BITKA
BATINSKA
Udruženje antifašista Novog Sada

2',1)
'2)

Zbornik radova

Novi Sad, 2014.

 BATINSKA BITKA
Zbornik radova
Izdavač
Udruženje antifašista Novog Sada
Za izdavača
Stanko Šušnjar, predsednik
Rukovodilac
Projektnog tima za organizovanje naučnog i
stručnog skupa o Batinskoj bici

Prof. dr Ranko Končar

Urednik
Stanko Šušnjar
Recenzent
Milivoj Bešlin
Fotografije
Fotodokumentacija Muzeja Vojvodine,
Gradskog muzeja Sombor i
Hronike o Batinskoj bici
Priprema, štampa i povez:
Mala knjiga, Novi Sad
Tiraž: 400 primeraka
ISBN 978-86-917301-3-0

Štampanje ovog Zbornika radova finansijski je pomogao

Pokrajinski sekretarijat za kulturu i javno informisanje
AP Vojvodine na čemu se izdavač najsrdačnije zahvaljuje
 NAPOMENA UREDNIKA

Naučni i stručni skup na temu 70. godina Batinske

bitke održan je 29. novembra 2014. godine u Novom Sadu,
pod pokroviteljstvom Vlade AP Vojvodine. Organizator
skupa bilo je Udruženje antifašista Novog Sada i Pokrajinski
odbor Saveza antifašista Srbije. Skup je organizovan u vidu
okruglog stola.
Na početku skupa odata je počast prof. dr Ranku
Končaru, koji je preminuo krajem oktobra 2014. godine.
Profesor Končar je bio inicijator za održavanje naučnog i
stručnog skupa o Batinskoj bitki, rukovodio je Projektnim
timom, do poslednjeg dana brinuo o organizovanju skupa i
pripremao rad za učešće na skupu.
Učešće na skupu prijavilo je 12 istoričara, vojnih
analitičara, politikologa, muzeologa i neposrednih učesnika
ove velike bitke ili kako je mnogi sa razlogom nazivaju
operacija. Iako je u pitanju veoma značajna bitka jer su u njoj
zajedničku borbu vodile jedinice Trećeg ukrajinskog fronta
i jugoslovenske jedinice - 51. vojvođanska divizija o njoj se
malo pisalo. U sovjetskoj istoriografiji bitka se spominje u
prodoru Crvene armije prema Budimpešti, a u jugoslovenskoj
istoriografiji poslednji natpisi i knjige su štampani pre 30 i
više godina, a da nikad nije organizovan naučni ili stručni
skup na temu ove bitke.
Na skupu je, uz učešće naučnih i stručnih radnika iz
Beograda, Novog Sada, Osjeka, Subotice i Sombora, ocenjeno
da po svom karakteru, organizaciji, pripremama, uslovima

–3–
izvođenja i angažovanju vojnih savezničkih snaga (sovjetskih i
jugoslovenskih) i neprijateljskih snaga (nemačkih, mađarskih,
ustaških i dr.) Batinska bitka spada u red velikih bitaka.
Za partizanske jedinice ona je predstavljala prekretnicu u
načinu ratovanja. Bila je to prva bitka frontovskog ratovanja
i forsiranja velike reke. Bitnu karakteristiku ove bitke,
ocenjeno je na skupu, predstavlja i to što u celom Drugom
svetskom ratu, na svim bojištima na kojima se rat odvijao,
nije bilo veće koncentracije artiljerijskih oruđa i vojnika na
užem prostoru od ovog na kome se odvijala Batinska bitka.
Nadljudskim naporima, hrabrošću, vojnim moralom
i velikim požrtvovanjem uz velike žrtve boreći se rame
uz rame u Batinskoj bitki, borci Crvene armije i 51.
vojvođanske divizije ostvarili su pobedu koja je omogućila
prodor Crvenoj armiji prema Budimpešti, a Vojvođanskoj
diviziji oslobađanje Baranje a zatim, u sadejstvu sa drugim
jedinicama jugoslovenske vojske, oslobađanje zapadnih
delova Jugoslavije i pobedu nad fašističkim okupatorskim i
kvislinškim snagama.
U Zborniku radova koji se stavlja na uvid javnosti
štampani su svi radovi koji su pripremljeni za Okrugli sto,
a zbog neposredne povezanosti i kao nastavak Batinske
operacije u prilogu je štampan rad dr Mladenka Colića pod
nazivom „Borbe za virovitički mostobran“.
Uz zahvalnost učesnicima naučnog i stručnog skupa
na pripremljenim radovima, organizator izražava zahvalnost
i Pokrajinskom sekretarijatu za kulturu i javno informisanje
za odobrena finansijska sredstva bez kojih ne bi bilo moguće
organizovati naučni i stručni skup o Batinskoj bitki niti izdati
Zbornik radova.

–4–
Prof. dr Mladenko Colić,
Beograd

BATINSKA OPERACIJA – BITKA

Identifikacija, periodizacija, tok i rezultati1)
U v o d – Batinska bitka je vođena u prvom periodu
konačnog oslobođenja Jugoslavije. Zapravo, oslobođenjem
Srbije i Beograda počele su operacije NOVJ za konačno
oslobođenje Jugoslavije od nemačkog okupatora, kvislinga i
kolaboracionista.
Kao što je oružani ustanak, u organizaciji KPJ sa
Titom na čelu, protiv okupatora prvo počeo 1941. godine
u Srbiji, tako je i konačno oslobođenje Jugoslavije počelo
oslobođenjem Srbije i Beograda 1944. godine, a završilo se u
Sloveniji 15. maja 1945. godine.
Period konačnog oslobođenja Jugoslavije obuhvata
operacije NOVJ – JA izvedene od jula 1944. do 15. maja
1945. godine. U tom periodu obostrano su izvedene 23
operacije, koje po značaju i rezultatima nameću da se ovaj
period podeli na dva dela:
- prvi od jula 1944. do februara 1945. godine u kome
je izvedeno 17 operacija, koje su počele Topličko-jablaničkom
(10.VII-3.VIII) a završile se Mostarskom operacijom (6.-16.II-
1945.);
- drugi od 20. marta do 15. maja 1945. godine u
kome je izvedeno sedam velikih operacija, koje su počele
Ličko-primorskom (20.III-15.IV), a završile se Operacijom
1)
Operacija ili njen deo naziva se bitkom: kada obe strane nastoje
da ostvare cilj po cenu neograničenih žrtava i totalnog uništenja
protivnika. To se odnosi na prvih 18 dana (6/7 – 24. novembra ),
Batinske operacije.
–5–
zaokruženjem i zarobljavanjem glavnih snaga nemačke Grupe
armija «E» u Sloveniji (kraj aprila – 15. maja 1945.).

Vojno-politička situacija na jugoslovenskom ratištu

sredinom 1944. godine
Krajem juna 1944. godine NOV i POJ imali su 12 korpusa,
39 divizija i više samostalnih brigada, bataljona i odreda,
Mornaricu NOVJ i Prvu lovačku eskadrilu, sa preko 350.000
boraca i rukovodilaca. Celokupna jugoslovenska teritorija
bila je pokrivena sistemom vojne organizacije operativnih,
partizanskih i vojno-pozadinskih jedinica i ustanova.
Vrhovni štab je, sa Visa, neposredno i preko glavnih i
drugih štabova usmeravao borbena dejstva prema zahtevima
operativno-strategijske situacije na jugoslovenskom ratištu.
Nemačke, bugarske, kvislinške i kolaboracionističke
snage na teritoriji Jugoslavije imale su tada oko 700.000
vojnika svrstanih u 26 divizija, 35 samostalnih pukova, 40
samostalnih bataljona i brojne druge samostalne brigade,
pukove i bataljone i druge pešadijske, vazduhoplovne,
moraričke, policijske i druge jedinice, kao i kvislinške i
četničke vojne formacije.2)
One su bile pod komandom komandanta Jugoistoka
feldmaršala Maksimilijana fon Vajksa sa sedištem u Beogradu.
Istovremeno u Grčkoj i delom u Albaniji nalazila se Grupa
armija «E» sa više od 350.000 vojnika, pod komadom general-
pukovnika Aleksandera Lera, potčinjenog feldmaršalu Vajksu.
2)
Na području Bačke i Baranje nalazile su se jedna kompletna i tri
nekompletne mađarske divizije (1. konjička, 13, 14. i 15. pešadijska
divizija),kao i delovi 4. i 5. korpusa. – Oslobodilački rat, knj. 2, str.
249-254; Završne opercije za oslobođenje Jugoslavije 1944-1945,
VII, Beograd, 1957, str. 7-14; Petar Višnjić, Operacije za oslobođenje
Srbije 1944. VII, Beograd, 1972, str. 7-16.
–6–
 Prodor strategijske grupacije NOVJ u Srbiju
Razmatrajući tadašnju vojno-političku situaciju u
svetu, na Balkanu i u Jugoslviji, vrhovni komandant NOV i POJ
maršal Tito odlučio je da krupnim snagama NOVJ sa susednih
područja preduzme ofanzivu za potpuno oslobođenje Srbije.
Istovremeno je trebalo početi i sa oslobođenjem Dalmacije,
Crne Gore i Hercegovine, a zatim Makeodnije i Kosova i
Metohije.
Za prodor u Srbiju angažovana su dva štaba korpusa
(1. i 12) sa 9 divizija. Prodor je izvršen od 28. jula do 20.
septembra, na strategijsku gredu Rudnik – Suvobor – Maljen
– Povlen – Medvednik i oslobođeni su Gornji Milanovac,
Aranđelovac, Lazarevac, Lajkovac, Valjevo i Krupanj.
Istovremeno je uspostavljen jedinstven front snaga NOVJ,
koji se protezao od Čačka do Krupnja, širine 250 km.3)
Dok je strategijska grupacija NOVJ prodirala u zapadnu
Srbiju i Šumadiju, jedinice Glavnog štaba NOV i PO Srbije,
zaplenile su izvesne količine oružja i ratnog materijala
od bugarskih jedinica i brojno porasle, pa je 3. septembra
formirana 45. divizija, a 6. septembra su formirani 13. i 14.
korpus NOVJ.
U periodu od 28. jula do kraja septembra, koji čini prvi
deo operacija za oslobođenje Srbije, bilo je oslobođeno oko
dve trećine Srbije, a grupacija NOVJ u Srbiji narasla je na 18
divizija, od kojih 9 iz Srbije, i brojala preko 110.000 boraca.
U međuvremenu četnici su razbijeni i delom uništeni,
a bugarske snage su se povukle, jer je Bugarska kapitulirala i
prešla na stranu Crvene armije.
3)
U jugoistočnoj Srbiji se tada nalazila grupa od pet diviziija pod komandom
Glavnog štaba Srbije, Operativna grupa divizija imala je oko 7.000, a 12
korpus oko 3.000 boraca. _ Petar Višnjić, n.d., str. 23-28.
–7–
 Istovremeno, Kralj Jugoslavije Petar II Karađorđević,
svojim Ukazom od 25. avgusta stavio je van snage Ukaz o
pretvaranju Štaba Draže Mihailovića u Vrhovnu komandu
«Jugoslovenske vojske u otadžbini», a Ukazom od 29. avgusta
1944. godine razrešio je Dražu Mihailovića dužnosti načelnika
štaba Vrhovne komande «Jugoslovenske vojske u otadžbini»,
i priznao maršala Tita za jedinog «vođu jugoslovenskih snaga
otpora».
Međutim, Draža Mihailović se nije povinovao Kraljevom
ukazu, već je objavio opštu mobilizaciju i dalje ostao na čelu
četnika boreći se protiv snaga NOVJ. Zatim je odveo iz Srbije
oko 20.000 mladića u Bosnu, tamo organizovao odmetništvo i
banditizam, podmetnuo ih uništenju u borbama protiv NOVJ
odnosno jedinica Jugoslovenske armije.
Dvanaestog septembra 1944. godine Kralj Petar II
Karađorđević (u londonskoj emisiji BI-BI-SI-ja na srpsko-
hrvatskom jeziku) pozvao je sve Srbe, Hrvate i Slovence, da se
ujedine i pristupe NOV pod komandom maršala Tita. U pozivu,
pored ostalog, stoji:
«Ovom mojom porukom vama, odlučno osuđujem
zloupotrebu imena Kralja i autoriteta Krune, kojom se
pokušava opravdati saradnja sa neprijateljem i izazvati razdor
među borbenim narodom u najtežim časovima njegove istorije,
koristeći time samo neprijatelju...»4)
Vrhovni komandant NOV i POJ maršal Tito izdao je ,15.
septembra, naredbu potčinjenim jedinicama da se produžava
rok predaje domobranskih i drugih jedinica, koje iz raznih
razloga, nisu mogle preći na stranu NOVJ do 15. septembra.5)

4)
Zbornik NOR-a, tom XIV, 4, str. 1038, 1041-1042.
5)
Josip Broz Tito, Sabrana djela, tom 23, str. 144.
–8–
 Zajedničke operacije NOVJ i Crvene armije
u Srbiji i Vojvodini
Usled napredovanja južnog krila Crvene armije kroz
Rumuniju i Bugarsku i prodora strategijske grupacije NOVJ
u Srbiju, srpsko vojište je u operativno-strategtijskom
smislu postalo veoma značajno, kako za razvoj događaja
u Jugoslaviji, tako i na Balkanu. Na tom vojištu očekivalo
se spajanje levog krila Crvene armije sa snagama NOVJ i
uspostavljanje jedinstvenog savezničkog fronta.
U ovakvoj situaciji, Josip Broz Tito 19. septembra je
otputovao sa Visa u Moskvu radi dogovora sa sovjetskom
Vladom i Vrhovnom komandom Crvene armije o saradnji i
koodinaciji operacija NOVJ i Crvene armije u Srbiji – istočnom
vojištu jugoslovenskog ratišta.
U zajedničkom kominikeu koji je objavila agencija
TASS u Moskvi 28. septembra 1944. godine rečeno je, pored
ostalog, da se «sovjetska strana obratila Nacionalnom komitetu
oslobođenja Jugoslavije i Vrhovnom štabu NOV i PO Jugoslavije s
molbom da daju pristanak na privremeni ulazak sovjetskih trupa
na jugoslovenski teritorij koji se graniči sa Mađarskom; da će
sovjetske trupe pošto izvrše svoje operativne zadatke, biti povučene
iz Jugoslavije» i «da će na teritoriji Jugoslavije, u oblasti gde će
se nalaziti jedinice Crvene armije, djelovati civilna administracija
Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije“.6)
Na osnovu dogovora između maršala Tita i rukovodstva
Sovjetskog Saveza i štabova Crvene armije postignutog u
Moskvi i Krajovi o zajedničkim operacijama jedinica NOVJ,
Crvene armije i Armije otečenstveno-frontovske Bugarske za
oslobđenje istočnih delova Srbije i Beograda, da bi se zatim
formirao jedinstveni front i nastavila ofanziva: NOVJ radi
6)
Josip Broz Tito, Sabrana djela, tom 23, str. 204.
–9–
potpunog oslobađenja preostalih djelova Jugoslavije, a trupa
Crvene armije na budimpeštanskom i bečkom pravcu, planiran
je kombinovani udar trupa Crvene armije (3. ukrajinskog fronta,
bugarske 2. armije, koja mu je bila potčinjena, i delova 2.
ukrajinskog fronta) s istoka i jedinica NOVJ (1. armijska grupa i
13. i 14. korpus) sa zapada, juga i istoka.
U zajedničkoj ofanzivi jedinica NOVJ i 3. ukrajinskog
fronta Crvene armije za oslobođenje Srbije i Beograda,
najznačajnija je Beogradska operacija, koja sadrži napad na
borbena dejstva:
- Prve armijske grupe NOVJ jačine oko 60.000 boraca,
pod komandom general-lajtnanta Peka Dapčevića, političkog
komesara pukovnika Mijalka Todorovića i načelnika štaba
potpukovnika Sava Drljevića, i
- 4. gardijskog mehanizovanog i 75. streljačkog
korpusa, 9. mešovitog avio-korpusa i Dunavske flotile
Crvene armie jačine oko 40.000 boraca.
- protiv nemačke beogradske i smederevske grupacije
jačine oko 60.000 vojnika;
- što ukupno iznosi oko 160.000 vojnika.
Operacija je trajala je od 11. do 22. oktobra 1944.
godine.
Vođena je na teritoriji ograničenoj: reka Sava –
Obrenovac – Aranđelovac - Velika Plana – Požarevac - reka
Dunav – Zemun - Bežanijska kosa - reka Sava.
Oslobođenje Beograda imalo je ogroman vojnički i
politički značaj za čitavu Jugoslaviju. Stvorena je velika
slobodna teritorija kao stabilna pozadina i strategijska
operacijska osnovica za dalja dejstva NOVJ. To je omogućilo
da se prvi put front osloni na sigurnu pozadinu koja je postala
izvor ljudskih i materijalnih rezervi za dalje vođenje rata. To
– 10 –
je dalje, omogućilo dolazak u Beograd CK KPJ, Predsedništva
AVNOJ-a, NKOJ-a i Vrhovnog štaba NOV i POJ sa maršalom
Titom, čime su stvorene mogućnosti za dalju mobilizaciju
ljudstva i jačanje oružanih snaga, kao i za obračun sa
kontrarevolucionarim snagama u Jugoslaviji i izbeglištvu.
Bio je to jedan od istorijskih događaja koji je u potpunosti
opravdao poltičku i vojnu strategiju NOP-a o neophodnosti
oslobođenja glavnog grada za konačan ishod rata i revolucije.
Josip Broz Tito je iz Beograda 16. septembra 1941.
godine otišao kao nepoznati ilegalac, a vratio se, 25. oktobra
1944. godine, kao maršal i Vrhovni komandant NOV i POJ.
Dva dana kasnije – 27. oktobra Tito je na Banjici izvršio
smotru jedinica koje su oslobodile Beograd i održao govor u
kome je, između ostalog, rekao:
«Beograd, naš glavni grad Jugoslavije, tek od sada
zaista postaje glavni grad svih Južnih Slovena, grad koji će
voljeti svi narodi Jugoslavije, grad za koji su prolivali krv svi
sinovi Jugoslavije. Odavde, iz Beograda, treba da zrače one
ideje vodilje koje su nas nosile kroz sve teške dane – ideja
bratstva i jedinstva i ideja velike i srećnije Jugoslavije.»7)

BATINSKA OPERACIJA – BITKA

Batinska operacija obuhvata zajednička napadna
borbena dejstva jedinica 57. armije 3. ukrajinskog fronta
Crvene armije i 51. divizije 12. korpusa NOVJ protiv
nemačkog 68. armijskog korpusa, od 6. do 29. novembra
1944. godine, na Dunavu u rejonu Batine i Apatina, za
oslobođenje Baranje, zatim izbijanje 51. divizije na reku
Dravu od Osijeka do Donjeg Miholjca, a 57. Sovjetska armija
da ostvari prodor na pravcu Pečuju i Nađkanjiže.
7)
«Politika», 28. oktobar 1944. godine.
– 11 –
 Operativna zona na kojoj su izvođena borbena dejstva
obuhvata područje jugoslovenskog dela Baranje, ograničeno
sa istoka Dunavom, sa juga Dravom i sa severozapada
jugoslovensko-mađarskom granicom, oblika trougla, čija je
osnovica (Dunav), širine oko 40 a dužine oko 50 km. Zemljište
ravničasto, a uz Dunav severno i južno od Batine močvarno, sa
nadmorskom visinom od 80 do 243 metara, Belomanastirskom
gredom podeljeno je na veći južni i manji severni deo.
Izdignuto zemljište na desnoj obali omogućavalo je
Nemcima uspešno osmatranje skoro potpuno ravne leve obale
na velikoj dubini. Dunav kod Batine bio je nešto uži (400-500
m) nego kod Mohača (600-700 m). Preimućnstvo odseka kod
Batine bilo je u tome što su tu bili bolji prilazi Dunavu i što su
postojali rejoni pokriveni šumom i drugim rastinjem, koji su
omogućavali prikrivenu koncentraciju snaga i sredstava, kao
i njihovo maskiranje na levoj obali Dunava.

Obostrano angažovane snage i njihovi zadaci

Posle oslobođenja Beograda i Vojvodine, jedinice Crvene
armije koje su dejstvovale na ova dva pravca počele su sa
pregrupisavanjem snaga radi organizovanja dejstava na
budimpeštanskom i nađkanjiškom pravcu. Jedinice 2. ukrajinskog
fronta koje su učestvovale u oslobođenju Banata i Bačke otišle
su na sever prema Budimpešti, a umesto njih došle su jedinice
3. ukrajinskog fronta, pod komandom maršala Tolbuhina koje
su učestvovale u oslobođenju Srbije i Beograda.8)

8)
Treći ukrajinski front, pod komandom maršala Fjodora Ivanoviča
Tolbuhina, imao je u svom sastavu: 37. armiju, koja se nalazila u
Bugarskoj, 57 armiju i 17. vazduhoplovnu armiju, zatim 4. gardijsku
armiju, čiji se dolazak očekivao tek u drugoj polovini novembra. –
Sreta Savić, 51. vojvođanska divizija, VIZ, Beograd, 1964. str. 6-7;
Oslobodilački rat, knj. 2, str. 329-330.
– 12 –
 Početkom novembra 1944. godine na teritoriji
Vojvodine (Bačka) našle su se 57. armija (64. i 75. streljački
i 6. gardijski korpus, 32. gardijska motorizovana brigada i 9.
artiljerijska divizija proboja), pod komandom generala armije
Gagena,9) 17. vazduhoplovna armija pod komandom general-
pukovnika Sudeca; veliki broj artiljerijskih, inžinjerijskih i
drugih jedinica iz sastava 3. ukrajinskog fronta.
Na desnoj obali Dunava Nemci su imali dve divizije:
diviziju «Brandenburg» od ušća Drave do Batine i 31. SS
pešadijsku diviziju «Lombard», ojačanu mađarskim fašističkim
jedinicama, od Batine do Baje.10)
Sedamdeset peti streljački korpus, iz sastava 57. armije,
preuzeo je odbranu leve obale Dunava od Baje u Mađarskoj do
Bačke Palanke u Jugoslaviji. Tu su stigle i 7, 8 i 12. vojvođanska
brigada iz novoformirane 51. divizije NOVJ, pod komandom

9)
U sastavu sovjetske 57. armije, koja se nalazila u prvom ešalonu 3.
ukrajinskog fronta, bili su:
- 75 streljački korpus, sastava: 233, 74. i 236. streljačka divizija;
- 64. streljački korpus, sastava: 73 gardijska, 19. i 113. streljačka
divizija, a od sredine novembra i
- 6. gardijski korpus, zatim 32. gardijska motorizovana brigada i 9.
artiljerijska divizija proboja.
10)
Nemačka 31. SS pešadijska divizija “Lombard” formirana je od
mađarskih folksodojčera iz Baranje i Bačke, krajem oktobra 1944.
Tada je njeno brojno stanje iznosilo oko 14.000 vojnika, od kojih je
oko 8.000 bilo nenaoružano. – Milovan Dželebdžić, Borbe u Sremu u
zimu 1944/45. godine, VIG, 2/1975, str. 24.
Mađarske jedinice činile su: 11. rezervni puk, 39. puk za obezbeđenje,
16. granični puk, 9. pešadijski puk, 54. granični bataljon, bataljon
poljske žandarmerije i jedan bataljon rečne flote. Ustaško-
domobranska pukovnija «Baranja», jedan puk nedićevaca i još neke
policijske jedinice. – Sreta Savić, n.d., str. 26-27.
– 13 –
potpukovnika Sreta Savića, majora Đure Dulića, potpukovnika
Đure Medenice i kapetana Rudolfa Akrapa.11)
Izbijanje 57. armije Crvene armije i 51. divizije NOVJ na
levu obalu Dunava, kao i pokreti rezervi, privukli su pažnju
nemačke Grupe armija «F» i 2. oklopne armije, što je dovelo
do preduzimanja mera radi organizovanja odsutne odbrane
na desnoj obali Dunava. U Baranju je došao Štab nemačkog
68. korpusa, pod komandom generala Helmuta Felmija, koji
je objedinio komandovanje nad svim nemačkim, kvislinškim
i mađarskim jedinicama na sektoru od Baje do ušća Drave.
Planom Štaba 57. armije bilo je predviđeno da samo
75. streljački korpus forsira Dunav: glavnim snagama (233
i 73. divizija i 51. divizija) u rejonu Batine i pomoćnim
snagama (74. divizijom) u rejonu Apatina. Za obezbeđenje
levog boka južno od Apatina zadržana je 236 divizija, a na
desnom krilu severno od Bezdana 734. puk 233. divizija i 8.
brigada 51. divizije. Uoči forsiranja, na levoj obali Dunava
na batinskom i apatinskom pravcu prikupljeno je 1.236
topovskih i minobacačkih cevi, a Nemci su u tom trenutku
na sektoru 75. streljačkog korpusa raspolagali sa svega 200
artiljerijskih oruđa.

11)
U sastavu 51. divizije bile su: 7. brigada (4 bataljona – 2.154 borca),
8. brigada (5. bataljona – 2.775 boraca), 12 brigada (5 bataljona –
preko 2.500 boraca), jedan eskadron konjice i jedan PT divizion; a
od 11. i 12. novembra novoformirane 14. vojvođanska (slovačka) i
Artiljerijska brigada, ali one nisu učestvovale u borbama u batinskoj
operaciji. Štab 51. divizije počeo je da radi 31. oktobra 1944. godine,
u Novom Sadu, odakle se već 2. novembra premestio u Stari Sivac a
5. novembra u Sombor, gde je ostao do kraja Batinske operacije. –
Oslobodilački rat, knj. 2. str. 329-330; Sremski front 1944-1945, BIGZ,
Beograd 1979, str. 70-76; Završne opercije za osobođenje Jugoslavije
1944-1945, str. 417-418; Nikola Božić, Batinska bitka, Beograd 1978,
str. 23-559; Sreta Savić, n.d., 9-25.
– 14 –
 Zadatak prvog ešalona bio je da posle forsiranja
Dunava nezadrživo produži napad, izvrši spajanje batinskog
i apatinskog mostobrana i do 15. novembra ovladaju linijom
Topolje - Kneževi Vinogradi - Belje, sa koje je trebalo uvesti u
borbu drugi ešalon 75. streljačkog korpusa.
Kada se stigne na liniju Batasek-Hercog Teteš-Bolman
predviđeno je uvođenje u borbu 6. gardijskog korpusa i 32.
motorizovane brigade iz drugog ešalona 57. armije, koji je
trebalo da razvije uspeh na pravcu Pečuja i Nađkanjiže i time
obezbedi dejstva 4. gardijske armije, koja je, oslanjajući se
na batinski mostobran, imala zadatak da nastupa u pravcu
Sekešfehervara radi okruženja Budimpešte sa jugozapada.
Osnovni operativni zadatak 51. divizije 12. korpusa
NOVJ, bio je da, uz zajednička dejstva sa jedinicama 3.
ukrajinskog fronta, oslobodi Baranju i izbije na Dravu. Posle
izbijanja na levu obalu Drave, jedinice 12. korpusa trebalo
je da dejstvuju u bok i pozadinu neprijateljskih snaga koje
su se nalazile u međurečju Save, Drave i Dunava, i da na taj
način sadejstvuju s 1. proleterskim korpusom u Sremu i 6. i
10. korpusom NOVJ u Slavoniji, kao i da obezbede bokove 3.
ukrajinskog fronta u Mađarskoj i jedinica NOVJ na Sremskom
frontu.

Periodizacija, tok i rezultati

batinske bitke - operacije
Operacija je trajala 23 dana i ima tri etape, i to:
Prva etapa (7-14. novembra) koja obuhvata pokušaj
da se iz pokreta na širokom frontu zauzme mostobran na desnoj
obali Dunava kod Batine i Apatina, i poveže u zajednički operativni
mostobran.

– 15 –
 Forsiranje Dunava počelo je, prvo na pomoćnom mestu
prelaza, zapadno od Apatina, noću 6/7. novembra, kada je jedna
ojačana četa 360. puka 74. divizije Crvene armije uspela, malim
gumenim čamcima da se prebaci na desnu obalu Dunava kod
Apatina, da bi se potom u toku dana i noći, prebacila još dva
bataljona, koji su uspeli da prošire mostobran na 2,5 km po
frontu i oko 3 km po dubini. Zajedno s bataljonima 360. puka
prebacili su se i izviđački delovi 51. divizije. U isto vreme, dva
bataljona 109. puka 74. divizije forsirali su Dunav severozapadno
od Apatina i zauzeli manji mostobran. Pojavu jedinica Crvene
armije i NOVJ na ovom mestu Nemci su shvatili veoma ozbiljno
i odmah su intervenisali snagama jačine oko dva ojačana
bataljona iz sastava divizije «Brandenburg». Međutim, napad
Nemaca tim snagama izvršen 8. novembra nije uspeo, kao ni
u sledeća dva naredna dana. Kako Nemci u protivnapadu nisu
uspeli da potisnu sovjetske jedinice, preduzeli su hitne mere za
dovođenje pojačanja: 92. motorizovanu grenadirsku brigadu i
3. divizion 668. artiljerijskog puka iz sastava Artiljerijske grupe
«Šnel» sa Sremskog fronta, a ubrzali su i dovođenje 13. SS
izviđačkog bataljona iz rasformirane 13. SS divizije «Handžar»,
koji je iz istočne Bosne već bio u pokretu prema reci Dravi.12)
12)
Pored navedenih jedinica, u vremenu od 12. do 29. novembra, u
sastav nemačkog 68. armijskog korpusa prebačeno je sa Sremskog
fronta, iz Korpusne grupe «Kibler», još dvadesetak jedinica četnog,
batlajonskog (divizionskog) i pukovskog sastava, među kojima su se
nalazila i dva artiljerijska diviziona: 1. divizion 668. artiljerijskog puka
i 505. SS artiljerijski divizion, kao i 1007. jurišni topovski (samohodni)
artiljerijski divizion i više drugih manjih jedinica. Istovremeno je iz Istre i
severoistočne Italije na batinski mostobran upućena 44. rajh grenadirska
divizija. Nemačka vrhovna komanda izvršila je razgraničenja jedinica za
dejstva u južnoj Mađarskoj: granica između Grupe armija «F» i Grupe
sarmija «Jug» određena je pravcem Baja – Kapošvar – zapadna obala
Blatnog jezera, a Komanda Jugoistoka je dobila zadatak da spreči dalje
pokušaje prelaza jedinica Crvene armije i NOVJ preko Dunava i uništi
iskrcane snage između Apatina i Batine.
– 16 –
 Forsiranju Dunava glavnim snagama kod Batine pretho-
dio je, noću 9/10. novembra, neopažen prelazak izviđačkih
delova 12. brigade 51. divizije i 233. divizije, na dva mesta –
severno i južno od Batine. Jedanaestog novembra, na prelazu
kod Batine, uspeli su da se prebace na desnu obalu Dunava dva
bataljona 12. brigade i dva bataljona 703. puka 233. divizije i
da savladaju otpor neprijatelja i zauzmu Batinu, važan taktički
čvor u sistemu odbrane neprijatelja. Zatim su napali nemačke
položaje Draž i Zmajevac, pred kojima su zadržani.
Na batinskom mostobranu našli su se 11/12. novembra
tri bataljona 703. puka, dve čete 572. i dva bataljona (1. i 4)
i omladinska četa 12. brigade – ukupno oko šest bataljona
pešadije sa pešadijskim i protivtenkovskim naoružanjem.
Oko podne 12. novembra 31. SS divizija, uz podršku
tenkova i 20 jurišnih aviona, izvršila je protivnapad i do mraka
potisla 12. brigadu i batlajone 233. divizije na zapadnu ivicu
Batine. U toku noći, 12/13. novembra, na mostobran prebačeni
su 5. bataljon 12. brigade i 2. bataljon 572. puka i druge
jedinice. Tako su, 13. novembra ujutro, na mostobranu bila
dva puka 233. streljačke divizije i gotovo cela 12. vojvođanska
brigada. Ukupno uzev, angažovano je nepunih devet bataljona
i 31 artiljerijsko oruđe za njihovu neposrednu podršku.
U toku noći 13/14. novembra na mostobran su
prebačeni 5. bataljon 12. brigade i jedan bataljon 572. puka.
Neprijatelj je 14. novembra ponovo pokušao da, uz podršku
artiljerije i avijacije, povrati Batinu, ali su njegovi napadi
odbijeni. Prelazak Dunava 12. brigade trajao je od 11. do
14/15. novembra. Zbog tako sporog i dugotrajnog prelaska
(tri dana i četiri noći), nije prebačeno dovoljno snaga i
postignut kontinuitet pune borbene sposobnosti 51. divizije
na mostobranu, niti je uspostavljeno dovoljno sadejstvo sa
snagama sovjetske 233. divizije.
– 17 –
– 18 –
Situacija pred forsiranje Dunava kod Batine;
crvenom bojom su obeležene snage NOVJ i Crvene armije a plavom neprijateljske snage
– 19 –
Batinska operacija; crvenim su obeleženi položaji i jedinice NOVJ i
Crvene armije a plavim neprijateljskih snaga
 Druga etapa (15-24. novembra) obuhvata promene u
početnom planu, pregrupisavanje snaga i povezivanje batinskog i
apatinskog mostobrana u jedinstveni – operativni mostobran.
Zbog teških borbi, velikih gubitaka i minimalnih uspeha
usled žestokog otpora Nemaca, Komandi 3. ukrajinskog fronta
i Štaba 57. armije postalo je jasno tek 13. novembra da se sa
snagama 75. streljačkog korpusa i njegovim prilično istrošenim
divizijama prvog ešalona neće moći izvršiti postavljeni zadatak:
proširiti i povezati mostobran kod Batine i Apatina i do 15.
novembra dostići liniju Topolje - Kneževi Vinogradi - Belje,
kako je prvobitno planirno i u zapovesti naređeno.
Pošto 75. korpus više nije imao neangažovanih jedinica
osim 299. divizije, koja je obezbeđivala levi bok, Štab 57.
armije naredio je uvođenje u borbu na batinski mostobran
drugog ešalona 57. armije – 64. korpusa, koji je prema
prvobitnom planu trebalo da bude upotrebljen na sektoru
Dunav-Sekče-Mohač. Štabu 64. korpusa potčinjena je 233.
divizija iz 75. streljačkog korpusa, koja je već bila angažovana
u batinskom mostobranu.
Zadatak 64. korpusa bio je da uvođenjem u borbu 73.
gardijske divizije na levom krilu 233. divizije, s mostobrana
koji je krajnjim naporima držala 12. vojvođanska brigada,
produži prodor pravcem Batina – Zmajevac i do 15. novembra
ovlada linijom Topolje-Kneževi Vinogradi. Svoju 19. i 113.
diviziju, koje su se u tom trenutku nalazile u širem rejonu
Sombora, trebalo je da uvede u borbu kao sledeće korpusne
ešalone. Za smenjivanje iscrpljene i gotovo desetkovane 12.
brigade Štab 51. divizije stavio je na raspolaganje svežu,
dobro popunjenu i odmorenu 7. brigadu.
Predviđajući da će 64. korpus, pri pokušaju da proširi
batinski mostobran, naići na žilav otpor neprijatelja i da se
on oko mostobrana već solidno utvrdio, Štab 57. armije ubrzao
– 20 –
je privlačenje 9. artiljerijske divizije u rejon Bezdana. U ovom
izmenjenom planu 75. korpus, ojačan 236. divizijom iz rezerve 57.
armije, a nešto kasnije i 8. brigadom 51. divizije, dobio je zadatak
da se premesti na apatinski pravac radi proširenja mostobrana svoje
74. divizije i njegovog spajanja sa batinskim mostobranom. Nakon
spajanja oba mostobrana, 75. korpus trebalo je da produži
dejstva u pravcu Belog Manastira radi sadejstva sa glavnim
snagama 57. armije u ovladavanju belomanastirskom gredom
i učvršćenju šireg prostora za razvoj ofanzive 3. ukrajinskog
fronta kroz Mađarsku.
Ovakvim rasporedom i grupisanjem snaga i sredstava
podrške stvoreni su realni uslovi za izmene brojčanog i
tehničkog odnosa snaga u korist napadača. Preostalo je
još da se takav odnos snaga postigne i u vazduhu, gde je
neprijatelj u to vreme bio u prednosti, pa je zatraženo od 17.
vazduhoplovne armije da uloži maksimalne napore i što pre
pruži efikasnu podršku snagama na mostobranu. Potom su se
na oba međusobna privremeno razdvojena mostobrana kod
Apatina, odnosno kod Batine razvile vrlo teške borbe koje su
najčešće vođene prsa u prsa i zahtevale znatno angažovanje
snaga. U tim teškim borbama Batina je 19. novembra, ponovo
cela zauzeta.13)
Štab 57. armije do 16. novembra postepeno je uveo u borbu
oba korpusa: 64. i 75., dok je Štab 51. divizije angažovao 12. i
7. brigadu u borbama kod Batine, a 8. brigadu kod Apatina.
13)
Pukovi 73. divizije i jedinice 7. brigade prelazili su preko Dunava 13.
i 14. novembra i odmah sa skela i čamaca upućivani u prvu borbenu
liniju da bi zadržali osvojeni mostobran. Do zore 16. novembra na
mostobran su prebačeni preostali pešadijski i drugi borbeni delovi
233. i 73. divizije i 7. brigade.
Noću 16/17. novembra, preko pontonskog mosta, sa mostobrana je
povučena 12. brigada i raspsoređena u obližnja sela Kolut i Bački Breg
radi odmora i popune.
– 21 –
Posle gubitka Batine i povlačenja na novu odbrambenu liniju,
Štab nemačkog 68. korpusa bio je prisiljen da pređe u odbranu.
Šestodnevni pokušaji da se likvidira batinski mostobran ostali su
bez očekivanih rezultata.
Devetnaestog novembra težište napada 57. armije
Crvene armije i jedinica 51. divizije na batinskom mostobranu
bilo je na 73. i 233. diviziji prema Kneževim vinogradima.
Uporedo sa razvojem ovih borbi, 18. novembra su Dunav
severno od Apatina prešli delovi 236. divizije i 1. bataljon 8.
brigade 51. divizije i krenuli ka Monjorošu i Aleksandrovom
Dvorcu. Do 22. novembra prebačeni su i ostali delovi 236.
divizije i 8. brigade, a idućeg dana, u opštem napadu svih
prebačenih snaga, 73. divizija je u sadejstvu sa 51. divizijom
zauzela Zmajevac, 8. brigada Monjoroš, a 233. divizija Draž.
Komandanti 64. i 75. korpusa uveli su u borbu 22.
novembra svoje druge ešalone i, uz vatrenu pripremu iz
oko 1.100 topovskih i minobacačkih cevi, preduzeli opšti
napad za proboj nemačke odbrane i konačno spajanje oba
mostobrana. U drugom ešalonu 64. korpusa nalazila se 113.
a iz 75. korpusa 236. divizija.
Čim je uvedena u borbu i ne sačekavši završetak
neuobičajeno duge i sistematske artiljerijske vatrene
pripreme, 113. divizija pošla je energično napred u sadejstvu
sa 19. divizijom, koja je u međuvremenu potpuno ovladala
Gajićem i orijentisala se prema Topolju i Duboševici; 113.
divizija koristi ovaj prodor i uspeh svog desnog suseda za
obuhvat nemačke 44. divizije, koja je grčvito branila greben
Belomanastirske kose. Kada je 113. divizija duboko zaobišla
i pojavila se u rejonu artiljerijskih položaja, severoistočno od
Podolja, otpor neprijatelja naglo je popustio.

