Układ odpornościowy człowieka – budowa i funkcje

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Grafika interaktywna
Dla nauczyciela
 Układ odpornościowy człowieka – budowa i funkcje
Komórki NK tworzą jedną z grup komórek układu odpornościowego. Ich głównym zadaniem jest udział
w odpowiedzi nieswoistej oraz mechanizmie kontroli immunologicznej – odpowiadają za niszczenie
komórek nowotworowych.
Źródło: Flickr, licencja: CC BY 2.0.

Powłoki i wydzieliny ciała chronią organizmy przed patogenami. Jeżeli te bariery zawiodą,
aktywowane są mechanizmy odpowiedzi immunologicznej. Wszystkie reakcje
odpornościowe zachodzą dzięki komórkom i narządom układu limfatycznego, a także
białkom osocza (immunoglobulinom). Jednym z elementów układu odpornościowego są
„naturalni zabójcy” – komórki NK (ang. natural killers). Ze względu na swoje unikalne
zdolności do zabijania komórek nowotworowych wykorzystuje się je w leczeniu raka –
podawane są chorym, u których aktywność tych komórek jest zwykle obniżona.

Twoje cele

Przedstawisz narządy i komórki układu odpornościowego.

Wykażesz różnice między odpowiedzią immunologiczną komórkową i humoralną.
Przeczytaj

Człowiek, tak jak wszystkie organizmy, narażony jest na działanie różnorodnych

biologicznych czynników chorobotwórczych (bakterii, wirusów, grzybów czy
pierwotniaków).

Pierwszą linią obrony przed patogenami są powłoki (skóra, naskórek) i wydzieliny ciała
(śluz, kwas żołądkowy), jednak nie zawsze są one skuteczne.

Po przeniknięciu drobnoustroju do organizmu aktywowane są mechanizmy odpowiedzi

immunologicznej. Ich celem jest identyfikacja i niszczenie patogenów oraz zakażonych lub
zmienionych nowotworowo komórek.

Układ immunologiczny ma zdolność odróżniania komórek własnych od obcych, a także

potrafi zapamiętywać szkodliwe substancje. Wszystkie reakcje odpornościowe zachodzą
z udziałem narządów układu limfatycznego i komórek oraz białek osocza (przeciwciał –
immunoglobulin).

Układ odpornościowy (immunologiczny) tworzą następujące elementy:

Źródło: Flickr, licencja: CC BY-ND 2.0.

Wielokierunkowe powiązania czynnościowe pomiędzy wymienionymi elementami tworzą

zjawiska odpornościowe, na które składają się trzy podstawowe rodzaje odpowiedzi
immunologicznej: eliminacja, tolerancja i wspomaganie metabolizmu. Występują one
odpowiednio do rozpoznanych sygnałów antygenowych.
 

Zdjęcie wykonane za pomocą mikroskopu skaningowego (SEM) pokazuje proces eliminacji. Neutrofil
(zaznaczony kolorem żółtym) pochłania bakterie wąglika (zaznaczone kolorem pomarańczowym).
Powiększenie 1000×.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Układ limfatyczny

Układ limfatyczny (chłonny) zbudowany jest z pierwotnych i wtórnych tkanek limfatycznych,

a także naczyń limfatycznych. Tkanki pierwotne obejmują grasicę i szpik kostny. Tkanki
wtórne dzieli się na dwa typy: otorebkowane i nieotorebkowane, które różnią się między
sobą odpowiednio obecnością lub brakiem ściany zewnętrznej utworzonej przez tkankę
włóknistą. Do tkanek otorebkowanych zalicza się śledzionę i węzły chłonne. Tkanki
nieotorebkowane, czyli GALT (ang. gut‐associated lymphoid tissue), to migdałki i inne
skupiska tkanki limfatycznej.
Układ limfatyczny.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Pierwotne tkanki limfatyczne

Grasica

Grasica jest gruczołem umiejscowionym w klatce piersiowej powyżej serca. Wraz z wiekiem
jej rozmiar zmniejsza się i narząd ten zostaje w większości zastąpiony przez tkankę
tłuszczową. W grasicy dojrzewają limfocyty T.

