zrobił neutralną minę. Wydawało mu się, że czasy, w których chorych
umysłowo skuwano łańcuchami i zamykano w stajni, już minęły.
 – Niech więc pan otworzy!
– Sam pan może to zrobić. – Chłop złożył skrzyżowane ramiona na
brzuchu jak na stole; dłonie wsunął pod poplamione potem pachy. – Ja się
cieszę, że w ogóle udało mi się ją tam wsadzić.
Jori odwrócił się ze złością i zbliżył do schodów. W komórce panowała
cisza. Pogładził chropowatą powierzchnię drewna. Zagroda przypominała mu
jego dzieciństwo. W Finsterhennen mieszkał z rodzicami w niewielkim
gospodarstwie, nieumywającym się rozmiarami do tego. Mieli zaledwie parę
krów, króli i kur, wszystko na własne potrzeby, a także konia, który mógł
ciągnąć pług. Ale zapach był taki sam. Do tego narzędzia, ciężkie powietrze,
cienie, wszystko to przypominało Joriemu dom – nawet fakt, że w stajni
zmarła kobieta. Być może łączyło go z tym chłopem więcej, niżby chciał.
– Niech pan będzie ostrożny – powiedział tamten, sprawiając, że Jori się
wzdrygnął. – To wariatka, jak mówiłem.
Jori wykrzywił twarz.
– Boi się pan własnej córki, monsieur Desens?
Wieśniak uznał, że nie musi odpowiadać. Tam, gdzie stał, pod ścianą,
zajmował lepszą pozycję. Jori przyjrzał się skoblowi, na który zamknięta była
komórka. Był to zwyczajny drewniany kołek, przymocowany gwoździem do
ramy, tak by można go było przekręcić i zasunąć na drzwi. Te służące do
zamykania zwierząt – albo własnych dzieci – rygle wszędzie, w każdym
kraju wyglądały podobnie.
Podszedł do bocznej ścianki komórki i przez szparę między deskami
zajrzał do środka. Było ciemno. W słabym świetle wpadającym przez
szczeliny unosiły się drobinki kurzu. Ciągnęły za sobą jasne smugi, które
rozmywały się w ciemności jak proszek tabletki, wrzuconej do szklanki
z wodą. Nic więcej nie było widać. Jeśli za tymi deskami znajdował się
człowiek, to musiał leżeć przy ścianie, przy której stał Jori, komórka była
bowiem zbyt ciasna, by móc się schować gdziekolwiek indziej. Jori zerknął
w dół i zobaczył niewielką kępkę brązowych włosów przeciskających się
przez szparę między komórką i podłogą. Chora leżała u jego stóp.
– Sąsiedzi już krzywo patrzyli. – W głosie chłopa było tyle przekory, że
przy odrobinie dobrej woli jego słowa można wziąć za usprawiedliwienie. –
Pomylona na gospodarstwie to jak zaraza. Takie rzeczy prędko się roznoszą.
Jori przekręcił rygiel. Niedbale zbite z desek drzwi zachybotały się pod
dotykiem. Ich zewnętrzna krawędź pozostawiła półokrągłe zadrapanie na
podłodze, do której przywarły wyschnięte królicze odchody. Zmrużył oczy
i zajrzał w mrok, lecz nawet teraz widział nie więcej niż niewyraźny kształt
ciała przytulonego do bocznej ścianki, nagą stopę i włosy. Jeden z kosmyków
przyczepił się do chropowatego otworu po sęku. Chora pewnie osunęła się po
ścianie. Jori nie od razu rozpoznał, gdzie ma przód, a gdzie tył. Głowa leżała
zwrócona ku tylnej ściance, wyglądającej tak, jakby była wgnieciona do
wewnątrz przez schodki, lewa noga spoczywała przyciągnięta do ciała, prawa
wysunięta w kierunku drzwi. Dopiero teraz, kiedy zdołał rozpoznać w postaci
coś w rodzaju kobiety, zmiarkował, że nawet nie zapytał o jej imię.
– Jak ma na imię?
– Marguerite. Po matce.
– Hm. – Jori miał złe przeczucia. Przypuszczał, że jeśli jak najrychlej nie
uwolni młodej kobiety ze stajni, matka i córka podzielą nie tylko imię, ale
i los. Ostrożnie trącił butem jej prawą stopę, która cofnęła się jak wąż
dotknięty laską spacerowicza. Słyszał jej oddech. Marguerite Desens
zauważyła jego obecność.
– Umie mówić? – zapytał przez ramię, nie odwracając wzroku od postaci
w półmroku.
– Nie mam pojęcia, chyba jeszcze tak. Ale wygaduje same duby smalone.
Nie zbada jej pan?
Jori schylił się ku chorej. Jego wzrok padł na pustą drewnianą miskę
nieopodal rąbka spódnicy. Naczynie wyglądało, jakby ktoś pośpiesznie
wstawił je do klatki i tak samo pośpiesznie opróżnił.
– Kiedy dostała ostatni posiłek?
– Wczoraj.
– Dzisiaj jeszcze nic?
– Karmię ją wieczorem razem z innymi – odrzekł chłop, nie precyzując,
czy ma na myśli dzieci czy zwierzęta. Ze stajni obok dobiegło chrumkanie
świń. – To jak, jest opętana przez diabła czy nie?
Jori wyprostował się na tyle, na ile to było możliwe w komórce, postąpił
krok naprzód i ponownie trącił butem ciało kobiety, łagodnie, tam, gdzie
spodziewał się jej biodra. Ustąpiło. Usłyszał jęk, a potem w schowku znów
zapanowała cisza. Obrzucił wzrokiem skołtunione włosy i krzywiznę
kręgosłupa. Postawienie diagnozy w tym mroku i ciasnocie było
niemożliwością.
– Myślę, że jest histeryczką. Dokładnie zbada ją doktor Charcot, już
w klinice. Ja jestem tu po to, by wydać wstępne orzeczenie.
– Nic nie zapłacę, jak mówiłem – odparł monsieur Desens, wyraźnie
zaalarmowany słowem „orzeczenie”. Już on się znał na tych wszystkich
pieczątkach. Do wszystkiego potrzebne jest teraz orzeczenie, nawet
w świńskiej zagrodzie.
– Tak, monsieur, mówił pan.
– Nic nie zapłacę.
– Nic pan nie zapłaci. Za jakąś godzinę przyjedzie po nią powóz.
– To dobrze. – Słowa gospodarza zabrzmiały tak obojętnie, że Jori
odwrócił się w jego stronę. Mężczyzna schował dłonie jeszcze głębiej pod
pachy i wydął usta.
– Czy córka ma jakieś przedmioty osobiste, które chciałaby wziąć?
Ubrania? Bieliznę?
– Żebyście jej zabrali w szpitalu? Nie. Niech pan sobie nie myśli, że nie
wiem, jak to się odbywa.
Jori przygryzł wargę. Nie po raz pierwszy, gdy oprócz chorego chciał
zabrać też jego przedmioty osobiste, oskarżano go, że łupi biedaków, którzy
i tak wszystkiego mają za mało i tylko członków rodziny pod dostatkiem.
Tych oddawano mu z pocałowaniem ręki.
– Ubrania i biżuterię przechowujemy i oddajemy chorym, gdy wracają do
domu. – Z trudem zachowywał umiarkowany ton. – Po wyzdrowieniu.
– Młody człowieku, nie spodziewam się ani jej powrotu, ani
wyzdrowienia. – Głos chłopa stwardniał.
Spojrzenia obu mężczyzn zetknęły się i odbiły od siebie. Jori monitował
się do zachowania spokoju. Nie było powodu do wrogości. Jeden z nich
chciał się pozbyć córki, drugi chciał ją zabrać, ich interesy znakomicie się
uzupełniały.
– A zatem za godzinę. Proszę dać jej przedtem coś do jedzenia, żeby
przetrwała drogę.
Jori rzucił ostatnie spojrzenie na ludzkie zawiniątko na podłodze. Miał
opory zostawić ją tak, ale w tej chwili nie mógł zrobić nic więcej. Zamknął za
sobą obluzowane drzwiczki. Tego dnia miał odebrać jeszcze jedną osobę,
osobę, która przysporzy mu więcej radości niż Marguerite Desens.
 Nie było tak, że Joriemu przeszkadzał gatunek ludzki jako taki.
W Salpêtrière nieustannie miał do czynienia z ludźmi, sale chorych były nimi
przepełnione. A mimo to wszystko miało tam swój porządek. Każdy miał
swoje miejsce, wiedział, gdzie kogo znaleźć, kto leży w którym łóżku.
W przeciwieństwie do tego w śródmieściu dzień i noc panowały brak
dyscypliny i nieposkromiony chaos.
Wyminął powozy załadowane walizami i ludźmi, niczym cyrkowa
karawana sunące chwiejnie jeden za drugim przez ciżbę, a potem przywarł do
żelaznej bramy prowadzącej do głównego wejścia Gare de l’Est. Przyciskając
plecy do prętów, popatrzył w niebo. Popołudniowe słońce wisiało nad
miastem jak siarkowożółty kamień żółciowy, na wpół przesłonięty parą
i sadzą z przybywających na dworzec pociągów dowożących kolejne ładunki
do Paryża, który i tak już był przesycony ludźmi. Na przedmieściach wokół
centrum miasta budowano i poszerzano kolejne dzielnice, nie potrafiąc
sprostać napływowi ludności. I jeszcze dłuższe ulice, i jeszcze wyższe domy,
czy też to, co nazywano tu domami. W Finsterhennen, gdzie dorastał Jori,
domy miały wyraźny kształt: cztery ściany, dach i ogród, w którym pasła się
krowa albo rosła grusza. Były niebieskie niebo i zielone łąki, i pola, ponad
którymi można było spoglądać w dal, daleko, aż po góry. W Paryżu zaś
widać było tylko fasady, kamienne elewacje z rzędami okien, upstrzone tu
i ówdzie balkonami, które wisiały nieużywane nad ulicą. Niektóre z nich
znajdowały się bezpośrednio nad restauracją lub kawiarnią. Mieszkańcy
kamienicy mogli napluć klientom prosto do café au lait.
Z tłumu wyłonił się pochylony mężczyzna, popychający przed sobą
katarynkę. Przekroczył ulicę i ruszył w kierunku Joriego ze wzrokiem
utkwionym w ziemię, jakby nie wolno mu było stracić z oczu terkoczących
kółek wózka. Miał kapotę z wyświechtanego weluru, białe włosy i sączący
się czerwony wykwit na nosie. Dotarłszy do chodnika, przystanął i mrugając
ze zdziwieniem, popatrzył na Joriego. Najwyraźniej ten zajął jego stałe
miejsce przy bramie. Jori zawiesił spojrzenie na czerwonym wrzodzie na jego
twarzy. Patrząc z tej odległości, nie potrafił stwierdzić, czy jest zaraźliwy, ale
jeśli mężczyzna chciał rościć sobie prawo do tego miejsca, nie zamierzał
stawać mu na drodze. Już miał ustąpić na bok, gdy kataryniarz zaczął
świdrować go spojrzeniem spod ciężkich powiek. Potem odwrócił się jak
pies, zbyt zmęczony lub głodny, by walczyć, i pchnął katarynkę prosto
w ludzi na chodniku. Wkrótce jej fałszywe i smutne dźwięki popłynęły od
drugiej strony bramy. Zabrzmiały jak spóźnione pretensje.
Jori wyłowił z kieszeni zegarek i otworzył klapkę. Była za dwadzieścia
czwarta. Pociąg miał przyjechać za kwadrans. Jori nie musiał się śpieszyć.
Zamknął złote wieczko zegarka i beznamiętnie popatrzył na
wygrawerowanego na nim strzelca. Kupił zegarek wiele lat temu na pchlim
targu w Szwajcarii; był brzydki, ale tak niezawodny, że nie widział powodu,
by oszczędzać na nowy. Wsunął czasomierz z powrotem do kieszeni.

Zatrzymał wzrok na wywieszkach poprzylepianych gęsto do cienkich

desek ogrodzenia. Jedna z nich reklamowała dwudziestostrzałowy rewolwer
Lefaucheux. Inna zachwalała nową amerykańską maszynę, w której rzekomo
można było prać osiemdziesiąt sztuk bielizny jednocześnie, i to zupełnie bez
pracy rąk. Ameryka stała się bardzo modna. Kto był niezadowolony ze swego
życia i mógł sobie pozwolić na bilet, udawał się właśnie tam. Kto nie,
przybywał przynajmniej do Paryża, gdzie były rozrywki, praca i wino
z dodatkiem kokainy.
Joriemu rzuciła się w oczy reklama Folies Bergère. Przedstawiała trzy
tancerki w czerwonych sukniach. Spódnica tej z przodu unosiła się w tańcu,
odsłaniając nogę o dziwnych proporcjach, która w porównaniu do nogi, na
której spoczywał ciężar ciała tancerki, była zbyt długa i wychodziła z biodra
pod nienaturalnym kątem. Nierówność kończyn spowodowana martwicą
głowy kości udowej – zdiagnozował niemal odruchowo.
Ponownie wyciągnął zegarek, otworzył klapkę, zamknął ją; niewiele się
zmieniło. Powrócił wzrokiem ku plakatom. Coś go zaintrygowało. Coś, co
wiązało się z ich rozmieszczeniem, a może z tekstem, nie potrafił dokładnie
powiedzieć. Ponownie przyjrzał się biodrom kobiety, jej gołym nogom, po
których wspinał się rąbek spódnicy, ale to nie w tym był problem, więc Jori
skierował uwagę na resztę plakatu, napis, ozdobne brzegi. I w końcu znalazł
to, co go zafrapowało. Na górnej krawędzi plakatu naklejona była karteczka
ze znakiem, który ktoś koślawo narysował ołówkiem:
 Resztę zakrywał plakat reklamowy. Jori przejechał kciukiem po znaku,
rozmazując go. Krzyż na dole, głowa na górze. Symbol kobiecości. Jednakże
tu na czubku umieszczono dwa szpice, jakby doprawiono kobiecie rogi.
Diabeł w ciele kobiety. Jori opuścił kciuk i potarł nim zewnętrzną stronę
palca wskazującego. Jego dłonie powilgotniały.
Nie zważając na to, że mała wskazówka zegarka znacznie się zbliżyła do
czwórki, Jori przystąpił do odczepiania plakatu od znajdującej się pod
spodem kartki. Plakat Folies Bergère przyklejony był jednak tanim klejem
kostnym. Szare grafitowe ślady ołówka wżarły się weń jak trąd w skórę.
I kiedy wreszcie Jori odsłonił kartkę, mógł odczytać zaledwie połowę
pierwotnej wiadomości. Klej dosłownie pozrywał litery z powierzchni
papieru:
 Przysunął twarz do papieru, zalatującego wilgotnym piwnicznym murem.
Notatka wyglądała, jakby skreśliło ją dziecko, litery były różnej wielkości
i raczej namalowane niż napisane – małe „t” przypominało krzyż na grobie,
a „r” laskę. Potarł mocniej kciukiem o nasadę palca wskazującego. Więcej
symboli ani rysunków nie znalazł. Tylko to bezsensowne nagromadzenie
liter.
– Jori!
Drgnął i odwrócił się gwałtownie ku uśmiechniętemu młodemu
blondynowi, który wyrósł przed nim niespodziewanie. Przez chwilę trwał
w osłupieniu, a potem nie mógł inaczej, jak tylko rozpromienić się tak samo.
Paul tu był! Paul Eugen Bleuler, przyjaciel ze studiów. Jori miał czekać na
niego na peronie.
– Wszystko w porządku? Zapomniałeś odebrać mnie z pociągu?
 – Przyszedłem za wcześnie, a w hali…
– Wiem, było zbyt tłoczno.
Oczy Paula uśmiechały się ciepło. Jasnoniebieskie i przejrzyste. Typowy
błękit Bleulerów, pomyślał Jori. Ten sam odcień miały oczy Pauline, kiedy
jej szary nastrój rozpierzchał się na kilka dni. Jori tęsknił za tym błękitem,
tęsknił za nim nadal.
– Zeszczuplałeś. Coś mi się zdaje, że brakuje ci szwajcarskiej kuchni –
orzekł Paul.
– Za to ty masz więcej włosów.
– To mi dodaje powagi. – Paul sięgnął dłonią ku brodzie, która była tak
samo rzadka jak włosy na głowie. Porastała jego szczękę niczym starannie
przystrzyżona trawa.
Jori powstrzymał się od komentarza. Odkąd piętnaście lat temu wyrósł mu
na brodzie pierwszy czarny włos, przypominający kłujkę kleszcza, golił się
codziennie. Nie lubił bród. Na sam ich widok czuł swędzenie, nie mówiąc
o tym, że uważał je za siedlisko pasożytów i bakterii. Z brodą miałby
wrażenie, że po każdej sesji terapeutycznej zanosi chorobę pacjenta do domu.
– Co to jest? – Paul sięgnął po zerwany plakat. Jori nie zdawał sobie
sprawy, że trzyma go w ręku. Teraz było już za późno, by się go pozbyć. –
Folis Berżer? – Uśmiechnął się znacząco na widok półnagich kobiet. Jori
zauważył, że jego francuszczyzna brzmi bardzo niemiecko. – Nasze plany na
wieczór?
– Nie! – Jori poczerwieniał. Zawstydzony, przyciągnął plakat do siebie,
jakby odwiedzanie varieté w Paryżu stanowiło coś gorszącego. – Dzisiaj
wieczorem ma miejsce wtorkowy odczyt w Salpêtrière.
– Wiem. Ze sto razy wspominałeś o tym w listach. Jakby Hipokrates we
własnej osobie przedstawiał nas pacjentom. – Paul się roześmiał.
Jori rozejrzał się, po czym ruszył w stronę kosza na śmieci
przymocowanego do latarni parę kroków dalej i wrzucił doń zgnieciony
plakat. Publiczne kosze na odpady były nowinką w mieście. Niejaki
monsieur Poubelle kazał je zainstalować w tym roku. Wkrótce miano nawet
wprowadzić segregowanie śmieci. Poubelle chciał zobowiązać właścicieli
domów do wystawiania przed kamienice trzech pojemników: na odpadki
spożywcze, na papier i szmaty oraz na skorupki od ostryg. Jori uznał ten
pomysł za znakomity, choć jego sukces, jak do tej pory, był znikomy. Zdawał
się funkcjonować wyłącznie w promieniu metra od kosza.
 – Lepiej! Odczyt wygłosi doktor Charcot – rzekł, nagle uskrzydlony. –
I powiem ci, że porównywanie tych tancerek z histeryczkami z Salpêtrière to
jak porównywanie eteru z hiszpańską muchą!
– Z czym?
– No właśnie.
Paul przybrał minę, której Jori nie potrafił zgłębić. Ich spojrzenia zetknęły
się na chwilę, ciepłe i znajome, jakby dopiero teraz pojmowali, że wreszcie
się widzą po tak długim czasie. I to w dodatku w Paryżu, z perspektywą
wieczornego wykładu profesora Jeana-Martina Charcota, najsłynniejszego
neurologa na świecie, nad którego rozprawami ślęczeli razem na
uniwersytecie w Zurychu.
Paul postawił walizkę na ziemi, uważając, by się nie przewróciła. Zrobił
krok w stronę Joriego, by wziąć go w ramiona.
– Jak dobrze cię widzieć! – powiedział. Joriemu wydało się, że fałdki jego
podróżnego płaszcza pachną jeszcze ostatnimi resztkami szwajcarskiej
czystości.
– Witaj w Paryżu. – Wciągnął głęboko powietrze, nagle wątpiąc, czy
miasto spodoba się przyjacielowi.

Opływał ich strumień podróżnych, którzy oglądali mężczyzn przy wejściu,

tak jak oglądali wszystko, co było do obejrzenia w tym mieście. Dziesiątki
par oczu w poszukiwaniu kolejnej atrakcji, kolejnego skandalu albo kolejnej
zbrodni. A jedna z tych par oczu mrugała znad krawędzi wypełnionego do
połowy kieliszka vin mariani w kawiarni naprzeciwko dworca.

Lecoq nie był człowiekiem małych łyczków. Nie zamawiał napoju, by

maczać w nim usta, podobnie jak nie zamawiał kotleta, by tylko go
oblizywać. Dlatego był to jego czwarty kieliszek vin mariani. Mężczyzna nie
wiedział, ile czasu będzie musiał jeszcze czekać. Gładkolicy blondyn po
przeciwnej stronie ulicy zdawał się nie spieszyć, choć często popatrywał na
zegarek.
Kiedy stanął pod bramą dworca, Lecoq pomyślał, że to zwykły
kieszonkowiec, mimo iż smukła sylwetka i typowe dla przestępców
przyrośnięte do głowy płatki małżowiny wskazywały raczej na podpalacza.
W każdym razie mężczyzna ów był młody i niedoświadczony, dałoby się go
powalić na ziemię paroma chwytami. Później jednak osobnik zainteresował
się ogłoszeniami na ogrodzeniu i zerwał jedno z nich, jakby czegoś szukał.
Poczynania te przerwał dopiero mężczyzna z walizką. Był to podróżny,
najwyraźniej z daleka – jego staromodny płaszcz był wygnieciony od
długiego siedzenia. Lecoq od razu dostrzegł, że obaj są cudzoziemcami,
zapewne Niemcami. Niemcy masowo przybywali do Paryża, i to już od
dziesięcioleci. Zakładali swoje gniazda w lukach wyrwanych w mieście przez
rewolucję i Komunę Paryską. A tam, gdzie nie było naturalnych luk, tworzyli
je – na przykład wojną francusko-pruską w tysiąc osiemset siedemdziesiątym
roku.
Do stolika wolnym krokiem podeszła młoda kobieta. Lecoq zauważył ją
dopiero teraz, gdy stanęła na wprost niego, a jej postać, w znoszonej
fioletowej sukni, zasłoniła mu widok na dworzec. Z irytacją podniósł wzrok
na jej okrągłą, dziecięcą twarz. Szacował, że nie ma więcej niż czternaście,
piętnaście lat.
– Mademoiselle. – Podniósł rękę i chciał przesunąć kobietę na bok, ale ona
nie ruszyła się z miejsca, tylko docisnęła biodro do jego dłoni, podpierając
się w talii. Lecoqa owionął natarczywy zapach fiołków. Kobieta wybrała
perfumy, które dobrze pasowały do jej osobowości.
– Cztery franki – powiedziała.
Po akcencie rozpoznał, że ona również jest cudzoziemką, może Węgierką.
Jedną z młodych dziewczyn, które przybywały do Francji, by pracować jako
niańki lub mamki, ale prędzej czy później uznawały, że inna klientela jest
bardziej zainteresowana ich piersiami. Cztery franki, i to za fiołki!
Rzucił jej rozzłoszczone spojrzenie. Nie podobało mu się, co wyprawia. Jej
najwyraźniej również; uśmiech na jej twarzy utrzymywał się tylko dzięki
warstwie pomadki i pudru.
– Excusez-moi, mademoiselle. – Chwycił ją oburącz i przesunął. Jej botki
zastukały na bruku, kiedy potknęła się i zatoczyła w bok. Powiedziała coś
jeszcze w języku, którego nie znał. W jej głosie pobrzmiewała złość, ale nie
rozczarowanie; Lecoq się nie łudził – był starym mężczyzną.
Podejrzany i jego przyjaciel nadal stali pomiędzy kolumnami i rozmawiali.
Plakat trafił w inne ręce, przechodząc od mężczyzny z płatkami usznymi
kryminalisty do brodacza. Powędrował z powrotem. Podejrzany zgniótł go
w kulkę i podszedł do kosza, by go wyrzucić, i to też było podejrzane,
wysoce podejrzane. Nikt przecież nie korzystał z tych nowomodnych
publicznych koszy. Kto nie miał nic do ukrycia, rzucał śmiecie na ulicę!
Lecoq wziął jeszcze jeden, ostatni łyk. Kieliszki robiły się coraz mniejsze.
Dwie postacie po przeciwległej stronie ulicy padły sobie w ramiona i po
chwili zebrały się do odejścia. Młody mężczyzna z płatkami usznymi
kryminalisty wziął torbę od podróżnego i pokazał w kierunku, w którym
brodacz ruszył natychmiast, podczas gdy młody blondyn obejrzał się jeszcze
za siebie i popatrzył na bramę, przy której stali. Przez moment wydawał się
niezdecydowany, Lecoq wyczuwał to wyraźnie. Potem postąpił naprzód,
jednym gwałtownym ruchem zerwał z tablicy ogłoszeń inną kartkę, pogniótł
ją, zrobił trzy kroki w kierunku kosza, ponownie się odwrócił, niepewnie,
gorączkowo, i w końcu rzucił papier na ziemię, po czym pośpiesznym
krokiem pobiegł za brodatym.
Lecoq odprowadził go wzrokiem i zahuśtał kolanami. Gdyby na tym
polegała jego misja, podążyłby za mężczyznami w bezpiecznej odległości.
Lecz to nie była misja, tylko odkrycie kolejnego potencjalnego przestępcy –
mniej lub bardziej przypadkowe. Lecoq dobrze wiedział, dlaczego pomimo
coraz mniejszych kieliszków wciąż przesiadywał w tej kawiarni. Wszyscy
nowi przestępcy w końcu musieli przybyć na któryś z paryskich dworców.
Dworce były niczym ucho igielne dla tej całej szumowiny, która spływała do
centrum miasta i do banlieus, gdzie życie było krótsze, a bieda większa.
Gdyby choć jeden z młodych durniów w szeregach paryskiej policji posiadał
talent Lecoqa, można by przechwytywać kryminalistów od razu tutaj, zanim
zdążyliby popełnić przestępcze czyny.
Zobaczył, jak dziewczyna w fioletach kroczy sztywno ku następnej
kawiarni. Miała chude, długie nogi; poruszała się tak, jakby urosły jej
nieoczekiwanie przez noc. Gdzieś znajdzie kogoś, kto będzie umiał
wstrzymać oddech na tyle długo, by znieść zapach fiołków.
Popołudniowe słońce i wino sprawiły, że głowa Lecoqa zrobiła się ciężka.
Powinien już dawno zamówić coś do jedzenia, ale chciał być w gotowości,
by móc od razu poderwać się na nogi, gdyby potrzebne okazały się jego
detektywistyczne zdolności. Teraz zżymał się na swe zachowanie. Nawet po
siedemnastu latach, odkąd przestał pracować dla Sûreté, zachowywał się jak
posokowiec, którego brano na łańcuch, gdy tylko dostrzegał jakąś podejrzaną
postać. A przecież to właśnie on miał planować następne wielkie
przestępstwo.
 Na dnie kieliszka zauważył resztkę wina – tam gdzie nóżka łączyła się
z tulipanowym brzuszkiem – ale kropelka nie chciała spłynąć, nawet gdy
odchylił głowę i przechylił kieliszek dnem do góry, wtykając weń nos.
W połowie drogi ku jego wargom kropla zatrzymała się na wewnętrznej
ściance, nie bacząc na desperację, z jaką Lecoq wciągał powietrze. Odstawił
kieliszek. Zatrzymał spojrzenie na koszu po przeciwnej stronie ulicy. Co by
się stało, gdyby zobaczył, co wyrzucił mężczyzna? To nie miało nic
wspólnego z węszeniem. I przecież nie śledził tamtych dwóch, to pewne.
Popatrzył wzdłuż ulicy. Podejrzani zniknęli.
Położył na stoliku pieniądze za wino, doliczając piętnaście centymów
napiwku. To więcej, niż mógł sobie pozwolić, ale być może sprawi, że
następnym razem kelner znajdzie większy kieliszek.
Wsunął ręce w kieszenie i wolnym krokiem, niczym niewinny
przechodzień, przeszedł na drugą stronę ulicy.
Najpierw zajął się ogłoszeniem w koszu na śmieci. Leżało na wierzchu
niewielkiej sterty gazet. Lecoq spodziewał się jakiegoś politycznego
wezwania, rewolucyjnej ulotki albo innego dokumentu o kontrowersyjnej
treści, rozczarował się zatem na widok paru skąpo odzianych kobiet. Czemu
ktoś miałby wyrzucać podobny plakat? Ze względów religijnych? Czyżby
mężczyzna był stróżem moralności? To nie było wykluczone, zważywszy na
jego niepewną posturę, smukłą i wyprostowaną, jakby kij połknął. I jeszcze
ta sztywność, z jaką mężczyźni padli sobie w ramiona.
Lecoq wszedł w cień między kolumnami i schylił się po drugą kartkę,
którą wyrzucił podejrzany. Była wyraźnie bardziej sfatygowana, stary papier
zapisany ołówkiem, lekko pożółkła strona, nawet nie wszystkie słowa były
czytelne. Na samej górze widniał znak przypominający symbol kościoła, tyle
że krzyż był skierowany w dół. Symbol planety Merkury.
Rozprostował kartkę, wygładzając zagniecenia. Spróbował rozszyfrować
kulfoniaste pismo, mrucząc pod nosem słowa, by usłyszeć ich brzmienie:
– Mouf…et s…s t…rre, moufette s…s t…rre, mouffette sans terre? – Jego
siwiejące brwi spotkały się pośrodku, kiedy zmarszczył czoło. Na nowo
przebiegł wzrokiem litery, ale wydawało się, że nie ma innej możliwości.
Moufette sans terre, co oznaczało: „skunks bez ziemi”. Odwrócił kartkę
o dziewięćdziesiąt stopni, lecz to nie zmieniło znaczenia słów. Gdyby
zechciał, analiza grafologiczna naturalnie przyniosłaby dodatkowe
wskazówki odnośnie do autora: jego płeć, wiek, przestępcze zamiary et
cetera. Ale czy chciał? Nie, nie chciał, uznał Lecoq. Jakiż sens miałaby
analiza świstka, który znalazł, tylko dlatego że jakiś cudzoziemiec z płatkami
usznymi typowymi dla kryminalisty zerwał go ze ściany, w dodatku
w sytuacji, gdy już dawno zaprzestał działalności śledczej. Lecoq zamknął
notes i jeszcze raz dokładniej przyjrzał się wiadomości. Prawy brzeg kartki
był wystrzępiony, a powierzchnia papieru uszkodzona. Papier był cienki, tak
cienki jak stronice w modlitewnikach albo bibliach. Kiedy Lecoq uniósł go
ku niebu, zobaczył przesączające się przezeń światło. Znał kogoś, kto mógł
określić wiek książki, i to tylko na podstawie jednej strony. Zaprzyjaźniony
antykwariusz. Gdyby Lecoq zechciał, mógłby się udać do niego z wizytą. Ale
przecież nie chciał.
Energicznie złożył kartkę i wsunął ją do kieszeni płaszcza, tam gdzie
trzymał notes.

Paul i Jori poznali się dnia, gdy obaj po raz pierwszy przekroczyli próg
zuryskiego gimnazjum: Paul w półbutach firmy Bally, a Jori w sznurowanych
trzewikach, których podeszwy były jeszcze oblepione błotem rodzinnego
gospodarstwa – idąc do dyliżansu pocztowego, musiał przemierzyć pole.
Na czas nauki Jori miał zamieszkać u wuja w Zurychu i zjeżdżać do domu
tylko na soboty i niedziele. Tak zadecydowała matka, narzucając swą wolę
ojcu. Każdy we wsi wiedział, że nie jest zadowolona ze swego życia, że nie
jest wieśniaczką, jak inne kobiety w gminie. Widać to było po jej postawie
i ostrożnych kroczkach, którymi przemierzała obejście. Sama postanowiła, że
wyprowadzi się z Zurychu na wieś i wyjdzie za wieśniaka, ale syna nie
chciała w to mieszać; Jori kiedyś miał sam zadecydować, czy obejmie
gospodarstwo po rodzicach. W tej kwestii matka zawsze zachowywała się
tak, jakby Jori był wyłącznie jej synem. Jakby urodziła go tak czy inaczej –
w Zurychu czy w Finsterhennen.
Paul, ze swoimi starannie uczesanymi włosami i nienagannym strojem, nie
mógł się bardziej różnić od Joriego, a jednak obaj chłopcy zapałali do siebie
sympatią, być może za sprawą scyzoryka, którym Paul pewnego dnia musiał
odciąć sznurówki butów Joriego od nogi krzesła. Nożyk miał pięć dobrze
wyszlifowanych ostrzy, Paul zaś pozwalał ich mu używać do strugania
patyków, kiedy tylko zechciał. Był to początek głębokiej przyjaźni.
Paul też mieszkał w Zurychu tylko w ciągu tygodnia. W piątkowe
wieczory wracał do rodziców, którzy mieszkali na brzegu Jeziora Zuryskiego
w odległości godzinnego marszu. Pozostały czas chłopcy spędzali razem,
przeważnie na brzegu Limmatu albo leżąc na wznak na łące w ogrodzie
botanicznym. Kiedy się uczyli, Jori trzymał podręcznik w wyciągniętych do
słońca rękach i na głos czytał teksty i zadania, podczas gdy Paul leżał
w cieniu z wyprasowaną białą chusteczką na czole. Z jakichś powodów,
wymykających się diagnozom lekarzy, Paul cierpiał na przewlekłe bóle
głowy i w końcu musiał powtórzyć pierwszą klasę gimnazjum. Zaś Jori,
który nie wyobrażał sobie szkoły bez Paula, wraz z nim dobrowolnie został
na drugi rok. W tamtym czasie Jori wierzył, że na całym świecie nie ma
innego człowieka, którego mógłby polubić tak jak Paula. Aż zjawiła się
Pauline.
Kiedy Jori ujrzał ją po raz pierwszy, był od niej niższy prawie o głowę,
lecz nawet z tej wysokości podziwiał ją z zapałem graniczącym
z uwielbieniem. Pauline bowiem, z jej warkoczami, bladą cerą i promiennymi
oczami, które zawsze były wpatrzone gdzieś w dal, jakby oczekiwały od
świata czegoś wielkiego, nie tylko wyglądała jak złota Bethli ze starej bajki –
więcej: była idealnym żeńskim odpowiednikiem swego brata.
– To moja siostra – przedstawił ją niepotrzebnie Paul. Jori niemal jej się
pokłonił. Pomyślał o błocie, które wciąż – albo znowu – tkwiło w szczelinach
podeszew, tak głęboko, że tylko on wiedział, iż tam jest. Nerwowo wytarł
dłoń o spodnie, by potem tylko wsunąć ją do kieszeni.
Rodzice Paula wybrali się do Zurychu w interesach i wzięli ze sobą
Pauline. A ta, usłyszawszy, że Paul jest umówiony z Jorim, zapragnęła
przyjechać.
Jori nie miał nic przeciwko temu, wręcz odwrotnie, tyle że odkrycie, które
chciał pokazać przyjacielowi tego popołudnia, z pewnością nie było
odpowiednie dla dziewczynek, co obwieścił przepraszającym tonem. Nie
wiedział jeszcze, że Pauline sama decydowała o tym, co jest odpowiednie dla
dziewczynek, a co nie. A słowo „nie” miało moc sprawczą tylko wówczas,
gdy padało z jej ust.
Ostatecznie w trójkę wyruszyli ku torom kolejowym na porośniętym trawą
stoku góry, kilkaset metrów powyżej jeziora. Był piękny dzień, niebo ustroiło
się w welon obłoków, a łąka zachęcała, by się na niej położyć, ale Jori nie
odrywał wzroku od Pauline. Dużo się śmiała, kiedy mówiła. Miała miły głos,
który Jori potrafił sobie wyobrazić przy akompaniamencie fortepianu,
i nieustannie się śmiała – perlistym, delikatnym śmiechem. Gdyby Jori już
wtedy wiedział, jak bardzo jest krucha.
Pod torami mieścił się otwór, mniej więcej dwa razy większy od jamy
borsuka, ale szerszy. Kiedy Pauline zapewniła, że sukienka, którą ma na
sobie, jest już stara, we trójkę wcisnęli się do jamy. Dziewczynka
z chichotem wpełzła pod szyny, by położyć się płasko na wznak, ze
wzrokiem skierowanym ku niebu spod metalowych i drewnianych belek. Po
prawej stronie, w takiej samej pozycji, położył się Jori, a w miejsce po lewej,
jako ostatni, wczołgał się Paul. Jori widział w jego oczach strach.
– Która godzina? – zapytał Jori.
Paul na leżąco próbował dostać się do zegarka.
– Dokładnie sześć po czwartej.
– Więc jeszcze trzy minuty.
Czekali, a ciszę wypełniało tylko bicie ich serc. W końcu z oddali dobiegł
turkot. Szyny zadrżały, a kiedy dźwięk zaczął się zbliżać, uśpione żelazo
zdawało się budzić do życia, jakby w szynach nagle popłynęła krew. Jori
dotykał ramieniem Pauline, czuł, jak dziewczyna się spina, jak jej oddech
przyśpiesza. On też wstrzymał oddech. Hurkot spotężniał i przerodził się
w łoskot. Szyny drgały i podskakiwały, napierały na kołki przytwierdzające
je do ziemi. Pociąg dudnił głośniej i głośniej. W końcu Paul krzyknął. Jori
drgnął. Kącikiem oka zobaczył, jak przyjaciel uderza głową o podskakujące
szyny, jak prostuje się i z przerażeniem wyczołguje z jamy. Pauline
spoglądała w ślad za bratem, najwyraźniej usiłując zwalczyć impuls
nakazujący jej podążyć za nim. Niepewnie obróciła twarz ku Joriemu, ale
było za późno, by coś powiedzieć lub choćby uśmiechnąć się krzepiąco.
Pociąg zatrąbił i sekundę później zapadła ciemność. Lokomotywa
przetoczyła się nad nimi z ogłuszającym łoskotem, od którego oboje się
wzdrygnęli; Pauline chwyciła go za rękę – a może to on chwycił ją – ich
palce splotły się w mroku i zacisnęły, gdy koła pociągu sypały iskrami tylko
parę centymetrów od ich twarzy. Jori czuł przywierające do niego ramię
dziewczynki, czuł, jak drży, i myślał, że na pewno zamknęła oczy.
W rzeczywistości jednak tak samo jak on wpatrywała się z fascynacją
w pasma światła rozbłyskujące niczym błyskawice tam, gdzie kończył się
jeden wagon a zaczynał następny. I znów iskry. Drżenie ramion Pauline
przybrało na sile i Jori dopiero teraz zmiarkował, że dziewczynka się śmieje.
Śmiała się głośno i był to śmiech pełen swobody, zachwytu, który nikł
w hałasie pociągu, śmiech pełną piersią, trwający jeszcze, gdy ostatni wagon
przetoczył się z dudnieniem nad nimi. Jori popatrzył na Pauline. Słońce
świeciło jej w twarz. Nie mógł inaczej – musiał się przyłączyć do jej
śmiechu. Rechotali oboje spiętą piersią, wyrzucając z siebie ulgę, podczas
gdy w oddali cichły turkot i trąbienie pociągu. I wciąż trzymali się za ręce.
– Niedługo będzie miała szesnaście lat – powiedział cicho Paul, kiedy szli
przez łąkę, a Jori i Pauline nadal z uśmiechem rzucali sobie zawstydzone
spojrzenia. Powiedział to poirytowany i tak, jakby Joriemu robiło to jakąś
różnicę. W szkole właśnie poznawali regułę trzech i ułamki, a Jori był w tym
dobry: wiedział, że kiedy skończy osiemnaście lat, Pauline będzie miała
dwadzieścia dwa, a kiedy on będzie miał dwadzieścia, ona dwadzieścia
cztery. Będzie wówczas starsza od niego już tylko o dwie dziesiąte. Dwie
dziesiąte, tylko tyle. To dwa z dziesięciu kawałków tortu albo jedna z pięciu
szklanych kulek. Jori nie zamierzał trzymać się ich za wszelką cenę.
A w ogóle to po co komu szklane kulki?
Zbiegli po porośniętym trawą zboczu – ostatni odcinek drogi powrotnej do
miasta.

Kobietę było czuć, zanim się ją zobaczyło. Jej uryna skapywała żółtymi
kroplami z leżanki, na której ułożono ją dla celów pokazu; zapach
niezdrowego kału przywitał dwunastu mężczyzn szyderczym objęciem.
Jakże to było typowe dla Anabelle Bouchon. Za każdym razem, gdy
salowe zabierały ją, by przygotować na odwiedziny, nie pozwalała wycisnąć
ze swego chudego ciała choćby kropelki – nawet lewatywa nie mogła jej
skłonić do oddania stolca. Lecz gdy tylko wyprowadzono ją na obchód z sali
sypialnej, a mężczyźni zbliżyli się do leżanki, rewanżowała się im
odpowiednio za ich zainteresowanie.
Co bardziej eleganccy uczestnicy obchodu dyskretnie podsuwali pod nos
nasączoną chlorem chusteczkę. Inni na siłę przybierali obojętne miny,
ignorując fetor, jakby już dawno nawykli do tego rodzaju zapachów –
zahartowani i doświadczeni lekarze, odporni na wszystko. Jednakże i oni
wodzili niespokojnie wzrokiem przy każdym krzyku dobiegającym
z przepełnionych pomieszczeń. Salpêtrière może i było najsłynniejszym
szpitalem w całej Francji, może i najnowocześniejszym, lecz nic nie mogło
ukryć faktu, że w całej tej nowoczesności leżały blisko cztery tysiące
chorych, starych i obłąkanych, którzy jęczeli, bo umierali, albo płakali, bo
jeszcze żyli.
Jori popatrzył na Paula. Jego też ogarnęła niechętna fascynacja na widok
przywiązanych ciał. Charcot określił zakład mianem żywego muzeum
patologii i słowa te nie mogły być bardziej trafne. W tym miejscu spotkać
można było wszystko to, co gdzie indziej występowało jedynie
w podręcznikach albo na rycinach, tu zaś było starannie rozlokowane po
osiemdziesięciu budynkach i posegregowane wedle symptomów choroby
i szans na ozdrowienie. Pod rządami Charcota Salpêtrière ze zwykłego
hospicjum stało się gigantycznym ośrodkiem badawczym, w którym nigdy
nie ustawał napływ chorych. Nie chodziło tylko o to, by dać dach nad głową
tym wszystkim obłąkańcom i przypatrywać się starcom w agonii. Chodziło
o naukę. Dlatego szpital nie mógł sprowadzić nikogo lepszego od doktora
Jeana-Martina Charcota.
Stojący u wezgłowia łóżka Georges Guinon wziął do ręki teczkę z historią
choroby.
– Czterdziestotrzyletnia pacjentka z objawami spastyczności. Kiedy
przywieziono ją do nas sześć lat temu, już od dwóch lat cierpiała na
nawracające skurcze kończyn, przede wszystkim w lewej połowie ciała,
nieobejmujące jednak twarzy. – Urwał i poszukał w skoroszycie informacji,
o których zapomniał. Guinon od ponad roku był asystentem Jeana-Martina
Charcota i jako taki wykonywał również pracę sekretarza. Miał protokołować
wywiady z chorymi, raportować i asystować przy pokazach. Jori był jednak
niemal pewien, że trzydziestopięciolatek wyręczał neurologa też we
wszelkich innych czynnościach. Guinon robił to ze skwapliwością
i służalstwem, jakimi Jori się brzydził. Gdziekolwiek pojawiał się Charcot,
sługus Guinon na pewno był w pobliżu. Chodził za nim po Salpêtrière jak
piesek, zawsze krok za swym panem, łasząc się i atakując każdego, kto za
bardzo się zbliżył do Charcota. Lecz był jak pies, który gryzie ze strachu, co
stawało się oczywiste, gdy spotkało się Guinona bez jego pana. Tak jak
dzisiaj. Charcot był zaproszony na wykład poza miastem i dlatego na
obchód – odbywający się w każdy wtorek przed wielką Leçon du mardi –
wysłał samego asystenta. I choć Guinon był obeznany z pacjentami i tak
łapczywie spijał słowa z ust Charcota podczas jego cotygodniowych
dyskursów, że mógł je cytować z pamięci, teraz stał ze zwieszonymi
ramionami i raportował historię choroby pacjentki, cedząc słowa w brodę,
jakby chciał w niej ukryć i chorą, i siebie.
– Jest niezmiernie ważne, aby nasze pacjentki dobrze i regularnie
miesiączkowały. W przypadku tej chorej krwawienia często ustawały,
następnie pojawiały się bardzo intensywne. Jedno i drugie, jak wiadomo,
prowadzi do powstania zaburzeń histerycznych. Zaradziliśmy temu ciepłymi
kąpielami nasiadowymi, pięć razy w tygodniu po trzy i pół godziny.
Wspomagająco zastosowaliśmy terapię specjalną prasą do ugniatania
jajników, zwaną również kompresorem. Samopoczucie chorej początkowo
się poprawiło, później jednak pojawiły się skurcze również w prawej połowie
ciała, a w marcu siedemdziesiątego dziewiątego roku opanowały twarz.
Skurcze mogą występować spontanicznie, szczególnie podczas zbliżenia lub
dotykania ciała, dlatego wychodzimy z założenia, iż mamy do czynienia ze
skurczami na tle histerycznym. Przemawia za tym też niestabilny stan
nerwowy pacjentki.
To było nie do zniesienia. Prowadzone przez Charcota obchody
przypominały fascynujące wizyty w gabinecie grozy na jarmarku. Słynny
neurolog zawsze potrafił znaleźć trafny miszmasz cielesnych anomalii,
rozszczepów kręgosłupa, pięknych histeryczek, kobiet odmawiających
jedzenia lub starych suchotniczek, by przykuć uwagę publiczności i utrzymać
napięcie aż do samego końca – choćby dlatego że o każdej pacjentce mógł
opowiedzieć jakąś zabawną anegdotę. I właśnie ze względu na obecność
Paula Jori był zły, że akurat dziś muszą się zadowolić Guinonem, który
klepał akta choroby jak przepisy kulinarne, ograniczając się do zdawkowej
diagnozy.
– Skurcze najłatwiej wywołać na twarzy, co zaraz zademonstruję.
Już chyba obchód po kostnicy byłby mniej nużący. A przy tym Anabelle,
ze wszystkimi jej przywarami, była jednym z najbardziej obrazowych
przypadków w Salpêtrière. Poddana hipnozie, potrafiła zaprezentować ciałem
wszystkie cztery fazy histerii, a kiedy wywierało się nacisk na krtań,
demonstrowała widzom skurczony w spazmie język. Pokaz taki wymagał
jednak odpowiedniego wprowadzenia. Należało obudzić w widzach
ciekawość, rozniecić żądzę sensacji. Przy tym, jak się brał do rzeczy Guinon,
przybyli panowie nawet nie zadadzą sobie trudu wyciągnięcia szyi, by śledzić
przedstawienie.
Asystent wyjął z kieszeni drewniany sztyft i niepewnie zbliżył się do
Anabelle. Chora rozwarła oczy, zesztywniała i wygięła się w łuk, wciskając
głowę i szyję głęboko w poduszkę. Przez chwilę wyglądało to tak, jakby
chciała krzyknąć, ale potem tylko ściągnął się w paroksyzmie lewy kącik jej
ust. Kobieta odwróciła głowę w prawo, by uniknąć Guinona i jego
drewnianego przyrządu. Asystentowi drżała ręka. Nieporadnie próbował
trafić miejsce na krtani Anabelle, które miało wywołać atak, ale pacjentka
tylko silniej przyciskała prawą połowę twarzy do poduszki i wywijała się od
instrumentu. Guinon musiał dźgać nim niemal na ślepo, a sztyft co rusz
ześlizgiwał się z szyi. Jori widział, jak pot perli się na czole asystenta, który
przestąpił na bok, by ułatwić sobie dostęp do szyi Anabelle; teraz już prawie
na niej leżał, co było wstydliwe i bardzo amatorskie. Jori rzucił spojrzenie na
Paula, który zupełnie słusznie spoglądał z rozczarowaniem. Ogarnęła go
potrzeba przeproszenia za zachowanie Guinona. Lecz właśnie w tym
momencie Anabelle w końcu wydała z siebie bulgotliwy okrzyk zwiastujący
napad. Zabrzmiało to zupełnie tak, jakby się topiła we własnym łóżku. Jak na
komendę mężczyźni stłoczyli się wokół niej, by zapewnić sobie widok na
twarz chorej, zasłanianej przez asystenta. Pozbawiono ich widoczności akurat
w chwili, w której nastąpił atak. Było to wprawdzie przykre, ale jednocześnie
wprowadziło odrobinę napięcia, w końcu chcieli obserwować obiecane
spazmy: wykrzywione usta, upiorne oczy, drżące w konwulsjach pięćdziesiąt
mięśni, skrywających się – zgodnie z najnowszymi naukowymi ustaleniami –
pod skórą twarzy. Jori zobaczył żądzę w oczach Paula; położył rękę na
ramieniu towarzysza i przysunął usta do jego ucha.
– Jeśli to ci się podoba, przyjacielu, to zobaczysz, co się będzie działo
podczas leçon!
Paul skinął głową, nieobecny myślami. Nie odwrócił się do Joriego.

Salpêtrière od tysiąc osiemset dwudziestego trzeciego roku nosiło nazwę

Hospice de la Vieillesse-Femmes – starcze hospicjum dla kobiet.
Rzeczywiście było bardziej hospicjum niż szpitalem, gdyż w większości
przypadków trafiało się tu nie po to, by ozdrowieć, lecz po to, by umrzeć,
jednak przeważającą część pacjentów stanowili obłąkani i chorzy nerwowo.
Paula zdumiewały rozmiary kliniki, a także parki, ogrody i fontanny leżące
pomiędzy poszczególnymi budynkami. Zdumiewała go nowoczesność studia
fotograficznego – wykonywano w nim zdjęcia histeryczek, które można było
potem znaleźć we wszystkich fachowych czasopismach. Zdumiewało go
również samo pomieszczenie, które Charcot urządził tylko po to, by
sporządzać odlewy z gipsu. Doktor kazał wytwarzać naturalnej wielkości
posągi, kopie chorych, wystawiane później w muzeum. Muzeum to
przypominało osobliwy gabinet figur woskowych, a odkąd Charcot
zorganizował je dziewięć lat temu w piwnicach Division Pariset, jego
zadeklarowanym celem było codzienne wzbogacanie zbiorów o nowy
anatomiczny okaz: gipsowy odlew, fotografię, szkielet, zdeformowaną kość
albo rysunek. Był to martwy odpowiednik żywego muzeum, które Charcot
zastał w Salpêtrière po swoim przybyciu – a jednak ani trochę nie sprawiało
wrażenia martwego. Po lewej stronie od wejścia na materacu leżała stara
syfilityczka, naga i tak wychudzona, że przez matową skórę wystawały
gnaty. Jedna zgięta ręka spoczywała na łóżku, druga na kości łonowej.
Trzeba było dobrze się przyjrzeć, by stwierdzić, że ma się do czynienia
z figurą woskową. Nawet półotwarte usta i krótko ostrzyżone włosy
wyglądały tak realnie, że odnosiło się wrażenie, jakby wciąż jeszcze
wydzielała zapach choroby.
Za nią stało popiersie innej kobiety, której twarz zniekształciło połowiczne
porażenie. W lewej ręce trzymała chusteczkę; wyglądała, jakby przerażał ją
widok grupy mężczyzn, którzy weszli do pomieszczenia.
Dopiero tam, gdzie kobiety nie były już woskowymi figurami, kończyła
się fascynacja Paula. Nie wiedział, jak się obchodzić z cierpieniem
nagromadzonym w salach. Pomieszczenia śmierdziały pomimo ulepszonych
systemów wentylacyjnych, zaś skargi i krzyki przywiązanych do łóżek
wykańczały go. Pewna kobieta, której nie przywiązano, rzuciła się znienacka
na ziemię pod nogi mężczyzn, symulując atak. Potrzebne były trzy silne
strażniczki, by ją pojmać i odprowadzić.
Jori zauważył, że Paul, oglądając takie rzeczy, trzyma się bliżej grupy;
widział też, jak zmienia się jego twarz. Wrażenia wnikały w niego bardziej,
niż je do siebie dopuszczał. Uwięzną tam i nie opuszczą go już nigdy – Jori
wiedział to z doświadczenia. Paul przywyknie do tego, pomyślał,
przyzwyczai się, jak wszyscy.
Po obchodzie ruszyli do audytorium, gdzie pełno już było lekarzy,
studentów, pisarzy, dziennikarzy i aktorów. Jak zawsze pod sceną wielkiego
Jeana-Martina Charcota zgromadził się tout Paris.
Paul i Jori dołączyli do grupy młodych mężczyzn rozmawiających
nieopodal wejścia. Dwie z czterech twarzy wydały się Joriemu znajome, choć
tak naprawdę była to tylko jedna twarz w podwójnym wydaniu. Należała do
dwóch tęgawych braci, którzy pracowali dorywczo jako praktykanci w aptece
i – pomijając szeroką szparę między siekaczami – wyglądali dokładnie tak
samo, przez co Jori skrycie nazywał ich Chang i Eng Bunker, po pierwszych
syjamskich bliźniętach, które zostały opisane naukowo.
Poza Changiem i Engiem wśród mężczyzn byli jeszcze absolwent
medycyny z południa Francji, przybyły po to, aby słynny Jean-Martin
Charcot wprowadził go w tajniki histerii, oraz dwóch intelektualistów
z Montmartre’u, po których widać było, że najbardziej interesuje ich
wprowadzenie w samą materię kobiet. Odkąd pojawiła się plotka, że
w audytorium Salpêtrière panuje większa rozwiązłość niż w Moulin Rouge,
wizyta na wykładach Charcota stała się dla bohemy tak samo obligatoryjna,
jak rozpięty płaszcz czy cygaro nonszalancko zwisające z kącika ust.
– Przebąkuje się, że Charcot poprzez pobudzenie pewnych punktów
uciskowych w macicy sprawia, iż kobiety zaczynają tańczyć – powiedział
jeden z palaczy cygar. – Mówią, że ma przyrząd nazywany Sex Bâton. Za
jego pomocą można sprawić, że kobitki krzyczą i wyginają się, tak że tej czy
owej czasem podwinie się sukienka. Mój dobry znajomy był tu dwa tygodnie
temu i opowiadał mi o jednej, której kitel zsunął się aż do pępka. –
Zademonstrował ręką wysokość, na wypadek gdyby studenci medycyny
zapomnieli, gdzie się znajduje pępek. W oczach zebranych błysnęła
zazdrość. – Słyszał pan o tym, Eugén?
Wszystkie oczy zwróciły się na Paula. Odkąd Jori sięgał pamięcią, jego
przyjaciel zawsze przedstawiał się jako Eugen Bleuler. Jori był jedyną osobą,
która zwracała się do niego pierwszym imieniem: Paul, brat Pauline. To
czyniło relację między nimi wyjątkową, a jednak coś mu przeszkadzało
w sposobie, w jaki teraz Francuz wymówił jego imię: Eugén, z akcentem na
ostatnią sylabę i na wpół połkniętym „g”, zupełnie jakby imię to wrosło już
we francuski, a Paul wraz z nim. Przyjaciel wzruszył ramionami.
– Nie wiedziałem, że potrzebny jest Sex Bâton, by doprowadzić kobietę do
krzyku – odparł na swój zwykły, sztywny sposób, odrobinę kalecząc
francuski, przez co jegomość z cygarem zrozumiał żart z chwilowym
opóźnieniem. Sekundę później i on, i jego przyjaciel zarechotali zupełnie
nieintelektualnie, zaś Chang i Eng pokazali szpary między siekaczami,
rozciągając w uśmiechu pucołowate policzki. Inni mężczyźni zerkali ku nim,
zaciekawieni, ale i trochę rozczarowani, że przegapili dobry dowcip.
Chociaż, jak uznał Jori, był on raczej kiepski.
Paul niewiele kobiet w swoim życiu doprowadził do krzyku, z czego Jori
doskonale zdawał sobie sprawę. Chociaż dawniej, w szkole i w studenckim
związku piwnym, przyjaciel z nich dwóch był tym bardziej lubianym,
z grubszym portfelem i lepszymi anegdotami, to dziewczęta chętniej
interesowały się cichym Jorim. Lecz jemu właściwie było to obojętne. Jori
byłby całkiem szczęśliwy w świecie, w którym istniałaby tylko rodzina
Bleulerów, wówczas miałby najlepszego przyjaciela, a także dziewczynę,
którą chciał poślubić.
Ubodło go jednak, że Paul kpi z wynalazków Charcota, i to zaledwie dwie
godziny po przybyciu do Paryża. Sex Bâton był czymś wspaniałym, Jori
często widywał to urządzenie w akcji, ponadto było ono niezbędne w terapii
histerii. Gdyby Charcot go nie wynalazł, wciąż konieczne byłoby traktowanie
punktów histeriogennych pięścią.
Był rad, kiedy zabrzmiał dzwonek zwiastujący rozpoczęcie pokazu. Nowe
audytorium Charcota mogło pomieścić czterysta osób, lecz większość
mężczyzn pośpieszyła, by zająć miejsca w którymś z pierwszych rzędów.
Jori skierował się ku swemu ulubionemu miejscu – po zewnętrznej lewej
stronie. Z Paulem będą mieli stąd doskonały widok, nie musząc się
przeciskać obok innych widzów. Sztucznie podtrzymywane rozmowy
ucichły. Gwar ustąpił przytłumionym głosom i pokasływaniu. Atmosfera
przypominała tę w kościele – spektakl mógł się rozpocząć.
Zza kurtyny wyłonił się Charcot, a za nim Guinon, który natychmiast skrył
się w cieniu neurologa. U boku swego pana asystent odzyskał rezon
i sumiennie przygotował ołówek i notes, by dokumentować przebieg
wykładu. Protokół miał zapewnić zachowanie dla potomności geniuszu
Charcota.
Jori popatrzył na Paula. Dobrze pamiętał swoją reakcję, kiedy sam po raz
pierwszy ujrzał słynnego Jeana-Martina Charcota. Chociaż neurolog był
niewielkiego wzrostu i wyglądem przypominał sępa ubranego w czarny
kubrak, otaczająca go aura sprawiała, że każdy natychmiast milkł na skutek
odczuwanego respektu. Może odbywało się to za sprawą małych, zimnych
oczu, którymi lekarz świdrował rozmówcę, jakby wbijał szpilki
w chrząszcza. Włosy zawsze nosił zaczesane do tyłu i wypomadowane.
Dokładnie pośrodku, przez przedziałek, przebiegał pojedynczy siwy kosmyk.
Mężczyzna miał bladą, gładko ogoloną twarz o cofniętym czole
i krzaczastych brwiach, rzucających dodatkowe cienie na oczodoły. Policzki
i kąciki ust zwieszały się w dół, co nadawało mu wygląd ponuraka. Do tego
miał mięsiste, prawie zmysłowe usta, przez które jednak nigdy nie przeszło
ani jedno miękkie słowo. Wręcz przeciwnie – głos Charcota był władczy
i twardy, a jego słowa sarkastyczne. Kiedy się złościł, jego szyja wraz
z umięśnionym karkiem pęczniała tak bardzo, że przypominał chorego na
dyfteryt. Charcot budził lęk – wśród pacjentów, ale też pielęgniarzy oraz
studentów przybywających do Salpêtrière, by całować wiotką, mięsistą dłoń
neurologa i zostać przyjętym do grona jego licznych uczniów.
Paul jednak nie mógł o tym wszystkim wiedzieć. Był częścią naiwnej
publiczności, a publiczność uwielbiała Charcota, magika, który sprawiał, że
kobiety tańczą jak marionetki. Publiczność chciała spektaklu. I dostawała
spektakl.
– Moi panowie! – Charcot stanął pośrodku przed kurtyną i uniósł ręce,
jakby chciał uciszyć tłum, który wobec jego władczej aury już dawno
umilkł. – Moi panowie, jak można przeczytać w programie, który znajdziecie
na siedzeniach, dziś po raz ostatni zajmiemy się zjawiskiem pląsawicy i tym
tematem zamkniemy jesienny cykl. Gwoździem programu będzie pokaz
stanowiący zwieńczenie naszych wykładów.
Charcot ustąpił na bok, a widzowie wyprostowali się na swych siedzeniach
jak wygłodniałe kury. Kurtyna się rozsunęła.
Na scenę wprowadzono szczupłą kobietę. Miała na sobie prostą spódnicę
i bluzkę, zamiast zwykłego szarego kitla. Na jej twarzy malowała się bojaźń.
Była odrobinę rozkojarzona, ale przytomna. Zatem Charcot nie planował na
dziś pokazu hipnozy. Szkoda – ze względu na Paula. Za pomocą hipnozy
dawało się dokonać najdziwniejszych rzeczy, a nie było na świecie innego
miejsca, w którym uprawiano by ją na tak szeroką skalę, jak w Paryżu. Raz
Jori obserwował nawet, jak u jednej kobiety pojawiły się na skórze pęcherze
oparzeniowe, kiedy Charcot w hipnozie zasugerował jej, że dotyka jej
ramienia rozpalonym żelazem. Pacjentka krzyczała, jakby rzeczywiście
odczuwała ból.
Jori pochylił się na swym krześle i zmrużył oczy.
– Lunette Roche – wyrwało się mu. Niewiele brakowało, a nie rozpoznałby
młodej kobiety. Na początku roku był świadkiem, jak Georges Gilles de la
Tourette przeprowadzał na Lunette eksperymenty z elektrycznością. Była
bledsza i szczuplejsza, niż Jori ją zapamiętał. Jej oczy się zapadły,
a orzechowe niegdyś kędziory sterczały na głowie niczym pierze. Mimo że
jej ubranie przed pokazem uprano i nakrochmalono, sprawiała wrażenie
skołtunionej i brudnej.
U boku Lunette kuśtykała strażniczka – o nogach i plecach
wykrzywionych jak sczepione ze sobą znaki zapytania, jednak silna
w ramionach. Kiedy Lunette trąciła nogą podest, na którym miała zostać
umieszczona, strażniczka szybko podniosła ją i ustawiła przed publicznością
jak słomianą kukłę.
– Pierwszą pacjentką dzisiejszego wieczoru jest siedemnastoletnia
dziewczyna, jak panowie widzą, delikatnej i dziecięcej statury. – Charcot
podszedł do Lunette i obwiódł wskaźnikiem drobne kształty dziewczyny.
Lunette natychmiast zesztywniała. Jori dostrzegł lekkie drganie jej lewej
powieki. – Wygląda niepozornie, wręcz powściągliwie, a kiedy do nas trafiła,
nie była obwieszona kwieciem i wstążkami, które tak lubią histeryczki.
Proszę jednak nie dać się zwieść jej skromności, moi panowie, bowiem w tej
młodej kobiecie tkwi histeryczka par excellence. – Urwał na moment
i pozwolił oddziaływać swym słowom. Charcot był dobrym oratorem.
Wiedział, o czym powiedzieć, a co pominąć milczeniem, by uskrzydlić
fantazję słuchaczy. Przede wszystkim jednak wiedział, że lepiej
demonstrować, niż mówić. Wyprzedzał w tym wielu innych prelegentów. –
Kiedy Lunette po raz pierwszy trafiła do nas, do Salpêtrière, we wrześniu
osiemdziesiątego pierwszego roku, pląsawica była u niej utrwalona na dobre.
Napady trwały od godziny do półtorej i dzieliły je początkowo tylko krótkie
przerwy. Stały natomiast był prawostronny ból okolic jajnika, który jest
typowym objawem histerii. Dzięki regularnej elektroterapii przeprowadzonej
przez mojego asystenta de la Tourette’a – skinął w stronę publiczności, a Jori
odwrócił głowę, by zlokalizować medyka – jej stan się ustabilizował. Napady
z rzadka występują spontanicznie, dają się jednak wywołać przez pewne
zabiegi, jak na przykład dotyk określonych części ciała ręką lub szpiczastym
przedmiotem. – Powoli przejechał wskaźnikiem w dół ramienia Lunette,
w odległości zaledwie paru centymetrów od jej ciała. Oczy dziewczyny
rozwarły się z przerażenia. Drganie lewej powieki się nasiliło. – Zanim
przejdziemy do demonstracji – czubek wskaźnika opadł i Charcot ponownie
odwrócił się ku publiczności, która wyraźnie oklapła – proszę pozwolić, że
w paru słowach nakreślę sytuację pacjentki i historię jej choroby. Nic nie
wiadomo o obciążeniach dziedzicznych, jej rodzice zginęli w wypadku,
przejechani przez powóz, kiedy dziewczynka miała trzy lata. Sama pacjentka
została wówczas zakleszczona pod przednim kołem i odniosła liczne
zgniecenia. Możemy zakładać, że związane z tym silne wzburzenie położyło
kamień węgielny pod jej histeryczne usposobienie.
Charcot zaczął się przechadzać w tę i z powrotem przed publicznością,
założywszy ręce na plecach. Całym sobą był nauczycielem, jakiego chciał
odgrywać. Napawał się nabożną ciszą, przerywaną jedynie gorączkową
pisaniną Guinona.
– Po tragicznej śmierci rodziców dziewczynkę początkowo oddano pod
opiekę zakonu, gdzie siostry daremnie starały się o uzdrowienie jej stanu
moralnego. W sprawozdaniu sporządzonym przez siostry zakonne w maju
siedemdziesiątego siódmego roku, tuż po dziesiątych urodzinach pacjentki,
czytamy: „Kocha swą wolność nade wszystko; jej mowa i usposobienie nie
są dobre”. Jeszcze nie przypuszczacie, moi panowie, co się kryje pod owym
klasztornym sformułowaniem, ale wkrótce się dowiecie.
Charcot dotarł do krawędzi sceny i zaczął zataczać coraz mniejsze kręgi
wokół chorej, która stała na podeście z miną, jakby oczekiwała na egzekucję.
– Wkrótce po sporządzeniu sprawozdania zakonnice oddały dziewczynkę
do przytułku dla ubogich, gdzie przebywała prawie dwa lata. Pacjentce
musiało się udać ukryć swą histeryczną naturę pod płaszczykiem złudnego
wdzięku, którego ofiarą w marcu siedemdziesiątego dziewiątego roku padł
czterdziestosześcioletni wieśniak z Igny. Wziął dwunastoletnią wówczas
dziewczynkę do siebie jako dziewkę, by wkrótce potem, w grudniu, ją
poślubić. Wówczas jeszcze nie miał pojęcia o narowistej naturze
i nieobyczajnym słownictwie naszej pacjentki. Pierwsze napady, jak wyznał
nam wieśniak, ograniczały się do małżeńskiego łoża, więc omyłkowo wziął
jej wygibasy i wybuchy za rzekomą… – Charcot z błogością rozciągnął
w ustach słowa, zanim posłał je ku widowni – ekstazę namiętności.
Zmiarkował swą omyłkę dopiero po jakimś czasie, kiedy napady zaczęły
występować w biały dzień i zupełnie bez jego udziału.
 Jori zaobserwował, jak niektórzy z widzów po kryjomu trącają się
łokciami. Bawiła ich wizja, że ich żony lub przyjaciółki nieoczekiwanie
mogłyby dostać orgazmu. Lecz nie znali jeszcze pełnego wymiaru
symptomów Lunette.
Na polecenie Charcota pałąkowata strażniczka wystąpiła do przodu
i zaciągnęła zasłony okienne. Przyćmiono lampy. W półmroku można było
dostrzec neurologa, jak podchodzi do maszyny stojącej niedaleko przedniej
krawędzi sceny. Uruchomił jakiś przełącznik i urządzenie zabuczało. Niemal
natychmiast całą ścianę w głębi sceny zalało jasne, białe światło. Charcot
położył pierwszą fotografię i na ścianie pojawił się wizerunek kobiety –
widziany od przodu i od tyłu. Przez zebranych przeszedł szmer. Nie wszyscy
wcześniej zetknęli się z elektrycznym aparatem projekcyjnym, lecz sporo już
o nim mówiono. Audytorium wyposażone było w najnowocześniejszą
technikę. Kobieta na ścianie była większa od Lunette Roche, której ciało
rzucało teraz na powierzchnię projekcyjną wąski czarny cień.
– Moi panowie, widzicie tu mapę kobiecego ciała z zaznaczonymi strefami
histeriogennymi. Ta sama ilustracja jest umieszczona w broszurach
z programem, które otrzymaliście. Bardzo interesującym i osobliwym jest
fakt, że punkty histeriogenne nigdy nie znajdują się na kończynach. Można je
jednak znaleźć na przedniej stronie tułowia, przedniej części głowy,
w okolicach mostka, pod piersiami, w okolicach przydatków, w pachwinach
i z tyłu, między łopatkami. Rzadziej ponad górnym kątem łopatki, w okolicy
lędźwiowej i na kości ogonowej.
Charcot pokazywał odpowiednie miejsca wskaźnikiem. Punkty
histeriogenne były jego wytłumaczeniem na niemal każdy rodzaj schorzenia
występujący w klinice, dlatego powtarzał tę część wykładu co parę tygodni.
Chodziło tu o mniej lub bardziej ograniczone miejsca na ciele, z reguły nie
większe niż pięciofrankowa moneta, będące siedliskiem szczególnej
wrażliwości. Ucisk na nie mógł wywołać przenikliwy ból, a zwykłe
pocieranie – zjawisko aury histerycznej. Jeśli zwiększyć ucisk lub
wykonywać pocieranie odpowiednio intensywnie i długo, można wywołać
atak histerii. Dziecinnie proste.
Ktoś z tyłu popukał Paula w ramię; w ciemności Jori mógł tylko się
domyślać, że musiał to być palący cygara intelektualista z Montmartre’u.
– Gdyby kobiece ciało pod wszystkimi względami było takie proste
w obsłudze – szepnął.
 Ku rozczarowaniu Joriego uwagą tą wywołał śmiech Paula.
Ponownie zapalono światła, a aparat wyłączono. Niektórzy studenci wyjęli
program, by dalej studiować ilustrację. Miała wielkość pocztówki. Charcot,
w pozie przypominającej oficerską, zacisnął pod pachą wskaźnik i wrócił do
Lunette. Kiedy znów się odezwał, zabrzmiało to, jakby zapowiadał otwarcie
bufetu na bankiecie:
– W istocie wnikliwe badanie wykazało, że chora ma wydatną strefę
histeriogenną nie tylko po prawej wewnętrznej stronie okolicy
pachwinowej – pokazał wskaźnikiem na biodro Lunette – ale i na
wewnętrznym obszarze wargi sromowej po tej samej stronie. – Czubek witki
powędrował niżej. – To rzadkość, moi panowie, dlatego miejsca tego nie
znajdziecie na ilustracji. Pokazuje nam to również, jak skrupulatnie musimy
postępować podczas badania, by nie pominąć nawet najmniejszego punktu
histeriogennego na ciele kobiety.
Młody student w rzędzie przed Jorim i Paulem wyjął ołówek i z gorliwą
sumiennością naniósł wspomniany punkt na rysunek w broszurze.
Zakreślając okrąg na wardze sromowej, wysunął język spomiędzy warg.
Czubek wskaźnika Charcota nadal tkwił między nogami Lunette. Powieka
kobiety drgała silniej niż przedtem, zaś Jori dostrzegł, jak dodatkowo chwieje
się jej prawe kolano. Zaraz potem zadrżała jej dolna warga. Wyglądało, jakby
lada chwila miała się rozpłakać.
– Widzicie panowie, że dla wywołania napadu niepotrzebny jest wielki
wysiłek. Strefa histeriogenna jest tak wrażliwa, że już zwykłe zbliżenie się
wystarcza, by sprowokować drżenie. A teraz proszę sobie wyobrazić, jaki
wpływ musi mieć dotykanie tejże strefy podczas aktu płciowego!
Wyobrażali sobie. I to jak. Mężczyzna w garniturze po prawej stronie
Joriego otarł czoło chusteczką. Paul, jeszcze bardziej wyprostowany i spięty
niż dotychczas, wpatrywał się w Lunette.
– Pomyślicie panowie pewnie, że to tylko częściowo tłumaczy ataki –
ciągnął Charcot, choć żaden z mężczyzn nie wyglądał, jakby w tej chwili
szczególnie intensywnie myślał. – I macie rację! Gdyż, jak już wspomniałem,
drżenie zdejmuje naszą pacjentkę także wtedy, gdy nie jest dotykana. –
Lunette zaczęła oddychać szybciej. Charcot wreszcie opuścił wskaźnik. – Te
spontaniczne napady zdają się poprzedzane jedynie przez drganie lewej
powieki; z jakiej przyczyny, tego nie wiemy. Przypuszczalnie mamy tu do
czynienia z siłą myśli, które płatają tej młodej kobiecie figla, albo
z przykrymi konsekwencjami traumatycznego wstrząsu wywołanego stratą
rodziców. Możemy w każdym razie wywołać napad sztucznie, poprzez dotyk
którejś ze wspomnianych stref, poprzez pociągnięcie prawego ramienia lub,
czego dokonam za chwilę, poprzez uderzenie młotkiem jednego z więzadeł
rzepki. – Charcot się odwrócił. Za nim stał uczynny Guinon z gumowym
młoteczkiem i czymś w rodzaju boa z piór. – Ponieważ po
zeszłotygodniowym pokazie pojawiły się skargi, że w ostatnim rzędzie nie
było widać drgania, pozwoliłem sobie przygotować dziś coś szczególnego.
Charcot sięgnął po przedmiot przypominający boa i uniósł go. Były to
rzemyki o różnej długości, do których poprzyszywano duże, kolorowe strusie
pióra. Jori zastanawiał się, czy były to te same pióra, które w latach
osiemdziesiątych pomogły neurologowi zapisać się w annałach historii.
Wówczas powstał spór o to, w jaki sposób drżączka pacjentów z chorobą
Parkinsona różni się od innych form konwulsji, Charcot zaś ustawił
w audytorium szereg pacjentów, z których każdy miał przywiązane do głowy
pióro, tak aby widzowie mogli porównać różne formy tremoru. Miało to
miejsce, zanim Jori trafił do Salpêtrière. Często żałował, że go przy tym nie
było.
– Czy mógłbym poprosić dwie osoby z publiczności, by pomogły nam
w umocowaniu piór?
Charcot skinął w stronę pierwszego rzędu i dwóch studentów rzuciło się do
pomocy.
– Jeden rzemyk na głowie, po jednym wokół kolan, dwa na łokcie i po
jednym na nadgarstki. Aczkolwiek zobaczą panowie, że zamaszyste ruchy
ramion i tak będzie widać nawet w ostatnim rzędzie. – Charcot z aprobatą
obserwował starania młodych mężczyzn, którzy przywiązywali rzemyki do
odpowiednich partii ciała kobiety. Końcówki troczków co chwila
wyślizgiwały się z ich powilgotniałych od potu palców. – Zgódźcie się
jednak na tę przyjemnostkę, moi panowie, a tym wyraźniej zdołacie
zaobserwować, jak głowa i tułów wstrząsane są całkowicie paradoksalnie
i niezależnie od siebie, zupełnie inaczej niż w przypadku równomiernych
wstrząsów w chorobie Parkinsona.
Wreszcie studenci przywiązali pióra. Charcot sprawdził węzły i naciągnął
mocniej rzemyk na prawym ramieniu. Lunette stała przed widownią
z szeroko rozwartymi oczami; sprawiała wrażenie, jakby się koncentrowała.
Zacisnęła usta. Jej prawe kolano drgało. W kostiumie z piór wyglądała jak
wyskubany bażant.
Rozpoczął się pokaz.
Charcot cofnął się o krok i uderzył młoteczkiem w lewe kolano Lunette, to
stabilne, na którym spoczywał ciężar jej ciała. Zachwiała się i ugięła kolano –
przez chwilę wyglądała, jakby miała upaść, ale potem przez jej lewą nogę
przeszedł skurcz, który nieomal ją katapultował. Chora odzyskała
równowagę, upierzone ramiona wystrzeliły do góry jak wiedzione
niewidzialnymi sznurkami, a jej nogi zaczęły silnie dygotać. Charcot
zarejestrował to z zadowoleniem.
– Moi panowie, teraz widzicie, dlaczego wielką, epidemiczną pląsawicę
chorea major zwykło się nazywać tańcem Świętego Wita – skomentował. –
Gdy pobudzenie ogarnie nogi, zostają one wprawione w nieustanny ruch.
Chora drepcze naprzemiennie, nieomal naśladując cygański taniec.
Rozgorączkowana publiczność wstrzymała oddech. Guinon próbował
pisać na ślepo, jednocześnie obserwując dziewczynę.
– Proszę popatrzeć, jak konwulsyjnie drgają ręce!
Ramię Lunette wystrzeliło do przodu, o włos minęło orli nos Charcota
i uderzyło o płaską pierś kobiety. Wciąż usilnie zaciskała usta, by stłumić
krzyk. Jori wiedział, co nastąpi.
– Chora mocno i rytmicznie okłada ręką swoje ciało ruchami
przypominającymi ciosy młotkiem, raz po raz pocierając nią udo. Mam
nadzieję, że tym razem panowie w ostatnim rzędzie to widzą?
Widzowie w tylnej części sali jak na komendę poderwali się z miejsc, by
mieć jeszcze lepszy widok na scenę, co wobec podrygujących i trzęsących się
kolorowych piór było całkowicie zbędne. Jori nie odrywał wzroku od
zaciśniętych warg Lunette; czekał na to, co wstrzymywała za ustami. Zaczął
powoli odliczać.
Dziesięć.
– Wreszcie pojawiają się rytmiczne ruchy głowy w lewo i w prawo,
gwałtowne, wymykające się wszelkiemu wytłumaczeniu.
Dziewięć.
– Mmmmh… mhhhh… – jęknęła Lunette. Jej nogi trzęsły się już tak
bardzo, że nieomal zrzucało ją z podwyższenia.
Osiem.
– Proszę zwrócić uwagę na to, jak sprzeczne gesty zakłócają ogólny
kierunek ruchów i odwodzą go od ich celu. Właśnie to stanowi
fundamentalną różnicę od drżączki przy stwardnieniu rozsianym!
Siedem.
– Czy widzicie panowie, jak ramiona popadają w coraz bardziej rytmiczne
ruchy? Zataczają szerokie kręgi, jakby chora chciała ucierać jajka.
Sześć.
– Mhhhh… mhhhhhhh… – jęczała Lunette, otwierając oczy jeszcze
szerzej, podczas gdy jej głowa uderzała w drgawkach o wyciągnięte ku górze
ramiona. Stopami bębniła głośno o drewniany podest.
Pięć.
– Mimo to, powtórzę raz jeszcze, ruchy głowy są całkowicie niezależne od
ruchów kończyn.
Cztery.
Twarz Lunette poczerwieniała. Wydawało się, jakby zaraz miała pęknąć.
Jori zastanawiał się, czy nie zaczął odliczać zbyt późno.
Trzy.
– I czy panowie w to uwierzą czy nie: przez cały czas trwania napadu
pacjentka zachowuje niczym niezakłóconą świadomość. Pamięta wszystko,
co zostało powiedziane i…
Dwa.
– Mmm… mmbb… Baiseur! – wyrwało się z ust Lunette.
Owszem, Jori zaczął za późno.
Mężczyźni cofnęli się na swych siedzeniach; spoglądali po sobie ze
zgrozą, która równała się tej, jaka malowała się na twarzy Lunette.
Skurwysyn. Pacjentka powiedziała: „skurwysyn”! O sekundę, pomyślał Jori.
Spóźnił się o sekundę.
– Hopla! – zawołał Charcot z udawanym zdumieniem, lecz przez jego
twarz przemknął uśmieszek. Neurolog napawał się przerażeniem
publiczności.
– Mmmmhhh… Vicieux! – krzyknęła na całe gardło Lunette. Jej twarz
drgała tak bardzo, że aż odrzucało jej głowę do tyłu.
Niektórzy widzowie zaczęli szeptać między sobą ze wzburzeniem. Innym
odjęło mowę. Dziewczyna chyba nie zawołała: „lubieżnicy”? Owszem,
zrobiła to. Jori dojrzał konsternację na twarzy Paula i jego humor natychmiast
się poprawił.
– Enculé!
Mężczyźni zerwali się z miejsc. Coś takiego w ustach młodej kobiety!
Lunette wyglądała, jakby chciała się rozpłakać. Widać było, że cierpi.
– Salopard! Mmmmmhhhh… Enculé! – Kolejne wstrząsy. Jori odwrócił
się i poszukał wśród wzburzonej publiczności de la Tourette’a. Szybko go
znalazł. Lekarz był jedynym w audytorium, który, jak Jori, pozostał
zrelaksowany na swym krześle i z uśmiechem na ustach obserwował scenę.
– Co ona mówi? – zapytał podekscytowany Paul. Jego znajomość
francuskiego nie obejmowała takiego słownictwa.
– Jeśli nie przerwiemy ataku, chora przez dobrą godzinę, może nawet
dłużej, będzie kontynuować rzucanie obelg. Jednak nie chciałbym narazić na
to żadnego z panów – aczkolwiek wśród inwektyw tych jest trochę
frapujących neologizmów, które powinny zainteresować przynajmniej tych
spośród was, którzy parają się pisarstwem, nieprawdaż, monsieur Daudet? –
Charcot skinął głową bladolicemu pięćdziesięciolatkowi o brązowych
włosach sięgających linii podbródka. Jego ekstrawagancka broda
uformowana była jak dwa diabelskie rogi. Był pisarzem i bliskim
przyjacielem Charcota. Jori często widywał ich, jak przemierzają razem
długie korytarze Salpêtrière, nieustannie poszukując nowych inspiracji.
Zagadnięty z uśmiechem odwzajemnił pozdrowienie, ukazując przy tym rząd
pożółkłych od tytoniu zębów.
– W rzeczy samej, bardzo frapujące, doktorze Charcot. Może mógłby mi
pan wypożyczyć kiedyś dziewczynę, gdy popadnę w kryzys twórczy.
– Musiałby pan poprosić o to małżonka pacjentki, monsieur.
– Mmmhhh… Urodèle!
Widzowie przemogli szok i zaśmiali się arogancko. Charcot mógł być
zadowolony z przebiegu pierwszego pokazu. Dał znak strażniczce, która
podeszła, by zdjąć z podestu wierzgającą i pokrzykującą Lunette. Jej
wykrzywione ramiona zacisnęły się jak imadła wokół piersi dziewczyny.
– „Kocha swą wolność nade wszystko; jej mowa i usposobienie nie są
dobre” – Charcot powtórzył cytowane wcześniej słowa, spinając nimi jak
klamrą swój wykład, podczas gdy Lunette wynoszono z pomieszczenia. –
Domyślają się już panowie, co mogła mieć na myśli nieszczęsna zakonnica?
Może dziewczyna profanowała podobnymi wulgaryzmami nabożeństwo? –
niemal wypluwał z siebie słowa. Splótł ręce na plecach, wypychając pokaźny
brzuch ku publiczności. – Możemy tak przypuszczać, panowie, bowiem we
wszystkich przypadkach werbalnego wykolejenia, które mogliśmy do tej
pory zaobserwować, zachowania takie objawiały się już we wczesnym
dzieciństwie i nasilały w okresie dojrzewania. Czy schorzenie to jest
zjawiskiem towarzyszącym pląsawicy, czy stanowi odrębną chorobę, tego
jeszcze nie wiemy. De la Tourette prowadzi obecnie intensywne badania
zmierzające do odpowiedzi na to pytanie. Na razie można jedynie
powiedzieć, że nie każdej drżączce towarzyszą obelżywe tyrady. Z drugiej
zaś strony nie zaobserwowaliśmy jeszcze żadnego przypadku, w którym
chorobliwe przeklinanie występowałoby bez paroksyzmów. Poczciwa
madame Minck być może stanowi tu wyjątek.
W audytorium ponownie rozległy się śmiechy. Wszyscy mężczyźni
wiedzieli, kim była madame Minck. Uchodząca za jedną z najbardziej
radykalnych obrończyń praw kobiet we Francji, współzałożycielka
socjalistycznej partii Ouvrier Français już parokrotnie była aresztowana za
propagowanie feministycznych haseł. Było o niej głośno zaledwie miesiąc
temu, kiedy chciała ochrzcić swe nowo narodzone dziecko imieniem
Spartacus-Blanqui-Révolution – skandal, który na szczęście został
udaremniony przez sąd cywilny. Jori również o tym słyszał. Odkąd
wprowadził się do pokoju starej madame Villon, czuł się czasem, jakby
mieszkał bezpośrednio w redakcji jakiejś bulwarowej gazety. Miał się
odwrócić do Paula, by wyjaśnić mu żart, ale Charcot ciągnął dalej:
– Zapewne mogą panowie sobie wyobrazić, jaki los spotkałby dziewczynę
o podobnych symptomach w minionych stuleciach. Dopiero dziś, wraz
z postępem nowoczesnej medycyny, jesteśmy w stanie rozpoznać prawdziwą
przyczynę schorzenia i udostępnić pacjentce odpowiednią terapię. – Charcot
wypiął pierś, by nikt nie miał wątpliwości, komu to wszystko należy
zawdzięczać. – Izolacja, kąpiele w wannie z pokrywą i elektroterapia! –
zawołał, jakby zagrzewał do boju rewolucjonistów.
Nagrodzono go gromkimi brawami. W rejwachu nikt nie zauważył, że
krzyki Lunette, dochodzące z korytarza, umilkły.

Lecoq wyjął z kieszeni papierosa i zwolnił kroku, by go zapalić. Niebo

zasłaniały chmury; mżyło, ale nadal było ciepło. Miasto uczepiło się
ostatnich letnich wieczorów.
Na jednym z rogów stał około czteroletni chłopiec – spuścił spodnie
i dotykał swojego penisa. Miał podejrzane oblicze, policzki okrągłe i obwisłe
niczym u mopsa, do tego cofnięte czoło. Upadek moralny, przyszło do głowy
Lecoqowi, a potem dodał w myślach: Ten chłopiec jest zgubiony! Rozejrzał
się wokół w poszukiwaniu matki malca. Dojrzał ją na chodniku kilka kroków
dalej. Skupiona na niemowlęciu, które trzymała w ramionach, nie zauważyła,
że jej syn przystanął. Teraz jednak odwróciła się i dostrzegła wzrok Lecoqa.
Przerażona, spojrzała na chłopca. Doskoczyła do niego w trzech susach
i uderzyła po łapach tak mocno, że aż wrzasnął. Ponownie zerknęła w stronę
Lecoqa, tym razem z konsternacją, i pociągnęła syna za sobą. Skóra nad jej
prawą powieką była opuchnięta i zielononiebieska. Podejrzany ojciec,
niewątpliwie miał takie samo oblicze mopsa jak dzieciak, takie samo cofnięte
czoło. Kryminaliści płodzą kryminalistów, pomyślał Lecoq.
Znajdował się już około dwudziestu metrów od swojego domu na Rue de
la Verrerie, gdy przed pogrążonym w mroku wejściem dostrzegł jakąś postać.
Na mokrych kocich łbach stał mężczyzna; nieruchomo wpatrywał się w okno
pokoju na pierwszym piętrze. Lecoq skrył się w cieniu budynku, przez
którego zamknięte drzwi dobiegały głosy i śmiechy: na tyłach znajdowała się
winiarnia. Nieznajomy miał na sobie buty z cholewami i płaszcz – wszystko
kosztowne i dobrej jakości; w dłoni trzymał wysoki czarny cylinder.
Prawdopodobnie zsunął mu się z głowy, gdy mężczyzna spojrzał w górę.
Lecoq dopatrzył się też włosów w truskawkowym odcieniu blondu,
zaczesanych na bok i hojnie wypomadowanych. Ponieważ nie widział
twarzy, nie mógł określić tożsamości przybysza – musiał ją zobaczyć, by
stwierdzić, czy to przyjaciel czy wróg, rzeźnik czy ksiądz.
Obserwował mężczyznę jeszcze przez kilka minut. Widział, jak wystąpił
naprzód, wcisnął dzwonek, spojrzał w okno, podrapał się po lśniącej,
wypomadowanej głowie. Rozejrzał się. Latarnia na krótko oświetliła jego
fizys i Lecoq zobaczył nos – nos fałszerza, lecz fałszerze mieli z reguły małe,
czarne oczka, zaś spojrzenie tego człowieka było szkliste i nieruchome –
oczy jasne i nieznacznie wybałuszone niczym u mordercy. Czyli morderca.
Lecoq rzucił papierosa na ziemię i rozdeptał go. W winiarni było kilka
wypukłych szyb, przez które można było obserwować to, co się działo przed
budynkiem.
 Otworzył drzwi i wszedł do środka. Otoczyła go wrzawa; powietrze
wypełniała woń wina i tabaki. Kiedy na scenie stanął Charcot, Jori niemal
spodziewał się werbli. Jednakże kurtyna odsunęła się bezszelestnie.
Pierwszym, co dostrzegł, były nogi łóżka wtoczonego na rolkach przez
lekarza-asystenta. Nazywał się Georges Semelaigne. Miał krótko przycięte,
falowane włosy, przypominające perukę, i nosił piaskowy garnitur, który
wyróżniał go z tłumu. Rozejrzał się, zmieszany, niemal przerażony, po
wyczekującej publice, tak jakby to on był obiektem pożądania, a nie
dziewczyna.
Jori wyciągnął szyję, by zobaczyć, kto – lub co – leży na materacu, lecz
Semelaigne, choć z całych sił starał się być transparentny, rzucał na łóżko
ogromny cień. Widzowie z pierwszych rzędów mieli więcej szczęścia. Jeden
z nich zwrócił się do swego towarzysza, a jego usta wypowiedziały jedno
słowo. Cztery razy kłapnął szczęką, cztery „A”: Anastasia – co do tego nie
było wątpliwości. Widzowie przekazywali sobie to imię z ust do ust, jeszcze
zanim Semelaigne odkrył prześcieradło: Anastasia! Anastasia! Jori
automatycznie uczynił to samo.
– Anastasia – szepnął do Paula, jakby to jedno słowo mówiło wszystko.
Jakby przyjaciel wiedział, cóż to za atrakcja.
Charcot poczekał, aż Semelaigne wsadzi zmięte prześcieradło pod pachę
i się oddali. Następnie uniósł dłonie ku sufitowi. Nie krzyczał. Nie próbował
się przebić przez wzmożone szepty. W tej kapłańskiej pozie czekał, aż wśród
publiczności zapanuje cisza i wszystkie oczy zwrócą się ku niemu – ku
lekarzowi wszystkich lekarzy, i ku nagim materacu, na którym leżała
nieruchoma kobieta.
– Moi panowie, naszym ostatnim dzisiejszym przypadkiem jest
szesnastoletnia, jeszcze niemiesiączkująca, żydowska dziewczyna
z Petersburga, którą niektórzy z was powinni już znać.
Jori gwałtownie pokiwał głową. Wśród pokazywanych kobiet Charcot miał
swoje ulubienice. Przypominały zwierzątka, które można przebierać – były
w równym stopniu imbecylowate, głupie i uległe, co obrzęk limfatyczny, ale
zdecydowanie ładniejsze.
Jak większość pacjentów z oddziału dla nerwowo chorych Anastasia miała
na sobie kitel z grubego płótna, spięty z przodu skórzanymi pasami. Rękawy
zostały zszyte i wzmocnione na końcach, by dziewczyna nie mogła się
drapać ani masturbować. Nie była to moda rodem z Paryża, ale wątpliwej
urody odzienie z pewnością nie szkodziło powabowi dziewczyny. Jori
przyjrzał się wąskim białym nogom, wystającym spod kitla, goliźnie
nieznacznie odsłoniętego uda, bladej twarzy, długim czarnym włosom,
wyglądającym jak udrapowane na poduszce, obwisłej prawej powiece.
Anastasia wyglądała spokojnie – była mała, biała i krucha niczym cienka
kość.
– Jej ojciec przywiózł ją do naszej kliniki przed ponad dziesięcioma
miesiącami w nadziei, że dziewczyna u nas wyzdrowieje. Nigdzie indziej nie
potrafiono jej pomóc. – Charcot postawił kołnierz marynarki, by podkreślić
właściwość owej nadziei. – Przez kilka pierwszych tygodni prowadziliśmy
leczenie zewnętrzne. Jednakże ze względu na osobliwość cierpienia pacjentki
dwudziestego siódmego maja przyjęliśmy ją do naszego domu dla chorych,
co jest prawdziwym szczęściem! Dzięki temu mamy możliwość przyjrzeć się
owemu nad wyraz ciekawemu przypadkowi. – Charcot utkwił wzrok
w chorej. – Powodem do skierowania jej do szpitala w Petersburgu było
wystąpienie drgawek w obrębie twarzy. Lekarze zdiagnozowali bezbolesny
skurcz twarzy i przeprowadzili zabieg przecięcia nerwów jej prawej strony.
– Z jakiej racji przecięto nerwy, skoro skurcze były bezbolesne? – szepnął
Paul do Joriego.
Ten pokręcił głową; nie miał pojęcia.
– Może ze względu na wygląd – odszepnął i ponownie skupił się na
wydarzeniach rozgrywających się na scenie.
– Ponieważ nasza pacjentka otworzyła oczy, doskonale panowie widzą
zwisającą prawą powiekę. Nie może już nią poruszać. Skurcz twarzy
przeniósł się na lewą stronę, co jest dość zaskakujące.
– Na wygląd? – Paul zniżył głos i wykonał nieokreślony gest w stronę
sceny. – Sądzisz, że jest ładniej, gdy powieka zwisa, zamiast drgać?
Jori nie odpowiedział, tylko zerknął nerwowo na Charcota. Podczas
wykładu nie wolno było szeptać. Wszyscy mieli siedzieć cicho i słuchać.
Poza tym przecież to nie Charcot przeciął nerwy.
– Moi panowie, od razu zdradzę wyniki naszych badań, albowiem
z pewnością i tak wszystkiego się domyślacie: skurcze miały podłoże
histeryczne. Dziewczyna symulowała lub przynajmniej przesadzała.
Odkryliśmy oszustwo w prosty sposób: przygotowaliśmy pacjentkę na
kolejny zabieg przecięcia nerwów, tym razem po lewej stronie twarzy.
Uśpiliśmy ją chloroformem i przewieźliśmy do sali operacyjnej, ale zabieg
nie został wykonany. Jednakże – tak jak przypuszczaliśmy – skurcze twarzy
zniknęły, względnie przeniosły się na korpus, i od tej pory objawiają się
w czterech fazach histerycznego przykurczu, co zaobserwujemy za kilka
chwil. – Odwrócił się do Semelaigne’a, który właśnie przytaszczył ciężkie
narzędzie z metalu i skóry, próbując zrekompensować swą powolność miną
wyrażającą najwyższy pośpiech. Przyniesiony przedmiot miał kształt
odwróconego siodła z dwoma skórzanymi rzemieniami na środku, których
długość można było regulować sprzączkami. Nad konstrukcją znajdował się
wygięty pręt z metalowym wiertłem, zakończonym tępą pałką wielkości
pięści. Narzędzie wyglądało, jakby Semelaigne zwędził je z warsztatu
kowala.
– Moi panowie, dotarło do mnie wiele skarg, że nikt nigdy nie widział tak
często omawianej prasy do ugniatania jajników, aparatu, który stworzyłem
przed sześcioma laty i od tej pory stosuję z ogromnym powodzeniem.
Gdy Charcot podniósł oburącz urządzenie, by wszystkim je pokazać,
z trudem stłumił stęknięcie. Jeden ze studentów od razu pośpieszył mu
z pomocą. Jori znał Arthura Bineta, dryblasowatego dziewiętnastolatka,
studiującego na pierwszym roku École. Wprawdzie był wyższy niż profesor,
miał jednak zaledwie jedną czwartą jego masy, więc kiedy Charcot podał mu
narzędzie, chłopak niemal zgiął się wpół.
– Powód, dla którego do tej pory nie zademonstrowałem wam prasy, jest
taki, że podczas prelekcji o wiele łatwiej jest korzystać z Sex Bâton. –
Charcot wytarł czoło chusteczką, zostawił zlęknionego Arthura na scenie
i poszedł po wypolerowany drewniany kij o długości przedramienia. Sex
Bâton wyglądał jak zbyt krótka laska z gałką z brązu.
– Od razu człowiek czuje się zazdrosny – szepnął jakiś intelektualista
z tyłu, gdy Charcot dumnie zademonstrował narzędzie.
Jori przewrócił oczami. Nie pojmował, dlaczego inni nie potrafią usiedzieć
na prelekcji w milczeniu; przecież profesor na to zasługiwał. Spojrzał na
Paula – jego przerzedzona broda nie zdołała ukryć szyderczego uśmiechu.
Przyjaciel jak zwykle nie potrafił uszanować czyjejś wielkości. Dorastał
w mieszczańskiej rodzinie, a jego rodzice pozwolili, by stał się nieco zbyt
pewny siebie.
– Moi panowie, ponieważ czas pędzi nieubłaganie, dziś niestety musimy
zrezygnować z pokazu użycia Sex Bâton. – Wyraz twarzy Charcota zdradzał,
że sam najbardziej tego żałuje; uwielbiał pokazywać swoją skrzynię
z narzędziami, a Sex Bâton był jednym z jego najwspanialszych okazów. Gdy
neurolog przechadzał się korytarzami Salpêtrière, często nosił go pod pachą,
zaciskając dłoń na gałce z brązu.
– Jednakże, jak niebawem zobaczycie, moi panowie, prasa do ugniatania
jajników działa w podobny sposób. A nawet ułatwia nam pracę. – Charcot
obszedł łóżko i kiwnął ręką na Arthura, który już żałował swej uczynności.
Z trudem zaniósł metalowe narzędzie do uczonego. Przy każdym kroku
sprzączki skórzanych rzemieni uderzały go po nogach. W istocie można było
odnieść wrażenie, że panowie planują osiodłać konia.
Na scenę wróciły garbata strażniczka i jej pomocnica. Obie ubrane w takie
same czarne sukienki z białymi fartuszkami – materiał bardzo opinał ciało
drugiej z kobiet. Jori pomyślał, że jest wysoka i szeroka w barkach niczym
szafa. To pewnie ta nowa pomocnica, którą Charcot niedawno zobaczył na
targu rybnym i przyjął do pracy. Jori jeszcze nigdy jej nie widział, dotarły go
jednak słuchy, że jest niezwykle silna, przyzwyczajona do smrodu i niezbyt
wymagająca w kwestii uposażenia. Czyniło to z niej idealną kandydatkę na tę
posadę.
W rzeczy samej lekkość, z jaką poderwała chorą z łóżka, była imponująca.
Garbata trzymała Anastasię za ramiona, a ta większa pomogła Arthurowi
wsunąć siodło pod ciało dziewczyny.
– Gdy tylko umieścimy prasę na właściwej wysokości i zapniemy
skórzany pas, rozpocznie się leczenie. Najpierw palcami prawej dłoni
dokładnie zlokalizuję umiejscowienie jajników; w tym celu ucisnę brzuch
pacjentki na głębokość kilku centymetrów. – Charcot wyciągnął ku
publiczności palce środkowy i wskazujący, tak krótkie i grube jak on sam.
Arthur, chudy, długi i niezgrabny, stał obok; przypominał szpatułkę
laryngologiczną. Nie musiał już trzymać prasy do ugniatania jajników i tym
samym stał się zbędny, jednak z ekscytacji zapomniał usiąść. Z błyskiem
w oku przyglądał się, jak Charcot podwija koszulę dziewczyny – jego dłoń
zanurzyła się pod nią aż do przedramienia. Jori zerknął na twarz pacjentki.
Obojętnym wzrokiem wpatrywała się w sufit. Trzeba było dokładnie się
przyjrzeć, by zobaczyć, że zacisnęła usta i wstrzymała oddech. Charcot
stęknął i oparł łokieć na łóżku, ustawiając rękę pod innym kątem.
– Po określeniu położenia jajników należy zastosować prasę.
W przeciwieństwie do Sex Bâtona ma ona tę zaletę, że można niezwykle
dokładnie ustawić jej pozycję i nacisk. Dzięki temu nie ześlizguje się, gdy
pacjentka rzuca się podczas skurczu. – Charcot dał znak Guinonowi, który
podszedł, by ustawić zakończenie wiertła w miejscu wskazanym przez
lekarza. Teraz przy łóżku stały cztery osoby. Strażniczki trzymały Anastasię
za ramiona i stopy.
– Jednakże oczywiste są też trudności związane z prezentacją działania
prasy do ugniatania jajników. Narzędzie jest trudne do zamocowania, a nadto
tak ciężkie, że często przygniata chorą. Niezmiernie rzadko da się
zaobserwować skurcze wyginające ciało w piękny, wielki łuk. Z tego
względu używamy go tylko przez trzydzieści sześć godzin, podczas których
stały nacisk na podbrzusze powinien skorygować położenie jajników. Ale
ostrożnie, moi panowie! Wyszukałem wam odpowiednią pacjentkę, u której
mimo pozornej kruchości rozwinęły się godne uwagi mięśnie pleców.
Charcot skinął na Guinona. Ten, pozostawiwszy swoje narzędzie, poszedł
po aparat do narkozy. Wrócił i założył maskę na usta i nos dziewczyny.
Otworzyła szeroko oczy. Jori słyszał jej głośny oddech spod maski.
– Pomożemy jej odrobiną azotynu amylu i zobaczymy, jak wysoko da się
podnieść prasę.
– Azotynu amylu? – spytał cicho Paul.
Jori nachylił się do jego ucha i szepnął:
– Na kilka minut rozszerza naczynia wieńcowe. Dzięki temu atak jest
silniejszy.
Z oddali aparatura zamocowana na ciele dziewczyny wyglądała jak wieża
wiertnicza do wydobywania ropy naftowej. Jori kiedyś widział taką na
plakacie reklamującym amerykańskie lampy. Wolną lewą ręką Charcot
zaczął kręcić przy górnym podnośniku urządzenia, metalowa pałka obniżyła
się o kilka centymetrów. Spod maski dobiegł jęk.
– Jeśli chcemy zobaczyć gwałtowny atak, a do tego dążymy podczas
naszego pokazu, nacisk prasy musi być odpowiednio duży. Jak bowiem
wiemy, gwałtowne pchnięcia wywołują u kobiet jeszcze większy efekt.
Publiczność zaczęła się śmiać z dowcipu; najgłośniej rechotał
intelektualista, który coraz mniej zasługiwał na swój przydomek. Wszyscy
byli w wybornych nastrojach. Kolejne przykręcenie i głowa wiertła uniosła
się kilka milimetrów nad brzuchem dziewczyny. Charcot kiwnął głową
i Guinon oraz strażniczki stanęli u jej boku. Ostatnim zdecydowanym ruchem
przekręcił śrubę raz jeszcze, a następnie się cofnął. Uniósł ręce, przyjmując
dramatyczną pozę czarnoksiężnika.
 Sala wstrzymała oddech. Wszyscy wpatrywali się w wiertło, które wbijało
się w brzuch dziewczyny na głębokość połowy pięści. A potem wszystko
wydarzyło się w błyskawicznym tempie. Ciało dziewczyny podskoczyło do
góry tak gwałtownie, jakby otrzymała cios pięścią w plecy, a jednocześnie
wieża wiertnicza przytrzymywała ją na materacu.
– Ataki zaczynają się zawsze w ten sam sposób – bólem, który wywołuje
skurcz mięśni. Krtań się zaciska i pacjentka twierdzi, że nie może złapać
powietrza. Jeśli zastosowalibyśmy rozwieracz szczękowy, zobaczyliby
panowie, że istotnie język stał się wiotki i delikatnie zsuwa się do gardła.
Chora nie jest w stanie ani mówić, ani przełykać.
Na wykrzywionej twarzy dziewczyny malował się olbrzymi wysiłek.
Włosy kleiły się do jej czoła, wpadały do ust i oczu.
– Teraz obserwujemy tak zwaną fazę epileptoidalną, podczas której
skurcze rozchodzą się po całym ciele – Charcot, niczym spokojny narrator,
komentował wydarzenia rozgrywające na scenie. – Pacjentka prostuje
kończyny, zwija dłonie w pięści i wykręca je do wewnątrz. Patrzy do góry.
Wskutek skurczu mięśni piersiowych jej ręce zaciskają się z przodu,
pacjentka się kuli, jakby chciała przejść przez wąskie drzwi. Następnie
rozpoczyna się faza najgwałtowniejszych ruchów, objawiająca się przede
wszystkim naprzemiennym rozkładaniem rąk i dociskaniem ich do piersi, tak
jakby chora chciała nas mocno uściskać. Moi panowie, jeśli macie ochotę,
możecie spokojnie powiedzieć jej „Cześć” i do niej pomachać. Anastasia
wszak przebyła do was długą drogę z Petersburga!
Publiczność ryknęła śmiechem; jeden młodzieniec faktycznie pochylił się
i pomachał do dziewczyny idiotycznym gestem, po to tylko, by po chwili
wtopić się w tłum śmiejących się szyderczo towarzyszy. Klepali go po
ramieniu i gratulowali doskonałego żartu.
Jori wpatrywał się posępnie w plecy żartownisia przed sobą. Niestety
osobnik ów się nie odwrócił.
Nadeszła – i minęła – trzecia faza, którą Charcot określił jako clownismus.
Mężczyźni w napięciu przyglądali się wygibasom dziewczyny. Anastasia
rzucała się na łóżku, a potem nagle wygięła plecy w łuk i wypchnęła
miednicę wraz z metalowym siodłem wysoko w powietrze, tak że na
materacu znajdowały się jedynie jej stopy i ramiona. Był to słynny Arc de
Cercle: łuk okręgu.
– Spójrzcie tylko, moi panowie! – krzyknął Charcot z dumą, jakby to on,
a nie dziewczyna, był głównym bohaterem spektaklu. – Wszystko tak, jak
mówiłem! Mięśnie prostujące tułowia są teraz skurczone w ten sposób, że
plecy tworzą prawdziwy opisthotonus; cóż za wspaniały przykurcz! Biodro
znajduje się dobre… – pochylił się, oparł dłonie na kolanach i zmrużył oczy,
by oszacować odległość – …pięćdziesiąt centymetrów nad materacem!
Niekiedy naszej pacjentce udaje się podnieść biodra jeszcze wyżej – wtedy
opiera się jedynie na czubkach palców u stóp i na czaszce. Ale teraz nie
chcemy wymagać od chorej zbyt wiele, moi panowie – pomyślcie, jak
ogromny ciężar spoczywa na jej drobnym ciele.
Prasa do ugniatania jajników wznosiła się nad drżącymi biodrami niczym
metalowy król. Anastasia była na dobrej drodze do zostania sławą wśród
zwierząt w cyrku Charcota. Jori widział ostatnie prace z laboratorium
fotograficznego. Wystarczyło wcisnąć guzik i dziewczyna zapadała w letarg,
zakochiwała się, popadała w rozmarzenie bądź wściekała. Umiała szczekać
jak pies i skakać przed mężczyznami niczym królik. Na rozkaz Charcota
posyłała nawet publiczności całusy.
– Ta część ataku jest, jeśli wolno mi się tak wyrazić, cudowna. Nie
zabierając wam – i jej – radości z przedstawienia, pragnę jeszcze raz
przypomnieć, że chodzi tu o symulację histeryczną.
– Symulację? – Paul z powątpiewaniem szepnął do Joriego. – Dlaczego
ktoś miałby symulować coś takiego?
– Moi panowie, teraz z pewnością zapytacie, jaki interes ma ta dziewczyna
w symulowaniu takich objawów? – kontynuował Charcot, dzięki czemu Jori
nie musiał odpowiadać na pytanie towarzysza. – Mówiłem już, że histeryczki
często symulują bez określonego powodu. To taka sztuka dla sztuki. Czyż nie
kryje się za tym również potrzeba wzbudzenia sensacji? Chęć oszukania
lekarzy z Petersburga, potem lekarzy po fakultecie w Wiedniu, potem tych po
fakultetach w Paryżu, a ostatecznie przemierzenia całej Europy? Czy nie jest
to dostateczna przyczyna? – Jego oskarżycielski głos rozbrzmiał po całej sali
i bez wątpienia był skierowany do dziewczyny, która teraz rzucała się na
łóżku i wyła; zachowywała się tak, jakby chciała zrzucić z siebie prasę do
ugniatania jajników.
– I zobaczcie, jak daleko dotarła! – Charcot wyciągnął ręce w stronę
publiczności, jakby chciał ją objąć. – Wreszcie udało się jej zawędrować
przed poważane audytorium doktora Charcota. Najlepiej wykształceni
panowie z kraju i zza granicy przybyli, by przyjrzeć się jej atakowi.
 Niektórzy z obserwujących gładzili się po brzuchach i kiwali głowami
z aprobatą. Wszyscy kochali Charcota – jego po prostu nie dało się nie
kochać.
Głośny jęk ponownie skierował uwagę publiki na scenę. Anastasia rzuciła
się z powrotem na łóżko. Jej ciało wygięło się w przeciwnym kierunku –
teraz nogi, głowa i szyja znajdowały się w powietrzu, a biodra wcisnęła
w materac. Trzęsła się z wysiłku. W wyniku gwałtownych ruchów jej koszula
podwinęła się aż do prasy. Jori doskonale wiedział, kogo uradowało to
najbardziej. Zwłaszcza że w miejsce majtek Anastasia miała żółty bandaż
przeciwmasturbacyjny; składał się on z prostego, wyściełanego skórą
metalowego pasa, założonego na biodra, z niewielkim trójkątem w miejscu
łechtaczki. Jori chciał pokazać bandaż Paulowi, jednak nie było to konieczne.
Wzrok przyjaciela ześlizgnął się po ciele dziewczyny dokładnie w chwili,
w której podekscytowany Jori odwrócił się ku niemu.
– Teraz obserwujecie fazę namiętnych pozycji! – Charcot podniósł głos. –
Usta otwarte jak do krzyku, ale od czasu do czasu słyszymy jedynie wysoki
pisk, podobny do ryku cielęcia.
Jori trącił Paula, który zastygł w bezruchu, i bezgłośnie wypowiedział
słowo „O-N-A-N-I-Z-M”, na wypadek, gdyby przyjaciel nie wiedział, czemu
służy pas.
Charcot mówił dalej, nie zważając na odsłonięty bandaż, który nie był
niczym nadzwyczajnym – statystycznie nosiła go co trzecia chora. Jednakże
ze wzburzonym Paulem u swego boku Joriemu niezmiernie trudno było
skoncentrować się na słowach Charcota. Przyglądał się kompanowi,
przeczuwając najgorsze.
Profesor zrobił krok w stronę dziewczyny i złapał ją za wyciągniętą rękę,
zwisającą z łóżka niczym cienka biała gałąź. Pochylił się nad nią i szepnąć
coś. Anastasia wydała z siebie kilka sapnięć, z jej otwartych ust potoczyła się
strużka śliny. Przedstawienie weszło w fazę końcową, ale Paul nawet tego nie
zmiarkował.
– Co się stało? – spytał Jori.
Paul milczał. Jego zachowanie poruszyło Joriego. Wyczuwał, że przyjaciel
niespokojnie wierci się na krześle, wyczuwał jego rozgorączkowanie,
pragnienie, by wstać i czym prędzej opuścić tę salę. Nie rób tego, pomyślał.
Poczekaj do końca przedstawienia!
Gdy Charcot znów zwrócił się do publiki, zaczesane do tyłu włosy kleiły
mu się do głowy. Za jego plecami Anastasia leżała na materacu – bez sił,
z zamkniętymi oczami.
Pas przeciwmasturbacyjny nadal był widoczny – niczym wyraźna żółta
plama na białym łóżku, przywodził na myśl jajko sadzone.
Jori wyczuł ruch po swojej prawej stronie; wbił palce w ramię Paula
dokładnie w chwili, w której ten chciał wstać. Gdy Paul napotkał
niespodziewany opór, który rzucił go z powrotem na krzesło, dał się słyszeć
lekki łomot. Doszło do krótkiej szamotaniny, podczas której próbował
strząsnąć z ramienia dłoń przyjaciela.
– Co się dzieje, do diabła? – syknął Jori, tym razem błagalnym tonem, po
czym spojrzał lękliwie w stronę Charcota.
Mistrz ze zmarszczonym czołem spoglądał w ich stronę. Na jego
przedstawieniach nie należało się szarpać. Wszyscy mieli siedzieć cicho
i słuchać! Jori spojrzał w oczy przyjaciela i dostrzegł w nich łzy.
– Pauline – odparł krótko Paul.
Jori powstrzymał go gestem. Mówienie o niej w takim miejscu,
porównywanie jej do kogokolwiek z tej kliniki, a już zwłaszcza z udającymi
ataki histeryczkami, było złe, było zdradą! Raz wypowiedzianych słów nie da
się jednak cofnąć. Gdy wściekły Paul strząsnął z siebie dłoń przyjaciela, ten
poczuł, jak jego kark ponownie otula czerń. Czerń, którą przez tak długi czas
próbował od siebie odpędzić.

Gdy Paul zakończył opowieść, kapusta włoska na ich talerzach była już
zimna. Powiedział Joriemu o wszystkim. O tym, co się wydarzyło z Pauline
po jego wyjeździe. O szpitalu, oskarżeniach i czekającej dziewczynę operacji.
Jori, z łokciami opartymi o stół, gładził się po skroniach i czole,
przeczesywał potargane włosy. Czerń nadal otaczała jego kark, kręciło mu się
w głowie. Miał wrażenie, że nogi krzesła zaraz się pod nim złamią. Nie
rozumiał, dlaczego lekarze byli zdolni do czegoś takiego. Przecież chodziło
o Pauline.
– Kiedy operacja? – z trudem wypchnął te słowa spomiędzy zębów.
W lewej dłoni ściskał widelec.
Paul pokręcił głową.
 – Tak po prawdzie to już dawno chcieli ją zoperować. Do tej pory jakoś
odwlekałem ten moment, ale to było zanim ojciec podpisał dokument. –
Przejechał dłonią po obrusie, jakby chciał uwolnić jego białą niewinność od
okruszków.
– Co zrobił?
Do jadalni weszła madame Villon. Spojrzała na niemal nietknięte dania
i mlasnęła ze złością językiem, jednak nic nie powiedziała, tylko zaczęła
sprzątać ze stołu, umyślnie wykonując powolne ruchy. Paul wpatrywał się
z zakłopotaniem w swoje dłonie; Jori kątem oka obserwował twarz starej.
Wydawało mu się, że zauważył zagłębienie w jej zawsze idealnej fryzurze.
Z prawej strony głowy siwe włosy były jakby trochę wgniecione –
w miejscu, w którym musiała przyciskać ucho do drzwi.
Od dwóch lat Jori mieszkał na pensji u Mine Villon. Za pokój, śniadanie,
kolację, korzystanie z łazienki i jedno pranie w tygodniu oddawał jej
miesięcznie dwie trzecie swoich zarobków oraz sferę prywatną, wścibskość
była bowiem jedyną godną wzmianki cechą charakteru jego gospodyni.
Madame Villon miała ponad sześćdziesiąt lat i wchodziła w życie innych, tak
jakby to było jej własne. Ganiała za opowieściami o sąsiadach, aż w końcu
kolana odmówiły jej posłuszeństwa – wtedy postanowiła sprowadzić sobie te
opowieści do domu. Wiosną tysiąc osiemset osiemdziesiątego drugiego roku
kazała przebudować salon na jadalnię, a jadalnię na pokój gościnny,
ponieważ znajdowała się ona bliżej jej własnej sypialni o cienkich ścianach.
Kazała również wstawić do salonu drugi fotel, obok swojego, tak by podczas
snucia opowieści jej gościowi było wygodnie i żeby nie trzeba było kłaść
poduszek na sofie. Bo i skąd madame Villon mogła wiedzieć, że jej
wyczekanym gościem będzie akurat Jori, który o najnowszych wydarzeniach
ze swojego życia wspominał co najwyżej dwa zdania? Odkąd u niej
zamieszkał, dowiedziała się o nim zaledwie tyle, że jest początkującym
lekarzem, niemal jeszcze studentem, że pochodzi ze Szwajcarii i nie lubi
grochu.
Z początku próbowała coś z niego wydobyć – najpierw uprzejmie, potem
coraz bardziej stanowczo, niczym ptak, który wsadza dziób w skorupę
ślimaka, by wydłubać miękki środek. Jori jednak był tak samo stanowczy, co
madame Villon. Wycofał się, schował głębiej, niż sięgał jej dziób. Jakie to
więc szczęście spotkało starszą panią, że w swym domu mogła dziś gościć
drugiego mężczyznę – jak twierdziła, jedynie w drodze wyjątku. W ten
sposób Jori został jakby zmuszony do rozmowy, i do tego o sprawach, jak się
zdaje, kontrowersyjnych. Wprawdzie madame Villon niewiele z tego
rozumiała, gdyż obaj goście rozmawiali w obcym, gardłowym języku, ale
wychwyciła takie słowa jak „masturbacja” i „sterylizacja”, które ostatecznie
nie różniły się od swoich francuskich odpowiedników. Dla szarego hałaśnika
było to niczym znaleziona tłuściutka larwa, escargot à la crème.
Jori, zniechęcony, patrzył, jak madame Villon wychodzi ze stosem naczyń,
cicho i spokojnie, jakby w nadziei, że jeśli będzie się poruszać dostatecznie
powoli, mężczyźni o niej zapomną. Czekał na szczęknięcie zamka
w drzwiach, jednak nie nastąpiło. Madame Villon zapewniła sobie lepsze
warunki do podsłuchiwania.
– Co podpisał? – zniżył głos. Nie mógł dłużej czekać.
Paul wyglądał na załamanego.
– Powiedzieli, że nie można cały czas przyjmować Pauline do kliniki i jej
z niej wypisywać. A w obecnym stanie stanowi zagrożenie dla swojego
otoczenia i dla siebie samej. Jori, powinieneś był ją widzieć – naprawdę
bardzo jej się pogorszyło. – Brzmiało to jak usprawiedliwienie.
Jori poczuł suchość w ustach.
– Paul, co podpisaliście? – spytał, znów głośniej. Wyprostował się na
krześle, podczas gdy Paul jakby się skurczył.
– Ja niczego nie podpisałem! Powiedziałem ojcu: „Sprzedajesz ją”.
Powiedziałem: „Sprzedajesz swoją córkę klinice”. Ale Jori, musimy
spróbować go zrozumieć. Wypróbowaliśmy już tyle metod, moi rodzice,
wszyscy… A lekarze powiedzieli, że tym razem rzeczywiście jest nadzieja…
– Paul!
Paul zamknął oczy, jakby mogło mu to pomóc. Jakby mógł się schować za
powiekami przed słowami, które miał zaraz wypowiedzieć.
– To była zgoda. Przekazaliśmy Pauline w ręce lekarzy i obdarzyliśmy ich
zaufaniem. Uwierzyliśmy, że zrobią to, co należy, aby wreszcie wyzdrowiała.
Jori nie był w stanie odpowiedzieć. Czuł pulsowanie krwi w uszach.
Zrobią, co należy, pomyślał. Zrobią, co należy.
– Ten rodzaj operacji przynosi dobre efekty. W ostatnich latach leczyli
w ten sposób wiele kobiet. Po kuracji dwie trzecie z nich wróciły do
domów – czytałem akta. Onanizm jest nie tylko przejawem choroby
psychicznej – on dodatkowo ją wzmacnia. Klitoridektomia to jedyna
możliwość przerwania tego błędnego koła.
 – Przecież to absurd! Istnieje mnóstwo innych sposobów!
– Tak? Który z nich polecasz? Może powinna do końca życia nosić
kajdanki?
– Paul, nie mów tak. Wiesz, że są inne metody. Pas cnoty, specjalne majtki
i tak dalej.
– Już to wypróbowaliśmy. W klinice Burghölzli stosują takie specjalne
korki. Wkłada się je kobietom, a potem…
– Korki?
Zza drzwi dobiegł ich łoskot, jakby spadło coś ciężkiego, a potem szczęk
naczyń. Madame Villon postanowiła zmywać na korytarzu.
– No takie specjalne aparatury. Trochę przypominają korek do wina.
Jori mimowolnie zerknął na wciąż zamkniętą butelkę stojącą między nimi.
Zrobiło mu się niedobrze na samą myśl.
– Ale przecież musi istnieć jakiś inny sposób poza wycięciem jej całej
łechtaczki!
Na korytarzu coś spadło na podłogę – chyba szklanka – i potoczyło się
w stronę drzwi.
Clitoris, pomyślał, to z pewnością zrozumiała. A niech słyszy, było mu to
obojętne. Pauline oddano w ręce jakichś prowincjonalnych lekarzy
w Burghölzli i nikt go o tym nie poinformował!
– Alternatywą było ostateczne pożegnanie się z nią. Już nigdy nie
sprowadzilibyśmy Pauline do domu, rozumiesz? Chcieli nas zmusić do
umieszczenia jej na stałe w izolatce.
Jori pomyślał o Pauline. O jej jasnoniebieskich oczach. O uśmiechu
i fioletowych żyłkach, które pokrywały jej szyję niczym mozaika
w marmurze. Nie chciał, żeby trafiła pod nóż kogoś obcego; na stół
operacyjny człowieka, który być może uczył się fachu wśród weterynarzy.
Nagle Szwajcaria zdała się Joriemu zacofana i przestarzała. Jego poprzednia,
tak bezpieczna ojczyzna stała się niebezpiecznym miejscem, zagrożeniem dla
Pauline.
– Jori, posłuchaj – odezwał się Paul. – Jeśli lekarze mają rację i zaburzenia
psychiczne Pauline rzeczywiście mają źródło w psychozie onanistycznej…
– A kto twierdzi, że to kwestia psychozy onanistycznej? Czy Pauline
zbadał choćby jeden prawdziwy specjalista?
– Masz na myśli specjalistę takiego jak Charcot?
Słysząc drwinę w głosie przyjaciela, Jori nagle stracił pewność, po czyjej
stronie stoi Paul.
– Mówię poważnie. Lekarze w Burghölzli musieli postawić złą diagnozę!
Musimy zasięgnąć innej opinii. Przecież Pauline nie jest… obłąkana! –
Z sekundy na sekundę Joriego ogarniała coraz większa rozpacz.
Tymczasem Paul ponownie wyprostował się na krześle.
– Jori – rzekł tonem matki, która chce przemówić do rozsądku swemu
synowi; rozciągał samogłoski, jego głos był kojący, choć też odrobinę
ganiący.
To tylko rozwścieczyło Joriego. Przecież chodziło o Pauline! Paul już się
z tym pogodził, pomyślał. Skoro mi o tym powiedział, to znaczy, że
zaakceptował ten fakt!
– Ty chcesz, żeby przeprowadzili tę operację! – Z całego serca Jori pragnął
być w błędzie.
– Nie bądź głupi. Z początku byłem tak samo zszokowany jak ty. Ale co
jej to pomoże? Dlaczego wciąż mamy się temu sprzeciwiać? A tym samym
być może uniemożliwić jej wyzdrowienie? Przeczytałem naprawdę wiele
książek i do tej pory natrafiałem wyłącznie na pozytywne opisy skutków tej
operacji…
– Pozytywne opisy?! – wrzasnął Jori. – Czy widziałeś choćby jedną taką
kobietę? Widziałeś, jak wyglądają, gdy wycina się im łechtaczkę? Czyje to są
opinie? Pacjentek czy prowincjonalnych lekarzy?
Paul zmrużył oczy.
– Uważaj, sam pochodzisz z tej prowincji, nie zapominaj o tym. I to nie są
moi lekarze, nie zachowuj się zatem, jakbym chciał, żeby sprawy tak się
potoczyły. Ja tylko chcę, żeby sytuacja była czysta i…
– Pytam, czy widziałeś którąś z tych kobiet! – Jori walnął dłońmi w stół.
Nie nawykł do krzyku, więc głos zaczął mu się łamać.
Trzaskanie naczyniami w sieni ucichło. Być może szklanka nadal leżała
przed drzwiami.
Paul zamrugał nerwowo.
– O wszystkich krokach przeczytałem w podręczniku do medycyny…
– W podręczniku do medycyny! – Jori zaśmiał się gorzko. Przyszło mu do
głowy, że między nim a jego najlepszym przyjacielem znajduje się
przepaść – trzy lata, tylko trzy lata, które jednak tak bardzo go, Joriego,
zmieniły, podczas gdy w bezpiecznej Szwajcarii Paul piastował ciepłą
posadkę asystenta doktora Schärera i najbardziej ekscytującą chorobą, z jaką
miał do czynienia, było zapewne zapalenie płuc.
– Chodź. – Jori wstał i podszedł do drzwi, nie odwracając się za siebie. –
Coś ci pokażę.

Klinika, niczym mroczny Wersal, znajdowała się pośród kominów

i budynków przemysłowych, tworzących panoramę tej części miasta. Było
ciemno, ale nie cicho. W Salpêtrière nigdy nie było cicho, tyle że nocą
odgłosy były inne niż w dzień. Za dnia w zakładzie panował hałas niczym
w zoo – mieszanina egzotycznych krzyków, ryków, pisków, jęków i skarg,
nocą natomiast odgłosy stawały się bardziej głuche, wsiąkały w podłogi
i ściany budynku. Tylko pojedyncze biadolenia unosiły się aż do Boulevard
de l’Hôpital – jak pęcherzyki powietrza, które tańczą nad trzęsawiskiem
odgłosów, by pęknąć w zderzeniu z jego powierzchnią.
Nocą otwarte było tylko główne wejście do kliniki. Aby dotrzeć do
miejsca, w którym przetrzymywano nieuleczalne przypadki, musieli przejść
przez cały teren.
Z sypialni w zachodnim skrzydle wyszedł jeden ze studentów Charcota;
Jori przypomniał sobie, że chłopak nosił nazwisko Gomet. Miał wstrętny
wyraz twarzy, potargane włosy, sznurki przytroczone przy nogawkach spodni
plątały się wokół jego nóg. Przystanął na chwilę, zaskoczony, widząc Joriego
i Paula, po czym spuścił wzrok z poczuciem winy i przemknął obok nich
w stronę wyjścia jak zaszczute zwierzę. Z sypialni dobiegł ich cichy jęk. Jori
ucieszył się, że nie przyszli wcześniej.
W drodze do Salpêtrière nie zamienili ani jednego słowa. Jori czuł się
zupełnie bezsilny i bezradny wobec tego, że podczas gdy on znajduje się
tutaj, w Paryżu, Pauline jest w Zurychu. Jej ojciec już podpisał dokument.
A jeśli operacja jest zaplanowana na jutro? Od szyi aż po czaszkę Joriego
rozlała się fala gorąca.
Księżyc znalazł przerwę między ciężkimi zasłonami i rzucał na metalowe
łóżka lśniące, srebrzyste światło. Poza tym w sali panował mrok. Wieczny
zmierzch. Zasłony były zasunięte również w dzień, aby pacjentki miały jak
najwięcej spokoju. Tyle spokoju, ile się dało, między nieplanowanymi
wizytami, takimi jak ta.
 Trochę gwałtowniej, niż planował, ściągnął kołdrę z młodej Mathilde.
Dziewczyna obudziła się z wrzaskiem. Wymamrotał ciche przeprosiny,
a potem złapał ją za nogi i rozłożył je. Szamotała się i krzyczała, ale Jori był
silniejszy – przycisnął jej uda do materaca; koszula nocna sama się
podwinęła. Kiwnął głową w stronę Paula, który nieśmiało podszedł i uniósł
lampę gazową. Światło zadrżało, oświetlając nagie podbrzusze Mathilde.
Jori nie widział skrytej za lampą twarzy przyjaciela, słyszał jednak, jak ten
głośno wypuszcza powietrze, dyszy, a potem zamiera. Krzyk dziewczyny
przeszedł w cichy jęk. Sąsiednie łóżka – ustawione wzdłuż obu ścian
w długie rzędy – jaśniały bielą. Pacjentki milczały; przerażone, podciągnęły
kołdry pod brodę, Joriemu jednak się zdawało, że rozpoznawał błysk
w niektórych wpatrujących się w niego oczach. Podwójne odwiedziny –
wpierw Gometa, a teraz ich – napawały dwadzieścia cztery pacjentki
ostatecznym przerażeniem. Nie były przy zdrowych zmysłach, miarkowały
jednak, że lepiej udawać martwą, niż być następną.
Nagle Jori poczuł ogromne wyczerpanie. Puścił nogi Mathilde, jakby
zwolnił mocno naciągniętą gumę – dziewczyna natychmiast przycisnęła
kolana do piersi, przyjęła pozycję embrionalną; półnagie ciało na nagim
materacu. Cała się trzęsła. Gdy Jori poprawił jej koszulę, podskoczyła pod
wpływem jego dotyku. Przykrył ją kołdrą.
Przez długi czas panowała cisza – i między mężczyznami, i w sypialni,
której lokatorki wstrzymywały oddech. W końcu Paul powiedział:
– Więc to tak.
I to wszystko. Zapomniana lampa dyndała mu w dłoni. Oświetlała teraz
podłogę i ich buty. Paul unikał wzroku przyjaciela, wpatrywał się w stożek
światła, który samoistnie huśtał się między nimi. Wreszcie odchrząknął
i spytał, czy mogą już iść. Mogli.
Nocne niebo było spowite chmurami. Jori poprowadził swego towarzysza
przez rzęsistą ulewę do biblioteki w klinice. Czasami, gdy madame Dupuis
mu na to pozwalała, pracował tu po nocach. Naturalnie o tej porze
bibliotekarki już nie było, na próżno walił w drzwi. Otwarta była jedynie
Salle de Garde – sala, w której zbierali się studenci, znajdująca się po drugiej
stronie budynku.
W środku panowała ciemność, atmosfera nie zachęcała do wejścia – była
to bardziej buda niż pomieszczenie. Gęste powietrze śmierdziało tabaką,
brudem i alkoholem. Pod względem higienicznym pomieszczenie
z pewnością nie spełniało wymogów kliniki. Jednakże było to jedyne miejsce
w Salpêtrière należące wyłącznie do studentów, dlatego wszyscy je kochali –
i dlatego wyglądało jak istne pobojowisko. Wszędzie stały brudne naczynia,
po podłodze walały się śmieci. Krzesła były poprzewracane, a duży prosty
stół lepił się od odciśniętych śladów po kieliszkach od wina i starych resztek
jedzenia. Gdy Paul dostrzegł rysunki wiszące na prawej ścianie obok wejścia,
nasrożył się i przystanął. Przedstawiały one kobiety w jednoznacznych
pozach. Obrazki te z pewnością nie powstały na potrzeby nauki. Na jednym
z nich ukazano samo podbrzusze, odsłonięte wskutek rozłożenia nóg. Przed
nim, naszkicowany kilkoma kreskami, stał aparat fotograficzny na statywie.
Fotograf schował się pod wielką płachtą materiału za aparatem.
Niewykluczone, że rysunek przedstawiał monsieur Londe’a, nowego szefa
laboratorium fotograficznego Charcota.
We Francji każdy szpital miał Salle de Garde, a każda Salle de Garde
miała podobny, perfidny wystrój. Studenci z różnych placówek niemalże ze
sobą rywalizowali – i tak jak w większości kategorii, tak i w tej klinika
Salpêtrière ustanowiła rekord.
Paul sprawiał wrażenie, jakby chciał coś powiedzieć, ostatecznie jednak
w milczeniu usiadł przy stole. Nie rzucił żadnej wzmianki na temat
wątpliwych rysunków. I tak miał już dość nagości na jeden dzień. Jori zajął
miejsce naprzeciwko niego. Obaj przez długą chwilę wpatrywali się w lampę
gazową, którą Paul postawił na środku. Myśli Joriego były drżące
i rozproszone jak jej płomień. Deszcz walił w szybę okna, zasłoniętego jakąś
starą szmatą. Wreszcie Paul przerwał milczenie:
– Ty też nie jesteś bez winy. – Zabrzmiało to jak przyczynek do kłótni,
a na tę Jori bynajmniej nie miał ochoty. – Gdybyście wtedy ty i Pauline nie…
gdybyś z nią nie był, nie zaczęłaby z tą perwersją!
– Czy właśnie zasugerowałeś, że zmusiłem ją do onanizmu? –
Wypowiedziane na głos oskarżenie brzmiało jeszcze bardziej żałośnie, wręcz
śmiesznie, zwłaszcza w tym otoczeniu i z tymi rysunkami na ścianach.
Brzmiało groteskowo.
Paul jednak patrzył na przyjaciela z powagą. Tak, on rzeczywiście tak
sądził.
– Jori, wiedziałeś, że nikt nie powinien jej odwiedzać. Dlaczego do niej
poszedłeś?
– Co to ma znaczyć? A dlaczego ty do niej poszedłeś?
 – Jestem jej bratem.
– A ja jej przyjacielem.
– Powinieneś był ją widzieć, gdy… Ale nie widziałeś. Bo wtedy byłeś już
w drodze do Paryża. Bardzo ułatwiłeś sobie sprawę. Tymczasem ona tam
została, Jori, w klinice, i ukarano ją. Zimne kąpiele, chłosta, kaftan
bezpieczeństwa, nacieranie octem, cały program. Przecież sam wiesz, jak to
wygląda. A potem to oskarżenie: psychoza onanistyczna. Wiesz, jak ludzie
na ciebie patrzą, gdy spacerujesz po parku z siostrą, której dłonie są jeszcze
białe od gipsu, zakładanego jej na noc? Z siostrą, z której z każdym jej
krokiem wydobywa się ciche dzwonienie, ponieważ kłódki uderzają o pas
cnoty? Mawiają, że pas jest tak wycięty, by nie było go widać pod odzieżą,
ale nic z tych rzeczy. Każdy, naprawdę każdy widział, co ona zrobiła! –
W głosie Paula nie było rozpaczy, ale gorycz. Wypowiadał te słowa, jakby
analizował je w głowie wiele razy, tyle że przez trzy lata brakowało mu
osoby, do której mógłby je skierować.
Jori milczał.
– Potem zrobiło się jeszcze gorzej. Za każdym razem, gdy się dotykała,
traciła zmysły, coraz bardziej mieszało się jej w głowie. Masturbacja ją
popsuła. Wtedy przybyli lekarze i powiedzieli, że być może uda się ją
wyleczyć, że istnieje szansa na poprawę. Wystarczy niewielkie cięcie i…
– Cztery – przerwał mu Jori.
– Co?
– To są cztery cięcia.
– Naprawdę masz zamiar spierać się ze mną w tej chwili o szczegóły
operacji? A tak właściwie to co mi zarzucasz? Przecież to ty po prostu dałeś
nogę, zostawiłeś nas samych z tym problemem. I najwyraźniej w ciągu
ostatnich lat ta sprawa w ogóle cię nie interesowała…
– Przecież pisałem!
– Pisałeś! – Paul pokręcił głową. – W rzeczy samej, wielka mi pomoc.
– Paul, istnieje pewien powód, dla którego wyjechałem do Paryża – syknął
Jori. – Nie myśl sobie, że to było łatwe. Uważasz, że siedzę tu bezczynnie?
Paul przypatrywał mu się przez długi czas. A potem odpowiedział:
– Szczerze mówiąc, nie mam pojęcia. Widzę jedynie, że ty – jak wszyscy
tutaj – całujesz wielkiego Charcota po piętach. Od trzech lat masz w teczce
dyplom medycyny, ale jeszcze nie zacząłeś pracy. Uświadom mnie, proszę,
jakiej to wielkiej wspaniałości nie dostrzegam. – Jego ton znów był
arogancki – każda sylaba wypowiedziana z precyzją, słowa niczym klocki
domina, skrupulatnie odliczone i ustawione.
– Jestem tu, żeby znaleźć sposób na wyleczenie Pauline – odparł słabo
Jori.
Paul jednak widział to zupełnie inaczej: Jori uciekł od odpowiedzialności,
zaszył się w paryskiej klinice Salpêtrière, gdzie od kilku lat szuka czegoś
zupełnie po omacku. A przecież wszystko tak dobrze się zaczęło. W owym
czasie mieli wielkie plany – on i doktor Luys, nawet jeśli ostatecznie nie
wyszło tak jak chcieli. Jori mógł spróbować jeszcze raz, trzeba było tylko
czasu, by wpaść na inny pomysł. Otworzył usta, ale zaraz je zamknął, bo
dotarło do niego, że w tej kwestii nie może rozmawiać ze swym przyjacielem
w otwarty sposób. Przecież eksperymenty doktora Luysa nie były publiczne.
Wstał i wzruszył ramionami – nie obojętnie, raczej z rezygnacją. Przez
chwilę wyglądał, jakby chciał jeszcze coś powiedzieć, jednak tylko omiótł
wzrokiem leżące na stole okruszki.
– Paul, proszę – odezwał się Jori. – Przysięgam, że mogę pomóc Pauline,
kiedyś znajdę na to sposób, jednak nie możesz dopuścić do tej operacji!
Przyjaciel spojrzał na niego z góry i pokręcił głową, wyraźnie
zawiedziony.
– Jori, okłamujesz samego siebie. Nawet jeśli jutro odkryjesz cudowną
metodę wyleczenia wszystkich chorób, czy naprawdę sądzisz, że w ogóle
pozwolą ci leczyć Pauline? Jesteś zbyt młody, niedoświadczony!
– Paul, proszę! Powiedz swojemu ojcu, żeby porozmawiał z lekarzami.
Istnieją inne rozwiązania! – Jori również zerwał się od stołu. W zatęchłym
pomieszczeniu jego głos brzmiał bardzo donośnie.
– Może więc przyjedziesz do Zurychu i sam mu to powiesz? – Paul
dołożył ostatni element domina do długiego rzędu zarzutów – ustawiony
precyzyjnie i delikatnie pchnięty. – Zostawiłeś mnie z tym samego. Nie
troszczyłeś się o Pauline. To ty ponosisz winę za jej chorobę. – Jori widział,
jak uderzają w niego kolejne oskarżenia, puk, puk, puk. – Nie znalazłeś
żadnego rozwiązania. Nie udało ci się uzyskać tytułu doktora. A teraz jeszcze
zachowujesz się jak tchórz i nie chcesz wrócić do Szwajcarii.
Jednym mocnym szarpnięciem Paul otworzył drzwi. Do pomieszczenia
wpadło rześkie, nocne powietrze, gwałtownie, jakby wiedziało, że później nie
będzie już ku temu sposobności. Jori owinął się płaszczem. Jak Paul mógł tak
po prostu odejść, teraz, gdy wszystko się rozpadało? Paul, skała, na której
Jori zbudował swój dyplom z medycyny. Paul, jego najlepszy przyjaciel.
Musiało istnieć jakieś rozwiązanie – dla Joriego, Paula i Pauline. Każdy
problem można rozwiązać, każdą chorobę – wyleczyć.
Drzwi się zamknęły. Nagle to miejsce stało się jeszcze bardziej
odpychające niż zazwyczaj. Teraz zrozumiał, że nie powinien był
przyprowadzać tu Paula. I nie powinien był rozmawiać z nim o Pauline
w tym miejscu. Nie z tymi rysunkami na ścianach. Stał, niezdecydowany, ze
zwieszonymi ramionami i opuszczoną głową; prosty miał jedynie kręgosłup
jakby był jedynym, co mogło teraz chronić jego ciało przed załamaniem się.
Jeden komentarz przyjaciela dotknął go do żywego, co oznaczało, że słowa
były prawdziwe: nie wystarczyło chodzić na wykłady i – być może przez
przypadek – odkryć sposób leczenia Pauline. Aby ktokolwiek w ogóle
potraktował go poważnie, Jori musi uzyskać tytuł doktora. Jeśli kiedykolwiek
chce pomóc Pauline, musi go zdobyć.

