दे श नं.

१ दे श वातावरण सं र ण ऐन, २०७६

माणीकरण म त
२०७६/१२/२०

संवत् २०७६ सालको ऐन नं. २१

दे शको वातावरण संर ण स ब धमा यव था गन बनेको ऐन

तावनाः नाग रकको व छ तथा व थ वातावरणमा बाँ न पाउने मौ लक हकलाई सु नि त गन,

वातावरणीय ासबाट मानव जाती, जीवज तु, वन प त, कृ त तथा भौ तक व तु मा थ हुन स ने
तकूल भावलाई यथाश य कम गन तथा वातावरण अनुकूल भावलाई वढो र गन ाकृ तक
ोतको समुिचत उपयोग र यव थापन गर वातावरण सं र ण गनका ला ग कानूनी यव था गन
वा छनीय भएकोले,

दे श नं. १ को दे श सभाले यो ऐन बनाएको छ ।

प र छे द –१
ारि भक
१. सं ि नाम र ार भः (१) यस ऐनको नाम “ दे श नं. १ दे श वातावरण संर ण ऐन, २०७६”
रहे कोछ ।
(२) यो ऐन तु त ार भ हुनछ
े ।

२. प रभाषाः वषय वा सं गले अक अथ नलागेमा यस ऐनमा,–

ँ लन गर थप
(क) ''अनुकूलन'' भ ाले जलवायू प रवतनको स भा य असर र जोिखमको आक
हानी, नो सानी, रोकथाम वा यू नीकरण गन काय स झनु पछ ।

(ख) ''उ सजन'' भ ाले कुनै नि त े बाट नि त समय अव धमा वातावरणमा ह रतगृह याँस
ँ ा वा धुलो न कासन हुने काय स झनु पछ ।
वा अ य कुनै याँस, धुव

(ग) ''कोष'' भ ाले दफा ३५ बमोिजम दे श वातावरण संर ण कोष स झनु पछ ।

(घ) ''जलवायु प रवतन'' भ ाले लामो समयको अ तरालमा ाकृ तक पमा हुने जलवायूको
उतारचढावका अलावा य वा अ य पमा मानवीय याकलापले पृ वीको
वायुम डलको बनोटमा हुने फेरबदलका कारण पृ वीको जलवायुमा मशः दे खापन प रवतन
स झनु पछ ।

(ङ) ''जलवायु प रवतन यव थापन'' भ ाले जलवायु प रवतनको कारण उ प हुने सम या

यूनीकरण वा अनुकूलन गन काय स झनुपछ र सो श दले यस स व धी नी त, रणनी त,

1
 सं थागत सं य नमाण, व यव था, मता अ भवृ लगायतका सम गत कायलाई
समेत जनाउँछ।

(च) ''जोिखमपूण पदाथ'' भ ाले मानव वा य, जीवज तु, वन पती, सू म जीवाणु लगायत
ाकृ तक वातावरणमा असर पान व फोटक, वलनशील, चीर थायी सं ारक (कोरो सभ)
गुण भएका रासाय नक तथा भौ तक फोहोर स झनु पछ ।

(छ) ''जै वक व वधता'' भ ाले पा रि थ तक य णाल को व वधता (इको स टम डाईभ स ट),

जातीय व वधता ( पे सज डाईभ स ट) तथा वं शाणु व वधता (जेने टक डाईभ स ट)
स झनुपछ ।

(ज) ''तो कएको वा तो कए बमोिजम'' भ ाले यस ऐन अ तगत बनेको नयममा तो कएको वा

तो कए बमोिजम स झनु पछ ।

(झ) '' यूनीकरण'' भ ाले मानवीय याकलापको कारणबाट हुने ह रतगृह याँसको उ सजनलाई
घटाउने वा रो ने काय स झनु पछ ।

(ञ) "प रषद" भ ाले दफा ३६ बमोिजम गठन हुने प रषद स झनु पछ।

(ट) '' दूषण'' भ ाले फोहोरमैला, रसायन, ताप, वनी, ु ीय,

व त ु -च ु बक य तर
व त वा
रे डयोधम व करणका कारण वातावरणमा य वा अ य पले प रवतन गर
वातावरणमा उ लेखनीय ास याउने, त पु याउने वा वातावरणको लाभदायी वा उपयोगी
योजनमा हानी पु याउने काय स झनु पछ।

(ठ) '' दे श'' भ ाले दे श न बर १ स झनु पछ ।

(ड) '' ताव'' भ ाले व मान वातावरणीय अव थामा प रवतन याउन च लत कानून बमोिजम
स ालन ग रने वा अनुम त ा वकास काय, भौ तक याकलाप वा भू–उपयोगको प रवतन
गन कुनै योजना, आयोजना वा काय म स ालन गन स ब धमा तयार ग रएको ताव
स झनु पछ ।

(ढ) '' तावक'' भ ाले आयोजना वा प रयोजना वा काय मह को तावको वीकृ तको ला ग
नवेदन दने र य तो ताव काया वयन गन वीकृ त ा यि , सरकार , अध सरकार
वा गैर सरकार नकाय वा सं था वा क पनी स झनु पछ ।

(ण) '' ारि भक वातावरणीय पर ण'' भ ाले कुनै तावको काया वयन गदा सो तावले
वातावरणमा तकूल भाव पान वा नपान स ब धमा य कन गनुको साथै य तो भावलाई

2
 नराकरण वा यूनीकरण गनका ला ग अवल बन ग रने उपायको स व धमा व ष
े णा मक
पमा ग रने अ ययन तथा मू या न स झनुपछ ।

(त) ''पूरक वातावरणीय अ ययन'' भ ाले एकपटक वीकृत भइसकेको सं ि वातावरणीय

अ ययन वा ारि भक वातावरणीय पर ण वा वातावरणीय भाव मू या न स व धी
तावमा आंिशक पमा भौ तक पूवाधार, डजाइन वा व प प रमाजन गन, संरचना
थाना तरण वा फेरबदल गन, वन े थप गन वा आयोजनाको ँ ी वृ
मता वा पूज गन
वा उ े य प रवतन गनको ला ग पेश भएको ताव उपर पुनः ग रने वातावरणीय अ ययन
स झनु पछ।

(थ) ''म ालय'' भ ाले दे श नं. १ को वातावरण हे न म ालय स झनु पछ।

(द) ''फोहोरमैला'' भ ाले वातावरणमा ास आउने गर न कासन ग रएको ठोस, तरल, याँस,
लेदो, धू वाँ, धू लो, व करणयु पदाथ वा य तै कारका अ य व तु स झनुपछ ।

(ध) ''वातावरण'' भ ाले ाकृ तक, सां कृ तक र सामािजक णाल ह , आ थक तथा मानवीय
याकलापह र यनका अवयवह तथा ती अवयवह को बीचको अ तर या तथा
अ तरस ब ध स झनु पछ ।
(न) ''वातावरणीय अ ययन तवेदन'' भ ाले सं ि वातावरणीय अ ययन, ारि भक वातावरणीय
पर ण वा वातावरणीय भाव मू या नका स ब धमा तयार ग रएको तवेदन स झनुपछ।

(प) ''वातावरणीय भाव मू यांकन'' भ ाले कुनै तावको काया वयन गदा सो तावले
वातावरणमा उ लेखनीय तकूल भाव पान वा नपान, य तो भावलाई कुनै उपाय ारा
हटाउन वा कम गन स कने वा नस कने स ब धमा यक न गन तयार ग रने व तृत अ ययन
तथा मू यांकन स ब धी तवेदन स झनुपछ ।

(फ) ''स बि धत नकाय'' भ ाले ताव काया वय गन तथा वातावरणीय अ ययन तवेदन
स व धमा कारवाह र नणय गन तो कएका नकाय स झनु पछ र सो श दले य तो
कारवाह र नणय गन अ धकार समेतलाई जनाउँछ ।

(ब) ''स पदा'' भ ाले दे शको ाकृ तक, सां कृ तक, ऐ तहा सक, पुराताि वक, वै ा नक, आ याि मक,
सौ दयपरक वा सामािजक बाट मानव जा तका ला ग मह वपूण मा नने वातावरणसँग
स बि धत कुनै प न व तु, थल, वन प त तथा जीवज तु स झनुपछ ।

(भ) ''सं र ण'' भ ाले वातावरण तथा स पदाको सुर ा, याहार, सं भार, स व न, यव थापन तथा
सदुपयोग स झनुपछ ।

3
 (म) ''सं ि वातावरणीय अ ययन'' भ ाले कुनै तावको काया वयन गदा यसबाट वातावरणमा
पन तकूल भाव नराकरण वा यू नीकरण गनका ला ग अवल बन ग रने उपायको सं ि
पमा ग रने अ ययन स झनुपछ ।

(य) '' थानीय तह'' भ ाले नेपालको सं वधान बमोिजमको गठन भएको गाउँपा लका वा
नगरपा लका स झनुपछ।सो श दले उप-महानगरपा लका तथा महानगरपा लकालाई समेत
जनाउँछ।