– 22 –
 U isto vreme, napadjući s fronta i sa južnih kosa Belo-
manastirske grede, 73. gardijska divizija uspela je da, uz
sadejstvo i podršku svoje artiljerije i samohotki, koje su ih
pratile u stopu, probije utvrđenu neprijateljsku liniju odbrane
na putu Draž-Zmajevac i ponovo podiđe koti 206 sa južne
strane.
U podne 22. novembra, dejstvujući u prvom ešalonu 75.
korpusa, 8. brigada 51. divizije, posle teških četvorodnevnih
borbi i natčovečanskih napora, probila je front divizije «Bran-
denburg» na apatinskom pravcu i produžila dejstvo prema
Kneževim Vinogradima. Na njenom levom krilu 74. i 236.
divizija su zauzele Aleksandrov Dvorac i dejstvo usmerile u
pravcu sela Lug i Grahovac, gde se, oslonjena na Mali Dunav,
nalazila druga odbrambena linija nepriajtelja. Time se
apatinski mostobran povećao na oko 10 km po širini i 5 km po
dubini i približio batinskom na svega 2 km. To je ugrozilo bok
i pozadinu neprijateljskih snaga na batinskom mostobranu
i doprinelo njihovom bržem povlačenju sa Belomanastirske
kose.14)
Nemački 68. korpus utrošivši sve rezerve, koristeći se
manevarskim zemljištem, prešao je na vođenje zadržavajuće
odbrane i traženje novih pojačanja. Međutim, prodor
14)
Iz borbe je izvučena, u desetodnevnim borbama gotovo prepolovljena,
233. divizija i zadržana u drugom ešalonu 64. korpusa. Sa 12.
brigadom 51. divizije, 233. divizija doživela je najteža iskušenja i na
svojim plećima podnela glavni teret bitke za batinski mostobran.
Na apatinskom pravcu, istovremeno sa 8. brigadom 51. divizije,
uvedena je u borbu 236. divizija iz rezerve 3. ukrajinskog fronta. Tako
su se 22. novembra, pored četiri sovjetske i jedne divizije NOVJ, na
oba mostobrana našle još dve sovjetske ili ukupno sedam pešadijskih
divizija i brojna artiljerija, nekoliko diviziona oklopnih samohodnih
oruđa i nešto tenkova. Bile su to snage dovoljne za proboj novih
odbrambenih položaja u Baranji i za izvršenje postavljenog zadatka –
spajanje oba mostobrana. Nikola Božić, n.d., str. 301-313.
– 23 –
sovjetske 19. 113. i 73. gardijske divizije, 7. i 8. vojvođanske
brigade i 75. korpusa prema liniji Vardarac - Kneževi
Vinogradi potpuno je ugrozio krila i bokove 68. nemačkog
korpusa. U takvim uslovima, Štab 68. korpusa naredio je
postupno povlačenje.
Izbijanjem 7. i 8. brigade 51. divizija pod Kneževe
Vinograde i povezivanjem unutrašnjih krila 64. i 75. korpusa,
završena je i druga etapa batinske operacije u kojoj je došlo
do spajanja nekoliko manjih taktičkih mostobrana u jedan
operativni sa kojeg su uvođene u borbu krupnije pešadijske
i motomehanizovane snage. Bio je to ujedno završetak
najdramatičnijih trenutaka na baranjskom mostobranu u
kojem se izdržalo najteže, jer je svaki jači nemački protivnapad
dovodio u pitanje celu batinsku operaciju.
Treća etapa (25-29. novembra) obuhvata uvođenje u
borbu drugog ešalona 57. armije i gonjenje neprijatelja prema
Pečuju i Siklošu, kao i dejstva 51. divizije za oslobođenje preostalog
dela Baranje.
Ujutro 25. novembra u borbu je uveden 6. gardijski
korpus u čijem se sastavu nalazila 10. i 20. gardijska streljačka
divizija i mnogobrojna artiljerijska i minobacačka ojačanja 57.
armije i 3. ukrajinskog fornta. Tako je ojačana 57. armija posle
snažne artiljerijske pripreme probila tanki zastor delova 31. SS
divizije i već 26. novembra uveče produžila dalje nastupanje.
U stvorenu brešu uvedena je pokretna oklopno-motorizovana
rezerva – 32.– motomehanizovana brigada, koja je u sadejstvu
sa 6. gardijskim korpusom nastavila gonjenje razbijenog
neprijatelja u pravcu Pečuja i zauzela ga 29. novembra.15)
15)
Jedinice 4. gardijske armije su noću 24/25. novembra forsirale Dunav
kod Mohača i 26. novembra zauzele ovaj grad spojivši se sa snagama
57. armije, čije su jedinice, u to vreme, prodirale prema Pečuju. Nikola
Božić, n.d., str. 386-392.
– 24 –
 Dok su jedinice 57. armije prodirale prema Pečuju
i Šiklošu, 51. divizija vodila je borbe za oslobođenje
preosstalog dela Baranje. Sedma brigada vodila je vrlo teške
borbe oko Kneževih Vinograda i 27. novembra ga oslobodila.
Osma brigada je zauzela Lug, Grabovac i Vardarac. Nakon
zauzimanja tih mesta brigade 51. divizije produžile su
gonjenje neprijatelja prema Dravi. Izbijanjem 29. novembra
1944. na Dravu i oslobađenjem jugoslovenskog dela Baranje,
završena je batinska operacija.
Prvog decembra 1944. Glavni štab Vojvodine naredio
je 51. diviziji da zaposedne levu obalu Drave od Torjanca
do ušća u Dunav. Jedinice 51. divizije postigle su značajan
uspeh i stekle veliko borbeno iskustvo, ali su pretrpele i teže
gubitke.16)

16)
Ukupni gubici 51. divizije iznose 1.456 izbačenih iz stroja boraca i
starešina, od čega je 416 poginulo,850 ranjeno i 190 nestalih. Prema
nepotpunim podacima, sovjetski gubici iznose 1.387 poginulih (25.X-
10.XII-1944) i više hiljada ranjenih.
Nemci su, takođe, pretrpeli teške gubitke. Divizija «Brandenburg»
je u ovim borbama spala na svega 130 vojnika, po bataljonima, dok
se 31. SS divizija «Lombard» praktično raspala, pa su ostaci, pored
drakonskih mera u toku borbi i masovnih streljanja, po kazni upućeni
pešice na prostor Maribor-Celje. Mađarske jedinice su se uglavnom
rasule.
Prema neproverenim podacima, neprijatelj je imao oko 2.500
poginulih i ranjenih i 140 zarobljenih vojnika i starešina. Zaplenjene
su ili uništene velike količine ratnog materijala. Jovan Vukotić,
Borbena dejstva u savlađivanju vodenih prepreka u NOR-u 1941-
1945, VIZ, Beograd, 1983., str. 280-281, Nikola Božić, n.d., str. 457-
501, 502-559; Sreta Savić, n.d., str. 31-52. Oslobodilački rat, knj. 2,
str. 467-470, Zbornik NOR-a, tom I, knj. 8, dok. 144, 185, 192, 208;
knj. 10, dok. 60, 61, 65, 171, 93.

– 25 –
 Zaključak
Forsiranje Dunava kod Batine i Apatia spada u red
većih prelazaka preko velikih vodenih prepreka u Drugom
svetskom ratu. Istovremeno to je bila najsloženija operacija,
ali koja nije bila najbolje pripremljena i izvedena. Najveća
je greška što nisu odmah angažovane jače snage, osobito u
prvom ešalonu i prvom talasu forsiranja, kao što je radila
Crvena armija prilikom forsiranja Dnjepra, Dnjestra i drugih
vodenih prepreka i imala je u tome veliko iskustvo.
Batinska operacija po svom karakteru, organizaciji,
pripremama i izuzetno teškim i složenim uslovima izvođenja,
kao i po obostranom angažovanju snaga – Crvene armije i NOVJ,
s jedne, i nemačkih s druge strane, spada u red velikih i najtežih
napadnih operacija. Nemačke snage na sektoru od Baje do ušća
Drave u početku operacije iznosile su 30.000, a pri kraju više od
60.000 vojnika. Bile su to znatne, a u pojedinim etapama
operacije i veoma jake nemačke snage, što potvrđuje i
činjenica da su se u vremenu od 19. do 23. novembra, samo
na batinskom mostobranu i na frontu širine 3-4 kilometra,
između sela Draž i Zmajevca, nasuprot tri divizije Crvene
armije i jedne brigade NOVJ, nalazile dve nemačke divizije i
jedan oklopni grenadirski bataljon. Prema 1.000 artiljerijskih
i minobacačkih cevi jedinica Crvene armije i NOVJ, Nemci su
imali dva artiljerijska puka i više od 50 samohodnih topova i
tenkova. Bila je to jedna od većih koncentracija artiljerijskih
cevi i vojnika na jednom kilometru fronta u operacijama
Drugog svetskog rata.
Od 23 dana, koliko je trajala batinska operacija, baš
zato što su u početku angažovane slabe snage, prvih 18
dana i noći vođene su stalne žestoke borbe za prelaz preko
Dunava i uspostavljanje operativnog mostobrana na odseku

– 26 –
Batina - Apatin, sa kojeg je 51. divizija, zajedno sa jedinicama
57. armije, stvorila uslove za oslobođenje Baranje. U tom
delu operacije obe su strane nastojale da ostvare cilj po cenu
neograničenih žrtava i totalnog uništenja protivnika.
Da bi se zavarali Nemci, Štab 3. ukrajinskog fronta i Glavni
štab NOV i PO Vojvodine odlučili su da, pre početka forsiranja,
51. divizija zaposedne levu obalu Dunava od Mohača do ušća
Drave u Dunav i tako kod Nemaca stvori utisak da na tom
delu Dunava nema Crvene armije. Taj postupak, po mišljenju
sovjetskih vojnih stručjaka, pokazao se opravdanim. Nemci
su stvarno, izveštavali da se na levoj obali Dunava primećuju
Titove jedinice, «ali to ne znači da se iza njih ne koncentiršu
snage Rusa». O pripremama i operativnom maskiranju mesta
prelaza, tadašnji komandant Glavnog štaba Vojvodine general-
lajtnant Kosta Nađ kasnije je govorio: »Niko od vojnika, pa ni od
laika ne bi mogao pomisliti da se kod Batine uopšte može, vojnički
rečeno, forsirati Dunav, jer smo mi morali da pređemo u ofanzivu
sa ravnice i da napadnemo utvrđenja oko Batine, koja je na bregu i
potpuno dominira bačkom ravnicom s druge strane Dunava».
Kada pokušaj zamišljenog forsiranja Dunava «iz
pokreta», na širokom frontu i na brzu ruku, nije dao
očekivane rezultate, koristeći dotadašnje uspehe, koji još
nisu omogućavali razvoj krupnijih snaga na osvojenim
mostobranima, korigovana je prvobitna odluka usmeravanjem
75. korpusa na apatinski mostobran i uvođenjem u borbu
svežeg 64. korpusa na batinskom mostobranu, gde je zbog
veoma jakog otpora Nemaca i sporog prebacivanja narednih
ešalona i naoružanja bio doveden u pitanje njegov dalji
opstanak.
Iako je do izmene plana batinske operacije i njegovog
usklađivanja sa razvojem operativne situacije došlo u
poslednjem i odlučujućem trenutku, kada je jedinicama 75.
– 27 –
korpusa, razvučenim na frontu širokom 30 km i zaglibljenim
u blatu Kazuka i Vrblja, ponestalo snage da izvrše postavljeni
zadatak uvođenjem u borbu 6. gardijskog korpusa kriza je
prebrođena i nastavljeno je gonjenje protivnika prema Pečuju
i Šiklošu.
Oslobođenjem Baranje i izbijanjem jedinica 12.
korpusa NOVJ na levu obalu Drave i njenim posedanjem
sve do Barča, ugrožen je istureni nemački front u Sremu i
stvorena operativna prednost za NOVJ i mogućnost udara
u bok i pozadinu nemačkih snaga. Ta prednost još više je
došla do izražaja stvaranjem tzv. virovitičkog mostobrana
i neposrednim povezivanjem sa slobodnom teritorijom na
desnoj obali Drave i sa jedinicama 6. i 10. korpusa NOVJ, a
posle i prilikom proboja fronta u Sremu u aprilu 1945. godine.

– 28 –
 Zahvalnost vrhovnog komandanta NOV i POJ
borcima i starešinama 51. divizije NOVJ za
izvanrednu hrabrost pokazanu u borbama za
oslobođenje Baranje sadejstvujući s jedinicama
Crvene armije

Izražavam svoju zahvalnost borcima, podoficirima,

oficirima i političkim komesarima 51. divizije koji su pokazali
izvanrednu hrabrost i upornost pri oslobođenju Baranje na
čelu sa štabom divizije – komandantom Sretom Savićem,
političkim komesarom divizije potpukovnikom Đurom
Medenicom i zamjenikom komandanta Đurom Dulićem.
Naročitu pohvalu zaslužila je VII brigada ove divizije
na čelu s komandantom majorom Miladinom (Milanom)
Ješićem.
Rame uz rame s herojskom Crvenom armijom mladi
borci Srema, Banata i Bačke borili su se nesebično za
oslobođenje svoje braće u Baranji, a zajedno s njima oni će
goniti fašističke okupatore s drugih dijelova naše zemlje.
Jedinstvo i požrtvovanost u borbi protiv okupatora garancija
su naše potpune pobjede.

1. decembar 1944. godine, Beograd

Vrhovni komandant NOVJ i POJ

maršal Jugoslavije Josip Broz Tito

– 29 –
Živan Žika Stojšić,
Beograd

KA OKONČANJU DRUGOG SVETSKOG RATA

Posmatrano vremenski i prostorno, kada se govori o

Batinskoj bici, mora se imati u vidu ne samo jugoslovenski
već i njen širi, slobodno se može reći evropski i svetski značaj.
Isto tako, ona se ne može posmatrati odvojeno od drugih
operacija i bitaka na jugoslovenskom ratištu – oslobođenja
Beograda, Vojvodine, Mostarske, Kninske, Sarajevske
operacije, Sremskog fronta...
Uoči prenošenja partizanskih operacija u istočne delove
zemlje, u proleće i početkom leta 1944, posle odluka i dogovora
najviših predstavnika velikih sila antifašističke koalicije
na prethodno održanoj Teheranskoj konferenciji, ušlo se u
završnu fazu II svetskog rata, a Narodnooslobodilačka vojska
Jugoslavije postala je njen najdirektniji neposredni učesnik koji
predstavlja sponu između Crvene armije i zapadnih saveznika
jedinstvene antifašističke koalicije.
Iskrcavanjem u Normandiji, probijen je nemački
„Atlanski bedem“ i otvoren drugi front. U Italiji, savezničke
snage nastupale su ka Rimu. Na istočnom frontu, gde su bile
gotovo dve trećine nemačkih snaga, Crvena armija je avgusta,
u jaši-kišinjevskoj operaciji, na prilazima Balkanskom
poluostrvu, razbila nemačku strategijsku grupaciju „Južna
Ukrajina“ i otvorila pravac prodora ka Budimpešti i Beču.
Predstojalo je, dakle, spajanje istočnog i zapadnog
fronta i to preko jugoslovenskih prostora i uz najaktivnije
učešće partizanske Narodnooslobodilačke vojske koju i Anglo-

– 30 –
Amerikanci i Sovjetski Savez uvažavaju kao nezaobilaznog
i izuzetno važnog saveznika u predstojećim završnim
operacijama za konačno slamanje nacističke Nemačke. Do
tada samostalno jugoslovensko ratište, postaje još značajnije
za sve zaraćene strane. Susretom sa armijama zapadnih i
istočnih saveznika obrazuje se neprekinuti jugoslovenski
front od Mađarske do Jadrana, kao južni luk strategijskog
okruženja Hitlerovih armija u Evropi, što je za nemačke
oružane snage krajnje nepovoljno.
U tom prostoru od bitnog značaja za okončanje rata
u Evropi – bila je i Vojvodina. Širinu i značaj narodno-
oslobodilačkog rata u Vojvodini potvrđuje i činjenica da je već
od jeseni 1943. među njenim partizanima i britanska vojna
misija kojoj se, nešto kasnije, pridružuje i američka. Da bi
one uspešno delovale, uređeni su partizanski aerodromi kod
Batrovaca i Karlovčića. Saveznički avioni spuštaju se, dakle,
i na slobodnu teritoriju u neposrednoj blizini nemačkog
vazduhoplovnog uporišta u Zemunu.
Na teritoriji Jugoslavije u to vreme je oko 300 hiljada
nemačkih vojnika i oko 400 hiljada Nemcima podređenih
pripadnika kvislinških i četničkih oružanih formacija.
Vardarsko-moravskom dolinom i, dalje, preko Beograda, bilo
je planirano i izvlačenje nemačke grupe armija „E“ sa oko
350 hiljada vojnika. Hitleru je stalo da, povlačenjem snaga
sa juga, skrati front i dobije na vremenu, te naređuje da
se ovaj prostor brani po svaku cenu. Da je ovim nemačkim
snagama ostala komunikacija Solun-Niš-Beograd-Novi Sad-
Budimpešta, borbe na severu Balkana i u Mađarskoj bile bi
nesumnjivo duže i još krvavije.
S druge strane, Nemcima se ovde suprotstavljalo oko
350 hiljada partizana svrstanih u 12 korpusa, 39 divizija i
više samostalnih brigada, bataljona i partizanskih odreda,
– 31 –
pri čemu se broj boraca i jedinica neprestano uvećavao.
Antifašističkim saveznicima više je nego jasan ogroman značaj
njihovog borbenog angažovanja i doprinosa, što potvrđuje i
pomenuti boravak savezničkih misija u Vojvodini. U skladu
sa sopstvenim i zajedničkim interesima, naoružanjem i
opremom sve izdašnije pomažu jugoslovenske partizane. No,
paralelno s tim, već se prave i kalkulacije za krojenje granica
i podelu interesnih sfera posle rata.
U takvim okolnostima, Titu je veoma važno da, u
cilju što bržeg oslobođenja zemlje, uključujući i teritorije
koje su svojevremeno odvojene od Jugoslavije kao matice,
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije dejstvuje na
levom krilu III ukrajinskog fronta i, oslobađanjem Srbije,
Beograda i Vojvodine, sebi stvori snažno zaleđe za vođenje
završnih operacija. Vrhovni komandant, obraćajući se Kosti
Nađu 4. aprila 1945, obrazlaže racionalan zaključak: „Važno
je da teritorij s našim življem oslobode naše jedinice, ili
tvoja armija ili snage Glavnog štaba Slovenije. Ono što mi
uzmemo, teško će nam oteti, kao što će teško dati ono što
njihova vojska zaposjedne.“ Uz to, Tito izgovara i ono svoje
čuveno: „Tuđe nećemo ali ni svoje ne damo!“ Ima na umu
i to da će, zarobljavanjem i razoružanjem nemačkih snaga
koje se povlače sa juga, Narodnooslobodilačka vojska znatno
ojačati svoju materijalnu bazu.
U tom kontekstu odvija se Batinska bitka. Njen uspešan
ishod obezbeđuje sigurnost levom krilu III ukrajinskog
fronta u borbama za Budimpeštu i daljem nadiranju ka
Beču i Berlinu. S druge strane, otvara prostor za Dravsku
operaciju, naše brzo nadiranje preko Podravine i izbijanje
na severozapadne granice. Uspostavljanjem mostobrana na
Dunavu posle bitke na Batini dat je i bitan doprinos proboju
Sremskog fronta. Kad je 1. armija tu učinila odlučujući proboj,

– 32 –
na severozapadu su vojvođanske divizije prešle Dravu i stigle
na jugoslovensko-austrijsku granicu gde je, kod Dravograda,
predajom više desetina hiljada nemačkih vojnika, ustaša,
domobrana i četnika, 15. maja 1945. rat završen upravo na
sektoru 51. vojvođanske divizije.
Zbog toga je postojao imperativ da se na Dunavu
uspostavi mostobran. I on je uspostavljen uz velike žrtve i
partizana i Crvene armije. O razmerama tih žrtava rečito
svedoči nekoliko primera. Naša 51. divizila sa svojom 7,
12. i artiljerijskom brigadom i 233. sovjetska divizija bile
su na glavnom pravcu u prvom ešalonu forsiranja Dunava.
Na njegovu desnu obalu prvi su stigli 12. brigada i 703.
sovjetski puk i, razume se, bili izloženi najžešćim udarima sa
dominirajućih visinskih kota Belomanastirske grede. U 2. četi
4. bataljona 12. brigade od 130 boraca samo ih je 16 ostalo
u stroju. Iz 4. čete 1. bataljona, ostalo je samo 18 boraca
a svi ostali su izginuli. U Batini je 320 boraca 5. bataljona
izbačeno iz stroja a kritičnog dana bitke – 14. novembra, 12.
brigada i jedan bataljon 7. brigade imale su 900 izbačenih iz
stroja tako da je, do izvlačenja iz prvog ešalona, 12. brigada
izgubila gotovo polovinu svoga sastava.
Uspostavljanjem mostobrana kod Batine stvoreni su
preduslovi za ostvarivanje naših vojno-strategijskih ciljeva.
Operacijama koje su usledile stigli smo u Korušku, ušli u
Trst. Vojnički posmatrano, postavljeni ciljevi su ostvareni.
No, u novonastaloj konstelaciji međunarodnih odnosa koja
je vodila ka hladnom ratu, to što je vojnički osvojeno, nije
moglo da stekne međunarodno priznanje, te su Trst i Julijska
krajina ipak ostali van jugoslovenskih granica. Nesporno je,
međutim, da je i na političkom planu ostvareno sve što je u
datim okolnostima realno bilo moguće.

– 33 –
 Nije neumesno da uvek pa i danas imamo u vidu
doprinos Vojvodine i Vojvođana zajedničkoj jugoslovenskoj
antifašističkoj Narodnooslobodilačkoj borbi. U Vojvodini
se dobro znalo šta je fašizam, te se u borbi protiv fašizma
ispoljio jedinstven opštenarodni otpor kojim su demantovana
tumačenja da se partizanski pokret vezuje za planine i vrleti.
I kada je Hitler pregazio čitavu Evropu i bio pred Moskvom,
nije imao mira u ravnom Banatu, gorela su žita u Sremu i
Bačkoj da bi bilo manje hleba za nacističke osvajače. U toku
narodnooslobodilačke borbe u Vojvodini su ispisane mnoge
istinite legende.
Poslednjih decenija mnogo toga se čini da se saznanje
o njima uskrati mladima iako je to i njihova dragocena
istorijska baština. Utoliko pre što su te istinite legende
ispisivali prvenstveno njihovi vršnjaci koji su u partizanski
narodnooslobodilački pokret uložili ne samo odlučnost i
hrabrost, nego i inventivnost i samoinicijativu neophodnu
u uslovima kada je iz Vojvodine bilo teško uspostaviti i
održavati vezu sa Glavnim partizanskim štabom i Vrhovnim
komandantom.
Vojvođanski skojevci preuzeli su inicijativu i
odgovornost za oslobađanje komunista iz zatvora u Sremskoj
Mitrovici čime su, pored ogromnog moralno-političkog
efekta ovog poduhvata, dali u širem smislu i snažan
kadrovski doprinos narodnooslobodilačkom pokretu. Već i
tom akcijom, na samom početku stavljeno je do znanja da
su vojvođanski partizani, i kad su odsečeni od centralnog
rukovodstva, organski deo jedinstvenog jugoslovenskog
narodnooslobodilačkog pokreta, što će se potvrđivati tokom
čitavog rata.

Pomenuću samo ono najvažnije:

– 34 –
x Narodnooslobodilačkoj vojsci, pored mnogobrojnih
partizanskih odreda, Vojvodina je dala 18 svojih
brigada, četiri divizije i 12. vojvođanski koprpus.
Mnogi Vojvođani borili su se u drugim jedinicama,
posebno u 6. istočnobosanskoj i Majevičkoj brigadi
pa su u njihovom sastavu učestvovali i u bici na
Sutjesci. Vojvođana je bilo i u stroju kada je u Rudom
formirana 1. proleterska brigada.
x Jedinstvo i odlučnost naroda u antifašističkoj borbi
potvrđuje i činjenica da u Vojvodini nije bilo četnika
niti je mogla da se uspostavi njihova organizacija
uprkos pokušajima Draže Mihailovića da se to učini.
Postavio je svog komandanta za Vojvodinu koji je u
najbukvalnijem smislu bio i ostao general bez ijednog
vojnika.
x Prelazak vojvođanskih partizana u Bosnu od više-
strukog je opštejugoslovenskog vojnog i političkog
značaja. Vojvođanske jedinice učešćem u bitkama i
operacijama izvan Vojvodine potvrđivale su jedinstvo
narodnooslobodilačkog pokreta. U oslobađanju Beo-
grada, na primer, u sastavu 12. korpusa učestvovalo je
šest vojvođanskih brigada, a među onim jedinicama
koje su okončale rat na jugoslovensko-austrijskoj
granici bila je 51. vojvođanska divizija.
x Poput neprijateljskih ofanziva u drugim delovima
zemlje, i u Vojvodini je bila „velika ofanziva“ sa
odnosom snaga – jedan partizan na 40 neprijatelja.
Fruška gora se ni tada nije predala a žrtve i stradanja
podstakli su još žešći narodni otpor.
x Jedinstven je poduhvat i „veliki transport“ u proleće
1943. kada je tek formirana 3. vojvođanska brigada
preko celog Srema, preko pruga, drumova i reka,
– 35 –
 između neprijateljskih garnizona i uporišta, uspešno
do Bosne sprovela oko sto kola hrane i 1.100
nenaoružanih dobrovoljaca.
x Pri kraju rata, među komandantima četiri narodno-
oslobodilačke armije dvojica su - Kosta Nađ i Petar
Drapšin – Vojvođani.
x Pregovori o razmeni nemačkih vojnika koje su zarobili
sremski partizani i sama razmena obavljena između
Rume i Stejanovaca 2. septembra 1943. izuzetan je
događaj sa stanovišta međunarodnog ratnog prava.
Ponudom pregovora i razmenom Nemci su partizane
faktički priznali kao regularnu zaraćenu snagu.
Kao neposredni učesnik, osećam obavezu da ovom
prilikom pomenem još jedno pitanje koje je poslednjih
decenija predmet velikih manipulacija sa ciljem da se baci
ljaga na časni antifašistički pokret i na njegove velike žrtve.
Reč je o odnosu prema zarobljenicima. Završne operacije i
velike pobedonosne bitke suočile su Narodnooslobodilačku
vojsku i sa ogromnim brojem neprijateljskih vojnika koji su
bili prisiljeni na predaju. Vrhovni komandant Josip Broz Tito
blagovremeno je na to reagovao, imajući, pored ostalog, u vidu
i da nas posmatraju pripadnici savezničkih armija. Uputio je
naredbe da se strogo poštuju principi međunarodnog ratnog
prava. I danas se u Vojnom arhivu može pronaći bezbroj
dokumenata koji potvrđuju da su te naredbe prenošene
sistemom vojne hijerarhije i od viših komandi upućivane sve
do najnižih jedinica. Rat, međutim, često stvara situacije koje
se, posmatrano iz mirnodopskih uslova i daleko od terena na
kojima se događaji odvijaju, teško mogu shvatiti. Rat je kao
zemljotres koji stvara nepremostive provalije i situacije poput
narodne priče o tamnom vilajetu kad nema idealnih rešenja.

– 36 –
 Kao neposredni akter i svedok, pomenuću i zaro-
bljavanje ozloglašenog nemačkog generala Lera pod čijom je
komandom 6. aprila 1941. bombardovan Beograd i koji je na
kraju rata bio glavnokomandujući za Jugoistok. Nastojeći da
stotine hiljada nemačkih vojnika ne preda partizanima, Ler
je manevrisao da bi dobio u vremenu. No, bio je primoran
da 9. maja potpiše bezuslovnu kapitulaciju u Topolšici iznad
Šoštanja, gde se nalazio štab IV slovenačke partizanske
operativne zone. Koristeći faktičku situaciju – masu
nemačkih i kvislinških grupacija na tom terenu i malobrojne
parizanske snage, Ler je pobegao i predao se Englezima u
okolini Pliberka. Prethodno je još poručio jedinicama da
nastave pohod ka Austriji, što su ove, uz borbu, i učinile. A za
Evropu rat je već bio okončan.
Sa naše strane nastala je potera da se Ler, po cenu
oružanih borbi, vrati živ ili mrtav. Oficiri štaba IV operativne
zone pronašli su ga u selu Bistrici kod Pliberka. Engleskom
pukovniku predočen je dokument sa Lerovim potpisom o
kapitulaciji i Ler je vraćen partizanima. Njega i njegov štab
preuzeo je politički komesar 3. partizanske armije Branko
Petričević Kađa. Na našu stranu trebalo ga je vratiti kroz
ogromnu masu nemačkih i kvislinških formacija koje su se
nalazile na tom prostoru te je i to bio riskantan poduhvat.
Tada sam se nalazio na desnoj obali Drave u selu Oberdorfu
u okolini Celovca i Velikovca. Kađa mi je pokazao Lera tražeći
da mu dam odgovarajuće obezbeđenje do Maribora. To sam
učinio sa velikim zadovoljstvom i olakšanjem shvativši da je
i za nas rat završen, sedam dana kasnije nego u Evropi. U
zarobljenom Leru i njegovim bliskim saradnicima video sam
konačan krah Hitlerovog nacizma. Bio je to za mene jedan od
simbola pobede.

– 37 –
Dr Milan Terzić, viši naučni saradnik
Institut za strategijska istraživanja, Beograd

VOJNO-POLITIČKA SITUACIJA U JUGOSLAVIJI

NA KRAJU DRUGOG SVETSKOG RATA

(skica za temu)
APSTRAKT
U radu se na osnovi literature ukazuje na vojne okolnosti i stanje u
Jugoslaviji na kraju Drugog svetskog rata. U fokusu su unutrašnji
jugoslovenski faktori (partizanski pokret, snage generala Draže
Mihailovića i jugoslovenska Kraljevska vlada) na koje su se
prelamali interesi zapadnih saveznika i SSSR-a.

Približavanje savezničkih armija Balkanu i Jugoslaviji

nakon pobeda na Istočnom frontu i Severnoj Africi,
iskrcavanja na Siciliji i italijanska kapitulacija, označili su
veći saveznički upliv na jugoslovensku unutrašnju situaciju.
Vojno-strateški Jugoslavija se našla u fokusu savezničkog
interesovanja kao zaleđe fronta u Italiji, prostor preko koga
su snabdevane nemačke vojne efektive u Grčkoj (nemačka
komanda Jugoistoka), kontrola dunavskog plovnog puta kojim
se nemačka ratna mašinerija snabdevala rumunskom naftom
iz Ploeštija i približavanjem jedinica Crvene armije. Upravo je
dolazak Crvene armije izazivao strah kod zapadnih saveznika
oko podele budućih sfera uticaja i širenja komunizma u
Evropi. Tako su vojne okolnosti za sobom povlačile pitanje
političkog uređenja kako na Jugoistoku Evrope, tako i na
Balkanu i u Jugoslaviji. Jugoslovensko pitanje se našlo u
fokusu i otvaralo se svom složenošću unutrašnje situacije.
Za saveznike, pre svega zapadne koje je predvodila Velika
– 38 –
Britanija, u prvom trenutku primaran je bio vojni interes u cilju
destabilizacije nemačkog okupacionog sistema (podržati one
koji vode rat sa Nemcima), a onda su na red dolazila politička
pitanja oko posleratnog uređenja ovih prostora. Unutrašnji
jugoslovenski faktori su bili Narodnooslobodilačka vojska
Jugoslavije (partizanski pokret) predvođen Komunističkom
partijom Jugoslavije, Jugoslovenska kraljevska vlada koja
je bila u emigraciji i četnički pokret (Jugoslovenska vojska
u Otadžbini) na čelu sa generalom Dražom Mihailovićem,
vojnim ministrom u Kraljevskoj vladi.
***
Partizanski pokret predvođen Komunističkom partijom
Jugoslavije vodio ustaničku akciju protiv okupacije Jugoslavije
i imao je jaku ideološku notu, gledajući u SSSR-u uzor i prvu
zemlju socijalizma. To je sa sobom nosilo i borbu za vlast.
Politički je predstavljao široku jugoslovenku platformu. Na
zasedanju skupštine (AVNOJ) u Jajcu novembra 1943. godine,
stvorena je vlada (NKOJ-Nacionalni komitet oslobođenja
Jugoslavije) koja je istakla predstavničku ulogu ispred
jugoslovenskih naroda. Iza njega je stajao SSSR podržavajući
pokret koji su predvodili komunisti u Jugoslaviji. Sa partizanskim
Vrhovnim štabom SSSR je održavao radio-vezu. Potom je
februara 1944. u partizanski Vrhovni štab stigla sovjetska
Vojna misija predvođena generalom Nikolajem Kornjejevim.
Nakon toga aprila 1944. u Moskvu je upućena Vojna misija na
čelu sa generalom Velimirom Terzićem i Milovanom Đilasom.
Iz političkih obzira general Terzić je bio na čelu ove misije
iako je njen svarni šef bio Milovan Đilas, kao politički faktor.
Đilas je dva puta primljen kod Staljina i tražio je međunarodno
priznanje partizanskog pokreta kao reprezenta jugoslovenske
države. Međutim, Staljin iz međunarodnih obzira, ne želeći

– 39 –
da remeti svoje odnose sa zapadnim saveznicima nije bio
spreman da stane iza tih zahteva. Parizanski pokret upućivan
je na kompromis sa jugoslovenskom Kraljevskom vladom. Đilas
se vratio iz Moskve, dok je general Terzić nastavio boravak u
Sovjetskom Savezu obezbeđujući pomoć za NOV (Narodna
oslobodilačka vojska).
Partizanski pokret i njegov vođa Josip Broz Tito, razume-
vanjem vojno-političke situacije, slao je misije i kod zapadnih
saveznika. Na to ukazuje delatnost Vladimira Velebita koji
je decembra 1943. boravio u Egiptu, a potom maja - juna,
jula - avgusta, septembra - oktobra 1944. i decembra 1944.
- februara 1945. godine boravio u Londonu. Prihvaćen je
kao predstavnik vojnog pokreta i dva puta je bio primljen
kod britanskog premijera Vinstona Čerčila (maj i jul 1944.
godine) i bio je u Italiji prilikom Titovog susreta sa Vinstonom
Čerčilom, avgusta 1944. godine. Velebit je diplomatski vešto
pomerao vojne pregovore na polje političkog delovanja.
Treba ukazati na činjenicu da su još od sredine 1943. kod
partizanskog pokreta dolazili zapadni, pre svih britanski, vojni
predstavnici. Dolaskom brigadira Ficroja Maklejna ta misija
je podignuta na generalski nivo. Tito se u kontaktu sa njima
mogao uveriti u potrebu neohodnog političkog kompromisa
sa jugoslovenskom Kraljevskom vladom. Na to ga je upućivala
Moskva, a sa druge strane o tome svedoče i Velebitovi izveštaji
tokom boravka u Londonu 1944. godine. Sve to je bio razlog
za kompromis sa vladom Ivana Šubašića u cilju stvaranja
zajedničke jugoslovenske vlade. Prvi sporazum je postignut na
Visu juna 1944, a potom drugi, nakon oslobođenja Beograda,
u jugoslovenskom glavnom gradu, početkom 1944. godine.
Zajednička vlada je stvorena povratkom vlade Ivana Šubašića
u Beograd, marta 1945. godine. Tako je Tito sledio savezničku

– 40 –
politiku komromisa u cilju međunarodnog prznavanja pokreta
na čijem se čelu nalazio.
***
Na čelu jugoslovenske Kraljevske vlade od januara
1942. do sredine 1943. bio je Slobodan Jovanović, zatim
kratko vreme sredinom 1943. Miloš Trifunović a potom od
druge polovine 1943. godine Božidar Purić. Tokom boravka
u britanskoj prestonici jugoslovenska vlada je sve više gubila
svoj kredibilitet koji je stvoren 27-martovskim prevratom
1941. godine. Na to najbolje ukazuje činjenica da Slobodan
Jovanović tokom boravka u Londonu nije nikada bio primljen
kod britanskog premijera Vinstona Čerčila. To je na drugoj
strani, kako smo ukazali dva puta uspelo Titovom poverljivom
diplomati Vladimiru Velebitu, tokom 1944. godine. Ove
činjenice rečito govore o poziciji dve jugoslovenske vlade kod
britanskih saveznika.
Vlada Božidara Purića se, da bi bila bliža događajima
u zemlji, septembra 1943. godine preselila iz Londona u
Kairo. General Draža Mihailović je bio vojni ministar u
vladama Jovanovića, Trifunovića i Purića. Vlada Božidara
Purića pala je maja 1944. ne želeći da se odrekne svog vojnog
ministra generala Draže Mihailovića. Jugoslovenski kralj
Petar II Karađorđević mandat za sastav nove vlade poverio
je Ivanu Šubašiću koji u svojoj vladi vojni resor nije poverio
generalu Mihailoviću. Upravo je Šubašić ušao u kompromis
sa partizanskom vladom u zemlji sledeći savezničku politiku
stvaranja zajedničke vlade. Pod savezničkim pritiskom
jugoslovenski monarh je svoje kraljevske prerogative krajem
1944. i početkom 1945. preneo na ustanovu Namesništva.
Tako se vremenom krnjila legitimnost jugoslovenske
Kraljevske vlade i monarhije u emigraciji.

– 41 –
 ***
Pojava četničkog pokreta u Jugoslaviji 1941. Mihai-
lovićevo generalsko unapređenje (brigadni general) i
ministarsko postavljenje januara 1942. godine, u nedostatku
vojnog kontigenta, ojačalo je poziciju kraljevske vlade
u emigraciji. Sledilo je njegovo dalje vojno unapređenje
(divizijski general januara 1942. i armijski general juna 1942)
i preseljavanje vojne komande u Jugoslaviju (jun 1942.) na
čelu sa novim armijskim generalom, Dražom Mihailovićem.
U „kairskoj aferi“ tokom 1942. godine, koja je označila
direktan jugoslovensko-britanski sukob, slabila je pozicija
jugoslovenske vlade koja se okrenula svom vojnom ministru,
generalu Mihailoviću.
Britanci su tokom rata sondirali stanje u Jugoslaviji
slanjem svojih misija kod pokreta generala Mihailovića.
Nivo misija je povećavan (od kapetana 1941. do generala
1943.) i u drugoj polovini 1943. saveznička misija je dola-
skom generala Armstronga podignuta na najviši nivo.
Međutim, prepiska generala Mihailovića tokom 1942-1944.
sa savezničkom misijom ukazuje na rana razmimoilaženja
sa kapetanom Hadsonom, pukovnikom Bejlijem i generalom
Armstrongom. Za Britance je od prioritetnog značaja bila
destabilizacija nemačke okupacione uprave od strane
partizana u Jugoslaviji. Međutim, Mihailovićevo izbegavanje
aktivnog otpora, britansko sagledavanje njegovog umanjenog
vojnog potencijala (slabosti vojno-teritorijalne strukture
i porazi na Neretvi i Drini u proleće 1943), uticali su na
promenu britanske politike u Jugoslaviji. To je i bio razlog
za okretannje „borbenijem“ partizanskom pokretu. Britanci
su pojačali Mihailovićeve sumnje neposrednom kontrolom
radio-veze sa kraljevskom vladom, zahtevom za kontrolom
unutrašnje radio-veze i infiltriranjem članova misije kod
– 42 –
lokalnih komandanata na terenu. Sve se završilo povlačenjem
savezničkih misija tokom 1944. godine. Taj nedostatak
general Mihailović je mislio da može nadomestiti slanjem
misija u Italiju (Živko Topalović, Zvonko Vučković itd.). Sa
jugoslovenskim predstavnicima u inostranstvu je uspostavio
radio-vezu mimo britanske kontrole. Sve je to povećalo
savezničko, pre svih britansko, podozrenje. Mihailović
je, pritisnut realnošću situacije, nastojao da proširi svoju
političku platformu na Svetosavskom kongresu u selu Ba kod
Gornjeg Milanovca, januara 1944. Pokazalo se da je reč o
zakasnelim refleksima političkog prestrojavanja.

***
Evidentno je da je partizanski pokret tokom 1943-1944.
izrastao u najznačajniju vojnu snagu u Jugoslaviji. Imajući
u vidu savezničke planove o održivosti jugoslovenskog
državnog koncepta u to se uklapao partizanski pokret. Po
jednom britanskom izveštaju iz druge polovine 1943. oni su
jedini u Jugoslaviji imali, kako se kaže, „konstruktivan odnos
prema jugoslovenskim nacionalnim razlikama“.
Izvesne nade pokretu generala Mihailovića podstakla
je misija američkog potpukovnika Roberta Makdauela koji
je pripadao servisu (OSS) generala Vilijema Donovana. Kod
Mihailovića je došao avgusta 1944. godine i nesumnjivo
probudio neku nadu, kao i kod njegovog predstavnika u Italiji
Živka Topalovića, da se preko Amerikanaca može postići
promena političkog kursa saveznika. Makdaul se susreo sa
nemačkim predstavnikom Rudolofom Šterkerom i razgovarao
oko mogućnosti predaje nemačkih snaga na Balkanu. Postavlja
se i pitanje da li je američki oficir prekoračio svoja ovlašćenja?
Makdaul je hteo da razgovara sa Hermanom Nojbaherom,
kome Berlin nije odobrio direktan susret. Prema nemačkim
– 43 –
izvorima misija je imala politički karakter: sprečiti sovjetsku
ekspanziju na Balkan, oponirati Titu i stati iza Mihailovića.
Potom je Tito protestovao kod Čerčila, Čerčil kod Ruzvelta i
Makdauel je napustio Mihailovića novembra 1944. godine sa
improvizovanog aerodruma u Bosni, na Ozrenu.
Srbija se nesumnjivo u dugoj polovini 1944. našla u
žarištu zbivanja. Pre toga su Nemci nastojali da ojačaju svoju
poziciju u Jugoslaviji (Nojbaherov plan o srpsko-crnogorskoj
federaciji). Različita sagledavanja zapadnih saveznika i
SSSR-a oko buduće podele interesnih sfera u Evropi imalo
je i svoj epicentar u Jugoslaviji i konkretnije u Srbiji. U prvi
plan sve više je izbijao dunavski plovni put kojim se nemačka
snadbevala rumunskom naftom. Ubrzano približavanje
Crvene armije sa Istoka bilo je važan faktor oko rešavanja
budućeg stanja na ovim prostorima. U cilju prodora prema
srednjoj Evropi Crvena armija je aprila 1944. godine
stvorila Dunavsku ratnu flotilu. Međutim, dolazak trupa
Crvene armije u drugoj polovini 1944. sa sobom je nosio
nesimnjivo postojanje socijalno-klasne namere. Pokazale su
se bezuspešnim akcije pojedinih četničkih komandanata da
dočekaju sovjetsku vojsku i okrenu se protiv Nemaca (Piletić
i Keserović). Tako je general Mihailović vremenom sve više
bio izolovan i upadao u bezizlaznu situaciju. Sve više je gubio
iz vida šta znači snaga međunarodnog faktora i spoljna tačka
oslonca. Na to ukazuju telegrami razmenjeni sa Topalović-
Vučkovićevom misijom u Italiji u jesen 1944.
Na drugoj strani, Beograd je oslobođen zajedničkim
sadejstvom snaga Crvene armije (jedinice 2. i 3. ukrajinskog
fronta i Dunavske flotile) i Narodnooslobodilačke vojske
(NOVJ). Ulazak u glavni grad je nesumnjivo imao važan
psihološko-propagandni momenat za nastavak daljih vojnih
operacija. Jedinice NOVJ su nastavile operacije ka zapadu

– 44 –
otvarajući, za njih do tada novu vrstu ratnih operacija.
Reč je frontalnom sudaru koji se umnogome razlikovao od
dotadašnjeg gerilskog ratovanja. To je partizanskim snagama
donelo veće vojne žrtve i taj front je opstajao do pred sam
kraj rata.

