f SUGILANONG BINISAYA,

SINULAT NI

E N A REM

UNANG PATIK

PATIKANAN NI FALEK
Sugbo, Sugbo, K. P.
m.
SUGILANONG BINISAYA,
S I N U LA T

IRAIIi)

UNAmTpaTIK

PATIKAN AN N! FaLEK

Sugbo, Sugto», K. P.

1910
^HW
 PINATIK NA;
(Mga sugilanon, Piiadalagan% Balaty

GINAPATIK PA?
St&paro (Sugilariong Kitatsild)

GINATIWAS PAGSULATs
Kasingkasing ug 2£al&£j {Pung*
puug 8t maa sinuldi sa mya baniugang Manu-
nuldt sa iBinisaya.) V
INANDAM:
2&t*Q 1LWT1Q&Q& (3ugifanoh<j'potiii!Lo) ''.
:

•
liak sa Dagat (%t7am )
Hutak ©a iUtmaogati (Sugilanon )
^ »1 »

Aiang sa binigugnla kong Aroa-

han ang sulondong tawo nga aa

w*)ay pagpanumbaling Ba biaan

i
unsang kalisod, nanlimbasog pa
t
paghatag kanako ning diyutay

kong kaalam,

ANGTAGBUHAT

• • -*9*^-*''5 -^!!" *
> fc

t"
 PILAKAPULOHG

Dili maoy akong tuyo ang pagddut saway sa ato karong ka-
ni
kostablisan. Kanila aduna akoy mga ma-ayong higala. Ug ako
pang iAngon nga sa mga Kostables $a Dumanhugt labi na niad-
iong nanghitudto ning lungsora sa tuig 1916, may mga utang
akong bu-ut.
Sa pagsuldtko ning hasahona, ako igo lamang naghuldd sw
mapait nga kahimtang kanhi sa atong Lungsod. Kung ugaling
sa iyang mga dahon, ang kakostabiisan mahimutdng usahay sa
dili ma-ayong dapit, kand kay mao ang gimbut-an sa mga hi-

iabo nga, sa usd ka bahin, dili usab katingalahan sa/usd ka ka-

ponungang bag-ong natukod ug nga.wald pa ka langkati kanhi
sa iyangmga "apan"
Kadaghanan sa*mga hitabong gisaysay dinhi, natambungan
nako. Nakita ko ang mga panglupig sa mga Kost&bles ug napa-
mati ko ang mga agulo sa mga dinaugdaug. Kining basah-o-
—
na—balikon ko muo lamay luspad nga hulagway sa makalili-
sang talan-awon nga nahipatik kanhi sa batan-on kong kaldg.
Dili maoy akong tuyo ang pagtandog karon sa mga samdd nga
kahd nanga-alim na, aron mamalik pagdugo; dili. Lain maoy
ukbng tinguha. Buot ko lamang ni-ining basahoiia ipahi-
numdum kadaghanan nga dili mahimo ang pagdaugdaug, lu-
sa
pig ug olipon kanunay sa lungsod; moabut gayudang higayon
nga kini, kung hilabihan na sa pag-antus, mosupil, ug ang mahi-
nayak pagsupil, mogamit dili sa gahum sa balaod, kung dili sa
balaod sahinagibdn.
Natukod ang Kapulahanan gumikan sa mga panglupig ka-
niadto sa mga Kostables. ;Hinaut unta nga tamdon kining
hitabo-a sa atong mga Ponu-an, bwahan dili mahitabong matu-
kod sa uma-abut, gumikan sa bisan unsang panglupig, ang laing
Kapulahanan!
ENABEM.
<*>

&

"Cuand6 a un pueblo se ie amordaz&, euando se pisotea a sti .digriidad.

w su honra y tbdas sus libertad.es; euando ya no le <iueda reeurso alguno

. "iegal eontra la tirania de sus opresores; euando no ' m eseuehan sus

**quejas, sus -stiplieas y gemidos; euando no se le *|>ermite ni siqtuera

^ilorar; euando se arranea del corazbn hasta ia uitima esperanza. . . .

" .
. 1 ,entonces, ... entonees, .... lentonees! . . , no le <*ueda otro reinedie

'sino deseolgar eon niano delirante, de los altares infernales, ei punal

"'sangriento y suieida de ia revoluci6n!H : . ,

Los Tilipinos

Paris. l,o d£ Oetabre de 188».

 9

PANUNPA SA PANIMALUS
Naga-nlan, unus, linti ug lipak...

Gabi -i.
Daw pun6 sa kasilag, Kina-iyd ingog
ang
oangitag pakig-away. Sa kanunay ang dal6gdog
nagapabati sa iyang makalih'sang tingog, dung&n
sa paggisi sa kalangitan sa masigang kilat. Ang
un6s nagasamot hadyonp, ug ingon man ang uMn
wala magahunong sa iyang pabundak...
Gabi-ing mamingaw, makahahadlok uyamot.
Sa lungsud sa Sahagon, ang tanang balay pu-
los na gipanakpan. Walsy maskig usd ka tawong
nagatimik. Tungud sa kadautan sa panahon, ang
tagsataesa nasig-iyahay hipus sa iysng panimal4y.
bisan dili pa halaum ang kagabhi-on.
Apan sa u?£ ka libon nga dili halay6 sa lung-
sud—libong ginalikayan, tungud kay didto ipang-
lubong aiig mga gipamaril sa mga katsila ug mga
—
amerikanhon, may usa ka lalake nga, sama sa
nakig-asdang sa kasilag sa Kina-iya, nagatindog,
palpag ang buh6k ug mapintas ang dagway, sa
atubangan sa duha ka lub6ng, nga walay laing
dayandayan kung dili ang duha" da ka nangapilay
nang kurus... Usahay, siy£ magakMgpos ug usahay
magawandaswandas sa kamut; moduko ug mohi-
lom, ug usahay mohanggd sa kahitas-an ug mo-
 -10'

siyagit..,.
Hub6g, buang, kun onsa, kadtong tawohana,
makita ta inigkilat, nga batan-on pa ug maamboag;
ap&n nianang kabatan-on ug kaambong nga sayong
mangalawos, tangud kay sa kasingkasing ng kal&g,
nagagilisgih's sa dakung kapintas ang unos sa ka-
sakit. .

"Ayaw kamdg kasubo—nakanayon 8iya\— Ang

inyong kamatayon, makakaplag gayud sa ilang pa-
nimakis. Ak6 dili unta bu-ot sa gubat; apan kty
WaU tagda sa mga may katungud ang akoLg ti
ngog; ua tungud kay ang mga kalapasan karou
hiiabihao na uyamut, kiuahanglan, kinahanglan
nga ang katarungan, ang silot sa mga makasasala,
adto ko na pangita-a sa gubat.. iSalig kamo la-
mang! Kam6 ug si Siding adunay usa ka mapin-
tas nga magbabalus."
;.
Nagadug£ng ang pagkus6g sa ul£n, wala* ma-
gapu-as ang dalogdog ug kilat, milabi ang unus;
apan kadtong batan-on*, sa walay biaan diyu^ayng
kahadlok ug pagtag£d sa kahimtang sa Kina-iyd,
nagapadayon pagtindog, daw nakigsalti sa 'mga
minat&y didto sa kibnganan.
gKinsa kadto siyaT gKiusa kadtong ntogama-
tay? ^Kinsa si Siding nga iyang gingdnlan?
Kining sugilanon, kung dili mo ikalaay ang pag-
basa, mao kanimoy motub£g. *
 11

SIDINGUGLEON

Walay bisan kinsang nahibuloig niadtong ilang

paghigugmaay. Sa gagmay pa silS, daan nang gi-
banabana sa kadaghanan nga aug ilang mga ka-
singkasing babaliktuson gayui sa bulawanong ta-
likala sa gugma.
Ang mga ginikanan ugod nila, ang duha ka
bugtong dato sa lungsnd sa Sahagon, nanagsinan-
durutay man kaayo sakad pa sa hatias nang pa-
nahon, ug sila, si Siding ag Leon, mga biouhat
nga binutangdn ni Bathalag malumoag kasingka-
sing, daan nang naanad, gikan pa sa pagkabata,
sa pagduyog sa ngatanan: sa mga duladula ug
hilak.... Ug, dayag na lang, sa pag-abtit nila ni-
anang panahon nga ane kinabuhi sa tawo mapun6
sa mga damgong pinulog, nga sa dughan motoktok
mga katingalahang pagpanglabtik, ug nga, sa dili
masabut, ang baba usahay mopahiyum ug ang mga
mata mopatalo sa mga luha, sa pag-abiit nila ni-
anang panahona— tingbulak sa kinabuhi
i
! —
sa
kasingkasing mitur6k ang gugma, kanang pagbati
nga mohalili sa pagbating bioata: gugmang mata-
hum sa ginadamgo sa mga Magbabalak, daku ing6n
sa langit ug walay katapusan, sama kang Bathala....
 Ug ang ilang mga ginikanan,Kapitdn Jao-
si
toy ug Kapitan Awing, sa pagtan-aw niadtong
paghigugmaay sa ilang mga anak, nangalipay nya-
mut, nangalipay kay makab-at na nila ang sa
kanunay ilang gipaagandoy: ang paghi-usa sa ilang
luha' ka banay,
 m

ii.

Mga Karaang Manggi-alamon

Bisan tu-.-ud nangatawo sa kaburong ag ang

iiang pagpauglibok pulos kinara-an; bisan sa ilang
lawas mao ra gayud ing ginasul~ob ang sioinang
pinagahi ug sa ilang mga ti-it wala gani maka-
tilaw ug sapin, si Kapitan Jantoy ug Kapitan
Awing, »ma6y mga tawo nga, lahi sa kadaghanan
sa mga karaan, may mga bag-ong kunahana. Sild
nangandoy sa kagawasan sa atong lungeud; gi-ila*
nila nga ang pamantala-an ms oy masigang suga"
sa kauswagan, ug ilang ginatoho-an nga aag la-
bing bili-hong bahandi nga ikabilin sa mga an£k,
dili ang salapi nga mahurot, kung dili ang walay
pagkahubas nga oahandi sa kinaadman.
Bisan waM gani sda makabaktas se dagat nga
nagaulang ning Sugbo sa ubang pulo, sil£ nanga
say ud sa lakat sa Kalibutan; ilang nahibalo £a
nga sa usa ka dapit niini^ may sulondong lungsud
hga maskig gamay uyamut, na-antigong misanta
sa paghasmag sa u=»a ka daku ug ' makagagahum
nasod nga niadto bu-6t mo-ilog sa kagawasan, ug
ilang nasayran nga kadtong gamayng lungsura'.
nakahimo sa iyang gibuhat, gumikan lamang sa
gahum sa kaalam sa iyang mga pumupuyo.
 14-

Mga tawong sama niiniDg hunahana, dili ma-

himong managpasag&d laooang sa kaugmapn ni Leoo.
Ma6- nga sila nanagkasabnt sa pagpatoon niini
ngadto sa Manila.
— —
Pat6n«on ta si Leon,— matud pa nila ug
unya, kun may igo na siyang ka-alaoa, maoy ato
kanilang iminyo.
Bulan kadto sa Mayo sa tuig 1900....
 15

Akngrusab sa Inahang-Yuta

Si Leoa nagamakuH sa pag-uyon sa kabubut on

ni Kapitan Awmg ug Kipitan Jantoy Siyang wala
gayiid mahilay6 sa Sahagon, nga na-anad sa pag-
pangga sa iyang ginikanan, nga namatut6 sa pag>
hoyhoy ug, unya, sa mza halok ug parayeg ai
iSiding, gnganong ipahilayo karon nga, kung ma-
hibulag siyd sa iyang lungsud, kung dili niya
mabati ang ka''nit sa pag-amoma sa iyang ginika-
nan, kung dili niya igakita si Siding, mahimo mang
Ispidno ang iyang kinabuhi? eNganong pa-antuson
ya. siya*:
eUnsay sapay£n a*ang kaniya sa kinaad-
rnaii njra di i man kinahanglanon aron mahingpit
ang iyang kabulahaoan ug ar6n kadungagan ang
kahimugawayan sa iyang pagpuy6?
Tangud niini, sa pagsulti kaniya ni Kapitan
Awiag nga sa dili madugay
pagikanon na siya
paduloog sa Manila, linagb» san ang kasingkasing
sa kasakit, siyaV milo-um paghUak....
Apau, hugut kaayo ang kabobuton sa mga
*

tigulang, ma initon uyarnut ang ilang tambag, gi-

lukmay siya sa mga malum6ng pulong, nga sa
katapasan, bisan Hnumsan sa kasubo, siyii-nii'uyon
na lamaog.
 . 16 '

"— Kaoai, Godo,~~matud p:a nila— »'ay. triga ii-

gulang na-, dili uaU bu 6t nga mahimul^ k& s&
-

sm.ong kiiira.a, labi na kay hingsayran namo kung

imsa ang kasakit ngi amoag ipatagamtam kanin^o
ksnsr Sidiag; apan ang t*wo angay magapalandoag,
dili lamang aa iyim* kanga'ingong ka-ayohaD, kung
d li sa iyang Inab&ng-Yuta usa\b. , Wa'Ia ta ' hiba-
•

lo-i nga a& kaulahian siyd magfckin8hanglan •ba,.

dtli lamang sa atong bahandi nga dayon atong
ikahatag, kuhg dili sa ka-aiam us£b sa iyaog mga
an&k. gUnsa man unyiy ikapamaiorig kanamo,-

kong kamli wala gayuy ikatany*g?\

 }?

IV.

PANAMILIT...

Matud pa sa mga Magbabalak, ang adlaw gt-

buhat ni Bathala, alang sa mea tawo, ug &ng
gabii alang sa 'gngma. Ug k&dtong .gabhi-uW,
. .-

magbabasa, matahiim oyamut, makabibihag. Sa

matin-awng lsngit di-ln waiay bisan usaVka dag.um
nagbnlin^, Bulang takdol nagabnnwsg sa d&kriog
ka*iga; sa tan&ma'n, nakighaewahagwa sa da^hang
mga buiak usa"ka mabugnawng hoyohoy; *ug mz&
mangliw, kandng mga mag-aawit' sa atong ka- ima
ban, nanag-iyahdyg pabati sa ilang " makawiwiling
tnehoy balitaw nga ginaduyogan sa us# ka kitarang
daw may bulaw^Dg koldas. .

Gabii sa pinarayganay.... afan &&. pinaiayga-

utyng dili sa mga haiok ug hudyaka, kung diii
sa kasakit ug hilak .... Ma6 ang gabii sa pana-
milit. Inigka-ugma, sayo uyamui niogikao na si
Leon padulong sa i^anila.
Sa dinayandayanan sa daghang -mg'a taniiua
u
nga yzotea" sa bslay ni Kapitan Jantoy, sa da-
pft difn-^lamd,ng s*ksi && ila kanhing mga kali-
pay!—nagapuog-ut ang 'oaorning glory," anaa si
Leon ug Siding Katapusang gabii nga kanila na-
hibilin, nanagpahimulos sa panagkita, aroo
aila
ea pagpanainilitay. gUnsay gipan igsultihan ni!a?
Mga ma-initong saad sa gugma, pagsublisubli ?a
inga- paniimpa, panghupaw, gkinsay wala k6£ila
masayod? Kung ugaling ikaw mibati na sa gngma
ug oahimulag sa imong hinalaran, dili kinahang-
lan saysayan pa nako, kay nahibal6-an mo na
nga nianang mga higayona, magilisgiiis ang ka*
singkasing sa ktsakit, magadangoyngoy ang kalag
ea kasubii ug matumog ang mga mata sa luha. .

I&y! kadaghan mahitab6 ng* manamilit kita,

masinaligong mobalik dayon, ug unya, sa dili la-
mang hibsl6*an, dili na gayiid mahi-Gli, ng kung
mahi-uli man ugaling, kadtong atong gibiya-an,
?iamata"y na, nawala ba\ kiin nalimutbd hinoon...
Tangiid arg panamilitay masubo gayud, ug
niini,
kun? ang managbulag, mga naghigugma-ay, lawod
§a kasakit molunop sa kinabahi
Si Siding ug Leon, nanaghilak; apan labi na
gayud si Leon nga, tungiid ba kah& kay maoy
mogikan, n*gadang6yngoy sama sa usa ka gsmayBg
bata.
—tUnsaon ta man!~ magantus na lamang ga-
yud kitd, Leon, —misulti
Siding sa tiogog nga
ti
daw ma uyonon na lamang sa ilang kasakit.—- Gim-
but-an da kana nila ni Tatay, kay makaayo ka-
nato. iKinsa usab ugong ginikanana ang mapag-
antus sa ilang anak, sa wald lamay hinungdan!
— Apan,—
malagoton mitubag si
pa inang ila akong pa-adto-on nang
Lwon — £ngano
Manila, nga
dinhi wala na man untay nakakulang kanato? ?Pili
b& nagakapin kanato ang bahandi?
—
&mout kaha Leon; wala ako makaaabiit sa
 19

ilang tujo. Aus tawo ug6d kono magkmahanglan

man gaytid aa kina&dman.
— Kinaadman —misakgaw pagtubag
i
!
si Leori.-—
Anaa bit&w kand si Tasyo, pilosop6 man lono,
daku man laging rabanit.
-— Apao, tungud kaniya, Le6n, kaduha malu-
was ang atong lungsod sa kadaat. Kaniadto sa
sunugon na unta ang Sah*gon ug pamarilon sila
si Tatay sa mga katsila siyang bugtoDg si Senyor
Tasyo maoy nakigsulti sa Kapitan sa 7.8, ug
ealamat kaniya waii hil&bti ang atong lungsud ni
tokbilon v ang atong am»haa; ug kar6n nang pa.
nahon sa inga amerikanhon, gumala §dili ba siya
rd up6d ang mingsugat kang Kapitdn Peter n^a
bu 6t untang musunog us&b sa ato?
— —
Nao, malaguton gihapoa, mitub3g si Leon —
joadato nd dy& tungud niana?
— Wala man gani; apan bisag kabus, ginahi-
gngma ug ginatahud sa tibook nga lungsod gDili
ba kaha asab tuud bu-6t nila ni Tatay nga M-
gugma on ka unya sa langsui nato?
—-J Ay SidiDg!,—-nanghupaw si Le6n sa hata-as
uyamat—-ang gugmang gitinguha ko, ma6 ra ang
imoug angsa atong mga ginikanan; gawas kanila,
wala nay pagbatiog makaiipay pa kAnakd.
Sa pagakabati i i Sidmg ning raga pulunga
tambal sa iyang mga kasakit, mipahiyum maka-
diyot, ug unya, sa tingog nga mapangabtibhu-on,
mitubag:
— Tiogali hiaoog inig-abut mo sa Manila, nia
limut ka dayon kanako ug mangulitaw6 sa nbdh.
~lAh! dili kana gayud mahatabo Kini ug ka-
!

siagka~4ng puno a£ sa gugma kanimo, ug diH na

 ' • '.so :

lan sa laia. Ikaw

gkni hiBooD...—- mitapng
d Le6n,
.... Apa*n itigano p8rg subayori ta- dinhi sng
tanang ginasultihan nia? X>asdyran r>& nea ang
pang&dvi6n m
mga nanagto-o kang Kupido. nia-
nang mga binuh«t nga ang mga kssingkasing gi«
nala^ba^an sa balawhnong udyong sa gugma, ha*
ta-is uyamut, waiay katapusan... Kanang mga
mainmong pulong nga gimugaa ni Bathala alang
sa mga manolonda ug sa mga babaye, gipabati n!
Siding kang Le6n; ug kini, mapoltib-oo uyamut,
nugapabati nsab kang Siding mga pulong nga ti*
numog sa kaminiaw, mga pnlong nga kaugal hgoe
lamatig sa k&singkasing linums&n sa kasa&it...,
 tl

1
Sa "Lieeo d* Manila

May tuk> 'ka tuig nga si Le6n atua na sa K&»

ulohan sa Pilipinas. M*y tul6 na ka tuig nga-- .