Szpik kostny

Szpik kostny jest miękką tkanką zlokalizowaną w pustych kanałach kości. Wyróżnia się szpik
aktywny i nieaktywny. Pierwszy z nich ma kolor czerwony, ponieważ zawiera hemoglobinę.
W drugim przeważają adipocyty (komórki tłuszczowe), nadające mu żółte zabarwienie. Szpik
kostny jest miejscem powstawania granulocytów (neutrofili, eozynofilii, bazofili) oraz
limfocytów. Ponadto tuż po narodzinach są w nim produkowane monocyty.

Wtórne tkanki limfatyczne

Otorebkowane tkanki limfatyczne

 Śledziona

Śledziona to największy narząd układu

limfatycznego. Umiejscowiona jest w lewym
podżebrzu (koło żebra X). Wypełnia ją krew,
która może być zasysana lub wypychana do
krwiobiegu. W śledzionie magazynowane są
limfocyty i komórki prezentujące antygen.
Mogą one rozpoznawać obce substancje
i aktywować proliferację (namnażanie
komórek) oraz dojrzewanie przeciwciał.

Węzły limfatyczne

Węzły limfatyczne (chłonne) są strukturami

występującymi na przebiegu naczyń
limfatycznych. Do największych należą węzły
podżuchwowe, przyuszne, pachowe
i pachwinowe. Ich główna funkcja polega na
filtracji limfy (chłonki). W węzłach
limfatycznych znajdują się centra rozrodcze
Obraz histologiczny śledziony człowieka: 1 – centrum
rozrodcze; 2 – tętniczka środkowa; 3 – miazga biała;
4 – miazga czerwona. Powiększenie 500×.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

limfocytów.

Nieotorebkowane tkanki limfatyczne

Nieotorebkowane skupiska tkanki limfatycznej rozproszone są w organizmie w postaci

migdałków, GALT i innych tkanek, które pozostają w kontakcie ze środowiskiem
zewnętrznym. Migdałki gardłowe i podniebienne są skupiskiem tkanki limfatycznej, w której
namnażają się komórki odpornościowe. Ich główną rolą jest ochrona przed patogenami
wdychanymi wraz z powietrzem lub przenoszonych drogą pokarmową. GALT to tkanka
limfatyczna, która występuje w obrębie przełyku i jelit. Do nieotorebkowanych naczyń
limfatycznych zalicza się również skupiska tkanki limfatycznej związane ze skórą, układem
oddechowym, moczowym i rozrodczym.

Naczynia limfatyczne

Limfa powstaje w wyniku przesączania osocza krwi z naczyń włosowatych do tkanek. Składa
się więc głównie z wody, jonów, białek osocza i tłuszczów, a także komórek układu
odpornościowego.
Rola naczyń limfatycznych polega na transporcie limfy z okolic tkanek do układu krążenia.
Układ naczyń limfatycznych to układ otwarty. Płyn z okolic tkanek zbierany jest przez
włosowate naczynia limfatyczne, które następnie łączą się w większe przewody limfatyczne.
Wśród nich wyróżnia się dwa główne przewody – piersiowy i chłonny prawy. Pierwszy
z nich jest najdłuższym naczyniem chłonnym i zbiera limfę z dolnej części ciała i lewej strony
górnej części ciała, drugi zaś jest bardzo krótki i przepływa nim płyn ustrojowy zebrany
z górnej prawej strony ciała. Jednostką czynnościową naczyń limfatycznych jest limfangion,
ograniczony zastawkami uniemożliwiającymi cofanie się limfy. Jego skurcz powoduje
przesunięcie się chłonki, która doprowadzana jest przez naczynia doprowadzające
(aferentne) do węzłów chłonnych, a następnie przefiltrowana odprowadzana jest przez
naczynia odprowadzające (eferentne) do naczyń krwionośnych, mieszając się z krwią. Krew,
krążąc po ustroju podlega filtracji w naczyniach włosowatych, co powadzi do powstawania
limfy, zbieranej następnie przez naczynia limfatyczne i w ten sposób zachodzi ciągły obieg
limfy w organizmie.