(र) '' थानीय समुदाय'' भ ाले कुनै प न तो कएको े भ वा सोको व रप र बसोबास गन

समुदाय स झनुपछ ।

प र छे द –२
वातावरणीय अ ययन तवेदन स व धी यव था

३. वातावरणीय अ ययन तवेदन तयार गनुपनः (१) दे शको अ धकार े भ पन अनुसूची-१

बमोिजमका वषयसँग स वि धत वकास नमाण स व धी काय वा कुनै आयोजना वा प रयोजना वा
काय म स ालन गन चाहने तावकले तो कए बमोिजमको तावको तो कए बमोिजम
वातावरणीय अ ययन तवेदन तयार गनुपनछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम तयार ग रएको तवेदन वीकृ तको ला ग म ालय सम
पेश गनु पनछ ।
(३) थानीय तहको अ धकार े भ पन तर रा य तथा ादे िशक वन े भ
सं चालन हुने वकास नमाण स व धी काय तथा आयोजना बाहेकको तावको सं ि वातावरणीय
अ ययन तवे दन र ारि भक वातावरणीय पर ण तवेदन भए थानीय कानूनले तोकेको
नकाय सम र वातावरणीय भाव मू या न तवेदन भए तो कए बमोिजमको कृया पूरा गर
वीकृ तको ला ग म ालय सम पेश गनु पनछ ।
(४) तावकले वातावरणीय अ ययन तवेदन तयार गदा तावका बारे मा तो कए
ु ाइ गनु पनछ ।
बमोिजम सावज नक सुनव
(५) यस दफामा अ य जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न कुनै थानीय तहले थानीय
तहको अ धकार े भ पन वकास नमाण स व धी काय वा आयोजनाको तावको संि
वातावरणीय अ ययन तवेदन वा ारि भक वातावरणीय पर ण तवेदन समेत वीकृ तका ला ग
म ालय वा स वि धत नकाय सम पेश गन स नेछ ।
(६) वातावरणीय अ ययन तवेदन पेश गन स व धी अ य यव था तो कए बमोिजम
हुनछ
े ।

४. उपयु वक पको आधार र कारण पेश गनु पनः (१) तावकले वातावरणीय अ ययन
तवेदनमा ताव काया वयन गदा वातावरणमा पन स ने तकूल भाव र यसको
यूनीकरणको ला ग अपनाउन स कने वभ वक पह को व तृत व ष
े ण गर य ता

4
 वक पम ये ताव काया वयन गन उपयु हुने वक प र सो वक प काया वयन गन स कने
आधार र कारण खुलाई ताव सफा रस गनु पनछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजमको सफा रस गदा तावकले आयोजना काया वयन गदा
वातावरणमा पन स ने ारि भक, म यकाल न एवम् द घकाल न भाव र यसको यूनीकरणको
ला ग अवल बन गनुपन व ध तथा या समेत उ लेख गनुपनछ ।

५. कायसूची तथा े नधारणः (१) यस ऐन बमोिजम कुनै तावको वातावरणीय अ ययन तवे दन
तयार गनुपूव सं ि वातावरणीय अ ययन र ारि भक वातावरणीय पर णको हकमा कायसूची र
वातावरणीय भाव मू या नको हकमा कायसूची र े नधारण गर वीकृ तका ला ग म ालय
वा स बि धत नकाय सम पेश गनु पनछ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम पेश भएको ताव स व धी कायसूची र े नधारणका
स व धमा म ालय वा स वि धत नकायले बढ मा ए ाइस दन भ आव यक जाँचबुझ गर
वीकृ त दनेछ ।
(३) उपदफा (२) बमोिजम वीकृ त दनुपूव म ालय वा स वि धत नकायले थप कुरा
बु नु पन भएमा थप समय दई थप कुरा बु न स नेछ र यसर थप कुरा बुिझसकेप छ प
दन भ य तो तावमा सुझाव वा शत भए य तो सुझाव वा शत स हत वीकृ त दनेछ ।
(४) कायसूची तथा े नधारण स व धी अ य यव था तो कए बमोिजम हुनछ
े ।

६. मापद ड र गुण तर तथा तपू तः (१) तावकले यस ऐन बमोिजम वातावरणीय अ ययन

तवेदन तयार गदा नेपाल सरकारले नधारण गरे को मापद ड वप रत नहुने गर दे श सरकारले
नधारण गरे को मापद ड र गुण तर कायम हुने गर तो कए बमोिजमको ढाँचामा तयार गनुपनछ।
(२) उपदफा (१) बमोिजमको मापद ड र गुण तर वपर त वा य तो मापद ड पालना
नगर तवेदन पेश भएमा य तो तवेदन तयार गन परामशदाताले बढ मा पाँच बषस म
वातावरणीय अ ययन तवेदन तयार गन पाउने छै न र स वि धत परामशदाताले तावकले
यहोनु परे को तपू त रकम समेत भराउनु पनछ।
(३) उपदफा (२) बमोिजम रोक लगाउँदा वा तपू त भराउने नणय गदा आधार र
कारण समेत खोल नणय गनु पनछ र य तो नणयको जानकार नणय गरे को प दन भ
परामशदातालाई दनु पनछ ।
तर यस दफा बमोिजम नणय गनुपूव स वि धत परामशदातालाई सफाई पेश गन
मना सव मौका दनुपनछ।
(४) तपू त नधारण स व धी अ य यव था तो कए बमोिजम हुनेछ ।

७. ताव वीकृत नगराई काया वयन गन नहुनःे यो ऐन ार भ भएप छ वातावरणीय अ ययन

तवेदन वीकृत नगराई तावसँग स वि धत कुनै प न काय गन वा गराउन पाइने छै न ।

८. स म त स व धी यव थाः (१) यस ऐन बमोिजमको वातावरणीय अ ययन तवेदनको सफा रस

स व धी काय गन म ालयको वा स वि धत नकायको सिचव वा मुख वा नजले तोकेको

5
 वातावरणीय अ ययनसँग स वि धत वषयको अनुभव भएको कि तमा नव तहको अ धकृतको
सं योजक वमा तो कए बमोिजमको एक वातावरणीय अ ययन तवेदन मू यांकन तथा सफा रस
स म त गठन हुनछ
े ।
(२) उपदफा (१) बमोिजमको स म तमा तावसँग स वि धत सरोकारवाला नकायको
त नधी तथा आव यकता अनुसार वषय व समेत रा ु पनछ।

९. अ ययन तवेदन वीकृत गनः (१) दफा ३ बमोिजमको वातावरणीय अ ययन तवेदन ा
भएमा दफा ८ बमोिजमको स म तले ा तवेदनको आव यक जाँचबुझ गनु पनछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम जाँचबुझ गदा य तो तावको स ब धमा थप अ ययन
गनुपन दे िखएमा दफा ८ बमोिजमको स म तले तावकलाई सं ि वातावरणीय अ ययनको
हकमा ारि भक वातावरणीय पर ण र ारि भक वातावरणीय पर णको हकमा वातावरणीय
भाव मू या न गन वा गराउन आदे श दन स नेछ ।
(३) उपदफा (२) बमोिजम दइएको आदे श बमोिजम तावकले थप अ ययन गर
सोको तवेदन म ालय वा स वि धत नकाय सम पेश गनु पनछ ।
(४) ा तवेदनको काया वयनबाट वातावरणमा तकूल भाव पन नदे िखएमा दफा
८ बमोिजमको स म तले आव यकता अनुसार तावकले पालना गनुपन शत तोक य तो
वातावरणीय अ ययन तवेदन ताव पेश भएको ए ाईस दन भ वीकृ तको ला ग म ालय
वा स वि धत नकाय सम सफा रस गनछ ।
(५) उपदफा (४) बमोिजम ा तवेदन म ालय वा स बि धत नकायले प दन
भ वीकृत गनु पनछ।
(६) उपदफा (५) बमोिजम वातावरणीय अ ययन तवेदन वीकृत गन थप समय
ला ने भएमा वा वीकृत गन नस कने भएमा यसको आधार र कारण खोल थप ला ने समय
उ लेख गर तावकलाई त काल लिखत जानकार गराउनु पनछ ।
(७) उपदफा (५) बमोिजम वीकृत वातावरणीय अ ययन तवे दनको काया वयन गन
मु य िज मेवार स वि धत तावकको हुनछ
े ।
(८) वातावरणीय अ ययन तवेदन वीकृ त स व धी अ य यव था तो कए बमोिजम
हुनछ
े ।

