Matematik 7 8

ORTAÖĞRETİM
MATEMATİK
12
DERS KİTABI
YAZARLAR
Dr. Ahmet EMİN

Ahmet GERBOĞA
Gökhan GÜNEŞ
Mehmet KAYACIER
DEVLET KİTAPLARI
............................., 2021
1
MİLLî EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI .................................................................................: 7052
YARDIMCI VE KAYNAK KİTAPLAR DİZİSİ ...........................................................................: 1205
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri
kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.
HAZIRLAYANLAR
Editör
Prof. Dr. Hülya GÜR
Dil Uzmanı
Yasemin TOKMAK
Program Geliştirme Uzmanları

Prof. Dr. Erdoğan TEZCİ
Doç. Dr. Hasan Hüseyin ŞAHAN
Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Uzmanı

İlyas TİPİ
Görsel Tasarım Uzmanı

Mehmet ZEBER
Grafik Tasarım Uzmanı

Hacer ÖZÇELİK
ISBN 978-975-11-4984-8
Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 18.04.2019 tarihli ve 8 sayılı kararı ile ders
kitabı olarak kabul edilmiştir.
2
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı:
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.
O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:
O benimdir, o benim milletimindir ancak. Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.
Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda!
Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl. Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.
Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.
Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli-
Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım,
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım,
Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım;
Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? O zaman yükselerek arşa değer belki başım.
Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!
Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.
Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın; Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl;
Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet;
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!
Mehmet Âkif Ersoy

GENÇLİĞE HİTABE
Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,

ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en
kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek
isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti
müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın
vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok
namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek
düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün
tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil
işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere,
memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet
içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini,
müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde
harap ve bîtap düşmüş olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,
Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret,
damarlarındaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatürk
6
İÇİNDEKİLER
1
KİTABIN TANITIMI....................................................................................................... 9
SEMBOL VE GÖSTERİMLER..................................................................................... 10
ÜSTEL VE LOGARİTMİK FONKSİYONLAR ..................................... 11
1.1. ÜSTEL FONKSİYON............................................................................................ 12
1.1.1. Üstel Fonksiyon ve Üstel Fonksiyonun Grafiği............................................ 12
Alıştırmalar .................................................................................................. 21
1.2. LOGARİTMA FONKSİYONU................................................................................. 22
1.2.1. Logaritma Fonksiyonu ve Grafiği ............................................................... 22
1.2.2. 10 ve e Tabanında Logaritma Fonksiyonu................................................... 32
1.2.3. Logaritma Fonksiyonunun Özellikleri ve Uygulamaları................................ 34
Alıştırmalar .................................................................................................. 41
1.3. ÜSTEL, LOGARİTMİK DENKLEMLER VE EŞİTSİZLİKLER............................... 43
1.3.1. Üstel, Logaritmik Denklemlerin ve Eşitsizliklerin Çözüm Kümeleri.............. 43
1.3.2. Gerçek Hayat Durumları ile İlgili Üstel ve Logaritmik Fonksiyon Problemleri 54
Alıştırmalar .................................................................................................. 62
Ölçme ve Değerlendirme 1 ......................................................................... 64
2
DİZİLER .............................................................................................. 71
2.1. GERÇEK SAYI DİZİLERİ ..................................................................................... 72
2.1.1. Dizi ve Fonksiyon Kavramları Arasındaki İlişki ............................................ 72
2.1.2. Genel Terimi veya İndirgeme Bağıntısı Verilen Bir Sayı Dizisinin Terimleri 76
Alıştırmalar................................................................................................... 80
2.1.3. Aritmetik, Geometrik Diziler ve Özellikleri..................................................... 81
Alıştırmalar .................................................................................................. 87
Alıştırmalar .................................................................................................. 93
2.1.4. Gerçek Hayat Durumları ile İlgili Dizi Problemleri......................................... 94
Alıştırmalar .................................................................................................. 101
Ölçme ve Değerlendirme ............................................................................ 102
3
TRİGONOMETRİ ................................................................................ 107
3.1. TOPLAM-FARK VE İKİ KAT AÇI FORMÜLLERİ.................................................. 108
3.1.1. Toplam ve Fark Formülleri............................................................................ 108
Alıştırmalar .................................................................................................. 117
3.1.2. İki Kat Açı Formülleri.................................................................................... 119
Alıştırmalar................................................................................................... 127
3.2. TRİGONOMETRİK DENKLEMLER .................................................................... 129
3.2.1. Trigonometrik Denklemlerin Çözüm Kümeleri.............................................. 129
Alıştırmalar .................................................................................................. 139
4
DÖNÜŞÜMLER ................................................................................... 147
4.1. ANALİTİK DÜZLEMDE TEMEL DÖNÜŞÜMLER.................................................. 148
4.1.1. Analitik Düzlemde Koordinatları Verilen Bir Noktanın Öteleme, Dönme ve
Simetri Dönüşümleri ................................................................................... 148
Alıştırmalar .................................................................................................. 156
4.1.2. Temel Dönüşümlerin Bileşkeleri ve Bu Bileşkeleri İçeren Uygulamalar ...... 165
Alıştırmalar .................................................................................................. 172
Ölçme ve Değerlendirme ............................................................................ 173
7
5
TÜREV....................................................................................................... 177
5.1. LİMİT VE SÜREKLİLİK............................................................................................... 178
5.1.1. Bir Fonksiyonun Bir Noktadaki Limiti ile Soldan ve Sağdan Limit Kavramları.... 178
Alıştırmalar ........................................................................................................ 187
5.1.2. Limitin Özellikleri ve Uygulamaları..................................................................... 188
Alıştırmalar ........................................................................................................ 204
5.1.3. Bir Fonksiyonun Bir Noktadaki Sürekliliği........................................................... 206
Alıştırmalar ........................................................................................................ 216
5.2. ANLIK DEĞİŞİM ORANI VE TÜREV........................................................................... 217
5.2.1. Türev Kavramı.................................................................................................... 217
Alıştırmalar ........................................................................................................ 230
5.2.2. Bir Fonksiyonun Bir Noktada ve Bir Aralıkta Türevlenebilirliği............................ 231
5.2.3. Türevlenebilen İki Fonksiyonun Toplamının, Farkının, Çarpımının ve
Bölümünün Türevi.............................................................................................. 235
5.2.4. İki Fonksiyonun Bileşkesinin Türevi................................................................... 240
Alıştırmalar ........................................................................................................ 246
5.3. TÜREVİN UYGULAMALARI....................................................................................... 248
5.3.1. Bir Fonksiyonun Artan veya Azalan Olduğu Aralıklar......................................... 248
Alıştırmalar ....................................................................................................... 256
5.3.2. Bir Fonksiyonun Yerel Maksimum ve Yerel Minimum ile Mutlak Maksimum ve
Mutlak Minimum Noktaları ............................................................................... 257
Alıştırmalar ........................................................................................................ 267
5.3.3. Türev Yardımıyla Bir Fonksiyonun Grafiğinin Çizimi ......................................... 268
Alıştırmalar ........................................................................................................ 276
5.3.4. Maksimum ve Minimum Problemleri................................................................... 277
Alıştırmalar ........................................................................................................ 286
Ölçme ve Değerlendirme 1 ............................................................................... 287
6
İNTEGRAL ............................................................................................... 299

6.1. BELİRSİZ İNTEGRAL.................................................................................................. 300
6.1.1. Belirsiz İntegral ve İntegral Alma Kuralları ........................................................ 300
Alıştırmalar ........................................................................................................ 308
6.1.2. Değişken Değiştirme Yöntemi ........................................................................... 309
Alıştırmalar ........................................................................................................ 315
6.2. BELİRLİ İNTEGRAL VE UYGULAMALARI................................................................ 316
6.2.1. Bir Fonksiyonun Grafiği ile x Ekseni Arasında Kalan Sınırlı Bölgenin
Alanının Riemann Toplamı Yardımıyla Yaklaşık Olarak Hesaplanması ............ 316
6.2.2. Bir Fonksiyonun Belirli İntegrali ile Belirsiz İntegralleri Arasındaki İlişki ............ 327
6.2.3. Belirli İntegralin Özellikleri.................................................................................. 332
Alıştırmalar ........................................................................................................ 339
6.2.4. Belirli İntegral ile Alan Hesabı............................................................................. 341
Alıştırmalar ........................................................................................................ 354
7
ANALİTİK GEOMETRİ ............................................................................ 367
7.1. ÇEMBERİN ANALİTİK İNCELENMESİ....................................................................... 368
7.1.1. Çember Denklemi .............................................................................................. 368
Alıştırmalar ........................................................................................................ 381
7.1.2. Denklemleri Verilen Doğru ile Çemberin Birbirine Göre Durumları ................... 382
Alıştırmalar ........................................................................................................ 391
Ölçme ve Değerlendirme .................................................................................. 392
CEVAP ANAHTARI ............................................................................................................. 396
SÖZLÜK ............................................................................................................................. 402
KAYNAKÇA ........................................................................................................................ 404
8
8
KİTABIN TANITIMI
Alt öğrenme alanının içeriğine uygun

Konu başlıklarını gösterir. Konuyla ilgili tanımları gösterir.
görseli gösterir.
Alt öğrenme alanının numarasını ve adını Konuyla ilgili önceki bilgilerin Konu anlatımı içerisinde doğrudan yer
gösterir. hatırlatmasını gösterir. verilmeyen dikkat çekici bilgileri gösterir.
Etkileşimli kitap, video, ses, animasyon,

uygulama, oyun, soru vb. ilave kaynaklara
ulaşabileceğiniz karekodu gösterir. Daha
fazlası için http://ogmmateryal.eba.gov.tr
adresini ziyaret edebilirsiniz.
Öğrencinin ulaşması istenen

formüllere giden adımları gösterir.
İşlem sonrasında elde edilen

sonuçları gösterir.
Dikkat edilmesi istenen temel bilgileri Bölüm içindeki örnek soru ve çözümleri
Sayfa numaralarını gösterir.
gösterir. gösterir.
Öğrenilen konularla ilişkili çıkarımlarda Öğrenme alanında anlatılan konularla

Konuyla ilgili özellikleri gösterir. bulunmayı ve yorum yapmayı sağlayacak ilgili öğrenilen bilgileri değerlendirmek
soruları gösterir. amacıyla hazırlanan soruları gösterir.
9
SEMBOL VE GÖSTERİMLER
+
, yaklaşık değer x"a x, a ya sağdan yaklaşırken
N doğal sayılar kümesi x"a

-
x, a ya soldan yaklaşırken
Z tam sayılar kümesi

x"a x, a ya yaklaşırken
+
Z pozitif tam sayılar kümesi
lim f ]xg x, a ya sağdan yaklaşırken f ]xg
+
Q rasyonel sayılar kümesi x"a
fonksiyonunun limiti
+
Q pozitif rasyonel sayılar kümesi
- lim- f ]xg x, a ya soldan yaklaşırken f ]xg
Q negatif rasyonel sayılar kümesi x"a
fonksiyonunun limiti
R gerçek sayılar kümesi
+ lim f ]xg x, a ya yaklaşırken f ]xg fonksiyonunun
R pozitif gerçek sayılar kümesi x"a
limiti
3 sonsuz
fl _ a i
+
f ]xg fonksiyonunun a noktasında
-3 eksi sonsuz
sağdan türevi
{ fi sayısı
fl _ a i
-
f ]xg fonksiyonunun a noktasında
e e sayısı
soldan türevi
m lambda
x
f l ]xg f ]xg fonksiyonunun x e bağlı türevi
e tabanı e olan üstel fonksiyon
f ll ]xg f ]xg fonksiyonunun x e bağlı ikinci
Ra alfa açısı kadar dönme dönüşümü
türevi
x
a tabanı a olan üstel fonksiyon
d f^xh f ]xg fonksiyonunun diferansiyeli
log x x in 10 tabanına göre logaritması
y = f ]xg fonksiyonunun x e bağlı

dy
log a x x in a tabanına göre logaritması
dx
1. mertebeden türevi
ln x x in doğal logaritması
/ toplam sembolü 2
f ]xg fonksiyonunun x e bağlı
d y
ânh
2
dx
a n dizisi 2. mertebeden türevi
Sn a n dizisinin ilk n teriminin toplamı
^ Fn h Fibonacci dizisi
# f]xgdx f ]xg fonksiyonunun x e bağlı belirsiz
integrali
â , bh açık aralık
^ a , b?
b
yarı açık aralık # f ]xg dx f ]xg fonksiyonunun x e bağlı belirli
6a , b@
a
integrali
kapalı aralık
10
1
ÜSTEL VE LOGARİTMİK
FONKSİYONLAR
1.1. ÜSTEL FONKSİYON
1.2. LOGARİTMA FONKSİYONU
1.3. ÜSTEL, LOGARİTMİK DENKLEMLER
VE EŞİTSİZLİKLER
HAZIRLIK ÇALIŞMALARI
Bir fonksiyonun tersinin de bir fonksiyon olabilmesi için gerekli şartlar nelerdir?
Bir fonksiyonun grafiği ile tersinin grafiğinin koordinat sistemindeki birbirlerine göre
durumlarını açıklayınız.
İkinci dereceden bir denklemin kökleri nasıl bulunur?
Matematik 12
11
1.1. ÜSTEL FONKSİYON
1.1.1. Üstel Fonksiyon ve Üstel Fonksiyonun Grafiği
Üstel fonksiyonlar başta fizik, kimya, biyoloji, astronomi vb. doğa bilimleri olmak üzere birçok bilim
dalında kullanılmaktadır. Bunun yanında günlük yaşamın değişik iş dalları olan sigortacılık, muha-
sebe, bankacılık ve finans gibi sektörlerde de üstel fonksiyonların uygulama alanı bulunmaktadır.
Bir bakteri kültüründe bakterilerin çoğalmasını araştıran bir biyolog, dünya nüfusundaki artışı in-
celeyen bir sosyolog, bir çözeltinin pH değerini ölçüp onun asidik veya bazik olduğunu bulmak
isteyen bir kimyager, ses düzeyi birimi desibel (dB) olan ses şiddetini ölçmek isteyen bir fizikçi;
çalışmalarını yürütürken üstel fonksiyonları kullanır. Ayrıca özel bir sismografla kaydedilmiş zemin
hareketi sonucu oluşan maksimum genlik ile depremin büyüklüğü arasındaki ilişkiyi inceleyen bir
jeolog, parasal konularda çalışan bir ekonomist ve okyanus coğrafyası (oşinografi) alanında pla-
jın eğimi ile üzerindeki kum taneciklerinin boyutları arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmak isteyen bir
araştırmacı da çalışmalarını modellerken üstel fonksiyonlardan yararlanmaktadır.
HATIRLATMA
+
x ! R ve n ! Z olmak üzere n tane x gerçek sayısının çarpımı
n
x$x$f$x = x
1444442444443
n tane
n
biçiminde ifade edilir. Burada x ifadesine, tabanı x ve üssü n olan üslü ifade denir.
+
x, y ! R ve m , n ! Z olmak üzere üslü ifadelerle ilgili aşağıdaki özellikler vardır.
1
* x =x
0
* x ! 0 olmak üzere x = 1
* x ! 0 ve y ! 0 olmak üzere x = x1 ve a xy k =`xj
-n -n y n
n
m n m+n
* x $x = x
m
* x ! 0 olmak üzere xx = x n
m-n
* x $ y = ^x $ yh
m m m
* ^x h = ^x h = x
m n n m m$n
n
* y ! 0 olmak üzere ` xy j = xy
n
n
* ^- 1h = 1 ve ^- 1h =- 1
2n 2n + 1
m
* x $ 0 olmak üzere x = x = ^ x h
n
n m n m
* a, b ! R olmak üzere a $ x " b $ x = â " bh $ x

m m m
m n
* x ! 0 ve x ! 1 olmak üzere x = x & m = n
Üstel ve Logaritmik
12
Fonksiyonlar
ÖRNEK
5 2 -2
3 $ 9 $ 27 işleminin sonucunu bulunuz.
ÇÖZÜM
= 3 $ _3 i $ _3 i
5 2 -2 5 2 2 3 -2 5 4 -6 3
3 $ 9 $ 27 = 3 $3 $3 = 3 = 27 bulunur.
ÖRNEK
2015 2016
3 +3
2017 2018 işleminin sonucunu bulunuz.
3 -3
ÇÖZÜM
2015 2016 2015 2015 1
3 +3 3 +3 $3
2017 2018 = 2015 2 2015 3
3 -3 3 $3 -3 $3
$ _1 + 3 i
2015 1
3
= 2015
$ _3 - 3 i
2 3
3
1+3
= 9 - 27
2
=- 9 bulunur.
ÖRNEK
4
a - 64
1 k- 3
işleminin sonucunu bulunuz.
ÇÖZÜM
Pay ve payda yer değiştirdiğinde üs işaret değiştirir.
4 4 4
a - 64 = a - 1 k = _^- 4 h i 3 = ^- 4 h 3 = ^- 4 h4 = 256 bulunur.
1 k -3
64 3 3 12
ÖRNEK
x x x x
2 = a , 5 = b ve 7 = c olduğuna göre 140 in a , b ve c türünden eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
2
140 sayısı asal çarpanlarına ayrıldığında 140 = 2 $ 5 $ 7 olur. Buradan
140 = _ 2 $ 5 $ 7 i
x 2 x
= ^2 h $ 5 $ 7
x 2 x x
2
= a $ b $ c bulunur.
Matematik 12
13
ÖRNEK
m 1 1 - 2m
3 = 2 olduğuna göre 3 ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
1
1 - 2m 3 3 3
3 = 2m = m 2 = 1 2 = 3 $ 4 = 12 bulunur.
3 ^ 3 h a2k
ÖRNEK
x x+1 2x - 1
28 = 7 olduğuna göre 2 ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
x x+1
28 = 7
x x x 1
7 $4 = 7 $7
2x x
x 2x - 1 2 4 7
4 = 7 olur. Bu durumda 2 = 1 = 2 = 2 bulunur.
2
ÖRNEK
2,4 -2
3 5
-0,3 + -1,5 işleminin sonucunu bulunuz.
9 25
ÇÖZÜM
2, 4 -2 2, 4 -2
3 5 3 5
- 0, 3 + -1, 5 = + 2 -1, 5
9 25 _3 i
2 - 0, 3
_5 i
2, 4 -2
3 5
= - 0, 6 + -3
3 5
2, 4 + 0, 6 -2 + 3
=3 +5
3 1
= 3 +5
= 32 bulunur.
ÖRNEK
-x -y
x = 3 ve y =- 2 olduğuna göre y +x ifadesinin sonucunu bulunuz.
ÇÖZÜM
- ^ -2 h
= ^- 2 h-3 + 3
-x -y 1 2
y +x = 3 +3
^- 2h
1
= =- 8 + 9
71
= = 8 bulunur.
14
Fonksiyonlar
ÖRNEK
3 13 23
a +a +a
-3 7 17 ifadesinin en sade hâlini bulunuz.
a +a +a
ÇÖZÜM
3 13 23
a +a +a 3 -3
-3 7 17 ifadesinin payı a , paydası a parantezine alınacak olursa
a +a +a
a $ _1 + a + a i
3 10 20
3+3 6
20 = a = a bulunur.
-3
_
a $ 1+a +a
10
i
ÖRNEK
n+3 n+2 n+1

3 -2$3 -3
n pozitif bir tam sayı olmak üzere n+2 n+1 n işleminin sonucunu bulunuz.
3 +3 -6$3
ÇÖZÜM
n+3 n+2 n+1 n 3 n 2 n 1 n
3 -2$3 -3 3 $3 -2$3 $3 -3 $3 (Pay ve payda 3 parantezine alınır.)
n+2 n+1 n = n 2 n 1 n
3 +3 -6$3 3 $3 +3 $3 -6$3
3 $ _3 - 2 $ 3 - 3 i
n 3 2 1
3 $ _3 + 3 - 6i
= n 2 1
27 - 18 - 3
= 9+3-6
= 1 bulunur.
ÖRNEK
^- 2 4h $ a - 1 k
5
2
-2 işleminin sonucunu bulunuz.
_- 2 i $ a- 1 k
-2 3
8
ÇÖZÜM
^- 2 4h $ a - 1 k
5
2 ^ - 2 4 h $ ^ - 2 -5 h
=
_ - 2 -2 i $ a - 1 k _ - 2 -6 i $ _ - 2 -3 i
3 -2 -2
8
4-5
2
_ - 2 -6 i $ 2 6
=
-1
2
= 0
-2
1
= -21
1
=- 2 bulunur.
Matematik 12
15
a ! R - " 1 , olmak üzere f : R " R , f ^x h = a fonksiyonuna , tabanı “a” olan üstel
+ + x
fonksiyon denir.
ÖRNEK
Aşağıdaki fonksiyonlardan hangilerinin üstel fonksiyon olduğunu bulunuz.

a) f ] x g = 2 b) g ]xg = b 3 l c) h ]xg = ]- 3g-x
x 1 x
ç) k ] x g = 1 d) s ]xg = 2 e) t ] x g = x + 5
x -x 5 x
ÇÖZÜM
Bir fonksiyonun üstel fonksiyon olabilmesi için tabanının 1 den farklı bir pozitif gerçek sayı olması
gerekmektedir. Verilen fonksiyonlardan f ]xg = 2 , g ]xg = b 3 l ve s ]xg = 2 = b 2 l fonksiyon-
x 1 x -x 1 x
ları bu koşulu sağladığından üstel fonksiyondur.
h ^x h ve k ^x h fonksiyonlarının tabanı 1 den farklı pozitif gerçek sayılar olmadığından üstel fonksi-
yon değildir. t ^x h fonksiyonu ise bir polinom fonksiyon ile üstel fonksiyonun toplamı biçiminde
olduğundan üstel fonksiyon değildir.
ÖRNEK
f : R " R , f ^x h = ^5m - 10 hx fonksiyonu, bir üstel fonksiyon olduğuna göre m nin en geniş değer
+
aralığını bulunuz.
ÇÖZÜM
f ^x h bir üstel fonksiyon olduğu için üstel fonksiyonun tabanı 1 den farklı bir pozitif gerçek sayı
olmalıdır. Buna göre 5m - 10 2 0 ve 5m - 10 ! 1 olur.
5m - 10 2 0 & 5m 2 10 5m - 10 ! 1 & 5m ! 11
m22&m22 11
m! &m! 5
Bu durumda m nin en geniş değer aralığı ^2, 3h - & 5 0 bulunur.

11
ÖRNEK
f : R " R , f ]x g = 4 + 3 olduğuna göre f ]2g ve f ]- 1g değerlerini bulunuz.

+ x-1
ÇÖZÜM
f ]2 g = 4 f ]- 1 g = 4
2-1 -1 - 1
: +3 : +3
=7 1
= 16 + 3
49
= 16 bulunur.
16
Fonksiyonlar
ÖRNEK
f : R " R , f ^x h = 2 fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

+ x
ÇÖZÜM
f ^x h = 2 fonksiyonunda x e bazı değerler verilerek bir tablo oluşturulur.

x
için f ^- 2 h = 2
1 -2
x =- 2 = 4 y
için f ^- 1 h = 2 = 2
-1 1
x =- 1
f^0h = 2 = 1
0
x=0 için
f ^1h = 2 = 2
1
x=1 için
f ^2h = 2 = 4
2
x=2 için
f ^2h = 2 = 8
3
x=3 için
x ... - 2 - 1 0 1 2 3 ...
f ^x h = 2 ... 1 1 1 2 4 8 ...
x
4 2
O hâlde f ^x h = 2 fonksiyonu,
x
a- 2 , 1 k a 1k ^ h ^ h ^ h ^
4 , - 1, 2 , 0 , 1 , 1, 2 , 2 , 4 , 3 , 8
h
x
noktalarından geçmektedir. Bu noktalar koordinat
sisteminde işaretlenerek birleştirildiğinde grafik
şekildeki gibi elde edilir.
ÖRNEK
f : R " R , f ^x h = a 2 k fonksiyonunun grafiğini çiziniz ve bu fonksiyonun bire bir ve örten olma

+ 3 x
durumunu inceleyiniz.
ÇÖZÜM
x ... - 2 - 1 0 1 2 ...
: 6x 1, x 2 ! R ve x 1 ! x 2 için
f ^x h = a 2 k ... 9
3 x 4 2 3 9
1 4 ... a3 k !a3 k ise f ^x 1h ! f ^x 2h olduğundan
3 2 x1 x2
2 2
f ^x h = a 2 k fonksiyonu bire birdir.
3 x
f ^xh = a 2 k
3 x
9
4
için f ^x h = y = a 2 k eşitliğini
3 x
3
2
: 6y d R
+
1 sağlayan en az bir tane x ! R değeri

2
3
bulunduğundan f ^x h = a 2 k fonksiyonu
4 3 x
9
1 1
örtendir.
Matematik 12
17
ÖRNEK
f : R " R , f ^x h = a 3 k fonksiyonunun grafiğini çiziniz ve bu fonksiyonun bire bir ve örten olma

+ 1 x
durumunu inceleyiniz.
ÇÖZÜM
f ^x h = a 3 k fonksiyonunun grafiği çizilerek incelendiğinde

1 x
x ... - 2 - 1 0 1 2 ...
f ^x h = a 3 k ... 9 3 1 1 1 ...
x
1
3 9
y 1. Yol:
: f fonksiyonun grafiğine yatay doğru
testi uygulandığında doğruların her
birinin grafiği bir noktada kestiği gö-
rülmektedir. Buna göre f fonksiyonu
bire birdir.
: Grafikte f fonksiyonunun görüntü

kümesinin pozitif gerçek sayılar kü-
mesi olduğu görülmektedir. Görüntü
kümesi değer kümesine eşit oldu-
ğundan f fonksiyonu örten bir fonk-
siyondur.
1 1
3 9
2. Yol:
6 x 1, x 2 ! R ve x 1 ! x 2 için b 3 l ! b 3 l olup f ^x 1 h ! f ^x 2h dir.

1 x1 1 x2
:
O hâlde f fonksiyonunun tanım kümesindeki farklı x değerlerinin görüntüleri de farklı olduğun-
dan f fonksiyonu bire birdir.
için f ]xg = y = b 3 l eşitliğini sağlayan en az bir tane x ! R değeri vardır.

+ 1 x
: 6y ! R
O hâlde f fonksiyonu örtendir.
18
Fonksiyonlar
ÖRNEK
f : R " R , f ^x h = a fonksiyonunun grafiğini, Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı progra-

+ x
mından yararlanarak çiziniz ve a nın değişimine göre grafiği yorumlayınız.
ÇÖZÜM
Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programını açınız.

1. Adım: Üstteki araç çubuğunda butonuna tıklayınız. Sağdaki koordinat sistemi üzerinde
herhangi bir noktaya sol tıklayınız. Açılan sürgü butonunda, minimum çubuğuna 0, mak-
simum çubuğuna 10 ve artış çubuğuna 0.1 yazarak Tamam butonuna tıklayınız. a sürgü
çubuğu elde edilecektir.
2. Adım: Giriş çubuğuna alttaki ekran klavyesini kullanarak f ^x h = a yazınız ve enter tuşuna
x
basınız. Fonksiyonun grafiği çizilecektir.

Üstel fonksiyonun tanımı gereği a, 1 den farklı pozitif bir gerçek sayı olmalıdır. Sürgüde a = 0
ve a = 1 için grafik aşağıdaki gibi görünecek ve bir üstel fonksiyon grafiği olmayacaktır.
Matematik 12
19
a sürgüsü 0.1 e getirilerek bir üstel fonksiyon grafiği elde edilir. Grafiğin üzerine sağ tıklanarak izi
göster butonuna tıklanır. Daha sonra a sürgüsü 0,1 ile 1 arasında artırıldığında grafikteki değişim
ekranda gözlenir.
f ^x h = a üstel fonksiyonunun grafiği 0 1 a 1 1 için incelendiğinde fonksiyonun azalan olduğu ve

x
a değerlerinin 1 e yaklaştıkça grafiğin y ekseninden uzaklaştığı görülür.
a sürgüsü 1.1 e getirilerek bir üstel fonksiyon grafiği elde edilir. Grafiğin üzerine sağ tıklanarak izi
göster butonuna tıklanır. Daha sonra a sürgüsü artırıldığında grafikteki değişim ekranda gözlenir.
f ^x h = a üstel fonksiyonunun grafiği a 2 1 için incelendiğinde fonksiyonun artan olduğu ve a

x
değerlerinin büyüdükçe grafiğin y eksenine yaklaştığı görülür.
20
Fonksiyonlar
Alıştırmalar
f ^xh = a
x
x x+1 4x y
1 12 = 3 olduğuna göre 2 ifadesinin 6
h ^xh = c
x
g ^xh = b
x
değerini bulunuz.
m 1 { 2 - 3m
2 3 = 4 olduguna göre 3 x
{
ifadesinin degerini bulunuz.
Yukarıda f, g ve h üstel fonksiyonlarının
grafikleri verilmiştir. Buna göre a, b ve c ara-
sındaki sıralamayı bulunuz.
88 89
2 +2
3 90 89 işleminin sonucunu bulunuz.
2 -2
f : R " R , f ^x h = ^4m - 12 hx fonksiyonu

+
7
üstel bir fonksiyon olduğuna göre m nin ala-
bileceği en geniş değer aralığını bulunuz.
f : R " R , f ^xh = 3
+ x+2
4 - 1 olduğuna
göre f ^1 h ve f ^- 3 h değerlerini bulunuz.
+
8 f : R " R olmak üzere aşağıda verilen
fonksiyonlardan hangisi veya hangilerinin
üstel fonksiyon olduğunu bulunuz.
ç) f ^x h = ` - 7 j
x+1
a) f ^x h = ^- 2 hx
1
5 Aşağıdaki üstel fonksiyonların grafiklerini
çiziniz.
b) f ^x h = ` 5 j d) f ^x h = 100
2 x x-1
a) f ^x h = 3 b) f ^x h = 5
x x
c) f ^x h = a 4 k
1 x
ç) f ^x h = a 6 k
5 x c) f ^x h = 1 e) f ^x h = ^0, 02 hx
x+2
Matematik 12
21
1.2. LOGARİTMA FONKSİYONU
1.2.1. Logaritma Fonksiyonu ve Grafiği
f : R " R , a 2 0 ve a ! 1 olacak şekilde f ^x h = a ^xh

+ x -1
üstel fonksiyonunun tersi olan f
fonksiyonuna, a tabanına göre logaritma fonksiyonu denir. Logaritma fonksiyonu,
^ x h = log a x şeklinde gösterilir.
-1 + -1
f :R " R, f
a ! R - " 1 , için y = a + x = log a y olur.

+ x
Uyarı
f : R " R , y = f ^x h = log a x fonksiyonunda
+
Y x sayısı pozitif gerçek sayıdır.
Y a sayısı 1 den farklı pozitif gerçek sayıdır.
Y y sayısı bir gerçek sayıdır.
ÖRNEK
Aşağıda verilen eşitliklerdeki x değerlerini logaritmik olarak ifade ediniz.

b) y = b 2 l
x 1 x x+1
a) y = 3 c) y = 2
ÇÖZÜM
x
y = a + x = log a y olduğundan
x
a) y = 3 & x = log 3 y
b) y = b 2 l & x = log 1 y
1 x
2
x+1
c) y = 2 & x + 1 = log 2 y
& x =- 1 + log 2 y olur.
22
Fonksiyonlar
ÖRNEK
Aşağıda verilen eşitliklerdeki x değerlerini logaritma kullanarak bulunuz.
d) b 2 l = 6
x x x+1 x-1 1 x
a) 5 = 9 b) 2 = 10 c) 3 =5 ç) 4 =7
ÇÖZÜM
x x
a) 5 = 9 & x = log 5 9 b) 2 = 10 & x = log 2 10
x+1 x-1
c) 3 = 5 & x + 1 = log 3 5 ç) 4 = 7 & x - 1 = log 4 7
& x =- 1 + log 3 5 & x = 1 + log 4 7
d) a 2 k = 6 & x = log 1 6 bulunur.

1 x
2
ÖRNEK
Aşağıda verilen eşitliklerdeki x değerlerini bulunuz.

a) x = log 2 16 b) x = log 6 1 c) log x 49 = 2
d) log 4 ^3x + 1 h = 2
1 1
ç) log 9 x = 2 e) log x 2 = 5
ÇÖZÜM
x x
a) x = log 2 16 & 2 = 16 b) x = log 6 1 & 6 = 1
& 2x = 24 &x=0
& x=4
1
2
c) log x 49 = 2 & x = 49 1
ç) log 9 x = 2 & x = 9 2
1
& x = _3 i2
& x=7 2
( x 2 0 olduğundan x !- 7 )
&x=3
1
d) log 4 ^3x + 1 h = 2 & 3x + 1 = 4 1
2
e) log x 2 = 5 & x 5 = 2
& 3x + 1 = 16 1 5
& 3x = 15 & `x 5 j = 25
&x=5 & x = 32 bulunur.
Uyarı
f ^x h = log g^xh h ^x h fonksiyonunun tanımlı olabilmesi için aşağıdaki koşullar sağlanmalıdır.
Y h ^xh 2 0 Y g ^xh 2 0 Y g ^xh ! 1
Matematik 12
23
ÖRNEK
f ^x h = log 3 _ x - 5x + 6 i fonksiyonunun en geniş tanım kümesini bulunuz.

2
ÇÖZÜM
2
Logaritma fonksiyonu pozitif gerçek sayılarda tanımlı olduğundan x - 5x + 6 2 0 olmalıdır.
^x - 3 h $ ^x - 2 h 2 0 eşitsizliğinde kökler x = 3 ve x = 2 bulunur. İşaret tablosu aşağıdaki
gibidir.
x -3 2 3 3
2 + - +
x - 5x + 6
Bu durumda f ^x h fonksiyonunun en geniş tanım kümesi ^- 3 , 2 h , ^3, 3h bulunur.
ÖRNEK
f ^x h = log^5 - xh ^x - 3 h fonksiyonunun en geniş tanım kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
Logaritma fonksiyonunun tanımı gereği

x - 3 2 0 _bb x - 3 2 0 & x 2 3 olur.
bb
5 - x 2 0 `b olmalıdır. 5 - x 2 0 & 5 2 x olur.
bb
5 - x ! 1b 5 - x ! 1 & x ! 4 olur.
a
Bu durumda f ^x h fonksiyonunun en geniş tanım kümesi ^3 , 5 h - " 4 , bulunur.
ÖRNEK
f ]xg = log 2 _ x - 2mx + 4 i fonksiyonu 6x ! R için tanımlı bir fonksiyon olduğuna göre m nin
2
alabileceği tam sayı değerlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg = log 2 _ x - 2mx + 4 i fonksiyonu 6x ! R için tanımlı ise 6x ! R için

2
2
x - 2mx + 4 2 0 olmalıdır.
2 2
ax + bx + c 2 0 eşitsizliğinin daima sağlanması için a 2 0 ve 3 = b - 4ac 1 0 olmalıdır.
a = 1 olduğundan a 2 0 sağlanır.
3 1 0 & ^- 2m h2 - 4 $ 1 $ 4 1 0
& 4m 2 - 16 1 0
& m2 - 4 1 0
& m2 1 4
& m 12
& - 2 1 m 1 2 bulunur.
Böylece m nin alabileceği tam sayı değerleri - 1, 0, 1 olarak elde edilir.
24
Fonksiyonlar
ÖRNEK
f ^x h = log^3 - xh _ x - x - 12 i fonksiyonunun en geniş tanım kümesini bulunuz.

2
ÇÖZÜM
_
x - x - 12 2 0 bbb
2
b
3 - x 2 0 `bb Eşitsizlik sisteminin sağlandığı aralığı bulmak için işaret tablosu oluşturulur.
b
3 - x ! 1b
a
2
x - x - 12 = 0 ve 3 - x = 0 denklemlerinin kökleri bulunmalıdır.
x - x - 12 = 0 & ^x - 4 h $ ^x + 3 h = 0
2
: : 3 - x = 0 & x = 3 olur.
& & x = 4 veya x =- 3
x -3 -3 3 4 3
2 + - - +
x - x - 12
3-x + + - -
İşaret tablosu incelendiğinde her iki fonksiyonun birlikte pozitif olduğu aralığın ^- 3 ,- 3 h olduğu gö-
rülür. 3 - x ! 1 ise x ! 2 olur. Buna göre f ^x h = log^3 - xh _ x - x - 12 i fonksiyonunun en geniş
2
tanım kümesi ^- 3 ,- 3 h bulunur.
ÖRNEK
f : R " R , f^xh = 2 ^x h fonksiyonunu bulunuz.

+ x+1 -1
olduğuna göre f
ÇÖZÜM
f ^xh = 2 fonksiyonu bire bir ve örten olduğundan tersi vardır. Verilen fonksiyonda f ^x h yeri-
x+1
ne x ve x yerine de f ^x h yazıldıktan sonra f ^x h yalnız bırakılarak fonksiyonun tersi bulunur.

-1 -1
^xh + 1
` a ! R + - " 1 , için y = a x + x = log a y j
-1
^x h + 1 = log 2 x
f -1
x=2 &f
& f -1 ^x h =- 1 + log 2 x bulunur.
ÖRNEK
f ^x h = log 3 ^x - 4 h + 2 olduğuna göre f ^x h fonksiyonunu bulunuz.

-1
ÇÖZÜM
f ^x h = log 3 ^x - 4 h + 2 + x = log 3 _ f ^x h - 4 i + 2 olur.

-1
x = log 3 _ f ^x h - 4 i + 2 & x - 2 = log 3 _ f ^xh - 4 i

-1 -1
^xh - 4 = 3 x - 2
-1
&f
^x h = 3 x - 2 + 4 bulunur.
-1
&f
Matematik 12
25
Logaritma Fonksiyonunun Grafiği
f : R " R , a 2 1 için f ^ x h = a
+ x
üstel fonksiyonunun grafiği aşağıdaki gibidir.
f : R " R , a 2 1 için f ^ x h = a : R " R , f ^ x h = log a x

+ x -1 + -1
fonksiyonunun tersi f
fonksiyonudur. Birbirinin tersi olan iki fonksiyonun grafiği y = x doğrusuna göre simetrik
olduğundan önce y = x doğrusu çizilir. Daha sonra f ^x h = a fonksiyonunun grafiğinin
x
y = x doğrusuna göre simetriği alınarak f ^x h = log a x fonksiyonunun grafiği oluşturulur.

-1
'
'
y
y
x
26
Fonksiyonlar
a ! R - " 1 , olmak üzere f : R " R , f ^x h = log a x logaritma fonksiyonu,
+ +
a 2 1 için artan olup grafiği aşağıdaki gibidir.
f ^x h = log a x
a ! R - " 1 , olmak üzere f : R " R , f ^ xh = log a x logaritma fonksiyonu,

+ +
0 1 a 1 1 için azalan olup grafiği aşağıdaki gibidir.
f ^x h = log a x
Matematik 12
27
ÖRNEK
f ^x h = log 2 x fonksiyonunun grafiğini çiziniz. Artan veya azalan olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
1
x ... 2 1 2 4 ...
f ^x h = log 2 x ...- 1 0 1 2 ...
y
f ^x h = log 2 x fonksiyonunun tabanı 1 den büyük olduğundan f fonksiyonu, artan bir fonksiyondur.
ÖRNEK
f ^x h = log 1 x fonksiyonunun grafiğini çiziniz. Artan veya azalan olduğunu bulunuz.

2
ÇÖZÜM
1 1
x ... 4 2 1 2 4 ...
f ^x h = log 1 x ... 2 1 0 - 1 - 2 ...
2
f ^x h = log 1 x fonksiyonunun tabanı 0 ile 1 arasında olduğundan f fonksiyonu, azalan bir fonksiyondur.
2
28
Fonksiyonlar
ÖRNEK
f : R " R , f ^x h = log a x fonksiyonunun grafiğini, Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı

+
programından yararlanarak çiziniz ve a nın değişimine göre grafiği yorumlayınız.
ÇÖZÜM

1. Adım: Üstteki araç çubuğunda butonuna tıklayınız. Sağdaki koordinat sistemi üzerinde
herhangi bir noktaya sol tıklayınız. Açılan sürgü butonunda, minimum çubuğuna 0, mak-
simum çubuğuna 10 ve artış çubuğuna 0.1 yazarak Tamam butonuna tıklayınız. a sürgü
çubuğu elde edilecektir.
2. Adım: Giriş çubuğuna log yazarak log( <b> , <x> ) ifadesini tıklayınız. Bu ifadeyi log(a,x) biçi-
minde yazınız ve enter tuşuna basınız. Fonksiyonun grafiği çizilecektir.
Logaritma fonksiyonunun tanımı gereği a, 1 den farklı pozitif bir gerçek sayı olmalıdır. Sürgüde
a = 0 ve a = 1 için grafik aşağıdaki gibi görünecek ve bir logaritma fonksiyonu grafiği olmayacaktır.
Matematik 12
29
3. Adım: Giriş çubuğuna (a,log(a,a)) yazınız ve enter tuşuna basınız. Fonksiyonun görüntüsünün
1 olduğu A noktası grafikte belirecektir.
a sürgüsü 0.1 e getirilerek bir logaritma fonksiyonu grafiği elde edilir. Grafiğin üzerine sağ tıklanarak izi
göster butonuna tıklanır. Benzer şekilde A noktasının da izi açılır. Daha sonra a sürgüsü 0 ile 1 arasın-
da artırıldığında grafikteki değişim ekranda gözlenir.
f ^x h = log a x logaritma fonksiyonunun grafiği 0 1 a 1 1 için incelendiğinde fonksiyonun azalan oldu-

ğu ve a değerlerinin 1 e yaklaştıkça grafiğin y ekseninin pozitif tarafından uzaklaştığı görülür.
a sürgüsü 1.1 e getirilerek bir logaritma fonksiyonu grafiği elde edilir. Grafiğin üzerine sağ tıklanarak izi
göster butonuna tıklanır. Benzer şekilde A noktasının da izi açılır. Daha sonra a sürgüsü artırıldığında
grafikteki değişim ekranda gözlenir.
f ^x h = log a x logaritma fonksiyonunun grafiği a 2 1 için incelendiğinde fonksiyonun artan

olduğu ve a değerlerinin büyüdükçe grafiğin y ekseninin negatif tarafına yaklaştığı görülür.
30
Fonksiyonlar
John NAPIER (Con Nepyer) (1550-1617)
Logaritmayı bulan İskoçyalı matematik-
çidir. Sayısal hesaplamaları kolaylaş-
tıracak bir yol ararken önce Napier’in
kemikleri olarak bilinen üzerlerine ra-
kamlar yazılmış küçük değnekler yar-
dımıyla yapılan bir çarpma veya bölme
metodu buldu. 1614’te yazdığı “Loga-
ritma Kurallarının Tanımı” adlı eserinde
aritmetik dizi ile geometrik diziyi karşı-
laştırarak matematiğe logaritma kavra-
mını kazandırmıştır. 1, 2, 3, ... biçimin-
deki aritmetik dizi ile buna karşılık gelen
10, 100, 1000, ... biçimindeki geometrik
dizi arasındaki ilişkiyi fark etmiştir.
Napier logaritma sözcüğünü orantıların

sayısı ya da algoritmik hesap anlamına
gelen logos ve aritmos sözcüklerinden
oluşturarak “logaritm” adını vermiştir.
Görsel 1.1
(Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedisi,1992)
Gelenbevi İsmail Efendi (1730-1790)

Daha çok matematik ve mantık alanın-
daki çalışmalarıyla tanınan Osmanlı
âlimidir. 1730 yılında Manisa’nın Kır-
kağaç ilçesine bağlı Gelenbe’de doğ-
du. Asıl adı İsmail olmasına rağmen
Gelenbevi olarak anılır. Gelenbevi,
matematik konusundaki dehasını ve
bu alanda meydana gelen yenilik ve
gelişmeleri takip ettiğini, 1787 yılında
İstanbul’a gelen bir Fransız mühen-
disinin Babıali’ye (Osmanlı Hükûme-
tine) sunduğu, ancak dönemin ilim
adamlarınca pek anlaşılmayan bazı
logaritma cetvellerinin nasıl kullanıla-
cağı hususunda yazdığı, “Logaritma
Şerhi” adıyla da tanınan “Şerh-i Ce-
dâvili’l-ensâb” adlı Türkçe eseriyle or-
taya koymuştur. Bu eser iki bölümden
Görsel 1.2
meydana gelmektedir. Birinci bölüm-
de sayı sistemleri ve bunların özellikleri üzerinde durulurken ikinci bölümde logaritma cetvellerinin nasıl oluştuğu ve
bunların dayandıkları esaslar açıklanmıştır. Klasik İslam cebirinin Osmanlı dünyasındaki son temsilcisi olan Gelen-
bevi’nin matematik ve astronomi çalışmalarını içeren birçok eseri bulunmaktadır. “Mesail-i Sitte” ile klasik geleneğe
bağlı cebir bilgilerini ele aldığı Türkçe cebir kitabı hakkında en ayrıntılı tanıtım Salih Zeki tarafından yapılmıştır.
(Gölcük ve Yurdagür, 1996)
Matematik 12
31
1.2.2. 10 ve e Tabanında Logaritma Fonksiyonu
Onluk Logaritma Fonksiyonu
Tabanı 10 olan logaritma fonksiyonuna onluk logaritma fonksiyonu veya bayağı logaritma
fonksiyonu denir.
f :R
+
" R , f ^x h = log 10 x veya f ^x h = log x biçiminde gösterilir.
ÖRNEK
Aşağıdaki logaritmaların değerlerini bulunuz.

1
a) log10 b) log1000 c) log 100 ç) log 1000
ÇÖZÜM
a
a) log 10 = a & 10 = 10 b) log 1000 = b & 10 b = 1000
& 10 b = 10 3
&a=1
&b=3
1 c 1 ç) log 1000 = d & 10 d = 1000

c) log 100 = c & 10 = 100
c -2 3
& 10 = 10 & 10 d = 10 2
& c =- 2 & d = 3 bulunur.

2
BİLGİ NOTU
Richter (Rihter) Ölçeği
Her yıl çok sayıda deprem oluyor. Bu depremlerin bir kısmı insanlar
tarafından hissedilmeyecek kadar düşük şiddette olurken bazıları, se-
bep oldukları tahribatlar ile felaketlere yol açıyor.
Richter büyüklük ölçeği ya da kısaca “Richter ölçeği” depremlerin şid-

detini ölçmekte kullanılan adı sıkça duyulan bir ölçektir. Peki, Richter
ölçeği tam olarak nedir ve insanlara depremler hakkında hangi bilgileri
Görsel 1.3
verir?
Richter ölçeği, 1935 yılında California (Kaliforniya) Teknoloji Enstitüsü’nde çalışan Charles Francis
Richter (Çarls Frensis Rihter) ve Beno Gutenberg (Bino Gutenberg) adlı iki araştırmacı tarafından
geliştirilmiştir.
Logaritmik bir ölçek olan Richter ölçeğine göre bir depremin şiddeti şu şekilde hesaplanır: Dış mer-
kezden 100 km uzaklıkta ve sert zemine yerleştirilmiş bir sismografla kaydedilmiş zemin hareketinin
mikron cinsinden ölçülen maksimum genliğe d, depremin Richter ölçeğine göre büyüklüğüne R deni-
lirse R = log d dir.
(Richter Ölçeği, www.bilimgenc.tubitak.gov.tr)
32
Fonksiyonlar
e Sayısı ve Euler
Matematikte birçok matematiksel sabit vardır. Bu sabitlerin bazıları aşağıda yer almaktadır:
Pi sayısı : r = 3, 1415926535f
1+ 5
Altın oran (Fi sayısı) :{= = 1, 6180339887f
2
Pisagor sabiti : 2 = 1, 4142135623f
Euler sabiti (e sayısı) : e = 2, 718281828459f
Bu sayılar, virgülden sonraki ondalık basamakları sonsuza doğru tekrarı olmaksızın giden irrasyo-
nel sayılardır. Pi sayısı, altın oran ve Pisagor sabiti, geometrik bir şekilden elde edilebilmektedir.
Fakat e sayısı bu yönüyle diğerlerinden farklıdır.
r sayısı bir çemberin çevre uzunluğunun çapına oranıdır.

r r
Ç
r = 2r
2 Pisagor sabiti olan 2 sayısı, dik kenarlarının uzunluğu 1

1 birim olan ikizkenar dik üçgenin hipotenüs uzunluğudur.
1
Altın oran ise bir kare üzerinde çeşitli sistematik işlemler ya-
pılarak elde edilir. Fakat e sabiti böyle değildir. e sayısı artış
miktarıyla ilgili matematik sabitidir. Peki, bu sabit sayı nasıl
elde edilmiştir? 17. yüzyılın başlarında coğrafi keşiflerin de
etkisiyle uluslararası ticarette ve finansal işlerde büyük bir ar-
tış olmuştur. Bileşik faiz fikri, basit faiz fikrinden daha fazla
ilgi çekmeye başlamıştır. Bu durumu fark eden İsviçreli ma-
tematikçi Jacob BERNOULLİ (Ceykıp Bernolli), bileşik faiz ile
ilgili hesaplamalar sonucunda e sayısının 2 ile 3 arasında bir
sayıya eşit olduğunu tahmin edebiliyordu fakat bu sayıyı na-
Leonhard EULER sıl bulabileceğini tam olarak çözemiyordu.
Görsel 1.4
Bernoulli’den 50 yıl sonra Leonhard EULER (Leonard Öyler)
bu değerin 2,718281828459… şeklinde bir irrasyonel sayı olduğunu göstererek bu sayıyı
1 1 1 1 1
e = 0! + 1! + 2! + 3! + 4! ...
olarak formülleştirdi. Euler’in en önemli çalışmalarından biri de r sayısı ile e sayısı arasında bir
ir
ilişki yokken bu iki sabiti ve i karmaşık sayısını kullanarak e + 1 = 0 eşitliğini bulmasıdır.
e sayısı matematikte ve diğer bilim dallarında da sıklıkla kullanılmaktadır. Örneğin matematik ve

ekonomide bileşik faiz hesaplamalarında, tıpta ilaçların etki süresinin hesaplanmasında, kimyada
buhar basıncı ve tepkime hızları hesaplamalarında, fizikte elektromotor kuvvetin hesaplanmasın-
da e sayısı kullanılmaktadır.
Matematik 12
33
Doğal Logaritma Fonksiyonu
Tabanı e irrasyonel sayısı olan logaritma fonksiyonuna doğal logaritma fonksiyonu denir.
f : R " R, f ^x h = log e x veya f ^x h = ln x biçiminde gösterilir ve
+

y
y = lnx + x = e olur.
ÖRNEK
Aşağıdaki ifadelerin değerlerini bulunuz.

3 -4
a) ln1 b) ln e c) ln e ç) ln e
ÇÖZÜM
y y
a) y = ln1 & e = 1 & y = 0 b) y = ln e & e = e & y = 1
3 y 3 -4
c) y = ln e & e = e & y = 3 ç) y = ln e & e y = e -4 & y =- 4 bulunur.
1.2.3. Logaritma Fonksiyonunun Özellikleri ve Uygulamaları
ÖZELLİK 1
a ! R - " 1 , olmak üzere

+
( log a = 1
a ( log 1 = 0 olur.
a
n k
log a a = n & a = a log a 1 = k & 1 = a
&n =1 & k =0
Örnek olarak
: log 3 3 = 1 : log 15 15 = 1 : log e
e =1 : log 5 1 = 0 : log r 1 = 0 olur.
ÖZELLİK 2
a ! R - " 1 , ve x, y ! R olmak üzere
+ +
( log ^x $ yh = log x + log y

a a a ( log a xy k = log x - log y
a a a olur.
n k
log a x = n ve log a y = k olsun. Bu durumda x = a ve y = a olur.
n
n k n+k x a & x n-k
x$y = a $a & x$y = a y = ak y =a
& log a ^x $ y h = n + k
& log a a x k = n - k
y
& log a ^x $ y h = log a x + log a y
& log a a x k = log a x - log a y
y
34
Fonksiyonlar
ÖRNEK
log 24 3 = x olduğuna göre log 24 8 ifadesinin x türünden eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 24 8 = log 24 a 3 k = log 24 24 - log 24 3 = 1 - x bulunur.

24
ÖRNEK
log 3 36 + log 3 10 - log 3 40 işleminin sonucunu bulunuz.
ÇÖZÜM
log 3 a = log 3 a 40 k = log 3 9 = log 3 ^3 $ 3 h = log 3 3 + log 3 3 = 1 + 1 = 2 bulunur.

36 $ 10 k 360
40
ÖZELLİK 3
a ! R - "1 , , x ! R
+ + n
ve n ! R olmak üzere log a x = n $ log a x olur.
log a x = log a ^x $ x $ f $ x h = log a x + log a x + f + log a x = n $ log a x

n
144444424444443 14444444444444444244444444444444443
n tane n tane
ÖRNEK
log 3 9 + log 3 27 ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 3
log 3 9 + log 3 27 = log 3 3 + log 3 3 = 2 log 3 3 + 3 log 3 3 = 2 $ 1 + 3 $ 1 = 5 bulunur.
ÖRNEK
log 2 = a ve log 3 = b olduğuna göre log 240 ifadesinin a ve b türünden eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
4
240 sayısı asal çarpanlarına ayrılırsa 240 = 2 $ 3 $ 5 olur.
log 240 = log (2 4 $ 3 $ 5)
= log 2 4 + log 3 + log 5 a log 5 = log 10 = log 10 - log 2 k
2
= 4 log 2 + log 3 + log10 - log 2
= 4a + b + 1 - a
= 3a + b + 1 bulunur.
Matematik 12
35
ÖZELLİK 4
log b
a , c ! R - " 1 , ve b ! R
+ +
olmak üzere log a b = logc a olur.
c
Bu özelliğe taban değiştirme özelliği denir.
n k
log a b = n ve log c a = k olsun. Bu durumda b = a ve a = c olur.
a = c & a = _c i
k n k n
(Eşitliğin her iki tarafının n. kuvveti alınır.)
k$n n
&b=c (a = b)
& log c b = k $ n
& log c b = log c a $ log a b ^n = log a b ve k = log c a h
log b
& log a b = log c a (Eşitliğin her iki tarafı log c a ile bölünür.)
c
S O N UÇ
log b
_ a , b ! R - " 1 , olmak üzere log a b = logb a = log a olur.
+ 1
b b
log b
_ a ! R - " 1 , ve b ! R olmak üzere log a b = log a olur.
+ +
_ a, b, c, d, f, m ! R - " 1 , ve n ! R
+ +
olmak üzere
log b log c log d logn
log a b $ log b c $ log c d $ f $ log m n = log a $ log b $ log c $ f $ log m
logn
= loga
= log a n olur.
ÖRNEK
x = ln 5 ve y = ln 2 olduğuna göre log 8 5 in x ve y türünden eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 5 ln 5 ln 5 ln 5 x
log 8 5 = log e 8 = ln 8 = 3 = 3ln 2 = 3y bulunur.
e ln 2
ÖRNEK
log16 log 7 9
log12 + log 7 12 ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
log16 log 7 9
log12 + log 7 12 = log 12 16 + log 12 9 = log 12 (16 $ 9)
2
= log 12 144 = log 12 12 = 2 log 12 12 = 2 bulunur.
36
Fonksiyonlar
ÖRNEK
1 1 1
log 27 6 + log 2 6 + log 4 6 ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
1 1 1
log 27 6 + log 2 6 + log 4 6 = log 6 27 + log 6 2 + log 6 4
= log 6 ^27 $ 2 $ 4 h
= log 6 216
3
= log 6 6
= 3 log 6 6
= 3 bulunur.
ÖRNEK
log 2 5 = a olduğuna göre log 25 160 ifadesinin a türünden eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
5 5
log 160 log 2 (2 $ 5) log 2 2 + log 2 5 5+a
log 25 160 = log2 25 = 2 = 2 log 5 = 2a bulunur.
2 log 2 5 2
ÖRNEK
log 3 5 $ log 5 12 $ log 12 81 çarpımının sonucunu bulunuz.
ÇÖZÜM
log 5 log 12 log 81 log 81 4

log 3 5 $ log 5 12 $ log 12 81 = log 3 $ log 5 $ log 12 = log 3 = log 3 81 = log 3 3 = 4 bulunur.
ÖRNEK
log 2 3 $ log 3 3 5 $ log 5 256 çarpımının sonucunu bulunuz.
ÇÖZÜM
1 1
8
log 2 3 $ log 3 3 5 $ log 5 256 = log 2 3 2 $ log 3 5 3 $ log 5 2
1 1
= 2 log 2 3 $ 3 log 3 5 $ 8 log 5 2
1 1
= 2 $ 3 $ 8 $ log 2 3 $ log 3 5 $ log 5 2
4 log 3 log 5 log 2
= 3 $ log 2 $ log 3 $ log 5
4
= 3 bulunur.
Matematik 12
37
ÖRNEK
log 3 5 = x ve log 5 2 = y olduğuna göre log15 ifadesinin x ve y türünden eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
1
log 3 5 = x ise taban değiştirme özelliği gereği log 5 3 = x olur.
log 15 ifadesi 5 tabanında yazılırsa
log 5 ]3 $ 5g
1
log 5 15 log 5 3 + log 5 5 x +1 = x+1 $ 1
log 5 ]2 $ 5g
log 15 = log 10 = = log 5 2 + log 5 5 = y+1 x y+1
5
x+1
= = xy + x bulunur.
ÖZELLİK 5
a ! R - " 1 , , x ! R , m, n ! R ve n ! 0 olmak üzere log a n x = n log a x olur.
+ + m m
m
m log a x m $ log x m
log a n x = = n $ log aa = n log a x
n
log a a a
ÖRNEK
log16 4 + log 3
3 ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
1 1 1 1 1 5
log 16 4 + log 33 = log 4 2 4 + log 3 12 3 = 2 log 4 4 + 1 log 3 3 = 2 + 2 = 2 bulunur.
2
ÖRNEK
1 2
log 0,2 5 + log 4 4 + ln e ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
1 2 -1 2
log 0,2 5 + log 4 4 + ln e = log 5 -1 5 + log 4 4 + ln e
=- 1 - 1 + 2
= 0 bulunur.
ÖRNEK
2 3
log a x = 6 olduğuna göre log 3 x - log ax ifadesinin değerini bulunuz.
a
38
Fonksiyonlar
ÇÖZÜM
2 3 2 3
log a 3 x - log ax = log a 3 x - log 1 x
a2
2 3
= 3 $ log a x - 1 $ log a x
2
2
= 3 $6-6$6
=- 32 bulunur.
ÖZELLİK 6
b ! R - " 1 , ve a , c ! R
+ + log b c log b a
olmak üzere a =c olur.
log b c log b a
: c = 1 ise a =c =1
& log c x = log c _ a i

log b c log b c
: c ! 1 ve c 2 0 ise x = a (Her iki tarafın c tabanında
logaritması alınır.)
& log c x = log b c $ log c a
log c log a
& log c x =
log b $ log c
log a
& log c x = log b
& log c x = log b a
log b a
&x=c
S O N UÇ
a ! R - " 1 , ve b ! R
+ + log a b log a a 1
olmak üzere a =b = b = b olur.
Aşağıdaki eşitlikleri inceleyiniz.

1
= 125 3 = _ 5 i 3 = 5
1
: 10
log 5
=5
log 10
=5 :2 log 8 125
= 125
log 8 2 3
log 3 8 log 3 3 2 + ln 5 2 ln 5 2 2
:3 =8 =8 :e = e $e = e $ 5 = 5e
2 2
= _4 i3 = _ 4 i 3 = 16 olur.
ln 4 ln e log 3 3
:e =4 =4 :9 2log 27 8
=9
log 27 64
= 64
log 27 9 3 3
ÖRNEK
log 5 _ e i ifadesinin değerini bulunuz.

ln 9 log 5 4
+ 25
ÇÖZÜM
log 5 _ e i = log _ 9 ln e + 4 log 5 25 i

ln 9 log 5 4
+ 25 5
= log 5 _ 9 + 4 i
2
= log 5 25
2
= log 5 5 = 2 bulunur.
Matematik 12
39
ÖRNEK
log 27 m = log 9 n olduğuna göre m ile n arasındaki ilişkiyi bulunuz.
ÇÖZÜM
log m log n
log 27 m = log 9 n & log 27 = log 9
log m log n
& 3 log 3 = 2 log 3
& 2log m = 3log n

2 3
& log m = log n
2 3
&m =n bulunur.
ÖRNEK
log 23 sayısının hangi iki ardışık tam sayı arasında olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
Logaritmanın tabanı 10 olduğundan 23 sayısının 10 un hangi kuvvetleri arasında olduğu yazıldık-
tan sonra eşitsizliğin her tarafının 10 tabanında logaritması alınır.
1 2
10 1 23 1 10
2
log10 1 log 23 1 log10
1 1 log 23 1 2 bulunur.
Buna göre log 23 sayısı 1 ile 2 ardışık tam sayıları arasındadır.
S O N UÇ
10 un kuvveti olmayan bir gerçek sayının 10 tabanına göre logaritması ardışık
iki tam sayı arasındadır.
ÖRNEK
a = log3 10, b = log2 40 ve c = log5 150 sayılarını küçükten büyüğe doğru sıralayınız.
ÇÖZÜM
5 6 5 6
: 2 3 2
3 1 10 1 3 & log 3 3 1 log 3 10 1 log 3 3
3
: 2 1 40 1 2 & log 2 2 1 log 2 40 1 log 2 2
& 2 1 log 3 10 1 3 & 5 1 log 2 40 1 6
&21a13 &51b16
3 4 3 4
: 5 1 150 1 5 & log 5 5 1 log 5 150 1 log 5 5
& 3 1 log 5 150 1 4
& 3 1 c 1 4 olur.
Bu durumda küçükten büyüğe sıralama a 1 c 1 b olur.
40
Fonksiyonlar
Alıştırmalar
y
1 f ^x h = log^5 - xh ^x + 4 h fonksiyonunun en 7
geniş tanım kümesindeki tam sayıların top-
lamını bulunuz.
9
x
2 log 8 7log 5 ^log 3 243 hA ifadesinin değerini

bulunuz.
Yukarıda f ^x h = log a x fonksiyonunun gra-
fiği verilmiştir. Buna göre f ^3 h + f a 27 k top-
1
lamını bulunuz.
3 y ! 1 olmak üzere
log ^x + y h = log x + log y
olduğuna göre x in y türünden eşitini bu- 8 a = log 3 7 , b = log 2 20 ve c = log 5 140
lunuz. sayılarını küçükten büyüğe doğru sıralayınız.
4 log 5 6 = x olduğuna göre log 6 1080 ifade-

f ^x h = log 5 ^x - 7 h olduğuna göre f ^xh
9 -1
sinin x türünden eşitini bulunuz.
fonksiyonunu bulunuz.
10 f ^ x h = log 2 (x - 9x + 14) fonksiyonunun

2
5 log 2 = x olduğuna göre log 250 nin x tü- en geniş tanım kümesini bulunuz.
ründen eşitini bulunuz.
log 81 log16 ln 25
log 2 - ln 5 ifadesinin değe-
1 1 11 +
log 8 3 log 5 6 log 3
6 3 +6 toplamının sonucunu bu- rini bulunuz.
lunuz.
Matematik 12
41
3 3 19 log e = x olduğuna göre ln 100 ifadesinin
log 5 40 + log 8 40 ifadesinin değerini bu-
12
x türünden eşitini bulunuz.
lunuz.
13 log 3 5 = a olduğuna göre ln 25 ifadesi-

ln 9 y
nin a türünden eşitini bulunuz. 20
14 log 7 ^ 49! h = x olduğuna göre log 7 ^ 48! h

ifadesinin x türünden eşitini bulunuz.
Yukarıda f ^x h = log a x fonksiyonunun grafi-

ği verilmiştir. Buna göre a değerini bulunuz.
15 log 2 3 = a olduğuna göre log 3 ^ 4, 5 h ifa-

desinin a türünden eşitini bulunuz.
21 f ^ x h = ln ^ a - 3x h ve f ^4h = 1
-1
olduğuna göre a değerini bulunuz.
16 f ^ x h =
4
fonksiyonunu
2 - log 3 _ x - 16 i
2
tanımsız yapan x doğal sayılarını bulunuz.
+
22 x,y ! Z ve x ! 1 olmak üzere
: 2 = 51
a
17 log 2 52 + 24 log 36 33 + log 3 27 : 3 = 14

b
ifadesinin değerini bulunuz. : a $ b = log y x
olduğuna göre x + y toplamını bulunuz.
2 23 a ve b ardışık iki tam sayı olmak üzere

18 log 4 (ln e ) + ln (log 4 4) işleminin sonucunu
a 1 log 2018 1 b olduğuna göre a $ b
bulunuz.
çarpımını bulunuz.
42
Fonksiyonlar
1.3. ÜSTEL, LOGARİTMİK DENKLEMLER VE EŞİTSİZLİKLER
1.3.1. Üstel, Logaritmik Denklemlerin ve Eşitsizliklerin Çözüm Kümeleri
Üstel Denklemler
Tabanı 1 den farklı pozitif gerçek sayı olan ve bilinmeyenin üs olarak bulunduğu denklem-
lere üstel denklemler denir. Bu tür denklemlerin çözüm kümelerinin bulunmasında üslü
sayıların veya logaritmik fonksiyonların özellikleri kullanılır.
ÖRNEK
2x + 1 1
3 = 27 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
2x + 1 1 2x + 1 -3
3 = 27 & 3 =3
& 2x + 1 =- 3
& 2x =- 4
& x =- 2 olur. Bu durumda Ç = " - 2 , bulunur.
ÖRNEK
a2 k = a 81 k denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

x+1
16 x
3
ÇÖZÜM
a2 k = a 3 k & x + 1 = 4x
x+1
2 4x
3
& 3x = 1
& x = 3 olur. Bu durumda Ç = & 3 0 bulunur.
1 1
ÖRNEK
2x - 4
2 = 3 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
2x - 4
2 = 3 & 2x - 4 = log 2 3
& 2x = 4 + log 2 3
& 2x = log 2 16 + log 2 3
& 2x = log 2 48
1
& x = 2 log 2 48
& x = log 4 48 olur. Bu durumda Ç = " log 4 48 , bulunur.
Matematik 12
43
ÖRNEK
x-1 x+1
6 =2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
x
6
x-1
=2
x+1
& 6 = 2x $ 2
6
x
& 6x = 6 $ 2
2
& 3 x = 12
& x = log 3 12 olur.
Bu durumda Ç = " log 3 12 , bulunur.
ÖRNEK
x x
9 - 7 $ 3 + 12 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
9 - 7 $ 3 + 12 = 0 & ^3 h - 7 $ 3 + 12 = 0
x x x 2 x
2 x
& & t - 7 t + 12 = 0 ( 3 = t dönüşümü yapılır.)
& & ^t - 4 h^t - 3 h = 0
& & t = 4 veya t = 3
x x
& & 3 = 4 veya 3 = 3
& & x = log 3 4 veya x = 1 olur.
Bu durumda Ç = # 1, log 3 4 - bulunur.
ÖRNEK
x -x
e +7$e - 8 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
x -x 1 x -x 1
e +7$e -8 = 0 & t+7$ t -8 = 0 ( e = t dönüşümü yapılır ve e = t olur. )
2
t + 7 - 8t
& t =0
2
& t - 8t + 7 = 0
& ]t - 7g]t - 1g = 0
& t = 7 veya t = 1
x x
& e = 7 veya e = 1
& x = ln 7 veya x = 0 olur.
Bu durumda Ç = " 0, ln 7 , bulunur.
44
Fonksiyonlar
ÖRNEK
2x - 1 x+2
e =2 denkleminin kökünü bulunuz.
ÇÖZÜM
& ln _ e i = ln _ 2 i
2x - 1 x+2 2x - 1 x+2
e =2 (Her iki tarafın e tabanında logaritması alınır.)
& & ^2x - 1 h $ ln e = ^x + 2 h $ ln 2
& & 2x - 1 = x ln 2 + 2 ln 2
& & 2x - x ln 2 = 1 + 2 ln 2
& & x ^2 - ln 2 h = 1 + 2 ln 2
1 + 2 ln 2
& & x = 2 - ln 2 bulunur.
Logaritmik Denklemler
İçinde bilinmeyenin logaritmasını bulunduran denklemlere logaritmik denklemler denir.

Bu tür denklemlerin çözüm kümelerinin bulunmasında logaritma fonksiyonunun özelliklerin-
den yararlanılır. Logaritmik denklemlerde logaritması alınan ifadelerin pozitif olması şartının
yanı sıra taban x e bağlı bir fonksiyon ise tabanın da pozitif ve 1 den farklı olması şartı ara-
nır. Bulunan x değerlerinin bu şartları sağlamasına göre çözüm kümesi oluşturulur.
a ! R - ! 1 + ve b ! R olmak üzere
+
{ log a f ]xg = b + f ]xg = a ^ f ]x g 2 0 h

b
{ log a f ]xg = log a g ]xg + f ]xg = g ]xg ^ f ]x g 2 0 , g ]x g 2 0 h
{ log f]xg g ]xg = b + g ]xg = ^ f ]xghb ^f ]xg 2 0 , g ]xg 2 0 ve f ]xg ! 1 h
ÖRNEK
log 2 ]5x - 7g = 3 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 2 ]5x - 7g = 3 & 5x - 7 = 2

3
& 5x - 7 = 8
& 5x = 15
& x = 3 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği 5x - 7 2 0 olmalıdır.
7
5x - 7 2 0 & x 2 5 olur.
Bulunan x değeri bu koşulu sağladığından Ç = ! 3 + bulunur.
Matematik 12
45
ÖRNEK
log ]x + 2g - log ]x - 3g = 1 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log ]x + 2g - log ]x - 3g = 1 & log b x - 3 l = 1

x+2
& x + 2 = 10 1
x-3
& x + 2 = 10x - 30
& 32 = 9x & x = 32 olur.

9
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x + 2 2 0 ve x - 3 2 0 olmalıdır.
x + 2 2 0 & x 2-2
3 olur. Bulunan x değeri bu koşulları sağladığından Ç = & 9 0 bulunur.
32
x-3 2 0 & x 2 3
ÖRNEK
_ log 3 x i - log 3 9x = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

2
ÇÖZÜM
^log 3 x h2 - log 3 9x = 0 & ^log 3 x h2 - ^log 3 9 + log 3 x h = 0

2
& & t -t-2 = 0 ( log 3 x = t dönüşümü yapılır.)
& & ^t - 2 h^t + 1 h = 0
& & t = 2 veya t =- 1
& & log 3 x = 2 veya log 3 x =- 1
1
& & x = 9 veya x = 3 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x 2 0 olmalıdır.
Bulunan x değerleri sıfırdan büyük olduğundan Ç = & 3 , 9 0 bulunur.
1
ÖRNEK
7
log 2 x + log 4 x - log 8 x = 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 2 x + log 4 x - log 8 x = 2 & log 2 x + 2 log 2 x - 3 log 2 x = 2 & b 1 + 2 - 3 l $ log 2 x = 2

7 1 1 7 1 1 7
7 7
& 6 $ log 2 x = 2
& log 2 x = 3
3
&x=2
& x = 8 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x 2 0 olmalıdır.
Bulunan x değeri sıfırdan büyük olduğundan Ç = " 8 , bulunur.
46
Fonksiyonlar
ÖRNEK
log x ]30 + xg = 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log x ]30 + xg = 2 & x = 30 + x

2
2
& x - x - 30 = 0
& ]x - 6g]x + 5g = 0
& x = 6 veya x =- 5 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x + 30 2 0 , x 2 0 ve x ! 1 olmalıdır.
Bulunan x değerlerinden 6 sayısı bu koşulları sağladığından Ç = ! 6 + bulunur.
ÖRNEK
log 6 _ 35 + log 3 _ 2 + log 4 ]6 - xgii = 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 6 _ 35 + log 3 _ 2 + log 4 ]6 - xgii = 2 & 35 + log 3 _ 2 + log 4 ]6 - xgi = 6

2
& log 3 _ 2 + log 4 ]6 - xgi = 1

& 2 + log 4 ]6 - xg = 3
& log 4 ]6 - xg = 1
& 6-x = 4
& x = 2 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği
35 + log 3 _ 2 + log 4 ]6 - xgi 2 0 , 2 + log 4 ]6 - xg 2 0 ve 6 - x 2 0 olmalıdır.
Bulunan x değeri bu koşulları sağladığından Ç = " 2 , bulunur.
ÖRNEK
log 2 ^x + 2 h + 5 $ log ^x + 2h 2 = 6 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 2 ^x + 2 h + 5 $ log ^x + 2h 2 = 6 & t + t = 6

5 ( log 2 ^x + 2 h = t dönüşümü yapılır.)
2
& & t - 6t+ 5 = 0
& & ^t - 5 h^t - 1 h = 0
& & t = 5 veya t = 1
& & log 2 ^x + 2 h = 5 veya log 2 ^x + 2 h = 1
5 1
& & x + 2 = 2 veya x + 2 = 2
& & x = 30 veya x = 0
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x + 2 2 0 ve x + 2 ! 1 olmalıdır.
Bulunan x değeri bu koşulları sağladığından Ç = " 0 , 30 , bulunur.
Matematik 12
47
ÖRNEK
2
log 3 4x + log 9 x = 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
log 3 4x + log 9 x = 2 & log 3 4x + log 3 2 x = 2
& log 3 4x + log 3 x = 2
& log 3 ]4x $ xg = 2
2 2
& 4x = 3
2 9 3 3
& x = 4 & x = 2 veya x =- 2 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği 4x 2 0 olması gerektiğinden Ç = & 2 0 bulunur.

3
ÖRNEK
log 3 x 1 - log 3 x
4 +4 = 5 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 3 x 1 - log 3 x log 3 x 4 log 3 x
4 +4 =5&4 + log 3 x =5 ( 4 = a dönüşümü yapılır.)
4
& a+ 4 = 5
a
2
& a - 5a + 4 = 0
& â - 4 hâ - 1 h = 0
& a = 4 veya a = 1
& 4 log 3 x = 4 veya 4 log 3 x = 1
& log 3 x = 1 veya log 3 x = 0
& x = 3 veya x = 1 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x 2 0 olmalıdır. Bulunan x değerleri sıfırdan büyük
olduğundan Ç = " 1, 3 , bulunur.
ÖRNEK
ln x + ln y = 5
2 3
ln x + ln y = 12
Yukarıda verilen denklem sisteminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
ln x + ln y = 5 - 2 ln x + ln y = 5
32 &
- 2 ln x - 2 ln y =- 10
2 3 4&
ln x + ln y = 12 2 ln x + 3 ln y = 12 + 2 ln x + 3 ln y = 12
2
ln y = 2 & y = e bulunur.
3
ln x + ln y = 5 denkleminde ln y = 2 yazılırsa ln x = 3 & x = e olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x 2 0 ve y 2 0 olmalıdır.
Bulunan x ve y değerleri sıfırdan büyük olduğundan Ç = $` e 3, e 2 j. bulunur.
48
Fonksiyonlar
ÖRNEK
1
1 den farklı a, b ve c pozitif gerçek sayıları için log b c = 3 ve log b a = 2 olduğuna göre
2
log 3 x = log a e 6 o denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
a
b$ c
ÇÖZÜM
2
log 3 x = log a e o = log a a 2 - log a b - log a 6 c
a
6
b$ c
1 1
= 2 $ log a a - log a - 6 $ log a c
= 14442b4443
1
2
1 log c
= 2 $ 1 - 2 - 6 $ log b a
b
1 3
= 2-2- 6 $ 1
2
=- 1 olur.
Ç = & 3 0 bulunur.
-1 1 { 1
log 3 x =- 1 & x = 3 = 3 oldugundan
Üstel ve Logaritmalı Eşitsizlikler
f^ x h g^ x h
Üstel eşitsizliklerde a $a için
{ a 2 1 ise f ]xg $ g ]xg olur.
{ 0 1 a 1 1 ise f ]xg # g ]xg olur. ( 0 < a < 1 ise eşitsizlik yön değiştirir.)
Logaritmalı eşitsizliklerde log a f ]xg # log a g ]xg için
{ a 2 1 ise f ]xg # g ]xg olur.

( a > 1 ise logaritma fonksiyonu artandır. Bu durumda eşitsizlik yön değiştirmez.)
{ 0 1 a 1 1 ise f ]xg $ g ]xg olur.

( 0 < a < 1 ise logaritma fonksiyonu azalandır. Bu durumda eşitsizlik yön değiştirir.)
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği f ^x h 2 0 ve g ^x h 2 0 olmalıdır.
ÖRNEK
x
3 - 27 2 0 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
x x
3 - 27 2 0 & 3 2 27
x 3
&3 23
& x 2 3 olur. Bu durumda Ç = (3, 3) bulunur.
Matematik 12
49
ÖRNEK
b3l $ b 16 l
2x - 1
9 -3x - 4
4 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
b3l $ b 16 l
2x - 1
9 -3x - 4 b 3 l2x - 1 b 3 l-6x - 8 ( 0 1 3 1 1 olduğundan eşitsizlik yön değiştirir.)
4 & 4 $ 4 4
& 2x - 1 # - 6x - 8
& 8x # - 7
7
& x # - 8 olur.
Bu durumda Ç = c - 3 , - 8 D bulunur.
7
ÖRNEK
1 b 81 l
x-1 1 x-2
3 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
1 -4
Eşitsizliğin sağ tarafındaki 81 sayısı 3 şeklinde yazılırsa
1 _ 3 -4 i
x-1 x-2 x-1 -4x + 8
3 &3 13
& x - 1 1 - 4x + 8
& 5x 1 9
9
& x 1 5 olur.
Bu durumda Ç = a - 3 , 5 k bulunur.
9
ÖRNEK
_ x 2 - 9 i_ 3 - 9 i $ 0 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.

x-2
ÇÖZÜM
_ x 2 - 9 i_ 3 x - 2 - 9 i $ 0 eşitsizliğinin işaret tablosunu yapmak için öncelikle

_ x 2 - 9 i_ 3 x - 2 - 9 i = 0 denkleminin kökleri bulunur.
_ x - 9 i_ 3 - 9 i = 0 & x - 9 = 0 veya 3
2 x-2 2 x-2
-9 = 0
& ]x - 3g]x + 3g = 0 veya 3 x - 2 = 3 2
& x = 3 0 x =- 3 0 x = 4 olur.
x 1 4 ise 3 x - 2 - 9 1 0 ve x 2 4 ise 3 x - 2 - 9 2 0 olacağından 3 x - 2 - 9 ifadesi eşitsizlik
tablosunda 4 ün sağında pozitif ve 4 ün solunda negatif değerler alacaktır.
50
Fonksiyonlar
x -3 -3 3 4 3
x-2 +
3 -9 - - -
2
x -9 + - + +
Bu durumda Ç = 6- 3, 3@ , 64, 3g
_3x - 2 - 9i $ _x2 - 9i - + - + bulunur.
ÖRNEK
log 2 ]2x - 3g # 4 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 2 ]2x - 3g # 4 & log 2 ]2x - 3g # log 2 16

& 2x - 3 # 16
& 2x # 19
19
& x # 2 olur.
3
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği 2x - 3 2 0 olacağından x 2 2 olur.
Bu durumda Ç = c 2 , 2 D bulunur.
3 19
ÖRNEK
log 1 ]3x - 4g 2- 1 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.

2
ÇÖZÜM
log 1 ]3x - 4g 2 - 1 & log 1 ]3x - 4g 2 log 1 2

2 2 2
& 3x - 4 1 2
& 3x 1 6
& x 1 2 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği 3x - 4 2 0 olacağından x 2 4 olur.
3
Bu durumda Ç = b 4 , 2 l bulunur.
3
ÖRNEK
log ]x - 5g 2 2 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log ]x - 5g 2 2 & log ]x - 5g 2 log100

& x - 5 2 100
& x 2 105
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x - 5 2 0 olacağından x 2 5 olur.
Bu durumda Ç = ^105 , 3h bulunur.
Matematik 12
51
ÖRNEK
log 2 _ x - 3x + 8 i - log 2 ]x + 1g 2 1 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.

2
ÇÖZÜM
log 2 _ x - 3x + 8 i - log 2 ]x + 1g 2 1 & log 2 d

x - 3x + 8 n
2
2
x+1 2 log 2 2
2
x - 3x + 8
& x+1 22
2
x - 3x + 8
& x+1 -2 2 0
2
x - 3x + 8 - 2x - 2
& x+1 20
2
x - 5x + 6
& x+1 20
]x - 3g]x - 2g
& x+1 2 0 olur.
x -3 -1 2 3 3
2
x - 5x + 6 Ç 1 = ^- 1, 2 h , ^3, 3h
- + - +
x+1
2 2
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x - 3x + 8 2 0 eşitsizliği 31 0 ve x nin katsayısı pozitif
olduğundan her x gerçek sayısı için sağlanır. Bu durumda Ç 2 = R olur.
Yine logaritmanın tanımı gereği x + 1 2 0 olacağından Ç 3 = ^- 1, 3h olur.
Buna göre Ç = Ç 1 + Ç 2 + Ç 3 olduğundan Ç = ^- 1, 2 h , ^3 , 3 h bulunur.
ÖRNEK
log 2 _ log 3 ^x - 4 hi 1 1 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 2 _ log 3 ^x - 4 hi 1 1 & log 3 ^x - 4 h 1 2

1
2
& x-4 1 3
& x -4 1 9
& x 1 13 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x - 4 2 0 ve log 3 ]x - 4g 2 0 olmalıdır.
: x - 4 2 0 & x 2 4 olur. : log 3 ]x - 4g 2 0 & x - 4 2 1
& x 2 5 olur.
x 1 13 _bb
bb
x 2 4 `b olduğundan Ç = ^5 , 13 h bulunur.
bb
x25 b
a
52
Fonksiyonlar
ÖRNEK
2 1 log 2 ]x + 3g # 3 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 1 log 2 ]x + 3g # 3 & log 2 4 1 log 2 ]x + 3g # log 2 8

& 41 x + 3 # 8
& 11 x # 5
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x + 3 2 0 & x 2 - 3 olmalıdır.
Bu durumda çözüm kümesi Ç = ^1, 5? bulunur.
ÖRNEK
log 2 b x - 3 l 1 1 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.

x+2
ÇÖZÜM
log 2 b x - 3 l 1 1 & x - 3 1 2
x+2 x+2
x+2
& x-3 -2 1 0
x + 2 - 2x + 6
& x-3 10
& x - 3 1 0 ....................................]1g bulunur.

8-x
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x - 3 2 0 ............ ]2g olmalıdır.

x+2
(1) ve (2) eşitsizlikleri için işaret tablosu oluşturulursa

x -3 -2 3 8 3
8-x
x-3 - - + -
Ç = ^- 3, - 2 h , ^8, 3h bulunur.
x+2 + + +
x-3 -
144424443 144424443
çözüm kümesi çözüm kümesi
ÖRNEK
log 2 ]x - 1g + log 2 ]x + 1g 1 log 2 6 + log 2 4 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
log 2 ]x - 1g + log 2 ]x + 1g 1 log 2 6 + log 2 4 & log 2 6]x - 1g]x + 1g@ 1 log 2 ]6 $ 4g
& log 2 _ x 2 - 1 i 1 log 2 24
2
& x - 1 1 24
2
& x 1 25
& - 5 1 x 1 5 olur.
Ayrıca logaritmanın tanımı gereği x - 1 2 0 ve x + 1 2 0 koşulları da sağlanmalıdır. Bu iki
koşuldan x > 1 olur. Bu durumda Ç = ^1, 5 h bulunur.
Matematik 12
53
1.3.2. Gerçek Hayat Durumları ile İlgili Üstel ve Logaritmik Fonksiyon
Problemleri
Radyoaktif bir maddenin yarılanma süresi, başlangıçta mev-

cut olan çekirdeklerin yarısının bozunması için geçen süredir.
Bir radyoaktif çekirdeğin birim zamandaki bozunma olasılığına
radyoaktif bozunma sabiti adı verilir ve “ m” (Lambda) ile göste-
rilir. Bu durumda radyoaktif bir maddenin yarılanma süresi
ln 2
t= formülüyle hesaplanır.
m
(Eliot ve Young, 1959)
Görsel 1.5
ÖRNEK
Bir radyoaktif maddenin yarılanma süresi 18 yıl olduğuna göre m bozunma sabitinin yaklaşık de-
ğerini bulunuz. (ln 2 , 0, 693)
ÇÖZÜM
ln 2 & 0, 693 & 18 m , 0, 693 0
t= 18 , C CA M- M+
m m 7 8 9 _:
4 5 6 x
& m , 0, 0385 bulunur. 1

0
2
00
3
.
_
ÖRNEK
Radyoaktif bir maddenin başlangıçtaki miktarı N0 (gram), bozunması sonucu kalan madde miktarı
N (gram) ve zaman t (saat) olmak üzere e sabiti kullanılarak
-
1
$t
N = N 0 $ e 40
denklemi ile modellenmektedir. Buna göre başlangıçta 1365 gram olan bir radyoaktif maddeden
120 saat sonra kaç gram kalacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
1 1
- 40 $ t - 40 $ 120 0
N 0 = 1365 g N = N0 $ e & N = 1365 $ e C

7
CA
8
M-
9
M+
_:
4 5 6 x
t = 120 saat = 1365 $ e

-3
, 68 g bulunur.
1
0
2
00
3
.
_
Genlik, bir dalganın normal konumundan yükselme ve alçalma mesafesidir. Uzanımın en

büyük ve en küçük olduğu konumlar diye tarif edilebilir. Genlik, dalgayı ortaya çıkaran ener-
jinin miktarına bağlıdır. Dalganın enerjisi artarken genlik de artar. Depremin büyüklüğü ar-
tarsa meydana gelen dalga dolayısıyla genlik de artar. Depremin büyüklüğü deprem merkez
üssünden 100 km uzaklıktaki sismograf tarafından kaydedilen dalgaların maksimum genlik-
lerinden yararlanılarak hesaplanır.
Mikron cinsinden ölçülen maksimum genliğe d ve depremin Richter ölçeğine göre büyüklü-
ğüne R denilirse R = log d ile hesaplanır.
(Kılıçkaya, 1996)
54
Fonksiyonlar
ÖRNEK
Maksimum genliği 90 mm olarak ölçülen bir depremin Richter ölçeğine göre büyüklüğünü yaklaşık
olarak bulunuz. ` log 3 , 0, 477 ve 1 mm = 10 mikron j
3
ÇÖZÜM
3 4
90 mm = 90 $ 10 mikron & d = 9 $ 10 mikron olur.
R = log d = log _ 9 $ 10 4 i
4
= log 9 + log 10
2 4
= log 3 + log 10
= 2 log 3 + 4 log 10
, 2 $ 0, 477 + 4 $ 1
, 0, 954 + 4
, 5 olur.
O hâlde bu depremin Richter ölçeğine göre büyüklüğü yaklaşık olarak 5 şiddetinde bulunur.
ÖRNEK
17 Ağustos 1999, saat 03.02’de meydana gelen merkez üssü

Kocaeli’nin Gölcük İlçesi olan ve 45 saniye süren deprem; Ko-
caeli, Gölcük, Düzce, Sakarya, İstanbul ve Yalova’da büyük can
ve mal kaybına neden oldu. Depremde resmî verilere göre 17
bin 480 kişi hayatını kaybederken on binlerce kişi de yaralandı.
Bu zor günlerde vatandaşlarımız her zaman olduğu gibi yine bir

araya geldi ve kenetlendi. Ülkemizin her yerinden bölgeye gön-
derilmek üzere insani yardım toplandı. Birçok kişi deprem böl-
gesine giderek enkaz kaldırma çalışmalarına katıldı. Acil olarak Görsel 1.6
kana ihtiyaç duyan hastalara kan vermek için hastanelerin önünde uzun kuyruklar oluştu. Türk
milleti daha önce olduğu gibi bu depremde de yardımsever bir millet olduğunu herkese gösterdi.
Bu depremin ölçülen maksimum genliği yaklaşık 25 m olduğuna göre depremin büyüklüğünün

Richter ölçeğine göre yaklaşık kaç şiddetinde olduğunu bulunuz. ^log 5 , 0, 7 h
ÇÖZÜM
3 3 6
25 m = 25 000 mm = 25 $ 10 $ 10 mikron & d = 25 $ 10 mikron olur.
R = log d & R = log _ 25 $ 10 i
6
6
& R = log 25 + log 10
2
& R = log 5 + 6 $ log10
& R = 2 $ log 5 + 6
& R , 2 $ ^0, 7 h + 6
& R , 1, 4 + 6
& R , 7, 4 olur.
O hâlde 17 ağustos depreminin Richter ölçeğine göre büyüklüğü yaklaşık olarak 7,4 şiddetinde
bulunur.
Matematik 12
55
Canlı iken kemikte bulunan Carbon (Karbon) 14 adıyla anılan
atomlar canlının ölümünden sonra düzenli bozunarak Carbon
12 atomu hâline dönüşürler. 5730 yılda bozunmayan Carbon
14 atomlarının sayısı yarıya iner. Diğer yarısı Carbon 12 ato-
mu hâline dönüşür. Bu süreye yarılanma süresi denir. Kemik
fosilindeki bu iki cins atomların miktarları ölçülerek canlının
yaklaşık kaç yıl önce öldüğü anlaşılabilmektedir. Carbon 14
atomlarının zaman içinde yarılanma süresi
x Görsel 1.7
1
y = =b 1 l G
5730
2
üstel fonksiyonu ile hesaplanır. Burada x, yıl olarak zamanı belirtirken y de Carbon 14 miktarı-
nın, tüm karbonların miktarına oranını göstermektedir. Bu eşitlik düzenlenerek bir fosilin yaşı
logy
x = - 5730 $ log2
denklemi ile modellenebilmektedir.
(Üstel Fonksiyon ve Logaritma Fonksiyonu, www.eba.gov.tr)
ÖRNEK
Canlı bir örneğin %20 si kadar Carbon 14 içeren bir fosilin,

a) Yaşını yaklaşık olarak bulunuz.
b) Yaklaşık olarak kaç yıl sonra Carbon 14 oranının %20 den %10 a düşeceğini bulunuz.
^log 2 , 0, 3 h
ÇÖZÜM
20
log 100
a y = 100
20 k
log y
a) x =- 5730 $ log 2 & x =- 5730 $ log 2
log 20 - log100
& x = - 5730 $ log 2
- 5730 $ ^ log 2 + log10 - log100 h
&x= log 2
- 5730 $ ^0, 3 + 1 - 2 h
&x, ^log 10 = 1, log 100 = 2 ve log 2 , 0, 3 h
0, 3
- 5730 $ ^- 0, 7 h
&x, 0, 3
& x , 13 370 olur.
Buna göre fosilin yaşı yaklaşık olarak 13 370 bulunur.
10
log 100
a y = 100
10 k
log y
b) x =- 5730 $ log 2 & x =- 5730 $ log 2
log 10 - log 100
% & x =- 5730 $ log 2
%
1-2
& x , - 5730 $ 0, 3 ^log 10 = 1, log 100 = 2 ve log 2 , 0, 3 h
% & x , 19 100
Bu durumda fosildeki Carbon 14 oranı 19 100 - 13 370 = 5730 yıl sonra %10 a düşer.
56
Fonksiyonlar
+
pH, bir sulu çözeltideki H (hidrojen iyonu) konsantrasyonunu
veren bir değerdir.
1 litre çözeltideki çözünmüş maddenin mol sayısına derişim

denir ve birimi mol/L dir. Hidrojen iyonunun derişimi 7H A
+
olmak üzere
pH =- log 7H A
+
Görsel 1.8
formülü ile bir çözeltinin asidik veya bazik olduğu belirlenir.

Eğer pH 1 7 ise çözelti asidik, pH = 7 ise çözelti nötral ve pH 2 7 ise çözelti bazik olur.
ÖRNEK
Bir çözeltideki hidrojen iyonunun derişimi 7H A = 10 mol/L olduğuna göre bu çözeltinin pH

+ -3
değerini bulunuz ve asidik veya bazik olduğunu belirleyiniz.
ÇÖZÜM
pH =- log 7H A & pH =- log _ 10 i

+ -3
& pH =-^- 3 h log10

& pH = 3 bulunur.
Bulunan pH değeri 7 den küçük olduğundan bu çözelti asidik bir çözeltidir.
ÖRNEK
pH değeri 4 olan bir portakaldaki hidrojen iyonunun derişimini bulunuz.
ÇÖZÜM
pH =- log 7H A & 4 =- log 7H A

+ +
pH =- log 7H +A & log 7H +A =- 4
pH =- log 7H A & 7H +A = 10 -4 mol/L bulunur.

