‫راضمؿۻرمہاہِۻرقآؿ‬

‫سیتۻدؿ‪،‬ۻسیتۻدرس‬
‫ریسفتِۻونرۻیکۻاینبدۻرپ‬

‫ۃجحۻاالالسؾۻوۻانیملسملۻنسحمۻرقایتئ‬

‫رتبیتۻوۻدتونی‪:‬ۻیلعۻدمحمۻوتم ّسلی‬

‫رتممج‪:‬ۻدیسۻلیقعۻدیحرۻزدیی‬

‫‪1‬‬
2
 ‫دروسۻیکۻرہفتس‬

‫ّدقمہمۻؤمفل ‪5 .............................................................. ................................‬‬

‫راضمؿ ‪6 .................................... ................................ ................................‬‬

‫روزہ ‪11 ..................................... ................................ ................................‬‬

‫رقآؿۻںیم ّّ‬
‫ۻدتبُ ‪15............................................................ ................................‬‬

‫رقآؿۻرکمیۻیکۻوصخایصت ‪19.................................................. ................................‬‬

‫ِ‬

‫داع ‪42 ....................................... ................................ ................................‬‬

‫امنزۻیکۻاتیمہ ‪49 .............................................................. ................................‬‬

‫ارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنمل ‪33............................................... ................................‬‬

‫وسر ٔہۻدمحۻیکۻریسفت ‪38........................................................... ................................‬‬

‫امنزِۻبش ‪23.................................. ................................ ................................‬‬

‫رفاومشۻدشہۻدوۻوابج ‪26 ..................................................... ................................‬‬

‫امںۻابپ ‪51.................................. ................................ ................................‬‬

‫رکشۻاورۻاپسسگذاری ‪57.........................................................................................‬‬

‫ایہٰلۻاکردنے ‪64 .............................................................. ................................‬‬

‫االسؾۻںیمۻّدقماست ‪62 ....................................................... ................................‬‬

‫رجہت ‪69 .................................... ................................ ................................‬‬

‫وسر ٔہۻدقرۻیکۻریسفت ‪72 ..........................................................................................‬‬

‫‪3‬‬
‫ّدقمرات ‪88................................. ................................ ................................‬‬

‫الہۻتیبمہیلعۻاالسلؾ ‪82 ........................................................... ................................‬‬

‫الہۻتیبمہیلعۻاالسلؾۻیکۻوم ّدت ‪88................................................. ................................‬‬

‫اامتمۻاورۻوالتی ‪93..........................................................................................‬‬

‫اامؾۻزامہنہیلعۻاالسلؾ ‪98............................................................ ................................‬‬

‫افشتع ‪181 ................................ ................................ ................................‬‬

‫انگہۻاورۻتیصعم ‪185 ......................................................... ................................‬‬

‫وتہب ‪118 ..................................... ................................ ................................‬‬

‫ایقتم ‪112 ................................. ................................ ................................‬‬

‫اافنؼ ‪119................................... ................................ ................................‬‬

‫دجسم ‪142 .................................... ................................ ................................‬‬

‫اامتجیعۻآداب ‪149 ............................................................ ................................‬‬

‫اخدناؿ ‪132 ................................. ................................ ................................‬‬

‫اکایمبۻولوگںۻیکۻدیع ‪138 .................................................... ................................‬‬

‫‪4‬‬
 ‫الرِحي ِم‬ ‫بِ ْس ِم اللّ ِه َّ‬
‫الر ْْحَ ِن َّ‬
‫ص ِّل َعلَی ُم َحم ٍد َو آ ِؿ ُم َحم ٍد‬
‫ين ۔ اَلل ُهم َ‬
‫ِ‬ ‫ْح ْم ُد لل ِّو َر ِّ‬
‫ب ال َْعالَم َ‬ ‫ال َ‬

‫ّدقمہمٔۻؤمفل‬
‫اقرنیئِۻرگایم!‬
‫االسلؾۻمکیلعۻوۻرۃمحۻاہللۻوۻرباکہت‬
‫امہِۻراضمؿ ۻاابملرک ۻ‪۶۵۴۷‬ھ ۻؼ ۻ(اسؽ ۻ‪۳۱۶۴‬ء) ۻےک ۻابربتک ۻومعق ۻرپ ۻامہرے ۻدووتسں ۻوک ۻہی ۻایخؽ ۻآای ۻہک ۻامہِۻراضمؿۻ‬
‫اابملرک ۻےک ۻرقآین ۻاقمولبں ۻےک ۻےیل ۻرُپبلطم‪ ،‬ۻسیلس ۻو ۻرواں‪ ،‬ۻرصتخم ۻو ۻدیفم‪ ،‬ۻامتؾ ۻارفاد ۻےک ۻےیل ۻاقِلب ۻاافتسدہ ۻاور ۻامہِۻ‬
‫راضمؿ ۻےک ۻاسھت ۻانمتبس ۻرےنھک ۻواال ۻاکی ۻاتکہچب‪ ،‬ۻریسفت ۻونر ۻےس ۻارختساج ۻرکںی ۻاور ۻومعمیل ۻدبتیلی ۻےک ۻاسھت ۻملع ۻدوتسۻ‬
‫رضحاتۻےکۻاایتخرۻںیمۻرقارۻدںی۔‬
‫رقآین ۻو ۻریسفتی ۻاملکت ۻاور ۻاہمئٔ ۻوصعمنیم ۻمہیلع ۻاالسلؾ ۻیک ۻرواایت ۻےک ۻدمعہ ۻاکنت ۻرپ ۻلمتشم ۻہی ۻسیت ۻ(‪ )۴۱‬ۻدروس ۻاکۻ‬
‫اتکہچب‪ ،‬ۻامہِۻراضمؿ ۻاابملرک ۻےک ۻسیت ۻدونں ۻےک ۻےیل ۻایتر ۻایک ۻایگ ۻےہ۔ ۻاّدیم ۻےہ ۻہک ۻہی ۻااختنب‪ ،‬ۻدتونی ۻو ۻمیظنت ۻاور ۻصیخلت‪،‬ۻ‬
‫رقآؿۻرکمیۻاورۻرواایتۻوصعمنیمۻمہیلعۻاالسلؾۻےسۻامونسۻرکےنۻاورۻآپۻاقرنیئِۻرتحمؾۻاکۻوتقۻاچبےنۻےکۻرےتسۻںیمۻؤمرثۻ‬
‫ِ‬
‫ادقاؾۻوہۻاگ۔‬
‫مہۻدخاودنۻاعتمؽۻےسۻامہِۻراضمؿۻاابملرکۻاورۻدوےرےۻںونیہںۻںیمۻآپۻےکۻےیلۻاصالص‪،‬ۻ ریۻوۻربتکۻاورۻدابدوتںۻوۻ‬
‫یعسۻہلیمجۻےکۻاگبلطرۻںیہۻاورۻاّدیمۻرےتھکۻںیہۻہکۻہیۻرحتریۻاورۻ(انزیچ)ۻاکوشۻومر ِدۻانعتیۻرقارۻاپےئۻیگۻاورۻآپۻبسۻےسۻیھبۻ‬
‫اامتلسۻداعۻاچےتہۻںیہ۔‬
‫ِ‬

‫نسحمۻرقایتئ‬

‫‪5‬‬
 ‫الہپۻدرس‬

‫راضمؿ‬
‫ایضتفِۻدخاۻاکۻہنیہم‬
‫ات ِّمن الْه َدى و الْ ُفرقَ ِ‬ ‫اس و بػيِّػنَ ٍ‬ ‫ِِ‬ ‫َش ْهر رم َ ِ‬
‫اف فَ َمن‬ ‫َ ُ َ ْ‬ ‫ي أُن ِز َؿ فيو الْ ُق ْرآ ُف ُى ًدى لِّلن ِ َ َ‬
‫ضا َف الذ َ‬ ‫ُ ََ‬
‫ص ْموُ َو َمن َكا َف َم ِريضاً أ َْو َعلَى َس َف ٍر فَ ِعدةٌ ِّم ْن أَي ٍاـ أ َ‬ ‫ِ‬
‫ُخ َر يُ ِري ُد‬ ‫َش ِه َد من ُك ُم الش ْه َر فَػلْيَ ُ‬
‫اللّوُ بِ ُك ُم الْيُ ْس َر َو الَ يُ ِري ُد بِ ُك ُم الْعُ ْس َر َو لِتُ ْك ِملُواْ ال ِْعدةَ َو لِتُ َكبِّػ ُرواْ اللّوَ َعلَى َما‬
‫َى َدا ُك ْم َو لَ َعل ُك ْم تَ ْش ُك ُرو َف {البقرة‪}۶۹۶/‬‬
‫’’امہِۻراضمؿۻوہۻہنیہم ۻےہ ۻ سۻںیم ۻرقآؿۻانزؽۻایکۻایگۻوج ۻولوگںۻےک ۻےئلۻےرہمشچٔۻدہاتیۻےہ ۻاور ۻاسۻ‬
‫ںیمۻدہاتیۻاورۻقحۻوۻابلطۻےکۻاایتمزۻیکۻواحضۻاشناینںۻوموجدۻںیہ‪ ،‬سپۻمتۻںیمۻےسۻوجۻصخشۻا ِسۻامہۻںیمۻ‬
‫(ونطۻںیم)ۻاحرضۻرےہۻاےسۻاچےیۻہکۻا ِسۻامہۻںیمۻروزہۻرےھک ۻاور ۻوجۻرمضیۻای ۻاسمرفۻوہۻوتۻوہۻاےنت ۻیہۻ‬
‫دؿ ۻدوےرے ۻدونں ۻںیم ۻروزہ ۻرےھک۔ اہلل ۻوت ۻاہمترے ۻےیل ۻآاسین ۻاچاتہ ۻےہ ۻاور ۻوہ ۻںیہمت ۻزتمح ۻںیمۻ‬
‫ںیہنۻڈاانلۻاچاتہۻاورۻ(اےنتۻیہۻدؿۻروزہ ۻرےنھکۻاکۻمکحۻاسۻےئلۻےہۻہک) ۻمتۻدعدۻوک ۻوپرا ۻرکول ۻاورۻاہللۻیک ۻدیۻ‬
‫وہیئ ۻدہاتی ۻرپ ۻاس ۻیک ۻربکاییئ ۻاک ۻارقار ۻرکو ۻاور ۻاشدی ۻمت ۻ(ا ِس ۻرطح ۻاس ۻےک) ۻرکش ۻسگار ۻدنبے ۻنبۻ‬
‫اجؤ۔‘‘‬
‫ظفلِ ’’رمضاف‘‘ امد ٔہۻ’’رمض‘‘ ےسۻ’’الجےن‘‘ ےکۻینعمۻںیمۻےہ ۻا ہتبۻا اسۻالجانۻہکۻ سۻںیمۻداواںۻاورۻاخ رتسۻ(را)ھ)ۻ‬
‫ہن ۻوہ۔ ۻا ِس ۻابمرک ۻےنیہم ۻاک ۻہی ۻانؾ ۻرےنھک ۻیک ۻوہج‪ ،‬ۻہی ۻےہ ۻہک ۻراضمؿ ۻاابملرک ۻےک ۻےنیہم ۻںیم ۻااسنونں ۻےک ۻانگہ ۻلج ۻرک ۻانوبد ۻوہۻ‬
‫اجےتۻںیہ۔‬
‫امہِۻراضمؿ‪،‬ۻرقآؿۻےکۻانزؽۻوہےنۻاکۻہنیہمۻاورۻاہنتۻوہۻہنیہمۻےہۻ سۻاکۻانؾۻ ِ‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻآایۻےہۻاورۻبشِۻدقرۻیھبۻایۻ‬
‫ےنیہمۻںیمۻواعقۻےہ۔ۻربمغیپارکؾﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’امتؾۻآامسینۻاتکںیب‪،‬ۻایۻامہِۻراضمؿۻںیمۻانزؽۻوہیئۻںیہۻاورۻامہِۻراضمؿ‪،‬ۻ‬
‫آرضحنت ۻےن ۻامہِ ۻابعشؿ ۻےک ۻآرخی ۻہعمج ۻںیم ۻامہِ ۻراضمؿ ۻاابملرک ۻیک ۻتمظع ۻےکۻ‬
‫ؐ‬ ‫دخاودن ۻاعمل ۻاک ۻرتہبنی ۻہنیہم ۻےہ۔‘‘‪ 1‬ۻ‬
‫ابرےۻںیمۻاکیۻ لّصفۻ ہبطۻاراشدۻرفامایۻےہ‪،‬ۻوجۻضعبۻافتریسۻاورۻدحیثیۻاتکوبںۻںیمۻذرکۻوہاۻےہ۔‬

‫‪ 1‬اربلاہؿۻیفۻریسفتۻارقلآؿ‪،‬ۻاہمشۻارحبلاین‬

‫‪6‬‬
‫ایۻرطحۻرضحتۻاامؾۻاجسدۻہیلعۻاالسلؾۻ’’ہفیحصٔۻاجسدہی‘‘ ںیمۻاینپۻاکیۻداعۻےکۻاسھتۻامہِۻراضمؿۻاکۻاابقتسؽۻرکےتۻںیہۻاورۻ‬
‫ا ِسۻےنیہمۻےکۻوداعۻںیمۻاجوسنزۻانماجتۻایبؿۻرکےتۻںیہ۔‬
‫اـ»‪ 1‬ےک ۻاسھت ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیکۻ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الصيَ ُ‬
‫ب َعلَْي ُك ُم ِّ‬
‫آمنُواْ ُكت َ‬ ‫امہِ ۻراضمؿ ۻاابملرک ۻںیم ۻومنینم ۻ«يَا أَيػُّ َها الذ َ‬
‫ين َ‬
‫ے‬
‫ۻدیۻےئگۻںیہۻاورۻاسۻامہمینۻیکۻھچکۻوصخایصتۻںیہ‪:‬‬ ‫امہمینۻیکۻرطػۻدوعت ئ‬
‫‪۶‬۔ۻزیمابؿۻدخاودنۻےہۻاورۻامہمونںۻوکۻاّسۻےنۻوخدۻدوعتۻدیۻےہ۔‬
‫‪۳‬۔ۻذپریایئۻاورۻدوعتۻاکۻوہلیس‪،‬ۻبشِۻدقر‪،‬ۻرقآؿۻاکۻزنوؽ‪،‬ۻرفوتشںۻاکۻانزؽۻوہان‪،‬ۻداعۻیکۻوبقتیل‪،‬ۻروحۻیکۻاطلتفۻاورۻدوزخۻ‬
‫ےسۻ ّدوریۻےہ۔‬
‫‪۴‬۔ۻذپریایئۻاکۻزامہن‪،‬ۻوپراۻامہِۻراضمؿۻاابملرکۻ ےہۻوجۻرواایتۻےکۻاطمقب‪،‬ۻادتباءۻںیمۻرتمح‪،‬ۻدرایمؿۻںیمۻرفغمتۻاورۻآرخۻ‬
‫ںیمۻارجۻوۻوثابۻےہ۔‬
‫بشۻدقرۻںیمۻذپریایئۻ یکۻتیفیک‪،‬ۻاسۻرطحۻےسۻےہۻہکۻامہمونںۻیکۻاکیۻاسؽۻیکۻرضورتۻوپریۻوہۻاجیتۻےہۻاورۻزنیمۻ‬
‫‪۵‬۔ۻ ِ‬
‫رفوتشںۻےکۻزنوؽۻےکۻاسھتۻبشِۻدقرۻںیم ئ ّ‬
‫ۻزمیۻوۻآراہتسۻوہۻاجیتۻےہ۔‬
‫‪۶‬۔ۻا ِسۻامہۻیکۻذغا‪،‬ۻرواحینۻذغاۻےہ ۻوج ّۻردش ۻونعمیۻےکۻےیلۻتہبۻرضوریۻےہ‪،‬ۻہنۻہک ۻامسجینۻذغا ۻا ِس ۻامہمینۻیک ۻذغاۻاک ۻفطلۻ‬
‫رقآ ِؿۻرکمیۻیکۻآایتۻںیہۻویکہکنۻاسۻامہِۻابمرکۻںیمۻرقآؿۻیکۻاکیۻآتیۻیکۻالتوت‪،‬ۻدوےرےۻںونیہںۻںیمۻوپرےۻرقآؿۻ‬
‫یکۻالتوتۻیکۻامدننۻےہ۔‬
‫ہیۻامہمینۻ(دوعت)ۻ ّدوینیۻدوعوتںۻاورۻامہموینںۻےکۻاسھتۻیسکۻیھبۻمسقۻیکۻمہۻآیگنہۻاورۻابشتہۻںیہنۻریتھک ۻدخاودنِۻداانۻ‬
‫وۻمیلع‪،‬ۻینغ‪،‬ۻاخقل‪،‬ۻابیقۻا ورۻزعزیۻوۻلیلج‪،‬ۻمہۻاجلہۻوۻانداؿ‪،‬ۻریقف‪،‬ۻافینۻولخمؼۻاورۻذلیلۻوۻاتحمجۻااسنونںۻاکۻزیمابؿۻوہاتۻےہ۔‬
‫واسلئ ۻاہعیشل‪2‬ۻںیم ۻروزہ ۻدار ۻےک ۻاصالؼ ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻاکی ۻ لّصف ۻرواتی ۻےک ۻنمض ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ‪ :‬ۻ’’روزہ ۻدار ۻوکۻ‬
‫اچےی ۻہک ۻوھجٹ‪ ،‬ۻانگہ‪ ،‬ۻڑلایئ ۻڑگھجے‪ ،‬ۻدسح‪ ،‬ۻتبیغ‪ ،‬ۻقح ۻیک ۻاخمتفل‪ ،‬ۻوہیبدہ ۻوگیئ‪ ،‬ۻمالتم‪ ،‬ۻ ظی ۻو ۻ‪،‬بض‪ ،‬ۻ نع ۻو ۻ‪،‬عینش‪،‬ۻ‬
‫ملظ‪،‬ۻولوگںۻوکۻاذتیۻدےنی‪،‬ۻتلفغۻوۻےبوتیہج‪،‬ۻافدسوںۻےکۻاسھتۻاعمرشت‪،‬ۻوخلغچریۻاورۻرحاؾۻوخریۻےسۻ ّدوریۻاایتخرۻ‬
‫رکےۻاورۻامنزۻیکۻتبسنۻربصۻوۻدصاتقۻراتھکۻوہۻاورۻایقتمۻوکۻایدۻرکےنۻےکۻوحاےلۻےسۻاخصۻوتہّجۻراتھکۻوہ۔‘‘‬
‫ا ِسۻامہمینۻںیمۻاحرضۻوہےنۻیکۻرشط‪،‬ۻطقفۻوھبکۻاکۻربداتشۻرکانۻںیہنۻےہ۔ۻاکیۻدحثیۻںیمۻایبؿ ۻوہاۻےہ‪:‬ۻ’’وجۻصخشۻ‬
‫آامسینۻوۻالہٰیۻوشیپاؤںۻیکۻااطتعۻےس ّۻرورگداینۻرکےۻایۻاےنپۻذایتۻاورۻرھگولیۻاسملئۻےکۻابرےۻںیمۻاینپۻویبیۻےکۻاسھتۻرُباۻ‬

‫‪1‬ۻوسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۹۴‬‬
‫‪ 2‬واسلئۻاہعیشل‪،‬ۻج‪،۸‬ۻصۺ‪۶۶‬‬

‫‪7‬‬
‫ولسکۻرواۻرےھکۻاورۻاّسۻرپۻرہمابؿۻہنۻوہۻایۻاسۻیکۻرشموعۻاورۻاجزئ ۻوخااشہتۻوکۻوپرا ۻرکےنۻےسۻااکنر ۻرکےۻایۻاّس ۻےکۻامںۻ‬
‫ابپۻاّسۻےسۻرایضۻہنۻوہں‪،‬ۻوتۻاّسۻصخشۻاکۻروزہۻوبقؽۻںیہنۻےہۻاورۻ ّاسۻےنۻا ِسۻامہمینۻیکۻرشاطئۻوپریۻںیہنۻیکۻںیہ۔‘‘‬
‫امہِۻراضمؿۻیکۻارزشۻاورۻدقرۻوۻتمیق‪،‬ۻرقآؿۻاکۻزنوؽۻےہ۔ۻااسنونںۻیکۻارزشۻیھبۻایۻدقرۻوہۻیتکسۻےہۻانتجۻاؿۻےکۻادنرۻ‬
‫رقآؿۻرچۻسبۻایگۻوہ۔‬
‫ ہبطٔۻابعشہینۻ(ربمغیپؐۻاکۻآرخۻامہۻِابعشؿۻاکۻ ہبط)‬
‫رضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻےس ۻوقنمؽۻےہۻہکۻروسؽۻدخاﷺۻےنۻامہِۻابعشؿۻےکۻآرخیۻہعمج ۻےکۻدؿ‪،‬ۻاکیۻ ہبط ۻاراشدۻ‬
‫ایکۻاورۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻدمحۻوۻانثءۻایبؿۻرکےنۻےکۻدعبۻرفامای‪:‬‬
‫اےۻولوگ!ۻامہِۻدخاۻ(امہِۻراضمؿ)ۻاینپۻرںوتمں‪،‬ۻربںوتںۻاورۻںوششخںۻےکۻاسھتۻاہمتریۻرطػۻآایۻےہ‪،‬ۻہیۻوہۻہنیہمۻےہۻوجۻ‬
‫(دخاودن اعمَل ےک زندکی) رتہبنی ہنیہم ےہ۔ ا ِس ےک دؿ‪ ،‬دوےرے امتؾ دونں ےس رتہب اور ا ِس ےک راںیت‪،‬‬
‫دوےری امتؾ راوتں ےس رتہب اور ا ِس ےک لحظات دوےرے امتؾ لحظات ےس رتہب ںیہ۔ ہی وہ (ابربتک) ہنیہم‬
‫ےہ‪ ،‬س ںیم دخاودن اعمَل ےن مت بس وک اینپ امہمین یک دوعت دی ےہ اور مت ولگ ا ِس امہ ںیم ابرکاتم‬
‫وہ۔ اہمتری اسںیسن‪ ،‬ا ِس امہ ںیم حیبست اور اہمترا وُسان‪ ،‬دابدت ےہ‪ ،‬اِس امہ ںیم اہمترے اامعؽ وبقمؽ اور‬
‫اہمتریۻداعںیئ اجتسمب ںیہ‪ ،‬ذٰہلا دخا ےس اخاصلہن تین اور اپزیکہ دؽ ےک اسھت انگوہں اور رُباویں ےس ّدور‬
‫رےنہ اک وساؽ رکو اور ہی ہک وہ ںیہمت ا ِس امہ ںیم روزہ رےنھک اور التوت رقآؿ رکےن یک وتقیف اطع رفامےئ۔‬
‫دبتخب ےہ وہ صخش‪ ،‬وج اِس امہ ںیم دخا یک ششخب اور رفغمت ےس رحموؾ رےہ۔‬
‫اِس امہ یک وھبک اور ایپس ےس رو ِز ایقتم یک وھبک اور ایپس وک اید رکو اور ریقفوں‪ ،‬ونیکسمں وک دصہق‬
‫دو اور اےنپ وبڑاوںۻاک ارتحاؾ رکو اور وّچبں رپ رمح اھکؤ‪ ،‬زعزی و ااقرب ےکۻاسھتۻ ہلۻر یمۻرکو اور اینپ زابؿ‬
‫وک (اس ےس وج ںیہن انہک اچےی) وفحمظ روھک اور آوھکنں وک رحاؾ انمرظ ےس وفحمظ روھک اور اکونں وک رحاؾ‬
‫آوازوں ےس اچبؤ۔ ۻومیتیں ےک اسھت رہمابین ےس شیپ آؤ‪ ،‬اتہک (اہمترے دعب) اہمترے ومیتیں ےک اسھت‬
‫رہمابین یک اجےئ اور انگوہں ےس (دخا یک ابراگہ ںیم) وتہب رکو اور اےنپ اہوھتں وک امنزوں ےک اواقت ںیم‬
‫ِ‬
‫اواقت امنز وہ رتہبنی ڑھگایں ںیہ‪ ،‬نج ںیم دخاودن اعمَل اےنپ‬ ‫داع ےک ےیل (دخا ےک وضحر) دنلب رکو‪ ،‬ویکہکن‬
‫دنبوں رپ رظنِ رتمح رکات ےہ اور ارگ وہ انماجت رکےت ںیہ‪ ،‬وت اّؿ وک وجاب داتی ےہ اور ارگ وہ اّےسۻ‬
‫اکُپرےت ںیہ‪ ،‬وت اںیہن کیبل اتہک ےہ اور اؿ یک دروخاوتسںۻوۻداعؤں وک وبقؽ رکات ےہ۔‬
‫اے ولوگ! مت ۻاےنپ ۻاامعؽ ۻو ۻرکدار ۻےس ۻدنبےھ ۻوہ‪ ،‬ذٰہلا (دخا ےس) رفغمت بلط رکےک ۻوخد ۻوک ۻآزاد ۻرکو‬
‫اور اےنپ انگوہں ےک اب ِررگاں وک وطالین دجسے اجب الرک اکلہ رکول اور اجؿ ول ہک دخاودن اعتمؽ ےن اینپ سعت‬

‫‪8‬‬
‫و الجتل یک مسق اھکیئ ےہ ہک (اِس ےنیہم ںیم) امنز زپےنھ واولں ۻاور دجسے رکےن واولں رپ ذعاب ںیہن‬
‫رکے اگ۔‬
‫اے ولوگ! وج وکیئ اِس امہ ابمرک ںیم ۻیسک روزے دار (ومنم) وک ااطفر رکاےئ اگ‪ ،‬وت دخا ےک‬
‫ے‬
‫دی اجںیئ ےگ۔ (ہی‬ ‫زندکی اکی الغؾ آزاد رکےن ےک ربارب وثاب راتھک ےہ اور اس ےک ذگہتش انگہ شخب ئ‬
‫روسؽ! مہ ںیم ےس رہ اکی ا ِس رپ اقدر ںیہن ےہ۔ وت‬
‫ؐ‬ ‫نس رک ضعب ااحصب ےن) وساؽ ایک‪ :‬اے اہلل ےک‬
‫آرضحنت ےن رفامای‪ :‬دخا ۻیک ۻرپوا ۻرکو ۻ(اور ۻروزہ دار وک ااطفر دے ۻرک منہج یک آگ ےس وچب)‪ ،‬اچےہ آداھ وجھکر‬
‫ؐ‬
‫اک داہن ای اپین اکۻاکی وھگٹن یہ وہ۔‬
‫وج صخش ا ِس ےنیہم ںیم اےنپ اصالؼ وک رتہب انبےئ‪ ،‬وت وہ اّس دؿ پِ رصاط ےس ابآاسین سگر اجےئ اگ‪ ،‬س‬
‫دؿ ولوگں ےک دقؾ زغلش اھکںیئ ےگ اور وج صخش (ا ِس ےنیہم ںیم) اےنپ الغومں‪ ،‬زینکوں اور ۻاموتحتں ۻرپ‬
‫آاسین رکے ۻاگ‪ ،‬دخاودن اس ےک اسحب وک (ایقتم ےک دؿ) آاسؿ رک دے اگ اور وج صخش (ا ِس ےنیہم‬
‫ںیم) اےنپ رشّ وک ولوگں ےس ّدور رےھک ۻاگ‪ ،‬وت دخا یھب اےنپ ‪،‬بض وک (رو ِز ایقتم) اس ےس ّدور رک دے‬
‫اگ اور وج صخش اِس ےنیہم ںیم میتی اک ارتحاؾ رکےۻاگ‪ ،‬وت دخاودن (رو ِز ایقتم) اس اک ارتحاؾ رکے اگ اور وج‬
‫صخش ا ِس ےنیہم ںیم اےنپ زعزیوں ےک اسھت ہل ر یم اور نسُح ولسک ےس شیپ آےئۻاگ‪ ،‬وت دخا ایقتم ےک‬
‫دؿ اس وک اینپ رتمح ےس م ّتصل رکۻدے اگ اور وج صخش (اِس ےنیہم ںیم) عطق ر یم رکےۻاگ‪ ،‬وت دخاودن ۻ‬
‫یھب‬
‫(ایقتم ےک روز) اّس ےک اسھت عطق ر یم رکے اگ اور وج صخش ا ِس ےنیہم ںیم بحتسم امنزںی اجب الےئۻاگ‪،‬‬
‫وت دخاودن اس ےک ےیل منہج ےس آزادی اک رپواہن ۻدے دے اگ اور وج صخش (ا ِس ےنیہم ںیم) وابج امنزوں‬
‫وک اجب الےئ اگ‪ ،‬وت ۻدخاودن اس وک دوےرے ںونیہں یک رّتس وابج امنزوں اک وثاب اطع رکے اگ اور وج صخش‬
‫(اِس ےنیہم ںیم) ھجم رپ زایدہ ولصات ےجیھب ۻاگ‪ ،‬وت ۻدخاودن س دؿ بس ےک اامعؽ ےک رتازو ےکلہ وہں ےگ‪،‬‬
‫ا ِس ۻصخش ےک اامعؽ یک رتازو وک نیگنس رک ۻدے اگ اور وج صخش اِس ےنیہم ںیم رقآؿ رکمی یک اکی آتی یک‬
‫التوت رکےۻاگ‪ ،‬وہ وگای اےسی ےہ ےسیج اس ےن دوےرے ےنیہم ںیم وپرا رقآؿ متخ ایک وہ۔‬
‫ے‬
‫اے ولوگ! اِس ےنیہم ںیم تشہب ےک دروازے ےلھک ںیہ‪ ،‬سپ دخا ےس وساؽ رکو ہک وہ متۻرپۻدنبۻہنۻرک ئ‬
‫ۻدیۻ‬
‫ے‬
‫دی اجںیئ۔ ایشنیط‬ ‫اجںیئۻاورۻمنہج ۻےکۻدروازےۻدنب ۻںیہ‪،‬ۻسپۻدخا ےس وساؽ رکو ہک وہ اہمترے ےیل وھکؽ ہن ئ‬
‫اِس امہ ںیمۻزریجنوں ںیم ڑکجے وہےئ ںیہ‪ ،‬ذٰہلا دخا ےس وساؽ رکو ہک وہ رپ مسلّط ہن وہں۔‬

‫‪9‬‬
‫روسؽ! اِس امہۻ‬
‫ؐ‬ ‫رضحت اریم اوملنینمۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےت ںیہ‪ :‬ںیم ڑھکا وہا اور رعض ایک‪ :‬اے اہلل ےک‬
‫آپ ےن رفامای‪ :‬اے اوب انسحلؑ! (اِس ےنیہم اک) رتہبنی اور الضف رتنی لمعۻ‬
‫ںیم الضف رتنی لمع وکاسن ےہ؟ وت ؐ‬
‫وقتیۻوۻرپزیہاگریۻاور دخاودن ےک رحمَّامت ےس انچب ےہ۔‬
‫ٰ‬
‫ۻآپ ۻویکںۻ‬
‫ۻروسؽ! ؐ‬
‫ۻآرضحنت ۻروےن ۻےگل‪ ،‬ۻرضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻںیم ۻےن ۻرعض ۻایک‪ :‬ۻاے ۻاہلل ۻےک ؐ‬
‫ؐ‬ ‫رھپ‬
‫ۻآپۻےنۻرفامای‪:‬ۻاےۻیلعؑ!ۻںیمۻآپۻوکۻدھکیۻراہۻوہںۻہکۻیقشۻوۻدبتخبۻرتنیۻصخشۻا ِسۻےنیہمۻںیمۻآپۻےکۻ‬
‫رگہیۻرفامےتۻںیہ؟ۻوت ؐ‬
‫ےرۻوکۻاحتلِۻامنزۻںیمۻاگشہتفۻاورۻآپۻیکۻرشیِۻابمرکۻوکۻآپۻےکۻوخؿۻےسۻرنیگنۻرکےۻاگ۔‬
‫اریماوملنینم ۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪ :‬ۻایکۻاسۻوتق ۻریماۻدنیۻاسمل ۻوہاگ؟ «أ فی سالمة من دينی» ؐ‬
‫ۻآپۻےنۻ‬
‫ۻآپ ۻوک ۻکانبضک ۻرکے ۻاگ ۻاّس ۻےن ۻ ےھجۻ‬
‫ۻآپ ۻوک ۻلتق ۻرکے ۻاگ ۻاّس ۻےن ۻ ےھج ۻلتق ۻایک ۻاور ۻوج ؑ‬
‫رفامای‪ :‬ۻاہں ۻا ے ۻیلعؑ! ۻوج ۻصخش ؑ‬
‫ۻآپۻیکۻروح‪،‬ۻ‬
‫ۻآپۻریمیۻاجؿۻ(سفن)ۻوہ‪ؑ ،‬‬
‫ۻآپۻوکۻرُباۻالھبۻےہک‪،‬ۻوگایۻاسۻےنۻ ےھجۻرُباۻالھبۻاہکۻےہ ۻویکہکن ؑ‬
‫کانبضکۻایکۻاورۻوج ؑ‬
‫‪1‬‬
‫ۻآپۻاکۻووجد‪،‬ۻریمےۻووجدۻےسۻےہ۔‬
‫ریمیۻروحۻےسۻاور ؑ‬
‫ا ہتبۻںیمہۻایخؽۻرانھکۻاچےیۻہکۻاےنپۻداعۻوۻدابدتۻےکۻادناز‪،‬ۻوشرۻرشاےب‪،‬ۻرقدتباروںۻاورۻالہِۻاخہنۻےکۻاسھتۻدبیقلُخ‪،‬ۻایۻ‬
‫دوعوتں ۻاور ۻااطفرویں ۻںیم ۻاےراػ ۻو ۻوضفؽ ۻرخیچ ۻاور ۻےبدعایتل ۻےک ۻذرےعی‪ ،‬ۻدخا ۻوخناہتس ۻہن ۻرصػ ۻہی ۻہک ۻارج ۻو ۻوثابۻ‬
‫احلصۻہنۻرکںی‪،‬ۻہکلبۻاےنپۻانگوہںۻاکۻوبھجۻیھبۻنیگنسۻرتۻرکںیل۔‬

‫‪ 1‬اامیلۻخیش ؒ‬
‫ۻدصوؼ‪،‬ۻص‪۴‬ۺ‪۷-‬ۺ‬

‫‪11‬‬
 ‫دوےراۻدرس‬

‫روزہ‬
‫روزےۻےکۻآاثرۻوۻربںیتک‬
‫ين ِمن قَػ ْبلِ ُك ْم لَ َعل ُك ْم‬ ‫ِ‬
‫ب َعلَى الذ َ‬
‫ِ‬
‫اـ َك َما ُكت َ‬
‫الصيَ ُ‬
‫ب َعلَْي ُك ُم ِّ‬ ‫ِ‬
‫آمنُواْ ُكت َ‬
‫ين َ‬
‫ِ‬
‫يَا أَيػُّ َها الذ َ‬
‫تَػتػ ُقو َف {البقرة‪}۶۹۴/‬‬
‫’’اےاامیؿۻواول!ۻمت رپۻروزےۻایۻرطحۻرفضۻےیکۻےئگۻںیہۻ سۻرطحۻمتۻےسۻےلہپۻواولں رپۻرفضۻ‬
‫ےیک ےئگۻےھتۻاشدی(ہکۻاسۻرطح)ۻمتۻیقتمۻوۻرپزیہاگرۻنبۻاجؤ۔‘‘‬
‫وقتی‘‘ اک ۻینعم ۻ’’وخد ۻوک ۻانگہ ۻےس ۻاچبان‘‘ ےہ۔ ۻزایدہ ۻرت ۻانگوہں ۻاک ۻےرہمشچ ۻ ظی ۻو ۻ‪،‬بض ۻاور ۻوہشت ۻو ۻیسنج ۻّذلت ۻاکۻ‬
‫’’ ٰ‬
‫ۻوقتی ۻوۻ‬ ‫ِ‬
‫ۻوخااشہت ۻاسفنین ۻیک ۻدنُتی ۻو ۻزیتی ۻوک ۻرواتک ۻےہ‪ ،‬ۻاس ۻےیل ۻروزہ ۻاسفدۻیک ۻیمک ۻاور ٰ‬ ‫وصحؽ ۻےہ ۻاور ۻروزہ ۻاؿ ۻدوونں‬
‫‪1‬‬
‫رپزیہاگریۻےکۻااضہفۻاکۻببسۻاتنبۻےہ۔‬
‫ۻوقتیۻوۻرپزیہاگریۻاور ِ‬
‫ۻوخػۻدخا‪،‬ۻروزےۻاکۻامہۻرتنیۻارثۻےہ۔‬ ‫اظرہۻاورۻابنطۻںیم ٰ‬
‫روزہ‪،‬ۻاہنتۻیفخمۻوۻوپدیشہۻدابدۻتۻےہ۔ۻامنز‪،‬ۻجح‪،‬ۻاہجد‪،‬ۻزاکتۻاورۻسمخۻایسیۻدابدںیتۻںیہۻنجۻوکۻدوےرےۻولگۻدےتھکیۻںیہ‪،‬ۻ‬
‫نکیل ۻروزہ ۻاہنت ۻایسی ۻدابدت ۻےہ ۻوج ۻاقِلب ۻرؤتی ۻو ۻاقِلب ۻاشمدہہ ۻںیہن ۻےہ۔ ۻروزہ ۻااسنؿ ۻےک ۻارادے ۻوک ۻوقتتی ۻداتی ۻےہ۔ ۻوجۻ‬
‫صخش ۻاکی ۻےنیہم ۻرویٹ‪ ،‬ۻاپین ۻاور ۻاینپ ۻویبی ۻےس ۻ ّدور ۻرہ ۻاتکس ۻےہ‪ ،‬ۻوہ ۻدوےروں ۻےک ۻامؽ ۻو ۻانومس ۻیک ۻتبسن ۻیھب ۻاےنپ ۻآپ ۻوکۻ‬
‫رٹنکوؽۻرکۻاتکسۻےہ۔ۻروزہۻااسنینۻوعافطۻیکۻوقتتیۻاکۻابثعۻیھبۻاتنبۻےہ۔‬
‫وہ ۻصخش ۻوج ۻاکی ۻےنیہم ۻوھبک ۻاک ۻزمہ ۻاتھکچ ۻےہ‪ ،‬ۻدوےروں ۻےک ۻدرد ۻوک ۻےنھجمس ۻاتگل ۻےہ ۻاور ۻوھبک ۻاک ۻاکشر ۻولوگں ۻےک ۻرجن ۻوکۻ‬
‫زایدہۻاےھچۻرطےقیۻےسۻااسحسۻرکاتۻےہ۔‬
‫‪2‬‬
‫روسؽۻدخاﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’روزہ‪،‬ۻآداھۻربصۻےہ۔‘‘‬
‫ِ‬
‫اعؾۻولوگںۻاکۻروزہ‪،‬ۻویہۻاھکےنۻےنیپۻاورۻویبیۻےسۻاانتجبۻرکانۻےہ‪،‬ۻنکیلۻوخاصۻےکۻروزےۻںیمۻمطغاُاتۻ(روزےۻوکۻ‬
‫ابلط ۻرکےن ۻوایل ۻزیچوں) ۻےس ۻاانتجب ۻےک ۻالعوہ‪ ،‬ۻانگوہں ۻےس ۻاانتجب ۻیھب ۻرضوری ۻےہ ۻاور ۻاخص ۻااخلص ۻارفاد ۻاک ۻروزہ‪،‬ۻ‬
‫‪1‬‬
‫مطغاُاتۻےسۻاانتجبۻاورۻانگوہںۻےسۻرپزیہۻےکۻالعوہ‪،‬ۻدؽۻاکۻریغِۻدخاۻیکۻایدۻےسۻاخیلۻوہانۻےہ۔‬

‫‪ 1‬اکیف‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪۶۹‬‬
‫‪ 2‬ریسفتِۻاانملر‬

‫‪11‬‬
 ‫روزہ‪،‬ۻااسنؿۻوکۻرفوتشںۻیکۻامدننۻانبۻداتیۻےہ‪،‬ۻوہۻرف ےتۻوجۻاھکےنۻےنیپۻاورۻوہشتۻوۻیسنجۻوخااشہتۻےسۻ ّدورۻںیہ۔‬
‫ے‬
‫ۻدیۻاجےتۻ‬‫روسؽۻدخاﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’وجۻصخشۻامہِۻراضمؿۻںیمۻدخاۻےکۻےیلۻروزہۻرےھک‪،‬ۻاّسۻےکۻامتؾۻانگہۻشخب ئ‬ ‫ِ‬
‫وـ لِی و اَنا اَج ِزی بِ ِو»‪’’ 2‬روزہۻ‬
‫ںیہ۔‘‘ اسیج ۻہک ۻدحثیِ ۻدقی ۻںیم ۻیھب ۻآای ۻےہ ۻہک ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻ«الص ُ‬
‫ریمےۻےیلۻےہۻاورۻںیمۻاسۻیکۻزجاءۻداتیۻوہں۔‘‘‬
‫روزے ۻیکۻاتیمہۻا ِس ۻدقرۻزایدہ ۻےہۻہکۻرواایت ۻںیمۻتہبۻیۻدابدوتںۻاک ۻارجۻوۻوثاب‪،‬ۻروزے ۻےکۻارجۻوۻوثابۻیک ۻامدننۻ‬
‫رقارۻدایۻایگۻےہ۔ۻارگہچۻروزہۻذگہتشۻا ّ و‬
‫ّمںۻرپۻیھبۻوابجۻاھت‪،‬ۻنکیلۻامہِۻراضمؿۻاکۻروزہۻاایبن ؑءۻےکۻےیلۻت صوصۻاھتۻاورۻ ّا ِِۻ‬
‫‪3‬‬
‫االسیمۻںیم‪،‬ۻامہِۻراضمؿۻاکۻروزہۻبسۻاملسمونںۻرپۻوابجۻرقارۻدایۻایگۻےہ۔‬
‫‪4‬‬
‫ۻآپۻےنۻرفامای‪’’ :‬رہۻزیچۻےکۻےیلۻزاکتۻےہۻاورۻدبؿۻیکۻزاکتۻروزہۻےہ۔‘‘‬
‫روسؽۻدخاﷺۻےسۻوقنمؽۻےہۻہک ؐ‬
‫ِ‬
‫روزہۻرےنھکۻےکۻآدابۻوۻرشاطئ‬
‫ين‬ ‫ِ‬
‫ُخ َر َو َعلَى الذ َ‬ ‫ات فَ َمن َكا َف ِمن ُكم م ِريضاً أ َْو َعلَى َس َف ٍر فَ ِعدةٌ ِّم ْن أَي ٍاـ أ َ‬
‫ود ٍ‬
‫أَي ًاما م ْع ُد َ‬
‫ي ِطي ُقونَو فِ ْديةٌ طَع ِ‬
‫ومواْ َخ ْيػ ٌر ل ُك ْم إِف‬
‫صُ‬ ‫اـ م ْس ِكي ٍن فَ َمن تَطَو َ‬
‫ع َخ ْيػ ًرا فَػ ُه َو َخ ْيػ ٌر لوُ َو أَف تَ ُ‬ ‫ُ ُ َ َُ‬
‫ُكنتُ ْم تَػ ْعلَ ُمو َف {البقرة‪}۶۹۵/‬‬
‫’’ہیۻرصػۻدنچ ۻدونںۻےکۻ(روزےۻوابج) ۻںیہ‪ ،‬سپۻمت ۻںیمۻےسۻوجۻصخش ۻرمضیۻوہۻای ۻرفس ۻںیمۻوہۻوتۻ‬
‫اےنتۻیہۻدؿۻدوےرےۻدونںۻںیمۻ(روزہ)ۻر)ھۻےلۻاورۻوجۻولگ روزےۻیکۻّدشتۻاورۻتّقشمۻیکۻانبۻرپۻ‬
‫روزہ ۻںیہن ۻر)ھ ۻےتکس ۻ(ےسیج ۻامیبر‪ ،‬ۻوبڑے ۻرمد ۻاور ۻوبڑیھ ۻوعرںیت) وت ۻوہ ۻ(اضق ۻروزے ۻےک ۻالعوہ)‬
‫افکرے ۻےک ۻوطر ۻرپ ۻاکی ۻنیکسم ۻوک ۻاھکان ۻالھک ۻںیئ‪ ،‬سپ ۻوج اینپ ۻرمیض ۻےس ۻزایدہ ۻیکینۻرکے (اورۻ‬
‫وابجۻدقمارۻےسۻزایدہۻاھکانۻالھکےئ)ۻوتۻہیۻاسۻےکۻقحۻںیمۻرتہبۻےہۻاور اہمتراۻروزہۻرانھکۻاہمترےۻےیلۻ‬
‫یہ ۻرتہب ۻےہ ۻارگ ۻمت ۻ(روزے ۻےک ۻآاثر ۻو ۻوفادئ ۻوک ۻ) ۻاجےتن ۻوہ ۻ(وت ۻرہسگۻذعمور ۻارفاد ۻےک ۻروزہ ۻہن ۻرےنھک ۻرپۻ‬
‫رکشۻںیہنۻرکوۻےگ۔)‘‘‬
‫االسؾ‪،‬ۻاعمرشےۻےکۻرہۻرفدۻےکۻےیلۻرہۻمسقۻیکۻرشاطئۻںیمۻانمبسۻاقونؿۻراتھکۻےہ۔ۻاِسۻآِتیۻرکہمیۻںیمۻاسمرفوں‪،‬ۻ‬
‫امیبروں ۻاور ۻوبڑےھ ۻارفاد ۻےک ۻےیل ۻمکح ۻایبؿ ۻوہا ۻےہ۔ ۻارگ ۻااسنؿ ۻضعب ۻرشاطئ ۻںیم ۻروزہ ۻںیہن ۻر)ھ ۻاتکس‪ ،‬ۻوت ۻاّےس ۻاچےی ۻہکۻ‬
‫دوےرےۻدونںۻںیمۻروزےۻیکۻاضقءۻرکےۻاتہکۻروزےۻےکۻوفادئۻےسۻہرہہۻ دنۻوہۻاجےئ۔‬

‫‪ 1‬ریسفتِۻروحۻاایبلؿ‬
‫‪ 2‬ریسفتۻارملایغ‬
‫‪ 3‬ریسفتِۻونرۻانیلقثل‬
‫‪ 4‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۷۱‬ۻص‪۴۹۱‬‬

‫‪12‬‬
‫مکحِۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻاسےنمۻمیلستۻوہان‪،‬ۻاقِلبۻارزشۻےہ۔ۻارگۻوہۻروزہۻرےنھکۻاکۻمکحۻدےۻوتۻرضوریۻےہۻہکۻروزہۻرےھکۻ‬
‫اور ۻارگ ۻااطفر ۻرکےن ۻاک ۻمکح ۻدے‪ ،‬ۻ وت ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻروزے ۻوک ۻوتڑ ۻدے ۻاور ۻااطفر ۻرکے۔ ۻریسفت ۻعمجم ۻاایبلؿ ۻںیم ۻآای ۻےہ‪:‬ۻ‬
‫ااحصب ۻربمغیپؐ ۻیک ۻاکی ۻامجتع ۻاحتلِ ۻرفس ۻںیم ۻیھب ۻروزہ ۻرےھک ۻوہےئ ۻیھ یتح ۻہک ۻاحرض ۻںیہن ۻیھ ۻہک ۻاےنپ ۻروزے ۻوک ۻوتڑۻ‬
‫ِ‬
‫ڈاےل‪ ،‬ۻروسؽ ۻارکؾﷺ ۻ ےن ۻاؿ ۻوک ۻانگاگہر ۻاہک ۻےہ۔ ۻرضحت ۻاامؾ ۻرفعج ۻاصدؼ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ’’ارگ ۻوکیئ ۻصخشۻ‬
‫رفسۻںیمۻروزہۻرےھک‪،‬ۻوتۻںیمۻاّسۻےکۻانجزےۻرپۻامنزۻںیہنۻزپاوںۻاگ۔‘‘‬
‫‪1‬‬
‫ہرہاحؽۻارگۻوکیئۻاسمرفۻایۻرمضیۻروزہۻرےھکۻوتۻاّسۻاکۻروزہۻابلطۻےہۻاورۻاّےسۻاچےیۻہکۻاّسۻروزےۻیکۻاضقۻاجبۻالےئ۔‬
‫رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’یتحۻہکۻارگۻوکیئ ۻامں ۻاےنپ ۻےچبۻوک ۻدودھ ۻالپےنۻیک ۻتبسنۻایۻنطب ۻںیمۻ‬
‫وموجد ۻےچب ۻیک ۻتبسن ۻرپاشیؿ ۻوہ‪ ،‬ۻوت ۻاّےس ۻاچےی ۻہک ۻاےنپ ۻروزے ۻوک ۻااطفر ۻرکے۔‘‘ اور ۻہی ۻزیچ ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیک ۻ(اےنپۻ‬
‫‪2‬‬
‫دنبوںۻیکۻتبسن)ۻراتفۻوۻرہمابینۻیکۻالعتمۻےہ۔‬
‫ااطفرۻدانی‬
‫روسؽۻدخاﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’وجۻوکیئۻیھبۻاینپۻالحؽۻدرآدمۻےسۻیسکۻروزہۻدارۻوکۻاھکانۻایۻاپینۻالپاتۻےہ‪،‬ۻرہۻےحملۻےکۻرف ےتۻ‬
‫ِ‬
‫‪3‬‬
‫اورۻربجا ؑلؑۻبشِۻدقرۻںیمۻاّسۻرپۻدرودۻوۻالسؾۻہ ےتجیۻںیہ۔‘‘‬
‫ااطفر ۻدانی ۻاکی ۻدابدت ۻےہ‪ ،‬ۻاس ۻرشط ۻےک ۻاسھت ۻہک ۻاخاصلہن ۻاور ۻدصقِ ۻرقتب ۻےک ۻاسھت ۻوہ‪ :‬ۻ«إِن َما نُط ِْع ُم ُك ْم لَِو ْج ِو‬
‫ِ ‪4‬‬
‫اللو»‬
‫ااطفر ۻدانی‪ ،‬ۻومنینم ۻوک ۻاھکان ۻالھکان ۻےہ ۻوج ۻرضحت ۻاامؾ ۻرفعج ۻاصدؼ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےک ۻوقبؽ‪ ،‬ۻامن ِز ۻبش ۻیک ۻامدنن ۻ تات ۻاکۻ‬
‫ِ ‪5‬‬
‫اـ الط َعاـ»‬ ‫ومبجۻاورۻاعسدتۻ دنۻوہےنۻاکۻابثعۻےہ‪:‬ۻ«اَلْمن ِجي ِ‬
‫ات اط َْع ُ‬
‫ُْ َ ُ‬
‫ااطفرۻدانی‪،‬ۻاکیۻمسقۻاکۻومنینمۻاکۻارکاؾۻاورۻاؿۻوکۻوخاحشؽۻرکانۻےہ۔ۻااطفرۻدانی‪،‬ۻاتفیلِۻولقبۻاورۻ ہلٔۻر یمۻاکۻابثعۻاورۻ‬
‫ہنیکۻوۻافنؼۻ ّدورۻرکےنۻںیمۻامہۻاعلمۻےہ۔‬
‫ااطفرۻدانی‪،‬ۻاینپۻاورۻاےنپۻالہِۻاخہنۻیکۻششخبۻاکۻابثعۻاورۻاےنپۻوادلنیۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻےہ۔‬
‫ااطفرۻدانی‪،‬ۻدوعتۻوۻاراشدۻاورۻدہاتیۻوۻراامنہیئۻاکۻذرہعیۻےہ۔‬
‫ااطفرۻیکۻدوعتۻاکۻدصقمۻرخفۻوۻابماہتۻاورۻداھکواۻںیہنۻوہانۻاچےی۔‬

‫‪ 1‬ریسفتِۻونرۻانیلقثل‬
‫‪ 2‬اربلاہؿۻیفۻریسفتۻارقلآؿ‪،‬ۻاہمشۻارحبلاین‬
‫‪ 3‬زنکۻاامعلؽ‪،‬ۻج‪،۹‬ۻصۺ‪۵۶‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻااسنؿ‪،‬ۻآتیۺ‬
‫‪ 5‬اکیف‪،‬ۻج‪،۵‬ۻص‪۶۶‬‬

‫‪13‬‬
 ‫ااطفرۻیکۻدوعتۻںیمۻطقفۻرثودنمتۻاورۻاجہۻوۻاقمؾۻواولںۻوکۻںیہنۻنالانۻاچےی۔‬
‫ااطفرۻےکۻدرتسوخاؿۻوکۻتیصعمۻوۻانگہ‪،‬ۻوتنیہۻوۻریقحت‪،‬ۻتبیغۻاورۻاسزوشںۻےسۻآولدہۻںیہنۻوہانۻاچےی۔‬
‫ااطفرۻےکۻےیلۻالُبےئۻےئگۻامہمونںۻیکۻۻےبارتحایم‪،‬ۻےبادیبۻاورۻاّؿۻےکۻاسھتۻریقحتآزیمۻولسکۻںیہنۻوہانۻاچےی۔‬
‫ت‬
‫ااطفرۻیکۻدوعتۻیکۻدوعت‪،‬ۻافّلکتتۻوۻ جمّلت‪،‬ۻدوےروںۻےکۻداھکےنۻاورۻاسحدتۻےکۻےیلۻںیہنۻوہینۻاچےی۔‬
‫ااطفر ۻیک ۻدوعت ‪ ،‬ۻویبی‪ ،‬ۻالہِ ۻاخہنۻاور ۻدوےرے ۻارفاد ۻوک ۻاذتی ۻدےنی ۻاور ۻزور ۻزربدیتس ۻرکےنۻےکۻاسھت ۻںیہن ۻوہینۻ‬
‫اچےی۔‬
‫اکی ۻرواتی ۻںیم ۻآای ۻےہ ۻہک ۻوج ۻوکیئ ۻیسک ۻروزہ ۻدار ۻوک ۻااطفر ۻرکاےئ‪ ،‬ۻوت ۻاّس ۻاک ۻارج ۻو ۻوثاب‪ ،‬ۻوخد ۻروزہ ۻدار ۻصخش ۻےک ۻارج ۻوۻ‬
‫وثابۻیکۻامدننۻےہ۔‬

‫‪14‬‬
 ‫رسیتاۻدرس‬

‫رقآؿۻںیم ّّ‬
‫ۻدتبُ‬
‫وجہمرِتیۻرقآؿۻیکۻاکشتی‬
‫ب إِف قَػ ْوِمي ات َخ ُذوا َى َذا الْ ُق ْرآ َف َم ْه ُجوراً {الفرقان‪}۴۱/‬‬
‫وؿ يَا َر ِّ‬
‫اؿ الر ُس ُ‬
‫َو قَ َ‬
‫ۻوسؽ ںیہکۻےگ‪ :‬اےۻریمےۻرپورداگر! ریمیۻاسۻ‬
‫’’اورۻ(ایقتمۻےکۻدؿۻاکشتیۻرکےتۻوہےئ)ۻر ؐ‬
‫وقؾۻےنۻا ِسۻرقآؿۻوکۻرظنۻادنازۻرکےکۻوھچڑۻدایۻاھت۔‘‘‬
‫’’ىجر‘‘ دبؿ‪،‬ۻزابؿۻاورۻدؽۻیکۻلمعۻےکۻاسھتۻدجایئۻوکۻاشلمۻےہ۔ۻسپۻااسنؿۻاورۻآامسینۻاتکبۻ(رقآؿ)ۻےکۻدرایمؿۻ‬
‫ھ‬
‫قلعت‪،‬ۻدایمئۻاورۻہبعشۻاہےئۻزدنیگۻںیمۻوہانۻرضوریۻےہ‪،‬ۻویکہکنۻہملکٔۻ’’ حرُ‘‘ اسۻہگجۻاامعتسؽۻوہاتۻےہۻاہجںۻااسنؿۻاورۻاسۻ‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻوک ۻوجہمرتی ۻاور ۻرفاومیشۻ‬
‫زیچ ۻےک ۻدرایمؿ ۻوکیئ ۻقلعت ۻوہ۔ ۻای ۻانب ۻرپ‪ ،‬ۻںیمہ ۻاینپ ۻوپری ۻوکشش ۻرکین ۻاچےی ۻہک ۻ ِ‬
‫ےس ۻابرہ ۻاکنںیل ۻاور ۻاِس ِ‬
‫ۻاتکب ۻزعزی ۻوک ۻاینپ ۻزدنویگں ۻےک ۻامتؾ ۻااعبد ۻاور ۻولہپؤں ۻںیم ۻیملع ۻو ۻیلمع ۻوحمر ۻےک ۻوطر ۻرپ ۻرقار ۻدںیۻ‬
‫اتہکۻربمغیپۻزعزیِۻاالسؾﷺۻیکۻراضتیۻوۻوخونشدیۻاحلصۻرکںیکس۔‬
‫رقآؿ ۻاک ۻہن ۻزپانھ‪ ،‬ۻریغِ ۻرقآؿ ۻوک ۻرقآؿ ۻرپ ۻرتحیج ۻدانی‪ ،‬ۻرقآؿ ۻوک ۻوحمر ۻرقار ۻہن ۻدانی‪ ،‬ۻاِس ۻںیم ّّ‬
‫ۻدتبُ ۻو ۻرکفت ۻہن ۻرکان‪ ،‬ۻا ِےسۻ‬
‫دوےروںۻوکۻہنۻاھکیسانۻاورۻا ِسۻرپۻلمعۻہنۻرکان‪،‬ۻرقآؿۻوکۻوجہمرۻرکےنۻاورۻوھچڑۻدےنیۻےکۻاصمدقیۻںیہ۔ۻیتحۻہکۻوجۻصخشۻرقآؿۻ‬
‫وکۻےھکیس ۻنکیلۻا ِےسۻوھچڑ ۻدےۻاور ۻا ِسۻںیمۻاگنہ ۻہن ۻرکےۻاورۻوکیئۻاپدنبی ۻہنۻراتھکۻوہ‪،‬ۻاّسۻےنۻیھبۻرقآؿۻوکۻوجہمرۻرکۻدایۻاورۻ‬
‫ا ِےسۻسپِۻتشپۻڈاؽۻدایۻےہ۔‬
‫ين» ںیہ‪،‬ۻ‬ ‫ِّ ِ‬
‫ۻآرضحنتۻویکہکن « َر ْح َمةً ل ْل َعالَم َ‬
‫ؐ‬ ‫ہیۻآِتیۻرکہمی‪،‬ۻربمغیپِۻاالسؾﷺۻےکۻےلگۻوکشےۻوکۻایبؿۻرکیتۻےہۻاور‬
‫رفننیۻںیہنۻرکےتۻںیہ۔ۻیجۻاہں!ۻرو ِزۻایقتمۻاکشتیۻرکےنۻواولںۻںیمۻےسۻاکی‪،‬ۻربمغیپارکؾﷺۻںیہ۔ۻانبۻربۻاںیۻرقآؿۻ‬
‫یکۻ وجہمرتی‪،‬ۻربمغیپؐۻاکۻہلگۻوکشہۻاورۻامہریۻوئسمتیلۻوۻذہمۻداریۻیعطقۻاورۻینیقیۻزیچۻےہۻاورۻاظرہیۻالتوتۻاکیفۻںیہنۻےہ‪،‬ۻہکلبۻ‬
‫وجہمرتیۻوکۻ ّدورۻرکانۻ(ا ِسۻںیم ّّ ُ‬
‫ۻدتباۻ ورۻا ِسۻرپۻلمعۻرکان)ۻرضوریۻےہ۔‬
‫رضحتۻاامؾۻراضہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’امنزۻںیمۻرقآؿۻزپےنھۻیکۻدلیلۻیھبۻیہیۻےہۻہکۻرقآؿۻوکۻوجہمرتیۻےسۻابرہۻ‬
‫اکنںیل۔‘‘‬