१०. यव थापन योजना स व धी यव थाः (१) तावकले वातावरणीय अ ययन तवेदन तयार गदा
वातावरणीय तकूल भाव यू नकरणका उपाय म ये कुन कुन उपाय आयोजना नमाणको
ममा र कुन कुन उपाय आयोजना काया वयनको ममा वा आयोजना स प भएप छ
अवल बन गन हो, सो समेत उ ले ख गर वातावरणीय अ ययन तवे दनमा समावेश गर तो कए
बमोिजम वातावरणीय यव थापन योजना तयार गनु पनछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम वातावरणीय यव थापन योजनामा उ लेख गरे का
वातावरणीय तकूल भाव यू नकरणका उपाय भावकार भएको नदे िखएमा म ालय वा
स वि धत नकायले आधार र कारण खोल अ य भावकार उपाय अवल बन गन तावकलाई

6
 आव यक नदशन दन स नेछ । यसर म ालय वा स वि धत नकायले दएको नदशन
काया वयन गदा ला ने खच स वि धत तावकले यहोनु पनछ ।
(३) उपदफा (१) बमोिजम तयार गरे को वातावरणीय यव थापन योजना काया वयनको
ला ग प काययोजना वनाई काया वयन गनु पनछ र सोको ग त ववरण आयोजना काया वयन
सु भएप छ येक छ म हनामा म ालय वा स वि धत नकाय सम पेश गनु पनछ ।
(४) उपदफा (१) बमोिजमको वातावरणीय यव थापन योजना काया वयनको स ब धमा
वातावरणीय तकूल भाव यूनीकरणका उपाय अवल बन गदा वा ताव काया वयन गदा
भा वत हुने थानीय तरमा वसोवास गन समुदाय माफत काय म स ालन गन कुरालाई
ाथ मकता दनु पनछ ।
(५) यस दफामा अ य जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न वातावरणीय अ ययन गनु
नपन तावको हकमा समेत य तो तावको काया वयनबाट वातावरणमा तकूल भाव पन
दे िखएमा म ालय वा स वि धत नकायबाट वातावरण यव थापन योजना वीकृत गराई लागू
गनु पनछ ।

११. पूरक वातावरणीय अ ययन गनुपनः (१) दफा ९ बमोिजम वातावरणीय अ ययन तवेदन वीकृत
भएको कुनै आयोजनाको भौ तक पूवाधार, डजाइन वा व पमा प रमाजन वा प रवतन गनु परे मा,
सं रचना थाना तरण वा फेरबदल गनु परे मा, वन े थप गनु परे मा वा आयोजनाको मता वा
ँ ी वृ
पूज वा उ े य थप गनु परे मा य तो काय गदा वातावरणमा तकूल भाव पन वा नपन,
य तो भावलाई कुनै उपाय ारा नराकरण वा यूनीकरण गन स कने वा नस कने स व धमा
य कन गन तावकले तावको पूरक वातावरणीय अ ययन गराउनु पनछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम पूरक वातावरणीय अ ययन गनको ला ग तावकले
आयोजनाको व भ अवयवमा प रवतन गनु परे को कारण तथा यसबाट वातावरणमा पन स ने
तकूल असरका बारे मा व ष
े ण गर वातावरणीय प रसूचक बमोिजमको तुलना मक ता लका र
अ य आव यक पु ाई स हत म ालय वा स बि धत नकाय सम नवेदन दनु पनछ ।
तर म ालय वा स बि धत नकायले तावकलाई पूरक वातावरणीय अ ययन तवे दन
पेश गन आदे श दएकोमा तावकले नवेदन दनु पन छै न ।
(३) उपदफा (२) बमोिजम ा नवेदनको जाँचबुझ गदा मना सब दे िखएमा म ालय
वा स वि धत नकायले तावकले पूरक वातावरणीय अ ययन तवेदन पेश गरे को ए ाइस दन
भ तो कए बमोिजम पूरक वातावरणीय अ ययनको ला ग अनुम त दनु पनछ ।
(४) उपदफा (३) मा जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न पूरक वातावरणीय अ ययन
तवेदन स व धी तावको अनुम त दन मना सव नदे िखएमा सोको आधार र कारण खोल
तावकलाई अनुम त दन नस कने यहोराको लिखत जानकार दनुपनछ ।
(५) पूरक वातावरणीय अ ययन स व धी अ य यव था तो कए बमोिजम हुनेछ ।

१२. सेवा सु भएप छ वातावरणीय पर ण गनः (१) म ालय वा स वि धत नकायले तावकले यस

ऐन बमोिजम वातावरणीय भाव मू या न गनुपन तावको हकमा काया वयन सु गर सेवा वा

7
 व तु उ पादन वा वतरण सु गरे को एक वष भ ु ान भएको म तले छ म हना भ र सं ि
वातावरणीय अ ययन र ारि भक वातावरणीय पर णको हकमा काया वयन सु गर सेवा वा
व तु उ पादन वा वतरण सु गरे को दुई वष भ ु ान भएको म तले छ म हना भ तावको
काया वयनबाट वातावरणमा परे को तकूल भाव, य ता भावलाई कम गन अपनाएको उपाय
तथा य तो उपायको ँ लन नै नभएको
भावका रता र यूनीकरण हुन नसकेको वा आक तकूल
भाव उ प भएकोमा सो समेतको व ष
े ण गर वातावरणीय पर ण तवेदन अ ाव धक गनु
पनछ।
(२) उपदफा (१) मा जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न सेवा सु भएप छ दो ो पटक
दे िख अ ाव धक ग रने वातावरणीय पर ण तवेदन अिघ लो पटक वातावरणीय पर ण
अ ाव धक ग रएको म तले तीन वष भ ु ान भएको म तले छ म हना भ ग रस नु पनछ ।
(३) उपदफा (१) वा (२) बमोिजमको वातावरणीय पर ण तवेदन स व धमा
म ालय वा स वि धत नकायसँग सम वय गर तो कएको नकायले आव यक अ ययन गर
वातावरणमा पन तकूल भावलाई यूनीकरण गन अपनाइएको उपाय पया भएको नदे खेमा
य तो तकूल भाव नराकरण वा यूनीकरण गन तावकलाई उपयु आदे श दन स नेछ।
(४) उपदफा (३) बमोिजम तो कएको नकायले दएको आदे श काया वयन गनु
तावकको कत य हुनेछ।
(५) यस दफामा अ य जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न ताव काया वयनको
ममा वीकृत वातावरणीय अ ययन तवेदनमा उ ले िखत भाव बाहेक थप वातावरणीय भाव
नहुने दे िखएमा तावक वा संचालकले य तो तावको वातावरणीय अ ययन गनु नपनाको
आधार र कारण खोल उपदफा (२) र (३) बमोिजमको अव धमा वातावरणमा तकूल भाव
नपरे को पु ाई गन कागजात म ालय वा स वि धत नकाय सम पेश गनुपनछ ।
(६) म ालय वा स वि धत नकायले उपदफा (५) बमोिजम पेश भएको कागजात र
थलगत अनुगमनका ममा फरक दे खेमा वातावरणीय अ ययन अ ाव धक गन आदे श दन
स नेछ ।

१३. रोक लगाइनेः (१) कसै ले यस ऐन बमोिजम वातावरणीय अ ययन तवेदन वीकृत गराई
काया वयन गनुपन आयोजनाको तवेदन वीकृत नगराई वा वीकृत वातावरणीय अ ययन
तवेदन भ दा वपर त हुने गर आयोजना काया वयन गरे मा म ालय वा स बि धत नकायले
आधार र कारण खोल य तो आयोजना काया वयन नगन रोक लगाउनु पनछ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम आयोजना काया वयन गन रोक लगाइएकोमा यसर रोक
लगाइएको कारणबाट तावकलाई कुनै त पु न गएमा तावकले सो वापत तपू तको दाबी
गन पाउने छै न ।
(३) उपदफा (१) मा जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न काया वयनमा रोक लगाइएको
आयोजनाको तावकले यस ऐन बमोिजम वातावरणीय अ ययन तवेदन वीकृत गराएमा वा
वीकृत वातावरणीय अ ययन तवेदन बमोिजम आयोजना काया वयनमा सुधार गरे को पाईएमा
उपदफा (१) बमोिजम लगाएको रोक म ालय वा स वि धत नकायले फुकुवा गन स नेछ ।

8
१४. वातावरणीय अ ययन स व धी वशेष यव थाः (१) दे श सरकार आफैले कुनै े वा थानको
न सा न गर सो े को वातावरणीय अ ययन गन स नेछ।
(२) उपदफा (१) बमोिजमको अ ययनबाट ा ववरणको आधारमा म ालय वा
स वि धत नकायले य तो े मा भ व यमा स ालन गन स कने वकास नमाणका काय वा
आयोजना तथा य तो े मा स ालन गन उपयु हुने काय स व धी ववरण तयार गर
अ भलेख यवि थत रा ु पनछ ।
(३) यस दफा बमोिजमको ववरण म ालय वा स वि धत नकायले सावज नक गनु
पनछ। र कुनै प न ताव पेश वा काया वयन गदा स वि धत तावक नकाय तथा
सरोकारवाला प ले सो अनु प गनु पनछ ।