+
ÖRNEK
Asidik veya bazik olmayan bir çözeltide hidrojen iyonunun derişimini bulunuz.
ÇÖZÜM
pH =- log 7H A & 7 =- log 7H A

+ +
& log 7H +A =- 7
& 7H +A = 10 -7 mol/L bulunur.
Matematik 12
57
İnsan kulağının zarar görmeden duyabileceği en büyük ses şiddeti
2 -12 2
1 watt/m iken duyarlı olduğu en düşük ses şiddeti 10 watt/m
dir. Bu yüzden insanlar karıncanın ayak seslerini, uzaydaki gezegenle-
rin veya yıldızların hareketlerinin seslerini duyamazlar.
I : Kaynağın ses şiddeti

-12 2
I0 : 10 watt/m Görsel 1.9
L : Ses düzeyi
olmak üzere dB (desibel) türünden ses düzeyi L = 10 $ log c I m dB formülü ile hesaplanır.
I
0
ÖRNEK
Açık havada yapılan bir düğünde kullanılan davuldan gelen ses düzeyinin 120 dB olduğu
2
tespit edilmiştir. Buna göre davuldan gelen sesin şiddetinin kaç watt/m olduğunu bulunuz.
` I 0 = 10 -12 watt/m 2 j
ÇÖZÜM
` L = 120 ve I 0 = 10 -12 watt/m 2 j

I
L = 10 $ log c I m & 120 = 10 log d -12 n
I
0 10
-12
& 12 = logI - log10
& 12 = logI + 12 log10
& 0 = logI
0
& I = 10
2
& I = 1 watt/m bulunur.
ÖRNEK
Bir radyodan gelen sesin şiddeti 4 katına çıkarsa oluşan gürültünün yaklaşık olarak kaç dB arta-
cağını bulunuz. ^log 4 , 0, 6 h
ÇÖZÜM
L 2 - L 1 = 10 log c 4I m - 10 log c I m d L 1 = 10 log d I n ve L 2 = 10 log d 4I nn

I0 I0 I0 I0
= 10 log ]4Ig - 10 logI 0 - 10 logI + 10 logI 0
= 10 log ]4Ig - 10 logI
= 10 ^log 4 + log I h - 10 log I
= 10 log 4 + 10 IogI - 10 IogI
= 10 log 4
, 10 $ 0, 6 , 6
Buna göre gürültü yaklaşık olarak 6 dB artar.
58
Fonksiyonlar
ÖRNEK
Bakteriler yaşadığı ortamda yeterli su ve besin maddesi bulduğunda

ve sıcaklığın uygun olduğu durumlarda hızla bölünerek çoğalırlar.
Bir bakteri kültüründe,
m: Bölünmeye başlamadan önceki bakteri sayısı
t: Çoğalma için geçen süre (dakika)
olmak üzere çoğalma sonunda kültürdeki bakteri sayısı
B] t g = m $ e
-2
10 $t
biçiminde modellenmiştir.
Bu bakteri kültüründe başlangıçta 40 bakteri olduğuna göre 200 dakika Görsel 1.10
sonra ortamdaki bakteri sayısını yaklaşık olarak bulunuz. ê , 2, 71 h
ÇÖZÜM
B] t g = m $ e & B ]200g = 40 $ e 10
-2 -2
^ m = 40 ve t = 200 h
10 $t $ 200
2
= 40 $ e
, 40 $ ^2, 71 h2
0
C CA M- M+
7 8 9 _:
4 5 6 x
_
, 294 bulunur.
1 2 3
0 00 . +
P0 : Bölgenin başlangıçtaki nüfusu

P : Bölgenin başlangıçtan t yıl sonraki nüfusu
m : Bölgenin yıllık nüfus artış hızı
olmak üzere bir bölgenin nüfusu
P = P0 $ ]1 + mgt
biçiminde modellenebilmektedir.
Görsel 1.11
ÖRNEK
Türkiye’deki nüfus artış hızını bulmak isteyen bir sosyolog, Türkiye İstatistik Kurumunun açıkladı-
ğı verilerden yararlanmak istemektedir. Bu verilere göre 31 Aralık 2016 tarihi itibariyle 79 milyon
814 bin 871 olan Türkiye nüfusu 31 Aralık 2017 tarihi itibari ile 80 milyon 810 bin 525 kişi olmuştur.
Buna göre Türkiye’nin 1 yıl içindeki nüfus artış hızının yaklaşık olarak binde kaç olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
JK t = 2017 - 2016 = 1NO
P = P0 $ ]1 + mg & 80 810 525 = 79 814 871 $ ^1 + mh
t 1 KK OO
KKP0 = 79 814 871 OO
K P = 80 810 525 O
L P
P = P0 $ ]1 + mgt & 79 814 871 = 1 + m
80 810 525
P = P0 $ ]1 + mgt & 1 + m , 1, 0125

0
C CA M- M+
7 8 9 _:
P = P0 $ ]1 + mgt & m , 0, 0125

4 5 6 x
1 2 3 _
0 00 . +
Buna göre Türkiye’nin bir yıl içerisindeki nüfus artış hızı m , 0 00 12, 5 (yaklaşık olarak binde 12,5)
olarak gerçekleşmiştir.
Matematik 12
59
ÖRNEK
Bir okulda sosyal sorumluluk projesi kapsamında

çalışmalar yapan bir grup öğrenciye danışman öğ-
retmen Gürkan Bey, Gıda,Tarım ve Hayvancılık
Bakanlığının hazırlamış olduğu bir kamu spotunu
izletir. Bu kamu spotuna göre 250 gramlık standart
ekmek üzerinden Türkiye’de ekmek israfı günde
1223 ton, yılda 447 bin ton, günde 4,9 milyon adet,
yılda 1,79 milyar adettir.
KÖPRÜ OLUR, OKUL OLUR, YOL OLUR
Bir günde israf edilen 4,9 milyon adet ekmeğin; ATTIĞIN EKMEKLE ŞEHİRLER KURULUR
: 3 milyonu fırınlarda (%62,1), EKMEĞİNİ İSRAF ETME!
: 1,4 milyonu hanelerde (%27,7), Görsel 1.12
: 0,5 milyonu personel ve öğrenci yemekhaneleri ile lokanta ve otellerde (%10,2) israf edilmektedir.
(Araştırma Sonuçları-2013, www.ekmekisrafetme.com)
Bu kamu spotunu izleyen öğrenciler, Gürkan Öğretmen danışmanlığında bir proje hazırlar. Bu
proje kapsamında bir yıl içerisinde Türkiye’deki tüm fırınlara, otellere, yurtlara ve hanelere israfın
azaltılması için hazırladıkları broşürleri ulaştırmayı planlamışlardır. Öğrenciler
1. ayın sonunda günlük ekmek israfını 1000 adet,

4. ayın sonunda günlük ekmek israfını 8000 adet
olacak şekilde her ay bir önceki aya göre ekmek israfını 2 kat azaltmayı hedeflemektedirler.
Öğrencilerin hedeflediği şekilde israfı azaltmaları durumunda;
a) Bir yılın sonunda Türkiye’de günlük israf edilen ekmek sayısının kaç adede düşeceğini bulunuz.
b) n. ayın sonunda günlük ekmek israfının azalma miktarını veren fonksiyonun grafiğini,
Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programını kullanarak çiziniz. İkinci, üçüncü ve beşinci
aylardaki israf edilmeyen ekmek sayısını grafik üzerinde gösteriniz.
ÇÖZÜM
0 3
a) 1. ayın sonunda günlük 1000 = 2 $ 10 adet,
1 3
2. ayın sonunda günlük 2000 = 2 $ 10 adet,
2 3
3. ayın sonunda günlük 4000 = 2 $ 10 adet,
3 3
4. ayın sonunda günlük 8000 = 2 $ 10 adet ekmek israfı önlenir.
h
x-1 3
x. ayın sonunda günlük 2 $ 10 adet ekmek israfını önleme çalışması yapılmış olur.
Bu çalışma f ^x h = 2
x-1 3
$ 10 biçiminde üstel fonksiyon olarak modellenebilir.
O hâlde 12. ayın sonunda x = 12 için
f ^12 h = 2
12 - 1 3
$ 10 = 2 048 000 adet ekmek israfı önlenir.
Bu durumda günlük ekmek israfı 4 900 000 - 2 048 000 = 2 852 000 adede düşmüş olur.
60
Fonksiyonlar
b) Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programını açınız.
x-1
1. Adım: Giriş çubuğuna alttaki ekran klavyesini kullanarak 2 yazarak enter tuşuna basıl-
dığında grafik ekrana gelecektir.
2. Adım: Ekranda sağ tıklanarak açılan menüden en altta bulunan Grafik seçilir. Açılan pence-
rede üstteki araç çubuğunda yEkseni tıklanır. Etiket alanına y (1000 adet) yazılır ve
pencere kapatılır.
3. Adım: Giriş çubuğuna ^2 , f ^2 hh yazılır ve enter tuşuna basılırsa grafikte A noktası belirirken
giriş çubuğunda (2,2) görünecektir.
4. Adım: Giriş çubuğuna ^3 , f ^3 hh yazılır ve enter tuşuna basılırsa grafikte B noktası belirirken
5. Adım: Giriş çubuğuna ^5 , f ^5 hh yazılır ve enter tuşuna basılırsa grafikte C noktası belirirken
y eksenindeki değerler çarpı 1000 Adet olduğundan

2. ay 2 $ 1000 = 2000 adet ekmek israfı önlenir.
3. ay 4 $ 1000 = 4000 adet ekmek israfı önlenir.
5. ay 16 $ 1000 = 16 000 adet ekmek israfı önlenir.
Matematik 12
61
Alıştırmalar
1 Aşağıdaki üstel denklemlerin çözüm kü- 5 log 13 ]3x - 5g - log 13 ]2x - 1g = 0

melerini bulunuz. denkleminde x değerini bulunuz.
x-7
a) 2 =6
x+1 x+2
b) 2 +2 = 24
x-1 x+2
c) 3 =2
x x+1 x+1
ç) 16 - 2 $ 4 + 15 = 0 6 log 2 9 $ log 3 16 = 3x + 13
4x 2x denkleminde x değerini bulunuz.
d) e +e - 12 = 0
2 Aşağıdaki logaritmik denklemlerin çözüm

^log x h2 - log x = 0
kümelerini bulunuz. 4
7
denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
a) log 5 ]4x - 2g = 2
b) log 1 ]3x + 1g = - 2
4
c) log 7 _ x 2 + 5 i = log 7 6x
ç) log ]x - 2g + log ]x - 3g = log 2

8 log 4 x $ log 2x 4 = log 9 3
d) log 3 _ 5 + log 2 ]2x + 1gi = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
e) log 5 x + log 5 x =-6
x x 9 ln ]x + 1g + ln x = ln 10 - ln 5
3 100 - 3 $ 10 + 2 = 0 denkleminin çözüm
kümesini bulunuz. denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ln 4
4 log 2 ^3 + log 2 x h = 3 denkleminde x değe- 10
ln 3 = log 9 x
rini bulunuz. denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
62
Fonksiyonlar
15 log 1 a
x+1k
x-2 1 0
11 Aşağıdaki eşitsizliklerin çözüm kümelerini
bulunuz. 2
eşitsizliğinin çözüm kümesini bulunuz.
x+3
a) 16 14
x-1 x+5
b) 8 $2
c) b 3 l
1 x+2 x-2 16 Bir bakteri türünün sayısı her saatte 3 katına
# 27
çıkmaktadır. Başlangıçtaki bakteri sayısı 10
ç) log b 3 l 1 0
2x - 1 olduğuna göre bu bakteri türünün yaklaşık
kaç saat sonra başlangıçtaki sayısının 10 000
d) log 1 ]x - 1g # - 3 katı olacağını bulunuz.
2 ^log 3 , 0, 477 h
e) log 4 ]3x + 2g $ 0
f) log 3 _ x 2 - 5x + 7 i 2 0
17 L ses düzeyi ve I ses şiddeti olmak üzere
g) 3 # log 2 ]2x - 4g 1 log 2 18 bir insanın normal konuşma ses düzeyi 70
dB olduğuna göre normal konuşmanın ses
2
şiddetinin kaç watt/m olduğunu bulunuz.
JK I N
KK L = 10 log c I m dB OOO
KK 0 OO
K 2O
12 0 # log 2 ]x - 3g # 2
-12
K I 0 = 10 watt/m O
L P
eşitsizliğini sağlayan x tam sayılarının top-
lamını bulunuz.
18 HCl çözeltisinin pH değeri 3 olduğuna göre

bu çözeltideki 7H A derişiminin kaç molari-
+
te olduğunu bulunuz.
_ pH =- log 7H +Ai
13 log9 16 + log3 ]a - 2g 1 3
eşitsizliğini sağlayan kaç tane a tam sayısı
olduğunu bulunuz.
19 Mikron cinsinden ölçülen maksimum gen-

liğe d ve depremin Richter ölçeğine göre
büyüklüğüne R denilirse R = log d ile he-
saplanır. Buna göre genliği 80 mm olarak
14 1 1 log 2 ]2x - 3g 1 3 ölçülen depremin Richter ölçeğine göre
büyüklüğünü yaklaşık olarak bulunuz.
eşitsizliğini sağlayan en büyük x tam sayı-
` log 2 , 0, 3 ve 1mm = 10 3 mikron j
sını bulunuz.
Matematik 12
63
Ölçme ve Değerlendirme 1
A) 1-5. sorularda boş bırakılan yerlere C) 7-12. açık uçlu soruları cevaplandırınız.
uygun ifadeleri yazınız.
log 2
]x + 2 g 1
1 Tabanı e olan logaritma fonksiyonuna 7 = 2 olduğuna göre x
................. logaritma fonksiyonu denir. log _ 2
2 x - 2x + 3
i
değeri kaçtır?
2 f ]xg = log^x - 3h ]3x + 6g fonksiyonunun en

geniş tanım kümesi .........................olur.
8 0 # log 2 ]x - 5g # log 4 16 eşitsizliğini sağ-

3 log 3 ^log x h = 4 eşitliğinde x ............... layan x tam sayılarının toplamı kaçtır?
basamaklı bir sayıdır.
3 + log 3 4
4 3 ifadesinin eşiti ....................olur.
2 2
ln a - ln b a
ln ]a $ bg
9 = 2 olduğuna göre b oranı
5 log ^1 + log xh = 0 eşitliğinde x .........olur. kaçtır?
B) 6. soruda numaralar ile verilen ifadeleri

harf ile verilen sonuçlarla eşleştiriniz.
6 I. log 2 256 a) - 1
10 log 2 3 = x olduğuna göre log 36 b

1
b) - 3 1 l
II. log 3 4 $ log 4 19 $ log 19 81 12
ifadesinin x türünden eşiti nedir?
c) 8
1 1
III. log 9 - log 9
3 27 9
ç) 14
log 2 5 log 25 16 log 3 11
IV. 8 -5 -9 5
d) - 6 log 3 ]x + 2g log 2 4
11 9 =x eşitliğini sağlayan x
değeri kaçtır?
V. log 0, 001 10 e) 4
1 - 4 log 0, 01 1
f) 4
VI. 1
2 - 3 log 10 000
12 log 3 ]x - 1g + log 3 ]x + 1g = log 9 25 denkle-

g) 110
minin çözüm kümesi nedir?
I. II. III. IV. V. VI.
64
Fonksiyonlar
D) 13-32. çoktan seçmeli soruları çözünüz 18 log 315 = x
ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
log 3 = y
13 f ]xg = 3 log 5 = z
x-4
]xg aşağıdakilerden olduğuna göre log 7 nin x, y ve z türün-

-1
olduğuna göre f
den eşiti aşağıdakilerden hangisidir?
hangisidir?
A) 3 + log 4 x B) 3 + log 2 x C) 4 + log 3 x A) x - y - z

B) x - 2 y - z
D) 4 + log 2 x E) 3 + log ]x - 4g
C) x - y - 2z
D) x - 2y - 2z
14 f ]xg = log 3 ]x - 4g E) x - 2y + z
^ x h aşağıdakilerden
-1
olduğuna göre f
hangisidir?
x x x
A) 4 + 3 B) 3 - 4 C) 3 - 2 y
x x 19
D) 4 - 3 E) 3 + 4
15 f ]xg = log x (5 - x)
fonksiyonunun en geniş tanım kümesin-

deki doğal sayıların toplamı kaçtır?
x
A) 15 B) 10 C) 9 D) 6 E) 5
] g -
Yukarıdaki şekilde f ]xg = logâ - 1h x
16 3
x+1 x
- 3 = 12 fonksiyonunun grafiği verilmiştir.
Buna göre ^ f o f h` 36 j değeri kaçtır?

a
denklemini sağlayan x değeri aşağıda-
kilerden hangisidir?
A) - 3 B) - 2 C) - 1 D) 1 E) 2
A) log 2 3 B) log 2 6 C) log 3 5
D) log 3 6 E) log 3 12
ln x 1 + ln x
17 Aşağıdakilerden hangisi üstel fonksiyon 20 9 -2$3 +9 = 0
olamaz?
B) b 3 l
x kilerden hangisidir?
C) ^- 3 h2x
x 4
A) 2
2
D) ^- 2 hx
-x A) 1 B) e C) e D) 10 E) 100
E) e
Matematik 12
65
21 log 2 5 = x 24 x = ln 3 + ln 2
x-1 y = ln 27 + ln 4
olduğuna göre 16 ifadesinin değeri
kaçtır? olduğuna göre ln 9 un x ve y türünden
eşiti aşağıdakilerden hangisidir?
16 16 25
A) 625 B) 125 C) 16
A) y - 2x B) 2y - 4x C) 3y - 6x
125 625
D) 16 E) 16 D) y + 2x E) 2y + x
25 log 2 x = a ve log 2 y = b
22 log 2 , 0, 301
olduğuna göre log 4 d x n ifadesinin a ve
2
olduğuna göre log 25 in yaklaşık değeri y
kaçtır? b türünden eşiti aşağıdakilerden hangi-
A) 0,398 B) 0,602 C) 1,398 sidir?
D) 1,602 E)1,798
b
A) a - 2 B) a - b C) a - 2b
a
D) 2a - b E) 2 - b
y
x
23 f x =4
2x x
26 e - 14e + 49 = 0
A) ln 2 B) ln 7 C) ln 14
x D) 2 ln 7 E) 3 ln 7
+
Yukarıdaki şekilde f : R " R da tanımlı 27 log 12 = a
f ]xg = 4 fonksiyonunun grafiği verilmiştir.
x 4
log 3 = b
Buna göre aşağıdakilerden hangisi
yanlıştır? olduğuna göre log 5 in a ve b türünden
A) f ]xg fonksiyonu artandır.
A) 1 - a + b B) 2 - a + b
B) f ]xg fonksiyonu bire bir ve örtendir.
1-a+b 2-a+b
C) f ]2g 1 f ]3g tür.
C) 2 D) 2
D) f ]xg in görüntü kümesi ^1, 3h dur. E)

2-a+b
3
E) f ]xg in tersi f ]xg = log 4 x tir.
-1
66
Fonksiyonlar
28 2
x+4
= 80 E) 33-35. üst düzey beceri sorularını şekle
ve metne göre cevaplayınız.
kilerden hangisidir? Bir bölgede yeni tespit edilen bir tür virüsün o
bölgede yaşayan insanlara bulaşmaya başla-
A) log 2 5 B) log 2 10 C) log 4 5 dığı görülmüştür.
D) log 4 10 E) log 2 20
x-1
29 e =4
A) ln 2 B) ln 4 C) ln 2e Başlangıçta 3 ayın sonunda 6 ayın sonunda

virüslü 1 kişi virüslü toplam 3 kişi virüslü toplam 9 kişi
D) ln 4e E) ln 8e
Bir sağlık örgütü; virüs bulaşan her kişinin, vi-
rüsü 3 ayın sonunda 2 kişiye bulaştıracağını
öngörmüştür.
30 ln 75 - log 2 ]x - 1gA = 0 Bu virüs ilk olarak 10 kişide tespit edilmiştir.
denklemini sağlayan x değeri aşağıdaki-

lerden hangisidir? 33 Bir yılın sonunda virüsün kaç kişiye bulaşa-
cağı öngörülür?
A) 3 B) 9 C) 11 D) 13 E) 17
31 log ^ 2x + y h = log 3x + log 2y

34 n. yılın sonunda virüsün kaç kişiye bulaşa-
olduğuna göre y nin x türünden eşiti aşa- cağını veren matematiksel model nedir?
ğıdakilerden hangisidir?
x 2x 2x
A) 3x - 1 B ) 6x - 1 C) 3x - 1
3x 2x
D) 6x - 1 E) 9 x - 1
35 Bu sağlık örgütünün virüsün yayılmasını
önlemek için yaptığı tedavi ve önleme ça-
lışmaları sonucunda virüsün ilk tespit edil-
diği andan 1 yıl sonra yayılma hızı düşmeye
32 log 3 ]x + 6g $ log x 3 = 2 başlamıştır.
denkleminin çözüm kümesi aşağıdaki- Birinci yılın ardından virüs bulaşan her kişi-
lerden hangisidir? nin virüsü 4 ayın sonunda 1 kişiye bulaştı-
racağı öngörülüyor.
A) " - 2, 3 , B) " 1, 3 , C) " 2, 3 ,
Buna göre iki yılın sonunda sağlık örgütünün
D) ! 2 + E) ! 3 + aldığı önlemler sonucunda virüsten etkilenen
insan sayısının kaç kişi azalacağı öngörülür?
Matematik 12
67
1 log2 96 + log2 16 - log2 3 işleminin sonucu 7 ln 3 + ln a + ln 2b = ln ]3a + bg olduğuna

................... olur. göre b nin a türünden eşiti nedir?
2 log20 16 + log20 25 işleminin sonucu

............................ olur.
f ]xg = 2 ve ^g o f h]xg = 3 ise g ^9h

x x -1
8
3 f ]xg = log 4 ]3x + 10g fonksiyonu için değeri kaçtır?
]3g = .............. olur.
-1
f
log ^x $ y h = 6 ve log ` x $ y j = 14 olduğu-

3 2
4
na göre x + y toplamı ................. olur.
f ^x h = log 7 _ - x + 8x - 15 i fonksiyonunun
2
9
log x 5
5 3 = 5 olduğuna göre x değeri ..... olur. en geniş tanım kümesi nedir?
B) 6. soruda numaralar ile verilen eşitlikler-

deki x değerlerini bularak harf ile verilen
sonuçlarla eşleştiriniz.
x 4
6 I. 3 = 81 a) e
b) 125 10 log 1 ]x - 3g 1 1 eşitsizliğinin çözüm kümesi

x 2
II. 2 = 10
c) log 2 10 nedir?
III. log 4 x = 3
ç) 1
IV. ln x = 4 d) 4
11 log 4 _ x - 1 i - log 4 ]x - 1g = 1
2
e) log 2
V. log x 243 = 5 denkleminin çözüm kümesi nedir?
f) 64
log 5 x log 5 4
VI. 4 +x = 128 g) e
2
log 5 ^log 2 32h

VII. ln _ e i=x h) 3
2
k) 81 12 ln x - ln 3 x = 0
denkleminin köklerinin çarpımı nedir?
I. II. III. IV. V. VI. VII.
68
Fonksiyonlar
log 53 log 8 125
D) 13-26. çoktan seçmeli soruları çözünüz 18 5 -2
ifadesinin değeri kaçtır?
13 log 5 = x
A) 14 B) 8 C) 6 D) 5 E) 4
olduğuna göre log 500 ün x türünden eşi-
ti aşağıdakilerden hangisidir?
A) 1 + x B) 2 + x C) 2 - x
D) 2x E) 5 + x
1
19 log 54 8 = x
olduğuna göre log 4 27 nin x türünden

14 log 5 7log 3 _ log 6 216 iA
3x - 1 3x - 1 3x - 2
A) 6 B) 3 C) 3
3x - 2 3x - 1
D) 2 E) 2
A) 0 B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
15 log 5 7 $ log 49 125
işleminin sonucu kaçtır? 20 log 4 100 = x
olduğuna göre log 25 ifadesinin x türün-

1 2 2 3 5 den eşiti aşağıdakilerden hangisidir?
A) 7 B) 5 C) 3 D) 2 E) 2
1 2 2
A) 1 + x B) 1 + x C) 1 - x
2 2
D) 2 - x E) 2 + x
x y
16 e = 2, e = 5
y-x
olduğuna göre x + y ifadesinin eşiti aşa-
ğıdakilerden hangisidir?
21 log 2 200
2 5
A) log 5 B) log 2 C) log 2 sayısı hangi iki ardışık tam sayı arasında
değer alır?
D) log 3 E) log 5
A) 3 ile 4 B) 4 ile 5 C) 5 ile 6
D) 6 ile 7 E) 7 ile 8
_
17 a = log 2 3 2 bbb
b
b = log 1 3 b`b
22 log 3 ]x + 5g $ 2
3 bb
c = log e 1 bb
a
eşitsizliğini sağlayan en küçük x tam
olduğuna göre a + b + c toplamı kaçtır? sayısı aşağıdakilerden hangisidir?
1 1 1 2 5 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) - 6 B) 6 C) 3 D) 3 E) 6
Matematik 12
69
23 log 3 _ x - 9 i 1 3
2 E) 27-29. üst düzey beceri sorularını metne
göre cevaplayınız.
eşitsizliğinin çözüm kümesi aşağıdaki-
lerden hangisidir? İnsanların birçok davranışının modellenmesin-
de logaritmik fonksiyonlardan yararlanılmakta-
A) ^- 6, 6 h - 6- 3, 3@ dır. Bu davranışlardan bir tanesi de daha önce
B) ^ - 6, 6 h - ^ - 3, 3 h
öğrenilmiş olan bilgilerin ne kadar sürede unu-
tulduğu ile ilgilidir.
C) ^- 6, 6 h - ^- 3, 3?
Örneğin belirli bir seviyede öğrenilmiş olan
D) 6- 6, 6@ - 6- 3, 3@ bir konuya ait bilgilerin belirli aralıklarla tekrar
E) 6- 6, 6@ - ^- 3, 3 h edilmemesi durumunda bu bilgilerin bir kısmı
zamanla unutulabilir.
P0 : Bir konuya ait ölçülmüş olan ilk bilgi yüz-

desi (Örneğin öğrencinin matematik der-
24 log x ]6x + 7g = 2 sinde sınava hazırlanması sonucunda
%90 başarı göstermesi).
denkleminin çözüm kümesi aşağıdaki-
lerden hangisidir? t : Öğrenilmiş bir bilginin üzerinden tekrar
edilmeden geçen süre (ay).
A) " - 1 , 7 , B) " 2 , 7 , C) ! 7 +
D) ! 2 + E) " 7, 49 , P : t ay sonra ölçülen bilgi seviyesi.
c : Bir konuya ait bilginin unutulma katsayısı

olmak üzere
log P = log P0 - c $ log ]t + 1g
formülü ile t süre sonra bir bilginin hatırlanma
25 log 4 _ 4 - 60 i + x - 4 = 0
x
seviyesi ölçülebilir.
denklemini sağlayan x değeri aşağıda- Bir öğrencinin aynı gün girmiş olduğu matema-
kilerden hangisidir? tik ve tarih sınavlarında bilgi seviyesi sırasıyla
%80 ve %90 olarak ölçülmüştür. Bu sınavlarda
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 matematik bilgisinin unutulma katsayısı 0,25 ve
tarih bilgisinin unutulma katsayısı 0,5 olduğuna
göre;
27 8 ay sonra aynı seviyedeki bir tarih sınavın-

da bilgi seviyesi yüzde kaç olarak ölçülür?
26 log 3 ]ax - 2g = log 9 ]2x + ag
denkleminin kökü x = 2 olduğuna göre

28 Kaç ay sonra aynı seviyedeki bir matematik
a kaçtır?
sınavında bilgi seviyesi %40 olarak ölçülür?
5 9
A) 1 B) 2 C) 2 D) 3 E) 4
29 Öğrencinin matematik bilgi seviyesi ile tarih

bilgi seviyesi kaç gün sonra eşit olur?
0
C CA M- M+
7 8 9 _:
4 5 6 x
1 2 3 _
0 00 . +
70
Fonksiyonlar
2
DİZİLER
2.1. GERÇEK SAYI DİZİLERİ
Fonksiyon nedir?
Tanım kümesi nedir?
Bir fonksiyonun tanım kümesindeki elemanlarının görüntüleri nasıl bulunur?
Ardışık sayılar arasında nasıl bir ilişki vardır?
Ardışık sayıların toplamı nasıl bulunur?
Matematik 12
71
2.1. GERÇEK SAYI DİZİLERİ
2.1.1. Dizi ve Fonksiyon Kavramları Arasındaki İlişki
HATIRLATMA
A f B
A ve B boş olmayan iki küme olmak üzere A küme-
sinin her bir elemanını, B kümesinin bir ve yalnız 1$ .a
bir elemanı ile eşleyen ilişkiye A dan B ye tanımlı 2$ .b f ]A g
Görüntü
bir fonksiyon denir. f, g, h, ... harflerinden birisi ile 3$ .c Kümesi
f : A " B biçiminde gösterilir. .d

Tanım Kümesi Değer Kümesi
Aşağıda tanım ve değer kümeleri verilen fonksiyonların grafiklerini inceleyiniz.

" R , f ]x g = x - 2 g : Z " R , g ]x g = x - 2 h : R " R , h ]x g = x - 2
+
f :Z
y y y
3 3
2 2
1 1
-1
x x x
1 2 3 4 1 2 3 4 2
-1 -1
-2 -2
-3
Yukarıda grafikleri verilen f, g ve h fonksiyonları incelendiğinde tanım kümesi pozitif tam

sayılar kümesi olan f ]xg fonksiyonunda
f ]1g =- 1, f ]2g = 0 , f ]3g = 1, f ]4g = 2 , f , f ]ng = n - 2 , f
gibi değerler almıştır. Pozitif tam sayılar kümesinden gerçek sayılar kümesine tanımlanan
her fonksiyona gerçek sayı dizisi ya da kısaca dizi denir. Diziler genel olarak â n h ile
gösterilir.
n ! Z için f ]ng = a n ifadesine dizinin n. terimi veya genel terimi denir. Genel terimi
+
verilmeyen sayı grupları dizi belirtmez.
â nh = _ a 1, a 2, a 3,..., a n,... i dizisinde a 1 , a 2 , a 3 , ... , a n ,... gerçek sayılarına dizinin te-

rimleri denir.
Yukarıda verilen f ]xg fonksiyonu genel terimi a n olan bir dizi olarak ifade edilirse
" R , â nh = ^n - 2 h biçiminde tanımlanır.
+
an : Z
f ]1g = a 1 =- 1 â 1 dizinin birinci terimih

f ]2 g = a 2 = 0 â 2 dizinin ikinci terimih
f ]3 g = a 3 = 1 _ a 3 dizinin üçüncü terimi i
h h h
f ]ng = a n = n - 2 â n dizinin n inci terimih olur.
Diziler
72
ÖRNEK
f : Z " R , f ]ng = 2n - 1 ve g : Z - " 3 , " R , g ]ng = n - 3 fonksiyonunun bir dizi belirtip

+ + 2n + 1
belirtmediğini bulunuz.
ÇÖZÜM
" R , f ]ng = 2n - 1 fonksiyonunun tanım kümesi pozitif tam sayılar kümesi olduğundan
+
f :Z
genel terimi a n = 2n - 1 olan bir dizi belirtir.
Tanım kümesi Z olan fonksiyonlar dizi belirtir. Oysa n = 3 için g ]ng = n - 3 fonksiyonu
+ 2n + 1
tanımsız olmaktadır. g ]ng fonksiyonunun tanım kümesi Z - ! 3 + olduğundan bu fonksiyon bir

+
dizi belirtmez.
ÖRNEK
^4, 8, 12,... h ifadesinin bir dizi belirtip belirtmediğini bulunuz.
ÇÖZÜM
^4, 8, 12,... h ifadesinde 4. terim 16 olmak zorunda değildir. Örneğin

a n = ]n - 1g $ ]n - 2g $ ]n - 3g + 4n ifadesinde a 1 = 4, a 2 = 8, a 3 = 12 olmasına rağmen
a 4 = 22 olmaktadır. Bu durumda 3. terimden sonraki terimlerin ancak genel terimin verilmesi ile
bulunabileceği görülür. Buna göre bu ifade bir dizi belirtmez.
ÖRNEK
Aşağıda verilen ifadelerin bir dizinin genel terimi olup olmadığını bulunuz.
n 3n
a) a n = n + 5 b) b n = n - 2 c) c n = 5 - n
ç) d n = log ]n - 2g
2
d) k n = n + 2n - 1
ÇÖZÜM
+ n
a) 6n ! Z için a n ! R olduğundan a n = n + 5 ifadesi bir gerçek sayı dizisinin genel terimidir.
+ 3n
b) 2 ! Z için b 2 !
Y R olduğundan b n = n - 2 ifadesi bir gerçek sayı dizisinin genel terimi değildir.
c) n 2 5 için c n = 5 - n ifadesinde karekök içerisi sıfırdan küçük olmaktadır. Bu durumda

Y R olduğundan c n = 5 - n ifadesi bir gerçek sayı dizisinin genel terimi değildir.
cn !
ç) n = 1 ve n = 2 için log ]n - 2g Y! R olduğundan d n = log ]n - 2g ifadesi bir gerçek sayı

dizisinin genel terimi değildir.
+ 2
d) 6n ! Z için k n ! R olduğundan k n = n + 2n - 1 ifadesi bir gerçek sayı dizisinin genel
terimidir.
Matematik 12
73
k ! Z ve A k = " 1, 2, 3,..., k , 3 Z
+ +
olmak üzere tanım kümesi A k olan her fonksiyona
sonlu dizi denir.
ÖRNEK
A 3 = " 1, 2, 3 , olmak üzere a n : A 3 " R , â n h = _ n - 1 i sonlu dizisinin terimlerinin toplamını

3
bulunuz.
ÇÖZÜM
A 3 , üç elemanlı bir küme olduğundan â n h = _ n - 1 i dizisinin üç terimi vardır.

3
a 1 = 0, a 2 = 7, a 3 = 26 terimlerinin toplamı 0 + 7 + 26 = 33 olarak bulunur.
ÖRNEK
A 6 = " 1, 2, 3, 4, 5, 6 , olmak üzere a n|A 6 " R, â n h = ]3n - 10g dizisinin pozitif olan terimlerinin
toplamını bulunuz.
ÇÖZÜM
10
a n 2 0 & 3n - 10 2 0 & n 2 3 olmalıdır. O hâlde n yerine 4, 5 ve 6 yazılabilir.
a 4 = 3 $ 4 - 10 = 2 _bb
bb
a 5 = 3 $ 5 - 10 = 5 `b olduğundan pozitif terimlerin toplamı 2 + 5 + 8 = 15 bulunur.
b
a 6 = 3 $ 6 - 10 = 8 bb
a
+
c ! R olmak üzere 6n ! Z için genel terimi a n = c olan diziye sabit dizi denir ve
a 1 = a 2 = a 3 = f = a n = c olur.
ÖRNEK
Aşağıda verilen dizilerin sabit dizi olup olmadıklarını bulunuz.

a) â n h = ^]- 1g2n h b) ^b n h = ]4g c) ^c nh = ^cos ^nr hh ç) ^d n h = _ n - 3n + 8 i
2
ÇÖZÜM
a) â n h = ^]- 1g2n h = ]1g = ^1, 1, 1, f h sabit dizidir.
b) ^b n h = ]4g = ^4 , 4 , 4 , f h sabit dizidir.
c) ^c n h = ^cos ^nr hh = ^- 1, 1, - 1, 1, f h sabit dizi degildir.

{
ç) ^d n h = _ n - 3n + 8 i = ^6 , 6 , 8 , 12, f h sabit dizi degildir.
2
{
Diziler
74
ÖRNEK
â nh = `]x - 2g $ n + ^y - 5h $ n + 4 j dizisi sabit dizi olduğuna göre x ve y değerlerini bulunuz.

2
ÇÖZÜM
â nh dizisinin sabit dizi olması için n ve n nin katsayıları “0” olmalıdır.

2
x-2 = 0 & x = 2
y - 5 = 0 & y = 5 bulunur.
ÖRNEK
â nh = b 63nn +
+kl
3 dizisinin sabit dizi olması için k nin alabileceği değeri bulunuz.
ÇÖZÜM
1. Yol: â n h sabit dizi ise a 1 = a 2 olmalıdır. a 1 = 6 + 3 ve a 2 = 12 + 3 olduğundan

3+k 6+k
3+k 6+k
a 1 = a 2 & 9 = 15 & 15k + 45 = 54 + 9k
& 6k = 9
& k = 3 bulunur.
2
2. Yol: f ^x h = cx + d fonksiyonu sabit fonksiyon ise c = d olur. â n h dizisi tanım
ax + b a b
kümesi Z olan bir fonksiyon olduğundan â n h = a 6n + 3 k dizisi sabit dizi ise 6 = 3

+ 3n + k 3 k
3
olmalıdır. Bu eşitlikten k = 2 bulunur.
için a n = b n oluyorsa â n h ve ^b n h dizilerine eşit diziler denir ve ^ a n h = ^ b n h

+
6n ! Z
şeklinde gösterilir.
ÖRNEK
â nh = c sin b nr lm dizisinin ^b nh = c cos b r

2
]3 + nglm dizisine eşit olduğunu gösteriniz.
2
ÇÖZÜM
b n = cos b 2 ]3 + ngl
r
= cos b 2 + 2 l
3r nr a cos b 32r + x l = sin x k
= sin b 2 l
nr
= a n olur.
â n h ve ^b n h dizilerinin genel terimleri eşit olduğundan bu diziler eşit dizilerdir.
Matematik 12
75
2.1.2. Genel Terimi veya İndirgeme Bağıntısı Verilen Bir Sayı Dizisinin
Terimleri
Her terimi kendinden önceki bir veya birkaç terim cinsinden tanımlanabilen dizilere
indirgemeli dizi, tanımlama bağıntısına da indirgeme bağıntısı denir.
ÖRNEK
â nh = ]2n + 3g dizisine ait birkaç indirgeme bağıntısı bulunuz.
ÇÖZÜM
a n = 2n + 3 & a n + 1 = 2 ] n + 1 g + 3
& a n + 1 = 2n + 2 + 3
& a n + 1 = 2n + 3 + 2
& a n + 1 = a n + 2 bulunur.
Bu bağıntı, â n h dizisine ait bir indirgeme bağıntısıdır.

a n + 1 = a n + 2 indirgeme bağıntısında n yerine n ye bağlı ifadeler yazılarak yeni indirgeme
bağıntıları elde edilebilir.
a n + 1 = a n + 2 ifadesinde n yerine n + 2 yazıldığında a n + 3 = a n + 2 + 2 biçiminde başka bir
indirgeme bağıntısı elde edilmiş olur.
Ayrıca a n + 3 = a n + 2 + 2 ve a n + 1 = a n + 2 bağıntıları taraf tarafa çıkarılırsa
an + 3 = an + 2 + 2
an + 1 = an + 2
-
a n + 3 - a n + 1 = a n + 2 - a n olur.
Buradan a n + 3 = a n + 2 + a n + 1 - a n biçiminde sabit sayı içermeyen yeni bir indirgeme bağıntısı

elde edilmiş olur.
ÖRNEK
Bir â n h dizisinde 6n ! Z
+
için a n + 1 = a n + 4 ve a 4 =- 10 olduğuna göre a 10 değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
n=4 için a 5 = a 4 + 4 =- 10 + 4 =- 6
n=5 için a 6 = a 5 + 4 =- 6 + 4 =- 2
n=6 için a 7 = a 6 + 4 =- 2 + 4 = 2
n=7 için a8 = a7 + 4 = 2 + 4 = 6
n=8 için a 9 = a 8 + 4 = 6 + 4 = 10
n=9 için a 10 = a 9 + 4 = 10 + 4 = 14 bulunur.
Diziler
76
ÖRNEK
a n + 2 = a n + 1 - a n ^n $ 1, n ! Z h indirgeme bağıntısı ile verilen bir dizide a 1 = 2 ve a 2 = 5

olduğuna göre a 4 değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
n = 1 & a3 = a2 - a1 & a3 = 5 - 2 & a3 = 3

n = 2 & a 4 = a 3 - a 2 & a 4 = 3 - 5 & a 4 =- 2 bulunur.
ÖRNEK
a n + 1 = a n + n - 1 ^n $ 1, n ! Z h indirgeme bağıntısı ile verilen bir dizide a 1 = 3 olduğuna

göre a30 değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
n = 1 & a2 = a1 + 1 - 1 _b
bb
n = 2 & a3 = a2 + 2 - 1 bb
bb
b
n = 3 & a4 = a3 + 3 - 1 `b (Eşitlikler taraf tarafa toplanır.)
bb
h h bb
bb
n = 29 & a 30 = a 29 + 29 - 1 b
+ a
n ^n + 1h
a 30 = a 1 + 1 + 2 + 3 +...+ 29 -1 - 1 - 1 -...- 1 c1 + 2 + f + n = m
6 1444444444442444444444443 14444444444442444444444444329 tane
2
3 29 $ 30
2
= 3 + 435 - 29
= 409 bulunur.
ÖRNEK
Bir â n h dizisinde 6n ! Z
+ n
için a n + 1 = 3 $ a n ve a 3 = 9 olduğuna göre a 13 değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
3
_b
n=3 & a4 = 3 $ a3 bb
bb
4 bb
n=4 & a5 = 3 $ a4 bb
b
5 `b (Eşitlikler taraf tarafa çarpılır.)
n=5 & a6 = 3 $ a5 bb
bb
h h bb
12 bb
n = 12 & a 13 = 3 $ a 12 b
a
+
3 4 5 12
a 13 = 3 $ 3 $ 3 $ f $ 3 $ a3
3 + 4 + 5 + ... + 12
=3 $ a3
3 + 4 + 5 + ... + 12
=3 $9
75 2 77
=3 $3 = 3 bulunur.
Matematik 12
77
ÖRNEK
a n = a n - 1 - 2 ^n $ 2 , n ! Z h indirgeme bağıntısı ile verilen bir dizide a 1 = 1 olduğuna göre

bu dizinin genel terimini bulunuz.
ÇÖZÜM
a nVerilen n - 1 - 2 indirgeme bağıntısına göre

= a n -a1 n-=2 aifadesinde
n = 2 & a2 = a1 - 2 _b
bb
n = 3 & a3 = a2 - 2 bb
bb
b
n = 4 & a4 = a3 - 2 `b (Eşitlikler taraf tarafa toplanır.)
bb
h h bb
bb
n = n & an = an - 1 - 2 b
+ a
a n = a 1 - 2 - 2 - 2 ...- 2
6 1444444444442444444444443
1 n - 1 tane
= 1 - 2 ]n - 1 g
= 3 - 2n bulunur.
ÖRNEK
]n - 1 g ! , n tek ise
an = )
n $ ]n + 1 g , n çift ise
biçiminde genel terimi verilen â n h dizisinde a 8 oranını bulunuz.

a
5
ÇÖZÜM
a8 8$9 72
a 5 = ]5 - 1g ! = 24 = 3 bulunur.
ÖRNEK
^ a n h = b 2n + 10 l
n+1 dizisinin tam sayı olan terimlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 ^n + 1h
^ a n h = b 2n + 10 l b 2n + 2 + 8 l b 2n + 2
n+1 = n+1 = n+1 + n+1l=d
8
+ n+1n
8
n+1
= b 2 + n + 1 l olur.
8
Bu durumda â n h nin terimlerinin tam sayı olması için n + 1 ifadesi tam sayı olmalıdır. Bu ifade-
8
nin tam sayı olması için n yerine 1, 3 ve 7 yazılabilir. Buna göre â n h dizisinin tam sayı terimleri
a 1 , a 3 ve a 7 olur. Bu terimler
2 $ 1 + 10
a1 = 1+1 = 6
2 $ 3 + 10
a3 = 3 + 1 = 4
2 $ 7 + 10
a 7 = 7 + 1 = 3 bulunur.
Diziler
78
ÖRNEK
â nh = d n - 10n + 21 n dizisinin kaç teriminin negatif olduğunu bulunuz.

2
2n - 11
ÇÖZÜM
2
n - 10n + 21
2n - 11 1 0 eşitsizliğini sağlayan n pozitif tam sayıları bulunmalıdır.
]n - 3g]n - 7g 11
2n - 11 1 0 eşitsizliğinde kökler 3, 7 ve 2 dir.
11
n -3 3 2 7 3
an - + - +
Boyalı kısımlardaki n pozitif tam sayıları 1, 2 ve 6 dır. Bu dizide a 1, a 2 ve a 6 negatif

olduğundan â n h dizisinin 3 terimi negatiftir.
ÖRNEK
â nh = b 20 - 2n l
2n - 13 dizisinin hangi terimlerinin pozitif olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
20 - 2n
2n - 13 2 0 eşitsizliğini sağlayan n pozitif tam sayıları bulunmalıdır.
13
13 n -3 2 10 3
Bu eşitsizlikte kökler 10 ve 2 dir.
an - + -
Boyalı kısımdaki n pozitif tam sayıları 7, 8 ve 9 olduğundan â n h dizisinde a 7, a 8 ve a 9

terimleri pozitiftir.
ÖRNEK
â nh = _ n - 4n - 12 i dizisinin en küçük terimini bulunuz.

2
ÇÖZÜM
f : R " R , f ]xg = ax + bx + c parabolü en büyük veya en küçük değerini tepe noktasında alır.
2
a 2 0 ise r =- 2a ve k = f ^ r h olduğundan f fonksiyonunun en küçük değeri k = f ^ r h olur.

b
â n h = _ an + bn + c i dizisinin tanım kümesi Z b

olduğundan r =- 2a d Z ise â n h dizisinin
2 + +
b +
en küçük terimi a r olur. r =- 2a z Z ise r yerine en yakın pozitif tam sayı alınarak a n nin en
büyük ya da en küçük değeri bulunur. a n = _ n - 4n - 12 i ise r =- 2a = 2 olur.

2 b
Bu durumda dizinin en küçük terimi k = a 2 =- 16 bulunur.
Matematik 12
79
Alıştırmalar
1 Aşağıda verilen ifadelerin, bir dizinin genel 6 a n + 2 = 4a n + 1 - 5a n ^ n $ 1 h

terimi olup olmadığını bulunuz. biçiminde indirgeme bağıntısı verilen â n h
5n dizisinde a 2 = 1 ve a 3 = 3 olduğuna
a) a n = n - 5
göre a 6 + a 7 toplamını bulunuz.
2
b) b n = n + 6n + 100
c) c n = log _ n 2 - 36 i
ç) d n = 4 n + 24
d) e n = n - n! + log b n - 2 l
2 3
â nh = d n - 8n + 12 n dizisinin kaç teri-

2
7
n+3
minin negatif olduğunu bulunuz.
2 A 4 = " 1, 2, 3, 4 , olmak üzere

a n : A 4 " R , â nh = _ n - 2 i
2
sonlu dizisinin terimleri toplamını bulunuz.
8 â nh = _ log 3 ]n + 4gi dizisinin kaç terimi-

nin 4 ten küçük olduğunu bulunuz.
2
3 â nh = f 3n2 - mn + 5 p dizisi sabit dizi
n + pn + k
p
olduğuna göre m + k toplamını bulunuz.
9 â nh = d 2
24
n dizisinin en büyük
n - 6n + 10
4 A 12 = " 1, 2, 3,..., 12 , kümesi verilliyor. terimini bulunuz.
a n : A 12 " R olmak üzere â n h = ]2ng
dizisinin terimleri toplamını bulunuz.
10 : ^ a n h = ]1 + 2 + 3 + f + n g
a n + 1 = a n + 6n indirgeme bağıntısı ile
^ b n h = e x $ n + 2n o
5 2
verilen â n h dizisinde a 1 = 4 olduğuna : y-1

göre â n h dizisinin genel terimini bulunuz. : â nh = ^b nh
olduğuna göre x + y toplamını bulunuz.
Diziler
80
2.1.3. Aritmetik, Geometrik Diziler ve Özellikleri
n
Toplam Sembolü d | n
k=r
f : Z " R , f ]kg = a k , r # n ve r, n ! Z olmak üzere

n n
/ a k = a r + a r + 1 + a r + 2 + f + a n olur. / a k ifadesi k = r den n ye kadar a k
k=r k=r
toplamı şeklinde okunur. Bu ifadede | sembolüne toplam sembolü, k ye indis ya da

değişken, r ye alt sınır, n ye ise üst sınır denir.
Aşağıda toplam sembolü ile verilen eşitlikleri inceleyiniz.

6 12
: / ak = a1 + a2 + a3 + a4 + a5 + a6 : / 2 2 2 2
k = 1 + 2 + 3 +...+ 12
2
k=1 k=1
9
]3k + 1g = 7 + 10 + 13 +...+ 28
7
: / k = 1+2+3+4+5+6+7 : /
k=1 k=2
8 10
: / 2k = 10 + 12 + 14 + 16 : / k 1 2 3
2 = 2 + 2 + 2 +...+ 2
10
k=5 k=1
13 32
: 2 + 4 + 6 +...+ 26 = / 2k : 20 + 21 + 22 +...+ 32 = / k
k=1 k = 20
8 30
: 5 + 7 + 9 +...+ 19 = / ] 2k + 3 g : a 6 + a 7 + a 8 +...+ a 30 = / ak
k=1 k=6
Aritmetik Diziler ve Özellikleri
Ardışık terimleri arasındaki farkın sabit olduğu dizilere aritmetik dizi denir.
â nh aritmetik dizisinde
a2 - a1 = a3 - a2 = a4 - a3 = f = an + 1 - an = d
olacak şekilde bir d gerçek sayısı vardır. Bu d sayısına aritmetik dizinin ortak farkı denir.
İlk terimi a1 ve ortak farkı d olan bir â n h aritmetik dizisinin genel terimi
a n = a 1 + ]n - 1g $ d olur.
â nh aritmetik dizisinin ardışık terimleri arasındaki fark sabit ve d olduğundan

a2 - a1 = d _b
bb
bb
a3 - a2 = d bb
b
a4 - a3 = d b`b (Elde edilen n - 1 tane eşitlik taraf tarafa toplanır.)
bb
h bb
bb
+ an - an-1 = d
a
a n - a 1 = d + d + f + d & a n = a 1 + ^n - 1h $ d
144444444424444444443
n - 1 tane
Matematik 12
81
ÖRNEK
İlk terimi a 1 = 7 ve ortak farkı d = 4 olan bir aritmetik dizinin genel terimini bulunuz.
ÇÖZÜM
a n = a 1 + ]n - 1 g $ d â 1 = 7 ve d = 4 h
= 7 + ]n - 1 g $ 4
= 7 + 4n - 4
= 4n + 3 bulunur.
ÖZELLİK 1
+
Bir aritmetik dizide p ! Z ve p < n olmak üzere
a n = a p + ^ n - p h $ d olur.
a n = a 1 + ]n - 1 g $ d
3 (Eşitlikler taraf tarafa çıkarılır.)
a p = a 1 + ^p - 1h $ d
-
a n - a p = a 1 - a 1 + ]n - 1 g $ d - ^ p - 1 h $ d
an - ap = n $ d - d - p $ d + d
a n - a p = ^n - ph $ d
a n = a p + ^n - ph $ d
ÖRNEK
â n h bir aritmetik dizi olmak üzere a 5 = 14 ve a 11 = 29 olduğuna göre a19 değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
a n = a p + ^n - p h $ d & a 11 = a 5 + ^11 - 5 h $ d a 19 = a 11 + ^19 - 11 h $ d

& 29 = 14 + 6d 5
= 29 + 8 $ 2
5
& d = 2 olur. = 49 bulunur.
ÖRNEK
â nh bir aritmetik dizi olmak üzere

a 5 - a 2 + a 10
a 13 ifadesinin en sade biçimini bulunuz.
ÇÖZÜM
a 5 = a 1 + 4d a 5 - a 2 + a 10 a 1 + 4d - ^ a 1 + d h + a 1 + 9d
a 13 = a 1 + 12d
a2 = a1 + d
a 10 = a 1 + 9d a 1 + 4 d - a 1 - d + a 1 + 9d
= a 1 + 12d
a 13 = a 1 + 12d
a + 12d
= a 1 + 12d = 1 bulunur.
1
Diziler
82
ÖZELLİK 2
Bir aritmetik dizinin n. terimi a n , p. terimi a p olmak üzere bu dizinin ortak farkı
an - ap
d = n - p olur.
an - ap
a n = a p + ^n - ph $ d & a n - a p = ^n - ph $ d & d = n - p
ÖRNEK
Üçüncü terimi 17 ve onuncu terimi 73 olan bir aritmetik dizinin ortak farkını bulunuz.
ÇÖZÜM
an - ap a 10 - a 3
d = n - p & d = 10 ^n = 10 ve p = 3 h
-3
73 - 17
& d = 10 - 3 â 10 = 73 ve a 3 = 17 h
& d = 8 bulunur.
ÖZELLİK 3
Sonlu bir aritmetik dizide baştan ve sondan eşit uzaklıkta bulunan terimlerin
toplamı birbirine eşittir. â n h = _ a 1 , a 2 , a 3 ,..., a n - 1 , a n i dizisinde
a 1 + a n = a 2 + a n - 1 = a 3 + a n - 2 =f= a k + a n - k + 1 olur.
a 1 + a n = a 1 + a 1 + ^ n - 1 h $ d = 2a 1 + ^ n - 1 h $ d
a 2 + a n - 1 = a 1 + d + a 1 + ^ n - 2 h $ d = 2a 1 + ^ n - 1 h $ d
h
a k + a n - k + 1 = a 1 + ^ k - 1 h $ d + a 1 + ^ n - k + 1 - 1 h $ d = 2a 1 + ^ n - 1 h $ d
ÖRNEK
11 terimli bir aritmetik dizinin 2. terimi 5 ve 10. terimi 37 dir. Bu aritmetik dizinin 5. ve 7. terimlerinin
ÇÖZÜM
â nh = _ a 1 , a 2 , a 3 , a 4 , a 5 , a 6 , a 7 , a 8 , a 9 , a 10 , a 11 i sonlu aritmetik dizisinde

a 1 + a 11 = a 2 + a 10 = a 3 + a 9 = a 4 + a 8 = a 5 + a 7 olur. Buna göre
a 5 + a 7 = a 2 + a 10
= 5 + 37
= 42 bulunur.
S O N UÇ
+
Bir aritmetik dizide k, p, s, t ! Z için k + p = s + t ise a k + a p = a s + a t olur.
Matematik 12
83
ÖRNEK
Sonlu bir aritmetik dizide a 8 = 10 , a 3 + a 21 = 40 olduğuna göre a16 değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
a 3 + a 21 = a 8 + a 16
40 = 10 + a 16
a 16 = 30 bulunur.
ÖZELLİK 4
Bir aritmetik dizide her terim kendisinden eşit uzaklıktaki terimlerin aritmetik
ortalamasına eşittir. k 1 p için
ap + k + ap - k
ap = 2 olur.
a p + k + a p - k = a 1 + ^p + k - 1h $ d + a 1 + ^p - k - 1h $ d
a p + k + a p - k = 2a 1 + ^ p + k - 1 + p - k - 1 h $ d
a p + k + a p - k = 2a 1 + 2 ^ p - 1 h $ d
a p + k + a p - k = 2 â 1 + ^p - 1h $ dh
14444444444a244444444443
p
a p + k + a p - k = 2a p
ap + k + ap - k
ap = 2
ÖRNEK
Bir aritmetik dizide a 7 = 4 ve a 19 = 28 olduğuna göre a13 değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
a 13 terimi, a 7 ve a 19 terimlerine eşit uzaklıktadır. Bu durumda

a 7 + a 19 4 + 28
a 13 = 2 = 2 = 16 bulunur.
ÖRNEK
İlk üç terimi sırasıyla 3x - 4 , x + 5 ve 4x - 1 olan aritmetik dizinin ortak farkını bulunuz.
ÇÖZÜM
a 1 = 3x - 4 , a 2 = x + 5 ve a 3 = 4x - 1 olur.
a +a 3x - 4 + 4x - 1
a2 = 1 2 3 & x + 5 = 2
& 7x - 5 = 2x + 10
& x = 3 olur .
Bu durumda ilk üç terim 5, 8, 11 olduğundan ortak fark 3 bulunur.
Diziler
84
ÖRNEK
Bir beşgende iç açılar bir aritmetik dizinin ardışık terimleridir. Bu beşgenin en küçük iç açısının
ölçüsü 90c olduğuna göre en büyük iç açısının ölçüsünün kaç derece olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
Beşgenin iç açılarının ölçüleri toplamı ^5 - 2 h $ 180c = 540c olduğundan

a 1 + a 2 + a 3 + a 4 + a 5 = 540c
90c + ^90c + d h + ^90c + 2d h + ^90c + 3d h + ^90c + 4d h = 540c
450c + 10d = 540c
10d = 90c
d = 9c bulunur.
Böylece en büyük iç açısının ölçüsü a 5 = 90c + 4d = 90c + 4 $ 9c = 90c + 36c = 126c bulunur.
Bir Aritmetik Dizinin İlk n Teriminin Toplamı
Ortak farkı d olan bir aritmetik dizinin ilk n teriminin toplamı Sn ile gösterilirse
S n = 2 _ 2a 1 + ] n - 1 g $ d i
n
= 2 ^ a 1 + a n h olur.
n
Sn = a1 + a2 + a3 + f + an
= a 1 + ^ a 1 + d h + ^ a 1 + 2d h + f + ^ a 1 + ^ n - 1 h d h
= ^ a 1 + a 1 + a 1 + f + a 1 h + ^ d + 2d + f + ^ n - 1 h d h
144444444444444424444444444444443 144444444444444424444444444444443
n tane ^1 + 2 + f + n - 1h $ d
^n - 1h $ n
= n $ a1 + 2 $d
2n $ a 1 + ^ n - 1 h $ n $ d
= 2
= 2 ^ 2a 1 + ^ n - 1 h $ d h
n
a
644444447n44444448
= 2 â 1 + a 1+^n - 1 h $ d h
n
= 2 â 1 + a nh
n
ÖRNEK
â nh = ]3n - 8g aritmetik dizisinin ilk 10 teriminin toplamını bulunuz.
ÇÖZÜM
Dizinin ilk terimi a 1 = 3 $ 1 - 8 =- 5 ve 10. terimi a 10 = 3 $ 10 - 8 = 22 olduğundan
S 10 = 2 _ a 1 + a 10 i & S 10 = 2 ]- 5 + 22g = 5 $ 17 = 85 bulunur.

10 10
Matematik 12
85
ÖRNEK
2. terimi 7, 11. terimi 43 olan bir aritmetik dizinin ilk 20 teriminin toplamını bulunuz.
ÇÖZÜM
ak - ap
S n = 2 _ 2a 1 + ] n - 1 g $ d i
a2 = a1 + d n
d = k-p
7 = a1 + 4
S 20 = 2 ^2 $ 3 + ]20 - 1g $ 4 h
a 11 - a 2 20
= 11 -2 a 1 = 3 bulunur.
43 - 7 = 10 $ 82
= 9 = 4 olur.
= 820 bulunur.
Uyarı
S n bir â n h dizisinin ilk n teriminin toplamı olmak üzere
Y Sn + 1 - Sn = _ a1 + a2 + a3 + f + an + an + 1i - _ a1 + a2 + a3 + f + an i
= a n + 1 olur.
+
Y p!Z ve p 1 n olmak üzere
Sn - Sp = _ a1 + a2 + f + ap + ap + 1 + ap + 2 + f + ani - _ a1 + a2 + f + ap i
= a p + 1 + a p + 2 + f + a n olur.
ÖRNEK
İlk n teriminin toplamı S n = n - 3n olan â n h aritmetik dizisinde aşağıdaki ifadelerin değerini

2
bulunuz.
a ) a 11 b) a3 + a4 + a5 + a6
ÇÖZÜM
a) a 11 = S 11 - S 10 b) a 3 + a 4 + a 5 + a 6 = S 6 - S 2
= _ 11 - 3 $ 11 i - _ 10 - 3 $ 10 i = _6 - 3 $ 6i - _2 - 3 $ 2i
2 2 2 2
= 88 - 70 = 18 - ]- 2g
= 18 bulunur. = 20 bulunur.
ÖRNEK
2
n + 3n
İlk n teriminin toplamı S n = 2 olan bir aritmetik dizinin ortak farkını bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2 2
1 +3$1 2 +3$2 1 +3$1
a1 = S1 = 2 =2 a2 = S2 - S1 = - = 3 olur.
2 2
d = a 2 - a 1 = 3 - 2 = 1 bulunur.
Diziler
86
Alıştırmalar
1 5 + 8 + 11 + 14 +...+ 122 toplamının 6 İlk terimi 5 olan bir aritmetik dizinin ilk 30
/ sembolü ile gösterimini bulunuz. teriminin toplamı 1020 olduğuna göre bu
dizinin 5. terimini bulunuz.
2 10. terimi 66 ve 3. terimi - 4 olan bir arit- 7 İlk terimi a 1 =- 4 , ortak farkı d = 5 ve
metik dizinin ortak farkını bulunuz. son terimi 91 olan sonlu aritmetik dizinin te-
rim sayısını bulunuz.
3 18. terimi, 11. teriminden 105 fazla olan bir 8 8 terimli bir aritmetik dizinin ilk beş terimi-
aritmetik dizide 20. terim ile 15. terim ara- 2
nin toplamı, son üç teriminin toplamının 3
sındaki farkı bulunuz.
katına eşittir. Buna göre bu dizinin 7. terimi-
nin 3. terimine oranını bulunuz.
4 36 ile - 24 sayıları arasına, bu sayılarla 9 Bir aritmetik dizinin ilk üç terimi x + 7,

birlikte azalan bir aritmetik dizi oluşturacak 2x + 5 ve 4x - 3 olduğuna göre bu dizi-
şekilde 8 terim yerleştiriliyor. Buna göre nin ilk 7 teriminin toplamını bulunuz.
oluşan bu dizinin 6. terimini bulunuz.
5 â nh bir aritmetik dizi olmak üzere 2

10 İlk n teriminin toplamı n + 2n olan bir arit-
a 2 + a 6 + a 10 = 15 olduğuna göre metik dizinin 16. terimini bulunuz.
a 1 + a 11 toplamını bulunuz.
Matematik 12
87
Geometrik Diziler ve Özellikleri
Ardışık terimleri arasındaki oranı sabit olan dizilere geometrik dizi denir.
Bir â n h geometrik dizisinde 6n ! Z için na+ 1 = r â n ! 0 h ise r gerçek sayısına

+ a
n
â nh geometrik dizisinin ortak çarpanı denir. İlk terimi a 1 ve ortak çarpanı r olan â nh
geometrik dizisinin genel terimi
n-1
an = a1 $ r olur.
â nh geometrik dizisinin ardışık terimleri arasındaki oran sabit ve r olduğundan

an + 1
an = r & an + 1 = an $ r
a2 = a1 $ r _b
bb
a3 = a2 $ r bb
bb
b
a4 = a3 $ r `b (Elde edilen n - 1 tane eşitlik taraf tarafa çarpılır.)
bb
h bb
bb
an = an - 1 $ r b
# a
an = a1 $ r $ r $ f $ r
14444244443
n - 1 tane
n-1
an = a1 $ r
ÖRNEK
Aşağıdaki dizilerden geometrik dizi olanı bulunuz.

a) ^ a n h = ^ 3n + 5 h b) ^c n h = _ 2 i
n+2
ÇÖZÜM
an + 1 3 ]n + 1 g + 5 3n + 8
a) r = an = 3n + 5 = 3n + 5 ifadesinin değeri n nin alacağı değerlere göre değişir.
3n + 8
3n + 5 ifadesi sabit sayı olmadığından bir geometrik dizinin ortak çarpanı olamaz. O hâlde
ân h bir geometrik dizi değildir.
n+1+2
= 2 olduğundan ^c n h ortak çarpanı r = 2 olan bir geometrik dizidir.
cn + 1 2
b) r = cn = n+2
2
ÖRNEK
İlk terimi 5, ortak çarpanı 3 olan bir geometrik dizinin 5. terimini bulunuz.
ÇÖZÜM
5-1 4
a 1 = 5 ve r = 3 olduğundan a 5 = a 1 $ r = 5 $ 3 = 5 $ 81 = 405 bulunur.
Diziler
88
ÖRNEK
a +a 1
Pozitif terimli bir geometrik dizide a 2 + a 3 = 36 olduğuna göre bu dizinin ortak çarpanını bu-
4 5
lunuz.
ÇÖZÜM
1 & a 1 $ r $ ]1 + r g
2
a1 $ r + a1 $ r 1
= = 36
36 a 1 $ r $ ]1 + r g
3 4 3
a1 $ r + a1 $ r
1 1 2
& 2 = 36 & r = 36 & r = 6 bulunur.
r
ÖRNEK
â nh geometrik dizisinde 20. terimin 17. terime oranı 27 olduğuna göre bu dizinin ortak çarpanını
bulunuz.
ÇÖZÜM
19
a 20 a1 $ r 3
a 17 = 27 & a $ r 16 = 27 & r = 27 & r = 3 bulunur.
1
ÖZELLİK 1
Ortak çarpanı r olan â n h geometrik dizisinde 1 # k 1 n ve k ! Z
+
olmak üzere
n-k
an = ak $ r olur.
n-1 n-1
4
an = a1 $ r a a $r
& n = 1 k - 1 = rn - k (Eşitlikler taraf tarafa bölünür.)
k-1 ak a1 $ r
ak = a1 $ r
& an = ak $ rn - k
ÖRNEK
2
Bir geometrik dizide 2. terim 36, ortak çarpan 3 ise dizinin 7. terimini bulunuz.
ÇÖZÜM
n-k 7-2
an = ak $ r & a7 = a2 $ r
= 36 $ b 3 l
2 5
32 128
= 36 $ 243 = 27 bulunur.
Matematik 12
89
ÖRNEK
Bir â n h geometrik dizisinde a 5 = 9 ve a 10 = 270 olduğuna göre a12 değerini bulunuz.

10
ÇÖZÜM
n-k 10 - 5 n-k 2
an = ak $ r & a 10 = a 5 $ r an = ak $ r & a 12 = a 10 $ r
2
10 5 = 270 $ 3
& 270 = 9 $ r
5 = 2430 bulunur.
& 243 = r
5 5
&3 =r
& r = 3 olur.
ÖZELLİK 2
Sonlu bir geometrik dizide baştan ve sondan eşit uzaklıkta bulunan terimlerin
çarpımı birbirine eşittir.
a1 $ an = a2 $ an - 1 = a3 $ an - 2 = f = ak $ an - k + 1
n-1 2 n-1
a1 $ an = a1 $ a1 $ r = a1 $ r
n-2 2 n-1
a2 $ an - 1 = a1 $ r $ a1 $ r = a1 $ r
h
k-1 n-k 2 n-1
ak $ an - k + 1 = a1 $ r $ a1 $ r = a1 $ r
ÖRNEK
â nh = b 1 , 1 , a , b , c , d, e , 243 l sonlu geometrik dizisi veriliyor. Buna göre b $ c çarpımını

9 3
bulunuz.
ÇÖZÜM
1 1
a 1 $ a 8 = a 2 $ a 7 = a 3 $ a 6 = a 4 $ a 5 & 9 $ 243 = 3 $ e = a $ d = b $ c olur.
243
& b $ c = 9 = 27 bulunur.
ÖZELLİK 3
Pozitif terimli bir geometrik dizide k 2 p için k. terim a k ve p. terim a p olmak
üzere dizinin ortak çarpanı
k - p ak
r= a p olur.
a
(Her iki tarafın ^k - p h . dereceden kökü alınır.)
k-p k-p
ak = ap $ r &r = ak
p
k-p ak
&r=
ap
Diziler
90
ÖRNEK
Bir â n h geometrik dizisinde a 7 = 1458 ve a 3 = 18 olduğuna göre bu dizinin ortak çarpanını

bulunuz.
ÇÖZÜM
ak
r=
k-p
ap r =
& 7-3 1458 ^k = 7 , p = 3 , a 7 = 1458 , a 3 = 18 h
18
& r = 4 81
& r = 3 bulunur.
ÖRNEK
â nh = ^4, a, b, c, 16, d, e, f h sonlu geometrik dizisinde f yi bulunuz.
ÇÖZÜM
ak
^k = 5 , p = 1, a 5 = 16 , a 1 = 4 h
k-p 5 - 1 16
r= ap r =
&
4
&r=4 4
& r = 2 bulunur.
f = a 8 = a 5 $ r = 16 $ ^ 2 h = 16 $ 2 2 = 32 2 bulunur.
3 3
ÖRNEK
İlk üç terimi 3x - 5 , 4 , 2y - 6 olan â n h dizisi hem aritmetik hem de geometrik dizidir. İlk terimi
x, beşinci terimi y olan ^b n h aritmetik dizisi ile ilk terimi x, ikinci terimi y olan ^c n h geometrik dizisi
veriliyor. Buna göre b 13 ve c 3 değerlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
â n h aritmetik dizi olduğundan a n + 1 = a n + d .......... (1)

â n h geometrik dizi olduğundan a n + 1 = a n $ r ......... ^2 h olur.
(1) ve (2) den a n + d = a n $ r olmalıdır. Bu eşitlik d = 0 ve r = 1 olması durumunda her n pozitif tam
sayısı için sağlanır. d = 0 ve r = 1 ise â n h sabit dizi olur.
Sonuç olarak bir dizi hem aritmetik hemde geometrik bir dizi ise bu dizi sabit dizidir.
â n h sabit dizi olduğundan 3x - 5 = 4 = 2y - 6 olmalıdır.
3x - 5 = 4 & x = 3
2y - 6 = 4 & y = 5 bulunur.
^b nh aritmetik dizisinde b 1 = 3 ve b 5 = 5 & d = 55 - 1 1 = 5 -

b -b 3 1
4 = 2 olur.
1
b13 = b1 + 12d = 3 + 12 $ 2 = 9 olarak elde edilir .
^c nh geometrik dizisinde c 1 = 3 ve c 2 = 5 & r = c 2 = 5

c
1 3 olur.
2 25 25
c 3 = c 1 $ r = 3 $ 9 = 3 bulunur.
Matematik 12
91
İlk terimi a 1 ve ortak çarpanı r ^ r ! 1 h olan â n h geometrik dizisinin ilk n teriminin toplamı
n
1-r
Sn = a1 $ 1 - r olur.
2 3 n-1
Sn = a1 + a2 + a3 + f + an & Sn = a1 + a1 $ r + a1 $ r + a1 $ r + f + a1 $ r
2 3 4 n
& r $ Sn = a1 $ r + a1 $ r + a1 $ r + a1 $ r + f + a1 $ r
2 3 n-1
Sn = a1 + a1 $ r + a1 $ r + a1 $ r + f + a1 $ r
2 3 4 n
r $ Sn = a1 $ r + a1 $ r + a1 $ r + a1 $ r + f + a1 $ r
-
n
Sn - r $ Sn = a1 - a1 $ r
^1 - r h $ S n = a 1 $ ^1 - r h
n
n
1-r
Sn = a1 $ 1 - r
ÖRNEK
İlk terimi 1 ve ortak çarpanı r = 2 olan bir geometrik dizinin ilk 9 teriminin toplamını bulunuz.
ÇÖZÜM
n 9
1-r 1-2
Sn = a1 $ 1 - r & S9 = 1 $ 1 - 2 â 1 = 1 ve r = 2 h
- 511
= = - 1 = 511 bulunur.
ÖRNEK
97
Bir geometrik dizinin ilk 8 teriminin toplamının, ilk 4 teriminin toplamına oranı 16 olduğuna göre
r nin pozitif değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
8
1-r
S8 a1 $ 1 - r 8
97 97 1-r 97
S 4 = 16 & 4 = 16 & 4 = 16
1-r 1-r
a1 $ 1 - r
_1 - r4i $ _1 + r4i 97
& 4 = 16
1-r
4 97
& r = 16 - 1
4 81
& r = 16
3
& r = 2 bulunur.
Diziler
92
Alıştırmalar
1 1 5 Bir geometrik dizinin ilk üç terimi x - 7 ,

İlk terimi 5 ve ortak çarpanı 25 olan bir
geometrik dizinin genel terimini bulunuz. x - 4 ve x + 2 dir. Bu geometrik dizinin ilk
10 teriminin toplamını bulunuz.
2 â nh bir geometrik dizi olmak üzere 6 Pozitif terimli bir ^ a n h geometrik dizisi için
1 a 4 $ a 6 $ a 8 $ a 10
a 2 = 8 ve a n + 4 = 64 a n + 1 dir. = 121
a7 $ a5
Buna göre a 10 terimini bulunuz.
olduğuna göre a 8 terimini bulunuz.
3 Aşağıda verilen dizilerden geometrik dizi 7 256 ile

1
128 sayıları arasına n + 2 tane
olanlarını bulunuz.
terim yerleştirilerek bir geometrik dizi elde
a) â n h = ^1, 1, 1, 1, 1, 1, f , 1, f h
ediliyor. Elde edilen bu geometrik dizinin
1
ortak çarpanı 2 olduğuna göre n değerini
b) ^b n h = ^2 , 4 , 6 , f , 2n , f h bulunuz.
c) ^c n h = ` 1, 3 , 9 , 27 , f , 3 , f j
n-1
ç) ^d n h = ` 1, 8 , 27 , 64 , f , n , f j
3
Bir â n h geometrik dizisinin ilk n teriminin

d) ^k n h = b 3 , 6 , 9 , 12 , g , 3n , g l
1 1 1 1 1 8
toplamı S n dir. a 3 = 4 ve a 7 = 64 oldu-
ğuna göre S 6 yı bulunuz.
4 Pozitif terimli bir â nh geometrik dizisinde 9 Bir â nh geometrik dizisinin ilk n teriminin
S 1
a 8 = 8 ve a 11 = 64 olduğuna göre bu dizi- toplamı S n ve S 3 = 28 olduğuna göre
6
nin ilk 11 teriminin çarpımını bulunuz. S6 - S3
a1 ifadesinin eşitini bulunuz.
Matematik 12
93
2.1.4. Gerçek Hayat Durumları ile İlgili Dizi Problemleri
ÖRNEK
Bir bakteri kültüründe, uygun şartlarda bakterilerin sayısı her 15 saniyede bir ikiye katlanmaktadır.
İlk durumda bakteri kültüründe 5 tane bakteri olduğuna göre 10 dakika sonra bu kültürde kaç tane
bakteri olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
Bu kültürdeki bakterilerin her biri 15 saniyede bir ikiye katlandığından 1 dakikada 4 defa, 10 daki-
kada ise 40 defa bu işlem gerçekleşecektir.
1
1. çoğalmada bakteri sayısı: 2$5 = 2 $5
2 $ ]2 $ 5 g = 2 $ 5
2
2. çoğalmada bakteri sayısı:
2 $ _2 $ 5i = 2 $ 5
2 3
3. çoğalmada bakteri sayısı:
h h
n. çoğalmada bakteri sayısı: 2 $ _ 2 $ 5 i = 2 $ 5 tane olarak modellenebilir.
n-1 n
40
O hâlde 10 dakikanın sonunda n = 40 için bakteri kültüründe 5 $ 2 adet bakteri bulunur.
ÖRNEK
Bir banka, Öğretmenler Günü’ne özel olarak eski müşterisi olan Arzu Öğretmen’e bir kredi teklifi
sunmuştur. Bu teklife göre banka, Arzu Öğretmen’e 31 500 TL ihtiyaç kredisini ilk ay 1250 TL ve
takip eden her ay bir önceki aydan 250 TL fazla olarak ödemesi koşuluyla faizsiz olarak verecektir.
Arzu Öğretmen’in bu kredi teklifini kabul etmesi durumunda borcunun tamamını kaç ayda ödeye-
ceğini bulunuz.
ÇÖZÜM
a 1 = 1250 _bb
bb
`b a n = a 1 + ]n - 1g $ d & a n = 1250 + ]n - 1g $ 250
b
d = 250
bb
S n = 31 500 bb
a & a n = 1250 + 250n - 250
& a n = 1000 + 250n
S n = 2 $ â 1 + a n h & 31 500 = 2 $ ]1250 + 1000 + 250ng

n n
& 63 000 = n $ ]2250 + 250ng

2
& 250n + 2250n - 63 000 = 0
2
& n + 9n - 252 = 0
& ]n + 21g]n - 12g = 0
& n =- 21 veya n = 12 olur.

Taksit sayısı pozitif tam sayı olacağından Arzu Öğretmen 12 ay ödeme yapacaktır.
Diziler
94
ÖRNEK
Bir okulun konferans salonunun ilk sırasında 10, ikinci sırasında 12, üçüncü sırasında 14 koltuk
vardır. Bu şekilde devam edilerek her sıra bir önceki sıranın koltuk sayısından 2 koltuk fazla ola-
cak şekilde düzenlenmiştir. Konferans salonunda toplam 220 koltuk olduğuna göre en son sırada
kaç adet koltuk olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
Konferans salonunun ilk üç sırasında sırasıyla 10, 12 ve 14 koltuk bulunduğundan salondaki kol-
tuk sayıları, ilk terimi 10 ve ortak farkı d = 2 olan bir aritmetik dizidir. Bu dizi â n h ile gösterilirse
dizinin genel terimi
a n = a 1 + ^n - 1 h $ d & a n = 10 + ^n - 1 h $ 2
= = 2n + 8 olur.
Konferans salonunda n tane sıra olsun. Bu durumda toplam koltuk sayısı S n = 220 olur.
S n = 2 $ _ 2a 1 + ]n - 1g $ d i & 220 = 2 $ ^2 $ 10 + ]n - 1g $ 2 h
n n
& 220 = n $ ]n + 9g
2
& n + 9n - 220 = 0
& ^n - 11 h^n + 20 h = 0
& n = 11 olur.
O hâlde konferans salonunda 11 sıra koltuk vardır. Buna göre 11. sıradaki koltuk sayısı
a n = 2n + 8 & a 11 = 2 $ 11 + 8 = 30 bulunur.
ÖRNEK
Bir firma, 2016 yılında toplam 24 000 000 TL değerinde ihracat yapmıştır. Bu firmanın yapmış ol-
duğu ihracat tutarı her sene %5 artmaktadır. Buna göre bu firmanın 2023 yılı sonunda yapacağı
ihracat tutarının yaklaşık kaç TL olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
2016 yılında ihracat tutarı 24 000 000 TL iken bir sene sonra %5 artacağından
2017 yılı için 24 000 000 + 24 000 000 $ 100 = 24 000 000 $ ^1, 05 h TL olur.
5
2018 yılı için yine %5 artacağından

24 000 000 $ ^1, 05 h + 24 000 000 $ ^1, 05 h 100 = 24 000 000 $ ^1, 05 h2 TL olur.
5
Bu şekilde devam edilerek n yıl sonra 24 000 000 $ ^1, 05 hn TL şeklinde modelleme yapılabilir.
O hâlde yedi yıl sonra yani 2023 yılı sonunda ihracat tutarı
24 000 000 $ ^1, 05 h7 , 24 000 000 $ ^1, 4071 h
0
C CA M- M+
7 8 9 _:
, 33 7 70 400 TL bulunur.
4 5 6 x
1 2 3 _
0 00 . +
Matematik 12
95
ÖRNEK
Matematik öğretmeni Sibel Hanım sosyal medya aracılığı ile bazı öğrencilerine çözmeleri için bir
soru gönderir. Soruyu gönderdiği her bir öğrencisinden de ertesi gün bu soruyu üç arkadaşına
göndermesini ister. Soruyu alan her öğrenci ertesi gün 3 arkadaşına gönderir. Bu şekilde bir hafta
boyunca devam edildiğinde tüm öğrenciler bu soruyu yalnız bir kere almış olur.
Bir haftada soruyu alan toplam öğrenci sayısı 6558 kişi olduğuna göre başlangıçta Sibel Öğret-
men’in bu soruyu kaç öğrencisine gönderdiğini bulunuz.
ÇÖZÜM
Başlangıçta Sibel Öğretmen bu soruyu x kişiye göndermiş olsun. Bu durumda soru
1. Gün x
2. Gün 3 $ x
3. Gün 3 $ 3 $ x
4. Gün 3 $ 3 $ 3 $ x
h
n. Gün 3 $ 3 $ f $ 3 $ x kişiye ulaşmış olur.
1444442444443
n - 1 tane
n. gün soruyu alan öğrenci sayısı a n olsun. Bu durumda sorunun ulaştığı öğrenci sayısı genel
n-1
terimi a n = x $ 3 ve ortak çarpanı 3 olan olan bir geometrik dizidir. Bir haftada soruyu alan
öğrenci sayısı 6558 olduğundan bu dizinin ilk 7 teriminin toplamı 6558 dir. Buna göre
n 7
Sn = a1 $ d 1 - r n & S7 = x $ d 1 - 3 n â 1 = x , n = 7 ve r = 3 h
1-r 1-3
& & 6558 = x $ 1093
& & x = 6 bulunur.
ÖRNEK
Bir öğrencinin bankadaki hesabında 2430 TL parası vardır. Bu öğrenci iki günde bir hesabındaki
1
parasının 3 ünü çekecektir. İlk kez 2 gün sonra para çekeceğine göre onuncu günün sonunda
öğrencinin hesabında kaç TL parası kalacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
1
Öğrencinin ilk durumdaki parası 2430 TL dir. İki gün sonra parasının 3 ünü çekeceğinden geriye
2 1
parasının 3 ü kalır. Dört gün sonra tekrar kalan parasının 3 ünü çekeceğinden geriye başlan-
gıçtaki parasının 3 - 3 $ 3 = 9 = b 3 l kalır. Bu adımlar matematiksel olarak
2
2 2 1 4 2
modellenirse öğrencinin
2430 - 2430 $ 3 = 2430 $ b 3 l

1 2 1
1. çekimde (2 gün sonra)
2430 $ 3 - 2430 $ 3 $ 3 = 2430 $ b 3 l

2 2 1 2 2
2. çekimde (4 gün sonra)
h
2430 $ b 3 l TL parası kalacaktır.

2 n
n. çekimde (2n gün sonra)
Onuncu günün sonunda geriye kalan parasını bulmak için n yerine 5 yazılmalıdır. Buna göre 10.
gün sonunda öğrencinin hesabında 2430 $ b 3 l = 2430 $ 243 = 10 $ 32 = 320 TL kalır.
2 5 32
Diziler
96
ÖRNEK
Turan Bey ve Simge Hanım, 12 haftalık yaz tatili için çocukları Meltem ve Can’ a aşağıdaki harçlık
tekliflerini sunuyorlar.
Bankacı olan Simge Hanım birinci hafta 50 TL, ikinci hafta 75 TL ve sonraki her hafta bir önceki
haftadan 25 TL fazla olacak şekilde harçlık vereceğini ifade ediyor.
Matematik öğretmeni olan Turan Bey birinci hafta 1 TL, ikinci hafta 2 TL ve sonraki her hafta bir
önceki haftanın 2 katı olacak şekilde harçlık vereceğini ifade ediyor.
Eline geçen parayı hemen harcayan Meltem, bankacı olan annesinin teklifini cazip görerek an-
nesinin teklifini kabul ediyor. Birikim yapmayı seven Can ise matematik öğretmeni olan babasının
teklifinin sonraki haftalarda daha avantajlı olacağını düşünerek babasının teklifini kabul ediyor.
Buna göre
a) İlk 5 haftanın sonunda toplam olarak hangi çocuk diğerinden kaç TL fazla harçlık almış olur?
b) 10. haftada Meltem ve Can’ın aldığı harçlıkların farkı kaç TL dir?
c) Yaz tatilinin sonunda toplam olarak hangi çocuk diğerinden kaç TL fazla harçlık almış olur?
ÇÖZÜM
Can’ın harçlığı Meltem’in harçlığı
1. hafta 1 TL 50 TL
1
2. hafta 1 $ 2 = 2 TL 50 + 25 = 75 TL
2
3. hafta 1 $ 2 $ 2 = 2 TL 50 + 25 + 25 = 100 TL
h h h
n. hafta 1$2$2$f$2 = 2
n-1
TL 50 + 25 + 25 + f + 25 = 50 + ^n - 1 h $ 25 TL
1444442444443 1444444444442444444444443
n - 1 tane n - 1 tane
= 25n + 25 TL
n-1
Bu durumda Can’ın n. haftadaki harçlığı, genel terimi 2 olan geometrik dizi oluşturur.
Meltem’in n. haftadaki harçlığı ise genel terimi 25n + 25 olan aritmetik dizi oluşturur.
5
a) Can’ın 5 haftalık harçlıklarının toplamı 1 + 2 + 2 + 2 + 2 = 1 - 2 = 31 TL olur.
1 2 3 4
1-2
Meltem’in 5 haftalık harçlıklarının toplamı 50 + 75 + 100 + 125 + 150 = 2 ^50 + 150 h

5
= 500 TL olur.
Bu durumda İlk 5 haftanın sonunda Meltem, Can’dan 469 TL fazla harçlık almış olur.
10 - 1
b) Can’ın 10. haftadaki harçlığı 2 = 512 TL olur.
Meltem’in 10. haftadaki harçlığı 25 $ 10 + 25 = 275 TL olur.
Bu durumda 10. haftada Can ile Meltem’in harçlıkları farkı 237 TL olur.
12
1 2 11 1-2
c) Can’ın 12 haftalık harçlıklarının toplamı 1 + 2 + 2 + f + 2 = 1 - 2 = 4095 TL olur.
Meltem’in 12 haftalık harçlıklarının toplamı 50 + 75 + f + ^25 $ 12 + 25 h = 2 ^50 + 325 h

12
= 2250 TL olur.
Bu durumda 12 haftalık yaz tatili sonunda Can, Meltem’den 1845 TL fazla harçlık almış olur.
Matematik 12
97
BİLGİ NOTU
Leonardo Fibonacci (Leonardo Fibonaçi) ve Tavşan Hikâyesi
İtalyan matematikçi Leonardo Fibo-
nacci, yazdığı matematik kitaplarından
birisinde tavşan çiftliği olan bir arkada-
şıyla ilgili olduğu iddia edilen bir prob-
lem sunar. Bu probleme göre arkada-
şının çiftliğinde tavşanlar doğdukları ilk
iki ay yavru yapmazlar. Üçüncü aydan
itibaren her çift her ay bir çift yavru ya-
par. Buna göre Fibonacci’nin arkadaşı
üretime bir çift tavşanla başlarsa kaç
ay sonra kaç çift tavşanı olur?
Görsel 2.1
Görsel 2.2 de görüldüğü gibi, çiftçinin
ilk ay yeni doğmuş bir çift tavşanı ol-
sun. İkinci ayda bu tavşanlar henüz
yavrulamadıkları için hâlâ bir çift tav-
şanı vardır. Üçüncü ay bunlar bir çift
yavru verecek ve iki çift tavşanı ola-
caktır. Yeni doğan çift dördüncü ay
yavrulamayacak, oysa ana babaları
yeniden bir çift yavru yapacak ve top-
lam üç çift tavşan olacaktır.
Birinci ve ikinci aylarda birer çift tav-

şanı vardı. Demek ki üçüncü ay iki
çift tavşanı olacaktır. İkinci aydaki bir
çift ile üçüncü aydaki iki çift toplanır-
sa dördüncü aydaki üç çift bulunur.
Böylece her ay daha önceki iki aydaki
tavşan çiftlerinin sayısı toplanırsa o ay
kaç çift tavşan olacağı bulunur.
Görsel 2.2 (Sertöz, 2017)
Fibonacci Dizisi
İlk iki terimi 1 ve bundan sonraki her terimi kendinden önceki iki teriminin toplamı olan diziye
Fibonacci dizisi denir.
Fibonacci dizisi F1 = 1, F2 = 1 olmak üzere Fn = Fn - 1 + Fn - 2 ^n 2 2 , n d Zh indirgeme

bağıntısı ile tanımlanabilir. Buna göre Fibonacci dizisi
^Fnh = ^1, 1, 2 , 3 , 5 , 8 , 13 , 21, 34 , 55 , 89 , fh
olur.
n n
1 <c 1 + 5 m 1- 5 m F
Fibonacci dizisinin genel terimi ise Fn = 2 -c 2 biçimindedir.
5
Diziler
98
ÖRNEK
Fibonacci dizisinin üç basamaklı en küçük teriminin kaçıncı terim olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
^Fnh = ^1, 1, 2 , 3 , 5 , 8 , 13 , 21, 34 , 55 , 89 , 144 , 233 , ...h olduğundan dizinin üç basamaklı

en küçük teriminin 144 olduğu görülür. Bu terim dizinin 12. terimidir.
ÖRNEK
Fibonacci dizisinin asal sayı olan ilk 6 teriminin toplamını bulunuz.
ÇÖZÜM
^Fnh = ^1, 1, 2 , 3 , 5 , 8 , 13 , 21, 34 , 55 , 89 , 144 , 233 , ...h dizisinde asal olan ilk 6 terim
2, 3, 5, 13, 89 ve 233 tür. Bu terimlerin toplamı: 2 + 3 + 5 + 13 + 89 + 233 = 345 bulunur.
ÖRNEK
^Fnh Fibonacci dizisidir. F13 = 233 ve F15 = 610 olduğuna göre Fibonacci dizisinin 16. terimini
bulunuz.
ÇÖZÜM
Fn = Fn - 1 + Fn - 2 indirgeme bağıntısında
n = 15 için F15 = F14 + F13 & 610 = F14 + 233

& F14 = 377 olur.
n = 16 için F16 = F15 + F14 & F16 = 610 + 377
& F16 = 987 bulunur.
Fibonacci Dizisinin Terimleri ve Altın Oran
Fn + 1
Fibonacci dizisinin ardışık iki teriminin oranı olan Fn değerleri incelendiğinde
F2 1 F3 2 F4 3 F5 5 F6 8
F1 = 1 = 1 F2 = 1 = 2 F3 = 2 = 1, 5 F4 = 3 , 1, 67 F5 = 5 = 1, 6
F7 13 F8 21 F9 34 F10 55 F11 89
F6 = 8 = 1, 625 F7 = 13 , 1, 615 F8 = 21 , 1, 619 F9 = 34 , 1 , 617 F10 = 55 , 1, 618
Fn + 1
n büyüdükçe Fn oranının 1,618 sayısına yaklaştığı görülür. Bu orana altın oran denir ve
1+ 5
{ ^ fih harfi ile ifade edilir. { = 2 , 1, 618 dir.
Matematik 12
99
Fibonacci Dizisi ve Altın Oranın Görüldüğü Yerler
5
1 1
1 1 3
2
2 3 8
Yukarıda kenar uzunluğu 1 birim olan kareye sırasıyla kenar uzunlukları 1, 2, 3, 5 ve 8 birim olan
kareler şekildeki gibi birleştiriliyor. Her yeni karenin köşelerini merkez kabul eden çeyrek çemberler
çizilerek son şekildeki spiral elde edilmiştir. Tüm karelerin kenar uzunlukları Fibonacci dizisinin te-
rimleridir. Şekilde oluşan spirale de Fibonacci spirali denir. Bu işlemlere devam edildiğinde oluşan
dikdörtgenlerin uzun kenarının kısa kenarına oranı, altın orana (1,618) yaklaşır.
Görsel 2.3 Görsel 2.4

Ayçiçek taneleri, iki yönde spiral biçiminde Çam kozalağın taneleri, iki yönde spiral bi-
dizilmişlerdir. Yukarıdaki ayçiçeğinde mavi çiminde dizilmişlerdir. Yukarıdaki kozalakta
yönlü spirallerin sayısı 55 ve beyaz yönlü mavi yönlü spirallerin sayısı 21 ve beyaz
spirallerin sayısı ise 34 tür. Bu sayılar Fibo- yönlü spirallerin sayısı ise 13 tür. Bu sayılar
nacci dizisinin ardışık terimleridir. Fibonacci dizisinin ardışık terimleridir.
Görsel 2.5 Görsel 2.6

Mimar Sinan’ın birçok eserinde olduğu Eski Mısırlıların inşa ettikleri piramitlerde
gibi Süleymaniye ve Selimiye Camilerinin de altın oran olduğu saptanmıştır.
minarelerinde altın oran görülmektedir.
Diziler
100
Alıştırmalar
1 20 yıl önce yıllık 2000 TL ile işe başlayan 5 Bir bakteri kültüründe uygun şartlarda bak-
bir kişinin maaşı her yıl %8 artmıştır. Buna terilerin sayısı her dakikanın sonunda üçe
göre bu kişinin 20 yıl boyunca almış olduğu katlanmaktadır. İlk durumda bakteri kültü-
toplam maaşın yaklaşık olarak kaç TL ründe 10 adet bakteri olduğuna göre 1 saat
olacağını bulunuz. sonra bu kültürde kaç tane bakteri olacağı-
C CA M-
0
M+
nı bulunuz.
7 8 9 _:
4 5 6 x
1 2 3 _
0 00 . +
2 Devlet desteği ile faizsiz kredi çeken bir

çiftçinin ödeme planı şu şekilde belirlenmiş- 6 Okulun açılmasından 4 hafta sonra okulda
tir: Çiftçi ilk ay 750 TL ödeme yapacak ve tasarruf ile ilgili bir video seyreden Emre 5.
sonraki her ayda ödeyeceği miktar 150 TL haftadan itibaren harçlığının küçük bir kıs-
artacaktır. Çiftçi tüm borcunu 16 ayda bitir- mını biriktirmeye karar verir. 5. hafta 3 TL,
diğine göre çiftçinin bankadan kaç TL kredi 6. hafta 4 TL ve bu şekilde her hafta 1 TL
çektiğini bulunuz. arttırarak tasarruf etmeye başlar. Haftalık
harçlığı 50 TL olan Emre’nin tasarruf için
para biriktirdiğini öğrenen babası 10. haf-
tadan itibaren haftalığını 60 TL yapmıştır.
Buna göre;
3 Bir apartmanın çatısı kiremitle döşenirken a) I. dönem 16 hafta olduğuna göre Em-
ilk sıraya 100 adet, ikinci sıraya 96 adet re’nin toplam kaç lira tasarruf ettiğini bu-
kiremit konulacaktır. Bu şekilde devam edi- lunuz.
lerek her sıraya bir önceki sıradaki kiremit
sayısından 4 adet eksik kiremit konulacak- b) Emre’nin son hafta harçlığının kaç lira-
tır. Buna göre 20. sıraya kiremitler yerleşti- sını harcadığını bulunuz.
rildikten sonra toplam kaç adet kiremit kul-
lanıldığını bulunuz.
7 Bir sınıftaki öğrenci velileri sınıfta maddi du-

rumu iyi olmayan iki öğrencinin ihtiyaçlarını
karşılamak için kendi maddi durumlarıyla
orantılı olarak aralarında para toplamışlar-
4 Bir okulun konferans salonunun ilk sırasın- dır. En az para veren iki öğrenci velisi 20 TL
da 8, ikinci sırasında 12 ve üçüncü sıra- ve 25 TL vermiştir. 17 öğrenci velisinin verdi-
sında 16 koltuk vardır. Bu şekilde devam ği para miktarı bir aritmetik dizi oluşturmak-
edilerek her sıra bir önceki sıranın koltuk tadır. Buna göre;
sayısından 4 koltuk fazla olacak şekilde
düzenlenmiştir. Konferans salonunda top- a) En fazla yardımda bulunan öğrenci veli-
lam 476 koltuk olduğuna göre en son sıra- sinin verdiği para miktarını bulunuz.
da kaç adet koltuk olduğunu bulunuz.
b) Toplanan para iki öğrenciye eşit olarak
paylaştırılırsa her bir öğrenciye verilen
para miktarını bulunuz.
Matematik 12
101
Ölçme ve Değerlendirme
ân h = b 3xn
n - 12 l 7 â nh = _ 3 $ 7 n - 1 i biçiminde tanımlanan
1 + 4 dizisi sabit dizi olduğuna
â n h dizisi için a 6 oranı kaçtır?
a
göre x değeri ................. olur. 4
2 ân h = b 3n2+ 1 l aritmetik dizisinin ortak

]n + 1 g !
farkı ................. olur. 8 â nh = d n-1 n biçiminde tanımlanan
3
â nh dizisi için a n + 2 = 12 olduğuna göre n
a
3 Ardışık terimleri arasındaki oranı sabit olan n+1
dizilere.................... dizi denir. kaçtır?
â n h bir aritmetik dizi olmak üzere

4 Bütün terimleri birbirine eşit olan dizilere
9
.................... dizi denir.
a1 + a 5 2 a8 + a9
a 3 + a 6 = 3 olduğuna göre a 10 + a 15
değeri kaçtır?
5 İlk terimi 1 ve ortak çarpanı r = 3 olan bir
geometrik dizinin ilk 5 teriminin toplamı
...... olur.
n
10 İlk n teriminin toplamı S n = 3 + 1 olan bir
â n h geometrik dizisinde a 4 + a 5 + a 6 top-
B) 6. soruda numaralar ile verilen ifadeleri lamı kaçtır?
harf ile verilen ifadelerle eşleştiriniz.
6 Aşağıda numaralarla verilen dizilerin eşitle-

rini harf ile verilen dizilerle eşleştiriniz. 11 Bir aritmetik dizinin ilk terimi 1 dir. Bu di-
zinin ilk 15 teriminin toplamı S 15 , ilk 10
I. â n h = ^sin ]nrgh a) ^]- 1g2n + 1 h
teriminin toplamı S 10 ve S 15 - S 10 = 245
olduğuna göre dizinin 7. terimi kaçtır?
b) ^1, 0, 1, 0,... h
^ 2n + 1 h r
II. ^b n h = c sin c mm
c) ^]- 1gn + 1 h
2
12 İlk terimi a1 = 2 ve ortak çarpanı r = 3 2
III. ^c nh = b cot b
8n r - r l l
ç) ^]- 1gn h olan bir â n h geometrik dizisinde a 4 + a 7
4
toplamı kaçtır?
d) ] 0 g
IV. ^d n h = b tan a
4n r + r k l
4
e) ^0, 1, 0, 1,... h 13 9 kişilik bir öğrenci grubunda öğrencilerin
V. ê n h = ^cos ]nr + rgh

ağırlıkları bir aritmetik dizi oluşturmaktadır.
f) ] 1 g En hafif öğrenci 50 kg dır. Tüm öğrencilerin
ağırlıkları toplamı 558 kg olduğuna göre
I. II. III. IV. V. en ağır öğrenci kaç kg dır?

Diziler
102
D) 14-43. çoktan seçmeli soruları çözünüz 18 â nh bir geometrik dizi olmak üzere
^ a 6 h2
14 15 + 20 + 25 + ... + 85 a 4 $ a 8 ifadesinin eşiti aşağıdakilerden
hangisidir?
toplamının / sembolü ile ifadesi aşağı-
dakilerden hangisidir? 1 1 1
A) 2 B) 1 C) 2 D) 4 E) 8
17 15
A) / 5k B) / ]5k + 10g
k=1 k=1
ân h = _n - 12n + 32 i
17 17 2
C) / ]5k - 5g D) / ]5k + 5g 19
k=1 k=2 dizisinin en küçük terimi kaçtır?
18
E) / ]5k - 5g A) - 4 B) - 3 C) 0 D) 5 E) 12
k=3
20 ân h = _7n - 1 $ ]n - 2g ! i dizisi veriliyor.