‫‪15‬‬
‫رواایتۻںیمۻایبؿۻوہاۻےہ‪:‬ۻرہۻروزۻرقآؿۻیکۻاچپسۻ(‪)۶۱‬ۻآایتۻیکۻالتوتۻرکںیۻاورۻآپۻاکۻدہػۻوۻدصقمۻوسرہۻےکۻآرخۻ‬
‫کتۻانچنہپ ۻہن ۻوہ‪ ،‬ۻآراؾ ۻےسۻزپروا ۻاور ۻاےنپ ۻدؽ ۻوک ۻرقآؿ ۻیکۻالتوت ۻےک ۻاسھت ۻ ںیڑوڑںی ۻاورۻبج ۻیھب ۻآزامروا ۻاورۻ‬
‫‪1‬‬
‫الکشمتۻاترکیۻراتۻیکۻامدننۻآپۻرپۻہلمحۻآورۻوہں‪،‬ۻوتۻرقآؿۻیکۻانپہۻںیل۔‬
‫اہیںۻرپۻمہۻرقآؿۻیکۻوجہمرتیۻےکۻابرےۻںیمۻضعبۻزبروگںۻےکۻارتعاافتۻلقنۻرکےتۻںیہ‪:‬‬
‫افل)ۻاّلمۻدصراۻ(دقسۻّرسہ)ۻوسر ٔہۻواہعقۻیکۻریسفتۻےکۻّدقمےمۻںیمۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻںیمۻےنۻامکحءۻوۻالفہفسۻیکۻاتکوبںۻاکۻتہبۻ‬
‫شچۻریصبتۻیلھک‪،‬ۻںیمۻ‬
‫زایدہۻاطمہعلۻایک‪،‬ۻاہیںۻکتۻہکۻںیمۻاےنپۻابرےۻںیمۻھچکۻوہےنۻاکۻایخؽۻرکےنۻاگل ۻنکیلۻےسیجۻیہۻریمیۻ ِ‬
‫ۻآؽ ۻدمحم ۻمہیلعۻ‬
‫ےن ۻوخد ۻوک ۻوایعق ۻاور ۻیقیقح ۻولعؾ ۻےس ۻاخیل ۻاپای۔ ۻںیم ۻےن ۻاینپ ۻ رم ۻےک ۻآرخی ۻ ےّص ۻںیم ۻ رک ۻیک ۻہک ۻرقآؿ ۻاور ۻدمحم ۻو ِ‬
‫االسلؾۻیکۻرواایتۻںیم ّّ ُ‬
‫ۻدتبۻےکۻےھچیپۻاجؤں۔ۻںیمۻےنۻنیقیۻرکایلۻہکۻریماۻاسراۻاکؾۻےباینبدۻراہۻےہ ۻویکہکنۻںیمۻاسریۻ رمۻونرۻ‬
‫ےک ۻاجبےئ‪ ،‬ۻاسےئ ۻںیم ۻڑھکا ۻاھت۔ ۻےّصغ ۻےس ۻریمی ۻروح ۻڑھبک ۻاّیھٹ ۻاور ۻریمے ۻدؽ ۻےس ۻےلعش ۻ ّاےنھٹ ۻےگل‪ ،‬ۻاہیں ۻکت ۻہکۻ‬
‫رتمحِۻالہٰی ۻےنۻریمےۻاہھتۻوکۻاھتام ۻاورۻ ےھجۻرقآؿۻےکۻاےرارۻےسۻآانشۻایکۻاور ۻںیمۻےن ۻریسفتۻاور ۻرقآؿ ۻںیم ّّ ُ‬
‫ۻدتب ۻاکۻآزازۻرکۻ‬
‫دای‪،‬ۻںیمۻےنۻاخہنٔۻویحۻےکۻدروازےۻوکۻاٹھکٹھکای‪،‬ۻدروازےۻلھکۻےئگۻاورۻاجحبۻ ّدورۻےلچۻےئگۻاورۻںیمۻےنۻداھکیۻہکۻرف ےتۻھجمۻ‬
‫‪2‬‬
‫ےسۻہہکۻرےہۻںیہ‪:‬ۻ« َس َال ٌـ َعلَْي ُک ْم ِط ْبتُ ْم فَا ْد ُخلُو َىا َخالِ ِديْ َن»‬
‫ب)ۻ ضیفۻاکاشینۻ(دقسۻّرسہ)ۻےتہکۻںیہ‪:‬ۻںیمۻےنۻتہبۻیۻاتکںیبۻاورۻاقمےلۻےھکل‪،‬ۻاقیقحتتۻا تاؾۻدںی‪،‬ۻنکیلۻیسکۻیھبۻ‬
‫ۻآبۻوگاراۻںیہنۻمال‪،‬ۻںیمۻاےنپۻابرےۻںیمۻڈرۻایگۻاورۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻ‬
‫ملعۻںیمۻریمےۻدردۻیکۻدواۻاورۻریمیۻرعفِۻیگنشتۻےکۻےیل ِ‬
‫رطػ ۻرفار ۻرکےک ۻرگہی ۻو ۻزاری ۻیک‪ ،‬ۻاہیں ۻکت ۻہک ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےن ۻریمی ۻرقآؿ ۻو ۻدحثی ۻںیم ۻقُّمعت ۻاور ۻوغر ۻو ۻ رک ۻےکۻ‬
‫‪3‬‬
‫ذرےعیۻدہاتیۻرفامیئ۔‬
‫ج)ۻ اامؾۻینیمخۻ(دقسۻّرسہ)ۻاینپۻاکیۻاتفگرۻںیمۻاوسفسۻاکۻااہظرۻرکےتۻںیہۻہکۻاوہنںۻےنۻاینپۻامتؾۻ رم‪،‬ۻرقآؿۻیکۻراہۻںیمۻ‬
‫رقآؿۻرکمیۻاورۻا ِسۻےکۻفلتخمۻولہپؤںۻوکۻ‬ ‫َّ ُ‬
‫صػۻںیہنۻیکۻاورۻوہۻوحزہۻاہےئۻہیملعۻاورۻویوینرویٹسںۻوکۻوتیصۻرکےتۻںیہۻہکۻ ِ‬
‫امتؾ ۻ وبعشں ۻاور ۻاضمنیم ۻںیم ۻاٰیلع ۻدصقم ۻرقار ۻدںی‪ ،‬ۻںیہک ۻا اس ۻہن ۻوہ ۻہک ۻزدنیگ ۻےک ۻآرخی ۻدونں ۻںیم ۻوجاین ۻےک ۻدونں ۻرپۻ‬
‫‪4‬‬
‫اوسفسۻرکںی۔‬
‫رقآؿۻںیم ّ‬
‫ۻدتبُۻیکۻرضورت‬
‫ك ُمبَ َار ٌؾ لِّيَدبػروا آيَاتِِو َو لِيَتَ َذكر أ ُْولُوا ْاْلَلْبَ ِ‬
‫اب {ص‪/‬ۺ‪}۳‬‬ ‫َنزلْنَاهُ إِلَْي َ‬
‫اب أ َ‬
‫ِ‬
‫كتَ ٌ‬
‫َ‬ ‫ُ‬

‫‪ 1‬ریسفتِۻونرۻانیلقثل‬
‫‪ّ 2‬دقمہمۻریسفتِۻوسر ٔہۻواہعق‬
‫‪ 3‬راسۃلۻاالاصنػ‬
‫‪ 4‬ہفیحصۻونر‪،‬ۻج‪،۳۱‬ۻص‪۳۱‬‬

‫‪16‬‬
 ‫ۻآپ رپ ۻانزؽ ۻایک ۻےہ‪ ،‬ۻاکی ۻابمرک ۻاتکب ۻےہ ۻاتہک ۻولگ ۻاس ۻیک ۻآایت ۻںیمۻ‬
‫’’ہی ۻاتکب ۻےسج ۻمہ ۻےن ؐ‬
‫ۻاصابحؿۻلقعۻو ِ ُ‬
‫ۻخدۻتحیصنۻاحلصۻرکںی۔‘‘‬ ‫ِ‬ ‫ّّ ُ‬
‫دتبۻاورۻوغرۻوۻ رکۻرکںیۻاور‬
‫اِسۻآِتیۻرکہمیۻںیمۻرقآؿۻیکۻاِسۻرطحۻےسۻوصتریۻیشکۻیکۻیئگۻےہ‪:‬‬
‫ِ‬
‫‪۶‬۔ۻاِسۻاکۻنتمۻاھکلۻوہاۻےہ‪:‬ۻ«كتَ ٌ‬
‫اب»‬
‫لہ‬
‫‪۳‬۔ۻویحۻاورۻےباہنتیۻملعِۻا ٰیۻےکۻعبنمۻوۻےرہمشچۻےسۻےہ‪:‬ۻ«أ َ‬
‫َنزلْنَاهُ»‬
‫‪۴‬۔ۻاسۻ(ویح)ۻاکۻےنیلۻواالۻصخشۻوصعمؾۻےہ‪:‬ۻ«إِلَْي َ‬
‫ك»‬
‫‪۵‬۔ۻاسۻےکۻافممیہۻاورۻاطمبلۻابربتکۻںیہ‪:‬ۻ« ُمبَ َار ٌؾ»‬
‫ۻدتبۻاورۻوغرۻوۻ رکۻےہ‪:‬ۻ«لِيَدبػ ُروا»‬
‫‪۶‬۔ۻرقآؿۻےکۻزنوؽۻاکۻدصقم‪،‬ۻاسۻںیم ّّ ُ‬
‫‪۷‬۔ۻاسۻےکۻاکنتۻاورۻاعمرػۻےسۻملعۻوۻآاگیہ‪،‬ۻونعمیۻرفسۻاورۻدخاودنۻاعملۻےکۻرقتّبۻاکۻّدقمہمۻےہ‪:‬ۻ«لِيَتَ َذك َر»‬
‫‪۸‬۔ۻہیۻوتقیفۻاّؿۻولوگںۻوکۻاحلصۻوہۻیگۻوجۻدنملقعۻںیہ‪:‬ۻ«أ ُْولُوا ْاْلَلْبَ ِ‬
‫اب»‬
‫ۻدتب ۻاور ۻوغر ۻو ۻ رک ۻتہب ۻزایدہ ۻاتیمہ ۻاک ۻاحلم ۻےہ ۻویکہکن ۻوج ۻصخش ۻرقآؿ ۻیک ۻآایت ۻںیم ّّ ُ‬
‫ۻدتب ۻہنۻ‬ ‫اس ۻےیل ۻرقآؿ ۻںیم ّّ ُ‬
‫وب أَقْػ َفالُ َها»‪ 1‬اسیجۻہکۻرقآؿۻیکۻاگنہۻےسۻاعملِۻ‬ ‫رکےۻوہۻریقحتۻالہٰیۻاکۻزساوارۻےہ‪:‬ۻ«أَفَ َال يَػتَ َدبػرو َف الْ ُق ْرآ َف أ َْـ َعلَى قُػلُ ٍ‬
‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ين بِ َما ُكنتُ ْم تُػ َعلِّ ُمو َف الْكتَ َ‬
‫اب‬ ‫راّبینۻوہ ۻصخشۻےہۻہکۻوجۻرقآؿ ۻےک ۻےنھکیسۻوۻاھکسےن ۻںیمۻوغشمؽ ۻوہ‪:‬ۻ«‪ُ ...‬كونُواْ َربانيِّ َ‬
‫‪2‬‬
‫َو بِ َما ُكنتُ ْم تَ ْد ُر ُسو َف»‬
‫ک قَػ ْع ُرهُ» رقآؿ‪،‬ۻا اسۻ‬
‫رضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻافممیہِۻرقآؿۻیکۻ ّوتعسۻےکۻابرےۻںیمۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ«بَ ْحراً َال يُ ْد َر ُ‬
‫دنمسرۻےہۻہکۻ سۻیکۻہہتۻوکۻںیہنۻاپایۻاجۻاتکس۔‬
‫اعؾ ۻوطر ۻرپ ۻااسنونں ۻیک ۻوگتفگ ۻاور ۻاؿ ۻیک ۻرحتریوں ۻںیم ۻوتق ۻسگرےن ۻےک ۻاسھت ۻرییغت ۻو ۻدبتّؽ‪ ،‬ۻرشیپتف ۻاور ۻاضتد ۻشیپۻ‬
‫آاجاتۻےہ‪،‬ۻنکیلۻرقآؿۻوجۻسیئتۻ(‪)۳۴‬ۻاسؽۻیکۻوطالینۻّدمتۻںیم‪،‬ۻفلتخمۻاواضعۻوۻرشاطئۻںیم ۻےسیجۻگنجۻوۻحلص‪،‬ۻرفسۻوۻرضح‪،‬ۻ‬
‫تحص ۻو ۻامیبری ۻاور ۻزامےن ۻےک ۻفلتخم ۻبیشن ۻو ۻرفاز ۻںیم ۻانزؽ ۻوہا ۻےہ ۻاور ۻوہ ۻیھب ۻاکی ۻاےسی ۻصخش ۻرپ ۻ س ۻےن ۻیسک ۻےک ۻاپسۻ‬
‫زاونےئ ۻتلمّّذ ۻمخ ۻںیہن ۻےیک‪ ،‬ۻا ِس ۻںیم ۻیسک ۻیھب ۻمسق ۻےک ۻاالتخػ ۻاور ۻانتضق ۻاک ۻہن ۻوہان‪ ،‬ۻا ِس ۻابت ۻیک ۻآاکشرا ۻدلیل ۻےہ ۻہک ۻہیۻ‬
‫دخاودنۻاعتمؽۻاکۻالکؾۻےہ‪،‬ۻہنۻہکۻیسکۻرشبۻےسۻاھکیسۻوہاۻےہ۔ۻاسۻےیلۻرقآؿۻجنلیچۻرکےتۻوہےئۻرفاماتۻےہ‪:‬‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻدمحمؐ‪،‬ۻآتی‪۳۵‬‬
‫‪2‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتیۺ‪۸‬‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪17‬‬
 ‫«أَفَالَ يػتَ َدبػرو َف الْ ُقرآ َف و لَو َكا َف ِمن ِع ِ‬
‫ند غَْي ِر اللّ ِو لََو َج ُدواْ فِ ِيو ا ْختِالَفاً َكثِيراً»‪’’ 1‬ہیۻولگۻرقآؿۻ(ےکۻ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َ ُ‬
‫اعمین) ۻںیمۻ ّّ ُ‬
‫دتبۻاور ۻوغرۻوۻ رکۻویکںۻںیہنۻرکےت؟ۻدراحالہکنۻارگۻہی رقآؿ‪،‬ۻریغِۻدخاۻیک ۻرطػ ۻےسۻوہات ۻوتۻًانیقیۻوہۻا ِسۻںیمۻ‬
‫تہبۻزایدہۻاالتخػۻاپےت۔‘‘‬
‫رقآؿۻںیم ّّ ُ‬
‫ۻدتبۻاکۻمکح‪،‬ۻامتؾۻولوگںۻ اورۻرہۻزامےنۻوۻلسنۻےکۻےیلۻاسۻابتۻرزمۻوۻرازۻےہۻہکۻرہۻزامےنۻاکۻرہۻدادنمشنۻیسکۻ‬
‫یھبۻ(ےئن)ۻےتکنۻکتۻرضورۻےچنہپۻاگ۔‬
‫اِسۻآِتیۻرکہمیۻںیمۻوھتڑیۻیۻ ِدتّقۻاورۻوغرۻوۻ رکۻےکۻاسھت‪،‬ۻوخوصبرتۻاکنتۻےسۻاافتسدہۻایکۻاجۻاتکسۻےہ‪،‬ۻےسیج‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻرقآؿۻںیمۻوغرۻوۻ رکۻہنۻرکان‪،‬ۻدخاودنۻیکۻوتخیبۻاورۻےرزشنۻاکۻومبجۻےہ۔‬
‫‪۳‬۔ۻرقآؿۻںیم ّّ ُ‬
‫ۻدتب‪،‬ۻافنؼۻےکۻےیلۻافشۻشخبۻدواۻےہ۔‬
‫‪۴‬۔ۻاالسؾۻاورۻرقآؿۻیکۻرطػۻاملئۻوہےنۻیکۻراہ‪،‬ۻادنہشیۻاور ّّ ُ‬
‫ۻدتبۻرکانۻےہۻہنۻہکۻدیل۔‬
‫‪۵‬۔ ۻرقآؿ ۻےن ۻبس ۻوک ّّ ُ‬
‫ۻدتب ۻاور ۻوغر ۻو ۻ رک ۻیک ۻدوعت ۻدی ۻےہ ۻاور ۻااسنؿ ۻےک ۻ رک ۻو ۻمہف ۻیک ۻاِس ۻےک ۻاعمرػ ۻدرک ۻرکےنۻ‬
‫کتۻراسیئۻےہ۔‬
‫‪۶‬۔ۻرقآؿۻںیمۻاضتدۻاورۻاالتخػۻاپےئۻاجےنۻاکۻامگؿ‪،‬ۻیحطسۻوسچۻاور ّّ‬
‫ۻدتبُۻوۻوغرۻوۻ رکہنۻوہےنۻےکۻےجیتنۻںیمۻےہ۔‬
‫‪۷‬۔ۻرق آؿۻیکۻآایتۻںیمۻامہیگنہۻاورۻاالتخػۻاکۻہنۻوہان‪،‬ۻاسۻزیچۻیکۻالعتمۻےہۻہکۻاسۻاکۻےرہمشچۻاکیۻرییغتۻانذپریۻووجدۻ‬
‫ےہ ۻویکہکنۻوجۻزیچۻیھبۻدخاودنۻیکۻرطػۻےسۻےہۻوہۻقحۻوۻاثتبۻاورۻاضتد‪،‬ۻاالتخػۻاورۻانتضقۻےسۻ ّدورۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۹۳‬‬

‫‪18‬‬
 ‫وچاھتۻدرس‬

‫رقآؿۻرکمیۻیکۻوصخایصت‬
‫ِ‬
‫اکیۻابمرکۻاتکب‬
‫ِ‬ ‫ٍِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫إنا أَن َزلْنَاهُ في لَْيػلَة ُّمبَ َارَكة إنا ُكنا ُمنذ ِر َ‬
‫ين {الدخان‪}۴/‬‬
‫’’ےبکش ۻمہ ۻےن ۻا ِس ۻرقآؿ ۻوک ۻاکی ۻابمرک ۻرات ۻ(بشِ ۻدقر) ۻںیم ۻانزؽ ۻایک ۻےہ‪ً ،‬انیقی ۻمہ ہشیمہۻ‬
‫ذعابۻےسۻڈراےنۻواےلۻےھت۔‘‘‬
‫رقآؿۻرکمیۻامتؾۻاہجتۻےسۻابمرکۻےہ‪:‬‬
‫ِ‬
‫‪1‬‬
‫افل)ۻانزؽۻرکےنۻواےلۻیکۻتہجۻےس‪:‬ۻ«تَػبَ َار َؾ ال ِذي نَػز َؿ الْ ُف ْرقَا َف»‬
‫‪2‬‬
‫ب)ۻانزؽۻوہےنۻواےلۻاکمؿۻیکۻتہجۻےس‪:‬ۻ«بِبَك َة ُمبَ َاركاً»‬
‫ج)ۻانزؽۻوہےنۻواےلۻزامےنۻیکۻتہجۻےس‪« :‬فِي لَْيػلَ ٍة ُّمبَ َارَك ٍة»‬
‫‪3‬‬
‫ك ُمبَ َار ٌؾ»‬ ‫َنزلْنَاهُ إِلَْي َ‬ ‫ِ‬
‫اب أ َ‬
‫د)ۻنتمۻاورۻوہفمؾۻیکۻتہجۻےس‪:‬ۻ«كتَ ٌ‬
‫اکیۻابرکاتمۻوۻابۻتمظعۻاتکب‬
‫سوُ إِال ال ُْمطَه ُرو َف‬ ‫فِي كِتَ ٍ‬
‫اب م ْكنُ ٍ‬
‫إِنوُ لَ ُق ْرآ ٌف َك ِر ٌ‬
‫ب‬ ‫تَن ِز ٌ‬
‫يل ِّمن ر ِّ‬ ‫۝‬ ‫ال يَ َم ُّ‬ ‫۝‬ ‫وف‬ ‫يم‬ ‫۝‬

‫ين {الواقعة‪}۹۱-۸۸/‬‬ ‫ِ‬

‫ال َْعالَم َ‬
‫’’ًانیقی ۻہی ۻڑبا ۻرتحمؾ ۻاور ۻرگایم ۻرقآؿ ۻےہہک ۻوج ۻاکی ۻیفخم ۻاور ۻوپدیشہ ۻاتکب ۻںیم ۻےہ‪،‬اےس ۻاپک ۻو ۻاپزیکہۻ‬
‫ارفادۻےکۻالعوہۻوکیئۻوھچۻیھبۻںیہنۻاتکس‪،‬ۻہی اعنیملۻےکۻرپورداگرۻیکۻرطػۻےسۻانزؽۻایکۻایگۻےہ۔‘‘‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیم‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻاورۻوجۻیھبۻاسۻےسۻقلعتمۻےہۻ«كريم»ۻےس وتفیصۻایکۻایگۻےہ‪:‬‬
‫ِ‬
‫‪۶‬۔ۻدخاودن‪،‬ۻرکمیۻےہ‪:‬ۻ« َما غَر َؾ بَِربِّ َ‬
‫ك الْ َك ِر ِيم»‬
‫‪4‬‬

‫‪۳‬۔ۻرقآؿ‪،‬ۻرکمیۻےہ‪« :‬إِنوُ لَ ُق ْرآ ٌف َك ِر ٌ‬

‫يم»‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرفاقؿ‪،‬ۻآتی‪۶‬‬
‫‪2‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۷‬ۺ‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻص‪،‬ۻآتیۺ‪۳‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻااطفنر‪،‬ۻآتی‪۷‬‬

‫‪19‬‬
 ‫وؿ َك ِر ٌ‬
‫‪1‬‬
‫يم»‬ ‫اءى ْم َر ُس ٌ‬
‫‪۴‬۔ۻروس ِؽۻدخاﷺۻرکمیۻںیہ‪َ « :‬و َج ُ‬
‫‪2‬‬ ‫زنوؽۻویحۻاکۻواہطسۻ(ربجا ؑلؑ)‪،‬ۻرکمیۻےہ‪:‬ۻ«إِنوُ لََق ْو ُؿ ر ُس ٍ‬
‫وؿ َك ِر ٍيم»‬ ‫‪۵‬۔ۻ ِ‬
‫َ‬
‫ااسنؿ ۻیھب ۻرپورداگ ِر ۻاعمل ۻیک ۻرتہبنی ۻولخمؼ ۻوہےن ۻےک ۻونعاؿ ۻےس‪ ،‬ۻومر ِد ۻرکاتم ۻرقار ۻاپای ۻےہ‪ :‬ۻ« َو لََق ْد َكرْمنَا بَنِي‬
‫آد َـ»‪ 3‬رضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻا جۻاہغالک ۻےکۻ ہبطۻرب‪۶۶۳‬ۻںیم‪،‬ۻالہِۻتیبۻمہیلعۻاالسلؾۻوکۻ’’رکامئۻارقلآؿ‘‘ ےسۻایدۻرکےتۻ‬ ‫َ‬
‫رقآؿۻرکمیۻرفدۻاورۻاعمرشےۻیکۻسعتۻوۻرکاتمۻیکۻاچیبۻےہ۔ۻا ِسۻںیمۻرظنۻرکان‪،‬ۻا ِسۻیکۻالتوتۻاورۻا ِےسۻ‬
‫ںیہ۔ۻیجۻاہں!ۻ ِ‬
‫ۻدتبۻاور ۻوغرۻو ۻ رکۻرکانۻاورۻا ِسۻےسۻتحیصنۻانیل‪،‬ۻااسنؿۻےک ّۻردشۻوۻاعتیلۻاورۻرکاتم ۻاکۻومبجۻےہ‪:‬ۻ«إِنوُ‬
‫ظفحۻرکان‪،‬ۻا ِسۻںیم ّّ ُ‬
‫لَ ُق ْرآ ٌف َك ِر ٌ‬
‫يم»‬
‫رقآؿ ۻرکمی‘‘ ےک ۻاایتمزات ۻاور ۻوصخایصت ۻےک ۻاکی ۻ ےّص ۻوک ۻریسفت ۻونر ۻںیمۻ‬
‫ِ‬ ‫رپورداگ ِر ۻاعمل ۻےک ۻا ِس ۻاجدواین ۻزجعمے ’’‬
‫وسر ٔہۻویسنۻیکۻآتیۻرب‪۴۹‬ۻیکۻریسفتۻےکۻذلیۻںیمۻا ِسۻرطحۻایبؿۻایکۻایگۻےہ‪:‬‬
‫اس ل ُك ْم َو‬ ‫ِ‬
‫‪۶‬۔ۻ رصتخمۻاملکتۻںیمۻدنلبۻوۻابالۻاعمرػۻاکۻرقارۻدانی‪:‬ۻےسیجۻایمںۻویبیۻےکۻابرےۻںیمۻریبعتۻرکاتۻےہ‪:‬ۻ« ُىن لبَ ٌ‬
‫اس ل ُهن»‪ 4‬وعرںیتۻاہمتراۻابلسۻںیہۻاورۻمتۻرمدۻاّؿۻاکۻابلسۻوہ۔ۻریغِۻالہٰیۻدقروتںۻیکۻیتسُسۻوۻانوتاینۻوکۻایبؿۻرکےنۻ‬ ‫ِ‬
‫أَنتُ ْم لبَ ٌ‬
‫ےکۻےیل‪،‬ۻاںیہنۻڑکمیۻےکۻاجےلۻےکۻاسھتۻہیبشتۻدیۻیئگۻےہۻاورۻایۻہیۻہکۻاںیہنۻاکیۻیھکمۻکتۻقلخۻرکےنۻےسۻاعزجۻوۻانوتاؿۻ‬
‫‪5‬‬
‫رقارۻداتیۻےہ‪« :‬لَن يَ ْخلُ ُقوا ذُبَاباً»‬
‫‪۳‬۔ۻالکؾۻیکۻریشینیۻاورۻوفنذ‪:‬ۻرقآؿۻارگۻزہارۻابرۻیھبۻالتوتۻایکۻاجےئۻوتۻرُپاانۻاورۻہنہُۻںیہنۻوہات‪،‬ۻہکلبۻرہۻابرۻوکیئۻہنۻوکیئۻاینۻ‬
‫ہتکنۻاتلمۻےہ۔‬
‫‪۴‬۔ۻالکؾۻیکۻاخصۻآگنہۻاورۻومیقیس‪:‬ۻرقآؿۻےکۻاملکتۻیکۻآوازۻاورۻآگنہ‪،‬ۻت صوصۻےہۻاورۻارگۻرقآؿۻیکۻوکیئۻآتی‪،‬ۻ‬
‫مش‬
‫ۻرواایتۻوصعمنیمۻمہیلعۻاالسلؾۻےکۻدرایمؿۻر)ھۻدیۻاجےئۻوتۻوہۻ حّصۻوۻنّیعمۻ‬
‫ِ‬ ‫یسکۻیھبۻرعبۻزابؿۻےکۻالکؾۻےکۻدرایمؿۻای‬
‫وہیتۻےہ۔‬
‫ل‬
‫‪۵‬۔ ۻرقآؿ ۻیک ۻاجتیعم‪ :‬ۻادتسالؽ ۻو ۻرُباہؿ ۻےس ۻرضب ۻا ََّ ََّل ۻکت‪ ،‬ۻداین ۻےس ۻآرخت ۻکت‪ ،‬ۻو ۻ زی ۻاخدناین‪ ،‬ۻاقونین‪ ،‬ۻسایی‪،‬ۻ‬
‫اظنیمۻ(رکسعی)‪،‬ۻاصالیقۻاورۻاتریخیۻاسملئۻوریغہۻبسۻےکۻبسۻاسۻںیمۻوموجدۻںیہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻ ّداخؿ‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬

‫‪ 2‬وسر ٔہۻحہق‪،‬ۻآتی‪۵۱‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۸۱‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۹۸‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻجح‪،‬ۻآتی‪۸۴‬‬

‫‪21‬‬
 ‫م‬
‫‪۶‬۔ ۻتقیقح ۻامنیئ‪ :‬ۻرقآؿ ۻےک ۻافممیہ ۻدحس ۻو ۻامگؿ ۻاور ۻادنازوں ۻرپ ۻ َتنی ۻو ۻاوتسار ۻںیہن ۻںیہ‪ ،‬ۻیتح ۻہک ۻاِس ۻیک ۻدااتسںینۻ‬
‫اورۻےّصقۻیھبۻدنتسمۻاورۻوایعقۻںیہ۔‬
‫‪۷‬۔ ۻومعتیم ۻاک ۻاحلم ۻوہان‪ :‬ۻولگ ۻ س ۻحطس ۻ رکی ۻےک ۻامکل ۻوہں ۻاور ۻاہجں ۻیھب ۻرےتہ ۻوہں‪ ،‬ۻوہ ۻاِس ۻاتکب ۻےس ۻہرہہ ۻ دنۻ‬
‫ص‬ ‫ص‬‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫تح‬
‫وہےتۻںیہۻاورۻرقآؿۻوکیئۻ یۻاورۻاہمراہنۻادنازۻیکۻاتکبۻںیہنۻےہ۔‬
‫‪۸‬۔ۻادبیۻاورۻاجوداین‪:‬ۻینتجۻیھبۻااسنونںۻاورۻولعؾۻوۻاعمرػۻیکۻ رمۻسگریتۻاجریہۻےہ‪،‬ۻرقآؿۻےکۻزایدہۻےسۻزایدہۻاےرارۻ‬
‫اظرہۻوہےتۻاجرےہۻںیہ۔‬
‫‪۹‬۔ۻریحتۻازیگنۻرتیق‪:‬ۻتہبۻزایدہۻدنمشۻرےنھکۻاورۻرثکتۻےسۻولمحںۻےکۻابووجد‪،‬ۻاینپۻا ِسۻوطالینۻّدمتۻںیم ِ‬
‫ۻرقآؿۻرکمیۻ‬
‫ےنۻبسۻےسۻزایدہ ّۻردشۻوۻرتیقۻیکۻےہ۔‬
‫ۻرقآؿۻرکمیۻا اسۻزجعمہۻےہۻوجۻبسۻااسنونںۻےکۻاایتخرۻںیمۻےہۻویکہکنۻہیۻرقآؿ‪،‬ۻالکؾۻاورۻ‬
‫ۺ۔ۻا اسۻزجعمہۻوجۻاایتخرۻںیمۻےہ‪ِ :‬‬
‫ہملکۻیکۻونعۻےسۻےہۻوجۻبسۻےکۻاایتخرۻںیمۻںیہ۔‬
‫‪۶۱‬۔ۻرقآؿۻومعظہۻوۻتحیصنۻیکۻاتکبۻیھبۻےہۻاورۻدوتسرۻوۻاقونؿۻیکۻاتکبۻیھب۔‬
‫‪۶۶‬۔ۻاےسیۻرفدۻیکۻزابؿۻرپۻاجریۻوہاۻےہۻ سۻےنۻیسکۻےکۻاپسۻدرسۻںیہنۻزپاھۻاورۻملعۻےسۻ ّدورۻاداتدہۻالعےۻےسۻقلعتۻ‬
‫راتھکۻاھت۔‬
‫‪۶۳‬۔ۻاِسۻےسۻہنۻوکیئۻزیچۻمکۻاورۻہنۻیہۻوکیئۻزیچۻزایدہۻوہیئۻےہۻاورۻہیۻاتکبۻرحتفیۻےسۻوفحمظۻےہ۔‬
‫‪۶۴‬۔ۻرقآؿۻافشۻوۻرتمحۻاکۻابثعۻےہ۔ۻاِسۻدواۻاکۻبیبط‪،‬ۻمہۻوکۻیھبۻاجاتنۻےہۻاورۻںیمہۻدوتسۻیھبۻراتھکۻےہۻاورۻا ِسۻےکۻ‬
‫ےخسنۻاکۻہجیتنۻیھبۻادبیۻےہۻاورۻاِسۻیکۻوکیئۻریظنۻںیہنۻےہ۔‬
‫رقآؿۻاکۻااجعز‬
‫ات و ا ْدعُواْ م ِن استَطَ ْعتُم ِّمن ُد ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫وف‬ ‫َ ْ‬ ‫أ َْـ يَػ ُقولُو َف افْػتَػ َراهُ قُ ْل فَأْتُواْ ب َع ْش ِر ُس َوٍر ِّمثْلو ُم ْفتَػ َريَ َ‬
‫ين {هود‪}۶۴/‬‬‫الل ِّو إِف ُكنتُم ِ ِ‬
‫صادق َ‬
‫ْ َ‬
‫’’ای ۻہی ۻہک ۻوہ ۻولگ ۻےتہک ۻںیہ‪ :‬اِس ۻ(دمحمؐ) ۻےن ۻہی ۻرقآؿ ۻ(اینپ ۻرطػ ۻےس) ۻزگھ ۻایل ۻےہ! ۻوت ۻاےۻ‬
‫ربمغیپﷺ ۻآپ ۻہہکۻدےئجی‪ :‬ۻارگ ۻمتۻولگۻ(اینپۻاِسۻابتۻںیم) ۻےچسۻوہۻوتۻمتۻیھبۻا ِسۻیک ۻامدنن ۻدسۻ‬
‫وسرںیتۻزگھۻےکۻےلۻآؤۻاورۻ(اِسۻاکؾۻےکۻےیل)ۻاہللۻےکۻالعوہۻ سۻوکۻاچوہۻاینپۻدمدۻےکۻےئلۻنالول۔‘‘‬
‫رقآؿ‪ ،‬ۻطقف ۻاصفتح ۻو ۻنالتغ ۻیک ۻرظن ۻےس ۻیہ ۻزجعمہ ۻںیہن ۻےہ‪ ،‬ۻہکلب ۻاعمرػ‪ ،‬ۻاصنحئ ۻو ۻوماظع‪ ،‬ۻادتسالؽ ۻو ۻربانیہ‪ ،‬ۻیبیغۻ‬
‫ربخوںۻاور ۻوقانین ۻےکۻاحلظۻےس ۻیھبۻزجعمہۻےہ‪،‬ۻویکہکن ۻہلمجٔۻ« َو ا ْدعُواْ َم ِن ْ‬
‫استَطَ ْعتُم»ۻہی ۻایبؿۻرکۻراہۻےہۻہکۻہی ۻجنلیچۻامتؾۻ‬
‫ولوگںۻےکۻےیلۻےہ‪،‬ۻہنۻطقفۻاّؿۻرعوبںۻےکۻےیل‪،‬ۻوجۻرقآؿۻیکۻاصفتحۻوۻنالتغۻوکۻ ےتھجمۻںیہ‪،‬ۻاسیجۻہکۻدوےریۻآِتیۻرکہمیۻ‬

‫‪21‬‬
‫آف الَ يَأْتُو َف بِ ِمثْلِ ِو َو لَ ْو‬
‫ْج ُّن َعلَى أَف يأْتُواْ بِ ِمثْ ِل َى َذا الْ ُقر ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ت ا ِإلنس و ال ِ‬
‫ُ َ‬
‫اجتَمع ِ‬ ‫ِ‬
‫ںیمۻیھبۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻ«قُل لئ ِن ْ َ َ‬
‫نجۻاےھٹکۻوہۻاجںیئۻرھپۻیھبۻرقآؿۻیکۻامدننۻ(الکؾ)ۻںیہنۻالۻےتکس۔‘‘‬ ‫ض ُه ْم لِبَػ ْع ٍ‬
‫ض ظَ ِهيراً»‪’’ 1‬ارگۻامتؾۻاِسنۻوۻ ّ‬ ‫َكا َف بَػ ْع ُ‬
‫رقآؿ ۻےک ۻزجعمہ ۻوہےن ۻیک ۻںیتہج ۻتہب ۻی ۻںیہ‪ :‬ۻالتوت ۻںیم ۻرقآؿ ۻےک ۻاافلظ ۻیک ۻالحوت ۻو ۻریشینی ۻا ِس ۻےک ۻافممیہ ۻاکۻ‬
‫اسکیں ۻاور ۻمہ ۻآگنہ ۻوہان‪ ،‬ۻابووجد ۻا ِس ۻےک ۻہک ۻہی ۻاتکب ۻ‪ ۳۴‬ۻاسؽ ۻیک ۻوطالین ۻّدمت ۻںیم ۻانزؽ ۻوہیئ ۻےہ ۻاےسی ۻولعؾ ۻو ۻاعمرػۻ‬
‫ا ِس ۻںیم ۻایبؿ ۻوہےئ ۻںیہ ۻہک ۻنج ۻیک ۻاّس ۻوتق ۻوکیئ ۻربخ ۻیہ ۻہن ۻیھ ۻدعب ۻںیم ۻواعق ۻوہےن ۻواےل ۻاّومر ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻشیپۻ‬
‫ۻ(زنوؽۻرقآؿۻےکۻوتق)ۻوکیئۻارثۻوۻاشنؿۻابیقۻہنۻاھت ۻااسنؿۻیکۻ‬
‫وگیئ ۻذگہتشۻاوقاؾۻیکۻاترخیۻےکۻابرےۻںیمۻربخںیۻہکۻنجۻاک ِ‬
‫ارفنادی ۻاور ۻاامتجیع ۻزدنیگ ۻےک ۻامتؾ ۻ ولہپؤں ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻاجعم ۻاور ۻاکلم ۻوقانین ۻاک ۻایبؿ ۻرکان ۻذگہتش ۻامتؾ ۻدصویں ۻےکۻ‬
‫ک‬
‫دوراؿ‪،‬ۻرحتفی‪،‬ۻرییغتۻوۻدبتّؽ‪،‬ۻوبدیسیگۻوۻ ہَگیۻاورۻرفاومشۻےیکۻاجےنۻےسۻوفحمظۻرانہ۔‬
‫ا ِسۻدقرۻفیفختۻاورۻجنلیچۻںیمۻیمکۻرکےنۻےکۻابووجد‪،‬ۻرشبۻرقآؿۻیکۻامدننۻالکؾۻالےنۻےسۻاعزجۻےہ۔ۻرقآؿۻاکیۻہگجۻرفاماتۻ‬
‫آف»‪ ،‬ۻدوےری ۻہگج ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻ’’اِس ۻرقآؿ ۻیکۻ‬‫ےہ‪’’ :‬وپرے ۻاِس ۻرقآؿ ۻیک ۻامدنن ۻےل ۻآؤ‘‘‪«:‬أَف يأْتُواْ بِ ِمثْ ِل َى َذا الْ ُقر ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫دس ۻ(‪ )۶۱‬ۻوسروتں ۻیک ۻامدنن ۻےل ۻآؤ‘‘‪« :‬فَأْتُواْ بِ َع ْش ِر ُس َوٍر ِّمثِْل ِو»‪ ،‬ۻاور ۻرسیتی ۻہگج ۻزمدی ۻراعتی ۻو ۻفیفخت ۻدےتی ۻوہےئۻ‬
‫ِِ ‪2‬‬
‫ورةٍ ِّمن ِّمثْلو»‬
‫سَ‬
‫ِ‬
‫رفاماتۻےہ‪:‬ۻ’’اِسۻرقآؿۻیکۻامدننۻ(طقف)ۻاکیۻوسرہۻےلۻآؤ‘‘‪«:‬فَأْتُواْ ب ُ‬
‫اسۻاسریۻفیفختۻاورۻراعتی ۻےک ۻالعوہ‪،‬ۻفلتخمۻمسق ۻےکۻوادارۻاورۻرحتکیۻرکےنۻواےلۻوعالمۻیھب ۻاامعتسؽۻےیک ۻںیہ۔ۻ‬
‫اکیۻاقمؾۻرپۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻ’’ارگۻامتؾۻنجّۻوۻاسنۻاکیۻدوےرےۻیکۻتشپۻانپیہۻاورۻدمدۻرکےنۻےکۻےیلۻاےھٹکۻیھبۻوہۻاجںیئ‪،‬ۻرھپۻ‬
‫یھبۻاسۻیکۻلثمۻںیہنۻالۻےتکس۔‘‘ۻدوےرےۻاقمؾۻرپۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻ’’ ّروےئۻزنیمۻےکۻامتؾۻرکفتموںۻاورۻدادنمشنوںۻوکۻیھبۻدوعتۻ‬
‫دےۻول‪،‬ۻنکیلۻرھپۻیھبۻرہسگۻرقآؿۻیکۻلثمۻںیہنۻالۻےتکس۔‘‘‬
‫اترخیۻےن ۻیھبۻاِسۻابتۻوکۻاثتب ۻایکۻےہۻہکۻوہۻدنمش ۻںوہنںۻےنۻاالسؾۻےکۻصالػۻتہبۻزایدہ ۻوگنجں ۻیکۻآگۻڑھباکیئۻ‬
‫اورۻفلتخمۻاسزںیشۻںیک‪،‬ۻنکیلۻرہسگۻرقآؿۻیکۻاکیۻوسرہۻیکۻامدنن ۻیھبۻوکیئۻوسرہ ۻہنۻالےکس‪،‬ۻایک ۻزجعمہۻاسۻےکۻالعوہۻوکیئ ۻاورۻ‬
‫زیچۻےہ؟‬
‫رقآینۻدااتسونںۻاکۻرفؼ‬
‫نت ِمن قَػ ْب ِل ِو‬ ‫ص بِ َما أ َْو َح ْيػنَا إِلَْي َ‬
‫ك َى َذا الْ ُق ْرآ َف َو إِف ُك َ‬ ‫ص ِ‬
‫َح َس َن الْ َق َ‬
‫كأْ‬‫ص َعلَْي َ‬‫نَ ْح ُن نَػ ُق ُّ‬
‫ين {يوسف‪}۴/‬‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫لَم َن الْغَافل َ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۹۹‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۴‬‬

‫‪22‬‬
 ‫آپ ۻےکۻ‬ ‫’’(اے ۻربمغیپﷺ!) ۻمہ ۻا ِس ۻرقآؿ ۻےک ۻذرہعی ۻ س ۻیک ؐ‬
‫ۻآپ ۻیک ۻرطػ ۻویح ۻیک ۻیئگ ۻےہ‪ ،‬ۻ ؐ‬
‫آپۻاسۻےسۻےلہپۻ(ا ِسۻدااتسؿۻےسۻابلکل)ۻ‬
‫اسےنمۻاکیۻرتہبنیۻدااتسؿۻایبؿۻرکرےہۻںیہ‪ ،‬دراحالہکنۻ ؐ‬
‫ےبۻربخۻےھت۔‘‘‬
‫رقآینۻدااتسونںۻاکۻدوےریۻدااتسونںۻےسۻرفؼ‪:‬‬
‫ص»‬‫‪۶‬۔ۻدااتسؿۻایبؿۻرکےنۻواالۻدخاودنۻاعتمؽۻےہ‪:‬ۻ«نَ ْح ُن نَػ ُق ُّ‬
‫ت بِ ِو فُػ َؤ َ‬ ‫ك ِم ْن أَنبَاء ُّ‬
‫‪1‬‬
‫اد َؾ»‬ ‫الر ُس ِل َما نػُثَبِّ ُ‬ ‫ص َعلَْي َ‬
‫‪۳‬۔ۻرقآینۻدااتسںینۻابۻدصقمۻںیہ‪:‬ۻ«نػ ُق ُّ‬
‫ك نَػبَأ َُىم بِال َ‬
‫‪2‬‬
‫ْح ِّق»‬ ‫ص َعلَْي َ‬ ‫‪۴‬۔ۻرقآینۻدااتسںینۻقحۻوۻتقیقحۻرپۻینبمۻںیہ‪،‬ۻہنۻہکۻایخؽۻوۻّوصترۻرپ‪:‬ۻ«نَ ْح ُن نَػ ُق ُّ‬
‫‪3‬‬
‫‪۵‬۔ۻرقآینۻدااتسںینۻملعۻیکۻاینبدۻرپۻںیہ‪،‬ۻہنۻہکۻدحسۻوۻامگؿۻیکۻاینبدۻرپ‪:‬ۻ«فَػلَنَػ ُقصن َعلَْي ِهم بِ ِعل ٍْم»‬
‫ت‬ ‫تف ّک‬
‫‪۶‬۔ۻرقآینۻدااتسںینۻ رُۻاکۻوہلیسۻںیہ‪،‬ۻہنۻہکۻ حیّّئرُۻوۻےررگداینۻاک‪:‬ۻ«فَاق ُ‬
‫‪4‬‬
‫ص لَ َعل ُه ْم يَػتَػ َفك ُرو َف»‬
‫ص َ‬ ‫ْص ِ‬
‫ص الْ َق َ‬
‫‪5‬‬
‫ص ِه ْم ِع ْبػ َرةٌ»‬ ‫‪۷‬۔ۻرقآینۻدااتسںینۻربعتۻاکۻذرہعیۻںیہ‪،‬ۻہنۻہکۻوتقۻذگراینۻاک‪:‬ۻ«لََق ْد َكا َف فِي قَص ِ‬
‫َ‬
‫رقآؿۻزپےنھۻواولںۻیکۻاوناع‬
‫استَ ِمعواْ لَوُ و أ ِ‬ ‫ِ‬
‫َنصتُواْ لَ َعل ُك ْم تُػ ْر َح ُمو َف {األعراف‪}۳۱۵/‬‬ ‫َ‬ ‫َو إ َذا قُ ِر َ‬
‫ىء الْ ُق ْرآ ُف فَ ْ ُ‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻیک ۻالتوت ۻیک ۻاجےئ ۻوت ۻاخومش ۻوہ ۻاجؤ ۻاور ۻوغر ۻےس ۻونس‪ ،‬ۻاشدی ۻہک ۻمتۻ‬
‫’’اور ۻبج ۻیھب ۻ ِ‬
‫(رپورداگ ِرۻاعمَلۻےک)ۻومر ِدۻرتمحۻرقارۻاپؤ۔‘‘‬
‫رضحتۻاامؾۻدمحمۻابرقۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’رقآؿۻزپےنھۻواولںۻےکۻنیتۻرگوہۻںیہ‪:‬‬
‫ہعیۻاعمشۻاتھجمسۻےہۻاورۻولوگںۻرپۻوبھج ۻنبۻاجاتۻےہ‪،‬ۻدوےراۻرگوہۻرقآؿۻوک ۻطقفۻاینپۻزابؿ ۻرپۻ‬
‫اکیۻرگوہۻرقآؿۻوکۻاانپۻذر ٔ‬
‫اجریۻرکاتۻےہۻاورۻلمعۻںیمۻا ِسۻےکۻااکحؾۻیکۻراعتیۻوۻاپدساریۻںیہنۻرکاتۻےہۻاورۻرسیتاۻرگوہ‪،‬ۻوہۻےہۻوجۻرقآؿۻیکۻالتوتۻ‬
‫رکاتۻےہ‪،‬ۻاِےسۻاےنپۻدردۻیکۻدواءۻاتھجمسۻےہۻاورۻہشیمہۻرقآؿۻےکۻاسھتۻاّسنۻراتھکۻےہ‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻاِںیہنۻولوگںۻےکۻواےطسۻ‬
‫‪6‬‬
‫ےسۻذعابۻوکۻ ّدورۻرکاتۻےہۻاورۻاِںیہنۻیکۻوہجۻےسۻابرشۻانزؽۻرفاماتۻےہۻاورۻاےسیۻولگۻتہبۻیہۻمکۻاورۻاندرۻںیہ۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۶۳۱‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻفہک‪،‬ۻآتی‪۶۴‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۸‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۸۷‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻویفس‪،‬ۻآتی‪۶۶۶‬‬
‫‪ 6‬اکیف‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪۷۳۸‬‬

‫‪23‬‬
 ‫اپوچناںۻدرس‬

‫داع‬
‫داعۻیکۻاتیمہ‬
‫ؼ يَ ُكو ُف لَِزاماً {الفرقان‪}۸۸/‬‬
‫س ْو َ‬ ‫ِ‬
‫قُ ْل َما يَػ ْعبَأُ ب ُك ْم َربِّي لَ ْوَال ُد َعا ُؤُك ْم فَػ َق ْد َكذبْػتُ ْم فَ َ‬
‫’’اے ۻربمغیپﷺ) ۻآپ ۻہہک ۻدےئجی ۻہک ۻارگ ۻاہمتری ۻداعںیئ ۻہن ۻوہں ۻوت ۻریمے ۻرپورداگر ۻوک ۻیھب ۻاہمتریۻ‬
‫ۻروسؽۻیک)ۻًانیقیۻمتۻےن ۻذکتبیۻیکۻےہ‪،‬‬
‫وکیئۻرپواۻںیہنۻےہۻ(ویکہکنۻاہمتراۻامیضۻان اۻںیہنۻےہ‪،‬ۻاسۻےک ؐ‬
‫سپۻرقنعبیۻاہمترےۻالٹھجےنۻاکۻذعابۻاہمترےۻدانمۻریگۻوہۻاگ۔‘‘‬
‫ہملکۻ« َعبأ» ’’وزؿۻاورۻینیگنس‘‘ ےکۻینعمۻںیمۻےہۻاورۻہلمجۻ« َما يَػ ْعبَأُ بِ ُك ْم َربِّي»ۻینعیۻدخاودنۻاعتمؽۻاہمترےۻےیلۻیسکۻ‬
‫وزؿۻاورۻارزشۻاکۻاقلئۻںیہنۻےہ‪،‬ۻرگمۻاہمتریۻداعۻاورۻدابدتۻےکۻاسےئۻںیم۔‬
‫ا ہتبۻہملکٔۻ« ُد َعا ُؤُك ْم»ۻےکۻےیلۻدوۻرطحۻےکۻینعمۻایبؿۻوہےئۻںیہ‪:‬ۻاکیۻرضتّعۻوۻزاری‪،‬ۻرازۻوۻاینزۻاورۻداعۻرکان‪،‬ۻوجۻدخاودنۻ‬
‫اعمَلۻیکۻانعتیۻاورۻفطلِۻاخصۻےہ‪،‬ۻاسیجۻہکۻدحثیۻںیمۻایبؿۻوہاۻےہ‪:‬ۻ’’وجۻصخشۻالہِۻداعۻاورۻرازۻوۻاینزۻوہ‪،‬ۻوہۻالہکۻںیہنۻوہۻ‬
‫اگ۔‘‘‪ 1‬اسۻےیلۻاسۻرگوہۻےسۻوجۻالہِۻداعۻاورۻالہِۻرازۻوۻاینزۻںیہنۻںیہ‪،‬ۻاکشتیۻرکاتۻےہۻہکۻمتۻولوگںۻےنۻقحۻوکۻالٹھجایۻاورۻداعۻ‬
‫وۻانماجتۻرکےنۻےکۻاجبےئ ّۻبوں‪،‬ۻوہاےئۻاسفنینۻاورۻاطوغوتںۻےکۻےھچیپۻےلچۻےئگ‪،‬ۻسپۻا ِسۻاکۻا تاؾۻرضورۻدوھکیۻےگ۔‬
‫دوےرا ۻینعم ۻرپورداگ ِر ۻاعمَل ۻاک ۻولوگں ۻوک ۻالُبان ۻاور ۻدوعت ۻدانی ۻےہ ۻویکہکن ۻتنِ ۻالہٰی ۻولوگں ۻوک ۻقح ۻیک ۻدوعت ۻدانی ۻاور ۻاّؿ ۻرپۻ‬
‫اامت ِؾ ۻتجح ۻرکان ۻےہ۔ ۻوہ ۻزیچ ۻوج ۻااسنؿ ۻوک ۻربرت ۻاور ۻارزدنمش ۻوموجد ۻانبیت ۻےہ‪ ،‬ۻویہ ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیک ۻدوعت ۻاک ۻوبقؽ ۻرکان ۻےہ‪،‬ۻ‬
‫نکیلۻمتۻولوگںۻےنۻدوعتۻوکۻوبقؽۻںیہنۻایکۻاورۻاِےسۻالٹھجای‪،‬ۻسپۻمتۻےسۻیسکۻ ریۻوۻیکینۻیکۻوکیئۻاّدیمۻںیہنۻےہۻاورۻمتۻاےنپۻلمعۻ‬
‫ےکۻا تاؾۻوکۻوچنہپۻےگ۔‬
‫اإلنس إِال لِيػ ْعب ُد ِ‬
‫وف»‪’’ 2‬اورۻںیمۻےنۻ ّ‬ ‫ِ‬ ‫دخاودنۻاعتمؽۻاکیۻاقمؾۻرپۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻ«و ما َخلَ ْق ُ ِ‬
‫نجۻوۻاسنۻ‬ ‫َُ‬ ‫ت الْجن َو ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫وکۻرصػۻاینپۻدابدتۻےکۻےیلۻدیپاۻایکۻےہ۔‘‘ۻاورۻاِسۻآِتیۻرکہمیۻںیمۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻ’’ارگۻااسنؿۻیکۻداعۻاورۻرازۻوۻاینزۻہنۻوہیت‪،‬ۻوتۻ‬
‫اسۻیکۻوکیئۻارزشۻاورۻدقرۻوۻتمیقۻہنۻیھ‪،‬ۻانبۻربۻاںیۻ’’داع‘‘ دابدتۻیکۻروحۻاورۻزغمۻےہ۔‬