Budowa naczynia limfatycznego.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Komórki odpornościowe (immunologiczne)

Leukocyty
Układ odpornościowy identyfikuje i niszczy patogeny oraz komórki nowotworowe. W tych
procesach pośrednio uczestniczą liczne komórki układu odpornościowego należące do
krwinek białych, tzw. leukocytów. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowią granulocyty.
Powstają one w szpiku kostnym, skąd uwalniane są do krwi. W ich cytoplazmie znajdują się
liczne ziarnistości (substancje biologicznie czynne), które biorą udział w reakcjach
zapalnych i alergicznych. Ze względu na rodzaj pochłanianego barwnika wyróżnia się
granulocyty obojętnochłonne – neutrofile, kwasochłonne – eozynofile i zasadochłonne –
bazofile.

Monocyty i limfocyty

Druga grupa, agranulocyty, składa się z monocytów i limfocytów. Monocyty są największymi

leukocytami, zdolnymi do fagocytozy. Produkowane są przede wszystkim w szpiku kostnym,
a stamtąd uwalniane do krwi. Dojrzałe przekształcają się w tkankach obwodowych
w komórki żerne – makrofagi.

Limfocyty tuż po urodzeniu produkowane są w szpiku kostnym, jednak w większości

powstają w węzłach chłonnych. W późniejszym okresie limfocyty T i B dojrzewają
odpowiednio w grasicy lub szpiku kostnym.

Komórki układu odpornościowego.

Źródło: BruceBlaus, licencja: CC BY 3.0.

Odpowiedź immunologiczna

Odpowiedź immunologiczna polega na reakcji limfocytów wobec rozpoznanych własnych

lub obcych antygenów. W zależności od mechanizmów odpowiedzi immunologicznej
rozróżnia się odpowiedź komórkową oraz humoralną, jednak najczęściej obydwa te
mechanizmy współdziałają ze sobą. Zainicjowanie odpowiedzi wynika z ekspozycji na
antygen. Odporność komórkowa jest związana z działalnością limfocytów T – pomocniczych
i cytotoksycznych, natomiast odporność humoralna wiąże się z wytwarzaniem przez
limfocyty B swoistych przeciwciał oraz komórek pamięci. Komórki pamięci odpowiadają za
pamięć immunologiczną organizmu, dlatego podczas drugiej ekspozycji na antygen
odpowiedź organizmu jest specyficzna i szybsza.
Mechanizmy komórkowej i humoralnej odpowiedzi immunologicznej.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie "Biologia Campbella 2019", licencja: CC BY-SA 3.0.

W wyniku kontaktu z antygenem komórki prezentujące antygen prezentują go dziewiczym

limfocytom T pomocniczym, które stymulują limfocyty B i limfocyty T cytotoksyczne do
odpowiedzi immunologicznej.

Odporność komórkowa jest związana z działalnością limfocytów T – pomocniczych

i cytotoksycznych. Limfocyty T pomocnicze za pomocą interleukin aktywują limfocyty
cytotoksyczne, które  rozpoznają konkretny antygen i wydzielają ziarna cytolityczne. Ziarna
cytolityczne powodują wnikanie jonów sodowych do wnętrza komórki tym samym
wywołując apoptozę zakażonej komórki. W konsekwencji zostaje zniszczony patogen.
Limfocyty T pomocnicze poprzez produkcję cytokin mogą również przyciągać komórki
wzmagające aktywność żerną (makrofagi i neutrofile) do miejsca reakcji. Odpowiedź ta jest
charakterystyczna dla zakażeń wirusowych i odrzucania przeszczepu.

