ΓΕΝΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΠΑΙ∆ΩΝ ΠΕΝΤΕΛΗΣ

ΙΑΤΡΕΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Υπευθ. Ιατρείου ∆ρ. Α. Νικολάου Παπαναγιώτου

∆ΙΑΧΥΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ
∆ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ
Ή ΑΥΤΙΣΤΙΚΑ ΣΥΝ∆ΡΟΜΑ

Ενηµερωτικό φυλλάδιο για γονείς και λειτουργούς υγείας

Μελέτη – Συγγραφή ∆ρ. Μ. Κουσουρή-Παρασκευοπούλου

1
 ∆ΙΑΧΥΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ∆ΙΑΤΑΡΑΧΕΣ
Ή ΑΥΤΙΣΤΙΚΑ ΣΥΝ∆ΡΟΜΑ

Οι διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές (∆Α∆) είναι σοβαρές ισόβιες

νευροαναπτυξιακές διαταραχές, µε έναρξη στα πρώτα χρόνια της ζωής.
Χαρακτηρίζονται ως διαταραχές της ανάπτυξης επειδή παρατηρείται
σοβαρή απόκλιση και καθυστέρηση στην ψυχοκινητική ανάπτυξη των
παιδιών και διάχυτες διότι επηρεάζουν περισσότερους από ένα τοµέα της
ανάπτυξης και κυρίως την τριάδα κοινωνικότητα, επικοινωνία και
δηµιουργική φαντασία.
Με τον όρο ανάπτυξη ή ψυχοκινητική ανάπτυξη,
χαρακτηρίζεται η λειτουργική εξέλιξη του οργανισµού, κατά τη διάρκεια
της οποίας αναδύονται συνεχώς νέες δεξιότητες. Η ψυχοκινητική
ανάπτυξη καθορίζεται από το γενετικό υλικό και επηρεάζεται από το
περιβάλλον (διατροφή, νοσήµατα, κοινωνικό περιβάλλον). Η τελική
ανάπτυξη είναι αποτέλεσµα της αρµονικής εξέλιξης όλων των
δεξιοτήτων του παιδιού. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η φυσιολογική
λειτουργία των αισθητηρίων, του νευρικού συστήµατος, αλλά και όλων
των συστηµάτων του οργανισµού.
Ο όρος "διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή" (∆.Α.∆.)
χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1980 από την Αµερικάνικη
Ψυχιατρική Εταιρεία (DSM-ΙΙΙ),και την Παγκόσµια Οργάνωση Υγείας
(ICD-10).

Ιστορική αναδροµή

Σε ιατρικά κείµενα της αρχαίας Μεσοποταµίας, υπάρχει η φράση

"η µάνα γεννά το παιδί και αυτό την απορρίπτει" ,γεγονός που δείχνει ότι
ο αυτισµός είχε περιγραφεί εδώ και πάρα πολλά χρόνια.
Στη σύγχρονη εποχή, οι πρώτοι που περιέγραψαν το φάσµα των
διαταραχών επικοινωνίας, κοινωνικής αλληλεπίδρασης και δηµιουργικής
φαντασίας ήταν οι Ψυχίατροι Leo Kanner και ο Hans Asperger.
Γεννήθηκαν και σπούδασαν στη Βιέννη, αλλά δεν συναντήθηκαν ποτέ. Ο
Kanner εργαζόταν από εικοσαετίας στη Βαλτιµόρη των Η.Π.Α. και το
1943 περιέγραψε για πρώτη φορά τον αυτισµό, µε προέχοντα κλινικά
χαρακτηριστικά την «αδιαφορία» για επικοινωνία και κοινωνική
συναλλαγή µε αποτέλεσµα την «µοναχικότητα» των πασχόντων ατόµων.
Ο Asperger ήταν δέκα χρόνια νεότερος από τον Kanner και χωρίς
να γνωρίζει την εργασία του Kanner, περιέγραψε στη Βιέννη το 1944 τα
κλινικά χαρακτηριστικά µιας οµάδας παιδιών που παρουσίαζαν
διαταραχές της επικοινωνίας, της κοινωνικότητας και της συµπεριφοράς ,

2
αλλά είχαν φυσιολογική νοηµοσύνη (µε δείκτη οριακό, φυσιολογικό ή
και υψηλό) και χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες στη κατανόηση και
έκφραση του λόγου. Τη διαταραχή αυτή ονόµασε «αυτιστική
ψυχοπάθεια».
Στη συνέχεια, το 1963,η βρετανική οµάδα του καθηγητή Greek
περιέγραψε µε επιτυχία τα εννιά κλινικά σηµεία του αυτισµού και το
1964 ο Rimland ήταν ο πρώτος που απέδωσε την αιτιολογία του
αυτισµού σε βιολογική διαταραχή. Το 1972, ο Sir Michael Rutter έδωσε
για πρώτη φορά τον δικό του πληρέστερο ορισµό για τον αυτισµό. Το
1980, η Αµερικανική Παιδοψυχιατρική Εταιρεία, στο ∆ιαγνωστικό και
Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών ∆ιαταραχών (DSΜ-III) και η Παγκόσµια
Οργάνωση Υγείας, στο Εγχειρίδιο ∆ιεθνούς Ταξινόµησης Νόσων (ICD-
10), θεσµοθέτησε τον όρο ∆ιάχυτες Αναπτυξιακές ∆ιαταραχές(∆.Α.∆.).
Το 1981 Από το 1987 έως σήµερα η διάγνωση των ∆.Α.∆. βασίζεται
στα κριτήρια του DSM-VI και ICD-10.Το Σύνδροµο Asperger
καταγράφηκε σαν ξεχωριστή οντότητα των ∆.Α.∆. µε συγκεκριµένα
κριτήρια το 1994. Σήµερα διακρίνονται πέντε τύποι διάχυτης
αναπτυξιακής διαταραχής ή διαταραχής αυτιστικού φάσµατος και σαν
διαγνωστικά εγχειρίδια χρησιµοποιούνται το DSM-ΙV και το ICD-10
1) Ο αυτισµός
2) Το σύνδροµο Asperger
3) Το σύνδροµο Rett
4) Η αποδιοργανωτική διαταραχή ή Σ. Heller
5) Η "διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή µη προσδιοριζόµενη αλλιώς"

Πόσο συχνά είναι τα αυτιστικά σύνδροµα;

Η συχνότητα των διαταραχών του αυτιστικού φάσµατος στο

γενικό πληθυσµό, είναι σήµερα µεγαλύτερη της τύφλωσης και του
συνδρόµου Down. Ο αυτισµός συναντάται σε ανθρώπους όλων των
εθνικοτήτων, φυλών και κοινωνικών οµάδων. Οι επιδηµιολογικές
έρευνες έδειξαν, ότι η συχνότητα της τυπικής µορφής του αυτισµού
(σύνδροµο Kanner) είναι 4 έως 6 ανά 10.000. Η συχνότητα όλων των
διαταραχών του αυτιστικού φάσµατος, κατά άλλους ερευνητές ανέρχεται
περίπου σε 50 ανά 10.000,ενώ άλλοι ανεβάζουν τον αριθµό αυτό στα 90
ανά 10.000, υπολογίζοντας όλα τα σύνδροµα του φάσµατος και τις
άτυπες µορφές µε συχνότερη προσβολή των αγοριών από τα κορίτσια
(3- 4 φορές).
Στη γραφική παράσταση που ακολουθεί αποτυπώνεται η έρευνα
που έγινε στην California, όπου φαίνεται ότι οι γεννήσεις των
αυτιστικών ατόµων την περίοδο 1960-1990 αυξάνονται µε ταχύτατο
ρυθµό. Όµως, µέχρι το 1980 ο αυτισµός δεν είχε κωδικοποιηθεί ούτε
είχε περιγραφεί µε σαφήνεια και δεν ήταν σαφής η διάκρισή του από την

3
παιδική σχιζοφρένεια. Το 1987, διευκρινίστηκε ο ορισµός και
καθιερώθηκαν από την Αµερικανική Ψυχιατρική Εταιρία και την
Παγκόσµια Οργάνωση Υγείας, σαφή κλινικά κριτήρια (DSM-IV και
ICD-10). Έτσι, πολλά ενήλικα άτοµα τα οποία διαγνώστηκαν πριν από
το 1980, βρίσκονται σε Ιδρύµατα χωρίς να έχουν τη διάγνωση του
αυτισµού, αλλά νοητικής υστέρησης ή σχιζοφρένειας. Επίσης, υψηλής
λειτουργικότητας άτοµα, που είναι επιστήµονες (µαθηµατικοί,
µηχανικοί ηλεκτρονικών υπολογιστών, κ.λ.π.) και παρουσιάζουν
δυσκολίες επικοινωνίας, κοινωνικότητας και δυσκολεύονται να κάνουν
συναισθηµατικές επαφές µε άλλους συνανθρώπους τους, µπορεί να µην
έχουν διάγνωση αλλά ανήκουν στο αυτιστικό φάσµα.. Επίσης, υπάρχουν
και κάποιοι συνάνθρωποί µας µε επικοινωνιακές, κοινωνικές και
συναισθηµατικές δεξιότητες που έχουν οικογένεια, εργάζονται και είναι
ενεργά µέλη της κοινότητας αλλά παρουσιάζουν ορισµένα
χαρακτηριστικά «αυτιστικού τύπου». Και τα άτοµα αυτά ανήκουν στο
αυτιστικό φάσµα και µάλιστα σε µια κατηγορία που ονοµάζεται
«διευρυµένος φαινότυπος-Βroader phenotype».

