ͳͻͶͶǦʹͲͳͶ
Udruženje antifašista Novog Sada
Novi Sad, 1944–2014
Udruženje antifašista Novog Sada

Novi Sad
1944–2014
Zbornik radova

Novi Sad, 2014.

 UMESTO UVODA
U 2014. godini navršilo se 70 godina od oslobađanja
Novog Sada u Drugom svetskom ratu. Smatrajući to veli-
kim jubilejom a pogotovo što je 23. oktobar, dan oslobođe-
nja Novog Sada, decenijama posle rata proslavljan kao je-
dan od najznačajnijih datuma u njegovoj istoriji, predložili
smo da se, pored tradicionalne dodele oktobarske nagrade i
novembarske povelje grada Novog Sada, 70 godišnjica
oslobađanja obeleži sa više manifestacija – akademijom,
tribinom, filmskim projekcijama, izložbama i dr.
Cenili smo da je antifašistička prošlost i sadašnjost
Novog Sada dovoljan povod da se građani podsete a mladi
upoznaju sa slavnom prošlošću grada, teškim godinama
okupacije ali i životom u slobodi u kojoj je Novi Sad zabele-
žio najveći razvitak u privrednom, društvenom i kulturnom
životu.
Predložili smo da se priprema manifestacija poveri
odboru sastavljenom od predstavnika gradskih organa i
organizacija, nevladinih organizacija i istaknutih i zaslužnih
građana Novog Sada.
S obzirom da do organizovanja zajedničkih manife-
stacija, niti do zajedničkog učešća u organizaciji manifesta-
cija nije došlo (grad i boračka organizacija organizovali su
zasebne svečane akademije), naša organizacija odlučila je
da organizuje svečani skup posvećen 70 godišnjici oslobo-
đenja Novog Sada. Na skupu, koji je održan 21. oktobra, o
godinama okupacije i oslobođenju Novog Sada govorio je
Zvonimir Golubović, istoričar dok je o godinama poslerat-
nog razvoja govorio prof. dr Boris Kršev, takođe istoričar i
naš sugrađanin.
5
 Spomenik palim borcima Novosadskog partizanskog odreda, Čenej
Rad vajara Pavla Radovanovića
U ovom Zborniku su štampani radovi saopšteni na
skupu, tekst posvećen oslobođenju Novog Sada koji je pri-
premio dr Milan Micić, a u prilogu je, radi podsećanja na
proteklo vreme, dat tekst iz knjige „Novi Sad grad heroj“
čiji izdavač je Opština Novi Sad a koja je štampana 1975.
godine. Fotografije su preuzete iz foto – dokumentacije
Muzeja Vojvodine i monografija o Novom Sadu.
Na dan oslobođenja Novog Sada, 23. oktobra dele-
gacija naše organizacije položila je venac na spomenik No-
vosadskom partizanskom odredu na Čeneju i na grob prote
Alimpija Popovića, prvog predsednika Narodnooslobodi-
lačkog odbora Novog Sada.

Udruženje antifašista Novog Sada

6
Stanko Šušnjar, predsednik
Udruženje antifašista Novog Sada

Poštovani učesnici skupa,

dame i gospodo,
drugarice i drugovi

Pozdravljam sve prisutne koji su se odazvali pozivu

organizatora da se zajednički podsetimo na vreme kad su
Novosađani živeli pod fašističkom okupacijom, na dane kad
su obasjani slobodom i godine života i rada koje su zatim
usledile.
Pozdravljam i predstavnike sredstava informisanja –
štampe, radija i televizije sa uverenjem da će javnost
obavestiti o obeležavanju jednog od najvažnijih događaja iz
istorije Novog Sada, kakav predstavlja njegovo oslobođenje
u Drugom svetskom ratu.
Izražavam veliko zadovoljstvo što su danas sa nama
i borci NOVJ.
Posebno pozdravljam Mitu Bugarskog, potpukovni-
ka JNA koji je u izvidnici, zajedno sa svojim drugovima –
borcima iz sastava III bataljona, VIII Vojvođanske udarne
brigade, prošao kroz Novi Sad, noć pred 23. oktobar 1944.
godine, kad su jedinice NOVJ i Crvene Armije ušle u Novi
Sad i, posle 3,5 godine fašističke okupacije, donele Novo-
sađanima toliko željenu slobodu.
Pre nego što nastavimo, molim vas da minutom
ćutanja odamo dužno poštovanje svim stradalim u okupaci-
ji Novog Sada i Novosađanima borcima za slobodu našeg
Grada i zemlje.
Neka su im večni slava i hvala!

7
 Stradalništvo Novosađana u okupaciji Grada bilo je
veliko. Pomenimo samo ljudske žrtve što i jeste najveći i
jedino nenadoknadiv gubitak, a to što je samo oslobođenje
ostvareno bez oružane borbe nimalo ne umanjuje sjaj slo-
bode. Već prvog dana rata – 6. aprila 1941. godine bom-
bardovan je Novi Sad u naletu Nemačke avijacije prema
Beogradu koji je određen za glavni cilj. Bila je to odmazda
za protest koji su Novosađani masovno izrazili 27. marta
protiv Pakta sa Hitlerovom Nemačkom, ali i više nego jasan
znak šta čeka Novi Sad i njegove građane posle mađarske
okupacije. Prva žrtva nemačkog bombardovanja i početaka
rata koji je nametnut bila je Novosađanka – Nemica. Time
je još jednom potvrđeno da rat ne bira žrtve. Ubrzo i za sve
vreme trajanja fašističke okupacije usledile su i druge žrtve
nedužnog stanovništva – hapšenja, streljanja, odvođenja
celokupnih porodica u logore smrti ili progon iz Grada.

Spomenik žrtvama racije, Novi Sad, Beogradski kej

Rad vajara Jove Soldatovića

8
 U istoriji Novog Sada, od njegovog nastanka, nema
tužnijeg događaja od racije, kad je mađarska okupaciona
vlast, u tri okrutno hladna januarska dana 1942. godine,
pod dunavski led bacila blizu 1.300 nedužnih građana.
Njihova jedina krivica je bila što su bili Srbi i Jevreji ili što
su im ideološka i patriotska opredeljenja bila antifašistička.
Bio je to genocid, bez presedana ne samo na ovim pro-
storima, nego uopšte ikad i igde zabeležen.
Nisu Novosađani bili nemi posmatrači onoga što se
dešavalo u okupaciji. Naprotiv, u Gradu je sve vreme de-
lovao Pokret otpora i oslobodilački pokret pod rukovod-
stvom Komunističke partije. Na organizovan način uključi-
vali su se Novosađani u partizanske jedinice a u Gradu su
preduzimane akcije i širena antifašistička propaganda.
Podsetimo da je krajem 1942. godine pokrenuto glasilo
Pokrajinskog narodno-oslobodilačkog odbora „Slobodna
Vojvodina“ kao odgovor na kvislinški dnevni list čije izda-
vanje je odobrila mađarska okupaciona vlast. „Slobodna
Vojvodina“ je, inače, preteča, novosadskog „Dnevnika“ koji
se nažalost ovih dana nije primereno oglasio.
O učešću Novosađana u NOB-i govori podatak da je
u partizanskim odredima i vojvođanskim brigadama ne-
posredno učestvovalo oko 2.500 Novosađana, iz reda svih
nacionalnosti koje su živele u Novom Sadu. U borbi protiv
fašista poginulo je 826 organizovanih učesnika NOP, a
fašisti su prilikom ulaska u Grad, u raciji, zatvorima i log-
orima do kraja okupacije ubili oko 5.000 Novosađana. O
žrtvama koje su Novosađani pretrpeli najrečitije govori po-
datak da je svaki deseti žitelj Grada položio život za slo-
bodu svog Grada i svoje zemlje. Završetak rata dočekao je
Novi Sad sa skoro 28.000 stanovnika manje, što ubijenih,
što oteranih u logore smrti ili raseljenih u druge krajeve.

9
 Stoga antifašizam koji su Novosađani na delu iskazali
ima trajan istorijski značaj. On jasno razgraničava dobro od
zla u svim vidovima njegovog izražavanja. Tako je bilo u go-
dinama okupacije i rata, a tako mora biti i danas ako nećemo
da prepustimo zlu da nas nadvlada. Ako to ne uradimo
danas sutra će biti kasno. U tome je jedina zaloga
zajedničkog života u multinacionalnoj i multikonfesionalnoj
sredini kakav je oduvek bio Novi Sad i kakav će biti. Zbog
toga je Novi Sad postao grad heroj i zbog toga je, u pesmi
koja je njemu posvećena, rečeno – grad u čovečnosti ne-
dostižan.

10
Dr. Milan Micić, istoričar, Novi Sad

70. GODINA OSLOBOĐENJA NOVOG SADA

Obeležavanje značajnih datuma iz istorije jeste pri-
lika za samosagledavanje onih zajednica koji ih obeležavaju
i uspostavljanje njihovog odnosa prema sopstvenoj prošlo-
sti što istovremeno identifikuje savremeni vrednosni sistem
određene zajednice. Uspostavljanje relacije između savre-
menosti i istorije je način da se savremena društva odrede
prema kulturi sećanja tj. da iz sopstvene prošlosti izaberu
one stavove, vrednosti i tradicije koje transponuju u sadaš-
nje i buduće vreme.
Između 23. oktobra 1944. godine (dan oslobođenja
Novog Sada) i 23. oktobra 2014. godine jedva da je prošlo
70 godina, što je jedan prosečan ljudski vek, a u okvirima
istorijskog vremena pomenuti vremenski period je samo
istovetan istorijski tren. U stabilnim društvima 20. veka ovo
ljudsko i istorijsko vreme je međusobno blisko, ali srpsko
društvo, kao i ostala postjugoslovenska društva, prošlo je
epohu zgusnute i frekfentne istorije obeležene svakovrsnim
diskontinuitetima, potresima i lomovima tako da događaji i
pojave koji su se dogodili pre 70 godina u uslovima ograni-
čenog i fragmentarnog kolektivnog sećanja mogu izgledati
kao davno prošlo vreme.
Tako je i i ovaj datum, sedam decenija od oslobođe-
nja Novog Sada od fašizma, pritisnut kolektivnim nedoumi-
cama različitih vrsta koje su nametane u decenijama samo-
destrukcije i samosubverzije društva koje iz procesa sop-
stvene samorazgradnje nije stiglo da se vine u proces dub-
lje samoobnove temeljnih društvenih, humanih i civilizacij-
skoh vrednosti u koje spada i antifašizam.

11
 Antifašistička borba je temelj savremene evropske
civilizacije i humanog i demokratskog sagledavanja sveta i
slobode i ravopravnosti svih naroda, rasa i jezika. Podseća-
nje na žrtve koje su pale u odbrani temeljnih ljudskih vred-
nosti, u borbi protiv fašizma i nacizma u Drugom svetskom
ratu, jeste način da se u savremenom svetu te iste civiliza-
cijske vrednosti očuvaju kao deo kontinuiteta evropske i
svetske civilizacije i istorije.

Prizor sa ulica Novog Sada nakon oslobođenja od okupatora

23. oktobar 1944. godine je onaj dan kada je Novi

Sad posle tri i po godine okupacije postao slobodan. Horti-
jev autokratski, desničarski i fašistički režim Novom Sadu i
Bačkoj 12 i 13 aprila 1941. godine doneo je jednu tešku i
dugu okupaciju ispunjenu nasiljem, terorom i atakom na
biološko, kulturno i istorijsko biće srpskog i jevrejskog na-
roda. Hortijev režim u Mađarskoj nastao je i razvio se izme-
đu dva svetska rata na težnji za revizijom i promenom rezul-
tata Prvog svetskog rata odnosno negiranju Trijanonskog
mirovnog ugovora od 4. juna 1920. godine po kojem su de-
lovi teritorija nekadašnjeg Kraljevine Ugarske na osnovu

12
etničkog načela pripali susednim novostvorenim državama,
Kraljevini SHS (Jugoslaviji), Čehoslovačkoj i Kraljevini Ru-
muniji. Revizija Trijanonskog mirovnog ugovora između dva
svetska rata bila je osnovni cilj Hortijevog režima i celokup-
nog mađarskog društva, a običnom mađarskom čoveku
osvajanje teritorija susednih država nametano je od strane
Hortijevog režima i kao rešenje svih socijalnih i ekonomskih
pitanja koja su potresala Mađarsku između dva svetska rata.
Racija u Novom Sadu i Šajkaškoj januara 1942. godi-
ne predstavljala je kontinuitet mađarske okupacione politike
na području Bačke kojom je Bačka „čišćena“ od srpskog sta-
novništva. Racija je januara 1942. godine pogodila i jevrejsko
stanovništvo Bačke, posebno Novog Sada, koje je takođe u
proleće 1944. godine poslato u nemačke koncentracione
logore. U Raciji u Šajkaškoj i Novom Sadu ubijeno je 1942.
godine oko 4.000 Srba i Jevreja, a u Novom Sadu u periodu
21 - 23 januara 1942. godine ubijeno je oko 1.300 ljudi.
Napad mađarske vojske na Kraljevinu Jugoslaviju
aprila 1941. godine i njena okupacija Bačke pokazali su suš-
tinu i karakter budućeg okupacionog režima. Iako nije bilo
ozbiljnijeg otpora od strane jugoslovenske vojske prilikom
okupacije aprila 1941. godine ubijeno je oko 3.500 ljudi od
kojih 500 u Novom Sadu. Ubijani su tada viđeniji Srbi, kolo-
nisti - srpski ratni veterani dobrovoljci naseljeni između dva
svetska rata u Bačkoj, pripadnici jugoslovenskih patriotskih
udruženja, kao i svi oni koji su se na bilo koji način mogli
zameriti vlasti koja se upravo uspostavljala.
Cilj mađarske okupacione politike bio je potiranje
svih tragova koje je jugoslovenska država uspostavila u Bač-
koj u prethodne dve decenije, a pre svega agrarne reforme i
kolonizacije. Zato su iz Bačke proterivani i internirani svi
oni koji nisu bili njeni stanovnici sa 31. oktobrom 1918. go-
dine što je pogodilo pre svega naseljene koloniste i pred-

13
stavnike jugoslovenske vlasti i države koji zavičajno nisu bili
bački starosedeoci, ali i deo srpskog starosedelačkog sta-
novništva. Do jeseni 1941. godine iz Bačke je proterano
56.000 ljudi, a jedan deo kolonističkog stanovništva interni-
ran je u logore od kojih je najteži i najozloglašeniji bio logor
Šarvar u Mađarskoj.

Ulazak okupatorske mađarske vojske u Grad;

hapšenje i likvidacija nedužnih ljudi; naredba okupatorskih vlasti

Okupaciona represija usmerena na uništenje čitavih

nacija, Srba i Jevreja, bila je usmerena i na pokret otpora
takvoj politici. Nosilac pokreta otpora mađarskoj okupacio-
14
noj politici bila je KPJ, a narodnooslobodilačka borba u No-
vom Sadu i Bačkoj bila je integralni deo opštejugoslovenske
narodnooslobodilačke borbe. Od jula 1941. pa do početka
oktobra 1941. godine pokret otpora pod rukovodstvom KPJ
izveo je u Bačkoj oko 50 manjih akcija. Narodnooslobodi-
lački pokret otpora u Bačkoj suočio se sa činjenicom da nije
mogao naći podršku kod manjinskih naroda u Bačkoj
(mađarskog i nemačkog stanovništva), kao i da se sudario
sa snažnim i represivnim okupacionim aparatom. To je do-
velo do pasivizacije pokreta otpora posle oktobra 1941.
godine, što je bila posledica represivanih mera koje je oku-
pator preduzimao (hapšenja, javna pogubljenja, logorisanja
pripadnika pokreta otpora itd.). Ipak, u Novom Sadu anti-
fašistički pokret otpora trajao je u kontinuitetu u tri i po
godine i oslobađanje Novog Sada 23. oktobra 1944. godine
bilo je rezultat te kontinuirane borbe koja se vodila u No-
vom Sadu i Bačkoj protiv mađarskog okupatora, ali i na
drugim mestima na kojima su se našli Novosađani i Bačvani
tokom ratnih godina.
Oslobođenje Novog Sada 23. oktobra 1944. godine,
koje je proteklo bez oružanih sukoba u samom gradu jer su
dan ranije okupatorske jedinice otišle iz grada, istovremeno
je bilo slika sloma okupacionog sistema, naraslog pokreta
otpora pod vođstvom KPJ, kao i ulaska sovjetskih trupa,
prvo u Banat, a od 8. oktobra 1944. godine i u Bačku.
Dan oslobođenja Novog Sada kojeg danas obeleža-
vamo, kao i sedam decenija od njegove ponovne slobode,
važan je datum u istoriji grada, to je jedan od onih važnih
datuma u njegovoj povesti kojim se meri vreme i koji pred-
stavlja granicu između epoha.