Z kolei stymulacja limfocytów B związana jest z odpornością humoralną. Ten typ odpowiedzi
immunologicznej wiąże się z wytwarzaniem przez limfocyty B swoistych przeciwciał
(komórki plazmatyczne) oraz komórek pamięci. Co więcej, produkowane przez limfocyty
T pomocnicze interleukiny pobudzają limfocyty B do podziałów i różnicowania się. W ten
sposób powstaje duża liczba komórek odpornościowych zdolnych do produkcji przeciwciał.
Komórki pamięci odpowiadają za pamięć immunologiczną organizmu, dlatego podczas
drugiej ekspozycji na antygen odpowiedź organizmu jest specyficzna i szybsza.

Ciekawostka

Nadmierna aktywność niektórych subpopulacji limfocytów T może doprowadzić do

zaburzeń patologicznych, m.in. chorób autoimmunologicznych lub alergicznych.
Niedobory immunologiczne związane z brakiem, nieprawidłowym rozwojem lub
 zaburzoną funkcją limfocytów T mogą z kolei być przyczyną niezdolności organizmu do
zwalczania różnych infekcji i ułatwiać rozwój nowotworów.

Słownik
antygeny

struktury makrocząsteczkowe (najczęściej glikoproteiny) rozpoznawane przez limfocyty,

indukujące odpowiedź immunologiczną i reagujące z produktami tej odpowiedzi:
uczulonymi limfocytami i/lub przeciwciałami; rozróżnia się antygeny własne (składniki
organizmu) i obce

apoptoza

śmierć komórki, w zdrowym organizmie zachodzi w wyniku genetycznie

zaprogramowanych procesów

cytokiny

peptydowe substancje hormonopodobne wytwarzane głównie przez komórki układu

odpornościowego i oddziałujące na aktywność biologiczną innych, sąsiadujących z nimi
i współdziałających komórek; cytokiny wytwarzane przez limfocyty noszą nazwę limfokin,
przez monocyty – monokin; powszechnie stosowana nazwa „interleukiny” odnosi się do
cytokin (m.in. limfokin i monokin) wytwarzanych przez leukocyty (krwinki białe)

immunizacja

proces przebiegający w organizmie ludzkim lub zwierzęcym pod wpływem kontaktu

z obcym dla niego antygenem; prowadzi do powstania odporności humoralnej lub
komórkowej; immunizacja sztuczna jest stosowana m.in. w celu zapobiegania chorobom
zakaźnym; czynna – w postaci szczepień ochronnych, bierna – przez wstrzyknięcie
surowicy z gotowymi przeciwciałami

immunoglobuliny

przeciwciała, specyficzne białka należące do globulin, wytwarzane przez limfocyty B i ich

pochodne komórki plazmatyczne; immunoglobuliny związane z limfocytami B stanowią
ich swoiste receptory służące rozpoznawaniu antygenów

komórki fagocytujące

komórki zdolne do fagocytozy, czyli pobierania ze środowiska zewnętrznego cząsteczek

(w tym bakterii), a następnie trawienia ich w wodniczce pokarmowej z udziałem
lizosomów

komórki NK (natural killers)

subpopulacja limfocytów; mają zdolność do tzw. naturalnej cytotoksyczności komórkowej,
tj. do spontanicznego zabijania komórek docelowych bez konieczności uprzedniej
immunizacji gospodarza; komórkami docelowymi komórek NK są głównie komórki
zakażone wirusem i komórki nowotworowe, stąd przypisuje się im istotną rolę
w zwalczaniu zakażeń wirusowych i nadzorze immunologicznym nad rozwojem
nowotworów

limfa

chłonka; jeden z płynów ustrojowych; składa się z płynu tkankowego i komórek układu
odpornościowego

limfangion

jednostka czynnościowa naczyń limfatycznych ograniczona zastawkami; podział naczyń

limfatycznych na zdolne do skurczów limfangiony umożliwia przepływ limfy w kierunku
serca

limfocyty B

subpopulacja limfocytów zdolna do produkcji swoistych przeciwciał (immunoglobuliny);

część z nich, tworząc komórki pamięci, odpowiada za pamięć immunologiczną
organizmu; u większości ssaków limfocyty B dojrzewają w szpiku kostnym

