Professional Documents
Culture Documents
Modulo Avanzado I
Modulo Avanzado I
QUECHUA
AVANZADO I
Puno - 2020
1
DIRECTORIO DEL CENTRO DE ESTUDIOS DE LENGUAS
EXTRAJERAS Y NATIVAS
AUTOR.
Guillermo Valeriano Anahui.
2
Huk kutinpi llamk’anapaq
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
…………………………..………………………………………………………………..
3
………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Referentes textuales rimaykuna
Tukuy ima qillqa ukhupi rimaykunaqa, sut’i kanan, mana chayqa manan pipas
hap’iqayta atinmanchu, ni ima rimasqanchiktapas yachankumanchu. Chayrayku
qillqayninchikqa, allin yuyaywan, allin yachaywan kanan. Imas munasqanchikta,
imas yuyaykusqanchikta hunt’asqata rimana, hinaspataq qillqaykuna. Chay
hunt’asqa rimaykunapiqa, ikhurin huch’uy rimaychakuna, chaytan kastilla simipi
ninku: referencias textuales nispa. Chay ukhupitaq tarikullantaq; anáfora,
catáfora, elipsis nisqa rimaychakuna. Kunan chay rimaychakunata
sut’inchaykusunchik, hinaspataq kikinwan chanin qillqakunata hatarichisunchik.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
4
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Anáfora. Kallantaq kay huch’uy rimaychakuna: paymi, paywan, paypi, payqa,
payman, paysi, paypuni.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Pachamamaman haywarikuy
5
qullqi sayananpaq, wakintaq ch’iqmi kawsayninku pichachikunankupaq.
Chaykunataqa manan yanqha runaqa ruranmanchu, mana chayqa
watarquchikunmanchá. Pachamamaman haywakunapaqqa kanan, allin yachaq,
paqu, mana chaytaq altumisayuq. Paykunan imaynas aywariykunata, maypi misa
pasachiykunata yachanku. Chayman hina qhawarinku, akllarinku misakunata.
Hinaspataq tukuy sunquwan imas munasqata haywarinku, mañarikunku. Chaytaqa
kuchka tuta urastas pasarquchina, mana ima ch’aqwaypi, ni piq rikusqan. Mana
chayqa, manas tukuy sunquwa chaskiwasunmanchu, nitaq ima yuyasqanchikpas
wakikunmanchu. Astawanpas, mik’amunman mana allin kawsaykunata, llakikunata
ima mañamunman.
Tapukuykunata kutiykuchisunchik
6
……………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………….
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
PUKLLASPALLA YACHAYKUSUNCHIK
7
Chaypaq Yachachiqqa achkha pukllanakuna apaykusqa chayaykun; hinaspataq
yachaqaq wawakunata rimaykun: “imaynalla kachkankichik wawakuna, kunan
apamuchkaykichik kay pukllanakunata; uywakunata, runakunata, mikhunakunata
ima”. Wawakunaqa sinchi kusisqa pukllayta qallarinku. Chay pukllasqankupitaq
yachayninkunata aswan mat’ipaykunku. Yupaykunata, mirachiykunata,
qillqaykunata pukllakuq tumpalla yachaqaykuchkanku. Yachachiqqa pukllaykunata
yanapallan; may maypi kamachin, tapukun, mañarin ruraykunata; chayman hinataq
wawakunaqa yachayninkuta imaymananmanta ikhurichinku.
8
Iskay kutinpi llank’anapaq
TAYTAMAMAYKICHU KAMACHIMUSUNKI
Taytamamaykichu yachachirqasunki,
Mamataytaykichu kamachimusunki;
Machkharillaway, pusarillaway.
Tukuy ima rimaykunapas sut’in kanan, mana chayqa manan ima rimasqanchikpas,
ni yuyasqanchikpas riqsichikunmanchu, ni wakichikunmanchu. Chaypaqmi
riqsisunchik kay huch’uy rimaychakunata, kastilla simipi “Conectores lógicos” nisqa
sutiyuq. Chay ukhupiqa tarikullantaq, wak rimaychakuna; concetores temporales
nisqa sutiyuq; chaykunan ikhurin kay hinamanta: qayna, kunan q’aya, paqarin,
minchha, huk kuti. Kay rimaykunaqa, qillqakunap qallariyninpi, mana chaytaq
chawpikunapi ikhurin; hinaspan tukuy rimaykunata sut’inchan.