8iy& na»ato-6n sa* "Lieeo de Manila", nianaag

"Ool^gio" di-fn ang kina-adman gh atudlo sa ka~
bata-an, dunijaV sa pagslisil sa ka ingKasing -'sa.
gugma alans sa InahingYuta.
Ang pagbati niya kang Sidiner, mao gihapon;
dakti, wal&y kinutuban, patli; gugma nga alang
kaniya tawang lamang ang gahum sa lioiy-aney
ag ang lakat sa panahon, kay dili gayad malang»
kat ni makapabugnaw sa kasingkasing, Sa mga
takn'a nga walay buhat ug, labi na g*yud, nia-
aang mg8 takna nga ang lawas, sa humaa asg—
daghang kahago, mangita na sa pshulay, siya, inay
matui>g, magapalandong hinoon, magapalandoBg
kang Sidlng, niadtong nahilHy6ng kalipay sa iyang
kinabuhi. &ng mga mas>lub-oag kahayag sa ka«
haponon, ang kamingaw sa gabi-f, ang mga lang*
gam nga managbat6g sa kahoyng siliagan sa iyang
lambu-anan, ang hoyohny, ang Bulan, apg mga
Bitoon, kan& sila, kanunayng mangahimons; saksi
aa iyaog gina antus, sa mga pagpanghupaw niya,
ea iyang paghil&t..
 29
*'
*»?

'Apdn kf roa dili n& si Sidiog d&ng usai£ ang

ragahari ea iyang hunahuna ug nagalagbas sa ka-
^akit sa iyang kasingkasing: ang mapa-It nga ka-
hinrang m atong Yuta, kining atong pagka-ulipon,
iya us£b ngt giaapaughinoktukan, sa kanunay
iyang ginapalandong.
Salamat ug6d sa mga tolon-an nga nadawat
niya sa- iyang niga Magtutudlo, siya t*i Le6n, na-
sayud nga ang Yuta tang Natawhan ala-nt kaayo,
nga iahl sa ubdng Nasiid, ulipon: kahimtang kini
nga ma-us&b lamang, dili pina-aui sa kus6g sa atong
mga biikton, kay kita mga malnyahon uyamut,
kung <H!i pina-agi sa kus6g sa kina-admah, but£ng
nga anha Xk r£ makab ut sa mga Tungha-an. Kung
mapaiandong na gani ni Le6n kadtone mea pag-
daugdaiig nga iyang aakita sa iyang iungsud, kad-
tong mga pagpanglupig sa mga lunalang^aw, ug,
labi Da ga^ud, kung sa iyang paniimduman ma-
siid-ong niya aug makslilisang tal£n-awon ?a pag-
bokbok sa mga Bun^aiouy katsila sa iyang ania-
h£n, ug unya, ang pa^'dakrip sa mga amerikanhon
kang Kapit&n J&ntoy ug Kapit&n Awiug, isa iy»ng
kalag mokalit pagbiil-ug a'rg kasilag ug kasubu
ug, giiay6n, dinala labing bililtiong, tineuha,
sa
siy& manumpa nga mangJimba8og sa patto6n, ea
pagkab ot sa ka-aiam, nianang sunuang nga sa
iyang hunahuna, mao ray bugtong nga makalnm-
pag niadtong mapaltnga kahimtang sa atong Yuta!
iAh! dihddiha mosugat sa iyang mga inata* ang
dagway ui "Senor" Tasyo, k*dtong kabiis apin
manglulowas sa iyang 1 mgsud ug siyd, si Le6n,
iBakaingon dayon sa iyang honahuna nga kung
dsghan p3 sa Piipinan ang mga tawong sama kang
 Q>0

Tasyo, 'dili kaha unta mshatabu dinhi -ang.hila-

bihang mga kadaut...
Tungud niining pagka-as&b nga nahitabo sa
salabubn ni Le6n, siy£, bisan tu-od maga-aotus
iiyamut gihapon gumikan sa iyang paghimulag kang
Siding, karon mao nay nagadasig niini sa pagpa-
pa-ilo|> lamang una, sa pagpa-abut.., kay kadt6
siya nagatoo sama sa ilang mga ginikanan,
na,
nga ang tawo aneay magapuyo, dili da alang sa
iyang kaugalingong kaayohan, kong dili alang usal»
sa, kaayohan sa Inahaag-Yuta.
 24

'
; vi.-

Konstables kua Bag-ong "Guardla CivlT'

Tugig 1902. /

Ang kagubut batok sa mga amerikanhon, na-

tapus n& dinhi sa 8ugbo Sa maka-uea" pa, ang
.

kusug sa katarungan gidaug sa katarungan sa ku-

siig. Lupig sa hinagib&n, kabus ug gutum, kad-
tong pongpong sa mga igsoon nato nga sa ka-isog
sa Leon nanaglaban sa Yuta tang Natawhan, gi-
buntog gayud> sa katapusan, sa mga amerikanhon.
Matarong tu-od, bala-anon ang katungud nga ilang
gilabaoan, sanglit mao ang kagawasan s% atong
lungsud, niaoang gamayng bahin sa kalibutau,
dHn anaa managpahulay sa dayon ang atong mga
katiguiangan ug di-in anaa managpuyo ang mga
binati sa atong kalag; apan mga pinuti da,
su-6b, bangkaw, pana, lantaka ang mga hinaeib&n
aila, ug ang piuuti, eu-6b. bangkaw ug lantaka,
dili makatumbas sa kanyon, ni makaparang gaoi
sa pusil. Sa natad sa panggubatan, ang hinagibin
ug kaeahiim maoy modaug kanunay ug dili idili
aog ka-isog og katarungan!
iNatapus na sa Sugbo ang kagubut! .

Ang bililhong dug6 sa atong mga igso-on wal£

na ma-usik pagbisibis sa kaumah&n, ni sa kaha~
 . "

"
.: 25

nginan nato madungdg p& ang hadyong sa pusil

ug ang dahunog sa kanyon. Hingpit nga kahusay
ingdg nagahari na* sa atong Lalawigan.
Ap&r... kinsay maminaw sa mata-od ngra pitik
s& ka&ingkasing sa lungsad, maka»ing6n dayon nga
kadtong kalinawang nagahari maiimbangon diay,
kay ang kadaghanan, Iabf na gayiid ang mga ka-
btis» ang mga tawo sa uma ng buhat, nanagoatig
kasilag batok sa Kagamhanan, kasilag nga gina
punggan ana, apan nga kay hingpit, k*y naga-
dila-£b sa dakang kasiga sa mga daghan, mobut6
t

ea madugay ug mad*lf .... .

Diii kay ang Lung&ud, sa tapus ang haau-

b6ng pahalay ug pahi-uli sa kuso# nagatoong hi-
,

ga.Ton nang nsbong ang gubat ar6a. sa nataa sa

pag awaysn, pagbawi sa kag»wasan nga, sa eUkung
paglapig- gigakmit kaoato sa mga kawatang luma
langyaw; diii... e&dtong kasilaga, mao aug kioa-
hanglang babati-on sa tanan nga, aa hnmau dag a ug
moampo, inay sagnpdn, ingen sa angay ur ta, lelupigan
na hinoon, yatakan, panamastamasan, daiigdaugon ...
.

Ang ginapangandoy ugod sa ngatanan nga,

pali sa mapait nga kahitntang sa Kagubut. kapa
himudsan na unta ang kalinaw, di-in hari ang
tagsatagsa sa iyang panimalay ug bugtong mag-
buba-ot sa iyang mga butang, wald kaniysy ma-
gahilabut, wsld ug wal£ modangat... hinonoa ang
pagkabutaDg sa Lungsud nagakaduag^g kapait.
Bisan asa, mabati ang bakho sa kadaghanar. ug
dili tiaw ang mia walay paiad nga, g& tago e&
iiang payag, mga masiiagon, naeagadangoyngoy..
Daw bugdlbug&l sa kapalaran, aiang sa Lungs'id
Ikabalhio ang mapintag nga panahon 3& "@uardia
 .

26
Oiyil". Sarna kaniadto, ang lupig ug daug daug aaga-
tuasik. Mga tawong walay sal! ginabukbok; mga bir.
tang, labi na gayud ang mga hayop, ginagamit sa wa-
lay bayadbayael; daghang mga babaye ginapanlugos;
ug dili diyutay ang mga tirialikdan sa palad nga, sa
walay hohinongd an, giparilutharig ug nangamatay..
iKahimtang sa kaguol, kasakit ug hilak, mao
ang kahimtang sa Lungsud! Ug ang mga ginika
nan niini, mao ang mga Kostables.
Sa bag-o pa ugong natukod king mga ann-
daloha, ang kadaghaoan kanila mt>6 ang mga ta-
wong iabing dautan sa duha ka kaiiwat: amerikan-
hon ug pilipinhon Mga pa+aygutum ameriisanhon
nga, sundalo lamang, n&nghidrgsa dirihi si pa-
.

naaon sa gubat ug nga unya, nanagpaka abut sa

pagkakabo kun sargento, maoy sipanghimong mga
opisyal sa tostables; ug mga sundaio niia kadtong,
ang uban, mga Judastang igsooa nga si atong
pakigbugno batok sa mga lumalangyaw. nanagtt-
X bang ni-ini, binuya sa u?a ka pudyot mga saUpi,
ug ang uban, kadkmg mga mangugubut nga,, tu-
ngud kay dili maantigong mangita sa paoginabuhi
sa laieg paagi, wala manumbaling pakigtiperi dayon
si ila ksnhing mga dinumtang kaaway. Mga ta*
wong sama niadto, nga sa kanunay nanagbugal-
bugal lamang sa kaayo ug kitarong, dili katingad aii
nga managhimo sa t anagkalainlaing panglupig. Ug,"
sangiit pinaeagdan, sang'it aeg mga punoan nila
daw nanagpakabuta bungol lamang sa ginabuhat
sa ilang mga sakop, kini sila, bisan asang daplt,
mangilog sa mga butang, managpilit sa pagbuhat
sa walay suholsuhol, mamukbok, nanglugea ug, daw
dula-an lamang ang kinabuhi, oanglutliang....
 27

'

. VII,

iiiMga Ttilisan!

Ang Lungsud wala^maka antus/ Miabut .na aEig

panahoa nga ang tagaydn sa pailob mi awas. Hi-
nntdan sa tanang kala-uman ga pagpinaatont sa
k»tarung, napilit sa pagpangita niini sa iyang k&-
ugalingoug kamut.
Ug natukud ang PULAHAN,
Mga tawong gikan sa nagkalainlalng dapit /sa"
.

Sugbo, uhk sa panimalii3, ug inibut ang sundan?,

rianungas sa bukid, {Tagsatagsa kanila nij?ad»l%
tun6k *?a kasingkasing! A ag uban na^agntus pa
:

sa kasadt sa bokbok: ang ub£n nagahildk sa ka-

matayon sa ilang anaMn kun igsoon; ang uban
nagili3gilis£n sa kalag tungud sa dayong kaulaw
sa ilang asawa, an&k kun hinigugma; u§ ang nMn
nagabati sa kayugiit tungud aa ilaag mga bttang
nga gi^angilog....
Ug masinalingon sa katarungah, nga si Bathala
mot&bang ktnila, nangita" sa kostables. 8ila waM
managtagdd sa kahuyang sa ilang mga hinagib&n;
mao ray ilang gipalandong ang pagpanimalus ang
pagpahamtang sa silot niadtong mga banyaga
Ug nahitabd, sa ingdn, ang dsghtng p>iaag- ..

away. Sapa" sa dug6 oaiagay aa atong. 'kaumah&u

 ,28-

'--.".
tsg k* iibong kinabnhi nan&aiaglag.
lifro
Apan kadtong pa alsaha sa mea alaut, inay
makseumpo unta sa daat&ng mga buhat ea mga
kostables, nakadngang hinoon: bag-on? mga 'etol"
nga dih mntogut ug supak, ang pagsnkoi sa o>ga
Palahan, nahimong, ahng kaniR masigang sug-
hud *a iiang panglupig. iTagaa aa l&mang sa ks
Innisoran ang ginatamud! ^a l*bing diyutavng
say6p kun sa labing binuang pseangil, aog t»wo
ginadak6p, ginakulata, giaabilango ug, kong di«i
pa igo, ginaltttnang!
Ug ang mga Pnlaban, nga sa iiang iaga]s*
walay laing tayo kadtong mga tawong nahn±$an
na a» pailub tungud kay w> )a na sraka antus ea
pagdaug-daug kanila; kadtong gipamukb» k, >\ipa-
matyan ea am&ha'n kun igsoon, pip&niogoBan ea
*#awa, au^k kttn bimgugma; kadtoog gipangawatan
sa mga hutaag; kadto eila i^ipaug>ii& hinoong
.

mga- maeupilon sa Kagamhanan mea ma'iapason'sa

Balaod... |H MOA TUL18AN!!!
V
'

'

II

I .
29

VK1. ..

|
Si Kztften Pdgg

u
Usd ka eompafiia" sa kostablea nga mina&*
duan ni Kapitan Peigg, miadto sa lungsad sa 8a-.
i
hagon. Nadangog aila nga didto may mga Pnla-
han, ug ilang giadto aidn sa paggukkd, Nas4yad
s'ia nga bisan ansa ane kaisog sa mga kaaway,
ilagayong dag on, sanglit ang mga hinagiban n ini
mga sandang lamang, samtang ang ila, mga pos»!
|Qg. kaayon.
| Kay sa langsud wala man siiay gikahibalag,
laaiungas sa bakid. Baat gayung kab uton
nila
aiug dili hitupngang dangog ®a usa ka kaawayng
;fupig uyamut!
Ug didto st oukid, ma£y ua* nilaog nakita
ang usa ka pundok sa mga tawo: nanambong kadto
ea usa ka kasal. Apan kay gihanabuna man sa
mga Konstables nga kadto mga Pulahan na ila
dayon, sa walay suslsusi, ngt gidunganan pagpa
jboto sa* pusil. Dihadiha, lima ka booi: nangama-
tay, Ang uban nanagan, ug ang nban wal£ maka
lihok. Ang nanagan gipangukud, ug ang nangp»
§aibilfn
—
gipanggapus, • .

v
{Hal& bamns eoji todos?—matnd p& sa m&~
ugong Kapit&n
 m
An.s; bag*ong gikasdi, nasaiDEd ea abaga,
lftking
og aug iyaog asawa, patay ea kahadlok, gikuyapdn ...
Sanglit ang bana mao ray maayoag pagkasa-
put, gipaatubang ni Kapitan Peigg.
—|Cosa yu jaei aqui?--gip*ogatana.
— Nagkombira intaon k&mi, u senor\ sa akong
kasdl--niitubae nga nagakur6g, .

—^Gosa?— misingka ang kapitdn.

'

—Oikasal iataon ako "senor"

-~\ A h\ yo bakak: yu Palahan!
- —
ug gil iv6d.
giligid pagsaspa ug p*tid. Ug i'ay walia p> dag
...

w&y rratagbaw si Kapitan Peigg, gitiat*g. niyaaig

alaut samga sundalo, kinsa gipanugo sa pagkulata
niadto, tiantudg motubgan nga ahg n&sagpundok
sa ila, mga Pulahau:
Igo Iamang nahimulag ea iyarg atubangan ang
alaut nga bana, si Kapitah Peigg miatubdng Ja-
yon sa mea babaye nga, pun6 sa kakuyaw na-
nagpunsisok sa suambi. Gipagula niya sa hawaran.
ug sa human pantitukig tan-aw, glpanghiogmlan'
nga nama'Uli sa ilang tagsatagsa ka balay. Mao
ra y gipabilio, sa itaas.ufcavkahiya.ang bagong
'
gikasal.
Batan on nga kuhg sa mga bulak paV dili pa
dugayng mibukla*J, lieon ang lawas, ang dughan
daw iinalik, naong inakabibihag, mga matdn^ dagku
ug maitaro, baba nga iag6g giuahidlaw kanunay
sa mga halek. kadtong babayhaoa mao> us£ ka
hiaog nga malalim uyamnt.,. Ss pagsud-ong ka
niya, si Kapitan Peigg gipanguragah sa lawap; ang:
iyang dugo mi-ihit Ug ang hunahuna n^a kad-
tong kaanyaga. sa dili madugay sapahlmudsan na
sa i*in,' Da.kaiintal kasiya. kaniya nakapasibat sa
 31 .

'

pag-anag pahimulos... Diha, ang \Kapitam mibiya"

sa pagk&tawo, aron mahimong imananap! Gilayon
midool sa babaye ug migakue; apan sa kalit, na-
hiaguman niya ang U3a ka sagpa.
Ang kasab» sa daha* ka lawas nga nagbugno,
nadungog dayon, ug sa -wala madugay, ang ma-
sipang siyagi t sa babae, nabati: iTabang! tabang!
Apan, ikinsa kaniyay motabang? gkinsay mo-
luw&s sa« mga kamut niadtong banyaga? Stya, naga
usara, ug iyang bana didto sa silong, sanaran,
bunog ang lawas, ginapus.... -
—-iBuhii ak6 ninyo mga mananap! iBubi-i
ak6 ninyo!— nagkanay#n kini, pun6 sa kasilag;
apaa kawang lamang ang iytng panlimbasug, kay
ea labing kapintas, gikulata man hinoon pag us£b.
Kinahanglan, kinahanglan gayud nga ang bn-
ngang binantay&n sa tag-iya ug pinaabut sa du-
gayng panahon, ma-pup6 ng kapahimudein sa lain.
iKinananglan gayud!

Gikatasan, tinumug sa singut, ang s&piit gum-os

ug palpag ang buhok, nanaug si Peigg.
Nagmand6 day6n sa pagpapundok sa iyang
jmga sunda.o, ug sa tapus mosug6 nga ga-iron ang
?banang ala-ut sa* usd ka haligi, siid nanglakat pa-
Idulon s» Lungsud.
Binhi nimahulay silag usa ka adlaw.
Ning higayona, si Siding, ang hinigugma ni
I*$®mt Mngiit-an . m
Eapitan Peigg.
 32

IX » ' ' "

lUsa day kasingkasing ug usa day gagmal

Ang Kapitan sa Kostabtes giabut aa kaibug

k*ng Sidfng. 'Matahiiea kini uyamat, hilabihan
ang kahingpit sa iyang kaanyag, hga ang maka
eudong kaniya abuton sa dhhaduha kun sa iyang
atubangan aduna bay manulonda, kun usa" ka ya
tan-eng binubat. Siyd ma6 ang babaying dinamgo
ea Magbabalak; ang pinangandoyng sulondong alan$
sa iyang mga "euadro," sa Maababuiit.
Kawayang molubay Kun huypoa sa hoyohoy»
mao ang lawas, nga daw linalik ni Pandayng Bat
hala, napun6 sa kahingpiL Malumd ang iyang
nawong sama nianang Manulondang mokunsad ga
tawo ng, sa tapus kahutdi sa tanang paglaum,
aagakinahanglag bala anong kalipay; maitum, da^
iinawng dili matugkad ug sa iyarg kahiiadman
nagatago sa talinghaga sa gugma, ma6 ang mati f

nga, linandungan sa malabong kiUy ug binauta-

yan sa mga mabawog nga pilok, nai§ahimcng mga
batobalaning makabibihag; ang iyang mga aping
mapulapula, ingog bag-o kanunayng na|ribulai aa
adlaw; ang il6ng, dili pislat ni mataliwtlw; u|
ang baba ioh aog baba! kung musulti, mao ang
iuhuran sa mananoyng tingog, ug kun mokatawa,
s&aingug gangha-an ea Langit, diin sa iyang sulod,
ang mga Minulonda nanagnukyaka."
Apan bisan unsa ka dakti sa iyang kaibug
kang Sidlng ug sa kamanap sa iyang batasan, siya\
wal* maka-ako dayon sa pagpahayag niini aa iyang
tuy6. * Ang kaligdong niadtong babayhana ng ang
katalagsa-on sa iyang kaanyag, nakapaki taha* sa
Kapitan sa Kostables. .