***

Jedinice Crvene armije su, prateći vodeni tok Dunava,

užurbano napredovale prema Mađarskoj. Na putu im se
isprečila nemačko-ustaška odbrana na Batini novembra
1944. godine. Sovjeti, učesnici ovih borbi, su ovaj sukob
na Batinskoj gredi nazivali najtežom sovjetskom bitkom
za vreme rata u Jugoslaviji. Situaciju su dodatno otežavala
činjenica o nepostojanju pokreta otpora u zaleđu fronta na
Batini. U prodoru sovjetske armije učestvovale su i snage
NOVJ (7, 8 i 12. brigada 51. vojvođanske divizije). Batinsku
bitku treba sagledavati kao sukob između dve velike
operacije, Beogradske i Budimpeštanske. Upravo je ovim
operacijama krčen put sovjetskim armijama za prodiranje
u Podunavlje a jugoslovenskim jedinicama za oslobađanje
Baranje i Jugoslavije.
Kada se sve sagleda, činjenice ukazuju na realan rasplet
unutrašnje situacije u Jugoslaviji i pogotovo u Srbiji. Zato
su tumačenja ovih događaja iz ugla raspada jugoslovenske
države lišena stvarnog stanja na jugoslovenskom ratištu na
kraju Drugog svetskog rata. Ono što se tada desilo bilo je
logičan rasplet s obzirom na snagu unutrašnjih jugoslovenskih
činilaca i snagu i upliv međunarodnog vojnog i političkog
faktora.

– 45 –
 LITERATURA

(zbornici dokumenata, memoari i istoriografska

literatura)

1. Jugoslovenske vlade u izbeglištvu 1943-1945, priredio

Branko Petranović, Zagreb 1981.
2. Tito-Churchil strogo tajno, priredio Dušan Biber, Zagreb
1981.
3. Tito u Vršcu, zbornik, Vršac, 1984.
4. Staniša R. Vlahović, Zbornik dokumenata iz britanske arhive.
Anglo-jugoslovenski odnosi 1941-1948, Birmingham, 1985.
5. Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ 1941-1945, tom II,
Beograd 1989.
6. Zapisnici NKOJ-a i Privremene vlade DFJ: 1943-1945,
priredili Branko Petranović, Ljiljana Marković, Beograd
1991.
7. Односи Југославије и Русије (СССР) 1941-1945: документи
и материјали, група приређивача, Београд, 1996.
8. Vladimir Velebit, Sećanja, Zagreb 1981.
9. Milan Grol, Londonski dnevnik 1941-1945, Beograd 1990.
10. F.V. Dikin, Bojovna planina, Beograd 1973.
11. Milovan Đilas, Razgovori sa Staljinom, Beograd 1990.
12. Milovan Đilas, Revolucionarni rat, Beograd 1990.
13. Fitzroy Maclean, Rat na Balkanu, Zagreb 1964.
14. Слободан Јовановић, У емиграцији: разговори и записи,
Београд 1990.
15. Josip Smodlaka, Partizanski dnevnik, Beograd 1972.
16. Петар II Карађорђевић, Живот једног краља: мемоари
Петра II Карађорђевића, Београд 1990.
17. Константин Фотић, Рат који смо изгубили. Трагедија
Југославије и погрешка запада, Београд 1995.
– 46 –
18. Eliyabeth Barker, British Policz in South-East Europe in the
Second World War, Macmillan, 1976. Barker Elizabeth,
Britanska politika prema Jugoistočnoj Evropi u Drugom
svetskom ratu, Zagreb, 1978.
19. Weeler C. Mark, Britain and The War of Yugoslavija 1940-
1943, New York, 1985.
20. Л.Ј.Гибијанский, Советский Союз и новая Югославия
1941-1947, Масква 1979.
21. Veselin Đuretić, Vlada na bespuću, Beograd 1983.
22. Jovan Marjanović, Draža Mihailović između Britanaca i
Nemaca, Zagreb-Beograd 1979.
23. Branko Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-
1945, Beograd 1992.
24. Бранко Петрановић, Стратегија Драже Михаиловића
1941-1945, Београд 1992.
25. W.R.Roberts, Tito, Mihailovic and The Allies 1941-1945,
New Bruncwich, New Jersy, 1973. Valter Roberts, Tito,
Mihailović i saveznici 1941-1945, Beograd 2013.
26. Đoko Slijepčević, Jugoslavija uoči i za vreme Drugog svetskog
rata, Minhen 1978.
27. Jozo Tomaševich, The Chetniks, Stanford, California, 1975.
Tomašević Jozo, Četnici u Drugom svetskom ratu 1941-1945,
Zagreb 1979.
28. Алексеј Ј. Тимофејев, Руси и Други светски рат у
Југославији 1941-1945, Београд 2011.
29. Милан Гулић, Краљевина Југославија и Дунав (Дунавска
политика југословенске краљевине 1918-1944), Београд
2014.

– 47 –
Doc dr. Aleksej Timofejev,
Beograd

CRVENA ARMIJA I BATINSKA BITKA.

Borbeni put sovjetskih trupa od iskrcavanja kod Negotina
do oslobođenja/osvajanja Beograda dobro je rekonstruisan u
sovjetskoj i u jugoslovenskoj istoriografiji.17) Brojne jedinice
Crvene armije, opremljene modernim teškim naoružanjem,
slomile su nemački otpor u Srbiji i omogućile prodor u Srbiju
partizanskih jedinica. S druge strane, partizanski odredi su
prodorom u Srbiju stvorili komplikovanu situaciju na nemačkim
komunikacijama i pomogli su zatvaranju polukruga oko
Beograda, koji je bio zauzet u zajedničkom nastupanju vojnika
dve armije. Uloga sovjetske armije u frontalnim borbama
protiv Nemaca bila je značajna. Prema savremenim podacima,
baziranim na opsežnim istraživanjima u arhivima Ministarstva
odbrane Ruske Federacije, brojno stanje sovjetskih jedinica
koje su neposredno učestvovale u Beogradskoj operaciji (28.
septembra – 20. oktobra 1944)18) je bilo 300.000 ljudi (III
17)
Советские вооруженные силы в борьбе за освобождение народов
Югославии, Moskva, 1960; Loktionov I., Dunavska flotila u velikom
otadžbinskom ratu: 1941–1945, Beograd, 1966; Локтионов И. И.,
Дунайская флотилия в Великой Отечественной войне, Moskva, 1962;
Толубко В. Ф., Барышев Н. И., От Видина до Белграда. Историко-
мемуарный очерк о боевых действиях советских танкистов в
Белградской операции, Под редакцией и с предисловием В. Ф. Чижа,
Moskva, 1968; Grupa sovjetskih i jugoslovenskih autora, Beogradska
operacija, u redakciji maršala Sovjetskog Saveza S. S. Birjuzova i
general-pukovnika JNA R. Hamovića, Beograd, 1964; Beogradska
operacija: okrugli sto 18. oktobra 1984, Beograd, 1985; Beogradska
operacija, Beograd, 1989.
18)
Manje od borbi u Srbiji uopšte jer ne uključuje učešće sovjetskih
trupa u operacijama u južnoj Srbiji septembra–oktobra 1944. i Sremu
i Bačkoj oktobra–novembra 1944.
– 48 –
ukrajinski front – 200.000, delovi II ukrajinskog fronta na
severu Srbije – 93.500, Dunavska flotila – 6.500)19). Takođe
je utvrđeno na osnovu jugoslovenske arhivske građe, da je za
prodor u Srbiju bilo angažovano devet divizija (26 brigada,
odnosno kao što je i bilo obično u to doba tri brigade u diviziji
NOVJ) a u samoj Srbiji u to vreme NOV je imao pet divizija,
čije brojno stanje je bilo veoma diskutabilno20). Prosečno
brojno stanje brigade NOVJ 1944, prema najoptimističkim
kalkulacijama, bilo je oko 950 boraca21). U ovom kontekstu
indikativna je epopeja Sremskog fronta, gde su jugoslovenski
partizani samostalno stupili u klasične frontalne borbe, kao
regularna armija i apsolutno opravdano su ih zapamtili kao
neviđeno teško stradanje.22)
Kada je reč o vojnoistorijskom aspektu borbi sovjetskih
jedinica u Jugoslaviji, veoma precizno zabeleženoj istoriji
borbenih operacija Crvene armije i NOVJ za vreme Beogradske
operacije23) potrebno je skrenuti pažnju na događaj koji
je veoma dugo bio zanemaren kako u sovjetskoj tako i u
jugoslovenskoj istoriografiji.

19)
Россия и СССР в войнах XX века: Статистическое исследование,
Moskva, 2001, str. 300.
20)
Colić M., Pregled operacija na jugoslovenskom ratištu: 1941–1945,
Beograd, 1988; Colić M., Pola veka od oslobođenja Srbije, Beograd, 1995,
str. 151; Львов А., Мощанский И., На земле Югославии, Белградская
стратегическая наступательная операция (28 сентября –20 октября
1944), Moskva, 2005, str. 15–16.
21)
„Brigade u NOR”, Vojna enciklopedija, 2, Beograd, 1971, str. 28.
22)
Pajović LJ., Sremski front: 1944–1945, Beograd, 1979; Tmušić D., Anić
N., Sremski front: 23. X. 1944 – 13. IV. 1945, Novi Sad, 1987; Rajić M.,
“Sremski front: srpski martirologion”, Banatski vesnik, br. 1/2 (1993),
str. 16–18.
23)
Beogradska operacija, Beograd, 1989.
– 49 –
 Radi se o bici koja je po svojim karakteristikama
odskakala od uobičajnih pokazatelja o aktivnosti Crvene
armije za vreme Beogradske operacije, u kojoj je prosečna
širina borbenog fronta bila 400–620 km, dubina prodora do
200 km, a srednji tempo ofanzive je bio negde oko 8-9 km
na dan.24) Radi se o događajima koji su se formalno odigrali
u vremenu između Beogradske i Budimpeštanske operacije
Crvene armije – o forsiranju Dunava na izlasku iz Srbije –
odnosno o Batinskoj bici i pratećim desantnim operacijama.
Učesnici ovih događaja su ih nazivali najtežom bitkom za
sovjetske vojnike za sve vreme ratovanja u Jugoslaviji.25)
Odmah nakon 20. oktobra 1944, kada je Beograd bio
oslobođen od Nemaca a KPJ je počela da se prilagođava
ulozi zvanične vladajuće stranke, jedinice Crvene armije
su nastavile svoj pokret na zapad prema preostalim
glavnim gradovima neprijatelja Budimpešti, Beču i Berlinu.
Beogradska strateška ofanzivna operacija je bila završena,
ali rat se nastavljao punim intenzitetom.
Trupama Crvene armije put je preprečio Dunav.
Ispostavilo se da je izlazak iz Srbije za Crvenu armiju bio teži
od ulaska. Nemci su se spremili da zadrže Crvenu armiju na
ovoj širokoj vodenoj prepreci. Osim toga, bilo je još nekoliko
manjih, ali takođe važnih faktora: s druge strane Dunava u
pozadini neprijatelja ovog puta nije bilo pokreta otpora, već
je stanovništvo bilo raspoloženo neprijteljski.26) Vojnici koji
24)
Može se uporediti sa Budapeštanskom operacijom, u kojoj je prosečna
širina borbenog fronta bila 420 km, a srednji tempo ofanzive 2,5–4
km. Россия и СССР в войнах XX века: Статистическое исследование,
Moskva, 2001, str. 300, 302.
25)
Слуцкий Б., „Записки о войне”, О других и о себе, Moskva, 2005, str.
79; Скоморохов Н. М., Боем живет истребитель, Moskva, 1975, str.
219–220.
26)
CAMO, f. 233 sd, d. 35, str. 283; d. 34, ll. 162–165.
– 50 –
su se suprotstavljali Crvenoj armiji – Nemci, Mađari i Hrvati
– imali su osećaj da se bore na pragu svoje kuće, u zemljama
nekadašnje Austro-Ugarske.
O tome koliko krvave i uporne borbe su pratile forsiranje
Dunava svedoči broj nagrađenih "najvišim stepenom odlikovanja
za lične… zasluge pred državom, povezane sa izvršenjem
junačkog podviga", sa odlikovanjem heroja Sovjetskog Saveza.27)
Ukupno je za učešće u borbama na području Jugoslavije za
vreme Drugog svetskog rata zvanje heroja SSSR-a dobilo 66
sovjetskih vojnika. Nagrade za ukupan doprinos operacijama
je dobilo 23 ljudi, od njih 15 pilota i to mahom pripadnici
transportne i strateške avijacije.28) Prema ovoj statistici se vidi
da su Nemci slabo branili nebo nad Jugoslavijom, pa su Sovjeti
avijaciju uglavnom koristili za održavanje veza sa partizanima
i prebacivanje kod njih tereta i ljudi.
Za pojedinačne podvige u toku Beogradske ofanzive
(odnosno od prelaska Dunava u istočnoj Srbiji do oslobođenja
Beograda) nagradu su dobile samo četiri osobe. Neposredno
za borbu u samom Beogradu je nagrađen jedan crvenoarmejac
(!),29) za borbe u okolini Beograda – u selu Vinča – jedan, i još
27)
Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь, т. 2,
Moskva, 1988.
28)
Iz ADD-a osmoro ljudi, iz transportne avijacije – šest, pilota jurišnika il-2
– jedan, starijih oficira – pet, sovjetskih učesnika partizanskog pokreta
bivših sovjetskih zarobljenika u NOVJ – dva, iz RU RKKA – jedan.
29)
Poručnik medicinske službe Nikolaj Kravcov, stariji vojni tehničar 42.
posebne brigade PTO, rođen 1921. Kao član jurišne grupe teško je ranjen
15. oktobra u napadu na zgradu Poštanske stanice Beograda. N. N. Kravcov
se sa još dva dobrovoljca peo po olucima i upali su kroz prozor pošte,
gde su protivtenkovskim bombama uništili nemačko uporište u zgradi –
deset vojnika i teški mitraljez. Preminuo je od posledica ranjavanja 18.
oktobra. Кузьмин М. К., Медики – Герои Советского Союза, Москва,1970;
Бессмертные подвиги, Москва, 1980; Герои Советского Союза: Краткий
биографический словарь, т. 1, Moskva, 1987.
– 51 –
dvojica su dobila zvanje heroja Sovjetskog Saveza za borbe u
blizini sela Ritopek koje su se odigrale nakon prelaska Dunava.
Od ovih brojeva znatno odskače statistika o nagradama po
završetku operacija u Beogradu, odnosno tokom prelaska
Dunava na izlasku iz Srbije. Za junaštvo tokom operacija
forsiranja Dunava kod Vukovara, zvanje heroja Sovjetskog
Saveza dobilo je sedam vojnika i mornara, za forsiranje
Dunava kod Apatina – 11, a za forsiranje Dunava kod sela
Batina – 19 (!) osoba. Osim toga, dve osobe su dobile zvezdu
heroja SSSR-a za borbe tokom širenja mostobrana koje su
usledile odmah nakon prelaska Dunava kod Apatina i Batine.
Prvi i poslednji put za vreme operacija III ukrajinskog fronta
u Jugoslaviji, u borbama kod Batine je bila koncentrisana sva
avijacija koju je imao Tolbuhin – kompletna 17. vazdušna
armija.30)
Borbe za izlazak Crvene armije na operacijski prostor
Panonske ravnice i udar na Budimpeštu i Beč u istoriografiji
Drugog svetskog rata nisu bile dovoljno rasvetljene. Najveća
pojedinačna bitka Drugog svetskog rata na području
Jugoslavije – Batinska bitka – bila je u pozadini pažnje
sovjetskih i jugoslovenskih istoričara, iz posebnih razloga.
Jugoslovenska istoriografija od 1948, pa sve do kraja
postojanja SFRJ, težila je da dokaže tezu o "samooslobođenju"
zemlje, potcenjujući ulogu Crvene armije čak i u oslobođenju
Beograda, i potiskivala je uspomene na Batinu koju su obično
ubrajali u borbe na Sremskom frontu.31) Sovjetski istoričari
su ispuštali Batinsku bitku iz vida jer je za njih to bio deo
Budimpeštanske strateške ofanzivne operacije, koja je imala

30)
Скоморохов Н. М., Бурляй Н. Н., Гучок В. М. и др., 17-я воздушная
армия в боях от Сталинграда до Вены, Moskva, 1977, str. 178.
31)
Једини изузетак је веома исцрпна књига настала крајем постојања
СФРЈ. Božić N., Batinska bitka, Novi Sad, 1990.
– 52 –
neuporedivo grandioznije borbe nego kod Batine ili igde
drugde na području Jugoslavije za vreme Drugog svetskog
rata.32)
Batinskoj bici je prethodilo premeštanje trupa II
ukrajinskog fronta iz Vojvodine na sever, na područje
Mađarske, prostor između Tise i Dunava. Na njihovo mesto
su dolazile jedinice III ukrajinskog fronta, koje je trebalo
da napreduju na severozapad. U to vreme je bio izvršen
borbeni zadatak koji može da se uporedi sa poduhvatom
hauptšturmfirera SS-a Frica Klingenberga i njegovih šest
vojnika koji su zauzeli napušteni Beograd 12. aprila 1941.33)
Izviđačka grupa marinaca Dunavske flotile, pod komandom
iskusnog diverzanta Viktora Kalganova zvanog "Brada",
22. oktobra 1944. ušla je u Novi Sad, koji su u to vreme
već napuštale poslednje nemačke jedinice. Evo kako je taj
poduhvat opisao kapetan bojnog broda Arkadij Sverdlov,
načelnik štaba Dunavske flotile: "iznenađujuće lako
zauzeli smo dunavski gradić Novi-Sad. Tamo je bio izbačen
manji izviđački desant – osam marinaca i pet Jugoslovena-
dobrovoljaca pod komandom poručnika korvete V. A.
Kalganova. Zajedno sa izviđačima se iskrcao i oficir iz našeg
štaba poručnik fregate G. K. Čepižni. Kada su se upoznali sa
situacijom, izviđači su zaključili da Nemaca ima malo i da su
oni uglavnom kod pristaništa. Marinci su odlučili da napadnu.
Iznenadni juriš je zapanjio neprijatelja. Preživeli Nemci
požurili su na čamce i pobegli. Ostavivši drugove Jugoslovene
32)
Najbolji uvid u ove borbe daje moderna mađarska istorijografija:
Ungváry K., Battle for Budapest. 100 days in World War II, London – New
York, 2003.
33)
Heaton C. D., “Taking Belgrade by bluff”, World War II, January
1998, pp. 30–36; Interview with Hans-Dietrich Hossfelder one of six
members of the Klingenberg’s reconnaissance unit captured Belgrade.
(http://www.hotlinecy.com/Hossfelder.htm).
– 53 –
da čuvaju barže sa neprijateljskom vojnom opremom koje je
ostavio neprijatelj, marinci su ušli u grad. Kalganov i Čepižni
su se obratili okupljenim građanima i rekli su im: Grad je
slobodan, fašisti ovde više neće doći."34) Nakon toga vlast u
gradu je preuzeo Novosadski partizanski odred, a sledećeg
dana u grad su ušle i redovne jedinice VII vojvođanske udarne
brigade NOVJ: "Da bi ispitao situaciju u Novom Sadu i uslove
za prebacivanje brigade preko Dunava, pomoćnik komesara
brigade, Dušan Sekić Šaca i obaveštajni oficir Glavnog štaba
Vojvodine, Radovanović Ciga, uputili su se sa grupom boraca
u Novi Sad. Iskrcavši se 24. oktobra ujutro na pristaništu, oni
su se neočekivano našli opkoljeni razdraganim i oduševljenim
Novosađanima. Posadivši ih u cvećem iskićeni fijaker, građani
Novog Sada su pošli za njima kličući slobodi i našoj pobedi.
Na sve strane vijorile su se crvene zastave i kretale povorke
građana. U centru grada sastali su se sa članovima štaba
Novosadskog partizanskog odreda, koji su prethodnog dana
ušli u napušteni Novi Sad".35) Dalje napredovanje Crvene
armije u Sremu (pa i jedinica NOVJ) je bilo zaustavljeno zbog
operativnih razloga, jer su se Nemci, koji su evakuisali istočni
deo Jugoslavije, spremili da spreče ovaj pohod Crvene armije
na granicama NDH, a ovo napredovanje nije bilo ključno za
ostvarivanje strateških ciljeva rata.36)
Jedinice III ukrajinskog fronta su morale da zaobiđu
nemačku liniju odbrane i da ponovo pređu Dunav. Bilo je
izabrano nekoliko mesta za prelazak Dunava – kod Vukovara,
Apatina i Batine. Osnovni udarac je bio isplaniran kod sela
Batine, koje se nalazi na desnoj (hrvatskoj) strani Dunava u
podnožju Belomanastirske grede (savremeni naziv Banska
34)
Свердлов А. В., Воплощение замысла, Moskva, 1987, str. 119.
35)
Božić N., Sedma vojvođanska NOU brigada, Beograd, 1984, str. 228.
36)
Srbi u ratnom dnevniku Vermahta, Beograd, 2003, str. 144–146.
– 54 –
kosa) koja dominira sa istoka i zapada nad ravnicom. Nemci
su pretvorili Batinu u jako uporište sa nekoliko odbrambenih
linija. Na samoj obali reke se nalazila razgranata mreža
rovova, mitraljeskih gnezda i artiljerijskih položaja za poljske
topove. Bodljikava žica, minska polja i druga inženjerijska
sredstva su bila korišćena da se pojača odbrambena snaga
priobalnih položaja. Na padinama Belomanastirske grede,
iznad sela Batina je išla druga linija odbrane, a treća je
prolazila po grebenu Belomanastirske grede. Posebno
utvrđena uporišta su bila na kotama 169, 205 i 206 i na
železničkoj stanici Batina. Dunav je kod Batine širok oko 500
metara a dodatna komplikacija za forsiranje je to da je leva
(srpska) obala niska i močvarna, što ometa prolazak trupa.
Usled jesenjih kiša kretanje trupa i prevoznih sredstava van
jedine ceste, koja vodi od obližnjeg saobraćajnog čvora kod
Sombora i Bezdana, postalo je veoma otežano. Ovaj put se
nalazio u direktnoj zoni gađanja dominantnih kota na desnoj
strani Dunava i zato se koristio punim intenzitetom samo
noću.37)
Kada je pristup Batini bio toliko težak, zašto je baš
Batina bila odabrana za mesto glavnog udara? Postoji
nekoliko odgovora na ovo pitanje. Visoka rizičnost Batine
kao mesta glavnog udara je bila očigledna ne samo Sovjetima
već i Nemcima, što je davalo napadu Crvene armije određeni
element prepada, jer su Nemci na samom početku operacija
Batinu smatrali za sporedni pravac iskrcavanja i zato nisu
uspeli da na vreme izvrše ispravan raspored rezervnih trupa.
Drugi, veoma bitan razlog je bio u tome što je baš kod sela
Batine prolazila granica odgovornosti armijske grupe "Jug"
(pod komandom Vrhovne komande Vermahta – OKW) i
komande "Jugoistok" (pod komandom Vrhovne komande
37)
CAMO, f. 57 A, d. 406 ll. 1–56.
– 55 –
kopnenih snaga – OKN). Ova činjenica je takođe mogla da
iskomplikuje dotok rezervi kod planiranog mesta glavnog
udara. I treći, verovatno najbitniji razlog je bio u tome da
se iza Belomanastirske grede nalazila šrioka ravnica bez
prirodnih prepreka gde bi u punom zaletu i snazi mogle da se
iskoriste oklopne jedinice Crvene armije.
U Batinskoj bici sa nemačke strane su učestvovale:
divizija "Brandenburg", 13. divizija SS-a "Handžar" (Bošnjaci),
31. divizija SS-a (bački folksdojčeri iz divizije "Kama"),
1. brdska divizija, 118. lovačka divizija, divizijska grupa
"Štefan" (formirana od puka "Tvrđava Beograd"), delovi 44.
divizije "Hoch und Deutschchmeister" (austrijski Nemci),
71. lovačka divizija, 117. lovačka divizija, 164. pešadijska
divizija, ostaci 92. motorizovane brigade, i još niz manjih
nemačkih, mađarskih i hrvatskih jedinica hitno prebačenih
iz Mađarske, Hrvatske i Italije usled koncentracije nemačke
pažnje na borbe kod Batine. Ukupno, sa nemačke strane
u borbama je učestvovalo oko 60.000 vojnika (više nego u
odbrani Beograda) sa oko 200 topovskih cevi. Sa sovjetske
strane je učestvovala 57. armija III ukrajinskog fronta, kojoj
je vazdušnu podršku pružala 17. vazdušna armija. Ukupno u
sovjetskim operacijama je učestvovalo pet pešadijskih divizija
(19, 74, 113, 233, 236), tri gardijske pešadijske divizije (20.
i 73. gardijska pešadijska i 10. gardijska padobranska), 32.
gardijska mehanizovana brigada, 9. artiljerijska jurišna
divizija i još nekoliko artiljerijskih, minobacačkih, gardijskih
minobacačkih ("kaćuše") i inženjerijskih jedinica, koje je
trebalo da pojačaju vatrenu moć udarne grupe za vreme
prelaska Dunava i u toku širenja uporišta na drugoj strani
reke.38) Neposredno u borbama su učestvovale i jedinice
NOVJ – 51. vojvođanska divizija, uglavnom formirane od
38)
CAMO, f. 57 A, d. 349, ll. 394–398.
– 56 –
starog partizanskog kadra i mobilizovanih Vojvođana koji
su dobili sovjetsko naoružanje.39) Na taj način sa leve strane
Dunava je bila formirana grupa od oko 90.000–100.000
vojnika, koja je imala značajnu nadmoć i u artiljeriji – oko
1.200 topovskih cevi40). Ova koncentracija vatrene moći na
relativno malom prostoru je do naših dana ostala u sećanjima
starije generacije lokalnog stanovništva. Veoma teško je
odrediti brojno stanje oklopne tehnike jer je i sa sovjetske
i sa nemačke strane bilo više pomoćnih jedinica iz sastava
drugih formacija, međutim, prema uspomenama učesnika i
fotografijama iz Batine odmah po zavšetku borbi može da
se utvrdi da je i sa sovjetske i sa nemačke strane u borbama
učestvovalo više oklopne tehnike.
Sovjetsku ofanzivu je predvodio komandant 57.
armije general-pukovnik Mihail Šarohin. Šarohin je završio
Akademiju Generalnog štaba SSSR-a i bez obzira na svoje
relativno mlade godine (46) već je bio poznat kao stručnjnak
"za forsiranje reka", jer je već organizovao forsiranje Dnjepra,
Buga, Dnjestra i Dunava. Baš za ovaj doprinos pobedi, u
"organizaciji forsiranja reka i uspostavljanja mostobrana" M.
N. Šarohin je dobio zvanje heroja SSSR-a.41)
Probni pokušaj forsiranja Dunava kod Batine je bio
urađen u tmurnu noć 8. novembra 1944. Ovaj poduhvat je uz
pomoć drvenih čamaca na veslanje, koji su primali po 12 ljudi,
morala da izvede 1. četa 703. puka 223. pešadijske divizije.
Nemci su otkrili ovaj pokušaj i uz topovsku vatru su uništili
čamce i posade na sredini reke. Nakon određene pauze, 2.
četi 703. puka je pošlo za rukom da neopaženo pređe na
39)
Božić N., Batinska bitka, Novi Sad, 1990.
40)
CAMO, f. 57 A, d. 406 ll. 1–56.
41)
Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь, т. 2,
Moskva, 1988.
– 57 –
drugu stranu Dunava, međutim, odmah po stupanju na obalu
četa je takođe bila otkrivena i potpuno uništena u kratkom
vatrenom kontaktu (5–10 minuta). Sledeće noći 9. novembra
na drugu stranu Dunava je krenula 3. četa 703. puka kojom
je komandovao kapetan Sergej Rešetov.42)
"Sakupili smo ostatke našeg bataljona – svega oko 100
ljudi. Sa 10 čamaca smo započeli forsiranje. Na sredini reke
čamci su naišli na jaki tok reke, a Nemci su lansirali rakete za
osvetljavanje i počeli su da nas gađaju. Kada je do obale bilo
bukvalno 10-15 metara na mom čamcu jedan od inženjera
veslača je bio ubijen, a drugi – teško ranjen. Uhvatio sam
veslo i počeo da veslam prema obali. Do suprotne obale je
uspelo da dođe samo dva čamca… Zajedno smo se nasukali
na obalu iskočili i zauzeli zaklon. Na ovoj obali je bilo selo,
a ispred sela – nasip, koji ga je branio od poplava. I u ovom
nasipu su Nemci napravili rovove i mitraljeska gnezda. Kada
smo zauzeli zaklon zapravo smo legli na leševe: to su bili
leševi naših drugova, koji su uspeli da se iskrcaju prošlu noć.
Svi su poginuli. (…) Bio je osećaj da ako se zadržimo ovde
bar na minut onda će nas stići isti usud. Uz jake ruske psovke
smo zajedno ustali i upali u rov na nasipu! Zauzeli smo
odmah nekoliko metara rova i počeli da bacamo bombe levo
i desno. Nemci nisu shvatili koliko se nas iskrcalo… i nama
je pošlo za rukom da zuzmemo još 4 kućice iza nasipa. Kada
sam najzad uspeo da prebrojim svoje, ispostavilo se da nas je
iskrcano samo 16 (…) A ujutro… kod obale su stigla još dva
čamca… sa sedamnaest jugoslovenskih partizana… Dok nije
svanulo ukopavali smo se. Jugosloveni su bili pravi – neće da
ostave Ruse! I evo čitav dan naših 16 ljudi i 17 Jugoslovena…
držali su odbranu na ovom malom mostobranu… Kada je
naše komandovanje shvatilo da ćemo zadržati mostobran,
42)
CAMO, f. 233 sd, d. 33, str. 168–179.
– 58 –
pružili su nama jaku vatrenu podršku – dovukli artiljeriju,
'kaćuše'. I oni su tukli direktno iznad naših glava… A uveče…
sa čamca se iskrcalo još 40 ljudi sa kapetanom Knjažinim.
Odmah smo krenuli u napad i odbacili Nemce još na 60–70
metara. Postalo je veselije. A kada je stigla noć naše trupe
su napravile pontonski most i kod nas je brzo prešao čitav
naš puk, i delovi divizije i dve jugoslovenske brigade." Tako je
zapamtio početak Batinske bitke kapetan Sergej Rešetov, koji
je tada imao samo 21 godinu.43)
Batinu su u to doba branili 4. mađarski graničarski puk,
delovi 31. divizije SS-a (vojvođanski folksdojčeri iz divizije
"Kama") i policijske jedinice NDH. Ne samo disciplina i
nacistička propaganda već i samo njihovo poreklo (Mađari,
Hrvati i vojvođanski Nemaci) su inspirisali ove vojnike da
očajnički brane svoj zavičaj od "hordi sa istoka" (mahom
Rusa iz 233. divizije i boraca iz 51. vojvođanske divizije).44)
U obaveštajnim saopštenjima štaba 68. korpusa, koji je
delovao pre toga na području Srbije, nijednom nije zabeležen
kao neprijatelj srpski vojnik – ni pod komandom oficira D.
Mihailovića, niti iz jedinica M. Nedića ili D. Ljotića. Ipak, posle
dolaska Crvene armije u rejone sa hrvatskim stanovništvom,
ustaše i domobrani su se odmah pojavili u borbenim
izveštajima kao neprijateljska vojska, pored nemačkih i
mađarskih trupa. Autori sovjetskih informativnih izveštaja
su beležili da "domobranske trupe nastavljaju da ratuju zbog
toga što, kako su izjavljivali zarobljenici, oni brane svoja sela,

43)
Воспоминания Сергея Никитича Решетова, Периодическое
электронное интернет-издание "Победа-60", http://www.pobeda-60.
ru/main.php?trid=6643.
44)
Pencz R., For the Homeland! The History of the 31st Waffen-SS Volunteer
Grenadier Division. Danubian-Swabian Grenadiers on the Danube and in
Silesia Helion & Company, Solihull, 2002.
– 59 –
kuće i porodice jer je većina domobranskih vojnika rođena u
ovim krajevima".45) Kao kuriozitet zvuči da je rame uz rame
sa Nemcima, Mađarima i Hrvatima u Batinskoj bici branio
"Novu Evropu " od "istočnih hordi" sovjetskih i jugoslovenskih
vojnika i jedan tatarski bataljon, čijih je pet boraca takođe
palo u ruke sovjetskih vojnika.46)
Nemci su odmah počeli da koriste oklopnu tehniku i
koncentrisali rezerve kako bi zbacili u Dunav neočekivani
mostobran "crvenih". Po prvi put za vreme borbi na području
Jugoslavije sovjetski vojnici su osetili udare nemačke avijacije.47)
Nakon odlučne akcije sovjetski i jugoslovenski borci
su uspeli da zauzmu Batinu, a zatim su počele višednevne
borbe za kote koje su dominirale nad obalom. Najbitniji
taktički značaj, ali i najjaču neprijateljsku odbranu imala je
tzv. "Piramida" ili "krvava kota" 169.48) U isto vreme (7–20.
novembra 1944) manji mostobran je uspela da zauzme i 74.
pešadijska divizija kod Apatina. Snage 75. i 64. pešadijskog
korpusa Crvene armije i borci 8. brigade 51. vojvođanske
divizije su uspele 23. novembra da potisnu neprijatelja i da
spoje batinski i apatinski mostobran.49) Na taj način je bio
otvoren put za prodor na potezu Kneževi Vinogradi – Beli
Manastir, nakon osvajanja ta dva naselja Crvena armija je
izbila na operacijski prostor sve do jezera Balaton.
Dunav je ipak ostao blokiran jer su nemačke i hrvatske
jedinice uporno branile prilaze Vukovaru, a artiljerijske
baterije smeštene u gradu su smetale brodovima Dunavske
45)
CAMO RF, f. 68 sk, d. 244, str. 261–290.
46)
CAMO RF, f. 233 sd, d. 37, str. 201.
47)
CAMO, f. 233 sd, d. 37, str. 201; f. 17 VA, d. 250, str. 2–29, d. 309, str. 1–117.
48)
Božić N., Batinska bitka, Novi Sad, 1990.
49)
Шарохин М. Н., Петрухин В. С., Путь к Балатону, Moskva, 1966.
– 60 –
flotile da se popnu uzvodno.50) Zato su 8. decembra 1944.
sovjetski marinci iz 315. bataljona, artiljerci 1. gardijskog
odbrambenog rejona i borci 5. vojvođanske brigade pokušali
da, uz podršku topovnjača Dunavske flotile, zauzmu Vukovar
na prepad kao i Batinu. Međutim ovaj desant nije bio uspešan.
Neprijatelj je već skoncentrisao oklopnu tehniku i artiljeriju
u obližnjim rejonima i zato je operativno blokirao mostobran
i započeo njegovo uništavanje. Desant je bio evakuisan uz
vatru topovnjača, a Vukovar je ostao u sastavu NDH sve do
aprila 1945. i proboja Sremskog fronta. Bez obrzira na to,
sovjetske jedinice koje su napredovale duž južne granice
Mađarske i Austrije su se nalazile u bliskom kontaktu sa
jedinicama NOVJ, koje su napredovale prostorima Slavonije
i Slovenije. U toku ovih borbi jedinice 57. armije koje su
učestvovale u forsiranju Dunava su se borile ne samo protiv
Nemaca već i protiv Panvicovih Kozaka. Došlo je do teških
frontalnih borbi 233. divizije protiv Kozaka kod Pitomače
u Slavoniji, a krajem rata i do učešća jedinica 57. armije u
zarobljavanju istih Kozaka u Sloveniji i Austriji.51)
Batinska bitka predstavlja dobar primer čvrste i uspešne
saradnje između sovjetskih i jugoslovenskih vojnika. Njih
je spajala zajednička mržnja prema nacističkoj Nemačkoj i
njenim pomagačima, uzajamno poštovanje prema pređenom
ratnom putu u različitim uslovima ali u napornoj borbi i
teškim naporima u godinama rata. Spajale su ih i tradicije
prijateljstva između srpskog i ruskog naroda. Osim svega
ovog, njih je bratimila vera u socijalnu pravdu i poštovanje
prema idejama komunizma koje su oni shvatali kao avangardu
u borbi protiv fašističkih okupatora.
50)
Локтионов И. И., Дунайская флотилия в Великой Отечественной
войне, Moskva, 1962.
51)
CAMO, f. 233 sd, d. 93, str. 267–269; f. 57 A, d. 477, ll. 667.
– 61 –
Dr Dmitar Tasić, naučni saradnik
Beograd

OSNIVANJE I RAD JEDINICA KORPUSA

NARODNE ODBRANE JUGOSLAVIJE
U VOJVODINI 1944.-1945. GODINE

Uvod
Kulminaciju ratne 1944. godine na jugoslovenskom
ratištu predstavljala je Beogradska operacija. Pošto su snage
Drugog i Trećeg ukrajinskog fronta Crvene armije u svom
nastupanju na osnovu sklopljenog sporazuma NKOJ i SSSR
ušle u Jugoslaviju stupile u kontakt sa snagama NOVJ, usledio
je njihov zajednički prodor u pravcu Beograda. Beogradska
operacija odigrala se u periodu od 21. septembra do 22.
oktobra.52)
Oslobođenje Beograda i učvršćivanje položaja NOVJ i
KPJ u Srbiji dalo je novi zamah njihovom političkom i vojnom
jačanju. Privredni, materijalni i ljudski resursi Srbije stavljeni
su na raspolaganje partizanskom pokretu. Izvršena je
mobilizacija vojnosposobnog stanovništva pri čemu je Srbija
u jedinice NOVJ dala preko 300 000 novih boraca.53)
Uprkos sporadičnog negodovanja i otpora mobilizaciji
koji su doveli do pojave jednog broja vojnih begunaca, u Srbiji