प र छे द –३
दूषणको रोकथाम तथा नय ण स ब धी यव था

१५. मापद ड नधारण गन स नेः(१) दे श सरकारले कुनै याि क साधन, य , उपकरण, उ ोग,
सेवा वाह, होटल, रे ु रे ट, वा य सं था वा अ य थान वा मालव तु वा कुनै याकलापबाट
हुने दुषण वा जोिखमपूण पदाथ न कासन वा उ सजनबाट हुने असर यू नीकरण वा नराकरण
गनको ला ग नेपाल सरकारले तोकेको रा य मापद ड अनुकूल हुने गर दे श मापद ड नधारण
गर दे श राजप मा सू चना काशन गन स नेछ ।
तर दे श मापद ड नबनेस म रा य मापद डलाई नै ादे िशक मापद डको पमा
लईनेछ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम नधारण भएको मापद डको पालनाको स व धमा म ालय
वा स वि धत नकायले समय समयमा अनुगमन तथा मू या न गनछ।

१६. दूषण गन नहुनःे (१) कुनै प न यि , सं था वा समूहले कसैको जनजीवन, जीवज तु, वन पती,
जन वा य र वातावरणमा तकूल भाव पान गर दफा १५ बमोिजम दे श सरकारले नधारण
गरे को मापद ड वप रत हुने गर कुनै प न कारको दू षण गन वा गराउने काय गनु हुँदैन ।
(२) हमाल आरोहण, पदया ा, पयापयटन, यावलोकन वा अ य कुनै योजनको ला ग
हमालय वा उ च पहाडी वा अ य े मा जाने कुनै यि , सं था वा समूहले दे श सरकारले
नधारण गरे को मापद ड वपर त हुने गर दू षण गर वातावरणमा तकूल भाव पान काय गन
वा गराउन हुँदैन ।
१७. रोक लगाउन स नेः (१) दफा १६ वपर त कसै ले कुनै काय गर वातावरणमा तकूल भाव
पारे को दे िखएमा म ालय वा स वि धत नकायले स व यि , समूह वा सं थाबाट दू षण
पी डतलाई तपू त दलाउन, य तो यि , सं था वा समूहलाई दू षण यूनीकरण वा
नराकरणको उपाय अवल बन गन नदशन दन, आव यक शत तो न वा वातावरणमा तकूल
भाव पन गर कुनै काय गन नपाउने गर रोक लगाउन स नेछ ।

9
 (२) कुनै क समको पदाथ, इ धन, औजार, य वा उपकरणको योगबाट वातावरणमा
तकूल भाव परे को वा पन दे िखएमा म ालय वा स वि धत नकायले यस ऐन वा च लत
कानून बमोिजम कारवाह गन स नेछ।
(३) उपदफा (२) बमोिजम कारवाह मा परे को यि , सं था वा समूहलाई य तो
पदाथ, औजार, इ धन, य वा उपकरणको योगमा वा य ता साम ीको उ पादन, आयात,
ब वतरण वा भ डारणमा रोक लगाउन स नेछ र यसर रोक लगाइएको सूचना दे श
राजप मा काशन गनु पनछ।
(४) दूषण नय ण स व धी अ य यव था तो कए बमोिजम हुनछ
े ।

१८. जोिखमपूण पदाथको ओसारपसारः (१) कुनै प न क समका जोिखमपूण पदाथ दे श भ आयात
गन रोक लगाइनेछ।
(२) उपदफा (१) मा जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न दे श सरकारले दे श
राजप मा सूचना काशन गर तोकेको मानव वा य, जीवज तु , वन पती र वातावरणमा तकूल
भाव नपान तर औषधीज य गुण भएका र यव थापक य हसावले आव यक पन कुनै खास
क समको जोिखमपूण पदाथ आयात गन स कनेछ ।
(३) जोिखमपूण पदाथ उ पादनकता वा कुनै यि वा च लत कानून बमोिजम था पत
सं था वा समूहले म ालयको अनुम त लई जोिखमपूण पदाथको नयात गन स नेछ ।
(४) जोिखमपूण पदाथ ओसारपसारको आधार र मापद ड तथा सो सँग स वि धत अ य
यव था तो कए बमोिजम हुनछ
े ।
१९. जोिखमपूण पदाथको यव थापनः (१) जोिखमपूण पदाथको यव थापन गन िज मेवार य तो
जोिखमपूण पदाथ उ पादन, भ डार तथा ओसारपसार गन यि , सं था वा समूहको हुनेछ ।
(२) जोिखमपूण पदाथको सं कलन, भ डारण, शोधन, ब वतरण, वसजन वा
ओसारपसार गदा स वि धत यि , सं था वा समूहले जन वा य, जीवज तु, वन पती र
वातावरणमा तकूल असर नपन गर तो कए बमोिजम वग करण गर तो कए बमोिजम
यव थापन गनु पनछ ।
(३) उपदफा (१) बमोिजम जोिखमपूण पदाथको यव थापन गदा स वि धत यि ,
सं था वा समूहले आ नै खच वा थानीय तहसँगको सहकायमा गन स नेछ ।
(४) उपदफा (२) बमोिजमको काय गदा जन वा य वा वातावरणमा तकूल असर
परे मा स वि धत पी डत प लाई मना सव तपू त उपल ध गराई यस ऐन र च लत कानून
बमोिजम सजाय गन बाधा पन छै न।
२०. योगशाला थापना गन स नेः (१) वातावरण सं र ण वा दू षण नय ण स व धी जाँच वा
पर ण गन दे श सरकारले आव यकता अनुसार योगशाला थापना गन वा नेपाल सरकारले
मा यता दएको कु नै योगशालालाई वातावरण सं र ण तथा दूषण नय ण स व धी जाँच वा
पर ण गन गर तो न स नेछ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम थापना भएको योगशालाको सं चालन तथा यव थापन
स व धी यव था तो कए बमोिजम हुनछ
े ।

10
२१. वातावरणमै ी योजना तयार गन स नेः समसार े , धा मक थल, सडक, टोल तथा अ य
सावज नक थानमा हुने फोहोरमैला यव थापनका ला ग म ालयले थानीय तह सँगको
सम वयमा जै वक उजा, ा ा रक मल उ पादन, व धमा आधा रत य शाला, वृ ारोपण
लगायतका वषयलाई समावेश गर वातावरणमै ी योजना तयार गर लागू गन स नेछ ।

२२. एक कृत दूषण नय ण णाल ः (१) दे शमा हुने वातावरणीय दूषण नय ण एवम्
रोकथामका ला ग दे श सरकारले आव यकता अनुसार दे शका मुख शहर, उ ोग तथा
औ ो गक े , कृ ष फाम तथा जोिखम रहेका े मा हुने व भ कारका दू षण नय णका
ला ग सं घ वा थानीय तह वा दुवै सँगको सम वयमा एक कृत दू षण नय ण णाल योजना
बनाई लागू गन स नेछ ।
(२) वन े बाहे क दे शमा रहे का न दनालाबाट उ पादन ग रने न दज य पदाथको
सं कलन र उपयोगका स व धमा नेपाल सरकार र थानीय तहको सम वयमा दे श सरकारले
काय व ध बनाई लागू गन स नेछ ।
(३) नद नालाबाट बगेर आएको नद ज य पदाथ कसै को नजी ज गामा बगेर आई ज मा
भएमा य तो नद ज य पदाथको उ खनन् गदा वातावरणमा तकूल भाव नपन गर च लत
कानून बमोिजम वातावरणीय अ ययन गनुपन भए सो समेत गर वा नपन भए स वि धत थानीय
तहबाट वातावरण यव थापन योजना वीकृत गराई स वि धत ज गाधनीले व वतरण गन
स नेछ र यसर व वतरण गदा स वि धत थानीय तहलाई व कर बुझाउनु पनछ।
(४) उपदफा (३) बमोिजम थानीय तहले सं कलन गरे को व करको नि त तशत
च लत कानून बमोिजम दे श सरकारलाई वुझाउनु पनछ।

२३. वातावरणीय व छताका ला ग ह रयाल व न गन स नेः म ालय वा स वि धत नकायले

थानीय तह, थानीय समुदाय, गैरसरकार सं था, सामुदा यक सं थासँगको सहयोग, सम वय तथा
साझेदार मा भौ तक सं रचनामा वचलन नआउने गर दे शका मुख शहर, उ ोग तथा औ ो गक
े , नद र सडक कनार, सावज नक थल, व ालय, व व ालय, वा य सं था तथा अ य
थानमा वृ ारोपण र पु पवा टका नमाण ज ता ह रयाल व नका काय गन स नेछ ।

