Uvod

umarstvo je nauka i umije e potrajnog gazdovanja umama, kao i ostalim ekosistemima i resursima vezanim uz umu. Ono je i zna ajna ekonomska grana u smislu pridobivanja materijala i energije, kao i anga ovanju radne snage. umarstvu je cilj poznavati ume i umske ekosisteme i potrajno njima gazdovati na op tu korist pojedinca, dru tva i ovje anstva.

Potrajno je pojam koji je uveden u umarstvo prije vi e od sto godina, a prije par godina ekolozi su istu stvar aktualizovali pa je sad poznatiji kao obnovljivo. To zna i da se materijal iz ume mo e uzimati, a da ga u umi ne bude manje, ve vi e.

Korist od uma ima svako i onaj koji radi u umi ili onaj koji samo di e zrak, pije vodu, eta umom ... Dobro je ako se iz umarstva i vezane privrede dr ava mo e polu iti i ekonomsku korist.

umarstvo Bosne i Hercegovine

ume, s obzirom na njihovu samoobnovljivost, prirodnu strukturu, mje oviti sastav i prirodno podmla ivanje, predstavljaju jedan od osnovnih resursa i u Strategiji razvoja Bosne i Hercegovine u narednom periodu. Obzirom na geografski polo aj Bosne i Hercegovine i utjecaj od mediteranske, submediteranske, umjerenokontinentalne i planinske klime do ravnica Posavine u sastavu uma se pojavljuje niz umskih zajednica sa preko 100 drvenastih vrsta. Osnovne vrste drve a su jela, smr a, bijeli i crni bor, bukva i hrastovi, te manji procenat plemenitih li ara i vo karica.Ovakav sastav vrsta zahtjeva od umarskih stru njaka irok dijapazon znanja o razvoju i na inu gospodarenja istim, da bi se o uvalo i unaprijedilo stanje umskog fonda.

Stanje umskog fonda Obzirom da poslije rata nisu izra ene sve umskogospodarske osnove niti je izvr ena inventura uma koristi emo podatke o stanju uma iz Dugoro nog programa razvoja umarstva u Bosni i Hercegovini za period od 1986. do 2000. godine. ume i umska zemlji ta u Bosni i Hercegovinirasprostiru se na povr ini od oko 2,709.800 ha, to ini 53% povr ine dr ave. U dr avnom vlasni tvu (Federacija BiH i Republika Srpska) je oko 2,186.300 ha ili 81%, a u privatnom vlasni tvu 523.500 ha ili 19%. Pod prete no prirodnim umama raznih razvojnih stadija je oko 2,209.700 ha ili 81,5%, od ega je visokih uma 1,291.900 ha ili 47,6% i izdana kih uma (panja a) 917.800 ha ili 33,9%. Izdana ke ume su posljedica golih sije a na velikim povr inama u visokim umama za vrijeme Austro-Ugarske vladavine i stare Jugoslavije od 1918. do 1941. godine, estih ratova na ovim prostorima i poslijeratnih obnova. Neobraslo umsko zemlji te zauzima oko 500.100 ha ili 18,5%, od ega je sposobno za po umljavanje oko 392.300 ha, a nepodesno za po umljavanje oko 163.147 ha. Zna ajne devastacije uma, prete no oko urbanih podru ja, desile su se i u prethodnom ratu. Posljedica rata je i velika minirana povr ina od preko 100.000 ha, koja je za du i vremenski period izgubljena za gospodarenje, a obzirom na o te enost, predstavlja potencijalno ari te za razvoj biljnih bolesti i insekata. Drvna zaliha svih uma se procjenjuje na oko 291 milion, od ega etinara oko 108 miliona m3, a li ara oko 183 miliona m3. Godi nji zapreminski prirast je 7,942.200 m3, od ega etinara