limfocyty T

subpopulacja limfocytów dojrzewających i nabywających zdolność do odpowiedzi

immunologicznej w grasicy (T od ang. thymus), odpowiedzialnych za regulację swoistej
odpowiedzi immunologicznej (rozpoznawanie i niszczenie antygenów)

makrofagi

komórki układu immunologicznego należące do leukocytów; są niezwykle ważnym

elementem nieswoistej i swoistej odpowiedzi immunologicznej i ściśle kooperują
z limfocytami T w przebiegu reakcji komórkowej; mają zdolność bezpośredniej, nieswoistej
fagocytozy różnych cząsteczek, w tym bakterii, wirusów, pierwotniaków, grzybów oraz
fragmentów zniszczonych komórek i substancji pozakomórkowej

monocyty

komórki układu immunologicznego; mają zdolność do produkcji prozapalnych

i immunoregulacyjnych cytokin, prezentacji antygenów limfocytom T, kooperacji z innymi
komórkami układu immunologicznego oraz udziału w odpowiedzi komórkowej
i reakcjach zapalnych

naczynia aferentne
naczynia limfatyczne doprowadzające limfę do węzłów chłonnych

naczynia eferentne

naczynia limfatyczne odprowadzające limfę z węzłów chłonnych

nieswoista odpowiedź immunologiczna

odpowiedź immunologiczna organizmu niezależna od rodzaju patogenu, który wnika do

jego wnętrza

odporność humoralna

jeden z rodzajów obrony immunologicznej, opierający się na wytwarzaniu swoistych

przeciwciał przez limfocyty B

odporność komórkowa

jeden z rodzajów obrony immunologicznej, opierający się na działalności

wyspecjalizowanych komórek żernych: limfocytów T, makrofagów i neutrofili
(granulocytów obojętnochłonnych)

swoista odpowiedź immunologiczna

odpowiedź immunologiczna organizmu uzależniona od działania limfocytów; wyróżnia się

podczas niej dwie główne fazy: rozpoznawania antygenu i neutralizowania antygenu
Film

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Układ odpornościowy człowieka – budowa i funkcje.
Źródło: reż. Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału

Polecenie 1
Obejrzyj film, a następnie wymień funkcje układu odpornościowego.

Polecenie 2
Zastanów się, w którym z elementów układu odpornościowego wytwarzane są limfocyty T. Scharakteryzuj ten narząd.

Polecenie 3
Wymień funkcje śledziony oraz opisz jej budowę.
Grafika interaktywna

Typy odpowiedzi immunologicznej: humoralna i komórkowa

Typy odpowiedzi immunologicznej: komórkowa, z udziałem limfocytów T, które niszczą zainfekowane lub
zmienione komórki, oraz humoralna, w której uczestniczą limfocyty B, produkujące przeciwciała.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., na podstawie: Jakub Gołąb, Marek Jakóbisiak, Witold Lasek, Tomasz Stokłosa, Immunologia,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1

Oceń prawdziwość poniższych zdań.

Prawda Fałsz

W odpowiedzi swoistej □ □
biorą udział wyłącznie
limfocyty B.

Aktywacja odpowiedzi □ □
komórkowej i humoralnej
odbywa się za pomocą
limfocytów
cytotoksycznych.

Limfocyty B odpowiadają □ □
za wytwarzanie
i uwalnianie przeciwciał,
które są charakterystyczne
dla komórkowej
odpowiedzi
immunologicznej
organizmu.

Odrzucanie przeszczepu □ □
jest wynikiem działania
komórkowej odpowiedzi
immunologicznej.
Polecenie 2
Na podstawie grafiki interaktywnej, a także własnej wiedzy przedstaw główne cechy charakteryzujące odpowiedź komórkową
oraz humoralną.
Dla nauczyciela

Autor: Zuzanna Szewczyk

Przedmiot: biologia

Temat: Układ odpornościowy człowieka – budowa i funkcje

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
V. Budowa i fizjologia człowieka.
3. Odporność. Uczeń:
3) przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XI. Funkcjonowanie zwierząt.
2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem struktur
odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.
2) Odporność. Uczeń:
c) przedstawia narządy i komórki układu odpornościowego człowieka,

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Przedstawisz narządy i komórki układu odpornościowego.