Αιτιολογία των∆.Α.∆.-Τι προκαλεί τον αυτισµό;

Σήµερα είναι γνωστό ότι τις διαταραχές του αυτιστικού φάσµατος

δεν τις προκάλεσε η κακή σχέση µητέρας – παιδιού(ψυχρή µητέρα), ή
πατέρα – παιδιού, ή γονέων µεταξύ τους. Η επιστηµονική έρευνα
απέδειξε ότι ο αυτισµός είναι νευροβιολογική διαταραχή του εγκεφάλου
που έχει γενετική βάση και είναι η συχνότερα κληρονοµούµενη
διαταραχή(95%). Τα γονίδια που εµπλέκονται και δηµιουργούν το
νευροβιολογικά διαφορετικό εγκέφαλο είναι αρκετά και αυτό συµβαδίζει
µε το ευρύ φάσµα της κλινικής εικόνας. Είναι πολυγονιδιακή διαταραχή,
µε αρκετά εµπλεκόµενα γονίδια, που βρίσκονται στα χρωµοσώµατα 2,3,
6, 7, 9, 13, 15(15q11-q13), 16, 17 και Χ. Τα άτοµα που έχουν το γονίδιο
ΧΟΧΑ1 καιΧΟΧΒ1 στο χρωµόσωµα 7, φαίνεται ότι έχουν διπλάσιες
πιθανότητες να αναπτύξουν αυτιστική διαταραχή σε σχέση µε τον γενικό

4
πληθυσµό.
Οι πολυγονιδιακές αυτές διαταραχές είναι υπεύθυνες για
διαφοροποιήσεις στη δοµή του εγκεφαλικού κυττάρου του αυτιστικού
ατόµου µε αποτέλεσµα τη δυσλειτουργία του ώστε να εκδηλώνονται οι
χαρακτηριστικές διαταραχές της συµπεριφοράς.
Οι παθολογοανατοµικές διαφορές στη δοµή των εγκεφαλικών
κυττάρων των ατόµων που ανήκουν στο αυτιστικό φάσµα αφορούν
αρκετές περιοχές του εγκεφάλου όπως: την αµυγδαλή, τον ιππόκαµπο,
την παρεγκεφαλίδα (µικρότερος αριθµός και µέγεθος κυττάρων
purkinje),τον µετωπιαίο και το κροταφικό λοβό, κ.λ.π. και είναι
διαταραχές που επηρεάζουν τη λειτουργία των νευροδιαβιβαστών
(σεροτονίνη, νορεπινεφρίνη, ντοπαµίνη, γ-αµινοβουτυρικό οξύ, κ.λ.π.).
Επίσης, οι διαταραχές του αυτιστικού φάσµατος συσχετίζονται και
µε άλλες γενετικές διαταραχές, όπως το σύνδροµο του εύθραυστου Χ, η
οζώδης σκλήρυνση, η φαινυλοκετονουρία, το σύνδροµο Williamς, το
σύνδροµο Down, οι βρεφικοί σπασµοί κ.λ.π.
Όπως έδειξαν ορισµένες έρευνες, εάν µια οικογένεια έχει ένα
παιδί µε αυτισµό, η πιθανότητα να γεννήσει ακόµη ένα παιδί µε αυτισµό,
ανέρχεται σε ποσοστό 5% έως 10%. Εάν όµως έχει δύο αυτιστικά παιδιά,
έχει αυξηµένες πιθανότητες (35%)να κάνει και τρίτο παιδί αυτιστικό. Ο
κίνδυνος τα αδέρφια του αυτιστικού παιδιού να γεννήσουν παιδί µε
αυτισµό, είναι λιγότερος από 2%, ενώ στα ξαδέρφια ο κίνδυνος
µειώνεται ακόµη περισσότερο.
Το συµπέρασµα είναι ότι υπάρχει ένα φάσµα κοινωνικών και
επικοινωνιακών διαταραχών, που κληρονοµείται σε µερικές
οικογένειες. Προγεννητικός έλεγχος δεν γίνεται µέχρι σήµερα.

1. ΑΥΤΙΣΜΟΣ

Eισαγωγικά

O Αυτισµός είναι από τις σοβαρότερες ∆.Α.∆. και είναι ισόβια

νευροαναπτυξιακή διαταραχή, µε έναρξη τα πρώτα χρόνια της ζωής, και
συνοδεύει το άτοµο σε όλη του τη ζωή. Χαρακτηρίζεται από την κλινική
τριάδα δυσκολιών: στην κοινωνική συναλλαγή και τη συναισθηµατική
αµοιβαιότητα, στον τρόπο επικοινωνίας (λεκτική και εξωλεκτική) και
περιορισµένη δηµιουργική φαντασία, µε αποτέλεσµα στερεότυπες και
επαναλαµβανόµενες δραστηριότητες.
Άλλη σοβαρή διαταραχή που χαρακτηρίζει τον αυτισµό είναι η
δυσκολία στo συντονισµό και στην επεξεργασία των αισθητηριακών
ερεθισµάτων (όρασης, ακοής, γεύσης, όσφρησης, ισορροπίας, βαρύτητας,
θέσης και κινητικότητας ).Πολλές διαταραχές της συµπεριφοράς του
αυτιστικού ατόµου οφείλονται στις δυσκολίες αυτές.

5
 Όλες οι παραπάνω δυσκολίες και οι διαταραχές που ποικίλλουν σε
βαρύτητα από άτοµο σε άτοµο, αλλά και στο ίδιο άτοµο κατά την πορεία
της ζωής του, αποτελούν ευρύ φάσµα λειτουργικότητας, τo αυτιστικό
φάσµα.
Σε όλες τις µορφές αυτισµού, ακόµη και στις ήπιες, υπάρχουν
διαταραχές και δυσκολίες στη λειτουργία του ατόµου, για τις οποίες
απαιτείται θεραπευτική παρέµβαση. Συνήθως στα αυτιστικά άτοµα
συνυπάρχουν και άλλες αναπηρίες, όπως νοητική υστέρηση, επιληπτικοί
σπασµοί, ψυχιατρικές διαταραχές κ.λ.π. Όµως µερικά άτοµα µε αυτισµό
έχουν ιδιαίτερες ικανότητες σε κάποιους τοµείς όπως, καλλιτεχνικoύς,
αριθµοµνηµονικούς, γενικά αποµνηµονευτικούς, σε ηλεκτρονικούς
υπολογιστές κλπ..
Η αυτιστική διαταραχή είναι σύνθετη και για την αντιµετώπισή της
απαιτείται εξειδικευµένη θεραπευτική παρέµβαση από οµάδα κατάλληλα
εκπαιδευµένων θεραπευτών. Η αναπτυξιακή πορεία του παιδιού πρέπει
να παρακολουθείται συστηµατικά και η παρέµβαση να έχει συνέχεια από
φάση σε φάση, σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόµου, ανάλογα µε τις
ανάγκες του.
.
Πότε εκδηλώνεται ο αυτισµός;

Ο αυτισµός είναι νευροαναπτυξιακή διαταραχή που εµφανίζεται τα

πρώτα χρόνια της ζωής και η διάγνωση τίθεται αξιόπιστα από τα δύο έως
τα τρία πρώτα χρόνια. Συνήθως υπάρχουν κάποιες συµπεριφορές του
παιδιού, που υποδεικνύουν την διάγνωση από την βρεφική ηλικία όπως:
δυσκολίες στο θηλασµό, ασυνήθιστα καλή και ήρεµη συµπεριφορά ή
συνεχές κλάµα χωρίς αιτία, αδιαφορία ή έντονη δυσφορία στο χάϊδεµα,
αδιαφορία στη µητέρα ή στο άτοµο που το φροντίζει, προσκόλληση σε
ασυνήθιστο βαθµό σε ένα µόνο άτοµο. ∆εν απλώνει τα χέρια να το
πάρουν αγκαλιά και όταν είναι στην αγκαλιά αφήνεται σαν "άδειο σακί",
δυσκολεύεται στη µίµηση, δε συµµετέχει σε "προγλωσσική" συζήτηση
µε την µητέρα του, δεν µοιράζεται την ευχαρίστηση µε τους άλλους σε
αντικείµενα και δραστηριότητες που το ενδιαφέρουν. Παρουσιάζει
υπερβολική ενασχόληση και ενθουσιασµό µε ορισµένα αντικείµενα,
όπως φώτα, σχέδια, λεπτοµέρειες και αδιαφορία σε πράγµατα που
ενδιαφέρουν τα άλλα βρέφη και γενικά συµπεριφέρεται παράξενα. Όµως
υπάρχουν και αυτιστικά παιδιά που µέχρι την ηλικία των 20 µηνών
εξελίσσονται φυσιολογικά σε όλους τους τοµείς ανάπτυξης, αλλά µετά
παλινδροµούν στην επικοινωνία (λεκτική και εξωλεκτική),στην
κοινωνικότητα και µερικές φορές σε όλους τους τοµείς ανάπτυξης.

6
 Πώς εκδηλώνεται ο αυτισµός και µε ποια κλινικά
κριτήρια τίθεται η διάγνωση;