२४. नमूना संकलन गन दनुपनः (१) म ालय वा स वि धत नकायले कुनै उ ोग, कलकारखाना,
य , सवार साधन ज ता याि क उपकरणबाट उ सजन हुने वा हुन स ने दू षण तथा
फोहोरमैलाको अ ययन, जाँच, पर ण वा व ष
े ण गनको ला ग स वि धत धनी वा स ब
यि सँग नजको उ ोग, कलकारखाना, य , सवार साधन ज ता याि क उपकरण आ दबाट
उ सजन भएको दूषण तथा फोहोरमै लाको नमूना सं कलन गन अनुम त मागेमा स वि धत धनी वा
स ब यि ले त काल य ता व तु वा पदाथको नमूना सं कलन गन दनु पनछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम नमूना सं कलनको अनुम त माग भएमा नमूना सं कलन गन
दई सहयोग गनु स वि धत यि , सं था, समूह वा सं चालकको कत य हुनेछ ।

11
 (३) कुनै यि , सं था, समूह वा तावकले नमूना संकलन गन अनुम त न दएमा
म ालय वा स वि धत नकायले य ता उ ोग, कलकारखाना, य वा सवार साधन सं चालन
गन रोक लगाउन स नेछ।
(४) उपदफा (३) बमोिजम कुनै उ ोग, कलकारखाना, य , सवार साधनलाई
सं चालनमा रोक लगाइएमा य तो उ ोग, करखारखाना, य वा सवार साधनको वा म व भएको
तावकले च लत कानून बमोिजम म ालय सम पतीस दन भ पुनरावेदन गन स नेछ ।
(५) नमूना, सं कलन, सोको अ ययन, जाँच, पर ण वा व ष
े ण स व धी अ य यव था
तो कए बमोिजम हुनेछ ।

२५. दूषण नय ण माणप दनस नेः(१) म ालयले दू षण नय णमा योगदान गन उ ोग,

सं था, समूह, वा यि लाई तो कए बमोिजम दूषण नय ण माणप उपल ध गराउन
स नेछ।
(२) दूषण नय ण माणप स व धी अ य यव था तो कए बमोिजम हुनेछ ।

२६. वातावरण नर कः (१) दफा ९ बमोिजम वीकृत वातावरणीय अ ययन तवेदन अनुसार गनु
पन काय भावकार पले भए नभएको स व धमा र दूषण नय ण तथा वातावरण सं र ण
स व धी मापद डको प रपालना भए नभएको स व धमा वातावरण नर कले अनुगमन तथा
नर ण गनछ ।
(२) उपदफा (१) मा जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न वातावरण नर क उपल ध
नभएको अव थामा दे श सरकारको वन, वातावरण तथा जै वक व वधता स व धी वषयमा ान
भएको अ धकृत कमचार लाई वातावरण नर कको पमा तोक अनुगमन तथा नर णका ला ग
खटाउन स नेछ ।
(३) वातावरण नर क स व धी अ य यव था तो कए बमोिजम हुनेछ ।

२७. वातावरण नर कको काम, कत य र अ धकारः(१) वातावरण नर कको काम, कत य र

अ धकार दे हाय बमोिजम हुनेछः–
(क) यो ऐन वा यस ऐन अ तगत बनेको नयम वपर त जोिखमपूण पदाथ न कासन गरे ,
नगरे को वा दू षण गरे नगरे को स व धमा नर ण गन,
(ख) यो ऐन वा यस ऐन अ तगत बनेको नयम बमोिजम दू षण कम गन, हटाउने वा
नय ण गन काय भए नभएको नर ण गन,
(ग) ताव काया वयन गदा वीकृत वातावरणीय अ ययन तवेदनमा तो कएका शत
बमोिजम काम भए नभएको स ब धमा थलगत जाँचबुझ तथा नर ण गन,
(घ) कुनै ठाउँबाट वनी, धुँवा, ताप वा फोहर मै ला न काशन गरे नगरे को स ब धमा नर ण
गन,
(ङ) दफा १३ वा दफा १७ बमोिजम रोक लगाइएको वषयको पालना भए नभएको
स ब धमा नर ण गन,

12
 (च) कुनै कलकारखाना, उ ोग, सेवाज य उ ोग वा य तै कुनै प न ठाउँ मा वातावरणीय
दूषण भएको दे खेमा त काल स वि धत यि वा सं था वा समूहलाई दू षण नय ण
वा रोकथामका ला ग नदशन दई त काल सोको जानकार म ालय वा स वि धत
नकायलाई गराउने,
(२) उपदफा (१) बमोिजम नर ण गदा वातावरण नर कले स वि धत यि ,
सं था, समूह वा तावकलाई पूव सू चना दई कुनै घर, ज गा, भवन, कारखाना, उ ोग, सवार
साधन, औ ो गक सं य , औजार, मेिशनर , जीव, व तु, अ भलेख, कागजात वा अ य मालसामान
वा व तुको नर ण, पर ण वा जाँचबुझ गन स नेछ।
(३) नर णको सल सलामा वातावरण नर कले माग गरे को ववरण वा जानकार
उपल ध गराई सहयोग गनु स वि धत यि , सं था वा तावकको कत य हुनेछ ।
(४) वातावरण नर क नर ण गन जाँदा कुनै यि वा सं थाले नर ण गन
न दएमा, नजले मागेको ववरण वा जानकार न दएमा, नर णको ममा बाधा वरोध उ प
गरे मा वा नर णमा सहयोग नगरे मा य तो यि वा सं थालाई वातावरण नर कले त काल
सं घीय ऐनको दफा २२ को उपदफा (४) मा तो कए बमोिजमको ज रवाना गन स नेछ ।
(५) उपदफा (४) बमोिजम वातावरण नर कले गरे को सजाय उपर िच नबु ने प ले
उ सजायको जानकार पाएको म तले प दन भ म ालय सम उजुर गन स नेछ र
य तो उजुर मा म ालयले गरे को नणय अि तम हुनछ
े ।
(६) वातावरण नर कले दफा १ बमोिजम गरे को जाँचबुझ तथा नर ण स ब धी
कामको तवे दन स वि धत नकाय वा तो कएको अ धकार सम पेश गनु पनछ ।

प र छे द –४
जलवायू प रवतन स व धी यव था

२८. ववरण संकलन तथा ाथ मक करणः (१) जलवायू प रवतनबाट थानीय समुदाय, पा रि थ तक य
णाल तथा जै वक व वधतामा परे को तकूल असर तथा जोिखमको बारे मा म ालयले समय
समयमा अ ययन गर ववरण अ ाव धक गर सावज नक गनु पनछ ।
(२) म ालयले उपदफा (१) बमोिजमको अ ययन तथा जलवायू प रवतनबाट हुने
तकूल असर वा जोिखम यूनीकरणका ला ग अवल वन ग रएका उपाय समेतका आधारमा दे श
सरकार तथा थानीय तहबाट काया वयन ग रने वकास आयोजना तजुमाको ाथ मकता नधारण
गन स नेछ।

२९. अनुकूलन योजना बनाउन स नेः (१) म ालयले जलवायू प रवतनको तकूल असर र
जोिखमबाट ब नका ला ग जलवायू प रवतनको असरबाट बढ जोिखममा रहे को े को प हचान
गर सो े मा यसको असरबाट बढ भा वत हुने म हला, अपा ता भएका यि , बालबा लका,
जे नाग रक र आ थक पमा वप समुदायलाई वशेष ाथ मकता राखी थानीय तहसँगको
सहकायमा अनुकूलन योजना बनाई काया वयन गन स नेछ ।

13
 (२) उपदफा (१) बमोिजमको अनुकूलन योजनालाई जलवायू अनुकूलन मै ी बनाउन
योजना तयार तथा काया वयनको ममा वपद जोिखम यव थापन, पूवाधार वकास र यसबाट
य भा वत कृ ष, जल ोत तथा उजा आ दमा उपयु व धको प हचान, सं र ण र व नमा
यान दनु पनछ।
(३) म ालयले समुदायमा आधा रत वन यव थापन योजनालाई कावन सं िच त र
जलवायू प रवतन अनुकूल मै ी बनाउन स वि धत उपभो ा समू हसँगको सहकायमा वशेष योजना
बनाई काया वयन गन स नेछ ।

३०. उ सजनको आधार प हचान गर यूनीकरणका उपाय अवल बन गन स नेः (१) दे श सरकारले
उ सजनको ऐ तहा सक वृि तथा ह रतगृह याँस उ सजन गन यातायात, उ ोग, उजा, कृ ष, वन
तथा भू-उपयोग लगायत े र कारकह को आधार तह ( रफरे स लेभल) प हचान गर तनलाई
उ सजनको मा ाका आधारमा वग करण गन र उ सजन मापनका आधारह तयार गन स नेछ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम प हचान र वग करण भएको आधार तहको स व धमा
म ालयले आव धक पमा अनुगमन गर अ ाव धक ग रएको जानकार सावज नक गनछ ।
(३) यू नीकरणका ला ग दे श सरकार तथा थानीय तहले आव यक काय म सं चालन
गन स नेछ ।
(४) म ालयले ह रतगृह याँस उ सजनको मापन गन वा गराउन स नेछ ।
(५) ह रत गृह याँस उ सजन यू नीकरण स ब धी अ य यव था तो कए बमोिजम
हुनछ
े ।