Wykażesz różnice między odpowiedzią immunologiczną komórkową i humoralną.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
 rozmowa kierowana;
dyskusja;
ćwiczenia interaktywne;
śniegowa kula;
metoda kosza i walizki.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
kartki A4 dla każdego ucznia, flamastry.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel, odwołując się do wiedzy uczniów zdobytej na wcześniejszych zajęciach,

zadaje pytania:
Jakie funkcje pełni układ odpornościowy?
Jakie elementy biorą udział w odpowiedzi immunologicznej?
Jakie bariery odporności wrodzonej chronią organizm przed patogenami?
Jakie znacie przykłady komórek tworzących barierę komórkową?
2. Uczniowie, pracując w parach, wspólnie przygotowują odpowiedzi na zadane pytania.
Następnie indywidualnie zapoznają się z wprowadzeniem do e‐materiału oraz tekstem
w sekcji „Przeczytaj” i konfrontują z nimi swoje odpowiedzi. W razie potrzeby korygują
je.
3. Prowadzący lekcję informuje uczniów o planowanym przebiegu lekcji i przedstawia
kryteria sukcesu.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel informuje uczniów, że będą pracować metodą kuli śniegowej, poszukując

w tekście zamieszczonym w sekcji „Przeczytaj” e‐materiału oraz w filmie pt. Układ
odpornościowy człowieka – budowa i funkcje informacji na temat następujące pytania:
Jakie elementy budują układ limfatyczny i jakie pełnią one funkcje?
W którym z elementów układu odpornościowego wytwarzane są limfocyty T?
Scharakteryzuj ten narząd. (Polecenie nr 2 do filmu).
 Jakie funkcje pełni śledziona i jak jest zbudowana? (Polecenie nr 3 do filmu).
Jaką rolę w odporności organizmu odgrywa szpik kostny?
2. Nauczyciel objaśnia wspomnianą wyżej metodę i wynikające z niej kolejne etapy pracy:
Najpierw uczniowie będą indywidualnie opracowywać zagadnienia, tworząc
notatki w formie punktów i rysunki, na otrzymanych kartkach A4.
Potem połączą się w pary i porównają swoje propozycje, a na osobnej kartce
zapiszą wspólne odpowiedzi.
Kolejnym krokiem będzie połączenie się par w czwórki, które – jak poprzednio
– skonfrontują swoje odpowiedzi.
Na koniec uczniowie utworzą ośmioosobowe zespoły i znów porównają swoje
propozycje.
3. Uczniowie w czteroosobowych grupach zapoznają się z grafiką interaktywną i wykonują
do niej polecenia 2 i 3, a po upływie wyznaczonego czasu dyskutują nad poprawnymi
rozwiązaniami.

Faza podsumowująca:

1. Omówienie ewentualnych problemów z rozwiązaniem poleceń do grafiki interaktywnej.

2. Praca w grupach. Każdy zespół otrzymuje kartki z rysunkami kosza i walizki oraz
stwierdzeniami związanymi z tematem lekcji (zob. materiały pomocnicze). Zadaniem
uczniów jest ocena prawdziwości każdego z tych stwierdzeń i wskazanie ich miejsca:
prawdziwe powinny trafić do walizki, fałszywe – do kosza.

Praca domowa:

Powtórz wiadomości na temat komórek układu odpornościowego człowieka.

Materiały pomocnicze:
Załącznik 1. Kosz i walizka – przykładowe zdania.
Plik o rozmiarze 91.74 KB w języku polskim

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania filmu:

Film może zostać wyświetlony w fazie wstępnej lekcji, w celu wprowadzenia uczniów
w temat zajęć. Może także zostać wykorzystany na innej lekcji dotyczącej układu
odpornościowego.