Aton sa pagkab-ut sa iyang tuyo, kini nsahay

makahnna'hunl sa pag-ulita6 kang Siding, pagkabig
nilni pina agi ea pakilooy ug hangyd; apan usahay
i)3abv labi na kun ang ^awanong hianrit sa ka-
ibug musugnib sa iyang lawas, si Kapitan Peigg
makapalandong sa p*ggamft na lamang ea kus%...
iMa-ayo kini, kadali da ug dili mosaydp!
ilg sa ulo niadtong Kapitana, kanunayg ma-
gabugn6 kining duha ka hun£huna' $Ha-in iyang
.

palabin6n?
- ka hapon niana, miduaw sa balay ni
XJ4&
Siding. Kini ug si Kapitan Jantoy nangatubang
kaniya. Si Mr. Peigg nagpa-atab dayog sulti nga
aron sa pagbantay sa lungsud, siya napilit sa pag-
baMkbalik kanunay sa Sahagon, tungud kay sa mga
balangay niini, adunay daghang mga Pulahan.
'—Viato nomas—matud pa niya, otro semana —
patay eineo bukid
•—Diil kadto mga Polahan, Senyor. Mga na-
namboni lang intaon sa us£ ka kasal, mirabag —
mapaubsanon si Tan-Jantoy.
, Ang mga puloog niini, wala makapahimuot
.

kaog Kapitan Peigg, kinsa, bisag nagpaka buo>

bnotsn ea atnban^an ni Sidlng, wala makapugong
*'.'
pageinka.
 ;"".
; u
— l&esa you Pukhanl ?egufro |porqu§ jabla
maayo jillos?
—Wala ako niolaban Pulahan ako, ki nila, ni
Kapitang Peigg,— mitubag, mabugnawoD, apan wa» „

lay kukahadlok si Tan-Jantoy.-— Ak6 miaulti lamang

sa tinuod Usa. gani niadtdng nangamatay, ako
raang saop.
... Niadtong hspona si Kapiteu Peigg na-
. .

naug sa balay ni -Tan- Jantoy, malaguton uyamut.

Nagiagut siya tungud kay walay nahimo alang sa
iyang tuyo* ue labi na gay d, kay ang aeaMn
ni 8iding, nagtoo nga kadt6ng ilang gipama^ay sa
Inga Kostables, dili mgaPulahan.
—
Kaha kanang tigulanga— nagkanayon sa iyang
hunahunaTsi Kapitan Peigg,— nasayud dagway usab
nga kadtong babaying bag-ong min>6, akong gi-
lugos .
...'

* *
Miagi ang usd ka "semana". Si Kapitan Peigg
niibaUk pagdu-aw sa balay ni Siding. Apan lahi
sa una, mao na iamay miatubang kaniya si Ka-
pltan Jantoy. Si Siding wala na pakita.
—
Igo lamang nagkabaylo silag pipil£ ka pulong,
si Mr. Peige, nga walay laing tuyo kun dili si
Siding da, naDgutana sa amahan niini, kun hain
ang iyang anak. Ug sa walay popa-abut sa tubag
ni Tan-Jantoy, miparayog sulti:
— Mi queri anak ostid. Mi bamus insigida
matrimoni. ^__
Linting moB\t6 sa iyaog unta ka«ayo ti il, dili

m&kapakugang Jantoy, sama ning

kaog Kapitan
mga pulong ni Mr. Peigg. iKini mangasawa sa,
8a iyang ana'k! - iSa pagdu 'aw-iu-aw niadto, ma6
' .
 '•-..- 8.5 .

diay iyang tuyo si Sidfng! [Dili ug diH mahimo!

I^i Siding dun* nay sinaasan pamanlioridn, si Leon
de la Crisz, ah£k ni Kapitau Awing; apan bisan
wala pa kini, si Kapitau Jantoy dili gayud mo-
uyon, kay iyang nakita nga sa tanang magtiayong
Amerikanhoa ug Biseya, wala gayuy bisan usang
malipayon. Ang kaliwat ng« Amerikanhon supak
kaayog taras sa ato. Labiit pa usab, ginaingori
nga^ ang mga Amerikanhon mahaghulamhulam kono.
sa ilang asawa, gunsaon niya pagtugot nsa ang
-

iyang anak, hulamhuiaman lamang unya? Busa

namalib;d siya dayon kang Mr. Peigg:
— Saiamat sa imong pagpasidungdg kanamo;
apan ipahibalo ko kanimo, Kapitan, nga si Siding
aduna' nay pamanhonon.
—-Ostid dili Siding—misakgaw p»gsultf si Ka-
pitan Peigg — Mi queri jabla ella.
— 9ipasida-an ko lamang ikaw, ardii dili mag-
hago, Sa akong anak wa ka gayuy mapa-abut...
Apan kay buut fca man kaha makigsulti kaniya,
ako ikawng tugutan, iDili maingon ninyoog mga
lumalangyaw nga kami, magpugong sa among mga
anak sa pagpili riiadtong ilang higugmaon!— Ug
si Kapitan Jantoy mitawag kang Siding.
Kini migula ug miatubang kang Mr. Peigg,
nagpaabut nga ang Kiipitan sa Kostables mobu-
ngat 89 iyang tuyo/
Sa pinulongang nagakayamukat ug sa sinulti-
hang sakot hangyo ug hulga, si Kapitan Peigg
mipahayag kang 8iding. >. ..

— Pasaylo-a, Mr. Peigg,—mitubag dayoa si Si-

ding—-nga dili ko masagup ang imong -gugina/' Dana
nay tag-iya ang akong kasingkasirig.
 U:
'

.—i&tsa you tegato '

Puiahani iporqu£ <jabU

maayo jillos?
—-Wala"ako molaban ktnila, ni Pulahan ako,
Kapitang Peigg,— mitubag,, mabugnawoD, apan wa-
lay kukahadlok si TaaJantoy.— Ak6 rriaulti lamang
sa tinuod Us& gani niadtdng n&ngamatay, ako
mang saop.
. .Niadtong hapona si Kapitsn Peigg na-
. . .

naug sa balay ni *TanJantoy, malaguton uyamut.

Naglagut siya tangud kay walay nahimo alang sa ,

iyang tuyo, uMabi na gay d, kay ang atiahan

ni 8iding, nagtoo oga kadtong ilang gipamasdy sa
mga Kostables, dili mga Pulahan.
— Kaha* kanang
tigulanga— nagkanaydn sa iyang
hunahund si Kapitan Peigg, nasayud dagway usab —
nga kadtong babaying bag-ong minyo, akoog gt»
iugos. ...,'
* *
Miagi ang us£ ka "semana". Si Kapitan Pei|g
raibaUk pagdu-aw sa balay ni Siding. Apan lahi
sa una, mao na lamay miatubang kaniya si Ka-
pltan Jantoy. Si Siding wala na pakita.
-— Igo lamang nagkabaylo siUg pipila* ka pulong,
si Mr. Peige, nga walay laing tuyo kun dili si
Sidlng da, nangutana sa amah&n niini, kun hain
ang iyang anak. Ug sa walay popa-abut sa tubag
ni Tan-Jantoy, miparayog sulti:
— Mi queri anak ostid. Mi bamus insigida
matrimoni,
Linting mobuto sa iyaog unta ka-ayo
ti il, dili
makapakug^ng kaog Kapitan Jantoy, sama ning
mga pulong ni Mr. Peigg. iKini mangasawa sa^
sa iyang anak! . iSa pagdu aw-iu-aw niadto, mad
 -35 .

di-ay iyang tuyo si Siding! f®ili ug dill ntahimot

jSi Siding duna nay sinaa^an pamaahori6n, si Leon
de la Croz, an£k ni Kapitan AwiDg apan bisan ,

wala pa kini, si Kapitau Jantay dili gayud mo-

uyon, kay iyang nakita nga sa tanang magtiayong
Amerikanho a ug Biseya, wal& gay uy bisan usang
malipayon. Ang kaliwat ngi Amerikanhon supak
kaayog taras sa ato. Labiit pa usab, ginaiogoir
nga arig mga Amerikanhon managhuiamhulam kono
sa ilang asawa, gunsaon niya pagtugot nea ang '

iyang anak, hulamhulaman lamang unya? Busa

namalib:d siya dayou kang Mr. Pdigg:
—Salamat sa imong pagpasidung6g kanamo;
apan ipahibalo ko kanimo, Kapit&o, nga si Stding
aduna' nay pamanhonon.
—
Ostid dili Siding—misakgaw p*gsultf si Ka-
pitan Peigg —
Mi queri jabla ella.
—
Gipasida-an ko lamang ikaw, ar6ii dili mag-
hago* Sa akong andk wa ka ga^ruy mapa-abut...
Apan kay buut fca man kaha makigsulti kaniya,
ako ikawng tugutan. iDili maingon ninyoDg mga
lumalangyaw nga kami, magpugong sa among mga ;

anak sa pagpili niadtong ilang higugniaon!— LJg

si Kapitan J»ntoy mitawag kang Siding.
Kini migula ug miatubang kang Mr. Peigg;
nagpaabut nga ang Kapitan sa Kostables mobu-
ngat 89 iyang tuyo.
Sa pinulongang nagakayamukat ug sa sinulti-
hang sakot hangyo ug hulga, si Kapitan
mipahayag kang Siding.
—Pasaylo-a, —
.*
Mr. Peigg, mltubag dayon
Peigg

si Si-
ding—nga dili ko masagiip ang imong gngma. '
Buna
nay. tag-iya ang akong kasingkasing.,
 36,

~~No jimporfca You pmdi

giraw t hinigugma.
— Dili kana mahimo, Kap!t&n. Dili namo ba-
tasao sa mga babaying PilipiDhon ang pag-ilis-iliB
tig lii» igutma Ua& 6&x among kaeingkasing, ng
m& day among higugmaon.
8i K piUn Pelgg wala mahigtingug Dili ma-
laiis ang tubig ni 8iding. Apan sa wala* madu-
g*ynchilnm, I^ad16, diw hugtit gayiid sa pagkab-tit
b*, iyaog tuyo, bisan sa uaBang paagi, mtpadayon:
-^Piro mi ama you y queri ikaw ama mi
—-iOnsaon ta manl—-mitubag ei Siding, inuba-
nan sa usa\ ka pahiyum, apan nh>-ang mayam-irong
pahiyum nga, eaira aa baraw motid-lop sa ka-
aingsasing.
. Ug siy£ motindng na nnta aion sa pagblya
kang Kapitan Peigg, kay iyang ntkita. nga king
taohana dili &&gayog atubangon: inay magpahi»
obae. sanglit nagkihanglan inagpahitaas na hiuoon!
Apan si Siding waU makaiihot, Iray si Kapitan
Peigg. oga sa kananay nagatotok kaniya, mignnit
aa lyaog kamot ug milabni laron nnta p&ggakus
kaniya, ug pagpatik sa iyaag aping aa usaV ka htlok!
Ug kadtomg panamaatamasi dagway aaainmaii
unta, kung eakalit, waJ£ pa aiuguld si Rapltaa Jan-
u*y nga, kurdg sa kasilag, misiyagit:
iMananap! jManaaapf iKanaugl
 37

X.

Kung dill-on ang gugma sa Kapttan

sa Kostables

May pipili na ka adiaw aga s» iungsud ss*

B * '-
. . . diin usahimutang ang iyang "destaea
.

mento' V wal£ m»galih6k si Kapitan Peigg. Ka»

nanay lamang nagatak-ap Ba iyang lawak, ug kun
ugaiing mogula man, walay laing buhaton kun dili
*ng pagpakita sa iyang dautdog bnnt: manga^at>d
Ug mamatid Ang hinungdan niiei. rnao ang nt-
Mtabd kaniya didto aa Sahagon. Ang pagduauli
ni Siding ug, unya\ ang patrpakaiiaug kaniya ikang
Kapitan Peigg! ea balay ni Tan- Jantoy, nakapa-
sugnib sa iyang kasitgkasing ea kasila», ugr ma~
dinumtanon, nakapabati kaniya sa dakang kauhaw
aa panlmalos,
iDili niya itugot nga nea lamang ka dalagang
Pilipinhon mosalikway sa iy&ns gugma; ng alang
kaniya, walay pasaylo kadtong usa* »a »ton? ka
liwat nga, eama kang Kapitan Jantoy, mangatias
pagsingka sa us& ka Amerikanhon, labi na kan
kini Kapitan aa KostableM"
K>o, dili tu- ud ikatugut kadtong iiasg buhat
ni 8idfng ug Kapitan Hantoy. Ang olipon waiay
katungud «a pagdumili ug labi na, sa pagpahitaas.
 38 •

/Alang kan'iya, kinahanglan ang pagdukd kanunay,

pagsugut walay supaksupak, sa tanan g gimando,
paglihok lamang, sa us£ ka sulti, daw makina. fu-
mala sa pagbu-at sa agaion, matarone kini kun
hiwi.
.
- — Makatilaw
i kamo gayudl—-nagakanayon si
Kapitan Peigg. Ug sa hilumrusahay magaiingkod
ug manampiling, ug usahayltoagabalikbalik pagla-
kat sa gamayng hawan sa lawak, siya nagapalan-
dong kun unsaon niya pagsilot ang kamapahatas-on
ni Kapttan Jantoy ug paghimo aron, ang sa mi
natarong wala kauiya ihatag ni Siding iya gayod
makab-ut.
—
Ikaw, Sidmp,— mgkanayon eiya — kinahang-
lang mutagbaw sa akong mga kaibug.
*

Ued ka buntag niana, si Agapito Eioree, tik-

f.k ni Kapitan Peigg. ug taw nga naila kaayo tu*
ngud sa iyang pagkamabudhi-on, nahi-abut sa
B ..."
—
gikan sa langsud ni Siding. Miadto da-
. .

yon sa Kwartel sa Kostables. Nangita ea Kapitan.

Ug daw hinasa niini, musulod dayon, sa walay
popahibalo, sa lawak diin ni Mr. Peigg, usara,
nsgabinpktpk.'...
—Ma-ayoDg biintag, Kapitan.
..
—jAh,l jkosa, Pito,! —mitobag kadto, malipa- .

yon—You balik yai

— Oo, Kapitan.
— Kosa, kosa notiekl
--Kapitan,—-matud pa ni 'Pito— ai Kapitan Jan-
toy, si Siding ug si Kapitan Awing, nanungas
ganinang buntag eayo sa Haeienda ni Kapitan
Janto.y didto- ea bnrid sa 'Sanagon. Maiaambong
 6 :

39

ko'iio uai ka'.k&tapnt>au.

sa - .
.
•

—
Motso i&o puiblo bamus aigui ellos!— naogn-
tana ang Kapital s% KostaMes.
—
9V«Iii, Kapitan. Stla da payod.
—
Boino, boino, mitibag— Mi bamus-alia ko}e- —
allos Pulahan.
Ug ' gilayon, rni^ald ug nagsugo ea • nsa* ka r^T-
gento nga tigumon ang mga eundmlo. Mangadto
sila sa Sahagon.
•
Ang takna sa paniraa!u3 nga gipa-abut ni
Kapitan Paigg, mao na kadto. Higayon na nga
si Kapitari «laatoy mutagam sa iyang pagpangahas,
ug nga 'ti Siding, ang masalikwayong Siding, ma-
hulog s ynng oiga kamot.
Kinuyugan sa katlo-an ka sunealo, si K&pi- '

tan Peigg milakat. Tapus ansj: talo'ka takna, sila

nangabut sa "Haeienda" ni Kapitsn Jantoy.
Sa la j .iLy6 pa -'r'il-. 'ib:ng nakita ar.g riaghang
?

mga tao nga nana^puDsisol: ea iied k«; ^Kaui^ii^.

Ar«g mg& 'saop' kadto nga, u'ban 'sa- llang agalon,
nanagpahimnles, mga luaiipeyon, si' kTitapnean sa
usa ka Sta. Oroz. Wala 'sng mga alaut nianga- J

sa^ud sa kadaau'ng iKng gin&pa-abutl'

Arun s-i paghimo 's* iy©ng pammalus,- nuoy
tnyo ni Kapitao. Pelg»' sr.g pagp^s^ngil m& kad
toag ima tu,han? 'n^ Pni?.ha;.), ^sg kins=» may
l&but- si Kapit^.ii' Jarti;V ni &i K:H,ito awing.
Sa iugon, m; sayon k;:.ruy a -g p.^g^d&kop niini,
ng uuya, pv: ;-u?a g i^dlo>, ai-£ p..gp*—.ig ' sa:
-
..

kagaiii .ni ^ ::If.n-

:

Samn 'e-r -y..ct; uk.u;;:-li'u?;;', ea t a~:?-k-- dool na

eii:;, ;
Si ,
h^pi ;;;-;. ^.'oi:'-^. • i .-;.; :... .ii.\cU"'
;

]ya r:g- mga

?':..

sa'.'op i: ;:. .ii;-4 ;.<'' n uu Ii>',,;;';,;:n t!.;^n an^ karna-

lig. Dihadiha ang mga tawo, sa pagkasabut'
.
tu'od
sa 'kadautan sa 'ilang tuyo, naeigiyahay usab pa-
'

nagari. Bisan giurisa ni'_ Kapitan Jan'toy pagpu-

g'ong ari'g iyang rnga saop, pipila da gayud ang
narighibilhin.
Mga mapahitas-on,
ang kasingkasing nagasiga
"sa Kapitan Jautoy ug Kapitan Awing,
kasilag, si
•nanaipaabut sa Kapitan sa Kostables. Ug igo ige,
lamang kining nidangat.
—
Asa kamo?— gUnsa na usab ang buut mo hirno-
on?~-gipangatana dayon' sa maisugorig tingus: i i Ka-
pitaa Jantoy. -
—
Mi b'amus koji you,— n-itnbag sa paningag
'

nga mabugalb-igalon si Kapitan Peigg— yeu todos

;~
Polahan.
—
^Kami, Pulahan? ^Uasay imong gipasikara'n
••

Kapitan Peigg? ilkaw kalra "n'inoon a.ng napuki sa

hilabihan kahubug!
^ —
Mi no quiere motso jabla, misingka ang Ka- —
pitao sa Kostables,— You da sawsaw aqui Pulahan.
— ^

Ug: miatubang ea iyang mga sandalo aron sa

psgsugo nga panakpon si Kapitan Jantoy ng Ka-
pitan Awing.
Sa pagkadungog ni Kapitan Jantoy ning m'andd'
ni Kapitan Peis;g, masupilon misingka:
—
{Dili ako paeUkop! iUnsay akong salal
lAlaut niadtoDg motukbil kanak6!
Kapitan Awing. nga
Si mabugnawong btmt
kay kang Tan-Janto>, mitariibag niini nga muhi-
lo-n na laenaug usa.
— Wa-1& kita karoy m&himo— rnatud 'pa niya —
Ma-ayo na lamang hinoon nga raagpatarupoy-upoy
kita usa kay tingalig mada'ug-pa. nato si ^apitan
 Peigg' sa mahmayng pakigpolong.
Apan sa wala pa" makatapus si Tan-Awing
sa iyang sulti, ang Sargento sa mga Kostables mi-
dool kang Tan-Jantoy aron sa pagdakop; ug diha-
diha nahitoliiik ksy gisugat man niini sa usa ka
makab.ungug nga sumbag.
Sa kulit, gikuninitan dayon si Kapitan Jantoy:
gigunitan, gigapus, gibokbok..... Dungan niini, si
Siding didto sa itaas, misiyagit, nsghilak:
— ilntawa Tatay! jsi Tatay!
si
[Si Tatay! Hilak pa karon, Siding siyagit: ka-
nimo walay nay mamati. Mapahitas-on toid ang
imong amaha'D, nangahas ka tuod pagsalikway sa
.

gugma sa usa ka Kapitang Amerikanhon, ug »naa

nagaantus na kam6 si.'silot iKamo ray tagsala!
Human mangagapus ang duha ka Kapitan, si
.