15 8 + 12 + 16 + ... + 56
a
Buna göre an + 3 ifadesinin eşiti aşağı-
toplamının / sembolü ile ifadesi aşağı- n+2
dakilerden hangisi olamaz? dakilerden hangisidir?
13 14 A ) 7n - 4 B ) 7n + 7 C) 7n + 14
A) / ]4k + 4g B) / 4k
k=1 k=2 n+7
15 17
D) 14n - 7 E) 14
C) / ]4k - 4g D) / ]4k - 12g
k=3 k=5
18
E) / ]4k - 8g
k=4
]n + 1g ! , n tek ise
21 a n = *
n $ ]n - 1g , n çift ise
Yukarıda ân h dizisinin genel terimi veril-
16 x ve y doğal sayılardır. 6, x, y, 16 sayıla-
miştir.
rından ilk üçü sırasıyla bir aritmetik dizinin,
son üçü sırasıyla bir geometrik dizinin ar- a
Buna göre a8 oranı kaçtır?
dışık terimleridir. 3
Buna göre y - x farkı kaçtır? 4 5 7

A) 1 B) 3 C) 3 D) 2 E) 3
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
22 a n + 1 = 2n + a n ^ n $ 1, n ! Z h
Yukarıda bir ân h dizisine ait indirgeme ba-

17 ^ 1, 1, 2 , 3 , 5 , 8 , a - b , 21, 34 , a + b , 89 , f h ğıntısı verilmiştir.
dizisi Fibonacci dizisi olduğuna göre a 1 = 4 olduğuna göre bu dizinin 20. te-
a $ b çarpımı kaçtır? rimi kaçtır?
A) 272 B) 442 C) 714 D) 715 E) 1870 A) 384 B) 356 C) 344 D) 343 E) 342
Matematik 12
103
23 F1 = 1, F2 = 1 28 Bir ^ a n h dizisinde
Fn = Fn - 1 + Fn - 2 ^n 2 2 , n ! Z h
2$a
a 1 = 20 ve a n + 1 = n + 1n ^n $ 1, n ! Z h
şeklinde tanımlanan tam sayılar dizisinde- indirgeme bağıntısı veriliyor.
ki sayılara Fibonacci sayıları, ^Fn h dizisine
ise Fibonacci dizisi denir. Buna göre bu dizinin 20. terimi kaçtır?
18 19 18 19 20
Buna göre F8 + F10 toplamı kaçtır? 2 2 2 2 2
A) 18! B) 18! C) 20! D) 19! E) 19!
A) 89 B) 76 C) 68 D) 55 E) 48
24 Bir geometrik dizinin ilk terimi a, ortak çar- 29 Mehmet Bey, oğluna her hafta bir önceki
panı 4 ve n inci terimi b dir. haftadan 5 TL fazla harçlık vermektedir.
Buna göre dizinin ilk n terim toplamının Oğluna ilk hafta 5 TL harçlık veren Meh-
a ve b türünden eşiti aşağıdakilerden met Bey, 26 haftada toplam kaç TL harç-
hangisidir? lık vermiştir?
4b - a 3b - a 3b - a
A) 3 B) 4 C) 2 A) 1455 B) 1555 C) 1655
4b - a 6b - a D) 1755 E) 1855
D) 2 E) 4
25 ân h = b 4 + n +
k l 30 â nh bir geometrik dizi olmak üzere
2 an + 1 $ an + 3 $ an + 5 = 4
9n - 6
^bn h = b3 + nn +
+2
ml
olduğuna göre a 6 kaçtır?
dizileri eşit diziler olduğuna göre m - k 13 14 15 16 17
farkı kaçtır? A) 2 B) 2 C) 2 D) 2 E) 2
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
26 Genel terimi a n olan bir dizide 31 ^x , 6 , y h sonlu dizisi hem aritmetik hemde
: a 1 = 6 ve a 2 = 4 geometrik dizidir.
: a n + 2 = 3 a n + 1 - a n ^n $ 1, n ! Z h Buna göre 3x + 5y toplamı kaçtır?

olduğuna göre a 6 kaçtır? A) 12 B) 24 C) 36 D) 48 E) 60
A) 92 B) 94 C) 96 D) 112 E) 116
32 Bir ^ a n h aritmetik dizisinin ardışık üç

27 a, 4a, b, 3b + 16a ve 768 sayıları bir geo- x x + 4 , 2x
terimi sırasıyla 3 , 6 3 olduğu-
metrik dizinin ardışık beş terimidir.
na göre x sayısı aşağıdakilerden hangi-
Buna göre a + b toplamı kaçtır?
sidir?
A) 51 B) 52 C) 53 D) 54 E) 55
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Diziler
104
33 â nh bir aritmetik dizidir. 39 â nh aritmetik dizisinin ilk n teriminin toplamı
â 12h2 - _ a 8 i2 = 108 ve a 10 = 9
S n dir. S14 = 448 ve S20 = 880
olduğuna göre bu dizinin 3. terimi
olduğuna göre a 15 kaçtır? kaçtır?
33 31 29 27 25 A) 12 B) 14 C) 16 D) 18 E) 20
A) 2 B) 2 C) 2 D) 2 E) 2
34 â nh bir aritmetik dizi olmak üzere 40 â nh aritmetik dizisi için

a n + 6 + a n + 7 + an + 8 = 7 n + 4 a3 + a5 + a9 + a11 = 40
olduğuna göre a 12 kaçtır? olduğuna göre bu aritmetik dizinin ilk 13

teriminin toplamı aşağıdakilerden han-
A) 10 B) 11 C) 12 D) 13 E) 14 gisidir?
A) 110 B) 116 C) 120 D) 124 E) 130

35 ân h = ^4n + 3h
^bn h = ^5n + 4h
^cn h = ^6n + 5h 41 ^Fn h Fibonacci dizisi ve a, b , c ! Z
+
olduğuna göre ân h , ^bn h ve ^cn h dizi-

olmak üzere
2
lerinin 100 ile 480 arasında kaç tane or- : F12 = a
tak terimi vardır? 2
: F3 + F9 = b
A) 7 B) 6 C) 5 D) 4 E) 3 2
: F14 - 8 $ F3 = c
olduğuna göre a + b - c işleminin so-

nucu kaçtır?
36 â nh aritmetik dizisinin ilk n teriminin
toplamı S n dir. S 18 = 225 ve a 18 = 21 A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 2
olduğuna göre a 10 kaçtır?
A) 16 B) 15 C) 14 D) 13 E) 12 42 â nh bir geometrik dizi olmak üzere

a 1 = 2 ve a 9 = 128
2 olduğuna göre a 2 $ a 3 $ a 4 $ a 5 $ a 6 $ a 7 $ a 8
37 İlk n teriminin toplamı S n = 3n + 10n
olan bir â n h aritmetik dizisi veriliyor.
çarpımı kaçtır?
28 30 32 34 36
A) 2 B) 2 C) 2 D) 2 E) 2
Buna göre a6 + a7 toplamı kaçtır?
A) 90 B) 92 C) 94 D) 96 E) 98
a
38 ^3 , x , y , z , t , 12 h 43 ân h geometik dizisi için an + 4 = 3
n+1
sonlu geometrik dizisi veriliyor.
a
olduğuna göre a17 oranı kaçtır?
Buna göre x $ y $ z $ t değeri kaçtır? 2
9 8 7 6 5
A) 36 B) 32 C) 30 D) 27 E) 24 A) 3 B) 3 C) 3 D) 3 E) 3
Matematik 12
105
E) 44-46. üst düzey beceri sorularını şekle 47-51. üst düzey beceri sorularını şekle
ve metne göre cevaplayınız. ve metne göre cevaplayınız.
Görsel 2.7
Görsel 2.8
Burak, Ahmet ve Mert bir kutuda bulunan bilye-
Ece mavi kalemle, Cemre kırmızı kalemle ve
lerden sırasıyla bir miktar bilye alarak paylaşa-
Emre siyah kalemle bir yazı tahtasına sırasıyla
caklardır.
birer sayı yazarak bir oyun oynuyorlar. Sırası ge-
1. sırada Burak kutudan 1 bilye alıyor. len kişi tahtaya kendisinin en son yazdığı sayının
2. sırada Ahmet kutudan 2 bilye alıyor. 2 katını yazıyor. Ece ile başlayan bu oyunun ilk
3. sırada Mert kutudan 3 bilye alıyor. altı adımı aşagıdaki gibidir.
Burak sırası tekrar geldiğinde her seferinde bir
1. adımda Ece tahtaya 1 sayısını yazıyor.
önceki adımında aldığı bilye sayısından 1 fazla
2. adımda Cemre tahtaya 2 sayısını yazıyor.
bilye, Ahmet sırası tekrar geldiğinde her sefe-
3. adımda Emre tahtaya 3 sayısını yazıyor.
rinde bir önceki adımında aldığı bilye sayısın- 4. adımda Ece tahtaya 2 sayısını yazıyor.
dan 2 fazla bilye, Mert ise sırası tekrar geldi- 5. adımda Cemre tahtaya 4 sayısını yazıyor.
ğinde her seferinde bir önceki adımında aldığı 6. adımda Emre tahtaya 6 sayısını yazıyor.
bilye sayısından 3 fazla bilye alıyor.
Oyuna bu şekilde devam edildiğine göre;
4. sırada ikinci kez sırası gelen Burak kutudan
2 bilye alıyor. 5. sırada ikinci kez sırası gelen 47 19. adımda kim, hangi sayıyı yazmıştır?
Ahmet kutudan 4 bilye alıyor. 6. sırada ikinci
kez sırası gelen Mert kutudan 6 bilye alıyor.
İlk 6 adımı bu şekilde olan paylaşımda Burak, 48 23. adımda tahtaya yazı yazan kişinin bu
Ahmet ve Mert kutudaki bilyeler bitene kadar adımla beraber yazdığı tüm sayıların
aynı düzende kutudan bilye almaya devam edi- toplamı kaçtır?
yorlar. Buna göre;
44 25. sırada kim kutudan kaç bilye almıştır?

49 32. adımın sonunda tahtada yazan tüm
sayıların toplamı kaçtır?
45 Herkes kutudan beşer kez bilye aldığında
kutudaki bilye sayısı kaç azalmış olur?
50 Ece 2048 sayısını kaçıncı adımda yazar?
46 Ahmet sıra kendisindeyken kutudan alma-
sı gereken bilye sayısı 64 olduğunda, ku-
tudaki son 64 bilyeyi alıyor. Buna göre bu ?
paylaşım kaç adımda bitmiştir ve kutuda
51 Cemre 1024 sayısını yazdıktan sonra Emre
başlangıçta kaç bilye vardır?
hangi sayıyı yazar?
Diziler
106
3
TRİGONOMETRİ
3.1. TOPLAM-FARK VE İKİ KAT AÇI
FORMÜLLERİ
3.2. TRİGONOMETRİK DENKLEMLER
Derece ile radyan arasındaki ilişki nedir?
Bir açının esas ölçüsü nasıl bulunur?
Trigonometrik fonksiyonlar nasıl elde edilir?
Bir dik üçgende dar açıların trigonometrik oranları nasıl bulunur?
Birim çember nedir?
Özel üçgenler yardımıyla hangi açıların trigonometrik oranları bulunabilir?
Matematik 12
107
3.1. TOPLAM-FARK VE İKİ KAT AÇI FORMÜLLERİ
3.1.1. Toplam ve Fark Formülleri
HATIRLATMA
Trigonometrik Oranlar
ABC dik üçgeninde 5AB? = 5BC? ve m ^BCA
% h = a olmak üzere
A Karşı Dik Kenar Uzunluğu c

sin a = = b
Hipotenüs Uzunluğu
Karşı Dik Kenar
Hi
po Komşu Dik Kenar Uzunluğu
te a
b nüs cos a = = b
c Hipotenüs Uzunluğu
Karşı Dik Kenar Uzunluğu c
tan a = = a
a Komşu Dik Kenar Uzunluğu
B a C Komşu Dik Kenar Uzunluğu a
Komşu Dik Kenar cot a = = c olur.
Karşı Dik Kenar Uzunluğu
Kosinüs Teoremi
A a = b + c - 2bc cos W
2 2 2
A
2 2 2 W
b = a + c - 2ac cos B
c b 2 2 2 W olur.
c = a + b - 2ab cos C
B a C
a ve b gibi iki açının toplamının kosinüsü

cos ]a + bg = cos a $ cos b - sin a $ sin b olur.
Aşağıdaki ABC üçgeninde W

A na göre kosinüs teoremi uygulanırsa
A BC 2 W
= AC 2 + AB 2 - 2 AC $ AB $ cosA
^x + y h2 = t + z - 2 $ t $ z $ cos ]a + bg
2 2
a b
2tz cos ]a + bg = t + z - ^x + y h
2 2 2
2tz cos ]a + bg = t + z - x - 2xy - y

z t 2 2 2 2
h
2tz cos ]a + bg = t - y + z - x - 2xy
2 2 2 2
1444224443 1444224443
h h
C 2tz cos ]a + bg = 2h - 2xy
B x y 2
H
2tz cos ]a + bg 2 ` h - xy j
2
AHB dik üçgeninde =
h x 2tz 2 tz
cos a = z , sin a = z olur. 2
cos ]a + bg = tz - tz
h xy
AHC dik üçgeninde
cos ]a + bg = z $ t - z $ t
h y h h x y
cos b = t , sin b = t olur.
5 5 5 5
cosa cos b sina sin b
cos ]a + bg = cos a $ cos b - sin a $ sin b bulunur.
Trigonometri
108
a ve b gibi iki açının farkının kosinüsü
cos ]a - bg = cos a $ cos b + sin a $ sin b olur.
cos ]a + bg = cos a $ cos b - sin a $ sin b formülünde b yerine -b yazılırsa

cos â + ^- b hh = cos a $ cos ]- bg - sin a $ sin ]- bg
14444244443 14444244443
cos b - sin b
cos ]a - bg = cos a $ cos b + sin a $ sin b bulunur.
YÖN ERGE
cos ]a + bg = cos a $ cos b - sin a $ sin b formülünde a yerine

r
: 2 -a
yazarak
sin ] a - b g = sin a $ cos b - cos a $ sin b formülünü elde ediniz.
: Elde ettiğiniz formülde b yerine -b yazarak

sin ] a + b g = sin a $ cos b + cos a $ sin b formülünü oluşturunuz.
S O N UÇ
_ sin ]a + bg = sin a $ cos b + cos a $ sin b _ cos ]a + bg = cos a $ cos b - sin a $ sin b
_ sin ]a - bg = sin a $ cos b - cos a $ sin b _ cos ]a - bg = cos a $ cos b + sin a $ sin b
ÖRNEK
cos105c ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
cos 105c = cos ]60c + 45cg = cos 60c $ cos 45c - sin 60c $ sin 45c
1 2 3 2
= 2$ 2 - 2 $ 2
2- 6
= 4 bulunur.
ÖRNEK
cos15c ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
cos 15c = cos ]45c - 30cg = cos 45c $ cos 30c + sin 45c $ sin 30c
2 3 2 1
= 2 $ 2 + 2 $2
6+ 2
= 4 bulunur.
Matematik 12
109
ÖRNEK
sin 2055c ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2055c nin esas ölçüsü 255c dir. sin 2055c =- sin 75c
Buna göre sin 2055c = sin 255c olur. =- sin ]45c + 30cg
sin 255c = sin ^180c + 75ch =-^sin 45c $ cos 30c + cos 45c $ sin 30ch
=-c 2 $ 2 + 2 $ 2 m
=- sin 75c olur. 2 3 2 1
Bu durumda sin 2055c =- sin 75c
6 + 2 bulunur.
olacaktır. =- 4
ÖRNEK
sin 57c $ cos 27c - cos 57c $ sin 27c

ifadesinin değerini bulunuz.
cos 22c $ cos 23c - sin 22c $ sin 23c
ÇÖZÜM
1
sin 57c $ cos 27c - cos 57c $ sin 27c sin ]57c - 27cg sin 30c 2
= 2 = 2 bulunur.
cos 22c $ cos 23c - sin 22c $ sin 23c cos ]22c + 23cg cos 45c
= =
2
2
ÖRNEK
sin ]40c - ag $ cos ]a + 20cg + cos ]40c - ag $ sin ]a + 20cg ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
sin ]40c - ag $ cos ]a + 20cg + cos ]40c - ag $ sin ]a + 20cg = sin ^ 40c - a + a + 20ch
3
= sin 60c = 2 bulunur.
ÖRNEK
cos b 14 - x l $ cos b 7 + x l - sin b 14 - x l $ sin b 7 + x l ifadesinin değerini bulunuz.

r 3r r 3r
ÇÖZÜM
cos b 14 - x l $ cos b 7 + x l - sin b 14 - x l $ sin b 7 + x l = cos b 14 - x + 7 + x l

r 3r r 3r r 3r
= cos b 14 + 7 l
r 3r
7r
= cos 14
r
= cos 2
= 0 bulunur.
Trigonometri
110
a ve b gibi iki açının toplamının tanjantı
tan ]a + bg = 1 - tan a $ tan b olur.

tan a + tan b

sin ] a + b g
tan a = cos a & tan ] a + b g =
sin a
cos ] a + b g
sin a $ cos b + cos a $ sin b

= cos a $ cos b - sin a $ sin b ( sin _ a + b i ve cos _ a + b i
ifadelerinin eşiti yerleri-
ne yazıldıktan sonra pay
sin a $ cos b + cos a $ sin b ve payda cos a $ cos b ile
cos a $ cos b
= cos a $ cos b - sin a $ sin b bölünür.)
cos a $ cos b
sin a $ cos b cos a $ sin b

cos a $ cos b + cos a $ cos b
= cos a $ cos b
sin a $ sin b
cos a $ cos b - cos a $ cos b
tan a + tan b
= 1 - tan a $ tan b
YÖN ERGE
tan ] a + b g = 1 - tan a $ tan b formülünde b yerine -b yazarak

tan a + tan b
:
tan ] a - b g = 1 + tan a $ tan b formülünü oluşturunuz.
tan a - tan b
cos ]a + bg
cot a = sin a olduğundan cot ]a + bg =
cos a
: sin ]a + bg
olacaktır. Bu eşitlikte
sin ]a + bg ve cos ]a + bg ifadelerinin eşitini yerlerine yazarak
cot ] a + b g = cot a + cot b formülünü elde ediniz.

cot a $ cot b - 1
Elde ettiğiniz formülde b yerine -b yazarak cot ] a - b g =

cot a $ cot b + 1
: cot b - cot a formülünü
oluşturunuz.
S O N UÇ
_ tan ]a + bg = 1 - tan a $ tan b _ cot ]a + bg = cot a + cot b

tan a + tan b cot a $ cot b - 1
_ tan ]a - bg = 1 + tan a $ tan b _ cot ]a - bg =

tan a - tan b cot a $ cot b + 1
cot b - cot a
Matematik 12
111
ÖRNEK
r tan 4a + tan 5a cot 24a $ cot 6a + 1

a = 36 olduğuna göre 1 - tan 4a $ tan 5a + cot 6a - cot 24a ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
tan 4a + tan 5a cot 24a $ cot 6a + 1 ]4a + 5ag + cot (24a - 6a)
1 - tan 4a $ tan 5a + cot 6a - cot 24a = tan
= tan 9a + cot 18a
= tan b 9 $ 36 l + cot ` 18 $ 36 j
r r
= tan b 4 l + cot ` 2 j
r r
= 1+0
= 1 bulunur.
ÖRNEK
D 12 C ABCD bir dikdörtgen

x DE = 5 cm
5
DC = 12 cm
E EA = 1 cm
1
A 4 B AF = 4 cm
F
olduğuna göre sin x değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
m ^DCE h = a ve m ^FCB h = b olsun.

% %
D 12 C DC = AF + FB olduğundan DC = 12 cm
a
x BC = DE + EA olduğundan BC = 6 cm
b
5
13 10 6 CDE dik üçgeninde Pisagor teoreminden CE = 13 cm
E
1 CBF dik üçgeninde Pisagor teoreminden CF = 10 cm
A 4 F 8 B
5 12
CDE dik üçgeninden sin a = 13 ve cos a = 13
4 3
CBF dik üçgeninden sin b = 5 ve cos b = 5 olur.
a + b + x = 90c ise x = 90c - ]a + bg
sin x = sin ^90c - ]a + bgh = cos ]a + bg olur. Bu durumda
cos ]a + bg = cos a $ cos b - sin a $ sin b = 13

12 3 5 4
$ 5 - 13 $ 5

36 20
- 65

16
bulunur.
Trigonometri
112
ÖRNEK
D 1 E C
ABCD kare,
6EF@ + 6BD@ = " K ,
a DE = FB = 1 cm
3
K BC = 3 cm
olduğuna göre cos a değerini bulunuz.
A F 1 B
ÇÖZÜM
D 1 E C
E noktasından 6AB@ na dik indirilecek olursa DE = AH = 1 cm
bulunur. AH + HF + FB = 3 cm olduğundan HF = 1 cm
a olarak elde edilir.
tan ]45c + ag = 1 &

3
3 tan 45c + tan a
=3
a 1 - tan 45c $ tan a
& 1 + tan a = 3 - 3 tan a
o
45 & 4 tan a = 2
A 1 H 1 F 1 B
2 1
o
45 + a & tan a = 4 = 2 olur.
tan a = 1 olacak şekilde bir dik üçgen çizilirse

1 2
5
cos a = 2 = 2 5 bulunur.
5 5
a
2
ÖRNEK
Şekildeki dikdörtgen bir kenarı 1 birim olan 15 adet eş birim kare-

den oluşmuştur. Buna göre tan ÂEB h değerini bulunuz.
%
ÇÖZÜM
m ÂEH h = x ve m ^HEB h = y olsun.

% %
x y
tan ÂEB h = tan ^x + y h = 1 - tan x $ tan y
% tan x + tan y
4 1 5
+
= 3 4 3 = 3 = 3 bulunur.
1 5
H 1- 3 $3 9
Matematik 12
113
ÖRNEK
D C ABCD kare
5AF? + 5EC? = ! K +
m ÊKF h = x
4
%
AE = EB
F
K
K CF = 4 cm
x 2
A E B FB = 2 cm
olduğuna göre tan x değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
m ^FAB h = a ve m ÂEK h = b olsun.

D C % %
x = a + b olduğundan tan x = tan â + b h olur. Buna göre
4
BF 2 1
tan a = = 6 = 3
F AB
K
tan ]180c - bg = 3 & - tan b = 2
x 2 6
b 180 - b
a
A 3 E 3 B
& tan b =- 2 olur.
1 5
tan x = tan ]a + bg = 1 - tan a $ tan b =
tan a + tan b 3 -2 -3
= 5 =- 1 bulunur.
1 - 3 $ ]- 2 g
1
3
ÖRNEK
A ABC dik üçgen

6AB@ = 6BC@
AB = 3 cm
3
BD = 4 cm
DC = 1cm
C
olduğuna göre tan ^DAC h değerini bulunuz.
B 4 D 1
%
ÇÖZÜM
m ^DAC h = x , m ÂDB h = a ve m ÂCB h = b olsun.

A % % %
x 3
ABD dik üçgeninde tan a = 4 ve
3
3
ABC dik üçgeninde tan b = 5 olur.
a b
B 4 D 1 C
b + x = a olduğundan x = a - b & tan x = tan ]a - bg olur.
tan â - b h = 1 + tan a $ tan b
tan a - tan b
3 3 3
4 -5 20 3
= 3 3 = 29 = 29 bulunur.
1+ 4 $ 5 20
Trigonometri
114
ÖRNEK
D C
ABCD ve BEFG birer dikdörtgen
G F GB AB
BE =
3 = 4
olduğuna göre sin ÂGE
% h değerini bulunuz.
A B E
ÇÖZÜM
m ÂGB h = a ve m ^BGE h = b ve
D C % %
GB AB
BE =
3 = 4 = k birim olsun. Bu durumda
G F
a b
BE = k birim, GB = 3k birim ve AB = 4k birim olur. Buna göre
3k
ABG dik üçgeninde Pisagor teoreminden AG = 5k birim
A B E
4k k
GBE dik üçgeninde Pisagor teoreminden GE = 10 k birim olur.
sin ÂGE h = sin ]a + bg = sin a $ cos b + cos a $ sin b

%
4k 3k 3k k
= 5k $ + 5k $
10 k 10 k
15 3 3 10
= = = 10 bulunur.
5 10 10
ÖRNEK
Yandaki şekilde bir bisikletin farından çıkan ışınların

aydınlattığı bölge gösterilmiştir. Farın yerden yüksek-
liği AD = 80 cm , m ^BAD h = 45c , m ^BAC h = a
45c a % %
3
ve tan a = 5 dir. D, B ve C doğrusal olduğuna göre
farın aydınlattığı bölgedeki BC nun kaç metre ol-
D duğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
ABD ikizkenar dik üçgeninde AD = DB = 80 olur.

Bu durumda CD = DB + BC = 80 + BC olur.
3
BC & 5 + 1 80 + BC
tan ]a + 45cg =
CD & tan a + tan 45c 80 +
AD 1 - tan a $ tan 45c
= 80 3 = 80
1- 5
8
5 80 + BC
&
2 = 80
5
& 320 = 80 + BC
& BC = 240 cm = 2, 4 m bulunur.
Matematik 12
115
ÖRNEK
Yandaki Şekil 1 de “15 Temmuz De-

mokrasi ve Millî Birlik Günü” anma
etkinlikleri kapsamında 15 Temmuz
Şehitleri Anıtı’na giden Deniz ve
Cüneyt, İstiklal Marşı’nın okunması
esnasında gönderde dalgalanan şan-
lı Türk bayrağına bakmaktadır. Aynı
boyda ve aynı yönde olan Deniz ve
Cüneyt ile bayrak direği şekildeki gibi
doğrusaldır. Her ikisinin de gözlerinin
Şekil 1 yerden yüksekliği 1,5 m olup arala-
rında 20 m uzaklık bulunmaktadır. Deniz 15c lik açı ile bayrağa bakarken Cüneyt’in bakma açısı
45c dir. Buna göre Türk bayrağının yerden yüksekliğinin yaklaşık olarak kaç metre olduğunu
bulunuz. ^ 3 , 1, 7 h
ÇÖZÜM
Yandaki Şekil 2 de
ADC ikizkenar dik üçgeninde
AD = DC = x metre olsun.
ABD dik üçgenine göre
AD
tan 15c =
BD
x
= x + 20 olur.
Şekil 2
tan 15c = tan ]45c - 30cg &

tan 45c - tan 30c x
= x + 20
1 + tan 45c $ tan 30c
3
1- 3 x
& = x + 20
3
1+ 3
& 3- 3 = x
3+ 3 x + 20
^3 - 3 h
& 12 - 6 3 = x
6 x + 20
& 2- 3 = x
x + 20
x
& 2 - 1, 7 , x + 20
& 0, 3x + 6 , x
& 0, 7x , 6
60
&x, 7
& x , 8, 6 metre olur.

Bu durumda Türk bayrağının yerden yüksekliği yaklaşık olarak 8, 6 + 1, 5 = 10, 1 metre bulunur.
Trigonometri
116
Alıştırmalar
1 ABC üçgen 5 cos15c ifadesinin değerini bulunuz.

5AH? = 5BC?
12
BH = 5 cm
5 16 HC = 16 cm
AH = 12 cm
olduğuna göre sin ^BAC h değerini
%
bulunuz. 6 cos 42c $ sin 108c - sin 42c $ sin 18c
2 ABCD ve BEFG
birer kare
x, y ! b 0 , 2 l olmak üzere
7
r
2 $ EF = 5 $ AB
olduğuna göre tan x = 1 ve tan y = 3 olduğuna göre
cos ÂCE h değerini sin ^x - yh değerini bulunuz.
%
bulunuz.
x ! b 0 , 2 l ve cot x = 2 olmak üzere

ACB dik üçgen r
3 8
5AC? = 5BC?
cos b 6 - x l ifadesinin değerini bulunuz.
a r
CD = 2 cm
BD = 3 cm
AC = 5 cm
m ^BAD h = a
%
olduğuna göre cot a değerini bulunuz.
9 x + y + z = 3r olmak üzere
sin x $ cos y + sin y $ cos x - sin z
ifadesinin eşitini bulunuz.
4 ABCD dikdörtgen
x
AD = 3 cm
AE = 5 cm
BE = 4 cm
m ÊDB h = x
% 10 tan15c ifadesinin değerini bulunuz.
Matematik 12
117
16 tan x = 2 olduğuna göre cot b xl
tan 55c + tan 5c r
11 ifadesinin değerini 4-
1 - tan 55c $ tan 5c ifadesinin değerini bulunuz.
bulunuz.
12 ABCD kare 17 3 $ cos 75c + sin 75c ifadesinin değerini

AE = EB bulunuz.
x
m ÂCE h = x
%
olduğuna göre cot x
değerini bulunuz.
18 ABCD dik yamuk

DC = 3 cm
a
DE = 4 cm
5 EA = 5 cm
2r AB = 12 cm
13 x - y =
3 olmak üzere
12
^sin x - sin yh2 + ^cos x - cos yh2 m ^CEB h = a olduğuna göre cos a değeri-
%
ifadesinin değerini bulunuz. ni bulunuz.
14 Bir ABC üçgeninde 19
sin W W = 1 ve cos W
A $ sin B 3
W= 2
A $ cos B 3
olduğuna göre cos C W değerini bulunuz.
PML ve KMN birer dik üçgen

15 ^ x + y h ! b , r l olmak üzere
r 5MP? = 5KM?
2
1 KL = 3 cm
tan x = 3 ve cot y = 2 olduğuna
LM = 6 cm
göre x + y toplamının değerini radyan
MN = 4 cm
türünden bulunuz.
NP = 2 cm
%h= a
m ^KRL
olduğuna göre tan a değerini bulunuz.
Trigonometri
118
3.1.2. İki Kat Açı Formülleri
sin ]a + bg = sin a $ cos b + cos a $ sin b eşitliğinde b yerine a yazılırsa
sin ]a + ag = sin a $ cos a + cos a $ sin a
sin 2a = 2 sin a $ cos a formülü elde edilir.
YÖN ERGE
: cos ]a + bg = cos a $ cos b - sin a $ sin b formülünde b yerine a yazarak

cos 2a = cos 2 a - sin 2 a formülünü elde ediniz.
2 2
Bu formülde, cos a + sin a = 1 eşitliğinden yararlanarak
2 2 2
sin a yerine 1 - cos a yazarak cos 2a = 2 cos a - 1 formülünü ve
2 2 2
cos a yerine 1 - sin a yazarak cos 2a = 1 - 2 sin a formülünü oluşturunuz.
tan ]a + bg = 1 - tan a $ tan b formülünde b yerine a yazarak

tan a + tan b
:
2 tan a
tan 2a = 2 formülünü ve benzer şekilde
1 - tan a
cot ]a + bg = cot b + cot a formülünde b yerine a yazarak

cot a $ cot b - 1
2
cot a - 1
cot 2a = 2 cot a formülünü oluşturunuz.
S O N UÇ
2 tan a
_ sin 2a = 2 sin a $ cos a _ tan 2a = 2
1 - tan a
2
2 2 cot a - 1
_ cos 2a = cos a - sin a _ cot 2a = 2 cot a
2
= = 2 cos a - 1
2
= = 1 - 2 sin a
ÖRNEK
sin 40c
cos 20c
ÇÖZÜM
sin 40c 2 sin 20c $ cos 20c

=
cos 20c cos 20c
= 2 sin 20c bulunur.
Matematik 12
119
ÖRNEK
3
tan x = 5 olduğuna göre sin 2x değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
3
tan x = 5 olacak şekilde bir ABC dik üçgeni çizilirse
A AB 3 BC 5
sin x = = ve cos x = = olur.
AC 34 AC 34
34 sin 2x = 2 sin x $ cos x
3
3 5
= 2$ $
34 34
x 30 15
B 5
C = 34 = 17 bulunur.
ÖRNEK
4 cos 70c $ cos 20c $ cos 320c

sin 100c
ÇÖZÜM
sin 20
c cos 40
c
6444
4744448 64444744448
4 cos 70c $ cos 20c $ cos 320c 2 $ 2 sin 20c $ cos 20c $ cos 40c
=
sin 100c sin 80c
14444244443
sin 80c
2 sin 40c $ cos 40c
=
sin 80c
sin 80c
=
sin 80c
= 1 bulunur.
ÖRNEK
2 sin x + sin 2x 1
1 - cos 2x - sin x işleminin sonucunu bulunuz.
ÇÖZÜM
2 sin x + sin 2x 1 2 sin x + 2 sin x $ cos x 1

1 - cos 2x - sin x = 1 - _ 1 - 2 sin 2 x i - sin x
2 sin x $ ]1 + cos xg 1
= 2 - sin x
1 - 1 + 2 sin x
1 + cos x 1
= sin x - sin x
1 + cos x - 1
= sin x
= cot x bulunur.
Trigonometri
120
ÖRNEK
1
sin x - cos x = 3 olduğuna göre cos 2x in pozitif değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
Eşitliğin her iki tarafının karesi alınırsa
]sin x - cos xg2 = b 1 l & sin x + cos x - 2 sin x $ cos x = 1

2 2 2
3 1444444442444444443 14444444244444443 9
1 sin 2x
1
& 1 - sin 2x = 9
8
& sin 2x = 9 elde edilir.
2 2
sin 2x + cos 2x = 1 olduğundan
64 2
& 2 64
81 + cos 2x = 1 cos 2x = 1 - 81
2 17
& cos 2x = 81
17
& cos 2x = 9 bulunur.
ÖRNEK
cos 2x 1
sin x + cos x =- 2 olduğuna göre sin 2x değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
cos 2x 1 & cos x - sin x 1
sin x + cos x =- 2 sin x + cos x =- 2
]cos x - sin xg $ ]cos x + sin xg 1
& =- 2
sin x + cos x
& ]cos x - sin xg2 = b - 2 l
1 2
(Eşitliğin her iki tarafının karesi alınır.)
2 2 1
& cos x + sin x - 2 cos x $ sin x = 4
1444444442444444443 14444444244444443
1 sin 2x
1
& 1 - sin 2x = 4
3
& sin 2x = 4 bulunur.
ÖRNEK
1 - cos 10c
1 + cos 10c
ÇÖZÜM
1 - _ 1 - 2 sin 5ci
2 2 2
1 - cos 10c 1 - 1 + 2 sin 5c 2 sin 5c 2
= =
1 + cos 10c 1 + _ 2 cos 2 5c - 1 i 1 + 2 cos 2 5c - 1 = 2 cos 2 5c = tan 5c bulunur.
Matematik 12
121
ÖRNEK
sin 21c cos 21c

sin 76c = a olduğuna göre + ifadesinin a türünden eşitini bulunuz.
sin 7c cos 7c
ÇÖZÜM
sin 21c cos 21c sin 21c $ cos 7c + cos 21c $ sin 7c
+ = sin ]21c + 7cg
=
sin 7c cos 7c sin 7c $ cos 7c sin 7c $ cos 7c
sin 28c
=
sin 7c $ cos 7c
=
2 sin 14c $ cos 14c a sin a $ cos a = sin22a k
sin 14c
2
sin 76c
644474448
4 sin 14c $ cos 14c
=
sin 14c
= 4 sin 76c
= 4a bulunur.
ÖRNEK
2
sin 6c = x olduğuna göre sin 42c nin x türünden eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
sin 6c = cos 84c = x olur.

2 2
cos 84c = 1 - 2 sin 42c & x = 1 - 2 sin 42c
2
& 2 sin 42c = 1 - x
2 1-x
& sin 42c = 2 bulunur.
ÖRNEK
2 2
sin 24c + sin 66c + sin 36c + cos 36c
2 2 ifadesinin eşitini bulunuz.
cos 54c + cos 36c + sin 36c - cos 36c
ÇÖZÜM
2 2 2 2
sin 24c + sin 66c + sin 36c + cos 36c sin 24c + cos 24c + sin 36c + cos 36c
2 2 = 2 2
cos 54c + cos 36c + sin 36c - cos 36c sin 36c + cos 36c + sin 36c - cos 36c
2
1 + 2 sin 18c $ cos 18c + 2 cos 18c - 1
1 + 2 sin 18c $ cos 18c - _ 1 - 2 sin 18ci
= 2
2
2 sin 18c $ cos 18c + 2 cos 18c
= 2
2 sin 18c $ cos 18c + 2 sin 18c
2 cos 18c $ ]sin 18c + cos 18cg
2 sin 18c $ ]cos 18c + sin 18cg
=
= cot 18c bulunur.
Trigonometri
122
ÖRNEK
4 4
cos 40c - sin 40c
sin 5c $ cos 5c
ÇÖZÜM
cos 80c 1
6444444444447444444444448 6444444444447444444444448
4
cos 40c - sin 40c
4 _ cos 2 40c - sin 2 40ci $ _ cos 2 40c + sin 2 40ci
=
sin 5c $ cos 5c sin 10c
2
= 2 bulunur. ^cos 80c = sin 10ch
2
= cos 80c $
sin 10c
ÖRNEK
4 cos x = 3 sin x olduğuna göre tan 2x değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
sin x 4 4
4 cos x = 3 sin x & cos x = 3 & tan x = 3 olur.
4
2$ 3
= 3 $ b- 7 l =- 7 bulunur.
2 tan x 8 9 24
tan 2x = 2 = 16
1 - tan x 1 -
9
Uyarı
2a dar açı olmak üzere ABD üçgeninin 6BD@ kenarı
doğrusal olarak AD = DC olacak şekilde 6DC@
a
kadar uzatılırsa ADC ikizkenar üçgeni ve C açısı a
olan ABC dik üçgeni elde edilir.
'
Böylece a açısının trigonometrik oranlarını bulmak

2a a için oluşturulan ABC dik üçgeni kullanılabilir.
B D
' C
ÖRNEK
tan ^202, 5ch nin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
tan ^202, 5ch = tan ^180c + 22, 5ch = tan ^22, 5ch olup
22, 5c yandaki ABD ikizkenar dik üçgeninde AB = BD = 1 cm
alınırsa Pisagor teoreminden AD = DC = 2 cm olur.
1 ' 2
ABC dik üçgeninde
2-1
tan ^22, 5c h =
22, 5c AB 1
45c = 2 - 1 = 2 - 1 bulunur.
^ 2 + 1h
=
B 1 D
'
2
C BC
^ 2 - 1h
Böylece tan ^202, 5ch nin değeri 2 - 1 olarak elde edilir.
Matematik 12
123
ÖRNEK
4
cot x = 3 olduğuna göre tan 2x değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
1 4 3
tan x = cot x olduğundan cot x = 3 ise tan x = 4 olur.
3 3
2 tan x 2$ 4 24
tan 2x = 2 = 9 = 2 7 = 7 bulunur.
1 - tan x 1 -
16 16
ÖRNEK
A BAC dik üçgeni O merkezli yarım çembere D ve E

5
D noktalarında teğettir.
5AB? = 5AC?
E
AD = 5 cm
11
x
B
EC = 11 cm
O C
m ÂBC h = x olduğuna göre cos 2x değerini bulunuz.
%
ÇÖZÜM
A 5OD? = 5AB? ve 5OE? = 5AC? olup 5OD? ile 5OE? yarıçap
5
D olduğundan uzunlukları eşittir. Buna göre ADOE bir
karedir. 5AB? ve 5OE? birbirine paralel olduğundan
m ÊOC h = x olur. OE = 5 cm ve EC = 11 cm ise
E %
5
11
x x
B O C Pisagor teoreminden OC = 6 cm olur. OEC dik
5
üçgeninde cos x = 6 olduğundan
cos 2x = 2 cos x - 1 = 2 $ b 6 l - 1 = 18 bulunur.

2 5 2 7
ÖRNEK
2
cot x - tan x = 3 olduğuna göre tan 2x değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 cos x sin x 2
cot x - tan x = 3 & sin x - cos x = 3
2 2
a sin x $ cos x = sin22x k
cos x - sin x 2
& sin x $ cos x = 3
cos 2x 2 2 cos 2x 2 1
& sin 2x = 3 & sin 2x = 3 & cot 2x = 3 olur.
2
1 1
tan 2x = cot 2x = 1 = 3 bulunur.
3
Trigonometri
124
ÖRNEK
Yandaki şekilde F noktasında bulunan bir kuş su içmek

için C noktasındaki bir su kaynağına m ÊFC h = 2a ola-
%
cak şekilde doğrusal olarak 25 m/sn. hızla uçuşa başla-
mıştır. A noktasında bulunan bir şahin, kuşun hareketin-
den 1 saniye sonra m ^BAG h = a olacak şekilde doğrusal
%
50
a olarak 50 m/sn. hızla uçuşa başlıyor. Şahin, 4 saniye

m/
sonra yerden 5 metre yükseklikteki G noktasında kuşu

sn
yakalıyor. 6GD@ = 6BE@ ve BD = DE olduğuna göre

.
a) cos a değerini bulunuz.

/sn. b) A noktasının yerden yüksekliğini bulunuz.
25 m
2a c) F noktasının yerden yüksekliğini bulunuz.
5
ÇÖZÜM
a) Yandaki şekilde BD = DE = x m olsun.

Bu durumda HG = GK = x m olur.
Şahin 4 saniye hareket ettiğinden AG = 200 m ve
kuş 5 saniye hareket ettiğinden GF = 125 m olur.
a % GK x
FKG dik üçgeninde sin 2a = = 125 ve
GF
% HG x
20
AHG dik üçgeninde sin a = = 200 olur.

0m
AG
m x x
125 sin 2a = 2 sin a $ cos a & 125 = 2 $ 200 $ cos a
2a
x x K & 250 $ cos a = 200
5
& cos a = 4 bulunur.
5
AH 4 AH
b) cos a = & 5 = 200 & AH = 160 m
AG
A noktasının yerden yüksekliği AB = AH + HB = 160 + 5 = 165 m olur.
2 cos a - 1 = 125 & 2 $ a 5 k - 1 = 125 & 25 = 125 & FK = 35 m

FK & 2 FK 4 2 FK 7 FK
c) cos 2a =
GF
F noktasının yerden yüksekliği EF = FK + KE = 35 + 5 = 40 m olur.
Matematik 12
125
ÖRNEK
Yandaki Şekil 1 de deniz yüzeyinde bu-

lunan bir sürat teknesi yine deniz yüzeyi
üzerinde bulunan deniz paraşütüne bir
ip ile bağlıdır. Sürat teknesi B noktasın-
dan AB doğrultusunda şekildeki yönde
hareket etmeye başladığında paraşüt de
yükselmeye başlıyor.
:A B
:
Şekil 1
Yandaki Şekil 2 de sürat teknesi A nokta-
sından 165 metre uzaklıktaki C noktasına
ulaştığı anda deniz paraşütü yerden 60
D metre yükseklikteki D noktasında bulu-
:
nuyor. m ^DAC
% h = a , m ^ % h = 2a ve
DCA
6DE@ = 6AC@ olduğuna göre AE nun
60
B kaç metre olduğunu bulunuz.
A a E 2a C
: : :
1444444444444444444444442444444444444444444444443 :
165
Şekil 2
ÇÖZÜM
AE = x m olsun.
Bu durumda EC = ^165 - x h m olur.
DE
AED dik üçgeninde tan a =
D AE
: 60
= x
60
DE
A B 2a C DEC dik üçgeninde tan 2a =
a E EC
: : : :
1444444444444442444444444444443 14444444244444443 60
x 165 - x = 165 - x
Şekil 3
60 1 2
2 tan a 60 2$ x 60 120 x
2
tan 2a = & 165 - x = & = x $
165 - x
1 - b 60 l
2 2 2
1 - tan a x - 3600
x
1 2x
& 165 - x = 2
x - 3600
& 2x $ ]165 - xg = x - 3600
2
2 2
& 330x - 2x = x - 3600
2
& 3x - 330x - 3600 = 0
2
& x - 110x - 1200 = 0
& ]x - 120g $ ]x + 10g = 0
& x = 120 m bulunur.
Trigonometri
126
Alıştırmalar
a ! b 0 , 2 l ve cos a = 3 olduğuna göre

r 4 4
1 8 cos 75c - sin 75c ifadesinin değerini
2 5
bulunuz.
sin a değerini bulunuz.
1
2 cot a = 2 olduğuna göre sin 2a değerini 9 cot x = 2 olduğuna göre cos 2x değerini
bulunuz. bulunuz.
sin 40c $ cos 40c $ cos 80c 10 cos 36c = m olduğuna göre sin18c nin m
3 ifadesinin
sin 20c türünden eşitini bulunuz.
değerini bulunuz.
cos 24c sin 24c

x ! b 2 , 4 l olmak üzere
r 3r 11 + ifadesinin en sade hâli-
4 cos 8c sin 8c
sin 4x + 1 + 2 sin x $ cos x ifadesinin en ni bulunuz.
sade hâlini bulunuz.
12 a ! b
cos 2x 3r , l 3
5 cos x - sin x + cos x ifadesinin en sade 2 2r ve tan 2a = 4 olduğuna
hâlini bulunuz. göre tan a değerini bulunuz.
]sin x + cos xg2 - 1 13 sin 80c = m olduğuna göre sin 70c nin m
6
sin 2x ifadesinin en sade
türünden eşitini bulunuz.
hâlini bulunuz.
1
7 sin x + cos x = 4 olduğuna göre sin 2x 14 tan 380c = a olduğuna göre cot 770c nin
değerini bulunuz. a türünden eşitini bulunuz.
Matematik 12
127
15 F ABCD bir kare 21 ABC ikizkenar üçgeninde
EC = FC AB = AC ve tan X C= 5
3
olduğuna göre tan W

3 $ BE = AB
A değerini bulunuz.
m ^FAE h = a
E %
a
A B olduğuna göre tan a
değerini bulunuz.
22 ABCD bir dörtgen

8
6DA@ = 6AB@
2a
17 AB = 9 cm
16 x d ` 0 ,
rj 4 4 1 12 AD = 12 cm
4 ve cos x - sin x = 3
DC = 8 cm
olduğuna göre tan 2x değerini bulunuz.
A 9
B CB = 17 cm
m ÂDC h = 2 a
%
olduğuna göre cot a değerini bulunuz.
17 x d ` 0 2 j ve sin 2 - cos 2 = 2
, r x x 1

23
Şekilde O merkezli yarım çember verilmiştir.

1 + cos 140c
18 AC = BC
1 - cos 140c
cos ÂDC h = 5
ifadesinin en sade hâlini bulunuz. % 3
B, C ve D doğrusal olduğuna göre

sin ÂBC h değerini bulunuz.
%
19 x ! b 0 ,
rl 1
2 ve cot x = 2 olduğuna göre 24
sin 2x + cos 2x toplamını bulunuz.
1 3 Şekilde bir bölgedeki sıradağlar verilmiştir.

20 -
sin 20c 3 cos 20c A noktası en yüksek dağın zirvesinde, B ve
ifadesinin eşitini bulunuz. C noktaları yer düzleminde birer noktadır.
m ÂBCh = 2 a, sin a = 13 ve AB = 1690 m
% 5
olduğuna göre bu dağın yerden yüksekliği-

nin kaç metre olduğunu bulunuz.
Trigonometri
128
3.2. TRİGONOMETRİK DENKLEMLER
3.2.1. Trigonometrik Denklemlerin Çözüm Kümeleri
cos x = a Denkleminin Çözüm Kümesi
İçinde bilinmeyenin trigonometrik fonksiyonları bulunan, bilinmeyenin bazı değerleri için

doğru olan eşitliklere trigonometrik denklem denir. Denklemi sağlayan değerlere denkle-
min kökleri, köklerin oluşturduğu kümeye çözüm kümesi denir.
y Yandaki birim çembere göre cos i = a veya cos ^-i h = a
olur. Kosinüs fonksiyonu 2r periyotlu periyodik bir fonksi-
P yon olduğundan cos i = cos î + k $ 2r h veya
cos ^-i h = cos ^-i + k $ 2r h olur.
i Bu durumda cos x = a denkleminin kökleri
x
-1 -i cos î + k $ 2r h = cos x ve cos ^-i + k $ 2r h = cos x
eşitliklerini sağlayan x değerleridir. Buna göre
Pl cos î + k $ 2r h = cos x & x = i + k $ 2r
-1 cos ^-i + k $ 2r h = cos x & x = -i + k $ 2r olur.
Sonuç olarak
- 1 # a # 1 olmak üzere cos x = a denkleminin 60 , 2rg nda bir kökü i ise
denklemin çözüm kümesi Ç = " x ; x = i + k $ 2r 0 x =- i + k $ 2r , k ! Z , olur.
ÖRNEK
3
cos x = 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
cos x = 2 denkleminin 60 , 2r h nda bir kökü x = 6 olur.

3 r
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x = 6 + k $ 2r 0 x =- 6 + k $ 2r , k ! Z 0 olarak bulunur.

r r
ÖRNEK
2
cos x =- 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
cos x =- 2 denkleminin 60 , 2r h nda bir kökü x = 4 olur.

2 3r
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x = 4 + k $ 2r 0 x =- 4 + k $ 2r , k ! Z 0 olarak bulunur.

3r 3r
Matematik 12
129
sin x = a Denkleminin Çözüm Kümesi
Yandaki birim çembere göre sin i = a veya sin ^r - i h = a

y
olur. Sinüs fonksiyonu 2r periyotlu periyodik bir fonksiyon

Pl P olduğundan sin i = sin î + k $ 2r h veya
sin ^r - i h = sin ^r - i + k $ 2r h olur.
r-
i
i i
x Bu durumda sin x = a denkleminin kökleri
sin î + k $ 2r h = sin x ve sin ^r - i + k $ 2r h = sin x
-1
eşitliklerini sağlayan x değerleridir. Buna göre

sin î + k $ 2r h = sin x & x = i + k $ 2r
sin ^r - i + k $ 2r h = sin x & x = r - i + k $ 2r olur.
-1
Sonuç olarak
- 1 # a # 1 olmak üzere sin x = a denkleminin 60, 2rg nda bir kökü i ise denklemin
çözüm kümesi Ç = " x ; x = i + k $ 2r 0 x = r - i + k $ 2r , k ! Z , olur.
ÖRNEK
2
sin x = 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
sin x = 2 denkleminin 60 , 2r h nda bir kökü x = 4 olur.

2 r
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x = 4 + k $ 2r 0 x = r - 4 + k $ 2r , k ! Z 0

r r
= & x ; x = 4 + k $ 2r 0 x = 4 + k $ 2r , k ! Z 0 olarak bulunur.

r 3r
ÖRNEK
1
sin x =- 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
sin x =- 2 denkleminin 60 , 2r h nda bir kökü x = r + 6 = 6 olur.

1 r 7r
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x = 6 + k $ 2r 0 x = r - 6 + k $ 2r , k ! Z 0

7r 7r
= & x ; x = 6 + k $ 2r 0 x =- 6 + k $ 2r , k ! Z 0 olarak bulunur.

7r r
Trigonometri
130
tan x = a Denkleminin Çözüm Kümesi
y Yandaki birim çembere göre tan i = a olur. Tanjant fonk-

siyonu r periyotlu periyodik bir fonksiyon olduğundan
P _bb
bb
tan i = tan î + k $ r h olur.
i
r+ `b a Bu durumda tan x = a denkleminin kökleri
bbb
i
a x tan î + k $ r h = tan x eşitliğini sağlayan x değerleridir.
-1
Buna göre
tan î + k $ r h = tan x & x = i + k $ r olur.
Pl
-1
x=1
Sonuç olarak a ! R olmak üzere tan x = a denkleminin 60, rg nda bir kökü i ` i ! 2 j
r
ise denklemin çözüm kümesi Ç = " x ; x = i + k $ r , k ! Z , olur.
ÖRNEK
tan x = 3 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
tan x = 3 denkleminin 60 , r h nda bir kökü x = 3 olur.

r
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x = 3 + k $ r , k ! Z 0 olarak bulunur.

r
ÖRNEK
tan x =- 1 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
tan x =- 1 denkleminin 60 , r h nda bir kökü x = 4 olur.

3r

3r
ÖRNEK
3
tan x =- 3 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
tan x =- 3 denkleminin 60, r h nda bir kökü x = 6 olur.

3 5r

5r
Matematik 12
131
cot x = a Denkleminin Çözüm Kümesi
y Yandaki birim çembere göre cot i = a olur. Kotan-

y=1 jant fonksiyonu r periyotlu periyodik bir fonksiyon
a
b
bb
`b
b
bb
_b
olduğundan cot i = cot î + k $ r h olur.
i P
r+ Bu durumda cot x = a denkleminin kökleri
i
x
cot î + k $ r h = cot x eşitliğini sağlayan x değer-
-1 leridir. Buna göre
cot î + k $ r h = cot x & x = i + k $ r olur.
Pl Sonuç olarak
-1
a ! R olmak üzere cot x = a denkleminin ^0, rh nda bir kökü i ise denklemin çözüm
kümesi Ç = " x ; x = i + k $ r , k ! Z , olur.
ÖRNEK
cot x = 3 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
cot x = 3 denkleminin ^0, r h nda bir kökü x = 6 olur.

r

r
S O N UÇ
k ! Z olmak üzere
{ sin f ]xg = sin g ]xg ise f ]xg = g ]xg + k $ 2r veya f ]xg = r - g ]xg + k $ 2r
{ cos f ]xg = cos g ]xg ise f ]xg = g ]xg + k $ 2r veya f ]xg =- g ]xg + k $ 2r
{ tan f ]xg = tan g ]xg ise f ]xg = g ]xg + k $ r
{ cot f ]xg = cot g ]xg ise f ]xg = g ]xg + k $ r
ÖRNEK
sin b3x - 6 l = sin b x + 3 l denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

r r
ÇÖZÜM
sin b 3x - 6 l = sin b x + 3 l & 3x - 6 = x + 3 + k $ 2r veya 3x - 6 = r - b x + 3 l + k $ 2r

r r r r r r
Trigonometri
132
r r r r
& 3x - x = 6 + 3 + k $ 2r veya 3x - 6 = r - x - 3 + k $ 2r
r r r
& 2x = 2 + k $ 2r veya 4x = r + 6 - 3 + k $ 2r
r 5r
& x = 4 + k $ r veya 4x = 6 + k $ 2r
r 5r k $ r
& x = 4 + k $ r veya x = 24 + 2 olur.
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x = 4 + k $ r 0 x = 24 + 2 , k ! Z 0 olarak bulunur.

r 5r k $ r
ÖRNEK
cos b 3x - 3 l = sin b x + 6 l denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

r r
ÇÖZÜM
cos b 3x - 3 l = sin b x + 6 l & cos b 3x - 3 l = cos c 2 - b x + 6 lm

r r r r r
& cos b 3x - 3 l = cos b - x + 3 l

r r
& 3x - 3 =- x + 3 + k $ 2r veya 3x - 3 =- b - x + 3 l + k $ 2r
r r r r
r r r r
& 3x + x = 3 + 3 + k $ 2r veya 3x - 3 = x - 3 + k $ 2r
2r
& 4x = 3 + k $ 2r veya 2x = k $ 2r
r k$r
& x = 6 + 2 veya x = k $ r olur.
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x = 6 + 2 0 x = k $ r , k ! Z 0 olarak bulunur.

r k$r
ÖRNEK
tan ` x + 3 j = cot ` x - 4 j denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

r r
ÇÖZÜM
tan ` x + 3 j = cot ` x - 4 j & tan ` x + 3 j = tan ` 2 - ` x - 4 jj

r r r r r
& x + 3 = 2 - `x - 4 j + k $ r
r r r
r r r
& x+ 3 = 2 -x+ 4 +k$r
r r r
& x+x = 2 - 3 + 4 +k$r
5r
& 2x = 12 + k $ r
5r k $ r
& x = 24 + 2 olur.
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x = 24 + 2 , k ! Z 0 olarak bulunur.

5r k $ r
Matematik 12
133
ÖRNEK
Zaman içerisinde yönü ve şiddeti belli bir düzen içerisinde değişen akıma alternatif akım denir.
Bu akım ve bu akımla ilgili potansiyel fark, trigonometrik fonksiyonlardan sinüs fonksiyonu ile
modellenebilmektedir.
V : potansiyel fark (volt)
t : zaman (sn.)
olmak üzere bir şehirde kullanılan elektriğin potansiyel fark denklemi zamana bağlı olarak
V (t) = 180 $ sin ^120rt h fonksiyonu ile modellenebilmektedir. Buna göre bu bölgede bulunan bir
evde kullanılan çamaşır makinesi çalıştırıldıktan kaç saniye sonra potansiyel farkın ilk kez 180V
olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
t saniye sonra potansiyel fark 180V olsun. Buna göre

V (t) = 180 $ sin ^120rt h & 180 = 180 $ sin ^120rt h
& sin ^120rt h = 1
& 120rt = r + k $ 2r
2
& t = 1 + k olur.
240 60
1
Bu durumda potansiyel fark ilk kez k = 0 için 240 saniye sonra 180V olur.
a, b ve c ! R - ! 0 + olmak üzere a sin x + b cos x = c biçimindeki denklemlere, sin x ve

cos x e göre lineer (doğrusal) denklem denir.
b
a sin x + b cos x = c & sin x + a c
$ cos x = a (Eşitliğin her iki tarafı a ile bölünür.)
& sin x + sin a $ cos x = c b b = tan a = sin a l

cos a a a cos a
& cos a $ sin x + sin a $ cos x = c
cos a a
& sin ]x + ag = $ cos a
c
a
c $ cos a # 1 olmalıdır.
denkleminin çözülebilmesi için - 1 # a
2
c c 2
- 1 # a $ cos a # 1 & 0 # 2 $ cos a # 1
a
2
1
d = 1 + tan a n
2 a 2
&c # 2 2
cos a cos a
& c # a $ _ 1 + tan a i
2 2 2
2
& c # a $ f1 +
2 2 b p
2
a
2 2 2
& c # a +b elde edilir.
Bu eşitsizliğin sağlanması durumunda denklemin çözüm kümesi bulunabilir.
Aksi durumda denklemin çözüm kümesi Q olur.
Trigonometri
134
ÖRNEK
3 $ sin x - 5 $ cos x = m denkleminin çözüm kümesinin Q olması için m nin alabileceği en küçük
pozitif tam sayı değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2 2
a sin x + b cos x = c denkleminde çözüm kümesinin Q olması için c # a + b eşitsizliği
2 2 2
sağlanmamalıdır. Bu durumda c 2 a + b olmalıdır. Verilen denklemde a = 3 , b =- 5 ve
c = m olduğundan m 2 ^ 3 h + ^- 5 h & m 2 3 + 5
2 2 2 2
& m 2 2 8 bulunur.
2
O hâlde m 2 8 eşitsizliğini sağlayan en küçük pozitif tam sayı 3 olarak bulunur.
ÖRNEK
sin x + 3 $ cos x = 1 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
r r
sin x + 3 $ cos x = 1 & sin x + tan 3 $ cos x = 1 ( 3 yerine tan 3 yazılır.)
r r
sin 3 r sin 3
& sin x + r $ cos x = 1 ( tan 3 yerine r yazılır.)
cos 3 cos 3
r r
sin x $ cos 3 + sin 3 $ cos x
& =1
r
cos 3
& sin b x + 3 l = cos 3

r r
& sin b x + 3 l = sin 6 b cos r = sin r l

r r
3 6
r r r r
& x + 3 = 6 + k $ 2r veya x + 3 = r - 6 + k $ 2r
r r
& x =- 6 + k $ 2r veya x = 2 + k $ 2r olur.
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x =- 6 + k $ 2r 0 x = 2 + k $ 2r , k ! Z 0 olarak bulunur.

r r
Uyarı
k d Z olmak üzere
F sin f ]xg = 0 & f ]xg = k $ r F cos f ]xg = 0 & f ]xg = 2 + k $ r

r
sin f ]xg = 1 & f ]xg = 2 + k $ 2r cos f ]xg = 1 & f ]xg = k $ 2r

r
F F
sin f ]xg =- 1 & f ]xg = 2 + k $ 2r cos f ]xg =- 1 & f ]xg = r + k $ 2r
3r
F F
Matematik 12
135
ÖRNEK
sin 6x + 2 sin 3x = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
sin 6x + 2 sin 3x = 0 & 2 sin 3x $ cos 3x + 2 sin 3x = 0
& 2 sin 3x ^cos 3x + 1 h = 0
& sin 3x = 0 veya cos 3x =- 1
& 3x = k $ r veya 3x = r + k $ 2r
k$r r k $ 2r
& x = 3 veya x = 3 + 3 olur.
Bu durumda çözüm kümesi Ç = & x ; x = 3 0 x = 3 + 3 , k d Z 0 olarak bulunur.

k$r r k $ 2r
ÖRNEK
cos 2x + 3 $ sin 2x = 2 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
r
cos 2x + 3 $ sin 2x = 2 & cos 2x + tan 3 $ sin 2x = 2
r
sin 3
& cos 2x + r $ sin 2x = 2
cos 3
r r
cos 2x $ cos 3 + sin 3 $ sin 2x
& =2
r
cos 3
& cos b 2x - 3 l = 2 $ cos 3

r r
& cos b 2x - 3 l = 1
r
r
& 2x - 3 = k $ 2r
r
& 2x = 3 + k $ 2r
r
& x = 6 + k $ r olur.

r
ÖRNEK
sin ]90c - 2xg + sin ]90c + x g =- 1 denkleminin 60c, 360cg nda çözüm kümesini bulunuz.
Trigonometri
136
ÇÖZÜM
sin ]90c - 2xg + sin ]90c + xg =- 1 & cos 2x + cos x =- 1

2
& 2 cos x - 1 + cos x =- 1
2
& 2 cos x + cos x = 0
& cos x $ ]2 cos x + 1g = 0
& cos x = 0 veya cos x =- 1
2
& x = 90c + k $ 180c 0 x = 120c + k $ 360c 0 x =- 120c + k $ 360c
x = 90c + k $ 180c ifadesinde k = 0 için x = 90c ve k = 1 için x = 270c olur.

x = 120c + k $ 360c ifadesinde k = 0 için x = 120c olur.
x =- 120c + k $ 360c ifadesinde k = 1 için x = 240c elde edilir.
Bu durumda çözüm kümesi Ç = " 90c, 120c, 240c, 270c, olarak bulunur.
a, b ! R - " 0 , olmak üzere a sin x + b cos x = 0 biçimindeki denklemlere birinci dereceden

homojen trigonometrik denklem denir.
a sin x + b cos x = 0 denkleminde eşitliğin her iki yanı cos x ! 0 olmak üzere cosx e bölünüp
sin x cos x
a $ cos x + b $ cos x = 0 & a $ tan x + b = 0
144424443
tan x
& tan x =- b
a
denklemine dönüştürülerek çözüm yapılır.
ÖRNEK
cos x - 3 $ sin x = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
cos x 3 $ sin x
cos x - 3 $ sin x = 0 & cos x - cos x = 0 (Eşitliğin her iki tarafı cos x ile bölünür.)
& 1 - 3 $ tan x = 0
& 1 = 3 $ tan x
1
& tan x =
3
r
& tan x = tan 6
r
& x = 6 + k $ r olur.

r
Matematik 12
137
ÖRNEK
3 $ sin x - 3 cos x = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
ÇÖZÜM
3 $ sin x 3 cos x
3 $ sin x - 3 cos x = 0 & cos x - cos x = 0
& 3 $ tan x - 3 = 0
& tan x = 3
r
& x = 3 + k $ r olur.

r
ÖRNEK
a $ sin x + b $ cos x = 0 denkleminin çözüm kümesi Ç = & x ; x = 6 + k $ r , k ! Z 0 olduğuna göre

5r
a
b oranını bulunuz.
ÇÖZÜM
a $ sin x + b $ cos x = 0 denkleminin çözüm kümesi Ç = & x ; x = 6 + k $ r , k ! Z 0 olduğundan

5r
5r
denklemin köklerinden biri 6 olur ve bu kök verilen denklemi sağlar.
a $ sin x b $ cos x
a $ sin x + b $ cos x = 0 & b $ sin x + b $ sin x = 0 (Eşitliğin her iki tarafı b $ sin x ile bölünür.)
a
& & b =- cot x
a 5r
& & b =- cot 6
a
& & b = 3 bulunur.
El Battani
Çağının en büyük müslüman astronomi âlimlerinden biri olarak kabul
edilen El Battani, trigonometriye cebir ilmini ilk uygulayan kişi olarak in-
sanlığın yıldızlara açılan gözü oldu. İlk eğitimini babasından alan bilgin,
ilk ciddi çalışmalarına Rakka’da kurduğu bir rasathanede başladı. Vak-
tinin büyük çoğunluğunu rasathanede araştırmalarına harcayan büyük
kâşif, çalışmaları sonucunda “Sabi Cetvelleri” adıyla bilinen yıldız kata-
loğunu hazırladı ve tam 489 yıldızı sınıflandırdı.
Astronomi ile ilgili çalışmaları sırasında matematik ve geometriden de

faydalalanan El Battani, bugün trigonometriyi sistemli hâle getiren ilk
Görsel 3.1
bilim insanı olarak nitelendirilir. Küre ve düzlem geometrisi üzerine araş-
tırmalar yapan El Battani, Batı’ya trigonometriyi öğreten isim oldu. Matematik ve astronomi ilmine oldukça
katkı sağlayan El Battani sinüs, kosinüs ve kotanjant kavramlarını geliştirerek dereceli bir tablo oluşturdu.
Bu tabirleri güneş saati hesaplamalarında da kullandı ve uzayıp giden gölge adını verdiği doğruya günü-
müzde tanjant denildi. Astronomi ve trigonometri üzerine sayısız kitap yazan Battani’nin eserleri Avrupa’da
birçok akademide başucu kitabı oldu. Batı dünyası, Orta Çağ’da eserleri Latinceye çevrilen ilk müslüman
bilim adamı olan Battani’nin değerini ortaya koymak için Ay’daki bir bölgeye onun ismini verdi.
(El Battani, www.eba.gov.tr)
Trigonometri
138
Alıştırmalar
tan b3x - 3 l = tan x denkleminin çözüm
1 Aşağıdaki denklemlerin çözüm kümelerini r
9
bulunuz.
1 3 kümesini bulunuz.
a) cos x = 2 b) cos x =- 2
2 3
c) sin x =- 2 ç) sin x = 2 cos x - sin x 1
10
cos 2x = sin x denkleminin
d) cot x = 3
3
e) tan x =-
1 ^0c , 360ch nda çözüm kümesini bulunuz.
3
2 Aşağıdaki denklemlerin çözüm kümelerini
bulunuz.
11 tan b 3x +
rl 3
a) cos 3x = cos b x + 4 l
r
8 = 3 denkleminin
b r , 3r l ndaki köklerini bulunuz.
b) sin b x + 4 l = sin b x - 6 l
r r
2
c) sin b x + 3 l = cos 2x
r
12 cot b 4 - x l $ tan 2x = 1 denkleminin çözüm

r
ç) tan 3x = tan x
kümesini bulunuz.
3 tan x = cot 2x denkleminin ^0 , 2r? ndaki

köklerini bulunuz.
13 2 sin x + 1 = 0 denkleminin ^0c, 360ch nda
çözüm kümesini bulunuz.
cos 3x = 2 denkleminin ^0 , 2r? nda
3
4
14 2 sin x $ cos x = cos 28c denkleminin
5 Bir futbol maçının oynanacağı gün bölge-
deki ölçülecek hava sıcaklığı tahmini, san- 60c, 180c@ ndaki köklerini bulunuz.
tigrat derece (cC ) türünden
f (x) = 10 sin a 12 x - 12 k + 12
r 11r
15 3 $ sin x + 3 cos x = 3 denkleminin
fonksiyonu ile modellenebilmektedir. Bu
futbol karşılaşmasının başlayacağı saat- ^180c, 270ch nda çözüm kümesini bulunuz.
te sıcaklık 17cC olarak tahmin edildiğine
göre maçın başlama saatinin kaç olabile-
ceğini bulunuz.
16 x ! ^ 180c, 360ch olduğuna göre
(x, saatleri ifade etmektedir. Örneğin saat
14.00 ise x = 14 alınır.) cos x + sin 2x = 0 denkleminin çözüm
kümesini bulunuz.
6 sin 4x = 1 denkleminin ^0 , 2rg nda çözüm
kümesini bulunuz.
17 cos 4x =- 1 denkleminin çözüm kümesini
sin x $ cos x = 4 denkleminin ^0 , r h nda
1
7 bulunuz.
denkleminin ^0 , 2r h nda
8 sin x cos x
3 = 3 18 sin 3x $ cos 4x + cos 3x $ sin 4x = cos 3x
çözüm kümesini bulunuz. denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
Matematik 12
139
x ! b0, 2 l ve sin x = 5
1 cos 55c $ cos 25c + sin 55c $ sin 25c r 3
8
ifadesinin değeri ............... dir.
olduğuna göre tan b 4 + x l değeri kaçtır?

r
2 tan x = 3 denkleminin ^180c , 360ch ndaki
kökü .............. derecedir.
3 sin 10c $ sin 80c ifadesinin eşiti ..............dir.
4 tan a + tan b + tan a $ tan b = 1 olduğuna

göre tan â + b h değeri ............... dir. 9
a
22
5 2 cos x - 3 sin x = 6 denkleminin çözüm
kümesi ................. dir. ABCD ikizkenar yamuk,
DC = 10 cm , AD = BC = 8 cm ,
AB = 22 cm ve m ^DCB
%h= a
6 sin 40c = 4a $ cos 20c $ sin 10c olduğuna
göre a nın eşiti ................. dir. olduğuna göre cos 2a değeri kaçtır?

7 Numaralar ile verilen ifadelerin sonuçlarını

bularak harf ile verilen ifadelerle eşleştiriniz.
10 x ! ` 0 4 j ve sin 4x = m
, r
1 + cos 2x a) 1
I. sin 2x olduğuna göre sin 2x + cos 2x ifadesinin
2
m türünden eşiti nedir?
b) 6- 2
2 2 4
II. cos 4x - sin 4x
c) 1
4
III. sin 15c $ cos 15c
ç) cot x
3+ 6
x d b0 , 4 l ise sin 2x $ cos 4x = 4 cos 2x
d) r 1
4 11
IV. cos 75c
e) cos 8x olduğuna göre x açısının radyan türünden

eşiti nedir?
f) tan x
I. II. III. IV.
Trigonometri
140
D) 12-21. çoktan seçmeli soruları çözünüz 16
x
12 ABC bir üçgen olmak üzere
12
cos W W - sin W
A $ cos B W + cos C
A $ sin B W 3x
ifadesinin değeri aşağıdakilerden hangi- ABC bir dik üçgen, 5AB? = 5BC?
sidir? CD = 1 birim , 3 $ AB = BD = 3x birim
olduğuna göre tan _ CAD i nın x türün-

A) 2 B) 1 C) 0 D) - 1 E) - 2 %
den eşiti aşağıdakilerden hangisidir?
x x 1
A) 3 + 10x B) 3x - 10 C) 3x + 10
1 3
D) 3 + 10x E) 3 + 10x
13 a = sin ]x + 28cg $ cos ]122c- x g
b = sin ]122c - xg $ cos ^x + 28ch
olduğuna göre a + b toplamının sonucu

17 D
aşağıdakilerden hangisidir?
3 1 1 3
A) 2 B) 2 C) 0 D) - 2 E) - 2 E
A F B
ABCD dikdörtgeni 12 eş birim kareden

oluşmaktadır.
Buna göre cos ^ ECF h değeri aşağıdaki-

%
lerden hangisidir?
14 sin 795c
3 4 5
A) B) C)
ifadesinin değeri aşağıdakilerden hangi- 65 65 65
sidir? 6 7
D) E)
65 65
3+1 6 2
A) 2 B) 4 C) 2
2+ 6 6- 2
D) 4 E) 4
18
m-1 ABCD bir dörtgen,

5AB? = 5BC? , BC = 9 cm , AB = 12 cm ,
15 sin 70c =
2
olduğuna göre sin 50c nin m türünden DC = 20 cm ve AD = 25 cm
olduğuna göre sin ^DAB
% h değeri kaçtır?
A) m B) m - 2 C) m + 1
m 1 1 2 3
D) m + 2 E) 2 A) 1 B) 2 C) 3 D) 3 E) 5
Matematik 12
141
19 sin 2x = cos 3x E) 22-24. üst düzey beceri sorularını şekle
denkleminin köklerinden biri aşağıdaki-
lerden hangisidir?
r 3r r 7r 4r B C
A) 8 B) 10 C) 2 D) 10 E) 5
12 km
20 cos x + 3 $ sin x = 3 a
a
denkleminin çözüm kümesi aşağıdaki- A D
lerden hangisidir?
A noktasından m ^CAD h = a olacak şekilde ha-

%
A) & x ; x = 3 + k $ 2 r 0 x = 5 + k $ 2 r , k ! Z 0
2r r
valanan bir uçak yerden saniyede 40 metre yük-
B) & x ; x = 3 + k $ 2 r 0 x = 2 + k $ 2r , k ! Z 0
r r selerek 12 kilometre yükseklikteki C noktasına
doğrusal hareket ediyor. Bu uçak A noktasından
m ^BAD h = 2a olacak şekilde havalanırsa sani-
%
C) & x ; x = 6 + k $ 2r 0 x = 2 + k $ 2r , k ! Z 0
r r
yede 60 metre yükselerek 12 kilometre yüksek-
D) & x ; x = 2 + k $ 2r 0 x = 5 + k $ 2r , k ! Z 0
r r
likteki B noktasına ulaştıktan sonra bu noktadan
doğrusal olarak C noktasına doğru hareket edi-
E) & x ; x = 4 + k $ 2r 0 x = 2 + k $ 2r , k ! Z 0
3r r
yor. Uçak yatay olarak saniyede 200 metre yol
alabiliyor. Bu uçak her iki durumda da aynı sü-
rede C noktasına vardığına göre;
21 B 10 km A 22 BC kaç km dir?
4 km
C
D
16 km
23 tan 4a değeri kaçtır?
Bir havalimanında C noktasında bulunan

kontrol kulesindeki görevli, C noktası hi-
zasından 4 km yükseklikte zemine paralel
olarak doğrusal rotada uçan bir uçağın B
noktasından A noktasına kadar 10 km lik ha- 24 AD kaç km dir?
reketini radarla takip etmektedir.
BD = 4 km ve DC = 16 km olduğuna
göre tan _ ACB i değeri kaçtır?
%
4 3 1 1 5
A) 5 B) 4 C) 12 D) 3 E) 14
Trigonometri
142
tan b 3 - x l = tan b x - 6 l
r r
1 Sıfırdan farklı a ve b iki gerçek sayısı için 6
a sin x + b cos x = 0 biçimindeki denklem-
lere birinci dereceden .................. denklem denkleminin 60 , 2rg nda kaç farklı kökü
denir. vardır?
cot ]7x - 10cg =

1
2 denkleminin en küçük
3
x dar açısı ......... derecedir.
2 2
7 tan x - cot x =- 1
3 sin x $ cos x + cos x $ sin x = 0 denkleminin olduğuna göre tan 2x değeri kaçtır?
60, 2rg nda .................... tane kökü vardır.
4 sin x + cos x sin x + cos x

cos x + = 0 denklemi-
a , b d R ve x d ` 0 , 2 j için
sin x + r
nin 60, rg ndaki kökü.............. tür.
8
a sin x - b cos x = 0
olduğuna göre tan 2x in a ve b türünden
eşiti nedir?
x d b 0 , 2 l olmak üzere aşağıda verilen

r
5
denklemleri karşılarında verilen köklerle 9
eşleştiriniz.
r
I. cos 2x + sin 2x = sin 2 a) 0
r ABC bir dik üçgen

b) 6
% h = x , m^ % h = y ,
5AB? = 5BC? , m ^BAD ACB
1 1
II. 2 x + = 16 3r BD = 2 cm , DC = 10 cm ve
cos x
2
sin c) 10
2 2 AB = 4 cm
r olduğuna göre x + y toplamı kaç derecedir?
ç) 8
III. sin b 2 + 2x l = sin 2x
r
5r
d) 48
10 x d ^ 0 , r h ve sin x $ cos 2x =
1
7r
IV. tan b 4x - 4 l = 3
r 3 e) 12 8 cos x
olduğuna göre x açısının alabileceği en
küçük değer kaç radyandır?
I. II. III. IV.
Matematik 12
143
D) 11-31. çoktan seçmeli soruları çözünüz 16 8 + 8 cos 72c
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi-
11 3 sin x - 3 $ cos x sidir?
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi- A) 2 2 $ cos 36c B) 4 sin 36c C) 4 sin 54c
sidir?
D) 2 2 $ sin 54c E)2 cos 36c
A) 2 cos ]x - 30cg B) sin ]x - 30cg
C) 2 3 $ sin ]x - 30cg D) 2 3 $ cos ]x - 30cg

17 tan 75c - cot 75c
E) 3 $ tan x
ifadesinin değeri aşağıdakilerden han-
12 cos 80c $ cos 65c + sin 80c $ sin 65c gisidir?
ifadesinin değeri aşağıdakilerden han- 1
A) 2 B) 1 C) 3 D) 2 3 E) 4 3
gisidir?
2- 6 2+ 6 2+1
A) 4 B) 4 C) 2
3+1 2-1 18 sin 48c = m
D) 4 E) 2
2
olduğuna göre sin 21c nin m türünden
sin ^2x - yh + sin ^2x + yh 1+m 1-m 1-m
cos ^2x - yh + cos ^2x + yh
13 A) B) C) 3
2 2
2m + 1 2m - 1
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi- D) 2 E) 3
sidir?
A) tan 2x B) cot 2x C) sin 2x

2
D) cos 2x E) sin x
19 sin b 4 + 3x l - cos b 4 + 3x l
2 r 2 r
14 cos 48c sin 48c ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi-

-
cos 16c sin 16c sidir?

ifadesinin değeri aşağıdakilerden han- A) - cos 6x B) cos 6x C) - sin 6x
gisidir? D) 2 cos 6x E) sin 6x
A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 2
20 x ! b0,
cos 4a - 1 rl
15
sin 4a 2 ve tan x + cot x = 4
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi- olmak üzere cos 4x değeri aşağıdaki-

sidir? lerden hangisidir?
A) tan 2a B) - tan 2a C) tan 4a 1 1 1 1 1

A) 2 B) 3 C) 4 D) 6 E) 8
D) - cot 2a E) 2 sin 2a
Trigonometri
144
24 sin b 2x +
rl
6 =- cos x
21
denkleminin 60 , 2rg ndaki en küçük kökü

r 2r r 4r 5r
ABCD dikdörtgeni altı eş birim kareden A) 9 B) 9 C) 3 D) 3 E) 9
oluşmaktadır.
Buna göre cos ^ ACE h değeri kaçtır?

%
26 26 26
A) 26 B) 6 C) 9 1
25 sin x $ cos x =
2 cos 25c
26 5 26
denkleminin ^ 180c, 270ch ndaki köklerin-
D) 13 E) 26
den biri aşağıdakilerden hangisidir?
A) 250, 5c B) 245c C) 240c

E
22 ABCD bir kare D) 225c E) 212, 5c
m ÊAC
%h= x
AD = 5 cm
DE = 2 cm
26 Türkiye’de evlerde kullanılan elektrik akımı
A B
220 volttur. Bu akımın voltajı zamana bağlı
olduğuna göre cot b 2 - x l değeri kaçtır?
r olarak
f (t) = 220 sin (100 r t)
2 3 4 5 6
A) 7 B) 7 C) 7 D) 7 E) 7 fonksiyonu ile modellenebilmektedir.
(t, saniye olarak zamanı göstermektedir.)
Buna göre bir elektrikli ev aleti çalıştırıl-
dıktan kaç saniye sonra elektrik akımı-
nın voltajı ilk kez 220 volt olur?
1 1 1
A) 50 B) 100 C) 200
3
23 cos 3x =
2 1 1
D) 220 E) 240
denkleminin çözüm kümesi aşağıdaki-
lerden hangisidir?
27 I. tan 2x
A) & x ; x = 6 + 2k $ r x = - 6 + 2k $ r , k ! Z 0
r r
0
II. cos 2x
B) & x ; x = 18 + 3 x = - 18 + 3 , k ! Z0
r 2k $ r r 2k $ r
0 III. sin 2x
C) & x ; x = 9 + 3 x = - 9 + 3 , k ! Z0
r k$r r k$r
0 7
sin x = 4 olduğuna göre yukarıdaki
D) & x ; x = 36 + 2 x = - 36 + 2 , k ! Z 0
r k$r r k$r
0 değerlerinden hangisi veya hangileri bir
rasyonel sayıdır?
E) $ x ; x = 10 + k $ r x = - 10 + k $ r, k ! Z.
3r 3r
0
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) II ve III
Matematik 12
145
28 E) 32-34. üst düzey beceri sorularını şekle
E M K N
ABCD bir dörtgen 5AB? = 5DA? ,
5BC? = 5AB? , AD = 5 cm , AE = 12 cm ,
D
EB = 4 cm ve BC = 3 cm E
olduğuna göre sin ^ DEC h değeri kaçtır?

%
Şekildeki kare dik prizmanın taban ayrıtının
uzunluğu yüksekliğinin iki katıdır.
50 51 54 56 58
A) 65 B) 65 C) 65 D) 65 E) 65
A noktasında bulunan bir karınca ACB yolunu
takip ederek B noktasına en kısa yoldan gitti-
ğinde hareketine m ÊAC h = a derecelik açı
%
olacak şekilde başlamaktadır.
2 2 Karınca A noktasından B noktasına ADB yolu-

29 sin 67, 5c $ cos 67, 5c
nu kullanarak en kısa yoldan gittiğinde hareke-
% h = b derecelik açı olacak şekilde
tine m ÊAD
başladığına göre;
1 1 1 1 1
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 16
32 tan a değeri kaçtır?
30 tan 2a = 2
2
olduğuna göre tan a + tan a ifadesinin
33 tan b değeri kaçtır?
değeri kaçtır?
A) - 1 B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
31 sin x $ cos x =
1 % h = a - b olacak şekilde
34 Karınca m ^ EAK
5
doğrusal hareket ettiğinde K noktasına
4 4 gelmektedir.
olduğuna göre sin x + cos x ifadesinin
MK
değeri kaçtır? Buna göre oranı kaçtır?
KN
3 1 2 1 1
A) 5 B) 2 C) 5 D) 4 E) 5
Trigonometri
146
4
y
DÖNÜŞÜMLER
4.1. ANALİTİK DÜZLEMDE
TEMEL DÖNÜŞÜMLER
Saatteki akrep ve yelkovanın hareketi, dönme dolabın hareketi, bilardo topunun hareketi
arasındaki benzerlik ve farklılıklar nelerdir?
Ay’ın Dünya etrafındaki ve kendi ekseni etrafındaki hareketi ne tür bir harekettir?
Analitik düzlemde uç noktalarının koordinatları bilinen bir doğru parçasının orta noktası-
nın koordinatları nasıl bulunur?
Eğimi ve bir noktası bilinen doğru denklemi nasıl yazılır?
İki doğrunun kesim noktası nasıl bulunur?
Bir cismin aynadaki görüntüsü ile cismin kendisi arasında bir fark var mıdır?
Matematik 12
147
4.1. ANALİTİK DÜZLEMDE TEMEL DÖNÜŞÜMLER
4.1.1. Analitik Düzlemde Koordinatları Verilen Bir Noktanın Öteleme,
Dönme ve Simetri Dönüşümleri
HATIRLATMA
Analitik düzlemde temel dönüşümler öteleme, dönme ve simetri dönüşümleridir. Aşağıda

analitik düzlemde verilen bir dik üçgenin x eksenine göre öteleme, orijine göre negatif
yönde (saatin dönme yönünde) dönme ve y eksenine göre simetri dönüşümleri verilmiştir.
Öteleme Dönüşümü Dönme Dönüşümü Simetri Dönüşümü
y y y
a A
A 6444444447444444448 Al Bl
A Al
a = 90c
Cl Al
B C Bl Cl B C B C Bl Cl
x x x
O O O
ABC üçgeninin x ekseni ABC üçgeninin orijine göre ABC üçgeninin y eksenine
boyunca pozitif yönde a negatif yönde (saatin dön- göre simetriği alınarak şekil-
birim ötelenmesiyle şe- me yönünde) a açısı ka- deki Al Bl Cl dik üçgeni elde
kildeki Al Bl Cl dik üçgeni dar dönmesiyle şekildeki edilir.
elde edilir. Al Bl Cl dik üçgeni elde edi-
lir.
Öteleme Dönüşümü
Analitik düzlemde verilen bir noktanın belli bir doğrultuda ve belli bir yönde yer değiştir-
mesine öteleme denir. Koordinat sisteminde x ekseni boyunca ötelenen nokta x eksenine
paralel olarak hareket eder. Bu noktanın apsisi değişirken ordinatı değişmez. Koordinat
düzleminde y ekseni boyunca ötelenen nokta ise y eksenine paralel olarak hareket eder. Bu
durumda noktanın ordinatı değişirken apsisi değişmez.
Analitik düzlemde A ^x , y h noktası x ekseni

y
boyunca pozitif yönde (sağa doğru) a birim
ötelendiğinde A noktasının apsisi a birim ar-
tarken ordinatı değişmez. Böylece A ^x , y h A^x , yh Al ^ x + a , y h
noktasının x ekseni boyunca pozitif yönde y
a birim ötelenmesiyle Al ^ x + a , y h noktası
elde edilir.
144444424444443 x
x a x+a
Dönüşümler
148
Analitik düzlemde B ^x , yh noktası x ekseni y
boyunca negatif yönde (sola doğru) a birim
ötelendiğinde B noktasının apsisi a birim aza-
lırken ordinatı değişmez. Böylece B ^x , yh Bl ^x - a , y h B^x , yh
noktasının x ekseni boyunca negatif yönde y
a birim ötelenmesiyle Bl ^ x - a , y h noktası
elde edilir.
x
O x - a14444442
a
4444443x
Analitik düzlemde C ^x , y h noktası y ekseni y

boyunca pozitif yönde (yukarı doğru) b birim
ötelendiğinde C noktasının ordinatı b birim y+b Cl ^ x , y + b h
artarken apsisi değişmez. Böylece C ^x , y h
14444444244444443
noktasının y ekseni boyunca pozitif yönde
b birim ötelenmesiyle Cl ^ x , y + b h noktası
b
elde edilir.
y C ^x , yh
x
O x
Analitik düzlemde D ^x , y h noktası y ekseni y

boyunca negatif yönde (aşağı doğru) b birim
ötelendiğinde D noktasının ordinatı b birim y D ^x , yh
azalırken apsisi değişmez. Böylece D ^x , y h
14444444244444443
noktasının y ekseni boyunca negatif yönde b

b birim ötelenmesiyle Dl ^ x , y - b h noktası
elde edilir.
y-b Dl ^ x , y - b h
x
x
ÖRNEK
Analitik düzlemde A ^2 , 3h noktasının x ekseni boyunca pozitif yönde 2 birim ötelenmesiyle oluşan
B noktasının y ekseni boyunca negatif yönde 4 birim ötelenmesi ile C noktası elde ediliyor. Buna
göre C noktasının koordinatlarını bulunuz.
ÇÖZÜM
Analitik düzlemde A ^2 , 3h noktasının x ekseni boyunca pozitif yönde 2 birim ötelenmesi ile oluşan
B noktası B ^2 + 2 , 3h = B ^4 , 3h olarak elde edilir. Bu noktanın y ekseni boyunca negatif yönde 4
birim ötelenmesi ile elde edilen nokta C ^4 , 3 - 4h = C ^4 , - 1h noktasıdır.
Matematik 12
149
ÖRNEK
y Yandaki şekilde, bir A noktasının x ekseni boyunca

negatif yönde 6 birim ve y ekseni boyunca pozitif
Al
4 yönde 3 birim ötelenmesiyle oluşan Al noktası
verilmiştir. Buna göre A noktasının koordinatlarını
bulunuz.
x
-2 O
ÇÖZÜM
A ^ x , y h & Al ^ x - 6 , y + 3 h = Al ^ - 2 , 4 h
& x - 6 =- 2 ve y + 3 = 4
& x = 4 ve y = 1 bulunur.
ÖRNEK
y Yandaki şekilde, analitik düzlemde köşelerinin koor-

dinatları A ^- 4 , 5 h , B ^- 5 , 1 h ve C ^- 1, 3 h olan ABC
A
5 üçgeni verilmiştir. Bu üçgenin x ekseni boyunca po-
zitif yönde 3 birim ve y ekseni boyunca negatif yön-
C de 4 birim ötelenmesi ile oluşan AlBlCl üçgeninin
3
köşelerinin koordinatlarını bulunuz ve analitik düz-
lemde gösteriniz.
B 1
x
-5 -4 -1 O
ÇÖZÜM
A ^- 4 , 5h , B ^- 5 , 1h ve C ^- 1, 3h noktaları x ekseni bo-

y
yunca pozitif yönde 3 birim ve y ekseni boyunca negatif

yönde 4 birim ötelenirse
Al
Al ^- 4 + 3 , 5 - 4 h = Al ^- 1, 1 h 1
Bl ^- 5 + 3 , 1 - 4 h = Bl ^- 2 , - 3 h
-2 2
-1 O
x
Cl ^- 1 + 3 , 3 - 4 h = Cl ^2 , - 1 h -1 Cl
noktalarına dönüşürler. Bu noktalar ile AlBlCl üçgeni
analitik düzlemde yandaki şekildeki gibi elde edilir.
-3
Bl
Dönüşümler
150
ÖRNEK
f ]xg = x + 2x + 3 parabolünün x ekseni boyunca pozitif yönde 3 birim ve y ekseni boyunca nega-
2
tif yönde 1 birim ötelenmesi ile oluşan g ]xg parabolünü bulunuz ve analitik düzlemde gösteriniz.
ÇÖZÜM
1. YOL
f ]xg parabolü üzerindeki herhangi bir A ^x , y h noktasının ötelenmesi ile g ]xg parabolü üzerinde-
ki B ^x 1 , y 1h noktası elde edilsin.
A ^x , y h noktasının x ekseni boyunca pozitif yönde 3 birim ve y ekseni boyunca negatif yönde 1
birim ötelenmesi ile oluşan nokta Al ^x + 3 , y - 1 h olur. Buna göre
B ^x 1 , y 1 h = Al ^x + 3 , y - 1 h & x 1 = x + 3 ve y 1 = y - 1

& & x = x 1 - 3 ve y = y 1 + 1 olur.
A ^x , y h noktası f ]xg parabolünün üzerinde olduğundan y = x + 2x + 3 denklemini sağlar. Bu
2
denklemde x yerine x 1 - 3 ve y yerine y 1 + 1 yazılırsa

y 1 + 1 = ^x 1 - 3 h2 + 2 ^x 1 - 3 h + 3
2
y1 + 1 = x1 - 6 x1 + 9 + 2 x1 - 6 + 3
2
y 1 = x 1 - 4 x 1 + 5 olur.
O hâlde f ]xg = x + 2x + 3 parabolünün ötelenmesiyle g ]xg = x - 4x + 5 parabolü bulunmuş olur.
2 2
2. YOL
y = x + 2x + 3 parabolünün tepe noktası T ^r , k h = T a - 2a , f ^ r hk = T ^- 1, 2 h olur.
2 b
Parabolün üzerindeki C ^0 , 3 h ve T ^- 1, 2 h tepe noktasının x ekseni boyunca pozitif yönde 3 birim

ve y ekseni boyunca negatif yönde 1 birim ötelenmesi ile Cl ^3 , 2 h ve Tl ^2 , 1 h noktaları elde edilir.
Tepe noktası Tl ^2 , 1 h olan parabolün denklemi y = a ^x - 2 h2 + 1 biçimindedir. Cl ^3 , 2 h nokta-

sı bu parabol üzerinde olduğundan parabolün denklemini sağlar.
y = a ^x - 2 h2 + 1 & 2 = a ^3 - 2 h2 + 1
& & 2 = a+1
& & a = 1 olur.
2
Buna göre y = x + 2x + 3 parabolünün x ekseni boyunca pozitif yönde 3 birim ve y ekseni bo-
yunca negatif yönde 1 birim ötelenmesi ile y = ^x - 2 h2 + 1 = x - 4x + 5 parabolü elde edilir.
2
y
g
Cl
l
x
O
Matematik 12
151
ÖRNEK
y Yandaki şekilde birim karelere ayrılmış olarak verilen anali-

D C tik düzlemdeki ABCD dörtgeninin x ekseni boyunca negatif
yönde 6 birim ve y ekseni boyunca negatif yönde 7 birim
B ötelenmesi ile oluşan dörtgeni bularak analitik düzlemde
gösteriniz.
A
x
O
ÇÖZÜM
A ^1, 1 h, B ^5 , 3 h, C ^5 , 6 h ve D ^2 , 6 h noktaları x ekseni bo- y

yunca negatif yönde 6 birim, y ekseni boyunca negatif yön-
de 7 birim ötelenirse
Al ^ 1 - 6 , 1 - 7 h & Al ^ - 5 , - 6 h
Bl ^5 - 6 , 3 - 7 h & Bl ^- 1, - 4 h Dl Cl O
x
Cl ^5 - 6 , 6 - 7 h & Cl ^- 1, - 1 h
Dl ^2 - 6 , 6 - 7 h & Dl ^- 4 , - 1 h
Bl
noktalarına dönüşürler. Bu noktalar ile AlBlClDl dörtgeni
Al
analitik düzlemde yandaki şekildeki gibi elde edilir.
Dönme Dönüşümü
Düzlemde bir P noktasının koordinatları ^x , y h , y

6OP@ nın x ekseni ile pozitif yönde yaptığı açı i ve
OP = r olmak üzere P noktasının koordinatları
y P^x , yh
x = r $ cos i
4 olur. r
y = r $ sin i i
x
x
P noktasının, O (orijin) etrafında pozitif yönde a açısı
kadar döndürülmesi ile elde edilen noktanın koordinatları
xl = r $ cos ]i + ag
4 olur. Buna göre
yl = r $ sin ]i + ag
xl = r $ ]cos i $ cos a - sin i $ sin ag
y
= r $ cos i $ cos a - r $ sin i $ sin a
144442x 44443 14442y 4443
Pl ^ xl , ylh
= x $ cos a - y $ sin a yl
P^x , yh
yl = r $ ]sin i $ cos a + cos i $ sin ag
y
a
= r $ sin i $ cos a + r $ cos i $ sin a i x
14442y 4443 144442x 44443 xl x
= y $ cos a + x $ sin a olarak elde edilir. Böylece
P noktasının orijin etrafında pozitif yönde a açısı
kadar döndürülmesi ile elde edilen Pl noktası
Pl _ xl , yli = Ra ]Pg = ^ x $ cos a - y $ sin a , x $ sin a + y $ cos a h
olur. Burada a açısına dönme açısı denir. a açısı kadar
dönme dönüşümü Ra ile gösterilir.
Dönüşümler
152
ÖRNEK
Analitik düzlemde P ^2 , 4h noktasının orijin etrafında pozitif yönde 60c döndürülmesi ile elde edi-
len Pl noktasının koordinatlarını bulunuz.
ÇÖZÜM
P ^2, 3h noktasının orijin etrafında pozitif yönde 60c döndürülmesi ile elde edilen Pl noktası
Pl = R 60c ]Pg = ^2 $ cos 60c - 4 $ sin 60c , 2 $ sin 60c + 4 $ cos 60ch
= c2 $ 1 - 4 $ 1m
3, 3
2 2 2$ 2 +4$ 2
= ^1 - 2 3 , 3 + 2 h bulunur.
ÖRNEK
Analitik düzlemde A ^4 , 3 h noktasının orijin etrafında pozitif yönde 90c döndürülmesi ile elde edi-
len Al noktasının koordinatlarını bulunuz ve analitik düzlemde gösteriniz.
ÇÖZÜM
A ^4 , 3 h noktasının orijin etrafında pozitif yönde 90c döndürülmesi ile elde edilen Al noktası
Al = R 90c ]Ag = ^4 $ cos 90c - 3 $ sin 90c , 4 $ sin 90c + 3 $ cos 90ch y
= ^4 $ 0 - 3 $ 1 , 4 $ 1 + 3 $ 0h Al
= ^- 3 , 4 h bulunur.
4
3 A
Bu durumda A noktasının orijin etrafında pozitif yönde 90c döndürül-
mesi ile elde edilen Al noktası yandaki gibidir. x
-3 4
ÖRNEK
Analitik düzlemde P ^- 5 , 7h noktasının orijin etrafında negatif yönde 90c döndürülmesi ile elde
edilen Pl noktasının koordinatlarını bulunuz.
ÇÖZÜM
Orijin etrafında negatif yönde 90c döndürülme, pozitif yönde 270c döndürülme demektir.
P ^- 5 , 7h noktasının orijin etrafında pozitif yönde 270c döndürülmesi ile elde edilen Pl noktası
Pl = R 270c ]Pg = ^]- 5g $ cos 270c - 7 $ sin 270c , ]- 5g $ sin 270c + 7 $ cos 270ch
= ^]- 5g $ 0 - 7 $ ]- 1g , ]- 5g $ ]- 1g + 7 $ 0 h
= ^7 , 5 h bulunur.
S O N UÇ
Herhangi bir ^x , yh noktası orijin etrafında pozitif yönde 90c , 180c , 270c ve 360c
döndürüldüğünde aşağıdaki noktalar elde edilir.
_ R 90c ^ x , y h = ^ - y , x h _ R 270c ^ x , y h = ^ y , - x h
_ R 180c ^ x , y h = ^ - x , - y h _ R 360c ^ x , y h = ^ x , y h
Matematik 12
153
Dönme Merkezi
Dönme dönüşümü, düzlemde bir nokta dışındaki tüm noktaları değiştirir. Dönme dönüşü-
münün değiştirmediği bu noktaya dönme merkezi denir. Burada sadece orijin etrafında
dönmeden bahsedildiği için dönme merkezi orijin olarak alınacaktır.
ÖRNEK
y Yandaki ABC dik üçgeninin orijin etrafında pozitif yönde

A
3 90c döndürülmesi ile oluşan AlBlCl üçgeninin köşe
koordinatlarını bulunuz ve analitik düzlemde gösteriniz.
B 1
C
x
-4 -1 O
ÇÖZÜM
y
Şekilde A ^- 1, 3 h , B ^- 4 , 1 h ve C ^- 1, 1 h dir.
Bu noktaların orijin etrafında pozitif yönde 90c
döndürülmesi ile oluşan noktalar -3 -1
x
Al = R 90c ^- 1, 3 h = ^- 3 , - 1 h Cl O
Al -1
Bl = R 90c ^- 4 , 1 h = ^- 1, - 4 h
Cl = R 90c ^- 1, 1 h = ^- 1, - 1 h olur.
Böylece AlBlCl üçgeni yandaki şekildeki gibi elde edilir. -4
Bl
ÖRNEK
Analitik düzlemde P ^4 , 6 3 h noktasının orijin etrafında negatif yönde 150c döndürülmesi ile elde
edilen Pl noktasını bulunuz.
ÇÖZÜM
P noktası negatif yönde 150c döndürüleceğinden a =- 150c olacaktır.
Pl = R -150c ]Pg
= ^4 $ cos ]- 150cg - 6 3 $ sin ]- 150cg , 4 $ sin ]- 150cg + 6 3 $ cos ]- 150cgh
= ^4 $ cos 150c + 6 3 $ sin 150c , - 4 $ sin 150c + 6 3 $ cos 150ch
= c4 $ c
- 3m - 3 mm
+ 6 3 $ 2 , - 4 $ 2 + 6 3 $c
1 1
2 2
= ^- 2 3 + 3 3 , - 2 - 9h
= ^ 3 , - 11 h bulunur.
Dönüşümler
154
ÖRNEK
Analitik düzlemde P ^x , y h noktasının orijin etrafında pozitif yönde 120c döndürülmesi ile oluşan
nokta Pl ^- 1, 3 h noktası olduğuna göre x ve y değerlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
Pl = R 120c ^P h = ^x $ cos 120c - y $ sin 120c , x $ sin 120c + y $ cos 120ch
Pl ^- 1, 3 h = c x $ b - 1 l - y $ b - 1 lm
3 3
2 2 , x$ 2 +y$ 2
- 2 - 2 - 2 =- 1 & x + 3 y = 2 .............................. ]1g

x y 3
]2 g
3x y
2 3 2 - 2 = 3 & 3x - 3 y = 6 ............................
(1) ve (2) denklemleri ortak çözülürse
x + 3y = 2
+ 3x - 3 y = 6
4x = 8 & x = 2 olur. Bulunan x değeri ]1g denkleminde yerine yazılırsa
2+ 3 y = 2 & 3 y = 0
&& & y = 0 bulunur.
ÖRNEK
Analitik düzlemin II. bölgesindeki A ^- 2 2 , b h noktasının orijine uzaklığı 2 10 birimdir. Buna

göre A noktasının orijin etrafında pozitif yönde 315c döndürülmesi ile elde edilen Al noktasını
bulunuz.
ÇÖZÜM
y AHO dik üçgeninde Pisagor teoremi uygulanırsa
2 2 2
A b OH + AH = AO
^2 2 h2 + b = ^2 10 h2
2
2
8 + b = 40
2
2
10
b = 32

b = 4 2 bulunur.
Böylece A ^- 2 2 , 4 2 h olur. A noktası orijin
H
x
-2 2 O
etrafında pozitif yönde 315c döndürüldüğünde
Al = R 315c ]Ag = ^- 2 2 $ cos 315c - 4 2 $ sin 315c , - 2 2 $ sin 315c + 4 2 $ cos 315ch
= d-2 2 $
2n
c 2m c 2m
2
2 -4 2$ - 2 , -2 2$ - 2 +4 2$ 2
= ^- 2 + 4 , 2 + 4h
= ^2 , 6 h bulunur.
Matematik 12
155
Alıştırmalar
1 Analitik düzlemde A ^2 , - 6h noktası x ek- 6 A ^3 , 1h noktasının orijin etrafında pozitif

seni boyunca negatif yönde 4 birim ve y yönde 90c döndürülmesi ile oluşan nokta-
ekseni boyunca pozitif yönde 5 birim öte- nın koordinatlarını bulunuz.
lendiğinde oluşan Al noktasının koordinat-
larını bulunuz.
7 B ^- 2 , - 6h noktasının orijin etrafında po-
zitif yönde 180c döndürülmesi ile oluşan
2 Analitik düzlemde bir A ^x , y h noktası x ek- noktanın koordinatlarını bulunuz.
seni boyunca pozitif yönde 3 birim, y ek-
seni boyunca negatif yönde 4 birim ötelen-
diğinde oluşan Al noktasının koordinatları 8 C ^4 , - 6h noktasının orijin etrafında pozitif
Al ^- 4 , 5 h tir. Buna göre A ^x , y h noktası- yönde 270c döndürülmesi ile oluşan nok-
nın koordinatları çarpımı olan x $ y değerini tanın koordinatlarını bulunuz.
bulunuz.
9 D ^ 2 , 2 h noktasının orijin etrafında nega-

3 Köşelerinin koordinatları A ^1, 3 h, B ^4 , 3 h tif yönde 315c döndürülmesi ile elde edilen
ve C ^4 , 5 h olan ABC üçgeni x ekseni bo- Dl noktasının koordinatlarının çarpımını
yunca pozitif yönde 2 birim ve y ekseni bulunuz.
boyunca pozitif yönde 2 birim ötelenerek
AlBlCl üçgeni elde ediliyor. Buna göre
AlBlCl üçgeninin köşelerinin koordinatla- 10 E ^1, 3 h noktasının orijin etrafında pozitif
rını bulunuz. yönde 30c döndürülmesi ile elde edilen El
noktasının koordinatlarını bulunuz.
y
4 Yandaki analitik düz-
A 11 y
6 lemde verilen ABC üç- Yandaki analitik düz-
4 C geni x ekseni boyunca B
lemde verilen ABC üç-
A
2
pozitif yönde 2 birim 5 geninin orijin etrafında
B ve y ekseni boyunca 3 pozitif yönde 90c dön-
x C
O 1 3 5 negatif yönde 4 birim dürülmesi ile oluşan
ötelenerek AlBlCl üç- O
x Al Bl Cl üçgeninin kö-
4 7
geni elde ediliyor. Buna şelerinin koordinatları-
göre AlBlCl üçgeninin köşelerinin koordi- nı bulunuz.
natlarını bulunuz.
5
y
Yanda birim ka- 12 A ^- 3 , 1h noktasının orijin etrafında pozi-
relere ayrılarak tif yönde 60c döndürülmesi ile elde edilen
B A
verilmiş olan Al noktasının koordinatlarını bulunuz.
analitik düzlem-
D deki şekil x ek-
C E
x seni boyunca
13 B ^- 2 , 3 3 h noktasının orijin etrafında ne-
O
negatif yönde 4
birim ve y ekseni gatif yönde 120c döndürülmesi ile elde edi-
boyunca negatif yönde 3 birim öteleniyor. len Bl noktasının koordinatlarını bulunuz.
Buna göre oluşan şeklin köşelerinin koor-
dinatlarını bulunuz.
Dönüşümler
156
Simetri Dönüşümü
Simetri dönüşümü bir şeklin bütün noktalarının bir noktaya veya bir doğruya göre eşit
uzaklıkta görüntülerinin alınması ile oluşan bir dönüşümdür.
Düzlemde alınan bir A noktasının bir B noktasına göre simetriği Al noktası olsun. B nokta-
sına simetri merkezi denir ve S B ile gösterilir.
Eğer simetri dönüşümü bir d doğrusuna göre yapılıyor ise bu doğruya simetri ekseni denir
ve S d ile gösterilir.
Bir noktanın Başka bir Noktaya Göre Simetriği
A ^x , y h noktasının B â , bh noktasına göre simetriği Al ^xl , ylh olsun.
' '
A ^x , yh B â , bh Al _ xl , yli
B noktası 6AAl@ nın orta noktası olduğundan B â , b h = B c 2 ,

x + xl y + yl m
2 olur.
Bc
x + xl , y + yl m â , b h & x + x = a ve
l y + yl
2 2 = B 2 2 =b
& & xl = 2a - x ve yl = 2b - y bulunur.
Böylece A ^x , y h noktasının B â , bh noktasına göre simetri dönüşümü altındaki görüntüsü
olan Al ^xl , ylh noktasının koordinatları Al ^ 2a - x , 2b - y h olur.
ÖRNEK
A ^4 , 3h noktasının B ^- 2 , 5h noktasına göre simetri dönüşümü altındaki görüntüsü olan noktanın

koordinatlarını bulunuz.
ÇÖZÜM
A ^4 , 3 h noktasının B ^- 2 , 5h noktasına göre simetriği olan nokta Al ^xl , ylh olsun. Buna göre
x y a b
Al ^xl , ylh = Al ^2a - x , 2b - y h _ xl = 2a - x ve yl = 2b - y i
= Al ^2 $ ^- 2 h - 4 , 2 $ 5 - 3 h = Al ^- 8 , 7 h bulunur.
ÖRNEK
A ^3 , 5h noktasının O ^0 , 0h noktasına göre simetriği olan Al noktasının koordinatlarını bulunuz.
ÇÖZÜM
A ^3 , 5h noktasının O ^0 , 0h noktasına göre simetriği olan Al _ xl , yli olsun. Buna göre

x y a b
Al ^xl , ylh = Al ^2a - x , 2b - y h _ xl = 2a - x ve yl = 2b - y i
= Al ^2 $ 0 - 3 , 2 $ 0 - 5 h = Al ^- 3 , - 5 h bulunur.
Matematik 12
157
S O N UÇ
A ^x , y h noktasının O ^0 , 0h noktasına (orijin) göre simetriği Al ^ - x , - y h noktasıdır.
ÖRNEK
A ^1, 4h noktasının B noktasına göre simetri dönüşümü altındaki görüntüsü Al ^- 5 , 0 h olduğuna

göre B noktasının koordinatlarını bulunuz.
ÇÖZÜM
' '
A ^1, 4 h B â , bh Al ^ - 5 , 0 h
B noktasının koordinatları B â , bh olsun. B noktası 6AAl@ nın orta noktası olduğundan
1 + ]- 5 g , 4 + 0 l
B â , bh = B b 2 2 = B ^- 2 , 2 h bulunur.
ÖRNEK
A â , 1h noktasının B ^4 , bh noktasına göre simetri dönüşümü altındaki görüntüsü Al ^b , a h nok-

tası olduğuna göre a ve b değerlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
B noktası 5AAl? nın orta noktası olduğuna göre B a 2 , 2 k olur. Buna göre
a+b 1+a
B ^4 , bh = B a 2 , 2 k & 4 = 2
a+b 1+a a+b 1+a
ve b = 2 olur.
a+b _b
4 = 2 & a + b = 8 bb
b
1+a b`b denklemleri ortak çözülürse
b = 2 & 2b - a = 1 bb
a
a+b = 8 b = 3&a+3 = 8
+ 2b - a = 1 & a = 5 bulunur.
3b = 9 b = 3 bulunur.
&
ÖRNEK
y Yandaki analitik düzlemde verilen ABC üçgeninin

P noktasına göre simetriği olan AlBlCl üçgeninin
köşe noktalarının koordinatlarını bulunuz ve AlBlCl
üçgenini analitik düzlemde gösteriniz.
P
O
x
ÇÖZÜM
ABC üçgeninin köşe noktalarının koordinatları olan A ^4 , 5 h, B ^1, 2 h ve C ^5 , 1 h noktalarının

P ^- 3 , 2 h noktasına göre simetriği olan noktalar Al, Bl ve Cl olsun. Buna göre
Dönüşümler
158
Al ^2 $ ]- 3g - 4 , 2 $ 2 - 5 h = Al ^- 10 , - 1 h
Bl ^2 $ ]- 3g - 1, 2 $ 2 - 2 h = Bl ^- 7 , 2 h
Cl ^2 $ ]- 3g - 5 , 2 $ 2 - 1 h = Cl ^- 11, 3 h bulunur.
Bulunan bu noktalar analitik düzlemde işaretlenerek üçgen çizilirse AlBlCl üçgeni aşağıdaki şe-
kilde görüldüğü gibi elde edilir. y
O
x
Bir Noktanın x ve y Eksenlerine Göre Simetriği
y A â , bh noktasının
{ x eksenine göre simetriği B ^ a , - b h dir.