Η διάγνωση του αυτιστικού φάσµατος βασίζεται σε τρεις

χαρακτηριστικές διαταραχές:
A. ∆ιαταραχή της αµοιβαίας κοινωνικής αλληλεπίδρασης και
της κοινωνικής συναλλαγής:
● Τα αυτιστικά παιδιά δεν έχουν ανάγκη την κοινωνική επαφή γι’
αυτό αδιαφορούν για τους άλλους ανθρώπους και κυρίως για τα παιδιά.
Αποσύρονται από τις κοινωνικές παρέες και ενδιαφέρονται περισσότερο
για τα αντικείµενα. παρά για τους ανθρώπους. Μερικά παιδιά
επιδιώκουν την παρέα των ενηλίκων, για να τον χρησιµοποιούν σαν
εργαλείο για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους.
● Ορισµένα παιδιά δέχονται παθητικά την κοινωνική επαφή και
δείχνουν και κάποιου βαθµού ευχαρίστηση, όµως δεν προσεγγίζουν τους
άλλους αυθόρµητα και η κοινωνική αλληλεπίδραση είναι περιορισµένη.
● Άλλα παιδιά προσεγγίζουν τους άλλους αυθόρµητα, αλλά µε
τρόπο παράξενο, ακατάλληλο και τελετουργικά επαναλαµβανόµενο.
● Τα παιδιά υψηλής λειτουργικότητας µπορεί να διαγνωσθούν µόνο
από την ιδιόρρυθµη συµπεριφορά τους και τον ακατάλληλο τρόπο
αλληλεπίδρασης.
B. ∆ιαταραχή της επικοινωνίας
● Τα παιδιά µε αυτισµό παρουσιάζουν προβλήµατα σε κάθε µορφή
επικοινωνίας, λεκτικής και εξωλεκτικής. Η επικοινωνία τους περιορίζεται
στα πράγµατα που τα ενδιαφέρουν και είναι κυριολεκτική και
συγκεκριµένη. Η επικοινωνία είναι για αυτά µια τυπική διαδικασία για
την εξυπηρέτηση των αναγκών τους, την οποία δεν απολαµβάνουν.
● Κατανοούν σε περιορισµένο βαθµό τις πληροφορίες που
µεταδίδονται µε χειρονοµίες, την έκφραση του προσώπου, τη στάση του
σώµατος, τον τόνο της φωνής.
● Έχουν δυσκολίες στην κατανόηση εννοιών και κατανοούν
κυριολεκτικά τη χρήση του λόγου. Παρουσιάζουν ηχολαλία, άµεση ή
καθυστερηµένη, δυσκολίες στη χρήση αντωνυµιών (µιλούν για τον εαυτό
τους στο τρίτο πρόσωπο),συγχέουν τα άρθρα, λέξεις µε παρόµοιο ήχο ή
νόηµα και επαναλαµβάνουν στερεοτυπικά λέξεις, φράσεις ή ερωτήσεις .
● Παρουσιάζουν διαταραχές στην έκφραση του λόγου(χροιά,
δυσλαλία, κ.λ.π.). Υπάρχουν αυτιστικά παιδιά που δεν θα µιλήσουν
ποτέ.
Γ. ∆ιαταραχή της δηµιουργικής φαντασίας(αποκλίσεις στη
ποιότητα της σκέψης)
Στα αυτιστικά παιδιά η δηµιουργική φαντασία και σκέψη
διαφοροποιείται ποιοτικά και ποσοτικά από αυτήν των άλλων παιδιών.
Η ανάγκη για οργάνωση, διατήρηση της σταθερότητας, της συνέχειας και

7
συχνά τα περιορισµένα ενδιαφέροντα, οδηγούν σε τελετουργίες και στην
εµονική ενασχόληση µε αντικείµενα και πράξεις. ∆ηµιουργούν
καθηµερινές συνήθειες, τις οποίες έχουν ανάγκη, σε τέτοιο βαθµό, που η
παραµικρή αλλαγή τους, τους δηµιουργεί άγχος και τα κάνει να
αντιδρούν ακατάλληλα. ∆υσκολεύονται να µεταφέρουν τη γνώση που
έχουν µάθει στο θεραπευτικό πλαίσιο, σε µια άλλη περίσταση (δυσκολία
γενίκευσης).

Άλλες περίεργες συµπεριφοράς των αυτιστικών παιδιών

α. ∆ιαταραχές της βλεµατικής επαφής

∆εν κοιτάζουν τους ανθρώπους στα µάτια αλλά δίπλα ή µέσα από
αυτούς. Βλέπουν πράγµατα µε την άκρη του µατιού, παρά άµεσα.
Κοιτάζουν τους ανθρώπους και τα πράγµατα µε βιαστικές γρήγορες
µατιές, η τους κοιτάζουν απευθείας, πολύ σταθερά και για πολλή ώρα
και πολύ κοντά στο πρόσωπό τους.
β. ∆υσκολίες στη µίµηση
∆εν µπορούν να µιµηθούν εύκολα αυτό που κάνουν οι άλλοι και
µαθαίνουν καλύτερα όταν κάποιος τους καθοδηγεί να κάνουν τις
κινήσεις στα µέρη του σώµατός τους. Έχουν διαταραχές στη πλευρίωση
και τον προσανατολισµό(συγχέουν το αριστερά-δεξιά, µπρος-πίσω,
πάνω-κάτω).
γ. ∆ιαταραχές του κινητικού συντονισµού
Εµφανίζουν κινητική αδεξιότητα επειδή δυσκολεύονται να
συντονίσουν τις κινήσεις και βαδίζουν παράξενα, στη πρώτη παιδική
ηλικία βαδίζουν στις µύτες των ποδιών τους, κάνουν αυθόρµητες µεγάλες
κινήσεις ή λεπτές επιδέξιες κινήσεις δακτύλων, κρατούν παράξενη στάση
στο σώµα τους, κάνουν παλινδροµικές κινήσεις και µορφασµούς κυρίως
όταν είναι σε υπερένταση.
δ. Περίεργες αντιδράσεις σε αισθητηριακά ερεθίσµατα
Επειδή τα αυτιστικά παιδιά παρουσιάζουν δυσκολίες στην
επεξεργασία και το συντονισµό των ερεθισµάτων αντιδρούν ασυνήθιστα
σ’ αυτά, όπως µε αδιαφορία, δυσφορία, πανικό ή ενθουσιασµό σε
ακουστικά, οπτικά ερεθίσµατα, στις γεύσεις, στις οσµές, στο άγγιγµα και
µπορεί να παρουσιάζουν αντοχή στον πόνο, τη ζέστη και το κρύο.
ε. Ακατάλληλες συναισθηµατικές αντιδράσεις
Επειδή τα αυτιστικά παιδιά παρουσιάζουν αποκλίσεις στη
κατανόηση, στην έκφραση και την διαχείριση των συναισθηµάτων τους,
αγνοούν το φόβο µπροστά σε πραγµατικό κίνδυνο, παρουσιάζουν
υπερβολικό φόβο για ορισµένες καταστάσεις και κλάµατα η ξεφωνητά η
αυτοτραυµατισµό χωρίς να υπάρχει προφανής αιτία. Επίσης, µπορεί να
γελούν όταν κάποιος άλλος τραυµατίζεται ή όταν κάποιος ενήλικας
µαλώνει άλλο παιδί να εκδηλώνουν φόβο και ανησυχία.

8
 στ. ∆ιαταραχές στις διατροφικές τους συνήθειες
Τρώνε επιλεκτικά, έχουν περιορισµένο διαιτολόγιο, η διατροφή
τους µπορεί είναι ανεπαρκής ή τρώνε υπερβολικά και γρήγορα και
πολλές φορές αλεσµένα .
ζ. ∆ιαταραχές του ύπνου
Έχουν ακανόνιστο ύπνο(αργούν πολύ να κοιµηθούν ή ξυπνούν πολύ
πρωί).
η. ∆ιαφορετική δράση των φαρµάκων
Παρουσιάζουν παράδοξες αντιδράσεις στη θεραπευτική δράση των
φαρµάκων(ηρεµιστικών, υπνωτικών κ.λ.π.)
ζ)Ιδιαίτερες δεξιότητες
Μερικά αυτιστικά άτοµα υψηλής λειτουργικότητας παρουσιάζουν
ιδιαίτερες ικανότητες, στη µουσική, την αριθµητική, την
αποσυναρµολόγηση και συναρµολόγηση µηχανών, ή κατασκευαστικών
παιχνιδιών παζλ, κλπ. Επίσης, έχουν ιδιαίτερα δυνατή µνήµη για θέµατα
ή καταστάσεις που δεν έχουν ιδιαίτερη σηµασία, τουλάχιστον για τους
περισσότερους άλλους ανθρώπους(ηµεροµηνίες, ώρα αναχώρησης
τρένων, λεωφορείων αριθµούς τηλεφώνων, µάρκες αυτοκινήτων κ.λ.π.)

2. ΤΟ ΣΥΝ∆ΡΟΜΟ ASPERGER

Ο όρος «Σύνδροµο Asperger»(Σ.Α.) χρησιµοποιήθηκε για πρώτη

φορά από τη Lorna Wing (1981), η οποία περιέγραψε αναλυτικά τα
κλινικά κριτήρια των πολύ ικανών αυτιστικών παιδιών, που ο
Αυστριακός ψυχίατρος Αsperger ονόµασε αυτιστική ψυχοπάθεια. To
1991 η Uta Frith µετέφρασε και παρουσίασε το έργο του Hans Asperger
και προσπάθησε βασιζόµενη τις θεωρίες της γνωστικής ψυχολογίας να
αποκαλύψει το σκεπτικό των ατόµων αυτών. Tα άτοµα µε (Σ.Α.)
µοιάζουν µε τα άτοµα µε αυτισµό υψηλής λειτουργικότητας, γιατί
παρουσιάζουν σοβαρή ποιοτική δυσλειτουργία στην κοινωνική
συναλλαγή, στη συµπεριφορά, περιορισµούς στα ενδιαφέροντα και τις
δραστηριότητες, αλλά διαφέρουν από τα αυτιστικά γιατί δεν
παρουσιάζουν καθυστέρηση στη γλωσσική ανάπτυξη και στη γνωστική
ικανότητα και η διάγνωση τίθεται σε µεγαλύτερη ηλικία(3-7ετών). To
Σ.Α. αναγνωρίστηκε το 1994 σαν ξεχωριστή διαταραχή του αυτιστικού
φάσµατος και προστέθηκε στο διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο
(DSM-IV και ICD-10).
Τα παιδιά µε Σ.Α. παρουσιάζουν ποιοτικές αποκλίσεις στις
κοινωνικές δεξιότητες ,στην επικοινωνία, στη ποιότητα της σκέψης, στη
κατανόηση και έκφραση των συναισθηµάτων, και η διαταραχή µπορεί να
είναι πολύ ελαφρά έως πολύ βαριά..