Mt.. Piegg mingmander sa iyang mga sundaio nga

kadto sila dad on sa silingang bungtod.
— —
Sarhento— matud pa niya ileba todo taw
otro bukid. Si una jora mi nO llega, bamus iboog-
bong! patay Kapitan Jantoy and Kapitan Awing*
Queda dinhi eineo soldados.
Sama sa baraw nga itampok, king mga polu-
nga milagbas sa' kalag ni Siling, nga daw gipu-
nawan, nahiearasay tgadto kang Kapitan Jantoy
- ug Kapitan Awing, kang kinsa migakus, kuypg
ang pag-ingon:
— Muuban ako kaninyo, Atay. Dili kita manag-
bulag. Mag-inunungay kitang tanao.
Apan si Kapitan Piegg migunit kang Siding,
dungan ang pagsugo sa Sarhento nga molakat
Miiugnot si Siding; si Kapitan Jantoy ug Ka-
pitan Awing nanupil sa pagkuyog sa mga Kosta-
 42

Kt^-
kt:l;ita ^a pusil. min^iTiUit £&yud. k>-f3ik
— ^Unsaon nlmb eng a>o'ig anak? misiyagit —
.si Kiipit-:va Ji\uio-—.B::din::,- Siaia^. ipagbantay
niurisiig laog!... .
'

Apan ang suiti . nlng aUut ng«s aaialiaii'wa.U

'
matapTr-, ka'y h,- Va..ft gilumo^ rna.u sa li&gbo'ag
Si pusi: ng,i a:« ij £:.?. . . bjk6boko
V J A U V :'M
i ^lhaad;
K 11
l U. lid?.
-:i

NXU
 43

."i Xi '':i ' t V .s.r.. iTA V; iii ii-li. U f

i

Ku^hiMIm sa fca-as .
ea' ..ksnalig si ' Kapitaii
Peij;g ng . el
:

SLilia^, uj ea silong,' 2.ag Jiina ka

sasdaior-g .
Eostables.
na raao ait£ 'ka^'nkia maha^atise
'

- Si S'idin^ 'dili
'dalaga .ii<;a, s* pagtan aw da ain2h./mg glliokbok,
.nihilsk ngj .
daw gip?:-Bawa7i, nahi*?ar. ?.s2y.*.
,

Siya m?.6
Xi& OiA k}-£iyi.ua| JL.Ii.ipii;. .0.0 11 Bi^ei S21 <s tiUD<i2igcli2 83
^l'lg"

kadn:it, ma-aD.t'gong ..uiagabaton ea igong kaisug, .

aroa iasraang sa bl3-&n kingasg -ksaway. Sa msta'

Mha iysrg mga mata, mip'ali" karon s.ng 'k'alayo
sa'
j^j£asi!ag
—-Mi qaei'i rnot^o ikaw —mi^nlti kaniya e^ 'ti-
.

*-V
"0'"J
-.-,
-v *-•"•-
i -'-j>'"i' -.!•-.-:
'.•-. .'-.r;!.;:-
'^- >:« u: •.:-J
;-.,-;,
.*."-.:li,
,:•"'
.;i.,
^ .>•.-,''- ->-,
.."-.-.
j
j.- '-/-' .--.
^ot,--
.,"- <o "^^
y.
." .Vr-.-.v
.«.-.«e-i
,-
yr,
"-

sieiia- -quv-ri u-e. '.

J,U .?: ..::;;0::J — V/

''.."
A.'-
1.'^'

^;;,.::i
"

\:o iia i': r, £'- **V

* '•? • i
':-,.
1.LH.
r ^.—~»
___• !'«. > ,.,i.:- -. ! \'r---i £,<-, 1 ,<'\ -->f*»""*i

. —
—--Mi
gMa>ui\T?-., ir.&ii kna ako ma^-tisar;*? .

eosa mi qmri.
'

' poidi j.£.ci

.
—-£Ha? eDii-iit ba'-disy, eiiiio kab-utoa pins&gS
sa kasu^, a-ig'sa miQ.atarong el'li oo makab-ut?
Poidi.
—
Oili ng dili!— mitnbag sa daku'ng '.kaisug-
i

si. Siding— iPaiabihon ko aiig'- kam.atayon!' .

 — Boino— misttl'ti sa mabiaybiayon
Kapitan
si
Peigg-— Si ikaw no quiri, soldados bamus bongbong
Kapitan Jantoy and Kapitan Awing.
Sa pagkadungog ni Siding ning mga pulonga,
siya wala makatingrtg: naghino&tpk. iGri-abut sa
'dakung kaluya, daw nawad an sa tanang kuaug!
iAng iyang ainaban intawon! iSi kapitan Awing!
gUnsa kaha ang dadangaton nila? iTinueron ba
kaha ang hulga ni Kapitan Peigg? Ug sa dalung-
i

gan sa walay palad nga anak nanagingting, maka-

lilisang, ang mga pulong niadto nga kun sa sulod
sa us£ ka takna dili siya mahi-apas, panglutha-
ogon si Kapitan Jantoy ug si Kapitan Awing!
'

Sa kasingkasing sa alaut nga dalaga, nagbugno

gilay 6b-, mapintas uyamot ang duha ka pagbati,
eUnsay iyang buh&ton? gTomanan ba niya si ka-
pitan Peigg, aron mangaluwas si Tan-Jantoy ug
lan-Awing? gPalabihon ba niya hineon ang pag«
laban sa iyang dungog, kanang labing malahalong
hiyas sa usa ka babayiag Piiipinhoat iMasayon
pang santaon ang dalagan sa iabing makusug baM;
mahimo pang hnnongon sa. kalit ang kakusug sa.
unos, ng dili, dili ang nin*r mg'a pahgutaaaha,
p&gtubag 'dayon! Kodtong kahimtang ni Sidmg,
makapibuang ea tawo ug.makapadugmok sa ka-
singkasing, kung ugalingydili mau tabangan ni Bat
hala!
Ang pagtuman-sa tuyo ni kspitan Peigg, jma-
. oy 4iagbu-ong sa iyang kaputh ni Siding, paglunang
sa dayong kaulaw u"g- pagbiya sa tanang kalamman
alang sa mahimayaong lma-abut! ... iMaoy pagiikay
sa katilingban sa mga tawo, pagdiko kanunay sa
atubangan sa bisan kinsa ug pagantus sa taaang
 45 .

pagtamay!... Dili na siy.a anga^ pakita kang Leon,

ug, hinonoa, sama sa labing dakung makasasaia,
kinah*nglan pa nga ^iya magapuyo na sa tago...
Alang keniya, ang kinabuhi, mobiya na sa' pagka-
salag sa gugma, pirayeg, awit, kalipay... k3niya
wala nay *aing mapaabut, kung dili ang pagbisibis
na lamang sa mga luha... Apai ang paglaban usab
sa iyang dungu^, ]ay! ma6 kaha ang pagpakanaug
sa silot sa kamatayon alang kang Tan-Jantoy ug
Tan-Awiog, kinsa unya, didto sa lubngsnaD, ina-
nagpanghimaraut kaniya, tuegud sa wala niya pag-
pssakit aron manguluwas ang iiang kinabuhi...
gUnsay iyang buhaton?
iUg kinahanglan nga siya magadaii, kay ang
panahoD, makuEiig, nag&lamoy sa takna, sa maka-
lilisang takna nga gitagal ni Kapitan Peigg!
... Wal£ na ktha intawon maks-sntus si Si-
dfng sa hilabihaeg kasakit, milu-om na lamang
paghilak...
Sa pagtan-aw rd-ini ni Kapitan Peigg, kini
nakapalandong nga sa katapusan, ang babaying
'magah/-, nahumok na gayud. |Kinsa usab ang ma-
kasupak niadtong iyang "hinigbng pa-sgi sa pag-
hangyo?
Nagahinamhinam,. daw' kabayong nakabuhi,
migunit sa kamet ni Sidipg, ug kay wala jnan
.

kini molihok, migakiis sa h&wak niini, dungan ang

pagpatik sa nawong sa uaa ka mahangolong halok.
Daw bulkang roibuto, ang pinugngang kasiiag
ni Siding mi-awas, ug sa kalit, ang iyang kamot,
masipa, nahipatik sa nawong niadtong mapanamaa-
tamasong Kostabies.
Dihadiha sila nagkabugn6.
 -&o

An^
kaiDit >?.*lr.w£s- :.?i SiclXng nga ".nagakrig
rd K'npitan' P^ig^ ?ig aog kslalim #a
'
ha'ok nga
b?;(f~e"^:^t^kwa^ niini, nanagsugoib 'S& iyan* la-'
wls SH liiiEbili^iig kau!>g. .. Mao rga, sa wal£'nay
.

po'pa.napi-on o^ p&ma ea uea'ka'. gipanuigyang' ma«

R -'nap 'ang K-apit'?! sa Ro-t-h!es ming 'g^mit sa
:
;

ly&'n^- kiis;^?, avrn e& pagdai^g 'kang .Sidiog ug '

kaniy» pagpehimDloi?...'
:

'
D:i^,^-.v i'^rr:' br?.?m6. -/111* -
;

t^nsn "nivaDs:
'lr'^-ir- 9,
^ilir^ot ni fvdin-- Fa ^P's^u'r^y n^oi/-";^
mai;!n{o ;;
. CB. Pa-ak, sumb*i'_:, karwas, palid, 'iyang
Hrri'Tiit; :?.'?:>. li lV?Tvang U?maa<_;! kav si ksuitan
Fe?- 2:x ;
w.skl, m^- rnaniimb^Iing: nagapsdayon aroa

"
^^o .rn K":
n-'.Mirr <n ^j<lf;-M/ rt <~
••/» : '-.
T'-'i-m •" --'^ ' '

luva drry'on; -apan' aron ta p?^daii» ks.i..iva fiavnd

sa l''-.bing dali, gi:.-Hiit*ra' s* Hug ni Kspitsn i^r?,
'

ug __r'.ta-ck«. Ba v'ala nr-'dngay, giya nahiit'ian

[ :

•sa /?;iriiiavra, ug knlmg na' r-a Nisipem, nap?;(>:*n

'.• o

5"^ .
: ~l
.,-
C\ 1
• * • - w
'l 1

';';'' bnot ka:' :

iji
• *
n •s— -* e-
.> .
i _ >'
:
1
ci'M:n ?a pu°
:'•-
"'M '
--.it?r ).r.'~ri aii'?. h:.-
;
s-.'.-'o I,
:

~ ',.
* -7 , V, ^.
•*- '" —
»-v»

%_5
v " - '
- £?• 'd-'das'a, .11?' ??i
K-pitpn .
Pei.'-'*"
f- -' .

-L/' ^'
"£ e. — -

i; :''it.ni:idto:' Sl ^i.'lin:-,. 'ray yoiU &y

; :

\\ ?-? .-,+ r: rr *T>

H^pltnn sa. Ko::t:'b]e3, kfy, hnbo;?
6s ir-.dMpsy; . :a :?Xjaliim_ilos
i
pa;-:- aii
r
?a bonga &'a

iyang 'buhat.
iWsla niini palandunga oga ang psnahon '

'mad&'li daeg mudalag«n; wala siya maka-alingat - -

 47

ng& kay t:...i-Ab.-it- n. I?;:: il l"?^"":.^ .i0;LU-.O

; -a ijt;

*?- :z?
^

/yi\\ >
 '48

XII.

WALAY KALIBUTAN..,

Nangagi ang duha ka bulan. ',

8i Leon nga ataa sa Manila, nagasubo uyamot.
IKanuhayng nagakub£ ang iyang dughan, maluya
ang iyang lawas ug usahay, sa dili lamang hiba-
lu-an, sa iyang mga matd mobul -og ang mga luha...
May duha na kabulan nga slya wala maka-
dawat ug sulat gikan ea Sabagon JNi ang iyang
amshan, ci si Siding, wala manghinumdom gani sa.
pagpadala kaniya maekig usa na lamang ka balita
Vg kadtong ilang kahilom-kahilom nga sulu
semana kanunaynsr managsulat,—nakapahibulong
kaayo kang Leon, kaniya nakapuno sa kahadlok.
f,Uo3a kaha ang nahatabo sa iyang* amahan, kang
Kapitan <Mntoy ug Siding?
Nagsulat siya ea iyang lungsud, ug walay mi-
tobag; mangatana kanu.nay sa iyang mga kauban,
xtg. ang tao&n masig-iyahay lamag pangambut.
iKiadtong iyang duhsduha ug kahadlok, walay
maskig unsang nakaliatag kaniya iabing diy utayng
kahayag! Usahay hinoon, iyang pagahialinggatan
nga ang iyang mga kauban magatan-aw kaniya sa
nsa ka tinan-awang inubanan sa dakung kalooy...
Us& ka hapon niana, ihalandumong hapon alang
 49 .' ..'•'-..

aa iyang kinabuhi! gitawag siya sa "Direetor 8a

Lieeo de Manila", niadto sa buhatan niini. Ang
iyang dughan mikubag kusiig, giabnt siya sa ka-
hadlok nga, sa katapusan, iya nang mahibalu-an
sa baba niadto ang matu-od, inapait, makalilisang
uyamut.
'—Leon,— misulti kaniya sa m*l'u-mong- tingug
ang "Direetor", tapus sila m&nglingkod-— may inga
higayon sa atong kinabuhi nga ang tawo magaki-
nahanglan sa tanaa niyang kaisug, aron ikaasdang
sa mga dautang hitabu, Bowahan samgoo, niini, dili
mahisukamod sa ksguol ang- atong kaiag* ug asa ning
mga higayona, miabut alang kanimo, Leon.
'—.i'Ngano, ginoo "Direetor"?— maluspal kaayo,
wala makapugong sa pag pangotana si Leon,-—
^Unsay nahitabo sa amo? eNangamatay ba sila ai
Tatay?
—u
Wala man gani hino-on;— mitubag sa hmay
aog Director"~"dili sama niana ang kadaat nga"

nahitabo sa imotig banay: 'gpan .. .

— ^Unsa, unsa man, ginoo "Direetor"? j,Yug-

~

ani ako intawon!

Mihilom -'kp.diyut 'aae "Direetor" Miduko daw
naapaiandong. Sa tapus ang pila ka gutlo, mi-
sulti 'ea inabagsawng 'tingng:
— M&y p?pila na karon ka semana, miaoot sa
"sko-ng mga ^alungaan aog baiiia ng'a an«; imong
amahan ug us& kaknyog nga gingaoiag Kspitan
Jantoy, 'gipanakop sa ;-ms:a Kostables, kay gipanag-
pasangilan nga raga piilahan.
— — gNgano nga 'wala man ako intawon nimo sa-
ginli dayon, ginoo, "Direetor'7— Misumpo pagpa-
•'

agutana si Leon.
 ' 5$ :

— Kay
kaoi&dto wala ko pa m&tino' sa tinned- .

ang bsl'Ua. Labut p^, gilianaliuna ko nga kadto»

•'

eila pa.vauUifiit-(*i£.y..n, inkkakiia -sa mga Kr&tables

nga,aug airishan mo ug si Kspitan Jantoy •
•

dili'
mga Pulahan.
-~imah invoj:iae, &'a .n/an diay- si'la karon?-r~
Tngub kakiiib^, ssa k&kadiok ug kshidlaw ea pag-
kesayud'-sa tinaed, nargstana. si Leon.
—
Sa -psgihbail k-o s-i b-Iita 'nga ang imong
amahien. g:o.; kop, .gisrilat^n ko 'd>;yon ans'Tamnna
:

ea iiuong hiDgsod, ug' tiya rriituhog kanako nga.

tmDO'dy ^paa ng& kaj si ii&pltan Awing .'u'g ang
lyang k&ur/an gi-p^hagda'lw .inan ea mga Koetables./
.wala siya masayud kur.g unsa un^ay nshitabd.- .

.^ J3i Leon wai& malii^tln^iig.

. .
Aisg kasakit. ini-.
Ipm6s S'A-.iyang lu:Jag: kaniya mihari ang -makali-
iisang {.vatah,ap n^a ang .iunahan niy'a eg £i Ka~
pitiin^J&atoy, gipamaril ba .sa -mga Kostables...
.i'la-sabut. na :ea mga ma;<baba&a nga ang Pa- .

nguio s** i^iedu' \7v.iii iiiuiu^&ii i^dii^- Leou ea

.
' .:

w ...^.^, w^ .
V— -o'--- :

-j -•• '
.'^>
:
—*- :.'.<'. v..i .*;_- ^tO £S i
' .*'

iw^.L.'».-' V * •

^^''^^"'""'^^"^ '•''' '^' t=a'pu.9.ij:i'.;;^yua m ; eo:~

sa r.£ ;iii.i^6 ; oa.' iy,in^' r.u.?'-.h-:tn ug ni ilapitbn Ja'a'-
:
'

...V, t^^.-y^ia.tri ^ii.e^or'' i^a.siys .ms.pauii sa-

iyang^ Iip4iad, Arg ."L'iraetor^ \it,l& masupakr
"D.ii^i& iiiy,aiig inathr:jng ang Uo^iihi niadto,
Linsa',
k&y masayud Kaa gaynd.^a tinn-td, iyen^ gitam- ;

bagan, gipun6 niya sa mga amahanong maymay nga

biaan uiisa untay dapgaton sa' iyang amahan, 'diii
siya, si Leon, padaug sa mga ^asakit...
 51

«'

XIII, ,

IPULAHANI

Igo lamaag nahi-abut sa Sugho ei Leon mladto

d&yon sa ns£ ka higala aron sa pagsnsi sa timiong
nahitaho sa iyang amahaD, kang Kapitsn Jantoy
ag kang Siding. Makaiilisang, sa bibd, niadto, iyang
nasayran ang matuod: ang ka natayon ni Tan-Awing
ug Tan-Janfoy ug ang dayong ka-alaut ni Siding.
Dili matulib ga kalibutanong pulong ang ka-
sakit ug kasilag nga dihMiha iyang gibati; walay
dagans? sarr-ng makagsaysay ug maiuspad kaayo
gng rnga *bulok sa mga Magbubulit aroii. kanila, .

*a hingpit, makahulM Nalumsan ans i^ang ka-

.singkasing, mikurog ang iyang kala^ug midila-ab
sa iyang dughan ang kalayo sa dili matsgbaong
kayugot
Sa sihugdan, iyang nahanahona ang pagbaktas
«layon sa bukid psdulong sa Sahagon,
#
didto, m
inibut ang hinagibsn, pagpangita kang Kapitan
'

Peigg, aroa.ea pagpatilaw nlini ?a lahing mapintas

nga parim*i!o3. Baut ni Leon eiuD.ergaboi kadtong.
tawhans, tiii-on mg ..tunse niyang d u:?.6 eg' tagud% :

tagaroa an'g lawaa; aprtn .iiny* napnlaiiding "tisab .