15
Zvonimir Golubović, muzejski savetnik i istoričar, Novi Sad

NOVI SAD U DANIMA OSLOBOĐENJA

Agresija, rat, okupacija i teritorijalno rasparčavanje
Kraljevine Jugoslavije od nacističke Nemačke i njenih
saveznika izvršeno je u vremenu od 6. do 18. aprila 1941.
godine. Vojvodina je doživela sudbinu ostalih delova zem-
lje. Bila je podeljena između tri okupatora. Banat je for-
malno ušao u sastav kvislinške Nedićeve Srbije, dok su fak-
tičku vlast imale domaće Švabe – Folksdojčeri. Bačku i
Baranju su okupirale trupe Hortijeve Mađarske, a Srem je
pripao Pavelićevoj ustaškoj nezavisnoj državi Hrvatskoj.
Posle troipogodišnje okupacije, borbi i stradanja,
vesti sa Istočnog i ostalih frontova, kao i neki drugi doga-
đaji jasno su nagoveštavali sve nove i veće uspehe anti-
hitlerovske koalicije, odnosno skori dolazak oslobođenja.
Vidljiv znak bliske propasti mađarsko-nemačkog
okupatora bio je početak selidbe Folksdojčera. Kroz Novi
Sad su prolazile ili se kretale dugačke kolone kola nato-
varenih raznim stvarima. Brutalna je neistina o njihovom
proterivanju od novih vlasti. Po nekim podacima, zabele-
ženim u knjizi „Depeša Glavnog štaba NOV i PO Vojvodine“,
samo od 10. do 15. septembra 1944. godine u Prijavnom
uredu u Novom Sadu registrovano je 10.000 odjava.
U periodu avgust-oktobar 1944. godine, mađarski
okupator Bačku tretira kao područje izuzetno ugroženo
snagama NOB-e, da bi je septembra proglasio ratnom teri-
torijom.
Sedmog septembra 1944. godine u pomenutoj knjizi
„Depeša GŠ NOV i PO Vojvodine“ ubeležen je podatak da
se u Novom Sadu nalaze jedna nemačka i jedna mađarska

16
divizija. Osam dana kasnije u ovu knjigu su uvedeni podaci
da su banka, glavna pošta i ceo činovnički kadar, koji je
došao iz Mađarske, zajedno sa nekim ratnim zločincima i
saradnicima okupatora, napustili Grad.
U okviru strateškog povlačenja, 4. oktobra 1944.
godine, komandant mađarskog 5. korpusa izdaje naredbu
da se Južna Bačka delimično evakuiše. U skladu sa tom
naredbom počinje povlačenje, mada ne svih, vojnih jedini-
ca, žandarmerije i policije. Dan pre ove naredbe 3. oktobra,
izdaje i Mađarska vlada direktivu o postupnom povlačenju
ne malog civilnog okupacionog aparata iz Bačke.
Opštu uznemirenost u Novom Sadu avgusta-septe-
mbra 1944. godine povećala su saveznička bombardovanja
Grada, o čemu će kasnije biti reči.
Nakon Banata na red je došlo oslobođenje Bačke.
Osmog oktobra 1944. godine trupe Crvene armije uz pomoć
snaga NOV i PO Vojvodine toga dana prešle su Tisu spram
Sente, da bi do kraja oktobra, uz sadejstvo pet partizanskih
odreda formiranih u Bačkoj: Bačkopalanačkog, Šajkaškog,
Subotičkog, Novosadskog i Somborskog – oslobodile celu
Bačku.
Saznavši za odlazak okupatora članovi rukovodstva
Komunističke partije i skojevskog rukovodstva u Novom
Sadu organizovali su omladince u određene čete koje su
uputili na pojedina značajna mesta u Gradu da bi se sprečila
eventualna anarhija. Među stanovništvom Grada vladalo je
veliko uzbuđenje, pritajena radost, kod nekih i strah.
Među poslednjim velikim mestima, gradovima u
Bačkoj oslobođen je Novi Sad. Kako je severni deo Bačke za
okupatora bio odsečen, tj. oslobođen, preostale značajne
oružane okupatorske snage skoncentrisane u Novom Sadu
pokušale su prodor na zapad preko Srema. U popodnevnim
satima 22. oktobra 1944. godine oko 15 časova posle pre-

17
laska voza punog vojnika različitih okupatora strahovita
eksplozija uznemirila je Novosađane, koji u prvi mah nisu
znali o čemu se radi. Tom eksplozijom Nemci su u povlače-
nju digli u vazduh železnički most, koji je bio delimično
srušen aprila 1941. godine od strane Jugoslovenske vojske, a
Nemci su ga za svoje potrebe, obnovili tokom 1942. godine.

Srušeni most u povlačenju okupatorskih jedinica, 1944. godina

Sutradan, 23. X 1944. godine, u jutarnjim časovima

(6.20), borci II bataljona Novosadskog partizanskog odre-
da, ušli su u Grad, oduševljeno dočekani od srpskog dela
stanovništva. Istoga dana po ulicama Novog Sada mogli su
se čitati proglasi novouspostavljenih organa vlasti: Proglas
Gradskog NOO i Štaba novosadskog partizanskog odreda.
18
 Istine radi treba reći da je tokom noći kroz Grad
prema Bačkoj Palanci prošao Treći bataljon 8. Vojvođanske
brigade i neki ruski vojnici, ali ih niko nije dočekao, niti su
se u Novom Sadu zadržali.

Oslobođenje, centar Novog Sada, 1944. godina

S obzirom da je u knjizi „Novi Sad u ratu i revoluci-
ji“1 dat celovit i bogat prikaz zbivanja u Novom Sadu u toku
okupacije, ovom prilikom posebnu pažnju obratiću nekim
pitanjima koja se poslednjih desetak i više godina postavlja-
ju u javnosti.
Ocenjujući ulogu i mesto Novog Sada u NOB naj-
kraće se može reći da se ona odvijala, poput drugih krajeva
u zemlji, takoreći, od prvih dana okupacije do konačnog
oslobođenja, ispoljavajući se u mnogobrojnim oblicima,
različitim stepenima intenziteta i nejednakoj masovnosti. U
svemu tome treba istaći dve izuzetno značajne činjenice:
Prva: tu je borbu organizovala i njome rukovodila
Komunistička partija Jugoslavije, na čelu sa Josipom Bro-
zom Titom, koja nije priznala podelu i okupaciju zemlje, i

1
NOVI SAD U RATU I REVOLUCIJI I I II, autori: M. Čobanski, Z.
Golubović i Ž. Kumanov, Novi Sad, 1976. g. , str. 757 i 1981. g. , str.
672.

19
 Druga: bez obzira na pojedine periode plime i
oseke, narodnooslobodilačka borba, ni jednog trenutka nije
prestajala da postoji i samim tim da predstavlja ne samo
potencijalnog već i apsolutno realnog protivnika sa kojim
su mađarski okupator, a kasnije i nemački, najozbiljnije
računali. Spominjemo i nacističku Nemačku kao okupatora
Bačke jer su, sporazumom Adolfa Hitlera i Mikloša Hortija
marta 1944. godine, Nemci izvršili mirnu okupaciju Mađar-
ske, koja je, pre svega Srbima i Jevrejima donela novi žesto-
ki teror. Ovi drugi su svi pohapšeni i odvedeni u logore smr-
ti, posebno Aušvic.
Iz rečenih razloga udružene mađarske i nemačke
vlasti preduzimaju niz vanrednih mera da Narodno-oslo-
bodilački pokret u Novom Sadu unište ili, bar, svedu nje-
govu snagu na što manju meru. Takođe je evidentno da je
narodnooslobodilačka borba u Novom Sadu, koji je dve go-
dine bio sedište najvišeg rukovodstva Komunističke partije,
ne samo za Bačku, bila integralni deo NOB Bačke i Voj-
vodine, odnosno NOB Jugoslavije, čijoj je krajnjoj pobedi
Grad dao častan doprinos, ne samo brojem žrtava već i re-
zultatima te borbe.
Novosadski komunisti i drugi rodoljubi borili su se
ne samo u svom Gradu i široj okolini nego su ratovali i u
jedinicama Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih od-
reda gotovo u svim delovima Jugoslavije. Borili su se i van
njene teritorije, u diverzantskim grupama, partijskim i
skojevskim organizacijama u Budimpešti, u brojnim zatvo-
rima glavnog grada Mađarske, zatim Segedinu, Vacu, Šato-
raljaujhelju, Marija Nostri i drugim apsanama. Organi-
zovanim prebacivanjem, odnosno padom u zarobljeništvo
na Istočnom frontu na strani Crvene armije, oni su se našli
u jezgru Jugoslovenske brigade formirane u SSSR koja će
učestvovati u borbama za oslobođenje zemlje. Bilo je
učesnika i u pokretima otpora drugih zemalja.
20
 Prema podacima koje treba uslovno uzeti, od 1941.
do kraja 1944. godine u Gradu je evidentirano oko 2.500
neposrednih učesnika NOB iz redova svih nacionalnosti,
mada u ogromnoj većini – Srba, od toga broja preko 550
žena. Po dobu starosti do 20 godina bilo je blizu 1.000 bo-
raca. U oružanim jedinicama nalazilo se preko 1.000 uče-
snika, u ilegalnom pozadinskom radu 985, a u zatvorima i
logorima 832. Te borbene odrede pomagalo je i aktivno sa
njima sarađivalo više hiljade građana. U Gradu je registro-
vano preko 200 ilegalnih stanova i baza koje su komunisti i
drugi pripadnici NOB koristili.

Pripadnici NOVJ u centru Novog Sada, 1944. godina

Pri ocenjivanju iznetih brojki, tj. traženju odgovora
na pitanje malo ili mnogo, treba imati u vidu još neke
činjenice. Novom Sadu je mađarska okupaciona vlast, prema
pisanju sopstvene štampe, namenila ulogu jake i nepobedive

21
mađarske granične baze, putem koje je trebalo da se širi
mađarski uticaj u dolini Dunava. Tom cilju imao je da posluži
brojan vojni, žandarmerijski, policijski i administrativni apa-
rat koji su većinom činili ljudi koji su stekli kontrarevolu-
cionarno iskustvo u borbi sa Mađarskom komunom, zatim
politika etničkog čišćenja i mađarizacije sprovođene u svim
oblastima ljudske delatnosti i svakodnevnog života.
Kada je reč o uslovima za masovnost NOB-a moraju
se znati i ovih nekoliko značajnih podataka. Uoči okupacije
u Bačkoj je bilo blizu 900.000 stanovnika, od toga 310.000
Mađara koji su, sa retkim izuzecima, svi 1941. godine stali
uz okupacionu vlast. Srba je bilo 225.000 – nisu svi za ak-
tivno učešće u NOB. Folksojčera ima 170.000 – do posled-
njeg su protiv povratka Jugoslavije u bilo kakvom društve-
nom uređenju.
Nakon okupacije i svih represivnih mera tokom
1941. godine, kao što su ubistva prilikom ulaska, proteri-
vanja ili odvođenja u logore i drugo, brojčani odnos između
Srba i Mađara se izrazito promenio u korist ovih drugih.
Da li se, pri oceni broja učesnika NOB može
zanemariti strah od odmazde okupatora, koji se od prvog
trenutka nemilosrdno obračunavao ne samo sa stvarnim
već i mogućim neprijateljem, tj. onima koji su mu se na bilo
koji način želeli ili mogli suprotstaviti?
O veličini borbe koju su vodili Novosađani na
najrečitiji način govori i broj žrtava (oko 6.000) koje su pale
tokom Drugog svetskog rata. Tako je gotovo svaki deseti
Novosađanin ugradio svoj život u temelje slobode. Naime,
preko 800 učesnika NOB u oružanim jedinicama, u poza-
dini, na vešalima ili pred streljačkim strojem, na istrazi, u
zatvorima ili logorima izgubilo je svoje živote.
Kao žrtve terora okupatora i njegove namere da po
svaku cenu obezbedi brojčanu prednost mađarskom stano-

22
vništvu prilikom ulaska okupatora, racije, u logorima u
zemlji ili van nje, na prinudnom radu i mobilisanih, izgubilo
je život više od 5.000 stanovnika Novog Sada svih uzrasta,
oba pola, različitih nacionalnosti, pretežno Srba i Jevreja.
Godine 1975. citiram: „Za herojska dela i podvige,
za bezbrojne žrtve i izvanredan doprinos pobede nad nepri-
jateljem u NOR-u“ predsednik SFRJ Josip Broz Tito odli-
kovao je Novi Sad Ordenom narodnog heroja.

Alimpije Popović i Kosta Nađ ispred Gradske kuće,

23. ili 24. oktobra 1944.
A sada o nekim aktuelnim pitanjima vezanim za
NOB u celini.
Siguran sam da je svima poznato da je poslednjih
desetak i više godina o zbivanjima na tlu prethodne Jugo-
slavije vezanim za borbu protiv okupatora i njihovih
pomagača, tj. za period od 1941-1945. godine, dosta toga
pisano, veoma različito u odnosu na dotadašnju istorio-
grafiju. Stavlja se pod veliki znak pitanja karakter te borbe,
23
njeni organizatori, rukovodioci i učesnici, da li je sve
moralo tako biti kako je bilo i sl. Nije se ostajalo na tome,
već su omalovažavani uspesi te borbe, vređane ličnosti i
drugo. I to sve u vreme dok svet, ili njegov najveći deo, na
pravi način i u pravo vreme obeležava i veliča uspehe i
pobedu nad najvećim zlom čovečanstva – naci-fašizmom.
Nadajmo se da je nedavna (16. X 2014. godine) vojna para-
da u Beogradu i neke druge proslave dana oslobođenja
najava pozitivnih promena u tome pravcu.
Na neka od navedenih pitanja vezanih za teritoriju
Novog Sada i ostalog dela Bačke (iako bi oni mogli da se
odnose na čitavu Vojvodinu) pokušaću da iznesem svoje
mišljenje. Kada sam spomenuo karakter borbe mislio sam
da li se u Bačkoj može govoriti o građanskom ratu? Kao što
sam već istakao u Novom Sadu (Bačkoj) se takoreći od
prvog dana okupacije pa do oslobođenja vodi narodnooslo-
bodilačka borba čiji je osnovni i krajnji cilj proterivanje
okupatora i njihovih saradnika, povratak slobode i uspo-
stavljanje države formirane na novim društveno-političkim
osnovama. Kako je mađarski okupatorski sistem bio izrazito
fašistički i jednonacionalan, onda je jasno da je i pomenuta
borba bila antifašistička. Time je ona postajala i postala
sastavni deo antifašističke borbe vođene u ostalim delo-
vima Jugoslavije, odnosno Evrope i sveta.
U Bačkoj nema ni četnika, ni nedićevaca, ni ljoti-
ćevaca. Srpska buržoazija je malobrojna, neorganizovana.
Njen je jedan deo lojalno prihvatio okupaciju, drugi je bio
prozapadno orijentisan ali bez konkretnih akcija u bilo kom
smislu.
Prema tome, organizatorima i učesnicima NOB je
ostao samo okupator i njegovi trabanti, pretežno iz redova
njihovih sunarodnika. Stoga u Bačkoj ne može biti ni jedne

24
jedine reči ne samo o građanskom ratu nego ni o elemen-
tima takvog rata.
Kada se postavlja pitanje ko organizuje i rukovodi
tom borbom i tu nema dileme: to je Komunistička partija
Jugoslavije. O tome uverljivo svedoče brojna dokumenta
pedantnih okupatorskih vlasti, a i ona nastala u radu KPJ,
SKOJ-a i NOB u celini.
Neki domaći i strani istoričari i publicisti pokušavaju
na sve načine da dokažu da je KPJ u pojedinim delovima
zemlje ne samo uoči rata tražila saveznike u borbi protiv
Kraljevine Jugoslavije već da su to činili u odnosu na okupa-
tore prvih meseci po rasparčavanju zemlje. To obrazlažu,
pored ostalog, postojanjem Pakta između Nemačke i SSSR
zaključenog 1939. godine.
U raspoloživoj dokumentaciji nema ni nagoveštaja
da KPJ u Vojvodini, što će reći i u Bačkoj i Novom Sadu,
traži bilo kakav kontakt sa okupatorom. Raspoloživa doku-
mentacija NOB-a govori o organizacionom i političkom
radu KPJ. Prvi se odnosio na uspostavljanje pokidanih veza,
na reorganizaciju partijskih ćelija i skojevskih aktiva sa or-
ganizacije u preduzećima na organizovanje na teritorijal-
nom principu, na stvaranju novih organizacija. Tu su i akci-
je skupljanja oružja, bačenog od jugoslovenske vojske u
povlačenju, izdavanje, širenje, čitanje i prorada različitog
direktivnog ili propagandnog materijala od strane rukovod-
stava KPJ i SKOJ-a, 1941. g.
U tim materijalima su, već od prvih dana okupacije,
komunisti nastojali narodu objasniti uzroke aprilske ka-
tastrofe Jugoslavije, zatim progonjenom i ugnjetenom
srpskom narodu povratiti neophodno samopouzdanje, a
svima ostalima predočiti svetlije perspektive. Jednom rečju,
pretežni sadržaj tih materijala bio je antiokupatorski sa
najavom poziva za zbijanje redova za predstojeću borbu.