‫‪ 1‬اکیف‪،‬ۻج‪،۵‬ۻص‪۳۳۹‬‬
‫‪2‬ۻوسر ٔہۻاذلارایت‪،‬ۻآتی‪۶۷‬‬

‫‪24‬‬
‫یجۻاہں!ۻابووجدۻا ِسۻےکۻہک ۻدخاودنۻرہۻزیچۻوکۻاجاتنۻےہ‪،‬ۻنکیلۻداعۻرکانۻامہراۻوہفیظۻےہ۔ۻداعۻاہجںۻیھب ۻاور ۻ سۻوتقۻیھبۻ‬
‫وہ‪،‬ۻدیفمۻےہ ۻویکہکنۻدخاودنۻاعملۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻ’’ںیمۻزندکیۻوہں‘‘‪« :‬فَِإنِّي قَ ِر ٌ‬
‫يب» اورۻارگۻیھبکۻاّسۻاکۻرہقۻوۻ‪،‬بضۻامہرےۻ‬
‫دانمۻریگۻوہاتۻےہۻوتۻہیۻامہریۻدخاودنۻاعملۻےسۻ ّدوریۻےکۻببسۻےہۻہکۻوجۻانگوہںۻیکۻوہجۻےسۻووجدۻںیمۻآیئۻےہ۔‬
‫داعۻرکےنۻواےلۻرپۻدخاودنۻیکۻانعتی‬
‫اف فَػلْيَ ْستَ ِجيبُواْ لِي َو‬
‫ُجيب َد ْعو َة الد ِاع إِذَا َد َع ِ‬
‫ادي َعنِّي فَِإنِّي قَ ِر ِ‬ ‫ك ِعب ِ‬
‫يب أ ُ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َو إِذَا َسأَلَ َ َ‬
‫لْيُػ ْؤِمنُواْ بِي لَ َعل ُه ْم يَػ ْر ُش ُدو َف {البقرة‪}۶۹۷/‬‬
‫(آپۻ‬
‫آپ ۻےس ۻریمے ۻابرے ۻںیم ۻوسا ؽ ۻرکںی ۻوت ۻ ؐ‬
‫’’اور ۻ(اے ۻربمغیپﷺ!) بج ۻریمے ۻدنبے ۻ ؐ‬
‫ہہک ۻدںی‪ ):‬ۻًانیقی ۻںیم ۻ(اّؿ ۻےس) ۻرقبی ۻوہں ‪.‬داع ۻرکےن ۻواےل ۻیک ۻداع ۻوک‪ ،‬بج ۻوہ ۻ ےھج ۻاکُپرات ۻےہ ۻاتۻ‬
‫وہں‪ ،‬سپ ۻھجم ۻےس ۻیہ ۻبلط ۻوبقتیل ۻرکںی ۻاور ۻھجم ۻرپاامیؿ ۻےل ۻآںیئ‪ ،‬ۻاشدی ۻہک ۻوہ ّۻردش ۻو ۻدہاتی ۻاپۻ‬
‫اجںیئ۔‘‘‬
‫داع ۻرکےن ۻواال‪ ،‬ۻا ِس ۻدقر ۻرپورداگ ِر ۻاعمَل ۻاک ۻومر ِد ۻفطل ۻو ۻانعتی ۻرقار ۻاپات ۻےہ ۻہک ۻاِس ۻآِتی ۻرکہمی ۻںیم‪ ،‬ۻدخاودن ۻاےنپۻ‬
‫دنبےۻرپۻاےنپۻفطلۻوۻانعتیۻےکۻابرےۻںیم‪،‬ۻاےنپۻآپۻےسۻاستۻرمہبتۻریبعتۻرکاتۻےہ‪:‬ۻاورۻبجۻریمےۻدنبےۻریمےۻ‬
‫ۻآپۻاؿۻےسۻہہکۻدںی‪:‬ۻںیمۻوخدۻاّؿۻےسۻرقبیۻوہںۻاورۻبجۻیھبۻوہۻ ےھجۻاکُپرےتۻںیہ‪،‬ۻںیمۻوخدۻ‬
‫ابرےۻںیمۻوسا ؽۻرکںی‪،‬ۻوت ؐ‬
‫اّؿۻیکۻداعںیئۻ(اتۻاور)ۻاجتسمبۻرکاتۻوہں‪،‬ۻسپۻوہۻریمیۻدوعتۻوکۻوبقؽۻرکںیۻاورۻھجمۻرپۻاامیؿۻےلۻآںیئ۔ۻہیۻتبحمۻآزیمۻ‬
‫قلعتۻاورۻارابتط‪،‬ۻاِسۻوصرتۻںیمۻےہۻبجۻااسنؿۻدخاودنۻاعمَلۻےکۻاسھتۻانماجتۻاورۻرازۻوۻاینزۻرکانۻاچےہ۔‬
‫وساؽ‪:‬ۻویکںۻضعبۻاواقتۻامہریۻداعںیئۻاجتسمبۻںیہنۻوہیتۻںیہ؟‬
‫يب َد ْع َو َة الد ِاع إِذَا‬ ‫ِ‬
‫وجاب‪ :‬ۻمہ ۻریسفتِ ۻزیماؿ ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ ۻہک ۻدخاودن ۻاعمل ۻاِس ۻآِتی ۻرکہمی ۻںیم ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻ«أُج ُ‬
‫اف» ’’ںیمۻوخدۻ داعۻرکےنۻواےلۻیکۻداعۻوکۻوبقؽۻرکاتۻوہںۻبجۻوہۻطقفۻھجمۻےسۻداعۻامےگنۻاورۻلمکمۻاصالصۻےکۻاسھت‪،‬ۻھجمۻ‬ ‫َد َع ِ‬

‫ےسۻ ریۻبلطۻرکے۔‘‘ۻسپۻارگۻامہریۻداعںیئۻوبقؽۻہنۻوہں ۻوتۻایۻا ِسۻیکۻوہجۻہیۻےہۻہکۻمہۻےنۻدخاودنۻاعتمؽۻےسۻ ریۻیکۻداعۻ‬

‫ںیہنۻامیگنۻےہۻاورۻدرتقیقحۻوہۻامہرےۻےیلۻرشّۻےہۻاور ۻایۻارگۻوااعقً ۻ ریۻیہۻےہ‪ ،‬ۻوتۻمہۻےن ۻدخاودن ۻےس ۻاخاصلہن ۻاورۻاصداقہنۻ‬
‫وطرۻرپۻدروخاتسۻںیہنۻیکۻاورۻیسکۻدوےرےۻےکۻاسھتۻدمدۻیبلطۻیھبۻاشلمۻریہۻےہۻاورۻایۻنکممۻےہۻہکۻامہریۻداعۻاکۻوبقؽۻرکان‪،‬ۻ‬
‫وخدۻامہریۻتحلصمۻںیمۻہنۻوہ‪،‬ۻاسیجۻہکۻرواایتۻےکۻاطمقب‪،‬ۻا ِسۻوصرتۻںیمۻاسۻداعۻےکۻاجبےئ‪،‬ۻنالںیئ ۻاورۻآافتۻمہۻےسۻ‬
‫ّدورۻوہۻاجیتۻںیہۻاورۻایۻہیۻداعۻامہرےۻلبقتسمۻایۻامہریۻآےنۻوایلۻلسنۻےکۻےیلۻذ ریہۻوہۻاجیتۻےہۻاورۻایۻرھپۻآرختۻںیمۻا ِسۻاکۻ‬
‫دتارکۻوۻربجاؿۻرکۻدایۻاجےئۻاگ۔‬
‫ّ‬

‫‪25‬‬
‫مہ ۻاوصؽ ۻاکیف ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ‪ :‬ۻوج ۻوکیئ ۻرحاؾ ۻذغا ۻاھکےئ ۻای ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻاک ۻرف ہضی ۻا تاؾ ۻہن ۻدے ۻاور ۻایۻ‬
‫تلفغۻوۻےبوتیہجۻےسۻداعۻامےگن‪،‬ۻوتۻاسۻیکۻداعۻوبقؽۻںیہنۻوہیتۻےہ۔‬
‫داعۻاکۻینعم‪،‬ۻذرہعیۻاعمشۻوکۻوھچڑۻدانیۻںیہنۻےہ‪،‬ۻہکلبۻالتشۻوۻوکششۻےکۻاسھتۻدخاودنۻاعتمؽۻرپ ّّ‬
‫ۻوتّکۻرکانۻےہ۔ۻاسۻےیلۻ‬
‫دحثیۻںیمۻآایۻےہۻہکۻ’’اکیبرۻصخشۻیکۻداعۻوبقؽۻںیہنۻوہیتۻےہ۔‘‘‬
‫ا ِس ۻآِتی ۻداع ۻاک ِ‬
‫ۻآایت ۻروزہ ۻےک ۻدرایمؿ ۻںیم ۻواعق ۻوہان‪ ،‬ۻاشدی ۻاس ۻرہگی ۻانمتبس ۻیک ۻوہج ۻےس ۻےہ‪ ،‬ۻوج ۻامہِۻدخا ۻاک ۻداع ۻےکۻ‬
‫اسھتۻےہ۔‬
‫وساؽ‪ :‬ۻابووجد ۻا ِس ۻےک ۻہک ۻدخاودن ۻاعمَل ۻےک ۻامتؾ ۻاکؾ ۻ(ااعفؽ) ۻاقونؿ ۻ دن ۻاور ۻاثتب ۻو ۻاوتسار ۻوعالم ۻو ۻوتنسں ۻیک ۻاینبد ۻرپۻ‬
‫اقمئۻںیہ‪،‬ۻوتۻرھپۻداعۻایکۻارثۻریتھکۻےہ؟‬
‫وجاب‪ :‬ۻ س ۻرطح ۻاسمرف ۻصخش ۻےک ۻامنز ۻو ۻروزے ۻاک ۻمکح‪ ،‬ۻونط ۻںیم ۻرےنہ ۻواےل ۻصخش ۻےس ۻدجا ۻےہ‪ ،‬ۻای ۻرطح ۻداعۻ‬
‫رکےن ۻواال ۻصخش‪ ،‬ۻدخا ۻےس ۻزالف ۻصخش ۻےس ۻرفؼ ۻراتھک ۻےہ ۻاور ۻدخاودن ۻاعمَل ۻیک ۻتّنس ۻےلہپ ۻصخش ۻرپ ۻفطل ۻرکان ۻےہ‪ ،‬ۻہن ۻہکۻ‬
‫ۻااطلػ ۻالہٰی ۻاحلص ۻرکےن ۻےک ۻےیل ۻااسنؿ ۻیکۻ‬
‫دوےرے ۻرپ۔ ۻیج ۻاہں! ۻدخاودن ۻےک ۻاسھت ۻداع ۻرکان ۻاور ۻمہ ۻالکؾ ۻوہان‪ ،‬ۻانعایت ۻو ِ‬
‫رظتیفۻوکۻڑباھۻداتیۻےہ۔ۻ سۻرطحۻاوایلےئۻالہٰیۻےسۻوتلُّسۻاورۻاّؿۻیکۻزایرت‪،‬ۻااسنؿۻیکۻاواضعۻوۻرشاطئۻوکۻدبتلیۻرکۻدےتیۻ‬
‫ںیہ۔ۻےسیجۻارگۻوکیئۻوھچاٹۻہچبۻاےنپۻوادلۻےکۻاسھتۻیسکۻدوعتۻرپۻاجےئۻوتۻاسۻےکۻاسھتۻااہظ ِرۻتبحم‪،‬ۻاسۻےسۻزایدہۻوہۻاگۻہکۻ‬
‫ارگ ۻوہ ۻاالیک ۻاِس ۻدوعت ۻںیم ۻرشکی ۻوہات۔ ۻانب ۻرب ۻاںی ۻداع‪ ،‬ۻزایرت ۻاور ۻوتلُّس‪ ،‬ۻاواضع ۻو ۻرشاطئ ۻدبتلی ۻوہےن ۻاک ۻومبج ۻےتنبۻ‬
‫ۻسںۻےکۻوتڑےنۻاک۔‬‫ںیہ‪،‬ۻہنۻہکۻیعطقۻالہٰی ّ و‬
‫داعۻےکۻآداب‬
‫ادتِي َسيَ ْد ُخلُو َف َج َهن َم‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اؿ ربُّ ُكم ا ْدعُونِي أ ْ ِ‬
‫ين يَ ْستَ ْكبِ ُرو َف َع ْن عبَ َ‬
‫ب لَ ُك ْم إف الذ َ‬
‫َستَج ْ‬ ‫َو قَ َ َ ُ‬
‫ِ‬
‫ين {غافر‪}۷۱/‬‬ ‫َداخ ِر َ‬
‫’’اورۻاہمترےۻرپورداگرۻےنۻرفامایۻےہ‪:‬ۻھجمۻےسۻداعۻرکو‪ ،‬اتہکۻںیمۻاہمترےۻےیلۻ(اہمتریۻداعۻوک)ۻوبقؽۻ‬
‫رکوں۔ ےبکش ۻوج ۻولگ ۻریمی ۻدابدت ۻرکےن ۻےس ۻ ّّ ُ‬
‫ت ۻرکےت ۻںیہ ۻوہ ۻرقنعبی ۻذتّل ۻو ۻوخاری ۻےکۻ‬
‫اسھتۻمنہجۻںیمۻدالخۻوہںۻےگ۔‘‘‬
‫داعۻےکۻھچکۻآدابۻوۻرشاطئۻںیہۻوجۻدرجۻذلیۻںیہ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫لمعۻاصحلۻےکۻاسھتۻوہ‪:‬ۻ«و يستَ ِجيب ال ِذين آمنُوا و َع ِملُوا الصالِح ِ‬
‫ات»‬ ‫‪۶‬۔ۻداع‪،‬ۻاامیؿۻاورۻ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫‪1‬‬
‫ِّين»‬ ‫ِِ‬
‫ين لَوُ الد َ‬
‫‪۳‬۔ۻداع‪،‬ۻاصالصۻےکۻاسھتۻوہ‪:‬ۻ«فَا ْدعُوا اللوَ ُم ْخلص َ‬

‫‪1‬‬
‫وشری‪،‬ۻآتی‪۳۷‬‬
‫وسر ٔہۻ ٰ‬
‫‪26‬‬
 ‫‪2‬‬
‫ض ُّرعاً َو ُخ ْفيَ ًة»‬
‫‪۴‬۔ۻداع‪،‬ۻرضتّعۻوۻزاریۻےکۻاسھتۻاورۻنایفخہنۻوطرۻرپۻوہ‪:‬ۻ«اُ ْدعُواْ َرب ُك ْم تَ َ‬
‫‪3‬‬
‫‪۵‬۔ۻداع‪،‬ۻوخػۻاورۻاّدیمۻےکۻاسھتۻوہ‪:‬ۻ«ا ْدعُوهُ َخ ْوفاً َو طَ َمعاً»‬
‫‪4‬‬
‫‪۶‬۔ۻداع‪،‬ۻت صوصۻاواقتۻںیمۻوہ‪:‬ۻ«يَ ْدعُو َف َربػ ُهم بِالْغَ َد ِاة َو ال َْع ِش ِّي»‬
‫ِ ‪5‬‬
‫ْح ْسنَى فَا ْدعُوهُ ب َها»‬ ‫ِِ‬
‫َس َماء ال ُ‬
‫‪۷‬۔ۻداعۻرکےنۻواالۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻےکۻاامسےئۻس ٰینۻےسۻاکُپرے‪:‬ۻ« َو للّو اْل ْ‬
‫ا ہتب ۻا ِس ۻابت ۻیک ۻرطػ ۻوتہّج ۻرینھک ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻضعب ۻاامعؽ‪ ،‬ۻےسیج ۻانگہ‪ ،‬ۻملظ ۻاور ۻمہ ۻےس ۻذعمرت ۻوخایہ ۻرکےنۻ‬
‫واولں ۻوک ۻاعمػ ۻہن ۻرکان‪ ،‬ۻداع ۻےک ۻوبقؽ ۻوہےن ۻںیم ۻراکوٹ ۻنب ۻاجےت ۻںیہ ۻای ۻضعب ۻاواقت ۻنکمم ۻےہ ۻہک ۻداع ۻیک ۻوبقتیل‪ ،‬ۻاظنؾۻ‬
‫تقلخۻوۻآرفشنیۻوکۻلتخمۻرکےنۻاکۻابثعۻوہ‪،‬ۻےسیجۻوہۻاطبلِۻملعۻوجۻرغجاایفۻےکۻااحتمؿۻںیمۻاِسۻوساؽۻےکۻوجابۻںیمۻہکۻآایۻ‬
‫حطسۻدنمسرۻدنلبرتۻےہ!ۻاورۻدعبۻںیمۻدخاودنۻاعمَلۻ‬
‫حطسِۻدنمسرۻدنلبرتۻےہۻایۻاہپڑوںۻیکۻحطس؟ۻیطلغۻےسۻوجابۻںیمۻہیۻھکلۻدےۻہکۻ ِ‬
‫ےس ۻہی ۻاچےہ ۻہک ۻوہ ۻاِؿ ۻدوونں ۻوکۻاج ۻاجب ۻرک ۻدے‪ ،‬ۻاتہک ۻوہ ۻاپس ۻوہ ۻاجےئ! ۻہرہاحؽ ۻدخاودن ۻ س ۻرطح ۻ(رہ ۻزیچ ۻرپ) ۻاقدر ۻےہ‪،‬ۻ‬
‫میکحۻیھبۻےہ۔‬
‫داعۻیکۻوبقتیلۻاورۻااجتبۻدوۻرطہفۻےہ‪،‬ۻینعیۻارگۻولگۻدخاودنۻاعمَلۻےسۻداعۻیکۻوبقتیلۻےکۻرظتنمۻںیہ‪،‬ۻوتۻرضوریۻےہۻہکۻوہۻ‬
‫وؿ إِذَا َد َعا ُكم لِ َما يُ ْحيِي ُك ْم»‪ 6‬بجۻیھبۻدخاۻاورۻ‬
‫استَ ِجيبُواْ لِل ِّو و لِلر ُس ِ‬
‫َ‬ ‫یھبۻدخاودنۻاعملۻیکۻدوعتۻوکۻوبقؽۻرکںی‪:‬ۻ« ْ‬
‫ۻایحت ۻشخب ۻبتکم ۻیک ۻرطػ ۻدوعت ۻدںی‪ ،‬ۻوت ۻتبثم ۻوجاب ۻدو ۻاتہک ۻدخاودن ۻیھب ۻاہمتری ۻداعؤں ۻوکۻ‬ ‫روسؽ ۻارکؾﷺ ۻںیہمت ِ‬
‫وبقؽۻرفامےئ۔‬
‫دخاودنۻاعملۻےکۻاامسےئۻس ٰین‬
‫ْح ْسنَى فَا ْد ُعوهُ بِ َها ‪{...‬األعراف‪}۶۹۱/‬‬ ‫ِِ‬
‫َس َماء ال ُ‬
‫َو للّو اْل ْ‬
‫’’اورۻاہللۻیہۻےکۻےئلۻرتہبنیۻانؾۻںیہ‪ ،‬سپۻاّےسۻاؿۻیہۻانومںۻےسۻاکُپروۻ۔ۻ۔ۻ۔‘‘‬
‫ارگہچۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻےکۻامتؾۻانؾۻاورۻتافتۻاےھچۻںیہۻاورۻدخاودنۻاّ ؿۻامتؾۻامکالتۻاکۻامکلۻےہۻہکۻنجۻوکۻامشرۻںیہنۻایکۻاجۻ‬
‫اتکس‪ ،‬ۻنکیل ۻرواایت ۻںیم ۻاننونے (ۺۺ) انومں ۻرپ ۻاامتعد ۻایک ۻایگ ۻےہ ۻاور ۻوج ۻصخش ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻوک ۻاِؿ ۻانومں ۻےس ۻاکُپرے ۻوتۻ‬
‫اسۻیکۻداعۻاجتسمبۻوہیتۻےہ‪،‬ۻہیۻاننونے (ۺۺ)ۻانؾۻدرجۻذلیۻںیہ‪:‬‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻزارفۻ(ومنم)‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۶‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۷‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻااعنؾ‪،‬ۻآتی‪۶۳‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۹۱‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻاافنؽ‪،‬ۻآتی‪۳۵‬‬

‫‪27‬‬
‫العلی‪،‬‬
‫السميع‪ ،‬البصير‪ ،‬القدير‪ ،‬القاىر‪ّ ،‬‬‫اْلوؿ‪ ،‬اآلخر‪ّ ،‬‬
‫الصمد‪ّ ،‬‬ ‫«اهلل‪ ،‬الو‪ ،‬الواحد‪ ،‬اْلحد‪ّ ،‬‬
‫الحی‪ ،‬الحکيم‪ ،‬العليم‪ ،‬الحليم‪ ،‬الحفيظ‪،‬‬
‫البار‪ ،‬اْلکرـ‪ ،‬الظّاىر‪ ،‬الباطن‪ّ ،‬‬
‫لی‪ ،‬الباقی‪ ،‬البديع‪ّ ،‬‬
‫االع ٰ‬
‫الرؤوؼ‪،‬‬
‫الرقيب‪ّ ،‬‬ ‫الرحيم‪ ،‬ال ّذارء‪ ،‬الرازؽ‪ّ ،‬‬
‫حمن‪ّ ،‬‬‫الر ٰ‬
‫الرب‪ّ ،‬‬
‫الحفی‪ّ ،‬‬
‫ّ‬ ‫الح ّق‪ ،‬الحسيب‪ ،‬الحميد‪،‬‬
‫الصادؽ‪،‬‬
‫شهيد‪ّ ،‬‬ ‫السبّوح‪ ،‬ال ّ‬
‫السيّد‪ُّ ،‬‬ ‫ِ‬
‫الم َهيمن‪ ،‬العزيز‪ ،‬الجبّار‪ ،‬المتکبّر‪ّ ،‬‬
‫المؤمن‪ُ ،‬‬
‫السالـ‪ُ ،‬‬
‫الرائی‪ّ ،‬‬‫ّ‬
‫الغنی‪ ،‬الغياث‪ ،‬الفاطر‪ ،‬الفرد‪ ،‬الفتّاح‪ ،‬الفالق‪ ،‬القديم‪،‬‬
‫العفو‪ ،‬الغفور‪ّ ،‬‬ ‫الصانع‪ ،‬الطّاىر‪ ،‬العدؿ‪َ ،‬‬
‫ّ‬
‫المولی‪،‬‬
‫ٰ‬ ‫القوی‪ ،‬القريب‪ ،‬القيّوـ‪ ،‬القابض‪ ،‬الباسط‪ ،‬قاضی الحاجات‪ ،‬المجيد‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫الملک‪ ،‬الق ّدوس‪،‬‬
‫الضر‪ ،‬الوتر‪ ،‬النّور‪،‬‬
‫صور‪ ،‬الکريم‪ ،‬الکبير‪ ،‬الکافی‪ ،‬کاشف ّ‬‫الم ّ‬
‫المنّاف‪ ،‬المحيط‪ ،‬المبين‪ ،‬المقيت‪ُ ،‬‬
‫التواب‪ ،‬الجليل‪،‬‬‫البر‪ ،‬الباعث‪ّ ،‬‬
‫الوفی‪ ،‬الوکيل‪ ،‬الوارث‪ّ ،‬‬
‫الوىاب‪ ،‬النّاصر‪ ،‬الواسع‪ ،‬الودود‪ ،‬الهادی‪ّ ،‬‬
‫ّ‬
‫‪1‬‬
‫شافی»‬
‫شکور‪ ،‬العظيم‪ ،‬اللطيف‪ ،‬ال ّ‬
‫الجواد‪ ،‬الخبير‪ ،‬الخالق‪ ،‬خير النّاصرين‪ ،‬ال ّديّاف‪ ،‬ال ّ‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻدخاودنۻےکۻاکیۻوسۻاتنیپسیل (‪ )۶۵۶‬کتۻانؾۻذرکۻوہےئۻںیہۻاورۻرواایتۻںیمۻاننونےنۻ(ۺۺ)ۻانومںۻ‬
‫ِ‬
‫اکۻوجۻدعدۻایبؿۻوہاۻےہۻایۻاسۻےیلۻےہۻہکۻاِؿۻںیمۻےسۻضعبۻانؾ‪،‬ۻدوےرےۻانومںۻںیمۻادزاؾۻاورۻقیبطتۻیکۻاقتیلبۻرےتھکۻںیہ‪،‬ۻایۻ‬
‫رمادۻہیۻےہۻہکۻہیۻاننونےۻ(ۺۺ)ۻانؾۻرقآؿۻںیمۻیھبۻایبؿۻوہےئۻںیہ‪،‬ۻہنۻہیۻہکۻطقفۻاننونےۻ(ۺۺ)ۻیہۻانؾۻوہں۔ۻضعبۻرواایتۻ‬
‫اور ۻداعؤں‪ ،‬ۻےسیج ۻداعےئ ۻوجنش ۻریبک ۻںیم‪ ،‬ۻدخاودن ۻاعمَل ۻےک ۻےیل ۻدوےرے ۻانؾ ۻیھب ۻذرک ۻوہےئ ۻںیہ‪ ،‬ۻا ہتب ۻرپورداگ ِر ۻاعمل ۻےکۻ‬
‫ضعبۻاامسےئۻینسُحٰ‪،‬ۻت صوصۻآاثرۻوۻرباکتۻاورۻوصخایصتۻےکۻاحلمۻںیہ۔‬
‫ینسُحۻںیہۻہکۻامہریۻرعمتفۻےکۻ‬ ‫رضحتۻاامؾۻراضۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’دخاۻیکۻمسق!ۻمہۻالہِۻتیبؑ‪،‬ۻدخاۻےکۻوہۻاامسےئۻ ٰ‬
‫اهلل اَْالَ ْس َماءُ الْ ُح ْسنَی ال ِذ ْی َال يَػ ْقبَ ُل اهللُ ِم ْن أَ َح ٍد َع َمالً اِال‬
‫ریغبۻیسکۻاکۻیھبۻلمعۻوبقؽۻںیہنۻوہۻاگ۔‘‘‪« :‬نَ ْحن و ِ‬
‫َُ‬
‫ِ ‪2‬‬
‫بِ َم ْعرفَتنَا»‬
‫ زیۻایۻرطحۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’بجۻیھبکۻیھبۻاہمتریۻرطػۻالکشمتۻاورۻںایتخں ّۻرخۻرکںی‪،‬ۻوتۻامہرےۻو ےلیۻےسۻدخاودنۻ‬
‫ِ ‪3‬‬
‫ْح ْسنَى فَا ْدعُوهُ ب َها»‬ ‫ِِ‬
‫َس َماء ال ُ‬
‫اعمَلۻےسۻدمدۻبلطۻرکو‘‘ اورۻرھپۻرفامای‪َ « :‬و للّو اْل ْ‬
‫ف بِ ِو نَػ ْف َسوُ»‪4‬ۻاخقلۻوساےئۻا ِس ۻےکۻ‬ ‫آپۻےسۻیہۻلقن ۻوہاۻےہۻہکۻرفامای‪:‬ۻ«اِف الخالِق َال يوص ُ ِ‬
‫ص َ‬‫ف اال بِ َما َو َ‬ ‫َ َ ُ َ‬ ‫ؑ‬
‫ہکۻوجۻاسۻےنۻوخدۻاینپۻوتفیصۻوۻرعتفیۻایبؿۻیکۻےہ‪،‬ۻوتفیصۻںیہنۻایکۻاجۻاتکس ۻینعیۻمہۻاینپۻرطػۻےسۻدخاۻاکۻوکیئۻانؾۻںیہنۻ‬
‫ر)ھۻےتکس‪،‬ۻًالثمۻہیۻہکۻاّےسۻفیفعۻ(اپدکانم)‪،‬ۻاجشعۻایۻاسۻیکۻامدننۻوکیئۻانؾۻدںی۔‬

‫‪ 1‬وتدیح ؒ‬
‫ۻدصوؼ ۻافتریسۻعمجمۻاایبلؿۻوۻونرۻانیلقثل‬
‫‪ 2‬ریسفتِۻارشع ۻ ی‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۹۱‬‬
‫‪ 4‬ریسفتِۻرفاقؿ‬

‫‪28‬‬
 ‫اٹھچۻدرس‬

‫امنزۻیکۻاتیمہ‬
‫رضحتۻامقلؿۻیکۻوتیص‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ك إِف‬ ‫اصبِ ْر َعلَى َما أ َ‬
‫َصابَ َ‬ ‫يَا بػُنَي أَق ِم الص َالةَ َو أْ ُم ْر بِال َْم ْع ُروؼ َو انْوَ َع ِن ال ُْمن َك ِر َو ْ‬
‫ك ِم ْن َع ْزِـ ْاْل ُُموِر {لقمان‪}۶۸/‬‬ ‫ذَلِ َ‬
‫’’اے ۻریمے ۻےٹیب! ۻامنز ۻاقمئۻرکو‪ ،‬ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻرکو ۻاور ۻا ِس ۻراےتس ۻںیم ۻمت ۻرپۻوجۻ‬
‫ںیتبیصمۻآںیئ‪،‬ۻاّؿۻرپۻربصۻرکو‪،‬ۻےبکشۻہیۻ(ربص)ۻتہبۻڑبیۻتمہۻاکۻاکؾۻےہ۔‘‘‬
‫اِس ۻآِتی ۻرکہمی ۻںیم ۻامنز ۻاور ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻرضحت ؑ‬
‫ۻامقلؿ ۻیک ۻاےنپ ۻےٹیب ۻوک ۻتحیصن ۻیکۻ‬
‫انمتبسۻےس‪،‬ۻا ِؿۻدوۻامہۻرفاضئۻےکۻقلعتمۻرصتخمۻواضتحۻایبؿۻرکےتۻںیہ‪:‬‬

‫* امنز‪،‬ۻدخاودنۻاعمَلۻےکۻاسھتۻااسنؿۻاک ۻاسدہۻرتنی‪،‬ۻ قیمۻرتنیۻاورۻوخوصبرتۻرتنیۻ قّلعۻےہ‪،‬ۻوجۻامتؾۻآامسینۻادایؿۻںیمۻراہۻ‬

‫ےہ۔‬

‫* امنز‪،‬ۻوہۻاہنتۻدابدتۻ ےہۻہکۻ سۻےکۻاجبالےنۻےسۻےلہپۻافسرشۻیکۻیئگۻےہۻہکۻولوگںۻںیمۻےسۻبسۻےسۻوخوصبرتۻآوازۻ‬

‫واالۻصخش‪،‬ۻیسکۻدنلبۻاقمؾۻرپۻاجرکۻابآوا ِزۻدنلبۻہیۻاعشرۻدے‪:‬ۻ« َحی َعلی الصالةِ‪َ ،‬حی َعلی ال َف ِ‬
‫الح‪َ ،‬حی َعلی َخي ِر‬
‫الع َمل»ۻاورۻاینپۻاذاؿۻیکۻآوازۻےسۻوکستۻوکۻوتڑۻڈاےلۻاورۻاخصلۻاالسیمۻااکفرۻاکۻاکیۻرمہبتۻرھپۻےسۻاالعؿۻرکےۻاورۻزالفۻ‬
‫َ‬
‫ۻ(وخابۻتلفغۻےس)ۻدیبارۻرکے۔‬
‫ِ‬ ‫ارفادۻوک‬

‫* امنزۻاسۻدقرۻامہۻےہۻہکۻرضحتۻاربامیہۻہیلعۻاالسلؾۻاینپۻویبیۻ(رضحتۻاہرج ؑہ)ۻاورۻاےنپۻرفزدنۻ(رضحتۻاامسؑلیؑ)ۻوکۻہکۻ‬
‫ےکۻےبۻآبۻوۻایگہۻرحصاءۻںیمۻرہھٹاےنۻےکۻاےنپۻدصقمۻوک‪،‬ۻامنزۻاکۻاقمئۻرکانۻرقارۻدےتیۻںیہ‪،‬ۻہنۻہکۻرمامسۻجحۻیکۻادایگیئ۔‬

‫* اامؾۻنیسحۻہیلعۻاالسلؾۻےنۻاعوشرۻےکۻدؿۻرہظۻےکۻوتق‪،‬ۻدوۻرتعکۻامنزۻیکۻادایگیئۻےکۻےیل‪،‬ۻاےنپۻ ٔ‬
‫ہنیسۻابمرکۻوکۻدنمشۻ‬
‫ےکۻریتوںۻیکۻڈاھؽۻانبای۔‬

‫*ۻ ِ‬
‫رقآؿۻرکمیۻ(ںیمۻدخاودنۻاعتمؽ)ۻرضحتۻاربامیہۻاورۻرضحتۻاامسؑلیۻامہیلعۻاالسلؾۻوکۻمکحۻداتیۻےہۻہکۻوہۻدجسمۻارحلاؾۻوکۻامنزۻ‬
‫ۻرضحت ۻزرکای‪ ،‬ۻرضح ِ‬
‫ت ۻرممی‪،‬ۻ‬ ‫ِ‬ ‫زپےنھ ۻواولں ۻےک ۻےیل ۻایتر ۻاور ۻاپک ۻرکںی۔ ۻیج ۻاہں! ۻامنز ۻا ِس ۻدقر ۻاتیمہ ۻیک ۻاحلم ۻےہ ۻہک‬
‫ۻرضحتۻاامسؑلیۻمہیلعۻاالسلؾۻدجسمۻاورۻامنزۻدقعنمۻرکےنۻیکۻہگجۻےکۻدخمَگذارۻرےہۻںیہ۔‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫رضحتۻاربامیہۻاور‬
‫‪29‬‬
‫* امنز‪ ،‬ۻوالدت ۻےک ۻوتق ۻونومولد ۻےچب ۻےک ۻاکؿ ۻںیم ۻاذاؿ ۻو ۻااقتم ۻدےنی ۻےس ۻےل ۻرک ۻرمےن ۻےک ۻدعب ۻربقاتسؿ ۻںیم ۻامن ِزۻ‬
‫تیمۻزپےنھۻکت‪،‬ۻولجہۻامنۻوہیتۻےہ۔‬

‫* امنز‪ ،‬ۻامتؾ ۻاامعؽ ۻیک ۻوبقتیل ۻیک ۻ دیل ۻےہ ۻاور ۻرضحت ۻاریماوملنینم ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻاےنپ ۻاکی ۻوگر ر ۻےس ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻاےنپۻ‬
‫رتہبنیۻوتقۻوکۻامنزۻےکۻےیلۻرقارۻدوۻاورۻاجؿۻولۻہکۻاہمترےۻامتؾۻاکؾۻامنزۻیہۻےکۻرَپ ّ وتۻاورۻاسےئۻںیمۻوبقؽۻوہےتۻںیہ۔‬

‫* امنز‪،‬ۻدخاۻیکۻایدۻےہۻاورۻطقفۻدخاۻیکۻایدۻیہۻدولںۻوکۻوکسؿۻدیتیۻےہ۔‬

‫* امنز‪،‬ۻارثکۻوسروتںۻںیم‪،‬ۻبسۻےسۻڑبیۻوسرہۻ(رقبہ)ۻےسۻےلۻرکۻبسۻےسۻوھچیٹۻوسرہۻ(وکرث)ۻںیمۻایبؿۻوہیئۻےہ۔‬

‫* امنز‪،‬ۻزینیمۻوحادث‪ ،‬ۻےسیجۻززلےلۻاورۻوخانفکۻآدنویھںۻںیم ۻیھبۻاورۻآامسینۻوحادث‪ ،‬ۻےسیجۻاچدنۻاورۻوسرجۻرگنہ ۻںیمۻ‬

‫یھبۻامن ِزۻآایتۻےکۻونعاؿۻےسۻوابجۻرقارۻدیۻیئگۻےہ‪،‬ۻیتحۻہکۻبلطِۻابراؿۻےکۻےیل‪،‬ۻامن ِزۻااقستسءۻیکۻافسرشۻوہیئۻےہ۔‬

‫* امنز‪،‬ۻااسنؿۻوکۻتہبۻیۻرُباویںۻاورۻرکنماتۻیکۻا تاؾۻدیہۻےسۻرویتکۻےہ۔‬
‫امنزۻںیم‪،‬ۻامتؾۻامکالتۻیکۻرطػۻوتہجۻاورۻر تبۻرظنۻآیتۻےہ‪،‬ۻےسیج‪:‬‬
‫‪ -‬تافیئۻرھتسایئ ۻوسماک‪،‬ۻووضۻاورۻلسغۻرکےنۻںیمۻاورۻدبؿۻوۻابلسۻیکۻاپزیکیگۻںیم۔‬
‫‪ -‬رجأت‪،‬ۻاسجرتۻاورۻ(قحۻےکۻےیل)ۻآوازۻدنلبۻرکےنۻوکۻاذاؿۻےسۻےتھکیسۻںیہ۔ۻ‬
‫دیماؿۻلمعۻںیمۻرےنہۻوک‪،‬ۻاسمدجۻںیمۻاامتجعۻاورۻاےھٹکۻوہےنۻےسۻےتھکیسۻںیہ۔‬
‫ِ‬ ‫‪-‬‬
‫‪ -‬دعؽۻوۻدعاتلۻیکۻرطػۻوتہّجۻوک‪،‬ۻاعدؽۻاام ِؾۻامجتعۻےکۻااختنبۻںیمۻاپےتۻںیہ۔‬
‫‪ -‬اصالیقۻدقروںۻاورۻامکالتۻیکۻرطػۻوتہّجۻوک‪،‬ۻیلہپۻفصۻںیمۻڑھکےۻوہےنۻواولںۻےسۻایدۻرکےتۻںیہ۔‬
‫‪ -‬لقتسمۻاکیۻتمسۻےکۻتع ّئّتنۻوک‪،‬ۻ ہلبۻںیمۻسوسحسۻرکےتۻںیہ۔ۻوہدیۻاکیۻرطػۻاورۻاسیعیئۻدوےریۻرطػۻاےنپۻدابدیۻ‬
‫رمامسۻا تاؾۻدےتی ۻںیہۻاور ۻاملسمونںۻوکۻلقتسمۻوہانۻاچےی‪،‬ۻاسۻےیلۻرقآؿۻےکۻمکح ۻےکۻاطمقبۻہبعک‪ ،‬ۻاملسمونںۻاک ۻلقتسمۻ‬
‫ ہلبۻرقارۻاپاتۻےہ‪،‬ۻاتہکۻاّؿۻاکۻتہجۻریگیۻاورۻتمسۻےکۻتع ّّتئنۻںیمۻاالقتسؽۻوفحمظۻوہۻاجےئ۔‬
‫‪ -‬دوےروںۻےکۻوقحؼۻیکۻراعتیۻوک‪،‬ۻا ِسۻںیمۻدےتھکیۻںیہۻہکۻیتحۻہکۻاکیۻیبصغۻداھہگۻیھبۻامنزۻزپےنھۻواےلۻےکۻابلسۻںیمۻ‬
‫ںیہنۻوہانۻاچےی۔‬
‫‪ -‬سایتسۻیکۻرطػۻوتہّجۻاکۻاسۻوتقۻااسحسۻرکےتۻںیہۻبجۻرواایتۻںیمۻزپےتھۻںیہ‪:‬ۻوہۻامنزۻوجۻاامؾۻوصعمؾۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻ‬
‫والتیۻوبقؽۻرکےنۻےکۻاسھتۻہنۻوہ‪،‬ۻوبقؽۻیہۻںیہنۻوہیتۻےہ۔‬

‫‪31‬‬
‫‪ -‬مظنۻوۻاابضنطۻیکۻرطػۻوتہّجۻوک‪،‬ۻامن ِزۻامجتعۻیکۻمّظنمۻوفصںۻںیمۻاورۻدہشاءۻیکۻرطػۻوتہّجۻوک‪،‬ۻرتتبِۻرکنالۻںیمۻاورۻاموحؽۻیکۻ‬
‫لہ ۻدجسم ۻیک ۻاپزیکیگ ۻاور ۻاظنتف ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻدی ۻیئگ ۻافسراشت ۻاور ۻوںوتیںۻ‬
‫تافیئ ۻرھتسایئ ۻیک ۻرط ػ ۻوتہّج ۻوک‪ ،‬ۻدجسم ۻاور ۻا ِ‬
‫ںیمۻدےتھکیۻںیہ۔‬
‫ک يَػ ْوِـ ِّ‬
‫الديْ ِن» ۻںیم‪،‬ۻ(حیحص)ۻراےتسۻےکۻااختنبۻ‬ ‫‪ -‬دخاودنۻیکۻرطػۻوتہّجۻوک‪،‬ۻامتؾۻامنزۻںیم‪،‬ۻاعمدۻیکۻرطػۻوتہّجۻوک «مالِ ِ‬
‫َ‬
‫مت‬
‫َنع َ‬ ‫صرا َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫یک ۻرطػ ۻوتہج ۻوک « ِ‬
‫ين أ َ‬
‫ط الذ َ‬ ‫يم» ںیم‪ ،‬ۻاےھچ ۻاسویھتں ۻےک ۻااختنب ۻوک ۻ« َ‬ ‫المستَق َ‬
‫ط ُ‬ ‫الص َرا َ‬
‫اىدنَا ِّ‬
‫ِّ‬ ‫ض ِ‬
‫وب َعلَي ِه ْم َو الَ الضال َ‬
‫ين» ںیم‪،‬ۻوبنتۻ‬ ‫َعلَي ِه ْم» ںیم‪،‬ۻرحنمنیفۻاورۻ‪،‬بضۻدشہۻارفادۻےسۻاانتجبۻوک «غَي ِر َ‬
‫المغ ُ‬
‫اورۻالہۻتیبِۻربمغیپﷺۻیکۻرطػۻوتہّجۻوک‪،‬ۻامنزۻےکۻدہشتۻںیمۻاورۻاپزیکہۻوۻاصحلۻارفادۻیکۻرطػۻوتہّجۻوک «اَلس َال ُـ َعلَْيػنَا َو‬
‫حين» ںیمۻدےتھکیۻںیہ۔‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬
‫َعلَی عبَاد اهلل الصال َ‬
‫‪ -‬حیحصۻوۻاسملۻذغاۻیکۻرطػۻوتہّجۻوکۻا ِسۻزیچۻںیمۻدےتھکیۻںیہۻہکۻدحثیۻںیمۻواردۻوہاۻےہ‪:‬ۻ’’ارگۻوکیئۻصخشۻہشنۻآورۻزیچۻاامعتسؽۻ‬
‫رکےۻوتۻاچسیلۻ(‪)۵۱‬ۻدؿۻکتۻاسۻیکۻامنزۻوبقؽۻںیہنۻوہیتۻےہ۔‘‘‬
‫‪ -‬اظرہی ۻزتنی ۻو ۻآراشئ ۻوک ۻاس ۻںیم ۻدھکی ۻےتکس ۻںیہ ۻہک ۻاتدیک ۻیک ۻیئگ ۻےہ ۻہک ۻرتہبنی ۻابلس‪ ،‬ۻرطع ۻاور ۻزتنی ۻےس ۻامنز ۻںیمۻ‬
‫اافتسدہۻرکںیۻاورۻیتحۻہکۻوخانیتۻیھبۻاینپۻزتنیۻوۻآراشئۻیکۻزیچوںۻوکۻامنزۻںیمۻاےنپۻاسھتۻرںیھک۔‬
‫‪ -‬ازدوایجۻرواطبۻوۻاقلعتتۻ(یکۻرتہبی)ۻیکۻرطػۻوتہّجۻوک‪،‬ۻا ِسۻںیمۻدےتھکیۻںیہۻہکۻدحثیۻںیمۻایبؿۻوہاۻےہ‪:‬ۻارگۻایمںۻویبیۻ‬
‫ےکۻدرایمؿۻدکورتۻوۻاناچیقۻوہ ۻای ۻوہۻاکیۻدوےرےۻوکۻاذتیۻوۻآزار ۻدںی ۻاور ۻرُبا ۻالھبۻںیہک‪ ،‬ۻوت ۻاؿۻںیم ۻےسۻیسک ۻیکۻیھب ۻامنزۻ‬
‫وبقؽۻںیہنۻےہ۔‬
‫رقآؿۻرکمیۻیکۻضعبۻآایتۻںیمۻ’’امنز‘‘ اورۻ’’ارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنمل‘‘ اکیۻاسھتۻاےھٹکۻاورۻاکیۻدوےرےۻےسۻ‬
‫ِ‬
‫اتمرثۻذرکۻوہےئۻںیہ‪،‬ۻےسیج‪:‬‬
‫شاء َو ال ُْمن َك ِر»‪ً’’ 1‬انیقی ۻامنز‪ ،‬ۻااسنؿ ۻوک ۻرُباویں ۻاور ۻرکنمات ۻےس ۻرویتکۻ‬ ‫افل‪ :‬ۻ«إِف الص َال َة تَػ ْنػ َهى َع ِن الْ َف ْح َ‬
‫ےہ۔‘‘‬
‫ات ي ْذ ِى ْبن السيِّئَ ِ‬ ‫ِ‬
‫ات»‪ً’’ 2‬انیقیۻایکینںۻ(ےسیجۻامنز)ۻرُباویںۻوکۻانوبدۻرکۻدیتیۻںیہ۔‘‘‬ ‫ْح َسنَ ُ َ‬ ‫ب‪:‬ۻ«إِف ال َ‬
‫وؼ َو انْ َو َع ِن ال ُْمن َك ِر»‪’’ 3‬امنز ۻوک ۻاقمئ ۻرکو‪ ،‬ۻیکین ۻاک ۻمکح ۻدو ۻاور ۻرُباویں ۻےسۻ‬‫ج‪ :‬ۻ«أ َِق ِم الص َال َة و أْمر بِالْمعر ِ‬
‫َ ُْ َ ُْ‬
‫رووک۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻوبکنعت‪،‬ۻآتی‪۵۶‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۶۶۵‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻامقلؿ‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬

‫‪31‬‬
 ‫ض أَقَاموا الص َال َة و آتَػوا الزَكا َة و أَمروا بِالْمعر ِ‬ ‫د‪ :‬ۻ«ال ِذين إِف مكن ِ‬
‫وؼ َو نَػ َه ْوا َع ِن‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ ُ‬ ‫اى ْم في ْاْل َْر ِ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ال ُْمن َك ِر»‪(’’ 1‬وایعق ۻاور ۻےّچس ۻومنم ۻوت ۻوہ ۻولگ ۻںیہ) ۻںیہنج ۻارگ ۻمہ ۻزنیم ۻںیم ۻدقرت ۻاور ۻاطتق ۻدے ۻدںی ۻوت ۻوہ ۻامنز ۻاقمئۻ‬
‫رکںیۻےگ‪،‬ۻزاکتۻاداۻرکںیۻےگ‪،‬ۻویکینںۻاکۻمکحۻدںیۻےگۻاورۻرُباویںۻےسۻروںیکۻےگ۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻجح‪،‬ۻآتی‪۵۶‬‬

‫‪32‬‬
 ‫اسوتاںۻدرس‬

‫ارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنمل‬
‫اتیمہ‬
‫و لْت ُكن ِّمن ُكم أُمةٌ ي ْدعُو َف إِلَى الْ َخي ِر و يأْمرو َف بِالْمعر ِ‬
‫وؼ َو يَػ ْنػ َه ْو َف َع ِن ال ُْمن َك ِر َو‬‫َ ُْ‬ ‫ْ َ َ ُُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ك ُى ُم ال ُْم ْف ِل ُحو َف {آل عمران‪}۶۱۵/‬‬ ‫أ ُْولَئِ َ‬
‫’’اورۻمتۻںیمۻاکیۻایسیۻامجتعۻوہینۻاچےیۻوجۻ(ولوگںۻوک)ۻیکینۻیکۻدوعتۻدےۻاور ارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻ‬
‫نعۻارکنملرکےۻاورۻیہیۻولگۻوتۻ تاتۻایہتفۻںیہ۔‘‘‬
‫ارمۻابرعملوػ‪،‬ۻینعیۻایھچۻزیچوںۻیکۻنیقلتۻوۻوتیصۻاورۻیہنۻنعۻارکنمل‪،‬ۻینعیۻرُباویںۻےسۻروانکۻاورۻعنمۻرکان۔ۻاؿۻدوۻامہۻ‬
‫ۻامقلؿ ۻاےنپ ۻےٹیب ۻےس ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ«يَا بػُنَي أَقِ ِم‬
‫اّومر ۻیک ۻا تاؾ ۻدیہ‪ ،‬ۻیسک ۻاخص ۻ رم ۻیک ۻاتحمج ۻںیہن ۻےہ‪ ،‬ۻویکہکن ۻرضحت ؑ‬
‫‪1‬‬ ‫الص َال َة و أْمر بِالْمعر ِ‬
‫وؼ َو انْوَ َع ِن ال ُْمن َك ِر»‬‫َ ُْ َ ُْ‬
‫ارمۻابرعملوػ ‪،‬ۻبتکمۻےس ۻقشعۻو ۻتّبحم‪،‬ۻولوگںۻےسۻقشعۻوۻارادت‪،‬ۻاعمرشےۻیکۻالسیتمۻوکۻدوتسۻرےنھکۻیکۻالعتمۻ‬
‫ۻآزادیۻااہظرۻوۻایبؿ‪،‬ۻدینیۻریغتۻ دنیۻاورۻولوگںۻےکۻدرایمؿۻدواتسہنۻاقلعتتۻیکۻاشنین‪،‬ۻدیبارۻوۻوہایشرۻرطفت‪،‬ۻاعؾۻ‬
‫ِ‬ ‫اور‬
‫ۻدیماؿۻلمعۻںیمۻاحرضۻرےنہۻیکۻالعتمۻےہ۔‬
‫ِ‬ ‫ولوگںۻرپۻرظنۻرےنھکۻاورۻہشیمہ‬
‫ارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنمل‪،‬ۻکینۻولوگںۻیکۻوشتقی‪،‬ۻاجلہۻارفادۻیکۻآاگیہ‪،‬ۻاسفدۻےسۻروےنکۻےک ۻےیلۻدیکمہۻاورۻاکیۻ‬
‫رقآؿۻرکمیۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻ’’متۻاملسمؿۻرتہبنیۻ ّا ِۻوہ‪،‬ۻویکہکنۻمتۻارمۻ‬
‫مسقۻےکۻاامتجیعۻاابضنطۻےکۻااجیدۻرکےنۻاکۻومبجۻےہ۔ۻ ِ‬
‫‪2‬‬
‫ابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنملۻرکےتۻوہ۔‘‘‬
‫رضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’ارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنمل‪،‬ۻاعمرشےۻیکۻومعیمۻاورۻبسۻولوگںۻیکۻتحلصمۻ‬
‫ےہ۔‘‘‪ 3‬اسیجۻہکۻدوےریۻدحثیۻںیمۻزپےتھۻںیہ‪:‬ۻ’’وجۻصخشۻرُبایئۻاورۻرکنمۻوکۻہنۻروےک‪،‬ۻاےسیۻصخشۻیکۻامدننۻےہۻوجۻیسکۻزیمخۻ‬
‫‪4‬‬
‫وکۻڑسکۻرپۻوھچڑۻدےۻاتہکۻوہۻرمۻاجےئ۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻامقلؿ‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬
‫‪2‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۶۶۱‬‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪ 3‬ا جۻاہغالک ‪،‬ۻتمکح‪۳۶۳‬‬
‫‪ 4‬زنکۻاامعلؽ‪،‬ۻج‪،۴‬ۻص‪۶۸۱‬‬

‫‪33‬‬
‫ضعبۻربمغیپوںؑ‪،‬ۻےسیجۻرضحتۻداودۻاورۻرضحتۻٰیسیعۻامہیلعۻاالسلؾۻےن‪،‬ۻ ّاؿۻولوگںۻرپۻوجۻیہنۻنعۻارکنملۻںیہنۻرکےت‪،‬ۻتنعلۻ‬
‫‪1‬‬
‫یجیھبۻےہ۔‬
‫اامؾ ۻنیسح ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻاک ۻایقؾ ۻیھب ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻےک ۻےیل ۻاھت‪ :‬ۻ«اُ ِري ُد اَ ْف آمر بِالمعر ِ‬
‫وؼ َو اَ َنهی‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬
‫‪2‬‬
‫َع ِن المن َک ِر»‬
‫انگہ ۻےک ۻاقمےلب ۻںیم ۻوکست‪ ،‬ۻاخومیش ۻاور ۻےبوتیہج‪ ،‬ۻببس ۻیتنب ۻےہ ۻہک ۻانگہ ۻرکان‪ ،‬ۻاعدی ۻاور ۻومعمیل ۻوہ ۻاجےئ‪ ،‬ۻاگہنگرۻ‬
‫رجأتۻوۻاسجرتۻدیپاۻرکے‪،‬ۻمہۻدگنسؽۻوہۻاجںیئ‪،‬ۻاطیشؿۻرایضۻوۻوخونشدۻوہۻاجےئۻاورۻدخاودنۻمہۻرپۻکانبضکۻوہ۔‬
‫ۻآایتۻالہٰیۻیکۻوتنیہ ۻوہۻریہۻوہۻوتۻاّسۻلفحمۻوکۻارتعاضۻےکۻونعاؿۻاورۻادنازۻ‬
‫رقآؿۻرکمیۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻارگۻیسکۻلفحمۻںیم ِ‬
‫ِ‬
‫ےسۻرتکۻرکدو‪،‬ۻاتہکۻثحبۻاک ّۻرخۻدبؽۻاجےئ۔‬
‫ارگۻیسکۻاےھچۻاکؾۻیکۻرطػۻدوعتۻدںیۻےگۻوتۻاسۻےکۻاےھچۻاکومںۻےکۻوثابۻںیمۻمہۻیھبۻرشکیۻوہںۻےگ‪،‬ۻنکیلۻارگۻ‬
‫اسفد‪،‬ۻانگہۻاورۻارحناػۻےکۻّدمِاقملبۻاخومشۻےھٹیبۻرےہ‪،‬ۻوتۻآہتسہۻآہتسہۻاسفد‪ّ ،‬ۻردشۻرکےۻاگۻاورۻافدسۻوۻدسفمۻارفادۻولوگںۻرپۻ‬
‫احمکۻنبۻاجںیئۻےگ۔‬
‫ااسنؿۻوکۻاچےیۻہکۻانگہۻیکۻا تاؾۻدیہۻےس‪،‬ۻدیلۻوطرۻرپۻیھبۻانراتحۻوہ‪،‬ۻزابؿۻےسۻیھبۻروےکۻاورۻیہنۻرکےۻاورۻاطتقۻوۻ‬
‫اقونؿۻےکۻاامعتسؽۻرکےنۻےکۻاسھتۻیھبۻاسۻےکۻا تاؾۻاپےنۻںیمۻراکوٹۻنبۻاجےئ۔‬
‫لہ‬
‫ارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنمل‪،‬ۻدوۻا ٰیۻوےفیظۻںیہۻاورۻہی ّ‬
‫ۻوتہت‪،‬ۻےسیج‪:‬ۻدوےروںۻےکۻانگہۻاکۻمہۻےسۻوکیئۻقلعتۻںیہنۻےہ‪،‬ۻ‬
‫ولوگںۻیکۻآزادیۻوکۻبلسۻہن ۻرکںی‪،‬ۻںیمۻڈروپک‪،‬ۻزبدؽۻاورۻلاجیتلۻوہں‪،‬ۻاکیۻلوھؽۻےسۻوتۻراہرۻںیہنۻآیت‪،‬ۻٰیسیعۻاےنپۻدنیۻرپۻ‬
‫اورۻومٰیسۻاےنپۻدنیۻرپ‪،‬ۻںیمہۻاکیۻربقۻںیمۻوتۻںیہنۻراھکۻاجےئۻاگ‪،‬ۻدوےرےۻولگۻںیہۻوتۻںیمۻیہۻویکںۻارمۻابرعملوػۻرکوں؟‪،‬ۻ‬
‫یہنۻنعۻارکنملۻرکےنۻےسۻاےنپۻدووتسںۻاورۻاگوکہںۻوکۻویکںۻاہھتۻےسۻدںیۻ۔ۻ۔ۻ۔ۻاورۻایۻرطحۻیکۻدوےریۻراہہنۻرتاایشں‪،‬ۻا ِسۻ‬
‫فیلکتۻوکۻامہرےۻدنکاوںۻےسۻںیہنۻاّاترۻںیتکس۔‬
‫آدابۻوۻرشاطئ‬
‫رضوری ۻےہ ۻہک ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻآاگاہہن ۻوطر ۻرپ‪ ،‬ۻہردی ۻو ۻدوسلزی ۻےک ۻاسھت‪ ،‬ۻاعالقہن ۻادناز ۻےس ۻوہ ۻاورۻ‬
‫اہجں ۻکت ۻنکمم ۻوہ ۻنایفخہن ۻوطر ۻرپ ۻوہ۔ ۻیھبک ۻںیمہ ۻوخد ۻانہک ۻاچےی‪ ،‬ۻنکیل ۻاہجں ۻامہری ۻابت ۻؤمرث ۻہن ۻوہ‪ ،‬ۻواہں ۻامہرا ۻوہفیظ ۻاسطقۻ‬
‫ںیہنۻوہۻاجات‪،‬ۻہکلبۻںیمہۻاچےیۻہکۻدوےروںۻےسۻںیہکۻہکۻوہۻاںیہنۻںیہک۔ۻیتحۻہکۻارگۻوھتڑیۻّدمتۻےکۻےیلۻیہۻاسفدۻاکۻرہتسۻ‬
‫روانکۻنکممۻوہۻوتۻرواکۻاجےئۻاورۻارگۻابرۻابرۻےنہکۻےسۻےجیتنۻکتۻچنہپۻےتکسۻوہںۻوتۻرضوریۻےہۻہکۻابرۻابرۻاہکۻاجےئ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪۸۹‬‬
‫‪ 2‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۵۵‬ۻص‪۴۳۹‬‬