C ^- a , bh b Aâ , bh
` ` { y eksenine göre simetriği C ^ - a , b h dir.
'
x
-a O a
'
Bâ , - bh
-b
ÖRNEK
A ^2 , 4h noktasının x eksenine ve y eksenine göre simetri dönüşümü altındaki görüntüsü olan

noktaları bularak analitik düzlemde gösteriniz.
ÇÖZÜM
A ^2 , 4 h noktasının
y
All ^ - 2 , 4 h x eksenine göre simetriği Al ^2 , - 4 h noktasıdır.

A ^2 , 4h
y eksenine göre simetriği All ^- 2 , 4 h noktasıdır.
y 4 y
'
O
x
-2 2
'
-4 Al ^ 2 , - 4 h
Matematik 12
159
ÖRNEK
O ^0 , 0 h , A ^0 , 3 h , B ^- 2 , 0 h , C ^6 , - 7 h , D ^- 2 , 8 h ve E ^- 4 , - 6 h noktaların x eksenine ve y ekse-

nine göre simetriği olan noktaları bulunuz.
ÇÖZÜM
Nokta {
x eksenine göre simetrigi {
y eksenine göre simetrigi
O ^0 , 0h Ol ^0 , 0 h Oll ^0 , 0 h
A ^0 , 3h Al ^ 0 , - 3 h All ^0 , 3 h
B ^- 2 , 0h Bl ^- 2 , 0 h Bll ^2 , 0 h
C ^6 , - 7h Cl ^6 , 7 h Cll ^- 6 , - 7 h
D^- 2 , 8h Dl ^- 2 , - 8 h Dll ^2 , 8 h
E ^- 4 , - 6h El ^- 4 , 6 h Ell ^4 , - 6 h
Yukarıda görüldüğü gibi A noktası y ekseni üzerinde olduğu için A noktasının y eksenine göre
simetriği yine kendisidir. Benzer şekilde B noktası x ekseni üzerinde olduğu için B noktasının x
eksenine göre simetriği kendisidir. O ^0 , 0 h noktası her iki eksenin kesim noktası olduğundan her
iki eksene göre simetriği yine kendisidir.
ÖRNEK
y Yandaki şekilde verilen ABC üçgeninin x eksenine göre

simetriği olan AlBlCl üçgeni ile y eksenine göre simet-
A riği olan AllBllCll üçgeninin köşe noktalarının koordi-
3
natlarını bulunuz ve analitik düzlemde gösteriniz.
B C 2
x
-3 -1 O
ÇÖZÜM
A ^- 1, 3h, B ^- 3 , 2h ve C ^- 1, 2h noktalarının
y
A 3 All : x eksenine göre simetriği olan noktalar

2 Al ^- 1, - 3 h , Bl ^- 3 , - 2 h ve Cl ^- 1, - 2 h noktalarıdır.
B C Bll
Cll
x : y eksenine göre simetriği olan noktalar
-3 -1 O 3
x All ^1, 3 h, Bll ^3 , 2 h ve Cll ^1, 2h noktalarıdır.
1
Cl - 2 Bu noktalar analitik düzlemde işaretlenerek birleştirilirse
Bl ABC üçgeninin x eksenine göre simetriği olan AlBlCl
-3
Al üçgeni ile y eksenine göre simetriği olan AllBllCll üç-
geni yandaki şekildeki gibi elde edilir.
Dönüşümler
160
Bir Noktanın y = x Doğrusuna Göre Simetriği
A noktasının y = x doğrusuna göre simetriği

y
Al noktası ise 6AAl@ , y = x doğrusuna dik ve
AD = DAl olmalıdır. Al ^ b , a h
a y=x
C noktası y = x doğrusu üzerinde olduğundan ' D
C ^b ,b h olur. ACAl üçgeninde kenarortay
aynı zamanda yükseklik olduğundan ACAl '
üçgeni ikizkenar dik üçgendir. Buna göre b Aâ , bh
AC = Al C = a - b bulunur. C ^b , bh
x
O b a
Buradan A â , bh noktasının y = x doğrusuna
göre simetriği Al ^ b , a h noktası olarak elde
edilir.
ÖRNEK
A ^3 , 5 h ve B ^2 , - 3 h noktaların y = x doğrusuna göre simetriği olan noktaları bulunuz.
ÇÖZÜM
A ^3 , 5 h noktasının y = x doğrusuna göre simetriği Al ^5 , 3 h noktasıdır.

B ^2 , - 3 h noktasının y = x doğrusuna göre simetriği Bl ^- 3 , 2 h noktasıdır.
ÖRNEK
A ^- 2 , 5h noktasının y = x doğrusuna göre simetriği olan nokta Al ^2a - 3 , - 3b + 1 h olduğuna

göre a ve b değerlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
A ^- 2 , 5h noktasının y = x doğrusuna göre simetriği olan nokta Al ^5 , - 2 h dir. Bu durumda

Al ^5 , - 2 h = Al ^2a - 3 , - 3b + 1 h & 5 = 2a - 3 ve - 2 =- 3b + 1
& & a = 4 ve b = 1 bulunur.
ÖRNEK
A ^3a - 5 , 2b + 1 h noktasının y = x doğrusuna göre simetriği olan nokta Al ^b + 2 , a - 3 h noktası

olduğuna göre a ve b değerlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
A ^3a - 5 , 2b + 1 h noktasının y = x doğrusuna göre simetriği olan nokta Al ^2b + 1, 3a - 5 h dir.

Bu durumda
Al ^b + 2 , a - 3 h = Al ^2b + 1, 3a - 5 h & b + 2 = 2b + 1 ve a - 3 = 3a - 5
& & b = 1 ve a = 1 bulunur.
Matematik 12
161
Bir Noktanın Bir Doğruya Göre Simetriği
Bir A ^x 1 , y 1 h noktasının ax + by + c = 0 doğrusuna göre A^x 1 , y 1h

simetriğini bulmak için aşağıdaki adımlar sırasıyla uygulanır.
'
a
{ Doğrunun eğimi m =- b bulunur. ax + by + c = 0
K^k , ph
'
{ 6AAl@ ile ax + by + c = 0 doğrusu birbirine dik
olduğundan 6AAl@ nın eğimi m = a olur.
b
Al ^ 2k - x 1 , 2p - y 1 h
{ Eğimi m = a olan ve A ^x 1 , y 1 h noktasından geçen AAl doğrusunun denklemi

b
y - y 1 = a ^x - x 1 h ifadesinden elde edilir.

b
{ ax + by + c = 0 doğrusunun denklemi ile yeni bulunan AAl doğrusunun denklemi ortak

çözülerek K ^k , ph kesim noktası bulunur.
{ A ^x 1 , y 1 h noktasının K ^k , ph noktasına göre simetriği alınarak Al ^ 2k - x 1 , 2p - y 1 h

noktası elde edilir.
Bu nokta A ^x 1 , y 1 h noktasının ax + by + c = 0 doğrusuna göre simetriği olan noktadır.
ÖRNEK
A ^2 , - 3h noktasının d | x + 2y + 9 = 0 doğrusuna göre simetriği Al olduğuna göre Al noktasının

ÇÖZÜM
1
A ^2 , - 3h d : x + 2y + 9 = 0 doğrusunun eğimi m d =- 2 dir.
d = AAl olduğundan m d $ m AAl =- 1 olur.
' 1
m d $ m AAl =- 1 & - 2 $ m AAl =- 1
d | x + 2y + 9 = 0 & & m AAl = 2 bulunur.
K
A ^2 , - 3 h noktasından geçen ve eğimi 2 olan AAl
' doğrusunun denklemi
y - y 1 = m $ ^ x - x 1 h & y - ]- 3 g = 2 ]x - 2 g
& y + 3 = 2x - 4
Al
& 2x - y - 7 = 0 bulunur.
x + 2y + 9 = 0 ve 2x - y - 7 = 0 denklemleri ortak çözülürse x = 1 ve y =- 5 bulunur. Böylece
K noktasının koordinatları K ^1, - 5h olarak elde edilir.
A ^2 , - 3h noktasının K ^1, - 5h noktasına göre simetriği Al ^2 $ 1 - 2 , 2 $ ]- 5g - ]- 3gh = Al ^0 , - 7 h
noktası olarak bulunur. Bu durumda A ^2 , - 3h noktasının d | x + 2y + 9 = 0 doğrusuna göre
simetriği Al ^0 , - 7 h noktasıdır.
Dönüşümler
162
ÖRNEK
Analitik düzlemde A ^2 , - 4h noktasının bir d doğrusuna göre simetriği Al ^- 6 , 16 h noktası

olduğuna göre d doğrusunun denklemini bulunuz.
ÇÖZÜM
A ^2 , - 4h 6AAl@ nın orta noktası K ise K noktasının koordinatları
'
Kb 2 ,
2 - 6 - 4 + 16 l
2 = K ^- 2 , 6h olur. AAl doğrusunun
d
'
K
16 - ]- 4g 20 5
eğimi m AAl = - 6 - 2 = - 8 =- 2 bulunur.
Al ^ - 6 , 16 h
2
d = AAl olduğundan eğimleri çarpımı - 1 dir. Buna göre d doğrusunun eğimi md = 5 olur.
K ^- 2 , 6h noktasından geçen ve eğimi md = 5 olan d doğrusunun denklemi

2
y - y 1 = m $ ^ x - x 1 h & y - 6 = 5 ]x + 2 g
2
& 5y - 30 = 2x + 4
& 2x - 5y + 34 = 0 olarak elde edilir.
Bir Doğrunun Bir Noktaya Göre Simetriği
d1 doğrusunun A noktasına göre simetriği d2 doğrusu

ise d 1 ' d 2 , AD = AE ve AB = AC olur.
d1
d1 doğrusu üzerindeki bir B ^x , y h noktasının A â , bh '
noktasına göre simetriği olan C ^2a - x , 2b - y h nokta- Aâ , bh

y
sı d2 doğrusu üzerindedir. '

y
d2
d2 doğrusunun denklemini bulmak için d1 doğrusu-

nun denkleminde x yerine 2a - x ve y yerine 2b - y
yazılarak d1 doğrusunun A noktasına göre simetriği
olan d2 doğrusu elde edilir.
ÖRNEK
2x - 3y + 5 = 0 doğrusunun A ^3 , - 2 h noktasına göre simetriği olan doğrunun denklemini bulunuz.
ÇÖZÜM
2x - 3y + 5 = 0 doğrusu üzerindeki bir nokta B ^x , yh olsun. B ^x , yh noktasının A ^3 , - 2 h nokta-

sına göre simetriği Bl ^2 $ 3 - x , 2 $ ]- 2g - y h = Bl ^6 - x , - 4 - y h olur. 2x - 3y + 5 = 0 doğru denk-
leminde x yerine 6 - x ve y yerine - 4 - y yazılırsa 2x - 3y + 5 = 0 doğrusunun A ^3 , - 2 h nok-
tasına göre simetriği olan doğrunun denklemi
2 $ ]6 - xg - 3 $ ^- 4 - y h + 5 = 0 & 12 - 2x + 12 + 3y + 5 = 0
& - 2x + 3y + 29 = 0
& 2x - 3y - 29 = 0 olarak bulunur.
Matematik 12
163
ÖRNEK
Analitik düzlemdeki A ^- 5 , 3h noktasının Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programı

yardımıyla,
: x ekseni boyunca pozitif yönde 9 birim ve y ekseni boyunca negatif yönde 5 birim ötelenmesi
ile oluşan noktayı bulunuz.
: Orijin etrafında pozitif yönde 180c döndürülmesi ile elde edilen noktayı bulunuz.
: B ^- 1, 1 h noktasına göre simetriği olan noktayı bulunuz.
: x - y + 3 = 0 doğrusuna göre simetriği olan noktayı bulunuz.
ÇÖZÜM
1. Adım: Giriş çubuğuna ^-5 , 3 h yazarak enter tuşuna basınız. A noktası ekrana gelecektir.
2. Adım: Giriş çubuğuna ^-1, 1 h yazarak enter tuşuna basınız. B noktası ekrana gelecektir.
3. Adım: Giriş çubuğuna x - y + 3 = 0 yazarak enter tuşuna basınız. f doğrusu ekrana gelecektir.
4. Adım: Giriş çubuğuna ötele yazıldığında açılan menüde ilk sıradaki Ötele(<Nesne>,<Vektör>)
ifadesini seçiniz ve Ötele(A,(9, -5 )) biçiminde yazınız ve enter tuşuna basınız. A nokta-
sının x ekseni boyunca pozitif yönde 9 birim ve y ekseni boyunca negatif yönde 5 birim
ötelenmesi ile oluşan Al noktası ekrana gelecektir.
5. Adım: Giriş çubuğuna döndür yazıldığında açılan menüde 2. sıradaki
Döndür(<Nesne>,<Açı>,<Nokta>) ifadesini seçerek Döndür(A, r ,(0,0)) biçiminde yazı-
nız ve enter tuşuna basınız. A noktasının orijin etrafında pozitif yönde 180c dönmesi ile
oluşan Al1 noktası ekrana gelecektir.
6. Adım: Giriş çubuğuna yansıt yazıldığında açılan menüde ilk sıradaki Yansıt(<Nesne>,<Nokta>)
ifadesini seçiniz ve Yansıt(A,B) biçiminde yazınız ve enter tuşuna basınız. A noktasının
B noktasına göre simetriği olan Al2 noktası ekrana gelecektir.
7. Adım: Giriş çubuğuna yansıt yazıldığında açılan menüde ikinci sıradaki Yansıt(<Nesne>,<Doğru>)
ifadesini seçiniz ve Yansıt(A,f) biçiminde yazınız ve enter tuşuna basınız. A noktasının f
doğrusuna göre simetriği olan Al3 noktası ekrana gelecektir.
Dönüşümler
164
4.1.2. Temel Dönüşümlerin Bileşkeleri ve Bu Bileşkeleri İçeren Uygulamalar
Ötelemeli Dönme Dönüşümü
Öteleme ve dönme dönüşümünün birlikte uygulandığı dönüşümlere ötelemeli dönme

dönüşümü denir. Ötelemeli dönme dönüşümleri uygulanan şekillerde herhangi iki nok-
ta arasındaki uzaklık değişmez ve şekillerin üzerindeki açıların ölçüleri de aynı kalır.
ÖRNEK
A ^1, 3 h noktası önce x ekseni boyunca pozitif yönde 4 birim, ardından y ekseni boyunca negatif
yönde 5 birim ötelenerek B noktası elde ediliyor. Buna göre B noktasının orijin etrafında pozitif
yönde 90c döndürülmesi ile elde edilen C noktasının koordinatlarını bulunuz ve analitik düzlemde
gösteriniz.
ÇÖZÜM
A ^1, 3h noktasının x ekseni boyunca pozitif yönde 4 birim ve y ekseni boyunca negatif yönde 5
birim ötelenmesi ile oluşan nokta B ^1 + 4 , 3 - 5h = B ^5 , - 2h olur.
B noktasının analitik düzlemdeki görüntüsü aşağıdaki şekildeki gibidir.
y
B noktasının orijin etrafında pozitif yönde 90c döndürülmesi ile oluşan C noktası
R 90c ]Bg = C ^5 $ cos 90c - ]- 2g $ sin 90c , 5 $ sin 90c + ]- 2g $ cos 90ch
= C ^5 $ 0 - ]- 2g $ 1, 5 $ 1 + ]- 2g $ 0 h
= C ^2 , 5 h olur.
Bu durumda C noktasının analitik düzlemdeki görüntüsü aşağıdaki şekildeki gibidir.
y
Matematik 12
165
ÖRNEK
y Yandaki analitik düzlemde verilen ABC üçgeni orijin etrafında

A pozitif yönde 90c döndürülerek AlBlCl üçgeni elde ediliyor.
AlBlCl üçgeninin x ekseni boyunca pozitif yönde 2 birim ve
y ekseni boyunca negatif yönde 4 birim ötelenmesi ile oluşan
AllBllCll üçgeninin koordinatlarını bulunuz ve analitik düz-
lemde gösteriniz.
C
B
ÇÖZÜM
ABC üçgeninin köşelerinin koordinatları A ^5 , 9h, B ^3 , 2h ve C ^6 , 3h tür. Bu noktaların orijin et-

rafında 90c döndürülmesi ile elde edilen Al , Bl ve Cl noktalarının koordinatları
R 90c Â h = R 90c ^5 , 9 h = Al ^- 9 , 5 h
y
R 90c ^B h = R 90c ^3 , 2 h = Bl ^- 2 , 3 h A
R 90c ^C h = R 90c ^6 , 3 h = Cl ^- 3 , 6 h
olur. Böylece AlBlCl üçgeninin Cl
analitik düzlemdeki görüntüsü Al

yandaki şekildeki gibidir.
Bl
C
B
Al , Bl ve Cl noktalarının x ekseni boyunca pozitif yönde 2 birim ve y ekseni boyunca negatif

yönde 4 birim ötelenmesiyle elde edilen All , Bll ve Cll noktalarının koordinatları
All ^- 9 + 2 , 5 - 4 h = All ^- 7 , 1 h y
Bll ^- 2 + 2 , 3 - 4 h = Bll ^0 , - 1 h A
Cll ^- 3 + 2 , 6 - 4 h = Cll ^- 1, 2 h
bulunur. Böylece AllBllCll üçge- Cl

ninin analitik düzlemdeki görün- Al
tüsü yandaki şekildeki gibidir.
Bl
C
Cll
B
All
x
Bll
Dönüşümler
166
ÖRNEK
A ^8 2 , 4 2 h noktası orijin etrafında pozitif yönde 135c döndürüldükten sonra x ekseni boyunca
pozitif yönde 8 birim ve y ekseni boyunca negatif yönde 2 birim öteleniyor. Elde edilen noktanın
ÇÖZÜM
A ^8 2 , 4 2 h noktasının orijin etrafında pozitif yönde 135c döndürülmesi ile oluşan nokta Al olsun.
R 135c ]Ag = Al ^8 2 $ cos 135c - 4 2 $ sin 135c , 8 2 $ sin 135c + 4 2 $ cos 135ch
= Al d 8 2 $ d - n - 4 2 $ 1 ,8 2 $ 1 + 4 2 $ d- nn
1 1
2 2 2 2
= Al ^ - 8 - 4 , 8 - 4 h
= Al ^- 12 , 4 h olur.
Al ^- 12 , 4 h noktasının x ekseni boyunca pozitif yönde 8 birim ve y ekseni boyuncaınegatif
yönde 2 birim ötelenmesi ile oluşan nokta All ^- 12 + 8 , 4 - 2 h = All ^- 4 , 2 h olarak bulunur.
Ötelemeli Simetri Dönüşümü
Öteleme ve simetri dönüşümlerinin birlikte uygulandığı dönüşümlere ötelemeli simetri

dönüşümü denir. Ötelemeli simetri dönüşümleri uygulanan şekillerde uzaklıklar değiş-
mez. Şeklin üzerindeki açıların yönleri değişir.
ÖRNEK
y Yandaki şekilde köşelerinin koordinatları A ^- 1, 3 h , B ^- 4 , 1 h

ve C ^- 1, 1 h olan ABC üçgeninin x ekseni boyunca pozitif yön-
de 6 birim ve y ekseni boyunca pozitif yönde 1 birim ötelendik-
ten sonra x eksenine göre simetriği alınıyor. Elde edilen üçge-
x nin koordinatlarını bulunuz ve analitik düzlemde gösteriniz.
ÇÖZÜM
ABC dik üçgeninin köşe koordinatları A ^- 1, 3 h , B ^- 4 , 1 h y

ve C ^- 1, 1 h dir. Bu noktalar x ekseni boyunca pozitif yön-
de 6 birim ve y ekseni boyunca pozitif yönde 1 birim öte- Al
lenirse oluşan noktalar Al, Bl ve Cl olsun.
Al ^ - 1 + 6 , 3 + 1 h = Al ^ 5 , 4 h Bl
Cl
Bl ^- 4 + 6 , 1 + 1 h = Bl ^2 , 2 h
Cl ^- 1 + 6 , 1 + 1 h = Cl ^5 , 2 h x
olur. Al, Bl ve Cl noktalarının x eksenine göre simetriği

Cll
olan noktalar All, Bll ve Cll olsun. Bu noktalar Bll
All ^5 , - 4 h , Bll ^2 , - 2 h ve Cll ^5 , - 2 h olarak elde edilir.
All
Böylece önce ötelenen ardından simetriği alınan üçgenin
analitik düzlemdeki görüntüsü yandaki gibi olur.
Matematik 12
167
ÖRNEK
birim ötelendikten sonra d: 2x - 3y + 5 = 0 doğrusuna göre simetriğini bulunuz.
ÇÖZÜM
birim ötelenmesi ile oluşan nokta Al olsun. Al noktasının koordinatları Al ^1 + 2 , 3 - 5 h = Al ^3 , - 2 h
olur. Al ^3 , - 2 h noktasının d doğrusuna göre simetriği All olsun.
Al ^ 3 , - 2 h
d: 2x - 3y + 5 = 0
z
K
z
All
a 2
All noktasının koordinatlarını bulmak için önce d doğrusunun eğimi m d =- b = 3 bulunur.
AlAll doğrusu ile d doğrusu birbirine dik olduğundan eğimlerinin çarpımı - 1 dir.
2 3 olur.
3 $ m AlAll =- 1 & m AlAll =- 2
AlAll doğrusunun denklemi y - ]- 2g =- 2 $ ]x - 3g & 2y + 4 =- 3x + 9
3
& 3x + 2y - 5 = 0 bulunur.
2x - 3y + 5 = 0
4 denklemleri ortak çözülürse
3x + 2y - 5 = 0
2 2x - 3y + 5 = 0 4x - 6y + 10 = 0
4&
3 3x + 2y - 5 = 0 + 9x + 6y - 15 = 0
5
13x - 5 = 0 & x = 13
5 75
2 $ 13 - 3y + 5 = 0 & 3y = 13
& y = 25 olur.
13
Böylece K noktası K b 13 , 13 l olarak bulunur.

5 25
Al ^3 , - 2 h noktasının K b 13 , 13 l noktasına göre simetriği

5 25
All b 2 $ 13 - 3 , 2 $ 13 - ]- 2gl = All b - 13 , 13 l olarak elde edilir.

5 25 29 76
Dönüşümler
168
ÖRNEK
G E C A
Yatay
Eksen
H F D B
Dikey Eksen Görsel 4.1
Elde halı dokuma Türk kültüründe önemli bir yer tutmaktadır. Bu halılar Atalardan kalma halı tez-
gahlarında, sabırla ve azimle aylarca emek verilerek dokunur.
Yağcıbedir halıları, yüzyılların birikiminin nakış nakış ve ilmek ilmek işlendiği el emeği göz nuru
halılardır. Bu halılardaki motiflerin ana özelliği simetrik ve geometrik olmasıdır. Yağcıbedir halıları
üzerindeki motiflerin altın orana göre oluşturulması ve çeşitli dönüşümleri barındırması nedeniyle
geometri ile iç içe olan halılardır.
Gerek halıları gerekse toplumsal yaşamıyla tarihsel ve doğal mirasa duyarlı olan Yağcıbedir’de
yaşayan kadınlar, mahallelerinde bulunan tarihî çeşmeyi yenilemek için imece usulü yöntemiyle
yukarıdaki Yağcıbedir halısını dokuyorlar. Dokudukları bu Yağcıbedir halısında belirtilen motifler
üzerinde aşağıdaki dönüşümlerin hangi motiflere karşılık geldiğini bulunuz. Halı üzerinde başka
dönüşümler olup olmadığını araştırınız.
a) A motifinin yatay eksene göre simetriğinin hangi motif olduğunu bulunuz.
b) A motifinin dikey eksene göre simetriğinin hangi motif olduğunu bulunuz.
c) A motifinin eksenlerin kesim noktasına göre simetriğinin hangi motif olduğunu bulunuz.
ç) A motifinin eksenlerin kesim noktasına göre 180c döndürülmüş hâlinin hangi motif olduğunu
bulunuz.
d) C motifinin yatay eksene göre simetriğinin hangi motif olduğunu bulunuz.
e) C motifinin yatay eksene göre ötelenmiş hâlinin hangi motif olduğunu bulunuz.
f ) E motifinin yatay eksene göre simetriği alındıktan sonra yatay olarak ötelenmiş hâlinin hangi
motif olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
Verilen Yağcıbedir halısı üzerindeki motifler incelendiğinde,
a) A motifinin yatay eksene göre simetriğinin B motifi olduğu görülür.
b) A motifinin dikey eksene göre simetriğinin G motifi olduğu görülür.
c) A motifinin eksenlerin kesim noktasına göre simetriğinin H motifi olduğu görülür.
ç) A motifinin eksenlerin kesim noktasına göre 180c döndürülmüş hâlinin H motifi olduğu görülür.
d) C motifinin yatay eksene göre simetriğinin D motifi olduğu görülür.
e) C motifinin yatay eksene göre ötelenmiş halinin E motifi olduğu görülür.
f ) E motifinin yatay eksene göre simetriği alındıktan sonra yatay olarak ötelenmiş halinin D motifi
olduğu görülür.
Matematik 12
169
ÖRNEK
Yanda verilen topraktan yapılmış duvar desenine aşağıdaki

adımları sırasıyla uygulayarak bir duvar süslemesi elde ediniz.
: Yandaki Şekil 1 in yatay eksene göre simetriğini alınız.
yatay : Daha sonra oluşan şeklin dikey eksene göre simetriğini
eksen alınız.
: Elde edilen şekli yatay olarak sağa doğru uç uca değecek
şekilde 4 kez öteleyiniz.
Şekil1
dikey eksen : Son olarak elde edilen şekli dikey olarak aşağıya doğru uç
uca değecek şekilde 1 kez öteleyiniz.
ÇÖZÜM
Şekil 2 Şekil 3
Şekil 1 in yatay eksene göre simetriği Şekil 2 nin dikey eksene göre simetriği
alınarak yukarıdaki şekil 2 elde edilir. alınarak yukarıdaki şekil 3 elde edilir. ı
şekil 4
Şekil 3 yatay olarak sağa doğru uç uca değecek şekilde art arda 4 kez ötelenerek
yukarıdaki şekil 4 elde edilir.
Şekil 4 dikey olarak aşağıya doğru uç uca değecek şekilde 1 kez ötelenerek yukarıdaki
duvar süslemesi oluşturulmuş olur.
Dönüşümler
170
BİLGİ NOTU
Doğada ve Mimari Eserlerde Dönüşümler
Simetri, dönme ve öteleme kavramlarını daha iyi algılayabilmek için çevreye bakmak yeterlidir. Do-
ğada, mimaride kısacası gerçek hayatın her alanında simetri örnekleriyle karşılaşılmaktadır. Bir
kelebeğin kanatlarına bakıldığında üzerindeki şekillerin simetrik olduğu görülür. Durgun bir göl ke-
narında karşı kıyının yansımasında simetri gözlemlenebilir.
Simetri, dönme ve öteleme mimarinin de vazgeçilmez unsurlarından biridir. Çağlar boyu mimarlar
binaların yapımında ve süslemesinde bu kavramlardan yararlanmıştır.
Özellikle süsleme alanında halı, kilim, çini, el işleri vb. sanatlarda simetri, öteleme ve dönme örnek-
leriyle sıkça karşılaşılmaktadır.
Görsel 4.2
Matematik 12
171
Alıştırmalar
1 A ^2 , 3h noktasının B ^- 1, 4h noktasına göre 9 Analitik düzlemde A ^- 5 , - 2h noktasının

simetri dönüşümü altındaki görüntüsünü bu- x ekseni boyunca pozitif yönde 8 birim ve
lunuz. y ekseni boyunca pozitif yönde 4 birim öte-
lenmesi ile Al noktası oluşuyor. Bu nokta-
nın orijin etrafında pozitif yönde 270c dön-
2 A ^3 , 4h noktasının B ^x , yh noktasına göre dürülmesiyle elde edilen nokta All ise bu
simetriği Al ^7 , - 2 h olduğuna göre x + y noktanın koordinatlarını bulunuz.
3 A ^- 3 , 4h noktasının y = x doğrusuna göre

simetriği olan nokta Al ^4a - 8 , 5b + 2 h nokta- 10 Analitik düzlemde A ^- 1, 2h noktası orijin et-
sı olduğuna göre a + b toplamını bulunuz. rafında pozitif yönde 90c döndürülüyor. Elde
edilen bu nokta x ekseni boyunca negatif
yönde 3 birim ve y ekseni boyunca pozitif
4 4x - 3y + 2 = 0 doğrusunun A ^1, - 3 h nok- yönde 4 birim ötelendiğinde oluşan noktanın
tasına göre simetriği olan doğrunun denkle- koordinatlarını bulunuz.
mini bulunuz.
- 5x + by + c = 0 doğrusunun A ^- 3 , 5 h
y
5 11
noktasına göre simetriği 5x + 12y - 10 = 0
doğrusu olduğuna göre b + c toplamını bu-
lunuz.
6 A ^- 1, 2h noktasının 3x + y + 4 = 0 doğru-
suna göre simetriğinin koordinatlarını bu-
lunuz.
x
7 Analitik düzlemde A ^3 , 4h noktasının bir d
doğrusuna göre simetriği Al ^- 7 , 12 h nok- Yukarıdaki analitik düzlemde verilen ABC
tası olduğuna göre d doğrusunun denkle- üçgeni orijin etrafında pozitif yönde 180c
mini bulunuz. döndürülüyor. Elde edilen Al Bl Cl üçgeni
x ekseni boyunca pozitif yönde 7 birim ve
y y ekseni boyunca negatif yönde 2 birim
8 ötelendiğinde All Bll Cll üçgeni elde edili-
yor. Oluşan All Bll Cll üçgeninin köşeleri-
nin koordinatlarını bulunuz.
x
12 Analitik düzlemde A ^- 1, - 2h noktası
x ekseni boyunca pozitif yönde 3 bi-
Yukarıdaki şekilde verilen ABCD dik ya- rim ve y ekseni boyunca pozitif yönde
muğunun x eksenine ve y eksenine göre 4 birim öteleniyor. Elde edilen noktanın
simetri dönüşümü altındaki görüntülerini B ^1, - 1h noktasına göre simetriği olan
bularak analitik düzlemde gösteriniz. noktayı bulunuz.
Dönüşümler
172
1 A ^- 4 , - 5h noktası x ekseni boyunca ne- 7 Analitik düzlemde A ^- 2 , - 4 3 h noktası-

gatif yönde 2 birim ve y ekseni boyunca po- nın orijin etrafında pozitif yönde 420c dön-
zitif yönde 3 birim ötelendiğinde ................ dürülmesi ile elde edilen noktanın koordi-
noktası elde edilir. natları çarpımı kaçtır?
2 A ^2 3 , 2 h noktasının orijin etrafında pozi-

tif yönde 60c döndürülmesi ile oluşan nok-
tanın koordinatları ................ olur.
3 A ^1, - 2h noktasının P ^2 , - 1h noktasına 8 Analitik düzlemde A ^- 2 , 3 h noktasının

göre simetri dönüşümü altındaki görüntüsü x = 3 ve y =- 3 doğrularına göre simet-
...................... olur. riği olan noktaların koordinatları nedir?
4 A ^2 , 5h noktasının x + y - 1 = 0 doğrusuna
göre simetri dönüşümü altındaki görüntüsü
................. olur.
5 A ^- 1, - 2h noktasının x ekseni boyunca

pozitif yönde 5 birim ötelenmesi ile oluşan 9 Analitik düzlemde A ^1, - 1h noktasının
noktanın orijin etrafında pozitif yönde 270c x + y + 4 = 0 doğrusuna göre simetriği
döndürülmesi ile .................... noktası elde olan noktanın koordinatları nedir?
edilir.

6 Aşağıda analitik düzlemde numaralar ile

verilen noktaların P ^2 , - 3h noktasına 10 Analitik düzlemde A ^ - 5 , 7 h noktasının ori-
göre simetriğini bularak harf ile verilen jin etrafında negatif yönde 90c döndürülme-
noktalarla eşleştiriniz. si ile elde edilen nokta Al noktasıdır. Buna
göre Al noktasının y = x doğrusuna göre
I. A ^3 , 4h a) ^10 , 0 h simetriği olan noktanın koordinatları nedir?
b) ^ 5 , - 8 h
II. B ^- 1, 2h
c) ^- 2 , 5 h
III. C ^2 , - 5h
ç) ^ - 3 , - 7 h
11 Analitik düzlemde A ^1, 1h noktasının x ek-
IV. D ^- 6 , - 6h d) ^ - 6 , 8 h seni boyunca pozitif yönde 2 birim ve y ekse-
ni boyunca negatif yönde 1 birim ötelenmesi
e) ^1, - 10 h ile elde edilen Al noktasının y - x + 5 = 0
V. E ^7 , 1h doğrusuna göre simetriği olan All noktası-
f) ^4 , 7 h nın koordinatları nedir?
g) ^ 2 , - 1 h
I. II. III. IV. V.
Matematik 12
173
D) 12-23. çoktan seçmeli soruları çözünüz 17 Analitik düzlemde A ^ - 4 2 + 2 , 3 2 - 1 h
ve doğru seçeneği işaretleyiniz. noktası x ekseni boyunca negatif yönde 2
birim ve y ekseni boyunca pozitif yönde 1
12 Analitik düzlemde A ^- 1 , 3 h noktasının birim öteleniyor.
x = 2 doğrusuna göre simetriği olan nok-
Elde edilen noktanın orijin etrafında po-
ta aşağıdakilerden hangisidir?
zitif yönde 315c döndürülmesiyle olu-
A) ^ 5 , 3 h B) ^- 1, 1 h C) ^3 , - 1 h
şan nokta aşağıdakilerden hangisidir?
D) ^- 5 , 3 h E) ^ 2 , - 3 h A) ^ - 7 , - 1 h B) ^- 1, 7 h C) ^- 3 , 7 h
D) ^- 6 , 2 h E) ^- 2 , - 1 h
13 Analitik düzlemde A ^ 2 , - 4 h noktasının

x ekseni boyunca pozitif yönde 1 birim
18 Analitik düzlemde A ^ - 3 , 1 h noktası-
ötelemesi ile oluşan noktanın O ^ 0 , 0 h
noktasına olan uzaklığı kaç birimdir? nın R 30c ]Ag dönme dönüşümü altındaki
görüntüsü olan noktanın x ekseni bo-
A) 7 B) 5 C) 3 D) 2 E) 1 yunca pozitif yönde 2 birim ötelenme-
siyle oluşan nokta aşağıdakilerden han-
gisidir?
A) ^0 , 2 h B) ^- 2 , 0 h C) ^0 , 0 h
14 Analitik düzlemde A ^ 3 , 4 h noktasının, D) ^ 3 , 0 h E) ^ 0 , - 2 3 h
x + 3y - 5 = 0 doğrusuna göre simetriği
olan Al noktasının apsisi kaçtır?
19 y
A) - 1 B) 0 C) 1 D) 2 E) 3
4
15 Analitik düzlemde A ^ - 2 , 1 h noktasının y

eksenine göre simetriği olan nokta, x ekse- 1
ni boyunca negatif yönde 3 birim öteleniyor.
x
-4 -2
Buna göre oluşan noktanın koordinatla-
rı çarpımı kaçtır?
Dik koordinat sisteminde verilen ABC dik
A) 2 B) 1 C) 0 D) - 1 E) - 2 üçgeni x ekseni boyunca pozitif yönde 5
birim öteleniyor ve AlBlCl üçgeni elde
ediliyor. Bu üçgene y = x doğrusuna göre
16 Analitik düzlemde A ^ 2 , - 2 3 h nokta-
simetri dönüşümü uygulanıyor.
sının orijin etrafında pozitif yönde 510c Bu simetri dönüşümü sonucunda olu-
döndürülmesiyle elde edilen noktanın şan üçgenin köşelerinin koordinatları-
koordinatları toplamı aşağıdakilerden nın apsisleri toplamı kaçtır?
hangisidir?
A) 9 B) 8 C) 7 D) 6 E) 5
A) 6 B) 5 C) 4 D) 3 E) 2
Dönüşümler
174
y
20 Yanda verilen daire biçimin- 22 Yandaki şekilde veri-
A D deki şekil merkezi etrafında len üçgeninin orijin et-
ok yönünde 630c döndü- rafında pozitif yönde
B C rüldüğünde şeklin görünü- 270c döndürülmesi ile
mü aşağıdakilerde hangisi x oluşan şekil aşağıdaki-
olur? lerden hangisidir?
y y
A) B) C) C B A) B)
B
A
C
D D A x
C
D
A
B
x
D) E)
A D
C
D
y y
C
A
B
C) D)
x
x
21 A
y
E)
x
y
B 23 Yandaki şekilde
Yukarıdaki boyalı şeklin AB doğrusuna verilen A, B, C
göre simetriği aşağıdakilerden hangi- B A ve D üçgenleri
sidir? ile ilgili aşağıda-
x
C kilerden hangisi
A) B) doğrudur?
D
A) B üçgeni, A üçgeninin orijin etrafında ne-

gatif yönde 270c döndürüldükten sonra y
ekseni boyunca pozitif yönde 1 birim öte-
C) D) lenmiş halidir.
B) C üçgeni, A üçgeninin orijin etrafında po-
zitif yönde 90c döndürülmüş halidir.
C) B üçgeni, C üçgeninin orijin etrafında
pozitif yönde 180c döndürülmüş halidir.
D) D üçgeni, A üçgeninin y ekseni boyunca
E) negatif yönde 1 birim ötelendikten sonra
orijin etrafında pozitif yönde 180c döndü-
rülmüş halidir.
E) A üçgeni, D üçgeninin orijin etrafında po-
zitif yönde 90c döndürüldükten sonra x
ekseni boyunca pozitif yönde 1 birim öte-
lenmiş halidir.
Matematik 12
175
E) 24-25. üst düzey beceri sorularını şekle 26-28. üst düzey beceri sorularını şekle
7
8 6
9 5
1. motif 2. motif
Yukarıda verilen eş büyüklükte kare biçimindeki 10 4
motiflerler verilmiştir. Bu motiflerden sadece biri
veya her ikisi kullanılarak çeşitli desenler oluş- 11 3
turuluyor. Buna göre; 12 2
1
24 Bu motiflerle aşağıdaki desenlerden hangi-
Şekilde eşit aralıklarla yerleştirilmiş 12 adet
si elde edilemez? kabin ve her kabinde 4 koltuk bulunan bir dön-
me dolap verilmiştir. Dönme dolaba her sefe-
A) B) rinde 1 numaralı kabinin bulunduğu konumdan
müşteriler binebilmektedir.
: Dönme dolabın 1 numaralı kabinine 4 müşte-
ri bindikten sonra dönme dolap saat yönün-
de döndürülerek 2 numaralı kabine müşteri
alınacaktır. Bu işleme tüm kabinlere müşteri
C) D) alınıncaya kadar devam edilecektir.
: Dönme dolabın tek numaralı kabinlerine çift

sayıda müşteri binecektir.
: Dönme dolabın çift numaralı kabinlerine tek

sayıda müşteri binecektir.
E) : Dönme dolabın asal sayı numaralı kabinleri-
ne asal sayıda müşteri binecektir.
: Dönme dolabın görevlisi dalgınlıkla 2 numa-

ralı kabine müşteri almayı unutarak 3 numa-
ralı kabinden devam etmiştir.
Buna göre;
26 Dönme dolap başlangıç konumundan 240c

döndürüldüğünde dönme dolaba binen yeni
25 müşterilerle birlikte dönme dolapta en fazla
kaç müşteri olur?
27 Dönme dolap ilk konumundan itibaren 1500c

döndürüldüğünde 4 numaralı kabin başlan-
gıçtaki kaç numaralı kabinin konumuna gelir?
Yukarıdaki desende kullanılan 1. ve 2.
motif sayısı aşağıdakilerden hangisidir? 28 Dönme dolabın 6 numaralı kabinine müş-
teri alındıktan sonra dönme dolabın 150c
A) 12 - 4 B) 10 - 6 C) 8 - 8 dönmesinin ardından dönme dolap arıza
yapıyor. Buna göre dönme dolabın arıza
D) 6 - 10 E) 4 - 12
yaptığı anda yerden en yüksekte bulunan
kabini hangisidir?
Dönüşümler
176
5
TÜREV
5.1. LİMİT VE SÜREKLİLİK
5.2. ANLIK DEĞİŞİM ORANI VE TÜREV
5.3. TÜREVİN UYGULAMALARI
Bir hareketlinin ortalama hızı nasıl bulunur?
Bir hareketlinin anlık hızı bulunabilir mi?
Bir parabolün tepe noktası farklı bir yoldan bulunabilir mi?
Üretilecek bir ürünün maliyetinin minimum olması nasıl hesaplanabilir?
İkinci dereceden fonksiyonların grafikleri çizilirken nelere dikkat edilmelidir?
Matematik 12
177
5.1. LİMİT VE SÜREKLİLİK
5.1.1. Bir Fonksiyonun Bir Noktadaki Limiti ile Soldan ve Sağdan
Limit Kavramları
Yaklaşım Kavramı
{ x bağımsız değişkeni bir a gerçek sayısına a dan küçük değerler ile artarak yaklaşıyorsa
-
bu yaklaşım durumuna x in a ya soldan yaklaşımı denir ve x " a biçiminde gösterilir.
-
x"2
1,,9 1,99 2
1 1,5 1,61 1,,7 1, 81
-
Yukarıdaki sayı doğrusunda 2 ye soldan yaklaşım gösterilmiştir. x " 2 gösterimi, x in
2 değerini almadığını ancak 2 den küçük 1,5; 1,6; 1,7; 1,8; 1,9; 1,99; 1,999; ... değerler
alarak 2 ye yaklaştığını ifade eder.
{ x bağımsız değişkeni bir a gerçek sayısına a dan büyük değerler ile azalarak yaklaşıyorsa
+
bu yaklaşım durumuna x in a ya sağdan yaklaşımı denir ve x " a biçiminde gösterilir.
+
x"2
1 21,01
2 21
1, 2
1,21 21,3 2
1,41 1
2 ,5
+
Yukarıdaki sayı doğrusunda 2 ye sağdan yaklaşım gösterilmiştir. x " 2 gösterimi, x in
2 değerini almadığını ancak 2 den büyük 2,5; 2,4; 2,3; 2,2; 2,1; 2,01; 2,001; ... değerler
alarak 2 ye yaklaştığını ifade eder.
ÖRNEK
x değişkeni bir gerçek sayıya 3,3; 3,5; 3,8; 3,9; 3,99; ... değerleri alarak yaklaşmaktadır. Bu yak-
laşım biçiminin matematiksel olarak nasıl ifade edileceğini gösteriniz.
ÇÖZÜM
Bu yaklaşımda x değişkeni 4 ten küçük değerler ile artarak 4 e yaklaşmaktadır. Bu durum 4 e
-
soldan yaklaşımı ifade eder. Bu yaklaşım x " 4 biçiminde gösterilir.
ÖRNEK
x değişkeni bir gerçek sayıya - 2, 1; - 2, 5; - 2, 8; - 2, 9; - 2, 99; f değerleri alarak yaklaşmakta-

dır. Bu yaklaşım biçiminin matematiksel olarak nasıl ifade edileceğini gösteriniz.
ÇÖZÜM
Bu yaklaşımda x değerleri - 3 ten büyük değerler ile azalarak - 3 e yaklaşmaktadır. Bu durum

+
- 3 e sağdan yaklaşımı ifade eder. Bu yaklaşım x "- 3 biçiminde gösterilir.
Türev
178
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = x + 1 fonksiyonu veriliyor. Aşağıdaki tabloda x, 2 ye sağdan ve soldan yaklaşırken

f ]xg in aldığı bazı değerler gösterilmiştir.
- +
x"2 x"2
x 1, 5 1, 7 1, 9 1, 99 ... 2 ... 2, 01 2, 1 2, 3 2, 5
f ^xh 2, 5 2, 7 2, 9 2, 99 ... 3 ... 3, 01 3, 1 3, 3 3, 5
Buna göre x değişkeni 2 ye soldan ve sağdan yaklaşırken f ]xg in hangi sayıya yaklaştığını grafik
üzerinde gösteriniz.
ÇÖZÜM
y f ^xh = x + 1
Gerek tablodan gerekse gra-

fikten x bağımsız değişkeni-
f ^xh = x + 1 nin 2 ye soldan yaklaşırken
f ]xg değerlerinin 3 e yaklaştığı
görülmektedir.
y f ^xh = x + 1
f ^xh = x + 1 Benzer şekilde x bağımsız

değişkeni 2 ye sağdan yakla-
şırken f ]xg değerleri 3 e yak-
laşmaktadır.
Matematik 12
179
Limit Kavramı
{ y Yanda verilen f ]xg fonksiyonunun grafiği ince-

y = f ^xh
lendiğinde x, a ya soldan yaklaşırken f ]xg in , 1
gerçek sayısına yaklaştığı görülmektedir.
,1 ,1 gerçek sayısına f ]xg fonksiyonunun x = a

y = f ^xh noktasındaki soldan limiti denir ve

lim f ]xg = ,1
x"a
-
x biçiminde gösterilir.
x
a

y = f ^xh lendiğinde x, a ya sağdan yaklaşırken f ]xg in
, 2 gerçek sayısına yaklaştığı görülmektedir.
f ^xh
,2 , 2 gerçek sayısına f ]xg fonksiyonunun x = a
noktasındaki sağdan limiti denir ve
lim f ]xg = , 2

x"a
+
a x

y = f ^xh lendiğinde x, a ya soldan ve sağdan yaklaşır-
ken f ]xg in , gerçek sayısına yaklaştığı görül-
mektedir.
f ^xh
, , gerçek sayısına f ]xg fonksiyonunun x = a
f ^xh
noktasındaki limiti denir ve
lim f ]xg = ,
x"a
a x
x
Türev
180
{ Bir f ]xg fonksiyonunun x = a noktasında limitinin olması için bu noktadaki
sağdan ve soldan limitleri birbirine eşit olmalıdır.
lim f ]xg = ,1 ve lim f ]xg = , 2 olmak üzere , 1 = , 2 = , & lim f ]xg = , olur.
x"a
- +
x"a x"a
{ Bir f ]xg fonksiyonunun x = a noktasındaki sağdan ve soldan limitleri birbirine eşit de-
ğilse fonksiyonun bu noktada limiti yoktur.
lim- f ]xg ! lim+ f ]xg & lim f ]xg yoktur.

x"a x"a x"a
{ Bir fonksiyonun bir noktada limiti varsa bu limit tektir.
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = 2x - 1 fonksiyonunun x = 3 noktasındaki limitini tablo ve grafik yardımıyla bu-

lunuz.
ÇÖZÜM
x değişkeni 3 e sağdan ve soldan yaklaşırken f ]xg in aldığı değerler aşağıdaki tablo yardımıyla
incelenirse - +
x"3 x"3
x ... 2, 8 2, 9 2, 99 2, 999 ... 3 ... 3, 001 3, 01 3, 1 3, 2 3, 3 ...

f ^xh ... 4, 6 4, 8 4, 98 4, 998 ... 5 ... 5, 002 5, 02 5, 2 5, 4 5, 6 ...
x değişkeni 3 e soldan yaklaşırken f ]xg in 5 e yaklaştığı görülür ve lim f ]xg = 5 olur.

-
x"3
x değişkeni 3 e sağdan yaklaşırken f ]xg in 5 e yaklaştığı görülür ve lim f ]xg = 5 olur.
+
x"3
f ]xg in x = 3 noktasındaki soldan ve sağdan limitleri birbirine eşit ve 5 olduğundan f ]xg fonksi-
yonunun x = 3 noktasındaki limiti 5 tir.
lim f ]xg = lim f ]xg = 5 & lim f ]xg = 5 olur.
x"3
-
x"3
+ x"3
f ]xg = 2x - 1 fonksiyonunun grafiği çizilerek ince-

y
f ^ x h = 2x - 1
lendiğinde x değişkeni soldan ve sağdan 3 e yak-
laşırken f ]xg in 5 e yaklaştığı görülmektedir. Bu
5
durumda
lim f ]xg = lim f ]xg = 5 & lim f ]xg = 5 olur.

x"3
-
x"3
+ x"3
x
1 3
-1 2
Matematik 12
181
ÖRNEK
y Yanda f ]xg fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Buna göre

y = f ^xh
aşağıdaki limit değerlerini bulunuz.
4
a) lim -f ]xg b) lim +f ]xg
3 x "-1 x "-1
2
c) lim f ]xg ç) lim-f ]xg
x "-1 x"0
1 d) lim+f ]xg e) lim f ]xg

x"0 x"0
1
x f) lim-f ]xg g) lim+f ]xg
x"1 x"1
h) lim f ]xg
x"1
ÇÖZÜM
f ]xg fonksiyonunun grafiği incelendiğinde
a) x , - 1 e soldan yaklaşırken f ]xg , 1 e yaklaştığından lim f ]xg = 1 olur.

-
x "- 1
b) x , - 1 e sağdan yaklaşırken f ]xg , 2 ye yaklaştığından lim f ]xg = 2 olur.
+
x "- 1
c) lim -f ]xg ! lim +f ]xg olduğundan lim f ]xg yoktur.
x "-1 x "-1 x "- 1
ç) x , 0 a soldan yaklaşırken f ]xg , 3 e yaklaştığından lim f ]xg = 3 olur.

-
x"0
d) x , 0 a sağdan yaklaşırken f ]xg , 3 e yaklaştığından lim f ]xg = 3 olur.
+
x"0
e) lim-f ]xg = lim+f ]xg = 3 olduğundan lim f ]xg = 3 olur.
x"0 x"0 x"0
f) x , 1 e soldan yaklaşırken f ]xg , 4 e yaklaştığından lim f ]xg = 4 olur.

-
x"1
g) x , 1 e sağdan yaklaşırken f ]xg , 4 e yaklaştığından lim f ]xg = 4 olur.
+
x"1
h) lim-f ]xg = lim+f ]xg = 4 olduğundan lim f ]xg = 4 olur.
x"1 x"1 x"1
Yukarıdaki örnek incelendiğinde f ]xg fonksiyonunun
: x =- 1 noktasında tanımlı ve f ]- 1g = 1 olmasına rağmen bu noktada limiti yoktur.

: x = 1 noktasında tanımlı olmamasına rağmen bu noktada limiti vardır.
: x = 0 noktasında fonksiyon tanımlı ve f ]0g = 2 olmasına rağmen bu noktadaki limiti 3 tür.
S O N UÇ
Bir fonksiyonun bir noktada limitinin olması için fonksiyonun o noktada tanımlı olma
zorunluluğu yoktur.
Bir fonksiyonun bir noktadaki limiti, fonksiyonun o noktadaki değerinden farklı olabilir.
Türev
182
y Yanda grafiği verilen y = f ]xg fonksiyonu-
nun grafiği incelendiğinde; tanımlı olmadığı
x = a noktası ile tanımlı olduğu halde ko-
pukluk olduğu x = b ve x = c noktalarında
limit araştırılırken sağdan ve soldan limitler
incelenmelidir.
Eğer limit araştırılan nokta, tanımlı ve ko-
pukluk olmayan bir nokta ise fonksiyonun
x
a b c limiti, fonksiyonun o noktadaki değerine
eşittir.
y = f ^xh
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği verilmiştir.

Buna göre aşağıdaki limit değerlerini bulunuz.
6
5 a) lim f ]xg b) lim f ]xg

x "-1 x "-2
c) lim f ]xg ç) lim f ]xg

4
3 x"2 x"4
2
x
2 4
y = f ^xh
ÇÖZÜM
x =- 1 noktasında fonksiyon tanımlı olup bu noktada grafikte bir kopukluk olmadığından fonksi-
yonun bu noktadaki limiti, fonksiyonun o noktadaki değerine eşit olacaktır.
a) lim f ]xg = f ]- 1g = 3 olur.
x "- 1
Fonksiyonun grafiği incelendiğinde x =- 2 noktasında tanımsız, x = 2 ve x = 4 noktalarında

ise tanımlı olduğu halde grafikte kopukluk olduğu görülür. Fonksiyonun bu noktalarda sağdan ve
soldan limitleri incelenmelidir.
b) lim -f ]xg = 2 _bb

` & lim f ]xg = 2 olur.
x "-2 bb
lim +f ]xg = 2 bbb x " - 2
x "-2 b
a
c) lim-f ]xg = 5 b _
b
bb
` & lim f ]xg yoktur.
x"2
lim+f ]xg = 6 bbb x " 2
x"2 b
a
ç) lim-f ] x g _
b
=4 b
` & lim f ]xg = 4 olur.
x"4 bb
lim+f ]xg = 4 bbb x " 4
x"4 b
a
Matematik 12
183
ÖRNEK
y Yanda grafiği verilen f ]xg fonksiyonunun

x =- 4 , x =- 3 , x =- 2 , x =- 1, x = 0 , x = 1,
x = 2 ve x = 3 noktalarında var olan
y = f ^xh
limitlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
Verilen f fonksiyonun grafiği incelendiğinde x =- 2 ve x =- 1 noktasında tanımsız, x =- 4 ,
x =- 1, x = 1 ve x = 3 noktalarında ise tanımlı olduğu halde grafikte kopukluk olduğu görülür.
Bu noktalarda fonksiyonun sağdan ve soldan limitleri incelenmelidir. x =- 3, x = 0 ve x = 2 nok-
talarında fonksiyon tanımlı ve bu noktalarda grafikte kopukluk olmadığından fonksiyonun bu nok-
talardaki limiti fonksiyonun bu noktalardaki görüntülerine eşit olacaktır.
: lim f ]xg = f ^- 3 h = 2 : lim -f ]xg = 2 _bb

bb
x "- 3 x "-1
lim +f ]xg = 1 bbb x " - 1
: lim f ]xg = f ^0 h = 1 x "-1 b
x"0 a
: lim f ]xg = f ^2 h = 0
x"2
: lim-f ]xg = 1 _bb
bb
x"1
: lim -f ]xg = 2 _bb lim+f ]xg =- 1 bbb x " 1
bb
` & lim f ]xg yoktur. b
x "-4
lim +f ]xg = 1 bbb x " - 4
x"1
a
x "-4 b
a
: lim -f ]xg = 3 bb_
: lim-f ]xg = 1 _bb
bb bb
` & lim f ]xg = 3 ` & lim f ]xg yoktur.
x "-2 x"3
lim +f ]xg = 3 bbb x " - 2 lim+f ]xg = 2 bbb x " 3
x "-2 b x"3 b
a a
Augustin Louis Cauchy (Ogüstin Luis Koşi) (1789 - 1857)
1789’da Paris’te doğan Fransız matematikçidir. Bugün Cauchy Teoremi
adıyla bilinen teoremi ifade ederek ispatladı. Limit, süreklilik, türev ve in-
tegral üzerinde çalışmalar yapmıştır. Bunların hesaplama yöntemleri yine
Cauchy tarafından verilmiştir.
Cauchy, türev ve integral hesaplamaları üzerine çalışmaları neticesinde ma-

tematiğe karmaşık fonksiyonlar teorisini kazandırmıştır. Cauchy’nin kendi
adıyla anılan Cauchy-Schwarz eşitsizliği, Cauchy-Riemann denklemleri, Cau-
chy teoremi, Cauchy integral formülü ve Cauchy dizisi gibi çalışmaları bu-
lunmaktadır.
(Cauchy, matematik.dpu.edu.tr)
Görsel 5.1
Türev
184
ÖRNEK
2
f ]x g = *
x + 1 , x 1 2 ise
2x - 1 , x $ 2 ise
biçiminde tanımlı f fonksiyonunun grafiğini Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programın-
da çizerek x = 2 noktasındaki sağdan ve soldan limitini bulunuz.
ÇÖZÜM
1. Adım: Ekrana gelen görüntüdeki giriş kısmına Eğer yazarak

Eğer( <Şart>, <Doğruysa>, <Doğru Değilse> ) seçiniz.
2. Adım: <Şart> yerine x 1 2 yazınız.

2
3. Adım: <Doğruysa> yerine x + 1 yazınız.
4. Adım: <Doğru Değilse> yerine 2x - 1 yazılarak enter tuşuna basıldığında grafik ekrana gelir.
5. Adım: Giriş kısmına ^2 , 5 h yazarak enter tuşuna basınız. Tekrar giriş kısmına ^2 , 3 h
yazarak enter tuşuna basınız.
6. Adım: ^2 , 5 h noktası dâhil olmadığından bu noktanın üzerine sağ tıklayarak ayarlar butonunu
ve açılan pencerede sitil butonunu seçip içi boş olarak belirleyiniz. Böylece f (x)
fonksiyonun grafiği çizilmiş olur.
7. Adım: butonuna tıklayarak x ekseni üzerinde rastgele bir nokta seçiniz.
8. Adım: butonuna tıklayarak dik doğruyu seçiniz. x ekseni üzerindeki noktaya ve ardından
x eksenine tıklayarak x eksenine dik bir doğru çiziniz.
9. Adım: butonuna tıklayarak doğrunun grafiği kestiği noktayı seçiniz.
10. Adım: butonuna tıklayarak doğrunun grafiği kestiği noktaya ve ardından çizilen dik
doğruya tıklayarak y eksenine dik bir doğru çiziniz.
11. Adım: butonuna tıklayınız. y eksenine çizilen dik doğruyu seçerek y ekseni ile doğrunun
kesiştiği noktayı seçiniz.
12. Adım: butonuna tıklayarak doğru parçasını seçiniz. Doğrunun grafiği kestiği noktayı ve x
ekseni üzerindeki noktayı seçerek bir doğru parçası çiziniz. Ardından doğrunun grafiği
kestiği noktayı ve y ekseni üzerindeki noktayı seçerek bir doğru parçası daha çiziniz.
13. Adım: Dik doğruları, cebir penceresinin sol taraflarındaki

yapınız ve sol üstteki ok simgesine tıklayınız. : simgelerine tıklayarak görünmez
Matematik 12
185
Elde edilen grafikte,
: x ekseni üzerindeki nokta 2 ye sağdan yaklaştırıldığında f]xg in 3 e yaklaştığı gözlenir ve
lim+f ]xg = 3 olur.
x"2
: x ekseni üzerindeki nokta 2 ye soldan yaklaştırıldığında f]xg in 5 e yaklaştığı gözlenir ve

lim-f ]xg = 5 olur.
x"2
Türev
186
Alıştırmalar
1 x değişkeninin 5 sayısına sağdan yaklaşı- 7 : lim f ]xg - 2 $ lim - f ]xg = 3

x " 1- x "-1
mının matematiksel olarak nasıl ifade edi-
leceğini bulunuz. : lim + f ]xg + 2 $ lim+ f ]xg = - 4
x "-1 x"1
eşitliklerini sağlayan f ]xg fonksiyonu için

2 x değişkeni - 3 sayısına - 3 ten küçük ve lim f ]xg ve lim f ]xg limit değerleri birer
x "- 1 x"1
artan değerlerle yaklaştığına göre bu yak- gerçek sayı olduğuna göre bu limit değer-
laşım biçiminin matematiksel olarak nasıl
ifade edileceğini bulunuz. lerini bulunuz.
y
8
3 , ... 4, 0001 4, 001 4, 01 4, 1 4, 3 4, 5 5, 0
Yukarıdaki tabloda verilen değerlerle yakla-

şımın matematiksel olarak nasıl ifade edile-
ceğini bulunuz.
4 f ]xg = 2 olduğuna göre lim f ]xg ifadesi- y = f ^xh

x "- 2
nin değerini bulunuz.

Yukarıda f ]xg fonksiyonunun grafiği veril-
miştir. Bu grafiğe göre aşağıdaki limit de-
ğerlerini bulunuz.
5 : lim- f ]xg = 1 a) lim - f ]xg b) lim + f ]xg

x"1 x "-1
lim+ f ]xg =- 1
x "-1
: x"1
c) lim f ]xg ç) lim- f ]xg
olduğuna göre lim f ]xg değerini varsa
x "-1 x"0
x"1
bulunuz.
d) lim+ f ]xg e) lim f ]xg
x"0 x"0
f) lim- f ]xg g) lim+ f ]xg

x"1 x"1
6 : lim- f ]xg = a + 2
x"2
: lim+ f ]xg = b - 1 h) lim f ]xg i) lim- f ]xg
x"1 x"4
x"2
: lim f ]xg = 3
j) lim+ f ]xg k) lim f ]xg
x"2
eşitliklerini sağlayan f ]xg fonksiyonu için

x"4 x"4
a $ b çarpımını bulunuz.
Matematik 12
187
5.1.2. Limitin Özellikleri ve Uygulamaları
ÖZELLİK 1
a , c d R ve f ]xg = c sabit fonksiyon olmak üzere y
lim f ]xg = c
f ^xh = c
x"a c
olur.
O a
x
ÖRNEK
Gerçek sayılarda tanımlı f ]xg = 3 fonksiyonu veriliyor. Buna göre lim f ]xg + lim f ]xg toplamını
x "- 1 x"2
bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg = 3 sabit fonksiyonunun her noktadaki limit değeri 3 olacağından

lim f ]xg = 3 ve lim f ]xg = 3 olur.
x "-1 x"2
lim f ]xg + lim f ]xg = 6 bulunur.
x "-1 x"2
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = mx - 2x + 3 - n fonksiyonu veriliyor. f ]xg fonksiyonunun her a gerçek sayısı için
lim f ^x h = 2 olduğuna göre m $ n çarpımının değerini bulunuz.
x"a
ÇÖZÜM
f ]xg fonksiyonunun her a gerçek sayısı için limiti 2 olduğundan f ]xg fonksiyonu sabit fonksiyondur.
O hâlde 6 x d R için mx - 2x + 3 - n = 2 olur.
mx - 2x + 3 - n = 2 & ]m - 2g $ x + 3 - n = 2 olur. (Polinomların eşitliğinden)

14444244443 <
0 2
m-2 = 0 & m = 2
3 - n = 2 & n = 1 bulunur.
Bu durumda m $ n = 2 $ 1 = 2 olarak elde edilir.
ÖZELLİK 2
f ]x g = a n x + a n - 1 x
n n-1
+ ... + a1 x + a 0
polinom fonksiyonu olmak üzere her c gerçek sayısı için
lim f ]xg = f ]cg
x"c
olur.
Türev
188
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = x + x - 2 fonksiyonu veriliyor. Buna göre lim f ]xg değerini bulunuz ve grafik
2
x"3
üzerinde gösteriniz.
ÇÖZÜM
f ]xg bir polinom fonksiyonudur. Bu durumda fonksiyonun her noktasındaki limiti o noktadaki gö-
rüntüsüne eşit olacağından lim f ]xg = f ]3g = 3 + 3 - 2 = 10 bulunur.
2
x"3
y
y = f ^xh
x
O
Yukarıdaki f ]xg = x + x - 2 fonksiyonunun grafiği incelendiğinde x, 3 e hem sağdan hem de sol-

2
dan yaklaşırken f ]xg in 10 a yaklaştığı görülmektedir.
ÖRNEK
Aşağıdaki limit değerlerini bulunuz.

a) lim _ x - 1 i b) lim _]x + 1g3 - x + 2x - 1 i
2 2
x "-2 x"2
c) lim _ x - x + 1 i lim _ x + 3x + 3x + 2 i
2 3 2
ç)
x"0 x " 3 2 -1
ÇÖZÜM
Tüm seçeneklerde polinom fonksiyonların limit değerleri sorulduğundan istenen noktalardaki limit
değerleri fonksiyonların o noktalardaki görüntülerine eşit olacaktır.
Matematik 12
189
a) lim _ x - 1 i = ]- 2g2 - 1 b) lim _]x + 1g3 - x + 2x - 1 i = ]2 + 1g3 - 2 + 2 $ 2 - 1
2 2 2
x "-2 x"2
=3 = 27 - 4 + 4 - 1
= 26
c) lim _ x - x + 1 i = 0 - 0 + 1 lim _ x + 3x + 3x + 2 i = lim ^]x + 1g3 + 1 h

2 2 3 2
ç)
x"0 x " 3 2 -1 x " 3 2 -1
= ^3 2 - 1 + 1h + 1
3
=1
= ^3 2 h + 1
3
= 2+1
=3
ÖZELLİK 3
x"a
lim f ]xg ve xlim
"a
g ]xg limitleri mevcut olmak üzere
I. Toplama kuralı
lim ^f ]xg + g ]xgh = lim f ]xg + lim g ]xg

x"a x"a x"a
(İki fonksiyonun toplamının limiti, limitlerinin toplamıdır.)
II. Fark kuralı

lim ^f ]xg - g ]xgh = lim f ]xg - lim g ]xg
x"a x"a x"a
(İki fonksiyonun farkının limiti, limitlerinin farkıdır.)
III. Çarpma kuralı

lim ^f ]xg $ g ]xgh = lim f ]xg $ lim g ]xg
x"a x"a x"a
(İki fonksiyonun çarpımının limiti, limitlerinin çarpımıdır.)
IV. Sabit ile çarpma kuralı

lim ]k $ f ]xgg = k $ lim f ]xg ^k ! R h
x"a x"a
(Bir fonksiyonun bir sabitle çarpımının limiti, fonksiyonun limitinin bu sabitle çarpımıdır.)
V. Bölme kuralı
lim f ]xg

] g ] g f ]xg x"a
lim g ]xg
g x ! 0 ve lim g x ! 0 olmak üzere lim ] g =
x"a x"a g x
x"a
(İki fonksiyonun bölümünün limiti, bölen ile bölenin limitinin sıfır olmaması koşuluyla
bu fonksiyonların limitlerinin bölümüdür.)
Türev
190
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = 2x - x + 5 ve g : R " R , g ]xg = 3x + 1

2
fonksiyonları veriliyor. Buna göre aşağıdaki limit değerlerini bulunuz.

a) lim ^f ]xg + g ]xgh b) lim ^f ]xg - g ]xgh c) lim ^ f ]xg $ g ]xgh
x"2 x "-1 x "-2
f ]x g
ç) lim ^5 $ f ]xg + 2 $ g ]xgh d) lim ^- 2 $ f ]xgh
g ]x g
e) lim
x"3 x"1 x"0
ÇÖZÜM
f ]xg ve g ]xg birer polinom fonksiyonu olduğundan lim f ]xg = f ]ag ve lim g ]xg = g ]ag olur.
x"a x"a
a) lim ^f ]xg + g ]xgh = lim f ]xg + lim g ]xg = f ]2g + g ]2g

x"2 x"2 x"2
= _ 2 $ 2 - 2 + 5 i + ]3 $ 2 + 1 g
2
= 11 + 7
= 18 bulunur.
b) lim ^f ]xg - g ]xgh = lim f ]xg - lim g ]xg = f ]- 1g - g ]- 1g

x "-1 x "-1 x "-1
= ^ 2 $ ]- 1 g - ]- 1 g + 5 h - ^ 3 $ ]- 1 g + 1 h
2
= ]2 + 1 + 5 g - ]- 3 + 1 g
= 8 - ]- 2 g
= 10 bulunur.
c) lim ^f ]xg $ g ]xgh = lim f ]xg $ lim g ]xg = f ]- 2g $ g ]- 2g

x "-2 x "-2 x "-2
= ^2 $ ]- 2g2 - ]- 2g + 5 h $ ^3 $ ]- 2g + 1 h
= ]8 + 2 + 5 g $ ]- 6 + 1 g
= 15 $ ]- 5g
=- 75 bulunur.
ç) lim ^5 $ f ]xg + 2 $ g ]xgh = 5 $ lim f ]xg + 2 $ lim g ]xg = 5 $ f ]3g + 2 $ g ]3g

x"3 x"3 x"3
= 5 $ _ 2 $ 3 - 3 + 5 i + 2 $ ]3 $ 3 + 1 g
2
= 5 $ ]18 - 3 + 5g + 2 $ ]9 + 1g
= 5 $ 20 + 2 $ 10
= 120 bulunur.
d) lim ^- 2 $ f ]xgh =- 2 $ lim f ]xg =- 2 $ f ]1g

x"1 x"1
=- 2 $ _ 2 $ 1 - 1 + 5 i
2
=- 2 $ ]2 - 1 + 5g
=- 12 bulunur.
lim f ]xg
f ]x g x"0 f ]0 g
e) lim ] g = ] g = ] g
x"0 g x lim g x g 0
x"0
_2 $ 0 2 - 0 + 5i
= ]3 $ 0 + 1 g
= 5 bulunur.
Matematik 12
191
ÖZELLİK 4
lim f ]xg limiti mevcut olmak üzere n d Z için
x"a
lim 6f ]xg@ = 8 lim f ]xgB

n n
x"a
olur.
x"a
(Bir fonksiyonunun n. kuvvetinin limiti, limitinin n. kuvvetidir.)
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = x - 24x + 144 olduğuna göre lim f ]xg ifadesinin değerini bulunuz.
2 3
x " 14
ÇÖZÜM
lim f ]xg = lim _ x - 24x + 144 i

3 2 3
x " 14 x " 14
= lim ^]x - 12g2 h

3
x " 14
= lim ]x - 12g6
x " 14
= 8 lim ]x - 12gB
6
x " 14
= ]14 - 12g6
= 64 bulunur.
ÖZELLİK 5
lim f ]xg limiti mevcut ve n $ 2 olmak üzere
x"a
I. n tek doğal sayı ise

lim n f ]xg = n lim f ]xg olur.
x"a x"a
II. n çift doğal sayı ise

f ]xg $ 0 ve xlim
"a
f ]xg $ 0 ise xlim
"a
n f ] x g = n lim f ] x g olur.
x"a
ÖRNEK
lim ` 4 x 3 + x 2 + 1 - 3 - x 2 + x + 4 j ifadesinin değerini bulunuz.

x"4
ÇÖZÜM
lim ` 4 x 3 + x 2 + 1 - 3 - x 2 + x + 4 j = lim x + x + 1 - lim - x + x + 4

4 33 2 2
x"4 x"4 x"4
= 4 lim _ x + x + 1 i - 3 lim _ - x 2 + x + 4 i
3 2
x"4 x"4
4 3 2 3 2
= 4 +4 +1- -4 + 4 + 4
= 4 81 - 3 - 8
= 3 - ]- 2 g
= 5 bulunur.
Türev
192
ÖZELLİK 6
lim f ]xg limiti mevcut olmak üzere
x"a
lim f ]xg = lim f ]xg olur.

x"a x"a
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = x - 4x - 21 fonksiyonu veriliyor. Buna göre lim f ]xg ifadesinin değerini bulunuz.
2
x "- 2
ÇÖZÜM
lim x 2 - 4x - 21 = lim _ x - 4x - 21 i
2
x "-2 x "-2
= - 2 - 4 $ ]- 2g - 21
] g2
= 4 + 8 - 21
= 9 bulunur.
ÖZELLİK 7
lim f ]xg limiti mevcut olmak üzere, c pozitif gerçek sayısı için
x"a

f] x g lim f]xg
lim _c
x"a
i = cx"a olur.
ÖRNEK
2
x +x-1
lim 3 ifadesinin değerini bulunuz.
x"2
ÇÖZÜM
2
x +x-1 lim ]x 2 + x - 1g 2
2 +2-1 5
lim 3 =3 x"2
=3 = 3 = 243 bulunur.
x"2
ÖZELLİK 8
lim f ]xg limiti mevcut ve f ^x h 2 0 olmak üzere
x"a
lim f ]xg d R , b ! 1 ve b d R ise xlim _ log b f ]xgi = log b _ lim f ]xg i olur.
+ +
x"a "a x"a
ÖRNEK
lim `log 5 _ x - 2 ij ifadesinin değerini bulunuz.

3
x"3
ÇÖZÜM
lim `log 5 _ x - 2 ij = log 5 b lim _ x - 2 il = log 5 _3 - 2 i = log 5 25 = 2 bulunur.

3 3 3
x"3 x"3
Matematik 12
193
ÖZELLİK 9
a d R olmak üzere
( lim sin x = sin a
x"a
( lim cos x = cos a

x"a
( lim tan x = tan a ba ! r + r $ k , k d Zl

x"a 2
( lim cot x = cot a â ! r $ k , k d Z h olur.
x"a
ÖRNEK
sin x + 2 cot x
lim 3 cos x ifadesinin değerini bulunuz.
r
x" 3
ÇÖZÜM
r r 3 3
sin x + 2 cot x sin 3 + 2 cot 3 2 +2$ 3
lim 3 cos x = r = 1
r
x" 3 3 cos 3 3$ 2
7 3
= 36
2
7 3 2
= 6 $3
7 3
= 9 bulunur.
ÖRNEK
sin x $ cos x
lim 2 2 ifadesinin değerini bulunuz.
r
x " 12 sin x - cos x
ÇÖZÜM
sin 2x
64444444744444448
2 sin x $ cos x
sin x $ cos x 2 sin 2x
limr = limr = limr - 2 cos 2x
x " 12 - _cos x - sin x i
2 2 2 2
x " 12 sin x - cos x x " 12
144444444424444444443
cos 2x
= limr b - 2 $ tan 2x l
1
x" 12
=- 2 $ tan b 2 $ 12 l
1 r
1 3
=- 2 $ 3
3
=- 6 bulunur.
Türev
194
Parçalı Tanımlı Fonksiyonların Limiti
Z] g ]xg , x 1 a ise
]]
A , B 3 R , f | A " B olmak üzere f ]xg = [] c
]
, x = a ise
h ]xg
]]
, x 2 a ise
\
biçiminde tanımlı fonksiyonlar için fonksiyonun kuralının değiştiği noktalara kritik nokta
denir. f fonksiyonunda x = a noktası kritik noktadır.
{ x = a noktası dışında bir noktanın limiti araştırılırken o nokta fonksiyonun hangi
parçasına aitse o parçada limit araştırılır.
m 1 a ise xlim
"m
f ]xg = xlim
"m
g ]xg olur.
n 2 a ise xlim
"n
f ]xg = xlim
"n
h ]xg olur.
{ x = a noktasında fonksiyonun kuralı değiştiğinden bu nokta kritik noktadır.

Bu noktadaki limiti araştırılırken sağdan ve soldan limitleri incelenmelidir.
lim- f ]xg = lim- g ]xg = ,1 ve lim+ f ]xg = lim+ h ]xg = , 2 olsun.

x"a x"a x"a x"a
, 1 = , 2 = , & xlim
"a
f ]xg = , olur.
, 1 ! , 2 & xlim
"a
f ]xg yoktur.
ÖRNEK
2x - 3 , x # 2 ise
f ]xg = ) 2
x + 1 , x 2 2 ise
olduğuna göre lim f ]xg , lim f ]xg ve lim f ]xg değerlerini bulunuz.
x"1 x"2 x"3
ÇÖZÜM
Burada x = 1 ve x = 3 noktaları kritik nokta olmadığından fonksiyonun bu noktalardaki limiti bu

noktalardaki görüntüsüne eşittir.
: lim f ]xg = f ]1g lim f ]xg = f ]3g
:
x"1 x"3
= 2$1-3 2
= 3 +1
=- 1 bulunur. = 10 bulunur.
x = 2 noktası fonksiyonun kritik noktası olduğundan sağdan ve soldan limitleri incelenmelidir.

lim- f ]xg = lim- ]2x - 3g (Burada x, 2 ye soldan yaklaştığı için 2 den küçük
x"2 x"2
değerler alır. Bu nedenle f ]xg = 2x - 3 olarak seçilir.)
= 2$2-3
=1
lim+ f ]xg = lim+ _ x + 1i

2
(Burada x, 2 ye sağdan yaklaştığı için 2 den büyük
değerler alır. Bu nedenle f ]xg = x + 1 olarak seçilir.)
x"2 x"2 2
2
= 2 +1
=5
lim f ]xg ! lim f ]xg olduğundan lim f ]xg yoktur.
- + x"2
x"2 x"2
Matematik 12
195
ÖRNEK
Z]
]] - x 2 + x , x 1 3 ise
f ]xg = []
]
]] 1 , x = 3 ise
] 3x - 1 , x 2 3 ise
\
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu veriliyor. Buna göre aşağıdaki limitlerin değerini bulunuz.
a) lim f ]xg b) lim- f ]xg c) lim- f ]xg
x "-1 x"2 x"3
ç) lim+ f ]xg d) lim- f ]xg e) lim f ]xg
x"3 x"4 x"5
ÇÖZÜM
a) lim f ]xg = lim _ - x + x i b) lim- f ]xg = lim- _ - x + x i c) lim- f ]xg = lim- _ - x + x i

2 2 2
x "-1 x "-1 x"2 x"2 x"3 x"3
=-]- 1g2 + ]- 1g
2 2
=- 2 + 2 =- 3 + 3
=- 1 - 1 =- 4 + 2 =- 9 + 3
=- 2 =- 2 =- 6
ç) lim+ f ]xg = lim+ ]3x - 1g d) lim- f ]xg = lim- ]3x - 1g e) lim f ]xg = lim ]3x - 1g
x"3 x"3 x"4 x"4 x"5 x"5
= 3$3-1 = 3$4-1 = 3$5-1
= 9-1 = 12 - 1 = 15 - 1
=8 = 11 = 14 bulunur.
ÖRNEK
]Z] 2
]] x + 1 , x 1 2 ise
f ]xg = [] 1 , x = 2 ise
]]
] 2x - n , x 2 2 ise
\
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu veriliyor. lim f ]xg mevcut olduğuna göre lim f ]xg değerini
x"2 x"3
bulunuz.
ÇÖZÜM
Fonksiyonun x = 2 kritik noktasında limiti olduğundan bu noktadaki sağdan ve soldan limitleri

birbirine eşit olmalıdır.
lim- f ]xg = lim+ f ]xg & lim- _ x + 1 i = lim+ ]2x - ng
2
x"2 x"2 x"2 x"2
2
& 2 +1 = 2$2-n
& 5 = 4-n
& n =- 1 olur.
n =- 1 & lim f ]xg = lim ^2x - ^- 1 hh
x"3 x"3
= 2$3+1
= 7 bulunur.
Türev
196
Limitte Belirsizlik Durumu
Gerçek sayılarda tanımlı ve çarpanlarına ayrılabilen f ]xg ve g ]xg fonksiyonları için

f ]x g
lim f ]xg = 0 ve lim g ]xg = 0 olması durumunda xlim
0
" a g ]x g
limitinde 0 belirsizliği ortaya
x"a x"a
çıkar.
Burada x = a için f ]ag = 0 ve g ]ag = 0 olduğundan her iki fonksiyonun da ]x - ag biçiminde

çarpanı vardır.
Belirsizlik durumunda pay ve payda çarpanlarına ayrılır. Pay ve paydadaki ]x - ag çarpan-

ları sadeleştirilerek belirsizlik giderilir ve limit bulunur.
ÖRNEK
2
f : R - ! 1+ " R , f ]xg = x - 1 fonksiyonu veriliyor. Buna göre lim f ]xg ifadesinin değerini bulu-
x -1
x"1
nuz ve f ]xg fonksiyonunun grafiğini çiziniz.
ÇÖZÜM
2
lim f ]xg = lim x - 1 = 0 belirsizliği vardır.
x -1 0
x"1 x"1
2
^ x - 1 h $ ]x + 1 g
= lim ]x + 1g = 1 + 1 = 2 bulunur.
x -1
lim x - 1 = lim x-1
x"1 x"1 x"1
y
2 y = x + 1 doğrusunun 2
f ]x g = x - 1
f ]x g = x - 1
x -1 x -1
grafiği f ]xg in x = 1 de
^ x - 1 h]x + 1g tanımsız olduğu göz
= x-1 önüne alınarak yandaki
= x+1 gibi çizilir.
ÖRNEK
2
2x - 8
x"2 x -x-2
ÇÖZÜM
2 2
2x - 8 2$2 -8 0
lim = 2 = belirsizliği vardır.
x -x-2 2 -2-2 0
2
x"2
2 $ _ x - 4i 2 $ ^ x - 2h $ ]x + 2g 2 $ ]x + 2g
2 2
2x - 8
= lim ] g ] g = lim ]
x " 2 ^ x - 2 h $ ]x + 1g x + 1g
lim 2 = lim
x"2 x - x - 2 x"2 x - 2 $ x + 1 x"2
2 $ ]2 + 2g 8 bulunur.
= ]
2 + 1g
=3
Matematik 12
197
ÖRNEK
2 2
a -b
lim 3 3 ifadesinin değerini bulunuz.
a"b b -a
ÇÖZÜM
2 2 2 2
a -b b -b 0
lim 3 3 = 3 3 = 0 belirsizliği vardır.
a"b b -a b -b
-1
2
a -b
2
^ a - b h $ ]a + bg - 1 $ ]a + bg
lim 3 = lim = lim 2
a"b b - a 3 a " b ^b - a h $ _b 2 + ba + a 2i a " b _b + ba + a 2i
- 1 $ ]b + bg
= 2
_b + b $ b + b i
2
- 2b
= 2
3b
2
=- 3b bulunur.
ÖRNEK
x-2
x"2 x - 16
ÇÖZÜM
x-2 2-2 0
lim = 4 = belirsizliği vardır.
x - 16 2 - 16 0
x"2 4
x-2 x-2 x-2

lim = lim 2 2 = lim 2
_x i - 4 _ x - 4i_ x + 4i
4 2 2
x"2 x - 16 x " 2 x " 2
x-2
= lim
x " 2 ^ x - 2h^ x + 2h_ x 2 + 4i
1
= 4$8
1
= 32 bulunur.
ÖRNEK
2
5x - 20
lim 2 = 4 eşitliğini sağlayan a değerini bulunuz.
x"2 x - ax - 6
ÇÖZÜM
2
5x - 20 0
lim 2 = - 2 - 2a
x"2 x - ax - 6
x = 2 için verilen limit ifadesinin payı sıfır olur. Bu ifadenin paydasının sıfır olmaması durumunda
limit değeri 0 olur. Verilen limitin değerinin 4 olması, ifadenin paydasının da sıfır olması durumunda
ortaya çıkacak olan belirsizliğin giderilmesi ile mümkün olabilir. Buna göre - 2 - 2a = 0 & a =- 1
bulunur.
Türev
198
ÖRNEK
2
x -a
lim 3 - x =- 6 olduğuna göre a değerini bulunuz.
x"3
ÇÖZÜM
x = 3 için verilen limit ifadesinin paydası sıfır olur. Bu durumda limitin değerinin -6 olması an-
cak bu ifadenin payının da sıfır olması durumunda ortaya çıkacak olan belirsizliğin giderilmesi ile
2
mümkün olabilir. Buna göre x = 3 için x - a = 0 olmalıdır.
2
x = 3 & 3 -a = 0
& a = 9 bulunur.
ÖRNEK
2
3x - ax + 2
lim 3 ifadesinin değeri bir gerçek sayı olduğuna göre bu limit değerini bulunuz.
x"1 x -1
ÇÖZÜM
2
3x - ax + 2 5 - a
lim 3 = 0
x"1 x -1
x = 1 için verilen limit ifadesinin paydası sıfır olur. Bu durumda limitin değerinin bir gerçek sayı
olması ancak bu ifadenin payının da sıfır olması durumunda ortaya çıkacak olan belirsizliğin gi-
derilmesi ile mümkün olabilir. Buna göre 5 - a = 0 & a = 5 olur. Bu durumda
2
3x - 5x + 2 ]3x - 2g $ ^ x - 1h
lim = lim
x"1 3
x -1 x " 1 ^ x - 1h $ _ x 2 + x + 1i
3x - 2
= lim 2
x"1 x +x+1
3$1-2 1
= 2 = 3 bulunur.
1 +1+1
ÖRNEK
6
x -8
lim 4 =b
x" 2 x - a
eşitliğinde b sıfırdan farklı bir gerçek sayı olduğuna göre b değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
x - 8 ^ 2h - 8
6 6
0
lim 4
^ 2h - a
= 4 = 4-a
x" 2 x - a
x = 2 için verilen limit ifadesinin payı sıfır olur. Bu durumda limitin değerinin 0 dan farklı bir
gerçek sayı olması ancak bu ifadenin paydasının da sıfır olması durumunda ortaya çıkacak olan
belirsizliğin giderilmesi ile mümkün olabilir. Buna göre 4 - a = 0 & a = 4 bulunur. Bu durumda
Matematik 12
199
_ x - 2i _ x + 2x + 4i
6 2 4 2
x -8
lim 4 = lim
_ x - 2i _ x + 2i
2 2
x" 2 x - 4 x" 2
^ 2h + 2^ 2h + 4
4 2
=
^ 2h + 2
2
4+4+4
= 2+2
= 3 bulunur.
ÖRNEK
_ x - hi - x
2 2 4
lim 2 ifadesinin eşitini bulunuz.
h"0 h - 2h
ÇÖZÜM
_ x 2 - hi - x 4 _ x 2 - 0i - x 4 0
2 2
lim 2 = 2 = 0 belirsizliği vardır.
h"0 h - 2h 0 -2$0
_ x - hi - x
2 2 4 4 2 2 4
x - 2hx + h - x
h $ ]h - 2g
lim 2 = lim
h"0 h - 2h h"0
- h $ _2x - hi
2
h $ ]h - 2g
= lim
h"0
2
- 2x + 0
= 0-2
2
-2x
= -2
2
=x bulunur.
Uyarı
y
Yanda grafiği verilen f ^x h = x fonksiyonun
1
f ^xh = x
1 grafiği incelendiğinde x in sonsuza giderken
f ^x h in 0 a yaklaştığı görülmektedir. Benzer
şekilde x in eksi sonsuza giderken f ^x h in 0 a
yaklaştığı görülmektedir. Bu durumda
1
lim x = 0
x"3
x "-3 f ^xh " 0
x 1
f ^xh x"3 lim x = 0
x "-3
olur.
Türev
200
Limit Uygulamaları
ÖRNEK
2
f ]xg = * x - ax2 +
2 , x 1 2 ise
]ax - 1g - 3a , x $ 2 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun yalnız bir x değeri için limiti yoktur. Buna göre a nın alamaya-
cağı değerlerin toplamını bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg parçalı fonksiyonunun x = 2 dışında her x değeri için limiti vardır. O hâlde fonksiyonun x = 2
için limiti yoktur. Bu durumda fonksiyonun x = 2 için sağdan ve soldan limitleri birbirinden farklı
olmalıdır. Buna göre
lim- f ]xg ! lim+ f ]xg & 2 - a $ 2 + 2 ! ]a $ 2 - 1g2 - 3a
2
x"2 x"2
2
& 4 - 2a + 2 ! 4a - 7a + 1
2
& 4a - 5a - 5 ! 0 olur.
2
a sayısı 4a - 5a - 5 = 0 denkleminin kökleri olamayacağından a nın alamayacağı değerler top-
2 5
lamı 4a - 5a - 5 = 0 denkleminin kökler toplamı olan 4 olur.
ÖRNEK
y Yanda y = f ]x + 2g fonksiyonunun grafiği verilmiştir.

Buna göre aşağıdaki limit değerlerini bulunuz.
a) lim- f ]xg b) lim+ f ]xg

x"0 x"0
c) lim- f ]xg ç) lim+ f ]xg

x"2 x"2
ÇÖZÜM
f ^x + 2 h fonksiyonunun grafiğini x ekseni boyunca sağa doğru 2 birim öteleyerek f ^x h fonksiyo-

nunun grafiği aşağıdaki gibi elde edilir. Bu grafiğe göre
a) lim- f ]xg = 2
y
x"0
b) lim+ f ]xg = 3
x"0
c) lim- f ]xg = 4
x"2
x ç) lim+ f ]xg = 0 olarak bulunur.

x"2
Matematik 12
201
ÖRNEK
: a ve b pozitif gerçek sayılardır.