Gdy po kłótni w bibliotece wrócił do domu, zastał madame Villon

w drzwiach sypialni. W nocnym czepku, z wyrzutem mrużyła zmęczone
oczy. Nie spała do pierwszej, wypatrując powrotu swych młodych gości.
A gdy ten brodaty mężczyzna wrócił sam i bez słowa zabrał swoją walizkę,
zaczęła układać w głowie kolejne wersje tego, do czego doszło między nim
a Jorim. Na zmianę widziała ich podczas alkoholowej orgii, namiętnych
zapasów i zaciętej kłótni. Sam Jori, jej protegowany, zginął w jej
wyobrażeniach co najmniej dziewięć razy. Tymczasem, miast wyzionąć
ducha, wrócił rześki o tej bezbożnej godzinie; wprawdzie miał
zaczerwienione oczy, ale poza tym był w nienaruszonym stanie, nawet się nie
upił. Co więcej, wyraźnie nie był świadomy swej winy i udawał
zaskoczonego, że ona, madame Villon, jeszcze nie śpi. Jakby w ogóle nie
interesowało jej to, co on wyprawiał! Jakby nie było nietaktownym
rozmawianie w jej domu w obcym języku, rzucanie słów, z których
rozumiała zaledwie połowę. A potem, ot tak, po prostu, odszedł, choć ona
poszła na takie ustępstwa! Zgodziła się nawet przenocować w swym domu
drugiego mężczyznę – i to na sofie. Mój Boże, co tu mogło się dziać!
– Ale monsieur i tak musi zapłacić za pokój – rzekła, a ponieważ Jori tylko
skinął ugodowo głową, zamiast się kłócić, dodała: – A gdzie się podział ów
pan tak w środku nocy, czyżbyście się panowie poróżnili? – Wszak jedyną
wartą wzmianki cechą charakteru madame Villon była wścibskość.
Jori jednak nie odpowiedział. Wszedł do swego pokoju i zamknął za sobą
drzwi.

Pauline zacisnęła usta tak mocno, że ich linia niemal się zgubiła pomiędzy
brodą a nosem. Były niebieskie jak znajdujące się przed nią Jezioro Zuryskie,
jak jej oczy, w ogóle jak cała jej twarz. Kolor ciągnął się od tęczówki przez
żyły prześwitujące przez jej skórę aż do ust. Usta były głębokim jeziorem.
– Zimno ci? – spytał Jori i choć pokręciła głową, objął jej ramiona. Nie
mógł jej okryć swoją marynarką, ponieważ akurat na niej siedziała. Rozłożył
ją na trawie, żeby Pauline nie ubrudziła sobie sukienki. Żadne z nich nie
pomyślało o kocu piknikowym.
– Dlaczego tak patrzysz? – spytał, zatroskany, i zaraz pomyślał, że te usta
przypominają bardziej wąską deltę rzeki niż jezioro. Jej brzeg po obu
stronach był tak wąski, że ludzie nie mogli się na nim osiedlić.
– Jak patrzę? – spytała, ale nie potrafił odpowiedzieć. Patrzyła tak samo od
kilku lat, gdy siedzieli nad jeziorem lub w innym miejscu – patrzyła smutno,
pogrążona w myślach. Sam widok odbijających się w wodzie promieni
słońca nie mógł poprawić jej nastroju, tak samo jak dzieci, które stały
nieopodal, po kolana w wodzie, pluskały się w niej i piszczały tak jak
niegdyś Pauline i Jori. Ale to było kiedyś, gdy na widok Joriego Pauline już
z daleka się uśmiechała. Gdy podciągała sukienkę i wskakiwała do jeziora,
żeby oburącz chlapać go wodą, aż spodnie przywarły mu do nóg; zawsze
wchodziła do wody szybciej niż on. Schylał się, by jej się zrewanżować. Było
to nie tyle ochlapywanie się wodą, co moczenie odzieży do suchej nitki – taki
był cel tej zabawy. Im bardziej byli mokrzy, tym dłużej leżeli później, ręka
w rękę, na brzegu i schli.
Przepłynęła przed nimi łódź ze zwiniętym żaglem. W oddali widać było
panoramę Alp. Pachniało trawą, wodą z jeziora i mydłem, którego używała
Pauline. Trawa była tak ciepła, że Joriego naszła ochota na zdjęcie butów.
Można byłoby być tu szczęśliwym.
 Zerknął w stronę pary, która w pewnym oddaleniu siedziała na kocu
w kratę. Młody mężczyzna w kapeluszu i letniej marynarce i kobieta z nożem
w dłoni. Klęczeli, jedno naprzeciw drugiego, i patrzyli na siebie wymownie,
gdy nóż zanurzył się w leżące między nimi miękkie ciasto z rabarbarem.
Z kosza piknikowego kobieta wyjęła dwa wypolerowane talerze i nałożyła
ciasto. Porcje dla zakochanych.
Jori nadal obejmował ramiona Pauline. Zaczął kreślić kciukiem małe kółka
na jej ciele. Robił to ukradkiem, żeby gestu nie zauważyli spacerowicze,
a może nawet sama Pauline. Tak, może tak właśnie by wolał. Nigdy nie
można było przewidzieć jej reakcji.
Kość ramienia dziewczyny wyraźnie się odznaczała pod sukienką; Jori
wyczuwał ją przez szew. Pauline była taka krucha, że najchętniej owinąłby ją
sobą niczym kołdrą, by ją ogrzać, ochronić. I nakarmiłby ją dużymi porcjami
ciasta rabarbarowego. Kiedy tak schudła?
– Przeczytaj mi coś – poprosiła, nie odrywając wzroku od jeziora. Obok
nich przepłynęły trzy łabędzie – dwa z białymi piórami, połyskującymi
w słońcu, jakby ktoś specjalnie wymył je na tę okoliczność; trzeci był jeszcze
poszarzały, młodszy. Pauline popatrzyła za nimi tęsknie, jakby miała je
pożegnać już na wieki.
– Nie mam przy sobie nic do czytania.
– Masz całą torbę.
– No dobrze. – Jori niechętnie oderwał dłoń od jej ramienia i sięgnął po
torbę. Nie musiał jej otwierać, żeby wiedzieć, że nie znajduje się w niej nic,
co nadawałoby się do przeczytania Pauline, zwłaszcza w takie majowe
popołudnie jak to. – Obawiam się jednak, że nie ma tu nic interesującego.
– To dlaczego codziennie się tym zajmujesz?
– Chodziło mi o to, że nie mam nic interesującego dla ciebie.
Wzruszyła ramionami; było jej to obojętne. Chciała, by ktoś coś jej
przeczytał, nic więcej. Jori niepewnie zaczął rozpinać metalowe sprzączki.
W torbie znajdowały się niewielka teczka z naukowymi artykułami, notes
i dwie książki, z których jedna mniej się nadawała do czytania niż druga.
– Mam przy sobie Psychologię fizjologiczną Wundta i Psychologię
medyczną Lotzego. – Nie musiał się starać o znudzenie w głosie, by oba
tytuły wydały się nudne i męczące.
Pauline jednak ponownie wzruszyła ramionami i rzekła:
– Wundt.
 Wyjął książkę i otworzył ją. Może Pauline rzeczywiście chciała wiedzieć,
nad czym spędza tak dużo czasu, ostatecznie od kilku lat uchodzili za coś
w rodzaju pary.
– Przedmowa? – spytał, ale nie otrzymał odpowiedzi. – A więc
przedmowa. – Głęboko nabrał powietrza i zaczął: – „W dziele, które
niniejszym przedstawiam opinii publicznej, próbuję wydzielić nowy obszar
nauki. Oczywiście jestem świadomy, iż to przedsięwzięcie wywoła nade
wszystko wątpliwości co do tego, czy nadszedł już odpowiedni czas…” –
przerwał. Zaczynanie od przedmowy mogło nie być najlepszym pomysłem.
Kto czytał przedmowy podręczników do medycyny? Pauline nadal
wpatrywała się w jezioro. Nie wniosła żadnych zarzutów ani nawet się do
niego nie odwróciła, gdy przerwał. Może w ogóle go nie słuchała. – „…
jednakże nawet anatomiczno-fizjologiczne podstawy omawianej tu
dyscypliny nie są jeszcze do końca znane”. – Im dłużej czytał, tym bardziej
monotonny stawał się jego głos, tak że w końcu sam zaczął odczuwać
znudzenie. Kątem oka zerknął na parkę na kocu w kratę. Właśnie odstawili
talerze na bok. Na talerzu mężczyzny pozostało zaledwie kilka okruszków, na
talerzu kobiety znajdowało się jeszcze pół porcji, obok nadgryzionego ciasta
leżał widelec. Mężczyzna właśnie próbował wziąć kobietę za rękę; Jori
wyczuwał napięcie między nimi. Miał tylko nadzieję, że nie słyszą, jak
czyta. – „…badania mikroskopowe nad budową mózgu wymagają
oczywiście ludzkiego poświęcenia, musiałem zatem ograniczyć się do…”
– Nie masz niczego, co napisałeś sam? – pytanie padło tak
niespodziewanie, że Jori przerwał wpół zdania i spojrzał z przerażeniem na
Pauline. Ona chce jakiś wiersz, przemknęło mu przez myśl. Nie pisał wierszy
i rzadko je czytywał. Gdyby jednak wcześniej wiedział, że Pauline zażyczy
sobie coś, co napisał samodzielnie, spróbowałby.
– Przecież ty i mój brat pracujecie teraz nad jakąś książką.
– Tak.
– Masz ją przy sobie?
– Część.
– To przeczytaj mi, proszę.
– Ale nie jest jeszcze skończona.
Pauline po raz pierwszy odwróciła się do niego; na jej niebieskich ustach
pojawił się uśmiech, tak przelotny i kruchy jak ona sama. Przyciągnęła
kolana do piersi, naciągnęła letnią sukienkę, objęła je i oparła głowę. Jori
zapragnął, żeby już zawsze patrzyła na niego w ten sposób.
– Nie wierzę, że Paul…
– Nie proszę o to mojego brata tylko ciebie. – Dalej się uśmiechała,
a sposób, w jaki wypowiedziała słowo „ciebie”, stopił w nim wszelki opór.
W jej ustach zabrzmiało ono osobiście i czule, Jori przypomniał sobie, że jest
dla Pauline kimś wyjątkowym. Przemawiała w ten sposób tylko do niego.
Sięgnął po notes, w który wsunął plan drugiego rozdziału. Papier błyszczał
w słońcu, oślepiając go; Jori nie mógł odczytać zdań, zwłaszcza że nie był to
jego charakter pisma. Karl Lehmann zrobił plan rozdziału i dał go do
przejrzenia Paulowi i Joriemu. Ale o tym Pauline nie musiała wiedzieć. Jori,
Paul i Karl pracowali nad tą publikacją razem, równie dobrze więc ów
rozdział mógłby zostać napisany przez Joriego. Przecież Pauline życzyła
sobie czegoś napisanego przez niego.
– „Benedikt wskazuje na to, dziedziczność wrażeń wtórnych dowodzi ich
przynależności do psychoz. Po pierwszych obserwacjach my również
dostrzegliśmy ów związek i od samego początku braliśmy pod rozwagę stan
psychiczny przepytywanych rodzin. Z siedemdziesięciu sześciu obciążonych
osób w przypadku trzydziestu sześciu poznaliśmy relacje rodzinne tak
dokładnie, że mogliśmy sobie pozwolić na wydanie opinii o stanie ich
zdrowia psychicznego: dziesięć osób miało skłonności psychopatyczne
w ścisłym znaczeniu…” – Przerwał, jeszcze zanim skończył czytać pierwszy
ustęp. Wcześniej wydawało mu się, że publikacja Wundta nie nadaje się dla
uszu Pauline; teraz wiedział, że czytanie jej tego było olbrzymim błędem. Ów
tekst był objaśnieniem do drzewa genealogicznego Bleulerów, które
przyjaciele chcieli dodać do publikacji. Chodziło o dziedziczność chorób
psychicznych i zjawisko, które przyjaciele ochrzcili mianem wrażeń
wtórnych. Opisywało ono zdolność do wyczuwania zapachów farb i smaków
brzmień. Paul miał takie wrażenia wtórne, tak samo jak Pauline. Na przykład
głoska „ü” miała dla Pauline brudnożółty odcień, natomiast „ä”
ciemnobrązowy. Potrafiła wyczuć smak słów i liter i przyporządkowywała im
dźwięki – umiejętność tę posiadał również jej brat. Gdy pewnego razu na
lekcji chemii Paul nie potrafił wyjaśnić profesorowi, co to są ketony,
spontanicznie stwierdził: „Ketony są żółte, bo mają w środku o.” W ten
sposób powstał pomysł przeprowadzenia badań na ten temat. Drzewo
genealogiczne miało stanowić dowód na to, że wrażenia wtórne i choroby
psychiczne są wprawdzie dziedziczone przez chromosom żeński, ale nie są ze
sobą związane. Pauline stanowiła najważniejszy dowód. I choć nikt nie
powiedział tego na głos, Jori doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że dzięki
publikacji Paul pragnął osiągnąć również osobisty cel: chciał udowodnić
sobie i wszystkim innym, że jego wrażenia wtórne nie mają nic wspólnego
z chorobą psychiczną jego siostry.
– Dlaczego nie czytasz dalej?
– Bo to niestosowne.
– Dlaczego?
Jori zamknął notes. Wiedział, że przy całym swoim smutku, przy całej tej
duchowej nieobecności Pauline miewała chwile jasności umysłu – i obawiał
się ich. Nie chciał, żeby zrozumiała, że wszyscy pojęli już jedno: ona i Jori
nie mają wspólnej przyszłości. Nigdy nie będą mieć zdrowych dzieci. To
dlatego ich miłość była poddawana nieustannej obserwacji nieufnych oczu
czających się ze wszystkich stron.
Zerknął w stronę koca w kratę, ale zakochani byli zajęci sobą.
Będzie musiał wymyślić coś piękniejszego niż te teksty. Może nowele
Gottfrieda Kellera?
– Czy to na potrzeby tej publikacji mnie przepytywaliście? – Głos Pauline
nadal był łagodny, ale Jori znał go zbyt dobrze i wiedział, że czegoś się
domyśla.
Przygryzł dolną wargę.
– Tak.
– Przeczytaj mi ustęp, w którym jest mowa o mnie.
– Nie mam go przy sobie.
– Nie wierzę ci.
– Pauline, on nawet nie został jeszcze napisany.
– To coś wymyśl. Przecież masz zamiar o mnie napisać, prawda? – Jeszcze
ciaśniej objęła kolana i spojrzała na niego uważnie.
Jej łatwowierność irytowała go. W publikacji Pauline była jedynie
numerem w katalogu przepytanych osób, numerem siedemdziesiątym piątym.
Już to było dostatecznie trudne. Nie mógł przecież powiedzieć jej – gdy tak
siedziała tu przed nim na trawie – że została tam opisana krótko i niemal
bezosobowo: „(75), płeć żeńska, 26, bardzo muzykalna, wykształcona,
fotyzmy samogłoskowe i słowne, chora na umyśle, siostra (1)”. A pod (1)
oznaczono Paula Eugena Bleulera.
Jeśli Paul prawidłowo rozrysował drzewo genealogiczne, wynikało
z niego, że on i Pauline odziedziczyli skłonność do wrażeń wtórnych po
matce. Natomiast skłonność do psychozy pochodziła z chromosomu X ojca.
Paul miał szczęście, ponieważ jako chłopiec odziedziczył po ojcu tylko męski
chromosom płci, nieobciążony Y. Siłą rzeczy Pauline tego szczęścia nie
miała. Otrzymała chromosom X matki, w którym znajdowały się wrażenia
wtórne, i obciążony chromosom X ojca. Skutkiem tego Paul z czystym
sumieniem mógł założyć rodzinę, ale w przypadku jego siostry zachodziło
niebezpieczeństwo powicia dzieci psychicznie chorych – i to
z prawdopodobieństwem wynoszącym pięćdziesiąt procent. Jori nie miał
zamiaru przybliżać jej tych wyliczeń.
– Anna Pauline Bleuler jest wykształcona i niezmiernie muzykalna. Jej
umiejętność liczenia i pisania sprawia, że niekiedy nawet Paul Eugen staje
w cieniu siostry. – Uniósł brwi, udając, że czyta z wyciągniętego na długość
ręki notatnika. – Nadto jest wyjątkowo piękna. Można by rzec, iż jest
najpiękniejszą dziewczyną w Zollikon. I nikt by temu nie zaprzeczył.
– Daruj! Wcale tego nie napisaliście! – Pauline zaśmiała się jak ktoś, kto
musiał sobie przypomnieć, jak należy się śmiać. Machnęła ręką w stronę
notatnika, który Jori trzymał poza jej zasięgiem.
– Ależ tak, moja kochana. Wszystko tu napisano. Czarno na białym,
przecież ci to czytam! – Jori uniósł brwi jeszcze wyżej, a potem zmrużył
oczy; wyglądał, jakby z trudem odcyfrowywał każde zdanie. – Napisano, że
nosi najpiękniejsze odzienie, uszyte z najdelikatniejszego perskiego jedwabiu
przez stu perskich krawców i przywiezione tu przez samego kalifa Rudolfosa
Bleuleriusa.
– Sukienkę podarował mi ojciec! – Pauline znów się zaśmiała, tym razem
z większym powodzeniem. Chciała złapać notatnik, musiała jednak się
wyciągnąć i oprzeć o Joriego, żeby w ogóle dosięgnąć jego ręki. Jej
rozciągnięte w uśmiechu usta znalazły się tak blisko, że ze szczegółami
widział jej lśniące zęby. Były zadbane, ale niebieskawe u korzeni, jakby
odzwierciedlały kolor ust. Wyglądały jak przezroczyste i Jori wyobraził
sobie, że z pewnością się połamią, jeśli pewnego razu Pauline przez omyłkę
nagryzie pestkę wiśni. Rozprysną się niczym kruche porcelanowe filiżanki,
które podczas jednego z ataków dziewczyna zrzuciła ze stolika kawowego
w domu Bleulerów. Nagle opuścił notatnik, złapał Pauline za ramiona
i dotknął ustami jej ust. Pocałował jej uśmiech – nie potrafił inaczej, musiał
go pocałować – a ona odwzajemniła jego pocałunek, z początku zaskoczona,
a potem łapczywie, niemal w pośpiechu, jakby zostało im mało czasu.
Zimnymi palcami pogładziła jego policzki, a on położył na nich dłoń, by je
przytrzymać. Potem jednak nagle zacisnęła usta. Jori poczuł, jak jej ciało
sztywnieje. Odepchnęła go od siebie.
– Przestań… – wydyszała.
Spojrzał na nią i zobaczył, że wszystko się zmieniło. Teraz Pauline
wyglądała na niedostępną, delta rzeki między brodą a nosem była ściągnięta
z odrazą, jakby się rozpadało i woda wystąpiła z brzegów. Zachowywała się,
jakby nigdy go nie pocałowała, gorzej – jakby Jori był dla niej zupełnie
obcym człowiekiem. Zawstydzony, wbił wzrok w ziemię i sięgnął po źdźbło
trawy. Było mu przykro, że dał się ponieść emocjom, ale jeszcze gorsze były
odrzucenie ze strony Pauline i obecność ciasta z rabarbarem. Czuł na sobie
wzrok zakochanych z koca w kratę, ale nie odważył się zerknąć w ich stronę.
Oblał się rumieńcem.
– Pauline…
– Nie dotykaj mnie!
Wcale nie miał zamiaru jej dotykać, wręcz przeciwnie – najchętniej
zerwałby się z miejsca i uciekł, gdzie pieprz rośnie, ale Pauline cały czas
siedziała na jego marynarce, poza tym wiedział, że będzie musiał
odprowadzić dziewczynę do domu. Nie wolno było zostawiać jej samej. Co
pomyśleliby sobie rodzice?
– Przepraszam.
Odsunęła się od niego i popatrzyła wściekle na jezioro. Z misternie
uplecionej fryzury wysunęło się jedno pasemko i zaplątało o jej rzęsy. Jori
nie wiedział, co powinien rzec lub uczynić, by ją uspokoić.
– Mam nadzieję, że mi wybaczysz.
– Jeszcze nie wiem, co zrobię.
Milczeli tak razem, Pauline z wściekłości, Jori ze zmęczenia tą sytuacją.
Zerknął ku parze na kocu i napotkał spojrzenie młodej kobiety. Zarumieniła
się i odwróciła szybko, by udać, że rozmawia ze swym towarzyszem.
– Może będzie lepiej, jeśli na jakiś czas przestaniemy się widywać – rzekła
nagle Pauline.
– Proszę?
– Johannie Richardzie, nie chcę, żebyś mnie odwiedzał.
Zabolało bardziej niż cios pięścią prosto w żołądek. Nie chciał, żeby
Pauline go odpychała, żeby nazywała go Johannem Richardem. Nikt poza
jego ojcem go tak nie nazywał. Jest chora, próbował się pocieszyć.
Potrzebuje spokoju, teraz nie wie, co mówi.
– Ale Pauline… chciałbym nadal cię odwiedzać, tak jak wcześniej.
Ostatecznie jesteśmy… – Nie wiedział, jak zakończyć to zdanie. Nie
wiedział, czym są. Już od dawna zdawał sobie sprawę z tego, że on i Pauline
do siebie należą, nawet jeśli żadne z nich jeszcze nie powiedziało tego na
głos. – Lubię z tobą przebywać – rzekł w końcu i jeszcze bardziej spąsowiał.
To zdanie było bliższe wyznaniu miłości niż wszystko, co do tej pory
powiedział dziewczynie.
Ona natomiast zareagowała w sposób, którego nie potrafiłby sobie
wyobrazić w najgorszych wizjach: odrzuciła głowę do tyłu i zaniosła się
głośnym śmiechem, jakim w miejscu publicznym zanoszą się jedynie osoby
chore psychicznie.
– Chyba nie myślałeś… że ty i ja?
Jori najchętniej schowałby się za kołnierz swojej koszuli. Zaserwował
Pauline to wyznanie na czystym, wypolerowanym talerzu, tak jak tamta
młoda kobieta dała swojemu ukochanemu ciasto z rabarbarem, a Pauline
bezwzględnie rozgniotła je widelcem.
– Jori, proszę, przyjrzyj się nam. W jaki sposób miałoby to działać? –
Zaśmiała się raz jeszcze, tym razem jednak z rozpaczą. Spojrzała w górę
i otarła palcami kąciki oczu, jakby pojawiły się w nich łzy. Jori jednak
widział, że były suche.
– Co masz na myśli? – spytał, urażony.
– Czy to nie oczywiste?
Tak, to było oczywiste.
– Wiem, że byłoby ciężko, ale mnie nie interesuje, że ty… – Zamachał
bezradnie rękami, szukając właściwych słów.
– Że ja jestem kobietą, a ty jesteś chłopcem?
– Proszę? Nie, nie to miałem na myśli.
– A co miałeś na myśli? – Spojrzała na niego badawczo; po chwili
konsternacji w jej oczach ponownie pojawiło się szyderstwo. – Chciałeś
powiedzieć, że nie interesuje cię, że jestem pomylona?
– Ciii… Proszę, Pauline…
– Co, boisz się, że ludzie się dowiedzą? A ja myślałam, że pragniesz
wydać całą książkę na ten temat. Przecież najpóźniej wtedy wszyscy będą
o tym wiedzieć! – Odwróciła się do młodej pary, która najwyraźniej również
obserwowała Pauline i Joriego, tak jak Jori obserwował ją, i krzyknęła: – Ten
tutaj, przyjaciel mojego brata, twierdzi bowiem, że jestem wariatką!
W pierwszym odruchu Jori miał ochotę zasłonić jej usta dłonią, zamiast
tego jednak, skonfundowany, zasłonił swoją twarz. Gdy po chwili podniósł
wzrok i rozejrzał się wokół, dostrzegł pewną starszą damę i jej męża;
przystanęli, z uwagą popatrując w ich kierunku. Zaraz dołączyło do nich
drugie małżeństwo, nawet bawiące się na brzegu dzieci przerwały zabawę
i zaczęły się w nich wpatrywać. Młodzi od ciasta z rabarbarem siedzieli obok
siebie na kocu i najwyraźniej nie wiedzieli, jak się zachować. Jori machnął
dłonią w nieokreślonym kierunku, jakby chciał ich przeprosić, a potem
odważył się położyć ją na ramieniu Pauline. Gwałtownie się do niego
odwróciła. Miała łzy w oczach.
– Czego chcesz? Przecież wszyscy tak właśnie sądzicie, prawda? Ty
i Paul, i mama, i tata, i ci mężczyźni w klinice.
– Wszyscy chcemy ci pomóc.
– To dlaczego mnie wypuszczono, skoro nie jestem zdrowa?
Milczał. Pauline wypuszczono, ponieważ jej ojciec był jednym
z bogatszych i bardziej wpływowych ludzi w Zurychu i potrafił odpowiednio
to wykorzystać. Nie miał jednak zamiaru mówić tego Pauline.
– Jesteś zdrowa. Miałaś tylko te fazy, to wszystko. Chcieli sprawić, żebyś
nie była już smutna.
Na dźwięk słowa „smutna” do oczu dziewczyny napłynęło jeszcze więcej
łez. Ponownie spojrzała na jezioro.
– Smutku nie można wyleczyć. Nikt nie może tego zrobić.
– Ale ja chętnie bym spróbował.
– Niby jak chcesz to uczynić? Wypełnisz kilka kwestionariuszy, które
powiedzą ci, że ja jestem chora na umyśle, a mój brat jest zdrowy? A może
lekami, jak w klinice? Będziesz mnie przywiązywał do łóżka, tak jak tamci
mężczyźni, albo zanurzał w wannie z lodowatą wodą?
Jori przełknął głośno ślinę. Próbował powstrzymać obrazy, które pojawiły
się w jego głowie. Miał ochotę odpowiedzieć: Nie, ożenię się z tobą i cię
uszczęśliwię – ale się nie odważył. Przeraziło go, że Pauline tak
jednoznacznie podsumowała swoją sytuację.
– Znajdziemy jakiś sposób. – Ta obietnica była przeznaczona głównie dla
niego. Pauline znów się zamyśliła. Jori nie wiedział, skąd wziął nową
odwagę, ale przysunął się do niej – zaledwie kilka centymetrów. Czuł, że coś
go przyciąga do tej cudnej Pauline. Pauline, która przed momentem rzucała
słowa ostre jak nóż, zniknęła. – Zabierzesz mnie tam kiedyś? – zapytał.
– Dokąd? – Pytanie Joriego najwyraźniej ją zaskoczyło.
– W miejsce, w którym wszystko jest smutne.
– Skąd przyszło ci do głowy, że takie miejsce w ogóle istnieje?
– Musi istnieć. I sądzę, że znajduje się gdzieś tutaj. – Sięgnął ku niej dłonią
i popukał palcem wskazującym w głowę, w sam środek plecionej fryzury.
– Jori, naprawdę jesteś małym chłopcem. – Odpędziła jego rękę, jakby ta
była namolną muchą, ale na jej twarzy pojawił się przelotny uśmiech.
– Przecież różnica wieku między nami wcale nie jest taka duża – podjął. –
Poza tym jeszcze może być dobrze. Pewne badania dowodzą, że wszystko, co
czynimy i czujemy, w mózgu…
– I podług tych badań z moim mózgiem jest coś nie tak?
Wzruszył ramionami; nie odpowiedział. Nie chciał prowokować kolejnej
sprzeczki.
Pauline patrzyła na niego przez długą chwilę, jakby się zastanawiała, czy
mówił poważnie. Potem ponownie się od niego odwróciła. Przyciągnęła
kolano do piersi i zaplotła ramiona wokół niego, jej włosy lśniły w słońcu –
wglądała pięknie. Młodzi po lewej siedzieli bliżej siebie, jakby kłótnia
między Jorim a Pauline sprawiła, że odczuli jeszcze większą wspólnotę. Jori
rozejrzał się za żaglówką, która wcześniej przepłynęła przed nimi. Wydawało
mu się, że widzi jej maszt daleko na połyskującej tafli jeziora.
– A ty? Nigdy nie bywasz smutny? – spytała w końcu Pauline.
– Bywam. Oczywiście.
– To dlaczego ciebie nie wsadzą do kliniki?
Później Jori jak zwykle odprowadził Pauline do domu. Pożegnali się
z dystansem, jakiego wymagała od nich etykieta. Niewidzialna ręka
otworzyła drzwi i dziewczyna zniknęła po tym, jak po raz ostatni się do niego
odwróciła. Od owego dnia Jori zawsze nosił przy sobie cienki zeszyt
z wierszami na wypadek spotkania z Pauline. Sam je napisał. Ale ona już
nigdy nie poprosiła go, by coś jej przeczytał.

Lecoq obudził się z bólem głowy. Jak zwykle potrzebował pięciu minut,
by się przekonać, że po otwarciu oczu nie oślepnie. Potem powoli się
podniósł, przeturlał po łóżku i sięgnął po spodnie wiszące na fotelu.
Rozbierał się po pijaku – prawa nogawka była zmięta i niedbale przerzucona
przez oparcie fotela. W kieszeni znalazł trzy centymy, niewiele, ale
wyjaśniały kwestię kociokwiku. Ile wypił? I jak w ogóle wrócił do domu?
Powinien się cieszyć, że po drodze nikt nie poderżnął mu gardła. Odruchowo
dotknął jednak szyi, by się upewnić, że jest cała.
Na ulicy za oknem jak zwykle panował spokój. Ani śladu wczorajszego
gościa. Lecoq przeciągnął się i mlasnął. Miał sucho w ustach. Podszedł do
umywalki znajdującej się w rogu małego pokoju, nalał sobie szklankę mętnej
wody i wziął łyk. Miała metaliczny posmak. Resztą polał sobie głowę.
Pakowanie się zajęło mu sporo czasu; zebrał zbyt wiele rzeczy. Jedna torba
była pełna kostiumów, druga artykułów z gazet, które z lubością
przechowywał; stanowiły jego archiwum kryminalne. Trudno jest porzucić
stare przyzwyczajenia. Walizkę zapełnił książkami: zbiór kronik karnych
Causes célèbres et intéressantes Pitavala, Zabójstwo przy Rue Morgue
Edgara Allana Poego, do tego literatura fachowa autorstwa Lombrosa –
Fizjonomia zbrodni. Ledwo co starczyło miejsca na ubrania.
Zanim podszedł do drzwi, rzucił okiem w stronę stołu. Nie miał zamiaru
się przejmować brudnymi naczyniami – jeszcze umarłby przy ich zmywaniu.
Nóż w krtani, gąbka do mycia w dłoni – dla urodzonego przestępcy to
niegodna śmierć. Ze starej oplatanej butelki stojącej na kuchennej szafce
dobył niewielki zwitek banknotów. Niewiele tego było, bo Lecoq zbyt często
wkładał swe oszczędności w niewłaściwe butelki. Przeliczył pieniądze i już
chciał wetknąć brakującą połowę miesięcznego czynszu pod jedną ze
stojących na stole trójkątnych szklanek, gdy przyszło mu na myśl, że w jego
fachu to nie przystoi. Niezdecydowany, spojrzał na pustą szklankę i na wpół
pusty portfel. Zachciało mu się pić. Schował pieniądze.

Schodząc z bagażem na dół, narobił więcej hałasu, niż planował. Na

parterze gwałtownie przystanął. Przed schodami, w drzwiach frontowych
domu, stała żona budowniczego statków z drugiego piętra. Madame Foret, lat
trzydzieści cztery, matka dwójki dzieci, trzecie w drodze. Miała szczupłą,
prostą szyję, świadczącą o przyzwoitości, i włosy ułożone tak jak jej życie
rodzinne. Lecoq nigdy nie widział przy niej innego mężczyzny, nie słyszał
też odgłosów, które świadczyłyby o obecności takowego w jej domu.
 Madame Foret, odwrócona plecami do niego, z kimś rozmawiała. Lecoq
zaklął pod nosem i zaczął się wycofywać. Udało mu się pokonać trzy stopnie,
jednak wtedy oba kufry uderzyły z łoskotem w poręcz i kolejny schodek.
Madame Foret się odwróciła. Na jej twarzy pojawił się ten niewinny
uśmiech. Duży brzuch był przewiązany kuchennym fartuchem.
– Oto i on! – zawołała ufnie i stanęła bokiem, tak żeby jej rozmówca mógł
zobaczyć Lecoqa.
Ten zamarł w połowie kroku. Dopiero teraz zrozumiał, że nie powinien był
zwlekać z opuszczeniem domu o świcie. Zerknął w stronę drzwi.
Natychmiast rozpoznał mężczyznę: blada twarz, włosy w odcieniu
truskawkowego blondu, drogi garnitur, kapelusz w dłoni, postura mordercy.
Jednakże w świetle dziennym jego spojrzenie było mniej tępe, a ciało
zdawało się chudsze – wyglądał mniej przerażająco niż wieczorem. A może
to kwestia niewinnego wyrazu twarzy madame Foret, który załagodził złe
wrażenie.
Żarliwy uśmiech zniknął z oblicza nieznajomego, gdy tylko dostrzegł
bagaż Lecoqa. Na gładkim czole madame Foret pojawiła się pojedyncza
zmarszczka. Kobieta jednak szybko się opanowała: jako matka dwójki dzieci
przyzwyczaiła się do pewnych spraw.
– Monsieur de Gentilly, ma pan gościa – powiedziała.
Lecoq próbował uporządkować myśli, tak by utworzyły logiczny ciąg.
Mordercy nie pukają do drzwi swych ofiar wczesnym przedpołudniem, by
pogawędzić z sąsiadami. I z pewnością nie zdejmują grzecznie kapelusza.
Nie mają też wąskich ramion ani oblicza fałszerza. Ów mężczyzna był pełen
sprzeczności.
– Hrabia de Commarin mówi, że już wcześniej próbował się z panem
skontaktować. Ale pan zawsze jest tak strasznie zajęty, prawda?
Lecoq mruknął coś pod nosem, ciesząc się, że madame Foret nie wie, co to
ironia.
– Hmm, tak, zawsze mam coś do zrobienia – wydukał, po czym zwrócił się
do przybysza: – Co mogę dla pana zrobić, monsieur?
Ten spojrzał na niego stanowczo.
– Monsieur Lecoq, mam dla pana zlecenie.

Gdy niepożądany gość wszedł do pokoju, Lecoq dokładnie mu się

przyjrzał. Ubrany w drogi płaszcz i wypolerowane buty, wicehrabia zupełnie
nie pasował do tego miejsca. Uwadze Lecoqa nie umknęła też mina, jaką
zrobił na widok opróżnionych szafek, otwartych szuflad i brudnych naczyń
zalegających na stole – od razu pożałował, że zostawił pokój w takim stanie.
– Monsieur, przepraszam, że pana nachodzę, do tego jeszcze
niezapowiedziany – hrabia przeprosił już po raz trzeci. – Chciałem wysłać
wiadomość, ale chyba rzadko zagląda pan do skrzynki na listy. A posłaniec,
który niósł moją wizytówkę, został przepędzony przez starszą damę, która
była nastawiona, nazwijmy to, antyfeudalistycznie. – Zamilkł, jakby teraz on
czekał na przeprosiny. Nie doczekał się. Lecoq nigdy nie podejrzewał, że
mieszkanie w jednym domu ze starą oświeconą wdową może być tak
wygodne. – Ale nie szkodzi. Zawsze wolę rozmawiać osobiście.
Lecoq kątem oka zauważył leżącą na podłodze skarpetkę i spróbował
ukradkiem wsunąć ją butem pod łóżko. Druga pewnikiem znajdowała się już
w walizce. Mało brakowało, a by o niej zapomniał.
– Proszę usiąść.
Na małym drewnianym krześle gość wyglądał jeszcze bardziej osobliwie
i wyraźnie czuł się nieswojo – Lecoq widział to po sposobie, w jaki ten
rozglądał się wokół: sceptycznie zmarszczył nos, ściągnął brwi. Z początku
chciał położyć rękę na stole, ale na widok brudnego obrusu cofnął ją
z obrzydzeniem i ostatecznie złożył obie dłonie na kolanach.
– Napije się pan czegoś?
De Commarin pokręcił głową. Czekał chyba, aż Lecoq usiądzie, ten jednak
nie miał takiego zamiaru; na stojąco łatwiej mu było zakryć panujący
w pokoju nieład, na przykład niepościelone łóżko i leżącą pod nim skarpetę.
– Wyjeżdża pan? – Przybysz wskazał walizki, jakby dopiero teraz je
dostrzegł.
Lecoq uśmiechnął się nieznacznie.
– Monsieur de Commarin, powiedział pan, że ma dla mnie zlecenie.
Kryminalne czy kryminalistyczne?
Gość, zaskoczony, znów ściągnął brwi; Lecoq stwierdził, że ma bardzo
rozwiniętą mimikę twarzy, co jest nietypowe dla fałszerzy i morderców.
Jednakże poprzedniego dnia w ogrodzie było przecież bardzo ciemno.
– Oczywiście kryminalistyczne, monsieur. – Skryte pod wąsami kąciki ust
nieśmiało się uniosły. De Commarin był zmieszany. Nie spodziewał się, że
tak szybko przejdą do sedna. – Przyszedłem, żeby…
– Nie jestem zainteresowany – przerwał mu Lecoq.
 – Słucham?
– Nie jestem zainteresowany.
Zmieszanie na twarzy wicehrabiego stało się jeszcze wyraźniejsze.
– Nie chce pan najpierw wysłuchać…
– Nie.
– Ale ja…
– Nie.
Wicehrabia zamilkł, urażony. Wtedy Lecoq głęboko nabrał powietrza
i wypuścił je ze słowami:
– Od razu uprzedzam, monsieur, że nie jestem już komisarzem. Od wielu
lat. Skoro zatem, jak pan mówi, zlecenie dotyczy kryminalistyki, nie mogę
panu pomóc.
De Commarin oparł się na krześle, zapomniawszy, że jego kosztowny
płaszcz nie powinien dotykać mebli w tym pomieszczeniu. W dodatku
położył rękę na stole.
– Tak właśnie mi powiedziano, gdy pana szukałem.
– Był pan w Sûreté?
– Tak.
– No i?
– No i?
– No i po co w ogóle pan do mnie przyjechał?
Znowu ten nerwowy śmiech. Były arystokrata nie nawykł do tego, że ktoś
rozmawia z nim w tak bezpośredni sposób.
– Miałem nadzieję, że jeśli opowiem panu o zleceniu, uda mi się nakłonić
pana do zmiany zdania.
– Nie, to niemożliwe.
– Ale ja jeszcze nie…
– Nie ma takiej potrzeby.
Przez chwilę obaj milczeli. Ciszę przerwał gość:
– Dobrze zapłacę.
Lecoq zauważył, że znów ukradkiem rozgląda się po pokoju. Hrabia
wydawał mu się coraz mniej sympatyczny.
– Mimo to nie jestem zainteresowany.
– Pięćset franków.
– Nie.
– Siedemset.
 Lecoq zmusił się do zachowania obojętnego wyrazu twarzy. Siedemset
franków. Półroczna pensja. I to od ręki.
– Monsieur, nie jestem prywatnym detektywem, nigdy nim nie byłem.
Policja Narodowa jest opłacana przez państwo.
– Tysiąc.
– Monsieur, proszę wrócić do Sûreté i tam wyłożyć swoją sprawę.
Z pewnością znajdzie pan pomoc.
– Byłem tam. Mojej żony szukają już od wielu miesięcy! Chcę to zlecić
panu. Panu!
Lecoqa jakoś nie zdziwił fakt, że Policja Narodowa nie wpadła na żaden
trop. Poza nim w Sûreté nie było żadnego zdolnego śledczego. Dyskretnie
zlustrował de Commarina i dostrzegł w nim rozpacz. Wicehrabia cierpiał –
nie okazywał tego, bo był pełnym godności arystokratą – ale w głębi duszy
bardzo się męczył. Zmarszczki na jego czole były świeże, ramiona wisiały
nisko, jak przystało na potomka klasy arystokratów.
– Niezmiernie mi przykro, ale nie mogę panu pomóc.
– Zna ją pan. To Claire d’Arlanges.
– D’Arlanges?
– Moja żona.
Lecoq spojrzał na mężczyznę i zmarszczył brwi. Jak mógł być tak ślepy?!
Gdy po raz ostatni widział Alberta de Commarina, ten był jeszcze
chłopcem, nie miał nawet osiemnastu lat. Oskarżono go o zabójstwo, którego
nie popełnił: zamordowanie wdowy Lerouge, jego mamki. Lecoq, który
odegrał dość istotną rolę w sprawie, nakreślił prawidłowy ciąg zdarzeń, tym
samym ratując Albertowi skórę. Zaczął szybko liczyć. Musiały minąć ponad
dwadzieścia dwa lata od tamtych zdarzeń. Ledwo co pamiętał bladego
rudzielca, który na komendzie zapewniał o swej niewinności. Natomiast
Claire d’Arlanges pamiętał doskonale – nawet teraz mógł przywołać jej
wyraźny obraz. Zeznawała w sprawie. Swoją urodą omamiła samego
sędziego Daburona, znanego z surowości. Czyli ona i de Commarin się
pobrali…
– Pamięta ją pan.
– Pamiętam również pana, Albercie de Commarin. Rozumiem, że zajął pan
miejsce swego ojca.
Wicehrabia skrzywił się na te słowa.
– Nie było zbyt dużo do przejęcia, monsieur. Po rewolucji…
 – Ale mimo wszystko nazywa się pan wicehrabią.
– A pan każe na siebie mówić „monsieur de Gentilly”.
Lecoq, zapomniwszy o skarpecie pod łóżkiem, podszedł do okna. Wyjrzał
na ulicę. Była tak samo spokojna jak rano z tą różnicą, że osoba, której wtedy
wypatrywał, siedziała teraz w jego pokoju.
– Monsieur, obrał pan mądrą taktykę, ale ja i tak pana przejrzałem.
Najpierw proponuje mi pan pieniądze, a potem wyciąga stare, niemające już
znaczenia historie, żebym potraktował pana jak dobrego znajomego. Jak
w ogóle udało się panu mnie znaleźć? – Pytanie to płonęło na zafarbowanych
od tabaki ustach Lecoqa od chwili, w której de Commarin przekroczył próg
tego pokoju. Niezmiernie niepokoił go fakt, że pierwszy lepszy arystokrata
może go znaleźć bez większego trudu.
– Miejsce pańskiego pobytu zdradzono mi w Sûreté.
– Wiedzą, gdzie mieszkam?
– Dyrektor powiedział, że mają na pana oko.
– Aha.
– Nie do końca jednak zrozumiałem ich pobudki. Wspomniał coś o nowej
profesji, którą pan się para.
– Wolę słowo „zawód”.
– Jaki zawód, jeśli wolno spytać?
– Natury zbrodniczej. – Nie było powodu, dla którego miałby ukrywać to
przed wicehrabią. Lecoq mówił o tym otwarcie i każdemu. – Czytał pan
Lombroso?
De Commarin się zawahał. Potrzebował trochę czasu, zanim zrozumiał
istotę pytania.
– To ten, który napisał Operette Morali? – spytał z wahaniem.
– Nie.
– W takim razie nie znam.
– Polecam zatem lekturę. Mogłyby pana zainteresować również jego
Komentarze do Rewolucji. Jednakże w swym najważniejszym dziele zajmuje
się empiryczną kryminologią. Udało mu się ustalić, że los każdego człowieka
jest zdeterminowany już od dnia narodzin. A to oznacza, że nasz los i nasze
poglądy można wyczytać z naszej twarzy, budowy ciała, z oczu. To, czy ktoś
zostanie przestępcą czy świętym, to kwestia dziedziczności. Owa teza to
główny filar antropologii kryminalnej Lombroso. Jesteśmy tym, kim się
urodziliśmy: policjantami, krawcami bądź zbrodniarzami – a wszystko to
można szczegółowo określić po cechach fizycznych. Proszę się przyjrzeć
mojemu nosowi. Co pan widzi?
Na twarzy de Commarina pojawił się wyraz pełen zmieszania
i wątpliwości.
– Nos?
– Dokładniej.
– Monsieur Lecoq, naprawdę nie wiem…
– Czy mój nos wygląda tak jak pański?
Wicehrabia westchnął.
– Prawdopodobnie nie.
– Otóż to. Mój nos jest tępo zakończony i szeroki, a pański jest wąski i ma
wielkie pory.
– Proszę pana!
– Należy się z tego cieszyć. Ja na przykład mam nos jak mordercy,
cudzołożnicy, fałszerze, szaleńcy i złodzieje – ten kształt nosa występuje
u nich o cztery procent częściej niż u przeciętnego człowieka. Poza tym moja
czaszka jest okrągła, a czoło czworokątne, kości policzkowe i szczęka są
szerokie i wystające, a oczodoły ułożone ukośnie. Mam też szerokie, niemal
grube wargi. Wszystkie te cechy są charakterystyczne dla przestępców, ba,
można by rzec, iż mam typową twarz złoczyńcy.
– Można by przypuszczać, że to pana cieszy.
– Nie ma to nic wspólnego z radością, takie są fakty, monsieur. Jestem
właśnie takiego gatunku. Osobiste odczucia nie mają z tym nic wspólnego.
Ostatecznie przecież kiedyś każdy musi się pogodzić ze swoim losem.
Otrzymaliśmy tylko jedną twarz – drugiej nikt nam nie da.
De Commarin nadal próbował ocenić powagę tej rozmowy. Patrzył na
Lecoqa sceptycznie; nie wiedział, co odpowiedzieć.
– A ponieważ odkrył pan na swej twarzy rysy zbrodniarza, postanowił
pan…
– Jak już wspomniałem, tu nie ma nic do postanawiania. Jestem
przestępcą. Mam nawet zagłębienie potyliczne Villella’ego.
– Co proszę?
Lecoq pogładził się prawą dłonią po potylicy, w miejscu, w którym
z czasem włosy stają się jasne.
– W siedemdziesiątym drugim Lombroso przeprowadził autopsję ciała
słynnego zbrodniarza, mężczyzny z Kalabrii, zwącego się Villella. Odkrył
przy tym deformację na potylicy, którą nazwał środkowym zagłębieniem
potylicznym. Jak się później okazało, jest ono cechą właściwą dla
przestępców.
– I teraz pan wierzy…
– Monsieur, te teorie zostały dowiedzione naukowo i empirycznie. Nie ma
to nic wspólnego z wiarą.
De Commarin zamilkł, urażony.
– Od kiedy pan o tym wie?
– Że jestem przestępcą? – Lecoq się zamyślił. – Prawdopodobnie
wiedziałem o tym od zawsze. Chce pan wiedzieć, czym się parałem, zanim
trafiłem do Sûreté? Napisałem złożony i wybitnie inteligentny plan
nielegalnego przejęcia sześciuset franków z Londynu. Miały mi wystarczyć
do tego tylko dwa listy i jeden telegram. Pokazałem ten pomysł memu
ówczesnemu szefowi; pracowałem wtedy jeszcze u pewnego astronoma.
Przeczytał plan i mnie zwolnił. Dlatego byłem tak dobrym policjantem,
proszę pana, ponieważ tu, w środku – popukał się palcem wskazującym
w skroń – wszystko tyka mi tak jak u ludzi, których całymi latami ścigałem.
Skoro potrafię myśleć tak jak oszuści, potrafię też przewidzieć ich
posunięcia.
Ponownie zapadła między nimi cisza. Wreszcie de Commarin odrzekł:
– Czyli odszedł pan z Sûreté dobrowolnie?
– To zależy, co przez to rozumiemy. Teorie Lombroso trafiły na komendy
w tym kraju. Obserwowano mnie, przestano mi ufać. Wtedy odszedłem.
– Odniosłem wrażenie, że nadal cenią tam pana jako bardzo zdolnego
policjanta.
– Monsieur, bez wątpienia właśnie nim byłem.
– Nigdy bym tego nie zakwestionował.
– Dlatego że ściągnąłem panu stryczek z szyi? Zdradziłem już panu źródło
mojego talentu.
– Ale dlaczego nie spróbuje pan po prostu…
– Panie de Commarin, czy potrafi pan pływać?
Po raz kolejny Lecoq zbił swego gościa z pantałyku.
– Owszem. Dlaczego pan pyta?
– Dobrze pan pływa?
– Wydaje mi się, że do przyjęcia.
– Dlaczego więc nie spróbuje pan sobie wyhodować dzioba i nie zacznie
żyć wśród kaczek?
– Panie Lecoq, ja pana proszę!
– Próbuję panu wytłumaczyć, dlaczego…
– Monsieur, proszę…
– Bo nie jest pan do tego stworzony!
– Proszę przestać. Ja tylko pragnę, żeby znalazł pan moją żonę! – Głos
wicehrabiego ponownie stał się donośny i pełen tłumionej rozpaczy, która
zupełnie mu nie przystawała. Walnął płaską dłonią w stół tak mocno, że
szklanki zabrzęczały, a okruszki na blacie podskoczyły.
Gdy Lecoq, zaskoczony, spojrzał w jego skrzywione oblicze, stwierdził, że
de Commarin może być od niego młodszy nawet o ćwierćwiecze.
Wicehrabia również był zadziwiony swym wybuchem. Wyprostował się na
krześle i zabrał łokieć ze stołu; dłoń, oblepiona okruszkami, opadła.
Natychmiast się opanował, w ciągu sekundy znów wyglądał godnie – musiał
to ćwiczyć przez długi czas. Chrząknął i podjął spokojnie:
– Minęło już prawie pół roku. Moja żona zniknęła dwudziestego siódmego
marca i nadal nie ma po niej najmniejszego śladu. Czekałem, aż wróci do
domu. Zawsze wracała przed osiemnastą, a przecież w marcu bardzo
wcześnie robi się ciemno i…
– Monsieur de Commarin, traci pan czas.
Wicehrabia pokręcił głową. Skrzywił się, zgnębiony – ten wyraz twarzy
pasował mu bardziej niż sztuczny uśmieszek.
– Nie, proszę pana. Tracę czas, wciąż czekając, aż policja znajdzie jakiś
ślad.
– W takim razie proszę zatrudnić prywatnego detektywa, wszak całe
miasto jest ich pełne!
– Już to uczyniłem, monsieur. Dwa razy. I żaden z nich nic nie znalazł.
Dlatego chcę zatrudnić pana. Pana!
– Ale ja nie wchodzę w rachubę.
– Proszę to zrobić dla Claire d’Arlanges.
– Już panu odpowiedziałem.
– Panie Lecoq…
– Nie.
De Commarin spojrzał na swą pokrytą okruszkami dłoń.
– A jeśli panu powiem, że pieniądze, które panu oferuję, zostały zdobyte
w nielegalny sposób?
 Lecoq nie wiedział, czy tę prymitywną propozycję powinien uznać za
śmieszną czy za niemoralną.
– Monsieur, czyżby chciał pan nakłonić mnie do przestępstwa? Względnie
uczynić ze mnie współsprawcę?
– Moje pytanie było czysto teoretyczne.
– W takim razie zna pan moją odpowiedź.
De Commarin zwiesił głowę. Po chwili wstał.
– Gdyby jednak istniało coś, co mogłoby zmienić pańską decyzję…
Zostawię panu moją wizytówkę. – Wsunął kartonik pod tę samą szklankę,
pod którą zaledwie godzinę wcześniej Lecoq chciał włożyć zaległą zapłatę za
czynsz. Na wizytówce ze złotymi brzegami widniał biały orzeł na niebieskim
tle. Czyli de Commarin nadal korzystał ze starego godła swej
arystokratycznej rodziny. Po raz ostatni zerknął w stronę kufrów. Widać
było, że chce spytać Lecoqa o nowy adres, bo wie, że nie chodzi tylko
o krótki wyjazd. Stał przed byłym komisarzem, swoim wybawcą, trzymał
kapelusz w dłoni, wypomadowane włosy lśniły niczym miedziana patelnia.
Tak samo wyglądał poprzedniego wieczoru.
Po wyjściu wicehrabiego Lecoq wbił wzrok w puste krzesło, nasłuchując
kroków w korytarzu. Brzmiały zaskakująco cicho, de Commarin raczej
powłóczył nogami. Ze sposobu chodzenia mężczyzny można było sporo
wyczytać. Lombroso to również opisał, a inni potwierdzili: długość kroku,
sposób stawiania stóp, wychodzenie z palców lub z pięty – wszystko
wskazywało, czy ma się do czynienia z epileptykiem, podpalaczem, zabójcą
czy homoseksualistą.
Lecoq odliczał kroki, których wicehrabia potrzebował, by dojść do
schodów. Korytarz miał osiem na pięć metrów – Lecoq doskonale znał
wszystkie wymiary tego domu. Potarł nieogoloną brodę. Jak powiedział de
Commarin, dwudziestego siódmego marca tego roku zniknęła Claire
d’Arlanges. Lecoq musiał przeoczyć artykuły na ten temat. A może nie
zwrócił na to uwagi, ponieważ nie podano jej panieńskiego nazwiska.
Wpatrywał się w wizytówkę wicehrabiego. Teraz nazywała się przecież
Claire de Commarin. Mogło mu to umknąć. W Paryżu codziennie znikają
kobiety. Jednakże przy odrobinie szczęścia uda mu się znaleźć odpowiednie
zgłoszenie w archiwum kryminalnym. Jeszcze nie przeanalizował przecież
wszystkich artykułów, które doń wpiął.
Piętro niżej głośno trzasnęły drzwi. Lecoq poczuł skurcz w żołądku. Tak,
bardzo chętnie sprawdzi, gdzie się podziała Claire de Commarin.

Jori siedział w ostatnim rzędzie pustego audytorium i próbował nie myśleć

o Pauline. Myślał o niej przez cały tydzień, tak długo, aż jego umysł i całe
ciało miały jej dość. Jeszcze jedna myśl o niej i pęknie niczym
z przejedzenia – być może wtedy już nigdy nie będzie chciał jej dotknąć.
Zerknął na zegarek. Do rozpoczęcia wykładu zostało dwadzieścia minut.
Aby nie myśleć o Pauline, pomyślał o Paulu. Jeszcze tydzień temu przyjaciel
siedział tutaj obok niego. Teraz na jego miejscu leżał tylko program z planem
wieczoru. Jori zaczął go przeglądać bez większego zainteresowania.
Wprowadzono zmianę: w miejsce zapowiadanego wykładu na temat ślepoty
słownej miał być wykład o histerii uwarunkowanej traumą u dzieci. To
mogło być interesujące. Paul będzie zły, że nie przyszedł – Jori miał taką
nadzieję. Od czasu kłótni w bibliotece przyjaciele niemal ze sobą nie
rozmawiali. Paul przeprowadził się do hotelu i chadzał na wykłady doktora
Valentina Magnana w Sainte-Anne, jak podejrzewał Jori, z czystej przekory –
jego zdaniem nie istniał inny powód, dla którego ktokolwiek miałby
przedłożyć teorie Magnana nad szkołę słynnego profesora Charcota. Magnan
był psychiatrą, zajmował się wariatami – i choćby z tego względu na drabinie
nauk medycznych znajdował się daleko pod neurologiem Charcotem – to się
rozumiało samo przez się. Nie znał się na leczeniu nerwów, neurozach ani na
histerii. W Paryżu istniało sporo lekarzy uważających, że Magnan powinien
założyć własny wydział, żeby zajmować się swoją irracjonalną teorią
o degeneracji człowieka.
Jori odłożył folder. W audytorium zrobiło się już ciemno, zbyt ciemno, by
czytać. Czekał, aż ktoś przyjdzie i zapali wielkie ścienne latarnie obok
rzędów krzeseł.
Ale potem pomyślał, że być może właśnie na tym polega jego problem.
Zawsze tylko czeka. Na to, żeby Charcot zaprezentował swoje pacjentki,
żeby ktoś oddał do biblioteki wypożyczone książki, żeby przyszedł ktoś, kto
zapali światło albo da mu tytuł doktora – za pracę badawczą, której nigdy nie
napisał. Zacisnął palce na oparciu krzesła przed sobą. To prawda, w ten
sposób nie uratuje Pauline. Skąd jednak miał wziąć pomysł na pracę
doktorską, skoro wszystko, co nadawało się do zbadania, było już tematem
innych prac? Przyglądał się swoim zbielałym knykciom, sterczącym
i ściągniętym, gdy złapał oparcie jeszcze mocniej. Podniósł palce; teraz
widział środkowe knykcie dłoni – drugi, trzeci i czwarty palec wyraźnie się
odznaczały: Ossa metacarpalia, Basis ossis metacarpi, Corpus ossis
metacarpi. Fascynujące. Podczas studiów kupił sobie model dłoni, nie
zorientowawszy się, że od dwudziestu siedmiu lat nosi go przy sobie.
Gwałtownie puścił oparcie i wstał, zdecydowany samodzielnie zapalić lampy
gazowe. Przez chwilę bezskutecznie szukał patyka. Potem z czystej przekory
zajął miejsce na środku pierwszego rzędu. Przynajmniej tu będzie pierwszy,
w gotowości, gdy otworzą się drzwi i do sali wejdą inni. Policzył krzesła po
prawej i lewej stronie i przesunął się o jedno miejsce w stronę okna. Nie
pozwoli, by ignorowano go przez kolejne trzy lata. Przypomni o sobie
Charcotowi. Piętnaście krzeseł z lewej strony i czternaście z prawej –
bardziej po środku nie dało się siedzieć. Zerknął na zegarek w oczekiwaniu,
aż upłyną ostatnie minuty.

Gdy wóz zniknął im z oczu, dziecko na rękach Isabelle zaczęło płakać.

– Możemy się odwrócić, już odjechał. – Frédéric stał przed mostem
oddzielającym Quai de Bercy od przeciwległego brzegu i czubkiem buta
drążył dziurę w gliniastej ziemi. Zapadał zmrok. Jeśli nie wrócą
z papierosami na czas, wpadną w tarapaty. No i przecież są
z niemowlęciem. – Nie powinniśmy byli jej brać. – Wskazał na zawiniątko
w ramionach Isabelle, które jakby w odpowiedzi zaczęło płakać jeszcze
głośniej.
– Nie mogliśmy też jej zostawić. – Isabelle schyliła się, żeby poszukać
śladów na ziemi. Jednakże przez most przejechało zbyt dużo wozów i ślady
tego, którego szukali, były już nie do odnalezienia.
– Ja idę – rzekł Frédéric, ale nie ruszył się z miejsca. Kopnął kilka
niewielkich kamieni w stronę siostry.
– Przestań! – Wyprostowała się, rozzłoszczona. Zakryła usta niemowlęcia
dłonią i kiwnęła brodą w stronę rzeki. Zaczęła nasłuchiwać.
Frédéric przyglądał się jej zamkniętym powiekom, niewielkiej zmarszczce
między brwiami, zdecydowanemu wyrazowi twarzy. Dlaczego nie mógł mieć
takiej siostry jak inni? Trochę bojaźliwej, dziewczęcej, takiej, której mógłby
bronić. Dziecko odwróciło się w jej ramionach i wydało z siebie zduszony
ryk. Pozostawało tylko mieć nadzieję, że kiedyś będzie inne niż jego starsza
siostra.
– Tam! – zawołała nagle Isabelle. Zabrała dłoń z ust niemowlęcia
i zdecydowanym krokiem weszła na most.
Frédéric westchnął głośno. Isabelle nie zwróciła najmniejszej uwagi na
jego groźbę, że wróci sam, zresztą wiedziała, że to tylko puste słowa. Bo i co
powiedzieliby rodzice, gdyby wrócił do domu bez dwóch sióstr?
Gdy szli przez Pont de Bercy, patrzył w przepływającą pod ich stopami
ciemną wodę i nagle pożałował, że w ogóle widzieli ten czarny powóz bez
okien i wysuszonego woźnicę, który musiał się zatrzymać akurat na rogu ich
ulicy, by się wysikać. No i te odgłosy z wnętrza powozu. Frédéric zwolnił
kroku, ale gdy zorientował się, że zostaje w tyle za siostrą, przyspieszył.
Głowa niemowlęcia kołysała się na ramieniu Isabelle w rytm jej kroków.
– Wiesz już, co zrobimy, gdy go znajdziemy? – spytał, zdyszany,
spoglądając z troską na rzadkie włoski dziecka, którymi wiatr bawił się
niczym prąd rzeki wodnymi roślinami. Pachniało burzą. Naprawdę powinni
już wracać.
– Zobaczmy, co tam jest – powiedziała Isabelle, tak jakby to była
najbardziej oczywista rzecz na świecie.
Tego właśnie obawiał się Frédéric. Isabelle kochała zwierzęta.
Wystarczyło, żeby coś miało futro i cztery łapy, i już podbijało jej serce – nie,
właściwie to nawet nie musiało mieć futra; w zeszłym tygodniu przyniosła do
domu jaszczura, który był całkowicie nieowłosiony.
– Tam jest! – Wskazała ciemny brzeg, na którym niewiele już było widać
poza gliniastą ulicą i kominami fabryk, odznaczających się szarością na
czarnym niebie. Niebawem zacznie padać.
– Gdzie?
– Właśnie zniknął tam, za rogiem.
Frédéric wątpił, by Isabelle rzeczywiście widziała powóz, mimo wszystko
podążył za siostrą, która jeszcze mocniej przycisnęła do piersi dziecko
i zaczęła biec. Z każdym jej krokiem niemowlę wydawało z siebie pomruk –
za bardzo nim trzęsła, by mogło się porządnie rozpłakać. Frédéric spojrzał na
ziemię przesuwającą się pod jego stopami. Biegli coraz szybciej i szybciej, aż
wreszcie dotarli do miejsca, w którym Isabelle rzekomo po raz ostatni
widziała powóz. Skręcili w lewo i przez dłuższy czas pędzili wzdłuż
wysokiego muru. Nagle dziewczyna przystanęła tak gwałtownie, że Frédéric
niemal wpadł na jej plecy. Spojrzała na niego i przyłożyła palec do ust, co
było bezcelowe, ponieważ niemowlę i tak zanosiło się płaczem. Schowali się
za wysokim żywopłotem. Policzki Isabelle były zaczerwienione od biegu
i z ekscytacji. Rozsunęła gałązki.
Zobaczyli wjazd na podwórze budynku, wielkiego niczym zamczysko,
z kopułą na środku. Obok wejścia znajdowały się długie rzędy okien,
ciągnące się na trzech piętrach, a każde z nich było wyższe niż ściany w ich
domu rodzinnym. Ale firanki były zasunięte. Przed wejściem do domu stał
powóz. Koń nie został jeszcze wyprzęgnięty, jednak nigdzie nie widzieli
woźnicy.
– Chodź – szepnęła Isabelle.
Pochyleni, pobiegli wzdłuż żywopłotu. Frédéric pomyślał, że od dźwigania
niemowlęcia siostrze z pewnością zaczynają już mdleć dłonie, nie skarżyła
się jednak – dla niej to wszystko było jedną wielką przygodą, zabawą. Za to
on chciał być już w domu.
Przystanęli w miejscu, z którego mieli lepszy widok na powóz, po czym
zakradli się do niego od tyłu. Byli tak blisko, że Frédéric słyszał, jak koń coś
żuje, metal uprzęży pobrzękiwał między zębami zwierzęcia. Na szczęście
niemowlę przestało wrzeszczeć.
– Idź. – Isabelle szturchnęła brata. – No idź, bo zaraz wróci woźnica.
Spojrzał na nią, zaskoczony.
– I co mam zrobić? – syknął, choć doskonale wiedział, o co jej chodzi.
Przewróciła oczami i mlasnęła językiem, jak to ostatnio miała w zwyczaju.
Bóg jeden wie, gdzie to podpatrzyła. Ze zniecierpliwieniem wskazała czarny
powóz. Frédéric nie widział, czy drzwi są zamknięte czy otwarte.
– No idź. A może ja mam iść? Przecież noszę naszą siostrę! – prychnęła
Isabelle, a Frédéric dostrzegł w jej oczach błysk strachu.
– Nie, nie – wymamrotał i spróbował się od niej odwrócić. To on był
starszym bratem. Nie bał się. Nie był też zainteresowany sprawdzeniem, co
się znajduje w powozie. Wstrzymał oddech i zaczął nasłuchiwać, spiął się,
serce waliło mu w piersi. Nie usłyszał już jednak drapania ani wrzasków,
które z początku przyciągnęły ich uwagę. Wcześniej coś bujało powozem,
teraz jednak nic się nie działo. W środku prawdopodobnie nikogo nie było.
 – Pewnie zabrali je do budynku – szepnął. – Nie ma już nic do oglądania. –
Po raz ostatni spróbował się odwrócić w stronę drogi. Jak można było się
spodziewać, bezskutecznie.
– Może to coś tylko śpi – zastanowiła się głośno Isabelle. – No idź, zanim
wróci woźnica.
Ani jedna, ani druga ewentualność nie spodobała się Frédéricowi. Wiedział
jednak, że siostra nie da mu spokoju, poza tym nie po to tak długo biegli za
tym powozem, za tą brzydką czarną skrzynią, żeby teraz tylko mu się
przyglądać. Coś w chłopcu wzbraniało się przed patrzeniem w tamtą stronę.
Dlaczego okna powozu były zabite deskami, a okna budynku zasłonięte? I co
w ogóle taki szpetny pojazd robił przed wielkim zamkiem? A jeszcze to
zwierzę – na początku gonitwy założyli, że w powozie znajduje się zwierzę
z cyrku.
Poczuł drobną dłoń Isabelle na swoim krzyżu. Siostra bezceremonialnie
wepchnęła go w zarośla, co więc miał uczynić – jeśli nie sprawdzi, co jest
w powozie, ona prawdopodobnie nie będzie chciała wrócić z nim do domu.
Serce zamarło w jego wątłej piersi, gdy przedzierał się przez krzaki niczym
przerażona sarna, potykająca się o własną zuchwałość. A potem znalazł się
na podwórzu, bezbronny, na widoku. Rzucił się pędem w stronę powozu
i stanął dopiero przy otwartych drzwiach z desek.
– Frédéricu? – usłyszał ciche pytanie zza krzaków.
Wzdrygnął się. Jeśli siostra sądzi, że będzie jej na bieżąco zdawać relację,
podczas gdy ona siedzi sobie bezczynnie w zaroślach, to się zawiedzie. Jej
głos brzmiał jednak błagalnie i niepewnie. Może się bała – sama w krzakach?
Tak, z pewnością się bała.
– Jestem na miejscu – odparł cicho i nagle znów stał się starszym bratem.
Podkradł się do otwartych drzwi. Puls walił w jego uszach tak gwałtownie, że
chyba słyszeli go w zamku. Gdyby zwierzę było jeszcze w środku,
z pewnością nie pozostawiono by otwartych drzwi, próbował się uspokoić.
Powóz jest pusty, na pewno jest pusty. Modlił się, żeby mieć rację. Wreszcie
wsadził głowę w czarną dziurę.
– Frédéricu?
Jego oczy powoli przyzwyczajały się do ciemności panującej w powozie,
który w środku też przypominał bardziej skrzynię niż pojazd użytkowy. Nie
było tu żadnego siedziska ni okna, tylko nagie ściany z desek, których od
wewnątrz nawet nie pomalowano. Na przedniej ścianie znajdowało się
metalowe kółko. Żadnej słomy, której Frédéric się spodziewał, żadnych
zwierzęcych odchodów.
– Frédéricu…
– Isabelle – odparł szeptem. – Isabelle, tu jest pusto.
Na jednej z bocznych ścian zauważył kilka wydrapanych kresek. To
zapewne owo drapanie słyszeli z zewnątrz. Pochylił się w nadziei, że uda mu
się rozpoznać, jakie to mogło być zwierzę. Zadrapania jednak zdały mu się
niezwykłe.
– Frédéricu!
Litery.
– Frédéricu!
Spróbował je odcyfrować i nagle pożałował, że nie uważał bardziej na
lekcjach czytania. Czytał marnie, naprawdę marnie, potrafił rozpoznać „S”,
a teraz, gdy do powozu wpadało trochę więcej światła, dojrzał też pionową
kreskę. To pewnie „I”. A nad tym trzy półkola.
– Frédéricu!
– Isabelle, ktoś tu coś napisał.
Przydałoby się trochę więcej światła. Skąd ono padało?
– Frédéricu, woźnica!
Odwrócił się dokładnie w chwili, gdy pomstujący woźnica rzucił się
w jego stronę. Chłopak instynktownie uskoczył w bok i uniknął ręki agresora.
Doskoczył do zarośli, ale w ostatniej chwili przypomniał sobie, że przecież
kryje się tam Isabelle z niemowlęciem na rękach, skręcił więc gwałtownie
i ile sił w nogach puścił się przez podwórze. Przekleństwa mężczyzny słyszał
za sobą jeszcze na ulicy.
Dobiegł do miejsca, w którym on i Isabelle skręcili w stronę zamku.
Przystanął i oparł ręce na kolanach, ciężko oddychając. Zerknął w stronę
budynku.
Woźnica go nie dogonił.
Ale Isabelle również nie było.

– Moi panowie, dzisiejsze przedstawienie to premiera również dla mnie. –

Charcot stał przed kurtyną w pozycji człowieka, który właśnie ma odsłonić
nowy pomnik. – Pacjentka, którą za chwilę wam przedstawię, trafiła do nas
przed zaledwie kilkoma godzinami. Jej cierpienie jest jednak tak ogromne
i robi takie wrażenie, że nie chciałem czekać do przyszłego tygodnia, by wam
ją pokazać. Mam nadzieję, że zmiana programu wam nie przeszkadza.
Zestawienie materiału klinicznego zawsze zależy od konkretnego przypadku.
Jori był w tej klinice dostatecznie długo, by się domyślać, że Charcot
improwizuje – prawdopodobnie zmarła pacjentka, na przykładzie której
planował przeprowadzić pokaz ślepoty słownej. Charcot nie lubił działać
spontanicznie. Wolał mieć wszystko zaplanowane aż do ostatniego
szczegółu.
– Podczas gdy znajdująca się za sceną chora jest przygotowywana do
hipnozy, mam okazję pokrótce przedstawić panom przypadek: jest to
najmłodsza, jak do tej pory, pacjentka w naszych szeregach, ma osiem bądź
dziewięć lat – tak przypuszczamy, albowiem nie znamy jej wieku, historii
rodzinnej ani nawet imienia. – Charcot przechadzał się przed kurtyną. Splótł
dłonie za plecami, jakby musiał się zastanawiać, gdyż nie zdążył zaplanować
tej przemowy. Za nim jak zwykle trzymał się Guinon, który sporządzał
notatki.
– Krótko mówiąc, panowie, dziecko nie chce z nami rozmawiać, co nie
oznacza, że jest nieme. Wręcz przeciwnie. Ma wspaniale funkcjonujący głos!
Ci z was, którzy przed godziną znajdowali się w pobliżu oddziału dla
bezrozumnych dziewcząt, z pewnością to potwierdzą.
Jori dostrzegł złośliwe uśmieszki na otaczających go twarzach. Miał
niedobre przeczucie, że godzinę temu we wspomnianym miejscu znajdowali
się wszyscy oprócz niego.
– Dopóki zatem dzięki hipnozie nie dowiemy się o dziecku czegoś więcej,
będziemy stosować imię, które nadano mu w Saint-Vincent-de-Paul: Runa.
To osobliwe imię, którego pochodzenia nie znam. Jednakże owo imię nie jest
nawet w połowie tak dziwne jak zachowanie dziewczynki. W rzeczy samej
nasza mała Runa ma za sobą prawdziwą odyseję po klinikach i sierocińcach.
Cztery kliniki w ciągu dwóch i pół miesiąca – toż to niemal rekord! Wszędzie
dziecko zachowywało się tak osobliwie, że żaden specjalista nie czuł się na
siłach, by postawić diagnozę – ba, nie chciano nawet opiekować się pacjentką
i przekazywano ją dalej. „Krnąbrne zachowanie”, „wysoki stopień
zidiocenia”, „apatia nerwowa” – w stosie akt można przeczytać takie właśnie
opisy, tak obszerne, że dałoby się wypełnić nimi cały podręcznik do
medycyny. Nie ma tam jednak ani jednej przekonującej diagnozy, moi
panowie. Ani jednej. – Charcot pokręcił głową. Nawet teraz wyglądał
czcigodnie; wykonywał dobrze przemyślane ruchy głową w prawo
i w lewo. – Rzecz jasna pozostaje pytanie, dlaczego nie przywieziono jej od
razu tutaj, do tego domu chorych, żeby mogli się nią zająć prawdziwi
specjaliści, którzy stwierdzą, co jej dolega – a przecież diagnoza znajduje się
na wyciągnięcie ręki. Dziewczynka mianowicie cierpi na dolegliwości
histeryczne, i to w klasycznej postaci! – Charcot oparł na biodrze swój Sex
Bâton. Tępy koniec drąga wbił mu się w bok, tonąc w pełnych kształtach
doktora. – Hipnoza! – zawołał. – Magia hipnozy.
Jori pochylił się na swym krześle.
Dziewczynka, którą wwieziono na scenę, miała zamknięte oczy, jakby
spała. Była blada, chuda i o wiele za mała, jak na swój wiek. Niemal ginęła
na wielkim niepowleczonym materacu. Charcot schylił się i przysunął usta do
jej ucha. Jego szept był natarczywy, ale nie na tyle głośny, by mogli go
słyszeć obecni na sali mężczyźni. A przecież studenci bardzo się starali
dosłyszeć wszystko, nie chcieli, by umknął im jakikolwiek szczegół. Nikt
w sali się nie poruszył, dziecko również trwało w bezruchu.
Nagle Charcot się nachmurzył. Jego oczy ześlizgnęły się głębiej w ciemne
oczodoły. Przycisnął Sex Bâton do ramienia Runy, ale dziewczynka nie
otworzyła oczu. Studenci zerkali na siebie z przerażeniem. Może podczas
przygotowywania hipnozy za sceną coś poszło nie tak? Może ktoś coś
spartaczył? Asystenci Charcota otrzymywali to zadanie na zmianę. Kto dziś
był odpowiedzialny za hipnozę?
– Babiński! – ryknął Charcot w stronę audytorium.
Wszyscy podskoczyli. Zaczęli rzucać sobie spojrzenia pełne złośliwej
satysfakcji. Joseph Babiński był faworytem doktora. On nazywał go swym
odkryciem – pozostali mówili na Babińskiego „kocur Charcota”. Tak więc
nikt nie miał nic przeciwko temu, by wreszcie najlepszy student otrzymał
burę. W rzeczy samej dzisiejsze widowisko było premierą.
Babiński wyszedł zza kurtyny. W dłoni trzymał świecę, w jego oczach
czaiło się przerażenie. Wyglądał jak jedna z rozhisteryzowanych epileptyczek
Charcota. Profesor zrobił trzy susy i już był przy nim; wyrwał mu świecę
z ręki. Guinon pokornie chodził za mistrzem krok w krok, jakby się bał, że
bez jego cienia nagle zostanie nagi na scenie.
Jori oparł prawy łokieć na kolanie i wysunął głowę, by lepiej widzieć.
 Charcot właśnie powtarzał wprowadzenie do hipnozy. Poruszał świecą
przed zamkniętymi oczami dziecka i mruczał jakieś słowa, jakby chciał
zaklinać duchy. Następnie wziął Sex Bâton i ponownie dotknął nim
dziewczynkę, najpierw delikatnie, a potem coraz mocniej, aż wreszcie wbił
laskę w bok jej nieruchomego ciała. Wyglądało to tak, jakby chciał zmusić
bezwładnego psa, by się podniósł.
Otwórz oczy, zaklinał w myślach Jori, jakby telepatia mogła pomóc tam,
gdzie zawiodła hipnoza. No dalej, otwórz oczy! Ale Runa tego nie uczyniła –
zdawało się wręcz, że zacisnęła powieki; wokół nich pojawiły się niewielkie
zmarszczki.
– Babiński, otwórzcie oczy! – rozkazał ostro Charcot.
Babiński, nadal drżąc, podszedł do chorej i rozwarł własne powieki tak
gwałtownie, że gałki niemal wypadły mu z oczodołów. Gapił się na dziecko
i ani się ważył mrugnąć. Dopiero dochodzący z sali śmiech uświadomił mu
fatalną pomyłkę. Zmieszany, Polak wbił wzrok w podłogę i wcisnął głowę
między ramiona. Następnie położył oba palce wskazujące na zamkniętych
powiekach dziewczynki. Rozchylił je, a w następnej chwili wzdrygnął się jak
rażony prądem. On i Charcot wymienili przerażone spojrzenia. Na dwie
sekundy profesor zapomniał o złości na ulubionego ucznia. Po chwili doktor
się opanował. Odwrócił wzrok i wykonał władczy gest: Babiński miał
spróbować jeszcze raz.
Jori wyprostował się na krześle. Bardzo chciał się dowiedzieć, co
wyprowadziło obu mężczyzn z równowagi, jednak twarz dziewczynki i jej
oczy, otwarte na siłę przez Babińskiego, zniknęły za płomieniem świecy,
którą wymachiwał Charcot.
– Jestem doktor Charcot, leczę cię i będziesz mi posłuszna. Gdy zabiorę
świecę, spojrzysz na mnie. Podasz mi swoje imię i opowiesz mi swoją
historię. Zrozumiałaś? – W jego głosie nie było już patosu, choć był
natarczywy i słyszalny dla wszystkich obecnych. Już nie sugestia, lecz
ostrzeżenie. Nikt, kto znał Charcota, nie odważyłby się zignorować
ostrzeżenia z jego strony. Jednakże gdy Babiński się cofnął, dziewczynka
ponownie zamknęła oczy. Leżała jak przedtem, bez najmniejszej reakcji.
Całe audytorium wstrzymało oddech. Jori jeszcze nigdy nie widział Charcota
tak bezradnego.
Byłoby lepiej, gdyby dziecko zaczęło chociażby krzyczeć. Albo się bronić,
gryźć i szarpać się w kajdanach. Gdyby było dziką bestią, którą obiecano
publiczności. Ale ono nie robiło nic. A to zbyt mało, by móc uznać hipnozę
za udaną.
Gdy Charcot zwrócił się do publiczności, jego źrenice były niebezpiecznie
zwężone. Uśmiech na mięsistych wargach nie zwiódł słuchaczy; wiedzieli, że
podczas prelekcji nastąpiły niespodziewane trudności.
– Ach! – Dźwięk, który wydał Charcot, miał przypominać zadowolone
westchnięcie.
Babiński jeszcze bardziej wcisnął głowę między ramiona. Na jego szyi
widać było plątaninę czerwonych żył. Wreszcie się odwrócił.
– Ach, moi panowie, tak wyglądają nieprzewidziane radości z premiery,
prawda? – Zdanie zawisło w sali. Mężczyźni nie wiedzieli, co mają o tym
wszystkim myśleć. Niektórzy się uśmiechnęli – na wypadek gdyby chodziło
o dobrze ukrytą ironię, inni, speszeni, wpatrywali się przed siebie lub wbijali
wzrok w zeszyty z programami.
Jori natomiast przypatrywał się dziwnemu dziecku na scenie. Czy to
możliwe, że Runa potrafi się przeciwstawić woli neurologa?
– Tak, moi panowie, jakaż to niespodzianka! – powiedział Charcot
z nienaturalną wesołością. Prawdopodobnie próbował zyskać na czasie, żeby
wymyślić, co począć z tym fantem. W każdym razie tekst, który przygotował
na tę prelekcję, nie mógł mu już pomóc. Stojącemu na krawędzi sceny
Guinonowi dał znak, by przestał stenografować. Zawiedziony asystent
opuścił ołówek.
– Moi panowie, wreszcie mamy odpowiednią pacjentkę i możecie
zobaczyć to, o czym opowiadałem wam już dziesiątki razy. – Podniósł palec
wskazujący. – Hipnoza działa wszak jedynie na prawdziwe histeryczki!
Wszyscy pokiwali głowami. W rzeczy samej była to dobrze znana teza,
która dodawała odwagi i sugerowała, iż teraz wszystko będzie już
przebiegało zgodnie z utartymi schematami.
– Gdy zatem chora nie jest histeryczką – podjął Charcot, jakby nigdy nie
twierdził inaczej – a chyba udało mi się to udowodnić w sposób
przekonujący, to w takim razie na co jest chora? – Ponownie splótł ręce za
plecami.
Podczas wszystkich prelekcji Charcota znak zapytania różnił się od kropki
jedynie akcentem. Jori nie pamiętał, żeby neurolog kiedykolwiek zadał
prawdziwe pytanie i oczekiwał odpowiedzi, teraz więc też czekano, aż doktor
podejmie tyradę. On jednak tego nie uczynił. Zawahał się. To wystarczyło,
by wprawić Joriego w zakłopotanie i ekscytację.
Czyżby Runa była owym niewyjaśnionym naukowym zjawiskiem, na
które czekał? Być może sądząc, że sam potrafiłby wyleczyć pacjentkę,
z którą nie poradził sobie Charcot – sam wielki Charcot – okazywał manię
wielkości. Ale jeśli nawet, to czy owa mania nie jest warta pracy doktorskiej?
To jednak de la Tourette pośpieszył Charcotowi na ratunek, podczas gdy
Jori siedział na swym krześle jak na stołku maszyny elektrostatycznej.
– Jeśli dobrze rozumiem – de la Tourette wstał – jeśli dobrze rozumiem, to
dzisiejszego wieczoru doktor Charcot wyzywa nas do włączenia naszych
umysłów i wspólnego zastanowienia się nad zaburzeniami młodej pacjentki,
zanim zdradzi nam prawdziwą przyczynę jej cierpienia. Czyż nie o to chodzi,
profesorze? – Kiwnął głową do neurologa i Jori nagle zrozumiał, jakie
umiejętności sprawiły, że zeszłego lata de la Tourette został jednym
z asystentów Charcota. – Nie ważąc się stawać w szranki z pana wiedzą
i zdolnościami do wyciągania inteligentnych wniosków, pragnę rozpocząć
dyskusję.
De la Tourette czekał z pokorą. Wreszcie zaskoczony Charcot kiwnął
głową.
– Gdy trzy tygodnie temu pojechałem do Loudun, w drodze do domu
moich rodziców zobaczyłem leżącego na drodze królika, drżącego na całym
ciele. Wtedy przyszedł mi do głowy pewien pomysł. – Student odwrócił się
do publiczności i machnął ręką w stronę podłogi, jakby zwierzę wciąż leżało
u jego stóp. Mówił głośno i pewnie, jak ktoś, kto nawykł do zabawiania
towarzyszy w kolejce do baru. Popatrzył po zebranych, którzy na tych kilka
cennych minut stali się jego słuchaczami. – Królik się nie bał, ba, gdy
chciałem go ruszyć, spróbował mnie ugryźć, co zresztą wcale mnie nie
zdziwiło. Wkrótce potem zauważyłem skurcze. Ciało zwierzęcia skręcało się
pod dziwnym kątem, oczy były szeroko rozwarte, a przez cały czas królik
warczał i fukał, jakby nie był królikiem, a ostrym psem. Obserwowałem go
może z pół godziny, potem pojawiły się objawy paraliżu i wreszcie, po
kolejnych czterdziestu minutach, królik zdechł. – De la Tourette przerwał dla
efektu, tak jak to robił Charcot. Jori nie wiedział, czy był to hołd oddany
wielkiemu neurologowi czy parodia jego zachowania. Spojrzał badawczo na
Charcota, jednak na jego twarzy widniała tylko zwykła niechęć. Może nie
spodobało mu się to, że ktoś go naśladuje. – Zabrałem zwierzę do domu
i stwierdziłem ugryzienia na tylnej łapie – podjął de la Tourette. – Naturalnie
królik miał osławiony szał, wściekliznę, każdy weterynarz od razu by to
stwierdził, ale ja… – zaczął mówić kornym, wręcz poddańczym tonem – …ja
w mej młodzieńczej niewiedzy zauważyłem u królika objawy histerii, i to
takie, jakie ze wszech miar ceniony profesor doktor Charcot dopiero co
zademonstrował nam na tym dziecku…
– Bzdura! Zwierzęta nie chorują na histerię! – przerwał mu ktoś z tylnego
rzędu. Joriemu wydawało się, że rozpoznał głos Adolphe’a Murata,
pozbawionego talentu studenta medycyny o niezgrabnych łapskach, który
pragnął się specjalizować w stomatologii. Odwrócił się, ale nigdzie go nie
dostrzegł. Nikt też nie wstał, by przyznać się do owego żałosnego
komentarza.
De la Tourette spróbował się uśmiechnąć wyrozumiale. Nie udało mu się.
– Ależ ja tego nie stwierdziłem – wyjaśnił, tłumiąc gniew. – Powiedziałem
jedynie, że objawy wścieklizny bywają bardzo podobne do objawów histerii.
Być może z czystego przyzwyczajenia skłaniamy się do stawiania diagnoz,
które nie wykraczają poza naszą specjalność…
– Tak, Murat! Może gdybyś ty zobaczył takie zwierzę, zabrałbyś się za
wyrywanie mu zębów – przerwał kolejny głos z sali.
Rozległy się śmiechy.
– Moi panowie! Nie odbierajmy powagi istotnemu wkładowi pana de la
Tourette’a w tę kwestię – wtrącił Charcot. – Wszak wszyscy jesteśmy zgodni
co do tego, że histeria u królików nie istnieje. Co jednak z dziećmi
chorującymi na wściekliznę? W rzeczy samej istnieje kilka analogii między
wścieklizną a histerią, których nie da się wskazać od ręki.
Studenci zamilkli. Teraz, gdy neurolog dopuścił taką możliwość, chętnie
zaczęli się zastanawiać nad pomysłem de la Tourette’a. Rzeczywiście
wścieklizna wyjaśniłaby kilka objawów: apatię, wrzaski i agresję u dziecka,
nawet jeśli tę ostatnią zaobserwowano dotychczas w znikomym stopniu.
– Monsieur de la Tourette, w jaki sposób rozprzestrzenia się wścieklizna?
– Przez zarazek, doktorze.
– Przez zarazek! – Charcot rozłożył ręce, a następnie odwrócił się
i wskazał palcem na Babińskiego, który nadal stał przy łóżku dziewczynki. –
Zarazek wścieklizny w układzie nerwowym. A teraz powiedzcie mi, panie
Babiński, czy na takim zarazku można przeprowadzić hipnozę?
Babiński popatrzył na palec skierowany w jego pierś i ze zgrozą pokręcił
głową. Charcot ponownie zwrócił się do publiczności, która z zachwytem
obserwowała upokorzenie Babińskiego. Dziewczynka i nieudana hipnoza
odeszły już w zapomnienie.
– Tym niemniej w pańskiej propozycji, monsieur de la Tourette, znajduje
się haczyk, a jest nim okres inkubacji. Dwa i pół miesiąca w czterech różnych
klinikach… – Charcot ponownie pokręcił głową. – Dziecko w tym wieku nie
przeżyłoby nawet dziesięciu dni. Proszę zatem o kolejną propozycję, moi
panowie.
Jak można było się spodziewać, ta nadeszła ze strony Babińskiego. Kocur
Charcota otrząsnął się już z werbalnego kopniaka, zasadzonego mu przez
nauczyciela, i skoczył, by wymruczeć coś doktorowi na ucho. Przebiegłe,
pomyślał Jori. Dzięki temu Charcot mógł przedstawić pomysł ulubieńca jako
własny – o ile był to dobry pomysł. Ale w tej kwestii na Babińskiego z reguły
można było liczyć.
Charcot pokiwał głową, rozpromienił się, po czym przeszedł na środek
sceny, podczas gdy Babiński się wycofał i zajął miejsce obok Guinona.
Stanowili teraz dwa cienie jednego człowieka.
– Moi panowie, monsieur Babiński przypomniał mi właśnie o artykule,
który niedawno przez przypadek znalazłem w niewielkim czasopiśmie
naukowym. Zleciłem Babińskiemu przeczytanie go – rzekł Charcot. – Chodzi
o artykuł lekarza z Neuchâtel w Szwajcarii, który proponuje
psychochirurgiczną metodę leczenia pacjentek wykazujących paranoję,
agresję i gwałtowność. Mam na myśli doktora Burckhardta.
Jori nasłuchiwał. Dwa lata wcześniej Paul pracował u doktora Gottlieba
Burckhardta, ale to było w klinice Waldau w Bernie, a nie w Neuchâtel.
– Doktor Burckhardt twierdzi, że udało mu się odkryć, gdzie w mózgu
znajdują się chore agresje i halucynacje, i proponuje po prostu wyciąć owe
fragmenty. Moim zdaniem wyniki jego doświadczeń na zwierzętach są
podobne do wyników Goltza i z tego względu nie śledzę jego dokonań.
Jednakże w obliczu niezwykłych okoliczności rozważę wysłanie listu do
owego doktora. Może uda się nam…
– Profesorze! – Jori zerwał się z krzesła, już w kolejnej sekundzie
przerażony własną zuchwałością. Przerwał Charcotowi. Nikt nigdy nie
przerwał doktorowi Charcotowi! I po co wstał? Spojrzało na niego sto par
oczu. Było już za późno na zniknięcie. A do tego siedział w pierwszym
rzędzie. – Po stokroć przepraszam, panie profesorze, nie chciałem
przerywać – powiedział nieswoim głosem, międląc w palcach skraj
marynarki. – Chodzi tylko o to, że ja również pochodzę ze Szwajcarii i…
och… i można powiedzieć, że znam doktora Burckhardta osobiście…
– A pan się nazywa…?
Jori wpatrywał się w neurologa.
– Johann Richard Hell.
Po minie Charcota można było wnioskować, że nie skojarzył nazwiska,
teraz Jori to zrozumiał. Po trzech latach doktor nie miał pojęcia, kim był.
Poczuł się, jakby ktoś trafił go obuchem w kark. Pobladł.
– I jaki może być pański wkład w tę sprawę, monsieur?
– Ja… ja znam teorie doktora Burckhardta i… obecnie pracuję nad
podobną sprawą. – Kłamstwa lały się z ust Joriego niczym krew z otwartej
rany. Patrzył Charcotowi w oczy. Wyraz twarzy profesora uległ zmianie. Nie
wydawał się już rozzłoszczony, teraz wyglądał na rozbawionego
i zainteresowanego.
– Czyżby? – rzucił.
Jori nie potrafił określić tonu jego głosu. Zaczął się jąkać:
– Ja… j-jeśli pan pozwoli, pragnę się zmierzyć z p-przypadkiem tej
dziewczynki. Aby napisać pracę o… tak… o t-tej dziewczynce i… eee…
wyjątkowej metodzie jej leczenia, nad którą, m-można powiedzieć, już p-
pracuję.
Charcot spojrzał na Joriego jak entomolog na wyjątkowo zabawnego
żuczka tuż przed tym, jak nadzieje go na igłę i dołączy do swej kolekcji.
Pauline, pomyślał Jori, próbując ustać na miękkich kolanach. Robię to dla
Pauline!
– Jestem dobrym chirurgiem, profesorze. – Już się nie jąkał, ale jego głos
nadal drżał.
– No cóż, mam taką nadzieję, skoro chce się pan podjąć takiej operacji. Jak
dalece pańskie tezy są związane z teoriami doktora Burckhardta?
– Są takie same, profesorze.
Charcot uniósł brwi.
– A zatem chce pan przeprowadzić operację na otwartym mózgu pacjentki
chorej na nerwy?
Jori milczał. Cóż najlepszego uczynił? Przecież nie chce być pierwszą
osobą, która podejmie taką próbę! Już samo wyobrażenie sobie takiej
operacji napawało go przerażeniem. Zaczął się zastanawiać, jak się z tego
wycofać lub przynajmniej załagodzić wydźwięk swej wypowiedzi. Zanim
jednak zdołał otworzyć usta, w sali rozległ się złośliwy głos Murata:
– Ależ to megalomańskie!
Jori musiał przyznać, że diagnoza została postawiona prawidłowo.
Studenci zaczęli szeptać między sobą.
– Doktorze Charcot, proszę nam wyjaśnić, kim jest ów młodzieniec? –
zawołał któryś.
Charcot nie odpowiedział. Nadal wpatrywał się w Joriego.
Proszę mnie nadziać na igłę, doktorze Charcot, błagał w myślach Jori,
a jednocześnie bardzo się tego bał. Proszę mnie dołączyć do swojego zbioru!
Nagle jego policzki i czoło zaczęły płonąć. Przecież na zajęciach to właśnie
on miał najspokojniejsze dłonie i wykonywał najpewniejsze cięcia.
Profesorowie powtarzali, że jeszcze coś z niego będzie, a on im wierzył. Ale
kiedy to miało nastąpić? Kiedy? Wytrzymał spojrzenie Charcota.
Studentów za jego plecami ogarniało coraz większe poruszenie. Słychać
było pierwsze sugestie, że tego młodzika należy wyrzucić z wykładu.
Oczywiście nikt nie miał zamiaru tego uczynić, dopóki Charcot nie podejmie
stosownej decyzji. Wszyscy czekali w napięciu na słowa neurologa.
– Doktorze Charcot, jeśli pan pozwoli, moim zdaniem zapędy tego
młodego studenta są wręcz zdumiewające – nagle rozległ się głos człowieka,
który zyskał sławę wśród braci akademickiej dzięki badaniom nad
fermentacją alkoholową oraz konserwacją piwa i wina. Był to Louis
Pasteur. – Załóżmy, że potrafi to, co twierdzi, że potrafi. Wówczas Salpêtrière
stałaby się pierwszą kliniką, w której przeprowadzono takową operację.
Może pozwólmy mu udowodnić jego umiejętności? Proponuję zakład…
– Nie jesteśmy na wyścigach!
Zwykle wykładów Pasteura słuchano z życzliwym uznaniem. Teraz jednak
jego słowa wywołały ostre protesty.
– Doktorze! – Około czterdziestoletni mężczyzna w drogim garniturze
i monoklu poderwał się z miejsca. – Chciałbym zwrócić uwagę na fakt, że
przy takiej operacji niezbędna jest obecność doświadczonego lekarza. Z tego
względu ja…
– Niech zrobi to Hell! – przerwał mu kolejny głos z publiczności, Joriemu
się zdawało, że należał do de la Tourette’a.
A potem, już lawinowo, z kolejnych ust zaczęły padać kolejne opinie –
swoje zdanie wyrazili wszyscy poza Charcotem, który cały czas wpatrywał
się z uwagą w Joriego. Gdy nareszcie podniósł ręce, w sali zapadła cisza tak
szybko, jak wcześniej podniosła się wrzawa.
– Moi panowie, moi panowie! Można by odnieść wrażenie, że gniew
pacjentki przeniósł się na moich słuchaczy. Widzę większe objawy histerii po
tamtej niż po tej stronie sceny – rzekł z udawanym gniewem. Zawstydzeni
panowie uśmiechnęli się nieśmiało. W istocie w całym tym zamieszaniu
zupełnie zapomniano o dziecku, które nadal leżało nieruchomo na scenie. –
Proponuję, żeby student wyszedł teraz z sali i żeby nikt nie proponował mu
przy tym żadnych zakładów. Po wykładzie będę na niego oczekiwał w swoim
gabinecie.
Jori podniósł na mentora błagalny wzrok, jakby w tej klinice błaganie
komukolwiek kiedykolwiek na coś się zdało. Neurolog spojrzał na niego
twardo jak zwykle. Jego zdanie miało taką moc jak orzeczenie sądu.
W tej samej chwili Runa zaczęła wrzeszczeć na całe gardło.

Zrobiło się ciemno. Gdy Frédéric dotarł do zarośli, spadły pierwsze krople
deszczu. W miejscu, w którym wcześniej stał powóz, teraz leżało końskie
łajno. Rozmazywało się w strugach i wpadało do rynsztoka, a stamtąd
płynęło na bulwar. Woźnica i jego wóz zniknęli. Zabrał je, pomyślał Frédéric.
Zabrał je obie do zamku. Serce trzepotało mu w piersi niczym spłoszony
ptak.
– Isabelle?
Nawet gdyby siostra nadal znajdowała się w krzakach, w których się
schowali, nie dosłyszałaby jego szeptu. Był on niewiele głośniejszy niż szum
kropli spadających na liście. Nasłuchiwał, ale nie słyszał też głosu
niemowlęcia. Nie rejestrował żadnego znaku życia sióstr. Za długo zwlekał.
Powinien był od razu wrócić, a nie chować się jak jakiś tchórz. Deszcz
przybierał na sile. Przemoczony chłopiec stał przed żywopłotem.
– Isabelle! – krzyknął raz jeszcze, tym razem całkiem głośno. Było mu już
obojętne, czy dosłyszy go ktoś w zamku. Przecież nie mógł wrócić do domu
bez sióstr!
– Isabelle!
Żadnego ruchu. Budynek wznosił się nad nim, ciemna plama
w ciemnościach, w żadnym z okien nie świeciło się światło.
 Muszę tam wejść, pomyślał. Muszę je stamtąd wydostać! Jednakże odwagi
wystarczyło mu zaledwie na dwa kroki; brama budziła w nim zbyt dużą
grozę. Stanął, odwrócił się, pobiegł z powrotem do zarośli, przykucnął w nich
i krzyczał, i ryczał imię siostry tak długo, aż zachrypł:
– Isabelle!
Wybiegł na ulicę. Pobiegł wzdłuż muru otaczającego teren, na którym
znajdował się zamek. Nie znalazł żadnego drzewa, po którego gałęziach
mógłby się wspiąć, ale w jednym miejscu ogrodzenia kamienie były
nierówno ułożone. Wystawały trochę, nie za bardzo, ale na tyle, by zmieściła
się na nich mała stopa, by można było na nich stanąć. Trzy razy się
ześlizgnął, w końcu jednak udało mu się złapać za krawędź muru i się
rozejrzeć.
Po drugiej stronie znajdował się wielki dziedziniec z kilkoma długimi
budynkami i ogrodem, w którym rozstawiono suszarki na pranie.
W ciemnościach przypominały chudych strażników. Nagle usłyszał pisk
i zawodzenie. Schował głowę w ramionach.
– Isabelle? – szepnął.
Ale przecież to nie mogła być ani Isabelle, ani niemowlę. Brzmiało raczej
tak, jakby ktoś zarzynał w chlewie stado świń. Ponownie zerknął ponad
murem. Miał wrażenie, jakby odgłosy dochodziły z budynku znajdującego
się przed nim, ale ulewa waliła już tak mocno, tak bardzo głośno, że nie miał
pewności. Zamrugał. Twarz miał mokrą od deszczu i łez. Jakie zwierzęta tu
więziono?
Nagle z mroku oddzieliła się jakaś postać i przebiegła przez dziedziniec.
Frédéric ponownie się pochylił, ale osoba nie patrzyła w stronę muru ani
zerkającego ponad nim chłopca. Trzymała coś w ramionach. Jakiś tobołek,
zawinięte w coś zwierzę – a może dziecko? Moja mała siostra, pomyślał
Frédéric i ogarnęła go panika. W następnej chwili usłyszał krzyk. Usłyszał go
wyraźnie, pomimo huku deszczu. Brzmiał nieludzko, przypominał raczej
wrzask rannego ptaka. A może to ten ptak trzepoczący w jego piersi?
W kolejnej sekundzie jego uszu dobiegł aplauz. Klaskanie wyraźnie
odróżniało się od szumu ulewy, jednak chłopiec nie potrafił powiedzieć, skąd
dochodziło. A potem znów rozległ się krzyk.
– Frédéricu!
Poczuł, jak jakaś dłoń łapie go za but, i pisnął. Puścił mur. Upadając na
ziemię, postawił krzywo prawą stopę, tak że upadł na pośladki. Lewą dłonią
uderzył w rynsztok, biegnący między murem a ulicą. Spojrzał w górę. Przed
nim stała Isabelle z niemowlęciem na ręku. Była tak samo przemoczona jak
on.
– Isabelle!
– Frédéricu, coś ty robił na górze?
– Gdzie się skryłaś? Szukałem cię po całej okolicy!
– Widać coś stamtąd?
– Już myślałem, że zabrał was woźnica!
– Nasza siostra jest za ciężka.
Frédéric poczuł ulgę. Wyprostował się i wziął od siostry dziecko, które
natychmiast zaczęło płakać. Miał ochotę objąć Isabelle, ale się powstrzymał.
– Dlaczego nie odpowiadałaś, gdy cię wołałem?
– Bo się schowałam.
Zaczął kołysać niemowlę w ramionach, sam jednak był zbyt wzburzony,
by je uspokoić. Dziecko rozpłakało się jeszcze rzewniej. Isabelle, rozcierając
zdrętwiałe ręce, spojrzała na mur.
– Zobaczyłeś tam coś?
– Nie, nic tam nie ma. Wszędzie jest ciemno. Nie słyszałaś, jak cię
wołałem?
– Nie.
– Gdzie byłaś?
– Poszłam trochę dalej, żeby woźnica mnie nie zobaczył. Schowałam się
za murem. A on pojechał w tamtą stronę. – Wskazała w górę ulicy,
w kierunku przeciwnym do tego, z którego przyszli.
– Nigdy więcej tak nie rób! – powiedział Frédéric najsurowszym głosem
ojca, który potrafił naśladować. Czuł jednak zbyt dużą ulgę, żeby owa sztuka
udała mu się i tym razem.
– Jak?
– Nie uciekaj ode mnie i nie strasz mnie w ten sposób.
– Przecież ja tylko się ukryłam.
– Mimo to.
– Frédéricu, jestem głodna.
Nie potrafił być na nią zły.
– Wracamy do domu – zdecydował i wolną ręką objął jej ramię, bardziej
żeby mieć kontrolę nad tym, co robi jego siostra, niż żeby ją pocieszyć.
Niemowlę niósł na biodrze. Paczuszka z niedopałkami wisiała stabilnie
przy spódnicy Isabelle. Frédéric wyczuwał ją, gdy szli ulicą, ramię w ramię.
Skórzany pas wbijał się w mokrą nogawkę jego spodni. Pragnął uciec od tego
zamku, od woźnicy i domu, z którego dochodziły straszliwe krzyki. Nie
puścił ramienia siostry, dopóki nie dotarli do rzeki. Za bardzo się bał, że
dziewczynka nagle zmieni zdanie i postanowi pobiec za powozem. Powóz,
pomyślał.
Nie opowiedział o wydrapanych w nim znakach ani Isabelle, ani ojcu,
który późnym wieczorem przełożył go przez kolano i porządnie przetrzepał
mu skórę.

– Nie pojmuję, po co w ogóle to robisz! – Paul z trudem dotrzymywał

tempa Joriemu, gdy ten z determinacją maszerował do gabinetu Charcota
w Division Pariset. – Tak bardzo ci zależy, by dostać lanie od Charcota?
Przyjaciele znów ze sobą rozmawiali od czasu, gdy Jori został wyrzucony
z audytorium. Paul żywił nadzieję, że mimo wszystko Jori wyjedzie z nim
z Francji do Londynu i Wiednia, a potem wrócą do Zurychu. Snuli takie
plany jeszcze podczas studiów. Od tamtej pory jednak minęły całe wieki.
– Kazał mi przyjść do swojego gabinetu, więc idę. – Jori umyślnie stawiał
zdecydowane kroki, by przyjaciel nie zorientował się, jak bardzo niepewny
się czuje. Gdy człowiek już stanął na skale i planuje skoczyć do wody, musi
to zrobić jak najszybciej. Nie należy zwracać uwagi na przyjaciela, który
przez cały czas zapewnia, że zderzenie z taflą będzie bardzo bolesne.
– Jori, on wezwał cię do swojego gabinetu wczoraj wieczorem. Ty
przyszedłeś, a on nie! – po raz dziesiąty przypomniał mu Paul. – I co na to
poradzisz? Cholera, przecież nie należy biegać za kimś tylko po to, by dostać
w skórę!
– Paul, proszę, nie tak głośno. Już wczoraj znajdowałem się w centrum
zainteresowania i to było wystarczająco poniżające.
– O co ci chodzi? Przecież i tak nikogo już tu nie zobaczysz! – Paul
odwrócił się do obu strażniczek, które właśnie mijały ich na korytarzu;
przystanęły, spoglądając na nich wielkimi oczami i wytężając słuch.
Niekiedy przyjaciel był równie empatyczny jak piła do amputacji.
Naturalnie miał rację – równie dobrze Jori mógł spakować swoją walizkę
i odejść bez konfrontacji. Jednakże tak postąpił już zbyt wiele razy w swoim
życiu. Nagle zaczął myśleć o tym, że wciąż jest winien Pauline pocałunek na
pożegnanie. Zacisnął usta.
– Jori…
Nie było go przy śmierci matki. A później nie został w domu. Nawiał
również wtedy.
– Jori!
Wyobrażenie martwej matki wżarło się w jego pamięć, tak jakby
rzeczywiście widział ją martwą. Obora, posklejana słoma. Odrażająca
antyteza dla świeżo wydrukowanego dyplomu, który owego dnia dostał do
rąk. Bardzo chciał pokazać go matce. Dyplom stanowił początek jego
nowego życia jako lekarza. A teraz nie mógł zrobić nawet tego.
– Jori!
Wreszcie się odwrócił. Paul stał trzy metry za nim i wskazywał drzwi.
Poszedł za daleko.
Jori jeszcze nigdy nie był w gabinecie Charcota. Z tego, co wiedział, nikt
tam nie był – studenci jednak szemrali między sobą po cichu, że po prostu
nikt nie wyszedł stamtąd żywy.
Po pierwszym roku w Salpêtrière dostał plan kliniki i przejechał palcem po
miejscu, w którym białą kratką zaznaczono gabinet psychiatry. Była to biała
plama na planie, który poza tym znał tak doskonale jak ułożenie narządów
we własnym ciele. Wyobrażał sobie, co Charcot może przechowywać w tym
gabinecie, jak go umeblował. Zastanawiał się, jak sam umeblowałby
pomieszczenie, gdyby był na miejscu Charcota, władcy tego chorego
imperium, tej „potwornej kloaki”, jak nazywał ją sam Charcot, zanim przed
ponad dwudziestoma laty zaproponowano mu kierownictwo.
Sam chciałby mieć wielkie dębowe biurko z szufladą zamykaną na zamek
i cały zbiór piór do pisania – każde do odpowiedniej diagnozy. Sex Bâton
umieściłby na stołku obok biurka, razem z torbą chirurgiczną, pełną
lśniących pił do kości i szczypiec – wszystkie byłyby wykonane z najlepszej
stali Ceramics & Paris. No i naturalnie regały na książki. Po jednym przy
każdej ścianie, od podłogi do sufitu; półka znajdowałaby się nawet nad
oknem. Ściany z książek, osobista biblioteka Joriego. Od zawsze o takiej
marzył.
– Entrez! – Głos Charcota był ostry i zniekształcony. Zdawał się Joriemu
obcy.
 Zawiasy drzwi zaskrzypiały, Jori zacisnął powieki. Chciał otworzyć je
cicho i dyskretnie.
Gabinet przypominał pokój władcy. Ściany były wyłożone białą boazerią,
obwieszone lustrami, pełne zdobień. Na suficie wisiał żyrandol, na lewej
ścianie znajdował się kominek, obwieszony zdjęciami i kolejnymi lustrami.
Na podłodze leżał drogi dywan, w którym połyskiwały złote nici. Jori miał
wrażenie, że przeszedł z zatęchłych, gołych korytarzy Salpêtrière do innego
świata.
Rozejrzał się ze zdenerwowaniem. Oklejone mahoniem biurko, stojące na
środku gabinetu, było puste. Ani śladu obecności psychiatry. Zrobił trzy
niepewne kroki w głąb pomieszczenia i poczuł suchość w ustach. Przecież
Charcot nie zaprosił mnie do środka, pomyślał. Wtedy odkrył bestię, która
siedziała na kracie klatki, wiszącej na pozbawionej książek tylnej ścianie
pomieszczenia. Była to małpka kapucynka, taka, jakie widzi się w cyrku,
a jeszcze częściej w laboratorium medycznym – mała, z brązowawym
futerkiem i oczami tak ciemnymi na tle pyszczka koloru ludzkiej skóry, że
wyglądały jak wypalone w nim dziury. Małpka podniosła fafle
i wyszczerzyła kły w pozdrowieniu – którego Jori spodziewał się raczej od
Charcota.
– Entrez! – nagle ktoś powtórzył.
Przerażony, Jori odwrócił się na pięcie i zrozumiał, że to nie psychiatra go
tu zaprosił.
– Entrez!
W rogu za drzwiami siedziały dwie żółte papugi, dobrze odżywione
i zadowolone z życia. Z zakrzywionymi dziobami i tępo patrzącymi oczami
były dokładnym odzwierciedleniem swego właściciela. Miały również
podobne, cyniczne poczucie humoru. Jedna z nich otworzyła dziób i wydała
z siebie odgłos przypominający szyderczy chichot.
Joriemu wystarczyła sekunda, by uświadomić sobie, że oto wtargnął
nieproszony do najświętszej części kliniki.
Dwoma susami znalazł się z powrotem przy drzwiach. Złapał za gałkę, ale
było za późno. Gałka uderzyła w jego dłoń, skrzydło drzwi pofrunęło w jego
stronę i do gabinetu wszedł psychiatra we własnej osobie, z filiżanką herbaty
i małym białym psem, skaczącym mu wokół stóp.
Jori zamarł. Jeszcze nigdy nie spotkał Charcota na stopie prywatnej.
Z filiżanką zamiast Sex Bâtona wyglądał niemalże ludzko. Czułby się równie
niezręcznie, gdyby zaskoczył swego mistrza na toalecie. Obaj mężczyźni
podskoczyli z przerażenia. Charcot zatrzymał się w progu.
Przez kilka sekund Jori nie był w stanie wydobyć z siebie ani słowa,
w końcu jednak odzyskał głos.
– Tamta kazała mi wejść! – powiedział i wskazał papugę, która teraz
siedziała cicho.
Charcot spojrzał nieobecnym wzrokiem na ptaka, potem z powrotem na
Joriego, a następnie bez słowa minął studenta i postawił filiżankę na biurku.
Mała łyżeczka brzęknęła o spodeczek.
Sięgnął po papier i pióro, by coś napisać; wciąż stojąc, wymachiwał
energicznie piórem nad blatem. Podniósł je tylko kilka razy, by poruszać
mięsistymi ustami i bezgłośnie przeczytać tekst. Lewą ręką od czasu do czasu
wykonywał niesprecyzowane ruchy niczym muzyk, który właśnie wymyślił
nową melodię. Kiedy wreszcie opuścił pióro, okazało się, że zapisał niemal
całą stronę. Zadowolenie zniknęło jednak z jego twarzy, gdy uświadomił
sobie obecność roztrzęsionego studenta.
– Tak? – spytał tonem, który bardziej pasowałby do „nie”, i zrobił
skonsternowaną minę, na którą wcześniej, na progu gabinetu, nie miał czasu.
– Doktorze Charcot… – Jori panicznie próbował sobie przypomnieć liczne
początki zdań, które ułożył sobie zeszłej nocy.
Ale Charcot mu przerwał:
– Kim pan jest?
Jori wbił w niego wzrok. Nie potrafił pojąć, dlaczego Charcot ponownie go
o to pyta. To przecież niepojęte, by psychiatra zapomniał go z dnia na dzień.
– Jestem Johann Richard Hell – odparł; miał wrażenie, że już jego
nazwisko brzmi jak usprawiedliwienie. – Panie doktorze, wyrzucił mnie pan
wczoraj z sali wykładowej.
Charcot uniósł krzaczaste brwi.
– Ach, to pan jest tym pyszałkowatym Szwajcarem!
Jori zwiesił ramiona. Musiał przyznać, że pyszałkowatość nie była cechą,
która zaprowadzi go wysoko po szczeblach kariery. Przypomniał sobie słowa
Paula. Rzeczywiście – stał teraz w gabinecie doktora i wręcz prosił się
o zaległą karę.
Charcot podszedł do małpki, która zaczęła skakać po klatce, piszcząc jak
szalona. Dopiero teraz Jori dostrzegł, że zwierzątko jest przywiązane do
szczebelków sznurkiem. Charcot spróbował pogłaskać obramowany na biało
łepek stworzonka, ono jednak natychmiast złapało jego gruby palec i zaczęło
go obgryzać. Jori wstrzymał oddech, nieco przerażony, ale profesor pozwolił
robić małpce, co chce.
– Są do nas podobne pod wieloma względami. – Odwrócił się plecami do
swego gościa; zdawał się mówić bardziej do małpki niż do niego.
– Słucham?
– Zwierzęta. Pod wieloma względami są do nas podobne.
Jori doskonale zrozumiał słowa, zaskoczył go jednak pełen czułości głos
doktora. Ten uniósł dłoń i małpka się do niej przyczepiła. Próbując się
wspiąć na grzbiet dłoni Charcota, wydawała z siebie piski. Kiedy sznurek na
jej szyi okazał się zbyt krótki, piski przybrały na sile.
– Zna pan terapeutyczną moc poddania się? – Nagle Charcot ponownie
odwrócił się do Joriego, tak energicznie, że małpka spadła z jego dłoni.
Zaskrzeczała głośno, a następnie zawisła na swym sznurze niczym na
stryczku. Przez chwilę dyndała w powietrzu, a potem sięgnęła do kraty,
z piskiem wspięła się po niej i usiadła na dawnym miejscu. – Poddanie się –
powtórzył Charcot, skupiając tym samym uwagę Joriego na sobie. Wwiercił
się spojrzeniem w studenta. – Poddanie moralne i fizyczne to najwyższy
nakaz leczenia imbecylizmu. A pierwszy krok polega na odizolowaniu
chorego. – Charcot nigdy nie przestawał podkreślać terapeutycznej wartości
izolacji, od wielu lat mówił o niej w swych wykładach.
– Zamknijmy zwierzę, samo, bez przedstawicieli jego gatunku. Pozwólmy
mu umrzeć z głodu, może trochę je podręczmy. Musiałem to zrobić w tysiąc
osiemset pięćdziesiątym czwartym – i zrobiłem to niechętnie, ale jakaż to
była dla mnie szkoła, jakaż szkoła! – Zmrużył oczy i spojrzał na Joriego tak
natarczywie, jakby chciał go zahipnotyzować. Małpka znów zaczęła wzywać
swego pana. – W tamtym czasie bardzo dużo się nauczyłem o potędze
izolacji. Jakaż to jest potęga! – Doktor przysunął kciuk i palec wskazujący do
twarzy Joriego, nie odrywając od niego wzroku, i wykonał ruch, jakby
między palcami chciał zgnieść owada. – Tajemnicą jest strach. To on
sprawia, że stajemy się mali i słabi w chwili, w której moglibyśmy być
wielcy i waleczni. Myśli pan, że znalazł się choć jeden pies, który leżąc na
stole operacyjnym, próbował mnie ugryźć? Żaden tego nie uczynił!
Oczywiście zwierzęta te miały zęby, ale ze strachu o tym zapomniały. I do
tego naturalnie izolacja. Psy nie widziały innych zębów, a gdy odczuwały
głód, nie wykorzystywały już własnych kłów. Zamiast tego skamlały i wyły,
skrywały się po kątach klatek – byłyby w stanie w pełni się do mnie
przywiązać, gdybym tylko je wypuścił, gdybym tylko dał im jeść i pogłaskał
je po łbie. W tym stadium znają tylko ucieczkę do przodu – albo zupełne
poddaństwo. To, mój chłopcze, jest tajemnica hipnozy.
Jori poczuł, że kręci się mu w głowie. Nie mógł już skoncentrować uwagi
na oczach psychiatry, które wpatrywały się w niego z taką przenikliwością.
Zaraz wyschną mi gałki oczne, pomyślał, jeśli wreszcie nie zamknę oczu albo
nie spuszczę wzroku. Nie wolno mu było jednak tego zrobić.
– Wie pan, co się dzieje podczas normalnej hipnozy w głowie pacjentki
z histerią?
Joriemu wydawało się, że po trzech latach w Salpêtrière już to wie, ale
Charcot jak zwykle nie pytał, tylko stwierdzał.
– Nawiązuje emocjonalną więź z osobą, która wydaje jej polecenia.
Antoinette, Sophie, Blanche, wszystkie te młode, nieszczęśliwe kobiety.
Naprawdę sądzi pan, że w normalnych okolicznościach choćby jedna z nich
dostrzegłaby coś we mnie, starym mężczyźnie? Jednakże dzięki potędze
hipnozy… – Charcot zwinął dłoń w pięść – …dzięki potędze sugestii kochają
właśnie mnie! – Oddychał głośno przez nos, wypiął pierś. Bez wątpienia
podobała mu się ta rola. – To dlatego, mój chłopcze, te kobiety robią
wszystko, co im każę, ubóstwiają mnie do tego stopnia, że same mi się
poddają. Są jak tamta małpa, jak moje psy w pięćdziesiątym czwartym –
wyzbywają się dumy i czołgają przede mną na podłodze. Zrobiłyby
wszystko, by przypodobać się swemu panu. – Spojrzenie Charcota stało się
rozmarzone, niemal wyobcowane.
Jori zaczął niespokojnie przestępować z nogi na nogę. Nowy podział ról go
zestresował. Charcot mówił doń „mój chłopcze”, a siebie nazywał starym
mężczyzną. Jori nigdy nie uważał go za starego, raczej za ponadczasowego.
Jeszcze raz spróbował odwrócić wzrok, ale znów mu się nie udało.
– A dziewczynka? – spytał wreszcie piskliwym głosem. – Dlaczego nie
udało się z dziewczynką?
Rozmarzenie natychmiast zniknęło z twarzy Charcota. Jego oczy
ponownie stały się chłodne i przenikliwe, między gęstymi brwiami ukazała
się mała zmarszczka złości.
– Przypadek beznadziejny! – Zrobił gwałtownie zwrot, by podejść do
biurka.
Jori zapadł się w sobie niczym płaszcz, spod którego wyciągnięto wieszak.
 Charcot opadł na stojący przed biurkiem fotel z wysokim oparciem
i ponownie podniósł kartkę, którą wcześniej zapisał. W ciągu kilku sekund
znów zagłębił się w swój tekst. Biały pies, leżący do tej pory obok krzesła,
wstał i podreptał do Joriego. Zaczął wąchać jego nogawkę, przez materiał
Jori czuł zimny nos. Przez chwilę wszyscy w gabinecie traktowali Joriego jak
powietrze. Nie interesowały się nim nawet siedzące w rogu papugi.
Spojrzał na drzwi. Mógł tak po prostu wyjść, Charcot zachowywał się,
jakby już z nim skończył. I nawet nie zasugerował zamiaru odesłania Joriego
z Salpêtrière. Może przez noc zapomniał o całej sprawie, a może nigdy nie
miał zamiaru tego uczynić. Wyrzucenie z sali wykładowej mogło być tylko
chwytem mającym na celu wyzwolenie w pozostałych radości z cudzego
nieszczęścia i odwrócenie ich uwagi od nieudanej hipnozy.
Jori skupił się na gałce u drzwi, tak jakby mógł ją przekręcić siłą woli.
Pomyślał o Paulu, który czekał na niego na korytarzu kilka kroków dalej.
Powie mu, że może zostać w Salpêtrière, że wszystko będzie jak dawniej.
Wiedział jednak, co Paul by mu odpowiedział. „Wszystko będzie jak
dawniej” oznacza, że Joriego czekają trzy kolejne lata, podczas których
będzie asystentem asystenta, będzie przeprowadzał wywiady lekarskie i od
czasu do czasu, przy odrobinie szczęścia, przeprowadzi jakąś małą operację.
A w tym czasie Pauline będzie chorować w Burghölzli, na próżno czekając
na pomoc z jego strony. Jori spojrzał na przywiązaną do klatki małpkę, która
cały czas piszczała i się szarpała.
– Profesorze – jego głos brzmiał bardzo niepewnie – chodzi o mój pomysł
na pracę doktorską. Chciałbym…
– Przyjrzał się pan tej dziewczynce? Spojrzał jej pan w oczy?
Charcot uderzył kartką o blat biurka z takim impetem, że papugi zaczęły
trzepotać skrzydłami w popłochu. Jori podskoczył. W jego stronę poleciały
pióra. Charcot przechylił się nad biurkiem i spojrzał na niego. Była to raczej
pauza dla efektu, niż czekanie na odpowiedź. Gdy ponownie się odezwał,
zniżył głos do szeptu:
– To dziecko zupełnie się nie boi. Jest nieczułe na wszelkie wrażenia, tak
jakby było odporne na moją sugestię! – Zaczął bębnić palcami w gruby
blat. – Zasypia, gdy tego chcę, przechodzi pierwszy etap somnolencji, ale gdy
tylko zapragnę wyłączyć jego świadomość i wprowadzić je
w somnambuliczny stan, wtedy trach… – Pstryknął kciukiem i palcem
wskazującym. Przestraszony Jori zamrugał. – Nic! Żadnego uczucia. Żadnej
więzi emocjonalnej. Choćby śladu miłości. Przecież widział pan wczoraj to
przedstawienie. Mówię panu, to dziecko nie ma dla mnie nawet szacunku! –
Charcot walnął dłonią w biurko. Po chwili nachmurzył się jeszcze bardziej.
W swym przesadnie dużym fotelu wyglądał jak grube, nadąsane dziecko.
Jori odchrząknął. Miał wrażenie, że musi coś powiedzieć. Jedno, może
dwa zdania oburzenia lub pocieszenia, co byłoby lepsze?
– Może… – Szukał właściwych słów, ale nigdy nie był dobry ani
w szukaniu właściwych słów, ani tych niewłaściwych. Czekał, aż Charcot
ponownie mu przerwie, jednak i ta nadzieja okazała się płonna. Psychiatra
patrzył na niego w oczekiwaniu, z brwiami ściągniętymi wysoko nad orlim
nosem. Jori musiał coś powiedzieć. – Może poważanie bez uważania jest
niemożliwe.
W oczach Charcota pojawił się chłód.
– Ach, gra słów. – Zabrzmiało to jak diagnoza. – Ale trafił pan w sedno.
Chodzi o uważanie, o strach. – Jego brwi znalazły się z powrotem na swoim
miejscu nad ciemnymi jamami oczu. W ruchu przypomniały Joriemu dwie
owłosione pijawki. – Proszę mi zatem powiedzieć, jak to możliwe? Może
dziecko jest zbyt naiwne, by odczuwać strach? Zbyt łatwowierne? Czy jest
małym robaczkiem, bezrozumnym owadem, i dlatego nie potrafi
rozpoznawać niebezpiecznych sytuacji?
Charcot wstał i ponownie podszedł do małpki, tak jakby była
nierozerwalnie związana z jego przemyśleniami na temat strachu
i poddaństwa. Wyciągnął rękę do zwierzątka i cała scenka się powtórzyła.
Jori zauważył, że małpka ma na grzbiecie cztery długie blizny – dwie
biegnące wzdłuż kręgosłupa i dwie przecinające go. Wyglądało to jak wieko
skrzyni, którą można było otworzyć.
– Czy chodzi o zaburzenia w umyśle? O nerwy? Zarazki? A może na
końcu w rzeczy samej okaże się, że nie miałem racji, twierdząc, iż
dziewczynka cierpi na histerię?
Jori zdecydowanie pokręcił głową. Charcot jednak odwrócił się już do
niego plecami i nie mógł tego zobaczyć.
– Panie doktorze, jeśli pan pozwoli, chętnie spróbowałbym…
– Wiem, co chętnie by pan spróbował. – Małpka szarpała dłoń Charcota,
który odwrócił się do Joriego profilem. Skrzywił się, jego mięsiste usta
rozciągnęły się w czymś, co przy odrobinie dobrej woli można by uznać za
uśmiech. – Zakładu zaproponowanego przez monsieur Pasteura. Myślałem…
że poruszył pan ten temat tylko po to, by ratować wykład.
– Tak, to też, ma się rozumieć. Ale, panie profesorze, tak naprawdę
chodziło o moją pracę doktorską, ja…
– Niepewność to napęd dla strachu, a strach to podstawa naszej pracy,
wiedział pan o tym?
Jori ponownie zwiesił ramiona. Nie nadążał za tokiem rozumowania
profesora. Widział, że ta rozmowa ciągnie się w nieskończoność.
– Nie, profesorze.
– A powinien pan! Musimy znać instrumenty, z którymi mamy na co dzień
do czynienia. Czy boi się pan, że się przeziębi albo, dajmy na to, zmiażdży
sobie kciuk?
Jori nie był w stanie odpowiedzieć.
– Oczywiście, że nie! – Charcot zrobił to za niego. – Znamy bowiem
przyczynę takich prostych cierpień. Strach wchodzi do gry dopiero wtedy,
gdy nie znamy już biegu rzeczy, nie mamy pojęcia o naturze. Strach zaczyna
się tam, gdzie jesteśmy nieświadomi i bezradni – i dopiero w tym punkcie
jesteśmy gotowi w całości oddać się w ręce innej osoby, która zdaje się nam
mądrzejsza, potężniejsza. To dlatego od wielu wieków funkcjonuje religia,
mój chłopcze. Jest ona zbudowana na strachu. I na niewiedzy. Wcześniej
powierzano swój los Kościołowi, dzisiaj – nauce. Wcześniej kochano Boga,
bano się go, dziś ludzie kochają i boją się swego lekarza, co do którego mają
nadzieję, że ich dopilnuje i uzdrowi. Poważanie i uważanie, dobrze pan to
ujął, jedno bez drugiego nie istnieje. – Charcot zrobił zadowoloną minę, tak
jakby dopiero co uświadomił sobie, jaka świetlana przyszłość go czeka.
Nagle ogarnął go zapał – gwałtownie się odwrócił i podszedł do biurka, by
sporządzić kolejną notatkę. Małpka spadła i zaczęła się szamotać na swojej
szubienicy.
– Doktorze Charcot…
– Proszę to zrobić.
– Słucham?
– Chce pan spróbować przeprowadzić tę operację? W takim razie proszę to
zrobić. – Mimochodem machnął ręką, jakby chciał przepędzić natrętną
muchę, a potem kciukiem i palcem wskazującym złapał się za krzywą nasadę
nosa.
Jori wpatrywał się w niego, nic nie rozumiejąc. Wiedział, że byłoby lepiej
najpierw pozwolić Charcotowi dokończyć myśl. Widział przecież, że
profesor chce w spokoju zrobić notatki. Widział, że mu przeszkadza. Widział
to wszystko, lecz po prostu nie mógł już dłużej czekać.
– Czy to oznacza, że mogę wziąć sobie tę dziewczynkę?
Doktor, poirytowany, opuścił dłoń.
– No przecież nie będzie pan próbował przeprowadzić operacji na sobie! –
Znowu przypominał Charcota, którego Jori znał, ostrego i zjadliwego,
mądrego mądrością starca, ale też pełnego energii i wiary. Jori przestał też
być „jego chłopcem”. Poczuł ulgę. Kto mógłby mu zagwarantować, że zgoda
ze strony tego innego Charcota – tego obcego, ludzkiego mężczyzny –
w ogóle by się liczyła?
Kiwnął głową i się zgarbił; pomyślał, że pewnie przypomina Guinona, gdy
wycofał się w stronę drzwi, zaskoczony zmianą kierunku rozmowy
i łatwością, z jaką doktor zgodził się na jego prośbę. „Proszę to zrobić”,
powiedział. „Proszę to zrobić”. Kiedy Jori uświadomił sobie znaczenie tych
słów, ze zdenerwowania zaczęły go swędzieć dłonie. Napisze pracę
doktorską, a Charcot będzie jego promotorem – większe wyróżnienie nie
istniało. Następnie będzie mógł wrócić do Szwajcarii i uczynić z Pauline
swoją pacjentkę. A potem żonę.
Był już przy drzwiach, gdy usłyszał za plecami:
– Ach, i… panie…
– Hell – nazwisko ledwo przeszło Joriemu przez wysuszone gardło.
– Panie Hell, racja. Moja stawka w naszym zakładzie jest chyba oczywista,
prawda?
Student automatycznie pokiwał głową, choć tak naprawdę nic nie było
oczywiste. Charcot uniósł wzrok znad biurka.
– Mój podpis na pańskiej rozprawie doktorskiej, jeśli operacja się
powiedzie. – Pijawki nad jego oczami znów się złączyły. Czekały na
reakcję – jedyną reakcję, jaka była możliwa.
– Tak, panie doktorze.
 CZĘŚĆ DRUGA

BADANIA

…ponieważ nie zadowoliliśmy się pojedynczymi przypadkami,

wystąpiliśmy do kierownictwa szpitala o pozwolenie (…)
na przywiezienie naszych metalowych narzędzi do Salpêtrière.
Tutaj, w jedynym odległym skrzydle, smutnym miejscu schronienia
tego, co nieuleczalne, zamknięte są setki nieszczęśliwych kobiet;
niektóre z nich są jeszcze bardzo młode (…). Z żałością patrzy się,
jak dziesięć czy dwadzieścia nieszczęśnic, związanych mocnymi
pasami (…), krzyczy, ryczy, pieni się, wije i walczy z często
niewielkim oporem, który im się przeciwstawia.

VICTOR BURQ (1823–1884)

francuski lekarz i hipnotyzer
 Tym razem był to śpiewnik Kościoła katolickiego. Monsieur Dupont
podniósł go i trafił mnie nim między uszy z precyzją zdradzającą długoletnie
doświadczenie w waleniu książkami w potylicę. Do tej pory bito mnie po
głowie modlitewnikami, dziełami poetyckimi i powieściami przygodowymi
Juliusza Verne’a, a kiedyś dostałem nawet Biblią. Dzisiaj jednak śpiewnik
znajdował się najbliżej – monsieur Dupont trzymał go w dłoni.
– Czyli znów byliśmy zbyt leniwi, by nauczyć się pieśni na pamięć.
Wolimy wstrzymać śpiewanie całego chóru, tak? – zaczął złorzeczyć i zrobił
minę, jakby chciał się zamachnąć raz jeszcze. Zacisnąłem powieki, uniosłem
ramiona i zacząłem się modlić o to, żeby za uszami wreszcie zrogowaciała mi
skóra, tak jak na palcach, gdy pewnego lata pomagałem przy budowaniu
ogrodzenia, również na życzenie ojca.
Ora pro nobis pecatoribus
Ora, or a pro nobis
Ora, ora pro nobis pecatoribus
Znałem treść pieśni na pamięć, ostatecznie wcale nie była trudna. Ciągle
tylko ora, ora, ora i tak dalej; mało pomysłowa. Jednakże w ostatnim czasie
dźwięki już mi nie wychodziły. Monsieur Dupont doskonale o tym wiedział,
a mimo to zmuszał mnie do głośnego śpiewu. Celowo nieznacznie
poruszałem ustami, by wydobyć z siebie ciche słowa, on jednak kazał mi
śpiewać tak głośno, żeby wszyscy pozostali słyszeli piski, które z siebie
wydawałem.
– Nie, monsieur. Przepraszam, monsieur. – Ponownie zaskrzeczałem,
jakbym miał czkawkę. Przy każdym wypowiedzianym słowie pojawiał się
ten niekontrolowany dźwięk. Pozostali chłopcy z chóru zaczęli się śmiać.
– Uważasz, że to zabawne?
– Nie, monsieur.
Wydał z siebie odgłos jak kichający pies.
– A jeśli ci powiem, że zostaniesz tu po południu i będziesz się uczył tej
pieśni tak długo, aż wreszcie się nauczysz, to nadal będziesz to uważał za
zabawne?
Zacisnąłem usta. Nie miałem ochoty spędzać tu popołudnia. Tak samo jak
nie miałem ochoty przychodzić tu rano. O wiele chętniej poszedłbym do
biblioteki i sprawdził, czy spotkam tam Gérarda.
Zassałem zębami zaciśnięte wargi i przygryzłem, aż poczułem ból. Zaraz
znów się rozryczysz, pomyślałem ze złością. Łzy już cię dławią. Aby
odwrócić swoją uwagę od sytuacji, zacząłem się zastanawiać, jak to jest, że
człowiek czuje łzy w krtani, choć tak naprawdę płyną z oczu.
– Nie rozumiem, co powiedziałeś?
– Nie, monsieur. Dziękuję, monsieur – zapiszczałem.
Chłopcy zaczęli chichotać.
Oczywiście musiałem spędzić popołudnie w kościele.
Słońce wpadało przez bramę, malując kropki na zimnej, kamiennej
podłodze. Pozbijały się w grupki niczym chmara kolorowych żuków.
Ukradkiem rozejrzałem się wokół, by zyskać pewność, że nikt mnie nie
przyłapał na rozmyślaniach. Sentymentalne głupoty – powiedziałby mój
ojciec – chwilowe zaćmienie umysłu. Spod szaty ministranta wyjąłem
złożony zeszyt. Na ostatniej stronie notowałem swoje obserwacje,
sporządzałem szkice i zapisywałem krótkie wiersze, które przychodziły mi do
głowy, gdy tylko byłem sam. Nie dawały mi spokoju, dopóki ich nie
spisałem – potajemnie i pismem pełnym zawijasów. „Dziewczęce pismo”,
mawiał o nim ojciec. Rozejrzałem się raz jeszcze. Uderzenie zeszytem
w potylicę nie będzie bardzo bolesne; był cienki i lekki, nie miał nawet
twardej oprawy. Bałem się tylko tego, że ktoś odkryje ostatnią stronę
i przeczyta ją na głos, albo, co gorsze, że ja sam będę musiał przeczytać ją na
głos, wydając z siebie te upokarzające piski. Pomyślą, że jestem
nienormalny, uznają mnie za pomylonego.
Przyszło mi do głowy sześć określeń, które rymują się z wyrazem „szkło”.
Spisałem je i ponownie schowałem zeszyt pod szatą, którą zdejmę, gdy
tylko reszta sobie pójdzie. Nie lubiłem się rozbierać przy nich; wcześniej nie
miałem z tym problemu, ale odkąd do grupy dołączył Gustave, sytuacja się
zmieniła. Wyczuwałem, że jest inny od reszty – i że on też nie chce zostać
księdzem.
Nasłuchiwałem, jak pozostali chłopcy przebierają się w pomieszczeniu
obok, pośpiesznie, tłumiąc chichoty, mówiąc cichymi głosami, które później
zostaną uwolnione i będą głośne, jakby po przejściu przez boczną bramę
odzyskały utraconą wolność. Mieli przed sobą całe popołudnie, ja natomiast
miałem przed sobą wstrętny śpiewnik.
Otworzyłem go od tyłu i zacząłem apatycznie przeglądać kartki; od tyłu
czy od przodu pieśni niezmiennie były usypiające i mało oryginalne, nie
można było znaleźć w nich żadnej dobrej metafory. Przytrzymałem kciukiem
krawędź książki i patrzyłem, jak pod moim palcem przewracają się złote
stronice. Od przodu do tyłu, od tyłu do przodu, lubiłem odgłos wertowanych
kartek, tego, jak na siebie upadały, i delikatny prąd powietrza, który
uruchamiały.
I nagle zamarłem. Odniosłem wrażenie, że coś dostrzegłem, coś, co
przełamało jednorodność stron – tekst napisany innymi literami, wersy jakby
bardziej ściśnięte – nie potrafiłem jednak powiedzieć, co to było. Jeszcze raz
zacząłem kartkować książkę, tym razem wolniej, cienki papier szeleścił pod
moimi palcami. Znalazłem to miejsce w tylnej części książki. Napis
ołówkiem pokrywający czarny druk, cała strona była zapisana i zamalowana,
cała pieśń numer dwadzieścia osiem. Przewróciłem stronę, żeby zobaczyć
kolejny psalm, Qu’elle est douce, i jeszcze kolejną – w sumie pięć czy sześć
stron. Przyszło mi do głowy, że przecież przez cały czas trzymałem ten
śpiewnik w dłoni i nie miałem pojęcia, co się kryje na ostatnich stronach, nie
wiedziałem o tajemnym przesłaniu wśród kościelnych pieśni. Zeskoczyłem
z ławy i zaniosłem śpiewnik do bocznego wejścia, gdzie słońce wpadało
przez kolorowy witraż w oknie. Podniosłem książkę do światła i przyjrzałem
się rysunkom, niezgrabnym, jakby wyszły spod ręki dziecka, a do tego
jeszcze poprzekręcanym. Dopiero gdy odwróciłem książkę, zrozumiałem, że
ktoś trzymał ją do góry nogami. Ostatnia strona stała się pierwszą. Była
zapisana. A wszystkie inne, istniejące już litery, zostały zignorowane
z godnym podziwu uporem. Tak jakby w śpiewniku w ogóle nie było strof
pieśni. Rozpoznałem postacie narysowane kreskami, czworobok na kołach,
haki i symbole przypominające ryby z długimi nosami. Zobaczyłem garnek,
z którego wystawał mały człowieczek. A między tym wszystkim litery –
litery na literach. Próbowałem rozszyfrować pierwsze słowa, ale
z rozczarowaniem musiałem stwierdzić, że nie umiem ich przeczytać.
Zdawały się być napisane w innym języku lub jakimś potajemnym pismem:

Nie odrywając wzroku od znaków, usiadłem na zimnej podłodze kościoła,

na środku kolorowej plamy, którą słońce namalowało na kamieniach.
Spróbowałem rozszyfrować system. Sądząc po koślawych literach, dziecko,
które napisało ten tekst, było młodsze ode mnie, założyłem zatem, że klucz
do zagadki nie może być zbyt skomplikowany.
Wyjąłem zeszyt, otworzyłem go na środku i w dwóch pionowych
kolumnach wypisałem cały alfabet, za każdą kolumną zostawiając trochę
miejsca – tam, gdzie powinny się znaleźć odgadnięte litery. Przygryzłem
język i wpisałem najbardziej prawdopodobne kombinacje, potem jedne
wykreślałem, a wpisywałem inne. Ten tekst musiał mieć jakieś znaczenie,
przecież nikt nie pisze sobie ot tak po śpiewniku, wymyślając przy tym
słowa, które nie mają sensu, chyba że to rzeczywiście jakiś obcy język –
jednak tę ewentualność wolałem z góry wykluczyć. To musiał być tajemny
kod, a ja mogłem go rozszyfrować!
Zamarłem, gdy zauważyłem, że niektóre słowa się powtarzają. Teraz
widziałem, że tekst składa się jedynie z dziewięciu kombinacji liter: kończył
się „H–g”, a zaczynał jak zaklęcie. Przewróciłem kartkę. Jeszcze półtorej
strony zapisano i zamalowano w ten sposób, potem rząd znaków nagle się
urywał. Na środku trzeciej linijki, tam, gdzie znajdował się rysunek ludzika,
który pochylał się nad innym ludzikiem, wreszcie odkryłem słowo, które
rozumiałem, albo przynajmniej potrafiłem odczytać: „Ouvre-corps”.
Rozwieracz ciał.
Pochyliłem się, podekscytowany i trochę wstrząśnięty. Z początku
sądziłem, że źle odczytałem to słowo, teraz jednak nie miałem najmniejszych
wątpliwości – między strofami pieśni dwudziestej dziewiątej napisano
„rozwieracz ciał”. Słowo tak przerażające, jak poetyckie, a do tego jeszcze
ten rysunek! Zrobiło mi się zimno. W następnym wersie nie dałem rady zbyt
wiele odczytać. Tam, gdzie blady rysik ołówka natrafił na czarne drukowane
litery, słowa były trudne do rozszyfrowania. Połknęły je stojące na głowach
nuty. Tylko tam, gdzie kończyła się strofa i zostawiono miejsce na notatki,
znów można było coś odszyfrować – coś o żabach i jakimś zbieraczu.
Podsunąłem śpiewnik pod sam nos, jakby zapach starych stronic mógł mi
pomóc w odgadnięciu szyfru.
Nie był to zamknięty tekst, od czasu do czasu udawało mi się odczytać na
wpół zrozumiałe zdanie. Napisano: „Nazywa nas żabami”. A potem: „Ils me
disent que je suis folle” – „Mówią, że dotknęło mnie szaleństwo”. Zadrżałem.
Przestraszył mnie jakiś szelest przy wejściu do kościoła; podniosłem
głowę, wstrzymałem oddech i zacząłem nasłuchiwać. Jeśli monsieur Dupont
przyłapie mnie na czytaniu śpiewnika, gotów pomyśleć, że to ja zapisałem te
strony. Wolałem nie myśleć, co by mi wtedy zrobił. Dopiero w tej chwili
uświadomiłem sobie zuchwałość osoby, która poczyniła te zapiski. Przecież
nie bazgroliła sobie po prostu w jakiejś tam książce, która należała do
kościoła, bo to byłoby mało oryginalne! Bardzo możliwe, że wszystko się
zgadzało, że dziecko, które spisało to przesłanie, rzeczywiście było szalone.
A na końcu wszyscy będą uważać za szalonego mnie. Mnie!
Usłyszałem kroki i szybko schowałem książkę pod szatą. Chciałem wstać,
jednak nie zdążyłem odwrócić głowy, gdy przyfrunął do mnie dół czarnego
płaszcza. Przecież monsieur Dupont nie nosi czarnego płaszcza, przemknęło
mi jeszcze przez myśl.
Potem ktoś złapał mnie za kołnierz i pociągnął do góry.