‫‪34‬‬
 ‫ارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنمل‪،‬ۻدوۻوصروتںۻںیمۻا تاؾۻدایۻاجاتۻےہ‪:‬‬
‫‪ ۶‬۔ ۻومعیم ۻوےفیظ ۻےک ۻونعاؿ ۻےس‪ ،‬ۻاس ۻرطح ۻےس ۻہک ۻرہ ۻاکی ۻصخش ۻاینپ ۻاطتق ۻو ۻوتاانیئ ۻےک ۻاطمقب ۻاس ۻوےفیظ ۻوک ۻا تاؾۻ‬
‫دے۔‬
‫مصنج‬
‫م ۻرگوہ ۻای ۻامجتع ۻےک ۻذہم ۻوہ ۻاور ۻوہ ۻدقرت ۻو ۻاطتق ۻےک ۻاسھت ۻا ِس ۻوےفیظ ۻوک ۻا تاؾۻ‬ ‫‪۳‬۔ ۻوہ ۻوہفیظ ۻوج ۻاکی ۻمّظنم ۻو ۻ‬
‫دے۔ۻاسیجۻہکۻارگۻوکیئۻڈراویرۻڑسکۻرپۻصالػۻورزیۻاکۻرمبکتۻوہ‪،‬ۻوتۻدوےرےۻڈراویرۻیھبۻالںیٹئۻالجرکۻاورۻاہرؿۻاجبۻرکۻ‬
‫اس ۻرپ ۻارتعاض ۻرکےت ۻںیہ ۻاور ۻوپسیل ۻیھب ۻاس ۻصالػ ۻورزی ۻرکےن ۻواےل ۻاسھت ۻاقاعطہن ۻولسک ۻرکےن ۻ(اور ۻاس ۻرپ ۻرجامہنۻ‬
‫رکےن)ۻےکۻےیلۻاجےئۻاحدہثۻرپۻچنہپۻاجیتۻےہ۔‬
‫ارمۻابرعملوػ‪،‬ۻرتہبنیۻاّ ِۻیکۻالعتم‬
‫وؼ َو تَػ ْنػ َه ْو َف َع ِن ال ُْمن َك ِر َو تُػ ْؤِمنُو َف‬
‫اس تَأْمرو َف بِالْمعر ِ‬
‫َ ُْ‬
‫ُكنتم َخيػر أُم ٍة أُ ْخ ِرج ْ ِ‬
‫ت للن ِ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َْ‬
‫بِالل ِّو ‪{ . . .‬آل عمران‪}۶۶۱/‬‬
‫’’متۻوہۻرتہبنیۻاّ ِۻوہۻےسجۻولوگںۻےکۻےئلۻاظرہۻ(اورۻبختنم)ۻایکۻایگۻےہ‪،‬ۻ(ویکہکن)ۻمتۻولوگںۻوکۻویکینںۻ‬
‫اکۻمکحۻدےتیۻوہۻاورۻرُباویںۻوۻرکنماتۻےسۻروےتکۻوہۻاورۻاہللۻرپۻاامیؿۻرےتھکۻوہۻ۔ۻ۔ۻ۔ ‘‘‬
‫اِسۻآِتیۻرکہمیۻںیمۻارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنملۻےکۻومعیمۻرمےلحۻیکۻرطػۻااشرہۻوہاۻےہۻہکۻ سۻںیمۻھچکۻرشاطئۻ‬
‫اورۻاکنتۻوموجدۻںیہ‪،‬ۻےسیج‪:‬‬
‫‪۶‬۔ ۻرتہبنی ۻاّ ِ ۻوہان ۻطقف ۻاعشر ۻاور ۻرعنوں ۻےس ۻںیہن ۻےہ‪ ،‬ۻہکلب ۻاامیؿ ۻاور ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻےک ۻاسھت ۻےہ‪:‬ۻ‬
‫« ُكنتُ ْم َخ ْيػ َر أُم ٍة ‪ ...‬تَأ ُْم ُرو َف ‪»...‬‬
‫‪۳‬۔ۻاخومشۻاورۻڈروپکۻ ّا ِۻںیمۻوکیئۻالھبیئۻاورۻیکینۻںیہنۻےہ‪:‬ۻ« َخ ْيػ َر أُم ٍة ‪ ...‬تَأ ُْم ُرو َف ‪ ...‬تَػ ْنػ َه ْو َف»‬
‫‪۴‬۔ ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻا ِس ۻدقر ۻامہ ۻےہ ۻہک ۻا ِس ۻاک ۻا تاؾ ۻدانی‪ ،‬ۻا ّ و‬
‫ّمں ۻےک ۻاایتمز ۻاور ۻرتہبی ۻاک ۻایعمر ۻےہ‪ :‬ۻ« ُكنتُ ْم‬
‫َخ ْيػ َر أُم ٍة»‬
‫‪۵‬۔ ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل‪ ،‬ۻا ِس ۻوصرت ۻںیم ۻققحتم ۻوہات ۻےہ ۻبج ۻاملسمؿ ۻاکی ۻ ّا ِ ۻیک ۻلکش ۻںیم ۻوہں‪ ،‬ۻینعیۻ‬
‫احتیمکۻرےتھکۻںیہ‪:‬ۻ« ُكنتُ ْم َخ ْيػ َر أُم ٍة»‬
‫اس»‬‫ت لِلن ِ‬
‫‪۶‬۔ۻاملسمؿۻامتؾۻااسنینۻاعمرشوںۻیکۻاالصحۻےکۻوئسمؽۻںیہ‪« :‬أُ ْخ ِر َج ْ‬
‫‪۷‬۔ ۻطقف ۻویکینں ۻاک ۻمکح ۻاور ۻافسرش‪ ،‬ۻاسفد ۻےس ۻابمرزہ ۻےک ۻریغب‪ ،‬ۻوھتڑا ۻہجیتن ۻےہ‪ :‬ۻ«تَأْمرو َف بِالْمعر ِ‬
‫وؼ َو تَػ ْنػ َه ْو َف َع ِن‬‫َ ُْ‬ ‫ُُ‬
‫ال ُْمن َك ِر»‬

‫‪35‬‬
‫‪۸‬۔ ۻاّ ِ ۻےک ۻرہ ۻرفد ۻوک ۻاچےی ۻہک ۻوہ ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻرکے۔ ۻ(اکی ۻون ۻاسؽ ۻیک ۻیّچب ۻیھب ۻدصر ۻتکلمم ۻوک ۻارمۻ‬
‫ابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنملۻرکےنۻاکۻقحۻریتھکۻےہ۔)‬
‫‪۹‬۔ ۻ ارم ۻابرعملوػ ۻںیم‪ ،‬ۻ رم‪ ،‬ۻےقطنم‪ ،‬ۻرگن ۻو ۻلسن‪ ،‬ۻملع ۻاور ۻاامتجیع ۻو ۻااصتقدی ۻاقمؾ ۻو ۻتیثیح ۻاک ۻوکیئ ۻارث ۻںیہن ۻےہ‪ :‬ۻ« َخ ْيػ َر أُم ٍة‬
‫‪ ...‬تَأ ُْم ُرو َف ‪ ...‬تَػ ْنػ َه ْو َف»‬
‫ۺ۔ۻ اکیۻاملسمؿۻوکۻاچےیۻہکۻدتقمراہنۻاورۻامکحہنۻادنازۻےسۻارمۻوۻیہنۻرکے‪،‬ۻہنۻہکۻفعضۻوۻزمکوریۻاورۻاامتلسۻےکۻاسھت‪:‬‬
‫«تَػ ْنػ َه ْو َف»‬
‫‪۶۱‬۔ۻارمۻابرعملوػ‪،‬ۻیہنۻنعۻارکنملۻرپۻّدقمؾۻےہ‪« :‬تَأ ُْم ُرو َف ‪ ...‬تَػ ْنػ َه ْو َف»‬
‫‪۶۶‬۔ وہۻارمۻوۻیہنۻؤمرثۻواعقۻوہۻےتکسۻںیہ‪،‬ۻوجۻاامیؿۻےسۻا تاؾۻاپےئۻوہں‪:‬ۻ«تَأ ُْم ُرو َف‪ ،‬تَػ ْنػ َه ْو َف‪ ،‬تُػ ْؤِمنُو َف»‬
‫آاثرۻوۻرباکت‬
‫ارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنمل‪،‬ۻیتحۻہکۻ سۻوصرتۻںیمۻہیۻدوونںۻؤمرثۻواعقۻہنۻیھبۻوہں‪،‬ۻرھپۻیھبۻاؿۻےکۻھچکۻآاثرۻاورۻ‬
‫ربںیتکۻںیہۻوجۻمہۻاہیںۻرپۻایبؿۻرکےتۻںیہ‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻیھچکۻا اسۻوہاتۻےہۻہکۻارمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنملۻاسۻومعقۻرپۻؤمرثۻںیہنۻوہات‪،‬ۻنکیلۻاترخی‪،‬ۻرطفتۻاورۻدوےروںۻ‬
‫یک ۻرظن ۻںیم ۻؤمرث ۻوہات ۻےہ۔ ۻاسیج ۻہک ۻرضحت ۻاامؾ ۻنیسح ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻیک ۻادایگیئ ۻںیم ۻدیہش ۻوہۻ‬
‫ےئگ‪،‬ۻاتہکۻآدنئہۻآےنۻوایلۻولسنںۻاورۻولوگںۻاکۻودجاؿۻدیبارۻوہۻاجےئ۔‬
‫‪۳‬۔ ۻیھبک ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل‪ ،‬ۻاموحؽ ۻوک ۻدوےرے ۻارفاد ۻےک ۻےیل ۻوفحمظ ۻاور ۻنئمطم ۻانبات ۻےہ۔ ۻاسیج ۻہک ۻابگنِۻ‬
‫اذاؿۻدنلبۻرکانۻبحتسمۻےہ‪،‬ۻاچےہۻوکیئۻےننسۻواالۻوموجدۻہنۻیہۻوہ‪،‬ۻویکہکنۻاقونؿۻیکۻافحتظۻاورۻاقونؿۻےکۻارتحاؾۻیکۻاضفۻومہارۻ‬
‫رکانۻ(بسۻےکۻےیل)ۻرضوریۻےہ۔‬
‫‪۴‬۔ۻ یھبکۻہیۻرف ہضیۻانگاگہروںۻوکۻانگہۻرکےنۻےسۻںیہنۻرواتک‪،‬ۻنکیلۻابرۻابرۻانہک‪،‬ۻانگہۻیکۻّذلتۻوکۻاؿۻےکۻےیلۻخلتۻرکۻداتیۻےہۻ‬
‫اور ۻمک ۻاز ۻمک ۻوہ ۻراتح ۻو ۻوکسؿ ۻےک ۻاسھت ۻانگہ ۻںیہن ۻرکےت ۻاور ۻابآلرخ ۻاکی ۻدؿ ۻاّؿ ۻاک ۻودجاؿ ۻدیبار ۻوہ ۻاجےئ ۻاگ ۻاور ۻہی ۻرف ہضیۻ‬
‫ؤمرثۻواعقۻوہۻاجےئۻاگ۔‬
‫‪۵‬۔ۻآزادیۻیکۻافحتظۻےکۻےیلۻرضوریۻےہۻہکۻارمۻوۻیہنۻیکۻاجےئ‪،‬ۻویکہکنۻھچکۻہنۻانہک‪،‬ۻاعمرشےۻوکۻڈروپک‪،‬ۻزبدؽۻاورۻ‬
‫اخومشۻاموحؽۻںیمۻدبتلیۻرکۻدےۻاگ۔‬
‫رقآؿۻ‬
‫‪۶‬۔ ۻ ارم ۻو ۻیہن ۻرکان‪ ،‬ۻوخد ۻااسنؿ ۻےک ۻےیل ۻاقمؾ ۻآرفنی ۻاور ۻدمعہ ۻلمع ۻےہ‪ ،‬ۻارگہچ ۻدوےرے ۻولگ ۻاکؿ ۻہن ۻدرھںی۔ ۻ ِ‬
‫ِ ‪1‬‬
‫س ُن قَػ ْوًال ِّممن َد َعا إِلَى اللو»‬
‫َح َ‬
‫رکمیۻرفاماتۻےہ‪َ « :‬و َم ْن أ ْ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻف ّصلت‪،‬ۻآتی‪ ۴۴‬ۻ’’اورۻاسۻےسۻزایدہۻرتہبۻابتۻسکۻیکۻوہیگۻوجۻ(ولوگںۻوک)ۻاہللۻیکۻرطػۻدوعتۻدے۔‘‘‬

‫‪36‬‬
‫‪۷‬۔ ۻ ارگ ۻہی ۻرف ہضی ۻدوےروں ۻںیم ۻؤمرث ۻواعق ۻہن ۻوہ‪ ،‬ۻوت ۻمک ۻاز ۻمک ۻوخد ۻامہرے ۻےیل ۻاکی ۻمسق ۻاک ۻرُقتبِ ۻدخاودن ۻاعمَل ۻاک ۻوہلیس‪،‬ۻ‬
‫اجشتعۻیکۻنیقلتۻوۻقشمۻاورۻ(اکیۻاملسمؿۻوہےنۻےک)ۻوسزۻوۻدہعتۻاکۻرہظمۻےہ۔‬
‫ذعابۻالہٰیۻےکۻزنوؽۻےکۻوتق‪،‬ۻارمۻابرعملوػۻ(اورۻیہنۻنعۻارکنمل)ۻرکےنۻواےلۻ تاتۻاپۻاجںیئۻےگ۔‬
‫‪۸‬۔ۻ ِ‬
‫‪۹‬۔ۻ ارمۻوۻیہن‪،‬ۻااسنؿۻےکۻودجاؿۻوکۻآراؾۻوۻوکسؿۻداتیۻےہ‪،‬ۻااسنؿۻاےنپۻآپۻےسۻاتہکۻےہۻہکۻںیمۻےنۻاےنپۻوہفیظۻرپۻلمعۻ‬
‫ایکۻےہ‪،‬ۻہیۻاسۻےکۻودجاؿۻاکۻآراؾۻوۻوکسؿۻابۻارزشۻےہ‪،‬ۻاچےہۻدوےرےۻاکؿۻہنۻیہۻدرھںی۔‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻدعتمّد ۻابرۻ‬
‫ارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل‪ ،‬ۻاایبن ؑء ۻیک ۻریست ۻےہ‪ ،‬ۻاچےہ ۻدوےرے ۻولگ ۻدایھؿ ۻہن ۻیہ ۻدںی۔ ۻ ِ‬
‫اراشد ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻولگ ۻربمغیپوںؑ ۻیک ۻابوتں ۻاور ۻوتحیصنں ۻرپ ۻاکؿ ۻںیہن ۻدرھےت ۻےھت ۻاور ۻاّؿ ۻےس ّۻرورگداین ۻرکےت ۻےھت۔ۻ‬
‫اایبنےئ ۻالہٰ ؑی ۻارم ۻابرعملوػ ۻو ۻیہن ۻنع ۻارکنمل ۻیک ۻادایگیئ ۻےک ۻراےتس ۻںیم ۻدیہش ۻوہ ۻےئگ‪ ،‬ۻاتہک ۻراہِ ۻقح ۻو ۻتقیقح ۻابیق ۻرےہ ۻاورۻ‬
‫اعمرشےۻےسۻانوبدۻہنۻوہۻاجےئ۔‬

‫‪37‬‬
 ‫آوھٹاںۻدرس‬

‫وسر ٔہۻدمحۻیکۻریسفت‬
‫بِ ْس ِم الل ِّو الر ْح َم ِن الرِح ِيم‬
‫اؾ‬ ‫ك يَػ ْوِـ الدِّي ِن ۝ إِي َ‬
‫اؾ نَػ ْعبُ ُد و إِي َ‬ ‫ب الْعالَ ِمين ۝ الر ْحم ِن الرِح ِيم ۝ م ِل ِ‬
‫َ‬
‫ِِ‬
‫ْح ْم ُد للّو َر ِّ َ َ‬ ‫ال َ‬
‫ض ِ‬ ‫صرا َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫نَستَ ِعين ۝ اِ ِ‬
‫وب‬ ‫مت َعلَي ِه ْم غَي ِر َ‬
‫المغ ُ‬ ‫َنع َ‬ ‫ين أ َ‬ ‫ط الذ َ‬ ‫يم ۝ َ‬ ‫المستَق َ‬ ‫ط ُ‬‫الص َرا َ‬
‫ىدنَا ِّ‬ ‫ْ ُ‬
‫ِّ‬
‫ين {الفاحتة‪}۸-۶/‬‬ ‫َعلَي ِه ْم َوَال الضال َ‬
‫’’رشوعۻاہللۻےکۻانؾۻےسۻوجۻڑباۻرہمابؿۻاہنتیۻرمحۻواالۻےہ۔ امتؾۻرعتںیفیۻاہللۻیہۻےکۻےئلۻےہۻوجۻامتؾۻ‬
‫اہجؿ ۻواولں ۻاک ۻاپےنل ۻواال ۻےہ‪،‬ۻوجۻڑبا ۻرہمابؿۻاہنتی ۻرمح ۻواال ۻےہ‪،‬ۻوج ۻرو ِز ۻزجاء ۻاک ۻامکل ےہ‪ ،‬ۻ(ا ےۻ‬
‫امہرے ۻرپورداگر!) مہ ۻطقف ۻریتی ۻیہ ۻدابدت ۻرکےت ۻںیہ ۻا ۻور ۻطقف ۻھجت ۻیہ ۻےس ۻدمد ۻاچےتہ ۻںیہ‪،‬‬
‫(رپورداگرا!) ۻںیمہ ۻدیسےھ ۻراےتس ۻیک ۻدہاتی ۻرفامات ۻرہ‪ ،‬ۻاّؿ ۻولوگں ۻاک ۻراہتس ۻنج ۻرپ ۻوت ۻےن ۻاینپ ۻںیتمعنۻ‬
‫انزؽۻںیک‪،‬ۻہنۻہکۻاّؿۻولوگںۻاکۻراہتس‪،‬ۻنجۻرپۻریتاۻ‪،‬بضۻانزؽۻوہاۻایۻوجۻےکٹھبۻوہےئۻںیہ۔‘‘‬
‫ْح ْم ُد لِل ِّو»ۻدخاودنۻاعمَلۻےکۻتس ّکرُۻاوراپسسگذاریۻیکۻرتہبنیۻاورۻدمعہۻرتنیۻمسقۻےہ۔ۻرہۻصخش‪،‬ۻرہۻاکمؿۻاورۻرہۻزابؿۻ‬ ‫«اَل َ‬
‫ےس‪ ،‬ۻیسک ۻیھب ۻامکؽ ۻاور ۻ وخوصبریت ۻیک ۻوج ۻیھب ۻرعتفی ۻو ۻاتسشئ ۻرکات ۻےہ‪ ،‬ۻدرتقیقح ۻوہ ۻاس ۻےک ۻےرہمشچٔ ۻضیف ۻیک ۻرعتفی ۻوۻ‬
‫اتسشئۻرکاتۻےہ۔ۻذٰہلاۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻدمحۻوۻانثء‪،‬ۻیسکۻولخمؼۻیکۻاپسسگذاریۻاورۻتس ّکرُۻےسۻانمافتۻںیہنۻریتھک‪،‬ۻا ہتبۻا ِسۻرشطۻ‬
‫ےکۻاسھتۻہکۻوہۻاپسسگذاری‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻمکحۻےسۻاورۻایۻےکۻراےتسۻںیمۻوہ۔‬
‫ب َربُّ ُك ْم َعلَى نَػ ْف ِس ِو الر ْح َمةَ»‪ 1‬اورۻ ّاسۻیکۻرتمحۻ‬
‫دخاودنِۻاعمَلۻےنۻاےنپۻاّورپۻرتمحۻوکۻوابجۻرقارۻدایۻےہ‪:‬ۻ« َكتَ َ‬
‫ت ُكل َش ْي ٍء»‪ 2‬زیۻایۻرطحۻربمغیپارکؾﷺاورۻاؿۻیکۻ(اجوداین)ۻاتکب‪،‬ۻ‬ ‫رہۻزیچۻرپۻاسہیۻنگفۻےہ‪:‬ۻ« َو َر ْح َمتِي َو ِس َع ْ‬
‫ين»‪ 3‬رپورداگ ِرۻاعملۻیکۻتقلخۻاورۻرپورش‬ ‫ِّ ِ‬
‫ّئ‬
‫ۻ(روبب)ۻیھبۻرتمحۻیکۻاینبدۻرپۻاوتسارۻ‬ ‫رتمحۻاکۻابثعۻںیہ‪َ « :‬ر ْح َمةً لل َْعالَم َ‬
‫ےہۻاورۻارگۻوقعتبۻوۻذعابۻداتیۻےہۻوتۻہیۻیھبۻاسۻےکۻفطلۻوۻااسحؿۻیکۻوہجۻےسۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻااعنؾ‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۶۷‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاایبنء‪،‬ۻآتی‪۶۱۸‬‬

‫‪38‬‬
‫انگوہںۻیکۻششخب‪،‬ۻدنبوںۻیکۻوتہبۻیکۻوبقتیل‪،‬ۻاؿۻےکۻویعبۻےسۻرپدہۻوپیشۻاورۻاںیہنۻویطلغںۻاورۻاتاہااہتۻےکۻربجاؿۻ‬
‫ۻدتارکۻیکۻتلہمۻدانی‪،‬ۻہیۻبسۻ ّاسۻیکۻرتمحۻوۻرہمابینۻےکۻاظمرہۻںیہ۔‬
‫و ّ‬
‫ابووجد ۻا ِس ۻےک ۻہک ۻدخاو ِ‬
‫دن ۻاعمَل ۻامتؾ ۻاایشء ۻاک ۻرہ ۻزامےن ۻ(اور ۻرہ ۻہگج ۻرپ) ۻامِکل ۻیقیقح ۻو ۻوایعق ۻےہ‪ ،‬ۻنکیل ۻاس ۻیک ۻامتیکل ۻرو ِزۻ‬
‫ۻیلعہۻولجےۻیکۻاحلمۻوہۻیگ۔‬ ‫ایقتمۻاورۻاعمدۻںیمۻاکی ئ ٰ‬
‫ہلمجٔۻ’’نَػ ْعبُ ُد‘‘ اکۻااشرہۻاِسۻزیچۻیکۻرطػۻیھبۻےہۻہکۻامنز‪،‬ۻامجتعۻےکۻاسھتۻزپیھۻاجےئۻاورۻہیۻہلمجۻا ِسۻبلطمۻوکۻیھبۻ‬
‫ایبؿۻرکۻراہۻےہۻہکۻامتؾ ۻاملسمؿۻ(اکیۻدوےرے ۻےک)ۻاھبیئۻاورۻاکی ۻیہۻطخ ۻاورۻراےتسۻرپۻںیہ‪ ،‬ۻامنزۻںیم ۻوگای ۻامنز ۻزپےنھۻواالۻ‬
‫صخشۻامتؾۻدخاۻرپوتسںۻاورۻومدّحنیۻیکۻامندنئیگۻرکےتۻوہےئۻاتہکۻےہ‪:‬ۻدخاای!ۻہنۻطقفۻںیم‪،‬ۻہکلبۻمہۻبسۻریتےۻیہۻدنبےۻ‬
‫ںیہۻاورۻہنۻطقفۻںیم‪،‬ۻہکلبۻمہۻبسۻریتےۻیہۻفطلۻوۻرکؾۻےکۻاتحمجۻںیہ۔‬
‫وسر ٔہ ۻدمح ۻ’’رصا ِط ۻمیقتسم‘‘ وک ۻاّؿ ۻوکوگں ۻاک ۻراہتس ۻایبؿ ۻرکیت ۻےہ ۻوج ۻتمعنِ ۻالہٰی ۻاک ۻدصماؼ ۻرقار ۻاپےئ‪ ،‬ۻےسیج‪ :‬ۻاایبن ؑء‪،‬ۻ‬
‫ّدصنیقی‪،‬ۻدہشاءۻاورۻاصنیحل۔‪1‬ۻاِؿۻزبروگارۻویتسہںۻےکۻراےتسۻیکۻرطػۻوتہّج‪،‬ۻاےسۻےطۻرکےن ۻیکۻآرزوۻاورۻاےنپۻآپۻوکۻ‬
‫ا ِس ۻآرزو ۻیک ۻنیقلت‪ ،‬ۻںیمہ ۻارحناػ ۻاور ۻرجکوی ۻےک ۻرطخے ۻےس ۻوفحمظ ۻریتھک ۻےہ۔ ۻدنبہ ۻاِس ۻدروخاتس ۻےک ۻدعب‪ ،‬ۻدخاو ِ‬
‫دنۻ‬
‫اعمَلۻےسۻہیۻضاقاضۻرکاتۻےہۻہکۻاےسۻ‪،‬بضۻدشہۻاورۻرمگاہۻولوگںۻےکۻراےتسۻرپۻرقارۻہنۻدے۔‬
‫مت َعلَي ِه ْم‘‘ ںیم ۻتمعن ۻےس ۻرماد‪ ،‬ۻتمعنِ ۻدہاتی ۻےہ‪ ،‬ۻویکہکن ۻاملبق ۻآِتی ۻرکہمی ۻںیم ۻوحم ِر ۻوگتفگ ۻدہاتی ۻےہ۔ۻ‬
‫َنع َ‬
‫’’أ َ‬
‫ۻ(رخۻریھپےنۻواےل)ۻاورۻدوےرےۻولگۻیھبۻہرہہۻ‬ ‫العوہۻا ِسۻےکۻہکۻ(رپورداگ ِرۻاعمَلۻیک)ۻامدیۻوتمعنںۻےسۻوتۻاّفکر‪،‬ۻرحنمنیف ّ‬
‫ دنۻںیہ۔‬
‫دہ اتی ۻایہتف ۻارفاد ۻیھب ۻہشیمہ ۻرطخے ۻںیم ۻںیہ ۻاور ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻہشیمہ ۻدخاودن ۻےس ۻاچںیہ ۻہک ۻامہرا ۻراہتس‪ ،‬ۻ‪،‬بض ۻاورۻ‬
‫رمگایہۻیکۻرطػۻڑیٹاھۻہنۻوہ۔‬
‫وسر ٔہۻدمحۻےکۻرتیتیبۻدروس‬
‫‪۶‬۔ۻدنبہ «بِ ْس ِم الل ِّو»ۻےنہکۻےکۻاسھت‪،‬ۻریغِۻدخاۻےسۻاینپۻاّدیمۻعطقنمۻرکۻاتیلۻےہ۔‬
‫ك يَػ ْوِـ الدِّي ِن» ۻےک ۻاسھت‪ ،‬ۻہی ۻااسحس ۻرکات ۻےہ ۻہک ۻدخاودنِ ۻاعمَل ۻاک ۻرپورش ۻایہتف ۻاورۻ‬
‫ب الْعالَ ِمين» ۻاور ۻ«م ِل ِ‬
‫َ‬ ‫‪۳‬۔ ۻ« َر ِّ َ َ‬
‫ۻتۻوھچڑۻدانیۻاچےی۔‬‫ولممکۻ(دنبہ)ۻےہۻاورۻاِسۻاحلظۻےسۻاّےسۻوخدۻدنسپیۻاورۻرغورۻو ّّ ُ‬
‫ين»ۻےکۻےملکۻےکۻاسھت‪،‬ۻوخدۻوکۻاظن ِؾۻیتسہۻےکۻاسھتۻرموبطۻداتھکیۻےہۻاورۻارفنادتیۻوۻوگن ۻس ینیۻےسۻ ّدوریۻ‬ ‫ِ‬
‫‪۴‬۔ۻ« َعالَم َ‬
‫اایتخرۻرکاتۻےہ۔‬
‫‪۵‬۔ۻ«اَلر ْحم ِن الرِح ِيم»ۻےنہکۻےکۻاسھت‪،‬ۻوخدۻوکۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻےکۻاسہیٔۻفطلۻوۻرتمحۻںیمۻداتھکیۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتیۺ‪۷‬‬

‫‪39‬‬
 ‫ك يَػ ْوِـ الدِّي ِن»ۻےنہکۻےکۻاسھت‪،‬ۻاّسۻیکۻآدنئہۻیکۻتبسنۻتلفغۻ ّدورۻوہۻاجیتۻےہ۔‬
‫‪۶‬۔ۻ«م ِل ِ‬
‫َ‬
‫‪۷‬۔ۻ«إِي َ‬
‫اؾ نَػ ْعبُ ُد»ۻےنہکۻےکۻاسھت‪،‬ۻاینپۻرایءۻاکریۻاورۻترہتۻیبلطۻوکۻزالئۻرکاتۻےہ۔‬
‫ين»ۻےنہکۻےکۻاسھت‪،‬ۻریغِۻدخاۻیسکۻیھبۻدقرتۻوۻاطتقۻےسۻانپہۻاورۻدمدۻںیہنۻاچاتہ۔‬ ‫‪۸‬۔ۻ«إِي َ ِ‬
‫اؾ نَ ْستَع ُ‬
‫مت»ۻےنہکۻےکۻاسھت‪،‬ۻامتؾۻوتمعنںۻوکۻاّیۻیکۻرطػۻےسۻرقارۻداتیۻےہ۔‬ ‫َنع َ‬ ‫‪۹‬۔ۻ«أ َ‬
‫يم» ےنہکۻےکۻاسھت‪،‬ۻراہِۻقحۻاورۻرصا ِطۻمیقتسمۻیکۻدہاتیۻوۻراامنہیئۻیکۻدروخاتسۻرکاتۻ‬ ‫ِ‬ ‫ۺ۔ۻ«اِ ِ‬
‫المستَق َ‬
‫الص َرا َط ُ‬
‫ىدنَا ِّ‬
‫ےہ۔‬
‫مت‬ ‫ہ‬
‫مت َعلَي ِه ْم» ۻےنہک ۻےک ۻاسھت‪ ،‬ۻاینپ ۻقح ۻےک ۻریپواکروں ۻےک ۻاسھت ۻ صَگی ۻاور ۻامہیگنہ ۻاکۻ‬
‫َنع َ‬
‫ين أ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪۶۱‬۔ ۻ«ص َرا َط الذ َ‬
‫االعؿۻرکاتۻےہ۔‬
‫ِّ‬ ‫ض ِ‬
‫وب َعلَي ِه ْم» ۻاورۻ« َو َال الضال َ‬
‫ين» ۻےنہکۻےک ۻاسھت‪ ،‬ۻابلط ۻاور ۻالہِ ۻابلطۻےس ۻاینپ ۻرباتئ ۻوۻ‬ ‫‪۶۶‬۔ ۻ«غَي ِر َ‬
‫المغ ُ‬
‫زیباریۻاکۻااہظرۻرکاتۻےہ۔‬
‫’’مسبۻاہلل‘‘ یکۻاتیمہ‬
‫«بِ ْس ِم الل ِو الر ْح َم ِن الرِح ِيم» ہن ۻطقف ۻ ِ‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻےک ۻآزاز ۻںیم‪ ،‬ۻہکلب ۻامتؾ ۻآامسین ۻاتکوبں ۻےک ۻآزاز ۻںیم ۻریہ ۻےہ۔ۻ‬
‫ِ‬
‫ۻرضحت ۻامیلسؿ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےن ۻیھب ۻبجۻ‬ ‫امتؾ ۻاایبنء ۻرکاؾ ۻمہیلع ۻاالسلؾ ۻےک ۻاکؾ ۻاور ۻلمع ۻیک ۻاینبد ۻ«بِ ْس ِم الل ِو» ۻریہ ۻےہ۔‬
‫ہکلمٔۻابسءۻوکۻاامیؿۻیکۻدوعتۻدی‪،‬ۻوتۻاےنپۻدوعانتےمۻاکۻآزازۻ«بِ ْس ِم الل ِو الر ْح َم ِن الرِح ِيم»ۻےکۻےلمجۻےکۻاسھتۻیہۻرفامای۔‬
‫رضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ«بِ ْس ِم الل ِو» رہۻاکؾۻںیمۻربتکۻاکۻابثعۻےہۻاورۻاسۻاکۻرتکۻرکان‪،‬ۻرُبےۻا تاؾۻاکۻ‬
‫ومبج ۻےہ۔ ۻرہ ۻاکؾ ۻرشوع ۻرکےن ۻےس ۻےلہپ ۻزابؿ ۻرپ ۻ«بِ ْس ِم الل ِو» اک ۻاجری ۻرکان‪ ،‬ۻومر ِد ۻاتدیک ۻواعق ۻوہا ۻےہ ۻاھکےن ۻےنیپ‪،‬ۻ‬
‫وسےن‪،‬ۻےنھکل‪،‬ۻوسارۻوہےن‪،‬ۻرفسۻرپ ۻاجےنۻاورۻتہبۻےسۻدوےرےۻاکومںۻےکۻوتق ۻیتحۻہکۻارگۻیسکۻویحاؿۻوکۻاہللۻاکۻانؾۻےیلۻ‬
‫ریغبۻذحبۻایکۻاجےئ‪،‬ۻوتۻ(وہۻسجنۻےہۻاور)ۻاسۻاکۻوگتشۻاھکانۻرحاؾۻےہ۔‬
‫«بِ ْس ِم الل ِو» املسمؿ ۻوہےن ۻیک ۻالعتم ۻو ۻاشنین ۻےہ ۻاور ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻاکی ۻاملسمؿ ۻےک ۻامتؾ ۻاکؾ ۻالہٰی ۻرگن ۻرےتھکۻ‬
‫وہں۔ ۻ س ۻرطح ۻہک ۻاکی ۻاکراخےن ۻیک ۻینب ۻوہیئ ۻامتؾ ۻونصماعت ۻاکی ۻ(اخص) ۻلبیل ۻاور ۻاس ۻاکراخےن ۻیک ۻالعتم ۻو ۻامرکۻ‬
‫ریتھکۻںیہ ۻوخاہۻوہۻزجئۻوصرت ۻںیمۻوہں ۻایۻیّلکۻوصرت ۻںیم۔ ۻای ۻےسیج ۻرہۻکلمۻاکۻڈنھجاۻ(رپمچ) ۻاس ۻکلمۻےکۻامتؾ ۻاداروں‪،‬ۻ‬
‫دافرت‪،‬ۻاوکسولںۻاورۻوفیجۻن اووینںۻرپۻرہلااتۻےہۻاورۻ زیۻاّسۻکلمۻیکۻویتشکںۻاورۻرحبیۻاہجزوںۻرپۻدنمسروںۻںیمۻرہلااتۻےہۻاورۻ‬
‫ زیۻدمریوںۻاورۻارسفوںۻیکۻدرتفیۻزیمۻرپۻوموجدۻوہاتۻےہ۔‬
‫رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ«بِ ْس ِم الل ِو»ۻامتؾۻوسروتںۻاکۻاتجۻےہ۔ۻ ِ‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻطقف‪،‬ۻوسر ٔہۻ‬
‫رباتئۻےکۻرشوعۻںیمۻ«بِ ْس ِم الل ِو» ںیہنۻےہۻاورۻہیۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻرفامشئۻےکۻاطمقب‪،‬ۻاسۻوہجۻےسۻےہۻہکۻ‬
‫‪41‬‬
‫«بِ ْس ِم الل ِو» أنمۻوۻاامؿۻاورۻرتمحۻرپۻلمتشمۻہملکۻےہۻاورۻاّفکرۻوۻرشمنیکۻےسۻرباتئۻاکۻاالعؿۻوۻااہظر‪،‬ۻتبحمۻےکۻااہظرۻ‬
‫‪1‬‬
‫ےکۻاسھتۻاسزاگرۻںیہنۻےہ۔‬
‫«بِ ْس ِم الل ِو» اطیشؿ ۻےک ۻرفار ۻاک ۻابثع ۻےہ‪ ،‬ۻویکہکن ۻوج ۻصخش ۻدخا ۻوک ۻاےنپ ۻاسھت ۻراتھک ۻوہ‪ ،‬ۻاطیشؿ ۻاّس ۻںیم ۻارث ۻںیہنۻ‬
‫رکات۔‬
‫رصا ِطۻمیقتسم‬
‫«صراط»ۻدوزخۻرپۻواعقۻاکیۻلُپۻاکۻانؾۻےہۻ سۻرپۻےسۻرو ِزۻایقتمۻامتؾۻولگۻوبعرۻرکںیۻےگ۔‬
‫رصا ِطۻمیقتسمۻرپۻوہان‪،‬ۻوہۻاہنتۻوخا شۻاورۻآرزوۻےہۻہکۻےسجۻرہۻاملسمؿ‪،‬ۻرہۻامنزۻںیمۻدخاودنِۻاعمَلۻےسۻبلطۻرکاتۻےہ ۻیتحۻ‬
‫ۻروسؽۻدخاﷺۻاورۻاہمئٔۻااہطرۻمہیلعۻاالسلؾ‪ ،‬دخاودنۻاعتمؽۻےسۻرصا ِطۻمیقتسمۻرپۻاثتبۻوۻربرقارۻرےنہۻوکۻبلطۻرکےتۻ‬
‫ہک ِ‬
‫ںیہ۔‬
‫رصاطِۻمیقتسمۻےکۻفلتخمۻرمابتۻاورۻدراجتۻںیہ‪َ « :‬و ال ِذي َن ْاىتَ َد ْوا َز َ‬
‫اد ُى ْم ُى ًدى»‪ 2‬یتحۻہکۻوہۻولگۻوجۻقحۻےکۻ‬
‫راےتس ۻرپ ۻاگزمؿ ۻںیہ‪ ،‬ۻےسیج ۻدخاودن ۻےک ۻاوایلء‪ ،‬ۻاؿ ۻےک ۻےیل ۻیھب ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻراہِ ۻقح ۻرپ ۻابیق ۻرےنہ ۻاور ۻون ِر ۻدہاتی ۻےکۻ‬
‫زایدہۻوہےنۻےکۻےیلۻداعۻرکںی۔‬
‫رصا ِطۻمیقتسمۻینعی ۻایمہنۻرویۻوۻادتعاؽۻاورۻرہۻمسقۻیکۻارفاطۻوۻرفتطیۻےسۻاانتجب‪،‬ۻاچےہۻوہۻدیقعےۻںیمۻوہۻایۻلمعۻںیم۔‬
‫اہمئٔ ۻوصعمنیم ۻمہیلع ۻاالسلؾ ۻرواایت ۻںیم ۻرفامےت ۻںیہ‪’’ :‬رصا ِط ۻمیقتسم ۻاور ۻدیساھ ۻراہتس ۻمہ ۻ(الہِ ۻتیبؑ) ۻںیہ۔‘‘‪ 3‬ینعیۻ‬
‫رصا ِط ۻمیقتسم ۻاک ۻآاکشرا ۻو ۻیلمع ۻومنہن ۻاور ۻا ِس ۻراےتس ۻںیم ۻدقؾ ۻاّاھٹےن ۻےک ۻےیل ۻاّوس ٔہ ۻہنسح‪ ،‬ۻآامسین ۻوشیپا ۻاور ۻرربہ ۻںیہ‪ ،‬ۻںوہنںۻ‬
‫ےن ۻاےنپ ۻرفانیم ۻرپ ۻلمع ۻریپا ۻوہےن ۻےک ۻےیل ۻزدنیگ ۻےک ۻامتؾ ۻاسملئ ۻےسیج‪ :‬ۻاکؾ ۻاکج‪ ،‬ۻرفتحی‪ ،‬ۻملع ۻاحلص ۻرکےن‪ ،‬ۻاھکےنۻ‬
‫ےنیپ‪ ،‬ۻاافنؼ ۻرکےن‪ ،‬ۻو د ۻو ۻارتعاض ۻرکےن‪ ،‬ۻ ظی ۻو ۻ‪،‬بض‪ ،‬ۻاصما ت ۻاور ۻاوالد ۻےس ۻتبحم ۻوریغہ ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻاینپ ۻرظن ۻدیۻ‬
‫ےہۻاورۻںیمہۻادتعاؽۻاورۻایمہنۻرویۻیکۻوتیصۻوۻافسرشۻیکۻےہ۔‪4‬ۻاقِلبۻوتہّجۻہیۻےہۻہکۻاسیلبۻیھبۻایۻرصا ِطۻمیقتسمۻرپۻنیمکۻ‬
‫‪5‬‬
‫يم»‬ ‫ِ‬ ‫اگلےئۻاھٹیبۻےہ‪:‬ۻ«ْلَقػْع َدف لَ ُهم ِ‬
‫ك ال ُْم ْستَق َ‬
‫ص َراطَ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫رقآؿۻرکمیۻ اور ۻرواایت ۻںیم‪ ،‬ۻتہبۻزایدہۻاےسیۻومنےنۻایبؿ ۻےیک ۻےئگۻںیہۻنج ۻںیمۻادتعا ؽ ۻاورۻایمہنۻرویۻاکۻولہپ‪،‬ۻہک ۻوجۻ‬ ‫ِ‬
‫ویہۻرصا ِطۻمیقتسمۻےہ‪،‬ۻاایتخرۻرکےنۻیکۻاتدیکۻاورۻارفاطۻوۻرفتطیۻاکۻاکشرۻوہےنۻےسۻیہنۻیکۻیئگۻےہ۔ۻیجۻاہں!ۻاالسؾۻاکیۻولہپۻ‬

‫‪ 1‬ریسفتِۻرقیبطۻاورۻریسفتۻعمجمۻاایبلؿ‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻدمحمؐ‪،‬ۻآتی‪ ۶۸‬ۻ’’اورۻوہۻولگۻںوہنںۻےنۻدہاتیۻاپیئۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻاؿۻیکۻدہاتیۻںیمۻااضہفۻرکدایۻ۔‘‘‬
‫‪ 3‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۹۸‬ۻص‪۴‬‬
‫‪ 4‬اکیف‪،‬ۻاببۻاالاصتقدۻیفۻاابعلدات‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪ ۶۷‬ۻ’’ںیمۻرضورۻاؿۻےکۻ(رمگاہۻرکےنۻےک)ۻےیلۻریتےۻدیسےھۻراےتسۻںیمۻوھٹیبںۻاگ۔‘‘‬

‫‪41‬‬
‫رےنھکۻواالۻدنی ۻںیہن ۻےہۻہک ۻوجۻطقف ۻاکی ۻولہپ ۻرپوتہّجۻدےۻاورۻدوےرےۻولہپؤں ۻےس ۻآ ںیھکۻدنب ۻرکےل ۻہکلبۻاالسؾۻرہۻاکؾۻ‬
‫ںیمۻادتعا ؽۻوۻایمہنۻرویۻاورۻرصا ِطۻمیقتسمۻیکۻاتدیکۻرکاتۻےہ۔‬
‫رقآؿۻںیمۻ‪،‬بضۻدشہۻارفاد‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻھچکۻارفاد‪،‬ۻےسیج‪:‬ۻرفوعؿ‪،‬ۻاقروؿۻاورۻاوببہلۻاورۻھچکۻا ّ ئ‬
‫ّّمۻےسیج‪:‬ۻوق ِؾۻاعد‪،‬ۻوق ِؾۻومثدۻاورۻینبۻاےرا ؑل‪،‬ۻ‬ ‫ِ‬
‫‪،‬بضۻدشہۻارفادۻاورۻا ّ و‬
‫ّمںۻےکۻونعاؿۻےسۻایبؿۻےیکۻےئگۻںیہۻاورۻضعبۻاکۻانؾۻرمگاہۻرکےنۻواولںۻےکۻونعاؿۻےسۻذرکۻوہاۻ‬
‫ےہ‪،‬ۻےسیج‪:‬ۻاسیلب‪،‬ۻرفوعؿ‪،‬ۻاسرمی‪،‬ۻرُباۻدوتسۻاورۻرحنمػۻرؤاسءۻوۻےردارۻاورۻاخدناؿۻےکۻزبراگؿ۔ۻتہبۻیۻآایتۻںیمۻ‬
‫رمگاہۻاورۻ‪،‬بضۻدشہۻارفادۻیکۻوصخایصتۻاورۻاؿۻےکۻاصمدقیۻایبؿۻوہےئۻںیہ۔‬
‫ۻآایت ۻالہٰی ۻیک ۻرحتفیۻ‬
‫مہ ۻرہ ۻامنز ۻںیم‪ ،‬ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےس ۻاچےتہ ۻںیہ ۻہک ۻمہ ۻ‪،‬بض ۻدشہ ۻارفاد ۻیک ۻامدنن ۻہن ۻوہں ۻینعی ۻہن ِ‬
‫رکےنۻواےلۻوہں‪،‬ۻہنۻرابۻوخرۻوہںۻاورۻہنۻ(راہِۻدخاۻںیم)ۻاہجدۻےسۻرفارۻرکےنۻواےلۻوہں۔ۻایۻرطحۻرمگاہۻولوگںۻںیمۻےسۻ‬
‫یھبۻہنۻوہں‪،‬ۻوہۻوجۻقحۻوکۻوھچڑۻرکۻابلطۻےکۻےھچیپۻےلچۻاجےتۻںیہۻاورۻاےنپۻدنیۻوۻدیقعےۻںیمۻولغۻاورۻارفاطۻےسۻاکؾۻےتیلۻںیہۻ‬
‫ِ‬
‫ۻوخااشہتۻاسفنینۻیکۻریپویۻرکےتۻںیہ۔‬‫ایۻاینپۻاورۻدوےروںۻیک‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻارحناػۻاورۻرجکویۻےکۻاابسبۻدرجۻذلیۻایبؿۻوہےئۻںیہ‪:‬‬
‫ِ‬
‫‪۶‬۔ۻوہاۻوۻوہسۻاورۻاسفنینۻوخااشہت‪:‬ۻ«ات َخ َذ إِلَ َهوُ َى َواهُ َو أ َ‬
‫‪1‬‬
‫َضلوُ اللوُ»‬
‫ِ ِِ ‪2‬‬ ‫‪۳‬۔ۻتُبۻرپیتسۻاورۻرشک‪:‬ۻ«و جعلُواْ لِل ِّو أَن َداداً لِّي ِ‬
‫ضلُّواْ َعن َسبيلو»‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ‬
‫‪3‬‬
‫ين»‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ِِ ِ‬
‫‪۴‬۔ۻانگہۻاورۻقسفۻوۻوجفر‪:‬ۻ« َو َما يُض ُّل بو إال الْ َفاسق َ‬
‫‪۵‬۔ۻابلطۻیکۻوالتیۻوۻےررپیتسۻوبقؽۻرکان‪:‬ۻ«أَنوُ من تَػوالهُ فَأَنوُ ي ِ‬
‫ضلُّوُ»‬
‫‪4‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫‪5‬‬
‫ين»‬ ‫ِّ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬
‫‪۶‬۔ۻلہجۻوۻانداین‪:‬ۻ« َو إف ُكنتُم ِّمن قَػ ْبلو لَم َن الضآل َ‬
‫ااسنؿۻا ِسۻوسر ٔہۻدمحۻںیم‪،‬ۻاایبن ؑء‪،‬ۻدہشاءۻاورۻاصنیحلۻےسۻاورۻاّؿۻیکۻراہۻےسۻاےنپۻقشعۻوۻتّبحمۻاورۻوالتیۻذپرییۻاکۻااہظرۻ‬
‫اورۻاالعؿۻرکاتۻےہۻاورۻاترخیۻےکۻ‪،‬بضۻدشہۻوۻرمگاہۻارفادۻےسۻرباتئۻوۻزیباریۻیھبۻاایتخرۻرکاتۻےہۻاورۻہیۻزیچ ّ‬
‫ۻوتلۻاورۻربتّأۻاکۻ‬
‫(اکلم)ۻدصماؼۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاجہیث‪،‬ۻآتی‪۳۴‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻاربامیہ‪،‬ۻآتی‪۴۱‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۷‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻجح‪،‬ۻآتی‪۵‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۹‬ۺ‪۶‬‬

‫‪42‬‬
 ‫وناںۻدرس‬

‫امنزِۻبش‬
‫اتیمہۻاورۻتلیضف‬
‫ك َم َقاماً م ْح ُموداً‬ ‫سى أَف يَػ ْبػ َعثَ َ‬
‫ك َربُّ َ‬ ‫َو ِم َن الل ْي ِل فَػتَػ َهج ْد بِ ِو نَافِلَةً ل َ‬
‫ك َع َ‬
‫{اإلسراء‪/‬ۺ‪}۸‬‬
‫تہ‬
‫’’اور ۻرات ۻےک ۻاکی ۻ ےّص ۻںیم ۻدیبار ۻرںیہ ۻاور ۻ حّذ ۻو ۻدابدت ۻاجب ۻالںیئۻدراحالہکن ہی ؐ‬
‫ۻآپ ۻےک ۻےئل ۻاکیۻ‬
‫ۻآپۻوکۻرقنعبیۻاقم ِؾۻومحمدۻکتۻاچنہپدےۻاگ۔‘‘‬
‫آپۻاکۻرپورداگر ؐ‬
‫ااضیفۻوہفیظۻےہ‪ ،‬اّدیمۻےہۻہکۻ ؐ‬
‫هجد» ۻاک ۻینعم’’دابدت ۻےک ۻاسھت ۻدنین ۻاک ۻاگھبان ۻاور ۻ ّدور ۻرکان‘‘ ےہ۔ ۻہملکٔ «مقاماً»‬
‫« َىجود» ۻاک ۻینعم ۻ’’وُسان‘‘ اور «تَ ّ‬
‫ںیم ۻ(ونتنی ۻیک ۻوہج ۻےس) ۻتمظع ۻاور ۻدنلبی ۻوپدیشہ ۻےہ ۻاور ۻرواایت ۻںیم ۻایبؿ ۻوہا ۻےہ ۻہک ۻ«مقاـ محمود» ۻویہ ۻ(اقم ِؾ)ۻ‬
‫افشتعۻےہ۔‬
‫نیتۻزیچںیۻربمغیپِارکؾﷺۻرپۻوابجۻںیھتۻہکبجۻدوےروںۻرپۻبحتسمۻںیہ‪:‬ۻامن ِزۻبش‪،‬ۻوسماکۻرکانۻاورۻرحسۻزیخی۔‬
‫امن ِزۻبش‪،‬ۻتہبۻزایدہۻتلیضفۻوایل ۻامنزوںۻںیمۻےسۻےہۻاورۻوسر ٔہ ّ‬
‫ۻزمّۻوۻوسر ٔہۻّدم رّۻںیم ۻاسۻیکۻزایدہۻاتدیکۻیک ۻیئگۻےہ‪:‬ۻ‬
‫‪1‬‬
‫«قُ ِم الل ْي َل إِال قَِليالً»‬
‫رواایتۻںیمۻسیت (‪)۴۱‬ۻےسۻزایدہۻںیتلیضف‪،‬ۻامن ِزۻبشۻےکۻےیلۻایبؿۻیکۻیئگۻںیہ‪،‬ۻنجۻںیمۻےسۻضعبۻوتلیضفںۻیکۻرطػۻ‬
‫ااشرہۻرکےتۻںیہ‪:‬‬
‫* امتؾۻاایبنےئۻالہٰ ؑی‪،‬ۻامن ِز ۻبشۻزپےتھۻےھت۔ ۻامن ِز ۻبش‪،‬ۻدبؿ ۻیکۻالسیتمۻاکۻرازۻاورۻربقۻیکۻونراتینۻےہ۔ ۻامن ِز ۻبش‪،‬ۻاصالؼۻوۻ‬
‫ایھچۻتافت‪،‬ۻرزؼۻوۻروزیۻ(یکۻرفاواین)‪،‬ۻمغۻوۻادنوہۻیکۻ ّدوری‪،‬ۻرقضۻیکۻادایگیئ‪،‬ۻرہچےۻیکۻونراتینۻاورۻآوھکنںۻیکۻروینشۻ‬
‫(اورۻانیبیئ)ۻںیمۻؤمرثۻےہ۔‬
‫* امن ِزۻبش‪،‬ۻدؿۻےکۻانگوہںۻوکۻوحمۻرکۻدیتیۻےہۻاورۻایقتمۻاکۻونرۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻ ّ‬
‫زمّ‪،‬ۻآتی‪۳‬‬

‫‪43‬‬
 ‫* رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻامن ِزۻبشۻاکۻارجۻوۻوثابۻاسۻدقرۻزایدہۻےہۻہکۻدخاودنۻاعتمؽۻرفاماتۻےہ‪:‬‬
‫س ما أُ ْخ ِف َي لَ ُهم ِّمن قُػرِة أَ ْعيُ ٍن َج َزآ ًء بِ َما َكانُوا يَػ ْع َملُو َف»‪ 1‬وکیئۻیھبۻصخشۻاّسۻارجۻوۻوثابۻوکۻوجۻ‬
‫«فَ َال تَػ ْعلَ ُم نَػ ْف ٌ‬
‫اسۻےکۻےیلۻرظنۻںیمۻراھکۻایگۻےہ‪،‬ۻںیہنۻاجاتن۔‬
‫* رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’ومنمۻاکۻرشػ‪،‬ۻامن ِزۻبشۻےہۻاورۻاّسۻیکۻسعت‪،‬ۻولوگںۻوکۻاذتیۻوۻ‬
‫آزارۻہنۻدانیۻےہ۔‘‘‬
‫* اکیۻاورۻدحثیۻںیمۻایبؿۻوہاۻےہ‪:‬ۻےباچرہۻوۻدرامدنہۻےہۻوہۻصخشۻوجۻامن ِزۻبشۻےسۻرحموؾۻےہ۔‬

‫* رضحت ؒ‬
‫ۻاوبذرۻاخہنٔۻہبعکۻےکۻزندکیۻولوگںۻوکۻتحیصنۻرکےتۻےھتۻہکۻربقۻیکۻوتشحۻاورۻاہنتیئۻےسۻےنچبۻےکۻےیل‪،‬ۻراتۻیکۻ‬
‫اتریکیۻںیمۻدوۻرتعکۻامنزۻزپاو۔‬
‫ربمغیپارکؾﷺۻرفامےت ۻںیہ‪:‬ۻمت ۻںیمۻےسۻرتہبنی ۻصخشۻوہۻےہ ۻ س ۻیکۻاتفگرۻایھچۻوہ‪،‬ۻوھبوکںۻوک ۻاھکان ۻالھکےئۻاورۻ سۻ‬
‫وتقۻولگۻوحمِۻوخابۻںیہ‪ ،‬امن ِزۻبشۻاجبۻالےئ۔‬
‫ک بِص َالةِ‬
‫آرضحنت ۻےن ۻنیت ۻابر ۻرضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےس ۻرفامای‪ :‬ۻمت ۻرپ ۻامن ِز ۻبش ۻ(یک ۻادایگیئ) ۻالزؾ ۻےہ‪ :‬ۻ« َعلَي َ َ‬ ‫ؐ‬
‫ص َال ِة الل ْي ِل»‬ ‫ص َال ِة الل ْي ِل‪َ ،‬علَي َ‬
‫ک بِ َ‬ ‫ک بِ َ‬
‫الل ْي ِل‪َ ،‬علَي َ‬
‫رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’ومنمۻیکۻزتنیۻاورۻااختفر‪،‬ۻامن ِزۻبشۻزپانھۻےہ۔‘‘‬
‫اکیۻصخشۻےنۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻےسۻرعضۻایک‪:‬ۻںیمۻامن ِزۻبشۻزپےنھۻیکۻوتقیفۻےسۻرحموؾۻوہۻایگۻوہں!ۻوت ؑ‬
‫ۻاامؾۻےنۻ‬
‫رفامای‪:‬ۻ«قيدتک ذنوبک» ’’ریتےۻانگوہںۻےنۻےھجتۻ(امن ِزۻبشۻیکۻادایگیئۻےس) ّۻروکۻدایۻےہ۔‘‘‬
‫روسؽ ۻدخاﷺ (امن ِز ۻبش ۻیک) ۻامن ِز ۻورت ۻںیم‪ ،‬ۻرّتس ۻرمہبت ۻاافرۻ‬
‫رضحت ۻاامؾ ۻرفعج ۻاصدؼ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ’’ ِ‬
‫‪2‬‬
‫ایکۻرکےتۻےھت۔‘‘‬
‫رحسۻزیخیۻاورۻبشۻزدنہۻداری‬
‫اشئَةَ الل ْي ِل ِى َي أَ َش ُّد َوطْئاً َو أَقػ َْو ُـ قِيالً {املزمل‪}۷/‬‬
‫إِف نَ ِ‬

‫’’ےبکشۻراتۻیکۻاتریکیۻںیمۻ(دابدتۻےکۻےیل)ۻاّانھٹ‪،‬ۻسفنۻیکۻاپامیلۻاک ؤمرثرتنیۻورتہبنیۻذرہعیۻاورۻ‬
‫ذرکِۻدخاۻاکۻرتہبنیۻوتقۻےہ۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻدجسہ‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬
‫‪ 2‬ذہتبیۻاالاکحؾ‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪۶۳۱‬‬

‫‪44‬‬
 ‫قَّش‬
‫دخاودن ۻاعتمؽ ۻےن ۻوتق ۻےک ۻرہ ۻ ےّص ۻیک ۻ َّ م ۻاھکیئ ۻےہ‪ ،‬ۻےسیج‪َ « :‬و الْ َف ْج ِر»‪َ « ،‬و ُّ‬
‫الص ْب ِح»‪َ « ،‬و النػ َها ِر»‪َ « ،‬و‬
‫س»‪َ « ،2‬و الل ْي ِل‬ ‫ع‬ ‫س‬ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫تقۻرحسۻیکۻنیتۻابرۻق َّ َّشمۻاھکیئۻیئگۻےہ‪« :‬و اللي ِل اِ َذا يسر»‪« ،1‬و اللي ِل اِ‬
‫ص ِر»ۻنکیلۻو ِ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ‬ ‫الْ َع ْ‬
‫اِ َذا أَ ْدبَػ َر»ۻینعیۻمسقۻراتۻیکۻبجۻوہۻمتخۻوہۻریہۻوہ۔‬
‫تق ۻرحس ۻدیبارۻوہےنۻواولں)ۻیکۻاافرۻےکۻابرےۻںیمۻدوۻآںیتی ۻذرکۻوہیئ ۻںیہ‪ :‬ۻ« َو‬ ‫اور ۻرحس ۻںیمۻرحسزیخوںۻ(و ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ين بِاْل ْ‬
‫َس َحا ِر»‬ ‫بِ ْاْل ْ‬
‫َس َحا ِر ُى ْم يَ ْستَػغْف ُرو َف» ‪َ « ،‬و ال ُْم ْستَػغْف ِر َ‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫دخاودنِ ۻاعمَل ۻ ےن ۻرضحت ۻومٰیس ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےس ۻاطخب ۻرکےت ۻوہےئ ۻرفامای‪ :‬ۻاے ۻومٰیسؑ! ۻوھجاٹ ۻےہ ۻوہ ۻصخش ۻوج ۻہی ۻایخؽۻ‬
‫رکاتۻےہۻہکۻوہۻ ےھجۻدوتسۻراتھکۻےہ‪،‬ۻنکیلۻبجۻراتۻن اۻاجیتۻےہ‪،‬ۻوتۻھجمۻےسۻوگتفگۻاورۻرازۻوۻاینزۻرکےنۻےکۻاجبےئ‪،‬ۻوُسۻاجاتۻ‬
‫ےہ۔‬
‫ربمغیپِدخاﷺ ۻرفامےت ۻںیہ‪’’ :‬ریمے ۻزندکی ۻرات ۻیک ۻاتریکی ۻںیم ۻدو ۻرتعک ۻامنز‪ ،‬ۻداین ۻاور ۻوج ۻھچک ۻا ِس ۻںیم ۻےہ‪ ،‬ۻےسۻ‬
‫زایدہۻدنسپدیہۻاورۻوبحمبۻےہ۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرجف‪،‬ۻآتی‪۵‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻوکتری‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻذارایت‪،‬ۻآتی‪۶۹‬‬
‫‪4‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪45‬‬
 ‫دوساںۻدرس‬