३१.मापद ड नधारण गन स नेः (१) जलवायू प रवतनको तकूल असर तथा जोिखम यूनीकरणका
स व धमा सहर तथा ामीण े मा काया वयन गनुपन वषयको ाथ मकता नधारण गनको
ला ग दे श सरकारले नेपाल सरकार र थानीय तह समेतको सहभागीतामा आव यक मापद ड
नधारण गर काया वयनमा याउन स नेछ ।
(२) जलवायू प रवतनको तकूल असर तथा जोिखम यू नीकरणका ला ग तो कएका
वषयगत े मा आव यक पन व धको वकास गन दे श सरकारले आव यक नी तगत र
ा व धक मापद ड नधारण गन स नेछ।

३२. काबन यापारमा भाग लन स नेः(१) दे श सरकारले नेपाल सरकारको सहमतीमा काबन
उ सजन यूनीकरण र सं िचतीकरणका ला ग अ तरा य सि धबाट था पत सं य , वदे शी सरकार
वा सं था, यवसा यक नकाय वा नजी े सँग हुने काबन यापारमा भाग लन स नेछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजमको काबन यापरमा भाग लने स व धी अ य यव था
तो कए बमोिजम हुनेछ।

14
 प र छे द –५
रा य स पदा, जै वक व वधताको संर ण तथा वातावरण संर ण े स व धी यव था

३३. स पदाको संर णः(१) दे शमा रहे का रा य स पदा तथा जै वक व वधताको संर ण गनु
स बि धत सबै को कत य हुनछ
े ।
(२) दे श भ का रा य स पदा तथा जै वक व वधताको सं र ण गन योजनका ला ग
सरोकारवाला नकायले व स पदा सूचीमा परे का व तु, थल, वन प त, जीवज तु, वातावरणीय
अव था समेतको अ भलेख तयार गर रा ु पनछ ।
(३) उपदफा (२) बमोिजमको अ भलेखमा समावेश भएका व तु, थल, वन प त,
जीवज तु, वातावरणीय अव था आ दको सं र ण तो कए बमोिजम ग रनेछ ।

३४. वातावरण सं र ण स ब धी वशेष यव थाः (१) दे श सरकारले ँ को सम वयमा

थानीय तहसग
वातावरण सं र णका ले अ त मह वपूण मा नने ाकृ तक स पदा, सौ दयपरक थल, दुलभ
व यज तु, वन प त वा जै वक व वधतायु थल वा ऐ तहा सक वा धा मक वा सां कृ तक
मह वको थललाई दे श राजप मा सूचना काशन गर वातावरण सं र ण े कायम गन
स नेछ।
(२) कुनै सडक, भवन, नद यव थापन, शहर योजना वा अ य कुनै भौ तक पूवाधार
नमाण गदा तथा आयोजना स ालन गदा सरोकारवालासँगको सम वयमा सं घीय कानूनसँग
नबािझने गर दे श सरकारले कुनै े वा े फल नधारण गर कुनै े वशेषलाई वातावरण
सं र ण गन उ े यले खुला वा ह रयाल े को पमा तो न स नेछ ।
(३) उपदफा (१) बमोिजम कायम ग रएको सं र ण े वा उपदफा (२) बमोिजम
तो कएको खुला वा ह रयाल े भ य तो े लाई हानी नो सानी हुने तो कए बमोिजमको कुनै
प न काम गन नपाउने गर रोक लगाउन स कनेछ ।
(४) कुनै े वा थान वशेषमा अ य धक वातावरणीय दू षण, भूः खलन, ाकृ तक
स पदाको अ य धक दोहन वा ाकृ तक वपि हुन गई जन वा य, जीवज तु वन पती वा
वातावरणमा नकारा मक असर परे को वा पन स भावना दे िखएको अव थामा दे श सरकारले
स बि धत थानीय तहको परामशमा य तो े वा थानलाई वातावरणीय ले सं वेदनशील
े तोक वातावरणीय स तुलन, यव थापन वा वातावरणीय पुन थापनाको ला ग कुनै उपयु
आदे श दन वा योजना बनाई काया वयन गन स नेछ ।
(५) दे श सरकारले कुनै हा नकारक वा जोिखमयु पदाथ वा फोहरमैला भ डारण वा
वसजन ग रएको थान वा अ य कारणले अ य धक वातावरण दू षण भएको थानलाई
दूषणज य े तोक सवसाधारणको आवत जावतमा रोक लगाउन स नेछ ।
(६) उपदफा (४) वा (५) बमोिजमको थानमा वातावरणीय ले सुधार भएमा य तो
े लाई सं वेदनशील े वा दू षणज य े को पमा कायम नरा स कनेछ ।
(७) वातावरण सं र णका ला ग यस दफा बमोिजम कायम ग रएको वा तो कएको
े को यव थापनमा थानीय तहलाई सहभागी गराउन स कनेछ ।

15
 (८) उपदफा (७) बमोिजम सं य ु पमा यव थापन ग रएको े को यव थापनबाट
ा हुने लाभमा थानीय समुदायलाई तो कए बमोिजम सहभागी गराउनुपनछ ।

प र छे द –६
वातावरण सं र ण कोष तथा प रष को यव थापन स व धी यव था

३५. कोषको थापना र स ालनः (१) वातावरणको संर ण, दू षणको रोकथाम तथा नय ण,
जलवायू प रवतन यव थापन, रा य स पदाको सं र णको ला ग दे श वातावरण सं र ण कोष
नामको एउटा कोष रहनेछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजमको कोषमा दे हायका रकमह रहनेछन्:
(क) नेपाल सरकार, दे श सरकार र थानीय तहबाट ा रकम,
(ख) वदे शी यि वा सं घ सं थाबाट ा रकम,
(ग) वदे शी सरकार वा अ तरा य सं घसं थाबाट ा रकम ।
(३) उपदफा (२) को ख ड (ग) बमोिजमको रकम ा गनु अिघ नेपाल सरकारको
वीकृ त लनु पनछ ।
(४) कोषको लेखापर ण महालेखा पर कबाट हुनेछ ।
(५) कोषको संचालन दे श आ थक काय व ध ऐन तथा आ थक काय व ध नयमावल
बमोिजम हुनछ
े ।

३६. प रषद गठन गन स नेः (१) वातावरण सं र ण तथा जलवायू प रवतन स व धी कायलाई दे श
तरमा भावकार पमा सं चालन गन मु यम ीको अ य तामा एक वातावरण संर ण तथा
जलवायू प रवतन यव थापन प रष रहनेछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजमको प रषदमा दे हाय बमोिजमका अ य तथा सद य
रहनेछनः
(क) मु यम ी -अ य
(ख) दे श सरकारको वातावरण हेन म ी -उपा य
(ग) दे श योजना आयोगका उपा य -सद य
(घ) दे श सं सदको वातावरण सं र ण स व धी वषय हेन सभाप त -सद य
(ङ) वन तथा वातावरण व ानका ा यापकह म येबाट अ य बाट मनो नत एकजना
म हला स हत दुई जना -सद य
(च) वातावरण तथा जलवायू को े मा व ता हा सल गरे का यि ह म येबाट एक
जना म हला स हत अ य बाट मनो नत दुईजना -सद य
(छ) सिचव, म ालय -सद य-सिचव
(३) उपदफा (१) को ख ड (ङ) र (च) बमोिजम मनो नत सद यको पदाव ध तीन
वषको हुनछ
े ।

16
 (४) उपदफा (२) मा जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न मनो नत सद यको काम
स तोषजनक नभएमा अ य ले नजलाई जुनसुकै बखत सद यको पदबाट हटाउन स नेछ ।
तर यसर पदबाट हटाउनु अिघ नजलाई सफाई पेश गन मना सव मौका दनुपनछ।

३७. प रष को बैठकः (१) प रष को बैठक वषमा क तीमा एक पटक प रष को अ य ले तोकेको

म त, समय र थानमा ब नेछ ।
(२) प रष को सद य सिचवले अ य सँग परामश गर प रष को बैठक ब ने म त,
समय र थान, बैठकमा छलफल हुने बषयसूची स हतको सूचना बैठक ब ने समयभ दा कि तमा
अ चाल स घ टा अगा ड सबै सद यले ा गन गर पठाउनु पनछ ।
तर त काल प रष को बैठक बोलाउन आव यक भएमा प रष को अ य ले अ चाल स
घ टा अगा ड प रष को बैठक बोलाउन स नेछ र यसर बैठक बोलाइएकोमा प रष को सद य
सिचवले सोको सूचना यथाशी सबै सद यले ा गन गर पठाउनु पनछ ।
(३) पचास तशत भ दा बढ सद य उपि थत भएमा प रष को बैठकको ला ग
गणपूरक सं या पुगेको मा नने छ ।
(४) प रष को बैठकको अ य ता प रष को अ य ले गनछ र अ य को अनुपि थ तमा
उपा य ले गनछ ।
(५) प रष को नणय अ य स हतको बहुमत ारा हुनेछ र मत बराबर भएमा अ य ले
नणायक मत दनेछ ।
(६) प रष को बैठकमा आव यकता अनुसार कुनै पदा धकार , स बि धत नकाय वा
सं घ सं थाका त नधी वा वातावरण व लाई आम ण गन स कने छ ।
(७) प रष को नणय प रष को सद य सिचवले मािणत गनछ ।
(८) प रष को बैठक स व धी अ य काय व ध प रष आफले नधारण गरे बमोिजम
हुनछ
े ।