Jori nie spodziewał się, że będzie musiał tak szybko pożegnać Paula. Na
prawym przedramieniu czuł ciężar jego walizki; przez ułamek sekundy
myślał o tym, że przyjaciel nie mógłby wyjechać, gdyby on uczepił się jego
bagażu aż do odjazdu pociągu.
Jakby czytając w jego myślach, Paul wziął od niego swój bagaż. Na jego
twarzy wyraźnie malowała się wściekłość, choć nosił zarost, a do tego starał
się odpowiednio zachowywać w miejscu publicznym. Jori puścił rączkę
walizki; wiedział, że teraz ktoś powinien coś powiedzieć. Nie chciał, by
przyjaciel wyjechał bez pożegnania. Szukał słów, które do tej pory między
nimi nie padły, jednak nie było już nic do dodania. Nic poza
usprawiedliwieniami i oskarżeniami.
Paul uważał, że Jori ukryje się w Paryżu i stanie się jedną z marionetek
Charcota. Zarzucił mu, że nie chce wrócić do Zurychu. A przecież było
dokładnie na odwrót! Jori chciał tam wrócić tak szybko, jak to możliwe – ale
nie bez tytułu doktora.
– Przecież sam mówiłeś, że bez promocji w ogóle nie dopuszczą mnie do
Pauline! Teraz mam możliwość napisania rozprawy doktorskiej, a tobie znów
coś się nie podoba.
Jori trzymał się blisko przyjaciela, gdy ten podszedł do okienka
biletowego, wyprostowany i z uniesioną głową, ale lekko przechylony na
prawo, bo bagaż mu ciążył. Jori próbował ponownie wziąć od niego walizkę
i wsunął palce pod rączkę, obok palców kompana, jednak ten go przepędził,
tak jak odpędza się żebrzące dziecko. Razem stanęli w kolejce po bilet.
– Paul, wyobraź sobie, ja jako doktor! Mógłbym wreszcie wrócić, uwolnić
Pauline z Burghölzli i ją poślubić. Staniemy się rodziną! – Jori starał się, by
jego głos brzmiał optymistycznie, jednak sam musiał przyznać, że historia,
która miała być tak radosna, brzmiała raczej jak bajka. – Paul?
Przyjaciel zawzięcie milczał.
– No dalej, Paul, porozmawiaj ze mną.
– Na litość boską, nie zawsze chodzi tylko o Pauline!
Agresywny ton Paula sprawił, że Jori podskoczył. Na chwilę odebrało mu
mowę. A potem go olśniło i zrozumiał, w czym problem.
– Jesteś zazdrosny?
– Un billet à London, silwu-plä. – Paul zignorował jego pytanie. Dotarł już
do początku kolejki i stanął przed okienkiem.
– Jesteś zazdrosny!
– Que souhaitez-vous, monsieur? – Mężczyzna w okienku nie zrozumiał
Paula.
– Jori, nie gadaj bzdur.
– Messieurs?
– Jak mam rozumieć twój komentarz?
– Messieurs, s’il vous plaît?
Za nimi z ogonka zaczęły się wychylać pierwsze głowy. Czekający chcieli
zobaczyć, dlaczego kolejka nie posuwa się do przodu.
– Żałowałeś mi sukcesów już na studiach. I byłeś zły, że Pauline spędza
więcej czasu ze mną niż…
– Un billet à London, silwu-ple – powtórzył Paul. Na jego twarzy pojawiły
się wyraźne czerwone plamy. – Do diabła, nie chodzi o Pauline – syknął,
odwróciwszy się do Joriego. – Naprawdę nie istnieje dla ciebie inny temat?
Dlaczego nie poszukasz sobie innej dziewczyny?
Jori był zakłopotany.
– Messieurs, que désirez-vous? – Kasjer zaczął tracić cierpliwość, ludzie
czekający w kolejce również zaczynali pomrukiwać, z początku cicho, jakby
najpierw chcieli wypróbować na sobie rezonans swej dezaprobaty, a potem
coraz głośniej.
 – On chce bilet na pociąg do Londynu… Londres, s’il vous plaît! – Jori
naskoczył na mężczyznę w okienku. Miał wrażenie, że teraz wreszcie
zaczyna rozumieć. Paul od zawsze miał specyficzny stosunek do swej siostry.
Gdy po raz pierwszy przyprowadził ją na uniwersytet, zachowywał się tak,
jakby urządził wystawę koni. Podobało mu się, że inni studenci podziwiają
urodę jego siostry, że są zadziwieni jej rzekomym pomieszaniem zmysłów
i tym, w jaki sposób Paul przeprowadził na niej sugestię. Pauline była
bezradna i zdana wyłącznie na brata, który stał obok, przytrzymując jej dłoń
na swoim ramieniu. A przecież była starszą siostrą. Jori przypomniał sobie,
że miało to miejsce pewnego przedpołudnia w siedemdziesiątym siódmym.
Był czerwiec, ale Pauline była blada jak w środku zimy.
– À quelle heure? – spytał sprzedawca biletów.
A potem sytuacja uległa zmianie. Dłoń Pauline leżała na jego, Joriego,
ramieniu. A teraz to on był na najlepszej drodze do uratowania życia
dziewczynie – co z pewnością sprawiłoby, że już na zawsze związałaby się
z nim emocjonalnie. Tak więc nie powinien go dziwić fakt, iż Paul czuł się
przegrany.
– Messieurs, à quelle heure? – powtórzył gniewnie sprzedawca biletów,
dając do zrozumienia, że za nimi stoją podróżni, którzy również chcieliby
wsiąść do swoich pociągów.
Z tyłu dobiegły odgłosy aprobaty. Mały chłopiec zaczął zawodzić
w ramionach matki, stając się kolejną osobą, która wyraziła swój protest.
– Nie chcesz, żebym uratował Pauline, bo sam chcesz to zrobić!
– Co?
– Chcesz się stać bohaterem i nie możesz znieść faktu, że ona kocha mnie
bardziej niż ciebie.
– Bzdura! – Teraz już cała twarz Paula przypominała jedną wielką plamę.
Jori spojrzał na przyjaciela, szkarłatnego aż po łysiejące czoło.
– Messieurs!
– Przyznaj, Paul: gdyby nie była twoją siostrą…
– Jak często pisała do ciebie w ciągu ostatnich trzech lat, co? Skoro jest
w tobie taka zakochana? Obudź się wreszcie z tego snu, Jori! Nie jesteś
księciem, a ona nie czeka, zamknięta w wieży, aż ją uratujesz! Zresztą
w międzyczasie zgolili jej włosy.
Jori cofnął się o krok. Ta informacja przyszła nagle, bez ostrzeżenia. Bez
żadnego związku z resztą. Trącił butem walizkę stojącego za nim
podróżnego; ten zaklął pod nosem.
– Messieurs, pour la dernière fois…! – krzyknął mężczyzna z okienka.
Ludzie za nimi zaczęli się przekrzykiwać. Patrzyli na siebie, wskazywali
do przodu, kręcili spoconymi głowami, dziecko wyło coraz głośniej.
Sprzedawca biletów powiedział, że albo kupią bilet w tej chwili, wówczas
musi poznać godzinę odjazdu pociągu, albo mają odejść od okienka.
– Wyjeżdżam natychmiast, mäntnant! – ryknął do niego Paul.
Jori też miał ochotę ryczeć. Wyobraził sobie Pauline z wygoloną głową,
z blond meszkiem na nagiej czaszce w miejscu długich warkoczy. Tak, miał
ochotę ryczeć.
– Première classe? – spytał mężczyzna. Mimo nerwowej atmosfery wciąż
zadawał konieczne pytania.
Niepokój za nimi osiągnął kolejny poziom. Po tym, jak ludzie upewnili się,
że ich oburzenie jest zbiorowe, zaczęli zwracać się do obu panów
bezpośrednio, żądając, by odeszli od kasy. Jori słyszał ich złorzeczenie jakby
z oddali. Hałas w jego wnętrzu był o wiele głośniejszy niż wściekłość
Francuzów. W rzeczy samej Pauline nigdy mu nie odpisała – na żaden
z trzydziestu siedmiu listów, policzył je.
– Myślałem, że może w Burghölzli nie można pisać listów…
– Oui, prämier, merci. – Paul wyciągnął portfel.
– …albo że może czuła się tak źle, że nie mogła mi odpisać.
– Jori, w pewnym momencie w ogóle przestała otwierać listy od ciebie. –
Wziął bilet i schował go do przegródki. Nadal jednak blokowali okienko.
– To nieprawda!
– Jest starsza. Gdy przemyciłem jej twoje listy do szpitala, oddała mi je
i powiedziała, że nie chce już od ciebie żadnej korespondencji. – Spojrzał na
przyjaciela ze współczuciem.
Ktoś z kolejki krzyknął:
– Allez! Magnez-vous!
– Co on mówi? – Paul odwrócił się, zdenerwowany, ale Jori miał
w serdecznym poważaniu całe zamieszanie wokół nich.
– Pewnikiem oszalała – stwierdził. – Albo jest pod wpływem leków! Sam
przecież wiesz, że leki zmieniają usposobienie…
– Jori, ale ona nigdy o tobie nie mówiła, nawet gdy mieszkała z nami
w domu!
Jori utkwił wzrok w szklanej krawędzi okienka. Została precyzyjnie
przycięta, nie było widać najmniejszej ryski. Nie wierzył Paulowi. Przyjaciel
z pewnością to wszystko wymyślił, żeby sprawić mu przykrość. Gdyby to
była prawda, powiedziałby o tym Joriemu o wiele wcześniej, podczas
pierwszej kłótni w mieszkaniu madame Villon, albo później, w Salle de
Garde. Paul po prostu nie potrafił znieść faktu, że jego przyjaciel i jego
siostra się kochają. Tak, z pewnością tak było.
Paul wykonał przepraszający gest pod adresem stojącego za nimi
mężczyzny i poprosił o jeszcze chwilkę cierpliwości, a następnie odwrócił się
do Joriego.
– To jak, kupić ci drugi bilet? – spytał. – Mówiłem ci już, że zapłacę za
podróż. Londyn, Jori, Londyn i doktor Maudsley! I do tego pierwsza klasa.
Jori nie musiał odpowiadać, wszystko można było wyczytać z wyrazu jego
twarzy, poza tym w ciągu ostatnich dni dostatecznie często wyrażał swoje
zdanie. No i nawet nie miał przy sobie walizki. Gdy Paul spojrzał mu w oczy,
zobaczył, że przyjaciel nie może uwierzyć, że tak to się kończy.
Paul się odwrócił, bez słowa, bez choćby kiwnięcia głową. Podniósł swoją
walizkę.
– Paul! – Jori stanął mu na drodze, jednak między nich wcisnął się już
kolejny podróżny i natychmiast zajął miejsce przy okienku. Musieli się
rozstąpić.
Jori pobiegł za Paulem, który zaczął się przeciskać w stronę peronu. Był
wściekły, naprawdę wściekły, wiedział jednak, że ma do stracenia o wiele
więcej niż panowanie nad sobą: ma do stracenia przyjaciela.
– Paul, przemyśl to raz jeszcze. – Trudno mu było mówić spokojnie, a po
tym, co powiedział Paul, jakoś nie potrafił wydusić z siebie słowa „proszę”.
– Miałem nadzieję, że moglibyśmy przeprowadzić tę operację razem –
dodał nieśmiało. – Jesteś przecież ekspertem z teorii doktora Burckhardta
i rozcinania mózgu.
– Jori, nie ma ekspertów od rozcinania mózgu. – Paul nawet się nie
zatrzymał. – Taka operacja nie została jeszcze przeprowadzona, a doktor
Burckhardt z pewnością byłby ostatnią osobą, której bym ją powierzył. Ma
palce sprawne jak wiejski weterynarz.
– To znaczy, że tak po prostu zostawiasz mnie z tym samego? – Jori utkwił
wzrok w plecach przyjaciela. Zobaczył, że jego ramiona zadrżały, nie
wiedział jednak, czy ze zgrozy, czy z rezygnacji.
– Bądź zdrów, Jori. Życzę ci szczęścia. Tobie i przede wszystkim temu…
dziecku – rzucił Paul, wciąż się nie odwracając, a potem on, jego walizka
i bilet na pociąg pierwszej klasy wtopili się w tłum.
Jori patrzył, jak przyjaciel znika za plecami ludzi w brązowych i czarnych
okryciach. Na końcu hali – nad przyjeżdżającymi i odjeżdżającymi
pociągami – unosiła się para niczym mgła nad polem.

Salpêtrière był pierwszym szpitalem, który podzielił pacjentki podług

obrazu klinicznego choroby. Po tym, jak Charcot zrobił porządek ze swym
patologicznym muzeum, nie było już po prostu „starych” i „szalonych” –
były chore na nerwy, chore umysłowo i epileptyczki, były pacjentki z guzami
i chorobami mięśni, kobiety, którym dawano szansę na wyzdrowienie, i takie,
co do których stracono już nadzieję. A dzięki wspaniałości kliniki każda
z tych grup miała do dyspozycji osobny oddział.
Runę przydzielono do budynku sekcji Esquirol, do „młodych szalonych
dziewcząt”.
Jori wszedł do śmierdzącego pomieszczenia i spojrzał w przerażone
twarze. Lampy na niskim suficie mrugały. W przeciwieństwie do starszych
kobiet w Bâtiment de la Vierge i budynkach Sainte Claire dziewczęta nie
miały ani stolików nocnych, ani krzeseł, na których mogłyby położyć swoje
rzeczy. Wszystko, co dostały wraz ze skierowaniem do szpitala, miały przy
sobie. Buty, które rzadko im się przydawały, stały po lewej stronie łóżek,
powyżej wisiały karty chorych, oddalone od siebie o niecałe półtora metra.
Pokrywały ściany niczym tabliczki informacyjne w ogrodzie botanicznym.
Jori natychmiast się zorientował, że pozostałe dzieci zerkają podejrzliwie
na Runę. Około dwunastoletnia dziewczynka z krótko ostrzyżonymi włosami
kucała na sąsiednim łóżku, opierając bose stopy na jego krawędzi, i nie
spuszczała wzroku z nowej. Wyglądała jak sęp siedzący na gałęzi.
Runa miała zamknięte oczy, jakby spała. Jej nadgarstki były przywiązane
do barierek łóżka, tak że leżała płasko na plecach z rozłożonymi ramionami.
Przez jej brzuch przebiegał długi skórzany pas, który przytrzymywał jej ciało
w miejscu. Dziewczynka broniła się, gdy ją rozbierano i krępowano, teraz
jednak leżała spokojnie. Spod kołdry wystawały gołe stopy. Na materacu
wyglądały na bardzo małe; chrząstkowate palce przypominały różowe
końcówki kiełbaski.
Jori zdjął ze ściany kartę Runy i zaczął ją przeglądać. Była mniej obszerna,
niż można byłoby się spodziewać po przemowie Charcota w audytorium.
Poza jedynym incydentem, gdy Runa ugryzła strażniczkę w twarz, kliniczny
obraz choroby charakteryzował się głównie obojętnością pacjentki. Była
apatyczna, nie jadła i miała słabe odruchy bezwarunkowe. Według raportów
całe jej ciało było anemiczne i opóźnione w rozwoju. Poza tym w górnej
części uda i na dłoniach miała blizny i źle zagojone rany, które musiały
powstać wskutek pożaru bądź poparzenia kwasem. Jori zobaczył adnotację
o anizokorii, różnych reakcjach źrenic, która niekiedy występuje u pacjentów
z syfilisem. Czytał o tym w podręcznikach, ale nigdy nie widział tego na
własne oczy. Zerknął z zainteresowaniem na dziewczynkę ponad krawędzią
karty. Ale dziecko cały czas miało zamknięte oczy.
Następnie obejrzał tabelę ze starymi wynikami badania moczu, które
w poprzednim zakładzie zostało bardzo dokładnie przeprowadzone. Kolor
moczu wahał się między żółtym a czerwonawym, co nie było niczym
nadzwyczajnym. U wielu pacjentek Salpêtrière mocz był czerwony, był to
skutek podawania leków. A z karty wynikało, że Runa otrzymywała ich całe
mnóstwo. Wyjął ołówek z kieszeni spodni i postawił znak zapytania za
tabelką, żeby nie zapomnieć o dalszej obserwacji wyników badań moczu.
Z przodu karty znajdowała się kartka z wynikami badań przeprowadzonych
w Salpêtrière. Podczas przyjęcia do szpitala sprawdzono wszystko poza
temperaturą ciała. „P. nie chce przyjąć termometru”, napisał ktoś w pustej
linijce.
Jori odwiesił kartę na miejsce i ostrożnie uniósł kołdrę. Runa miała bardzo
blade i zasuszone ciało. Blizna na udzie była wyraźna, jednak zdaniem
Joriego wyglądała raczej na bliznę po cięciu niż po poparzeniu żrącą
substancją, może po operacji. Od kolan w dół dziewczynka zgięła nogi do
środka pod dziwnym kątem, jakby chciała się chronić; stopy skierowała do
wewnątrz. Miała tak przezroczystą skórę, że Jori odnosił wrażenie, iż jest
w stanie gołym okiem dostrzec znajdujące się pod nią narządy. Cienka
i usiana żyłkami – każdy ruch skalpelem musi być wykonany ostrożniej niż
zwykle. Jori poczuł, że wbija sobie paznokcie we wnętrze dłoni. Dopiero
teraz uświadomił sobie, że zwinął ją w pięść. Paul mnie opuścił, pomyślał.
Nie rozumiał, dlaczego akurat w tej chwili ogarnęła go panika.
Dwunastolatka cały czas kucała za Jorim. Czuł jej wzrok na swoich
plecach, gdy wyciągnął rękę i dotknął jednego z pofilcowanych loków Runy.
W sztucznym świetle audytorium sądził, że są w odcieniu blond. Teraz
jednak, gdy po raz pierwszy przyjrzał się dziewczynce z bliska, stwierdził, że
po prostu są blade, pozbawione koloru, jakby starzały się szybciej niż to
dziecko.
Kiedy pociągnął, pasemko się wygładziło. Włosy sięgałyby jej niemal do
bioder. Pociągnął jeszcze odrobinę mocniej i zobaczył, jak cebulki włosów
razem z fragmentem skóry, w której się znajdowały, podnoszą się nad
czaszkę, z trudem i zaledwie o kilka milimetrów, jakby na głowie Runy
rozbił się mały namiot. Jori puścił pasmo i namiot się zapadł. Włosy
ponownie się skręciły.
Bardzo chciał wiedzieć, co wywoływało ten efekt – czy przyczyna leżała
w samym pasemku, czy w ciele, a może nawet w samym mózgu. Wyjął
z torby nóż, składany skalpel marki Mongin. Kątem oka dostrzegł, że dziecko
na łóżku obok się odsuwa. Ostrze było chłodne i ciężkie; ponownie
przypomniało Joriemu o tym, dlaczego pragnął zostać chirurgiem. Pierwsze
czyste cięcie zawsze było najciekawsze, metal, który po raz pierwszy
wdzierał się w nienaruszoną skórę. Dzięki niemu można było odnaleźć
narządy, które jeszcze nigdy nie widziały światła dziennego. Życie
wewnętrzne, które leżało rozłożone przed lekarzem niczym skarb w popsutej
skrzyni. Jori pragnął wycinać guzy. Chciał otwierać skórę, podnosić narządy
i szukać duszy. Po co w ogóle przyjechał do Salpêtrière, skoro wszystkie te
nowe praktyki, hipnozy, terapie wodne i magnetyczne, ba, nawet prasa do
ugniatania jajników Charcota ostatecznie pozbawią go owego
najpotężniejszego instrumentu, jaki wymyśliła medycyna?
Ponownie sięgnął po pasemko, tym razem jednak dziewczynka otworzyła
oczy. Przestraszył się. Skalpel wyślizgnął mu się z rąk, by z brzękiem upaść
na podłogę, a on poczuł pieczenie między palcem wskazującym a kciukiem.
Teraz już rozumiał, dlaczego podczas wykładu Charcot i Babiński
wymienili zmieszane spojrzenia. Chodziło o różną wielkość źrenic
dziewczynki. Prawa, ciemna, znajdowała się na tęczówce i przypominała
czarny guzik na bladej twarzy, lewa natomiast była rozmiarów łebka od
szpilki; niemalże znikała w rozwodnionym błękicie tęczówki. Wyglądało to
niesamowicie i nieprawidłowo, tak jakby dziecko miało jedno oko jasne,
a drugie ciemne, i sprawiało, że spojrzenie Runy było nieruchome, wręcz
tępe. Mimo że w sali było duszno, Jori poczuł, jak po kręgosłupie przebiega
mu zimny dreszcz.
„Przyjrzał się pan tej dziewczynce? Spojrzał jej pan w oczy?”, spytał
Charcot. „To dziecko zupełnie się nie boi. Jest nieczułe na wszelkie wrażenia,
tak jakby było odporne na moją sugestię”.
Teraz Jori już rozumiał, co profesor miał na myśli.
Nie spuszczając wzroku z dziewczynki, schylił się i podniósł skalpel
z podłogi, tak jakby bał się zbliżyć do dziecka nieuzbrojony. A przecież Runa
była przywiązana do łóżka. Przełknął ślinę i zamknął na chwilę oczy
w nadziei, że ona też odwróci wzrok. Dziecko jednak cały czas wpatrywało
się w niego. „Nieczułe na wszelkie wrażenia” – nie potrafił wypędzić
z głowy tych słów.
Ale Charcot musiał się pomylić. Runa nie była nieczuła na wszelkie
wrażenia. Jori widział, że teraz odczuwa pogardę – pogardę
i niewypowiedzianą świadomość tego, że to ona, a nie on, ma tu przewagę.
Ta myśl była absurdalna, a jednak Joriego ogarnęła panika, pod wpływem
której opuścił skalpel i cofnął się o kolejny krok.

Gérard wybrał Papieża. Lubił go, sądził, że mają ze sobą wiele wspólnego:
duchowość, powołanie, cnoty, kosmiczny wiatr w plecy. Poza tym wkrótce
obaj będą mieli takie same brody, tylko Gérard musi swoją jeszcze trochę
zapuścić. Teraz jednak Papież leżał pod Magiem. A Mag leżał pod trafioną
przez piorun Wieżą. To zaś diametralnie zmieniało sytuację.
Gérard przysunął do siebie otwartą książkę. W spokojnym świetle świecy
litery zataczały się na stronach, były rozgorączkowane, zbliżały się do
zagięcia, jakby chciały się rzucić w dół, zanim ktoś zdoła je przeczytać.
Gérard położył palec wskazujący na słowie „destin”. Nie mogło mu ono
umknąć.
Druga karta na Papieżu wskazała trudności, które mogłyby przekreślić
wszelkie plany. „To mu się przeciwstawi”, powinien powiedzieć Gérard,
odkrywając kartę, jednak tylko to pomyślał. Cisza w pokoju była zbyt
perfekcyjna, by ją zakłócać.
Dwaj mężczyźni spadają z wieży, jeden ma koronę, drugi nie. Upadek.
Zniszczenie Maga.
 Może rzeczywiście powinien powiedzieć to na głos. Może karta nie
należała do niego.
Destin. Magia.
Palce o cienkiej skórze przemykały po stronicach, dotykały
poszczególnych słów.
Pouvoir. Secret fatale.
Litery połyskiwały w ciemności, jakby dopiero co zostały wydrukowane.
Błyszczały niczym pióra kruka, którego łapy nadal wystawały z płaszcza
Gérarda. A przecież książka była starsza niż cała biblioteka.
Secret fatale. Śmiertelna tajemnica.
Secret fatale.
Obracał kartę w dłoni.
Co oznaczała liczba szesnaście?
Kiedy przewracał kartki, rozlegał się szelest papieru. Był pożółkły, cienki
i nadgnity, intensywnie czarne litery przebijały na następną stronę, jakby
słowa zostały stworzone z substancji, z którą papier sobie nie radzi. Zamiast
blaknąć, uparcie przebijały. Będą istnieć jeszcze wtedy, gdy papier rozpadnie
się w pył. Za dwieście lat ktoś otworzy tę księgę i wypadną z niej wszystkie
pozbawione papieru litery, barwy najczarniejszej z czarnych. Myśl ta bardzo
się Gérardowi spodobała.
Szesnaście: ajin. Ajin był szesnastą literą hebrajskiego alfabetu. To samo
znaczenie, co sześć (waw), ale zmaterializowane. Ajin jako wynaturzona
szóstka. Przesunięta. Oszalała. Nieprawidłowa. Perwersyjna. Zła.
Wzrok Gérarda przebiegał strony szybciej niż jego palec.
Pogrzebany przez Wieżę i Maga Papież został ukoronowany przez Asa
Kielichów. Sprawiedliwość leżała u jego stóp.
Gérard wyjął ze stosu piątą kartę i położył ją po lewej stronie układu.
Niewielki płomień świecy nie zdołał oświetlić jednocześnie książki
i leżących na stole kart. W ciemności dębowe drewno wyglądało na czarne.
Tak jakby Gérard wrzucił kartę w prostokątną dziurę.
– To jest za mną, to przeszłość – wymruczał, niemal spodziewając się echa
w pogrążonym w ciszy pomieszczeniu. Jednakże słowa, raz wypowiedziane,
rozpadły się na części pierwsze. Stojące na regałach książki połykały każdy
dźwięk niczym pyłki kurzu. W miejscu takim jak to liczyło się tylko słowo
pisane.
A to jest przed nim – kolejna karta, położona po prawej stronie zakrytego
Papieża. Teraz układ miał kształt krzyża, z Papieżem, Magiem i Wieżą na
środku.
Gérard odwrócił karty w kolejności, w jakiej je ułożył.
Pięć: Ósemka Mieczy.
Sześć: Wisielec.
Obie do góry nogami.
Ściągnął usta tak mocno, że delikatne włoski wąsów dotknęły jego nosa.
Drapało, ale dało się wytrzymać.
W książce nie było żadnej wskazówki odnośnie do tego, w jaki sposób
należy postępować z kartami odwróconymi do góry nogami. Czy wtedy
znaczenie również się odwraca? A może to obojętne, czy Wisielec wisi czy
stoi na głowie?
Szubienica, na niej wiszący mężczyzna, lewa stopa w pętli. Dynda, oczy
otwarte, dłonie skute na plecach. Szubienica jest z drewna. Pnie drzew. Po
sześć obciętych gałęzi na każdej ze stron.
Sześć obciętych gałęzi.
Wynaturzona szóstka.
Secret fatale.
Gérard dotknął kart – ostrożnie, jakby mogły poparzyć mu opuszki palców.
Nie wiedział, co się stanie, jeśli rzeczywiście je odwróci. Jeśli wtrąci się
w koleje losu. Ale źle się czuł z tym, że Wisielec nie wisi.
Obrócił obie karty, tak że wierzchołki Ośmiu Mieczy ponownie
wskazywały właściwy kierunek. Na obrazku tkwiły w mokrej od deszczu
ziemi i tworzyły półkole, w którym stała młoda kobieta. Była spętana. Dłonie
i ręce miała związane długą białą taśmą, wijącą się wokół całego jej ciała.
I w przeciwieństwie do Wisielca miała zawiązane oczy – nie widziała góry
wznoszącej się za nią w oddali ani znajdującego się na niej zamku z wieżą.
Wieża.
Dwaj mężczyźni spadają z wieży, jeden ma koronę, drugi nie. Upadek.
Zniszczenie Maga.
Gérard wziął do ręki stos pozostałych kart, ponownie je potasował
i wyłożył na stół ostatnie cztery – obrazkami do dołu. Utworzyły pionową
kolumnę obok krzyża. Po chwili zaczął odkrywać je od dołu do góry.
Siedem: Pustelnik.
Osiem: Głupiec.
Dziewięć: Władca. Jego dłoń zawisła nad dziesiątą, ostatnią kartą układu.
To ona pokaże mu, do czego to wszystko ostatecznie zmierza. Wstrzymał
oddech, przez chwilę zwlekał. Chciał spędzić możliwie jak najwięcej czasu
ze swoją przyszłością.
Śmierć nie wchodzi w grę, pomyślał. Śmierć. Nie wiedział, czy bardziej go
to przeraża czy ekscytuje.
Z czytelni znajdującej się obok dobiegł hałas. Gérard ponownie wstrzymał
oddech. Musiał się pośpieszyć.
Szybko odwrócił kartę, przez chwilę wpatrywał się w nią, a potem
dołączył do martwego kruka w kieszeni. Z hali zaczęły dochodzić jakieś
głosy. Gérard będzie musiał doczytać znaczenie karty innego wieczoru.
Szybko zebrał pozostałe karty, zamknął książkę i wsunął ją na miejsce
w regale z tyłu sali, gdzie wszystko pokrywała centymetrowa warstwa kurzu.
Później zgasił świecę.
Do opuszczonej czytelni prowadziło niewielkie, niepozorne przejście.
Fasada po drugiej stronie ściany była pełna przepychu. Gérard zamknął za
sobą drzwi i przekręcił zamek. Jego kroki odbijały się echem w ciszy
wielkiego pomieszczenia, gdy szedł w stronę kontuaru do wypożyczania
książek, by odwiesić klucz do drewnianej skrzynki. Metal uderzył o ścianę
z cichym brzękiem. Gérard poczuł, jak włoski na karku stają mu dęba. Gdy
powoli się odwrócił, zobaczył mężczyznę. Stał na środku sali, między
stolikami, i wpatrywał się w niego. Miał nieodgadniony wyraz twarzy
i ściągnięte brwi. Przyglądał się Gérardowi, w zamyśleniu go oceniając. Siwe
włosy tworzyły na jego głowie coś w rodzaju ptasiego gniazda. Dopiero teraz
Gérard zauważył wielki pęk kluczy w jego dłoni. To był stróż. To
z pewnością był stróż. Przyszedł, żeby go sprawdzić.
Gérard spuścił wzrok. Stary nie mógł zobaczyć, z których drzwi wyszedł,
ale jego pośpiech z pewnością zdał mu się podejrzany. Spodziewano się, że
jego ruchy będą leniwe. Powolne. Znudzone.
– Bonsoir, monsieur – powiedział, starając się, by jego głos zabrzmiał
stosownie ociężale. Następnie schylił się po wiadro i szmaty, które zostawił
za ladą do wypożyczania książek. Martwego kruka wsunął trochę głębiej do
kieszeni.
 Lecoq, o wiele zbyt wcześnie jak na jego gust, stał w piekarni na Avenue
d’Eylau i przyglądał się, jak pucołowata mademoiselle Bellier ciska kule
ciasta na umączony blat. Odczuwał znużenie. W kieszeni miał zgłoszenie
zaginięcia Claire de Commarin, z domu d’Arlanges.
– Wiecie, monsieur, madame na końcu była taka chuda, że mogła siedzieć
przede mną w kościele, a ja w ogóle jej nie widziałam – powiedziała
mademoiselle Bellier. Jej twarz, wygięta w dziwnym grymasie, przypominała
ciasto na chleb, które ugniatała.
Piekarka poinformowała go, że madame de Commarin głodowała, tak,
głodowała, by wybłagać dziecko od Najświętszej Panienki, ale kto to słyszał,
próbowała coś wymusić na Marii, Boże uchowaj! Przez trzy miesiące żywiła
się jedynie hostiami w kościele, mademoiselle Bellier wiedziała o tym
najlepiej. Piekarka parsknęła tak głośno, że drobinki mąki uniosły się
w powietrze, i spojrzała ponuro na Lecoqa. Jej postać była tak samo
bryłowata jak włosy, które spływały jej po czaszce niczym źle ubite białko.
Tak jakby Lecoq był winien tego, że straciła klientkę na rzecz kościoła.
– Madame Bellier…
– Mademoiselle!
Lecoq jakoś zdołał ukryć zdziwienie jej stanem cywilnym.
– Jeśli mogę spytać, czy z Najświętszą Panienką dało się coś utargować?
– Co ma pan na myśli?
– To, czy madame zaszła w ciążę.
Mademoiselle Bellier gwizdnęła przeciągle; zabrzmiało to tak, jakby ktoś
nagle przebił wielką piłkę.
– Nie, nic mi na ten temat nie wiadomo. Ale, monsieur, nie uwierzycie,
pewnego razu ta latawica pojawiła się z dzieckiem. Nie z niemowlęciem,
z takim już większym, siedem lub osiem lat może. W całkiem znoszonym
odzieniu. A brudne było! Wszystko dokładnie widziałam, stąd, z mojego
okna! – Nagle się ożywiła i z błyskiem w oku, charakterystycznym dla
plotkarek, które raz mogą opowiedzieć coś z pierwszej ręki, zatoczyła się
w stronę okna i przycisnęła palec do brudnej szyby, na której widniały
wyraźne odciski nosa. – To było ledwie kilka miesięcy temu… nie,
poczekajcie, jakoś wiosną. Czas tak szybko płynie… W każdym razie szły
tędy, a wicehrabina cały czas oglądała się za siebie. Mówię panu, ktoś ją
śledził. Z pewnością gdzieś ukradła to dziecko! I raczej w nie najlepszej
okolicy. Dziewuszka była cała zawszona i… nie wiem, jak to powiedzieć, ale
coś było z nią nie tak. Coś, co mogłoby napędzić niezłego stracha.
Lecoq przyjrzał się mademoiselle Bellier z ukosa. Jej oczy, małe i ciemne,
przypominały rodzynki wetknięte w kulkę ciasta drożdżowego. Nie uszło
jego uwadze, że ton jej głosu się zmienił, gdy zaczęła opowiadać
o dziewczynce; nagle jakby przestał być władczy. Już się nie darła,
poszczególne słowa wypowiadała drżącym głosem.
– Jeśli byście mnie spytali, monsieur – pochyliła się, szepcząc bladymi
ustami koloru ciasta – to to był odmieniec, to coś przyszło prosto z piekła.
Widziało mnie tutaj, w oknie, widziało, że je obserwuję. I przysięgam na
Boga i wszystkich świętych, że miało dwukolorowe oczy, jedno czarne,
drugie niebieskie. Monsieur, to miało bardzo złe spojrzenie. Teraz sam pan
rozumie, dlaczego wicehrabina zapadła się pod ziemię.
Lecoq podziękował grzecznie za pomoc i uniósł kapelusz. Bóg, władcy
piekieł i Najświętsza Panienka nie należały zatem do kręgu podejrzanych.
Postać wciąż wypełniała okno – tak dokładnie, jakby jedno i drugie zostało
odlane z tej samej formy.
– Czy wicehrabina kiedykolwiek powiedziała, skąd pochodzi to dziecko?
Mademoiselle Bellier wzruszyła szerokimi ramionami, co przypominało
ociężały ruch masy.
– Twierdziła, że ma je z kościoła. Co oczywiście było zupełną bzdurą.
Znalazł pan kiedyś w kościele jakiegoś bachora?
Lecoq uważał, że podróż do piekła jest niewiele bardziej prawdopodobna,
ale kiwnął przyjaźnie głową i raz jeszcze uniósł kapelusz. Mademoiselle
Bellier mu nie pomoże. Należała do tej grupy niewiast, które zawsze muszą
mieć ostatnie słowo – nawet jeśli jest to pytanie.
Już na zewnątrz zapalił cygaro, wciąż patrząc w stronę piekarni. Postać
mademoiselle Bellier za okienną szybą zniknęła wraz z ostatnią chmurą
dymu. Żarzący się na czerwono koniuszek cygara uparcie nie chciał odpaść.
Lecoq wrzucił tlący się niedopałek do rynsztoka. W domu po prawej zaczął
szczekać pies. Ujadanie odbijało się echem w pustych uliczkach.
Nawet gdyby wykluczyć piekło z opowieści piekarki, to sprawa
z dziewczynką i tak zdawała się osobliwa. De Commarin odwracała się,
jakby ktoś ją śledził. Kto?
Lecoq zaczął grzebać w kieszeniach w poszukiwaniu kolejnego papierosa.
Mademoiselle Bellier powiedziała, że było to wiosną – a Claire zniknęła
dwudziestego siódmego marca. Jej mąż nie wspominał o żadnym dziecku.
Z drugiej strony nie mieli jeszcze okazji porozmawiać o tym incydencie.
Palce Lecoqa natrafiły na wizytówkę Alberta de Commarina. Tutaj,
w półmroku wąskiej uliczki, gdzie ciemno było nawet za dnia, ponieważ
domy zasłaniały słońce, szlachetny herb zdawał mu się jeszcze bardziej nie
na miejscu. Mąż zaginionej był jedynym, którego do tej pory Lecoq nie
zdążył przesłuchać.
Zapalił zapałkę, niemal przypalając złocony brzeg wizytówki, którą
trzymał między palcem wskazującym a środkowym. Jego zleceniodawca nie
wiedział jeszcze nawet, że poszukiwania rozpoczęły się przed trzema dniami
i że od tego czasu przesłuchany został cały krąg przyjaciół i znajomych.
Lecoq zabrał się za poszukiwania Claire de Commarin dla czystej
przyjemności. Nie miał nawet pojęcia, co z nią zrobi, gdy ją znajdzie. Być
może w ogóle nikomu o tym nie wspomni. Mógł robić, co chciał. Ostatecznie
był przestępcą. Szukanie zaginionych nie należało do jego zadań – i to było
najlepsze w tych poszukiwaniach.

Jori przesunął dłonią po górnych krawędziach książek niczym po

klawiszach pianina. Dotykał ciężkich, oprawionych w skórę tomiszczy;
niektóre z nich miały papierowe okładki. Sekcja „BAI–ESQ”. Jego palce
błądziły po stronicach i tomach, poznawały różne ich wysokości. Przeglądał
rzędy ksiąg. Baillarger, Barr, Bennet, tylu z nich jeszcze nie czytał.
Pod „H” jak „Hell” nie znalazł nic.
Zatrzymał się przy szerokim, kilkakrotnie złamanym skórzanym grzbiecie
książki. Tom nosił tytuł: Podręcznik do chirurgii ogólnej i specjalistycznej,
przy czym słowo „podręcznik” nie do końca oddawało jego objętość –
tomiszcze miało niemal dziewięćset stron. Jori zdjął z półki ciężką książkę;
niemieckie, oryginalne wydanie. Przypomniał sobie, że kiedyś już miał je
w rękach, na krótko po swoim przybyciu do szpitala, gdy wciąż był głodny
wiedzy. Spędzał wówczas całe dnie w bibliotece Salpêtrière tylko po to, by
dotykać książek i przyjmować bezładne słowa, czytał jedno zdanie z jednej
książki, a drugie z kolejnej, byleby tylko były nowe.
Męski mózg ważył półtora kilograma – Jori osobiście go zważył.
Prawdziwy jego ciężar czuło się jednak dopiero po długim dniu w bibliotece,
gdy wiedza kapała niczym z przesiąkniętej wodą gąbki.
Zaniósł książkę do stolika, z atencją godną traktowania jakiegoś
egzotycznego zwierzęcia, i położył obok stosu, który już przejrzał: Podłe
pragnienie zemsty, niedozwolona samodzielność czy obłęd?; Przypadek
podpalenia i Movements of the Brain – wszystkie książki autorstwa Gottlieba
Burckhardta. Jego najnowszy tom, Przypadek głuchoty słownej, jeszcze nie
był dostępny. Madame Dupuis, bibliotekarka, zamówiła dla Joriego
wszystkie książki Burckhardta i domówiła jeszcze trzy fachowe czasopisma,
w których szwajcarski lekarz publikował swoje artykuły. Jedno z nich leżało
na stole, otwarte na artykule, o którym rozmawiali Charcot i Babiński.
W tekście tematowi operacji poświęcono trzy linijki, w których Burckhardt
opisał swój pomysł: „Zadaję sobie pytanie: czy dzięki wycięciu części mózgu
można pozbawić jego mechanizm impulsywności i dzięki temu z pacjentki
zdenerwowanej uczynić spokojną? Rodzi się również pytanie, gdzie
należałoby szukać takiej pacjentki?”. Następnie przywoływał niezbyt
obiecujące wyniki swoich doświadczeń na zwierzętach, jednak tu również nie
podawał żadnych szczegółów. Artykuł był krótki. Jori coraz częściej zadawał
sobie pytanie, co go napadło, gdy stwierdził, że to on – zamiast
Burckhardta – mógłby przeprowadzić operację. Wiedział jednak – to Pauline
go napadła. Oblał się rumieńcem na myśl o niej.
W dobrych okresach Pauline potrafiła być taka łagodna. Taka miękka
i potrzebująca miłości. Jori to przeżył. Więcej niż raz przyciągała go do
siebie, jakby od przytulenia zależało jej życie. Prosiła, żeby ją trzymał. Tego
właśnie potrzebowała najbardziej: bycia przytuloną, zanim ponownie nadejdą
fale, ów przypływ, który przynosił smutek. Jori nigdy nie słyszał, jak fale
Pauline nadchodziły. Przybliżały się po cichu i dopiero gdy były naprawdę
blisko, stawały się grzmiące i uderzały w nich oboje. Wyrywały mu Pauline,
zanim zdążył się zorientować i choć spróbować ją przytrzymać. W morzu tak
dzikim jak morze Pauline on sam był zagubiony.
Oparł łokcie na kartach czasopisma i złapał się za kark. Niezależnie od
tego, co mówił Paul, on i Pauline należeli do siebie nawzajem. Bo i dlaczego
Paul miałby wiedzieć lepiej? On widział tylko te złe fazy, tylko chorą
Pauline – tę obcą, jaką zrobiono z niej w szpitalu. I chciał ją taką oglądać,
ponieważ to właśnie jej choroba była powodem, dla którego zdecydował się
na studia medyczne.
Paul nie widział tego, co Jori w ciągu ostatnich trzech lat – tego, co
naprawdę oznacza choroba umysłowa. Tutaj, w Salpêtrière, znajdowały się
kobiety chore umysłowo. Ale Pauline wcale taka nie była. Owszem, od
zawsze miała skłonności do smutku, ale nie do obłędu. Teraz się zmieniła, ale
winę za to ponosiły leki i klinika Burghölzli, do której nigdy nie powinna
trafić.
Otworzył podręcznik chirurgii na spisie treści i ponownie spróbował
skupić uwagę. Książka była bardzo obszerna. Swoje podpisy pozostawiło
w niej wielu wspaniałych lekarzy, między innymi profesor doktor von
Bergmann, jeden z najsłynniejszych ekspertów w dziedzinie chirurgii. Von
Bergmann nauczył się swego fachu na europejskich polach bitwy. Z lekarza
wojennego stał się wirtuozem skalpela. Podawał bardzo szczegółowe
informacje na temat różnorodnych urazów głowy u żołnierzy.
Jori zaczął bębnić palcami w blat, zauważywszy, że myślami nadal jest
przy Pauline. A przecież teraz musiał się skoncentrować – właśnie dlatego, że
jest tak ważna! Apatycznie przeczytał kilka stron, ale nic z tego nie
zapamiętał. Jego zainteresowanie wzbudził dopiero akapit na temat wiercenia
w czaszce.
Jori nie wiedział, że trepanacja była znana już za czasów Hipokratesa.
Z biegiem lat medycyna wynalazła całą paletę narzędzi, którymi można
otworzyć czaszkę: starożytne szydła, dźwignie i szczypce do kości, aby –
w zależności od potrzeby – upuścić z ludzkiej głowy krew, ropę, ciśnienie
czy wypędzić z niej duchy. Niektórzy lekarze próbowali nawet nakładać
lecznicze maści bezpośrednio na powierzchnię mózgu. Jeszcze dwieście lat
temu nawiercano czaszkę nawet w przypadku chronicznych bólów głowy. Na
samą myśl o tym Jori zadrżał.
Przyjrzał się liście narzędzi. Większość z nich znał ze studiów,
przynajmniej z teorii. Nadal je stosowano, ale tylko w konkretnych
przypadkach; teraz oczywiście opatrywano rany zupełnie inaczej niż kiedyś.
W obecnych czasach tylko partacz mógłby wpaść na pomysł otwarcia czaszki
bez narkozy i wcześniejszej dezynfekcji narzędzi. Jednakże fakt, że według
Bergmanna współczynnik umieralności wciąż wynosił czterdzieści sześć
procent, zdezorientował Joriego. Równie dobrze można by rzucać monetą.
A przecież w przypadku Runy nie wystarczyło tylko otworzyć czaszki.
Kartkował dalej, aż znalazł wyczerpujący opis techniki trepanacji. Był
nawet ustęp o tym, w jaki sposób otworzyć głowę za pomocą dłuta i piły
tarczowej, aby na przykład usunąć ropień. Jori pochylił się nad tekstem. Nie
można było wykluczyć, że w mózgu dziewczynki również znajduje się ropień
czy zakrzep. Mały robak na materii mózgu – czarny, jeśli to zakrzep, żółty,
jeśli ropień. Nadmierne zbieranie się krwi w mózgu mogło wywołać
wszystkie możliwe objawy, łącznie z zaburzeniami psychicznymi.
Mięsień w małym palcu Joriego zadrżał. Niewielkie nacięcie i można
usunąć robaka. Tylko w którym miejscu ciąć? Jeszcze bardziej zjechał na
krawędź krzesła i zaczął kołysać kolanami. Kartkował dalej, jednak
w publikacji Bergmanna nie znalazł odpowiedzi na swoje pytanie. Były
lekarz wojenny interesował się składaniem swoich pacjentów do kupy. Nie
wpadł na to, że można by otwierać ich głowy w celu przywrócenia im
zdrowia psychicznego.
Jori zaczął rozmyślać. Publikacja pochodziła sprzed ponad dziesięciu lat.
Równie dobrze Bergmann mógł wtedy jeszcze nie wiedzieć, że każdy obszar
mózgu ma swoją funkcję. Wcześniej zakładano, że mózg jest homogeniczną
masą, w którym każdy zwój może przejmować funkcje innego. Trwający od
dawna spór ostatecznie zakończył się dopiero przed trzema laty na
Międzynarodowym Kongresie Medycznym w Londynie. Niemiecki lekarz –
doktor Goltz wystąpił tam z jednym ze swych psów doświadczalnych
w kontrze do neuronaukowca sir Ferriera. Całymi miesiącami Goltz
wypłukiwał silnym strumieniem wody coraz większe fragmenty mózgów
dziesiątkom psów, aby udowodnić, że organ ten, jako zamknięta całość,
nadal funkcjonuje i nawet niemal całkowite jego usunięcie praktycznie nie
ogranicza zwierzęcia. „Bezmózgi” pies, którego postawił przed publiką, był
wprawdzie ogłupiały, ale nadal potrafił jeść, szczekać i biegać. Przeciw
Goltzowi wystąpił Ferrier z dwunastoma orangutanami. Jednemu z nich
Brytyjczyk usunął część mózgu, która jego zdaniem była odpowiedzialna za
kontrolowanie mięśni prawej części ciała, innej małpie usunął fragment
mający stanowić ośrodek słuchu. Za pomocą pistoletu hukowego Ferrier
udowodnił zachwyconej publiczności, że pierwsze zwierzę ma sparaliżowaną
połowę ciała, a drugie jest głuche. Aby ustalić, kto ma rację, po wszystkim
otwarto czaszki wszystkim trzem zwierzętom i stwierdzono, że Goltz
wypłukał o wiele mniej mózgu, niż podawał w raportach. Nie było tylko
przednich płatów, podczas gdy u obu małp nacięcia znajdowały się dokładnie
w miejscach opisanych przez Ferriera. W ten sposób Brytyjczyk zwyciężył
w sporze.
Ciche skrzypnięcie drewnianej podłogi sprawiło, że Jori podskoczył
i podniósł wzrok znad książki. Po drugiej stronie regału ktoś stał; pod
najniższą półką Jori widział dwa czubki butów. Czyżby był obserwowany?
Przechylił się na prawo i oparł jedną dłoń na stosie książek, ale i w tej pozycji
nie mógł nic dostrzec. Przez pewien czas obute stopy były nieruchome,
potem wspięły się na palce. Książka zdjęta z półki zostawiła po sobie szparę.
W następnej chwili ukazała się w niej pucołowata twarz.
– Babiński?
Polak obszedł regał. Gdy Jori zobaczył na jego okrągłym licu przyjazny
uśmiech, niemal zrobiło mu się niedobrze.
– Ach, Jo’annrischard! – powiedział i zrobił zdziwioną minę. Babiński był
jedynym studentem, który zwracał się do niego, używając obu imion – i to
tak, jakby stanowiły jedno słowo, jakby pomiędzy Johannem a Richardem
nie było przerwy. – Co ty tu robisz? – spytał, jakby stosy książek otaczające
Joriego nie były wystarczająco sugestywne.
Babiński podszedł bliżej, żeby rzucić okiem na zbieraninę tomów. Jori
pohamował się przed zasłonięciem tytułów rękami.
– W tym niewiele znajdziesz. – Polak wskazał Movements of the Brain
Burckhardta.
Jori nie wiedział, czy powinien być bardziej rozzłoszczony niedyskrecją
kolegi czy faktem, że najwyraźniej on już przeczytał tę książkę. A tak
w ogóle od kiedy oni ze sobą rozmawiali?
– Czytałeś już o przypadku Phineasa Gage’a? Biorąc pod uwagę twoje
plany, mogłoby ci się to przydać.
Jori milczał.
– To Amerykanin. We wrześniu czterdziestego ósmego miał wypadek przy
pracy, żelazny pręt wbił mu się w głowę – wyjaśnił Babiński cierpliwie. –
Wszedł z przodu i wyszedł z tyłu – a mimo to Gage był w stanie sam pójść
do lekarza. Rozpoczęło się leczenie i…
– Wiem, kto to Phineas Gage! – przerwał mu Jori.
Historia młodego Amerykanina, który z żelaznym prętem w głowie wszedł
po schodach szpitala, była nieodłączną częścią wykładów z medycyny na
każdym uniwersytecie. To przez nią tak długo przetrwała teoria mówiąca
o tym, że mózg jest masą homogeniczną.
– W każdym razie Gage zmarł po sześćdziesiątce – ciągnął Babiński,
zupełnie niewzruszony. – Kiedy po jego śmierci otworzono czaszkę,
stwierdzono, że pręt przebił tylko płat czołowy.
 Tak samo jak w przypadku psów Goltza, pomyślał Jori. Ta część historii
rzeczywiście była dla niego nowa. Zerknął ukradkiem na książkę, którą
trzymał Polak: De la démence mélancolique. Więc jego obecność tu to nie
przypadek.
– A teraz najlepsze! – Babiński był szalenie podekscytowany. – Gdy
niedawno ponownie wrócono do tej sprawy i przepytano matkę Gage’a oraz
kilku jego kolegów, wszyscy powiedzieli, że po wypadku Gage wprawdzie
nie stracił sprawności, ale stał się bardzo humorzasty, kłótliwy i leniwy.
A przedtem ponoć był wyjątkowo miłym i przyjaznym człowiekiem! I co
nam to mówi na temat położenia emocji w mózgu?
– Babiński, dlaczego próbujesz mi pomóc?
Ulubieniec Charcota nie krył zaskoczenia. Przełożył książkę z prawej ręki
do lewej, żeby pogłaskać się po nienagannie równym przedziałku z boku
głowy.
– Wcale nie próbuję ci pomóc – odparł po długiej chwili, zbyt długiej.
Jori patrzył na niego bez słowa. Niepewny uśmiech Babińskiego schował
się nieśmiało w jednodniowym zaroście o odcieniu ciemnego blondu. Był
zdenerwowany.
– Wczoraj przy obiedzie w Salle de Garde chłopaki robili zakłady –
powiedział wreszcie, wpatrując się w czubki swoich butów.
– Które chłopaki i jakie zakłady?
– No, inni studenci i asystenci… – Babiński machnął ręką, jakby wszyscy
wspomniani młodzi ludzie znajdowali się z nimi w bibliotece. – Robili
zakłady, czy uda ci się przeprowadzić operację na tej dziewczynce. Weszło
w to również kilku pielęgniarzy i lekarzy. Ustanowiono trzydzieści
centymów wpisowego na głowę. Wygrana zostanie podzielona między
wszystkich zwycięzców.
Jori jęknął. Nagle poczuł się potwornie zmęczony. Kłótnia z Paulem,
presja, na jaką się naraził z powodu Runy, i strach przed niepowodzeniem
operacji były dla niego dostatecznie dużym obciążeniem. Zakłady? Przecież
od samego początku chodziło mu tylko o rozprawę doktorską.
Babiński odchrząknął i ogłosił uroczyście.
– W każdym razie ja obstawiłem, że ci się uda.
– Jakie to szlachetne z twojej strony.
Polak udał, że nie usłyszał drwiny w głosie Joriego, zignorował ją tak, jak
ignoruje się powietrze. Skromnie machnął ręką.
 – Wszystko to kwestia obliczeń. Tak naprawdę nie wierzę, że ci się uda,
ale ponieważ większość nie wierzy, to na zakładzie nie da się zarobić. Każdy
dostanie z powrotem wpłacone przez siebie wpisowe.
– Jeśli w mózgu znajduje się obszar odpowiedzialny za takt, to u ciebie jest
on zaburzony.
Babiński wyszczerzył zęby.
– Mówię poważnie – dorzucił Jori. – Lekarze też się zakładali?
– Kilku.
– Luys? – Jori wstrzymał oddech. Wyobrażał sobie, że być może mógłby
przeprowadzić operację razem z neurologiem, zwłaszcza teraz, po wyjeździe
Paula. Nikt w Salpêtrière nie znał się tak dobrze na budowie mózgu jak Luys.
Jeśli jednak ten obstawił, że Jori poniesie porażkę, nie będzie chciał mu
pomóc.
– Doktor Jules Bernard Luys?
– A jest jakiś inny?
Babiński wzruszył ramionami.
– Nie mam pojęcia, czy w ogóle obstawiał.
Jori spojrzał na Polaka, cały czas próbując zrozumieć, jakim cudem
wieczór w audytorium mógł zaowocować taką sytuacją. Babiński tymczasem
uśmiechał się niewinnie, przyciskając do siebie książkę. W końcu podał ją
Joriemu.
– Sądzę, że może cię zainteresować. To zeszłoroczna publikacja Maireta
na temat zapalenia mózgu i umiejscowienia psychiki. Ja przeczytałem już
dwa razy i pomyślałem sobie, że…
– Babiński, to bardzo miłe z twojej strony, ale zebrałem już interesującą
mnie literaturę.
Babiński cofnął rękę z książką. Przez ułamek sekundy wyglądał na
rozczarowanego, potem jednak ponownie się uśmiechnął.
– Jak chcesz – rzekł.
Jori pochylił się nad swoją lekturą.
– W takim razie wstawię ją na regał dokładnie w miejscu, z którego ją
wyciągnąłem. Dokładnie tutaj… – Babiński demonstracyjnie wsunął tom na
miejsce.
– Babiński…
– Tak?
– Chciałbym popracować. Dziękuję.
 Kiedy późnym popołudniem Jori zaczął szukać Julesa Bernarda Luysa, nie
zastał go w jego gabinecie. Jego asystent naukowy ścierał kurz ze słoików
z narządami, ustawionych na półkach. Jori dowiedział się, że doktor nie
spędza już niedziel w Salpêtrière. Jules Bernard Luys przebywał w swym
paryskim domu, wziął dzień wolnego. To była dla Joriego nowość. Zerknął
na szyszynki w dłoniach asystenta, na próżno próbując wyobrazić sobie
neurologa w środowisku innym niż Salpêtrière. Klinika nie była zwyczajnym
miejscem pracy, które można było ot tak opuścić na weekend. To był odrębny
świat. I właśnie w niedziele potrzebowano tu jak największej liczby rąk,
ponieważ przyjeżdżali goście i gapie.
– Ma pan może adres? – spytał. Niewiedza doprowadzała go do
szaleństwa. Po tym, jak stracił Paula, swojego przyjaciela, potrzebował
chociaż sojusznika. Nie mógł z tym czekać do następnego dnia.
Dom Luysa na Rue de Grenelle przyciągał uwagę. Między wysokimi
domami wielorodzinnymi po prawej i lewej nowy ładny budynek wyglądał,
jakby ktoś przez nieuwagę upuścił go nie na tę ulicę, na którą zamierzał.
Dach kończył się w miejscu, w którym rozpoczynał się balkon sąsiadów.
Pomalowane na czerwono wejście Jori zobaczył już w chwili, gdy skręcił
w ulicę. Gospodarz domostwa na pewno bez trudu wyróżniał się z tłumu.
Naprzeciwko Joriego chodnikiem szła dziewczyna, młoda kobieta, która
lekko się uśmiechała. Zdawała się pogrążona w myślach, ale trzy kroki
później Jori zrozumiał, że to do niego się uśmiecha. Spojrzał na nią,
zaskoczony. Była wysoka, ubrana w ciemnobrązowy płaszcz i miała
szczupłe, długie ręce. Była śliczna. Brązowy lok wymknął się spod kapelusza
i podskakiwał przed czujnymi oczami. Zakłopotany, Jori odwzajemnił
uśmiech, a potem spuścił wzrok, ustępując jej miejsca na chodniku. Minęła
go. Miał wrażenie, że zamiast się uśmiechnąć, tylko się skrzywił. Dlatego,
w przeciwieństwie do niej, nie podniósł już wzroku, tylko poszedł dalej.
Może to z lojalności wobec Pauline oduczył się uśmiechać. Kiedy ostatnio
rozmawiał z jakąś kobietą, która nie miała na sobie czarnego munduru czy
fartucha? Odwrócił się za nieznajomą, jednak ona już odeszła. Okazja
przepadła.
 „Dlaczego nie poszukasz sobie innej dziewczyny?”, spytał Paul. Nie mógł
wiedzieć, że to już było: inna dziewczyna. Nie wystarczyło czasu, żeby
ponownie się zbliżyć do przyjaciela i o wszystkim mu opowiedzieć.
Dziewczyna nazywała się Agnes. Jori poznał ją w École de Médecine pół
roku po przybyciu do Paryża. Była Francuzką, drobną, o okrągłej buzi oraz
powadze i inteligencji, która go zafascynowała. Czasami siadała obok niego
w sali wykładowej. Zwrócił na nią uwagę, bo gdy się koncentrowała, zawsze
przygryzała czubek języka, tak że między pięknie zarysowanymi wargami
widać było malutki różowy koniuszek. Agnes i Jori mogli gadać całymi
godzinami o Bogu, o świecie, o nauce, o ludzkim ciele, którym oboje byli
w równym stopniu zafascynowani. Może to dlatego większość swego
krótkiego związku spędzili w łóżku.
Kiedy ze sobą spali, Jori wyobrażał sobie, że Agnes to Pauline. Ale gdy
otwierał oczy, a ona wstawała z łóżka, zakładała pończochy i tylko w nich
podchodziła do kuchenki w swej kawalerce, by zaparzyć kawę i przynieść
papierosy, nie był już w stanie niczego sobie wyobrażać. Nie mógł się
okłamywać, mając otwarte oczy, nie mógł też okłamywać Agnes. Nigdy jej
tego nie powiedział, ale wyczuła, że między nimi jest coś, co przerastało
Boga, świat i naukę. Zakończyli związek, zanim zdążyli się zranić, i dobrze
zrobili – była to decyzja dwojga prawie dorosłych ludzi. Ale to, co ich
łączyło, nie mogło się równać z tym, co było między Pauline i Jorim.
Stanął przed domem Luysa. Ze ściany nad bramą wejściową wystawała
kamienna głowa, trochę podobna do głowy samego Luysa. Patrzył na Joriego
z góry. Przez okno padało na ulicę ciepłe światło. Jori znów chciał robić
rzeczy, które go bawiły. Chciał wieść spełnione życie z Pauline u swego
boku. Kiedy to wszystko wreszcie się skończy, będzie mu lepiej. Położył
dłoń na kołatce i trzy razy zapukał w drewno.
Otworzyła gosposia. Miała głos starszej pani, wyglądała jednak świeżo,
niemal młodzieńczo. Może za sprawą mocno ściągniętego na potylicy koka
rozprasowały się zmarszczki na jej twarzy. A może miała tak mało pracy, że
zachowała młodą aparycję. W domu, do którego doktor przyjeżdżał na
zaledwie kilka dni w miesiącu, nie mogło być dużo do roboty.
– Słucham?
– Chciałbym porozmawiać z doktorem Luysem.
– Doktor nie pracuje w niedziele.
– Dlatego tu jestem.
 – Jest pan jego pacjentem?
– Kolegą.
Gospodyni przyjrzała mu się sceptycznie. Najwyraźniej nie mogła
uwierzyć, że stojący przed nią młodzieniec może być kolegą szacownego
doktora Luysa.
– Johann Richard Hell – dodał szybko, jakby kobieta miała znać jego
nazwisko.
W jej spojrzeniu nic się nie zmieniło, ale odsunęła się na bok, wpuszczając
go do środka.
Jori został zaprowadzony do eleganckiej sieni, w której poza szezlongiem
i małym stolikiem nie było żadnych mebli. Na stole leżała otwarta książka,
symbolizująca ducha intelektualizmu, obecnego w ścianach tego domu –
zdobionych kolorowymi tapetami, obwieszonych obrazami aż po sufit.
Większość dzieł przedstawiała grafitowoszare krajobrazy. Pod każdym
z nich można było dostrzec napisane zamaszystym pismem „L”. Luys sam je
namalował.
Kok zniknął na krótko w jednym z pomieszczeń z tyłu domu, po czym
wrócił, by zakomunikować, że pan doktor jest jeszcze zajęty. Póki co Jori
mógł poczekać w jego pracowni. Kolejna pracownia! Jori nie był tym
szczególnie zaskoczony.
W gabinecie ściany były obwieszone rysunkami, również ostemplowanymi
charakterystycznym „L”. Jednakże tu dobór motywów był mniej
nonkonformistyczny niż w sieni. Luys sporządził rysunki mózgów
w przekroju poprzecznym i podłużnym oraz szczegółowe szkice łączeń
włókien w międzymózgowiu. Obok wisiały kolejne obrazy – przedstawiające
kwiaty i widoki. Jori podszedł bliżej. Mózgi i stawy z kaczkami wisiały obok
siebie w sąsiedztwie tak oczywistym, jakby jedne były godne drugich.
Na końcu pomieszczenia znajdowało się okno, wychodzące na park
pobliskiej szkoły. Po jego prawej stronie znajdowały się szklana szafa na
książki i długi rząd półek, ciągnących się aż do drzwi. Tomy osobiście
napisane przez Luysa zajmowały osobną półkę. Można było je poznać po
niemal nienaruszonych okładkach. Dla Luysa były to trofea, nie kompendia
wiedzy – przecież doskonale znał ich treść.
Jori przeciął pokój i stanął przed szafą. Lewe drzwi były szklane, prawe
zostały wykonane z ciemnego drewna, które dominowało w gabinecie. Był to
drogi i elegancki mebel – tutaj, w pracowni, wszystko dopasowano do siebie
ze smakiem. Szkło odbijało wpadające przez okno światło. Jori zrobił krok
w bok, tak by na szafę padł jego cień. Teraz był w stanie przeczytać tytuły na
grzbietach książek.
O uzdrawiającym wpływie balii magnetycznych: Przyczynek do
metaloterapii Wilhelma Wurma.
Rękopisy dla przyjaciół tajemnych nauk Maxa Josefa Freiherra von
Lindena.
O anestezji i metaloterapii w histerii Ignaza Vogta.
Przeczytawszy ostatni tytuł, wstrzymał oddech. Była to jedna z książek,
którą trzy lata wcześniej osobiście przetłumaczył dla Luysa. Publikacja Vogta
właśnie się ukazała, gdy Luys podszedł do Joriego i spytał, czy to on
pochodzi ze Szwajcarii. Jori był jedyną osobą w Salpêtrière, która mówiła po
niemiecku. Dzięki temu stał się cenny.
Zaczął szukać wzrokiem kolejnego tytułu, najważniejszego dla serii
doświadczeń: Metaloterapii Victora-Jeana-Marie Burqa.
Burq był magnetyzerem i przedstawicielem teorii mówiącej, że osoby
chore psychicznie można wyleczyć dzięki metalowym płytkom i stosowaniu
magnesu. Przez kilka dekad jeździł po mniejszych szpitalach i zakładach, by
wypróbowywać swój arsenał metali. A gdy w tysiąc osiemset
siedemdziesiątym szóstym roku przybył do Salpêtrière, zachowywał się jak
lis w kurniku. Szalał wśród bezradnych pacjentek, stanowiących, mogłoby
się zdawać, nieskończony materiał dla jego eksperymentów. Tutaj
przymocował histeryczce metalową płytkę, tam doczepił magnes do
sparaliżowanej nogi, by w ten sposób przenosić paraliże i choroby z jednej
części ciała na inną, z jednej pacjentki na drugą. Niewiele miało to
wspólnego z uzdrawianiem, ale eksperymenty były ujmujące pod względem
wizualnym, nadawały się na scenę – i dlatego na jedno lato wzbudziły
zainteresowanie Charcota.
Potem jednak wydarzyło się coś, co przerwało doświadczenia. Z nikomu
nieznanych przyczyn Burq i jego metale zostali błyskawicznie wystawieni za
drzwi, a rozmowy na temat magnetyzera nagle umilkły. Dwa miesiące temu
Burq zmarł. Jori zupełnie przez przypadek zauważył jego nekrolog w jakimś
pomniejszym czasopiśmie. Mała, nierzucająca się w oczy ramka.
Pogłaskał drewnianą krawędź szafy. Burq może i miał trudny, wybujały
charakter, może brakowało mu jakiejś koncepcji, ale jego pomysły nie były
złe. Swego czasu całe środowisko paryskich lekarzy zachwycało się jego
teoriami. Powstała nawet komisja Burqa, w której zasiadł sam Luys.
Ostatecznie jednak wszystko i tak zależało od dobrej woli Charcota. Jori
musiał uważać, by nie skończyć podobnie. Nie chciał zostać wyrzucony tak
jak Burq – o którym za pięćdziesiąt lat nikt już nie będzie pamiętać, tak
naprawdę już w tej chwili nikt o nim nie pamiętał.
To z tego względu gdy trzy lata wcześniej Luys ponownie wrócił do
przeprowadzania doświadczeń, nie poinformował o tym Charcota.
Potajemnie podjął próbę ratowania geniuszu, którego sam zainteresowany nie
mógł już stosować. Ściągnął do siebie Joriego, a na końcu również tego
okropnego Gérarda. Gérarda, na którym żaden eksperyment, żaden wynik nie
robił większego wrażenia. Który nie rozumiał, że przed osiągnięciem
konkretnego efektu muszą być etapy pośrednie. I że pacjentki należy
traktować z najwyższą ostrożnością. Swoją nienaukową paplaniną o magii
metali Gérard sprowadził Luysa na złą drogę. A potem zmarła osoba, na
której przeprowadzali eksperyment.
Jori nadal nie mógł się z tym pogodzić. Kobieta praktycznie umarła mu na
rękach, i to nie dlatego że była chora, ale ponieważ posunęli się za daleko.
Ponieważ Gérard bardziej niż na lekarza nadawał się na jarmarcznego
konowała. Bez niego może by im się udało.
Zacisnął zęby i podjął poszukiwania, jednak nie znalazł książki Burqa.
Jego tłumaczeń również nie było. Podszedł bliżej. Gdy przekręcił klucz,
zamek w lewych drzwiach skrzypnął cicho, metalicznie. Drzwi odskoczyły
na kilka centymetrów i Jori zajrzał do środka. Najwyraźniej Luys powiększył
swoje zbiory.
Petit catéchisme magnétique – tego tytułu Jori nie znał. Tak jak Théorie du
mesmérisme ani Les mystères du magnétisme animal. Otworzył oba skrzydła
na oścież i zamarł. W szafie znajdowało się w sumie około czterdziestu
francuskich i angielskich książek na temat metaloterapii, magnetyzmu
i mesmeryzmu, z których większość z pewnością znajdowała się na liście
ksiąg zakazanych. Za samo przechowywanie takich pozycji można było
zostać ekskomunikowanym, pomijając już fakt, że Luys ryzykował swoją
karierę. Neurolog musiał fanatycznie kolekcjonować książki, odkąd przestali
przeprowadzać doświadczenia – ale dlaczego?
Jori cofnął się o krok, cały czas trzymając dłoń na drzwiach szafy. Jeśli
ktoś miałby kiedyś odkryć te książki, to on nie chce mieć z nimi nic
wspólnego. Już miał zamknąć szafę, gdy poczuł na sobie czyjś wzrok.
Odwrócił się. Jules Bernard Luys stał w drzwiach pracowni, otoczony
drewnianą framugą, jakby był jednym ze swych rysunków.
– Johannie. – Powitanie mogłoby zabrzmieć bardziej serdecznie.
Oczywiście Luys widział to, co widział Jori, nie było możliwości
niedostrzeżenia otwartej szafy.
Jori oblał się rumieńcem. Lekarz szybkim krokiem przemierzył pokój,
odsunął podopiecznego na bok i zamknął drzwi szafy. Przekręcił złoty
kluczyk i wcisnął go do kieszeni, by przynajmniej zakończyć temat, skoro na
zachowanie tajemnicy było już za późno. Ale Jori nie zdążył jeszcze tego
wszystkiego przetrawić.
– Skąd…
– Za Gentilly zamknięto antykwariat.
– Aha. – Nie wiedział, czy powinien w to uwierzyć. Nawet
w antykwariatach z pewnością nie było czterdziestu książek na temat
magnetyzmu i metali, zwłaszcza że połowa z nich znajdowała się na czarnej
liście.
– Cóż to za niecierpiąca zwłoki sprawa sprowadza cię do mnie i nie może
poczekać do jutra? – Luys opadł na fotel po lewej stronie okna i wsparł ramię
na podłokietniku. Ton jego głosu złagodniał, najwyraźniej jednak neurolog
nie miał zamiaru wracać do tematu swej kolekcjonerskiej namiętności.
Ponieważ jedynym miejscem, w którym Jori mógłby usiąść, było krzesło
przy biurku uczonego, nie ruszył się z miejsca. Miał wrażenie, że tego dnia
już wystarczająco naruszył prywatność lekarza.
– Chodzi o moją pracę doktorską.
– Ach, o zakład…
– Nie, o pracę doktorską – powiedział z naciskiem większym, niż
zamierzał.
Luys oparł się i uważnie spojrzał na chłopaka. Na jego twarzy pojawił się
przyjazny wyraz. Sposób, w jaki zamknął i rozluźnił usta, nadawał mu
sympatycznego wyglądu. Może i dzielił tok rozumowania oraz zawód
z Charcotem, mieli nawet podobne, charakterystyczne nosy, ale kąciki ust
były u obu zupełnie inne.
– Czyli już pan o tym słyszał – stwierdził Jori.
– Sądzę, że słyszał o tym już cały szpital.
– A czy pan…?
– Nie. – Luys przyjrzał się Joriemu. – Wyglądasz, jakby cię to uspokoiło.
 – Bo tak jest.
– Dlaczego?
Jori przestępował z nogi na nogę. Uważał za wyjątkowy nawyk fakt, że on
cały czas zwracał się do Luysa per „pan”, podczas gdy ten już w trakcie ich
pierwszego spotkania przeszedł na „ty”. Jednakże we Francji podchodzono
do form grzecznościowych ze szczególną surowością. Dopóki Luys nie
zaproponuje mu skrócenia dystansu, Jori będzie musiał się zachowywać tak,
jakby nie współpracowali ze sobą od ładnych paru lat.
– Tak naprawdę przyszedłem spytać, czy mógłby mi pan w tym pomóc.
Mina Luysa pozostawała przyjazna, kąciki ust i brwi lekko uniesione, nie
zdradzała jednak tego, co działo się za wysokim czołem.
– Chciałbyś, żebym przeprowadził operację.
– Raczej żebyśmy zrobili to razem.
– Ponieważ kiedyś ze sobą współpracowaliśmy?
– Bardzo dobrze nam wtedy szło.
– To ty tak sądzisz.
Zamilkli. Jori wyjrzał przez okno, za którym zmierzch i deszcz zeszły się
w jednej chwili, jakby się umówiły. W szarej mżawce widział szare fasady po
drugiej stronie ulicy. Żaden z nich nie wspomniał o wynikach ostatniej
współpracy. Luys powiedział wówczas, że jakość leczenia niekoniecznie ma
wpływ na jego zakończenie. „Ludzie cały czas umierają – z pomocą lekarzy
czy bez”. Jori starał się w to uwierzyć.
Kątem oka dostrzegł, że doktor skrzyżował ręce na pokaźnym brzuchu
i kilka razy zetknął ze sobą kciuki, jakby w rytm muzyki, którą słyszał tylko
on. Nagle pożałował, że jednak nie usiadł. Stał przed neurologiem jak jakiś
petent.
– To poważne ryzyko – rzekł wreszcie Luys. – Mogę stracić dobre imię.
– Ostatnim razem również podjęliśmy ryzyko.
– Ostatnim razem? Wtedy wszystko działo się poza opinią publiczną.
– Tak, opinia publiczna…
– Mój chłopcze, powtarzam: o zakładzie wie całe Salpêtrière!
Jori, zakłopotany, przygryzł wargę. Najwyraźniej jakimś niepisanym
zwyczajem stało się, że wszyscy mówią do niego „mój chłopcze”. Może
chodziło o niedojrzałość jego pomysłu?
– Czytałem dzieła tego doktora Burckhardta – powiedział. – Wszystko, co
napisał, bazuje na pańskich tekstach.
 – Oczywiście. Przecież to ja stworzyłem podstawy. – Na twarzy Luysa nie
było śladu zakłopotania. Nie potrzebował ani Joriego, ani doktora
Burckhardta, by pamiętać, że jest najlepszy w swej dziedzinie.
– Czyli nie chce mi pan pomóc?
– O chceniu nikt nie mówił. Jednakże w obliczu wysokiego ryzyka, jakie
niesie ze sobą ta operacja… – Doktor jakby czekał, aż Jori zaprzeczy.
Ten odchrząknął.
– Odkąd to boi się pan ryzyka?
– Odkąd muszę się bać.
– Co ma pan na myśli?
– To, że z wysokiego poziomu spada się na samo dno. Mam coś do
stracenia.
– Czyli nie wierzy pan, że może mi się udać?
– Rzekłbym, że ma pan bardzo wysokie aspiracje.
– Zatem nie?
Luys przechylił głowę na bok, nad jego kołnierzykiem pojawił się
wałeczek tłuszczu.
– Czysto teoretycznie można założyć, że dzięki operacji mózgu można
osiągnąć zmiany w osobowości. Udowodniono to przecież
w doświadczeniach na zwierzętach. Ale żeby od razu stawiać się na
piedestale, przeprowadzając pierwszą operację na człowieku…
– Nie to było moim zamiarem.
– Dlaczego zatem zaproponowałeś to stu osobom siedzącym
w audytorium?
Jori zorientował się, że znów przygryza dolną wargę, i przestał to robić.
Nie potrzebował Luysa, żeby wiedzieć, że zachował się nieostrożnie
i impulsywnie. A wszystkie te plany były jedną wielką głupotą.
– Hipotetycznie. Przyjmijmy, że wziął pan udział w zakładzie…
– Ja się nie zakładam.
– Ale gdyby pan to uczynił…
– Z jakiego powodu miałbym to zrobić?
– …czy postawiłby pan na mnie?
Dla Joriego odpowiedź na to pytanie była decydująca. Chciał wiedzieć, do
jakiego stopnia Luys mu ufa. Czy wtedy doktor potraktował go tylko jak
zwykłego tłumacza, czy cenił również jego umiejętności jako lekarza?
Potrzebował kogoś, kto w niego uwierzy.
 – Johannie, ja się nie zakładam. Nie robię tego z zasady, a już na pewno
nie w takiej sprawie. Uważam, że to nietaktowne. – Luys w każdym zdaniu
okazywał tę samą niewiążącą sympatię, która emanowała z jego twarzy. –
I jak już powiedziałem, ja ponoszę większe ryzyko niż ty. Czy mógłbyś
zaproponować mi korzyści, które przewyższałyby owo ryzyko?
Jori spojrzał w stronę drogiego biurka. A potem na publikacje lekarza. Na
fotel, na którym wygodnie siedział. Zwiesił ramiona.
– Prawdopodobnie nie.
Luys podrapał się po nosie, a potem położył dłoń na brzuchu. Jori cały
czas stał w bezruchu, czekał. Usłyszał tykanie zegara, na które wcześniej nie
zwrócił uwagi. Ulicą przejechał powóz, piętro niżej rozległ się brzęk talerzy.
Poza tym w domu panowała idealna cisza. Zwykłe niedzielne popołudnie,
jakie znał z Paryża. Ta cisza jednak zupełnie nie pasowała do wzburzenia
w jego głowie. Dlaczego Luys nic nie mówi? Jori stracił pewność siebie.
– Nie wiem, jakie korzyści mógłbym panu zaproponować – odezwał się po
chwili. – Nie mam pieniędzy ani nic takiego.
– Wcale na nie nie liczyłem. – Kąciki ust lekarza się uniosły. Nadal patrzył
na Joriego z wyczekiwaniem, jakby istniała jasna odpowiedź, na którą Jori po
prostu jeszcze nie wpadł. – Co chcesz osiągnąć tą operacją? – spytał. – Jakie
są twoje pobudki i korzyści?
– Chcę zyskać tytuł doktora.
– I?
– I? Co ma pan na myśli?
– Spodziewasz się zyskać sławę i poważanie?
Jori oblał się rumieńcem.
– Nie. Chciałbym po prostu uzyskać tytuł doktora, a potem wrócić do
Szwajcarii.
– Dlaczego więc podjąłeś tak ryzykowny temat? Przecież równie dobrze
mogłeś napisać rozprawę o, dajmy na to, nocnym sennowłóctwie.
O lunatykach pozostało jeszcze wiele do powiedzenia.
Jori wzruszył ramionami; pożałował, że Luys nie zaproponował mu tego
kilka dni wcześniej.
– Ten temat tak po prostu mnie naszedł. O lunatykach nie pomyślałem.
– Tak, rozumiem. – Luys zamilkł na chwilę. A potem postanowił zagrać
w otwarte karty: – Wiesz, Jori, wyjaśnię ci to w ten sposób: moja pozycja mi
odpowiada. Większość lekarzy w moim wieku ma już bardzo mało
zainteresowań. Mógłbym teraz wyciągnąć nogi na stole i cieszyć się z tego,
co udało mi się osiągnąć. Jest jednak coś, co mnie przed tym powstrzymuje.
Coś, czego człowiek, również w moim wieku, nigdy nie ma dość… – Założył
nogę na nogę. – Wiesz, dlaczego stałem się sławny?
– Dzięki atlasowi układu nerwowego.
– Właśnie. A dokładniej, dlatego że jest to najbardziej obszerny atlas, jaki
do tej pory wydano. Ale kiedyś przyjdzie ktoś inny, kto stworzy jeszcze
obszerniejszy. I wtedy sława będzie należeć do niego, a ja zostanę
zapomniany. Coś takiego może nieźle dopiec, mówię ci, ponieważ człowiek
pnie się w górę tylko dzięki superlatywom. I istnieje wyłącznie jeden szczyt,
na który nikt nigdy nie wszedł. Wiesz jaki?
Luys czekał cierpliwie, aż Jori pokręci głową. Wtedy odpowiedział:
– Bycie pierwszym. Nikt nie może zabrać ci tego, że byłeś w czymś
pierwszy. Po tobie zawsze może przyjść ktoś drugi, kto będzie cię
naśladował. Ale to nazwisko pierwszego znajdzie się w książkach do
historii. – Doktor pochylił się i ściągnął brwi.
– Rozumiesz, do czego zmierzam? Interesuję się zatem tą sprawą,
ponieważ jeszcze nikt nigdy nie przeprowadził takiej operacji na człowieku.
A skoro tobie, jak mówisz, chodzi tylko o tytuł doktora, to nie będziesz miał
problemu z odstąpieniem mi sławy, prawda? Oczywiście, pod warunkiem że
operacja zakończy się sukcesem.
– Doktorze Luys, co konkretnie ma pan na myśli? Nie wiem, jak mam
traktować pańskie słowa.
– Chodzi mi o to, że to moje nazwisko przejdzie do historii.
Jori wpatrywał się w niego w milczeniu.
– Ty będziesz miał rozprawę doktorską, ja zachwyt opinii publicznej poza
szpitalem. Na jednym manuskrypcie będzie widniało twoje nazwisko, na
drugim moje. Moje będzie wymieniane w prasie i książkach. A ty
zdobędziesz tytuł doktora i wrócisz do Szwajcarii. Pod twoim tytułem
podpisze się doktor Charcot. Zakładam, że znają go w twojej ojczyźnie?
– Ach… tak.
– Jakżeby inaczej.
Szeroki uśmiech Luysa zdumiał Joriego – cała ta sytuacja coraz bardziej
go zaskakiwała. Spojrzał na podłogę. Nie spodziewał się, że rozmowa
przybierze taki obrót.
– Nie wiem, doktorze Luys. Ja…
 – Aha. Czyli jednak chodzi ci o coś więcej niż tylko o pracę doktorską. –
Luys mrugnął do niego konspiratorsko.
– Nie. Chodzi tylko… to by oznaczało, że nikomu spoza Salpêtrière nie
będę mógł powiedzieć, na jaki temat pisałem rozprawę. Poza tym… pańska
propozycja wydaje mi się niemoralna.
– A zakład twoim zdaniem jest bardziej moralny?
– Nie. Ale ja nie miałem z nim nic…
– Przypominam ci, Johannie, że to ty do mnie przyszedłeś. Ja tej operacji
nie potrzebuję. A gdybym nawet jej potrzebował, mógłbym ją przeprowadzić
sam, bez ciebie. Jak już zauważyłeś, jestem najlepszy w tej dziedzinie. –
Luys ponownie rozparł się w swoim fotelu. Był to obojętny, niemalże
protekcjonalny gest. Gdyby nie przyjazny głos neurologa, Jori uważałby, że
lekarz próbuje go szantażować. – Ale, Johannie, nie patrz tak na mnie. Nie
planuję ukraść ci twojego pomysłu – podjął. – Oczywiście, że wziąłbyś
w tym udział. Musiałbyś wziąć. Ostatecznie to twoja koncepcja. A moje
nazwisko i tak stanie się sławne tylko w przypadku udanej operacji. –
Ostatnie zdanie wypowiedział jakby mimochodem. Ale Jori doskonale je
usłyszał. Wpatrywał się w neurologa z narastającym zdumieniem.
– Czyli jeśli operacja się nie uda, chce pan, żebym ja…
– Chyba rozumiesz, że każda inna możliwość by mi się nie opłacała?
Przecież nie mogę zostać postawiony w negatywnym świetle.
– Ale to jest… – Jori sam już nie wiedział, czym to jest. W ten sposób
Luys zawsze byłby bezpieczny. Jeśli operacja się nie uda, jego nazwisko
nigdzie nie padnie. Jeśli natomiast się uda, to właśnie ono trafi do
podręczników historii. Jori natomiast przyjmował na siebie całe ryzyko. –
Czyli chce pan, żebym się dla pana podłożył?
Luys mlasnął z niesmakiem.
– „Podkładać się”, cóż to za wyrażenie! Powiedziałbym raczej, że prosisz
mnie o ratunek! Czy stawka rzeczywiście jest dla ciebie aż tak wysoka? Co
masz do stracenia? Jeśli dziewczynka umrze, owszem, nie dostaniesz
promocji, ale będziesz w tym samym miejscu, w którym jesteś teraz. Jeśli
przeżyje, otrzymasz tytuł doktora i wrócisz do Szwajcarii, tak jak planowałeś.
W istocie dla ciebie nic się nie zmieni. Ale dzięki mnie masz zdecydowanie
większe szanse na sukces.
Jori rozejrzał się po nieskazitelnie czystej podłodze, jakby mógł znaleźć
w niej jakieś oparcie. Zakręciło mu się w głowie. Oczywiście, że miał coś do
stracenia. Miał mnóstwo do stracenia, ale Luys, ma się rozumieć, tego nie
wiedział. Nie znał powodu, dla którego Jori potrzebował tytułu doktora, nie
miał pojęcia o Pauline. Podniósł wzrok. Neurolog siedział przed nim z miną
człowieka świadomego swej wygranej. Jori jednak musiał jeszcze raz to
sobie przemyśleć. Bez dźwięku tykającego zegara, bez szumu deszczu, który
stawał się coraz bardziej rzęsisty.
– Czy mogę dać panu odpowiedź jutro? Muszę się zastanowić –
powiedział cicho, jakby jego zgoda była niepotrzebna. Jakby w ogóle nie
miał wyboru.
– Oczywiście! – odparł Luys. – A teraz zejdźmy na dół. Jeśli będziesz miał
szczęście, zostaniesz zaproszony na kolację.
Jori miał szczęście. Został nie tylko zaproszony na kolację, ale wręcz
zmuszony do jej zjedzenia.
Madame Luys miała długą suknię w kratę, tak obcisłą w talii i przy szyi,
jakby została przyszyta do ciała. Włosy upięła w obszerny kok. Na
zaciśniętych ustach widać było resztki pomadki. Sprawiała wrażenie kobiety,
która im bardziej się stara zachować młodość, tym szybciej się starzeje.
– Proszę zrobić nam tę przyjemność i zostać na kolację – powiedziała
z naciskiem, uniemożliwiającym wszelkie sprzeciwy, i złapała się pod biodra.
Jori grzecznie się ukłonił, a potem opadł na krzesło, które mu wskazała.
Już po raz drugi w ciągu kilku dni miał wgląd w prywatne życie
człowieka, którego do tej pory uważał za stały element kliniki. Wgląd w jego
normalne życie – z rodziną, filiżankami do kawy i niezauważonymi plamami
na wypolerowanych sztućcach. Pomyślał, że z pewnością nie każdy dostępuje
takiego zaszczytu. Mimo wszystko był trochę zdenerwowany.
Z dłońmi splecionymi na brzuchu musiał wyglądać jak ktoś, kto jeszcze
nigdy nie siedział przy elegancko nakrytym stole. Dopiero po drugim
kieliszku czerwonego wina nieco się odprężył i położył dłonie po dwóch
stronach talerza, tam, gdzie było ich miejsce.
Widział pełne uczucia spojrzenia, jakie Luys rzucał w stronę swej żony,
podczas gdy ta była sztywna jak oparcie krzesła, zaciskała otoczone
zmarszczkami usta i przyglądała się kolejnym daniom, które przed nią
stawiano. Jori wiedział, że madame Luys jest już drugą żoną neurologa; o tej
pierwszej nic nie wiedział.
– Monsieur Hell, proszę sobie nałożyć jeszcze trochę pieczeni. – To był
rozkaz. Na stojącym przed kobietą talerzu z miśnieńskiej porcelany mieszały
się gościnność i przymus.
Po posiłku Jori ponownie głęboko się ukłonił, ze szczęścia przyklęknął
nawet na jedno kolano, gdy przy pożegnaniu Luys po przyjacielsku poklepał
go po ramieniu. Nadal do niego nie docierało, że nagle ma się znaleźć na
szczycie, w pierwszych rzędach panów doktorów – z Charcotem jako
promotorem i Luysem jako kolegą po fachu. Radość z tego powodu
odczuwał aż w brzuchu, wypełnionym teraz winem i pieczenią jagnięcą.
Z czystej zarozumiałości jeszcze tego wieczoru powrócił do Salpêtrière, co
było błędem.
Z całą pewnością było to błędem.

Frédéric przyłożył ucho do drzwi. Słyszał swoją siostrę i niemowlę,

wydające z siebie niezadowolone pomruki, ponieważ to nie matka śpiewała
mu do snu:
Au clair de la lune, mon ami Pierrot
Prête-moi ta plume, pour écrire un mot.
Ma chandelle est morte, je n’ai plus de feu.
Ouvre-moi ta porte, pour l’amour de Dieu…
Gdy Isabelle śpiewała, jej głos stawał się wysoki i piskliwy; w jej ustach
każda piosenka brzmiała jak wykonywana przez sopranistkę.
„A u clair de la lune, Pierrot répondit: Je n’ai pas de plume, je suis dans
mon lit…”
Niemowlę płakało. Zanim Isabelle uda się w ten sposób uśpić siostrzyczkę,
z pewnością minie jeszcze trochę czasu. Frédéric miał nadzieję, że tak
właśnie będzie.
Wziął po jednym bucie w każdą dłoń i wymknął się na zewnątrz w samych
skarpetkach. Kiedy po awanturze ojciec wybiegł z domu, matka zabrała się
za butelki stojące za ladą w sklepie tytoniowym. Dzięki nim będzie mogła
przespać całą noc. Nadarzyła się więc okazja.
Zamknął za sobą drzwi sklepu. Gdy zadzwonił niewielki dzwonek nad
wejściem, chłopiec zamknął oczy, jakby w ten sposób mógł stłumić dźwięk.
Potem zaczął nasłuchiwać, ale nikt nie zwrócił uwagi na nikły hałas. Przed
nim znajdowała się ulica, na wpół pogrążona w mroku. Drżącymi palcami
schował karteczkę do kieszeni spodni. To prawda, kiepsko czytał, ale kształt
liter, które widział owego wieczoru w powozie, wbił mu się w głowę tak jak
cukierki morelowe między zęby. Gdy dwa dni temu poszedł z Isabelle do
kościoła, rozpoznał znajome kształty. Byli w kościele na Rue Mouffetard.
Widział trzy okienka, trzy podłużne półkola, wybite na ścianie powozu, a pod
spodem litery. Zaczął biec.
Miał sen. Który cały czas się powtarzał. „Co widziałaś?”, ryczeli jacyś
mężczyźni i potrząsali jego siostrą. „Co widziałaś?”. Ale przecież Isabelle nic
nie widziała – to on, Frédéric zajrzał do powozu i odkrył znak na jego
ścianie. A potem we śnie pojawiał się woźnica. Zamykał Frédérica w ciemnej
skrzyni i strzelał z lejców; ruszali dalej. Gdy tylko chłopiec, wymęczony od
podskakiwania na nierównej ulicy, wyglądał przez otwór po sęku, widział
z przodu swoją siostrę, trzymającą na rękach niemowlę. Woźnica nagle stał
się dla niej niezwykle przyjazny. Tylko on, Frédéric, musiał jechać z tyłu
w skrzyni. A to przecież Isabelle chciała śledzić powóz.
Frédéric wolał sobie nie wyobrażać, co groziło mu tym razem, gdy ojciec
odkryje, że wybrał się na wieczorną wędrówkę. Zostawił siostrę samą, matka
przecież, niemal nieprzytomna, leżała na łóżku. Chłopiec wiedział jednak, że
sen skończy się dopiero wtedy, gdy uda się ustalić znaczenie znaku. Zerknął
na zegar na wieży kościoła. Nie miał pojęcia, ile czasu zostało do powrotu
ojca.

Jori przeszedł przez ciemny plac podobny do dziedzińca. Dotarłszy do

oddziału Esquirol, otrząsnął się z wody niczym pies. Wszedł na korytarz
i otworzył drzwi do sali sypialnianej, w której leżała Runa. W jego nozdrza
uderzyło gęste powietrze przepełnione zapachem leków. O tej porze rzędy
łóżek przypominały długie, ciemne cienie pod szarymi ścianami. Jori zapalił
świecę i osłonił mały płomień dłonią, przemykając między śpiącymi dziećmi.
Nie chciał przeszkadzać, pragnął jedynie doglądnąć Runy.
Oszołomiona środkami uspokajającymi, dziewczynka leżała na swej
pryczy, śniąc słodki sen osoby, którą leki pozbawiły wszelkich zmartwień.
Nadal była związana niczym zwierzę. Do czterech rogów jej łóżka
przymocowano skórzane pasy, których końce znikały pod kołdrą.
 Jori postawił świecę na podłodze. Lewą dłonią podniósł kołdrę, prawą
dotknął owiniętej skórzanym pasem stopy, zimnej jak lód, choć powietrze
w pomieszczeniu, w którym oddychało siedemnaście ciał, było nagrzane,
wręcz lepkie. To pewnie z powodu anemii Runy. No i była bardzo chuda –
może zbyt chuda, by przeprowadzić na niej operację? Jori sprawdził też
drugą stopę, a następnie, zmartwiony, ściągnął usta. Najpóźniej przed jesienią
będzie musiał załatwić jej dodatkowe okrycie. Podniósł kołdrę wysoko, żeby
porządnie okryć dziewczynkę, i wtedy poczuł ten zapach. Runa leżała we
własnym moczu. Prawdopodobnie pasów nie zdjęto przez cały dzień. Jori
słyszał, że teraz już Runy boją się nie tylko dziewczynki z sali, lecz także
strażniczki; te ostatnie żegnały się, mijając jej łóżko. Nie bardzo rozumiał
przyczynę takiego zachowania. Przecież taka jak teraz – rozciągnięta na
łóżku, ze skrępowanymi nogami i rękami, z zamkniętymi oczami – nie
stanowiła dla nikogo zagrożenia. Przeciwnie, przypominała Joriemu żabę na
stole do sekcji zwłok. Było mu jej żal.
Spojrzał na palce dziewczynki. Ktoś bardzo krótko przyciął jej paznokcie.
W miejscach, gdzie obcięto za dużo płytki, widniały ślady zaschniętej krwi.
A tam, gdzie skórzane pasy owijały nadgarstki, widać było pręgi i otartą
skórę, przypominającą różową koronkę. Jori schylił się i spróbował trochę
poluzować pasy. Będzie musiał załatwić też maść na otarcia. Zaczął szarpać
twardą skórę, aż wreszcie sprzączka ustąpiła. Chciał poluzować jeszcze
z drugiej strony, ale mu się nie udało. Nagle poczuł, że ktoś łapie go za
nadgarstek. Podskoczył ze strachu. Tak jak za pierwszym razem, tak i teraz
wzrok Runy wwiercił się w jego ciało. Instynktownie chciał cofnąć dłoń, ale
chwyt był upiornie mocny i lodowaty, jakby trzymało go imadło. Szarpnął
rękę do góry, ale nie zdołał się wyswobodzić, dziewczynka mocno go
trzymała. Stłumił krzyk. Wolną ręką spróbował odgiąć małe palce Runy,
jednak gdy tylko udawało mu się odgiąć jeden, pozostałe cztery zaciskały się
na jego nadgarstku z przerażającą siłą. Joriego ogarnęła panika, zrobiło mu
się nieznośnie duszno. Ponownie złapał za środkowy i serdeczny palec
dziewczynki i wygiął je do tyłu. Coś trzasnęło. Spojrzał na Runę, przerażony;
nie chciał połamać jej palców. Jednakże jej wodniste, niebieskie oczy nadal
patrzyły na niego obojętnie. Trzy niezłamane palce cały czas zaciskały się na
jego ręce. Dziecko musiało być w szale, w którym nie odczuwało bólu. Pod
przyciętymi paznokciami Runy Jori dostrzegł coś ciemnego. Na pożółkłe
prześcieradło zaczęła kapać krew. Poczuł kłucie w nadgarstku. Podczas gdy
jego mózg nadal nie chciał pojąć, że takie krótkie paznokcie mogą się wbić
tak głęboko w skórę, Jori oblał się zimnym potem i zaczął się wić jak wąż.
W ostatniej próbie przejęcia kontroli nad sytuacją wolną ręką i na oślep
uderzył dziewczynkę w twarz, tak że jej głowa opadła na bok, a twarz
zniknęła pod jasnymi, pozbawionymi koloru włosami niczym pod warstwą
śniegu.
– Boże, o Boże, przepraszam… – zaczął szeptać.
W następnej chwili ponownie podskoczył, gdy ktoś za nim powiedział:
– Monsieur Hell.
Dziewczynka puściła go tak nieoczekiwanie, jak wcześniej złapała. Jej
dłoń zamarła w bezruchu obok wychudzonego ciała, które wskutek uderzenia
przesunęło się odrobinę na bok. W rogu sali obudziła się jakaś inna pacjentka
i zaczęła cicho jęczeć.
Jori odwrócił się i zobaczył strażniczkę z lampą w dłoni; światło płomienia
w upiorny sposób padało na Runę.
– Wszystko w porządku?
Zaczął rozmasowywać nadgarstek. Znał tę kobietę – od bardzo dawna
pracowała w Salpêtrière – i z pewnością znał jej imię, choć jego mózg na
kilka chwil się wyłączył, bo to, co właśnie przeżył, było zbyt przerażające.
Strażniczka stanęła za łóżkiem, nogi rozstawiła szerzej niż ramiona. Nie
wyglądała jak ktoś, kto ma zamiar dokładnie sprawdzić, co tu się wydarzyło.
Dziewczynka w rogu zawodziła coraz głośniej. Jori rzucił okiem na biały
fartuch kobiety i na czepek, połyskujący w świetle lampy. Zakłopotany,
wygładził własne ubranie. Teraz, gdy strażniczka weszła do pomieszczenia,
a wraz z nią pojawiło się światło drugiej lampy, dodające otuchy, cała ta
sytuacja wydawała się mu bardziej niż niezręczna. Co miał powiedzieć? Że
przestraszył się dziewięciolatki przywiązanej do łóżka? Zerknął na swój
nadgarstek, szukając śladów, skóra jednak miała normalny kolor, u podstawy
kciuka zobaczył tylko jeden czarny włosek, który odstawał, mrocznie
i przerażająco, niczym pojedyncze źdźbło trawy na wyłożonym chodnikiem
podwórzu. Potem spojrzał na lewą dłoń Runy, jej palce wyglądały normalnie,
nie wydawały się połamane. Odchrząknął z zakłopotaniem, cały czas czuł
kluchę w gardle.
– Dziewczynka ma wybroczyny na nadgarstkach – powiedział, jakby
chciał wyjaśnić swoją obecność. – I leży we własnych odchodach. – Ledwo
słyszał własny zachrypnięty głos.
 Mała pacjentka w rogu sali jęczała jeszcze głośniej. Strażniczka trzema
susami znalazła się przy niej. Rozległo się plaśnięcie, gdy jej dłoń uderzyła
w młody policzek. Jori się odwrócił. Poczuł nagłą potrzebę opuszczenia sali.
Nie tolerował kar cielesnych, zwłaszcza wobec dzieci! W nowoczesnym
szpitalu coś podobnego nie powinno mieć miejsca. Nie potrafił pojąć, co sam
właśnie uczynił. Zanim strażniczka zdołała się odwrócić i ponownie stanąć
mu na drodze, rzucił się w stronę otwartych drzwi.
– Proszę maść z arniki na otarte nadgarstki – zdążył jeszcze powiedzieć,
bardziej do siebie niż do niej.
Nagle pomyślał ze strachem, że strażniczka może się zorientować, że pił.
Nie odwracając się, pośpieszył przez pogrążoną w półmroku salę. Po drodze
jednak niechcący kopnął w łóżko kolejnej dziewczynki, która też się
rozpłakała. Dzieci, jedno po drugim, zaczęły się budzić; ich głosy utworzyły
budzący grozę chór. Większość płakała pewnie ze strachu albo z przerażenia
wywołanego niespodziewanym wtargnięciem rzeczywistości w ich mroczny
świat snów. Joriemu przyszła na myśl sfora wyjących bezpańskich psów.
Powstrzymał się od ruszenia pędem przed siebie. Kiedy przemierzał ostatnie
centymetry do drzwi krokiem tak godnym, na jaki tylko mógł się zdobyć,
odnosił wrażenie, że czuje na plecach wzrok strażniczki. Wyszedł na korytarz
i rzucił się po schodach. W końcu za głównymi drzwiami ogarnęła go
zbawcza świeżość deszczowej nocy. Bottard, pomyślał, zanim, przyciśnięty
plecami do kamiennej ściany, osunął się na mokry chodnik dziedzińca i ukrył
twarz w dłoniach. Ona się nazywa madame Bottard.
Zaledwie mgliście zdawał sobie sprawę z tego, że siedzi tu niczym jedna
z histeryczek, które w dzień na kilka godzin wypuszczano na zewnątrz, bo
powietrze i ruch miały na nie zbawienny wpływ. Tak przynajmniej mówiła
najnowsza teoria, ale wpływ świeżego powietrza na obraz kliniczny choroby
wciąż znajdował się w fazie badań. Tak naprawdę nikt – ani pacjentki, ani
personel medyczny – nie miał pojęcia, co wariatki mogłyby robić na gołym,
zimnym dziedzińcu.

Frédéric bez problemu odnalazł kościół na Rue Mouffetard. Znajdował się

w tej samej dzielnicy, co sklep z tytoniem. Gdy zobaczył w ciemności ostro
zakończoną wieżę i dotarł na plac, na którym za dnia był targ, zwolnił.
Resztki owoców i warzyw kleiły się jeszcze do płyt chodnikowych.
Frédéric musiał obejść kościół i wejść w wąską uliczkę – to tam znajdowało
się miejsce, które widział dwa dni wcześniej. Właśnie tam były trzy okienka
i zdanie, którego nie potrafił odczytać. Spojrzał w górę, odchylając głowę do
tyłu. A potem wrócił z powrotem przed kościół.
Obok ciemnej budowli z ziemi wyrastały krzyże, niczym grzyby w cieniu
drzewa. Tylko tyle pozostało ze starego cmentarza po tym, jak leżących pod
nimi zmarłych przeniesiono w inne miejsce.
Frédéric przełknął ślinę. Wolałby, żeby znaki zaprowadziły go do ratusza
albo teatru. Rozejrzał się wokół. Plac Saint-Médard był pusty, a znajdujące
się obok sklepy już dawno zostały zamknięte. Wokół nie było żywej duszy,
jak to w niedzielny wieczór.
Przez chwilę się zastanawiał, czy powinien zawrócić i przyjść tu ponownie
za dnia, nie wiedział jednak, kiedy znów będzie mógł wyjść sam z domu,
niezauważony przez żadnego z domowników.
Jeszcze raz zerknął na krzyże i przypomniał sobie wszystkie historie
o duchach, które dzieciaki opowiadały sobie w izbie w chłodne, jesienne
wieczory. Próbował się skupić na kościele za krzyżami, ale on również nie
wyglądał zbyt zachęcająco. Kanciaste łuki przyporowe, podpierające
budynek z boku, sprawiały, że przypominał pająka, wielkiego pająka
o dziesięciu odnóżach, kroczącego wśród małych grzybów.
Właściwie to osiągnąłem już swój cel, pomyślał Frédéric. Chciał iść
w miejsce, do którego miał go zaprowadzić tajemniczy powóz, i oto w nim
stał. Wszystko już widział. Pora wracać do domu. Nie potrzebował jednak
Isabelle, żeby wiedzieć, że sam siebie okłamuje.
We wnętrzu budynku było ciemniej, niż przypuszczał. Jeszcze nigdy nie
przebywał w kościele o tak późnej porze, pomijając pasterkę w Boże
Narodzenie – ale wtedy wszystkie pomieszczenia były ozdobione setkami
lamp i świec. Poza tym wtedy nie trzeba było się niczego bać, bo obok
siedzieli rodzice i Isabelle. A teraz Frédéric był tu sam.
W słabym świetle ulicznych latarni, które wpadało przez kolorowe witraże,
nie widział nawet ołtarza. Zatrząsł się i podjął decyzję: zrobi obchód – nie
dojdzie do bocznych kaplic, ale choć raz obejdzie rzędy krzeseł. A potem
wróci do domu. Wysunął do przodu prawą stopę, a potem lewą, badając
grunt, jakby kościelna podłoga mogła się zapaść, jeśli przeniósłby na nogę
cały ciężar. Minął już cztery rzędy krzeseł, gdy przyszło mu do głowy, że
miał szukać czegoś rzucającego się w oczy. Obejrzał się, cały czas ostrożnie
postępując do przodu, ale nie dostrzegł nic podejrzanego, tylko puste rzędy
krzeseł i ciemne przejście na środku, prowadzące do ołtarza. Nie miał tu
czego szukać.
Z ulgą się odwrócił. Bieganie wychodziło mu lepiej; był już prawie przy
wyjściu, gdy usłyszał skrzypnięcie bramy. Zamarł. Poczuł przeciąg, który
wpadł z zewnątrz. Dopiero później zobaczył czarne kontury postaci.
W wejściu do kościoła stał jakiś mężczyzna. Z pewnością godną tchórza
Frédéric wiedział już, że nie spotka go nic dobrego. Spanikowany, zaczął się
rozglądać, ale poza głównym wejściem nie widział innej drogi ucieczki.
Postać odsunęła się od drzwi i powoli ruszyła w stronę środkowego przejścia.
Znalazł się w pułapce.

Lecoq odpiął górny guzik płaszcza i zdjął cienkie skórzane rękawiczki,

jednocześnie próbując dostrzec coś w ciemnościach.
Od środka Saint-Médard wyglądał jak każdy inny kościół: wejście, główna
nawa z ławkami po obu stronach, wysokie ściany, kolorowe witraże i gdzieś
z przodu ołtarz. Lecoqa nudziło już chodzenie po kościołach. Przeszukał
każdy z nich – w Paryżu, który miał tyle kościołów, co knajp i kawiarni, była
to bardzo żmudna praca. A do tego była niedziela, co oznaczało, że musiał
czekać, aż skończy się msza. Ludzie tak często tu przychodzą, a przecież nikt
nie jest w stanie aż tak bardzo grzeszyć, pomyślał. I to ciągłe bicie dzwonów.
To wszystko ogromnie działało mu na nerwy.
Spojrzał na filary, które w ciemności zdawały się prowadzić donikąd, i na
słabo połyskujące piszczałki milczących teraz organów. Tutaj nie spotka
nikogo, kogo mógłby spytać o Claire de Commarin i dziewczynkę. Podrapał
się po głowie i ponownie sięgnął do kieszeni płaszcza po złożony portret. Nie
dziwił się, że połowa duchownych, którym pokazywał dziś ów rysunek,
natychmiast się żegnała.
Poprosił mademoiselle Bellier, by dokładnie opisała mu dziecko, a potem
zwrócił się do swego starego przyjaciela, Anatole’a Duranda, by sporządził
portret pamięciowy. Skutkiem tych działań na kartce pojawiła się zdziczała
dziecięca twarz z nastroszonymi włosami i złowrogo otwartymi ustami,
o dwukolorowych oczach – jednym namalowanym lekkimi pociągnięciami
ołówka, drugim mocno wycieniowanym: mademoiselle Bellier upierała się,
że jedno oko było niebieskie, a drugie czarne.
Lecoq ostrożnie złożył rysunek i wsunął go z powrotem do kieszeni
płaszcza. Pomyślał, że równie dobrze mógłby już iść do domu. Ostatecznie
jednak ruszył w stronę ławek.
Przystanął na wysokości rzeźby Marii w bocznej nawie. Wydawało mu się,
że kątem oka dostrzegł jakiś ruch, jakiś cień wśród cieni, nienależący jednak
do tego miejsca, niebędący częścią kościoła. Bardziej go wyczuwał, niż
zobaczył. Wytężył wszystkie zmysły. Poczuł nacisk za uszami i gorąco na
potylicy. Zaczął węszyć – jak pies, który łapie trop: podniósł nos i wpatrywał
się w ciemność. Zobaczył ruch. Coś schylonego przemknęło za ławkami,
stojącymi pięć metrów dalej. Błyskawicznie się odwrócił i zauważył jeszcze,
jak cień kuli się przy podłodze. Mając świadomość, że w słabo oświetlonym
środkowym przejściu jest tak samo widoczny jak tamta postać, Lecoq
wycofał się w cień bocznej nawy. Potem szerokim łukiem zaczął się
przysuwać do postaci. Teraz chodziło już o szybkość, o element zaskoczenia.
Lecoq chciał być tym, który zaatakuje jako pierwszy. Trzema susami znalazł
się we właściwym rzędzie; złapał nieznajomego za kołnierz, zanim ten zdążył
podskoczyć. Lecoq przygotowywał się na kontratak albo przynajmniej na
obronę – lewą ręką osłaniał już sobie twarz, a prawą cały czas trzymał
nieznajomego za kołnierz – postać jednak wydała z siebie tylko cienki pisk
i zaczęła się szarpać. Lecoq z niedowierzaniem patrzył na to, co trzymał
w uścisku. To był chłopiec, wierzgające nogami dziecko, z twarzą
skrzywioną ze strachu. Gdy go puścił, ten wylądował na podłodze niczym
ptak, który wypadł z gniazda.
– Co ty tu robisz?
Chłopak, bez reszty przerażony, za bardzo się trząsł, by odpowiedzieć, tak
jakby strach sparaliżował mu język. Z początku Lecoq przypuszczał, że to
bezdomne dziecko, które w kościele szukało schronienia na noc. Ale jego
ubranie wyglądało w porządku; na jednym rękawie Lecoq dostrzegł tylko
jedną ciemną łatę. Dzieciak pochodził z robotniczej rodziny, niezbyt bogatej,
ale miejscowej.
– O tej porze chyba już dawno powinieneś być w domu, co? – spytał ostro,
ale ciszej niż przed chwilą. Intuicja podpowiadała mu, że ten mały tchórz nie
stanowi dla niego zagrożenia. Ponownie złapał go za kołnierz i postawił na
nogi, które nadal wyraźnie mu się trzęsły. Lecoq nie lubił, jak ludzie się
przed nim czołgają. Poczekał, aż chłopiec dojdzie do siebie na tyle, by
utrzymać własny ciężar i nie przewrócić się ze strachu, a potem go puścił.
Dzieciak stał ze spuszczoną głową. Mógł mieć z dziesięć, może jedenaście
lat. Ale tchórzliwy był jak czterolatek.
– Jak się nazywasz i skąd jesteś? – Lecoq nie miał nadziei, że chłopak
wydobędzie z siebie coś więcej niż szczęk zębów. Ku swemu zaskoczeniu
usłyszał jednak kilka głosek. Pisków raczej.
– Frédéric Bonnet, jestem synem sprzedawcy tytoniu Bonneta z Rue de la
Glacière. – Chłopak wypowiedział to zdanie, jakby uczył się go na pamięć.
W tych młodych kościach nie było ani odrobiny animuszu. Całe szczęście, że
Lecoq nigdy nie miał takiego syna.
– Rue de la Glacière znajduje się dość daleko stąd.
Chłopiec nie odpowiedział, ale jego dolna warga zaczęła drżeć.
– Co robisz tak późno w kościele?
Zawahał się.
– Zbieram papierosy.
– Zbierasz papierosy. – Lecoq nie zdołał powstrzymać uśmiechu.
Kłamstwo było tak ewidentne, że aż mu się spodobało. – W kościele będziesz
ich szukał bardzo długo. Czy twój ojciec wie, że tu jesteś?
Chłopak nieśmiało pokręcił głową.
– Proszę mu nie mówić.
– Tacie?
– Tak.
Lecoq nie był zainteresowany odprowadzaniem do rodziców dzieci, które
nawiały z domu. Był przestępcą, nie dobroczyńcą.
– Czy jeśli teraz cię puszczę, mogę założyć, że wrócisz do domu?
Frédéric gwałtownie pokiwał głową i spojrzał w dół. Na podłodze obok
stóp Lecoqa znajdowało się coś ciemnego, jakaś czarna plama. Lecoq się
schylił – to była mała moneta. Podniósł ją, wytarł i dał chłopcu.
– Idź już. Ale jeśli spotkam cię dziś gdzie indziej niż w domu twoich
rodziców…
Nie musiał kończyć zdania, bo chłopiec popędził do wyjścia. Patrzył, jak
uchyla ciężkie drewniane drzwi i znika w wąskiej szparze. Za późno przyszło
mu do głowy, że nie zastanowił się nad tym, czego tak naprawdę szukał tu
ten dzieciak. „Znalazł pan kiedyś w kościele jakiegoś bachora?”,
przypomniał sobie słowa piekarki i zamarł. To było zupełnie abstrakcyjne.
Ale co, jeśli tak właśnie miało być? A jeśli Claire d’Arlanges znalazła
w kościele dziecko, które zostało zabrane z domu, albo takie, które mieszkało
na ulicy?
Odgłos zatrzaskujących się za Frédérikiem drzwi odbił się echem
w pustym kościele.

Luys rozłożył rysunek kresomózgowia i przypiął go szpilkami

bezpośrednio do blatu biurka. Na drewnie widniały plamy po atramencie,
dziury i rysy, wyglądające jak wyspy na mapie. W górnej prawej części
widać było ciemny pierścień. Jori spojrzał na filiżankę, która stała na stosie
dokumentów, jakby pełniła rolę obciążnika do papieru. Jej wnętrze było
brązowe i brudne od kawy. Jori nie potrafił zrozumieć, jak biurko
mężczyzny, który wkładał tyle precyzji w rysowanie, może tak wyglądać.
Na zewnątrz rozstąpiły się chmury i po raz pierwszy od wielu dni ukazało
się słońce. Wpadało przez okno, rzucając na podłogę cień w kształcie
krzyża – dokładnie między zniszczone biurko a obite skórą krzesło dla
pacjentów. Takie ciepłe, żółte światło mogło rzucać tylko wrześniowe słońce.
Zdawało się wnosić do pomieszczenia kolory liści, które spadały z drzew na
podwórze. Obrazek byłby idylliczny, gdyby nie głosy wariatek dobiegające
spod drewnianej podłogi.
– Obserwacje, jakie poczyniliśmy przy łóżku chorej, sekcje zwłok
i eksperymenty na zwierzętach mają kilka wspólnych punktów – wyjaśnił
Luys.
Jori delikatnie gładził róg rysunku, który uparcie się zwijał. Zauważywszy
to, Luys szybko przypiął róg kolejną szpilką.
– Możemy zatem wyjść z założenia, że normalność ludzi jest całkowicie
zależna od prawidłowej konstrukcji substancji mózgu. Mózg pełni ważną
rolę, zwłaszcza w świadomości i intelekcie. Znasz biblijne obrazy, na których
dusza uchodzi przez usta? Malowano tak, ponieważ ludzie wychodzili
z założenia, że dusza tkwi w oddechu! – Luys wypuścił głośno powietrze,
a potem zaśmiał się z takiej naiwności. Jego oddech pachniał kawą. – To
wszystko to oczywiście bzdury! Jeśli rzeczywiście istnieje coś takiego jak
dusza, to znajduje się ona tutaj. – Położył dłoń na rysunku przedstawiającym
mózg i rozłożył palce, tak by jego ręka zakrywała cały obrazek. Tego dnia
Jori po raz pierwszy zauważył, że lekarz ma starą skórę, tak poplamioną jak
stół. Obrączka mocno wpiła się w jego palec serdeczny, nie dałoby się jej już
zdjąć bez pomocy piły. Jori zaczął się zastanawiać, czy pochodziła
z pierwszego czy z drugiego małżeństwa Luysa. I jaką obrączkę nosiła
madame Luys Druga.
– Przeczytałem w pańskim atlasie, że robi pan rozróżnienie między prawą
stroną, odpowiedzialną za emocje, a lewą, odpowiedzialną za inteligencję –
zmienił temat.
Naukowiec kiwnął głową.
– Wiemy to z eksperymentów z elektrowstrząsami. – Otoczył palcem
wskazującym obszar odpowiedzialny za emocje. Jori nie spuszczał z niego
wzroku. Pochyleni nad rysunkiem mózgu, przypominali dwóch dowódców,
układających plan przyszłej bitwy.
– Czyli podczas operacji dziewczynki musimy się skoncentrować na
prawej półkuli?
– Być może.
Luys podszedł do regału i zaczął szperać w stosie zwiniętych rysunków.
Wyjął trzy rolki. Przyniósł je do biurka i rozłożył na rysunku bazowym,
jeden obok drugiego. Następnie otworzył metalową puszkę ze szpilkami.
– To rysunki mózgów trzech pacjentek, u których stwierdzono taki sam
obraz kliniczny choroby. Miały sparaliżowaną lewą stronę ciała i cierpiały
z powodu histerii. Przychodzi ci coś do głowy? – Przypiął rysunki i Jori
pochylił się, by lepiej widzieć kreski, drobiazgowo postawiane ołówkiem.
Każda z nich została umieszczona we właściwym miejscu, każda stanowiła
dowód pewnej ręki neurologa. Mózgi wyglądały niemal trójwymiarowo.
– W przypadku tego i tego po prawej stronie widzimy ciemne
nieregularności. – Jori wskazał palcem odpowiednie miejsca, nie dotykając
jednak kartki. Bał się, że rozmaże kreski. Luys natomiast beztrosko dotykał
szkicu.
– Małe wrzody, tak, w obszarze prawego płata skroniowego.
– I pacjentki cierpiały na histerię?
– Wszystkie. Były wyjątkowo humorzaste i gadatliwe, a potem popadały
w letarg; nigdy nie można było przewidzieć, co się wydarzy. Jedna z nich
została skierowana do Salpêtrière, ponieważ w nocy próbowała wbić mężowi
w krtań szpilkę do włosów. A przecież była sparaliżowana i bez jego pomocy
nie mogła wstać z łóżka. – Luys pokręcił głową.
Jori podrapał się po nadgarstku i pomyślał o dziewczynce. Nie opowiedział
neurologowi o tym incydencie.
– A co z trzecim mózgiem? – Wskazał ostatni obrazek, na którym, pod
zamaszystym „L”, widniał podpis: „Henriette A., marzec ‘81, por. hist.”.
– Porażenie histeryczne – wyjaśnił Luys. – Ta kobieta wodziła nas za nos.
Wykazywała wszystkie objawy lewostronnego paraliżu ciała: słabość mięśni,
głuchotę, brak tęsknoty, nawet temperatura ciała była różna – w lewej części
kilka dziesiątych stopnia niższa niż w prawej. Gdy ułożyłem ją na łóżku, jej
lewą rękę położyłem na materacu i zawiązałem jej oczy, nie potrafiła jej
znaleźć prawą ręką. Spędziła w tej klinice szesnaście lat, ponieważ
tłumaczyła, że nie może wstać.
– W jaki sposób zmarła?
– Podczas leczenia maszyną do elektrowstrząsów. Nie było mnie przy tym.
Kiedy jednak po jej śmierci otworzyłem czaszkę – wskazał na leżącą przed
nimi kartkę papieru, tak jakby była to głowa Henriette A. – jej mózg był
w nienaruszonym stanie. Jedynie prawy płat skroniowy był trochę większy
niż lewy. Wpisałem tu wyniki pomiarów, widzisz? Naturalnie nie mogło to
wywołać prawdziwego paraliżu. Przecież to nawet nie był guz.
Jori dokładnie przyjrzał się rysunkowi. Miejsce, które pokazywał mu Luys,
było czyste w porównaniu z mózgami dwóch pozostałych kobiet. Wniosek
był zatem przekonujący.
– I teraz sądzi pan, że to właśnie tam znajduje się ośrodek odpowiedzialny
za emocje?
– Tak przynajmniej można przypuszczać. Ale istnieją też inne
przypuszczenia. Czy zapoznałeś się bliżej z przypadkiem Phineasa Gage’a?
Jori się skrzywił.
– Tak, Babiński już mi o tym wspominał.
– Babiński? Nie dziwi mnie to. Zdaje się być zafascynowany publikacją
Ferriera, która została wydana w Paryżu. Osobiście nie rozumiem, co ludzie
w nim widzą.
– Ja też go nie lubię. Ma w sobie coś takiego… – Jori próbował znaleźć
właściwe słowa, ale gdy Luys posłał mu wymowne spojrzenie, natychmiast
zrozumiał swój błąd.
 – Johannie, ja nie mówię o Babińskim. Moim zdaniem to sprytny chłopak.
Chodzi mi o Ferriera.
– Ach tak… – Jori oblał się rumieńcem.
– Za bardzo oparł swoje teorie na naukach Galla. Każdy inny naukowiec
zostałby za to postawiony pod pręgierzem, ale Ferrierowi uszło to na sucho.
Bóg jeden wie dlaczego.
Joriego nie dziwił fakt, że Luys nie lubi brytyjskiego neurologa. Jeśli
istniała jakaś osoba, którą można byłoby nazwać bezpośrednim konkurentem
Luysa, był to właśnie doktor David Ferrier. W zakładzie dla umysłowo
chorych West Riding zapewniono mu nieograniczony dostęp do ludzkiego
i zwierzęcego materiału do badań i eksperymentów, żeby tylko mógł
rozwikłać tajemnicę fałd mózgowych. Poczynił już wielkie postępy w swoich
badaniach.
– Jakby nie było, Ferrier nie jest jedyną osobą, która pisała o Gage’u.
Lekarz, który się nim zajmował, doktor Harlow, sporządził obszerny i dość
interesujący raport w tej sprawie już pod koniec lat sześćdziesiątych.
Z pewnością znajdziesz go w bibliotece. Harlow zakłada, że wskutek
wypadku przecięte zostało jakieś połączenie utrzymujące równowagę między
intelektem a zwierzęcymi popędami. Musiałoby ono się znajdować w korze
mózgowej przedniej części mózgu, którą przebił pręt. – Luys popukał po
kolei w każdy leżący przed nim obrazek. – To natomiast sugerowałoby, że
centrum emocji znajduje się z przodu mózgu. Ale to nie takie proste. Badania
na ten temat nadal znajdują się w początkowej fazie i każde wyjaśnienie jest
tak przekonujące jak inne.
Jori skinął głową. Postanowił mimo wszystko przeczytać publikację
Ferriera. Miała dwadzieścia lat mniej niż raport doktora Harlowa. W nauce to
było jak cały wiek.
– Jest jeden problem – zauważył. – Zmiany w charakterze Gage’a były
negatywne. A co jeśli w razie przeprowadzenia operacji na przedniej części
kory mózgowej zachowanie dziecka jeszcze się pogorszy?
Luys przekrzywił głowę i ponownie pogładził się po bokobrodach, cały
czas dokładnie przyglądając się swoim rysunkom.
– Tak, popieram raczej tę pierwszą teorię, i to nie tylko dlatego że jestem
jej autorem. Byłoby naprawdę źle, gdyby centrum emocji znajdowało się
akurat z przodu. Płat czołowy, a zwłaszcza kora mózgowa, nadal stanowi dla
nas największą zagadkę. Jest jak substancja szara. Jeszcze siedemdziesiąt lat
temu nikt nie pomyślałby, że można tam znaleźć coś innego niż galaretowatą
tkankę – zaśmiał się. – Wiedziałeś, że to właśnie dlatego nazywa się to korą
mózgową? Myślano, że jest to warstwa ochronna mózgu, który znajduje się
pod nią.
– Tak, wiedziałem o tym. Ale u nas na uniwersytecie wykładano już teorię
Galla. Która mówi coś odwrotnego.
– Tak. Gall! Taki dowcip. Johannie, ludzie zawsze popadają ze skrajności
w skrajność. Najpierw myślą, że kora mózgowa to nic takiego – a potem
nagle staje się ona wszystkim. Dziwi mnie, że taki Gall w ogóle jest
wykładany w szkołach.
Jori swoje zdanie na ten temat zachował dla siebie. Franza Josepha Galla
przedstawiono mu jako ojca nowoczesnej neurologii – i za takiego go
uznawał. Podczas studiów razem z Paulem zachwycali się jego teoriami. Gdy
mieli wolne, pochylali się nad jego przedstawieniem „symbolicznej głowy”
i próbowali na własnych czaszkach wymacać wgniecenia w miejscach
inteligencji, bystrości czy odwagi. Jori przypomniał sobie radość Paula
z tego, że na prawej skroni rzeczywiście zdołał wyczuć swoją pilność.
Siedzieli wtedy na murze przed budynkiem uczelni, przed nimi rozpościerał
się widok na Zurych. Teraz Joriemu wydawało się, że to było całą wieczność
temu.
– Moim zdaniem przed właściwą operacją powinniśmy zrobić kilka prób –
powiedział nagle Luys. – Możesz spytać Charcota o odpowiedni materiał?
– Ja? – Na samą myśl o tym, że miałby zapukać do drzwi Charcota jak
jakiś sąsiad proszący o pożyczenie szklanki cukru, Joriemu kręciło się
w głowie. Tyle że w tym przypadku nie chodziło o cukier.
– Skoro Charcot obiecał ci pomóc przy rozprawie, to będzie mu zależało
na tym, by operacja zakończyła się sukcesem. Ostatecznie chodzi o pierwszą
psychochirurgiczną operację w historii medycyny.
Jori niepewnie kiwnął głową.
– Powiedz mu, że będziemy potrzebować od czterech do siedmiu. Tyle
powinno wystarczyć. Dokładną liczbę ustalimy, gdy będziemy już mieli
konkretne plany.
– Od czterech do siedmiu?
– Pacjentek! – zaśmiał się Luys. – I tym razem zachowaj, proszę,
dyskrecję. Audytorium nie jest odpowiednim miejscem na takie pytania.
Jori utkwił wzrok w podłodze. Zniknęły z niej już słoneczne plamy, nadal
jednak było słychać wariatki hałasujące piętro niżej.
– Naprawdę sądzi pan, że doktor Charcot się na to zgodzi? Dlaczego
miałby poświęcić siedem pacjentek na operację jednej?
Luys spojrzał na niego, jakby się zastanawiał, czy Jori zapytał go o to na
poważnie. Potem położył obie dłonie na rysunkach i pochylił się.
– Mam nadzieję, że zdajesz sobie sprawę z tego, że tu już od dawna nie
chodzi o dziewczynkę – powiedział konspiratorsko. – W klinikach wszyscy
zastanawiają się nad jednym: skoro psychika jest czymś fizycznym, to musi
istnieć możliwość przeprowadzenia na niej operacji, tak jak można
zoperować złamaną nogę czy ranę w brzuchu. Nadeszła już odpowiednia
pora. Teraz pozostaje tylko jedno pytanie: Kto będzie pierwszym lekarzem,
któremu się to uda? – Palcem wskazującym dźgnął Joriego w pierś. – Jori, to
jest projekt naukowy o olbrzymim zasięgu. I nawet gdybyśmy potrzebowali
dwudziestu ciał, żeby operacja na dziewczynce się udała… – Palec
powędrował w stronę drzwi, jakby Runa stała tuż za nimi. Jori nieświadomie
pogładził się po nadgarstku. – Niech i tak będzie! Sam zaproponowałeś to
dziecko jako obiekt w temacie, na który wszyscy ostrzymy sobie pazury.
Tyle że ty i ten Burckhardt jesteście na tyle nieostrożni, że powiedzieliście
o tym na głos.
Jori w milczeniu przyglądał się neurologowi. Przerażało go to, czego
w ostatnich dniach dowiedział się o tym człowieku. Poglądy Luysa zmieniały
świat medycyny w polityczną linię frontu, pełną intryg i przepaści. Charcot
chciał na nim skorzystać. Luys chciał na nim skorzystać. Runa z pacjentki
stała się obiektem. A on, Jori, był jedynym, który poniesie ryzyko. Całość nie
wyglądała już jak współpraca, lecz jak czysty wyzysk. A przecież od samego
początku chodziło mu tylko o rozprawę doktorską. I o Pauline, która zdawała
się znikać gdzieś w oddali. Jori poczuł, że sytuacja zaczyna wymykać mu się
spod kontroli. Został wciągnięty w coś, na co nie był gotowy – na co być
może nie chciał być gotowy. Luys wspomniał o dwudziestu ciałach. Jori nie
chciał mieć na sumieniu dwudziestu żyć!
– Co w takim razie robimy? – spytał cicho.
– Dzisiaj? Już nic. – Doktor wyjął szpilki z górnej kartki; rysunek sam się
zwinął, jakby poczuł ulgę po nagłym odzyskaniu wolności. – Jest wtorek.
Jori spojrzał na stojący w rogu zegar. Była już piąta.
– W porządku – powiedział z wahaniem. – Dzisiaj tam nie idę.
– Przecież jeszcze nigdy nie opuściłeś żadnego wykładu Charcota.
 Wzruszył ramionami i ze zdumieniem zauważył, że rzeczywiście po raz
pierwszy, odkąd jest w tej klinice, nie ma ochoty pójść na wtorkowy wykład
Charcota. Czuł się wyjałowiony.
– To tutaj jest ważniejsze – powiedział.
– Przerwa dobrze ci zrobi. – Neurolog potraktował go tak, jakby był
krnąbrnym chłopcem. – Poza tym temat z pewnością przypadnie ci do gustu.
Będzie o paraliżu poalkoholowym.
Jori nie wiedział, czy jest to nawiązanie do ostatniej kolacji i jego stanu po
wypiciu wina.
– A pan idzie?
– Nie. Jestem umówiony. – Luys wyciągnął resztę szpilek i założył
kamizelkę, wiszącą na oparciu krzesła.
Jori zaczął się zastanawiać, czy neurolog umówił się z madame Luys.
Z tego, co do tej pory wywnioskował, nie lubi ona czekać z jedzeniem.
– Kiedy wrócimy do tematu?
– W tym tygodniu już nie, mam wypełniony terminarz. A na początku
października jadę na konferencję do Londynu.
– Nie chce pan obejrzeć dziewczynki razem ze mną?
– Zrobimy to po moim powrocie. A ty w tym czasie powinieneś jeszcze
raz się zastanowić nad celem naszej operacji.
– Nad celem? Myślałem, że to już jasne.
– Czyżby? – Luys pochylił się nad lusterkiem i złapał górny guzik koszuli.
Aby go zapiąć, musiał bardzo wysunąć brodę. Potem wyjął z kieszeni
plastron i zaczął go wiązać.
– Doktor Charcot pragnie sławy i poważania. Pan pragnie sławy
i poważania. A ja pierwotnie pragnąłem tylko tytułu doktora.
– Chodzi mi o cel w odniesieniu do dziewczynki – poprawił go Luys tak
przyjaźnie, jakby komentarz, który przed chwilą padł, w ogóle nie dotyczył
Joriego. – Musimy określić cel. Pomijając to, że dziewczynka powinna
przeżyć. Co chcemy osiągnąć?
– Chcemy… żeby wyzdrowiała? – Jori wiedział, że musiało to zabrzmieć
bardzo naiwnie, ale przecież tak właśnie było. Po to studiował medycynę.
Tylko z czego Runa miała wyzdrowieć? Przecież do tej pory nie postawiono
jednoznacznej diagnozy. Nie przeprowadzono jeszcze nawet badania.
Dotychczas chodziło tylko o korzyści, świetlaną przyszłość, która czekała
tego czy innego doktora w przypadku powodzenia operacji.
 Luys cały czas wiązał plastron. Pochylił się niżej nad lusterkiem i końce
chusty zasłaniały mu widok. Prawdopodobnie zwykle robił to ktoś inny.
– Naprawdę? – spytał. – Nie sądzisz, że dostatecznie ambitnym celem
będzie to, by dziecko stało się chociaż bardziej posłuszne i spokojne?
Akceptowalne w społeczeństwie, jeśli wiesz, co mam na myśli?
Jori milczał. Rzeczywiście, bał się zrozumieć to, co Luys miał na myśli.
– Nie zapominaj, że to pierwsza operacja mózgu w historii psychiatrii.
Sukcesem będzie każda wyraźna zmiana w zachowaniu, o ile będzie ona
pozytywna. Ale żeby od razu mówić o wyleczeniu… – Luys mlasnął
językiem. Węzeł nie wyszedł taki, jak by sobie tego życzył, więc zaczął za
niego szarpać. W tym czasie zegar wskazywał już kwadrans po piątej.
– Czyli powinienem mówić o tym, że chcę sprawić, by dziecko stało się
bardziej uległe?
– Oczywiście, że nie! Przynajmniej nie publicznie. Mówiąc „publicznie”,
mam na myśli również audytorium…
– Doktorze Luys, nie musi pan ciągle do tego nawiązywać.
– W każdym razie ważne jest, byś wyznaczył sobie cele, które możesz
osiągnąć. – Doktor wreszcie zawiązał supeł i schował lusterko do szuflady
biurka. Wziął marynarkę z oparcia krzesła i narzucił ją na kamizelkę. – Mam
na myśli zachowanie uciążliwe w społeczeństwie, takie, które być może uda
się stłumić. Jeśli uda ci się je stłumić – co już jest dostatecznie trudne –
operacja zakończy się sukcesem.
– Czyli mam zrobić to, co Goltz zrobił swoim psom.
– Właśnie! – Luys powiedział to tak radosnym tonem, że można by
podejrzewać, iż chodziło o zwykłe pobranie krwi.
Ten pomysł bardzo się Joriemu nie podobał; Goltz nie był dla niego
żadnym przykładem. Nie chciał wyciąć nikomu kawałka mózgu, żeby
uczynić go uległym, nie chciał też mieć na sumieniu góry ludzkich zwłok,
zanim w ogóle do tego dojdzie. Nie po to pragnął zostać lekarzem.
Luys sięgnął po kapelusz, po czym otworzył drzwi gabinetu i przytrzymał
je dla studenta.
– W takim razie widzimy się w październiku, po moim powrocie.
Jori odwrócił się i ruszył w stronę wyjścia. Nagle naszło go przeczucie, że
do października sytuacja będzie wyglądała zupełnie inaczej. Że konkurencja
w innych instytucjach nie śpi, tak samo jak dziewczynka na sali. Że choć ma
zamknięte dwukolorowe oczy, cały czas myśli, jak rozprzestrzeniać panikę,
którą już zasiała w świecie Joriego.