‫دوۻرفاومشۻدشہۻوابج‬
‫زاکت‬
‫ين َعلَْيػ َها َو ال ُْم َؤل َف ِة قُػلُوبػُ ُه ْم َو فِي‬ ‫ِِ‬ ‫ات لِ ْل ُف َقراء و الْم ِ‬ ‫إِن َما الص َدقَ ُ‬
‫ساكي ِن َو ال َْعامل َ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫يل الل ِّو َو ابْ ِن السبِ ِ‬
‫ين َو فِي َسبِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫الرقَ ِ‬
‫يم‬
‫يم َحك ٌ‬‫ضةً ِّم َن اللّو َو اللّوُ َعل ٌ‬ ‫يل فَ ِري َ‬ ‫اب َو الْغَا ِرم َ‬ ‫ِّ‬
‫{التوبة‪}۷۱/‬‬
‫’’دصاقت ۻو ۻ ریات ۻ(زاکت)ۻوت ۻسب ۻرقفاء‪ ،‬ۻاسمنیک‪ ،‬ۻزاکت ۻعمجۻآوری ۻرکےن ۻواولں‪ ،‬ۻوہ ۻنج ۻیکۻ‬
‫اتفیلِ بلق ۻوصقمد ۻوہ‪ ،‬ۻالغومں ۻیک ۻآزادی‪ ،‬ۻرقدضاروں ۻیک ۻرقض ۻےس ۻصالی‪ ،‬ۻراہِ ۻدخا ۻںیم ۻ(اہجدۻ‬
‫رکےن ۻواولں) ۻاور ۻرفس ۻںیم ۻرغتب ۻزدہ ۻاسمرفوں ۻےک ۻےئل ۻںیہ‪ ،‬ۻہی ۻاہلل ۻیک ۻرطػ ۻےس ۻاکی ۻرف ہضی ۻےہۻ‬
‫اورۻاہللۻاجےننۻواالۻاورۻتمکحۻواالۻےہ۔‘‘‬
‫ووجبۻزاکتۻاکۻمکحۻہکۻّرکمہمۻںیمۻانزؽۻوہا‪،‬ۻنکیلۻاملسمونںۻیکۻ تّلۻاورۻزاکتۻیکۻر مۻوھتڑیۻوہےنۻیکۻوہجۻےس‪،‬ۻولگۻ‬
‫ِ‬
‫وخدۻیہۻزاکتۻاداۻرکۻدےتیۻےھت۔ۻرھپۻدمہنیۻّونمرہۻںیمۻاالسیمۻوکحتمۻیکۻلیکشتۻےکۻدعب‪،‬ۻولوگںۻےسۻزاکتۻیکۻووصیل‪،‬ۻاِےسۻ‬
‫ص َدقَةً ‪.‬‬ ‫م‬‫ه‬‫ِ‬ ‫مکۻاالسیمۻےکۻذرےعیۻاِےس م ّتعمۻاورۻرمبّتۻرکان‪،‬ۻایبؿۻوہا‪:‬ۻ« ُخ ْذ ِمن أَموالِ‬
‫تیبۻااملؽۻںیمۻعمجۻرکاانۻاورۻاح ِ‬
‫ْ َْ ْ َ‬
‫‪1‬‬
‫‪». .‬‬
‫زاکتۻطقفۻدنیِۻاالسؾۻےکۻاسھتۻت صوصۻںیہنۻےہ‪،‬ۻہکلبۻذگہتشۻادایؿۻںیمۻیھبۻ(وابج)ۻریہۻےہ۔ۻرضحتۻٰیسیعۻہیلعۻ‬
‫صانِي بِالص َالةِ َو الزَكاةِ»‪ 2‬اور ۻرضح ِ‬
‫ت ۻومٰیس ۻہیلعۻ‬ ‫ۻآوغش ۻامدر ۻںیم ۻالکؾ ۻرکےت ۻںیہ ۻاور ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ« َو أ َْو َ‬
‫ِ‬ ‫االسلؾ‬
‫يمواْ الصالَ َة َو آتُواْ الزَكاةَ»‪ 3‬اور ۻ زی ۻدوےرےۻ‬ ‫ِ‬
‫االسلؾ ۻینب ۻاےرا ؑل ۻےس ۻاطخب ۻرکےت ۻوہےئ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ« َو أَق ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ربمغیپوںؑ ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ‪ :‬ۻ«و جعلْنَ ُ ِ‬
‫اى ْم أَئمةً يَػ ْه ُدو َف بِأ َْم ِرنَا َو أ َْو َح ْيػنَا إِلَْي ِه ْم ف ْع َل الْ َخ ْيػ َرات َو إِقَ َ‬
‫اـ‬ ‫َ ََ‬
‫ِ ‪4‬‬
‫الص َالةِ َو إِيتَاء الزَكاة»‬

‫‪1‬‬
‫آپۻاؿۻےکۻاوماؽۻںیمۻےسۻزاکتۻےلۻےئجیلۻ۔ۻ۔ۻ۔‘‘‬
‫وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪(’’ ۶۱۴‬اےۻربمغیپؐ!)ۻ ؐ‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻرممی‪،‬ۻآتی‪ ۴۶‬ۻ’’اورۻ(بجۻکتۻںیمۻزدنہۻروہں)ۻ ےھجۻامنزۻاورۻزاکتۻیکۻوتیصۻیکۻےہ۔‘‘‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪ ۵۴‬ۻ’’ اورۻامنزۻاقمئۻرکوۻاورۻزاکتۻاداۻرکو۔‘‘‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻاایبنء‪،‬ۻآتی‪ ۸۴‬ۻ’’اورۻمہۻےنۻاؿۻوکۻا اسۻراامنہۻوۻوشیپاۻرقارۻدایۻوجۻامہرےۻمکحۻےسۻدہاتیۻرکےتۻںیہۻاورۻمہۻےنۻاؿۻیکۻرطػۻکینۻاکؾۻرکےن‪،‬ۻامنزۻاقمئۻرکےنۻ‬
‫اورۻزاکتۻاداۻرکےنۻیکۻویحۻرفامیئ۔‘‘‬

‫‪46‬‬
 ‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻزاکتۻےکۻےیلۻاچرۻریبعتںیۻایبؿۻوہیئۻںیہ‪:‬‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬
‫اؿ َعلَى ُحبِّ ِو ذَ ِوي الْ ُق ْربَى ‪». . .‬‬ ‫‪۶‬۔ۻامؽۻاکۻدانیۻاورۻاطعۻرکان‪:‬ۻ« َو آتَى ال َْم َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪۳‬۔ۻدصہقۻدانی‪ُ « :‬خ ْذ م ْن أ َْم َوال ِه ْم َ‬
‫‪2‬‬
‫ص َدقَةً»‬
‫اى ْم ِس ّراً َو َعالنيَةً»‬
‫ِ ‪3‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫يمواْ الصالَ َة َو يُنف ُقواْ مما َرَزقػْنَ ُ‬ ‫‪۴‬۔ۻاافنؼۻاورۻراہِۻدخاۻںیمۻرخچۻرکان‪:‬ۻ«يُق ُ‬
‫‪4‬‬
‫يمو َف الصالَ َة َو يػُ ْؤتُو َف الزَكا َة»‬ ‫ِ‬
‫‪۵‬۔ۻزاکتۻدانی‪« :‬يُق ُ‬
‫زاکتۻیکۻاتیمہ‬
‫رقآؿۻرکمی ںیم‪،‬ۻزاًابلۻزاکتۻاکۻذرکۻامنزۻےکۻاسھتۻآایۻےہۻاورۻدینیۻواابجتۻںیمۻےسۻوکیئۻیھبۻدوےراۻوابج‪،‬ۻاسۻرطحۻ‬
‫ِ‬
‫امنز ۻےک ۻاسھت ۻمال ۻوہا ۻاور ۻااھٹک ۻایبؿ ۻںیہن ۻوہا ۻےہ ۻاور ۻضعب ۻرواایت ۻےک ۻاطمقب‪ ،‬ۻامنز ۻیک ۻوبقتیل ۻیک ۻرشط‪ ،‬ۻزاکت ۻاک ۻادا ۻرکانۻ‬
‫ۻضاقرؿۻاورۻمالپ‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻاسھتۻراےطبۻاورۻولوگںۻےکۻاسھتۻراےطبۻوکۻاظرہۻرکاتۻےہ۔‬
‫ےہ۔ۻاسۻرطحۻاک ّ‬
‫اسدات ۻرپ ۻزاکت ۻاک ۻانیل ۻرحاؾ ۻےہ‪ ،‬ۻینب ۻاہمش ۻےک ۻھچک ۻارفاد ۻےن ۻربمغیپارکؾﷺ ےس ۻضاقاض ۻایک ۻہک ۻوہ ۻولگ ۻوچاپویں ۻیکۻ‬
‫زاکتۻعمجۻرکےن ۻےکۻوئسمؽۻاور ۻدہعہۻدارۻوہۻاجںیئ‪،‬ۻاتہکۻاسۻو ےلیۻےسۻاعنیلمِۻزاکتۻ(زاکتۻعمجۻآوریۻرکےنۻواےل)ۻ‬
‫ۻآرضحنتۻےنۻرفامای‪:‬ۻھجم ۻرپ ۻاورۻمتۻولوگںۻرپۻزاکت ۻرحاؾۻےہ‪،‬ۻ‬
‫ؐ‬ ‫ےکۻونعاؿۻےس‪،‬ۻزاکت ۻاکۻاکی ۻہّصحۻاںیہنۻیھبۻلمۻاجےئ۔‬
‫رگمۻہیۻہکۻزاکتۻدےنیۻاورۻےنیلۻواےلۻدوونںۻدّیسۻوہں۔‬
‫االسؾۻںیمۻزاکتۻاکۻاقونؿ‪،‬ۻا ِسۻینعمۻاورۻوہفمؾۻںیمۻںیہنۻےہۻہکۻاالسؾۻاکۻالیمؿۻوۻراحجؿ‪،‬ۻزاکت ۻےنیلۻواےلۻریقفۻےقبطۻ‬
‫اورۻزاکتۻدےنیۻواےلۻرثودنمتۻےقبطۻوکۻووجدۻںیمۻالانۻوہ‪،‬ۻہکلبۻہیۻاقونؿ‪،‬ۻاکیۻریبوینۻاورۻاخریجۻواتیعقۻےکۻےیلۻاکیۻراہِۻلحۻ‬
‫ےہ۔ۻیھبکۻامدلارۻاورۻرثودنمتۻارفادۻیھبۻوحادث‪،‬ۻےسیج‪:‬ۻوچری‪،‬ۻآ گۻےنگل‪،‬ۻاڈیسکیٹن‪،‬ۻگنجۻاورۻااسرتۻےس ّۻروۻربوۻوہےتۻ‬
‫ںیہۻاورۻرضوریۻےہۻہکۻاالسیمۻاظنؾۻںیمۻاعمرشےۻیکۻاامتجیعۻرضورایتۻوکۻوپراۻرکےنۻےکۻےیلۻٹجبۻ(تیبۻااملؽ)ۻوموجدۻ‬
‫وہ۔‬
‫رواایت ۻںیمۻآایۻےہ‪:‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻرثودنمتوںۻےکۻاوماؽ ۻںیم‪ ،‬ۻرضوردنمتوںۻیک ۻالکشمت ۻلحۻوہےنۻیکۻدقمارۻ‬
‫انتجۻقحۻرقارۻدایۻےہۻاورۻارگۻوہۻہیۻاتھجمسۻہکۻ(ہیۻدقمار)ۻرضوردنمتوںۻےکۻےیلۻاکیفۻںیہنۻےہ‪،‬ۻوتۻاِسۻدقمارۻوکۻڑباھۻداتی۔‬
‫ارگۻولگۻریقفوںۻاورۻرضوردنمتوں ۻےکۻوقحؼۻاںیہنۻدےۻدےتی‪،‬ۻوتۻبسۻایھچ ۻزدنیگۻسگارےت ۻاورۻارگۻامتؾۻرثودنمتۻ‬
‫‪1‬‬
‫ولگۻزاکتۻدےتی‪،‬ۻوتۻوکیئۻصخشۻریقفۻیہۻہنۻوہات۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۸۸‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۶۱۴‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاربامیہ‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪ ۶۶‬ۻوسر ٔہۻامقلؿ‪،‬ۻآتی‪۵‬‬

‫‪47‬‬
‫ضعب ۻارفاد ۻےک ۻدیقعے ۻےک ۻربصالػ‪ ،‬ۻوج ۻہی ۻایخؽ ۻرکےت ۻںیہ ۻہک ۻولوگں ۻیک ۻدرآدم ۻیک ۻازفاشئ ۻو ۻرفاواین ۻوک ۻروانک ۻاورۻ‬
‫دحمود ۻرکان ۻاچےی ۻاالسؾ ۻاک ۻدیقعہ ۻہی ۻےہ ۻہک ۻااسنؿ ۻوک ۻًاتبسن ۻآزادی ۻدینی ۻاچےی ۻاتہک ۻوہ ۻاینپ ۻالتش ۻو ۻوکشش‪ ،‬ۻاہمرت ۻو ۻنفۻ‬
‫آوریۻاورۻاموحؽۻےسۻاافتسدہۻرکےتۻوہےئ‪ّ ،‬ۻردشۻوۻرتیقۻیکۻانمزؽۻےطۻرکے‪،‬ۻنکیلۻاسھتۻیہۻامایلتۻیھبۻاداۻرکے۔‬
‫يل الل ِّو» ۻںیم ۻزاکت ۻاک ۻامؽ ۻ َّ‬
‫رصمػ ۻرکےن ۻیک ۻرشط‪ ،‬ۻرقف ۻو ۻدگنتیتس ۻںیہن ۻےہ ۻہکلب ۻاہجں ۻیھب ۻطخّ ۻو ۻراہۻِ‬ ‫راہِۻدخا ۻ«فِي َسبِ ِ‬
‫االسؾۻیکۻاحتیمک‪،‬ۻدمدۻیکۻاینز دنۻوہ‪،‬ۻواہںۻزاکتۻرخچۻیکۻاجۻیتکسۻےہ۔‬
‫ۻامؽۻزاکتۻےسۻاافتسدہۻایکۻاج ۻاتکسۻےہۻاورۻ‬ ‫اعمرشےۻوکۻرشورۻوۻاطیشؿۻتفصۻارفادۻےکۻرشّۻےسۻ تاتۻدےنیۻےکۻےیل‪ِ ،‬‬
‫اِےسۻ« َو ال ُْم َؤل َف ِة قُػلُوبػُ ُه ْم»ۻاکۻونعاؿۻاشلمۻوہۻاگ۔‬
‫ِ‬
‫ارگۻیسکۻصخشۻ ےکۻذہم‪،‬ۻدتّیۻوابجۻوہۻاجےئۻاورۻدتّیۻاداۻرکےنۻیکۻاطتقۻہنۻراتھکۻوہ‪،‬ۻوتۻاےسیۻصخشۻرپۻ« َو الْغَا ِرم َ‬
‫ين»ۻ‬
‫ۻامؽۻزاکتۻےسۻدمدۻیکۻاجۻیتکسۻےہ۔‬
‫اکۻونعاؿۻاصدؼۻآاتۻےہۻاورۻاسۻیک ِ‬
‫نکممۻےہۻہکۻ« َو فِي ِّ‬
‫الرقَ ِ‬
‫اب»ۻیکۻریبعت‪،‬ۻدیقویںۻیکۻزدناؿۻےسۻآزادیۻاورۻاؿۻےکۻاخمرجۻوۻرضورایتۻےکۻوپراۻرکےنۻ‬
‫امؽۻزاکتۻےسۻرخچۻرکےنۻوکۻیھبۻاشلمۻوہۻےکس۔‬ ‫ےکۻےیل‪ِ ،‬‬
‫زاکت ۻیک ۻا ِس ۻےک ۻآھٹ ۻومارد ۻںیم ۻمیسقت‪ ،‬ۻرضوری ۻںیہن ۻےہ ۻہک ۻربارب ۻاور ۻاسموی ۻیہ ۻوہ ۻہکلب ۻاح ِ‬
‫مک ۻاالسیم ۻیک ۻاشنمء ۻوۻ‬
‫وصادبدی‪،‬ۻتحلصمۻوۻضاقےضۻاورۻرضورتۻےکۻاطمقبۻوہینۻاچےی۔‬
‫زاکت‪،‬ۻامؽۻوۻرثوتۻےکۻاعت ّدؽۻوۻرباربیۻاکۻومبجۻےہ۔‬
‫زاکت‪،‬ۻدخاودنِۻاعمَلۻیکۻدیۻوہیئۻوتمعنںۻیکۻیلمعۻرکشسگاریۻےہ۔‬
‫زاکت‪،‬ۻاقبطیتۻافولصںۻوکۻمکۻاورۻرقفاءۻوۻرثودنمتوںۻےکۻدرایمؿ ّۻبۻوۻہنیکۻوکۻ ّدورۻرکیتۻےہ۔‬
‫زاکت‪،‬ۻاخسوتۻوۻرتمحۻیکۻروحۻوکۻااسنؿۻےکۻادنرۻزدنہۻرکیتۻاورۻاّسۻیکۻداینۻیبلطۻوۻام ّدیۻوایگتسبۻوکۻمکۻرکیتۻےہ۔‬
‫زاکت‪،‬ۻاعمرشےۻےکۻرحموؾۻارفادۻیکۻاامتجیعۻرضورایتۻوکۻوپراۻرکےنۻےکۻےیلۻرتہبنیۻاعلمۻےہ۔ۻریقفۻےسۻیتہکۻےہ‪:‬ۻ‬
‫َّ‬
‫ رک دنۻاورۻرپاشیؿۻہنۻوہ ۻدویاہیلۻاورۻمفل ّسۻصخشۻےسۻیتہکۻےہ‪:‬ۻدوابرہۻالتشۻوۻوکششۻرک ۻاسمرفۻےسۻیتہکۻےہ‪:‬ۻراےتسۻںیمۻ‬
‫درامدنہ ۻو ۻےباچرہ ۻوہےن ۻےس ۻاخفئ ۻہن ۻوہ ۻاعلم ۻزاکت ۻےس ۻیتہک ۻےہ‪ :‬ۻریتا ۻہّصح ۻوفحمظ ۻےہ ۻالغومں ۻ(اور ۻدیقویں) ۻوکۻ‬
‫آزادی ۻو ۻراہیئ ۻاک ۻودعہ ۻدیتی ۻےہ ۻدخِتم ۻالہٰی ۻںیم ۻرصموػ ۻابزار ۻوک ۻروقن ۻیتشخب ۻےہ ۻاور ۻدوےروں ۻےک ۻولقب ۻوک ۻاالسؾ ۻیکۻ‬
‫رطػۻاملئۻرکیتۻےہ۔‬
‫ای ِدۻدخاۻےسۻتلفغ‪،‬ۻولوگںۻےسۻاےنپۻافدئہۻںیمۻاکؾۻانیل‪،‬ۻاسقوتۻیبلق‪،‬ۻایغطؿۻوۻےریشکۻاورۻیشایش‪،‬ۻامؽۻوۻدوتلۻاورۻرثوتۻ‬
‫ےکۻذ ریہۻرکےنۻاکۻہجیتنۻےہۻاورۻزاکتۻیکۻادایگیئ‪،‬ۻا ِسۻرمضۻیکۻرتہبنیۻدواۻےہ۔‬

‫‪ 1‬واسلئۻاہعیشل‪،‬ۻج‪،۷‬ۻص‪۵‬‬

‫‪48‬‬
‫زاکت‪،‬ۻاعمرشےۻےسۻرحموتیمۻ ّدورۻرکےنۻےکۻالعوہ‪،‬ۻاالسؾۻیکۻرطػۻالیمؿۻوۻراحجؿۻےکۻڑبےنھۻاکۻببسۻیتنبۻےہۻاورۻایۻ‬
‫ۻدانمشؿۻاالسؾۻےکۻاسھتۻاکمہریۻوۻدمدۻےکۻرتکۻرکےن ۻاک ۻومبج ۻیتنبۻےہ۔ ۻاسیجۻہکۻرواایتۻںیمۻآایۻ‬
‫ِ‬ ‫مکۻازۻمکۻاملسمونں ۻیک‬
‫ےہۻہکۻشبۻاواقتۻنجۻولوگںۻاکۻاامیؿۻفیعضۻوۻزمکورۻوہاتۻےہ‪،‬ۻاؿۻیکۻامیلۻادمادۻرکےن ۻےس‪،‬ۻوہۻاالسؾۻےکۻزندکیۻآاجےتۻ‬
‫ںیہۻاورۻاّؿۻاکۻاامیؿۻاپدیئارۻوہۻاجاتۻےہ۔‬
‫زاکت ۻوج ۻہک ۻاالسیم ۻاظنؾ ۻیک ّ‬
‫ۻجت ۻو ۻآاکشرا ۻومنہن ۻےہ‪ ،‬ۻدعاتلِ ۻاامتجیع ۻااجید ۻرکےن‪ ،‬ۻرقف ۻو ۻافہق ۻ ّدور ۻرکےن‪ ،‬ۻزاکت ۻعمجۻ‬
‫رکےنۻواولںۻیکۻرضورایتۻوپراۻرکےن‪،‬ۻاعیملۻوبحمتیبۻرفامہۻرکےن‪،‬ۻالغومںۻاورۻدیقویںۻوکۻآزادیۻاکۻرپواہنۻانسےن‪،‬ۻاطتقۻوۻ‬
‫دقرت ۻاّیہم ۻرکےن‪ ،‬ۻاملسمونں ۻےک ۻدنی ۻو ۻاامیؿ ۻاور ۻتکلمم ۻےک ۻوفحمظ ۻرکےن ۻاور ۻاعمرشے ۻیک ۻومعیم ۻدخامت ۻوک ۻ ّوتعسۻ‬
‫ےنشخبۻےکۻےیلۻّدقمہمۻاسزۻےہ۔‬
‫سمخ‬
‫رواایت ۻاور ۻہعیش ۻدیقعے ۻےک ۻاطمقب‪ ،‬ۻوسر ٔہ ۻاافنؽ ۻیک ۻ‪۵۶‬وںی ۻآِتی ۻرکہمی ۻااسنؿ ۻیک ۻرہ ۻمسق ۻیک ۻدرآدم‪ ،‬ۻےسیج ۻتنحمۻ‬
‫زمدوری‪،‬ۻبسکۻوۻاجترتۻاورۻرہ ۻرطحۻےسۻامؽ ۻاحلص ۻرکےنۻوک ۻاشلمۻےہۻاورۻسمخ ۻاکۻاکیۻدصماؼۻاِسۻآِتیۻرشہفی ۻںیمۻ‬
‫ایبؿ ۻوہا ۻےہ ۻاور ۻدوےرے ۻاصمدقی ۻرواایت ۻںیم ۻایبؿ ۻےیک ۻےئگ ۻںیہ‪ :‬ۻ« َو ا ْعلَ ُمواْ أَن َما غَنِ ْمتُم ِّمن َش ْي ٍء فَأَف لِل ِّو‬
‫‪1‬‬
‫سوُ ‪». . .‬‬ ‫ُخ ُم َ‬
‫سمخ‪،‬ۻرواایتۻںیمۻاخصۻاتیمہۻاکۻاحلمۻےہ‪،‬ۻےسیج‪:‬ۻوجۻصخشۻاےنپۻامؽۻاکۻسمخۻاداۻہنۻرکے‪،‬ۻوتۻاسۻاکۻامؽۻالحؽۻںیہنۻوہاگۻ‬
‫رصتػ ۻرکےن ۻاک ۻقح ۻںیہن ۻراتھک ۻاور ۻ س ۻابلس ۻاک ۻسمخ ۻادا ۻہن ۻایک ۻایگ ۻوہ ۻاّس ۻںیم ۻامنز ۻزپانھ‪ ،‬ۻااکشؽ ۻراتھکۻ‬
‫اور ۻوہ ۻاس ۻامؽ ۻںیم ۻ ّ‬
‫‪2‬‬
‫ےہ۔‬
‫اہقفء ۻاست ۻ(‪ )۸‬ۻزیچوں ۻںیم ۻسمخ ۻوک ۻوابج ۻرقار ۻدےتی ۻںیہ‪ :‬ۻ‪۶‬۔ ۻتنحم ۻزمدوری ۻاور ۻاجترت ۻےس ۻاحلص ۻوہےن ۻواالۻ‬
‫اسالہنۻانمعف‪،‬ۻ‪۳‬۔ۻزخاہن‪،‬ۻ‪۴‬۔ۻاکونںۻےسۻاحلصۻوہےنۻوایلۻدعماینت‪،‬ۻ‪۵‬۔ۻدنمسرۻںیمۻوغہطۻاگلےنۻےسۻاحلصۻوہےنۻواےلۻ‬
‫ۻامؽۻ‬
‫وگرہۻاورۻومیت‪،‬ۻ‪۶‬۔ۻوہۻالحؽۻامؽۻوجۻرحاؾۻامؽۻےسۻولخمطۻوہۻایگۻوہ‪،‬ۻ‪۷‬۔ۻوہۻزنیمۻوجۻاکرفۻذیّمۻیسکۻاملسمؿۻےسۻرخدیے‪،‬ۻ‪۸‬۔ ِ‬
‫‪3‬‬
‫دیماؿۻگنجۻےسۻمالۻوہ۔‬
‫ِ‬ ‫تمینغۻوجۻ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاافنؽ‪،‬ۻآتی‪ ۵۶‬ۻ’’اورۻہیۻاجؿۻولۻہکۻًانیقیۻںیہمتۻ سۻزیچۻےسۻیھبۻوکیئۻافدئہۻایۻتمینغۻاحلصۻوہ‪،‬ۻوتۻاسۻاکۻاپوچناںۻہصحۻاہللۻ۔ۻ۔ۻ۔ۻےکۻےیلۻےہ۔‘‘‬

‫‪ 2‬اصِبحۻاتکبۻیکۻاتفیلۻرکدہۻ’’اتکبۻسمخ‘‘ یکۻرطػۻروجعۻرفامںیئ۔‬
‫‪ 3‬ریسفتِۻاصیف‬

‫‪49‬‬
‫تہبۻواحضۻےہۻہکۻدخاودنۻاعتمؽۻوکۻسمخۻیکۻوکیئۻرضورتۻںیہنۻےہ‪،‬ۻایۻانبۻرپۻ(سمخۻےس)ۻدخاۻاکۻہّصحۻ(مہس)‪،‬ۻدخاودنۻ‬
‫ۻروسؽ ۻدخاﷺ ۻیک ۻوالتی‪ ،‬ۻاالسؾ ۻاک ۻاغیپؾ ۻامتؾ ۻاہجؿ ۻواولں ۻکت ۻاچنہپےن ۻاور ۻاس ۻیک ۻغیلبۻ‬
‫اعتمؽ ۻےک ۻاقونؿ ۻیک ۻاحتیمک‪ِ ،‬‬
‫رکےن‪،‬ۻنیفعضتسمِۻاعمَلۻوکۻ تاتۻدےنیۻاورۻدسفمنیِۻارضۻےکۻروےنکۻےکۻےیلۻرخچۻایکۻاجےئۻاگ۔‬
‫ۻآپۻاکۻ‬
‫ۻآپۻیکۻرتلحۻےکۻدعبۻدخاۻاور ؐ‬
‫رواایتۻیکۻاینبدۻرپ‪،‬ۻ(سمخۻےس)ۻدخاۻاکۻمہس‪،‬ۻربمغیپارکؾﷺےکۻاایتخرۻںیمۻاور ؐ‬
‫ۻاامؾۻےکۻاننیبئِۻاخص ۻای ۻاننیبئۻاعؾۻ‬
‫ۻاامؾۻےکۻزامہنٔ ۻتبیغۻںیمۻہیۻونیتںۻمہس‪ؑ ،‬‬
‫مہس‪،‬ۻاامؾۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻاایتخرۻںیمۻوہاتۻےہۻاور ؑ‬
‫‪1‬‬ ‫ے‬
‫ۻدیۻےئگۻںیہ۔‬ ‫ینعیۻدہتجمنیِۻاجعمۻارشلاطئۻاورۻرماعجِۻدیلۻےکۻاایتخرۻںیمۻرقار ئ‬
‫ِ‬
‫ۻاسدات ۻینب ۻاہمش ۻےک ۻاسمنیک ۻاور ۻرفس ۻںیم ۻدرامدنہ ۻو ۻالاچر ۻوہ ۻاجےن ۻواےلۻ‬ ‫رواایت ۻںیم ۻسمخ ۻےک ۻدوےرے ۻاصمرػ‪،‬‬
‫ارفادۻںیہ‪،‬ۻویکہکنۻاسداتۻرقفاءۻوۻاسمنیکۻرپۻزاکتۻانیلۻرحاؾۻےہ‪،‬ۻذٰہلاۻرضوریۻےہۻہکۻاؿۻیکۻرضوروتںۻاورۻاینزۻوکۻسمخۻےکۻ‬
‫ذرےعیۻوپراۻایکۻاجےئ۔‪2‬ۻدرتقیقحۻاالسؾۻےنۻاعمرشےۻیک ئ و‬
‫ۻرحمومںۻوکۻ ّدورۻرکےنۻےکۻےیل‪،‬ۻدوۻزیچوںۻوکۻوابجۻرقارۻدایۻ‬
‫ےہ‪:‬ۻاکیۻزاکتۻےہۻہکۻوجۻاعمرشےۻےکۻامتؾۻرقفاءۻوۻاسمنیکۻےکۻاسھتۻرموبطۻےہۻاورۻدوےراۻسمخۻےہۻہکۻوجۻاعمرشےۻ‬
‫ےکۻاکیۻاخصۻ ےّصۻینعیۻاسداتۻرقفاءۻوۻاسمنیکۻےکۻاسھتۻت صوصۻےہۻاورۻسمخۻوۻزاکت اکۻامؽ‪،‬ۻرقفاءۻوۻاسمنیکۻیکۻاسؽۻ‬
‫رھبۻیکۻرضورتۻوۻاینزۻےکۻرباربۻاںیہنۻدایۻاجےئۻاگۻ‪،‬ۻہنۻہکۻاسۻےسۻزایدہ۔‬

‫‪ 1‬ریسفتِۻومنہن‬
‫لج‬
‫‪ 2‬واسلئۻاہعیشل‪،‬ۻج‪،۷‬ۻاتکبۻا َس‬

‫‪51‬‬
 ‫ایگروہاںۻدرس‬

‫امںۻابپ‬
‫وادلنیۻیکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ساناً إِما يَػ ْبػلُغَن عن َد َؾ الْكبَػ َر أ َ‬
‫َح ُد ُى َما‬ ‫ِ ِ‬
‫ك أَال تَػ ْعبُ ُدواْ إال إياهُ َو بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ضى َربُّ َ‬‫َو قَ َ‬
‫أ َْو كِ َال ُى َما فَ َال تَػ ُقل ل ُه َمآ أُؼ َو َال تَػ ْنػ َه ْرُى َما َو قُل ل ُه َما قَػ ْوالً َك ِريماً ۝ َو ا ْخ ِف ْ‬
‫ض لَ ُه َما‬
‫ص ِغيراً {اإلسراء‪}۳۵-۳۴/‬‬ ‫ِ‬ ‫الذ ِّؿ ِم َن الر ْح َم ِة َو قُل ر ِّ‬
‫ب ْار َح ْم ُه َما َك َما َربػيَاني َ‬ ‫اح ُّ‬
‫َجنَ َ‬
‫’’اور ۻاہمترے ۻرپورداگر ۻےن ۻہلصیف ۻرک ۻدای ۻےہ ۻہک ۻمت ۻبس ۻاس ۻےک ۻالعوہ ۻیسک ۻیک ۻدابدت ۻہن ۻرکو ۻےگ ۻاورۻ‬
‫امں ۻابپ ۻےک ۻاسھت ۻان ا ۻاور ۻکین ۻرباتؤ ۻروا ۻروھک ۻےگ ۻاور ۻارگ ۻاہمترے ۻاسےنم ۻاؿ ۻدوونں ۻںیم ۻےس ۻوکیئۻ‬
‫اکیۻایۻوہۻدوونںۻوبڑاھ ےپۻےکۻنسۻوکۻچنہپۻاجںیئ‪،‬ۻوتۻربخدارۻاّؿ ۻےسۻ’’اّػ‘‘ۻیھبۻہنۻوہکۻاورۻاںیہنۻکوکۻ‬
‫یھبۻںیہنۻاورۻاّؿۻےسۻہشیمہۻرکامیہنۻوگتفگۻرکوۻاورۻفطلۻوۻرہمابینۻےکۻاسھتۻاےنپۻوتمااعضہنۻاشونںۻوک اّؿۻ‬
‫ےک ۻاسےنم اکھجےئ ۻروھک ۻاور ۻ(اؿ ۻےک ۻقح ۻںیم ۻداع ۻرکےت ۻوہےئ) وہک‪ :‬ۻاے ۻریمے ۻرپورداگر! اؿۻ‬
‫دوونںۻرپۻایۻرطحۻاینپۻرتمحۻانزؽۻرفام‪،‬ۻ سۻرطحۻہکۻاوہنںۻےنۻےنپچبۻںیمۻ ےھجۻاپالۻےہ۔‘‘‬
‫ااحدثیۻںیم‪،‬ۻ وادلنی ۻےکۻاسھت ۻیکینۻوۻااسحؿ ۻرکےنۻےکۻابرے ۻںیمۻتہبۻزایدہۻاتدیکۻیک ۻیئگۻےہ ۻاور ۻاذتیۻوۻآزار ۻاورۻ‬
‫فیلکتۻدےنیۻےسۻیتخسۻےکۻاسھتۻعنمۻایکۻایگۻےہ‪:‬‬
‫وادلنیۻیکۻرطػۻرتمحۻآزیمۻاگنہۻرکےنۻاکۻوثاب‪،‬ۻاکیۻوبقمؽۻجحۻےہ۔ۻاؿۻدوونںۻیکۻراضتیۻوۻوخونشدی‪،‬ۻرپورداگ ِرۻ‬
‫اعمَلۻیکۻوخونشدیۻاورۻا ؿۻیکۻانرایگض‪،‬ۻدخاۻیکۻانرایگضۻےہ۔ۻامںۻابپۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻرکانۻ‪،‬ۻااسنؿۻیکۻ رمۻوکۻوطالینۻرکاتۻ‬
‫ےہۻاورۻاِسۻزیچۻاکۻببسۻاتنبۻےہۻہکۻامہریۻاوالدۻیھبۻامہرےۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻرکے۔‬
‫ااحدثیۻںیمۻآایۻےہ‪:‬ۻارگۻوادلنیۻےھجتۻامرںیۻوتۻ’’اّػ‘‘ کتۻہنۻہہک‪،‬ۻاںیہن ّ و‬
‫ۻُگرۻرکۻہنۻدھکی‪،‬ۻاّؿۻرپۻاہھتۻدنلبۻہنۻرک‪،‬ۻاّؿۻےکۻ‬
‫آےگۻراہتسۻہنۻلچ‪،‬ۻاںیہنۻاّؿۻےکۻانؾۻےسۻہنۻاکُپر‪،‬ۻوکیئۻا اسۻاکؾۻہنۻرکۻ سۻیکۻوہجۻےسۻولگۻاںیہنۻرُباۻالھبۻںیہک‪،‬ۻاّؿۻےسۻےلہپۻ‬
‫ہنۻھٹیبۻاورۻاسۻےسۻےلہپۻہکۻوہۻھجتۻےسۻوکیئۻزیچۻامںیگن‪،‬ۻوتۻاّؿۻیکۻوہۻرضورتۻوپریۻرک۔‬
‫اکی ۻصخش ۻاینپ ۻامں ۻوک ۻاکدنےھ ۻرپ ۻاّاھٹےئ ۻاخہنٔ ۻدخا ۻاک ۻوطاػ ۻرکا ۻراہ ۻاھت‪ ،‬ۻاّس ۻیک ۻرظن ۻربمغیپارکؾﷺ ۻرپ ۻزپی‪ ،‬ۻاّس ۻےنۻ‬
‫ۻآپۻےنۻرفامای‪:‬ۻمتۻےنۻزیکچۻےکۻوتقۻیکۻاکیۻرفایدۻاک ۻقحۻیھبۻاداۻںیہنۻایکۻ‬
‫وپن ا‪ :‬ۻایکۻںیمۻےنۻاینپۻامںۻاک ۻقحۻاداۻرکۻدایۻےہ؟ ؐ‬
‫ےہ۔‬

‫‪51‬‬
‫اکی ۻدحثی ۻںیم ۻاکی ۻےہ‪ :‬ۻیتح ۻہک ۻارگ ۻوادلنی ۻاینپ ۻاوالد ۻوک ۻامرںی‪ ،‬ۻوت ۻاوالد ۻوک ۻانہک ۻاچےی‪ :‬ۻ’’دخاودن ۻاعتمؽ ۻآپ ۻوک ۻشخبۻ‬
‫وقؽۻرکمی‘‘ ےہۻ سۻاکۻرقآؿۻںیمۻذرکۻوہاۻےہ۔‬
‫دے‘‘ ویکہکنۻہیۻہملکۻویہۻ’’ ِ‬
‫آپۻ‬
‫ربمغیپارکؾﷺۻےسۻوپن اۻایگ‪:‬ۻآایۻوادلنیۻےکۻااقتنؽۻےکۻدعبۻیھبۻ ّاؿۻےکۻےیلۻوکیئۻیکینۻوۻااسحؿۻوہۻاتکسۻےہ؟ۻوتۻ ؐ‬
‫ےن ۻرفامای‪ :‬ۻاہں ۻویکں ۻںیہن! ۻاّؿ ۻےک ۻےیل ۻامنزںی ۻزپھ ۻرک‪ ،‬ۻاّؿ ۻےک ۻےیل ۻاافر ۻرکےک‪ ،‬ۻاّؿ ۻےک ۻودعے ۻاور ۻتع ّہّذ ۻوپرےۻ‬
‫رکےک‪،‬ۻاّؿۻاکۻرقہضۻاداۻرکےکۻاورۻاّؿۻےکۻدووتسںۻاکۻارتحاؾۻرکےکۻ(اؿۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻایکۻاجۻاتکسۻےہ)۔‬
‫ۻآرضحنتۻےنۻاّسۻےکۻابپۻوکۻالُبایۻاورۻ(اّسۻےسۻاِسۻ‬
‫ؐ‬ ‫اکیۻصخشۻےنۻربمغیپارکؾﷺۻےسۻاےنپۻابپۻیکۻاکشتیۻیک۔‬
‫ابرے ۻںیم) ۻوپن ا‪ ،‬ۻوبڑےھ ۻابپ ۻےن ۻاتبای‪ :‬ۻاکی ۻدؿ ۻںیم ۻاطوتقر ۻاور ۻرثودنمت ۻاھت ۻاور ۻاےنپ ۻےٹیب ۻیک ۻدمد ۻرکات ۻاھت‪ ،‬ۻنکیل ۻآج ۻوہۻ‬
‫ۻذرہۻ‬
‫ۻروسؽ ۻدخاﷺ ۻےن ۻرگہی ۻایک ۻاور ۻرفامای‪ :‬ۻوکیئ ۻرھتپ ۻاور ۻرتی ۻاک ّ‬
‫رثودنمت ۻوہ ۻایگ ۻےہ ۻاور ۻریمی ۻوکیئ ۻدمد ۻںیہن ۻرکات ۻےہ۔ ِ‬
‫ک» ’’وتۻ‬ ‫ک ِْلَبِْي َ‬
‫ت َو َمالُ َ‬ ‫ںیہنۻےہۻوجۻا ِسۻدااتسؿۻوکۻےنسۻاورۻرگہیۻہنۻرکے!ۻرھپ ؐ‬
‫ۻآپۻےنۻاّس ۻےکۻےٹیب ۻےس ۻرفامای‪:‬ۻ«أَنْ َ‬
‫اورۻریتاۻامتؾۻامؽۻوۻاوماؽ‪،‬ۻریتےۻابپۻےکۻیہۻںیہ۔‘‘‬
‫وادلنی ۻےک ۻاسھت ۻیکین ۻو ۻااسحؿ ۻرکان‪ ،‬ۻاایبن ؑء ۻیک ۻتافت ۻںیم ۻےس ۻےہ۔ ۻاسیج ۻہک ۻرضحت ۻٰیسیع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےک ۻابرے ۻںیمۻ‬
‫«بِّراً بَِوالِ َدتِی»‪ 1‬اورۻرضحتۻٰییحیۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻابرےۻںیمۻ«بِّراً بَِوالِ َديْ ِو» ۻ‪2‬ےکۻاسھتۻوتفیصۻایبؿۻیکۻیئگۻےہ۔‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻںیم) ۻوہ ۻدخاودنِ ۻاعمَل ۻیک ۻوتدیح ۻےک ۻدعب ۻایبؿ ۻےیک ۻےئگ ۻںیہ‪ ،‬ۻوت ۻاوالد ۻوک ۻوتدیح ۻیکۻ‬
‫ارگ ۻوادلنی ۻوتہّج ۻرکںی ۻہک ۻ( ِ‬
‫رطػۻدوعتۻدےنیۻاکۻدہػۻوۻدصقمۻاّؿۻےکۻادنرۻزدنہۻوہۻاجےئۻاگ۔‬
‫انبرباںی‪،‬ۻاِسۻآِتیۻرکہمیۻےسۻہجیتنۻایلۻاجۻاتکسۻےہ‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻامںۻابپۻیکۻدختمۻاورۻیکینۻوۻااسحؿ‪،‬ۻاکیۻیقیقحۻوۻوایعقۻدخارپتسۻصخشۻیکۻاواصػۻںیمۻےسۻےہ‪:‬ۻ«أَال تَػ ْعبُ ُدواْ إِال‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ساناً»‬‫إياهُ َو بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ض ى»‬ ‫‪۳‬۔ۻوادلنیۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻاکۻمکح‪،‬ۻودحاتینۻےکۻمکحۻیکۻامدننۻیعطقۻاورۻن خۻہنۻوہےنۻواالۻمکحۻےہ‪:‬ۻ«قَ َ‬
‫‪۴‬۔ ۻوادلنی ۻےک ۻاسھت ۻیکین ۻو ۻااسحؿ‪ ،‬ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻ یک ۻودحاتین ۻاور ۻااطتع ۻےک ۻرمہاہ ۻآای ۻےہ ۻاتہک ۻہی ۻاظرہ ۻرکے ۻہک ۻہیۻ‬
‫ك أَال تَػ ْعبُ ُدواْ إِال‬
‫ضى َربُّ َ‬
‫اکؾ‪،‬ۻیلقعۻوطرۻرپۻوابجۻاورۻاکیۻااسنینۻوہفیظۻیھب ۻےہۻاورۻاکیۻرشیعۻوابجۻیھبۻےہ‪:‬ۻ« َو قَ َ‬
‫‪3‬‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫إياهُ َو بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ساناً»‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرممی‪،‬ۻآتی‪۴۳‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻرممی‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۳۴‬‬

‫‪52‬‬
‫‪۵‬۔ۻرضوریۻےہۻہکۻیئنۻلسن ۻاامیؿۻےکۻاسےئۻںیم‪،‬ۻذگہتش ۻلسنۻےک ۻاسھتۻوبضمط ۻاورۻاپدیئارۻ قّلع ۻریتھکۻوہ‪:‬ۻ« َال تَػ ْعبُ ُدواْ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫إال إياهُ َو بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ساناً»‬
‫ِ ِ ِ‬
‫ساناً»‬ ‫‪۶‬۔ۻوادلنیۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻںیم‪،‬ۻاّؿۻاکۻاملسمؿۻوہانۻرشطۻںیہنۻےہ‪:‬ۻ«بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫‪۷‬۔ۻامںۻابپۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻںیم‪،‬ۻ ّاؿۻدوونںۻےکۻدرایمؿۻوکیئۻرفؼۻںیہنۻےہ‪:‬ۻ«بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ساناً»‬
‫ِ ِ ِ‬
‫‪۸‬۔ۻامںۻابپۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻوکۻنالواہطسۻاورۻوخدۻاےنپۻاہھتۻےسۻا تاؾۻدںی‪:‬ۻ«بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ساناً»‬
‫ّ‬
‫‪۹‬۔ ۻیکین ۻو ۻااسحؿ‪ ،‬ۻہقفن ۻو ۻاافنؼ ۻےس ۻابالرت ۻےہ ۻاور ۻتبحم‪ ،‬ۻادب ۻو ۻارتحاؾ‪ ،‬ۻمیلعت‪ ،‬ۻوشمرت‪ ،‬ۻااطتع‪ ،‬ۻدقتری ۻو ۻتس ّکرُ‪ ،‬ۻرماتبق ۻوۻ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫ساناً»‬‫افحتظۻاورۻاِؿۻیکۻامدننۻدوےرےۻامتؾۻاّومرۻوکۻاشلمۻوہاتۻےہ‪:‬ۻ«بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫ساناً» (ےسیج ۻہک ۻریقف ۻےک ۻریس ۻوہےنۻ‬ ‫ۺ۔ ۻوادلنی ۻےک ۻاسھت ۻیکین ۻو ۻااسحؿ ۻیک‪ ،‬ۻوکیئ ۻّدح ۻو ۻدحودںیہن ۻںیہ‪ :‬ۻ«بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫کت‪،‬ۻاہجدۻےکۻہنتفۻوۻاسفدۻربرطػۻوہےنۻکتۻاورۻروزہۻےکۻااطفرۻرکےنۻکت‪،‬ۻیکۻامدننۻرضوریۻوہ۔)‬
‫ِ ِ ِ‬
‫‪۶۱‬۔ۻااسحؿۻےکۻابرےۻںیمۻرقآؿۻیکۻافسرش‪،‬ۻاوالدۻیکۻرطػۻوتمہّجۻےہ‪،‬ۻہنۻہکۻوادلنیۻیکۻرطػ‪« :‬بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ساناً»ۻ‬
‫ویکہکنۻوادلنیۻوکۻیسکۻافسرشۻیکۻرضورتۻیہۻںیہنۻےہۻاورۻوہۻرطفیۻوۻیعیبطۻوطرۻرپۻاینپۻاوالدۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻرکےتۻ‬
‫ںیہ۔‬
‫‪۶۶‬۔ۻوادلنیۻیکۻ( رمۻےکۻاسھت)ۻامسجینۻوۻرواحینۻرضورتۻ سۻدقرۻزایدہۻوہ‪،‬ۻاّؿۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻیھبۻاانتۻیہۻرضوریۻ‬
‫ےہ‪:‬ۻ«يػبػلُغَن ِعن َد َؾ ال ِ‬
‫ْكبَػ َر»‬ ‫َْ‬
‫‪۶۳‬۔ۻاسوخلردہۻاورۻوبڑےھۻامںۻابپۻوکۻاّوڈلۻاہؤسۻہنۻےلۻاجںیئ‪،‬ۻہکلبۻوخدۻاےنپۻاپسۻاّؿۻاکۻایخؽۻرںیھک‪:‬ۻ« ِعن َد َؾ»‬
‫ساناً ‪َ . . .‬و قُل ل ُه َما قَػ ْوالً َك ِريماً»‬ ‫ِ‬
‫‪۶۴‬۔ۻیکینۻوۻااسحؿۻیھبۻرضوریۻےہ‪،‬ۻاورۻایھچۻوۻاش ہتسۻوگتفگۻیھب‪« :‬إ ْح َ‬
‫ۻ(وقؽ ۻرکامیہن) ۻںیم‪ ،‬ۻاقمےلب ۻیک ۻرشط ۻایبؿ ۻںیہن ۻوہیئ ۻےہ ۻینعی ۻارگ ۻوہۻ‬
‫‪۶۵‬۔ ۻوادلنی ۻےک ۻاسھت ۻیکین ۻو ۻااسحؿ ۻاور ۻایھچ ۻاتفگر ِ‬
‫اہمترےۻاسھتۻرکامیہنۻوگتفگۻہنۻیھبۻرکںی‪،‬ۻرھپۻیھبۻںیہمتۻاچےیۻہکۻ ّاؿۻےکۻاسھتۻرکامیہنۻوگتفگۻرکو۔‬
‫‪۶۶‬۔ ۻاوالد ۻ س ۻاقمؾ ۻو ۻبصنم ۻرپ ۻیھب ۻافزئ ۻوہ‪ ،‬ۻاّےس ۻاچےی ۻہک ۻوادلنی ۻےک ۻاسےنم ۻوتماعض ۻو ۻاخاسکر ۻوہ ۻاور ۻاےنپ ۻامکالت ۻوۻ‬
‫الذ ِّؿ»‬
‫اح ُّ‬ ‫اضفلئۻوکۻوادلنیۻےکۻاسےنمۻشیپۻہنۻرکے‪َ « :‬و ا ْخ ِف ْ‬
‫ض لَ ُه َما َجنَ َ‬
‫‪۶۷‬۔ ۻوادلنی ۻےک ۻاسھت ۻوتاعض ۻاور ۻرہم ۻو ۻتبحم‪ ،‬ۻاخاصلہن ۻادناز ۻےس ۻوہ‪ ،‬ۻہن ۻہک ۻاظرہی ۻو ۻانبویٹ‪ ،‬ۻای ۻاّؿ ۻےک ۻاوماؽ ۻو ۻاجدئاد ۻےکۻ‬
‫ض لَ ُه َما ‪ِ . . .‬م َن الر ْح َم ِة»‬‫وصحؽۻےکۻےیل‪َ « :‬و ا ْخ ِف ْ‬
‫‪۶۸‬۔ۻاوالدۻوکۻاچےیۻہکۻامںۻابپۻیکۻتبسنۻوتماعضۻوۻاخاسکرۻیھبۻوہںۻاورۻاؿۻےکۻےیلۻدخاودنۻاعتمؽۻےسۻبلطِۻرتمحۻیھبۻ‬
‫ب ْار َح ْم ُه َما»‬
‫ض ‪َ . . .‬و قُل ر ِّ‬ ‫رکںی‪َ « :‬و ا ْخ ِف ْ‬

‫‪53‬‬
‫ب ْار َح ْم ُه َما ‪.‬‬
‫‪۶۹‬۔ۻوادلنیۻےکۻقحۻںیمۻاوالدۻیکۻداعۻاجتسمبۻےہ‪،‬ۻورگہنۻدخاودنۻاعتمؽۻداعۻرکےنۻاکۻمکحۻہنۻداتی‪:‬ۻ« َو قُل ر ِّ‬
‫‪». .‬‬
‫ب‬
‫ۺ‪۶‬۔ۻامںۻابپۻےکۻےیلۻداعۻرکان‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻمکحۻیکۻاجبآوریۻاورۻوادلنیۻیکۻرکشسگاریۻیکۻالعتمۻےہ‪« :‬قُل ر ِّ‬
‫ْار َح ْم ُه َما ‪». . .‬‬
‫ب ْار َح ْم ُه َما َك َما َربػيَانِي»ۻ‬
‫ۻدتارکۻےہ‪:‬ۻ« َر ِّ‬
‫‪۳۱‬۔ۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻیکۻرتمح‪،‬ۻوادلنیۻیکۻ(اوالدۻیکۻتبسن)ۻرتیتیبۻزںوتمںۻاک ّ‬
‫وگایۻدخاودنۻاعتمؽۻاوالدۻےسۻاتہکۻےہ‪:‬ۻمتۻ(وادلنیۻیکۻتبسن)ۻاینپۻرتمحۻوۻرہمابینۻےسۻدرغیۻہنۻرکوۻاورۻدخاۻےسۻیھبۻدمدۻاچوہ‪،‬ۻ‬
‫ویکہکنۻاّؿۻےکۻقحۻےکۻادایگیئۻاہمترےۻسبۻےسۻابرہۻےہ۔‬
‫‪۳۶‬۔ۻاےنپۻامیضۻاورۻاّؿۻویتخسںۻوۻالکشمتۻوکۻوجۻاہمترےۻےنپچبۻےکۻدوراؿۻاہمترےۻوادلنیۻےنۻربداتشۻیکۻںیہ‪،‬ۻوھبؽۻتمۻ‬
‫ص ِغيراً»‬ ‫ِ‬
‫اجؤ‪:‬ۻ« َك َما َربػيَاني َ‬
‫‪۳۳‬۔ۻامںۻابپۻوکۻاچےیۻہکۻاوالدۻیکۻرتتیب‪،‬ۻرہمۻوۻتبحمۻیکۻاینبدۻرپۻرکںی‪:‬ۻ« ْار َح ْم ُه َما َك َما َربػيَانِي»‬
‫‪۳۴‬۔ ۻااسنؿ ۻوک ۻاچےی ۻہک ۻاینپ ۻرپورش ۻاور ۻرتتیب ۻرکےن ۻواولں ۻیک ۻرکشسگاری ۻاور ۻدقرداین ۻرکے‪ :‬ۻ« ْار َح ْم ُه َما َك َما‬
‫َربػيَانِي» {اإلسراء‪}۳۵/‬‬
‫وسر ٔہۻرقبہۻیکۻآتی‪،۹۴‬ۻوسر ٔہۻاسنءۻیکۻآتی‪،۴۷‬ۻوسر ٔہۻااعنؾۻیکۻآتی‪۶۶۶‬ۻ زیۻوسر ٔہۻاےراءۻیکۻآتی‪۳۴‬ۻںیم‪،‬ۻوادلنیۻےکۻ‬
‫اسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻےکۻقلعتمۻافسرشۻیکۻیئگۻےہ‪،‬ۻنکیلۻوسر ٔہۻامقلؿۻیکۻآتی‪۶۵‬ۻںیم‪،‬ۻوادلنی ۻےکۻاسھتۻیکینۻو ۻااسحؿ‪،‬ۻالہٰیۻ‬
‫‪1‬‬
‫نسا َف بَِوالِ َديْ ِو ‪». . .‬‬ ‫وتیصۻیکۻوصرتۻںیمۻایبؿۻوہاۻےہ‪:‬ۻ« َو َوص ْيػنَا ِْ‬
‫اإل َ‬
‫یجۻاہں!ۻوادلنیۻاکۻارتحاؾۻوۻارکاؾ‪،‬ۻااسنینۻوقحؼۻںیمۻےسۻےہۻہنۻہکۻاالسیمۻوقحؼۻںیمۻےس‪،‬ۻ زیۻدایمئۻوقحؼۻںیمۻےسۻےہۻ‬
‫ہنۻہکۻویتقۻوۻاعریضۻوقحؼۻںیمۻےس۔‬
‫رواایتۻںیمۻزپےتھۻںیہۻہکۻوادلنیۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻامتؾۻاواضعۻوۻاوحا ؽۻںیمۻرضوریۻےہ‪،‬ۻاےھچۻوہںۻایۻرُبے‪،‬ۻ‬
‫زدنہۻوہںۻایۻرمۻےکچۻوہں۔‬
‫ۻآپۻاینپۻراضیعۻنہب ۻاکۻاےنپۻراضیعۻاھبیئۻیک ۻتبسنۻزایدہۻارتحاؾۻرکےتۻںیہ‪،‬ۻ‬
‫ولوگںۻےنۻربمغیپارکؾﷺۻوکۻداھکیۻہک ؐ‬
‫‪2‬‬
‫بجۻاِسۻیکۻدلیلۻوپیھچۻیئگۻوت ؐ‬
‫ۻآپۻےنۻرفامای‪:‬ۻاسۻےیلۻہکۻہیۻنہبۻاےنپۻوادلنیۻاکۻزایدہۻارتحاؾۻرکیتۻےہ۔‬
‫ِ‬
‫ۻرضحت ۻٰییحی ۻاور ۻرضحت ۻٰیسیع ۻامہیلع ۻاالسلؾ ۻدوونں ۻوک ۻمکح ۻدای ۻایگ ۻاھت ۻہک ۻاینپ ۻامؤں ۻاکۻ‬ ‫ۻرقآؿ ۻرکمی ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ ۻہک‬
‫مہ ِ‬
‫‪1‬‬
‫ارتحاؾۻرکںی۔‬