9
 Πώς τίθεται η διάγνωση στο Σ.Α.;

H διάγνωση των ατόµων µε Σ.Α. βασίζεται στα πιο κάτω κλινικά

χαρακτηριστικά:
Α. Ποιοτική απόκλιση στην κοινωνική συναλλαγή (εκδηλώνεται
µε δύο τουλάχιστον από τα ακόλουθα κλινικά χαρακτηριστικά ) :
● ∆υσκολεύονται να κατανοήσουν τη χρήση και τους κανόνες της
εξωλεκτικής συµπεριφοράς, όπως η βλεµατική επαφή, η έκφραση του
προσώπου, η στάση του σώµατος και οι χειρονοµίες που ρυθµίζουν τη
κοινωνική συναλλαγή.
● ∆υσκολεύονται στην ανάπτυξη σχέσεων µε συνοµήλικους, που
έχουν το ίδιο αναπτυξιακό επίπεδο, παρόλο που το επιθυµούν.
● ∆υσκολεύονται στην αυθόρµητη συµµετοχή σε διασκέδαση, σε
ενδιαφέροντα ή σε δραστηριότητες άλλων .
● ∆υσκολεύονται να κατανοήσουν τα συναισθήµατα των άλλων και
να εκφράσουν τα δικά τους( συναισθηµατική αµοιβαιότητα).
Β. Έχουν περιορισµένα, επαναληπτικά και στερεότυπα
πρότυπα συµπεριφοράς, ενδιαφέροντα και
δραστηριότητες(εκδηλώνεται µε τουλάχιστον ένα από τα πιο κάτω
κλινικά χαρακτηριστικά) :
● Ασχολούνται µε ένα ή περισσότερα στερεότυπα και περιορισµένα
ενδιαφέροντα, τα οποία δεν είναι φυσιολογικά όσο αφορά το
περιεχόµενο ή την διάρκεια(συλλογή αντικειµένων ή πληροφοριών για
συγκεκριµένα θέµατα τα οποία κυριαρχούν στη ζωή τους και γίνονται
εµµονές. Τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα µπορεί να είναι, το διάστηµα ,οι
χάρτες, είδη πουλιών, µάρκες αυτοκινήτων, τα φυσικά φαινόµενα, κ.λ.π.
● Έχουν δυσκολίες µε τις αλλαγές και τις µεταβατικές καταστάσεις
γι’ αυτό προτιµούν την οµοιοµορφία και προσκολώνται σε εµµονικές, µη
λειτουργικές συνήθειες ή τελετουργίες.
● Παρουσιάζουν κινητικούς στερεότυπους και επαναληπτικούς
µαννερισµούς (π.χ. χτυπήµατα ή συστροφές των χεριών ή των δακτύλων,
ή περίπλοκες κινήσεις ολόκληρου του σώµατος).
● Απασχολούνται επίµονα µε τµήµατα αντικειµένων (ρόδες,
κλωστές, καπάκια, κ.λ.π.).
Γ. Παρουσιάζουν δυσκολίες στην κοινωνική και
επαγγελµατική ζωή .
Τα παιδιά µε Σ.Α. παρ’ όλο την υψηλού βαθµού λειτουργικότητα
τους συχνά εµφανίζονται ως αφελή ή εκκεντρικά ή παράξενα και
µπορούν εύκολα να γίνουν θύµατα πειραγµάτων και επιθετικών
συµπεριφορών. Η ζωή στο σχολείο µπορεί να είναι πολύ δύσκολη και
φαίνονται ιδιόρρυθµα και εκκεντρικά λόγω της κοινωνικής τους
αδεξιότητας αλλά και των ειδικών ταλέντων τους. Πολλές φορές
περιφέρονται µόνα τους στα διαλλείµατα, µονολογώντας, ή αναζητώντας

10
απεγνωσµένα τη συντροφιά ενός δασκάλου για να συνοµιλήσουν µαζί
του, αλλά και για να αποφύγουν τα πειράγµατα και την κοροϊδία των
συµµαθητών τους. Πλησιάζοντας στην εφηβεία, τα παιδιά
αντιλαµβάνονται τη διαφορετικότητά τους, την αδυναµία τους να κάνουν
φίλους και να ενταχθούν σε οµάδες συνοµηλίκων και µπορεί να
οδηγηθούν σε παραβατικές συµπεριφορές ή να εµφανίσουν συµπτώµατα
κατάθλιψης.
∆. ∆εν παρουσιάζουν σηµαντική καθυστέρηση στην ανάπτυξη
του λόγου-οµιλίας (χρησιµοποιούν µεµονωµένες λέξεις µέχρι την ηλικία
των 2 ετών και επικοινωνιακές φράσεις µέχρι την ηλικία των 3 ετών).
Στα µεγαλύτερα παιδιά αν και το λεξιλόγιο τους είναι ανεπτυγµένο
δεν κατανοούν τα λογοπαίγνια και τις µεταφορές. Ο λόγος τους είναι
κυριολεκτικός και σχολαστικός, ο τόνος της φωνής τους ασυνήθης για τη
περίπτωση και η χροιά του λόγου παραµένει σταθερή.
Ε. ∆εν παρουσιάζουν καθυστέρηση των γνωστικών
λειτουργιών και των λειτουργιών αυτοϋπηρέτησης.
Συνήθως έχουν εξαιρετική µακροπρόθεσµη µνήµη ιδιαίτερες
ικανότητες στα µαθηµατικά ή στις ξένες γλώσσες. Ωστόσο, η σκέψη τους
δεν είναι ευέλικτη και δύσκολα προσαρµόζονται σε αλλαγές ή αποτυχίες.
Εξ ορισµού τα άτοµα µε Σ.Α έχουν φυσιολογική νοηµοσύνη (συχνά
µάλιστα και πολύ υψηλή) και πολλά από αυτά έχουν κάποια εξαιρετική
ικανότητα ή ταλέντο σε ένα συγκεκριµένο τοµέα. Το φανταστικό παιχνίδι
των παιδιών µε Σ.Α. είναι µοναχικό και παρουσιάζει ασυνήθιστα
χαρακτηριστικά.
Άλλα συχνά χαρακτηριστικά
α. Τα παιδιά µε Σ.Α. εµφανίζουν συχνά κινητική αδεξιότητα,
δυσκολεύονται να συντονίσουν τις κινήσεις τους, να ακολουθήσουν το
ρυθµό, να µάθουν να δένουν τα κορδόνια τους, να πετάξουν και να
πιάσουν µία µπάλα. Έχουν παράξενο βάδισµα, και άσχηµο γραφικό
χαρακτήρα. Μερικές φορές εµφανίζουν τικ και γκριµάτσες.
β .Συχνά παρουσιάζουν υπερβολική αισθητηριακή ευαισθησία.
Είναι πολύ ευαίσθητα σε ορισµένους ήχους γεύσεις µυρωδιές και
εικόνες µε αποτέλεσµα να ενοχλούνται από ήχους και φώτα που κανείς
άλλος δεν φαίνεται να παρατηρεί. Τροµάζουν από ξαφνικούς ήχους ή
θορύβους (ηλεκτρική σκούπα, γάβγισµα σκύλου), αλλά δεν ανέχονται
την επαφή µε ορισµένα υλικά, ορισµένα έχουν εξαιρετική αντοχή στον
πόνο, το κρύο ή τη ζέστη, υπερβολική όσφρηση, κλπ. Μερικές φορές για
να αντιµετωπίσουν το άγχος ή την υπερβολική ενόχληση που προκαλεί η
υπερευαισθησία στα αισθητηριακά ερεθίσµατα µπορεί να
συµπεριφέρονται παράξενα ή ασυνήθιστα (κλείνουν τα αυτιά τους ή να
αποµονώνονται ή να βγαίνουν από την τάξη ή να εγκαταλείπουν το
συνοµιλητή τους στο µέσον µιας συζήτησης). Σίγουρα, η συµπεριφορά
αυτή δεν είναι αποτέλεσµα κακής αγωγής που έχουν λάβει από τους

11
γονείς τους, αλλά οφείλονται ακριβώς σ’ αυτές τις νευρολογικές και
αισθητηριακές ιδιαιτερότητες.

3. ΤΟ ΣΥΝ∆ΡΟΜΟ RETT

Είναι σοβαρή και σπάνια διαταραχή της ανάπτυξης

(1/10000),εµφανίζεται στα κορίτσια και η κλινική εικόνα αναδύεται
µετά την ηλικία των πέντε µηνών .Τα παιδιά έχουν φυσιολογική
προγεννητική και περιγεννητική ανάπτυξη, φυσιολογική περίµετρο
κεφαλής κατά την γέννηση και φυσιολογική ψυχοκινητική εξέλιξη και
περίµετρο κεφαλής µέχρι την ηλικία των πέντε µηνών. Στην αιτιολογία
του συνδρόµου Rett ενοχοποιούνται γενετικοί παράγοντες. Έχουν
αποµονωθεί µεταλλάξεις στο γονίδιο MeCP2 στο χρωµόσωµα Xq28.

Πώς τίθεται η διάγνωση των παιδιών µε Σ.Rett.

Tα βρέφη µετά την ηλικία των πέντε µηνών παρουσιάζουν :

● Επιβράδυνση της αύξησης της περιµέτρου της κεφαλής µέχρι την

ηλικία των 48 µηνών, που οδηγεί σε µικροκεφαλία.
● Απώλεια επίκτητων δεξιοτήτων τελικού σκοπού των χεριών, µε
επακόλουθο ανάπτυξη στερεότυπων κινήσεων των χεριών (π.χ. κινήσεις
στυψίµατος ή πλυσίµατος).
● Απώλεια των κοινωνικών δεξιοτήτων.
● Μπορεί να βαδίζουν, αλλά µε κακό συντονισµό.
● Σοβαρή παλινδρόµηση της κατανόησης και της έκφρασης του
λόγου µε σταδιακή εγκατάσταση ψυχοκινητικής καθυστέρησης.
● Επίσης συχνά παρουσιάζουν επιληπτικές κρίσεις και έχουν
διαταραγµένο ρυθµό αναπνοής .