,-sa -alant ng:>, k-m -.kiisi »?--s.'oy iynn^ br.h^ton, kus

Biys.ag *\%->H m -oy m
4 * m £i't i .
k'?.?2g "K.s'pitsn'" Peigg,
hayan -Muo.on- .h %
r
insy \ tnakiibaln*/ hl-a&amm
 52

niya maeolub-ong palaei sa iy/.ng amahan,

ang
eMagunsa tuoi siyang usard batok sa dsghan uya-
mot? Labut pa, siya wala pa masa^ud sa ka-
dunet ning yuta, migalig nga ang mga ponu-an
maamtigong managpahamtang 3a silot niadtong mga
mamumono ni Tan*Jautoy ug Tan-A^ing, niadtong
banyagang nag-among-among kang Sidmg, sa iyang
hinigugma: sa ginapanghupawang hinigugma Dga
dili na iya, tungud sa gibuhat ni Kapitan Peigg,
mahimong kauban niog kinabuhi...
Apan, layl ang iyarg tisgug .wala tagda -'ea;
kahitas*an: ang Pangolo sv mga Kostrbles mita-
bag lamang nga mga Puiahan gayiid si Tan~Jantoy
ug si Tan-Awing, ug ang. ubaug mga Pamuno ea La»
lawigan, daw nangahadlok 91 m'ga Kostabiea, ^ingog!
wala managtagad, nanagsoiosa id lamahg nga iia
pa sa mahinayng susihon...
— —
Ayaw pagdalidali a Undp, misulti' kaniya
—
arg "Gobernador" nga iyaog gidangpan.: Huwat-j
huwata lamang una...
—
?Huwathuwata? iKinsang anaka nga bunan]
sa amahan ug kinsang hinigugma-a nga langkatanl
sa binati, nga makabaton ea pailob sa paghulatf
bisag usa na lamang ka ^utlor 1

Dayag na lamang nga ang mga pulong sa Pa*|

muno Lalawigan, wala* makapahimu-ot ksng Leon.l
iAng kasingkasing niining gi uhaw uyamot sa pa{ .

nimalus, nagakinshanglan, aron matagbaw, nga|

kapanilutan dayon aog mga makasasala ! Apan|
kay pilit, nihuwat siyag usa, dana, tolo, daghangl
mga adiaw; ug sa dihang nahutdan na siya' saj
tanang pagsalig nga makab ut niya sa lf agamha£
.

nan ang katarung: sa dihang napugos na siya pag|f

 Qo

na lamang gayud- ang ma-

to-o nga' kinahanglan siya
ngonay, kun buut niya Bga kapahamtangan sa
eilot angmga' mamomuno, si Leon mipauli sa iyang
lungsad, bulkan sa kayugot ang kaeingkasing ug,
kalag, ug dinala ang kabangis, dili sa t&wo, kay
kini diyutay da kaayo; kung dili, sa mananap Dga
gitawag sa iyang ngalan: iLiyon!
Ug didto na sa Sahagon, niadtong lungsud
nga'alang kaniya ma6 kanhi an^ Paraiso sa iyang
kinabuhi, ug nga karen lubnganari
nahimo nang
sa ianang kalipay, didto, iyang hinsayran nga dili
ra di-'ay ang iyang amaaari, si Kapitan Jantoy ug
Sidiog ang naDghi-agum sa pamono, penlupig ug.
among-among sa mga Kostables, kung dili daghan
ussh ang nangama'tay, gipanlugos, gipanagdaug-
daog:.. Didto iyang nnsayrao nga *ng kabanayan.
ning 'mga alaut, sa haman kahutdi sa tanang' pa^
ilub ug, labi na «ayud, sa tanang pagtoo nga,
ang ilang sumbong dunggon pa sa -tng'a ponu an,.
nanungas sa bukid aron, tipon' sa mga Pulah»n,.
pagpanknalus sa mga Kostables, pina-agi sa gubat..
Sa pagkahibal6 ning tanan ni Leon, pagkas*yudi
niya nga arg ubang mga katagiluogsud nanagpa»
katagamtam na sa himaya sa pagsilot sa pila kat
makasasala, siya-nanumpa sa pfcgtungas usab m
bukid ug pakigtipon sa mga Pulahan; nan'umpaV
maipugon, n'a gubaton niya ang mga Kostables-
sa "wrtlay' hu<;oiig, walav kokalooy ug sa daknng^
kapintas .

Mao na kadto, magbabasa, nga sa usa kaga-

bi-i niaaa, pahiiag 'gaulan, unos, linti ug lipak,
atoag hikit-an ang usa kabatao-on nga,- mabangis
ang "dagway 'ug' palpag ang buhok, nanganti sa.
 £ 4

•-•"jpagp; .n
,
vn.l: rlidti :^l *0-~ 7 G:
'kong dt)i ei Leon, ng k'fc-:itong rmha Ka' lubong
' .

:
nga iya-.sH giktubang, mao ang kang TaQ-Jantoj
*-vg T&n- \"wins;. Ang bab&yin^ giii>anlan niya, "21)9.0
•
si Bidln^, r>n^ iyaiag- himgu=, ma, ang hinigagmaog
<alaut agii, sa walay sulbsal& ug tuiKU lamaiig i

sa gihub^t 'ni. Ksir'tan PeJ?0\ nalmmw' na ]av.*

-kaniya sa.dayo.n, dili oa ^ayad niy» mahimoi'g -

'

:!:k&ubazi .. •.

«Tt^e^"
 I...S

Leon4 nga nahimong Liyon"

Sa dakung kahinangup gidawat si Leon sa mga

Pulahan. Mga tawong burong, sanglit ang kadag-
hanan kanila mga mamomu-o ug mag-u-umaV la-
mang, ang pagtipon ni Leon maoy, alang kauila,
us£ s» dakung pagdaug. Kutub niadto ila na ga-
yud nabatunan ang kanila nakulang: usa ka
tawong mangi-alamon.
Si Leon gihimo dayon sa mga Pulahan nga mag-
sasambag nila, ang "ulo" nga nagatudlo sa ilang
pagabuhaton.
Apan kay pagmand6 maoy iyang tuyo,
dili
kung dili du|6 ug kinabuhi sa mga Kostables nga
matiti ug malaglag sa iyang mga
kamot^ siya,
bisan ginahinugon nga mangu»
sa mga Pulahan
nay pag-uban sa gubat, mao kanunay ang ma-
ga-una* aa pageulong. Ug hilabihan ang iyang ka-
isug ug kapintas, nga sa wala madugay nabantug
sa tanang dapit. Tibuok Sugbo, nagayamyam sa
dakung kshadiok ea iyang ngalan, Liyong tinuod,
nahimo gayad si Leon. (Walay pakigsangka sa
mga Pulahan ug kostables nga ang iyang barong
dili matumog sa dugo ug maka*angkat ug kioabuhi!
Ning panahona, ang pundok sa mga Paiahan
nahimong mauswagon. Nikaylap sa tibuok Sugbo,
 -66 .;••
-
ng -lahi ea un&Eg a&i&w. pg-a a.sg k^daghiiB'aE:* 'ka»'
. Lila m&nagMmo l£03a'3g
..' ' sh. .baot ss te 'gs&ta'gsang..
buhaton,. karoh tinukpd pag-ayo, s&?amat s-s» k&a>aia '

ug panlimb&sog n'i Leon, nagasatiod ;na s«. usa ka

tingog ug walii nay'molihok kun dlli .tungud ".sa.
mando sa puno-an.
Ans? Sugb6 pspillt sa k^ta»
ka4amhMJSS.11 sa '<

pusan pag-iiaag matuod iiga ka.aw.ay ea mga Fu*

lahanV- iKadto dili na ma6 ang pundok sa, pipila
ka tnlisan nga 8a;yoa daug pabo-on! ]Kadto rnad
aay usa ka mabaga, ng maayong pagkatakod- nga
puedok sa Kagnbotl
Ug .kinahanglan ngs ang'-Palahan masumpo
dayon; sa Hbihg'm&dali, matapus. Dagay lang na-
waM ang-kaiinaw && Lahwigan sa Sugbo, ug sang-
put&n niini, dugay na asab' ng& "akunong ang
patigayon, nabiya ang mga aml 'ug wstiay nahimo
biaan diyutayng Irauswagan.
sOnsay pag&buhatoa?
Giuibat-au. sa kagatnhan&n ang pagdungag s»
mga Kostablea. Gukdon sa tinuod ang mga Pu-
lahan, lnyahon, pahu- ou sa w.alay hunong gnbat.
Ug sanglit maoy gi-iiang bugtosg "ulo" nila, da«
knnp' ganti git&ny&g &.a inakadakup kang Leon.
Kiadto ma6 nay pagpaaUiitabo sa dagkung mga
's&ngka-' sa Pulahau ug Koetpbles 'sa' Aloguinsan,,
Tuburan ug uban p&Bg mga' iungsud.
Apan, w&la mauagpulos ang panUmbasug "sa'
mga Kostables, k»y; ang rnga 'Pulahah nsgakadu-
ngag Maoon. Sa usa\- ksoiiap-g mamat'ay.- duna. ka-
nunay dsghan^ .moUis. '.

'Ug dako. yyara-it "aog kasilag sa mg% Pulahan

'b&tok' sa -...ilang mga kaaway,.
nga ang. pagpoy-''. .
 57

po> dili mm&Yoti, alang saymga. Kcst.?-blo3,' vr~>M

)&L-ghHlhi sa mga Pulahaa sng pasaylp-iig kaleoy.
Kostkbles -nga- mahniog ea.ilang mga k&mot, ru&oy
Koitablea n*a -siua&it ug patay. Sam*i &a ued ka
kombir&, ang tags&tagsa ka Polshan, ^iirmbit ga«
yud sa pagpsdal^ ngadto sa 'lubngan&n s$ -"ilang
nayngtang kaaway. Lain aog musumb yj, Jr1*jl aag
mus»gpa> mapatid ug mutadyok ug Ii\iii an.g- ma«
abis sa dalungan ug muiiwas pagelungab. *

Sila igo lamang- nanagtuman sa fcf.Iasd.59: Tal-

yon, Alang sa.ilang.mga kaawayrilapg ,£foahimxv
aog batok kaoila samga 'Palahan, gin?.bah&t usab-
sa mga Kostab'es.
 58

XV.
iTakna sa Panknalusl

Bisag na ti~aw ang dago nga iyang na-

dili
titi ug daghan na ang kinabuhi oga iyang na-
laglag. ai Leon wala pa gayud abutag katagbaw
$a iyang panimalus.
Ang matuod niyang ka-away, ginikanan sa
tanan niyaag kaiaut mamumuno ni Tan-Jantoy
ug Tan-Awing ug raanlulutnpag sa mahimaya-oa
kaugna-qu sa iyang kinabuhiy si Kapitan Peigg,
wala pa niya kapahamtangi sa iyang siiot.
Ambat, nasayud ba kaha sa pagdumot oi Leon,
kun sinugo ba sa katalaw, si Kapitan Peizg ka-
nun&yng nagalikay sa mga Pulahan. Kad8ghan na
oiia hagitag away, aUngi, panuiunga: aog banyaga
dili gayud magi.ii.-aw ug hinonoa mutolkol la-
kanunay pagtago.
irj?iog
Kadtong tinalawang lihok sa mga Kostablea,
nakaduogsg siga sa wala nay tupong kayngot
ni Leon. Alang niini, mao kanunay huhing p*-
ngsndoy ang pagdakop kang Kapitan Peigg, pag-
y^tak &aniya, paglagbg sa iyang kinabuhi, ea hu-
man Isa-antasa sa tanang bulok sa kasakit. (ri-
taaumpa ni Leon nea kung iyang hidakpan, ang
"lawaa uiadtong banyaga wald siyay diyutayng ibi
liii, iyang tagudtaguron, daiiban ug pulboson, hang-
ted inigkawala.
 . 59

Ug aron gayud moguho Kapitan Peigg sa

si
iyang eitago-an, si Leon nagpabutyag nga moadto
ga lnyong dagat; ue tuod man, sa us& ka adlaw
niana, siya ng ang daghang mga sakop, nanungas
sa bukid. Apan kadto limbong lamang nila, kay
ga pagkaka-adlawon namauli man ug nanago sa
usa ka dapit nga agianan gikan sa B. ., pa- . . .

dulong sa Sahagon.
)Vala dangtig duha ka adlaw, sng Kapitan
'sa' Kostables, matinoho-on nga ss Sahagon walaV
nay musamok kanila, napakita dayon sa dalaa nga
magahatod ngadto sa lungsud ni Loon.
Nagahingahingd. sng ginhawa, kini nagapa-abut
kang Kapitan Peigg. »a katapu3an, makabaliis na
siya gayud.
Inibut ang pinuti, biuingat ang inga p&na,
inandam ang mga bangkawg, maku»
su-ob, si!a;
bahon aeg dughan, nauaghulat.
llgo lamang nanghitungud ang mga Kostableg
sa dapit nga gitago an nila', iia dayong gir sahag s

dasmagl
Dih&diha, ang labing dugo-ong away naoitabo,
Palahan ug Kostabies nansgkalamok; apnn 'gaeglit-
wala managpulos ang mga posii tungud sa kadi-
nutdutay sa bugno, gikan ea einugdan, ang mga
Kostables lupig uyamot. Samtang sil£ igo Mmang
sa pospos, ang mga Pulahan nanagbuut pagdnngab,
tadtad ug handas bangkaw ug bu ob.
sa ilaug pinuti,
iDaghan sa mga Kostables nangapukan sa yutaM
kahimtanga, dayag p'a larn«™g nga
Ni-ining ~

sila mahurot gayud kamatay; gani ang bil«lv' 1 iang

kasilag ni Leon kang Kapitan Peigr
.
?% ;ban
inakaluwas.
 '

6G

Si Leon nga walay laing glbantayan kung diii

»hg 'iya d&tig dinumtung ka-aw#y, nangita dayon
nii&i Asg Kapitan sa Kos^ables, ginunitan sa
kamot ang reboiber nagspasalipod sa usd ka kahoy.
Mahadluken nga kini makalighot unya ug dili niya
-k&br:B.'ai5, si Leon ea p&gkakita k&ng Peigg, mt
dasmag dayon, dung&n aug kalit nga pagtadtad.
•Si Kbpltan Peigg, bisan nakaikyas, nasamad payu<£
ea bnktoii; apa'h dihadiM usab 'mibalus psgluthang;
kang Leon, kinni n&igo sa liug, ug tinumog ss
du&6, li'apukan.-
'

Ang mga pulahan, ta p.agkaarrag&t niini v ingog

nangabu'*ag kadiot; nsnghiaama sa usa ka sakayan
nga" saiatang ginahuyop ea laakusug nga haiigin,
kabnnggo-ag kalit ea bang&lan. Namiyd sa ilang
.
ka&way, .aron sa pa§'ts'bahg oa ilang pUnoan,
'

Mfcig higayona igli? himudsan ni Kapitan Peigg

ea pagdswla^an.! Siya ugu&em ka sunealo, npngg-
lnw:&3.s& k&niatayon. ......
Sarfcaran, nawad-aa sf* buut, gidaia sa ij;a:ng
'

raga ?akop mi Leon, paduloDg sa tago-snai nila

ea bukid...
 61

XVI.

Hatiging Napukan.

;.Ta£hap. lamang? sa kapalaran nga

b?®g&mt
mi-ikii-.ig' gayud sa mga. 'KoBtab.los, -kna, btmga sa
«a -mabugha wong palandoBg, kadto da-an' na ba
r

'gaymig sTnabnt'sa mgv.kaawa.y lat Leon?'.

IS'sag hsin niiniy '.matuod,: ang d?ii masn'pak
"
.

ms6 sg?r-a»g mga / Kostable? nanahibalo ga.yud.sa

kahhnteng sa -olo* pa
,
'

m^Paiahi-a.
gl Lean nag^iisu-l'- 'Gikan sa iyang pagkasa*-
mad, siya wala 'na " raakatisdug sa' banig. Knaog
'

nga- hilanat: innbanan e& kananayog salimnaDg,

kanlya m*takbpy.
'
..<-..

Maayo gaai kay si A.tmg, ang. bantng, medi-

'

kilyo ea 8%hagon, ma6 kariiyay nag&brilong. Kaug

dngay na si Leon gihaydi.
dili pa, 'hayan
Ang mga ngalan ni Tan-Hantoy,. Tan-Awing,
Biding ng Kapitan Peigg, einasaumtaa kanuna?.
niyag y&myam sa iyang sa imnang, ang nanghinn^
inuhanan ea daknng. kasabu, ug ang katapusan
pinutos sa kaailag. _
—Ayaw usa ninyog patya kanarig mga Kos
tablet,— magkanayon siya —
Akd' kaniiay muloglog.
Kan& siia maoy nanagbaril kay Tatay.
Apan tawong dautan gayad palad, nahisnla<*
 62

nga siya dili matagbaw ea iyang kayngot ug

hinono-a, ang hataas naog kalbarvo sa iyang ka
sakit;, kinahanglan pang padayonon niyag baktas
(Jsa ka adlaw nian£, ang Kuwartil sa 'mga
Pulshan sa P .
.
. silingan* lungsud ea
. . . . . . . . .
.
,

Sahagon. gikalitag sulong sa mga Kostab'es. Bisan

tuod kadto sila, may mga maayong paoalipod (trin-
eeras) ur kanila nagakapin ang gidaghanon ug
kaisug, kutob p& sa sinugdan ilang nabauaban^
nga kun kanila walay makaap&s hga tarang, ila
gayung dadangaton? ang labing hingpit nga ka
parot. Si3a hingbudhian, ug gawas p* niini, dag*
han kaayo ang mga Kostables.
Sanglit' haduol da ang Sahagoo, ang mga Pu~
lahan >a- P. . . nangayog pakitabang sa ,

mga- Pulahan niadtong lungsura. Dihadihd kini;

sila nanugok.
Mssinaligon nga ang mga Kostables wala ma
ngasayud sa balay nga gitai?o-sn ni Leon, ug kun
us-aling mangasayud man, dili gayud mangahas sa
pagsulong tungud sa kalisod <nga dahgaton, ang mga
Pulahan »ai2glakat, binilin lamang ang napulo ka
sakop aron managbantay kang Leon
Apan king ilaug pagtoo imaoy „ usa ka dakong
sayiip!
Taghap, pagbuut sa kapalaran, kun kinalakr.
ba sa, mga Koatables, ang matuod mao nga ea pag-
kagabii niadtong pagpanlakat sa mga Pulahan pa-
duloog sa P.. .......... ., dih& nga si Leon ug
3?ga kauhan nangatulog na sa dakong paghinanok.
kap-atan ka Kostables, daw gipamulhot sa yuta,
naElikos pagkalit sa balay ni Leon, Sa pagmati
pa sa mga kaubaa aiini, ang kadaghanan kanila
 63

U8& ka Ten^ente. —Ang mulihok, patay.

Wala tuod managpakalihok ang mga Polahan,
Tungud sa ka kalit sa ilang mga kaaway, sila
ingog nangab ang, gipangayawan, nangahadlok.
^Unsaon usab pagsukol nga sa ilang dus'han may
gipani~on naag pusil? A ng musukbl, patay gayud,
— wala masayup pag-salti ang opisyal.
Kini, nga dagway nakaila\ nang daan kang
Leon, miduol sa samaran;apan sa pagtan-aw niya
nga wal& maglihok, ni mosultt gani, ang teniyente
misugo sa iyang sundalo nga tantangon ang us&
ka duyan nga sa duol binitay, ug ibutang didto
si Leon, aron dad-on nila sa lungsud sa N .....
.-'

Bisag gihilantan uyamut ug ang salabutan ma-

luya, si Leon naka-alingat sa pagbalhin kaniya
sa mga Kostables, ug basa, sa >lngug nga hapit
dili mabati, nangotana:
— gUnsaon ako ninyo? gKinsa kamo?
Ang opisyal sa Kostables, daw bagong Wiling,
ton nga nakadaug kang iNapoleon sa Waterloo-
mspahitas-on uyamut, mitubag:
— Mi Konstabulary. Mi bamws koji you.
— Dili ako padalang buhi.
Patya lamang ako ninyo hinoon,—mingulob si
Leon.
Apan hilabihan ang paghikurat niya, nga ang
iyang hilanat, sa kalit, midugang ug, nawad-an sa
salabutan, siya gipalimaangr.
— Ania siKapitan Peigg dakpa ninyo Dakpa
kanaag banyaga.. akong patyon.
. .tabanga intaon
.

gi Siding... na-a si Tatay luwasa..

Ginapus, kuyog ksng Leon nm giyayimgan

 64
s
sa duyan, ang mga Pulahan gipsnala sa mga Kos«
tables n$adto - sa langsud saN.. ......
f" ^'.A.ugug
::

nga hapak, hapak sa kamatsyon, na~

da-wat ni£.dtcne gabhiii.aa-sa.mga' Pulahsn. Ang
labing' maHg-ong- 'haligi nila, napul&n ,sa mga
."''"
<
;

Kostables''..

^r
 65

J\. V JLJL i

£N<s.pu!o ka'Tulgsa Bilango-a.»?