25
 Kao što znamo poziv za tu borbu biće upućen posle
napada Nemačke na SSSR 22. juna 1941. godine, odnosno
nakon sednice Biroa CK KPJ 4. jula iste godine.
Postavlja se i pitanje, koje negde prerasta u konsta-
taciju i tvrdnju, da li bi bilo terora da nije bilo akcija pri-
padnika NOB-e?
Potražimo odgovor na primeru dva najmasovnija
zločina koje je mađarski okupator, sa nekim domaćim
saradnicima, počinio aprila 1941. godine, odnosno januara
1942. godine, kojima je u Bačkoj odneto oko 7.000 života,
od toga u Novom Sadu blizu 2.000.

Racija u Novom Sadu, Dunav, januara 1942. godina

Mađarske okupatorske trupe prešle su državnu gra-
nicu prema Jugoslaviji 12. aprila 1941. godine da bi, bez
ikakvog ozbiljnije organizovanog otpora bilo Jugoslovenske
vojske, koja se u međuvremenu gotovo sva povukla, ili na-
roda, u naredna dva dana okupirale čitavu Bačku. Uprkos
mirnom zaposedanju jugoslovenskih teritorija, uprkos
činjenici da srpska vojska prilikom ulaska u ove krajeve no-
26
vembra 1918. godine nije ubila ni jednog Mađara, Honvedi
Hortijeve Mađarske, uz pomoć dela domaćih Mađara šovi-
nista, vrše hapšenja, maltretiranja, pljačku širokih razmera
i masovno ubijaju Srbe. U oko 100 mesta Bačke, nešto i u
Baranji poubijano je, po oceni Pokrajinske komisije za ut-
vrđivanje ratnih zločina okupatora i njihovih pomagača,
3.500 lica, dok moja procena ide do brojke od 3.000. U No-
vom Sadu je tada ubijeno blizu 500 osoba.
Dakle nema otpora ulasku okupatora, stoga nema ni
razloga za odmazdu ili bilo kakvu vrstu osvete, pa ipak ima
masovnog ubijanja potpuno nevinih. Gde su uzroci?

Nemilosrdna egzekucija, streljanje vojnika Kraljevine Jugoslavije

Oni se nalaze u politici zvanične Mađarske koju pri-
prema od kraja Prvog svetskog rata, a koja predviđa, po
povratku Bačke u sastav Mađarske, radikalno etničko
čišćenje od Srba. Ta politika se samo delimično razlikuje od
one ustaške: jednu trećinu Srba pobiti, drugu proterati,
treću pokrstiti. Ove treće nema kod mađarskog okupatora
ali drugu radikalno sprovodi. Naime, još dok su pojedinačna
ubistva trajala otpočelo je brutalno proterivanje svih onih
27
koji nisu bili zavičajni na ovoj teritoriji 31. oktobra 1918.
godine. Tom merom najviše su bili pogođeni Srbi kolonisti i
dobrovoljci iz Prvog svetskog rata ali i poneko autohtono
domaće stanovništvo. Oko 60.000 je proterano ili odvedeno
u logore.2 Nad preostalim brojem Srba u Bačkoj, rođenim i
zavičajnim u njoj, nad njih oko 150.000 ostala je mogu-
ćnost, opasnost i gotovo stalna otvorena pretnja čak i
zahtevi da i oni budu proterani!
Nadalje, zadržaću pažnju na januarskoj raciji 1942.
3
godine , odnosno na pitanju da li je do nje došlo zbog parti-
zanskih akcija. Nedavno sam se iznenadio kada me je jedan
šajkašanin, koji živi u Kanadi i bavi se izdavaštvom pokušao
uveriti kako do racije ne bi došlo da nije bilo raznih akcija
pripadnika NOB. Pogledajmo stvarno stanje.
Od sredine jula, kada je izvedena prva akcija u
Bačkoj, pa do 5. oktobra 1941. godine učesnici NOB u
Bačkoj izveli su nešto preko 50 različitih akcija ili pokušaja
da se one izvedu, pokušaja koje je okupator svojim zakoni-
ma izjednačio sa izvedenim. U njima je naneta (paljevinom
pšenice, kasnije kudelje, rušenjem TT i železničkih stubova,
razbijanju izloga, pisanjem parola i sl.) zanemarljiva mate-
rijalna šteta i ubijeno 5, a ranjeno 4 pripadnika okupa-
torske oružane sile, do čega je došlo najčešće pri pokušaju
hapšenja ilegalaca.
Usledila je organizovana i brutalna kontraakcija
okupatorske vlasti od jula 1941. godine u vidu masovnog
hapšenja članova KPJ, SKOJ-a i drugih rodoljuba. Nakon

2
ŠARVARSKA GOLGOTA 1941-1945. , Z. Golubović, Novi Sad, 1995.
g. , str. 350
3
RACIJA U JUŽNOJ BAČKOJ 1942. , Z. Golubović, Novi Sad, 1995. g. ,
str. 360

28
paklenog mučenja u istrazi, većinu su preki sudovi osudili
na razne vremenske kazne i poslali u brojne mađarske zat-
vore. Krajem 1942. godine znatan broj tih zatvorenika
poslat je na Istočni front da čisti mine. Manji broj uhapše-
nih osuđen je na smrt i javno streljan ili obešen. Time je
nanet veliki poraz snagama NOB-a čije je rukovodstvo ok-
tobra-novembra 1941. godine, svesno nastale situacije, a sa
željom da se preostalo članstvo sačuva, za Banat i Bačku
izdalo direktivu o organizovanom povlačenju, tj. obusta-
vljanju bilo kakvih akcija, do daljeg.

Streljanje ilegalaca u kasarni, Novi Sad, jesen 1942. godine

Takvog stanja u NOB bile su itekako svesne i okupa-
torske vlasti od baze do vrha njene piramide. One zvanično
konstatuju kako su preduzete mere dovele od 5. oktobra do
kraja 1941. godine, do prestanka ofanzivnih akcija parti-
zana. Pa ipak, zahvaljujući stanju na svim frontovima na
kojima su snage sila osovine bile u punoj ofanzivi, koja je
najavljivala i moguću skoru pobedu, mađarskim vlasto-

29
dršcima se učinilo kao povoljna prilika da nastave svoju
politiku etničkog čišćenja Bačke na najdrastičniji način,
računajući, pri tome, da neće, kao članica pobedničke ali-
janse morati odgovarati za svoje zločine.
Kao što se zna za ubistva je odabrana teritorija
pretežno naseljena Srbima – Šajkaška, zatim Novi Sad i
Bečej.
Da bi pred sopstvenom a i međunarodnom javnošću
imali koliko-toliko, po njima, prihvatljivo opravdanje plani-
ranog masovnog pokolja Srba i Jevreja, mađarske najviše
vlasti lansirale su vesti kako partizani Šajkaške, u kojoj je
samo jula 1941. godine izvedeno par manjih akcija uz sara-
dnju boraca iz Banata gde je NOB takođe bio u velikoj krizi i
apsolutnom zastoju, spremaju da za pravoslavni Božić 1942.
godine pobiju sve Mađare i Nemce!? Neverovatan apsurd!
Znamo da je, možda čak i planiran sukob sa Šaj-
kaškim partizanskim odredom, koji je, potpuno neaktivan,
bio baziran na jednom žabaljskom salašu, do koga je došlo
4. januara 1942. godine poslužio kao povod za genocid nad
Srbima i Jevrejima koji je trajao sve do kraja januara 1942.
godine. Racija je, kao što je poznato odnela najmanje 4.000
života muškaraca, žena, dece, starih, pretežno Srba i Jev-
reja, čiji su leševi, gotovo svi završili u Dunavu i Tisi. Od tog
broja oko 1.300 Novosađana je zauvek i nepovratno, bru-
talno i nasilno napustilo svoj Grad i ovaj svet. Prema tome,
po mom dubokom uverenju, da nije bilo pomenutog okupa-
torskog izmišljenog razloga o masovnom ustanku gotovo
nepostojećih šajkaških i banatskih partizana, mađarski
okupator bi pronašao neki drugi.
Prelomni momenat je vezan za stanje na fronto-
vima. U prilog takvom stavu idu i događaji u Bačkoj u dru-
goj polovini 1943. godine. Tada je, u tri meseca (septembar
- novembar) od strane boraca Bačko-baranjskog parti-

30
zanskog odreda koji je prešao iz Srema, izvedeno pedesetak
većih akcija vezanih za dizanje vozova u vazduh, paljevinu
kudelje i kudeljara, za sukobe sa pripadnicima oružane sile
okupatora koji su pri tom imali 35 poginula i 23 ranjena
lica. Pa ipak nemamo vidove masovne odmazde okupatora.
Zašto? Verovatno zato što je januara 1943. godine došlo do
radikalnog zaokreta na svim frontovima, posebno Istočnom
i to u korist saveznika. Stiglo je vreme da se razmišlja o
drugačijem završetku rata i posledicama po naci-fašističku
alijansu nego što se to mislilo krajem 1941. godine.
Pored pomenutog broja ljudskih žrtava, Novi Sad je
u periodu od 1941. do 1944. godine doživeo i velika materi-
jalna razaranja.

Posledice bombardovanja 1941. godine, zgrada u Jevrejskoj ulici

Prvi bliski susret sa strahotama rata koje su tek

nailazile, Novosađani su imali već 6. aprila 1941. godine.
Toga i narednih dana različiti delovi Grada bili su izloženi
ubitačnom dejstvu nemačkih bombardera. Šestog aprila
pale su i prve ljudske žrtve. Jedan obestan nemački pilot
31
lovac mitraljirao je očiglednu pogrebnu povorku u Kisačkoj
ulici. Tom prilikom na licu mesta poginulo je 12 žena i
jedan dečak. Isto toliki broj je bio ranjen. Od njih su neki
narednih dana takođe umrli.
Kako je to izgledalo treba navesti da je nedavno u
okolini Novog naselja i oko aerodroma Sajlovo pronađeno
preko 100 neeksplodiranih nemačkih bombi.

Racija u Novom Sadu, Miletićeva ulica, 1942. godina

Jedanaestog aprila 1941. godine, nešto pre ponoći,

predstavnici Jugoslovenske vojske digli su u vazduh oba mo-
sta koja su spajala Novi Sad i Petrovaradin preko Dunava.
Jedan od njih je bio Most Kraljevića Tomislava – drumsko-
pešački most, završen 1928. godine, koji se nalazio na mes-
tu gde je 1945. godine podignut prvi most u oslobođenoj
Jugoslaviji, nazvan Most Maršala Tita. Drugi je bio nešto
uzvodnije, železnički most pušten u saobraćaj 1884. godine
koga su Nemci, kao što je već rečeno obnovili 1942. godine.

32
 Most Kraljevića Tomislava koji je u aprilu 1941. godine
srušila vojska Kraljevine Jugoslavije
Masovna ubistva u Novom Sadu aprila 1941. godine
bila su praćena besomučnom pucnjavom okupatorskih
vojnika iz svih vrsta oružja kojom prilikom je oštećen veliki
broj kuća i drugih stambenih objekata posebno u
Temerinskoj, Futoškoj i okolnim ulicama.
Svojevrstan materijalni gubitak za Novi Sad u toku
okupacije predstavlja i to što okupatorske vlasti nisu podi-
gle ni jednu veću zgradu niti su završili započetu gradnju iz
vremena Kraljevine Jugoslavije. Šta više, iz nekih fabrika su
demontirane mašine i odnete u Mađarsku.
I sada dolazimo do možda, prividno, velikog para-
doksa, do podatka da je Novi Sad najteža razaranja, uz
gubitak velikog broja života njegovih stanovnika, doživeo
od savezničkih aviona! O ovoj temi se do skora malo go-
vorilo, stoga još nema dovoljno kategoričnog i uverljivog
odgovora na pitanje: Zašto su tako bezdušno, varvarski
bombardovani gradovi u Jugoslaviji, posebno Srbiji, tokom
1944. godine, neki na mesec-dva pre oslobođenja?

33
 Novi Sad je tokom avgusta i septembra 1944.
godine sedam, a po nekim izvorima devet puta, žestoko
bombardovan. Kako su ciljevi tih napada pretežno bili civil-
ni objekti ili kako se to savremenim jezikom kaže, infra-
struktura, ne iznenađuje podatak da su i u Novom Sadu
njima ugašeni mnogi životi, dok su brojne osobe ostale
doživotni invalidi.

Savezničko bombardovanje Novog Sada, 1944. godina

Najteže je bilo treće po redu bombardovanje.

Naime, šestog septembra 1944. godine, u vremenu između
10 i 11,30 časova, oko 100 savezničkih aviona u sedam ta-
lasa, u pratnji brojnih aviona lovaca, nadletalo je Grad
bacajući na njega svoj uništavajući i smrtonosni teret. Za-
nimljivo je spomenuti da nisu pogodili železnički most.
Bombardovani su sledeći delovi Grada i objekti u njima i to:
aerodrom na Sajlovu i putnička železnička stanica koja se
nalazila na mestu sadašnje Limanske pijace. Razoreno je
nekoliko koloseka, vagona i skretnica. Izbio je veliki požar
koji je znatno oštetio i samu zgradu stanice. Sličnu sudbinu
su doživele i brojne stambene zgrade u okolini stanice.
Ranžirna stanica i ložiona pretrpele su velika razaranja.
34
Električna centrala, koja je Grad i još desetak susednih
mesta snabdevala električnom strujom, potpuno je unište-
na usled čega je Novi Sad, pored struje, ostao i bez vode.
Zgrada Habaga, sedište nemačkog Kulturbunda, puna ljudi,
koja se nalazila na sadašnjem Trgu galerija direktno je po-
gođena. Sličnu sudbinu su doživele fabrika porcelana, fab-
rika kablova i stovarište drva.
Izvestan broj bombi bačenih na grad srećom nije ek-
splodirao, što je delimično umanjilo ukupan efekat materi-
jalnih razaranja i broja poginulih.
Tako je Novi Sad, zahvaljujući i ovim savezničkim
bombardovanjima, prve dane slobode dočekao u ruševina-
ma i osiromašen, bez ijedne čitave fabrike, sa porušenom
električnom i telefonskom centralom, bez mostova preko
Dunava, bez električne struje, bez vodovoda i kanalizacije,
bez mnogih ustanova i sa blizu 20.000 stanova manje nego
pre rata. Oslobođenje Grada dočekalo je oko 40.000
stanovnika u odnosu na blizu ili čak preko 70.000 koliko je
grad imao uoči Drugog svetskog rata.
Vratimo se na oktobarske dane 1944. godine.
23. oktobar za mnoge mlade Novosađane nije zna-
čio i kraj rata i sve drugo što oružani sukob naroda nosi sa
sobom. Borci II bataljona Novosadskog partizanskog odre-
da sa novim dobrovoljcima uključenim u pojedine vojvo-
đanske brigade, posebno Sedmu, te novoformiranu 51.
diviziju a nešto kasnije u Treću jugoslovensku armiju
učestvovaće u nizu velikih bitaka vođenim za konačno
oslobođenje zemlje: Batinskoj, Bolmanskoj, u formiranju
Virovitičkog mostrobrana da bi svoj borbeni put završili u
Južnoj Austriji 15. maja 1945. godine kada je za Jugoslaviju
došao kraj rata, dakle, nekoliko dana posle zvanične ka-
pitulacije Nemačke i njenih saveznika – 9. maja 1945.
godine.