‫‪ 1‬رتہمج‪’’ :‬اورۻمہۻےنۻااسنؿۻوکۻاّسۻےکۻامںۻابپۻےکۻابرےۻںیمۻوتیصۻیکۻےہۻ۔ۻ۔ۻ۔‘‘‬
‫‪ 2‬اکیف‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪۶۹‬‬

‫‪54‬‬
‫ربمغیپارکؾﷺ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ’’ا ّوؽ ۻوتق ۻںیم ۻامنز ۻزپےنھ ۻےک ۻدعب‪ ،‬ۻوادلنی ۻےک ۻارتحاؾ ۻےس ۻرتہب ۻاور ۻڑبھ ۻرک ۻوکیئ ۻاورۻ‬
‫‪2‬‬
‫اکؾۻںیہنۻےہ۔‘‘‬
‫وادلنیۻےکۻینعمۻیکۻ ّوتعس‬
‫ۻرمبۻاورۻرسسۻرپۻیھبۻابپۻاکۻاالطؼۻوہاتۻےہ۔ۻضعبۻااحدثیۻںیم‪ ،‬ربمغیپ‬ ‫االسیمۻاقثتفۻںیم‪،‬ۻآامسینۻرربہۻوۻوشیپا‪،‬ۻااتسدۻو ِ ّ‬
‫ارکؾﷺ ۻاور ۻرضحت ۻاریماوملنینم ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻ ّا ِ ۻےک ۻابپ ۻامشر ۻےیک ۻےئگ ۻںیہ‪ :‬ۻ«أَنَا َو َعلِی اَبَػ َواهُ َى ِذ ِه ْاالُمة»ۻ‬
‫‪3‬‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ۻرضحتۻاربامیہۻہیلعۻاالسلؾ‪،‬ۻرعوبںۻےکۻابپۻامشرۻےیکۻےئگۻںیہ‪:‬ۻ« ِّمل َة أَبي ُك ْم إبْػ َراى َ‬
‫يم»‬ ‫ِ‬ ‫اسیجۻہک‬
‫ۻآپۻرتسب ۻامیبری ۻرپ ۻ ۻےھت‪،‬ۻرضحت ۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻےسۻ‬
‫ربمغیپارکؾﷺ ۻےنۻاینپۻِرمعۻابمرکۻےکۻآرخیۻا ّ ئیؾ ۻںیم‪،‬ۻبج ؐ‬
‫ۻآپۻولوگںۻےکۻدرایمؿۻاجںیئۻاورۻابآوا ِزۻدنلبۻںیہک‪:‬‬
‫رفامای‪ؑ :‬‬
‫دخاۻیکۻتنعلۻوہۻرہۻاّسۻصخشۻرپۻوجۻوادلنیۻاک ّ‬
‫ۻاعؼۻدشہۻوہ‬
‫دخاۻیکۻتنعلۻوہۻرہۻاّسۻالغؾۻرپۻوجۻاےنپۻآاقۻوۻومالۻےسۻرفارۻرکے‬
‫دخاۻیکۻتنعلۻوہۻرہۻاّسۻصخشۻرپۻوجۻزمدورۻاورۻاکؾۻرکےنۻواےلۻ(اریج)ۻاکۻقحۻہنۻدے۔‬
‫رضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻرشتفی ۻالےئ ۻاور ۻولوگں ۻےک ۻدرایمؿ ۻہی ۻےلمج ۻ(ابآوا ِز ۻدنلب) ۻادا ۻےیک ۻاور َّ وۻلٹ ۻےئگ۔ ۻضعبۻ‬
‫ااحصب ۻےن ۻا ِس ۻاغیپؾ ۻوک ۻومعمیل ۻاور ۻاسدہ ۻایخؽ ۻایک ۻاور ۻےنہک ۻےگل‪ :‬ۻمہ ۻےن ۻوادلنی ۻےک ۻارتحاؾ‪ ،‬ۻآاق ۻو ۻومال ۻاور ۻزمدوروں ۻیکۻ‬
‫اّرجت ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻا ِس ۻرطح ۻیک ۻابںیت ۻےلہپ ۻیھب ۻینس ۻںیہ‪ ،‬ۻہی ۻوکیئ ۻاتزہ ۻاغیپؾ ۻوت ۻںیہن ۻاھت ۻوج ۻربمغیپؐ ۻےن ۻرتسبِ ۻامیبری ۻےسۻ‬
‫ۻآپۻ‬
‫ۻآپۻےکۻاغیپؾۻیکۻرہگایئۻوکۻدرکۻںیہنۻایکۻےہ‪،‬ۻوت ؐ‬
‫ۻآرضحنتۻکتۻہیۻربخۻیچنہپۻہکۻولوگںۻےن ؐ‬
‫ؐ‬ ‫امہرےۻےیلۻاجیھبۻےہ!ۻبج‬
‫ےنۻدوابرہۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻوکۻاجیھبۻاورۻرفامای‪:‬ۻآپۻولوگںۻےسۻںیہک‪:‬‬
‫ۻآپۻاِسۻ ّا ِۻےکۻابپۻںیہۻاورۻ‬ ‫اعؼۻوادلنیۻےسۻریمیۻرماد‪،‬ۻآامسینۻرربہۻوۻوشیپاۻاک ّ‬
‫ۻاعؼۻدشہۻےہ۔ۻاےۻیلعؑ!ۻںیمۻاور ؑ‬ ‫ِّ‬
‫ۻاعؼۻدشہۻےہ۔‬‫وجۻصخشۻامہریۻااطتعۻہنۻرکےۻوہۻامہرا ّ‬
‫ۻآپۻاِؿۻولوگںۻےکۻآاقۻوۻومالۻںیہۻاورۻوجۻوکیئۻمہۻےسۻرفارۻرکے‪،‬ۻوہۻرہقۻوۻ‪،‬بضِۻدخاۻےکۻوتسمبجۻرقارۻاپےئۻ‬
‫ںیمۻاور ؑ‬
‫اگ۔‬
‫ۻآپۻاِؿۻولوگںۻیکۻدہاتیۻوۻراامنہیئۻےکۻےیلۻاریجۻےیکۻےئگۻںیہۻاورۻوجۻوکیئۻامہریۻاّرجتۻاداۻہنۻرکے‪،‬ۻوہۻدخاودنۻ‬
‫ںیمۻاور ؑ‬
‫اعتمؽۻیکۻتنعلۻاکۻقحتسمۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرممی‪،‬ۻآتی‪۶۵‬ۻوۻ‪۴۳‬‬
‫‪ 2‬زیماؿۻاۃمکحل‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻجح‪،‬ۻآتی‪۸۹‬‬

‫‪55‬‬
‫اِسۻواےعقۻںیمۻآپۻےنۻمالہظحۻرفامایۻہکۻارگہچۻوادلنیۻیکۻتبسنۻیکینۻوۻااسحؿۻاورۻاّؿۻیکۻااطتع‪،‬ۻاکیۻرعموػۻوۻوہشمرۻ‬
‫ینعمۻراتھکۻےہ‪،‬ۻنکیلۻاالسیمۻاقثتفۻںیمۻہیۻہلئسمۻا ِسۻےسۻںیہکۻزایدہۻوعیسۻرتۻےہ۔‬

‫‪56‬‬
 ‫ابروہاںۻدرس‬

‫رکشۻاورۻاپسسگذاری‬
‫رکشۻیکۻتیفیک‬
‫ش ِدي ٌد {إبراهيم‪}۸/‬‬
‫َو إِ ْذ تَأَذ َف َربُّ ُك ْم لَئِن َش َك ْرتُ ْم َْلَ ِزي َدن ُك ْم َو لَئِن َك َف ْرتُ ْم إِف َع َذابِي لَ َ‬
‫’’اورۻ( زیۻاّسۻوتقۻوکۻایدۻرکو)ۻبجۻاہمترےۻرپورداگرۻےنۻاالعؿۻایکۻہکۻارگۻمتۻرکشسگارۻروہۻےگ‪،‬ۻوتۻًانیقیۻ‬
‫رفکاؿۻتمعنۻرکوۻےگۻوتۻًاعطقۻریماۻذعابۻیھبۻ‬
‫ںیمۻاہمترےۻےیلۻ(اینپۻوتمعنںۻوک)ۻزایدہۻرکۻدوںۻاگۻاورۻارگۻمتۻ ِ‬
‫تہبۻتخسۻےہ۔‘‘‬
‫رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’تمعنۻاکۻرکش‪،‬ۻانگہۻےسۻ ّدوریۻےہ۔‘‘ زیۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻرکش‪،‬ۻہیۻےہۻہکۻ‬
‫ااسنؿۻتمعنۻوکۻدخاودنۻاعتمؽۻ یکۻرطػۻےسۻےھجمسۻ(ہنۻہکۻاینپۻوہایشریۻوۻاچالیک‪،‬ۻملعۻوۻلقعۻاورۻالتشۻوۻوکشش ۻایۻدوےروںۻ‬
‫یکۻوہجۻےس)ۻاورۻوجۻھچکۻدخاودنۻاعتمؽ ےنۻاّےسۻاطعۻایکۻےہ‪،‬ۻاّسۻرپۻرایضۻوہۻاورۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻیکۻوتمعنںۻوکۻانگہۻوۻتیصعمۻاکۻ‬
‫وہلیسۻرقارۻہنۻدےۻاورۻوایعقۻوۻیقیقحۻرکشسگاریۻوتۻہیۻےہۻہکۻااسنؿۻتمعنِۻدخاۻوکۻدخاۻیہۻہکۻراےتسۻںیمۻرقارۻدے۔‬
‫دخاۻیکۻوتمعنںۻےکۻاقمےلبۻںیمۻرکش‪،‬ۻتہبۻیہۻومعمیلۻاورۻاناقِلبۻذرکۻزیچۻےہ‪،‬ۻوجۻیدعیۻریشازیؒ ۻےکۻوقبؽ‪:‬‬
‫بنده ىماف بو کو زتقصير خويش‪ ،‬عذر بو درگاه خدا آورد‬
‫‪1‬‬
‫ورنو سزاوار خداونديش‪ ،‬کس نتواند کو بجا آورد‬
‫مہۻدحثیۻںیمۻزپےتھۻںیہۻہکۻ’’دخاودنِۻاعمَلۻےنۻرضحتۻومٰیسۻہیلعۻاالسلؾۻوکۻویحۻیک‪:‬ۻریمےۻرکشۻاکۻقحۻاداۻرکو!ۻرضحتۻ‬
‫ومٰیسۻہیلعۻاالسلؾۻےنۻرعضۻایک‪:‬ۻ ہیۻاکؾۻوتۻیسکۻیھبۻرطحۻنکممۻںیہنۻےہ‪،‬ۻویکہکنۻرکشۻاکۻرہۻظفلۻدوےرےۻرکشۻوکۻالزیمۻرقارۻداتیۻ‬
‫‪2‬‬
‫ےہ۔ۻویحۻوہیئ‪:‬ۻیہیۻریتاۻارقارۻوۻارتعاػۻہکۻوتۻرہۻزیچۻوکۻریمیۻیہۻرطػۻےسۻاتھجمسۻےہ‪،‬ۻریماۻرتہبنیۻرکشۻےہ۔‘‘‬
‫ولوگںۻاکۻرکشہیۻاداۻرکان‪،‬ۻیھبۻ(درتقیقح)ۻدخاودنِۻاعمَلۻاکۻرکشۻاداۻرکانۻےہ‪،‬ۻاسیجۻہکۻرواتیۻںیمۻآایۻےہ‪:‬ۻ’’وجۻصخشۻولخمؼۻ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫اک ۻرکشہی ۻادا ۻہن ۻرکے‪ ،‬ۻاس ۻےن ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻاک ۻرکش ۻادا ۻںیہن ۻایک۔‘‘‪َ « :‬م ْن لَ ْم يَ ْش ُک ِر الْ ُم ْنع َم م َن الْ َم ْخلُوق َ‬
‫ين لَ ْم‬
‫‪3‬‬
‫يَ ْش ُک ِر اهللَ»‬

‫‪ 1‬رتہمج‪:‬ۻدنبہۻوتۻویہۻرتہبۻےہۻہکۻوجۻاطخؤںۻاورۻویطلغںۻرپۻابراگہِۻدخاودنۻاعتمؽۻںیمۻذعروخایہۻرکے‪،‬ۻورگہنۻاّسۻاکۻقحِۻدنبیگۻوتۻوکیئۻاداۻیہۻںیہنۻرکۻاتکسۻےہ۔‬
‫‪ 2‬ریسفتِۻومنہن‬
‫‪ 3‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۸۶‬ۻص‪۵۵‬‬

‫‪57‬‬
 ‫ۻرفکاؿ ۻتمعن ۻاور ۻرفک ۻاک ۻّدقمہم ۻےہ‪ :‬ۻ«لَئِن‬
‫ارگ ۻتمعنِ ۻدخاودن ۻوک ۻریغ ۻحیحص ۻ(اور ۻرحاؾ) ۻراےتس ۻںیم ۻرصمَّػ ۻرکںی ۻےگ‪ ،‬ۻوت ِ‬
‫َك َف ْرتُ ْم» ایۻدوےریۻآتیۻںیمۻرفاماتۻےہ‪« :‬بَدلُواْ نِ ْع َم َة الل ِّو ُك ْف ًرا» ’’وہۻںوہنںۻےنۻاہللۻیکۻوتمعنںۻوک ِ‬
‫‪1‬‬
‫ۻرفکاؿۻتمعنۻےسۻ‬
‫دبتلیۻرکدای۔‘‘‬
‫دخاودنۻاعملۻیکۻرکشسگاری‬
‫رقآؿۻرکمی ےنۻیئکۻرمہبتۻا ِسۻتقیقحۻیکۻرطػۻااشرہۻ‬
‫دخاودنۻاعتمؽۻامہریۻدابدتۻوۻرکشسگاریۻاکۻاتحمجۻںیہنۻےہۻاورۻ ِ‬
‫ایکۻےہۻاورۻرفامایۻےہ‪:‬ۻ’’دخاودنۻمتۻےسۻینغۻوۻےباینزۻےہ۔‘‘‪ 2‬نکیلۻامہریۻاسۻیکۻرطػۻوتہّج‪،‬ۻوخدۻامہری ۻسعتۻوۻرشػۻاورۻ‬
‫ّردشۻاکۻابثعۻےہ‪،‬ۻایۻرطحۻہکۻوسرجۻوکۻامہریۻوکیئۻرضورتۻںیہنۻےہ‪،‬ۻہکلبۻہیۻمہۻںیہۻہکۻارگۻمہۻاےنپۻرھگوںۻوکۻوسرجۻےکۻ‬
‫ّرخۻ(‪)West Open‬ۻانبںیئۻےگ‪،‬ۻوتۻاّسۻےکۻونرۻاورۻروینشۻےسۻاافتسدہۻرکںیۻےگ۔‬
‫ۻرکاؾ ۻیک ۻوج ۻوتفیص ۻو ۻاتسشئ ۻایبؿ ۻرکات ۻےہ‪ ،‬ۻاّؿ ۻںیم ۻےس ۻاکی ۻرکشسگاری ۻیکۻ‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻںیم ۻاایبنء ؑ‬
‫ِ‬ ‫دخاودن ۻاعتمؽ‬
‫تفصۻاکۻاحلمۻوہانۻےہ۔ۻًالثمۻرضحتۻونحۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻابرےۻںیم‪،‬ۻاّسۻامتؾۻربصۻوۻااقتستمۻاورۻاپدیئاریۻوکۻایبؿۻرکےتۻ‬
‫وہےئ‪ ،‬ۻ س ۻاک ۻاوہنں ۻےنۻاینپ ۻویبی‪،‬ۻےتیبۻاورۻولوگں ۻیکۻےبوافیئ ۻےک ۻاقمےلبۻںیم ۻاظمرہہ ۻایک‪ ،‬ۻدخاودنۻاعتمؽ ۻاّؿۻیکۻ‬
‫‪3‬‬
‫رکشسگاریۻوکۻایبؿۻرکاتۻےہۻاورۻاںیہنۻوکشرۻےکۻبقلۻےسۻایدۻرکاتۻےہ‪:‬ۻ« َكا َف َع ْبداً َش ُكوراً»‬
‫دعتمّدۻابرۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻارثکۻولوگںۻیکۻانرکشیۻاورۻاندقرداینۻیکۻاکشتیۻیکۻےہ۔‬
‫ا ہتبۻدخاودنِۻاعمَلۻیکۻرکشسگاریۻیکۻوتقیفۻیھبۻاّیۻےسۻبلطۻرکینۻاچےی‪،‬ۻاسیجۻہکۻرضحتۻامیلسؿۻہیلعۻاالسلؾۻاّسۻےسۻ‬
‫ك التِي أَنْػ َع ْم َ‬
‫ب أ َْوِز ْعنِي أَ ْف أَ ْش ُك َر نِ ْع َمتَ َ‬
‫‪4‬‬
‫ت َعلَي»‬ ‫ا ِسۻرطحۻدروخاتسۻرکےتۻںیہ‪:‬ۻ« َر ِّ‬
‫(«أ َْوِز ْعنِي» ‪ ،‬ۻینعی ۻاے ۻرپورداگر! ۻ ےھج ۻاینپ ۻوتمعنں ۻرپ ۻرکشسگاری ۻیک ۻتبسن‪ ،‬ۻااہلؾ‪ ،‬ۻقشع ۻو ۻتبحم ۻرمتمح ۻرفام۔) ۻمہۻ‬
‫زاًابلۻطقفۻاّؿۻوتمعنںۻیکۻرطػ‪،‬ۻنجۻےسۻرہۻروزۻامہراۻواہطسۻزپاتۻےہ‪،‬ۻوتہجۻرکےتۻںیہۻاورۻدوےریۻتہبۻیۻوتمعنںۻےسۻزالفۻ‬
‫ںیہ‪،‬ۻہلمجنمۻوہۻںیتمعن ۻوجۻزبروگں ۻےسۻاورۻورا ت ۻںیم ۻںیمہۻ یلۻںیہ ۻایۻزہاروںۻمسقۻیک ۻںیتبیصم ۻاورۻنالںیئ‪،‬ۻوجۻرہۻآؿ ۻمہ ۻےسۻ‬
‫ّدورۻوہیتۻںیہۻایۻونعمیۻںیتمعن‪،‬ۻےسیجۻدخاودنۻاعتمؽۻاورۻ ّاسۻےکۻاوایلءۻرپۻاامیؿۻایۻرفکۻوۻقسفۻاورۻانگہۻیکۻتبسنۻرفنتۻوۻزیباری‪،‬ۻ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاربامیہ‪،‬ۻآتی‪۳۹‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻلمن‪،‬ۻآتی‪ ۵۱‬ۻوسر ٔہۻامقلؿ‪،‬ۻآتی‪۶۳‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۴‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻلمن‪،‬ۻآتیۺ‪ ۶‬ۻ(رضحتۻامیلسؿۻہیلعۻاالسلؾۻےنۻاہک‪ ):‬اےۻریمےۻرپورداگرۻ ےھجۻوتقیفۻدےۻہکۻںیمۻریتیۻاسۻتمعنۻرپۻ(ریتا)ۻرکشۻاداۻرکوںۻوجۻوتۻےنۻ ےھجۻ‬
‫اطعۻیکۻےہ۔‘‘‬

‫‪58‬‬
‫يما َف َو َزيػنَوُ ِفي‬ ‫ب إِلَْي ُك ُم ِْ‬
‫اإل َ‬ ‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻاِسۻرطحۻایبؿۻرفامایۻےہ‪:‬ۻ« َحب َ‬
‫ سۻےکۻابرےۻںیمۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻ ِ‬
‫سو َؽ َو ال ِْع ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪1‬‬
‫صيَا َف»‬ ‫قُػلُوب ُك ْم َو َكرَه إلَْي ُك ُم الْ ُك ْف َر َو الْ ُف ُ‬
‫ۻرضحاتۻوصعمنیم ۻمہیلعۻاالسلؾ ۻیکۻداعؤںۻےک ۻضعبۻوّصحںۻںیم ۻیھبۻالہٰیۻوتمعنںۻ‬
‫ِ‬ ‫وجۻھچکۻمہ ۻےنۻایبؿۻایکۻ‪،‬ۻاسۻےکۻالعوہ‬
‫اورۻاّؿۻرپۻاپسسۻوۻرکشسگاریۻیکۻرطػۻوتہّجۻدالیئۻیئگۻےہۻاتہکۻرکشسگاریۻیکۻروحۻوکۻااسنؿۻںیمۻزدنہۻوۻوقتتیۻرکںی۔‬
‫دخاودنِۻاعمَلۻاکۻرکش‪،‬ۻیھبکۻزابؿۻاورۻاتفگرۻےکۻاسھتۻوہاتۻےہۻاورۻیھبکۻلمعۻوۻرداترۻےکۻاسھت۔‬
‫دحثی ۻںیم ۻآای ۻےہ‪ :‬ۻبج ۻیھب ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیک ۻوتمعنں ۻںیم ۻےس ۻیسک ۻتمعن ۻوک ۻاید ۻرکو‪ ،‬ۻوت ۻاِس ۻےک ۻرکشاےن ۻےک ۻوطر ۻرپۻ‬
‫اشیپینۻوکۻزنیمۻرپۻر)ھۻدوۻاورۻدجسہۻرکو‪،‬ۻیتحۻہکۻارگۻمتۻوھگڑےۻ(وساری)ۻرپۻیھبۻوسارۻوہۻوتۻےچینۻ ّارتۻرکۻاِسۻلمعۻوکۻا تاؾۻدوۻاورۻ‬
‫ارگۻےچینۻںیہنۻاّرتۻےتکس‪،‬ۻوتۻوھگڑےۻیکۻزنیۻیکۻدنلبیۻرپۻیہۻاینپۻاشیپینۻوکۻر)ھۻدوۻاورۻارگۻہیۻیھبۻںیہنۻرکۻےتکس‪،‬ۻاینپۻاشیپینۻوکۻاےنپۻ‬
‫‪2‬‬
‫اہھتۻیکۻیلیھتہۻ(یکۻتشپ)ۻرپۻرقارۻدوۻاورۻدخاۻاکۻرکشۻاجبۻالؤ۔‬
‫یلمعۻرکشۻےکۻھچکۻومنےن‬
‫‪۶‬۔ ۻامنز‪ ،‬ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےک ۻرکش ۻاک ۻرتہبنی ۻیلمع ۻومنہن ۻےہ۔ ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻاےنپ ۻربمغیپؐ ۻےس ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻاِس ۻےک ۻرکشاےن ۻےکۻ‬
‫ص ِّل لَِربِّ َ‬
‫ك‬ ‫ۻآپۻامنزۻاقمئۻرکںی‪:‬ۻ«إِنا أَ ْعطَْيػنَ َ‬
‫اؾ الْ َك ْوثَػ َر ۝ فَ َ‬ ‫ۻآپۻوکۻ’’وکرث‘‘ اورۻ ریِۻریثکۻاطعۻایکۻےہ‪ؐ ،‬‬
‫وطرۻرپۻہکۻمہۻےن ؐ‬
‫‪3‬‬
‫َوانْ َح ْر»‬
‫‪4‬‬
‫‪۳‬۔ۻروزہ‪،‬ۻاسیجۻہکۻاایبنےئۻالہٰ ؑیۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻوتمعنںۻےکۻرکشاےنۻےکۻوطرۻرپ‪،‬ۻروزہۻرےتھکۻےھت۔‬
‫‪۴‬۔ ۻولوگں ۻیک ۻدختم‪ ،‬ۻرقآؿ ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻارگ ۻوکیئ ۻاَّؿ ۻزپھ‪ ،‬ۻیسک ۻزپےھ ۻےھکل ۻےس ۻےنھکل ۻیک ۻدروخاتس ۻرکے‪ ،‬ۻوت ۻوہ ۻااکنر ۻہنۻ‬
‫ب َك َما َعل َموُ اللّوُ»‪ 5‬اِسۻہگجۻ‬ ‫ِ‬
‫ب أَ ْف يَ ْكتُ َ‬
‫ْب َكات ٌ‬
‫رکےۻاورۻملعۻےکۻرکشاےنۻےکۻوطرۻرپۻاّسۻاکۻطخۻھکلۻدے‪َ « :‬و َال يَأ َ‬
‫تمعنۻملعۻوۻداشنۻاکۻرکشۻرقارۻدایۻایگۻےہ۔‬ ‫طخۻانھکلۻہکۻوجۻولوگںۻیکۻدختمۻےہ‪،‬ۻاکیۻمسقۻاکۻ ِ‬
‫اس»‪’’ 6‬انقتع ۻدنسپ ۻنب‪ ،‬ۻاتہک ۻوت ۻاشرکرتنیۻ‬ ‫‪۵‬۔ ۻانقتع‪ ،‬ۻربمغیپارکؾﷺ ۻرفامےت ۻںیہ‪ُ « :‬ک ْن قِ ْنعاً تَ ُک ْن اَ ْش ُک َر الن ِ‬
‫ولوگںۻںیمۻےسۻوہۻاجےئ۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرجحات‪،‬ۻآتی‪ ۸‬ۻ’’(نکیلۻدخاودنۻےن)ۻاہمترےۻےئلۻاامیؿۻوکۻوبحمبۻانبدایۻاورۻاےسۻاہمترےۻدولںۻںیمۻآراہتسۻرکدایۻاورۻرفک‪،‬ۻقسفۻاورۻتیصعمۻوکۻاہمترےۻ‬

‫ےئلۻاندنسپدیہۻرقارۻدایۻےہ۔‘‘‬
‫‪ 2‬اکیف‪،‬ۻاببۻارکشل‪،‬ۻدحثی‪۳۶‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻوکرث‪،‬ۻآتی‪۳-۶‬‬
‫‪ 4‬واسلئۻاہعیشل‪،‬ۻج‪،۶۱‬ۻص‪۵۵۷‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۹۳‬‬
‫‪ 6‬دتسمرکۻاولاسلئ‪،‬ۻج‪،۶۶‬ۻدحثی‪۶۳۷۸۷‬‬

‫‪59‬‬
‫ۻآپۻوکۻ‬ ‫ۻروسؽۻےسۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻاِسۻےکۻرکشاےنۻےکۻوطرۻرپۻہک ؐ‬
‫ۻآپۻمیتیۻےھتۻاورۻمہۻےن ؐ‬ ‫‪۶‬۔ۻمیتیۻونازی‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻاےنپ ؐ‬
‫‪1‬‬
‫يم فَ َال تَػ ْق َه ْر»‬‫ِ‬
‫انپہۻدی‪،‬ۻمیتیۻوکۻاےنپۻےسۻ ّدورۻہنۻرکںی‪:‬ۻ«فَأَما الْيَت َ‬
‫‪۷‬۔ ۻرحموومں ۻاور ۻرضوردنمتوں ۻیک ۻدمد‪ ،‬ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻاےنپ ۻربمغیپؐ ۻےس ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻاِس ۻےک ۻرکشاےن ۻےک ۻوطر ۻرپ ۻہک ؐ‬
‫ۻآپۻ‬
‫آپ ۻےک ۻاپس ۻآےئ‪ ،‬ۻتم ۻکںیک‪ :‬ۻ« َو‬ ‫ۻآپ ۻوک ۻینغ ۻو ۻےباینز ۻرک ۻدای‪ ،‬ۻاّس ۻریقف ۻاور ۻاسلئ ۻوک ۻوج ۻ ؐ‬
‫رضوردنمت ۻےھت ۻاور ۻمہ ۻےن ؐ‬
‫‪2‬‬
‫أَما السائِ َل فَ َال تَػ ْنػ َه ْر»‬
‫‪۸‬۔ۻولوگںۻاکۻرکشہیۻاداۻرکان‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻاےنپۻربمغیپؐۻےسۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻزاکتۻاداۻرکےنۻواولںۻےکۻتس ّکرُۻاورۻوشتقیۻےکۻےیل‪،‬ۻ‬
‫ك‬ ‫ص ِّل َعلَْي ِه ْم إِف َ‬
‫صالَتَ َ‬ ‫ۻآپۻاکۻدرودۻانجیھب‪،‬ۻاّؿۻےکۻےیلۻآراؾۻوۻوکسؿۻاکۻابثعۻےہ‪:‬ۻ« َو َ‬
‫آپۻاّؿۻرپۻدرودۻںیجیھب‪،‬ۻویکہکن ؐ‬
‫ؐ‬
‫‪3‬‬
‫َس َك ٌن ل ُه ْم»‬
‫الکشمتۻاورۻویخلتںۻرپۻرکش‬
‫سى أَف تُ ِحبُّواْ َش ْيئاً َو ُى َو َشر‬
‫رقآؿۻرکمیۻرفاماتۻےہ‪َ « :‬و َع َسى أَف تَ ْك َرُىواْ َش ْيئًا َو ُى َو َخ ْيػ ٌر ل ُك ْم َو َع َ‬
‫ِ‬
‫ل ُك ْم»‪’’ 4‬اور ۻنیع ۻنکمم ۻےہ ۻہک ۻیسک ۻزیچ ۻوک ۻمت ۻاندنسپ ۻرکےت ۻوہں‪ ،‬ۻہکبج ۻ(تقیقح ۻںیم) ۻوہ ۻزیچ ۻاہمترے ۻقح ۻںیم ۻرتہب ۻ(اورۻ‬
‫افدئہ ۻ دن) ۻوہ ۻاور ۻہی ۻیھب ۻنکمم ۻےہ ۻہک ۻیسک ۻزیچ ۻوک ۻمت ۻ(تہب ۻزایدہ) ۻدوتس ۻرےتھک ۻوہں‪ ،‬ۻہکبج ۻوہ ۻزیچ ۻاہمترے ۻےیل ۻرشّ ۻ(اورۻ‬
‫رضر)ۻاکۻابثعۻوہ۔‘‘‬
‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻدوےروںۻیکۻالکشمتۻ(مہۻےس)ۻںیہکۻزایدہۻںیہ۔‬
‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻالکشمت‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻرطػۻامہریۻوتہّجۻوکۻزایدہۻرکیتۻںیہ۔‬
‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻالکشمت‪،‬ۻرغورۻو ّّ ُ‬
‫ۻتۻ(ےکۻتُب)ۻوکۻوتڑۻدیتیۻںیہۻاورۻدگنسیلۻوکۻ ّدورۻرکیتۻںیہ۔‬
‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻالکشمت‪،‬ۻںیمہۻدرد دنوںۻیکۻایدۻ ِدالیتۻںیہ۔‬
‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻالکشمت‪،‬ۻںیمہۻ(اانپۻاورۻتکلممۻاک)ۻدافعۻاورۻ(یئنۻیئنۻااجیداتۻو)ۻاارتااعتۻیکۻ رکۻںیمۻڈایتلۻںیہ۔‬
‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻالکشمت‪،‬ۻںیمہۻذگہتشۻوتمعنںۻیکۻارزشۻاورۻدقرۻوۻتمیقۻایدۻ ِدالیتۻںیہ۔‬
‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻالکشمت‪،‬ۻامہرےۻانگوہںۻاکۻاّفکرہۻںیہ۔‬
‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻالکشمت‪،‬ۻاّرخویۻارجۻوۻوثابۻےکۻوصحؽۻاکۻببسۻںیہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻواٰیحضل‪،‬ۻآتیۺ ۻ’’سپۻابۻمتۻمیتیۻرپۻرہقۻوۻ‪،‬بضۻہنۻڈاھؤ۔‘‘‬

‫‪ 2‬وسر ٔہۻواٰیحضل‪،‬ۻآتی‪ ۶۱‬ۻ’’اورۻاسلئۻوکتمۻکوک۔‘‘‬
‫‪3‬‬
‫آپۻیکۻداعۻاؿۻےکۻےئلۻنیکستِۻبلقۻاکۻابثعۻوہیگ۔‘‘‬
‫وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪ ۶۱۴‬ۻ’’(اورۻاےۻربمغیپؐ)ۻآپۻاؿۻےکۻقحۻںیمۻداعۻےئجیک‪،‬ۻےبکشۻ ؐ‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۶۷‬‬

‫‪61‬‬
 ‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻالکشمت‪،‬ۻایقتمۻےکۻےیلۻآامدہۻابشۻاورۻوہایشرۻرکیتۻںیہ۔‬
‫ارگۻمہۻاجؿۻںیل ۻالکشمت‪،‬ۻاےنپۻربصۻاکۻامیپہنۻرپےنھکۻاورۻیقیقحۻدووتسںۻیکۻانشتخۻاکۻببسۻںیہ۔‬
‫اورۻارگ ۻمہۻاجؿ ۻںیل ۻنیع ۻنکممۻاھتۻہکۻزایدہۻای ۻتخس ۻرت ۻالکشمتۻامہرے ۻےیلۻشیپۻآںیئ‪ ،‬ۻوتۻمہۻاجؿ ۻںیل ۻےگۻہک ۻاظرہیۻ‬
‫ایخلتںۻاورۻوعصںیتبۻیھبۻاینپۻہگجۻرپۻریشںیۻاورۻدذپلریۻوہیتۻںیہ۔‬
‫یج ۻاہں! ۻوھچےٹ ۻےّچب ۻےک ۻےیل‪ ،‬ۻوجھکر ۻیھٹیم ۻاور ۻایپز ۻو ۻرمںیچ ۻدنُت ۻو ۻزیت ۻاور ۻانوگار ۻوہیت ۻںیہ‪ ،‬ۻنکیل ۻوادلنی ۻےک ۻےیل‪ ،‬ۻوجۻ‬
‫(وچبںۻیکۻتبسن) ّۻردشۻوۻریصبتۻزایدہۻرےتھکۻںیہ‪،‬ۻاٹھکس‪،‬ۻاھٹیمسۻاورۻڑکواٹہۻبسۻیکۻبسۻوخوگشارۻاورۻددنسپلۻوہیتۻںیہ۔‬
‫دیماؿ ۻگنج ۻںیم ۻرشتک‪ ،‬ۻاّؿ ۻاّومر ۻںیم ۻےس ۻےہ ۻہک ۻنج ۻاکۻ‬
‫ِ‬ ‫اامؾ ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻگنج ۻاّدح ۻےک ۻومعق ۻرپ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ’’‬
‫‪1‬‬
‫ۻآپۻیکۻریشۻدؽۻیٹیب‪،‬ۻرضحتۻزبنیۻالسؾۻاہللۻاہیلعۻینبۻاّہیمۻےکۻرگمتسوںۻاورۻاظوملںۻےکۻوجابۻ‬
‫رکشۻاجبۻالانۻاچےی۔‘‘ اور ؑ‬
‫ت اِال َج ِم ْيالً»‪’’ 2‬ںیمۻےنۻرکنالۻںیمۻوساےئۻوخوصبریتۻےکۻھچکۻںیہنۻداھکی۔‘‘‬
‫ںیمۻرفامیتۻںیہ‪:‬ۻ« َما َرأَيْ ُ‬

‫‪ 1‬ا جۻاہغالک ‪،‬ۻ ہبط‪۶۶۷‬‬

‫‪ 2‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۵۶‬ۻص‪۶۶۷‬‬

‫‪61‬‬
 ‫ریتوہاںۻدرس‬

‫ایہٰلۻاکردنے‬
‫ویحاانت‪،‬ۻایہٰلۻاکردنے‬
‫ِ‬ ‫ت َما َدل ُه ْم َعلَى َم ْوتِِو إِال َدابةُ ْاْل َْر ِ‬
‫ض ْيػنَا َعلَْي ِو ال َْم ْو َ‬
‫ض تَأْ ُك ُل م َ‬
‫نسأَتَوُ فَػلَما َخر‬ ‫فَػلَما قَ َ‬
‫ب َما لَبِثُوا فِي ال َْع َذ ِ‬
‫اب ال ُْم ِهي ِن {سبأ‪}۶۵/‬‬ ‫ِ ِ‬
‫تَػبَػيػنَت الْج ُّن أَف ل ْو َكانُوا يَػ ْعلَ ُمو َف الْغَْي َ‬
‫’’رھپۻبجۻمہۻےنۻاّؿۻ(رضحتۻامیلسؿۻہیلعۻاالسلؾ)ۻیکۻومتۻاکۻاَّلٹۻہلصیفۻرکدای‪،‬ۻوتۻاّؿۻیکۻومتۻیکۻربخۻ‬
‫ےسۻیسکۻےنۻیھبۻ ّجتۻوک ۻآاگہ ۻںیہنۻایک‪،‬ۻوساےئ ۻزنیم ۻرپ ۻرےنگنیۻوایلۻ( ِدکمی) ۻےک‪ ،‬ۻوجۻاّؿۻےک ۻاصع ۻوکۻ‬
‫ۻامیلسؿۻزنیم ۻرپ)ۻرگے‪،‬ۻوت ّۻجتۻوکۻمولعؾ ۻوہاۻہکۻ‬
‫ؑ‬ ‫(آہتسہۻآہتسہ) ۻاھکریہۻیھۻسپ ۻبجۻوہۻ(رضحت‬
‫ارگۻوہۻبیغۻےکۻاجےننۻواےلۻوہےت‪،‬ۻوتۻاسۻذلیلۻرکےنۻواےلۻذعابۻ(ینعیۻتخسۻاکومں)ۻںیمۻالتبمۻہنۻ‬
‫رےتہ۔‘‘‬
‫آؿۻرکمیۻںیمۻدعتمّدۻابرۻویحاانتۻےکۻرکدارۻاورۻاّؿۻیکۻذہمۻدارویںۻیکۻرطػۻااشرہۻوہاۻےہ‪،‬ۻےسیج‪:‬‬
‫رق ِ‬
‫‪۶‬۔ ۻ(ینب ۻاےرا ؑل ۻیک ۻت صوص) ۻاگےئ ۻےک ۻدبؿ ۻاک ۻاکی ۻڑکٹا‪ ،‬ۻاکی ۻوتقمؽ ۻصخش ۻوک ۻزدنہ ۻرکات ۻےہ‪ ،‬ۻاتہک ۻوہ ۻاےنپ ۻاقلت ۻیکۻ‬
‫‪1‬‬
‫انشتخۻرکواۻےکس‪:‬ۻ«إِف اللّوَ يَأ ُْم ُرُك ْم أَ ْف تَ ْذبَ ُحواْ بَػ َق َرًة»‬

‫‪۳‬۔ۻڑکمی‪ ،‬ربمغیپارکؾﷺ وکۻزا ِرۻوثرۻںیمۻ(دونمشںۻےس)ۻوفحمظۻرکیتۻےہ‪:‬ۻ«إِال تَ ُ‬

‫‪2‬‬
‫ص َرهُ اللّوُ»‬
‫نص ُروهُ فَػ َق ْد نَ َ‬
‫مع ل ّ‬
‫‪۴‬۔ۻّوکا‪،‬ۻرشبۻ(اقلیب)ۻاکۻ ِمۻاورۻاھکسےنۻواالۻرقارۻاپاتۻےہ‪:‬ۻ«فَػبَػ َع َ‬
‫‪3‬‬
‫ث اللّوُ غُ َراباً»‬
‫‪۵‬۔ۻ ّہ ّۻہ‪،‬ۻرضحتۻامیلسؿۻہیلعۻاالسلؾۻاک ۻطخۻےرزنیمۻوۻکلمِۻابسء ۻیک ۻہکلمۻسیقلب ۻکت ۻاچنہپےن ۻےک ۻےیل ۻاجیھب ۻاجاتۻےہ‪:‬ۻ«اِ ْذ َىب‬
‫‪4‬‬
‫بِّ ِكتَابِي َى َذا»‬
‫‪۶‬۔ۻاابلیب‪،‬ۻاہیھۻوساروںۻ(اربہہۻاورۻاّسۻےکۻرکشل)ۻیکۻانوبدیۻوۻربابدیۻےکۻےیلۻےجیھبۻاجےتۻںیہ‪:‬ۻ« َو أ َْر َس َل َعلَْي ِه ْم طَْيراً‬
‫‪1‬‬
‫يل»‬ ‫ِ‬
‫أَبَاب َ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۷۸‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۵۱‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻلمن‪،‬ۻآتی‪۳۹‬‬

‫‪62‬‬
 ‫ِ‬
‫‪۷‬۔ۻاژداہ‪،‬ۻرضحتۻومٰیسۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻناقتینۻاکۻوہلیسۻاتنبۻےہ‪:‬ۻ«ى َي ثػُ ْعبَا ٌف ُّمبِ ٌ‬
‫‪2‬‬
‫ين»‬
‫‪3‬‬
‫وت»‬
‫ْح ُ‬
‫‪۸‬۔ۻولیہۻیلھچم‪،‬ۻرضحتۻویسنۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻہیبنتۻوۻزساۻےکۻےیلۻاانپۻرکدارۻاداۻرکیتۻےہ‪:‬ۻ«فَالْتَػ َق َموُ ال ُ‬
‫‪۹‬۔ ۻ ِدکمی‪ ،‬ۻرضحت ۻامیلسؿ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻیک ۻومت ۻاظرہ ۻرکےن ۻےک ۻےیل ۻوہلیس ۻرقار ۻاپیت ۻےہ‪ :‬ۻ« َدابةُ ْاْلَ ْر ِ‬
‫ض تَأْ ُكلُ‬
‫‪4‬‬
‫نسأَتَوُ»‬ ‫ِ‬
‫م َ‬
‫‪5‬‬ ‫صِ‬
‫يد»‬ ‫اع ْي ِو بِالْو ِ‬ ‫اس ٌ ِ‬
‫ۻااحصبۻفہکۻیکۻافحتظۻوۻابہگنینۻرپۻامومرۻایکۻاجاتۻےہ‪:‬ۻ«و َك ْلبػهم ب ِ‬
‫ط ذ َر َ َ‬ ‫َ ُُ َ‬ ‫ۺ۔ۻاّتک‪ِ ،‬‬
‫ۻ(مور‪،‬ۻوبکرت‪،‬ۻرمغۻاورۻّوکا)ۻرضحتۻاربامیہۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻا نانیؿۻاکۻببسۻےتنبۻںیہ‪:‬ۻ«فَ ُخ ْذ أَ ْربَػ َعةً ِم َن‬ ‫‪۶۱‬۔ۻاچرۻرپدنے ّ‬
‫‪6‬‬
‫الط ْي ِر»‬
‫‪۶۶‬۔ۻدگاھ‪،‬ۻرضحتۻیزُریۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻاعمدۻوۻایقتمۻرپۻنیقیۻاکۻببسۻاتنبۻےہ‪:‬ۻ«و انْظُر اِ ِ‬
‫لی ح َما ِر َ‬
‫‪7‬‬
‫ک»‬ ‫َ ْ ٰ‬
‫ِ ‪8‬‬
‫اىا لَ ُكم ِّمن َش َعائِ ِر اللو»‬ ‫لہ‬
‫‪۶۳‬۔ۻاّوٹن‪،‬ۻاگےئۻاورۻ ّدےبنۻوریغہۻجحۻںیم‪،‬ۻاعشرئِۻا ٰیۻرقارۻاپےتۻںیہ‪:‬ۻ« َو الْبُ ْد َف َج َعلْنَ َ‬
‫ف ُخلِ َق ْ‬‫اإلبِ ِل َك ْي َ‬
‫‪۶۴‬۔ۻویحاؿۻ(اّوٹن)‪،‬ۻدخاانشیۻاورۻرعمتفۻاکۻوہلیسۻےتنبۻںیہ‪:‬ۻ«أَفَ َال يَنظُُرو َف إِلَى ِْ‬
‫‪9‬‬
‫ت»‬
‫ِ‬
‫‪۶۵‬۔ۻویحاؿ‪،‬ۻااسنونںۻےکۻااحتمؿۻوۻآزامشئۻاکۻوہلیسۻےتنبۻںیہ‪:‬ۻ«تَػنَالُوُ أَيْدي ُك ْم َو ِرَم ُ‬
‫‪10‬‬
‫اح ُك ْم»‬
‫ِ ‪11‬‬
‫‪۶۶‬۔ۻویحاؿۻ(اّوینٹن)‪،‬ۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻاکۻزجعمہۻاورۻاشنینۻرقارۻاپےتۻںیہ‪:‬ۻ« َى ِذهِ نَاقَةُ اهلل»‬
‫ِ ‪12‬‬
‫ع»‬‫اد َو الْ ُقم َل َو الض َفاد َ‬ ‫ْج َر َ‬
‫‪۶۷‬۔ۻویحاؿ‪،‬ۻدخاودنۻاعملۻےکۻرہقۻوۻ‪،‬بضۻاورۻذعابۻاکۻذرہعیۻےتنبۻںیہ‪:‬ۻ«ال َ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻلیف‪،‬ۻآتی‪۴‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۱۸‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻ ّ‬
‫اصفت‪،‬ۻآتی‪۶۵۳‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻابسء‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻفہک‪،‬ۻآتی‪۶۹‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۷۱‬‬
‫‪ 7‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتیۺ‪۳۶‬‬
‫‪ 8‬وسر ٔہۻجح‪،‬ۻآتی‪۴۷‬‬
‫‪ 9‬وسر ٔہۻزاہیش‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬
‫‪ 10‬وسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪۵‬ۺ‬
‫‪ 11‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۸۴‬‬
‫‪ 12‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۴۴‬‬

‫‪63‬‬
 ‫وچدوہاںۻدرس‬

‫االسؾۻںیمۻّدقماست‬
‫ّدقماستۻاکۻارتحاؾ‬
‫َصواتَ ُكم فَػو َؽ صو ِ‬
‫ت النبِ ِّي َوَال تَ ْج َه ُروا لَوُ بِالْ َق ْو ِؿ‬ ‫ِ‬
‫آمنُوا َال تَػ ْرفَػ ُعوا أ ْ َ ْ ْ َ ْ‬ ‫ين َ‬ ‫يَا أَيػُّ َها الذ َ‬
‫ط أَ ْع َمالُ ُك ْم َوأَنتُ ْم َال تَ ْشعُ ُرو َف {احلجرات‪}۳/‬‬ ‫ض ُك ْم لِبَػ ْع ٍ‬
‫ض أَف تَ ْحبَ َ‬ ‫َكج ْه ِر بػ ْع ِ‬
‫َ َ‬
‫’’اےۻاامیؿۻواول! (ربمغیپؐۻےکۻاسھتۻوگتفگۻںیم)ۻاینپۻآوازۻوکۻربمغیپارکؾﷺ یکۻآوازۻرپۻدنلبۻہنۻرکوۻاورۻ‬
‫ربمغیپ ۻےک ۻاسھت ۻا ِسۻ‬
‫ س ۻرطح ۻآسپ ۻںیم ۻاکی ۻدوےرے ۻےک ۻاسھت ۻدنلب ۻآواز ۻےس ۻوگتفگ ۻرکےت ۻوہ‪ؐ ،‬‬
‫رطح ۻدنلب ۻآواز ۻںیم ۻابت ۻیھب ۻہن ۻرکو‪ ،‬ۻںیہک ۻا اس ۻہن ۻوہ ۻہک ۻ(اہمتری ۻا ِس ۻےبادیب ۻیک ۻوہج ۻےس) ۻاہمترےۻ‬
‫امتؾۻاامعؽۻانوبدۻوۻربابدۻوہاجںیئۻاورۻںیہمتۻا ِسۻاکۻااسحسۻیھبۻہنۻوہ۔‘‘‬
‫ّ‬
‫فلتخم ۻاقعدئ ۻو ۻتف ّکرُات ۻےک ۻابووجد‪ ،‬ۻداین ۻرھب ۻںیم ۻولگ ۻاےنپ ۻزبروگں ۻ(اور ۻاقِلب ۻارتحاؾ ۻایصخشت) ۻاک ۻاخص ۻارتحاؾ ۻوۻ‬
‫ارکاؾ ۻرکےت ۻںیہ۔ ۻترہوں‪ ،‬ۻویلگں‪ ،‬ۻڑسوکں‪ ،‬ۻویوینرویٹسں‪ ،‬ۻاوکسولں‪ ،‬ۻاکوجلں‪ ،‬ۻارئوپروٹں ۻاور ۻاداروں ۻےک ۻانؾ‪ ،‬ۻاؿ ۻےکۻ‬
‫انومںۻرپۻرےتھکۻںیہ۔ۻاالسؾۻںیمۻیھبۻضعبۻارفاد‪،‬ۻیتحۻہکۻضعبۻابناتتۻاورۻامجداتۻیھبۻّدقمسۻوۻرتحمؾۻںیہ۔‬
‫ۻّدقمس دخاودن ۻاعتمؽ ۻےک ۻاسھت ۻوایگتسب ۻو ۻقلعت ۻےہۻ‬
‫ِ‬ ‫االسؾ ۻںیم ۻرہ ۻاکی ۻزیچ ۻیک ۻدقاتس ۻو ۻزبریگ ۻیک ۻاینبد‪ ،‬ۻاّس ۻیک ِ‬
‫ۻذات‬
‫اورۻ سۻدقرۻہیۻوایگتسبۻوۻ قّلعۻزایدہۻاورۻدشدیۻوہاگ‪،‬ۻدقاتسۻوۻزبریگۻیھبۻزایدہۻوہیگۻاورۻامہرےۻےیلۻرضوریۻےہۻہکۻمہۻا ِسۻ‬
‫اخصۻارتحاؾۻوکۻوحلمظۻاخرطۻرںیھک ۻہرہاحؽۻاالسؾۻےکۻّدقماستۻدرجۻذلیۻںیہ‪:‬‬
‫‪۶‬۔ ۻدخاودن ۻاعتمؽ‪ ،‬ۻعبنم ۻو ۻےرہمشچٔ ۻدقاتس ۻےہ ۻاور ۻرشمنیک ۻوج ۻہک ۻ(داین ۻںیم) ۻدوےروں ۻوک ۻدخا ۻےک ۻاسھت ۻاسکیں ۻایخؽۻ‬
‫رکےت ۻںیہ‪ ،‬ۻایقتم ۻںیم ۻوخد ۻاےنپ ۻا ِس ۻارحناػ ۻاک ۻارقار ۻرکںی ۻےگ ۻاور ۻاےنپ ۻایخیل ۻوبعمدوں ۻےس ۻںیہک ۻےگ‪ :‬ۻامہری ۻا ِس ۻامتؾۻ‬
‫دبیتخب ۻاور ۻتبکن ۻاک ۻببس ۻاور ۻراز ۻہی ۻےہ ۻہک ۻمہ ۻںیہمت ۻاعنیمل ۻےک ۻرپورداگر ۻےک ۻاسھت ۻاسکیں ۻایخؽ ۻرکےت ۻےھت‪ :‬ۻ«إِ ْذ‬
‫‪1‬‬
‫ين»‬ ‫ِ‬ ‫س ِّوي ُكم بَِر ِّ‬
‫ب ال َْعالَم َ‬ ‫نُ َ‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻںیم ۻدخاودنِ ۻاعمَل ۻیک ۻحیبست ۻو ۻدقتسی ۻاور ۻاپزیکیگ ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻتہب ۻزایدہ ۻاطمبل ۻایبؿ ۻوہےئ ۻںیہ‪ ،‬ۻینعیۻ‬‫ِ‬
‫امہرےۻےیلۻرضوریۻےہۻہکۻمہۻدخاۻےکۻےیلۻا ِسۻارتحاؾۻوۻدقاتسۻوکۻوبقؽۻرکںیۻہکۻ سۻںیم ِ‬
‫ۻذاتۻقحۻےکۻےیلۻیسکۻیھبۻ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرعشاء‪،‬ۻآتی‪۹‬ۺ‬

‫‪64‬‬
‫ک‬
‫اس َم َربِّ َ‬
‫مسق ۻاک ۻوکیئ ۻبیع ۻو ۻصقن ۻّوصتّر ۻہن ۻایک ۻاج ۻےکس۔ ۻہن ۻطقف ۻاس ۻیک ۻذات‪ ،‬ۻہکلب ۻاس ۻاک ۻانؾ ۻیھب ۻزنمّہ ۻو ۻربمّاء ۻوہ‪ :‬ۻ« َسبِّ ِح ْ‬
‫‪1‬‬
‫ْاالَ ْع ٰ‬
‫لی»‬
‫رقآؿ ۻرکمی) ۻیھب ۻاخص ۻارتحاؾ ۻو ۻدقاتس ۻاک ۻاحلم ۻےہ۔ ۻبج ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻرقآؿ ۻوک ۻ’’میظع‘‘ ۻاتھجمسۻ‬
‫ۻاتکب ۻدخا ۻ( ِ‬
‫‪۳‬۔ ِ‬
‫ےہ‪ 2،‬وتۻںیمہۻیھبۻا ِسۻیک ۻ میظعۻوۻارتحاؾۻرکانۻاچےی‪،‬ۻبجۻرقآؿۻوکۻ’’رکمی‘‘ اتھجمسۻےہ‪ 3،‬وتۻںیمہۻیھبۻا ِسۻیکۻرکتمیۻرکینۻ‬
‫اچےیۻاورۻاِسۻےیلۻہکۻرقآؿۻوکۻ’’دیجم‘‘ اتھجمسۻےہ‪ 4،‬ںیمہۻیھبۻاسۻیکۻوتفیصۻوۻ دیجمۻرکینۻاچےی۔‬
‫‪۴‬۔ۻالہٰیۻرربہۻوۻوشیپا‪،‬ۻامتؾۻاایبنےئۻالہٰ ؑیۻاورۻا ِؿۻزبروگارۻویتسہںۻےکۻربقحۻاجنیشن‪،‬ۻابوصخلصۻرضحتۻدمحمۻٰیفطصمﷺۻ‬
‫ۻآرضحنت ۻےک ۻاسھتۻاصمتبحۻاورۻ‬
‫ؐ‬ ‫اورۻاؿۻےکۻالہۻتیبۻمہیلعۻاالسلؾ ۻت صوصۻاقمؾۻوۻزنمتلۻرےتھکۻںیہ ۻاورۻا ِسۻوسرہۻںیم‬
‫ۻآپۻےسۻزایدہۻدنلبۻآوازۻںیمۻوگتفگۻہنۻرکںیۻاورۻدوےریۻ‬
‫آپۻرپۻتقبسۻہنۻںیل‪ؐ ،‬‬
‫ینیشنمہۻےکۻھچکۻآدابۻایبؿۻوہےئۻںیہ‪:‬ۻہیۻہکۻ ؐ‬
‫‪5‬‬
‫آایتۻںیم‪،‬ۻربمغیپﷺۻرپۻدرودۻوۻالسؾۻےنجیھبۻاکۻمکحۻدایۻایگۻےہ۔‬
‫ۻآپۻےکۻ‬
‫ۻآپۻیکۻزایرتۻاور ؐ‬
‫ۻآرضحنتۻیکۻرتلحۻےکۻدعبۻیھب‪ؐ ،‬‬
‫ؐ‬ ‫ا ہتبۻرضوریۻےہۻہکۻا ِسۻےتکنۻیکۻرطػۻوتہّجۻرکںیۻہک‬
‫آرضحنت ۻےک ۻاسھت ۻوکیئ ۻتبسن ۻریتھک ۻںیہ ۻ‪،‬ۻ‬
‫ؐ‬ ‫ۻذرِتی اطرہ ؑہ ۻاور ۻوہ ۻامتؾ ۻایتسہں ۻوج ۻیسک ۻیھب ۻرطح ۻےس ۻ‬
‫ربقح ۻاجںونیشں ۻاور ّ‬
‫ابوصخلصۻنلعےئۻراّبین‪،‬ۻاعدؽۻاہقفءۻاورۻرماعجۻدیلۻہکۻوجۻرواایتۻےکۻاطمقب‪،‬ۻربمغیپؐۻےکۻاجنیشنۻاورۻوارثۻںیہ‪،‬ۻیکۻزایرتۻ‬
‫وۻارتحاؾۻمہۻرپۻوابجۻوۻالزؾۻےہ۔ۻاسیجۻہکۻمہۻدحثیۻںیمۻزپےتھۻںیہ‪:‬ۻ’’وجۻصخشۻاعدؽۻہیقفۻیکۻابتۻوکۻر ّدۻرکے‪،‬ۻاسۻیکۻامدننۻ‬
‫لہۻتیبۻمہیلعۻاالسلؾۻیکۻابتۻوکۻر ّدۻایکۻوہۻاورۻوجۻاِؿۻزبروگارۻویتسہںۻیکۻابتۻوکۻر ّدۻرکےۻاےسیۻیہۻےہۻےسیجۻ‬
‫ےہۻہکۻ سۻےنۻا ِ‬
‫‪6‬‬
‫اّسۻےنۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻابتۻوکۻر ّدۻایکۻوہ۔‘‘‬
‫رقآؿۻرکمیۻ‬
‫ہنۻطقفۻربمغیپوںؑۻیکۻذاتۻوۻتیصخش‪،‬ۻہکلبۻرہۻوہۻزیچۻوجۻاّؿۻےسۻرموبطۻوہ‪،‬ۻدقاتسۻوۻرکاتمۻریتھکۻےہ‪،‬ۻمہۻ ِ‬
‫ںیمۻزپےتھۻںیہ‪:‬ۻوہۻدنصوہچقۻ سۻںیمۻرضحتۻومٰیسۻہیلعۻاالسلؾۻوکۻےنپچبۻںیمۻوالدتۻےکۻدعب‪،‬ۻر)ھۻرکۻدرایےئۻلینۻےکۻرپسدۻ‬
‫ق‬
‫ایک ۻایگ ۻاھت ۻاور ۻدعب ۻںیم ۻاس ۻدنصو جے ۻںیم ۻرضحت ۻومٰیسؑ ۻاور ِ‬
‫ۻآؽ ۻومٰیس ۻیک ۻایداگرںی ۻاور ۻاشناینں ۻوفحمظ ۻیک ۻاجیت ۻںیھت‪ ،‬ۻاِسۻ‬
‫‪7‬‬
‫دقرۻّدقمسۻوۻرتحمؾۻاھتۻہکۻاےسۻرف ےتۻاّاھٹےتۻےھتۻاورۻہیۻ(وگنجںۻںیم)ۻدونمشںۻرپۻاکایمیبۻاکۻابثعۻاتنبۻاھت۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاٰیلع‪،‬ۻآتی‪۶‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻرجح‪،‬ۻآتی‪۹۸‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻواہعق‪،‬ۻآتی‪۸۸‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻؼ‪،‬ۻآتی‪۶‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻازحاب‪،‬ۻآتی‪۶۷‬‬
‫‪ 6‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۳۸‬ۻص‪۳۴۹‬‬
‫‪ 7‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۵۹‬‬