4.Η ΠΑΙ∆ΙΚΗ ΑΠΟ∆ΙΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ∆ΙΑΤΑΡΑΧΗ ή Σ. HELLER

Είναι σπάνια διαταραχή χαρακτηρίζεται από:

Α. Φυσιολογική ψυχοκινητική ανάπτυξη κατά τα δύο πρώτα
χρόνια της ζωής.
Β. Κλινικά σηµαντική ψυχοκινητική παλινδρόµηση (µετά το
δεύτερο και πριν από το δέκατο έτος της ζωής ), σε τουλάχιστον δύο
από τις ακόλουθες δεξιότητες :
● Κινητικές δεξιότητες.
● Επικοινωνιακές δεξιότητες(έκφραση ή κατανόηση του λόγου).
● Κοινωνικές δεξιότητες.
● Έλεγχος των σφιγκτήρων ( ορθού ή κύστης).,
● Γνωστικές δεξιότητες (φαντασία και δηµιουργικό παιχνίδι)..

12
 Γ. ∆ιαταραχές της λειτουργικότητας σε τουλάχιστον δύο από
τις ακόλουθες δεξιότητες :
●∆υσκολίες στην κοινωνική συναλλαγή (αποτυχία στην ανάπτυξη
σχέσεων µε συνοµήλικους, έλλειψη κοινωνικής ή συγκινησιακής
αµοιβαιότητας).
●Ποιοτικές δυσκολίες στην επικοινωνία (π.χ. καθυστέρηση ή ολική
έλλειψη της ανάπτυξης της οµιλούµενης γλώσσας, ανικανότητα έναρξης
ή διατήρησης κάποιας συζήτησης, στερεότυπη και επαναληπτική χρήση
του λόγου) .
●Περιορισµένα επαναληπτικά και στερεότυπα πρότυπα
συµπεριφοράς, ενδιαφέροντα και δραστηριότητες,
συµπεριλαµβανοµένων κινητικών στερεοτυπιών και µαννερισµών.

5. Η ∆ΙΑΧΥΤΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ∆ΙΑΤΑΡΑΧΗ ΜΗ

ΠΡΟΣ∆ΙΟΡΙΖΟΜΕΝΗ ΑΛΛΙΩΣ ΚΑΙ ΑΤΥΠΟΣ ΑΥΤΙΣΜΟΣ

Αυτή η διάγνωση τίθεται στα παιδιά, όταν δεν πληρούν όλα τα

κριτήρια άλλης ∆ιάχυτης Αναπτυξιακής ∆ιαταραχής ή όταν εµφανίζεται
µετά το τρίτο χρόνο της ζωής. Τα κλινικά κριτήρια που τίθεται η
διάγνωση είναι:
● Βαριά διαταραχή στην αµοιβαία κοινωνική συναλλαγή.
● ∆υσκολίες στη λεκτική και στην εξωλεκτική επικοινωνία.
● ∆υσκολίες στη σκέψη και τη φαντασία µε αποτέλεσµα στερεότυπη
συµπεριφορά, ενδιαφέροντα και δραστηριότητες.

Πρέπει να γίνεται Οργανικός έλεγχος στα παιδιά µε ∆Α∆

και ποιος είναι αυτός;

Επειδή στα παιδιά µε ∆ιάχυτη Αναπτυξιακή ∆ιαταραχή µπορεί να

συνυπάρχουν γενετικά σύνδροµα ή µεταβολικά νοσήµατα, πρέπει να
γίνεται ο παρακάτω έλεγχος:
● Νευρολογική εξέταση-ΗΕΓ.
● Οφθαλµολογικός – Βυθοσκόπηση.
● Ακοολογικός έλεγχος.
●Μεταβολικός έλεγχος(αµινόγραµµα αίµατος και ούρων, γαλακτικό
και πυροσταφυλικό οξύ αίµατος).
●Απεικονιστικός έλεγχος: Μαγνητική Τοµογραφία Εγκεφάλου
(M.R.I.), Τοµογραφία εκποµπής ποζιτρονίων (P.E.T.).
● Ενδοκρινολογικός έλεγχος( θυρεοειδούς κ.λ.π.)
● Καρυότυπος και εύθραυστο Χ και Γενετική εξέταση

13
 Ποια είναι η θεραπεία-αποκατάσταση των ατόµων µε
αυτισµό και των ∆Α∆;

Η θεραπεία-αποκατάσταση πρέπει να σχεδιάζεται µε την

παραδοχή ότι ο αυτισµός και οι ∆.Α.∆. είναι χρόνιες αναπηρίες, για τις
οποίες δεν υπάρχει µέχρι στιγµής πλήρης θεραπεία. Για τα σηµερινά
δεδοµένα θεραπεία σηµαίνει εκπαίδευση και στόχο έχει τη βελτίωση
της επικοινωνίας, της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, τη µεγιστοποίηση της
δυνατότητας µάθησης και τη βελτίωση των διαταραχών συµπεριφοράς,
µε τελικό στόχο την ανεξάρτητη λειτουργικότητα στην ενήλικη ζωή.
Με τη συστηµατική εκπαίδευση τα αυτιστικά άτοµα βελτιώνονται
και αναπτύσσουν ικανότητες και µπορούν να κάνουν απλές εργασίες.
Όµως τα περισσότερα δεν µπορούν να ζήσουν αυτόνοµα και χρειάζονται
διαρκή επιτήρηση και φροντίδα, γι' αυτό είναι απαραίτητες οι δοµές που
διασφαλίζουν ειδική εκπαίδευση, απασχόληση, προστατευµένη εργασία
και όταν χρειαστεί να ζήσουν µακριά από την οικογένεια, κατάλληλη,
ανθρώπινη, αξιοπρεπή διαβίωση.
Η εντατική, πρόωρη παρέµβαση έχει ως αποτέλεσµα τη βελτίωση
των επιδόσεων στα περισσότερα µικρά αυτιστικά παιδιά, στη γνωστική
ικανότητα, στην επικοινωνία και στη κοινωνική συνδιαλλαγή.
Βέβαια υπάρχουν και αυτιστικά άτοµα υψηλής νοηµοσύνης και
λειτουργικότητας, που κατάφεραν µε τη βοήθεια της οικογένειας, των
θεραπευτών και των δασκάλων να αντιµετωπίσουν τις δυσκολίες τους
και να είναι σήµερα ενεργά µέλη της κοινότητας.

Ποια είναι η εκπαιδευτική-θεραπευτική παρέµβαση;

Υπάρχει φαρµακευτική αγωγή;

Σήµερα, για την εκπαίδευση των αυτιστικών ατόµων

χρησιµοποιούνται σε όλο τον κόσµο διάφορες εκπαιδευτικές τεχνικές,
που προωθούν την επικοινωνία, την κοινωνική αλληλεπίδραση, το
δηµιουργικό παιχνίδι, την εξατοµικευµένη και οµαδική εκπαίδευση, τη
γενίκευση των κεκτηµένων δεξιοτήτων, τη δυνατότητα προσαρµογής και
µετάβασης από το ένα πλαίσιο στο άλλο και τη συµµετοχή των γονέων.
Οι επικρατέστερες έγκυρες προσεγγίσεις και παρεµβάσεις είναι:

1. Προσέγγιση TEACCH (Treatment and Education of Autistic

and Related Communication Hanticapped Children).
Το ΤΕΑCCΗ είναι ένα ολοκληρωµένο πρόγραµµα που ασχολείται
µε τη διάγνωση, την αντιµετώπιση, την επαγγελµατική κατάρτιση και τη
διαβίωση αυτιστικών ατόµων και ατόµων µε διαταραχές επικοινωνίας.
∆ηµιουργήθηκε από τον Eric Schopler στο Πανεπιστήµιο της Βόρειας

14
Καρολίνας και στηρίζει το αυτιστικό άτοµο σε όλες τις φάσεις της
εξέλιξής του, από τη νηπιακή ως την ενήλικη ζωή. Οι εκπαιδευτικές
διαδικασίες βασίζονται στη γνωσιακή-συµπεριφορική θεωρία, που
υποστηρίζει ότι η διαταραγµένη συµπεριφορά προέρχεται από τη
δυσχερή κατανόηση της επικοινωνίας και της κοινωνικότητας. Το
ΤΕΑCCΗ υποστηρίζει ότι η δοµηµένη διδασκαλία που εξασφαλίζει
περιβάλλον προβλέψιµο και κατανοητό, βοηθά το παιδί να αξιοποιήσει
και να εξασκήσει τις ικανότητες του. Το πρόγραµµα σχεδιάζεται για
κάθε παιδί ξεχωριστά και παρέχει δοµηµένο πλαίσιο, όπου το αυτιστικό
παιδί µπορεί να βελτιώσει την προσαρµοστικότητά του στο κοινωνικό
περιβάλλον, αλλά και να αναπτύξει τις δεξιότητες του, στον γνωστικό
και στον κοινωνικό τοµέα. Οι δάσκαλοι για να διδάξουν πιο
αποτελεσµατικά πρέπει να δοµήσουν την τάξη κατά τέτοιο τρόπο και να
οργανώσουν ατοµικούς χώρους εργασίας, για κάθε παιδί,
χρησιµοποιώντας οπτικά βοηθήµατα. Το TEACCH δίδει ιδιαίτερη
σηµασία στη συνεργασία των γονέων µε τους δασκάλους, για να
εδραιώσουν ρουτίνες στο σπίτι παρόµοιες µε εκείνες που διδάσκονται
στο σχολικό περιβάλλον.