३८. प रष को काम, कत य र अ धकारः प रष को काम, कत य र अ धकार दे हाय बमोिजम हुनेछः

(क) द घका लन नी त, योजना तथा काय ममा वातावरण तथा जलवायू प रवतन स ब धी
वषयलाई एक कृत पमा समावेश गद लैजान म ालय तथा अ य नकायलाई
आव यकता अनुसार नदशन दने,
(ख) दू षण नय ण, फोहरमैला यव थापन र स पदा सं र ण णाल को वकासको ला ग नी त
तय गन,
(ग) वातावरण सं र ण तथा जलबायू प रवतन स व धी कायमा थानीय तहलाई आव यक
नी तगत मागदशन गन,
(घ) वातावरण सं र ण र जलवायू प रवतन स व धी आ थक ोतको यव थापन गन र सोको
ला ग सहिजकरण गन,

17
 (ङ) ाकृ तक, साँ कृ तक र भौ तक सं शाधन एव म् स पदाको उपयोग, यव थापन, वकास
तथा सं र णको ला ग म ालयलाई मागदशन गन,

प र छे द –७

कसूर र ज रवाना तथा तपू त

३९. कसूरः कसै ले यो ऐन वा यस ऐन अ तगत बनेका नयममा अ यथा भएकोमा बाहेक दे हायका काम
कारवाह गरे वा गराएमा वा सोको उ ोग गरे मा यस ऐन बमोिजमको कसूर गरे को मा ननेछः
(क) सं ि वातावरणीय अ ययन तवेदन वीकृत गराउनु पन तावको हकमा य तो
तवेदन वीकृत नगराई वा वीकृत तवेदनको वप रत हुने गर कुनै काय गरे मा,
(ख) ारि भक वातावरणीय पर ण वीकृत नगराई वा वीकृत तवे दनको वपर त हुने गर
कुनै ताव काया वयन गरे मा,
(ग) वातावरणीय भाव मू या न तवेदन वीकृत गराउनु पन तावको हकमा य तो
तवेदन वीकृत नगराई वा वीकृत तवे दनको वपर त हुने गर कुनै ताव
काया वयन गरे मा,
(घ) कसैले ख ड (क) बमोिजमको कसूर गदा म ालय वा स वि धत नकायले सुधार गन
आदे श दं दा आदे श वप रतको काय गरे मा,
(ङ) कसैले यो ऐन वा यस ऐन अ तगत बनेको नयम, नदिशका, काय व ध तथा मापद ड
वपर तको कुनै काय गरे मा,
(च) ख ड (ङ) बमोिजमको काय गरे कोमा सो नगन आदे श दं दा आदे श बमोिजमको काय
नगरे मा,
(ज) नेपाल सरकार वा दे श सरकारले नधारण गरे को मापद ड वप रतको कुनै काय गरे मा,
(झ) कुनै सावज नक नकाय, यि , सं था वा समूहले वातावरण दू षण गन खालका व तुको
उ सजन तथा यस ऐन अ तगत बनेको नयममा तो कए बमोिजम उिचत यव थापन
नगरे मा,
(ञ) कुनै यि वा सं थाले दफा ५० बमोिजम जार भएको आदे श उ ल न गरे मा,

४०. ज रवानाः(१) दफा ३९ को ख ड (क) अ तगतको कसूर गन वा गराउनेलाई पाँच लाख

पैयाँस म ज रवाना हुनेछ ।
(२) दफा ३९ को ख ड (ख) अ तगतको कसूर गन वा गराउनेलाई दश लाख पैयाँ
स म ज रवाना हुनेछ।
(३) दफा ३९ को ख ड (ग) अ तगतको कसूर गन वा गराउनेलाई पचास लाख पैयाँ
स म ज रवाना हुनेछ ।
(४) दफा ३९ को ख ड (घ) अ तगतको कसूर गन वा गराउनेलाई मशः उपदफा
(१), (२) र (३) बमोिजम हुने ज रवानाको ते बर ज रवाना हुनछ
े ।

18
 (५) दफा ३९ को ख ड (ङ) अ तगतको कसूर गन वा गराउनेलाई स वि धत
नकायले य तो कायमा ब दे ज लगाई तीन लाख पैयाँस म ज रवाना गर दुई म हना भ
नयम, नदिशका, काय व ध तथा मापद ड बमोिजमको काय गन आदे श दन स ने छ ।
(६) दफा ३९ को ख ड (च) अ तगतको कसूर गन वा गराउनेलाई उपदफा (५)
बमोिजम हुने कसूरको ज रवानाको ते बर ज रवाना हुनछ
े ।
(७) दफा ३९ को ख ड (ज) र (झ) अ तगतको कसूर गन वा गराउनेलाई एक लाख
पैयाँ स म ज रवाना हुनेछ ।
(८) दफा ३९ को ख ड (ञ) अ तगतको कसूर गनलाई एक लाख पैयाँस म ज रवाना
हुनछ
े ।
(९) दफा ३९ को ख ड (ट) अ तगतको कसूर गन वा गराउनेलाई पचास हजार
पैयाँस म ज रवाना हुनेछ ।

४१. कालो सूचीमा रा स नेः(१) दफा ३९ को ख ड (घ) र (च) बमोिजम दएको आदे श
बमोिजमको काय नभएमा य तो काय ब दे ज गर य तो यि , सं था वा समूहलाई बढ मा पाँच
वषस म कालो सूचीमा रािखनेछ।
(२) दफा ३९ को ख ड (ङ) र (च) मा जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न म ालयले
दएको आदे श काया वयन नभएको वषयमा म ालयले आव यक जाँचबुझ गर उपदफा (१)
बमोिजमको कारबाह गनछ ।
(३) उपदफा (२) बमोिजम य तो यि , सं था, समूह वा तावकलाई कालो सूचीमा
रािखएकोमा य तो यि , सं था, समूह वा तावकले कालो सूचीमा रािखएको अव धभर आ नो
नाममा वा य तो यि , सं था वा समूहसँग स बि धत जुनसुकै नाममा कुनै प न ताव पेश गन
स ने छै न ।
(४) यस प र छे द बमोिजम ज रवाना गनु अिघ ज रवाना गन लागेको यि , सं था,
समूह वा तावकलाई सफाई पेश गन मना सब मौका दनु पनछ ।

४२. नवेदन दन स नेः (१) कसै ले यस ऐन वपर त ारि भक वातावरणीय पर ण, संि

वातावरणीय अ ययन वा वातावरणीय भाव मू या न तवेदन वीकृत नगराई वा वीकृत
तवेदनको वप रत हुने काय गरे मा वा गन लागेमा कुनै प न यि , सं था वा समूहले म ालय
वा स वि धत नकाय सम नवेदन दन स नेछ ।
(२) कसै ले यो ऐन वा यस ऐन अ तगत बनेको नयम, नदिशका, काय व ध वा
मापद ड वपर त दू षण गरे को वा जोिखमपूण पदाथ न कासन गरे को वा कुनै दुघटनाज य
दूषणका कारणबाट कुनै यि , सं था वा समूहलाई कुनै हानी वा नो सानी पु न गएमा य तो
कायबाट पी डत यि , सं था वा समूहले आफूलाई पु न गएको त वापत म ालय वा
स वि धत नकाय सम तपू त भराई पाउन नवे दन दन स नेछ ।

19
 (३) उपदफा (१) र (२) बमोिजम परे को नवेदनका स व धमा छान बन तथा जाँचबुझ
गदा नवेदकलाई हानी नो सानी भएको ठहरे मा तको य कन गर यसर हानी नो सानी
पु याउने यि , सं था, समूह वा तावकबाट पी डतलाई मना सब तपू त भराइ दनु पनछ ।
(४) दे श सरकार वा थानीय तहको वा म व र नय णमा रहे को सं थाले दू षण
गर त प ुगेको बषयमा परे को नवेदनका स ब धमा छान वन गन दे श सरकारले मनोनयन
गरे का तीनजना व रहे को स म त गठन हुनछ
े र सो स म तको सफा रसको आधारमा उपदफा
(२) र (३) बमोिजम तपू त भराई दनु पनछ ।
(५) यस दफा बमोिजम तपू त नधारण गन आधार र अ य यव था तो कए बमोिजम
हुनछ
े ।