52)
Više o tome: Beogradska operacija; Višnjić Petar, „Beogradska
operacija”, VIG, 3/1984. 11; Za pobedu i slobodu. Beogradska operacija.
Učesnici govore, Okrugli sto, VIZ, Beograd 1985.
53)
Više o tome: Branko Petranović, „Politika kompromisa u Srbiji 1944.
godine”, VIG, 2/1988, str. 53. i Branko Petranović, Srbija u Drugom
svetskom ratu 1939-1945, VINC, Beograd 1992, str. 647.
– 62 –
nije bilo masovnih pobuna. Kasnije, najveći otpor mobilizaciji
pružili su Albanci sa Kosmeta, iz Makedonije i Crne Gore.54)
Ovaj period označio je omasovljenje jedinica NOVJ.
Uz sovjetsku pomoć preoružan je jedan broj divizija NOVJ,
a formirane su nove jedinice. Time je NOVJ definitivno
transformisana u konvencionalnu armiju.
Posle beogradske operacije, krajem godine (kraj oktobra
- novembar – decembar 1944.) jedinice NOVJ učestvovale su
rame uz rame sa pripadnicima Crvene armije u Batinskoj bici
čime je u znatnoj meri olakšano izvođenje sovjetske ofanzive
u južnoj Mađarskoj i kod Budimpešte.55)
Slično kao i drugde u Jugoslaviji, i u Vojvodini je
usložnjavanje bezbednosnih prilika zahtevalo formiranje
posebnih (specijalnih) jedinica. Naime, još ranije se javila
potreba za formiranjem posebnih jedinica bezbednosti
jer operativne jedinice nisu mogle da obavljaju zadatak
obezbeđenja pozadine i borbe protiv ostataka protivničkih
snaga i ubačenih obaveštajnih i diverzantskih grupa. To su bile
jedinice VDV (Vojske državne varnosti) u Sloveniji, jedinice za
borbu protiv pete kolone (PPK) u Hrvatskoj i jedinice Narodne
odbrane u Bosni i Hercegovini.56) Tokom 1944. godine definitivno
je uspostavljen partizanski bezbednosno-obaveštajni apa-
rat, prvo osnivanjem Odeljenja zaštite naroda (OZN) pri
Povereništvu narodne odbrane Nacionalnog komiteta
oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) 13. maja 1944. godine u čijoj
nadležnosti su se našli: ofanzivna obaveštajna služba prema
54)
Savo Drljević, „Kontrarevolucija na Kosovu i Metohiji i zavođenje
Vojne uprave februara 1945”, Zbornik radova sa naučnog skupa Za
pobedu i slobodu - knjiga 9, Završne operacije za oslobođenje Jugoslavije,
Učesnici govore, 23. i 24. april, 1985. VINC, Beograd 1986, str. 600.
55)
Više o tome: Nikola Božić, Batinska bitka, Rad, Beograd 1978.
56)
Sekula Joksimović, „Formiranje i delatnost KNOJ-a”, Vojnoistorijski
glasnik 1/1985, str. 63;
– 63 –
inostranstvu i na okupiranoj teritoriji, kontraobaveštajna
zaštita oslobođene teritorije i kontraobaveštajna zaštita
NOVJ,57) a potom i osnivanjem Korpusa Narodne Odbrane
Jugoslavije (KNOJ)15. avgusta 1944. godine jer je za efikasan
rad organa bezbednosti bilo neophodno postojanje posebnih
operativnih jedinica. U trenutku formiranja KNOJ je obuhvatio
do tad postojeće jedinice bezbednosti, poput jedinica VDV
(Vojske državne varnosti) u Sloveniji, jedinice za borbu protiv
pete kolone (PPK) u Hrvatskoj i jedinica Narodne odbrane
u Bosni i Hercegovini – ove poslednje su bile poznatije kao
jedinice OZN.58) Odluku o osnivanju KNOJ-a pratilo je detaljno
uputstvo.59) Nekoliko dana kasnije, tačnije 20. avgusta 1944.
godine, formiran je i Štab KNOJ-a.60)
Posebni uticaj imala je činjenica da je na teritoriji
Vojvodine živeo veliki broj pripadnika nemačke i mađarske
nacionalne manjine koji su aktivno učestvovali u ratu na
strani okupatora i samim tim predstavljali veliku opasnost za
pozadinu jedinica NOVJ i Crvene armije.
57)
Razvoj oružanih snaga SFRJ 1945/1985, Vojna bezbednost, VINC,
Beograd 1986, str. 23 – 24. (U daljem tekstu: Vojna bezbednost)
58)
Vojna bezbednost, str. 25.
59)
Vojnoistorijski glasnik, 2\1980, str. 420, Uputstvo za osnivanje i
organizaciju Korpusa Narodne Odbrane Jugoslavije.
60)
Ljuba Dornik Šubelj, Oddelek za zaščito naroda za Slovenijo, Arhiv
Republike Slovenije, Ljubljana 1999. str. 217. Састав штаба:
Komandant: general-major Jovo Vukotić;
Politički komesar: Vlada Janjić;
Zamenik komandanta: potpukovnik Nikola Ljubičić;
Načelnik Štaba: potpukovnik dr Marian Dermastja;
Prvi pomoćnik načelnika: major Stojadin Soldatović;
Obaveštajni oficir: potpukovnik Mesud Hotić;
Načelnik personalnog odeljenja: Jagoš Uskoković;
Načelnik intendant: kapetan Živorad Mihajlović;
Referent saniteta: potpukovnik dr Voja Đukanović.
– 64 –
 Slično kao i na Kosovu i Metohiji nešto kasnije, u
Vojvodini je uvedena vojna uprava. Zvanično, Vojna uprava
za Banat, Bačku i Baranju uvedena je 17. oktobra 1944.
godine. Na čelu uprave nalazio se general Ivan Rukavina.
Zadaci vojne uprave bili su:
• Otklanjanje teškoća uzrokovanih od strane
Nemaca, Mađara i kvislinga i kažnjavanje
odgovornih.
• Omogućavanje narodnooslobodilačkim odborima
da vrše svoju funkciju posle ukidanja vojne
uprave.
Uvođenje vojne uprave obrazloženo je potrebom da se
utvrdi odgovornost i uloga neslovenskih nacionalnih manjina
u Vojvodini u prethodnim godinama kao i da se otklone
posledice njihove ekonomske i političke dominacije koja je
uključivala razne vrste terora.61)
Suštinski vojna uprava je bila podeljena na dve vojne
oblasti u okviru koje su dejstvovale, komande područja,
komande mesta i vojne stanice. Pored navedenih zadataka
vojna uprava je imala važnu ulogu u mobilisanju i maksimalnom
iskorišćavanju bogatih vojvođanskih resursa za dalje vođenje
rata i otklanjanje njegovih neposrednih posledica.62)
Vojvođanska divizija KNOJ formirana je polovinom
decembra 1944. godine. U njen sastav su ušle 9, 10. i 13.
vojvođanska narodnooslobodilačka udarna brigada. U tom
trenutku 9. brigada operisala je u Bačkoj i Sremu, 10. u Banatu
i 13. u Bačkoj, Baranji i delu Mađarske. Za komandanta
61)
Zoran Janjetović, Between Hitler and Tito. The Disappearance of the
Vojvodina Germans, Belgrade, 2005. Војна управа у Војводини укинута
је почетком фебруара 1945. године.
62)
Nikola Božić, Batinska bitka, Rad, Beograd 1978, str. 15-16.
– 65 –
divizije imenovan je potpukovnik Mirko Batričević, političkog
komesara potpukovnik Pero Lalović i načelnika štaba major
Branislav Kisić.63)
Za razliku od drugih vojvođanskih brigada koje su se
borile u sastavu 16, 36. i 51. vojvođanske divizije odnosno
12. korpusa NOVJ ove tri brigade su bile određene za ulazak
u sastav KNOJ-a.
U trenutku formiranja Vojvođanske divizije KNOJ-a,
njene brigade su i zvanično preimenovane:
- 18. decembra 1944. godine 9. brigada je
preimenovana u 1. vojvođansku brigadu Narodne
odbrane (NO),
- 21. decembra 10. brigada je preimenovana u 2.
vojvođansku brigadu NO,
- krajem decembra 13. brigada preimenovana je u
3. vojvođansku brigadu NO.
U tom trenutku u sastavu KNOJ-a nalazile su
se Slovenačka i Hrvatska divizija, dok je istovremeno
sa formiranjem Vojvođanske proteklo formiranje
Bosanskohercegovačke,64) Beogradske65) i Makedonske divizije
KNOJ-a.66) Do septembra naredne godine KNOJ je imao devet
divizija jer su u međuvremenu formirane Srpska, Crnogorska i
2. Hrvatska divizija.
63)
Vojni arhiv (VA), Jugoslovenska narodna armija (JNA), Komanda
KNOJ.a i GJJ, Inv. br. 4774 - 1, Istorijat vojvođanske divizije KNOJ-a.
64)
VA, JNA, Komanda KNOJ.a i GJJ, Inv. br. 4183 - 1, Istorijat III divizije
KNOJ-a. Br. reg. 3/8, K. 222.
65)
VA, JNA, Komanda KNOJ i GJJ, Inv. br. 4190-1, Podaci o formiranju IV
divizije KNOJ-a (1, 2. i 3. brigade) Beogradske.
66)
Razvoj oružanih snaga SFRJ 1945-1985, Kopnena vojska JNA 3/III,
VINC, Beograd 1988, str. 439. (U daljem tekstu: Kopnena vojska JNA
3/III)
– 66 –
 U slučaju Vojvođanske divizije u trenutku njenog formi-
ranja malo toga se suštinski promenilo osim naziva njenih
brigada. Brigade su zadržale svoje postojeće rasporede i aktivno
su učestvovale u daljim borbama za oslobođenje zemlje.
Prvi veći izazov sa kojim se suočila Vojvođanska
divizija bila je pobuna u Vršcu. U jedinici sastavljenoj od
kosmetskih Albanaca početkom februara došlo je do pobune
uzrokovane pre svega događajima koji su se u tom trenutku
odigravali na Kosovu i Metohiji, to jest, gušenjem Dreničke
pobune. Nekih 500 boraca Kosovske dopunske brigade
pod pretnjom oružjem tražilo je da se vrate u Metohiju.67)
Iako je bilo nagoveštaja smirivanja,68) 19. februara pobuna
je ponovo izbila. Ovoga puta Albanci su uspeli da napuste
kasarnu u Vršcu i da krenu ka Alibunaru, sa namerom da
se vrate u Metohiju. Brzom akcijom vojvođanskih jedinica
KNOJ-a pobunjenici su opkoljeni i primorani na predaju. U
kasarnu je vraćeno 470 pobunjenika dok su dvojica uspela
da pobegnu.69) Posle sprovedene istrage i suđenja u Vršcu je
streljano jedanaest pobunjenika.70)
67)
Vojni arhiv (VA), Narodnooslobodilački rat (NOR), kutija (k.) 222,
fascikla (f.) 1/III, dokument (d.) 40/1, Izveštaj Štaba Korpusa
Narodne odbrane Jugoslavije Odeljenju zaštite naroda za Jugoslaviju
od 9.2.1945;
68)
VA, NOR, k. 222, f. 1/III, d. 46/1, Izveštaj Štaba Korpusa Narodne
odbrane Jugoslavije Odeljenju zaštite naroda za Jugoslaviju od
14.2.1945.
69)
VA, NOR, k. 222, f. 1/III, d. 48/1, Izveštaj Štaba Korpusa Narodne
odbrane Jugoslavije Odeljenju zaštite naroda za Jugoslaviju od
22.2.1945; Kasnije je utvrđeno da se većina vojnika i starešina
Albanaca koji su učestvovali u ovoj pobuni za vreme rata borila protiv
NOV ili bila pripadnik pomoćnih italijanskih i nemačkih formacija.
70)
VA, NOR, k. 222, f. 1/IV, d. 1/1, Izveštaj Štaba Korpusa Narodne
odbrane Jugoslavije Odeljenju zaštite naroda za Jugoslaviju od
1.3.1945.
– 67 –
 U narednim mesecima, od 9. marta 1945. godine
do proboja Sremskog fronta, 1. vojvođanska brigada NO
je držala položaje na levoj obali Dunava, od Bukina do
Bogojeva i njen glavni zadatak bio je sprečavanje upada
diverzantskih grupa u Bačku. Za ovaj zadatak navedeno je
da je uspešno obavljen,71) međutim, postavlja se pitanje
u kojoj meri je ova tvrdnja tačna budući da su još tokom
januara 1945. od sovjetske kontra-obaveštajne službe stizale
detaljne informacije o grupama nemačkih padobranaca (tri
grupe jačine 10-25 ljudi) koji su ubačeni na teritoriju Bačke
(rejon Sombor-Apatin-Batina), preobučeni u civilna odela ili
ruske i bugarske uniforme, sa falsifikovanim dokumentima,
naoružani pištoljima, bombama i eksplozivom. Sovjeti su
uspeli da uhvate desetoricu, a da jugoslovenske vojne i civilne
vlasti o tome iisu imale nikakvog saznanja.72)
Druga vojvođanska brigada NO je bila raspoređena
u Banatu. Pored obezbeđenja pozadine, to jest pored
„unutrašnjih zadataka”, bila je zadužena za bezbednost na
jugoslovensko – rumunskoj granici od ušća Nere u Dunav do
tromeđe Jugoslavije, Rumunije i Mađarske. Treća vojvođanska
brigada NO je u toku borbi na Sremskom frontu učestvovala
u obezbeđenju boka na Dunavu, počev od Vukovara pa
dalje ka severu. Takođe, pored „unutrašnjih zadataka”, ova
brigada je bila zadužena za obezbeđenje granice od tromeđe
Jugoslavije, Rumunije i Mađarske do Dunava kod Batine.73)
Od tri brigade Vojvođanske divizije KNOJ jedino je 1.
brigada aktivno učestvovala u borbama, kako na frontu, tako i u
71)
VA, JNA, Komanda KNOJ.a i GJJ, Inv. br. 4774 - 1, Istorijat vojvođanske
divizije KNOJ-a.
72)
VA, NOR, k. 222, f. 1/III, d. 34/1, Štab Korpusa Narodne odbrane
Jugoslavije Odeljenju zaštite naroda Jugoslavije od 2.2.1945;
73)
Kopnena vojska JNA 3/III, str. 437.
– 68 –
obezbeđenju pozadine i čišćenju terena. Do proboja Sremskog
fronta, 1, 2. i 4. bataljon su obezbeđivali položaje na levoj
obali Dunava, od Bukina do Bogojeva, sa zadatkom da spreče
upade izviđačkih i diverzantskih trupa u Bačku. U Sremskoj
Mitrovici se kao pomoćni organi OZN nalazio njen 3. bataljon,
dok je 5. bataljon bio u Novom Sadu. Takođe, Kombinovani
bataljon ove brigade, sastava dva konjička eskadrona i jedna
biciklistička četa kontrolisao je istočne delove južne Bačke i
bio je zadužen da vrši nadzor nad folksdojčerima u Bačkom
Jarku. Jedan od važnih zadataka koji je obavljen tih dana bilo je
proterivanje Mađara iz Čuruga i Žablja, a koji su bili odgovorni
za streljanja 1942. godine.74) Posle proboja Sremskog fronta
jedinice 1, 2. i 3. bataljona čistile su teren Vinkovaca, Vukovara
i Bosutskih šuma. Do 23. aprila dva bataljona koja su operisala
oko Vinkovaca i Vukovara ubila su 57, a uhvatila 353 Nemaca
i ustaša. 75) Istog dana počeo je pretres Deliblatske peščare u
južnom Banatu.76)
Pored pojedinih delova Srbije (okolina Beograda i Kopa-
onik) Nemci su padobrance-diverzante ubacivali i na teritoriju
Vojvodine. Tako je krajem marta OZN-a za Banat uhvatila
jednu devojku opremljenu radio-stanicom koja je avionom
prebačena iz Beča i padobranom spuštena u Banat.77) U noći
9/10. aprila spuštene su dve grupe, jedna od četiri padobranca
u okolinu Velikog Bečkereka, a druga između Srbobrana i
Starog Bečeja. Prvu grupu su uhvatili Sovjeti (NKVD), dok
74)
VA, JNA, Komanda KNOJ.a i GJJ, Inv. br. 4774 - 1, Istorijat vojvođanske
divizije KNOJ-a.
75)
VA, NOR, k. 222, f. 1/IV, d. 26/1, Izveštaj Štaba Korpusa Narodne odbrane
Jugoslavije Odeljenju zaštite naroda za Jugoslaviju od 23.4.1945.
76)
VA, NOR, k. 222, f. 1/IV, d. 27/1, Izveštaj Štaba Korpusa Narodne odbrane
Jugoslavije Odeljenju zaštite naroda za Jugoslaviju od 24.4.1945.
77)
VA, NOR, k. 222, f. 1/IV, d. 14/1, Izveštaj Štaba Korpusa Narodne odbrane
Jugoslavije Odeljenju zaštite naroda za Jugoslaviju od 23.3.1945.
– 69 –
su za drugom upućena dva konjička eskadrona iz sastava
Vojvođanske divizije KNOJ-a.78)
Pored pomenutih zadataka, s vremena na vreme
ljudstvo Vojvođanske divizije KNOJ-a, odnosno njene jedinice
korišćene su za formiranje novih ili ojačavanje postojećih
jedinica KNOJ-a. Tako je, na primer, u martu 1945. godine
formirana 3. beogradska brigada NO od odabranog ljudstva
1. i 2. beogradske brigade NO, boraca iz makedonskih
jedinica, Vojvođanske divizije KNOJ i mobilisanih boraca iz
niško – leskovačkog vojnog okruga.79)
U Italiji, u logoru Gravina, 19. marta 1945. godine,
formiran je Samostalni bataljon KNOJ. Bataljon je formiran
na inicijativu Aleksandra Rankovića i u svom sastavu imao je
oko 400 boraca. Većina su bili borci od 1941. i 1942. godine i
oni su po četama prebačeni u Beograd. Po dolasku u Beograd
bataljon je popunjen manjim brojem boraca iz Vojvođanske
divizije KNOJ. Samostalni bataljon je ušao u sastav Beogradske
divizije KNOJ. Prvenstveno je bio angažovan na obezbeđenju
važnih objekata i štabova kao i na ličnom obezbeđenju
funkcionera.80) U aprilu 1945. godine osnovana je 4.
makedonska brigada NO sa sedištem u Bitolju. Iz Beograda je
u Makedoniju upućena jedna brigada koju je činilo odabrano
ljudstvo iz sastava Beogradske i Vojvođanske divizije KNOJ.
U Makedoniji oni su se spojili sa dva već postojeća bataljona
NO. Ukupno četiri bataljona ove nove brigade raspoređena su
u Đevđeliji, Velušinu, Bitolju i Kavadarcima. Brigada je dobila
78)
VA, NOR, k. 222, f. 1/IV, d. 21/1, Izveštaj Štaba Korpusa Narodne
odbrane Jugoslavije Odeljenju zaštite naroda za Jugoslaviju, pov. br
337 od 11.4.1945.
79)
Sekula Joksimović, Formiranje i delatnost KNOJ-a, VIG, 1/1985, str. 74.
80)
VA, JNA, Komanda KNOJ i GJJ, Inv. br. 3705-1, Istorijat jedinica
KNOJ-a (od formiranja do završetka rata 1945).
– 70 –
zadatak da potpuno zatvori granicu sa Grčkom.81) Posedanje
ove granice bilo je važno, ne samo vojničko, nego i političko
pitanje. Trebalo je posednuti granicu, obnoviti karaule,
postaviti zasede i započeti sa patroliranjem.82) S obzirom da
je posle rata odmetnička aktivnost na teritoriji Vojvodine, u
poređenju sa drugim delovima Jugoslavije, imala najmanji
intenzitet rad jedinica KNOJ u ovoj Pokrajini se pretežno
odnosio na čuvanje državnih granica.
Vremenom, došlo je do smanjivanja formacije KNOJ-a
tako da su pojedine divizije do 1948. godine rasformirane
(Slovenačka, Makedonska, Crnogorska, Vojvođanska). Počev
od 1948. godine teritorija Vojvodine nalazila se u nadležnosti
27. divizija KNOJ-a sa komandom u Beogradu.83) U njenom
sastav nalazila su se 4 puka i jedan samostalni bataljon:
- 23. puk – Stari Bečej (četiri bataljona)
- 46. puk – Beograd (tri bataljona)
- 61. puk – Novi Sad (četiri bataljona)
- 76. puk – Pančevo (tri bataljona)
- 25. samostalni bataljon – Donji Milanovac.

81)
Rade Gogov, „Aktivnost 8. (makedonske) divizije KNOJ-a na
obezbeđenju oslobođene teritorije Makedonije”, Zbornik radova sa
naučnog skupa Za pobedu i slobodu. Završne operacije za oslobođenje
Jugoslavije. Učesnici govore, 23. i 24. april 1985, VINC, Beograd 1986,
str. 613; и Kopnena vojska JNA 3/III, str. 439.
82)
VA, NOR, k. 222, f. 1/IV, d. 19/1, Štab Korpusa Narodne odbrane
Jugoslavije Glavnom štabu Jugoslovenske armije za Makedoniju, pov.
br. 299 od 3.4.1945.
83)
VA, JNA, Komanda KNOJ i GJJ, Inv. br. 3705-4, Istorija Graničnih
jedinica i KNOJ-a po organizacijsko-mobilizacijskim poslovima za
1948. godinu.
– 71 –
Mr. Predrag Bajić, kustos
Muzej Vojvodine, Novi Sad

BORBENA GOTOVOST 51. VOJVOĐANSKE

DIVIZIJE U BATINSKOJ OPERACIJI

Na svom poslu kustosa za oružje i vojnu opremu Odseka

za noviju istoriju Muzeja Vojvodine proučio sam veliku
količinu literature vezane za istoriju NOB-a. Konstatovao sam
da se u njoj, sem u retkim specijalizovanim monografijama,
suviše malo pažnje poklanja naoružanju jedinica, a posebno
kvalitativnoj analizi tog oružja. Stoga sam se i u doktorskom
radu koji pripremam 84) posvetio istraživanju tog problema,
a u ovom tekstu ću se kratko osvrnuti na borbenu gotovost
jedinica 51. vojvođanske divizije za vreme Batinske operacije.
Batinska operacija je jedna od, čisto vojnički gledano,
najsloženijih vojnih operacija u toku čitave NOB. Ujedno, u
njoj je, kao i u Beogradskoj operaciji, došlo do najdirektnijeg
sadejstva jedinica Crvene armije i jedinica NOVJ. Te jedinice
bile su 7, 8. i 12. vojvođanska NOU brigada, koje su bile u
sastavu 51. vojvođanske divizije.
Sve do jeseni 1943. glavni izvor snabdevanja oružjem
i vojnom opremom jedinica NOVJ bio je ratni plen. Tek od
oktobra 1943. počinje u većem obimu da pristiže pomoć u
oružju i opremi od strane zapadnih saveznika, tj. prvenstveno
od Velike Britanije. Pomoć od SSSR-a počinje da stiže tek
od februara 1944, nakon uspostavljanja vojne misije Crvene
armije pri VŠ NOV i POJ. Razvoj političke situacije nametao
je potrebu da se sovjetska vojna pomoć podigne na viši nivo.

84)
Naslov rada je „Saveznička vojna pomoć NOVJ 1943-1945“, a mentor
je akademik prof. dr. Ljubodrag Dimić.
– 72 –
Znalo se unapred da ovakav potez neće naići na pozitivnu
anglo-američku reakciju, pošto su se senke budućeg „hladnog
rata“ već nadvijale nad Antihitlerovskom koalicijom.
Stoga je vrhovni komandant NOVJ maršal Josip Broz –
Tito 19. septembra 1944. krišom od britanske vojne misije
i njenog šefa, brigadnog generala Maklejna, napustio svoje
sedište na Visu sovjetskim avionom, koji je sleteo u rumunski
grad Krajovu, gde se tada nalazio štab 3. ukrajinskog fronta
(grupe armija), sa maršalom Fjodorom Tolbuhinom na čelu.
Iz Krajove Tito je produžio za Moskvu, gde je vodio razgovore
sa Staljinom.
Kao rezultat tih pregovora sklopljen je tzv. Moskovski
sporazum. Njime su regulisani obim saradnje i zajdnička dejstva
Crvene armije i NOVJ. Dogovoreno je da delovi Crvene armije,
u sklopu svojih ofanzivnih operacija ka Budimpešti i Beču,
privremeno uđu na teritoriju Jugoslavije. Kao glavni zadatak
zajedničkih operacija definisano je oslobođenje Beograda.
Ujedno, utvrđeno je da NOVJ dobije od SSSR-a pomoć u
oružju i vojnoj opremi u obimu naoružavanja i opremanja 12
pešadijskih i 2 vazduhoplovne divizije, jedne lovačke i jedne
bombarderske, po standadrdima Crvene armije.
Kasnije je odlučeno, mada je to i vojnička logika
nametala samo po sebi, da u program preoružanja na bazi
Moskovskog sporazuma uđu jedinice koje su dejstvovale na
području predviđenom za zajedničko dejstvo dve armije. Tako
je taj program obuhvatio i novoformiranu 51. vojvođansku
diviziju. Nakon preoružanja, naoružanje formiranih jedinica
divizije ( 8, 12. i 7. vojvođanske brigade) sastojalo se od:
4.819 pušaka, 1.200 automata, 414 puškomitraljeza i 113
teških mitraljeza.85)

85)
N. Božić, Batinska bitka, drugo, dopunjeno izdanje, Novi Sad, 1990, 40.
– 73 –
 Prema podacima Nikole Božića, naoružanje tri brigade
koje su bile angažovane u Batinskoj operaciji je, nakon
preoružanja u Somboru, bilo sledeće:
Dvanaesta vojvođanska brigada, koja je podnela glavni
teret prvih dana borbi u samoj Batini, imala je oko 2.500
boraca, sa otprilike isto toliko pušaka različitog porekla,86)
zatim 76 puškomitraljeza, 13 teških mitraljeza, 15
minobacača, 302 automata i jedan protivtenkovski top.87)
Sedma vojvođanska brigada, koja je od 14. novembra
angažovana na batinskom pravcu, imala je 2.154 borca i
starešine, naoružane sa 1.339 pušaka, 284 automata, 97
puškomitraljeza, 15 teških mitraljeza, 16 minobacača i 28
protivtenkovskih pušaka.88)
Osma vojvođanska brigada, koja je dejstvovala na
apatinskom pravcu, imala je uoči ove operacije 2.775 boraca
i starešina, a od naoružanja 1.357 pušaka, 284 automata,
93 puškomitraljeza, 27 teških mitraljeza, 17 minobacača, 22
protivtenkovske puške i 6 protivtenkovskih topova.89)
Četrnaesta (slovačka) vojvođanska brigada bila je u
fazi formiranja i nije učestvovala u Batinskoj operaciji. Treba,
međutim, napomenuti, da je izvestan broj boraca, a naročito
starešina, slovačke nacionalnosti, koji su kasnije raspoređeni
u ovu brigadu, učestvovao u Batinskoj operaciji kao pripadnici
neke od tri napred navedene brigade.
Artiljerijska brigada 51. divizije je tokom Batinske
operacije takođe bila u fazi formiranja, tako da u ovoj operaciji

86)
U sastav ove brigade ušli su i Somborski i Bačkopalanački NOP odredi,
koji nisu preoružani do početka Batinske operacije.
87)
N. Božić, nav. delo, 43.
88)
Isto, str. 42.
89)
Isto, str. 43.
– 74 –
nije učestvovala. Zvanično je formirana 12. novembra, a u
borbe se uključila tek po izbijanju na Dravu. Sa leve obale
Dunava dejstvovao je Samostalni artiljerijski divizion teških
oruđa 51. divizije, koji se, kao i u ostalim preoružanim
divizijama, sastojao od jedne baterije 122-mm haubica M-30
obrasca 38 i 2 baterije 76-mm topova „ZIS-3“. Zato su do
tada minobacači, uz 21 zaplenjeni top raznih tipova i kalibara,
bili jedino oruđe za podršku kojim je divizija raspolagala na
desnoj obali Dunava. U Batinsku operaciju divizija je ušla
sa ukupno 82, od toga 48 novih sovjetskih minobacača 82
mm BT-37, raspoređenih po brigadama skoro ravnomerno: 7.
brigada ih je imala 16, 8. brigada 17, a 12 brigada 15. Stoga
je za artiljerijsku podršku bila zadužena Crvena armija, koja
je bila veoma dobro snabdevena minobacačima, artiljerijom,
samohodnim oruđima i reaktivnim minobacačima, tzv.
„kaćušama“. Najveći problem sa artiljerijom, naročito sa
teškim oruđima, bio je transport po blatnjavom i močvarnom
terenu. U početku bitke sovjetske jedinice su raspolagale sa
1.236 artiljerijskih i minobacačkih cevi,90) da bi kasnije, od
25. novembra, uvođenjem u borbu 6. gardijskog korpusa i 32.
motomehanizovane brigade, taj broj narastao za oko 400 cevi.
Ujedno je uvođenjem u borbu 32. motomehanizovane brigade
učetvorostručen broj sovjetskih tenkova i samohodnih topova
angažovanih u ovoj operaciji.91)
Po mome mišljenju, najznačajniju ulogu, kada su u
pitanju artiljerci Crvene armije, odigrale su posluge jedne
baterije protivoklopnih oruđa iz sastava 703. streljačkog puka
223. divizije, koji su 12. novembra, a zatim u i presudnim
okršajima u noći 13/14. novembra, znatno doprineli da
se odbije snažan nemački protivnapad na položaje 1. i 4.
90)
Isto, str. 32.
91)
Isto, str. 32.
– 75 –
bataljona 12. vojvođanske brigade, podržan sa desetak
tenkova.92)
Ono što je najviše nedostajalo jedinicama 51. divizije, pa
na momente i jedinicama Crvene armije, bila je inženjerijska
oprema, pre svega sredstva za pontonske mostove i forsiranje
manjih vodenih prepreka, kojih je u ovim borbama bilo i suviše.
Te jeseni Baranja je kao retko kada opravdala svoj naziv. Veliki
potesi terena van komunikacija bili su pod vodom, a svaki
nasip Nemci su pretvorili u odbrambenu liniju. Gotovo je
uobičajeno bilo da se neprijateljskom položaju prilazi gazeći
vodu, neretko duboku i do iznad struka, a lakih prenosnih
čamaca nije bilo. Možda zvuči neverovatno, ali Crvena armija
uopšte nije imala gumene čamce u svojoj vojnoj opremi.
Tokom većeg dela operacije Nemci su imali preimućstvo
i u vazduhu, što su obilato koristili, naročito za napade na
kolone u pokretu i prelaz preko Dunava. Tek kad su se počev
od 22. novembra stekli uslovi da se 17. vazduhoplovna armija,
zadužena za vazduhoplovnu podršku 3. ukrajinskom frontu,
prebazira na aerodrome bliže jugoslovenskoj teritoriji, ta
slika se promenila, i to potpuno.93) Ali, tada su najteži okršaji
već prošli.
Svojevrstan problem, koji je bitno uticao na borbenu
gotovost divizije, bila je nedovoljna obučenost dela novomo-
bilisanih boraca. Oni su prošli samo najosnovniju obuku, a
neki čak ni nju, da bi se odmah našli u silovitom okršaju,
velikom iskušenju čak i za prekaljene ratnike iz sremskih
odreda. No, to ne znači da su se oni plašili borbe. Naprotiv,
brzo padajući u mladalački trans nisu dovoljno vodili računa
o sebi, što je dovodilo do nepotrebnih gubitaka među njima.

92)
Isto, str. 95 – 105.
93)
Isto, str. 34.
– 76 –
 ***
Što se tiče kvaliteta oružja koje je primljeno od Crvene
armije, može se reći da je ono u proseku bilo znatno iznad
kvaliteta oružja koje su jedinice 51. vojvođanske divizije
do tada posedovale. Sovjetsko streljačko naoružanje je
intenzivno razvijano i usavršavano i uvođeni su novi modeli,
ne samo oružja, već i municije (puščani metak M.43). Čitava
plejada konstruktora, koordinirana od akademika Anatolija
Blagonravova, razvijala je postojeće i ispitivala nove tipove
oružja. Tokom samog rata pojavili su se novi automati
PPŠ Georgija Špagina i PPS Alekseja Sudajeva. Odlični
puškomitraljez DP-27 Vasilija Degtjarjova dobio je novu
verziju kojoj se mogla brzo promeniti zagrejana cev, čime
je uklonjen njegov glavni nedostatak. Uvođenje kvalitetnije
municije učinilo je i osnovno oružje, pušku „Mosin-Nagan“
M 1891/30, pouzdanijom i efikasnijom. Ne treba zaboraviti
ni već pominjane 82-milimetarske minobacače BM-37, nova i
moderna oruđa, koji su se u teškim uslovima borbi u Baranji
pokazali kao izuzetno pouzdani.
Na ovom mestu izneću neke najosnovnije tehničke
podatke o oružju i oruđima o kojima je bilo reči.
Repetirka „Mosin – Nagan“ M 1891/30 usavršena je
verzija puške sa kojom je Rusija prošla sve ratove od rusko-
japanskog do građanskog rata nakon Oktobarske revolucije,
konstruisane po nacrtima ruskog konstruktora Sergeja Mosina
i Belgijanca Leona Nagana. Uvela je u službenu upotrebu
kalibar od tri ruske linije (7,62 mm), koji je ostao standardni
kalibar u ruskoj vojsci, računajući i sovjetsku, sve do pred kraj
20. veka. Modernizacija ove puške usledila je 1930, kada ju
je konstruktorski tandem Kabakov – Komaricki preradio na
novi metak 54R, koji je tri godine ranije konstruisao Vladimir

– 77 –
Fjodorov. Kasnije, tokom samog rata, pojavio se novi metak
M.43, koji je bez potrebe novih modifikacija u proizvodnji
puške poboljšao njena balistička svojstva.
Dužina puške bila je 1.232 mm, uz dužinu cevi od 730
mm. Brzina 54 mm dugog zrna na ustima cevi bila je 865
m/s, što joj je davalo efikasan domet do 500 m, a sa optičkim
nišanom 800 m i više. Samo u verziji 1891/30, tj. od 1930, do
kraja Drugog svetskog rata proizvedena je u oko 17,4 miliona
komada.
U svojoj knjizi „Dva veka pušaka na teritoriji Jugoslavije“
naš poznati stručnjak za oružje Branko Bogdanović nazvao
je puške „Mosin – Nagan“ M1891/30 „frizirani veterani“.94)
Smatram da se to može reći za sve repetirke korišćene u
Drugom svetskom ratu. Iako su repetirke bile usavršavane
u svim zemljama, bilo je jasno da je njihovo vreme prošlo, i
da budućnost pripada automatskom oružju. To se videlo i u
samim borbama tokom Batinske operacije. Opisujući jednu
scenu iz borbi za Kneževe Vinograde, Nikola Božić, koji je
kao politički delegat voda u 7. vojvođanskoj brigadi i sam
učestvovao u toj bici, napisao je:
„...Boraca je bilo sve manje, a oružja sve više. Ležalo
je razbacano po dvorištima i baštama. Na njega se više
niko nije osvrtao. Jedino su još „šarci“ i nemački „šmajseri“
predstavljali rado viđene trofeje“.95)
A jedno od najboljih lakih automatskih oružja u tom
dugom i stravičnom ratu bio je puškomitraljez nastao više od
deceniju pre njegovog početka, puškomitraljez DP-27, kojeg
je 1927. godine konstruisao Vasilij Degtjarjov. Bio je to prvenac
ovog kasnije renomiranog konstruktora automatskog oružja,
94)
B. Bogdanović, Puške-dva veka pušaka na teritoriji Jugoslavije“, Beograd,
1990, str. 103.
95)
N. Božić, nav. delo, 309.
– 78 –
a ujedno prvo oružje konstruisano na bazi već pomenutog
novog metka Vladimira Fjodorova.
Ono što odmah upada u oči na ovom puškomitraljezu
je neobična konstrukcija magacina, u vidu velikog pljosnatog
tanjira smeštenog na gornjem delu oružja, ispred zatvarača.
U početku je primao 49, kasnije 47 metaka. Neobični magacin
je verovatno doprineo da ovaj puškomitraljez u početku nije
baš rado primljen kod partizanskih puškomitraljezaca, koji su
imali više poverenja u proverene nemačke puškomitraljeze
MG-34 („šarce“). To nepoverenje je brzo nestalo kada su se
tokom obuke, a još više u borbi, pokazala izuzetna svojstva
ovog oružja.
Na naizgled problematičnom magacinu zastoji su
bili prava retkost. A izuzetno dobra rešenja konstrukcije
mehanizma za okidanje, dužine i balansa cevi, a naročito
impozantna izlazna brzina metka na ustima cevi od čak
840 m/s, davale su ovom laganom, ali izuzetno dugačkom
puškomitraljezu96) izuzetnu preciznost. Efikasno je dejstvovao
čak do 1.500 metara, čime je nadmašivao i mnoge snajpere.
Poređenja radi, najbolji nemački puškomitraljez MG-42 imao
je izlaznu brzinu zrna na ustima cevi od 755 m/s, sa efikasnim
dometom do 1.000 metara.
Praktično jedina ozbiljna mana Degtajrovljevog
puškomitraljeza bilo je pregrevanje cevi. Ona ne samo da
se sama pregrevala, nego se od nje ponekad pregrevala i
opruga donosača metaka u magacinu, pa je gubila na snazi.
U originalnoj konstrukciji to je rešeno na pomalo neobičan
način. Pri svakom prekidu paljbe zatvarač se zadržavao u
otvorenom položaju i hladio unutrašnjost cevi. Kasnije, 1944,

96)
Sa praznim magacinom bio je težak 9,12, a sa punim 10,23 kg. Dužina
mu je bila 1,27 metara, uz dužinu cevi od 614,5 mm.
– 79 –
pojavio se model DPM, kod koga je postojala mogućnost brze
zamene pregrejane cevi.
Svojom preciznošću i dometom su još više dominirali
sovjetski automati, bazirani na pištoljskom metku Fjodora
Tokareva, stvorenom za službeni pištolj TT-30, kasnije TT-33.
Osnovna odlika ovog metka bilo je za standarde pištoljske
municije izuzetno dugačko zrno, dugo čak 25 mm, 6 mm duže
od standardnog metka za pištolje i automate u većini drugih
zemalja, 9X19 Parabellum. To dugačko zrno je omogućavalo
oružjima koja su ga koristila fascinantnu preciznost.
Automati su lako pešadijsko oružje koje koristi
pištoljsku municiju, a približno su veličine puške ili karabina.
Dejstvuju ili isključivo rafalnom paljbom, a ima ih i koji
imaju regulatore koji im omogućuju da dejstvuju i jedinačno,
ili kratkim rafalom od tri metka. U Drugom svetskom ratu
automati su uglavnom imali samo mogućnost rafalne paljbe.
Sovjetski konstruktori su se dosta dugo mučili da
naprave efikasno lako automatsko oružje. Nakon manje-više
neuspelih pokušaja Fjodora Tokareva i Vasilija Degtjarojva
(automati DPM-34 i DPM-38, koji nisu zadovoljili u ratu
sa Finskom; kasniji, uspešniji DPM-40), konstrukcija
novog modela poverena je Georgiju Špaginu. On je, kao
i pre njega Degtjarjov, uzeo za osnovu nemački MP-2897)
slavnog Huga Šmajsera i odlični finski automat „Suomi“
KP/31,98) i Tokarevljev metak. Tako je nastao po mnogima
najbolji automat Drugog svetskog rata PPŠ-41,99) poznatiji
jednostavno kao „Špagin“. Sovjetski vojnici su ga zvali
97)
O njemu v. u. Ian V. Hogg & John Weeks, Enciklopedija ručnog oružja
dvadesetog veka, Novi Sad, 1994, str. 209.
98)
Isto, str. 206-207.
99)
Skraćenica od „пистолет-пулемёт Шпагина“ (Špaginov pištolj-
mitraljez). Pištolj-mitraljez bio je ruski naziv za automate.
– 80 –
popularno „papaša“ (tatica), a naši borci „dobošar“. Kao i svoji
navedeni uzori, „Špagin“ je imao drvenu oblogu i magacin u
vidu doboša, s tim što je, kao i DPM, imao i okvir kao opciju,
sa razlikom u tome što je njegov okvir imao kapacitet od 35,
a Degtjarovljev od 25 metaka. Doboš mu je, kao i „Suomijev“,
bio kapaciteta 71 metak.
Ovim automatom Špagin je utro put kojim je
kasnije nastavio Mihail Kalašnjikov. Njegov automat bio
je jednostavan za obuku, za rasklapanje i održavanje, a
pritom veoma pouzdan u svim uslovima rada. Usto, kao što
je već rečeno, za standarde pištoljske municije izuzetno
dugačko Tokarevljevo zrno davalo mu je preciznost kojom
je nadmašivao konkurenciju, jer je to dugačko zrno dobro
držalo pravac, praveći znatno manju balističku krivu. Zbog
toga je „Špagin“ sa svojom cevi od 266 mm bio efikasan i na
razdaljinama od 200-300 metara. Poređenja radi, nemački
MP-40 je bio efikasan samo na 70-100 m iako mu je cev bila
kraća samo 1,5 cm od „Špaginove“, a ubojiti „Tompson“, sa
istom dužinom cevi kao „Špagin“, gubio je na preciznosti već
na daljinama od 50 metara.
Ovo izuzetno oružje napravljeno je u preko 6 miliona
primeraka, a u nekim armijama se u operativnoj upotrebi
zadržao sve do 60-tih godina.
Drugi najpoznatiji sovjetski automat stvorio je mladi
konstruktor Aleksej Sudajev u opsednutom Lenjingradu.
Nosio je oznaku PPS-42, i bio prvi sovjetski automat
napravljen potpuno od metala, kao nemački automati iz
serije MP i britanski automati „STEN“. Imao je dužinu cevi
od 272 mm, sklopiv kundak i težinu od svega 2,9 kg.
Naredne godine arsenal u Sestrorecku je počeo
da proizvodi nešto drugačiji model ovog automata, sa
oznakom PPS-43. Imao je nešto kraću cev (254 mm), ali
– 81 –
mu je usavršenija obloga cevi davala veću brzinu na ustima
cevi od 500 m/s (kod PPS-42 bila je 488 m/s). Oba modela
su bila efikasna na daljinama do 200 m. U obe verzije ovaj
automat je napravljen u oko milion primeraka, a njegove
kopije proizvodile su se posle rata u Finskoj i Severnoj Koreji.
Bez obzira na svoj „spartanski“ izgled, bilo je to kvalitetno i
pouzdano oružje.
Pored već pomenutih repetirki, česta stavka na spisku
sovjetske pomoći bio je još jedan „frizirani veteran“, teški
mitraljez „Maksim“ M 1910/30. Nastao nakon poraza u ratu
sa Japanom, i on je 1930. modifikovan na Fjodorovljev metak.
Imao je vodeno hlađenje. Postolje na dva točka, na koje su se
zimi mogle montirati sanke, dozoljavalo je da se ovo veoma
teško oruđe (sa zaštitnom pločom oko 60 kg.) moglo prilično
lako prebacivati sa jednog položaja na drugi. Kao i ostali
tipovi ruskog oružja, odlikovao se relativno velikom brzinom
na ustima cevi, od 863 m/s, mada mu je zbog relativno
kratke cevi za svoju klasu (721 mm) domet bio prosečnih
1.000 metara. Brzina paljbe mu je bila 520-550 m/s. Punio se
platnenim redenikom od 250 metaka 7,62 mm 54R.
Minobacači, oruđa za neposrednu podršku sa ubačnom
putanjom, imali su u gerilskom ratu veliki značaj, zbog toga
što su se mogli postaviti i na mesta nepristupačna za teža
oruđa. U Batinskoj operaciji 51. vojvođanska divizija je, kao
što je već rečeno, koristila 48 novih minobacača BT-37. Ovo
oruđe, nastalo 1936, a usavršavano i modifikovano više puta
(poslednji put 1943.) bila je relativno lagano za svoju klasu,
sa oko 56 kg ukupne težine (cev, postolje i nišanske sprave).
Dužina cevi mu je bila 122 cm, a mine je mogao da izbacuje
do ugla od 85 stepeni. Zavisno od ugla pod kojim je ispaljivao
minu, dejstvovao je na daljinama od 100 do 3.040 metara.
Ispaljivao je nekoliko tipova mina, težine od 3,3 do 4,6 kg.