Z] a $ ]x + 2g - b - 1 , x10 ise
]]
]]
f ]xg = ][ log 2 _ x + 4 i
2
: ]]
, 0 # x 1 2 ise
]] 2
ax + b , 2#x ise
\
: f ]xg fonksiyonunun her x gerçek sayısı için limiti vardır.
Buna göre a ve b sayılarını bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg fonksiyonunun her x gerçek sayısı için limiti olduğuna göre x = 0 ve x = 2 kritik nokta-
larında da limiti vardır.
lim- f ]xg = lim+ f ]xg lim- f ]xg = lim+ f ]xg
x"0 x"0 x"2 x"2
a $ ]0 + 2g - b - 1 = log 2 _ 0 + 4 i log 2 _ 2 + 4 i =
2 2 2
a$2 +b
2a - b - 1 = log 2 4 log 2 8 = 4a + b
2a - b - 1 = 2 3 = 4a + b
2a - b = 3 .......... ]1g olur. 9 = 4a + b .......... ]2g olur.
2a - b = 3
+ 4a + b = 9 a = 2 & 4$2+b = 9
6a = 12 & a = 2 olur. b = 1 bulunur.
ÖRNEK
4 2
x -x +x+1
lim x+1 ifadesinin değerini bulunuz.
x "- 1
ÇÖZÜM
]- 1g4 - ]- 1g2 + ]- 1g + 1
4 2
x -x +x+1 0
lim x+1 = lim -1 + 1 = 0 belirsizlik durumu vardır.
x "-1 x "-1
x $ _x - 1i + x + 1
4 2 2 2
x -x +x+1
lim x+1 = lim x+1
x "-1 x "-1
x $ ]x - 1 g $ ]x + 1 g + ]x + 1 g
2
= lim x+1
x "-1
]x + 1 g $ _ x $ ]x - 1 g + 1 i
2
= lim
x "-1 ]x + 1 g
= lim _ x $ ]x - 1g + 1 i
2
x "-1
= ]- 1g2 $ ]- 1 - 1g + 1
= 1 $ ]- 2 g + 1
=- 1 bulunur.
Türev
202
ÖRNEK
y y
x x
Yukarıda f ]xg ve g ]xg fonksiyonlarının grafikleri verilmiştir. Buna göre aşağıdaki limit değerlerini
bulunuz.
g ]x g c) lim- _ f ^x h - 3 g ]xg i
a) lim- ;2f ]xg - E b) lim+ 6f ]xg $ g ]xg@
2
x"1 3 x"1 x"2
f ]x g f ]x g
d) lim+ a ] g + g ]xgk
1
ç) lim+ e) lim- ] g
x"2 g ]x g x"3 f x x"3 g x
ÇÖZÜM
lim- g ]xg
g ]x g
a) lim- ;2f ]xg - E = 2 $ lim- f ]xg - b) lim+ 6f ]xg $ g ]xg@ = lim+ f ]xg $ lim+ g ]xg
x"1
x"1 3 x"1 3 x"1 x"1 x"1
3 = 3$0
= 2$2- 3
=0
= 4- 1
= 3
lim+ f ]xg
f ]x g
c) lim- 7 f ^x h - 3 g ]xg A = lim- 7f ^xhA - lim- 73 g ]xgA cç)) lim+
2 2 x"2
g ]x g lim+ g ]xg
=
x"2 x"2 x"2 x"2
= 8 lim- f ^xhB - 3 lim- g ^xh

2 x"2
x"2 0
x"2 = lim+
2 3 x"2 1
= 2 - -1
= lim+ 0
= 4 - ^- 1h x"2
=5 =0
lim- f ]xg
d) lim+ a ] g + g ]xgk = lim+ ] g + lim+ g ]xg
1 1 ] g
e) lim- f x = x " 3
x " 3 g ]x g lim- g ]xg
x"3 f x x"3 f x x"3
x"3
+ lim g ]xg
1
lim+f ]xg x " 3 +
= 4
= 2
x"3
1 = 2 bulunur.
= 1 +0
=1
Matematik 12
203
Alıştırmalar
Z] 2
lim _ x + x + 1 i
2 ]] ax + bx + 2
1 , x11 ise
7 f ]xg = []
x"3
]
2ax , 1 # x 1 2 ise
ifadesinin değerini bulunuz. ]] 2
] x - bx - a - 1 , 2#x ise
\
biçiminde tanımlanan f ]xg fonksiyonunun
her x gerçek sayısı için limiti olduğuna göre
2 a + b toplamını bulunuz.
x -1
2 lim
x"1 x + 1
8 a = lim sin x
r
x " 24
lim _ x + ax - a + 2 i = 3
2
3 b = lim cos x
x"2
r
x " 24
c = lim cos x
r
x " 12

olduğuna göre a $ b $ c çarpımınının değe-
lim _ x + ax - 3b i =- 6
2
4 rini bulunuz.
x"3
olduğuna göre a nın b türünden eşitini

bulunuz. 2
3x - 12
9 lim x-2
x"2
lim _ x - x + 2 i = 8
2
5
x"a
olduğuna göre a nın alabileceği değerler lim ]sin x + cos xg
r
toplamını bulunuz. 10 x" 8
lim ]sin x - cos xg
r
x" 8

2
f ]xg = *
x +x , x12 ise
6 3
x-x , x$2 ise
biçiminde tanımlanan f ]xg fonksiyonu için x -e
4 2
aşağıdaki limit değerlerini bulunuz. 11 lim 2 e
x" e x - ln e
a) lim f ]xg b) lim f ]xg ifadesinin değerini bulunuz.
x "-1 x"0
c) lim f ]xg ç) lim f ]xg

x"1 x"2 2
x - 4x + 4
12 lim- 2
d) lim f ]xg e) lim f ]xg
x"2 2x - x - 6
x"3 x"5
Türev
204
2
15 f ]xg = *
6 6
t -x x - x , x 1 1 ise
13 lim ifadesinin eşitini bulunuz.
x"t x-t 3x + 1 , x $ 1 ise
]Z] 2x - 5 , x10 ise

]]
g ]xg = ][ x - 1 , 0 # x 1 4 ise
]] 2
] x +1 , 4#x ise
\
biçiminde tanımlı f ]xg ve g ]xg fonksiyon-
y
ları veriliyor. Buna göre aşağıdaki limit de-
14 ğerlerini bulunuz.
a) lim+ 6f ]xg + g ]xg@

x"1
b) lim- ^f ]xg $ g ]xgh

x"4
x g ]xg
c) lim c 2f ]xg - 3 $ m
2
x"3 2
f ]xg
y ç) lim+ ] g
x"0 g x
16 : lim f ]x - 3g = 5
x x"1
: lim f ]2x + 1g =- 2
x "- 1
lim f _ x - 1 i = 3
2
: x"2
Yukarıda f ]xg ve g ]xg fonksiyonlarının gra-

eşitliklerini sağlayan f fonksiyonu için aşa-
ğıdaki limit değerlerini bulunuz.
fikleri verilmiştir. Buna göre aşağıdaki limit
a) lim f ]x + 1g
değerlerini bulunuz.
x"2
a) lim - ^ f ]xg - g ]- xgh
x "-1
b) lim f ]x + 1g
x "- 2
b) lim+ ^f ]- xg + g ]xgh
x"1 c) lim f ]x - 1g
x "- 1
ç) lim f _ x - 2x i
2
c) lim- ^f ]1 - xg + g ]x - 1gh x "- 1
x"2
Matematik 12
205
5.1.3. Bir Fonksiyonun Bir Noktadaki Sürekliliği
Şekilde bir prizde şarja takılı bir cep telefonu görül-
mektedir. Bu telefonun şarj olabilmesi için elektrik
akımının sürekliliği sağlanmalıdır.
Görsel 5.2
y Bu cep telefonunun şarj kablosu dik koordinat siste-
minde modellenerek 6b , c@ nda bir fonksiyon grafiği
elde edilmiştir. 6b , c@ nda tanımlı olan bu fonksiyo-
nun grafiğinde de bir süreklilik vardır.
x
b O c
Görsel 5.3
A 3 R ve f : A " R , f ]xg bir fonksiyon olsun. a d A olmak üzere
lim f ]xg = f ]ag

x"a
eşitliği sağlanıyorsa f fonksiyonu x = a noktasında süreklidir denir.
Bir başka ifadeyle f ]xg fonksiyonunun bir x = a noktasındaki limitinin değeri fonksiyonun
o noktadaki görüntüsüne eşit oluyorsa f ]xg fonksiyonu x = a noktasında süreklidir.
Eğer f fonksiyonu A kümesinin her noktasında sürekli ise f fonksiyonu A kümesinde sürek-
lidir denir.
Uyarı
Süreklilik tanımına dikkat edilirse süreklilik araştırılan x = a değeri fonksiyonun tanım kümesi
olan A kümesinin bir elemanıdır. Buna göre bir fonksiyonun tanım kümesindeki bir noktada
sürekliliği araştırılır. Süreklilik araştırılan noktada fonksiyon sürekli değilse fonksiyona bu nok-
tada süreksizdir denir.
Türev
206
Uyarı
Polinom fonksiyonlarının en geniş tanım kümesi gerçek sayılar kümesi ve her noktadaki
limiti o noktadaki görüntüsüne eşit olduğu için polinom fonksiyonlar her x gerçek sayısı için
süreklidir.
ÖRNEK
f ]xg = x , g ]xg = x - x + 1 ve h ]xg = 2x + 3x - 5x - 1 fonksiyonlarının sürekli olduğu en ge-

2 5 2 3 2
niş kümeleri bulunuz.
ÇÖZÜM
f , g ve h fonksiyonları polinom fonksiyonlar olduğundan her x gerçek sayısı için tanımlı ve sürek-
lidir. Buna göre her üç fonksiyonun da sürekli oldukları en geniş küme R dir.
Uyarı
f ]xg ve g ]xg birer polinom fonksiyonu olmak üzere
f ]xg
h ]xg = ^g ^xh ! 0h
g ]xg
biçimindeki h ]xg fonksiyonları tanımlı oldukları en geniş kümede süreklidir.
ÖRNEK
2
f : R - ! 2 + " R , f ]xg = x - 2 fonksiyonunun sürekli olduğu en geniş kümeyi bulunuz.
x +2
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun pay ve paydasındaki ifadeler polinom fonksiyonlar olduğundan f fonksiyonunun
sürekli olduğu en geniş küme, fonksiyonun en geniş tanım kümesi olan R - ! 2 + dir.
ÖRNEK
f ^xh =
x+3
2 fonksiyonunun sürekli olduğu en geniş kümeyi bulunuz.
x - 3x + 3
ÇÖZÜM
sürekli olduğu en geniş küme, fonksiyonun en geniş tanım kümesi olacaktır.
2
f fonksiyonunun paydasından elde edilen x - 3x + 3 = 0 denkleminin diskriminantı negatif ol-
duğundan fonksiyonu tanımsız yapan x değeri yoktur. Bu durumda f fonksiyonunun en geniş
tanım kümesi olan R kümesi aynı zamanda f fonksiyonunun sürekli olduğu en geniş kümedir.
Matematik 12
207
ÖRNEK
f ]x g =
x-1
2
4x - mx + 9
fonksiyonu her x gerçek sayısı için sürekli olduğuna göre m nin alabileceği kaç farklı tam sayı
değeri olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
sürekli olduğu en geniş küme, fonksiyonun en geniş tanım kümesi olacaktır. f fonksiyonu, her
x gerçek sayısı için sürekli olduğundan her x gerçek sayısı için tanımlı da olmalıdır. Bu durum
f ]xg in paydasından elde edilen 4x - mx + 9 = 0 denkleminin diskriminantının negatif olması
2
hâlinde gerçekleşir.
D 1 0 & ]- mg2 - 4 $ 4 $ 9 1 0
2
& m - 144 1 0
2
& m 1 144
& m 1 12
& - 12 1 m 1 12 bulunur.
Bu durumda m nin alabileceği 23 farklı tam sayı değeri vardır.
ÖRNEK
a ! 0 olmak üzere
2
f ]x g =
x - mx + 2n
2
ax - 2x + 9
fonksiyonunun sürekli olduğu en geniş küme R - " k , olduğuna göre k gerçek sayısını bulunuz.
ÇÖZÜM
sürekli olduğu en geniş kümede bulunmayan k gerçek sayısı, verilen fonksiyonun tanım küme-
sinde de bulunmaz. Bu durumda fonksiyon sadece k gerçek sayısı için tanımsız olduğundan f ]xg
2
in paydasından elde edilen ax - 2x + 9 = 0 denkleminin diskriminantı 0 ve bu denklemin kökü k
olmalıdır.
D = 0 & ]- 2g2 - 4 $ a $ 9 = 0
& 4 - 36a = 0
& a = 1 olur.
9
1 1 2 2
a = 9 için denklem 9 x - 2x + 9 = 0 & x - 18x + 81 = 0 olur.
Buna göre k gerçek sayısı bu denklemin kökü olacağından

2 2
x - 18x + 81 = 0 & k - 18k + 81 = 0
& ]k - 9g2 = 0
& k = 9 bulunur.
Türev
208
Bir Fonksiyonun Grafiği Üzerinde Sürekli ve Süreksiz Olduğu Noktalar
y Yanda grafiği verilen f fonksiyonu her x gerçek

sayısı için tanımlı ve her noktadaki limiti fonksi-
yonun o noktadaki görüntüsüne eşit olacağından
fonksiyon her x gerçek sayısı için süreklidir. Bu
durumda fonksiyonun sürekli olduğu en geniş
küme R olur.
y Yanda grafiği verilen g fonksiyonu x = a nok-

tasında tanımlı ve limite sahip olmasına rağmen
bu noktadaki limiti görüntüsüne eşit olmadığından
b g fonksiyonu x = a noktasında sürekli değildir.
Bu durumda fonksiyonun sürekli olduğu en geniş
küme R - " a , olur.
a
x
y Yanda grafiği verilen h fonksiyonu x = a nok-

tasında tanımlı olmasına rağmen bu noktada
limiti olmadığından fonksiyon x = a noktasında
sürekli değildir. Bu durumda fonksiyonun sürekli
olduğu en geniş küme R - " a , olur.
a
x
y Yanda grafiği verilen t fonksiyonu x = a nok-

tasında tanımlı olmadığından a değeri fonksi-
yonun sürekli olduğu en geniş kümenin bir ele-
manı olamaz. Bu durumda fonksiyonun sürekli
olduğu en geniş küme R - " a , olur.
t
a
x
Matematik 12
209
ÖRNEK
y Yanda f : R " R , y = f ]xg fonksiyonunun

grafiği verilmiştir. Buna göre f ]xg fonksiyo-
nunun hangi x gerçek sayıları için sürekli
olmadığını bulunuz.
ÇÖZÜM
: x =- 3 noktasında fonksiyonun limiti olmadığından sürekli değildir.
: x =- 1 noktasında fonksiyonun limiti olmadığından sürekli değildir.
: x = 2 noktasında fonksiyonun limiti görüntüsüne eşit olmadığından sürekli değildir.
A 3 R ve f : A " R , f ]xg bir fonksiyon olsun. a d A olmak üzere

lim+ f ]xg = f ]ag oluyorsa f fonksiyonu x = a noktasında sağdan süreklidir denir.
x"a
lim- f ]xg = f ]ag oluyorsa f fonksiyonu x = a noktasında soldan süreklidir denir.

x"a
6a , b@ aralığında tanımlı bir fonksiyon â , b h aralığında sürekli, x = a noktasında sağdan

sürekli ve x = b noktasında soldan sürekli ise f fonksiyonu 6a , b@ nda süreklidir.
ÖRNEK
y Yanda 6-1, 3@ nda tanımlı y = f ]xg fonksiyonunun grafiği

verilmiştir. f fonksiyonunun sürekli olduğu en geniş aralığı
bulunuz.
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun grafiği incelendiğinde ^-1, 3 h nda sürekli olduğu görülür.

lim + f ]xg = f ]- 1g = 2 olduğundan f fonksiyonu x = -1 noktasında sağdan süreklidir.
x "- 1
lim- f ]xg = 3 ve f ^3 h = 1 olduğundan f fonksiyonu x = 3 noktasında soldan sürekli değildir.
x"3
Bu durumda f fonksiyonunun sürekli olduğu en geniş aralık 6-1, 3 h bulunur.
Türev
210
ÖRNEK
]Z] 3
]] - x - 2 , x 1-2 ise
f ]xg = ][
]
]] 5 , x =-2 ise
]] x 2 + 2 , x 2-2 ise
\
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun x =- 2 noktasında sürekli olup olmadığını bulunuz.
ÇÖZÜM
: lim - f ]xg = lim - _ - x 3 - 2 i : lim + f ]xg = lim + _ x 2 + 2 i

x "-2 x "-2 x "-2 x "-2
= 6 olur. = 6 olur.
lim f ]xg = lim f ]xg = 6 oldugundan
{ lim f ]xg = 6 olur.
x "- 2
-
x "- 2
+ x "- 2
Ancak f ]- 2g = 5 olduğundan lim f ]xg ! f ]- 2g olur. O hâlde f fonksiyonunun x =- 2 noktasın-

x "- 2
daki limiti, fonksiyonun o noktadaki görüntüsüne eşit olmadığından f fonksiyonu x =- 2 noktasında
sürekli değildir.
ÖRNEK
Z] 2
]] x + x + 2 , x 1 1 ise
f ]xg = []
]
]] 4 , x = 1 ise
] 5x - 1 , x 2 1 ise
\
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun x = 1 noktasında sürekli olup olmadığını bulunuz.
ÇÖZÜM
: lim- f ]xg = lim- _ x + x + 2 i

2
: lim+ f ]xg = lim+ ]5x - 1g : f ]1 g = 4 olur.
x"1 x"1 x"1 x"1
= 4 olur. = 4 olur.
lim f ]xg = lim f ]xg = f ]1 g = 4 bulunur.
- +
x"1 x"1
O hâlde f fonksiyonunun x = 1 noktasındaki limiti fonksiyonun o noktadaki görüntüsüne eşit oldu-

ğundan fonksiyon bu noktada süreklidir.
ÖRNEK
2x + a , x 1 3 ise
f ]x g = ) 2
x - 3a + 1 , x $ 3 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x = 3 noktasında sürekli olduğuna göre a değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
f fonksiyonu x = 3 noktasında sürekli olduğuna göre bu noktadaki sağdan limiti, soldan limiti ve
görüntüsü eşit olmalıdır.
lim- f ]xg = lim- ]2x + ag lim+ f ]xg = lim+ _ x - 3a + 1 i f ]3g = 10 - 3a olur.
2
: x"3 x"3
: x"3 x"3
:
= 6 + a olur. = 10 - 3a olur.
Matematik 12
211
lim f ]xg = lim f ]xg = f ]3g olması için 6 + a = 10 - 3a olmalıdır.
- +
x"3 x"3
6 + a = 10 - 3a & 4a = 4
& a = 1 bulunur.
ÖRNEK
ax - 2 , x 1 4 ise
f ]x g = * 2
x + 2a , x $ 4 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x = 4 noktasında sürekli değildir. Buna göre a nın alamayacağı
değeri bulunuz.
ÇÖZÜM
: lim- f ]xg = lim- ]ax - 2g : lim+ f ]xg = lim+ _ x 2 + 2a i : f ]4g = 16 + 2a

x"4 x"4 x"4 x"4
= 4a - 2 olur. = 16 + 2a olur.
Bu durumda f fonksiyonu x = 4 noktasında sürekli değilse 4a - 2 ! 16 + 2a olmalıdır.
4a - 2 ! 16 + 2a & 2a ! 18
&a!9
O hâlde a sayısı 9 değerini alamaz.
ÖRNEK
Z] ax + 2 , x 1-1 ise
]]
f ]xg = [] x + bx , - 1 # x 1 2
] 2
ise
]]
] 2ax - b , 2#x ise
\
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x =- 1 ve x = 2 noktalarında sürekli olduğuna göre a ve b
ÇÖZÜM
f ]xg fonksiyonu, x =- 1 ve x = 2 noktalarında sürekli olduğundan

lim f ]xg = lim f ]xg = f ]- 1g ve lim f ]xg = lim f ]xg = f ]2g olmalıdır.
- + - +
x "- 1 x "- 1 x"2 x"2
lim - f ]xg = lim + f ]xg = f ]- 1g & lim - ]ax + 2g = lim + _ x + bx i

2
x "-1 x "-1 x "-1 x "-1
-a+2 = 1-b
b - a =- 1 ...............]1g olur.
lim- f ]xg = lim+ f ]xg = f ]2g & lim- _ x + bx i = lim+ ]2ax - bg
2
x"2 x"2 x"2 x"2
4 + 2b = 4 a - b
4a - 3b = 4 .... ..................]2g olur.
3 b - a =- 1 a = 1 & b - a =- 1
+ 4a - 3b = 4 & b - 1 = -1
a = 1 bulunur. & b = 0 bulunur.
Türev
212
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği verilmiştir. ^f + g h]xg

fonksiyonu x = 1 noktasında sürekli olduğuna göre
lim g ]xg - lim g ]xg farkını bulunuz.
+ -
x"1 x"1
ÇÖZÜM
^f + gh]xg fonksiyonu x = 1 noktasında sürekli olduğundan
lim ^f + g h]xg = lim ^f + g h]xg olmalıdır. O hâlde

+ -
x"1 x"1
lim ^f + g h]xg = lim ^f + g h]xg & lim f ]xg + lim g ]xg = lim f ]xg + lim g ]xg
+ - + + - -
x"1 x"1 x"1 x"1 x"1 x"1
& 2 + lim g ]xg= 4 + lim g ]xg
+ -
x"1 x"1
& lim g ]xg - lim g ]xg = 2 bulunur.
+ -
x"1 x"1
Limitin Tarihsel Gelişimi

İlk kez 14. yüzyılda kullanılan “limit” kelimesi Latin kökenlidir ve Latincede “sınır veya sınırlılık” anlamına
gelmektedir. Matematikte süreklilik, türev ve integral kavramlarının temelinde yer alan matematikteki ana
kavramlardan biridir. Ayrıca fonksiyonların bir nokta civarındaki davranışlarını incelerken en kullanışlı araçtır.
Jean le Rond d’Alembert (Jon lö Run Dölamber) (1717-1783) limit kavramını ilk defa matematiksel temellere
dayandırmıştır. Ancak limit kavramının ilk sağlam tanımı Augustin Louis Cauchy (Ogüstin Luis Koşi) tarafın-
dan yapılmıştır. Limitin günümüzde kullanılan matematiksel tanımı ise Karl Weierstrass (Karl Vayırştras)
(1815-1897) tarafından oluşturulmuştur.
(Argün, Arıkan, Bulut ve Hacıoğlu, 2014)
Salih Zeki (1864-1921)

1864’te İstanbul’da dünyaya gelen Salih Zeki, lise yıllarında bir diferansiyel ifa-
denin integralini çözerek sınıf arkadaşlarının takdirini kazanmıştır. Arkadaşları
tarafından kendisine “Zeki” unvanı verilerek Salih Zeki adıyla anılmaya başlan-
mıştır. 1921 yılında hayatını kaybeden Salih Zeki, hayatı boyunca matematik
alanında birçok çalışma yapmıştır. Asâr-ı Bâkiye (Yüzyıllardan Geriye Kalan) ve
Kamus-u Riyaziyat (Matematik Ansiklopedisi) eserlerinde limit ve süreklilik ile
ilgili yapılan çalışmalara yer verilmiştir.
(Oral, 2003-I)
Görsel 5.4
Matematik 12
213
ÖRNEK
Z] 2
]] x - 2 , 2#x ise
]]
f ]xg = [] x + 3 , 2 1 x # 3 ise
]]
2
]] x - 2 , 3<x ise
\
fonksiyonunun grafiğini Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programında çiziniz ve fonksi-
yonun sürekliliğini inceleyiniz.
ÇÖZÜM

1. Adım: Giriş çubuğuna Eğer yazınız açılacak pencerede
Eğer (<şart>,<Doğruysa>,<Doğru Değilse>) ifadesini tıklayınız ve
2
Eğer ( 2 < x 1= 3 , x + 3 , x - 2 ) biçiminde yazarak enter tuşuna basınız.
Grafik ekranda belirecektir.
2. Adım: Giriş çubuğunda, ^2 , f ]2gh yazarak enter tuşuna basınız.

Giriş çubuğunda, ^ 3 , f ]3gh yazarak enter tuşuna basınız.
Giriş çubuğunda, ^ 2 , 5 h yazarak enter tuşuna basınız.
Giriş çubuğunda, ^ 3 , 7 h yazarak enter tuşuna basınız.
Bu işlemler yapıldığında fonksiyonun kritik noktaları ekranda belirecektir.
3. Adım: ^2 , 5 h noktası dâhil olmadığından grafikte bu noktanın üzerine sağ tıklayarak ayarlar
butonunu ve açılan pencerede sitil butonunu seçip içi boş olarak belirleyiniz. Aynı
işlemi ^3 , 7 h noktası için de yapınız.
4. Adım: butonuna tıklayarak x ekseni üzerinde bir nokta belirleyiniz.
5. Adım: butonuna tıklayarak x ekseni üzerinde seçilen noktaya ve x eksenine tıklayınız.

Böylece x eksenine dik bir doğru çizilmiş olur. butonuna tıklayarak çizilen dik doğru-
nun fonksiyonu kestiği noktayı işaretleyiniz.
6. Adım: Benzer şekilde butonuna tıklayarak bir önceki adımda çizilen doğruya fonksiyonu
kestiği noktada dik olan başka bir doğru çiziniz.
7. Adım: butonuna tıklayarak son çizilen doğrunun y eksenini kestiği noktayı işaretleyiniz.
8. Adım: butonuna tıklayarak fonksiyon üzerindeki noktadan eksen üzerindeki noktalara iki
tane doğru parçası çiziniz. Doğruları, sol tarafında bulunan
görünmez yapınız ve sol üstteki ok simgesine tıklayınız.
:
simgelerine tıklayarak
Türev
214
Elde edilen grafikte,
: x ekseni üzerindeki nokta 2 ye sağdan ve soldan yaklaştırıldığında f]xg in farklı değerlere yak-
laştığı gözlenir. Bu durumda fonksiyonun x = 2 noktasında limiti yoktur. Buna göre fonksiyon
bu noktada sürekli değildir.
: x ekseni üzerindeki nokta 3 e sağdan ve soldan yaklaştırıldığında f]xg in farklı değerlere yak-
laştığı gözlenir. Bu durumda fonksiyonun x = 3 noktasında limiti yoktur. Buna göre fonksiyon
bu noktada da sürekli değildir.
Matematik 12
215
Alıştırmalar
y 2
f ]x g =
1 x - 2x - 2
4 2
2x - x + a
fonksiyonunun sürekli olduğu en geniş küme
R - " k , olduğuna göre a oranını bulunuz.
k
]Z] 3x + 4b , x10 ise

Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği ]]
5 f ]xg = [] 2x - 2a , 0 # x 1 2 ise
verilmiştir. Buna göre ]]
] bx + 2 , 2# x ise
\
a) f ]xg fonksiyonunun hangi x değerleri biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x = 0
için sürekli olmadığını bulunuz. noktasında sürekli iken x = 2 noktasında
sürekli değildir. Buna göre b nin alamaya-
b) f ]xg fonksiyonunun limitinin olduğu cağı değeri bulunuz.
fakat sürekli olmadığı x değerlerini
bulunuz.
2
f ]xg = * 3x - ax , x # 2
6 ise
2x + a , x 2 2 ise
f ]x g =
2x - 1
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu her x ger-
2
]x - 1g_ x - 3x - 4 i
2
çek sayısı için sürekli olduğuna göre a de-
fonksiyonu veriliyor. Buna göre f ]xg fonk-
ğerini bulunuz.
siyonunun sürekli olduğu en geniş kümede
hangi x değerleri bulunmaz?
Z] ax - 2b , x11 ise
]]
7 f ]xg = [] 3x - 2a , 1 # x 1 3 ise
]
f ]x g =
3
x+2 ]]
2 ] bx - 6 , 3# x ise
ax - 3x + 2 \
fonksiyonu her x gerçek sayısı için sürekli biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu her x ger-
olduğuna göre a nın alabileceği en küçük çek sayısı için sürekli olduğuna göre a $ b
tam sayı değerini bulunuz. çarpımını bulunuz.
Türev
216
5.2. ANLIK DEĞİŞİM ORANI VE TÜREV
5.2.1. Türev Kavramı
Değişim Oranı
x konum (metre)
Yanda doğrusal olarak hareket eden bir ha-
x^ t h reketliye ait konum-zaman grafiği verilmiştir.
Bu hareketlinin t 0 . ve t . saniyeler arasında
x^ t h ortalama hızı; bu hareketlinin konumundaki
değişiminin, zamandaki değişime oranı ile
hesaplanır.
x ^t 0h
t zaman (saniye)
t0 t
{ V ort , bu hareketlinin t 0 . ve t . saniyeler arasındaki ortalama hızı
{ Dx , konumdaki değişimi
{ Dt , zamandaki değişimi olmak üzere ortalama hız
Dx x ] t g - x ^t 0 h
Vort = = t - t0 olur.
Dt
Burada Dx , x bağımlı ( t ye bağlı) değişkenin değişimidir.

Dt , t bağımsız değişkenin değişimidir.
Dx
Buna göre Vort = ifadesine değişim oranı denir.
Dt
ÖRNEK
Doğrusal olarak hareket eden bir hareketlinin zamana (saniye) bağlı konumu (metre)
x ] t g = 2t + 2 fonksiyonu ile verildiğine göre ilk 3 saniyedeki ortalama hızını bulunuz.
2
ÇÖZÜM
Bu hareketlinin ilk 3 saniyede konumundaki değişimi
Dx = x ]3g - x ]0g
= _2 $ 3 + 2i - _2 $ 0 + 2i
2 2
= 18 metre olur.
Bu hareketlinin ilk 3 saniyede zamandaki değişimi

Dt = 3 - 0
= 3 saniye olur.
Bu durumda ilk 3 saniyedeki ortalama hızı
Dx 18
V ort = = 3 = 6 m/sn. bulunur.
Dt
Matematik 12
217
ÖRNEK
x konum (km) Yanda doğrusal olarak hareket eden bir hareketliye ait
konum-zaman grafiği verilmiştir. Bu hareketlinin zama-
x] t g = t + 1
2
na bağlı konumu x ] t g = t + 1 fonksiyonu ile verildiği-

2
ne göre
a) Bu hareketlinin ilk 4 saatteki ortalama hızını bulunuz.
b) Bu hareketlinin 1. ve 4. saatler arasındaki ortalama

t zaman (saat) hızını bulunuz.
ÇÖZÜM
a) Bu hareketlinin ilk 4 saatte konumundaki değişimi

x konum (km)
x] t g = t + 1
2 Dx = x ]4g - x ]0g
= _4 + 1i - _0 + 1i
2 2
x ^4 h = 17 _b
bb = 16 km olur.
bb
`b Dx Bu hareketlinin ilk 4 saatte zamandaki değişimi
bb
bb
x ^0h = 1 144444424444443 a Dt = 4 - 0
Dt t zaman (saat)
4 = 4 saat olur.
Bu durumda hareketlinin ilk 4 saatteki ortalama hızı

Dx 16
V ort = = 4 = 4 km/sa. bulunur.
Dt
Bu hareketlinin ilk 4 saatteki ortalama hızı aynı zamanda bu fonksiyonun ilk 4 satteki değişim
oranıdır. Ayrıca bu fonksiyonun 0. ve 4. saatler arasındaki değişim oranı ^0 , 1 h ve ^4 , 17 h
noktalarından geçen doğrunun eğimine eşittir.
b) x konum (km)
x] t g = t + 1
2 Dx x ]4g - x ]1g
V ort = = 4-1
Dt
x ^4 h = 17 _b 17 - 2
bb = 3
`b Dx = 5 km/sa. bulunur.
bb
x ^1h = 2 =a
1 Dt
t zaman (saat)
1 4
Bu hareketlinin 1. ve 4. saatler arasındaki ortalama hızı aynı zamanda bu fonksiyonun 1. ve 4.

saatler arasındaki değişim oranıdır. Ayrıca bu fonksiyonun 1. ve 4. saatler arasındaki değişim
oranı ^1, 2 h ve ^4 , 17 h noktalarından geçen doğrunun eğimine eşittir.
Türev
218
Anlık Değişim Oranı ve Türev
x konum Yanda doğrusal olarak hareket eden bir hareket-

liye ait konum-zaman grafiği gösterilmiştir. Bu ha-
x] t g reketlinin t 0 . ve t. saniyeleri arasındaki ortalama
hızının
x^ t h
Dx x ] t g - x ^t 0 h
4 Dx Vort =
Dt
= t - t0
x ^t 0h 8 olduğu bilinmektedir.
Dt
t zaman
t0 t
Bu hareketlinin t 0 anındaki anlık hızı bulunmak istenirse t nin t 0 a yaklaşırken fonksiyonun

değişim oranı hesaplanmalıdır. Bu oran
x ] t g - x ^t 0 h
lim t - t0
t " t0
limiti ile hesaplanır. Bu limit değeri hareketlinin t 0 anındaki anlık hızı olup bu değer fonksiyo-
nun t 0 anındaki anlık değişim oranıdır. Bir fonksiyonun t 0 anındaki anlık değişim oranına
ise fonksiyonun t 0 noktasındaki türevi denir ve xl ^ t 0 h ile gösterilir. O hâlde
x ] t g - x ^t 0 h
xl^t 0 h = lim t - t0 olur.
t " t0
x konum
x^ t h
x^ t h
x ^t 0h
t zaman
t0 t
x ] t g fonksiyonunun t 0 . ve t. zamanlar arasındaki değişim oranının _ t 0 , x _ t 0 ii ve ^t , x ] t gh

noktalarından geçen doğrunun eğimi olduğu belirtilmişti. Yukarıdaki grafik incelendiğinde t ,
t 0 a yaklaşırken
x] t g - x_t 0i
lim t - t0
t " t0
limitinin değerinin eğrinin t 0 noktasındaki teğeti olan d doğrusunun eğimine eşit olduğu gö-
rülür. O hâlde bir fonksiyonun herhangi bir noktasındaki türevi, fonksiyonun o noktadaki teğe-
tinin eğimine eşittir.
Matematik 12
219
ÖRNEK
x konum (metre) Yanda doğrusal olarak hareket eden bir hareketliye ait
konum-zaman grafiği ve grafiğe t = 3 noktasında çizi-
x^ t h = t + t + 2
2
len teğeti verilmiştir.
d
Bu hareketlinin zamana bağlı konumu x ] t g = t + t + 2
2
fonksiyonu ile tanımlandığına göre bu hareketlinin 3. sa-

niyedeki anlık hızının (anlık değişim oranı) kaç m/sn.
olduğunu bulunuz.
t zaman (saniye)
ÇÖZÜM
1. Yol:
x konum (metre) Bir hareketlinin t 0 anındaki anlık hızı t 0 noktasındaki
x^ t h = t + t + 2
2 türevi olan f l _t 0 i a eşittir. Bir fonksiyonun bir t 0 nok-
d tasındaki türevi ise fonksiyona o noktada çizilen teğetin
_b
bb eğimine eşit olduğundan fonksiyonun 3. saniyedeki an-
bb
b lık hızı d doğrusunun eğimi olan m d = tan a değerine
`b 14
bb 14
bb eşittir. m d = 2 = 7 olur. O hâlde bu hareketlinin 3. sa-
1 a b
[ 3a t zaman (saniye) niyedeki anlık hızı 7 m/sn. dir.
2
2. Yol:
f] t g - f_t 0i
f l ^t 0 h = lim & f l ^3 h = lim f ] t g - f ]3g
t " t0 t - t0 t"3 t-3
2
t + t + 2 - 14
= lim t-3
t"3
2
= lim
t + t - 12 b 0 belirsizligi
{l
t"3 t-3 0
]t - 3 g ]t + 4 g
= lim t-3
t"3
= 7 m/sn. bulunur.
ÖRNEK
Doğrusal olarak hareket eden bir hareketlinin saat olarak zamana bağlı yer değişimi km olarak
f ] t g = t - 4 fonksiyonu ile tanımlandığına göre bu hareketlinin 3. saatteki anlık hızını (anlık deği-
2
şim oranını) bulunuz.
ÇÖZÜM
f ] t g - f ]3 g
2 2
lim
t -4-5 t -9
= lim t - 3 = lim t - 3 b 0 belirsizligi
{l
t"3 t - 3 t"3 t"3 0
Türev
220
2
t -9 ]t - 3 g ]t + 3 g
lim t - 3 = lim t-3
t"3 t"3
= 6 km/sa. bulunur.
Soldan ve Sağdan Türev
A 3 R , f : A " R ve a ! A için
f ]xg - f ]ag limiti varsa bu limit değerine f fonksiyonunun x = a

{ lim-
x"a x-a noktasındaki soldan türevi denir ve f l ^ a - h ile gösterilir.
f ]xg - f ]ag limiti varsa bu limit değerine f fonksiyonunun x = a

{ lim+
x"a x-a noktasındaki sağdan türevi denir ve f l ^ a + h ile gösterilir.
Türev Tanımı
A 3 R , f : A " R ve a ! A için f sürekli olmak üzere
f ]x g - f ]a g f ]x g - f ]a g & f ]xg - f ]ag

lim x - a = xlim x-a lim x - a
x"a
limitine f fonksiyonunun x = a
x " a- " a+
noktasındaki türevi denir ve f l ]ag ile gösterilir.
Böylece f fonksiyonun x = a noktasındaki türevi

f ]xg - f ]ag
f l ^ a h = xlim
"a x-a

biçiminde tanımlanır.
ÖRNEK
f l ] x g = 3x - x
2
:
: f ]1 g = 5
f ]x g - 5
olduğuna göre lim x - 1 ifadesinin değerini bulunuz.
x"1
ÇÖZÜM
İstenen limit ifadesinde 5 yerine f ]1 g yazılırsa bu limit değerinin f l ]1g e eşit olduğu görülür.
f ]x g - 5 f ]x g - f ]1 g
lim x - 1 = lim x - 1
1
x" x"1
= f l ]1 g
2
= 3 .1 - 1
= 2 bulunur.
Matematik 12
221
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = x fonksiyonunun x = 2 noktasındaki türevinin değerini türev tanımını kullanarak

bulunuz.
ÇÖZÜM
f fonksiyonu x = 2 noktasında süreklidir. f fonksiyonunun bu noktada soldan ve sağdan türevle-

ri incelenirse
] g ] g f ]x g - f ]2 g
: fl _2 -
i = lim- f x - f 2
x"2 x-2 : f l _ 2 i = lim+ x - 2
+
x"2
x-2 x-2
: = lim- x - 2
x"2
: = lim+ x - 2
x"2
: = lim- 1
x"2
: = lim+ 1
x"2
: = 1 olur. : = 1 olur.
f l _ 2 i = f l _ 2 i = 1 & f l ^2 h = 1 bulunur.
- +
f ]x g - f ]a g
f fonksiyonunun x = a noktasındaki türevi olan f l ]ag = xlim
"a x-a ifadesinde
x - a = h dönüşümü yapılırsa
x"a&h"0 (x a ya yaklaşıyor ise h 0 a yaklaşır.)
x - a = h & x = a + h olur.
Bu durumda f fonksiyonunun x = a noktasındaki türevi
f ]a + hg - f ]ag
f l ]ag = lim h
h"0
biçiminde de ifade edilebilir.
ÖRNEK
f : R " R , f ] x g = 5x
2
fonksiyonunun x = 3 noktasındaki türevinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]3 + h g - f ]3 g 5 $ ]3 + hg2 - 5 $ 3
2
f l ]3g = lim h = lim h
h"0 h"0
2
45 + 30h + 5h - 45
= lim h
h"0
h $ ]30 + 5hg
= lim h
h"0
= 30 bulunur.
Türev
222
Bir f ]xg fonksiyonunun x = a noktasındaki türevi
f ]a + h g - f ]a g
f l ]ag = lim h
h"0
olduğundan herhangi bir x noktasındaki türevi

f ]x + hg - f ]xg
f l ]xg = lim h
h"0
df ]xg l ]xg = dy
limiti ile bulunur. Burada f l ]xg = dx veya f dx olarak gösterilebilir.
d
dx ifadesine türev operatörü denir.
ÖRNEK
f ]xg = 5 ve g ^x h = 2x fonksiyonlarının türevini türev tanımını kullanarak bulunuz.

3
ÇÖZÜM
f ]x + h g - f ]x g g ]x + h g - g ]x g
: fl ]xg = lim : gl ]xg = lim h
h"0 h h"0
2 $ ]x + hg3 - 2x
5-5 3
= lim h = lim
h"0 h"0 h
0 3 2 2 3 3
= lim h 2x + 6x h + 6xh + 2h - 2x
h"0 = lim h
= lim 0 h"0
h $ _ 6x + 6xh + 2h i
h"0 2 2
= 0 bulunur. = lim h
h"0
2
= 6x bulunur.
Türev Alma Kuralları
f | R " R ve c d R olmak üzere y
f ]xg = c ise f l ]xg = 0 olur. c f ^xh = c
]x + h g - f ]x g
f ^x h = c & f l ]xg = lim f
h"0 h
= lim
c-c ^f ]x + hg = c ve f ]xg = c h
h"0 h
0
= lim h
h"0
= lim 0
h"0
= 0 bulunur.
Matematik 12
223
ÖRNEK
f ]xg = ax - 2x + bx + x + 2 fonksiyonunun her x noktasındaki türevi sıfır olduğuna göre a ve b

2 2
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun her x noktasındaki türevi sıfır olduğundan f fonksiyonu sabit fonksiyon olmalıdır.
Bu durumda
f ]xg = ]a - 2g x + ]b + 1g x + 2 & a - 2 = 0 ve b + 1 = 0
2
144424443 144424443
0 0
& a = 2 ve b =- 1 bulunur.
a d R ve n d Q olmak üzere
f ]xg = a $ x ise f l ]xg = a $ n $ x

n n-1
olur.
_ x - y i = ^x - y h_ x i
n n n-1 n-2 n-3 2 n-2 n-1
+x $y+x $y +f+x$y +y
özdeşliği ve türev tanımı kullanılarak f l ]xg = a $ n $ x

n-1
eşitliği elde edilir.
]x + h g - f ]x g
f ^x h = a $ x & f l ]xg = lim f
n
h"0 h
a $ ^x + h hn - a $ x
n
= lim h
h"0
^x + h hn - x
n
= lim c a $ m
h"0 h
^x + h hn - x
n
= a $ lim h
h"0
^ x + h - x h_^x + h hn - 1 + ^x + h hn - 2 $ x + ^x + h hn - 3 $ x 2 + f + x n - 1 i
= a $ lim h
h"0
h $ _^x + h h + ^x + hh $ x + ^x + h h i
n-1 n-2 n-3 2 n-1
$x +f+x
= a $ lim h
h"0
= a $ _x i
n-1 n-2 n-3 2 n-1
+x $x+x $x +f+x
= a $ _x
n-1
+x
n-1
+x
n-1
+f+x i n-1
14444444444444444444244444444444444444443
n tane
n-1
= a$n$x
ÖRNEK
f ]xg = 3x ve g ^x h =- 2x
5 4
fonksiyonlarının türevini bulunuz.
Türev
224
ÇÖZÜM
: f ] x g = 3x & f l ] x g = 5 $ 3x g ]xg =- 2x & gl ]xg =- 2 $ 4x

5 5-1 4 4-1
: 3
4
: = 15x bulunur. : =- 8x bulunur.
ÖRNEK
f ]xg = x ve g ]xg = 3 fonksiyonlarının türevini bulunuz.

1 1
x
ÇÖZÜM
f ]x g = x = x & f l ]x g = - 1 $ x g ]x g = & gl ]xg = - 3 $ x

1 -1 -1 - 1 1 -3 -3 - 1
: : x
3 =x
-2
: =-x
: =- 3 $ x
-4
1
: = - 2 bulunur.
x : 3
=- 4 bulunur.
x
ÖRNEK
f ]xg = x ve g ]xg =
1
fonksiyonlarının türevini bulunuz.
x
ÇÖZÜM
1
1 - 1 -1
g ]x g =
1
1 1 -1
f ]x g = x = x 2 & f l ]x g = 2 $ x 2 = x 2 & gl ^x h =- 2 $ x 2
1
: : x
-
1 -1 1 -3
: =2 $x 2 =- 2 $ x 2
1
: =
2 x
bulunur. =-
1
3
bulunur.
2 x
ÖRNEK
3
f ]x g =
x
fonksiyonunun türevini bulunuz.
x
ÇÖZÜM
1 1
f ]x g = f ]xg = x & f l ]xg = - 1 $ x 6
3 x -6 - -1
x 6
1 1 -7
x3 =- 6 $x 6
= 1
x2 1
=- 6 7
bulunur.
1 1
-2 6$ x
= x3
1
-6
=x olur.
Matematik 12
225
ÖRNEK
f ]x g =
x x
5 3
fonksiyonunun türevini bulunuz.
x
ÇÖZÜM
9 9
f ]x g = f ]xg = x 10 & f l ]xg = 10 $ x 10
x x 9 -1
5 3
x 1
1 9 -
1 = 10 $ x 10
x $x2
= 3 9
x5 = bulunur.
1 3
10 $ 10 x
1+ 2 - 5
=x
9
= x 10 olur.
Uyarı
d
dx ifadesi türev operatörü olmak üzere
d ]x g d f ]x g
Y
dx f = dx = f l ]xg
d ]x g d g ]x g
Y
dx g = dx = gl ]xg
dy
Y l
dx = y biçiminde gösterilir.
ÖRNEK
df ]xg
f ]xg = x 3 x olduğuna göre dx ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
4
4 4 -1
f ]x g = x 3 x f ]x g = x 3 & f l ]x g = 3 $ x 3
1
= x$x3 4 1
= 3 $x3
4
= x 3 olur. 43 x
= 3 bulunur.
ÖRNEK
f ]xg = 2x fonksiyonu veriliyor. f l ]ag = 216 eşitliğini sağlayan a değerini bulunuz.

4
ÇÖZÜM
f ]xg = 2x & f l ]xg = 8x olur. f l ]ag = 216 & 8a = 216

4 3 3
3
a = 27
a = 3 bulunur.
Türev
226
ÖRNEK
3
f ]x g =
x
fonksiyonunun grafiğine x = 4 apsisli noktasında çizilen teğetinin eğimini bulunuz.
x
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun grafiğine x = 4 apsisli noktasında çizilen teğetinin eğimi f l ]4g olur. Buna göre
3 3
f l ]x g = f l ]4 g =
5
f ]x g = 5 5 -1 5x x & 5$4$ 4
f ]x g = x 2 & f l ]x g = 2 $ x 2
x x
= 1 2 2
x
x2 = 20 bulunur.
5 3
1
3- 2 = 2 $x2
=x
5 5x x
= x2 = 2 olur.
ÖRNEK
f ]xg = 2ax fonksiyonu veriliyor. f l ]- 3g =- 108 olduğuna göre f l ]1g değerini bulunuz.
3
ÇÖZÜM
f ]xg = 2ax & f l ]xg = 6ax a =- 2 & f ]xg =- 4x

3 2 3
& f l ]- 3g = 6a ]- 3g2 & f l ]xg =- 12x 2

- 108 = 54a & f l ]1g =- 12 bulunur.
a =- 2 olur.
ÖRNEK
3
f ]xg = ax g ]x g = b f l ]- 3g = gl ]2g
2 x
: : :
olduğuna göre a $ b çarpımını bulunuz.
ÇÖZÜM
3 2
f ]xg = ax & f l ]xg = 2ax g ]xg = b & gl ]xg = b f l ]- 3g = gl ]2g & - 6a = b
2 x 3x 12
& f l ]- 3g =- 6a
& gl ]2g = 12
& - 6a $ b = 12
b & a $ b =- 2 bulunur.
ÖRNEK
f ]x g - f ]2 g
f ]xg = ax
3
: : lim
x"2 x-2 = 6
ÇÖZÜM
f ]x g - f ]2 g & l ]2g = 6 olur. f l ]xg = 3ax & f l ]2g = 3a $ 2

2 2
lim x-2 = 6 f
x"2
6 = 12a
1
f ]xg = ax & f l ]xg = 3ax
3 2
olur. a = 2 bulunur.
Matematik 12
227
ÖRNEK
: n tek doğal sayıdır.

f ]xg =- 2 x
a n
:
g ]x g = ]a + 2 g x
n-1
:
g ]h - 2 g - g ]- 2 g
: f l ]2g = lim h
h"0
olduğuna göre n nin a türünden eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
n-1
f ]xg =- 2 x & f l ]xg =-
a n a$n$x
2
g ]x g = ]a + 2 g x & gl ]xg = ]a + 2g]n - 1g x

n-1 n-2
g ]h - 2 g - g ] - 2 g
f l ]2g = lim h
& f l ]2g = gl ]- 2g olur.
1h44444444444
"0
424444444444443
gl ]-2g
n-1
f l ]2g = gl ]- 2g & - = ]a + 2g]n - 1g]- 2gn - 2 _ n tek ise ]- 2gn - 2 = - 2 i
a$n$2 n-2
2
= ]a + 2g]n - 1g_ - 2 i
n-2 n-2
-a$n$2
=-]a $ n - a + 2n - 2g $ 2
n-2 n-2
-a$n$2
- a $ n =- a $ n + a - 2n + 2
2n = a + 2
a+2
n= 2 bulunur.
df ]xg
Bir f ]xg fonksiyonunun türevi olan dx için

d b df ]xg l d f ]xg
2
dx dx = 2
dx
ifadesine f ]xg fonksiyonunun ikinci mertebeden türevi denir ve f ll ]xg ile gösterilir.
ÖRNEK
f ]xg =- x fonksiyonu veriliyor. Buna göre f ll ^2 h değerini bulunuz.

6
ÇÖZÜM
f ]xg =- x & f l ]xg =- 6x f ll ]xg =- 30 $ x & f ll ]2g =- 30 $ 2

6 5 4 4
& f ll ]xg =- 6 $ 5 $ x
4
=- 30 $ 16
& f ll ]xg =- 30x
4
olur. =- 480 bulunur.
Türev
228
ÖRNEK
d f ]x g
2
f ]x g =
1
2 olduğuna göre 2 ifadesinin eşitini bulunuz.
x dx
ÇÖZÜM
] g
f ]xg = & df x = f l ]xg =- 2 $ x olur.
1 -2 -3
2 =x dx
x
d f ]x g
2
2 = dx f l x = f ll x =- 2 $ ]- 3g $ x
d ^ ] gh ] g
-4
dx
-4
= 6$x
6
= 4 bulunur.
x
ÖRNEK
f ]xg = x x fonksiyonunun ikinci mertebeden türevini bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]x g = x x
3
3 3 -1 3 1 3 1 1 -1
f ]x g = x 2 & f l ]x g = 2 $ x 2 f l ]xg = 2 $ x 2 & f ll ]xg = 2 $ 2 $ x 2
1
= x$x2 3 1 3 -1
3
= 2 $ x 2 olur. = 4 $x 2
= x2 3
= bulunur.
4 x
Michel ROLLE (Mişel ROL) (1652 - 1719)

1652 yılında Fransa’da doğan ve bir ilkokul öğretmeni
olan Rolle, çağdaşları olan Newton (Nivton) ve Leibnitz’in
(Leyibnitz) sistematik olarak geliştirdikleri diferansiyel ve
integral hesap kuramının karşıtlarından ve en çok eleş-
tirenlerden biri olmasına rağmen polinomların köklerini
araştırırken bulmuş olduğu ve günümüzde kendi ismi ile
anılan Rolle teoremi bu kuramın temel yapı taşlarından
biri olmuştur. Rolle aynı zamanda bir x sayısının n inci de-
receden kökünü temsil etmede kullandığımız n x sembo-
lünü ilk kullanan kişi olarak da bilinmektedir.
(Zill ve Warren, 2013)
Görsel 5.5
Matematik 12
229
Alıştırmalar
f ]xg = x $ 3 x fonksiyonunun türevini bu-
2
1 x (metre) 7
x ] t g = t + 3t + 1
2
lunuz.
df ]xg
f ]x g =
3
8 2 olduğuna göre dx ifadesi-
t (saniye) 2x
nin eşitini bulunuz.
Yukarıda doğrusal olarak hareket eden bir
hareketliye ait konum-zaman grafiği veril-
miştir.Buna göre bu hareketlinin
d f ]x g
6 2
f ]xg = 6 olduğuna göre
a) İlk 3 saniyedeki ortalama hızının kaç x
9 2 ifadesinin
m/sn. olduğunu bulunuz. dx
eşitini bulunuz.
b) 2. saniyedeki anlık hızının kaç m/sn.
olduğunu bulunuz.
f l ] x g = 2x + x
2
2 : 10 f ]xg = x
3
olduğuna göre f l ]27g değerini
: f ]- 1 g = 5 3 2
x
f ]x g - 5
olduğuna göre lim x + 1 ifadesinin bulunuz.
x "- 1
değerini bulunuz.
11 f ]xg = 2x
3 Doğrusal olarak hareket eden bir hareket- 4
fonksiyonunun grafiğine han-
linin saat olarak zamana bağlı yer değişi- gi noktasından çizilen teğetinin eğiminin
mi km olarak f ] t g = t + 3t - 2 fonksiyonu
2
- 216 olduğunu bulunuz.
ile tanımlandığına göre bu hareketlinin 2.
saatteki anlık hızını (anlık değişim oranını)
bulunuz. 12 f ]xg = x
3
fonksiyonunun grafiğine x = 2
apsisli noktasında çizilen teğetinin eğimi,
f ]xg = x - 2ax + b
2
4 : başka bir x = a apsisli noktasında çizilen
f ]h - 1g - f ]- 1g teğetinin eğimine eşit olduğuna göre a de-
: lim
h"0 h =4
ğerini bulunuz.
f l ]xg = ax - 2x + 1
2
5 :
f ]xg - f ^ 2 h 13 f ]xg = ax 2 fonksiyonunun grafiğine
: lim x - 2
x"2
=9
1
x =- 4 apsisli noktasında çizilen teğeti,
g ]xg = ax fonksiyonunun grafiğine x = 1
2
apsisli noktasında çizilen teğetine para-

f ^x h = 2x fonksiyonunun grafiğine x =- 2
3
6
lel olduğuna göre a nın pozitif değerini
apsisli noktasında çizilen teğetinin eğimini
bulunuz. bulunuz.
Türev
230
5.2.2. Bir Fonksiyonun Bir Noktada ve Bir Aralıkta Türevlenebilirliği
A 3 R , f : A " R ve a ! A için f sürekli olmak üzere
f fonksiyonunun x = a noktasındaki sağdan ve soldan türevleri birbirine eşit ise f fonksiyonu

x = a noktasında türevlenebilirdir.
{ f l ^ a + h = f l ^ a - h = k & f l ]ag = k olur.
{ Bir f fonksiyonu â , bh ndaki her noktada türevlenebilir ise bu fonksiyon â , bh nda tü-
revlenebilirdir.
Yanda verilen y = f ]xg fonksiyonunun

y grafiği incelenirse a ya soldan yaklaşır-
k ken eğriye çizilen teğetin d doğrusu ve
d a ya sağdan yaklaşırken çizilen teğetin k
y = f ^xh doğrusu olduğu görülür.
Bu durumda d doğrusunun eğimi md ve

k doğrusunun eğimi mk olarak ifade edi-
lirse
f l _ a i = m d ve f l _ a + i = m k
-
x
a olur.
O hâlde f fonksiyonunun x = a noktasında türevi yoktur. f fonksiyonunun x = a noktasında sü-

rekli olmasına rağmen bu noktada türevi yoktur. Bu tür f fonksiyonunun â, f â hh noktalarına fonk-
siyonun kırılma noktası denir.
Uyarı Yanda verilen R - " a , kümesinde tanımlı f ]xg fonk-

y siyonun grafiği incelendiğinde tanımlı olduğu aralık-
y = f ^xh taki
Y x = b ve x = c noktalarında süreksizdir. Bir

fonksiyonun bir noktadaki türevi fonksiyonun
grafiğine o noktasında çizilen teğetinin eğimine
x eşit olduğundan fonksiyonun b ve c noktaların-
a b c d da türevi yoktur.
Y x = d apsisli noktası fonksiyonun kırılma nokta-

sı olduğundan fonksiyonun d noktasında türevi
yoktur.
Matematik 12
231
S O N UÇ
_ Bir fonksiyon herhangi bir x = a noktasında sürekli değilse bu x = a noktasında
türevli de değildir.
_ Bir fonksiyon türevli olduğu her noktasında süreklidir.
_ Bir fonksiyonun kırılma noktalarında türevi yoktur.
ÖRNEK
y Yanda grafiği verilen gerçek sayılar kümesinde

tanımlı f ]xg fonksiyonunun hangi x değerleri için
türevinin olmadığını bulunuz.
y = f ^xh
x
ÇÖZÜM
: f ]xg fonksiyonu, x = - 2, x = - 1 ve x = 5 noktalarında sürekli olmadığından fonksiyon bu

noktalarda türevli değildir.
: x = 2 apsisli noktası f fonksiyonunun kırılma noktası olduğundan fonksiyonun x = 2

noktasında türevi yoktur.
O hâlde f ]xg fonksiyonu x =- 2 , x =- 1, x = 2 ve x = 5 noktalarında türevli değildir.
ÖRNEK
y Yanda grafiği verilen R - " -3 ,- 1 , kümesinde

y = f ^xh tanımlı f ]xg fonksiyonunun türevlenebilir olduğu
en geniş kümeyi bulunuz.
x
ÇÖZÜM
: f ]xg fonksiyonu, x =- 3 ve x =- 1 noktalarında tanımlı değildir.
: f ]xg fonksiyonu, x = 1 noktasında sürekli olmadığından bu noktada türevli değildir.
: x =- 2 apsisli noktası f fonksiyonunun kırılma noktası olduğundan fonksiyonun x =- 2

noktasında türevi yoktur.
O hâlde f ]xg fonksiyonun türevlenebilir olduğu en geniş küme R - " - 3 , - 2 , - 1, 1 , olur.
Türev
232
ÖRNEK
2
f ]x g = *
x , x 1 2 ise
- 2x , x $ 2 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun x = 2 noktasında varsa türevini bulunuz.
ÇÖZÜM
x = 2 noktası fonksiyonun kritik noktası olduğundan önce bu noktada süreklilik incelenirse

lim-f ]xg = lim-x lim+f ]xg = lim+^- 2x h
2
: x"2 x"2
: x"2 x"2
= 4 olur. = - 4 olur.
f ]xg fonksiyonunun x = 2 noktasında sağdan ve soldan limitleri farklı olduğundan fonksiyon
bu noktada sürekli değildir. f ]xg fonksiyonu x = 2 noktasında sürekli olmadığından bu noktada
türevli değildir.
ÖRNEK
Z] 3 2
]] x , x 1 1 ise
f ]xg = [] 1
]
]] , x $ 1 ise
] x
\
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun x = 1 noktasında varsa türevini bulunuz.
ÇÖZÜM
x = 1 noktası fonksiyonun kritik noktası olduğundan önce bu noktada sürekliliği incelenirse
lim-f ]xg = lim- x lim f ]xg = lim+ f ]1g = 1 olur.

3 2 1
:x"1 x"1
:
x " 1+ x"1 x :
= 1 olur. = 1 olur.
O hâlde f ]xg fonksiyonu x = 1 noktasında süreklidir.
f l ^1 - h değerini bulmak için f ]xg =

3 2
: x seçilir.
2
f ]x g = x & f ]x g = x 3
3 2
1
& f l ]x g = 2 x 3
-
3
& f l _ 1 i = 2 olur.
-
3
: f l ^1 h değerini bulmak için f ]xg =

+ 1
seçilir.
x
-1
f ]x g =
1 & ]x g
f =x 2
x
3
& f l _ 1 + i =- 1 x 2
-
2
& f l _ 1 + i =- 2 olur.
1
f fonksiyonunun x = 1 noktasındaki sağdan türevi ile soldan türevi birbirine eşit olmadığından f
fonksiyonunun x = 1 noktasında türevi yoktur.
Matematik 12
233
S O N UÇ
Bir fonksiyonun sürekli olduğu bir noktada türevi olmayabilir.
ÖRNEK
2
f ]x g = *
-x , x10 ise
2
x , x $ 0 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun x = 0 , x =- 3 ve x = 2 noktalarındaki türevini araştırınız.
ÇÖZÜM
x = 0 noktası f fonksiyonunun kritik noktası olduğundan önce bu noktada süreklilik incelenirse
lim-f ]xg = lim-_ - x i lim+f ]xg = lim+ x f ]0g = 0 olur.

2 2
: x"0 x"0
: x"0 x"0
:
= 0 olur. = 0 olur.
O hâlde f ]xg fonksiyonu x = 0 noktasında süreklidir.
f l _0 i değerini bulmak için f ]xg =- x seçilir.

2
: -
f ]xg =- x & f l ]xg =- 2x

2
& f l _ 0 - i = 0 olur.
f l _ 0 i değerini bulmak için f ]xg = x seçilir.

2
: +
f ] x g = x & f l ] x g = 2x
2
& f l _ 0 + i = 0 olur.
O hâlde f fonksiyonu x = 0 noktasında sürekli olup sağdan ve soldan türevleri de birbirine eşit
olduğundan fonksiyonun x = 0 noktasında türevi vardır ve bu noktadaki türevi f l ]0g = 0 olur.
x 1 0 için f fonksiyonu sürekli ve türevlidir. f fonksiyonunun x =- 3 noktasındaki türevini bulmak

için f ]xg =- x 2 seçilir.
f ]xg =- x 2 & f l ]xg =- 2x

& f l ]- 3g =- 2 $ ^- 3 h
& f l ]- 3g = 6 olur.
x 2 0 için f fonksiyonu sürekli ve türevlidir. f fonksiyonunun x = 2 noktasındaki türevini bulmak

için f ]xg = x 2 seçilir.
f ] x g = x 2 & f l ] x g = 2x
& f l ]2 g = 2 $ 2
& f l ]2g = 4 olur.
Türev
234
5.2.3. Türevlenebilen İki Fonksiyonun Toplamının, Farkının,
Çarpımının ve Bölümünün Türevi
f ^x h ve g ^x h türevlenebilir iki fonksiyon olmak üzere

d ^^ f + g h]xgh ^ f ]xg + g ]xgh
{ ^f + g h]xg fonksiyonunun türevi dx = l
= f l ]xg + gl ]xg olur.
(İki fonksiyonun toplamının türevi fonksiyonların türevlerinin toplamıdır.)
^f + g h^x + h h - ^f + g h^x h
^f + g hl^x h = lim
h"0 h
f^x + hh + g^x + hh - f^xh - g^xh
= lim h
h"0
f^x + hh - f^xh + g^x + hh - g^xh
= lim h
h"0
f^x + hh - f^xh g^x + hh - g ^xh
= lim h + lim h
h"0 h"0
1444444444442444444444443 144444444444424444444444443
f l ^xh gl ^x h
= f l ^x h + gl ^x h
d ^^ f - g h]xgh ^ f ]xg - g ]xgh

{ ^f - g h]xg fonksiyonunun türevi dx = l
= f l ]xg - gl ]xg olur.
(İki fonksiyonun farkının türevi fonksiyonların türevlerinin farkıdır.)
^f - g h^x + h h - ^f - g h^x h
^f - g hl^x h = lim
h"0 h
f^x + hh - g^x + hh - f^xh + g^xh
= lim h
h"0
f^x + hh - f^xh - g^x + hh + g^xh
= lim h
h"0
f ^ x + hh - f ^ xh - ^ g ^ x + hh - g ^ xhh
= lim h
h"0
f^x + hh - f^xh g^x + hh - g ^xh
= lim h - lim h
h"0 h"0
1444444444442444444444443 144444444444424444444444443
f l ^xh gl ^x h
= f l ^x h - gl ^x h
ÖRNEK
f ]xg = x + x + x + x + 1 fonksiyonunun türevini bulunuz.

2 1
ÇÖZÜM
1
1 -1
f ]x g = x + x + x + x 2 + 1 & f l ] x g = 2x + 1 + ] - 1 g $ x
2 -1 -2
+ 2x 2
& f l ]xg = 2x + 1 - 12 + 1 bulunur.

x 2 x
Matematik 12
235
ÖRNEK
: f ]xg = ax + bx - 2
2
: ^f + g hl^2 h = 3
: g ]xg = 2ax - 2a + b ^f - g hl^3 h =- 1

:
olduğuna göre a ve b değerlerini bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg = ax + bx - 2 & f l ]xg = 2ax + b

2
& f l ]2g = 4a + b ve f l ]3g = 6a + b olur.

g ]xg = 2ax - 2a + b & gl ]xg = 2a
& gl ]2g = 2a ve gl ]3g = 2a olur.
^f + g hl^2 h = f l ]2g + gl ]2g ^f - g hl^3 h = f l ]3g - gl ]3g

3 = 4a + b + 2a - 1 = 6a + b - 2 a
3 = 6a + b ............. ]1g olur. - 1= 4a + b ............... ]2g olur.
]1g ve ]2g denklemleri ortak çözülürse
-1 6a + b = 3
+ 4a + b =- 1 a = 2 & 4 $ 2 + b =- 1
- 2a =- 4 & a = 2 bulunur. & b =- 9 bulunur.
f ]xg ve g ]xg türevlenebilir iki fonksiyon olmak üzere

d ^^ f $ g h]xgh ^ f ]xg $ g ]xgh
{ ^f $ g h]xg fonksiyonunun türevi dx = l
= f l ]xg $ g ]xg + gl ]xg $ f ]xg olur.
^f $ g h^x + h h - ^f $ g h^ x h
^f $ g hl^x h = lim
h"0 h
f ^x + hh $ g ^x + hh - f ^xh $ g ^xh
= lim h
h"0
f ^x + hh $ g ^x + hh - f ^xh $ g ^x + hh + f ^xh $ g ^x + h h - f ^xh $ g ^xh

= lim h
h"0
g ^x + h h $ 6f ^x + h h - f ^xh@ + f ^x h $ 6g ^x + h h - g ^x h@
= lim h
h"0
g ^x + h h $ 6f ^ x + h h - f ^ xh@ f ^ xh $ 6g ^ x + h h - g ^ x h@
= lim h + lim h
h"0 h"0
f^x + hh - f^xh g^x + hh - g^xh

= lim g ^ x + hh $ lim h + lim f ^ xh $ lim h
h"0 h"0 h"0 h"0
14444444244444443 1444444444442444444444443 14444244443 144444444444424444444444443
g^ x h f l^xh f^ x h gl ^xh
= f l ^x h $ g ^x h + gl ^x h $ f ^x h
Türev
236
ÖRNEK
f ]xg = 2x - x ve g ]xg = x + x olduğuna göre f ]xg $ g ]xg fonksiyonunun türevini bulunuz.

2 1
ÇÖZÜM
1. Yol: 2. Yol:
^f $ g hl]xg = b_ 2x - x i $ b x + 1 lll ^f $ g hl^x h = f l ^x h $ g ]xg + gl ]xg $ f ]xg
2
x
= ] 4x - 1 g $ b x + 1 l d 1 n _ 2 i
= _ 2x - x + 2x - 1 il x + 1 - 2 $ 2x - x
3 2
x
2 1 2 1
2
= 6x - 2x + 2 olur. = 4x + 4 - x - x + 2x - x - 2 + x
2
= 6x - 2x + 2 olur.
f ve g fonksiyonlarının çarpımının türevi bulunurken
1. yolda önce ^f $ g h^x h çarpım fonksiyonu bulundu. Ardından türev alındı.
2. yolda iki fonksiyonun çarpımının türevi kuralı uygulandı.
ÖRNEK
f ]xg = ^x 3 - x 2 + 2x - 1 h^2x 2 - 3x - 2 h olduğuna göre f fonksiyonunun x = 1 noktasındaki türevi-

ni bulunuz.
ÇÖZÜM
f l ]xg = __ x - x + 2x - 1 i_ 2x - 3x - 2 iil
3 2 2
= _ x - x + 2x - 1 il $ _ 2x - 3x - 2 i + _ 2x - 3x - 2 il $ _ x - x + 2x - 1 i
3 2 2 2 3 2
= _ 3x - 2x + 2 i $ _ 2x - 3x - 2 i + ]4x - 3g_ x - x + 2x - 1 i
2 2 3 2
f l ]1g = _ 3 $ 1 - 2 $ 1 + 2 i $ _ 2 $ 1 - 3 $ 1 - 2 i + ]4 $ 1 - 3g_ 1 - 1 + 2 $ 1 - 1 i
2 2 3 2
= 3 $ ]- 3 g + 1 $ 1
=- 8 bulunur.
ÖRNEK
f ]xg = ]x - 1g]x - 2g]x - 3g]x - 4g]x - 5g olduğuna göre f l ]3g değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg = ]x - 3g $ ]x - 1g]x - 2g]x - 4g]x - 5g & f l ]xg = gl ]xg $ h ]xg + hl ]xg $ g ]xg
144424443 144444444444444424444444444444443
g ]x g h ]x g
& f l ]3g = gl ]3g $ h ]3g + hl ]3g $ g ]3g
= 1 $ h ]3g + hl ]3g $ 0
= h ]3 g
= ]3 - 1g]3 - 2g]3 - 4g]3 - 5g
= 4 bulunur.
Matematik 12
237
f ]xg ve g ]xg türevlenebilir iki fonksiyon ve g ]xg ! 0 olmak üzere
d cc f m^ hm c f ]xg ml
{ a g k^x h fonksiyonunun türevi
f
dx g x = g ]xg
f l ]xg $ g ]xg - gl ]xg $ f ]xg
olur.
^ g ]xgh2
=
a gf k^x + h h - a gf k^xh
a g k ^xh = lim
f l
h"0 h
f^x + hh f^xh
g^x + hh g^xh
-
= lim h
h"0
f^x + hh $ g^xh - f^xh $ g^x + hh
g^xh $ g^x + hh
= lim h
h"0
f ^x + hh $ g ^xh - f ^xh $ g ^x + hh - f ^xh $ g ^xh + f ^xh $ g ^xh

= lim
h"0 h $ g^xh $ g^x + hh
f ^x + hh $ g ^xh - f ^xh $ g ^xh - f ^xh $ g ^x + hh + f ^xh $ g ^xh

= lim d n
1
g ^xh $ g ^x + hh
$ h
h"0
1 g ^x h $ 6f ^x + h h - f ^x h@ - f ^x h $ 6g ^x + h h - g ^x h@
= lim $ lim
h"0 g ^xh $ g ^x + h h h " 0 h
g ^x h $ 6f ^x + h h - f ^x h@ f ^x h $ 6g ^x + h h - g ^x h@
$ lim c m
1
g ^xh $ g ^xh h " 0
= h - h
g ^x h $ 6f ^x + h h - f ^x h@ f ^x h $ 6g ^x + h h - g ^x h@
= 1 c
2 $ hlim - lim m
^g ^x hh "0 h h"0 h
JK N
f ^x + h h - f ^x h g ^x + h h - g ^x h OOO
$ Kg ^x h $ lim - f ^x h $ lim
1 KK
=
^g ^x hh2 KK h"0 h h"0 h OO
14444444444244444444443 1444444444442444444444443O
L f l ^xh gl ^x h P
$ ^g ^x h $ f l ^x h - f ^x h $ gl ^x hh
= 1
^g ^x hh2
f l ^x h $ g ^x h - gl ^x h $ f ^x h
=
g 2 ^xh
ÖRNEK
f ]xg = x 3 - 1 ve g ]xg = x 2 olduğuna göre a g k]xg fonksiyonunun türevini bulunuz.

f
Türev
238
ÇÖZÜM
1. Yol: 2. Yol:
f l ^x h $ g ^x h - gl ^x h $ f ^x h
a gf kl]xg = d x -2 1 n
l a gf kl]xg =
3
x ^g ^x hh2
1 l 3 x 2 $ x 2 - 2x $ ^ x 3 - 1 h
3
=d 2 - 2n
x
=
x x ^x 2 h2
= ^x - x -2 hl
3x 4 - 2x 4 + 2x
=
x4
= 1 + 2x -3
x 4 + 2x
2 =
= 1 + 3 bulunur. x4
x
x3 + 2
= bulunur.
x3
1. yolda a g k^x h bölüm fonksiyonu bulundu. Ardından türev alındı.
f
2. yolda iki fonksiyonun bölümünün türevi kuralı uygulandı.
ÖRNEK
f ]xg = x 2 - 3x ve g ]xg = x 3 + x olduğuna göre c m ]2g değerini bulunuz.

g l
f
ÇÖZÜM
^ 3x 2 + 1 h $ ^ x 2 - 3x h - ^ 2x - 3 h $ ^ x 3 + x h
a k]xg = x2 + x & a k ]xg =
g 3 g l
f x - 3x f 2 ^ x - 3x h
2
^3 $ 2 + 1h $ ^2 - 3 $ 2h - ^2 $ 2 - 3h $ ^2 3 + 2h
& a f k ]2 g =
2 2
g l
&
^2 2 - 3 $ 2 h2
13 $ ^- 2 h - 1 $ 10
= =
^- 2 h2
- 26 - 10
= = 4
= =- 9 bulunur.
ÖRNEK
f ]xg = x + 1 fonksiyonunun x = 4 noktasındaki türevinin değerini bulunuz.

x+1
ÇÖZÜM
$ ]x + 1 g - 1 $ ^ x + 1 h
1
f ]x g = x + 1 & f l ]x g =
x+1 2 x c^ x hl = 1 m
]x + 1 g2 2 x
- 1 $ ^ 4 + 1h
1 ]4 + 1 g 5
$
& f l ]4 g =
2 4 4 - 3 =- 7 bulunur.
]4 + 1g2
= 25 100
Matematik 12
239
5.2.4. İki Fonksiyonun Bileşkesinin Türevi
f ve g türevlenebilir iki fonksiyon olmak üzere y = ^f o gh]xg bileşke fonksiyonu için

y = ^f o gh]xg & y = f ^g ]xgh olur.
Bu ifadede u = g ]xg dönüşümü yapılırsa u = g ]xg ve y = f ]ug olur.
_b
y = f ]u g & ]ug bbb
dy
du = f l b
`b ifadeleri taraf tarafa çarpılırsa
u = g ]x g & du
= g l ]xg bbb
# dx b
a
dy du
f l ]ug $ gl ]xg &
dy
dx = f
l ^g ]xgh $ gl ]xg olur.
14444244443 f;
du $ dx =
l ^g]xgh
dy
dx
O hâlde y = ^f o gh]xg bileşke fonksiyonunun türevi yl = f l ^ g ]xgh $ gl ]xg olarak elde edilir.
dy dy du
dx = du $ dx ifadesine ise zincir kuralı denir.
ÖRNEK
f ] x g = 5x ve g ]xg = x + 1 fonksiyonları veriliyor. Buna göre ^f o gh]xg fonksiyonunun türevini

2 3
bulunuz.
ÇÖZÜM
1. Yol: 2. Yol:
^f o g h]xg = f ^g ]xgh f ]xg = 5x & f l ]xg = 10x
2
= f_x + 1i g ]xg = x + 1 & gl ]xg = 3x

3 3 2
= 5 $ _x + 1i
3 2
^f o g hl]xg = f l ^g ]xgh $ gl ]xg
= 5 _ x + 2x + 1 i
6 3
= f l _ x + 1 i $ 3x
3 2
6 3
= 10 _ x + 1 i $ 3x
= 5x + 10x + 5 olur. 3 2
^f o g hl]xg = 30x + 30x

5 2
bulunur. 5 2
= 30x + 30x bulunur.
3. Yol:
^f o gh]xg = f ^g ]xgh ifadesinde g ]xg = u dönüşümü yapılırsa y = f ]ug olur.
y = f ]ug & y = 5u
2 dy du
du ve dx değerleri zincir kuralında yerlerine yazılırsa
dy
& du = 10u
dy dy du dy 2
u = g ]x g & u = x + 1
&
dx = du $ dx dx = 10u $ 3x
3
= 10 _ x + 1 i $ 3x
du 2 3 2
& dx = 3x olur.
5 2
= 30x + 30x bulunur.
1. yolda önce ^f o gh]xg bileşke fonksiyonu bulundu. Ardından türev alındı.
2. yolda bileşke fonksiyonun türevinin kuralı kullanıldı.
3. yolda zincir kuralı kullanıldı.
Türev
240
ÖRNEK
dy
y = 2 _ x - x + 1 i olduğuna göre dx ifadesinin eşitini bulunuz.
3 4
ÇÖZÜM
3
u = x - x + 1 dönüşümü yapılarak zincir kuralı uygulanırsa
4 dy 3
y = 2u & du = 8u
3 du 2
u = x - x + 1 & dx = 3x - 1 olur.
dy du
du ve dx değerleri zincir kuralında yerlerine yazılırsa
_ 3x 2 - 1 i
dy dy du dy 3
&
dx = du $ dx dx = 8u $
= 8 _ x - x + 1 i $ _ 3x - 1 i olarak bulunur.
3 3 2
S O N UÇ
a ! R , n ! Q ve f ]xg sıfırdan farklı türevlenebilir bir fonksiyon olmak üzere
y = a $ 6f ]xg@ & yl = a $ n $ 6f ]xg@ $ f l ]xg olur.

n n-1
ÖRNEK
f ]xg = 2 _ x - x i fonksiyonunun türevini bulunuz.

3 5
ÇÖZÜM
f ]x g = 2 _ x - x i & f l ]x g = 2 $ 5 $ _ x - x i $ _ 3x - 1 i
3 5 3 5-1 2
= 10 $ _ x - x i $ _ 3x - 1 i bulunur.
3 4 2
ÖRNEK
f ]x g =
2
x + x fonksiyonunun türevini bulunuz.
ÇÖZÜM
1
f ]xg = x + x & f ]xg = _ x + x i 2
2 2
1
& f l ] x g = 2 _ x + x i 2 $ ] 2x + 1 g
1 2 -1
2x + 1
= 2
bulunur.
2 x +x
Matematik 12
241
ÖRNEK
f ]x g = olduğuna göre f l ]5g değerini bulunuz.

1
3 2
x +2
ÇÖZÜM
1
f ]x g =
1 & f ]x g = _ x 2 + 2 i
-3
3 2
x +2
4
& f l ]xg =- 3 _ x + 2 i 3 $ 2x
1 2 -
4
& f l ]5g =- 3 _ 5 + 2 i 3 $ 2 $ 5
1 2 -
4
=- 3 ^27 h- 3 $ 10
1
4
=- 3 _ 3 i 3
10 3 -
10 -4
=- 3 $ 3
10
=- 243 bulunur.
ÖRNEK
f ]2xg = x + x - 3
3 2
olduğuna göre f l ]2g ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]2xg = x + x - 3 ifadesinde x = 1 yazılırsa

3 2
f ]2 $ 1g = 1 + 1 - 3 & f ]2g =- 1
3 2 3
& f ]2g =- 1 olur.
f ]2xg = x + x - 3 eşitliğinde her iki tarafın türevi alınırsa

3 2
3 $ f ]2xg $ 6f l ]2xg $ 2@ = 2x + 1 olur. Bu eşitlikte x = 1 yazılırsa

2
3 $ f ]2 g $ f l ]2 g $ 2 = 3
2
3 $ ]- 1g2 $ f l ]2g $ 2 = 3
6 $ f l ]2 g = 3
f l ]2g = 2 bulunur.
1
Türev
242
ÖRNEK
f _ x - 1 i - g ]- 3xg = x - x
2 2 1
olduğuna göre 3 gl ]6g - 4 f l ]3g ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
f _ x - 1 i - g ]- 3xg = x - x eşitliğinde her iki tarafın türevi alınırsa

2 2 1
2x $ f l _ x - 1 i + 3 gl ]- 3xg = 2x + 12 olur. Bu eşitlikte x =- 2 yazılırsa

2
x
- 4 f l ]3g + 3 gl ]6g =- 4 + 4 & 3 gl ]6g - 4 f l ]3g =- 4 bulunur.
1 15
ÖRNEK
2
: y = v -1
3
: v = x -1
olduğuna göre
dy
a) dx ifadesinin x türünden eşitini bulunuz.
dy
b) dx ifadesinin x = 2 için değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 dy
a) y = v - 1 &
dv = 2v
3 dv 2
v = x - 1 & dx = 3 x
Bu değerler zincir kuralında yerine yazılırsa

dy dy dv dy 2
&
dx = dv $ dx dx = 2v $ 3x
3 2
= = 2 (x - 1) $ 3x
5 2
= = 6x - 6x bulunur.
dy 5 2
b)
dx = 6x - 6x ifadesinde x = 2 yazılırsa
5 2
6 $ 2 - 6 $ 2 = 192 - 24
= 168 bulunur.
Matematik 12
243
ÖRNEK
2
: y = x -x
: t = x+1
dy
olduğuna göre dt ifadesinin t = 2 için değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 dy
y = x - x & dx = 2x - 1 olur.
2
t = x+1 & t = x+1
2
& x = t -1
dx
& dt = 2t olur.
dy dy dx
^ h ^ h
dt = dx $ dt = 2x - 1 $ 2t olur.
2
t = 2 & x = 2 - 1 = 3 olur. Bu değerler zincir kuralında yerine yazılırsa
^2x - 1 h $ ^2t h = ^2 $ 3 - 1 h $ ^2 $ 2 h = 20 bulunur.
ÖRNEK
y = _u + 1 i
2 3
:
: u = t-1
dy
olduğuna göre dt ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
dy
y = _ u + 1 i & du = 3 _ u + 1 i $ 2u
2 3 2 2
1 1
u = ]t - 1g 2 & dt = 2 ]t - 1g 2 olur.
du 1 -
Bu değerler zincir kuralında yerlerine yazılırsa
` 3 _ u 2 + 1 i2 $ 2u j $ b 1 ]t - 1g- 2 l
dy dy du dy 1
dt = $
du dt & dt = 2
= 3 `^ t - 1 h + 1 j $ 2 t - 1 $ û = t - 1 h
2 2 1
2 t-1
= 3^t - 1 + 1 h
2
2
= 3t bulunur.
Türev
244
ÖRNEK
g ^xh , x 1 2 ise
g ^x h = ax - 2x h ^x h = x - bx f ]x g = )
2 3
: : : h ^xh , x $ 2 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x = 2 noktasında türevli olduğuna göre ^h o g hl^1 h değerini
bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg fonksiyonu x = 2 noktasında türevli olduğundan bu noktada sürekli olmalıdır.

Bu durumda lim-f ]xg = lim+f ]xg = f ^2 h olur.
x"2 x"2
: lim f ]xg = lim-âx 2 - 2x h : lim f ]xg = lim+^x 3 - bx h

x " 2- x"2 x " 2+ x"2
= 4a - 4 = 8 - 2b
lim f ]xg = lim+f ]xg & 4a - 4 = 8 - 2b
x " 2- x"2
& 4a + 2b = 12
& 2a + b = 6 ..................]1g olur.
f fonksiyonu x = 2 noktasında türevli ise f l ^2 - h = f l ^2 + h olmalıdır.
f l ^2 - h değerini bulmak için f ]xg = ax - 2x seçilir.

2
:
f ]xg = ax - 2x & f l ]xg = 2ax - 2
2
& f l _ 2 i = 4a - 2 olur.
-
f l ^2 + h değerini bulmak için f ]xg = x - bx seçilir.

3
:
f ]xg = x - bx & f l ]xg = 3x - b
3 2
& f l _ 2 i = 12 - b olur.
+
f l ^2 - h = f l ^2 + h & 4a - 2 = 12 - b
& 4a + b = 14 ........................ ]2g olur.
^1 h ve ^2 h denklemleri ortak çözülürse
-1 2a + b = 6
+ 4a + b = 14 a = 4 & 4 $ 4 + b = 14
2a = 8 & a = 4 olur . & b = - 2 olur.
Bu durumda g ^x h = 4x - 2x ve h ^x h = x + 2x bulunur. Buna göre

2 3
g ^x h = 4x - 2x & gl ^x h = 8x - 2 ve h ^x h = x + 2x & hl ^x h = 3x + 2 olur.

2 3 2
^h o g hl^x h = hl ^g ^x hh $ gl ^x h & ^h o g hl^1 h = hl ^ g ^1 hh $ gl^1 h

: =
2 6
= hl ^2 h $ 6
<
=
14
= = 84 bulunur.
Matematik 12
245
Alıştırmalar
y ax - 2b , x 1 3 ise
1 4 f ]x g = * 2
x - 2ax , x $ 3 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu her x ger-
y = f ^xh çek sayısı için türevlenebilir olduğuna göre
b değerini bulunuz.
Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği ax - 2 , x 1 3 ise

f ]x g = *
verilmiştir. Buna göre f ]xg fonksiyonunun
5 2
bx - 2ax , x $ 3 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x = 3
a) Türevli olmadığı noktaları bulunuz.
noktasında sürekli olduğu hâlde türevli de-

ğildir. Buna göre b nin alamayacağı değeri
b) Sürekli olduğu hâlde türevli olmadığı
bulunuz.
noktaları bulunuz.

c) Limiti olduğu hâlde türevli olmadığı
noktaları bulunuz.

]Z] 2
x - 2b , x 1-2 ise ]] x - a , x 1 1 ise
f ]x g = * 6 f ]xg = ][ bx - 2
]
2 2 , 1 # x 1 2 ise
ax - bx , x $-2 ise ]]
]] ax 2 - 2bx + c , 2 # x ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x =- 2 \
noktasında türevli olduğuna göre b değe- biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x = 1
rini bulunuz. noktasında türevli olup x = 2 noktasında
sürekli olmadığına göre c nin alamayacağı
değeri bulunuz.
Z] 2
]] x - 1 , x 1 1 ise
]]
3 f ]xg = [] 2x - 2 f ]x g = x
2
]] , 1 # x 1 2 ise 7 :
g ]x g =
3
]] x - 10x , 1
\
2 # x ise : x
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun kaç
olduğuna göre aşağıdaki fonksiyonların tü-
farklı x değeri için türevli olmadığını bulunuz.
revlerini bulunuz.

a) ^f + g h]xg b) ^f $ g h]xg
c) c gf m]xg ç) ^f o gh]xg
Türev
246
f ]xg = _ x - x i_ x - x + 1 i
2 3
8 15 : y = t+2
fonksiyonunun x = 2 noktasındaki türevinin : u = t +1
değerini bulunuz. dy
olduğuna göre du ifadesinin eşitini bulunuz.
f ]xg = ]x + 1g]x + 2g]x + 3g f ]x g = x - x

3
9 16 :
fonksiyonunun türevini bulunuz. g ]x g = x + x
2
:
olduğuna göre aşağıdaki ifadelerin değer-
lerini bulunuz.
a) ^f + g hl]2g b) ^f - g hl]- 1g
2
10 f ]xg =
x -x
x+1 c) ^f $ g hl]- 1g ç) c gf ml]1g
fonksiyonunun x =- 2 noktasındaki türevi-
nin değerini bulunuz. d) ^f o ghl]- 2g e) _ f il]1g + ` g jl]2g
2 3
11 f ]xg = _ x - 3 i f ]xg = ax - 2ax

2 3 2
17 :
g ]xg = bx + bx
3
fonksiyonunun türevini bulunuz. :
: ^f + g hl]1g = ^f - g hl]2g
olduğuna göre a ile b arasındaki ilişkiyi bu-
lunuz.
12 f ]xg = 3 x - 10x
4
olduğuna göre f l ]4g değerini bulunuz.
f ]xg = x - ax + 1
2
18 :
f ]x + 1 g
: g ]x g = ]
13 : f ] x g = 2x - x
3
f 1 - xg
: gl ]1g = 0
g ]x g = x - 1
1
: olduğuna göre a nın alabileceği değerler top-
olduğuna göre ^f o gh]xg fonksiyonunun lamını bulunuz.
x =- 1 noktasındaki türevinin değerini bu-
lunuz.
19 Pozitif gerçek sayılarda tanımlı f ve g fonk-

2 siyonları için
14 : x = u -1
f _ x i = g _ 3x + 1 i - x + 4x
2 2 3
: u = 3t - 1 :
dx
olduğuna göre dt ifadesinin t = 1 için de- : gl ]13g = 2
ğerini bulunuz. olduğuna göre f l ]4g değerini bulunuz.
Matematik 12
247
5.3. TÜREVİN UYGULAMALARI
5.3.1. Bir Fonksiyonun Artan veya Azalan Olduğu Aralıklar
y
Yanda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği ve bu gra-
fiğe x = a apsisli noktasında çizilen teğeti olan d
doğrusu verilmiştir. d doğrusu x ekseni ile pozitif
d
yönde a radyanlık açı yapmaktadır.
a x
f fonksiyonunun x = a noktasındaki türevinin değeri, fonksiyonun grafiğine x = a apsisli noktasın-

da çizilen teğeti olan d doğrusunun eğimine eşittir. d doğrusunun eğimi m t olmak üzere
f l ]ag = tan a = m t olduğu biliniyor.
Bu durumda
{ 0 1 a 1 2 ise tan a 2 0 olacağından f l ]ag 2 0 olur.

r
{ 2 1 a 1 r ise tan a 1 0 olacağından f l ]ag 1 0 olur.

r
Sonuç olarak türevlenebilir bir fonksiyonun grafiğinin üzerindeki bir noktadan çizilen teğetinin x
ekseni ile pozitif yönde yaptığı açı;
{ Dar açı ise teğetin eğimi pozitif ve teğet doğrusu sağa yatık olur.
{ Geniş açı ise teğetin eğimi negatif ve teğet doğrusu sola yatık olur.
y y
a
x x
b a b
f : 6a , b@ " R ve 6a , b@ nda sürekli olmak üzere g : 6a , b@ " R ve â , b h nda sürekli olmak üzere
6 x 1 , x 2 ! 6a , b@ için 6 x 1 , x 2 ! â , b h için
x 1 1 x 2 iken f ^x 1 h 1 f ^x 2 h olduğundan x 1 1 x 2 iken g ^x 1 h 1 g ^x 2h olduğundan
f fonksiyonu 6a , b@ nda artandır. g fonksiyonu â , b h nda artandır.
Türev
248
6a , b@ nda artan ve â , bh nda türevlenebilen f fonksiyonu ile â , bh nda artan ve â , bh nda türev-
lenebilen g fonksiyonuna â , bh nda çizilen teğetleri incelenirse
y y
a x a x
b b
f ve g fonksiyonlarına â , bh nda çizilen teğetlerinin x ekseni ile pozitif yönde dar açı yaptıkları
görülmektedir. Bu durumda f ve g fonksiyonlarının â , bh ndaki her noktada türevleri pozitiftir.
y y
x x
6 x 1, x 2 ! 6a, b@ için 6 x 1 , x 2 ! â , b h için
x 1 1 x 2 iken f ^x 1 h 2 f ^x 2 h olduğundan x 1 1 x 2 iken g ^x 1h 2 g ^x 2h olduğundan
f fonksiyonu 6a, b@ nda azalandır. g fonksiyonu â , b h nda azalandır.
6a , b@ nda azalan ve â , bh nda türevlenebilen f fonksiyonu ile â , bh nda azalan ve â , bh nda

türevlenebilen g fonksiyonuna â , bh nda çizilen teğetleri incelenirse
y y
x x
f ve g fonksiyonlarına â , bh nda çizilen teğetlerinin x ekseni ile pozitif yönde geniş açı yaptıkları
görülmektedir. Bu durumda f ve g fonksiyonlarının â , bh ndaki her noktada türevleri negatiftir.
Matematik 12
249
y y
x x
6 x 1 , x 2 ! 6a , b@ için f ^x1 h = f ^x 2 h olduğundan 6 x 1 , x 2 ! â , b h için g ^x 1 h = g ^x 2 h olduğundan
f fonksiyonu 6a , b@ nda sabit fonksiyondur. g fonksiyonu â , b h nda sabit fonksiyondur.
f fonksiyonunun â , bh ndaki her noktada türevi g fonksiyonunun â , bh ndaki her noktada türevi
sıfırdır. sıfırdır.
S O N UÇ
f : 6a , b@ " R ve f , 6a , b@ nda sürekli, â , bh nda türevlenebilir bir fonksiyon olmak üzere
_ 6 x ! â , b h için f l ]xg 2 0 & f fonksiyonu 6a , b@ nda artandır.

_ 6 x ! â , b h için f l ]xg 1 0 & f fonksiyonu 6a , b@ nda azalandır.
_ 6 x ! â , b h için f l ]xg = 0 + f fonksiyonu 6a , b@ nda sabit fonksiyondur.
f : 6a , b@ " R ve f , â , b h nda sürekli, â , bh nda türevlenebilir bir fonksiyon olmak üzere
_ 6 x ! â , b h için f l ]xg 2 0 & f fonksiyonu â , b h nda artandır.

_ 6 x ! â , b h için f l ]xg 1 0 & f fonksiyonu â , b h nda azalandır.
_ 6 x ! â , b h için f l ]xg = 0 + f fonksiyonu â , b h nda sabit fonksiyondur.
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = 3x - 12x + 1 fonksiyonunun artan ve azalan olduğu en geniş aralıkları bulunuz.
2
ÇÖZÜM
Türevlenebilir bir fonksiyon; türevinin pozitif olduğu aralıkta artan, negatif olduğu aralıkta azalan
olduğundan fonksiyonun artan ve azalan olduğu aralıklar türevinin işaret tablosu incelenerek be-
lirlenir.
f ]xg = 3x - 12x + 1 & f l ]xg = 6x - 12 olur.

2 -3 3
f l]xg = 0 denkleminin kökü bulunup işaret

tablosu yapılarak incelenirse
f l ]xg = 0 & 6x - 12 = 0 & x = 2 bulunur.
Bu durumda f fonksiyonunun, ]- 3 , 2 h nda türevi negatif olduğundan fonksiyon ]- 3 , 2? nda

azalan ve ^2 , 3h nda türevi pozitif olduğundan fonksiyon 62 , 3g nda artandır.
Türev
250
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Buna

göre aşağıda verilen ifadelerin hangilerinin pozitif han-
gilerinin negatif olacağını bulunuz.
a) f l ] 2 g $ f l ] - 1 g b) f l ]- 3g $ f l ]0g
c) f l ] - 3 g - f l ] - 1 g ç) f l ] 5 g - f l ] - 5 g
x
f l ]- 1 g
e) f l _ - 2 i - f l _ 1 i
- -
d)
f l ]- 4 g
ÇÖZÜM
f fonksiyonu,
: ]- 3, - 2? nda azalan olduğundan 6 x d ^- 3 , - 2h için f l ]xg 1 0 olur.
: 6- 2 , 1@ nda artan olduğundan 6 x d ^- 2 , 1h için f l ]xg 2 0 olur.
: 61, 3 h nda sabit fonksiyon olduğundan 6 x d ^1, 3h için f l ]xg = 0 olur. Bu durumda
f l ]- 5g , f l ]- 4g , f l ]- 3g ve f l _ - 2 i negatif, f l ]- 1g , f l ]0g ve f l _ 1 i pozitif, f l ]2g = f l ]5g = 0 olur.

- -
a) f l ]2g = 0 ve f l ]- 1g 2 0 olduğundan f l ]2g $ f l ]- 1g = 0 olup pozitif ya da negatif değildir.

; 144424443
0 +
b) f l ]- 3g 1 0 ve f l ]0g 2 0 olduğundan f l ]- 3g $ f l ]0g 1 0 olur.
14442-
4443 ;
+
c) f l ]- 3 g 1 0 ve f l ]- 1 g 2 0 olduğundan f l ]- 3 g - f l ]- 1 g 1 0 olur.
14442
-
4443 144424443
+
ç) f l ]5g = 0 ve f l ]- 5g 1 0 olduğundan f l ]5g - f l ]- 5g 2 0 olur.
; 14442 -
4443
0
+
64447 4448
] 1g
d) f l ]- 1g 2 0 ve f l ]- 4g 1 0 olduğundan
f l -
1 0 olur.
f l ]- 4 g
14442 -
4443
e) f l _ - 2 - i < 0 ve f l _ 1 - i 2 0 olduğundan f l _ - 2 - i - f l _ 1 - i < 0 olur.

144442-
44443 144424443
+
ÖRNEK
3
f : R " R , f ]xg = 3 - 3x - 8x + 2 fonksiyonunun artan ve azalan olduğu en geniş aralıkları bulunuz.
2x 2
ÇÖZÜM
3
f ]xg = 3 - 3x - 8x + 2 & f l ]xg = 2x - 6x - 8 olur.
2x 2 2
f l ]xg = 0 denkleminin kökleri bulunup işaret tablosu yapılarak incelenirse

f l ] x g = 0 & 2 x - 6x - 8 = 0
2 -
-3 3
& 2 _ x 2 - 3x - 4 i = 0
& 2 ]x - 4g]x + 1g = 0
& x = 4 veya x =- 1 olur.
Bu durumda f fonksiyonu ]- 3 , - 1? ve 64 , 3g nda artan ve 6- 1, 4@ nda azalandır.
Matematik 12
251
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = x - 2x - 15x + a fonksiyonunun artan olmadığı en geniş aralığı bulunuz.

3 2
ÇÖZÜM
f ]xg = x - 2x - 15x + a & f l ]xg = 3x - 4x - 15 olur.

3 2 2
f l ]xg = 0 denkleminin kökleri bulunup işaret tablosu incelenecek olursa
f l ]xg = 0 & 3x - 4x - 15 = 0
2 5
- 3
-3 3 3
& ]3x + 5g]x - 3g = 0
5
& x =- 3 veya x = 3 olur.
Bu durumda f ]xg fonksiyonunun artan olmadığı en geniş aralık :- 3 , 3D dır.

5
ÖRNEK
f : R " R , f ^x h = x - 6x + 12x + 5 fonksiyonunun artan olduğu en geniş aralığı bulunuz.

3 2
ÇÖZÜM
f ^x h = x - 6x + 12x + 5 & f l ^x h = 3x - 12x + 12 olur.

3 2 2
f l ]xg = 0 denkleminin kökleri bulunup işaret tablosu yapılarak incelenirse
f l ^x h = 0 & 3x - 12x + 12 = 0
2
-3 3
& 3 ^x - 2 h2 = 0
& x = 2 çift katlı kökü olur.
artan artan
Bu durumda f fonksiyonu R de artandır. Bir başka ifadeyle bu fonksiyon daima artandır.
S O N UÇ
Gerçek sayılar kümesinde tanımlı bir f ]xg fonksiyonu için f l ]xg = ax + bx + c olmak
2
üzere
2
ax + bx + c = 0 denkleminde
_ a 2 0 ve D # 0 ise f fonksiyonu daima artandır.
_ a 1 0 ve D # 0 ise f fonksiyonu daima azalandır.
Türev
252
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = x + ]m - 1g x + 3x - 1
3 2
fonksiyonunun daima artan olması için m nin alabileceği değer aralığını bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg = x + ]m - 1g x + 3x - 1 & f l ]xg = 3x + 2 ]m - 1g x + 3 olur.