35
 Ukrcavanje partizanskih jedinica za odlazak na front,
Novi Sad, željeznička stanica, 1944. godina

Posle oslobođenja, Novi Sad postaje sedište najviših

foruma svih društveno-političkih organizacija i vlasti Voj-
vodine: Vojne uprave, Pokrajinskog komiteta KPJ za Voj-
vodinu, Glavnog narodnooslobodilačkog odbora, Jedinstve-
nog narodnooslobodilačkog fronta, Pokrajinskog odbora
AFŽ, Pokrajinskog odbora USAOVA, Pokrajinskog komiteta
SKOJ-a i dr. Pred sve te forume i organizacije postavljeno je
nekoliko izuzetno složenih zadataka. Osim osnovnog, koji
se odvijao pod parolom „Sve za front – sve za pobedu!“
vođena je i borba za učvršćenje nove vlasti, za obnovu zem-
lje, za očuvanje tekovina narodnooslobodilačke borbe.
Sve je to praćeno mnogim problemima i teškoćama
razne vrste, koje su na kraju savladane i prebrođene. Obno-
va i izgradnja najvažnijih privrednih, stambenih i drugih
objekata izvršena je u rekordnom vremenu – za dve godine,
i to dobrovoljnim radom i vanrednim naporima radnih ljudi
okupljenih u različite društvene i društveno-političke or-
36
ganizacije. Prvi veliki most podignut u oslobođenoj Jugo-
slaviji bio je drumsko-železnički koji je spojio Novi Sad i
Petrovaradin i koji je nazvan Most Maršala Tita, kako je to
već navedeno.

Prvi obnovljeni most nakon oslobođenja i podizanje nasipa na Dunavu

za odbranu od poplava

Zahvaljujući osnovama u koje su ugrađeni i rezultati

NOB-e izrastao je Novi Sad u velik i moderan grad, grad
koga su događaji poslednjih godina zaustavili u njegovoj
težnji i putu da izraste u grad po meri čoveka, ali ono, što je
ostalo kao večno, za sva vremena nenadoknadivo, jesu
ugašeni životi nevinih ljudi, žena, dece, starih, njih 6.000,
od toga 2.000 je ubijeno u samom gradu, a ostali su završili
u NOB, a većim delom na različitim stratištima širom
Evrope na koje su ih prisilno poslali okupatori.
Naravno da se ti životi ne mogu povratiti. Ali ono
što su, preživeli i generacije koje su stasale posle borbi i
oslobođenja, morale uraditi je da im se na dostojan način
oduže i sačuvaju večnu uspomenu na njih. Da li su to i
uradili? Kategorički odgovaram: Nisu! Zašto? Postoje li
pravi odgovori na to pitanje. Na primer: kao što sledi, ili ga
treba tražiti u nekim drugim razlozima, kao što je odnos
nadležnih vlasti prema obavezama na tome planu?

37
 Jesmo li zaista narod koji baš ne gaji kult umrlih,
poginulih, nestalih čak i onda kada su svoje živote dali za
opštu dobrobit živih? Ne jednom sam na mnogim mestima
javno isticao da ni socijalističko-komunistička vlast, ni ova,
verovatno ni neka buduća, nisu niti će, u normalnim uslo-
vima života na vreme preduzeti sve da se imena onih, čiji su
životi nasilno ugašeni za rodoljubive, napredne ideje i
zajedničke ciljeve, sačuvaju od zaborava. Obično ih se sete
samo kada im njihovo pominjanje, najčešće zatreba u
političke svrhe.

Spomen groblje boraca NOR-a, Novi Sad

Prethodnoj dugogodišnjoj vlasti trebalo je četrdeset
godina da protekne od oslobođenja pa da, u okviru posto-
jećeg Novog groblja, podigne Spomen groblje palih boraca
NOR-a Jugoslavije 1941-1945. godine, sa imenima 828 bo-
raca među kojima je najviše mladih i 70 žena. Na njemu su i
grobovi trojice narodnih heroja Novog Sada: Radivoja Ćir-
panova (star 31 g. ), Đorđa Zličića (22) i Svetozara Mar-

38
kovića Toze (30). Na opštem delu groblja postoje grobnice
narodnih heroja (3) i istaknutih revolucionara i aleja naro-
dnih heroja, koji su umrli posle rata. Na starom putu prema
Subotici (govori se na Čeneju) gde je 26. jula 1941. godine
došlo do oružanog sukoba dela Novosadskog NOP odreda i
okupatora, u kome su poginuli Milan Simin i Antal Nemet
(Živko Radovanović zarobljen i 2. VIII 1941. godine obešen)
postoji spomenik Novosadskom partizanskom odredu bez
potrebnog sadržaja. Spomenik, delo Pavla Radovanovića, je
otkriven 1971. godine. Iste godine na Dunavskom keju ot-
kriven je spomenik „Porodica“, rad Jovana Soldatovića,
posvećen žrtvama fašizma 1941-1945. Tek je 1992. godine
povodom 50-godišnjice racije u Novom Sadu javno zabele-
ženo kome je taj spomenik namenjen. Postavljanjem odgo-
varajućih ploča kraj spomenika sa tekstovima i imenima
žrtava racije isti je stavljen u pravu funkciju.
Dakle, na spomen groblju imamo preko 800 imena
poginulih boraca koja nigde nisu publikovana. Kod Spome-
nika žrtvama racije imamo spomen ploče sa imenima 1.258
Novosađana (neka nisu dopisana ali se nalaze u dopunjenoj
knjizi o raciji).
Šta je sa imenima još oko 4.000 stradalih od kojih su
neka zabeležena u pojedinim publikacijama? Naravno da
ovo vreme nije vreme za podizanje spomenika, takvo vreme
gotovo nikada ne postoji ukoliko se ne pojave za to sposob-
ni, odgovorni ljudi, entuzijasti. Ali, mogao bi se, a po meni i
morao, sačiniti spisak svih poginulih Novosađana tokom
Drugog svetskog rata. Tu bi, na određeni način izdvojeni,
trebali da se nađu i oni koje je nova vlast po različitim os-
novama osudila na smrt i streljala. To je neophodno da bi
se jednom zauvek prekinula pisanja pojedinih istoričara o
enormnim ciframa nevino pobijenih, a da pri tome ne daju
ili daju zanemarljiv popis imena. Ovo tim pre što završeni
projekat Skupštine AP Vojvodine o popisu svih žrtava u
39
Vojvodini 1941-1948. godine, po meni, nije zadovoljio po-
trebne naučne kriterijume istraživanja i publikovanja.
Novembra 1981. godine otvoren je Muzej štampe, u
kući u ulici Vojislava Ilića 15, gde je bila baza Pokrajinskog
komiteta KPJ i njegova štamparija 1942. godine, u kojoj je
štampan i prvi broj „Slobodne Vojvodine“ (današnji „Dne-
vnik“). U ovoj kući su poginuli Branko Bajić, predsednik
Pokrajinskog NOO i Ćira Šovljanski, vlasnik kuće, a ranjen
pao u ruke neprijatelju Svetozar Marković Toza, organi-
zacioni sekretar PK KPJ.

Zgrada u ulici Vojislava Ilića br. 15,

u kojoj je štampan prvi broj „Slobodne Vojvodine“

40
Prof. dr Boris Kršev, Novi Sad

OSNOVNE KARAKTERISTIKE
DRUŠTVENO-EKONOMSKOG RAZVOJA
NOVOG SADA 1944-2014
Privredni život u Novom Sadu uoči 23. oktobra
1944. godine gotovo da nije postojao. Mnoga preduzeća
prestala su da rade ili usled nedostatka sirovina ili zbog
dislokacije fabričkih postrojenja u unutrašnjost Mađarske
koju su pred kraj rata vršile mađarske okupacione vlasti,
dok je većina banaka i štedionica proglasila moratorijume
na svoje poslovanje. Slično je bilo i sa trgovačkim i za-
natskim radnjama. Od značajnijih privrednih subjekata u
pogonu su bile samo dve fabrike – jedna za proizvodnju
konzervi - “Kulpin” i druga za proizvodnju testenina -
“Danubius”, dok je od banaka jedino radila Trgovačka i obrt-
na banka. Sledstveno privrednom i društveni život je bio
potpuno zamro – živelo se oskudno, uz racionalno snab-
devanje i uz neizbežnu crnu berzu, koja se uvek javlja u
takvim prilikama.
Nakon oslobođenja, prva mera revolucionarne vlasti
bila je konfiskacija neprijateljske imovine, koju su pratile
eksproprijacija zemljišta, agrarna reforma i kolonizacija,
nacionalizacija privatne svojine nad sredstvima za pro-
izvodnju (pored preduzeća, na udaru su se našle i gotovo
sve trgovačke, zanatlijske i ugostiteljske radnje) i likvida-
cija svih banaka i štedno-kreditnih zadruga. Dozvolu za
nastavak rada dobili su jedino državni - privilegovani
novčani zavodi: Narodna banka, Državna hipotekarna banka,
Poštanska štedionica, Privilegovana agrarna banka i Zanatska
banka. Ove ustanove su prema odluci novih vlasti od 12.

41
novembra 1944. godine mogle i dalje da primaju uloge na
štednju, dok su kredite odobravali samo po specijalnom
naređenju Poverenika za finansije Nacionalnog komiteta
oslobođenja Jugoslavije. Štedni ulozi nastali pre rata i za
vreme okupacije, mogli su se podizati do iznosa od 10.000
novih dinara - pod uslovom da imovina vlasnika uloga nije
bila okarakterisana kao neprijateljska.4
Započela je era obnove i izgradnje ratom razrušene
zemlje - pre svega njene infrastrukture i privrednih objeka-
ta. U cilju finansijske podrške obnovi i izgradnji Vojna up-
rava za Banat, Bačku i Baranju i Glavni narodno-oslo-
bodilački odbor za Vojvodinu donose 28. decembra 1944.
godine. Uredbu o osnivanju Privredne banke Vojvodine, “jer
se osećala potreba za posebnom, sopstvenom kreditnom
ustanovom koja bi potpomagala, oživela i unapredila pri-
vredu Vojvodine i bila regulator njenog novčanog tržišta”.5
Privredna banka Vojvodine postala je i pravni sledbenik Štedi-
onice Dunavske banovine (nasleđujući celokupnu njenu
imovinu i mrežu organizacionih delova u Vojvodini), kao i
filijala Državne hipotekarne banke i Narodne banke koje su one
imale na području Vojvodine.6
Na prostoru Vojvodine neposredno nakon oslobođe-
nja vladao je pravi mali valutni haos. U opticaju su bile
hrvatska kuna - u Sremu, namačka marka – u Banatu i ma-
đarski peng - u Bačkoj. Zamena okupacionog novca za novi
(“partizanski”) dinar izvršena je u periodu od 20. aprila do 9.

4
Službeni list DFJ, br. 4, 13. februar 1945.
5
Aleksandar Kasaš, Osnivanje Privredne banke Vojvodine 1944-
1945, Prilozi za istoriju bankarstva u Vojvodini, zbornik rado-
va, Novi Sad 1998, 183-206.
6
AV, Fond Vojne oblasti za Bačku i Baranju (F 170) IV-611/45; F
170 IV 59/45.

42
jula 1945. godine, u paritetnom odnosu 100 kuna za 2,5 di-
nara, 100 maraka za 60 dinara i 100 penga za 100 dinara.7

Prva dinarska novčanica nakon rata

Nakon konsolidacije monetarne i finansijske poli-

tike, pristupilo se obnovi i izgradnji ratom razrušene zem-
lje. Tako je na prostoru Novog Sada već tokom januara
1946. godine uspostavljena veza sa Petrovaradinom preko
obnovljenog “gvozdenog” mosta, a ubrzo zatim su poprav-
ljene i željezničke pruge, kao i električna centrala koja je
grad snabdevala strujom. Iste godine počela je sa radom i
prva visokoobrazovna ustanova – Viša pedagoška škola,
kao prethodnica prerastanja grada u univerzitetski centar.
Međutim, umesto da se nastavilo sa obnovom i
izgradnjom – kako u Novom Sadu, tako i na prostoru Voj-
vodine, nastupio je “period relativnog privrednog zaostaja-
nja“ - period devastacije i osiromašenja svega onoga što je
postojalo, proizvodilo i radilo. Vojvodina i njen glavni grad
dali su u ovom periodu veliki doprinos akumulaciji kapitala

7
Arhiv Narodne banke Srbije, Izveštaj Upravnog odbora Narodne ban-
ke FNRJ za 1941-1945, XX.

43
koji je korišćen za izgradnju Jugoslavije, gubeći pri tome
ogromna sredstva za sopstveni razvoj.8

Produktna berza Novi Sad – nakon rata sedište Državne bezbednosti

a od 1958. godine Galerija Matice srpske
Na drugoj strani, Vojvodina ne samo da nije partici-
pirala u dodeli ni jednog od 66 fabričkih postrojenja dobije-
nih iz Nemačke na ime ratnih reparacija, nego je iz nje u
prvim posleratnim godinama izneto i u druge republike pre-
mešteno i ono malo privrednih kapaciteta koje je ona imala
i koji su bili u funkciji. Odmah po oslobođenju iz Vojvodine
je u centralne delove Jugoslavije (Srbiju, Crnu Goru i Bosnu
i Hercegovinu) preseljeno ukupno 59 preduzeća. Tako su iz

8
Kosta Mihailović, Opšti pogled na razvoj privrede Vojvodine,
predgovor u studiji Problemi dugoročnog razvoja privrede Vojvodi-
ne, Ekonomski institut, Beograd 1960, 1-3. Prema podacima
iznetim u studiji „Društveno ekonomski razvoj Vojvodine u no-
voj Jugoslaviji“ (Novi Sad, 1978) iz Vojvodine je u periodu
1945-1974 dezinvestirano oko 5 milijardi dolara.

44
Novog Sada preseljene proizvodne linije fabrike kablova za
Svetozarevo, a fabrike reznog alata za Trebinje, Trstenik i
Travnik. Sa pojavom Rezolucije IB-a, preseljenje se iz bez-
bednosnih razloga intenziviralo. Ideja je bila da se sva preo-
stala industrijska postrojenja od šećerana i uljara, do mlino-
va i kudeljara premeste, jer je Vojvodina proglašena nebra-
njenom teritorijom u slučaju napada Sovjetskog Saveza.
Ovo preseljenje privrednih kapaciteta u unutrašnjost zemlje
trajaće sve do 1952. godine, kada se na predlog Edvarda
Kardelja prekinulo sa dislokacijom vojvođanskih fabrika. 9
Tako je pitanje Vojvodine i njenog „relativnog“ eko-
nomskog zaostajanja postalo „tabu-tema“, jer se o njoj nije
smelo govoriti ni unutar partije, a kamo li javno. U tom
periodu o karakteru njene autonomije u političko-pravnom
smislu niko nije ni pokušavao da razmišlja, s obzirom na
naglašeni centralizam na federalnom i republičkom nivou.
Partija je u javnosti morala da ima jedinstven i pozitivan
stav o celokupnom društveno-ekonomskom razvoju zemlje.
Evidentno zaostajanje Vojvodine, uzrokovano njenim fi-
nansijskim i privrednim iscrpljivanjem u cilju obnove ostalih
delova države, vešto se skrivalo iznošenjem opštih stati-
stičkih podataka. Tako Stevan Doronjski u uvodnom izla-
ganju održanom 30. maja 1956. godine na otvaranju XI
Pokrajinske konferencije SKS za Vojvodinu iznosi podatke
o rastu industrijske proizvodnje u zemlji koji su u odnosu
na 1953. uvećani za 134% (odnosno da stopa prosečnog
godišnjeg rasta iznosi blizu 45%), prećutkujući pri tome
činjenicu da je za posmatrani period, prosečno godišnja
stopa rasta u Vojvodini iznosila svega 11% (odnosno da je
bila četiri puta manja od državnog proseka).