2.Συµπεριφοριστικές προσεγγίσεις A.B.A. (Applied Βehaviour

Αnalysis)
Η εφαρµοσµένη ανάλυση της συµπεριφοράς βασίζεται στην
θεωρία ότι ο αυτισµός είναι σύνδροµο συµπεριφορικών ανεπαρκειών και
υπερβολικών αντιδράσεων που έχουν νευρολογικό υπόστρωµα αλλά
µπορούν να βελτιωθούν όταν αντιµετωπισθούν µέσα σε ελεγχόµενα
πλαίσια (Lovas, Smith, McEachin). H εφαρµοσµένη ανάλυση µπορεί να
τροποποιήσει τις προβληµατικές συµπεριφορές που δυσκολεύουν τα
αυτιστικά άτοµα (π.χ. επιθετικότητα, αυτοδιέγερση) και να βελτιώσει
δεξιότητες (αυτοϋπηρέτησης, παιχνιδιού, επικοινωνίας και ακαδηµαϊκές).
Η τροποποίηση της συµπεριφοράς βασίζεται στη πεποίθηση ότι η
ανταµοιβή αυξάνει τις πιθανότητες εµφάνισης θετικής συµπεριφοράς,
ενώ η «τιµωρία» και η στέρηση δικαιωµάτων µειώνουν την εκδήλωση
της µη αποδεκτής συµπεριφοράς. Η εφαρµοσµένη ανάλυση της
συµπεριφοράς βασίζεται στην ακριβή ερµηνεία της σχέσης µεταξύ του
ερεθίσµατος(ορισµένα γεγονότα ή καταστάσεις) και της
αντίδρασης(συνέπειες που έχουν για το αυτιστικό παιδί).Η σχέση αυτή
αναλύεται και οι πληροφορίες που συλλέγονται χρησιµοποιούνται για τον
σχεδιασµό ενός συστηµατικού προγράµµατος που στοχεύει στη αλλαγή
της συµπεριφοράς του παιδιού και στην εκµάθηση νέων χρησίµων
δεξιοτήτων. Η προσέγγιση αυτή είναι αποτελεσµατική όταν εφαρµόζεται
σωστά και προσαρµόζεται στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες κάθε
παιδιού.

15
 Το πιο δηµοφιλές πρόγραµµα εφαρµοσµένης ανάλυσης ξεκίνησε
από τον Ivar Lovaas το 1970,µε στόχο να βελτιώσει τις δεξιότητες στον
λόγο και στη αυτοϋπηρέτηση και προχωρά σταδιακά στη διδασκαλία
λεκτικών και εξω-λεκτικών δεξιοτήτων µίµησης και δηµιουργικού
παιχνιδιού των µικρών αυτιστικών παιδιών, χρησιµοποιώντας ένα
εντατικό και εξαιρετικά δοµηµένο πρόγραµµα σαράντα ωρών
εβδοµαδιαίως.

3. Προσεγγίσεις ενσωµάτωσης –αισθητηριακής ολοκλήρωσης

Επειδή βασική διαταραχή των αυτιστικών παιδιών είναι οι
δυσλειτουργίες στον τρόπο επεξεργασίας και ενσωµάτωσης των
αισθητηριακών ερεθισµάτων(όρασης, ακοής, γεύσης, όσφρησης
ισορροπίας, βαρύτητας, θέσης και κινητικότητας) από τον εγκέφαλό
τους ,η ∆ρ Jean Ayres το 1972 ανέπτυξε τη θεραπευτική µέθοδο της
αισθητηριακής ολοκλήρωσης, που είναι κατά βάση µια νευροβιολογική
διαδικασία. Επειδή το φάσµα των αισθητηριακών διαταραχών είναι πολύ
ευρύ και κάθε παιδί παρουσιάζει διαφορετικές διαταραχές, λαµβάνεται
αναλυτικό ιστορικό και αντιµετωπίζεται εξατοµικευµένα. ∆εν αποτελεί
µια ολοκληρωµένη θεραπευτική πρόταση έχει όµως χρησιµοποιηθεί
συµπληρωµατικά, µε αποδεδειγµένα χρήσιµη παρέµβαση.

4. Θεραπεία καθηµερινής ζωής(π.χ. σχολείο HIGASHI)

Η προσέγγιση αυτή δηµιουργήθηκε από τον ∆ρ Κitahara το 1984
στην Ιαπωνία και στη Βοστόνη. Τα σχολεία αυτά αναλαµβάνουν
αυτιστικά άτοµα ηλικίας 3-22, ετών χωρίς πολλαπλές αναπηρίες
(σοβαρή νοητική υστέρηση, συναισθηµατικές διαταραχές ή επιληψίες).
Επειδή τα παιδιά που φοιτούν έχουν υψηλό δυναµικό, έχουν πολλές
πιθανότητες να εξελιχθούν καλά και η βελτίωσή τους να οφείλεται στο
υψηλό δυναµικό τους και όχι στη θεραπευτική προσέγγιση του σχολείου
που παρακολουθούν Αυτή η θεραπευτική παρέµβαση χρησιµοποιεί τις
συµπεριφορικές τεχνικές για την µείωση της ανάρµοστης συµπεριφοράς
και την υποστήριξη ταυτόχρονα της κατάλληλης. .Για την ανάπτυξη του
λόγου και της γλώσσας χρησιµοποιούνται ηλεκτρονικοί υπολογιστές.
Επίσης σχεδιάζονται ακαδηµαϊκές δραστηριότητες για την ανάπτυξη
δεξιοτήτων ,οι οποίες συµβαδίζουν µε εκείνες του γενικού σχολείου.

5.Προσεγγίσεις ενίσχυσης κοινωνικής αλληλεπίδρασης

Επειδή τα παιδιά µε αυτισµό αντιµετωπίζουν σηµαντικά

προβλήµατα στην κοινωνική αλληλεπίδραση, κυρίως µε συνοµηλίκους
αλλά και ενηλίκους, πρέπει να εκπαιδευτούν για να µπορέσουν να
ενσωµατωθούν στην κοινωνία και να µαθαίνουν από το περιβάλλον τους.
Οι πλέον αποδεκτές προσεγγίσεις για την κοινωνική ένταξη και την

16
αντιµετώπιση κοινωνικών προβληµάτων που µπορούν να εφαρµοσθούν
και στο σχολείο, είναι οι κοινωνικές ιστορίες και ο κύκλος των φίλων.

6.Προσεγγίσεις ενίσχυσης της εναλλακτικής επικοινωνίας

Επειδή περίπου τα µισά αυτιστικά παιδιά δεν θα αναπτύξουν λόγο,

είναι απαραίτητο να τα βοηθήσουµε να επικοινωνήσουν µε άλλο τρόπο.
Οι τεχνικές εναλλακτικής επικοινωνίας, που εφαρµόζονται σε συνδυασµό
µε άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις, είναι το PECS, το MACATON και
η νοηµατική γλώσσα(θα αναφερθώ µόνο στο PECS που είναι
περισσότερο λειτουργικό).
Το PECS(Ρicture Communication System-Επικοινωνιακό Σύστηµα
Ανταλλαγής Εικόνων) αναπτύχθηκε το 1994 από τους Bondy και Frost
και απευθύνεται σε αυτιστικά παιδιά και ενηλίκους που δεν έχουν λόγο.
Το PECS διδάσκει το παιδί να ανταλλάσσει τη φωτογραφία του
επιθυµητού αντικειµένου µε ένα άλλο άτοµο, το οποίο ανταποκρίνεται
άµεσα στο αίτηµα αυτό. Σταδιακά τα παιδιά µαθαίνουν να τοποθετούν
σε σειρά φωτογραφίες, προκειµένου να δοµήσουν απλές «προτάσεις».Το
PECS δεν αποτελεί από µόνο του προσέγγιση για τη «θεραπεία» του
αυτισµού, αλλά χρησιµοποιείται υποβοηθητικά στις προσεγγίσεις του
TEACCH, της εφαρµοσµένης ανάλυσης της συµπεριφοράς ή άλλων
θεραπευτικών προσεγγίσεων για την υποστήριξη της επικοινωνίας
βασικών αναγκών.

7.Φαρµακοθεραπεία.

Τα φάρµακα δεν θεραπεύουν τον αυτισµό, αλλά χρησιµοποιούνται

για την βελτίωση των σοβαρών διαταραχών συµπεριφοράς(επιθετικές,
αυτοκαταστροφικές, ψυχαναγκαστικές, στερεοτυπίες κ.λ.π.).Τα πρώτα
φάρµακα που χρησιµοποιήθηκαν στον αυτισµό ήταν τα νευροληπτικά
(αλοπεριδόλη, αµισουλπιρίδη, ρισπεριδόλη, ολανζαπίνη κ.λ.π.) Αργότερα
χρησιµοποιήθηκε η οµάδα των φαρµάκων που δρα στην εκλεκτική
επαναπρόσληψη της σεροτονίνης (ιµιπραµίνη,βουσπιρόνη, φλοβοξαµίνη,
σερταλίνη κ.λ.π.). Η ριταλίνη χορηγείται σε αυτιστικά παιδιά µε σοβαρή
υπερκινητικότητα. Η χρήση της σεκρετίνης( πολυπεπτιδική ορµόνη που
συµβάλλει στη ρύθµιση της γαστρικής λειτουργίας), παρά τον αρχικό
ενθουσιασµό δεν έχει αποδώσει. Τα φάρµακα πρέπει να χορηγούνται
προσεκτικά και πάντα υπό τη συστηµατική παρακολούθηση των
παιδοψυχιάτρων.

8.Ειδικές δίαιτες.

∆εν έχει αποδειχθεί ότι οι δίαιτες θεραπεύουν, βελτιώνουν όµως

17
τα συµπτώµατα όταν τα άτοµα έχουν υπερευαισθησία ή αλλεργία σε
τροφές, όπως στην καζεϊνη και στην γλουτένη.

9.Βιταµινούχα συµπληρώµατα

Πως επιλέγεται η κατάλληλη θεραπευτική-

εκπαιδευτική παρέµβαση. .
Πρέπει να γνωρίζουµε ότι καµιά µεµονωµένη θεραπευτική-
εκπαιδευτική προσέγγιση δεν µπορεί να αντιµετωπίσει όλα τα
συµπτώµατα που εκδηλώνουν τα αυτιστικά παιδιά, γι’ αυτό συνήθως
χρησιµοποιούνται στοιχεία από διάφορες παρεµβάσεις λαµβάνοντας υπ’
όψιν :
● Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παιδιού για το οποίο
σχεδιάζουµε την παρέµβαση.
● Το αναπτυξιακό επίπεδο όλων των δεξιοτήτων του.
● Πόσο σοβαρές είναι οι διαταραχές της συµπεριφοράς του .
● Τους στόχους που θέτει η προσέγγιση για την πρόοδό του, σε
συγκεκριµένα χρονικά όρια. τη χρήση
Βασική αρχή είναι ότι το κάθε παιδί πρέπει να έχει εξατοµικευµένο
πρόγραµµα θεραπευτικής παρέµβασης, ακόµα κι αν βρίσκεται σε πλαίσιο
που η παρέµβαση γίνεται οµαδικά σε κέντρο ηµέρας, παιδικό σταθµό,
νηπιαγωγείο ή σχολείο. Η προσπάθεια πρέπει να βασίζεται στην
αµοιβαία εµπιστοσύνη της οικογένειας και των θεραπευτών και φυσικά
στην εµπιστοσύνη και την ασφάλεια που νιώθει το παιδί. Βασικός είναι ο
ρόλος των γονέων στη θεραπευτική αποκατάσταση που εκτός του
γονεϊκού ρόλου τους, πρέπει να γίνονται και συνθεραπευτές-
συνεκπαιδευτές ώστε να .