3 2 2
f fonksiyonunun daima artan olması için f l ]xg = 0 denkleminde x nin katsayısı pozitif ve D # 0
2
2
olmalıdır. x nin katsayısı olan 3 pozitif olduğundan D # 0 olmalıdır.
D # 0 & 62 ]m - 1g@2 - 4 $ 3 $ 3 # 0 & 4 ]m - 1g2 - 36 # 0
& 4 ]m - 1g2 # 36
& ]m - 1g2 # 9
& m-1 # 3
&-3 # m-1 # 3
& - 2 # m # 4 bulunur.
ÖRNEK
2
f : R " R , f ]x g = ]2 - m g x - 2 - 3 + 1
3 x x
fonksiyonunun daima azalan olması için m nin alabileceği değer aralığını bulunuz.
ÇÖZÜM
2
f ]xg = ]2 - mg x - 2 - 3 + 1 & f l ]xg = 3 $ ]2 - mg x - x - 3 olur.
3 x x 2 1
f fonksiyonunun daima azalan olması için f l ]xg = 0 ikinci derece denkleminde x

2
nin katsayısı
olan 3 $ ^2 - m h negatif ve D # 0 olmalıdır.
3 ]2 - m g 1 0 & 2 - m 1 0
& 2 1 m .............. ^1 h olur.
D # 0 & ]- 1g2 - 4 $ 3 $ ]2 - mg $ b - 3 l # 0
1
& 1 + 8 - 4m # 0
& 9 # 4m
& 9 # m ....................... ^2 h olur.
4
^1 h ve ^ 2 h den 9 # m bulunur.
4
Matematik 12
253
ÖRNEK
+ +
f : R " R , f fonksiyonu tanımlı olduğu aralıkta daima artan olan türevlenebilir bir fonksiyondur.
Buna göre aşağıda verilen fonksiyonların hangilerinin artan hangilerinin azalan olduğunu bulunuz.
a) f ]xg c) f _ x i ç) ]f o f g]xg
2 1 2
f ]x g
b)
ÇÖZÜM
f : R " R & x 2 0 ve f ]xg 2 0 olur.

+ +
f artan & f l ]xg 2 0 olur.
a) 7f 2 ]xgA l= 2 $ f ]xg $ f l ]xg 2 0 olduğundan f ]xg artandır.

2
9 ;
+ +
= 6f ]xg@-1 & _6f ]xg@ il =- 1 $ 6f ]xg@-2 $ f l ]xg 1 0 olduğundan ] g azalandır.

1 -1 1
f ]x g
b)
14444244443 ; f x
+ +
c) 8f _ x 2 iB l= 2x $ f l _ x 2 i 2 0 olduğundan f _ x i artandır.
2
6 144424443
+ +
@ +
ç) ]f o f g]xg = f ^f ]xgh & 6f ^f ]xgh@ l= f l ^f ]xgh $ f l ]xg 2 0 olduğundan ]f o f g]xg artandır.

144424443 ;
+ +
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun türevinin grafiği veril-

miştir. Buna göre f ]xg fonksiyonunun artan ve aza-
lan olduğu en geniş aralıkları bulunuz.
ÇÖZÜM
Grafiği verilen f l ]xg fonksiyonunun işaret tablosu yapılarak incelenirse
-3 0 3
artan artan azalan artan
f fonksiyonunun, ]- 3 , 0? ve 52 , 3g nda artan ve 60 , 2@ nda azalan olduğu görülür.
Türev
254
ÖRNEK
y Yanda â , bh nda tanımlı y = f ]xg fonksiyonunun grafi-

ği verilmiştir. Buna göre aşağıda verilen fonksiyonların
â , bh nda artan veya azalan olup olmadıklarını bulunuz.
a) x $ f ]xg b) f ]xg c) x - f ]xg

2 2
f ^xh
f ^xh
1
ç) f (x) d) e)
x
x
ÇÖZÜM
y = f ]xg fonksiyonunun grafiği incelenirse â , bh nda

x10
f ]x g 2 0
f l ]x g 2 0
olduğu görülür. Buna göre
a) ^x $ f ]xghl = f ]xg + x $ f l ]xg ifadesinin sonucunun pozitif veya negatif olduğu bilinemez.
9 5 ;
+ - +
Bu durumda x $ f ]xg fonksiyonunun bu aralıkta artan mı azalan mı olduğu belirlenemez.
b) _ f ]xgil = 2 $ f ]xg $ f l]xg 2 0 olduğundan f ]xg fonksiyonu â , bh nda artandır.

2 2
W X
+ +
c) _ x - f ]xgil = 2 $ x - f l ]xg 1 0 olduğundan x - f ]xg fonksiyonu â , bh nda azalandır.

2 2
5 ; - +
E +
f l ^xh
ç) c fonksiyonu â , bh nda azalandır.
1 ml 1
1 0 olduğundan
f ^xh ^ xh
=- 2
f x^ h f
<
+
E +
f xh
l ^
d) _ f ^x h il = 2 0 olduğundan f ^x h fonksiyonu â , bh nda artandır.
2 f ^xh
<
+
E ?
+ -
C +
f^xh l f l ^xh $ x - 1 $ f^xh f ^xh
e) c x m = 2 1 0 olduğundan ^ h
x fonksiyonu a , b nda azalandır.
x
6
+
Matematik 12
255
Alıştırmalar
f : R " R , f ]xg = x - 2ax + ax - 2

y 3 2
1 4
fonksiyonu daima artan olduğuna göre a nın
alabileceği değer aralığını bulunuz.

f : R " R , f ]x g = 3 x - ^ a + 2 h x - x + 1
a 3 2
Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği
5
verilmiştir. fonksiyonu daima azalan olduğuna göre a

Buna göre aşağıdaki ifadelerin işaretlerini nın alabileceği değer aralığını bulunuz.
bulunuz.

a) f l ]- 2g - f l ]0g b) f l_- 1 i - f l_- 1 i
- +
c) f l ]1g + f l ]3g ç) f l ]1g - f l ]5g

d) f l ]- 2g $ f l ]1g e) f l _ 2 - i - f l _ 2 + i

6 y
x
f : R " R , f ]xg = 2x - 8x - 10
2
2
fonksiyonunun artan olduğu en geniş ara-
lığı bulunuz.

Yukarıda 6a , b@ nda tanımlı y = f ]xg fonk-
siyonunun grafiği verilmiştir.
Buna göre aşağıda verilen fonksiyonların

6a , b@ nda artan veya azalan olup olmadık-
f : R " R , f ]xg = 2x - x - 4x - 5
3 2 larını bulunuz.
3
fonksiyonunun azalan olduğu en geniş ara- f ]x g
b) f ]xg c) x + f ]xg
2
a) x
lığı bulunuz.
Türev
256
5.3.2. Bir Fonksiyonun Yerel Maksimum ve Yerel Minimum ile
Mutlak Maksimum ve Mutlak Minimum Noktaları
{ f : A " R ve â , b h 3 A olmak üzere bir x 0 ! â , b h için fonksiyonun bu aralıktaki en

büyük değeri f _ x 0 i oluyorsa _ x 0 , f _ x 0 ii noktasına f fonksiyonunun bir yerel maksimum
noktası denir.
y y y
x x x
a a a
y y y
x x x
a a a
Yukarıda grafiği verilen fonksiyonların _ x 0 , f _ x 0 ii noktaları yerel maksimum noktalarıdır.
{ f : A " R ve â , b h 3 A olmak üzere bir x 0 ! â , b h için fonksiyonun bu aralıktaki en

küçük değeri f _ x 0 i oluyorsa _ x 0 , f _ x 0 ii noktasına f fonksiyonunun bir yerel minimum
noktası denir.
y y y
x x x
a a a
y
y y
x x x
a a a
Yukarıda grafiği verilen fonksiyonların _ x 0 , f _ x 0 ii noktaları yerel minimum noktalarıdır.
Matematik 12
257
{ Bir fonksiyonun yerel maksimum ve yerel minimum noktalarına genel olarak ekstremum
noktaları denir.
{ Bir fonksiyonun tanımlı olduğu aralıktaki en büyük değerini aldığı noktaya mutlak mak-
simum noktası, en büyük değerine ise mutlak maksimum değeri denir.
{ Bir fonksiyonun tanımlı olduğu aralıktaki en küçük değerini aldığı noktaya mutlak mini-
mum noktası, en küçük değerine ise mutlak minimum değeri denir.
Uyarı
y
Y Bir fonksiyonun tanımlı olmadığı noktalarda ekstremum
noktası yoktur.
Yanda grafiği verilen fonksiyonun x 0 apsisli noktasında

ekstremum noktası yoktur.
x
y
Y Bir fonksiyonun türevli olmadığı noktalar ekstremum nok-
taları olabilir.
Yanda grafiği verilen fonksiyonun x 0 apsisli noktası kırıl-

ma noktası olduğundan fonksiyonun x 0 noktasında türevi
x yoktur. Ancak fonksiyonun _ x 0 , f _ x 0 ii noktasında bir ye-
rel maksimumu vardır.
y
Y Türevlenebilir bir fonksiyonun ekstremum noktalarında çi-
zilen teğetleri x eksenine paralel olacağından bu teğetlerin
eğimleri sıfırdır. Bu nedenle türevlenebilir bir fonksiyonun,
ekstremum noktalarında türevi sıfırdır.
x Yanda grafiği verilen fonksiyonun x 0 apsisli noktasında

bir ekstremum noktası vardır. Burada f l _ x 0 i = 0 olur.
y
Y Türevlenebilir bir fonksiyonun türevinin sıfır olduğu her nok-
ta ekstremum noktası olmak zorunda değildir.
Yanda grafiği verilen fonksiyonun x 0 apsisli noktasında te-

ğetinin eğimi sıfır _ f l _ x 0 i = 0 i olmasına rağmen bu nokta
x ekstremum noktası değildir.
Türev
258
S O N UÇ
Bir fonksiyonun türevinin sıfır olduğu noktanın ekstremum noktası olabilmesi için fonk-
siyonun türevinin o noktada işaret değiştirmesi gerekir.
y
Yanda grafiği verilen f fonksiyonunun türevi, x = x 0 nok-
tasının solunda negatif, sağında pozitif olduğundan fonk-
siyonun x = x 0 noktasında bir yerel minimumu vardır.
Bir başka ifadeyle f fonksiyonunun x = x 0 noktasının so-

lunda azalan ve sağında artan olduğu görülmektedir.
x
Bir fonksiyonun azalanlıktan artanlığa geçtiği noktaya

yerel minimum noktası denir.
y
Yanda grafiği verilen fonksiyonun türevi, x = x 0 nokta-
sının solunda pozitif, sağında negatif olduğundan fonk-
siyonun x = x 0 noktasında bir yerel maksimumu vardır.
Bir başka ifadeyle f fonksiyonunun x = x 0 noktasının so-

lunda artan ve sağında azalan olduğu görülmektedir.
x
Bir fonksiyonun artanlıktan azalanlığa geçtiği noktaya

yerel maksimum noktası denir.
ÖRNEK
y Yanda 6- 6 , 6@ nda tanımlı y = f ]xg fonksiyonunun

grafiği verilmiştir. Buna göre bu fonksiyonun yerel
maksimum, yerel minimum, mutlak minimum ve
mutlak maksimum noktalarını bulunuz.
ÇÖZÜM
Verilen fonksiyonun grafiği incelendiğinde
: ^- 4 , 2h , ^2 , 4h ve ^6 ,1h noktaları fonksiyonun yerel maksimum noktalarıdır.

^ 2 , 4 h noktasında fonksiyon en büyük değerini aldığından bu nokta aynı zamanda fonksiyonun
mutlak maksimum noktasıdır.
: ^- 6 , - 3h , ^- 3 ,1h ve ^5 , - 2h noktaları fonksiyonun yerel minimum noktalarıdır.

^ - 6 , - 3 h noktasında fonksiyon en küçük değerini aldığından bu nokta aynı zamanda fonksi-
yonun mutlak minimum noktasıdır.
Matematik 12
259
ÖRNEK
f|R " R , f ]xg = x - 3x + 3 fonksiyonunun ekstremum noktalarını bulunuz.

3 2
ÇÖZÜM
f ]xg = x - 3x + 3 & f l ]xg = 3x - 6x olur.

3 2 2
f ]xg polinom fonksiyonu olduğundan her x gerçek sayısı için türevlidir. O hâlde f l ]xg = 0 denkle-
minin köklerinde f l ]xg işaret değiştiriyorsa f l ]xg = 0 denkleminin kökleri f fonksiyonunun ekstre-
mum noktalarının apsisleridir.
x -3 3
f l ] x g = 0 & 3 x - 6x = 0
2
& 3x ] x - 2 g = 0
f ]xg fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelenirse f ]xg fonksiyonunun x = 0 da bir maksimumu
ve x = 2 de bir minimumu vardır.
x = 0 maksimum noktasının apsisi olduğundan f ]0g = 3 fonksiyonun maksimum değeridir.
x = 2 minimum noktasının apsisi olduğundan f ]2g =- 1 fonksiyonun minimum değeridir.
Bu durumda ^0 , 3h noktası fonksiyonun maksimum noktası ve ^2 , - 1h noktası fonksiyonun mini-

mum noktasıdır. Bu iki nokta fonksiyonun ekstremum noktalarıdır.
ÖRNEK
f|R " R , f ]xg = x + 3x - 5x + 2 fonksiyonunun ekstremum noktalarının apsisleri toplamını bu-

3 2
lunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg = x + 3x - 5x + 2 & f l ]xg = 3x + 6x - 5 olur.

3 2 2
f ]xg polinom fonksiyonu olduğundan her x gerçek sayısı için türevlidir. O hâlde f l ]xg = 0 denkle-
minin köklerinde f l ]xg işaret değiştiriyorsa f l ]xg = 0 denkleminin kökleri f fonksiyonunun ekstre-
mum noktalarının apsisleridir.
f l ]xg = 0 & 3x + 6x - 5 = 0 olur.
2
x -3 3
2 2
3x + 6x - 5 = 0 & T = b - 4ac
= 6 - 4 $ 3 $ ]- 5 g
2
= 96
Bu denklemin diskriminantı pozitif olduğundan denklemin x1 ve x 2 gibi iki farklı gerçek kökü vardır.
f ]xg fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelenirse f fonksiyonun ekstremum noktalarının
apsislerinin x1 ve x 2 olduğu görülür. Bu durumda f fonksiyonunun ekstremum noktalarının ap-
2
sisleri toplamı 3x + 6x - 5 = 0 denkleminin köklerinin toplamıdır. Buna göre
b 6
x1 + x 2 =- a =- 3 =- 2 bulunur.
Türev
260
ÖRNEK
f|R " R , f ]xg = x + 2x + 3x - 2 fonksiyonunun ekstremum noktalarının sayısını bulunuz.

3 2
ÇÖZÜM
f ]xg = x + 2x + 3x - 2 & f l ]xg = 3x + 4x + 3 olur.

3 2 2
f ]xg polinom fonksiyonu her x gerçek sayısı için türevli olduğundan f fonksiyonunun ekstremum
noktaları varsa bu noktalarda türevi sıfır olmalıdır.
f l ]xg = 0 & 3x + 4x + 3 = 0 olur.

2
2 2
3x + 4x + 3 = 0 & T = b - 4ac
2
= 4 -4$3$3
=- 20 olur.
Bu denklemin diskriminantı negatif olduğundan fonksiyonun türevinin kökü yoktur. O hâlde fonk-
siyonun ekstremum noktası yoktur.
Böylece verilen fonksiyonun ekstremum noktalarının sayısı 0 olarak bulunur.
ÖRNEK
f|R " R , f ]xg = 3x + 3x + x - 2 fonksiyonunun varsa ekstremum noktalarını bulunuz.

3 2
ÇÖZÜM
f ]xg = 3x + 3x + x - 2 & f l ]xg = 9x + 6x + 1 olur.

3 2 2
f ]xg polinom fonksiyonu her x gerçek sayısı için türevli olduğundan f fonksiyonunun ekstremum
noktaları varsa bu noktalarda türevi sıfır olmalıdır.
f l ]xg = 0 & 9x + 6x + 1 = 0 olur.

2 1
x -3
-3
3
2 2
9x + 6x + 1 = 0 & T = b - 4ac
2
=6 -4$9$1
= 0 bulunur.
1
Bu denklemin diskriminantı sıfır olup x =- 3 denklemin çift katlı köküdür.
f ]xg fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelenirse f ]xg fonksiyonunun türevi x =- 3 te işa-
1
ret değiştirmediğinden bu nokta ekstremum noktası değildir.
O hâlde fonksiyonun ekstremum noktası yoktur.
Matematik 12
261
S O N UÇ
f|R " R , f ]xg polinom fonksiyonu olmak üzere
_ f l ]xg = 0 denkleminin kökü yoksa ya da yalnızca çift katlı kökü varsa f ]xg fonksi-
yonu daima artan ya da daima azalan olur. Daima artan ya da daima azalan fonk-
siyonların ekstremum noktaları yoktur.
y y
_
x x
Yukarıda daima artan ve daima azalan fonksiyonların grafiklerine örnek verilmiştir.

Grafikler incelendiğinde ekstremum noktası olmayan yani daima artan ve daima
azalan fonksiyonların bire bir ve örten olduğu görülür.
ÖRNEK
f|R " R , f ]xg = x - x + ax + 3 fonksiyonu bire bir ve örten olduğuna göre a nın alabileceği en
3 2
geniş değer aralığını bulunuz.
ÇÖZÜM
f ]xg polinom fonksiyonu olduğundan her x gerçek sayısı için türevlenebilir bir fonksiyondur.
f fonksiyonu bire bir örten olduğundan ekstremum noktası olmamalıdır.
f fonksiyonunun ekstremum noktası olmadığından daima artan ya da daima azalan olur.
O hâlde f l ]xg = 0 denkleminin ya çift katlı kökü olmalıdır ya da kökü olmamalıdır. Bu durum
T # 0 olması hâlinde gerçekleşir.
f ]xg = x - x + ax + 3 & f l ]xg = 3x - 2x + a olur.

3 2 2
f l ]xg = 0 & 3x - 2x + a = 0 olur.

2
3x - 2x + a = 0 & T = ]- 2g2 - 4 $ 3 $ a
2
= 4 - 12a olur.
T # 0 & 4 - 12a # 0
& 4 # 12a
1
& 3 # a olur.
Bu durumda a nın alabileceği en geniş değer aralığı : 3 , 3l olur.

1
Türev
262
ÖRNEK
f|R " R , f ]xg = x + mx + nx + 1 fonksiyonunun ekstremum noktalarından biri A ^1, 3h olduğuna

3 2
göre diğer ekstremum noktasının apsisini bulunuz.
ÇÖZÜM
A ^1, 3h noktası f fonksiyonunun grafiği üzerinde olduğundan f ]1g = 3 olur.
f ]xg = x + mx + nx + 1 & f ]1g = 1 + m $ 1 + n $ 1 + 1

3 2 3 2
3 = m+n+2
m + n = 1 ....................................]1g olur.
A ^1, 3h noktası türevlenebilir f fonksiyonunun bir ekstremum noktası olduğundan bu noktada

fonksiyonun türevi sıfırdır. f l ]1g = 0 olur.
f ]xg = x + mx + nx + 1 & f l ]xg = 3x + 2mx + n

3 2 2
& f l ] 1 g = 3 $ 1 + 2m $ 1 + n
2
0 = 3 + 2m + n
2m + n =- 3 ................................]2g olur.
-1 m+n = 1
2m + n =- 3 m =- 4 & - 4 + n = 1
+
m =- 4 olur. n = 5 olur.
f l ]xg = 3x + 2mx + n & f l ]xg = 3x - 8x + 5 olur.

2 2
f l ] x g = 0 & 3 x - 8x + 5 = 0
2
& ]3x - 5g]x - 1g = 0

5
5
x -3 3 3
5
Bu durumda f fonksiyonunun diğer ekstremum noktasının apsisi x = 3 bulunur.
Matematik 12
263
ÖRNEK
f|R " R , f ]xg = x - ax + bx - 1 fonksiyonunun grafiğine x = 1 apsisli noktasında çizilen teğeti,

3 2
x ekseni ile pozitif yönde 135c lik açı yapmaktadır. f fonksiyonunun x = 2 apsisli noktası bir ekstre-
mum noktası olduğuna göre a + b toplamını bulunuz.
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun grafiğine x = 1 apsisli noktasından çizilen teğeti x ekseni ile pozitif yönde 135c
lik açı yaptığından f l ]1g = tan 135c =- 1 olur.
f fonksiyonunun x = 2 apsisli noktasında bir ekstremum noktası olduğundan f l ]2g = 0 olur.
f ]xg = x - ax + bx - 1 & f l ]xg = 3x - 2ax + b

3 2 2
f l ]1g = tan 135c & 3 - 2a + b =- 1 f l ]2g = 0 & 12 - 4a + b = 0

& 2a - b = 4 ............. ]1g olur. & 4a - b = 12 ........... ]2g olur.
-1 2a - b = 4
+ 4a - b = 12 a = 4 & 2$4-b = 4
2a = 8 & a = 4 olur. b = 4 olur.
Bu durumda a + b = 8 bulunur.
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun türevinin gra-

fiği verilmiştir. Buna göre f fonksiyonunun
yerel maksimum ve yerel minimum noktala-
rının apsislerini bulunuz.
ÇÖZÜM
x -3 3
f fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelenirse
: yerel minimum noktalarının apsisleri - 4 ve 4 olur.

: Yerel maksimum noktasının apsisi 2 olur.
Türev
264
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun türevinin gra-

fiği verilmiştir.
Bu grafiğe göre
I. f fonksiyonu ^1, 3h nda azalandır.
II. f b - 2 l 1 f b - 2 l 1 f b - 2 l dir.
7 5 1
III. f fonksiyonunun x =- 2 , x = 1 ve x = 3 noktalarında yerel minimumu vardır.
IV. f fonksiyonunun 3 tane ekstremum noktası vardır.
ifadelerinden hangilerinin doğru olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
x -3 3 f fonksiyonunun türevinin işaret tablosu

incelenirse fonksiyonun
]- 3 , - 4? ve 60 , 4@ nda azalan
6- 4 , 0@ ve 54 , 3g nda artan
olduğu görülür.
I. ^1, 3h aralığı f fonksiyonunun azalan olduğu 60 , 4@ nın alt kümesi olduğundan f fonksiyonu
^1, 3h nda azalandır.
II. - 2 , - 2 ve - 2 noktaları f fonksiyonunun artan olduğu 6- 4 , 0@ alt aralığında bulundukla-

7 5 1
rından f b - 2 l 1 f b - 2 l 1 f b - 2 l olur.
7 5 1
III. f fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelendiğinde x =- 4 ve x = 4 apsisli noktalarında

yerel minimum noktası vardır.
IV. f fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelendiğinde x =- 4 , x = 0 ve x = 4 apsisli

noktalarında olmak üzere 3 tane ekstremum noktası vardır.
Bu durumda I , II ve IV doğrudur.
Matematik 12
265
ÖRNEK
f ]xg = 3x - 8x - 6x + 24x + 24
4 3 2
fonksiyonunun grafiğini Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programında çizerek fonksiyo-

nun ekstremum noktalarını ve değerlerini araştırınız.
ÇÖZÜM
4 3 2
1. Adım: Ekrana gelen görüntüdeki giriş kısmına 3x - 8x - 6x + 24x + 24 yazıldığında grafik
çizilir.
2. Adım: Giriş kısmına f’ yazılır ve enter tuşuna basılırsa türev fonksiyonu ve grafiği görüntülenir.
3. Adım: Giriş kısmına kök yazılır ekranda görünen kök ( < polinom > ) seçilir ve kök ( f’ ) biçiminde
yazılarak enter tuşuna basılırsa f fonksiyonunun türevinin kökleri cebir penceresinde ve
grafikte görünür.
4. Adım: Türevin grafiğinin ve köklerinin grafikte görünmemesi için giriş kısmında yanlarındaki
simgelerine tıklayarak görünmez yapınız ve sol üstteki ok simgesine tıklayınız.
:
5. Adım: Türevin kökleri olan x =- 1, x = 1 ve x = 2 fonksiyonun ekstremum noktalarının ap-
sisleri olacağından giriş bölümüne tek tek ^- 1, f ]- 1gh , ^1, f ]1 gh ve ^2, f ]2gh yazılarak
fonksiyonun ekstremum noktaları cebir penceresi ve grafik üzerinde görüntülenir.
Grafik incelenirse
^- 1, 5h noktasınının mutlak minimum noktası ve mutlak minimum değerinin 5,
^1, 37h noktasınının yerel maksimum noktası ve yerel maksimum değerinin 37 ve
^2, 32h noktasınının yerel minimum noktası ve yerel minimum değerinin 32 olduğu görülür.
Ayrıca y = 5 , y = 32 ve y = 37 doğruları giriş kısmına tek tek yazılır ve grafikleri çizilirse bu

doğruların fonksiyonun grafiğine ekstremum noktalarında teğet olduğu görülür.
Türev
266
Alıştırmalar
f|R " R , f ]xg = 2x - mx + nx - 2

y 3 2
1 4
fonksiyonunun ekstremum noktalarından
biri A ^- 1, 2h olduğuna göre diğer ekstre-
mum noktasını bulunuz.
Yukarıda 6- 4 , 4@ nda tanımlı y = f ]xg

fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Buna
f|R " R , f ]xg = 2x + ax - bx - 2
göre 3 2
5
fonksiyonunun grafiğine x =- 1 apsisli
a) f fonksiyonunun yerel minimum noktala-
noktasından çizilen teğeti, x ekseni ile
rının apsislerini bulunuz.
pozitif yönde 45c lik açı yapmaktadır.
f fonksiyonunun x = 1 apsisli noktasında
b) f fonksiyonunun yerel maksimum nokta- b
larının apsislerini bulunuz. bir ekstremumu olduğuna göre a oranını
bulunuz.
c) f fonksiyonunun mutlak maksimum ve
mutlak minimum noktalarının apsislerinin
ç) f fonksiyonunun mutlak maksimum

değeri ile mutlak minimum değerinin
farkını bulunuz.
6 y
f|R " R , f ]xg = 2x - 4x + 2x - 2

3 2
2
fonksiyonunun ekstremum noktalarını bu-
lunuz. x
Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun türevinin

grafiği verilmiştir. Buna göre
a) f fonksiyonunun yerel minimum noktala-

3
3 f|R " R , f ]xg = x - 3x + 8x + k rının apsislerini bulunuz.
2
3
22
fonksiyonunun yerel minimum değeri 3 b) f fonksiyonunun yerel maksimum nokta-
olduğuna göre k değerini bulunuz. sının apsisini bulunuz.
Matematik 12
267
5.3.3. Türev Yardımıyla Bir Fonksiyonun Grafiğinin Çizimi
{ Bir fonksiyonun grafiği çizilirken tanım kümesine dikkat edilmelidir. Bu bölümde yalnızca
polinom fonksiyonlarının grafikleri çizileceğinden polinom fonksiyonlarının en geniş ta-
nım kümesi olan gerçek sayılar kümesinde grafik çizimi yapılacaktır.
{ Fonksiyonun eksenleri kestiği noktalara bakılmalıdır. f ]xg = 0 denkleminin tek katlı kök-
lerinde grafik x eksenini keserken çift katlı köklerinde x eksenine teğet olacaktır.
{ Fonksiyonun türevi yardımıyla varsa ekstremum noktaları bulunmalı ve artan ile azalan-
lık durumları incelenmelidir.
ÖRNEK
f ] x g = x - 3x
3 2
fonksiyonunun grafiğini çiziniz.
ÇÖZÜM
Öncelikle fonksiyonun eksenleri kestiği noktalar araştırılır.

x = 0 & f ]0g = 0 (y eksenini ^0 , 0 h noktasında keser.)
3 2
y = 0 & x - 3x = 0
& x 2 $ ]x - 3 g = 0
2
& x = 0 veya x - 3 = 0
& x = 0 veya x = 3 (x eksenini ^3 , 0 h noktasında keser.)
<
çift kat kök
(x eksenine ^0 , 0 h noktasında teğettir.)
f fonksiyonunun artan ve azalan olduğu aralıklar ile ekstremum noktaları incelenirse
f ] x g = x - 3 x & f l ] x g = 3x - 6x
3 2 2
x -3 3
f l ]xg = 0 & 3x - 6x = 0
2
& 3x $ ] x - 2 g = 0
f ]xg fonksiyonunun türevinin işaret tablosuna göre y

: f fonksiyonu ^- 3 , 0? ve 52 , 3g nda artandır.
: f fonksiyonu 60 , 2@ nda azalandır.
: f]xg fonksiyonunun x =] 0g da bir maksimumu vardır x
ve maksimum değeri f 0 = 0 olur.
: f]xg fonksiyonunun x]=g2 de bir minimumu vardır
ve minimum değeri f 2 =- 4 olur.
Bu bilgilere göre f ]xg = x - 3x fonksiyonunun

3 2
grafiği yandaki gibi çizilir.
Türev
268
ÖRNEK
f ]xg = ]x - 2g_ x + 2x + 1 i fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

2
ÇÖZÜM

x = 0 & f ]0g =- 2 (y eksenini ^0 , - 2 h noktasında keser.)
y = 0 & ]x - 2g_ x + 2x + 1 i = 0
2
& ]x - 2g]x + 1g2 = 0

& x - 2 = 0 veya ]x + 1g2 = 0
& x = 2 veya x =- 1 (x eksenini ^2 , 0 h noktasında keser.)
144424443
çift kat kök
(x eksenine ^- 1, 0 h noktasında teğettir.)
f ]xg = ]x - 2g_ x + 2x + 1 i & f ]xg = x - 3x - 2

2 3
& f l ]xg = 3x - 3 olur.

2
f l ] x g = 0 & 3x - 3 = 0
2 x -3 3
& x2 = 1
& x =- 1 veya x = 1 olur.
f ]xg fonksiyonunun türevinin işaret tablosuna göre

: f fonksiyonu ^- 3 , - 1? ve 51 , 3g nda artandır.
: f fonksiyonu 6- 1,1@ nda azalandır.
: f]xg fonksiyonunun x =- 1 de bir maksimumu vardır ve maksimum değeri f]- 1g = 0 olur.
: f]xg fonksiyonunun x = 1 de bir minimumu vardır ve minimum değeri f]1g =- 4 olur.
Bu bilgilere göre f ]xg = ]x - 2g_ x + 2x + 1 i fonksiyonunun grafiği aşağıdaki gibi çizilir.
2
Matematik 12
269
ÖRNEK
f ]xg = _ x - 1 i_ x - 4 i fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

2 2
ÇÖZÜM
x = 0 & f ]0 g = 4 (y eksenini ^0 , 4 h noktasında keser.)
f ]xg = 0 & _ x - 1 i_ x - 4 i = 0
2 2
2
& x - 1 = 0 veya x 2 - 4 = 0
& ]x =- 1 0 x = 1g veya ]x =- 2 0 x = 2g olur. (x eksenini ^- 2 , 0 h , ^- 1, 0 h , ^1, 0 h
ve ^2, 0 h noktalarında keser.)
f ] x g = _ x - 1 i $ _ x - 4 i & f ] x g = x - 5x + 4
2 2 4 2
& f l ]xg = 4x - 10x olur.

3
-
x -3 0 3
f l ]xg = 0 & 4x - 10x = 0
3
& x $ _ 4x 2 - 10 i = 0
& x = 0 veya 4x 2 - 10 = 0
& x = 0 0 x =- 10 0 x = 10
2 2 olur.
f ]xg fonksiyonunun türevinin işaret tablosuna göre
10 3 k
: f fonksiyonu ;- 10 E
2 ,0
ve ;
2 ,
nda artandır.
: f fonksiyonu c - 3 , - 210 E ve ;0 , 210 E nda azalandır.

: f]xg fonksiyonunun x = 0 da bir maksimumu vardır ve maksimum değeri f]0g = 4 olur.
: f]xg fonksiyonunun x =- 210 ve x = 210 de minimumları vardır ve minimum değerleri
y
fc -
10 m
=- 4 ve f c
9 10 m 9
=- 4 olur.
2 2
Bu bilgilere göre f ]xg = _ x - 1 i $ _ x - 4 i

2 2
fonksiyonunun grafiği yandaki gibi çizilir.
-
x
O
9
-
4
Türev
270
ÖRNEK
Türev yardımıyla daha önce grafikleri çizilen aşağıdaki fonksiyonların grafiklerini, Dinamik Ge-
ometri ve Matematik Yazılımı programından yararlanarak çiziniz.
a) f ]xg = x - 3x
3 2
b) g ]xg = ]x - 2g_ x + 2x + 1 i
2
c) h ]xg = _ x - 1 i_ x - 4 i
2 2
ÇÖZÜM
Giriş kısmına tek tek x - 3x , ]x - 2g_ x + 2x + 1 i ve _ x - 1 i_ x - 4 i fonksiyonları yazılarak

3 2 2 2 2
enter tuşuna basıldığında grafikler çizilir.
Matematik 12
271
ÖRNEK
Yanda f ]xg = ax - 2bx + 3x fonksiyonunun

y 3 2
grafiği verilmiştir. Buna göre
a) k ve m değerlerini bulunuz.
k
b) f fonksiyonunun grafiğinin x eksenini kestiği
x noktaların koordinatlarını bulunuz.
m
ÇÖZÜM
a) f fonksiyonunun grafiği incelendiğinde x =- 1 noktasında fonksiyonun yerel minimumu ve

x = 1 noktasında fonksiyonun yerel maksimumu olduğundan
f l ]- 1g = 0 ve f l ]1g = 0 olur.
f ]xg = ax - 2bx + 3x & f l ]xg = 3ax - 4bx + 3
3 2 2
f l ] - 1 g = 0 & 3 a + 4b + 3 = 0
& 3a + 4b =- 3 ................... ]1g olur.
f l ] 1 g = 0 & 3 a - 4b + 3 = 0
& 3a - 4b =- 3 ...................... ]2g olur.
3a + 4b =- 3 a =- 1 & 3 $ ]- 1g + 4b =- 3
+ 3a - 4b =- 3 - 3 + 4b =- 3
6a =- 6 & a =- 1 olur. b = 0 olur.
a =- 1 ve b = 0 & f ]xg =- x + 3x olur.

3
k = f ]1g = 2 bulunur.
m = f ]- 1g =- 2 bulunur.
b) f ]xg = 0 & - x + 3x = 0
3
2
& x (3 - x ) = 0
& x = 0 0 x =- 3 0 x = 3 olur.
Bu durumda f fonksiyonunun x eksenini kestiği noktaların koordinatları ^- 3 , 0 h , ^0 , 0 h ve
^ 3 , 0 h olarak elde edilir.
Türev
272
HATIRLATMA
* y = mx + n biçiminde verilen bir doğrunun eğimi m dir.

* ax + by + c = 0 biçiminde verilen bir doğrunun eğimi m =- ba olur.
* Grafigi{ verilen bir doğrunun eğimi, bu doğrunun x ekseni ile pozitif yönde yaptığı
açı a olmak üzere m = tan a olur.
* A ^x 1 , y 1h ve B ^x 2 , y 2 h noktalarından geçen doğrunun eğimi m = x 2 - x 1 olur.

y -y
2 1
*d 1 ve d 2 doğrularının eğimleri sırasıyla m1 ve m 2 olmak üzere

d 1 ' d 2 + m 1 = m 2 ve d 1 = d 2 + m 1 $ m 2 =- 1 olur.
* A_x 0 , y 0i noktasından geçen ve eğimi m olan doğrunun denklemi

y - y 0 = m _ x - x 0 i olur.
ÖRNEK
f ]xg = x - ax - 2 eğrisine x = 2 apsisli noktasında çizilen teğeti, x ekseni ile pozitif yönde 135c
2
açı yaptığına göre teğet doğrusunun denklemini bulunuz.
ÇÖZÜM
f fonksiyonuna x = 2 apsisli noktasında çizilen teğetin eğimi m t ise m t = tan 135c = f l ]2g olur.
f ]xg = x - ax - 2 & f l ]xg = 2x - a
2
a = 5 & f ] x g = x - 5x - 2
2
f l ]2g = tan 135c & 4 - a =- 1
& a = 5 olur. & f ]2g =- 8 olur.
O hâlde teğet doğrusu ^2 , - 8h noktasından geçmektedir.

A _ x 0 , y 0 i noktasından geçen ve eğimi m olan doğrunun denklemi y - y 0 = m _ x - x 0 i dir.
Buna göre A ^2 , - 8h noktasından geçen ve eğimi - 1 olan teğet doğrusunun denklemi
y - ]- 8g =- 1 $ ]x - 2g & y =- x - 6 bulunur.
ÖRNEK
f ]xg = x - x + 2ax eğrisine x =- 1 apsisli noktasında çizilen teğeti 2x - y + 1 = 0 doğrusuna

3 2
paralel olduğuna göre a değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2x - y + 1 = 0 doğrusunun eğimi 2 dir. f fonksiyonuna x =- 1 apsisli noktasında çizilen teğeti bu

doğruya paralel olduğundan fonksiyonun bu noktadaki teğetinin eğimi de 2 olur.
Bu durumda f l ]- 1g = 2 olur.
f ]xg = x - x + 2ax & f l ]xg = 3x - 2x + 2a f l ] - 1 g = 2 & 5 + 2a = 2

3 2 2
& f l ]- 1g = 3 ]- 1g2 - 2 ]- 1g + 2a & a =- 3 bulunur.

2
& f l ]- 1g = 5 + 2a olur.
Matematik 12
273
ÖRNEK
f ]xg = x + ax + 6 eğrisine üzerindeki A ^1, 4h noktasında çizilen teğet doğrusunun x eksenini

2
hangi noktada keseceğini bulunuz.
ÇÖZÜM
A ^1, 4h noktası fonksiyonun grafiğinin üzerinde olduğundan f ]1 g = 4 olur.
f ]xg = x + ax + 6 & f ]1g = 1 + a $ 1 + 6

2 2
&4 = 7+a
& a =- 3 olur.
Fonksiyona A ^1, 4h noktasında çizilen teğetinin eğimi fonksiyonun o noktadaki türevine eşit
olacağından teğetin eğimi m t = f l ]1g olur.
f ] x g = x - 3x + 6 & f l ] x g = 2 x - 3
2
& f l ]1 g = 2 $ 1 - 3
& m t =- 1 bulunur.
A ^1, 4h noktasından geçen ve eğimi m t =- 1 olan teğet doğrusunun denklemi
y - 4 =- 1 $ ]x - 1g & y =- x + 5 olur.
y =- x + 5 doğrusu y = 0 için x eksenini ^5 , 0 h noktasında keser.
ÖRNEK
y
Yanda A ^2 , 3h noktasında birbirine teğet olan f ]xg ve g ]xg
fonksiyonlarının grafikleri verilmiştir.
h ]x g = x $ f ]x g - 2 $ g ]x g
olduğuna göre h fonksiyonunun grafiğine x = 2 apsisli nok-
tasında çizilen teğetinin eğimini bulunuz.
x
ÇÖZÜM
A ^2 , 3h noktası her iki fonksiyonun da grafiği üzerinde olduğundan f ]2g = 3 ve g ]2g = 3 olur.
f ve g fonksiyonları A ^2 , 3h noktasında birbirlerine teğet olduklarından bu noktadaki teğet doğ-
ruları çakışık olup f ve g fonksiyonlarının bu noktadaki türevleri eşit ve f l ]2g = gl ]2g olur. Ayrıca
h fonksiyonunun x = 2 noktasındaki teğetinin eğimi hl ]2g olur. Buna göre
h ]xg = x $ f ]xg - 2 $ g ]xg & hl ]xg = 1 $ f ]xg + x $ f l ]xg - 2 $ gl ]xg

& hl ]2g = f ]2g + 2 $ f l ]2g - 2 $ gl ]2g
& hl ]2g = 3 bulunur.
Türev
274
ÖRNEK
Yanda f ]xg = x - 4x + k fonksiyonunun

2
y
grafiği verilmiştir. f fonksiyonunun grafi-
ğine x = 3 apsisli C noktasında çizilen d
teğet doğrusu, x ve y eksenini sırasıyla
A ve B noktalarında kesiyor. Buna göre
AOB üçgeninin alanını bulunuz.
x
ÇÖZÜM
Fonksiyonun grafiği incelenirse y eksenini ^0 , - 5 h noktasında kestiği görülür. Buna göre

f ]0g =- 5 & 0 - 4 $ 0 + k =- 5 & k =- 5 bulunur.
2
Bir fonksiyona x = a apsisli noktasından çizilen teğetinin eğimi m t ise m t = f l ]ag olduğundan d
doğrusunun eğimi m d = f l ]3g olur.
f ] x g = x - 4x - 5 & f l ] x g = 2 x - 4
2
& f l ]3 g = 2 $ 3 - 4
& m d = 2 olur.
x = 3 & f ]3 g = 3 - 4 $ 3 - 5
2
=- 8 olur.
Bu durumda C noktasının koordinatı C ^3 , - 8h bulunur. C ^3 , - 8h noktasından geçen ve eğimi

m d = 2 olan d doğrusunun denklemi
y - ]- 8g = 2 $ ]x - 3g & 2x - y - 14 = 0 olarak bulunur.
x = 0 & y =- 14 olduğundan d doğrusu y eksenini y =- 14 ordinatlı noktada keser.
y = 0 & x = 7 olduğundan d doğrusu x eksenini x = 7 apsisli noktasında keser.
Bu durumda AO = 7 birim ve OB = 14 birim elde edilir. Buna göre
A ]AOBg =
AO $ OB
2
7 $ 14
= 2
= 49 birimkare bulunur.
Matematik 12
275
Alıştırmalar
f ]xg = ]x + 1g_ x - 4x + 4 i fonksiyonunun f ] x g = 2x + x

2 3 2
1 5 fonksiyonunun grafiğini çi-
grafiğini çiziniz. ziniz.
f ]xg = x - 2x + 1 fonksiyonunun grafiğini

4 2
2 y 6
çiziniz.
7 y d
x
O
Yukarıda f ]xg = ax - bx + 2x + 2 fonksi-

3 2
yonunun grafiği verilmiştir. Buna göre a $ b 1

-2
çarpımını bulunuz. x
O b
3 y
Yukarıda x ekseni üzerinde kesişen

f ^x h = x - 6x + 5 ve g ^x h = x + mx + n
2 2
fonksiyonlarının grafikleri verilmiştir.

f ^x h ve g ^x h eğrilerinin kesim noktasında
O
x g ^x h eğrisine çizilen d teğet doğrusu, f ^x h
fonksiyonunun grafiğini x = b apsisli noktada
kesiyor. Buna göre b değerini bulunuz.
Yukarıda f ]xg fonksiyonunun grafiği veril-
miştir. f l ]xg = x + ax + x + 2b olduğuna
3 2
göre a + b toplamını bulunuz.

8 y
4 y
x x
O O
Yukarıda 3. dereceden bir polinom fonksi- Yukarıdaki grafikte d doğrusu

yonu olan f ]xg = x ^x + a h2 fonksiyonunun f ^x h =- x + 2x + 1 parabolüne x = 2 ap-
2
grafiği verilmiştir. Buna göre f ]xg fonksiyo- sisli noktada, g ^x h = x + ax + b parabolü-

2
nunun türevinin grafiğini çiziniz. ne ise x = 4 apsisli noktada teğettir. Buna

göre a + b toplamını bulunuz.
Türev
276
5.3.4. Maksimum ve Minimum Problemleri
Bilimde, mühendislikte ve iş hayatında bir fonksiyonun maksimum ve minimum değerlerinden
sıklıkla yararlanılır. Örneğin, fabrikalarda minimum harcamayla maksimum kazanç elde etmek
amaçlanır. Marketlerde satılan tüm konserve kutularının aynı fiziksel görüntüde ve yaklaşık 28,3
gram olduğu görülür. Bütün konserve kutularının belirli hacim ve aynı şekle sahip olmaları tesa-
düf değildir. Belirli bir hacimle üretilen konserve kutularında minimum miktarda metal kullanılarak
firmaların minimum maliyetle maksimum kazanç elde etmesi sağlanabilir.
(Zill ve Warren, 2013)
Maksimum ve minimum problemlerinde en büyük ya da en küçük olması istenen değeri tek değişke-
ne bağlı bir fonksiyon olarak ifade ettikten sonra bu fonksiyonun maksimum ya da minimum değeri
araştırılır.
ÖRNEK
Toplamı 16 olan iki sayının çarpımının alabileceği en büyük değeri bulunuz.
ÇÖZÜM
Toplamı 16 olan iki sayı sırasıyla x ve y ise x + y = 16 olur.

x + y = 16 & y = 16 - x olur.
x $ y ifadesinde y yerine 16 - x yazılarak x $ y ifadesi tek değişken türünden x $ ]16 - xg olarak
ifade edilebilir.
Bu durumda x $ y çarpımı f ]xg = x $ ]16 - xg fonksiyonu ile ifade edilirse x $ y çarpımının en

büyük değerini alması için f ]xg = x $ ]16 - xg fonksiyonunun maksimum değeri bulunmalıdır.
f ]xg = x $ ]16 - xg & f ]xg = 16x - x

2
& f l ]xg = 16 - 2x x -3 3
f l ]xg = 0 & 16 - 2x = 0
& 2x = 16
& x = 8 olur.
f ]xg fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelenirse fonksiyonun maksimum değerini x = 8

için aldığı görülür. Bu durumda fonksiyonun maksimum değeri f ]8g olup bu değer
f ]8g = 16 $ 8 - 8
2
= 64 olur.
O hâlde toplamı 16 olan iki sayının çarpımının alabileceği en büyük değer 64 bulunur.
ÖRNEK
Duygu ve kardeşi Uğur, harçlıklarını harcamayıp biriktirerek Anneler Günü hediyesi almak istiyorlar.
Duygu’nun günlük harçlığı x TL ve Uğur’un günlük harçlığı y TL dir. Duygu tüm harçlığını 3y gün ve
Uğur ise tüm harçlığını 3x gün biriktiriyor. Duygu’nun 2 günlük harçlığı ile Uğur’un 3 günlük harç-
lığının toplamı 24 TL dir. Biriken toplam paranın en fazla olabilmesi için Duygu ve Uğur’un günlük
harçlıklarının kaç TL olması gerektiğini bulunuz.
Matematik 12
277
ÇÖZÜM
Duygu’nun günlük harçlığı x TL olup 3y günde 3xy TL para biriktirir.
Uğur’un günlük harçlığı y TL olup 3x günde 3xy TL para biriktirir.
Bu durumda biriken toplam para olan 6xy TL nin maksimum olmasını sağlayan x ve y değerleri
bulunmalıdır.
Duygu’nun 2 günlük harçlığı ile Uğur’un 3 günlük harçlığının toplamı 24 TL olduğundan
2x + 3y = 24 olur.
2x + 3y = 24 & 3y = 24 - 2x (Eşitliğin her iki tarafı 2x ile çarpılır ve 6xy elde edilir.)
& 6xy = 2x ]24 - 2xg
2
= 48x - 4x elde edilir.
Bu durumda 6xy ifadesi f ]xg = 48x - 4x

2
fonksiyonu ile ifade edilirse 6xy ifadesinin en büyük
olması için f ]xg = 48x - 4x fonksiyonunu maksimum yapan x değeri bulunmalıdır.
2
f ]xg = 48x - 4x & f l ]xg = 48 - 8x

2
x -3 6 3
f l ]xg = 0 & 48 - 8x = 0
& x = 6 olur.
x = 6 & 2 $ 6 + 3y = 24
& y = 4 bulunur.
Buna göre Duygu ve Uğur’un günlük harçlıklarının sırasıyla 6 TL ve 4 TL olması durumunda
biriken toplam para en fazla olacaktır.
ÖRNEK
f : R " R , f ]xg = x - 3x + 4 fonksiyonunun grafiği üzerindeki bir A â , bh noktasının koordinatları

2
toplamının alabileceği en küçük değeri bulunuz.
ÇÖZÜM
A ^ a , b h & b = f ]a g
2
= a - 3a + 4 olur.
2 2
b = a - 3a + 4 & a + b = a + a - 3a + 4
2
= a - 2a + 4 elde edilir.
Bu durumda A â , bh noktasının koordinatları toplamı g ]ag = a - 2a + 4 fonksiyonu ile ifade edi-
2
lirse A â , bh noktasının koordinatları toplamının en küçük olması için g ]ag = a - 2a + 4 fonksiyo-

2
nunun minimum değeri bulunmalıdır.
g ]ag = a - 2a + 4 & gl ]ag = 2a - 2

2 3 1 3
-
gl ]ag = 0 & 2a - 2 = 0
& a = 1 olur.
g ]ag fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelenirse fonksiyonun minimum değerini a = 1 için
aldığı görülür. Bu durumda fonksiyonun minimum değeri g ]1 g olup bu değer
g ]1 g = 1 - 2 $ 1 + 4 = 3 bulunur.
2
Türev
278
ÖRNEK
Yanda f ]xg =- x + 4 parabolü ve y = 1 doğrusu-

2
y
nun grafiği verilmiştir. A ve B köşeleri y = 1 doğ-
rusu, C ve D köşeleri ise parabolün üzerinde olan
parabol ile doğru arasındaki ABCD dikdörtgeninin
alanının en çok kaç birimkare olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
y B ve C noktalarının apsisi x = a olsun. Grafik

y eksenine göre simetrik olduğundan A ve D
noktalarının apsisi x =- a olur. Grafiğe göre C
,
noktası f ]xg =- x + 4 parabolünün üzerinde
2
2
olduğundan C noktasının ordinatı y =- a + 4
olur. Böylece
x AB = 2a birim
BC = _ - a + 4 i - 1
2
2
=3-a birim olur. Buna göre
A ]ABCDg = AB $ BC
= 2a $ _ 3 - a i
2
3
= 6a - 2a birimkare olur.
Bu durumda ABCD dikdörtgeninin alanı g ]ag = 6a - 2a fonksiyonu ile ifade edilirse dikdörtgenin
3
alanının en çok olması için g ]ag = 6a - 2a fonksiyonunun maksimum değeri bulunmalıdır.

3
g ]ag = 6a - 2a & gl ]ag = 6 - 6a

3 2 3
-3
gl ]ag = 0 & 6 - 6a = 0
2
& a = 1 veya a =- 1 olur.
g ]ag fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelenirse fonksiyonun maksimum değerini a = 1

için aldığı görülür. Bu durumda fonksiyonun maksimum değeri g ]1g olup bu değer
g ]1 g = 6 $ 1 - 2 $ 1
3
= 4 olur.
O hâlde ABCD dikdörtgeninin alanı en çok 4 birimkare bulunur.
Matematik 12
279
ÖRNEK
Bir kişi evinin bahçesi için aldığı 16 metre tel ile şekil-
deki gibi bir tarafı duvar olan dikdörtgen biçimde bir
kümes yapacaktır. Bu kümesin alanının en fazla kaç
metrekare olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
AB = y metre ve AD = BC = x metre olsun.

Bu durumda 2x + y = 16 m olur.
D C
A ]ABCDg = x $ y
= x $ ]16 - 2xg ^y = 16 - 2x h
x x 2 2
= 16x - 2x m olur.
A B
y
Bu durumda ABCD dikdörtgeninin alanı f ]xg = 16x - 2x fonksiyonu ile ifade edilirse ABCD dik-
2
dörtgeninin alanının en çok olması için f ]xg = 16x - 2x fonksiyonunun maksimum değeri bu-
2
lunmalıdır.
f ]xg = 16x - 2x & f l ]xg = 16 - 4x olur.

2
x -3 3
f l ]xg = 0 & 16 - 4x = 0
& x = 4 olur.

için aldığı görülür. Bu durumda fonksiyonun maksimum değeri f ]4g olup bu değer
f ]4g = 16 $ 4 - 2 $ 4
2
= 32 olur.
O hâlde kümesin alanı en fazla 32 metrekare bulunur.
Türev
280
ÖRNEK
Bir fabrikada hacmi 96 birimküp olan üstü açık kare priz-

ma biçiminde kutular üretilecektir.
: Kutunun taban yüzeyinin birimkare maliyeti 3 TL
: Kutunun yan yüzeyinin birimkare maliyeti 1 TL
olduğuna göre bir kutunun maliyetinin en az kaç TL ola-
cağını bulunuz.
Görsel 5.6
ÇÖZÜM
Kutunun taban ayrıtları x birim ve yüksekliği y birim

ise hacmi
96
x $ x $ y = 96 birimküp olup y = 2 birim bulunur.
x
2
Kutunun taban alanı x $ x = x birimkare ve
x 44443
144444424444443
96
96 384
44244
2
x Kutunun yan yüz alanı 4 $ x $ 2 = x birimkare olur.
144444 x
14444
42444
x 4443
2
Buna göre taban yüzeyinin birimkare maliyeti 3 TL olduğundan kutunun taban maliyeti 3 $ x TL ve
384 384
yan yüzeyin birimkare maliyeti 1 TL olduğundan kutunun yan yüz maliyeti 1 $ x = x TL olur.
2 384
Bu durumda bir kutunun maliyeti 3x + x TL bulunur.
Bir kutunun maliyeti f ]xg = 3x + x fonksiyonu olarak ifade edilirse maliyetin minimum olması
2 384
için bu fonksiyonun minimum değeri bulunmalıdır.
f ]xg = 3x + x & f l ]xg = 6x - 2 olur.

2 384 384
x
f l ] x g = 0 & 6x - 2 = 0
384
x -3 0 3
x
3
& 6x -2384 = 0
x
3 2
& 6x - 384 = 0 ve x ! 0
^Paydada çift kat kök h
3
& x = 64 ve x ! 0
& x = 4 ve x ! 0 olur.
f ]xg fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelenirse fonksiyonun minimum değerini x = 4
için aldığı görülür. Bu durumda fonksiyonun minimum değeri f ]4g olup bu değer
f ]4 g = 3 $ 4 + 4
2 384
= 144 olur.
O hâlde bir kutunun maliyeti en az 144 TL bulunur.
Matematik 12
281
ÖRNEK
Kış mevsiminde sokak hayvanları şiddetli soğuk-

lar nedeniyle geceyi geçirmek için bir barınağa
1444444444244444444431444442444443
ihtiyaç duymaktadır. Büyük şehirlerde bu imkânı

60 cm
A B bulabilmelerine karşın küçük yerleşim yerlerinde

hayvan barınakları olmadığı için soğuktan korun-
mak kedi ve köpeklerin önemli bir sorunu hâline
gelmektedir. Bu nedenle bir meslek lisesinin Mo-
30 cm
bilya ve İç Mekân Tasarımı bölümünde öğretmen

D
14444444444
44444444442 C olan Mustafa Bey, gönüllü öğrencileri ile birlikte
44
90 cm 44444444444444
44443 şehrin çeşitli yerlerine yerleştirilmek üzere kulübe-
ler yapmayı planlamaktadır. Şekildeki gibi tasarla-
dığı kulübeyi sınıfta tahtaya çizerek bunları nasıl yapacaklarını öğrencilerine anlatmıştır. Mustafa
Bey, şekildeki uzunluklara göre planlanan kulübeye ABCD dikdörtgeni biçiminde bir kapı yapa-
caktır. Buna göre kapının alanının en fazla olması için kapının genişliğinin ve yüksekliğinin kaç
cm olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM KH = x cm ve AB = y cm olsun.
K KS = 60 cm ve LM = 90 cm dir.
& olduğundan KH = AB
& + KLM
KAB olur.
KS LM
A H B x y 3x
Bu durumda 60 = 90 & y = 2 cm olur.
M
KN = 90 cm & HN = BC = 90 - x cm olur.
A ]ABCDg = AB $ BC
L
S
= y $ ]90 - xg
= 2 $ ]90 - xg
3x
D N C
2
3x 2
= 135x - 2 cm olur.
2
Böylece kapının alanı f ]xg = 135x - 2 fonksiyonu ile ifade edilirse kapının alanının en fazla
3x
2
olması için f ]xg = 135x - 2 fonksiyonunun maksimum değeri bulunmalıdır.
3x
2 x -3 45 3
f ]xg = 135x - 2 & f l ]xg = 135 - 3x
3x
f l ]xg = 0 & 135 - 3x = 0

& x = 45 olur.
için aldığı görülür. Bu durumda
3x 3 $ 45
AB = 2 = 2 = 67, 5 cm olur. BC = 90 - x = 90 - 45 = 45 cm olur.
O hâlde ABCD dikdörtgeni biçimindeki kapının alanının en fazla olması için genişliği ve yüksekliği
sırasıyla 67,5 cm ve 45 cm olmalıdır.
Türev
282
ÖRNEK
Hediyelik kar küreleri üreten bir firma, içerisinde en büyük hacimli düzgün
kare piramit bulunan 10 cm çapında kar küreleri üretecektir. Bu firmanın
üreteceği kar kürelerinin içindeki piramidin yüksekliğinin kaç cm olacağını
bulunuz.
Görsel 5.7
ÇÖZÜM
T Küre içerisine yerleştirilen düz-
T
gün kare piramidin yüksekliği
6TG@ , kürenin merkezinden
geçer. 6OT@ ve 6OB@ kürenin
5 yarıçapı olur.
O O
D 5
x
A
G C B G
2
B 25 - x
6OT@ ve 6OB@ yarıçap olduğundan OT = OB = 5 cm olur.

2
OG = x ise OGB üçgeninde Pisagor teoreminden BG = 25 - x olur.
Kare piramidin yüksekliği TG = x + 5 cm ve karenin köşegenleri
2
BD = AC = 2 25 - x cm olur. Bu durumda kare piramidin hacmi
2 2
1 AC $ BD 1 2 25 - x $ 2 25 - x ^x + 5 h
V= 3 $ 2 $ TG = 3 $ 2 $
$ TG = 3 $ 2 _ 25 - x i $ ^x + 5 h
1 AC $ BD 1 2
V= 3 $ 2
$ TG = 3 $ _ -x - 5 x + 25 x + 125 i cm olur.
1 AC $ BD 2 3 2 3
V= 3 $ 2
Buna göre piramidin hacmi f ^x h = 3 $ _ -x - 5 x + 25 x + 125 i fonksiyonu ile ifade edilirse

2 3 2
piramidin hacminin en büyük olması için f ^x h = 3 $ _ -x - 5 x + 25 x + 125 i fonksiyonunun

2 3 2
maksimum değeri bulunmalıdır.
f ^x h = 3 $ _ -x - 5 x + 25 x + 125 i & f l ^x h = 3 $ _ -3x - 10x + 25 i olur.

2 3 2 2 2
5
f l ^x h = 0 & -3x - 10x + 25 = 0
2
x -3 -5 3 3
& & ^-3x + 5 h^x + 5 h = 0

5
& & x = 3 veya x = -5 olur.
Bu durumda firmanın üreteceği kar kürelerinin içerisindeki piramidin en büyük hacimli olması için
5 20
piramidin yüksekliği TG = x + 5 = 3 + 5 = 3 cm olmalıdır.
Matematik 12
283
ÖRNEK
Engel Y K,
Resim öğretmeni Aslı Hanım, çalıştığı ilçedeki resim öğret-
menleri ile birlikte 3 Aralık Dünya Engelliler Günü için bir pro-
je hazırlamışlardır. Geliri ile ilçedeki ihtiyaç sahibi öğrencilere
tekerlekli sandalye alınması amaçlanan bu proje “Engel Yok,
Renkler Var!” adlı bir resim sergisi olarak planlanmıştır.
Renkler Var!
3 ARALIK DÜNYA ENGELLİLER GÜNÜ
Sergilenecek resimler, alanı yarım metrekare olan dik-

dörtgen biçimindeki tuvallere şekildeki gibi yanlarından
dörder cm, alt ve üst kısımlarından ikişer cm boşluk bıra-
kılarak yapılacaktır.
4 4
Aslı Hanım, resim yapacağı yüzeyin en büyük alana sa-

hip olmasını istemektedir. Bunun için Aslı Hanım’ın seçe-
ceği tuvalin eninin ve boyunun kaç cm olması gerektiğini
Görsel 5.8 bulunuz.
ÇÖZÜM
2
Tuvalin alanı 5000 cm olacağından
]Z] 5000
]] tuvalin boyu x cm ise eni x cm
]]
]] olur. Bu durumda resim alanı A ise
]
[]
]]
A = ]x - 8g $ b 5000 l
]] 2
]] x - 4 cm
]]
40 000 2
\ = 5032 - 4x - x cm olur.
144444444444444424444444444444443
Buna göre resim alanı f ]xg = 5032 - 4x -

40 000
x fonksiyonu ile ifade edilirse resim alanının en
büyük olması için f ]xg = 5032 - 4x -

40 000
x fonksiyonunun maksimum değeri bulunmalıdır.
f ]xg = 5032 - 4x -
40 000 & l ]xg 40 000
x f =- 4 + 2
x
2
40 000 - 4x
= 2 olur.
x
x -3 - 3
f l ]xg = 0 & 40 000 - 4x = 0 ve x ! 0

2 2
& x 2 = 10 000 ve x ! 0 ^Paydada çift kat kök h

& ^x =- 100 veya x = 100 h ve x ! 0 olur.
f ]xg fonksiyonunun türevinin işaret tablosu incelenirse f ]xg fonksiyonunun maksimum değerini
x = 100 için aldığı görülür.
5000 5000
x = 100 & x = 100 = 50 olur.
Bu durumda Aslı Hanım’ın seçeceği tuvalin alanının en büyük olması için tuvalin eni ve boyu
sırasıyla 50 cm ve 100 cm olmalıdır.
Türev
284
ÖRNEK
Bilgi Öğretmen, Şehitler Günü’nde okulundaki öğrencilere

millî ve manevi değerleri yaşatmak amacıyla 18 Mart’ta Ça-
nakkale Şehitliği’ne bir gezi planlamıştır. Bilgi Öğretmen bir
tur şirketinden gezi ücreti için aşağıdaki teklifi almıştır.
Gezi ücreti kişi başı 120 TL dir. Ancak tur şirketi daha çok
öğrencinin Çanakkale Şehitliği’ni görebilmesi amacıyla ge-
ziye katılan öğrenci sayısının 60 tan fazla olması hâlinde
60 ın üzerindeki her bir öğrenci için geziye katılan tüm öğ-
rencilere ellişer kuruş indirim yapacaktır.
Görsel 5.9
Örneğin geziye 80 öğrenci katılırsa 60 ın üzerindeki 20 öğrenci için her öğrenciye,
20 $ 0, 5 = 10 TL indirim yapılacak ve kişi başı gezi ücreti 110 TL olacaktır.
Bu durumda tur şirketinin

a) Maksimum gelir elde etmesi için geziye kaç öğrencinin katılması gerektiğini bulunuz.
b) Maksimum gelir elde etmesi için geziye katılan öğrencilerin kişi başı kaç TL ücret ödemesi
gerektiğini bulunuz.
c) Maksimum gelirinin kaç TL olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
x geziye katılan öğrenci sayısı olmak üzere tur şirketinin geliri
120 x , x # 60 ise
f ]x g = )
x ^120 - ]x - 60g $ 0, 5 h , x 2 60 ise
Z] 120 x , x # 60 ise
]]
=] [ 2
]] - x + 150 x , x 2 60 ise
2
\
biçiminde bir fonksiyon olarak tanımlanabilir. x = 60 için f ]60g = 7200 TL gelir elde edilir.
a) x 2 60 için tur şirketinin geliri olan f ]xg fonksiyonunu maksimum yapan x değeri bulunmalıdır.
2
x 2 60 & f ]xg =- 2 + 150 x
x
x -3 3
& f l ]xg =- x + 150
f l ]xg = 0 & - x + 150 = 0

& x = 150 olur.
Bu durumda geziye 150 öğrenci katıldığında yapılacak gezinin geliri maksimum olur.
b) 150 - 60 = 90 öğrenci için tur şirketi 90 $ 0, 5 = 45 TL kişi başı indirim yapar.

O hâlde geziye katılan öğrenciler kişi başı 120 - 45 = 75 TL ücret ödeyecektir.
2
c) Tur şirketinin maksimum geliri f ]150g =-
150
2 + 150 $ 150
= 11 250 TL olur.
Matematik 12
285
Alıştırmalar
y
2
1 x $ y = 108 olduğuna göre x + y toplamı- 5
nın alabileceği en küçük değeri bulunuz.
2 y
Yukarıda f ]xg = x + 2x - 3 ve
2
x
g ]xg =- x - x - 5 fonksiyonlarının grafik-
2
leri verilmiştir. A noktası f ]xg fonksiyonu-

nun grafiği ve B noktası g ]xg fonksiyonu-
nun grafiği üzerindedir. 5AB? y eksenine
paralel olduğuna göre 5AB? nın uzunluğu-
Yukarıda f ]xg =- x + 4x + 6 parabolünün
2
nun alabileceği en küçük değeri bulunuz.
grafiği verilmiştir. Buna göre grafikte göste-
rilen OABC dikdörtgeninin çevre uzunluğu-
nun alabileceği en büyük değeri bulunuz.
6 Yarıçap uzunluğu 1 metre olan bir kürenin
içerisine tepe noktası kürenin merkezinde
olacak şekilde yerleştirilebilecek en büyük
hacimli kare piramidin yüksekliğinin kaç
metre olacağını bulunuz.
f ]xg = 3x + 5x + 4 eğrisinin üzerindeki bir

2
3 y
noktanın koordinatları toplamının alabile- 7
ceği en küçük değeri bulunuz.
x
4
Koordinat sisteminde x ekseni üzerindeki

bir D â , 0h noktasının A ^1, 2h , B ^2 , 1h ve
Yukarıda farklı iki kenarının uzunlukları
]3x + 6g cm ve ]10 - 2xg cm olan ABCD C ^3 , - 2h noktalarına olan uzaklıklarının
dikdörtgeni verilmiştir. Bu dikdörtgenin kareleri toplamının en küçük değerinin kaç
alanının en çok kaç cm2 olacağını bulunuz. olduğunu bulunuz.
Türev
286
A) 1-5. cümlelerde boş bırakılan yerlere C) 7-15. açık uçlu soruları cevaplandırınız.
2
x - 2x
1 Bir fonksiyonun x = a noktasındaki soldan 7 lim x+2 = 3
x"a
limiti sağdan limitine eşit değilse fonksiyo-
nun bu noktada limiti ................ olduğuna göre a nın alabileceği değerlerin
toplamı kaçtır?
2 f ]xg , 3 . dereceden polinom fonksiyonu ise
f ]xg in en fazla ............. tane ekstremum
noktası vardır.
2
f ]x g = *
3 Bir fonksiyonun x = a noktasındaki limiti bx - ax , x 1 2 ise
8
görüntüsüne eşit ise fonksiyon x = a nok- 2ax + b , x $ 2 ise
tasında ......................... denir.
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu veriliyor.
lim f ]xg = 3 ve lim f ]xg =- 2
4 Türevlenebilir bir fonksiyonun türevinin po- x"1 x"2
+
zitif olduğu aralıkta fonksiyon .......... olur. olduğuna göre lim f ]xg ifadesinin değeri
x"2
-
kaçtır?
5 Türevlenebilir bir fonksiyonun ekstremum
noktaları varsa fonksiyonun bu noktalarda
türevi ............. olur.
9

harf ile verilen ifadelerle eşleştiriniz. y = f ]x - 2 g
f ]x g = x - x
6
3 1
fonksiyonu veriliyor. Buna göre numara-
lar ile verilen türevlerin değerlerini bularak
harflerle verilen sonuçlar ile eşleştiriniz.
I. f l ]- 3g 13
a) 2 Yukarıda y = f ]x - 2g fonksiyonunun gra-
28 fiği verilmiştir. Buna göre
II. f l ]- 1g b) 3
lim f ]xg + lim f ]xg + lim f ]x g
- + -
c) 1 x"1 x"1 x "- 1
III. f l ^ 2 h ifadesinin değeri kaçtır?
244
ç) 9
IV. f l b 2 l
1
d) 2
19
V. f l ] 2 g e) 4
10 Doğrusal olarak hareket eden bir hareketli-
f) 4
VI. f l b - 3 l
1 ye ait konum (metre), zaman (saniye) fonk-
49 siyonu x ] t g = t - t + 2 olduğuna göre
3 2
g) 4
bu hareketlinin 3. saniyedeki anlık hızı kaç
I. II. III. IV. V. VI. m/sn. dir?
Matematik 12
287
]Z] x 2 + 2x - 8 D) 16-31. çoktan seçmeli soruları çözünüz
]] , x 1 - 3 ise
11 f ]xg = []
] 2
x -4 ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
]] x+2
]] , x $ - 3 ise 2
x+4 2x - 3x - 14
\ 16 lim x-2
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun sü-
x "- 2
rekli olmadığı kaç x değeri vardır? ifadesinin değeri kaçtır?
A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 2
f ]x g = x -
2 1 1
12 2 + x eğrisine x = 4 2
x x -4
17 lim
apsisli noktasından çizilen teğetinin eğimi x " 2 x 2 - 3x + 2
kaçtır? ifadesinin değeri kaçtır?
A) - 4 B) - 2 C) 0 D) 2 E) 4
13 f ]xg = x
+ 1 olduğuna göre
x-1
f ]xg - f ]2g 18
lim x-2 ifadesinin değeri kaçtır?
x"2
14 f ]xg = x - 6x eğrisine x = 2 apsisli

3
noktasında çizilen teğeti x eksenini hangi

noktada keser?

y
15 verilmiştir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi
yanlıştır?
A) lim- f ]xg = 2 B) lim+ f ]xg = 1

2 A^4 , 2h x"1 x"1
C) lim- f ]xg = 3 D) lim+ f ]xg = 0
x"2 x"2
45c
x E) lim f ]xg yoktur.
x"0
4
Yukarıda verilen grafikte x ekseni ile pozitif

yönde 45c lik açı yapan d doğrusu f ]xg
3 3
x - 8t
19 lim
fonksiyonuna A ^4 , 2h noktasında teğettir.
2 2
x " 2t x - 4t
Buna göre g ]xg = ]x + 1g $ f ]xg şeklinde ifadesinin eşiti nedir?
verilen g ]xg fonksiyonunun x = 4 apsisli
noktasındaki teğetinin eğimi nedir? A) - 3t B) 0 C) t D) 2t E) 3t
Türev
288
x-1 Z] 2ax - 3 , x 1 1 ise
20 lim ]]
x"1 x - 1
24 f ]xg = []
]
x 5 , x = 1 ise
]] 2
ifadesinin değeri kaçtır? ] bx - ax , x 2 1 ise
\
1 1 biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu her x
A) - 2 B) - 1 C) 4 D) 2 E) 1 gerçek sayısı için sürekli olduğuna göre
a $ b çarpımı kaçtır?
A) 36 B) 32 C) 24 D) 18 E) 6
21 : lim f ]xg = 1
x"1
lim f ]xg = 3 25 f ]xg = _3x + x - 1 i
2 2
: x"2
olduğuna göre f ]xg fonksiyonu aşağı- olduğuna göre f l ]2g değeri kaçtır?
dakilerden hangisi olabilir?
A) 256 B) 289 C) 338 D) 396 E) 424
x+1
A ) 3x - 2 B ) 2x + 1 C) 2x - 1
2x - 1
D) 2x - 1 E) 3 x - 5
26 f ]xg = ^ x + 1 h
3
olduğuna göre f l ]4g değeri kaçtır?
3 19 25 27
2 A) 2 B) 6 C) 8 D) 4 E) 7
f ]x g =
22
x - 2x - 3
2
x - 2ax + 4
fonksiyonu her x gerçek sayısı için sü-
rekli olduğuna göre a aşağıdakilerden 27
hangisi olabilir? d
k
A) - 3 B) - 2 C) 1 D) 2 E) 3
45c
23

verilmiştir.
: Bu eğriye x =- 2 apsisli noktasındaki

d teğet doğrusu x ekseni ile pozitif yönde
Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği 45c lik açı yapmaktadır.
verilmiştir.
Buna göre f ]xg fonksiyonu kaç farklı x : Bu eğriye x = 0 apsisli noktasındaki k
teğet doğrusu d doğrusuna diktir.
değeri için limiti olmasına rağmen sü-
rekli değildir? Buna göre f l ]0g - f l ]- 2g değeri kaçtır?
A) 0 B) 1 C) 2 D) 3 E) 4 A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 2
Matematik 12
289
3
28 : y = x +1 E) 32-34. üst düzey beceri sorularını şekle
: x = t -1
dy
g] t g =
x (metre) 3
olduğuna göre dt ifadesinin t = 9 için t 2
+ t + 5t + 2
3
değeri kaçtır?
f ] t g = 3t + 2t + 1
2
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1 E) - 1
29 f ]xg = x - ax + ax - 2
3 2 t (saniye)
fonksiyonunun ekstremum noktası yoktur.

Buna göre a aşağıdakilerden hangisi
olamaz? Yukarıda doğrusal olarak hareket eden iki ha-
reketliye ait konum-zaman grafikleri verilmiştir.
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1 E) 0 Buna göre;
32 Bu iki hareketlinin anlık hızları kaçıncı sani-

f ]x g = x - x
2
30 : yelerde eşit olur?
g ]x g = x + x
1
:
olduğuna göre ^ f o g hl]1g değeri kaçtır?
3 1 1
A) - 2 B) - 2 C) - 2 D) 2 E) 2
31 33 Anlık hızları ilk kez eşit olduğu ana kadar

geçen sürede bu iki hareketlinin ortalama
hızları kaç m/sn. dir?
Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği ve-

rilmiştir.
Buna göre f ]xg fonksiyonu aşağıdakiler- 34 Bu iki hareketlinin anlık hızlarının eşit ol-
den hangisi olabilir? duğu anlar arasında aldıkları yolların oranı
kaçtır?
3 2
A) 2x - 3x - 12x + 1
3 2
B) 2x - 4x - 6x + 2
3 2
C) x - x + 2x - 1
3 2
D) x - x - x - 2
3 2
x x
E) 3 + 2 - x - 1
Türev
290
1 Bir fonksiyonun bir noktadaki limiti fonksi- 7 : lim ]ax - b + 1g = 6
yonun o noktadaki görüntüsüne eşit değil- x"2
se fonksiyon o noktada ................değildir. : lim ]ax + x - bg = 1

x "- 1
2 Bir fonksiyon bir noktada sürekli değilse bu

olduğuna göre a $ b çarpımı kaçtır?
noktada ................... yoktur.
3 Bir fonksiyonun sürekli olup türevli olmadığı 2

f ]x g = *
x - ax + b , x 1 1 ise
noktalara ......................... noktaları denir. 8
3ax - 2b , x $ 1 ise
4 Türevlenebilir bir fonksiyonun azalanlıktan lim f ]xg = 3 olduğuna göre a $ b çarpımı
x"1
artanlığa geçtiği noktalarına fonksiyonunun
................ ......................... noktaları denir. kaçtır?
5 Türevlenebilir bir fonksiyona bir noktasında

2
çizilen teğetinin eğimi, fonksiyonun o nok- x - 4x + 3
9 lim 2 ifadesinin değeri kaçtır?
tadaki .....................değerine eşittir. x"3 x -9
2
10 f ]xg = *
6 x - 2x - 1 , x 1 a ise
3x - 2 , x $ a ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x = a
noktasında sürekli değildir. Buna göre a nın
alamayacağı değerler toplamı kaçtır?
Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği ve- 2x - 3a , x 1 - 3 ise

rilmiştir. Buna göre aşağıdaki limitleri karşıla- 11 f ]x g = * 2
x - 2ax + 3 , x $- 3 ise
rındaki değerler ile eşleştiriniz.
I. lim - f ]xg a) 1 biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu her x
x "-3 gerçek sayısı için sürekli olduğuna göre a
lim + f ]xg
b) 0
II. kaçtır?
x "-3 c) 2
III. lim - f ]xg ç) - 2
x "-1
IV. lim + f ]xg
1
d) 2
x "-1
Z] ax - b , x 1-2 ise
]]
V. lim+ f ]xg
e) 3
12 f ]xg = [] x - a , - 2 # x 1 3 ise
] 2
x"2 f ) yoktur. ]]
VI. lim f ]xg g) 2
5 ] x + 2a , x$3 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu yalnızca
x"2 \
VII. lim f ]xg h) - 1
x"3 x =- 2 için süreksiz olduğuna göre b kaç
I. II. III. IV. V. VI. VII. olamaz?
Matematik 12
291
2
13 : y = t -t
3
D) 18-32. çoktan seçmeli soruları çözünüz
: t = x +x
dy 4
olduğuna göre dx ifadesinin x = 1 için de- x - 16
18 lim 2
ğeri kaçtır? x " 2 x - 2x
A) 2 B) 4 C) 8 D) 16 E) 32
ax + b , x12 ise
14 f ]xg = * 2
x - ax , x $2 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x = 2 Z] ax - 2 , x 1 2 ise
]]
için sürekli olmasına rağmen türevli değildir. ]] 2
Buna göre b kaç olamaz? 19 f ]xg = [] a - 1 , x = 2 ise
]] a
]] + 1 , x 2 2 ise
x
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu için
\
f ]x g
lim 2f ]xg - lim 2 = 3
- +
x"2 x"2
15
olduğuna göre f ]2g kaçtır?
A) - 1 B) 1 C) 2 D) 3 E) 5
20 : a, b d R

2
2x + ax - 2a
verilmiştir. Buna göre f ]xg fonksiyonunun : lim
x "- 2 2
x -4
=b
sürekli olduğu hâlde türevsiz olduğu nok-
taların apsisleri toplamı kaçtır? olduğuna göre a $ b çarpımı kaçtır?
A) 3 B) 2 C) 0 D) - 2 E) - 3
16 f ]xg = ax - 3x + 2 fonksiyonu veriliyor.

3 2
21 I. Bir fonksiyon limiti olduğu her noktada

f ]xg - f ]- 1g f ]2 + hg - f ]2g sürekli olmayabilir.
lim x + 1 = lim h
x "- 1 h"0
II. Bir fonksiyonun sürekli olduğu her
olduğuna göre a kaçtır? noktasında limiti vardır.
III. Bir fonksiyonun sürekli olduğu her
noktasında türevi vardır.
IV. Bir fonksiyon türevli olduğu her
17 f ]xg = x - 2x + 2
2
noktasında sürekli olmayabilir.
g ]xg = 2x - 1
Yukarıdaki ifadelerden hangileri daima
fonksiyonları veriliyor. ^f o gh]xg fonksiyo- doğrudur?
nunun grafiğine x = a apsisli noktasından
çizilen teğeti x eksenine paralel olduğuna A) I ve II B) II ve III C) III ve IV
göre a kaçtır?
D) I , II ve III E) I , II ve IV
Türev
292
lim ^f + gh]xg = 2 26 f ]xg = _ x - 1 i_ x - 4 i_ x - 9 i
2 2 2
22 : x"1
: lim ^g - f h]xg =- 1 olduğuna göre f l ]2g değeri kaçtır?
x "- 2
olduğuna göre f ]xg ve g ]xg fonksiyon- A) - 100 B) - 80 C) - 75

ları aşağıdakilerden hangisi olabilir? D) - 60 E) - 40
f ]xg g ]xg
A) 2x - 1 x+1
g ]x g = x + 1
x-2 2x + 3 2
B) x+1 2x
27 :
h ]x g =
1
C) x - x
2 3x + 1
x+1
: x
olduğuna göre ^ g o h hlb 4 l değeri kaçtır?

D) x + 2 1 - 2x 1
2x + 4
E) x + 3 x+1 A) 5 B) 10 C) - 10 D) - 16 E) - 20
x + 2 , x 1 1 ise
23 f ]xg = )
x - 2 , x $ 1 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu veriliyor. 5
^f + g h]xg fonksiyonu x = 1 noktasında 28 f ]xg =
x 3
5 + x - 4x + 2
süreklidir.
fonksiyonunun yerel minimum ve yerel
Buna göre lim+ g ]xg - lim- g ]xg farkı maksimum değerlerinin toplamı kaçtır?
x"1 x"1
kaçtır?
32 128
A) - 4 B) 5 C) 16 D) 5 E) 4
A) 6 B) 4 C) 2 D) - 2 E) - 4
2 29
24 f ]xg = *
ax - a , x 1 2 ise
2ax + 3 , x $ 2 ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu x = 2
noktasında süreklidir.
Buna göre f l _ 2 i + f l _ 2 i toplamı kaç-
+ -
tır?
A) - 24 B) - 18 C) - 12 D) - 8 E) - 2
2ax - b + 1 , x 1 1 ise Yukarıda y = f ]xg fonksiyonun grafiği

25 f ]xg = ) verilmiştir.
bx + 3a - 2 , x $ 1 ise
Buna göre f ^ x h fonksiyonunun kaç
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun noktada türevi yoktur?
x = 1 noktasında türevi olduğuna göre
a + b toplamı kaçtır? A) 8 B) 7 C) 6 D) 5 E) 4
1 3 6 9
A) 5 B) 5 C) 5 D) 5 E) 2
Matematik 12
293
30
E) 33. ve 34. üst düzey beceri sorularını
şekle ve metne göre cevaplayınız.
Boyutları 8 cm ve 15 cm olan bir kartonun b_b

köşelerinden eş kareler kesilip katlanarak bb
bb
şekildeki gibi üstü açık bir dikdörtgenler bb
bb
prizması yapılmak isteniyor. bb
b
`b 12
bb
Bu prizmanın hacminin en büyük olma- bb
bb
sı için kesilen eş karelerden birinin ala- bb
2 bb
nı kaç cm olmalıdır? bb
a
36 25 16
A) 9 B) 25 C) 9 D) 9 E) 2
Yukarıdaki şekilde kesiti parabolik olan kubbe
biçimindeki yapının C ve D ayakları arası 8 met-
31
re ve yapının en uç noktasının yerden yüksekliği
12 metredir. Güneşli bir günde yapıya A nokta-
sında teğet olacak şekilde gelen güneş ışını yer
düzlemi ile 45c lik açı yapmaktadır. Yapının göl-
gesi B noktasında bittiğine göre;
f l ]x g 33 A noktasının yerden yüksekliği kaç met-

redir?
Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun türevinin
grafiği verilmiştir.
Buna göre f fonksiyonunun ekstremum

noktalarının apsisleri aşağıdakilerden
hangisidir?
A) - 3 , 3 B) - 2 , 1 C) - 1
34 Yapının gölgesinin boyu olan BC kaç met-
D) - 3 ,- 1, 3 E) - 2 , - 1, 1
redir?
32 Bir ayrıtı x metre uzunluğunda olan küp

şeklindeki bir mermer bloğun üretim maliye-
ti hacim üzerinden metreküp başına 1000
TL, satış fiyatı ise yüzey alanı üzerinden
metrekare başına yine 1000 TL olarak he-
saplanmaktadır.
Buna göre x kaç metre olursa bu mer-

mer bloğun satışından elde edilen kâr
en fazla olur?
A) 9 B) 8 C) 6 D) 4 E) 2
Türev
294
1 Bir fonksiyonun tanımlı olmadığı bir nokta- 8 lim f ]x + 1g = 3 olduğuna göre

x"2
f ]x g - f ]x g
da .................. olabilir. 2
3f ] x g + 1
lim ifadesinin değeri kaçtır?
2 Bir fonksiyon sürekli olduğu bir noktada x"3
................... olmayabilir.
3 Bir fonksiyon bir noktada türevli ise o nok-

tada ...................olur.
4 Bir fonksiyonun kırılma noktalarında ......... 2ax + 5 , x 1 2 ise

yoktur. 9 f ]x g = * 2
x + ax , x $ 2 ise
5 Türevlenebilir bir fonksiyonun artanlıktan biçiminde tanımlı f fonksiyonunun x = 2
azalanlığa geçtiği noktalarına fonksiyo- noktasında limiti yoktur. Buna göre a kaç
nun .............. .................... noktaları denir. olamaz?
6 Türevlenebilir bir fonksiyonun türevinin ne-
gatif olduğu aralıkta fonksiyon ......... olur.


harf ile verilen ifadelerle eşleştiriniz. 2
ax + 2x - 3
10 lim
x"2 x-2
7
ifadesinin değeri bir gerçek sayı olduğuna
göre bu limit değeri kaçtır?
Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafi- 2

11 f ]xg =
x - x - 12
ği ve grafiğe kırılma noktalarında çizilen
_ x - 4 i_ x + 3x + 2 i
2 2
teğetleri verilmiştir. Buna göre aşağıdaki
türevleri karşılarındaki değerler ile eşleş- biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonun sürekli
tiriniz. olduğu en geniş küme nedir?
I. f l _ - 1 i a) 1
-
b) yoktur
II. f l _ - 1 i
+
c) - 3
III. f l ]2g
ç) - 1
3
12 f ]xg =
d) 3 x-2
IV. f l _ 3 i
+ 2
e) 0 x - 6x + a
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunu sürekli
V. f l ] 3 g f) 3
olduğu en geniş küme R - " k , olduğuna
I. II. III. IV. V. göre a $ k çarpımı kaçtır?
Matematik 12
295
2
f ]x g =
x +x+3 D) 18-29. çoktan seçmeli soruları çözünüz
13 2
ax - 2x + 3 ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu her x ger- 2
f ]x g = *
x +x , x 1 2 ise
çek sayısı için sürekli olduğuna göre a nın 18
2x + 1 , x $ 2 ise
alabileceği en küçük tam sayı değeri kaçtır?
3
g ]x g = *
x - ax , x 1 2 ise
x-b , x$2 ise
biçiminde tanımlı f ]xg ve g ]xg fonksiyon-
ları veriliyor.
f ]xg = x - 2ax
2
14 :
g ]xg = 3x + bx
2 lim ^ f ]xg - g ]xgh = 4 olduğuna göre
: x"2
: ^f + g hl]1g = 2 a $ b çarpımı kaçtır?

: ^f - g hl]2g = 2
A) 9 B) 3 C) 0 D) - 3 E) - 9
olduğuna göre a + b toplamı kaçtır?
f ]xg = x + ax
2
15 : 19 y = f ^x + 4h
g ]xg = ax - 3x
2
:
: ^f $ g hl]2g = 3
y = g ^xh + 1
olduğuna göre a nın alabileceği değerler
toplamı kaçtır?
Yukarıda f ]x + 4g ve g ]xg + 1 fonksiyon-

larının grafikleri verilmiştir.
16 : f ]x g = x + x
2
Buna göre lim+ ^ f ^ x h + g ]xgh ifadesinin
x"3
g ]x g = 4 - x
2
: değeri kaçtır?
h ]x g = x - 9
2
: A) 2 B) 1 C) 0 D) - 1 E) - 2
olduğuna göre ^f $ g hl]1g +^g $ h hl]1g
değeri kaçtır?
f ]xg = x - ax
2 x x x x
17 : 20 lim
cos 9 $ cos 18 - sin 9 $ sin 18
g ]xg = ax - 2x x x
3 x"r
: sin 12 $ cos 12
: c f ml]1g = 3
g ifadesinin değeri kaçtır?
olduğuna göre a nın alabileceği değerler
çarpımı kaçtır? A) - 2 3 B) - 3 C) 0 D) 3 E) 2 3
Türev
296
f ]xg = x - x + ax f ]x g = x - x
2 1 1
21 : 24 :
: g ]x g = x + 1
f l a 2 k = f ll a 2 k
1 -1
: olduğuna göre aşağıdakilerden hangisi
olduğuna göre a kaçtır? yanlıştır?
A) ^f + g hl]1g = 2 B) ^f - g hl]4g = 16
5 13
A) 6 B) 8 C) 10 D) 13 E) 15
C) ^f $ g hl]9g = 81 D) c gf ml]1g =- 1
448
E) ^fog hl]4g = 18
5
25
22
Yukarıda 6- 4 , 3g nda tanımlı y = f ]xg

fonksiyonunun grafiği verilmiştir.
verilmiştir. Buna göre aşağıdaki ifadelerin hangile-
ri yanlıştır?
f ]xg - g ]xg fonksiyonu x = 1 nok-
tasında sürekli olduğuna göre I. f fonksiyonunun 4 tane ekstremum
lim- g ]xg - lim+ g ]xg farkı kaçtır? noktası vardır.
II. f ]xg fonksiyonunun mutlak minimum
x"1 x"1
değeri 1 dir.
A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 2 III. f ]xg fonksiyonunun mutlak maksimum
değeri 6 dır.
IV. f ]xg fonksiyonunun yerel maksimum
değerleri toplamı 14 tür.
V. f ]xg fonksiyonunun yerel minimum
değerleri toplamı 5 tir.
A) I ve III B) I ve IV C) II ve IV
23 Yarıçap uzunluğu r cm olan bir bilyenin üre- D) II ve V E) IV ve V
3
tim maliyeti hacim üzerinden cm başına 2
kuruş ve satış fiyatı yüzey alanı üzerinden
26 f ]xg = 2x - x + k
2 2
cm başına 3 kuruş olarak hesaplanmak-
g ]xg =- x + mx - 2n
2
tadır.
Buna göre 100 tane bilyenin satışından parabolleri A ^ - 1, 4 h noktasında birbir-

elde edilebilecek maksimum kâr kaç lerine teğet olduklarına göre m + k + n
r TL olur? toplamı kaçtır?
A) 18 B) 24 C) 30 D) 36 E) 42 A) 4 B) 2 C) 0 D) - 3 E) - 5
Matematik 12
297
27 E) 30-32. üst düzey beceri sorularını şekle
yeşil alan
oyun havuz
alanı
verilmiştir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi futbol
yanlıştır? sahası
A) â , 0 h nda f ]xg artandır. Bir belediye çevresinin uzunluğu 720 metre

olan şekildeki gibi ABCD dikdörtgeni biçiminde
B) ^b , c h nda f ^xh azalandır.
2
yeşil alana, oyun alanına, havuza ve futbol sa-
hasına sahip bir park planı yapmıştır.
C) ^0 , b h nda f ]xg azalandır.
3
Oyun alanı, havuz ve futbol sahası dikdörtgen

D) ^b , c h nda x $ f ]xg azalandır.
2
biçiminde ve şekildeki oranlara uygun olarak
yapılacaktır.
E) ^0 , b h nda x - f ]xg artandır.
2
Park, futbol sahası en büyük alana sahip ola-

cak şekilde yapılacağına göre;
30 x uzunluğu kaç metre olur?

28 Aşağıda türevlenebilir bir f ]xg fonksiyonu-
nun türevinin işaret tablosu verilmiştir.
-3 3
Buna göre aşağıdakilerden hangisi yan-

lıştır?
31 Parkın tamamının alanı kaç metrekare olur?
A) f ]- 5g 1 f ]- 4g
B) f ]xg fonksiyonu 6- 3 , 2@ nda azalandır.

C) f ]xg fonksiyonu ^- 3 , - 3? nda artandır.
D) f fonksiyonunun 2 tane ekstremum
noktası vardır. 32 Parkın yeşil alanı kaç metrekare olur?
E) f ]- 2g 1 f ]1 g
f ]xg = ax - 3x + b eğrisine x =- 2 apsisli

2
29
noktasından çizilen teğeti, x = 3 apsisli
noktasından çizilen teğetine diktir.
Buna göre a nın alabileceği değerlerin
toplamı kaçtır?
1 1
A) - 3 B) - 1 C) - 4 D) 2 E) 2
Türev
298
6
İNTEGRAL
6.1. BELİRSİZ İNTEGRAL
6.2. BELİRLİ İNTEGRAL VE
UYGULAMALARI
Türevi bilinen bir fonksiyonun kendisi bulunabilir mi?
Günlük hayatta karşılaşılan ve bilinen geometrik şekillere benzemeyen bir bölgenin alanı
nasıl hesaplanabilir?
Matematik 12
299
6.1. BELİRSİZ İNTEGRAL
6.1.1. Belirsiz İntegral ve İntegral Alma Kuralları
Türevi f l ]xg = 2x olan f ]xg fonksiyonu, 2
y y = x +2
f^xh = x
2
2
y=x
f ^xh = x + 2
2
2
f ^xh = x - 1 y = x -1
2
vb. bir fonksiyondur. Bu fonksiyonların grafik-

leri incelenirse, herhangi bir a apsisli noktada
her üç fonksiyona çizilen d, k ve n teğet doğru-
larının eğimi
m d = m k = m n = f l ^ a h = 2a a x
olup doğruların birbirine paralel olduğu görülür. d
Bu durum c bir gerçek sayı olmak üzere k

f ]xg = x + c biçimindeki tüm fonksiyonlar için
2
n
geçerlidir.
O hâlde türevi f l ]xg = 2x olan f ]xg fonksiyonu, f ]xg = x + c , (c sabit) olarak ifade edilebilir.
2
dF ]xg
Bir fonksiyonun türevi f ve f nin tüm ters türevlerinin ailesi F ]xg olsun. Fl ]xg = dx = f ]xg
olacak şekilde bir F ]xg fonksiyonu varsa F ]xg + c fonksiyonuna f ]xg in ters türevi veya
belirsiz integrali denir ve # f]xg dx = F]xg + c şeklinde gösterilir.
Bu eşitlik f ]xg fonksiyonunun belirsiz integralinin F ]xg + c olduğunu gösterir. # sembolüne

integral işareti ve c gerçek sayısına da integral sabiti denir. f ]xg fonksiyonu da integrali
alınan fonksiyonu göstermektedir. Bu durumda
Fl ]xg = f ]xg + # f]xg dx = F]xg + c olur.
integrali
# f]xg dx = F]xg + c
türevi
S O N UÇ f^ x h
64444444744444448
# f]xg dx = F]xg + c & dx
d #
f ]xg dx = dx ^ F ]xg + ch (Eşitliğin her iki tarafının türevi alınır.)
d
& d
dx
# f]xg dx = f^xh olur.
İntegral
300
ÖRNEK
# f]xg dx = x 3 - 2x 2 + x + c olduğuna göre f ]xg fonksiyonunu bulunuz.
ÇÖZÜM
Verilen eşitliğe göre f ]xg fonksiyonunun integrali x - 2x + x + c olduğundan x - 2x + x + c

3 2 3 2
ifadesinin türevi f ]xg olur.
_ x - 2x + x + c il = f ]xg & f ]xg = 3x - 4x + 1 bulunur.

3 2 2
ÖRNEK
# _ f^xh + 3x 2 + x idx = x $ f^xh olduğuna göre f fonksiyonunun türevini bulunuz.

ÇÖZÜM
Verilen eşitliğe göre f ]xg + 3x + x ifadesinin integrali x $ f ^x h olduğundan x $ f ^x h ifadesinin türevi

2
f ]xg + 3x + x olur.
2
^x $ f ^x hhl = f ]xg + 3x + x & 1 $ f ^x h + x $ f l ^x h = f ^x h + 3x + x

2 2
& x $ f l ^ x h = x ^ 3x + 1 h
& f l ^x h = 3x + 1 bulunur.
ÖRNEK
f ]x g
2
x dx = 2 - 6x + c olduğuna göre f ]xg fonksiyonunun yerel minimum değerini bulunuz.

# x
ÇÖZÜM
f ]x g f ]xg
2 2
# x d # d c x m (Verilen eşitliğin her iki
x dx = 2 - 6x + c & dx x dx = dx 2 - 6x + c tarafının türevi alınır.)
f ]x g
& x = x-6
& f ^ x h = x - 6x
2
& f l ^x h = 2x - 6 olur.
f l ] x g = 0 & 2x - 6 = 0
-3 3
& x = 3 elde edilir.
f ] x g = x - 6x & f ] 3 g = 3 - 6 $ 3
2 2
& f ]3g =- 9 bulunur.