3,123.100 m3, a li ara 4,819.100 m3. Mogu i godi nji obim sije a je 7,235.500 m3, od ega etinara 2,589.200 m3, a li ara 4,646.300 m3. Zbog nepotpunih podataka o stanju uma zbog ratnih dejstava, da ne bi do lo do daljne devastacije uma, nakon rata nijedne godine nije realiziran mogu i obim sije a. Iz sje ive drvne mase godi nje se mo e proizvesti neto drvne mase 5,351.000 m3 umskih drvnih sortimenata, od ega etinara 2,191.000 m3, a li ara 3,160.000 m3, za hemijsku preradu drveta 635.000 m3, rudnog i sitnog tehni kog drveta 244.000 m3 i ogrjevnog drveta 447.000 m3. Administrativna organizacija umarstva Na nivou Bosne i Hercegovine nema ministarstva nadle nog za umarstvo. Ustavom Bosne i Hercegovine dr ava je podijeljena na Federaciju BiH 51%, Republiku Srpsku 49% i Distrikt Br ko, a Federacija BiH podijeljena je na 10 kantona. Na dr avnom nivou prema vanjskim institucijama umarstvo zastupa Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa. Obzirom na Ustavne odredbe vlasnici uma su Federacija BiH, Republika Srpska i Distrikt Br ko i oni svako na svom podru ju administrativno upravljaju umama preko ministarstava nadle nih za umarstvo. Prema zakonu o umama Federacije BiH, federalni ministar je ugovorom prenio poslove upravljanja i gospodarenja umama kantonalnim ministrima nadle nim za poslove umarstva. U okviru Federalnog ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, formirana je Federalna uprava za umarstvo koja ima funkciju planiranja razvoja umarstva, a u sastavu kantonalnih ministarstava formirane su kantonalne uprave za umarstvo koje imaju funkciju planiranja i administrativnog nadzora nad gospodarenjem dr avnim i privatnim umama.

Ekonomske funkcije u umarstvu

Gospodarenje umama u oba entiteta preneseno je na javna preduze a koja su formirale zakonodavne vlasti odnosno parlamenti/skup tine i koja se ne finansiraju iz Bud eta. U Federaciji BiH skup tine svih deset kantona formiraju po jedno umskogospodarsko dru tvo na podru ju kantona, kojem kantonalni ministar nadle an za poslove umarstva ugovorom prenosi poslove gospodarenja dr avnim umama u trajanju od pet godina i dru tvo je za svoj rad odgovorno kantonalnom ministarstvu. U Republici Srpskoj formirano je jedno preduze e koje gospodari svim dr avnim umama i ono u svom sastavu ima 23 umska gazdinstva i preduze e je za svoj rad odgovorno Ministarstvu poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Republike Srpske.

a niji projekti u Bosni i Hercegovini

U toku je nekoliko zna ajnih projekata na nivou Bosne i Hercegovine koji kao kona an cilj imaju uspostavljanje transparentnog upravljanja i gospodarenja umama i primjenu svjetskih i evropskih konvencija i standarda u sve segmente umarstva. Na realizaciji projekata je anga ovan veliki broj doma ih i stranih eksperata uz aktivno u e e predstavnika vlasti, nevladinih organizacija i drugih zainteresovanih strana. 1. Institucionalna podr ka dr avnim preduze ima za gazdovanje umama u Federaciji BiH i Republici Srpskoj. 2. Pregled privrednog i finansijskog okvira u umarstvu i drvnoprera iva kom sektoru i razvoj mehanizama odre ivanja cijena drveta. 3. Izrada dr avnih standarda za certifikaciju uma izra en je prvi nacrt standarda i u javnoj je raspravi. 4. Certifikacija uma na dva podru ja po FSC sistemu je pri kraju i na jednom podru ju u pripremnoj fazi. 5. FOPER regionalni projekt obrazovanja kadrova u oblasti umarske politike i ekonomije na svim nivoima. 6. Akcioni plan za suzbijanje nezakonitih aktivnosti u sektoru umarstva i drvne industrije u Bosni i Hercegovini, izra en nacrt. 7. Monitoring zdravstvenog stanja uma dijagnozno prognozna slu ba je u pripremnoj fazi i trajat e tri godine.