Εκπαιδευτική παρέµβαση. Βασικές αρχές.

● ∆οµηµένο περιβάλλον: Το αυτιστικό παιδί εκτός από την
ανάγκη για συναισθηµατικά ζεστό και υποστηρικτικό περιβάλλον, έχει
ανάγκη να διαµένει σε λιτούς και δοµηµένους χώρους, χωρίς άχρηστα
πράγµατα και παιχνίδια, απαλλαγµένους από αισθητηριακά ερεθίσµατα
(ήχους, χρώµατα, οσµές ή απτικά ερεθίσµατα) που διασπούν τη προσοχή
του.
● Οργάνωση ηµερήσιου προγράµµατος: Επειδή δεν µπορεί να
διαχειριστεί το χρόνο του και να µεταβεί από τη µια κατάσταση σε άλλη
και το απρόβλεπτο το πανικοβάλλει, πρέπει το ηµερήσιο πρόγραµµα να
είναι αναρτηµένο στο δωµάτιό του µε χρονική αλληλουχία και σειρά.
● Η εκπαιδευτική παρέµβαση πρέπει να διαµορφώνεται ανάλογα µε
τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες του παιδιού, ξεκινώντας πάντα από τα
πράγµατα και τις δραστηριότητες που το ενδιαφέρουν και το

18
ευχαριστούν. Ο θεραπευτής εµπλέκεται στις δραστηριότητες αυτές, αλλά
σταδιακά πρέπει να αποσύρεται, δίνοντας τη δυνατότητα στο παιδί να
δηµιουργεί µόνο του.
● Όταν το παιδί ασχολείται µονότονα ή τελετουργικά µε ορισµένα
αντικείµενα, τότε ο ενήλικος χωρίς να διαταράξει τη δραστηριότητά του,
προσπαθεί να την µετατρέψει διακριτικά σε απλό κοινωνικό παιχνίδι.
● Η κοινωνική αλληλεπίδραση ξεκινά όταν το παιδί συµµετέχει γιατί
το θέλει, γιατί έχει κίνητρο να το κάνει και όχι γιατί του έχει επιβληθεί.
Σταδιακά διευρύνουµε τις δραστηριότητες του παιδιού, τις κάνουµε
παιχνίδι, που του δίνει χαρά, και έτσι το εµπλέκουµε σε διαδικασίες
επικοινωνίας .
● Ενθαρρύνεται η συµµετοχή του στις δραστηριότητες των άλλων
παιδιών και σε αρκετές περιπτώσεις τα αυτιστικά παιδιά κάνουν σχέσεις
κλειδιά και µε τ' αδέλφια τους.
● Όταν η συµπεριφορά του παιδιού είναι ανεπιθύµητη (επικίνδυνη ή
εµποδίζει την αναπτυξιακή του πορεία), πρέπει να τροποποιηθεί ή να
εξαλειφθεί και να κατανοήσει µε απλό τρόπο, χωρίς πολλά λόγια και
δυσνόητες εξηγήσεις, ότι δεν επιτρέπεται.
● Η πορεία και η εξέλιξη του παιδιού πρέπει να παρακολουθείται
συνεχώς µε επαναξιολογήσεις, τουλάχιστον ανά εξάµηνο, από ειδικούς
επιστήµονες (παιδιάτρους, αναπτυξιολόγους, παιδοψυχιάτρους) και να
επαναπροσδιορίζεται το εκπαιδευτικό πρόγραµµα και να θέτονται άµεσοι
και µακροπρόθεσµοι στόχοι.

Η προσφορά της Πολιτείας στα άτοµα µε αυτισµό και

∆.Α.∆.
Τα αυτιστικά άτοµα µε νοµοθεσία κατοχύρωσαν το δικαίωµα σε
τρεις βασικούς τοµείς: την εκπαίδευση, την υγεία και την κοινωνική
προστασία µε τους νόµους 2646|1998 για την Ανάπτυξη του Εθνικού
Συστήµατος Κοινωνικής Φροντίδας, 2716|1999 για την Ανάπτυξη και
τον Εκσυγχρονισµό των Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας και 2817|2000 για
την εκπαίδευση ατόµων µε ειδικές ανάγκες.
Εκπαίδευση
Όλα τα παιδιά µε αυτισµό πρέπει να εντάσσονται σε σχολικά
πλαίσια και η εκπαίδευση πρέπει να εξελίσσεται σταδιακά καθώς το
άτοµο µεγαλώνει (προσχολική ηλικία, σχολική ηλικία, εφηβεία και
ενήλικη ζωή).
Στην προσχολική ηλικία
Ανάλογα µε την αναπτυξιακή τους ηλικία τα παιδιά πρέπει να
εντάσσονται σε Παιδικό Σταθµό, Προνήπιο, Νηπιαγωγείο (κανονικό µε
ή χωρίς παράλληλη στήριξη, Ενταξιακό, Ειδικό). Οδηγίες για την
ανεύρεση του κατάλληλου εκπαιδευτικού χώρου για κάθε παιδί µπορούν
να πάρουν οι γονείς από τους θεραπευτές, τους παιδοψυχιάτρους, τους

19
αναπτυξιολόγους και στο http://dea.ypepth.gr/schools/nursery-
classes.htm. Στόχος της εκπαίδευσης είναι η ανάπτυξη λειτουργικών
δεξιοτήτων καθηµερινής ζωής (αυτοϋπηρέτησης, επικοινωνίας και
κοινωνικών συναναστροφών). Η εκπαίδευση για την ανάπτυξη
δεξιοτήτων αυτοϋπηρέτησης πρέπει να ξεκινά από το σπίτι και να
συνεχίζεται στον παιδικό σταθµό ή το σχολείο. Για το λόγο αυτό
απαιτείται στενή συνεργασία της οικογένειας µε τον εκπαιδευτή και το
δάσκαλο.

Στη σχολική ηλικία

Όταν τα αυτιστικά παιδιά έχουν υψηλή νοηµοσύνη και
λειτουργικότητα, παρακολουθούν κανονικό ∆ηµοτικό σχολείο, µε
παράλληλη στήριξη ή Ενταξιακό ∆ηµοτικό σχολείο. Όταν είναι αρκετά
δυσλειτουργικά παρακολουθούν Ειδικά σχολεία. Όταν βρίσκονται σε
µικτά πλαίσια (παιδότοπους, σχολεία κλπ.), µπορούµε να ενθαρρύνουµε
άλλα παιδιά ή τους συµµαθητές να γίνουν φίλοι-συνεκπαιδευτές.
Οδηγίες για την ανεύρεση πλαισίου για κάθε παιδί, εκτός από τους
θεραπευτές και τους γιατρούς, µπορούν να αναζητήσουν οι γονείς στην
ιστοσελίδα http://dea.ypepth.gr/schools/Athens/TED-Athens.htm

Στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή

Τα αυτιστικά παιδιά υψηλής λειτουργικότητας φοιτούν σε
γυµνάσια ειδικής αγωγής από το 14 έως το 18ο έτος, σε λύκεια ειδικής
αγωγής από το 18ο έως το 22ο έτος. Τα περιορισµένης λειτουργικότητας
σε τεχνικά επαγγελµατικά εκπαιδευτήρια (ΤΕΕ Α΄ βαθµίδας) από το 14ο
έως το 18ο έτος και σε τεχνικά επαγγελµατικά εκπαιδευτήρια (ΤΕΕ Β΄
βαθµίδας) από το 18ο έως το 22ο έτος. Τα χαµηλής λειτουργικότητας σε
εργαστήρια ειδικής επαγγελµατικής εκπαίδευσης και κατάρτισης από το
14ο έως το 22ο έτος.
● Ιατρικές παροχές
Σε όλα τα παιδιά- ενηλίκους µε ∆Α∆, παρέχεται δωρεάν ιατρική
και οδοντιατρική θεραπεία στα κρατικά Νοσοκοµεία και τη θεραπεία
αποκατάστασης( εργοθεραπεία, λογοθεραπεία, ψυχοθεραπεία, θεραπεία
συµπεριφοράς κ.λ.π.) αναλαµβάνουν (κατά µεγάλο ποσοστό)τα
ασφαλιστικά Ταµεία.
● Λοιπές παροχές
Από την πρωτοβάθµια επιτροπή της οικείας Νοµαρχίας, χορηγείται
επίδοµα πρόνοιας, φορολογικές ελαφρύνσεις, κάρτα απεριορίστων
διαδροµών, αφορολόγητο αυτοκίνητο, επίδοµα καυσίµων κλπ.

20
 Πού γίνεται η διάγνωση, η αξιολόγηση και η
παρακολούθηση παιδιών µε αυτισµό;

● Στα Νοσοκοµείων Παίδων-Ειδικά Ιατρεία-κλινικές (αναπτυξιακό,

νευρολογικό και ψυχιατρικό) π.χ. Αναπτυξιακό ιατρείο και Νευρολογική
κλινική Νοσοκοµείου Παίδων Πεντέλης κ.λ.π.
● Κέντρα Ψυχικής Υγείας Νοσοκοµείων
● Στα Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα.
● Στα Ειδικά Κέντρα Εξειδικευµένης περίθαλψης.
● Στα ∆ιαγνωστικά Κέντρα Ν.Π.Ι.∆.