४३. पुनरावेदनः दफा ४० बमोिजम स वि धत नकायबाट भएको ज रवाना र तपू त उपर िच

नबु ने प ले म ालय सम र म ालयले गरे को ज रवाना र तपू त भए च लत कानून
बमोिजमको नकाय सम पैतीस दन भ पुनरावेदन गन स नेछ ।

प र छे द –८
व वध

४४. तपू त भराई दनेः(१) कसै ले यो ऐन वा यस ऐन अ तगत बनेको नयम वा नदिशका वप रत

दूषण, वनी, ताप वा हा नकारक फोहोरमैलाको सृजना वा न काशन गरे को वा कुनै दुघटनाज य
दूषणका कारणबाट कुनै यि , सं था वा समूहलाई कुनै हानी नो सानी पु न गएमा य तो
कामबाट पी डत यि , सं था वा समूहले आफूलाई पु न गएको त वापत तो कएको अ धकार
सम तपू त भराई पाउन नवेदन दन स नेछ ।
(२) कुनै प न वकासका आयोजनाऽ योजनाऽ काय म र यवसाय सं चालन गदाका
बखत नधा रत समयमा काम स प नगदा वा यसका कारण ाकृ तक वपि वा त भएमा
पी डतले स बि धत अ धकार सम नवेदन दनु पनछ। यसर ा नवेदनको मू या न गर
यसको सं चालकबाट भए गरे को तको तपू त दलाई भराई गराउनु स बि धत अ धकार को
िज मेवार हुनछ
े ।
(३) उपदफा (१) बमोिजम परे को नवेदनका स व धमा तो कएको अ धकार ले छान बन
तथा जाँचबुझ गदा हानी नो सानी भएको ठह याएमा तको य कन गर यसर हानी नो सानी
पु याउने यि , सं था, समूह वा तावकबाट पी डतलाई तपू त भराई दनुपनछ ।
(४) यस दफा बमोिजम तपू त नधारण गन आधार र अ य यव था तो कए बमोिजम
हुनछ
े ।

४५. वातावरण संर ण योजना तजुमा गन स नेः (१) व छ र व थ वातावरण कायम गन गर

वातावरण सं र ण, सं व न तथा व न गन उ े यले दे श सरकारले वातावरण सं र ण योजना
तजुमा गर काया वयन गन स नेछ ।

20
 (२) उपदफा (१) बमोिजमको योजना तजुमा गदा वातावरण सं र ण, सं ब न, द गो
उपयोग र वातावरणीय ोतह को उपयोगबाट ा लाभको सम या यक वतरणसँग स बि धत
पर परागत र थानीय अ यासलाई योजनामा समावेश गनु पनछ ।

४६. यवसा यक सामािजक िज मेवार ः (१) कुनै प न यि , सं था वा समूहले वातावरणमा तकूल

असर पान खालका कुनै प न काय म वा आयोजना स ालन तथा काया वयन गदा वा षक
मुनाफाको कि तमा एक तशत रकम यवसा यक सामािजक िज मेवार वहन गन योजनका
ला ग छु ाई सोको योजना तथा काय म वनाई वातावरण संर णको े मा खच गनुपनछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम वातावरण सं र णको े मा ग रएको खचको ववरण स हत
स ालन ग रएको काय मको गत तवेदन स वि धत यि , सं था वा समूहले म ालय वा
स वि धत नकायमा पेश गनुपनछ ।

४७. असल नयतले काम गरे कोमा बचाउः यस ऐनले दएको अ धकारको योग असल नयतले गरे कोमा
कुनै प न सरकार कमचार यि गत तवरले उ रदायी हुनेछैन । तर असल नयतले काय
गरे को हो भ े माण पु याउने भार स वि धत यि मा रहनेछ ।

४८. अनुगमन तथा नर ण गन स नेः (१) यो ऐन वा यस ऐन अ तगत बनेको नयम, नदिशका,

काय व ध वा मापद डको काया वयन भए नभएको स ब धमा म ालय वा स वि धत नकाय वा
तो कएको नकायले अनुगमन तथा नर ण गन स नेछ ।
(२) स वि धत नकाय वा तो कएको नकायले गरे को अनुगमन तथा नर ण स व धी
तवेदन म ालय सम पेश गनु पनछ ।
(३) उपदफा (१) बमोिजम ग रने अनुगमन तथा नर ण स व धी अ य यव था
तो कए बमोिजम हुनेछ ।

४९. वा षक तवेदन तयार गनुपनः (१) म ालयले येक वष दे हायका वषयह समावेश गर
वा षक तवेदन तयार गनु पनछः
(क) दफा ४८ बमोिजम ग रएको अनुगमन तथा नर णबाट ा ववरण,
(ख) म ालय वा म ालय मातहतका नकायबाट वातावरण सं र णका े मा सं चालन
गरे का काय मको ग त,
(ग) जलवायू प रवतन स ब धमा भएको ादे िशक याकलाप स व धी ववरण,
(घ) अ य आव यक ववरण ।
(२) उपदफा (१) बमोिजमको वा षक तवे दन म ालयले येक आ थक वष समा
भएको म तले दुई म हना भ प रषद सम पेश गनु पनछ।
(३) प रषदले उपदफा (२) बमोिजम ा तवेदन मु यम ी तथा मि प रष को कायालय
माफत दे श सभामा जानकार गराउनु पनछ।

21
५०. आदे श जार गन स नेः(१) दे श सरकारले जलवायू प रवतनको तकूल असर तथा जोिखमको
यव थापन गन योजनका ला ग थानीय तह तथा अ य सावज नक नकाय एवम् नीिज े बाट
काया वयन ग रने े गत नी त, रणनी त वा काययोजनामा जलवायू प रवतनको तकूल असर
तथा जोिखम यू नीकरणको ला ग अबल बन गनुपन उपायका स व धमा तथा वातावरण सं र णका
ले पूव सावधानी अपनाउनु पन वषयका स व धमा दे श राजप मा सूचना काशन गर
आव यक आदे श जार गन स नेछ ।
(२) उपदफा (१) बमोिजम आदे श जार गदा दे श सरकारले ाथ मकताका े तो न
स नेछ ।

५१. अ धकार यायोजनः म ालयले यस ऐन बमोिजम आफूलाई ा अ धकार म ये आव यकता

अनुसार केह अ धकार म ालय मातहतका नकाय, वातावरण नर क वा स वि धत नकायले
कुनै अ धकृत कमचार लाई यायोजन गन स नेछ ।

५२. च लत कानून बमोिजम हुनःे यस ऐनमा लेिखएको कुरामा यसै ऐन बमोिजम र अ य वषयमा
च लत कानून बमोिजम हुनेछ ।

५३. म ालय वा स वि धत नकायको अ धकारः यस ऐनमा अ य जुनसुकै कुरा लेिखएको भए ताप न

वातावरण स व धी स वि धत थानीय तहको कानून नबनु जेलस म थानीय तहको अ धकार े
भ पन सं ि वातावरणीय अ ययन र ारि भक वातावरणीय पर ण तवेदनको वीकृ त
म ालय वा स वि धत नकायबाट हुनछ
े ।

५४. नयम वनाउने अ धकारः यस ऐन काया वयन गन दे श सरकारले आव यक नयमह बनाउन

स नेछ ।

५५. काय व ध, नदिशका तथा मापद ड बनाउन स नेः दे श सरकारले यस ऐनको काया वयनको ला ग
आव यक काय व ध, नदिशका तथा मापद ड बनाई लागू गन स नेछ ।

५६. बचाउः यो ऐन ु िघ भए गरे का काम कारबाह यसै ऐन बमोिजम भएको मा ननेछ ।

ार भ हुनअ

22
 अनुसूची-१
दफा ३ को उपदफा (१) सँग स वि धत
दे शको अ धकार े

1. दे श सरकारले स ालन गन भौ तक पूवाधार नमाण स व धी वकास आयोजना वा प रयोजना,

2. सं घीय सरकारले दे श सरकार माफत स ालन गन भौ तक पूवाधार नमाण स व धी वकास

आयोजना वा प रयोजना,

3. दे श सरकारले थानीय तह माफत स ालन गन भौ तक पूवाधार नमाण स व धी वकास

आयोजना वा प रयोजना,

4. ँ ी वा
दे श सरकारबाट वीकृ त र अनुम त लनुपन तो कए बमोिजमको ि थर पूज मताभ दा
मा थका उ ोगह ,

5. थानीय तहबाट यव थापन ग रने नद ज य पदाथको उ पादन वा उ खनन् स व धी काय,

6. ादे िशक वन ऐन बमोिजम ग रने तो कए बमोिजमका काय,

7. च लत सं घीय वा दे श कानून बमोिजमको अ धकार े भ का अ य काय।

23