– 82 –
Iako star gotovo osam decenija, još uvek se povremeno
pojavljuje na bojnom polju. Tokom leta ove (2014.) godine
registrovano je korišćenje ovih minobacača u borbama na
istoku Ukrajine.
U većem delu NOB-e, NOVJ je osećala ogroman
nedostatak protivoklopnih sredstava svih vrsta. Zato su
ovakva oruđa bila tražena i od savezničkih sila. Tokom
Drugog svetskog rata najmasovnije oružje ove vrste bile su
protivtenkovske (PT) puške. Ovo neobično oružje, teško i
nespretno, nije bilo velika opasnost za tenkove, sem što su
na bliskom odstojanju mogle da im pokidaju gusenice, a onim
slabije oklopljenim mogli su i da probiju kupolu, ali samo pod
idealnim uglom. I pored teških cevi, snažno su odskakale, pa
su bile nedovoljno efikasne. No, pokazale su se odlične protiv
većih maskiranih ciljeva i u preciznom dejstvu na vatrene
tačke poput mitraljeskih gnezda, postavši tako prethodnica
današnjih „teških snajpera“.
Sovjetski savez je proizvodio dva tipa PT pušaka, obe u
kalibru 14,5 mm. To su bile PT puške PTRD Vasilija Degtjarjova
i PTRS Sergeja Simonova. PTRD je imala jedinačno punjenje,
dužinu od ravno dva metra, sa cevi dugom 1.227 mm. PTRS
je imala ukupnu dužinu od 2.134 mm, dužinu cevi od 1.220
mm, a punila se okvirom od 5 metaka. Obe su probijale oklop
od 25 mm na daljini do 500 m, čime su daleko nadmašivale
britansku PT pušku „Bojs“, koja je probijala samo 19 mm
oklopa do 100 m. PTRD se pokazao boljim od PTRS, i
proizveden je u znatno većem broju.
Artiljerija je takođe nedostajala jedinicama NOVJ
tokom gotovo čitavog rata. Stoga su, kao što sam već rekao, u
okviru svake pešadijske divizije preoružane po Moskovskom
sporazumu, formirane artiljerijske brigade. Te brigade su

– 83 –
imale tri diviziona: protivtenkovski, divizion topova 75 mm100)
i divizion teških minobacača 120 mm M-38. Ti minobacači,
kao i PT topovi, bili su sovjetske proizvodnje.
Pored toga, divizije su imale i divizion teških oruđa, koji
se sastojao od jedne baterije haubica M-30 obrasca 38 i dve
baterije 76-milimetarskih topova „ZIS-3“.
Haubica 122 mm M-30 bila je oruđe najvećeg
kalibra koje je NOVJ-JA dobila od savezničkih sila. Prema
Moskovskom sporazumu Jugoslavija je trebalo da dobije 48
ovih oruđa, tj. po četiri na diviziju. Do kraja rata ova isporuka
nije kompletirana, ali su i pristigle bile značajna pomoć.
Ovo oruđe konstruisao je i tokom celog rata usavršavao
tim stručnjaka na čelu sa Vasilijem Grabinom. Bila je veoma
robusna, duga 5,9 metara, široka 1,975 a dugačka 1,82
metra. Cev joj je bila duga 2,8 metara, a težina, zavisno
od toga da li je bila u borbenom ili marševskom poretku i
dodatne opreme, varirala od 2,36 do 3,1 tone. Ispaljivala je
granate serije 53, kalibra 121,92 mm, raznih tipova i namena,
sa krajnjim dometom od 10.800 do 11.720 metara. Verzija
(obrazac) 38 bila je poslednja i najmodernija. Od 1940 do
1955. proizvedeno je preko 19.000 ovih oruđa.
Divizijski top M-42 76,2 mm ZIS-3 takođe je delo Vasilija
Grabina i njegovog tima. Po Moskovskom sporazumu svaka
divizija je imala dve baterije od po četiri oruđa, što je iznosilo
96 primeraka. Proizveden je u oko 103.000 primeraka. U
borbenom poretku bio je težak 1,2, a u marševskom 1,8 tona.
Dužina cevi mu je bila 2.994 mm, a krajnji domet 13,29 km.
U pitanju je bilo novo, moderno i veoma kvalitetno oruđe.
I oni, a i haubice M-30 bili su velika i dragocena podrška
jedinicama 51. divizije.

100)
One su bile naoružane jugoslovenskim pukovskim topovima M-27.
– 84 –
 ***
Za jedinice 51. vojvođanske divizije NOVJ bitno je
bilo i to što je unifikacijom oružja znatno umanjen do
tada permanentno prisutan problem održavanja i popune
municijom. A neposredno sadejstvo sa jedinicama Crvene
armije, koje su i same imale to oružje, u Batinskoj operaciji je
taj problem svelo gotovo na nulu.
Iako se poboljšanje u kvalitetu naoružanja jedinica
preoružanih na osnovu Moskovskog sporazuma tokom
Batinske operacije osetilo uglavnom u domenu lakog
streljačkog naoružanja, slobodno se može konstatovati da
je novoprimljeno oružje osetno podiglo borbenu gotovost
jedinica 51. vojvođanske divizije. To je još više došlo do
izražaja u daljim borbama, kada im se pridružila i Artiljerijska
brigada ove divizije.

– 85 –
Olajoš Nađ Mikloš, Subotica
Sekretar Društva za istinu o NOB
i Jugoslaviji u Subotici

VIŠENACIONALNA SUBOTICA U BATINSKOJ BITKI

Okrugli sto u Novom Sadu, kao i druge manifestacije

u Subotici, Bezdanu i Somboru povodom obeležavanja
70-te godišnjice Batinske bitke od velikog su značaja za
argumentovano utemeljenje istine o NOB i Jugoslaviji.
Takvo dostojno obeležavanje godišnjice ove krvave bitke,
pripremljeni radovi i kazivanja, ukazuju na to da je Vojvodina
i tada kao i danas na strani antifašizma. Naša namera je
da se i mladi upoznaju sa ljudima, vrednostima, dejstvima,
tradicijom narodno-oslobodilačke borbe koji su doveli do
oslobođenja Jugoslavije od fašističkog okupatora i domaćih
izdajnika. Batinska bitka je dobar i neiscrpan primer za tu
argumentaciju mladim generacijama.
Antifašizam u proteklih 25 godina imao je diskontinuitet
kod naših vladajućih političkih elita, sledstveno tome i u
obrazovanju, ali ne i kod građana. Raznim našim akcijama
mi moramo ciljno ići među omladinu, naročito onu koja
je rođena nakon 1990. godine. Mnogi od njih ne znaju: ko
je ovde bio okupator, da li je bilo otpora fašizmu do 1944.
godine, da li je bilo partizana u ravnoj Bačkoj, kako je došlo
do oslobođenja od fašizma, itd. Antifašizam mora da ima
svoj kontinuitet, moraju ga nastaviti, širiti, prvenstveno
mladi, zarad mira i slobode kao temeljnih vrednosti za razvoj
našeg društva i svakog čoveka ponaosob. I, radi toga da se
nikada više ne ponovi. U Batinskoj bitki učestvovalo je preko
1000 Subotičana, većinom kao borci VIII vojvođanske udarne
brigade. Ova brigada je formirana 12. septembra 1944.
– 86 –
godine na proplanku Jabuka kod Širokog dola na Fruškoj
Gori, sa 845 boraca. Već 14. oktobra u Suboticu dolaze dva
bataljona 8. Vojvođanske udarne brigade i bivaju smešteni u
kasarnu na Palićkom putu. Do prvog novembra ovoj brigadi
se priključuje preko 900 Subotičana i građana iz okoline. Njen
sastav su većinom sačinjavali omladinci, do 25 godina starosti
koji nisu još bili stekli životno, a još manje ratno iskustvo.
U sastav brigade je ušao i Subotički partizanski odred, tako
da je brojno stanje brigade bilo 1783 boraca, od kojih 1722
druga i 61 drugarica.
Borbe kod Batine i u Baranji predstavljaju, za jedinice
koje su u njima učestvovale pa i za 8. Vojvođansku udarnu
brigadu, prekretnicu u dotadašnjem načinu ratovanja. Te
jedinice, koje su do tada uglavnom ratovale na "partizanski"
način, bile su prinuđene da takoreći preko noći pređu na
frontovske borbe, i to frontalne borbe sa forsiranjem najveće
reke, koje predstavljaju najteži vid borbenih dejstava. Mnogi
borci iz Bačke nisu znali plivati i bili su slabo obučeni i odeveni.
Neposredno uoči Batinske bitke jedinice 51. vojvođanske
divizije izvršile su preoružanje i zamenu svog trofejnog
oružja sovjetskim pešadijskim i artiljerijskim naoružanjem i
opremom. Nije bilo vremena za obuku i probu novog oružja.
Zajedno sa ispaljivanjem prvih metaka iz novog oružja topio
se debeli sloj zaštitnog masnog premaza. U neprekidnim
višednevnim jurišima mladići su završavali svoju vojnu obuku,
vojnički sazrevali i bukvalno preko noći postajali iskusni
borci, bombaši ili puškomitraljesci. Bila je to najdrastičnija
vojna obuka u kojoj su svaka greška i nesmotrenost plaćani
krvlju i životima. Za način i prilike borbe na Batini možda
su najkarakterističnije reči Dušana Doronjskog, komandanta
bataljona XII VUB: "Napred se moralo, nazad se nije smelo.

– 87 –
 Tekst zakletve koju su polagali borci 8. VUB (Partizanska
zakletva) glasi:

"Zaklinjem se čašću svoga naroda

da ću u redovima Narodno-oslobo-
dilačke vojske vjerno služiti svome
narodu boreći se protiv oku-
patora i svih domaćih izdajnika
– neprijatelja narodne slobode i
narodnih prava. Zaklinjem se da ću
disciplinovano i savesno vršiti svoje
dužnosti i izvršavati naredbe svojih
pretpostavljenih. Kunem se da neću
ispustiti oružje iz svojih ruku dok
naša zemlja ne bude očišćena od
okupatora, dok narodu ne budu osi-
gurana njegova prava i sloboda.
Spreman sam primiti svaku kaznu za
prekršaj ove moje zakletve.
Smrt fašizmu – sloboda narodu!"

Borci NOVJ i Crvene Armije su po cenu svog života

ispisivali i ostvarivali ovu zakletvu , što je odgovornost i
poruka svim ljudima na odgovornim dužnostima danas da
se isto tako odgovorno odnose prema interesima građana
Srbije. Oni za razliku od boraca imaju tu privilegiju da ne
moraju svesno žrtvovati svoj život!
Samo u tim borbama od 20. do 25. novembra 8.
Vojvođanska udarna brigada je imala 88 poginulih i 300
ranjenih boraca. Ova brigada je iz Baje bila prebačena na
obalu Dunava kod Kupusine i Bačkog Monoštora. Ona je svoj
– 88 –
borbeni zadatak izvršila forsiranjem Dunava na apatinskom
sektoru, stvarajući i proširujući mostobran na levom krilu
Batinske bitke, u pravcu Luga i Kneževih Vinograda u Baranji.
Velike borbe su se vodile kod parobrodskog pristaništa
Kazuk, gde su se pet dana i pet noći smenjivali juriši naših
i sovjetskih boraca na utvrđeni nasip, sa kontranapadima
poznate Brandeburške divizije koja je uporno nastojala da
naše borce baci nazad u Dunav. O tim borbama upečatljivo
govori sećanje komandanta 8. VUB Milana Korice Kovača,
pukovnika i narodnog heroja:
"Zapitajte bilo kojeg preživelog borca Osme vojvođanske
brigade šta je to Kazuk. Oni će vam to poistovetiti sa Kosovom,
sa Kajmakčalanom, sa Sutjeskom – sa svim veliki bitkama o
kojima je čitao ili slušao. Kazuk – to je ratno poprište jedne
mladosti prepune ideala koja se obrela u hladnim talasima
mutnog i neobuzdanog Dunava, da bi se odmah suočila sa
neprijateljem ogromnog ratnog iskustva. On je očajnički
pokušavao da zaustavi tu snažnu bujicu, ali se ona nije
dala zaustaviti. Ta neukrotiva mladost, prekonoć sazrela u
krvavom suočavanju sa smrću, rušila je sve prepreke pred
sobom. …" I nije ta mladost stala sve do Blajburga u Austriji,
do oslobođenja Jugoslavije 15.05.1945.
Jako je važno i bila bi neoprostiva greška da povodom
Batinske bitke ne spomenemo mnoge poznate i nepoznate
borce, akcije predratnog i ratnog radničkog pokreta. Nije
samo onako, samo od sebe, skoro 1000 građana prišlo 8. VUB,
jer Subotički partizanski odred je krenuo iz Bačke Palanke
sa 11 boraca, da bi u Tavankutu za samo tri nedelje brojao
već preko stotinu boraca i bio organizovan po četama, nisu
same od sebe nikle mnoge partizanske baze u Tavankutu,
Skenderevu, Žedniku, Bikovu, itd..

– 89 –
 U ovom delu Jugoslavije već od početka XX veka, sve
do 1941. i za vreme NOB odvijao se veoma živ, organizovan
pokret delovanja KPJ, URSS-ovih sindikata, Antifašističkog
saveza žena, SKOJ-a. Sve su one pokušavale da slede događaje
u ostalim krajevima i učestvuju u ustanku i revoluciji naroda
i narodnosti Jugoslavije. Tu je bio organizovan i uspešno
izveden najveći štrajk poljoprivrednih radnika – nadničara
1936. godine, pod rukovodstvom Matka Vukovića koji je ubijen
u subotičkom zatvoru "Žuta kuća" 31. oktobra 1941. godine.
U subotički kraj je dolazio Đuro Pucar Stari i Kizur Ištvan koji
je poginuo na Kupresu. Tu je izlazio poznati časopis radničke
borbe "Hid" (Most) koji je uređivao Otmar Majer, koji je bio
jedno vreme i sekretar Mesnog komiteta KPJ u Subotici. Već
1943. godine aktivnošću Milovana Džanića u Subotici su
po kvartovima bili formirani NOO (Narodno-oslobodilački
odbori). 27. marta 1941. godine u Subotici su održane velike
demonstracije protiv pakta Stojadinović–Hitler. Okupator
je čitavo vreme vršio teror među antifašistima. Tako je 18.
novembra 1941. godine obešeno 15 SKOJ-evaca i antifašista.
11. avgusta 1941. godine organizovano po grupama bila je
izvedena akcija paljenja žita. Prvi subotički partizani Jožef
Liht i Ferenc Hegediš bili su osuđeni od strane Hortijeve
vojne uprave i streljani 15. avgusta 1941. godine. Lazar Nešić,
sekretar Mesnog i Okružnog komiteta KPJ u Subotici bio je
hapšen 1929, 1932, 1934 i 1941. godine. Uhapšen je prvih
dana okupacije i ubijen. Tajna policija Kraljevine Jugoslavije
predala je svu dokumentaciju o subotičkim antifašistima
"na tacni" Hortijevim dželatima i ovi su to obilato iskoristili.
1941. godine za samo dva meseca uhapšeno je 400 pristalica
NOP-a, komunista i članova njihovih porodica.
Žene su se organizovale u AFŽ-u i drugima orga-
nizacijama i radile na: posećivanju uhapšenih antifašista,

– 90 –
prikupljanju Crvene pomoći i sanitetskog materijala, širenju
agitacije protiv okupatora, agitovanju da se vlastima ne
predaje žito i namirnice i lečenju ranjenika u pozadini.
Istaknuti revolucionar i učesnik radničkog pokreta iz ovih
krajeva drugarica Sabo Ida podseća: "Jugoslovenskim ženama
niko nije poklonio ravnopravnost sa muškarcima, već su se
one svojim učešćem u NOB-u, i to masovnim učešćem i s
oružjem u ruci za to izborile. Oko 620 hiljada žena je aktivno
učestvovalo u borbi, u gradovima i selima u NOVJ… sećam
se Marge Beretić, seljanke iz Tavankuta. Bila je to mlada,
inteligentna i energična žena. Mnogo je volela da čita.
Marga Beretić je bila među organizatorima izgradnje baze
za ilegalce, prikupljala "Crvenu pomoć", a kada je Subotica
oslobođena i kada se zatim vodila borba na Batini, ona je
organizovala žene iz Tavankuta na zbrinjavanju ranjenika sa
ovog bojišta."
Bratstvo i jedinstvo svih nacionalnih zajednica kovalo se
i kalilo u oslobodilačkoj borbi u svim jedinicama NOVJ i POJ,
pa tako i u bitki na Batini. Kako u radničkom pokretu, tako
i u 8. VUB, i u Subotičkom partizanskom odredu učestvovali
su pripadnici 27 nacionalnih zajednica koliko ih danas živi
u Subotici. Borili su se zajedno, ginuli jedan pored drugog,
dali živote za slobodu: Mađari, Srbi, Bunjevci, Hrvati, Jevreji,
Crnogorci i drugi. Zajedništvo i ravnopravnost svih onih
koji danas žive u Subotici, kalilo se u NOB. Zašto pojedine
nacionalističke elite danas insistiraju na životu jednih pored
drugih, u sagledavanju samo svog nacionalnog interesa? One
to rade samo zbog svog ličnog i grupnog bogaćenja. Sve to
se radi sa ciljem negiranja, zatiranja vrednosti antifašističke
borbe. Zbog falsifikovanja istorijskih činjenica o NOB, u
interesu svoje vlasti i moći. O tome svedoče knjige i udžbenici
istorije za osnovne i srednje škole iz kojih danas deca uče.

– 91 –
Zbog toga Zbornik radova sa ovog okruglog stola treba
pokloniti školskim bibliotekama i priređivati promocije među
školskom omladinom.
U poslednjih 25 godina u političkoj, kulturnoj i duhovnoj
sferi, kao dirigovanoj i nameravanoj manipulaciji, premoć je
odnela teza naglašavanja onog što je bilo loše u NOB, šta
su ovde Titovi partizani radili. O zlodelima okupatora ni
reči. Subotica se predstavlja kao građanska sredina, važno
uporište u KundK monarhiji. "Mađari su odbijali da idu u
partizane, da se suprotstavljaju okupatorskim vlastima." –
sic! Tražeći kolektivnu amnestiju za celu svoju nacionalnu
zajednicu za period od 1944-45. lideri mađarskih političkih
partija kolektivno optužuju sve partizane i čitav narodno-
oslobodilački pokret. Kod svih zlodela odgovornost je uvek
u krajnjoj instanci na pojedincima! Antifašisti Vojvodine ne
smeju dozvoliti ove podmukle laži i podmetanja.
Čim su 12. aprila 1941. godine Hortijeve fašističke
horde okupirale Suboticu počelo je proterivanje nemađarskog
stanovništva, prvenstveno Srba kolonista. I Subotica je 1944.
godine doživela holokaust, kada je u proleće uhapšeno preko
5.000 Jevreja, od kojih se iz koncentracionih logora nije vratilo
njih više od 4.000. Danas u Subotici živi jedva oko 200 građana
jevrejske nacionalnosti. Diskriminacija po nacionalnoj osnovi
i fašističkoj teoriji Übermensch-a ostvarivala se od strane
Hortijeve okupatorske armade za sve vreme okupacije
Subotice. Najopasniji elementi bili su antifašisti, bez obzira
koje nacionalnosti. Subotica je zbog otpora prema fašizmu
imala 7.104 žrtve iz redova svih nacionalnosti koje ovde žive.
Rukovodstvo i progresivne snage NOP-a su vršile
temeljnu agitaciju i propagandu među građanima sa ciljem
razobličavanja međunacionalne mržnje i netrpeljivosti.
Tako se PK KPJ za Vojvodinu juna 1941. godine proglasom
– 92 –
obraća Srbima, Mađarima, Nemcima, Rumunima, Hrvatima,
Slovencima, Rusinima: "Zato kujte to jedinstvo u zajedničkoj
borbi protiv svih izrabljivača, bez obzira na narodnost!
Borite se protiv šovinizma, mržnje prema drugim narodima,
iščupajte tu otrovnu žaoku koju kapitalisti usađuju u narodne
mase!" Vrhovni komandant NOV i POJ, maršal Jugoslavije
Josip Broz Tito je u priznanju za pobedu u Batinskoj operaciji
takođe naglašava nacionalno jedinstvo: "Rame uz rame sa
herojskom Crvenom armijom mladi borci Srema, Banata
i Bačke borili su se nesebično za oslobođenje svoje braće,
zajedno sa njima oni će goniti fašističke okupatore sa drugih
delova naše zemlje.."
U Subotici, Novom Sadu, Beogradu i drugde još ima
živih boraca 8. VUB, njih oko pedeset. Oni u svojim isupanjima
podsećaju na strahote rata i naglašavaju da se svim silama
moramo suprotstaviti onima koji izazivaju ratove. Oni borci ove
brigade sa kojima smo razgovarali sa ponosom iznose vrline
saboraca, kao što su:drugarstvo, solidarnost, slobodoljublje,
poštenje, odgovornost.. Šta je sa ovim ljudskim osobinama
danas, koliko su prisutne među mladima i koliko se neguju i
razvijaju? Danas u Subotici kao uspomena na 8. VUB postoji
jedan spomenik nazvan "Prozivka" po kome je i jedna od njenih
najnaseljenijih mesnih zajednica dobila ime.
Istinskim antifašistima u Subotici je cilj da argumentima
i činjenicama prekinemo prljavu kampanju i bacanje ljage
na borce 8. VUB koja se u Subotici sprovodi od strane
nacionalističkih elita i kvazi-istraživača. To borci ove brigade
nisu zaslužili, kao ni to da se jednoj spomen-školi, koja je
nosila naziv 8. VUB i za čiju su izgradnju građani Vojvodine i
Srbije izdvajali budžetska sredstva, jednostavno promeni ime.
U Srbiji danas prepunoj kompromisa, radi onih koji su poginuli

– 93 –
u borbama protiv fašizma kao i zbog mladih generacija, nema
mesta lažima i falsifikovanju činjenica o NOB.
Na kraju, povodom obeležavanja 70-te godišnjice
Batinske bitke svim istinskim antifašistima predlažem da
uradimo sledeće:

1. Od Vlade Vojvodine zatražiti hitno renoviranje

spomen-doma Batinske bitke kod Bezdana.
2. Od prosvetnih organa i osnivača zahtevati (ako
treba i peticijom) da se osnovnoj školi u Subotici
vrati ime "8. VUB".
3. Podstaći dalja istraživanja učešća Subotičana
i činjenica o radničkom pokretu pre i za vreme
NOB-a, o holokaustu Jevreja u Subotici, o delovanju
antifašista od 1941. do 1945. godine.
4. Inicirati antifašističke manifestacije, akcije, tribine,
promocije knjiga među mladima i građanima
Subotice. "Fašizam NO PASARAN!" U Subotici i
čitavom svetu. Za to se vredi boriti.

Literatura:
 Bilteni 8. VUB
 Sreta Savić Kalja, Vojislav Milin:
"Narodnooslobodilački rat i revolucija", Novi Sad, 1981.
 Gordana Stojaković: "Razgovor sa Idom Sabo",
17.12.2006. godine
 Nikola Božić, "Rovovi i mostobrani", Novi Sad, 1989.

– 94 –
Boško Krunić, politikolog
Novi Sad

NEGIRANJE ANTIFAŠIZMA U SRBIJI

Batinska bitka vodi se u vreme kada je ishod rata već

vidljiv. Istoričari će to vreme kao i samu bitku istraživati i
ocenjivati sa distance od sedam decenija. Moja je namera
da govorim povodom te bitke, da se bavim refleksijama na
istinska zbivanja poslednjih decenija i o antifašističkom ratu
u Srbiji u novije vreme.
Na otvaranju muzeja Batinske bitke novembra 1981.
godine govorio sam, sticajem okolnosti, pred borcima i
komandnim sastavom brigada i divizija koje su učestvovale
u ovoj operaciji kao i gradjanima severozapadne Bačke i
Baranje. Tada nisam ni slutio da će se ironijom istorije odigrati
ona cinična „zabuna“: prošlost je nepredevidiva a budućnost
je tačna. Nepredvidivost prošlosti u koju danas spada i ova
bitka počela je devastiranjem muzeja 90-ih godina u vreme
ratova na Balkanu. U stvari tada je postala belodana. Da
podsetim, nestaće nečujno muzejska postavka, a ceo objekat
ličiće na stratište. Valja se setiti da su već početkom devete
decenije prošlog veka iz pojedinih velikih jedinica JNA preko
noći i nečujno nestale spomen sobe ratnih brigada i divizija
sa foto izložbama ratnog puta jedinica čiju su tradiciju slavili
vojnici u kasarnama. Taj čin je bio pouzdan znak državne
politike brisanja prošlosti, mada će uništavanje spomenika
i muzeja doći postupno, ustupajući u javnosti mesto onoj
prošlosti koja je u antifašističkom ratu pripadala drugoj
obali. Od školskih udžbenika, do prikladnih publikacija
punjeni su izlozi knjižara delima falsifikovanja i temeljnog
pervertovanja istorije. Svedočanstva o Drugom svetskom
– 95 –
ratu su neuništiva, sveta istina koja čini temelj antifašističkog
lica savremenog sveta i oblikuje biće savremene Evrope.
Srbija se danas muči u susretu sa prošlošću koju ne želi,
njeni zvaničnici i njena politika moraju samo s vremena
na vreme da spomenu tu prošlost u prilikama koje im
okolnosti nameću. Tako se neizvesnost prošlosti javlja ovde
u licu temeljnog falsifikovanja istorije. Srbija se beskrajno
udaljava od katarzičnog suočavanja sa istorijskom zbiljom.
Tome će doprineti jednim značajnim delom istorijski slom
socijalizma u Evropi i restauracija kapitalizma. Restauracija
pak kapitalizma, kao sistema društveno-ekonomskih odnosa,
javlja se i kao dobrodošlo pokriće odbranaštvu kolaboracije
kvislinške vlasti i istorijskih promašaja, ne samo u Srbiji.
Svedoci smo tih pojava u Hrvatskoj, Ukrajini i drugde.
Više činjenica i tendencija utiče na prevrednovanje
istorijskih dogadjaja i ratnih zbivanja, pa i rezultata Drugog
svetskog rata uopšte. Čini mi se važnim spomenuti dve grupe
činjenica i dežurnih političkih potreba:
 Hladni rat je već 1948. godine pokazao da se neki
istoričari i političari prilagodjavaju potrebama
blokovske podeljenosti. To se sporo odvijalo kao
tumačenje pojedinačnih dogadjaja što se moglo i
očekivati.
 U jugoslovenskom slučaju kroz proces tzv. tranzicije
doživljavaćemo lagano ali sigurno i nepovratno
zaokret u pervertovanju istorijske istine. Najpre kao
„nacionalne istine”, pa onda kao diskretno izjedna-
čavanje četničkog i partizanskog pokreta da bi se
kanalisalo u patriotski rat protiv komunističke pošasti.
Tumačenje i odbrana istine o Batinskoj bitki i drugih
bitaka NOR-a je svakako i naš moralni dug. Uostalom radi
se o istini koja se na dugom štapu ne može nekažnjeno
– 96 –
skrivati i falsifikovati. Ako se da objasniti epohalno istorijsko
sukobljavanje različitih sistema društveno-ekonomskih
vrednosti, kako razumeti vandalizme na koje podsećam.
Njihova je poruka poražavajuća za život koji živimo u Evropi.
Muzej batinske bitke je devastiran u godinama primitivnog
nacionalizma i bezumlja, kao uostalom i svi drugi spomenici
NOR-a, kao i Mostarski most, kao i Spomen groblje, kao i
nazivi ulica onih koji su ostali u nemom stroju antifašističkog
rata. Sve se to izrazito surovo dešava ne samo zato što je to
nekakva ratna kolaterala, već ponajviše zato što je to obračun
sa Drugom Jugoslavijom. Da je tako potvrđuje i činjenica da
su najbrojnija razaranja u Srbiji i Hrvatskoj.
U Srbiji je već tri i po decenije vladajuća svest o
krivici „secesionističke“ Slovenije i Hrvatske, o razbijačima
Jugoslavije iz Nemačke i Austrije, iz Vatikana, o Genšeru i
Moku, o našoj kući na drumu i sve to do “svetosti” srpskog
naroda. Snaga otpora etičkom osvešćenju dobija time
dodatne naslage u uverenju o pobedničkim ratovima srpskog
naroda 90-ih godina iako su protiv njega “svi na svetu”, sem
Crne Gore, pa onda i ona. Logika naše nacionalne pravednosti
pokriva gotovo sve vidove kolaborantskog i kvislinškog lica
koji su deo neslavne prošlosti, a time i zasenjuju antifašistički
rat Srbije. Tako se nacionalna istorija ubrzano prevrednuje.
Potencirana porazima boljševičkog socijalizma u Evropi
ona se javlja kao odbrana svih kolaboracija, a antifašistički
rat i narodnooslobodilačka borba, AVNOJ-ska Jugoslavija
satanizuju i čine omraženom prošlošću. Korene toga će
zalivati nacionalistička elita, naročito posle Titove smrti.
Najpre u Memorandumu SANU 1986. godine biće odbačen
koncept Jugoslavije kao federacije ravnopravnih republika
i pokrajina, a Miloševiću će na političkoj platformi biti
otvoren put iskazivanja supremacije Srbije i odvesti je u

– 97 –
ratove. Sve drugo je izvedeno. Odlasci Slovenije, Hrvatske,
BIH, Makedonije su, voljno ili nevoljno, posledica rasturanja
jugoslovenske federacije još od udara na autonomnost
pokrajina i jednostrano dezavuisanje Ustava SFRJ. Ta istina
ne abolira slovenačku sklonost ka secesiji i hrvatski militantni
nacionalizam.
Na prostoru Jugoslavije, po logici teritorijalne
iscepkanosti i uz pomoć okupatora, pojavili su se brojni
oblici kolaboracije. Srbija je imala više oblika kolaborantskih
grupacija: najpre kvislinški režim M. Nedića sa vladom,
okružnom i civilnom organizacijom u službi okupatorske
vlasti, zatim, profašističku politiku i oružani pokret Dimitrija
Ljotića, potom četiničke formacije Koste Pećanca, potom
vojne i političke snage sandžačke „SS Skenderbeg“ divizije i
najzad, Ravnogorski četnički pokret Draže Mihailovića. Ovaj
poslednji je, da podsetimo, krenuo kao pokret grupe oficira
koji ne prihvataju okupaciju zemlje, da bi već leta 1941. godine
uspostavio vezu sa M. Nedićem o bezkonfliktnoj saradnji, a
od kraja leta pa do kraja rata pod vodjstvom Kraljevske vlade
u Londonu vodiće jedino rat protiv „komunista“ uz diskretnu
saradnju sa okupatorom. Ta saradnja će u italijanskoj
okupacionoj zoni biti vrlo otvorena, pre svega u izdašnoj
pomoći u oružju i hrani. Dvostruka igra trajaće sve vreme
rata u saradnji sa okupatorom u borbi protiv „komunista“
i čišćenju nesrpskog elementa na teritoriji Srbije. Zato
se čini nelogičnim nastojanja i činjenja u izjednačavanju
partizanskog i četničkog pokreta. Naravno da se ne radi o
ljudima koji dobrovoljno ili mobilisani staju u četnički stroj
sa oružjem – oni jednako ne žele okupatora, mrze ga, samo je
stvar u tome ko i kuda ih vodi. Kvislinzi nisu ljudi u stroju već
vojno političko rukovodstvo pokreta u zemlji i inostranstvu.
Sva brojna i borbena vojna i politička kolaboracija izbiće na

– 98 –
površinu i otvoriti vrata nacionalizmu i šovinizmu koji će
zapečatiti ionako ranjive i konflikte medjunacionalne odnose
u zemlji.
Druga Jugoslavija (AVNOJ-ska) je obnovljena neprizna-
vanjem podele zemlje od strane okupatora. Drugo, ta nova
država nastaje tako što je stvaraju narodi kao nacionalno
celovite istorijske zajednice, ona nije obnovljena kao država
ukaznog jugoslovenstva. Ona dakle nije podarena od bilo
koga, već je izrastala kao pobednički čin ratujuće sile naroda
u okviru svetske antifašističke koalicije. A antifašizam je
temelj nove Evrope kojeg razrušavaju najpre nacionalističke
sile u Hrvatskoj i Srbiji.
Jugoslavija nije danas u Srbiji zaboravljena, ona je samo
uporno izložena omrazi od novokomponovanih istoriografa i
jednog dela političara. Danas se Srbija sa patijarhalnim etno
nacionalizmom vraća svim svojim bitkama u prošlosti, ali
samo do Drugog svetskog rata. Kao da se odriče pobedničkog
uzdizanja koje je kao ratujuća antifašistička partizanska
snaga postigla i svrstala se u red pobedničkih sila.
Narodi Jugoslavije su ratovali protiv okupatora
zato što im je platforma te borbe obezbedila očuvanje
nacionalnog identiteta i ravnopravnosti. U Vojvodini je na toj
platformi potencirana tokom rata samosvojnost, nacionalna
ravnopravnost i socijalna pravda kao cilj ratovanja. To
su oličavale i tri divizije boraca NOR-a iz Vojvodine.
Jugoslavija je sticajem kako predratnih okolnosti, tako i
ratnih zbivanja bila jedino moguće održiva izgradnjom na
federativnom ustrojstvu, na ravnopravnosti federalnih jedi-
nica i republikanskim uredjenjem. Autonomnost Vojvodine
nije bila upitna. Dileme su bile kojoj će se republici priključiti
kao autonomna zajednica. Prirodno je bilo da u Vojvodini to
bude izbor za priključenje Republici Srbiji. Potvrda toga je i

– 99 –
ova bitka na Batini. Agresivni i nervozni centralizam u Srbiji
najizrazitiji je u pitanju autonomije Vojvodine. Kao što se
falsifikatorski pretumbava istorija Druge Jugoslavije, njenog
izvorišta, tako se i Autonomna Vojvodina po istom principu
osporava, osporava se, u stvari, istorijska zasnovanost auto-
nomnosti.
U ovim godinama nabujalog rehabilizovanja raznih
vidova kolaboracija na prostoru Jugoslavije, pa i četničkog
pokreta vredi podsetiti se na događaje iz decembra 1942.
godine. Predsednik SAD Ruzvelt iskrcao se sa trupama
Sjedinjenih Država u Zapadnu Afriku, susreo se sa Čerčilom
i suočio sa zlom koje na tom prostoru pričinjava grupa
kolaboranata Vlade maršala Petena. Publicista Šervud beleži
u knjizi „Ratne tajne Bele kuće“ sledeću izjavu Ruzvelta: „Svet
može biti uveren da se ovaj totalni rat i žrtva života širom
čitavog globusa ne daju u svrhu, čak ni u dalekoj pomisli,
da se bilo gde na zemlji održe na vlasti kvislinzi ili Lavovi“.
(Lavov – Predsednik kvislinške vlade u Višiju u Francuskoj).
U oktobru ove godine Beograd je posetio predsednik
Ruske federacije Vladimir Putin i u pozdravnom govoru
povodom jubileja oslobodjenja Beograda, uz odavanje počasti
poginulim borcima za oslobodjenje pozdravio „borce protiv
fašističkog okupatora i njihovih pomagača“.
Naš problem je danas i u tome da su u pamćenju ostala
i ona „otkrovenja“ da je „oktobra 1944. godine Beograd
oslobodila sovjetska armija“ (D. Bataković), zatim više puta
spominjane izjave da Beograd 1944. godine “nije oslobođen
već okupiran”. Koliko je prepoznatljiva promena takvih
uverenja, ukoliko je uopšte ima, koliko sticaj okolnosti čini
nejasnim podatak da su danas i Koča i Peko dobili ulice u
Beogradu. Podsećam da je na naslovnoj strani lista „Danas“
uoči proslave oslobodjenja Beograda pisalo „Četnici neće

– 100 –
učestvovati u vojnoj paradi“. Taj naslov u novinama je tipična
slika konfuzije u pogledu na neizvesnu prošlost. Da li je
moguće zamisliti da u čast godišnjice oslobođenja Beograda
ulicama u paradi učestvuju oni koji su još leta 1944. godine
otišli putem zapadnih granica kao prethodnica jedinica
Vermahta.
Čini se već i samim pogledom na naslov da je u
Srbiji nešto izvan političke kulture koja vlada Evropom.
Vredi podsetiti: Leta 1944. godine Predsedništvo AVNOJ-a
aboliralo je sve pripadnike četničkih, domobranskih i drugih
jedinica (sem ustaških i Ljotićevih) i pozvalo ih da se priključe
narodnooslobodilačkoj vojsci. Oni koji su taj poziv prihvatili,
kao i Naredbu Kralja Petra, našli su se i u stroju posle 70
godina medju borcima koji su oslobadjali Beograd.
Nastavljam osloncem na sveži primer prilagodljivosti
desničarske Srbije. Vladimir Putin je došao izmedju ostalog
i da pokaže da Ruska Federacija baštini istoriju slavnih
predaka, crvenoarmejaca. Srbija je u licu svoje vlasti pristala
da uz Putina oda priznanje i jedinicama NOVJ-e. Podsećam
da je jedan od zvaničnika vlasti u Beogradu (Vesić) rekao
u oktobarskim danima da „poslednjih godina, da ne kažem
decenija, zapostavljeno je naše učešće u antifašističkoj
borbi“. Opet, sa druge strane Srbija se ne odriče ni ratova
90-ih godina u Hrvatskoj, Bosni i na Kosovu. Naravno reč
je o oficijalnoj Srbiji. Ona i dalje optužuje secesionističke
republike za raspad Jugoslavije koju je Srbija branila, a
koju Srbija (zvanična) istovremeno odbacuje kao grobnicu
srpskog naroda. Srpska bezgrešnost je u političkoj svesti
masa ovladala snagom obmane i mita.
Javno predstavljanje Srbije u antifašističkoj koalciji
paradoksalno je do nerazumevanja. Ona je takva jer je davno
začeta u otporu jugoslovenskoj ideji i praksi i Titu, i sve to

– 101 –
posle Titove smrti. Učešće Srbije u antifašističkom ratu, kao
i njen doprinos krajnjim vrednostima sadašnje Evrope je
nesumnjivo. To je važno da se danas ističe u politici, a možda
sve zbog ulaska u Evropsku uniju? Ovovremenom Srbijom
dominira težnja da iskoristi evropski tranzicioni trend i radi
rehabilitacije kolaboracije i kvislinškog režima, jer su oni
bili „antikomunistički“. U vlasti Srbije dominira ona misao
i praksa koja spaja nespojivo: sramnu i sjajnu prošlost iz
Drugog svetskog rata, rehabilitaciju izdaje i potiranje Titove
Jugoslavije uz dodelu ulica komandantima jugoslovenskih
armija; glogov kolac na mrtvog Tita uz skorašnje podsećanje
na „slavnu antifašističku prošlost“... Tim redom laži i obmana
može se i do apsurda. Stanje tog paradoksa u Srbiji vidimo od
dana Memoranduma SANU iz 80-ih godina prošlog veka, do
falsifikovanja istorije koje je u glavnim crtama već obavljeno.
Tako istina o antifašističkom ratu u vreme sloma boljševičkog
socijalizma pogoduje toj falsifikatorskoj obmani. Srbija se
ovih godina čini definitivno antijugoslovenska, antiavnojska,
titomrzačka i antiantifašistička (Kulić). Glogov kolac na Kuću
cveća je simbolično ponela grupa iz čijeg serkla je i vladajuća
garnitura, a onda se taj “kolac” kao oružje preneo u izdavaštvo,
istorijografiju, filmske serije i dr.
Zapuštanje i devastiranje spomen-obeležja kao simbola
NOB koju je Tito vodio, mučiće Srbiju još decenijama.
Naravno, da je svetu poznata koliko i nama istorijska istina o
antifašističkom ratu. Sutjeska teče ispod Zelengore, čak i kad
je spomenik na njoj zapušten i prepušten preživelim starcima
iz operacije „Vajs II“. Ali i kad ti starci ne budu više pohodili
spomenike i kad spomenici budu razrušeni, istina se ne može
uništiti i vraćaće se kroz bolno osvešćenje.