8a Tambaia&an sa mgs Kosttbles sa laagsod

sa N. el .Leon .j>iflabulon£ sa usa-ks PraktiSra'ate.
. .. ,

Ambut tuo'gud .ba. .kay -kiiii, sa ..iyau$r diatuyag

•

ka-ala'n. nak&igo pagbuiong, kun ea p^kigbuf:B.o- sa

lawas ug sakit inidaug. b& £.:ayud ant_ kah?itan~on
'Hl.'LeoD, 'ang matuol mao nga. aug "ulo-"'.fcaK>ga
Polalian, "sa katapasan, naayo ea i.yaog sam&eL Ap&n
lahi sa uh#n, &&# timyo ni Lepn. waU.niyaika-
lipay, hinono-a gikasubo hinoony k&y iyang na-
tan-aw nga l&mg" Katbaryo, so.mpaj s& ijum; na-
baktes, iyd, na.usab nga dulungoa,' "80 m^a ka-
eakit sa fiakg nga iyang giaa-antiis,' mi-durigag'
k&niya karon ane mga ka'sakit sa lawas,,:. Patid •'..

yat&k, bukbok, bitay mao day bugtoug iyang gi-

napaabut.
Ug k&dto madagay.
dili
XM ka adlaw niana, ega aug Praitikante ning •

pahibalosa opiayal.nga' si Leon maayona. sa eakit,

Kini gip&tawag ug niadto dayon.
,

—Graeias kwaado koji you, you s&kit. Slno,

m
aora patay,—gisugat siyag sulti sa lenyente

—Maayo pa untag gipatay ako ninyo,— misak-

gaw tubag si Leon.-~9a human ang in^ong gitrahet,
wala. nay bili alang *ktnako ang kalibutan.
 66

—Bknr, si you no qmri kalibutan, bsnm&

Oebu kalabus.
_— Bisag asa, magsama da kanako,— nangyamid
8i Leon, mitubag. — iMaskig dan-od pa ako ninyo
sa Espidno!
Tuod man, gidalg si Leon ngadto sa Sugbo,
diin,sulod sa \Ca'rcel" gibitengo uban sa daghang
mga Pulahan.
Dinhi an^ Ralbaryoag gikahadltikan niya mi-
abut gayud. B ean sa unsang hinundan, ang mga
:

Pulahan gioasakit. Papinumbagayon, padagan-da-

ganbn, papas-anon mga butang mabug-at, pabuha-
ton sa labing malisud, ug unya, kung .dioang 'sa
kakapoy kun dili na ba makaantus, mohonong,
p&tiran dayon, yatakan, latuson, puspusan kun
bukbukon.. \Jg kung hilabihan na sa daugdaug
siia mahinaya^ pagsukol, dili iamsng hibalo-an
nga ang ilaDg kiaabuhi malagiag: isulod sa barto-
lina ug dili pakan-ug pila ka adUw, hunushunu-
sog bitay, tingalon sa tubig, dunggaboh ba hinooa
kun iuthangon
kahimt -nga 'nakapild mahuiog si Leon.
Ni.pg
Tawang masupilon s& bisan unsang kalapasan, siya
nakasakol -gayud sa mga Kostables.
jMaavo gani kay sa wal& madugay gipasskaan
siyag sumbong, (quereila) sa Piskal! Sa ingon,
silotan siyag dili, makagtwas na siya gayed niad-
toDg' makalilisang bilangu-an; kay kun siya silo-
tan, dad-on man sa Manila.
Panulis ug pagsukol sa kagamhanan maoy mga
sald nga kaoiya gipasangil. Ug ang husay sa iyang
buruka, ginapaabut a kadaghanau. Naila kaayo
si Leoasa [tibuok Lalawigan ug mga Pamantala-an
;
 67 '

aanghisgut kanunay kaniya, aron ang siyudad sa

Sogbo, nta sa pagkalobtniro dili bitupngan, dili
maukay.
Nga si Leoa dautan; nga si Leo-n dili dautan
ang hanahuna sa mga tawo mshitungnd niini, na-
nagkabalag. Ang aoan, mga matinamayoD, naga-
ngalan kaniyag -mapiutas, ksaway sa tolinaw/ma-
supilon, mamumund; apan usab, labina gpyud ang
Pamantala-ang "ANG SUGA", nga nasayud sa
bahin sa mapa-it nga ka-agi ni Leon nagaia-
ban iauiya ug, sa dakang kaisug, uanagiiigon nga
kon siya nahimong Palahau, kini gumikan lamang
sa gibuhat sa Kostables. «Si Leoa gipatyan sa
Amahan ug gilugnsan s* hinigugma!
Ni-awas ang Hukmanan sa mga tawo sa ptg-
abut sa adiaw sa husay Ang tanang mga Man-
laiabaD, mga Punoan, m%& Kestab'es, mga Mag*
susulat, didto na^ambons. Daw batubaiani, si Leon
nakadani sa kadaghanan. Ug ang ka ambong ug
katarong s v iyang panagway, ang kahapsay sa iyaug
panlihok, inubanan sa wa!a matagong kasubo nga
nagadungaw sa iyang mawoog, nakakabig dayon
sa ngatanan. lakip uiadtong nanagtoo nga siya
.

maoy usa ka tawong talamayon

— iDili mau di-ay dagwayg Pulahaol—-na g-
payon ang mga taw.wg nanambong d dto
S* taliwaU sa d&kung kahilom, gibasa ang
aumbong batok kaniya, ug unya gipangutana siya
sa Ma-ihohukom:
— May sala ka. ' k.iin wala?
— iWa'a!— uitubag dayou sa tingog nga larino
ug-'sa walay ka<ahadIok si Leon.
Gil-yoii aug Piskai mipakita s.a iyang mga
 '

- .
$8

ktmainetan batok s* 'sin^mbo""^. .'&lga- -'&est&ble»

nanagpniipulig s?ayssy "jva ei Lr:oa''PaI&h&n"gayud l
,'

ksy. grwss panai- 'hMakp&n nila sa Kuwartsl ning

jmga tawohana s^ bukid,. £la pMig glksasd&Bgma
' -

k&daahan .ksayo sa-.-nat&d sa piutaTayan.

Tapas ;ang mga saksi 'Sa Plukal, ang Magho-
hukom nangotana km:g Lmm -

—
.

«Dana ba'i^.&'W ipatnidosg laban kahimot

.

, ~~Danay -dagh&o. .
."
€ipapannmpa 'sMLeon. Malu8pad kini misulti .

dayon sa taliwala sa hingpit n^a. kahilam sa Huk-

manan.
—
Dili -ako magalimnd'—ma.tad p* niya— nga
afc6 Palahan.
. Matuod kadtong mga pulong sa mga
saksi batok kanako. Apari wald sko m&nalis, ni
sa pagsukol nako-.ga' k&gamh&ean gitohu-an nako
nga aug Kagnbnt ksroo makaayo sa lungsud ug
gumikan kaniya, makab-at sa Pilipinas ang Kaga-
was.&n; dili Nahimo akdng Polahan tangod l&mang
kay ang hinTmgi&n nansgpilit kanako ug tungud
,-lsay, /bisan kies&ng mahimutang sa akong dapit,
ifcaw, ginoo Maghohukom, ikaw ginoo Piskal,
kam6, ragra kamong tanan nga
Manlalaban, ug
namati' kar.ako, managbuhat ueab gayud sa ingon.
iKadtong dili mosnnod sa akong gibr?hat, maoy
dawtang tawo, labi pang dautang anak,
'n'ga-.'-ka
walay dang^g, »ig ki may kasingkasiniar, angayng
langkatan sa kasiiuk^iDy, kay kini .diH'man. maan-
tigong rmbsti.
Pr ghiiBii.lag Sfe anr*hang.' t1g>i1ang .na- u.-? 'na-
pJBa'ng* .-on.nyamnt; psghila> o sa 'hittigdgma
i
:

nga,
,

gikan pa. sa pagkabatr. gikan p* sa pagkabata,

'gikanb&n kannnay sa k&lipay- ng kasakit sa kina-
 ....-' 69 ..

bulii; psgpnyo sa kamingaw,. kasnbii suloa ea tolo

ka tuig, ug diha nga giuhaw ns k^ayo ang k&Hing-
kasing sa -kalipgy, diha nga ang- pan^aiidoy &a
pakiglipon niadtong mga min'ahal'- sa. kalag diii na
masanta, sa kalit. kamatyan d&yon sa sm^h*n ng«,
.

wsky sulosala, gibaril, ug naw*d'&n s^ p&ng£&aw*

unon, ng* s.% dakung amongamong gilagos; pag*
pangitt unya katlrnngan ,u£ m&or&y kahipalag sa
biaybiay tg pagtan-aw nga ang mamiriiona ug
manlulugos nagapsrayon gihapon si iy&ng mga
makalilisang buh&t, iah! maoy, mgs giaoo, pag-
antus nga hilabihtn da uyanmt, m&k&p*buangsa
tawo, makapatonglo sa pakd lakip s* mga Bala-&n
sa Langit...
Ak.6, ginoo Mf?ghuhukom, nagatu-on sa j$a-
nil*, puno sa kadasig, kay gitohuan nako nga ang
ka&i.i3i kinthsnglanon gayud nsa tawo, bisan ang
skong kanngkasing: ginalumsan kanunay sa kami-
ngawug kasubii. ]Didto sa among lungsod akong
gitalikdan mg tigulsng kong amahan, ]am»hang
mapinalangga-on! ug *ng akong hinigugma, kad
tong kauban sa akong pagkabata ug bugtong damgo
nako alang sa umaibtrt!
May hadu61 sa tul6 ka tuig nga ak6 wal&ma-
hinli sa Sahagon ug, tugob n'a.'sa kamingaw, ni-
adtong bakasyonisa mopauli na gayud 'unta ak6
sa amo: iToIo na ka tuig hapit nga ak6 gik&hid-
law sa akong hinigugma ug amahanl Apan Jay!
bayad sa akong mga gianta?, ' dili hitnpngang ka-
daut nagahulat diay kanako.
Didto &a "Manila, 'sa wala pa mo'dang&t ang-
bakasyonis, gibalit&an akd nga ang akbng amttkan,
Manuel de la Cruz, ug si Kapitan Juan Marquez>
 70

anahan hiaigugma nako, gipanakop sa mga

sa
Kostables, kav gipananginiang mga Paiahan.
Sa pagkasayud ko Ding balitaa, raipauli da-
yon ako nganhi sa Sugbo, ug dinhi na nlng Si-
yudad iay! nahibaloan fco nga dtl\ da kay gipa-
nakop ang akong amahan ug si Tan-Hantoy, kun
dili gipamaril pa *>a mga Koatables .. ng ar6n ga-
yud mahingpit arig akong ieadantan, ang hinigag-
ma Ko, giiugoB.-.
Mihilum kadiyot si Leon. 8a atubangan niad-
tong mapait nga kaagi, siya wala makapngong
paghilak
— Ambut
i
—
ngand,—-mipadayon siyag snlti gi-
noo Maghuhukom, nga niadto wala" ak6 mabu ang!
{Ambut nganong wala magupok ang akong ka-
singkasing! kong nawala* pa ang salabutan eako;
kun ak6 namatay pa unta, dili na ak6 magata-
gamtan^ia apdo ning kinabuhi, mahunong na ang
akong pagantus ng dili na ak6 magabisibie sa
luha...
Ang mga pulong ni Le6n nakapanlibawot sa
balhibo. Ang ngatanan sa dakung kasubti kaniya
namati.
Grisugilon ni Leon ang tibo6k niyang kaagi,
sukad sa pagerikan niya sa Sahagon,:hangittd nga
siya nahiuli ug nahimong Pulahan Usahay ang
iyang tingoa; mainiton ug inubanan sa kasilag; apan
nsahay nsab ang iyang pagsulti maputol, kay sa
mga aping niya mubul-og ang mga luha. .

— lUnsay buhaton^nangutana siya—

akong
Midangop ako sa mga Punoan aron sa pagpanga-
yo ,sa ailot alang sa mga makasasala... kay ang ka-
dautao nako wala na gayny tambal, a>6 niuyon na
 '

-. -
.71

iamaug sa pagpanghimaraut kanunay sa akong pa»

lad ug pagdangoyngoy sa kamatayon ni Tatay ug
sa kahanawong dayon sa akong himay»; apan iwa-
lay Jca8ingkasing nga nahimuk og s* kshimtang na-
ko, ni may usa ka daluagg&n nga kanako namati!...
Nahutdan na sa tanang pagsalig sa katarungan
dinhi sa yuea, gunsay akong gibuhat? Ang huha-
ton nimo, ginoo Maghohukom, ug buhaton ninyong
tanan: iPaglangkat sa piauti ug pagpangita sa ta-
wong nakahimo kanakong alaut!...
Ug karon mangutana ak6 kaninyb:—-mitlwas
si Le6n pagsnlti—gmakasasala na ba hiaoon ako,
ak6ng gipatyan sa amah&n, gihikawan sa hhrigug-
ma, ug «tungud niini. nawad-an na sa tanang kali-
paydinhi sa yuta?" i Makasasala ba diay ak6 hi«
noon?
Ang Maghe nukom wal^ mahagtingug, miduk6
naghinuktok Daghan sa namati, nanghilak...
Sa wala madugay, an^ Maghohukom, tapus ma-
mahi'd sa.singot, namulong puno sa kalooy:
—-Ang balaud balaud gayud, ug ako igo la-
mang magpahamtang sa lyang mga gimbut-an. kung
may kagahum pa ako sa pagpasaylo, ikaw pasay-
loon nako Hilabihau ang iinong mga giantus ug
pagaantuson sa kanunay nga, bisan pa ikawg na-
kalapas sa balaud, kadto si!a igo na kaayoug ma
kapapas, Apan lunsaon ta man! Kun ikaw miti-
pion sa mga Pulahan tungud kay ang imong ka-
tungdanan nagpilit kanimo, ang katungdanan usab
nako sa pagka-Maghuhukom, nagapilit kanako sa
pagpahamtang kariimo sa silot. Ang bugtong k@
lang mahimo alang kanimo, mft6 ang pagpangayo
 ""
.
.7» .' - -.

sa Gobemado* Geneial (*) nga ikaw pisayio-on..

Samtang, ug sanglit alagad lamang sa balaud,
ikasakit ko ang pag silot kanimo sa napulo ka
tuig...
Linagbasan ang kasingkasing sa ka6ubti,*ang
tagsatagsa namiya sa Hukmanan. Walay bisan
us&, sa didto nanambong nga wala* abuU ea ka-
looy kang Leon. Uban kanila, sa nilum, nagpa-
tulo sa luna,. Si Leon -ma6 gayuy usa ka tawong
tinalikdan ea p&lad... IHingpit nga alaut!

'(*) '

Pamuno-Lupoog
 73

XVIII

HALANGDON OSMUNDO SERES

Ang pighimulag ni Leon sa pandok sa mga

Pulahan nakapaluya niini. Matuod daghan giha-
pon ang mga dinaugdaug nga, uhaw sa panima-
los, nanangas sa bukid; apan tangud sa kaku-
lang sa maayong pagdumaia, sng mga sakop ni-
ya, sama sa unang mga adlaw, nanagkatibulaag
na lamang: walay "ulong" gisun6d. Bisan tuod si-
ya may inilang labawng pangalo, ang tagsatagsa
niya ka puttdbk* nagaaunod lamang sa kaugaM-
ngon kabobut-on sa ilan< pulopono an
Kadto. sanglit kabus sa kaalam, dili maaa-
tigong magapabati sa iyang tingug.
Apan bisan pa niini, walay mga ilhanang
nakita nga ang Kabubut matapas pagdali.
Samtang ang panlupig sa mga HLostables nagapa-
dayon, ug samtang, labi na gayud, pagasilut*n
ang mga Pulbhang panghidakpan, Hng pagsukol
batok sa kagamhahan dili gayad muhuooug. Usa
ka Pulahang mahibiltn; maoy usa ka tawong an-
dam kanunay- sa pakigbugn6. _
Ug ang kahimtang sa LiUwigau nagakina-
hanglan nga kadtong tanan matapus; nga mahi-
ulf na ang kalinaw, aron molak^t ang patigayon,
 •''" '
u
maatim&n uug nangabiyang uma, makab-ut niadtohg
;
tisa .ka pulong amg kauswagan.
Paiad sa Sugbo nga sa plhili-ayng bag-ong
natapus, si Hal. Osmundo ka batanon,
Seres, usa
apan bantug nang makina-admanon, tawoog ma-
hait Kaayog salabutan, makabuntog, alang sa pagka
Pamuno Lalawigan, sa da-an r,g tigulang Pamuno.
Sanglit maayoog "politieo" kay niini ug na-
sayud sa hinungdan mahatungod sa Pulahan si Hal.
Osmundo Seres, nagatou nga aron mahiuli ang ka-
linaw sa 8ugbo, diii maoy paaging gawi on ang
paggubat ug pu-o sa mga PulahaD, kay" kini dil'i;

gayud mahinyo,' kun did ang uiang buhaton, mao

ang }/)ai:snmp> m& hinoon sa kalapasan ss Diga
Kostabie <; ik unya. pagdani niadiong. "sa dakung
kataroug, naugapiiit pagsukol sa Kag&mhanan.
.Subay tiing hunahana a, gipasangyaw deyen
ni Hal Seres sa tibuok Lalawigan ang pahihalo
nga 'aiya,' 'kaawsy sa tansng kalapasan, dili mo-
tugot nga sa.'Ssgbo .mabnhi' an-g p^niupig, v>g gi-
dapit ang ugatAnan ngay bia.an kinsay rnny sum-
boDg, madangop 'kaniya, kay sa wa^ay p^gpili
iyaog hatagan sa--katarunga'n Dungan niini, iyang
gi])ihimansii6 usab a-ng 'mga K> stables nga a'ng
kauila rnskasala,— silahg rnegbabantay aa-. kalinaw
: 'sa- lungsod— iyang pahamtaugao sa labing raapait
ngH silot. -*.

Tapns kining .tanan niya buhatii, ug diha

D£h ang lungsod ug 'irga Pulahsn nanagpaka-alin
gai na sa kabalhin sa mga Kostables; diha nga
na^ayran n« sa kadaghanan nga»pipila niini, iyang
gipamilango tuBgud kay nanlupn siya mitangas,

sa bukid. ug nakigkita sa mga Pulah&n.

 :'
"'
.-'.'
ts '

"
-

Nanag-abut siia ga Sudlon.

Niadtong halan&!aEoong bukid, mahimaya-ong
"baluarte" riiin sa nanganging mga tuig ang atong
mga igeoon nanagpnndok aron sa paglabsn sa
bandilang Piiipinhon, didto nana^kita si Osmua-
do Seres ug an$? mtf. Pulahan,
"Politieong" walay tuponp, m^sinayuron nga
ang mga kagingkasing ning mga tawhnnt, ^anglit
mga bukidn©n, mahumok da kaayong tandogoB, si
Hal, Osmundo Seres minghangyo sa mga Palaham
nga hunungon na nih, ang kssamok, ug ning
iyang paghenRyd, maoy iyang gidulong ang ka-
eingkasing Gimaymayan niva nga ane karyohan
'

sa atbng lungs©d nagakinahanglang puypayon na

nila ang ilaDg kaeilag; iy»ng gi ingon nga kung
padayonon pa nila ang pagsukol sa Kasamhanan,
hayan mahi angin ang palad sa I&ahan tang Yuta.
Kay, matud pa iiiya-^uDga.on paghatag ka-
nato ea' mga Amerikanhon sa kagawaean, kua
kita magaeamot ug pakita nga dili ksniy* ma-
antigong magabantay ug, hinono a, ang kagamha-
nang matukod, at6 kanonayng supilon? Gawas pa
niini,-mip8dayon si Hai. Osouundo— kanato walay
laing ikahstag ang Kagubut, kun dili kekabias da
sa atomg Lalawigan. Tan-awa ninyo lamang: wa«
lay bungav arig karumahan ^uato ug patay ang 1

atong patigayon. Buut unta ako—mieumpay ang

pamun6, sa human moginhawag kadiut,—m?gbu-
kas mga dalan, aron masayon ang pagpanaw ni?
pagdaU sa atong mga abtit sa bisan asrng i^It,
buut unta ak^ magpatin^og mga Tungha-nn £?*•
makainum sa tubig sa kaalam ane aten^ :, ?,
:

baVf apan king tanan dili ko mahimo. ssW- '^ :;

 76 -

maeapadayoa pa ang kasamok; walay mga tawong

mobuhat ug labi na gayud? walay salapi ang
lungsod nga s&rang magamit, Koog kamo miti- —
was siyag sulti— mouyon pa Unta sa paghunong
ning kahimtanga ug, sa ingon, mahi-uli ang kali-
naw sa lungsod, gipa-abut ko ang pagtuboy sa
atong Lalawigan sa sulod ning panahon nga ako
maoy iyang sulugo on
Mihilom usa si Osmundo Seres sa pagsulti. Nag-
pa-abut nga manubag ang mga Pulahan. Ang Pa-
ngulo niini, namulong:
—Matuod, kanang imong sulti. (iiila*
ginoo,
namb nga king kasamok makadaut sa atong Yuta
ug, labi na gayud, sa atong Lalawigan. Kamiy
unang nanagantus sa kalisud ug kanunay gina-
tan-aw namo ang kalisud sa iungsod. Apan $un-
saon namo ang kalinaw, kung kami pagadaugdau-
gon ug unsaon namo pag ampo, kun kami ibalhog
sa bilanggo-an?
Mihunong kadiyot ang Pangulo sa Puiahan,
ug unya misumpay:
— Kaml wald gayud unta magahunahuna pag-
sukol sa " Kagamhanan; apan kay kaml gidaugda-
ug ug wala tagda ang among mga sumbong, ka-
mi, ginoo, nangapilit n&lamaQg...Kanamong tanan
ania sa bukid, walay usang waH amongamongi
sa mga Kostablos: laiy gipamokbok, laiy gipanga-
watan, laiy gipamarilan ug amahan kung igsoon
ug iaiy gipaniegusan sa hinigugma, asawa kung
anak.
— pili ko lalison, ginoo Pangulo ang imong
mga pulong—-mitubag dayon sa mahinayng tingug
ang Pamuno sa Lalawigan.-—Dhon ko eilang ma-

,/**'„

&'/-
 .-'" 77 .
' •

tuod. Mo-ingon pa ako nga kun ako pa usabaog

mahi imitang sa inyong dapit, buhaton ko ang in-
yong gibuhat. iDunay mga kalapasan nga kina*
hanglang pahamtangan, bisan s* unsang pa-agi, sa
sHot! Apan dili usab ako magaparayon ug pug-
ngan ko usa ang akong kasilag, kun dunay maga-
pasalig kanako sa pagpu-o sa mga daugdaug ug•

mosaad sa pagtagad sa akong mga sumbong.