‫‪65‬‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻاپچنۻرمہبتۻاتکیرپیتس ۻو ۻودحاتینۻیکۻ‬
‫‪۵‬۔ۻاالسؾۻںیم‪،‬ۻوادلنیۻاخصۻرکاتمۻوۻدقاتس ۻےکۻامکلۻںیہ۔ۻ ِ‬
‫ات دیکۻوۻافسرش ۻےکۻدعب‪،‬ۻامںۻابپ ۻےکۻاسھت ۻیکینۻوۻااسحؿۻوکۻایبؿ ۻایک ۻایگۻےہ ۻاورۻوادلنیۻاک ۻرکشہی ۻاداۻرکان‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻ‬
‫‪1‬‬
‫رکشسگاریۻےکۻاسھتۻذرکۻوہاۻےہ۔‬
‫وادلنیۻاکۻارتحاؾۻا ِسۻدقرۻزایدہۻےہۻہکۻوادلنیۻیکۻرطػۻتبحمۻآزیمۻاگنہۻرکان‪،‬ۻدابدتۻےہۻاورۻںیمہۻاتدیکۻیکۻیئگۻےہۻہکۻ‬
‫مہۻاینپۻآوازۻوکۻاّؿۻیکۻآوازۻرپۻدنلبۻہنۻرکںی‪،‬ۻوہۻرفسۻوجۻاّؿۻیکۻاذتیۻوۻفیلکتۻاکۻابثعۻوہ‪،‬ۻرحاؾۻےہۻاورۻرضوریۻےہۻہکۻاےسیۻ‬
‫رفسۻںیمۻامنزۻوپریۻزپرواۻ(اچےہۻدسۻدؿۻےسۻمکۻیہۻاکۻرفسۻویکںۻہنۻوہ۔)‬
‫‪۶‬۔ ۻاالسؾ ۻںیم‪ ،‬ۻضعب ۻزامےن ۻےسیج ۻبشِ ۻدقر‪ ،‬ۻضعب ۻاکمؿ ۻےسیج ۻدجسم‪ ،‬ۻضعب ۻرھتپ ۻےسیج ۻرجحِ ۻاَّوسد‪ ،‬ۻضعب ۻاپین ۻےسیج ِ‬
‫ۻآبۻ‬
‫ۻابلسۻارحاؾ‪،‬ۻّدقمسۻوۻرتحمؾۻامشرۻےیکۻےئگۻںیہۻاورۻ‬
‫ززمؾ‪،‬ۻضعبۻاخک ۻےسیجۻرتتبِۻاامؾۻنیسحۻہیلعۻاالسلؾ‪،‬ۻضعبۻابلس ۻےسیج ِ‬
‫رضوریۻےہۻہکۻاِؿۻزیچوںۻےکۻےیلۻاخصۻارتحاؾۻےکۻاقلئۻوہں۔‬
‫ۻوادیۻّدقمسۻےکۻارتحاؾۻںیم‪،‬ۻواہںۻدالخۻوہےتۻوتقۻاےنپۻوجےتۻاّاترۻدےتیۻںیہ‪:‬ۻ«فَا ْخلَ ْع‬ ‫رضحتۻومٰیسۻہیلعۻاالسلؾ ِ‬
‫‪2‬‬
‫س طًُوى»‬‫ك بِال َْو ِاد ال ُْم َقد ِ‬
‫ك إِن َ‬
‫نَػ ْعلَْي َ‬
‫ِ‬
‫س‬‫ۻاکمؿۻّدقمسۻےہۻہکۻوکیئۻرشمکۻوۻاکرف‪،‬ۻواہںۻدالخۻوہےنۻاکۻقحۻںیہنۻراتھک‪:‬ۻ«إن َما ال ُْم ْش ِرُكو َف نَ َج ٌ‬‫دجسمۻارحلاؾۻوہ ِ‬
‫‪3‬‬
‫ْح َر َاـ»‬ ‫ِ‬
‫فَالَ يَػ ْق َربُواْ ال َْم ْسج َد ال َ‬
‫دابدت ۻاک ۻاقمؾ ۻاور ۻاسمدج ۻّدقمس ۻںیہ ۻاور ۻبج ۻدجسم ۻںیم ۻاجںیئ ۻوت ۻوخوصبرت ۻاور ۻاپزیکہ ۻاجںیئ‪ :‬ۻ« ُخ ُذواْ ِزينَتَ ُك ْم ِعن َد‬
‫ۻوتقۻرکےنۻاکۻقحۻںیہنۻراتھک‪:‬ۻ« َو َال ُجنُبًا إِال َعابِ ِري‬ ‫ُك ِّل مس ِج ٍد»‪ 4‬اورۻمۻوۻاناپکۻصخش‪،‬ۻدجسمۻںیمۻرہھٹےنۻاور ّ‬
‫َْ‬
‫‪5‬‬
‫َسبِ ٍ‬
‫يل»‬
‫ۻرضحاتۻاربامیہ‪،‬ۻاامسؑلی‪،‬ۻزرک ّ ئیۻاورۻرممیۻمہیلعۻاالسلؾۻےسیجۻارفاد‪،‬ۻاِسۻیکۻریہطۻ‬
‫ِ‬ ‫دجسمۻا ِسۻدقرۻزعزیۻوۻرتحمؾۻاقمؾۻےہۻہک‬
‫ۻرضحتۻرممیؑۻیکۻوادلہۻےن‪،‬ۻوجۻہکۻہیۻایخؽۻرکۻرںیہۻںیھتۻہکۻاؿۻ‬ ‫ِ‬ ‫وۻاپزیکیگۻےکۻذہمۻدارۻرےہۻںیہ‪« :‬طَ ِّه َرا بَػ ْيتِی»‪ 6‬یتحۻہک‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻامقلؿ‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻ ٰطہ‪،‬ۻآتی‪۶۳‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۳۹‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۵۴‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۳۶‬‬

‫‪66‬‬
 ‫ك‬ ‫ب إِنِّي نَ َذ ْر ُ‬
‫ت لَ َ‬ ‫یکۻ(وہےنۻوایل)ۻاوالدۻاٹیبۻےہ‪،‬ۻذنرۻیکۻہکۻاّےسۻدجسمۻاال ٰیصۻ(تیبۻاسدقمس)ۻاکۻاخدؾۻرقارۻدںیۻیگ‪:‬ۻ« َر ِّ‬
‫‪1‬‬
‫َما فِي بَطْنِي ُم َحرراً»‬
‫‪۷‬۔ ۻاباامیؿ ۻااسنؿ ۻیھب ۻدقاتس ۻو ۻرکاتم ۻراتھک ۻےہ‪ ،‬ۻاہیں ۻکت ۻہک ۻومنم ۻیک ۻآربوی‪ ،‬ۻہبعک ۻےس ۻزایدہ ۻےہ ۻاور ۻاّس ۻوکۻ‬
‫اذتیۻوۻآزارۻدانیۻاورۻاّسۻیکۻتبیغۻرکان‪،‬ۻرحاؾۻےہۻاورۻاّسۻےکۻقحۻاکۻدافعۻرکان‪،‬ۻوابجۻےہۻیتحۻہکۻرمےنۻےکۻدعبۻاّسۻیکۻربقۻ‬
‫اکۻوھکانلۻیھبۻرحاؾۻےہ۔‬
‫ربمغیپﷺۻیکۻااہتنۻاورۻدخاودنۻاکۻدافع‬
‫بِ ْس ِم الل ِّو الر ْح َم ِن الرِح ِيم‬
‫ك َوانْ َح ْر ۝ إِف َشانِئَ َ‬
‫ك ُى َو ْاْلَبْػتَػ ُر {الكوثر‪}۴-۶/‬‬ ‫ص ِّل لَِربِّ َ‬ ‫إِنا أَ ْعطَْيػنَ َ‬
‫اؾ الْ َك ْوثَػ َر ۝ فَ َ‬
‫ۻآپۻوکۻوکرثۻ‬
‫’’رشوعۻاہللۻےکۻانؾۻےسۻوجۻڑباۻرہمابؿۻاہنتیۻرمحۻواالۻےہ۔ۻ(ا ےۻربمغیپؐ!)ۻےبۻکشۻمہۻےن ؐ‬
‫آپ ۻاےنپ ۻرپورداگر ۻےک ۻےئل ۻامنز ۻاجب ۻالںیئ ۻاور ۻ(اّوٹن ۻیک) ۻرقابین ۻرکںی‪،‬ۻ‬
‫( ریِ ۻریثک) ۻاطع ۻایک ۻےہ‪ ،‬ۻسپ ۻ ؐ‬
‫آپۻاکۻدنمشۻیہۻےبۻاوالدۻاورۻ ّدؾۻڑھچاۻرےہۻاگ۔‘‘‬
‫ًانیقیۻ ؐ‬
‫دنی ۻو ۻدینی ۻّدقماس ت ۻرپ ۻہلمح ۻ س ۻدقر ۻدشدی ۻوہ‪ ،‬ۻدافع ۻیھب ۻاانت ۻیہ ۻوقی ۻاور ۻمکحتسم ۻوہان ۻاچےی۔ ۻربمغیپِاالسؾﷺ ۻیکۻ‬
‫ۻآپۻوکۻاسرح‪،‬ۻاکنہ‪،‬ۻاشرعۻاورۻدویاہنۻاہکۻایگۻہکۻاِؿۻبسۻانرواۻوتمہتںۻاکۻ‬
‫تبسنۻتہبۻزایدہۻاتسگایخںۻاورۻاسجرںیتۻیکۻںیئگۻاور ؐ‬
‫(دخاودنۻاعتمؽۻےن)ۻیسکۻہنۻیسکۻرطحۻرقآؿۻںیمۻوجابۻدایۻےہ ۻربمغیپؐ ۻوکۻاہکۻایگ‪« :‬إِن َ‬
‫‪2‬‬
‫آپۻنجّۻزدہۻاورۻ‬ ‫ك لَ َم ْجنُو ٌف» ’’ ؐ‬
‫تس ل ّ‬
‫َنت بِنِ ْع َم ِة َربِّ َ‬
‫ٍ ‪3‬‬
‫وف» ’’ ؐ‬
‫آپۻ‬ ‫ك بِ َم ْجنُ‬ ‫آپ ۻوک ۻ ی ۻدےتی ۻوہےئ) ۻرفامای‪َ « :‬ما أ َ‬ ‫دویاےن ۻںیہ‘‘‪ ،‬ۻنکیل ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےن ۻ( ؐ‬
‫‪4‬‬
‫آپ ۻدخا ۻےک ۻرفاتسدہ ۻ ۻاور ۻروسؽۻ‬ ‫ت ُم ْر َسالً» ’’ ؐ‬ ‫آرضحنت ۻوک ۻاہک ۻایگ ۻہک ۻ«لَ ْس َ‬
‫ؐ‬ ‫فطلِ ۻرپورداگر ۻےس ۻدویاےن ۻںیہن ۻںیہ۔‘‘ ۻ‬
‫‪5‬‬ ‫ِ‬ ‫ںیہنۻںیہ‘‘‪،‬ۻوتۻدخاودنۻےنۻرفامای‪« :‬إِن َ ِ‬
‫آرضحنتۻوکۻاشرعیۻ‬ ‫ؐ‬ ‫ۻآپۻربمغیپوںۻںیمۻےسۻںیہ۔‘‘‬ ‫ين» ’’ًانیقی ؐ‬ ‫ك لَم َن ال ُْم ْر َسل َ‬
‫‪7‬‬
‫الش ْع َر َو َما يَنبَ ِغي لَوُ»‬
‫وف»‪ 6‬وتۻدخاودنۻےنۻرفامای‪َ « :‬و َما َعل ْمنَاهُ ِّ‬ ‫شِ‬
‫اع ٍر م ْجنُ ٍ‬ ‫اورۻایخؽۻابیفۻےسۻتبسنۻدیۻیئگ‪« :‬لِ َ‬
‫ۻآپۻےکۻےیلۻزساوارۻںیہنۻےہ۔‘‘‬
‫ۻآپۻرعشۻیکۻمیلعتۻںیہنۻدیۻاورۻاشرعی ؐ‬
‫’’مہۻےن ؐ‬

‫‪1‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻرجح‪،‬ۻآتی‪۷‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻملق‪،‬ۻآتی‪۳‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻردع‪،‬ۻآتی‪۵۴‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻسی‪،‬ۻآتی‪۴‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻصافت‪،‬ۻآتی‪۴۷‬‬
‫‪ 7‬وسر ٔہۻسی‪،‬ۻآتیۺ‪۷‬‬

‫‪67‬‬
 ‫آرضحنتۻوکۻارتبۻاورۻلسنۻرُبدیہۻاہکۻایگ‪،‬ۻوتۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻرفامای‪:‬ۻ«إِف َشانِئَ َ‬
‫ك ُى َو ْاْلَبْػتَػ ُر»‬ ‫ؐ‬
‫ۻآپۻوکۻایسیۻوکرثۻاطعۻرکےۻ‬
‫یجۻاہں!ۻوجۻوکیئۻارشػۻاولخملاقتۻوکۻارتبۻاورۻ ّدؾۻرُبدیہۻےہک‪،‬ۻاسۻاکۻوجابۻہیۻےہۻہکۻدخاودن ؐ‬
‫ہکۻبسۻیکۻآ ںیھکۻ ریہۻاورۻبسۻیکۻںیلقعۻوہبمتۻوہۻاجںیئ۔‬
‫وسر ٔہ ۻوکرث ۻیک ۻآرخی ۻآتی ۻےس ۻہک ۻ س ۻںیم ۻرفامات ۻےہ‪« :‬إِف َشانِئَ َ‬
‫ك ُى َو ْاْلَبْػتَػ ُر» ۻہی ۻاافتسدہ ۻوہات ۻےہ ۻہک ۻوکرث ۻےسۻ‬
‫رمادۻایسیۻزیچۻےہۻوجۻارتب ۻیکۻدضۻےہۻاورۻویکہکنۻرعبۻاےسیۻےبۻاوالدۻاورۻےبۻلسنۻارفادۻوکۻہکۻنجۻےکۻوکیئۻرفزدنِۻذوکرۻہنۻوہۻ‬
‫اورۻرمےنۻےکۻاسھت‪،‬ۻاّؿۻیکۻلسنۻاورۻآاثرۻانوبدۻوہۻاجںیئ‪،‬ۻ’’ارتب‘‘ ےتہکۻںیہ‪،‬ۻذٰہلاۻوکرثۻاکۻرتہبنیۻدصماؼ‪،‬ۻربمغیپۻارکؾﷺۻ‬
‫ِ‬
‫رضحتۻافہمطۻالسؾۻاہللۻاہیلعۻےسۻاہمئۻوصعمنیمۻمہیلعۻاالسلؾۻںیہ۔‬ ‫یکۻذرتّیۻےہۻہکۻوجۻلسنِۻ‬
‫ۻرقآؿۻرکمیۻرفاماتۻ‬
‫ ریۻریثکۻوکۻاشلمۻوہاتۻےہ‪،‬ۻنکیلۻرہۻ ریِۻریثک‪،‬ۻوکرثۻںیہنۻےہ۔ ِ‬
‫ا ہتبۻوکرثۻاکۻاکیۻاعؾۻینعمۻیھبۻےہۻوجۻرہۻ ِ‬
‫ےہ‪:‬ۻاخمنیفلۻاورۻدونمشںۻےکۻاوماؽۻاورۻاوالد‪،‬ۻںیہمتۻریحتۻوۻبجعتۻںیمۻہنۻڈاںیل‪،‬ۻویکہکنۻدخاودنۻاعمَلۻےنۻہیۻارادہۻایکۻےہۻ‬
‫‪1‬‬
‫ہکۻاںیہنۻداینۻںیمۻا ِیۻامؽۻوۻاوالدۻےسۻذعابۻںیمۻالتبمۻرکے۔‬
‫حتفِۻہکۻےکۻواےعقۻںیمۻبجۻرشمنیکۻرگوہۻدرۻرگوہۻاورۻوفجۻدرۻوفجۻاالسؾۻںیمۻدالخۻوہۻرےہۻےھت‪،‬ۻوتۻدخاودنۻطقفۻحیبستۻاکۻ‬
‫اس يَ ْد ُخلُو َف فِي ِدي ِن الل ِو أَفْػ َواجاً ۝ فَ َسبِّ ْح»‪ ،2‬ۻنکیل ۻوکرث ۻاطع ۻرکےن ۻےک ۻےیلۻ‬‫ت الن َ‬ ‫مکح ۻداتی ۻےہ‪ :‬ۻ« َو َرأَيْ َ‬
‫ك»ۻامنزۻزپروا ۻوگایۻہکۻوکرثۻیکۻاتیمہۻرشمنیکۻےکۻاالسؾۻالےنۻےسۻںیہکۻ‬ ‫ص ِّل لَِربِّ َ‬
‫ربمغیپارکؾﷺۻےسۻرفاماتۻےہ‪:‬ۻ«فَ َ‬
‫زایدہۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۶۶‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻرصن‪،‬ۻآتی‪۴-۳‬‬

‫‪68‬‬
 ‫دنپروہاںۻدرس‬

‫رجہت‬
‫دنیۻانشیۻےکۻےیلۻرجہت‬
‫َوَما َكا َف ال ُْم ْؤِمنُو َف لِيَ ِنف ُرواْ َكآف ًة فَػلَ ْوالَ نَػ َف َر ِمن ُك ِّل فِ ْرقَ ٍة ِّم ْنػ ُه ْم طَآئَِفةٌ لِّيَتَػ َفق ُهواْ فِي‬
‫نذ ُرواْ قَػ ْوَم ُه ْم إِذَا َر َجعُواْ إِلَْي ِه ْم لَ َعل ُه ْم يَ ْح َذ ُرو َف {التوبة‪}۶۳۳/‬‬ ‫الدِّي ِن و لِي ِ‬
‫َ ُ‬
‫اصابحؿۻاامیؿ (اہجدۻےک ۻےئل) ۻلکنۻزپںی‪ ،‬سپ ومنینم ۻےکۻرہۻ‬
‫ِ‬ ‫’’اش ہتسۻوۻزساوارۻںیہن ۻےہۻہکۻامتؾۻ‬
‫رگوہۻںیمۻےسۻاکیۻامجتعۻوکچۻویکںۻںیہنۻرکیت اتہکۻوہۻدنیۻاکۻملعۻ(اورۻاسۻںیمۻھجمسۻوبھج)ۻاحلصۻ‬
‫ذعابۻایہٰلۻےس) ڈراےئ‪ ،‬اشدیۻ‬
‫رکےۻاورۻرھپۻبجۻاینپۻوقؾۻواولںۻیکۻرطػۻٹلپۻرکۻآےئۻوتۻاںیہن ( ِ‬
‫ہکۻوہۻا ِسۻرطحۻ(انگہۻوۻتیصعمۻاورۻےریشکۻےکۻاراکتبۻےس)ۻڈرےنۻںیگل۔‘‘‬
‫دنی ۻںیم ۻتط ّّق ہ ۻاور ۻھجمس ۻوبھج ۻاحلص ۻرکےن ۻاک ۻینعم‪ ،‬ۻہی ۻےہ ۻہک ۻدنی ۻاور ۻاالسیم ۻاقعدئ ۻو ۻااکحؾ ۻںیم ۻ قیم ۻانشتخ ۻاحلصۻ‬
‫رکےن ۻےک ۻےیل ۻالتش ۻو ۻوکشش ۻرکںی۔ ۻدنی ۻںیم ۻتط ّّقہ‪ ،‬ۻضعب ۻاواقت ۻنکمم ۻےہ ۻہک ۻداین‪ ،‬ۻاقمؾ ۻو ۻزنمتل‪ ،‬ۻدرس ۻو ۻثحب ۻےسۻ‬
‫تبحم‪،‬ۻےررگیمۻوۻوتقۻسگارےنۻاورۻدووتسںۻےسۻےھچیپۻہنۻرہۻاجےنۻےکۻےیل ۻوہۻاورۻیھبکۻنکممۻےہۻہکۻدنی‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽ‪،‬ۻ‬
‫تشہبۻاورۻ ّا ِۻیکۻ(اعسدتۻو)ۻ تاتۻےکۻےیلۻوہ۔ۻذموکرہۻآِتیۻرکہمیۻدوےرےۻومردۻوکۻاقِلبۻارزشۻرقارۻدیتیۻےہۻوجۻ‬
‫ولوگںۻوکۻاذنارۻرکانۻاورۻاںیہنۻراہِۻدخاۻیکۻرطػۻدوعتۻدانیۻےہ‪:‬ۻ«لِي ِ‬
‫نذ ُرواْ قَػ ْوَم ُه ْم»‬‫ُ‬
‫اسیجۻہک ۻرضحتۻاریمۻہیلعۻاالسلؾۻاےنپۻرفزدنِۻرگایمۻےسۻوتیصۻرفامےتۻںیہ‪« :‬تَػ َف ِّق ْو فِی ِّ ِ‬
‫الديْ ِن فَاف ال ُف َق َه َ‬
‫اء َوَرثَةُ‬
‫ْاالَنْبِيَ ِاء»‪ 1‬ۻاامؾ ۻنیسح ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻیھب ۻبشِ ۻاعوشر ۻاےنپ ۻ ّداعہیئ ۻولمجں ۻںیم ۻدخاودنِ ۻاعمَل ۻیک ۻا ِس ۻرطح ۻرعتفی ۻو ۻوتفیصۻ‬
‫‪2‬‬
‫رکےتۻںیہ‪:‬ۻ’’رعتفیۻےہۻاسۻرپورداگرۻیکۻ سۻےنۻںیمہۻدنیۻںیمۻہیقفۻوۻآاگہۻرقارۻدایۻےہ۔‘‘‬
‫رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻےسۻوپن ا ۻایگ‪:‬ۻارگۻاام ِؾۻ(وتق)ۻوکۻوکیئۻاحدہثۻشیپۻآاجےئ‪،‬ۻوتۻولوگںۻیکۻفیلکتۻایکۻ‬
‫ۻاامؾۻےنۻاِسۻآِتیۻرکہمیۻیکۻالتوتۻرفامیئۻہکۻرہۻترہۻوۻرقہیۻےسۻولوگںۻیکۻاکیۻامجتع ؑ‬
‫ۻاامؾۻیکۻانشتخۻ(وۻرعمتف)ۻ‬ ‫ےہ؟ ؑ‬
‫‪3‬‬
‫ےکۻےیلۻرفسۻرکے۔‬

‫‪ 1‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۶‬ۻص‪ ۳۶۷‬ۻ’’دنیۻںیمۻتط ّّقہۻاورۻھجمسۻوبھجۻاحلصۻرکو‪،‬ۻویکہکنۻًانیقیۻاہقفءۻاایبنءۻےکۻوارثۻوۻاجنیشنۻںیہ۔‘‘‬

‫‪ 2‬وموسۃعۻاملکتۻاالامؾ‬
‫‪ 3‬ریسفتۻونرۻانیلقثل‬

‫‪69‬‬
‫رضوریۻےہۻہکۻرہۻالعےۻےس‪،‬ۻھچکۻارفادۻاالسؾۻیکۻانشتخۻاحلصۻرکےنۻےکۻےیلۻیملعۻرمازکۻاک ّۻرخۻرکںیۻاورۻ(لیصحتِۻ‬
‫ملعۻےکۻدعب)ۻاےنپۻالعےۻیکۻرطػۻواسپ َّ وۻلٹۻاجںیئ‪،‬ۻاتہکۻرہۻالعےۻںیم‪،‬ۻدینیۻاعمِۻاورۻدادنمشنۻرضوریۻادعادۻںیمۻوموجدۻ‬
‫وہں۔ۻیجۻاہں!ۻرجہت‪،‬ۻہشیمہۻ اامیؿۻےکۻرمہاہۻےہ ۻایۻدنیۻےکۻدافعۻیکۻاخرطۻرجہتۻرکںی‪،‬ۻایۻدنیۻیکۻانشتخۻاحلصۻرکےنۻ‬
‫ےکۻےیل۔ا ِیۻانبۻرپۻدنی ۻںیم ۻھجمس ۻوبھجۻاحلص ۻرکانۻاورۻرھپۻولوگںۻوک ۻدنی ۻیکۻمیلعتۻدانی‪،‬ۻابوصخلصۻاےنپ ۻمہۻونطۻوۻمہۻالعہقۻ‬
‫ولوگں ۻوک‪ ،‬ۻوابجِ ۻافکیئ ۻےہ۔ ۻسپ ۻوحزہ ۻاہےئ ۻہیملع ۻےک ّ‬
‫ۻلطب ۻےک ۻےیل‪ ،‬ۻدو ۻرجہںیت ۻرضوری ۻںیہ‪ :‬ۻاکی ۻوحزہ ۻاہےئ ۻہیملع ۻیکۻ‬
‫رطػ ۻاور ۻدوےری ۻوحزہ ۻاہےئ ۻہیملع ۻےس ۻاےنپ ۻاور ۻدوےرے ۻترہوں ۻیک ۻرطػ۔ ۻذٰہلا ۻوحزہ ۻاہےئ ۻہیملع ۻںیم‪ ،‬ۻوساےئ ۻااسذتہۻ‬
‫رکاؾۻےک‪،‬ۻابیقۻاکۻرانہۻدرتسۻںیہنۻےہ۔‬
‫ا ہتب ۻہقف‪ ،‬ۻطقف ۻدینی ۻااکحؾ ۻاک ۻاحلص ۻرکان ۻاور ۻانھکیس ۻیہ ۻںیہن ۻےہ‪ ،‬ۻہکلب ۻامتؾ ۻقیقحت ۻو ۻ ِدتّق ۻبلط ۻاور ۻ قیم ۻدینی ۻاعمرػ ۻاکۻ‬
‫احلصۻرکانۻےہ‪:‬ۻ«لِيَتَػ َفق ُهواْ فِي الدِّي ِن»‬
‫دنی ۻںیم ۻتط ّّقہ ۻاور ۻھجمس ۻوبھج‪ ،‬ۻاّس ۻوتق ۻاقِلب ۻارزش ۻےہ ۻبج ۻہیقف ۻو ۻاعمِ‪ ،‬ۻزامؿ ۻانشس ۻوہ ۻاور ۻدونمشں ۻےک ۻوفنذ ۻےکۻ‬
‫ۻتم‪ ،‬ۻآاگہ ۻاور ۻاقمےلب ۻےکۻ‬
‫رطوقیں ۻاور ۻاّس ۻیک ۻاسزوشں ۻاور ۻاطیشین ۻاچولں ۻےس ۻ(لمکم ۻوطر ۻرپ) ۻآاگہ ۻوہ‪ ،‬ۻاتہک ۻولوگں ۻوک ّ‬
‫ےیل ۻایتر ۻرکےکس۔ ۻسپ ۻاکی ۻاالسؾ ۻانشس ۻاعمِ ۻاور ۻہیقف ۻیک ۻابت ۻرپ ۻاامتعد ۻاک ۻاج ۻاتکس ۻےہ‪ :‬ۻ«لِيتَػ َفقهواْ ‪ . . .‬لِي ِ‬
‫نذ ُرواْ» (نکممۻ‬‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ربخۻوادحۻتّیجحۻریتھکۻےہ۔)‬ ‫ےہۻہکۻالعےۻںیمۻاکیۻیہۻا اسۻصخشۻوہ‪،‬ۻاسۻےیلۻ ِ‬
‫نلعء ۻوک ۻاچےی ۻہک ۻوہ ۻولوگں ۻےک ۻاپس ۻاجںیئ ۻاور ۻاّؿ ۻیک ۻدوعت ۻےک ۻرظتنم ۻہن ۻرںیہ‪ :‬ۻ« َر َجعُواْ إِلَْي ِه ْم» اور ۻامتؾ ۻولوگں ۻیکۻ‬
‫وطب ِرۻقلطمۻااطتعۻوۻرفامربنداریۻےکۻااظتنرۻںیمۻیھبۻہنۻرںیہ‪،‬ۻویکہکنۻھچکۻولگۻدنیۻاورۻدخاۻودنۻاعتمؽۻےکۻراےتسۻرپۻرہسگۻ‬
‫ںیہنۻآںیئۻےگ‪:‬ۻ«لَ َعل ُه ْم يَ ْح َذ ُرو َف»‬
‫ربمغیپارکؾﷺۻیکۻاتریخیۻرجہت‬
‫آوواْ‬ ‫إِف ال ِذين آمنُواْ و ىاجرواْ و جاى ُدواْ بِأَموالِ ِهم و أَن ُف ِس ِهم فِي سبِ ِ ِ ِ‬
‫ين َ‬‫يل اللو َو الذ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َْ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ َُ َ َ َ‬
‫ض و ال ِذين آمنُواْ و لَم يػ َه ِ‬ ‫ِ‬ ‫ص ُرواْ أ ُْولَئِ َ‬
‫اج ُرواْ َما لَ ُكم ِّمن‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫ض ُه ْم أ َْوليَاء بَػ ْع ٍ َ‬
‫ك بَػ ْع ُ‬ ‫و نَ َ‬
‫اج ُرواْ ‪{ . . .‬األنفال‪}۸۳/‬‬ ‫والَيتِ ِهم ِّمن َشي ٍء حتى يػ َه ِ‬
‫ْ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫’’ےبکشۻوہۻولگ ۻوجۻاامیؿۻالےئ ۻاورۻاوہنںۻےنۻرجہتۻیکۻاورۻراہِۻدخاۻںیمۻاےنپۻاجؿۻوۻامؽۻےسۻاہجدۻ‬
‫ایک ۻاور ۻوہ ۻولگ ۻںوہنں ۻےن ۻ(اہمرجنی ۻاور ۻاجمدہنی ۻوک) ۻانپہ ۻدی ۻاور ۻ( ّاؿ ۻیک) ۻدمد ۻیک‪ ،‬ۻہی ۻبس ۻآسپ ۻںیمۻ‬
‫اکی ۻدوےرے ۻےک ۻویل ۻاور ۻےررپتس ۻںیہ ۻاور ۻنج ۻولوگں ۻےن ۻاامیؿ ۻالےن ۻےک ۻدعب ۻرجہت ۻںیہن ۻیک‪،‬ۻ‬
‫اںیہنۻاہمتریۻ(اہمرجنیۻوۻاجمدہنیۻیک)ۻوالتیۻوۻےررپیتسۻاکۻوکیئۻقحۻاحلصۻںیہنۻےہ‪،‬ۻبجۻکتۻوہۻیھبۻ‬
‫رجہتۻہنۻرکںیۻ۔ۻ۔ۻ۔‘‘‬

‫‪71‬‬
‫تثعبِۻربمغیپؐۻےکۻریتہۻ(‪)۶۴‬ۻاسؽۻاورۻربمغیپؐۻیک االعہینۻوۻآاکشراۻدوعتۻِۻاالسؾۻےکۻدسۻاسؽۻسگرےنۻےکۻابووجد‪،‬ۻایھبۻکتۻ‬
‫ہک ۻےک ۻرشمنیک ۻےن ۻربمغیپارکؾﷺ ۻاور ۻاملسمونں ۻوک ۻاذتی ۻو ۻآزار ۻدےنی ۻےس ۻاہھت ۻںیہن ۻاّاھٹای ۻاھت ۻاور ۻروز ۻربوز ۻاِس ۻیکۻ‬
‫ّدشت ۻاور ۻیتخس ۻںیم ۻااضہف ۻیہ ۻرکےت ۻاجرےہ ۻےھت‪ ،‬ۻاہیں ۻکت ۻہک ۻاوہنں ۻےن ۻہلصیف ۻایک ۻہک ۻاکی ۻےط ۻدشہ ۻاسزش ۻےک ۻتحت‪،‬ۻ‬
‫امتؾۻابقلئۻلمۻرکۻربمغیپؐۻوکۻلتقۻرکدںیۻاورۻاالسؾۻوکۻ ڑۻےسۻاّاھکڑۻدںی۔‬
‫ربمغیپارکؾﷺ ۻےک ۻاِس ۻاسزش ۻےس ۻآاگہ ۻوہےن ۻاور ۻرضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻیک ۻاجاشفنین ۻو ۻوجارمندی ۻےک ۻاسھت‪ ،‬ۻایۻ‬
‫ۻآرضحنتۻامہۻرعیبۻاال ّوؽۻیکۻیلہپۻاترخیۻوک‪،‬ۻادتباءۻںیمۻزا ِرۻوثرےلچۻےئگۻاورۻنیتۻ‬
‫ؐ‬ ‫راتۻرجہتۻےکۻّدقمامتۻرفامہۻوہےئۻاور‬
‫ۻآرضحنتۻےکۻےیلۻاھکانۻ‬
‫ؐ‬ ‫بشۻوۻروزۻزجعمہۻامنۻادنازۻںیمۻواہںۻیفخمۻرےہاورۻاِسۻّدمتۻےکۻدوراؿۻطقفۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾ‬
‫ۻآپ ۻوک ۻعلطم ۻرکےت ۻےھت۔ ۻابآلرخ ۻربمغیپﷺ‪ ،‬ۻرضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻوک ۻاملسمونں ۻےکۻ‬
‫اّیہم ۻرفامےت ۻاور ۻابرہ ۻیک ۻربخوں ۻےس ؐ‬
‫ۻآرضحنت ۻےک ۻالہِ ۻتیبؑ ۻوک ۻاےنپ ۻرمہاہ ۻالےن ۻیک ۻافسراشت ۻرکےن ۻےکۻ‬
‫ؐ‬ ‫ےیل ۻرثیب ۻ(دمہنی) ۻرجہت ۻرکےن ۻےک ۻاالعؿ ۻاور‬
‫اسھت‪،‬ۻرثیبۻیکۻرطػۻرواہنۻوہۻےئگۻاورۻرقتتیۻاچرۻوسۻ(‪)۵۱۱‬ۻولکۻرٹیمۻاسمتفۻےطۻرکےنۻےکۻاسھت‪،‬ۻابرہۻ(‪)۶۳‬ۻرعیبۻاال ّوؽۻ‬
‫آپۻےکۻاسھتۻقحلمۻوہۻےئگ۔‬
‫ےکۻدؿۻابقءۻیکۻالعےۻںیمۻچنہپۻےئگۻاورۻابیقۻاہمرجنیۻیھبۻ(آہتسہۻآہتسہ)ۻواہںۻآرکۻ ؐ‬
‫ۻاشایؿۻاشؿۻاابقتسؽۻایکۻاورۻاںیہنۻڑبےۻےلھکۻدؽۻےکۻاسھتۻوبقؽۻرکۻایلۻاورۻ’’رثیب‘‘‬
‫رثیبۻےکۻولوگںۻےنۻاہمرجنیۻاک ِ‬
‫ۻارلوسؽ‘‘ ےکۻاسھتۻدبتلیۻرکۻدای۔ۻ ّاسۻوتقۻربمغیپارکؾﷺۻےنۻرفتہقۻوۻاالتخػۻےسۻ‬
‫ؐ‬ ‫اکۻانؾۻ’’دمۃنیۻایبنلؐ‘‘ اورۻ’’دمۃنی‬
‫ہغیصۻاّوخّتۻ‬
‫ےنچبۻےکۻےیل‪،‬ۻاہمرجنیۻاورۻااصنرۻےکۻدرایمؿ‪،‬ۻنجۻیکۻادعادۻرقتتیۻنیتۻوسۻ(‪)۴۱۱‬ۻیھ‪،‬ۻدوۻدوۻرفنۻےکۻدرایمؿۻ ٔ‬
‫وۻربادریۻاجریۻایکۻاورۻدجسمۻابقءۻیکۻاینبدۻوۻااسسۻریھک۔‬
‫اہمرجنی‪ ،‬ۻوہ ۻولگ ۻںیہ ۻوج ۻہک ۻںیم ۻربمغیپؐ ۻرپ ۻاامیؿ ۻالےئ ۻاور ۻواہں ۻرپ ۻاذتی ۻو ۻآزار ۻاور ۻالکشمت ۻںیم ۻوہےن ۻیک ۻوہج ۻےس‪،‬ۻ‬
‫اےنپۻرھگوںۻاورۻاسزۻوۻاسامؿۻوکۻوھچڑۻرکۻربمغیپؐۻےکۻرمہاہۻدمہنیۻرجہتۻاایتخرۻیکۻاورۻااصنر‪،‬ۻدمہنیۻےکۻاملسمؿۻںیہ‪،‬ۻںوہنںۻےنۻ‬
‫ۻنتۻیک۔‬ ‫ربمغیپِۻاالسؾﷺۻاورۻاہمرجنیۻوکۻاےنپۻدرایمؿۻہگجۻدیۻاورۻاّؿۻیکۻدمدۻو ّ ُ‬
‫ۻزبرگنیۻاحدےثۻوکۻوجۻاّؿۻیکۻاامتجیع‪،‬ۻیملعۻاورۻذمیبہۻزدنیگۻںیمۻشیپۻآاتۻےہۻ‬
‫ُ‬ ‫ومعمًالۻںیتّلمۻاورۻوقںیم‪،‬ۻاّسۻامہۻرتنیۻاور‬
‫اورۻوہۻاّسۻاحدےثۻوکۻاینپۻوقیمۻوۻیّلمۻاترخیۻںیمۻاکیۻاخصۻومڑۻیتھۻںیہ‪،‬ۻاےنپۻاتریخیۻڈنیلکرۻاکۻدبما ءۻوۻآزازۻرقارۻدیتیۻںیہ‪،‬ۻ‬
‫ےسیجۻاسیعویںۻےکۻزندکیۻرضحتۻٰیسیعۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوالدتۻایۻاعؾۻالیفلۻ(وہۻاسؽۻبجۻاربہہۻےکۻرکشلۻےنۻہکۻرپۻہلمحۻایکۻ‬
‫اورۻوخدۻیہۻانوبدۻوہۻایگ)ۻرعوبںۻےکۻزندکی‪،‬ۻاتریخیۻڈنیلکرۻاکۻدبماءۻوۻآزازۻرقارۻاپای۔‬
‫اِسۻاحلظۻےسۻہکۻدنیِۻاالسؾ‪،‬ۻاکلمۻرتنیۻآامسینۻرشتعیۻےہۻاورۻاسھتۻیہۻدوےرےۻادایؿۻےسۻلقتسمۻیھبۻےہ‪،‬ۻا ِسۻےیلۻ‬
‫املسمونںۻےنۻرضحتۻٰیسیعۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوالدتۻوکۻاےنپۻاتریخیۻڈنیلکرۻاکۻدبما ءۻرقارۻںیہنۻدای‪،‬ۻا ِیۻرطحۻاعؾۻالیفل‪،‬ۻوجۻہکۻ‬
‫ۻآرضحنت ۻیک ۻتثعب ۻےک ۻابمرک ۻدؿ ۻوک ۻیھب ۻاتریخی ۻڈنیلکرۻ‬
‫ؐ‬ ‫ربمغیپارکؾﷺ ۻیک ۻوالدت ۻاباعسدت ۻاک ۻاسؽ ۻیھب ۻاھت‪ ،‬ۻای ۻیتح ۻہک‬

‫‪71‬‬
‫ےکۻےیلۻاسؽۻاکۻدبماءۻوۻآزازۻرقارۻںیہنۻدای‪،‬ۻنکیلۻربمغیپارکؾﷺۻیکۻدمہنیۻّونمرہۻرجہتۻےکۻاسھت‪،‬ۻبجۻواہںۻاملسمونںۻ‬
‫یک ۻاکی ۻلقتسم ۻوکحتم ۻلیکشت ۻاپیئ ۻاور ۻاملسمؿ ۻواہں ۻآزادی ۻےک ۻاسھت ۻاینپ ۻےررگایمں ۻا تاؾ ۻدےنی ۻےگل‪ ،‬ۻوت ۻوخدۻ‬
‫س َعلَى التػ ْق َوى‬ ‫ربمغیپارکؾﷺۻےن ۻرجہیۻاترخی ۻ(ےکۻڈنیلکر)ۻیک ۻاینبدۻریھک۔ ۻاسیج ۻہکۻآِتیۻرکہمی‪« :‬لَ َم ْس ِج ٌد أ ِّ‬
‫ُس َ‬
‫وـ ِف ِيو»‪ 1‬ںیم ۻ« ِم ْن أَو ِؿ يَػ ْوٍـ» یک ۻریبعت ۻےس‪ ،‬ۻوج ۻ ِ‬
‫دجسم ۻابقء ۻیک ۻریمعت ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻےہ‪،‬ۻ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫م ْن أَو ِؿ يَػ ْوـ أ َ‬
‫َح ُّق أَف تَػ ُق َ‬
‫رجہیۻاسؽۻیکۻاتسیسۻاورۻاپہیۻذگاریۻاکۻاافتسدہۻیھبۻایکۻاجاتکسۻےہ‪،‬ۻویکہکنۻدمہنیۻرجہتۻںیمۻربمغیپارکؾﷺۻاکۻالہپۻاکرانہمۻ‬
‫دجسمۻابقءۻیکۻریمعتۻےہ۔ۻیجۻاہں!ۻارگۻرجہتۻہنۻوہیت‪،‬ۻوتۻنکممۻاھتۻہکۻاالسؾۻاّیۻالعےۻںیمۻدحمودۻایۻانوبدۻوہۻاجات۔‬
‫ا ہتب ۻدص ِر ۻاالسؾ ۻںیم ۻدو ۻرجہںیت ۻواعق ۻوہیئ ۻںیہ‪ :‬ۻیلہپ ۻتثعب ۻےک ۻاپوچنںی ۻاسؽ‪ ،‬ۻاملسمونں ۻےک ۻاکی ۻرگوہ ۻیک ۻےرزنیمِۻ‬
‫ہشبحۻیکۻرطػۻرجہتۻاورۻدوےریۻتثعبۻےکۻریتوہںیۻاسؽ‪،‬ۻہکۻےسۻدمہنیۻیکۻرطػۻرجہت۔‬
‫رجہتۻےکۻآاثرۻوۻرباکت‬
‫امہریۻتہبۻیۻوتبیصمںۻاورۻالکشمتۻاکۻےرہمشچ‪،‬ۻرافہۻوۻآاسشئۻںیمۻرغؼۻوہانۻاورۻےرونتشۻاسزۻرجہوتںۻوکۻرتکۻرکانۻ‬
‫منحص ِ‬
‫ےہ۔ ۻارگ ۻامتؾ ۻوہ ۻاملسمؿ ۻوہدنمش ۻدامغ‪ ،‬ۻامرہنی ۻو ۻ ّ صتئن ۻاور ۻاسدسنئاؿ‪ ،‬ۻوج ۻرغمیب ۻاممکل ۻںیم ۻزدنیگ ۻسگارےت ۻںیہ‪،‬ۻ‬
‫اےنپۻاےنپ ۻکلمۻرجہتۻرکںیل‪ ،‬ۻوتۻدنمشۻوکۻیھبۻاکریۻرضبۻےگلۻیگۻاورۻاالسؾۻو ۻاالسیم ۻاممکلۻیکۻوقتتّیۻوۻدقرت ۻاک ۻببسۻ‬
‫یھبۻںینبۻےگ۔‬
‫رجہت‪،‬ۻربمغیپارکؾﷺ ۻےکۻاسھتۻت صوصۻںیہنۻےہ‪،‬ۻہکلبۻرشک‪،‬ۻرفک ۻاورۻانگہ ۻےسۻآولدہۻاموحؽ ۻےس ۻرجہت‪،‬ۻدنیۻوۻ‬
‫اامیؿ ۻیک ۻافحتظ ۻےک ۻےیل‪ ،‬ۻای ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیک ۻتیصعم ۻو ۻانرفامین ۻےس ۻابزتشگ ۻو ۻےنٹلپ ۻےک ۻےیل‪ ،‬ۻرضوری ۻےہ ۻاسیج ۻہک ۻاّؿۻ‬
‫ولوگںۻےک ۻوجابۻںیم‪،‬ۻوجۻاینپۻآولدیگۻاور ۻانگہۻےکۻرمبکتۻوہےن ۻاک ّۻعرۻوۻراہہن‪ ،‬ۻاموحؽۻیکۻآولدیگۻو ۻرخایبۻ ےتھجم ۻےھت ۻاورۻ‬
‫‪2‬‬ ‫ض» ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻرفامات ۻےہ‪« :‬قَالْواْ أَ لَم تَ ُكن أَرض الل ِو و ِ‬
‫اس َعةً»‬ ‫ين ِفي اْل َْر ِ‬ ‫ےتہک ۻےھت‪ :‬ۻ« ُكنا مستَ ْ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ْ ْ ُ‬ ‫ض َعف َ‬ ‫ُْ‬
‫دخاودنۻیکۻزنیمۻوتۻتہبۻوعیسۻوۻرعضیۻیھ‪،‬ۻسپۻمتۻےنۻیسکۻدوےریۻہگجۻرجہتۻویکںۻںیہنۻیک؟‬
‫ض َع ِفين»ۻیکۻریبعتۻیکۻرطػۻوتہجۻرکےنۻےکۻاسھت‪،‬ۻمولعؾۻوہاتۻےہۻہکۻارگۻارمۻابرعملوػۻاورۻیہنۻنعۻارکنملۻ‬ ‫ا ہتبۻ« ُم ْستَ ْ‬
‫یک ۻاطتق ۻو ۻدقرت ۻوہ‪ ،‬ۻوت ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻا ِس ۻوےفیظ ۻوک ۻا تاؾ ۻدای ۻاجےئ ۻاور ۻاعمرشے ۻوک ۻرتک ۻرکےن ۻےک ۻاجبےئ‪ ،‬ۻاّس ۻیکۻ‬
‫االصحۻوۻ ّدریگتسۻیکۻاجےئ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۶۱۹‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۸‬ۺ ۻ’’ ںیمہۻزنیمۻںیمۻزمکورۻانبۻدایۻایگۻاھت‪،‬ۻوتۻاّؿۻےسۻںیہکۻےگ‪:‬ۻایکۻاہللۻیکۻزنیمۻوعیسۻوۻرعضیۻہنۻیھ؟!‘‘‬

‫‪72‬‬
‫ت ِف ْيػ َها فَا ْخ ُر ْج ِم ْنػ َها اِلَی‬ ‫صی اهللُ فِ ْی اَ ْر ٍ‬
‫ض َو أَنْ َ‬ ‫ِ‬
‫رضحت ۻاامؾ ۻرفعج ۻاصدؼ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻرفامےت ۻںیہ‪« :‬ا َذا عُ َ‬
‫غَْي ِرَىا»‪’’ 1‬بج ۻاّس ۻےرزنیم ۻںیم ۻاہجں ۻمت ۻزدنیگ ۻرسب ۻرکےت ۻوہ‪ ،‬ۻاہلل ۻیک ۻتیصعم ۻو ۻانرفامین ۻیک ۻاجےن ۻےگل‪ ،‬ۻوت ۻمت ۻواہں ۻےسۻ‬
‫یسکۻدوےریۻہگجۻرجہتۻاایتخرۻرکو۔‘‘‬
‫اسیجۻہکۻملعۻوۻداشنۻاحلصۻرکےنۻاورۻےنھکیسۻےکۻےیلۻرجہتۻاورۻاانپۻملعۻوۻداشنۻدوےروںۻکتۻاچنہپےنۻاورۻاںیہنۻاھکیسےنۻ‬
‫‪2‬‬
‫ےکۻےیلۻیھبۻرجہتۻرضوریۻےہ۔‬

‫‪ 1‬احبرۻاالونار‪،‬ۻۺ‪،۶‬ۻص‪۴۶‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۶۳۳‬‬

‫‪73‬‬
 ‫وسوہلاںۻدرس‬

‫وسر ٔہۻدقرۻیکۻریسفت‬
‫بشِۻدقر‬
‫بِ ْس ِم الل ِّو الر ْح َم ِن الرِح ِيم‬
‫اؾ ما لَْيػلَةُ الْ َق ْد ِر ۝ لَْيػلَةُ الْ َق ْد ِر َخ ْيػر ِّمن أَل ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْف‬ ‫ٌ ْ‬ ‫إِنا أ َ‬
‫َنزلْنَاهُ في لَْيػلَة الْ َق ْد ِر ۝ َو َما أَ ْد َر َ َ‬
‫وح فِ َيها بِِإ ْذ ِف َربِّ ِهم ِّمن ُك ِّل أ َْم ٍر ۝ َس َال ٌـ ِى َي َحتى َمطْلَ ِع‬ ‫َش ْه ٍر ۝ تَػنَػز ُؿ ال َْم َالئِ َكةُ َو ُّ‬
‫الر ُ‬
‫الْ َف ْج ِر {القدر‪}۶-۶/‬‬
‫’’رشوع ۻاہلل ۻےک ۻانؾ ۻےس ۻوج ۻڑبا ۻرہمابؿ‪ ،‬ۻاہنتی ۻرمح ۻواال ۻےہ۔ ۻےب ۻکش ۻمہ ۻےن ۻا ِس ۻ(رقآؿ) ۻوک ۻبشِۻ‬
‫دقر ۻںیم ۻانزؽ ۻایک ۻےہ اور ۻآپ ۻایک ۻاجںین ۻہک ۻہی ۻبشِ ۻدقر ۻایک ۻےہ؟ بشِ ۻدقر ۻزہار ۻںونیہں ۻےس ۻرتہبۻ‬
‫(بش)ۻےہ‪ ،‬ۻاسۻبشۻںیمۻرف ےتۻاورۻروحۻ(ربجا ؑلؑ)ۻاےنپۻرپورداگرۻےکۻا ِذؿۻےکۻاسھت‪،‬ۻامتؾۻاّومرۻ‬
‫ولطعۻرجفۻکتۻلمکمۻالسیتمۻےہ۔‘‘‬
‫ےلۻرکۻانزؽۻوہےتۻںیہ۔ۻہیۻبشۻ ِ‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیم‪،‬ۻدنچۻینعمۻںیمۻاامعتسؽۻوہاۻےہ‪:‬‬
‫ہملکٔۻ’’دقر‘‘ ِ‬
‫افل) ۻاقمؾ ۻو ۻزنمتل‪ :‬ۻاسیج ۻہک ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻرفامات ۻےہ‪َ « :‬و َما قَ َد ُروا الل َو َحق قَ ْد ِرهِ»‪ ’’ 1‬س ۻرطح ۻاچےی ۻاھت‪،‬ۻ‬
‫اوہنںۻےنۻاہللۻےکۻاقمؾۻوۻزنمتلۻوکۻںیہنۻاچہپان۔‘‘‬
‫وسى»‪’’ 2‬اے ۻومٰیسؑ! ۻآپ ۻدقتریِ ۻ(الہٰی)ۻ‬
‫ت َعلَى قَ َد ٍر يَا ُم َ‬ ‫ب) ۻدقتری ۻاور ۻےرونتش‪ :‬ۻاسیج ۻہک ۻاراشد ۻوہات ۻےہ‪ِ « :‬ج ْئ َ‬
‫یکۻانبۻرپۻ(اِسۻّدقمسۻاقمؾۻرپ)ۻآےئۻںیہ۔‘‘‬
‫ج) ۻیگنتۻاورۻیتخس‪ :‬ۻاسیجۻہکۻاراشد ۻوہاتۻےہ‪َ « :‬و َمن قُ ِد َر َعلَْي ِو ِرْزقُوُ ‪’’ 3 ». . .‬وہ ۻ سۻرپۻاّسۻاکۻرزؼۻوۻروزیۻگنتۻوۻ‬
‫ّدوشارۻرکۻدایۻایگۻوہۻ۔ۻ۔ۻ۔‘‘‬
‫ےلہپ ۻدو ۻینعم‪« ،‬لَْيػلَةُ الْ َق ْد ِر» ۻ ےک ۻابرے ۻںیم ۻانمبس ۻںیہ‪ ،‬ۻویکہکن ۻبشِ ۻدقر‪ ،‬ۻاقمؾ ۻو ۻزنمتل ۻوایل ۻرات ۻیھب ۻےہ ۻاورۻ‬
‫دقتریۻوۻےرونتشۻاسزۻراتۻیھب۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻزّ رم‪،‬ۻآتی‪۷۸‬‬

‫‪ 2‬وسر ٔہۻہط‪،‬ۻآتی‪۵۱‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻالطؼ‪،‬ۻآتی‪۸‬‬

‫‪74‬‬
‫رقآؿۻرکمیۻاکیۻدوےرےۻ‬ ‫دخاودنۻاعتمؽ بشِۻدقرۻںیم‪،‬ۻ(دنبوںۻےک)ۻاکیۻاسؽۻےکۻاّومرۻّدقمرۻرفاماتۻےہ‪،‬ۻاسیجۻہکۻ ِ‬
‫اقمؾۻرپۻرفاماتۻےہ‪« :‬فِ َيها يػُ ْف َر ُؽ ُك ُّل أ َْم ٍر َح ِك ٍيم» انبرباںی‪،‬ۻبشِۻدقرۻ ِ‬
‫‪1‬‬
‫زنوؽۻرقآؿۻیکۻبشۻاورۻرصعۻربمغیپؐۻےکۻاسھتۻ‬
‫بشۻدقر ۻےہۻہک ۻ س ۻںیمۻاسؽۻرھبۻےکۻاّومر‪،‬ۻآدنئہۻاسؽ ۻیکۻ‬‫یہۻت صوصۻوۻرصحنمۻںیہنۻےہ‪،‬ۻہکلبۻرہۻامہِۻراضمؿۻںیمۻاکیۻ ِ‬
‫بشِۻدقرۻکتۻّدقمرۻےیکۻاجےتۻںیہ۔‬
‫ۻآپ ۻےک ۻالہۻتیبؑۻیکۻرطػۻ‬‫بشِۻدقرۻںیمۻدیبارۻرانہۻاورۻداع‪ ،‬ۻامنزۻاورۻرقآؿۻےکۻاسھتۻاِس ۻ ےبشۻوک ۻذگاران‪،‬ۻربمغیپؐۻاور ؐ‬
‫ت‬
‫ےسۻومردۻاتدیکۻراہۻےہۻاورۻنیتۻ(ۺ‪،۶‬ۻ‪۳۶‬ۻوۻ‪۳۴‬ۻیک)ۻراوتںۻںیمۻےس‪،‬ۻ َتئصووںیۻ(‪)۳۴‬ۻیکۻراتۻرپۻزایدہۻاتدیکۻیکۻیئگۻےہ۔ۻاسیجۻ‬
‫ۻآپۻاکیۻبشۻنّیعمۻرفامںیئۻاتہکۻمہۻاّسۻراتۻ‬ ‫ےسۻوپن ا‪:‬ۻامہراۻرھگۻدمہنیۻّونمرہۻےسۻ ّدورۻےہ‪ؐ ،‬‬ ‫ۻآرضحنتۻ‬
‫ؐ‬ ‫ہکۻاکیۻصخشۻےن‬
‫ے‬
‫ت‬
‫‪2‬‬
‫ۻآپۻےنۻرفامای‪:‬ۻمتۻ َتئصووںیۻ(‪)۳۴‬ۻیکۻراتۻدمہنیۻآاجؤ۔‬
‫دمہنیۻآںیئ۔ ؐ‬
‫ے‬
‫ت‬
‫رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻدراحالہکن ۻرمضی ۻےھت‪،‬ۻاوہنں ۻےنۻاےنپ ۻالغومںۻوکۻمکحۻدای ۻہک ۻ َتئصووںیۻیکۻبشۻ‬
‫آپۻوکۻدجسمۻےلۻاجںیئ۔‪ 3‬اورۻرضحتۻزرہا ءۻالسؾۻاہللۻاہیلعۻا ِسۻبشۻںیم‪،‬ۻوچبںۻےکۻرہچوںۻرپۻاپینۻےکۻےٹنیھچۻامرںیتۻںیھت‪،‬ۻ‬
‫ؑ‬
‫‪4‬‬
‫اتہکۻاّؿۻرپۻدنینۻزابلۻہنۻآےئ۔‬
‫رواایتۻںیمۻآایۻےہۻہکۻامہِۻراضمؿۻاابملرکۻےکۻآرخیۻ ےۻںیم‪،‬ۻربمغیپارکؾﷺۻاانپۻرتسبۻٹیپلۻدےتیۻاورۻاِؿۻدسۻ‬
‫‪5‬‬
‫راوتںۻوکۻ(دجسمۻںیم)ۻبشۻزدنہۻداریۻ(اورۻااکتعػ)ۻںیمۻذگارےتۻےھت۔‬
‫اکیۻوطالینۻدحثیۻںیمۻربمغیپارکؾﷺۻےسۻوقنمؽۻےہ‪:‬ۻرضحتۻومٰیسۻہیلعۻاالسلؾۻےنۻابراگہِۻدخاودنۻںیمۻرعضۻایک‪:‬ۻ‬
‫ظ لَْيػلَةَ الْ َق ْد ِر»‪،‬ۻریماۻ ّ‬ ‫ِ‬ ‫دخاای!ۻںیمۻریتےۻاقم ِؾۻ ّ‬
‫رقتّب‪،‬ۻبشِۻ‬ ‫رقتّبۻاکۻوخااگتسرۻوہں۔ۻوجابۻآای‪« :‬قُػ ْربِي ل َم ِن ْ‬
‫استَػ ْيػ َق َ‬
‫دقرۻںیمۻدیبارۻرےنہۻواےلۻےکۻےیلۻےہ۔‬
‫ين لَْيػلَ َة الْ َق ْد ِر»‪،‬ۻریمیۻ‬ ‫رعضۻایک‪:‬ۻرپورداگرا!ۻریتیۻرتمحۻاچاتہۻوہں۔ۻوجابۻآای‪:‬ۻ«رحمتِي لِمن رِحم الْم ِ‬
‫ساك َ‬ ‫َْ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫رتمح‪ ،‬بشِۻدقرۻںیمۻاسمنیکۻرپۻرمحۻوۻانعتیۻرکےنۻواےلۻےکۻےیلۻےہ۔‬
‫ص َدقَ ٍة‬ ‫اہک‪:‬ۻدخاای! ۻںیمۻرصاط ۻرپ ۻےسۻذگرےنۻاکۻوجازۻاورۻااجزتۻانہمۻاچاتہ ۻوہں۔ۻوجاب ۻآای‪:‬ۻ«ذَلِ َ ِ‬
‫صد َؽ بِ َ‬
‫ك ل َم ْن تَ َ‬
‫لَْيػلَةَ الْ َق ْد ِر»‪،‬ۻرصاطۻرپۻےسۻذگرےنۻاکۻااجزتۻانہم‪،‬ۻبشِۻدقرۻںیمۻدصہقۻدےنیۻواےلۻےکۻےیلۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻداخؿ‪،‬ۻآتی‪۵‬‬
‫‪ 2‬واسلئۻاہعیشل‪،‬ۻج‪،۴‬ۻص‪۴۱۸‬‬
‫‪ 3‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪۶‬ۺ‪،‬ۻصۺ‪۶۷‬‬
‫‪ 4‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪۵‬ۺ‪،‬ۻص‪۶۱‬‬
‫‪ 5‬ریسفتِۻعمجمۻاایبلؿ‬