9
Dimitrije Boarov, Politička istorija Vojvodine, Novi Sad 2001, 197-
200.

45
 Političko rukovodstvo na čelu sa Jovanom Veselino-
vim i Stevanom Doronjskim našlo se u ovom periodu (1948-
1952) u izuzetno delikatnoj situaciji, jer je na jednoj strani
trebalo sprovoditi grube mere kolektivizacije i otkupa (pra-
ćene nasiljem i uterivanjem straha po ugledu na staljini-
stičke metode), a na drugoj pokazati tom istom narodu da
je KPJ drugačija od ostalih komunističkih partija i da se
protivi sovjetskom modelu „jedinstvenog puta u socijali-
zam“. Isto tako, više nego očigledno je bilo da se u Vojvo-
dini nište ne gradi i ne investira, a da se sve uzima, demon-
tira i odnosi. Svaki njihov pokušaj da ukažu na negativne
posledice ovakve politike, kvalifikovan je od strane pojedi-
nih republičkih rukovodilaca (Petra Stambolića) kao „loka-
lizam, koji ne sagledava opšte jugoslovenske interese“. Bo-
jazan za sopstvenu sigurnost, primorala je vojvođanske
komuniste da se „disciplinovano povinuju politici KPJ, kako
ne bi bili sumnjičeni za oportunizam“.10
U Jugoslaviji se u tom periodu forsirala industrijali-
zacija, s posebnim naglaskom na razvoj teške industrije, a
težište investicija bilo je u ekonomski nerazvijena područja.
Trebalo je da prođe puna decenija od rata, pa da privredni
oporavak Novog Sada i Vojvodine postane vidljiv.
Značajan momenat za promenu ovakve politike
prema Vojvodini, predstavljale su sve učestalije posete Jo-
sipa Broza Petrovaradinskoj tvrđavi, Čortanovcima i Kara-

10
Ranko Končar, Dimitrije Boarov, Stevan Doronjski – Odbrana
autonomije Vojvodine, Novi Sad 2011, 169-176. Da se pazilo na
svaku izgovorenu reč, upućuje i jedan detalj iz izlaganja S. Do-
ronjskog na sednici PK SKS za Vojvodinu od 2. novembra 1955.
u kom je Doronjski rečenicu započeo sa rečima „Rekao bih nešto
i sa aspekta zaostajanja Vojvodine. . . “, ali se odmah ispravio i
nastavio „. . . odnosno njenog daljeg razvoja“.

46
đorđevu, prilikom kojih se susretao sa pokrajinskim ruko-
vodstvom. Koristeći ambijent i mogućnost da mogu malo
slobodnije razgovarati s predsednikom države, vojvođanski
komunisti su uspeli obrazložiti Titu ekonomske probleme
Vojvodine, s kojim se on složio, rekavši im pri tome da nji-
hovi zahtevi „ne predstavljaju nikakav lokalizam, već kru-
pan nacionalni i ekonomski problem, koji se mora rešiti –
jer da bi Vojvodina i dalje davala, u nju se mora i ulagati“.
Od sredine pedesetih godina dolazi do obnove ma-
šinske, tekstilne, hemijske i prehrambene industrije u gra-
du, kao i do formiranja prvih industrijskih zona. S razvojem
samoupravljanja a kasnije i integrisanjem OOUR-a u RO-e i
SOUR-e, stvaraju se prvi mali privredni giganti kakvi su bili
“Novkabel”, “Pobeda”, “Jugoalat”, “Jugodent”, “27. mart”,
“Albus”, “Novitet”, “Petar Drapšin”, “DTD”, “Naftagas” i dr.

Jugoalat, nekada perjanica mašinske industrije

Osnivaju se i prvi fakulteti – Filozofski i Poljop-

rivredni (1954), koji će u početku biti u sastavu Beograd-
skog univerziteta. Sa osnivanjem Pravnog i Tehnološkog
(1959), te FTN-a, Ekonomskog i Medicinskog fakulteta
(1960), stvoreni su uslovi da se osnuje i Novosadski uni-

47
verzitet (1960). Akademsku zajednicu grada i pokrajine
upotpuniće Vojvođanska akademija nauka i umetnosti
(VANU), koja će biti osnovana dvadeset godina kasnije –
1980. godine.

Poljoprivredni fakultet Novi Sad

Kulturna zbivanja u Novom Sadu reflektuju se kroz
rad Srpskog narodnog pozorišta, u okviru kog se od 1956.
godine organizuje Sterijino pozorje. Iste godine počinje sa
radom i pozorište Újvidéki Színház. Gotovo istovremeno
osnivaju se Vojvođanski muzej, Muzej grada Novog Sada i
novoizgrađeni Muzej socijalističke revolucije. Sa radom
ponovo počinje Galerija Matice srpske, a osnivaju se još i
Galerija savremene umetnosti, Spomen zbirka Pavla Be-
ljanskog i Poklon zbirka Rajka Mamuzića. Pored izdavačke
kuće Dnevnik, osniva se i izdavačka kuća Forum koja
štampa dnevne novine na mađarskom jeziku - Magyar Szô.
Osim njih, izlaze i novine na slovačkom - Hlas L’udu i
rusinskom jeziku - Руске слово.

48
 Uvođenjem samoupravljanja reorganizovan je i ban-
karski sektor kao asocijacija udruženog rada. Na tom prin-
cipu se osniva novembra 1955. godine prva Komunalna ban-
ka u Novom Sadu, a nakon nje i čitav sistem komunalnih
banaka po većim privrednim centrima Vojvodine. Komunal-
nu banku u Novom Sadu osnovalo je Gradsko veće Narod-
nog odbora na sednici održanoj 18. novembra 1955. godine.
Teritorijalna nadležnost banke bila je gradsko područje, ali
i opštine (bivši srezovi) Bački Petrovac, Temerin, Beočin,
Sremski Karlovci, Titel i Žabalj. Osnovni kapital banke
stvoren je preuzimanjem sredstava od Privredne banke Voj-
vodine i novosadskih filijala Narodne banke. Komunalna ban-
ka bila je smeštena u zgradi Trgovačke i obrtne banke (ul.
Kralja Aleksandra br.15).11
Novi Sad - usled naglog porasta broja stanovnika,
postaje “tesno” mesto za život. Za samo deset godina, u
periodu 1955-1965, broj stanovnika se sa 78.000 popeo na
120.000, dok se broj zaposlenih utrostručio - sa 10.000 kol-
iko ih je bilo 1955, na 30.000 koliko ih je bilo 1965. Kao
akutan problem javilo se stambeno pitanje, a sa njime i
dugoročno projektovanje izgradnje grada i svih sadržaja
koje prati urbanizacija. Jedan za drugim niču nove stam-
bene četvrti – od Limana I do Limana IV, Novo naselje,
Stanični blok i Grbavica. Nove gradske četvrti prate i odgo-
varajući “obavezni” sadržaji – otvaraju se nove predškolske
ustanove, osnovne i srednje škole i domovi zdravlja. U
gradu se osnivaju brojne javno-komunalne službe koje vode
brigo o stanovanju njegovih građana - od vodovoda i kana-
lizacije, čistoće, gradskog zelenila i javnog prevoza, do top-
lane i elektrodistribucije.

11
AV, Fond Privredne banke Vojvodine (F 362) – k 17.

49
 Osnovna škola „Jovan Popović“

U međuvremenu otpočele su i pripreme za reformu

ekonomskih i političkih odnosa u federaciji.
Privredna reforma proglašena je jula 1965. godine
usvajanjem politike zasnovane na tržišnim principima, poti-
skivanjem administrativne intervencije u privredi i odusta-
janjem od subvencionisanja nerentabilnih preduzeća. Infla-
cija je zaustavljena prvom denominacijom dinara, koji je
nakon toga postao konvertibilna valuta, a problem nezapo-
slenosti i viška radne snage rešen je otvaranjem granica i
uključivanjem Jugoslavije u međunarodnu razmenu.
Novi Sad 1961. godine dobija novi dvolučni most –
drugi po redu. Nazvan odmah Žeželjevim – po njegovom
konstruktoru Branku Žeželju, dugo je bio jedinstven primer
gradnje uz korišćenje prenapregnutog betona. Nakon četiri
godine i posle velike poplave, počeće izgradnja dunavskog

50
keja – podizanjem odbrambenog pojasa, koji će omogućiti
Novom Sadu da se “spusti” na Dunav.

Žeželjev most, dugo vremena jedinstven primer graditeljskog umeća

Za Novi Sad 1965. godina je od posebnog značaja –
dovršava se izgradnja nove željezničke i autobuske stanice i
počinje izgradnja prvog bulevara - žile kucavice Novog Sa-
da – Bulevara 23. oktobra (današnjeg Bulevara oslobođe-
nja). Bulevar je „presekao“ grad gotovo na dva jednaka de-
la, da bi se na svom jugozapadnom kraju nastavio sa trećim
novosadskim mostom preko Dunava – mostom Slobode
(1981), koji će Novi Sad povezati sa Sremskom Kamenicom
i Fruškom Gorom.12
Privrednom reformom obuhvaćen je bio i bankarski
sektor. Banke se “restruktuiraju” od teritorijalnih instituci-
ja pod kontrolom društveno-političkih zajednica u sa-
mostalne organizacije pod kontrolom radnih organizacija.
Dolazi do osnivanja prvih investicionih i komercijalnih
banaka u zemlji, a prva te vrste u Vojvodini bila je Novo-

12
Бошко Петровић, Живан Милисавац, Нови Сад, Нови Сад
1987, 173-192.

51
sadska banka i štedionica koju na osnivačkoj skupštini 15.
decembra 1965. godine konstituišu 92, uglavnom privredne
radne organizacije. Kako je postojeći Zakon o bankama i
kreditnim poslovima iz marta 1965. godine bio veoma strog
po pitanju osnivanja novih novčanih zavoda, Komunalne
banke iz Bečeja, Kovina, Rume, Stare Pazove i Bačke Pal-
anke prestaju sa radom kao samostalne banke i konstituišu
se kao filijale Novosadske banke i štedionice.13

Most slobode, ponos Novog Sada

Nekako paralelno sa reformama privrednog sistema,
u zemlji su otpočele i pripreme za reformu političkog
sistema koje bi omogućile „veću ravnopravnost republika i
pokrajina i jačanje njihove neposredne odgovornosti za
sopstveni socijalistički razvoj“. Jačanje uloge republika i
pokrajina i sužavanje nadležnosti federacije – bila je sušti-
na ustavnih promena usvajanjem grupe amandmana na

13
Ђорђе Милановић, Новосадска банка, Нови Сад 1993, 113-116

52
Ustav iz 1963. godine. Tako su VII amandmanom donetim
decembra 1968. godine autonomne pokrajine dobile status
konstitutivnih elemenata federacije, iako nisu imale karak-
ter federalnih jedinica kao republike.

Radovi na izgradnji Bulevara 23. oktobra, danas Bulevar oslobođenja

Novim Ustavom SFRJ usvojenim 21. februara 1974.

godine izvšena je svojevrsna kodifikacija ustavnih aman-
dmana iz 1967, 1968. i 1971. godine. Osim toga Ustavom je
potvrđen „princip čistih ekonomskih računa između repu-
blika i pokrajina, kao i njihovo osamostaljivanje i odgovor-
nost za sopstveni razvoj“. U tom trenutku Vojvodina je
predstavljala 8,4% teritorije tadašnje Jugoslavije (21.500
km²), u kojoj je živelo 1.975.000 stanovnika (ili oko 9,5%
od ukupnog broja stanovništva u zemlji), dok sam Novi Sad
– kao glavni grad broji oko 150.000 stanovnika. Prosečan
nacionalni dohodak po glavi stanovnika u Vojvodini je tada
bio oko 1.000 dolara, dok je njeno učešće u bruto društve-
nom proizvodu SFRJ iznosilo oko 10% (u industriji je Voj-
vodina učestvovala sa 9%, a u poljoprivredi sa 20%).

53
 1974. godina je donela stvarni zaokret u društveno-
ekonomskom životu Grada i Pokrajine. Vojvodina je dobila
finansijsku samostalnost, tj. mogućnost da sama stvara i
troši svoj novac. Ekonomski pokazatelji koje je Vojvodina
realizovala u periodu njene suštinske autonomije i danas
izgledaju (gledajući s bilo kog aspekta) gotovo nemogući i
neshvatljivi.

Srpsko narodno pozorište

Vojvodina je u periodu 1974-1982 imala najveću
stopu rasta industrijske proizvodnje u zemlji i jednu od
najvećih u Evropi. Za to vreme u njoj je izgrađeno ili potpu-
no rekonstruisano preko 250 velikih industrijskih sistema i
30 različitih kulturnih, sportskih, naučno-istraživačkih i
medicinskih ustanova i instituta. U tom periodu samo u
Novom Sadu izgrađeni su objekti od vitalnog i kapitalnog
značaja za život Grada i Pokrajine poput Sportskog i
poslovnog centra (popularnog SPENS-a), zgrade Srpskog
narodnog pozorišta, Instituta za kardio-vaskularne bolesti i

54
Instituta za onkologiju u Sremskoj Kamenici, Poliklinike i
Kliničkog centra Vojvodine i dr. Prirodno da je sa ovakvom
ekspanzijom rasla i stopa zaposlenosti, koja je u to vreme
bila najveća u Jugoslaviji, dok je procenat ekonomske mi-
gracije bio najmanji.

Zgrada SPENS-a, prepoznatljiv motiv Novog Sada

Novosadska preduzeća počinju da posluju i sa ino-
stranstvom – naročito su u ekspanziji Rafinerija, DTD,
NEIMAR i ATRO “25. maj”, koji posluju na Bliskom i Sred-
njem istoku i u Africi. Suficit koji oni ostvaruju znatno
doprinosi povećanju nacionalnog dohotka po glavi stanov-
nika u Vojvodini - koji se u to vreme približio evropskom
proseku i iznosio je preko 3000 dolara. Srazmerno ovim
pokazateljima i stopa rasta BDP-a u Vojvodini bila je
najveća u Jugoslaviji. U ovom periodu (1976-1980) sam
Novi Sad je imao veći BDP od celog Kosova i Metohije a i
od Crne Gore, dok je u odnosu na jugoslovenski prosek on
bio dvostruko veći. Isto tako je i celokupna privreda Voj-
vodine povećala godišnju stopu akomulacije sa 8% (1976)
na 12% (1980). Posebnu vrednost predstavlja rast fiksnih

55
fondova privrede Vojvodine, koji su u odnosu na jugoslov-
enski prosek bili veći za preko 20%. Srazmerno njima,
dugoročnu socijalnu sigurnost pružali su i pokrajinski pen-
zioni i zdravstveni fond.14
Novi Sad i Vojvodina dobijaju 1975. godine svoju
medijsku kuću TV Novi Sad, koja pored redakcije na srpsko-
hrvatskom jeziku, odmah počinje s emitovanjem programa i
na svim jezicima naroda i narodnosti koji žive u njoj.

Zgrada Radio Novog Sada

Simbol brzog ekonomskog razvoja Vojvodine u tom
periodu, svakako jeste istovremena izgradnja 5 novih
šećerana (u Pećincima, Kovačici, Novoj Crnji, Žablju i Baču).
Pokrajina je iskoristila ustavom garantovanu finansijsku
samostalnost i više nego povoljne međunarodne okolnosti
(vladala je svetska nestašica šećera a šećer je imao visoku
cenu na tržištu), kao i lično posredovanje Žiskara D’Estena
da se licence za izgradnju šećerana dobiju od Francuske i
Belgije gotovo besplatno. Vojvodina je preko svojih banaka

14
Društveni i ekonomski razvoj SAP Vojvodine 1976-1980, Novi Sad
1982, 217-225.

56
realizovala dosta povoljne dugoročne kredite kod Međuna-
rodne banke za obnovu i razvoj iz Vašingtona i Evropske
investicione banke iz Luksemburga u iznosu od 500 miliona
dolara sa grejs periodom otplate od 3 godine, koji su upotre-
bljeni za izgradnju infrastrukture – pre svega mostova (6
mostova na Dunavu i 7 mostova na ostalim rekama – Savi,
Tisi i Bosutu), zatim za elektrifikaciju željeznice kao i za
modernizaciju i proširenje proizvodnje postojećih indus-
trijskih kapaciteta (u Novom Sadu modernizuje tehnologiju
Novosadska mlekara, Industrija mesa “Venac” - koja menja
naziv u “Neoplantu”, Brodogradilište “Novi Sad” i dr).