umarstvo Srbije

Ukupna povr ina pod umama Republike Srbije po novoj inventuri je oko 2,25 miliona hektara, od ega je u dr avnom vlasni tvu 47, a u privatnom 53 odsto poseda. Ina e, Srbija se smatra srednje umovitom zemljom i od ukupne povr ine njene teritorije pod umom je 29,1 odsto, a ako se u to uklju e ikare i ibljaci, onda je ukupna umovitost 34 odsto. Potrebno je da se vratimo akciji za pove anje povr ina pod umama u Srbiji za novih 100.000 hektara, istakao je potpredsednik Privredne komore Srbije (PKS) dr Stojan Jevti na sednici Odbora za umarstvo i industriju za preradu drveta, celuloze i papira PKS. On je posebno naglasio da je to od

posebnog zna aja za Vojvodinu gde je mogu e i potrebno podizanje poljoza titnih pojaseva ak na 90.000 hektara. Tako bi novi zasadi uma titili zemlji te od vetrova i podzemnih voda. Ukupna povr ina uma i umskog zemlji ta u Srbiji iznosi 2.412.940 hektara. umovitost Srbije iznosi 27,3%, a razlikuje se po pojedinim regionima: Vojvodina 6,8% ; Centralna Srbija 32,8% ; Kosovo i Metohija 39,4%. Procenjeno je da je trenutna pokrivenost umama 65% od optimalne umovitosti i da je stepen umovitosti ispod proseka u odnosu na prose an stepen umovitosti u Evropi 29% i svetu 30,3%. Prostornim planom Srbije je predvidjeno da umski pokriva zauzme 41,4% teritorije dr ave. Povr ina dr avnih uma, sa kojima gazduju javna preduze a i nacionalni parkovi iznosi 51,4% povr ine uma i umskog zemlji ta u Srbiji. Ostalom umskom povr inom gazduju privatni vlasnici. U ukupnom umskom fondu li ari u estvuju sa 90,7%, ( ume bukve su zastupljene sa 27,6% ukupne povr ine uma, hrastove ume sa 24,6%, ostali tvrdi li ari 6,0%, topole 1,9%, ostali meki li ari 0,6% i me ovite sastojine li ara 30%) etinari sa 6,0%, a me ovite ume li ara i etinara 3,3%. Struktura dr avnih uma po poreklu je takva da, ume semenog porekla u estvuju sa 39,6%, izdana ke 34,6%, umske kulture sa 14,7%, ikare 5,6% i ibljaci 5,5%, to zna i da izdana ke i degradirane ume zauzimaju povr inu od 45,7%. Prose na zapremina drvne mase je 101,7% m3/ha, u umama semenog porekla 153 m3/ha, u izdana kim 70 m3/ha. Povr ina uma i umskog zemlji ta u privatnom vlasni tvu iznosi 48,6% povr ine uma i umskog zemlji ta u Srbiji, a stanje u ovim umama je manje poznato. Procene su da ima oko 500.000 privatnih vlasnika i blizu 5 miliona parcela, koje u proseku zauzimaju povr inu od 0,3 hektara. Skromne ekonomske mogu nosti vlasnika uma, esto u vremenima zna ajnih poreme aja u privrednom i dru tvenom razvoju zemlje, primoravaju vlasnike da iz svoje ume uzimaju znatno iznad njenih mogu nosti, ime se ugro ava op ti-nacionalni interes iskazan kroz princip odr ivog gazdovanja, a posmatrano dugoro no i interes vlasnika. Takav iznudjeni odnos vlasnika prema svojoj umi i dosta pasivna podr ka dr ave u za titi i unapredjivanju tih uma, ukazuju na potrebu ulaganja zajedni kih i uskladjenih napora dr ave i vlasnika kako bi se stalno obezbedjivale one funkcije ume koje su u op tem i u interesu vlasnika. Istaknuta je odgovornost dr ave od utvrdjivanja stanja uma, razvoja sistema planiranja i kontrole gazdovanja privatnim umama, pa do organizovanja umovlasnika, odnosno, podsticanja osnivanja i razvoja optimalnih oblika udru ivanja privatnih umovlasnika u cilju ja anja njihovih sposobnosti za realizaciju odr ivog gazdovanja umama i primenu nau nih i stru nih saznanja. Neophodno je preuzimanje inicijative dr ave naro ito u slu ajevima kada izostane inicijativa vlasnika, kao i odlu ne izvr ne uloge, kako bi se uspostavio i dostigao istovetan odnos prema umi bez obzira