ΣΥΛΛΟΓΟΙ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ

●Ελληνική εταιρεία προστασίας αυτιστικών ατόµων (Αθηνάς 2,

10551, Αθήνα, τηλ/fax.: 2103216549, 3216550).
●Σύλλογος γονέων-κηδεµόνων και φίλων αυτιστικών ατόµων νοµού
Λάρισας (2410-613112).
●Σύλλογος Asperger (Κωνσταντινουπόλεως 29 ,15561-Χολαργός
2106523666,
●Σύλλογος γονέων αυτιστικών ατόµων«Αναγέννηση»(2108322477).
●Σύλλογος Ε.∆.Α.Α.Φ- ;Ένωση για τα δικαιώµατα Ατόµων του
Αυτιστικού φάσµατος. edaaf.greece@gmail.com τηλ: 210-6525858
●Παµµακάριστος Σύλλογος Γονέων, Κηδεµόνων Ειδικού ∆ηµοτικού
Σχολείου & ΕΕΕΕΚ Παµµακαρίστου- sgespamm@yahoo.com
●EEA-∆Α∆– Ελληνική Εταιρεία Αυτισµού-∆ιάχυτων Αναπτυξιακών
∆ιαταραχών info@eeautismou.org.gr
●ΕΛΣΣΑ-Ελληνικός Σύλλογος Συνδρόµου Asperger
info@asperger.gr;basa@otenet.gr
●Ηράκλειο-Σύλλογος Γονέων Κηδεµόνων & Φίλων Ατόµων µε
Αυτισµό Ν. Ηρακλείου-«ΣΤΗΡΙΖΩ»- stirizw@gmail.com
●Ρέθυµνο-Σύλλογος Γονέων & Κηδεµόνων & Φίλων Αυτιστικών
Ατόµων Ν. Ρεθύµνου - avtismos@gmail.com
●Πάτρα=»Ε.Ψ.Υ.Ε.Π.Ε.Α-Εταιρεία Ψυχικής Υγείας & Εκπαίδευσης
Παιδιών και Εφήβων, νοµού Αχαίας» -autismpa@otenet.gr
●Λάρισα-Σύλλογος Γονέων Κηδεµόνων & Φίλων Αυτιστικών
Ατόµων Ν. Λάρισας
●Καστοριά-Εταιρεία Προστασίας Ατόµων µε Αυτισµό-∆.Α.∆. Ν.
Καστοριάς - xanthippiballis@yahoo.com
●Κοζάνη-Σύλλογος Γονέων Κηδεµόνων και Φίλων Ατόµων µε
Αυτισµό Ν.Κοζάνης- pafili@kozanh.gr
●Θεσσαλονίκη/Μονάδα-(σύλλ.2310-697.61) espoir@the.forthenet.gr

21
 ●∆ράµα-Σύλλογος Γονέων, Κηδεµόνων και Φίλων Ατόµων µε
Αυτισµό Ν. ∆ράµας «Αλκυόνη» - saroly@yahoo.gr
●Σέρρες-«Η Ηλιαχτίδα»- Σύλλογος Γονέων & Κηδεµόνων & Φίλων
Ατόµων µε Αυτισµό, Ν. Σερρών – segasser@otenet.gr
●Αλεξανδρούπολη-Σύλλογος Γονέων και Φίλων Αυτιστικών Ατόµων
Ν. Έβρου «Άγιος Βασίλειος»- 1-mayrid@otenet.gr
● World Autism organization www.autismworld.org
● Autism speaks organization www.autismspeak.org

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Α. Βιβλία που διατίθενται από την Ελληνική Εταιρεία

Αυτιστικών Ατόµων Αθηνάς 3 τηλ. 210-3216550)
● Lorna Wing, "∆ιαταραχές του φάσµατος του αυτισµού".
● Sunderland House School for Autistic Children, "Η αντιµετώπιση
των προβληµάτων συµπεριφοράς σε παιδιά µε αυτισµό".
● Catherine Colia Faherty, "Αυτισµός: ένας ύµνος στην
επικοινωνία".
● Eric Schopler, "Εγχειρίδιο Επιβίωσης Γονέων".
● Lorna Wing, "Το αυτιστικό φάσµα".
● Rita Jordan, Ή εκπαίδευση των παιδιών και νεαρών ατόµων".
● Rita Jordan & Powell, "Κατανόηση και διδασκαλία παιδιών µε
αυτισµό".
● Theo Peeters, Αυτισµός. Από την Θεωρητική Κατανόηση στην
εκπαιδευτική παρέµβαση.
● Lucia Arendt, "Ζώντας και δουλεύοντας µε τον αυτισµό".
● Val Cumine, "Σύνδροµο Asperger, Ένας Πρακτικός οδηγός".
● Paul Shattock, "Ο αυτισµός ως µεταβολική διαταραχή".
● Patricia Howlin, "Η θεραπεία των εµµονικών και στερεοτυπικών"
● Tony Attwood, "Γιατί ο Κρίς το κάνει αυτό".
● Rita Jordan & Stuart Powell, "Αυτισµός και Μάθηση".
● Rita Jordan & Stuart Powell, "ΟΙ ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες
των παιδιών µε αυτισµό. ∆εξιότητες Μάθησης και Σκέψης".
● Οµάδα Εργασίας Συνδέσµου ∆ιευθυντών Σχολείων, «Οι ειδικές
εκπαιδευτικές ανάγκες των παιδιών µε αυτισµό".
● Susan J. Moreno & Anne M. Donellan, "Συµβουλές και
Πληροφορίες για τους Γονείς και άλλους που Νοιάζονται".
● Viki Satkiewicz-Gayhardt, Barbara Peerenboom & Roxanne
Campbell, "∆ιασχίζοντας τις γέφυρες".
● Α' Ευρωπαϊκό Συνέδριο για τον Αυτισµό στην Ελλάδα,
"Αναζητώντας τον Μίτο της Αριάδνης".
● ∆ιεθνής Οργάνωση Αυτισµού, "Περιγραφή του Αυτισµού"
Αθήνα 2000.

22
 Τα προαναφερθέντα διατίθενται µόνο από την Ελληνική Εταιρεία
Προστασίας Αυτιστικών Ατόµων, Αθηνάς 2, 105 51 Αθήνα, 2ος
όροφος, τηλ./fax 210 3216550, 3216549

Β. Άλλα βιβλία :
● Catherine Faherty, "Τι σηµαίνει για µένα", εκδόσεις Ελληνικά
Γράµµατα, Αθήνα 2003.
● Carol Gray, Abbie Leigh White, "Κοινωνική Προσαρµογή,
Πρακτικός οδηγός για αυτιστικά παιδιά και παιδιά µε σύνδροµο
Asperger", εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2003.
● Uta Frith, "Αυτισµός", εκδόσεις Ελληνικό Γράµµατα, Αθήνα
1996.
● Francesca Happe "Αυτισµός. Ψυχολογική Θεώρηση". Εκδόσεις
Gutenberg, Αθήνα 1998.
● Αγγελική Γεννά, "Αυτισµός και ∆ιάχυτες Αναπτυξιακές
∆ιαταραχές", Αθήνα 2002.
● Temple Grandin & Margaret Scariano, "∆ιάγνωση: Αυτισµός",
εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1995.
● Michael Rutter, "Νηπιακός Αυτισµός", εκδόσεις Ελληνικά
Γράµµατα, Αθήνα 1990.
● Νάσια Παναγοπούλου, "Η ζωγραφιά της ελπίδας", εκδόσεις
Κοχλίας, Αθήνα 2003.

● Donna Williams, "Κανείς στο πουθενά", εκδόσεις Αποσπερίτης,

Αθήνα 1993.
● Francoise Leferve, "Σε παρακαλώ, µην το κάνεις αυτό", εκδόσεις.
Φυτράκη, Αθήνα 1988.
● Mira Rothenberg, "Παιδιά µε πέτρινα µάτια", εκδόσεις Κέδρος,
Αθήνα 1980.
● Αλεξανδρίδης Α., "Ο Πέτρος είναι ο λύκος: Μελέτη της
Συµβιωτικής Ψυχώσεως", εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα.
● Καλύβα Ευφ. Αυτισµός: Εκπαιδευτικές και θεραπευτικές
προσεγγίσεις, εκδόσεις Παπαζήση.
●Κυπριωτάκης Αντώνης, Τα αυτιστικά παιδιά και η αγωγή τους,
Ηράκλειο 1997.
● Σταµάτης Σ, "Οχυρωµένη Σιωπή", εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα 1987.
● "ΤΟ ΠΑΖΛ ΤΟΥ ΑΥΤΙΣΜΟΥ", Πρακτικά ∆ιεθνούς
Επιστηµονικού Συµποσίου, Λάρισα 2004, Σύλλογος Γονέων
Κηδεµόνων και Φίλων Αυτιστικών Ατόµων Ν, Λάρισας, εκδόσεις
«έλλα» Λάρισα .2004.
● Στέργιος Νότας, To φάσµα του αυτισµού-∆ιάχυτες Αναπτυξιακές
∆ιαταραχές. Ένας οδηγός για την οικογένεια, εκδόσεις «έλλα» Λάρισα
2005.

23
 ● Tony Attwood, εκδόσεις Σαββάλας «Παιδιά µε ιδιαιτερότητες στη
γλωσσική ανάπτυξη και την κοινωνική αλληλεπίδραση».
● Κοινωνική προσαρµογή, πρακτικός οδηγός για αυτιστικά παιδιά
και παιδιά µε σύνδροµο Asperger, εκδόσεις Σαββάλας.
● Βογινδρούκας Ι., Sheraff D., εκδόσεις ταξιδευτής «Οδηγός
εκπαίδευσης παιδιών µε διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές».
● M. Hunton, εκδόσεις Ψυχογιός «Ποιος σκότωσε το σκύλο τα
µεσάνυχτα».

24