Bu durumda f ]xg fonksiyonunun yerel minimum değeri - 9 olur.
Matematik 12
301
İntegral Alma Kuralları
n !- 1 ve n d Q olmak üzere
n+1 n+1
F ]xg = n + 1 + c & Fl ]xg = x oldugundan # x n dx = nx + 1 + c
x n
{ olur.
ÖRNEK
Aşağıdaki integrallerin eşitlerini bulunuz.

a) # dx b) # x dx c) # x 2 dx ç) # x 5 dx
ÇÖZÜM
0+1 1+1
a) # dx = # x 0 dx = 0x + 1 + c b) # x dx = 1x + 1 + c
1 2
x x
= 1 +c = 2 +c
= x+c
2+1 5+1
c) # x 2 dx = 2x + 1 + c ç) # x 5 dx = 5x + 1 + c
3 6
x x
= 3 +c = 6 + c bulunur.
ÖRNEK
Aşağıdaki integrallerin eşitini bulunuz.

x
a) #x x dx b) # 3 dx
x
ÇÖZÜM
1
1
x x2
a) #x x dx = # x$x2 dx b) # 3 x
dx = # 1 dx
3 x3
= # x2 dx 1 1
3
+1
= # x 2 - 3 dx
x2 1
= 3 +c
+ 1 = # x 6 dx
2 1
5 +1
x6
x2 = 1 +c
= 5 +c + 1
6
2 7
2 x
5 x6
= 5 +c = 7 +c
2
6
2x x 6 7
= 5 + c bulunur. 6 x
= 7 +c
6x 6 x
= 7 + c bulunur.
İntegral
302
a d R olmak üzere
# a $ f^xh dx = a $ # f^xh dx olur.
d
dx
# a $ f^xh dx = a $ f^xh ............................................ ^1h a dx
d # f^xh dx = f^xhk
d ` d `# ^ h j
# f^xh dx j = a $ dx
dx a $ f x dx = a $ f ^x h ........... ^2 h
(1) ve (2) eşitliklerinden # a $ f^xh dx = a $ # f^xh dx olur.
ÖRNEK
a) # 3x 4 dx b) # 6x 2 dx
ÇÖZÜM
a) # 3x 4 dx = 3 $ # x 4 dx b) # 6x 2 dx = 6 $ # x 2 dx
5 3
x x
= 3$ 5 +c = 6$ 3 +c
5 3
3x = 2x + c bulunur.
= 5 + c bulunur.
f ve g sürekli iki fonksiyon olmak üzere
# ^f]xg + g]xgh dx = # f]xg dx + # g]xg dx

# ^f]xg - g]xgh dx = # f]xg dx - # g]xg dx olur.
İki fonksiyonun toplamının veya farkının integrali, bu fonksiyonların integrallerinin toplamına

veya farkına eşittir.
d
dx
# ^f]xg " g]xgh dx = f]xg " g]xg ...........................................^1h
d `# ^ h # g^xh dx j = dx
d # ^ h
f x dx " dx # g ^x h dx
d
dx f x dx "
= f ]xg " g ]xg .................................. ^2 h

(1) ve (2) eşitliklerinden
# ^f]xg + g]xgh dx = # f]xg dx + # g]xg dx
# ^f]xg - g]xgh dx = # f]xg dx - # g]xg dx olur.
Matematik 12
303
ÖRNEK
# _4x 3 - 3x 2 i dx ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
# _ 4x 3 - 3x 2 i dx = # 4x 3 dx - # 3x 2 dx
3 2
= 4 $ # x dx - 3 $ # x dx
= 4 $ c 4 + c1m - 3 $ d 3 + c2n
4 3
x x
4 3
= x - x + 4 c 1 - 3c 2
1444442c 444443
4 3
= x - x + c bulunur.
ÖRNEK
1 1
# d 2x - 2 +
x
n dx ifadesinin eşitini bulunuz.
x
ÇÖZÜM
1
# d 2x - 1
2 +
1
x
n dx = # a 2x - x -2 + x - 2 kdx
x
1
2 -1
2x x x2
= 2 - -1 + 1 + c
2
2 1
= x + x + 2 x + c bulunur.
Uyarı
İntegral alma işlemi farklı değişkenlere göre de uygulanabilir.
ÖRNEK
a) # dv b) # 2t dt
ÇÖZÜM
a) # dv = # v 0 dv b) # 2t dt = 2 # t dt
1 2
v t
= 1 +c = 2$ 2 +c
= v + c bulunur. 2
= t + c bulunur.
İntegral
304
ÖRNEK
4
# t -1
2 dt ifadesinin eşitini bulunuz.
t
ÇÖZÜM
4 4
# t -1
2 dt = # f t2 - 1p
2 dt
t t t
= # _ t 2 - t -2 idt
3 -1
t t
= 3 - -1 + c
3
t 1
= 3 + t + c bulunur.
ÖRNEK
3 2
# u -u +1
2 du ifadesinin eşitini bulunuz.
u
ÇÖZÜM
3 2 3 2
# u -u +1
2 du = # f u2 - u2 + 1 p du
2
u u u u
= # _ u - 1 + u -2 i du
2 -1
u u
= 2 - u + -1 + c
2
u 1
= 2 - u - u + c bulunur.
ÖRNEK
# x-1
dx ifadesinin eşitini bulunuz.
x
ÇÖZÜM
# x-1
x
dx = #d x
-
1 n dx
x x
1 1
= # a x 2 - x - 2 k dx
3 1
x2 x2
= 3 - 1 +c
2 2
3
2 x
= 3 -2 x+c
2x x
= 3 - 2 x + c bulunur.
Matematik 12
305
ÖRNEK
# _ x 2 - 1 i]4x - 3g dx ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
# _ x 2 - 1 i]4x - 3g dx = # _ 4x 3 - 3x 2 - 4x + 3 i dx
4 3
4x 3x 4x 2
= - 3 - + 3x + c
4 2
4 3 2
= x - x - 2x + 3x + c bulunur.
ÖRNEK
3
# x -8
2 dx ifadesinin eşitini bulunuz.
x + 2x + 4
ÇÖZÜM
] x - 2 g $ _ x + 2x + 4 i
3 2
# x -8 #
2 dx = 2 dx
x + 2x + 4 x + 2x + 4
= # ]x - 2g dx
2
x
= 2 - 2x + c bulunur.
ÖRNEK
: f l ]xg = 2x - 3
: f ]1g = 3
olduğuna göre f ]0g değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
f ^x h fonksiyonunun türevi 2x - 3 olduğundan 2x - 3 ifadesinin integrali de f ^x h olur. Buna göre
f l ] x g = 2x - 3 & f ] x g = # ]2x - 3g dx
& f ]xg = x 2 - 3x + c olur.
f ] x g = x - 3x + c & f ] 1 g = 1 - 3 $ 1 + c
2 2
& 3 =- 2 + c
& c = 5 elde edilir.
Bu durumda f ]xg = x - 3x + 5 & f ]0g = 5 bulunur.

2
İntegral
306
ÖRNEK
: h ]xg = # f l ]xg $ g ]xg dx + # gl ]xg $ f]xg dx

: f ]2 g $ g ]2 g = 5
: f ]1 g $ g ]1 g = 4
: h ]2 g = 3
olduğuna göre h ]1 g değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
h ]x g = # fl ]xg $ g]xg dx + # gl ]xg $ f]xg dx

= # ^fl ]xg $ g]xg + gl ]xg $ f]xgh dx _^f ^x h $ g ^x hhl = f l ]xg $ g ]xg + gl ]xg $ f ]xgi
= # ^f]xg $ g]xghl dx
= f ]xg $ g ]xg + c olur.
h ^ x h = f ]x g $ g ]x g + c & h ]2 g = f ]2 g $ g ]2 g + c
: 1444442444443
3 5
& 3 = 5+c
& c =- 2 olur.
h ]x g = f ]x g $ g ]x g - 2 & h ]1 g = f ]1 g $ g ]1 g - 2
1444442444443
4
= 4-2
= 2 bulunur.
ÖRNEK
: h ]x g = # fl ]xxg dx - # f ]x g
2 dx
x
: 2 h ]2 g = f ]2 g + 4
: f ]- 1 g = 5
olduğuna göre h ]- 1g değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
] g
f ]x g
h ]x g = # fl ]xxg dx - # f ]x g
2 dx
& h ]x g = # d fl xx 2 n dx
-
x x
x $ f l ]x g - f ]x g ^ h
& h ]x g = # d 2 n dx ec f x ml = x $ f l ]xg2- f ]xg o
x x x
& h ]x g = # b f ] x g l dx
l
x
& h ]xg = f ]xg + c olur.
x
]x g ] g Bu durumda
h ]x g = x + c & h ]2 g = 2 + c
f f 2
f ]x g f ]- 1 g
& 2 h ]2 g = f ]2 g + 2 $ c h ]x g = x + 2 & h ]- 1 g = - 1 + 2
144424443
f ]2 g + 4
& h ]- 1 g = 5 + 2
& f ]2 g + 4 = f ]2 g + 2 $ c -1
& c = 2 elde edilir. & h ]- 1g =- 3 bulunur.
Matematik 12
307
Alıştırmalar
1 d
dx
# _ x 3 - x 2 + 2 i dx 6 : f ]x g = # ]x - 1gd 1
3 + 1 n dx
x
ifadesinin x = 2 için değerini bulunuz. : f ]1 g = 1
olduğuna göre f ]- 1g değerini bulunuz.
4
2 # x $ f]xg dx = x 4 - 8x 2 7 # 12x - 12
x - 1 dx
olduğuna göre f ]xg fonksiyonunun grafiği- ifadesinin eşitini bulunuz.
ne x = 2 apsisli noktasından çizilen teğetinin
eğimini bulunuz.
f ]x g
f l ] x g = x - 2x + 2
2 2
3 # x dx = x - 3x + c 8 :
: f ]2 g = 1
olduğuna göre f ]xg fonksiyonunun yerel
minimum değerini bulunuz. olduğuna göre f ]0g değerini bulunuz.
# dx 3 x - n dx h ]xg = # f ]xg dx + # x $ fl ]xg dx

1
4
x
9 :
: h ]1 g = f ]1 g
: f ]2 g = 3
olduğuna göre h ]2g değerini bulunuz.
2
5 # t -t
dt 10 Türevi f l ^ x h = 2x - a olan f fonksiyonu-
t nun A ^2 , 8 h noktasında bir yerel minimu-
ifadesinin eşitini bulunuz. mu olduğuna göre f ^1 h değerini bulunuz.
İntegral
308
6.1.2. Değişken Değiştirme Yöntemi
Diferansiyel Kavramı
Türevlenebilir bir f ]xg fonksiyonunun türevi dx ^f ]xgh = f l ]xg olmak üzere d ^f ]xgh ifadesine
d
f ]xg fonksiyonunun diferansiyeli denir ve
d ]f ]xgg = f l ]xg dx olur.
ÖRNEK
f ]xg = x - x fonksiyonunun diferansiyelini bulunuz.

2
ÇÖZÜM
d ^f ]xgh = f l ]xg dx & d ^f ]xgh = ]2x - 1g dx bulunur.
ÖRNEK
3 1
y = u - u olduğuna göre dy nin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
u du dy = d 3u + u 2 n du bulunur.
dy = b u - 1 ll 1
3 2
&
ÖRNEK
u = _ x + x i eşitliğinin iki tarafının diferansiyelini alınız.

2 2
ÇÖZÜM
du = `_ x + x i jl dx & du = 2 $ _ x + x i $ ]2x + 1g dx
2 2 2
= _ 4x + 6x + 2x i dx bulunur.
3 2
ÖRNEK
u = 3x - 2 olduğuna göre dx ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
u = 3x - 2 & du = 3 dx
du
& dx = 3 olur.
Matematik 12
309
Değişken Değiştirme Yöntemi
İntegral alma kuralları ile alınması zor olan bazı integraller değişken değiştirme yöntemi
kullanılarak daha basit integraller hâline getirildikten sonra kolayca integrali alınabilir.
n ! 0 , n !- 1 ve n d Q olmak üzere
# ^f]xgh $ f l ]xg dx
n
biçimindeki integrallerde sırasıyla aşağıdaki adımlar uygulanır.
f ]x g = u ( f ^x h = u dönüşümü yapılır.)
f l ]xg dx = du (Her iki tarafın diferansiyeli alınır.)
f ]xgh $ f l ]xg dx = # u du
# ^1444 n n
(Dönüşüm ve diferansiyel verilen integralde yerine yazılır.)
24443 14444244443
n
u du
n+1
u
= n+1 +c (İntegral alınır.)
^ f ]xgh
n+1
= +c (u yerine eşiti olan f ]xg yazılır.)
n+1
ÖRNEK
# ]x - 1g5 dx ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
x-1 = u ( x - 1 = u dönüşümü yapılır.)

dx = du (Her iki tarafın diferansiyeli alınır.)

# ]x - 1g5 dx = # u 5 du (Dönüşüm ve diferansiyel verilen integralde yerine yazılır.)
144442544443 6
u du
6
u
= 6 +c (İntegral alınır.)
]x - 1g6
= 6 +c (u yerine eşiti olan x - 1 yazılır.)
ÖRNEK
# ]3x - 1g4 dx ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
3x - 1 = u & 3 dx = du
& dx = 1 du
3
İntegral
310
# ]14444
3x - 1g4 dx
244443 6
= # u 4 $ 31 du
u
4 1
3 du
1 # u 4 du
= 3
5
1 u
= 3 $ 5 +c
]3x - 1g5
= 15 + c bulunur.
ÖRNEK
# _ x 2 + x i3 ]2x + 1g dx ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
x + x = u & ]2x + 1g dx = du
2
x + x i $ ]2x + 1g dx = # u du
# _14444
2 3 3
244443 144444424444443
3 du
u
4
u
= 4 +c
_x + xi
2 4
= 4 + c bulunur.
ÖRNEK
2
#x x + 2 dx ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
2
x + 2 = u & 2x dx = du
& x dx = 1 du
2
#x 2
# 144442 1
x + 2 dx = x + 2 $ x dx = # u $ 2 du
244443 :
u 1
2 du
1
1 # u 2 du
= 2
3
1 u2
= 2 $ 3 +c
2
3
u
= 3 +c
_x + 2i
2 3
= 3 + c bulunur.
Matematik 12
311
f ^x h ! 0 , n ! 0 , n ! 1 ve n d Q olmak üzere
# 6ff]l x]xg@gn dx biçimindeki integrallerde f ^ x h = u dönüşümü yapılır.
f ]xg = u & f l ]xg dx = du olur.
# 6ff]l x]xg@gn dx = # 1
$ f l ]xg dx =
6f ]xg@n 14444244443
# 1
n du
144424443 u
1
du
n
u
= # u -n du
-n + 1
u
= -n + 1 + c
6f ]xg@1 - n
= 1 - n + c bulunur.
ÖRNEK
# 1
]2x + 1g2
ÇÖZÜM
2x + 1 = u & 2 dx = du # 1 # 1 1 1 # u -2 du
dx = du = 2
]2x + 1g2 2 $
u 2
& dx = 1 du 1444442444443 6
2 1 1
u
2 2 du
-1
1 u
= 2 $ -1 + c
1
=- 2u + c
1
=- ]
2 2x + 1g
+c
1
=- 4x + 2 + c bulunur.
ÖRNEK
# x
4 2 dx ifadesinin eşitini bulunuz.
x - 2x + 1
ÇÖZÜM
# x # x
dx = 2 dx
_x - 1i
4 2 2
x - 2x + 1
2
x - 1 = u & 2x dx = du
& x dx = 1 du
2
İntegral
312
# x # 1 # 1 1
2 dx = 2 $ x dx = 2 $ du
_x - 1i _x - 1i u 2
2 2
1444442444443 :
1 1 du
u
2 2
1 # u -2 du
= 2$
-1
1 u
= 2 $ -1 + c
1
=- 2u + c
1
=- 2 + c bulunur.
2x - 2
ÖRNEK
# x-1
3 2
x - 2x - 1
ÇÖZÜM
x - 2x - 1 = u & ]2x - 2g dx = du
2
& ]x - 1g dx = 1 du
2
$ ]x - 1g dx =
# x-1 # 1 # 1 1
dx = $ du
3 2
x - 2x - 1
3 2
x - 2x - 1 14444142444443
3 u 2
14444444244444443 2 du
1
3u
1
1 # u - 3 du
= 2$
2
1 u3
= 2 $ 2 +c
3
3 2
3 u
= 4 +c
3 _ x - 2x - 1 i
3 2 2
= 4 + c bulunur.
# fl ^g]xgh $ gl ]xg dx biçimindeki integrallerde g ^ x h = u dönüşümü yapılır.
g ]xg = u & gl ]xg dx = du
l ^g]xgh $ gl ]xg dx = # fl ]ug du

# 1f4444244443 14444244443
f l ]u g du
= f ]ug + c
= f ^g ]xgh + c olur.
Matematik 12
313
ÖRNEK
# x $ fl _ x 2 i dx ifadesinin eşitini bulunuz.
ÇÖZÜM
x dx = # f l ]ug $ 2 du
# 1f44l 4_2x4424i3 $ :
2
x = u & 2x dx = du 1
& x dx = 1 du f l ]u g 1
2 2 du
f ]ug
= 2 +c
f_x i
2
= 2 + c bulunur.
ÖRNEK
: g ]x g = # x 2 $ fl _ x 3 - 1 i dx
: f ^0 h = 3 , g ]1g = 5 ve f ]7g =- 9
olduğuna göre g ]2g değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
3 2
x - 1 = u & 3x dx = du
& x 2 dx = 1 du
3
g ^xh = l _ x 3 - 1 i $ x 2 dx = # f l ]ug $ 31 du
# 1f44444 2444443 <
f l ]u g 1
3 du
= 3 f ]u g + c
1
f_x - 1i
3
= 3 + c olur.
f_x - 1i f ]0 g
3
g ]x g = 3 + c & g ]1 g = 3 + c
3
5 = 3 +c
5 = 1+c
c = 4 elde edilir.
f_x - 1i f ]7 g
3
g ]x g = 3 + 4 & g ]2 g = 3 + 4
9
=- 3 + 4
= 1 bulunur.
İntegral
314
Alıştırmalar
f ]xg = x - x olduğuna göre f ]xg fonk-

3
# 1
7 dx ifadesinin eşitini bulunuz.
]5x - 1g3
1
siyonunun diferansiyelini bulunuz.
2 # ]x + 2g4 dx ifadesinin eşitini bulunuz. 8 # 2

1
x - 4x + 4
3 # x _ x 2 - 1 i5 dx ifadesinin eşitini bulunuz. 9 # 1

2x + 1
4 # x 2 ]x - 3g _ x 2 + 3x + 9 i dx ifadesinin 10 # ]x + 1 g 2
x + 2x + 2 dx ifadesinin eşitini
eşitini bulunuz. bulunuz.
2
# # x
5 3x + 2 dx ifadesinin eşitini bulunuz. 11 3
x +1
f lb 1x l
6 # ]3x + 2g 3
dx ifadesinin eşitini bulunuz. 12 # 2 dx ifadesinin eşitini bulunuz.
x
Matematik 12
315
6.2. BELİRLİ İNTEGRAL VE UYGULAMALARI
6.2.1. Bir Fonksiyonun Grafiği ile x Ekseni Arasında Kalan Sınırlı
Bölgenin Alanının Riemann Toplamı Yardımıyla Yaklaşık
Olarak Hesaplanması
y Yanda 6a , b@ nda tanımlı y = f ]xg fonksiyonunun gra-

fiği verilmiştir.
6a , b@ nda y = f ]xg eğrisi ile x ekseni arasında kalan

bölgenin alanı Alman matematikçi Bernhard Riemann
(Bernard Riman) tarafından hesaplanmıştır.
a b
x
y 6a , b@ nda a 1 x1 1 x 2 1 b olmak üzere a = x 0 ve

b = x 3 seçilerek oluşturulan P = # x 0 , x1 , x 2 , x 3 - kü-
mesine 6a , b@ nın bir bölüntüsü denir. (Bu bölüntü eşit
aralıklarla olmak zorunda değildir.)
a
x
b
x1 - x 0 = Dx1 _b
bb
bb
x 2 - x1 = Dx 2 `b alt aralıkların genişlikleridir.
bb
x 3 - x 2 = Dx 3 bb
a
Eğer 6a , b@ , n tane eşit alt aralığa bölünecek olursa ortak genişlik Dx = n olur.
b-a
Riemann Toplamı
{ c 1 d 7x 0 , x 1A için f ^c 1 h , 7x 0 , x 1A nın görüntü
y

kümesinin bir elemanı,

kümesinin bir elemanı,
{ c 3 d 7x 2 , x 3A için f _ c 3 i , 7x 2 , x 3A nın görüntü

x
a b kümesinin bir elemanı olmak üzere
İntegral
316
Grafikte oluşan boyalı dikdörtgenlerin toplam alanını veren
Dx 1 $ f ^ c 1 h + Dx 2 $ f ^ c 2 h + Dx 3 $ f ^ c 3 h
toplamına f ]xg fonksiyonunun 6a , b@ na ait bir Riemann toplamı denir. Burada 6a , b@ 3 alt aralığa
ayrılmıştır. Eğer 6a , b@ daha fazla alt aralığa ayrılırsa bulunan Riemann toplamının değeri, eğrinin
altında kalan alanın değerine daha yakın olur.
Riemann Alt Toplamı

y
kümesinin en küçük elemanı,

kümesinin en küçük elemanı,

x
a b kümesinin en küçük elemanı olmak üzere
Grafikteki eğrinin altında oluşan boyalı dikdörtgenlerin toplam alanını veren

toplamına f ]xg fonksiyonunun 6a , b@ na ait bir Riemann alt toplamı denir. Burada 6a , b@ 3 alt
aralığa ayrılmıştır. Eğer 6a , b@ daha fazla alt aralığa ayrılırsa bulunan Riemann alt toplamının
değeri, eğrinin altında kalan alanın değerine daha yakın olur.
Riemann Üst Toplamı

y { c 1 d 7x 0 , x 1A için f ^c 1 h , 7x 0 , x 1A nın görüntü
kümesinin en büyük elemanı,

kümesinin en büyük elemanı,

x
a b kümesinin en büyük elemanı olmak üzere
Grafikteki eğrinin üzerinde oluşan boyalı dikdörtgenlerin toplam alanını veren
toplamına f ]xg fonksiyonunun 6a , b@ na ait bir Riemann üst toplamı denir. Burada 6a , b@ 3 alt
aralığa ayrılmıştır. Eğer 6a , b@ daha fazla alt aralığa ayrılırsa bulunan Riemann üst toplamının
değeri, eğrinin altında kalan alanın değerine daha yakın olur.
Matematik 12
317
6a , b@ nda f ^x h 2 0 ise 6a , b@ nda f fonksiyonunun grafiğinin altında kalan alanın değeri Riemann
alt ve üst toplamlarının arasında bir değer olur.
Aşağıda 6a , b@ 3 ve 6 alt aralığa ayrılarak Riemann toplamları gösterilmiştir.

y y
a b
x a b
x
3 alt aralığa göre Riemann alt toplamı 6 alt aralığa göre Riemann alt toplamı
y y
a b
x x
a b
3 alt aralığa göre Riemann üst toplamı 6 alt aralığa göre Riemann üst toplamı
y y
a b
x
a b
x
3 alt aralığa göre Riemann toplamı 6 alt aralığa göre Riemann toplamı
Grafiklere dikkat edilirse aralık sayısı arttıkça eğrinin altında kalan boşlukların veya eğrinin üzerin-
de kalan fazla alanların küçüldüğü görülür. Buna göre aralık sayısı arttıkça hesaplanan Riemann
toplamlarının, eğrinin altında kalan alana daha yakın sonuçlar verdiği görülür.
İntegral
318
ÖRNEK
Yanda 61, 5@ nda tanımlı f ]xg = x + 2 fonksiyonunun grafiği

y 2
verilmiştir. 61, 5@ nı 4 eşit alt aralığa bölerek

a) Riemann alt toplamını bulunuz.
b) Riemann üst toplamını bulunuz.
c) Her alt aralığın orta noktasına göre hesaplanan Riemann
x
ÇÖZÜM
b-a 5-1
Alt aralıklar eşit olduğundan ortak genişlik Dx = n = 4 = 1 olur.
a) y Yandaki grafikte gösterilen Riemann alt toplamı A ise
A = Dx $ f ]1g + Dx $ f ]2g + Dx $ f ]3g + Dx $ f ]4g

= 1 $ f ]1 g + 1 $ f ]2 g + 1 $ f ]3 g + 1 $ f ]4 g
= 1 $ 3 + 1 $ 6 + 1 $ 11 + 1 $ 18
= 3 + 6 + 11 + 18
= 38 bulunur.
x
b) y Yandaki grafikte gösterilen Riemann üst toplamı B ise
B = Dx $ f ]2g + Dx $ f ]3g + Dx $ f ]4g + Dx $ f ]5g

= 1 $ f ]2 g + 1 $ f ]3 g + 1 $ f ]4 g + 1 $ f ]5 g
= 1 $ 6 + 1 $ 11 + 1 $ 18 + 1 $ 27
= 6 + 11 + 18 + 27
= 62 bulunur.
c) y Yandaki grafikte gösterilen Riemann toplamı C ise
C = Dx $ f b 2 l + Dx $ f b 2 l + Dx $ f b 2 l + Dx $ f b 2 l
3 5 7 9
= 1 $ fb 2 l + 1 $ fb 2 l + 1 $ fb 2 l + 1 $ fb 2 l
fa 2 k
9 3 5 7 9
fa 2 k
7
17 33 57 89
fa 2 k
5 = 1$ 4 +1$ 4 +1$ 4 +1$ 4
fa 2 k
3
17 33 57 89
= 4 + 4 + 4 + 4
x 49 bulunur.
=
5
2
Matematik 12
319
ÖRNEK
Yanda 62 , 12@ nda tanımlı f ]xg =- x + 2 fonksiyonunun

2
y
grafiği verilmiştir. Bu eğri ile x ekseni arasında kalan bo-
yalı bölgenin alanını, 62 , 12@ nı 5 eşit alt aralığa bölerek
a) Riemann alt toplamı yardımıyla yaklaşık olarak

x hesaplayınız.
b) Riemann üst toplamı yardımıyla yaklaşık olarak

hesaplayınız.
c) Alt aralıkların orta noktalarına göre Riemann toplamı

yardımıyla hesaplayınız.
ÇÖZÜM
62 , 12@ 5 eşit alt aralığa ayrılacağından ortak genişlik Dx = 12 - 2 = 2 olur.

5
a)
y y = f ]xg fonksiyonunun 62 , 12@ 5 eşit alt aralığa ayrılarak
hesaplanan Riemann alt toplamı A ise
A = Dx $ f ]4g + Dx $ f ]6g + Dx $ f ]8g + Dx $ f ]10g + Dx $ f ]12g
= 2 $ ]- 14g + 2 $ ]- 34g + 2 $ ]- 62g + 2 $ ]- 98g + 2 $ ]- 142g

x =- 28 - 68 - 124 - 196 - 284
=- 700 olur.
y = f ]xg fonksiyonunun grafiği x ekseninin altında kaldığından

Riemann alt toplamı negatif olur. Buna göre f ]xg fonksi-
yonu ile x ekseni arasında kalan alan yaklaşık olarak 700
birimkare bulunur.
b) y
y = f ]xg fonksiyonunun 62 , 12@ 5 eşit alt aralığa ayrılarak
hesaplanan Riemann üst toplamı B ise
B = Dx $ f ]2g + Dx $ f ]4g + Dx $ f ]6g + Dx $ f ]8g + Dx $ f ]10g

x = 2 $ ]- 2g + 2 $ ]- 14g + 2 $ ]- 34g + 2 $ ]- 62g + 2 $ ]- 98g
=- 4 - 28 - 68 - 124 - 196
=- 420 olur.
y = f ]xg fonksiyonunun grafiği x ekseninin altında kaldığından

Riemann üst toplamı negatif olur. Buna göre f ]xg fonksi-
birimkare bulunur.
İntegral
320
c) y
y = f ]xg fonksiyonunun 62 , 12@ 5 eşit alt aralığa ayrılarak
bu aralıkların orta noktalarına göre hesaplanan Riemann
toplamı C ise
5
x C = Dx $ f ]3g + Dx $ f ]5g + Dx $ f ]7g + Dx $ f ]9g + Dx $ f ]11g
= 2 $ ]- 7g + 2 $ ]- 23g + 2 $ ]- 47g + 2 $ ]- 79g + 2 $ ]- 119g
=- 14 - 46 - 94 - 158 - 238
=- 550 olur.
y = f ]xg fonksiyonunun grafiği x ekseninin altında kaldığın-

dan Riemann toplamı negatif olur. Buna göre f ]xg fonksi-
birimkare bulunur.
ÖRNEK
Yanda 62 , 11@ nda tanımlı f ]xg = x + 1 fonksiyonunun

2
y
grafiği verilmiştir. Grafikte 3 eşit alt aralığa göre gösteril-
miş olan Riemann toplamını hesaplayınız.
x
5
ÇÖZÜM
62 , 11@ 3 eşit alt aralığa ayrıldığından ortak genişlik Dx = 11 - 2 = 3 olur.

3
Grafikte verilen Riemann toplamları x = 4 , x = 7 ve x = 10 noktalarına göre gösterilmiştir. Bu
durumda y = f ]xg fonksiyonunun 62 , 11@ 3 eşit alt aralığa ayrılarak hesaplanan Riemann toplamı
A ise
A = Dx $ f ]4g + Dx $ f ]7g + Dx $ f ]10g

= 3 $ 17 + 3 $ 50 + 3 $ 101
= 51 + 150 + 303
= 504 bulunur.
Matematik 12
321
Uyarı
Bilinen geometri formülleri ile hesaplanamayan bazı sınırlı bölgelerin alanlarının yaklaşık
değerleri Riemann toplamları yardımı ile hesaplanabilir.
ÖRNEK
Şekil 1 Şekil 2
Şekil 1 deki havuzun tabanı metrekare maliyeti 50 TL olan fayanslarla kaplanacaktır.
Bu havuzun alanı Riemann toplamı mantığıyla Şekil 2 deki gibi genişliği 1 metre olan alt aralıklara
ayrılarak oluşturulan dikdörtgenler yardımıyla hesaplanacaktır.
Riemann toplamı Şekil 2 de verilen ölçülere göre hesaplanırsa havuzun tabanının fayans ile kap-
lanması için harcanacak paranın yaklaşık olarak kaç TL olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
4 6 8 10
1
1
1
1
Verilen Şekil 2 incelendiğinde havuzun alanı, 14 tane dikdörtgenin alanlarının toplamı ile yaklaşık
olarak hesaplanabilir. Buna göre havuzun alanı yaklaşık olarak
4 $ ]1 $ 4g + 2 $ ]1 $ 6g + 4 $ ]1 $ 8g + 4 $ ]1 $ 10g = 16 + 12 + 32 + 40
= 100 metrekare olur.
Bu durumda havuzun tabanının fayans ile kaplanması için harcanacak para 50 $ 100 = 5000 TL
olarak bulunur.
Bu havuzun alanının yaklaşık olarak hesaplanması için genişliği 1 metre olan dikdörtgenler kul-
lanılmıştır. Kullanılan dikdörtgenlerin genişliği küçüldükçe kullanılacak olan dikdörtgen sayısı da
artacaktır. Dikdörtgen genişliği sıfıra yaklaşırken dikdörtgenlerin sayısı da sonsuza yaklaşır. Ha-
vuzun alanı, bu dikdörtgenler yardımıyla dikdörtgen sayısı sonsuza yaklaşırken limit olarak ifade
edilirse bulunacak limit değeri alanın gerçek değerini verecektir.
İntegral
322
ÖRNEK
0,5 m Şekil 1 de Serkan Bey’e ait üç özdeş yelkeni

bulunan bir yelkenli gösterilmiştir. Yelkenlerin
her birinde Şekil 2 de ölçüleri verilen 1,5 met-
1,5 m re arayla yatay olarak yerleştirilmiş 6 tane çıta
vardır.
2m Serkan Bey yelken kumaşlarını yenilemek için
bir firmadan metrekare maliyeti 100 TL olan ku-
2,5 m
maş kullanılması durumunda 4500 TL fiyat tek-
lifi almıştır.
2m Serkan Bey firmanın güvenilir bir teklif verip

vermediğini belirlemek istemiş ve fiyat aralığını
Riemann alt ve üst toplamı mantığıyla hesap-
1,5 m
lamıştır. Serkan Bey’in yaptığı hesaba göre fir-
Şekil 1 Şekil 2 manın teklifinin etik olup olmadığını belirleyiniz.
ÇÖZÜM
0,5 m
Riemann alt toplamı mantığıyla hesaplanan alan A ise
3 1,5 m
A = 1, 5 $ 0, 5 + 1, 5 $ 1, 5 + 1, 5 $ 2 + 1, 5 $ 2 + 1 , 5 $ 1, 5
= 0, 75 + 2, 25 + 3 + 3 + 2, 25
3 1,5 m
1,5 m
2
= 11, 25 m olur.
2m
3 1,5 m
Buna göre bir yelkenlinin kumaş maliyeti 11, 25 $ 100 = 1125 TL olup
üç yelkenlinin kumaş maliyeti 1125 $ 3 = 3375 TL bulunur.
2,5 m
3 1,5 m
2m
3 1,5 m
1,5 m
0,5 m
Riemann üst toplamı mantığıyla hesaplanan alan B ise
3 1,5 m
B = 1, 5 $ 1, 5 + 1, 5 $ 2 + 1, 5 $ 2, 5 + 1, 5 $ 2, 5 + 1, 5 $ 2
= 2, 25 + 3 + 3, 75 + 3, 75 + 3
3 1,5 m
1,5 m
2
= 15, 75 m olur.
2m
3 1,5 m
Buna göre bir yelkenlinin kumaş maliyeti 15, 75 $ 100 = 1575 TL olup
üç yelkenlinin kumaş maliyeti 1575 $ 3 = 4725 TL bulunur.
2,5 m
3 1,5 m
2m
3 1,5 m
1,5 m
Bu durumda tüm yelkenlerin kumaşla kaplama maliyeti 3375 TL ile 4725 TL arasında olmalıdır.
Buna göre firmanın verdiği 4500 TL fiyat teklifi bu aralıkta olduğundan etiktir.
Matematik 12
323
ÖRNEK
2
f : R " R , f ]xg = 5 + 1 olduğuna göre 6- 4 , 6@ nda f ]xg fonksiyonunun grafiği ile x ekseni
x
arasında kalan bölgenin alanını, Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programını kullanarak
Riemann alt ve üst toplamı yöntemiyle 10, 50 ve 500 eş parçaya ayırarak yaklaşık olarak hesap-
layınız.
ÇÖZÜM
1. Adım: Sırasıyla simgesi, açılan menüde Görünüm ve ardından tıklanır. Böy-

lece ekrana yan yana iki grafik penceresi gelir.
2. Adım: 1. grafik penceresi üzerine tıklayınız. Ardından Giriş çubuğuna alttaki ekran klavyesini
2
x
kullanarak 5 + 1 yazınız ve enter2tuşuna basınız. 2. grafik penceresine de tıklayarak
x
aynı işlemi tekrarlayınız. Böylece 5 + 1 fonksiyonunun grafiği, 1. grafik penceresinde
f ve 2. grafik penceresinde g olarak görüntülenir.
3. Adım: Üstteki araç çubuğunda butonuna tıklayınız. 1. grafik penceresi üzerinde herhangi bir
noktaya sol tıklayınız. Açılan sürgü butonunda, minimum çubuğuna 1, maksimum çubuğu-
na 500 yazarak Tamam butonuna tıklayınız. a sürgü çubuğu elde edilecektir.
4. Adım: Giriş çubuğuna “Alt” yazdığınızda açılan pencerede 4. sıradaki

Alt Toplam(<fonksiyon>,<başlangıç x-değeri>,<bitiş x-değeri>,<dikdörtgen sayısı>)
sekmesini tıklayınız. Bu sekmede parantez içindeki ifadeleri silerek ^ f ,- 4 , 6 , a h biçimin-
de yazınız ve enter tuşuna basınız. Riemann alt toplamı şekil olarak elde edilir. Üstteki araç
çubuğunda butonuna tıklayarak 2. sıradaki Metin butonuna tıklayınız. 1. grafik
alanına gelip sol tıkladığınızda metin penceresi açılacaktır. Metin penceresinde “Alt Top-
lam=” yazıp gelişmiş butonuna tıklayarak sekmesi seçilir. Açılan menüde b harfine
ardından Tamam butonuna tıklayınız. 1. grafik penceresinde alt toplamın değeri görüne-
cektir.
5. Adım: Giriş çubuğuna “Üst” yazdığınızda açılan pencerede 5. sıradaki

Üst Toplam(<işlev>,<sayı>,<sayı>,<sayı>) sekmesini tıklayınız.
Bu sekmede parantez içindeki ifadeleri silerek ^ g ,- 4 , 6 , a h biçiminde yazınız ve en-
ter tuşuna basınız. Riemann üst toplamı şekil olarak elde edilir. Metin butonuna
tıklayınız. 2. grafik alanına gelip sol tıkladığınızda metin penceresi açılacaktır. Metin
penceresinde “Üst Toplam=” yazıp gelişmiş butonuna tıklayarak sekmesi tıklanıp
açılan menüde c harfine ardından Tamam butonuna tıklayınız. 2. grafik penceresinde üst
toplamın değeri görünecektir.
6. Adım: a sürgüsü sağa doğru kaydırılarak 10 sayısına getirildiğinde 6- 4 , 6@ 10 eşit parçaya bö-
lünerek 1. grafikte Riemann alt toplamı yardımıyla alan yaklaşık olarak 23, 8 birimkare
ve 2. grafikte Riemann üst toplamı yardımıyla alan yaklaşık olarak 34, 2 birimkare olarak
hesaplanır.
İntegral
324
7. Adım: a sürgüsü sağa doğru kaydırılarak 50 sayısına getirildiğinde 6- 4 , 6@ 50 eşit parçaya
bölünerek 1. grafikte Riemann alt toplamı yardımıyla alan yaklaşık olarak 27, 64 birim-
kare ve 2. grafikte Riemann üst toplamı yardımıyla alan yaklaşık olarak 29, 72 birimkare
olarak hesaplanır.
8. Adım: a sürgüsü sağa doğru kaydırılarak 500 sayısına getirildiğinde 6- 4 , 6@ 500 eşit parçaya
bölünerek 1. grafikte Riemann alt toplamı yardımıyla alan yaklaşık olarak 28, 56 birim-
kare ve 2. grafikte Riemann üst toplamı yardımıyla alan yaklaşık olarak 28, 77 birimkare
olarak hesaplanır.
Matematik 12
325
S O N UÇ
y
a c1
5
c2 c3 cn b
x
y = f ]xg fonksiyonunda 6a , b@ n adet eşit alt aralığa bölünsün.
c1 d 7x 0 , x1A
c 2 d 7x1 , x 2A
h
c n d 7x n - 1 , x nA
ve alt aralıkların genişliği Dx = n olmak üzere f fonksiyonunun 6a , b@ nda hesaplanan

b-a
Riemann toplamı A ise y = f ]xg eğrisinin altında kalan alan yaklaşık olarak
A = Dx $ f ^ c 1 h + Dx $ f ^ c 2 h + Dx $ f ^ c 3 h + f + Dx $ f ^ c n h
Dx $ f ^ c k h
n
= /
k=1
olarak ifade edilir.
6a , b@ nda f ]xg fonksiyonunun altında kalan alan, 6a , b@ nın daha fazla alt aralığa bö-
lünmesi durumunda daha yakın değerler verecektir. Buna göre Riemann toplamı n nin
sonsuza yaklaşması durumunda y = f ]xg ile x ekseni arasında kalan alanı vereceğinden
bu alan
lim / Dx $ f ^ c k h
n

n"3
k=1
limiti ile hesaplanır.
Burada f ^x h 2 0 olduğuna dikkat ediniz. f ^x h 1 0 olması hâlinde yukarıdaki limit değeri

negatif olacaktır. Bu durumda bu limit değeri fonksiyonun grafiği ile x ekseni arasında kalan
alanın negatif değerine eşit olacaktır.
Dx $ f ^ c k h değerine f fonksiyonunun 6a , b@ ndaki belirli integrali denir.

n
Ayrıca nlim
"3
/
k=1
b
Dx $ f ^ c k h =
n
lim
n"3
/ # f ^ x h dx
k=1 a
biçiminde ifade edilir.
İntegral
326
6.2.2. Bir Fonksiyonun Belirli İntegrali ile Belirsiz İntegrali Arasındaki
İlişki
y
Yanda f ]xg = mx + n fonksiyonunun grafiği verilmiştir.
6a , b@ nda f ]xg fonksiyonunun grafiği ile x ekseni arasında
kalan dik yamuğun alanı A birimkare olsun.
b
Bu dik yamuğun alanı hesaplanırsa
f ]a g + f ]b g ]
a
A A= 2 $ b - ag
ma + n + mb + n ]b - ag a b
= 2 $
x
a b
= c m b 2 l + n m $ ]b - ag olur.
a+b b a
f ]xg fonksiyonunun integrali F ]xg olsun.

F ]x g = # f]xg dx & F]xg = # ]mx + ng dx
2
mx
= 2 + nx + c olur.
2 2 2
F ]x g =
mx ]bg - F ]ag = d mb + nb + c n - d ma + na + c n
2 + nx + c & F 2 2
2 2
mb ma
= 2 + nb + c - 2 - na - c
= m d b - a n + n ]b - a g
2 2
2
]b - ag]b + ag
= m$ 2 + n ]b - a g
= c m $ b 2 l + n m]b - ag
a+b
= A bulunur.
Sonuç olarak f ]xg fonksiyonunun integrali F ]xg olmak üzere 6a , b@ nda f ]xg fonksiyonunun gra-
fiğinin altında kalan alan F ]bg - F ]ag olur.
f ]xg fonksiyonu 6a , b@ nda sürekli ve Fl ]xg = f ]xg olmak üzere

b
# f ]xg dx = F ]bg - F ]ag olur.
a
b b
# f ]xg dx = ^ F ]xg + c h = ^ F ]bg + c h - ^ F ]ag + c h
a
a
= F ]bg + c - F ]ag - c
= F ]bg - F ]ag
(Bu işlemde c sabitleri sadeleştiğinden belirli integralde c sabiti bulunmaz.)
Matematik 12
327
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Buna göre

boyalı bölgenin alanının integral yardımıyla nasıl ifade edile-
ceğini bulunuz.
ÇÖZÜM
Yukarıda, 62 , 4@ nda f ]xg fonksiyonunun grafiği ile x ekseni arasında kalan sınırlı bölgenin alanı
4
gösterilmiştir. Bu alan # f ]xg dx integrali ile hesaplanır.
2
ÖRNEK
5
# ]2x + 1g dx ifadesinin değerini bulunuz.
2
ÇÖZÜM
5 5
# ]2x + 1g dx = _x 2 + xi = _5 + 5i - _2 + 2i
2 2
2 2
= 30 - 6
= 24 olur.
ÖRNEK
3
# _3x 2 - 2 i dx ifadesinin değerini bulunuz.
1
ÇÖZÜM
3 3
# _3x 2 - 2 i dx = _x 3 - 2xi = _3 - 2 $ 3i - _1 - 2 $ 1i
3 3
1 1
= 21 - ]- 1g
= 22 olur.
ÖRNEK
4
# dx - 1 n dx ifadesinin değerini bulunuz.
0
x
İntegral
328
ÇÖZÜM
4 4 1
JK 2 1N
O
KK x 4 4
x 2 OO 2
dx - n dx = = d x - 2 xn
1
# # ax - x k dx = K 2 - 1 O
-2
x KK O 2
0 0
L 2 OP 0 0
2 2
= d 4 - 2 4n-d 0 - 2 0n
2 2
= 4 bulunur.
ÖRNEK
3
# fl ]xg dx = 3 ve f]2g + f]3g = 5 olduğuna göre f]2g $ f]3g çarpımının sonucunu bulunuz.
2
ÇÖZÜM
3 3
# fl ]xg dx = 3 & f]xg =3
2 2
& f ]3g - f ]2g = 3 olur.

f ]2 g + f ]3 g = 5
+ f ]3 g - f ]2 g = 3
2f ]3g = 8 & f ]3g = 4 olur.
f ]2 g + f ]3 g = 5 & f ]2 g + 4 = 5
& f ]2g = 1 olur. Bu durumda f ]2g $ f ]3g = 1 $ 4 = 4 bulunur.
ÖRNEK
3
# _x 2 - xi2 ]6x - 3g dx ifadesinin değerini bulunuz.
-1
ÇÖZÜM
2
Verilen integralde x - x = u dönüşümü yapılırsa
x - x = u & ]2x - 1g dx = du olur.

2
Yapılan dönüşüme göre belirli integralin sınırları değiştirilirse

x =- 1 & u = ]- 1g2 - ]- 1g = 2
2
x = 3 & u = 3 - 3 = 6 olur.
Yapılan dönüşüm ve yeni sınırlar verilen belirli integrale uygulanırsa
?
6
3 3 6 6
# _x - x i ]6x - 3g dx = # 3 _ x - x i ]2x - 1g dx = #
2 2 2 2 2 3 3 3
3u du = u = 6 -2
144442244443 144444424444443 2
-1 -1 du
7 u 2
2
= 208 bulunur.
Matematik 12
329
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Buna

göre
0 4
3 # f l ]xg dx + # f l ]xg dx
-2 -1

x
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun grafiği incelendiğinde f ]- 2g = 0 , f ]- 1g = 1, f ]0g = 2 ve f ]4g = 3 olduğu görülür.

0 4 0 4
# fl ]xg dx + # fl ]xg dx = f]xg + f ]xg = 6f ]0g - f ]- 2g@ + 6f ]4g - f ]- 1g@
-2 -1 -2 -1
= ]2 - 0 g + ]3 - 1 g
= 4 bulunur.
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği verilmiştir. f ]xg fonk-

siyonunun grafiğine x = 4 noktasında çizilen teğeti x ek-
seni ile pozitif yönde 45c açı yaptığına göre
4
# 6fll ]xg + fl ]xg $ fll ]xg@ dx
-1
x ifadesinin değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
f fonksiyonunun grafiği incelendiğinde f l]- 1g = 0 ve f l ]4g = tan 45c = 1 olduğu görülür.

Verilen integralde f l ]xg = u dönüşümü yapılır ve diferansiyel alınırsa
f l ]xg = u & f ll ]xg dx = du olur.
Yapılan dönüşüme göre belirli integralin sınırları değiştirilirse
x =- 1 & u = f l ]- 1g x = 4 & u = f l ]4 g
= 0 olur. = 1 olur.
Dönüşüm ve yeni sınırlar verilen belirli integrale uygulanırsa
4 4 1 1
1 + f l ]xgh $ f ll ]xg dx = # ]1 + ug du = d u + u
2
# 6fll ]xg + fl ]xg $ fll ]xg@ dx = # ^1444442444443 14444244443 2
n
-1 -1 1+u du 0 0
= b 1 + 2 l - _0 + 0 i
1 2
3
= 2 bulunur.
İntegral
330
HATIRLATMA
y
Doğrusal bir fonksiyonun grafiği eksenleri
x = a ve y = b de kesiyorsa
b
x y
a x a + b = 1 olur.
ÖRNEK
y Yanda doğrusal f ^x h fonksiyonunun grafiği verilmiştir.

4
# fl ^3xh dx = 9
-2
olduğuna göre m değerini bulunuz.

x
ÇÖZÜM
Verilen f ^x h fonksiyonun grafiği x eksenini x = 2 ve y eksenini y = m de kestiğinden
x y mx
2 + m = 1 & y =- 2 + m
& f ^x h =- 2 + m olur.
mx
Verilen integralde 3x = u dönüşümü yapılırsa

du
3x = u & 3 dx = du & dx = 3 olur.
Yapılan dönüşüme göre sınırlar değiştirilirse
x =- 2 & u =- 6
x = 4 & u = 12 olur.
4 12 12
# f l ^3x h dx = 9 & 3
1 # fl ûh du = 9 & # fl ûh du = 27
144424443 6
-2 f l ûh du -6 -6
3 12
& f ûh = 27
-6
& f ^12 h - f ^- 6 h = 27
& - 5m - 4m = 27
& m =- 3 bulunur.
Matematik 12
331
6.2.3. Belirli İntegralin Özellikleri
f ^x h fonksiyonun integrali F ^x h ve g ^x h fonksiyonunun integrali G ^x h olsun.
6a , b@ nda integrallenebilir f ve g fonksiyonları için belirli integralin aşağıdaki özellikleri vardır.
ÖZELLİK 1
Belirli integralde alt ve üst sınırlar eşit ise belirli integralin değeri sıfırdır.
a
# f ]xg dx = 0
a
a a
# f ]xg dx = F ^x h = Fâh - Fâh = 0
a a
Örneğin
2
x _ x + 1 i dx = 0 olur.
2 2 5
#
2
ÖZELLİK 2
Belirli integralde alt ve üst sınırlar yer değiştirirse belirli integral işaret değiştirir.
a b
# f ]xg dx =- # f ]xg dx
b a
a a b
# f ]xg dx = F ^x h = F â h - F ^b h =- ^F ^b h - F â hh =- # f ]xg dx
b 14444444244444443
b b a
# f]xg dx
a
Örneğin
2 1
# ]x - 1g dx =- # ]x - 1g dx olur.
1 2
ÖZELLİK 3
b
a 1 c 1 b olmak üzere # f ^x h dx integrali aşağıdaki gibi iki integralin toplamı olarak
a
ifade edilebilir.
b c b
# f ]xg dx = # f ]xg dx + # f ]xg dx
a a c
b c b
# f ]xg dx = F ^b h - F â h = F ^b h - F ^ch + F ^ ch - F â h = # f ]xg dx + # f ]xg dx
144444424444443 1444444
c
24444443
a b a c
# f^x h dx # f^x h dx
c a
İntegral
332
Örneğin
4 2 4 4 3 4
# _ x 2 - 1 i dx = # _ x 2 - 1 i dx + # _ x 2 - 1 i dx veya # _ x 2 - 1 i dx = # _ x 2 - 1 i dx + # _ x 2 - 1 i dx
1 1 2 1 1 3
vb. biçimde ifade edilebilir.
ÖZELLİK 4
Bir fonksiyonun bir sabitle çarpımının belirli integrali, fonksiyonun belirli integralinin sa-
bitle çarpımına eşittir.
b b
# k $ f]xg dx = k $ # f ]xg dx
a a
b b b
# k $ f ]xg dx = ^k $ F ^x hh = k $ F ^b h - k $ F â h = k $ ^F ^b h - F â hh = k $ # f ]xg dx
a 14444444244444443
a b a
# f]xg dx
a
Örneğin
3 3 3
# _ 5x 2 - 5 i dx = # 5 $ _ x - 1 i dx = 5 $ # _ x 2 - 1 i dx
2
olur.
2 2 2
ÖZELLİK 5
İki fonksiyonun toplamının ya da farkının belirli integrali, belirli integrallerin toplamına ya
da farkına eşit olur.
b b b
# 6f ]xg + g ]xg@ dx = # f ]xg dx + # g ]xg dx
a a a
b b
# 6f]xg + g]xg@ dx = ^F^xh + G^xhh = F ^b h + G ^b h - ^F â h + G â hh
a a
b b
= F ^bh - F âh + G ^bh - G âh = # f ]xg dx + # g ]xg dx
144444424444443 1444444
4244444443
b b a a
# f]xg dx # g]xg dx
a a
b b b
# 6f ]xg - g ]xg@ dx = # f ]xg dx - # g ]xg dx
a a a
b b
# 6f]xg - g]xg@ dx = ^F^xh - G^xhh = F ^b h - G ^b h - ^F â h - G â hh
a a
b b
= F ^b h - F â h - ^G ^b h - G â hh = # f ]xg dx - # g ]xg dx
144444424444443 14444444 42444444443
b b a a
# f]xg dx # g]xg dx
a a
Örneğin
3 3 3 3
# _ x 3 + x 2 - x i dx = # 3
x dx + # 2
x dx - # x dx olur.
2 2 2 2
Matematik 12
333
ÖRNEK
1 -1
# 3 $ f ^x h dx = 5 olduğuna göre # 6 $ f^xh dx ifadesinin değerini bulunuz.
-1 1
ÇÖZÜM
-1 1 1 1
# 6 $ f ^x h dx =- # 6 $ f ^x h dx =- # 2 $ 3 $ f ^x h dx =- 2 $ # 3 $ f ^x h dx =- 2 $ 5 = - 10 bulunur.
1 -1 -1 1
1-444444
4244444443
5
ÖRNEK
3 3
# _ 3x 2
- ax + 1 i dx + # ^]a + 2gx + 2h dx ifadesinin değerini bulunuz.
1 1
ÇÖZÜM
3 3 3
# _ 3x 2
- ax + 1 i dx + # ^]a + 2gx + 2h dx = # _ 3x 2 - ax + 1 + ]a + 2gx + 2 i dx
1 1 1
3
= # ` 3x 2 - ax + 1 + ax + 2x + 2 j dx
1
3
= # _ 3x 2 + 2x + 3 i dx
1
3
= _ x + x + 3x i
3 2
1
= _3 + 3 + 3 $ 3 i - _ 1 + 1 + 3 $ 1 i
3 2 3 2
= 45 - 5
= 40 bulunur.
ÖRNEK
2 3 5
# ]2x + 1g dx + # ]2x + 1g dx + # ]2x + 1g dx ifadesinin değerini bulunuz.
1 2 3
ÇÖZÜM
2 3 5 5
# ]2x + 1g dx + # ]2x + 1g dx + # ]2x + 1g dx = # ]2x + 1g dx
1 2 3 1
5
= _x + xi
2
1
= _5 + 5i - _1 + 1i
2 2
= 30 - 2
= 28 bulunur.
İntegral
334
ÖRNEK
2 1
# ^x + x h dx + # `x 2 - x + x j dx ifadesinin değerini bulunuz.
1 2
ÇÖZÜM
2 1 2 2
# ^x + x h dx + # `x 2 - x + x j dx = # ^x + x h dx - # `x 2 - x + x j dx
1 2 1 1
2
= # `x + x - x + x - x j dx
2
1
2
= # _ - x 2 + 2x i dx
1
3 2
= d- 3 + x n
x 2
1
3 3
= d- 2 + 22n - d- 1 + 12n
3 3
4 2
= 3-3
2
= 3 bulunur.
ÖRNEK
3 4
2 # _ x 3 - x i dx - # 3
2x dx ifadesinin değerini bulunuz.
1 1
ÇÖZÜM
3 4 3 3 4
2 # _x 3
- x i dx - # 3
2x dx = # _ 2x 3
- 2x i dx - # 3
2x dx - # 3
2x dx
1 1 1 1 3
3 4
= # ` 2x 3 - 2x - 2x 3 j dx - # 3
2x dx
1 3
3 4
= # ^- 2xh dx - # 2x dx
3
1 3
3 4 4
2 x
=- x - 2
1 3
4 4
=- _ 3 - 1 i - d 4 - 3 n
2 2
2 2
175
=- 8 - 2
191
=- 2 bulunur.
Matematik 12
335
ÖRNEK
2 2 2 2
3 2
# x dx + 3 # x dx + 3 # x dx + # dx ifadesinin değerini bulunuz.
1 1 1 1
ÇÖZÜM
2 2 2 2 2 2 2 2
3 2 3 2
# x dx + 3 # x dx + 3 # x dx + # dx = # x dx + # 3x dx + # 3x dx + # dx
1 1 1 1 1 1 1 1
2
= # _ x 3 + 3x 2 + 3x + 1 i dx
1
2
= # ^x + 1h3 dx
1
^ x + 1 h4 2
= 4 1
^ 2 + 1 h4 ^1 + 1 h4
= 4 - 4
81 16
= 4 - 4
65
= 4 bulunur.
ÖRNEK
1 1 1 1
7 7 7 7
e o # x dx + e o # x dx + e o # x dx + ... + e o # dx
7 6 5
0 1 2 7
0 0 0 0
ÇÖZÜM
1 1 1 1 1 1
x dx + c m x dx + ... + c m c m x dx + ... + # c 77 m dx
7 7 7 7 7 7 6
d n d n x dx +
7 6
0
# 1
# 7
# dx = # 0
# 1
0 0 0 0 0 0
1
= # <d 70 nx 7 + c 71 mx 6 + ... + c 77 mF dx
0
1
= # ]x + 1g7 dx
0
]x + 1g8 1
= 8 0
] g8 ]0 + 1g8 E
=; 1+1 -
8 8
8
2 1
= 8 -8
255
= 8 bulunur.
İntegral
336
Parçalı Fonksiyonların Belirli İntegrali
g ^x h ve h ^x h gerçek sayılar kümesinde integrallenebilir iki fonksiyon ve a # c # b olmak

üzere
g ]xg , x 1 c ise
f ]x g = )
h ]xg , x $ c ise
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonunun 6a , b@ ndaki integralini bulmak için integral, fonksi-
yonun kuralının değiştiği c noktasına göre
b c b
# f ]xg dx = # g ]xg dx + # h]xg dx
a a c
biçiminde iki integralin toplamı olarak yazılmalıdır.
ÖRNEK
2
f ] x g = ) 3x - x
, x 1 - 1 ise
2x + 3 , x $ - 1 ise
1
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu veriliyor. Buna göre # f ]xg dx ifadesinin değerini bulunuz.
-2
ÇÖZÜM
1 -1 1
# f ]xg dx = # _ 3x - x i dx +
2
# ]2x + 3g dx
-2 -2 -1
2 -1 1
= dx - 2 n + _ x + 3x i
3 x 2
-2 -1
]- 1g2 ] g2
= <c]- 1g3 - m - c ]- 2g3 - - 2 mF + 8_ 1 2 + 3 $ 1 i - ^]- 1g2 + 3 $ ]- 1ghB
2 2
= ;b - 1 - 2 l - ]- 8 - 2gE + 64 - ]1 - 3g@
1
= b - 2 + 10 l + ]4 + 2g
3
17
= 2 +6
29
= 2 bulunur.
Matematik 12
337
ÖRNEK
Z] x + 1 , x #-2 ise
]]
f ]xg = [] 2x - 1 , - 2 1 x 1 0 ise
]] 3
4x , 0#x ise
\ 1
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu veriliyor. Buna göre # f ]xg dx ifadesinin değerini bulunuz.
-3
ÇÖZÜM
1 -2 0 1
f ]xg dx = ]x + 1g dx + ]2x - 1g dx +
3
# # # # 4x dx
-3 -3 -2 0
2 -2 0 1
= d 2 + xn + _x - xi
x 2 4
+x
-3 -2 0
] g2 ]- 3g
= <c - 2 + ]- 2 g m - c ]- 3gmF + 8_ 0 - 0 i - _^- 2 h2 - ^- 2 hiB + 71 - 0 A
2 2 4 4
2 2 +
= b 0 - 2 l + ]- 6 g + 1
3
3
=- 2 - 6 + 1
13
=- 2 bulunur.
ÖRNEK
4
# x - 2 dx ifadesinin değerini bulunuz.
1
ÇÖZÜM
f ]xg = x - 2 fonksiyonu parçalı fonksiyon olarak yazılırsa
- x + 2 , x 1 2 ise
f ]x g = (
x - 2 , x $ 2 ise
olur. Bu durumda
4 2 4
# x - 2 dx = # ]- x + 2g dx + # ]x - 2g dx
1 1 2
2 2 2 4
= d - x + 2x n + d x - 2x n
2 1
2 2
2 2 2 2
= =d - 2 + 2 $ 2 n - d - 2 + 2 nG + =d 4 - 2 $ 4 n - d 2 - 2 $ 2 nG
1 2
2 2
= ;]- 2 + 4g - b - 2 + 2 lE + 6]8 - 8g - ]2 - 4g@
1
= b 2 - 2 l + ] 0 + 2g
3
5
= 2 bulunur.
İntegral
338
Alıştırmalar
5 y
1 # _3x 2 - 2x i dx 6

A ^ 3, 4 h
135c
4 x
2 # d 2x - 1 n
dx
1
x

verilmiştir. f ]xg fonksiyonuna A(3,4) nok-
tasında çizilen teğeti, x ekseni ile pozitif
yönde 135c lik açı yaptığına göre
4
3 # d 12 + x n dx

3
# 6fll ]xg + fl ]xg@ dx
x
1
-2
# ^ x + 1h dx
1 2 7 y
4

0 x
y
5
x
1 9
3
Yukarıda 61, 9@ nda tanımlı f ]xg = x + x - 1
2
fonksiyonunun grafiği verilmiştir.

x
3 Buna göre 61, 9@ nı 4 eşit alt aralığa böle-
rek f ]xg fonksiyonunun
y = f ^x + 1h
Yukarıda y = f ]x + 1g fonksiyonunun gra- a) Riemann alt toplamını bulunuz.

fiği verilmiştir. Buna göre
1 b) Riemann üst toplamını bulunuz.
# fl ]- 2xg dx
-1 c) Riemann toplamını her alt aralığın orta
ifadesinin değerini bulunuz. noktasına göre bulunuz.

Matematik 12
339
1 5
8 # ^f]xg + x $ fl ]xgh dx = 5 13 # x - 3 dx

0 2
olduğuna göre f ]1 g değerini bulunuz. ifadesinin değerini bulunuz.

5 5
9 # _ ax 3
- 2x i dx + # _]4 - agx 3 + 3x 2 i dx
1 1
ifadesinin değerini bulunuz. 2
2
14 3 # x - 1 dx
-2

2 2
10 # ]x - 2g $ ]x + 2g3 dx - # ]x + 2g4 dx
1 1
x - 1 , x # 4 ise
15 f ]x + 1 g = (
x + 1 , x 2 4 ise
Buna göre
2 5 10
2 2 2 4
11 3 # x dx + # 3x dx + 3 # x dx
# fl ]2x - 1g dx
1 2 5
2
ifadesinin değerini bulunuz. ifadesinin değerini bulunuz.

2
12 f ]xg = * 6x - 1
, x 1 2 ise
4x + 1 , x $ 2 ise
1 1 1
16 A = # 5
x dx + 10 # 3
x dx + 5 # x dx
biçiminde tanımlı f ]xg fonksiyonu veriliyor. -1 -1 -1
Buna göre 1 1 1
3 B=5 # 4
x dx + 10 # 2
x dx + # dx
# f ]xg dx -1 -1 -1
-1
olduğuna göre A - B farkının değerini
ifadesinin değerini bulunuz. bulunuz.

İntegral
340
6.2.4. Belirli İntegral ile Alan Hesabı
f : 6a , b@ " R , y = f ]xg fonksiyonu integrallenebilen bir fonksiyon olmak üzere

y = f ]xg fonksiyonunun grafiği, x = a ve x = b doğruları ile x ekseni arasında kalan sınırlı
bölgenin alanı
b
A= # f ]xg dx
a
integrali ile hesaplanır.

y y = f ]xg fonksiyonu 6a , b@ nda pozitif değerli ise diğer
bir ifadeyle f ]xg fonksiyonunun grafiği, x = a ve x = b
doğruları ile x ekseni tarafından sınırlanan bölgenin
alanı x ekseninin üzerinde kalıyorsa f ]xg = f ]xg ola-
cağından bu bölgenin alanı
b
A A = # f ]xg dx
a
a b
x integrali ile hesaplanır.
y y = f ]xg fonksiyonu 6a , b@ nda negatif değerli ise di-

ğer bir ifadeyle f ]xg fonksiyonunun grafiği, x = a ve
x = b doğruları ile x ekseni tarafından sınırlanan böl-
genin alanı x ekseninin altında kalıyorsa f ]xg =- f ]xg
olacağından bu bölgenin alanı
b
a b
x A =- # f ]xg dx
a
A
y y = f ]xg fonksiyonu 6a , b@ nda pozitif ve negatif de-

ğerlerin her ikisini de alıyorsa
f ]xg , a # x # c ise
f ]x g = (
- f ]xg , c 1 x # b ise
A
olduğundan f ]xg fonksiyonunun grafiği, x = a ve
b x = b doğruları ile x ekseni arasında kalan bölgenin
a
x
A alanı
c b
A = A 1 + A 2 = # f ]xg dx - # f ]xg dx
a c
Matematik 12
341
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg doğrusal fonksiyonunun grafiği verilmiştir.

Buna göre grafikteki boyalı bölgenin alanını integral yardımı
ile bulunuz.
ÇÖZÜM
y = f ]xg fonksiyonu eğimi 1 olan ^- 2 , 0h noktasından geçen doğrusal bir fonksiyondur.

O hâlde f ]xg = x + 2 olur.
4 2 4
A= # ]x + 2g dx = d 2 + 2x n
x
0 0
2 2
= d 2 + 2 $ 4n - d 2 + 2 $ 0n
4 0
ÖRNEK
Yandaki f ]xg = x - 3x + x + 5 fonksiyonunun grafiği, x = 2

3 2
y
ve x = 3 doğruları ile x ekseni arasında kalan sınırlı bölge-
nin alanını bulunuz.
ÇÖZÜM
3 4 2 3
A= # _ x 3 - 3x 2 + x + 5 i dx = d x 3 x
4 - x + 2 + 5x
n
2 2
4 2 4 2
= d 4 - 3 + 2 + 5 $ 3n - d 4 - 2 + 2 + 5 $ 2n
3 3 3 2 3 2
= b 4 - 27 + 2 + 15 l - ]4 - 8 + 2 + 10g
81 9
51
= 4 -8
19
İntegral
342
ÖRNEK
f ]xg = 3x + 2 eğrisi, x =- 1 ve x = 2 doğruları ile x ekseni arasında kalan sınırlı bölgenin ala-
2
nını bulunuz.
ÇÖZÜM
y 2
A= # _ 3x 2 + 2 i dx
-1
2
= _ x + 2x i
3
-1
= _ 2 + 2 $ 2 i - ^]- 1g3 + 2 $ ]- 1gh
3
A = 12 - ]- 3g
x = 15 birimkare bulunur.
ÖRNEK
y
Yandaki f ]xg =- 3x + 8x - 6 fonksiyonunun grafiği, x = 1
2
ve x = 3 doğruları ile x ekseni arasında kalan sınırlı bölge-

nin alanını bulunuz.
x
A
ÇÖZÜM
İstenilen alan x ekseninin altında kaldığından
3
A =- # _ - 3x 2 + 8x - 6 i dx
1
3
= # _ 3x 2 - 8x + 6 i dx
1
3
= _ x - 4x 2 + 6x i
3
1
= _3 - 4 $ 3 + 6 $ 3i - _1 - 4 $ 1 + 6 $ 1i
3 2 3 2
= 9-3
Matematik 12
343
ÖRNEK
f ]xg = x - 1 fonksiyonunun grafiği ile x ekseni arasında kalan sınırlı bölgenin alanını bulunuz.
2
ÇÖZÜM
Verilen fonksiyonun grafiği incelendiğinde istenilen alanın x eksenin altında olduğu görülmektedir.
y 1 1
A =- # _x 2
- 1 i dx = # _ - x 2 + 1 i dx
-1 -1
3 1
x
= d- 3 + xn
-1
3 ]- 1 g 3
= d- 1 + 1n - c- 1m
3 3 -
= 3 - b- 3 l
x 2 2
A
4
ÖRNEK
Yanda f ]xg = x - 4x + 3 fonksiyonunun grafiği verilmiştir.

y 2
Buna göre grafikte gösterilen boyalı bölgelerin alanlarının

ÇÖZÜM
y
f ]xg = x - 4x + 3 fonksiyonunun x eksenini kestiği noktalar
2
x - 4x + 3 = 0 & ] x - 1 g $ ] x - 3 g = 0
2

A
A 1 alanı x ekseninin üzerinde ve A 2 alanı x ekseninin
x
A altında olduğundan A 1 ve A 2 alanlarının toplamı
1 3
A1 + A2 = # _ x 2 - 4x + 3 i dx - # _ x 2 - 4x + 3 i dx
0 1
3 1 3 3
= d 3 - 2x + 3x n - d 3 - 2x + 3x n
x 2 x 2
0 1
3 3 3 3
= =d 3 - 2 $ 1 + 3 $ 1 n - d 3 - 2 $ 0 + 3 $ 0 nG - =d 3 - 2 $ 3 + 3 $ 3 n - d 3 - 2 $ 1 + 3 $ 1 nG
1 2 0 2 3 2 1 2
= b 3 - 0l - b0 - 3 l
4 4
8
İntegral
344
ÖRNEK
Yanda f ]xg = x
fonksiyonunun grafiği
_x + 1i
2 2
y
verilmiştir. Buna göre grafikte gösterilen boyalı
bölgelerin alanlarının toplamını bulunuz.
ÇÖZÜM
y A 1 alanı x ekseninin alt kısmında ve
A 2 alanı x ekseninin üst kısmında olduğundan
0 1
# x # x
A = A 1 + A 2 =- dx + 2 dx
_x 2 + 1i _x 2 + 1i
2
A -2 0
x
A
2
integralinde x + 1 = u dönüşümü yapılırsa
2
x + 1 = u & 2x dx = du
& x dx = du olur.
2
İntegrallerin sınırları değiştirilirse
x =- 2 & u = 5
x = 0 &u = 1
x = 1 & u = 2 olur.
Yapılan dönüşüm ve yeni sınırlar verilen belirli integrale uygulanırsa
1 du 2 du
A = A1 + A2 =- # 2 + # 2
2 2
5 u 1 u
1 2
1 # -2 1 # -2
=- 2 u du + 2 u du
5 1
1 2
1 1
= 2u - 2u
5 1
= 2 $b 1 - 5 l- 2 b 2 - 1 l
1 1 1 1 1 1
2 1
= 5+4
13
Matematik 12
345
Uyarı
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği ve eksenler ara-
sında kalan sınırlı bölgelerinin alanları A 1 ve A 2 olmak
üzere
c
Y # f ]xg dx ifadesinin değeri
A a
b
a x c
f ]xg dx =- A 1 + A 2
A
#
a
olur.
Y 6a , c@ nda f ]xg fonksiyonunun grafiği ile x

ekseni arasında kalan sınırlı bölgenin alanı
c
# f ]xg dx = A 1 + A 2
a
olur.
ÖRNEK
y Yanda y = f ]xg fonksiyonunun 6- 2 , 3@ nda

x ekseni ile arasında kalan A 1 , A 2 ve A 3 sı-
nırlı bölgelerinin alanları gösterilmiştir.
A1 = 5 birimkare
A 2 = 10 birimkare
A A A 3 = 3 birimkare
x
A
olduğuna göre aşağıdaki integrallerin değer-
lerini bulunuz.
2 3 3
a) # f ]xg dx b) # f ]xg dx c) # f ]xg dx
-2 -2 -1
3 3 2
ç) # f ]xg dx d) # f ]xg dx e) # f ]xg dx
-1 -2 -2
İntegral
346
ÇÖZÜM
2 3
a) # f ]xg dx = A 1 + ^- A 2 h b) # f ]xg dx = A1 + _- A 2 i + A 3
-2 -2
= 5 + ]- 10g = 5 + ]- 10g + 3
=- 5 =- 2
3 3
c) # f ]xg dx =- A 2 + A 3 ç) # f ]xg dx = A 2 + A 3
-1 -1
=- 10 + 3 = 10 + 3
=- 7 = 13
3 2
d) # f ]xg dx = A 1 + A 2 + A 3 e) # f ]xg dx = A 1 + A 2
-2 -2
= 5 + 10 + 3 = 5 + 10
= 18 = 15
İki Fonksiyonun Grafiği Arasında Kalan Sınırlı Bölgenin Alanı
y Yanda gösterilen f ]xg ve g ]xg fonksi-

yonlarının grafikleri ile x = a ve x = b
doğruları arasında kalan sınırlı bölgenin
alanı A 1 ; g ^x h fonksiyonunun grafiği,
A x = a ve x = b doğruları ile x ekseni
arasında kalan sınırlı bölgenin alanı A 2
olmak üzere
A
a b
x
b _b
b
# f]xg dx = A1 + A 2 bbbb b b b
`b & A1 = # f ]xg dx - # g ]xg dx & A 1 = # ^f ]xg - g ]xgh dx olur.
a b
b bb
# g]xg dx = A 2 bb
bb
a a a
a
a
Sonuç olarak 6a , b@ nda iki fonksiyonun grafiği arasında kalan alanı bulmak için üstteki
fonksiyondan alttaki fonksiyon çıkarılarak integral alınır.
Matematik 12
347
ÖRNEK
Yanda f ]xg = x - 3x + 2 ve g ]xg =- x + 3x + 2 fonksiyonla-

2 2
y
rının grafikleri verilmiştir.
Buna göre f ]xg ve g ]xg eğrileri arasında kalan A sınırlı bölge-

sinin alanını bulunuz.
A
ÇÖZÜM
2
4 eğrilerinin kesim noktalarını bulmak için ortak çözüm yapılırsa
y = x - 3x + 2
2
y =- x + 3x + 2
2 2 2
x - 3x + 2 =- x + 3x + 2 & 2x - 6x = 0
& 2x $ ] x - 3 g = 0
Bu durumda 60 , 3@ nda üstteki g ^x h fonksiyonundan alttaki f ^x h fonksiyonu çıkarılarak integral

alınırsa
3 3
A= # ^g]xg - f]xgh dx = # 8_ - x 2 + 3x + 2 i - _ x 2 - 3x + 2 iB dx
0 0
3
= # _ - 2x 2 + 6x i dx
0
3 3
= d - 3 + 3x n
2x 2
0
3 3
= d- $ n d 2$0 n
2$3 2 2
3 +3 3 - - 3 +3$0
= ]- 18 + 27g - ]0 + 0g
= 9-0
İntegral
348
ÖRNEK
f ]xg =- x + 4x + 2 ve g ^x h = x - 6x + 10 fonksiyonlarının grafikleri arasında kalan sınırlı

2 2
bölgenin alanını Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programını kullanarak hesaplayınız.
ÇÖZÜM
2
1. Adım: Giriş çubuğuna alttaki ekran klavyesini kullanarak - x + 4x + 2 yazarak enter tuşu-
2
na basınız. Ardından x - 6x + 10 yazarak enter tuşuna basınız. Her iki fonksiyonun
grafiği çizilecektir.
2. Adım: Giriş çubuğuna kesiştir yazıldığında açılan pencerede 2. sıradaki

Kesiştir( <Nesne>, <Nesne> ) sekmesini tıklayınız. Bu sekmede Kesiştir( f, g )
yazıldığında fonksiyonların kesim noktaları olan A(1,5) ve B(4,2) noktaları görünür. Bu
durumda f ve g fonksiyonlarının kesim noktalarının apsisleri 1 ve 4 olur.
3. Adım: Giriş çubuğuna Alan=İntegral yazınız. Açılan pencerede 5. sıradaki

Alan=İntegralArasında(<fonksiyon>,<fonksiyon>,<başlangıç x-değeri>,<bitiş x-değeri>)
sekmesini tıklayınız. Bu sekmede Alan=İntegralArasında ^ f , g , 1, 4 h yazarak boyalı
alan elde edilir. Enter tuşuna bastığınızda hesaplanan alan hem koordinat sistemi
üzerinde hem de cebir penceresinde 9 birimkare olarak görülecektir.
Matematik 12
349
y Eğer f ]xg ve g ]xg fonksiyonlarının grafikleri
yandaki gibi verilirse boyalı bölgelerin toplam
alanı, A1 ve A 2 alanlarının ayrı ayrı hesap-
lanarak toplanması ile bulunur.
A A
a b
x
b c
A = A1 + A 2 = # ^f ]xg - g ]xgh dx + # ^g]xg - f]xgh dx olur.
a b
ÖRNEK
y Yanda f ]xg ve g ]xg fonksiyonlarının grafikleri verilmiştir.
: A 1 ve A 2 bulundukları sınırlı bölgelerin alanları
A A c
: # ^f]xg - g]xgh dx = 3
a
c
x
a b
: # ^f]xg - g]xgh dx =- 5
b
olduğuna göre A1 ve A 2 alanlarının kaç birimkare

olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
b
A1 = # ^f]xg - g]xgh dx
a
c
A2 = # ^g]xg - f]xgh dx olur.
b
c
# ^f]xg - g]xgh dx =- 5 & A 2 = 5 birimkare olur.
b
c b c
# ^f]xg - g]xgh dx = # ^f]xg - g]xgh dx + # ^f]xg - g]xgh dx
a a b
14444444444244444444443 14444444444244444444443 14444444444244444444443
3 A1 -A 2
3 = A1 - 5
A1 = 8 birimkare bulunur.
İntegral
350
ÖRNEK
Yanda f ]xg = x + 2x + 2 ve g ]xg = x - x + 11

2 2
y
fonksiyonlarının grafikleri verilmiştir. Buna göre boyalı bölge-
lerin alanlarının toplamını bulunuz.
x
5
ÇÖZÜM
2
y
4
y = x + 2x + 2
2 A
y = x - x + 11
eğrilerinin kesim noktasını bulmak için
ortak çözüm yapılırsa A
2 2
x + 2x + 2 = x - x + 11 & 3x = 9
& x = 3 olur.
Boyalı bölgelerin alanları toplamı A olsun. x
Bu durumda A = A 1 + A 2 olur. 5
3 5
A = A1 + A2 = # ^g ]xg - f ]xgh dx + # ^f]xg - g]xgh dx
2 3
3 5
8_ x - x + 11 i - _ x + 2x + 2 iB dx + # 8_ x 2 + 2x + 2 i - _ x 2 - x + 11 iB dx
2 2
= #
2 3
3 5
= # ]- 3x + 9g dx + # ]3x - 9g dx
2 3
2 3 2 5
= d - 3x + 9 x n + d 3x - 9x n
2 2 2 3
2 2 2 2
= =d - 3 $ 3 + 9 $ 3 n - d - 3 $ 2 + 9 $ 2 nG + =d 3 $ 5 - 9 $ 5 n - d 3 $ 3 - 9 $ 3 nG
2 2 2 2
= b 2 - 12 l + c - 2 - b - 2 lm
27 15 27
3
= 2 +6
15
Matematik 12
351
ÖRNEK
Mühendis Özgür Bey evinin bahçesine şekildeki gibi 50 cm derinliğinde bir çocuk havuzu ve 150 cm
derinliğinde yetişkin yüzme havuzu yapmayı planlıyor. Özgür Bey havuzu koordinat sisteminde mo-
delleyerek havuzun bahçede kapladığı alanı ve alabileceği su miktarını hesaplamak istiyor.
y
Çocuk 5
x
Yetişkin
havuzu havuzu
Özgür Bey havuzu grafikteki gibi

3 3
f ]x g = 3 - x - 3 g ]xg =- 3 + x + 3
x 2 10x x 2 10x
: :
fonksiyonları ile koordinat sistemindeki 1 birimi 1 metre kabul ederek modelliyor. Özgür Beyin
hesabına göre
a) Çocuk havuzunun kaplayacağı alanın kaç m2 olacağını bulunuz.
b) Yetişkin havuzunun kaplayacağı alanın kaç m2 olacağını bulunuz.
c) Çocuk havuzunun kaç m3 su alacağını bulunuz.
ç) Yetişkin havuzunun kaç m3 su alacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
y
Grafiğe göre çocuk havuzunun alanı A ve

A x
5 yetişkin havuzunun alanı B ile ifade edilirse
0
a) A = # ^f]xg - g]xgh dx
-2
0 3 3
= # =d x 2 10x n d x 2 10x nG
3 -x - 3 - - 3 +x + 3 dx
-2
0 3
= #d 2x 2 20x n
3 - 2x - 3 dx
-2
4 3 2 0
=d 6 - 3 - 3 n
x 2x 10x
-2
10 $ 0 n c ]- 2g - 2 $ ]- 2g - 10 $ ]- 2g m
4 2 3 4 3 2
d
= 6
0
-
2$0
- - 6 3 3
3 3
= 0 - b- 3 l
16
16 2
= 3 m bulunur.
İntegral
352
5
b) B = # ^g]xg - f]xgh dx
0
5 3 3
= # =d - x 2 10x n d x 2 10x nG
3 +x + 3 - 3 -x - 3 dx
0
5 3
= # d- 2x 2 20x n
3 + 2x + 3 dx
0
4 3 2 5
= d- 6 + 3 + 3 n
x 2x 10x
0
4 3 2 4 3 2
= d- 6 + 3 + 3 n - d- 6 + 3 + 3 n
5 2$5 10 $ 5 0 2$0 10 $ 0
= b- 6 + 3 + 3 l - 0
625 250 250
125 2
= 2 m bulunur.
c) Dik prizmaların hacimleri taban alanı ile yüksekliğinin çar-

pımına eşittir. Çocuk havuzu da bir dik prizma olduğun-
dan Vç çocuk havuzunun hacmi olmak üzere
Çocuk havuzu Vç = Taban alanı $ Yükseklik
16 1
= 3 $2
8 3
= 3 m bulunur.
ç) Vy yetişkin havuzunun hacmi olmak üzere
Vy = Taban alanı $ Yükseklik
125 3
= 2 $2
375 3
= 4 m bulunur.
Yetişkin havuzu
Matematik 12
353
Alıştırmalar
y
1 y 5
x
Yukarıda f ]xg =- x + 4x - 3 fonksiyonu-
2
nun grafiği verilmiştir.
Buna göre grafikteki boyalı bölgelerin alan-

Yukarıda f ]xg = x - 3x + 4 fonksiyonunun
3
larının toplamını bulunuz.
Buna göre grafikteki boyalı bölgenin alanı-

nı bulunuz. 6 y
f ]xg = 3x + 2x + 2 fonksiyonunun grafiği,

2
2
Yukarıda y = f ]xg parabolünün grafiği
x =- 1 ve x = 2 doğruları ile x ekseni ara- verilmiştir.
sında kalan sınırlı bölgenin alanını bulunuz.
Buna göre boyalı bölgelerin alanlarının
toplamı kaç birimkaredir?
y
7
f ]xg =- 3x + 2x - 5 fonksiyonunun grafi-

2
3
A A
ği, x =- 1 ve x = 1 doğruları ile x ekseni x
arasında kalan sınırlı bölgenin alanını bu- a A b
lunuz.

verilmiştir. f ]xg fonksiyonunun grafiği ile x
ekseni arasında kalan A 1 , A 2 ve A 3 böl-
gelerinin alanları sırasıyla 4, 6 ve 3 birim-
kare olduğuna göre
f ]xg = 4 - x eğrisi ile eksenler arasında
2
4
b c
f ]xg dx + f ]xg dx
koordinat sisteminin I. bölgesindeki sı-
nırlı bölgenin alanını bulunuz.
# #
a 0

İntegral
354
8 y 10 y

verilmiştir. Buna göre aşağıdaki integrallerin
Yukarıda değerini hesaplayınız.
f ]xg =- 3 x + 4x - 3
2 2 10
5 4 6
a) # f ^x h dx b) # f ^x h dx c) # f ^x h dx
g ]xg =- 4 x + 2 x
1 2 3
-1 -3 2
fonksiyonlarının grafikleri verilmiştir. Buna

göre grafikteki f ]xg ve g ]xg fonksiyonları- y
nın arasında kalan boyalı bölgenin alanını 11
bulunuz.
A
A
Yukarıda f ]xg eğrisi ile g ]xg doğrusunun

grafikleri verilmiştir. A 1 ve A 2 bulunduk-
9 y ları bölgelerin alanlarıdır. Buna göre
b
# 6g]xg - f]xg@ dx ifadesinin A1 ve A2
0
türünden eşitini bulunuz.

x
12 y
Yukarıda
f ]xg = 4x - 16x
2 x
g ]xg =- 3x + 18x - 27
2
fonksiyonlarının grafikleri verilmiştir. Buna Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği

göre grafikteki boyalı bölgelerin alanlarının verilmiştir. Buna göre boyalı bölgelerin top-
toplamını bulunuz. lam alanını veren integral ifadesini yazınız.
Matematik 12
355
1 f l ]xg dx ifadesine f ]xg fonksiyonunun 6 # ]x + 1g $ _ x2 + 2x - 1 i3 dx

............................ denir.
ifadesinin eşiti nedir?
2 Bir integrali daha kolay bir integral hâline 2

x $ _ x - 1 i dx
2 2
getirerek almak için .............. ................... 7 # 3
yöntemi kullanılır. 1
ifadesinin değeri nedir?
3 # x $ _ x2 + 2 i5 dx integralini almak için

x $ f l ]xg - f ]xg dx
u =.................. dönüşümü yapılır.
8 # 2
x
b
4 # f ]xg dx integraline f ]xg fonksiyonunun
a
...................... integrali denir.
9 # x $ fl _ 1 - x 2 i dx
5 Aşağıda numaralarla verilen belirsiz integ-

# 3 1
2 dx - #
rallerin eşitlerini harf ile verilen sonuçlarla 10 2 dx
_x - 1i _x - xi
2 3
eşleştiriniz.
2 ifadesinin eşiti nedir?
I. # dx x
a) 2 + c
1
b) - x + c
II. # x dx 2
c) x + c
11 y
III. # x 2 dx ç) x + c
3
2 x
d) 3 +c
# 1
IV. 2 dx 3
x x
e) 3 + c
V. # x dx 1 x
f) +c
x
3 2
Yukarıda f ]xg = x - 4x + 6 fonksiyonu-
1 3 x 2
VI. # 3
x
dx g) 2 +c
nun grafiği, x = 1 ve x = 4 doğruları ile
x ekseni arasında kalan boyalı bölgenin
I. II. III. IV. V. VI. alanı kaç birimkaredir?
İntegral
356
D) 12-45. çoktan seçmeli soruları çözünüz # 1
17 3 dx
ve doğru seçeneği işaretleyiniz. x
3 ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi-
# xa dx = x
3 +c
12 sidir?
1 1 1
olduğuna göre a kaçtır? A) 3 +c B) -2 +c C) - 4 + c
x 2x 4x
A) - 2 B) - 1 C) 1 D) 2 E) 3 4 2
D) 4 + c E) 2 + c
x x
13 f ]x g = # _ x3 - x2 i dx 18 # x $ f]xg dx = x3 - x + 1
olduğuna göre f ]xg fonksiyonu aşağı-
olduğuna göre f l ]xg fonksiyonu aşağı-
dakilerden hangisidir?
dakilerden hangisidir?
2 1
3 2 2 A) x + x - 1 + c B) 3x + c
A) x - x B ) 3x - 2 x
3 2 4 3 3
x x x x 1 x x
C) 3 - 2 + c D) 4 - 3 + c C) 3x - x D) 4 - 2 + 1 + c
E) 6 x - 2 + c 2
E) 3 x - 1
x +3 x
14 f ]xg , g ]xg ve h ]xg ikinci mertebeden 19 # x
dx
türevlenebilir fonksiyonlardır.
: f ]x g =
# g]xg dx sidir?
: g ]xg = # h ]xg dx x 3
x
A) 2 x + 3 3 x + c
B) 2 + 3 + c
olduğuna göre aşağıdaki eşitliklerden 2 x 33 x 2 3
hangisi yanlıştır? C) 3 + 2 + c D) + 3 +c
x x
A) f l ] x g = g ] x g B) gl ]xg = h ]xg
1 1
E) + 3 +c
2 x 3 x
C) f ll ]xg = h ]xg D) gll ]xg = hl ]xg
E) f ]xg = gl ]xg
20 # ]x - 1g $ P]xg dx = x3 + ax2 - x
eşitliğini sağlayan P ]xg polinomu için
15 f ]x g = # _x 2
- 3x - 2 i dx P ]1g değeri kaçtır?
olduğuna göre f ]xg fonksiyonunun A) 6 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1

x = 2 noktasındaki teğetinin eğimi
kaçtır? # x+1
21 dx
x
A) - 5 B) - 4 C) - 3 D) - 2 E) - 1
sidir?
16 f ]xg = # _3x2 - 6x - 1 i dx 2 x 1 23 x 2
A) 3 -
x
+c B) 3 + x +c
olduğuna göre f fonksiyonunun eks- 3
tremum noktalarının apsisleri toplamı 23 2 2 x
C) 3 x + 2 x + c D) 3 + 2 x + c
kaçtır?
3
3 x x
A) - 2 B) - 1 C) 1 D) 2 E) 4 E) 2 + 2 +c
Matematik 12
357
22 Aşağıdaki eşitliklerden hangisi yanlıştır? 27 : g ]xg = # f ]xg dx + # x $ fl ]xg dx
2
: f ]2 g = 1
A) # x dt = xt + c B) # u du = u2 +c
: g ]2 g = 3
f ]1g =- 1
2 2
C) # v v
y dv = 2y + c D) # n dm = n2 +c :
olduğuna göre g ]1g değeri kaçtır?
E) # dz = z + c
A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 2
23 : t = x+1
f ^xh = # ] 2t - 1 g d t f l ] x g = 3x - 2x - 1
2
: 28 :
: f ]- 1 g = 3
olduğuna göre f fonksiyonunun ekstre-
mum noktasının apsisi aşağıdakilerden olduğuna göre f ]xg fonksiyonunun gra-
hangisidir? fiğinin y eksenini kestiği noktanın ordi-
natı kaçtır?
1 1 1 1
A) 4 B) 2 C) - 2 D) - 4 E) - 1
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1 E) - 2
6
24 # x -1
2 dx
x -x+1 1
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi- 29 # d 12 - x n dx
sidir? 4 x
7
x ifadesinin değeri kaçtır?
A) 7 - x + c
4 3 78 35 35 47 163
B) x + x - x + c A) 19 B) 6 C) 36 D) 12 E) 3
5 4 2
x x x
C) 5 + 4 - 2 - x + c
3
x # x
D) 3 - x + c 32
30 2
dx
x +1
5 3
x x
E) 5 - 3 + c ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi-
sidir?
25 # x2 $ _ x3 - 1 i3 dx A)
1
+c B)
2
+c
2 2
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi- x +1 x +1
sidir? 2
2 x +1
C) x + 1 + c D) +c
_x - 1i _x3 - 1i
3 4 4 2
A) 4 +c B) 12 +c 2
E) 2 x + 1 + c
_x3 - 1i x $ _x - 1i
4 3 3 3
C) +c D) +c
3 4
31 9 # x2 $ _ x6 - 1 i dx
E) _ x - 1 i + c
3 4

26 Diferansiyeli ]4x + 1g dx olan fonksiyon sidir?
9 3 9 3
A) x - x + c B) x - 3 x + c
A) 4x + 1 B) 4 9 3
x 3 9 x
2
C) 2x + x + c D) 2x + c
2 C) 3 - x + c D) x - 3 + c
3 2 9 3
2x x x x
E) 3 - 2 + c E) 3 - 3 + c
İntegral
358
# fl ^ xx h dx
2
x $ f l _ x i dx = 5
2
32 36 : #
1
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi- : 3f ] 4 g - 2f ] 1 g = 4
sidir?
olduğuna göre f ]1g + f ]4g toplamı kaçtır?
A) f ^ x h + c B) x $ f ^ x h + c
f^ x h A) - 42 B) - 38 C) - 36
C) 2f ^ x h + c D) 2 + c
D) - 34 E) - 28
E) f ] x g + c
y
g ]xg = # x $ f l ^x x h dx
37
33 :
: g ] 1 g = 2f ] 1 g
: g ] 4 g = 3f ] 8 g
f ]1g
olduğuna göre ] g oranı kaçtır?
f 8
3 4 7 7 3
A) 4 B) 7 C) 3 D) 4 E) 7
x

3
34 # _3x2 - 2x i dx verilmiştir.
2
2
ifadesinin değeri kaçtır? Buna göre # fl ]2xg dx ifadesinin değe-

-1
A) 10 B) 12 C) 14 D) 16 E) 18 ri kaçtır?
3 1 1 3
A) - 2 B) - 2 C) 2 D) 2 E) 2
35 y
2
38 : a= # _ x2 - x i dx
1
-1
# _ x - x i dx
2
: b=
1
2
: c= # _ x2 - x i dx
x 3
3
Yukarıda 62 , 8@ nda tanımlı f ]xg fonksiyo-

olduğuna göre # _ x2 - x i dx ifadesi-
-1
nunun grafiği verilmiştir.
8 nin a, b ve c türünden eşiti aşağıdaki-
Buna göre # f ]xg dx ifadesinin değeri lerden hangisidir?
2
A) a + b - c B) a - b - c
aşağıdakilerden hangisi olamaz?
C) - a + b + c D) - a - b + c
A) 27 B) 28 C) 29 D) 32 E) 35 E) a - b + c
Matematik 12
359
x - 1 , x $ 1 ise
39 f ]xg = )
2
x , x 1 1 ise 43 : a= # _ x5 - 1 i2 dx
1
2
4
: b= # _ x5 + 1 i2 dx
Buna göre # f ]xg dx ifadesinin değeri 1
0
kaçtır? olduğuna göre a - b farkı kaçtır?
19 25 31 17 A) - 42 B) - 34 C) 34 D) 42 E) 56
A) 3 B) 6 C) 6 D) 2 E) 9
3
40 # x - 1 dx
44 f ]xg = 3x - 2x + 2 fonksiyonunun gra-
2
0
fiği, x = 1 ve x = 3 doğruları ile x ek-
ifadesinin değeri kaçtır? seni arasında kalan sınırlı bölgenin alanı
kaç birimkaredir?
1 3 5
A) 2 B) 1 C) 2 D) 2 E) 2
A) 18 B) 20 C) 22 D) 24 E) 30
41 y
45 y
A A A A
x
A
x
Yukarıdaki y = f ]xg fonksiyonunun grafiği
verilmiştir.
c
Yukarıdaki f ]xg ve g ]xg fonksiyonlarının
f ]xg dx =- 5
grafikleri verilmiştir.
: #
a
A1 , A 2 ve A3 alanları sırasıyla 3, 2 ve
c
: # f ]xg dx = 11 4 birimkare olduğuna göre aşağıdakiler-

a den hangisi yanlıştır?
c
A1 ve A 2 bulundukları bölgelerin alan- A) # 6f]xg - g]xg@dx = 1
ları olduğuna göre A1 kaç birimkaredir? a
d
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
B) # 6g]xg - f]xg@dx =- 2
b
d
C) # 6f]xg - g]xg@dx = 5
42 f ]xg = x + 2 fonksiyonun grafiği,
3
a
x = 2 doğrusu ve eksenler arasında b
kalan sınırlı bölgenin alanı kaç birimka- D) # 6f]xg - g]xg@dx = 2
redir? c
c
A) 12
24
B) 5 C) 8 D) 6 E) 5
E) # 6f]xg - g]xg@dx = 4
d
İntegral
360
E) 46-48. üst düzey beceri sorularını şekle 49. ve 50. üst düzey beceri sorularını şekle
30 m
26 m
24 m
26 m
30 m
34 m
38 m Bir mühendis şekildeki gibi alt ve üst sınırları pa-
40 m
rabolik olacak şekilde betondan bir köprü planı
çizmiştir. Mühendis koordinat sisteminde 1 birimi
38 m
1 metre kabul ederek ölçeklendirip aşağıdaki çi-
34 m
zimi yapmıştır.
30 m
Bir parkta düz bir zemine şekildeki gibi bir yeşil

y
alan yapılacaktır. Yeşil alanın en geniş yeri 40
metre ve en dar yeri 24 metre olacaktır. Şekilde 2
f ^x h = 36 + 10
-x
gösterilen tüm aralıklar eşit ve ikişer metre ol- 2
g ^xh =
-x
duğuna göre; 4 +9
46 Bu yeşil alan, Riemann alt toplamı mantı- x

ğıyla hesaplanırsa yaklaşık olarak kaç met-
rekare bulunur?
Bu köprü plana uygun olarak yapıldığına

göre;
49 Köprünün yan yüzeylerinin metrekare fiyatı

10 TL olan kaplama malzemesi ile kaplan-
ması durumunda kaplama maliyeti kaç TL
47 Bu yeşil alan, Riemann üst toplamı mantı- olur?
ğıyla hesaplanırsa yaklaşık olarak kaç met-
rekare bulunur?
50 "
8m
48 Bu alanı yeşillendirmek için metrekaresi 8 TL

olan hazır çim kullanılacağına göre bu alanın
yeşillendirme maliyeti hangi fiyatlar arasında
olur? Yol 8 metre genişliğinde yapılacaktır. Bu
köprü için metreküp fiyatı 150 TL olan be-
ton kullanılması durumunda beton maliyeti
kaç TL olur?
Matematik 12
361
1 Bir eğrinin altında kalan alan ..................... 6 # x $ fl _ x 2 i $ f_ x 2 i dx ifadesinin eşiti nedir?
toplamı yardımıyla yaklaşık olarak hesap-
lanabilir.
2 Bir f ]xg fonksiyonunun x = a ve x = b

doğruları ile x ekseni arasında kalan alan # 2x - 3
7 dx ifadesinin eşiti nedir?
_ x - 3x i
2 3
.................................... integrali ile hesap-
lanır.
3 İki fonksiyonun toplamının integrali
# fl ^ xx h dx
........................... toplamına eşittir.
8 ifadesinin eşiti nedir?
4 y
fl b 1
x
l
9 # dx ifadesinin eşiti nedir?
x $f b1 l
2 2
x
x
Yukarıdaki boyalı bölgenin alanı

...................... integrali ile hesaplanır.
10 y

5 Aşağıda numaralarla verilen belirli integral-

x
lerin değerlerini bularak harf ile verilen so-
nuçlarla eşleştiriniz.
1 3 verilmiştir. Buna göre boyalı bölgenin ala-
I. # _ x 2 + 1 i5 dx a) 2
nını veren integral ifadesi nedir?
1 22
2 b) 3
II. # x dx c) - 1
1 11 y
1
ç) - 2
III. # ]2x - 1g dx
1
-1 d) 2
3 3
IV. # _ x 2 - ax i dx + # ]ax + 1g dx e) 3
2 2 x
1 f) 0
2x $ _ x + 1 i dx Yukarıda f ]xg = x + 2x + 2 fonksiyonu-
2 4
V. # 31
2
nun grafiği verilmiştir. Buna göre 60 , 4@ ara-

0 g) 5
lığı 4 eşit alt aralığa bölünerek hesaplanan
I. II. III. IV. V. Riemann alt toplamı kaçtır?
İntegral
362
2
D) 12-36. çoktan seçmeli soruları çözünüz x
ve doğru seçeneği işaretleyiniz. 16 # # 1
x + 1 dx - x + 1 dx
12 Aşağıdaki eşitliklerden hangisi yanlıştır? sidir?
A) d _ x - x i = _ 3x - 1 i dx
3 2 2
A) x + c B) x + c
B) d ^x $ f ]xgh = ^f ]xg + x $ f l ]xgh dx
2
2 x
C) x - x + c D) 2 -x+c
C) # d^f]xgh = f]xg + c 3
x
2 E) 3 -x+c
# x dt = x
D) 2 +c
2
# x $ t dt = x$t
E) 2 +c
f ]- xg $ gl ]xg + f l ]- xg $ g ]xg
17 # dx
f ]- x g
2
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangisi-

dir?
13
3
x - 3x + x - 1 =
2
# f]xg dx
f ]x g f ]- x g
olduğuna göre f ]xg fonksiyonunun eks- A)
g ]x g
+c B)
g ]x g
+c
tremum noktasının ordinatı kaçtır? g ]x g g ]- x g
C) ] g + c D) ] g + c
f -x f -x
A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 2
g ]- x g
f ]x g
E) +c
14
4
x - ax + 2x + 2 =
2
# f]xg dx 2
18
d
dx
# ]4x + 1g dx
eşitliğini sağlayan f fonksiyonunun 1
x =- 1 apsisli noktasında bir yerel ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi-
maksimumu olduğuna göre yerel mini- sidir?
mum noktasının ordinatı kaçtır?
2
A) - 6 B) - 4 C) - 2 D) 2 E) 4 A) 0 B ) 4x + 1 C) x + x
3 2
x x
D) 3 + 2 + c E) 2
15 #x x 3 x dx
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi- 19 # x 2 $ f]xg $ fl ]xg dx = x 4 - 3x 3 + 2

sidir? eşitliğini sağlayan f ]xg fonksiyonu doğru-
sal bir fonksiyondur.
3 8 3 6
A)
3 x 2 x f ]xg fonksiyonunun grafiğinin x ekse-
8 +c B) 7 +c
ni ile yaptığı açı, dar açı olduğuna göre
f ]0g kaçtır?
3 8 6 7
x x
C) 2 +c D) 6 +c
3
x
5 9 7 5
A) - 2 B) - 4 C) - 3 D) - 2 E) - 2
E) 5 +c
Matematik 12
363
20 : f]xg = 3xx--22 24
y
: g]xg = 32xx -
-2
1
2
olduğuna göre # ^fogh]xg dx ifadesi-
1
x
nin değeri kaçtır?
3 4
Yukarıda y = f ]xg doğrusal fonksiyonunun
A) - 4 B) - 2 C) 2 D) 2 E) 3
2
# fl ]xg dx = 2 olduğuna göre a kaçtır?
gl ]xg + 2x , x 1 2 ise -1
f ]x g = *
gl ]xg - 4x , x $ 2 ise
21
A) - 8 B) - 6 C) - 4 D) - 2 E) - 1
3
# f ]xg dx = 5
-2
olduğuna göre g ]3g - g ]- 2g farkı

kaçtır?
A) 5 B) 8 C) 10 D) 12 E) 15 25 y
22 : f l ] x g = 2x + 1
gl ]xg = 3x - 1
2
: 120c
: f ]0 g = g ]0 g x
olduğuna göre f ]xg ve g ]xg fonksiyon-

larının kesim noktalarının apsisleri top- Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği
lamı kaçtır? verilmiştir. f fonksiyonuna x = 2 apsisli
noktasından çizilen teğet x ekseni ile pozitif
A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 2 yönde 120c açı yapmaktadır.
2
Buna göre # fl ]xg $ ]1 + fll ]xgg dx
-2
2f ] 1 g = 3 f ] - 1 g
23 : 1
3 4 3 7 5
: # fl ]- xg dx = 5 A) - 4 B) - 7 C) 7 D) 4 E) 2
-1
olduğuna göre f ]1 g kaçtır?
A) - 15 B) - 10 C) - 5 D) 10 E) 15
İntegral
364
y y
26 30
x
x

verilmiştir.
: -2 1 a 1 0
Yukarıda y = f ]xg parabolünün grafiği ve-
1
f ]xg dx = 2
# 5
: a
rilmiştir. Grafikte f ]xg fonksiyonunun 60 , 6@
nda Riemann toplamı gösterilmiştir.
olduğuna göre a kaçtır?
: Grafikte gösterilen Riemann toplamı A
3 3 1 1 6
A) - 2 B) - 1 C) - 4 D) - 2 E) - 3
: # f ]xg dx = B
0
f ]xg = 4x - x eğrisi ile y = 2x doğru-

2
27 olduğuna göre A - B değeri kaçtır?
su arasında kalan sınırlı bölgenin alanı
kaç birimkaredir? 1 3 5
A) 2 B) 1 C) 2 D) 2 E) 2
1 2 4 5
A) 3 B) 3 C) 1 D) 3 E) 3
3 2
31 # ^f]xg - 2xh dx + # ^f]xg + 1h dx
2 3
d_x - x i
3 3 2
28 A) - 8 B) - 6 C) - 4 D) - 2 E) 0
# x
1
ifadesinin değeri aşağıdakilerden han- 3

2
gisidir? 32 # x $ x + 1 dx
0
A) 6 B) 8 C) 10 D) 12 E) 14
7 1 2
A) 0 B) 3 C) 2 D) 3 E) 1
a+1
29 # ]2x + 1g dx = 18
33 f ]xg = 3x + 12x - 10 eğrisi ile y = 5
2
a-1
doğrusu arasında kalan sınırlı bölgenin
olduğuna göre a kaçtır? alanı kaç birimkaredir?
A) 6 B) 4 C) 2 D) - 2 E) - 4 A) 216 B) 144 C) 128 D) 108 E) 96
Matematik 12
365
34 y E) 37-38. üst düzey beceri sorularını şekle
Matematik öğretmeni Özge Hanım derste Rie-
mann toplamlarını anlattıktan sonra 1 metreka-
reye ortalama 4 kişinin sığabileceğini belirtiyor.
A A
x Özge Öğretmen
A
öğrencilerine
bahçedeki ağacı
göstererek bu
ağacın gölgesine
Yukarıda y = f ]xg fonksiyonunun grafiği şu an yaklaşık
verilmiştir. 6a , d@ nda f fonksiyonu ile x olarak kaç kişinin
ekseni arasında kalan bölgelerin alanları sığabileceğini
: A1 = 5 birimkare soruyor.
: A 2 = 9 birimkare
: A3 = 7 birimkare Öğrenciler,
ağacın gölgesinin
olduğuna göre aşağıdaki ifadelerden
sınırlarını tebeşirle
hangisi yanlıştır?
belirledikten
sonra şekildeki
c d
gibi birbirine
A) # f ]xg dx = 14 B) # f ]xg dx = 3 paralel çizgiler
a a
çizerek 1 metre
d a
f ]xg dx = 16 f ]xg dx = 21
genişliğinde şeritler
C) # D) # oluşturuyorlar.
b d
a
f ]xg dx = 4
Öğrenciler, daha
E) # sonra her iki çizgi
c
arasına şekildeki
3
gibi birbirine
35 # 2
x - 4 dx paralel kırmızı
1
çizgiler çiziyorlar.
Sonrasında beyaz
ifadesinin değeri kaçtır? çizgiler arasındaki
uzaklığı en,
A) 12 B) 10 C) 9 D) 8 E) 4 kırmızı çizgilerin
uzunluğunu ise boy
kabul eden dikdörtgenler oluşturarak Riemann
3 toplamı mantığıyla ağacın gölgesinin alanını
36 : # f ]xg dx = 5 yaklaşık olarak hesaplamak istiyorlar.
1
4 Kırmızı çizgilerin boyları soldan sağa sırasıyla
: # f ]xg dx = 8 3, 5, 6, 7, 6, 5, 4, 3 ve 2 metre olduğuna göre;
2
37 Öğrenciler ağacın gölgesini yaklaşık olarak
2 4
f ]xg dx - f ]xg dx
kaç metrekare olarak hesaplarlar?
olduğuna göre # #
1 3
integrallerinin farkı kaçtır?
38 Öğrenciler ağacın gölgesine yaklaşık ola-
rak kaç kişinin sığacağını bulur?
A) - 8 B) - 5 C) - 3 D) 3 E) 13
İntegral
366
7
ANALİTİK GEOMETRİ
7.1. ÇEMBERİN ANALİTİK
İNCELENMESİ
Çember nedir?
Analitik düzlemde merkezi orijinde olan bir çemberin yarıçap uzunluğu 5 birim
ise çember üzerindeki bir A(x,y) noktası için x ile y arasındaki ilişki nedir?
Çemberin merkezi, 2 birim sağa ve 3 birim yukarı ötelenirse x ile y arasındaki
ilişki ne olur?
Matematik 12
367
7.1. ÇEMBERİN ANALİTİK İNCELENMESİ
7.1.1. Çember Denklemi
HATIRLATMA
Düzlemde sabit bir noktadan eşit uzaklıkta bulunan noktaların kümesine çember denir.
Sabit noktaya çemberin merkezi, çember üzerindeki herhangi bir noktanın çemberin
merkezine olan uzaklığına ise çemberin yarıçapı denir.
Yanda verilen çemberde sabit M noktası çemberin

merkezi; 6MA@ , 6MB@ ve 6MC@ çemberin yarıça-
pıdır. MA = MB = MC = r çemberin yarıçap
uzunluğudur.
Analitik düzlemde bir çemberin belirli olabilmesi

için merkezi ve yarıçap uzunluğu ya da üç noktası
bilinmelidir.
Dik koordinat sisteminde A ^x 1 , y 1h ve B ^x 2 , y 2h

y
noktaları arasındaki uzaklık ACB dik üçgeninde

_b
bb
b Pisagor teoremi uygulanarak hesaplanabilir.
b`b y 2 - y 1
AC = ^x 2 - x 1 h birim ve BC = ^y 2 - y 1 h birim
bb
1444442444443 a
x -x
2 1
x {
oldugundan
= ^x 2 - x 1h + ^y 2 - y 1h
2 2 2
AB
AB = ^ x 2 - x 1 h2 + ^ y 2 - y 1 h2 olur.
Merkezi ve Yarıçapı Verilen Çemberin Denklemi
Analitik düzlemde M â , bh merkezli ve r yarıçaplı çember y

üzerinde bir P ^x , y h noktası alınırsa M â , bh ile P ^x , y h
noktaları arasındaki uzaklık
b
MP = ]x - ag + ^y - b h olur. MP = r olduğundan
2 2
r = ]x - ag2 + ^y - bh bulunur. x
2
a
Bu eşitliğin her iki tarafının karesi alınarak

]x - ag2 + ^ y - b h2 = r denklemi elde edilir.
2
]x - ag2 + ^ y - b h2 = r denklemine merkezi M â , bh ve yarıçap uzunluğu r birim olan çem-

2
berin standart denklemi denir. Çember üzerindeki bir P ^x , y h noktası çemberin denklemini
sağlar.
Analitik Geometri
368
ÖRNEK
Merkezi M ^2 , 3h ve yarıçap uzunluğu r = 4 birim olan çemberin standart denklemini bulunuz.
ÇÖZÜM
Merkezi M(a,b) ve yarıçap uzunluğu r birim olan çemberin standart denklemi
]x - ag2 + ^ y - b h2 = r olduğundan merkezi M ^2 , 3h ve yarıçap uzunluğu r = 4 birim olan çem-
2
berin standart denklemi

]x - 2g2 + ^y - 3 h2 = 4 & ]x - 2g2 + ^y - 3 h2 = 16 olarak bulunur.
2
ÖRNEK
Merkezi M ^- 3 , 2h ve yarıçap uzunluğu r = 5 birim olan bir çember veriliyor. Buna göre
a) Çemberin standart denklemini bulunuz.
b) P ^2 , kh noktası çember üzerinde ise k değerini bulunuz.
c) Çemberin y eksenini kestiği noktaları bulunuz.
ÇÖZÜM
a) Çemberin standart denklemi
^x - ]- 3gh2 + ^y - 2 h2 = 5 & ]x + 3g2 + ^y - 2 h2 = 25 olur.
2
b) P ^2 , kh noktası çember üzerinde olduğundan çemberin denklemini sağlar.