na svojinski oblik. Merama ekonomske politike mora se omogu avati i podsticati ukrupnjavanje umskih poseda u privatnom vlasni tvu, onemogu iti dalja fragmentacija umskih poseda i obezbediti dugoro na finansijska sredstva za podsticaj vlasnicima privatnih uma. Cilj mora biti unapredjenje stanja privatnih uma i odr ivi razvoj privatnog umarstva u okviru ruralnog razvoja. Op te stanje uma je nezadovoljavaju e, a sada nje stanje karakteri e: nedovoljan proizvodni fond, nepovoljna starosna struktura, nezadovoljavaju a obraslost i umovitost, nepovoljno sastojinsko stanje tj. veliko u e e sastojina prekinutog sklopa i veliko u e e zakorovljenih povr ina, kao i nezadovoljavaju e zdravstveno stanje. Pored neposrednih teta od nepovoljnog stanja uma i nedovoljnog kori enja proizvodnog potencijala zemlji ta, za privredu i razvoj dru tva u celini, va na je nesporna konstatacija da ume u ovom stanju nisu u mogu nosti da u potpunosti vr e svoju optimalnu op tekorisnu funkciju. U nekim slu ajevima, funkcije uma su neracionalnim gazdovanjem u pro losti zna ajno redukovane. Stoga je neophodno stimulisati podizanje novih uma i unapredjivati stanje postoje ih uma, primenom savremenih uzgojnih mera konverzije i rekonstrukcije, u ume vi eg uzgojnog oblika. Time bi se pove ala ne samo produkcija drvne mase, ve i ostale vi estruke funkcije ume, kao najzna ajnijeg i najslo enijeg ekosistema. Po umljavanjem neobraslih povr ina re ili bi se problemi neadekvatnog na ina kori enja zemlji ta. Slaba o uvanost uma, u slu ajevima gde su u velikoj meri zastupljene degradirane sastojine, veliko u e e izdana kih uma, zatim razredjene jednodobne i raznodobne sastojine (visoke i izdana ke), kao posledica neodgovaraju ih na ina gazdovanja i preteranog iskori avanja povr ina, nepovoljno se odra avaju na proizvodnu i za titnu funkciju uma. Po umljavanjem se zaustavljaju procesi erozije na najugro enijim podru jima, spre ava odno enje povr inskih (najplodnijih) delova zemlje i usporava kretanje povr inskih voda. To omogu ava uravnote en dotok voda, bez zna ajnih koli ina suspendovanog nanosa u vodotoke i akumulacije. Na taj na in se odr ava optimalan nivo voda bez ve ih oscilacija i spre ava pojava poplava. Neophodno je pri tom pomenuti i korisne funkcije ume kao regulatora klime, ali ne treba zanemariti ni veliki ekonomski potencijal i koristi od proizvedene drvne mase koji treba iskoristiti u budu nosti

Za tita uma

ume su stani te brojnim predstavnicima biljnog i ivotinjskog svijeta i jedan od glavnih izvora kisika na Zemlji. Stabilnost umskih ekolo kih sustava ugro ena je po arima, jer vatrena stihija mo e u vrlo kratkom vremenu progutati cijela umska podru ja.

Na alost, u posljednje vrijeme smo svjedoci sve u estalijih po ara na podru ju uma BIH koji su uglavnom izazvani nemarom ovjeka. Najugro enije su umske kulture kao i iste ume etinja a, pogotovo one u blizini naselja, prometnica, na mjestima gdje se vr i eksploatacija uma te na rubovima uma. Za svaku godinu u umama RS I FBIH se izra uje plan za tite uma od po ara koji sadr ava sve relevantne podatke, od procjene ugro enosti od po ara, odre ivanja preventivnih i represivnih mjera za tite, definiranja vrsta po ara i najugro enijih mjesta do organiziranja promatra ko dojavnih grupa koji u sezoni po ara svakodnevno motre s osmatra nica na mogu u opasnost. Preventivne mjere za tite dijelimo na: obrazovno-odgojne, propagandne i preventivno uzgojne.