– 102 –
Petar Šušnjar,
Novi Sad

BATINSKA BITKA – POGLED UNAZAD

Posle spajanja snaga SSSR – njene Crvene armije,

sa jedinicama Narodnoslobodilačke vojske Jugoslavije
– NOVJ i Partizanskih odreda Jugoslavije 1944. godine,
partizanske jedinice nastupaju kao saveznička sila. Zajedno
ili pojedinačno oslobađaju mnoga mesta i gradove u Srbiji i
Vojvodini. Zajedno jedinice Crvene armije i NOVJ oslobađaju
Beograd i izbijaju na Dunav. Otud bojevi za prelaz Dunava,
osvajanje Batine i Belomanastirske grede, predstavljaju
značajnu fazu savezničkih dejstava na slamanju oružanih
formacija okupatora i onih koji su mu pomagali u ostvarenju
njegovih ratnih ciljeva.
Batinska bitka, jedna je od velikih bitaka koje su se
odigrale na ravničarskim prostorima Bačke i Baranje u
dugom nizu ratovanja na ovim prostorima. Bila je to velika
i značajna operacija. Operacija velikih razmera u kojoj su
snage oslobodilaca morale da savladaju teren koji je po svom
geografsko-strateškom položaju braniocu davao izuzetne
šanse. Teško savladivi Dunav, dobro utvrđeni položaji i do
zuba naoružan nacionalfašistički okupator, dobro popunjen
trupama svojih satelita-pomagača, činjenica je to koja se ne
može negirati. Na osnovu istorijskih dokaza o kojima svedoče
dokumenta naših vojnih arhiva, te onih smeštenih u arhivama
Beča, Berlina, Vašingtona i Moskve, na osnovu čega se može
utvrditi da je u krvavim bojevima koji su trajali više od dve
nedelje ostvarena velika saveznička pobeda, pobeda koja je
otvorila put oslobođenju cele Baranje i napredovanju Crvenoj
armiji za osvajanje Budimpešte i Beča.
– 103 –
 Što se tiče same odrednice bitka ili operacija,
uobičajeno je da se ta događanja najčešće označavaju kao
bitka. Međutim, kada se imaju u vidu dobro planirana
dejstva, angažovanje jakih snaga, žestina borbi, upornost i
nastojanja obe ratujuće strane da dođu do pobede a posebno
teške posledice po poraženu stranu i ubrzano nastupanje
pobednika ka konačnoj pobedi nad fašizmom, onda za ta
događanja pre pripada odrednica operacija nego bitka. Ali
kako naš cilj nije da se izričito zalažemo za jedno ili drugo
to ćemo i jednu i drugu odrednicu koristiti i nećemo imati
prigovore da to i drugi čine.
Jedanaestog novembra 2014. godine, navršilo se ravno
70 godina od onih jutarnjih sati kada su, po sumaglici na
nekoliko dereglija, šlepova i ribarskih čamaca, koji su do
tada bili prikriveni, odlučno krenuo na drugu stranu mutnog
i hladnog Dunava, prenoseći borce 12. vojvođanske brigade
iz sastava 51. vojvođanske udarne divizije i jedinice iz sastava
233. divizije, 57. armije SSSR. Bio je to početak, do tada
na ovim prostorima, nedoživljenog forsiranja tako velike
vodene prepreke kakav je Dunav. Započeta je time velika
bitka koja se vodila na frontu širine od preko 90 i dubini od
56 kilometara, za ratovanje nimalo lakog terena. Otpočelo je
forsiranje Dunava kod Batine.
U uspeh tog poduhvata verovali su samo narodni borci i
njihovi ratni drugovi crvenoarmejci. Narodni borci jer su svim
svojim silama nastojali da od fašista i njegovih pomagača
domaćih izdajnika oslobode i osnaže zajedničku državu
Jugoslaviju, zajednički dom svih njenih naroda. Ti borci bili su
u tegobama surovog rata oslobođeni nacionalističkih tereta.
Pred sobom videli su domovinu za sebe i za one koji za njima
dolaze. To im je bila unutrašnja snaga dovoljna, da junački
istraju i u najtežim situacijama.

– 104 –
 Posle vremenske distance od tih sedam decenija,
postavlja se pitanje da li treba taj dan, datum obeležavati.
Nije li vreme da se to prepusti zaboravu? Treba li dirati u rane
koje teško zarastaju?
Odlučno smo, za obeležavanje i obnovu sećanja na
junake pobede u velikoj bici. Obeležavanjem mi približavamo
delovanja i ponašanja iz tog vremena. Prilika nam je da
utvrdimo da naša ponašanja u mnogom odudaraju od
ponašanja okupatora i njegovih domaćih pomagača. Narodni
borci i njihovi rukovodioci su daleko civilizovaniji i humaniji
od njih. Podsetimo se posle bitaka na bojištu je ostalo
mnogo mrtvih, naših, i neprijateljskih vojnika. Još više je
ranjenika. Nije mali broj ni zarobljenika. O svemu tome se
trebalo brinuti. Poginule evidentirati i sahraniti. Ranjenima
ukazati medicinsku pomoć i za njih naći mesta u, i od naših,
prepunim bolnicama. Zarobljenici se evidentiraju i sprovode
u zarobljeničke logore. Te obaveze izvršavaju komande i
narodni borci. Čine to komande i jedinice Crvene armije. Ta
pravila ponašanje su u skladu sa ženevskim konvencijama.
Primenjuju se, iako se zna da ih Hitlerova soldateska i njeni
pomagači ne poštuju.
Da je samo ovo, zavređivalo bi to sećanja, a bogme i
priznanja da nismo isti. Da nam se ne mogu olako i zlurado
pripisivati zločini. U izveštajima delegata Međunarodnog
komiteta Crvenog krsta izuzev nekoliko pojedinačnih
slučajeva nema zaključaka o kršenju ženevskih konvencija od
strane jedinica NOVJ.
U raspravama o odabiranju mesta za forsiranje Dunava
na pravcu Batina ima zagovornika koji smatraju da je to bila
ozbiljna taktičko-strateška greška.
Trebalo je jurišati na dobro utvrđenu tačku proboja.
Brzi Dunav uzdignuti breg, močvarno okruženje daje odbrani
– 105 –
izuzetne šanse. Kritičari svoju tezu o pogrešno izabranom
pravcu potkrepljuju i činjenicama da pre svega partizanske
jedinice nisu obučene za ovakvu vrstu bojeva, a posebno ne
za forsiranje tako velike prepreke kakva je Dunav.
Ne nude oni neko bolje rešenje. Njega i nema.
Dole nizvodno stoji Sremski front, a odlaziti gore iznad
Bezdana Crvenoj armiji ostao bi nezaštićen bok. To je
jedna neopreznost, a druga je, bez saveznice Crvene armije
partizanskim jedinicama bi bilo vraški teško.
Zaboravlja se da odabir pravca udara često određuju
uslovi za prikupljanje snaga za napad. Novopečeni stratezi
i veliki kritičari zaboravljaju da polazna tačka nalaže brzo i
neopaženo prikupljanje i maskiranje. Jedna ili najbolja prilika
za prikupljanje tu pred Batinom bio je put za Sombor i od
Sombora prema Dunavu. Taj pravac pružao je mogućnost
da se dodatnim manevrima trupa, od neprijatelja i njegovih
špijunskih organa na terenu (a bilo ih je na stotine) sakriju
pravci i mesto prikupljanja. Samo zauzimanje Batine posle
teških i krvavih borbi te brzi dalji prodori najbolji su odgovor
na pitanje da li je pravac proboja pogođen ili ne.
Činjenica, da su operacije isplanirane u komandi III
ukrajinskog fronta, početkom novembra meseca u sedištu
komande fronta u Srbobranu i to na predlog maršala
Tolbuhina i njegovim opredeljenjem da to upravo bude napad
na Batinu. Učinjeno je to u prisustvu general lajtanta Koste
Nađa, što znači da su se komande partizanskih jedinica sa
planovima saglasile, što ima poseban značaj. Potvrđuje se
time da je to saveznička aktivnost, ali i posebno uvažavanje
strateških ciljeva partizanske komande.
Savezništvo se i ovde u nas potvrđuje u koordiniranim
dejstvima jedinica i u činjenici da je veliki saveznik SSSR
partizanskim jedinicama izdašno pomogao u opremi,
– 106 –
naoružanju, sadejstvu i pomoći u artiljerijskom kao i avio
podrškom. Nastojalo se da se partizanske jedinice učine
efikasnijim i ubojitim. Njihova efikasnost, znalo se to, i s
tim se računalo, eliminisaće mnoge divizije, korpuse i armije
neprijatelja, koje bi saveznicima bez te uloge odista zadavale
ozbiljne teškoće.
Ono što je od posebnog značaja je da su planovi
dejstava sadržali osposobljavanje sanitetskih jedinica i
ustanova za zbrinjavanje velikog broja ranjenika i sve ono što
spada u njihovu nadležnost. Paralelno, do detalja isplaniran
je rad službi za snabdevanje hranom i ratnim materijalom
jedinicama u prvoj liniji.
Na polazne položaje jedinice su dolazile spremne
i orne da se uz velike žrtve obračunaju sa neprijateljem.
Borce i njihove rukovodioce nije plašio ni Dunav, niti moćni
neprijatelji. Znali su oni da idu u boj za slobodu svog naroda.
Vera u pobedu bila je jača od svih strahova i defetizma.
Danas taj defetizam bez srama traži svoje mesto. Nadaju se
da mogu u istoriju. Razvijaju tezu da su partizanske jedinice
premlade i nedovoljno obučene za teške bojeve sa tako ljutim
neprijateljima kakvi su hitlerovci, ustaše i fesaroši. (U vreme
dok se ove teze lansiraju, ti isti pišu slavopojke o Francuskoj
legiji stranaca čija obuka rukovanjem oružjem jedva da traje
mesec dana.)
Nesporno je da je u partizanskim jedinicama mnogo
mladih koji su se, posebno posle oslobođenja Beograda i
Vojvodine, listom dobrovoljno javljali u partizanske jedinice.
Primaju ih i obučavaju. Obuka i nije teška. Ta mladost u
svojim srcima donela je toliko ljubavi za svoj napaćeni narod
i toliko želje da se što pre izvojuje sloboda, da je obuka
ona psihička-moralna bila laka a od nje sve je išlo velikom
uzlaznom linijom.
– 107 –
 U tezi o neiskustvu za dokaze se uzima da su 7., 8., 12.,
14. i 15. vojvođanska brigada formirane od polovine 1944.
godine a da je njihova 51. vojvođanska divizija pod komandom
potpukovnika Srete Savića – Kolje formirana u Novom Sadu
1.11.1944. godine. To jesu činjenice ali isto tako su majori
Milan Ješić Ibra komandant 7., Milan Korica-Kovač komandant
8., Dušan Doronjski – Jocika komandant 12., te kapetani:
Andrej Pocjak komandant 14. i Rudolf Jontović komandant
15. brigade, ratnici od početka rata, te u vodu padaju i ove
smicalice i mi nemamo drugog nego da se oslonimo na istinite
činjenice i ono što se u bojevima potvrđivalo i dokazivalo.
Sudeći po onome kako se odnosimo prema toj Batinskoj
operaciji, dalo bi se zaključiti da je to bila jedna od manjih,
usputnih bitaka. U odmeravanju takve ocene ne pomaže
mnogo ni isticanje da se tu radi o forsiranju velike reke i da
se na drugoj strani nalazi dobro utvrđen protivnik rešen da se
ne pomakne. Nema potrebe da posebno prigovaramo takvom
stavu. Ovo potcenjivanje i omalovažavanje dolazi posle
ushićenja i oduševljenja velikom pobedom u beogradskoj
operaciji i za oslobađanje Beograda, te oslobađanja Novog
Sada, Zrenjanina, Pančeva, pa i Vršca iz kojih se skoro preko
noći neprijatelj, osećajući da se približavaju oslobodioci,
izvlači i beži. Zaboravlja se da oni beže iz straha da ne
budu okruženi i tako uništavani. Sve to stvara utisak da
će se do jugoslovenske granice lako i brzo stići. Ovo treba
da nam pokaže koliko je složen bio zadatak tu na Dunavu.
Predodređen da bude prvi prodor uz forsiranje reke sa
oskudnim, skoro priručnim sredstvima.
Pored ovoga, o veličini bitke govori i sledeće: o njoj
posebnu brigu vodi komanda III ukrajinskog fronta i to
njen komandant maršal SSSR Mihil Fjorodovič Tolbuhin ali
i Vrhovna komanda oružanih snaga Nemačke. Za bitku se

– 108 –
posebno zadužuje general-feldmaršal fon Vajks komandant
Jugoistoka, a general-pukovnika Aleksandra Lera, komandanta
grupe armija “E” u Sarajevu čeka depeša Vrhovne komande,
datirana 13.11.1944. godine sa naredbom „Istočne granice
NDH imaju se braniti kao granice Rajha“.
O veličini bitke svedoči i činjenica da se na prostoru
Baranje i tamo uz Dravu nalazi preko 90.000 vojnika, oficira
i generala nemačkih oružanih snaga, te njihovih pomagača
ustaša, domobrana, nedićevaca, muslimanskih jedinica, te
jedinica mađarske vojske („pročišćene“). Na ovoj drugoj strani
pored jedinica 51. vojvođanske divizije iz sastava Glavnog štaba
Vojvodine tu su jedinice 57. streljačke armije i 4. Gardijske
armije SSSR, a gore nešto više i delovi Bugarske armije.
Posle beogradske operacije, Batinska bitka je izrazito
saveznička, s tim što svaka od saveznica ima svoje ciljeve. Za
vrhovnog komandanta NOV i POJ maršala Jugoslavije Josipa
Broza Tita cilj je da se probojom fronta kod Batine partizanske
jedinice usmere u pravcu konačnog oslobođenja Jugoslavije.
Bez oslonca na iskustva u ratovanju koje ima Crvena armija
za nastavak borbi od daljih 1.000 kilometara do granice sa
Austrijom bilo bi veoma naporno. Za maršala Tolbuhina
sa probojem fronta na Batini otvara se put ka Nađkanjiži i
Balatonu i bočno usmeravanje ka Budimpešti. Partizanske
jedinice, ostvarujući svoje ratne ciljeve, štite Crvenoj armiji
od neprijatelja levi bok po celoj dužini.
U planu Batinske operacije bili su zacrtani osnovni
strateški i taktički zahtevi. Procene su bile da se ima dovoljno
snage, volje i sredstava da se pobeda ostvari. Ocenjeno je da
je pravi trenutak za akciju.
Načetom neprijatelju, već u beogradskoj operaciji i u
bojevima kada je umesto povlačenja iz Grčke pravcem Solun,
Skoplje, Niš, Beograd i ovladavanja tim pravcem, bio odbačen
– 109 –
preko Drine, nabačen na bosanske planine i upućen na pravac
Sarajevo, nije davalo velike mogućnosti za neku odlučniju i
taktički pripremljeniju koncentraciju.
Za ostvarenje plana, III Ukrajinski front računao
je sa 57. streljačkom, 4. gardijskom armijom SSSR i sa
51. vojvođanskom divizijom iz sastava Glavnog štaba, a
u akcijama na Dravi sa jedinicama 12. korpusa (16. i 36.
vojvođanskim divizijama) i jedinicama bugarske armije.
Osnovna postavka plana bila je da se Dunav istovremeno
pređe u dva pravca. Jedan u pravcu sela Batina (batinski
mostobran), a drugi kod Apatina (apatinski mostobran).
Nastupanje jedinica na oba pravca usmerava se na utvrđene
položaje neprijatelja u Kneževim Vinogradima.
Zadatak za forsiranje Dunava, zauzimanje sela
Batina, železničke stanice, kote 169 Piramida, ovladavanjem
Belomanastirskom gredom dobili su 51. vojvođanska divizija
i delovi 233. streljačke divizije iz sastava 75. korpusa Crvene
armije.
Posle izviđanja 9. na 10. novembar, napad je započet
u ranu zoru 11. novembra po hladnom i maglovitom jutru,
tako što su se dereglijom, šlepovima i čamcima na desnu
obalu reke iskrcale po jedna četa 1. bataljona 12. brigade i
jedna četa iz 703. puka 233. streljačke divizije Crvene armije.
Odmah po prilasku obali i posle žestoke vatre neprijatelja su
oslobodilačke jedinice jurišom uništili ili proterali iz njihovih
rovova i sa zauzetih položaja, otvorili jaku vatru na uporišta
u selu. Narednih dana i noći izdržavši žestoku artiljerijsku i
streljačku vatru neprijatelja sa kote 169 i bunkera oko i ispred
nje, na mostobran su se iskrcale jedinice 1, 2. i 4. bataljona
12. vojvođanske brigade i 4. bataljona 703. i 572. puka
233. divizije Crvene armije. Žestokim i upornim borbama
uspelo se zauzeti skoro celo mesto i započeti prodor ka koti
– 110 –
169. Otežano i sve opasniji prelazak Dunava usporilo je
prebacivanje trupa i potrebnog materijala, što je neprijatelju
omogućilo da koncentriše jake snage za protivnapad sa ciljem
da likvidira mostobran, uništi oslobodioce ili ih baci u Dunav.
Sve te užasne napade izdržala je mladost i posle žestokih i
krvavih borbi bila je osvojena kota 169, železnička stanica
i Batina. Prevaga u bitkama u korist saveznika oslobodilaca
nastala je postavljanjem pontonskog mosta preko koga su
pristigle sveže jedinice i znatan deo artiljerijskog oruđa. Na
batinskom pravcu u borbe su ubačeni bataljoni 7. vojvođanske
brigade i pukovi crvenoarmejaca a na apatinskom pravcu
ubačeni su bataljoni 8. vojvođanske i gardijske brigade iz
sastava 3. gardijske armije SSSR.
Pobedonosnim jurišom, uz jaku artiljerijsku podršku i
razarajuću riku kaćuša (u toku 16.11.) borci 2. bataljona 7.
vojvođanske brigade i delovi 214. puka 73. gardijske divizije
75. korpusa Crvene armije, osvajaju kotu 169 nazvanu „krvava
kota“. Time kao i porazom neprijatelja na apatinskom pravcu
stvoreni su uslovi za prodore prema Kneževim Vinogradima,
Dardi, Belom Manastiru, Bolmanu…
Za svako mesto, za svaki kilometar vodili su se ljuti
bojevi. Nisu jenjavali ni u lošim vremenskim prilikama niti
u vreme snažne artiljerijske i avio podrške. Neprijatelj je,
posebno onaj u uniformama Trećeg Rajha, bio fanatičan,
ubacivao je u boj i poslednje rezerve, u boj je slao i svoje
satelite. Nije mu to pomagalo, gubici su mu bili sve veći i veći,
iz svakog mesta, ostavljajući na hiljade mrtvih i ranjenih,
proterivan je.
Rezultat tih ljutih bojeva bilo je oslobođenje cele
Baranje. Desilo se to u smiraj dana 28.11.1944. godine. Time
se u suštini završava Batinska operacija, a nastaviće se bojevi
za Bolman, prelazak Drave i bitke u Mađarskoj.
– 111 –
 Prateći tok operacija i svu onu dramatiku na samom
početku i upoređujući to sa planiranom dinamikom može se
zaključiti da sve to nije bilo lako, kao što to izgleda kada se to
stavi na papir i o tome raspravlja posle ovako dugog protoka
vremena.
Jasnije je kada se stvari rasčlane. Naime, sredstva koja
su bila prikupljena da se trupe prebace na drugu stranu ni
izdaleka nisu bila sposobna da se tamo prebaci tehnika i
ratna sredstva kojima su raspolagale jedinice Crvene armije i
51. divizije. Ta tehnika stajala je na polaznim linijama i čekala
je pogodan trenutak za prebacivanje. U močvarama i šumi na
polaznim položajima bilo je mnogo artiljerijskih sredstava.
Bilo je tu i nekoliko diviziona raketnih bacača (kaćuša).
S pravom se očekivalo da ta sredstva prosto mogu razneti
ukopanog neprijatelja. Nije se to desilo jer odmah posle prve
vatrene podrške savezničke jedinice su se približile na nekih
50 metara protivniku. Čak su u dva navrata naše jedinice pale
pod udar sopstvene artiljerijske vatre.
Nemogućnost da sa sobom u prvim prelascima ponesu
potreban broj sredstava za borbu protiv neprijateljskih
tenkova i samohodki, osetilo se to kao ozbiljan nedostatak
kada su, drugog i trećeg dana nemačke, ustaške, domobranske,
nedićeve i fesaroške snage krenule u protivnapade koristeći
tenkove i samohodke, nadmoćno nastupale. I pored iskazanog
junaštva, neprijatelj se u dva navrata probio do same obale.
Nastojao je da oslobodilačke snage na mostobranu uništi ili da
ih baci u Dunav. Veštim korišćenjem tih nekoliko protivkolaca
i protivtenkovskih pušaka, crvenoarmejci i partizani uspeli su
da unište nekoliko tenkova i drugih oklopnih vozila. Gledajući
tenkove u plamenu jačala je volja i nada u konačnu pobedu
oslobodilaca a demoralisala neprijatelja.

– 112 –
 Sa uvođenjem svežih jedinica i juriša na kotu 169 njenim
osvajanjem i zadržavanjem i posle nekoliko protivnapada, sve
je krenulo u planiranom smeru. Uništenjem i zauzimanjem
bunkera i otpornih tačaka sa te kote i onih na železničkoj
stanici prelazak preko Dunava bio je slobodniji. Preko njega
sada pristižu trupama potrebna sredstva i omogućuje im da
krenu napred. Od toga postaje jasno da savezničke snage
imaju premoć u tehnici i da sa uređenjem aerodroma u Ečki od
17. vazduhoplovne armije, kojom komanduje general armije
Sudec, podrška iz vazduha je sve efikasnija. Napominjemo
ovo jer angažovanje 2. nemačke tenkovske armije kojom
komanduje general Maksimilijan na ovom pravcu, sada i
nema onu premoć koja se činila da bi mogla biti da pomenute
koncentracije oslobodilaca nisu ostvarene.
U to vreme sa mnogo dramatike general feldmaršal
Vajks od svoje komande traži pojačanje ili dozvolu da se
povuče i sredi svoje trupe. Upozorava on Komandu da su
nemačke snage u novembru pretrpele gubitke od više hiljada
boraca oficira i generala. Rado bi on da mu se dodele neke
jedinice iz susednog Sremskog fronta. Ta kombinacija ne
može da da rezultat jer tamo Prva armijska grupa vrši
permanentan pritisak i za sebe čvrsto veže brojne fašističke
i kvislinške trupe. Žale se da ih je i tamo malo. Pojačanje
Vajksu stiže iz Italije ali i ono je usporeno i neorganizovano.
Jakim i pravovremenim pritiskom partizanskih i jedinica
Crvene armije čuvenom komandantu ne daju se šanse da
ostvari poboljšanje svojih pozicija.
U toku cele Batinske operacije pozadinske službe
su i pored izuzetnih teškoća odlično i krajnje požrtvovano
odradile svoje poslove. Municije je bilo dovoljno, a ni sa
hranom nije se oskudevalo.

– 113 –
 Tu na Batini i u nastavljenim bojevima za oslobođenje
Baranje, sanitetske službe su časno i junački obavile svoj
posao. Mnogo je bolničarki i bolničara, izvlačeći ranjenike ili
štiteći ih, poginulo ili su bili ranjeni. Pružanje prve pomoći i
onih kojima su rane bile teške, spremanje i slanje u bolnicu,
bio je zadatak koji se ispunjavao uz veliko požrtvovanje. U
svakom slučaju veliki broj ranjenika bio je izvučen, previjen
i odposlan u bolnicu u Sombor ili bolnice Crvene armije. Za
borbeni sastav požrtvovanje koje se odvijalo i u najtežim
okolnostima da se ranjenik spase ulivalo je nadu da se o
njima uvek neko brine.
Ne možemo da ne ukažemo da ratno pravo onih koji do
njega drže je da se osobe koje pružaju pomoć ranjenicima ne
napadaju. Tu, u Batinskoj operaciji bilo je bezbroj slučajeva
da su neprijatelji ubijali sanitetsko osoblje, ubijali ranjenike.
Zaštita oznake Crvenog krsta nije se poštovala. Naprotiv, činilo
se to bezočno i na očigled. U samim zgradama i podrumima
ubijeno je mnogo ranjenika, bolesnih i sanitaraca. Konačno
masakr ranjenika i boraca 4. bataljona 12. brigade od strane
Nemaca, ustaša i posebno nedićevaca je nečuven ratni zločin.
Ukazujemo da su organi 51. divizije i Crvene armije
zaduženi za bezbednost vršili prikupljanje, evidentiranje i
odvođenje ratnih zarobljenika u zarobljeničke logore u skladu
sa ženevskim konvencijama, da su i ranjenim neprijateljima
pružali medicinsku i drugu pomoć jednako kao i sopstvenim
borcima. Odredbe ženevskih konvencija i pravila ratnog prava
poštovale su se i u prikupljanju i sahranjivanju neprijateljskih
vojnika koji su se zatekli na osvojenom terenu.
Odista i danas kad o svemu imamo bezbroj autentičkih
dokaza i na hiljade ispisanih stranica jasno je da se do
pobede u Batinskoj bitci nije lako došlo. Stajala je ona
mnogih života i mnogih ratnih rana. Da bi se ona ostvarila
– 114 –
utrošena su mnoga sredstva. U tek oslobođenim krajevima,
koji su do bede opustošena moralo se nadljudski naprezati
da se pomogne. Akcija “Sve za obnovu, sve za front” tražila
je mnoga odricanja i žrtve.
U svakom slučaju, do pobede se došlo dobrom orga-
nizacijom, herojstvom svakog borca, dobrim i požrtvovanim
rukovođenjem bojevima, incijativnošću i disciplinom, svojstve-
nom narodu odanim borcima. Ne može se, a ne zaključiti da
su vera u sebe, vera u drugove i sopstveno vojno rukovodstvo
i odanost svome narodu, kako su to Komunistička partija i
SKOJ isticali, bili fundament i garant pobede. Opšte uverenje
ogromne mase ljudi da se borba za slobodu ostvaruje za sve
slobodarske narode i naraštaje koji dolaze, bila je odlučujuća
motorna snaga bez koje pobede ne bi bilo.
U velikim bitkama i gubici su veliki. Izvori koji ukazuju
na gubitke diferenciraju ih na one vezane za samu Batinu
ili drugi koji se iskazuju za oslobođenje cele Baranje. Na
osnovu spiska poginulih i nestalih boraca uzetih iz knjige
Nikole Božića „Batinska bitka“, 51. divizije upisano je 646 ali
se tom broju treba dodati i 140 umrlih u bolnici u Somboru i
sahranjenih na partizanskom groblju. U spisku iz pomenute
knjige poginulo je u periodu od 25.10. do 10.12.1944. godine
1.237 pripadnika Crvene armije, tom broju, kaže, treba
dodati i 150 umrlih u Somborskoj bolnici i sahranjenih na
partizanskom groblju.
Odmah po okončanju Batinske operacije, borcima,
oficirima, generalima i jedinicama priznanja i odlikovanja
dodeljuje Vrhovni štab NOV i POJ i Komanda i rukovodstvo
Crvene armije. Dodeljeno je nekoliko ordena narodnih heroja
SSSR i jedan narodnog heroja Jugoslavije, i veliki broj ordena
i medalja.

– 115 –
 U čast pobede u Batinskoj operaciji, u Moskvi su
krajem novembra meseca 1944. godine iz 224 topa ispaljene
slavljeničke salve. Neke jedinice koje su se proslavile u
operaciji dobile su oznaku „Batinska“. I ovi podaci sami za
sebe su svedočanstvo o velikoj operaciji kod nevelikog naselja
Batina na Dunavu.
Polazeći od onoga što sam saznao uvidom u
dokumentaciju, te razgovorima sa aktivnim učesnicima,
koji imaju veoma upečatljiv udeo u Batinskoj bitki, odnosno
operaciji, moj opšti

Z A K L J U Č A K   JE
  1. Batinska bitka, odnosno operacija, bila je velika
saveznička bitka Crvene armije - jedinica 3. ukrajinskog
fronta oružanih snaga SSSR i 51. Vojvođanske divizije a
u drugom ešalonu u borbama za oslobođenje Baranje i
jedinica 12. korpusa sa 16. i 36. vojvođanskom divizijom
kao oružanim snagama NOVJ i partizanskih jedinica, protiv
vrlo respektivnih i dobro utvrđenih nacionalfašističkih
snaga Nemačke, Mađarske i kvislinških pomagača koje  su
činile snage tzv. NDH ustaše, domobrani, milicijske snage
muslimana, te nedićevci, ljotićevci i četnici.
  2. Krajem 1944 godine pobede saveznika SSSR na
Istočnom frontu, Sjedinjenih američkih država, Velike
Britanije i Francuske na Zapadnom frontu te jaki antifašistički
otpori u Evropi i Aziji najavljivali su  konačnu pobedu
Saveznika i kraj krvavog Drugog svetskog rata. Tu realnost
ne uviđa niti želi da uvidi vojno i državno rukovodstvo
nacional fašističke Nemačke. I dalje se nadaju da će njihov
mesija ''Veliki Firer'' pobediti. Veruju, napraviće oni tu na
Dunavu jaku odbranu. U tu iluziju veruju i svi oni drugi koji
su se nadali da imaju svoje mesto u tom hiljadugodišnjem
– 116 –
nemačkom carstvu. Ova činjenica mora biti uvažavana da bi
se shatilo zašto su tako uporni i zašto se naprežu do krajnjih
granica preostalih materijalnih i ljudskih potencijala odavno
okrnjeni deo osovinskih sila.
  3. U ovoj velikoj i strateški važnoj savezničkoj
bitki, jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i
Partizanskih odreda Jugoslavije, boreći se rame uz rame sa
trupama pobedonosne Crvene armije, iskazale su junaštvo
vredno istorijskog divljenja. Mogla je to samo mladost koja
je znala za šta se bori. Mladost koja je znala da su njene
žrtve nužne radi pobede nad fašizmom. Pobeda je donosila
slobodu narodima iz kojeg su potekli ali i slobodu naprednom
čovečanstvu.
 4. Pobedom kod Batine i oslobođenjem cele Baranje,
stvorena je podloga za dalje napredovanje i ostvarivanje
postavljenih strateških ciljeva – jugoslovenskoj strani za
konačno oslobađanje celokupne svoje teritorije a saveznici
SSSR-u prodor i osvajanje Budimpešte i Beča a zatim i Berlina.
Poraz u ovoj bitki je pobeđenom u njegovim redovima stvorio
ozbiljnu dezorijentaciju i stavio ga u poziciju povlačenja u
početku sa odbrambene linije na drugu a potom i na pravu
bežaniju i trku da svoje utočište nađe kod zapadnih saveznika.
5. Batinsku bitku treba pamtiti, da ponavljači
istorije   ne čine i stalno ponavljaju greške kojima sebi i
svima nama nanose ogromne štete. Treba da se pamti da je
razum i tolerancija u svetu smisao ovog savremenog čoveka
kao i onog pre nas i da se ratnim otimanjima devalviraju
vrednosti čoveka i smisao njegovog življenja. Pamćenjem ove
kao i bezbroj drugih bitaka nadamo se da će taj nauk biti
dovoljan da shvatimo da putevi nacional-fašizma i kvislinga
nisu putevi ljudskog napretka već putevi ljudske destrukcije i
katastrofalnog razaranja.  
– 117 –
 Literatura:
„Batinska bitka“, Nikola Božić. Izdavač Rad Beograd, 1978.
„Rovovi i mostobrani“, Nikola Božić. Izdavač Institut za
istoriju, Novi Sad, 1989.
„Treća armija“, general pukovnik Sreta Savić – Kolja i Žarko
Atanacković. Izdavač Institut za istoriju, Novi Sad,
1981.
„Memoari“, general pukovnik dr Gojko Nikoliš. Izdavač
Prosvijeta, Zagreb, 1981.
„Jugoslavija 1918-1988“, Branko Petranović i Momčilo
Zečević. Izdavač Rad Beograd, 1988.
Zbornik dokumenata NOR jugoslovenskih naroda, Tom 1
knjiga 2.
Sporazum potpisan u Moskvi i Krajovi o dozvoli privremenog
dolaska Crvene armije na teritoriju Jugoslavije
i zajedničkoj borbi protiv fašista i oslobođenju
Jugoslavije.