- Qayna wata kunan hina, Lima llaqtapi kachkarqani; kunantaq kay llaqtaypi,
wawaykunawan kuchka tiyachkani.
- Q’aya wata kunan hina, yunka uraypi tarikusaq, imaraykuchus chaypi hatun
allpata rantikuchkani, chayman ripusaq.
- Paqarin musuq llamk’anapi qallaykusaq, minchhataq kawsayniykunata
tiyanaypaq apakapusaq.
- Huk kutis hatun ch’usaq wasipi, iskay awichukuna tiyaq kasqa; hinaspas
suwakunaqa kawsayninkuna suwaq aykusqaku…
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………………..
10
Ruraypa sutin: “Papa tarpuypi yachasun”
Llaqtapa llamk’aynin:
Papa tarpuymanta.
QILLQASQAKUNAMANTA CHANINCHAYKUSUNCHIK
11
KUNAN MANA CHANIN RIMAY QILLQASQAKUNATA AKLLAYKUSUNCHIK.
NICHKAN NINAN
……………………………………………. …………………………………………...
……………………………………………. …………………………………………...
……………………………………………. …………………………………………...
……………………………………………. …………………………………………...
……………………………………………. …………………………………………...
……………………………………………. …………………………………………...
……………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………….
……………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………….
12
Kimsa kutinpi llamk’anapaq
Conectores de secuencia
HUCH’UY WILLAKUY
Tapukuykunata kutiykuchisun
13
Kunanqa yachasqaykiman hina, kuh huch’uy willakuyta qamñataq
hatariykuchiy, hinaspataq qillqaykuy.
……………………………………………….
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
Conectores de contraste
HUCHUY RIMAYKUNA.
Kimsa sipaschakuna kusisqa niray qhawamuchkanku, kasqankama p’achachayuq,
munay munay uyachayuq; ichaqa manachu
hinan p’ukunkuta mikhuchkankuchu,
khutullatañachu hina qhawaykachaskanku.
Ichaqa uchu p’ukunku ch’usaqllañas kachkan.
………………………………………………………………………………..
Mayqinkunan chay conectores de contraste nisqa kachkanman?
………………………………………………………………………………..
Pin paykuna kachkanman?
………………………………………………………………………………..
Imanaqtintaq manari mikhuckkankumanchu?
………………………………………………………………………………..
14
Kunanqa yachasqaykiman hina, qamñataq huch’uy rimaychakunata
hatariykuchiy, hinaspataq qillqaykuy.
……………………………………………….
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………
Conectores de adición
HUCHUY RIMAYKUNA.
Iskay warmi wawakuna pukllaykuchkanku, ancha yuyaysapacharaq, pukllakuq
tumpa yachayninkuta atipanakuchkanku. Aswampas manachu hinan
Yachachiqninku kanchu. Paykunallamantachu
hinan yachaykuchkanku yupaykunata,
mirachiykunata, qillqaykunatawampas aswan
mat’ipaykuchkanku. Ñuqapas paykunawan
pukllayta yanapakullaymantaqmi, hinaman hina
aswan yachayniykunata mat’ipanaypaq. Qampas
yachaqaq wawamasiy, kaqllatataq pukllaspalla
imaymana yachaykunata hap’iqanayki.
15
Kunanqa allin yuyaywan chaninchaykusun hinaspataq kay tapukuykunata
kutiykuchisun.
………………………………………………………………………………..
……………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………….
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
16
Tawa kutinpi llamk’anapaq
MUNASQA MAMITALLAY
Conectores de orden
WAYNAKUNAP ATIPANAYKUYNIN
17
chayasqa, Taylunchu, chaymanta Chikitin, chay patamantaq, Maksichu, chanakutaq
kasqa Vladichu nisqa. Chay pasaymantas, paykunaqa sinchi kusikuymanta
uqllanaykukunku, asiraykunku, hinaspas wasinkuman kusisqa chinkaripunku.
……………………………………………….
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
Conectores de consecuencia
PAPA HASP’IYMANTA
18
chay agosto killapi haywakurqanku, tukuy ima allin purinanpaq. Chayraykus
mikhuyninkunqa mana hayk’aqpas pisinmanchu karqan.
……………………………………………….
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………
19
REFERENCIA BIBLIOGRÁFICA.
CONVENIO No 169. (2002) Quinta Edición. Sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países
Independientes. San José Costa Rica.
LEY No 29735. (2011) Del uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión de
las lenguas originarias del Perú.
20
21