Obrazovno-odgojne mjere za tite uklju uju edukaciju stanovnika i turista te kolske djece o opasnostima umskih po ara putem kratkih instrukcija o po arima, edukativnih bro ura, lanaka, filmova te informacijama putem javnih medija. Propagandne mjere za tite podrazumijevaju znakove upozorenja, zabrane, protupo arne simbole i sl. koji su obi no postavljeni uz rubove najugro enijih uma, prometnice, izleti ta i druga odgovaraju a mjesta. Preventivno-uzgojne mjere su: njega sastojina, pravovremena prorjeda sastojina, kresanje i uklanjanje suhih grana, izrada i odr avanje protupo arnih putova i prosjeka, i enje i odr avanje rubnih pojaseva uz javne i umske ceste i ostali radovi definirani

planom za tite uma od po ara umama BIH. Represivne mjere za tite sastoji se u sprje avanju po ara raznim tehnikama kao to su ga enje brenta ama i metlanicama, paljenje kontra po ara, prokopavanje kanala s ciljem sprje avanja irenja podzemnih po ara i sl.

Osmozubi smrekin potkornjak ili smrekin pisar (Ips typographus) je 4,2 do 5,5 mm dug, tamnosme e boje i valjkastog izgleda (slika). Proljetno rojenje ove poligamne vrste po inje od ruge polovice travnja do po etka lipnja, ovisno o nadmorskoj visini. Potkornjaci dolije u na oborena, oslabljena i izvaljena smrekova stabla, a u vrijeme prenamno enja napadaju i zdrava stabla. Grizotine su pod korom, od jedne bra ne komore se odvaja od 1 do 3 materinske komore (duljine 6 do 12 cm), a od komora se odvajaju larvalni hodnici na ijem se kraju nalaze kukuljice. Ovi potkornjaci spolno sazrijevaju 2 do 3 tjedna nakon izlijeganja. estozubi smrekin potkornjak (Pityogenes chalcographus) je dvostruko manji od osmozubog smrekinog potkornjaka, kao i njihovi hodnici. Preventivne mjere za tite pravovremeno uklanjanje svih potkornjakovih stabala (stablo napadnuto potkornjacima), sva stabla (izvale, prijelomi) koja su predisponirana za napad potkornjaka izvesti iz ume najkasnije do konca lipnja, izra ene sortimente na vrijeme izvesti iz ume, oni koji ostaju se koraju.

Kontrola - svodi se na postavljanje feromonskih klopki. Klopke se postavljaju na najugro enija mjesta te se redovno evidentira broj klopke, datum postavljanja feromonskih pripravaka i njihova zamjena, datum kontrole i broj ulovljenih potkornjaka. Pored sastojina kojima redovito gospodarimo, klopke se postavljaju i uz rub miniranih povr ina te na taj na in suzbijamo irenje zaraze iz dijelova ume kojima zasad nije mogu e gospodariti. Prema podacima iz 2004. godine, u visokim umama je utvr eno 2,28 % zara enih stabala etinja a, poglavito smreke. Pored potkornjaka, u zasadima bijeloga bora u znatno manjem broju susre emo borovog savija a (Melampsora pinitorqua). Problem se rje ava uklanjanjem obli njih stabala trepetljike koja su ovom tetniku nu na za razvojni ciklus.