– 118 –
Vojislav Martinov,
Novi Sad

SPOMENICI CRVENOARMEJCIMA U VOJVODINI

Svoj dugi pohod ka Berlinu Crvena armija je platila

nebrojenim životima vojnika koji su stradali u najžešćem
obračunu između dve vojne sile, kakav je istorija ikada
videla. Kao svojevrsna “mapa puta” Crvene armije, kako je to
slikovito opisala istoričarka Olga Manojlović Pintar, iza nje
su, na području čitave istočne Evrope, nicala mnogobrojna
vojna groblja, memorijalni centri, a kasnije i monumentalni
spomenici podignuti u čast pobede Sovjetskog Saveza nad
fašizmom.101) Ovo nisu bila samo mesta tradicionalnog
pijeteta i odavanja počasti oslobodiocima koji su položili
svoje živote za uništenje fašizma, već je istovremeno bila reč
i o upotrebi mrtvih u službi legitimacije političkih, ideoloških
i teritorijalnih ciljeva Sovjetskog Saveza. Javni spomenici
su oduvek bili i manifestacija moći hegemona, odnosno
njegovog prava da nameće i oblikuje društveno sećanje.
Svesna simboličnog značaja spomenika, kao centara
društvenih ceremonija i rituala putem kojih se demonstriralo
političko i ideološko jedinstvo sa oslobodiocem, sovjetska
vlast je bila vrlo ekspeditivna u kreiranju novih memorijala
podignutih u čast heroja Crvene armije. Izraziti primer ove
prakse je monumentalni spomenik sovjetskim vojnicima u
Beču, podignut u avgustu 1945. Dakle, svega par meseci
nakon završetka rata, dok je grad još ličio na olupinu, rukama
nemačkih zarobljenika u centru Beča podignut je slavoluk sa
visokim obeliskom na kojem se nalazi skulptura naoružanog
101)
Olga Manojlović Pintar, Arheologija sećanja – Spomenici i identiteti u
Srbiji 1918 – 1989, Beograd, 2014, 178.
– 119 –
crvenoarmejca - smeštena dovoljno visoko da je mogla da se
vidi iz sve četiri okupacione zone i tako pošalje poruku ostalim
savezničkim silama o nadmoćnom pravu Sovjetskog Saveza na
glavni grad Austrije, za čije je oslobađanje položio 17.000 života.
Oslobodilački rat, koji su zajedničkim snagama vodile
Jugoslovenska i Crvena armija, istovremeno je bila i ideološka
borba za revolucionarni društveni preobražaj. Okolnost da
je Sovjetski Savez, na koji se gledalo kao na starijeg brata i
politički uzor, učestvovao u oslobađanju zemlje, od početka
je korišćena u procesima invencije novih ideoloških praksi.
Vojna nadmoć Crvene armije poistovećivana je sa ideološkom
nadmoći komunističke partije, što se obilato koristilo u
domaćoj revolucionarnoj propagandi.
Sahranjivanje palih crvenoarmejaca u borbama za
oslobođenje zemlje služilo je kao povod za manifestovanje
ratne i ideološke bliskosti sa prvom zemljom socijalizma.
Na ovim javnim manifestacijama praktikovanim najčešće u
centrima gradova, držani su politički govori u kojima se veličala
Crvena armija, Josif Visarionovič Staljin, ali i Komunistička
partija Jugoslavije, kao glavni nosilac antifašističke borbe
u zemlji i kao vesnik političkih promena. O intezitetu
ove prakse svedoči činjenica da je već tokom novembra
1944. samo u Beogradu podignuto 18 velikih i 32 mala
spomenika crvenoarmejcima.102) Tokom 1945. po Beogradu
su podignuti i novi, postojaniji spomenici na centralnim
gradskim lokacijama (spomen ploča u Ulici Admirala
Geprarta, spomenik tenkistima na Trgu Slavija, spomenik
Crvenoj Armiji na Trgu republike). Isti rituali sahranjivanja i
podizanja spomenika u centru grada zabeleženi su i u Novom
Sadu gde su pored spomenika Miletiću zakopana 4 sovjetska
102)
O. Manojlović Pintar, Široka stranna moja rodnaja – spomenici sovjetskim
vojnicima podizani u Srbiji 1944 - 1954, Tokovi istorije, 1-2/2005, 137.
– 120 –
avijatičara, među kojima i tzv. „strašni lajtnant“ Aleksandar
Pavlovič Dudkin, koji je sa samo 22 godine proglašen herojem
Sovjetskog saveza. U Zrenjaninu je, po istom principu,
sahranjen Heroj SSSR-a, major Miljakov, zajedno sa još tri
oficira Crvene armije. Pre pokopa, telo majora Miljakova bilo
je svečano izloženo u Sali doma zrenjaninskog Jedinstvenog
narodnooslobodilačkog fronta (JNOF-a).
Neobičan ritual sahranjivanja u centru imao je direktan
propagandni značaj. Ceremonija ukopavanja jačala je kult
Crvene armije, a pozicioniranje spomen-grobova u centru
mesta spomenicima je obezbeđivalo vidljivost, preuzimajući
tako simbolički primat nad starijim, verskim, nacionalnim
ili monarhističkim spomenicima. Po mnogim vojvođanskim
gradovima i mestima su, takođe, grobovi crvenoarmejaca bili
locirani na centralnom trgu, parku ili uz neku drugu prometnu
lokaciju. Na osnovu dostupne, mada zastarele evidencije,
takvi spomenici postojali su u Botošu, Bašaidu, Ečkoj, Ivanovu,
Kolutu, Kovinu, Lazarevu, Mladenovu, Novom Bečeju, Omoljici,
Pančevu, Srbobranu, Vladimirovcu, Apatinu i Sonti.103) Pored
nadgrobnih spomenika podizanih na prometnim mestima,
ponegde su vojnici sahranjivani i na perifernim lokacijama,
najčešće u blizini samog mesta pogibije. Takođe su vremenom
formirana vojna groblja ili posebne parcele za crvenoarmejce,
a u kasnijim godinama i monumentalnije kolektivne grobnice
spomeničkog karaktera. Kada su u pitanju spomen ploče ili
komemorativni spomenici vezani za crvenoarmejce, postojali
103)
Poseban slučaj predstavlja spomenik crvenoarmejcu podignut u
centru Sente. Prema dopisu Gradskog odbora Saveza boraca, dotični
crvenoarmejac zapravo nije ni poginuo prilikom oslobađanja mesta, već je
tragično nastradao kada je pijan naleteo na patrolu Jugoslovenske armije
u vreme policijskog časa. (Arhiv Vojvodine, F.333, 1210/49) Na ovom
primeru se jasno vidi kako je simbolička upotreba crvenoarmejskog groba
u centru mesta bila značajnija od konkretne sudbine nastradalog vojnika.
– 121 –
su različiti pristupi. U nekim mestima su zajednički naznačeni
sa ostalim borcima JA, pa čak i sa žrtvama fašističkog terora,
u drugima su postojale odvojene table ili spomenici koji su se
odnosili isključivo na sovjetske borce.
Najviše spomenika borcima Crvene armije podignuto
je još pre završetka rata i u prvim godinama mira. Glavni
inicijatori su bili novi organi vlasti – Narodnooslobodilački
odbori, a kasnije i mnoge masovne društvene organizacije.
Teško je ustanoviti koliko su te inicijative bile dirigovane
odozgo, ali je svakako politička dimenzija snaženja odnosa
Jugoslavije i SSSR davala ton ovoj pojavi. U tom smislu su
zanimljive situacije sahranjivanja sovjetskih vojnika koji su
poginuli van teritorije Jugoslavije. Tokom decembra 1944.
u Beogradu su sahranjeni komandant streljačkog puka
Crvene armije Ivan Strižev, pukovnik Boris Filkin i kapetan
Konstantin Bezbjelov, svi poginuli tokom Budimpeštanske
operacije. Navodno je to rađeno prema njihovoj izričitoj želji,
što ne treba apsolutno odbacivati kao mogućnost, uzevši u
obzir topao prijem na koji su nailazili na ovim prostorima, ali
su svakako to bile nove prilike za simbolično manifestovanje
bliskosti Jugoslavije i SSSR-a.104)
Istoričarka Hajke Karge koja je u svojoj studiji „Ratni
spomenici u Jugoslaviji 1947 – 1970.“ analizirala spomeničku
praksu u SFRJ, konstatovala je kako je podizanje spomenika
posvećenih Narodnooslobodilačkom ratu često izmicalo
nadzoru države, što je otežavalo sprovođenje državne politike
sećanja. Na teritoriji cele Jugoslavije do 1961. je evidentirano
14000 spomenika i memorijalnih objekata vezanih za rat i
revoluciju.105) SUBNOR, zvanično zadužen za negovanje tradicija
NOR-a, imao je veliki problem sa hiperprodukcijom spomenika,
104)
O. Manojlović Pintar, Arheologija sećanja, 182 – 183.
105)
Hajke Karge, Sećanje u kamenu – okamenjeno sećanje?, Beograd, 2014, 69.
– 122 –
koji su ponekad svojom arhaičnom i tradicionalističkom formom,
skrominim estetskim vrednostima ili čak problematičnom
ideološkom porukom narušavali težnje za uvođenjem reda u
haotično polje sećanja na rat. Tek od 4. kongresa SUBNOR-a
Jugoslavije održanog 1961. u Zagrebu, ulažu se svesni napori
ka organizovanijem, osmišljenijem i kontrolisanijem građenju
politike sećanja kroz spomeničku praksu, ali je konkretan
problem registrovan još 1949. o čemu svedoči izveštaj
Pokrajinskog odbora Saveza boraca Vojvodine za III tromesečje
u kojem se, između ostalog, kaže:
„Otkrivanje spomenika u Vojvodini išlo je do sada tako da
je dizao gde je ko hteo, bez naročitog plana ili odobravanja od
strane Pokrajinskog odbora ... Ti spomenici su uglavnom dizani
borcima Crvene i naše armije i mnogi od njih više liče na nadgrobne
spomenike ... Sada je Pokrajinski odbor uzeo pitanje otkrivanja
spomenika, tako da se ništa ne može podići bez odobrenja
Pokrajinskog odbora.“106)
Sukob sa Informbiroom 1948. predstavljao je duboki
prelom u dotadašnjim odnosima Jugoslavije i SSSR-a. U skladu
sa novonastalom političkom situacijom preispitivana je i
dotadašnja praksa negovanja sećanja na rat i zajedničke borbe
Jugoslovenske i Crvene armije. Istoričari Olga Manojlović
Pintar i Goran Miloradović, koji su se bavili ovom tematikom,
konstatovali su da je nakon 1948. došlo do promene odnosa
prema spomenicima posvećenim Crvenoj armiji. U mnogim
mestima po Srbiji spomenici se dislociraju ili prepuštaju
propadanju.107) Sudeći po evidenciji Pokrajinskog zavoda za
106)
Arhiv Vojvodine (AV), F.333, 1062/49.
107)
Videti: Goran Miloradović, Prah prahu: staljinistički pogrebni rituali u
socijalističkoj Jugoslaviji, Godišnjak za društvenu istoriju, XIV, 1-3/2007, 83
– 106; Olga Manojlović Pintar, Široka stranna moja rodnaja – spomenici
sovjetskim vojnicima podizani u Srbiji 1944 - 1954, Tokovi istorije,
1-2/2005, 134 – 145.
– 123 –
zaštitu spomenika rađenoj 70-ih godina, ova pojava nije bila
toliko prisutna na teritoriji Vojvodine. Zapravo, i nakon 1948.
u Vojvodini je podignuto još nekoliko spomenika posvećenih
crvenoarmejcima. Sreski odbori Saveza boraca podigli su
1949. spomenike u Ečkoj i Lazarevu, a AFŽ je čak 1952. u
Crnoj Bari podigao spomen grobnicu za 14 crvenoarmejaca.
Pokrajinski odbor Saveza boraca je, takođe, odobrio Sreskom
odboru iz Sombora da podigne spomenike palim borcima
Jugoslovenske i Crvene armije u Bačkom Monoštoru, Kolutu
i Kupusini, sugerišući ipak, da prethodno traži saglasnost
lokalne partijske organizacije i Komiteta za kulturu i umetnost
Ministarstva prosvete NR Srbije.108) Da li su efekti sukoba
sa Sovjetskim savezom u polje politike sećanja prodrli sa
malim zakašnjenjem na teritoriji Vojvodine, treba dodatno
istražiti. Zapravo, već poređenjem evidencije spomeničkog
nasleđa NOR-a iz sedamdesetih sa parcijalnim popisima sa
kraja četrdesetih, uočava se da nedostaju neki od navedenih
spomenika iz ranijih popisa. To se opet može tumačiti i
drugačijim razlozima kao što su revalorizacija značaja
pojedinih spomenika, kao i kasnije preseljenje tela poginulih
u grupne grobnice i na vojnička groblja. Jedino je za spomenik
crvenoarmejcima iz Bašaida izričito rečeno da je izmešten iz
centra mesta na lokalno groblje, a isti je slučaj i sa 9 oficira
Crvene armije koji su iz centra Sombora, gde su bili pokopani
ispred županijske zgrade, izmešteni na crvenoarmejsku parcelu
u sklopu partizanskog groblja. 109)
108)
AV, F. 333, 2095/49.
109)
Za potrebe ovog rada konsultovane su sledeće publikacije: Грађа
за прoучавање споменика културе Војводине (ванредни број) –
Топографски преглед споменика народноослободичаког рата,
Нови Сад, 1977; Srem je bio neosvojiva tvrđava (popis spomenika
NOR-a u Sremu), Sremska Mitrovica, 1997; Слободан Пешић,
Споменици и спомен-плоче у част учесника и догађаја НОБ на
– 124 –
 Bez obzira na konkretan odnos prema spomenicima,
razlazom sa SSSR-om promenjena je i simbolička upotreba
grobova crvenoarmejaca u političkim ritualima vezanim
za politiku sećanja na NOR. To se najbolje videlo prilikom
svečanog otvaranja Groblja oslobodilaca Beograda na
desetogodišnjicu oslobođenja grada. Iako je na groblju uređen
i poseban kompleks posvećen grobovima crvenoarmejaca,
njihova uloga u oslobodilačkim operacijama tek je uzgredno
spomenuta u medijima i govorima zvaničnika.110)
Politički odnosi između SSSR i Jugoslavije su se i u
narednim godinama odražavali na odnos prema spomenicima
crvenoarmejaca. Novo približavanje Beograda i Moskve
početkom šesdesetih godina pobudilo je i interesovanje
vlasti i društvenih organizacija za sovjetske grobove. Tako je
u Subotici 1960. uređeno vojničko groblje za 176 poginulih
crvenoarmejaca iz okoline grada, a 24. juna 1962. su u vršačku
spomen kosturnicu palim borcima NOR-a i žrtvama fašističkog
terora preseljeni posmrtni ostaci sovjetskih vojnika iz celog
južnog Banata. Iste 1962. država je preuzela stvar u svoje
ruke. Sekretarijat za narodno zdravlje, u čijem nadleštvu je
bilo i održavanje vojničkih grobalja, 1. septembra 1962. nalaže
Pokrajinskom odboru SUBNOR-a u strogo poverljivoj depeši
da sredi grobove Crvene armije i kaže sledeće:
„Obzirom na neke političke momente koji predstoje u skoroj
budućnosti pa i potrebu za stvaranje jednog dokumentarnog
подручју југоисточног Баната, Рад Војвођанског музеја, 11, Нови
Сад, 1962, 167 – 188; Смиља Сивчев, Споменици и спомен обележја
у част учесника и догађаја НОБ на подручју северног Баната,
Рад Војвођанског музеја, 11, Нови Сaд, 1962, 189 – 210; Дејан
Радовановић, Споменици и спомен обележја НОБ на подручју
средњег Баната, Рад Војвођанског музеја, 18-19, Нови Сад, 1970,
199 – 294.
110)
Manojlović Pintar,Arheologija sećanja, 193.
– 125 –
filma (koji bi se prikazivao kod nas i u SSSR) molimo vas da hitno
preduzmete potrebne mere:
a) Da se sa faktorima u komunama, gde postoje ovakvi
spomenici i groblja odmah uspostavi kontakt i da njihovi
odgovarajući organi odmah nađu najcelishodnija rešenja,
podnesu vam predračun, u skromnim i realnim granicama,
da bi vi najkasnije do 15. septembra ove godine mogli
podneti predlog ovoj službi za angažovanje kredita
b) U skladu Saveznog zakona o uređenju boračkih grobalja,
a posebno danas ovih o kojim je reč, treba i komune da
pomognu u njihovom uređenju i daleko boljem izgledu – u
skladu naših dosadašnjih poduhvata u tom pravcu.
c) Ova akcija mora biti završena do 15. oktobra ove godine,
i nakon toga svaki osveženi spomenik ili groblje moraju
biti snimljeni, a uz snimke i precizno objašnjenje, po
mogućnosti poimenično sa naznačenjem čina i sve drugo
što je potrebno o sahranjenima.“111)
Ova akcija obnavljanja grobalja i spomenika
crvenoarmejcima odnosila se prvenstveno na spomenike i
grobove na parceli u Sremskoj Mitrovici, zatim, uređivanje
sovjetskih grobova na partizanskom groblju kod Sombora i
podizanje spomen kosturnice na Bagljašu u Zrenjaninu, gde
su premešteni i zemni ostaci vojnika pokopanih širom Banata.
Prilikom izmeštanja, nisu dirane one grobnice koje su već
imale pristojne i uređene spomenike. Istovremeno, naloženo
je da se tokom ekshumacija izdvoje zatečeni predmeti
(odlikovanja, oružje i sl.), kako bi bili posebno izloženi „radi
čuvanja na predviđenim mestima“, odnosno u posebno
pripremljenim vitrinama ili spomen sobama, koje bi se nalazile
111)
AV, F. 333, st.pov. 1/62.
– 126 –
u blizini memorijalnog mesta. Izmeštanjem zemnih ostataka
1962. zaokružen je i proces formiranja mesta sećanja na pale
crvenoarmejce na prostoru Vojvodine. Dakle, pored rasutih
pojedinačnih grobova i manjih spomen-obeležja kojih je 1977.
evidentirano oko 40-ak, koncentracijom poginulih boraca
definisana su sledeća mesta sećanja na crvenoarmejce:
spomen-kosturnica u Vršcu, gde je zajedno sa telima boraca
Narodnooslobodilačke borbe i žrtvama fašističkog terora
sahranjeno 363 sovjetska vojnika; spomen-kosturnica na
Bagljašu u Zrenjaninu gde leži 217 crvenoarmejaca, spomen-
groblje tj. parcela na pravoslavnom groblju u Subotici sa 176
grobova, spomen-groblje u sklopu partizanskog groblja u
Somboru na kojem leži 153 vojnika i manja grupa grobova u
okviru pravoslavnog groblja u Sremskoj Mitrovici. Što se tiče
Batinske bitke, najveći broj palih crvenoarmejaca, pored onih
lociranih u Somboru i neposrednom okruženju, sahranjeni su
u zajedničkoj kosturnici u sklopu Memorijalnog kompleksa
Batinske bitke na desnoj obali Dunava.
Spomenici, groblja i spomen-kosturnice crvenoarmejaca
od tada su delili zajedničku sudbinu sa ostalim spomeničkim
nasleđem NOB-a i narodne revolucije. Ekonomsko, kulturno
i svako drugo propadanje Jugoslavije u ratovima devedesetih,
restauracija kapitalizma i nacionalističkih ideologija, odrazile
su se i na ove spomenike, koji su prepušteni propadanju,
skrnavljenju i nebrizi. Nova promena je usledila od sredine
2000-ih, tj. od ponovnog jačanja političkog uticaja Moskve,
odnosno Ruske federacije u Srbiji. Brigu za svoje poginule
borce Crvene armije Rusija je preuzela na sebe i od 2004. kada
je obnovljena kosturnica u Vršcu, finansirala je restauraciju
svih značajnijih crvenoarmejskih lokacija u Srbiji. Ove
lokacije su ponovo postale i mesto ritualne demonstracije
bliskosti dve države, ali u znatno drugačijem kontekstu.

– 127 –
 U svojoj novoj knjizi „Tanatopolitika - sociološko-
istorijska analiza političke upotrebe smrti“ sociolog Todor
Kuljić konstatuje kako je za svaku politiku mogućnost pri-
pisivanja smisla mrtvima možda i važnija od izvornog
smisla njegovog dela. „Ne samo što se mrtvi na razne načine
svojataju, nego se nužno i vremenom smisao njihovih grobova
menja jer ovi podležu dekontekstualizaciji i rekontekstualizaciji“,
tvrdi Kuljić.112) Tako se grobovi i spomenici palim borcima
Crvene armije stavljaju u nacionalistički kontekst u kojem su
zajedničke žrtve jugoslovenskih i sovjetskih naroda, izvorno
položene u borbi protiv fašizma i za socijalno-revolucionarni
društveni preobražaj, danas nacionalizuju i dovode u vezu sa
tradicionalnim srpsko-ruskim savezništvima iz Prvog svetskog
rata i XIX veka. Najsvežiji primer ove rekontekstualizacije
sovjetskih grobova u službi srpsko-ruskih odnosa imali smo
prilike da čujemo i u govoru predsednika Srbije Tomislava
Nikolića, datom na nedavnoj vojnoj paradi, navodno orga-
nizovanoj povodom 70 godina od oslobođenja Beograda:
Srbija je prekrivena zajedničkim humkama, kosturnicama i
grobljima kao svedočanstvima o strašnom izginuću ruskog vojnika
na srpskoj zemlji. A zemlja natopljena zajedničkim znojem uveliko
je zajednička zemlja. Zemlja natopljena zajedničkom krvlju
branilaca svetinja je za njihove naslednike.113)
Zaista, Srbija i Vojvodina prekrivene su grobljima
i kosturnicama poginulih, koji će još mnogo puta nakon
sopstvene smrti padati kao žrtve nekrofilskih politika koje
trajno dominiraju ovim prostorima.

112)
Todor Kuljić, Tanatopolitika – sociološkoistorijska analiza političke upotrebe
smrti, Beograd, 2014, 307.
113)
Izvor: http://www.blic.rs/Vesti/Politika/503133/ (13.12.2014)
Nikolic-Predsednice-Putine-orden-je-od-krvi-i-suza-naseg-napacenog-
naroda
– 128 –
Pero Matić, profesor – muzeolog
Osijek

NOVA KONCEPCIJA MEMORIJALA BATINSKE BITKE

Memorijal kod Batine
Novi koncept Memorijala Batinske bitke treba rešiti šira
društvena zajednica na nivou Evrope, koji će trajno svedočiti
o borbi protiv fašizma u Drugom svetskom ratu. Spomen
kompleks treba uklopiti u određene organizacione forme,
koje će omogućiti stabilan i sistematski rad na utvrđivanju
činjenica o konkretnom istorijskom događaju. Ako se
Memorijal na Batini svede samo na održavanje površina
spomen kompleksa i ostavi bez stalnog postava, umesto
trajnog i sistematskog rešenja, biće parcijalno i privremeno.
Kompleks Memorijala ukazuje na njegov međunarodni
značaj, obzirom što je taj kompleks bio kroz svoju istoriju od
1947. god. do danas. Od svog osnivanja Memorijal je imao
adekvatnu živu prezentaciju, imao je svog kustosa i trajao je
kao ustanova sa svim pratećim službama održavanja.
Stvaranjem ustanove kao trajne vrednosti, daje
se mogućnost i garancija postojanja ovog spomeničkog
kompleksa Drugog svetskog rata na Batini. Memorijal
kao ustanova pretpostavlja organizaciju sa određenim
ciljem delokruga koji će ostvariti reputaciju antifašističkog
spomenika kroz istoriju od 70. godina, koliko postoji.
Ovaj elaborat ima za cilj da okruglom stolu na temu 70.
godina Batinske bitke predloži sistematsko rešenje ovog
spomen kompleksa, retkog po svojoj prirodi i sadržaju, kao
antifašističke baštine u Republici Hrvatskoj i Jugo-istočnoj
Evropi.

– 129 –
 Memorijal kao istorijski spomenik
Memorijal Batinske bitke na adekvatan način treba
predstaviti istorijski događaj koji se dogodio 1944. godine na
širem prostoru mesta Batina. Prema prvobitnoj zamisli bilo
je predviđeno da se snagama 75. streljačkog korpusa Crvene
armije i 51. divizije NOVJ poznatoj kao 51. vojvođanska divizija
što je pre moguće forsira Dunav na odseku mesta Batina.
Nakon što je uspostavljen mostobran na Dunavu otpočelo je
napredovanje antifašističkih snaga u tri pravca, po dubini i
širini fronta. Inžinjeriske jedinice su krajem oktobra 1944.
godine uspešno uredile odsek i mesto forsiranja i prelaska
reke Dunav. Nakon izbijanja na levu obalu jedinice 75. korpusa
otpočinju nasilna izviđanja i pripreme za forsiranje. Tačno u
ponoć 10. na 11. novembar počela je Batinska operacija koja
je trajala u tri faze od 11. do 29. novembra.

1. Bitka za mostobran
2. Bitka za proširenje i spajanje batinskog i
apatinskog mostobrana
3. Proboj poslednje neprijateljske linije i konačno
oslobođenje Baranje.

Istorijski značaj Batinske operacije

Istorijski značaj Batinske bitke možemo posmatrati u
sklopu trećeg Ukrajinskog fronta i velike vojne operacije u
proleće 1945. godine kod Budimpešte. Batinska operacija ima
svoj značaj u odnosu na jugoslovensko ratište. Srazmere ove
operacije su mnogo veće nego što bi se to moglo zaključiti,
njene vremenske i prostorne dimenzije su daleko šire od
osvajanja mostobrana na Batini i oslobođenja Baranje.
Krajnji cilj ove operacije bio je dalekosežniji, a ostvaren je

– 130 –
tek zaokruživanjem Budimpešte i izbijanjem Crvene armije
na Blatno jezero i snaga NOVJ-a na desnu obalu Drave.

Sadržaj Memorijala
Memorijal Batinske bitke sadrži više spomenika i
spomen obeležja na širem prostoru mesta Batina i Baranje:

Spomenik „Pobede“
Monumentalni spomenik, delo je velikog skulptora
Antuna Avgustinčića koji je završen 9.11.1947. godine, samo
tri godine nakon batinske operacije. Spomenik je postavljen
na središnjem delu polukružnog platoa belomanastirske
grede, podignut je na mestu gde su se vodile najžešće
borbe tokom Batinske bitke, u neposrednoj blizini 169 kote
nazvane „Krvava kota“. Na spomeniku piše da je podignut u
znak zahvalnosti jugoslovenskih naroda herojskoj sovjetskoj
armiji. Ispod spomenika nalazi se kripta u kojoj je pohranjeno
3.000 boraca Crvene armije.

Muzejski postav
Muzejski prostorni kompleks izgrađen je 1979. godine,
iste godine je bila postavljena stalna tematska izložba
Batinske bitke. Pored ove izložbene celine muzejski prostor
sadrži i pomoćni prostor koji može služiti kao koncertna sala
i galerija. U neposrednoj blizini unutar građevinske celine
postoje prateći prostori, a u neposrednoj blizini objekta
uređeni prostor javnog parkirališta.

Most 51. divizije

Takođe spomen obeležje Batinske bitke, postavljen
na liniji Bezdan-Batina, gde je izvršen direktan proboj
– 131 –
neprijateljske linije prilikom uspostavljanja batinskog
mostobrana. Most je posvećen 51. diviziji NOVJ-a.

Analiza sadašnjeg stanja

Danas na kompleksu Memorijala praktično egzistira
samo njen eksterijerni deo sa spomenikom “Pobede”, bez
stalne prezentacije i adekvatnog održavanja.
Kratka istorija projekta
Ova koncepcija sadrži: obnovu, revitalizaciju i
reorganizaciju Memorijala kao istorijskog spomenika.
Memorijal je posebno imao stagnaciju nakon procesa mirne
reintegracije Baranje u pravni i muzejski sistem Republike
Hrvatske. Zbog toga ovaj projekat Memorijala kao novi
koncept podrazumeva odgovornost relevantnih činilaca:
Republike Hrvatske, Rusije, Republike Ukrajine i Republike
Srbije. Ovi činioci su dužni preduzeti mere određivanja
statusa Memorijala, postaviti novi muzejski koncept,
obezbediti izvor finansiranja i integrisati Memorijal u pravni
i strukovni sistem Republike Hrvatske i Evrope.
Cilj projekta
Primarni cilj projekta odnosi se na zaštitu, održavanje,
muzejsku prezentaciju i postavljanje novog koncepta
primarnog cilja i zaštite istorijskog događaja, sekundarni
cilj se odnosi na širi društveni značaj u pogledu kulture i
turističke razmene Republike Hrvatske i Evrope.

Problem radnog procesa Memorijala

Sadašnje stanje i položaj Memorijala posledica je
poratnih događanja kao slaba i neadekvatna briga Republike

– 132 –
Hrvatske za spomenike antifašističkog rata. Da bi mogli
revitalizovati rad Memorijala neophodna je veća aktivnost
ministarstva kulture koji bi kao nadležni deo vlasti trebalo
svojim političkim uticajem otkloniti konkretne probleme koji
se nameću kao politička barijera u radu ustanove ove vrste.
Opšti problemi radnog procesa
x Neprimereni društveni položaj memorijala i
odsustvo stručne muzejske prezentacije.
x Pomanjkanje osećaja elementarne kulture po
pitanju spomenika i spomen obeležja antifašističkog
rata.
x Nerešena organizaciona struktura spomeničke celi-
ne koja je pod zaštitom Republike Hrvatske.
x Odsustvo dugoročnog plana razvoja Memorijala
Batinske bitke.
Pojedinačni problemi radnog procesa
x Nedostatak standarda u oceni i klasifikaciji
muzejske građe memorijala Batinske bitke.
x Neusklađenost profila i značaja muzejske postave
Memorijala u odnosu na istorijski značaj.
x Odsustvo osnovnih standarda muzejske i druge
struke u radu Memorijala.
x Odsustvo plana u sistemu finansiranja Memorijala.
x Nepostojanje budućeg plana i rada Memorijala.
x Nepostojanje multi-kompleksnih operativnih pro-
grama Memorijala.
Analizom opštih i pojedinačnih problema u radnom
procesu Memorijala otvara se mogućnost intervencije u
smislu organizacije i izrade novog koncepta Memorijala
Batinske bitke. Ovaj projekat ima za cilj da se rešenje novog

– 133 –
koncepta Memorijala na Batini postavi po meri i značaju
istorijskog događaja.

Strategija projekta
Nova strategija koncepta Memorijala jeste strategija
„Muzeja po meri“, odnosno spomen kompleksa po meri
Republike Hrvatske i jugoistočne Evrope. Muzeološki gledano
smisao Memorijala je da učestvuje u razvoju humanih
i materijalnih potencijala na području svoga delovanja,
posebno na evropskoj razini kulturne i turističke razmene.
Slobodno koncipiranje Memorijala kao ustanove
Slobodna koncepcija uslovljava da ustanova ima status
autonomnog subjekta koji će svoju aktivnost bazirati na
poslovima: prikupljanja, obrade, sistematizacije, deskripcije,
prezentacije istorijske građe, zaštite i održavanja.
Koncepcija multi-disciplinarnosti
Ova koncepcija pretpostavlja Memorijal koji u svom
radu ima zastupljene sve naučne discipline adekvatne
sadržaju i programu.
Koncept udruživanja kulturno istorijske i prirodne baštine
Svojom lokacijom i tradicijom Memorijal Batinske bitke
treba biti okosnica različitih kulturnih i turističkih sadržaja u
Baranji.
Koncept strukovne i ambiciozne akcije
Nova koncepcija treba imati ukupnu stručnu i društvenu
podršku u izradi atraktivnih i ambicioznih programa, koji
će na jedan nov i poseban način doći do željenog uspeha.

– 134 –
Posebno treba insistirati na programima i projektima čiji
će nosilac biti Memorijal u pogledu međunarodne kulturne
i turističke razmene što će osigurati inostrane ulagače,
donatore i sponzore.
Koncept novog interesnog povezivanja
Ovaj koncept podrazumeva primenu kriterija po kojima
će se Memorijal u svojoj celovitosti, na osnovu realnih
mogućnosti u praksi, interesno povezati po liniji: struke,
informisanja, privrede, kulture, turizma i drugih srodnih
delatnosti.
Koncept informativnog središta
Obzirom na centralni značaj i na kompletnu spomeničku
veličinu Memorijal ima sve potrebne pretpostavke da se ne
samo na lokalnom nivou nego i međunarodnom može postati
centar svih informacija u razmeni istorijske građe Drugog
svetskog rata.
Koncept muzejske prezentacije
Prostorno, društveno i istorijski Memorijal ima
sve predispozicije za objedinjenu muzejsku prezentaciju
spoljnjeg i unutrašnjeg prostora. Koncept prezentacije je
najpresudniji momenat za perspektivu i budućnost ovog
spomenika antifašističkog rata. Prezentaciju treba koncipirati
po sistemu stalnih i tematskih muzejskih izložbi, vezano za
Batinsku bitku i Drugi svetski rat.

Struktura Memorijala
Struktura Memorijala Batinske bitke je određena
njegovim sadržajem, ukupnom delatnošću, unutrašnjim i

– 135 –
spoljašnjim muzejskim prostorom, kao i drugim pratećim
sadržajem na užem prostoru područja Batine i Baranje.
Vanjski spomenički prostor

Vanjski prostor objedinjuje sadržaj spomenika

„Pobede“, kriptu u kojoj su pohranjeni ostaci vojnika
Crvene armije i spomen parka sa prostorom na trim stazu,
kampovanje i druge rekreativno turističke programe.

Unutrašnji prostor
Izložbeni prostor kao izdvojena celina za tematske i
stalne izložbe vezane za Batinsku bitku i antifašistički rat u
jugoistočnoj Evropi.

Više namenski prostor za različite kulturne sadržaje

Ovaj prostor je namenjen programima iz likovne

kulture (slikarska kolonija) i drugih kulturnih sadržaja kao
što je poezija i muzika.

Prostor za depo

Budućem Memorijalu novog koncepta potreban je

prostor depoa, prostor za ostavu, čuvanje i obradu istorijske,
muzejske građe i drugih kulturnih fundusa.

Informativno propagandni prostor

Namenski prostor za izradu informativog i propagandnog
materijala, komercijalnog materijala: razglednice, štampane
brošure, informatori, suveniri i priprema za organizovane
grupne posete Memorijala uz korišćenje usluga programskih
sadržaja.

– 136 –
 Opravdanost projekta
Projekat revitalizacije i reorganizacije Memorijala
Batinske bitke, u povodu 70 godina, ima svoju potpunu
opravdanost u odnosu na buduće programe i njihove korisnike
u Republici Hrvatskoj i inostranstvu.

Potrebni kadrovi
x Kustos voditelj
x Turistički animator
x Tehničar za informisanje i propagandu
x Tehnička služba i održavanje

Tematski plan muzejskog postava

Ekspozicija muzejske izložbe sadrži u sebi rezultate
kompleksnog muzejskog rada, od skupljanja do stručne i
tehničke obrade. Princip ove izložbe jeste jedan segment
vojne operacije poznate kao Batinska bitka i to nije muzejska
građa nego tema. U tematskom planu izložbe treba poštovati
princip očevidnosti raspoloživog materijala, njegovu istinitost
i uverljivost. Izložba se bazira na hronologiji istorijskih
zbivanja, a plan je određen ravnotežom sadržaja prezentacije
i muzejske građe kojom se raspolaže. Pisana reč, fotografije
i faksimili su dominantan materijal izložbe, dokumentacija
koja će se interpretirati su originalni dokumenti i odluke,
kao i sav drugi autentični materijal vezan za ovaj istorijski
događaj iz Drugog svetskog rata. Plan ekspozicije treba
složiti u tri faze i predstaviti na klasičan muzejski način ili
putem video zida.

– 137 –
Milka Ljuboja, viši kustos istoričar
Gradski muzej Sombor

REVITALIZACIJA SPOMEN MUZEJA BATINSKE BITKE

Muzej kod Bezdana

Apstrakt: Spomen muzej Batinske bitke je depadans Gradskog

muzeja Sombor, otvorena za posetioce 1981. godine, kao
spomenik od izuzetnog značaja za očuvanje tradicije NOR-a
u Vojvodini. Uspešan period rada je bio od 1981. do 1991.
godine, a zatim dolazi do prestanka rada zbog ratnih dejstava
u neposrednom okruženju. Muzej je potpuno devastiran i nije
u funkciji, ali je 2014. godine pokrenuta inicijativa za njegovu
revitalizaciju.

Ključne reči: Spomen muzej Batinske bitke, depadansa,

Gradski muzej Sombor, 1981, ratna dejstva, prestanak rada,
2014, revitalizacija
Dalekosežne posledice Batinske bitke na dalji tok i
ishod Drugog svetskog rata opredelile su društveno-političke
institucije i Savez udruženja boraca Narodnooslobodilačkog
rata (SUBNOR) da donesu odluku o ustanovljenju Spomen
kompleksa posvećenog ovoj bici i palim borcima antifašističke
borbe na teritoriji Vojvodine. Kompleks je trebalo da obuhvata
celo poprište bitke, sa obe strane Dunava, i da bude povezan
mostom 51. divizije. Na desnoj obali je postavljen spomenik
sovjetskim borcima (popularna Julka), rad priznatog
jugoslovenskog vajara Antuna Augustinčića. U osnovi
spomenika su sahranjeni posmrtni ostaci sovjetskih vojnika,
dok je na levoj obali Dunava, na lokaciji zvanoj “Patkov kljun”,

– 138 –
odakle je 11. novembra krenulo forsiranje Dunava, trebalo
izgraditi muzejsko zdanje posvećeno epopeji Batinske bitke.
Odluka o izgradnji Muzeja doneta je 27. decembra
1967. godine u Skupštini Autonomne pokrajine Vojvodine
(APV). Sredstva za realizaciju odluke o Obeležavanju
istorijski značajnih mesta iz NOB-a u Vojvodini je obezbeđivao
Budžet Pokrajine do 1979. godine, a od tad i Skupština APV,
SIZ za kulturu Vojvodine, Skupština opštine Sombor i SIZ-
ovi za kulturu 35 vojvođanskih opština, ali je realizacija
veoma usporena zbog nedovoljnih sredstava. Gradski muzej
Sombor 1980. godine predlaže sastanak o pitanju statusa
Spomen muzeja sa predstavnicima Pokrajinskog odbora
SUBNOR-a, Fonda za obeležavanje istorijski značajnih mesta
iz NOB-a u Vojvodini (osnovan 1967.), Pokrajinske komisije
za podizanje javnih spomenika, Komisije za negovanje
tradicije Socijalističkog saveza radnog naroda Vojvodine
(SSRNV), Samoupravne interesne zajednice (SIZ) za kulturu
Vojvodine, Muzeja Socijalističke revolucije Vojvodine,
somborskog SIZ-a za kulturu itd. Dostavljena je informacija
o problemima utvrđivanja statusa Spomen muzeja Batinske
bitke i finansiranju održavanja i korišćenja.114)
Izgradnja Spomen muzeja je počela tek 1978. godine
i završena je tokom 1981.godine, ali još ni tada nije bila
izvršena njegova verifikacija. Miša Berbakov je 1980. dobio
Politikinu nagradu za najbolje arhitektonsko idejno rešenje
u SFRJ za projekat SBB. Izvođač radova na izgradnji je RO
114)
Muzejska arhiva, Delovodni protokol za 1980. ( u daljem tekstu:
MA, DP), br. 110,111/1980.-GMS upućuje dopis Pok. sekretarijatu za
obrazovanje i kulturu o nerešnom pitanju statusa SBB (Autor je temu
obradio na osnovu muzejske dokumentacije kao izvora prvog reda,
ostavljajući prostor za nova saznanja iz drugih izvora i eventualno
drugačije sagledavanje problmatike statusa i rada Spomen muzeja
Batinske bitke)
– 139 –
“Zlatibor”-OOUR “Mermer” iz Titovog Užica, objekat je
izveden na lokaciji “Patkov kljun” na Dunavu kod Bezdana.
Prva faza je tehnički primljena u januaru 1981, a prijem
radova 2. faze bio je predviđen tokom avgusta, septembra
1981. Radovi su završeni do predviđenog roka i svečanog
otvaranja u novembru 1981. godine.115)
Spomen muzej je svečano otvoren za posetioce 14.
novembra 1981. godine uz prisustvo oko 10000 građana iz
Sombora, Subotice, Osijeka, Belog Manastira, Kule, Odžaka,
Apatina i dr, među kojima su bili učesnici Batinske bitke, kao
i delegacije iz Sovjetskog Saveza. GMS je dobio depadansu
pokrajinskog značaja.
Stalnu postavku u SBB je uradio kustos istoričar Jovan
Kirjaković iz Muzeja socijalističke revolucije iz Novog Sada.
Akcenat postavke je stavljen na tok i značaj bitke u završnim
operacijama oslobođenja Jugoslavije, kao i na sadejstvo
sovjetskih snaga i jedinica 51. Vojvođanske udarne brigade
u bici. Ta muzejska postavka se sastoji od uvodnog dela, koji
obuhvata događaje od 1941. do 1944. godine, i drugog dela,
koji razrađuje Batinsku operaciju u svim njenim fazama, kao i
izložene dokumente, fotografije, predmete i umetnička dela
iz života i borbenih dejstava jedinica. Postavka je imala za
cilj da predstavi antifašističku borbu partizanskog pokreta,
pre svega vojvođanske omladine koja je iznela ovu bitku na
svojim plećima, kao i da oda poštovanje poginulim borcima
vojvođanskih brigada. U centralnom delu muzeja su bile
istaknute bakarne ploče sa imenima poginulih boraca. U
koncepciji postavke nije zanemareno učešće Crvenoarmejaca
3. ukrajinskog fronta i presudan značaj sovjetske artiljerije i
ratne tehnike.
115)
MA,DP -br.114/21.septembar 1981.-Opštinska konferencija SSRNV,
Predsedništvo, upućeno Zboru radnih ljudi GMS
– 140 –
 Spomen muzej Batinske bitke je trebalo da radi na
izučavanju Batinske bitke, prikupljanju i izučavanju građe
vezane za bitku i na prosvetno-pedagoškom obrazovanju
školske omladine, kao i da aktivno učestvuje u obeležavanju
važnih istorijskih datuma iz NOB-a.
Centralni događaj u radu Spomen muzeja je bio Veliki
istorijski čas Batine koji je tradicionalno održavan od
1983. godine 11. novembra, na dan početka Batinske bitke.
Organizatori manifestacije Slobodarske svečanosti u čast
Batinske bitke su bili SBB/GMS i Opštinski odbor SUBNOR-a.
Veliki istorijski čas je po koncepciji bio isti kao slične
manifestacije širom Jugoslavije (Kragujevac, Jasenovac,
Kozara). Programski je ovaj čas istorije imao tri tematske
celine uklopljene u jedinstvenu priču. Prvi deo je odavanje
počasti poginulim, nestalim i umrlim pripadnicima 7,8. i
12. VUB, drugi deo je evociranje uspomena na bitku kroz
izlaganje jednog od istaknutih komandanata proslavljenih
vojvođanskih brigada i treći deo je bio recital i kulturno-
umetnički program. Pozivani su komandanti : narodni heroj
Milan Ješić Ibra, Milan Korica Kovač, Dušan Doronjski Jocika,
Milan Basta i dr. Obeležavanje godišnjice bitke je uvek
privlačilo mnogo posetilaca iz cele Vojvodine, društveno-
političkih struktura tadašnje države, uz visoke predstavnike
SFRJ, JNA, SSSR-a i diplomatskog kora.116) Broj posetilaca se
kretao od nekoliko stotina do 2500-3000 prisutnih na času.
Do 1990. godine rad Muzeja je bio vrlo uspešan.
Rastao je broj posetilaca, posebno stranaca koji su u Srbiju
dolazili Dunavom ( od 1000 do 1500 stranaca godišnje),
116)
U GMS se čuvaju Knjige utisaka SBB u kojima su upisane mnoge
značajne ličnosti tadašnjeg vremena-1988. godine su SBB posetili
piloti RAF-a koji su 1944. godine bili srušeni u Bačkom Monoštoru
kod Sombora
– 141 –
zbirka Batinske bitke je popunjavana memoarskom građom
i poklonjenim predmetima. Pokazalo se da je potrebno
osavremeniti stalnu postavku iz 1981. godine i kustosi GMS su
počeli izradu sinopsisa buduće postavke. Kustos SBB i direktor
GMS su tražili saglasnost za novu koncepciju stalne postavke
od Istorijskog muzeja Vojvodine (bivši Muzej socijalističke
revolucije)117), Pokrajinskog odbora SUBNOR-a i Katedre za
istoriju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu. Iz plana rada
Spomen muzeja i Gradskog muzeja Sombor za 1991. godinu se
jasno vidi nov pristup koncepciji stalne postavke:
...Proširenje tematskih sadržaja i dopuna naziva muzeja
u “Spomen muzej Batinske bitke Muzej mira“.
...Spomen muzej Batinske bitke u svojoj osnovi ima
vaspitnoobrazovnu ulogu. S obzirom da je već nekoliko
godina u planu inovacija stalne postavke, na stručnom veću
održanom 12. januara 1991. prihvaćen je predlog da se
tematika Batinske operacije, nadopuni i proširi izlaganjem
o borbi za očuvanje mira u zemlji i svetu. Uspostavljena je
saradnja sa Jugoslovenskom ligom za mir, nezavisnost i
ravnopravnost u Beogradu, Prosvetno-pedagoškim zavodom
u Somboru i odgovarajućim stručnim službama, kako bi se
koncepcija nove postavke uklopila u nove nastavne programe
i aktuelne savremene tokove.”118)
Sve nadležne institucije su dale povoljno mišljenje o
novoj postavci i nedostajala je samo saglasnost Skupštine

117)
MA, DP za 1991,br. 69/28.marta 1991.-Dopis GMS Istorijskom
muzeju APV, Matičnoj službi Vojvođanskog muzeja, Katedri za
istoriju Filozofkog fakulteta u Novom Sadu i Pokrajinskom odboru
SUBNORA-Traži se stručno mišljenje o novoj koncepciji stalne
postavke SBB
118)
Isto, br. 57/12.03.1991. - Koncepcija za novu programsku orijentaciju
i stalnu postavku SBB
– 142 –
Vojvodine. Stručni kolegijum Istorijskog muzeja Vojvodine je
smatrao da nova koncepcija ima nov pristup Batinskoj bici koji
stavlja težište na ishodištima, na vrednostima kojima stremi
savremeno čovečanstvo. Novom koncepcijom Spomen muzej
bi prestao da bude samo memorijalni, što je bio prvobitni
cilj, ali do njene realizacije nije došlo zbog početka ratnih
dejstava u neposrednoj blizini.
Gradski muzej Sombor je od 1995. do 2014. godine
obeležavao godišnjicu bitke prigodnim istorijskim časom,
čim su se stekli povoljni uslovi, prestankom rata u okruženju
sredinom 90-ih godina 20. veka. Uz malu materijalnu pomoć
nadležnih institucija iz Republike i Pokrajine Vojvodine, kao
i SUBNOR-a, svečano je obeležena 50-godišnjica, 55, 60 i
65.godina od bitke, ali je muzej ostajao u ruševnom stanju.
GMS je u više navrata pokušavao da skrene pažnju
nadležnih institucija na problem u funkcionisanju SBB, ali bez
odjeka. Nerešen status je doveo do potpunog zamiranja rada
i propadanja objekta. Iz tog razloga je Gradski muzej 2005.
godine aplicirao projekat “Muzej Batinske bitke - ekološki
i turistički punkt”119) u Nevladinoj organizaciji “Dunav
propeler”, predlažući da se u muzeju postavi Spomen soba
Batinske bitke, a da se preostali prostor ustupi Turističkoj
organizaciji Sombora za prvi turistički punkt na plovidbenom
putu Dunavom po ulasku u Srbiju iz Mađarske. U projektu
je bilo predviđeno da se prostor oko muzeja iskoristi za
organizovanje ekološkog kampa za obuku mladih ekologa,
koristeći pogodnost blizine Kopačkog rita i Nacionalnog parka
“Gornje Podunavlje”. Nažalost, projekat nije realizovan, pa je
GMS ponovo pokušao da nađe ispravno rešenje za objekat
koji je propadao usled nebrige nadležnih. U 2012. godini
isti projekat je apliciran, uz podršku grada Sombora, u tzv.
119)
MA, Projektna dokumentacija za 2005.godinu
– 143 –
IPA projektu međunarodne saradnje120). Muzej se nadao da
će naći partnera u Hrvatskoj za revitalizaciju celokupnog
spomen - kompleksa Batinske bitke, ali ni ovaj ogledalo-
projekat nije naišao na razumevanje i podršku društvene
sredine i finansijera.
U 2014. godini je pokrenuta inicijativa SUBNOR-a i GMS
da se SBB revitalizuje povodom obeležavanja 70 godina bitke
na Batini, te su obezbeđena sredstva iz Fonda za kapitalne
investicije AP Vojvodine. Sredstva nisu dovoljna za potpuno
obnavljanje Spomen muzeja i izradu nove stalne postavke
u njemu, ali omogućavaju saniranje fizičkih oštećenja i
dovođenje Muzeja u funkcionalo stanje. Uz angažovanje
Ministarstva za rad i boračka pitanja, Ministarstva kulture
Republike Srbije i grada Sombora postaje sasvim izvesno
da će revitalizacija početi u 2015.godini. Sastavni deo
revitalizacije i osnovni razlog za obnavljanje zgrade muzeja
je potreba za stalnom postavkom koja će osvetliti Batinsku
bitku kao jednu od najvećih operacija u Drugom svetskom
ratu na našim prostorima i izuzetno značajnu za ishod rata
na teritoriji Vojvodine i Hrvatske, a time i cele Jugoslavije.
Zbirku Batinske bitke je 1996. godine preuzeo kustos
istoričar Milka Ljuboja, koja je izradila novu koncepciju Stalne
postavke. Muzejska zbirka se ne razvija od 1991. godine, a
stalna postavka u Muzeju je oštećena i nekompletna, jer su
oružje i lični predmeti boraca preseljeni u Gradski muzej. Čak i
da nije bilo propadanja usled spleta okolnosti 90-ih godina 20.
veka ukazala bi se potreba da se stalna postavka osavremeni
i prilagodi novom muzeološkom načinu prezentacije toka i
značaja Batinske bitke.
Postojeća stalna postavka Spomen muzeja je koncepcijski
prikazivala NOB od 1941-1944, tok bitke, borbu za oslobođenje
120)
Isto, Projektna dokumentacija za 2012.godinu
– 144 –
cele Jugoslavije do 15. maja 1945. U novoj postavci, koja treba
da bude realizovana 2015. godine, biće stavljen veći akcenat
na sam tok bitke, primere herojstva i požrtvovanosti boraca
NOVJ, POJ i Crvene armije, te na značaj bitke za konačno
oslobođenje zemlje i kraj rata u Evropi. Savremena kretanja
u društvu su poslednjih godina zanemarivala antifašizam
jugoslovenskih naroda, pa je neophodno jasno prikazati da je
NOB bio sastavni deo antifašističkog bloka, čija je pobeda u
Drugom svetskom ratu promenila budućnost sveta. Poseban
akcenat će biti stavljen na poginule borce, na nestale i ranjene
mlade ljude koji su žrtvovali živote za slobodu svoje domovine.
Predviđeno je da se obnovi karta velikog formata koja
prikazuje sve faze bitke različitim svetlosnim efektima, da se
izrade vitrine velikog formata od pleksiglasa sa LED osvetljenjem
u kojima će biti izloženi lični predmeti komandanata i boraca
Vojvođanskih udarnih brigada, lično i ostalo naoružanje, a u
slobodnom prostoru maketa bitke sa prikazom angažovanih
snaga i artiljerije. Tok bitke će biti prikazan kroz kolaže
fotografija velikog formata. Centralno mesto stalne postavke
imaće LED monitori na kojima će moći da se pročitaju imena
svih poginulih partizana. Savremena tehnika (tač-skrin ekrani
i audio-vizuelna sredstva) će prikazivati dokumentarne fimove
o bici iz Ruskog vojnog arhiva u Moskvi, Kinoteke iz Beograda,
emisija RTV Beograd i RTV Novi Sad. Istovremeno će moći da
se vide sve fotografije iz zbirke Muzeja Vojvodine i Gradskog
muzeja Sombor fotografisane pre, tokom i posle Batinske
bitke (oko 1000 komada) koje neće biti uklopljene u kolaže.
Izložba će biti oplemenjena umetničkim delima na
kojima se prikazuje Batinska bitka i kopijama ratnih zastava
7, 8 i 12. VUB, kao i zastava 3. Ukrajinskog fronta.
Predviđeno je da se svetlosnim i audio efektima
dočaraju trenuci borbe i značaj bitke (mrak i zvuci borbe za
– 145 –
borbena dejstva i svetlost uz prigodne partizanske pesme kao
simbol pobede i želje za slobodom).
Revitalizacijom Spomen muzeja i vraćanjem statusa
spomenika od izuzetnog značaja Srbija će jasno pokazati da
se ponosi svojim antifašističkim nasleđem i da u tom duhu
vaspitava svoju omladinu. Muzeju će biti vraćena vaspitna
uloga u negovanju tradicije NOR-a i civilizacijskih tekovina
Drugog svetskog rata.