SUnsay ipasabut mo uiana, ginoo Pangulo?
— misakgawg pangutana ang usd ka dakudasu sa
mga Pulahan,
— Maoy ipasabut ko nga kan kanhi kam6 gi-
naiupigan kanunay ug sa inyong tingug walay
mamati, karon puhu-on ko na ang tanang kalapa-
san ug sa- bisan unsaog takna andam ako sapag-
tagadsa inyoag mga sumbong.
— Sumala,^-misumpay ang Pamnno Lalawigan
sa human muhunong kaiiyot —
inagapadayon ba
gihapon sa ilang panlupig ang mga. Kostibles?
i Wala* ba kam6 mahibalo nga pipilS kanila akong
gipamilango?
—Matuod kana" hinoon* Senyor,—-nanubag ang
kadaghanan,-*apan...mitiwas pagsulti ang usa* ka-
nila-^kung kami mangampo, diJL ba kami pamilan-
go-oa, sama sa mga kiuban namong gipanghi-
dakpan? .

—Dili ug dili— sa tingug nga paniguro-on,

Mitnbag ang Pamuno sa Lalawigan. Kong ingon . .

sa akong gipa-abut kamd mangampo, ipasalig k6

aga kamdng tanan pasayioon sa pamuno-Lupong.
Milungtad sa kapin sa tunga sa adlaw
ang panagsulti ni Pamuno Lalawigan, Osmuado
Serea, ug sa mga Pulahan. Ang gisangputan nU
 " .
78 :

ini, ma6 nga kini sil& nanagsaad *na sa pag-ampo 5

baBtarnga sa uma-abut dili lamang panghilabtan,

Maayo na lamang usab tuod nga kam6 ma-
ngampo ug iloom usa ninyo ang inyong kasilag
ug pagdumtH, kay lupig man kamo ea inyong ka-
away ug dnna man gayud ing mangako sa pag-
po-6 sa tanang kalapasan! Kang ugaling kini ma-
gapadayon man: kung laing mga tawo makata-
gamgtam sa mga kapaitan«r inyong gibati, ang
Lungsod maantigo dang motindog, ug unya, kung
ugaling ang inyong kayugot wala pa mahupay,
mahimo na ninyo pagtagbaw: ang kalayo mo i ay-
lap sa tanang dapit, ug wald nay sarang makapa-
long sa sunog...
.
' :

.
.'
I ..'•. "
•'
 79

XIX.

KATAPUSAN SA KASAMOK.
Masadya kaayo ang siyadad s» Sugbo, sama
nianang mga adlaw nga iyang saulogon ang dag-
koDg mga pangilin s Kadaghanari ea iyang mga ba-
lay £inadayandayanan sa nagakalainlaing bandila,
ug ang raga dalan niya napuno sa mga tawo nga
nanagbahanbahan sa paglakat padulong sa mami-
ngaw ag hilit nga balangay sa (iuadalupe Duha
ka "baada" sa ''musiea", tuburan sa mga makali-
lingaoiag huni, nanagpadulong us&b ngadto.
— eUnsa? hinungdan niadtong kasadya-a ug nga-
no nga ang mga tawo nanagg»nayan padulong
sa Guadalupe? Pangilin ba niining balangaya? Ang
iyang Birhin nagapakita ba k*ha hinumg bag-ong
"Milagro"?
Wala magasaulog ang Guadalupe ea i>ang
pangilin, kay kini halayo pa, ni &w malahalong
Birhin niya nagapakitag bag-ong milagro. Laing
hitafo6, nga alang sa lungsud labing daku uya-
mot kag sa pangilin lamang sa usa ka balangay,
ginasaulog niadto aa Sagbo.
iMatspas na ang kasamok dinhi ug magahari
na pagusab ang kalinaw!
Salarast sa panlimbasug ni H.al. Osmundo Se-
 80

res, ang Pamuno-Lupong [*] minghatag sa iyang

pasaylo alang sa tanang Pulahan nga mangampO,
ug kini sila, mga masihaligon nga matapns na sa
dayon ang panahon sa panlupig ug, sa ka-wahi-
an, ang tagsatsgsa kanila pagailhon naDg hari sa
panitnalay, manugbong niadtong adlawa, aron didto
sa Guadalupe, manumpa sa atubangan sa kadagku-
an sa Pulo, nga siia mangila na sa Kagtmhanan
ug kutob niadto, hunongon na nila ang tanang
pakig-away.
Kini mao, magbabasa, nahitabong ginasaulog
sa Sugbo; hitabong talagsaon, ginapaabut ug ka-
niya nagapun6 sa kalipay. Ang pag-ampo sa
mga Pulahan, maoy nakadala" sa mga,-taw ngadto
.sa Guadalope.
IHuman ang daghang mga kalisad mapali na
gayud sa atong Lalawigan ang mga adlaw sa ka-
sadya ug kabulahanan!
Nagadasuk sa nanambtng, dili masuot ang
dapit nga tinudlong abutan sa mga Pula-
han ug kadagku-an sa Sugbo. Gikan sa pamuno
Lalawigan, Maghuhokom, Pangulo sa Kakostable-
han ug mga manlalaban, hangtud sa labing kabus
nga molupyo, didto nanugok. iSilang tanan bnnt
manan-aw niadtong mga tawo nga, alang sa ubao,
maoy mga luog, mapintas, mamumuno, kawatan,
ug alang usab sa uban, maoy mga dula-an la-
mang sa palad nga, sa tapus kahotdi sa taoang
kalauman ning yuta, nangapilit pagtungas sa bu-
kid, aron didto ug pinaagi sa hinagiban, pagpa-
ngita sa katarong nga dugay na nilang wala igkita

[*] Goberaador Ghnwal

 .. w.

Sa baba sa kadaghanan,. masabag ta kiniog

aiabati
—iUnaakahay dagway nianang mga tawliana?
iMga mabangis ba kaha?
Daatan kun maayo ang ilang kabantug, ang
matuod mao nga ang mga ngalan sa dagkudagku
nila, ingon pananglit kang Kintin ug Adoy, na-
ngaila uyamot sa tibuok Lalawigan.
Sa waU madugayng pina-abut, mabagang
pundok sa tawo, nagakada-oi sa dapit nga gina-
hulatan sa mga Sugbuanon
—
iAng mga Pulahan, ang mga Pulahan!—-na-
gakanayon ang kadaghanan, nga naginilug&y ka-
nilag sugat
Ug aamtang ang mga bukidnon ug lungso-
ranon naghimamat, pinig-itay sa kamot, pango-
mustahay' nanaggakns, makawiwiiing huni, sa du-
Jia ka "banda" sa "musiea" ginadungan pagtag-
tng.
Igo nangahilum, ang Pamuno Lalawigan,
king
Hal. Osmnndo Seres, mitindug aron aa pagsuiti.
Madasigon kaayo, puno sa kainit, ang iyang
pakigpalong. #i-ingon niya nga ang takna sa
ialipay mi-abut na alang sa Lungsod. Sima sa
usa ka batan ong igo na sa panuigong nga mag-
minyo, siya kutob niaktong pagahiusahon na sa .

kalinaw.
—Salamat—matud paniya, kay* king mga igso-
on ta sa bukid, maantigong mipoypoy sa ilang mga
kasilag, matapua na ang Kagubut. Karoa motu-
lin na ang atong patigayon, moatub&ng na ang
atong kaa-mahin, ug ang Lalawigan nato maka-
himo na pag*uswag.
 82 '' _

Apan ayaw ninyo-an-atubang si Osmindo Se»

res sa mga lungsuranon—pag sabta nga ning mi~
agin^ kahimtaog, ningmiagi tang mga kalisud, may
sala ang mga Pulahan. jWala! Sil* nangapilit
lamang pagsukol sa Kagamhanan, tungud kay ni-
adto wala sila* maatiman pag-ayo ug ang ilarig mga
sumbong wala matamud. Daghan, daghan uyamot
ang kalapasang nabi uo batok J£anilk, nga, kung
kamo mangasayud, kamoy mo-una paghatag kanila
sa katarungan.
Apan karon, mga igsoon ko sa bukid,— mia-
tubang upod siya ta mga Pulahan-— takna na nga
ksdtong tanan matapus. Ang inyoa mga kaguol
dili na mausab: wala nay panlupig ni daug-daug,
Kadtong magalapas kaniuyo, bisan kinsa siya, kun
inyong isumbong, pahamtangan dayon sa silot.
Ug dili da ak6 magasa ad kaninyo niini, kuog dili
ang labawng punu an usab sa mera Kostable? nga,
tipon kanalo, ania karon.
iMga ka-igsuonan, mitapus siyag^ ^sulti— kutob
nrag higayona lungsoranon ug tagabukH, w»la
na kitay laing dulngon, kaig dili ang kaayu-
han na lang sa Inahan tang Yuta!
Sa taliwala sa madasigong pakpak, mihunong
si Hal. Osmundo Seres sa iyang hataas nga pa-
kigpulong.
Makurugon, maluspad, kay nailant dili anad sa
panulti, usa sa mga Pulahan mitindug usab.
—ttinoo, Gobernador, tungud sa among pag-
salig kanimo-— matud pa niya—-ug tungud kay ang
atong Lungsud nagkinahanglan, kami ma ngampo.
Mangampo kami, sa human lumsi ang kasingka-
sing sa tanang kasilag batok niadtong nanag-among-
'' 83

among ug lupig kanamo. Karon ihatag namo ka»

nimo. Apan una kami managbulagbulag paigayo-
on namo nga* kadtong among mga kanbang gi-
panghidakpan 112 karon gipamilangg6, pamuhi-an
untd. Usa kanila mao si Leon.
Inigpauli naoung tagsatagsa— mip^rayon si-
•yag sulti—ang kadaghanan kanamo wa,U nay pu-
ilay&nan,- ang kadaghan^an k&namo, managbati ga
asawa, amahan^ igsoon, hinigugma, kun anak ..a.pan,
kng tanan dili namo panumbalingon ug among'
lilonglilbngon lamang sa hunahuua, basta atsong
madsla ang paatoo nga wala nay maskig nsa ka-
namo nga sa bilanggoan kan bisao diin dapit,
magab^kho iLMga magpshimulos unta ang tanan
sa k gaw&saji!
?
„. /
•"•

Ang Pamuoo Lblawigan mitubag dayon nga

bisan wa!a sa i\ang mgakamot aog pasayio, iyang
ipasalig ang pagkab-ut Silang tanan- matud pa
nlya, — pamuhi an dayoii gaynd.
Uig ^ilayon, aug taf satagsa ka Pu)aha'n, du-
ngao eng p'' g} >aanmpa ea pag-iia ug pagsugut sa
;

Kagairihana«,- .nib'u'tang'- sa yuta sa hinagibaiignilang

dala: pinuti, .-bangkaw, saBgot, kris, suob ...
•
.

Samtang' kini ginahimo, ang "band'a", 'in.ada-

.

sigon uyamot, nagatng.tug sa ' Mareha Naeional

Amerisana".
Taps-s king tanari,- uabungkag ang mabagang
puLdok sa 'mga' tawo Tagsat&gsa Misigiyahayg
pauli sa ilang panimalay.. Ang mga dagkudagku
sa -mga.-Pulahai). sakay sa ma anindot nga "ear
ruage', ^ipanala sa Myudad, aron sa pagtam-
bong sa n±A ka Hari antng piging (banquete)
nga gihatog ni Hal v smundo Seres.
 u

xx .

ANG PAGHl-ULI SA BINILANGGO

Nangagi ang siyam ka tuig ug tunga\
Salamat sa kalinaw kanunayng naga hari
.

sukad sa pag-ampo sa mga Pulahan, ang

Lalawigan sa Stigbo nahiusbaw uyamut. Mga da-
lan gibuksan sa taDang dapit, ug tnngud niini
nakahatag kasayon sa pagpanaw, patigayon maku-
sbg, yutang ginabuhtt ug nagabalus kanunay dag-
haDg mga abut, mga tungha-ang gipatindug lafrip
sa labing gamayng balangay, mga matahnm balay
ea lungsod, ug daghan, daghan pa ka-ayong ilha-
nan sa kauswagan, makita ta dayon inig tunub
ta sa Lalawigan ea Sugbo ,
>

Ang kahimtang niini, haliyo na kaayo kun

iparang ta sa kaniadto sa may siyam katuig. Ma-
ingon ta nga kaniadto siya hub6 ug maluyahon
pa, ug karon pun6 sa dayandayan ug kusog.
Sa mga Pulahan kanhi wala nay nagahisgot
Sukad Bila mamanli sa ilang tagsatagsa ka balay ug
mamalik pagpuyo sa os& ka kinabuhing kabus ug
hilom, sil& ginalubong hiDayhinay sa kalimot,
hangtud nga karon wala na gayoy nahinum-
dom...Sama sa sngang nahntdan sa lana, alang sa
lungsod aog ilang ngalan, ang ilang mga giantus
 85 _ -

ang mga kalisdanan ug kasig-utan nga gibati ni-

la, ang ilang mga buhat. sa kanunay nangapa-

Oemundo Seres Aili na P8mnno sa Lala-

Si
wigan sa Sngbo Siya daku na kaayo, makagaga-
hum uyamot. Ang kabubut-on niya mulabaw uea-
hay sa balaud; ang iyang. mga mand6 dili masu-
'
Apan, ambut tungud ba kaha sa hilabihang
libang niya nga wala makapatagad, tungud bt ea
kalimot, kun gumikan ba ea pagdumili gayud '»!*
Pdmuno-Lupe ng,(*)ang mga Pulahang binilangg6,
wala" makabaton sa pasaylong gisa-ad ni Osmun6!o
Seres kaniadto sa pagpangampo sa ilang mga ka-
. uban. Kun kanila may nanagpakagawas, kana kay
'
—
tapus na—-ug dili laing hinungdan ang tagal sa
ilang tageatagsa ka silot.
Biernes sa ljuntag. Sa kadalanan sa Siyodad
.

sa Sugbo, nagabagdoybagdoy ang usa ka tawo. Dili

kinahanglan sudongon pagayo, aron ang maka-
kita kaniya maka-ingon nga kadtong tawhana ma*
oy usa ka ginukod sa Dautang Palad. Ang iyang
kasub6, ang kaluspad niya, ang mga kunot sa iyang
naweng, ans; mga ubang nagapun6 sa iyang ulo,
ang kaluyahon sa iyang lawas ug ang kakabus sa
iyang panapot, managtug-an dayon nga sa kina
buhi niadtong tawhana, nagahapak makusug ang
un6g sa kasakit, nga miguba sa iyang kasingka-
sing ug migilisgilis sa iyang kalag.
Ktdto kiya mao si JLeon de la Cfuz.
Ma6 pay iyang pagdungg6 sa Siyudad sa Sugbo.

I*] Gobernador General

 86

Tapus ang napul ka tuig sa bUanggoan,^ may

upat.pa laug ka adlaw nga nakagawas sa Bi'libid
sa Manila.
Sama sa hiogpit nga iumalangyaw,
' kadtong
tanSn nakita niya, pulos bag-o wa iyang mga mata.
Bag-o asg malig-ong "muelle", au^ mga lagpad
nga dalan, aag dagkong m&a balay, ang mga ha-
wang daw tanaman, ang mga bdigya-ang nagka-
lainlain,mga sugang dagitabnon, 8in». mga hung- ,

h-ungaaan, mga autonovil ug daghan' pa ka-ayo

nga sa iyang paggikaa, w&la pa panghi-ilhi, ug
nga karon mao nay m£a matahum nga dayandayan.
Ang dalang Magall&nes iohl daiang Ma
ang'
gallanes, ikatahum!.. Wala na kai>o siya makasu-
bay ning dapita; naglibog ang iyang ulo mahi-
tungud sa unaag kahimtang Mao dav ingog na-
hinumdum*n niya nga sa usa k'a dal'ang hiktin
diha kanhiy inga gagrnaypg balay,.'.nga s& iiang
silong msy mga tindahan sa Insik, Katsiia \\£ Turko.
Karos jah! ka'apad na sa dalan, kadygku sa iyang
mga b?*lay ug' katahum sa. mga tindah*n niya.
NagkHl&miainp: Vnxinrip". sabm-a' ni Leon sa
tanang dapit niadt>ng (kiaoa, Apau e,-ng nakaka- .

big gayud kani>a, a.ng. gina-tutuka-n niyag t-*'n-atr,

nianang pjgtsm-aw g inubahau s\ kasubo* lrmhay,
mao -sng sa~ -iya kanhing. mga bauoan nga karon
nangahimo h'a'ng fllanl*l*ban, Mananambal, Mag-
bubulong sa-niripon, «.Iugeuwru" .;....

iGinoo ko!— agkanayon «iya sh hiaay, dungan

ang hataa's nga panghiipaw—eNgano ugong gt-itom
mo kaayo ang akong paiad! «Nga'ao ugong gi- '

mudaiud mo ako ?a kadautau, samtang ang uban

gitagbaw mo sa kaUpay!.
 87

Sa nagayamyam siya ning mga p^longa, dag-

hang laha nanubod sa mga matd eiya", ug, mahi-
nay, sa iyang mga aping nanaligdig.
jSi Octavio Flores, ang kaniadto bugtong kong
kaparang sa "Lieeo", Manlalaban na! {Mananambal
na upod si M*ximo Borres! Si..
Wala n» siya makatapus pagpamulong, kay
sa kalit, usa ka ma-alingisig nga totot sa auto-
mobil, mipotol kaniya, ng sa iyang du-ol mihu-
nong. Iya^g gitan-aw aug nanakay, ug maoy
iyang nakita si Jose" Burro, kuyog sa usa ka ma
tahum uyamot nga dalaga.
igi Jose! namnlong siyang usara.
Sangiit higalang smati ug maoy unang gika-
hibak g niya sa Sugbo, tugob sa kahinangnp, ij amg
giduol, dungan ang pagtunol sa kamot ug pag
pangomosta; apan ambut gilawayan ba kaha sa
iyang panagway, gimihosan ba sa iyang kakabue,
teun nahubog ba sa ginarbusd tungud niadton«
kaubang babaye, si Jote Burro misibug, nangusm6,
daw* nahadlok nga hitandugan ni Leon.
—
$Kinsa ibtw? mapahitas-on, nangntana .— &Un-
say imong tuyo?
— Si Leon afco, Jose, si Leon de la Cruz,-^
maluspad mitnbag kini.
1

gLeon? gKinsang Leon? iWala ako makaila

kanimo!
1'WaUL makaila kaniya! -Walana makail& kad-
tong biyogol nga sa nagato-on pa sila, kanunay
;

kanhing magapakilooy kaniya sa pagpatudlo^ wala"

na makaila kadtong sa panahon ea ptsulit (exa-
menes). makalabang lamang kay iya mang igatotn-
bat sa tubag: wal£ na makaila kadtong, kay k»-.
 ;
88

lang kanunay sa kuwarta, k'tdaghaa niya uyaoiot

luwasa sa mga kalisud! iWala na maka-iid!
Oo; ma6 gayud kini ang kalibutan. . Kung
kita anaa sa itaas, ang tanan magshangad kana-
to, magayamyam s% dakung pagtahod sa atong
ngalan, magapuno kanato sa dalayeg; apan kung
kita naahalog, wala na kanatoy manlir gi ang mga
aigala mangalimot dayon, wala nay makaild kana-
i6. Ug kun niag kabimtanTa, kit£ musangpit, ang
atong tingog, dili dunggon, kanato walay mutagad
ag. kita isalikw&y pa hinoon... jOh! Kalibutan. Ha-
libutan!
Si Leon wali mahagtiogog, miduko ug puno
sa kaulaw, milakat. Linumsan sa kasakit ug sama
sa usa* ka buang, si/a nagapatoratoy iamang: jWa-
!ay gidulong!
Niadtong higayona, ang hunahuna niya nahi-
•iama sa usa ka sakayang walay bansa'an ug na
bngtu.au sa lawig: gianod sa masuldgong dagat
ea handumsnan. Ang ttnang k&agi niy*, gik#n
niadtong rnga malinawng adiaw sa kabata, hang-
tad sa panahon sa kalipay ug^ usya, sV dayon na
ang kasakit, ingog nagabatog bag-ong kinabuhi,
nabanhaw ug iyang gisubay. Pagpangg^ *a ama-
han, mga psrayeg sa hinigagma, mga masipang
aalox, g*kus, sa-ad ug panumpa niioi, mga bula-
wanong nilang damgo, psgsalig sa unaabut. iiyang
gibati pagbalik! Ap*n Jay! sa kalit. daw unus
oga milumptg niadtong tanan, mipuli dayon ka-
liya ang kas&kit, ang kasakit nga nagapuno sa
lulia sa iyang kinabuhi, naga hil6 sa iy*ng ka-
singkasing ug nagapatay sa iy»ng ka^ag.. .
-'

, .

i&h! Jmagaunsa pa ako dinhi sa kalibutan?