Kiedy schodziłem do izby po wąskich drewnianych schodach, śpiewnik

znajdował się w wewnętrznej kieszeni mojej marynarki. Ojciec siedział przy
kuchennym stole i wpatrywał się w bieloną wapnem ścianę, jakby mógł coś
przez nią zobaczyć, jakby w izbie było jakieś okno. Siedział odwrócony do
mnie plecami, nie było jednak możliwości, bym go minął i pozostał
niezauważonym. Izba była zbyt mała, a deski skrzypiały zbyt głośno.
– Dokąd idziesz? – Cały czas wpatrywał się w ścianę. Nie musiał się
odwracać, żeby wiedzieć, że to ja za nim stoję. Wychodzić z tego domu mógł
tylko on i jego syn.
– Muszę iść do biblioteki.
Plecy ojca zesztywniały. Prawdopodobnie spodziewał się kłamstwa i był
zdziwiony, że dobrowolnie przyznałem się, iż idę w miejsce, które od kilku
dni znajdowało się na długiej liście miejsc zakazanych.
– Przecież mówiłem ci, że już tam nie pójdziesz.
W poplamionym rdzą lustrze, wiszącym na ścianie po prawej nad
niewielką umywalką tuż obok regału kuchennego, widziałem jego profil. Był
rozmyty, z zaczerwienionymi oczami i czerwoną skórą. Gdyby ktoś go o to
spytał, odparłby, że ma uczulenie na siano. Wszyscy jednak wiedzieli, że we
wrześniu nie można mieć uczulenia na siano. I że mój ojciec zaczął mieć to
uczulenie dopiero po śmierci matki.
– Muszę wypożyczyć książkę na lekcję teologii.
Ojciec jeszcze mocniej zacisnął zapuchnięte powieki. Nie wierzył swemu
synowi, tak jak nie wierzył już całemu światu.
– Jaką książkę?
– Geseniusa.
– Geseniusa jak dalej?
Ogarnęła mnie niepewność.
– Nie wiem jak dalej. To słownik Starego Testamentu.
Zastanawiał się przez dłuższą chwilę, a potem skinął głową. Nie miał
pojęcia, o czym mówię. Moja kariera w kościele była wprawdzie jego
pomysłem, ale nie szedłem dokładnie po jego śladach. Ojciec był
człowiekiem, który woli konserwować ślady przeszłości niż pozwolić, by
inni po nich deptali – nawet wtedy, gdy chodziło o jego własnego syna.
– Widziałem już dziś twój zeszyt ze szkoły?
– Tak, ojcze, pokazałem ci go od razu, gdy tylko wszedłem do domu. –
Znowu wydałem z siebie ten pisk, ale ojciec nie zwrócił na to uwagi. To nie
moje dojrzewanie mu przeszkadzało, ale to, że nie skończyło się ono tak, jak
tego oczekiwał. W jego przekonaniu dojrzałość płciowa powinna uczynić
z chłopca mężczyznę, a nie mięczaka.
– Zakładam, że to prawda.
– Tak, ojcze.
– I żadnych wierszy!
– Nie, ojcze.
– I żadnych powieści!
– Nie, ojcze.
– W bibliotece też nie!
– Nie.
– I masz wrócić na kolację.
Spojrzałem na piec. Ściana nad nim była czarna od sadzy, choć od dawna
nikt w nim nie palił. Dzisiejsza kolacja również nie będzie warta wzmianki.
Kawałek suchego chleba, o ile sąsiadka się nad nami nie zlituje i nie
przyniesie nam odrobiny zupy. Ojciec nie lubił jałmużny. Ale jeszcze mniej
lubił mężczyzn, którzy stoją przy piecu i gotują.
Szybko ruszyłem do drzwi; chciałem zdążyć, zanim zmieni zdanie.
Założyłem buty i przekręciłem klucz – ojciec zamykał drzwi nawet wtedy,
gdy obaj byliśmy w domu. Tak jakby można było nam coś ukraść, jakieś
własności, których nie posiadaliśmy. Kiedy jeszcze raz się odwróciłem,
zobaczyłem jego profil, już nie w lustrze. Wyglądał na jeszcze bardziej
spuchniętego. Nie mogłem się pozbyć nieprzyjemnego wrażenia, że to ja
ponoszę za to winę.
Mój ojciec odkrył zapisane wierszami strony, gdy przyłapał mnie na
podłodze kościoła. Wepchnęło go to z powrotem w przepaść, która się przed
nim otworzyła, gdy spuszczano do niej trumnę mamy. Ostatnie dni spędził na
złorzeczeniu na mnie, na siebie, a na końcu na matkę, która zostawiła go
samego z tym kołem młyńskim u szyi – owym kołem prawdopodobnie byłem
ja.
Wyrwał zapisane przeze mnie strony. Potem rozdarł cały zeszyt, a dzień
później wybiegł z domu, by kupić mi nowy, ostatecznie potrzebowałem
czegoś, co mógłby kontrolować. Nie byłem wprawdzie takim orłem jak
Gérard, ale nie byłem też głupi. Sam wiedziałem, gdzie się kupuje zeszyty.
W dużej czytelni panował zaduch. Śmierdziało kurzem i szelakiem.
Powietrze zdawało się cięższe niż gdziekolwiek indziej na świecie, gęste
niczym budyń, od tkwiących w nim licznych historii. Tak jakby stare księgi
zabierały tlen. Zamknąłem oczy i głęboko nabrałem powietrza. W żadnym
innym miejscu Paryża nie czułem się bardziej w domu niż tutaj.
Przez okrągłe okna w kopułach wpadało rozproszone popołudniowe
światło, rozświetlające złote sklepienia pod sufitem. Promienie przenikały
kilka metrów kurzu, ale nie docierały do ciemności panującej pod stolikami.
Gdy siedziałem na jednym z miejsc do pracy, z książką w półkolu światła
padającego z zielonej lampy, zapominałem, że wokół mnie siedzą jeszcze
setki innych czytelników. Byłem tylko ja, słabe światło lampki, książka
i wrażenie ciągłego zmierzchu, który napełniał mnie ochotą czytania przez
całą noc.
Bibliotekarka szybko znalazła książkę, którą chciałem wypożyczyć.
Przycisnąłem tom do piersi i przemknąłem na tył sali, skupiając się na tym,
by nie zakłócić pełnej koncentracji ciszy. Jednakże moje stopy rosły niemal
niekontrolowanie, zwłaszcza w ciągu ostatniego roku, i jeszcze nie
nauczyłem się stawiać ich tak, żeby nie robiły hałasu.
Kiedy przystanąłem, spojrzeliśmy na siebie jednocześnie. Gérard zapuścił
brodę, od razu to zauważyłem. Przypominał teraz zdziczałego Jezusa
Chrystusa. Jego brwi i włosy były kruczoczarne tak jak jego oczy. Miał na
sobie białą lnianą koszulę.
Moje serce podskoczyło, choć mogłem się domyślać, że go tu spotkam.
Gérard zawsze tu był, ostatnio nawet po zamknięciu biblioteki. Dwa razy
w tygodniu, w środy i w piątki, wstawał znad stołu do czytania i zakładał
fartuch sprzątacza, by także wieczorami być blisko swych książek.
Kiedy do niego podszedłem, ukrył pod stołem jedną z nich. Nie
wiedziałem, że ma przede mną tajemnice. Szybko się obejrzałem, ale
siadanie na miejscu obok zdawało mi się osobliwe, więc jak zwykle
osunąłem się na krzesło naprzeciwko, w intymność światła jego lampki.
Przed Gérardem leżała książka z rysunkami planet.
– Cześć.
– Cześć.
 Poruszaliśmy bezgłośnie ustami, szepcząc powitanie. Nie zmarnował ani
słowa, by zauważyć, że nie widzieliśmy się od ponad tygodnia. Nie spytał,
gdzie byłem. W miejscu, w którym rozmowa była surowo wzbroniona, mogła
się rozwinąć tylko cicha przyjaźń.
Z wahaniem położyłem książkę na stole, i tak nie udałoby mi się ukryć
przed Gérardem tytułu: Mémoires historiques et secrets de l’impératrice
Joséphine autorstwa Marie-Anne Lenormand. Gérard uniósł brwi, a ja
przepraszająco wzruszyłem ramionami. W jego towarzystwie zawsze
starałem się zachowywać jak dorosły, najchętniej tak dorosły jak on sam.
A teraz wyskoczyłem z historycznymi wspomnieniami i tajemnicami
cesarzowej Józefiny. Otworzyłem książkę i pochyliłem się nisko, tak by móc
schować w niej twarz.
Pismo szalonego chłopca w śpiewniku pozostawiło więcej pytań niż
odpowiedzi. Rząd liter, liczb i imion, uzupełniony wprowadzającymi zamęt
rysunkami i jeszcze bardziej chaotycznymi zdaniami. A mimo wszystko
widać było w nich fascynację, która nie dawała mi spokoju. Słowa były
straszliwe, ale nie w piękny sposób, nie tak jak rzeczy, które już czytałem.
Nie było w tym językowej finezji, a większość z tego, co udało mi się
rozszyfrować, nie była zbyt wprawna. Jednakże wbiły mi się pod skórę tak
głęboko, że najchętniej bym się z nich otrząsnął.
Józefina to jedno z imion, które szalony chłopiec zapisał w śpiewniku,
często występowało również słowo „secret”, tajemnica. Dlatego pomyślałem,
że dobrym pomysłem byłoby rozpocząć moje poszukiwania od tajemnic
cesarzowej Józefiny. Gdy jednak przebrnąłem przez obszerny wstęp
i pierwszy rozdział, doszedłem do wniosku, że to tylko kicz i puste frazesy,
niemające nic wspólnego z naglącymi, gęstymi od znaczeń zdaniami ze
śpiewnika. Już po pierwszym rozdziale myślami byłem bardziej przy
Gérardzie i jego nowej męskiej brodzie niż przy wyznaniach cesarzowej.
Wydawało mi się, że czuję na sobie jego badawcze spojrzenie, i musiałem po
raz drugi przejechać palcem po linijce, by w ogóle zrozumieć sens tekstu. Po
chwili zamknąłem książkę. Pisząc o tajemnicach, chłopiec z pewnością nie
miał na myśli tajemnic żony Napoleona. Wyprostowałem się i przechyliłem
w prawo, a potem w lewo, tak jak zawsze robił Gérard, gdy zbyt długo
siedział. Nagle zamarłem w pół ruchu. Zerknąłem tylko z mojego stolika, ale
to wystarczyło, by dostrzec czarny znoszony płaszcz przy okienku do
wypożyczania książek kilka metrów przede mną. Natychmiast rozpoznałem
pogięte plecy. Ojciec przyszedł, żeby mnie sprawdzić.
Schowałem się pod stół i skuliłem tuż przy stopach zdumionego Gérarda.
Przeklinałem sam siebie, że razem z Józefiną nie wypożyczyłem Geseniusa.
Gérard zajrzał pod stół. Z wyrazu jego twarzy wnioskowałem, że zwątpił
w mój zdrowy rozsądek. Błagalnym gestem przyłożyłem palec do ust
i kiwnąłem w stronę okienka. Kilka metrów dalej, za nogami krzeseł,
widziałem czubki butów ojca. Odwrócił się i sprężystym krokiem poszedł
w stronę stołów. Gérard zdążył jeszcze się wyprostować, by nie zwrócić na
nas uwagi. Zacisnąłem powieki. Stopy ojca poszły dalej, zawróciły na końcu
korytarza i pobiegły z powrotem, tym razem jeszcze energiczniej, na drugą
stronę czytelni. Szukał mnie. Zamrugałem. Nie widziałem już ojca, wciąż
jednak go słyszałem – słyszałem jego buty na podłodze, stukające arogancko
w ciszy czytelni, coraz szybsze. Słyszałem, jak coraz bardziej się oddalają,
i miałem nadzieję, że w końcu ktoś wyrzuci ojca za zakłócanie ciszy.
Jednocześnie nie chciałem, by do tego doszło. Byłoby to dla mnie niezręczne.
Kiedy kroki ucichły, policzyłem do pięćdziesięciu. Minęła minuta, potem
kolejna. Ojciec nie wrócił. Wypuściłem głośno powietrze. Chwilowo byłem
bezpieczny, choć nie wiedziałem, co mnie czeka po powrocie do domu.
Ojciec pewnie pomyślał, że w ogóle nie poszedłem do biblioteki. Nie
chciałem jednak, żeby przyłapał mnie z książką cesarzowej Józefiny.
Podejrzewałem, że za tak trywialną literaturę spotkałaby mnie jeszcze
surowsza kara niż za wiersze.
Skrzywiłem się, zmieniając niewygodną pozycję. Moje ciało zrobiło się
zbyt duże, by chować je pod stołem. Jedną ręką oparłem się o siedzisko
krzesła i już miałem wstać, gdy mój wzrok padł na książkę leżącą na
kolanach Gérarda. Całkiem zapomniałem, że na mój widok ją schował. Teraz
była zwrócona do mnie grzbietem i mimo panującego wokół półmroku
mogłem przeczytać nazwisko: „V. Burq”.
Ogarnęło mnie oszołomienie; potrzebowałem chwili, by zrozumieć, skąd
znam to nazwisko. Było napisane w śpiewniku: BURQ. Założyłem, że
chodziło o nazwisko, którego nie potrafiłem rozszyfrować, albo
o przypadkowe zestawienie liter. Jeszcze nigdy nie słyszałem o V. Burqu.
Puściłem krzesło i jeszcze pod stołem wyciągnąłem śpiewnik. Obróciłem
go do góry nogami i pośpiesznie zacząłem kartkować od tyłu, strona po
stronie, aż wreszcie znalazłem odpowiednie miejsce. Przysunąłem śpiewnik
do nosa, próbując rozszyfrować litery.
 – Maxime?
Na dźwięk swojego imienia podskoczyłem tak gwałtownie, że uderzyłem
głową w blat stołu. Ujrzałem przed sobą twarz Gérarda. Przyglądał mi się ze
ściągniętymi brwiami. Opuściłem śpiewnik i prawą ręką wskazałem jego
kolana.
– Kto to jest Burq? – wyszeptałem.
Gérard zrobił mroczną minę. On również musiał zapomnieć o tej książce.
Wyprostował się i energicznym ruchem wyłożył ją na stół. Teraz widziałem
już tylko jego kolana. Schowałem śpiewnik z powrotem do wewnętrznej
kieszeni marynarki i niezdarnie wygramoliłem się spod stołu. Uderzyłem
łokciem o siedzisko krzesła i zacząłem rozcierać sobie obolałe miejsce. Na
górze wszystko było jak dawniej – zapach, zielone światło, skupienie
czytelników. Nikt nie zwracał uwagi na osobliwe zachowanie moje czy
mojego ojca – oczywiście nikt poza Gérardem. A to było gorsze niż
cokolwiek innego. Nie odważyłem się spojrzeć mu w oczy.
Książka cesarzowej nadal leżała na stole. Obrazek na okładce ukazywał
Józefinę w pięknej sukni i opasce z piórami. Na mojej książce leżała książka
Burqa. Miała okładkę z cienkiej papy – prawdopodobnie została wydana
własnym sumptem i w niskim nakładzie. Leżała skierowana tyłem okładki do
góry. Nie widziałem tytułu.
Ostrożnie spojrzałem na Gérarda, tym razem jednak to on pochylił się nad
swoją książką o planetach i unikał mojego wzroku.
Przyciągnąłem do siebie kartkę, którą położył z boku, żeby robić notatki,
i oderwałem róg. „Kim jest Burq?”, napisałem na nim i podsunąłem mu
pytanie pod nos.

W karuzeli dla psów w Piekarni Mouchot psy miały już języki do szyi.
Futro na żyłowatych tylnych łapał błyszczało. Pod ich niepodpartymi
pazurami drewniane listwy terkotały i dudniły w kole. Pasy zgrzytały.
Żelazna oś piszczała. A potem rozległ się gwizd.
Psy zachowały się tak, jakby ktoś poraził je prądem. Zamarły w połowie
ruchu niczym sparaliżowane. Koło kręciło się dalej, tylne łapy znalazły się
w powietrzu. Psy przewróciły się do przodu, wygięły się. A potem koło
stanęło. Kolejny gwizd i psy rzuciły się na podłogę, tak jak je nauczono.
Chwila wytchnienia była krótka. Psy wiedziały, co będą musiały zrobić przy
następnym gwiździe. Dwadzieścia cztery godziny pracy na dobę,
z maksymalnie ośmiominutową przerwą. W ciągu całej doby wyjmowano
z koryta około sześciuset kilogramów ciasta i nastawiano nową mieszankę
z mąki, wody i drożdży.
Wszystko to jednak działo się w pomieszczeniu obok. Psy niczego nie
słyszały. Ich koło znajdowało się w zamkniętym pokoju, stanowiło osobny
świat, którego nie opuściły od miesięcy. Słyszały tylko gwizd, który kazał im
ruszyć z miejsca, potem gwizd, który kazał im stanąć, a na końcu trzeci –
wtedy miały się położyć. W którymś momencie padną z wyczerpania albo
złamią sobie łapę i się wykończą. I zostaną zastąpione przez nowe psy.
Wraz z wynalezieniem mechanicznie napędzanej maszyny do wyrabiania
ciasta bracia Mouchot wkroczyli w nową epokę w historii piekarstwa. Do
ogrzewanych koksem pieców w ich piekarni trafiało sześć tysięcy dwieście
czterdzieści kilogramów chleba – a te prosto do żołądków zachwyconych
paryżan. I to wszystko przy kosztach wynoszących zaledwie dwadzieścia trzy
i pół franka. Aby osiągnąć taką liczbę bochnów, silne ramiona mademoiselle
Bellier potrzebowałyby pięciu tygodni. I to przy optymistycznych wiatrach.
Wcisnęła chustkę głębiej na czoło i ruszyła w stronę sklepu. Jeśli ktoś by
ją tu rozpoznał, to tylko ze względu na jej działalność. Ludzie zaczęliby
wtedy gadać, że mademoiselle Bellier sama robi zakupy w piekarni Mouchot,
że nie smakuje jej własny chleb. To by była kolejna wspaniała reklama dla
braci. A przecież oni mieli już wystarczająco dużą popularność. Ich plakaty
wisiały na każdym rogu. Bracia Mouchot byli sławni. Jeśli pójdzie tak dalej,
mademoiselle Bellier będzie musiała zamknąć swoją piekarnię i biegać po
ulicy jako roznosicielka chleba. Na samą myśl o takiej aktywności fizycznej
kobieta się skrzywiła.
Już od progu uderzył ją zapach pieców i wyziewów ludzkich ciał.
Piekarnia była pełna ludzi. Za ladą stało pięciu sprzedawców, którzy
podawali torby z wypiekami i tortami do rąk, wyciągających się ponad
głowami ludzi. W powietrzu unosił się zapach cynamonu, drożdży
i pieczonych rodzynek. Głosy klientów brzęczały niczym w ulu.
Mademoiselle Bellier stanęła w drzwiach. Gdyby nie wole na szyi, opadłaby
jej szczęka.
Rozpoznała madame Bresette i madame Lincourt, stojące w pobliżu lady
i podziwiające długość chudych jak palec bagietek. Z tyłu, w kącie przy
ciastach, stała służka rodziny Beauchamp. Mademoiselle Bellier dobrze znała
wszystkie trzy kobiety, były jej klientkami. Ale to było kiedyś, zanim stały
się wrogami.
Rozniosła się plotka, że bracia Mouchot pieką najlżejszy chleb w mieście.
A w owych czasach lekkość była cechą pożądaną – przez pracowników ze
względu na mniejszą cenę, a przez drobne osoby ze względu na mniejsze
ryzyko przytycia. Lekkość jednak nigdy nie należała do mocnych stron
mademoiselle Bellier. Przez całe życie piekła chleb na swoje podobieństwo.
Zerknęła w lewo i zobaczyła, że na widok pyszności madame Bresette
wybałuszyła oczy, jakby bracia Mouchot dodali drożdży również do nich.
Tutaj, w sklepie, mademoiselle Bellier zobaczyła piec. Ciężkie żelazne
drzwiczki były zwrócone w stronę klientów. A gdy je otwarto, wśród
głośnych achów i ochów, długimi drewnianymi szuflami wyjęto z ognia
nowe bochny. Klienci się ożywili, gwar przybrał na sile. Każdy chciał kupić
ciepły, chrupiący chleb. Ci, którzy już zapłacili, odwracali się przy drzwiach
i ponownie wbijali się w tłum. Było to wyjątkowe przedstawienie. Aby nie
zostać zepchniętą na bok, mademoiselle Bellier zaparła się swoimi grubymi
nogami na podłodze. Dzięki temu nikt nie mógł jej ruszyć. Stała nieruchomo
niczym piec, którego drzwiczki ponownie zamknięto, więżąc w środku
gorąco niczym zwierzę, które zostało zapędzone do klatki. W izbie unosił się
zapach ognia wymieszany z zapachem świeżych wypieków.
Mademoiselle Bellier kupiła dwa bochenki pain viennois, dla których tu
przyszła. Chleb był lekki i cienki. Receptura pochodziła z Wiednia, ale do
wyrobu ciasta zamiast mleka wykorzystywano wodę. Było to bardzo rzadkie,
sfermentowane ciasto, do którego na wiele godzin przed ugniataniem
dodawano specjalne drożdże, produkowane tylko dla piekarni. Ktoś rozniósł
plotkę, że drożdże te są efektywniejsze niż drożdże piwne z browarów,
stosowane również przez mademoiselle Bellier, która uważała, że w takim
razie musiał istnieć również przemysł produkcji drożdży piekarniczych.
Wzięła torebkę z dwoma bochenkami. W rzeczy samej prawie nic nie
ważyły. Gdyby z tytki nie wystawały dwa długie końce, mademoiselle
Bellier nabrałaby przekonania, że ktoś ją oszukał. Skierowano ją do kasy,
gdzie sprzedawczyni czekała już, żeby przyjąć pieniądze. Ale żeby do niej
dojść, mademoiselle Bellier musiała przejść obok gabloty z ciastami, tu zaś
nie mogła się powstrzymać. Wyciągnęła palec i wskazała na kawałek
drożdżówki, potem na ślimaka, który wyglądał jak obsypany czekoladą albo
rodzynkami, i jeszcze na jeden kawałek ciasta. Skoro już tu jestem, muszę
poznać wszystkie oblicza konkurencji, pomyślała.
Ostatecznie mademoiselle Bellier opuściła piekarnię z dwoma torbami –
jedną w lewej i jedną w prawej ręce. Już na ulicy rozejrzała się wokół, ale
nikt jej nie śledził. Chyba nikt jej nie poznał. Zauważył ją tylko kataryniarz,
który stał pod piekarnią i kręcił korbką, niezmordowanie i zawsze w kółko,
jakby był psem w kieracie piekarni Mouchotów.
Pierwszy kawałek torcika zjadła po chwili wytchnienia na ławce w parku,
pośpiesznie i ciągle jeszcze z chustką na głowie. Smakował tak wspaniale, że
upadła na duchu, ale w radosnym oczekiwaniu na to, co miało nadejść, do ust
napłynęła jej ślina. Droga do domu była długa, piekarnia Mouchotów
znajdowała się na południu miasta, a mademoiselle Bellier nie nawykła do
tak dalekich spacerów. Za każdym razem, gdy otwierała torbę, by wzmocnić
się kolejnym wypiekiem, czuła zapach świeżych bochenków. Gdy w końcu
dotarła do siebie i otworzyła drzwi mieszkania, nie został jej już ani jeden
kawałek ciasta. Włożyła klucz do zamka i przekręciła dwa razy. Dopiero
wtedy odważyła się zdjąć chustkę i płaszcz.
W małym królestwie mademoiselle Bellier wszystkie meble były
ustawione wokół czarnego od sadzy pieca. Po prawej stronie znajdowały się
stół i fotel, po lewej, we wnęce w ścianie, postawiono łóżko. Było to
najmniejsze mieszkanie w trzypiętrowym domu, ale mademoiselle Bellier
dostrzegała tylko jego zalety. Piekarnia znajdowała się dokładnie
naprzeciwko jej okna, poza tym zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz
mieszkania wszystkie drogi były bardzo krótkie. Po posiłku wystarczyło
wstać od stołu i już człowiek leżał w łóżku.
Ze ściany nad piecem zdjęła duży nóż, usiadła w fotelu i rozkroiła
pierwszy bochenek. Skórka była chrupiąca i jasnobrązowa, może trochę zbyt
krucha. Okruszki zasypały kolana mademoiselle Bellier. Musiała się
przechylić i kroić chleb nad stołem. Środek bochenka był biały jak śnieg
i miękki, wydawało się, że było tam więcej powietrza niż ciasta. Odetchnęła
głęboko i natychmiast poczuła ten dziwny słodkawy zapach, który wisiał
w jej mieszkaniu od kilku tygodni. Nie potrafiła wyjaśnić, skąd pochodził.
Był to smród zepsutego sera albo zdechłej myszy. Ale chleb pachniał
cudownie. Mademoiselle Bellier przyłożyła go sobie do nosa, a potem
przyjrzała mu się pod światło. Następnie położyła go obok noża, żeby
sięgnąć po kolejną bagietkę. Znowu ciekła jej ślinka. Oba bochenki były
identyczne co do nacięcia. Mademoiselle Bellier wzięła do rąk dwa odcięte
kawałki – jeden w lewą dłoń, a drugi w prawą – i wsunęła je jednocześnie do
ust. Przeżuła, przełknęła i już wiedziała, że przegrała tę bitwę.
Drugi bochenek chleba po prostu rozerwała palcami.
Zapach nadal unosił się w powietrzu, gdy mademoiselle Bellier, z nową
lekkością w żołądku, zasnęła w swym fotelu. Wrogie okruszki osiadły
w kącikach jej ust i na podłodze.

Gérard przez długi czas wpatrywał się w róg kartki. A potem spojrzał na
mnie. W jego przekonaniu byłem jeszcze zbyt mały, by poznać prawdę
o świecie, prawdę o jego świecie – widziałem to na pierwszy rzut oka.
Powinienem po prostu usiąść przed nim, zamknąć się i czytać. Zacisnąłem
usta, żeby spełnić przynajmniej jedno życzenie. Gdy jednak odsunął od siebie
karteczkę, ja z uporem ponownie mu ją podsunąłem.
Nie znał mnie, jeśli myślał, że dam się tak łatwo zbyć. Jeszcze raz na
siebie spojrzeliśmy, sytuacja była absurdalna, a do tego między nami leżała
cesarzowa. Gérard westchnął, odwrócił karteczkę i przysunął ją do siebie.
„Kim jest V. Burq?”.
„Lekarzem”.
Jego pismo było zamaszyste, zbyt zamaszyste jak na małą karteczkę.
Przysunął do mnie odpowiedź, ale spojrzał na mnie znad swej książki
o planetach dopiero wtedy, gdy wbiłem mu w dłoń czubek mojego ołówka.
Tym razem przysunąłem do niego całą kartkę z kolejnym moim pytaniem.
Brakowało tylko małego rogu, który wcześniej oderwałem.
„Czy on pracuje tu, w Paryżu?”.
Gérard odpisał: „On nie żyje”.
Oparłem podbródek na tępym końcu ołówka i zacząłem się zastanawiać
nad następnym pytaniem. Nie wiedziałem, jak długo Gérard będzie miał
ochotę na tę grę, musiałem więc dobrze ją rozegrać.
„W czym się specjalizował?”, napisałem wreszcie.
Gdy Gérard odpowiedział, usiadłem sztywno jakbym kij połknął:
„W metalach”.
 Po chwili sięgnąłem do wewnętrznej kieszeni marynarki i wyjąłem
wyświechtaną książkę, żeby jeszcze raz przeczytać to miejsce i ostrożnie
zakreślić je ołówkiem. Ze swego miejsca Gérard nie mógł widzieć tekstu.
Kiedy jednak uniosłem wzrok, nasze spojrzenia się spotkały.
„Czy pracował również z ołowiem?”.
Gérard spojrzał na mnie, wyraźnie zdumiony. Popatrzył na moją rękę, gdy
ponownie schowałem śpiewnik do wewnętrznej kieszeni marynarki, po czym
utkwił wzrok w miejscu, gdzie materiał się wypychał. Następnie wziął
kartkę.
„Nie”.
„Co robił z metalami?”.
„Aplikował je”.
„Komu?”.
„Wariatom”.
„Tak napisano w książce?”.
Gérard pokręcił głową.
„To skąd o tym wiesz?”.
„Bo jestem jego spadkobiercą”.
W świetle lampy jego oczy zdawały się bardziej zielone niż
w rzeczywistości. A ja zacząłem podejrzewać, że mój przyjaciel ma drugą
twarz – tak mroczną, że do tej pory nie zdołałem jeszcze jej dostrzec
w świetle biblioteki. Wiedziałem, co ludzie mówią o Gérardzie. Nazywali go
Wielkim Mogułem, Cyganem z Montmartre. W tym roku przeczytałem też
jego pierwszą publikację – Hipotezy. Był to osobliwy zbiór filozoficznych
przemyśleń, z których nie zrozumiałem ani jednego.
I nagle wyobraziłem sobie Gérarda w mrocznym pomieszczeniu, jeszcze
mroczniejszym niż to tutaj, z zasuniętymi firankami, ustawionymi na
podłodze trzema świecami i szalejącą na zewnątrz jesienną burzą.
Wyobrażenie to było tak wyraźne, że zapragnąłem to wszystko opisać.
Przypomniałem sobie obrazki ze śpiewnika. Mężczyzna, który pochylał się
nad łóżkiem. Może V. Burq przymocował metale do szalonego chłopca. Albo
uczynił to Gérard. Tak właściwie to czym się zajmował, gdy nie był
w bibliotece?
„Dlaczego chcesz to wiedzieć?”, tym razem to on zadał pytanie.
Spojrzałem na niego, ale nie odpisałem. Dostrzegłem gniew za czarną
brodą. Ponownie sięgnął po kartkę.
 „Co za książkę masz w kieszeni?”.
Energicznym ruchem przysunął kartkę w moją stronę, a ja odruchowo
przycisnąłem śpiewnik do piersi; nagle poczułem, że muszę go chronić. Nie
oddałbym go nawet za publikację tego całego Burqa. Gérard stawał się coraz
bardziej rozgniewany. Przez chwilę myślał, a potem szybko wyciągnął rękę
ponad stołem. Cofnąłem się tak raptownie, że moje krzesło się przechyliło.
Próbowałem jeszcze złapać się krawędzi stołu, ale straciłem równowagę.
Runąłem razem z krzesłem, drewniane oparcie uderzyło o podłogę i pękło.
Widziałem, jak Gérard zrywa się z miejsca i szybko obiega stół. Nie
wiedziałem, czy chciał mi pomóc, czy zabrać mi książkę. Tak szybko, jak
tylko zdołałem, pozbierałem się z podłogi i uniosłem prawą rękę
w obronnym geście, robiąc jednocześnie krok w tył. Gérard stanął w miejscu.
Do tej pory w sali panował tylko spokój, teraz otaczała nas cisza absolutna.
Pozostali czytelnicy przy stołach wyprostowali się i zaczęli się w nas
wpatrywać, po części zaciekawieni, po części zirytowani, zwłaszcza że
widzieli, iż za hałas odpowiedzialni są dwaj młodzieńcy, jeden mniej dojrzały
od drugiego.
Pan z okienka wstał. Najwyraźniej chciał do nas podejść, żeby wyjaśnić
sprawę, ale nie dopuściłem do tego. Przebiegłem obok Gérarda i mężczyzny
w kierunku wyjścia, jakby ktoś mnie gonił. A przecież wszyscy poza mną
trwali w bezruchu. Nikt nie próbował za mną biec.
 CZĘŚĆ TRZECIA

HIPOTEZY

Nie chcę się wyrażać na ten temat zbyt stanowczo.

Drogi tego, co się dzieje w mózgowiu, są liczne i zawiłe.
Sprawy niekoniecznie muszą się przedstawiać tak,
jak je sobie wyobrażamy. Nie może nas to jednak powstrzymywać
przed tym, byśmy przynajmniej próbowali je przedstawić.
GOTTLIEB BURCKHARDT (1836–1907)
szwajcarski psychiatra
i twórca psychochirurgii
 Pierwszy tydzień października przyniósł gwałtowne burze, które sprawiły,
że każdy kąt Salpêtrière opanowało zimno. Minęło dopiero kilka dni od
wyjazdu Luysa do Londynu, ale czas do jego powrotu dłużył się Joriemu
w nieskończoność.
Niczym wilk czaił się wokół łóżka, na którym leżała dziewczynka,
nieruchomo, z zamkniętymi oczami. W niektóre dni nabierał pewności, że
Runa jest przytomna i czyha na coś – albo na kogoś. Że zamknęła oczy tylko
po to, by ich wszystkich oszukać. W inne – siedział z irracjonalnym
strachem, trzymającym go za kark, bał się, że jest ciężko chora albo już nie
żyje; że się udusiła albo została zabita przez inne nieufne dziewczynki z sali.
A potem przysuwał drżący palec do jej nosa, by sprawdzić, czy jeszcze
oddycha. Powietrze, które cicho i delikatnie wydobywało się z jej nozdrzy,
było zimne. Cofał dłoń i wycierał ją o koszulę. Unikał podchodzenia do
małej pacjentki bliżej niż na długość ramienia, starał się też nie przebywać
z nią sam na sam w nocy. Ale jednocześnie nie potrafił wyjść z sali ze
spokojnym sumieniem. Musiał uważać, żeby dziecku nic się nie stało – żeby
nie zniknęło tak szybko i niespodziewanie, jak się pojawiło. Jego wizyty
kontrolne były coraz dłuższe i częstsze, aż w końcu Jori stał się dla Runy
swego rodzaju opiekunem. Bezradność dziewczynki sprawiała, że niemal
zapomniał, iż to on jest osobą, której należy się bać. On – i jego operacja – to
dla Runy jedyne prawdziwe zagrożenie.
Często owijał się kołdrą, siadał na podłodze i opierał o ścianę sali
sypialnianej, żeby obserwować dziewczynkę albo czytać książkę, którą
akurat ze sobą zabrał. Pozostałe dzieci przyzwyczaiły się już do tego widoku.
A Jori przyzwyczaił się do Runy. Można by pomyśleć, że czuł do niej
sympatię, tak jak człowiek uczy się kochać to, czym przez długi czas musiał
się opiekować, na co musiał uważać. I prawdopodobnie spędziłby tak –
siedząc i obserwując – całą jesień, gdyby puszka z rybami nie podsunęła mu
innego pomysłu.
W nocy z trzeciego na czwartego października wichura podczas burzy
zerwała część dachu Salle de Garde. Do naprawy musiano wezwać
rzemieślników i na kilka dni zamknięto studencką salę zebrań. Dla Joriego
oznaczało to, że między wizytami u Runy miał w bibliotece towarzystwo
częściej, niżby sobie tego życzył. Gdy wracał z sal sypialnianych, jego stół
nierzadko był zajęty. Charles Bottez, jeden ze stażystów Charcota, wpadł
nawet na pomysł przeniesienia do biblioteki swojej przerwy południowej.
Któregoś razu usiadł obok Joriego i otworzył puszkę z sardynkami. Gdy
madame Dupuis poinformowała go, że w bibliotece nie wolno jeść, a potem
złapała go za rękę, by wyprowadzić go z sali, puszka została na stole wraz ze
śmierdzącą zawartością. Jori utkwił w niej wzrok i nie potrafił go oderwać.
Wieczko zostało tylko na wpół odchylone, ze skręconej blachy wystawała
śruba przypominająca zakończenie klucza. Ryby w puszce gapiły się na
Joriego. Przez otwór widział tylko ich głowy, reszta znajdowała się pod
napisem „Sardynki”. Obok puszki leżał urwany kawałek bagietki, który
Bottez z pewnością zamierzał maczać w oleju.
Do biblioteki wszedł kolejny student; rozejrzał się wokół, zobaczył wolne
miejsce, odsunął zestaw składający się z puszki i pieczywa, a następnie
usiadł. Teraz puszka z sardynkami stała tuż obok miejsca pracy Joriego.
A jemu natychmiast przyszły na myśl wanny z pokrywą.
Znajdowały się w sali do hydroterapii, w północnej części Salpêtrière;
siedem lub osiem dużych wanien, każda zamykana drewnianym wiekiem.
Można było wsadzać do nich pacjentki na długie godziny – kobiety nie miały
możliwości wyjścia ani nawet zmiany temperatury wody. W pokrywie był
tylko półkolisty otwór, w którym mieściła się głowa.
Tę specjalną formę hydroterapii rozwinięto w Salpêtrière w celu
uspokajania zdenerwowanych kobiet. Runa znajdowałaby się poza zasięgiem
innych dzieci, a co pół godziny przychodziłaby strażniczka, by sprawdzić,
czy wszystko w porządku. Zajęłaby się też dolewaniem ciepłej wody do
wanny oraz tym, by po każdej kąpieli dziewczynka została wysuszona
i zaprowadzona do łóżka. Jori ze zdziwieniem zorientował się, że nie podoba
mu się perspektywa pozostawienia Runy samej. Ale Luys wkrótce wróci
z Londynu, a do tej pory należało jeszcze załatwić kilka spraw. Musiał się
skupić na własnych badaniach. Czytanie po łebkach na podłodze w sali
małych idiotek nie wystarczyło do zaplanowania operacji o takiej randze.
Jori nie miał pojęcia, że już po czterech dniach od zlecenia hydroterapii
strażniczki ciągnęły zapałki, by wylosować, która jako następna będzie się
musiała zbliżyć do dziewczynki. Sam z ulgą zaszywał się w bibliotece,
odgradzając się od niektórych spraw. Oczywiście w każdej chwili mógł
zapytać – nie powinien bezkrytycznie przekazywać komuś
odpowiedzialności za dziewczynkę. Nadal jednak ufał w kompetencje
personelu Salpêtrière, a praca z książkami w dużej mierze uspokajała jego
sumienie. Uwielbiał tę cudowną prostotę teorii naukowych, w których mógł
się zanurzyć na długie godziny. Stos książek na bibliotecznym stole stał się
twierdzą Joriego, chroniącą go przed strachem, jego murem obronnym, który
zachwiał się dopiero po komentarzu Józefa Babińskiego.
Był czternasty października. Charcot po raz pierwszy od przybycia Joriego
do Salpêtrière zlecił mu przygotowanie przedstawienia hipnozy. Propozycja
wprawiła Joriego w zachwyt – do momentu, w którym się dowiedział, że ma
współpracować z Babińskim.
Praca odbywała się w niewielkim pomieszczeniu za sceną. Jori walczył
właśnie z białym prześcieradłem, które miał rozłożyć na łóżku na kółkach,
gdy obok niego stanął Polak.
– Ach, Jo’annrischard – rzekł z takim samym zaskoczeniem jak kilka
tygodni wcześniej w bibliotece.
– Babiński. – Jori kiwnął głową, a następnie podjął przerwaną czynność.
Pragnął uniknąć rozmowy. Było to jednak pragnienie jednostronne.
– Jak tam twoje poszukiwania? – spytał radośnie Babiński. – Jak ci idzie?
I jak się czuje dziewczynka?
– Dobrze. Kąpie się.
– W rzeczy samej – rzekł Babiński, a potem dodał: – Naprawdę?
Coś w jego głosie sprawiło, że Jori nadstawił ucha. Ale gdy spojrzał
w górę, zobaczył tylko plecy Polaka. Usłyszał jakiś plusk – Babiński
napełniał butelkę świeżym eterem. Przez chwilę Jori się zastanawiał, czy
powinien zgłębić ten temat, ostatecznie jednak z tego zrezygnował. Ponownie
podniósł prześcieradło, które ponownie źle się ułożyło na materacu. Tylny
dłuższy brzeg, który powinien zostać wetknięty z boku, znalazł się na środku
łóżka.
Babiński się odwrócił. Zakorkował butelkę i podszedł do Joriego.
– Może pomogłoby świeże powietrze – rzekł.
– Słucham?
Polak machnął butelką w stronę okna, ciecz zachlupotała.
– Mój dziadek był rolnikiem. Gdy jeszcze mieszkaliśmy w Polsce, przed
jedzeniem zawsze wysyłał mnie i Henryka na zewnątrz. Nazywał to
robieniem sobie apetytu.
– Babiński, o czym ty gadasz? – Zdenerwowany Jori pociągnął brzeg
prześcieradła, żeby je poprawić.
Polak spojrzał na niego z góry, jakby odpowiedź była oczywista.
– Jak to o czym? Chyba oczywiste, że o dziewczynce!
 Jori zamarł.
– Dlaczego się interesujesz Runą?
– Wcale się nią nie interesuję. Tak naprawdę to pomyliłem pomieszczenia.
Chciałem wejść do Blanche Latendresse. Jakiś student z pierwszego roku
odkrył guzek na jej kręgosłupie, pomylił odleżynę z guzem. I otworzyłem nie
te drzwi.
– Drzwi?
– C03 zamiast C04.
– Szałasy?
Spojrzeli po sobie.
– Nikt ci nie powiedział? – spytał Babiński.
Fragment muru Joriego runął. Szałasy to dwanaście małych drewnianych
domków, przypominających psie budy, oddzielonych od innych budynków.
Zamykano w nich pacjentki, które należało całkowicie odizolować od
pozostałych – po jednej w każdej izbie. Moralne i fizyczne poddanie to
najważniejsza zasada wyleczenia imbecylizmu, szepnął pewien znany
neurolog, który najwyraźniej rozpanoszył się w małżowinie usznej Joriego.
A pierwszym krokiem do osiągnięcia sukcesu jest izolacja chorego.
– A kąpiele? Już nie jest kąpana?
Babiński wzruszył okrągłymi ramionami.
Jori przeczesał włosy prawą dłonią, następnie gwałtownie zmiął
prześcieradło i rzucił je na podłogę.
– Czy naprawdę nikt tu nie traktuje mnie poważnie? Dlaczego mnie o tym
nie poinformowano?
Babiński schylił się i podniósł prześcieradło, a następnie przycisnął je do
piersi Joriego.
– Jo’annrischard, jesteś jeszcze studentem. Czego się spodziewałeś? –
Przeszedł na drugą stronę łóżka i dał Joriemu znak, by rozłożył materiał.
Następnie złapał bok prześcieradła.
– Gotowy?
– Tak.
Jori złapał za drugi bok; razem podnieśli prześcieradło i położyli je na
łóżku. Potem wetknęli materiał z obu stron pod materac i wygładzili.
– Jo’annrischard, ona musi coś jeść. Wygląda jak szkielet. Doktor Charcot
mówi, że izolacja jest dobra; w przypadku anoreksji zawsze izoluje pacjentki.
Ale przecież u Runy to na razie nie wystąpiło.
 – Od jak dawna nie jadła?
– Od sześciu dni. Spytałem.
– Mój Boże…
Jori ponownie przeczesał włosy, tym razem oburącz. Następnie podszedł
do okna. Chmury wisiały nad dziedzińcem tak nisko, jakby były zbyt ciężkie
dla nieba. Złapał za klamkę i uchylił okno; do środka wtargnęło zimne
powietrze. Znowu zbierało się na burzę. Jori mieszkał na wsi dostatecznie
długo, by znać się na pogodzie.
– Jeśli to jest świeże powietrze, o którym mówiłeś, to ona zaraz zachoruje
i umrze – mruknął.
– W środku też umrze, jeśli nie będzie jeść.
– Coś wymyślę.
– Aby można było przeprowadzić na niej operację, musi mieć wagę
minimalną. Inaczej nie przeżyje narkozy.
– Babiński, do cholery, przecież o tym wiem!
Zamilkli, gdy nagle otworzyły się drzwi i do sali wszedł Charcot. Neurolog
trzymał pod pachą skórzaną teczkę; wyglądał, jakby bardzo się śpieszył.
Ledwo co skinął głową do Babińskiego. Na Joriego w ogóle nie spojrzał, ale
to nie musiało nic oznaczać. Fakt, że Jori miał przygotować salę do hipnozy,
świadczył o tym, że ostatnimi czasy Charcot uświadomił sobie jego istnienie.
– Profesorze. – Babiński ukłonił się, jakby witał króla.
Za Charcotem do sali weszła strażniczka, która tamtej nocy przyłapała
Joriego przy łóżku Runy. Marguerite Bottard, siostra przełożona z łaski
Charcota. Pracowała w klinice czterdzieści cztery lata – dłużej niż
ktokolwiek inny. Zapewniło jej to nie tylko order na piersi, lecz także twarz,
z której już dawno zniknęły młodość i radość. Madame Bottard miała ostre
rysy, pasujące raczej do marynarza. Praca sprawiła, że jej ciało było niczym
z żelaza – stało się niezmiernie wytrzymałe i nikt w szpitalu nie miał
wątpliwości co do tego, że będzie ona patrolować sale chorych również
w przyszłym wieku. A przecież była już po sześćdziesiątce. Zdawała się
zapuścić korzenie w podłodze kliniki, by zostać tutaj niezależnie od tego, jak
bardzo zmieniało się samo Salpêtrière. A w ciągu czterdziestu czterech lat
zmieniło się wszystko.
Młoda chora u boku madame Bottard była raczej ciągnięta niż
prowadzona. Jori zauważył, że nie ma lewej nogi.
– Henriette Becotte zmarła dwa dni temu na zapalenie płuc. Jej miejsce
zajmie Clara. – Charcot wskazał na świeżo pościeloną leżankę.
Madame Bottard pomogła chorej wejść na łóżko. Metalowy stelaż
zaskrzypiał pod ciężarem pacjentki. Clara przez chwilę się wiła, ale gdy
Charcot podniósł rękę, przygryzła wargę i odwróciła głowę.
– Chcę, by podczas wykładu było widać kikut jej nogi w miejscu,
w którym odjęto jej goleń. Źle się zagoiło, widzicie? – Podniósł koszulę
nocną i dziewczyna znowu zaczęła się wiercić.
Madame Bottard uderzyła ją lekko w twarz, ale Clara wrzasnęła, jakby
została poważnie ranna.
– Ciii – syknął Charcot.
Pod koszulą widać było obcięte podudzie. Blizna po operacji została zszyta
po partacku i się sączyła.
– Histeryczny ból stawów? – spytał Babiński.
Charcot kiwnął głową.
– Klasyczny przypadek. Z dokumentów wynika, że sama prosiła
o operację.
Cofnął się o krok i z krytyczną miną przyjrzał się odsłoniętej części ciała
chorej. Wyglądało to tak, jakby na krótko przed przybyciem gości sprawdzał
dekorację na nakrytym stole. Clara zaczęła się trząść – nie wiadomo, z zimna
czy ze strachu, ale na wszelki wypadek Jori zamknął okno. Nagle
zdenerwował go fakt, że ta kobieta jest taka bezbronna. Zrobiło mu się jej żal.
Z perspektywy widowni wyglądało to zupełnie inaczej, jakby wszystko było
kontrolowane i zaplanowane, niemal jak przedstawienie. Jedno wielkie
radosne przedstawienie. Tutaj jednak pacjentką była dziewczyna, która
naprawdę się bała. Być może Jori spędził zbyt dużo czasu w salach młodych
idiotek. Nagle nie mógł znieść widoku odkrytego kikuta nogi.
– Gdy rozpoczniecie przygotowania do hipnozy, najlepiej ułóżcie koszulę
nocną w ten sposób. – Charcot się odwrócił, sprawdził zawartość i ustawienie
buteleczek na stole, po czym odstawił skórzaną teczkę.
– W teczce są rysunki stawu kolanowego. Przysłał mi je lekarz pacjentki,
gdy ją do nas przywieziono. Oczywiście była wtedy w nienaruszonym stanie.
Zdrowe torebki stawowe, trochę zwężone chrząstki. – Pokręcił z żalem
głową.
W tle Clara zaczęła płakać, próbując obciągnąć koszulę nocną, ale wtedy
do akcji wkroczyła madame Bottard. Złapała dziewczynę za nadgarstki
swoimi silnymi jak imadła dłońmi i przycisnęła jej ręce do łóżka po obu
stronach. Clara płakała coraz głośniej; podniosła zdrową nogę, by chronić
swoje ciało – koszula, rozłożona z takim pietyzmem, zsunęła się przy tym na
bok. Po kolejnym uderzeniu w twarz pacjentka zaczęła wyć. Przez cały czas
Charcot stał odwrócony do niej plecami, nieustannie wpatrując się w stół.
Kazał Babińskiemu przenieść rysunki kolana na folię, tak by później,
podczas wykładu, można było zrobić rzut na ścianę, a następnie podał dane
osobowe pozostałych pacjentek, które tego wieczoru miały brać udział
w przedstawieniu.
Jori próbował zapamiętać, która z nich powinna stać, a która siedzieć,
którą należy na scenę wprowadzić, a którą wwieźć na łóżku, ale przy każdym
słowie psychiatry Babiński kiwał głową z takim oddaniem, że wkrótce Jori
przestał słuchać lekarza. Pomyślał o Runie, zamkniętej w izolatce, i powrócił
dawny strach. Był nieuważny, zostawił ją na lodzie. Przyszła mu do głowy
absurdalna myśl, że może ona przez cały czas tam leży i na niego czeka.

Oficjalnie izolatki nazywano szwajcarskimi szałasami, chociaż ich styl

w najmniejszym stopniu nie przypominał stylu architektonicznego
Szwajcarii, Jori doskonale o tym wiedział. Były to małe kwadratowe chatki,
niemalże kostki, stojące wokół równie kwadratowego podwórza. Każda
z chatek miała kratę w oknie i mały komin na szpiczastym dachu. Domki
zbudowano co dwa metry – w przerwach między nimi posadzono drzewa,
które nie rosły – natomiast ze szczelin w bruku wyrastało dużo trawy;
chociaż raz w miesiącu ktoś przychodził i ją ścinał, cały czas odrastała.
Walkę z dziczą prowadzono z ogromną zawziętością, jednak nie udawało się
do końca skosić trawy również w izolatkach.
Jori był niespokojny przez całą noc i gdyby przed wieczorem nie zlecono
mu przygotowania wykładu, prawdopodobnie poszedłby do Runy jeszcze
podczas przedstawienia Charcota.
Teraz była szósta rano, nad dziedzińcem wisiała mgła, gdy wszedł na teren
kliniki. Kiedy szedł w stronę izolatek, już z oddali słyszał ryki i wrzaski
strażniczek. Przypominały pianie koguta o świcie.
– Trzymaj ją! Trzymaj! Za nogi! – Sądząc po panice w ich głosach,
próbowały okiełznać jakieś dzikie zwierzę.
 Joriego naszły najgorsze przeczucia. Zaczął biec.
Cztery strażniczki chciały się wcisnąć do szałasu C03, jedna z nich, która
nie mieściła się w drzwiach, stała na zewnątrz. Jori spróbował zerknąć jej
przez ramię, a potem podbiegł do okratowanego okna. Cicha nadzieja, że
może jednak nie chodzi o Runę, rozprysnęła się na kawałki. Zobaczył kilka
białych loków, szamoczącą się nogę i stopę, która, jak wiedział, zawsze była
zimna. Resztę sylwetki dziewczynki otaczały strażniczki, a każda zdawała się
próbować złapać za inną część ciała. Gdy jedna z nich zrobiła krok w bok
i powstała niewielka przerwa, Jori zobaczył, że ciało Runy jest
przymocowane do łóżka dwoma pasami – jeden prowadził przez brzuch,
a drugi przez pierś chorej. Zakłopotany, złapał za kraty, zastanawiając się, co
takiego się wydarzyło, że sięgnięto po tak radykalne środki.
– Tam z przodu, uważaj na głowę, ona gryzie! – Za głową Runy stała
młoda strażniczka z lejkiem i szlauchem w dłoni; oba przedmioty były tak
białe, jak jej twarz.
– Co tu się wyprawia? – zawołał Jori. Przycisnął się do krat, jakby mógł je
wygiąć. Jednakże nikt nie zwracał na niego uwagi. Już w następnej chwili
sam wszystko zrozumiał: strażniczka nie wiedziała, w jaki sposób włożyć
szlauch do ust dziewczynki.
– Proszę mi to dać, ja to zrobię! – powiedziała inna strażniczka, do tej pory
stojąca w drugim końcu łóżka, była sprzedawczyni na targu rybnym. Puściła
prawą nogę Runy, która natychmiast zaczęła wierzgać, po czym sięgnęła po
lejek. W małym domku było tak mało miejsca, że żeby zamienić się
miejscami, kobiety musiały się między sobą przeciskać.
– Co to ma znaczyć? Dlaczego nie informuje się mnie o takich
zabiegach? – Jori pobiegł z powrotem do strażniczki blokującej drzwi.
Przepchnął się obok niej, tym razem był brutalniejszy, i nagle znalazł się
ściśnięty między nią a bladą kobietą, która teraz trzymała stopy chorej.
– Otwieraj buzię, dziewczynko! – Sprzedawczyni ryb prawą ręką złapała
Runę za twarz i spróbowała otworzyć jej usta. Ale dziecko kłapnęło zębami,
o mały włos dosięgając jej palców. Kobieta bezwiednie się cofnęła, a potem
nagle jej rysy się wyostrzyły i groźnie podniosła rękę.
– Stop! – Jori chciał się przecisnąć, żeby ją powstrzymać, ale była szybsza.
Kiedy usłyszał głośne plaśnięcie, zrobiło mu się niedobrze. Runa nie
krzyczała; zdawała się wkładać całą swoją energię w wierzganie.
– Do cholery, trzymajcie ją! – Kobieta ponownie zaatakowała. Tym razem
udało się jej przytrzymać szczękę Runy. Jori mimowolnie pomyślał o tym,
jak wcześniej, na targu, odcinała rybom głowy. Ponad ramieniem stojącej po
prawej strażniczki widział, jak kobieta naciska szczękę dziecka, i nie miał
pojęcia, jak ma ją powstrzymać. Zamarł z przerażenia. Miał wrażenie, że to
koszmar, w którym wszystko widzi i słyszy, ale nikt go nie zauważa. Usta
Runy otworzyły się na kilka centymetrów, ale dopiero gdy jedna ze
strażniczek położyła się w poprzek jej ciała, kobieta od ryb zdołała wsunąć
lejek między zęby chorej.
– Gotowe? Teraz!
Koniec grubego plastikowego węża zniknął w ustach Runy. Wybałuszyła
oczy i zaczęła się dławić. Joriemu zrobiło się niedobrze od samego patrzenia.
Był to spektakl, którego opinia publiczna nigdy nie miała zobaczyć. O takich
metodach nie słyszał nawet na wtorkowych wykładach Charcota. Wąż został
wsunięty do żołądka Runy i choć dziecko nie wiedziało, jak oddychać, nadal
nie wydało z siebie ani jednego dźwięku. Jori bał się, że pod ciężarem
strażniczki klatka piersiowa Runy zostanie zmiażdżona. Dziewczynka
dyszała szybko, jak podczas ataku paniki.
– Przestańcie – powiedział tak cicho, że w tym zgiełku nikt nie mógł go
słyszeć. Prawdopodobnie więc przez zupełny przypadek Runa spojrzała na
niego akurat w tym momencie. Mogła dostrzec go tylko lewym okiem,
ponieważ otaczające ją ciała strażniczek ograniczały jej widoczność. Ale tym
jednym okiem spojrzała na Joriego z taką paniką, że nie mógł tego dłużej
znieść.
– Przestańcie! – wrzasnął, jakby wzrok Runy wyrwał go z letargu. – Kto
was do tego upoważnił?
Złapał za ramię stojącą z prawej strażniczkę, by odciągnąć ją od łóżka, ona
jednak tylko spojrzała na niego wściekle i strząsnęła z siebie jego dłoń, nie
puszczając dziewczynki. Zatarasowała mu drogę, gdy chciał się przecisnąć
dalej. Pozostałe kobiety nadal nie reagowały, zbyt zajęte lejkiem
i niewoleniem dziecka.
– Przestańcie! – wrzasnął Jori raz jeszcze.
Nagle coś klepnęło go w kark.
Odwrócił się i wbił wzrok w strażniczkę, obok której wcześniej przecisnął
się w drzwiach. Weszła do domku z zagniewaną miną. Jori był tak osłupiały,
że nawet się nie bronił przed dłonią, która spadła na niego ponownie – teraz
trafiając w prawy policzek. Strażniczka ukarała go, jakby był małym
dzieckiem. A potem przecisnęła się obok niego tak brutalnie, że niemal
wkomponowała go w drewnianą ścianę. Przyłożył palce do piekącego
policzka. Wciąż do niego nie docierało, że naprawdę to zrobiła. Przecież jest
przyszłym lekarzem! Widział, jak jedna z kobiet podniosła coś z ziemi –
wiadro. Potem stanęła obok sprzedawczyni ryb i powoli zaczęła wlewać coś
do lejka. Ze swojej pozycji nie mógł już dostrzec twarzy Runy. Słyszał
jednak, jak kaszle i się dławi.
– Przestać! – wydyszał. Poczuł, jak w oczach stają mu łzy wściekłości
i rozpaczy. Próbował przepchnąć się do przodu, ale nie znalazł żadnej luki
pomiędzy strażniczkami. Tkwił więc między nimi a ścianą, patrząc, jak
kobieta leżąca na Runie podnosi rękę.
– Lejek się przesunął! – krzyknęła. – Na trzy!
Odliczyła, a następnie grupowo, jednym ruchem, wyciągnęły szlauch
z ciała Runy. Wtedy wreszcie dziewczynka krzyknęła.
Strażniczki puściły ją jak na komendę. Cofnęły się na tyle, na ile to było
możliwe w pełnej ludzi chatce. Ta, która stała najbliżej wyjścia, zrobiła
miejsce, a pozostałe zaczęły zbierać narzędzia. Traktowały przy tym Joriego,
jakby był powietrzem; jedna uderzyła go ramieniem, nawet się nie
odwracając.
W końcu został sam na sam z wrzeszczącą Runą. Nie wiedział, co robić.
Gdyby była jego młodszą siostrą, gdyby była normalnym dzieckiem, wziąłby
ją w ramiona i kołysał tak długo, aż by się uspokoiła. Ona jednak była
pacjentką.
Nieobliczalną, szaloną dziewczynką. Dlaczego na studiach nie uczono, jak
się obchodzić z takimi dziećmi? Bezradnie oparł się o ścianę. Był wzburzony.
Skurczył mu się żołądek, obrazy tortur wypełniały jego głowę. Zjechał po
ścianie i przykucnął obok łóżka Runy, by jej strzec, by robić to, co robił
w sali sypialnianej. Tyle że teraz było trochę za późno.
Krzyki Runy przeszły w płacz. Brzmiał bardzo rzewnie. Jori podniósł rękę
i ostrożnie złapał ją za palce, wystające ze skórzanych kajdan. Dłoń
wyczerpanej dziewczynki była mokra od potu, palce miała chude jak pajęcze
nogi. Gdy Jori ich dotknął, płacz natychmiast ucichł, nawet oddech jakby
ustał. Ujął całą dłoń i ścisnął delikatnie. W jego palcach była zupełnie
normalną małą, dziecięcą rączką. Runa mu na to pozwoliła – nie złapała go
za nadgarstek, nie zrobiła nic nadzwyczajnego. I w owej chwili cały ten
strach przed nią zdał się Joriemu zupełnie absurdalny. Siedział tak jeszcze
długo, prawą rękę oparł o zgięte kolano, lewą wyciągał w górę, do Runy;
głaskał jej dłoń, jakby mógł w ten sposób wynagrodzić dziecku swą
bezradność. To jego wina – nie było go, gdy go potrzebowała.
Musiał porozmawiać z kimś o tym, co tu się wydarzyło. Z Charcotem,
Luysem albo z inną osobą, która w Salpêtrière ma do powiedzenia więcej niż
on, a takich osób było całe mnóstwo. Musiał im uświadomić, że personel
szpitala torturuje pacjentki w izolatkach.
Wstał, cały czas trzymając dłoń Runy. Zapadła w swą dawną apatię.
Wyglądała na chorą i udręczoną. Ponownie patrzyła tępo przed siebie, a z jej
oczu dało się wyczytać tylko zmęczenie i pogardę. Joriego nie zdziwiłoby,
gdyby ta ostatnia była przeznaczona dla niego. Jego bezsilność wobec
strażniczek nadal sprawiała, że czuł mdłości. Wściekłość, że jedna z nich go
spoliczkowała. Odłożył dłoń Runy z powrotem na prześcieradło, obok jej
chudego ciała, i wyszedł z szałasu, cichy i pokonany.
Poranne mgły dawno się rozstąpiły. Na schodach szałasu naprzeciwko
kucała łysa kobieta i patrzyła na niego. Joriemu wydawało się, że na jej
twarzy dostrzega drwinę, przeszło mu przez myśl, że może wcale nie
powinien był widzieć tego, co zobaczył. A co, jeśli takie przymusowe
odżywianie było odgórnym rozkazem? A co, jeśli izolacja, którą Charcot tak
wychwalał na swoich wykładach, obejmowała również takie traktowanie?
Jori położył dłoń na swoim brzuchu, który nadal się buntował, jakby ktoś siłą
wlał weń jakąś breję. A co, jeśli takie sceny miały miejsce we wszystkich
szpitalach i nikt nie chciał o tym rozmawiać?
Przypomniał sobie pacjentkę, przyjętą z diagnozą anoreksji, którą kilka
tygodni później Charcot zaprezentował swej publiczności jako dobrze
odżywioną. Czy nie wyglądała na wykończoną i złamaną? Nagle Jori wydał
się sobie głupi i w jakimś sensie zdradzony. Przez pracujące w szpitalu
strażniczki i przez Charcota – tak, przede wszystkim przez niego. I to było
najgorsze.
Pomyślał o Pauline. Nigdy o niej nie zapomniał, siedząc w bibliotece za
chroniącymi go stosami książek. Jednak coraz trudniej było mu wmawiać
sobie, że wszystko, co tu robi, robi tylko dla niej.
 Gdy Jori odwiedził Pauline w willi Bleulerów, usta dziewczyny były
pokryte bladożółtym nalotem. Z początku myślał, że muszą to być okruszki
ciasta, które zauważył na małym stoliku. Ciasto jednak było nieruszone,
a widelec leżał czysty. Pauline, wyprostowana, siedziała na krześle przed
sięgającymi sufitu oknami w salonie.
– Cześć, Pauline – powiedział.
W białkach jej oczu również widział żółte plamy. Poza nimi tego dnia jej
ciało zdawało się pozbawione koloru. Była przezroczystym człowiekiem
w żółte kropki, któremu założono drogą sukienkę.
Kobieta w czepku, która otworzyła Joriemu drzwi, stanęła za nim. Musiała
być nową pracownicą w willi Bleulerów; Jori jeszcze nigdy jej nie widział.
Czas skierował kąciki jej ust ku dołowi.
Wysunęła krzesło zza stołu i usiadła na nim niczym dozorca, który musi
pilnować cennych obrazów. Jori się zastanawiał, czy ten dozór jest
przeznaczony dla niego czy raczej dla Pauline.
– Przyniosłem kwiaty. – Podniósł prawą rękę, w której ściskał bukiet. Ale
Pauline nie zareagowała. Kwiaty prawdopodobnie jej nie interesowały. Willa
Bleulerów była ich pełna, nawet ściany były tu pokryte tapetami w kwiatowy
wzór. Jori powinien przynieść czekoladki. Była jakaś nowa firma, założona
przez syna aptekarza z Berna, jakiegoś Lundta czy Lindta. Tak, czekoladki
z pewnością by się jej spodobały. – Jak się czujesz?
Pauline nie odpowiadała. Jori próbował ignorować obcą kobietę przy
drzwiach. W dusznym salonie jej obecność dominowała niczym zapach
mocnych perfum. Jori chętnie otworzyłby okno, a najlepiej od razu
wyprowadziłby Pauline na zewnątrz, przecież willa znajdowała się niemal
nad samym jeziorem – nie miał jednak odwagi ingerować w tutejsze
zwyczaje.
– Nie chcesz wiedzieć, gdzie byłem?
– Nie – odparła.
Wreszcie jakaś reakcja. Chociaż Jori życzyłby sobie innej.
– Z tą publikacją mamy mnóstwo pracy. Wiesz, z tą o wrażeniach
wtórnych. W ostatnich tygodniach po prostu nie miałem czasu.
Usprawiedliwianie się wtargnęło między niego a drzwi domostwa
Bleulerów. Jori miał świadomość, że przed odwiedzinami tak naprawdę
powstrzymywała go nie praca nad książką, lecz jej treść. Starał się wyprzeć
to, co opracowanie oznaczało dla Joriego i Pauline. Ale im bliżej on i Paul
byli końcowego rozdziału, tym bardziej jednoznaczny stawał się wniosek, że
dla Pauline nie ma przyszłości. A już na pewno nie jest to przyszłość
z mężem, którym Jori pragnął się stać, czy ze zdrowymi dziećmi.
– Cóż, teraz przynajmniej wycofałem się z publikacji. Moim zdaniem to
nie w porządku, że Paul…
– A ty? Nie chcesz wiedzieć, gdzie byłam? – Pytanie padło zupełnie
niespodziewanie.
– Oczywiście, przepraszam – powiedział po dłuższej chwili.
– Była w klinice – zaskrzypiał głos, jakby należał do drzwi, a nie do
kobiety, która siedziała obok z dłońmi złożonymi na pokrytym szarą bawełną
podołku. – Przez dwa tygodnie.
– W klinice? Dlaczego?
– Załamanie.
– Nie wiedziałem… – Przecież on i Pauline widzieli się dwa i pół tygodnia
wcześniej. Jori zastanawiał się, dlaczego Paul nie wspomniał mu o tym, że
jego siostra znów trafiła do szpitala. Stał tam bezradnie, w jednej ręce
trzymał swój kapelusz, w drugiej bukiet kwiatów, który kupił rano. W dzień
były w wodzie, teraz z nich kapało; na dywanie w czerwony deseń woda
tworzyła ciemne plamy.
Pobyt w klinice wyjaśniał stan, w jakim się znajdowała Pauline.
Lekarze w Burghölzli cały czas próbowali pozbawić ją melancholii, jednak
jedyne, co im się udało, to pozbawić ją koloru – za każdym razem trochę
bardziej. Nawet ciemne włosy Pauline zdawały się być dzisiaj jaśniejsze niż
zwykle. Jori ponownie spojrzał na jej usta pokryte żółtymi plamami.
– Mam nadzieję, że czujesz się już lepiej.
– Tak – odparła bez przekonania.
– Cały czas jest chora.
– Czy to dlatego pani tu jest? – Jori odwrócił się z wściekłością do kobiety,
która nieustannie wtrącała się do rozmowy.
Ta przytaknęła i pozostała na swym krześle, jakby nie zrozumiała aluzji.
– A ty po co tu jesteś, Jori? – spytała Pauline.
Jori ponownie się do niej odwrócił. Spojrzał na nią łagodnie.
– Chciałem cię zobaczyć.
– I podoba ci się to, co widzisz?
Był gotów zaakceptować wyrzut w jej głosie. W końcu obiecał jej, że przy
niej zostanie, że znajdą jakiś sposób, by się z tego wydostać. Może Pauline
wcale nie musiałaby jechać do Burghölzli, gdyby był przy niej podczas jej
załamania. Może wcale nie doszłoby do żadnego załamania.
Gdyby nie obca kobieta w pokoju, Jori odważyłby się powiedzieć, że
Pauline zawsze mu się podobała, niezależnie od tego, kiedy i w jakich
okolicznościach ją spotykał. Teraz jednak nie mógł sobie na to pozwolić.
Czuł, że się poci; zaczął skubać kołnierzyk koszuli.
– Cóż, w każdym razie wycofałem się z publikacji – powtórzył z nadzieją,
że Pauline zrozumie przesłanie ukryte w jego słowach. Ostatecznie przecież
pokłócił się ze swoim najlepszym przyjacielem właśnie o nią i o tę
publikację.
Pauline jednak powiedziała tylko:
– Jak miło.
W pokoju robiło się coraz bardziej duszno. Ciężki zapach kwiatów,
wyrzuty ze strony Pauline i obecność przyzwoitki całkowicie go
obezwładniały. Nagle drzwi się otworzyły i w progu stanął pan Bleuler, tak
jakby w gęstym powietrzu nie było już dla niego miejsca. Spojrzał na swą
pogrążoną w melancholii córkę, a potem na jej strażniczkę, znowu na
Pauline, a na końcu na Joriego.
– Jori.
– Panie Bleuler.
Uścisk dłoni mężczyzny był ciepły i silny, niemal zbyt silny jak na
sprzedawcę jedwabiu. Kto znał historię rodziny Bleulerów, ten wiedział, że
dłonie te przypominają o tym, iż pan domu nie zawsze mieszkał w pięknej
willi. Zanim zaczął obracać pieniędzmi i materiałami, obracał widłami, tak
jak jego ojciec i ojciec jego ojca. Przez dwieście lat rodzina Bleulerów żyła
z rolnictwa. Teraz stojący przed Jorim mężczyzna miał na sobie idealnie
wyprasowany garnitur, a w kieszeni na piersi delikatną, jedwabną chustkę –
symbol działalności, która uczyniła z niego bogatego człowieka.
– Miło znów cię widzieć.
– Dziękuję, panie Bleuler. Ja również się cieszę.
Od początku pan Bleuler był jedyną osobą w tym domu, która nie patrzyła
krzywo na to, że Jori i Pauline ze sobą przebywają – prawdopodobnie dlatego
że dla niego była to tylko niewinna zabawa. Pomijając to zaślepienie, pan
Bleuler był rozsądnym człowiekiem.
– Pani Faesi, proszę powiedzieć pomocy domowej, żeby przyszła wytrzeć
schody. I proszę być tak miłą i wstawić kwiaty do wazonu.
 Kąciki ust pani Faesi ukryły się jeszcze głębiej w jej mrukliwej twarzy.
Najwyraźniej wstawianie kwiatów do wody nie należało do jej obowiązków.
Wyraźnie zniechęcona, wzięła od Joriego bukiet i wyszła z pokoju.
– To dla Pauline – powiedział Jori, jakby mogły być co do tego jakieś
wątpliwości.
Pan Bleuler podrapał się po brodzie, a następnie podszedł do stojącego
przy ścianie regału i wyjął jedną z książek. Podał ją Joriemu. Była na temat
handlu.
– Znasz to?
– Przykro mi, ale nie.
– Bardzo dobre. A wy, młodzi ludzie z uniwersytetu, chętnie czytacie.
– Tak, dziękuję.
– Jeśli chcesz, możesz ją sobie pożyczyć. Potrzebuję jej jeszcze tylko
dzisiaj.
– Dziękuję, panie Bleuler. To bardzo miłe z pana strony.
– Może zagrasz coś na fortepianie swojemu gościowi? Pauline?
– Ojcze, nie mam na to ochoty.
– Dlaczego?
Pauline wzruszyła ramionami. Obaj mężczyźni stali przed nią, bezradni
i trochę zagubieni.
– No dobrze – rzekł w końcu pan Bleuler.
Uśmiechnął się wesoło do Joriego, po czym odwrócił się i wyszedł.
Zamknął za sobą drzwi tak cicho, jakby nie chciał przeszkadzać gościowi
w swoim własnym domu. Książkę zabrał ze sobą.
Kiedy zostali sami, Jori westchnął. Pauline również westchnęła,
prawdopodobnie dlatego że życie zdawało się jej bardzo ciężkie. Nie
zmieniła swej pozycji ani o centymetr – siedziała niczym porcelanowa lalka,
jej biała sukienka opadła z krzesła. Prawdopodobnie celowo tak ją rozłożono.
Jori spojrzał na mały złoty zegarek w rogu obok zasłony; nawet on stał. Ktoś
zapomniał go nakręcić, a może celowo tego nie uczynił. Podczas gdy na
zewnątrz świat kręcił się coraz szybciej, w domu Bleulerów nadal
zachowywano się tak, jakby można było zatrzymać czas i traktować dzieci
jak maluchy.
Zrobił niepewny krok w stronę Pauline, a potem jeszcze jeden. Ponownie
zwrócił uwagę na plamy na jej wyschniętych ustach. Chętnie by je pogładził.
Albo pocałował.
 – Pauline, tak strasznie mi przykro.
– Dlaczego?
– Że nie było mnie, kiedy źle się poczułaś.
– Ja ciągle źle się czuję – odparła. – Słyszałeś przecież słowa pani Faesi.
– A może chcesz wyjść na zewnątrz?
– Po co?
– Jest piękna pogoda. Moglibyśmy pójść na spacer do naszego lasu albo
nad jezioro.
– Jezioro mnie nie interesuje.
– To co cię interesuje? – Zrobił kolejny krok w jej stronę i wyciągnął do
niej rękę.
Ujęła ją z westchnieniem.
– Jori, dlaczego wszystko jest tak straszne?
– Wcale nie jest. Zobacz, świeci słońce!
– Od słońca boli mnie głowa. Ciągle boli mnie głowa. To od leków. –
Pauline wyglądała na zrozpaczoną.
Jori podszedł jeszcze bliżej. Cały czas trzymał jej dłoń.
– Czy teraz znów spróbujesz mnie pocałować? – zapytała.
Zamarł. Sam nie wiedział, co ma zamiar zrobić. Może chciał ją objąć albo
pogłaskać po twarzy, żeby przepędzić poczucie beznadziei, które na niej
widniało. I tak, może nawet pocałowałby Pauline – gdyby mu na to
pozwoliła. Teraz jednak nie odważył się na żadną z tych rzeczy.
Drzwi ponownie się otworzyły i Pauline szybko cofnęła dłoń. Do pokoju
weszła dozorczyni, a tuż za nią Martha, służka rodziny. Ta druga nieśmiało
kiwnęła głową do Joriego i oblała się rumieńcem, jak zwykle na jego widok.
Następnie natychmiast zwiesiła głowę i uklękła na dywanie, jakby chciała
ucałować podłogę, po której stąpał.
– Cześć, Martho – powiedział grzecznie. Po jej wąskim karku widział, że
dziewczyna zarumieniła się jeszcze bardziej.
Nie odpowiedziawszy, zaczęła wycierać podłogę suchą ścierką.
– Miałaś wytrzeć wodę, nie wzór z dywanu – sarknęła Pauline. W jej
pełnych melancholii oczach nagle pojawiła się iskra, która zaskoczyła
Joriego.
Martha zamarła na chwilę, a potem ostrożnie wytarła plamę wody.
Pani Faesi ogłosiła, że pani Bleuler chce, by jej córka zagrała jej coś na
fortepianie. Nie było wiadomo, czy mówi to do Pauline czy tylko o niej,
ponieważ cały czas patrzyła na Joriego.
– Ona nie ma na to ochoty – odpowiedział, niewiele myśląc.
Pauline zacisnęła usta, wyprostowała plecy i poruszyła się na swoim
krześle niczym łabędź gotowy do ataku. Materiał sukienki napiął się na jej
piersi.
– Dziewczyna ma zniknąć – syknęła.
Przerażona Martha zerknęła znad dywanu. Rzuciła spojrzenie dozorczyni,
a później Joriemu. Nikt jednak nie był bardziej uprawniony do wydawania jej
poleceń niż córka Bleulerów, nawet jeśli była chora na umyśle. Zerwała się
z podłogi, cały czas pochylona. Nieustannie wydawała się mała, niezależnie
od tego, czy stała, czy kucała na dywanie, była mała i chuda, jakby podczas
mycia nieopatrznie wytarła część swojego ciała.
Po wyjściu służącej Pauline postawiła równo stopy i podniosła się
z krzesła. Kosztowało ją to tyle wysiłku, że Jori z trwogą zaczął się
zastanawiać, co zrobiono jej w tej klinice. On i pani Faesi jednocześnie
rzucili się, żeby jej pomóc, złapać ją w razie upadku, jednak Pauline uniosła
dłoń – nie chciała pomocy. Jori zamarł, ale pani Faesi, niewzruszona, złapała
podopieczną pod rękę. Zdawała się być przyzwyczajona do ignorowania
życzeń swoich pacjentek. I z jakichś względów Pauline więcej nie
zaoponowała.
– Tylko sobie nie wyobrażaj, że możesz o mnie decydować, Johannie
Richardzie Hellu. – Jej głos był tak ostry jak kości jej ramion, widoczne
przez materiał sukienki. Podczas dwutygodniowego pobytu w klinice chyba
jeszcze bardziej schudła. Pani Faesi nie musiała się wysilać, żeby jej pomóc.
– Ale przecież dopiero co sama…
– To chyba oczywiste, że zagram własnej matce na fortepianie, skoro tego
właśnie sobie życzy.
Po ich wyjściu na krześle między wazonem z kwiatami, oknem
i talerzykiem pozostało puste miejsce; bez Pauline trudno było je zapełnić.
Wyglądało to tak, jakby ktoś wstał i zszedł ze swojego portretu. Zostało
jeszcze tylko tło i krzesło, na którym siedział model.
Jori zwinął dłonie w pięści i zmusił się do odwrócenia spojrzenia.
Próbował sobie przypomnieć, że Pauline jest bezbronna wobec takich
wybuchów, że jest taka przez chorobę. Gdy usłyszał pierwsze dźwięki
fortepianu, wyszedł z pokoju i usiadł obok Bleulerów na sofie. Pragnął sobie
wyobrazić, że Pauline gra ten utwór tylko dla niego.
 Martwa kobieta leżała na podłodze na plecach, jej nogi – aż po uda –
znajdowały się w otwartej spiżarni paryskiego mieszkania czynszowego. Na
bladej i nabrzmiałej skórze ciągnęły się rzędy liter i znaków, które wskutek
procesu rozkładu stały się nieczytelne. Symbole znajdowały się na szyi,
dłoniach, nogach, a nawet pod spódnicą. Wcześniej musiały być
krwistoczerwone, teraz jednak były czarne, a sama skóra przypominała wosk.
Każdy, kto widział Claire de Commarin, z domu d’Arlanges, w tym stanie,
musiał dojść do wniosku, że padła ofiarą jakiegoś okultystycznego rytuału.
Lecoq kucnął, by się przyjrzeć oczodołom zmarłej. Były całkiem puste,
pomijając muchy, które się w nich zagnieździły. Te małe bestie pozostawiły
swoje larwy zarówno tutaj, jak i w nozdrzach kobiety. Wnioskując po
gryzącym smrodzie i czarnej plamie na podłodze, zaginiona musiała tak leżeć
od kilku ładnych miesięcy. Procesy gnilne zniekształciły jej ciało do tego
stopnia, że była zupełnie niepodobna do Claire d’Arlanges, którą Lecoq znał.
– Gdzie pióro?
Cały czas był wściekły, że to nie on znalazł ciało. Ale jeszcze bardziej
wściekły był o to, że informację na jego temat dostał z Sûreté. Czyli
wiedziano, że szukał Claire de Commarin. Cały czas go obserwowano.
Zerknął przez ramię na inspektora, który stał obok niego, przyciskając
chusteczkę do ust i nosa.
– Pióro? – Inspektor uniósł brwi.
– Tak, pióro. Do pisania. Musiało być jakieś pióro.
– Wzięli je już do centrali. To dowód rzeczowy.
– Oczywiście, że to dowód rzeczowy! – Lecoq skrzywił się wściekle.
Władze Sûreté poinformowały go zbyt późno, gdy przeczesano już miejsce
znalezienia zwłok i zabrano z niego wszystkie materiały dowodowe. Tak
jakby Lecoq był jakąś hieną, której nie przysługiwało nic ponad ochłapy.
Przez drzwi prowadzące na wąski balkon widział drugiego inspektora. Był
blady, trzymał się balustrady. Był też bardzo młody.
– Monsieur Lecoq, czy mogę spytać, skąd pan wie o piórze? – Zza chustki
głos inspektora brzmiał nosowo.
Lecoq go zignorował. Przyklęknął obok głowy denatki i odpędził muchy,
żeby przyjrzeć się bliżej znakom na skórze. Czarne, zaschnięte litery
pokrywały również brodę i policzki kobiety; ciągnęły się aż do czoła.
– Monsieur?
Odpiął kołnierzyk sukienki ofiary, a potem zaczął rozpinać ją aż do piersi.
W jego palcach guziki same odskakiwały od materiału i spadały na dół
niczym przejrzałe jagody z krzaka. Na powierzchni skóry, kiedyś pewnie
białej jak śnieg, która nigdy nie widziała promieni słońca, teraz znajdowały
się zielono-brązowe pęcherze; zaczęła się oddzielać od kości. Smród był nie
do opisania, ale Lecoqowi nie udało się znaleźć w tym miejscu żadnych
okultystycznych symboli. Kończyły się dokładnie tam, gdzie zaczynał się
wysoko postawiony kołnierzyk wicehrabiny. Nie widział też śladów
przemocy – żadnych nakłuć ani niebieskich plam, pomijając te, które
powstały w naturalnym procesie rozkładu.
– Monsieur, mówię do pana. – Inspektor jeszcze mocniej przycisnął
chusteczkę do twarzy. Teraz już prawie w ogóle nie można było zrozumieć,
co mówi. Jego głos zdradzał jednak nie tylko mdłości, lecz także nieufność.
Lecoq został wciągnięty w krąg podejrzanych. Gdyby nie uważał tego
człowieka za kompletnego partacza, pewnie uznałby to za komplement.
– Słyszę.
– Gdzie pan przebywał, gdy doszło do zabójstwa?
– A kiedy doszło do zabójstwa?
– Miałem nadzieję, że pan mi to powie.
Lecoq nie wiedział, czy ostatni komentarz był pytaniem podchwytliwym
czy może w Sûreté rzeczywiście liczono na jego pomoc. Ze stoickim
spokojem wrócił więc do przerwanych oględzin.
– Monsieur!
Paznokcie wicehrabiny odpadły od palców, jednak nie widział na nich
żadnych włosów czy śladów krwi, które wskazywałyby na walkę. Ale kilka
paznokci było złamanych. Próbował odczytać znaki na dłoniach, lecz odkrył
tylko parę liter, które łącznie nie dawały żadnego sensu. Spojrzał na ciało,
buty, a potem na otwartą spiżarnię. Wstał i wszedł do pomieszczenia.
Inspektor poszedł za nim, cały czas przyciskając chusteczkę do twarzy.
– Monsieur, co pan robi?
– Rozglądam się.
W spiżarni Lecoq znalazł ślady walki, których na próżno szukał pod
paznokciami Claire de Commarin. Na wpół zgniłe warzywa, ziarna
i zbutwiałe liście były rozsypane po całym pomieszczeniu. Obok drzwi leżała
puszka z konserwą, lekko wgnieciona na boku, a pod regałem znalazł tuzin
innych, również porysowanych i wgniecionych. Na najniższej drewnianej
półce kiełkowały ziemniaki w worku. Pozostałe zapasy zostały zrzucone na
podłogę.
Spojrzał na drzwi spiżarni i znalazł wgniecenia również w nich. Farba na
gałce odprysnęła; sama gałka była poluzowana. Ostrożnie przesunął stopą
nogi denatki na bok i zamknął drzwi. Bez problemu mógł kręcić gałką. Gwint
nie był uszkodzony. Wrócił do kuchni, przesunął nogi na swoje miejsce,
jakby chciał po sobie posprzątać, i obejrzał drzwi z drugiej strony. Tutaj nie
było widać żadnych wgnieceń ani rys. Przekręcił mosiężny zamek, który
znajdował się od zewnątrz; okazało się, że on również działa bez zarzutu.
W końcu wrócił do spiżarni.
– Wydaje mi się, że w czerwcu – zawołał.
Spróbował zdrapać z podłogi zgniłe liście, będące, jak przypuszczał, liśćmi
rabarbaru. Były czarne i lepiły mu się do dłoni. Strząsnął je, a następnie
ponownie sięgnął po puszkę z konserwą. Rzadko trzymano w spiżarce
konserwy, a już na pewno nie w takich ilościach. Były zbyt drogie, jak na
zwyczajne domostwo, a wszystko co potrzebne można było znaleźć
codziennie na targu. Ale przecież madame de Commarin miała poważny
powód, by unikać tego miejsca. Lecoq nadal nie mógł uwierzyć, że zupełnie
niezauważona urządziła się tutaj, w samym sercu Paryża.
– Gdzie gospodyni wynajmująca pokój?
– Na dole, u sąsiadki. Nadal jest w szoku.
– A sąsiadka? Przesłuchano ją już?
– Powiedziała, że wyczuwała jakiś dziwny zapach, ale poza tym nic
takiego. Jest piekarką w lokalu naprzeciwko i bywa w domu tylko
wieczorami.
– Piekarką? – Lecoq wyjrzał przez okno; przemknął wzrokiem obok
młodego bladego inspektora, który nadal stał na balkonie. We mgle po
drugiej stronie ulicy znajdował się szereg znanych mu domów. – Czy owa
kobieta nazywa się Bellier?
– Mademoiselle Bellier, tak. A to skąd pan wie?
– Widziałem ją.
Inspektor spojrzał na niego sceptycznie.
– Przecież ona nawet nie wiedziała, że do mieszkania nad nią wprowadziła
się jakaś kobieta. Lokal stał pusty całymi miesiącami. Skąd więc pan wie, że
to był czerwiec?
– Warzywa. Wie pan, gdzie tu można kupić konserwy?
– Słucham?
– Nieważne.
Lecoq porównał wgniecenie na puszce z wgnieceniem w drzwiach;
zdawały się do siebie pasować. Na półkach w spiżarni odkrył kolejne
wyszczerbienia. Najwyraźniej zrobiono je jakimś twardym przedmiotem
w celu zniszczenia regału – albo przedmiotu.
– Przypuszczamy, że morderca ukrył się w spiżarni. Sądząc po kącie, pod
jakim upadła ofiara, musiał stąd wyskoczyć, gdy madame de Commarin
chciała otworzyć drzwi.
Lecoq miał inne przypuszczenia, ale na razie wolał o nich nie mówić.
Zerknął na puszkę w swoich dłoniach. Była ciężka, wykonana z grubego
metalu.
W szufladzie w kuchennym kredensie znalazł otwieracz w kształcie ryby –
jej dolną szczękę wbijało się w wieczko, by rozciąć puszkę. Claire de
Commarin także w tym przypadku nie oszczędzała. Lecoq potrzebował kilku
prób, zanim pojął zasadę działania przyrządu. W całym swoim życiu
otworzył nie więcej niż trzy czy cztery puszki, i było to w czasach, gdy
otwierano je młotkiem i dłutem. Kiedy wreszcie odgiął wieczko i spojrzał na
pływające w wodzie karczochy, poczuł, że zna już przyczynę śmierci
wicehrabiny.
– Wykłuto jej oczy, a oczodoły wykorzystano jako pojemniki na
atrament. – Lecoq wskazał głowę denatki, a potem przejechał palcem do
znaków na skórze. – Litery są zapisane krwią, płynem z gałki ocznej czy
z czego tam składa się oko.
Młody mężczyzna na balkonie zaczął się dławić. Przechylił się przez
balustradę i zwymiotował prosto na ulicę. Lecoq pomyślał o tym, jakie
będzie następne pokolenie inspektorów.
– Jest pan pewien? A nie było po prostu tak, że oczy zostały wyżarte przez
muchy albo czerwy? – Ten starszy też pobladł, ale dzielnie przyciskał
chusteczkę do twarzy.
– Jestem pewien. A jeśli chodzi o pańskie założenie, że morderca ukrył się
w spiżarni: moim zdaniem to niemożliwe. Zwłoki leżą nogami w drzwiach,
a drzwi otwierają się na zewnątrz, czyli to sama wicehrabina musiała się
ukryć w spiżarni.
– Razem z mordercą?
– Monsieur, być może nie było żadnego mordercy.
– Słucham? – Inspektor zerknął z powątpiewaniem na leżącą na podłodze
kobietę. Do tej pory słuchał wywodów Lecoqa z życzliwym
zainteresowaniem, teraz jednak zaczął poważnie wątpić w zdrowie umysłowe
swego rozmówcy. I tak ciężko było mu traktować poważnie człowieka, który
oficjalnie porzucił pracę inspektora, by zostać przestępcą. I który jeszcze
nigdy nie dopuścił się żadnego przestępstwa. – Monsieur Lecoq, z całym
szacunkiem, przecież madame de Commarin sama nie wyłupiła sobie oczu.
– Słuszny wniosek. – Lecoq wstał. Gdy się prostował, strzeliło mu
w kolanach. – Czy pan w ogóle o mnie słyszał, inspektorze…
– Gudin. Inspektor Gudin. Tak, monsieur Lecoq, wszyscy pana znają.
– Dlatego że jestem legendą czy dlatego że znajduję się pod stałą
obserwacją?
– Rzekłbym, z obu względów.
– Ach tak. – Właśnie tego Lecoq się spodziewał. – A kto kazał po mnie
posłać?
– Inspektor Gevrol.
– Gevrol? On nadal u was pracuje? Musi być już grubo po
siedemdziesiątce!
– Za dwa miesiące skończy siedemdziesiąt jeden lat.
Lecoq próbował nie okazać poruszenia. Na początku jego kariery inspektor
Gevrol był jego przełożonym. Cały czas dochodziło między nimi do sporów,
ponieważ Lecoq nie należał do ludzi, którzy lubili się podporządkowywać.
Tym bardziej zaskakujące było, że Gevrol najwyraźniej nadal wysoko cenił
sobie umiejętności Lecoqa.
– I jeszcze pracuje?
– Kieruje z tylnego siedzenia. Jest taki jak pan. Z jednej strony już nie
może, ale z drugiej – nie potrafi przestać.
– Inspektorze Gudin, chyba nie wszystko pan zrozumiał. Ja już dawno
przestałem.
Mógł tylko sobie wyobrazić, jak ukryte za chusteczką usta Gudina
rozciągają się w szerokim uśmiechu.
 Po dwóch tygodniach przymusowego karmienia Runa nadal była tak
chuda, jak wcześniej. Być może przyczyna leżała w tym, że od razu zwracała
większość pokarmu, który strażniczki wpychały jej do żołądka. A może
przymusowe karmienie nie udawało się w jej przypadku tak samo jak
wszystkie inne terapie, które powinny się przyczynić do poprawy jej stanu.
Wyglądało na to, że już samą swoją obecnością Runa podważała wszelkie
medyczne zasady i prawa, uważane do tej pory za udowodnione i tym samym
nieodwołalne. Dziewczynka rozmiękczyła struktury kliniki. Jori domyślał
się, że niektórym osobom nie będzie to na rękę.
Przez większość czasu leżała milcząca i nieruchoma w wannie z pokrywą
albo w izolatce i patrzyła przed siebie. Można było pomyśleć, że śni na jawie
albo knuje plany – tego nikt nie wiedział. Jednakże w Salpêtrière coraz
częściej podejrzewano, że w tym dziecku nie ma nic z dziecka, które byłoby
zdolne do snów. Być może nie było w niej nawet nic z człowieka. Gdy
zamykała oczy, oddychano z ulgą, ale cały czas zachowywano czujność.
W duchu wszyscy byli zdania, że ona nie sypia. Że na coś czeka.
Pewnego razu Jori zobaczył bąble czarnej piany, które spływały z ust Runy
i zafarbowały poduszkę. Wpisał tę obserwację do akt dziewczynki. U wielu
pacjentek kliniki czarna ślina stanowiła efekt uboczny podawania morfiny,
nie zwracano więc na to uwagi. Jednakże w przypadku Runy fakt ten
wywołał poruszenie. „Z dziewczynki wychodzi czerń”, usłyszał Jori, jak
jedna strażniczka szeptała do drugiej, zmieniając pościel. „Ta czerń pochodzi
z jej duszy”. Mówiąc to, przeżegnała się.
Z nikim nie rozmawiał o przymusowym karmieniu, ale spędzał dużo czasu
u Runy, a kilka razy udało mu się nawet powstrzymać strażniczki przed
wejściem do izolatki. Jednakże jego próby namówienia dziewczynki do
jedzenia pozostawały bezskuteczne. Nie reagowała na łyżkę, którą przysuwał
do jej ust, tak jak zdawała się w ogóle nie reagować na jego obecność.
Zwykle więc po prostu siadał obok niej z książką na kolanach i starał się
znaleźć naukowe wytłumaczenie jej choroby. A jednocześnie odliczał dni do
powrotu Luysa.
Do biblioteki szedł dopiero po dwudziestej pierwszej, gdy mógł mieć
pewność, że strażniczki są zajęte zaprowadzaniem porządku w salach
sypialnianych; kiedy wiedział, że za zasuniętymi firankami gasną światła
i nikt już nie je ani nie jest zmuszany do jedzenia. Brał wtedy swoją lampę
i koc, wkładał książkę pod pachę, jeszcze raz sprawdzał temperaturę stóp
Runy i owijał szyję szalem. Po lewej stronie pomieszczenia znajdowała się
rura piecowa – przed wyjściem Jori zwykł wkładać tam kilka polan. W rurze
palił się ogień. A gdy zostawiał otwartą klapę, pomarańczowe światło
tańczyło po nawoskowanych, błyszczących ścianach, zdradziecko napełniając
życiem blade policzki Runy.
Raz wydawało się mu, że gdy wychodził z izby, dziewczynka cicho nuciła,
ale to z pewnością wiatr, który wpadał do szałasu między szczelinami desek.
Na zewnątrz liście drzew leżały na ziemi niczym rdzawoczerwony dywan.
Jori nie pamiętał, by październik w Paryżu kiedykolwiek był tak chłodny.
W bibliotece znalazł publikacje, w których omawiano fenomen źrenic
o różnej wielkości. Cały czas opisywano to jednak jako objaw przejściowy,
zjawisko towarzyszące operacji, które znikało na krótko po przebudzeniu
pacjenta. Dopiero gdy pewnego wieczoru znalazł raport jakiegoś doktora
Finkelnburga w rubryce „Doniesienia mniejszej wagi” w podręczniku do
anatomii patologicznej, do głowy przyszła mu możliwa diagnoza.
Doktor Finkelnburg, lekarz asystent w zakładzie dla umysłowo chorych
w Siegburgu, opisał obraz kliniczny choroby rzemieślnika pracującego
z miedzią, który już będąc dzieckiem, wyróżniał się uporem i drażliwością.
Jako dorosły został skierowany do zakładu ze względu na gwałtowne
wybuchy wściekłości i stosowanie obelżywego słownictwa. Doktor
Finkelnburg pisał, że pacjent miał bladą twarz, cierpiał na brak apetytu, był
rozdrażniony, porywczy, a niekiedy wymiotował bez wyraźnego powodu.
Jego lewa źrenica była nieruchoma i rozciągnięta, a prawa – zwężona. Jori
wynotował sobie to wszystko na kartce. Po raz pierwszy znalazł opis obrazu
klinicznego choroby, która przebiegała podobnie jak u Runy. Doktor
Finkelnburg zaobserwował u swego pacjenta nawet przedwczesne siwienie
włosów na głowie. Wszystko zdawało się pasować.
Lekarz z Siegburga zdiagnozował to jako „całkowity obraz organicznej
choroby psychicznej” i zarządził następujący sposób leczenia: ciemię
chorego miało być nacierane emetykiem, tak by powstały wrzody na głowie.
Po trzech miesiącach, po „bardzo intensywnym jątrzeniu się” owych
wrzodów, rzeczywiście zdawało się, że pacjent czuje się lepiej.
Jori opuścił ołówek. Emetyk był stosowany w garbarstwie do
przygotowywania skóry. On sam z pewnością nie dopuściłby do
posmarowania nim głowy małej dziewczynki. Zwłaszcza że sukces doktora
Finkelnburga okazał się bardzo krótkotrwały – już po kilku miesiącach
mężczyzna znalazł się z powrotem w szpitalu, a obraz kliniczny choroby
zdawał się jeszcze poważniejszy niż wcześniej. Pacjent skarżył się na
straszliwe bóle głowy, smarował meble i ściany własnymi ekskrementami,
a nawet „dokonywał wyrafinowanych zamachów na życie strażników
i pacjentów”, jak to opisał lekarz asystent. Wkrótce stał się „wzbudzającym
największy postrach i najbardziej uciążliwym mieszkańcem niespokojnego
oddziału”. Ostatecznie wysłano go do innej placówki, gdzie kilka miesięcy
później zmarł podczas ataku skurczy. Doczytawszy artykuł do końca, Jori był
już mniej zachwycony oczywistymi analogiami do choroby Runy. Mógł
tylko mieć nadzieję, że jego podopieczną czeka inna przyszłość.
Po otwarciu czaszki zmarłego doktor Finkelnburg w jego fałdach
mózgowych znalazł dwa wrzody, każdy wielkości orzecha włoskiego. Jori
nakreślił na swojej kartce szkic głowy i zaznaczył odpowiednie obszary. Gdy
tylko Luys wróci, porozmawia z nim o tym.
Zamknął książkę, wstał, przeciągnął zmęczone nogi i zabrał kartkę do okna
biblioteki. O tej porze, w piątkowy wieczór, było tu cicho; większość
studentów zajmowała się jedzeniem i piciem. Przy oknie było chłodniej niż
w pozostałej części biblioteki. Mróz próbował wtargnąć do ogrzewanego
pomieszczenia przez szybę. Jori wsunął dłonie wraz z kartką pod pachy
i oparł się czołem o zimne szkło. Chłód było wręcz bolesny. Na zewnątrz, na
dziedzińcu, w zapadającym zmroku zaganiano grupę trzęsących się staruszek
z ich miejsca pracy w pralni na stołówkę. W trzepoczących na wietrze
białych koszulach przypominały duchy. Biegły szybko po zimnych płytach
chodnikowych; niektóre z kobiet miały bose stopy. Od czasu do czasu
zdarzało się, że latem jedna czy druga wymieniała swoje buty na butelkę
wina. Nic równie dobrze, jak alkohol, nie sprawiało, że życie w klinice było
znośne. I nic równie skutecznie tego życia nie skracało. Z uwagi na to przy
wejściu do Salpêtrière był targ, a oprócz tego kwitł wewnętrzny handel. Tyle
że niektóre kobiety zapominały o nowych butach przed nadejściem zimy.
Jori oderwał głowę od okna, dotknął mokrego, zimnego miejsca na czole,
a potem przyjrzał się plamie, jaką pozostawił na szybie. Palcem namalował
na niej niezgrabne półkole, podobne do ziarna fasoli, które miało
przedstawiać mózg. Następnie szybko zaczął ścierać fasolkę przedramieniem.
Nagle zamarł. Z przodu zakładu krawieckiego, znajdującego się dokładnie
naprzeciwko okna, w którym stał, jedna zasłona nie została zaciągnięta. Za
szybą stała nieruchoma postać – drobna i biała. Patrzyła na Joriego.
Rozpoznał Runę. I serce podskoczyło mu w piersi.
Dziewczynka chuchnęła na szybę, jej twarz zamazał mleczny krąg.
A potem uniosła palec i powolnymi ruchami namalowała jedną jedyną
literę – „L” w odbiciu lustrzanym. Jori przytknął nos do szyby i zmrużył
oczy, jakby dokładniejsze przyjrzenie się tej scenie mogło udowodnić, że to,
co widzi, jest nieprawdziwe. Jakim cudem Runa miałaby się wydostać
z szałasu i stać teraz przy oknie? Rozejrzał się, jednak w pobliżu nie było
nikogo, kogo mógłby spytać, nikogo, kto mógłby poświadczyć, że ma
miejsce coś odwrotnego. Ponownie zerknął na budynek. Dziewczynka się
odwróciła i po prostu odeszła, jakby lunatykowała. Kółko z odwróconym „L”
powoli bledło. Jori odwrócił się na pięcie i pośpieszył do wyjścia, po drodze
przewracając mały wózek, na który odkłada się przeczytane książki. Nie
zatrzymał się jednak, by podnieść rozrzucone tomy. Bez płaszcza wybiegł na
zewnątrz i ruszył na drugą stronę dziedzińca.
Już po chwili otworzył drzwi.
Praca w zakładzie krawieckim skończyła się godzinę wcześniej, na pół
godziny przed końcem zmiany w pralni, ponieważ po zapadnięciu zmroku
stare kobiety nie mogły szyć, nie kłując się w palce, a olej do lamp był drogi.
Nie opłacało się to, jeśli wziąć pod uwagę cenę, jaką Salpêtrière brało za
gotowe ubrania.
Pędził pustym korytarzem, na próżno szukając okna z odsłoniętymi
firankami. Rozsunął jedną z ciężkich zasłon i wyjrzał na zewnątrz.
Naprzeciwko widział światła biblioteki. Od północnej strony były tylko dwa
okna, w jednym z nich właśnie stał. Ocenił odległość i doszedł do wniosku,
że okno, w którym widział Runę, musiało się znajdować bardziej na prawo.
Odwrócił się, podszedł do kolejnej zasłony i ją również odsunął. Potem
podbiegał do kolejnych okien i coraz bardziej gorączkowo, jak wariat,
przyglądał się każdej szybie. Ale ślad po oddechu dziecka i tajemnicza litera
musiały dawno zniknąć.
Gdy usłyszał kroki, błyskawicznie się odwrócił. To była młoda
strażniczka, która wyszła z głównego zakładu. Przez prawą rękę miała
przerzuconą stertę świeżo uszytych ubrań; wyglądała jak kobieta po pracy
w polu, która niesie do domu zbiory.
 – Przepraszam, mademoiselle, czy odsłaniała pani tu zasłony? – Głos
Joriego odbił się echem po pustym korytarzu.
Kobieta stanęła. Patrzyła niepewnie to na Joriego, to na zasłony.
Odsłanianie ich wieczorem było zabronione. Poza tym w budynku głównym
nigdy ich nie odsuwano. Polecenie Charcota w tej kwestii było jednoznaczne.
– Ale nie teraz! Przedtem! – sprostował. – Czy wcześniej odsuwała pani
zasłony?
Oczy młodej strażniczki zrobiły się wielkie i okrągłe. Następnie wrzasnęła
piskliwie, upuściła ubrania i szybko podbiegła do okien, by ponownie
zaciągnąć story.
Jori stał i patrzył, jak korytarz stopniowo pogrąża się w mroku. Potem
odwrócił się i ruszył w stronę izolatek.
Nie wiedział, co czeka na niego w szałasie. Wyobrażenie o tym, że Runa
stoi za drzwiami i na niego czeka, było przerażające. Tak samo jak to, że izba
jest pusta, a dziecko chodzi samo po terenie kliniki. Rozejrzał się, ale nikogo
nie zobaczył. Otaczały go tylko wiatr i kurz. Nabrał powietrza, odsunął
zasuwę i otworzył drzwi tak powoli, jakby wchodził do klatki drapieżnego
kota.
Runa leżała na swoim łóżku – przywiązana – i wpatrywała się w sufit.
W pierwszej chwili Jori pomyślał, że dziewczynka znalazła jakiś sposób
wyswobodzenia się z kajdan. Gdy jednak je sprawdził, musiał przyznać, że są
nienaruszone. Przyjrzał się też pasowi na jej brzuchu. Szarpnął solidną skórę,
ciało Runy również się poruszyło. Zdawała się w ogóle tego nie zauważać.
Cały czas wpatrywała się w sufit.
– Chcesz ze mnie zrobić głupca – wyszeptał.
Wtedy jednak zauważył zasuwy w drzwiach, które można było zamknąć
i otworzyć jedynie od zewnątrz. Przeczesał palcami włosy i zaczął masować
skronie. To nie był zdrowy objaw. Widzenie w oknach postaci, których tam
nie było. W Salpêtrière znano się na takich chorobach.
– Przepraszam – powiedział. – Przepraszam. – Poluzował kajdany na
nadgarstkach Runy o jedno oczko, żeby nie wpijały się w skórę, a następnie
wyszedł z izby.
Ktoś musiał wypuścić dziewczynkę z szałasu, a potem ponownie ją w nim
zamknąć, choć brzmiało to wielce nieprawdopodobnie. W innym przypadku
Jori musiałby zwątpić we własny rozum. Gdy włożył rękę do kieszeni,
zaszeleściła kartka. Wyjął ją. Były to notatki, które robił w bibliotece, szkic
mózgu. Z każdym jego krokiem linie na kartce się poruszały, jakby
pulsowała w nich krew. I dopiero w owej chwili Jori uświadomił sobie coś
ważnego: „L” było napisane odwrotnie. Dziewczynka próbowała mu coś
powiedzieć.

Nie minęły dwadzieścia cztery godziny, a szczegóły zabójstwa Claire de

Commarin znalazły się w prasie. „Le Petit Journal” na stronie tytułowej
dodatku wydrukował kolorowy obrazek, na którym ciało denatki znajdowało
się w dramatycznym ułożeniu. Claire leżała w nieprzyzwoitej pozie na
podłodze salonu, skierowana biodrami w stronę czytelnika – jej noga była
delikatnie podciągnięta, tak że spódnica odsłaniała udo. Nieruchomy wzrok
był wbity w sufit. „Tragedia na Avenue d’Eylau”, głosił tytuł. „Zaginiona
kobieta padła ofiarą okultystycznych praktyk”. W tle widać było otwartą
spiżarnię; na podłodze leżały rozdeptane szynki, butelki wina, owoce
i warzywa. Nadgryziona kolba kukurydzy znajdowała się obok głowy
kobiety. Można by sądzić, że Claire de Commarin zmarła z przejedzenia.
Jori zobaczył obrazek, gdy usiadł do śniadania; unosił się wysoko nad
zapełnionym okruszkami talerzem madame Villon, która zaczytała się tak
bardzo, że widać było tylko jej palce zaciśnięte na brzegach gazety. Podczas
lektury wydawała z siebie okrzyki przerażenia.
– Bonjour – wymruczał Jori na tyle cicho, żeby go nie zauważyła.
Usiadł przed swoim talerzem, położył na stole książkę, wyjął z koszyka
jedną ze słodkich drożdżówek i nalał sobie kawy. Następnie otworzył książkę
i zaczął czytać rozdział „Zaburzenia ośrodka czucia”. Traktował on o małpie,
której w celach eksperymentalnych wycięto prawą część mózgu. Skutkiem
operacji było odrętwienie, przez które zwierzę nie reagowało ani na nakłucia,
ani na miażdżenie, ani na palenie skóry po lewej stronie. Tylko po prawej
małpa wykazywała „żywe czucie”, pisał doktor Ferrier.
Jori kartkował dalej. Żywił nadzieję, że „ośrodek czucia” oznacza
„ośrodek uczuć”, ale raporty Ferriera z doświadczeń nic mu nie dały.
Przekartował sześćdziesiąt stron i nic nie wzbudziło jego zainteresowania.
W końcu jednak natrafił na schemat mózgu, w którym wykonano cięcie
oddzielające przednią część mózgu od reszty. Podpis pod zdjęciem głosił:
„Kierunek cięcia w celu oddzielenia przedniej części płata czołowego”. Jori
przeczytał: „Mimo rzekomego braku wszelkich fizycznych objawów
zaobserwowałem u zwierząt zdecydowaną zmianę w charakterze
i zachowaniu, choć trudno jest ubrać to w słowa. Z operowanych zwierząt
wybrałem te najinteligentniejsze. Po operacji można było zauważyć u nich
znaczną zmianę w psychice. Miast – tak jak wcześniej – żywo interesować
się otoczeniem i podchodzić z ciekawością do tego, co można było
zaobserwować, pozostawały apatyczne, otępiałe albo zaspane, albo…”.
– To niewiarygodne! – wykrzyknęła madame Villon, aż Jori się
wzdrygnął. – Czytał pan to już?
Niechętnie podniósł wzrok znad książki.
Gospodyni podsunęła mu gazetę pod nos.
– Chyba nie.
– A powinien pan. To niewiarygodne!
Jori zaczął szukać po kieszeniach ołówka, żeby zaznaczyć miejsce,
w którym przerwał lekturę. Znalazł jednak tylko wieczne pióro, które dostał
kiedyś w prezencie od Paula. Napełniało się je atramentem. Istniało niewiele
firm produkujących podobne pióra; na uniwersytecie Jori i Paul byli
jedynymi studentami, którzy takie mieli.
Gdy madame Villon pojęła, że ze strony Joriego nie padną żadne pytania,
nieproszona zaczęła opowiadać:
– Znaleziono zaginioną de Commarin.
– Kogo?
– Proszę pana! Tę zaginioną z domu Commarinów. Przecież wszystkie
gazety o tym pisały! Z pewnością wcześniej czytałam panu artykuł na ten
temat.
– Ach tak – odparł Jori, choć nadal nie kojarzył.
– No, w każdym razie się znalazła. Po pięciu miesiącach! Martwa!
W wynajmowanym mieszkaniu. I cała zapisana takimi śmiesznymi znakami.
Prawdopodobnie zadała się z jakąś sektą. W artykule napisano, że znaków
nie dało się już odczytać, ponieważ od śmierci minęło zbyt wiele czasu.
Jori ugryzł bułeczkę.
– Nie chce pan do tego trochę brie?
– Dziękuję, madame Villon. Niedługo muszę wyjść.
– Ale przecież posmarowanie bułeczki brie trwa chwilę. – Życzliwym
gestem gospodyni podała Joriemu ser, nóż i komentarz: – Za dużo pan
pracuje.
– Być może.
– Wczoraj też wrócił pan tak późno. A teraz znowu czyta pan takie coś. –
Zerknęła w stronę otwartej książki i przekręciła głowę, by odczytać drobny
druczek. – Co to jest?
– David Ferrier.
– Też lekarz?
Jori skinął głową.
– Szkot.
– Aha, Szkot. I to pana interesuje?
– Tak.
Przez dłuższą chwilę wyglądała, jakby chciała wyciągnąć pofałdowaną
rękę w stronę książki. Potem jednak najwyraźniej zrezygnowała ze swych
zamiarów. Westchnęła.
– Niech pan kiedyś poczyta coś lżejszego.
– Tak, madame.
Jori dopił kawę, wstał, włożył serwetkę między strony książki Ferriera
i zamknął ją. W izbie Runy będzie miał więcej spokoju, wtedy doczyta tekst.
Chciał tam dotrzeć jeszcze przed strażniczkami.
Kiedy był już w garderobie i sięgał po marynarkę, usłyszał, jak madame
Villon woła:
– Przyszła do pana poczta. Już wczoraj. Położyłam ją przy pańskim
talerzu, ale nie zjawił się pan na kolacji. – Nawet drzwi nie były w stanie
stłumić wyrzutu w jej głosie.
– Poczta?
– Z Londynu. Wygląda trochę śmiesznie. Żadnego nadawcy, nic. Tylko ta
jedna linijka…
– Madame Villon, czy pani czyta moją korespondencję?
– Chce mnie pan obrazić? A co ja bym z tego miała? To pocztówka. –
Wyraźnie zaakcentowała ostatnie słowo, jakby to zmieniało postać rzeczy.
Jori usłyszał, jak gospodyni wstaje z krzesła i otwiera szufladę. Po chwili
weszła do sieni, by z obrażoną miną podać mu pocztówkę.
Z przodu widniał rysunek przedstawiający wysoki czerwony budynek
otoczony rzędem nagich drzew. Na wysypanym żwirem placu stało czterech
ubranych na czarno mężczyzn w kapeluszach i długich płaszczach. Mieli
bardzo poważne miny. „No 9811. Court House, London”. Napis wcinał się
czerwonymi literami w szare niebo.
Jori odwrócił pocztówkę. Tak jak mówiła madame Villon, wiadomość
składała się tylko z jednej linijki:

Żadnego pozdrowienia czy pożegnania. Ale w Londynie przebywały tylko

dwie osoby, które mogły przysłać tę kartkę. Jori próbował się domyśleć,
która z nich jest nadawcą.
– Rozumie pan coś z tego?
– Tak, madame. Bardzo pani dziękuję.
Szybko zdjął płaszcz z wieszaka. Miał wrażenie, że rozpoznaje pismo
Paula. Może pocztówka nie została napisana z ciepłymi uczuciami, oznaczała
jednak, że przyjaciel wybaczył Joriemu do tego stopnia, że chciał mu pomóc.
Zbiegł po schodach, otworzył drzwi i w zimnym deszczu popędził
w stronę Salpêtrière.

– Proszę to schować. Przecież ja nawet nie znalazłem pańskiej żony. –

Lecoq odsunął plik banknotów z powrotem w stronę de Commarina.
Mężczyzna siedział przed nim z czerwonymi oczami, zapuchniętymi od
płaczu, i zwieszonymi arystokratycznymi ramionami. Był o wiele bardziej
roztrzęsiony niż przy pierwszym spotkaniu. Wypomadowana ruda czupryna,
która teraz odstawała pionowo od głowy, przypominała Lecoqowi
egzotycznego ptaka z ogrodu zoologicznego. Dzięki temu skojarzeniu
rozmówca od razu wydał się mu sympatyczniejszy.
– Odnalazła ją właścicielka mieszkania, ale jej też nie musi pan płacić.
Zdaje się dość majętną osobą.
– W takim razie proszę przyjąć to jako zaliczkę za następne zlecenie,
monsieur Lecoq.
– Nie ma żadnego następnego zlecenia. Tak jak nie było tego pierwszego.
– Dlaczego zatem mnie pan wezwał? I dlaczego poszedł pan zobaczyć
moją martwą żonę? Przecież jej pan szukał, prawda?
 – Tymczasowo, owszem.
– Tymczasowo?
– Dopóki nie straciłem zainteresowania tą sprawą.
– Dopóki nie stracił pan zainteresowania tą sprawą?
– Właśnie.
De Commarin był bliski załamania. Przejechał dłonią po włosach, by je
poprawić, ale ptasi czub tylko się przesunął w inne miejsce. Po chwili
wycedził przez zaciśnięte zęby słowa pełne żalu i tłumionej wściekłości:
– Ale ja chcę, żeby pan znalazł zabójcę.
Lecoq westchnął.
– Odnoszę wrażenie, że muszę się powtarzać. Prawdziwy zabójca nie
istnieje.
– To kto napisał na jej ciele te wszystkie znaki?
– Nie wiem.
– Nie dało się odczytać ani jednego z nich?
– Obawiam się, że nie było tam zbyt wiele do czytania.
Lecoq bezwiednie położył dłoń na swoim notatniku, leżącym po prawej
stronie na krawędzi blatu. Nie chciał się wdawać w szczegóły ani pokazywać
hrabiemu rysunków Claire de Commarin, które sporządził, jednak sądząc po
wyrazie twarzy rozmówcy, ten doskonale rozumiał, o co chodzi. Lecoq
przypuszczał, że policja kazała mu zidentyfikować zwłoki.
– Skoro jej nie zamordowano, to dlaczego nie żyje? – W głosie wdowca
było słychać rozpacz. Mówił coraz głośniej i Lecoq spojrzał bojaźliwie na
właściciela kawiarni, który stał za ladą i polerował szklanki. Wybrał na
spotkanie kawiarnię, w której podawano wybornego Calvadosa, ale gdyby
wiedział, że de Commarin będzie tak krzyczeć, wybrałby knajpę dla
studentów.
Podniósł ręce, by uspokoić rozmówcę, a potem uniósł swoją pustą
szklankę.
– Zmarła na to.
– Na alkohol?!
– Wręcz przeciwnie. – Lecoq podniósł szklankę odrobinę wyżej i odwrócił
się do kelnera.
Ten natychmiast pośpieszył z butelką.
– Jeszcze Calvadosa, monsieur?
– Tak, proszę. Dla nas obu.
 Lecoq wsłuchiwał się w szemrzący odgłos nalewanego alkoholu i czekał,
aż kelner się oddali. Wtedy powiedział:
– Umarła z pragnienia.
– Z pragnienia?
Kiwnął głową. Przechylił szklankę do światła, a następnie podsunął ją
sobie pod nos i powąchał. Słodkawy, dymny zapach skóry.
– Musiała się zatrzasnąć w spiżarni. Albo ktoś ją zamknął. Wprawdzie
jedzenia było tam pod dostatkiem, najwyraźniej jednak nie znalazła nic do
picia. – Lecoq pokręcił głową z żalem, jakby chciał powiedzieć, że w jego
spiżarni taka sytuacja nigdy nie miałaby miejsca. – Przez jakiś czas jadła
owoce i warzywa, ale w końcu i one się skończyły. A do puszek się nie
dostała, bo nie miała otwieracza.
– Puszek?
– Z kiszonkami. Przypuszczam, że próbowała je otworzyć, żeby dostać się
do znajdującej się w nich cieczy. Dlatego uderzała nimi o półki.
De Commarin osunął się na oparcie. Scena, jaką sobie wyobraził po
słowach Lecoqa, odebrała mu pragnienie.
Za to Lecoq wziął duży łyk; czekał, aż rozmówca przetrawi informację.
– A znaki? – Wicehrabia miał zachrypnięty głos, jakby go nadużywał,
a teraz opadł z sił.
– Jak już wspomniałem, jest to dla mnie ogromna tajemnica. W którymś
momencie ktoś musiał otworzyć spiżarnię. Pozycja, w jakiej leżała pańska
żona, sugeruje, że opierała się o drzwi plecami. Ale czy osoba, która owe
drzwi otworzyła, była tą samą, która je zamknęła…
– Dziewczynka! – To słowo jakby samo wyskoczyło spod wąsów de
Commarina. Zabrzmiało jak oskarżenie.
Lecoq uniósł brwi. Czyli mademoiselle Bellier nie kłamała.
– Ach, więc dziewczynka jednak istniała.
De Commarin zacisnął usta. Złapał się krawędzi stołu i wyprostował plecy.
Lecoq zauważył, że jego ciało jest gibkie i wysportowane. Albert de
Commarin wyglądał jak ktoś, kto chętnie się rusza i woli przebywać na
dworze. Jeśli nie jest zabójcą, to z pewnością byłby dobrym pracownikiem,
pomyślał Lecoq. Szkoda tylko, że nigdy nie musiał pracować.
Źrenice de Commarina migotały, jakby jeszcze raz wyobrażał sobie całą
scenę. Miał szare oczy. Z badań Lombroso wynikało, że zaledwie około
dwunastu procent przestępców ma szare oczy. Lecoq widział, że zaraz staną
w nich łzy, jeśli de Commarin natychmiast się czegoś nie napije. Najlepiej
alkoholu. Podniósł swoją szklankę i kiwnięciem głowy wezwał swego
towarzysza do uczynienia tego samego. Znad kryształowej krawędzi patrzył,
jak wicehrabia bierze duży łyk. Odstawili szklanki jednocześnie, dna
uderzyły w drewniany blat. Odgłos ten był taki sam w każdej knajpie. Na
statku. W kawiarni. I wszędzie jednoczył ze sobą pijących. Jak łatwo
poprawić ludziom samopoczucie, pomyślał Lecoq, gdy de Commarin
popatrzył na niego z wdzięcznością.
– Rocznik sześćdziesiąty ósmy – Lecoq zaczął głośno snuć
przypuszczenia. Kiwnął z uznaniem do stojącego przy ladzie kelnera. –
Naprawdę dobry trunek.
– Kto to panu zdradził? – zapytał de Commarin.
– Rocznik?
– Informację o dziewczynce!
– Ach tak. – Lecoq obracał szklankę między kciukiem a palcem
wskazującym, nie odrywając jej od stołu. – Powiedziała mi to mademoiselle
Bellier z Avenue d’Eylau. Prowadzi piekarnię, w której pańska żona czasem
zamawiała chleb i ciasto. Ale widzę, że pan ma więcej informacji niż
właścicielka piekarni. Proszę mi opowiedzieć o dziecku.
– Nie wiem, czemu miałoby to służyć.
– Cóż, przykładowo gdybym wiedział, że mam szukać nie tylko pańskiej
żony, lecz pańskiej żony i małej dziewczynki…
– Nie musi pan szukać tej dziewczynki – przerwał mu wicehrabia. Na jego
bladej twarzy pojawiła się siateczka czerwonych żył, przypominająca
rysunek słojów na drewnie.
– Monsieur de Commarin, proszę, znajdujemy się w miejscu publicznym.
Gdybym wiedział, że pańska żona wyjechała razem z dzieckiem…
– Moja żona nigdzie nie wyjechała! Została uprowadzona! – Czerwone
słoje nabrzmiały i rozprzestrzeniły się również na szyję mężczyzny, schodząc
za wysoko postawiony kołnierz.
Lecoq uniósł ręce w uspokajającym geście.
– Monsieur, muszę pana poprawić. Właścicielka mieszkania powiedziała,
że umowa wynajmu została wystawiona na nazwisko Claire d’Arlanges.
Pańska żona z własnej woli…
– Z własnej woli! To ta dziewczynka! A teraz ją zabiła!
– Tego nie wiemy.
 – Jak to „tego nie wiemy”? Moja żona nie żyje!
– Jestem tego całkowicie świadom.
– Zatem kto inny miałby ją zabić? Kto poza nią przebywał w tym
mieszkaniu?
– Moim zdaniem wyglądało to na sprawkę jakiegoś okultystycznego
kręgu. Te nieliczne litery, które odczytałem…
– Czyli jakieś pan odczytał?
– Ale nie miały ze sobą większego związku.
– Proszę mi je pokazać! Proszę.
Lecoq się zawahał, potem jednak otworzył swój notatnik i przesunął go
w stronę rozmówcy, tuż obok pliku banknotów, które wciąż leżały na stole.
Szczegółowy rysunek przedstawiał prawą rękę Claire d’Arlanges oraz udo
po tej samej stronie. Skóra w tych miejscach nie uległa jeszcze tak silnemu
procesowi rozkładu jak w innych, dzięki czemu Lecoqowi udało się odczytać
w sumie cztery znaki: „A”, „R”, „3” i coś, co wyglądało jak „70”, ale równie
dobrze mogło być małym „b” – 7 i 0 znajdowały się bardzo blisko siebie.
Opatrzył je znakiem zapytania w odpowiednim miejscu.
Na widok tych symboli wicehrabia pobladł. Przełknął ślinę i odchrząknął,
ale i tak gdy się odezwał, jego głos był chrapliwy:
– Monsieur, to te same znaki!
– Słucham?
Wyskoczył zza stołu, jakby notatnik go oparzył. W jego oczach widać było
panikę.
– To te same znaki! – wrzasnął.
Lecoq próbował go uspokoić. Już i tak stojący za ladą właściciel patrzył na
nich z dezaprobatą, kiwnął nawet na kelnera i szepnął mu coś do ucha,
wskazując w ich stronę. Lecoq wziął plik pieniędzy, demonstracyjnie wyjął
z niego kilka banknotów i położył je na brzegu stołu. To uspokoiło nastroje.
Resztę pieniędzy wraz z notatnikiem schował do kieszeni swego płaszcza, po
czym wstał i wskazał wicehrabiemu drzwi.
De Commarin, nadal blady jak ściana, ruszył w kierunku wyjścia.
– Znaki, monsieur – zniżył głos. – Znajdują się również w moim
mieszkaniu.
Lecoq przeżył i widział już wiele, ale te słowa sprawiły, że poczuł gęsią
skórkę. Uczucie to było nowe i – nie mógł zaprzeczyć – przyjemne. Złapał
wicehrabiego za rękę i nie puścił do chwili, w której znaleźli się w powozie.
 Jori zamknął książkę i potarł oczy. Czuł się zmęczony i jednocześnie
dziwnie podekscytowany. Publikację Maireta przeczytał w jeden dzień; po
lekturze zrozumiał kilka rzeczy. Czuł, jak wypełniają się luki w wiedzy
potrzebnej do pełnego zrozumienia teorii Burckhardta. Ironia losu polegała
na tym, że wypełniłyby się one o wiele wcześniej, gdyby tylko posłuchał
Babińskiego. Już gdy przeczytał treść zdania na pocztówce, tytuł książki
zdawał mu się znajomy. Zrozumiał to jednak dopiero w bibliotece, przed
regałem z literą „M”: Mairet. De la Démence Mélancolique. Była to pozycja,
którą Babiński polecił mu wiele tygodni temu.
Odsunął książkę i wstał. Podszedł do okna, z którego poprzedniego
wieczoru widział dziewczynkę. Teraz jednak firany były zasłonięte, a okna
puste. Poczuł ulgę. Założył, że obraz Runy był złudzeniem optycznym,
odbiciem w szybie. Gdyby jednak zobaczył ją ponownie, naprawdę musiałby
zacząć się martwić. Dwa razy ten sam wynik przy zachowaniu tej samej
metody doświadczenia: w świecie Joriego był to dowód naukowy. Ale dowód
na co? Na to, że dziecku udało się niepostrzeżenie wymknąć z izolatki?
A może na to, że Jori sfiksował? Nie byłby pierwszą osobą, której to się
przydarzyło – ostatecznie otaczali go niemal sami wariaci.
Odwrócił się, ale potem odwrócił się raz jeszcze, by ponownie przyjrzeć
się rzędowi okien. Wszystkie firanki były zasunięte. Na dziedzińcu panował
spokój. Jori zapragnął, żeby Luys wrócił już z Londynu.
Tylu rzeczy udało mu się dowiedzieć. Mieli tak wiele do omówienia.
I wreszcie ktoś musiał zadbać o poprawę sytuacji Runy. Jori jeszcze raz wziął
do ręki kartkę i przeczytał notatki, które sporządził, przejrzał rysunki
przedstawiające części mózgu i cięcie, które je rozdzielało.
Po lekturze publikacji Maireta zrozumiał, że pomysł Burckhardta
polegający na wycięciu wariactwa z mózgu nie był przełomowy. Stanowił po
prostu logiczną konsekwencję tego, co niedawno udało się ustalić. Tak jak
wszyscy poważni neurolodzy, Mairet wyszedł od teorii lokalizacji. Przyjął, że
każda funkcja w ciele i każde zaburzenie mają swoje miejsce w mózgu.
Jednakże inaczej niż na przykład Luys czy Ferner, Mairet nie szukał żadnych
punktów, połączeń, lecz badał samą istotę szarą. Jego zdaniem zbyt duża
ilość istoty szarej w obszarze skroni wywoływała halucynacje akustyczne –
udowodnił to podczas licznych pośmiertnych operacji otwarcia czaszki
pacjentów z manią prześladowczą.
Wyniki tak bardzo pasowały do teorii Luysa, do rysunków, które widział
w jego gabinecie, że Joriego ogarnęła euforia. Wyszli z założenia, że wrzody
na mózgach trzech kobiet zniszczyły ważne obszary. Co jednak, jeśli
problem nie leżał w samym zniszczeniu, lecz w nabrzmieniu wywołanym
zastojem krwi? Luys powiedział, że prawa połowa mózgu histeryczek była
większa od lewej. Co zatem, jeśli to sam mózg wywoływał agresję, jeśli
rozrastał się w nienaturalny sposób, sam się powiększał?
I odwrotnie: to oznaczałoby, że zmniejszenie ilości istoty szarej
uspokoiłoby pacjentkę. Jori był niemal pewien, że Burckhardt doszedł do
takich samych wniosków. Nie chodziło mu o przecinanie połączeń. Nie
chodziło mu o naprawienie psychiki, tylko o jej amputowanie. Chciał ją
odciąć, tak jak odcina się chorą nogę, której nie można już uratować.
Niechętnie dotknął opuszkami palców swoich skroni, jakby musiał sam
siebie przekonać o tym, że jego mózg jeszcze działa. Wszystkie te wnioski
były logiczne, wszystko wskoczyło na właściwe miejsce. Nie musiał czytać
dalej, by wiedzieć, które zwoje mózgowe należy nakłuć, by wywołać
konkretne reakcje fizyczne. Musiał zacząć otwierać głowy. Musiał
sprawdzić, w którym miejscu mózg jest nienaturalnie duży. Musiał
zmniejszyć objętość szarej masy.
Nagle zaczął odnosić wrażenie, że w bibliotece zrobiło się ciemniej.
Zmierzch przybył bez ostrzeżenia, boazeria na ścianie połknęła resztkę
jasności w pomieszczeniu. Powoli się odwrócił, ponieważ poczuł, że ktoś za
nim stoi, ale oczywiście nikogo tam nie było. Nie zmieniło się też nic
w oknach budynku naprzeciwko. Może po prostu niebo zasnuły ciemne
chmury.
Ponownie dotknął prawej skroni.
– Jo’annrischard.
Podskoczył na dźwięk swojego imienia.
Przy regale za nim, na małej drewnianej drabince stał Babiński
i promiennie się do niego uśmiechał.
– Ça va?
– Babiński. Przestraszyłeś mnie.
– Przepraszam.
 – Co tu robisz o tej porze?
– Co znaczy: „o tej porze”? Jest dopiero wpół do szóstej.
– Naprawdę? – Jori ponownie spojrzał w ciemność roztaczającą się za
oknem. Nadchodziła zima, z każdym wieczorem czuć ją było bardziej.
– Chcesz wypożyczyć jakąś książkę? Madame Dupuis poszła dziś
wcześniej do domu. Przejąłem jej obowiązki.
– Ty? Co ty tak wszystko ostatnio przejmujesz?
Polak wzruszył ramionami i zszedł z drabiny.
– Tylko dorywczo. Poza tym madame Dupuis uważa, że świetnie znam się
na tutejszych książkach.
Jori powstrzymał się od komentarza. Spojrzał na swój stolik w tym samym
momencie co jego kolega.
– Publikacja Maireta! – wykrzyknął Babiński. – Przeczytałeś ją!
Jori wzruszył ramionami i coś wymamrotał. Jego gest wystarczył za
przyznanie się do winy. Babiński jednak nie zauważył jego zawstydzenia.
– Chcesz ją wypożyczyć? Podobała ci się?
– Jest dobra. Pomogła mi.
– Prawda?
Polak szczerze się ucieszył. Wręcz promieniał radością. A gdy zaczął się
rozwodzić nad szczegółami publikacji Maireta i zaniósł książkę do okienka,
trzymając ją oburącz, Jori po raz pierwszy pomyślał, że może wcale nie jest
taki zły. Obserwował go, gdy ten schludnym charakterem pisma naniósł tytuł
na listę wypożyczonych książek, i zaczął sobie wyobrażać, jak by to było
rozmawiać z nim, być może przy kolacji, o tym, co dziś przeczytał. Otworzył
usta, ale zapytał tylko:
– Wiesz, co dziś w kuchni?
– Sałatka ziemniaczana z boczkiem, fasolą i kurczakiem – odparł Babiński.
I chociaż wyglądało na to, że chętnie poszedłby z Jorim zjeść, że w ogóle
chętnie poszedłby z kimkolwiek dokądkolwiek, nie powiedział nic więcej,
tylko wcisnął Joriemu książkę w dłoń.
A potem jak zwykle każdy poszedł w swoją stronę – Babiński sam, bo nikt
poza Charcotem i Luysem nie chciał mieć z nim nic wspólnego; Jori sam, bo
nie chciał mieć nic wspólnego z nikim poza Charcotem i Luysem. Pod tym
względem on i Babiński wcale tak bardzo się nie różnili. Przynajmniej, jeśli
chodzi o skutki.
 Równomierny stukot kół i bujanie powozu uspokoiły de Commarina.
Lecoq obserwował przez okno rzędy mijanych domów i skręcał papierosa.
Nagle, ni stąd, ni zowąd, wicehrabia zaczął opowiadać o swojej żonie. Przez
długi czas nie mogli mieć dzieci, powiedział. Słowa w jego ustach drżały
niczym deszcz uderzający w szybę. Brzmiały jak wyzwanie – do tego
stopnia, że Lecoq powstrzymał się od zdradzenia, że mademoiselle Bellier
już dawno mu o wszystkim powiedziała. Najwyraźniej arystokraci rzadko
chadzali do knajp, by nad piwem omawiać małżeńskie problemy. Robili to za
nich inni.
Lecoq dowiedział się, że niecałe dziesięć dni przed zniknięciem Claire de
Commarin przyprowadziła do domu dziewczynkę.
– Pokochała tego bachora, jeszcze zanim przekroczył nasz próg.
– A pan? – Lecoq polizał papier, by zakleić skręta; powóz szarpnął,
w jednym miejscu tabaka trochę się zgniotła. – Nie wyobrażał pan sobie, że
moglibyście adoptować tę dziewczynkę? Przecież pan też chciał mieć
dziecko.
– Dziecko – powtórzył za nim de Commarin. – Dziecko, owszem. Ale nie
małego potwora, który drapie meble i gryzie każdego, kto odważy się do
niego zbliżyć! Nie mam pojęcia, skąd pochodziło, ale jeśli rzeczywiście było
darem od Boga, jak twierdziła moja żona, to Bóg ma ponure poczucie
humoru.
Lecoq był zaskoczony. Przypuszczał, że de Commarin odrzucił dziecko,
unosząc się honorem – bo nie było jego własne. Teraz jednak ta historia
zdawała mu się o wiele bardziej interesująca.
– A pańska żona? Zaakceptowała ją? – Zaczął się zastanawiać nad tym, co
te informacje wnoszą do poszukiwań. Jeśli dziewczynka rzeczywiście tak
bardzo zwracała na siebie uwagę – a z opisów de Commarina i mademoiselle
Bellier tak właśnie wynikało – należało wnioskować, że istnieją ludzie,
którzy widzieli zarówno dziecko, jak i zaginioną, przed lub po śmierci Claire
de Commarin.
– Mówię panu, z tą małą nie dało się dojść do ładu! Moja żona dwa razy
wyszła z łazienki z podrapaną twarzą, tylko dlatego że próbowała ją
wykąpać. Przy trzecim razie nie wytrzymałem i wyrzuciłem bachora.
 – Wyrzucił pan?
– Do szopy! – De Commarin machnął ręką w stronę okna, jakby szopa
znajdowała się przed nimi na zalanej deszczem ulicy. – Kto zachowuje się
jak zwierzę, będzie traktowany jak zwierzę.
– A żona?
De Commarin milczał, jednak Lecoqowi zdawało się, że zna odpowiedź.
Wyrzucenie dziewczynki stało się przyczyną ich kłótni. Claire de Commarin
uciekła z dzieckiem, ponieważ jej mąż nie chciał go zatrzymać.
– O której godzinie pańska żona i dziewczynka wyszły z domu?
– To musiało być w nocy. Wieczorem zamknąłem dzieciaka w szopie. Gdy
rano się obudziłem, żona zniknęła, a szopa była otwarta.
Nagle zdawało się, że mały powóz wypełni poczucie winy; usiadło na
ławce obok de Commarina niczym trzeci pasażer, tak że ten musiał się
przesunąć i skurczyć. Nie mógł dać dzieci swej żonie. Zamknął dziewczynkę
w szopie. Pokłócił się z żoną. Nie był dostatecznie czujny, gdy ta nocą
wymknęła się z domu. A teraz nie żyła. Tak, poczucie winy rozpierało się
obok niego na ławce, robiło się większe i większe.
Lecoq przesunął się nieco i zaczął skręcać kolejnego papierosa. Ucieszył
się, gdy powóz stanął przed posiadłością.
Lecoq szedł za de Commarinem długimi korytarzami; ich kroki odbijały
się echem. Zerkając tu i tam, zauważył dobry tuzin drzwi. Wszystkie
pozostawały otwarte. Pokoje były nieumeblowane. Przez okna wpadało
światło dzienne, odbijało się od nagich podłóg. Żaden nie był zamieszkany.
Fantomowe pomieszczenia powoli popadały w zapomnienie; dla de
Commarina wkrótce miały przestać istnieć.
Sposób, w jaki Claire de Commarin urządziła pokój dziecięcy na górze,
był przytłaczający. Przy ścianie po prawej stał biały jak śnieg koń na
biegunach, były tu też pulpit do pisania i niewielka ławka. Konik na kiju był
oparty o blat. Na komodzie po lewej stronie od drzwi siedziała porcelanowa
lalka w sukience i czerwonej czapeczce. Nad dziecięcym łóżkiem stojącym
przy lewej ścianie wisiał baldachim, uszyty z takiego samego różowego
materiału co zasłony. Na środku między dwoma oknami stała skrzynia
z zabawkami, prawdopodobnie pełna podobnie jak misternie zdobiona szafa
na ubrania.
Kiedy tu weszli, wyraz twarzy de Commarina uległ zmianie. Jego rysy
zmiękły, wyglądał na zranionego. Prawdopodobnie oczami wyobraźni
zobaczył swoją żonę, tak jak ona widziała tu swoje nienarodzone dzieci.
Lecoq dał mu czas, by się pozbierał. Sam podszedł do biurka. Leżał na nim
elementarz do pierwszej klasy: Alphabet pour lesenfants illustre. Otworzył
go i zobaczył, że niektóre litery zostały wzięte w kółko.
– Czy pańska żona uczyła dziewczynkę pisać?
– Chciała, ale to była beznadziejna misja. Wydaje mi się jednak, że
dziecko już znało kilka liter. Jednak nowych się nie nauczyło.
– Jak w ogóle się nazywała?
– Nie wiem. Nie udało się nam tego z niej wydobyć. Żona nazwała ją
Grâce.
– Grâce?
– Od nazwy kościoła, w którym ją znalazła, Val-de-Grâce.
Lecoq opuścił elementarz.
– Czyli historia z kościołem się zgadza?
– Nie wiem. Ale żona się przy niej upierała. Rzekomo poszła do kościoła,
by zapalić świecę w intencji swojej prośby… naszej prośby. I nagle
zobaczyła dziewczynkę kucającą za stojakiem na świece. Mała spojrzała na
moją żonę ponad płomieniami, dokładnie w chwili, w której ta błagała Boga,
by dał jej dziecko. To dlatego z miejsca poczuła się jej matką. Można
powiedzieć, że została matką z bożej łaski. Tak mi powiedziała, żebym się
nie śmiał. – Mimo wszystko de Commarin się zaśmiał, był to jednak śmiech
udręczonego człowieka.
Lecoq dalej kartkował elementarz. Zauważył, że na każdej stronie
zakreślono te same litery, najczęściej „O” i „A”; inne ignorowano.
Zwiedził tyle kościołów w Paryżu, że nie wiedział, czy Val-de-Grâce
znajduje się na jego liście.
– Mogę zabrać tę książkę? – Podniósł elementarz.
De Commarin obojętnie wzruszył ramionami.
– Jeśli pan chce, bardzo proszę. Jak zapewne się pan domyśla, ja jej nie
potrzebuję.
Podszedł do skrzyni z zabawkami, otworzył ją, po czym odwrócił się do
Lecoqa i wskazał na zawartość niczym kupiec oferujący swój towar.
Skrzynia była po brzegi wypełniona zabawkami. Lalki, misie, małe
drewniane powozy, a między nimi mały drewniany flet, prawdopodobnie
bardziej hałasujący niż grający.
Lecoq wsunął książkę pod pachę i podszedł bliżej. Dopiero teraz zauważył,
że de Commarin nie wskazuje na skrzynię, lecz na jej wieko. To, co
z początku można by uznać za ozdoby w drewnie, w rzeczywistości było
małymi nacięciami, tworzącymi litery i liczby, które ktoś tu wyrył.

– Tył skrzynki też jest tym usiany – rzekł de Commarin. – I dół ławki.
Zauważyliśmy to dopiero, gdy dziecko zaczęło drapać meble w salonie na
dole. – Odwrócił skrzynię, żeby było widać skalę zniszczeń.
Lecoq zobaczył ten sam obrazek:

Spisał kolejność znaków w swoim notatniku.