Za tita uma od biljnih bolesti Uzro nici biljnih bolesti kod nas su naj e e gljive i biljke polunametnici. Uobi ajena je pojava vje ti ine metle i raka jele (Melampsorella caryophyllacearum) na pojedinim stablima, zatim

bukova guba (Fomes fomentarius)- uzro nica bijele trule i i sumpora a (Polyporus sulphureus) koje su utvr ene na 0,90 % jedinki bukve. Ove gljive ne pri injavaju same znatnije tete ve u kombinaciji s ostalim biotskim i abiotskim tetnim imbenicima. Za tita se svodi na preventivu tj. pravilna sje a (ne prekidati sklop u ve oj mjeri). Pravilnim gospodarenjem, umskim redom i uvanjem stabala od mehani kih udara traktora nastoji se pobolj ati biolo ka stabilnost i zdravsveno stanje na ih uma.

Bijela imela (Viscum album) je biljka polunametnik koja u kombinaciji s ostalim tetnim imbenicima mo e prouzro iti su enje stabala i sastojina. tetna je na na in da od doma ina (jela) uzima vodu i mineralne tvari te dio svjetla koji je potreban za normalno odvijanje procesa fotosinteze. Tako stabla jele bivaju fiziolo ki oslabljena i predisponirana za napad sekundarnih tetnika i bolesti. Ako tomu pridodamo mehani ko o te enje stabla onda je rezultat stablo kao izvor zaraze sekundarnih tetnika i bolesti, a i same imele. Za tita uma od imele je tako er preventivnog karaktera. Pored higijene uma, te imo optimalnoj prebornoj strukturi sastojina s ciljem pove anja biolo ke raznolikosti i stabilnosti uma.

Za tita uma od abiotskih, antropogenih i ostalih tetnih imbenika Najutjecajniji abiotski imbenici na stabilnost uma ovog podru ja su snijeg, vjetar i ekstremne temperature. Mjere za tite su preventivnog karaktera, a sastoje se u strogom pridr avanju propisanih sistema gospodarenja (preborni i skupinasto- preborni). Plan za tite uma od negativnih abiotskih imbenika podrazumijeva odr anje preborne strukture i uzgajanje mje ovitih raznodobnih uma stablimi ne smjese i jednoli ne strukture. Sigurno je da su antropogeni negativni utjecaji najve i me u svim spomenutim. Uzurpacije umskog zemlji ta, bespravna sje a stabala, otu ivanje gotovih umskih proizvoda, po ari koje uzrokuje ovjek, tete od stoke, tete od djelatnosti u umarstvu i bacanje sme a i opasnog otpada u umu nepobitno govore velikom tetnom utjecaju ovjeka. Na alost, svjedoci smo prisutstva bespravne sje e u na im umama, a jedini efikasan na in suzbijanja takvog oblika sje e je dobro organizirana i opremljena uvarsko- lugarska slu ba, razvijena suradnja s policijom i ekspeditivno sudstvo u emu i napredujemo.

Umjesto zaklju ka

Za opstanak planete Zemlje veliki zna aj imaju ume. Neposredna i najve a korist uma je proizvodnja kiseonika. Na inicijativu Generalne skup tine evropske konfederacije poljoprivrede iz 1971. godine, u svetu se 21. mart obele ava kao Svetski dan uma. Tu inicijativu prihvatila je Organizacija Ujedinjenih nacija za hranu i poljoprivredu. Posle pustinja, najzastupljeniji kopneni ekosistemi su ume. One zauzimaju 28% povr ine Zemlje i po svojim osobinama se razlikuju od ostalih ekosistema. Zna aj uma za opstanak ivota ilustruje i injenica da je kenijska ekolo kinja Vangari Mathai 2004. dobila Nobelovu nagradu za mir, koja je prvi put dodeljena u oblasti za tite ivotne sredine. Osnivanje pokreta Zeleni pojas za spa avanje afri kih uma je izme u ostalih i njena zasluga; u okviru tog pokreta, ona je organizovala siroma ne ene Afrike ( umare bez diplome), koje su od 1974. godine do danas zasadile 30 miliona stabala, da bi spre ile irenje pustinjskog pojasa. Istra ivanjem je utvr eno da jedna bukova uma mo e da proizvede oko 9,6 tona suve materije po hektaru za godinu dana. Ista ta uma proizvede oko 4 tone kiseonika po hektaru za jednu godinu...