 39

BagksH&yon siya— iwa^ay amahan r walay hinigug-

ma, -walay Mgal&, walay kalipay! gruagunsa pa
ako? Ay!
i
ka ngiub, Bathal*, sa akon^ umaabnt!
..."

Ug gidaug na sa hilabi-ang kagool, si Lebn,

sSms sa nsa ka gt msyng bata, milu-om n&lamang
p&ghilak...
 90 •

XXI.

Sa natawhang Liingsud.

lAmbut ngano nga nianang mga higayon maga-

un& aakagabhion, nga sa tapus masaiop ang adlaw
nagakapanas ang kahayag, aron sa hinayhinay
magaladlad s i iyang maitom habol ang kangitngit,
ainbut ngeno, ang kaiibutan malimis sa dakong
kaming aw Ug kadton* mga higayoua,. m amingaw
! i

uyatnot! Pagawng kasaba, sama sa plnugugang

daagoyngoy, s» tanan dapit mabati; maluyshon,
daw masakitoDgnagatiuka, #ng pmiapya sa balud
sa dagat: ug mabugnawng hoyohoy nga nagalu-
padlupad sa dakung kahinay, ingog nagabisibis mga
luha sa kasub6 ...
Niadtong mga higayona, nahi-abut si Leon sa
iyang Lungsod. Ginilisgilis ang kasingkasing, hi-
nilu-an ang kalag, nahutdan na sa tanang pagla-
um, lapdy ang lawas sa kahago ug gut6m, dili
mapalandong li bing mapa-it nga paghi- uli, ' sama
nladtong kang Leon^
13* una, ang iyang dughan nagdila ab sa ka-
silag ug dili hitupngang ka-uhaw sa panimalus
iyang ginabat!; apan karon ikar6n! dulaan sa da-
uttng palad, tapus niioi buntuga sa usa ka hata-
.

as nga pakigbugno, ^ala siyay laing ginabalon,

 '.'.-. 91

kung diii kamatayon da sa kasingkasing ug ka«

mat»yon sa kalag...
Alaog kaniya, didto sa Sahagon wala nay la-
ing mapaabut: Kasakit, kasakit ug kasateit hang-
tnd nga ang kamatayon motiwas paglampag ni-
adtong gabofc naog kinabiihi.
Lahi kanhi, ttug adiaw dili na mosubang, ma-
sinaaron sa mga kalipayng uma-nbut- Ang mga
gutlo dili ug diti na mapgagi, dinoyugan sa ka-
pa sa usa ka halok, sa kalamo sa us& ka aa-ad,
sa kainit sa usa ka panumpa...Alang kaniya, damgo,
matamis nga p*gkub& sa dughaa, paglaem, gugma,
tanan, tanau mangahurot nagkalawos ..
CJg sa pagpalandong ni Leon niini, siy& na-
hapalupog «a us&* ka bato, milantaw sa lyang
lungsod ug unya, mihilak
lAh —
kapalarant nanghupaw siya— ipagkaba-
ngis mo batok kanako! gNganong duna kay pini-
li ug dunay sinakit? King lungsara nga alang ka-
nako mao untay dapit sa dayong himaya, karon
nahimo na hinoong lubnganan sa tanan kong ka-
lipay .iOh kapalarant eUnsa kanimoy akong gibuhat?
Namahid si I eon ea mga luha ug mingtindog.
Mipadayon pagiakat padulong sa iyaDg balay,
Saumson na siyag mo-abut.
Kadtong b&laya nga kanhi matahum, maiinis
ug dinayandayanan, karon, daw nakigduyog usab
sa iyang kadaut, guba na, hufaw ug hubo sata-
nang butang.
Apan' guba ug tanan, ikadaghsnan sa han-
dumanang nangabanhsw sa iyang panumduman,
sa pagsulod niya didto! iNiadtong balaya didto
mangagi aag raga malinawng adiaw sa iyang k&-
 .
'

92
'

'••
kadt6 maoy amang sakei sa unaog mga
.

pagp&nlabtik sa iyaag kasingkasing, sa k&taw sa

iyang gugma, sa una niyang mga panghupaw; [eta*
sinaligoii sa ka-awahian, didto niya balaybalaya
kanunay &i?g labing mga matabuin damgo alang
sa umaabut; ug didto, didto ikadagban sila si fci«
diog magpinarayganby, managbaylobaylog tinan-
away, maoaghajw£hagwa\ maoaggakus, managha-
lok. .

iOh!, mga malipayong adlaw s* kagahapong

nawala, ^hain ra kame? ^Nganong^iili karao ma-
ma ik, aroa managhatag bagong kinabuhi sa usa
k»amut$.%

fe
 yS

XXII.'
./

Kabanhaw sa gugma.

Laing kadaut nagahulat kan&-Leon sa iyaiig

lunesod. Dili »a di-ay igo ang*k*matayon sa iyang
arn&han, ang kaalaut sa higugma niya ug ang.
k*sakit nga iyang gisatagarotam, kun dili kaniya
n'gpaabut pa ang kakabus.
jAh! matuod gayud nga kun ang kapalaran
mutaliktd sa tawo, rmitalikod sa tinu-od! Maga<
pasagsd lamanr nga kini imudmud sa kahiladman
sa kadautan...iKinsay magpalandong nga ang ta
wong gikan ea paf kahimuts6, nagaiangoy sa hu-
lawan; nga sng bugtong anak sa bahandi anong
Kapitan Awing, mahiooutang karon sa kakabus!
;Diii katohu-an!
Apan, ^isan magasupil sa pagto-o ang huna-
huna' nato, kiui mao ang lunsayng matuod. Si
Leon guba na karog balay, kaniya nakulang na
ang mga hayop, wald na ang iyang makina sa
pagintos ug sa daghan niyang mga kamalig sa
kamay ug mais, mga itom haligina lamang naog
hibilin.
kini na ingon, tungod kay gikan sa pag-
Ug
kamatay ni kapitan Awing ug sulod sa panahdn
nga si Leon gibilangd, ang kadagh&nan, daw na-
 /94-

kakaplag mga butang walay tagiya, niini nanag-

bahinbahin. Uban sa lyang mga hayop gipama-
tay sa mga Kostables, ang mga kamalig niya ug
makina, gipanoneg ug ang nanghibilin, mga ma-
nanap, mga galamton sa uma ug balay, glpangang-
kon sa nanagbantay kun sa nnang nakapunit.
jLakip ang pipild ka sa-op niya, nanagpakatag-
iya na sa yutang ilang gibuhat!
Apan, sanglit anad na sa kadaut, ?i Leon
wala niini magatagad. iKadto iya nang gipaabut!
Alang kaniya ueab, ang kahanaw sa iyang bahan-
di, walay diyntayng bili kung itapak sa mga ka-
sakit nga iyang gi-antus...
La-ipg bntang mao karoy ginapalandong niya:
idiyutayng sidlak sa kalaum*n nga nagasugod pag
hayag ea nadulman hiyang huhuhuna. jSi Siding!
Didto sa ijang balay niadtong lungsora diin
bubi kanuhay ang handumanan sa ka-agi, ug di*
in ang tanan nanaghisgut sa milabayng aimaya\
kinahanglan nga mabanhaw ang gogma ni Leon ug
sama sa unang mga adUw, mobalik pagpanlab-
tik ea dakung ka kueog ang iyang kasingkasieg.
8i Siding, sa hinayhinay, nakaluk6p sa iyang
hunahuna.
iOh! Siding!
si
M£tu-od kini nahisnkamud; apan nahisukamnd
dili tinuyuan sa bu-ut, ni Dagdanghag:
nahisu-
kamud tungud lamang kay gitukmud sa usd ka
kusug nga hiiabihan ug dili masupak...apan sa
pag-agi niadtotg makalilisang h'gayon, siy^ mi-
tindog dayon ug, aron dili na mahibalik pagk*-
hulog, mitag6 sa bukid, di-in nagapuy6 sa dakung
kaligdong ug hingpit nga kabu-utan, nagpuy6 tu-
 - 95--

buran ang mga mata sa mgf luha ug piuahinu-

neud kanunay ang kasingkasing kang Leon, ni-
adtong lalaki nsia, bisan alang kaniya, gi-.ulang
nag usa*-. ka lawod nga dili mst8b6k, iya giha-
pong g*halaran sama sa paghalad sa Yutang-Na-
tawhan, sama sa paghalad kang Bathala,
— Apan iuasay iyang salaT— nag&kanaybn si
Leon kung magapalandong pa kang Siling— |Ma-
kasala ba diay ang walay hinagiban, budhi>anpag-
buno ug ang kulang sa ku-siig, Ubaugan pagka-
wat? |Si Siding walay bi?an diutayng sala sa
nahitab6!..
Oo, matu-od, waU siyay sala, iwalal Ug )a-
but pa, kun ugaling sa iyang pagkahulug, siya*
nabuling man, kiniigo nang napapas sa iyang pag-
binu-utan, sa iyang pag antus, sa iyang mga lu-
ha. iLaia' pa hino oy nahisukamud, dili na unta
motiadog ug magapadayon aa'lag iunang sa ka-
.

daut!
Dlnasig ning mga hunahuna-a ug tinukmud
m diiimasupak nga pagaaando sa kasingkasing,
si Leon makubahon ang dughan ug makurugon
ang kalag, mi-adto sa balay ni Siding.
Ug si Sid'ng dugay nang nagapa-abut kang
Leon; apan nianang pagpa-abut nga inubanan, ba-
hin, sa kahinangop ug bahin, sa kakulba, sa ka-
hinangop, kay dili na masnkud aug kahidlaw ni*
Ya sa pagsud ong niadtong namingawan gipaka*'
bathala s» iyang kalag; ug sa kakuiba, kay gi«
kehtdlokan niya kanunay aag higayon nga kina-
hanglang itug-an "niya kang Leon ang tanang na*
hitab6, Tungud niini, sukad mahiabut si Leon,
naw&d-an si Siding sa kalinaw
•
. :pagakulba-an
kaaanay, dtli makatoltol mabuhat ng... magakapn-
tolputolang katulog.
—gUnsa
kahay mahitabo inigkakita namo rii'
Leon?jIya ba kaaa akong tamayon? Pasaylo-on ba
kaha hino-on ako niya ug sagupon sama saubang
mg» adlaw?
Ingon niana, samtang mage balikbalik si Siding
pagpalandong, nahisaka sa iyang balay si Leen
rdadtong higayona, sa hawansn, si Siding
nagatahi
Sa pagyaha u
pa oiyag
tanaw, maoy iyang
nakita si Leon nsra maluspad ug daw amang^ wa-
Sa makatmgug. Sl Sidiog wala makatigug wtb.
Siia nagtinutukay lamang.
iUnsay gipanagsultihan sa ilang mga kal&g
niadtong gutlo sa panagsugat sa ilang mga tinan-
away? Basol, mahay, paghnpaw, luha, gugma, kaii-
pay, tanan Itanan! sa kalit, gipaaagsuginlanay nila
ai»dtong daw walay katapusang gutlo...lDihadih&,
sila. naghibaw anay dayon npa ang ilang kalag na-
nagkaluha gihapou ug sa ilang kasingkasing, na-
gadila-ab kaaunay ang masigsng kalayo sa usa
ka pagbati.
— ^Komnsta ka,
--
Siding?-—nakalugos pag-sulti
ai Leon
Siding, wala mahagtingug: miduko, ingong
8i
nahadlok ug naulaw ..mihilak,
Sa pagsud-ong niadto ni Leon, ang iyang ka-
aingkasing nahimong lawud sa dili matugkad nga
kalo-oy. Malum6 uyamut, milingkod sa tupad ni
Siding ug, sama kanhl, migunit sa iyang mga ka-
niot. .

Nganong nagahilak ka, Sidiag? Ikas«kit mo

 97

b% diay pakigkita kaoako?~-aangataaa aaahi-

a,n%
noklugon si Leoa.
—
Oo, Leoa, ikasakit ko, ikasakit ..^-Mitubag
si Siding sa tingug nga Bagakaputolputol iiasa» —
kit, kay dili na ak6 angay kanimo, diii na angay
sa imong gagcaa,dili na angay nimong tagdon ga*
ni..ala*at ak6 uymot... —
Ug w&la makatiw*s pag-
sulti, kay miiu-om paghilak,
—^Ngano kang ala ut? gUnsay imong sala sa
—
nahitab6* mspuypa^on mitubag si Leon.— Sama
kauako, ikaw maoy usa lamaas ^a sinakit.
—Apan bisan wala" akoy sala\ Leon, ang ma-
taod m*6 nga ako lahi na uyamot sa Siding nga
imong dinaniggo sa unang mga adlaw.
Mihilum si Siding kadiyut, midako, nanabon
sa nawong, na-ulaw. Ug unya, daw nagalisod uya-
mot, mitiwds:
—
Ang labing malahalong hiyas sa usa\ka ba-
— —
baye gnganoag ilimudi nakulang na kauako...
— Apaa—misakgaw Leon pagtubag—king ka-
si
kuianga, wala moabut sa kalag, ug ang giapas ko
ma6 ang imoag kalag. Mahimo—mipadayon si Le*
on sa labing kadasig, tapss ang^ diyotayng paghi-
iom—-Dga usa ka taWo makabuno* mangawat; apan
kung sa pagbun6 niya ug s* iyang pagpangawat,
siya piuilit lamang, supak ang iyang kabubuton,
siya dili makasala ni kaniya dunay mangahas
pagsilot.
—(Pasaylo on
ak6 nimo diay?— puno ang ka-
singkasiog sa paglaum, tinutok ang mga mati sa
mga mata ni Leon,—nangotana si Siding sa dakung
— ^Pasaylo-on! Dili, kay wala kay nalapas.
 .'. 98- -

iHigugma-on hinoon, kang mahimo pa, labi kay

sa unang adlaw!
— iSalamat, Leon salamat! Apan. .£nganong
raoingou ka niana?
—Kay bisan ikaw nahisukamud, ang imong
paghisuKamud dalaygon; nahimo, sa human mo ug-
tasa ," sa pagsukol ang tanan mong ku-tig. Kting
uban ka pa unta, sa dihahg buut ipalokat sa
imong duugug aag kinabuhi nila ni Tatay, ikaw
dili na lamang mu8upak...ibaylo mo na lamaDg ang
imong dongug. OJg 'ning kalibutan, Siding, labaw
sa kinabrhi, angayng labauan ang datgog.
— ]Ahf nassyud >a pa diay sa nahitabo!— nang-
hupaw U-as kaayo si Siding.
— Ada-— miputol pagkalit si Leon—-pasagdan
ta uea' aog ka'agi; ilubong ta sa kaiithut, ug ma-
oy atong dulongon aag ka-awahi-an. lkaw, 8i-
ding, inahigugma ba gihapon ka^ako?
—&Gihigugma ko ba ikaw? jAh! Leon! ang
gugma kanimO maoy akong kiaabuhi. Tungud ka-
niya, tungud sa ti'guha sa pagsaysay kanimo sa
tanang nahitab6, ako nakahimo pagsukol hangtud
karon sa kasakit.. .

Sa wala iamang hibalo-i. sila daw duha ka

kasug nga nagakasopat, nagginunitay, nanaggakus,
nanaghalok ..Ug niadtong duha ka toi^, nagagukud
kannnay aasr dautang palad; niadtong duha ka
kinabuhing na-itusan sa tanang kasakit, nahiba-
lik pagbanwag ang m*sigaDg adlaw sa kalipay. .'.
niadtong balaya, mibalik paga^it ang gugma .Mga
manunoyng huni, ang huyuhoy, mga langgam ug
sapaeapa, namalik paglaylay...
 \99
'

.'

XXIII

ANG KALIPAY' SA ULIPON

Sa taliwala sa dakang kahilom. gikasal sf Si-
ding ug Leon sa Singbahan sa ilang lungsud Ma6
ray naiamhDg aeg puha ka saksi ug ang Pari.
Tapes mahimo ang kasal, sila nama-uli m -ilang
balay, ug, hMt sa mga tawo, nanagpoyo sa da-
dung kalinaw, mga maUpayrn, hangtud diio mt>-
mahimon* malipayoii ang tawo dihht sa yuta.
Ang masulub-oog kaagi daw ila oang gilu-
b6ng sa kalimot. Sa human isugilon ni Sidihg
ang tanang na ntab6, ilaag, gikai&kbntan ang dili
gayad paghisgut ^ j?

Apan biau pa uiini, bisaib-kanila natapus na

ang mga adlaw sa kasakit, s_i Xevu usahay, kung
makapalandong sa ta-ae nga kalbaryong iyang gi-
baktas, sa mga * agui-anaag iyang gi-antus, siya
magahinuktok ug, tugub sa kasubu, manghupaw;
/Kadautdn ning ginapus hitd sa talihala sa pagha-
ulipon! \Kapait ning wald hitayhagawasan!...
Apan. , /kagawasan, hagawasanl ihinsay moka-
tag hanato? Ang mga sinaligan sa atmg lungsud,
kanang nanag-ingong snmusunod sa atong mga Mang-
gugubut, kanasila .. nanaedawdt dagkung suhol, nanag*
langoy sa kadato* / Mga bulahan! s Unsay sapayan alang
hanUa sa halisdanan ug huhabus sa lungsudt
/Oh! hagawasan, kagawa^an! /ialaydnimo alang
hanamo!

KATAPUSAN