– Czy mogę zobaczyć też ławkę?
Odwrócił ją, była bardzo lekka. Pod siedziskiem znajdował się ten sam
rząd znaków, napisany ciągiem, stanowiący raczej wzór niż tekst.
Lecoq przechylił głowę.
– Co to jest? Jak pan sądzi? – zapytał de Commarin.
– Proszę nie wziąć mi tego za złe, ale moim zdaniem istnieje pewna
różnica między ryciem liter w meblach a pisaniem ich na zwłokach.
– Zatem nie wierzy mi pan?
– Mam wątpliwości.
– Dziecko było jedyną osobą, która przebywała w mieszkaniu razem
z moją żoną! – Twarz wicehrabiego najpierw pobladła, a potem
poczerwieniała. Rozpacz była jeszcze zbyt świeża, by potrafił się
opanować. – Monsieur Lecoq, jeśli to dla pana żaden dowód, jeśli nadal pan
nie wierzy, że to dziecko ponosi za wszystko odpowiedzialność… to
musiałem się pomylić co do pana. Miał pan rację. Nie znalazł pan mojej
żony. I zastanawiam się, czy nie przeceniłem pańskich możliwości jako
detektywa. Najwyraźniej nie ma pan już takiego wyczucia jak kiedyś.
Lecoq w milczeniu czekał, aż wybrzmi ten atak wściekłości. W swoim
życiu tak często miał do czynienia z trupami, że znał już wszystkie zarzuty
tych, którzy zostają. Zwymyślano go, ponieważ osoby odpowiedzialnej za
śmierć nie było pod ręką; nieszczęście było ogromne, a Bóg nie istniał.
– Monsieur de Commarin, rozumiem pańską złość – rzekł w końcu. – Ale
przecież cały czas chodzi o dziecko.
– Mówi pan tak, bo jej pan nie widział! Proszę za mną. Coś panu pokażę.
Proszę za mną!
Wicehrabia niezbyt elegancko i bardzo głośno ruszył po schodach. Lecoq
poszedł za nim. – Nocami budziły nas dźwięki. W salonie na dole ktoś grał
na fortepianie.
– Grał na fortepianie?
– Przynajmniej wciskał klawisze. Zaczynał od najniższego dźwięku,
a potem powoli przechodził do najwyższego. – De Commarin zaczął
naśladować ten ruch w powietrzu. – Rzadko słyszy się coś tak
przerażającego. W środku nocy. Wyobraża pan to sobie?
– I sprawdził pan, co to było?
– Oczywiście. Żona nie chciała, żebym tam szedł, mówiła, że się o mnie
boi. Ja jednak myślę, że po prostu nie chciała zostać sama w sypialni. Wtedy
rozbiłem szklany kufel i dałem jej dużą skorupę. Sam wziąłem drugą
i zszedłem na dół.
Weszli do sześciokątnego pomieszczenia z dużymi oknami. Na środku stał
brązowy fortepian.
– Jak zapewne się pan domyśla, grała dziewczynka. Od początku się jej
bałem, ale gdy zobaczyłem ją siedzącą w tym ciemnym pokoju… –
Gospodarz pokręcił głową i przejechał dłonią po czole. – Musi pan to sobie
wyobrazić w następujący sposób: Ona siedzi tam, przy fortepianie, a ja widzę
tylko jej plecy i jasne włosy. Firanki nie były zaciągnięte, dlatego oblewał ją
blask księżyca. Niewzruszona, wciskała kolejne klawisze. Jeden za drugim.
Coś przy tym tak dziwnie stukało, nie wiedziałem co. Początkowo mnie nie
zauważyła. Nie zwróciła na mnie uwagi, nawet gdy do niej przemówiłem.
Potem jednak nagle się do mnie odwróciła. Nie wyobraża pan sobie jej
spojrzenia. Jeszcze nikt nigdy nie patrzył na mnie tak przenikliwym
wzrokiem. Te oczy…
– Dwukolorowe?
De Commarin spojrzał na niego z zaskoczeniem.
– Wspomniałem o tym?
– Powiedziała mi to mademoiselle Bellier z Avenue d’Eylau – odparł
Lecoq. – A co to było za stukanie?
– Słucham?
– Stukanie. Powiedział pan, że coś stukało.
– Tak, tak jakby ktoś miał za długi paznokieć. Ale to było pióro. Naciskała
na klawisze piórem do pisania, stąd ten stukot. Musiała znaleźć w moim
gabinecie atrament i artykuły piśmiennicze.
– Napisała coś na klawiszach?
Zaintrygowany Lecoq podszedł do wielkiego fortepianu i otworzył klapę.
Klawiatura była tak samo wypolerowana jak drewno.
– Nie nazwałbym tego pisaniem. Raczej bazgraniem. I oczywiście nic
z tego nie zostało, bo klawisze są zbyt gładkie. Ale były zabrudzone.
W niektórych miejscach między nimi nadal widać ślady atramentu.
Lecoq wcisnął jeden z klawiszy; głęboki dźwięk przetoczył się przez pokój
niczym grzmot. A potem zapadła cisza. Lecoq wyobrażał sobie, że gdy de
Commarin usłyszał podobne dźwięki w środku nocy, musiało ogarnąć go
przerażenie. Nachylił się nad klawiaturą i zaczął się przyglądać resztkom
czarnego atramentu w szczelinach, tam gdzie zapewne trudno było dotrzeć
ściereczką.
– I nie był pan w stanie rozpoznać nic z tego, co napisała?
– Monsieur, niezbyt się tym przejmowałem.
– Wspomniał pan, że dziecko nie mówiło.
– Nie.
– A jeśli chciało wam coś przekazać, pisząc?
– Po moim fortepianie? – Wicehrabia spojrzał na swojego gościa ze
zdumieniem. Wzruszył ramionami, ale zaczął się przyglądać instrumentowi.
Lecoq przypomniał sobie, co mówiła o dziewczynce mademoiselle Bellier.
Wcześniej uważał ją za zabobonną babę, jednak historia, którą opowiedział
mu de Commarin, doskonale pasowała do wyobrażenia o wyrzutku. Po raz
pierwszy wziął pod uwagę możliwość, że to dziewczynka mogła napisać
litery na ciele denatki.
Kobieta wchodzi do spiżarni. Dziecko zamyka za nią drzwi. Przekręca
klucz, tak dla zabawy. To jest zabawa. Kobieta za drzwiami szaleje, wścieka
się. Może dziecko boi się ją wypuścić, może nie chce dostać bury. A może
jest głuche. Otwiera drzwi wiele dni po tym, jak za drzwiami robi się cicho.
Albo gdy chce mu się jeść. Kobieta wypada ze spiżarni, jej oczy są otwarte
i niebieskie niczym pojemniczki w kałamarzu…
– Nie chciałbym mówić źle o żonie. Teraz, gdy ona… Ale te
wielogodzinne modlitwy w kościele… – Zgorzkniały śmiech wicehrabiego
wyrwał Lecoqa z rozmyślań. Nie słyszał początku komentarza. – To
znaczy… dzieci z reguły nie powstają w kościele, prawda?
– Rzadko też Święte Dziewice są zapładniane przez Ducha Świętego,
monsieur. A mimo to właśnie o tym naucza Kościół. – Lecoq próbował sobie
przypomnieć, o czym przed chwilą rozmyślał. Ale nagle de Commarin
popatrzył na niego w dziwny sposób. Jego lewa powieka zaczęła drżeć,
a wąska kreska znajdująca się pod jego wąsami jeszcze bardziej się pogłębiła.
Bladą twarz wykrzywiła grymas i nagle z gardła wydobył się bulgot. De
Commarin zaczął się śmiać. Śmiał się jak ktoś, kto przez długi czas nie miał
powodu do śmiechu.
Lecoq w milczeniu obserwował, jak śmiech zamienia się w chichot,
a potem w gdakanie, które trzęsło całym ciałem mężczyzny i brzmiało
nieprzyzwoicie głośno w cichym salonie. Co najmniej tak niesamowicie jak
dźwięk fortepianu. Lecoq czekał. Zmiana nastąpiła błyskawicznie. Twarz de
Commarina zaczęła przypominać brzydką maskę. Poczerwieniała. Między
rozwartymi szczękami zwisała niteczka śliny. Śmiech przeszedł w wycie.
Mężczyzna odrzucił głowę do tyłu; wyglądał teraz jak duże, rozbeczane
dziecko. Po raz drugi tego dnia miesiące wściekłości i rozczarowania przejęły
nad nim kontrolę. Ostatnią nadzieję pokładał właśnie w Lecoqu, bohaterze
swej młodości, który wtedy pomógł mu wyjść z opałów. A teraz, mimo
wszystko, jego żona nie żyła. I ani on, ani Lecoq nie zdołali temu zapobiec.
Lecoq nigdy nie rozumiał de Commarina tak dobrze jak teraz, gdy ten
biegał po pokoju, płakał, z wrzaskiem przewracał meble, w końcu zatrzasnął
wieko fortepianu. Jeszcze nigdy wicehrabia nie zdawał mu się tak miły.
Opuścił dom bez słowa. Tupanie de Commarina odprowadziło go aż do
drzwi. Lecoq nie miał wątpliwości co do tego, że zrozpaczony mężczyzna
zaczął zaprowadzać swoje porządki w kolejnym pomieszczeniu. Wyszedł
z czystej przyzwoitości. Najlepiej tracić nad sobą kontrolę w samotności, bez
świadków.
 Na zewnątrz zapadł już zmierzch. Lecoq szedł drogą w stronę żelaznej
bramy. Na ulicy schował elementarz do wewnętrznej kieszeni płaszcza
i zaczął szukać niedawno skręconego papierosa. Jego palce natrafiły przy tym
na plik banknotów. Wyjął go. Były to pieniądze, które wicehrabia chciał mu
dać za ostatnie lub przyszłe zlecenie. Lecoq zupełnie zapomniał, że je
schował. Przez chwilę chciał wrócić i wrzucić je przez szczelinę na listy,
potem jednak jeszcze raz spojrzał w okna budynku. Zważył plik w dłoni,
odwrócił się i ruszył przed siebie.
W tej dzielnicy, w której dawna wioska Passy stykała się z brzegiem rzeki,
obecność przestępców była mgliście wyczuwalna. Ale przestępczość istniała
również tutaj, był tego pewien. Skrywała swoje pokrzywione ciało pod
drogimi płaszczami, skrojonymi tak, że mogłyby ukryć kobiece zhańbione
brzuchy. Zdradziecko szeroka dolna szczęka i usta kryły się pod
wyperfumowanymi chusteczkami, rzekomo mającymi maskować brzydki
zapach niesiony przez Sekwanę.
Lecoq głęboko nabrał powietrza. To wszystko to tylko pretekst, pomyślał,
wieczorne powietrze było świeże, Sekwana jak zwykle pachniała Sekwaną.
Naprzeciwko niego, w świetle ulicznej latarni, pojawiła się kobieta
o rozległej turniurze, przy której rzeczywisty obwód miednicy damy był
niemożliwy do określenia. Mógł wynosić zarówno dziewięćdziesiąt, jak i sto
centymetrów – przestępczyni czy nie, była to różnica szerokości dłoni. Gdy
go minęła, popatrzył za nią – przyśpieszyła, jakby wyczuła na plecach jego
wzrok. Zawiązany z blond włosów węzeł na karku kołysał się razem
z turniurą, buty stukały po asfalcie, coraz szybciej, ze strachem. W końcu
zniknęła za rogiem. Podejrzane, bardzo podejrzane, pomyślał Lecoq.
Ucieszył się, że wraca do tej paryskiej dzielnicy, w której kryminalny profil
mieszkańców jest bardziej oczywisty, a przestępcy wyglądają tak samo jak
on.
 CZĘŚĆ CZWARTA

KOMPLIKACJE

Dwa dni później pobudki, które wolelibyśmy przemilczeć,

by nie spotkała nas brutalność bądź zazdrość ze strony
złych kolegów, skłoniły nas do opuszczenia Salpêtrière.
Nie mieliśmy czasu na przeprowadzenie doświadczeń
ze stalowymi urządzeniami, nie otrzymaliśmy również pozwolenia
na udzielenie pomocy czterem innym chorym,
przez co ich uzdrowienie zostało uniemożliwione
w bardzo mało chrześcijański sposób.
VICTOR BURQ (1823–1884)
francuski lekarz i hipnotyzer
 Kiedy Luys wrócił z Londynu, wyglądał na zestresowanego. Przywitał się
z Jorim, jakby ten był kolejną niezałatwioną sprawą, która na niego czekała.
Jakby równie dobrze Jori mógł od razu położyć się na stosie listów
i dokumentów, które podczas nieobecności doktora utworzyły okazałą wieżę.
Jori obserwował, jak neurolog przesuwa bałagan z miejsca na miejsce.
– Wyprzedzono nas. – Słowa padły bez uprzedzenia. Luys zdawał się
bardzo zajęty tym wprowadzeniem. Zaczął przeglądać listy; jeden z nich,
nieotwarty, wyrzucił do kosza. – Pewien doktor Godlee przeprowadził
pierwszą operację mózgu. Usunął guz.
Joriemu zaczęło szumieć w uszach.
– Kim jest doktor Godlee?
– Ja też się nad tym zastanawiałem. Ale o wiele ważniejsze pytanie brzmi:
Jakim cudem udało mu się wyprzedzić Salpêtrière? – Neurolog rozerwał
jeden z listów, szybko go przeczytał, a potem odłożył na biurko.
Jori w tym czasie próbował odzyskać trzeźwość myślenia.
– Kiedy odbyła się ta operacja?
– Sześć dni temu.
– Jeszcze o niej nie czytałem.
– I nie przeczytasz. Pacjent nie przeżył. Sam dowiedziałem się tylko
dlatego, że na konferencji powiedział mi o tym w tajemnicy ktoś, kto był
obecny przy operacji. Ale rozmawiałem z zaprzyjaźnionym doktorem
Bennettem, który zdradził mi, że planowana jest już kolejna operacja.
Prawdopodobnie na połowę listopada. Rozmawiałeś z Charcotem? – Luys
mówił bardzo energicznie, co trochę dziwiło Joriego. Zdawał się o wiele
bardziej bezpośredni i nieprzystępny niż zwykle. Może Jori przyszedł
o niewłaściwej porze.
– Nie, jeszcze nie – przyznał.
– Dlaczego?
Zawstydzony, Jori podał Luysowi sporządzone przez siebie notatki.
– Z początku dość długo zajmowałem się kwestią anizokorii u dzieci.
– Czego?
– Anizokorii. Runa ma źrenice różnej wielkości. Bardzo się od siebie
różnią. Lewa jest duża i czarna, prawa mała niczym łepek od szpilki.
– Tak? – Luys spojrzał na niego. Jori mógłby przysiąc, że na ułamek
sekundy wiecznie uśmiechniętą twarz doktora zasłonił cień. Jakaś nagła myśl
sprawiła, że Luys zmarszczył czoło. Jednak chwila ta zaraz minęła. Neurolog
podrapał się po głowie. – Johannie, nie mamy czasu na takie rzeczy.
Rozumiem, że ta kwestia jest dla ciebie wielce zajmująca, ale nie możesz
teraz się zatracić w poszukiwaniu informacji.
– Ja tylko myślałem, że może to wskazywać na guza mózgu. Ja…
– Ważne są dla nas tylko dwie kwestie. Po pierwsze: które drogi nerwowe
musimy przeciąć, by uspokoić zdziczałą, nieakceptowaną w społeczeństwie
pacjentkę. Po drugie: jak sprawimy, by pacjentka przeżyła operację.
– Być może odpowiedź na pierwsze pytanie już znalazłem.
– Doprawdy? – Luys był szczerze zaskoczony, co Jori uznał za zachętę, by
wreszcie zaprezentować wyniki swoich poszukiwań.
Stanął przed biurkiem, na próżno szukając miejsca, w którym mógłby
rozłożyć swoje papiery. Ostatecznie położył je ostrożnie na innych
dokumentach.
– Przeczytałem De la Démence Mélancolique Maireta. – Pokazał kartkę
leżącą tuż przed nosem Luysa. – Wskazówkę otrzymałem od mojego dobrego
przyjaciela, który przez dłuższy czas pracował u doktora Burckhardta.
Wydaje mi się, że to na tej pracy Burckhardt opiera swoje teorie.
Luys kiwnął głową. Jori wreszcie zwrócił na siebie jego uwagę.
– Mairet pisze o dwóch rodzajach demencji: megalomańskiej
i melancholijnej. Twierdzi, że demencja megalomańska znajduje się w płacie
czołowym i po bokach. – Dotknął odpowiednich miejsc na rysunku, tak jak
uczynił Luys podczas ich ostatniego spotkania. – Melancholijna postać
demencji znajduje się natomiast w hipokampie i w pierwszym zwoju obok
niego. – Przejechał palcem po obiekcie w kształcie ślimaka nie po to, by
pokazać Luysowi, gdzie się znajduje hipokamp, lecz z chęci objaśnienia
swojego rysunku. Szkic przypominał kłębowisko węży. – Mairet stwierdził,
że u jego pacjentów mózg zawsze był powiększony w tych właśnie
miejscach, że to właśnie tutaj było za dużo istoty szarej. Z tego wynika, że by
uleczyć pacjentkę, należy nie tyle coś przeciąć, co usunąć. Jestem pewien, że
Burckhardt właśnie to miał na myśli, pisząc, że chce wyciąć chorobę
psychiczną z mózgu.
Luys bez słowa pochylił się nad rysunkami. Przez chwilę rozmyślał.
Następnie powoli pokiwał głową. Jori wpatrywał się w jego usta i czekał, aż
się poruszą.
– To brzmi przekonująco. Szczerze mówiąc, miałem bardzo podobne
myśli – powiedział wreszcie neurolog. – Poza tym nieźle pasuje do wyników
doświadczeń Goltza na jego psach. Cały czas mówi się, że po usunięciu
płatów skroniowych strumieniem wody zwierzęta nadal potrafiły jeść
i biegać. Ale rzadko się wspomina o tym, że jednocześnie się uspokoiły.
Luys podszedł do szafy, by wyjąć z niej jeden ze swych zwojów. Jori
z lekkim przerażeniem podniósł swoje notatki, gdy neurolog oparł
przedramię na biurku, a następnie zrzucił na podłogę dokumenty i listy.
Kiedy zrobił dostatecznie dużo miejsca, rozłożył własne pomoce naukowe.
Jori rozpoznał oryginał rysunku z książki Luysa na temat chorych umysłowo.
Nie mógłby odczuwać większej czci, nawet gdyby rozłożono przed nim
obraz Gustave’a Courbeta. Pod rysunkiem znajdowało się pełne zawijasów
„L”.
– Wyobrażam sobie, że Mairet zbudował swoje teorie na moich wywodach
z osiemdziesiątego pierwszego – rzekł Luys, jak zwykle pozbawiony
skromności. – Napisałem wówczas, że u pacjentek z halucynacjami
powiększone są określone obszary kory mózgowej na wysokości skroni. Była
to jedynie poboczna uwaga, nie poświęciłem jej zbyt wiele miejsca.
Naturalnie jednak mogło się tak właśnie zdarzyć, dlaczego by nie. –
Ponownie zaczął przechylać głowę w jedną i drugą stronę, jakby miało mu to
pomóc w przesunięciu myśli z miejsca w miejsce. Lewą dłoń oparł ciężko na
papierze, kciuk ułożył niemal pod kątem prostym w stosunku do reszty
palców, tak że obok „L” na rysunku powstało drugie, stworzone przez dłoń
neurologa. Małe „L” w dużym. Na sekundę Joriego ogarnęło zdumienie.
A potem zrozumiał, co mu przypomina ten widok.
– Johannie?
Nie opuszczała go myśl o Runie w oknie szwalni. A teraz, gdy przyjrzał
się dokładniej, wydawało mu się, że litera obok dłoni Luysa się rozszerzyła.
Pociemniała, jakby chciała, by ktoś zwrócił na nią uwagę.
– Johannie?
Jori podskoczył; poczuł się jak w pułapce, chociaż nie potrafił powiedzieć
dlaczego.
– Was? – spytał po niemiecku, a potem, gdy się zorientował, że popełnił
błąd, poprawił się po francusku.
Luys się uśmiechnął.
– Coś jest z tobą nie tak?
– Co? Nie!
– Spytałem cię, czy u dziewczynki występują halucynacje.
 – Też?
– Johannie, czy ty wiesz, o czym rozmawiamy?
– Oczywiście.
– A więc?
– Chciałem jeszcze spytać, czy nie zechciałby pan ponownie zbadać tej
pacjentki. Runa jest trochę… dziwna.
Neurolog popatrzył na niego z zaskoczeniem.
– No cóż, mogłoby to być spowodowane faktem, że jest umysłowo chora,
prawda?
– Tak, ale mimo to jest inna… Nie wiem, może to kwestia jej oczu albo
zachowania…
– No tak, oczy. Już o tym wspominałeś. Powiększona jedna źrenica
rzeczywiście mogłaby wskazywać na guza mózgu, widywałem już jednak
przypadki, gdy było inaczej. Czy dziecko ma bóle głowy?
– Nie wiem. Nie mówi.
– Płacze?
– Nie. A przynajmniej rzadko.
– W takim razie nie ma bólów głowy. Dzieci płaczą, gdy coś je boli.
Jori pomyślał, że to dziecko rzeczywiście jest inne od reszty dzieci. Może
to właśnie na tym polegała jego wyjątkowość.
– Dobrze, popatrzę na nią, ale nie dzisiaj. Mam tu mnóstwo do zrobienia,
a później muszę jeszcze iść na oddział. Proponuję zatem, żebyś się udał
prosto do Charcota i spytał go o materiał do eksperymentów. I nie wstydź się
trochę się z nim potargować. Może opowiedz mu o operacji w Londynie – to
powinno go przekonać. Charcot nie lubi, gdy inni go wyprzedzają.
Jori, speszony, kiwnął głową. Wiedział, że nie da się w nieskończoność
odkładać wizyty u Charcota.
– Jest jeszcze coś – powiedział. – Chciałbym, żeby Runa znowu trafiła na
normalny oddział. Teraz leży w…
– Czy podczas mojej nieobecności udało ci się przekonać ją, by zaczęła
jeść? – Luys zaczął zwijać swój rysunek; jego zdaniem oficjalna rozmowa
właśnie się kończyła. Jori patrzył, jak „L” na papierze powoli znika mu
z oczu.
– Wiedział pan o tym?
– Trudno jest uniknąć tematu Runy, nawet jeśli człowiek na jakiś czas stąd
wyjedzie. To dziecko niemalże straszy w Salpêtrière. – Neurolog się
uśmiechnął, nie mając pojęcia, że w uszach Joriego słowa te zabrzmiały
dwuznacznie. – Gdy tylko podszedłem wczoraj pod drzwi kliniki, od razu
usłyszałem plotki. Coś namieszałeś. – Schował zwój do szafy.
– Nie, ona nadal nie je.
– Karmienie przymusowe?
Jori przełknął ślinę.
– Od dwóch tygodni.
– Od dwóch tygodni? I nadal nie chce jeść?
– Tak.
– Niebiosa, to się musi skończyć. W przeciwnym razie jej przełyk ulegnie
degradacji do tego stopnia, że w ogóle nie będzie już mogła jeść, czy tego
zechce czy nie. Albo umrze z powodu krwotoków wewnętrznych.
Jori poczuł, jak kołnierzyk koszuli zaczyna go uciskać. Zastanawiał się,
czy Luys kiedykolwiek miał okazję obserwować proces przymusowego
karmienia czy po prostu znał go z teorii. Zdaniem Joriego zadawał pytania
w zbyt beztroski sposób.
– Czyli co robimy? Dzieci nie jedzą, gdy są chore. Albo się boją; wtedy
żaden głód nie pomoże.
Luys wrócił do biurka, jedną dłonią wziął się pod tłusty bok, a drugą
zaczął stukać palcami w blat.
– Pobaw się z nią – powiedział nagle.
– Słucham?
– Dzieci chętnie się bawią. Pobaw się z nią, może uda ci się pozyskać jej
zaufanie.
– Doktorze Luys…
– Przecież masz młodszą siostrę, prawda? Przypomnij mi, jak się nazywa?
– Hanna.
– Tak. Pobaw się z nią, tak jak bawiłbyś się z Hanną. Oczywiście na miarę
możliwości tej kliniki.
Jori niespokojnie kiwnął głową. Nie sprzeciwił się, jak to ostatnio często
robił. Jednak tak naprawdę nikt nie wiedział tak dobrze jak on, że w tym
przypadku możliwości zostały ograniczone nie przez szpital, a przez Runę.
Nikt nie spędził przy jej łóżku tyle czasu co on – wiedział więc doskonale, że
nie jest dziewczynką, która interesuje się lalkami czy grą w klasy.
 Lecoq otworzył ostatnią butelkę wina ze swoich zapasów, napalił
w niewielkim kominku w rogu pokoju i przesunął krzesło oraz kuchenny stół
w kierunku źródła ciepła. Za oknem szalała burza. Po drugiej stronie ulicy,
przed knajpą, stał mężczyzna z postawionym kołnierzem, wpatrywał się
w górę, w okna Lecoqa, i marzł.
Lecoq nie mógł stwierdzić, że zakończył już przypadek de Commarin.
Zrobił jedynie przerwę, tak na próbę, by sprawdzić, jak się z tym czuje – i by
się przekonać, jak daleko zajdzie policja bez jego pomocy. Najwyraźniej
jednak zaszła nie dalej niż do drzwi domu Lecoqa.
Przez chwilę się zastanawiał, czy nie zaprosić swego cienia na kieliszek
wina. Potem jednak nalał sobie podwójną porcję i wziął do ręki elementarz.
Po krótkim czasie zrozumiał, że zakreślone litery były tymi samymi, które
spisał ze skrzyni na zabawki w domu wicehrabiego.
Napił się wina i podrapał po nieogolonej brodzie. Mademoiselle Bellier
powiedziała, że dziecko było opętane przez diabła. W rzeczy samej
skrupulatność, z jaką zaznaczono litery w książce, graniczyła z manią.
Zakreśliła litery w każdym, nawet najkrótszym tekście. Wyobraził sobie, jak
musiał się poczuć wicehrabia, zastawszy dziecko w nocy przy fortepianie –
z szeroko otwartymi oczami i piórem w dłoni.

Nagle zdało mu się, że wiatr uderzył skrzydłem jednego z okien. Poczuł

przeciąg na plecach. To pewnie ta burza, jej powiew przedostawał się do
pokoju przez szpary. A jednak się odwrócił, czując, jak jego kark pokrywa
gęsia skórka. Wiedział, że z pewnością nikogo tam nie ma, wiedział to,
a mimo wszystko się odwrócił. Poczuł osobliwą ulgę, zobaczywszy, że pokój
za nim jest pusty, a na parapecie nikt nie siedzi: żaden morderca, żaden
obserwujący, żadna dziewczynka.
Zły na siebie, pokręcił głową i zakorkował butelkę wina.
 – Wejść!
Jori usłyszał śmiech papug za drzwiami, gdy na próżno naciskał klamkę.
Gabinet Charcota był zamknięty. Szukał go w gabinetach zabiegowych,
w sali do elektroterapii, w medycznym laboratorium fotograficznym
i w muzeum ze zbiorami patologicznymi. W jego głowie zaczęła już
kiełkować kusząca myśl o przełożeniu spotkania na kolejny dzień, gdy
w końcu znalazł neurologa w budynku do hydroterapii.
Wszedł do nieogrzewanej sali i zapiął płaszcz. Powietrze tu było wilgotne.
Na drewnianym podeście stała strażniczka ze szlauchem w dłoni i oblewała
jedną z pacjentek zimną wodą. Krzyki i płacz chorej odbijały się echem od
pokrytych płytkami ścian. Kobieta była naga, dłonie miała przywiązane do
drążka biegnącego w poprzek ściany, tak że nie miała szans ucieczki przed
lejącą się na nią wodą. Zwłaszcza że strażniczka wykonywała swoje zadanie
niezwykle skrupulatnie – z poważną miną każdy ruch pacjentki nagradzała
chlustem wody, jakby się bała, że Charcot mógłby zwrócić jej uwagę, jeśli
strumień nie zawsze trafiałby dokładnie w kręgosłup.
Neurolog stał obok podestu i nadzorował proces. Splótł dłonie na plecach,
otaczała go mgła z kropelek wody. W przytłumionym świetle wpadającym
przez wypukłe szyby wyglądał jak mag znikający w chmurze dymu.
– Profesorze? – Jori odchrząknął. Spróbował zwrócić na siebie uwagę
neurologa, ale szum wody i krzyki kobiety były tak głośne, że nie słyszał
własnego głosu. Może to nie jest właściwe miejsce do rozmów z Charcotem,
pomyślał. Ani właściwy czas. Neurolog był zbyt zapatrzony w to, co się
działo na jego oczach.
– Profesorze?
Woda lała się do miednicy stojącej na środku pomieszczenia, służącej
również jako wanna do zanurzania pacjentek, a stamtąd była pompowana do
szlaucha. Na tylnej ścianie znajdowały się trzy prysznice, otoczone trzema
drewnianymi kabinami. Stosowano je do dłuższych kąpieli, które –
w zależności od formy terapii – mogły trwać do dziesięciu godzin dziennie.
Jori widział, że w środkowej kabinie leje się woda, ale deski były zamknięte
i nie można było stwierdzić, kto się znajduje w środku. Odchrząknął raz
jeszcze.
 – Doktorze Charcot?
Strażniczka na chwilę wyłączyła wodę, by wyregulować temperaturę, więc
głos Joriego odbił się głośnym echem w pomieszczeniu. Przygryzł wargę,
podczas gdy naga kobieta po drugiej stronie, wyjąc, upadła na kolana. Skute
ręce wyciągnęła wysoko nad głową.
– Ach, Jean Hell. – Charcot odwrócił się i wykonał zapraszający gest.
Jori z wahaniem podszedł bliżej. Charcotowi jeszcze nigdy nie udało się
zapamiętać jego imienia ani choćby nazwać go jakimś podobnym do
prawdziwego.
Strażniczka odkręciła wodę i pacjentka znów zaczęła piszczeć. Teraz
strumień został skierowany w jej potylicę i miał zmusić ją do wstania.
Pacjentka, drżąc z zimna, uczyniła to, co kosztowało ją wiele wysiłku. Gdy
Jori dołączył do Charcota w jego mglistej atmosferze, poczuł nieprzyjemną,
chłodną mżawkę.
– Histeryczna nimfomania! – Charcot nachylił się do niego i wskazał nagie
ciało, jakby jego diagnoza mogła dotyczyć kogoś innego. – Madame
Brouillad zdradziła męża, a wczoraj wieczorem uprawiała samogwałt.
Nakryła ją na tym strażniczka.
Jori kiwnął głową, by okazać Charcotowi, że słyszy go w tym hałasie.
– Wie pan, co to jest nimfomania?
Jori ponownie przytaknął. Kobieta była jeszcze młoda, być może nawet
młodsza niż on. Miała wąską talię i ogoloną głowę, jej szczątkowe włosy
przypominały szary cień. Jori doszedł do wniosku, że pacjentka ma piękną
szyję. Pragnął tylko, by strażniczka wreszcie przestała celować w nią wodą.
– Mam plany na nową salę terapeutyczną – powiedział głośno Charcot. –
Z wielką wanną w stylu rzymskim, szerokimi schodami i kolejnymi
prysznicami. Dziesięć do dwunastu pacjentek obok siebie, tak by można było
po kolei polewać je wodą. – Wykonywał wściekłe gesty, jakby przywoływał
te kobiety w mokrej mgle. Wskazywał to tu, to tam i nagle przed oczami
Joriego z podłogi wyrosły majestatyczne schody, jeszcze wyższy podest dla
strażniczek, a ze ściany podwójne szlauchy. – W dzisiejszych czasach żadna
klinika nie może się obejść bez porządnej sali do hydroterapii – dodał
Charcot. – Chcę też połączyć kilka mobilnych pryszniców, z pionowymi
dyszami i przerwą nad głowami, przez którą będzie się wlewać wodę.
A tamta skrzynia – wskazał drewnianą skrzynię, którą dzięki kręceniu korbą
można było opuścić do wody – zostanie wymieniona na nowy model. Plany
leżą już na moim biurku, pokażę je panu następnym razem, gdy pan do mnie
przyjdzie.
Jori ponownie skinął głową. Poczuł, że w żołądku zaczyna mu się trochę
kotłować. Właśnie miał zostać przyjęty do ekskluzywnego kręgu chłopców
Charcota. Może wkrótce zostanie zaproszony również na organizowany przez
niego wieczorek w hotelu na Bulwarze Saint-Germain. Perspektywa ta była
w równym stopniu radosna, co przerażająca.
– Doktorze Charcot, muszę porozmawiać z panem raz jeszcze. Chodzi o tę
operację na dziecku. Potrzebuję materiału do wstępnych doświadczeń.
Charcot zwinął dłoń w trąbkę i przyłożył ją do ucha. Przy takim hałasie
połączenie starszego mężczyzny i młodszego, który nie potrafił skupić na
sobie uwagi słuchaczy, nie wróżyło sukcesu. Jori zaczął powtarzać swoje
pytanie, jednak poirytowany neurolog skrzywił się i wykonał pański gest
w stronę strażniczki na podeście. Woda natychmiast przestała lecieć. Krótka
chwila ciszy, która nastąpiła, była niczym dobrodziejstwo.
Młoda kobieta pod ścianą opadła na podłogę i zaczęła szlochać.
Rozzłoszczony Charcot ruszył w jej stronę, brnąc przez kałuże. Musiała
usłyszeć jego kroki, bo odchyliła głowę. Gdy rozpoznała neurologa, jej oczy
otworzyły się szerzej; spróbowała się zerwać na równe nogi, jednak kajdany
i drżące z zimna członki nie pozwalały na wykonanie szybkiego ruchu.
Upadła z powrotem na kolana i złożyła dłonie jak do modlitwy.
– Cii… – odezwał się Charcot.
– Doktorze, tak strasznie mi zimno, proszę, ja już nie dam rady. Proszę mi
pozwolić wrócić do łóżka. – Gdy tak błagała, raz po raz trwożliwie zerkała
przez ramię w stronę strażniczki, jakby to nie lekarza powinna się bać,
a właśnie jej. Jakby nie widziała, że przez cały ten czas Charcot stał obok
i wydawał rozkazy. – Strażniczki będą mnie bić – szepnęła na tyle głośno, by
usłyszał to również Jori. – Będą mnie bić co noc.
Jori spojrzał na stojącą na podeście strażniczkę, która wyciągnęła szyję
i wykrzywiła twarz w grymasie. Wyobrażał sobie, jak później powie do
Charcota: Po tym znać histeryczkę, ma urojenia, których nie wypłucze nawet
lodowata woda. Nie wiedział, dlaczego nagle ogarnęła go taka wściekłość.
Od kiedy to zaczął wierzyć pacjentkom zamiast strażniczkom?
Naga kobieta skuliła się przy butach Charcota na tyle, na ile pozwoliły jej
kajdany; nie przestawała błagać, dopóki neurolog nie podniósł ręki i nie
zażądał, by się uspokoiła. Jedną dłoń oparł na swoim biodrze, a następnie się
pochylił – jak do dziecka. Rozkazał, by była cicho. A gdy będzie cicho, gdy
będzie grzeczna, to może pozwoli jej wystąpić w jego przedstawieniu.
– Czy nie tego pragniesz? – zapytał.
Histeryczka kiwała głową i płakała. Jori pomyślał o słowach Charcota:
„Czołgają się przede mną na podłodze, pozbawione wszelkiej dumy”, i nagle
zapragnął, żeby ktoś wreszcie dał tej kobiecie coś do ubrania. Tymczasem
neurolog skierował palec w jego stronę.
– Jeśli nie będziesz grzeczna – powiedział – skończysz na stole do sekcji
zwłok tego młodego mężczyzny. Czy tego byś chciała?
Kobieta zerknęła przez ramię, musiała się wygiąć jeszcze bardziej, by
dostrzec twarz Joriego.
Jori odwrócił głowę, ujrzawszy przerażenie w jej oczach. Na myśl o tym,
że miałby ją kroić na swoim stole, zrobiło mu się niedobrze – jednak jeszcze
gorszy był fakt, że Charcot wykorzystał go do swych gróźb. Pacjentki nie
powinny być karane tym, że do niego trafiały – w pierwszej kolejności
powinno się je leczyć. Czekał, aż neurolog zakończy swoje gierki.
W dalszej części terapii pacjentka była już cicho, tylko tłumiła łkanie.
Z całych sił starała się wykonywać polecenia Charcota.
– Na czym to stanęliśmy? – ten w końcu zwrócił się do podopiecznego. –
Ach tak, na doświadczeniach wstępnych. Czy wystarczy panu pięć?
Joriemu nie przyszło do głowy, by się targować. Gdy zamknął za sobą
drzwi, drewno stłumiło szum wody.

Kiedyś w Finsterhennen Jori i jego siostra mieli drewnianą obręcz, którą

podczas zabawy toczyli patykiem. Wrzucali kamienie do strumienia albo na
pole, tak by trafić w poprzednio rzucony kamień. Puszczali kaczki na wodzie.
Rysowali sobie na ziemi pola do gry w klasy albo bawili się w chowanego.
Jednakże w tej klinice żadna z tych zabaw nie była możliwa, i to pominąwszy
fakt, że Runa w niczym nie przypominała Hanny.
Musiał znaleźć coś innego. Coś odpowiedniego dla chorego dziecka.
Dziecka przykutego do łóżka – dosłownie.
Jori przypominał sobie tylko jeden raz, gdy był chory w dzieciństwie. We
wsi szalała ospa wietrzna, złapały ją niemal wszystkie dzieci. Rodzice mówili
o epidemii – słowo to brzmiało bardzo groźnie w uszach małego chłopca. Po
trzech dniach mieszkańcy się zebrali i uradzili, że trzeba poszukać lekarza.
Od głosu powstrzymał się tylko ojciec Joriego. Ojciec Joriego i jego wąż
w kieszeni.
Mimo wszystko doktor Warmbrodt odwiedził również Hellów. Stanął
nagle w drzwiach, pod których niską framugą musiał się schylić. Doktor był
mężczyzną przypominającym kłos zboża: wysoki blondyn, nieznacznie
zgarbiony, jakby ciężar jego głowy ciągnął kark w dół. Miał małe okulary
i przyjazny uśmiech. Jori z miejsca go polubił.
Lekarz przyjrzał się rodzeństwu, jedno dziecko było bardziej nakrapiane
od drugiego, pocieszył dzieci, a na końcu dał im, jak to określił, wyjątkowy
lek: dropsy czekoladowe. Jori przypomniał sobie ich słodki smak, lepkość
między zębami i blask w oczach Hanny. Czekoladowy drops utworzył
niewielki guzek w jej nakrapianym na czerwono policzku. A gdy Jori zerknął
z łóżka, w torbie lekarskiej doktora Warmbrodta dostrzegł tytkę pełną
czekolady. Po wyjściu lekarza ojciec wyzwał go od szarlatanów i oszustów.
I to mimo faktu, że nie zapłacił za konsultację.
W połowie drogi do szałasów Jori nagle zawrócił w kierunku targu,
znajdującego się po prawej stronie od wejścia do kliniki. Było tam mnóstwo
starszych kobiet, które spędzały czas na dotykaniu pomarszczonymi palcami
artykułów spożywczych, butelek, kapeluszy i koronkowych obrusów.
Większość z nich nie miała pieniędzy, by cokolwiek kupić. Ponieważ jednak
targ był otwarty nie tylko dla nich, jako tutejszych, lecz także dla klientów
spoza Salpêtrière, obie strony wykorzystywały go jako miejsce spotkań, by
spoglądać na siebie z ciekawością. Obok rzeczy codziennego użytku na
bazarze wyspecjalizowano się w używkach, czekoladzie i alkoholu. Wpływ
na to miała prawdopodobnie duża liczba studentów, którzy robili tu zakupy.
Jori uchwycił spojrzenie starszej kobiety, gdy stanął przed półką
z pralinkami i sięgnął po czekoladę marki Ménier. Kobieta miała taki garb, że
nie mogła podnieść głowy, jej plecy były okrągłe jak u żuka – mało
brakowało, a pośladki tworzyłyby najwyżej położony punkt jej ciała. Aby
móc spojrzeć na Joriego, musiała przekręcić głowę na bok. Uśmiechnęła się,
odsłaniając bezzębne dziąsła; oczy na pomarszczonej twarzy były tęskne
i szare. Jori odwzajemnił uśmiech. Podał jej czekoladę, odliczył pieniądze
i zapłacił. Gdy podawał kobiecinie tabliczkę, przycisnęła pomarszczone usta
do jego dłoni.
 Drzwi do chatki były otwarte. Jori zobaczył to już z daleka i przyśpieszył
kroku. Przez chwilę bał się, że strażniczkom nie przekazano, iż przymusowe
karmienie ma się skończyć. Jednakże obok łóżka stała tylko jedna kobieta –
bez lejka i pojemnika z papką kukurydzianą, którą można by napchać
dziecko. Była to madame Bottard. Kiedy wszedł do środka, przełożona
pielęgniarek odwróciła się w jego stronę. Spojrzał na nią i pomyślał, że
długoletnia praca w tym zawodzie nie tylko pochłonęła jej siły, lecz także
wymazała z okrągłej pomarszczonej twarzy emocje, których pewnie już nie
potrzebowała. Wyglądała starzej, niż pewnie wskazywała na to jej metryka.
– Co się stało? – spytał Jori.
Zrobiła krok na bok, żeby mógł zobaczyć.
Twarz Runy była nabrzmiała i miała zielononiebieski odcień. Jej głowa
znajdowała się pod dziwnym kątem. Miała zamknięte oczy, z jej ust na łóżko
spływała strużka czarnej śliny.
– Na Boga, czy ona…? – Jori rzucił się do przodu. Złapał Runę za
nadgarstek i zaczął szukać jej pulsu. Nie znalazł. Podsunął palce pod jej nos,
ale oddechu też nie wyczuł. Wreszcie przyłożył dłoń do tętnicy szyjnej.
Zamknął oczy. Pod jego palcami delikatnie migotało tętno. Serce Runy biło
z trudem, urywanym rytmem – ale żyła.
– Co z nią zrobiliście?
– Dostała ataku, który trwał kilka godzin. Musieliśmy jej wstrzyknąć
valium.
– Valium. – Ponownie złapał dziewczynkę za nadgarstek. – Ile? – spytał,
a gdy przełożona pielęgniarek podała mu liczbę jednostek, aż zakręciło mu
się w głowie. – Przecież to dziecko! Na Boga, to mogło ją zabić!
Madame Bottard zacisnęła usta; pajęczyna zmarszczek wokół nich się
powiększyła. Nie nawykła, by ktokolwiek odzywał się do niej w ten sposób,
ostatecznie to jej Charcot przyznał order. Poza tym Jori był tylko studentem.
Gdy jednak się odwróciła, jej ruchy zdawały się przepraszające i Jori
zrozumiał, że wobec Runy wszystkie kobiety są bezradne, nawet madame
Bottard, która widziała w swym życiu tyle, co mury tej kliniki. Ostatecznie
w instrumentarium Salpêtrière nie było już nic, co można by wypróbować.
Hipnoza, unieruchamianie, hydroterapia, izolacja i przymusowe karmienie –
wszystko to już przerobili. Zostały więc tylko valium i czekolada. Runa
postawiła na głowie cały system.
– Kiedy miała atak? – zapytał.
 – Dzisiaj po południu, po wizycie doktora Luysa.
– Doktor Luys tu był?
– Wpadł na chwilę. Około wpół do drugiej.
– Jest pani pewna?
– Młody człowieku, pracuję w Salpêtrière od czterdziestu czterech lat.
Chyba umiem rozpoznać doktora Luysa. Przyszedł i oznajmił nam, że mamy
natychmiast przerwać przymusowe karmienie.
– Ach tak, oczywiście.
Jori nie wiedział, dlaczego ta wiadomość zbiła go z pantałyku. Gdy się
żegnał z Luysem, ten powiedział przecież, że ma umówione spotkanie
i z tego względu nie może poświęcić Joriemu więcej czasu. Skoro jednak był
u Runy o wpół do drugiej, to musiał przyjść do izolatek bezpośrednio po ich
rozmowie. Może po prostu jakoś udało mu się to pogodzić, pomyślał Jori.
Powinien być wdzięczny, a nie podejrzliwy.
– Czy doktor coś jej robił? – spytał mimo wszystko.
– Nie. Tylko ją obejrzał.
– I wtedy nastąpił atak?
Madame Bottard przytaknęła.
– I doktor Luys tak po prostu sobie poszedł?
– Tak. A przecież mógłby nam pokazać, jak powinno się uspokoić
dziewczynkę… – Madame Bottard kiwnęła głową ze znużeniem. Jori miał
nieprzyjemne wrażenie, że mówiąc „nam”, miała na myśli również jego.
Tutaj, w klinice, nikt nie zdawał się traktować go jak lekarza.
Policzył uderzenia serca Runy i zaczął przeglądać jej kartę.
W międzyczasie jej strony się zapełniły. Różnymi charakterami pisma
naniesiono nowe obserwacje. Pozostałe wyniki badań kontrolnych
i obserwacje zostały wprowadzone ostrożnie prowadzonymi piórami madame
Bottard i Joriego. Między nimi znajdowały się jednak inne notatki:
„Zmęczenie. Zapalenie śluzówki jamy ustnej. Zwiększona produkcja śliny.
Wrzody. Zapalenie dziąseł, czarne obwódki na linii zębów. Biegunka.
Białkomocz. Bezsenność. Niewyraźny charakter pisma”. Całe rzesze lekarzy
i studentów regularnie odwiedzały izbę Runy. Niektórzy uwiecznili nawet
swoje nazwiska pod uwagami, jakby karta była drzewem, w którego korze
można wyryć swoje imię. Wskutek zakładu dziewczynka stała się atrakcją.
Jori jeszcze raz przeczytał notatki i skupił się na ostatniej uwadze:
„Niewyraźny charakter pisma”. Przecież aby to ustalić, ktoś musiał wcisnąć
dziewczynce w rękę pióro i papier! Spojrzał na dłonie Runy, które teraz
leżały spokojnie na prześcieradle. Głowa dziewczynki nadal była odgięta, tak
jak poprzednio, poduszkę pod nią znaczyły czarne plamy śliny. Odłożył kartę
i zbliżył się powoli, niemal się zakradł, pochylił się i wyciągnął dłoń. Bardzo
cicho i lękliwie, jakby nie miał przed sobą dziecka, a śpiącego psa, złapał
górną wargę Runy i delikatnie odchylił.
Dziąsła były czerwone i napuchnięte, tak jak zwykle. Wzdłuż górnych
zębów, niczym lamówka, ciągnął się czarny pasek. Jori wsunął palec
wskazujący prawej dłoni pod górną wargę Runy, a lewą ręką zaczął macać
kieszeń swojego płaszcza. W końcu znalazł czekoladę. Zaczął szarpać
opakowanie, aż udało mu się ją wydobyć; odłamał kawałek i ostrożnie
włożył go do ust dziewczynki, w zagłębienie policzka.
– Co pan robi?
Podskoczył i wyjął palec z ust chorej. Zupełnie zapomniał o obecności
pielęgniarki.
– Na niebiosa! – wyrwało mu się. Pacnął się w czoło dłonią, która była
ubrudzona czarną śliną dziecka. – Nie słyszałem, jak pani weszła.
– Byłam tu cały czas.
– Naprawdę? – Serce Joriego waliło jak szalone. Widział nitkę śliny
zwisającą z ust Runy, jak u śpiącego psa. Teraz była czarno-brązowa.
W izbie zaczęło pachnieć czekoladą.
– Madame Bottard, czy myśli pani, że to dziecko nauczy się ufać
komukolwiek w tej klinice?
– Ufać?
– Tak. Muszę je nakłonić do jedzenia.
– Proszę mi wierzyć, to dziecko nie zna czegoś takiego jak zaufanie. Niech
pan spojrzy jej w oczy – są zupełnie puste.
– Doktor Charcot też tak twierdzi.
– I jak zawsze ma rację.
– Ale czy naprawdę tak pani uważa? – Gdy dotarło do niego, że madame
Bottard może opacznie zrozumieć jego pytanie, szybko się poprawił: – To
znaczy kiedyś odnosiłem wrażenie, że może ona po prostu nami gardzi. Bo
to, co widać w jej spojrzeniu, to pogarda, nie sądzi pani?
Madame Bottard popatrzyła na Runę, jakby mogła zajrzeć pod jej
zamknięte powieki. Po chwili zaprzeczyła, ale Joriemu wydawało się, że
kobieta coś ukrywa. Wokół jej ust znów pojawiła się siatka zmarszczek.
Minę jednak miała nieodgadnioną.
– Wróćmy do pańskiego pytania: wydaje mi się, że nikt nie może zmusić
tego dziecka do jedzenia. Jeśli zechce jeść, to dlatego że samo tak postanowi.
Ma niesamowicie silną wolę, czegoś takiego jeszcze nie widziałam.
Jori, zmieszany, skinął głową. Na oddziale Charcota nie zwykło się
mawiać w ten sposób o pacjentach. Osoby skierowane do Salpêtrière
pozbywały się swej wolnej woli przy wejściu na badania, o ile nie dużo
wcześniej. Większość pacjentek przybywała do szpitala już jako puste
i bezwolne ciała, bez rozumu i zrozumienia. Ostatecznie to właśnie z tego
trafiały na leczenie.
Skąd jednak madame Bottard miałaby o tym wiedzieć? Mimo że tak długo
tu pracowała, nie znała naukowych podstaw histerii i chorób psychicznych.
Pod koniec dnia była już tylko strażniczką, i do tego kobietą, a przecież
każdy wiedział, że kobiety uważają, iż nawet zwierzęta myślą i czują. Siostra
Joriego nadawała imiona swoim królikom! Z uporem twierdziła, że wiedzą,
kiedy zostaną zabite, bo siadają wtedy w kącie i się trzęsą.

Lista kobiet, którą w imieniu Charcota zestawiono dla Joriego, zawierała

dwie pacjentki z oddziału dla nieuleczalnie chorych i trzy z oddziału
Rambuteau, zajmującego się najcięższymi przypadkami chorób umysłowych.
Jori przeczytał listę i natychmiast zrozumiał, że nikt nie liczy na jego sukces.
Przekazano mu pacjentki, za którymi w Salpêtrière będzie się tęsknić
najmniej.
Na drugim miejscu znajdowało się nazwisko Marguerite Desen. Jori
z trudem stłumił jęk. Na oddziale histeryczek przebywało blisko tysiąc
pacjentek, a on musiał dostać akurat ją. Tę, którą osobiście przywiózł z jej
domu. I to z gospodarstwa tak bardzo przypominającego mu Finsterhennen.
Wolałby nie oglądać wcześniej ciał, które miał rozkroić.
Przez chwilę miał ochotę umieścić nazwisko Marguerite Desen na końcu
listy, po chwili jednak postanowił tego nie robić. To byłoby tchórzliwe,
pomyślał. Tchórzliwe i mało profesjonalne.
Do listy dołączono pięć kart chorób. Jeśli podczas operacji kobiety umrą,
ich karty znikną w archiwum. Tak przynajmniej powiedziano Joriemu. On
sam nigdy nie widział tego archiwum. Rzekomo znajdowało się pod
Salpêtrière – niczym cmentarzysko. W klinice było tyle żywych osób,
o których zapominano, że nie dało się pamiętać jeszcze o tych martwych.
Wsadził pod pachę teczkę z kartami pacjentek i ruszył w stronę kuchni.
Tego dnia zamówił wcześniejszy obiad – rosół, mięso, ziemniaki i chleb.
Zupełnie nie zauważył, że w ostatnich tygodniach bardzo mało jadł, bo
niemal cały czas spędził przy łóżku dziewczynki. Tak jakby postanowił
głodować razem z nią. Ale madame Villon oczywiście to zauważyła. Ona
widziała wszystko. Poprzedniego dnia przy śniadaniu zmarszczyła czoło
i popatrzyła na Joriego, któremu koszula i spodnie zaczęły nagle odstawać od
ciała. Pomyślała chwilę, po czym pozwoliła mu smarować chleb podwójną
warstwą masła, jak podkreśliła, bez dopłaty. Jori pokiwał głową i uczynił, jak
mu kazano.
Teraz usiadł w ogromnej pustej jadalni, w której jadały tylko wariatki
i staruszki, i rozłożył na stole kartę pierwszej pacjentki.
Nazywała się Deborah N. Miała pięćdziesiąt siedem lat i należała do grona
pacjentek, które przebywały w Salpêtrière od ponad dwóch dekad.
W młodości trafiła do kliniki z podejrzeniem ataków histerii. Miała wahania
nastrojów i zbyt wybujałą seksualność. Rozpoczęto leczenie, ale najwyraźniej
była nadwrażliwa na mieszankę morfiny i chloralu, ponieważ wkrótce doszły
konwulsje i kobieta zwracała podawane jej leki. Cztery miesiące później
rozpoczęły się ataki epilepsji.
Nie potrafiono jednoznacznie określić przyczyny tych napadów,
w raporcie zawarto jednak przypuszczenie, że Deborah widziała w szpitalu
epileptyczki i zaczęła udawać ataki. Tę ostatnią teorię potwierdzały urojenia
i postępujące zidiocenie: „Pacjentka jest coraz bardziej strachliwa i drażliwa;
boi się śmierci i mówi, że widzi, jak nocami przychodzą do niej jakieś osoby,
które ją biją i próbują włożyć jej w ciało różne przedmioty”. Notatka ta
pochodziła z lutego siedemdziesiątego ósmego roku, czyli sprzed sześciu lat.
Od tej pory najwyraźniej nikt nie zajmował się chorą.
Jori nadział ziemniaka na widelec i w całości wsadził go do ust. Żując,
odwrócił kartę. Jedyną osobą, z którą można było się kontaktować w sprawie
pacjentki, był jakiś monsieur Nageotte. Jego nazwisko jednak przekreślono
i napisano: „Zm. 3.10.83”. Pacjentki do eksperymentów Joriego rzeczywiście
zostały bardzo skrupulatnie wybrane.
Przysunął sobie miskę z rosołem i skosztował. Smakował jak woda
z cebulą, ale był gorący.
Pomijając drażliwość, obraz kliniczny choroby Deborah zdawał się mieć
niewiele wspólnego z Runą, ale przecież Jori nie mógł sobie pozwolić na
stawianie wymagań. Fakt, że jemu, studentowi, udostępniono pięć osób do
eksperymentów, to i tak więcej, niż mógł się spodziewać.
Dmuchnął w łyżkę z rosołem i wsunął ją do ust. Ciepło rozlało się w nim
razem z ostrożnym optymizmem. Miał po swojej stronie Luysa; Charcot też
stał za nim. Teraz wystarczyło tylko pokazać, co potrafi. Chciał być gotowy
jeszcze przed pierwszą operacją.
Wziął nóż, by zająć się stygnącym kawałkiem mięsa. Wtedy przyszła mu
do głowy pewna myśl.
Deborah N. została przywieziona do kliniki ze względu na wahania
nastrojów i wybujałą seksualność. Jej zachowanie mogło mieć mało
wspólnego z Runą. Ale miało wiele wspólnego z Pauline.
Upuścił sztućce na talerz i odsunął od siebie jedzenie. Momentalnie stracił
apetyt. Czuł się syty. Może za dużo sobie nałożył.

Jeszcze kilka tygodni wcześniej Joriemu wszystko strasznie się dłużyło –

teraz czuł się przytłoczony prędkością, z jaką sprawy ruszyły do przodu. Już
pod koniec tygodnia stanął przed nim student z wiadomością od Luysa
w dłoni.
– Czy to prawda, że doktor Charcot dał ci pacjentki do ćwiczenia? – spytał,
nawet się nie przedstawiwszy. Był niski i miał tak wąską twarz, jakby przy
pożegnaniu matka zbyt mocno go ścisnęła.
– A kto pyta?
– Wysłannik grupy biorącej udział w zakładzie. – Student uderzył się
w wątłą pierś i podał mu przesyłkę.
Jori przewrócił oczami, a później się odwrócił. Wyciągnął list i upuścił
kopertę na podłogę. Wiadomość składała się z dwóch zdań, ale Luys napisał
je zamaszystym charakterem pisma na całej kartce:

Musimy niezwłocznie zacząć z pierwszą operacją.

Do zobaczenia w poniedziałek, o 8:00 w moim gabinecie.
 L..

Wbił paznokcie w papier.

– Bo jeśli tak – powiedział student, wciąż stojący za jego plecami – to
mamy już pierwszych członków, którzy żądają zwrotu zapłaconych
pieniędzy, co, rzecz jasna, byłoby problematyczne. Biorąc pod uwagę fakt, iż
sytuacja wyjściowa uległa zmianie… – Przerwał, gdy tylko Jori się do niego
odwrócił. Jego oczy, osadzone blisko siebie, zamrugały z przerażeniem.
Musiał się przestraszyć wyrazu twarzy Joriego.
– Chyba nie chcecie teraz rozmawiać ze mną o tym zakładzie?
Młody wciągnął głowę – wychodziło mu to doskonale. Była tak wąska, że
bez trudu mógłby wciągnąć ją aż na wysokość kołnierza.
– A dlaczego nie? – Nastroszył się. – Przecież zakład nie robi nikomu
krzywdy.
Nie robi nikomu krzywdy? Jori spojrzał na swego kolegę. Czy naprawdę to
mają być fundamenty, na których powstaje nowe pokolenie lekarzy – żeby
nikomu nie zaszkodzić? A on myślał, że przybyli do kliniki tylko po to, by
pomagać!
Otworzył usta, aby wyrazić swoją konsternację. Na początek powinien
odpowiednio głośno poprosić studenta, by wsadził sobie ten zakład
w stosowne miejsce. Na koniec powinien nawrzeszczeć na tego, kto jest
odpowiedzialny za całą tę historię z zakładem i presję, pod którą znalazł się
Jori. Ostatecznie jednak zamknął usta, nic nie powiedziawszy. Sam się sobie
dziwił, ale prawda była taka, że już go to nie interesowało. Teraz toczył boje
na zupełnie innym polu, a tam nikt nie losował zapałek – tam lała się
prawdziwa krew i ginęli ludzie. Jori znajdował się w samym centrum
zamieszania, którego wcale nie chciał i którego nie mógł przewidzieć, a do
tego obawiał się, że w tym wszystkim utonie albo kogoś zabije.
Czy ów „wysłannik grupy biorącej udział w zakładzie” rzeczywiście
mówił o problemie polegającym na trzydziestu centymach wpisowego?
Gdyby Jori nie trzymał w dłoniach kartki z wiadomością, być może
parsknąłby śmiechem. Schylił się, by podnieść kopertę. A potem odszedł,
zostawiając kolegę bez słowa. Miał wrażenie, że znajduje się w zupełnie
innym świecie.
 Luys uchylił drzwi, ale nie zaprosił Joriego do środka. Jak zwykle się
uśmiechał, miał jednak źle zapiętą koszulę, jakby roztargnienie, którego nie
chciał pokazać na twarzy, znalazło inne ujście.
– Johann – powiedział, najwyraźniej zaskoczony widokiem
podopiecznego.
– Otrzymałem pański list. – Jori wsadził kartkę i kopertę przez szparę
w drzwiach, tak by neurolog mógł je zobaczyć.
– Zaprosiłem cię na poniedziałek.
– Jak zapewne pan widzi, przybyłem dzisiaj. – Stanowczość w głosie
Joriego sprawiła, że zdumiony neurolog zmarszczył czoło.
Luys wyjaśnił, że przez konferencję w Londynie miał jeszcze więcej pracy,
„tak to już jest z tymi zaproszeniami za granicę”, i że w poniedziałek chętnie
wszystko z Jorim omówi. Jori nie wiedział, jak to jest, gdyż do tej pory nie
został jeszcze zaproszony na żadną konferencję, ani krajową, ani zagraniczną.
– Co miał pan na myśli, pisząc, że musimy niezwłocznie zacząć z pierwszą
operacją? – spytał, nie zważając na to, że neurolog próbuje go zbyć.
– No… najszybciej, jak się da. Również z tego względu, Johannie,
powinieneś mi pozwolić dalej pracować. Mam mnóstwo zaległości.
– Chciałem tylko się dowiedzieć, czy gdy przyjdę w poniedziałek, mam ze
sobą od razu przyciągnąć pierwszą pacjentkę.
– Johannie, co się z tobą dzieje?
– Przecież jeszcze nic nie przygotowaliśmy! – wykrzyknął Jori.
Stroskany Luys wytknął głowę na korytarz i się rozejrzał. Wszyscy wszak
wiedzieli, że w jego gabinecie zawsze panują spokój i harmonia.
– Uspokój się wreszcie – powiedział tym swoim ojcowskim głosem; Jori
spodziewał się, że za chwilę zostanie pogłaskany po głowie. – Rozumiem, że
to wszystko jest dla ciebie nowe i ekscytujące. I oczywiście nie musisz, jak to
określiłeś, od razu przyciągać pacjentki. W poniedziałek przejrzymy wyniki
poszukiwań i wyznaczymy termin pierwszej operacji. Może pod koniec
przyszłego tygodnia.
– Pod koniec przyszłego tygodnia? – powtórzył Jori.
– Z tego, co się zorientowałem na konferencji w Londynie, tym tematem
interesuje się naprawdę wiele klinik. Jeśli można to tak określić. Musimy
zatem trochę się pośpieszyć. Ale to przecież leży również w twoim interesie,
prawda?
Jori milczał. Nie wiedział, co leży w jego interesie. Luys chciał
przeprowadzić operację jako pierwszy – od samego początku. To był jego
cel, nie Joriego. Jori nie chciał się ścigać z czasem. Chciał, żeby tak
dziewczynka, jak i pozostałe kobiety przeżyły.
– Czyli w przyszły poniedziałek – powiedział Luys i dodał: – Czy w tym
czasie udało ci się przekonać ją do jedzenia?
– Nie bardzo.
– Co znaczy „nie bardzo”? Czyli nie?
Jori się zawahał. Nie wiedział, czy powinien opowiedzieć Luysowi o swej
najnowszej próbie. Była ona tak szalona, że sam jeszcze w nią wątpił.
– Wczoraj przyniosłem jej królika – przyznał się wreszcie.
– Przepraszam?
– Wczoraj przyniosłem Runie królika. Kiedyś w naszym gospodarstwie
w Finsterhennen mieliśmy króliki i moja siostra je kochała. Przyszło mi to do
głowy, bo pan powiedział, że dzieci lubią się bawić.
Luys wpatrywał się w niego bez mrugnięcia. Zdawał się zaskoczony.
Jori wzruszył ramionami.
– To był tylko taki pomysł. Wychowałem się ze zwierzętami.
– Tak – odparł neurolog. – No dobrze.
Dopiero później, gdy już Jori szedł korytarzem, przyszło mu do głowy, że
nie spytał Luysa o jego wizytę u Runy.

Lecoq szukał długo, ale wreszcie udało mu się znaleźć sklep z tytoniem na
Rue de Glacière. Był tak mały i nierzucający się w oczy jak chłopiec, który
się w nim wychował. Wąskie wejście do narożnego domu, nad nim
drewniany szyld z odręcznym napisem: „Le diablotin”. Był to jednocześnie
sklep i dom mieszkalny.
Za brudnymi szybami witryny stały różne środki zapobiegające wypadaniu
włosów i powstawaniu brzydkiego zapachu oraz kilka buteleczek
z perfumami, których zawartość zdążyła już wyparować. Obok leżały gazety,
czasopisma, fajki, cygara, tabaka i alkohol – w butelkach albo w szkle na
niewielkim barze, na którym cudem znalazło się miejsce w tym zbiorowisku.
Najwyraźniej ojciec Frédérica uważał się za człowieka orkiestrę.
Lecoq wziął do ręki jedno z pudełek z cygarami, otworzył je i powąchał
brązowe patyczki. Tania tabaka bardzo złej jakości.
– Bonjour, monsieur, jak mogę panu pomóc? – Mężczyzna w średnim
wieku, zaczesany z przedziałkiem, wyszedł z zaplecza. Miał usłużny wyraz
twarzy i bardzo szerokie czoło, obwód jego głowy musiał wynosić
pięćdziesiąt sześć lub pięćdziesiąt siedem centymetrów, ocenił Lecoq. Była
to cecha typowa dla oszustów – tak samo jak dobroduszny wyraz twarzy,
maska, jaką ów mężczyzna zakładał na dzień, by zyskać zaufanie swych
ofiar.
Zanim Lecoq zdołał odpowiedzieć, monsieur Bonnet wyjął mu paczuszkę
z dłoni i położył ją z powrotem na półce, jakby chciał przywrócić
nieistniejący ład.
– Monsieur, bardzo proszę, taka tania tabaka nie jest odpowiednia dla
takiego pana. Przecież widzę, jest pan człowiekiem wielkiego formatu. –
Mężczyzna z Przedziałkiem rozłożył ręce, jakby chciał ocenić ów format.
Poirytowany Lecoq złapał się za brzuch, który w jego przypadku
reprezentował więcej konsumpcji niż dobrobytu.
Monsieur Bonnet odwrócił się do regału i wyjął inne pudełko. Podsunął je
pod nos Lecoqa z taką elegancją, jakby było to pudełko pralinek.
– Et voilà, proszę spróbować tych, monsieur. – Żółte zęby, odsłonięte
między wąsami a brodą, zdradzały, że monsieur Bonnet jest swoim
najlepszym klientem.
Lecoq podejrzliwie sięgnął po jedno z cygar. Ono również śmierdziało
taniością.
– Monsieur Bonnet? To pan, prawda?
– Tak?
– Szukam pańskiego syna.
Mężczyzna pobladł i opuścił dłoń z pudełkiem.
– Jest pan z policji?
– Wręcz przeciwnie. – Lecoq cały czas trzymał cygaro w dłoni. Nie mógł
go odłożyć do pudełka, ponieważ dyndało ono teraz, zapomniane, w ręce
monsieur Bonneta. Wsadził je więc do ust, wyjął zapałki i zapalił. Tabaka
smakowała ohydnie.
Monsieur Bonnet popatrzył na niego bezradnie, a potem spytał:
– Czego pan chce od Frédérica?
– Chciałbym porozmawiać z nim w cztery oczy.
– On ma dopiero jedenaście lat!
 – Czy jest w domu?
– Nie. Poszedł do szkoły.
– Czyli jest w szkole. – Lecoq pokiwał głową, nie zważając na
zdenerwowanie rozmówcy. – Kiedy wraca?
– Dopiero wieczorem.
– Dobrze, w takim razie na niego poczekam.
Z cygarem w kąciku ust, Lecoq poczłapał do baru i przyjrzał się wyborowi
butelek. Większość z nich została samodzielnie opatrzona etykietami
i opisana. Albo obok sklepu z wyrobami tytoniowymi monsieur Bonnet miał
jeszcze własną gorzelnię, albo robił tak, jak z cygarami: zbierał stare resztki,
by zlać je w nowe napoje.
Calvados miał osobliwie brązowy odcień. Obok stała jednak butelka
z koniakiem, którego być może dałoby się spróbować. Przynajmniej miała
oryginalną etykietę. Lecoq przechylił się nad barem, by dokładniej się jej
przyjrzeć. W przypadku fałszerzy trzeba było cały czas mieć się na
baczności.
– Wygląda pan jak policjant – powiedział stojący za nim monsieur Bonnet.
Lecoq westchnął. Mężczyzna znał się na ludziach równie słabo, jak na
jakości.
– A pan wygląda mi na kogoś, kto za dobre pieniądze naleje mi dobrego
koniaku.
Wyjął z kieszeni sakiewkę. Nie była już tak pełna jak na początku, nadal
jednak wystarczyło, by monsieur Bonnet natychmiast odzyskał sprawność.
Zrobił wielkie oczy. Niezależnie od tego, co ów obcy chciał od jego syna,
miał pieniądze i mógł zapłacić. Nie wzbudzało to jego wątpliwości, ale
trochę go ożywiło. Pośpieszył za bar i nawet przetarł go jakąś ścierą.
Dmuchnął na wskazaną przez Lecoqa butelkę i od serca nalał trunku do
szklanki.
– Od razu wiedziałem, że z pana to mężczyzna ze smakiem – powiedział.
A gdy Lecoq wyjął z ust cygaro i napił się koniaku, wiedział już, że czas
spędzony w oczekiwaniu na Frédérica nie będzie mu się dłużył.

Gdy wrócili, zapadał już zmierzch. Witryna sklepu tytoniowego była

oświetlona i Frédéric już z daleka rozpoznał mężczyznę z kościoła.
Z początku miał ochotę się schować za plecami siostry. Potem zapragnął
stanąć przed nią i ją chronić, ostatecznie przecież był starszym bratem.
W końcu stanął jak wryty.
– Co jest? – Isabelle odwróciła się do niego.
Tego dnia byli w kawiarniach na Rue Lafayette, gdzie stoliki stały tuż
obok siebie i trzeba było się czołgać między nogami krzeseł. Dlatego
zostawili niemowlę z matką. Isabelle niosła woreczek z niedopałkami
papierosów i cygar, bo uważała, że u niej będzie bezpieczniejszy.
– W sklepie taty siedzi jakiś pan – wyszeptał Frédéric. – Tam, przy barze.
Isabelle zmrużyła oczy i spojrzała na wystawę. W oświetlonym
pomieszczeniu dostrzegła starszego mężczyznę; spokojnie palił cygaro
i czytał gazetę.
– Tak, jakiś pan. I co z tego?
– Chyba go znam.
– Skąd?
– Ja… już kiedyś go spotkałem.
– I co z tego?
Frédéric nie opowiadał siostrze o swej wycieczce do kościoła. Tylko by się
wściekła, że nie wziął jej ze sobą.
– Nie chcę go już widzieć.
Przewróciła oczami i mlasnęła językiem. Potem ruszyła przed siebie,
zostawiając brata z tyłu.
– Isabelle! – pisnął spanikowany Frédéric, gdy siostra, zarzuciwszy sobie
woreczek na ramię, ruszyła w stronę sklepu, stukając kozakami.
Patrzył, jak otwiera drzwi wejściowe, jak mężczyzna podnosi wzrok znad
gazety, zerka na Isabelle, a potem wygląda na ulicę. Ich spojrzenia się
spotkały. Frédéricowi zmiękły kolana. Człowiek złożył gazetę, wstał
z krzesła i coś do kogoś powiedział. Zaraz potem Frédéric ujrzał swojego
ojca. Obaj mężczyźni stanęli przy oknie.
Chłopak zrobił niepewny krok naprzód, chociaż najchętniej uciekłby
stamtąd. Tylko dokąd miałby uciec? Poza tym przecież ten mężczyzna
wiedział już, gdzie Frédéric mieszka.
Znajdował się już trzy, może cztery metry od sklepu, miał jednak
wrażenie, jakby jego stopy były przyklejone do ulicy. Ciężko mu było się
poruszać nawet przy najlepszych chęciach, a obecnie jego chęci wcale nie
były najlepsze.
Twarz ojca zniknęła z okna, a w następnej chwili drzwi sklepu się
otworzyły. Ojciec wyszedł na zewnątrz i spojrzał na swego zamurowanego
syna. Wykonał gest, jakby przywoływał do siebie psa.
– O co chodzi? Wchodź do środka!
Między nimi przejechał powóz; przez kilka sekund Frédéric był
niewidoczny. Aby ta chwila trwała dłużej, chłopiec zamknął oczy i policzył
do jedenastu, gdy jednak ponownie je otworzył, mężczyźni nadal tam stali.
Patrzyli na niego wyczekująco, z pewnym zdumieniem.
Teraz w witrynie sklepu ukazała się twarz Isabelle. Przycisnęła do szyby
dłonie i nos, a gdy zobaczyła, że brat nadal stoi na ulicy, przewróciła oczami.
To był dla niego ostatni bodziec. Wypchnął pierś, spojrzał w lewo, potem
prawo, tak jak go nauczono, i zaczął maszerować. Wpatrywał się w chodnik
przed sobą, byle tylko nie musieć patrzeć na czekających na niego mężczyzn.
Kiedy mijał ojca, ten klepnął go w plecy.
– Mamy gościa. Przywitaj się!
– Bonjour, monsieur! – rzekł cicho Frédéric, nie podnosząc głowy.
Podrapał się po karku.
Mężczyzna wyjął cygaro z ust.
– Salut, Frédéricu. – Jego głos był bardziej przyjazny niż podczas ich
ostatniego spotkania, ale mimo to Frédéric mu nie ufał. Bez wątpienia
nieznajomy przyszedł tu, aby opowiedzieć ojcu o tym, że przyłapał jego syna
w nocy w kościele.
– Monsieur Bonnet, proszę nalać mi jeszcze trochę tego koniaku.
Ojciec Frédérica pobiegł za ladę i nalał trunku do szklaneczki, która stała
obok odłożonej gazety. Frédéric wyczuł, że nieznajomy trochę już wypił; znał
zapach alkoholu aż za dobrze. Czasami mężczyźni pili wieczorami w sklepie
ojca, a gdy już byli bardzo pijani, drzwi wejściowe mylili z drzwiami do
domu. Zaskoczeni, stawali nagle w ich izbie, bełkocząc coś. Za każdym
razem go to przerażało.
Jednakże ten mężczyzna nie bełkotał. Podszedł do Frédérica i wyszeptał
mu do ucha:
– Nic mu nie powiedziałem.
Chłopak spojrzał w górę, ale ojciec już ponownie obchodził bar.
Wykonał zamaszysty gest i podał gościowi koniak.
– Monsieur, czy mogę jeszcze coś dla pana zrobić?
 – Ja i Frédéric przejdziemy się teraz na krótki spacer. – Starszy mężczyzna
wsadził cygaro do ust i położył prawą dłoń na głowie chłopca. Delikatnie
pchnął go w stronę wyjścia.
Spanikowany Frédéric spojrzał najpierw na Isabelle, a potem na swego
ojca. Oni jednak stali nieruchomo, nie zareagowali. Gdy odchodził wraz
z obcym, nikt nie pośpieszył mu na pomoc. Zauważył, że w lewej dłoni
mężczyzna nadal trzyma szklankę.
Dopiero gdy kawałek się oddalili, nieznajomy zaczął mówić:
– Wiesz, to zabawne. Poszedłem do kościoła, bo szukałem miejsca,
w którym mógłbym znaleźć dziecko. A znalazłem ciebie. – Po raz ostatni
zaciągnął się wypalonym już cygarem, a potem przysunął je pod nos chłopca,
jakby chciał mu zaproponować macha. Frédéric pokręcił głową, ale zaraz
zrozumiał, o co chodzi. Wziął niedopałek, upuścił go na ziemię, zgasił butem
żar, podniósł resztę i schował do kieszeni.
Naprzeciwko nich szła handlarka chlebem; najwyraźniej właśnie wracała
z pracy. Mężczyzna zatrzymał ją, zajrzał do wózka, który za sobą ciągnęła,
i wskazał na niewielką bagietkę z szynką.
– Chcesz? – zwrócił się do Frédérica, po czym, nie czekając na odpowiedź,
wyciągnął z kieszeni banknot i zapłacił za dwie sztuki.
Kiedy chłopiec wgryzł się w bagietkę, zaczęła się kruszyć, ale smakowała
wyśmienicie.
– Nadal chcesz mi wmówić, że szukałeś w kościele niedopałków?
Frédéric oblał się rumieńcem. Milczał. Też dlatego że usta miał pełne bułki
i aromatycznej szynki.
– Od naszego ostatniego spotkania trochę się wydarzyło. Znaleziono
martwą kobietę i tak dalej, oszczędzę ci szczegółów. W każdym razie
dowiedziałem się, że miejscem, którego szukałem, tak naprawdę nie było
Saint-Médard tylko Val-de-Grâce. Chociaż – mężczyzna cały czas trzymał
w dłoni jeszcze nienadgryzioną bagietkę i wymachiwał nią – oba kościoły są
oddalone od siebie o zaledwie pięćset metrów. Wiedziałeś o tym?
Frédéric pokręcił głową. Nie miał pojęcia, o czym ten człowiek mówi.
Z jego bagietki pozostały już marne resztki. Wsunął je do ust, nie zwracając
uwagi na to, że są zbyt duże, by porządnie je przeżuć. Posiłek był tak
smaczny, że nagle przestał mu przeszkadzać fakt, iż znajduje się na drodze
z całkiem obcym mężczyzną.
– Więc co tak naprawdę robiłeś w tym kościele? Nie musisz się wstydzić
tego, że wcześniej trochę mnie okłamałeś. Ja też czasem kłamię, wiesz?
– O ez fowóz.
– Słucham?
Frédéric przełknął ostatni kęs bagietki. Poczuł ucisk w krtani; zamknął
oczy i zakasłał.
Mężczyzna przystanął w oczekiwaniu na odpowiedź.
– To przez powóz.
– Jaki powóz?
– Widziałem powóz ze znakami w środku i jakimś rysunkiem. A potem
takie same litery widziałem w kościele.
– W Saint-Médard?
Chłopiec przytaknął.
– Jakie to były litery?
– Nie wiem.
– Jak to nie wiesz?
– Nie umiem czytać.
Mężczyzna zamrugał, wyraźnie poirytowany.
– Przecież właśnie powiedziałeś, że coś przeczytałeś, a potem jeszcze
gdzieś to rozpoznałeś.
– Tylko kształt. Rozpoznałem tylko kształt.
– Kształt?
– Liter. I trzy półkola. Jak trzy okna w kościele.
Teraz, gdy mężczyzna go tak wypytywał, Frédéric zaczął wątpić, czy
powiedzenie mu prawdy było dobrym pomysłem. Przecież powóz stanowił
tajemnicę – jego i jego siostry. Poza tym nawet Isabelle nie wiedziała, co
zobaczył w środku. A co by się stało, gdyby to właśnie ten obcy mężczyzna
mieszkał w tamtym zamku? A jeśli tropił osoby, które przeczytały litery?
Przecież sam powiedział, że szuka miejsca, w którym można było znaleźć
dziecko.
Frédéricowi zrobiło się zimno. Rozejrzał się wokół. Miał wrażenie, że na
ulicy za nimi zauważył jakiś ruch.
– Gdzie widziałeś ten powóz?
– Już nie pamiętam. Byłem wtedy w mieście.
– Umiałbyś odnaleźć to miejsce?
– Nie. Nie wydaje mi się.
– Codziennie chodzisz po tych ulicach. Z pewnością znasz je wszystkie.
 – Ale nie w tamtej części miasta.
– W której?
Frédéric się zawahał. Następnie wyciągnął rękę i machnął nią.
– O, tam.
Mężczyzna podążył wzrokiem za jego dłonią.
– Tam? W dziewiętnastej dzielnicy?
– Już nie pamiętam. – Pod sceptycznym spojrzeniem obcego Frédéric na
wszelki wypadek zrobił niewinną minę.
– A wiesz, znalazłem taką kartkę ze znakami i literami – powiedział po
chwili mężczyzna. Przystanął, wsunął swoją bagietkę i pustą szklankę do
kieszeni płaszcza, żeby mieć wolne ręce, a potem z drugiej kieszeni wyjął
jakąś czarną książkę. Otworzył ją i podetknął chłopcu pod nos.
– Przecież mówiłem, że nie umiem czytać.
– No tak. Tak. Znalazłem tę notkę na dworcu, na zgniecionej kartce, którą
jakiś człowiek zerwał ze ściany i wyrzucił. Napisano na niej „MOUF ET S–S
T–RRE Cu PI…”, a potem jeszcze kilka innych liter, które do siebie nie
pasują. – Mężczyzna przerwał na chwilę. – Czy te znaki przypominają te,
które widziałeś?
– Nie wydaje mi się.
– Spróbuj sobie przypomnieć!
Chłopiec pokręcił głową.
– To jest napisane przez dziecko!
Frédéric wzruszył ramionami.
– Masz pomysł, kto mógłby to napisać?
– Nie, monsieur.
– Hmm. Tego właśnie się obawiałem.
Mężczyzna zrobił zawiedzioną minę i schował notes. Potem ruszył przed
siebie. Tym razem szedł szybciej i Frédéric musiał się wysilić, by dotrzymać
mu kroku.
– Monsieur, dokąd idziemy?
– Tak tylko się przejść.
Frédéric miał wrażenie, że usłyszał odgłos butów stukających o chodnik.
Kiedy się odwrócił, w ciemnościach mignęła mu spódnica jego siostry,
znikająca za rogiem budynku.
– Idzie za nami od samego początku – rzekł mężczyzna, nie odwracając
się. Potem przystanął i zawołał w mrok: – Wyjdź, dziewczynko! Nawet twój
brat już cię zauważył!
Przez kilka sekund wokół panowała cisza, a potem Isabelle wyszła ze swej
kryjówki. Podeszła do nich z taką godnością, na jaką tylko stać siedmiolatkę,
i stanęła obok Frédérica. Gdy obcy mężczyzna wyciągnął bagietkę z kieszeni
i chciał ją jej podać, odwróciła się.
– Jak się nazywasz, dziewczynko?
– Isabelle? – odparła zarozumiale.
– To było pytanie czy odpowiedź?
Isabelle skrzyżowała ręce na piersi i ściągnęła usta, co oznaczało, że nie
ma zamiaru dyskutować z nim w takich okolicznościach. Frédéric doskonale
znał tę minę.
– Ja jestem monsieur Lecoq.
– Czy jest pan policjantem?
– Nie, młoda damo, jestem przestępcą.
– Ale to przecież nie jest zawód.
– Bynajmniej. To raczej podejście do życia – odparł monsieur Lecoq.
Frédéric nie miał pojęcia, co to takiego „podejście do życia”. Zauważył
tęskne spojrzenie siostry, gdy ta zerknęła na bagietkę z szynką. Jednak
dokładnie w tej samej chwili monsieur Lecoq ugryzł kawałek.
– Mmm… – mruknął z uznaniem, mlasnął i uniósł brwi, przyglądając się
bagietce. Przełknął, spojrzał na Isabelle i spytał: – Na pewno nie chcesz?
Uniosła nos jeszcze wyżej, ale mimo to wzięła nadgryzioną bułkę.
Oderwała górną część, na której było jeszcze widać ślady po zębach Lecoqa,
i podała ją Frédéricowi, choć ten nie wiedział, co z nią począć. Następnie
wgryzła się w kanapkę.
– Ja i mój brat zbieramy cygara – oznajmiła z pełnymi ustami. – Jestem
w tym lepsza. Potrafię wejść pod każdy stół w każdej kawiarni, a ludzie mnie
nie widzą. Poza tym łapię niedopałki jeszcze w powietrzu, zanim spadną na
podłogę.
– No dobrze – rzekł Lecoq, podczas gdy Isabelle przełknęła kęs i wzięła
kolejny.
– Czego tak naprawdę chce pan od mojego brata? – zapytała.
– Chciałem go tylko spytać, czy przypadkiem nie zna dziecka, którego
szukam.
Frédéric spojrzał na niego. Monsieur Lecoq powiedział przecież, że on też
czasem kłamie. Teraz już nie wiedział, co sądzić o tym człowieku.
 – Jakiego dziecka? – chciała wiedzieć Isabelle.
– Dziewczynki. Niewiele o niej wiem. Ponoć ma blond włosy i śmieszne
oczy. Jedno jaśniejsze od drugiego. Tak przynajmniej powiedzieli mi jej
przybrani rodzice.
– Jedno oko jaśniejsze od drugiego? To przecież niemożliwe.
– Isabelle! – fuknął Frédéric.
Ona jednak nie zważała na jego upomnienia.
– Oczywiście, że możemy panu pomóc jej szukać – odparła. – Umiemy
szukać.
– Isabelle.
– No co? Przecież to prawda. – Ponownie wgryzła się w bagietkę
i wysunęła brodę. – Oczywiście będzie pan musiał nam zapłacić.
– Czy twój tato tak powiedział?
– Nie, sama na to wpadłam.
– No cóż, muszę przyznać, że jesteś bardziej cwana od niego.
Frédéric wolałby, żeby monsieur Lecoq od razu odrzucił tę bzdurną
propozycję – bo tym właśnie była: bzdurą, przecież wiedział to nawet on,
jedenastoletni Frédéric. Jednakże mężczyzna tylko się uśmiechnął i wcisnął
mu w dłoń pustą szklankę, by spokojnie móc grzebać w kieszeni swego
płaszcza, która była niezwykle pojemna, prawdziwa cudowna kieszeń! Tym
razem wyjął z niej etui na cygara; w jego przykrywce znajdowała się paczka
zapałek. Mężczyzna zapalił cygaro. Na krótką chwilę blask zapałki oświetlił
jego twarz. Zrobiło się chłodno.
Ulicą przejechał powóz, w zapadających ciemnościach wyglądał na
całkowicie czarny. Stukot kopyt na ulicy był przerażająco głośny. Frédéric
pomyślał o zamku, do którego przywieziono zwierzę, i nagle bagietka zaczęła
go uciskać od środka. Przysunął się do Isabelle.
– Proszę pozwolić nam wrócić do domu. Nie chcę szukać żadnej
dziewczynki – wyszeptał.
Policzki jego siostry były jednak zaróżowione od dłuższego czasu, a to
oznaczało, że Isabelle ma ochotę na przygodę. Znowu!
Frédéric z grymasem spojrzał w ciemność, gotując się na najgorsze.
 Gdy rano Jori przybył do Salpêtrière, czekał już na niego zniecierpliwiony
Babiński. Stał przed wejściem na wczesnoporannym mrozie, jakby pełnił
również obowiązki portiera. Z jego ust umykały białe obłoczki.
– Jo’annrischard, musisz ze mną iść!
– Co się stało? – spytał Jori, ale od razu wyruszył.
Wydawało mu się, że zna kierunek, i się nie mylił: obok kościoła, przez
Cour Lassay i do szałasów.
– Czy coś się stało z dziewczynką? – rzucił przez ramię, ale Polak za
bardzo dyszał, żeby móc dać mu jasną odpowiedź. Musiał się skupić na
biegu. A bieganie nie należało do jego mocnych stron.
– Znaleźli… ją… dzisiaj… rano… – to jedyne, co był w stanie z siebie
wydusić, jedno słowo co dwa kroki.
Jori już z daleka zobaczył tłumek przy szałasie. Gapie stali przy
zakratowanych oknach. Przyspieszył jeszcze bardziej, zostawiając
Babińskiego w tyle. Wśród gawiedzi byli głównie studenci i pacjentki, nie
widział żadnej strażniczki. Przecisnął się między nimi.
Drzwi do izolatki były otwarte i bez problemu zobaczył stojące pod tylną
ścianą łóżko, wyglądające teraz jak scena w teatrze lalek. Na materacu
siedziało dziecko, oparte plecami o ścianę, jego stopy nadal były przykute do
łóżka. Ze spuszczoną głową wpatrywało się w swoje ciało. Wbijało palce
w coś na brzuchu, co wyglądało jak wielka rana. Na widok przesiąkniętego
krwią materaca Jori zaczął mieć problemy z oddychaniem. Dopiero po chwili
zrozumiał, że to nie jest krew Runy, lecz królika, który leżał na jej kolanach,
rozerwany, rozdarty na kawałki. Śnieżnobiałe futerko było czerwone, mięśnie
i trzewia wyglądały na powierzchnię. Uszy zwierzątka zostały oderwane
i leżały na łóżku obok nóg Runy.
– Boże drogi, coś ty zrobiła! – Jednym susem znalazł się w chatce i przy
dziecku, które wwiercało swoje spojrzenie i palec wskazujący w królicze
truchło.
Jori wyrwał jej resztki mięsa i futra, jakby mógł jeszcze coś uratować;
a przecież nie był w stanie nawet rozróżnić, gdzie przód, a gdzie tył
zwierzęcia. Jelito zwisało mu między palcami. Na sam widok zrobiło mu się
niedobrze. Upuścił ciałko na podłogę z mokrym plaskiem, a potem podniósł
wzrok i spojrzał Runie w oczy. Nie mogły być bardziej pozbawione wyrazu.
Może tylko dostrzegł w nich iskierkę zaskoczenia.
– Co to jest? – spytał ktoś z odrazą. Trudno było stwierdzić, czy pytanie
dotyczyło dziecka czy królika.
Jori odwrócił się i nagle uświadomił sobie, ilu ma widzów. Staruszki,
wariatki, chore i studenci – wszyscy patrzyli na niego z ciekawością.
– Nie ma tu nic do oglądania. Wracajcie do pracy! – krzyknął.
Już miał zamknąć drzwi, ale gapie mu to uniemożliwili. Trzymali je
dłońmi, wstawiali nagie stopy między skrzydło a framugę. Pozbył się ich
dopiero, gdy zaczął wrzeszczeć i wypychać ich na zewnątrz. Była to
prawdziwa walka. Zaparł się nogami, trzymał klamkę i czekał, aż się
poddadzą. Okropne przedstawienie, które tak chętnie oglądali, dobiegło
końca. Dziewczynka bez aplauzu zniknęła z powrotem w drewnianej skrzyni,
a wraz z nią krew i wnętrzności zwierzęcia.
Ciało króliczka kleiło się do podłogi. Jori kilka razy nabrał głęboko
powietrza, próbując ocenić sytuację. Przemycił królika do kliniki i poprosił
strażniczki, żeby zdjęły Runie kajdany z rąk i pas z brzucha, tak by przez
godzinę rano i wieczorem mogła się pobawić ze zwierzątkiem. Wszystko to
miało być odpowiednio dozowane, tak jak w przypadku leków. Tym samym
to on ponosił odpowiedzialność za chaos, jaki teraz powstał. Ale może wcale
nie było tak źle, próbował sobie wmówić. Wystarczyło tylko wyprać
prześcieradło i umyć podłogę. I zadbać, żeby Charcot się o tym nie
dowiedział. Żeby tylko się nie dowiedział.
Spojrzał na Runę. Nadal siedziała na łóżku, trzymając nogi pod kątem
prostym jak zbyt chuda lalka. Wyglądała na zagubioną, jak w transie albo
podczas lunatykowania.
Pod wpływem impulsu Jori wyciągnął ręce, zrobił krok w jej stronę, ale
nie odważył się jej dotknąć. Powinien był posłuchać madame Bottard, gdy
mówiła mu, że zdjęcie kajdan dziecku jest zbyt niebezpieczne.
A teraz, gdy Runa przed nim siedziała, znowu zdawała mu się upiorna.
Wyprostowała się, wyciągnęła niczym wąż, chciała się znaleźć na wysokości
jego oczu, Jori to czuł. Patrzyli na siebie w bezruchu. Czekali.
– Jo’annrischard? – Jori podskoczył na dźwięk cichego pukania do drzwi.
Drewno tłumiło głos Babińskiego, ale nagle Jori poczuł spokój, wiedząc, że
ma go u swego boku.
Uchylił drzwi na tyle, by Babiński i jego okrągły brzuch mogli się przez
nie przecisnąć. Wariatki nadal stały na zewnątrz. Ich podekscytowane głosy
wpadały do chatki niczym bzyczenie much. Mimo chłodu Babiński był
spocony. Twarz miał zaczerwienioną od biegu.
 – Nie zamykaj jeszcze, przyprowadziłem doktora Luysa – wyskrzypiał.
Po chwili Jori zobaczył neurologa. Luys torował sobie w tłumie drogę do
chatki; rozglądał się dookoła, wyraźnie zaskoczony.
– Johannie! – krzyknął.
Zanim jednak Jori zdołał odpowiedzieć, dziecko za nim wrzasnęło. Był to
wrzask tak przeraźliwy i ogłuszający, że Jori i Babiński skulili się ze strachu
i zasłonili uszy dłońmi. Krzyk Runy usłyszeli ludzie na zewnątrz – zaczęli się
jeszcze bardziej tłoczyć, żeby zobaczyć, co się dzieje. Stali przy
zakratowanych oknach i się gapili.
Jori się odwrócił i zdążył jeszcze zobaczyć, że Runie jakimś cudem udało
się wstać z łóżka, kajdany na stopy były napięte na jej kostkach – i wtedy
w jego stronę coś poleciało. Trafiło go w twarz i upadło na podłogę. Coś
małego i śliskiego. Już miał się pochylić i sprawdzić, gdy dostał czymś
jeszcze – to było królicze ucho. Runa zaczęła rzucać wszystkim, co
znajdowało się w zasięgu jej ręki – poduszką, kołdrą, resztkami mięsa i futra
leżącymi na prześcieradle. Jori podniósł dłonie i zrobił krok do przodu, by ją
powstrzymać, gdy Runa potknęła się o nogę łóżka. Ludzie za oknem
twierdzili potem, że dziecko chciało się na niego rzucić. Ale kajdany były
zbyt krótkie. Nogi Runy boleśnie się wykrzywiły i dziewczynka runęła jak
długa, wrzeszcząc z całych sił. Górną częścią ciała uderzyła o krawędź łóżka,
a głową o podłogę.
Jori nabrał powietrza, usłyszawszy łoskot uderzenia, już samo patrzenie na
to sprawiało mu ból. Pomyślał, że jest już po wszystkim.
– Rany boskie! – wrzasnął po polsku Babiński. Rzucił się do przodu
i uklęknął, żeby pomóc dziecku.
Luys stał w drzwiach; ciekawskie twarze próbowały dostrzec coś zza jego
pleców. Uśmiech na twarzy lekarza zamarł, w mgnieniu oka mężczyzna
pobladł.
Jori widział, jak Babiński przekręca tułów dziewczynki, żeby mogła
wypluć czarną pianę; kasłała i pluła krwią. Po chwili znowu zaczęła
wrzeszczeć. A potem opanowały ją drgawki.
– Rozkujcie ją! – krzyknął Babiński.
Jori jednak stał jak skamieniały. Runa rzucała się niczym ryba złapana
w sieć, młóciła rękami w powietrzu i kilka razy trafiła Babińskiego w skroń,
ale mimo wszystko ten zdołał ją utrzymać. – Jo’annrischard, do cholery,
musisz mi pomóc!
 Jori jeszcze nigdy nie widział u Polaka takiej determinacji
i prawdopodobnie to wreszcie wyrwało go z odrętwienia. Doskoczył do
Babińskiego, schylił się, chciał mu pomóc, ale nie wiedział, jak złapać
rzucającą się dziewczynkę. Ręce i zęby Runy znajdowały się wszędzie, jej
stłumiony krzyk w połączeniu z dobiegającym z zewnątrz hałasem mógł
doprowadzić do szaleństwa.
– Uważaj na jej zęby, odpinam kajdany! – wrzasnął.
– Przecież to jeszcze dziecko! – odkrzyknął Babiński. Sekundę później
ryknął z bólu i cofnął rękę, na której widniała brzydka rana po ugryzieniu.
Runa dorwała się do jego palców.
Wreszcie do chatki wbiegły madame Bottard i jeszcze jedna strażniczka.
Jori musiał się odsunąć. Widząc chaos w pomieszczeniu, kobiety natychmiast
zrozumiały, co się wydarzyło, i rzuciły się na dziewczynkę, odpychając
Babińskiego na bok, tak że upadł na pośladki. Następnie zgięły Runie ręce
oraz nogi i przycisnęły jej twarz do podłogi – stopy dziecka cały czas
znajdowały się na łóżku. Druga strażniczka, duża kobieta z wyłupiastymi
oczami i wąskimi ustami, uderzyła dziewczynkę z pięści w nerkę. Runa
zgięła się z bólu.
– Proszę! – wrzasnął Jori. – Proszę, nie! – Chciał pośpieszyć Runie na
pomoc, ale został stanowczo odepchnięty. Jedyne, co mógł teraz zrobić, to
złapać dziecko za głowę, żeby po raz kolejny nie uderzyło nią o podłogę.
Chciało mu się wyć.
Madame Bottard policzyła do trzech, a wtedy obie uniosły Runę i cisnęły
ją tyłem na łóżko. Jori rzucił się za nimi, cały czas trzymając głowę
dziewczynki, jakby była noworodkiem. Strażniczki przycisnęły ją płasko do
materaca i przypięły pasem tak sprawnie, jakby zamykały walizkę.
W milczeniu sprawdziły umiejscowienie kajdan, a następnie się cofnęły,
zadowolone z wykonanej pracy.
– Przykro mi, przykro mi… – szepnął Jori. Czuł się tak, jakby stoczył
ciężką walkę.
Runa leżała już spokojnie. Z jej ust kapała spieniona ślina. Uderzenie
w nerki unieszkodliwiło ją na kilka minut. Jori spojrzał na strażniczki, na
Luysa, a potem na Babińskiego, który cały czas klęczał na podłodze. Nagle
zobaczył ich obu innymi oczami. Luys stał z boku przy framudze. Przez cały
ten czas nawet nie kiwnął palcem. Uśmiech, który zastygł na jego twarzy, nie
wyglądał w tej chwili zbyt przyjacielsko. Babiński natomiast pomógł.
Najpierw sprowadził Joriego, a potem Luysa i jako jedyny troszczył się
o dziewczynkę, gdy inni stali i patrzyli. Przez chwilę Jori miał ochotę podać
mu rękę i pomóc wstać. Jednak Polak sam się podparł o ramę łóżka i stanął
na nogi.
Jori omiótł wzrokiem zapaskudzoną podłogę. Wąskousta strażniczka
rozdeptała szczątki królika.

Nadzieja Joriego, że Charcot nie dowie się o tym, co się wydarzyło,

szybko się rozpadła. Strażniczki nie zdążyły jeszcze dokładnie uprzątnąć
resztek zwierzęcia, gdy stanął w drzwiach, niski i przysadzisty; oczy nad
orlim nosem zmrużył w szparki.
– Kto jest za to odpowiedzialny? – zagrzmiał, chociaż z pewnością już to
wiedział. Każdy student starał się choć raz zbliżyć do ucha Jeana-Martina
Charcota na tyle, by szepnąć mu coś wartościowego.
Luys kiwnął głową do Joriego i szybko wyszedł z chatki. Jori spojrzał za
nim; nie wiedział, co powinien o tym myśleć. Chętnie uśmiechnąłby się tak
jak neurolog, ponieważ był to uśmiech mężczyzny, któremu nikt i nic nie
może zaszkodzić. Babiński natomiast cały czas stał u jego boku, tak samo
niepewny jak on.
– Jeśli potrzebujesz pomocy… – zaczął cicho, ale Jori pokręcił głową.
– Babiński, idź sobie. – Nie chciał zabrzmieć niegrzecznie, użył tych słów
z przyzwyczajenia.
Sam musiał stawić temu czoła, Babiński nie miał z tym nic wspólnego. To
Jori wpadł na ów przełomowy pomysł, że najbardziej nieobliczalne dziecko
w klinice powinno się pobawić z króliczkiem.
Jori słuchał wrzasków Charcota ze spuszczoną głową. Lekarzowi chodziło
głównie o królika, o wiele mniej pretensji miał o dziecko czy chaos
w szałasie, który strażniczki, klęcząc na podłodze, cały czas starały się
uprzątnąć. Prawdopodobnie jest to najwłaściwsza postawa wobec wściekłości
Charcota, pomyślał Jori. On sam pewnie też powinien przyjąć taką pozycję.
Wiedział, że strażniczki wszystkiego dokładnie słuchają, a później przekażą
to dalej w klinice.
Skąd w ogóle przyszło mu do głowy, żeby przynieść zwierzątko akurat tej
pacjentce, grzmiał Charcot. Ponieważ jednak nie było to pytanie, na które
Jori mógł udzielić odpowiedzi, milczał i czekał na koniec burzy. Zerkał
ukradkiem w stronę zakratowanego okna, za którym znajdował się
brukowany dziedziniec. Ostatnia grupka gapiów rozproszyła się po
okolicznych budynkach, opuszczając to ponure miejsce.
Zaledwie wczoraj próbowano wypalać trawę rosnącą między kamieniami.

Gdy Runa wreszcie zaczęła jeść, w Salpêtrière rozpoczęły się spekulacje.

Madame Bottard wychodziła z założenia, że dziecko robi, co chce, nie działa
na nie żadna terapia czy zmiana otoczenia, wszelkie środki spływają po niej
jak woda po kaczce. A teraz dziewczynka zdecydowała się znowu jeść.
Madame opowiadała o tym każdemu, kto chciał słuchać, jednak takich osób
nie było wiele. W klinice, w której wszystkie podopieczne były dokładnie
badane, a potem dzielone według kategorii, nie potrzebowano
nieobliczalnego dziecka. Większość zatem wolała wierzyć w to, że zmiana
nastąpiła pod wpływem ciężkiej ręki na oddziale Rambuteau. Bo właśnie
tam – do izolatki – przeniesiono Runę po zdarzeniu z królikiem.
Oddział Rambuteau tak naprawdę był oddziałem dla chorych psychicznie
dorosłych; nikt nie pamiętał, by kiedykolwiek leczono tu dziecko. Zgodzono
się jednak co do tego, że po tym, co się wydarzyło, Runa nie może wrócić na
oddział dziewczęcy. Dzisiaj królik, jutro mogła to być młoda idiotka
z sąsiedniego łóżka, mówiono i kręcono głowami.
Miejsce dziecka było na oddziale, gdzie trzymano najbardziej agresywne
pacjentki. Tam przynajmniej wiedziano, w jaki sposób radzić sobie z uporem.
Najlepszym dowodem na to był fakt, że Runa zaczęła jeść.
Jori był jedyną osobą, która wbrew spekulacjom innych podejrzewała, że
zmiana w zachowaniu dziewczynki nie zaszła dzięki twardej ręce,
przeciwnie – dzięki bardzo łagodnej postawie. Na oddziale zjawiła się
bowiem nowa strażniczka.
Julie Lamond nie miała jeszcze szesnastu lat, a jej ciało znajdowało się na
etapie, w którym praktycznie codziennie widać było jego rozwój. Kilka
tygodni i jej wąskie biodra rozbiły się wszerz. Jeszcze miesiąc i lekarze oraz
studenci zaczną się za nią oglądać – niektórzy już to robili. Pewnego dnia
Julie stanie się silną strażniczką, było to widać. Miała szeroki krzyż
i ramiona, które pokryją się mięśniami, jeśli dziewczyna przetrwa ciężką
szkołę Salpêtrière.
Zawsze gdy do kliniki przybywał ktoś nowy, decydujące były pierwsze
godziny – najbardziej widoczne było to na oddziale Rambuteau, gdzie
trzymano wariatki. W tej części szpitala nie leczono już nerwów, do działania
wkraczali psychiatrzy. Charcot przychodził tu jedynie w celu
przeprowadzenia inspekcji, może jakichś eksperymentów medycznych albo
sekcji zwłok – tego nie wiedział nikt. Bo Charcota o nic się nie pytało.
Większość nowych strażniczek nędza odstraszała już przy wejściu do
szpitala, najpóźniej jednak zwątpienie ogarniało je na widok przepełnionych
sal, na których kobiety wrzeszczały i waliły kajdanami w metalowe ramy
łóżek. Wiele wariatek miało rany i połamane kości – był to skutek tego, co
nazywano tu sporem ze strażniczkami. Gdy Charcot nazwał Salpêtrière
Wersalem Cierpienia, z pewnością stał właśnie na tym oddziale.
Tak więc po Julie Lamond, która wcześniej nigdy nie pracowała w żadnym
szpitalu, spodziewano się naprawdę niewiele. Jej matka była strażniczką na
oddziale zwykłych epileptyczek i od tygodnia leżała chora w łóżku. Przysłała
do szpitala córkę, by nie stracić posady i wyrównać braki kadrowe. Ale na
oddziale zwykłych epileptyczek znaleziono już pomoc, więc Julie posłano na
oddział Rambuteau – i nie da się zaprzeczyć, że uczyniono to z ciekawością
i satysfakcją.
Kobiety obserwowały, jak pierwszego dnia pracy blada jak ściana
dziewczyna biega od sali do sali i rozgląda się z niedowierzaniem, jakby
obudziła się we własnym koszmarze. Jednak już dzień później Julie
ponownie stanęła przed drzwiami kliniki, teraz miała upięte włosy –
poprzedniego dnia ledwie je zaplotła – i zdecydowany wyraz twarzy, który
nie zniknął nawet wtedy, gdy po raz drugi szła między rzędami łóżek. Myła
wariatki, które od wielu dni leżały w swych odchodach, łapała za ręce
kobiety, które spadły na podłogę, i pomagała im usiąść z powrotem na
drewnianych ławach. Gdy podchodziła do niej pacjentka, która na nią
krzyczała albo chciała ją uderzyć, Julie kładła ręce na jej ramionach i czekała,
aż kobieta się uspokoi.
Trzeciego dnia udało się jej nawet odprężyć do tego stopnia, że jej
zaciśnięte do tej pory usta rozchyliły się w uśmiechu, który rozdawała przy
każdym łóżku. Dzięki temu do Salle de Garde wróciły marzenia.
 Tyle że inne strażniczki nie polubiły Julie Lamond. Jakieś irracjonalne
przeczucie mówiło im, że dziewczyna stanowi dla nich zagrożenie, chociaż
w Salpêtrière nie było zbyt wiele spraw, w których Julie mogłaby z nimi
konkurować. Bo przecież same nigdy nie ubiegały się o miejsce w sercach
wariatek.
Julie myła, rozdawała poduszki, zbierała talerze, tutaj pogłaskała jakiś
policzek, tam się uśmiechnęła, tak jakby nie widziała gburowatości
strażniczek. Nie zachowywała się tak jak one, tworzyła i rozwijała nowy
schemat. Jeśli jednego dnia dany sposób na uspokojenie pacjentek nie
zadziałał, kolejnego dnia próbowała czegoś innego. Kto ją obserwował, kto
widział, jak łaskocze w język pacjentkę, której od lat wisiał on z ust, jak
cierpliwie czeka, by owa kobieta się uśmiechnęła i na kilka sekund schowała
język za zębami, ten mógł pomyśleć, że Julie znajduje się w sali pełnej
dzieci, którymi trzeba się opiekować. Wprowadziła powiew świeżości na
oddział Rambuteau – i to było złe, przynajmniej zdaniem strażniczek.
Powiewy były dla pacjentek niewskazane, a już z pewnością nie świeżość, to
przecież dlatego przez cały dzień nie otwierano okien.
Dlatego Jori wiedział, że to nie przypadek, iż pewnego popołudnia
strażniczki przydzieliły Julię do sali, na której leżała Runa z dwunastoma
innymi wariatkami.

Julie weszła do sali, pchając przed sobą mały wózek z jedzeniem. Stało tu
trzynaście łóżek – sześć przy jednej ścianie, sześć przy drugiej, a z tyłu
jeszcze jedno, które trzeba było dostawić, bo klinika pękała w szwach. Każde
z łóżek otaczały zasłony, których nie odsłaniano, tak samo jak nie otwierano
okien. Było to ciemne pomieszczenie pełne chorych obwieszonych białymi
płachtami.
Zadaniem Julie było rozdanie jedzenia tym pacjentkom, które były
przykute do łóżek, w czasie gdy pozostałe były pędzone do jadalni. W tym
pomieszczeniu pozostało osiem kobiet. Odrobinę odsłaniała zasłony,
poprawiała poduszki, odpinała kajdany i po kolei pomagała wszystkim
podopiecznym podnieść się na tyle, by mogły wziąć talerz. Jeśli któraś nie
była w stanie tego zrobić, Julie ją karmiła. Dawała im chleb i zupę,
w każdym talerzu był jeden ziemniak. Z rozwagą napełniała talerze.
Wiedziała, że kobiety w tej sali dostają jeść zaledwie raz dziennie. Nie
wiedziała natomiast, że jest tu jedna pacjentka, do której lepiej się nie zbliżać
z jedzeniem. Zapomniano opowiedzieć Julie o Runie – a może uczyniono to
celowo.
Gdy dotarła do łóżka Runy i odsłoniła zasłonę, dziewczynka spała,
a przynajmniej miała zamknięte oczy, dlatego też młoda strażniczka nie
widziała źrenic o różnej wielkości. Ale i tak zauważyła, że Runa jest inna niż
pozostałe pacjentki. Widziała to po sztywności jej ciała, po napięciu, tak
jakby samo leżenie było dla niej ciężką pracą. Wskazywała na to zmarszczka
między brwiami, znajdująca się pod źle zagojoną raną. Takie zmarszczki
mają stare, zatroskane baby, pomyślała Julie, a nie małe dziewczynki. Przez
chwilę chciała pogłaskać Runę po czole i w ten sposób wygładzić
zmarszczkę, postanowiła jednak dać dziecku pospać. Rąbkiem fartuszka
otarła tylko kropelkę śliny z kącika ust Runy. Przez chwilę zastanawiała się
nad jej kolorem, a potem postawiła talerz z zupą na krześle obok łóżka,
w takiej odległości, by Runa sama mogła go dosięgnąć, odpięła jej kajdany
i się oddaliła.
Tego dnia Runa postanowiła jeść.

Gdy ta wiadomość dotarła do Joriego, przygotowywał się właśnie do

pierwszego próbnego zabiegu. Natychmiast wszystko rzucił i pobiegł na salę.
Pusty talerz nadal stał obok łóżka Runy. Niczego nie ruszono, tak jakby było
to miejsce zbrodni, które należało zabezpieczyć, a potem dokładnie
zrekonstruować przebieg wydarzeń.
Runa leżała na łóżku bez kajdan, ale w takiej pozycji, jakby była skuta –
ręce odsunięte od ciała, łokcie wyprostowane. Wyglądała, jakby czekała na
to, aż znów zostanie zniewolona. Ale nikt nie odważył się tego uczynić.
Nie wiedziano, czego się spodziewać po tym dziecku – zwłaszcza teraz.
Fakt, że Runa zaczęła jeść, wcale nie uczynił jej bardziej ludzką. Uczynił ją
bardziej nieobliczalną.
– Jest pani pewna, że to dziecko opróżniło zawartość talerza? – Jori
zwrócił się do strażniczki, która stała przy drzwiach, w bezpiecznej
odległości.
Odparła, że widziała to na własne oczy. Dziewczynka zjadła, a potem się
położyła i ponownie zasnęła.
Jori popatrzył z powątpiewaniem na Runę i na stojący obok niej talerz.
– Próbowała pani dać jej jeść raz jeszcze?
– Zgodnie z planem w tej sali jest tylko jeden posiłek dziennie.
– Ale skoro ona wreszcie zaczęła jeść…
– Po tak długiej przerwie zjedzenie zbyt dużej ilości jedzenia naraz i tak
byłoby szkodliwe – zastrzegła strażniczka. – Potem znów musiałybyśmy
sprzątać.
– Kto jej zdjął kajdany?
– Julie Lamond. Nowa. Przyszła do nas ze zwykłych epileptyczek.
– Jutro też ma się zajmować rozdawaniem racji żywieniowych na tej sali –
nakazał Jori.
– Słucham?
– Wręczę pani zlecenie podpisane przez doktora Luysa. Mademoiselle
Lamond ma jutro rozdawać żywność pacjentkom, zachowując się dokładnie
tak jak dzisiaj. Chcę utrzymać takie same warunki jej metody
doświadczalnej.
– Jakiej metody doświadczalnej?
– Czy może to pani przekazać mademoiselle Lamond, proszę?
Strażniczka milczała, urażona. Nakaz Joriego prawdopodobnie oznaczał
zmiany w całym rozkładzie tygodnia. Nie pasowało jej również to, że student
wydaje jej polecenia.
– Nie może pan o tym decydować – zaczęła gderać, ale nie upierała się,
słysząc nazwisko neurologa.

Gdy następnego dnia Julie Lamond rozdawała przydział jedzenia, czuła się
niepewnie. Wiedziała, że ma obserwatora, choć nie do końca rozumiała
dlaczego.
– Proszę robić wszystko tak jak wczoraj – powiedział młody student.
Stał na korytarzu, przy drzwiach uchylonych na kilka centymetrów,
i przyglądał się jej. To ją bardzo peszyło. Kilka razy na próbę uśmiechnęła
się w jego kierunku, próbując sobie przypomnieć, co zrobiła najpierw, a co
potem poprzedniego dnia. Szła od lewej czy od prawej? Czy najpierw nalała
zupę do talerzy, a potem poprawiła poduszkę czy odwrotnie? I czy powinna
powtarzać gesty, które być może były niepożądane? Na przykład odsuwanie
zasłon. Czy w ogóle wolno było jej to robić? Doszła do wniosku, że student
stoi tam prawdopodobnie po to, by ją kontrolować. Chcieli sprawdzić, jak
sobie radzi w klinice, a radziła sobie źle, przynajmniej dzisiaj, przynajmniej
w tych okolicznościach, które były takie same jak wczoraj. Ze
zdenerwowania dwa razy wylała zupę, w której nie było dziś ziemniaków,
lecz kawałki kurczaka.
Kończąc obchód, podeszła do łóżka Runy, stojącego najbardziej na prawo,
i postawiła przy nim talerz. Tego dnia dziewczynka również miała zamknięte
oczy. Potem Julie się odwróciła i zaczęła pchać wózek z miskami po zupie
w stronę wyjścia. Jori widział, że Julie podjeżdża, i szerzej otworzył przed
nią drzwi, ale gdy tylko przejechała wózkiem przez próg, przymknął je
z powrotem. Kiedy ich oczy się spotkały, oblała się rumieńcem, a potem
spuściła wzrok. Gestem wskazał jej, by stanęła obok niego i obserwowała
sytuację przez szparę. Julie odsłoniła wszystkie zasłony do połowy, tak że
widzieli leżącą w łóżku Runę. Przez minutę dziewczynka w ogóle się nie
poruszała. Julie, zniecierpliwiona, pokręciła głową, ale Jori położył dłoń na
jej ramieniu. Postanowiła więc poczekać.
Patrzyli niczym dwoje przyrodników obserwujących z ukrycia bardzo
lękliwe zwierzę.
– Na co właściwie czekamy? – spytała szeptem Julie.
Jori wskazał łóżko, na którym widzieli Runę, a właściwie tylko jej tułów,
bo nogi zasłaniała biała płachta zasłony, a głowę – skrzydło drzwi. Kajdany
dyndały bez życia na krawędziach łóżka niczym dwie kury, którym obcięto
łby i powieszono, żeby się wykrwawiły.
Runa nadal się nie ruszała. Jori zaczął tracić nadzieję. Może to się
wydarzyło tylko jeden raz? Zwinął dłoń w pięść.
– Ona musi coś jeść – szepnął. – Nie jadła od tygodni.
– Zupełnie nic?
– Kilka razy… namówiono ją do jedzenia. – Nie chciał opowiadać
o przymusowym karmieniu. Zaczął przejmować słownictwo Luysa i to go
przerażało. – Ale od kilku dni w ogóle nie jadła. Tylko pije wodę.
– Może tęskni za mamą.
 Jori popatrzył na dziewczynę zaskoczony. A potem się roześmiał, słysząc
tak niewinną uwagę.
– Jori Hell – powiedział cicho i wyciągnął rękę.
– Julie Lamond – odparła i znów się zarumieniła.
Jej palce były miękkie i delikatne. Musiała być w wieku młodszej siostry
Joriego. Nie, jeszcze młodsza; Hanna była w wieku Julie, gdy widział ją po
raz ostatni.
– Monsieur Hell! – Nagle Julie uczepiła się jego ramienia.
Podskoczył i zajrzał do sali. Wystarczyło, że nie uważał przez jedną
chwilę. Runa siedziała na łóżku i patrzyła na nich. Joriemu zrobiło się zimno.
– Co się stało z jej oczami? – Julie była bardziej zainteresowana niż
przerażona. Zrobiła pół kroku do przodu. W ciągu ostatnich dni musiała
widzieć tyle osobliwości, że źrenice Runy nie robiły na niej większego
wrażenia.
Jori zauważył, że dziewczyna cały czas trzyma dłoń na jego lewym
ramieniu. Całkowicie koncentrowała się na tym, co się działo w sali.
– Czy ona nas widzi?
– Nie wiem.
Runa patrzyła w ich stronę przez minutę i Jori zauważył, że nie zamrugała
przy tym ani raz. To był fenomen, nad którym do tej pory się nie zastanawiał.
Zdawała się śnić na jawie, ale jednocześnie patrzyła prosto w szparę między
drzwiami, tak jakby rzeczywiście wyczuwała obecność obserwatorów. Jori
wstrzymał oddech, gdy zauważył ruch jej nozdrzy.
– Cholera, może wyczuła moją wodę po goleniu.
Julie spojrzała na niego wielkimi oczami.
– Kamfora – dodał, jakby to wszystko wyjaśniało. – Po goleniu natarłem
się alkoholem i kamforą. – Powąchał kołnierzyk swej koszuli. W owej chwili
zdawało mu się możliwe, że Runa wyczuła go przez drewniane drzwi, i to
mimo unoszącego się w sali smrodu. Do tego dochodził przecież zapach
Julie, słodki, kobiecy, lekko oszałamiający.
Jori zobaczył, że Julie kilka razy pociąga nosem.
– Nie wydaje mi się, żeby mogła pana wyczuć – szepnęła, a w jej głosie
było tyle szczerości, że Jori się uspokoił.
Bardzo powoli Runa pochyliła głowę. Spojrzała na swoje dłonie, które
nadal leżały na materacu, jakby nie należały do niej. Potem je podniosła
i odwróciła się na lewo. Z miejsca, w którym stał, Jori nie był w stanie
dostrzec talerza, po który sięgnęła dziewczynka. Ale w następnej chwili
znowu go zobaczył, Runa położyła go sobie na udach. Cały czas patrzyła
nieobecnym wzrokiem. Zjadła zupę w takiej samej pozycji, w jakiej kilka dni
wcześniej rozerwała króliczka.
– Ona je! – krzyknęła Julie. Mimo tego, że jeszcze kilka minut wcześniej
nie miała pojęcia, że jedząca Runa to mały cud, jej radość była szczera.
Zachowywała się tak, jakby czekała na to całą wieczność.
– Proszę zobaczyć, monsieur Hell, ona je! Nie cieszy to pana?
Jori skinął głową. Cieszyło go, ale zobaczył też coś, co go zaniepokoiło.
Bo gdy dokładnie przyjrzał się Runie i jej talerzowi, zobaczył, że tak
naprawdę to nie jadła. Po prostu wkładała do ust jedzenie, nie patrząc na
talerz, lecz na naprzeciwległą ścianę. Stukała łyżką w talerz tak mocno, że
przy każdym ruchu rozlegał się głośny brzęk, ale skutki jej działania były
nader skromne. Nie na każdej łyżce, która trafiała do ust Runy, była zupa
i nie każda łyżka, na której była zupa, trafiała do ust Runy. Kilka razy polała
sobie koszulę nocną albo wkładała do ust pustą łyżkę. Zdawała się nie
odczuwać różnicy, nie patrzyła na to, co robi. Nie bawiła się podczas
jedzenia, jak to robią małe dzieci, nie czerpała z tego radości. Przyjmowała
jedynie pokarm, to wszystko.
I w tym momencie Jori zauważył różnicę: Runa nie postanowiła jeść, ona
postanowiła przetrwać. A on mógł mieć tylko nadzieję, że nie pokrzyżuje jej
planów.

– Najlepsze niedopałki cygar są oczywiście w operze, w teatrze Comédie-

Française i Boulevard Theatre, ponieważ ich klienci są najbogatsi.
Znajdujemy tam tytoń Maryland i znakomite cygara, tureckie, egipskie
i węgierskie… Monsieur Lecoq, paliłeś pan już węgierskie cygara?
– Chyba nie.
– Powinieneś spróbować. Są naprawdę wyborne.
– Tak? – Lecoq przypomniał sobie, dlaczego nigdy nie chciał mieć dzieci.
Było popołudnie pod koniec października. Isabelle szła uczepiona jego
płaszcza i paplała w rytm wybijany przez swoje kozaki, które były na nią za
duże – tak samo jak mądrości, które wygłaszała.
 – I chodzimy też do teatrów. Ale tam trzeba wiedzieć, gdzie szukać. Gdzie
byś szukał w teatrze, monsieur Lecoq?
Lecoq odwrócił głowę, żeby się upewnić, że Frédéric nadal za nimi idzie.
Chłopiec schował ręce w kieszeniach i zacisnął usta. Co kilka kroków kopał
przed sobą mały kamień. Omijał idących z naprzeciwka pieszych, nie
odrywając wzroku od chodnika.
– Panie Lecoq?
– Nie wiem.
– To oczywiste, przy tylnych wyjściach, gdzie przebywają aktorzy. To
właśnie tam leżą cygara, które są wypalone zaledwie do połowy. A potem
jeszcze musimy sprawdzać między Grand Boulevards z Rue Lafayette.
Wiesz, co robię, gdy ktoś siedzi w restauracji i ma już prawie do końca
wypalone cygaro?
– Nie.
– Podchodzę, nurkuję pod jego stół i układam dłonie w taki sposób –
spójrz. W taki!
– Mhmm.
– A potem czekam, aż ten ktoś rzuci papieros lub cygaro. Zawsze trzeba
być szybszym niż reszta, bo wszędzie jest pełno zbieraczy niedopałków. Ale
ja jestem szybka!
Gdy szli Rue de Candolle, Lecoq dopalił trzeciego papierosa. Tlącą się
resztkę wsadził do woreczka Isabelle. Ponownie się odwrócił, ale tym razem
Frédéric już za nimi nie szedł. Lecoq przystanął. Z naprzeciwka podeszło
dwóch mężczyzn. Nie rozmawiali ze sobą, po prostu obok siebie szli,
postawili kołnierze płaszczy, by chronić twarze przed chłodem. Lecoq
przyglądał im się nieufnie. Złapał Isabelle za ramię i przepuścił mężczyzn.
Gdy chodnik znowu był pusty, Lecoq zobaczył Frédérica; był jakieś sto
metrów za nimi. Stał z tyłu kościoła Saint-Médard, który wznosił się na
ścianie skalnej obok ulicy, i patrzył w górę.
– Frédéricu?
– Tu jest – powiedział cicho chłopiec, gdy się do niego zbliżyli.
Lecoq podążył za jego spojrzeniem i zobaczył kamienną tablicę pod
trzema półokrągłymi oknami. Na tablicy był napis: „SINITE PARVULOS
VENIRE AD ME”.
– Co to znaczy? – spytała Isabelle. Zaczęła skubać płaszcz Lecoqa.
– Frédéricu, czy to na pewno był napis, który widziałeś?
 – Kiedy to widziałeś? – spytała Isabelle, ale Lecoq uciszył ją gestem dłoni.
Frédéric się zawahał.
– Jestem pewien, że to wyglądało bardzo podobnie. Rozpoznałem kształt
trzech okien. A potem pojedyncze litery. – Wskazał „S”, „I” i „E”, a gdy
Lecoq je wyartykułował, chłopiec powtórzył je szeptem, jakby były czymś
świętym.
– Co tam jest napisane? – Isabelle wytrzymała w milczeniu całe trzy
sekundy. Gdy Lecoq przeczytał jej zdanie, zrobiła wielkie oczy.
– A co to znaczy?
– Nie wiem. Nie znam łaciny.
– Ja też nie – odparła z żalem, niemal tak, jakby ktoś się owej znajomości
po niej spodziewał.
Lecoq ponownie wyciągnął kartkę z ogłoszeniem, i podetknął ją
Frédéricowi pod nos.
– Czy przeczytałeś to na kartce takiej jak ta?
– Nie. To nie była kartka. To było napisane na drewnie.
– Na drewnie?
– Co ty tam widziałeś? I dlaczego mnie przy tym nie było? – Isabelle
stanęła przed swoim bratem i złapała się pod boki. Jej pytanie brzmiało
roszczeniowo, ale Frédéric nadal nie odpowiadał. Niepewnie patrzył to na
siostrę, to na Lecoqa, a potem znowu na siostrę, i nie wiedział, kogo w tej
chwili powinien się bać bardziej. Dlatego też uznał, że najbezpieczniejsza
będzie dla niego konfrontacja z własnymi stopami. Utkwił wzrok w chodniku
i zaczął poruszać palcami u stóp.
– Frédéricu? – rzekł Lecoq.
– W powozie – wymamrotał chłopiec.
– W naszym powozie? – spytała Isabelle. – Tym przed pałacem?
– Przed pałacem wersalskim? – spytał w tym samym czasie Lecoq.
A ponieważ nie otrzymał odpowiedzi, zadał kolejne pytanie: – Gdzie się
znajduje ten pałac?
– Nie wiemy – odparł szybko Frédéric.
– Auć! – krzyknęła jego siostra, gdy uszczypnął ją w rękę.
– Nie chcecie mi tego powiedzieć, co?
– Bo pan nie chce nam powiedzieć, dlaczego szuka tego dziecka. –
Frédéric mówił cicho, ale Lecoq widział płomienie w jego oczach. Nagły
przypływ odwagi – albo nieufności. Chłopiec chciał chronić inne dziecko.
Biorąc pod uwagę jego wiotkie ciało, Lecoq by się tego po nim nie
spodziewał.
Duchowny, którego niewiele później poprosili o przetłumaczenie
łacińskiego tekstu, przemawiał do nich jak do stada owieczek. W jego oczach
wszyscy byli młodzi i nieświadomi – nawet Lecoq, który przy dzieciach
musiał wyglądać jak dziadek.
– Sinite parvulos venire ad me. No dobrze, w tym powiedzeniu chodzi
o to…
Lecoq przyjrzał się nieufnie jego krzywemu nosowi i krzaczastym brwiom.
Wiedział, że habit nie chroni przestępców przed ich prawdziwymi poglądami.
– …To cytat z Ewangelii św. Marka, rozdział dziesiąty, wers czternasty:
„Parvulos” to dzieci, które są powołane do Kościoła, a w tłumaczeniu
oznacza to: „Pozwólcie dzieciom przychodzić do mnie”. Piękne, prawda?
Lecoq kiwnął głową, ale poczuł, jak zimno przeszywa jego palce,
trzymające rondo kapelusza. Nie potrafił zrozumieć radosnego tonu
duchownego.
– Et offerebant illi parvulos ut tangeret illos discipuli autem
comminabantur offerentibus: „Przynosili Mu również dzieci, żeby ich
dotknął” – zacytował mężczyzna. – Jezus chciał pobłogosławić dzieci, które
uczniowie do niego…
– Proszę mi powiedzieć, czy ten kościół ma coś wspólnego z Val-de-
Grâce? – przerwał mu Lecoq.
– Z Val-de-Grâce? – Duchowny, zaskoczony, że mu się wchodzi w słowo,
pokręcił głową. – Kościół Val-de-Grâce został zbudowany dopiero w połowie
siedemnastego wieku na życzenie ówczesnej królowej, był zatem o wiele
młodszy od Saint-Médard i pierwotnie miał być klasztorem. Od czasu
rewolucji francuskiej jest jednak szpitalem wojskowym, wykorzystywanym
do celów religijnych jeszcze tylko przez kościół – wyjaśnił.
Lecoq jedynie kiwnął głową, bo myślami był już bardzo daleko. Wyjął
notes z kieszeni i zaczął go kartkować, podczas gdy duchowny zabrał się za
opowiadanie dzieciom historii Jezusa i uczniów. Isabelle ukryła ziewanie za
drobną rączką.
Lecoq nie widział żadnego związku między tymi wydarzeniami. Może
Frédéric się pomylił odnośnie do tabliczki na Saint-Médard. A może nie
miało to nic wspólnego z dziewczynką, którą Claire de Commarin rzekomo
znalazła w Val-de-Grâce.
 – Monsieur? Skąd pan to ma?! – krzyknął nagle duchowny.
Lecoq zamarł i spojrzał na swój notes. Następnie podążył spojrzeniem za
wzrokiem mężczyzny. Ten patrzył na złożoną kartkę, którą Lecoq trzymał
teraz między palcem wskazującym a środkowym, żeby nie wypadła podczas
przeglądania notesu.
– Skąd pan to ma? – powtórzył duchowny. Jego twarz zrobiła się szara
niczym kamienna ściana kościoła.
– Monsieur, to nie ma nic do rzeczy. Szukam czegoś, co…
– Chodzi mi o to, skąd pan to wyrwał?
Lecoq spojrzał na niego, wyraźnie zaskoczony.
– Przecież to z naszego śpiewnika! – Kolor twarzy duchownego zmienił
się z szarego na czerwony. Chciał sięgnąć po karteczkę, ale Lecoq szybko
schował ją do kieszeni płaszcza. – Dobry człowieku, czy pan jest niespełna
rozumu? Przecież może pan za to zostać zaprowadzony przed sąd.
Z pewnością to była własność kościoła…
– Nie, to jest moja własność. A z moją własnością mogę robić, co mi się
żywnie podoba. Proszę iść sprawdzić, że żaden z waszych śpiewników nie
jest zniszczony. – Lecoq miał nadzieję, że tak właśnie było.
I wtedy coś przyszło mu do głowy.
Wbrew oczekiwaniom Lecoqa dzieci miały ogromną radość z przeglądania
śpiewników w kościele. Wybiegały na zewnątrz z każdą znalezioną książką
i pędziły na mały wybrukowany plac, gdzie Lecoq stał, palił i wypełniał
swoją część umowy.
Pomysł, że będzie płacił dzieciom w niedopałkach, jeśli pomogą mu
szukać dziewczynki, pochodził od Isabelle – można rzec, było to
odszkodowanie za to, że zajął im całe popołudnie. Lecoq musiał przyznać, że
nie był to zły pomysł, tyle że z każdym wypalonym papierosem coraz
bardziej kręciło mu się w głowie.
– Musisz szybciej palić, monsieur Lecoq! – krzyczała Isabelle za każdym
razem, gdy widziała, że zrobił sobie przerwę. Potem wyjmowała książkę
z jego ręki i biegła z nią z powrotem do kościoła, aby po chwili potknąć się
na progu, niosąc kolejną. Ciężko oddychała, z wysiłku miała szkarłatne
policzki.
– Ile już masz, monsieur Lecoq? – pytała, a on otwierał worek
z niedopałkami i mówił: „siedem” albo „osiem”, po czym pytał, ile książek
ona ma dla niego. Isabelle wykrzykiwała tę samą liczbę, którą on wymienił,
i piszczała z radości. Zrobili sobie z tego zabawę.
Lecoq brał do ręki każdą książkę, kartkował ją i oddawał, żeby dzieci
mogły wymienić ją na inną. Już dawno się zorientował, że duchowny miał
rację. Strony śpiewników były tej samej wielkości i koloru, co kartka
z dworca, były również wykonane z takiego samego lekkiego pergaminu.
Kartka musiała zostać wyrwana z tyłu albo z przodu, z miejsca, w którym na
stronach nie było jeszcze pieśni. Skrupulatnie przeglądał każdą książkę
z nadzieją, że okłamał duchownego. Na końcu okazało się jednak, że
wszystkie śpiewniki, jakie znaleźli w Saint-Médard, były nietknięte.