Izvori:
Muzejska arhiva, Delovodni protokol od 1980. do 2013.
godine
Muzejska arhiva, Projektna dokumentacija za 2005. i
2012. godinu

– 146 –
Prof. dr Mladenko Colić,
Beograd

Prilog

BORBE ZA VIROVIТIČKI MOSTOBRAN121)

Borbe za virovitički mostobran čine posebnu

operaciju od napadnih i odrambenih dejstava
jedinica 6, 10. i 12. korpusa, odnosno 3. armije
NOVJ jačine 49.000 boraca protiv nemačkih
i ustaško-domobranskih jedinica iz sastava
69. i 91. armijskog korpusa jačine 60.000
vojnika, koja je trajala od 8. decembra 1944.
do 10. februara 1945. na području Podravine,
Moslavine i zapadne Slavonije, s težištem na
širem prostoru Virovitice.

U ofanzivnim dejstvima tokom novembra 1944.

jedinice 6. i 10. korpusa NOVJ oslobodile su veliku teritoriju u
Podravini i Slavoniji od Virovitice na istok do sela Moslavine
i na severozapad do Koprivnice, i izbile na Dravu, dok se
oslobođena teritorija protezala do železničke magistrale
Zagreb -Beograd. Unutar tog prostora nalazili su se
oslobođeni gradovi Slavonska Požega, Pakrac i Daruvar, kao
i više drugih mesta u Daruvarskoj i Požeškoj kotlini. Ovim je
nastao virovitički mostobran. Dejstva 6. i 10. korpusa bila su u
operativnoj vezi s prodorom 12. korpusa kroz Baranju, koji je
121)
Preuzeto uz saglasnost autora iz knjige Prof. dr Mladenka Colića
„Pregled operacija na jugoslovenskom ratištu 1941 – 1945“, Beograd
1988.
– 147 –
polovinom decembra sa 36. i .51. divizijom poseo levu obalu
Drave od sela Zalate (Zalata, u Mađarskoj) do ušća Drave u
Dunav. Jedinice 3. Ukrajinskog fronta Crvene armije, u svom
nastupanju kroz južnu Mađarsku, dostigle su liniju Blatno
jezero - Barč, koji su zauzele 6. decembra 1944. i oslobodile
levu obalu Drave, čime su stvoreni uslovi za povezivanje s
jedinicima NOVJ u Podravini.
Na osnovu ranije postignutog sporazuma između
Vrhovnog štaba NOV i POJ i Komande 3. Ukrajinskog fronta
o zajedničkim dejstvima, a radi obezbeđenja levog krila 3.
Ukrajinskog fronta u Mađarskoj, 8. decembra prebačen je
na virovitički mostobran jedan puk 233. divizije i rasporedio
se na prostoru Virovitica - Pitomača. Glavni štab NOV i
PO Vojvodine, 8. decembra, naredio je štabu 16. divizije
da prebaci snage preko Drave u Podravinu, zauzme selo
Moslavinu i, preko Donjeg Miholjca, prodire na istok duž
desne obale Drave.
Stvoreni virovitički mostobran, kao dubok džep
u pozadini nemačkog fronta u Sremu, predstavljao je
opasnost za nemačku komandu. Jedinice 6. korpusa koje su
dejstvovale na prostoru između Osijeka, Đakova i Vinkovaca
i čvrsto držale u blokadi Našice i Đakovo, povećale su njegov
operativni značaj. Tim više što se između jedinica 6. korpusa
u Slavoniji i 1. proleterskog korpusa u Sremu nalazio samo
uski koridor širine oko 30 km koji su Nemci uporno branili.
Slobodna teritorija u širem prostoru Virovitice dobila je
ulogu mostobrana jedinicama NOVJ i Crvene armije na levoj
obali Drave, sa koje se mogla ugroziti pozadina nemačkih
snaga na Sremskom frontu. Uz to, ako bi došlo do spajanja 1.
proleterskog i 6. korpusa i jačanjem virovitičkog mostobrana,
čitava nemačka grupacija u Slavoniji bila bi ugrožena, a put
prema Zagrebu otvoren.

– 148 –
 Borbe za virovitički mostobran počele su 10. decembra
1944. napadom delova 1. kozačke divizije iz sastava 69.
korpusa na jedinice 32. divizije 10. korpusa NOVJ u rejonu
Koprivnice i napadom 16. divizije 12. korpusa NOVJ na ustaško-
domobranska uporišta u selu Moslavini Podravskoj i Viljevu,
nastavljene za širenje i odbranu virovitičkog mostobrana, a
završile su se napuštanjem odnosno likvidiranjem slobodne
teritorije u širem rejonu Virovitice i povlačenjem, 10. februara
1945. godine, 12. korpusa preko Drave u Mađarsku.
S obzirom na to kako su ih štabovi suprotnih strana -
Vrhovni štab i štab 3. armije NOVJ i nemačke Grupe armija
„E" - planirali i usmeravali i kako su se odigrale borbe za
virovitički mostobran, uočavaju se dve etape.
Prva etapa operacije (10. decembar 1944. -26. januar
1945) obuhvata širenje i odbranu virovitičkog mostobrana
od jedinica NOVJ, odnosno grupisanje nemačkih i ustaško-
domobranskih snaga za likvidaciju mostobrana.
Da bi ovladali virovitičkim mostobranom i otklonili
opasnost od eventualnog prodora jedinica NOVJ i Crvene
armije u dubinu pozadinu svojih snaga na Sremskom frontu,
Nemci su 10. decembra delovima 1. kozačke konjičke divizije
preduzeli nastupanje ka Koprivnici i, posle dvodnevnih borbi
sa 1. zagorskom brigadom 32. divizije, uz osetne gubitke
spojili se sa delovima u Koprivnici. U daljem prodoru prema
Virovitici, Nemci su 14. decembra naišli na otpor 32. divizije
koja je bila prinuđena da se u toku 20. decembra povuče.
Zatim su delovi 1. kozačke divizije i 1. ustaško-domobranske
divizije napali u rejonu Kloštara Podravskog i brigadu „Pavlek
Mihovil Miškin" i odbacili je u Grabovnicu, a noću 25/26.
decembra potisli su i jedan sovjetski bataljon i divizion i
bataljon brigade „Matija Gubec" iz rejona Pitomače u Špišić-
Bukovice. Posle borbi od 28. do 30. decembra 32. divizija
– 149 –
prinuđena je da se dalje povlači122). Zbog teške situacije kod
32. divizije, Štab 10. korpusa uputio je krajem decembra
na taj odsek 33. diviziju (bez 1. brigade), sa zadatkom da
dejstvuje u bok neprijatelja koji je nadirao prema Virovitici.
Kada je neprijatelj u drugoj polovini decembra
prikupio i sredio snage koje su se povukle iz Bosne, on ih je
skoncentrisao na prostoru Našice - Donji Miholjac i Osijek -
Đakovo, odakle je preduzimao napade na 6. korpus koji su
trajali čitav decembar.123)
Prvog januara 1945. formirana je 3. armija, u čiji su
sastav ušle jedinice 12. korpusa (16, 36. i 51. divizija), a u
operativnom pogledu potčinjen 6. I 10. Korpus, pa je njeno
ukupno brojno stanje iznosilo oko 49.000 boraca.124)

122)
Naročito su bile žestoke borbe za Kloštar, koji je branila 32.
divizija. Nemci su to mesto zauzeli u prvom naletu 20. decembra i
tom prilikom poginulo je 106, ranjeno 83, a nestalo 12 pripadnika
divizije. ·Među poginulim nalazio se i Stevan Došen, komandant
2. brigade „Matija Gubec", dok su ranjeni Ivan Vulić, komandant 1.
brigade „Braća Radić" i sva tri komandanta bataljona, kao i Stjepan
Lačan, politički komesar 3. brigade „Pavleka Mihovil Miškina" i dva
komesara bataljona. - Rade Bulat, Deseti korpus „Zagrebački",
VIZ, Beograd 1985, str. 202-216 Sremski front 1944.-1945., str. 144.
123)
Posebno su vođene žestoke borbe kada su Nemci 23. decembra
preduzeli napad policijskim jedinicama i 15. ustaškom bojnom na
Osječku brigadu 12. divizije u pravcu Levanjske Varoši. U borbama
koje su trajale pet dana dolazilo je do vrlo oštrih sukoba, ali
neprijatelj nije postigao značajniji uspeh, osim što je zauzeo to
mesto. Poslednjeg dana borbi, 27. Decembra, kod Levanjske varoši,
poginuo je i komandant 12. Divizije pukovnik Milan Stanivuković,
koji je kasnije posmrtno proglašen za narodnog heroja Jugoslavije.
-Zbornik NOR-a, tom V, knj. 36, dok. 108.
124)
Treća armija, pod komandom general-lajtnanta Koste Nađa,
političkog komesara pukovnika Branka Petričevića i načelnika štaba
pukovnika Vukašina Subotića, imala je u svom sastavu 12. korpus.
– 150 –
 Početkom 1945. godine na virovitičkom mostobranu
našli su se 16. divizija 12. korpusa, jedan puk 233. divizije Crve-
ne armije, 12. i 40. divizija 6. korpusa, kao i delovi 10. korpusa.
U prvoj polovini januara neprijatel j je i dalje nastajao,
angažujući sve raspoložive snage, da ovlada Viroviticom. Novi
pokušaj likvidacije mostobrana preduzeo je prvih dana januara
na zapadnom sektoru virovitičkog mostobrana, sa glavnim
udarom prema Špišić-Bukovici, koju je uspeo da zauzme
i ugrozi Viroviticu, ali je protivnapadom jedinica 32. i 33.
divizije ubrzo odbačen na polazne položaje. Nakon povlačenja
neprijateljskih snaga iz Špišić-Bukovice jedinice 10. korpusa su
zauzele nove položaje.
Na istočnom sektoru virovitičkog mostobrana neprijatelj
je otpočeo sa napadima tek 3. januara na položaje 16. divizije,
ali je protivnapadom odbačen. Zatim je 5. januara preduzeo novi
napad, podržan sa oko 15 tenkova. U borbama koje su trajale do
zore 6. januara, jedinice l6. divizije su zadržale neprijatelja.
U operativnom pogledu bili su još potčinjeni 6. i 10. korpus. Njihov
sastav i komanda bili su sledeći:·
- 12. korpus, pod komandom general-majora Glige Mandića i političkog
komesara potpukovnika Jova Kapičića, imao je u svom sastavu 16, 36.
i 51. diviziju, ukupne jačine oko 28.000 boraca.
- 6. korpus, pod komandom general-majora Veljka Kovačevića i
političkog komesara pukovnika Otmara Krajačića, imao je u svom
sastavu 12. i 40. udarnu diviziju, Artiljerijsku brigadu, Diljski i Požeški
partizanski odred i Diverzantski odred - ukupno oko 12.000 boraca.
- 10. korpus, pod komandom, general-majora Vladimira Maletića i
političkog komesara pukovnika lvana Šibla, imao je u svom sastavu 32. i
33. diviziju. U toku borbi za odbranu virovitičkog mostobrana 10. korpusu
je bila potčinjena 40. divizija 6. korpusa, ojačana 4. brigadom (bez 1. i
2. bataljona) 12. divizije. Jačina korpusa bez jedinica koje su mu bile
potčinjene u taktičkom pogledu iznosila je oko 9.000 boraca.
- Operacijom za odbranu virovitičkog mostobrana rukovodio je štab
3. armije, sa komandnim mestima u Barču i Virovitici. - Sremski front
1944-1945, str. 277-279.
– 151 –
 Pošto su svi dotadašnji pokušaji neprijatelja da se
probije na mostobran sa istoka od Našica i Donjeg Miholjca i
sa zapada od Kopriv nice ostali bez rezultata, on je i po drugi
put pokušao da to učini sa južne strane usmerivši svoje glavne
snage da nastupaju koncentrično prema Virovitici iz pravca
Banova Jaruga, Bjelovar i Pitomača. Uočivši koncentraciju
neprijateljskih snaga na području Bjelovara i Banove Jaruge,
štab 10. korpusa postavio je zadatak svim snagama da
vode upornu odbranu i stvore potrebno vreme i prostor za
prebacivanje na mostobran 12. korpusa iz Mađarske.
Na istočnom sektoru virovitičkog mostobrana, gde
su se u odbrani nalazile jedinice 16. divizije, u vremenu od
11. do 16. januara ispoljena je samo obostrana izviđačka
aktivnost. Tek 16. januara neprijatelj je preduzeo jači napod
na jedinice 16. divizije i uspeo da ih potisne. Posle ovih borbi,
u kojima su obe strane imale velike gubitke, jedinice 16.
divizije su zaposele odbrambene položaje na liniji reka Drava
– Čađavica – Adolfovac – Crnac.125)
Prema ranijoj odluci Vrhovnog štaba NOV i POJ da se,
pored 16. divizije, na virovitički mostobran prebace preko
Drave kod Barča 36. i 51. divizija 12. korpusa i dogovoru
štaba 3. armije sa štabom 57. armije 3. ukrajinskog fronta i
štabom bugarske 1. armije da odbranu leve obale reke Drave,
umesto 36. i 51. divizije, preuzmu bugarska 11. i 12. divizija,
štab 3. armije je 10. januara izdao naređenje štabovima 36. i
51. divizije da izvrše smenu.

125)
Petnaestog januara prebacila se preko Drave i u Slavoniju
novoformirana 15. brigada „Šandor Petefi" (mađarska), koja je
preuzela položaje 4. brigade na odseku s. Predrijevo – Zdenci –
Feričanci, a 4. brigada je preuzela položaje 1. brigade u rejonu
sela čađavice, dok je 1. brigada povučena na sređivanje i odmor.
– Sreta Savić, n. d., str. 63–67.
– 152 –
 Smena jedinica 36. i 51. divizije izvršena je od 11.
do 13. januara. Tada se 36. divizija prebacila kod Barča na
desnu obalu Drave i preko Virovitice produžila prema Špišić-
Bukvici, gde je smenila 33. diviziju 10. korpusa. Pošto je
predala položaje, 51. divizija je usiljenim maršem stigla u
rejon Barča i prebacila se preko Drave kod Barča i izvršila
pokret pravcem Virovitica – Podravska Slatina, gde je u toku
20. januara preuzela položaje od jedinica 16. divizije.

Tako su 20. januara 1945. jedinice 3. armije bile

grupisane:
– u zapadnom sektoru mostobrana (u širem rejonu
Virovitice) nalazile su se 36. divizija 12. korpusa, 40. divizija
i 12. brigada 12. divizije 6. korpusa i 32. i 33. divizija 10.
korpusa, dok su se na istočnom sektoru mostobrana prema
Čađavici, vrlo branjenom neprijateljskom uporištu, nalazile
16. i 51. divizija 12. korpusa;
– 6. korpus (bez 40. divizije i 12. brigade) nalazio se
na najosetljivijim mestima u prostoru između zapadnog i
istočnog sektora mostobrana.

Zbog veoma ozbiljne situacije na Sremskom frontu, gde

su Nemci jakim snagama (četiri divizije) uz podršku tenkova
izvršili 17. januara proboj položaja 1. armije na pravcu Sotin -
Tovamik, Vrhovni štab NOV i POJ je 18. januara naredio štabu
3. armije da sa 16. i 51. divizijom preduzme ofanzivna dejstva
prema Našicama i Donjem Miholjcu. Sutradan je Vrhovni štab
ponovo naredio da se svim snagama ispolji što jači pritisak
prema Našicama i Donjem Miholjcu, a da se prema Bjelovaru
i Pitomači ostave manje snage 10. i 6. korpusa.

– 153 –
– 154 –
Virovitički mostobran – 1. februar 1945.;
raspored jedinica NOVJ (crveno) i neprijateljske jedinice (plavo)
– 155 –
Povlačenje 12. korpusa NOVJ iz Podravine prema Mađarskoj u toku nemačke operacije „Vukodlak”;
6 - 10. februar 1944. Crvenom bojom obeležene snage NOVJ, Crvene armije i Bugarske snage a plavom
neprijateljske snage
 Radi toga je štab 3. armije naredio 16. i 51. diviziji da
napadnu neprijateljske snage u Čađavici i ovladaju levom
obalom Novog drav skog kanala; jedinicama 6. korpusa (bez
40. divizije) da zatvore pravce od Našica i Đurđenovca prema
Feričancima i Zdencima, i da sadejstvuju s jedinicama 51. i 16.
divizije; da jedinice 10. korpusa (32. i 33. divizija) 40. divizije
6. korpusa i 36. divizije 12. korpusa dejstvuju protiv nemačkih
i ustaško-domobranskih snaga u rejonu Koprivnice i Bjelovara.
U borbama koje su vođene od 20. do kraja januara,
prema Koprivnici i Bjelovaru, jedinice 10. korpusa NOVJ uspele
su da odbace neprijatelja prema Pitomači, Garešnici i Velikom
Grđevcu, dok su 16. i 51. divizija vodile veoma teške borbe oko
Čađavice i na Novom dravskom kanalu.126)
Jedinice 3. armije su 1. februara prešle u aktivnu
odbranu, s tim što je 51. divizija preuzela položaje 16. divizije,
koja je povučena u kor pusnu rezervu na prostor Gornje Bazje
-Suhopolje - Podravska Slatina - Budakovac. Do kraja januara
virovitički mostobran su napustili delovi 233. streljačke divizije
Crvene armije, tako da su na mostobranu ostale samo jedinice
3. armije. Dvanaesti korpus bio je u odbrani na istočnom i
zapadnom delu mostobranske osnovice, 6. korpus na istočnom
i južnom delu fronta Našice - Levanjska Varoš - južne padine
Dilj-planine i Požeške gore, a 10. korpus je sa 32. divizijom
organizovao odbranu slobodne teritorije Slavonije do levog
krila 36. divizije.127)
126)
U januarskim dejstvima na virovitičkom mostobranu ceni se da su jedinice
3. armije izbacile iz stroja oko 7.000 nemačkih i kvislinških vojnika. Međutim,
i gubici 3. armije bili su znatni: poginulo je 977, ranjeno 3.123 i nestalo 296
boraca. Najveće gubitke je imao 12. korpus: poginulih 654, ranjenih 1.792 i
nestalih 192 borca, dok je najmanje gubitke imao 6. korpus: poginulih 145,
ranjenih 489 i nestalih 61 borac.
127)
Divizije su prešle u odbranu: 36. divizija na liniji reka Drava – selo
Čeršnjevica – Siječinca; 32. divizija Bogaz (k. 228) – Novaja (mlin);
– 156 –
 Druga etapa operacije ( 6 - 10. februara) obuhvata
odbrambena borbena dejstva jedinica 3. armije za vreme
nemačke napadne operacije „Vervolf " i povlačenje s
mostobrana.
Pošto tokom decembra 1944. i u januaru 1945. nemačke
i ustaškodomokranske jedinice nisu uspele da ovladaju do-
linom Drave i likvidiraju mostobran na njenoj desnoj obali,
nemačka Vrhovna komanda je donela odluku da se krajem
januara i početkom februara izvede napad za likvidaciju
virovitičkog mostobrana i uspostavljanje neprekidnog
nemačkog fronta na Dravi. Trebalo je snažnim udarima sa
istoka i zapada razbiti glavne snage 3. armije na virovitičkom
mostobranu, a zatim posesti desnu obalu Drave i na njoj
izgraditi stabilan front koji će obezbediti levi bok i pozadinu
Grupe armija „E" na Sremskog frontu i u Bosni.
Za izvođenje ove operacije Nemci su angažovali 69. i
91. armijski korpus - oko šest divizija, jačine 60.000 vojnika,
50 tenkova i 200 artiljerijskih oruđa. Zadatak 91. korpusa bio
je da napada sa istoka: glavnim snagama - 297. pešadijskom
i 7. SS divizijom i 202. tenkovskim bataljonom, opštim
pravcem Našice - Virovitica radi rasecanja snaga 3. armije i,
posle spajanja sa snagama 69. korpusa u rejonu Virovitice,
da likvidira mostobran južno od reke Drave, a pomoćnim
snagama - delovima 7. SS divizije, iz rejona Slavonskog Broda,

40. divizija zapadna ivica šume Barna – Pavlovac i jedan bataljon Crni
lug; 12. brigada 17. divizije na liniji Uljanik – Antunovac; 33. divizija,
zapadno od 40. divizije, u rejonu Trnovitica, Dražica, St. Plošćica; 51.
divizija na liniji reka Drava – Adolfovac – selo Zdenci; 12. divizija selo
Feričanci – D. Matičina – Stari Zoljan, sa dva bataljona 4. brigade na
liniji selo Ruševo – Pleternica; 16. divizija se nalazila u širem rejonu
Suhopolja.
– 157 –
da prodire ka Kutjevu i za sebe veže deo snage 3. Armije.128)
Zadatak 69. korpusa bio je da napada sa zapada: glavnim
snagama - Borbena grupa „Moškov" i 1. i 2. kozačka brigada
pravcem Bjelovar - Virovitica, a pomoćnim - 7. ustaška-
domobranska divizija, iz rejona Kapela - Batrina, da prodire
ka Požeškoj kotlini i sadejstvuju s delovima 7. SS divizije.129)

128)
Nemački 91. armijski korpus, kojim je komandovao general-lajtnant
Verner fon Erdmansdorf, imao je u svom sastavu Borbenu grupu
„Fišer", 297. pešadijsku, 7. SS diviziju „Princ Eugen" i policijsku
diviziju „Štefan" - ukupno oko 30.000 vojnika. Raspored i zadaci
jedinica bili su sledeći:
– Borbena grupa „Fišer", kojom je komandovao general-major Adolf Fišer,
imala je u svom sastavu delove 264. divizije, 11. puk 11. vazduhoplovno-
pešadijske divizije, 18. policijski puk i 68. oklopni izviđački bataljon sa oko
20 tenkova. Njen zadatak je bio da iz rejona Čađavice prodre glavninom
snaga preko sela Senkovac ka Podravskoj Slatini i na taj način sadejstvuje
s 297. divizijom a slabijim snagama da prodire pravcem Noskovci - selo
Sopje - selo Vaška, posedne obalu Drave i time štiti desni bok 91. korpusa.
– 297. divizija, sa 202. tenkovskim bataljonom, imala je zadatak da iz
rejona Đurđenovca prodire opštim pravcem Đurđenovac - Čačinci -
Podravska Slatina - Virovitica.
– 7. SS divizija imala je zadatak da iz rejona Našica prodire pravcem
Našica - Orahovica - Voćin - Pivnica.
Komandno mesto 91. armijskog korpusa u pripremnom periodu nalazilo
se u Đjakovu, a u toku operacije u Našicama. - Sremski front 1944-1945.
str. 245-176.
129)
Nemački 69. korpus, kojim je komandovao general-lajtnant Helge
Auleb, angažovao je 1. kozačku, 1. ustaško-domobransku jurišnu, 7.
ustaško-domobransku gorsku diviziju i jurišnu brigadu „Jugoistok" -
ukupno oko 30.000 voinika. Raspored i zadaci jedinica bili su sledeći:
– 1. kozačka brigada dobila je zadatak da iz rejona Grubišno Polje napada
opštim pravcem Grubišno Polje – lvanovo Selo – Pivnica – Suhopolje, s
tim da se u rejonu Pivnice spoji sa 7. SS divizijom.
– Borbena grupa „Moškov" (1. ustaško-domobranska jurišna divizija i
1. pukovija Pavelićevog telesnog zdruga) imala je zadatak da iz rejona
Bjelovar – Velika Pisanica napada grebenom Bilogore opštim pravcem
Bačkovica – Vukosavljevica – Špišić Bukovica – Virovitica.
– 158 –
 Napad nemačkih i ustaška-domobranskih jedinica
počeo je 6. februara u 6.30 sati, uz snažnu podršku artiljerije
i tenkova.130) Jedinice 1. korpusa su u toku dana zauzele
Feričance, Orahovicu i Čačince, sutradan -7. februara Mikleuš
i Voćin, a 8. februara Podravsku Slatinu. Jedinice 69. korpusa
zauzele su neke položaje na Bilogori, a u zoni odbrane 40.
divizija zauzele su sela Velika Barna, Grubišno Polje, Velika
Peratovica, Ivanovo Selo i Rastovac.
Uočivši opasnost od eventualnog spajanja napadnih
klinova krilnih jedinica 69. i 91. korpusa, štab 10. korpusa
je hitno doveo 33. diviziju u rejon Malih i Velikih Bastaja da
spreči dalji prodor jedinica 1. kozačke brigade ka selu Pivnici.
Na istočnom delu mostobrana jedinice 91. korpusa produžile
su nadiranje prema Virovitici i u izvesnim momentima
stvarale dramatične situacije.
Ovakav razvoj situacije zabrinuo je Štab 3. armije pa
je, u saglasnosti sa Vrhovnim štabom, izdao 8. februara
naređenja štabovima korpusa u kojima je regulisao postupak
u slučaju neprijateljskog napada, i to:
– da se 8/9. februara na levu obalu Drave prebaci sva
vozeća artiljerija (osim brdske za koju su postojali tovarni
konji) i sve vozeće komore i bolnice;
– da 36. divizija posedne uži mostobran na liniji Drava
– Neteča – Gornje Bazje - Dijelka - Drava i da ga brani po
– 2. kozačka brigada i jurišna brigada „Jugoistok" imale su zadatak da iz
rejona Đurđevac - Pitomača izvrše napad i prodru ka Virovitici i Barču i
sadejstvuju s 91. armijskim korpusom u likvidaciji virovitičkog mostobrana.
Komandna mesto 69. korpusa nalazilo se u Zagrebu i Bjelovaru – Sremski
front 1944-1945., str. 276-277.
130)
Operacijom je rukovodio komandont Grupe armija „E" general-
pukovnik Aleksdar Ler sa komandnog mesta u Novoj Gradiški, a njegov
načelnik štaba bio je general-major Erik Šmit Rihberg. - Sremski front
1944-1945, str. 7.
– 159 –
svaku cenu dok sve jedinice 12. korpusa ne pređu na levu
obalu Drave;
– da se jedinice 16. i 51. divizije tokom dana 9. i noću
9/10. februara prebace na levu obalu Drave;
– da 6. i 10. korpus ostanu i dalje u Slavoniji sa zadatkom
da se zabace u pozadinu i na bokove nastupajućih kolona 69.
i 91. korpusa, a zatim, osloncem na planinske masive Papuka
i Psunja, dejstvuju na komunikacije - 6. korpus od Đakova do
Virovitice, a 10. korpus od Pakraca do Slavonske Požege.
Uz podršku artilerije i tenkova nemački korpusi su, 9.
februara, krenuli u koordiniran napad na frontu od Drave
kod Pitomače pa preko istočnih obronaka Bilogore i istočno
od Suhopolja pa sve do Drave kod Vaške. Na svim pravcima
napada vođene su lakše borbe sa zaštitnicama 12. korpusa,
osim na pravcu Cabuna - Suhopolje - Virovitica gde su posle
oštrih borbi sa 16. divizijom zauzeli Viroviticu. Međutim, 7.
SS divizija zadržana je dejstvima 12. divizije. U izvornom delu
reke Ilove i na padinama Bilogore, jedinice 6. i 10. korpusa
slomile su pokušaje jedinica 69. korpusa da probiju odbranu i
da se spoje sa 7. SS divizijom.
Tada je počelo ubrzano povlačenje 12. korpusa i Osječke
brigade 12. divizije ka užem mostobranu. Nemačka avijacija je
pokušala da sruši pontonski most na Dravi kod Barča. I pored
toga, jedinice 12. korpusa su noću 9/10. februara nastavile sa
povlačenjem preko mosta i uredno i neometano prešle Dravu,
posle čega je pontonski most rasklopljen i izvučen.131) Osim
12. korpusa, preko mosta kod Barča prešle su na levu obalu
Drave: Osječka brigada 12. divizije, evakuisani ranjenici 6. i
10. korpusa i više hiljada izbeglica iz Slavonije.
131)
Nakon odmora i popune, 3. armija (16, 36. i 51. divizija) 23. februara posela
je položaje, koje je do tada držala bugarska 1. armija, na levoj obali
Drave i Dunava, od Torjanaca (na Dravi) do Plavna (na Dunavu).

– 160 –
 Jedinice 6. i 10. korpusa vodile su 9, 10. i 11. februara
žestoke borbe sa jedinicama 7. SS divizije i 1. kozačke brigade
i Borbene grupe „Moškov" na severnim padinama Papuka
zapadno od Voćina i na istočnim padinama Bilogore. Zatim su
se jedinice 10. korpusa povukle na prostor Končanica - Ribnjaci
- Daruvar - Badljevina, 12. divizija u rejon Velika -Kaptol
-Vetovo, dok je 40. divizija angažovana da štiti slobodnu
teritoriju frontom prema Banovoj jaruzi i Okučanima, čime
su završene borbe na virovitičkom mostobranu?132)

Zaključak
Mada snage 6. i 10. korpusa i 3. armije na virovitičkom
mostobranu nisu ostvarile značajniji operativni cilj, one su
preko dva meseca za sebe vezivale pet do šest nemačkih i
ustaško-domobranskih divizija, čime su olakšana dejstva
1. armije na Sremskom frontu i istovremeno štićen je levi
bok 3. ukrajinskog fronta Crvene armije u Mađarskoj. Zbog
borbi na virovitičkom mostobranu početak velike nemačke
protivofanzive u Mađarskoj planiran za 20. februar odgođen
je do 6. marta. Za jedinice NOVJ to je bila prva operacija
koja je izvedena na nivou armije i u pozadini neprekidne
linije fronta, čija je operativna zona - područje Podravine,
Moslavine i zapadne Slavonije -bila dužine (istok-zapad)
oko 120, a širine (sever-jug) oko 80 km. Operacija je trajala
64 dana, a izvedena je u dve etape, sa operativnom pauzom
između prve i druge etape 10 dana.
Karakteristike komandovanja čini učešće tri stepena
operativnog nivoa, na koje su ispoljili značajan uticaj Vrhovni

132)
Gubici 3. armije za vreme obe etape operacije „Vukodlak", od 6. do
10. februara, iznosili su 347 poginulih, 656 ranjenih i 646 nestalih. Gubici 69.
i 91. nemačkog korpusa procenjeni su na oko 3.500 mrtvih i ranjenih vojnika,
podoficira i oficira. - Sremski front 1944-1945, str. 285.

– 161 –
štab NOV i POJ i, nemačka Vrhovna komanda oružanih snaga.
Formiranjem 3. armije u trenutku najveće krize za jedinice
NOVJ u odbrani virovitičkog mosto brana, čiji je štab preuzeo
komandu nad sva tri korpusa, na najbolji način je osigurana
uspešna koordinacija i sadejstvo jedinica NOVJ i POJ u daljim
dejstvima u odbrani mostobrana. Štab 3. armije imao je
olakšavajuću okolnost u tome što je odbranom zapadnog
sektora mostobrana rukovodio preko Štaba 10. korpusa, a
odbranom istočnog sektora preko štaba 6. korpusa.
Odnos snaga (49.000:60.000) bio je u korist neprijatelja.
Protivnik je kvalitativno bio superiorniji, jer jedinice NOVJ i
POJ nisu imale dovoljno iskustva i veštine u vođenju borbi
na ravničarskom zemljištu i protiv tenkova, bez značajnije
podrške svoje, a uz žestoko dejstvo neprijateljske artiljerije.
To je i prouzrokovalo obostrano relativno velike gubitke.
Najosetljiviji i najteži deo druge etape, pa i čitave
operacije, jeste povlačenje 3. armije sa virovitičkog
mostobrana, odnosno prebaci vanje 12. korpusa na levu
obalu Drave, koje je izvršio uspešno i u potpunom redu.
To je bilo moguće zahvaljujući dobro organizovanim i
izvedenim odstupnim marševima, uspešnim zaštitničkim
borbama i dobroj organizaciji prebacivanja preko Drave. U
odbrani virovitičkog mostobrana, zajedno sa jedinicama
NOVJ, angažovan je i jedan puk 233. divizije Crvene armije,
a glavnina te divizije od 8. decembra 1944. do 19. januara
1945. nije prešla Dravu.

– 162 –
FOTO DOKUMENTACIJA

– 163 –
Maršal Josip Broz Tito, potpisuje Sporazum o sadejstvu Sovjetske armije
i NOVJ, Krajova, septembar 1944. godine

Vojni savet Trećeg ukrajinskog fronta. Sa leva na desno:

V. M. Lajok, maršal Fjodor Ivanovič Tolbuhin, general-pukovnik A. S.
Želtov i načelnik štaba, maršal Sergej Sergejevič Birjuzov

– 164 –
 Štab 51. vojvođanske udarne divizije: Milan Basta, komesar,
Sreta Savić-Kolja, komandant i
Uroš Ostojić Đetić, pomoćnik političkog komesara divizije

Milan Korica Kovač, narodni heroj, Lazar Marković Čađa, narodni heroj,
prvi komandant 8. VUB komandant I bataljona 8. VUB

– 165 –
General-pukovnik Mihail N. Šarohin, heroj Sovjetskog Saveza,
komandant 57. sovjetske armije u vreme Batinske bitke

– 166 –
 Ova slika pokazuje koliki je podvig bio prebaciti se sa leve na desnu
obalu Dunava. Na bregu, tzv. Belomanastirskoj gredi, su bili utvrđeni
neprijateljski vojnici

Trupna komora 8. VUB na putu prema Bezdanu, novembar 1944.

– 167 –
 Prebacivanje na drugu obalu

Prebacivanje ljudstva i borbene tehnike preko Dunava

– 168 –
Forsiranje Dunava i prelazak jedinica 12. vojvođanskog korpusa
na tzv. Virovitički mostobran

Planiranje prelaska Dunava kod Kazuka

– 169 –
 Borci 8. VUB u šumi kod Kupusine

Grupa partizana sa ruskim vojnicima na frontu

– 170 –
Drugi bataljon u Nađbarački pred početak same Batinske operacije

Komandant 7. vojvođanske brigade, Milan Ješić Ibra, raportira

komandantu Glavnog štaba Vojvodine, general-lajtnantu Kosti Nađu
– 171 –
Spomen muzej Batinske bitke

Memorijal Batinske bitke

– 172 –
 SADRŽAJ
NAPOMENA UREDNIKA ...............................................................3
Prof. dr Mladenko Colić
BATINSKA OPERACIJA – BITKA....................................................5
Živan Žika Stojšić
KA OKONČANJU DRUGOG SVETSKOG RATA ............................30
Dr Milan Terzić
VOJNO-POLITIČKA SITUACIJA U JUGOSLAVIJI
NA KRAJU DRUGOG SVETSKOG RATA .......................................38
Doc dr. Aleksej Timofejev
CRVENA ARMIJA I BATINSKA BITKA. ........................................48
Dr Dmitar Tasić
OSNIVANJE I RAD JEDINICA KORPUSA
NARODNE ODBRANE JUGOSLAVIJE
U VOJVODINI 1944.-1945. GODINE ...........................................62
Mr. Predrag Bajić
BORBENA GOTOVOST 51. VOJVOĐANSKE
DIVIZIJE U BATINSKOJ OPERACIJI.............................................72
Olajoš Nađ Mikloš
VIŠENACIONALNA SUBOTICA U BATINSKOJ BITKI .................86
Boško Krunić
NEGIRANJE ANTIFAŠIZMA U SRBIJI ..........................................95
Petar Šušnjar
BATINSKA BITKA – POGLED UNAZAD ....................................103
Vojislav Martinov
SPOMENICI CRVENOARMEJCIMA U VOJVODINI ...................119

– 173 –
Pero Matić
NOVA KONCEPCIJA MEMORIJALA BATINSKE BITKE..............129
Milka Ljuboja
REVITALIZACIJA SPOMEN MUZEJA BATINSKE BITKE ...........138

PRILOZI

Prof. dr Mladenko Colić

BORBE ZA VIROVIТIČKI MOSTOBRAN ....................................147

FOTO DOKUMENTACIJA ...........................................................163

– 174 –
CIP - Каталогизација у публикацији
Библиотека Матице српске, Нови Сад

94(497.5 Батина) „1941/1945”

BATINSKA bitka : zbornik radova / [urednik Stanko Šušnjar].

- Novi Sad : Udruženje antifašista Novog Sada, 2014 (Novi Sad :
Mala knjiga). - 176 str. : ilustr. ; 23 cm

Tiraž 400.

ISBN 978-86-917301-3-0

a) Нароослободилачка борба 1941-1945 - Батинска битка

COBISS.SR-ID 293680903

– 175 –
– 176 –