Ulaz u kompleks Neoplante

Vojvodina je bila najmanje zadužena federalna jedi-
nica – jer je dobila najmanje inostranih kredita, (svega 500
miliona dolara, u odnosu na ukupan dug SFRJ od preko 19
milijardi dolara). Finansijsku podršku ekonomskom razvoju
Vojvodine davala su autonomna sredstva koja su se sticala
iz (gotovo 100%) naplaćenih poreza i raspisanih samo-
doprinosa na nivou opština i mesnih zajednica, kao i od
akciza na naftne derivate i takse za registraciju motornih
vozila. Treba istaći da je Vojvodina imala najveće izdvajanja

57
iz dohotka putem doprinosa i samodoprinosa15, tako da su
isključivo građani Vojvodine podneli najveću „ekonomsku
žrtvu kako bi izgradili sopstvenu privrednu strukturu“, odri-
čući se lične potrošnje za koju su odvajali znatno manje ne-
go drugi u Jugoslaviji.16
O uključenosti građana u izgradnju infrastrukturnih
objekata i podizanje standarda govori i samodoprinos
građana Novog Sada u periodu 1983-1987. godina. Iz sred-
stava samodoprinosa su izgrađena izvorišta vode, vodovod-
na i kanalizaciona mreža i izgrađene i dograđene 4 osnovne
škole (Futog, Sremski Karlovci, Kać i Novi Sad), 4 dečija
vrtića (Kać, Kisač, Kovilj i Novi Sad) i dva Doma zdravlja
(Novo naselje i Zmaj Ognjena Vuka).
Samostalan privredni razvoj Vojvodine - omogućen
novim Ustavom iz 1974, značajno je poremetio dotadašnja
ekonomska pravila koja su važila na relaciji republika-
pokrajina. Ustavnu samostalnost pokrajine u investicionom
i kadrovskom odlučivanju pratio je direktan pristup ino-
stranim kreditima preko sopstvenih banaka.

15
Najveći samodoprinos koji je realizovala vlada Nikole Kmеzića bio je
tzv. “Zajam za elektroprivredu Vojvodine”, raspisan 1978/79 kojim
su izgrađene termoelektrane-toplane (TeTo) u Novom Sadu, Zren-
janinu i Sr. Mitrovici, a pokušalo se i sa eksploatacijom uglja ispod
Dunava kod Kovina. Cilj zajma je bio smanjenje zavisnosti Vojvodine
od proizvođača električne energije iz drugih republika. Obveznice
zajma su u potpunosti isplaćene tokom oktobra 1984.
16
Početkom osamdesetih godina u Vojvodin je stalno odvajano oko
23% dohotka za akumulaciju, dok je taj procenat na nivou Jugoslavi-
je iznosio 17%. Istovremeno, deo dohotka koji je izdvajan za čiste
lične dohotke takođe je bio ispod jugoslovenskog proseka (prema
pokazateljima za 1984. godinu, u Vojvodini je na čiste plate odlazilo
oko 25% dohotka, a u Jugoslaviji 32%).

58
 Istovremeno, i vojvođanske banke su vidno poboljša-
le svoju poziciju na rang-listama svih osnovnih banaka u
zemlji. Tako je na kraju 1981. godine Novosadska banka o.
b. zauzimala 11 mesto, Osnovna privredna banka Pančeva 16,
a Bantska banka o. b. iz Zrenjanina 29 - od 165 banaka koliko
ih je tada bilo registrovano u Jugoslaviji, dok se sama Vojvo-
đanska udružena banka nalazila na petom mestu rang-liste
svih udrženih banaka.17

Novosadski sajam, centar okupljanja poljoprivrednika

iz svih krajeva sveta
Bankarski sektor je takođe potpuno decentrali-
zovan. Vojvodina dobija svoju Narodnu banku Vojvodine
(1972), dok se sve vojvođanske banke udružuju u Voj-
vođansku banku – udruženu banku Novi Sad. Prethodno su
banke na osnovu Zakona o kreditnom i bankarskom sistemu i
Zakona o udruženom radu, potpisale sporazume o udru-
živanju sa organizacijama udruženog rada u osnovne

17
Историја банкарства у Војводини, Нови Сад 2001, 584-611

59
banke. Tako su u sistem udružene banke ušle Novosadska
banka o. b. Vojvođanska banka o. b. Ljubljanska banka o. b.
Jugobanka o. b. i Panonska banka o. b. sve iz Novog Sada,
Srem banka o. b. iz Sremske Mitrovice, Banatska banka o. b.
iz Zrenjanina, Kreditna banka o. b. iz Subotice, Vršačka ban-
ka o. b. iz Vršca, Privredna banka o. b. iz Pančeva, Komerci-
jalna banka o. b. iz Bačke Topole, Kreditna banka o. b. iz Kule
i Komercijalna banka o. b. iz Sente. O kakvoj se (“mega”)
integraciji radilo, navešćemo primer Novosadske banke os-
novne banke koju je na osnivačkoj skupštini 12. janura 1978.
u Novom Sadu konstituisalo 550 organizacija udruženog
rada ne samo iz Novog Sada, nego i čitave Vojvodine.
Procvat ekonomije omogućen je i samostalnim izvo-
zom pre svega agrarnih proizvoda koji sada ide preko Agro-
vojvodine, a ne preko Genex-a i Progresa. Gotovo celoku-
pna poljoprivredna proizvodnja na teritoriji Novog Sada
ulazi u sastav novoosnovanog AIK-a “Novi Sad” (1983).
Agrovojvodina predstavljala jednu od najvećih složenih
organizacija udruženog rada u zemlji, sa preko 6000 zapo-
slenih, čiji je godišnji promet stalno iznad jedne milijarde
dolara.18
Do nove rekonstrukcije ne samo bankarskog, nego
sveopšteg privrednog sektora dolazi krajem osamdesetih
godina, kada se menja čitav ekonomski koncept ka tržišnoj
ekonomiji. U skladu sa novim Zakonom o akcionarskim dru-
štvima, svi privredni subjekti, osiguravajuća društva i banke
transformišu se u deonička društva, a dojučerašnji osnivači
(radne organizacije) postaju prvi akcionari. Odluka o trans-

18
Boris Kršev, Ekonomski aspekti autonomije Vojvodine u beleškama
Nikole Kmezića, Antifašizam-AVNOJ-Autonomija, Novi Sad
2013, 88-104.

60
formaciji Novosadske banke u deoničko društvo doneta je na
osnivačkoj skupštini akcionara održanoj 26. decembra
1989. Nakon nje, konstituišu se Vojvođansка banka dd,
Panonska banka dd, Kontinental banka dd i Privredna banka
dd. Pored ovih banaka, javljaju se i prve tzv. “interne”
banke (koje osnivaju veliki privredni sistemi) poput DTD
banke, YUCO banke, AIK banke i Pobeda IMO banke.
Međutim, uslovi privređivanja tokom devedesetih
godina ni malo nisu bili povoljni. Ratovi i sankcije doveli su
do pojave piramidalnih banaka, hiper-inflacije, “zaroblja-
vanja” devizne štednje građana i totalne devalvacije dinar-
skih depozita - što je izazvalo jedno opšte nepoverenje u
bankarski sektor. Na drugoj strani, privreda i njeni subjekti
iz istih razloga postepeno odumiru. Dolazi do privremenog,
a zatim do trajnog prestanka proizvodnje. Jedna za drugom
prestaju da rade gotovo sva preduzeća u svim industrijskim
sektorima i zonama u Novom Sadu - Autokaroserija, 27.
mart/MOTINS, Limprodukt, Nomega, Petar Drapšin, Novo-
pak, Standard, HINS (Albus, Idol, Emanit), Jugoalat, Jugo-
dent, DTD, 25. maj, ATP Vojvodina, Elektroporcelan, Pobe-
da, NIT, Dukons, Koteksprodukt, Azotara, Neimar, Heroj
Pinki, Brodogradilište, Stoteks, Centroslavija, Zvezda, Bal-
kan... od preko trideset bivših SOUR-a i velikih radnih or-
ganizacija koji su zapošljavali 1985. godine preko 75000
radnika na teritoriji opštine Novi Sad (ne računajući tu
zaposlene u javnom sektoru – organima uprave, školstvu i
zdravstvu), proces tranzicije i privatizacije uspešno je pre-
brodilo svega nekoliko preduzeća. Primera radi, privredni
gigant kakav je bio NOVKABEL, koji je brojao preko 4500
zaposlenih, svoju “tranziciju” završio je kao preduzeće u
restruktuiranju sa svega 300 zaposlenih. Sa proizvodnjom u
relativno punom kapacitetu, nastavili su jedino NIS-
Rafinerija, Neoplanta, Danubius i Novosadska mlekara u
kojima danas radi oko 5000 zaposlenih.
61
 Novkabel
Ne treba zaboraviti da je kraj XX veka obeležilo i
NATO bombardovanje tadašnje SRJ, kojom prilikom je Novi
Sad izgubio sva tri svoja mosta, a stradali su i drugi
privredni objekti u gradu.
Treći milenijum, započet demokratskim promenama
u društvu, prioritetno je nalagao i restruktuiranje ban-
karskog sektora – s obzirom da je samo stabilno bankarstvo
moglo biti garant izgradnje jedne nove ekonomske politike.
U cilju vraćanja još uvek nestabilnog poverenja, prve mere
vlade i Narodne banke odnosile su se na likvidaciju tzv.
“balast” banki (među kojima je januara 2002. likvidirana
Privredna banka a. d. Novi Sad – bivša Ljubljanska banka),
a nakon toga reforma se od juna te godine odvijala u
pravcu privatizacije i prodaje domaćih banaka stranim
bankarskim kućama. Novi Sad je postao sedište francuske
Credit Agricole banke, američke Opportunity banke, slove-
načke NLB, grčke NBG i mađarske OTP banke. Od 15. jula
2005. austrijska Erstebank a. g. postala većinski vlasnik No-
vosadske banke a. d. Novi Sad, kupovinom 83% njenih akcija

62
koje su bile u vlasništvu sada već potpuno devastiranih
državnih preduzeća i društvenih organizacija.19 Ali, iako sve
ove banke beleže redovne pozitivne godišnje bilanse, njiho-
vo angažovanje u obnovu privrede još uvek nije dovoljno
vidljivo. Zapravo, sve ono što je nekada - pre devedesetih, u
društveno ekonomskom kontekstu simbolizovalo Novi Sad,
prestalo je da postoji.
Jedina manifestacija, nastala na samom početku
novog milenijuma, koja je vratila Novom Sadu “nadu” da
sve nije izgubljeno postaće EXIT.

19
Име и презиме Нови Сад, Нови Сад 2010, 405-407.

63
Novi Sad GRAD HEROJ

NOVI SAD 1941-1944.20

Novi Sad, grad sa oko 70. 000 stanovnika različitih
nacionalnosti i veroispovesti, prvi susret sa strahotama rata
imao je već 6. aprila 1941. godine istoga dana kada je var-
varskim bombardovanjern Beograda otpočeo napad faši-
stičkih agresora na Jugoslaviju. Toga dana neprijateljski
avioni bombardovali su novosadski aerodrom, željezničku
raskrsnicu na Sajlovu i mitraljirali gradske ulice, a na njima
čak i jednu sahranu. Tom prilikom pale su prve žrtve iz re-
dova građana Novog Sada.
Posle 6. aprila veća grupa novosadskih omladinaca,
pretežno skojevaca, insistira da bude primljena u jugoslo-
vensku vojsku radi odbrane zemlje od fašističke agresije.
Posle oštrog pritiska na komandu, obrazovana je omladin-
ska dobrovoljačka četa i uključena u redove jedinice stare
jugoslovenske vojske.
Mađarske fašističke trupe ušle su u grad u suton 13.
aprila 1941. zauzele ga bez borbe. Iste noći one su u zajed-
nici sa tzv. „nemzeterima", dobrim poznavaocima lokalnih
prilika, inscenirajući napade „četnika", započele trodnevnu
pucnjavu, hapšenja, pljačku i ubijanja stanovnika Novog
Sada. Ubijalo se u različitim delovima grada, a najviše u
Temerinskoj ulici i u Rajinoj šumi na obali Dunava. Pretpo-
stavlja se da je tokom ta tri dana ubijeno preko 500 Novo-
sađana, pretežno Srba. Broj onih ko}i su tada hapšeni i na
različite načine maltretirani bio je vrlo velik.

20
Preuzeto iz knjige „Novi Sad grad heroj“, deo koji se odnosi na oku-
paciju Grada 1941-1944. godine. Izdavač je Opština Novi Sad a
štampana je 1975. godine.

64
 Okupator je odmah po ulasku najavio početak svoje
strahovlade, koja je kao deo fašističkog sistema trebalo
najsurovijim metodama zastrašivanja unapred da onemo-
gući bilo kakav otpor politici porobljavanja. Osim ovog
krvavog terora tekao je i onaj drugi, izražen u drugim obli-
cima. Veća grupa građana zatvorena je u staru zgradu suda
i proglašena za taoce. Mnoge porodice su aprila i početkom
maja 1941. oterane u logore u Vizić kraj Begeča i na Aero-
drom. U ovom drugom logoru našlo se krajem maja oko
11.000 bivših dobrovoljaca sakupljenih iz različitih koloni-
stičkih mesta Bačke, da bi, krajem juna, bili internirani u
logor Šarvar u Mađarsku.

Sprovođenje grupe Jevreja, 1941. godina

Od trenutka ulaska do septembra 1941. okupator je
iz Novog Sada proterao 15. 000 muškaraca, žena i dece.
Mnogi su se borili kao antifašisti i borci NOV i POJ u raz-
nim delovima Jugoslavije, a mnogi pali kao žrtve fašističkog
terora. Masovni progoni i zločini nisu sprovođeni samo kao
mera zastrašivanja, već i kao deo denacionalizatorske poli-
tike okupatora čiji je cilj bio promena etničkog sastava sta-
novništva grada.
65
 Proces denacionalizacije Novog Sada i njegova
mađarizacija, kao svojevrsni oblici terora, praktično je te-
kao kroz ceo period rata. U gradu su promenjeni nazivi uli-
ca, trgova i bulevara. Natpisi firmi bili su isključivo na
mađarskom jeziku. Politika povlašćivanja dela profašistički
orijentisanog mađarskog življa, specifičan položaj Nemaca i
diskriminatorski odnos prema ostalom stanovništvu Novog
Sada, bili su sastavni deo politike okupatora u cilju raspiri-
vanja nacionalne netrpeljivosti i mržnje među narodima i
narodnostima u ovom gradu, time je fašizam nastojao da se
prikaže, oslobodiocem, pokušavajući da mađarska stanov-
ništvo pridobije za sebe, jer je i među Mađarima bilo anti-
fašista, naprednih ljudi i komunista.
Svi vidovi i oblici terora praćeni su masovnom poja-
vom pljačke imovine ubijenih ili proteranih ljudi, kao i broj-
nim konfiskacijama imovine građana i javnih ustanova u
korist Hortijeve fašističke države.
Već prvih meseci okupacije u Novom Sadu su skon-
centrisane veoma jake vojne, žandarmerijske i policijske
snage, kao i snažan administrativni aparat. Većinu njihovog
ljudstva sačinjavao je iskusni kadar kontrarevolucije i belog
terora, izrastao u borbi protiv Mađarske komune. Dizanjem
mostova u vazduh od strane jugoslavenske vojske 11. aprila
1941. godine Novi Sad se našao na granici raskomadane
Vojvodine. Cilj okupatora je bio jasan. Novi Sad kao politič-
ko i kulturno središte Vojvodine, kao centar revolucionar-
nog pokreta Vojvodine, treba surovim terorom razoriti i u
njemu uništiti sve što se suprotstavlja fašizmu. Zbog toga
su, te mere upravo u Novom Sadu bile tako brutalne i imale
programski karakter.
Pod naletom tuđina pognuli su glave predstavnici
buržoaske vlasti. Nosioci starog poretka i građanskih parti-
ja pozvali su srpski narod na mir i poslušnost i objavili svoju

66
lojalnost okupatoru. Mađarska i nemačka buržoazija, za-
jedno sa svojim organizacijama, posle nemale petokolona-
ške uloge u danima aprilskog rata, stavile su se u aktivnu
službu okupatoru.