Dużo później Lecoq dowiedział się, gdzie wówczas znajdowała się

książka, której szukał – była w moim łóżku. I że dokładnie w chwili, w której
wrzucał ostatni niedopałek do worka Isabelle, ja wsuwałem śpiewnik pod
poduszkę. Ojciec mnie zamknął, już od szesnastu dni nie wychodziłem
z mojego poddasza. Teraz słyszałem, jak hałasuje, i zacząłem nasłuchiwać.
Zapomniał przynieść mi w południe jedzenie. Może teraz coś mi przyniesie.
Jednakże ojciec nie zaczął wchodzić po schodach, tak jak wcześniej
założyłem. Nie. Odkąd nie wpatrywał się już w pozbawioną okien ścianę,
lecz w pełną szklankę, spał przeważnie na dole, na podłodze albo na stole
pełnym pustych butelek. Słyszałem szczęk, gdy wpadł na jedną z nich –
spadła na podłogę, nie tłukąc się, i poturlała po drewnianych deskach.
– Ojcze?
Ponownie się upewniłem, że książka pod moją poduszką rzeczywiście jest
niewidoczna. Zeszyt ukryłem pod koszulą, za gumką od majtek. Było to
jedyne miejsce, gdzie ojciec jeszcze nie zaglądał.
– Ojcze, od rana nic nie jadłem!
Kucnąłem przed drewnianą klapą w podłodze i wykrzyczałem mój głód
przez szparę, by mieć pewność, że siedzący w izbie ojciec mnie usłyszy.
Ściany i drzwi w tym domu były tak cienkie, że rano budził mnie odgłos
odkorkowywanej butelki.
Nasłuchiwałem dalej, ale ojciec chyba usiadł albo się przewrócił, bo
wszędzie panowała cisza. Znowu ogarnął mnie strach, że może po prostu
umrzeć, podczas gdy ja będę tutaj zamknięty.
 – Ojcze!
– Maxime, to ty? – Na dźwięk jego głosu poczułem ulgę, chociaż był
niewyraźny od alkoholu i choć pytanie ojca nie miało sensu.
– Oczywiście, że to ja, ojcze. Otwórz, proszę, jestem głodny.
Zapadła cisza, a potem usłyszałem stękanie ojca. Pewnie próbował wstać.
Rozległ się szczęk szkła i odgłos toczących się po podłodze butelek.
Zacisnąłem powieki.
– Maxime?
– Tak! – Zamrugałem, patrząc przez szparę. Miałem nadzieję, że ojciec
przynajmniej spróbuje wejść po schodach. Podciągnął się na poręczy.
Przewrócił się na bok, tak jakbyśmy płynęli rozkołysanym statkiem,
z którego mój ojciec musiał wyjść na pokład. – Maxime? – spytał raz jeszcze
i zniknął mi z pola widzenia; byłem w stanie dostrzec tylko jego dłoń, którą
trzymał się balustrady. Jego głos brzmiał, jakby się utopił –
i prawdopodobnie tak właśnie było.
Westchnąłem i przestałem czatować przy klapie. Postanowiłem wrócić do
łóżka. Tyle dobrego, że mogłem bez obaw czytać śpiewnik. Gdybym nie
widział pozytywów tej sytuacji, oszalałbym w tym więzieniu, oszalałbym tak
jak chłopiec, który napisał litery i zrobił rysunki. Dlatego zawsze
znajdowałem coś pozytywnego, na przykład to, że tutaj, na górze, nie ma
monsieur Duponta i żadnych ministrantów i że w święta nie będę musiał
fałszować Ora Pro Nobis. Może nawet mój areszt domowy będzie trwał
przez całą moją mutację i okres dojrzewania i nikt nie będzie już się śmiał
z mojego piskliwego głosu.
Ponownie otworzyłem książkę; obok położyłem zeszyt i przepisałem
ostatnie strony historii, litera po literze, tyle, ile byłem w stanie odcyfrować.
Na zewnątrz zapadał już zmrok, widziałem to przez niewielkie okno
w dachu. Zapaliłem lampkę olejną stojącą na stole i zacząłem dalej kopiować
tekst.
Z początku planowałem uciec przez to okno. Moje ramiona mieściły się
jeszcze w tym otworze, sprawdziłem to, ale za kilka tygodni sytuacja mogła
wyglądać zupełnie inaczej, bo bardzo szybko rosłem. Potem jednak stanąłem
na dachu i zobaczyłem, że nasz dom wprawdzie nie był bardzo wysoki, ale
z pewnością zbyt wysoki, by z niego skoczyć. A sąsiedni dach nie był co
prawda bardzo oddalony, ale oddalony dostatecznie, bym mógł wpaść
w przepaść i złamać sobie obie nogi; moja matka zawsze powtarzała, że mam
miękkie kości. Na dachu spędziłem godzinę. Potem uświadomiłem sobie, że
moje ramiona rosną cały czas – i wróciłem na poddasze.
Na chwilę odłożyłem ołówek, bo zaczęło mi burczeć w żołądku.
Wypuściłem powietrze. Pomyślałem o Dantesie z Hrabiego Monte Christo,
który był uwięziony przez czternaście lat. Jego strajk głodowy to nic
w porównaniu z tym, przez co teraz przechodziłem. Odkryłem jednak jeszcze
inną formę protestu, która o wiele lepiej do mnie pasowała, choć ojcu
spodobałaby się o wiele mniej.
W ciągu ponad dwóch tygodni zapisałem cały mój zeszycik wierszami
i różnymi historiami. Gdyby to zliczyć – jeśli rzeczywiście tak jak Dantes
spędzę w moim pokoju czternaście lat – da to razem trzysta dwanaście
zeszytów. Zostanę wypuszczony na wolność jako doświadczony pisarz,
wydawcy będą się o mnie zabijać, czytelnicy również – najpóźniej wtedy,
gdy ujawnię okoliczności powstania mych książek. Jedyny problem, który
stał mi na drodze, polegał na tym, że nie miałem trzystu dwunastu zeszytów.
Miałem tylko jeden.
Policzyłem strony, które jeszcze miałem do zapisania. Zostały mi cztery.
Gdy zapełnię również je, zacznę pisać po podręcznikach. Na początku i na
końcu zawsze były po dwie czyste strony, do tego dochodziła jeszcze
wewnętrzna strona okładki. Ostatecznie przecież tak zrobił też chłopiec od
śpiewnika.
Postawiłem kropkę pod zdaniem, które właśnie napisałem. Z bazgraniny
dziecka zbudowałem zdania i rymy. Teraz słowa te miały literacką wartość.
W tym czasie nabrałem pewności, że był to chłopiec taki jak ja, że jego talent
był niedoceniony. Pomysły naszły go w niewłaściwej chwili, czyli
w kościele. Musiał robić notatki potajemnie pod ławką, bo w domu nie miał
zeszytów albo dlatego, że ojciec zabraniał mu pisać. Ale to już się skończyło.
I on, i ja dostatecznie długo bazgraliśmy ukradkiem po ostatnich stronach
książek i zeszytów, zawstydzeni, by nikt się na nas nie poznał. Już dawno
ułożyłem swój plan: jeśli stąd wyjdę, z tego pokoju i w ogóle, to wyjdą stąd
także słowa ze śpiewnika.
Wziąłem sobie do serca zapisane stronice. Tu i ówdzie trochę zmienię
i dodam, ale z pewnością mi się to uda. Wziąłem do ręki ołówek. Teraz mogę
ufać już wyłącznie swojemu talentowi, powtarzałem sobie, i temu, że ojciec
wreszcie sobie o mnie przypomni i przyniesie mi jedzenie, gdy za kilka
godzin obudzi się na schodach.
 – Monsieur Lecoq, czy mamy jeszcze raz przynieść ci wszystkie
śpiewniki?
– Nie, dzisiaj zagramy w nową grę. Nazywa się: Gdzie byście się ukryli?
– W konfesjonale! – wykrzyknęła Isabelle.
– Pod ławką! – dorzucił Frédéric, zanim sobie przypomniał, że niedawno
rzeczywiście schował się pod ławką w kościele i że nie był to
najszczęśliwszy pomysł.
Dzieci wybiegły. Mogły się chować we wszystkich kątach, podczas gdy
monsieur Lecoq stał przy wejściu i patrzył, czy nikt nie idzie. Nawet Frédéric
musiał przyznać, że o tej porze dnia – i w towarzystwie Isabelle – kościoły
nie były tak przerażające jak nocą. Poprzedniego dnia w Saint-Médard miał
nawet trochę frajdy. Monsieur Lecoq palił jak komin; przynieśli do domu
więcej niedopałków niż w inne dni. Dzisiaj jednak musiał już palić inną
markę. Wczoraj ojciec patrzył na nich bardzo zaskoczony.
– Frédéricu! Szybko!
Frédéric ruszył się z miejsca. Ostrożnie zaglądał w każdy kąt. Mimo
wszystko miał się na baczności. Doskonale znał różnicę między tą zabawą
a zabawą w chowanego: normalnie należało znaleźć drugą osobę. Teraz
jednak cieszył się za każdym razem, gdy za rogiem nie zobaczył dziewczynki
o różnych oczach.
– Monsieur Lecoq, czy możemy się ukrywać również na zewnątrz? – Głos
Isabelle rozlegał się echem w kościele. Był trochę zbyt wysoki, jak zwykle,
gdy dziewczynka była podekscytowana.
– Nie, najpierw tutaj, w środku!
Isabelle zrobiła rozczarowaną minę. Już stała przy drzwiach prowadzących
na dziedziniec, tak wielkich i kuszących. Trzymała się framugi z ciemnego
drewna; prawą stopę postawiła na progu, lewą była już na zewnątrz.
– Nie wolno nam wychodzić – szepnął do niej Frédéric.
Przewróciła oczami.
– Wiem – odparła przeciągle, a potem zeskoczyła z progu i pobiegła
z powrotem do kościoła.
Ale Frédéric wiedział, że siostra nie powiedziała jeszcze ostatniego słowa.
Widział, jak pobiegła po gładkiej jak lustro podłodze do prezbiterium,
a potem do przejścia prowadzącego do bocznej kaplicy.
Odwrócił się i poszedł środkiem kościoła, który był mniej przerażający.
Wysoko nad jego głową znajdowała się pomalowana kopuła. Szklane okna
były wielkie i wpuszczały do środka mnóstwo światła. Nad ołtarzem unosił
się wielki baldachim z nogami poskręcanymi niczym cukrowe laski. Frédéric
od niechcenia zerknął w szpary między ścianą a cokołem, żeby sprawdzić,
czy dziecko mogłoby się tam schować.
Wtedy poczuł na ramieniu czyjąś dłoń. Odwrócił się. To był monsieur
Lecoq. Jego palce i oddech pachniały tabaką.
– Przyprowadź siostrę, już idziemy – powiedział. – Znalazłeś coś, co
przypominałoby kryjówkę?
Frédéric pokręcił głową i uciekł.
Isabelle nie było już w bocznej kaplicy. Frédéric spojrzał na schody
prowadzące do drewnianych drzwi. Podszedł do nich i szepnął:
– Isabelle! – Ale od drzwi nie dobiegła go żadna odpowiedź. – Isabelle,
jesteś tam?
– Zgubiłeś ją? – Po raz pierwszy Frédéric poczuł ulgę, że monsieur Lecoq
jest obok. Przestępca czy nie, był dorosły. – Przed chwilą ją widziałem. Może
zbiegła tam.
– Hm… – Monsieur Lecoq bez wahania zaczął schodzić po schodach.
Szarpnął za klamkę w drewnianych drzwiach. – Zamknięte – powiedział,
nieświadomy tego, że właśnie wykazał się ogromną odwagą.
Wrócił i rozejrzał się wokół. Sądząc po zmarszczkach na jego czole,
martwił się tak samo jak Frédéric.
– Isabelle? – zawołał Frédéric raz jeszcze. A potem zrozumiał, gdzie
powinni szukać.
Pobiegł do wejścia, przestąpił przez próg, wybiegł na plac, oddzielony
płotem od Rue Saint Jacques. Za płotem po ulicy jeździły powozy.
– Isabelle!
Nie usłyszał odpowiedzi.
Gdy się odwrócił, zobaczył, że monsieur Lecoq również wyszedł na
zewnątrz. Z ulicy dobiegła go smutna kościelna pieśń. Bardzo słabo ją
słyszał, bo zagłuszały ją podskakujące na bruku koła powozów i końskie
kopyta. Gdy jednak cofnął się do bramy i się wyprostował, po drugiej stronie
ulicy dostrzegł kataryniarza. Isabelle stała przed katarynką i wpatrywała się
w nią.
Frédéric ruszył pędem przez plac i otwarte drzwi. Niecierpliwie
przestępował z nogi na nogę, czekając na przerwę między jadącymi
pojazdami. Cały czas nie spuszczał siostry z oczu, tak jakby znów mogła mu
gdzieś zniknąć, jeśli nie będzie na nią dostatecznie uważał. A przecież
dostatecznie trudno było mu uważać na samego siebie.
– Isabelle! – krzyknął, ona jednak była zbyt zafascynowana mężczyzną
i katarynką, żeby go usłyszeć. Zobaczył, że kręcący korbą mężczyzna zaczął
się przyglądać Isabelle. Był stary i brzydki, a fałszywy uśmiech na jego
twarzy nie podobał się chłopcu. Zwykle bardzo lubił kataryniarzy, jednak ten
nie wzbudzał jego sympatii. Miał przerażający wzrok.
Gdy przejechał kolejny powóz, puścił się pędem. Dobiegł do Isabelle
i stanął za nią, robiąc groźną minę.
– Isabelle. – Położył dłoń na jej ramieniu.
Dopiero wtedy się odwróciła. Była zarumieniona. Promieniała z radości.
– Posłuchaj! – Wskazała kataryniarza.
– Tak, słyszę. A teraz musimy już iść.
– Dlaczego?
– Tata na nas czeka.
– Czy możemy wysłuchać chociaż jeszcze jednej piosenki?
Frédéric spojrzał na mężczyznę i zobaczył, że białe sfilcowane włosy
w rzeczywistości są źle założoną na głowę peruką. Cała twarz mężczyzny
była pełna krost i blizn. Z bliska ten człowiek podobał się Frédéricowi
jeszcze mniej. Fałszywy uśmiech i do tego fałszywa melodia. Chłopiec chciał
już iść do domu.
– Tata na nas czeka – powiedział raz jeszcze.
Na szczęście w tej chwili podszedł do nich monsieur Lecoq. W milczeniu
podał Isabelle woreczek z niedopałkami. Dziewczynka rozpromieniła się
i przytuliła podarunek.
Przez chwilę wyglądało na to, że monsieur Lecoq da mężczyźnie monetę,
już schował rękę do kieszeni, potem jednak zamarł i Frédéric zauważył
spojrzenie, jakie Lecoq rzucił kataryniarzowi. Było bardzo nieufne. Frédéric
poczuł na karku lewą dłoń towarzysza. Prawą mężczyzna położył na głowie
Isabelle.
Odwrócił rodzeństwo i odeszli, nie czekając na kolejną piosenkę.
 Gdy Jori i Luys skończyli, student umył ręce. Ostra łyżka, którą
wyskrobali mózg Deborah N., leżała obok, tak jak skalpel i wiertło.
Wszystkie trzy narzędzia były oblepione krwią i tkanką.
– Mamy jeszcze cztery. – Luys stanął obok Joriego, by również umyć ręce
w białej ceramicznej misce. Dla Joriego powinno to być pocieszenie. –
Widziałeś, jak mózg pięknie pulsował?
– Tak – odparł Jori bezbarwnym tonem. Ponownie spojrzał na związaną na
stole pacjentkę. Luys uparł się, żeby nie zamykali jej czaszki, dzięki czemu
mógł przeprowadzić dalsze badania.
W istocie mózg żyjącej osoby wyglądał zupełnie inaczej. Gdy otworzyli
czaszkę, pulsował w rytmie bicia serca. Jori widział, jak krew płynie
tętnicami i żyłami. Powierzchnia mózgu najpierw się ściągnęła, naczynia się
skurczyły, aż wreszcie były pozbawione krwi, a pulsowanie stało się niemal
niewidoczne. Potem jednak masa znowu się podniosła i zaczęła napierać na
dziurę w czaszce niczym policzki żaby, które się nadymały, by zaraz się
zapaść; nieustanna zmiana między dużą ilością krwi a jej brakiem.
Razem z Luysem Jori przez chwilę nabożnie obserwował to
przedstawienie. Być może trwało to o jedną chwilę za długo. Być może to
właśnie na tym polegał błąd. Powinni byli szybciej pracować. Operacja
trwała cztery i pół godziny.
Pomieszczenie, w którym operowali, było pozbawione okien, Jori jednak
wiedział, że na zewnątrz już dawno zapadła ciemność. Było zimno jak
w chłodni.
– Zawsze podziwiałem serce – zachwycał się Luys. – Serce to narząd
pracujący całe życie, bez przerwy, bez skargi. Dzień i noc, siedemdziesiąt,
a gdy człowiek ma szczęście, nawet osiemdziesiąt lat. Dopiero teraz
uświadomiłem sobie, że w przypadku mózgu jest dokładnie tak samo.
– Prosiła mnie, żebym jej nie zabijał.
– Słucham?
– Ne me tuez pas. Gdy wczoraj przyszedłem do niej, by przeprowadzić
ostatnie badanie, błagała, żebym jej nie zabijał. I dzisiaj też, gdy podawałem
jej narkozę. Ona wiedziała.
– Johannie, to były halucynacje.
 – Może któraś ze strażniczek coś jej powiedziała.
– Bzdury.
– Myśli pan, że może coś poszło nie tak z narkozą? Podczas operacji
wymiotowała dwa razy.
– To normalne. Takie są skutki uboczne chloroformu. Nie powinieneś
teraz szukać popełnionych przez siebie błędów.
Zatroskany Jori kiwnął głową, a potem umył narzędzia w misce. Woda
była lodowata, resztki mózgu Deborah nie chciały się oderwać od stali.
Musiał zeskrobywać je paznokciem kciuka.
– Nie pozwól, by to cię zniechęciło. Ciesz się, że to nie była ta
dziewczynka.
Zamiast odpowiedzieć, Jori wzruszył ramionami. Jednakże rzeczywiście
nie mógł znieść myśli o tym, że otwiera czaszkę Runy, tak jak teraz otworzył
czaszkę Deborah. Nie powinien był tak mocno wiązać się z tym dzieckiem.
Spędzał u niej za dużo czasu.
– Czy dziewczynka tyje? – spytał Luys.
Joriemu mimowolnie przyszła na myśl bajka o Jasiu i Małgosi. O Jasiu,
który wymyślił sposób, by nie tyć i nie trafić do pieca czarownicy.
– Powoli – odparł i zaczął się przyglądać swoim palcom. Pod wodą
wyglądały na blade i powykrzywiane.
– To dobrze, najwyższa pora. Jeśli dłużej podważałaby wiarygodność
kliniki…
– Wiarygodność kliniki? Czyli to tym pan się martwi?
Luys pokiwał głową.
– Przy tak dużej odpowiedzialności, jaką ponoszę ja, czy jaką ponosi
Charcot, z kliniką jest jak z cyrkiem. Zwierzęta mogą, a nawet powinny być
dzikie, muszą jednak słuchać swego tresera, inaczej każde przedstawienie
będzie niebezpieczne.
– Ale to nie jest żadne przedstawienie! – zaoponował Jori, choć wiedział,
że nie ma racji. W Salpêtrière przedstawienia odbywały się nieustannie, nie
tylko we wtorkowe wieczory, w środy czy niedziele, gdy przybywali goście,
by móc obejrzeć sobie chore zoo. – To jest moja praca doktorska!
– To dziecko jest niebezpieczne – odparł stanowczo Luys.
Co to za klinika, pomyślał Jori. Martwy królik na podłodze stanowi tu
niebezpieczeństwo. Albo dziewczynka, która nie chce jeść.
– Był pan już u niej, prawda? – spytał, choć doskonale znał odpowiedź na
to pytanie. – Przed zdarzeniem z królikiem.
Jori zauważył, że Luys najpierw nabrał głęboko powietrza, a dopiero
potem odrzekł:
– Co masz na myśli?
– Madame Bottard powiedziała…
– Ach tak, madame Bottard. – Z jakichś względów w głosie neurologa
słychać było ulgę. – Tak, byłem.
– No i?
– I od razu pokazała mi się ze swojej najlepszej strony.
– Co ma pan na myśli?
– Dostała ataku.
– Dlaczego?
Jori odwrócił się do Luysa; z jego dłoni kapała woda. Przyjrzał się
neurologowi, którego uśmiech nie wzbudzał podejrzeń.
– Cóż to za pytanie? Dlaczego wariatki dostają ataków? Dowiedz się tego,
a od razu napiszesz drugą rozprawę doktorską. – Luys zaśmiał się i sięgnął
po ręcznik, który podczas przygotowań do operacji Jori ułożył obok
ceramicznej miski. Dokładnie wytarł ręce.
Jori milczał.
– Co Charcot powiedział na królika? – spytał wreszcie Luys.
– A co miał powiedzieć? Nie był zachwycony. Chociaż ewidentnie
chodziło mu bardziej o królika niż o dziewczynkę.
– Wyobrażam to sobie! – Luys rzucił mu ręcznik. – Widziałeś zoo w jego
gabinecie?
– Tak.
– U niego w domu jest jeszcze gorzej. Czasami myślę, że praca z naszymi
pacjentkami sprawiła, że nabrał pogardy do ludzi. Ale gdy jest u swoich
zwierząt… – Luys podniósł ręce, pokręcił głową i zaczął się śmiać, jakby
mówił nie o Charcocie, a o jakimś starym dziwaku.
Jori mimowolnie rozejrzał się wokół. Salpêtrière było królestwem
Charcota. Nie wyobrażał sobie, by w klinice działy się rzeczy, o których
lekarz nie miałby pojęcia.
– Jakby nie było, oczy tego dziecka wyglądają bardzo interesująco.
Posłałeś już pacjentkę na oddział okulistyczny?
– Nie. – Jednosylabowa odpowiedź Joriego zdawała się kompletnie nie
absorbować uwagi Luysa.
 – No cóż, może rzeczywiście nie musimy tego robić. Gdzie kucharek
sześć, tam nie ma co jeść, prawda? À propos – idziemy na kolację?
Zaskoczony Jori kiwnął głową. Nie miał apetytu. Wytarł narzędzia
ręcznikiem. Następnie zgasili światło i wyszli z pomieszczenia.
Na korytarzach było ciemno, jakby minęła już północ, za zasłonami wiatr
i deszcz smagały okna. Jori wolałby jeszcze na chwilę usiąść w kuchni, by
trochę się rozgrzać. Może wypiłby herbatę i zastanowił się nad tym, co dziś
poszło nie tak. A potem poszedłby do domu się przespać. Był wyczerpany.
Luys jednak pragnął jeszcze pokazać mu restaurację, którą szczerze się
zachwycał – Chez Antoine. Opowiadał, że jadł tam mięczaki, tak cudowne,
że z pewnością smakują również w nocy po nieudanej operacji. Jori tylko
kiwał głową i kiwał – nie wiedząc przy tym nawet, co to mięczaki.
Szedł korytarzem obok Luysa. Słysząc jęki pacjentek w salach, szczelniej
owinął się płaszczem. Luys przedstawiał mu menu Chez Antoine
w najznakomitszy sposób, Jori jednak nie miał już dziś ochoty na
eksperymenty, nawet jeśli chodziło tylko o jedzenie. Czuł nieprzyjemny
skurcz w żołądku. Odwrócił się, bo miał wrażenie, że na końcu korytarza
widzi jakąś postać, czarną i niewyraźną w mroku budynku. Stanął i zaczął się
dokładniej przyglądać; czekał, aż postać podejdzie bliżej albo się oddali.
Może była to strażniczka, ale nie, na strażniczkę to coś było za małe – no i się
nie poruszało, nie ruszało się z miejsca. Może to krzesło, pomyślał Jori,
krzesło, które ktoś wystawił na korytarz. Ale to oczywiście była bzdura, bo
i po co ktoś miałby wystawiać tam krzesło. Poza tym przecież widzieliby je –
przed chwilą sami szli tym korytarzem.
– Johannie?
Jori się wzdrygnął i ponownie odwrócił do Luysa, stojącego kilka kroków
za nim. Lampa w jego dłoni oświetlała jego twarz od dołu, przez co wyglądał
upiornie. Dziurki w nosie i oczodoły zdawały się bardzo duże, a wianuszek
włosów nad uszami połyskiwał bielą. Wyglądał jak przerażający klaun.
– Myślałem… wydawało mi się, że coś usłyszałem – powiedział Jori.
Luys zaczął nasłuchiwać.
– Ja słyszę tylko wycie pacjentek. I wiatru na zewnątrz.
– Tak, to z pewnością to. – Jori jeszcze raz spojrzał na korytarz, ale postaci
już nie było. Poczuł gęsią skórkę. Ruszył za Luysem, ale jeszcze nigdy nie
miał takich oporów, by się do niego przyłączyć.
– Może zanim pójdziemy jeść, sprawdźmy raz jeszcze, co
u dziewczynki? – spytał i ponownie się odwrócił. Nie widział już postaci,
jednak był przerażony; miał wrażenie, że ktoś go śledzi.
– Teraz? Chłopcze, jestem głodny. Jest przed dziewiątą. Chyba dosyć już
się dziś napracowaliśmy, prawda?
– Tak. Oczywiście. To tylko… prawdopodobnie dlatego, że…
– Niech cię uspokoi fakt, że na oddziale Rambuteau dziecko jest
w najlepszych rękach. Poza tym tej nocy chyba już nigdzie nie będzie mogło
uciec, prawda? – spytał Luys z uśmiechem.
Jori przełknął ślinę. Miał nadzieję, że lekarz ma rację. Wsunął dłonie do
kieszeni płaszcza, w środku coś zaszeleściło. To była czekolada, którą kupił
dla Runy. Wyjął ją i po raz ostatni odwrócił się w stronę pustego korytarza.
Zerknął z ukosa na Luysa i szybko się schylił, żeby położyć czekoladę na
podłodze, na środku korytarza. Gdy Luys na niego spojrzał, Jori ponownie
trzymał ręce w kieszeniach.
– Wszystko w porządku?
– Nie – odparł prostodusznie i ruszył z miejsca. Na myśl o tym, że właśnie
uczynił coś kompletnie absurdalnego, poczuł radosne drżenie w piersi.
Dopiero teraz przyszło mu do głowy, że to nie pierwszy raz, gdy próbował
nakarmić chorą czekoladą.

Pauline siedziała w wyłożonym białą boazerią pokoju spotkań

w Burghölzli. Joriemu nie podobało się, że ją tu widzi. Poza kliniką zawsze
przypominała pisklę, które wypadło z gniazda, tutaj jednak wyglądała jak
osoba chora psychicznie. Jej chudość, matowe włosy, smutny wyraz twarzy –
wszystko to zbyt dobrze pasowało do tego miejsca. Jej skóra była jeszcze
bledsza niż za pierwszym razem, tak biała jak boazeria na ścianie. Lekarze
znowu ukradli jej kolor. Wkrótce nic z niej nie zostanie.
– Jak się czujesz? – Jori najchętniej pogłaskałby ją po włosach. Wyglądały
na potargane, z jednej strony odstawały nieco od głowy. Na pewno to przez
nie wyglądała tak źle. I przez to otoczenie.
Pauline nie odpowiedziała.
– Przyniosłem pralinki – powiedział, a potem dodał: – Drogie.
Postawił pudełeczko na stole znajdującym się na środku pokoju. Obok
dwóch niewygodnych drewnianych krzeseł był to jedyny mebel w tym
miejscu. Na pudełeczku była złota kokarda.
– Nie wiem, czy znowu ci ich nie zabiorą, może więc je otworzymy
i zjemy od razu? Albo jeśli chcesz, zjesz je sama. Są dla ciebie.
Uśmiechnął się niepewnie i usiadł naprzeciwko niej. Pauline nie wykonała
żadnego gestu, by przysunąć do siebie pudełko. Cały czas trzymała dłonie na
kolanach, na materiale prostej, bawełnianej sukienki, w której wyglądała
niemal jak zwykła pacjentka. Jori nie wiedział, czy w ogóle zauważyła
pralinki.
Po chwili sam rozwiązał złotą wstążkę. Od wewnątrz pudełko również
było złote. Czekoladki leżały obok siebie w malutkich papierkach, wyglądały
bardzo ładnie. Gdy zobaczył je na wystawie, od razu wiedział, że zostały
zrobione dla Pauline.
Ostrożnie wyjął jedną z papierka. Była okrągła, na górze udekorowana
migdałem. Przyjrzał się jej, a potem nachylił się nad stołem do Pauline
i wyciągnął rękę z pralinką. Nie dosięgnął do ust dziewczyny. Aby ugryźć
czekoladkę, Pauline musiałaby się przechylić, ale tego nie uczyniła. Siedziała
i patrzyła na niego z irytacją.
– No spróbuj – zachęcił.
Po dłuższej chwili rozczarowany opuścił rękę. Włożył czekoladkę
z powrotem do papierka. Zdążyła się trochę rozpuścić, gdy ją trzymał; po
bokach migdała znajdowały się teraz odciski jego opuszków. Po chwili
ponownie spojrzał na Pauline. Zaczęła się kołysać – do przodu i do tyłu.
Mimo wielu okien, z których rozpościerał się widok na park, w pokoju
było duszno i ciasno.
– Moja mama zmarła – powiedział nagle Jori, chociaż wcale nie planował
o tym wspominać. Chciał, żeby Pauline była radosna, a nie smutna. Miała już
dość zmartwień, choć tak naprawdę jej życie mogłoby być bardzo łatwe.
Pauline jednak nie zareagowała na jego słowa. Nie znała matki Joriego,
przecież nigdy nie przyjechała do Finsterhennen, a matka po ślubie nigdy nie
wyjechała z miasteczka. Polubiłabyś ją, miał ochotę powiedzieć Jori, ale tego
nie uczynił. Nie wiedział już, kogo Pauline lubiła, a kogo nie. Wyjrzał przez
okno i zauważył, że jej smutek mu się udzielił. Żal po stracie matki był
jeszcze świeży, zwłaszcza jeśli myślał o tym w miejscu takim jak to. Jeszcze
nawet jej nie pochowano.
Przyglądał się zabezpieczeniom białych ram okiennych. Dławił go płacz,
jednak nie chciał się rozkleić przy Pauline. Nagle przyszła mu do głowy
szalona myśl: byłby gotowy zamieszkać z nią w tej polakierowanej na biało
ciemności, brodzić z nią w morzu, z którego nie potrafiła wyjść. Skoro nie
mogli być razem szczęśliwi, to niech będą razem smutni, już na wieki. Było
dostatecznie dużo strasznych rzeczy, o których zawsze można sobie
przypomnieć. Jori musiał wreszcie oświadczyć się Pauline, tu i teraz. Może
jako para dostaliby wspólny pokój w klinice. Przecież par nie wolno
rozdzielać.
Pauline wciąż się kołysała – do przodu i do tyłu, do przodu i do tyłu.
W pewnej chwili zatrzymała się i spojrzała na stół. Jori widział, że albo
dostała zbyt wysoką dawkę leków, albo wprowadzone terapie były zbyt
inwazyjne. Lekarze przetrzymywali ją tu i eksperymentowali na niej, za
każdym razem wprowadzając nowe tortury. Jori żałował, że wie, co się dzieje
za tymi ścianami, pokrytymi ładną boazerią. Studiował medycynę.
– Proszę, chciałabym wrócić do mojego pokoju. – Był to tylko szept, ale
w pomieszczeniu panowała taka cisza, że Jori bez trudu go dosłyszał.
– Ale ja nie mogę tam z tobą pójść – odparł wstrząśnięty.
Zaraz jednak uświadomił sobie, że Pauline jest to obojętne. Znowu zaczęła
się kołysać, intensywnie wpatrując się w blat stołu.
Wreszcie nie wytrzymał i się rozpłakał.
– Dlaczego taka jesteś? – pytał, szlochając. – Dlaczego nie możemy
normalnie ze sobą żyć? Przecież wszystko mogłoby być takie proste!
A ona kołysała się i kołysała, nie odpowiadając, przez co płakał jeszcze
rzewniej; ostatecznie tutaj mógł otwarcie płakać, nikt go nie widział, nawet
Pauline, która nadal wpatrywała się w stół, jakby w ogóle go nie zauważała.
Płakał za matką i za Pauline, i za wspólnym życiem, którego nie mieli.
Jego wizyta w Finsterhennen była krótka, tam zapomniał płakać. Chciał
przyjechać tylko na sobotę i niedzielę, pochwalić się rodzicom świadectwem
ukończenia studiów, swoim summa cum laude z medycyny. Ale gdy
przyjechał powozem pocztowym do Siselen, a potem poszedł na piechotę do
ich gospodarstwa, ojciec już na niego czekał – stał przed polem białej
kapusty. Był ubrany na czarno i trzeźwy – Jori widział go w takim stanie po
raz pierwszy. Ojciec nie musiał wiele mówić, a jednak powiedział:
– To twój brat. To twój brat ją zabił.
Gdyby w owej chwili Jori mógł coś odpowiedzieć, to odparłby, że to
nieprawda. Że winę ponosi ojciec i nikt inny. Musiał przecież wiedzieć, że
matka była za stara na kolejne dziecko. Zamiast jednak rzucić się ojcu do
gardła, odwrócił się na pięcie niczym tchórz. Wbiegł na górę, z powrotem do
Siselen, wsiadł do powozu pocztowego i wrócił do Zurychu, gdzie
spodziewał się znaleźć pocieszenie i nowy początek.
Teraz więc uklęknął przed Pauline – zsunął się ze swojego krzesła na
kolano, by się do niej doczołgać – i płakał, płakał przez cały czas. Jej biała
bawełniana sukienka nie sięgała do podłogi, więc gdyby chciał, mógłby
całować jej stopy i łydki. Zobaczył jej kościste nogi i małe kajdany
w wiązanych butach. Złapał jej leżącą na kolanach dłoń. Była zimna.
– Pauline… – wyszeptał i wziął jej palce w swoje, spocone. Jej dłoń była
chuda i pozbawiona życia. Jori widział pod skórą wszystkie ścięgna. –
Pauline.
Delikatnie zabrała rękę. Jej palce przypominały kijanki, które wyślizgują
się, gdy próbuje się je chwycić pod wodą. Potem nagle położyła dłoń na jego
włosach, bardziej szukając czegoś po omacku, niż głaszcząc. Niemal tak,
jakby chciała się dowiedzieć, kto przed nią siedzi. Jakby była ślepa.
Delikatnie pociągnęła jego głowę na swoje kolana. Podpełzł bliżej i wtulił się
w nią.
– Pauline – szepnął raz jeszcze.
Przez chwilę pozwoliła, by płakał. Potem jednak gwałtownie wstała. Jego
głowa spadła z jej kolan niczym jabłko, które kobieta kładzie w zagłębieniu
fartucha i o którym zapomina, gdy wstaje.
– Chcę wrócić do pokoju – powtórzyła.
Jori musiał wezwać strażniczkę.
 CZĘŚĆ PIĄTA

EKSPERYMENTY

Gdzież indziej znaleźć można tak bogaty i idealny do tego rodzaju

badań materiał? (…) Jak wszyscy wiecie, ów wielki azyl obejmuje
ponad pięć tysięcy osób, z czego większość opisaną jako nieuleczalny.
Znajdują się tam indywidua w każdym wieku. (…)
Innymi słowy: jesteśmy w posiadaniu bogato wyposażonego,
żywego muzeum patologii.

JEAN-MARTIN CHARCOT (1825–1893)

francuski patolog i neurolog
 W połowie listopada nad Paryż nadciągnęła fala zimnego powietrza, które
u wielu pacjentów Salpêtrière wywołało zapalenie płuc, w efekcie
doprowadzając do gwałtownego spadku ich liczebności. Powiedzieć, że
lekarze odczuwali z tego powodu ulgę, byłoby przesadą, jednak jak co roku
akceptowano taki stan rzeczy i zbytnio się przed nim nie wzbraniano.
Placówce takiej jak Salpêtrière, do której przez okrągły rok przywozi się
osoby nieuleczalnie chore, aż w końcu jest ich tyle, że sale pękają w szwach,
potrzebna była naturalna selekcja. Dopiero niedawno naukowcy odkryli, że
po nadejściu pierwszego mrozu owady zachowują się tak samo.
Tak jak wszyscy lekarze i pielęgniarze w tych dniach Jori biegał po klinice
w zimowym płaszczu. Nawet w szpitalnej kuchni, gdzie za sprawą unoszącej
się nad garnkami pary w powietrzu panowała nieznośna duchota, rozdano
szaliki i rękawiczki personelowi i pomocnikom, którzy siedzieli po kątach
i próbowali obierać na wpół zamarznięte warzywa.
Jori zamówił dla Runy dodatkową kołdrę, już trzecią, a udało mu się to
dzięki wzmożonemu zainteresowaniu dziewczynką. Na jej śmierć postawiono
dużo pieniędzy – nikt nie chciał ryzykować, że Runa umrze przedwcześnie.
Zanim Jori rozpoczął pracę w Salpêtrière, nie wyobrażał sobie, że
w jakimś pomieszczeniu może być jednocześnie zimno i śmierdząco.
Śmierdziało lekami, kwasem i niepranymi wełnianymi kocami.
Z trzynastu pacjentek na sali Runy zostało już tylko osiem.
Jori odsunął odrobinkę zasłonę przy łóżku dziewczynki, a potem zasłonę
okienną, tak że przez szparę sączył się słaby promień światła. Biegł pionowo
przez środek ciała Runy, jakby chciał podzielić je na pół. Odsłanianie firanek
było surowo zakazane, jednak Jori miał wrażenie, że światło to jedna
z niewielu rzeczy, które podobają się Runie. Mogła się w nie wpatrywać
godzinami, nie odwracając wzroku.
– Cześć, moja dziewczynko – wyszeptał i ukucnął obok łóżka. Jego słowa
zostawiały w powietrzu białe obłoki. Unosiły się przed jego oczami niczym
duchy, a następnie rozpuszczały w nicości.
Dzisiaj był dobry dzień. Druga osoba, na której mieli przeprowadzać
eksperymenty, przeżyła. Teraz musieli jeszcze poczekać i sprawdzić, jakie
zmiany zajdą w jej zachowaniu. Może mimo wszystko Runa ma jakąś szansę.
Miał nadzieję, że tak.
Nagle usłyszał chichot. Podejrzewał, że to któraś z pozostałych kobiet,
jednak mógł ustalić źródło dźwięku jedynie w przybliżeniu, ponieważ
wszystkie zasłony przy łóżkach były zaciągnięte. Śmiejące się łóżko.
Brzmiało to przerażająco.
– Cicho! – krzyknął, ale chichot tylko przybrał na sile. A po chwili
dołączył do niego kolejny. Nikt nie traktował Joriego poważnie, nawet
wariatki, nawet one.
Wstał i zrobił dwa kroki w kierunku, z którego dochodził chichot, ale to
też nie zrobiło na nikim wrażenia. Wydawało mu się, że przez wiszącą obok
zasłonę ktoś patrzy. Odsunął materiał, ale nikogo tam nie było. Puste łóżko,
przykryte prześcieradłem. Pewnie należało do jednej z kobiet, która zmarła
na zapalenie płuc. Za Jorim ponownie rozległ się chichot, ale tym razem nie
zwrócił na niego uwagi. Nie odwrócił się. Wpatrywał się w puste łóżko
i zimny materac. Nawet nie wiedział, jak wyglądała ta kobieta, a przecież
leżała zaledwie dwa łóżka od Runy.
Ludzie umierają cały czas, również bez pomocy lekarza, pomyślał i po raz
pierwszy zaczął się zastanawiać, czyje sumienie miałoby to uspokoić.
Podszedł do kolejnego łóżka, a potem zaczął odsłaniać wszystkie firanki
na sali. Podnosił prześcieradła z pustych materacy i przykrywał nimi
pozostałe kobiety niczym drugą, ogrzewającą warstwą śniegu.

Lecoq położył kapelusz na wolnym krześle obok siebie i zamówił do

omleta kawę i koniak. Był chłodny, pochmurny poranek. Poprzedniej nocy
padało, a teraz w powietrzu unosiły się kryształki lodu, które czuć było na
policzkach. Na niebie wisiały chmury tak gęste i nieruchome, jakby chciały
przetrwać w tej pozycji do wiosny.
Odwrócił się i zerknął przez szybę. Inni klienci kawiarni pochylali się
posępnie nad gazetami, by między słowami szukać ludzi, którym wiodło się
jeszcze gorzej niż im. Nad stołami zbierał się pierwszy dym papierosowy. Do
południa w powietrzu będzie można powiesić siekierę.
Przyniesiono omlet i parującą kawę. Lecoq zdjął rękawiczki i wlał do
kawy pół szklanki koniaku. To był dobry dzień na planowanie przestępstwa.
Podniósł kapelusz i wyciągnął leżące pod nim gazety. Trzeba wiedzieć, co
robi konkurencja. W małym lasku na obrzeżach Paryża znaleziono jakieś
zwłoki. Wiedział już o tym. Gazeciarze wykrzykiwali na ulicach:
„Znaleziono trupa w studni!”. Ofiara mordu w Fôret de Meudon. Odsunął
talerz z omletem tak daleko, jak tylko pozwalał na to niewielki stół, ale mimo
to, gdy rozłożył gazetę, jej część znalazła się w talerzu. Między gęsto
zadrukowanymi linijkami i dużymi obrazkami tworzyła się brzydka tłusta
plama.
Największy obrazek ukazywał studnię, w której znaleziono ciało. Na
kolejnym widać było pomieszczenie pełne pustych klatek dla ptaków, a trzeci
przedstawiał ścianę za klatkami. Dokładnie mu się przyjrzawszy, Lecoq
niemal zakrztusił się kawą. „Okultystyczne znaki na ścianach”, głosił podpis.
Litery na ścianie zostały oddane zdumiewająco szczegółowo. Były to te same
litery, które widniały w pokoju dziecięcym u wicehrabiego:

Długie rzędy liter – zawsze w tej samej kolejności. Między nimi

pojedyncze rysunki przedstawiające człowieka z kresek, nieokreślone
narzędzia, łóżko i jedno kobiece imię: Emma.
Lecoq podrapał się po brodzie. Zaczął czytać. Jakiś monsieur Mouchot
z Boulangerie Mouchot najwyraźniej chciał obejrzeć stary opustoszały dom
na obrzeżach osiedla Clamart, by sprawdzić, czy można tam urządzić skład
zboża. Już podczas oględzin zwrócił uwagę na litery na ścianach. Były
wszędzie. Najpierw jednak założył, że to dzieło starego wariata, który
mieszkał w tym domu samotnie przez wiele lat. Dopiero gdy zaczął się
rozglądać po ogrodzie i podszedł do niewielkiej studni, poczuł smród,
którego nie dało się zignorować mimo mrozu i chłodu: był to smród
rozkładu. Monsieur Mouchot założył, że do studni musiało wpaść jakieś
zwierzę, ale gdy zajrzał do środka, zobaczył trupa, przysypanego do połowy
żwirem i małymi kamieniami.
Policja, którą powiadomiono o odkryciu, stwierdziła, że to ciało starego
właściciela domu. W jednym z pomieszczeń znaleziono osiemdziesiąt
pustych klatek dla ptaków, co tylko potwierdziło przypuszczenia monsieur
Mouchota, że starzec musiał być wariatem.
 Nie wiedziano jeszcze tylko, czy w grę wchodził wypadek czy zabójstwo.
Lecoq parsknął z irytacją i potrząsnął gazetą, jakby potrząsał autorem
artykułu. Oczywiście, że to zabójstwo!, chciał krzyknąć. Jakim cudem
człowiek miałby wpaść do studni i sam przysypać się żwirem?
Jeszcze raz przyjrzał się obrazkom i zauważył, że obok imienia Emma
zrobiono mały zawijas. Symbol ten wydawał mu się znajomy, jednak osoba,
która go rysowała, nie poświęciła mu takiej uwagi jak imieniu czy klatkom.
Lecoq przysunął gazetę bliżej oczu, ale zawijas pozostawał zawijasem.
Odstawił filiżankę z kawą, którą cały czas trzymał w jednej dłoni, i wytarł
czoło. Następnie odłożył gazetę. Trochę atramentu rozpuściło się na omlecie.
W artykule nie podano dokładnego miejsca, w którym znajdowała się ta
chata, ale przedmieście Clamart na południowym krańcu miasta było
niewielkie i z pewnością każdy mieszkaniec wiedział o zabójstwie. Już
pierwsza zapytana osoba z ogromnym zapałem wskazała Lecoqowi drogę
prowadzącą do lasu. Stamtąd wystarczyło tylko iść po śladach wydeptanych
w śniegu przez dziennikarzy, policjantów i gapiów. Słońce przebijało się
przez chmury, rzucając na drzewa kilka zmęczonych promieni. Gdyby Lecoq
nie wiedział, że dokonano tu morderstwa, określiłby tę okolicę jako
idylliczną.
Dom stał na polanie i był otoczony drewnianym płotem, tak niskim
i słabym, że nie chronił ani przed zwierzętami, ani przed ludźmi. Za płotem
stali młody mężczyzna i kobieta. Prawdopodobnie byli pierwszymi z hordy
ciekawskich, jaka dopiero się tu zbiegnie. Ludzie odwiedzali miejsca tragedii,
jakby to były wystawy.
Lecoq westchnął i pokręcił głową.
Wystarczyło podnieść nogę, by przejść nad bramą, ale on otworzył ją jak
cywilizowany człowiek. Zawias zaskrzypiał. Młodzi popatrzyli na Lecoqa; na
ich twarzach pojawił się wyraz zawstydzenia. Kobieta miała na sobie trochę
za małe ubranie – rękawy płaszcza były przykrótkie, a zimowa sukienka
odsłaniała sporą część łydek. Oboje milczeli, więc Lecoq minął ich i ruszył
w stronę domu.
Niskie sufity wyglądały tak, jakby w każdej chwili mogły się zwalić na
głowę Lecoqa. W powietrzu unosił się kurz, na belkach i we framugach
drzwi wisiały pajęcze sieci. Okna były pozamykane. We wszystkich
pomieszczeniach panował chłód.
Chodził od pokoju do pokoju. Zniszczenia były o wiele większe, niż
można by wnioskować z artykułu. Zabazgrano ściany we wszystkich
pomieszczeniach. Rząd liter powtarzał się z nieskończoną monotonią,
w rysunkach również widać było powracające motywy. Lecoq zwrócił uwagę
na rysunek człowieczka – jego ręce i nogi odstawały od ciała pod kątem
niemal dziewięćdziesięciu stopni, jak u owada, którego rozmaślono na
ścianie. Ale większą część ścian pokrywały litery. Były większe niż te
u wicehrabiego – każda z nich była tak duża jak otwarta dłoń Lecoqa –
i ciągnęły się środkiem ścian niczym czarny wzór. Tam, gdzie nie mogły
dotknąć muru, zostały namalowane na meblach. Dzieło szaleńca.
Spojrzał na ślady stóp na podłodze. Kurz pod ścianami był rozdeptany.
Poprzedniego dnia stali tam policjanci i dziennikarze i prawdopodobnie
wpatrywali się w znaki z takim samym zdziwieniem jak teraz on. Podniósł
dłoń, jednak nie musiał dotykać symbolu, by wiedzieć, że został napisany
krwią.
W kuchni nad paleniskiem wisiał garnek; w misce obok kuchenki stały
pokryte pleśnią naczynia. Były tu też dwa krzesła i stół, a na nim dwie miski,
dwie łyżki, brudna szklanka i drewniany kubek. Wszystko wyglądało tak,
jakby właściciel chciał szybko skoczyć po wodę do studni. I jakby nakrył dla
dwóch osób.
Lecoq podszedł do stołu. Jedna miska była czysta, pomijając kurz, który
się w niej zebrał. W drugiej leżało coś zgniłego, pokrytego czerwami. Wziął
łyżkę, wsunął ją pod to coś i podważył. Z pewnością było to coś z mięsa.
Skubnął kawałek palcem – coś się poluzowało, kość jakby ze skrzydełka,
może kurczaka albo przepiórki.
Po zmurszałych schodach ostrożnie wszedł na piętro. W sypialni stały
łóżko, mały stół ze świecą i szafa, w której Lecoq znalazł kurtkę i czarne
spodnie, pewnie do noszenia w niedziele. Znalazł też długie kalesony
i kołnierzyk przypinany do kamizelki, imitujący noszoną pod spodem
koszulę. Jednakże nie udało mu się znaleźć kamizelki. Ani butów. Albo
zostały ukradzione, albo ten człowiek miał niepełną garderobę. Łóżko nie
było zasłane, ale też nie nosiło znamion szczególnego nieładu. Dokładnie tak,
jakby mężczyzna, który rano wstał, nie widział powodu do ścielenia łóżka,
bo przecież wieczorem i tak do niego wróci. Człowiek, który mieszkał sam.
Lecoq doskonale znał ten widok.
O wiele bardziej zaniepokoiło go kolejne pomieszczenie – pokój,
w którym znajdowały się wyłącznie klatki dla ptaków. Wisiały pod sufitem,
stały na podłodze, jedna na drugiej, zakurzone i pełne odchodów. Z gnijącej,
lepkiej warstwy gdzieniegdzie wystawały ptasie pióra – niczym słomki na
przeoranym polu. Drzwiczki do wszystkich klatek były otwarte. Może po
śmierci starego ktoś wypuścił te ptaki, pomyślał Lecoq. A może wypuścił je
sam starzec. Po co komuś, kto mieszka w lesie, pokój, w którym zamyka
ptaki? Wtedy przypomniał sobie mały kawałek zepsutego mięsa w misce na
kuchennym stole.
Okno po prawej stronie od skosu dachu było zamknięte. Lecoq musiał się
schylić, by przejść pod klatkami na drugą stronę pomieszczenia. Stąd widać
było las, polanę przed domem i kawałek ogrodzenia z krzywą furtką. Parka
zniknęła. Udało mu się otworzyć okno dopiero po kilku próbach, framuga
niemal została mu w dłoni. Do pokoju wpadło rześkie powietrze,
przepędzając smród odchodów i zwierząt. Pachniało świeżością – lasem
i śniegiem. Puste ptasie klatki kołysały się w przeciągu. Skrzypiały
przerażająco.
Lecoq zapalił papierosa. Już miał się odwrócić, gdy z lasu po lewej stronie
wyszedł jakiś cień i przeskoczył przez płot. Lecoq widział go tylko przez
sekundę, potem widok zasłonił mu dach sąsiedniej szopy. Wychylił się przez
okno, oparł ręce na chwiejnej framudze, ale postać zniknęła. Każdy, kto
wszedłby przez furtkę, byłby z tego miejsca dobrze widoczny. Ta osoba
musiała o tym wiedzieć – a to z kolei mogło oznaczać tylko jedno: wiedziała,
że Lecoq tu jest.
Stał spokojnie i wsłuchiwał się w odgłosy cichego domu, analizując
wszystkie możliwości. Po chwili doszedł do wniosku, że to musiał być jego
cień z Sûreté. Nie spuszczano go przecież z oka ani na chwilę.
Zrobił krok, podłoga pod jego stopami zaskrzypiała. Teraz jednak nie
starał się już być cicho. Ostatecznie jego cień i tak wiedział, że tu jest.
Znalazł miejsce, w którym musiał stać rysownik z gazety. Ptasie odchody
były tu udeptane i częściowo odgarnięte na bok. Na środku rzędu liter rzucało
się w oczy imię – Emma. Obok Lecoq zobaczył ten znak. Zamarł, słysząc
ciche skrzypienie klatek. To symbol, który widział na kartce z dworca.
Symbol Merkurego.
Głęboko zaciągnął się dymem.
Meble wicehrabiego. Dom, w którym stał teraz Lecoq – ze studnią i ciałem
martwego mężczyzny. Ogłoszenie z dworca. A być może także ciało Claire
de Commarin. Wszystko to było ze sobą powiązane.
 Ale musiał to jeszcze uporządkować. Nie wiedział, dlaczego za tym
wszystkim miałoby stać dziecko, ale nie wydawało mu się to niemożliwe.
Z całą pewnością rzędy liter zostały napisane przez dziewczynkę, i to nie
tylko w domu wicehrabiego, lecz także w dwóch miejscach zbrodni.
Lecoq pokręcił głową i zaczął się zastanawiać, kto jeszcze wchodzi w grę,
jednak lista była bardzo krótka. Emma. Ponownie przyjrzał się temu imieniu.
Czy było to imię dziecka, czy innej kobiety? Nie odrywając oczu od ścian,
ruszył w stronę schodów.

Podłoga pod jego stopami skrzypiała. Stanął i zerknął na parter. Nic nie
widział, jednak wyczuwał, że jego cień stoi na pierwszym stopniu i patrzy
w górę – tak jak Lecoq patrzył w dół. Poszedł dalej i zaczął ostrożnie czytać
litery. Między nimi znalazło się imię.

Eugenie. Poczuł znajomą ekscytację. Wyciągnął swój notes, zanotował

imię, a potem zaczął czytać kolejny rząd liter. Teraz każdą linijkę czytał już
dwa razy, by mieć pewność, że niczego nie pominął. Ale dopiero na końcu
korytarza, obok framugi drzwi, odkrył kolejne imię – tym razem męskie:
Louis. Przejrzał resztę piętra, jeszcze raz wszedł do sypialni. W międzyczasie
nauczył się tych liter na pamięć, więc wynajdowanie imion szło mu już
sprawniej: Emma. Eugenie. Louis. Adele. Marie. Pierre. W małej izbie na
końcu korytarza znajdowała się drabina z ciemnego drewna, prowadząca na
poddasze. Szczeble nadal były zakurzone, co oznaczało, że policja nie weszła
jeszcze na górę.
 Zadarł głowę i spojrzał w czarny otwór; sprawdził stabilność drabiny,
zrobił krok i wtedy na coś nastąpił. Usłyszał trzask pod butem. Podniósł
stopę. Na podłodze leżało coś przypominającego małą kość. Rozejrzał się.
W pomieszczeniu panował półmrok. Było tu tylko jedno okno, w dodatku
z brudną szybą. Lecoq pochylił się i teraz widział już wyraźnie – na podłodze
leżały połyskujące bielą kości. Nadepnął na mały szkielet; ptasi, wielkości
sikorki. Gdy zobaczył, że dłuższa kreska litery „T” kończy się dokładnie nad
szkieletem, zrozumiał.
Litery pisano krwią ptaków, które mieszkały w klatkach.
Wspiął się na poddasze. Było tak niskie, że nie mógł się wyprostować,
nawet gdy stał na środku. Nie było tu żadnych okien. Lecoq zaczął walić
w sufit; dachówki były poluzowane. Gdy podważył jedną z nich, rozległ się
odgłos, jakby ktoś przesuwał gliniany garnek po kamiennej podłodze. Przez
szparę wpadło do środka niebieskie zimowe światło. Lecoq przesunął kolejną
dachówkę. Teraz już był w stanie coś rozpoznać. Pomieszczenie było wąskie
i długie, ale niewykończone. Mniej więcej na środku, tuż za miejscem,
w którym wcześniej stanął, zakurzona podłoga się kończyła. Za nią były już
tylko belki dachowe i dziury, tak duże, że mógłby w nie wpaść dorosły
człowiek.
Obok Lecoqa znajdowała się skrzynia z worem słomy. Były też koc
i poduszka, na której leżało coś ciemnego. Kawałek drewna. Wziął je do ręki
i zobaczył parę namalowanych oczu. Podniósł drewno pod padające z dachu
światło. Była to rzeźbiona lalka, teraz, w jasnej łunie, widział nawet nos.
Ręce i nogi miała wyłamane, a w jej tułowiu znajdowała się dziura, jakby
ktoś próbował rozbebeszyć jej brzuch, prawdopodobnie paznokciami. Był to
niezmiernie przygnębiający widok.
Już miał odłożyć lalkę, gdy poczuł ten zapach. Zaczął węszyć. Może ktoś
karczował kawałek lasu, żeby stworzyć miejsce dla nowych domów albo na
pola? Wcale by go to nie dziwiło, ostatecznie granice Paryża cały czas się
przesuwały. Stęknął i wyprostował się na tyle, na ile się dało, a potem
przesunął kolejną dachówkę. Teraz otwór był na tyle duży, że mógł wystawić
głowę na zewnątrz i spojrzeć w stronę lasu. Zimny wiatr smagał jego twarz.
Nie dostrzegł ognia, choć zapach stał się bardziej intensywny. Wtedy nagle
poczuł na stopach ciepło, z każdą chwilą bardziej odczuwalne. To nie las się
palił, lecz dom.
Papieros! Przerażenie wypełniło wszystkie jego kończyny. Już rzucił się
do drabiny, gdy przypomniał sobie, że po wyjściu z pomieszczenia
z klatkami wdeptał niedopałek w ptasie odchody. Był niemal pewny, że już
się nie żarzył. Z korytarza poniżej biło jeszcze większe gorąco, teraz Lecoq
usłyszał również trzask. Szybko zbiegł po drabinie. Otworzył drzwi małej
izby i zobaczył ogień. Wszystko płonęło! Schody były już zablokowane,
płomienie lizały półpiętro. Lecoq przypomniał sobie, że z okna w pokoju
z klatkami widział róg dachu, może jakiejś szopy, jednak był on za bardzo
oddalony. Taki skok udałby się mu może dwadzieścia lat wcześniej, ale nie
teraz, nie przy jego łamliwych kościach.
Zerknął przez ramię. Że też musiał wejść na poddasze akurat wtedy, gdy
dom zaczął się palić. Pośpieszył z powrotem na strych i ponownie wystawił
głowę przez dziurę w dachu. Zaczął oceniać swoje szanse. Dach opadał
stromo po obu stronach, a warstwa śniegu sprawiała, że chodzenie po
dachówkach było dość ryzykownym pomysłem. Lecoq miał nadzieję, że
obok rośnie jakieś drzewo, ale między domkiem a lasem rozciągała się
polana – prawdopodobnie po to, by ewentualny pożar lasu nie przeniósł się
na dom. Cóż za ironia losu! Już teraz nie mógł oddychać, a na samą myśl
o wejściu na dach bolały go wszystkie kończyny. Jeszcze raz przypomniał
sobie szopę, którą widział z pokoju z klatkami. Musiała się znajdować po
przeciwległej stronie budynku. Wyciągnął szyję, ale z tej strony nie widział
nic poza szczytem dachu. Nie miał już jednak zbyt wiele czasu, nie miał też
wyboru. Coraz wyraźniej czuł żar pod stopami. Szybko zaczął wyciągać
kolejne dachówki, ale okazało się, że otwór można powiększyć jedynie na
szerokość – wyżej dachówki dobrze się trzymały, a niżej były przymocowane
do poprzecznej belki. Lecoq zdołał przełożyć głowę i ramiona, jednak jego
klatka piersiowa i brzuch się nie zmieściły. Zaklął. Zaczął z całej siły uderzać
w górne dachówki, aż wreszcie ustąpiły; zsunęły się po dachu i z głuchym
odgłosem wpadły w zaspę śniegu wiele metrów niżej. Lecoq mógł wyjść.
Wspiął się i stękając, wyszedł przez dziurę. Zaczął szukać oparcia
w śniegu, ale dach był jeszcze bardziej stromy, niż Lecoq sądził. Lewą stopą
trochę się zsunął i nagle stanął w rynnie. Tu o wiele łatwiej było złapać
równowagę niż na gładkich dachówkach, nie chciał jednak ryzykować, bo
wiedział, że rynna może nie wytrzymać jego ciężaru. Kawałeczek po
kawałeczku czołgał się po dachu; jedną stopę przesuwał w rynnie, drugą cały
czas szedł po dachówkach. Wymagało to o wiele większej sprawności, niż
miał, i kosztowało go mnóstwo wysiłku. Potrzebował kilku minut, by dotrzeć
do krawędzi dachu. Dopiero tam się odwrócił. Pierwsze płomienie dotarły już
na poddasze. Lecoq zobaczył czerwone światło w dziurze, w której jeszcze
niedawno tkwiła jego głowa. Po chwili pojawił się dym. Zerknął w dół.
Rzeczywiście poniżej znajdowała się szopa, ale wysokość, jaką musiałby
pokonać, wynosiła ponad dwa i pół metra, a twardy gont z pewnością nie
złagodziłby upadku – nie miał co do tego żadnych złudzeń.
Z dziury w dachu wydobywało się coraz więcej dymu. Lecoq słyszał
trzask ognia, cały dom zdawał się drżeć. Wiedział, że w ciągu kilku chwil
dach się zawali. Jeśli nie skoczy teraz, straci swoją szansę. Postawił obie
stopy w zamarzniętej rynnie, a potem złapał się dłońmi metalu. Chciał się na
nim uwiesić, żeby zmniejszyć odstęp między stopami a dachem szopy,
jednak jego ciało nie miało na to siły. Ledwo zawisł na rynnie, a ręce
odmówiły mu posłuszeństwa. Runął w dół, po drodze uderzając plecami
w gont, który nieco zamortyzował upadek, i wylądował twarzą w śniegu.
Przez chwilę nie ruszał się z miejsca. Czuł ból we wszystkich kończynach
i ogarnął go porażający strach. Gdy wreszcie z trudem podniósł głowę,
zobaczył, że dym bucha z dziury w dachu niczym z komina.

Kiedy Jori otworzył drzwi sklepu, rozległ się dźwięk małego dzwonka.
Dźwięk ten w ogóle się nie zmienił, tak samo jak sklep – ze smrodem starości
i śmieci, pościeli i ubrań, których nigdy nie wietrzono. Zapach ten unosił się
nad osobliwymi przedmiotami i nad właścicielem, który między nimi
koczował.
Zawsze widział pomarszczoną twarz mężczyzny między zniszczonymi
ramami obrazów i świecznikami wykonanymi z kutego żelaza,
wyglądającymi jak odwrócone bocianie nogi, między tureckimi dywanami
i deskami z namalowanymi straszliwymi twarzami, tak podobnymi do twarzy
owego mężczyzny. Już trzy lata wcześniej musiał mieć osiemdziesiąt lat.
Joriego wcale by nie zdziwiło, gdyby w tym czasie właściciel zmarł, a sklep
z antykami został przejęty przez kogoś innego.
Gdy jednak stanął przy ladzie, starzec wyszedł do niego z zaplecza, jak
zwykle żywy i nieufny. W takim sklepie dzwonek przy drzwiach nie
obwieszczał po prostu przybycia klienta, ponieważ tutaj nie sprzedawało się
nic, co mogłoby być interesujące dla zwykłego człowieka. Starzec doskonale
o tym wiedział. Każdy, kto przybywał do jego sklepu, musiał mieć mroczne
zamiary.
Gdy spojrzał na Joriego spod na wpół przymkniętych powiek, Jori
zamrugał i doszedł do wniosku, że pamięć go zawiodła. Mężczyzna nie miał
osiemdziesięciu lat, musiał mieć ze sto, jeśli nie więcej. Jego twarz, usta, całe
ciało było zapadnięte i wysuszone, brązowa skóra przypominała
powierzchnię rodzynka. Rodzynki się nie psują, pomyślał Jori, stają się tylko
twardsze i starsze. Ten człowiek będzie siedział na swoim zapleczu
i nasłuchiwał dźwięku dzwonka nawet wtedy, gdy Jori będzie już martwy.
Z takim rodzynkowym ciałem przeżyje wszystkich.
Jori otworzył usta, bo wiedział, że to on musi mówić. Nigdy nie słyszał, by
starzec wypowiedział choć jedno słowo.
– Czy ma pan książkę Julesa Bernarda Luysa… – Odchrząknął, ale gdy
powtórzył te słowa, jego głos był jeszcze bardziej zachrypnięty i niepewny.
Nagle pożałował, że w ogóle tu przyszedł. – Czy ma pan książkę Le Cer –
veau et ses fonctions?
Oczywiście to Luys wpadł na pomysł ukrycia klucza akurat w tym tytule.
Była to ostatnia książka, jaką wydał, zanim rozpoczął swoje eksperymenty.
Jori był już pewien, że nie dostanie tu pożądanej pozycji.
Twarz starca przez chwilę była nieruchoma. A potem nagle się odwrócił
i chwiejnym krokiem podszedł do skrzyni przykrytej stertą orientalnych
chust. Nawet one zdawały się trwać w tej samej konfiguracji co kiedyś. Jori
przypomniał sobie ciemnozielony szal leżący na samej górze stosu. Ostatnio
pomyślał, że może spodobałby się Pauline. Ale wówczas nie wiedział
jeszcze, że wyłożone w sklepie przedmioty nie są na sprzedaż. Że ich
zadaniem jest jedynie skrywanie, zasłanianie innych rzeczy.
Starzec otworzył skrzynię; po brzęku Jori wywnioskował, że w środku
znajduje się wiele kluczy. Następnie Rodzynkowy Człowiek wrócił i podał
Joriemu klucz w wyciągniętej dłoni, tak jak się karmi konia. Wnętrze dłoni
starca było tak samo ciemne i pomarszczone jak jej grzbiet, Jori jeszcze
nigdy nie widział takich rąk. Ostrożnie wziął klucz, a na jego miejsce położył
monetę.
Dłoń starca zamknęła się i wycofała niczym zwierzę. Spuścił głowę, ale
Jori wiedział, że mężczyzna go obserwuje. Był intruzem w tej jaskini
osobliwości i starzec nie miał zamiaru silić się na gościnność. Dlatego
nieznacznie się ukłonił, odwrócił na pięcie i wyszedł ze sklepu.
Na zewnątrz rozejrzał się po zaśnieżonej ulicy. Chyba nikt go nie widział.
Nadal miał nadzieję, że mylił się w kwestii dojścia do piwnicy. Być może
rzeczywiście od czasu zakończenia doświadczeń nikt już tam nie chodził,
a starzec po prostu miał dobrą pamięć.
W jaki jednak sposób litery trafiły na obrazek, który Jori widział dziś rano
w gazecie?

Lecoq jeszcze nigdy w życiu nie czuł się tak staro. I w sumie nie dziwota,
bo przecież jeszcze nigdy nie był tak stary jak teraz.
Uderzył w dach zaledwie kością ogonową; miał szczęście – i cały czas to
sobie powtarzał: cóż to za szczęście, że bolały go nic nieznaczące pośladki,
a nie wrażliwe plecy!
Nie wiedział, jak leżeć albo siedzieć, żeby nie czuć bólu, więc położył się
na boku na kamiennym cokole studni, do której się podczołgał. Patrzył, jak
dwadzieścia metrów przed nim płomienie trawią czarny szkielet, jeszcze
przed chwilą będący domem. Najgorsze było już za nim. Przynajmniej jeśli
chodziło o ogień.
– Monsieur Lecoq, czy mógłby udzielić mi pan odpowiedzi na moje
pytanie?
Lecoq podniósł wzrok. Inspektor schylał się nad nim, opierając dłonie na
kolanach, jakby rozmawiał z małym dzieckiem. Był to ten sam mężczyzna,
którego Lecoq spotkał w paryskim mieszkaniu na wynajem, inspektor Gudin.
To na swój sposób pocieszające. Może w Sûreté rzeczywiście doszli do
wniosku, że przypadek zmarłej d’Arlanges ma coś wspólnego z tym
zabójstwem.
– Monsieur Lecoq, czy pan mnie słyszy?
– Oczywiście, że słyszę, człowieku. Stoi pan tuż obok!
Inspektor Gudin westchnął, a Lecoqowi przyszło na myśl, że po raz
pierwszy widzi go bez chustki przyciśniętej do twarzy.
– Monsieur, właśnie oskarżyłem pana o podpalenie. To właściwy moment,
by zacząć się bronić. – Spojrzał na Lecoqa w tak błagalny sposób, jakby miał
nadzieję, że ten odeprze zarzuty.
 – Gdzie mój notes? – Lecoq zaczął grzebać w kieszeni, która zdawała się
bezdennie pusta.
Gudin skinął w stronę dwóch stojących w pobliżu policjantów. Jeden
trzymał w dłoni czarną książeczkę.
– To mój notes! – Lecoq chciał się podnieść, ale powstrzymał go ogromny
ból. Skrzywił się i z jękiem opadł z powrotem na studnię. Bezczynnie patrzył,
jak tamci przeglądają jego notatki. Sądząc po wyrazach ich twarzy, nic z nich
nie rozumieli.
– Znaleźliśmy go przed domem. Razem z tym. – Inspektor Gudin podsunął
mu pod nos zbieraninę papierosów i cygar, mokrą paczkę zapałek i zwitek
banknotów od wicehrabiego – wyraźnie już cieńszy. Wszystko to musiało
wypaść Lecoqowi podczas ewakuacji.
– Czy to może wyjaśnić ten pożar?
– Co?
– Zapałki i papierosy.
Lecoq wyciągnął rękę po pieniądze. Schował je do kieszeni. Papierosy
i zapałki były zbyt wilgotne, by mógł z nich zrobić jakiś użytek.
– Chciałbym otrzymać z powrotem mój notes – powiedział.
– Musimy go tymczasowo zarekwirować. Może się w nim znajdować
materiał dowodowy.
– To oczywiste, że znajduje się w nim materiał dowodowy!
– Monsieur, czy palił pan w domu? – Głos inspektora był głośny i wysoki,
wzrok – zrozpaczony. Krzycząc, nie brzmiał ani trochę autorytatywnie, choć
bardzo się starał.
Obaj policjanci podeszli bliżej, cały czas z zaciekawieniem przeglądając
notes. W oddali Lecoq widział gapiów; stali wokół polany w dużym kole
niczym rząd drzew.
– Ostatnim wpisem jest lista imion: Emma, Marie i tak dalej. I dzisiejsza
data. – Mężczyzna trzymający notes mrugnął do Lecoqa. – Monsieur, czyżby
to były pańskie spotkania? – Ironia w jego głosie rozzłościła Lecoqa.
Najwyraźniej ów młodzieniec nie spodziewał się, że w tym wieku można
jeszcze spotykać się z kobietami.
– Na liście są również męskie imiona – podsunął Lecoq.
– Słucham?
– Louis i Pierre. To męskie imiona.
Policjanci popatrzyli na siebie z konsternacją, jednak Lecoq nie miał
zamiaru dalej się tłumaczyć. Spodziewał się przybycia policji, ale grzebanie
w jego osobistych rzeczach było nie w porządku.
– Proszę mi oddać notes – zażądał.
– Przykro mi, monsieur. To jest…
– Proszę mi go oddać! Muszę coś sprawdzić.
Znalazł sześć imion, a przecież szukał tylko na górze. Do tych wypisanych
na dole nie zdążył dotrzeć, a teraz było już za późno. Drewniany dom
przestał istnieć, zanim zdążyła przyjechać straż pożarna.
Policjanci znów popatrzyli po sobie, gdy Lecoq niecierpliwie wyciągnął
rękę. Wreszcie oddali mu notes. Cóż za dyletanci, pomyślał.
Natychmiast zauważył, że wszystko jest poprzekładane. Złożony tekst
pieśni znajdował się gdzieś w środku, między stronami. Rozłożył kartkę
i jeszcze raz przeczytał napisany ołówkiem tekst. Następnie szukał dalej,
trzymając kartkę obok sporządzonej dziś listy.

Odstępy między literami mogłyby pasować, stwierdził. Cały czas

próbował zbudować z tego sensowne słowa, a nie przyszło mu do głowy, że
może chodzić o imiona: Eugenie. Louis. Pierre…
Nie wiedział, co oznaczały inne litery, był jednak pewien, że również
chodziło o imiona. Wypróbowywał różne możliwości, ale nie doszedł do
żadnego wniosku.
 – Czyli możemy się zgodzić co do tego, że to był wypadek? – spytał
inspektor Gudin z nadzieją, jakby chciał wreszcie zakończyć przesłuchanie.
Lecoq jednak nie wierzył w wypadki. Wierzył w przestępstwo. A to, co
właśnie mu się przytrafiło, ewidentnie nosiło znamiona przestępstwa. Ktoś
próbował zniszczyć materiał dowodowy. Ktoś próbował go zabić!
Wraz z tą myślą ponownie wstąpiło w niego życie. Nie zważając na
protesty policjantów, wsadził notes do kieszeni płaszcza, złapał się krawędzi
kamiennej studni i spróbował wstać.
– Monsieur, dokąd pan się wybiera? Jeszcze nie skończyliśmy!
Postać, którą Lecoq widział z okna na górze, nie była jego cieniem
z Sûreté, wiedział już na pewno. To był ktoś, kto pragnął zniszczyć symbole.
Lecoq zmrużył oczy i spróbował przywołać z pamięci jakieś szczegóły. Ale
widział go tylko przez ułamek sekundy. Cień mógł należeć do każdego.
Nawet do dziecka.
– Panie Lecoq, proszę pana…
Nagle pożałował, że nie przytrafiło mu się to wcześniej. W czasach, gdy
skoczyłby z dachu z entuzjazmem, zamiast runąć w dół jak wór ziemniaków.
W czasach, gdy mógł jeszcze beztrosko wykonywać pracę komisarza, nie
podejrzewając o nic Lombroso. Dziewczynka byłaby najmłodszą
morderczynią, jaką kiedykolwiek aresztował.
Udało mu się wyprostować na tyle, by oburącz złapać się studni. Dopiero
teraz przyszło mu do głowy, że stoi w miejscu znalezienia ciała. Studnia nie
była zbyt szeroka, była natomiast głęboka. Człowiek, który tam wpadł – lub
został wepchnięty – miałby ogromne problemy z wyjściem na powierzchnię
bez pomocy drugiej osoby.
Lecoq pochylił się, jęcząc, i podniósł jeden z licznych kamieni leżących
obok studni. Wrzucił go do środka. Po krótkiej chwili kamień z trzaskiem
uderzył o dno. W studni nie było wody, a zadaszenie nad nią zatrzymywało
nie tylko brud, lecz także deszcz. Co oznaczało, że ten, kto wpadł do środka,
mógł równie dobrze umrzeć z pragnienia – jak Claire d’Arlanges w swej
spiżarni.
Lecoq wziął drugi kamień i zważył go w dłoni.
– Czy to pod takimi kamieniami znaleziono ciało?
– Nie jestem upoważniony do informowania pana o sprawie.
– Dlaczego wiadro nie wisi na haku?
– Prawdopodobnie zdjęto je, by łatwiej było wyciągnąć ciało ze studni.
 – Prawdopodobnie? Czy to oznacza, że pan nie wie?
– Wiem, ale nie wolno mi udzielać informacji na ten temat.
– A hak? Był podciągnięty na górę czy znajdował się na dole?
Inspektor milczał.
– Mam nadzieję, że przynajmniej zabraliście wiadro ze sobą – powiedział
Lecoq. – Żeby obejrzeć je pod kątem ewentualnych śladów włosów bądź
krwi. Ciało leżało w wodzie czy studia była sucha, tak jak teraz?
Inspektor Gudin ponownie westchnął, tym razem jeszcze głębiej.
– Nogi leżały w wodzie, ale reszta ciała nie – odparł. – Z jakichś względów
w tej studni jest mniej wody.
– A wiadro?
– Gdy znaleźliśmy ciało, leżało na dole i było zdjęte z haka. Ono również
było przysypane kamieniami.
Lecoq uniósł brwi, zaciskając rękę na kamieniu.
Inspektor Gudin kiwnął głową.
– Tak, kamieniami takimi jak ten. I mniejszymi.
– I nie skręcił karku?
– Nie.
– Stwierdzono jakieś złamania?
– Monsieur Lecoq, proszę. Naprawdę nie jestem upoważniony…
Lecoq otworzył pięść. Kamień był gładki i prawie tak duży jak
powierzchnia jego dłoni. Jeśli z takiej wysokości rzuciłoby się nim
w człowieka w studni, bez trudu można go było poważnie zranić, o ile nie
zabić. A ponieważ studnia była bardzo wąska, nie było możliwości uchylenia
się przed ciosem. Było to zarówno proste, jak i okrutne morderstwo. Takie,
do którego popełnienia nie trzeba mieć dużo siły. W taki sposób zabić
człowieka mogłoby nawet dziecko.
Rzucił kamień do studni. Znowu rozległ się głuchy łoskot. Piękny odgłos,
chociaż wyobrażenie, że kamień mógłby trafić w ludzką czaszkę, było
bolesne. Schylił się po kolejny kamień i ponownie rzucił. Tym razem odgłos
był inny – trafił najpierw w ścianę studni. Kątem oka widział spojrzenie,
jakie wymieniają policjanci i inspektor. Gdy Lecoq ponownie się schylił,
jeden z nich podniósł palec do skroni, niby się drapiąc.
– Panowie, czy jako chłopcy nie rzucaliście kamieni do studni, by
usłyszeć, jak wpada do wody? Powinniście pamiętać to lepiej niż ja.
Mężczyźni milczeli.
 Kolejny kamień. Stuknięcie. Przed oczami Lecoqa pojawiła się wyraźna
scena: mężczyzna wchodzi do studni, żeby zatknąć na hak wiadro, które
spadło. Może chce też coś naprawić, może samą studnię, bo jest w niej za
mało wody. Ale jest stary i przecenia swoje siły. Nie jest w stanie
samodzielnie wyjść na zewnątrz. A potem dziecko. Pojawia się i zaczyna
wrzucać do studni kamienie, jeden po drugim. Stuk. Stuk. Stuk. To taka
zabawa, może bawiło się w nią już wcześniej. Może teraz, gdy w studni stoi
mężczyzna, odgłos jest inny. To tylko zabawa, nic więcej. Starzec zostaje
ukamienowany, bo odgłos kamieni uderzających w jego ciało jest taki
piękny.
– Monsieur Lecoq, dobrze się pan czuje? – W głosie inspektora zabrzmiała
szczera troska. – Może powinniśmy zawieźć pana do miasta? Taki upadek to
nie przelewki. Poza tym mielibyśmy do pana jeszcze kilka pytań…
Dlaczego ten mężczyzna nie krzyczał? A może krzyczał, ale dziecko go
nie słyszało? Może było głuche albo otępiałe?
De Commarin powiedział, że podczas gry na pianinie dziewczynka
zachowywała się jak w transie. Może nie miała świadomości, że przyciska do
ściany żywe ptaki, by pisać nimi litery? Czy takiemu dziecku przyszłoby do
głowy zanurzenie pióra w oczodołach martwej Claire d’Arlanges, żeby
napisać litery na jej ciele?
To wszystko tak idealnie do siebie pasowało, że Lecoq poczuł mrowienie
w palcach. Litery były elementem łączącym, to chyba oczywiste, ale niektóre
szczegóły nie pasowały do całości obrazu. Co oznaczały znaki na kartce? Co
to były za imiona? I kto próbował to wszystko ukryć, podpalając dom?
– Monsieur Lecoq, na którą część ciała pan upadł?
Lecoq odwrócił się i spojrzał na pogorzelisko. Ogień już tylko się tlił.
Dopiero teraz, gdy żar ustał, Lecoq poczuł, że od śniegu ma mokre spodnie.
Nogawki kleiły mu się do nóg. Nagle zapragnął znaleźć się w jakiejś ciepłej
knajpie i pić grog albo grzane wino.
Inspektor i policjanci wyglądali na bezradnych. Nie wiedzieli, jak
zareagować na jego niezwykłe zachowanie. Dopiero gdy się poruszył i chciał
odkuśtykać, stawili opór.
– Monsieur Lecoq, jest pan podejrzany o podpalenie lub przynajmniej
zaprószenie ognia w miejscu zbrodni. Chyba nie muszę panu mówić, że
w takich okolicznościach nie możemy pozwolić panu odejść – ponownie
rozległ się ostry głos Gudina. – Nie sądzę, by uczynił pan to celowo, ale jest
pan jedyną osobą, którą zastaliśmy po przybyciu na miejsce.
– Inspektorze, to raczej oczywiste. Czy sądzi pan, że podpalacz siedziałby
tu ze mną i przypatrywał się pożarowi? – Lecoq pokuśtykał dwa kroki do
przodu. Kość ogonowa i biodra były najbardziej obolałe. Miał nadzieję, że
poza tym będzie miał tylko siniaki.
– W takim razie wtargnął pan bez pozwolenia na miejsce zbrodni. Jest to
dostateczny powód, by pana aresztować.
Inspektor był tak bezradny, że Lecoqowi niemal zrobiło się go żal. Gudin
nie był złym człowiekiem, Lecoq widział to po jego twarzy. Prosty nos,
szerokie kości policzkowe i porządnie przycięte bokobrody. Poza tym miał
czujne, przejrzyste oczy. Dobra fizjonomia jak na inspektora, gdyby tylko był
trochę bardziej pewny siebie i nie miał tak przeraźliwie kobiecego głosu, gdy
się denerwował… Lecoq wyobraził sobie, że Gudin ma dzieci i skromną
żonę o mysiej urodzie, której jest tak samo wierny, jak swemu zawodowi.
– Monsieur Lecoq, proszę!
– Inspektorze Gudin, dam panu wskazówkę: proszę jeszcze raz sprawdzić
w archiwach, czy były jakieś niewyjaśnione przypadki z imionami Marie,
Emma, Eugenie, Louis, Adele i Pierre. Ja uczynię to z pewnością, tylko
najpierw się ogrzeję.
Gudin nie odpowiedział. Zwiesił ramiona z bezradną miną.
Lecoq odwrócił się do niego i podniósł rękę na pożegnanie. Jeden
z policjantów zawahał się, a potem również podniósł rękę.

Zawiasy ledwie szeptały, a Jori spodziewał się skrzypienia, co oznaczało,

że ktoś musiał je naoliwić. Ze skrzyni pod ścianą wyjął jedną z białych świec
i natknął ją na świecznik. Pod świecami znajdowały się zapałki, wszystko
było tak jak zawsze. Tylko warstwa kurzu na przedmiotach była cieńsza.
Droga kręconymi schodami przypominała podróż w czasie, nie tylko przez
historię Paryża, lecz także przez przeszłość Joriego. Minęły już prawie trzy
lata, odkąd po raz pierwszy wszedł do piwnicy pod Saint-Médard. Rozpierała
go wówczas duma, że bierze udział w tak ważnym projekcie, i to jeszcze
w takim historycznym miejscu.
Saint-Médard i przyległy do niego cmentarz niegdyś były miejscem
spotkań sekt i tajnych związków. Przy grobie Świętego Franciszka z Paryża
dochodziło rzekomo do cudownych ozdrowień, co Jori przyjął za dobrą
monetę. Miejsce to zdawało się wręcz idealne dla lekarzy o wielkich
ambicjach. Ale nauka nie sprawia, że cuda się zdarzają. Jori najwyraźniej
znów o tym zapomniał.
Wszedł w ciemność, a im głębiej wchodził, tym robiło się cieplej. Łącznik
między piwnicą a podziemną siecią katakumb został zbudowany krótko po
rewolucji francuskiej, w miesiącach, w których Saint-Médard był
wykorzystywany jako świątynia robocza teofilantropów, w tajemnicy i na
sekretne cele. Jori nie wiedział, w jaki sposób Luys dowiedział się o wejściu.
Warunki były jednak optymalne. Piwnica znajdowała się zaledwie tysiąc
metrów od Salpêtrière, a na tej głębokości pod ziemią przez cały rok
panowała temperatura w okolicach czternastu-piętnastu stopni. Nie dałoby się
znaleźć lepszego miejsca na przeprowadzanie eksperymentów. Tyle że było
wilgotno; pod sufitem wisiała czarna pleśń.
Świeca zamrugała, gdy Jori zszedł po ostatnim stopniu, i na chwilę
przystanął w obawie, że płomień zgaśnie. Rzadko przychodził tu sam i nigdy
nie wiedział dokładnie, co go czeka w tym miejscu.
Pierwsze pomieszczenie w piwnicy było tak samo puste, jak po
zakończeniu eksperymentów – albo prawie tak samo puste. W lewym rogu
Jori zobaczył katarynkę na kołach, której wcześniej nie widział. Była
niebieska, namalowano na niej biały księżyc, gwiazdy i różne planety –
wyglądała prawie jak zaczarowana skrzynia. Podszedł bliżej. Były tam też
korba oraz srebrna miseczka na pieniądze. Zwrócił uwagę na dwa małe złote
zawiasy, przymocowane do skrzyni od przodu. Po drugiej stronie znajdował
się rygiel. Jori odsunął go i podniósł klapę. Skrzynia była pusta.
Puknął palcem wskazującym w drewno, ale nic się nie wydarzyło – było to
zupełnie normalne drewno, nowe, sądząc po farbie. Tylko na podłodze
ciągnęło się kilka ciemnych plam. Po prawej stronie od skrzynki, na
gwoździu, wisiał mały zamszowy woreczek. Jori go otworzył i wysypał na
rękę kolorowe cukierki. Wszystko wskazywało na to, że katarynka była
regularnie używana – ale przecież nie mogła wygrywać żadnej muzyki.
Podsunął pod nos jeden z cukierków. Pachniał słodko, ale jednocześnie
dziwnie pieprznie. Nagle Jori się wzdrygnął. Znał ten zapach. Tak pachniał
środek odurzający. I wtedy w jego głowie wszystko zaczęło przybierać
kształt. Skrzynia była dostatecznie duża, by przenieść w niej dziecko, jeśli
zgięłoby się je wpół. Jori zrobił dwa kroki do tyłu i przez chwilę przyglądał
się skrzyni.
Potem odwiesił woreczek na miejsce i pobiegł długim korytarzem do
następnego pomieszczenia. Otworzył drzwi do pierwszej izby. Znajdowało
się w niej tylko łóżko. Kajdany i pas wisiały na metalowych prętach. Jori
poczuł uderzenia pulsu w skroniach. Otworzył kolejne drzwi. To samo.
Następna izba też była pusta. Wszystko takie, jak pamiętał, tyle że puste.
Żadnych pacjentów, żadnych eksperymentów. Coś jednak zdawało mu się
osobliwe. Przecież po przerwaniu eksperymentów Luys powiedział, że łóżka
zostaną zabrane. Jori już miał przejść do kolejnego pomieszczenia, gdy
zobaczył powrozy. Zostały przywiązane między skórzanymi rzemieniami
a stelażem łóżka, tak jak czasami robili w Salpêtrière, gdy chcieli
unieruchomić dziecko w łóżku. Zrobiło mu się niedobrze.
W celi numer sześć odkrył znaki. Wyglądały tak samo jak w gazecie, którą
czytała madame Villon. Wszystkie ściany były zapisane i pokryte rysunkami
przedmiotów, w których przy bardziej rozwiniętej wyobraźni można by
dostrzec strzykawki i narzędzia chirurgiczne. Między nimi były ludziki
z kresek, imiona i symbole pierwiastków chemicznych. To dzięki tym
ostatnim Jori wpadł na pomysł, że ten dziwny dom w lesie mógłby mieć
cokolwiek wspólnego z ich eksperymentami: Fe, Cu, Ag, Pt, Sn, Pb, Au, Hg,
czyli żelazo, miedź, srebro, platyna, cyna, ołów, złoto i rtęć.
Zaczął oświetlać płomieniem świecy wszystkie ściany. Znaki zostały
zapisane białą kredą albo małymi kamyczkami, które można było wyciągnąć
ze ścian. Musiał się cofnąć o krok, by przyjrzeć się całej pracy. Nad drzwiami
również ciągnęły się kreski, bruzdy i ślady. Setki głębokich zadrapań, które
wżerały się w deski. Przeczytał „Sn” i „Adele”.
A potem usłyszał jakiś odgłos i podskoczył.
Było to tylko ciche, głuche pukanie, niewiele głośniejsze niż bicie serca
Joriego. Ale bałby się tak samo, gdyby nagle pusta katarynka zaczęła grać.
Do piwnicy nie przedostawały się żadne dźwięki, tak samo jak dźwięki
z piwnicy nie wydostawały się na zewnątrz. Był to kolejny powód, dla
którego to miejsce tak dobrze się nadawało do eksperymentów.
Nasłuchiwał, ale odgłos nie stawał się ani głośniejszy, ani cichszy. Wciąż
tylko równomierne pukanie, jakby ktoś ciężko stąpał albo cały czas uderzał
tępym przedmiotem w ścianę. Jori nie potrafił ustalić, skąd dochodzi ów
dźwięk. Tak jakby stracił orientację w otaczającej go ciemności. Jest dzień,
myślał, próbując się uspokoić. Na zewnątrz jest jasny dzień. Ale to nie
zmieniało faktu, że w tej piwnicy było ciemniej niż w sztolni.
Odgłos stał się jeszcze wyraźniejszy. Regularne tępe pukanie. Puk. Puk.
Puk. Jori oświetlił prawą stronę, gdzie znajdowały się schody i wyjście,
i przypomniał sobie, że nie zamknął za sobą drzwi. W ogóle nie pomyślał
o tym, że ktoś mógłby za nim pójść. A jeśli dziewczynka przyszła go tu
szukać? Odwrócił głowę i spojrzał na drugi koniec korytarza, gdzie
znajdowały się sala do eksperymentów i przejście do katakumb.
Wiedział, że w katakumbach leżą ciała, i to nie tylko te, które osobiście
pogrzebali kilka lat temu. Leżały tam całe pokolenia zmarłych. Paryskie
cmentarze były przepełnione i od jakiegoś czasu całe nekropolie były
przekładane do katakumb. W sumie leżało tu sześć milionów ciał, może
nawet siedem, Jori pamiętał, jak opowiadała mu o tym madame Villon.
Jednakże hałas nie dochodził ani z jednego, ani z drugiego kierunku, lecz
z jednej z komnat, oddalonej od Joriego o zaledwie kilka kroków.
Puk. Puk. Puk. Teraz pukanie było już całkiem wyraźne. Jori widział, jak
z każdym uderzeniem zbite z desek drzwi podskakują. Nabrał powietrza
i podszedł bliżej, wyciągając przed siebie świecę niczym broń. Następnie
otworzył drzwi tak szybko, że gorący wosk polał mu się po dłoni i skapnął na
podłogę – tuż przed kolanem chłopca, który kucał na nagim kamieniu
i wielkimi oczami wpatrywał się w miejsce, w którym jeszcze przed sekundą
znajdowały się drzwi. Świeca oświetliła go tuż przed tym, jak Jori się o niego
potknął.
– Dobry Boże!
Chłopiec miał sześć, może siedem lat, ale jego włosy były śnieżnobiałe.
Podczołgał się odrobinę do przodu i wyciągnął szyję, jakby czegoś szukał.
Na prawej skroni miał ranę, świeżą, ale częściowo pokrytą strupami.
Jori zbliżył świecę do twarzy chłopca. Jego oczy były niemal białe,
tęczówka po lewej stronie była wykręcona do góry. Jori miał wrażenie, że
widzi oczy dziecka znajdującego się głęboko pod wodą, niewyraźne
i udręczone. Dziecko było ślepe. Ktoś oblał mu oczy żrącą substancją.
Chłopiec zaczął tracić cierpliwość. Kołysał głową do przodu i do tyłu,
wydając gniewne odgłosy. Podpełzł w lewo i po omacku znalazł ścianę.
Bach. Bach. Bach. Zaczął uderzać w nią głową, raz po raz.
Jori schylił się i wolną ręką złapał chłopca za ramię, by powstrzymać go
przed samookaleczeniem. Chciał mu jakoś pomóc, ale malec zaczął uderzać
w ścianę jeszcze energiczniej. W pewnym momencie trafił w rękę Joriego,
pozostawiając krwawy ślad na rękawie płaszcza.
W końcu Jori złapał go mocniej, przytrzymał i oświetlił wnętrze izby. Dwa
kroki dalej, w rogu, stało łóżko z kajdanami. Jori postawił świecę na
podłodze. Chłopiec szarpał się w jego uścisku, piszcząc jak dręczone
zwierzę, ale Jori stanowczo podniósł go za ramiona i położył na materacu.
– Ciii – powiedział. – Już dobrze. – Bardzo delikatnie zapiął skórzane
kajdany. Chłopiec szarpał się i rzucał głową na lewo i prawo. Nie chciał
unieruchamiać dziecka – nie w tym stanie i nie w tej celi – ale musiał jakoś je
powstrzymać przed robieniem sobie krzywdy. Kto w ogóle go tu
przyprowadził?
Jori spojrzał na jego beżowy wełniany fartuch. Nie musiał sprawdzać, by
wiedzieć, że z tyłu materiał jest rozcięty i związany tylko kilkoma
skórzanymi rzemieniami. Podobne fartuchy zakładano pacjentkom
w Salpêtrière przed operacją. Ale to nie mogło być prawdą…
Odwrócił się. Czy chłopiec był jedyną przetrzymywaną tu osobą? Wytężył
wszystkie zmysły. Z korytarza nie dobiegały żadne dźwięki, Jori słyszał
jedynie płaczące dziecko przed sobą. Ale chciał mieć pewność.
Pozostałe osiem par drzwi otwierał tak ostrożnie, jakby coś mogło zza nich
wyskoczyć. Jednak wszystkie pomieszczenia były puste. Na końcu korytarza
stanął przed ciężkimi drewnianymi drzwiami, ostatnimi przed wejściem do
labiryntu katakumb. Była to sala, w której przed niemal trzema laty
przeprowadzali eksperymenty z metalami.

Gapie, zwabieni artykułem w gazecie lub pożarem, mijali Lecoqa, gdy

kuśtykał przez las. W Clamart zatrzymał pierwszy lepszy powóz i ostrożnie
przysiadł na ławce. Miejsce było jeszcze ciepłe.
Nie pamiętał, by droga z Paryża do Clamart była tak wyboista. Ale idąc
w tamtą stronę, miał jeszcze nieobitą kość ogonową. Teraz każdy kamień
i koleina, na których podskakiwał stary powóz, były niczym strzał
w siedzenie. Poirytowany wyglądał przez okno, za którym roztaczał się
idylliczny ośnieżony widok: La Maison Blanche ze wspaniałym parkiem,
willami i ogrodami. Latem budynki były otoczone drzewami i żywopłotami,
o tej porze roku jednak gałęzie były nagie i Lecoq mógł zaglądać do bogato
umeblowanych salonów. Podobała mu się ta nagość bogaczy. Kazali sobie
wstawić duże okna, nie myśląc o tym, że nadejdzie zima i będą na nich
patrzeć złodzieje, głodni i zmarznięci, którzy bez trudu przeszliby między
prętami płotu.
To było jego miasto. Lecoq nigdy nie był nigdzie indziej, bo i po co, Paryż
był tak wielki, można było się tu urodzić i umrzeć, nie nudząc się między
jednym i drugim. Paryż wystarczył na całe życie.
Gdy powóz minął Seine-et-Oise, krajobraz nieco się ożywił. Lecoq widział
pierwszych sprzedawców kasztanów, którzy stali przed dymiącymi
skrzyniami z węglem; wyglądali, jakby spadli z nieba razem ze śniegiem.
Chodniki i ulice pełne były czerwonych od mrozu twarzy, wystających
spomiędzy szali i czapek. Próbował dostrzec ich rysy, tu i ówdzie dostrzegał
nawet bordowe uszy. A gdy widział nos przestępcy, w myślach dodawał do
niego mięsiste usta i niskie czoło. Próbował patrzeć tym ludziom w oczy,
większość jednak wpatrywała się w ziemię.
Nagle jedna z postaci zdała się mu znajoma, a może to tylko sposób
chodzenia tego człowieka, odróżniający go od innych. Przeciskał się przez
tłum z wysoko uniesioną głową, patrząc przed siebie, w jego oczach widać
było strach, może nawet panikę. Lecoq obejrzał się za nim, przyciskając
twarz do zimnej szyby, ale powóz jechał za szybko – człowiek zniknął
w tłumie.
Między domami pojawił się wierzchołek Saint-Médard. Skręcili na plac
przed kościołem i pojechali dalej. Lecoq położył dłonie na udach i spróbował
się rozluźnić. Znał to miasto, znał jego mieszkańców. Wielu z nich kiedyś
przesłuchiwał, aresztował albo obrabował. Nic więc dziwnego, że w tłumie
spotykał znajome twarze. Otworzył szeroko oczy, gdy powóz najechał
prawym kołem na kamień – zabolało, ale był też pozytywny skutek:
Lecoqowi przyszło coś do głowy.
Zziębniętymi palcami wyjął swój notes. Nie musiał nawet czytać
ogłoszenia, aby kolejny element układanki znalazł się na swoim miejscu. Rue
Mouffetard, pomyślał, patrząc na mury kościoła. Ulica otrzymała swoją
nazwę od nieprzyjemnego zapachu, który od wielu wieków niosła ze sobą
rzeka Bièvre – Mouffette to starofrancuskie określenie skunksa. Skunks bez
ziemi. Lecoq miał ochotę wymierzyć sobie samemu policzek za swą głupotę,
ale był zbyt obolały.
 Dał woźnicy znak, by się zatrzymał, i wysiadł na sztywnych nogach.
Ostry zimny wiatr od razu przeniknął jego mokrą odzież. Trzęsąc się,
Lecoq zapalił papierosa, by przynajmniej ogrzać płuca, a potem pokuśtykał
śliskim chodnikiem do miejsca, w którym Rue Mouffetard się rozgałęziała.
Jakiś idiota odgarnął świeżą warstwę śniegu i odsłonił cienki lód. Lecoq bał
się, że jeśli jeszcze raz się przewróci, to już nie wstanie.
Łacińskie słowa na murze, wskazówka na Rue Mouffetard i trzy okna
zdały mu się nagle sposobem opisania miejsca przez dziecko, które nie znało
właściwej nazwy. I nie było to: „mouffet sans terre”, lecz „Rue Mouffetard,
sous terrain”. Musiało chodzić o piwnicę przy tej ulicy – albo w samym
kościele Saint-Médard.
Lecoq poślizgnął się, zaklął pod nosem, a potem pokuśtykał biegnącym na
prawo od chodnika rynsztokiem, którym latem płynęły gęste fekalia, a teraz
zalegał śnieg po kostki.

To pomieszczenie w piwnicy było inne niż to, które Jori zachował

w pamięci. Wydało mu się, że ściany są bliżej siebie, a sufit wisi niżej,
niemal wywołując klaustrofobię. Być może powodem takiego stanu rzeczy
była utracona euforia Joriego, choć niewykluczone, że chodziło o nowy ład
w pokoju.
W miejscu łóżka, na którym do ciała danego uczestnika eksperymentu
przykładano metalowe płytki, stał teraz drewniany stół, bez wątpienia
pełniący rolę stołu operacyjnego. We wszystkich czterech rogach
wywiercono szczeliny i przeciągnięto przez nie skórzane pasy, którymi
można było przypiąć osobę leżącą na plecach. Na prawo od stołu stał stołek
z rozpylaczem fenolu służącego do dezynfekcji, dalej było kolejne krzesło, na
którym stała skrzynia z narzędziami. Dokładnie w ten sposób Jori
naszykowałby wszystko do operacji. Wyglądało to wzorcowo, pomijając
nieporządek.
W skrzyni były puste miejsca, w które można by włożyć poszczególne
narzędzia – te zaś walały się bez ładu i składu po stole. W tańczącym świetle
świecy zbieranina skalpeli, nożyczek i pipet zdawała się przerażająca nawet
Joriemu. Widział cienką sondę, przypominającą szlauch, który
wykorzystywano do przymusowego karmienia Runy. Ta jednak była cieńsza.
Nie wykorzystywano jej do karmienia, lecz do wprowadzania leków
bezpośrednio do żołądka. Na stole operacyjnym stał aparat umożliwiający
pacjentowi wdychanie chloroformu, a na podłodze – skrzynia z różnymi
piłami i nożami, wykorzystywanymi do przeprowadzania sekcji zwłok.
Jori przyjrzał się wiszącej nad stołem lampie olejnej. Była na tyle duża, by
w całości oświetlić związaną osobę. Na tyle duża, by na kilka minut
przepędzić stąd złe duchy. Odstawił świecę, zamknął drzwi i zapalił lampę.
Dopiero teraz zobaczył stojącą w rogu małą drewnianą miednicę. Od
wewnątrz była czarna ze srebrzystym połyskiem. Po drugiej stronie stał stół
z różnymi probówkami, flaszkami, kamieniami, sztabkami, metalowymi
płytkami i palnikiem gazowym. Na ścianie wisiała tablica Mendelejewa,
którą Luys przepisał w większym formacie i z dumą powiesił nad leżanką.
Miała symbolizować to, jak głęboko ich praca wnika w najbardziej
podstawowe elementy tego świata.
Fe, Cu, Ag, widniało w ostatniej kolumnie. Pt, Au.
Lokator celi numer sześć musiał patrzeć na ten plakat przez długi czas.
Jori podszedł do regału z książkami stojącego obok biurka. Już z daleka
rozpoznał tę książkę: Metaloterapia: Leczenie chorób nerwów Victora Burqa.
To jej na próżno szukał u Luysa. Książka ta nigdy nie opuściła tego
pomieszczenia, a eksperymenty tak naprawdę nigdy się nie skończyły – teraz
Jori już o tym wiedział. Przejrzał pozostałe książki, wśród nich znalazło się
również jego tłumaczenie publikacji Ignaza Vogta. Zdjął je z półki. Poczuł
się zdradzony.
Doskonale pamiętał, jak Luys zamykał piwnicę po tym, jak Gérard
pogrzebał w katakumbach ostatnią pacjentkę. Demonstracyjnie przekręcił
klucz w zamku, odwrócił się do Joriego i uśmiechnął zachęcająco. Jego mina
mówiła: Właśnie kończymy ten rozdział. Ale jego mina kłamała.
Eksperymenty były kontynuowane, cały czas wykorzystywano tłumaczenie
Joriego.
Wspiął się na palce i zajrzał na najwyższą półkę. Znalazł tam dwie
oprawione w skórę teczki zawierające raporty z eksperymentów. Zostawiono
je tu tak po prostu, zupełnie bezmyślnie. Nikomu nie przyszło do głowy, że
ktoś kiedyś zacznie myszkować po tej piwnicy.
Jori otworzył pierwszą teczkę.
 Próba Cu #2: Philomene, 11/27 kg. Podanie chlorku miedzi (CuCl). Wenus
widoczna przed wschodem słońca.
Cu #2.1:19.8.84 włożyliśmy dziewczynkę na 2,5 h do kąpieli wodnej, do której
dodano 10 g chlorku miedzi. Dziecko wykazało pewien niepokój, błony śluzowe
zaczerwieniły się na kilka godzin. Poza tym brak zmian. Dziewczynka zdrowa.
Cu #2.2: Podczas następnej próby, przeprowadzonej 26.8.84, dziewczynka
otrzymała 800 mg chlorku miedzi z pipety do ust.
Po 5 minutach zwymiotowała i zaczęła płakać. Nie stwierdzono innych
dolegliwości.
Cu #2.3: Tego samego dnia dziewczynka ponownie dostała z pipety 800 mg
chlorku miedzi, bezpośrednio po tym zablokowaliśmy jej przełyk gumową ligaturą.
Stwierdziliśmy stany lękowe, odruchy wymiotne i nasiloną produkcję śliny. 32
godziny po zabiegu, 27.8.84, dziewczynka zmarła. Podczas sekcji zwłok
stwierdziliśmy nie tylko uszkodzenie żołądka, lecz także uszkodzenie przełyku,
wypełnionego dużą ilością krwawej piany. Nie wiadomo, czy dziecko zmarło
wskutek podania miedzi czy wskutek zablokowania przełyku. Należy powtórzyć
tę próbę na innej osobie.
Próba Cu #3: Georges, 7/25 kg. Podanie chlorku miedzi (CuCl). Wenus
widoczna przed wschodem słońca, obok Plutona.
Cu #3.2; Próba #2.3 została przeprowadzona na kolejnej osobie dnia 9.9.84.
Tym razem zrezygnowaliśmy z zablokowania przełyku i wprowadziliśmy sondą
500 mg chlorku miedzi bezpośrednio do żołądka. Bardzo szybko pojawiły się
objawy zatrucia: strach, skurcze żołądka, konwulsje i odruch wymiotny, tym
razem powstrzymaliśmy wymioty za pomocą narkozy chloroformowej. Dziecko
z trudem utrzymało miedź w organizmie…

Joriemu zrobiło się sucho w ustach, litery przed jego oczami zaczęły się
zamazywać – rozciągały się na długość i szerokość, jakby chciały stanąć
dęba. Zamrugał. Potem przewrócił kartkę. Nie przeczytał raportu do końca.
Szybko zrozumiał, że siedmioletni Georges z eksperymentu to chłopiec
z sąsiedniej celi. Po tym, jak stwierdzili, że doustne podawanie miedzi nie
przynosiło skutku, wpuszczono mu mieszankę kwasów do oka. Stąd ślepota.
Pokręcił głową w niedowierzaniu.

Miedź wywołała charakterystyczne zmętnienie, które utrzymało się na

tęczówce, chociaż wkrótce potem białko zabarwiło się na czerwono. Chłopiec
wierzgał i próbował się bronić. Z litości wytarliśmy mu oczy i wypuściliśmy
z powrotem do celi. Gdy jednak następnego ranka do niego zajrzeliśmy, lewe
oko było bardzo spuchnięte, łzawiło i ropiało. Mimo naszej troski najwyraźniej
doszło do zapalenia…

Mimo naszej troski! Jori niemal słyszał, jak Luys czyta ten raport na głos.
W międzyczasie zdążył poznać sposób mówienia neurologa, nie mówiąc
o charakterze jego pisma, o tym „L”, które zawsze pisał trochę większe
i ładniejsze niż pozostałe litery.
Wpis pochodził z końca września. Jori kartkował dalej. Po tym raporcie
był kolejny, starszy. Potem trzeci i czwarty. Wszystkie miały taki sam
schemat, różniły się tylko podawanym metalem. W sumie w teczkach
uwieczniono historie dwanaściorga dzieci. Zmarły wszystkie poza ślepym
chłopcem.
Jori zamknął teczkę. Powietrze w pomieszczeniu było gęste. Sufit go
przytłaczał. Nagle odniósł wrażenie, że w pokoju pachnie metalem –
ciepłym, mokrym żelazem. Wspomnienie to naszło go bez ostrzeżenia.
Z coraz większym trudem łapał oddech. Odwrócił się i zobaczył leżankę przy
ścianie, a na niej kobietę, jej odwrócone na bok martwe ciało. Wtedy, gdy
zmarła mu na stole operacyjnym, spanikował. Ale czy na pewno była to jego
wina? Przecież tylko przyczepili jej metalowe płytki – Jori przywiązał je do
jej ciała, skąd miał wiedzieć, że od tego można umrzeć?
Teraz zrozumiał, że zamknięcie piwnicy i uznanie eksperymentów za
zakończone było tylko improwizacją, która miała na celu usunięcie go
z drogi. W piwnicy takiej jak ta nie potrzebowano ludzi z moralnymi
zasadami, którzy mogliby wywołać u innych wyrzuty sumienia.
Zamknął oczy. Teraz nie wolno mu było panikować. W celi obok
znajdował się chłopiec, który potrzebował jego pomocy. Pozostawienie go tu
i ucieczka – to byłoby złe. Jori musi zabrać ze sobą chłopca. Gwałtownie
uniósł powieki. Leżanka z martwą kobietą zniknęła, a jej miejsce zajęło
realne postrzeganie. Ktoś przyszedł do piwnicy; Jori usłyszał kroki na
korytarzu.
Doskoczył do lampy nad stołem operacyjnym i zgasił ją. Przez kilka
sekund stał i nasłuchiwał. Miał wrażenie, że wyczuwa przez drzwi obecność
drugiej osoby – musiała tak jak on stać i wstrzymywać oddech. Minęła
minuta, potem kolejna. W pomieszczeniu panował mrok. Jori zaczął po
omacku szukać swojej świecy, stojącej na stole operacyjnym, ale znajdowała
się o wiele dalej, niż się spodziewał. Niechcący uderzył w nią dłonią. Hałas,
jaki zrobiła, upadając, aż zadzwonił mu w uszach. Jori ponownie wstrzymał
powietrze. Kiedy jednak nie usłyszał żadnego hałasu z zewnątrz, podniósł
świecę, a potem zaczął macać krawędź stołu operacyjnego, by znaleźć
skalpel. Tak na wszelki wypadek. W miejscu, w którym stół się kończył,
palce Joriego natrafiły na skórzany pasek, który pełnił funkcję kajdan.
Przytrzymując się go, zrobił niepewny krok w ciemność. Ale pasek był zbyt
krótki, by starczyło go aż do drzwi. Jori musiał go puścić i dwa kolejne kroki
zrobić zupełnie na oślep. Na podłodze pod jego stopami zaszeleścił papier.
Gdy ukucnął i go dotknął, zorientował się, że to teczki, które wcześniej
upuścił. Podniósł to, co udało mu się znaleźć, i schował do wewnętrznej
kieszeni płaszcza. Potem ponownie się wyprostował i ostrożnie zrobił
kolejny krok. Drzwi musiały gdzieś tu być, pomieszczenie było przecież
niewielkie. Jori wyprostował ręce, pochylił się i dotknął palcami drewna.
Potem namacał klamkę i cicho ją nacisnął.
Na korytarzu też było ciemno. Jori nie widział żadnego światła, nawet
w celi ślepego chłopca. Może się mylił. Może w piwnicy nie było nikogo
innego. Pomyślał o kluczu, który nierozważnie zostawił w drzwiach. Istniał
tylko jeden taki klucz – posiadał go starzec z antykwariatu. Jeśli ktoś
rzeczywiście przyszedłby dzisiaj sprawdzić, jak się czuje chłopiec, od razu
zorientowałby się, że ktoś tu wchodził. Drżącymi palcami Jori zapalił zapałkę
i przysunął ją do świecy.
Jeszcze zanim knot zapłonął, w płomieniu zapałki zobaczył zarys postaci –
kapelusz i płaszcz. Mężczyzna stał spokojnie niecałe dwa metry od Joriego.
Zgasił lampę, dlatego Jori go nie widział. Czekał na niego. Obaj widzieli się
zaledwie przez sekundę, nie było czasu na zastanawianie się, co robić.
A potem zapałka się wypaliła. Pod wpływem impulsu Jori chciał uciec, ale
jego przeciwnik był szybszy. Rzucił się na Joriego, zanim ten zdołał wykonać
jakikolwiek ruch. Jori boleśnie uderzył o kamienną ścianę. Jeden cios trafił
go w brodę, drugi w bok, a potem runął na podłogę. Najwyraźniej przeciwnik
doskonale potrafił zlokalizować nerkę. Jori wrzasnął i dopiero teraz zaczął się
bronić. Podniósł rękę i uderzył napastnika z pięści, choć wyszło mu to raczej
przez przypadek. Trafił w coś twardego. Nie wiedział, jaka to część ciała, ale
rozbolała go ręka. Poczuł, że mężczyzna się wycofuje. Jori wykorzystał
okazję, by odsunąć się na bok. Palcami wyczuł skalpel, który wcześniej
schował do kieszeni. Zacisnął palce na rękojeści i spróbował wstać, ale
mężczyzna ponownie był szybszy. Jori jeszcze nawet nie kucał, gdy ten
rzucił się na niego po raz drugi. Jori schował głowę w ramiona i wyciągnął
do góry rękę ze skalpelem. Ostrze w coś trafiło. Poczuł opór, a potem
usłyszał, jak przeciwnik ostro wciąga powietrze. Gdy jednak Jori ponownie
wylądował na ziemi, mężczyzna już był nad nim. Skalpel wyślizgnął mu się
z dłoni. Upadając na podłogę, szczęknął metalicznie.
Bez niego Jori był bezradny. Nigdy nie umiał walczyć, nie umiał nawet się
bronić i ta świadomość go paraliżowała. Teraz jednak nie znajdował się na
szkolnym podwórku. Mężczyzna, który właśnie złapał go za szyję, udusi go,
jeśli nic nie stanie mu na przeszkodzie. Jori wyciągnął ręce do góry – wyczuł
obojczyk przeciwnika i zaczął szukać szyi. Gdy znalazł duży guzik przy
postawionym kołnierzyku, wcisnął oba kciuki w krtań przeciwnika. Ten
zaczął się krztusić i poluzował uścisk. Jori wyczuł, że ręce na jego szyi są
miękkie. Miękkie palce bez zrogowaciałej skóry. Mężczyźni puścili się
niemal jednocześnie; obaj głośno łapali powietrze. Ponieważ napastnik leżał
po lewej stronie, Joriemu pozostawała jedynie ucieczka na prawo, nie chciał
ryzykować przechodzenia nad nim. Skoczył na równe nogi i popędził
korytarzem. Na zakręcie uderzył głową w ścianę; wrzasnął i upadł na ziemię.
Na obolałym czole czuł coś wilgotnego, ale szedł dalej po omacku, musiał
zyskać przewagę. Za plecami nie słyszał jednak odgłosów pogoni. Nikt za
nim nie poszedł. W końcu się zatrzymał. Ciężko oddychając, oparł się
o zimną, kamienną ścianę i dotknął czoła.
Ranę prawdopodobnie będzie trzeba zszyć; zajmie się tym, gdy tylko
wróci na powierzchnię. Dobrze, że przynajmniej tyle umiał. Ta myśl
sprawiła, że poczuł dziwny spokój.
Rozpoznał tego człowieka, na końcu go rozpoznał – mimo lat, które
upłynęły od ich ostatniego spotkania, podczas którego szesnastoletni
uparciuch stał się mężczyzną. I był pewien, że on też go rozpoznał. Jeszcze
raz spojrzał w kierunku, z którego przybył, ale droga za nim była tak samo
ciemna, jak ta przed nim – prowadząca do podziemnej sieci katakumb.

Gérard widział, że Jori znika w oddali. Nie próbował za nim biec.

Katakumby były podziemną siecią korytarzy, do których nie docierało
światło dzienne, a Jori nie był typem człowieka, który się w nich odnajdzie.
Zwłaszcza uzbrojony jedynie w paczkę zapałek.
Popukał się w pierś. Pod materiałem płaszcza wyczuł złożone kartki –
kopię najważniejszych stron z Atlas Souterrain. Nagle jego ramię przeszył
ból. Ostrze skalpela drasnęło go w obojczyk. Rana nie była głęboka i wkrótce
przestanie krwawić, ale dawała o sobie znać przy każdym ruchu. A Gérard
nienawidził bólu.
Wyciągnął rękę, by namacać lampę, którą upuścił, ale wcześniej jego dłoń
trafiła na owiniętego w chustkę jeża. Musiał wypaść mu z kieszeni podczas
szamotaniny. Zapalił lampę i podniósł chustkę za rogi. Ciało jeża wisiało
w niej bezwładnie. Zdawało się cięższe niż wcześniej, gdy Gérard znalazł je
w lesie. Zwierzę nie żyło.
Ostrożnie wygładził igły zwierzęcia, a potem schował je z powrotem do
kieszeni. Czytał gdzieś, że ze spalonego żywcem jeża można zrobić
skuteczne lekarstwo na epilepsję i wypadanie włosów. Nie wiedział jednak,
czy lek z ciała martwego jeża będzie równie skuteczny.
Jeszcze raz spojrzał w czarny korytarz. Z mapą można było bez większego
trudu przejść katakumbami praktycznie w każdą część Paryża. Ale Jori się
nie odważy, powtórzył sobie. Będzie musiał wrócić. A wtedy on tu będzie.
Tak jak przypuszczał, klucz został w drzwiach. Gérard go wyjął i zamknął
piwnicę od środka. Teraz Jori nie mógł obok niego przemknąć. Gérard nie
miał czasu na bezczynne czekanie, musiał się zająć chłopcem i dokumentami.
Powoli zaczął wchodzić po schodach, licząc stopnie. Wiedział, że jest ich
sto trzydzieści. Liczył je za każdym razem, gdy wchodził na górę lub
schodził na dół, za każdym razem wychodziło sto trzydzieści, co niezmiernie
mu się podobało.
Secret fatale.
Gérard pomyślał o karcie do tarota, którą miał w kieszeni. Nosił ją przy
sobie od tamtego dnia w bibliotece. Teraz leżała pod jeżem – z każdym
stopniem martwe zwierzę uderzało w udo Gérarda niczym kawałek
miękkiego twarogu. Kiedyś ludzie wierzyli, że pod postacią jeży kryją się
czarownice. Gérard wyciągnął kartę spod truchła i na wszelki wypadek
schował ją do innej kieszeni. Na szczęście.
Dwaj mężczyźni spadają z wieży, jeden ma koronę, drugi nie. Upadek.
Zniszczenie Maga.
 Osobiście postara się o to, by ani Jori, ani nikt inny nie zrzucił go z tronu –
zwłaszcza że dopiero miał zamiar na nim zasiąść. Ale Luys miał rację. Trzeba
było postępować zgodnie z planem, nie wolno było podejmować pochopnych
decyzji. Może z tym domem posunęli się za daleko. „Najpierw trzeba było
się zająć ostatnią żabką”, powiedział Luys. I kazał mu zniszczyć wszystkie
dowody, zanim pojawią się tu ciekawscy. Gérard wiedział, jak szybko
wszystko może się potoczyć. Zrobi tak, jak powiedział Luys. Nigdy nie
zawiódł Luysa. Jeszcze nigdy go nie zawiódł.
Sprzątanie w piwnicy zajęło mu całe trzy godziny. W ciągu ostatnich lat
zebrało się dużo dokumentów i może Gérard nie zwróciłby uwagi na brak
raportów z eksperymentów, gdyby po wejściu do pomieszczenia nie natknął
się na plik kartek leżących na ziemi. Podniósł jedną z nich i zaczął jej się
przyglądać. Zawsze to Luys sporządzał raporty, ale przecież sam widział, że
czegoś tu brakuje. Było o wiele mniej raportów niż dzieci. Wziął lampę
i zaczął szukać między książkami, które jeszcze stały na regale, a potem
jeszcze raz w stosie, który właśnie przejrzał. Nigdzie nie udało mu się
znaleźć brakujących raportów.
„Liczę na ciebie”, powiedział Luys. I dodał, że Gérard musi tu przyjść –
natychmiast, jako pierwszy. Ale Gérard przybył jako drugi.
Oparł się o stół operacyjny. Musiał jeszcze wyciągnąć z niego skórzane
pasy. Wtedy mebel znów będzie wyglądał normalnie. No, może nie licząc
szczelin i kilku zdradzieckich plam, których Gérard nie potrafił wywabić.
Cała ta akcja okazała się trudniejsza, niż się spodziewał.
Lampa zamigotała, oleju nie wystarczy już na długo.
Gérard nie bał się ciemności, nigdy nie bał się też tej piwnicy. Był obecny
przy jej budowaniu, tak jak przy każdym eksperymencie, który tu
przeprowadzono. Wynosił zmarłych do katakumb, by ich ciała zgubiły się
wśród milionów innych, które porzucono tam wskutek zamknięcia miejskich
cmentarzy. Wszystko, co znajdowało się na dole, co najmniej raz przeszło
przez jego ręce.
Jeśli coś go denerwowało, to nie była to gasnąca lampa, lecz Luys. Gérard
jeszcze nigdy nie widział, by jego mentor był tak zaniepokojony. A teraz
jeszcze te znaki pojawiły się w domu w lesie.
Zacisnął zęby i odepchnął się od stołu z taką siłą, że mebel przesunął się
po podłodze. Wziął migoczącą lampę i ruszył korytarzem. Jori jeszcze nie
próbował go minąć. Pewnie siedział w ciemnościach gdzieś za rogiem
i czekał, aż Gérard sobie pójdzie. Wyobrażał sobie tchórzliwą twarz tego
chłopaka. Ale on wyświadczy mu przysługę. Wiedział, że Jori jest trzęsidupą,
zwłaszcza jeśli chodziło o ciemności. Zrobił dwa kroki w stronę katakumb
i przystanął, gdy światło w jego dłoni ponownie zamigotało.
– Jori! – krzyknął. Echo sprawiło, że jego głos brzmiał głośniej i groźniej
niż w rzeczywistości. Podobało mu się to. Spróbował raz jeszcze: – Wiem, że
tam jesteś! Wyjdź, inaczej zabiję chłopca!
Nasłuchując, napiął górną wargę. Broda mocno mu już urosła i całkowicie
otaczała usta. Czuł ciągnięcie w kości policzkowej, w miejscu, w które trafiła
pięść Joriego.
– Liczę do trzech. Jeśli wtedy cię tu nie będzie, chłopiec zginie. Raz.
Dwa…
W korytarzu nadal nie było widać żadnego ruchu. To niemożliwe,
pomyślał Gérard, to niemożliwe. Przecież znał Joriego.
– Dwa! – ryknął raz jeszcze i ruszył do celi chłopca.
Odpiął go i podniósł za włosy, jednak krzyk dziecka był zbyt cichy, by
przyciągnąć Joriego. Gérard wyciągnął dziecko na korytarz.
– Widzisz, kogo tu mam? – Przyłożył migoczącą lampę do twarzy malca,
tak że gorące szkło niemal dotykało jego policzka. Jeśli teraz Jori wyjrzałby
ze swej kryjówki, pomimo ciemności dostrzegłby chłopca.
– Raz! – Gérard podciągnął wyżej głowę dziecka. Z wygiętej szyi dobył
się dźwięk, który Jori usłyszałby nawet przy wejściu do katakumb.
Ale on wciąż nie przychodził. Nagle Gérard zaczął mieć złe przeczucie, że
chłopakowi udało się uciec – i to z dokumentami, którymi powinien się zająć.
Popatrzył niezdecydowanie na chłopca, potem na ciemny korytarz i na stos
dokumentów. Wtedy podjął decyzję.
Wyjął z regału pozostałe książki, położył je na prześcieradle, a potem
zaciągnął je w stronę schodów. To samo uczynił z torbą lekarską
i narzędziami do operacji. I z metalami, i z kamieniami. Luys mógł sobie
mówić, co chciał. Były zbyt cenne, żeby można było je zostawić. Gdy będzie
miał metale, będzie mógł dalej przeprowadzać eksperymenty, w innym
miejscu, w innym czasie. Z pozostałych dokumentów i wybranych mebli
utworzył stos na samym środku korytarza prowadzącego do katakumb.
Chłopca zostawił na ziemi. I tak już dawno powinien dostać zastrzyk.
Patrzył, jak plecy dziecka unoszą się i opadają. Było wytrwałe.
Już drugi raz tego dnia Gérard podkładał ogień. Druga samodzielnie
podjęta decyzja.
Ogień to najprostszy i najczystszy sposób pozbycia się niepożądanych
dowodów. Strawi piwnicę, zaczerni ściany, na których napisano znaki. Nie
mogło tu nic pozostać.
Gdy rozległ się trzask płomieni, Gérard wrzucił do ogniska jeża i szybko
pobiegł w stronę schodów. Najpierw wniósł na górę metale, kamienie, butelki
i palnik Bunsena. Sto trzydzieści stopni, i to z rannym ramieniem. Gdy dotarł
na górę, nie mógł złapać tchu. Potem książki. Odwrócił się i spojrzał na
chłopca. Płomienie już niemal go dosięgały.
Gdy Gérard wbiegał na schody po raz trzeci, a potem z nich zbiegał,
jeszcze wyraźniej wyczuwał gorąco. Chłód panował już tylko od
osiemdziesiątego stopnia w górę. W kościele nikt się nie zorientuje, tak jak
nikt się nie zorientował, że ktoś przeprowadza jakieś eksperymenty. Na dole,
kilka metrów od niego, cały czas leżał chłopiec. Płomienie już prawie sięgały
jego nagich stóp. Gérardowi wydawało się, że słyszy jęk. Spojrzał na torbę
z narzędziami chirurgicznymi – ostatnią rzecz, jaką miał do uratowania.
– Ach, do diabła… – mruknął.
Podniósł dziecko i przerzucił je przez ramię, a potem jeszcze raz spojrzał
w korytarz. Jeszcze nigdy nie był tak jasno oświetlony. Nagle wydało mu się,
że w płomieniach widzi jakąś postać. Zmrużył oczy, by sprawdzić, czy to
Jori, wykurzony ze swego korytarza niczym szczur, jednak im uważniej się
przyglądał, tym bardziej wątpił, że w ogóle kogokolwiek tam widział. Może
to tylko stół, który postawił pionowo, by utworzyć duży stos mebli
i zakazanych teczek, przybrał ludzką postać.
Poczekał jeszcze kilka sekund, a potem mocniej złapał chłopca, kopnął
torbę z narzędziami w stronę płomieni i po raz ostatni odliczył sto trzydzieści
stopni. Zanim dotarł na górę, lampa olejna w jego dłoni zgasła.

Gdy po drugiej stronie korytarza ogień trawił materiał dowodowy, Jori

znajdował się już tak głęboko pod ziemią, że nie czuł dymu. Jeszcze nigdy
nie był w katakumbach. Nigdy nie widział nawet planów Gérarda – jego
kopii Atlas Souterrain, który powstał po szeroko zakrojonych inspekcjach
sztolni. Ponieważ brakowało budulca, przez sześćset lat wydobywano go
spod miasta. Ale paryżanie zrozumieli, że tego, co zbudowali na górze,
brakuje na dole, dopiero gdy ziemia zapadła się im pod nogami. Wówczas
zaczęli oznaczać i podpierać podziemne korytarze. Ale jeszcze przez długi
czas zakątki takie jak ten miały pozostać nieodkryte.
Jori czuł się nieswojo ze świadomością, że nad jego głową wisi ponad
trzydzieści metrów ziemi, które w każdej chwili mogą się na niego zawalić.
Podniósł świecę i spojrzał w górę. Sufit był mokry. Tu i ówdzie utworzyły się
niewielkie stalaktyty. Korytarz był na tyle wysoki, by Jori mógł się w nim
wyprostować. Po prawej i lewej stronie rozwierały się wydrążone brzuchy
kamieniołomów. Cały czas szedł w dół niczym po rampie. To niepokoiło go
najbardziej.
Kropla wody spadła mu na rękę. Jori zamarł i rozejrzał się wokół. Tylko na
początku drogi znalazł oznaczenie – napisane kredą na ścianie wyrazy „Sous
la Rue Mouffetard”. Prawdopodobnie była to wskazówka dla pracowników
kamieniołomów. Od tej pory nie widział żadnej nazwy ulicy. Stanął
i rozejrzał się wokół. Był niemal pewny, że tam, skąd przyszedł, nie było
innych rozgałęzień. Ale jak można było mieć pewność, gdy człowiek chodził
bez mapy i ze świecą oświetlającą niewiele więcej niż dłoń? Przez chwilę
myślał o tym, by zawrócić, ale perspektywa spotkania Gérarda, który być
może ruszyłby za nim w pogoń, była jeszcze gorsza niż wyobrażenie
o komnatach zmarłych, które mogły czekać na niego na końcu tego
korytarza. Dotknął palcami rany na czole. Już nie krwawiła. Wtedy przyszła
mu do głowy pewna myśl: Czy to możliwe, że w miejscu, w którym zderzył
się ze ścianą, zamiast zakrętu było rozwidlenie? Odwrócił się w lewo.
A może była też możliwość skrętu w prawo, tak by wyjść na powierzchnię,
a nie schodzić w głąb ziemi? Zmusił się do zachowania spokoju, ale cały czas
czuł ucisk w klatce piersiowej, który utrudniał mu oddychanie. Wiedział,
jakie są objawy ataku paniki; zbyt często obserwował je u pacjentek.
Wiedział też, że w takim miejscu jak to nie wolno mu stracić kontroli nad
sobą.
Skoncentrował się na drodze przed sobą, tak jakby był na spacerze po
nocnym Paryżu – tym na ziemi, a nie pod nią. Doskonale jednak zdawał
sobie sprawę, że kamieniołomy nie mają nic wspólnego z miastem. Było tu
o wiele bardziej wilgotno i cicho, wszystko znajdowało się w bezruchu. To
miejsce jeszcze nigdy nie widziało promieni słońca. Gdyby Jori tu umarł,
prawdopodobnie nie zostałby znaleziony. Jeszcze raz nabrał powietrza,
wypuścił je i spróbował ocenić, na jak długo wystarczy mu knota w świecy.
Na dwie, może na dwie i pół godziny; do tego czasu musi wyjść na
powierzchnię. Prawą ręką trzymał świecę, oświetlając drogę przed sobą,
a lewą dotykał wilgotnych, zimnych ścian – i szedł dalej. Jego buty, skarpety
i nogawki spodni były mokre od kałuż, w które wchodził raz po raz.
A potem, zupełnie niespodziewanie, korytarz przeszedł w wielką jaskinię.
Jori przystanął, cały czas trzymając lewą dłoń na murze, jakby mógł stracić
orientację, gdyby ją opuścił. Zaczął oświetlać wszystko wokół, ale jaskinia
była tak wielka, że nie widział jej ścian. W oddali majaczyła jakaś kolumna,
jednak nie mógł dostrzec jej końca, nawet gdy wyciągnął rękę ze świecą do
góry. W końcu ostrożnie oderwał dłoń od ściany i zrobił krok do przodu, by
zbliżyć się do kolumny. Za nią znajdowała się druga. A po prawej i lewej
stronie kolejne. I za nimi też. Dziesiątki kolumn, ginących w ciemności, tak
jakby ta jaskinia została wydrążona tylko dla nich. Wszystkie były potężne
i wysokie, tak monumentalne, że Joriemu aż zaparło dech. Szedł od kolumny
do kolumny, cały czas przed siebie, tak mu się przynajmniej wydawało. Gdy
jednak się odwrócił, nie był już pewny, skąd dokładnie przyszedł. Kolumny
stały w różnych odległościach od siebie, pod różnymi kątami. Niczym
kamienny las, w którym można się zgubić.
Zawrócił, by dotrzeć do miejsca, w którym wszedł do jaskini, ale tam nie
było już żadnej ściany ani wyjścia, tylko kolejne kamienne drzewa.
Ponownie się odwrócił. Nie miał pojęcia, w którym kierunku powinien się
udać. Jaskinia zdawała się nieskończona. Zrobił krok w prawo, ale potem
znów poszedł na wprost ze strachu, że zacznie się kręcić w kółko. Gdzieś tu
musiała przecież być jakaś ściana, wzdłuż której idąc, mógłby dotrzeć do
wyjścia. Jaskinie bez ścian nie istnieją.
Przystanął, kiedy świeca oświetliła coś dużego na ziemi. Kamień sięgał
Joriemu niemal do bioder i znajdował się między dwiema kolumnami. Na
gładko wyszlifowanej powierzchni znajdował się ogarek; żarzył się, tak jakby
świeca niedawno się paliła, ale gdy Jori go dotknął, okazało się, że ogarek
jest twardy i zimny. Kamień wyglądał jak ołtarz. Każdy wiedział, że
w katakumbach przeprowadzano czarne msze. Plotki głosiły, że kiedy
zamknięto cmentarz obok kościoła, przychodzili tu nawet konwulsjoniści
z Saint-Médard i ich zwolennicy.
Jori zwlekał tylko chwilę, potem złapał ogarek i siłą oderwał go od
kamienia. Ostrożnie wsadził go do kieszeni i rozejrzał się wokół. Oczywiście
nikogo nie widział, nie słyszał ani szmeru. Nic poza własnym oddechem
i szumem krwi w uszach.
Skręcił w lewo, oddalając się od schodów w ścianie, znajdujących się pięć
metrów od niego i prowadzących do Val-de-Grâce, kościoła, którego
wielotonowy ciężar podpierały filary w tej jaskini. Oddalił się od nich tak jak
kilka miesięcy wcześniej Runa się do nich przybliżała – na oślep,
pozbawiona orientacji, szukająca wyjścia z trzewi tego ogromnego miasta.

Obudziła się między ciałami. W górze usypanej z martwych dzieci, tak

dokładnie zaplanowanej. Na szczycie korona z rtęci. Złoto już odpadło, złoto
już nie żyło. Nigdy się nie nadawało.
Au Louise, Au Louise, Au Louise, moja złota, złota żabko, nuciła rtęciowa
dziewczynka. Jak to: nuciła? Przecież ta głupia, głupia dziewczynka nie
nuciła nawet prawdziwej melodii!
Kropla wody spadła jej na czoło. Spadła między brwi. Dziecko otworzyło
usta, w których czuło jedynie pieczenie. Nie miało zębów, język i policzki
bolały. W ustach zdawała się być czarna dziura, precyzyjnie zaplanowana
i wycięta.
Gdybyś tylko wiedziała, ile dobrego robisz dla świata, gdybyś tylko
wiedziała!
Ale dlaczego to musi tak palić? Z dziury w jej twarzy wypełzło coś
mokrego i oblizało suche usta. Chciało się jej pić. Wstań, rtęciowa rybko. Na
powierzchni jest woda!
Dziewczynka podniosła nabrzmiałe ciało razem z dziurami. Te dziury były
najcięższe.
Z trudem przewróciła się na plecy i zrzuciła z siebie pozbawioną życia
górę. Leżeć. Wstać. Stanąć na cienkich jak gałązki nogach i ruszyć w tunel.
Gołe stopy człapały na kamieniu.
I oto ona, nasza uparta żabka! W ciszy rozległ się śmiech.
Rtęciowa dziewczynka się pochyliła. Potknęła się o swoje siódme życie, ale
już nie liczyła. Miała w głowie tylko jedną myśl: na górze jest woda.
 Jak to możliwe, by dokonało tego dziecko? Jak mogło wstać po tym
wszystkim, jakby było nastroszonym, chudym kotem, którego nie da się
zabić?
To pytanie zadawałem sobie najczęściej po tym, jak usłyszałem tę historię
od Lecoqa. Ale to było później, o wiele później. W chwili, w której Jori
błąkał się po katakumbach znajdujących się pod moimi stopami, nie miałem
nawet pojęcia o istnieniu Runy, chociaż, jak na ironię losu, spałem z jej
pamiętnikiem pod głową.
W całym Paryżu musiałem być przy tym jedyną osobą, która nie wiedziała
o artykule w gazecie i o znakach w leśnym domu. Gdybym wystawił głowę
przez okno w dachu, być może usłyszałbym gazeciarzy, którzy wykrzykują
na ulicach najnowsze informacje. Ja jednak nie interesowałem się światem
zewnętrznym. Przestałem też sprawdzać, czy moje ramiona nadal mieszczą
się w otworze w dachu. Siedziałem tylko pod oknem, w prostopadłościanie
niebieskiego światła, utworzonym przez promienie zimowego słońca,
pogrążony we własnych znakach. Śpiewnik stał się treścią mego życia.
Wymyśliłem sobie już kilkadziesiąt jego wersji, kilkadziesiąt historii, które
powstały w mojej głowie, a co najmniej tuzin z nich spisałem. Myślałem
sobie, że gdy wyjdę, będę mógł wydać nowe Kwiaty zła. Na poddaszu
narodził się kolejny Charles Baudelaire.
Ale mój ojciec miał inne plany.
Przez kilka tygodni widziałem tylko jego rękę, która wsuwała mi jedzenie
przez klapę. Tego dnia jednak zapukał, otworzył klapę i wszedł po schodach.
Górna część jego ciała pojawiła się w pomieszczeniu. Skrzyżował ręce na
piersi i zrobił minę, jakby chciał ogłosić, że nadchodzi burza.
– Dzień dobry, synu – powiedział. Zmartwienia i alkohol sprawiły, że jego
czas na dole płynął szybciej niż mój na górze – nie wyglądał, jakby się
postarzał o dwa miesiące, lecz o całe lata. Oczy, tak jak i policzki, miał
zapadnięte, nos pstrzyły czerwone krostki, jakie od roku pojawiały się
również na moim nosie. I chociaż tego dnia umył włosy i dokładnie się
ogolił – widziałem jeszcze czerwone ślady po ostrzu – wyglądał na osobliwie
zaniedbanego. Zauważyłem, że gdzieś pomiędzy szczękiem butelek z winem
na dole i moją pracą na górze straciłem do niego szacunek. Nagle, choć
leżałem na łóżku, górowałem nad nim – on też to poczuł, bo szybko wszedł
po czterech ostatnich stopniach. Wyprostował się, trafiając przedziałkiem
w sufit. Miałem nadzieję, że powie coś, co będzie pasowało do jego
zachowania, on jednak tylko odchrząknął i uroczyście oznajmił:
– Twój areszt domowy zostaje zawieszony.
Cała ta sytuacja była tak absurdalna, że najchętniej wybuchnąłbym
śmiechem. Wstałem z łóżka, zeszyt z wierszami nadal leżał na poduszce,
a gdy się wyprostowałem, zauważyłem, że w międzyczasie stałem się prawie
tak wysoki jak ojciec. Końcówki moich włosów smagały już drewnianą belkę
dachu. Miałem wrażenie, jakby targał je wiatr.
Zszedłem za ojcem po schodach, czując ostry zapach, który od niego bił.
Musiał dziś użyć wody po goleniu, a nie alkoholu, bo zdawał się na wpół
trzeźwy – przynajmniej tyle, a przecież było już popołudnie. Posprzątał puste
butelki po winie; stały teraz obok drzwi niczym zmęczone resztki oddziału
żołnierzy, którzy przygotowują się do odmaszerowania po bitwie.
Bez słowa wytarłem lepki kuchenny stół i zamiotłem podłogę. Gdy
uderzyłem miotłą w jedną z butelek i rozległ się brzdęk, obaj jednocześnie
podskoczyliśmy. Nie odzywaliśmy się do siebie. Nastawiłem wodę
i z resztek starego chleba oraz kilku cebul, które przetrwały w kuchennej
szafce, ugotowałem nam zupę chlebową. Wiedziałem, że będzie niesmaczna,
bo nie miałem odpowiednich składników, żeby ugotować porządną zupę,
a czosnek, który też znalazłem, był już zbyt twardy, bym mógł go dodać;
z białego ząbka wyrosło małe zielone źdźbło. Przez chwilę myślałem, że
może go wyrzucę, ostatecznie jednak schowałem go do szafki. Chciałem
zobaczyć, co wyrośnie z tego źdźbła, czy powstanie nowy czosnek.
Ojciec przyglądał mi się z nieodgadnioną miną. Przez cały czas siedział
przy stole – także wtedy, gdy postawiłem przed nim talerz z jasnobrązową
zupą.
Smacznego, miałem ochotę powiedzieć, ale nie było to konieczne, bowiem
apetyt mojego ojca był ogromny i bez moich życzeń. Spałaszował zupę, nie
odrywając wzroku od talerza i nie czekając, aż usiądę naprzeciwko, by
również zjeść. Stałem więc, patrzyłem na niego i zastanawiałem się, dla
którego z nas mój areszt na poddaszu był bardziej dotkliwą karą.
Spojrzał w górę, dopiero gdy zjadł, a i to tylko po to, by zerknąć na garnek,
który postawiłem na stole, a który, ku jego rozczarowaniu, był już pusty.
Miałem zbyt mało chleba, by ugotować więcej zupy. Zobaczyłem jego wzrok
i podsunąłem mu mój ledwo napoczęty talerz, tak jak robiła mama, gdy
któryś z nas, mężczyzn, po posiłku nadal był głodny.
Ojciec ukrywał zakłopotanie do czasu opróżnienia drugiego talerza. Potem,
nawet nie spoglądając w górę, zapytał:
– Nie jesteś głodny?
– Jaki mamy dzień tygodnia? – Mój głos piszczał jeszcze bardziej niż
zwykle. Ostatnimi czasy rzadko go używałem.
– Poniedziałek.
Pokiwałem głową. Musiałem natychmiast zrobić zapasy.
– Zostało już niewiele pieniędzy – rzekł ojciec, a ze sposobu, w jaki
odsunął od siebie talerz i oparł się na krześle, a potem ponownie się pochylił
i przyciągnął talerz do siebie, zrozumiałem, że „niewiele” oznacza „nic”.
– Czy to dlatego musiałeś przestać pić? – spytałem i natychmiast przeraziła
mnie własna bezczelność.
Ale ojciec mnie nie skarcił. Cały czas wpatrując się w talerz, spróbował się
uśmiechnąć. Nie udało mu się. Jego policzki były zbyt zapadnięte.
– Dwa dni temu był tu lekarz. Przysłała go madame Cabal.
Porozmawialiśmy sobie jak mężczyzna z mężczyzną. Poza tym wkrótce
znowu będzie Boże Narodzenie.
Spojrzałem na stół i słuchałem, jak ojciec robi plany na przyszłość – dla
siebie i dla mnie. I zrozumiałem, że chce mieć przyszłość. Chciał wrócić do
pracy, doktor znał człowieka, którego brat potrzebował pomocy w zakładzie
stolarskim. A mój ojciec pracował już z drewnem. I chciał zabierać mnie ze
sobą, bo w stolarni ludzie zawsze są potrzebni i dlatego że duchowieństwo
nie było dla mnie. Wręcz przeciwnie – to w nim ojciec upatrywał przyczyny
mego zniewieścienia. Przecież wszyscy księża to na wpół baby, wszyscy
wykastrowani. Nadszedł czas, żebym wreszcie znalazł sobie porządną
dziewczynę. O to również już się zatroszczył.
Handlarz winem miał trzy córki, wszystkie jeszcze niezamężne, a jedna
z nich z pewnością będzie umiała prowadzić gospodarstwo, gdy on i ja
pójdziemy do pracy. Zgodnie z planem ojca córka winiarza powinna się
wprowadzić do naszego pozbawionego okien domu, tak jak kiedyś matka,
tyle że teraz mieszkałaby tu moja żona, a nie jego. Nie spytałem, czy miałaby
również sypiać z nami na poddaszu, gdyż teraz, skoro ojciec nie będzie już
musiał spać pod stołem, było to oczywiste. W ogóle o nic nie pytałem. Nie
interesowałem się córkami winiarza, tak samo jak drewnem, wiedziałem to
i ojciec pewnie też już to zrozumiał. To dlatego wpadł na pomysł moich
zaślubin z Bogiem. Teraz jednak małżeństwo z kobietą zdawało mu się
możliwością, która daje o wiele lepszą perspektywę.
 Położyłem palec na lepkiej plamie, którą musiałem przeoczyć przy
sprzątaniu. Niewola na poddaszu bardzo mnie zmieniła. Była to dla mnie
szkoła życia. Miałem dostatecznie dużo czasu, by się zastanowić, co będę
robić, gdy wreszcie odzyskam wolność. I nawet raz nie pomyślałem ani
o stolarni, ani o żonie.
Do Bożego Narodzenia zostało jeszcze kilka tygodni. Chciałem
obserwować rezurekcję z podestu dla chłopięcego chóru. Właśnie teraz, gdy
ojciec mi tego zabraniał, byłem na to zdecydowany.

Jori potknął się o pierwszą belę. Stracił już poczucie czasu, nie wiedział,
jak długo błądzi w korytarzach. Koncentracja opuściła go gdzieś między
zgaśnięciem pierwszej a zapaleniem drugiej świecy. Po wyjściu z jaskini
kolumn wybrał drogę, która nie miała żadnych rozgałęzień. Dzięki temu
łatwiej mu było nie myśleć. Teraz jednak natrafił stopą na jakąś przeszkodę.
Próbował zrobić krok do przodu, ale przedmiot ów sięgał mu aż do goleni.
Stracił równowagę i przewrócił się. Świeca wyślizgnęła mu się z rąk,
uderzyła o ziemię i się złamała. Zapadła ciemność. Jori, spanikowany, miał
wrażenie, że wpadł do ciepłego gnoju. Zapach przypominał ten w stajni
w Finsterhennen. Pomacał przestrzeń przed sobą i natrafił na kolejny
przedmiot, tak wysoki jak pierwszy i wykonany z tego samego materiału.
Powiódł po nim palcami. Coś jakby bela prasowanej słomy.
I nagle zobaczył swoją świecę. Leżała niecały metr od niego, ciemnoszara
między czarnymi balami. Skądś musiało wpadać tu wątłe światło, inaczej
z pewnością nie mógłby jej dostrzec.
Rozejrzał się, nie dostrzegł jednak żadnej wyrwy w ciemnościach, żadnych
schodów czy włazu. Tyle że mrok był jakby nieco rozproszony – ledwo
dostrzegalna różnica między czernią i głęboką czernią.
Zebrał z ziemi resztki pokruszonego wosku; wsadził je do kieszeni, choć
nie miał pojęcia, do czego mógłby je wykorzystać. A potem wyjął zapałki
i zapalił świecę.
Bele przypominały kajaki, które wyciągnięto na ląd do góry dnem, ale były
dłuższe. Ciągnęły się na całą szerokość korytarza niczym grube słomiane
węże. Jori wcale by się nie zdziwił, gdyby nagle się poruszyły.
 Podniósł świecę i zaczął się im przyglądać. Doszedł do wniosku, że są
zrobione z dokładnie sprasowanego obornika. Na brzegach rosły grzyby. Jori
zerwał jednego i przysunął sobie pod nos. Zapach jednoznacznie wskazywał
na pieczarkę. Za coś takiego w paryskich restauracjach płaciło się majątek.
Jori upuścił ją i wytarł dłoń o płaszcz. Co się działo w tych katakumbach?
Wyobrażał sobie nieczynne kamieniołomy, teraz jednak zaczął podejrzewać,
że pod miastem znajduje się drugi Paryż, Paryż podziemnych tajemnic.
Przerwy między belami były wąskie, Jori musiał ostrożnie stawiać stopy,
by znowu się nie przewrócić. Pieczarki rosły niczym pleśń – na kilku metrach
kwadratowych było ich więcej niż w całym lesie. Grzyby muszą lubić ciepły,
wilgotny klimat, pomyślał Jori, ciepłe łajno i ciemność. Tu, pod ziemią,
panowała wieczna jesień, zmiany pór roku były bez znaczenia.
Gdy tak szedł, mrok zmieniał kolor – od czarnego do ciemnoszarego, aż
wreszcie stał się jasnoszary. Już z daleka Jori zobaczył wyłaz, przez który
wpadało światło. Poczuł taką ulgę, że miał ochotę się rozpłakać. Rzucił się
w jego stronę, niemal zahipnotyzowany światłem dnia. Jednakże ulga okazała
się krótkotrwała. Korytarz był wysoki, a wyjście znajdowało się jakieś trzy
metry nad głową Joriego. I nigdzie nie było drabiny.
Przez dobrą minutę bezradnie wpatrywał się w wyłaz. Znajdował się tuż
pod jego nosem, a mimo to Jori nie mógł do niego dotrzeć. Zerknął w lewo.
Może dalej były jeszcze inne takie otwory. Jakieś inne wyjście, z drabiną.
Pobiegł kawałek. Pole pieczarek zdawało się nie kończyć, prowadziło dalej
w ciemność. Jori nigdzie nie widział drugiej dziury. Gdy dotarł do
podziemnego skrzyżowania, zawrócił. Nie chciał wchodzić głębiej
w korytarze.
Zwłaszcza że ktoś mógłby podejść do tego otworu od drugiej strony i mu
pomóc.
Przykucnął, wpatrując się w światło niczym w świecę do hipnozy
Charcota.
Czekał.