Denklemde x yerine 2 ve y yerine k yazılırsa
]2 + 3g2 + ]k - 2g2 = 25
25 + ]k - 2g2 = 25
]k - 2g2 = 0
k = 2 bulunur.
c) Çemberin y eksenini kestiği noktalar A ve B olsun. Bu noktaları bulabilmek için çember denk-
leminde x yerine 0 yazılırsa y

x = 0 & ]0 + 3g2 + ^y - 2 h = 25
2
& 9 + ^y - 2 h = 25
2
& ^y - 2 h = 16
2
& y - 2 = 4 veya y - 2 =- 4 x
& y = 6 veya y =- 2 bulunur.
Böylece çemberin y eksenini kestiği noktalar A ^0 , 6h ve B ^0 , - 2h olarak elde edilir.
Matematik 12
369
ÖRNEK
Merkezi M ^2 , - 5h olan ve P ^1, - 2h noktasından geçen çemberin standart denklemini bulunuz.
ÇÖZÜM
,- Çemberin merkezi ile çember üzerindeki herhangi bir nokta

arasındaki uzaklık, çemberin yarıçap uzunluğunu verir.
r = MP
= ]2 - 1g2 + ^- 5 - ]- 2gh2
,-
= 1+9
= 10 birim bulunur.
Böylece merkezi M ^2 , - 5h ve yarıçap uzunluğu r = 10 birim olan çemberin standart denklemi

]x - 2g2 + ^y - ]- 5gh2 = ^ 10 h & ]x - 2g2 + ^y + 5 h2 = 10 olarak elde edilir.
2
ÖRNEK
A ^2 , - 1h ve B ^- 4 , - 5 h olmak üzere 5AB? çaplı çemberin standart denklemini bulunuz.
ÇÖZÜM
,- 5AB? çap olduğundan 5AB? nın orta noktası çemberin merkezidir.

Çemberin merkezi M â , bh ise
2 + ]- 4 g
a= 2 =- 1
- 1 + ]- 5 g
b= 2 =-3 olur.
, Buna göre çemberin merkezi M ^- 1, - 3 h bulunur.
MA = MB = r olup
MA = ^2 - ]- 1gh2 + ^]- 1g - ]- 3gh2

2 2
= 3 +2
= 9+4
= 13 birim bulunur.
Bu durumda merkezi M ^- 1, - 3 h ve yarıçap uzunluğu r = 13 birim olan çemberin standart

denklemi
^ x - ]- 1gh2 + ^ y - ]- 3gh2 = ^ 13 h & ]x + 1g2 + ^ y + 3 h2 = 13 olarak elde edilir.
2
Analitik Geometri
370
Bazı Özel Çemberlerin Denklemleri
1. Merkezi Orijinde Olan Çemberin Denklemi y
Merkezi orijinde ve yarıçap uzunluğu r birim olan çem-

berin standart denklemi
x
]x - ag2 + ^y - b h2 = r & ]x - 0g2 + ^y - 0 h2 = r
2 2
& x 2 + y 2 = r 2 olur.
2. Merkezi x Ekseni Üzerinde Olan Çemberin Denklemi
Merkezi x ekseni üzerinde bulunan bir çemberde y

merkezin koordinatları M â , 0h olacaktır. Çemberin
yarıçap uzunluğu r birim ise bu çemberin standart -
denklemi
]x - ag2 + y = r olur.
2 2
,
x
3. Merkezi y Ekseni Üzerinde Olan Çemberin Denklemi
Merkezi y ekseni üzerinde bulunan bir çemberde y

merkezin koordinatları M ^0 , b h olacaktır. Çemberin
yarıçap uzunluğu r birim ise bu çemberin standart
denklemi b ,b
x + ^ y - b h = r olur.
2 2 2
4. y Eksenine Teğet Olan Çemberin Denklemi
Merkezi M(a,b) ve yarıçap uzunluğu r birim olan bir y -

çember, y eksenine teğet ise r = a olur. Bu durumda
çemberin standart denklemi
b
]x - ag2 + ^ y - b h2 = a
2
olur.
a x
a
Matematik 12
371
5. x Eksenine Teğet Olan Çemberin Denklemi
Merkezi M(a,b) ve yarıçap uzunluğu r birim olan bir y

-
çember, x eksenine teğet ise r = b olur. Bu durumda
çemberin standart denklemi
b ab
]x - ag2 + ^ y - b h2 = b
2
olur.
b
a x
6. Her İki Eksene de Teğet Olan Çemberin Denklemi
Merkezi M(a,b) ve yarıçap uzunluğu r birim olan bir y

çember her iki eksene de teğet ise r = a = b olur.
Bu durumda eksenlere teğet olan çemberlerin merkezle-
ri y = x veya y =- x doğruları üzerinde olacaktır. Eğer b
,
çemberin merkezi
x
I. bölgede ise merkezi M1 ^r , r h ve denklemi a
]x - r g2 + ^ y - r h2 = r
2
olur.
II. bölgede ise merkezi M 2 ^- r , r h ve denklemi
]x + r g2 + ^ y - r h2 = r
2
olur.
III. bölgede ise merkezi M 3 ^- r , - r h ve denklemi
]x + r g2 + ^ y + r h2 = r olur.
2
IV. bölgede ise merkezi M 4 ^r , - r h ve denklemi
]x - r g2 + ^ y + r h2 = r
2
olur.
ÖRNEK
Merkezi M ^- 3 , 2h olan çember A noktasında x eksenine teğettir. Bu çemberin standart denklemini

bulunuz.
ÇÖZÜM
y MA = r olup r = 2 birim bulunur.

Merkezi M ^- 3 , 2h ve yarıçap uzunluğu r birim olan bir çem-
ber r = 2 birim olan çemberin standart denklemi
^ x - ]- 3gh2 + ^ y - 2 h2 = 2 & ]x + 3g2 + ^y - 2 h2 = 4 bulunur.

2
Analitik Geometri
372
ÖRNEK
Merkezi 2x - y - 6 = 0 doğrusu üzerinde bulunan ve her iki eksene de IV. bölgede teğet olan
çemberin standart denklemini bulunuz.
ÇÖZÜM
y IV. bölgede eksenlere teğet olan r yarıçaplı çemberin mer-

2x - y - 6 = 0 kezi M ^r, - r h noktasıdır. Bu nokta 2x - y - 6 = 0 doğrusu
üzerinde olduğundan doğrunun denklemini sağlar.
x 2x - y - 6 = 0 doğru denkleminde x yerine r ve y yerine - r

yazılırsa
,
2x - y - 6 = 0 & 2r - ] - r g - 6 = 0
3r - 6 = 0
r = 2 olur.
Bu durumda çemberin standart denklemi

]x - rg2 + ^y + r h2 = r olduğundan ^x - 2 h2 + ^y + 2 h2 = 4
2
bulunur.
ÖRNEK
Merkezi x ekseni üzerinde olan ve x eksenini A ^- 3 , 0h ve B ^5 , 0h noktalarında kesen çemberin

standart denklemini bulunuz.
ÇÖZÜM
y 6AB@ çemberin çapı olduğundan 6AB@ nın orta noktası

çemberin merkezidir. Buna göre
çemberin merkezi M ise

M b 2 , 2 l = M ^1, 0 h olur.
x -3 + 5 0 + 0
Çemberin çapı 5AB? ise

AB = AO + OB
= 3+5
= 8 birim olur.
Çemberin çapı 8 birim olduğundan yarıçap uzunluğu 4 birimdir. Bu durumda çemberin standart
denklemi
]x - 1g2 + ^y - 0 h2 = 4 & ]x - 1g2 + y = 16 olarak bulunur.
2 2
Matematik 12
373
ÖRNEK
y
Yanda verilen çember A ^4 , 0 h , B ^0 , 6 h ve O ^0 , 0 h
noktalarından geçtiğine göre bu çemberin standart
denklemini bulunuz.
x
,
ÇÖZÜM
Şekilde A ^4 , 0 h ve B ^0 , 6 h noktaları birleştirilerek 5AB? çizilir.

y % h = 90c olduğundan 5AB? çaptır. M, 5AB? nın orta
m ^BOA
noktası olduğundan
M b 0 + 4 , 6 + 0 l = M ^2 , 3 h olur.
2 2
AB = ]0 - 4g2 + ]6 - 0g2
x = 16 + 36
,
= 52 = 2 13 birimdir.
5AB? çap olduğundan çemberin yarıçap uzunluğu r = AB =

2 13
2 2 = 13 birim bulunur.
Bu durumda çemberin standart denklemi ]x - 2g2 + ^y - 3 h = 13 olarak elde edilir.
2
HATIRLATMA
a $ x1 + b $ y1 + c
A ^x 1 , y 1 h noktasının ax + by + c = 0 doğrusuna olan uzaklığı d = 2 2
olur.
a +b
ÖRNEK
Yandaki şekilde merkezi M ^2 , - 1h olan çember

3x + 4y + 8 = 0 doğrusuna H noktasında teğettir.
,
Buna göre bu çemberin standart denklemini bulu-
nuz.
ÇÖZÜM
Yandaki şekilde de görüldüğü gibi çemberin yarıçap uzun-

luğu, merkezinin teğet doğrusuna olan uzaklığına eşittir. O
hâlde M ^2 , - 1 h noktasının 3x + 4y + 8 = 0 doğrusuna olan
,
uzaklığı yarıçapa eşittir.
Analitik Geometri
374
Bu durumda yarıçap uzunluğu
3 $ 2 + 4 $ ]- 1 g + 8 10
r = MH = 2 2
= 5 = 2 birim olur.
3 +4
Merkezi M ^2 , - 1h ve yarıçap uzunluğu 2 birim olan çemberin standart denklemi
]x - 2g2 + ^y - ]- 1gh2 = 2 & ]x - 2g2 + ^y + 1 h2 = 4 olarak elde edilir.
2
Çemberin Genel Denklemi
Merkezi M â , bh ve yarıçap uzunluğu r birim olan çemberin standart denklemi
]x - ag2 + ^y - bh2 = r
2

şeklindedir. Bu denklem düzenlenerek
2 2 2 2 2
x + y - 2ax - 2by + a + b - r = 0 olur.
2 2 2
- 2a = D , - 2b = E ve a + b - r = F alınırsa
2 2
x + y + Dx + Ey + F = 0
denklemi elde edilir. Bu denkleme çemberin genel denklemi denir.

D _b
D =- 2a & a =- 2 bbb
`b olduğundan çemberin merkezi M b - D , - E l olur.
E b 2 2
E =- 2b & b =- 2 bb
a
Çemberin yarıçapı
a + b - r = F & b- 2 l + b- 2 l - r = F
2 2 2 D 2 E 2 2
2 2
& D + E - r2 = F
4 4
2 2 2
& D +E -4$r = 4$F
2 2 2
& 4$r = D +E -4$F
& r = 1 $ D 2 + E 2 - 4 $ F olur.
2
2 2
D + E - 4 $ F ifadesi için aşağıdaki durumlar vardır.
2 2
{ D + E - 4 $ F 2 0 ise verilen denklem bir çember belirtir.
{ D + E - 4 $ F = 0 ise verilen denklem bir nokta belirtir. Bu nokta M b - 2 , - 2 l dir.

2 2 D E
2 2
{ D + E - 4 $ F 1 0 ise verilen denklem gerçek sayılar kümesinde çember belirtmez.
Matematik 12
375
ÖRNEK
2 2
x + y + 6x - 4y + 10 = 0 denkleminin bir çember belirtip belirtmeyeceğini, çember belirtiyorsa
merkezini ve yarıçap uzunluğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y + 6x - 4y + 10 = 0 denkleminde D = 6 , E =- 4 ve F = 10 olduğundan
D + E - 4 $ F = 6 + ]- 4g2 - 4 $ 10
2 2 2
= 36 + 16 - 40
= 12 olur.
2 2
D + E - 4 $ F ifadesi pozitif olduğundan verilen denklem bir çember belirtir.
Çemberin merkezi
] g
Mb - D , - E l = Mb - 6 , - - 4 l
2 2 2 2
=M ^ - 3 , 2 h bulunur.
Çemberin yarıçap uzunluğu

1 2 2
r = 2 $ D +E -4$F
= 2 $ 6 + ]- 4g2 - 4 $ 10
1 2
1
= 2 $ 36 + 16 - 40
1
= 2 $ 12
= 3 birim bulunur.
ÖRNEK
2 2
x + y - x + 2y + 5 = 0 denkleminin bir çember belirtip belirtmediğini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y - x + 2y + 5 = 0 denkleminde D =- 1, E = 2 ve F = 5 olduğundan
D + E - 4 $ F = ]- 1g2 + 2 - 4 $ 5
2 2 2
= 1 + 4 - 20
=- 15 olur.
2 2
D + E - 4 $ F ifadesi negatif olduğundan verilen denklem gerçek sayılar kümesinde bir çember
belirtmez.
Analitik Geometri
376
ÖRNEK
2 2
x + y + 2x - 4y + 5 = 0 denkleminin bir çember belirtip belirtmeyeceğini, çember belirtiyorsa
merkezini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y + 2x - 4y + 5 = 0 denkleminde D = 2 , E =- 4 ve F = 5 olur. Bu durumda
D + E - 4 $ F = 2 + ]- 4g2 - 4 $ 5
2 2 2
= 4 + 16 - 20
= 0 olur.
2 2
D + E - 4 $ F ifadesi sıfıra eşit olduğundan verilen denklem gerçek sayılar kümesinde bir nokta
belirtir. Bu noktanın koordinatları
]- 4 g
Mb - 2 , - 2 l = Mb - 2 , - 2 l
D E 2
= M ^- 1, 2 h bulunur.
ÖRNEK
2 2
Genel denklemi x + y - 6x + 4y + k = 0 olan çemberin yarıçap uzunluğu r = 2 2 birim oldu-
ğuna göre k gerçek sayısının değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y - 6x + 4y + k = 0 çember denkleminde D =- 6 , E = 4 ve F = k olur. Bu durumda
1 2 2 1
r = 2 $ D + E - 4 $ F & 2 $ 36 + 16 - 4 $ k = 2 2
52 - 4 $ k = 4 2 (Her iki tarafın karesi alınır.)

52 - 4 $ k = 32
- 4 $ k =- 20
k = 5 bulunur.
ÖRNEK
2 2
x + y + 2x - 3y + a = 0 denklemi bir çember belirttiğine göre a nın değer aralığını bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2 2 2
x + y + 2x - 3y + a = 0 denkleminde D = 2 , E =- 3 ve F = a olup D + E - 4 $ F 2 0 olmalıdır.
D + E - 4 $ F 2 0 & 2 + ^- 3 h2 - 4 $ a 2 0
2 2 2
& 4 + 9 - 4a 2 0
& 13 2 a olur.
4
Buna göre a nın değer aralığı a -3 , 4 k bulunur.
13
Matematik 12
377
Merkezi M â , bh ve yarıçap uzunluğu r birim olan çemberin standart denklemi olan
]x - ag2 + ^y - bh2 = r ifadesinin düzenlenmesi ile elde edilen

2
2 2
x + y + Dx + Ey + F = 0
çemberin genel denklemine dikkat edilirse denklemde xy li terimin bulunmadığı görülür.
Ayrıca bu denklemde eşitliğin her iki tarafı sabit bir k sayısı ile çarpılırsa yukarıdaki ifa-
deye özdeş
2 2
k $ x + k $ y + k $ Dx + k $ Ey + k $ F = 0
2 2
denklemi elde edilir. Elde edilen son denklemde x ve y li terimlerin katsayıları aynı
olup ifade yine bir çember denklemidir.
S O N UÇ
2 2
Ax + By + Cxy + Dx + Ey + F = 0 denkleminin bir çember belirtmesi için
1. C = 0 olmalıdır.
2. x li ve y li terimlerin katsayıları eşit Â = B ! 0 h olmalıdır.

2 2
2 2
3. Verilen denklem, x ve y li terimlerin katsayıları 1 olacak şekilde düzenlenerek
genel çember denklemi elde edilir ve çember olma şartı incelenir.
ÖRNEK
2 2
4x - 5y + 6x - 8y + 13 = 0 denkleminin bir çember belirtip belirtmeyeceğini, çember belirtiyor-
sa merkezini ve yarıçap uzunluğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2 2 2
4x - 5y + 6x - 8y + 13 = 0 denkleminde x ve y li terimlerin katsayıları farklı olduğundan bu
denklem bir çember belirtmez. Denklem bir çember belirtmediği için merkezinden ve yarıçapından
söz edilemez.
Analitik Geometri
378
ÖRNEK
Genel denklemi ]2k - 3g $ x + ]6 - kg $ y - 6x + 12y + 4k = 0 olan çemberin merkezini ve yarıçap

2 2
uzunluğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
Verilen denklemin bir çember belirtmesi için x ve y li terimlerin katsayıları eşit olmalıdır.
2k - 3 = 6 - k & k = 3 olur.
2 2
Verilen denklemde k = 3 yazılırsa 3x + 3y - 6x + 12y + 12 = 0 denklemi elde edilir.
2 2
Denklemin her iki tarafı 3 ile bölünürse x + y - 2x + 4y + 4 = 0 çember denklemi elde edilir.
Bu denklemde D =- 2 , E = 4 ve F = 4 olur. Bu durumda çemberin merkezi
]- 2 g
Mb - 2 , - 2 l = Mb - 2 , - 2 l
D E 4
= M ^1, - 2 h olarak bulunur.
Çemberin yarıçap uzunluğu ise
r = 2 $ D + E - 4 $ F & r = 2 $ ]- 2g2 + 4 - 4 $ 4
1 2 2 1 2
1
= 2 $ 4 + 16 - 16
1
=2$ 4
= 1 birim elde edilir.
ÖRNEK
x + y + 4mxy + ]2m + 6g x + ]5m + 8g y - m = 0 denklemi bir çember belirttiğine göre bu çembe-

2 2
rin yarıçap uzunluğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
Genel çember denkleminde xy li terim bulunamaz. Bu durumda 4m = 0 & m = 0 olur.

2 2
Verilen denklemde m = 0 yazılırsa x + y + 6x + 8y = 0 denklemi elde edilir.
Burada D = 6 , E = 8 ve F = 0 olur. Böylece çemberin yarıçap uzunluğu
1 2 2 1 2 2
r = 2 $ D +E -4$F = 2 $ 6 +8 -4$0
1
= 2 $ 36 + 64 - 0
1
= 2 $ 100
= 5 birim bulunur.
Matematik 12
379
ÖRNEK
Aşağıdaki çemberleri Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programını kullanarak çiziniz.

a) Merkezi A ^2 , 3h ve yarıçap uzunluğu 3 birim olan çember,
b) Merkezi B ^- 6 , 1 h olan ve C ^- 2 , 0 h noktasından geçen çember,
c) D ^0 , - 5h , E ^4 , - 5h ve F ^2 , - 3h noktalarından geçen çember.
ÇÖZÜM
1. Adım: Giriş çubuğuna sırasıyla ^2 , 3 h , ^- 6 , 1 h , ^- 2 , 0 h , ^0 ,- 5 h , ^4 ,- 5 h ve ^2 ,- 3 h

yazılarak enter tuşuna basıldığında A, B, C, D, E ve F noktaları cebir penceresinde
ve grafikte görüntülenecektir.
2. Adım: Üstteki araç çubuğunda 5. sıradaki simgesi tıklandığında açılan menüde ikinci
sıradaki Merkez ve yarıçapla çember seçilir. Ardından grafikteki A noktası tıklandık-
tan sonra açılan pencerede yarıçap için 3 yazılarak Tamam butonu tıklanır. Böylece
merkezi A ^2 , 3h ve yarıçap uzunluğu 3 birim olan çember çizilmiş olur.
3. Adım: Üstteki araç çubuğunda 5. sıradaki simge tekrar tıklandığında açılan menüde ilk
sıradaki Merkez ve bir noktadan geçen çember seçilir. Ardından grafikte önce B nok-
tası sonra C noktası tıklanır. Böylece merkezi B ^- 6 , 1 h olan ve C ^- 2 , 0 h noktasın-
dan geçen çember çizilmiş olur.
4. Adım: Üstteki araç çubuğunda 5. sıradaki simge bir kez daha tıklandığında açılan menüde
dördüncü sıradaki Üç noktadan geçen çember seçilir. Ardından grafikte sırasıyla D,
E ve F noktaları tıklanır. Böylece D ^0 , - 5h , E ^4 , - 5h ve F ^2 , - 3h noktalarından
geçen çember çizilmiş olur.
Analitik Geometri
380
Alıştırmalar
1 Merkezi M ^3 , - 7h ve yarıçap uzunluğu 8 Merkezi 3x - y + 8 = 0 doğrusu üzerinde
r = 6 birim olan çemberin standart denkle- bulunan ve her iki eksene de analitik düz-
mini bulunuz. lemin III. bölgesinde teğet olan çemberin
standart denklemini bulunuz.
2 Merkezi M ^- 4 , 2h ve yarıçap uzunluğu 9

r = 5 birim olan çember üzerindeki bir nok- ,
ta P ^1, kh olduğuna göre k değerini bulu-
nuz.
Yukarıdaki şekilde merkezi M ^- 1, 2h olan

çember 3x + 4y + 10 = 0 doğrusuna H nok-
3 Merkezi M ^- 2 , - 4h ve yarıçap uzunluğu
tasında teğettir. Bu çemberin standart denk-
r = 13 birim olan çemberin y eksenini
lemini bulunuz.
kestiği noktaların koordinatlarını bulunuz.
2 2
10 x + y - 10x - 12y + 12 = 0 denklemi bir
çember belirtir mi? Çember belirtiyorsa mer-
4 Merkezi M ^3 , - 2h olan ve P ^- 1, - 2h nok-
kezini ve yarıçap uzunluğunu bulunuz.
tasından geçen çemberin standart denkle-
mini bulunuz.
2 2
11 x + y + 4x - 6y + 13 = 0
5 A ^1, - 1h ve B ^3 , 9h olmak üzere 5AB? nı denklemi bir çember belirtir mi? Çember be-
çap kabul eden çemberin standart denkle- lirtiyorsa merkezini ve yarıçap uzunluğunu
mini bulunuz. bulunuz.
2 2
A ^5 , 0 h , B ^0 , 3 h ve O ^0 , 0 h noktaların-
12 Genel denklemi x + y - 8x + 6y + k = 0
6
dan geçen çemberin standart denklemini olan çemberin yarıçap uzunluğu r = 2 5
bulunuz. birim olduğuna göre k değerini bulunuz.
13 ]k - 2g x + ]6 - kg y - 2k x + 4y + 6 = 0
2 2
7 Merkezi x ekseni üzerinde olan ve x ekse-
nini A ^- 2 , 0 h ve B ^6 , 0 h noktalarında ke- denklemi bir çember denklemi olduğuna
sen çemberin standart denklemini bulunuz. göre bu çemberin merkezini ve yarıçap
uzunluğunu bulunuz.
Matematik 12
381
7.1.2. Denklemleri Verilen Doğru ile Çemberin Birbirine
Göre Durumları
{ Doğru ile çemberin birbirine göre durumları, çemberin merkezinin doğruya olan
uzaklığına göre değerlendirilir. Herhangi bir d doğrusu ile merkezi M ve yarıçap
uzunluğu r olan çemberin birbirine göre üç durumu vardır.
I.
MH 2 r ise doğru çemberi kesmez.

II. MH = r ise doğru çembere teğettir.

III. MH 1 r ise doğru çemberi iki noktada
keser.
2 2
{ Genel denklemi x + y + Dx + Ey + F = 0 olan çember ile y = mx + n doğru-
sunun ortak çözümü yapılarak doğru ile çemberin birbirine göre durumları incelenir.
2
Çember denkleminde y yerine mx + n yazılarak ax + bx + c = 0 biçiminde ikinci
2
dereceden bir denklem elde edilir. Bu denklemin diskriminantı D = b - 4ac olmak
üzere
2
I. D = b - 4ac 1 0 ise elde edilen denklemin kökü yoktur. Bu durumda doğru çemberi
kesmez.
2
II. D = b - 4ac = 0 ise elde edilen denklemin çift katlı kökü vardır. Bu durumda doğ-
ru çembere teğettir. Denklemin kökü, doğrunun çembere teğet olduğu noktanın ap-
sisidir.
2
III. D = b - 4ac 2 0 ise elde edilen denklemin farklı iki kökü vardır. Bu durumda doğru
çemberi iki noktada keser. Denklemin kökleri, doğru ile çemberin kesim noktalarının
apsisleridir.
Analitik Geometri
382
ÖRNEK
2 2
Denklemi y = x + 2 olan doğru ile x + y - 2x + 4y - 20 = 0 çemberinin birbirine göre
durumunu belirleyiniz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y - 2x + 4y - 20 = 0 çember denkleminde D = - 2 , E = 4 ve F =- 20 olup çemberin
merkezi yarıçap uzunluğu
M b - D ,- E l = M b - ]- 2g ,- 4 l
1 2 2
r = 2 D + E - 4F
2 2 2 2
1
= M ^1,- 2 h = 2 4 + 16 + 80
1
= 2 $ 10 = 5 birim bulunur.
Çemberin merkezinin y = x + 2 doğrusuna olan uzaklığı d birim olsun.

y = x + 2 doğrusunun denklemi x - y + 2 = 0 şeklinde yazılarak M ^1, - 2h noktasının
x - y + 2 = 0 doğrusuna olan uzaklığı
1 $ 1 - 1 $ ]- 2 g + 2 5 5 2
d= = = 2 birim bulunur.
1 + ]- 1 g2
2 2
d 1 r olduğundan doğru çemberi iki noktada kesmektedir.
ÖRNEK
2 2
4x + 3y + 14 = 0 dogrusu
{ ile x + y + 4x - 6y + 4 = 0 çemberinin birbirine göre durumunu
belirleyiniz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y + 4x - 6y + 4 = 0 çemberinin merkezi
]- 6g
M b- 4 , - l = M ^- 2 , 3h
2 2
yarıçap uzunluğu
1
r = 2 16 + 36 - 4 $ 4 = 3 birim olur.
M ^- 2 , 3h noktasının 4x + 3y + 14 = 0 doğrusuna olan uzaklığı d birim olsun.
4 $ ]- 2g + 3 $ 3 + 14
d= 2 2
4 +3
15
= 5
= 3 birim bulunur.
d = r olduğundan doğru çembere teğettir.
Matematik 12
383
ÖRNEK
2 2
4x + 3y + 24 = 0 dogrusu
{ ile x + y + 4x - 6y + 9 = 0 çemberinin birbirine göre durumunu
belirleyiniz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y + 4x - 6y + 9 = 0 çemberinin merkezi
]- 6g
M b- 4 , - l = M ^- 2 , 3h
2 2
yarıçap uzunluğu
1
r = 2 16 + 36 - 4 $ 9 = 2 birim olur.
M ^- 2 , 3h noktasının 4x + 3y + 24 = 0 doğrusuna olan uzaklığı d birim olsun.

4 $ ]- 2g + 3 $ 3 + 24
d= 2 2
4 +3
25
= 5
= 5 birim bulunur.
d = 5 ve r = 2 olduğundan d 2 r olur. Bu durumda doğru çemberi kesmez.
ÖRNEK
2 2
Denklemi y = x - 1 olan doğru ile x + y + 4x + 6y - 5 = 0 çemberinin varsa kesim nokta-
larını bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y + 4x + 6y - 5 = 0 çember denkleminde y yerine x - 1 yazılırsa
x + ]x - 1g2 + 4x + 6 ]x - 1g - 5 = 0
2
2 2
x + x - 2x + 1 + 4x + 6x - 6 - 5 = 0
2
2x + 8x - 10 = 0
2
x + 4x - 5 = 0 denklemi elde edilir.
a = 1, b = 4 ve c =- 5 olur. T = b - 4ac = 16 - 4 $ 1 $ ]- 5g = 36 2 0 olduğundan doğru

2
çemberi iki noktada kesmektedir.
x + 4x - 5 = 0 & ] x + 5 g $ ] x - 1 g = 0
2
& x = 1 veya x =- 5 bulunur.
Bu değerler kesim noktalarının apsisleri olup ordinatları ise

x =- 5 & y =- 5 - 1 x = 1 & y = 1-1
=- 6 = 0 bulunur.
O hâlde çember ile doğrunun kesim noktaları ^- 5 , - 6h ve ^1, 0h olur.
Analitik Geometri
384
ÖRNEK
2 2
5x + 12y + m = 0 dogrusu
{ x + y - 4x + 10y + 13 = 0 çemberini kesmediğine göre m nin
alabileceği en büyük negatif tam sayı değerini bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y - 4x + 10y + 13 = 0 çemberinin merkezi
]- 4g , 10
M b- - 2 l = M ^2 , - 5 h
2
yarıçap uzunluğu
1
r = 2 16 + 100 - 52 = 4 birim olur.
Doğru çemberi kesmediğine göre çemberin merkezinin 5x + 12y + m = 0 doğrusuna olan
uzaklığı yarıçaptan büyük olmalıdır.
Merkezin doğruya uzaklığı d birim ise d 2 r olmalıdır.
5 $ 2 + 12 $ ]- 5g + m
d2r & 2 2
24
5 + 12
m - 50
& 13 24
& m - 50 2 52
& m - 50 2 52 veya m - 50 1 - 52
& m 2 102 veya m 1 - 2 olur.
O hâlde m nin alabileceği en büyük negatif tam sayı değeri - 3 olur.
ÖRNEK
2 2 2
x + y = r çemberi ile 3 $ x - y - 7 = 0 doğrusunun ortak noktası olmadığına göre çemberin
yarıçap uzunluğunun alabileceği en büyük tam sayı değerinin kaç birim olacağını bulunuz.
ÇÖZÜM
x + y = r çemberinin merkezi M ^0 , 0h ve yarıçap uzunluğu r birimdir.

2 2 2
Çember merkezinin 3 $ x - y - 7 = 0 doğrusuna olan uzaklığı d birim ise d 2 r olmalıdır.
3$0-0-7
d2r& 2r
^ 3 h2 + ]- 1g2
-7
& 2 2r
7
& 2 2 r olur.

Bu durumda r nin alabileceği en büyük tam sayı değeri 3 birim olur.
Matematik 12
385
ÖRNEK
2 2
3x + 4y + 3 = 0 doğrusu ve x + y - 6x - 4y + 12 = 0 çemberi veriliyor. Buna göre
a) Çemberin merkezinin doğruya olan uzaklığının kaç birim olduğunu bulunuz.
b) Çemberin doğruya en yakın noktasının doğruya olan uzaklığının kaç birim olduğunu bulunuz.
c) Çemberin doğruya en uzak noktasının doğruya olan uzaklığının kaç birim olduğunu bulunuz.
ÇÖZÜM
2 2
x + y - 6x - 4y + 12 = 0 çemberinin merkezi
]- 6g ]- 4g
M b- l = M ^3 , 2h
2 ,- 2
yarıçap uzunluğu
1
r = 2 36 + 16 - 48 = 1 birim olur.
a) Çemberin merkezinin doğruya olan uzaklığı HM dur.
3$3+4$2+3
HM = 2 2
3 +4
20
= 5
= 4 birim olur.
b) Şekilde görüldüğü gibi çemberin doğruya olan uzaklığının en küçük değeri HB dur.
HB = HM - MB
= 4-1
= 3 birim bulunur.
c) Şekilde görüldüğü gibi çemberin doğruya olan uzaklığının en büyük değeri HC dur.
HC = HM + MC
= 4+1
= 5 birim bulunur.
Analitik Geometri
386
ÖRNEK
2 2
x + y - 4x - 6y - 3 = 0 çemberinin, x - y - 6 = 0 , x + y - 1 = 0 ve x = 6 doğrularının grafikle-
rini Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programında çiziniz ve doğrular ile çemberin birbir-
lerine göre durumlarını inceleyiniz, varsa kesim noktalarını bulunuz.
ÇÖZÜM
1. Adım: Giriş kısmına alttaki ekran klavyesini kullanarak verilen 4 denklemi de sırasıyla yazınız
ve her seferinde enter tuşuna basınız. Grafikler ekrana gelecektir. Program, çembere
c harfini, 1. doğruya f harfini, 2. doğruya g harfini ve 3. doğruya da h harfini otomatik
olarak atar.
2. Adım: Ekrana gelen grafikler incelendiğinde 1. doğrunun çemberi kesmediği, 2. doğrunun

çemberi 2 noktada kestiği ve 3. doğrunun ise çembere teğet olduğu görülür.
3. Adım: Doğrularla çemberin kesim noktalarını bulmak için giriş çubuğuna kesiştir yazıldığında
açılan pencerede Kesiştir( < nesne > , < nesne > ) seçilir.
Kesiştir(c , f) yazarsanız cebir penceresinde A tanımsız yazacaktır.

Buna göre 1. doğru ile çemberin kesim noktası yoktur.
Kesiştir(c , g) yazarsanız B ^- 2 , 3 h ve C ^2 , - 1 h yazacaktır.

Buna göre 2. doğru çemberi bu noktalarda kesmektedir.
Kesiştir(c , h) yazarsanız D ^6 , 3 h yazacaktır.

Buna göre 3. doğru çembere bu noktada teğettir.
Matematik 12
387
ÖRNEK
Matematik öğretmeni Murat Bey, Yaşlılar Haftası’n-

da öğrencileri için düzenlediği huzurevi gezisinde
huzurevi sakinlerinin kendilerine çiçek satın alın-
ması yerine, öğrencilerin el emekleriyle hazırladı-
ğı çiçek resimlerini hediye etmelerinin onları daha
çok mutlu ettiğini gözlemlemiştir. Bunun üzerine
Murat Bey, öğrencilerinde hem manevi değerleri
yaşatmak hem de derse olan ilgilerini artırmak adı-
na tekrar bir ziyaret planlayarak okul öncesi öğret- 18-24 Mart Yaşlılara Saygı Haftası
meni Neslihan Hanım’a birlikte bir proje hazırlama-
Görsel 7.1
yı teklif ediyor. Murat Bey, projesinde öğrencilerine çemberler kullandırarak koordinat sisteminde
bir çiçek motifi oluşturacaktır. Öğrenciler oluşturdukları çiçek motifini beyaz kâğıtlara çıktı alıp
Neslihan Hanım’a ileteceklerdir. Neslihan Hanım ise motifleri kendi öğrencilerine kestirip boyat-
tıracaktır. Daha sonra Murat Bey ve Neslihan Hanım öğrencileri ile birlikte Yaşlılar Haftası’nda
huzurevini ziyaret ederek büyüklerine saygı ve sevgilerini göstermek için kendi emekleriyle ha-
zırladıkları çiçek motiflerini sunacaklardır.
Murat Bey öğrencilerinden yandaki gibi bir motif oluşturmalarını istiyor. Bu motifte
: İç bölgesi sarıya boyanarak gösterilen merkezi orijinde ve yarıçap uzunluğu 2 cm olan bir çember
kullanılacaktır.
: Mor yaprakları oluşturan ve yarıçapları 13 cm olan 8 adet eş çember kullanılacaktır. Bu çemberlerden

yayı kırmızı ile gösterilen çember x eksenini x = 0 ve x = 10 da kesecektir.
Analitik Geometri
388
Murat Bey öğrencilerden aşağıdaki adımları sırasıyla uygulamalarını istiyor.
: Merkezdeki çemberin denklemi bulunur.
: Kırmızı yaylı çemberin denklemi bulunur.
: Bulunan son çemberin merkezinin x eksenine göre simetriğini merkez kabul eden ikinci
çember denklemi bulunur.
: Bulunan iki çemberin de merkezlerinin y eksenine göre simetriğini merkez kabul eden iki
çember denklemi daha elde edilir.
: Elde edilen dört çemberin her birinin merkezinin orijin etrafında pozitif yönde 90c döndürül-
mesiyle elde edilen 4 noktayı merkez kabul eden dört çember denklemi daha elde edilir.
Murat Bey öğrencilerinden bu adımları uyguladıktan sonra buldukları tüm çember denklemlerini
Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programını kullanarak çizmelerini söylüyor. Buna göre
elde edilen çember denklemlerini bulunuz. Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programın-
daki görüntüsünü oluşturunuz.
ÇÖZÜM
: Çiçeğin merkezindeki çemberin merkezi orijin ve yarıçap uzunluğu 2 cm olduğundan denklemi

2 2
x + y = 4 olur.
y
:
Kırmızı çember yayının üzerinde bulunduğu çemberin merkezi A noktası ise OA = 13 cm ve

OB = 5 cm olur. ABO dik üçgeninde Pisagor teoreminden AB = 12 cm bulunur.
O hâlde bu çemberin merkezi A ^5, - 12h ve yarıçap uzunluğu 13 cm olacağından çemberin

denklemi
]x - 5g2 + ^ y + 12 h2 = 169 olur.
Matematik 12
389
: Bir ^x , yh noktasının x eksenine göre simetriği ^x , - yh olduğundan ^5, - 12 h noktasının x ek-
senine göre simetriği ^5 , 12 h olur. O hâlde ^5 , 12 h merkezli ikinci çemberin denklemi
]x - 5g2 + ^ y - 12 h2 = 169 olur.
: Bir ^x , yh noktasının y eksenine göre simetriği ^- x , yh olduğundan ^5, - 12 h ve ^5 , 12 h nok-

talarının y eksenine göre simetriği ^- 5, - 12 h ve ^- 5, 12 h olur. O hâlde ^- 5, - 12 h ve ^- 5, 12 h
merkezli çemberlerin denklemi
]x + 5g2 + ^ y + 12 h2 = 169 ve ]x + 5g2 + ^ y - 12 h2 = 169 olur.
Bir ^x , yh noktasının orijin etrafında pozitif yönde 90c döndürülmesiyle elde edilen nokta ^- y , x h
:
olduğundan ^5, - 12 h , ^5 , 12 h , ^- 5, - 12 h ve ^- 5, 12 h noktalarının pozitif yönde 90c döndürül-
mesiyle elde edilen noktalar ^12 , 5 h , ^- 12 , 5 h , ^12 , - 5 h ve ^- 12 , - 5 h olur. O hâlde ^12 , 5 h ,
^- 12 , 5 h , ^12 , - 5 h ve ^- 12 , - 5 h merkezli son 4 çemberin denklemi
]x - 12g2 + ^ y - 5 h2 = 169 ]x - 12g2 + ^ y + 5 h2 = 169

]x + 12g2 + ^ y - 5 h2 = 169 ]x + 12g2 + ^ y + 5 h2 = 169 olur.
Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programını açınız. Elde edilen 9 tane çember denklemi
giriş bölümüne tek tek yazılarak enter tuşuna basılırsa çemberler çizilir. Böylece aşağıdaki görün-
tü ekrana gelir.
Analitik Geometri
390
Alıştırmalar
2 2
1 x = 2 doğrusunun x + y - 6x - 2y = 0 7 3x + 4y - 57 = 0 doğrusu
]x - 1g2 + ^y - 1h2 = r çemberini iki nokta-
2
çemberini kestiği noktaların ordinatlarını bu-
lunuz. da kestiğine göre r nin alabileceği en küçük
tam sayı değerini bulunuz.
2 2
2 x + y + 6x - 8y - 39 = 0 çemberi ile
x - y - 1 = 0 doğrusunun varsa kesim nok- 8
2 2
y = x + 1 doğrusu 2x + 2y + 8x + 7 = 0
talarını bulunuz. çemberine teğet olduğuna göre teğetin çem-
bere değme noktasını bulunuz.
2 2
3 x + y + 6x - 8y + 16 = 0 çemberi ile
3x - 4y + 5 = 0 doğrusunun varsa kesim
noktalarını bulunuz. 9 x - y - 1 = 0 doğrusu
2 2
x + y + ax - ay - 2 = 0 çemberinin mer-
kezinden geçtiğine göre bu çemberin çapı-
nın kaç birim olduğunu bulunuz.
4 4x + 3y + k = 0 doğrusu 10 Analitik düzlemde y = x + 2 $ k doğrusu

2 2 2 2
x + y + 4x - 6y + 4 = 0 çemberine teğet x + y = 9 çemberine teğet olduğuna göre
k nın alabileceği pozitif değeri bulunuz.
olduğuna göre k pozitif tam sayısını bulunuz.
11
,
5 Merkezi M ^3 , - 2 h olan ve
5x - 12y - 13 = 0 doğrusuna teğet olan
çemberin genel denklemini bulunuz.
Yukarıdaki şekilde 5x + 12y - 1 = 0 doğ-

2 2 rusu M ^3 , 1h merkezli çemberi A ve B
6 x + y + 4x - 8y + k = 0 çemberi ile
noktalarında kesmektedir. AB = 6 bi-
3x - 4y + 2 = 0 doğrusunun yalnızca bir
rim olduğuna göre bu çemberin standart
ortak noktası olduğuna göre k değerini
denklemini bulunuz.
bulunuz.
Matematik 12
391
1 Analitik düzlemde sabit bir noktadan eşit 7 3x - 4y + 11 = 0 doğrusuna teğet ve mer-

uzaklıkta bulunan noktaların kümesine kezi M ^2 , - 2h olan çemberin yarıçap
..............denir. uzunluğu kaç birimdir?
2 Analitik düzlemde A ^- 6 , 4h ve B ^2 , - 6h
noktalarından geçen ve 5AB? yi çap kabul
eden çemberin merkezi................. olur.
2 2
3 x + y + Dx + Ey + F = 0 denkleminde 8 Merkezi M ^4 , 7h ve x eksenine teğet olan
2 2
D + E - 4 $ F = 0 ise verilen denklem ana- çemberin denklemi nedir?
litik düzlemde bir ......................... belirtir.
4 Analitik düzlemin II. bölgesinde eksenlere

teğet ve yarıçap uzunluğu 3 birim olan çem-
berin standart denklemi .............................
olur.
y = x doğrusu ]x - 1g2 + ^y + 5h = 25
2
9
5 2 2
x + y - 2x + 4ky + 4k = 0 denklemi ana- çemberini A ve B noktalarında kestiğine
litik düzlemde bir nokta belirttiğine göre k göre A ve B noktalarının apsisleri toplamı
nin değeri ..................... olur. kaçtır?
B) 6. soruda numaralar ile verilen ifadeleri,

6 Aşağıda verilen çember denklemlerinin ya-

2 2 2
rıçaplarını bularak harf ile verilen değerler 10 x + y = r çemberi ile 2x - 5 $ y - 8 = 0
ile eşleştiriniz. doğrusunun ortak noktası olmadığına göre
2 2 çemberin yarıçap uzunluğunun alabileceği
I. x + y - 5 x + 6 y + 3 = 0 9
a) 2 en büyük tam sayı değeri kaç birimdir?
2 2 b) 11
II. x + y + 4x + 3y - 14 = 0
7
c) 2
2 2
III. 2x + 2y - 12x + 16y + 20 = 0 ç) 11
2 2
d) 15
IV. x + y + 14x - 8y - 56 = 0 11 Analitik düzlemde 3x - 4y + 7 = 0 doğrusu
e) 5
]x - 1g2 + ^y - 5h2 = 20 çemberini A veıB
2 2 25
V. 3x + 3y - 21x - 72y = 0 f) 2 noktalarında kestiğine göre AB kaç bi-
rimdir?
I. II. III. IV. V.
Analitik Geometri
392
12 Analitik düzlemde denklemi y = x + 4 D) 16-29. çoktan seçmeli soruları çözünüz
olan doğrunun, ]x - 2 + ^y - 6h = 72
g2 2 ve doğru seçeneği işaretleyiniz.
çemberini kestiği noktalar nedir?
16 x eksenine teğet olan bir çemberin merkezi
x - y - 1 = 0 doğrusu üzerindedir.
Buna göre bu çemberin denklemi aşağı-
dakilerden hangisi olamaz?
A) ]x - 2g2 + ^y - 1 h = 1
2
B) ]x - 3g2 + ^y - 2 h = 4
2
C) ]x + 1g2 + ^y + 2 h = 4
2
D) ]x - 4g2 + ^y - 3 h = 9
13 m d R olmak üzere 2
4x + ]m - 2g y + 2mx - 16y = 0 denklemi
2 2
E) ]x + 2g2 + ^y + 3 h = 16
2
bir çember belirttiğine göre bu çemberin
çapı kaç birimdir?
17 y
Analitik düzlemde verilen M ^3 , - 2h mer-

14 Merkezi 2x - y + 4 = 0 doğrusu üzerinde
kezli çember orijinden geçmektedir.
bulunan ve yarıçap uzunluğu 2 birim
olan çember 3x - 4y + 1 = 0 doğrusuna Buna göre çemberin standart denklemi
teğettir. Bu çemberin merkezi analitik aşağıdakilerden hangisidir?
düzlemin II. bölgesinde olduğuna göre
A) ]x - 3g2 + ^y + 2 h = 13
2
merkezi nedir?
B) ]x + 3g2 + ^y - 2 h = 13
2
C) ]x - 3g2 + ^y + 2 h = 13
2
D) ]x - 3g2 + ^y + 2 h = 5
2
E) ]x + 2g2 + ^y - 3 h = 13
2
15 Merkezi M ^- 1, 4h olan ve P ^7 , 5h nokta- 18 ]x + 2g2 + ^y - 4 h = 25

2
sından geçen çemberin standart denklemi çemberinin x eksenini kestiği noktaların

nedir? apsisleri toplamı kaçtır?
A) - 4 B) - 2 C) - 1 D) 2 E) 3
Matematik 12
393
19 22 Merkezi koordinat sisteminin II. bölgesinde
ve yarıçap uzunluğu 4 birim olan çember
eksenlere teğettir.
,
Buna göre bu çemberin standart denkle-
mi aşağıdakilerden hangisidir?
A) ]x + 2g2 + ^y - 4 h = 16
2
Yukarıdaki şekilde B ^- 3 , 2h noktasından B) ]x - 4g2 + ^y + 4 h = 16

2
C) ]x - 4g2 + ^y - 4 h = 16
geçen ve eğimi m = 1 olan d doğrusu, C 2
noktasında çembere teğettir.
D) ]x + 4g2 + ^y - 4 h = 16
2
Merkezi M ^ 0 , 1 h olan çemberin genel

E) ]x + 4g2 + ^y + 4 h = 16
2
denklemi aşağıdakilerden hangisidir?
2 2
A) x + y - 2y - 8 = 0
2 2
B) x + y + 2y + 7 = 0
2 2
C) x + y + 2y - 7 = 0
2 2 23 A ^ - 3 , 4 h ve B ^ 5 , 6 h olmak üzere 5AB?
D) x + y - 2y = 0
2 2
çaplı çemberin standart denklemi aşağı-
E) x + y - 2y - 7 = 0 dakilerden hangisidir?
A) ]x - 5g2 + ^y - 1h = 15
2
B) ]x - 1g2 + ^y - 5 h = 17
2
C) ]x - 1g2 + ^y - 5 h = 15
2
D) ]x + 3g2 + ^y - 4h = 17
2
E) ]x - 5g2 + ^y - 6 h = 17
2 2 2
20 x + y + 3ax - 5by + 9 = 0 çemberinin
merkezi M ^- 3 , 10h dur.
Buna göre bu çemberin yarıçap uzunlu-
ğu kaç birimdir?
24 3x - 4y + 3 = 0 doğrusu, merkezi M ^2 , 1h
olan bir çemberi A ve B noktalarında kesiyor.
A) 5 B) 6 C) 8 D) 9 E)10
MA = 5 birim olduğuna göre AB
kaç birimdir?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 8
21 3x + 4y - 36 = 0 doğrusu eksenleri A ve B
25 ]x - 5g2 + ^ y - 1 h = 9
noktalarında kesmektedir. 2
6AB@ nı çap kabul eden çemberin denkle- çemberi üzerindeki bir noktanın A ^- 3 , 7 h
mi ]x - a + ^ y - b h = r
g2 2 2
olduğuna göre noktasına olan uzaklığı en fazla kaç bi-
a + b + r toplamı kaçtır? rimdir?
A) 18 B) 16 C) 15 D) 14 E) 13 A) 5 B) 7 C) 10 D) 13 E) 14
Analitik Geometri
394
2 2
26 3x + 3y - 6x + 9y - 12m + 66 = 0 E) 30-32. üst düzey beceri sorularını şekle
denklemi bir çember belirttiğine göre m nin
alabileceği en küçük pozitif tam sayı değeri y
kaçtır?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
27 2x + 2y - mx + 12y + ]m - 4g xy + 2 = 0
2 2
denklemi bir çember belirttiğine göre Şekildeki futbol sahasının merkezinde çapı 18
bu çemberin yarıçap uzunluğu kaç metre olan bir çember bulunmaktadır. Sahanın
birimdir? merkezi 39 metre yatay olarak sağa ve sola
ötelenerek ceza sahalarındaki penaltı noktası
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 8 belirlenmiştir. Futbol sahası, merkezi orijin ka-
bul edilerek analitik düzlemde 1 birim 1 metre
olacak şekilde modellenmiştir. Buna göre;
30 Ceza sahasına penaltı noktasını merkez

kabul eden 9 metre yarıçaplı çember yayları
çizilmiştir. Bu yaylara ait çemberlerin denk-
28 ]m - 2g x + 2y + 2mx - 4y + 2m = 0
2 2
lemleri nedir?
]n + 3g x + 4y - ]n + 7g x + 8y + 4n = 0
2 2
denklemleri birer çember belirtmektedir.

Buna göre bu çemberlerin merkezleri ara- 31 Bir futbolcu A ^- 2a , - ah noktasında bu-
sındaki uzaklık kaç birimdir? lunan topu B b 0 , 5a l noktasında bulunan
3
takım arkadaşına atıyor. Top sahanın mer-
A) 5 B) 7 C) 11 D) 2 3 E) 13
kezindeki çembere teğet olacak şekilde
doğrusal hareket ederek B noktasına ula-
şıyor. Buna göre top hareket etmeden önce
sahanın merkezine kaç metre uzaklıktadır?
2 2
29 x + y - x + 3y - 5 + n = 0
denklemi analitik düzlemde bir nokta be- 32 Bir futbolcu topu yerden takım arkadaşına
lirttiğine göre n değeri kaçtır? atıyor. Top y = 3x + n doğrusu boyunca
hareket ediyor. Top eğer sahanın merke-
13 15 17
A) 6 B) 2 C) 7 D) 2 E) 2 zindeki çemberin içinden geçerse çembe-
rin içindeki rakip futbolcu topu kapabilecek-
tir. Atılan pası rakip futbolcu kapamadığına
göre n nin alabileceği en küçük pozitif tam
sayı değeri kaçtır?
Matematik 12
395
CEVAP ANAHTARI
1. ÜSTEL VE LOGARİTMİK Alıştırmalar (s. 41-42) ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1
FONKSİYONLAR 1 y
1. 0 2. 3 3. x = y - 1 A. Boşluk Doldurma
Alıştırmalar (s. 21) 1. doğal 2. ^ 3 , 3 h - ! 4 +

3x + 1
4. x 5. 3 - 2x 6. 13
3 3. 82 4. 108 5. 1
1. 9 2. 576 3.
2 x
4. f ]1g = 26 ve f ]- 3g =-
2 7. 2 8. a 1 c 1 b 9. 5 + 7 B. Eşleştirme
3
5. a) y 10. ^- 3 , 2h , ^7 , 3h veya R - 62 , 7@ 6. I. c II. e III. a IV. g V. b VI. ç
O 11. 6 12. 3 13. a 14. x - 2 C. Açık Uçlu
16. " 0 , 1, 2 , 3 , 4 , 5 , 7. - 1
2a - 1
15. a 8. 30 9. e
2
6
x 1 2 2
O 17. 3 18. 2 19. x 20. e 10. - 2 + x 11. - 1 12. 6
2 + 2x
y
b) 4
21. a = e + 3 22. 28 23. 12 D. Çoktan Seçmeli
O
Alıştırmalar (s. 62-63) 13. C 14. E 15. C 16. D 17. D

18. B 19. C 20. B 21. E 22. C
1. a) # log 2 6 + 7 - b) 2 23. D 24. B 25. A 26. B 27. D
O
x
c) $ log 3 12 . ç) # log 4 3 , log 4 5 -

28. A 29. D 30. E 31. B 32. E
y
c) 2
d) " ln 3 , E. Üst Düzey Beceri Soruları

O
4n
2. a) & 4 0 c) " 1, 5 , 33. 810 34. 10 $ 3
27 35. 59 130
b) 5
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 2
ç) ! 4 + d) & - 32 0 e) & 25 0
15 1
x A. Boşluk Doldurma
3. " 0 , log 2 ,
O
4. 32 5. 4 6. 1
ç) y 1. 9 2. 2 3. 18 4. 10 100 5. 3
O 7. " 1,10 000 , 8. 2 9. 1 10. 16 B. Eşleştirme
11. a) b - 3 , - 2 l b) 64 , 3g
6
5 6. I. d II. c III. f IV. a V. h VI.b VII.ç
5
c) 61, 3g ç) b 2 , 2 l
x 1 C. Açık Uçlu
O
9. ^ 3 , 5 h
3a
d) 69 , 3g e) :- 3 , 3g
6. c < b < a 1 7. 6a - 1 8. 4
10. b 2 , 3 l
1
7
f) R - 62 , 3@ g) 66 , 11g
11. 3 12. e 3
7. Ç = ^3 , 3h - & 13 0
4
D. Çoktan Seçmeli
12. 22 13. 6 14. 5 15. ^ 2 , 3 h 13. B 14. A 15. D 16. B 17. A
8. a) Üstel fonksiyon olmaz.
b) Üstel fonksiyon. -5 2 18. E 19. E 20. D 21. E 22. D
c) Üstel fonksiyon olmaz. 16. 8 17. I = 10 watt/m
23. A 24. C 25. C 26. E
18. 7H A = 10
ç) Üstel fonksiyon olmaz. + -3
19. R = 4, 9 E. Üst Düzey Beceri Soruları
d) Üstel fonksiyon.
e) Üstel fonksiyon. 27. 30 28. 15 29. 18
396
2. DİZİLER D. Çoktan Seçmeli Alıştırmalar (s. 139)
14. B 15. E 16. B 17. C 18. B 1. a) Ç = &x ; x = r + k $ 2r 0 x = - r + k $ 2r , k d Z 0

3 3
Alıştırmalar (s. 80) 19. A 20. B 21. E 22. A 23. B b) Ç = & x ; x = 6 + k $ 2r 0 x = - 6 + k $ 2r , k d Z 0
5r 5r
1. a) değil b) genel terim c) değil 24. A 25. B 26. B 27. A 28. D

c) Ç = & x ; x = 4 + k $ 2r 0 x = - 4 + k $ 2r , k d Z 0
5r r
ç) genel terim d) değil 29. D 30. B 31. D 32. B 33. A

ç) Ç = & x ; x = 3 + k $ 2r 0 x = 3 + k $ 2r , k d Z 0
r 2r
4 34. D 35. A 36. D 37. B 38. A

2. 22 3. 3 4. 156 d) Ç = & x ; x = 3 + k $ r , k d Z 0
r
2
39. B 40. E 41. B 42. A 43. E
5. 3n - 3n + 4 6. 20 7. 3 e) Ç = & x ; x = 6 + k $ r , k d Z 0
5r
8. 76 O 9. 24 10. 7 E. Üst Düzey Beceri Soruları

2. a) Ç = &x ; x = r8 + k $ r 0 x =- 16
r
+ 2 , k d Z0
k$r
Alıştırmalar (s. 87) 44. Burak-9 45. 90 46. 95-3072 b) Ç = & x ; x = 24 + k $ r , k d Z 0

11r
47. Ece-64 48. 510 49. 9210 c) Ç = & x ; x = 18 + 3 0 x =- 6 + k $ 2r , k d Z 0

r k $ 2r r
1. / ^ 3k + 2 h
40
3. 75 50. 32 51. 1536 ç) Ç = & x ; x = 2 , k d Z 0
k$r
2. 10
k=1
8
4. 3 5. 10 6. 13 7. 20
3. TRİGONOMETRİ 3. & r , 5r , 7r , 11r 0
6 6 6 6
O
5 Alıştırmalar (s. 117-118)
4. & 18 , 18 , 18 , 18 , 18 , 18 0
8. 2 9. 175 10. 33 r 11r 13r 23r 25r 35r
Alıştırmalar (s. 93) 63 3 58 7

1. 65 2. - 58 3. 3 5. 13.00 veya 21.00
-2n + 3 13
1. 5 2. 2 2
4. 9 5.
6+ 2 1
6. 2 6. & r , 5r , 9r , 13r 0
8 8 8 8
4
3. a) geometrik b) geometrik değil
c) geometrik ç) geometrik değil 7. - 5 8. 2 15 + 5 9. 0 7. & 12
r , 5r 0
12
O
5 10
d) geometrik değil 8. & r
3 3
, 4r 0
10. 2 - 3 11. 3 12. 3
4. 2048 5. 3069 6. 11
& r k $ r , k d Z0
7. 12 8. 63 9. 351 13. 3 1 3r 9. x ; x = 6 + 2
14. - 3 15. 4
" 90c, 270c,
Alıştırmalar (s. 101) 16 5 10.
16. - 3 17. 2 18. 65 19. 13
1. 91 524 2. 30 000 3. 1240 11. & 73r , 97r 0
72 72
O Alıştırmalar (s. 127-128)
60
4. 60 5. 10 $ 3 6. a) 102 12. & x ; x = 12
r
+ 3 , k d Z0
k$r
b) 46 7. a) 100 b) 510 24 4 1
1. 25 2. 5 3. 4
13. " 210c, 330c,
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
4. - cos 2x 5. sin x 6. 1
14. " 31c, 59c,
A. Boşluk Doldurma 15 3 3
7. - 16 8. - 2 9. - 5 15. Q
3
1. - 1 2. 2 3. geometrik 1-m
10. 2 11. 4 cos 16 12. - 3 16. " 210c, 270c, 330c,
4. sabit 5. 121
2a 4
17. & x ; x = r k $ r , k d Z0
2
13. 2m - 1 14. 15. 3
B. Eşleştirme 1-a
2 4+ 2
3 7 2 18. & x ; x = r k$r

20 + 5 0 x = 8 + 2 , k d Z0
r k$r
6. I. d II. ç III. a IV. f V. c 16. 2 17. 7 18. tan 20
C. Açık Uçlu 1 4 3 15
19. 5 20. 3 21. - 8
17
7. 49 8. 33 9. 25 10. 702
1 10
22. 2 23. 10 24. 1200
11. 25 12. 12 13. 74
397
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1 4. DÖNÜŞÜMLER ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
A. Boşluk Doldurma A. Boşluk Doldurma
3 Alıştırmalar (s. 156)
sin 20
1. 2 2. 240 3. 2 1. ^ - 6 , - 2 h 2. ^ 0 , 4 h 3. ^ 3 , 0 h
4. 1 5. Q 6. cos 10c 1. Al ^ - 2 , - 1 h 4. ^ - 4 , - 1 h 5. ^ - 2 , - 4 h
2. - 63 B. Eşleştirme
B. Eşleştirme
3. Al ^ 3 , 5 h , Bl ^ 6 , 5 h , Cl ^ 6 , 7 h
6. I. e II. b III. g IV. a V. ç
4. Al ^ 5 , 2 h , Bl ^ 3 , - 2 h , Cl ^ 7 , 0 h
7. I. ç II. e III. c IV. b
O
C. Açık Uçlu 5. Al ^1, 1 h , Bl ^- 2 , 1 h , Cl ^ - 3, - 2 h C. Açık uçlu
1 r Dl ^ - 1, - 1 h , El ^ 2 , - 2 h 7. - 15 3
8. 7 9. 8 10. 1+m 11. 16
6. Al ^ - 1, 3 h 8. ^ 8 , 3 h , ^ - 2 , - 3 3 h
D. Çoktan Seçmeli
7. Bl ^2 , 6 h 9. ^ - 3 , - 5 h
10. ^ 5 , 7 h
12. C 13. B 14. D 15. B 16. D 8. Cl ^ - 6 , - 4 h
O
17. E 18. A 19. C 20. C 21. E 9. - 1 11. ^ 5 , - 2 h

10. El ^ 0 , 2 h D. Çoktan Seçmeli Sorular
E. Üst Düzey Beceri Soruları
11. Al ^- 5 , 7 h , Bl ^- 5 , 4 h , Cl ^- 3 , 4 h
24 12. A 13. B 14. C 15. D 16. C
12. Al ^ - 3 , - 1 h
22. 20 23. 7 24. 36
17. B 18. C 19. D 20. B 21. E
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 2 22. C 23. E
13. Bl c 11 , -
O
3m
2 2 E. Üst Düzey Beceri Soruları
A. Boşluk Doldurma
3r Alıştırmalar (s. 172)

1. homojen 2. 10 3. 6 4. 4 24. D 25. C 26. 23 27. 2 28. 5
B. Eşleştirme 1. Al ^ - 4 , 5 h
2. 6 5. TÜREV
5. I. a II. b III. ç IV. d
3. 2 Alıştırmalar (s. 187)
O
C. Açık Uçlu 4. 4x - 3y - 28 = 0 + -
1. x " 5 2. x " - 3
2ab 5. 68 3. x " 4
+
4. 2
6. 4 7. 2 8. 2 2
a -b
6. Al b - 5 , 5 l
r 14 7
9. 45c 10. 24 5. Yoktur 6. 4
7. 5x - 4y + 42 = 0 7. lim f ] x g =- 1 lim f ] x g =- 2
D. Çoktan Seçmeli x"1 x "-1
y
8. 8. a) -1 b) 1 c) Yoktur
11. C 12. B 13. A 14. A 15. B
16. C 17. D 18. B 19. E 20. A ç) 2 d) 2 e) 2
x
O
21. E 22. B 23. B 24. D 25. E f) 3 g) 4 h) Yoktur
26. C 27. B 28. D 29. D 30. B i) 0 j) 0 k) 0
31. A
9. All ^ 2 , - 3 h
E. Üst Düzey Beceri Soruları 10. ^ - 5 , 3 h
3 1 11 11. All ^6 , - 9h , Bll ^3 , - 4h , Cll ^1, - 4h

32. 2 33. 4 34. 9
12. ^ 0 , - 4 h
398
Alıştırmalar (s. 204-205) Alıştırmalar (s. 256) Alıştırmalar (s. 286)
49 147
1. 13 2. 0 3. - 3 4. b - 5 5. 1 1. a) + b) + c) - ç) - d) - e) - 1. 9 2. 2 3. 1 4. 2
3. :-
2 D
2. 6 2 , 3 h
6. a) 0 b) 0 c) 2 7 1
3 ,1 5. 8 6.
3
7. 11
4. 80 , 4 B
ç) 6 d) 24 e) 120
5. 6- 4 , - 1@
3
1
7. 0 8. 8 9. 12 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1
1 6. a) artan b) azalan c) artan
10. - 2 - 1 11. 2e 12. - 7
5 A. Boşluk Doldurma
13. - 6t 14. a) 3 b) 1 c) 4 Alıştırmalar (s. 267)
O
15. a) 4 b) 39 c) 197 ç) 0 1. yoktur 2. 2 3. süreklidir

1. a) - 2 , 1, 4 b) - 4 , - 1, 3
16. a) 3 b) - 2 c) 5 ç) 3 4. artan 5. 0
c) - 3 ç) 4
Alıştırmalar (s. 216) B. Eşleştirme
2. b 3 , - 27 l ve ^ 1, - 2 h
1 46
1. a) - 2 , - 1, 1, 2 b) 1 , 2 6. I. ç II. f III. a IV. e V. g VI. b
3. 2 4. ^ 1, - 6 h
2. - 1, 1, O4 3. 2 4. 2
8 C. Açık Uçlu
5. - 1 6. 3 7. 9 5. - 22 6. a) - 4 , 3 b) 1
Alıştırmalar (s. 230) Alıştırmalar (s. 276) 7. 5 8. 10 9. 7

259
y 10. 21 11. 0 12. 2
1. a) 6m/sn. b) 7m/sn. 1.
8
13. - 2 14. 3 15. 7
2. 1 3. 7 km/sa. 4. - 3
O
73 4 D. Çoktan Seçmeli
5. 3 6. 24 7. 3 x O
x
3 4
8. - 3 9. 5x 10. 189 16. C 17. E 18. E 19. E
x 2. - 4
11. ^ - 3 , 162 h 12. - 2 13. 2 20. D 21. D 22. C 23. C
3. 1 24. A 25. C 26. D 27. A
Alıştırmalar (s. 246-247) 4. y 28. C 29. A 30. B 31. A
1. a) - 1,O1, 2, 3, 4 b) 2, 4
c) 2, 3, 4 x
O 19 20
1 9 2 32. 1 ve 3 33. 5 ve 3 34. 21
2. - 3 3. 1 4. 2 5. 9 6. 6
1 3 x ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 2
7. a) 2x - b) 5. y
3 2
2 x
A. Boşluk Doldurma
3
5 x 1
c) 2 ç) - 2 1 1. sürekli 2. türevi 3. kırılma
x - 2
x
O
2 4. yerel minimum 5. türevinin
8.43 9. 3x + 12x + 11 10. - 1
6.
11. 6x _ x - 3 i
y
2 2 41 B. Eşleştirme
12. 18
13. - 23 14. 12 15. 2u - 2 6. I. c II. a III. a IV. e V. h VI. f VII. b

x
16. a) 16 b) 3 c) 0 O
ç) 1 d) - 33 e) 540 7. 8
17. 2a = 17b 18. 3 19. 4 8. 11
399
C. Açık Uçlu 6. İNTEGRAL Alıştırmalar (s. 339-340)
1 65
7. - 3 8. 63 9. 3 1. 96 2. 13 3. 12
Alıştırmalar (s. 308)
10. 5 11. - 2 12. - 6 14 1
4. 3 5. - 2 6. 1
1. 6
13. 12 14. - 4 15. 3 7. a) 192 b) 368 c) 272
2. 16
16. 2 17. 1 8. 5 9. 724 10. - 175
9
3. - 8
5
D. Çoktan Seçmeli 11. 999 12. 26 13. 2
3 7
O 3 x 32
4. 7 -2 x +c 14. 12 15. 3 16. - 3
18. D 19. D 20. A 21. A
5 3
22. C 23. B 24. B 25. D 2 t 2 t Alıştırmalar (s. 354-355)
5. 5 - 3 +c
26. D 27. D 28. E 29. B 13 16
6. 5 1. 4 2. 18 3. 12 4. 3
30. C 31. A 32. D 4
7. 3x + 4x + 6x + 12x + c
3 2 8 8 5
5. 3 6. 9 7. - 5 8. 9
E. Üst Düzey Beceri Soruları 15 19 1
O 5
8. - 3 9. 20 10. a) 4 b) 4 c) -
2
35 25 11. A 2 - A 1
33. 3 34. 3 9. 6
b c
f ^ x h dx - f ^ x h dx
10. 9
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 3 12. # #
Alıştırmalar (s. 315) a b
A. Boşluk Doldurma 2 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1

3x - 1
O 1. 3
dx
1. limiti 2. türevi 2 x -x A. Boşluk Doldurma
3. sürekli 4. türevi ]x + 2 g 5
2. 5 +c 1. diferansiyeli
5. yerel maksimum 6. azalan
_x 2 - 1i
6 2. değişken değiştirme
3. 12 +c 2
3. x + 2
B. Eşleştirme
_ x 3 - 27 i 4. belirli
2
7. I. ç II.Oa III. e IV. f V. b 4. 6 +c

B. Eşleştirme
C. Açık Uçlu 2 ]3x + 2g3
5. 9 +c
5. I. ç II. a III. e IV. b V. d VI. g
] 3x + 2 g
3 1 4
8. - 5 9. - 2 10. 1
6. 12 +c
11. R - " - 2 , - 1, 2 ,
C. Açık Uçlu
12. 27
1
5
10 ]5x - 1g2
_ x 2 + 2x - 1 i
4
13. 1 14. - 9 15. - 3 7. - +c
6. 8 +c
16. 27 17. 14 1
8. 2 - x + c 343
7. 9
D. Çoktan Seçmeli
9. 2x + 1 + c f]xg
8. x +c
18. E 19. B 20. E
21. D
10. 3 _ x 2 + 2x + 2 i + c
1
f_1 - x 2i
3
22. D 23. D 24. D
25. C
9. - 2 +c
26. E 27. D 28. E
29. C 2 3
11. 3 x + 1 + c 1
E. Üst Düzey Beceri Soruları 10. 3 +c
12. - f b x l + c
1 x-x
30. 20 31. 32 000 32. 12 000 11. 9
400
D. Çoktan Seçmeli D. Çoktan Seçmeli
12. D 13. A 14. E 15. B 16. D 12. D 13. A 14. A 15. A 16. D 6. 4
17. B 18. C 19. A 20. B 21. D 17. C 18. A 19. A 20. C 21. E
7. 11
22. D 23. C 24. C 25. B 26. C 22. D 23. E 24. B 25. E 26. B
8. b - 2 , - 2 l
3 1
27. C 28. A 29. D 30. C 31. B 27. D 28. B 29. B 30. A 31. B
32. C 33. D 34. C 35. E 36. A 32. B 33. D 34. D 35. E 36. C 9. 10
37. D 38. A 39. C 40. E 41. C
10. 3
42. C 43. A 44. C 45. E E. Üst Düzey Beceri Soruları
11. ]x - 3g2 + ^ y - 1 h = 13
O
2
E. Üst Düzey Beceri Soruları 37. 41 38. 164
46. 608 47. 672 48. 4864-5376 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

49. 880 TL 50. 52 800 TL 7. ANALİTİK GEOMETRİ
A. Boşluk Doldurma
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 2 Alıştırmalar (s. 381) 1. Çember

O
2. ^ - 2 , - 1 h
1. ]x - 3g2 + ^ y + 7 h = 36
A. Boşluk Doldurma 2
3. Nokta
4. ]x + 3g2 + ^ y - 3 h = 9
1. Riemann 2. 2 2
b
2. # f ^ x h dx 3. ^ 0 , - 1 h , ^ 0 , - 7h 1
5. 2
4. ]x - 3g2 + ^ y + 2 h = 16
a 2
O B. Eşleştirme
3. integrallerinin
5. ]x - 2g + ^ y - 4 h = 26
2 2
b 6. I. c II. a III. d IV. b V. f
# 6f ^ x h - g ^x h@ dx
6. b x - 2 l + b y - 2 l = 2
4. 5 2 3 2 17
a C. Açık Uçlu
7. ]x - 2g2 + y = 16
2
7. 5 8. ]x - 4g2 + ^ y - 7 h = 49
2
B. Eşleştirme
8. ]x + 4g + ^ y + 4 h = 16
2 2
9. - 4 10. 2 11. 8
5. I. f II. a
O
III. ç IV. b V. g 9. ]x + 1g + ^ y - 2 h = 9
2 2 12. ^ 8 , 12 h ve ^- 4 , 0 h 13. 5
14. ^ - 1, 2 h
C. Açık Uçlu 10. M ^ 5 , 6 h , r = 7
15. ]x + 1g2 + ^ y - 4 h = 65
2
f _x i
2 2 11. Nokta Belirtir.
6.
4 +c 12. 5
D. Çoktan Seçmeli
-1
7. +c 13. M ^ 2 , - 1 h , r = 16. E 17. C 18. A 19. E 20. E
2 _ x - 3x i
2 2 2
21. A 22. D 23. B 24. B 25. D
8. 2f ^ x h + c Alıştırmalar (s. 391) 26. C 27. A 28. E 29. D
1
1 +c
9. 1. y =- 2 , y = 4
fa x k
2. ^ - 3 , - 4 h , ^ 5 , 4 h
30. ]x + 39g2 + y = 81
2
a b 3. kesim noktası yok
10. # f ^x h dx - # f ^x h dx 4. 14 ]x - 39g2 + y = 81
2
0 a 2 2
5. x + y - 6x + 4y + 9 = 0
11. 34 31. 9 5 32. 29
401
SÖZLÜK
A
analitik düzlem : Dik kesişen iki doğru üzerine koordinat sistemi yerleştirilmiş düzlem.
anlık hız : Bir hareketlinin hareket süresinin belirli bir anındaki hızı.
aralık : Verilen iki gerçek sayı arasındaki bütün gerçek sayıları kapsayan küme.
aritmetik dizi : Ardışık terimleri arasındaki farkın sabit olduğu dizi.
aritmetik ortalama : Verilen sayı dizisindeki terimlerin toplamının, terim sayısına bölünmesiyle elde edilen değer.
artan fonksiyon : Gerçek değişkenli bir fonksiyonda bağımsız değişken artarken bunların görüntülerini de
arttıran fonksiyon.
azalan fonksiyon : Gerçek değişkenli bir fonksiyonda bağımsız değişken artarken bunların görüntülerini
azaltan fonksiyon.
B
belirli integral : Alt ve üst sınırları olan integral.
belirsiz integral : Türevi alınmış fonksiyonu bulma işlemi.
bire bir fonksiyon : Tanım kümesindeki her bir elemanı, değer kümesinin farklı elemanlarına eşleyen fonksiyon.
birim : Bir niceliği ölçmek için kendi cinsinden örnek seçilen değişmez parça.
birim çember : Düzlemde sabit bir noktadan 1 birim uzaklıkta olan noktaların kümesi.
birimkare : Alanının hesaplanmasında kullanılan uzunlukların birimi cm, m vb. birimlerle ifade edilme-
miş bölgelerin alan ölçü birimi.
Ç
çap : Uç noktaları çemberin çevresi üzerinde bulunan ve çemberin merkezinden geçen doğru
parçası.
çember : Düzlemde sabit bir noktaya eşit uzaklıkta bulunan noktaların kümesi.
çözüm kümesi : Denklemi ya da eşitsizliği sağlayan değerlerin kümesi.
D
değişken : Değişik sayı değerleri alabilen nicelik.
denklem : İçinde yer alan bazı niceliklere ancak uygun bir değer verildiği zaman sağlanabilen eşitlik.
denklemin çözüm kümesi : Bir denklemi sağlayan sayıların oluşturduğu küme.
2 2
diskriminant : ax + bx + c = 0 ikinci derece denkleminde D = b - 4ac ifadesi.
doğrusal : Aynı doğruya ait olan.
dönme açısı : Bir şeklin dönme merkezi etrafında döndürüldüğü açı.
dönüşüm : Dönme, öteleme ve yansıma gibi işlemler.
E
eğim : Analitik düzlemde bir doğrunun x ekseni ile yapmış olduğu pozitif yönlü açının tanjantı.
eğim açısı : Düzlemde bir doğrunun x ekseni ile yaptığı pozitif yönlü açı.
eksen : Koordinat sisteminde yatay ve dikey olan doğrulardan her biri.
ekstremum nokta : Fonksiyonun en büyük ve en küçük değerlerini aldığı noktaların her biri.
esas ölçü : Bir açının ölçüsüne, derece cinsinden 60c , 360ch nda ya da radyan cinsinden 60 , 2r h nda
karşılık gelen değer.
eşitsizlik sistemi : En az iki eşitsizliğin meydana getirdiği sistem.
F
fonksiyonun değer kümesi : f : A " B ifadesinde, B kümesi.
fonksiyonun görüntü kümesi : f : A " B ifadesinde, A kümesinin elemanları ile eşleşmiş olan elemanların oluşturduğu
küme, f(A) kümesi.

fonksiyonun tanım kümesi : f : A " B ifadesinde, A kümesi.
G
geometrik dizi : Ardışık terimleri arasındaki oranı sabit olan dizi.
grafik : Değişkenler arasındaki ilişkiyi göstermeye yarayan çizgisel anlatım şekli.
402
İ
integral : Türevi bilinen bir fonksiyonu bulma işlemi.
integral sabiti : İntegral bulunduktan sonra fonksiyona eklenen c sabit sayısı.
L
limit : Değişken bir niceliğin istenilene çok yakın olarak yaklaştığı bir başka nicelik.
logaritmik denklem : Bilinmeyen içeren logaritmalı eşitlik.
M
maksimum değer : Sürekli bir fonksiyonun bir aralıkta aldığı en büyük değer.
maksimum nokta : Sürekli bir fonksiyonun bir aralıkta en büyük değerini aldığı nokta.
minimum değer : Sürekli bir fonksiyonun bir aralıkta aldığı en küçük değer.
minimum nokta : Sürekli bir fonksiyonun bir aralıkta en küçük değerini aldığı nokta.
molarite : Bir litre çözeltide çözünmüş halde bulunan maddenin mol sayısı.
mutlak maksimum değer : Sürekli bir fonksiyonun en büyük değeri.
mutlak maksimum nokta : Sürekli bir fonksiyonun en büyük değerini aldığı nokta.
mutlak minimum değer : Sürekli bir fonksiyonun en küçük değeri.
mutlak maksimum nokta : Sürekli bir fonksiyonun en küçük değerini aldığı nokta.
N
negatif yön : Saatin dönme yönü.
O
orijin : Koordinat eksenlerinin kesiştikleri nokta, başlangıç noktası.
Ö
öteleme dönüşümü : Analitik düzlemde verilen bir noktanın belli bir doğrultuda ve belli bir yönde yer değiştir-
mesi.
P
parabol : İkinci dereceden bir fonksiyonun grafiği.
pozitif yön : Saatin dönme yönünün tersi.
S
sabit dizi : Bütün terimleri birbirine eşit olan dizi.
simetri ekseni : Simetri dönüşümünün tanımlandığı parametre olarak alınan doğru.
süreklilik : Bir fonksiyonun xₒ noktasındaki limiti ile o noktadaki görüntüsünün eşit olması.
T
teğet : Bir eğriye ancak bir noktada değen doğru.
teorem : Kanıtlanabilen bilimsel önerme.
trigonometrik denklem : Trigonometrik fonksiyon içeren denklem.
türevlenebilir fonksiyon : Tanım kümesindeki her â , bh nın her noktasında türevi tanımlı olan bir fonksiyon.
Ü
üstel denklem : Bilinmeyenin üs olarak bulunduğu denklem.
Y
yarıçap : Çemberin herhangi bir noktasıyla merkezini birleştiren doğru parçası.
yay : Çember parçası.
yerel ekstremum : Bir fonksiyonun sürekli olduğu belli aralıktaki en büyük veya en küçük değeri.
yönlü açı : Yönü pozitif ya da negatif olan açı.
403
KAYNAKÇA
• Argün, Z., Arıkan, A., Bulut, S., & Halıcıoğlu, S. (2014). Temel Matematik Kavramların Künyesi. Gazi Kitabevi.
• Eliot, J. O., & Young, F. C. (1959). Half Lives of N16, Mg27, Al28, S37, and Rh104m2. Nuclear Science and Engineering, 55-56.
• Gölcük, Ş., & Yurdagür, M. (1996). İslam Ansiklopedisi. Gelenbevi İsmail Efendi (s. 552-555).
• Kılıçkaya, S. (1996). Temel Fizik. (A. CEMALCILAR, Dü.) Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.
• MEB. (2018). Ortaöğretim Matematik Dersi Öğretim Programı. Ankara.
• Meydan Larousse Büyük Lûgat ve Ansiklopedisi. (1992). Jonh Napier (Cilt 9, s. 220).
• Oral, H. (2003-I). Salih Zeki. Matematik Dünyası, 46-49.
• Sertöz, S. (2017). Matematiğin Aydınlık Dünyası. TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları.
• TDK Türkçe Sözlük. (2011). Ankara : TDK Yayınları.
• TDK Yazım Kılavuzu. (2012). Ankara: TDK Yayınları.
• Zill, D., & Warren, W. (2013). Matematik Cilt 1 (Calculus) Dördüncü Basımdan Çeviri. (İ. N. Cangül, & M. Demirci, Dü)
GENEL AĞ KAYNAKÇASI
• http://www.bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/richter-olcegi-nedir (Erişim Tarihi: 17.08.2017 Erişim saati: 09.20)
• http://www.eba.gov.tr/video/izle/939959072782c4df04544bc5c7dbab4c009792d09c001 (Erişim Tarihi: 03.10.2017 Erişim saati: 11.09)
• http://www.ekmekisrafetme.com/Pages/GenelBilgiler/ArastirmaSonuclari2013.aspx (Erişim Tarihi: 05.10.2017 Erişim saati: 10.26)
• http://www.eba.gov.tr/video/izle/92419182d55fe4c7d4f89a8b3aa1e1f5c6150295c2005 (Erişim Tarihi: 19.10.2017 Erişim saati: 15.04)
• http://matematik.dpu.edu.tr/index/sayfa/3128/augustin-louis-cauchy (Erişim Tarihi: 15.12.2017 Erişim saati: 10.48)
GÖRSEL KAYNAKÇA
• Görsel 1.1: Görsel tasarım uzmanı tarafından çizilmiştir.
• Görsel 1.3: www.dreamstime.com/id:23117622 (Erişim Tarihi: 15.10.2017 Erişim saati: 14.10)
• Görsel 1.6: Görsel tasarım uzmanı tarafından tasarlanmıştır.
• Görsel 1.7: www.dreamstime.com/id: 23831336 (Erişim Tarihi: 16.10.2017 Erişim saati: 14.02)
• Görsel 1.8: www.dreamstime.com/id: 45282683 (Erişim Tarihi: 18.10.2017 Erişim saati: 10.30)
• Görsel 1.9: www.shutterstock.com/id: 342546543 (Erişim Tarihi: 16.01.2018 Erişim saati: 12.08)
• Görsel 1.12: www.ekmekisrafetme.com/Pages/Afisler.aspx (Erişim Tarihi: 05.10.2017 Erişim saati: 10.26)
• Görsel 4.1: Komisyon tarafından çekilmiştir.
• Görsel 7.1: Görsel tasarım uzmanı tarafından tasarlanmıştır.
404
GRAFİK TASARIM UZMANI TARAFINDAN ÇİZİLEN ŞEKİLLERİN
SAYFA NUMARALARI VE SAYILARI
17 (2 Şekil) 18 (1 Şekil) 21 (1 Şekil) 24 (1 Şekil) 25 (1 Şekil) 26 (2 Şekil)
GÖRSEL TASARIM UZMANI TARAFINDAN ÇİZİLEN ŞEKİLLERİN

SAYFA NUMARALARI VE SAYILARI
366 (3 Şekil) 395 (1 Şekil)
DİNAMİK GEOMETRİ VE MATEMATİK YAZILIMI PROGRAMI İLE

ÇİZİLEN ŞEKİLLERİN SAYFA NUMARALARI VE SAYILARI

380 (1 Şekil) 387 (1 Şekil) 390 (1 Şekil)
www.shutterstock.com SİTESİNDEN SATIN ALINAN ŞEKİLLERİN

SAYFA VE ID NUMARALARI
171 (id: 386573653) 176 (id: 768173980) 281 (id: 2701861)
405

Matematik 7 8

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematik 7 8

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORTAÖĞRETİM

Dr. Ahmet EMİN

Program Geliştirme Uzmanları

Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Uzmanı

Görsel Tasarım Uzmanı

Grafik Tasarım Uzmanı

Mehmet Âkif Ersoy

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,

İNTEGRAL ............................................................................................... 299

Alt öğrenme alanının içeriğine uygun

Etkileşimli kitap, video, ses, animasyon,

Öğrencinin ulaşması istenen

İşlem sonrasında elde edilen

Öğrenilen konularla ilişkili çıkarımlarda Öğrenme alanında anlatılan konularla

N doğal sayılar kümesi x"a

Z tam sayılar kümesi

y = f ]xg fonksiyonunun x e bağlı

Sn a n dizisinin ilk n teriminin toplamı

* a, b ! R olmak üzere a $ x " b $ x = ^a " bh $ x

n+3 n+2 n+1

Aşağıdaki fonksiyonlardan hangilerinin üstel fonksiyon olduğunu bulunuz.

ları bu koşulu sağladığından üstel fonksiyondur.

Bu durumda m nin en geniş değer aralığı ^2, 3h - & 5 0 bulunur.

f : R " R , f ]x g = 4 + 3 olduğuna göre f ]2g ve f ]- 1g değerlerini bulunuz.

f : R " R , f ^x h = 2 fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

f ^x h = 2 fonksiyonunda x e bazı değerler verilerek bir tablo oluşturulur.

f : R " R , f ^x h = a 2 k fonksiyonunun grafiğini çiziniz ve bu fonksiyonun bire bir ve örten olma

1 sağlayan en az bir tane x ! R değeri

f : R " R , f ^x h = a 3 k fonksiyonunun grafiğini çiziniz ve bu fonksiyonun bire bir ve örten olma

f ^x h = a 3 k fonksiyonunun grafiği çizilerek incelendiğinde

: Grafikte f fonksiyonunun görüntü

6 x 1, x 2 ! R ve x 1 ! x 2 için b 3 l ! b 3 l olup f ^x 1 h ! f ^x 2h dir.

için f ]xg = y = b 3 l eşitliğini sağlayan en az bir tane x ! R değeri vardır.

f : R " R , f ^x h = a fonksiyonunun grafiğini, Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı progra-

mından yararlanarak çiziniz ve a nın değişimine göre grafiği yorumlayınız.

Dinamik Geometri ve Matematik Yazılımı programını açınız.

basınız. Fonksiyonun grafiği çizilecektir.

f ^x h = a üstel fonksiyonunun grafiği 0 1 a 1 1 için incelendiğinde fonksiyonun azalan olduğu ve

a değerlerinin 1 e yaklaştıkça grafiğin y ekseninden uzaklaştığı görülür.

f ^x h = a üstel fonksiyonunun grafiği a 2 1 için incelendiğinde fonksiyonun artan olduğu ve a

değerlerinin büyüdükçe grafiğin y eksenine yaklaştığı görülür.

f : R " R , f ^x h = ^4m - 12 hx fonksiyonu

f : R " R , a 2 0 ve a ! 1 olacak şekilde f ^x h = a ^xh

a ! R - " 1 , için y = a + x = log a y olur.

Y x sayısı pozitif gerçek sayıdır.

Y a sayısı 1 den farklı pozitif gerçek sayıdır.

Y y sayısı bir gerçek sayıdır.

Aşağıda verilen eşitliklerdeki x değerlerini logaritmik olarak ifade ediniz.

Aşağıda verilen eşitliklerdeki x değerlerini logaritma kullanarak bulunuz.

d) a 2 k = 6 & x = log 1 6 bulunur.

Aşağıda verilen eşitliklerdeki x değerlerini bulunuz.

Y h ^xh 2 0 Y g ^xh 2 0 Y g ^xh ! 1

f ^x h = log 3 _ x - 5x + 6 i fonksiyonunun en geniş tanım kümesini bulunuz.

f ^x h = log^5 - xh ^x - 3 h fonksiyonunun en geniş tanım kümesini bulunuz.

Logaritma fonksiyonunun tanımı gereği

alabileceği tam sayı değerlerini bulunuz.

f ]xg = log 2 _ x - 2mx + 4 i fonksiyonu 6x ! R için tanımlı ise 6x ! R için

f ^x h = log^3 - xh _ x - x - 12 i fonksiyonunun en geniş tanım kümesini bulunuz.

tanım kümesi ^- 3 ,- 3 h bulunur.

f : R " R , f^xh = 2 ^x h fonksiyonunu bulunuz.

ne x ve x yerine de f ^x h yazıldıktan sonra f ^x h yalnız bırakılarak fonksiyonun tersi bulunur.

& f -1 ^x h =- 1 + log 2 x bulunur.

f ^x h = log 3 ^x - 4 h + 2 olduğuna göre f ^x h fonksiyonunu bulunuz.