Vešanje uhapšenih aktivista i članova pokreta otpora,

Novi sad, Futoška ulica

lako posednut od fašističkog okupatora, Novi Sad

nije bio pokoren. Na poprištu značajnih događaja koji će
slediti, ostali su jedino komunisti spremni da stanu na čelo
borbe antifašista i rodoljuba. Sve ono do čega je došlo
posle aprilskog sloma, u izvanredno teškim uslovima, ali i
prelomnim istorijskim danima, nerazdvojno je vezano za
rad i borbu Komunističke partije Jugoslavije. Približavali su
se dani bespoštedne borbe proti najcrnjih snaga svetske
reakcije - fašizma, borbe koju su komunisti očekivali i za
koju su se pripremali.

67
 Neposredno posle okupacije novosadska partijska
organizacija imala je 124 člana KPJ, 22 kandidata za člana
KPJ i blizu 400 skojevaca. U njemu se nalazi deo Pokrajin-
skog komiteta koji organizuje i rukovodi NOP-om u celoj
Bačkoj i u delu Baranje. Novi Sad je i dalje sedište okružnih
komiteta Partije i SKOJ-a, pod čijim su rukovodstvom radili
sreski komiteti u novosadskom, žabaljskom, titelskom, be-
čejskom, kulskom i bačkopalanačkom srezu. Mada uz mno-
go teškoća održavana je veza sa delom pokrajinskog komi-
teta u Banatu, sa Beogradom i Sremom.
Osnovna aktivnost partijskih i skojevskih organiza-
cija aprila-maja 1941. bila je usmerena u pravcu učvršćiva-
nja postojećih i formiranja novih organizacija, njihovom
omasovljavanju, uspostavljanju veza između pojedinih
organizacija, proširivanju uticaja Partije na mase, tj. stva-
ranju šireg kruga simpatizera. Paralelno sa ovim, reor-
gannizovani su OK KPJ i OK SKOJ-a. U okviru započetog
procesa prilagođavanja uslovima okupacije u junu su reor-
ganizovane partijske i skojevske organizacije na teritorijal-
nom principu. U svakom od šest rejona, na koliko je bio
podeljen grad, formirani su rejonski komiteti KPJ i SKOJ-a,
koji bi rukovodili partijskim ćelijama i skojevskim aktivima,
odnosno prosvetnim grupama. Rukovodioci rejonskih komi-
teta bili su povezani sa okružnim komitetima KPJ i SKOJ-a.
Osim organizacionog, izuzetno je bio značajan poli-
tičko-propagandni rad Partije i SKOJ-a. U prvo vreme taj
rad se sastojao u nastojanjima da se narodu objasne uzroci
aprilske katastrofe Jugoslavije, da mu se povrati neophod-
no samopouzdanje i da mu se predoče svetlije perspektive.
Značajnu pomoć u tom radu pružili su komunistima Novog
Sada proglasi Centralnog komiteta KPJ od 15. aprila 1941. i
prvomajski proglas. Sva ova objašnjenja komunista narod je
prihvatio, jer su aprilski događaji i okupacija potvrdili
ispravnost politike KPJ i njena predviđanja uoči sudbono-
68
snih događaja pred Drugi svetski rat. Na sticanje novih
simpatizera u radnim masama uticalo je i držanje komuni-
sta u kratkotrajnom aprilskom ratu, kada su ličnim prime-
rima i dobrovoljnim javljanjem u vojsku učinili sve ono što
su mogli da bi pružili dostojan otpor porobljivačima.

Fruškogorski partizanski odred, 1942. godina

Nastavak političkog rada među stanovnicima Novog
Sada činila je borba na ideološkom polju radi suzbijanja
šovinizma, koji je okupator raspirivao da bi lakše vladao. Tu
i takvu politiku okupatora trebalo je raskrinkati pred svim
narodima i narodnostima grada, morao se okupatorski na-
silnik prikazati kao neprijatelj radnog naroda svih nacio-
nalnosti, neophodno je bilo stvoriti moralno-političko je-
dinstvo svih stanovnika grada kao osnovnog preduslova za
uspešnu borbu protiv porobljivača. Glavne smernice takve
politike sadržavao je proglas PK KPJ od početka juna 1941.
godine.

69
 Osnovu političkog rada među samim komunistima,
kao i sa stanovništvom grada, činilo je čitanje, prorada i
širenje propagandnog materijala. U tom smislu značajnu
ulogu odigrali su Agitprop grada i tehnika pri PK KPJ u No-
vom Sadu. Brojni materijali koji su u nekoliko narednih
meseci izašli iz ove tehnike dobro organizovanom mrežom
kurira širili su se po čitavoj Bačkoj. Leci i proglasi Central-
nog i Pokrajinskog komiteta, julski primerak Borbe, Bilteni
Glavnog štaba narodnooslobodilačkih partizanskih odreda
Jugoslavije, Vesti i drugi direktivni materijali, doprineli su
kako objektivnom informisanju masa o vojnim i političkim
zbivanjima u zemlji i svetu, tako i suprotstavljanju neprija-
teljskoj propagandi i pridobijanju novih simpatizera i akti-
vista. Osim na srpskohrvatskom, ovi materijali su umnoža-
vani i na mađarskom i nemačkom jeziku.

Grupa partizana sa simpatizerima

70
 Među one narodnooslobodilačke organizacije koje
su korišćene za angažovanje šireg kruga simpatizera spada-
la je široko zasnovana i dobro organizovana narodna po-
moć. Sredstva prikupljena tim putem trošena su za razne
potrebe Partije i SKOJ-a tj. za njihove borbene pripreme.
Relativno brzo konsolidovanje partijskog života u
gradu, snažne partijske i skojevske organizacije, širi krug
simpatizera, kao i koncentracija rukovodećeg kadra, imale
su pozitivan uticaj na orijentaciju i tempo priprema za oru-
žanu borbu. Krajem juna i početkom jula sve je intenzivnije
formiranje vojnih desetina i diverzantskih grupa. Tome je
doprinelo formiranje štaba narodnooslobodilačkih parti-
zanskih odreda za južnu Bačku odnosno štabova partizan-
skih odreda pri rejonskim komitetima u Novom Sadu. Za
vrlo kratko vreme formirano je oko 30 desetina i nekoliko
udarnih i diverzantskih grupa sa preko 300 boraca, uglav-
nom članova SKOJ-a i KPJ. Ovu organizacionu aktivnost
pratio je rad na prikupljanju oružja, obuka u njegovom ru-
kovanju, skupljanje sanitetskog materijala, završavanje
kurseva prve pomoći od strane članica SKOJ-a i KPJ, izviđa-
nja vojnih objekata, stanova fašističkih funkcionera i svega
onoga što bi moglo biti predmet napada.
Članovi KPJ i SKOJ-a, zajedno sa rodoljubima Novog
Sada, počeli su na titovskoj strateško-taktičkoj koncepciji
oslobodilačke borbe - rat protiv okupatora bez ikakvog ko-
lebanja, odlučno i hrabro. Novosadska partijska organizaci-
ja i komunisti svih nacionalnosti, sprovodeći direktivu PK
KPJ za Vojvodinu i odazivajući se pozivu na ustanak Cen-
tralnog komiteta i druga Tita, u celini su se spremno i je-
dinstveno digli u otvorenu borbu protiv porobljivača, ispo-
ljavajući masovan heroizam i najveće samopožrtvovanje.
Koreni toga nalaze se u visokoj komunističkoj svesti i ljuba-
vi prema svome narodu i slobodi.

71
 Desetine i diverzantske grupe, delovi novosadskog
partizanskog odreda - sastavljeni od Srba, Mađara, Slova-
ka, Jevreja i drugih (radnika, gimnazijalaca, studenata) iza-
šli su 25. jula i 941. godine u novosadski atar da bi, sa pro-
menljivom srećom, palili žito, kako bi otežali snabdevanje
fašističke vojne sile koja je pokorila Evropu i prodirala u
dubinu sovjetske zemlje. Sutradan su dvojica partizana –
diverzanata – Milan Simin i Antal Nemet, poginuli u suko-
bu sa neprijateljem. Treći, Živko Radovanović, bio je uhva-
ćen, osuđen na smrt i 2. avgusta i 1941. godine obešen u
Novom Sadu.

Milan Simin, Antal Nemet, Živko Radovanović i Grozda Gajšin

72
 Ove prve žrtve narodnooslobodilačkog pokreta nisu
omele dalje akcije. Grupe Novosadskog partizanskog odreda
nastavile su da deluju i izvele su najveći broj akcija od u-
kupnog broja koje su izvedene tokom 1941. godine u celoj
Bačkoj. Posle paljenja žita, buknule su kamare kudelje, se-
čene su telefonske žice i stubovi, napadani su vojni magaci-
ni i garaže, radnje sa okupatorskim propagandnim materija-
lom, vršeni su atentati na agente i policijske funkcionere,
pisane antifašističke parole po gradu. Takve akcije, ne samo
zbog broja onih koji su učestvovali u akciji, niti zbog činjeni-
ce da je na primer 6. septembra gotovo čitav grad osvanuo
ispisan antifašističkim parolama, imale su velikog političkog
odjeka na sve građane i značajno su uticale na razvitak na-
rodnooslobodilačkog pokreta u čitavoj Vojvodini.
Tokom avgusta i septembra 1941. godine u Novom
Sadu se razvija posebno živa aktivnost. Bilo je to u vezi sa
pripremama za dolazak u Novi Sad dvojice sekretara PK
KPJ iz Banata, Žarka Zrenjanina i Svetozara Markovića, kao
i planova za prebacivanje u Srem banatskih i bačkih parti-
zana. U Petrovaradinu je tokom leta uspešno tekla akcija
sklanjanja i prebacivanja oružja, municije i eksploziva iz
laguma Petrovaradinske tvrđave u Novi Sad i borcima Fru-
škogorskog odreda u Sremu. Hapšenje Dalibora Francistija
i njegovih drugova i njihovo kasnije streljanje u Vukovaru,
onemogućilo je planiranu akciju dizanja u vazduh nemačkih
šlepova natovarenih municijom i oružjem bivše jugosloven-
ske vojske. Iz Novog Sada dvojica komunista učestvovala su
u izvođenju akcije bekstva poznatih komunista iz mitrovač-
ke kaznione.
Kao i u drugim krajevima Vojvodine i u celoj zemlji,
i borci Novog Sada su nametnuli rat okupatoru, ali ne rat
kakav je bio aprilski, već revolucionarni rat, koji je otvarao
novo istorijsko poglavlje, rat na čijem su se čelu nalazile

73
nove revolucionarne snage, rat koji će nužno dovesti do
krupnih revolucionarnih promena.
Politički značaj te borbe za grad i za celu okupiranu
Vojvodinu, pa i šire, bio je ogroman. Svaka i najmanja akci-
ja izvedena u gradu. imala je višestruki značaj. S jedne
strane, doduše, one su izazivale uvek jače represivne mere
okupatora, ali su, s druge strane, povećavale uverenje gra-
đana u opravdanost i nužnost antifašističke borbe i otpora
okupatoru. Tako su akcije Partije i SKOJ-a delovale mobili-
zatorski, stavljajući sve veći broj ljudi pred ispit savesti i
rodoljublja, koji ih je dovodio u redove boraca.
Partijska organizacija Novog Sada, i pored veoma
teških gubitaka, nalazila je snage ne samo da se održi, već i
da poveća svoj uticaj među stanovništvom, da stekne ugled
jedinog organizatora borbe protiv okupatorskih zločinaca.
O tom ugledu i o širini narodnooslobodilačkog pokreta u
gradu posebno svedoči činjenica da je partijska organizaci-
ja, uprkos represalijama okupatorskih vlasti, tokom okupa-
cije raspolagala sa 202 ilegalna stana i baze koje su joj gra-
đani ustupili na korišćenje.
Uporedo sa porastom broja diverzantskih akcija, i
fašističke okupatorske vlasti sve energičnije postupaju. U
sukobima sa policijom i žandarmerijom, odnosno u masov-
nim hapšenjima, pao je veliki broj organizatora i rukovodi-
laca NOP-a Novog Sada i Vojvodine. Izuzetno težak gubi-
tak za NOP Novog Sada, Bačke i Vojvodine bila je pogibija
člana Sekretarijata PK i glavnog organizatora i rukovodioca
NOP-a u Novom SadU i Bačkoj, Radivoja Ćirpanova 5. ok-
tobra 1941. Do sredine februara 1942. izginuli su svi člano-
vi Okružnog komiteta KPJ za Južnu Bačku kao i svi članovi
OK SKOJ-a, osim jednog. Od oko hiljadu uhapšenih u Bač-
koj, u drugoj polovini 1941. godine, iz Novog Sada je bilo
684 člana KPJ, skojevaca i simpatizera NOP-a.

74
 Osim Ćirpanova, u navedenom vremenu u borbi sa
okupatorom izgubili su živote: član OK KPJ Kosta Šokica,
sekretar PK SKOJ-a za Vojvodinu Đorđe Zličić i sekretar OK
SKOJ-a Đorđe Mikeš. Prilikom saslušanja u policiji su
podlegli batinama: član OK KPJ Đorđe Bešlin, sekretar OK
KPJ Vladimir Ivanović, skojevac lvan Pejinov i član KPJ Đerđ
Nemet. U to vreme u Segedinu 3. oktobra su obešeni: sko-
jevka i diverzant Grozda Gajšin, a u Novom Sadu, 15. okto-
bra: Đula Varga i lvan Koči, članovi OK KPJ, Đorđe Ra-
dujkov, član KPJ, Rudolf Klaus i Pal Karas, članovi KPJ i
diverzanti, u Futogu, 27. oktobra član OK KPJ Rudolf Frin,
članovi KPJ i diverzanti Franja Kardoš i Oto Blam, u Bač-
kom Petrovcu, 28. oktobra od Novosađana član OK KPJ
Jovan Žeravljev i Ljubomir Doroslovački, član OK SKOJ-a,
inače zaduženi za rad na terenu novosadskog sreza. Najve-
ća grupa obešena je u Novom Sadu 25. novembra: sekretar
OK SKOJ-a Sava Đisalov, član OK KPJ Uvlja Bem, član OK
KPJ Andrija Lederer, član KPJ Svetozar Božić i organizator
diverzantskih grupa, član Agitprop grupe i diverzant Vje-
česlav Cimr, član KPJ i komandir, i borci partizanske dese-
tine Sava Ljubojev, Jovan Brkić-Bata, Zoltan Timar, Dušan
Šučov i Petar Blažić, svi članovi KPJ i diverzanti. Sa njima je
obešen i član KPJ iz Kisača Andrija Marčok. U Vukovaru 19.
oktobra streljani su, pored drugih: Dalibor Francisti, vođa
diverzantske grupe u Petrovaradinu, Svetislav Pavlović Mu-
ja, Branko Silbaški i Tima Stankov, diverzanti iz Novog Sa-
da, Vera Radišić, član SKOJ-a i kurir na liniji Novi Sad-
Beograd. U Somboru su 3. marta 1942. godine pored dru-
gih, streljani član KPJ, novosadski diverzant i borac šajka-
škog partizanskog odreda Miloš Bobić-Ujka i član OK KPJ
za Južnu Bačku Josip Kramer. Mnogi su osuđeni na vremen-
ske kazne i prebačeni u razne zatvore u Mađarskoj, gde su
u specifičnim oblicima nastavili rad na liniji NOP-a. Među
organizatorima i učesnicima pobune u zatvoru u Šatora-

75
ljaujhelju marta 1944. tom jedinstvenom slučaju u pokore-
noj Evropi, nalazili su se i novosadski komunisti.
Novosadska partijska organizacija podnela je ogro-
mne žrtve već u prvoj godini ustanka. Okupator se time nije
zadovoljavao. Sa ciljem da zastraši stanovništvo i najdra-
stičnijim merama spreči ponovni uspon, širenje i jačanje
narodnooslobodilačkog pokreta, okupator je u selima Šaj-
kaške, u Novom Sadu i Starom Bečeju početkom 1942. go-
dine sproveo zloglasnu raciju. Svi prilazi i izlazi iz Novog
Sada bili su zatvoreni kordonom vojske. Osim telefonske
linije glavnokomandujućeg u raciji, sve ostale veze grada sa
ostalim svetom bile su prekinute. Tri dana stanovništvo je
bilo sabijeno u svoje kuće. Patrole su pretresale svaku
zgradu, svaki stan, legitimisale građane i hapsile ih. Pred
štab koji je rukovodio racijom sprovedeno je po ciči zimi
dvadeset hiljada osoba. Po gradskim ulicama, na fud-
balskom igralištu, na groblju i na obali Dunava fašistička
soldateska izvršila je masovni pokolj srpskog i jevrejskog
stanovništva. Pobijene su čitave porodice. roditelji sa de-
com, starci i starice. Za tri dana, 21-23. januara samo u
Novom Sadu ubijeno je preko 1. 300 osoba. U ovoj raciji,
koja je zahvatila i Bečej i Šajkašku, Novi Sad je bio u centru
udara, upravo zbog toga što je njegova partijska organiza-
cija bila pokretačka snaga borbe protiv okupatora u čitavoj
Južnoj Bačkoj i Vojvodini.
Vesti o ovom masovnom pokolju, koji je predstav-
ljao genocid, prodrle su u širu međunarodnu javnost, izazi-
vajući zgražavanje i proteste.
Međutim, svi ti teški udarci nisu postigli cilj, nisu
ugasili plamen borbe i otpora. Ni jedan nalet okupatora na
redove narodnooslobodilačkog pokreta, ma koliko bio
žestok, nije bio do kraja uspešan. Uvek su ostajala jezgra
komunista oko kojih bi se, posle kraćeg ili dužeg vremena,

76
okupljale nove snage iz redova dojučerašnjih ili novih sim-
patizera i rodoljuba, dovoljno jake da ozbiljnije ugroze sta-
nje stvoreno od strane okupatora.
Neposredno posle racije, kada je psihoza privreme-
nog straha od novih represalija još lebdela nad gradom,
uključivanjem u akciju spasavanja dece i starih osoba iz
šarvarskog logora, Novosađani su ispoljili visoki stepen
humanizma i rodoljublja.