Na stole przed Lecoqiem stało osiem pustych butelek. Zawartość połowy

z nich złagodziła ból. Tylko tyle mógł zrobić dla swojej kości ogonowej.
 Na ostatniej etykiecie namalował niezgrabny symbol Merkurego i dostawił
butelkę do pozostałych, na których też znajdowały się wskazówki.
Jedna butelka była ciałem Claire d’Arlanges, jedna starcem z Clamart.
Jedna dworcem, jedna Rue Mouffetard, a jedna symbolizowała sześć imion:
Marie, Emma, Eugenie, Louis, Adele i Pierre. Lecoq najchętniej napisałby po
jednym imieniu na etykiecie, ale nie miał w domu tak dużo pustych butelek.
Przeszukał osobiste archiwum z artykułami prasowymi i znalazł kilka
z tych imion. Między nimi pojawił się nawet jakiś związek: Eugenie, Emma
i Louis zniknęli w tysiąc osiemset osiemdziesiątym trzecim roku – dzieci
znikały mniej więcej co trzy miesiące. Z drugiej strony ich imiona były
w Paryżu tak popularne, że należało wątpić w sugestywność tych wyników.
Lecoq owinął się kołdrą i wyciągnął rękę, żeby przyciągnąć dwie butelki
stojące z tyłu. Na etykiecie jednej z nich napisał „Sinite Parvulos”. Na
drugiej – „Dziecko”.
Szklane dna szurały po stole. „Dziecko” stało teraz między oboma ciałami.
Było częścią wspólną. Musiało przez jakiś czas mieszkać u każdej z ofiar.
Grzane wino w nadtłuczonej filiżance zdało się Lecoqowi zimne. Po
poranku spędzonym w śniegu nic już nie było dla niego dostatecznie gorące.
Cały pokój wydawał mu się chłodny, a w Saint-Médard ledwo wytrzymał. To
wręcz bezczelność, by tak zwane Domy Boże nie były ogrzewane. Tyle
pozostało po rewolucji francuskiej i zniesieniu władzy Kościoła.
Zmienił dłoń, którą trzymał kołdrę pod brodą, i teraz wyciągnął lewą rękę,
by zestawić ze sobą „Rue Mouffetard” i „Sinite Parvulos”. Miały wspólne
miejsce i Lecoq wiele by dał, by teraz tam być i szukać, zamiast marznąć
tutaj przed pustymi butelkami. Wystarczyło jednak jedno spojrzenie na
padający za oknem śnieg z deszczem, by wiedzieć, że wychodząc w tym
stanie, ściągnie na siebie tylko śmierć.
Pozostały mu symbol planety, dworzec i sześć imion. Niezależnie jednak
od tego, w jaki sposób rozstawiał butelki, nie udało mu się ustalić żadnego
związku między tymi elementami. A im bardziej się nad tym zastanawiał,
tym bardziej był pewny, że brakuje jeszcze dwóch butelek: jednej
symbolizującej cień z domu w lesie i jednej symbolizującej pałac, o którym
opowiadał Frédéric.
Zerknął na zegarek. Na zewnątrz pociemniało, tak jakby deszczowe
chmury sprowadziły wieczór. A przecież dopiero zaczęło się popołudnie.
Miało minąć jeszcze wiele godzin, zanim dzieci wrócą do domu ze zbierania
niedopałków. Może jeśli do tego czasu Lecoq poczuje się lepiej, uda mu się
z nimi spotkać. Podciągnął kołdrę jeszcze wyżej. Był straszliwie zziębnięty.

Gdy Jori otworzył oczy, świat wokół niego znowu był czarny. Z początku
myślał, że jest w swoim pokoju, jednak gdy sięgnął ręką na prawo i zamiast
komody poczuł wilgotne łajno, zaczął sobie przypominać. Spojrzał w górę,
gdzie musiało się znajdować światło, wyjście bez drabiny, ale zobaczył tylko
mrok. W międzyczasie musiała zapaść noc. Po omacku zaczął szukać świecy.
Bezskutecznie. Zapalił jedną z zapałek i dopiero wtedy zobaczył, że świeca
się wypaliła. Powinien był bardziej uważać. Zanim zasnął, powinien ją
zdmuchnąć. Dlaczego w ogóle zasnął?
Zapalił drugą zapałkę tylko po to, by przez kilka sekund cieszyć się
widokiem światła. Trzymał ją między kciukiem a palcem wskazującym
i patrzył, jak płomienie trawią patyczek. Gdy dotarły do skóry, upuścił ją;
zgasła z sykiem na wilgotnej ziemi. Jori oparł się plecami o ścianę
i podciągnął kolana do klatki piersiowej. Był głodny i spragniony.
Zaczął macać podłoże obok siebie, aż wreszcie znalazł pieczarkę. Zerwał
ją i włożył do ust. Żuł bardzo długo, a następnie uklęknął i szukał dalej. Na
surowo grzyby wcale nie były smaczne ani tym bardziej sycące, ale zawierały
wodę i przynajmniej przez jakiś czas mogły go chronić przed śmiercią
wskutek odwodnienia. Większość grzybów była już dojrzała. Wkrótce
z pewnością ktoś tu przyjdzie, by je zebrać. Jori nabrał pieczarek do kieszeni,
usiadł i zaczął jeść. Bolały go plecy. Tęsknił za dniem i jego światłem, za
wtorkiem, jak sobie przypominał, dniem Charcota. Nie był już jednak zły, że
ominie go wieczorne przedstawienie. Poza tym w południe chciał się spotkać
z Luysem, by omówić operację trzeciej pacjentki. Nie wiedział jeszcze, jak
miałby spojrzeć w oczy neurologowi po tym, co tu odkrył. Może najpierw
powinien się oddalić od kliniki, by spojrzeć na sprawy bardziej
obiektywnie – ale bardziej oddalić już się nie dało. Jori zatracił się
w rozmyślaniach, aż wreszcie znów zmorzył go sen.
Za drugim razem obudził go hałas. Zamrugał, zdezorientowany, gdy
poczuł coś twardego za plecami. Dopiero po chwili zorientował się, że to
ściana. Delikatne, rozproszone światło wpadało przez dziurę w suficie. Jori
zerknął w górę i usłyszał jakiś ruch, jakby skrzypienie butów na żwirze.
Zobaczył cień, a w następnej chwili do dziury ktoś wrzucił drabinę sznurową.
Jori zdążył jeszcze schować nogi, by drewniane szczebelki nie trafiły go
w stopy, a następnie na drabinie pojawiła się jakaś postać. Z początku myślał,
że to garbus, ale potem zobaczył, że mężczyzna ma na plecach duży kosz.
Schodził zręcznie po drabinie, prawą ręką trzymając się szczebelków,
a w lewej niosąc lampę, kołyszącą się w rytm jego kroków.
Jori zerwał się na równe nogi. Już chciał zawołać nieznajomego, gdy nagle
przyszło mu na myśl, że być może obcy nie podzieli jego radości.
Ostatecznie Jori stał w miejscu, z którego można było pozyskać dużo
pieniędzy – i to pewnie nielegalnie. A może hodowcy pieczarek mieli jakąś
zorganizowaną szajkę?
Mężczyzna zeskoczył z trzeciego szczebelka na ziemię. Na widok Joriego
zamarł. Przez chwilę obaj wpatrywali się w siebie, jakby próbowali
oszacować swoje możliwości w ewentualnej walce. Jori wiedział, że jego
szanse są marne. Zbieracz pieczarek, na oko mniej więcej czterdziestoletni,
był wprawdzie niski, ale wyglądał na wyjątkowo silnego i zręcznego, jakby
pół życia spędził pod ziemią. Był blady, jego kościec sprawiał wrażenie nie
do końca rozwiniętego, natomiast głowa osiągnęła prawidłową wielkość, być
może nawet była trochę większa niż u innych ludzi. Gęste brązowe włosy
okalały twarz na podobieństwo hełmu. Jori pomyślał, że sam wygląda trochę
jak grzyb.
Mężczyzna cały czas wpatrywał się w niego z przerażeniem. W pierwszej
chwili pewnie pomyślał, że Jori jest z policji. Potem jednak zauważył
zabrudzone kolana i łajno na dłoniach intruza.
– Monsieur… – zaczął Jori, ale nie było mu dane się wytłumaczyć, bo
mężczyzna rzucił się w jego kierunku, prawą ręką złapał go za kark i zmusił
do klęknięcia.
Jori wrzasnął. Nie zdążył nawet stawić oporu. Pozwolił się wepchnąć
w łajno i podniósł ręce, pokazując, że się poddaje.
– Chcesz ukraść moje pieczarki, co? – Głos agresora był ochrypły, jakby
ten rzadko go używał.
Mężczyzna jeszcze mocniej złapał Joriego za kark, a Jori jeszcze raz
wrzasnął. Teraz już zrozumiał, że popełnił błąd, że nie powinien był
przemówić do mężczyzny tak drżącym głosem. Musiał brzmieć jak chłopak,
który coś przeskrobał.
 – Nic nie ukradłem! – wydusił z siebie. Pragnął, żeby napastnik zabrał swe
kościste palce z jego szyi. Ten jednak tylko odsunął się nieco na bok
i prychnął:
– Pokaż kieszenie!
Jori zaczął wywracać swoje kieszenie, modląc się, by nie została w nich
ani jedna pieczarka. W łajno wpadły monety, paczka zapałek i resztki wosku,
ale żadnych grzybów.
– Wewnętrzne też!
Jori z wahaniem odpiął płaszcz. Na ziemię wypadły teczki. Mężczyzna
podniósł lampę wyżej i zmarszczył czoło tak bardzo, że cała jego głowa
pokryła się zmarszczkami. Wreszcie puścił Joriego, podniósł jedną z teczek
i zaczął ją przeglądać. Jori rozmasował kark. Cały czas klęczał w łajnie,
wstrzymując oddech. Jego towarzysz był niezmiernie skupiony, jednak
trochę zbyt szybko wertował zawartość teczki.
– Coś ty za jeden? – spytał w końcu, schylając się po kolejną. Pierwszą,
otwartą, upuścił w łajno.
Jori zaczął zbierać kartki. Teraz musiał przekonać mężczyznę, że nie chciał
go okraść.
– Posłaniec – skłamał. Przycisnął teczkę do piersi i wstał. Mężczyzna
szybko kartkował dokumenty, jakby szukał obrazków. Może nie potrafił
czytać. – Muszę zanieść te raporty klientowi do szpitala Świętej Anny.
Mężczyzna przyjrzał się Joriemu spod na wpół przymkniętych powiek.
Dostatecznie długo pracował na dole, by wiedzieć, że nie należy się
spodziewać prawdomówności po nikim, kogo się spotka w katakumbach.
Jori wyprostował się na tyle, na ile pozwolił mu ból przeszywający kark.
– Monsieur, nie mogę więcej zdradzić na temat pochodzenia mojego
towaru. – Wstrzymał oddech. Kłamstwo nie wypadło zbyt przekonująco, ale
chyba osiągnął cel.
Mężczyzna cały czas mrużył oczy i marszczył blade czoło, ale powoli
pokiwał głową. Już sam fakt, że obaj przebywali tutaj, na dole, sprawiał, że
stali się swego rodzaju współsprawcami. Wyciągnął skurczoną rękę i oddał
Joriemu dokumenty. Zatknięte za gumę od spodni, teczki zdawały się być
tarczą ochronną Joriego. Zebrał pieniądze i zapałki, a także resztki wosku, by
nie irytować zbieracza pieczarek bałaganem. Gdy jednak chciał to wszystko
schować do kieszeni, zamarł. Nieznajomy patrzył chciwie na monety lśniące
w świetle lampy.
 – Portilion? – Jori wskazał znajdującą się nad nimi dziurę. Pieniądze
zabrzęczały w jego dłoni.
Mężczyzna oblizał wyschnięte brązowe usta i pokręcił głową.
– Rue Saint Jacques, Côte du Couchant.
– Mimo wszystko to dla mnie pewien skrót. Pozwoli pan? – Jori upuścił
jedną z monet, pięć sou, jak mu się zdawało, ale bez wahania dałby
mężczyźnie i pięćdziesiąt, żeby tylko pozwolił mu wejść po swojej drabinie.
Moneta zmieniła właściciela – teraz Jori zobaczył, że było to dwadzieścia
sou; może zbyt dużo, by ukryć pośpiech, który się za tym wszystkim krył.
Jednakże hodowca pieczarek zdawał się już nie przejmować tym, czy jego
towarzysz rzeczywiście jest wiarygodnym posłańcem. Kiwnął głową bez
słowa.
Jori złapał się szczebelków mokrymi od potu dłońmi. Gdy wspinał się na
górę, cały czas miał nieprzyjemne wrażenie, że stał się wspólnikiem tego
człowieka.
Na zewnątrz osłonił oczy przed światłem. Udało mu się dostrzec zegar na
wieży kościoła, która musiała należeć do Val-de-Grâce. Było tuż przed
dziewiątą rano. Jeśli się pośpieszy, może zdąży na spotkanie z Luysem.
Nie mógł dłużej znieść ocierania się teczek o jego skórę. Wyciągnął je
spod płaszcza i wsadził pod pachę. Następnie podniósł rękę i przywołał
powóz. Resztę pieniędzy, które miał w kieszeni, wydał na powrót do domu.
Jori nie miał czasu znosić matczynego zrzędzenia madame Villon. Poszedł
do swojego pokoju, rzucił ubrudzoną odzież na jedną stertę i szybko się
umył. Zmęczenie i ból w kończynach utrudniały mu poruszanie się. Powinien
się przespać. Wytarł ręcznikiem mokre włosy i przyjrzał się ranie na czole.
Goiła się dobrze i bez szycia. Jeśli założy kapelusz, nikt jej nie zauważy.
Rzucił na łóżko mokry ręcznik, ale zaraz go podniósł i powiesił nad miską.
Nie powinien dawać madame Villon powodów do jeszcze większego
wzburzenia. Znowu posprzątała mu w pokoju, poznał to po nowym
nieporządku na niewielkim biurku przy oknie.
Gdy wychodził, przez otwarte drzwi do salonu zobaczył talerz stojący na
stole przy jego krześle. Madame Villon posmarowała mu dwie bułeczki.
Obok leżały kawałek sera i nóż, a do tego miska z zimnymi ziemniakami
i masłem – prawdopodobnie kolacja z poprzedniego dnia. Podszedł do stołu
i na stojąco zaczął ładować jedzenie do ust. Dopiero gdy zobaczył, że
w drzwiach staje madame Villon i krytycznie wykrzywia usta, usiadł i sięgnął
po nóż i widelec.

Luys nawet nie przeprosił za półtoragodzinne spóźnienie. Coś takiego

mogło się przecież przydarzyć tak ważnej osobistości – w przeciwieństwie do
Joriego z pewnością miał do roboty o wiele ciekawsze rzeczy, niż kucanie od
rana na polu pieczarek.
Jori nie ufał dziś uśmieszkowi doktora. Nie wiedział, czy Gérard już z nim
rozmawiał. I nie wiedział jeszcze do końca, co znaczy odkrycie, którego
dokonał w piwnicy.
– Wszystko w porządku? – Luys zamknął drzwi. Dopiero teraz Jori
zauważył, że neurolog cały czas badawczo mu się przygląda.
Odwrócił wzrok.
– Tak. Wszystko w porządku.
Luys puścił go przodem. W gabinecie było duszno, tak jakby od wielu dni
nikt tu nie wietrzył. Jak zwykle Jori ruszył prosto do zmaltretowanego biurka
Luysa, jednak neurolog podniósł dłoń i wskazał mu krzesło dla pacjentów.
– Nastąpiła niewielka zmiana planów. – Lekarz opadł na krzesło za
biurkiem i zaplótł dłonie na brzuchu.
Serce Joriego biło jak oszalałe. Niezgrabnie usiadł na wskazanym miejscu.
Na drewnianym blacie położył torbę z planami na kolejną operację.
Znajdowały się tam również dwie teczki z piwnicy. Dlaczego Jori nie
zostawił ich w mieszkaniu?
– Doszły mnie słuchy, że mamy pecha – podjął Luys.
Jori starał się panować nad swoją mimiką. Czyli Gérard już z nim
rozmawiał.
Neurolog złożył palce wskazujące w piramidkę, a potem dotknął nimi ust.
Odwrócił się do okna. Teraz Jori nie widział wyrazu jego twarzy.
Niespokojnie wiercił się na niewygodnym krześle, co wcale nie poprawiało
mu nastroju. Nie umiał usiąść wygodnie. Nie umiał nawet się wyprostować.
– Doktor Godlee odniósł sukces, co oznacza, że jego pacjent przeżył,
przynajmniej do tej pory. A to nie jest dobry znak.
– Doktor Godlee?
Luys ponownie się do niego odwrócił.
 – Z Londynu. Lekarz, który chciał usunąć guz. Opowiadałem ci o nim.
– Ach tak, oczywiście. – Jori był zaskoczony. – Ale przecież powiedział
pan, że ta publikacja nie ma wpływu na nasze eksperymenty. My pracujemy
nad psychiką, a Godlee nad…
– Wiem, co powiedziałem. Ale to było, zanim się dowiedziałem, że
bezpośrednio po operacji u jego pacjenta nastąpiły zmiany w zachowaniu.
I to takie, które chcieliśmy osiągnąć naszymi eksperymentami: pacjent się
uspokoił. Stał się bardziej stateczny, mniej porywczy. I oczywiście wszystkie
te skutki zostaną opisane w raporcie. Zakładam, że podczas operacji wraz
z guzem usunięto kawałek zewnętrznej warstwy mózgu, dokładnie tutaj. –
Luys popukał się w skroń. – To jest nasze miejsce!
Jori nie wiedział, co na to odpowiedzieć. Próbując uporządkować myśli,
starał się ustawić wygodnie stopy. Najchętniej w ogóle wstałby z tego
krzesła.
– Ponieważ operacja została przeprowadzona ledwie czterdzieści osiem
godzin temu, istnieje oczywiście możliwość wystąpienia komplikacji –
ciągnął Luys. – I to mogłaby być nasza szansa. Ale musimy przygotować się
na wszystko. Z tego względu proponuję zrezygnować z ostatniej kobiety,
o ile uda nam się kolejna operacja. Na tej… przypomnij mi, jak ona się
nazywa?
– Marguerite Desens?
– Tak. Tę jeszcze zoperujemy. I tym razem musimy usunąć więcej mózgu,
tak by można było zauważyć zmiany w zachowaniu. Przy ostatniej próbie
byliśmy prawdopodobnie zbyt ostrożni. Ale jeśli wszystko się uda, następną
operację proponuję przeprowadzić już na dziecku. – Luys pochylił się
i zerknął w kalendarz. – To przesunęłoby nasz zabieg… powiedzmy
o miesiąc do dwóch. Czyli koniec roku, może bezpośrednio po świętach.
– Po świętach?
– Nie pasuje ci? – Neurolog posłał Joriemu uśmiech.
– Po prostu… to tak szybko!
– W czasie świąt sala operacyjna będzie praktycznie wolna, ale ostatecznie
możemy się umówić na połowę stycznia. I pamiętaj, że musisz jeszcze spisać
wszystkie wyniki.
– Pamiętam, ale dziewczynka cały czas jest bardzo chuda, doktorze. Nie
wiem, czy ona to…
– Proponuję zatem, żebyś pisał i publikował aż do marca. I będziemy mieć
nadzieję, że sprawa pacjenta w Anglii zakończy się dla nas pomyślnie.
Rozmawiałem już o tym z Charcotem. Zgodził się. Także jeśli chodzi
o wydrukowanie publikacji.
Joriemu zaczęło się kręcić w głowie. Pomyślne zakończenie sprawy
pacjenta z Anglii powinno oznaczać, że ten człowiek przeżyje i będzie
zdrowy. Najwyraźniej jednak Luys podchodził do tego w inny sposób. Chciał
być szybszy niż doktor Godlee. Tylko to się dla niego liczyło.
– A jeśli kolejna próba się nie uda? – zasugerował. – Chcę mieć pewność,
że Runie nie stanie się krzywda. Może nie powinniśmy się tak śpieszyć?
Również ze względu na jej wagę…
– Jej waga znajduje się w dolnej granicy tabeli, ale nie jest już krytycznie
niska. Sądzę, że moglibyśmy zaryzykować. Ale to oczywiście twoja decyzja.
Jori zmarszczył czoło, nie wierzył w to kłamstwo.
– Co ci się stało w głowę?
– Co? Ach, to… Nic takiego. Uderzyłem się. – Dotknął czoła. Zupełnie
zapomniał o ranie, a przecież po wejściu do gabinetu zdjął kapelusz.
– Czyli tak zrobimy. – Luys delikatnie podniósł głos na końcu tego zdania.
W ten nieoczywisty sposób stało się namiastką pytania, tak by Jori myślał, że
jego zgoda ma tu jakieś znaczenie. Do tego włączono w sprawę Charcota,
czyli decyzja należała do grubych ryb.
– Johannie?
Jori spojrzał w górę. I znowu ten optymistyczny uśmiech, który miał
sugerować, że sobie poradzą. I że będzie mógł wsadzić dyplom do teczki
i wrócić do Szwajcarii. Wyjedzie z Salpêtrière i dołączy do Pauline. Ta myśl
dawno nie była tak kusząca.
Gdy mężczyźni podali sobie ręce, jeden zadowolony, a drugi zmartwiony,
kilka pomieszczeń dalej Runa otworzyła oczy. Leżała przez długi czas,
nieruchomo patrząc w sufit.

– Musisz się schylić, monsieur Lecoq.

Poczuł na płaszczu drobną rączkę Isabelle, która pociągnęła go w dół,
najpierw lekko, a potem, gdy nie zareagował, coraz mocniej. Jęknął. Bolało
go całe ciało, ale ukląkł i schował się za krzakiem. Właściwie każdy ruch
sprawiał mu ból. Obok niego siedział Frédéric. Trząsł się. Objął ramionami
kolana, tak jakby chciał stać się jeszcze mniejszy, niż był. Zarumieniona
Isabelle zerkała między gałęziami. W zapadającym zmierzchu budynek
z wielką bramą odznaczał się czernią. Zaciągnięte zasłony wyglądały mało
zachęcająco. Światło paliło się tylko po obu stronach podjazdu.
– Czyli to jest ten wasz zamek? – Lecoq nie starał się mówić cicho.
Frédéric zadrżał mocniej i rozejrzał się wokół niczym królik przestraszony
wystrzałem. Potem przełknął ślinę i poważnie pokiwał głową.
– A gdzie widzieliście te litery?
– Monsieur Lecoq, nie krzycz – szepnęła karcąco Isabelle, ale Lecoq ją
zignorował. Już dawno wiedział, o który budynek chodzi.
– W powozie – wyszeptał Frédéric. Zerkał niespokojnie z lewej strony na
prawą.
– W jakim powozie? Puść mój płaszcz, dziewczynko!
– Ale oni nas usłyszą.
– W środku panuje taki hałas, że z pewnością nie jest to możliwe.
Zaczęli nasłuchiwać i wstrzymali oddech, tak jakby krzyki wariatek
rzeczywiście mogły do nich przeniknąć. Ale mury były grube. Pomijając
cykanie w krzakach, w których siedzieli, nie docierały do nich żadne dźwięki.
– Nic nie słyszę – szepnęła Isabelle.
– Widzisz, czyli ci w środku też nic nie słyszą.
– Powóz! – krzyknął nagle Frédéric.
Rzeczywiście usłyszeli stukot kopyt i odgłos kół podskakujących na
ulicznych płytach. Dzieci się skuliły i schowały głowy między ramiona.
Lecoq się rozejrzał. Jednokonka przejechała Boulevard St. Marcel na zachód.
Nie skręciła do Salpêtrière. Lampa przymocowana do powozu kołysała się do
przodu i do tyłu. Po chwili powóz zniknął im z oczu, stukot kopyt stał się
mniej wyraźny. A potem zapadła cisza.
– Uf! Było blisko – powiedziała Isabelle.
Frédéric zrobił minę, jakby ledwie uszedł z życiem.
Lecoq się wyprostował. Bolało go kolano.
– Czy to taki powóz widzieliście?
– Nie. Ten był dla ludzi.
– A ten wasz?
– W tamtym były dzikie zwierzęta. – Od tonu głosu Frédérica można było
dostać gęsiej skórki.
 – Dzikie zwierzę – uściśliła Isabelle. – Jedno, Frédéricu. – Wstała i stanęła
obok Lecoqa. Odkąd przyszedł dziś do sklepu z tabaką, dziewczynka nie
odstępowała go na krok. Chciała złapać go za rękę, ale akurat w tej chwili
Lecoq musiał się podrapać po nosie.
– A skąd wiesz, że tylko jedno? – Już tylko Frédéric kucał.
Dziewczynka splotła ręce na piersi.
– A skąd wiesz, że było ich więcej? – odparła zadziornie.
Frédéric wzruszył ramionami i spojrzał przed siebie.
– Były strasznie dzikie.
– Powóz wjechał na podwórze, tak? – spytał Lecoq.
– Tak, bez okien.
– A napis?
– Był w środku.
– Skąd wiesz?
Frédéric ponownie wzruszył ramionami, ale jego ton wcale nie był
obojętny, gdy odparł:
– Bo tam zajrzałem.
– Naprawdę?
– Tak, kiedy powóz stał na podwórzu. Woźnica wszedł do budynku. –
Chłopiec był chyba tak samo zaskoczony swoją odwagą jak pozostali.
– Mnie też o tym nie wspomniał – westchnęła Isabelle.
– Jak wyglądało to pismo?
– Było wyryte w drewnie. Od wewnątrz.
– Całe to zdanie?
– Nie wiem. Przecież nie umiem czytać. Były litery i trzy okienka nad
nimi.
Lecoq myślał przez chwilę. To wszystko było bardzo mgliste. Nie
spodziewał się, że pozna czwarte miejsce, w którym zapisano znaki. A teraz
zaczął wątpić, czy znaki z powozu w ogóle mają cokolwiek wspólnego
z kościołem albo z niekończącymi się rzędami liter. Jeszcze raz wyciągnął
notes i otworzył go.
– Już cię o to pytałem, ale może teraz przypomnisz sobie więcej. Czy to
pismo wyglądało jak to? A może uda ci się rozpoznać któryś z tych znaków?
Frédéric przez długi czas przyglądał się stronom, ale w końcu ponownie
wzruszył ramionami. Lecoq zobaczył rozpacz w jego oczach i zrozumiał, że
niewiele z niego wydobędzie.
 – Ale nie widzieliście tego zwierzęcia?
– Nie. Gdy tu przyszliśmy, już go nie było.
– A czy to mógł być człowiek?
– Człowiek?
– Na przykład dziecko?
– Dziecko? – Isabelle zmarszczyła nos. – Monsieur Lecoq, przecież
dziecko nie wydaje takich dźwięków jak zwierzę.
Lecoq skinął głową. Po co w ogóle pytał? Do tego szpitala nie przywozi
się zwierząt, lecz chore i wariatki. Od razu przypomniał mu się opis dziecka,
jaki podali mu de Commarin i mademoiselle Bellier. Czy to nie
prawdopodobne, że dziecko o tak dziwnym wyglądzie i zachowaniu zostało
przywiezione do domu wariatów? Skąd jednak te wskazówki na Rue
Mouffetard?
– Monsieur Lecoq, co robimy?
– Nic. Wy idziecie do domu.
Frédéric natychmiast zerwał się na nogi, ale Isabelle zrobiła zawiedzioną
minę i zaczęła kreślić kozakiem kółka w zamarzniętej ziemi.
– A ty?
– Ja też idę do domu.
– Ale przyjdziesz do nas jutro? – Spojrzała na niego tak błagalnym
wzrokiem, że mógł się jedynie odwrócić. Już ostatnim razem dzieci patrzyły
na niego z taką nadzieją, jakby codziennie chciały chodzić z nim szukać
znaków.
– Jutro muszę pracować.
– Znowu będziesz dokonywać przestępstw?
– Coś w tym stylu.
– A nie możemy ci pomóc?
– Isabelle! – oburzył się chłopiec. – Przecież monsieur Lecoq powiedział,
że nie ma czasu. My zresztą też nie mamy. Musimy zbierać niedopałki.
– Ale przecież monsieur Lecoq może znowu dla nas palić. Prawda,
monsieur Lecoq?
– Obawiam się, że jutro będzie to niemożliwe.
– Dlaczego?
– Bo przestępstwa nie są dla małych dzieci. A już na pewno nie dla małych
dziewczynek.
Isabelle wydęła dolną wargę.
 Dopiero gdy wypowiedział to zdanie, dotarła do niego ironia tych słów.

7.1.84 roku przenieśliśmy dziecko z celi numer trzy do celi numer sześć,
ponieważ jego lament przeszkadzał pozostałym osobom przeznaczonym do
eksperymentów.
W wydzielinach ciała nie znaleźliśmy śladu rtęci, natomiast zwiększyły się
obrzęki i ogólne osłabienie. Noga w miejscu wkłucia spuchła, żar rozprzestrzenił
się po całym ciele tak jak gorączka. Z litości postanowiliśmy otworzyć chore udo.
Znaleźliśmy rtęć w jamie wypełnionej ropą i powietrzem. Między mięśniami były
wysięki, a gdy nacięło się je nożem, pod ostrzem znalazły się srebrne kuleczki
rtęci.
Kilka dni po usunięciu ropnia gorączka spadła i noga dobrze się goiła.
Trzeba było tylko naciąć i zszyć jeszcze jedno miejsce, w którym powstał
ostatni ropień. Dziecko całkowicie wyzdrowiało w ciągu zaledwie siedmiu dni.
Musimy stwierdzić, że wstrzyknięcie rtęci w tętnice nie jest właściwą metodą
przeprowadzania metaloterapii, ponieważ rtęć zbiera się w miejscu wkłucia,
zamiast, jak zakładaliśmy, przepłynąć krwią i dostać się do żył przez naczynia
włosowate.
HG #5.5; Z kolejnym doświadczeniem czekaliśmy do 17.1.84 i wstrzyknęliśmy
1/2 grosa ciekłej rtęci (HG) bezpośrednio w żyłę odpiszczelową. Po
wstrzyknięciu u dziewczynki stwierdzono tylko pewien niepokój. Sześć godzin
później zaczęła jednak ciężko oddychać, wystąpiły bóle w klatce piersiowej,
gorączka i objawy zapalenia płuc. Poprawa nastąpiła dopiero po trzech dniach…

– Moi panowie!
Jori podskoczył; kartka spadła mu z kolan. Szybko się po nią schylił. Tak
bardzo pogrążył się w lekturze raportu, że nie zauważył, iż sala się zapełniła.
Zjawił się nawet sam Charcot.
– Moi panowie, nie da się zaprzeczyć, że wszystko, co pobudza
usposobienie i naszą wyobraźnię, w szczególny sposób wspomaga
występowanie histerii. Stąd bierze się również wiara w to, co nadnaturalne
i cudowne, podobnie jak w kręgach religijnych.
Jori zerknął w lewo. Nierzeczywistym wydał mu się fakt, że siedzi tutaj,
a nie w katakumbach, tak jakby nic się nie wydarzyło. Nic poza raportami,
które trzymał na kolanach.
Po rozmowie z Luysem przyszedł do sali wykładowej jako pierwszy
i schował się w ostatnim rzędzie, aby przez kilka minut w spokoju poczytać
raporty. Teraz obok niego siedział jakiś człowiek, którego nie znał i którego
jeszcze nigdy nie widział na wykładach Charcota – starszy mężczyzna
o krótkich siwych bokobrodach i niezdrowym kolorze skóry.
– Dzisiaj mamy tu młode histeryczki, siostry. Zanim jednak zaproszę je na
scenę, chciałbym pokrótce opisać, w jakich warunkach mieszkały, gdy
zaczęły chorować na histerię. – Obok Charcota jak zwykle stał Guinon
i wszystko zapisywał. – Ich ojciec, monsieur Bouras, jest zastępcą
podporucznika i mieszka z rodziną w wojskowym więzieniu. Życie tam musi
być szczególnie nieprzyjemne. Z całą pewnością w mieszkaniach oficerów
panuje ciężka i smutna atmosfera aresztu. Wyobraźcie sobie te ciemne pokoje
i wąskie okna, wychodzące na to samo podwórze, co okna w celach
aresztantów. – Charcot opisywał warunki, w jakich mieszkały pacjentki,
a Jori niecierpliwie kręcił się na krześle. Miał wrażenie, że stos kartek na jego
kolanach żyje własnym życiem. Raport dotyczący dziecka, na którym
przeprowadzano eksperymenty z rtęcią, wzburzył go do głębi.
– Monsieur Bouras ma teraz czterdzieści trzy lata i zdaje się być
człowiekiem półinteligentnym, chociaż zrobił karierę w wojsku. Jego żona,
lat trzydzieści sześć, jest bardzo nerwowa, pełna życia, niecierpliwa
i rozdrażniona. Mają trzy córki, kilka tygodni temu przyjęliśmy do kliniki
całą trójkę. Najstarsza cierpi na najsilniejszą histerię. – Charcot wykonał
ojcowski gest powitania i na scenę wprowadzono dziewczynę. Była chuda,
miała wąskie, zwisające bezładnie ramiona. Jej ręce i nogi wyglądały na zbyt
długie, twarz była zbyt blada. Patrzyła w ziemię, jakby chciała się stać
niewidoczna dla tłumu mężczyzn.
– Caroline ma trzynaście lat. Zawsze była bardzo nerwowa. W domu była
nieposłuszna, każda błahostka doprowadzała ją do rozpaczy albo
powodowała wybuch śmiechu. W osiemdziesiątym trzecim roku po raz
pierwszy wystąpiło u niej krwawienie miesięczne i związane z nim silne bóle
podbrzusza. Kolejne menstruacje nie nadeszły.
Nawet z ostatniego rzędu Jori widział, że dziewczyna oblała się
rumieńcem. Spuściła głowę jeszcze niżej, teraz jej kark zginał się niemal pod
kątem prostym. Jori patrzył na nią, ale myślami znów był przy
eksperymentach w piwnicach Saint-Médard. Raport, który trzymał na
kolanach, zaczynał się od czwartej próby z rtęcią. Nigdzie nie mógł znaleźć
początku. Pewnie znajdował się na stronach, które zostały w tamtej piwnicy.
– Rodzice młodej Caroline od wielu lat są bardzo żarliwymi zwolennikami
seansów spirytystycznych, prawdopodobnie potrzebują odmiany od
jednostajnej atmosfery zakładu karnego. Poza tym madame Bouras namiętnie
oddaje się czytaniu książek dotyczących nauk tajemnych i bez wahania
przekazuje córkom ich treść. Możemy zatem wyjść z założenia, moi panowie,
że kamień węgielny pod chorobę naszej pacjentki został położony bardzo
wcześnie.
Jori rozumiał już, jaki był cel eksperymentów przeprowadzanych przez
Luysa i Gérarda w piwnicy. Były one bezpośrednio związane
z eksperymentami z jego udziałem. To rozwinięcie badań nad metaloterapią
Victora-Jeana-Marie Burqa.
Burq przywiązywał metale do ciał swoich pacjentów. Gérard i Luys
próbowali wprowadzić je do wewnątrz. Kąpali dzieci w metalach, wpuszczali
ciekłe metale do ust, sondą do żołądków, wstrzykiwali pod skórę i do oczu.
Prawdopodobnie podawali je również dożylnie i doodbytniczo, tak
przynajmniej nakazywano w podręcznikach: jeśli eksperyment ma być
zakończony, należy wykorzystać wszystkie sposoby. Jednakże Luys i Gérard
najwyraźniej zapomnieli, że nie mają do czynienia z żabami, ale z dziećmi.
– W sierpniu tego roku Caroline brała udział w kilku seansach
spirytystycznych. Jej zadanie polegało na położeniu dłoni na stole, podczas
gdy ojciec zaklinał ducha matki – mówił dalej Charcot. – Ale dwudziestego
dziewiątego sierpnia, w piątek, stół po raz pierwszy dał znać, że Caroline
może być medium.
Pod pewnymi względami już eksperymenty przeprowadzane przez Luysa
i Joriego były rozwinięciem teorii Burqa. Wyszli z założenia, że wystarczy
konsekwentnie stosować metale, by były skuteczne. W pierwszej fazie
prowadzili histeryczki w grupach do piwnicy i zakładali im gorsety z żelaza
lub stali, miedziane albo srebrne pierścienie – każdorazowo na sucho i na
mokro. Później, gdy dołączył do nich Gérard, wpadli na pomysł
z konstelacjami planet. Teoria mówi, że miedź powinna mieć skuteczniejsze
działanie pod wpływem Wenus, a srebro podczas pełni. W tej fazie Jori
musiał robić coraz więcej tłumaczeń; w tej fazie coraz bardziej kierowali się
w stronę alchemii. W międzyczasie zastanawiali się również nad połączeniem
metaloterapii z leczeniem maszyną do elektrowstrząsów. Ale że Luys
i Gérard posunęli się do doustnego i dożylnego podawania metali…
– Tak więc Caroline wzięła do ręki ołówek i zaczęła pisać to, co dyktował
jej stół – rzekł Charcot. – Ale w tej samej chwili jej ręce zesztywniały
i dostała drgawek. Przerażony ojciec wylał jej na twarz szklankę wody,
dzięki czemu dziewczyna doszła do siebie. Spotkanie chciano przerwać, ale
nie zgodziła się na to ciotka. Pragnąc przepytać ducha, który przejął władzę
nad Caroline, zabrała dziewczynę do piwnicy i seans rozpoczął się na nowo.
Około siódmej wieczorem usłyszano pukanie w ściany piwnicy. Duch się
pojawił. Caroline otworzyła usta… – Charcot zrobił przerwę dla zbudowania
napięcia. Podniósł brodę dziewczynki, która patrzyła przed siebie wielkimi
oczami. – Caroline, dziecko moje, zdradzisz nam, jakie imię wypowiedziałaś
wówczas w piwnicy?
Caroline cała się trzęsła. Podniosła wąskie ramiona jak pisklę, które nie
potrafi odlecieć.
– Paul Denis… – powiedziała, gdy neurolog mocniej ścisnął jej szczękę.
Charcot powtórzył z całą mocą:
– Paul Denis!
Puścił głowę dziewczynki. Opadła w dół jak u marionetki.
– Owego wieczoru naszą pacjentkę nawiedził duch tego człowieka.
Caroline przewróciła się na ziemię, zaczęła się turlać, wrzeszczeć i dostała
histerycznych drgawek. Ciotka, która prawdopodobnie bała się, że rodzice
dziewczynki dowiedzą się o jej sprawkach, nie wiedziała, jak jej pomóc,
zamknęła ją więc w piwnicy do czasu, aż się uspokoi. Co jednak nie
nastąpiło. Gdy Caroline wreszcie wydostała się z piwnicy, zaczęła biegać jak
szalona po domu i wydawać z siebie nieartykułowane dźwięki. W następnych
dniach nastąpił szereg ataków – dwadzieścia do trzydziestu na dobę. Wiem,
moi panowie, że niektórzy z was są ciekawi, jak takie ataki wyglądają,
dlatego zaczniemy właśnie od tego.
Jori zaginał rogi kartek leżących na jego kolanach. Charcotowi nie można
było nic zarzucić – bardzo sprawnie prowadził swoje przedstawienie. Jori
jednak wolałby doczytać raport do końca, niż oglądać prezentację
histeryczek.
Zerknął w lewo, by się upewnić, że wszyscy patrzą przed siebie. Potem
wrócił do tekstu, którego czytanie przerwał mu Charcot. Rogi kartki były już
mocno pozawijane. Gdy dotarł do miejsca, w którym opisywano
wstrzykiwanie rtęci do oczu, zamarł.
 …Dwa dni po przeprowadzeniu eksperymentu stan dziewczynki nie uległ
zmianie. Udało się wprawdzie uniknąć ślepoty w prawym oku, ale spojrzenie
cały czas było obojętne. Okazało się zatem, że nasze podejrzenia co do
uszkodzenia rogówki prawego oka się nie potwierdziły. Chodziło raczej
o osobliwą anizokorię, prawe oko zdawało się jaśniejsze niż lewe. Prawa źrenica
musiała się ściągnąć pod wpływem rtęci. Różnica w wielkości źrenic była
najbardziej wyraźna przy nagłej zmianie oświetlenia, na przykład…

Oderwał wzrok od tekstu. Na przykład gdy zaświeciło się tej osobie świecą
w oczy, pomyślał. Spojrzał na scenę. Zamiast trzynastoletniej pacjentki, która
właśnie turlała się po podłodze i piszczała, zobaczył łóżko z dziewczynką
w dniu, w którym Runa pojawiła się na odczycie Charcota. Zobaczył, jak
Babiński podnosi jej powieki i się wzdryga. Babiński miał w dłoni świecę.
Jori miał wrażenie, że gorączkuje.
– …Moi panowie, wyobraźcie sobie takie konwulsje w małym oficerskim
mieszkaniu, w którym przez ścianę słychać każde słowo i jęk…
Już niemal nie słyszał głosu Charcota. Nie zwrócił też uwagi na ruch obok
siebie. Mężczyzna o bladej twarzy odwrócił się do niego. Jori podniósł kartki
bliżej oczu, tak by nikt nie mógł dostrzec ich zawartości.

…Osobliwym był fakt, że w tygodniu po wstrzyknięciu rtęci do oka pojawił się

ślinotok rtęciowy, który obserwowaliśmy u dziecka już przy wcześniejszych
próbach. Dziecku bardzo chciało się pić i miało napady agresji. Dziąsła były
nabrzmiałe i zaczerwienione, ale zęby nie wypadły. Czarna ślina miała
metaliczny zapach. Wróciły również halucynacje, w których dziecko wołało matkę
lub madame Chirac, która, jak podejrzewamy, była mamką lub siostrą w Hôtel-
Dieu. Następnego dnia w celi panował ogromny nieporządek. Dziecko uwolniło się
z więzów i siedziało na podłodze, miało okaleczone ręce. Przypuszczaliśmy, że
było to delirium wywołane wysoką gorączką, gdy jednak próbowaliśmy zmierzyć
mu temperaturę, dziecko bardzo się wzbraniało. Ale stawało się coraz słabsze.
Z początkowej siły, którą chwaliliśmy w naszych raportach, niewiele zostało. Puls
był płytki i cichy. Serce biło szybko. Gdy mówiliśmy do dziewczynki, nie
otrzymywaliśmy żadnej odpowiedzi. Nie mówiła już też o matce. Przed położeniem
jej z powrotem do łóżka związaliśmy jej ręce. Aby znowu się nie pokaleczyła,
przywiązaliśmy ją, tym razem na boku, żeby ślina rtęciowa mogła swobodnie
spływać.
W tej samej pozycji znaleźliśmy dziecko następnego ranka, 27.2.84. Było
martwe. Nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy do śmierci rzeczywiście
przyczyniła się wstrzyknięta do oczu rtęć czy skutki poprzednich doświadczeń.

Jori opuścił raport na kolana. Czuł pulsowanie krwi w uszach. Charcot na

scenie zdawał mu się tak odległy, jak jeszcze nigdy.
Czarna ślina, apatia, nieruchomy wzrok, źrenice różnej wielkości, rany na
dłoniach i udach, które pierwszego dnia Jori wziął za skutek źle
przeprowadzonych operacji kości. Wszystko pasowało, wszystko
wskazywało na to, że w celi numer sześć siedziała Runa. Wszystko poza
jednym: dziewczynka z celi numer sześć zmarła dziewięć miesięcy temu.
Poczuł pot na karku i ucisk w skroniach. Jego umysł bronił się przed
zaakceptowaniem tego wszystkiego.
Czyli musiało być jeszcze inne dziecko o takich samych objawach, jakie
miała Runa. Jori nie miał początku raportu, nie znał nawet wieku opisywanej
tu osoby. Ale wszystko tak idealnie pasowało!
Czyżby Luys pomylił się w swej diagnozie i nieprawidłowo stwierdził
zgon dziewczynki? A jeśli Gérard pogrzebał Runę żywcem w katakumbach?
Przejechał dłonią po czole. Spocił się jak mysz. Na scenie młoda
histeryczka cały czas turlała się u stóp Charcota, podczas gdy ten opowiadał
historię jej rodziny: szaleństwo po kolei ogarnęło pozostałe córki Bourasów.
Dla Joriego było już tego za wiele. Za wiele szalonych dzieci i lekarzy,
którzy wyprawiali z nimi co chcieli!
Przypomniał sobie reakcję Luysa, gdy opowiedział mu o anizokorii Runy.
Tak nagle znalazł wtedy czas, by ją odwiedzić. A potem reakcję Runy, gdy
Luys przyszedł do jej sali…
Ale przecież skoro wiedział, kim ona jest, nie mógł chcieć jej wyleczyć.
Była chodzącym dowodem eksperymentu, który oficjalnie nie został
przeprowadzony. Poza tym Jori znał zasadę: nic, co się wydarzyło
w piwnicy, nie może się wydostać poza nią. Luys chciał się pozbyć Runy!
Jori złapał się za szyję. Roztargnienie Luysa, gwałtowność, upieranie się
przy tym, by Jori poszedł na wykład Charcota, chociaż mieli jeszcze tyle do
zrobienia przed kolejną próbą… A co, jeśli Luys chciał tylko usunąć go
z drogi, by móc w spokoju pozbyć się dziewczynki? To był idealny moment.
Jori zaczął gorączkowo kartkować raport. Operacje zawsze
przeprowadzano we wtorek. Czyli w dniu, kiedy wszyscy chodzili na
prelekcje Charcota.
Gdy zerwał się na równe nogi, niespodziewanie przypomniał mu się Paul.
Pomyślał o tym, jak wiele tygodni wcześniej nie dał przyjacielowi wstać
podczas wykładu Charcota. Teraz Jori wstał jako jedyny – i nie obchodziło
go, że wszyscy patrzą na niego z przerażeniem. Widział wzrok Charcota,
ostry i mroczny. Charcot się zgodził, tak powiedział Luys. Zgodził się na
wszystko, podejrzewał Jori, bo prawdopodobnie brał w tym udział.
Stali naprzeciwko siebie w bezruchu – Charcot na scenie, a Jori na
widowni. Widzowie nie wiedzieli już, na kogo patrzeć – na Joriego czy na
rozhisteryzowaną, wciąż turlającą się po podłodze Caroline.
W końcu Jori zrobił zwrot i potknął się o nogi siedzącego obok
mężczyzny.
Był to pierwszy raz, gdy ktoś dobrowolnie opuścił wykład Charcota. Ale
nie ostatni tego dnia. Jori nie przypuszczał, że z widowni wstanie ktoś
jeszcze i popędzi za nim.
Na zewnątrz było zimno, a płaszcz Joriego został na oparciu krzesła
w audytorium. Została tam również jego torba z teczkami, miał jednak przy
sobie dokumenty dotyczące Runy; kleiły się teraz do jego spoconej dłoni.
Objął się ramionami i ruszył przez pusty teren kliniki na oddział Rambuteau.
Wykład Charcota zaczął się dwadzieścia minut temu. Może nie było jeszcze
za późno, może uda mu się przyłapać Luysa na gorącym uczynku. Pobiegł
Aleją Rambuteau, prowadzącą do szałasów, potrzebował jednak miejsca,
w którym będzie mógł schować papiery. W razie czego będą jedynymi
dowodami świadczącymi o tożsamości i historii Runy.
Spojrzał na ośnieżone krzewy rosnące na skraju Jardin Potager. Szybko
zwinął papiery, strząsnął śnieg z nagich gałęzi i wsunął pomiędzy nie rolkę,
na sam koniec, aż do pnia. Krzak miał kolce, które poraniły dłoń Joriego.
Sprawdził kryjówkę. Dokumenty trochę się rozwinęły, ale pozostały między
gałęziami. Poza brakującym śniegiem nie było widać nic podejrzanego,
zwłaszcza teraz, gdy w ogrodzie było już ciemno.
Jori popędził dalej, uważnie odliczając krzaki. Do budynku, w którym
znajdował się oddział Rambuteau, rosło ich piętnaście. Biegł ile sił w nogach.
Korytarze w budynku były pogrążone w ciemności, drzwi pozamykane.
Od dawna panowała już cisza nocna, co nie oznaczało, że w salach był
spokój. Na dźwięk każdego krzyku serce chciało wyskoczyć Joriemu z piersi.
 Wbiegł po schodach na piętro. Zmarzniętymi palcami próbował włożyć
klucz do zamka w drzwiach sypialni. Wreszcie je otworzył. Wszystkie
zasłony były zaciągnięte, widział to niewyraźnie w ciemnościach. Nigdzie
nie dostrzegł Luysa. Podszedł do łóżka dziewczynki i odsunął zasłonę. Była.
Z ulgi najchętniej przytuliłby ją do piersi.
Opadł na podłogę i złapał zakutą w kajdany dłoń. Zaczął ją głaskać.
Z przyzwyczajenia poszukał pulsu; był wyczuwalny, ale tak słaby, jakby od
wewnątrz jakiś owad uderzał w skórę dziecka, szukając wyjścia. Zamknął
oczy i zaczął liczyć uderzenia serca, by się uspokoić. Gdy ponownie je
otworzył, Runa leżała twarzą do niego. W ciemności nie widział źrenic
różnej wielkości. Cały czas trzymał ją za rękę, a ona na to pozwoliła.
Przy założeniu, że rzeczywiście jest dzieckiem z raportów, musiała
przeżyć osiem eksperymentów z rtęcią. Osiem. Czy to w ogóle możliwe?
Od przyjazdu Runy do szpitala coraz częściej miał wrażenie, że coś się
z nim dzieje. Dlaczego pełnił przy niej straż, skoro powinien siedzieć na
wykładzie? Podejrzewał Gérarda, Luysa, nawet Charcota. A przecież
dziewczynka była tu i spała spokojnie.
Przypomniał mu się wieczór, gdy rzekomo zobaczył ją w oknie
naprzeciwko biblioteki. Namalowała literę L, akurat L! Czy wiedziała, że to
pierwsza litera imienia jej prześladowcy? A może Jori to przeczuwał
i wyobraził sobie postać w oknie?
Przez otwarte drzwi wpadało zimne powietrze. Runa jednak zdawała się
w ogóle nie zważać na chłód, choć białe, niemal przezroczyste włoski na jej
ramionach się uniosły. I nagle Jori coś sobie uświadomił.
Neurolog wcale nie musiał potajemnie zabierać stąd Runy ani zabijać jej
na szpitalnej sali. Istniał o wiele prostszy sposób. Operacja, którą
zaplanowali, była ryzykowna, nikt nie wierzył w jej sukces. Wystarczyło się
postarać, żeby klinika wygrała zakład. Nikt nie będzie zadawał
niepotrzebnych pytań. Nikt nie będzie się dziwił, tym bardziej że wcześniej
przeprowadzili tylko trzy próby, chociaż dostali pięć pacjentek. Powiedzą, że
Jori jest w gorącej wodzie kąpany.
Czy to dlatego Luys tak bardzo chciał przesunąć operację Runy? Żeby się
jej pozbyć?
Kto powiedział Joriemu, że w Anglii odbyła się jakaś operacja usunięcia
guza?
I nagle wszystko stało się jasne: zrobią jeszcze jedną próbę, a Luys zadba
o to, żeby się udała.
Tym samym uspokoi Joriego.
Wtedy przeprowadzą operację Runy, która już się nie obudzi. Dzięki temu
Luys wreszcie osiągnie to, czego pragnie – pierwszą psychochirurgiczną
operację w historii przeprowadzoną na Marguerite Desens.
Jori mocniej ścisnął dłoń dziewczynki. Z całych sił powstrzymał się przed
pobiegnięciem do Luysa i wykrzyczeniem mu tego wszystkiego w twarz.
Jeśli chce utrzymać Runę przy życiu, Luys nie może się dowiedzieć, że
przejrzał jego zamiary. Jori musi grać w tę grę i zyskać na czasie, dobrze
przemyśleć kolejne kroki. Mógłby ukryć Runę przed Luysem, jednak gdzie
miałby ją zabrać?
Wolną ręką złapał się za kołnierzyk, który nagle stał się zbyt ciasny. Miał
zimne palce. A może wyleczenie Runy jest możliwe, może udałoby się
zapomnieć o tym głupim zakładzie i po prostu zrobić to, co chciał zrobić od
początku – zostać prawdziwym lekarzem. Gdyby Runa wyzdrowiała już
przed operacją, neurolog nie miałby pola manewru. Nie mógłby już
sabotować operacji. Czyli Jori musiałby przeprowadzić ją wcześniej. Ale
z kim? Poza Luysem nie znał nikogo, kto miałby wystarczające umiejętności.
Zresztą komu mógł jeszcze zaufać? Żaden z lekarzy nie postawi się ani
Charcotowi, ani Luysowi. A studenci i asystenci postawili już majątek na
śmierć dziewczynki. Wszyscy poza jednym.
Babiński.
Ta myśl była absurdalna.
Jori bezradnie zwiesił ramiona. Puścił dłoń Runy i wstał. Jej ręka zwisała
teraz przez krawędź łóżka, tak samo pozbawiona życia jak jej spojrzenie. Jori
nie wiedział nawet, czy w ogóle zauważyła jego obecność. A może to
wszystko to tylko chora fantazja, pomyślał, moja chora wyobraźnia, a to
dziecko wcale nie jest dzieckiem z celi numer sześć.
Chciał już iść, jednak gdy się odwrócił w stronę drzwi, na chwilę zamarł.
Sięgnął do kieszeni spodni i wyjął z niej piękne wieczne pióro, prezent od
Paula. Przez chwilę trzymał je między palcami, a potem szybko położył na
krześle obok Runy, tam, gdzie Julie Lamond stawiała jedzenie. Następnie
odpiął kajdany, którymi skuta była dziewczynka, i wyszedł z sali.
Żwir skrzypiał pod jego butami, gdy wracał Aleją Rambuteau. Powietrze
było lodowate, silny wiatr od czasu do czasu wzbijał z ziemi chmurę śniegu.
Jori szedł szybko. Odliczył krzaki. Zatrzymał się przy piętnastym i włożył
między gałęzie czerwone od mrozu palce.
Dokumentów nie było.
Przerażony wciągnął powietrze. Był pewien, że to tutaj, przecież uważnie
policzył, poza tym widać było jeszcze ślad, bo śnieg nie zdążył zasypać
gałęzi.
Rozejrzał się, ale nikogo nie dostrzegł. W ogrodzie było ciemno; cienie
drzew stapiały się z nocą do tego stopnia, że nawet jeśli ktoś się w nich krył,
nie można by było go zauważyć. Jori zmrużył oczy. Czekał na jakiś ruch albo
skrzypnięcie żwiru, jednak ciszę przerywały tylko głuchy płacz kobiety,
dobiegający gdzieś z wnętrza ciemnych budynków, i wycie wiatru.
Ktoś musiał obserwować Joriego, gdy chował tu rolkę. Ktoś, kogo nie było
na wykładzie Charcota.
– Gérard? – zawołał w przestrzeń. Za cicho. Słowa porwał wiatr.
Gérard powinien mieć świadomość, że Jori wie, iż to on za nim poszedł.
Nie mógł myśleć, że Jori się go boi. Chociaż tak właśnie było.
Wciąż nasłuchiwał odgłosów z ciemnego ogrodu, ale nic się w nim nie
ruszało. Gdy poczuł na karku zimny powiew, gwałtownie się odwrócił. Ale za
nim też nikogo nie było. Pewnie to znów tylko wiatr. Spróbował wyrównać
oddech. Czy dla Gérarda te dokumenty były na tyle ważne, by postanowił
śledzić Joriego? A jak ważne były dla samego Joriego? Przecież dowiedział
się już tego, co chciał wiedzieć. Miał w głowie obraz tego, co się działo
w piwnicach. Poza tym większość dokumentów wciąż była w jego torbie na
widowni. Dlaczego więc odczuwał tak silną potrzebę ukrycia przed
Gérardem raportów o Runie?
Jeszcze raz rozejrzał się po ogrodzie, a potem ruszył drogą. Skrzypienie
pod stopami zdawało się teraz głośniejsze, ale poza nim nic nie słyszał. Minął
pralnię i ruszył w stronę audytorium. Zza firanek w oknach sali sączyło się
światło. Usłyszał przytłumiony głos Charcota. A potem głośny aplauz.
Wyobrażał sobie, jak dziewczyna zwija się na scenie w konwulsjach.
I nagle się ucieszył, że nie siedzi już na widowni.

Lecoq oczywiście rozpoznał mężczyznę z dworca. Niska postać,

nerwowość, gwałtowna gestykulacja. I płatki uszu przestępcy – do takich
rzeczy miał pamięć. To ten sam, który chciał zniszczyć ogłoszenie. A teraz
próbował pozbyć się innego dokumentu.
Rozwinął kartki, ale w ogrodzie było zbyt ciemno, żeby coś przeczytać.
Ponownie więc je zwinął, wsadził do wewnętrznej kieszeni płaszcza, a potem
zaczął się zastanawiać, co robić dalej. Właściwie przybył do Salpêtrière, by
szukać czegoś innego, chociaż nie do końca wiedział czego. Z jego
informacji wynikało, że na terenie kliniki znajdują się ponad cztery tysiące
kobiet. Mógłby szukać wśród nich dziewczynki, o której rysopisie wiedział
bardzo niewiele – i którą można było rozpoznać, dopiero gdy otworzyła oczy.
Mógłby też pójść do szpitalnej stajni i poszukać powozu. Albo podążyć za
młodym mężczyzną o uszach przestępcy, który właśnie zniknął za rogiem.
Lecoq podjął decyzję.
Gdy pół godziny później nadal czekał w cieniu budynku, w którym zniknął
młody człowiek, przeklął w duszy klinikę, w której nie było knajpy. Zacierał
zziębnięte dłonie i raz po raz zgarniał śnieg z brody.
Czterdzieści pięć minut. Pięćdziesiąt. Lecoq już miał iść do domu, gdy
Ucho Przestępcy wreszcie otworzył drzwi.
Śledzenie tego mężczyzny było nad wyraz proste. Podejrzany miał jasną
koszulę, a wokół panował gęsty mrok, poza tym najwyraźniej nie miał
doświadczenia w unikaniu szpiegów. Hałasował za trzech. Gdy dotarł do
krzaka, spanikowany zaczął szukać kartek, co wprawiło Lecoqa w zachwyt.
To oczywiste, że dokumenty, których ktoś jeszcze potrzebuje, są o wiele
lepsze niż te, które ktoś chce wyrzucić. Popukał w rolkę w swej kieszeni. Jej
wartość wzrosła.
Nagle usłyszał zachrypnięty szept chłopaka, wiatr przywiał do niego imię.
Czyżby wspólnik? Pokręcił głową i uśmiechnął się z politowaniem nad takim
brakiem doświadczenia w popełnianiu przestępstw. Zanim opuścił teren
kliniki, stanął w świetle latarni i zanotował imię: „Gérard”.
Potem, utykając, ruszył do domu. Lektura w jego kieszeni miała sprawić,
że nie zmruży oka przez całą noc.

Jori czekał, aż Charcot zakończy swój wykład i sala opustoszeje. Dopiero

wtedy wrócił po płaszcz i torbę. Powietrze w sali było nieświeże, śmierdziało
potem.
Na zewnątrz zebrała się grupa studentów, chcieli pójść się napić. Jori
jeszcze nigdy do nich nie dołączył, dzisiaj jednak cieszył się, że nie będzie
musiał iść sam.
Dzielnica studencka znajdowała się trzy kwadranse drogi na piechotę od
mieszkania madame Villon. Gdy towarzysze weszli do baru, Jori poszedł za
nimi. Knajpa była podniszczona jak niektórzy jej klienci. W rogu jacyś
mężczyźni grali w karty, na stoliku przed nimi stały dwie puste butelki po
winie. Żaden z nich nie wyglądał na szczególnie zaangażowanego w grę,
wszyscy wyraźnie się nudzili – w tej knajpie powiedzenie „zabijać czas”
miało dosłowny wydźwięk.
Przy barze siedział mężczyzna w wytartych spodniach. Wpatrywał się
w na wpół opróżniony kufel piwa i od czasu do czasu głęboko wzdychał.
Poza nimi był jeszcze tylko gospodarz.
Studenci usiedli przy stole na tyłach sali; Jori zajął krzesło od zewnętrznej
strony, tak by mógł widzieć wejście. Dostał piwo w szklance wielkości
wiadra – kelner niemal jednocześnie postawił na stole wszystkie dziewięć
trunków. Piwo było wodniste, pewnie w połowie rozcieńczone. Jori sączył je
z lepkiej szklanki z nadzieją, że niczym się nie zarazi.
Obok niego siedział jeden z bliźniaków, których Jori poznał w dniu
przyjazdu Paula, Chang albo Eng. Drugiego bliźniaka nie było. Studenci
rozmawiali o kobietach, jakby nie było innego tematu, jakby nie byli nimi
otoczeni przez cały dzień. Nie chodziło im jednak o żadną z czterech tysięcy
chorych, lecz o prawdziwe kobiety – z czerwonymi ustami i nieogolonymi
głowami, takie, które żyły na wolności, poza szpitalem. Jori słuchał i cieszył
się, że nikt nie pyta go o zdanie. Wystarczyło, że od czasu do czasu wzniósł
toast i rzucił coś w stylu: „Naprawdę? Takie duże?” albo: „Teraz to sobie
żartujesz!”.
Nie wierzył, by któryś z nich kiedykolwiek poznał taką kobietę jak
Pauline.
Spojrzał na stojącego za barem kelnera. Zanurzał szklanki w kadzi,
w której kiedyś musiała się znajdować woda. Teraz była to żółtawa breja, nie
do odróżnienia od piwa, które wlewali w siebie studenci. Mężczyzna
w wytartych spodniach wstał ze swojego miejsca i usiadł na wolnym krześle
w pobliżu okna, by dalej wpatrywać się w swój kufel.
Studenci szybko przestali się rozwodzić nad kobietami i zaczęli rozmawiać
o klinice. Zgodzili się co do tego, że najmniej przyjemna jest praca na
oddziale starych kobiet. Leżały tam same bezradne pacjentki, które całymi
dniami śliniły się i robiły pod siebie. To mogło wyprowadzić człowieka
z równowagi. Żadna z pacjentek nie była w stanie napędzić im stracha tak jak
te, które mogłyby być ich matkami albo babkami. Może poza tą dziwną
dziewczynką…
Jori zorientował się, że rozmowa zręcznie zboczyła na temat Runy
i zakładu, ignorował jednak spojrzenia, które rzucali mu koledzy. Nagle
wydali mu się młodzi i niedoświadczeni. Nie wyobrażał sobie, by miał
przeprowadzić z którymś z nich operację na dziecku.
Rękaw, przyklejony do blatu, oderwał się, gdy Jori wstał. Zostawił resztę
piwa i wyszedł bez pożegnania.

W nocy obudził się zlany potem. W panice wbił paznokcie

w prześcieradło, by się upewnić, że nie znajduje się już w katakumbach.
Rozejrzał się; przedmioty i meble znajdowały się na swoim miejscu, tak
samo jak śnieg za oknem. Jori dostrzegł kontury komody i małego stołu.
Firanki w oknie. Na lewo była ściana, czyli leżał w swoim pokoju.
Zaczął głęboko oddychać. Wyprostował nogi i wpatrywał się w sufit,
skąpany w niebieskim blasku księżyca. Wiedział już, co go obudziło.
Wyprostował się i przeczesał palcami włosy. Gdy wstał, nadepnął na jeden ze
swoich kapci. Madame Villon ustawiła je przed jego łóżkiem równiutko
niczym serwis porcelanowy w jej witrynie. Czyli znowu sprzątała mu
w pokoju.
Niemal z odrazą wkopał kapcie pod łóżko, jednak gdy dotknął stopami
lodowatej podłogi, zmienił zdanie. Schylił się i je wyciągnął. Następnie
podszedł do miski z wodą i ochlapał twarz. Zimna woda go obudziła. To nie
sen go przeraził, lecz myśl: przed wyjściem z Salpêtrière uwolnił
dziewczynkę z kajdan.
Wytarł twarz rąbkiem koszuli nocnej. Obok miski leżała gazeta, o którą
poprosił madame Villon. Wziął ją i wrócił do łóżka. Zapalił lampkę na
nocnym stoliku i usiadł ze skrzyżowanymi nogami. Palce u stóp miał już
zimne, nadal jednak czuł się rozgorączkowany. Oparł się plecami o ścianę
i rozłożył gazetę. Na stronie tytułowej znajdował się rysunek przedstawiający
jakiś pokój ze ścianami pełnymi symboli. Bez wątpienia chodziło o te same
litery, co w celi numer sześć. Jori nadal jednak nie miał pojęcia, jakim cudem
stamtąd przedostały się do domu. W każdym razie Runa nie mogła mieć
z tym nic wspólnego. Przebywała w Salpêtrière, a wcześniej w innych
zakładach. Historia jej choroby była dokładnie spisana – cztery kliniki
w ciągu zaledwie dwóch i pół miesiąca.
Dwa i pół miesiąca.
A gdzie Runa przebywała wcześniej? Między swą rzekomą śmiercią,
datowaną na dwudziestego siódmego lutego, a pierwszym przyjęciem do
kliniki w lipcu?
Jori zadrżał z zimna i schował nogi pod prześcieradło. Do tej pory nie
zainteresował się rozwikłaniem zagadki symboli chemicznych. Prawie
zapomniał też o tym, że w chacie zmarł również mężczyzna.
Jeśli ktoś obserwowałby teraz Joriego – z rozwianym włosem, rękami
owiniętymi wokół ciała, z koszulą nocną plączącą się wokół spodni,
schylonego, gdy przebiegał obok domku portiera – z pewnością wziąłby go
za pacjenta, który uciekł z zakładu.
Łagodny śnieg przeszedł w regularną śnieżycę. Jori podniósł dłonie do ust
i zaczął w nie chuchać, by się ogrzać. Z szafy w salonie madame Villon
zabrał lampę olejną. W żadnym razie nie wolno mu było chodzić dziś po
dziecińcu Salpêtrière w ciemnościach. Za domkiem z narzędziami
ogrodniczymi znalazł drewnianą pałkę; wziął ją, choć nie wiedział, przed kim
ani przed czym miałby się bronić.
Jeszcze nie otworzył drzwi do sali, a już usłyszał jakieś odgłosy – szybkie
i zdenerwowane drapanie, jakby ktoś gwałtownie skrobał widelcem po stole.
Minęło już prawie dziesięć godzin, odkąd zostawił dziewczynce swoje
pióro. Z pałką w prawej i lampą w lewej dłoni, otworzył drzwi kolanem.
Widok, który ukazał się jego oczom, był nadzwyczaj osobliwy. Żadna
z pacjentek nie spała, ale – co dziwne – wszystkie leżały bardzo spokojnie.
Te, które nie były związane, siedziały na krawędzi łóżek albo kucały na
materacach z kolanami po obu stronach uszu, i obserwowały w ciszy.
Zasłony były odsunięte. Wszystkie kobiety patrzyły na dziewczynkę, która
już nie leżała, lecz stała na materacu. Kajdany leżały na łóżku.
Runa, odwrócona plecami do Joriego i widowni, zapisywała ścianę nad
wezgłowiem swojego łóżka tymi samymi literami, które Jori widział w celi
i w gazecie. Litery były małe, stawiane ostrożnie, stopniowo pokrywały biały
niegdyś mur.
Jori opuścił pałkę. Sprowokował tę sytuację, spodziewał się jej. Ale
przecież musiał wiedzieć, czy Runa jest dziewczynką z celi numer sześć.
Teraz miał już dowód.
Odsłonięte zasłony przy jej łóżku nie były już białe, a niebieskie od
atramentu. Jori widział plamy w załamaniach prześcieradła i poduszki, na
której stała Runa. Rysowała na ścianie dziwny wzór składający się z liter
i obrazków – Jori pamiętał je z lektury raportu. Strzykawki, węże. Dziecko
w łóżku. Ludzik z kresek, który pochylał się nad łóżkiem. Cylinder na jego
głowie.
W pobliżu Runy nie było nic tak białego, jak ona sama; biała skóra, białe
włosy. Jori podszedł bliżej. Na ścianie, w miejscu, przy którym trzymała
teraz pióro Joriego, nie było nic widać. Skończył się atrament. Metalowa
skuwka była zagięta do połowy, a drugi koniec pióra mocno zdarty.
Dziewczynka musiała próbować pisać obydwoma końcami, a kiedy to nie
przyniosło rezultatu, zaczęła ryć w ścianach.
Jori złapał Runę za ramię, odwrócił ją i zabrał jej pióro. Patrzyła na niego
niebieskimi, pozbawionymi emocji oczami, które widziały już wszelkie
cierpienie. Sięgnęła po pióro – Jori zobaczył zdarte paznokcie i ślady krwi na
ścianie. Wtedy przypomniał mu się chłopiec z piwnicy. Uderzał w ścianę tak
długo, aż jego głowa zaczęła krwawić. Dziewczynka wydrapywała znaki tak
długo, aż połamała paznokcie. I jedno, i drugie dziecko nie przerwałoby,
dopóki nie padłoby z wyczerpania. Chyba że ktoś by je powstrzymał. To były
dzieci, które wychowały się w klinikach i pod ziemią. Przeprowadzano na
nich eksperymenty, których nie rozumiały. Kogo więc zdziwiłoby ich
zachowanie?
Runa wyglądała teraz jak okaleczone zwierzę, ale Joriemu jeszcze nigdy
nie zdawała się tak ludzka jak w owej chwili. Patrzyli na siebie – dwoje
wycieńczonych ludzi, z których jeden właśnie podjął bardzo ważną decyzję.
Tutaj, w tej pogrążonej w półmroku sali, Jori zapragnął pomóc Runie dla niej
samej. Nie dla kariery czy nauki, nawet nie dla Pauline, lecz by wynagrodzić
dziewczynce niesprawiedliwość. Bo tak nie powinno być.
Wyciągnął niepewnie ręce, jakby chciał ją objąć. Było to zaproszenie do
zawarcia pokoju, skierowane jednak do niewłaściwej osoby. Runa zobaczyła
ręce, które się do niej zbliżają, zobaczyła dłonie. A potem otworzyła usta
i ugryzła Joriego w palec.

Gdy chciałem wrócić na łono Kościoła, ono okazało się wypalone. Przed
czarną dziurą w ścianie stali dwaj policjanci i monsieur Dupont. Nie
widziałem innych ministrantów.
– Maxime Chevrier. – Monsieur Dupont był zaskoczony moim widokiem;
spojrzał na mnie niemal podejrzliwie.
– Monsieur Dupont. – Zdjąłem czapkę, musiałem to zrobić, by nie zostać
spoliczkowanym, i spytałem: – Nie mamy dziś chóru?
– Wysłaliśmy wszystkich do domu, bo odbywa się rewizja. – Inspektor
odwrócił się do mnie i gestem objął całe pomieszczenie. Nasz kościół stał się
dla niego miejscem zbrodni.
– Nie wiem nic o żadnej rewizji.
– W piwnicy kościoła wybuchł pożar. W poniedziałek spod tych drzwi
zaczął się wydobywać dym. Zauważył to kapłan. Można było tego w ogóle
nie zauważyć, ponieważ są wpuszczone w boazerię. Widzisz, nie różnią się
od paneli z prawej i lewej, wszystko bardzo dobrze wykonane. – Ze sposobu,
w jaki do mnie mówił, wywnioskowałem, że sam ma dzieci. Spojrzałem na
siwe pasemka połyskujące w jego brązowych włosach. A potem na dziurę.
– Co jest na dole?
– Piwnica. Połączona bezpośrednio z katakumbami. Ktoś podpalił tam stos
rzeczy.
– Stos rzeczy?
– Ale chyba nie masz z tym nic wspólnego, prawda? – spytał monsieur
Dupont, który najwyraźniej nie miał dzieci. – A tak w ogóle gdzieś ty się
podziewał?
Zignorowałem jego pytanie. Fakt, że inspektor trzymał moją stronę, dodał
mi odwagi.
– A co tam spalono?
– Jeszcze nie wiemy, ale dużo tego nie zostało. Jutro w gazecie
z pewnością przeczytasz, że to było palenie zwierząt ofiarnych. – Inspektor
puścił do mnie oko. Zrobiłem to samo, ale nic nie powiedziałem. Czytanie
zwyczajnych gazet było dla mnie niewiele bardziej literackim przeżyciem niż
picie kawy u naszej sąsiadki.
– Nie strasz chłopaka – powiedział drugi policjant, stojący między
monsieur Dupontem a jego kolegą.
– Oj tam! Przecież jest już duży. Masz pewnie z szesnaście lat, co?
– Piętnaście – odparłem.
– Miałem prawie tyle samo, gdy zaczynałem w Sûreté.
– Ale ten jest ministrantem – upierał się drugi policjant. Tym samym
rozmowa zaczęła się kręcić wokół mojej osoby.
– Nie widziałeś przypadkiem jakichś podejrzanych osób wychodzących
z tej ściany albo do niej wchodzących?
– Podejrzanych osób?
– Podejrzewamy, że to zwolennicy sekty, naśladowcy konwulsjonistów.
To pewnie oni podpalili dom w Clamart.
Spojrzałem na policjanta wielkimi oczami. Nie wiedziałem nic o żadnym
domu w Clamart, ale o konwulsjonistach, owszem, słyszałem. Każdy
chłopiec o nich słyszał. Krążyły o nich najstraszliwsze opowieści – prawie
tak straszne jak o Żydach. Była to sekta, która przez ponad sto lat spotykała
się na grobie Świętego Franciszka z Paryża, dokładnie tutaj, na cmentarzu
Saint-Médard. Otrzymali nazwę Les Convulsionnaires, ponieważ na grobie
dostawali drgawek i konwulsji, które interpretowali jako cudowne
ozdrawianie. Ich spotkania stawały się coraz bardziej wynaturzone i każdej
nocy ściągały tłumy gapiów, aż wreszcie trzeba było zamknąć cmentarz.
Mówi się jednak, że spotkania konwulsjonistów nigdy się nie skończyły.
W szatni za ścianą kościoła opowiadaliśmy sobie szeptem, że spotykają się
pod ziemią albo w eleganckich salonach, by demonstrować swoje konwulsje
lub oddawać się diabelskim orgiom. Czasami sami siebie okaleczali albo
wzajemnie biczowali. Myśl o tym, że to wszystko mogło się dziać pod
naszymi stopami, podczas gdy staliśmy i śpiewaliśmy anielskie pieśni,
zrobiła na mnie piorunujące wrażenie.
– To ci się chyba spodobało, co? Ty nicponiu!
– Monsieur Dupont, proszę się uspokoić! – Inspektor podniósł ręce.
A potem opowiedział mi o Marie Sonnett, która w historii konwulsjonistów
występowała jako Salamandra i której imię odkryto w poniedziałek w owym
domu w Clamart.
Salamandra dostała imię po mitologicznym zwierzęciu, o którym
mówiono, że może żyć w ogniu i nie odczuwać żadnego bólu. Marie Sonnett
rzekomo jadła żarzący się popiół, wkładała głowę w płomienie na stosie i nic
się nie działo, nie paliły się jej nawet włosy. Stąpała też boso po
rozżarzonych węglach, które zmieniłyby w popiół każde obuwie. Od tej pory
ogień ma szczególne znaczenie w kręgach konwulsjonistów. Cały czas
pojawiali się też naśladowcy, którzy chcieli powtórzyć cuda Salamandry.
– Oczywiście to tylko legenda – drugi policjant pośpieszył
z wyjaśnieniami. Uśmiechnął się, ale spojrzał z wyrzutem na swego kolegę.
Po schodach wszedł trzeci mężczyzna, po chwili wyłonił się z dziury. Był
spocony, miał brudny mundur, a na ramieniu niósł jakiś spalony przedmiot,
z którego zwisały strzępki skóry i małe mosiężne rogi. Może kiedyś była to
skrzynia.
– Ta piwnica przypomina głęboką jamę – powiedział. – Nie dotarliśmy
jeszcze na koniec, wygląda jednak na to, że ogień zniszczył wszystko poza
katarynką.
– Katarynką? – zainteresował się inspektor.
– Tak, stała w rogu za schodami. Valentin zaraz ją przyniesie.
Przepuściliśmy mężczyznę. Monsieur Dupont przyjrzał się nieufnie
pozostałościom na jego ramieniu. Zastanawiał się zapewne, czy odnalezione
w piwnicy przedmioty można potraktować jako własność kościoła i czy
powinien powstrzymać policję, zanim wykradnie święte relikwie.
– Imię Salamandry znajdowało się w spalonym domu? – wróciłem do
przerwanego wątku.
– Tak. Razem z listą innych imion, które jednoznacznie są powiązane
z konwulsjonistami. – Inspektor był z siebie dumny. Zrozumiałem, że to
ważna sprawa dla policji, potężny cios w gniazdo sekty.
Chciałem spytać monsieur Duponta, kiedy wrócimy do prób na święta, bo
nagle zacząłem się bać, że teraz, gdy policja przejęła kościół, święta w ogóle
się nie odbędą, jednak w tej samej chwili do budynku wszedł kolejny
mężczyzna – starszy i brodaty.
– Monsieur Lecoq! – zawołał inspektor. – Czekałem na pana!
– A ja nie spodziewałem się, że tak szybko się pan tu zjawi, inspektorze
Gudin.
Głosy obu mężczyzn ociekały ironią. Niby szli w swoim kierunku,
zachowywali się jednak tak, jakby musieli zachować dystans. Stanęli
naprzeciwko siebie na długość ramienia i ostrożnie uścisnęli sobie dłonie.
– Monsieur, jak się panu podoba moje miejsce zbrodni?
 – Bardzo. I to wszystko udało się panu osiągnąć bez mojej pomocy?
– Nie do końca. Imię z pańskiej listy było dla nas ważną wskazówką. Ale
zdziwiłem się, że pana nie ma, gdy tu przyjechałem.
– Inspektorze, nie da się być przy wszystkich pożarach jednocześnie.
Słuchałem tej rozmowy szczerze zafascynowany, aż monsieur Dupont bez
ostrzeżenia zdzielił mnie swoją rękawiczką w kark i kazał mi znikać.
Schyliłem się i odszedłem, wciąż nie rozumiejąc związku między
Salamandrą, mną i moim śpiewnikiem.
Był to pierwszy raz, gdy spotkałem monsieur Lecoqa.

Gérard widział, jak do kościoła wchodzi jakiś mężczyzna, a potem jak

wychodzi z niego chłopak. Tego drugiego znał, był to Maxime Chevrier. Ale
nie zawołał go, nie chciał zwracać na siebie uwagi. Popatrzył tylko za
chłopcem, jakby był trochę zdziwiony faktem, że istnieje on poza biblioteką.
Potem ponownie skupił się na krukach chodzących po placu Saint-Médard –
czarne plamy na białym tle. Jakże nudny byłby śnieg, gdyby natura nie
stworzyła kruków, pomyślał.
Policjanci wynosili z kościoła na wpół spalone przedmioty i ładowali je na
przyczepę powozu. W tę i z powrotem. W tę i z powrotem. Kruki
podskakiwały w śladach swoich nóg. Mężczyźni z reguły nie zauważają
ptaków. Gérarda natomiast na ich widok coś swędziało w piersi, tuż nad
żołądkiem. Podobne uczucie u każdego innego człowieka wywołałoby
uśmiech. Ale Gérard się nie uśmiechał.
Zmrużył oczy, gdy rozpoznał listwę z łóżka, którą niósł jeden
z policjantów. W świetle dziennym resztki, które przy niej wisiały, można
było jeszcze uznać za kajdany. Światło dzienne zmieniało wiele rzeczy,
głównie te należące do ciemności. Policjant rzucił listwę na przyczepę.
Gérard ponownie zaczął się przyglądać krukom. Jeden z nich odkrył
właśnie coś, co leżało pod kołem powozu, może jakiś zgnieciony orzech albo
ziarno. Z całych sił zaczął drapać to miejsce, wwiercał dziób w śnieg, jakby
mógł przesunąć przyczepę. Z kościoła wyszedł drugi policjant,
z zaczerwienioną twarzą, pewnie od biegania po schodach. Był to już czwarty
raz, gdy musiał wejść i zejść po stu trzydziestu stopniach. To oznaczało
w sumie tysiąc czterdzieści stopni do przebycia.
Spojrzał nad ramieniem policjanta i dostrzegł katarynkę. Obok narzędzi
chirurgicznych, których ogień nie mógł strawić, był to jak dotąd jedyny
przedmiot w stanie nienaruszonym. Stał w rogu celi i Gérard o nim
zapomniał. To było głupie. Naprawdę głupie. Ale poza tym wszystko zrobił
bardzo dobrze.
Ławka pod jego pośladkami zrobiła się zimna. Postanowił jednak, że
zostanie i poczeka, aż wszyscy sobie pójdą. Chciał być krukiem. Po lecie,
gdy odfruwają wszystkie ptaki, kruk zawsze zostaje. Nie chowa się w lesie
ani drzewie. Zawsze zostaje wśród ludzi. W Paryżu nie ma ani dnia bez
kruka. Gérard chciał być krukiem. Lubił zimę.
W jego kieszeni znajdowała się ostatnia karta tarota, a także depesza od
Luysa. Luys napisał mu coś dziwnego. Chciał z nim porozmawiać jeszcze
dziś po południu.
W chwili, w której podpalił dom, Gérard podjął decyzję. Zrobił wszystko
prawidłowo i bardzo zręcznie. Luysowi nie spodoba się fakt, że działał na
własną rękę, pewnie się wścieknie, ale ostatecznie przyzna mu rację.
Dwaj mężczyźni spadają z wieży, jeden ma koronę, drugi – nie.
Teraz Gérard zrozumiał, że nie chodziło o niego. To nie on był tym
w koronie – ani tym bez korony. On przeżyje. Zostanie krukiem.
Dwaj mężczyźni, którzy spadli z wieży, to Luys i Jori.
Wyjął ostatnią kartę. Była już pogięta i zniszczona od noszenia w kieszeni.
Gérard bał się, że wyciągnie Śmierć, ale dostał Sąd. Wolałby jednak
wyciągnąć Śmierć. Kruki były posłańcami Śmierci, można byłoby jakoś
wytłumaczyć tę kartę. W przypadku Sądu zostawało niewiele miejsca na
interpretację.
Archanioł Gabriel dmie w puzon. Brakuje przy nim chorągwi
zmartwychwstania. Wokół aniołów znajdują się otwarte trumny. To, co
zostało pogrzebane i nie może zostać zapomniane, wystąpiło na światło. A to,
co zdawało się zamienić w proch, powróciło.
Podrapał się po prawej ręce przez materiał kurtki. Nagle zaczęła go
swędzieć skóra. Na dole, na środku karty, bezpośrednio przed trąbką, w którą
dmucha się przed zmartwychwstaniem, widniała postać śmiertelnie bladego
dziecka. Siedziało w otwartej trumnie i wyciągało ręce do anioła. Było
odwrócone plecami do obserwatora. Gérard nie widział jego twarzy, jednak
był niemal pewny, że to dziewczynka.
 Jeden z kruków doskoczył do jego stóp i przystanął, by odwrócić głowę.
Obserwowali się kątem oka. Być może ptak zrozumiał, że Gérard jest jednym
z nich. A może jako jedyny pojął związek między mężczyzną na ławce
a powozem ze zniszczonymi przedmiotami z kościoła. Kruki były przebiegłe.
Gérard czytał kiedyś, że potrafią wyciągać wnioski jak żadne inne zwierzę na
świecie.
Już za kilka godzin Gérard będzie musiał się spotkać z Luysem. A wolałby
siedzieć tutaj i czekać, aż śnieg się roztopi, aż całą tę sprawę porośnie trawa.
Ponownie spojrzał na dziecko przed Sądem Ostatecznym. Przejechał
kciukiem po jego plecach, po skórze jeszcze szarej od wiecznego snu.
Secret fatale.
Pervers et mauvais.
Był pewien, że dziewczynka z celi numer sześć jest tak samo martwa jak
reszta dzieci, z których ciał utworzył stos. Ale przecież uczynił to pod
nieobecność Luysa. Bo ten był akurat na jakiejś konferencji. Nie potwierdził
śmierci. Stąd ta depesza. Luys założył, że Gérard popełnił błąd.
Jeszcze raz spojrzał na stos na wozie. Nie będzie już dużo większy.
Policjanci oparli się o koła; piwnica została opróżniona. Jeden z mężczyzn
miał przy sobie duży drewniany aparat fotograficzny. Może robiono zdjęcia
w celi dziewczynki, pomyślał Gérard. Może ogień nie zniszczył wszystkich
znaków na ścianach. Gérard jednak nie powinien już odczuwać strachu, bo
został powołany. Był geniuszem pierwszej godziny, medykiem, o którym
mówił Levis w swych dziełach, urodzonym między Hiszpanią a Francją,
synem hiszpańskiej matki i francuskiego ojca.
Pozbędzie się tych, którzy staną mu na drodze. Jeśli ten bez korony sam
nie spadnie z wieży, Gérard go z niej zepchnie. A gdy wszyscy inni uciekną
przed zimą, on pozostanie na miejscu jako ostatni.
Jeśli Luys ma rację i dziewczynka z celi numer sześć rzeczywiście żyje,
trzeba było działać. Zło należy wyrwać z korzeniami. Nie wystarczyło tylko
biegać wokół, zacierając ślady, które pozostawiało.
Gérard zauważył, że policjanci na niego zerkają. Spuścił wzrok.

– Chcesz ją operować w Boże Narodzenie?

 – A co przemawia przeciw temu?
– Co przemawia przeciw temu?
– Sala operacyjna będzie wtedy wolna.
– Oczywiście, że tak, Jo’annrischard. W Wigilię nikt nie operuje. Bo
święta spędza się z rodziną.
W lewej ręce Jori trzymał liść, który w irytacji zerwał z krzaka. Stali na
Cour Maarin, niewielkim placu obok kościoła St. Louis. Miejsce zostało
wybrane w sposób strategiczny – o tej porze, a do tego przy takiej pogodzie,
nikt tędy nie przechodził. Od zapadnięcia zmroku nieustannie padał śnieg.
Babiński schował ręce do kieszeni płaszcza. Marzł tak samo jak Jori.
– Nie możesz przeprowadzić operacji w inny dzień?
Jori pokręcił głową.
– Dlaczego?
– Bo nie chcę wzbudzać zainteresowania. Potrzebuję do tego spokoju.
A w święta nikogo tu nie będzie.
– Jakiego zainteresowania?
– Całego… tutaj… – Jori machnął ręką tak gwałtownie, że płatki śniegu
z jego rękawów spadły na ziemię. – Odnoszę wrażenie, że wszyscy tylko
czekają na to, by dziewczynka zmarła. Tak jakby podczas operacji chcieli za
mną stać i zaglądać mi przez ramię.
– To przez ten zakład – przyznał Babiński. – No i idą święta. Wszyscy
wpłacili wpisowe. Teraz brakuje im na prezenty.
– Właśnie dlatego zwracam się do ciebie, Babiński. Oni wszyscy się
zakładali. Nikt nie będzie chciał mi pomóc!
Jori zrolował liść między palcami i rzucił go na ziemię. Był wściekły.
Głównie na Babińskiego, który nie chciał spełnić jego prośby. Zamiast tego
spytał:
– A ta historia z zasłonami?
– Jak to?
– Przedwczoraj przy łóżku dziecka brakowało zasłon. Z tego, co się tu
opowiada, rano strażniczki znalazły Runę na nagim materacu, bez
prześcieradła i zasłony, przykrytą jedynie dwoma wełnianymi kocami.
– Tak, słyszałem – mruknął Jori. – Nie mam pojęcia, o co w tym chodzi.
Inna pacjentka musiała ukraść jej prześcieradło. Wiesz przecież, jak ze sobą
walczą. Dla alkoholu zrobią wszystko.
– Ukradną nawet zasłony?
 Dotychczas Jori uważał Babińskiego jedynie za człowieka łatwowiernego,
może nieco naiwnego. Teraz jednak Polak ściągnął sceptycznie brwi.
– Babiński, proszę, przecież jesteś jedyną osobą, która od samego początku
we mnie wierzy.
– To nie do końca prawda. Po prostu wyliczyłem sobie…
– Widzisz, jesteś mądry. Liczysz. Inni nie potrafią nawet tego. Myślą, że
jeśli dziewczynka umrze, wygrają majątek.
Jori nie spodziewał się, że Babiński będzie stawiać taki opór. Pomyślał
o Paulu, który zawiódł go kilka miesięcy temu. Skoro opuścił go najlepszy
przyjaciel, to czy pomógłby mu kolega ze studiów, i to jeszcze taki, którego
towarzystwa Jori nie mógł znieść? Niespodziewanie ogarnęła go panika.
Babiński był ostatnią osobą, którą chciał o to prosić. Ostatnią, którą mógł o to
prosić.
– Co ci się stało w rękę?
– Słucham? Ach, to… – Jori wsunął dłoń do kieszeni. Palec wskazujący
pulsował bólem. – Mały wypadek.
– I chcesz operować?
– Jest przecież jeszcze trochę czasu.
– Jeśli ugryzł cię człowiek, to może się goić bardzo długo. Pokaż.
Może Jori nie docenił Babińskiego, a może po prostu za rzadko z nim
przebywał. W każdym razie nie spodziewał się po nim takiej bystrości.
Niechętnie wyjął dłoń z kieszeni.
Babiński pochylił się nad nią.
– Zdezynfekowałeś?
– Oczywiście.
– U mnie też długo się babrało, pamiętasz? Ugryzła mnie w dniu,
w którym znaleźliśmy królika.
Babiński podniósł palec. Przez chwilę milczeli. Nagle poczuli, że coś
ich łączy – nicią cienką jak pajęcza sieć.
– Dasz radę utrzymać skalpel w dłoni?
– Mam nadzieję, że do tej pory wszystko będzie dobrze. Za kilka dni
muszę przeprowadzić jeszcze jedną próbę. A jeśli się nie zagoi, dobrze
byłoby mieć przy sobie kogoś, kto umie trzymać skalpel. Czyli odpada
połowa studentów. – Jori cofnął palec. Prawienie Babińskiemu
komplementów i jednocześnie pozwalanie, by trzymał go za rękę, to za dużo
dobrego.
 Polak spojrzał na kieszeń, w której zniknęła dłoń Joriego.
– Czy ty właśnie mi mówisz, że mnie potrzebujesz?
– Co?
– Powiedz: Józefie, bardzo chciałbym z tobą współpracować. Potrzebuję
cię.
Joriego zatkało. Miał ochotę odwrócić się i odejść.
Polak stał nieruchomo. Czekał.
– Babiński, przecież już powiedziałem, że chcę z tobą współpracować.
– Powiedz: Józefie, potrzebuję cię. – Na okrągłej twarzy mężczyzny
pojawił się figlarny uśmiech.
– Chyba nie mówisz poważnie! – oburzył się Jori.
– Wymagasz ode mnie, żebym zrezygnował ze spędzenia Bożego
Narodzenia z rodziną. Nie mam jednak zamiaru spędzać Wigilii
z człowiekiem, który ledwo co mnie toleruje. – Babiński nadal się uśmiechał,
ale w jego głosie pojawiło się rozgoryczenie, które musiało być już bardzo
stare.
W istocie – Jori nie doceniał kolegi. Polak znał swoją opinię w Salpêtrière
i wiedział, że Jori nie lubi go tak samo jak reszta. Prawdopodobnie
Babińskiego odrzucono już w szkole. Był przy kości, blady i dobrze się
uczył – taki ktoś jest przyzwyczajony do samotnego spędzania przerw.
Jori przygryzł dolną wargę.
– No dobrze, skoro nalegasz: Babiński, proszę, pracuj ze mną, bardzo by
mnie to ucieszyło.
– I?
– I… może potrzebuję cię do operacji.
– Może?
– Tak. To znaczy nie, z pewnością potrzebuję cię do operacji.
– Bo nie znajdziesz innego kretyna, który będzie chciał pracować z tobą
w święta?
– Nie, bo jesteś jedyną osobą tutaj, której mogę jeszcze zaufać. – Słowa te
padły tak szybko, jakby spadły z nieba razem ze śniegiem. W ciszy, która
nastąpiła po nich, Jori wpatrywał się w okna pralni, jakby ktoś się krył za
firankami i ich podsłuchiwał.
Ale powiedział prawdę. Odkąd do kliniki przybyła dziewczynka, miejsce
to stało się dla niego niebezpieczne, pełne zawiści i nieszczerości, rzeczy,
których nie rozumiał. Nie ufał już Charcotowi, Luysowi ufał jeszcze mniej,
innym studentom też. Chciał pomóc Runie, zyskać tytuł doktora, a potem
pojechać do Pauline. Już dawno powinien był to uczynić.
– Cóż, wprawdzie nie nazwałeś mnie Józefem, ale wydaje mi się, że
wystarczy.
– Ty nie nazywasz mnie Jorim, a nie mam do ciebie pretensji.
Na twarzy Babińskiego ponownie pojawił się uśmiech, który Jori
wcześniej uważał za naiwny.
– Porozmawiam z rodzicami.
– Dziękuję.
– Przed nami jeszcze mnóstwo pracy. Nie wiem, czy dam radę tak szybko
się wdrożyć w temat.
– Został jeszcze miesiąc. Poza tym wszystko jest już przygotowane. Jeśli
chcesz, możemy zacząć, gdy tylko zakończy się następna próba.
– Przy niej też potrzebujesz pomocy?
– Przy niej będzie Luys. Ale powiem mu, że chcesz popatrzeć. Albo lepiej
sam mu to powiedz.
Patrzyli na siebie w milczeniu. Jori cieszył się, że Babiński nie wypytuje,
dlaczego nie chce przeprowadzić operacji Runy w asyście neurologa.
Wrócili do głównego budynku. Śnieg skrzypiał im pod stopami. Gdy
mijali audytorium, Babiński spytał o wykład, z którego Jori wyszedł. Jori
postanowił powiedzieć mu prawdę.
– Chciałem sprawdzić, co u Runy. Miałem złe przeczucia.
– Dlaczego?
– Przez Luysa.
– Przez doktora Luysa?
Obaj rozejrzeli się wokół, jakby neurolog mógł siedzieć na jednym
z drzew na Cour St. Claire. Babiński zniżył głos:
– I musiałeś to uczynić akurat podczas wykładu Charcota?
– Tak, wiem, to było głupie. Czy Charcot się wściekł? Co powiedział?
– Dopiero przy drugim.
– Przy drugim czym? – Jori przystanął.
– Przy drugim mężczyźnie, który opuścił salę tuż za tobą. Myślałem, że
pęknie z wściekłości.
– Ktoś wyszedł za mną z sali? – upewnił się Jori.
– Tak, tuż po tobie. Nie widziałeś go?
Jori nie był w stanie nawet pokręcić głową.
 – Jak wyglądał?
– Nie wiem. Siedział daleko ode mnie. Niezbyt wysoki, chyba kuśtykał…
Musiał siedzieć gdzieś obok ciebie. Po waszym wyjściu oba krzesła z tyłu
zostały puste. Myślałem, że może go znasz.
Joriemu zrobiło się sucho w ustach. Próbował sobie przypomnieć, kto koło
niego siedział, ale jedyne, co kojarzył, to niezdrowy kolor twarzy tego
człowieka.
– I wyszedł za mną z wykładu?
– Mówię przecież: tuż po tobie. To dziwne, że go nie widziałeś.
– Czy mógł pójść za mną?
Babiński spojrzał na Joriego z irytacją. Ale Jori sam już odpowiedział
sobie na to pytanie. Przejechał po czole zranioną dłonią. Czyli to nie cień
Gérarda widział w ogrodzie. Ktoś inny zabrał dokumenty. Ale kogo mogłyby
one zainteresować? Mimo zimna Jori zaczął się pocić.
– Jo’annrischard, dobrze się czujesz?
Słyszał głos Babińskiego, jakby dobiegał spod wody. Złapał się lewą
dłonią za prawą, jakby mógł w ten sposób się podtrzymać albo przynajmniej
złagodzić ból, który pulsował w zranionym palcu niczym ostrzeżenie.
Piwnica i raporty z doświadczeń były dotychczas sprawą między nim,
Luysem i Gérardem. Teraz jednak, gdy dowiedział się o tym ktoś jeszcze, Jori
uświadomił sobie, że również w jego interesie leży to, by dokumenty nie
trafiły w niepowołane ręce. Przecież doświadczenia w piwnicy
przeprowadzano bez wiedzy Charcota. A Jori, przynajmniej na początku, brał
w nich czynny udział. Jego ręcznie pisane tłumaczenia nadal znajdowały się
w piwnicy. A teraz znaleziono jeszcze raporty, które ukrył w krzaku.
Jeśli dowie się o tym Charcot… Albo policja!
Runa i ten cholerny zakład ściągnęliby na siebie zbyt dużą uwagę. Nie
udałoby się tak łatwo zamieść sprawy pod dywan.
Kątem oka widział, jak Babiński podchodzi bliżej i mu się przygląda, jak
wyciąga ręce, żeby go podtrzymać…

Madame Villon opuściła gazetę i złapała się za serce. Spojrzała przez

otwarte drzwi w stronę korytarza, w którym stały skórzane buty Joriego.
Śnieg wypłukał podeszwy, ale do czubków nadal kleiło się łajno
z poniedziałkowej nocy. Łajno z katakumb.
I nagle madame Villon przestała się dziwić, że jej młody gość tak bardzo
interesował się domem w lesie. Artykuł w gazecie wszystko wyjaśniał.
Dziennikarze widzieli związek między jednym pożarem a drugim. Nie można
było wykluczyć, że na stosie w piwnicy palono zwierzęta lub ludzi – tak
powiedziała policja, a skoro tak powiedziała, to musiała być prawda.
Madame Villon przeżegnała się i spojrzała na obrazek z Madonną – wiszący
nad drzwiami jadalni właśnie do takich celów. Zaczęła nasłuchiwać, jak
student hałasuje w swoim pokoju, coś odsuwał, może barykadował drzwi
szafą, słyszała to wszystko przez ścianę.
A potem nagle otworzył drzwi. Podskoczyła. Ciężko oddychając,
popędziła do znajdującej się obok kuchni, bo tam – podobnie jak do
sypialni – młody gość nigdy nie wchodził. Za późno wpadła na pomysł, żeby
odłożyć gazetę na miejsce. Chciała wrócić i zabrać ją ze sobą, ale Jori
wyszedł już z pokoju. Madame Villon zdążyła się tylko schować za rogiem,
gdy przeszedł przez korytarz do jadalni i usiadł na swoim miejscu.
Wyglądał na zmęczonego. Wczoraj znowu późno wrócił. Teraz już
madame Villon wiedziała, gdzie spędza noce. Od dawna oglądała rysunki
w książkach leżących na jego biurku, które zwał medycznymi. Na tych
rysunkach kobiety tarzały się po ziemi. Coś podobnego opisano w gazecie.
Pokazano krąg mężczyzn stojących wokół leżącej na podłodze kobiety. Kłuli
ją kolcami, a ona wyciągnęła ręce nad głowę i wygięła plecy w łuk, jakby
chciała je sobie złamać. Żadna to medycyna! Przecież w gazecie czarno na
białym napisano, że to konwulsjoniści.
Czyli powrócili – a ich przywódcą był ów student ze Szwajcarii, który
musiał szukać schronienia akurat u niej.
Przez kilka chwil madame Villon stała w kącie między kuchnią a jadalnią,
przyciskając miotłę do piersi. Ciekawość okazała się jednak silniejsza niż
chęć przetrwania. Tak cicho, jak tylko pozwoliły jej stare nogi, podeszła do
drzwi jadalni, wstrzymała oddech i wyjrzała.
Jej podopieczny czytał gazetę. A gdy się odwrócił, przerażenie w jego
oczach potwierdziło wszystkie jej obawy.
 Jori doskoczył do Marguerite Desens, gdy ta zwymiotowała po raz trzeci.
Przytrzymał jej miskę i pomógł się położyć, gdy torsje ustąpiły. Następnie
usiadł na swym krześle, by dalej czuwać przy jej łóżku.
Powiedział strażniczce, że jest za wcześnie na stałe pokarmy. Operacja
odbyła się niecałe pięć dni temu i Marguerite była w stanie utrzymać
w żołądku tylko wodę lub herbatę.
– Oorago… O-ora… – odezwała się nagle pacjentka.
Jori szybko się wyprostował. Złapał ją za ręce, gdy po raz kolejny
spróbowała ściągnąć sobie bandaż.
– O… Orage! – powtórzyła, ale nie rozumiał, o co jej chodziło. Orage po
francusku oznaczało burzę. Ale nie było burzy, na zimowym niebie nie było
nawet jednej chmurki. Widział to przez okno.
– Co byś chciała, Marguerite? Wody?
– Orage!
Poczuł, jak jej dłonie drżą. Był bezradny.
– Marguerite, nie ma burzy. Nie rozumiem, czego chcesz…
Drzwi się otworzyły i do sali wszedł Luys.
– Ach, tutaj jesteś!
Jori skinął głową. Wciąż trzymał Marguerite za ręce.
– Oraaaage!
– Cały czas chce sobie ściągnąć opatrunek z głowy? – spytał Luys ostro.
– Wydaje mi się, że chce nam coś powiedzieć. Ale nadal ma zaburzenia
mowy.
– Afazja. – Diagnoza Luysa była tak sucha jak jego głos.
Krzyki Marguerite przybrały na sile. Wyrwała dłonie z rąk Joriego, jednak
gdy spróbowała się złapać za głowę, musiał ją powstrzymać.
– Trzeba ją unieruchomić – stwierdził Luys.
– Nie da się. Musi się ruszać, bo ma torsje.
– Hm. – W ten sposób neurolog zamknął temat. – Napisałeś już raport
z operacji?
Jori kiwnął głową w stronę małego stołu.
Marguerite jęczała. Zrobiło mu się jej żal. Kątem oka widział, jak Luys
bierze raport i zaczyna go czytać, jak marszczy czoło i kiwa głową
w zamyśleniu.
– Za krótki – orzekł. – Na przykład tutaj: Po zatamowaniu krwawienia
wkręciliśmy śruby w otwory i wyjęliśmy kość. Ja ująłbym to tak: Po tym, jak
bardzo ostrożnie i z ogromną dbałością zatamowaliśmy krwawienie…
– Doktorze Luys, chyba nie chce pan czytać tu na głos raportu z operacji! –
zaprotestował Jori.
Luys jednak nie zwracał na niego uwagi.
– A tutaj? Napisałeś: Podzieliliśmy opony mózgowe na trzy płaty. Mózg
mocno pulsował. Na krawędzi otwartej czaszki przez mózg przebiegały grube
żyły i kilka arterii. Po podwiązaniu tych naczyń obcięto korę mózgową…
– Doktorze Luys, proszę. Przecież wiem, co napisałem! – Jori spojrzał
z obawą na Marguerite, nie wiedział jednak, czy rozumiała coś z tego, co
czytał neurolog. Na jej twarzy widać było tylko mieszaninę paniki i apatii,
które ogarnęły ją po tym, jak się wybudziła z narkozy.
– Po prostu brakuje mi szczegółów – upierał się Luys. – Wspominasz na
przykład, że uszkodziliśmy oponę mózgową, ale nigdzie nie piszesz, że było
to spowodowane zbyt dużą miękkością mózgu. Każdy, kto to przeczyta,
pomyśli, że popełniliśmy błąd!
Ponieważ rana na prawej dłoni Joriego jeszcze nie do końca się zagoiła,
Luys prowadził większą część operacji, podczas której najniższą warstwę
opony mózgowej trzeba było oddzielić od kory mózgowej pęsetą. Był to
jeden z najtrudniejszych momentów zabiegu i naprawdę nie można było
powiedzieć, by Luys popełnił błąd. Ale oponę mózgową uszkodził.
– Dobrze, tak napiszę – odparł Jori bez przekonania.
– Pamiętasz przecież, że mózg był bardzo miękki?
– Tak, doktorze, oczywiście. Ale też myślę, że może Marguerite wcale nie
chce o tym wiedzieć!
Marguerite jeszcze raz zaczęła jęczeć „Orrrage!”. Odwróciła głowę
w lewo. I nagle Joriemu wydało się, że zrozumiał.
– Jej chodzi o ucho! Oreille, nie Orage! – Pochylił się, by sprawdzić, czy
opatrunek nie przykleił się do ucha pacjentki. – Marguerite, chodzi ci o ucho?
Ucho? – Ostrożnie odsunął bandaż i zauważył, że jej skroń jest napuchnięta.
– Musimy napisać też odpowiednie podsumowanie – ciągnął Luys, nadal
bez reszty pogrążony w raporcie. – Coś jak: Podczas operacji udało się nam
osiągnąć wyznaczone cele.
– Doktorze, proszę na to spojrzeć.
Neurolog wreszcie odłożył raport na bok i podszedł do łóżka. Ze zszytego
miejsca na skroni Marguerite sączył się różowy płyn.
– Wydzielina z rany – powiedział Jori.
 Luys delikatnie nacisnął palcem nabrzmiałe miejsce. Marguerite
podskoczyła z bólu.
– Musimy to obserwować, być może trzeba będzie przeprowadzić kolejną
operację.
– Obszar wokół ucha też jest napuchnięty.
– Widzę.
Obaj zamilkli.
Jori myślał o tym, jak we wrześniu zabierał Marguerite Desens ze stajni,
ubrudzoną łajnem i zdezorientowaną po przebytej niewoli. W Salpêtrière
nigdy nie potrafiła zachować czystości, strażniczki bardzo się na to skarżyły,
najbardziej jednak przeszkadzało im jej ciągłe gadulstwo, które opisano
również w aktach Marguerite. W międzyczasie Jori nauczył się tego wpisu na
pamięć:
Gdy mówi, słowa w jej ustach kręcą się w kółko niczym młyn. Rzadko
milczy. I nie ma nic ładnego do powiedzenia. Są to albo urojenia, albo stare
wspomnienia, połączone po części wymyślonymi słowami. Od czasu do czasu
robi trafną uwagę, co świadczy o tym, że nie utraciła jeszcze całej
inteligencji. Ogólnie rzecz biorąc, widzimy jednak, że histeria doprowadziła
do tego, iż kobieta nie będzie się nadawać do żadnego zajęcia.
Przed operacją Jori wmawiał sobie, że może uda mu się pomóc
Marguerite. Myślał, że odmieni jej los. Gdy jednak patrzył na nią teraz,
zastanawiał się, czy rzeczywiście potrzebuje takiej pomocy.
– Strażniczki mówią, że po operacji Marguerite jest wyraźnie
spokojniejsza – odezwał się nagle Luys. Najwyraźniej myślał o tym samym,
o czym Jori. Tyle że wyciągnął inny wniosek. – I mówi mniej bzdur.
– Bo myli słowa, doktorze! – Jori nie potrafił dłużej ukryć wzburzenia. –
Nie potrafi już nawet nazwać części ciała ani zwykłego przedmiotu. A jeśli
nawet, to mówi tak niewyraźnie, że nie można jej zrozumieć!
– No dobrze, Johannie, czego zatem oczekujesz? Diagnoza przed operacją
brzmiała: pierwotna histeria z pasywną manią prześladowczą. Czy myślałeś,
że po operacji wyjdzie ze szpitala jako elokwentna dama? – Zamiast podnieść
głos tak jak Jori, Luys spokojnie pokręcił głową. – Naszym celem było
zmniejszenie zdenerwowania pacjentki i, w miarę możliwości, sprawienie, by
stała się bardziej znośna dla otoczenia. I chyba osiągnęliśmy cel, prawda? –
Wskazał młodą kobietę, która teraz, gdy opatrunek nie uciskał już ucha, była
wyraźnie spokojniejsza. Jej oczy były mętne i skierowane na białą kamienną
ścianę. Jori zauważył, że z prawego kącika jej ust spłynęła strużka śliny.
– Sugeruję, żebyś poszedł do domu i położył się do łóżka – dodał
neurolog. – Wyglądasz na przemęczonego. A gdy poczujesz się lepiej,
przerobisz ten raport. Charcot potrzebuje go, by przygotować wykład.
– Jaki wykład? – spytał Jori słabo.
– Trzydziestego grudnia Charcot chce przedstawić Marguerite na swoim
odczycie. O ile do tej pory pacjentka stanie na nogi. – Luys spojrzał na
podopiecznego, jakby się spodziewał, że ten zacznie wiwatować.
Jori jednak nie odczuwał radości. Zrozumiał, że po prostu przygotowali
kolejny numer dla cyrku Charcota: kobietę, którą zmuszono do milczenia.
Pomyślał o tym tak samo sucho, jak Luys postawił wcześniej swoją diagnozę.
Nie zaskoczyła go nawet data – trzydziesty grudnia, krótko przed planowaną
operacją Runy. Po prezentacji Marguerite Charcot tylko podkręci apetyt,
a obecni będą się martwić o swoje wpisowe. Co oznaczało jeszcze więcej
uwagi skupionej na Salpêtrière!
Jori chciałby być wściekły na Charcota albo na Luysa, albo chociaż na
studentów. Ostatecznie przecież to on własnoręcznie przypieczętował los
Marguerite, to on zabrał ją ze stajni, on wstał podczas wykładu i powiedział,
że zrobi to, co być może jeszcze nie było możliwe – i być może nigdy
możliwe nie będzie. Może nie można było wyciąć choroby umysłowej
z mózgu. Może mogły z tego powstać tylko niemyślące istoty, takie jak psy
Goltza. W każdym razie nie mogło być mowy o wyleczeniu.
Poczuł na sobie wzrok Luysa i usłyszał westchnięcie.
– Johannie, idź do domu – powtórzył doktor ze współczuciem, którego
brakowało mu dla leżącej obok wariatki. – Źle się tu czujesz.
– Później – odparł cicho Jori. – Jeszcze trochę zostanę.
Po wyjściu Luysa Jori został przy łóżku Marguerite jeszcze bardzo długo.
Założył jej nowy opatrunek, a potem owinął się kocem i czuwał, czy znów
nie dostanie torsji. Dopiero gdy zasnęła, odważył się rozprostować zmęczone
i zziębnięte kończyny i wyjść z sali.
Po ponad miesiącu ciągłych mrozów zima wtargnęła również do ostatnich
pomieszczeń Salpêtrière. Wgryzła się w mury i chłodziła sale ze wszystkich
stron, niezależnie od tego, jak mocno grzano. Jori wyszedł z budynku
i chuchnął, a jego oddech zamienił się w małą chmurę. Było wpół do
dwunastej.
Na dziedzińcu kliniki było pusto. Tylko kilka kruków podskakiwało
w poszukiwaniu jedzenia.
 CZĘŚĆ SZÓSTA

UPUBLICZNIENIE

Została wówczas skierowana do nas przez kuratora, żebyśmy

ocenili jej płodność. Napisaliśmy w raporcie,
że (pacjentka) ze swym niezdarnym chodem i złym
wyrazem twarzy sprawia wrażenie osoby chorej umysłowo. […]
W przypadku osoby całkowicie zdrowej fizycznie
doszliśmy do wniosku, że nie zachodzą żadne medyczne wskazania
do przerwania ciąży, zaleciliśmy jednak sterylizację i stwierdziliśmy,
że (pacjentka) z pewnością nie nadaje się do zamążpójścia.

MANFRED BLEULER (1903–1994)

szwajcarski psychiatra i syn Paula Eugena Bleulera
 W Wigilię nad miastem przetoczyła się zamieć śnieżna – a przecież już
wcześniej ulice były praktycznie nieprzejezdne. Powozy stały, ludzie cały
czas odśnieżali. Idący do kościoła ślizgali się w eleganckich butach,
nierzadko upadając. I tylko dzieci się śmiały.
Wiatr szarpał płaszcz Joriego i jego włosy, które były zbyt długie i opadały
na czoło. Między pasemkami wisiały kryształki lodu. Odgarnął grzywkę
i szybko schował rękę do kieszeni. Śnieg sypał mu w oczy. Jori mrugał,
uparcie patrząc przed siebie, chociaż widoczność była tak zła, że nie widział
nawet przejścia w Bâtiment Lassay. Na prawo od niego ze szpitalnej kaplicy
dobiegały dźwięki mszy.
Uszy bolały go od mrozu. Schował brodę w szalu, ale on też był pełen
śniegu. Zimne, mokre płatki wpadły mu za kołnierz. Jeśli Babińskiego nie
będzie jeszcze przez jakiś czas, Joriego całkiem zasypie. O ile w ogóle
przyjdzie.
W ostatnich dniach Babiński cały czas miał wątpliwości, zwłaszcza natury
moralnej. Wczoraj po południu przyszedł do Joriego, żeby raz jeszcze
omówić plan operacji; widział w nim błędy, których nie było. Siedzieli nad
papierami do drugiej w nocy, ale ostatecznie zostawili wszystko w pierwotnej
wersji. Jori nie mógł tego nawet wziąć Babińskiemu za złe. Sam był coraz
mniej przekonany, że postępują słusznie.
Przestępował z nogi na nogę, pod jego stopami skrzypiał świeży śnieg. Był
pewien, że odmrozi sobie palce u stóp.
Babiński, przyjdź wreszcie, pomyślał i zacisnął zęby.
Babiński jednak nie przychodził. Odgłosy zamieci zagłuszały śpiew
w kościele. Joriemu te pieśni zdawały się nie na miejscu. Wigilia nigdy nie
była mu bardziej odległa niż teraz, przed wielką operacją.
Babiński!
Jori zrozumiał, że jeśli Polak złamie dane słowo, to dotknie go do żywego.
Może i był przemądrzały, ale można było na niego liczyć i pracowało się
z nim lepiej, niż Jori się spodziewał. Lepiej niż z Luysem, może nawet lepiej
niż z Paulem, jak wynikło z ostatnich dni przygotowań. Spróbował pomyśleć
o Pauline, by ponownie przekonać się o konieczności przeprowadzenia całej
akcji, teraz jednak dziewczyna zdawała się być bardzo daleka. Bliska była
mu za to dziewczynka. I zamieć.
Zaczął chodzić po ulicy. Było już za dwadzieścia siódma. W kościele
wybrzmiała ostatnia pieśń. Usłyszał szuranie krzeseł.
 Jeśli Babiński nie przyjdzie, Jori nie przeprowadzi operacji.
Myśl ta uderzyła go tak nagle, jakby burza dmuchnęła mu śniegiem prosto
w twarz. I – ku jego zaskoczeniu – przyniosła mu ulgę. Podniósł dłonie do
ust i chuchnął; jego oddech był jedynym, co jeszcze miał ciepłego.
Zawsze można sprawić, by dziecko zniknęło, pomyślał. W ostatnich
tygodniach Runa chyba czuła się lepiej, jadła bardziej regularnie, a niekiedy
jej wzrok był całkiem skupiony. Przedwczoraj Jori wmówił nawet sobie, że
patrzy na niego, a nie przez niego, że wyciągnęła drobną rączkę, jakby
chciała dotknąć jego płaszcza. Może wkrótce jej stan się ustabilizuje na tyle,
by mogła trafić do domu opieki.
Pójdzie do Luysa i powie, że nie będą operować Runy. Niech neurolog
chwali się Marguerite Desens, o ile Anglia go nie prześcignie. A resztę
dokumentów z piwnicy Jori spali. Mógłby się z tym pogodzić.
Przeczytał artykuł o konwulsjonistach, ten i wszystkie pozostałe, ponieważ
ostatnimi czasy w gazetach zaroiło się od tekstów tego typu. Dziennikarze
tworzyli własne teorie na temat tego, co się wydarzyło w piwnicy, na temat
zabójstwa w leśnym domu i na temat katarynki. Ale o Runie i Salpêtrière nie
wiedział nikt. Może więc Jori nie powinien robić z siebie głupca
i przeprowadzić wszystko zgodnie z planem, zamiast się śpieszyć.
Postanowił, że nie podejmie żadnej decyzji i zda się na los, względnie na
Babińskiego. Jeśli rzeczywiście nie przyjdzie, do operacji nie dojdzie.
Ale Babiński przyszedł.
Jego pulchna sylwetka wyłoniła się ze śnieżnej zasłony. Nagle, niecałe
pięć metrów przed Jorim, stanął. Serce Joriego podskoczyło – musiał sobie
wmówić, że z radości. Babiński jedną ręką trzymał kapelusz, a drugą kołnierz
niemodnego, długiego płaszcza. Stanął przed Jorim i zamrugał. On też miał
śnieg na rzęsach i w brwiach.
– Wesołych świąt – powiedział, tak jakby umówili się na kolację.
Potem wyciągnął spod płaszcza owiniętą papierem paczuszkę wielkości
książki. Zamieć stłumiła jego śmiech. Z początku Jori nic nie zrozumiał.
W milczeniu przyjął prezent i kiwnął głową. Było mu wstyd, że nie ma nic
dla Babińskiego. W tym roku nikomu nie kupił prezentu i nikomu nie życzył
wesołych świąt, nawet madame Villon, która ostatnio zdawała się schodzić
mu z drogi.
Przygryzł wysuszoną wargę. Zapomniał nawet wysłać paczkę Pauline.
Bleulerowie z pewnością zabrali córkę na święta do domu. Jori wyobraził
sobie, jak Pauline biega do skrzynki na listy, być może już od kilku dni. Ale
w którymś momencie przestanie czekać na prezent od niego. Nie wiedziała
przecież, że zapomniał jej coś wysłać, bo właśnie ją ratował.
– Dziękuję – odrzekł poruszony. Nie otwierając paczki, schował ją pod
płaszcz, chociaż było mu niewygodnie, bo miał tam już aparat do narkozy.
Ramię w ramię minęli kościół i poszli na oddział Rambuteau. Jego
pacjentek nie prowadzono do kościoła nawet w Wigilię. Były niebezpieczne
i byłby to daremny trud, zwłaszcza że ich dusz i tak nie dało się już uleczyć.
Burza śnieżna połykała dźwięki, które obaj mężczyźni próbowali z siebie
wydobyć, wkrótce więc ucichli. W ich milczeniu i ciężkich krokach było coś
tragicznego.
Wchodząc po drewnianych schodach do budynku Rambuteau, Jori miał
wrażenie, że idzie na własny szafot.
Runa i inne kobiety leżały na swoich łóżkach. Nie spały. Wyglądało to tak,
jakby oczekiwały obu mężczyzn. Babiński i Jori na chwilę zawahali się przy
drzwiach. W grubych płaszczach ledwo się mieścili we framugi.
Kiwnęli do siebie, a potem podeszli do łóżka. Babiński przytrzymał Runę,
a Jori przycisnął jej do ust i nosa butelkę z eterem. Dziewczynka się nie
broniła, spokojnie patrzyła na Joriego. W ciemności źrenice Runy wyglądały
na czarne i wielkie. Można by ją wziąć za normalne dziecko.
– Ważyłeś ją dzisiaj? – Babiński z łatwością podniósł Runę z łóżka.
Ale Jori go nie słuchał. Patrzył w oczy dziewczynki i widział, że ona wie.
– Jo’annrischard?
– Dwadzieścia sześć kilogramów.
Odetchnął, gdy Runa zamknęła oczy. Narkoza zadziałała. Jednakże ciążyła
mu myśl o tym, że będzie kontynuował tortury, jakim była poddawana przez
większość życia. Razem z Babińskim owinął bezwładne dziecko kocem.
Na zewnątrz śnieg padał coraz mocniej. Płatki przyklejały się do ich
twarzy, gdy nieśli zawiniątko na salę operacyjną.
Czas był idealny. Nie widział ich nikt poza kobietami z sali. Jori i Babiński
celowo zaplanowali to tak, by wszyscy byli w kościele.
Nie mogli przypuszczać, że w innym kościele będą zgubieni.
 Gospodyni Joriego została bezwzględnie wepchnięta przez drzwi wraz
z resztą tłumu. Madame Villon ściskała w dłoni swój kapelusz i z trudem
łapała powietrze. Przy wejściu widziała twarze dwóch bezradnych kapłanów,
którym kazano policzyć wiernych. Teraz unosili palce wskazujące nad
motłochem i próbowali wypełnić zadanie.
Po tym, jak policja przeszukała kościół i przesłuchała duchownych,
mówiono, że w Saint-Médard nie będzie mszy. Ostatecznie jednak parafia nie
mogła zrezygnować z rzeszy parafian, w których gazety rozbudziły
ciekawość. Była to jedyna szansa w roku, by pozyskać więcej wiernych. Po
raz pierwszy od ponad stulecia mały kościółek znów stał się tematem
rozmów. Nikt jednak nie przewidział, że przyjdzie więcej chętnych, niż było
miejsc.
Madame Villon usłyszała za sobą pisk kilku kobiet. Spróbowała się
odwrócić, co w tej gęstej masie było bardzo trudne. Rozpoznawała
poszczególne twarze, nie miała jednak szansy, by życzyć komukolwiek
wesołych świąt. Ludzie z desperacją starali się dopaść miejsc siedzących;
rozglądali się wokół gorączkowo i chciwie, błyskawicznie zajmowali kolejne
rzędy. Msza miała trwać pięć godzin i już było wiadomo, że miejsca nie
wystarczy dla wszystkich.
Nagle ktoś na nią wpadł. Gdy poirytowana spojrzała w bok, zobaczyła
dwoje dzieci ze sklepu z tabaką. Schylone, krążyły między nogami i torbami.
Madame Villon automatycznie przycisnęła torebkę do siebie, słyszała już co
nieco o tej dziewczynce ze sfilcowanym warkoczykiem. Teraz udało się jej
zająć miejsce na samym przodzie. Starszy brat poszedł w jej ślady. Madame
Villon też chciała się tam dopchać, ale była zbyt szeroka, by przecisnąć się
między ludźmi tak jak te dzieci. Dźgnęła więc parasolką w wybrane miejsce,
jakby naznaczała podbitą ziemię chorągwią. Słyszała, że po drugiej stronie
oceanu tak właśnie się robi.
Z boku podeszła jakaś kobieta, chciała usiąść, ale zauważyła parasol.
Odwróciła głowę i spojrzała z niezadowoleniem na madame Villon. Była to
żona kapelusznika z Rue Mouffetard, Hiszpanka. Madame Villon jeszcze
nigdy z nią nie rozmawiała, ale trochę już o niej wiedziała. W skrzyni na
kapelusze w sklepie rzekomo trzymała jadowite węże, o których nie wiedział
nawet jej mąż. I za każdym razem, gdy do sklepu weszła ładniejsza od niej
kobieta albo gdy jakaś zbyt słodko uśmiechała się do jej małżonka, pobierała
trochę jadu od węża i po kryjomu skraplała nim wnętrze nowego kapelusza,
wskutek czego klientce wypadały włosy.
Madame Villon uniosła brodę i wygodnie usiadła. Przysięgła sobie nigdy
nie kupować kapeluszy na Rue Mouffetard.
Przed nimi był już tylko jeden rząd – pierwszy. Właśnie w nim siedziała
dziewczynka sprzedawcy tabaki. Lewą dłoń z brudnymi paznokciami
położyła obok siebie, być może trzymała miejsce dla matki. Z drugiej strony
siedział chłopiec, który tak naprawdę powinien siedzieć razem
z mężczyznami w prawej nawie kościoła. Madame Villon już miała mu o tym
powiedzieć, ale zauważyła, że wszystkie rzędy są pomieszane. Ludzie
cieszyli się, że w ogóle udało im się zająć miejsce, nie myśleli o tradycyjnym
rozdziale płci.
Gdy kościół był pełen, ci, którzy jeszcze stali, zaczęli się niepewnie
rozglądać. Nikt nie miał zamiaru odejść.
Madame Villon splotła palce na podołku i rozejrzała się z uśmiechem.
Instynktownie wyczuwała, że jest we właściwym miejscu o właściwej porze.

Była dokładnie dwudziesta druga trzydzieści, gdy zaintonowaliśmy kolędę.

Mroczny dźwięk organów zawisł w powietrzu. Organista musiał się nauczyć
pieśni na pamięć, bo gdy grał, nie zauważył, że tekst pod czarnymi nutami
nie był tym, który znali ludzie.
To dzięki niemu moja partia rozpoczęła się mrocznym drżeniem.
Dans une etable obscure – W ciemnej stajence.
Nad kolędą czarnym atramentem napisany był inny tekst. Przesłanie,
wiersz. Poczułem, jak po moim ciele przebiega dreszcz, gdy zobaczyłem, że
nagle wszyscy pochylają się nad śpiewnikami.
W ciszy rozległ się szept. Poniósł się po kościele, tak by usłyszeli go także
ci, którzy nie potrafią czytać, i ci, którzy siedzieli zbyt daleko, by odcyfrować
wersy. Zamknąłem oczy i po cichu wypowiedziałem słowa, których strzępki
do mnie dotarły:

Rozwieracz ciał po piwnicy chodzi,

Idzie przez wszystkie cele.
Przystaje przy każdej pryczy,
Osiemnaście, szesnaście, dziesięć – liczy.
 Zostało nas już tylko dziewięć.

Mimo że miałem zamknięte powieki, czułem, jak Gustave się do mnie

odwrócił. Po omacku poszukałem dłoni, którą ku mnie wyciągnął. Poczułem
jego przerażenie.

Zwie nas żabami w swym laboratorium,

Bo nas zębów i rzęs pozbawiono.
Emma, Louise, Marie, Josephine,
A mnie jego dzieckiem rtęci ochrzczono.

Możliwość wyszeptania tych słów tutaj, w kościele pełnym ludzi, była

cudowna. Przecież nigdy wcześniej nie opuściły one poddasza ani nawet
papieru.

I rozlega się „sinite” i „parvulos” rozbrzmiewa,

A jego pomocnik często nam śpiewa:
„Och, dzieci, przychodźcie, ach, przychodźcie do mnie”.
Pieśń jego w korytarzu rozlega się głucho.
Kręci korbą i wszystkie je zbiera,
I setki razy wybija godzina.
Tam jednak, w grobie, żaby wrzeszczą,
Z rany szara czerń ołowiu sączyć się zaczyna.
Rozwieracz ciał przystaje przy pryczy,
Pod kościółkiem, gdzie szaleństwo jeży włosie.
Dwadzieścia, siedemnaście, dziesięć – liczy.
Zostało nas już tylko osiem.

Po „osiem” zamknąłem usta i odczekałem jeszcze dwa uderzenia serca.

A potem uniosłem powieki.
Chłopcy z chóru wpatrywali się we mnie wielkimi oczami. Cofnęli się.
Wszyscy usłyszeli mój szept, mój wiersz.
A potem w kościele rozpętało się piekło.
Kobiety i mężczyźni zerwali się ze swych miejsc, nie wiedząc, co począć
z przerażeniem, które ich ogarnęło. Krzyczeli do siebie, jakby się kłócili.
Wszyscy wiedzieli, co się działo w Paryżu w ostatnich dniach. Wszyscy
oprócz mnie. Dlatego rozumieli te wersy lepiej niż ja: Emma, Louise, Marie
i Josephine to imiona, które łączono z konwulsjonistami. Imiona z chaty
w lesie. I z piwnicy pod kościołem! Wszyscy już zrozumieli, że szopa w lesie
i Saint-Médard mają ze sobą coś wspólnego.
Zacząłem szukać wzrokiem ojca. Powinien stać przy drzwiach. Jednak
w mroku i chaosie nie mogłem go dostrzec.
– Przestępcy! – słyszałem. I jeszcze: – Pedofile!
Wtedy zacząłem nasłuchiwać. Odwróciłem się do Gustave’a, jednak
odsunął się ode mnie tak jak pozostali chłopcy. Obejmowali się, nie
odrywając ode mnie przerażonego wzroku.
Stałem z przodu podestu niczym wygnaniec. Widziałem, jak pierwsi ludzie
uciekają z kościoła. Podbiegali do drzwi, ale w progu stawali. Ciekawość
brała górę nad strachem.
W pierwszym rzędzie zobaczyłem dwoje dzieci. Ich imiona miałem poznać
dopiero później. Może zwróciłem na nie uwagę, bo jako jedni z nielicznych
siedzieli na swoich miejscach. Dziewczynka miała sfilcowany warkocz
i musiała być młodszą siostrą. Cały czas wsadzała starszemu bratu łokieć
między żebra i szeptała mu coś do ucha. Składała przy tym dłonie w lejek.
Zdawała się o coś go prosić, z ekscytacji jej policzki oblały się rumieńcem.
Chłopiec jednak zrobił nieszczęśliwą minę. Siedział w ławce niczym mały
uparty ptaszek, który nie chce dać się wypchnąć z gniazda.
– Powinno się spalić tego łajdaka! – ryknął ktoś zupełnie nie po
chrześcijańsku.
Spalić?, pomyślałem. Łajdaka?
Odwróciłem się gwałtownie. Mimo wszystko chaos w kościele sprawiał,
że czułem się niepewnie. Cofnąłem się o krok.
Coraz głośniej wołano przestępcę, który rzekomo był temu wszystkiemu
winien. I nagle cała ta podekscytowana ludzka masa przesunęła się od
wejścia pod ścianę, na której znajdowały się drzwi do piwnicy. Drzwi, przed
którymi stał chłopięcy chór. Motłoch ruszył w naszą stronę; chłopcy,
przerażeni, odskakiwali na boki. Tylko ja stałem jak sparaliżowany
i patrzyłem na to wszystko z otwartymi ustami. Moja partia rozwinęła się na
nieplanowaną skalę.
A potem wszystko poszło bardzo szybko. Jeden z mężczyzn skoczył do
przodu, podniósł dłoń i kazał ludziom się zatrzymać, zanim zostanę
stratowany. Byłem tak zszokowany, że ledwo rozpoznałem w nim monsieur
Duponta. Krzyknął coś i wskazał kogoś w oddali. Ludzie się odwrócili.
Wszyscy patrzyli teraz na chłopca, który nie siedział już obok siostry, lecz
stał na ławce z ręką uniesioną jak w szkole, gdy ktoś chce się zgłosić do
odpowiedzi. Widząc tylu wpatrujących się w niego ludzi, trochę się skurczył
i zrobił wielkie oczy, ale cały czas podnosił palec wskazujący.
Siostra siedziała obok niego, machając nogami nad podłogą. Patrzyła na
swojego brata, a jej twarz promieniała z ekscytacji. Któraś z kobiet chciała
ściągnąć chłopca na dół, pewnie jego matka, ale ktoś w tłumie krzyknął:
– Ten chłopiec chce coś powiedzieć!
Wrzask przeszedł w pomruk, a pomruk w ciszę. Wszyscy chcieli usłyszeć,
co ów chłopiec ma do powiedzenia. A chłopiec otworzył usta i powiedział
tak cicho, że ledwo można było go usłyszeć:
– Szukacie przestępcy. Chyba wiemy, gdzie on jest.
Historia, którą później opowiedział nam Frédéric, z początku cicho
i zacinając się, a potem coraz głośniej, była tak niewiarygodna, że mogła
pochodzić tylko z dziecięcych ust. Do rodzeństwa przyszedł człowiek, który
powiedział, że jest przestępcą. Zwabił dzieci do tego kościoła, kazał
przynieść sobie wszystkie śpiewniki. Te same, w których teraz
w czarodziejski sposób pojawił się wiersz. Przestępca płacił im papierosami.
A potem z ołtarza rozległ się głos:
– To prawda! Chłopiec mówi prawdę. Na własne oczy widziałem dzieci
z mężczyzną, którego interesował ustęp z Ewangelii według Świętego
Marka. – To był wikary.
– Jaki ustęp? – spytał ktoś.
– Ewangelia Świętego Marka, rozdział dziesiąty, wers czternasty: Sinite
parvulos venire ad me. Słowa te napisano również na ścianie naszego
ukochanego kościoła.
Matka chłopca wrzasnęła i zasłoniła usta dłonią. Tłum ogarnęło
przerażenie wymieszane z ekscytacją. Ludzie zaczęli naśladować jej gest.
Wszystko tak cudownie do siebie pasowało. I gdzieś wśród tego chaosu ktoś
krzyknął:
– Moje dzieci, siostry i bracia! Uspokójcie się i zajmijcie miejsca! Mamy
przecież Boże Narodzenie!
Zobaczyłem uniesione dłonie księdza, można było jednak odnieść
wrażenie, że ginie on w morzu otaczających go głów. Nie zwracano na niego
uwagi. Nikt nie usiadł. Przeciwnie – jakaś starsza pani niezdarnie wdrapała
się na ławkę obok chłopca. Wrzasnęła, krztusząc się i dławiąc:
– Ja również mogę poświadczyć, że chłopiec mówi prawdę. W rzeczy
samej, znam tego mężczyznę! Udawał nieszkodliwego i wykorzystał moją
gościnność, na Jezusa, Marię i Józefa! Mieszka u mnie. To cud, że jeszcze
żyję!
Wierni znów zaczęli krzyczeć. Kobiety zasłaniały usta dłońmi
w rękawiczkach. Wszyscy z konsternacją patrzyli na starszą panią. Ależ
historia!
– A gdzie jest teraz ów mężczyzna? – pytali. – Gdzie jest?
Rozglądali się i przyglądali podejrzliwie sobie nawzajem, tak jakby
przestępcą mógł być każdy z nich. A przecież zupełnie nie wiedzieli, kogo
szukać. Nie mieli nawet pojęcia, że chłopiec i starsza pani mówią o dwóch
różnych osobach.
– Przecież chłopiec powiedział, że wie, gdzie się kryje ów człowiek! –
zawołał ktoś i wszystkie oczy ponownie zwróciły się ku Frédéricowi.
Chłopiec w międzyczasie jakby urósł. Czując poparcie tłumu, stał i kiwał
głową.
– Tak, wiem, gdzie on się kryje. Osobiście zaprowadziłem go do pałacu,
który znajduje się w pobliżu.
– Do pałacu?
– Tutaj w pobliżu?
Ludzie nagle zaczęli się martwić, że chłopiec jednak zmyśla.
– Do pałacu ze starymi, chorymi i wariatkami – pisnęła Isabelle.
A Frédéric powtórzył:
– Do pałacu ze starymi, chorymi i wariatkami!
– To prawda, tam właśnie pracuje! – wrzasnęła podekscytowana starsza
pani. – W Salpêtrière!
Ale nikt już jej nie słyszał. Ludzie dawno domyślili się, o jaki pałac
chodzi. Pałac ze starymi, chorymi i wariatkami – w grę mogło wchodzić
tylko jedno miejsce.
– Niech nas zaprowadzi! – zażądał jakiś mężczyzna. – Niech chłopak
pokaże nam przestępcę!
Frédéric spuchł z dumy. Wymienił spojrzenia ze stojącą obok starszą panią.
A potem zeskoczył z ławki, wziął siostrę za rękę i pobiegł z nią do wyjścia.
Za nim ruszyła tłuszcza, żądna wideł i broni.
– Moje dzieci! – krzyknął ksiądz. – Proszę! Jesteśmy w Domu Bożym!
 Ale ani on, ani święta nie mogły już powstrzymać ludzi. Tam, gdzie trzeba
było wybrać między harmonią a skandalem, decyzja była prosta. Drzwi
zostały gwałtownie otwarte, ludzie zapalali pochodnie i lampy.
– Stójcie! – krzyczałem. – Stójcie! Przecież to ja napisałem ten wiersz!
Ale większość wiernych była już na zewnątrz. Mój głos utonął w ich
krzykach. W poszukiwaniu rozwieracza ciał, o którym była mowa w wierszu,
nikt nie wpadł na pomysł zadania sobie pytania, kto w ogóle napisał ten tekst.
Moje słowa słyszeli tylko duchowni z przodu i chłopcy z chóru.
– Maxime to napisał… – szeptali między sobą.
Monsieur Dupont podszedł do mnie i zaczął mi się przypatrywać spod na
wpół przymkniętych powiek. Nawet on, ten, który wyrządził mi wiele zła, nie
mógł uwierzyć w to, co usłyszał.
– Maxime Chevrier, czy to prawda?
Wiele razy wyobrażałem sobie tę chwilę. Czekałem na nią i ćwiczyłem
wielokrotnie, by mój skrzek nie zepsuł uroczystego wyznania. Jednakże
w moim wyobrażeniu ludzie w kościele patrzyli na mnie z podziwem, na
mnie, na nowego Charlesa Baudelaire’a. Liczyłem się również z tym, że
niektórzy mogą nie zrozumieć mojej sztuki. Ale nigdy bym nie pomyślał, że
w chwili, w której wypowiem te słowa, większość wiernych ucieknie
z kościoła z pochodniami w dłoniach.
– Tak, to ja. To ja napisałem ten wiersz – odparłem.
Wtedy zostałem złapany za ramię.
Ludzie na zewnątrz znikali w śnieżnej zamieci. Szli zlinczować kogoś, kto
niepostrzeżenie zakradł się do mojego wiersza.