Slike sa ulica Novog Sada, neposredno po oslobođenju

Od kraja aprila pa do avgusta 1942. godine kada je
potpuno prešao u Novi Sad, Svetozar Marković Toza, orga-
nizacioni sekretar PK KPJ za Vojvodinu, više puta je dolazio
77
i boravio u ovom gradu i, naporedo sa uspostavljanjem pre-
kinutih veza sa članovima KPJ i SKOJ-a, on radi na obezbe-
đenju jednog sigurnijeg skloništa iz kojeg bi rukovodio čita-
vim pokretom u Bačkoj. Iz Novog Sada krajem maja, orga-
nizacioni sekretar uspostavlja vezu sa Okružnim komitetom
KPJ u Sremu.
Pribiranje snaga posle jesenjih i zimskih udaraca u
Novom Sadu od aprila 1942. godine izrazitije je u SKOJ-u.
Formiran je Mesni komitet SKOJ-a i pokrenut omladinski
list. Broj skojevaca povećan je na 100. Pred MK SKOJ-a
nalazili su se zadaci omasovljavanja i učvršćivanja skojev-
skih organizacija, formiranja diverzantskih grupa i njihova
obuka za izvođenje akcija i prikupljanje narodne pomoći.
Mesni komitet SKOJ-a održava veze i sa studentima Bačva-
nima u Budimpešti radeći preko njih na širenju narodnoo-
slobodilačkog pokreta i u glavnom gradu Mađarske.
Sredinom 1942. godine u Novom Sadu deluje i
Mesni komitet KPJ, koji krajem avgusta izdaje proglas „Po-
robljenim, opljačkanim i desetkovanim građanima Novog
Sada". Ovakav rad trajao je, uprkos činjenici da su juna
1942. godine pohapšeni neki članovi KPJ i SKOJ-a, inten-
zivno sve do sredine septembra 1942. godine, kada su poče-
la masovna hapšenja skojevaca u Novom Sadu i njegovoj
okolini. U prvoj polovini decembra 1942. osuđeno je u No-
vom Sadu preko 90 pripadnika pokreta mahom skojevaca,
na različite vremenske kazne.
Prisustvo Svetozara Markovića u Novom Sadu i rad
na sprovođenju odluka Savetovanja KPJ u Turiji osećao se i
pre i posle ovog hapšenja skojevaca. U novoformirane sklo-
nište smeštena je tehnika koja je trebalo da realizuje veo-
ma široko planiranu izdavačko-propagandnu delatnost
Pokrajinskog komiteta. Iz ovog skladišta upućen je počet-
kom oktobra opširan izveštaj Centralnog komiteta KPJ. U

78
njemu je sredinom novembra završeno štampanje prvog
broja Slobodne Vojvodine organa Pokrajinskog NOO.
Posle provale baze 19. XI 1942. godine, pogibije
Branka Bajića i pada ranjenog Svetozara Markovića, sledila
su hapšenja koja su za nekoliko meseci omela plodan rad
partijskih i skojevskih organizacija u Novom Sadu. Među
osuđenima januara 1943. godine u Novom Sadu bio je i
Svetozar Marković. Kazna smrti vešanjem nad njim izvrše-
na je 9. februara 1943. u Novom Sadu.
Svetozar Marković Toza, Radivoj Ćirpanov i Đorđe
Zličić proglašeni su za narodne heroje.

Svetozar Markovć-Toza, Radivoj Ćirpanov-Ćira, Đorđe Zličić-Ciga

Iako teško pogođene i, zbog nekih nedostataka u
primenjivanoj taktici, svedene na svega desetak članova
KPJ i oko 70 skojevaca, novosadske organizacije nastavljaju
da rade. Njihovo delovanje praktično nikada nije prestajalo
za čitavo vreme okupacije. Stanovništvo Novog Sada i Bač-
ke u to je vreme opredeljeno za NOP, pogotovu omladina.
O tome najbolje svedoči činjenica da upravo u vreme izve-
sne krize pokreta u Bačkoj, prvih meseci 1943. godine do-
življava potpuni neuspeh pokušaj stvaranja organizacija
Draže Mihailovića u ovom kraju.
Rad partijskih i skojevskih organizacija u Novom
Sadu jedno vreme sastojao se pretežno u proradi i širenju
propagandnog materijala, koji je dobijen iz Srema preko
Oblasnog komiteta KPJ za Bačku i Baranju, ili preko pojedi-
79
naca koji su odlazili u Srem i ponovo se vraćali u Bačku.
Radilo se i na okupljanju simpatizera, skupljanju sanitet-
skog materijala i dr.
U drugoj polovini 1943. godine dolazi do novog po-
leta narodnooslobodilačkog pokreta. Uspostavljaju se na
nekoliko mesta prelazi preko Dunava i počinje organizova-
no slanje bačkih boraca u Srem, čime se stvaraju šire mo-
gućnosti za razmah borbe. U vremenu od aprila 1943. do
juna sledeće godine iz Novog Sada je tim vezama prešlo
oko 200 rodoljuba i komunista, koji su se uključili u razne
vojne jedinice u Sremu ili u drugim delovima Jugoslavije.
Prelazak iz Srema u Bačku Trećeg bačko-baranjskog
odreda, avgusta 1943. godine, doprineo je da se i u Novom
Sadu obnove i formiraju nove diverzantske grupe koje su
odmah prešle na izvođenje akcija. Trinaestog septembra
diverzantska trojka je izvršila napad na željezničku stanicu
u Budisavi, a tri dana docnije na konjičku patrolu na putu
Budisava-Kovilj. Na pruzi Novi Sad-Subotica, između stani-
ce Zmajevo i Bačko Dobro Polje, 19. septembra izvršena je
diverzija. Uništena je jedna lokomotiva i nekoliko vagona.
Svojim ofanzivnim akcijama koje su zahvatile najveći
deo Bačke, Treći bačko-baranjski partizanski odred, u čijem
okviru su delovali i novosadski diverzanti, osim gubitaka u
ljudstvu, naneo je okupatoru i osetan ekonomski udar. No
najveći značaj svojim akcijama Odred je postigao u moralno-
političkom pogledu. Odjek ovih akcija u narodu tj. način na
koji ih je on primio, zatim pomoć stanovništva u izvršenju
zadataka Odreda, bili su najbolji dokaz spremnosti masa za
borbu. Ocenjujući akcije Odreda i kroz prizmu svih onih mera
koje je okupator preduzimao da ih spreči i da im se suprotsta-
vi, možemo tvrditi da je u Bačkoj stvoreno novo bojište.
Pozitivno ocenjujući dejstvo Odreda, Glavni štab NOV i PO
Vojvodine je 7. novembra 1943. izdao „Pohvalu borcima i
rukovodiocima III bačko-baranjskog partizanskog odreda".

80
 U samom Novom Sadu krajem septembra 1943.
formiraju se Sreski komitet KPJ i partijska tehnika, koja
izdaje Vesti i Bilten. Omasovljenje omladinske organizacije
dovodi polovinom decembra 1943. do formiranja Mesnog
odbora USAOV-a u Novom Sadu. Od materijala koji su ši-
reni u Novom Sadu treba spomenuti i proglas PK KPJ koji je
izdat povodom Drugog zasedanja AVNOJ-a. Proglas je
umnožen u tehnici MK KPJ i rasturan tokom zime 1943/44.
Proglas je naišao na veoma dobar prijem i imao širok odjek
među građanstvom.
Dalji uspon narodnooslobodilačkog pokreta nije
mogla zaustaviti ni nemačka okupacija Mađarske marta
1944. praćena pojačanim terorom: internacijom svih Jevre-
ja, mobilizacijom svih Srba starih od 45-62 godine, odnosno
mladića od 17-20 godina, hapšenjem pripadnika NOP-a koji
su bili ranije hapšeni pa pušteni posle istrage ili nakon izdr-
žane kazne. Početkom 1944. godine, po direktivi Oblasnog
komiteta KPJ, u Novom Sadu je izvršena reorganizacija
Partije i SKOJ-a, tj. obrazovani su novi komiteti. Tokom
februara 1944. formiran je prvi narodnooslobodilački odbor
za grad Novi Sad, a tokom marta i Mesni odbor antifaši-
stičkog fronta žena.
Pored porasta broja članova KPJ i SKOJ-a u Novom
Sadu kao i u čitavoj Bačkoj, niču i nove oružane jedinice.
Srazmerno njihovom porastu vrši se i reorganizacija vojnih
rukovodstava. Bačko-baranjska operativna zona, kao novo
vojno rukovodstvo, svojom naredbom od početka septem-
bra formira i Novosadski partizanski odred. Komandant
Odreda postao je Jan Palik, a politički komesar Todor
Gavrilović Rile. Većina članova Odreda delovala je na tom
terenu mnogo ranije, kao borci Bačko-baranjskog partizan-
skog odreda ili kao diverzantske grupe. Neposredno posle
zvaničnog formiranja, Odred je krenuo prema svom terenu
izvevši pri tome dve akcije (1. i 2. septembra).
81
 Novi Sad, smotra jedinica NOVJ nakon oslobođenja
Dolaskom na teren novosadskog sreza Odred se, radi
lakšeg operisanja, podelio na dva dela. Jedan, kojim je ko-
mandovao Jan Palik, zaposeo je teren između Begeča, Bač-
kog Petrovca i Kisača, a drugi, koji je predvodio Todor
Gavrilović, teren od Kisača, prema Čeneju i Kaću. Ova dva
bataljona su vodila akcije tako reći iz dana u dan - miniraju
se pruge, razoružavaju policijske stanice i vrše druge akcije.
Akcije bačkih partizana, uspesi NOVJ POJ, savez-
ničko bombardovanje i napredovanje sovjetskih trupa
stvarali su kod neprijatelja pometnju i haos, a kod građana
82
Novog Sada jačali su veru u najskorije oslobođenje. Za
vreme rata Novi Sad je bombardovan sedam puta. Posebno
je teško bombardovanje bilo 6. septembra. Tada je grad
bombardovan sa oko 100 bombardera u sedam talasa.
Bombe su padale na aerodrom, putničku i teretnu željez-
ničku stanicu, električnu centralu, fabriku kablova, zgradu
„Kulturbunda", železničku prugu Novi Sad-Futog, fabriku
porculana i dosta civilnih zgrada. Tom prilikom bilo je i
dosta poginulih građana.

Građani Novog Sada okupljeni prilikom podizanja spomenika

Svetozaru Miletiću, nakon oslobođenja grada

83
 Pored toga, kolone neprijatelja i folksdojčera koje
se povlače prema zapadu jasno su kazivale da je kraj oku-
pacije blizu. Poslednji glas koji je od sebe pustio okupator
čuo se 22. oktobra oko 15 časova, kada je snažna detonaci-
ja u gradu označila da je most dignut u vazduh.
Posle uspešne borbe koju su vodili sa grupom Ne-
maca kod Žablja, oko 700 boraca Novosadskog partizan-
skog odreda dobilo je naređenje da krenu u Novi Sad. Do-
šavši iz pravca Klise, oni su temerinskim putem i drugim
ulicama 23. oktobra 1944. oko pola sedam ujutro, dospeli u
centar grada. Istog dana ujutro održana je sednica prvog
NOO. Pošto je brzo obavljena procedura oko njegovog kon-
stituisanja, data su potrebna uputstva za preuzimanje vla-
sti. Istom cilju je poslužilo i izdavanje proglasa, koji je odu-
ševljena masa građana, uz pesmu, svirku i igru, okićena
zastavama, transparentima i slikama druga Tita mogla da
čita po raznim ulicama grada.
Od početka pokretanja oružane borbe u julskim
ustaničkim danima 1941. godine pa sve do ponovnog for-
miranja septembra 1944. borbeni kontinuitet Novosadskog
partizanskog odreda sačuvali su komunisti i skojevci, koji
su se u najtežim uslovima beskompromisno borili na svim
mestima gde su ih događaji odneli. Novosađani su ratovali
u jedinicama narodnooslobodilačke vojske i partizanskih
odreda gotovo u svim delovima Jugoslavije. Borili su se i
van teritorije Jugoslavije, u diverzantskim grupama, partij-
skim i skojevskim organizacijama u Budimpešti, u zatvori-
ma glavnog grada Mađarske, Segedina, Vaca, Šatora-
ljaujhelja, Marijanostre i drugim. Organizovanim prebega-
vanjem na istočni front, oni su se našli u jezgru jugosloven-
ske brigade formirane u SSSR-u. Bilo je učesnika u francu-
skom pokretu opora i u pokretima otpora drugih evropskih
zemalja.

84
 Oslobođenjem Novog Sada borbeni i revolucionarni
put Novosadskog partizanskog odreda nije bio završen.
Zajedno sa hiljadama novih boraca iz redova svih naroda i
narodnosti, oni su uključeni u naše slavne vojvođanske bri-
gade i učestvovali u borbama kod Batine, Bolmana i u
završnim operacijama na uništenju i konačnom proteriva-
nju okupatorskih snaga iz Jugoslavije.

85
86
 SADRŽAJ

UMESTO UVODA ......................................................................... 5

Stanko Šušnjar
POZDRAVNA REČ ........................................................................ 7

Dr. Milan Micić

70. GODINA OSLOBOĐENJA NOVOG SADA .............................. 11

Zvonimir Golubović
NOVI SAD U DANIMA OSLOBOĐENJA ...................................... 16

Prof. dr Boris Kršev

OSNOVNE KARAKTERISTIKE
DRUŠTVENO-EKONOMSKOG RAZVOJA
NOVOG SADA 1944-2014 ........................................................... 41

Novi Sad GRAD HEROJ

NOVI SAD 1941-1944. ................................................................. 64

87
 Udruženje antifašista Novog Sada
Novi Sad
1944–2014
Izdavač
Udruženje antifašista Novog Sada
Za izdavača
Stanko Šušnjar, predsednik
Urednik
Stanko Šušnjar
Fotgrafije
Inernet izvori,
Fotodokumentacija Muzeja Vojvodine,
Monografija Novog Sada
Priprema, štampa i povez:
Mala knjiga, Novi Sad

ISBN 978-86-917301-2-3

CIP – Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад

94(497.113 Novi Sad)„1944“(082)
NOVI Sad : 1944-2014 : zbornik radova i saopštenja povodom 70 godina od
oslobođenja Novog Sada / [urednik Stanko Šušnjar]. – Novi Sad : Udruženje
antifašista Novog Sada, 2014 (Novi Sad : Mala knjiga). – 88 str. ; 21cm
Tiraž 300.
ISBN 978-86-917301-2-3
а) Нови Сад – Ослобођење – 1944 – Зборници
COBISS.SR-ID 293215239