Jori czuł pulsowanie w palcu, gdy zbliżył skalpel do wygolonej czaszki.

Może dziecko ugryzło go, by się przed tym uchronić?, pomyślał. Myśl była
absurdalna, ale od czasu przybycia Runy do kliniki przyzwyczaił się do
absurdów.
Przełożył skalpel do lewej dłoni i strzepnął palce prawej. Zastąpił
opatrunek plastrem i ugryzienie dobrze się goiło, chociaż nie potrafił się
pozbyć wrażenia, że Runa w jakiś sposób go naznaczyła.
Babiński czekał już z bandażami. Spojrzał na Joriego. Praca u Charcota
nauczyła go, jak być cichym pomocnikiem. Nie przeszkadzał i był dokładnie
tam, gdzie go potrzebowano. Podał Joriemu golarkę, jeszcze zanim ten o nią
poprosił, a potem w ciszy zebrał włosy, które posypały się na podłogę. Było
zupełnie inaczej niż podczas próby na Marguerite Desens. Dzisiaj Jori miał
zamiar przeprowadzić całą operację. I był coraz mniej przekonany do swoich
planów.
– Sądzisz, że moglibyśmy rozwiązać to inaczej? – Jori wskazał na otępiałą
dziewczynkę. Widok jej wygolonej do połowy głowy jeszcze bardziej go
przytłaczał.
– Co masz na myśli? – spytał Babiński.
– Naprawdę chciałem znaleźć sposób, by ją wyleczyć.
Przez chwilę stali w ciszy, z podniesionym skalpelem i naszykowanymi
opatrunkami, jakby czekali, aż ktoś zacznie odliczać: trzy, dwa, jeden…
– Jo’annrischard, nie robię tego dla zakładu – powiedział Polak. – Chcę,
żebyś o tym wiedział.
– Ja też nie – odparł Jori.
I nagle żaden z nich nie wiedział już, po co tak naprawdę to robi. Może dla
nauki, z ludzkiej ciekawości. A może Babiński robił to dla Joriego, a Jori dla
Pauline. A może każdy dla siebie samego…
– Narkoza trwa już osiemnaście minut – zauważył Babiński.
– Dobrze. Zaczynamy.
Dłoń Joriego zadrżała, gdy przyłożył skalpel do skóry, ale nacięcie wyszło
równe.
Gdy popłynęła cienka strużka krwi, Babiński przycisnął do ranki
opatrunek.
– Babiński, obiecaj, że ona nie umrze – powiedział nagle Jori.
Zanim jednak Polak zdążył odpowiedzieć, na zewnątrz rozległ się hałas.
Jori zamarł, nasłuchując. Skalpel zawisł nad świeżą raną.
– Co się dzieje? – Babiński też zaczął nasłuchiwać. – Czyżby msza już się
zakończyła?
Jori odłożył skalpel i wytarł dłonie w fartuch. Ponieważ w sali nie było
okien, podszedł do drzwi i otworzył je. Wyjrzał na zewnątrz. Zamieć
uderzyła go w twarz, mróz boleśnie kłuł w czoło i nos. Zmrużył oczy, ale nie
zauważył nic poza śniegiem.
– Jest za wcześnie, żeby msza się skończyła. Może to wiatr. – Już chciał
zamknąć drzwi, ale wtedy ponownie usłyszał ten hałas. Brzmiał jak wołanie,
ryk, ale był inny niż dźwięk, który słyszał w klinice. Dopiero po chwili Jori
zrozumiał, co to takiego: ludzkie głosy. Wytężył wzrok i tym razem
wydawało mu się, że przez gęstą śniegową zasłonę widzi pochodnie albo
jakiś pożar.
– Nie wiem, co się dzieje.
– Jo’annrischard, nie mogę się stąd ruszyć, muszę tamować krwawienie –
zawołał Babiński.
Jori zamknął drzwi i wrócił do stołu operacyjnego. Wziął do ręki skalpel,
ale myślami nadal był na zewnątrz, w zamieci. Hałas był coraz głośniejszy;
teraz już wyraźnie słychać było ludzkie ryki.
– Do diabła, o co chodzi?
– Jo’annrischard, skoncentruj się.
– A jeśli idą do nas?
Myśl ta była niezmiernie absurdalna, ale mimo to zdołała przerazić obu
mężczyzn.
– A skąd mieliby wiedzieć, że tu jesteśmy? – spytał Babiński bez
przekonania.
– Właśnie.
– Dasz radę z tym palcem?
– Tak.
– Trzęsie ci się ręka.
– Babiński, to przez to zimno!
– Chcesz przerwać operację?
– Nie wiem. A ty?
Niedaleko coś trzasnęło; krzyki były coraz bliżej.
– Scheiße! – zawołał Jori po niemiecku.
– Ciii… Nie mogą wiedzieć, że tu jesteśmy.
Popatrzyli na siebie. Nadal nie mogli uwierzyć, że ktoś miałby ich szukać,
ale gdy jeden zobaczył strach drugiego, zamarli niemal bez tchu.
– Sprawdzę to – powiedział wreszcie Babiński.
Wcisnął Joriemu opatrunki do ręki, a potem ruszył do drzwi, po drodze
zabierając płaszcz. Zniknął w zamieci, jeszcze zanim Jori zrozumiał, że
kolega chciał nie tyle sprawdzić, co się dzieje, co po prostu zniknąć.
– Babiński! Babiński, do diabła! – Jori zrobił krok w stronę drzwi, nie
mógł jednak oddalić się od stołu bardziej niż na długość ręki, ponieważ cały
czas musiał trzymać opatrunek przy ranie.
 Spanikował. Dziecko leżało nieruchomo, z zamkniętymi oczami
i rozcięciem na głowie, które Jori osobiście wykonał. Co najlepszego zrobił?
Zaczął wycierać ranę. Chciał, żeby krew przestała płynąć, a najlepiej, żeby
rana od razu się zasklepiła. Przecież na przykładzie Marguerite Desens
widział, że operacja nie przyniosła żadnej poprawy!
Drzwi ponownie się otworzyły i stanął w nich Babiński – obsypany
śniegiem i z czerwoną twarzą.
– Są ich setki! I mają pochodnie!
– Kto?
– Nie mam pojęcia… Tłum. Kogoś szukają i przeczesują każdy budynek!
– Scheiße! I co teraz?
– A skąd mam wiedzieć?
– Tutaj też przyjdą?
– A skąd mam wiedzieć?
– Musimy uciekać.
– Tak.
Fakt, że zwykle rozsądny Babiński przystał na tę propozycję, sprawił, iż
Jori wpadł w jeszcze większą panikę. Miał nadzieję, że Polak zaoponuje. Bo
i dokąd mieliby uciec? Jak? Dziecko leżało nieprzytomne, z raną na głowie.
– Nie możemy jej tak zostawić! – krzyknął Jori.
– Musimy ją zabrać.
– Z rozciętą głową?
– Zaszyj ją.
– Zaszyć?
– Jo’annrischard, ci ludzie są wściekli. Nie wiem na co, nie mam pojęcia,
kogo szukają, ale zachowują się, jakby było im obojętne, kogo dopadną –
Babiński podniósł głos i wyciągnął czerwony palec w stronę wyjścia. Był
niezwykle stanowczy.
Myśli w głowie Joriego galopowały. Fakt, że nie musiał przeprowadzać tej
operacji – ani dzisiaj, ani prawdopodobnie już nigdy, przyniósł mu
niespodziewaną ulgę. Musi jednak doprowadzić do konfrontacji z Luysem
i powiedzieć mu, co wie. A wcześniej zapewnić bezpieczeństwo
dziewczynce. Tylko gdzie będzie dostatecznie bezpieczna? I co się stanie
z jego rozprawą doktorską?
Nagle wycie zamieci rozdarł wysoki kobiecy wrzask.
– Chyba są w kościele – powiedział Babiński i popatrzył z trwogą na
Joriego. – Zaszyć?
– Zaszyć.
Pracowali w pośpiechu, dłoń Joriego cały czas drżała, dlatego szew był
krzywy i niedokładny.
Ponieważ dziewczynka nadal była nieprzytomna, musiał ją podnieść. Miał
tylko nadzieję, że świeży szew wytrzyma. Gdy otworzyli drzwi, jasno
i wyraźnie usłyszeli wrzaski. Jak na wojnie. Widzieli blask pochodni
rozświetlający wnętrze kościoła.
– Do wyjścia po wschodniej stronie – zarządził Babiński.
Jori pokręcił głową.
– Nie możemy wziąć ze sobą dziewczynki. Jest zbyt zimno.
– W takim razie zabierzmy ją do Rambuteau.
– Ja ją wezmę. Biegnij pierwszy. Będę tuż za tobą.
Przez chwilę Babiński się wahał, jakby nie chciał puścić Joriego samego.
Joriemu przyszło na myśl, że gdyby poznali się w innych okolicznościach,
rzeczywiście mogliby się zaprzyjaźnić. W końcu Polak kiwnął głową.
– Powodzenia, Jo’annrischard. Do zobaczenia.
Jori popatrzył za nim, policzył do pięciu, a potem sam ruszył. Przy każdym
kroku Runa kołysała się na jego ramieniu. Ale nie mógł zostawić jej na sali.
Nie mógł ryzykować, że ktoś ją zabije.
Ponieważ tłum nadbiegał z południa, Jori musiał się dostać do północnego
wyjścia – przez budynki, żeby chronić Runę przed zimnem.
Ruszył do pralni.
Jeszcze nigdy nie był w pustej pralni. Prano w niej pościel zarówno
z Salpêtrière, jak i z okolicznych klinik, więc codziennie było tu mnóstwo
ludzi. Przy długich stołach siedziało zwykle blisko dziewięćset mieszkanek
kliniki, szyjących i prasujących.
Teraz jednak wszystko wyglądało tak, jakby pracownice uciekły stąd
w pośpiechu.
Jori sprawdził szycie na głowie Runy. Będzie brzydka blizna, ale
przynajmniej wszystko porządnie się zasklepiło. Przyszło mu na myśl, że
teraz są przez siebie wzajemnie naznaczeni – Runa na czole, a Jori na palcu –
i poczuł, że łączy ich nieokreślona więź.
Zobaczył, że usta dziewczynki zsiniały, więc zabrał ze stołu prześcieradło
i owinął ją dodatkową warstwą. Potem ponownie przerzucił sobie dziecko
przez ramię.
 Pralnia miała kształt podkowy – jedna hala zdawała się Joriemu dłuższa
niż druga. Na środku znajdowało się przejście prowadzące do pomieszczeń,
w których stały kotły do prania. Jori zwrócił uwagę na drzwi od zachodniej
strony; za nimi znajdowały się sznury do wieszania prześcieradeł i ubrań.
Jeszcze nigdy tam nie był, znał to miejsce tylko z planu kliniki, wiedział
jednak, że stamtąd musi być przejście do Chemin de Fer d’Orléans. Była to
najkrótsza droga ucieczki z kliniki.
Bez ludzi stojących wokół kotłów i mieszających pranie drewnianymi
wiosłami, pralnia przypominała nieczynny browar. Podłoga była mokra
i lśniąca; z dachu kapała woda. Gdy Jori wszedł do pomieszczenia, w rogu
zapiszczały spłoszone szczury.
Mocniej złapał nogi dziewczynki. Kotły blokowały mu drogę niczym
strażnicy, ale dotarł do przeciwległej ściany i szarpnął za klamkę. Drzwi były
zamknięte. Zaklął pod nosem. Musiał zawrócić i wybrać dłuższą drogę.
Odwrócił się i wtedy usłyszał jakiś hałas przy wejściu. Zamarł. Jeśli tłum
dotarł do pralni, wpadnie prosto na niego. Ale przecież nie mógł tu zostać.
Wytężył słuch, ale poza kapaniem wody z sufitu nic już nie słyszał. Panowała
absolutna cisza. Musiał się pomylić. Może to okno trzasnęło albo do budynku
wbiegł wielki szczur.
Ruszył szybkim krokiem; dziewczynka zaczęła mu ciążyć. Dotarł do
środka podkowy, zerknął na prawo i lewo, ale hala była pusta. Tak jak
planował, poszedł na północną stronę. Co chwilę przystawał i nasłuchiwał.
Wreszcie dotarł do końca korytarza. Ostatnia część budynku była pogrążona
w ciemności. To tam, gdzieś z tyłu, musiały się znajdować drzwi. Szedł ku
nim z ulgą – i nagle usłyszał nucenie. Z początku był to tylko niewyraźny
dźwięk, nieukładający się w prawdziwą melodię. A potem nucenie przeszło
w pogwizdywanie. Ktoś wygwizdywał melodię!
Joriemu wydawało się, że ciało Runy się wzdryga, ale to pewnie on się
wzdrygnął. Stanął jak wryty. Gwizdanie było coraz głośniejsze. Jori nie znał
tej melodii.
W następnej chwili ktoś zastąpił mu drogę. Stanął między maglownicami
i koszami pełnymi pościeli. Jori doskonale znał ten cień, szeroką sylwetkę.
Odwrócił się na pięcie i chciał uciec, ale Gérard był szybszy – doskoczył
do Joriego i złapał go za płaszcz. Jori ryknął, zdążył mocniej złapać
dziewczynkę, gdy został zwalony z nóg. Upadając, myślał tylko o świeżej
ranie na głowie Runy. Wyciągnął dziecko do przodu, by je chronić, nie miał
jednak wolnej ręki, by złagodzić własny upadek. Z całej siły uderzył plecami
o krawędź drewnianego kosza. Pościel wypadła na ziemię.
Gérard przykucnął. Jori mocno trzymał Runę, gdy ten spróbował się na
niego rzucić. Nagle dziewczynka znalazła się między nimi. Jori dźgnął
napastnika łokciem, cały czas ochraniając jej głowę. Teraz troszczył się tylko
o nią. Nie myślał, że ma w sobie taką siłę. Po tym wszystkim, co przeżyła, jej
śmierć byłaby marnotrawstwem! Ponieważ musiał ochraniać dwa ciała, był
o wiele słabszy od przeciwnika. Nie mógł zadawać ciosów. Puścił Runę,
dopiero gdy Gérard zaczął go dusić. Jori złapał go za ręce, przeciwnik jednak
był zbyt ciężki – całym ciałem natarł na Joriego.
Runa zsunęła się na podłogę. Gérard spojrzał na nią i na chwilę poluzował
uścisk. Jori ryknął z wysiłku, jeszcze raz złapał Gérarda za nadgarstki
i szarpnął. Tym razem napastnik przewrócił się do przodu i uderzył brodą
w czoło Joriego. Obaj krzyknęli, a potem Gérard zsunął się na podłogę.
Trzymał się za usta. Spomiędzy jego palców na leżące wokół białe
prześcieradła spływała strużka krwi. Jori trzymał się za szyję, próbując złapać
oddech.
– Czego chcesz? – wychrypiał, chociaż od dawna znał odpowiedź na to
pytanie. Gérard nie chciał już dokumentów – chciał dziewczynkę.
Gérard wypluł coś na dłoń. Ząb. Patrzył na niego z niedowierzaniem,
a potem spojrzał na Joriego. Ten spróbował wstać, ale nagle przetoczył się na
bok, by uniknąć kolejnego ciosu. Gérard wyciągnął z kieszeni skalpel i rzucił
się do przodu. Jori podniósł rękę, by zablokować cios, ale agresor wcale nie
szedł w jego stronę. Minął Joriego i doskoczył do dziewczynki. Jej ciało do
połowy leżało pod maglownicą.
– Gérard! – Jori złapał napastnika za kostki i pociągnął.
Gérard zwalił się na brzuch. Ryknął z bólu, trzymając się za bok. Na
podłodze pod nim pojawiła się mała ciemna plama; obok leżał skalpel.
Gérard zranił się własną bronią. Wyjąc, próbował się obrócić.
Tymczasem Jori wreszcie stanął na nogi. Był zszokowany – przecież chciał
tylko powstrzymać napastnika. Skalpel mógł się wbić w pierś Gérarda
i miałby tu trupa. Schylił się i podniósł Runę. Jej ciało było wiotkie.
– Jori! – Gérard ryczał jak zranione zwierzę. – Daj mi to przeklęte dziecko!
Nie wiesz, do czego jest zdolne!
Jori miał ochotę wybuchnąć śmiechem. Nie było nikogo, kto tak dobrze
jak on wiedziałby, do czego zdolna jest Runa. Postawiła na głowie całe jego
życie. To przez nią zaczął wątpić – w siebie, Charcota, Luysa, klinikę
i w całą naukę. Nikomu już nie ufał. Stracił najlepszego przyjaciela. Został
pogryziony, błądził po katakumbach i był prześladowany przez
rozwścieczony tłum.
Odwrócił się, by odejść. Gérard wciąż próbował się podnieść. Lewą dłoń
wsunął pod płaszcz, uciskając ranę. Prawą wsparł się o koło maglownicy. Pod
jego ciężarem koło zaskrzypiało i zaczęło się obracać.
– I dokąd z nią pójdziesz? – wychrypiał ciężko. – Weźmiesz ją do domu?
– To moja sprawa.
Gérard upadł z powrotem na ziemię.
– Daj spokój! O wiele lepiej będzie to zakończyć.
– Luys tak powiedział?
– Luys? Dlaczego Luys? – Na wykrzywionej z bólu twarzy mężczyzny
pojawiło się szczere zdziwienie. – Luys nie wie, jak poważna jest sytuacja.
Ktoś inny musi to załatwić.
– I tym kimś jesteś ty? – Jori uniósł brwi.
Kałuża krwi pod Gérardem powiększała się.
– Znasz zasady. Co się wydarzy w piwnicy… Jeśli zostawisz ją przy życiu,
zdradzi cię.
– A jeśli ty nie zostawisz jej przy życiu, ja zdradzę ciebie! – Jori nie
przemyślał tej groźby. Przyznanie się do posiadania dokumentów nie
należało do najmądrzejszych posunięć.
Gérard natychmiast zrozumiał. Mruknął.
– Nie możesz mi grozić, bo sam tkwisz w tym po szyję!
– Nie w tym!
– Co to ma znaczyć?
– Nie wiedziałem o waszych eksperymentach. Nie wiedziałem, że je
kontynuujecie. Ja chciałem to przerwać.
Śmiech Gérarda przypominał wrzask mewy. Jori cofnął się o krok.
– Sam zainicjowałeś te eksperymenty.
– Wtedy były jeszcze nieszkodliwe.
– Czyżby?
– To wszystko stało się ohydne, dopiero gdy do nas dołączyłeś. Po śmierci
tamtej kobiety byłem za tym, żebyśmy przestali.
– Od początku miałeś z tym problem, prawda? Z tym, że do was
dołączyłem i że Luys zrozumiał, że mam większy potencjał niż ty.
 – Na Boga!
– Ty byłeś tylko tłumaczem.
– A ty byłeś szesnastolatkiem, który nie miał o niczym pojęcia. Ja piszę
rozprawę doktorską u Charcota w Salpêtrière. A co ty robisz, Gérardzie?
– W tym roku wydałem moją pierwszą publikację.
– O czym? O tarocie?
Gérard poczerwieniał z wściekłości. Jori mocniej przycisnął Runę do
piersi.
– Widziałem chłopca w piwnicy – powiedział. – I czytałem
o eksperymentach. To odrażające.
– Tak wygląda nauka.
– Bzdury! A co zrobiłeś z chłopcem, gdy zacierałeś ślady w piwnicy?
– No jak sądzisz, co z nim zrobiłem?
– Potrafię to sobie wyobrazić.
– Chłopiec jest bezpieczny.
– Bezpieczny? Niby gdzie? W twoim towarzystwie?
– W Bicêtre. Nie miałem powodu, by go zabijać, jest nieszkodliwy.
– A dziewczynka nie jest?
– Oczywiście, że nie.
Dziecko nagle stało się ciężkie, jakby ważyło tonę. Oczywiście Jori
wiedział, o co chodzi Gérardowi. Runa ich wszystkich zdradzała – pisemnie,
to było w tym wszystkim najgorsze. Tyle kobiet w klinice gadało bzdury
i nikt ich nie słuchał. Runa jednak wybrała inną broń. Ludzie interesowali się
tym, co było napisane. Interesowali się znakami w starej leśnej chacie.
– Ale to wy torturowaliście i zabijaliście dzieci! – krzyknął po chwili.
– A ty co zrobiłeś?
Jori zacisnął usta. Zaprzeczanie słowom Gérarda – z nieprzytomną Runą
na rękach – nie miało sensu. Poza tym były jeszcze trzy kobiety: Deborah,
Adeline i Marguerite. Jori popatrzył na krew, która zafarbowała prześcieradło
obok Gérarda. W mroku materiały miały niebieskawy połysk, a plamy na
nich zdawały się czarne. Tak jakby Gérard swoją krwią wypalał w nich
dziury. Należałoby zszyć tę ranę. Cięcie było głębokie. Jori miał nadzieję, że
narządy wewnętrzne nie uległy uszkodzeniu.
Na twarzy Gérarda pojawił się zły uśmiech.
– Widzisz, ile mamy ze sobą wspólnego? Tyle że nasze próby
przeprowadzamy w innych miejscach. Ja moje w piwnicy, ty swoje –
w klinice.
– Nie mamy ze sobą nic wspólnego! Zrobiłem to wszystko dla nauki!
– I dla zakładu.
– Zakład to nie mój pomysł! Ja chciałem tylko napisać rozprawę
doktorską.
– Nazywaj to, jak chcesz. Ale to, co trzymasz na ramieniu, jest częścią
moich obowiązków.
– Twoich obowiązków? Gérardzie, masz dziewiętnaście lat i żadnych
studiów! Luys zawsze traktował cię wyłącznie jak pomocnika. Co dla niego
robisz? Grzebiesz trupy i możesz trzymać strzykawki!
Gérard ponownie złapał się za koło maglownicy. Był tak wściekły, że
zdawał się nie zwracać uwagi na swoją ranę. A potem nagle oderwał wzrok
od Joriego, popatrzył nad jego ramieniem i otworzył usta. Jori zobaczył
zakrwawione zęby, między którymi jednego już nie było. Gérard wyglądał
jak wariat, zwłaszcza tutaj, w tej hali, wśród zakrwawionych prześcieradeł.
Jori instynktownie położył dłoń na głowie dziecka, w niemal matczynym
geście, i cofnął się dwa kroki. Wtedy wpadł na coś miękkiego. Przez ułamek
sekundy wierzył, że to stos pościeli, wiedział jednak, że przy wyjściu nie
leżała żadna pościel. Rozejrzał się spłoszony. Zrozumiał powód zaskoczenia
Gérarda w chwili, w której potknął się o czyjeś buty.
W przejściu stał mężczyzna.
Jeden cios trafił Joriego w twarz, jeszcze zanim zdołał dostrzec rysy
twarzy napastnika. Drugi cios spadł na nerkę. Jori zatoczył się i upadł. Zdołał
jeszcze się zorientować, że obcy wyrwał mu Runę. A potem złapał się za
plecy i zwinął z bólu. Przez chwilę myślał, że zemdleje. Bezsilnie patrzył, jak
mężczyzna kładzie dziewczynkę na płycie maglownicy. Leżała blisko walca
i wyglądało to bardzo niebezpiecznie. Jori chciał do niej podejść, nie był
jednak w stanie się ruszyć. Ten mężczyzna musiał być kolejnym
pomocnikiem Gérarda i Luysa. Był stary. Przyszli we dwóch, pomyślał Jori.
Od początku nie miał szans.
Nieznajomy podszedł do Gérarda i podał mu dłoń. Gérard gapił się na
niego z otwartymi ustami. Z wahaniem podniósł lewą rękę, a potem
przypomniał sobie o ranie i wyciągnął prawą. Starzec złapał go za nadgarstek
i zupełnie niespodziewanie wykręcił Gérardowi rękę na plecy. Ten wrzasnął,
próbując się wyswobodzić, ale jego twarz została przyciśnięta do podłogi.
Rzucał się i wierzgał między prześcieradłami.
 Jori patrzył na to, zupełnie oszołomiony. Nic z tego nie rozumiał. Skoro
ten mężczyzna nie stał po stronie Gérarda, to po czyjej stał? Przyjrzał się jego
ubraniu, siwym włosom, brodzie, kapeluszowi i sposobowi, w jaki bez
wysiłku wykręcił rękę Gérarda. Nic do siebie nie pasowało. Czy ten człowiek
był policjantem? A może był w tym tłumie? Tylko dlaczego przyszedł tu
sam?
Jori chciał podpełznąć do maszyny, złapać Runę i uciec z nią, wykorzystać
fakt, że mężczyźni się ze sobą mocują, jednak obcy zauważył, że próbuje
wstać. Natychmiast odskoczył od Gérarda. Gdy tym razem wyprowadził cios,
Joriemu udało się zrobić unik. Zorientował się, że ruchy starca, choć
precyzyjne, są przewidywalne. Jori był młodszy i szybszy. Za nimi
poturbowany Gérard próbował się zebrać z podłogi. Podciągnął się na koszu
z pościelą i zatoczył w stronę południowego wyjścia. Wyglądał jak zbity pies.
Jori uniknął kolejnego ciosu, a gdy zobaczył w oczach mężczyzny błysk
rozbawienia, zrozumiał, że walka sprawia mu radość. Zrobił krok w bok,
starzec za nim, z rękami wyciągniętymi jak u boksera. A potem Jori wyczuł
pod stopami kawałek metalu. Stanął w miejscu. Za nim znajdował się kolejny
kosz. W koszu znajdowała się cała góra pościeli. Pod wpływem impulsu
sięgnął za siebie i złapał dwa prześcieradła. Rzucił nimi w starca i złapał
kolejne. Przestrzeń między nimi wypełniły płachty materiału. Przez chwilę
starzec nic nie widział – i właśnie wtedy Jori się schylił i podniósł skalpel.
Wyprostował się i wyciągnął go w stronę mężczyzny. Teraz czuł się lepszy,
silniejszy. Skalpel był narzędziem jego pracy, umiał się z nim obchodzić.
Mężczyzna spojrzał na ostrze. W jego oku pojawił się błysk uznania.
– Czego pan chce?! – Jori krzyczał, choć stali naprzeciwko siebie.
Mężczyzna nie odpowiedział. Spojrzał na Joriego i sięgnął do kieszeni.
Jori machnął skalpelem, przeklinając w duchu swą drżącą dłoń. Ale
mężczyzna wyglądał na opanowanego. Powoli wyjął cygaro i je zapalił. Dym
pozostawiał po sobie niebieski ślad w powietrzu. Zachowanie starca niemal
doprowadziło Joriego do szaleństwa.
– Jest pan z policji?
Po raz pierwszy na twarzy nieznajomego pojawiło się coś na kształt złości.
– Mój chłopcze, nie mógłbyś się bardziej pomylić.
– Więc kim pan jest?
– Wyjaśniam pewną sprawę.
– Czyli jest pan detektywem albo kimś w tym rodzaju.
 – Nie. Działam z prywatnych pobudek. Bezinteresownie. – Mężczyzna
wypuścił gęsty dym. – To oznacza, że nie działam na niczyje zlecenie –
wyjaśnił cierpliwie. – Już nie. Z początku, owszem, dostałem zlecenie, ale go
nie przyjąłem. Teraz jednak nie ma to nic do rzeczy. Pracuję dla drugiej
strony, tak jak ty.
Jori pomyślał, że starca można by wziąć za wariata z Bicêtre, ale zbyt
wyraźnie mówił.
– Czego pan ode mnie chce? Dlaczego mnie pan atakuje?
– Atakuję cię, bo sobie na to zasłużyłeś, łajdaku! Obserwuję cię już od
dłuższego czasu. – Mężczyzna wskazał cygarem maglownicę. – Zakładam, że
w tych prześcieradłach leży dziewczynka?
– Dziewczynka?
– Podwójna morderczyni, która pozostawiła po sobie znaki w domu
w Clamart.
Jori pobladł.
– Nie. To pacjentka naszej kliniki. Jest tu od bardzo dawna, wcześniej
przebywała w innych klinikach. W jej aktach nie ma wzmianki o żadnych
morderstwach.
– Oczywiście, że nie! Nawet ja dopiero co odkryłem zależności. –
W oczach starca pojawił się figlarny błysk.
Jori poczuł, że od dymu robi mu się niedobrze.
– Dziewczynka potrzebuje intensywnej opieki. Nie może jej pan
aresztować.
– Już ja czytałem o twojej intensywnej opiece – odparł mężczyzna. – Jeśli
w ogóle kogoś aresztuję, to ciebie, bezczelny chłopcze. Ale jak
wspomniałem, nie pracuję dla policji. Sam decyduję o tym, co dobre, a co
złe. I szczerze mówiąc, bardzo to lubię. – Zaciągnął się cygarem. Jego oczy
zaszły mgłą – najwyraźniej nikotynę też bardzo lubił. – To interesujące, że na
końcu Lombroso zawsze ma rację. Gdy zobaczyłem cię po raz pierwszy, od
razu wiedziałem, że musisz być przestępcą. Teraz próbujesz się bawić
w lekarza, ale nie stłumisz w sobie przestępczych ciągot.
Zdumienie Joriego było coraz większe. Już niemal miał pewność, że ten
człowiek ma problemy psychiczne!
– A wiedziałeś, że zupełnie na próżno starasz się ją wyleczyć? – spytał
starzec. – Choroba dziewczynki nie jest patologiczna, lecz fizjologiczna – tak
samo jak wszystkich kobiet w tej placówce. Zastanów się nad różnicą.
 – O czym pan mówi?
– Lombroso. To, co tutaj nazywacie chorobą psychiczną, to –
powiedzmy – w dziewięćdziesięciu procentach żadna choroba. To kwestia
dziedziczenia i fizjonomii. Dlatego właśnie nie da się uzdrowić tych kobiet.
– Te teorie są już dawno nieaktualne!
– Wręcz przeciwnie.
– W nowoczesnej medycynie nie mówimy już o chorych psychicznie.
Kobiety, które leczymy, cierpią na choroby nerwów lub mózgu.
– Dobre sobie. Czyli teraz nerwy i mózg. Czy niedawno nie chodziło
przypadkiem o macicę? – Starzec uśmiechnął się złośliwie.
– Czego pan chce?
– Chcę zobaczyć dziewczynkę.
– Po co?
– Powiedziano mi, że ma interesującą fizjonomię.
– Przykro mi, ale jestem jej lekarzem i nie mogę…
– Mój chłopcze, widziałem już, jakim jesteś lekarzem. Wiem, że nie mogę
czynić ci z tego powodu wyrzutów, bo po prostu nie umiesz inaczej, ale jeśli
nie chcesz, żeby ta tajemnica trafiła do prasy albo policji, pokaż mi
dziewczynkę!
Zanim Jori zdołał zareagować, starzec, kuśtykając, przeszedł obok niego.
Jori z przerażeniem wyciągnął przed siebie skalpel, ale nie miało to już
żadnego znaczenia – obaj wiedzieli, że i tak by się nim nie posłużył.
Mężczyzna podszedł do maglownicy, ale nagle odwrócił się na pięcie
i spojrzał na Joriego.
– Sądzę, że nasza mała przyjaciółka uciekła.
Jori podbiegł do niego bez słowa. Poczuł ucisk w żołądku.
Prześcieradła, w które było owinięte dziecko, leżały pogniecione na walcu.
Runa musiała obudzić się z narkozy. Ale dlaczego jej nie widzieli ani nie
słyszeli? Zaczął się rozglądać, zajrzał pod stoły i do koszy, ale dziecko
zniknęło bez śladu. Zaczął biegać w kółko, podczas gdy mężczyzna stał
w miejscu i przyglądał mu się z zainteresowaniem.
– Co pan zrobił? Gdzie ona jest?! – krzyczał Jori, jakby starzec był
magikiem. To jednak nie była scena w paryskim cyrku, lecz pralnia
w Salpêtrière. Przecież Jori cały czas był z tym mężczyzną. Nie spuszczał go
z oczu. – Gdzie ona jest? – ryknął mimo wszystko.
I wtedy zauważył, że Gérard opuścił halę. Może zabrał ze sobą
dziewczynkę, ale jak… Przecież Jori widział, jak odchodzi – sam.
Zajrzał pod każdy stół, pod każdą maszynę. Może dziecko przeczołgało się
do innej części sali, tam, gdzie stały stoły do szycia? Już miał to sprawdzić,
gdy na zewnątrz znowu rozległ się hałas.
Drzwi się otworzyły. Ludzie ryczeli. Sto, dwieście albo nawet więcej osób.
Wbiegli na halę. Ich wrzaski odbijały się echem od ścian.
Jori spojrzał na starca, tak samo zaskoczonego jak on. Nie chciał iść bez
dziewczynki, teraz jednak zaczął rozumieć poszczególne słowa.
– Pedofil! – wrzeszczał tłum.
Starzec uśmiechnął się do Joriego.
– Chyba chodzi im o ciebie.
Pierwsi ludzie mogli być oddaleni o jakieś pięćdziesiąt metrów od rogu, za
którym stali Jori i starzec. Mężczyzna cofnął się o krok i schował między
maszyny. Jori natomiast zwrócił się w stronę wyjścia i popędził przed siebie.
Dopadł do drzwi. Nie zdążyły się za nim zamknąć, gdy usłyszał pisk
jakiegoś chłopca:
– Tam jest!
Serce Joriego stanęło, gdy usłyszał głos, który znał aż za dobrze:
– Gdzie? Gdzie?
Wiedział, że była to madame Villon.

Lecoq nie znał damy, która stała w środku tłumu i rozglądała się, wyraźnie
czegoś szukając, podczas gdy cała reszta uznała go za przestępcę. Znał
jednak dzieci, które przyprowadziły ów tłum. Na widok Frédérica poczuł
dumę. Zaczerwieniony z ekscytacji chłopiec podniósł rękę, wskazał na
Lecoqa i krzyknął:
– To jest przestępca!
Lecoq uśmiechnął się do niego. Chłopiec wyglądał na wyższego, niż gdy
widzieli się ostatnim razem. Kto by pomyślał, że był w stanie sam
poprowadzić grupę!
Przez kilka sekund rozkoszował się uwagą ludzi i wyobrażeniem, że
rzeczywiście mógłby być przestępcą, którego szukali. Tak naprawdę był to
jeden z najszczęśliwszych momentów w jego życiu. Wreszcie nikt nie pytał,
czy przypadkiem nie jest policjantem! Wreszcie się na nim poznano.
Tłum ryknął i rzucił się na niego z pochodniami i kijami. Lecoq trochę za
późno podniósł ręce, by ich powstrzymać i się wytłumaczyć. Ludzie zbyt
długo szukali kogoś, na kim mogliby wyładować swoją wściekłość. A zimno
i zamieć tylko wzmogły ich zniecierpliwienie. Zanim zdołał otworzyć usta,
kij trafił w jego skroń. Lecoq upadł na ziemię. Zdumienie nadeszło przed
bólem. A po bólu była już tylko ciemność.

Pod stopami Runy leżały tańczące deski. Spadała. Leżała. Czuła. Miała
ranę na głowie. Zbierało jej się na mdłości. Znała to. To i ciemność.
Wytrzymała i jedno, i drugie. Wstać. Stanąć na cieniutkie nogi i dalej.
Usłyszała nucenie. Przybył pomocnik.
Dalej, dziewczynko, dalej. Dlaczego cię nie przywiązano?
Gołe stopy człapały na kamieniu.
Wokół niej głosy. Morze hałasu.
– Gdzie ona jest?
– Gdzie on jest?
– Dlaczego jej nie przywiązano?
Drzwi, szarpanie, ciągnięcie. Runa z jednej strony, drzwi z drugiej.
Zamknięte. Drzwi są zawsze zamknięte. Zawsze, zawsze, zawsze.
Ale tutaj było też okno. Słyszała ryki.
Zamieć wsadziła swe lodowe palce pod szarą koszulę. Uczepiła się jej
ciała.
Kucnęła. Płatki śniegu spadały na wygoloną głowę. Białe drzazgi.
Śnieg!
Jori, zobacz, pada śnieg!
Odwróciła się, dziurę w jej twarzy wypełniła radość. Wystawiła buzię do
śniegu, podniosła ręce, podciągnęła nagie stopy i skoczyła.

Na temat tego, dlaczego Lecoq nie został od razu poćwiartowany, ja i on

mieliśmy odmienne zdania. On twierdził, że jest zbyt żylasty, żeby opłacało
się go kroić. Ja natomiast uważałem, że jego prześladowców powstrzymała
jedynie egoistyczna ciekawość. Wszyscy chcieli usłyszeć całą historię, której
początek opowiedziałem im w kościele.
Wrzucono go więc w całości do celi obok mnie. Przez kraty widziałem, że
niewiele brakowało, by tego nie przeżył. Z nosa leciała mu krew, miał
pociętą i posiniaczoną twarz. Lewa ręka była zwichnięta. Między siwymi
włosami połyskiwała rana. Podciągnąłem kolana pod brodę i skuliłem się
w rogu. Nigdy nie podejrzewałem – i nigdy nie chciałem – by mój wiersz
spowodował coś takiego. W migoczącym świetle lampy, którą postawiono na
podłodze między naszymi celami, jego ciało wyglądało, jakby się trzęsło. Ale
tak naprawdę Lecoq leżał bardzo spokojnie. Nie widziałem nawet, by
oddychał.
Jedyne, co się zmieniło w ciągu kolejnych godzin, to kolor jego siniaków.
Wreszcie cała jego twarz opuchła; wyglądała, jakby ktoś zanurzył ją
w atramencie. Uznałem to za dobry znak. W trupie krew z pewnością nie
krąży, pomyślałem, trup by nie zsiniał, lecz pobladł.
Po wielu godzinach człowiek ów nareszcie odzyskał świadomość, a wraz
z nią nadeszli strażnicy. Namawiali się przez długi czas, znowu zniknęli,
a potem wrócili z kolegą, który musiał mieć jakieś wyższe stanowisko –
widziałem to po jego surducie, na którym miał dwa rzędy guzików,
a pozostali mieli po jednym. Guziki błyszczały w złotym świetle lampy, którą
niósł. A potem spojrzałem mu w twarz i rozpoznałem inspektora z Saint-
Médard. Dzisiaj już nie wyglądał przyjaźnie. Może była to mina, którą robił
podczas spotkań z przestępcami, a może tak jak inni był zły, że musi
pracować w święta. Rzucił mi krótkie spojrzenie – zauważył moje szaty
z kościoła i zmarszczył czoło – ale mnie nie rozpoznał. A potem stanął przed
kratami sąsiedniej celi. Widziałem, że zamarł.
– Monsieur Lecoq? – zawołał zdumiony. I chociaż nazwisko to wydało mi
się znajome, w owej chwili jeszcze nic nie pojmowałem. W odpowiedzi
mężczyzna za kratami jęknął. Cały czas leżał na podłodze. – Przyprowadźcie
lekarza! – rozkazał inspektor i kazał strażnikowi otworzyć celę.
Wszedł do niewielkiego pomieszczenia, przykucnął obok rannego
i pomógł mu się wyprostować. Lecoq trzymał się za rękę.
– Monsieur, co pan wyprawia? To już drugi raz w ciągu bardzo krótkiego
czasu, gdy zbieram pana z miejsca zbrodni. – Mężczyzna wyglądał na
zatroskanego. Mówił cicho, ale słyszałem każde jego słowo. Cele były
dostatecznie małe, by zrozumieć nawet szept.
Lekarz, który przybył pół godziny później, był mężczyzną w cylindrze,
z czarną torbą i bladą twarzą. Rzekłbym, że wygląda raczej na grabarza. Po
jego ponurej minie widziałem, że on też nie jest zadowolony z godziny
konsultacji. Podczas badania był zręczny i ostrożny, kiedy jednak później
nastawiał Lecoqowi rękę, uczynił to bez znieczulenia. Zasłoniłem uszy
dłonią. Żałowałem, że kiedykolwiek napisałem ten wiersz.
Gdy lekarz sobie poszedł, inspektor jeszcze przez długi czas stał
w drzwiach celi. Potem zgasił lampę, kazał strażnikowi zamknąć i zostawił
nas w ciemności. Przez okno nad naszymi głowami widziałem nocne niebo
i kawałek księżyca, który wyglądał tak blado, jakby został wycięty z chmury.
Straciłem poczucie czasu, oszacowałem jednak, że musiało być po piątej
dwudziestego piątego grudnia. Śmierdziało moczem i zgnilizną. Czekałem na
brzask, żałując, że nie zostawiono nam chociaż świecy.
Podczas krótkiego, przerywanego snu słyszałem jęki człowieka
z sąsiedniej celi i piski szczurów, przez które za każdym razem
podskakiwałem. Widziałem, co te bestie zrobiły z noworodkiem naszej
sąsiadki, słyszałem jego wrzask, gdy odgryzały mu uszy. Sąsiadka tego nie
słyszała, nie wiedzieć dlaczego. Od tej pory rzadko przyprowadzała ze sobą
dziecko, a jeśli nawet, przyciskała jego głowę do swojej piersi, zasłaniając
odgryzione uszy.
Próbowałem czuwać, ale przez większość czasu nie wiedziałem nawet, czy
mam oczy zamknięte czy otwarte. Myślałem o ojcu, potem śnił mi się
Gustave, a może było odwrotnie. Było mi zimno. Moja prawa noga leżała na
zimnej, kamiennej podłodze. Przez chwilę śniło mi się, że biegam po śniegu.
Gdy się obudziłem, wokół było jasno. Mój sąsiad siedział oparty o ścianę
i przyglądał mi się. Teraz, w świetle dziennym, wyglądał o wiele gorzej. Miał
nabrzmiałą i poobijaną twarz.
Przyszedł strażnik, być może ten sam, co zeszłej nocy. Wszyscy oni mieli
takie same mundury i takie same surowe fryzury. Nie zapamiętałem twarzy
tamtego i nie zapamiętam też twarzy tego. To nie było ważne.
Przyniósł dwie miski nieokreślonej brei, a ja byłem tak głodny, że
natychmiast rzuciłem się na moją. Mój sąsiad tylko spojrzał z obrzydzeniem
i odsunął od siebie miskę.
– Zakładam, że jesteś moim młodym wspólnikiem – powiedział
zaskakująco radośnie jak na człowieka, który ledwo porusza szczęką. Prawą
rękę wyciągnął przez kraty. Cela była tak wąska, że nawet nie musiał się
ruszać z miejsca.
Spojrzałem na jego palce, jakby miały mnie ugryźć. Ale gdy wreszcie
uścisnąłem wyciągniętą dłoń, zachciało mi się płakać.
– Monsieur Lecoq – przedstawił się. – Pracuję jako przestępca.
– Maxime Chevrier. Napisałem wiersz.
– Masz na sobie szaty ministranta.
– To szaty chórzysty. Aresztowano mnie podczas mszy.
Monsieur Lecoq ściągnął brwi, a ja cofnąłem rękę. Skuliłem się w kącie
i ponownie przykryłem kocem. Fakt, że ten człowiek miał być przestępcą,
pod pewnymi względami mnie uspokoił. Wolałem to, niż siedzieć z kimś
niewinnym. Może ten mężczyzna wcale nie jest tu z powodu mojego wiersza,
pomyślałem. Może jest mordercą albo kimś jeszcze gorszym.
– Jakie przestępstwo pan popełnił? – spytałem, nie patrząc w jego stronę.
Milczał.
– Nie chce pan o tym mówić?
– Prowadzę jeszcze przygotowania.
– Inspektor zdawał się pana znać.
– Owszem, ostatnimi czasy nasze drogi kilka razy się skrzyżowały.
– Czyli częściej pan tu bywa?
– Nie. Spotykaliśmy się na zewnątrz, jakby to rzec, na wspólnej drodze.
– Aresztował pana, bo wie, że jest pan przestępcą?
– Nie. Aresztował mnie, bo chciałem rozwiązać jego sprawę. – Lecoq
uśmiechnął się z satysfakcją. A potem dodał tak głośno, by słyszał go strażnik
przy wejściu: – Sûreté mnie obserwuje, bo jestem mądrzejszy. – Mrugnął do
mnie; miał roześmiane oczy.
Popatrzyłem zdenerwowany w stronę drzwi. Nie widziałem strażnika.
– Czyli jesteś poetą? – zapytał po chwili.
Kiwnąłem głową.
– Jakie wiersze piszesz?
– Złe – wymamrotałem i położyłem głowę na kolanach. Zapach koca gryzł
mnie w nos.
– Co masz na myśli?
– Zna pan Kwiaty zła Charlesa Baudelaire’a? Takie wiersze.
Monsieur Lecoq się zaśmiał.
– Czyli młody Baudelaire. Rozumiem.
 – Pana to bawi?
– Wręcz przeciwnie. To wyjaśnia, dlaczego tu jesteś.
Oparł głowę o ścianę i spojrzał na okno w górze. W dzień niebo za kratami
było niebieskie.
– „Poeta w turmie, chory, w zszarganej odzieży /U stóp rękopis, w szale
podeptany, leży/Przerażenie się pali w oczach, kiedy bada/Ową otchłań
zawrotną, gdzie duch jego spada”. To Charles Baudelaire, prawda?
Patrzyłem na niego z otwartymi ustami.
– Zna pan na pamięć wszystkie jego wiersze?
– Nie powiedziałbym, że wszystkie. Ale na pewno te, w których mowa
o przestępstwie.
– Pół życia spędziłem na czytaniu jego wierszy! Znam wszystkie jego
dzieła, które mamy w bibliotece narodowej! – Przykucnąłem przy kratach, by
lepiej widzieć mego towarzysza. Byłem tak zachwycony, że za późno
zauważyłem rozbawienie w jego oczach. „Pół życia”, mojego życia, to było
za mało, by zrobić na nim wrażenie.
– Ja znam jego dzieła tylko z policyjnych akt. Charles został skazany za
kilka swoich wierszy, wiedziałeś o tym? Mieliśmy go w pięćdziesiątym
siódmym. Musiał mieć wtedy około trzydziestu lat. Właśnie zacząłem
pracować w Sûreté.
– Naprawdę?
– Tak.
– Znał go pan osobiście?
– Nigdy nie był łatwym człowiekiem. Jego wydawca powiedział mi, że to
dlatego, iż jego ojciec zmarł, gdy Charles był małym chłopcem. Został
półsierotą. Ale oczywiście prawdziwym powodem była jego fizjonomia. –
Mężczyzna puknął się w nos.
Wyznałem mu, że ja też jestem półsierotą i często bywam nieposłuszny,
a potem zapytałem:
– Siedział w takiej celi jak ta?
– W pięćdziesiątym siódmym? – Mój towarzysz rozejrzał się po czterech
metrach kwadratowych i pokręcił głową. – Nie. W gorszej. Trzydzieści lat
temu poetów wrzucano do dołów. Czytałeś przecież jego dzieła. Te opisy nie
wzięły się znikąd.
Nie wyobrażałem sobie, by mogło być coś gorszego niż pozbawiona łóżek,
ciemna cela, w której spędziłem ostatnią noc. Gdy jednak Lecoq zaczął
opowiadać o mokrych od deszczu ścianach pozbawionego okien lochu,
w którym Charles Baudelaire musiał się dzielić spleśniałym chlebem ze
złodziejami i zabójcami, nie mogłem tego podważyć. Starałem się
zapamiętać wszystkie te opisy i zauważyłem, że w myślach układam je
w rymy. Może gdy stąd wyjdę, napiszę wiersz.
– Ciesz się, że jesteś teraz pisarzem – dodał na koniec Lecoq i kiwnął
głową. – Nie założą ci śrub na kciuki, i to jeszcze na takim wyciągu.
Wcześniej, przy Baudelairze, nie mieliśmy skrupułów. Wiedzieliśmy, że nikt
by po nim nie płakał, nawet gdyby już nigdy nie wyjrzał z policyjnej
piwnicy: miał długi, syfilis, uprawiał stosunki z prostytutkami. Pełnymi
garściami wydawał majątek ojca, przez dwa lata mieszkał w luksusie niczym
dandys. A potem znowu zbiedniał.
Powoli robiło mi się niewygodnie. Zmarzłem w stopy.
– Nie wiem, czy po mnie ktoś by płakał – powiedziałem cicho.
– A co z twoją rodziną?
– Ojciec jest mną zawiedziony. Z pewnością mi nie pomoże. A przyjaciół
nie mam. Nikt nawet się nie zorientował, gdy ojciec przez wiele tygodni
trzymał mnie na poddaszu.
– Biedny, osamotniony poeta. – Lecoq skinął głową. Tym razem w jego
głosie nie usłyszałem ironii. – Musi tak być, chłopcze. Nie znam żadnego
dobrego poety, który nie miałby za sobą więzienia.
– Naprawdę?
– Przecież sam właśnie powiedziałeś, że twój ojciec zamknął cię na wiele
tygodni?
Kiwnąłem głową w zamyśleniu. Tak bardzo chciałem mu uwierzyć, że
odsunąłem na bok wszelkie sceptyczne myśli.
– Napisałem mój wiersz na poddaszu – wyznałem.
– Chętnie go wysłucham.
– Teraz?
– A dlaczego nie? Skoro to przez niego cię przyskrzynili, musi być
niezmiernie interesujący.
– Nie znam go na pamięć – skłamałem.
Lecoq sceptycznie podniósł brwi.
– Nie wyobrażam sobie, by Baudelaire kiedykolwiek zapomniał jakiś swój
wiersz.
– Trzeba go przeczytać z kartki. To nie to samo, co gdy się go wyrecytuje.
 – Nie mogę się z tym zgodzić. Gdy Charles wyrecytował nam swoje
Potępione…
– Charles Baudelaire recytował wam swoje wiersze?
– W ten sposób kupował u nas papierosy. Wszyscy stali przed jego celą
i słuchali. I muszę ci powiedzieć, że gdy tak się stało w tym lochu i słyszało
wiersze poety… Wszyscy mieliśmy gęsią skórkę. Mało brakowało,
a wypuścilibyśmy go razem z jego tekstami.
– Moje wiersze lepiej czytać samemu – upierałem się. – Nie umiem dobrze
recytować.
– Ze względu na mutację?
Zacisnąłem usta. Czyli monsieur Lecoq wpadł także i na to.
– Nie, ponieważ ten wiersz wyrządził już dość szkód.
– Jakich szkód?
– Na przykład panu!
– Mnie?
– Ludzie pomyśleli, że to pan jest rozwieraczem ciał!
Lecoq ściągnął brwi, a ja się rozwyłem. To przeze mnie ten człowiek tu
trafił.
– Chłopcze, kim jest rozwieracz ciał?
– Oni pomyśleli, że mój wiersz to prawda! – wyłem dalej. – A ja przecież
to wszystko wymyśliłem!
– Już dobrze. Powiedz, kim jest rozwieracz ciał?
– Widziałem, jak wypadli z kościoła. Z pochodniami. W ogóle nie
interesowało ich to, kto napisał ten wiersz. Chcieli tylko złapać mężczyznę,
który zrobił to dzieciom.
– Chłopcze, dość tego! Weź się w garść, bo nie można na ciebie patrzeć
w tym stanie. Jesteś za duży, by się mazać!
Spróbowałem powstrzymać łzy. Ale tylko rozszlochałem się bardziej.
Kapało mi z nosa. Musiałem wyglądać naprawdę żałośnie.
– Rozwieracz ciał – powtórzył Lecoq. – Z wiersza?
Kiwnąłem głową, nie mogąc wydobyć słowa.
– I uważasz, że ludzie wzięli mnie za niego?
– Tak.
Teraz już Lecoq nie odpuści, będzie musiał usłyszeć wiersz. A ja nie
miałem ani argumentów, ani siły, by postawić na swoim.
Drżąc, zacząłem mówić pierwszy wers. Dwa razy złamał mi się głos
i musiałem zaczynać od nowa. Ale potem poszło lepiej. Znalazłem swoją
drogę do wersów, pod pewnymi względami ich słowa mnie uspokoiły.
Zdawało mi się, że stanowią pewną całość. Nawet głos mi nie piszczał.
Słyszałem, jak moje słowa odbijają się echem od ścian piwnicy:
Rozwieracz ciał przystaje przy pryczy,
Pod kościółkiem, gdzie szaleństwo jeży włosie.
Dwadzieścia, siedemnaście, dziesięć – liczy.
Zostało nas już tylko osiem.

Gdy skończyłem, cisza ogarnęła mnie z taką mocą jak wtedy w kościele.
Otworzyłem oczy, poczułem się lepiej. Cisza biła również od Lecoqa,
patrzącego na mnie szeroko otwartymi oczami. Dwieście czternaście,
pomyślałem sobie, bo mój wiersz właśnie poznała kolejna osoba.
– Chłopcze, skąd to wziąłeś? – Lecoq miał zmieniony głos. Nagle pojawił
się w nim groźny ton.
Cofnąłem się, chociaż w celi nie było na to miejsca.
– Sam to napisałem!
– Na Świętego Mikołaja z Miry, mam nadzieję, że to nieprawda…
– Ale to prawda.
– Nie mów o tym inspektorowi.
– Dlaczego?
– Bo to będzie oznaczać, że to ty jesteś przestępcą, którego szukamy.
I nagle moja przekora gdzieś zniknęła. Sposób, w jaki Lecoq to
powiedział, nie pozostawiał wątpliwości co do tego, że mówi poważnie.
– Spytam cię zatem raz jeszcze: skąd masz ten wiersz?
– Sam go napisałem – wyjąkałem.
Lecoq skrzywił się i sięgnął do wewnętrznej kieszeni płaszcza. Wyjął
notes, a z niego jakąś kartkę. Rozłożył ją jedną ręką, zdawało się, że druga
bardzo go boli.
– Czy to też napisałeś?
Pokazał mi kartkę. Natychmiast rozpoznałem papier i wielkość strony. Ta
kartka pochodziła z mojego śpiewnika. Znaki na niej również pasowały do
znaków, nad którymi ślęczałem w ostatnich miesiącach. Wiersz musi mieć
ciąg dalszy, pomyślałem natychmiast i spróbowałem rozszyfrować
poszczególne słowa. Sięgnąłem przez kraty, żeby ją zabrać, ale Lecoq cofnął
rękę.
 – Wydaje ci się to znajome?
– Tak – szepnąłem. – Ale ja tego nie napisałem.
– Więc skąd to znasz?
– Mam resztę.
Gdy spojrzałem mu w oczy, zrozumiałem, że obaj od dawna próbujemy
rozwiązać tę samą zagadkę, nawet jeśli nim kierowały inne względy. Byliśmy
niczym dwa elementy mozaiki, które się odnalazły. Lecoq oblizał nabrzmiałe
usta. Nagle wyglądał na bardzo podekscytowanego.
– Skąd?
– Ze śpiewnika z Saint-Médard.
– Czyli jednak! I co tam było?
– Trudno powiedzieć. To nie był zwięzły tekst. Znalazłem gęsto zapisane
ołówkiem rzędy imion, formuł i rysunków. A między tym wszystkim
czasami jakieś słowo, pojęcia…
– Pojęcia?
– Na przykład „rozwieracz ciał” – przyznałem cicho i zwiesiłem głowę. –
Dostrzegłem w tym potencjał literacki i zapożyczyłem słowa. Ale wiersz
napisałem sam!
– Czy była tam jakaś wskazówka, kim był rozwieracz ciał?
Pokręciłem głową.
– A co to były za imiona?
– Tylko te, których użyłem w wierszu: Emma, Louise, Marie, Josephine.
A potem jeszcze Burq.
– Burq?
– Doktor Burq, lekarz. Nie użyłem go w wierszu, bo nie znalazłem
pasującego rymu.
Lecoqa wcale nie interesowało, że ukradłem słowa z książki. Nie widział
w tym nic niemoralnego.
– Czy był tam też Gérard?
– Nie. Dlaczego pan pyta?
– Bo uważam, że doktor Burq musiał mieć wspólnika o imieniu Gérard.
Poczułem się jak rażony prądem, gdy uświadomiłem sobie, którego
Gérarda ma na myśli Lecoq. Gdy siedzieliśmy obok siebie, Gérard Encausse
miał na kolanach książkę Burqa. I powiedział, że jest jego spadkobiercą.
Nagle odczułem ogromny wstyd, że nigdy nie wróciłem do biblioteki, by
zbadać tę sprawę.
 – Chłopcze, to bardzo ważne, żebyś mi powiedział, które słowa pochodzą
ze śpiewnika.
– Dlaczego?
– Ponieważ imiona, o których mówisz, znaleziono również w domu,
w którym zginął człowiek. Wielkimi literami napisano imiona: Emma,
Louise, Marie i tak dalej. I jeśli się nie mylę, napisano je również na skórze
osoby, która zmarła w spiżarni wskutek odwodnienia. Powiedz mi więc
proszę, co z tego wszystkiego jest twoim dziełem?
Pobladłem.
– Przecież już powiedziałem, że to są słowa ze śpiewnika – wydukałem. –
Ale wersy, metrum, rymy, to wszystko jest moje!
– Czyli wszystkie słowa pochodzą ze śpiewnika?
– Nie wiem.
– Jak to: nie wiesz?
– Bardzo długo pisałem ten wiersz. Nie wiem już, co jest moje, a co nie…
– Czy istnieje możliwość, żebyś pokazał mi ów śpiewnik?
– Jak? Przecież siedzę w więzieniu!
– Ale nie będziesz tu siedział do końca życia. I przestań wreszcie ryczeć!
– Nikogo nie zabiłem!
– Wierzę ci. Tylko później podczas przesłuchania musisz działać bardziej
dyplomatycznie. Bo inspektora nie będzie interesować fakt, czy to ty
napisałeś ten wiersz czy nie.
– Nigdy nie będę dobrym poetą! – Wyłem coraz głośniej. Myślałem, że
jestem poetą, ale nawet nie ja wymyśliłem słowa! Świadomość, że kradnie
się słowa, to jedno. Ale przyznanie się do tego przed wszystkimi to zupełnie
inna para kaloszy.
Lecoq patrzył na mnie bezradnie. Prawdopodobnie byłem największym
mazgajem, jaki kiedykolwiek siedział w więzieniu.
– Podczas sprzątania w piwnicy w Saint-Médard znaleziono katarynkę.
Wspomniałeś o jakiejś w swoim wierszu, prawda?
– Tak. – Ryczałem dalej.
– Możesz jeszcze raz zacytować mi ten fragment?
Uspokojenie się zajęło mi dłuższą chwilę. Wreszcie zacząłem mówić, raz
po raz szlochając:
– Kręci korbą i wszystkie je zbiera/I setki razy wybija godzina/Tam
jednak, w grobie, żaby wrzeszczą/Z rany szara czerń ołowiu sączyć się
zaczyna.
– On je zbiera!
– Kogo?
– Swoje żaby.
– Ale przecież to tylko wiersz!
– Załóżmy, że rozwieracz ciał to kataryniarz. I zbiera dzieci do swoich
doświadczeń. To bardzo łatwe, dzieci uwielbiają katarynki. Pójdą za nim
z własnej woli. Sinite parvulos venire ad me… Cóż za ironia losu!
Zdenerwował mnie fakt, że Lecoq nagle zaczął mówić o założeniach
i wnioskach tam, gdzie ja widziałem tylko rymy i wersy. Po raz pierwszy
uświadomiłem sobie znaczenie przesłania, jeśli zostało ono potraktowane
poważnie. I owo wyobrażenie sprawiło, że zacząłem się bać. Ostrożnie
spojrzałem na Lecoqa, ten jednak zdawał się nie podzielać moich obaw.
Głębokie zmarszczki na jego czole były wynikiem myślenia, nie troski. Jego
oczy błyszczały.
– Czy symbole w twoim śpiewniku wyglądały, jakby napisało je
dziecko? – zapytał.
Pokiwałem głową. Lecoq też. Tak sobie kiwaliśmy.
– Przypuszczam, że za tym wszystkim stoi dziewczynka. Dziewczynka,
która była kiedyś torturowana w piwnicach, a teraz na swój sposób próbuje
nam o tym opowiedzieć.
– Dziewczynka? – spytałem przerażony. Aż do tej chwili cały czas
wychodziłem z założenia, że słowa i rysunki wyszły spod pióra małego
genialnego chłopca. Ils me disent que je suis folle, pomyślałem, folle, nie
fou – żeńska forma od „szalony”. Oczywiście, że to musiała być
dziewczynka!
– A może wcale nie próbuje nam o tym opowiedzieć – ciągnął Lecoq. –
Może pisze to wszystko w transie. Monsieur de Commarin powiedział, że
dziecko często było w transie. Dziecko wrzuca kamienie do studni. Puk. Puk.
Puk… – Lecoq wziął coś do ręki i z każdym „puk” uderzał tym o kamienną
podłogę. Odgłos ten napełniał mnie przerażeniem.
– Panie Lecoq?
– To dziecko ukamienowało starca. Ale nie miało złych zamiarów. Tak
samo jak nie chciało zabić kobiety w spiżarni. Po prostu zamknęło drzwi.
Z ciekawości albo w zamyśleniu. Może czekało, aż za drzwiami zapanuje
spokój. Aż skończy się walenie w drzwi i ustanie krzyk. Wtedy ponownie
przekręciło klucz, otworzyło drzwi i wypadła zza nich martwa kobieta.
Skonała z głodu lub pragnienia we własnej spiżarni. Zbrodnia idealna,
prawda? Zabicie kogoś, gdy się tego nie planuje, jest szalenie łatwe. Nawet
nie trzeba sobie przy tym brudzić rąk.
– Monsieur Lecoq, proszę przestać. Boję się…
– A potem pisała tym, co miała pod ręką. Martwymi ptakami, których ciała
dociskała do ściany. Piórem, którym przyciskała klawisze fortepianu, albo
oczami zmarłej.
Zrobiło mi się niedobrze, ale Lecoq tylko się uśmiechnął. Mówił łagodnie,
jakby rozumiał wszystkie te straszne rzeczy. Miałem ochotę zatkać sobie
uszy, ale moje palce nie mogły się odczepić od krat, tak jakby do nich
przymarzły.
– A potem ten chłopiec, Frédéric, znalazł znaki w powozie na podwórzu
Salpêtrière. To on podsunął mi trop, że może chodzić o Saint-Médard.
Musiałem jednak zdecydować, czy chodziło o Saint-Médard czy o klinikę.
A co, jeśli eksperymenty przeprowadzano w piwnicy, a dopiero potem,
z jakichś względów, zabierano dzieci do kliniki? I jak to się rozkładało
w czasie? Jakim cudem między doświadczeniami w piwnicy a pobytem
w Salpêtrière dziecko mieszkało w co najmniej trzech domach: w domku
w lesie, u de Commarinów i w mieszkaniu ze spiżarnią? I kiedy zapisało
śpiewnik i powiesiło ogłoszenie na dworcu?
– Monsieur, mówi pan o doświadczeniach, tak jakby to było już pewne, że
się odbywały.
– Bo się odbywały.
– A jeśli się pan myli? Jeśli źle zestawiłem informacje ze śpiewnika?
Lecoq pokręcił głową.
– Widziałem mężczyznę, którego ty i ta dziewczynka nazywacie
rozwieraczem ciał. I zabrałem mu dokumenty, w których opisano właśnie te
doświadczenia. Wstrzykiwano dzieciom metale w ciało, rtęć, a potem
sprawdzano, jak na to reagują.
Rozejrzałem się wokół. Nie było to właściwe miejsce, by wyobrażać sobie
takie rzeczy.
– Chłopcze, muszę jak najszybciej zobaczyć ten śpiewnik. A potem
znaleźć dziewczynkę.
– Monsieur Lecoq, jest pan pewien, że nie jest pan policjantem?
Spojrzał na mnie zaskoczony. Jego mina spochmurniała, a głos nabrał siły,
gdy ponownie się odezwał:
– Och tak, jestem pewien! Leżę pobity w policyjnej celi. Mam zwichniętą
rękę i obite żebra. Ile jeszcze muszę przejść, żeby wreszcie móc uchodzić za
przestępcę?
– Pytam tylko, bo wcześniej powiedział pan, że…
– Owszem, kiedyś pracowałem dla Sûreté. Ale pracowałem również dla
barona Mosera, a wcześniej chodziłem do szkoły. A przecież nikt mnie nie
pyta, dlaczego nie biegam z kredą pod pachą…
Nazwisko barona Mosera sprawiło, że w mojej głowie zapaliła się
czerwona lampka. Przykucnąłem przed kratami. Nagle wszystko
zrozumiałem. A to, co zrozumiałem, mnie rozwścieczyło.
– Nazywa się pan monsieur Lecoq – powiedziałem.
Obaj ściągnęliśmy brwi.
– Tak.
– I pracował pan dla Sûreté.
– Tak.
– A wcześniej dla barona Mosera, astronoma.
Patrzył na mnie i nie rozumiał, dlaczego nagle powtarzam wszystkie te
informacje.
Podciągnąłem się na kratach i stanąłem na nogi. W mojej szacie
ministranta nagle sam sobie wydałem się śmieszny. Ów mężczyzna zrobił ze
mnie durnia, może przez to, że porównał mnie z Baudelaire’em. Możliwe, że
rzeczywiście nazywał się Lecoq, tak przynajmniej nazwał go inspektor. Gdy
jednak zaczęły się zgadzać wszystkie inne cechy postaci z powieści
detektywistycznych Émile’a Gaboriau, w to już nie mogłem uwierzyć. Nie ja!
Czytałem Gaboriau setki razy. Monsieur Lecoq, pomyślałem i uderzyłem
płaską dłonią w czoło. Nagle zacząłem się zastanawiać, ile z tego, co
opowiedział mi Lecoq, w ogóle było prawdą. Opowieści o Baudelairze
i o dziewczynce. Może to wszystko było tak samo zmyślone, jak jego
tożsamość!
Lecoq patrzył na mnie zdziwiony, gdy wściekle opadłem na swoją pryczę.

Jori opuścił komisariat w towarzystwie dwóch mężczyzn w mundurach.

Przez trzy dni jego płuca napełniały się zbutwiałym powietrzem z celi, teraz
odetchnął zapachem śniegu i mrozu. Być może po raz ostatni.
Poczuł uderzenie w krzyż, a potem brutalnie wrzucono go do powozu bez
okien. W rogu leżała kupka słomy. Od zewnątrz zasunięto rygiel. Jori
przykucnął, ale i tak się przewrócił, gdy powóz ruszył z miejsca. Przez szpary
w deskach widział umykające kocie łby. Gdy zbyt długo się na to patrzyło,
można było dostać mdłości.
Spojrzał w górę. Niebo nad nim było zamglone i miało wielkość otworu po
sęku. Dzisiaj, gdy chciano ściąć Joriego gilotyną, dzień nie częstował ludzi
słońcem.
Gdy w wigilijną noc Jori wpadł do swego pokoju u madame Villon i zastał
stos książek w innej niż zwykle kolejności, a teczki z raportami
z doświadczeń między książkami o medycynie, wreszcie zaczął coś
rozumieć. Był głupi, że zostawił te dokumenty u siebie w pokoju –
w mieszkaniu najbardziej ciekawskiej damy w Paryżu. Chciał spakować
walizkę i zniknąć, zanim dorwie go tłum z madame Villon na czele.
Ale ostatecznie to policjanci go pojmali – madame Villon stała z tyłu.
Obserwowała z bezpiecznej odległości, jak rzucają się na spakowanego już
Joriego i przyciskają jego twarz do walizki. Madame Villon mogła po raz
pierwszy obserwować scenę aresztowania i odgrywać przy tym główną rolę.
Policjanci znaleźli u Joriego dokumenty, a madame Villon stała się ich
rozentuzjazmowanym świadkiem. Nie potrzeba było więcej dowodów. Jori
pomyślał jednak, że może zostanie przesłuchany. Że dostanie szansę
wyjaśnienia niektórych spraw, zanim stanie przed gilotyną.
Powóz stanął. Lekko się zakołysał, gdy woźnica zeskoczył na ziemię.
W Jorim wszystko się skurczyło. Usłyszał chrząknięcie woźnicy. Czekał, aż
otworzą się drzwi, aż zobaczy szafot.
Drzwi jednak cały czas były zamknięte. Jori nasłuchiwał, usłyszał, jak coś
plusnęło. Chwilę później pod deskami powozu popłynął żółty strumyczek,
który zniknął między kamieniami na ulicy. Spocony Jori opadł na ścianę.
Gdy podniósł wzrok, zobaczył, że na tej samej ścianie pięć miesięcy
wcześniej Runa wyryła swoje znaki.
Ławą sędziowską, przed którą drżący ze strachu Jori stanął pół godziny
później, było biuro Charcota. Były tam papugi, mały biały pies i małpa na
swej klatce. Był też Luys. Siedział w wyściełanym fotelu po przeciwległej
stronie mahoniowego stołu. Wyglądał na trochę niższego niż zwykle. Nie
uśmiechnął się na powitanie.
Charcot stał przy oknie. Gdy Jori wszedł do środka, odwrócił się. Miał
majestatyczne ruchy, jego wzrok był jeszcze mroczniejszy niż zwykle. Kat
idealny. W prawej dłoni trzymał zwinięte w rulon kartki. Rzucił je na stół.
Jori i Luys jednocześnie podskoczyli. Były to dokumenty dotyczące
doświadczeń w piwnicy.
– Johann Richard Hell. – Fakt, że Charcot akurat dziś pamiętał imię
Joriego, z pewnością nie był dobrym znakiem. Jedna z papug w rogu zaczęła
bić skrzydłami. Jori przez chwilę myślał, że zaraz powtórzy po Charcocie,
ptak jednak siedział spokojnie, musiał wyczuć napięcie w pomieszczeniu.
Gdy Charcot był w takim nastroju, trzeba było czekać na pozwolenie, by
zaczął mówić.
Po drugiej stronie stołu straż pełniła madame Bottard. Już w drzwiach
powozu złapała Joriego za ramię i przeprowadziła go przez oddział dla
wariatek, tak jakby sam był jedną z nich. Jej twarde spojrzenie napędziło mu
stracha. Ignorowała go – jak nieznajomego – nie chciała też słuchać, co ma
do powiedzenia. Do tego dochodziły krzyki, widok skutych kobiet i silnych
strażniczek, które bez wahania obezwładniłyby Joriego – dzisiaj oglądał
Salpêtrière pod zupełnie innym kątem.
Charcot stanął tuż przed nim. Chciał wiedzieć, czy ktoś ma jeszcze coś do
powiedzenia. W całym swym zdenerwowaniu Jori zapomniał, że pytania
Charcota to nie pytania. Znów pomyślał o gilotynie i o zimowym powietrzu
na zewnątrz. Być może za chwilę wypowie też swoje ostatnie słowa w tym
miejscu. Mógł powiedzieć, że jest mu przykro, że zrobił to wszystko tylko
dla Pauline i że nie ma nic wspólnego z doświadczeniami na dzieciach. Te
właśnie słowa przygotował sobie wcześniej – na wypadek stanięcia przed
gilotyną. Ponieważ jednak przed nią nie stał, do głowy przyszło mu tylko
jedno pytanie.
– Gdzie jest Runa?
Kątem oka zobaczył, że Luys się prostuje; lewą ręką neurolog złapał się za
oparcie krzesła.
– Nie jest z tobą? – Jego głos i kolor twarzy zdradzały przerażenie.
– Tego właśnie się obawiałem. – Charcot pokiwał głową. Nie wyglądał
jednak na przestraszonego – człowiek o jego pozycji mógł się pozbyć
każdego problemu. Miał pieniądze, sławę i kontakty. Prawdopodobnie to
dlatego Jori w ogóle tutaj stał. – Czyli do tego wszystkiego dochodzi
zaginięcie pacjentki. Tak jakby ta sprawa za mało mnie kosztowała.
– Prasa jeszcze o niczym nie wie – wtrącił Luys. – A chłopak i dokumenty
są tutaj. Możemy…
– To zbyt ryzykowne! Chłopak za dużo wie.
Jori poczuł zapach perfum Charcota, piżmo. Sam nadal miał na sobie
ubrania, w których stał przy stole operacyjnym. Czuł się brudny.
– Ponoszę odpowiedzialność za ten oddział, większy niż niektóre wsie
w tym kraju – zagrzmiał Charcot. – Zyskałem międzynarodową sławę! Nie
pozwolę, by nazwa Salpêtrière została zmieszana z błotem z powodu
bezmyślności niektórych z tu obecnych.
Przy słowie „bezmyślność” Jori bezwiednie złapał się za szyję i spojrzał na
Luysa. Nie był pewien, czy on również zaliczał się do grona owych
bezmyślnych osób. Miał wrażenie, że rozmowa płynie obok niego, nic z tego
nie rozumiał. Czy chodziło o eksperymenty w piwnicy czy o tajną operację
na Runie? I dlaczego nie potrafił się pozbyć wrażenia, że Charcot nie jest ani
zbytnio zaskoczony, ani zszokowany doświadczeniami, które
przeprowadzano za jego plecami w piwnicy Saint-Médard?
– Zasięgnąłem informacji na temat tego poety – powiedział Charcot, na co
Jori już zupełnie stracił orientację. – To jeden z chórzystów. On też siedzi
w areszcie śledczym. Zastanawiam się, jakim cudem dowiedział się
o doświadczeniach.
Luys rzucił Joriemu oskarżycielskie spojrzenie.
– Ja? – spytał zaskoczony Jori. – Ja nie wiem nic o żadnym poecie!
– Nie pokazywałeś nikomu dokumentów? – spytał neurolog.
– Nie!
– To jakim cudem te informacje znalazły się w wierszu?
– W jakim wierszu? Moja gospodyni…
– Doktorze Charcot, w ogóle nie wiedziałem, że chłopak wziął te raporty!
Z tego, co mnie poinformowano, nigdy nie opuściły piwnicy! – Luys był jak
wahadło, przechodził od pychy do pokory w zależności od przebiegu
rozmowy. Próbował się usprawiedliwiać jak dziecko.
– A teraz leżą na moim biurku. Najwyraźniej więc opuściły piwnicę –
warknął Charcot. – A co gorsze, leżały nawet na policyjnych biurkach!
– Doktorze, ten chłopak wszystko zepsuł. Ale nadal istnieje szansa, byśmy
byli pierwszymi, którzy przeprowadzą ten zabieg. W Anglii…
– Nie, doktorze Luys! – huknął Charcot. – Te raporty wyszły spod
pańskiego pióra i dlatego to pan był odpowiedzialny za trzymanie ich pod
kluczem. A jeśli chodzi o Anglię, to w tej chwili mój najmniejszy problem.
Przypominam panu, że policja postawiła na głowie całą klinikę.
Luys zapadł się w sobie, bo nagle się zorientował, że popadł w niełaskę.
Jori stał między dwoma spierającymi się mężczyznami, jakby zupełnie
przypadkowo znalazł się na linii strzału.
Charcot wiedział, że to Luys zainicjował doświadczenia w piwnicy,
pomyślał. Może wiedział o tym od samego początku.
Charcot tymczasem podszedł do swojej małpki.
– Czy on pamięta jeszcze o tym, co mówiłem mu na temat niepewności
i strachu? – spytał.
Dopiero po chwili Jori się zorientował, że mężczyźni rozmawiają ze sobą,
jakby go tu w ogóle nie było.
Małpka wspięła się na grzbiet dłoni Charcota, by rozpocząć swoją stałą
zabawę w uwagi i poniżenia. Joriemu wydawało się, że zwierzę pochodzi
z innej epoki. Wszyscy jesteśmy jak ta małpka, pomyślał: Luys, ja i reszta.
Wszyscy jesteśmy marionetkami Charcota. Małpkami i papugami. Nagle
przestał się dziwić, że Charcot wybrał właśnie te zwierzęta.
– Strach zaczyna się tam, gdzie jesteśmy nieświadomi i bezradni – Charcot
zacytował samego siebie. – Nieświadomość zasila strach. Interesujące było
obserwowanie, jak strach przed dziewczynką rozprzestrzenia się po klinice.
Będzie się rozprzestrzeniać jeszcze bardziej, teraz, gdy jej zniknięcia nie da
się logicznie wytłumaczyć. – Można by sądzić, że Charcot obserwował
wszystko niczym naukowiec przy klatce ze szczurami. – Żyjemy w nowej
epoce – podjął. – W epoce nauki. Nieświadomość to wróg, którego należy
zniszczyć. Niemożność wyjaśnienia jakiegoś zjawiska sprawia, że
odczuwamy strach. Że sami stajemy się bezradnymi pacjentami.
Teraz ze swojego miejsca Jori nie widział małpki, Charcot ją zasłaniał.
Wiedział jednak, co się stało, gdy usłyszał pisk. Charcot pozwolił jej spaść.
– Powierzyłem mu pacjentkę. I to niejedną. Szkoda zakładu i sławy, jaką
przyniósł mu fakt, że mógł pisać u mnie pracę.
Jori z trudem przełknął ślinę. Odwrócił wzrok, chociaż nic nie mogło go
uchronić przed piskiem małpki. Po raz setny na stryczku i jeszcze nie
zmądrzała, pomyślał.
Szkoda zakładu. Szkoda sławy i promocji. Charcot nie powiedział, że
szkoda pacjentki, która zmarła podczas próby operacji, albo że szkoda
Marguerite Desens, która teraz mogła już tylko jeść, spać i się ślinić. Jori
poczuł wściekłość. Zbierała się w jego żołądku i podchodziła do gardła, ale
nie mogła się wydostać na zewnątrz, nie w królestwie Charcota. Położył obie
dłonie na brzuchu, złączył palce wskazujące i kciuki. W ten sposób stworzył
klatkę, w której chciał zatrzymać złość.
– Powiedział mi, że jest dobrym chirurgiem – mówił Charcot do wiszącej
małpki. – I chyba zbyt pochopnie mu uwierzyłem. A może dobre
doświadczenia z innymi studentami sprawiły, że oślepłem. Myślałem, że
zbytnia ambicja wyrówna brak dojrzałości, ale się myliłem. Jakby nie było,
teraz musimy wyciągnąć z tego konsekwencje. – Odwrócił się od klatki.
I nagle Jori uświadomił sobie, że tylko on i Luys byli ślepi. Myśleli, że uda
im się przeprowadzać doświadczenia za plecami Charcota. W rzeczywistości
jednak pole widzenia Charcota było tak szerokie, że widział nie tylko, co się
działo w Salpêtrière, lecz także to, co robiono kilka ulic dalej, w piwnicy
pewnego kościoła.
– Będzie trzeba wydalić z Salpêtrière osoby odpowiedzialne. Wiedzą zbyt
dużo i sprowadzą niebezpieczeństwo na całą klinikę. Nie chciałbym znowu
gościć tu policji.
– Osoby odpowiedzialne? – Luysowi liczba mnoga najwyraźniej bardzo
się nie podobała.
– Doktorze Luys, dobrze pan słyszał, mówiłem również o panu –
powiedział Charcot bez ogródek.
Luys zamilkł. A zawstydzony Jori spojrzał na podłogę. Mimo wszystko
trudno mu było patrzeć, jak Charcot strąca koronę z głowy wielkiego doktora
Luysa.
– Za trzy godziny z Gare de l’Est odjeżdża pociąg. Ze względu na policję
on wyjedzie pod fałszywym nazwiskiem. Madame Bottard przekaże mu
paszport jednego z pacjentów Bicêtre oraz bilety. Po przekroczeniu granicy
będzie mógł się pozbyć paszportu. Resztę załatwię sam.
– Doktorze, ja…
– Doktorze Luys, proszę nie być głupim. – Charcot machnął ręką, jakby
chciał przepędzić smród. – To oczywiste, że nie musi pan wyjeżdżać do
Szwajcarii. Chodzi o studenta. Panu natomiast z całego serca radzę poszukać
posady w innej klinice. Pańskie możliwości rozwoju w Salpêtrière już się
wyczerpały.
Luys pobladł. Wyglądał, jakby zaraz miał się załamać. Spojrzał na Joriego
i spróbował ostatniej deski ratunku:
– Doktorze Charcot, z całym szacunkiem, ale nie sądzę, żeby w ten sposób
udało się rozwiązać ten problem. Policja będzie szukać chłopaka, ludzie
potrzebują winnego. A gdy rozejdzie się wieść, że uciekł z kraju, to…
– Doktorze Luys – przerwał mu Charcot – ludzie dostaną swojego
winnego. Już ja się o to zatroszczę.
Za Jorim i Luysem rozległo się ostateczne trzaśnięcie drzwiami. Na
korytarzu czekała na nich madame Bottard. Od razu złapała Joriego za ramię,
tak jakby istniało niebezpieczeństwo, że ucieknie – on, który został
zmuszony do ucieczki.
– Przykro mi, Johannie – powiedział Luys, próbując się uśmiechnąć po
swojemu.
Jori wzruszył ramionami, chociaż ta sytuacja wcale nie była mu obojętna.
Opuścił ręce, wściekłość zaczęła mijać. Ustąpiła miejsca pustce, której nie
miał jak zapełnić.

Gérardowi z pewnością spodobałby się widok dwóch mężczyzn, którzy

kiwali sobie głowami na do widzenia. Charcot zrzucił ich ze swej wieży.
Uczynił to, czego on sam nie potrafił uczynić. Teraz trzeba już było tylko
poczekać, aż sprawa przycichnie.
Na zewnątrz czarne kruki skakały po białym śniegu. Charcot napalił
w kominku. Wrzucił do niego wszystkie kartki. Blask płomieni odbijał się od
okiennych szyb, ale kruki go nie widziały, nikt go nie widział. Zasłony były
zaciągnięte.

W dniach niewoli, podczas gdy ludzie na zewnątrz jedli świąteczną gęś

i odwiedzali krewnych, między mną a Lecoqiem rozwinęła się osobliwa
przyjaźń. Opowiadał mi wiele o swojej pracy albo mruczał coś do siebie, gdy
rozmyślał nad swoją sytuacją. I choć byłem pewien, że co najmniej połowa
z tego, co mówi, jest nieprawdą, nagle zacząłem mieć wrażenie, że bardzo
dobrze go znam. Od czasu do czasu wystawiałem go na próbę – pytałem
o wydarzenia, które znałem z książek Émile’a Gaboriau. I ani razu nie
usłyszałem odpowiedzi niezgodnej z przygodami Lecoqa. Może był
wariatem, który przywłaszczył sobie tożsamość postaci literackiej.
Przyłapałem się na tym, że zacząłem porównywać jego wiek do wieku
komisarza z powieści detektywistycznych. I w mojej głowie, choć tego nie
chciałem, zrobiło się miejsce na myśl, że monsieur Lecoq rzeczywiście
mógłby być osobą, za którą się podaje.
Gdy przed południem dwudziestego siódmego grudnia wyprowadzono
mnie z celi na przesłuchanie, na które poszedłem na sztywnych od zimna
nogach, rzeczywiście czułem się jak wspólnik Lecoqa. Puścił do mnie oko,
a ja słabo się uśmiechnąłem. A przecież ani on, ani ja nie popełniliśmy
żadnego przestępstwa, o które można by nas oskarżyć.
Lecoqa wypuszczono jeszcze tego samego dnia po przesłuchaniu,
z którego inspektor wyszedł bardzo zdenerwowany. W międzyczasie Lecoq
wiele mi o nim opowiedział. Nazywał się Gudin. Za nim i Lecoqiem na
korytarz wyszedł jeszcze jeden mężczyzna, rudy, w drogim płaszczu
i błyszczących butach. Niemalże uderzył cylindrem w niski sufit.
Lecoq podszedł do mojej celi i włożył dłoń przez kraty. Tym razem
natychmiast ją uścisnąłem. Przedstawił rudego. Monsieur de Commarin
mrugnął do mnie z rozbawieniem. To chyba przez moją przerażoną minę.
– Monsieur de Commarin, to Maxime Chevrier.
– Monsieur… – wydukałem i skinąłem głową. Byłbym równie zdumiony,
gdyby Lecoq przedstawił mi tego człowieka jako Alicję w Krainie Czarów.
– Czy pan… – zapiszczałem. Nie wiedziałem, jak zakończyć to zdanie. Nie
mogłem przecież spytać, czy był postacią z powieści L’affaire Lerouge.
– Monsieur de Commarin przyszedł, by zapłacić za mnie kaucję. Ale to nie
będzie konieczne, bo i tak miałem zostać wypuszczony. Prawda, inspektorze
Gudin? – Lecoq odwrócił się do inspektora. – Dlatego też poprosiłem
monsieur de Commarina, by zapłacił kaucję za ciebie.
– Za mnie?
– Uczynię to z radością – powiedział Cylinder, choć jego głos zabrzmiał
sztywno.
– Inspektorze Gudin, czy mógłby pan zostawić nas samych? Znajdę drogę
na zewnątrz.
Gudin skrzywił się, ale wyszedł, nawet się nie pożegnawszy.
Prawdopodobnie spodziewał się, że wkrótce znów spotka Lecoqa.
 Ten ponownie się do mnie odwrócił. Zorientowałem się, że przez cały czas
trzymał mnie za rękę. Teraz przyciągnął mnie do siebie tak mocno, że od
jego twarzy dzieliły mnie już tylko kraty. W jego oddechu wyczułem
papierosowy dym. Musiał palić w pokoju inspektora.
– Mam nadzieję, że pamiętasz jeszcze o naszej umowie?
– O umowie? Jakiej umowie? – Owszem, ostatnimi dniami trochę się do
siebie zbliżyliśmy, ale bez przesady. Próbowałem cofnąć rękę, ale tkwiła
w żelaznym uścisku Lecoqa.
– Maxime, ten śpiewnik jest mi potrzebny.
Gdy spojrzałem w jego oczy, zrozumiałem, że ten przypadek nie daje mu
spokoju. Wreszcie mnie puścił i odgarnął włosy z czoła.
– Maxime, nie jesteś nikomu nic winien. Chcę, żebyś o tym wiedział.
Monsieur de Commarin przyszedł, by wyświadczyć mi przysługę. I jest mu
obojętne, czy zapłaci pieniądze za mnie czy za ciebie. Jednakże nie zaszkodzi
trochę się odwdzięczyć. A im szybciej to nastąpi, tym lepiej. Dlatego
proponuję, żebyś jutro zostawił książkę w kawiarni Bon Sang. Z pewnością
ją znasz, znajduje się w pobliżu twojego domu. Owiniesz śpiewnik w papier,
materiał czy w co tam chcesz, a potem oddasz go człowiekowi za ladą. Po
prostu powiedz, że to dla monsieur Lecoqa. Ten mężczyzna dobrze mnie zna
i jest godny zaufania.
– Skąd pan wie, gdzie mieszkam?
W odpowiedzi monsieur Lecoq tylko się zaśmiał.
Wiedziałem już, że nie mam wyboru i muszę zostawić mu śpiewnik.
– Spotkamy się tam?
– Nie wiem, o której godzinie tam dotrę. Ty idź, gdy będzie ci pasować,
i oddaj książkę. Czyli znasz Bon Sang?
Zacząłem rozcierać sobie rękę.
– Tak, monsieur – powiedziałem cicho, ale poczułem się, jakbym znów
stał naprzeciwko monsieur Duponta. Coś we mnie się zbuntowało. Nie
chciałem oddawać książki. Stała się dla mnie ważna.
– Bardzo dobrze. Albowiem, monsieur de Commarin, Maxime Chevrier
jest wielce obiecującym poetą. Proszę sobie zapamiętać jego nazwisko. Jeśli
się nie mylę, wkrótce pojawi się ono we wszystkich gazetach.
Lecoq mrugnął do mnie raz jeszcze. Na wąskich ustach de Commarina
pojawił się uśmiech, który jednak nie sięgał oczu.
Zdumiony patrzyłem za nimi, gdy odchodzili. Pojawienie się monsieur de
Commarina było dla mnie ostatnim dowodem na to, że Lecoq mówił prawdę,
nawet jeśli nie rozumiałem, jak to możliwe. Zdawało się jednak, że Lecoq
Gaboriau i mój to rzeczywiście ta sama osoba.
Gdy wyszedłem na ulicę, zaśnieżoną i jak zwykle pełną życia, czułem się,
jakbym nie należał już do tego miejsca. Święta minęły, ale girlandy z choinek
nadal wisiały na domach i w witrynach sklepów. Miałem wrażenie, że jest
Nowy Rok. Zobaczyłem przejeżdżającego mężczyznę w jednokonce
i wyobraziłem sobie, że wskakuję na powóz. Mogłem iść, dokąd chciałem,
robić, co chciałem. Mogłem iść czytać do Biblioteki Narodowej. Mogłem
poszukać pracy w gazecie i z zarobionych pieniędzy wynająć mały pokój,
w którym nocami pisałbym wiersze. Mogłem zabrać ze sobą śpiewnik
i wcale nie musiałem zostawiać go Lecoqowi ani kelnerowi w Bon Sang.
Wyobraziłem sobie, że nikt nie będzie wiedział, gdzie jestem, nawet policja,
i nikogo nie będzie to interesować. Spojrzałem w niebo, które właśnie
zasnuwała chmura.
A potem zapiąłem guziki marynarki i poszedłem do domu.

Za oknem zmieniał się pokryty śniegiem krajobraz, ale Jori wpatrywał się
tylko w drzwi wagonu. A co, jeśli przyjdzie konduktor albo nawet policjant?
Nie wiedział, czy zda egzamin jako Alfred Lesane.
Według paszportu miał teraz metr siedemdziesiąt wzrostu, czyli skurczył
się o pięć centymetrów, był ciemnym blondynem o owalnej twarzy i jasnej
karnacji. Urodził się w Paryżu, był rzemieślnikiem trudniącym się wyrobem
kos, a potem zachorował. Miał znamię pod prawą piersią i nadzieję, że nikt
nie będzie chciał go oglądać. Mógł zachować kolor oczu, nadal były
niebieskie, ale nos był już duży, a usta normalne, tak napisano w paszporcie.
Jak wyglądały normalne usta? W szybie, za którą pojawiły się pierwsze góry,
przeglądał się, testując nową tożsamość – pomylonego rzemieślnika
o normalnych ustach.
Przejechali przez granicę bez kontroli. Nikt się nim nie zainteresował. Nikt
nie zauważył, że wcale nie jest wariatem.
Oparł się i schował dokument Alfreda głęboko do kieszeni, gdzie tkwiła
jeszcze pocztówka. Teraz, gdy już nikt go nie sprawdzi, przetasował swoje
obawy. Mógł się bać już tylko tego, co miało nastąpić.
Nie wiedział jeszcze, jak się pokaże na oczy ojcu albo Paulowi. Wyjechał
ze Szwajcarii bez promocji i bez promocji wrócił, trzymając w ręku tę samą
na wpół wypełnioną walizkę, a na dokładkę zaświadczenie
o niepoczytalności.
Dwa rzędy przed sobą dostrzegł białe pasemko włosów, które zaczepiło się
o brzeg oparcia. Musiało należeć do dziecka, małej dziewczynki, sięgającej
głową zaledwie do połowy siedzenia. Jori przesunął się i wychylił na prawo,
aż jego korpus zawisł w przejściu. Widział jednak tylko blady policzek
i prawy but zwisający nad podłogą. Potem do wagonu weszła kobieta i Jori
się schował. Niosła na biodrze niemowlę, które kwiliło; kołysała dziecko, by
je uspokoić. Jori usłyszał znajomy język – szwajcarską odmianę
niemieckiego. Kobieta przełożyła dziecko na drugi bok i poprosiła
jasnowłosą dziewczynkę, żeby trochę się przesunęła. Gdy dziewczynka na
nią spojrzała, Jori zobaczył jej profil. Miała takie same delikatne rysy i szare
oczy jak jej matka. Dopiero teraz zorientował się, że wstrzymywał oddech.
Przysunął się z powrotem do okna i oparł głowę o zimną szybę. Już na
dworcu w Paryżu wydawało mu się, że widzi Runę, małą, chudą
dziewczynkę o jasnych włosach. Chociaż wiedział, że włosy Runy były białe,
a nie blond. Chociaż osobiście ogolił jej czaszkę.
Nie mógł zapomnieć sposobu, w jaki na niego patrzyła, gdy podawał jej
środek nasenny. Nie mógł zapomnieć tego przenikliwego spojrzenia.
Pomyślał wtedy o starym koniu na podwórzu w Fensterhennen – dopiero
teraz zrozumiał dlaczego.
Kiedyś był to silny koń o nogach grubych jak pnie. Sam był w stanie
ciągnąć pług, do którego normalnie potrzeba byłoby jeszcze dwóch koni.
Ojciec kupił go gdzieś za śmieszną cenę, powiedziano mu, że zwierzę
przetrzymywano w złych warunkach, a ojciec się postarał, by owe warunki
nie uległy zmianie.
Koń był dziki i nie można było się do niego zbliżyć. Dzieciaki urządzały
próby odwagi – kto podejdzie najbliżej zwierzęcia. Ale pewnego dnia, gdy
ojciec podszedł do niego z uzdą, gotowy do kolejnej walki, koń grzecznie
otworzył pysk, stał spokojnie. Jori obserwował tę scenę i zastanawiał się,
dlaczego zwierzę się nie broniło. Bez protestu poddawało się swemu losowi.
Wiedziało, czego może się spodziewać, i mimo wszystko robiło to, czego od
niego oczekiwano. W tamtym momencie wzrok dziewczynki był taki sam jak
wzrok konia.
Może właśnie to miał na myśli Charcot, mówiąc o poddaństwie
absolutnym, wtedy, gdy Jori był jeszcze ślepo w niego wpatrzony. Teraz
zaczął się zastanawiać, czy neurolog nie pomylił pokory z niewolą.
Za oknem widział pola, w oddali majaczyły zabudowania pojedynczego
gospodarstwa. Joriego dręczyła niepewność. Fakt, że nie wiedział, gdzie się
znajduje dziecko, doprowadzał go do szaleństwa.
Zatrzymali się w Olten, a potem w Aarau. Z każdą stacją bliżej Zurychu
śnieg za oknem stawał się bielszy i bardziej puszysty. Wyglądał jak z książki
z obrazkami. Tutaj śnieg był inny niż w Paryżu, nie brązowy, nie szary ani
błotnisty; gęsto zasypał drzewa i dachy. Z pewnością padał bardzo cicho.
W Szwajcarii nie było burzy śnieżnych.
Jori wyjął z kieszeni pocztówkę i zaczął ją obracać w palcach. Ocalała, bo
nie znajdowała się wśród dokumentów skonfiskowanych przez policję.
Widniejący na niej ubrani na czarno mężczyźni w padającym przez okno
świetle mieli jeszcze poważniejsze miny. Za nimi ciągnął się jodłowy las.
„Court House, London” – czerwone litery na szarym niebie.
Na następnej stacji Jori wysiadł. Chciał wyrzucić paszport Alfreda Lesane,
ale przypomniał sobie, że na dworcach w Szwajcarii nie ma koszy na śmieci.
Wsadził więc dokument z powrotem do kieszeni i wrócił do pociągu. Ślady
jego stóp były jedynymi, które pojawiły się w śniegu.
Powietrze w Zurychu było przejrzyste jak szkło. Nad miastem, nad górami
i jeziorem ciągnęły się granatowe chmury. Jori zerknął na zegarek. Z trudem
wyobraził sobie, że w tej samej chwili w Salpêtrière na wielkich schodach
rozlega się dzwonek, który wzywa do jadalni wszystkie stare i chore kobiety.
Kolorowy Paryż ze swymi zapachami, tłumem ludzi i teatrem w Salpêtrière
jeszcze nigdy nie zdawał mu się tak odległy. Przez chwilę się zastanawiał, co
pomyśli sobie Babiński, gdy Jori nie zjawi się w klinice – ani teraz, ani
w nowym roku.
A potem zobaczył Paula. Stał na peronie pod wielkim dworcowym
zegarem.

Pauline siedziała przy kawiarnianym stole. Była tak chuda, że Jori martwił
się, iż ktoś na nią usiądzie, stwierdziwszy, że krzesło jest puste. Była wręcz
przezroczysta.
Operację w Burghölzli przeprowadzono późną jesienią. Lekarze nie mogli
jej dłużej przesuwać, tak powiedział Paul. Wyglądał przy tym na
załamanego, jednak nie dość załamanego, by między nimi wszystko znowu
mogło być w porządku. Operacja nie przyniosła pożądanych efektów.
Dlatego Paul był załamany – i tylko dlatego. Nie kłócili się o to.
Kelner wziął od Joriego kapelusz i płaszcz. Gdy pojawił się przed Pauline,
pożałował, że Paul w ogóle powiedział mu o tej operacji. Gdyby o niej nie
wiedział, mógłby stanąć przed Pauline w całej swej naiwności. Zobaczyłby,
że usiadła przy oknie, i jeszcze raz wyobraziłby sobie, że się pobiorą i będą
mieli dzieci. Teraz jednak usiadł naprzeciwko niej, zawstydzony, że przez
cały czas myślał o tym, co nie jest już możliwe. Paul powiedział, że poza
łechtaczką usunięto jej również macicę.
Gdy kelner wrócił po zamówienie, Jori poprosił o kawę z mlekiem.
W powietrzu wisiał papierosowy dym. Jori zamrugał i popatrzył na Pauline.
Włosy nieco jej odrosły, ale cały czas były krótkie. Aby to ukryć, nosiła
kapelusz, nawet tutaj, w kawiarni. Pasował kolorystycznie do jej niebieskiej
sukienki. Jori nigdy wcześniej nie widział tej sukienki.
Pauline wyglądała przez okno. Chudymi palcami trzymała wciąż pełną
filiżankę. Na brązowej cieczy pojawił się już błyszczący film. Połyskiwał
w świetle niczym olej na kałuży.
Jori zastanawiał się, na co patrzy. Przez kolorową mozaikową szybę
niewiele było widać, tylko ścianę najbliższego budynku, w którym znajdował
się zamknięty dzisiaj zakład rzeźnika.
Gdy kelner przyniósł mu kawę, Pauline po raz pierwszy spojrzała w stronę
Joriego, tak jakby odgłos stawianego na stole porcelanowego spodka ją
przestraszył. Dźwięk osiągnął to, czego nie udało się osiągnąć Joriemu –
przeniknął do niej, do jej świata, o którym po tylu latach w Salpêtrière Jori
nadal tak niewiele wiedział. Teraz Pauline patrzyła na niego i Jori zirytował
się wyrazistością jej spojrzenia. Widziała go.
– Gdzie byłeś? – spytała.
W pierwszej chwili nie miał pojęcia, co odpowiedzieć. Rzuciła to pytanie
mimochodem, jakby Jori za późno przybył na spotkanie albo poszedł tylko
wrzucić list do skrzynki i nie wracał przez godzinę. Godzinę, nie trzy i pół
roku. Spojrzał na herbatę w jej filiżance. Spojrzał na palce Pauline.
 – W Paryżu. Chciałem znaleźć sposób na wyleczenie ciebie. – Słyszał, jak
śmiesznie to zabrzmiało, jak początek jakiejś bajki.
Ale Pauline się nie zaśmiała. Popatrzyła mu w oczy i zobaczył, że wygląda
jakoś inaczej. Pod pewnymi względami była złamana. Pod innymi –
silniejsza.
– I znalazłeś? Bo trochę się spóźniłeś.
– Wiem. Paul już mi powiedział.
– Oczywiście, że powiedział – odparła, a po chwili dodała: –
Potrzebowałam wyleczenia tutaj. W Zurychu. Nie w Paryżu.
– Chciałem uzyskać tytuł doktora i ściągnąć cię do siebie. Jako moją
pacjentkę.
– Jako twoją pacjentkę – powtórzyła.
– Tak.
– Był taki czas, gdy myślałam, że chciałeś mnie ściągnąć jako swoją żonę.
Prostota tych słów sprawiła, że Jori stracił grunt pod nogami. Popatrzył na
nią zdezorientowany, próbując odczytać z jej twarzy, co tak naprawdę sobie
myśli. Ale zobaczył tylko, że w ciągu ostatnich trzech lat postarzała się
o wiele szybciej niż on. Troska i leki sprawiły, że jej twarz nabrzmiała, a na
czole i policzkach pojawiły się bruzdy. Straciła całą swą dziewczęcość.
Naprzeciwko Joriego siedziała obca kobieta, która w następnej chwili
mogłaby zapalić papierosa. Nagle wyobraził sobie, jak drżącymi białymi
palcami Pauline sięga do papierośnicy i wsuwa papieros między wargi.
A przecież Pauline, którą znał, nigdy nie paliła.
– Zgodziłabyś się? – spytał wreszcie cicho.
Pauline wzruszyła ramionami.
W jego wyobraźni dym papierosowy unosił się w stronę okna. Popiół
strząsnęłaby do filiżanki.
– Zawsze ci powtarzałam, że jestem dla ciebie za stara.
– A ja zawsze ci powtarzałem, że to nieprawda.
– Dlaczego więc mi się nie oświadczyłeś?
– Bałem się, że się nie zgodzisz.
– No cóż, ja też się bałam.
Jori skinął głową. Co więcej mógłby zrobić. W jego piersi pojawiło się
stare przeczucie, cicha myśl, że on i Pauline mogli jeszcze do siebie należeć.
Dzisiaj jednak to przeczucie zupełnie do niego nie trafiało. Zatrzymało się
w połowie drogi między nim a nią, albo utonęło w kawie z mlekiem Joriego,
która tutaj, w Zurychu, miała o wiele więcej mleka niż w Paryżu.
Resztę czasu, jaki im pozostał, przegadali o błahostkach. Tak się w nich
zatracili, że nie wiedzieli już, jak wrócić do ważnych tematów. I poza
kilkoma chwilami, w których Pauline zdawała się być bardziej wycofana,
mówiła jasno i sensownie.
O czwartej Paul chciał odebrać swoją siostrę z kawiarni. Pięć po czwartej
Pauline ułożyła łyżeczkę obok filiżanki z niewypitą herbatą i wstała. Oparła
dłonie na stole i odsunęła krzesło. Jori zerwał się na nogi, by jej pomóc.
Kosztowało ją to wiele wysiłku, widział to po żyłach, które nagle wystąpiły
na jej szyi i czole, na złamanym, obcym mu ciele. Podniosła dłoń, by
odrzucić jego pomoc, ale mimo wszystko delikatnie wsunął rękę pod jej
ramię.
Gdy wstała i popatrzyła na niego z bliska, zakłopotana, Joriemu przyszło
do głowy, że wcale nie spytała, czy ma już tytuł doktora i dlaczego wrócił.
A on nie powiedział jej, że będzie próbował jeszcze raz zdobyć promocję,
tyle że gdzieś pod Zurychem. Już miał otworzyć usta, gdy sobie uświadomił,
że dla niej to żadna różnica. Brakowało jej ich rozmów, może też jego
bliskości. Gdy przyszło mu to do głowy, poczuł, jak coś w nim pęka.
Wyswobodziła się z jego uścisku, a kiedy podała mu rękę na pożegnanie,
w pierwszej chwili pomyślał, by ją zatrzymać. Ale przed oknem stał już Paul;
Jori widział go przez kolorową szybę. Mróz sprawił, że przed kawiarnią
zrobiło się lodowisko. Paul będzie musiał uważać, żeby Pauline się nie
przewróciła, pomyślał Jori. Puścił jej rękę.
– Zobaczymy się w najbliższych dniach?
Pokręciła głową.
– Muszę wrócić do Burghölzli.
– Kiedy?
– Pojutrze. Wypuszczono mnie tylko na święta.
Odwróciła się i Jori założył płaszcz na jej ramiona, tak wąskie, że
zastanawiał się, jakim cudem płaszcz się z nich nie zsunie. Włosy pod jej
kapeluszem były spięte dwiema wsuwkami w absurdalnie mały koczek
w miejscu, w którym kiedyś zaczynał się długi gruby warkocz. Pauline
poprawiła kapelusz. Odwróciła się dopiero przy drzwiach.
– Będziesz tu, gdy wyjdę z kliniki?
Jori przełknął ślinę i skinął głową.
Uśmiechnęła się nieznacznie, podniosła dłoń i zniknęła.
 Gdy zamknęły się za nią drzwi, jeszcze długi czas stał w miejscu. Patrzył
przez okno, jak Paul podchodzi do swej siostry i podaje jej ramię, na którym
ona się opiera. Szli powoli; ktoś nieświadomy mógłby złożyć to na karb
śliskiego chodnika; ktoś nieświadomy mógłby wziąć ich za zakochaną parę.
Kiedy zniknęli z jego pola widzenia, zapłacił i wziął swój płaszcz oraz
kapelusz. Nagle, ku własnemu zdziwieniu, pomyślał o prezencie od
Babińskiego. Nadal leżał zamknięty w sali operacyjnej w Salpêtrière.
Napisze do Polaka list, może jeszcze dzisiaj, i dołączy kartę świąteczną.
Może wyśle mu jakąś książkę.
Przy stoliku obok wyjścia siedziała jasnowłosa dziewczynka. Jori widział
ją tylko od tyłu. Była mała, jej chude nogi zwisały bez życia z krzesła. Jori
nabrał powietrza. Miał ochotę nachylić się i spojrzeć jej w twarz. Wziął się
jednak w garść i wyszedł z kawiarni, ani razu się nie odwróciwszy.
Powietrze na zewnątrz było rześkie. Tak, jeszcze dziś napisze list i włoży
do niego kartę, a jutro pojedzie do Finsterhennen. Od trzech i pół roku nie
miał informacji od ojca. Siostra musi mieć już dziewiętnaście lat. Nie
wiedział, czy w ogóle go pozna.

Paryż, 11 stycznia 1885 r.

Drogi Johannie Richardzie,

pięknie dziękuję za Twój list i noworoczne życzenia.

Gdy po świętach nagle zniknąłeś, zacząłem się martwić. Słyszałem, że
zaprowadzono Cię na policję, i już się bałem, że to Ty byłeś owym
mężczyzną, którego pobił tłum – czuję więc ogromną ulgę, że nic Ci nie
jest.
Od razu odpowiem na pytanie dotyczące dziewczynki, które zdaje się
być dla Ciebie tak ważne: nadal nie wiemy, gdzie się podziewa. Niektórzy
w klinice uważają, że to Ty ją uprowadziłeś. Inni twierdzą, że to Runa
uprowadziła Ciebie. Niestety nie jestem w stanie przekonać ani jednych, ani
drugich, że było inaczej, ponieważ nie mogę zdradzić nikomu miejsca
Twojego pobytu. Rozumiem jednak Twoją prośbę.
Nie jestem w stanie z pewnością powiedzieć, czy nadal ściga Cię policja.
Po klinice rozglądało się kilku inspektorów, padało Twoje nazwisko, ale nic
więcej nie wiem. W każdym razie z całego serca wierzę, że nie masz
nic wspólnego z tym, co Ci się zarzuca. Od Twojego wyjazdu
w Salpêt rière trochę się zmieniło. Charcot nadal przykładnie prowadzi
klinikę, a odkąd wszystko zostało opisane w gazetach, na jego odczyty
przychodzi więcej osób niż kiedykolwiek. Podświadomie wyczuwałem jednak,
że niektórzy przestali mu ufać.
Wiersz, o który pytasz, ma z tym wspólnego tyle, że został odczytany
w wigilijną noc w kościele Saint-Médard, a potem opublikowany w gazecie.
Ponieważ mam jeszcze wydanie z dwudziestego siódmego grudnia, załączam
Ci wycinek. Gdy przeczytasz wiersz, zrozumiesz, dlaczego ludzie wyciągnęli
błędne wnioski. Ponieważ odkryto opuszczoną przez nas w pośpiechu salę
operacyjną, niektórzy snują przypuszczenia, że w Salpêt rière
przeprowadzano eksperymenty na dzieciach – i tak wszyscy wzajemnie
się podejrzewają. Ale najgorszy jest ich strach przed dzieckiem.
Cztery dni temu w domku z narzędziami ogrodowymi odkryto stare
prześcieradło i zasłonę, które kilka tygodni wcześniej zniknęły z łóżka Runy.
Były pokryte literami i znakami, rzekomo takimi samymi, jakie odkryto
w spalonym domu w Clamart. (Zakładam, że słyszałeś o tym pożarze?).
Teraz przypuszcza się, że to Runa zabiła tego starca. Boją się, że
dziewczynka błąka się gdzieś po terenie kliniki, w ogrodzie albo z tyłu
któregoś z budynków. Z tego względu strażniczki chodzą tylko parami –
a nocą dołączają do nich jeszcze strażnicy z Bicêt re. Moim zdaniem te
środki są śmieszne, ale w miejscu takim jak Salpêt rière panika łatwo się
rozprzestrzenia.
Myślę, że sytuacja ta ma również wpływ na doktora Luysa. Za każdym
razem, gdy go widzę, wygląda na bardzo niespokojnego. Jego uśmiech jest
nerwowy. A gdy dwa dni temu ze sobą rozmawialiśmy, cały czas rozglądał
się wokół i podskoczył, gdy trzasnęło za nim okno. Wtedy otwarcie
spytałem go o Runę, a on stwierdził z konsternacją, że próbuję mu coś
zarzucić. Słyszałem, że będzie szukał pracy w innej klinice. Ale może to
tylko plotka. W każdym razie mam nadzieję, że dziecko wkrótce zostanie
odnalezione i wszyscy przestaną się bać. I wreszcie, zanim pójdę spać,
chciałbym odpowiedzieć na Twoje ostatnie pytanie: dowiadywałem się
zarówno w Bicêt re, jak i w Hôtel-Dieu.
 W Bicêt re mieszka chłopiec, który odpowiada Twojemu opisowi. Pokazano
mi go. Przyprowadzono go w listopadzie, ma na imię Philippe. Cierpi na
zaburzenia zachowania i jest ślepy wskutek działania jakiejś żrącej
substancji. Było mi go bardzo szkoda. Zastanawiam się jednak, dlaczego Ty
się nim interesujesz i co ma wspólnego z dziewczynką.
W Hôtel-Dieu nie potrafiono udzielić mi żadnej informacji o dziecku
imieniem Runa. Ale, jak już zauważyłeś, być może tam miała inne imię.
Dlatego też spytałem madame Chirac również o matkę, która być może
zatrzymała się w klinice. I tu miałem więcej szczęścia. Madame Chirac
pracowała tam jeszcze dwa lata temu. Przysłała mi kopie akt trzech
pacjentek, z których każda może być matką Runy, ponieważ każda
urodziła dziewczynkę w tysiąc osiemset siedemdziesiątym piątym roku, na
krótko po przyjęciu na oddział. Od tej pory dzieci wychowywały się
w murach kliniki. Nie mogłem otrzymać akt dziecka, ale może zainteresuje
Cię fakt, że takie samo pytanie padło ostatnio z innej strony. Nie
powiedziano mi jednak, kto pytał.
Załączam kopię akt pacjentek z nadzieją, że uda Ci się coś z tego
wywnioskować. A teraz muszę już iść spać, rano znowu do pracy.
Asystuję G.G. de la Tourette’owi przy elektroterapii.

Daj znać, co u Ciebie.

Pozdrowienia z Paryża,
Twój przyjaciel Józef B.

PS. Gdy odkryto prześcieradło w domku, zabrano z sal wszystkie

artykuły piśmiennicze. Może wyda Ci się to śmieszne, ale ostatnio przyszło
mi coś na myśl. Pamiętasz, jak podczas przygotowań do operacji
powiedziałeś, że skalpel to najpotężniejsze narzędzie lekarza? Chyba się
myliłeś. Najpotężniejsze jest pióro.
 EPILOG

Zanim zacząłem spisywać tę historię, minęło ponad piętnaście lat.

Dwudziestego dziewiątego września tysiąc dziewięćsetnego roku,
w samym środku przygotowań do wystawy w Paryżu, otrzymałem list od
notariusza, który wzywał mnie do stawienia się na wykonanie testamentu. Po
śmierci ojca znałem już niewiele osób, które mogły jeszcze umrzeć. A z całą
pewnością nie liczyłem się ze śmiercią monsieur Lecoqa, którego po naszym
pobycie w więzieniu nigdy później już nie spotkałem.
Czułem się otumaniony, gdy notariusz przekazał mi cienki plik kartek,
oprawionych schludnie w brązowy papier. Były to raporty z eksperymentów
z tysiąc osiemset osiemdziesiątego czwartego roku – opisy badań na
rtęciowym dziecku.
– I co ja mam z tym zrobić? – spytałem notariusza, tak jakby miał to
wiedzieć.
Ten jednak wzruszył tylko ramionami, patrząc na mnie ze współczuciem.
Przeczytałem dokument, siedząc na ławce w słonecznym parku, bo nie
chciałem być sam na sam z tymi informacjami w żadnym zamkniętym
pomieszczeniu. Gdy skończyłem czytać, schowałem twarz w dłoniach
i zasłoniłem oczy palcami, aż park utonął w ciemności.
Później wróciłem do notariusza, by spytać o miejsce pochówku monsieur
Lecoqa. Nie miał na ten temat wiedzy. A potem okazało się, że wystąpił błąd.
Bo Lecoq wcale nie umarł. Rok wcześniej znaleziono go, skołowanego
i zamroczonego, na chodniku przed Hôpital de la Charité i zbadano. Dwa dni
później przewieziono go do Bicêtre. Zdiagnozowano u niego halucynacje
i manię wielkości – przeczytałem teczkę z jego aktami: monsieur Lecoq
uważał, że jest postacią z powieści.
Następnego dnia poszedłem do Bicêtre z walącym sercem i śpiewnikiem
w kieszeni, tym oryginalnym, nie kopią, którą wcześniej przekazałem
Lecoqowi. Chociaż zachowanie starca się poprawiło, nie wyszedł z zakładu.
Nowe wyjaśnienia, że tak naprawdę jest przestępcą, a nie postacią z powieści
Gaboriau, idealnie pasowały do przypisanego mu przez lekarzy obrazu
klinicznego choroby. Kilka miesięcy czekano, by Sûreté go stamtąd
wyciągnęło, ale nikt się nie pokazał, a gdy Lecoq zaczął o tym mówić, tylko
zwiększono mu dawki leków. Może założyli, że jego stan się pogarsza. Albo
wiedzieli, że mówił prawdę.
Bez pomocy strażnika bym go nie rozpoznał. Miał mętne oczy i mówił
w zwolnionym tempie. Zamiast płaszcza miał na sobie to, co pozostali
pacjenci – szare, niechlujne szmaty. Nie żywiłem zbyt dużo nadziei, że
w tym stanie będzie można z nim rozmawiać. Gdy jednak strażnik wymienił
w jednym zdaniu jego i moje nazwisko, na twarzy Lecoqa pojawiło się
zrozumienie.
Zostałem u niego całe popołudnie. Pozwoliłem, by szeptem opowiadał mi
historie – kontynuacje tych, które poznałem w celi. Jego oddech śmierdział
tak jak wszystko wokół nas; odwróciłem głowę, zwracając się do niego
profilem.
Nie wiedziałem, co z tego, co mi wówczas opowiadał, było prawdą,
a w domu wariatów wszystko zdawało się jeszcze mniej prawdopodobne.
Obserwowałem, jak klucha, która kiedyś musiała być językiem Lecoqa,
z trudem porusza się w jego ustach. Co jakiś czas zasypiał na kilka sekund,
by mieć siłę na następne słowa. Wszystko przez leki.
Gdy czas wizyty dobiegł końca, śpiewnik i teczka z raportami cały czas
znajdowały się w mojej torbie. Nie pozostawiono Lecoqowi żadnej dumy,
którą mógłbym mu jeszcze odebrać. Nie musiał wiedzieć, że oszukiwałem go
całymi latami. Że miał tylko odpis śpiewnika, a nie oryginał. Tak jak nie
musiał wiedzieć, że dla Paryża był już martwy, a jego majątek został
podzielony między spadkobierców.
Od tego czasu odwiedziłem go jeszcze kilka razy, aż wreszcie lekarze
nabrali podejrzeń, zaczęli mnie uważać za jego wnuka i prosić o pieniądze.
Od tamtej pory trzymałem się z dala od kliniki.
Wreszcie leki dokończyły to, czego nie dokończył alkohol. Lecoq zmarł
krótko po moich ostatnich odwiedzinach, w styczniu tysiąc dziewięćset
pierwszego roku, cichą, spóźnioną śmiercią.
Jeszcze tego samego dnia, gdy pochowano monsieur Lecoqa w grobie bez
nagrobka, wyjąłem z szuflady w moim biurku raport z doświadczeń. Jakaś
część mnie przeklinała starca za to, że obarczył mnie wiedzą na temat spadku
Victora Burqa i przez to musiałem podjąć decyzję, co dalej. Jednakże druga
część już od dawna wiedziała, co należy zrobić. Wiele tygodni temu
zacząłem pisać. Ponieważ Lecoq wnikliwie obserwował wszystkich wokół,
musiał wiedzieć, że nie miałem fizjonomii komisarza. Nie mógł więc dać mi
tych dokumentów, bo znał moją historię. Wiedział, że moja sława po artykule
w osiemdziesiątym czwartym była krótkotrwała i że mnie nie zmieniła.
W jednym z artykułów wspomniano o chłopcu, który na krótko przed
północą został aresztowany przez policję i prawdopodobnie był autorem tych
wersów. Ale z nazwiska nie zostałem nigdzie wymieniony. Paryż interesował
się jedynie treścią wiersza. Zainteresowanie zakończyło się w chwili,
w której znaleziono winnego.
Osiemnaście dni po wigilijnej mszy w Paryżu pojmano kataryniarza, który
jeździł wokół Saint-Médard z taką samą katarynką – niebieską z białymi
znakami, księżycem, gwiazdami i różnymi planetami. Można by ją uznać za
czarodziejską skrzynię. Mężczyzna twierdził, że kilka dni wcześniej otrzymał
ją w prezencie od nieznajomego. Ale po trwającym trzy dni przesłuchaniu
wszystko sobie przypomniał. Wabił dzieci piosenkami, otumaniał w jakimś
ciemnym zaułku, a potem chował w pustej katarynce, by następnie zanieść je
do Saint-Médard. Pusta katarynka była atrapą, a muzykę wygrywała inna
katarynka. Wizualna różnica między dwoma instrumentami była naprawdę
niewielka – można było ją zauważyć, dopiero gdy stały obok siebie.
Kataryniarz został ścięty, zanim ktokolwiek zdążył zadać mu jakieś pytanie.
Na przykład o to, jak to możliwe, by starzec z chorobą zwyrodnieniową
kolan był w stanie schodzić po schodach do piwnicy, niosąc na chudych
ramionach ciężką katarynkę.
Lecoq musiał również wiedzieć, że nie zrobiłem kariery jako autor. Że
udało mi się opublikować kilka wierszy w różnych tomach,
przypominających raczej polityczne pamflety niż prawdziwe książki. Musiał
wiedzieć, że żyję z pisania wiadomości dla gazet i od czasu do czasu
wymyślam hasła reklamowe. A teraz dostarczył mi tekst – prawdziwy tekst –
w którym mógł przetrwać jako postać z powieści.
Siedem miesięcy szarpałem się między teraźniejszością a przeszłością, aż
wreszcie, szóstego sierpnia tysiąc dziewięćset pierwszego roku, w wieku lat
trzydziestu jeden, usiadłem do maszyny do pisania, ustawionej pod ścianą
pełną przypiętych artykułów z archiwów i wycinków z fachowych
czasopism.
Jeden z nich wydano z okazji konferencji medycznej w Berlinie, która
odbyła się w osiemdziesiątym dziewiątym. Zaledwie kilka miesięcy po tym,
jak eksperymenty przeprowadzone przez Joriego i Luysa zostały zapomniane,
Burckhardt wyciął sześciu pacjentom po kawałku kory mózgowej. Tych,
którzy przeżyli, przedstawił w Berlinie. Jego sukces był jednak skromny,
a metoda została skrytykowana przez dziennikarzy i kolegów. Nazwisko
Burckhardta było zbyt mało znane, a jego raporty, w których wspominał
również o pacjentach, którzy nie przeżyli, zbyt szczere.
O Jorim nie znalazłem wzmianki ani we francuskiej, ani w szwajcarskiej
prasie. Gdy jednak sprawdziłem miejsce jego pobytu, dowiedziałem się, że
po powrocie został asystentem chirurga w Zurychu, a w dni wolne od pracy
jeździł do kliniki Burghölzli, której dyrektorem w dziewięćdziesiątym
ósmym został Paul Eugen Bleuler. W swojej mowie początkowej Paul
opowiedział się za zakazem zawierania związków małżeńskich przez osoby
chore psychicznie i za przymusową sterylizacją, która miałaby obniżyć
ryzyko rozmnażania się psychopatów. Gdy to mówił, Pauline i Jori stali na
skraju widowni. Nie wyobrażam sobie, by ich oklaski były szczere.
Gdy szesnastego sierpnia tysiąc osiemset dziewięćdziesiątego trzeciego
roku Charcot zmarł w wyniku choroby serca i układu oddechowego, noszono
po nim żałobę jak po świętym. Nekrologi wydrukowano we wszystkich
europejskich gazetach, nawet w „New York Timesie”.
Po tym, jak kataryniarz zapłacił głową za wszystkich, z ulgą przestano
podejrzewać Salpêtrière o niecne czyny. Uznanie Charcota w kręgach
politycznych i gospodarczych działało niczym ochronna tarcza, która
chroniła nie tylko jego, lecz także całą klinikę. Paryż był zahipnotyzowany
swoim hipnotyzerem. Nie dziwiło mnie więc, że wszyscy bali się jedynego
dziecka, któremu nie zaimponowały sztuki wielkiego Jeana-Martina
Charcota.
Różni lekarze bezskutecznie próbowali wypełnić lukę, którą wywołała
śmierć Charcota. Był wśród nich doktor Jules Bernard Luys.
Wyjechał z Salpêtrière krótko po zniknięciu Runy, co dla wszystkich było
ogromną niespodzianką. Objął posadę w Charité, a wkrótce otworzył szkołę
hipnozy, w której, tak jak Charcot, dawał przedstawienia i pokazywał
publiczności różne kobiety. Jednakże jego pełna blasku kariera już się
zakończyła, a uśmiech od dawna nie był ten sam. Zaczęto go krytykować,
gdy szefem swego laboratorium hipnozy uczynił niejakiego Gérarda
Encausse’a. A wyniki ekstrawaganckich doświadczeń, które przeprowadzano
w tymże laboratorium, spotykały się w kręgach medycznych raczej z krytyką
niż z uznaniem.
Luys i Gérard chcieli udowodnić, że zahipnotyzowane osoby na sam
widok leków bądź substancji toksycznych wykazują silne reakcje
emocjonalne, a nawet objawy zatrucia. Luys nie zważał na ostrzeżenia, które
otrzymał w osiemdziesiątym ósmym od komisji hipnozy i z Académie de
Médecine. Z Gérardem u swego boku coraz bardziej pogrążał się w nęcącym
świecie tego, co irracjonalne, tak jakby przestał rozsądnie myśleć i szukać
naukowych wyjaśnień, tak jakby duchy przeszłości wstały z piwnic, by go
prześladować.
Szukał odpowiedzi w spirytyzmie i w zwierzęcym magnetyzmie. Na
głowy swych pacjentek zakładał metalowe korony, by przenosić energię
duchową i choroby z jednej na drugą. Swoje podopieczne nazywał żywymi
odczynnikami. Były jego nowymi żabami laboratoryjnymi. Popełnił jeden
błąd – nie zatrzymał tej informacji dla siebie.
Ale nie były to już czasy, w których można było oficjalnie mówić o takich
sprawach. Wolno to było robić tylko Charcotowi. A Charcot przecież nie żył.
Luys zmarł cztery lata po nim, dwudziestego pierwszego sierpnia tysiąc
osiemset dziewięćdziesiątego siódmego roku. Miał sześćdziesiąt dziewięć lat.
Był właśnie na urlopie w Divonne-les-Bains i pomijając nasilającą się
głuchotę, cieszył się świetnym zdrowiem, tak więc jego śmierć była dla
wszystkich zaskoczeniem. Być może dla wszystkich poza Runą.
Gérard, który teraz zwie się Mage Papus, po śmierci Luysa otworzył
własny gabinet przy Rue Rodin, jednak jego umiejętności zdają się być
porównywalne z umiejętnościami starych kobiet, które w namiocie
cyrkowym siedzą za zasłonami i czytają ludziom z ręki. Niekiedy jeszcze
widuję go w bibliotece, ale przychodzi tu coraz rzadziej, a ja nigdy się do
niego nie przysiadam, zwłaszcza odkąd zacząłem grzebać w jego przeszłości.
Cały czas istnieje również sklep z tytoniem na Rue de la Glacière. Frédéric
odziedziczył go po ojcu. Byłem tam – bynajmniej nie po to, by coś kupić,
lecz by przyjrzeć się chłopcu, który kiedyś siedział przede mną w kościelnej
ławie. Przez te wszystkie lata dorósł tak jak ja. Ma mniejszy talent do
sprzedaży niż ojciec, za to czyści szyby na wystawie.
Nie spotkałem Isabelle. Jeśli mogę wierzyć Lecoqowi, pięć lat po owej
wigilijnej nocy nagle się u niego zjawiła i zażądała, by nauczył ją, jak być
przestępczynią. Lecoq powiedział, że dziewczyna ma odpowiednią
fizjonomię. I brzmiał przy tym naprawdę dumnie.
Po śmierci mojego ojca sprzedałem mieszkanie i wynająłem sobie pokój.
Nie chciałem żyć w domu bez okien, na poddaszu, z którego już wyrosłem.
Pokój jest skromny, ale bardzo mi się podoba. Na tyle, na ile coś może się
podobać artyście. Mam łóżko, stół, krzesło, maszynę do pisania, a pod oknem
skrzynię, w której uprawiam czosnek. Nie mam kuchenki, na której mógłbym
go przygotować, a na surowo go nie jem. Lubię jednak, gdy z ziemi
wyrastają zielone łodygi, podoba mi się ostry zapach, który unosi się
w mieszkaniu, gdy czosnek dojrzeje.
Jeśli chodzi o Runę, z początku założyłem, że była tylko urojeniem, które
żyło w Lecoqu, żeby miał się czym zajmować. Faktem jednak jest, że
w święta zniknęła i teraz prześladuje każdego, kto powinien mieć wyrzuty
sumienia z jej powodu.
Sam raz czy dwa w nocy słyszałem jej szept. Słyszałem, jak nuci piosenkę,
która towarzyszyła jej od dzieciństwa: Sinite Parvulos venire ad me. Czasami
puka cicho w moje okno, gdy siedzę przy biurku, albo nagle staje za mną
i czuję na karku jej oddech. Gdy się odwracam, nikogo nie widzę. Czuję
jednak metaliczny zapach, którego nie przebija nawet ostra woń czosnku.
Niekiedy myślę sobie, że przychodzi do mnie, by się zemścić. Za to, że
wtedy, w kościele, skłamałem. Że ją oczerniłem. Chciałem mieć jej słowa
tylko dla siebie, a przecież mogłem jej pomóc, także później, gdy na
komisariacie zorientowałem się, że jej słowa ze śpiewnika były prawdziwe.
A potem myślę sobie, że przychodzi do mnie, żebym nie był samotny.
Szepcze mi do ucha, tak jak Lecoq. O tym, co się wydarzyło naprawdę,
i o tym, co może się nie wydarzyło, ale jest warte wzmianki – tak by
człowiek nigdy nie zapomniał.
 UWAGI I PODZIĘKOWANIA

Chociaż wiele postaci z niniejszej książki rzeczywiście istniało –

prowadziło badania nad histerią, fizjonomią przestępców i stworzyło
podwaliny psychochirurgii – należy ją traktować jako dzieło fantazji; jest
ona, by trzymać się terminów neurologicznych, urojeniem, a nie wycinkiem
z historii.
Pobyt Pauline w Burghölzli, podróż Paula do Paryża czy eksperymenty
Victora Burqa z metaloterapią w klinice rzeczywiście mogły mieć miejsce.
Jednakże w kwestii tego, co się działo za murami kliniki, jest wiele luk
i sprzeczności, które bez namysłu wypełniłam i wykorzystałam. Tak więc
w niniejszej powieści ważną rolę odgrywa mieszanina prawdy i fikcji – bez
której nie byłoby wykładów Charcota. Poza tym wszystkie możliwe błędy idą
oczywiście na konto monsieur Lecoqa.
Ciekawemu czytelnikowi, któremu podane w książce informacje nie
wystarczą, polecam niniejszą literaturę:
S. Apelt-Riel: Der Briefwechsel zwischen Ludwig Binswanger und Eugen
Bleuler von 1907–1939 im Spannungsfeld von Psychoanalyse und
Psychiatrie in der ersten Hälfte des 20. Jahrhunderts. Praca doktorska na
Eberhard-Karls-Universität w Tybindze 2009.
Bergmann, König & Richter (wyd.): Centralblatt für Chirurgie. Breitkopf
& Härtel, Lipsk 1890.
Bleuler E. & Lehmann B. (wyd.): Zwangsmässige Lichtempfindungen
durch Schall und Verwandte Erscheinungen auf dem Gebiete der andern
Sinnesempfindungen. Fues’s Verlag, Lipsk 1881.
Bogousslavsky J.: Following Charcot – A Forgotten History of Neurology
and Psychiatry. Karger, Bazylea 2011.
Bogousslavsky J., Walusinski O. & Veyrunes D.: Crime, Hysteria and
Belle Epoque Hypnotism – The Path Traced by Jean-Martin Charcot and
Georges Gilles de la Tourette. Karger, Bazylea 2009.
Burckhardt G.: Ueber Rindenexcisionen, als Beitrag zur operativen
Therapie der Psychosen. G. Reimer, Berlin 1891.
Burq V.: Metallotherapie: Behandlung der Nervenkrankheiten, Paralysen,
chronischen Rheumatismen, durch Application von Metallen. E. Schäfer,
Lipsk 1854.
Burq V.: Des origines de la métallothérapie, part qui doit être faite au
magnétisme animal dans sa découverte – le burquisme et le perkinisme.
Paryż 1882.
Goetz C.G., Bonduelle M. & Gelfand T.: Charcot – Constructing
Neurology. Oxford Univ. Press 1995.
Canstatt C.F.: Handbuch der medicinischen Klinik, t. 4. Ferdinand Enke
Verlag, Erlangen 1845.
Canstatt C.F. & Eisenmann G. (wyd.): Jahresbericht über die Fortschritte
der gesammten Medicin in allen Ländern im Jahre 1843, t. 4. Ferdinand Enke
Verlag, Erlangen 1844.
202 Jahre alt- Kurzgeschichte zur Konservendose. W: Hartwig, von der
Linden & Skrobisch (wyd.): Thermische Konservierung in der
Lebensmittelindustrie. Behr’s Verlag, Hamburg 2009.
Charcot J.M.: Klinische Vorträge über Krankheiten des Nervensystems.
J.B.Metzler’sche Buchhandlung, Stuttgart 1874.
Charcot J.M.: Ueber die Localisationen der Gehirn-Krankheiten. Verl.
Adolf Bonz & Comp, Stuttgart 1878.
Charcot J.M.: Neue Vorlesungen über die Krankheiten des Nervensystems
insbesondere über Hysterie. Toeplitz & Deuticke, Lipsk & Wiedeń 1886.
Charcot J.M.: Leçons du mardi à la Salpêtrière. Progrés Médical, Paryż
1887.
Didi-Hubermann G.: Erfindung der Hysterie – Die photographische Klinik
von Jean-Martin Charcot. Wilhelm Fink Verlag, Monachium 1997.
Fairclough V.: Women’s Suffrage – The Shut Mouth and Forced Ingestion.
2012. https://brontehoroine.wordpress.com/2011/08/26/women’s-suffrage-
the-shut-mouth-and-forced-ingestion/. Strona aktualna na dzień 03.07.2013.
Gaboriau É.: Zbrodnia w Orcival, przeł. Halina Popławska, Iskry,
Warszawa 1959.
Garcia-Molina A. : Phineas Gage and the enigma of the prefrontal cortex.
Sociedad Espanola de Neurologia, Barcelona 2010.
Huonker T.: Anstaltseinweisungen, Kindswegnahmen, Eheverbote,
Sterilisationen, Kastrationen – Fürsorge, Zwangsmassnahmen, Eugenik und
Psychiatrie in Zürich zwischen 1890 und 1970. Editon Sozialpolitik Nr. 7,
Sozialdepartement der Stadt Zürich 2002.
Horn D.G.: The Criminal Body – Lombroso and the Anatomy of Deviance.
Routledge, Nowy Jork 2003.
Lai R.: The Monsieur Lecoq Chronology.
http://www.pjfarmer.com/woldnewton/Lecoq.htm. Strona aktualna na dzień
13.02. 2013.
Langlois G.A. & Pimpaud A.S.: La Pitié-Salpêtrière, AP-HP Pitié-
Salpêtrière, Paryż 2012.
Luys J.B.: Traite Clinique et Pratique des Maladies Mentales. Paryż 1881.
Mairet A.: De la démence mélancolique: contribution à l’étude de la
périencéphalite chronique localisée et à l’étude des localisations cérébrales
d’ordre psychique. G. Masson, Paryż 1883.
Micale M.S. (wyd.): The Mind of Modernism – Medicine, Psychology and
the Cultural Arts in Europe and America, 1880–1940.
Otto F.J.: Ausführliches Lehrbuch der anorganischen Chemie, wyd. 4, t. 2,
Braunschweig 1863.
Parent A. & Parent M.: Jules Bernard Luys – A Singular Figure of 19th
Century Neurology. The Canadian Journal of Neurological Sciences,
Vol.29/3. Quebec 2002.
Piderit T.: Wissenschaftliches System der Mimik und Physiognomik.
Klingenbergsche Buchhandlung, Detmold 1867.
de la Tourette G.: Die Hysterie nach den Lehren der Salpêtrière. Franz
Deuticke, Lipsk i Wiedeń 1894.
Ricou P., Leroux-Hugon V. & Poirier J.: La Bibliothèque Charcot à la
Salpêtrière. Éditions Paradel, Paris 1993.
Rzesnitzek L.: Psychochirurgie und tiefe Hirnstimulation – Ein
historischer und begrifflicher Überblick. Praca doktorska na Eberhard-Karls-
Universität, Tybinga 2008.
Vessier M.: La Pitié-Salpêtrière – Quatre siècles d’histoire et d’histoires.
AP-HP Pitié-Salpêtrière, Paryż 1999.
Virchow R. (wyd.): Archiv für pathologische Anatomie und Physiologie
und Klinische, t. 20. Georg Reimer, Berlin 1861.

Szczególne podziękowania należą się Michele, Erinie, Catalin, Larsowi

i moim rodzicom za pierwsze krytyczne czytanie i za tworzenie niniejszej
opowieści, oraz Aurelii Prevost i Reni Sabathier za umożliwienie mi badań
w Salpêtrière i bibliotece Charcota. Dziękuję również Judit za zapewnienie
mi noclegów w Paryżu i Romanowi – za bezwarunkowe wsparcie, podziw
i miłość.

Cytaty w niniejszej książce pochodzą z następujących źródeł:

S. 9: Klaus Bergdolt: Das Gewissen der Medizin – Ärztliche Moral von der
Antike bis heute. C. H. Beck, Monachium 2004.
S. 46: Por. J.M. Charcot: Neue Vorlesungen über die Krankheiten des
Nervensystems. Lipsk & Wiedeń 1886.
S. 48: J.M. Charcot: Neue Vorlesungen über die Krankheiten des
Nervensystems.
S. 86: Wilhelm Wundt: Grundzüge der Physiologischen Psychologie, Lipsk,
1874 (przedmowa).
S. 88: Bleuler & Lehmann: Zwangsmässige Lichtempfindungen durch Schall
und Verwandte Erscheinungen auf dem Gebiete der andern
Sinnesempfindungen. Fues’s Verlag, Lipsk 1881.
S. 89: Bleuler & Lehmann: Zwangsmässige Lichtempfindungen durch Schall
und Verwandte Erscheinungen auf dem Gebiete der andern
Sinnesempfindungen. Fues’s Verlag, Lipsk 1881.
S. 151: Victor Burq: Metallotherapie: Behandlung der Nervenkrankheiten.
E. Schäfer, Lipsk 1854.
S. 179: Zapożyczone od: G. Burckhardt: Ueber Rindenexcisionen, als
Beitrag zur operativen Therapie der Psychosen. Berlin 1891.
S. 182: Von Bergmann, Die Lehre von den Kopfverletzungen, w: von Pitha,
Billroth, red.: Handbuch der allgemeinen und speziellen Chirurgie. T. 3,
dział 2, Ferdinand Enke, Stuttgart 1866–1873.
S. 245: Gottlieb Burckhardt: Ueber Rindenexcisionen, als Beitrag zur
operativen Therapie der Psychosen. Berlin 1891.
S. 279: Finkelnburg: Chronische Hirntuberkulose bei einem an Mania
Instinctiva leidenden Irren, w: R. Virchow (wyd.), Archiv für
pathologische Anatomie und Physiologie und für klinische Medizin. T. 20,
Berlin 1861.
S. 311: Victor Burq: Metallotherapie: Behandlung der Nervenkrankheiten.
E. Schäfer, Lipsk 1834.
S. 397: J. M. Charcot: Neue Vorlesungen über die Krankheiten des
 Nervensystems. Lipsk & Wiedeń 1886, S. 1-3.
S. 515: Orzeczenie w archiwum miejskim w Zurychu, akta pacjentki
Burghölzli nr 23341; cytat z: Thomas Huonker, Diagnose «Moralisch
Defekt». Zürich 2003.
S. 554: Charles Baudelaire, Kwiaty zła, Na „Tassa w więzieniu”,
przeł. J. Opęchowski, opr. M. Leśniewska, J. Brzozowski, Kraków 1990.
 WYDANIE I
ISBN 978-83-62577-77-4
KRAKÓW 2018

Wydawnictwo INITIUM
www.initium.pl
e-mail: initium@initium.pl
facebook.com/wydawnictwo.initium