‫‪75‬‬
‫يح ًة فِي لَْيػلَ ِة‬ ‫رعض ۻایک‪ :‬ۻابِ ۻالہا! ۻںیم ۻتشہب ۻاور ۻاس ۻیک ۻوتمعنں ۻاک ۻاگبلطر ۻوہں۔ ۻوجاب ۻآای‪ :‬ۻ« َذلِ َ ِ‬
‫ك ل َم ْن َسب َح تَ ْسبِ َ‬ ‫ٰ‬
‫الْ َق ْد ِر»‪،‬ۻا ِؿۻوتمعنںۻکتۻانچنہپ‪،‬ۻاّسۻےکۻےیلۻےہۻوجۻبشِۻدقرۻںیمۻ(اےنپۻرپورداگرۻیک)ۻحیبستۻرکے۔‬
‫استَػ ْغ َف َر فِي لَْيػلَ ِة‬ ‫رھپ ۻرعض ۻایک‪ :‬ۻرپورداگرا! ۻںیم ۻمنہج ۻیک ۻآگ ۻےس ۻ تات ۻاچاتہ ۻوہں۔ ۻوجاب ۻآای‪ :‬ۻ« َذلِ َ ِ‬
‫ك ل َم ِن ْ‬
‫الْ َق ْد ِر»‪،‬ۻمنہجۻیکۻآگۻےسۻ تات‪،‬ۻبشِۻدقرۻںیمۻاافرۻرکےنۻواےلۻےکۻےیلۻےہ۔‬
‫صلى َرْك َعتَػ ْي ِن فِي‬ ‫ض ِ‬
‫اورۻآرخۻںیمۻرعضۻایک‪:‬ۻدخاای!ۻںیمۻریتیۻ ِراضۻوۻوخونشدیۻاچاتہۻوہں۔ۻوجابۻآای‪:‬ۻ« ِر َ َ‬
‫اي ل َم ْن َ‬
‫لَْيػلَ ِة الْ َق ْد ِر»‪،1‬ۻریمیۻ ِراضۻوۻوخونشدی‪،‬ۻبشِۻدقرۻںیمۻدوۻرتعکۻامنزۻاداۻرکےنۻواےلۻےکۻےیلۻےہ۔‬
‫رحمابۻدابدتۻںیم‪،‬ۻامنزۻےکۻوتقۻ‬ ‫بیجعۻاور ّّ‬
‫ۻاتسۻآورۻاتریخیۻوااعقتۻںیمۻےس‪،‬ۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻاکۻبشِۻدقرۻ ِ‬
‫ولخمؼ ۻدخا‪ ،‬ۻرشفی ۻرتنی ۻاکمؿ‪ ،‬ۻرشفی ۻرتنی ۻوتق ۻاورۻ‬
‫(احتلِ ۻدجسہۻںیم) ۻ ۻرضتب ۻاھکان ۻےہ۔ ۻیج ۻاہں! ۻرشفی ۻرتنی ِ‬
‫رشفیۻرتنیۻاحتلۻںیمۻدیہشۻرکۻدیۻیئگ۔‬
‫بشِ ۻدقر ۻیک ۻوطاتل ۻاور وتق‪ ،‬ۻرکّہِۻزنیم ۻیک ۻاکی ۻلمکم ۻبش ۻےہ ۻوج ۻوچسیب ۻ(‪ )۳۵‬ۻوٹنھگں ۻیک ۻوہیت ۻےہ‪ ،‬ۻہن ۻہی ۻہک ۻیسکۻ‬
‫اکیۻت صوصۻاکمؿۻیکۻبشۻرمادۻوہ‪،‬ۻےسیجۻہکۻّرکمہمۻیکۻبشۻاورۻوہۻیھبۻاسۻےقطنمۻیکۻآھٹۻ(‪)۹‬ۻےٹنھگۻیکۻبش۔ۻاسیجۻہکۻدیعۻ‬
‫رکہِۻزنیمۻاکۻاکیۻلمکمۻدؿۻےہۻہکۻوجۻ(زنیمۻےک)ۻامتؾۻاقنطۻاورۻانمقطۻوکۻاشلمۻوہاتۻےہ۔‬
‫رطفۻےکۻدؿۻےسۻرمادۻیھب‪،‬ۻ ّ‬
‫زنوؽ ۻرقآؿ ۻیک ۻبش ۻےس ۻمال ۻوہان‪ ،‬ۻاشدی ۻاِس ۻںیم ۻہی ۻراز ۻوپدیشہ ۻوہ ۻہک ۻرشب ۻیک ۻےرونتش‪،‬ۻ‬
‫رشب ۻےک ۻّدقمرات ۻیک ۻبش ۻاک‪ ،‬ۻ ِ‬
‫رقآؿۻےکۻاسھتۻوا ہتسۻےہ۔ۻارگۻوہۻرقآؿۻاکۻریپواکرۻوہاگ‪،‬ۻوتۻاعسدتۻ دنیۻوۻاکایمیبۻاورۻارگۻاۻ ِسۻےسۻ ّدورۻوہاگ‪،‬ۻوتۻدبیتخبۻوۻ‬
‫اناکیمۻاسۻےکۻےیلۻر مۻوہیگ۔‬
‫بشۻدقر ۻذگہتشۻاایبنءۻےکۻزامےنۻںیمۻ‬‫ۻروسؽۻدخاﷺۻیکۻدختم ۻںیم ۻرعض ۻایک‪ :‬ۻآای ۻ ِ‬
‫ۻاوبذرۻےتہکۻںیہ‪ :‬ۻںیمۻےن ِ‬ ‫انجب ؒ‬ ‫ِ‬
‫یھبۻیھۻاورۻاَّرمۻاّؿۻرپۻیھبۻانزؽۻوہاتۻاھتۻاورۻاّؿۻےکۻداینۻےسۻےلچۻاجےنۻےکۻدعب‪،‬ۻا ِسۻبشۻںیمۻانزؽۻوہےنۻواالۻاَّرم َّّ‬
‫ۻطعمۻوہۻ‬
‫ۻآرضحنتۻےنۻرفامای‪:‬ۻبشِۻدقرۻایقتمۻکتۻےہ۔‬
‫ؐ‬ ‫اجاتۻاھت؟‬
‫اشدیۻبشِۻدقرۻ ےکۻیفخمۻوۻوپدیشہۻوہےنۻاکۻرزمۻوۻرازۻہیۻوہۻہکۻولگۻدعتمّدۻراوتںۻںیمۻدابدتۻرکںی‪،‬ۻوہۻولگۻوجۻاکیۻراتۻ‬
‫وک ۻدرک ۻرک ۻںیل ۻرغمور ۻہن ۻوہ ۻاجںیئ ۻاور ۻوہ ۻوج ۻہک ۻاّس ۻاکی ۻرات ۻوک ۻدرک ۻہن ۻرک ۻںیکس‪ ،‬ۻابیق ۻراوتں ۻےس ۻامویس ۻو ۻاناّدیم ۻہن ۻوہۻ‬
‫اجںیئ۔‬
‫ے‬
‫بش ۻدقر ۻںیم ۻکین ۻاکؾ‪ ،‬ۻاےسی ۻزہار ۻںونیہں ۻںیم ۻا تاؾ ئ‬
‫ۻدی ۻاجےن ۻواےل ۻکین ۻاکؾ ۻےس ۻرتہب ۻےہ‪،‬ۻ‬ ‫رواایت ۻںیم ۻآای ۻےہ‪ :‬ۻ ِ‬
‫‪2‬‬
‫نجۻںیمۻبشِۻدقرۻہنۻوہ۔‬

‫‪ 1‬واسلئۻاہعیشل‪،‬ۻج‪،۹‬ۻص‪۳۱‬‬
‫ت‬
‫‪ 2‬نمۻالۻ ئحضرُہۻاہیقفل‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪۶۶۹‬‬

‫‪76‬‬
‫بشِۻدقرۻںیمۻاّومرۻاکۻّدقمرۻوہان‪،‬ۻرفوتشںۻےکۻانزؽۻوہےنۻاورۻاّؿۻیکۻوموجدیگۻںیمۻا تاؾۻاپاتۻےہ‪:‬ۻ«تَػنَػز ُؿ ال َْم َالئِ َكةُ ‪.‬‬
‫‪ِّ . .‬من ُك ِّل أ َْم ٍر»‬
‫اِس ۻوسرہۻںیم ۻ« َس َال ٌـ» ۻےس ۻرماد‪ ،‬ۻرپورداگ ِر ۻاعمَلۻاکۻبشِ ۻدقر ۻںیم ۻاےنپ ۻدنبوں ۻرپۻت صوصۻفطل ۻوۻانعتی ۻےہ ۻوجۻ‬
‫السیتم‪ ،‬ۻرتمح ۻاور ۻربتک ۻےک ۻرمہاہ ۻےہ ۻاور ۻذعاب ۻو ۻاقعب ۻاک ۻدروازہ ۻدنب ۻرکات ۻےہ‪ ،‬ۻویکہکن ۻا ِس ۻبش ۻںیم ۻاطیشؿ ۻاک ۻہلیح ۻوۻ‬
‫ووسہس ۻؤمرث ۻواعق ۻںیہن ۻوہات ۻےہ۔ ۻبشِ ۻدقر ۻںیم ۻرف ےت ۻزنیم ۻرپ ۻانزؽ ۻوہےت ۻںیہ ۻاور ۻرہ ۻرمد ۻو ۻزؿ ۻوج ۻدابدت ۻںیم ۻوغشمؽۻ‬
‫وہں‪ ،‬ۻاّؿ ۻرپ ۻالسؾ ۻرکےت ۻںیہ۔ ۻاسیج ۻہک ۻایقتم ۻںیم ۻیھب ۻالسؾ ۻےنہک ۻےک ۻاسھت‪ ،‬ۻویتشہبں ۻےک ۻاابقتسؽ ۻںیم ۻاجںیئ ۻےگ‪:‬ۻ‬
‫‪1‬‬
‫ين»‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫وىا َخالد َ‬‫« َس َال ٌـ َعلَْي ُك ْم ط ْبتُ ْم فَا ْد ُخلُ َ‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻرفوتشںۻےکۻاواصػ‬
‫ِ‬
‫‪2‬‬
‫‪۶‬۔ۻرف ےت‪،‬ۻدخاۻےکۻرتحمؾۻوۻرگایمۻدنبےۻںیہ‪:‬ۻ«بَ ْل ِعبَا ٌد ُّم ْك َرُمو َف»‬
‫‪3‬‬
‫صو َف اللوَ َما أ ََم َرُى ْم َو يَػ ْف َعلُو َف َما يػُ ْؤَم ُرو َف»‬
‫‪۳‬۔ۻوصعمؾۻاورۻدخاۻےکۻعیطمۻوۻرفامربندارۻںیہ‪:‬ۻ« َال يَػ ْع ُ‬
‫‪5‬‬ ‫ات أَمراً»‪« 4‬فَالْم َق ِّسم ِ‬
‫ات أ َْمراً»‬ ‫ِ‬
‫ُ َ‬ ‫‪۴‬۔ۻاّومرۻیکۻدتریبۻۻرفوتشںۻےکۻذےمۻےہ‪:‬ۻ«فَال ُْم َدبِّػ َر ْ‬
‫ظ ِمن قَػ ْوؿ»‬
‫ٍ ‪6‬‬
‫‪۵‬۔ۻااسنونںۻےکۻاافلظۻوۻاتفگرۻرپۻرُما بۻوۻارگاؿۻںیہ‪:‬ۻ« َما يَػل ِْف ُ‬
‫‪7‬‬
‫‪۶‬۔ۻامتؾۻاہجؿۻواولںۻےکۻاامعؽۻوکۻےنھکلۻواےلۻںیہ‪:‬ۻ« َو ُر ُسلُنَا لَ َديْ ِه ْم يَ ْكتُبُو َف»‬
‫‪۷‬۔ ۻگنج ۻو ۻاہجد ۻںیم ۻاجمدہنی ۻوک ۻراشرت ۻو ۻوخیربخی ۻدےنی ۻواےل‪ :‬ۻ«بِجنُ ٍ‬
‫ود ل ْم تَػ َرْو َىا»‪ 8‬داع ۻیک ۻوبقتیل ۻاور ۻاصِبح ۻرفزدنۻ‬ ‫ُ‬
‫اس ُموُ يَ ْحيَى»‪ 9‬اور ۻومنینم ۻوک ۻومت ۻےک ۻوتق ۻراشرت ۻدےنیۻ‬ ‫ش ُر َؾ بِغُ َالٍـ ْ‬
‫وہےن ۻیک ۻراشرت ۻدےنی ۻواےل‪« :‬إِنا نػُبَ ِّ‬
‫‪10‬‬
‫واےلۻںیہ‪:‬ۻ«أَال تَ َخافُوا َو َال تَ ْح َزنُوا»‬
‫‪1‬‬
‫يء بِ ِه ْم»‬ ‫ِ‬ ‫لہ‬
‫ۻذعابۻا ٰیۻےکۻذہمۻدارۻاورۻامومرۻںیہ‪:‬ۻ« َو لَما َج ْ‬
‫اءت ُر ُسلُنَا لُوطاً س َ‬ ‫‪۸‬۔ۻرجمنیمۻاورۻانگاگہروںۻرپ ِ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻزّ رم‪،‬ۻآتی‪۸۴‬‬

‫‪ 2‬وسر ٔہۻاایبنء‪،‬ۻآتی‪۳۷‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻرحتمی‪،‬ۻآتی‪۷‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻانزاعت‪،‬ۻآتی‪۶‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻذارایت‪،‬ۻآتی‪۵‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻؼ‪،‬ۻآتی‪۶۹‬‬
‫‪ 7‬وسر ٔہۻزّ رخػ‪،‬ۻآتی‪۹۱‬‬
‫‪ 8‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۵۱‬‬
‫‪ 9‬وسر ٔہۻرممی‪،‬ۻآتی‪۸‬‬
‫‪ 10‬وسر ٔہۻف ّصلت‪،‬ۻآتی‪۴۱‬‬

‫‪77‬‬
 ‫‪2‬‬
‫‪۹‬۔ۻااسنؿۻےکۻاحمظفۻوۻابہگنؿۻںیہ‪:‬ۻ« َو يُػ ْر ِس ُل َعلَْي ُكم َح َفظَةً»‬
‫‪3‬‬
‫آمنُوا»‬ ‫ِ ِِ‬
‫ين َ‬
‫ۺ۔ۻومنینمۻےکۻےیلۻداعوگۻاورۻششخبۻبلطۻرکےنۻواےلۻںیہ‪:‬ۻ« َو يَ ْستَػغْف ُرو َف للذ َ‬
‫اعتُػ ُه ْم َش ْيئًا إِال ِمن بَػ ْع ِد‬
‫ات َال تُػغْنِي َش َف َ‬‫ك فِي السماو ِ‬
‫ََ‬
‫‪۶۱‬۔ۻ(رو ِزۻایقتم)ۻافشتعۻرکںیۻےگ‪:‬ۻ«و َكم ِّمن ملَ ٍ‬
‫َ‬
‫أَف يَأْ َذ َف اللوُ لِ َمن يَ َ‬
‫‪4‬‬
‫ضى »‬‫شاء َو يَػ ْر َ‬
‫اس أ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ك َعلَْي ِه ْم لَ ْعنَةُ اللّو َو ال َْمآلئِ َكة َو الن ِ ْ‬
‫‪۶۶‬۔ۻاّفکرۻرپۻتنعلۻرکےنۻواےلۻںیہ‪:‬ۻ«أُولَئِ َ‬
‫‪5‬‬
‫ين»‬
‫َج َمع َ‬
‫ؼ ِّم َن‬ ‫آال ٍ‬
‫س ِة َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪۶۳‬۔ ۻوگنجں ۻںیم ۻدمد ۻرکےن ۻواےل ۻںیہ‪ :‬ۻ«إِف تَ ْ ِ‬
‫صب ُرواْ َوتَػتػ ُقواْ ‪ . . .‬يُ ْمد ْد ُك ْم َربُّ ُكم ب َخ ْم َ‬
‫ِ ِ ‪6‬‬
‫ال َْمآلئ َكة»‬
‫‪۶۴‬۔ۻرجمومںۻیکۻومتۻےکۻوتقۻہیبنتۻرکےتۻںیہ‪:‬ۻ«تَػ َوفػ ْتػ ُه ْم ال َْم َالئِ َكةُ يَ ْ‬
‫ض ِربُو َف ُو ُج َ‬
‫‪7‬‬
‫وى ُه ْم َو أَ ْدبَ َارُى ْم»‬

‫‪۶۵‬۔ۻالہِۻتشہبۻاکۻاابقتسؽۻرکںیۻےگ‪:‬ۻ« َسالَ ٌـ َعلَْي ُكم بِ َما َ‬

‫‪8‬‬
‫صبَػ ْرتُ ْم»‬
‫‪۶۶‬۔ۻدوزخۻےکۻذعابۻرپۻوئسمؽۻوۻارگاؿۻںیہ‪:‬ۻ« َعلَْيػ َها تِ ْس َعةَ َع َ‬
‫‪9‬‬
‫ش َر»‬
‫‪10‬‬
‫‪۶۷‬۔ۻضبقِۻروحۻےکۻوئسمؽۻوۻدہعدیارۻںیہ‪:‬ۻ«تَػ َوفػ ْتوُ ُر ُسلُنَا»‬
‫ِ‬
‫‪۶۸‬۔ۻرمابتۻوۻدراجتۻرےتھکۻںیہ‪:‬ۻ« َو َما منا إِال لَوُ َم َق ٌ‬
‫‪11‬‬
‫وـ»‬
‫اـ م ْعلُ ٌ‬
‫زنوؽۻویحۻےکۻوئسمؽۻوۻذہمۻدارۻںیہ‪:‬ۻ«يػُنَػ ِّز ُؿ ال َْمآلئِ َكةَ بِال ُّْر ِ‬
‫‪12‬‬
‫وح»‬ ‫‪۶۹‬۔ۻ ِ‬
‫‪13‬‬
‫شراً َس ِويّاً»‬
‫ۺ‪۶‬۔ۻیھبکۻااسنینۻلکشۻوۻوصرتۻںیمۻیھبۻاظرہۻوہےتۻںیہ‪:‬ۻ«فَػتَ َمث َل لَ َها بَ َ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۸۸‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻااعنؾ‪،‬ۻآتی‪۷۶‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻزارفۻ(ومنم)‪،‬ۻآتی‪۸‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻمجن‪،‬ۻآتی‪۳۷‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۷۶‬‬
‫‪6‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۶۳۶‬‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪ 7‬وسر ٔہۻدمحمؐ‪،‬ۻآتی‪۳۸‬‬
‫‪ 8‬وسر ٔہۻردع‪،‬ۻآتی‪۳۵‬‬
‫‪ 9‬وسر ٔہۻدم رّ‪،‬ۻآتی‪۴۱‬‬
‫‪ 10‬وسر ٔہۻااعنؾ‪،‬ۻآتی‪۷۶‬‬
‫‪ 11‬وسر ٔہۻصافت‪،‬ۻآتی‪۶۷۵‬‬
‫‪ 12‬وسر ٔہۻلحن‪،‬ۻآتی‪۳‬‬
‫‪ 13‬وسر ٔہۻرممی‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬

‫‪78‬‬
 ‫‪1‬‬
‫سبِّ ُحو َف ‪َ . . .‬و ُى ْم َال يَ ْسئَ ُمو َف»‬
‫‪۳۱‬۔ۻدابدتۻرکےنۻےسۻہتسخۻوۻےباحؽۻںیہنۻوہےتۻںیہ‪:‬ۻ«يُ َ‬
‫‪2‬‬
‫ك غُ َالماً َزكِيّاً»‬‫ك ِْل ََىب لَ ِ‬
‫َ‬
‫‪۳۶‬۔ۻریغِۻاایبنءۻےسۻیھبۻوگتفگۻرکےتۻںیہ‪:‬ۻ«إِنما أَنَا رسو ُؿ ربِّ ِ‬
‫َ َُ َ‬
‫‪3‬‬
‫صطَِفي ِم َن ال َْم َالئِ َك ِة ُر ُسالً»‬
‫‪۳۳‬۔ۻضعبۻرف ےتۻربسگدیہۻوۻبختنمۻںیہ‪:‬ۻ«اَللوُ يَ ْ‬
‫آم َن بِالل ِو َو َمآلئِ َكتِ ِو َو ُكتُبِ ِو َو ُر ُسلِ ِو»‪َ « 4‬و َمن‬ ‫ِ‬
‫‪۳۴‬۔ۻرفوتشںۻرپۻاامیؿۻرانھکۻرضوریۻےہ‪:‬ۻ« َو ال ُْم ْؤمنُو َف ُكل َ‬
‫‪5‬‬
‫ض َالالً بَ ِعيداً»‬
‫ضل َ‬ ‫اآلخ ِر فَػ َق ْد َ‬ ‫ي ْك ُفر بِالل ِو و مالَئِ َكتِ ِو و ُكتبِ ِو و رسلِ ِو و الْيػوِـ ِ‬
‫َ ُ َ ُ ُ َ َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫رکنماؿۻاامتمۻےکۻاسھت‪،‬ۻوسر ٔہۻدقرۻےکۻذرےعیۻااجتحجۻوۻادتسالؽۻرکو‪،‬ۻویکہکنۻاِسۻوسر ٔہۻابمرہکۻ‬ ‫ِ‬ ‫رواایتۻںیمۻآایۻےہۻہکۻ‬
‫ۻآرضحنتۻ‬
‫ؐ‬ ‫یکۻاینبدۻرپ‪،‬ۻرف ےتۻرہۻاسؽۻبشِۻدقرۻںیمۻانزؽۻوہےتۻںیہ۔ۻربمغیپارکؾﷺۻیک ِ‬
‫ۻایحتۻہبیطۻےکۻزامےنۻںیمۻوخد‬
‫ۻآپۻیکۻرتلحۻےکۻدعبۻسکۻرپۻانزؽۻوہےتۻںیہ؟‬ ‫رپۻانزؽۻوہےتۻےھت‪،‬ۻسپ ؐ‬
‫واحضۻےہۻہکۻرہۻصخشۻالہٰیۻرفوتشںۻاکۻزیمابؿۻںیہنۻوہۻاتکسۻاورۻرضوریۻےہۻہکۻوہۻیھبۻربمغیپؐۻیکۻرطح‪،‬ۻوصعمؾۻوہۻاورۻرشبۻ‬
‫ۻاامؾ ۻےک ۻالعوہ ۻوکیئ ۻاور ۻصخش ۻںیہن ۻوہ ۻاتکس‪ ،‬ۻوجۻ‬
‫ےک ۻامتؾ ۻاّومر ۻیک ۻوالتی ۻو ۻزاعتم ۻاّس ۻےک ۻذےم ۻوہ ۻاور ۻا اس ۻصخش ۻوصعمؾ ؑ‬
‫ۻآپۻےکۻرضحمِۻابمرکۻںیمۻرشایفبۻ‬ ‫ِ‬
‫ۻرضحتۻدہمیۻہیلعۻاالسلؾۻںیہۻاورۻرف ےتۻ(رہۻاسؽ)ۻبشِۻدقرۻںیم ؑ‬ ‫امہرےۻزامےنۻںیم‬
‫وہےتۻںیہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻف ّصلت‪،‬ۻآتی‪۴۹‬‬

‫‪ 2‬وسر ٔہۻرممی‪،‬ۻآتیۺ‪۶‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻجح‪،‬ۻآتی‪۸۶‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۹۶‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۶۴۷‬‬

‫‪79‬‬
 ‫رتسوہاںۻدرس‬

‫ّدقمرات‬
‫الہٰیۻّدقمراتۻیکۻااسقؾ‬
‫ت و ِعن َدهُ أ ُُّـ ال ِ‬
‫ْكتَ ِ‬
‫اب {الرعد‪/‬ۺ‪}۴‬‬ ‫ِ‬
‫شاء َو يػُثْب ُ َ‬
‫يَ ْم ُحو اللّوُ َما يَ َ‬
‫’’اہللۻ سۻزیچۻوکۻاچاتہۻےہۻاٹمداتیۻےہۻایۻاثتبۻوۻربرقۻارۻراتھکۻےہۻاورۻالصۻاتکبۻایۻےکۻاپسۻ(وفحمظ)ۻ‬
‫ےہ۔‘‘‬
‫آایتۻوۻرواایتۻیکۻاینبدۻرپ‪،‬ۻالہٰیۻّدقمراتۻدوۻمسقۻےکۻںیہ‪:‬‬
‫افل)ۻوہۻاّومرۻنجۻیکۻتحلصمۻدایمئۻےہ‪،‬ۻاسۻےیلۻاؿۻاکۻاقونؿۻاورۻاضہطبۻیھبۻدایمئۻےہ ۻےسیجۻآایت‪َ « :‬ما يػُبَد ُؿ الْ َق ْو ُؿ‬
‫لَ َدي»‪’’ 1‬امہرے ۻالکؾ ۻںیم ۻدبتیلی ۻیک ۻوکیئ ۻاجنگشئ ۻںیہن ۻےہ۔‘‘ ۻ« َو ُك ُّل َش ْي ٍء ِعن َدهُ بِ ِم ْق َدا ٍر»‪’’ 2‬رہ ۻاکی ۻزیچ ۻاّسۻ‬
‫‪3‬‬
‫ۻولحۻوفحمظۻرپۻتبثۻوۻطبضۻںیہ۔‬ ‫(رپورداگ ِرۻاعمَل)ۻےکۻزندکیۻدقیقۻاسحبۻوۻاتکبۻریتھکۻےہ۔‘‘ ا ِسۻرطحۻےکۻّدقمرات ِ‬
‫ِ‬ ‫لہ‬
‫وـ ۝ يَ ْش َه ُدهُ‬ ‫اور ۻطقف ۻا ٰی ۻّرقمنیب‪ ،‬دخاودن ۻاعتمؽ ۻےک ۻاذؿ ۻےس‪ ،‬ۻاؿ ۻےس ۻآاگہ ۻو ۻعلطم ۻوہ ۻےتکس ۻںیہ‪ :‬ۻ«كتَ ٌ‬
‫اب م ْرقُ ٌ‬
‫‪4‬‬
‫ال ُْم َقربُو َف»‬
‫ب)ۻوہۻاّومرۻوجۻریغۻیمتحۻاورۻریغۻینیقیۻںیہۻاورۻاّؿۻیکۻتحلصمۻولوگںۻےکۻاامعؽۻوۻرداترۻےکۻاتعبۻےہ‪،‬ۻےسیجۻولوگںۻاکۻانگہۻےسۻ‬
‫وتہب ۻرکان‪ ،‬ۻوج ۻوفع ۻو ۻششخبِ ۻرپورداگر ۻیک ۻتحلصم ۻوک ۻاےنپ ۻرمہاہ ۻالات ۻےہ‪ ،‬ۻای ۻدصہق ۻدانی‪ ،‬ۻوج ۻنالؤں ۻےک ۻ ّدور ۻرکےن ۻیک ۻتحلصم ۻوکۻ‬
‫رمہاہۻالاتۻےہۻاورۻایۻملظۻو ۻمتس‪،‬ۻوجۻاےنپۻدسفمےۻاورۻرُبایئۻیکۻوہج ۻےسۻرہقۻو ۻ‪،‬بضِۻالہٰیۻوکۻرمہاہ ۻالات ۻےہ۔ۻینعیۻدخاودنۻاعتمؽۻ‬
‫اظن ِؾ ۻتقلخ ۻو ۻآرفشنی ۻےک ۻادارہ ۻو ۻدتریب ۻرکےن ۻںیم ۻاہھت ۻرپ ۻاہھت ۻرےھک ۻوہےئ ۻںیہن ۻےہ ۻاور ۻتمکح ۻو ۻےباءاہتء ۻملع ۻاک ۻامکلۻ‬
‫وہےنۻیکۻانبءۻرپ‪،‬ۻاواضعۻوۻرشاطئۻدبتلیۻوہےنۻےکۻاسھت‪،‬ۻاؿۻیکۻآرفشنیۻاورۻوقانینۻںیمۻیھبۻدبتایلیںۻالۻاتکسۻےہ۔ۻواحضۻ‬
‫ےہ ۻہک ۻہی ۻدبتایلیں‪ ،‬ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےک ۻلہج ۻو ۻانداین‪ ،‬ۻدجتدیِۻرظن ۻاورۻای ۻامیشپین ۻو ۻدناتم ۻیک ۻالعتمۻںیہن ۻںیہ‪ ،‬ۻہکلب ۻہیۻ‬
‫دبتایلیں‪،‬ۻتمکحۻوۻتحلصم‪،‬ۻاواضعۻوۻرشاطئۻیکۻدبتیلیۻاورۻایۻمکحۻیکۻاعیمدۻوۻرفتصۻوپریۻوہےنۻیکۻاینبدۻرپۻںیہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻؼ‪،‬ۻآتیۺ‪۳‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻردع‪،‬ۻآتی‪۹‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻربوج‪،‬ۻآتی‪۳۳‬‬
‫مغطّ‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻ فتئن‪،‬ۻآتی‪۳۶-۳۱‬‬

‫‪81‬‬
 ‫رقآؿۻرکمیۻاِسۻابرےۻںیمۻتہبۻےسۻومنےنۻایبؿۻرکاتۻےہ‪،‬ۻےسیج‪:‬‬ ‫ِ‬
‫ب لَ ُك ْم»‪ 1‬ۻ’’ ےھجۻاکُپروۻاورۻھجمۻےسۻداع ۻرکوۻ‪،‬ۻاتہکۻںیمۻ(اہمتریۻداعؤںۻوک) اہمترے ۻےیلۻاجتسمبۻ‬ ‫‪۶‬۔ «اُ ْدعُونِي أ ْ ِ‬
‫َستَج ْ‬
‫رکوں۔‘‘ ااسنؿۻرضتعۻوۻزاریۻاورۻداعۻےکۻاسھتۻاینپۻوتحلصمںۻوکۻاحلصۻاورۻاینپۻتمسقۻوکۻدبتلیۻرکاتکسۻےہ۔‬
‫ك أ َْمراً»‪ 2‬ۻالہٰی ۻاقونؿ ۻبس ۻہگج ۻاثتب ۻو ۻاوتسار ۻںیہن ۻےہ‪ ،‬ۻنکمم ۻےہ ۻدخاودن ۻاعتمؽ‬
‫ث بَػ ْع َد َذلِ َ‬
‫‪۳‬۔ «لَ َعل اللوَ يُ ْح ِد ُ‬
‫(اخص)ۻرضوریۻرشاطئۻآاکشراۻوۻاظرہۻوہےنۻےکۻاسھت‪،‬ۻاکیۻاینۻاقونؿۻووجدۻںیمۻےلۻآےئ۔‬
‫‪۴‬۔ « ُكل يَػ ْوٍـ ُى َو فِي َشأ ٍْف»‪ 3‬ۻ’’وہۻرہۻدؿۻاکیۻیئنۻاشؿۻراتھکۻےہ‪،‬ۻوجۻایۻدؿۻےسۻت صوصۻوہیتۻےہ۔‘‘‬
‫غ اللوُ»‪ 4‬ۻ’’بجۻاوہنںۻےنۻرحنمػۻرےتسۻاکۻااختنبۻایک‪،‬ۻوتۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻیھبۻاںیہنۻرحنمػۻرکۻ‬ ‫‪۵‬۔ۻ«فَػلَما َزاغُوا أ ََزا َ‬
‫دای۔‘‘‬
‫‪5‬‬ ‫‪۶‬۔ ۻ«و لَو أَف أ َْىل الْ ُقرى آمنُواْ و اتػ َقواْ لََفتَ ْحنَا َعلَْي ِهم بػرَك ٍ‬
‫ات ِّم َن الس َماء َواْل َْر ِ‬
‫ض» ۻاامیؿ ۻو ٰ‬
‫ۻوقتی ۻےکۻ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫اسھت‪،‬ۻرہقۻوۻ‪،‬بضِۻالہٰیۻاکۻراہتسۻیھبۻفطلۻوۻربتکۻںیمۻدبتلیۻوہۻاجاتۻےہ۔‬
‫‪۷‬۔ۻ«إِف الل َّو الَ يُػغَيِّػ ُر َما بَِق ْوٍـ َحتى يػُغَيِّػ ُرواْ َما بِأَنْػ ُف ِس ِه ْم»‪ 6‬ۻ’’دخاودنۻاعتمؽۻیسکۻیھبۻوقؾۻیکۻدقتریۻںیہنۻدباتلۻےہ ۻ‬
‫بجۻکتۻہکۻوہۻوخدۻاےنپۻآپۻوکۻدبتلیۻہنۻرکںی۔‘‘‬
‫ك يػب ِّد ُؿ اللوُ سيِّئَاتِ ِهم حسنَ ٍ‬
‫ات»‪ 7‬ۻ’’رگم ۻوہ ۻولگ ۻوجۻ‬ ‫ِ‬ ‫‪۸‬۔ ۻ«إِال من تَاب و آمن و َع ِمل َعمالً ِ‬
‫َ ْ ََ‬ ‫صالحاً فَأ ُْولَئ َ َُ‬‫َ َ ََ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫وتہب ۻرکںی‪ ،‬ۻاامیؿ ۻےل ۻآںیئ ۻاور ۻلمعِ ۻاصحل ۻا تاؾ ۻدںی‪ ،‬ۻوت ۻدخاودنِ ۻاعمَل ۻاںیہن ۻولوگں ۻیک ۻرُباویں ۻوک ۻویکینں ۻاور ۻانسحت ۻےسۻ‬
‫دبتلیۻرکاتۻےہ۔‘‘‬
‫‪۹‬۔ « َو إِ ْف عُدتُّ ْم عُ ْدنَا»‪ 8‬ۻ’’ارگۻمت ّ وۻلٹۻآؤ‪،‬ۻوتۻمہۻیھبۻٹلپۻآںیئۻےگ۔‘‘‬
‫ا ہتبۻدخاودنۻاعتمؽۻاکۻملع‪،‬ۻللعۻوۻاابسبۻےکۻاظنؾۻیکۻاینبدۻرپۻاوتسارۻےہ‪،‬ۻا ِسۻرطحۻےسۻہکۻوہۻاجاتنۻےہۻہکۻارگۻا ِسۻو ےلیۻ‬
‫ےسۻاافتسدہۻایک‪،‬ۻوتۻہیۻہجیتنۻاورۻارگۻیسکۻدوےرےۻو ےلیۻےسۻاافتسدہۻایکۻوتۻاسۻاکۻوکیئۻدوےراۻیہۻہجیتنۻوہاگ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻزارفۻ(ومنم)‪،‬ۻآتی‪۷۱‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻالطؼ‪،‬ۻآتی‪۶‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻرنمح‪،‬ۻآتیۺ‪۳‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻفص‪،‬ۻآتی‪۶‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۷‬ۺ‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻردع‪،‬ۻآتی‪۶۶‬‬
‫‪ 7‬وسر ٔہۻرفاقؿ‪،‬ۻآتی‪۸۱‬‬
‫‪ 8‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۹‬‬

‫‪81‬‬
 ‫دبا ءۻایکۻےہ؟‬
‫وعیشںۻےکۻزندکیۻ’’دباء‘‘ۻےسۻوصقمد‪،‬ۻ ایسیۻزیچۻاکۻاظرہۻوہانۻےہۻہکۻمہۻااسنؿۻ سۻےکۻصالػۻاکۻامگؿۻرکےتۻےھت‪،‬ۻہنۻہیۻ‬
‫ہکۻملعِۻالہٰیۻںیمۻوکیئۻدبتیلیۻواعقۻوہیئۻوہۻایۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻےیلۻھچکۻصالػۻفشکۻوۻاظرہۻوہاۻوہ۔ۻسپۻ’’دباء‘‘ اکۻینعمۻامہریۻ‬
‫اہجتلۻوۻالیملعۻےہۻہنۻہکۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻاہجتلۻوۻالیملع۔(وعنذۻابہلل)‬
‫تقلخۻوۻآرفشنیۻںیمۻ«بَ َداء» ‪،‬ۻاقونؿۻںیمۻن خۻوۻخیسنتۻیکۻامدننۻےہ‪،‬ۻےسیجۻہکۻاکیۻاقونؿۻایۻمکحۻےکۻاظرہۻےسۻمہۻہیۻّوصترۻ‬
‫رکںی ۻہک ۻوہ ۻدایمئ ۻےہ‪ ،‬ۻنکیل ۻھچک ۻّدمت ۻےک ۻدعب ۻمہ ۻاشمدہہ ۻرکںی ۻہک ۻوہ ۻدبتلی ۻوہ ۻایگ ۻےہ۔ ۻا ہتب ۻہی ۻاقونتگذار ۻیک ۻامیشپین ۻایۻ‬
‫اہجتلۻےکۻینعمۻںیمۻںیہنۻےہ‪،‬ۻہکلبۻھچکۻرشاطئۻاقونؿۻںیمۻاِسۻدبتیلیۻےکۻووجدۻںیمۻآےنۻاکۻابثعۻںینبۻںیہ‪،‬ۻابلکلۻاےسیۻیہۻ‬
‫ےہ ۻہک ۻڈارٹک ۻ یسک ۻرمضی ۻیک ۻوموجدہ ۻوصراحتؽ ۻےک ۻِشیپ ۻرظن ۻاکی ۻہخسن ۻوجتزی ۻرکات ۻےہ‪ ،‬ۻنکیل ۻای ۻرمضی ۻیک ۻتیفیک ۻاورۻ‬
‫وصراحتؽۻدبتلیۻوہےنۻےکۻاسھت‪،‬ۻدوےراۻہخسنۻاورۻدوےریۻدواۻوجتزیۻرکاتۻےہ۔‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻ’’دباء‘‘ ےکۻھچکۻومنونںۻیکۻرطػۻااشرہۻرکےتۻںیہ‪:‬‬
‫اہیںۻمہۻ ِ‬
‫دنۻاعمَلۻ ےنۻرضحتۻاربامیہۻہیلعۻاالسلؾۻوکۻوجۻےٹیبۻےکۻذحبۻرکےنۻاکۻمکحۻدایۻےہ‪،‬ۻوہۻاچاتہۻےہۻ‬
‫‪۶‬۔ۻمہۻایخؽۻرکےتۻےھتۻہکۻدخاو ِ‬
‫ہک ۻرضحت ۻاامسؑلی ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻذحب ۻوہں ۻاور ۻاّؿ ۻاک ۻوخؿ ۻزنیم ۻرپ ۻراہای ۻاجےئ ۻنکیل ۻدعب ۻںیم ۻاظرہ ۻوہا ۻہک ۻاِس ۻمکح ۻےسۻ‬
‫رپورداگ ِرۻاعمَلۻاکۻوصقمد‪،‬ۻابپۻاکۻااحتمؿۻوۻآزامشئۻاھتۻہنۻہکۻےٹیبۻاکۻذحبۻوہان۔‬
‫‪۳‬۔ ۻمہۻدخاودنۻاعتمؽۻ ےکۻرضحت ۻومٰیسۻہیلعۻاالسلؾ ۻےکۻاسھت ۻےیک ۻوہےئۻودعےۻےسۻہیۻّوصتّر ۻرکےت ۻےھتۻہک ۻانماجتۻاکۻ‬
‫ين لَْيػلَةً»‪ 1‬ۻا ہتب ۻدعب ۻںیم ۻاظرہ ۻوہا ۻہک ۻادتباء ۻےس ۻہی ۻدوراہینۻ‬‫ِ‬
‫وسى ثَالَث َ‬
‫اع ْدنَا ُم َ‬
‫دوراہین ۻسیت ۻ(‪ )۴۱‬ۻراوتں ۻاک ۻےہ‪ :‬ۻ« َو َو َ‬
‫دنۻاعمَلۻےنۻآزامشئۻیکۻاخرط‪،‬ۻاِسۻدوراےینۻوکۻدوۻرمولحںۻںیمۻاالعؿۻرفامای‪،‬ۻےلہپۻسیتۻراںیتۻ‬ ‫اچسیلۻراوتںۻاکۻاھت‪،‬ۻنکیلۻدخاو ِ‬
‫اورۻرھپۻدسۻراںیت۔‬
‫‪۴‬۔ ۻمہ ۻ رک ۻرکےت ۻےھت ۻہک ۻاملسمونں ۻاک ۻ ہلب ۻہشیمہ ۻےک ۻےیل ۻتیب ۻاسدقمس ۻےہ ۻنکیل ۻدبتیلی ۻ ہلب ۻیک ۻآایت ۻےن ۻامہرے ۻےیلۻ‬
‫اظرہۻایکۻہکۻاملسمونںۻاکۻدایمئۻ ہلب‪،‬ۻہبعکۻراہۻےہ۔‬
‫ۻذعابۻالہٰیۻانزؽۻوہاگۻاورۻ‬ ‫لہ‬
‫ۻذعابۻا ٰیۻےکۻآاثرۻاظرہۻوہےئ‪،‬ۻوتۻرضحتۻویسنۻہیلعۻاالسلؾۻکتۻوکۻنیقیۻوہۻایگۻہک ِ‬
‫‪۵‬۔ۻبجۻرہقۻو ِ‬
‫ۻذعابۻ‬
‫اؿۻیکۻاکرفۻوقؾۻانوبدۻوہۻاجےئۻیگ‪،‬ۻاسۻےیلۻوقؾۻےکۻدرایمؿۻےسۻابرہۻےلچۻےئگ ۻنکیلۻوقؾۻواےلۻاامیؿۻےلۻآےئۻاور ِ‬
‫‪2‬‬
‫ش ْفنَا َع ْنػ ُه ْم»‬
‫آمنُواْ َك َ‬
‫س لَمآ َ‬ ‫ن‬
‫ُ‬‫و‬‫ُ‬‫ي‬ ‫ـ‬
‫َ‬ ‫و‬
‫ْ‬ ‫ػ‬
‫َ‬‫ق‬ ‫ال‬‫الہٰیۻربرطػۻوہۻایگ‪:‬ۻ«إِ‬
‫َ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۵۳‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻویسن‪،‬ۻآتی‪۹‬ۺ‬

‫‪82‬‬
‫ہرہاحؽ ۻ’’دباء‘‘ اک ۻینعم ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻاک ۻلہج ۻو ۻالیملع ۻای ۻاس ۻےک ۻملع ۻاک ۻدبتلی ۻوہان ۻںیہن ۻےہ‪ ،‬ۻویکہکن ۻدخاودن ۻادتباء ۻیہۻ‬
‫ےس ۻاجاتن ۻاھت ۻہک ۻرضحت ۻاامسؑلی ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻاک ۻوخؿ ۻںیہن ۻےہب ۻاگ‪ ،‬ۻرضحت ۻومٰیس ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےک ۻانماجت ۻیک ۻّدمت ۻاچسیلۻ‬
‫راںیتۻںیہ‪،‬ۻاملسمونںۻاکۻدایمئۻ ہلبۻاخہنۻہبعکۻیہۻوہاگۻاور ۻرضحتۻویسنۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوقؾۻ تاتۻاپےنۻواولںۻںیمۻےسۻےہ‪،‬ۻ‬
‫نکیل ۻاظرہی ۻااکحؾ ۻو ۻرفانیم ۻا ِس ۻرطح ۻےس ۻےھت ۻہک ۻااسنؿ ۻوکیئ ۻدوےرا ۻّوصتّر ۻرکےن ۻےگل۔ ۻسپ ۻملعِ ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻںیم ۻوکیئۻ‬
‫دبتیلیۻواعقۻںیہنۻوہیئ‪،‬ۻہکلبۻہیۻمہۻولگۻںیہۻہکۻنجۻیکۻآ ںیھکۻلھکۻیئگۻںیہۻاورۻامہرےۻملعۻںیمۻاکیۻیئنۻزیچۻاکۻااضہفۻوہۻایگۻ‬
‫ےہ۔‬
‫اِسۻینعمۻںیمۻدباء ۻےکۻرتیتیبۻارثاتۻتہبۻزایدہ ۻںیہ‪،‬ۻہلمجنمۻہیۻہکۻااسنؿۻاینپۻ رم ۻےکۻآرخۻہظحل ۻکت‪ ،‬ۻاواضعۻوۻرشاطئۻےکۻ‬
‫دبتلی ۻو ۻمتعیئرُ ۻوہےن ۻاک ۻاّدیموار ۻراتہ ۻےہ‪ ،‬ۻاّس ۻںیم ّّ‬
‫ۻوتّک ۻاک ۻذجہب ۻو ۻااسحس ۻزدنہ ۻوہات ۻےہ‪ ،‬ۻوہ ۻوظارہ ۻاک ۻاَّریس ۻںیہن ۻوہات ۻاورۻ‬ ‫ّ‬
‫ااسنؿۻاکۻاامیؿۻبیغۻاورۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻدقرتۻرپۻزایدہۻوہۻاجاتۻےہ۔ۻوہۻوکششۻرکاتۻےہۻہکۻوتہب‪،‬ۻدصے‪،‬ۻانماجتۻاورۻ‬
‫ۻذعابۻالہٰیۻاک ّۻرخۻریھپۻدے۔‬
‫داعۻےکۻذرےعی‪،‬ۻاناہگینۻاحداثتۻاور ِ‬

‫‪83‬‬
 ‫ااھٹروہاںۻدرس‬

‫مہیلعۻاالسلؾ‬
‫الہۻتیب‬
‫آِتیۻریہط‬
‫الر ْجس أ َْىل الْبػ ْي ِ‬
‫ت َو يُطَ ِّه َرُك ْم تَطْ ِهيراً‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ب َعن ُك ُم ِّ َ َ َ‬‫‪ . . .‬إن َما يُ ِري ُد اللوُ ليُ ْذى َ‬
‫{األحزاب‪}۴۴/‬‬
‫ۻروسؽۻیکۻااطتعۻرکو ۻاےۻالہِۻتیبؑ! دخاودنۻاعتمؽ ۻاکۻارادہۻوتۻسبۻہیۻےہۻ‬
‫’’۔ۻ۔ۻ۔ۻاوردخاۻاورۻاسۻےک ؐ‬
‫ہکۻوہۻمتۻےسۻرہۻرُبایئۻ(انگہ)ۻوکۻ ّدورۻرےھکۻاورۻںیہمتۻا ِسۻرطحۻاپکۻوۻاپزیکہۻرےھکۻےسیجۻاپکۻرےنھکۻاکۻقحۻ‬
‫ےہ۔‘‘‬
‫ہملکٔ «إِن َما»ۻاِسۻزیچۻیکۻالعتمۻےہۻہکۻہیۻآِتیۻرشہفیۻالہِۻتیبۻمہیلعۻاالسلؾۻیکۻتبسن‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻاکیۻاانثتسیئۻ‬
‫انعتیۻوکۻایبؿۻرکیتۻےہ۔‬
‫«يُ ِري ُد»ۻ ےسۻرماد‪،‬ۻوکتینیۻارادہۻےہ‪،‬ۻویکہکنۻدخاودنۻاعتمؽۻاکۻرشتیعیۻارادہ‪،‬ۻامتؾۻولوگںۻیکۻاپزیکیگۻوۻاہطرتۻےہ‪،‬ۻہنۻطقفۻ‬
‫الہِۻتیبۻمہیلعۻاالسلؾۻیکۻاپزیکیگۻوۻاہطرت۔‬
‫س»ۻےسۻرماد‪،‬ۻرہۻمسقۻیکۻاظرہیۻوۻابینطۻآولدیگۻوۻ تاتسۻےہ۔‬
‫الر ْج َ‬
‫« ِّ‬
‫«أ َْىل الْبػ ْي ِ‬
‫ت» ۻالہِ ۻ ؑ‬
‫تیب ۻےس ۻرماد‪ ،‬ۻربمغیپﷺ ۻےک ۻامتؾ ۻاخدناؿ ۻواےل ۻںیہن ۻںیہ‪ ،‬ۻہکلب ۻاؿ ۻےک ۻضعب ۻارفاد ۻوصقمدۻ‬ ‫َ َ‬
‫ںیہ‪،‬ۻنجۻےکۻانؾۻہعیشۻوۻینسۻرواایتۻںیمۻایبؿۻوہےئۻںیہۻاور وہۻارفادۻہیۻںیہ‪:‬ۻیلع‪،‬ۻافہمط‪،‬ۻنسحۻاورۻنیسحۻمہیلعۻاالسلؾ۔‬
‫وساؽ‪ :‬ۻاِس ۻااصحنر ۻیک ۻدلیل ۻایک ۻےہ ۻہک ۻآتی ۻےک ۻاِس ۻڑکٹے ۻےس ۻرماد ۻیہی ۻذموکرہ ۻایتسہں ۻںیہ؟ ۻاور ۻویکں ۻآتی ۻاک ۻہیۻ‬
‫ۻرضحتۻےکۻامتؾۻاخدناؿۻواولںۻےکۻابرےۻںیمۻںیہنۻےہ؟‬
‫ؐ‬ ‫ہّصحۻربمغیپﷺۻیکۻازواجۻای‬
‫وجاب‪:‬ۻ‪۶‬۔ۻوخدۻربمغیپارکؾﷺۻیکۻازواجۻیتحۻہکۻرضحتۻاعہشئۻاورۻرضحتۻا ّّؾۻہملس ۻےسۻہیۻرواایتۻلقنۻوہیئۻںیہۻہکۻ‬
‫ۻآرضحنتۻےنۻرفامای‪:‬ۻںیہن!‬
‫ؑ‬ ‫ۻروسؽۻدخاﷺۻےسۻوپن ا‪:‬ۻایکۻمہۻیھبۻالہِۻتیبۻںیمۻےسۻںیہ؟‬
‫اوہنںۻےن ِ‬
‫‪۳‬۔ۻمہۻتہبۻیۻرواایتۻںیمۻزپےتھۻںیہ‪:‬ۻربمغیپارکؾﷺۻےنۻاسکءۻاِؿۻاپچنۻارفادۻےکۻاّورپۻڈایلۻ(ہکۻا ِؿۻںیمۻےسۻاکیۻ‬
‫ۻآرضحنت ۻیھب ۻےھت) ۻاور ۻرفامای‪ :‬ۻ(رپورداگرا!) ۻہی ۻریمے ۻالہِ ۻتیب ۻںیہ ۻاور ۻیسک ۻدوےرے ۻوک ۻ(ادنار) ۻدالخ ۻوہےن ۻیکۻ‬
‫ؐ‬ ‫وخد‬
‫ااجزتۻہنۻدی۔‬

‫‪84‬‬
‫‪۴‬۔ۻربمغیپارکؾﷺۻےنۻالہِۻتیبؑۻےکۻااصتخصۻوکۻاِؿۻاپچنۻویتسہںۻںیمۻاثتبۻرکےنۻےکۻےیل‪،‬ۻلسلسمۻھچۻامہۻ(ایۻآھٹ‪،‬ۻ‬
‫ونۻامہ)ۻکت‪،‬ۻحبصۻیکۻامنزۻےکۻوتقۻرضحتۻافہمطۻالسؾۻاہللۻاہیلعۻےکۻرھگۻےکۻاپسۻےسۻسگرےتۻاورۻرفامےتۻےھت‪:‬ۻ«الصالةُ يَا‬
‫الر ْجس أ َْىل الْبػ ْي ِ‬
‫ت َو يُطَ ِّه َرُك ْم تَطْ ِهيراً»‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ب َعن ُك ُم ِّ َ َ َ‬‫اَ ْى َل الْبَيت إن َما يُ ِري ُد اللوُ ليُ ْذى َ‬
‫لہۻتنۻےکۻرعموػۻوۻوہشمرۻانمعبۻےس‪،‬ۻاِسۻآِتیۻرشہفیۻ‬
‫’’اناقؼۻاقحل‘‘ اتکبۻںیمۻرّتسۻ(‪)۸۱‬ۻےسۻزایدہۻدحںیثیۻا ِ‬
‫ےک ۻذموکرہ ۻاپچن ۻارفاد ۻےک ۻاسھت ۻااصتخص ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻذرک ۻوہیئ ۻںیہ ۻاور ۻ’’وشادہ ۻالُلی‘‘ اتکب ۻںیم ۻوج ۻالہِ ۻتن ۻیکۻ‬
‫‪1‬‬
‫وہشمرۻاتکوبںۻںیمۻےسۻےہ‪،‬ۻاکیۻوسۻسیتۻ(‪)۶۴۱‬ۻےسۻزایدہۻرواںیتیۻاِیۻابرےۻںیمۻایبؿۻوہیئۻںیہ۔‬
‫ہرہاحؽۻہیۻآتیۻربمغیپارکؾﷺۻیکۻازواجۻوکۻاشلمۻںیہنۻوہیت‪،‬ۻویکہکن‪:‬‬
‫وہ ۻضعب ۻاواقت ۻانگہ ۻیک ۻرمبکت ۻوہ ۻاجیت ۻںیھت۔ ۻوسر ٔہ ۻرحتمی ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ‪ :‬ۻربمغیپﷺ ۻےن ۻاکی ۻراز ۻاینپ ۻیسک ۻاکیۻ‬
‫زوہجۻوکۻاتبایۻاورۻاسۻےنۻاامتنۻداریۻہنۻیکۻاورۻوہۻرازۻدوےریۻزوہجۻوکۻاتبۻدای۔ۻرقآؿۻاِسۻلمعۻوکۻانگہۻرقارۻدےتیۻوہےئ‪،‬ۻرفاماتۻ‬
‫ِ‬
‫ےہ‪:‬ۻ«إِف تَػتُوبَا إِلَى اللو فَػ َق ْد َ‬
‫‪2‬‬
‫ت قُػلُوبُ ُك َما»‬
‫صغَ ْ‬
‫رضحتۻاعہشئۻوجۻہکۻربمغیپۻیکۻزوہجۻںیھت‪،‬ۻاوہنںۻےنۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻصالػۻگنجِۻلمجۻیکۻآگۻڑھباکیئۻاورۻ‬
‫دعبۻںیمۻوخدۻیہۻامیشپؿۻوہںیئ‪،‬ۻابووجدۻا ِسۻےکۻہکۻا ِسۻگنجۻںیمۻاملسمونںۻیکۻاکیۻتہبۻڑبیۻادعادۻامریۻیئگ؟‬
‫اہبشتۻاکۻوجاب‬
‫‪۶‬۔ ۻایک ۻہملکٔ «يُطَ ِّه َرُك ْم» اک ۻہی ۻینعم ۻںیہن ۻےہ ۻہک ۻالہ ۻتیب ۻمہیلع ۻاالسلؾ ۻےلہپ ۻآولدہ ۻےھت ۻاور ۻدعب ۻںیم ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےنۻ‬
‫اںیہنۻاپکۻوۻاپزیکہۻایکۻےہ؟‬
‫وجاب‪ :‬ۻ ریہط ۻاور ۻاپزیکہ ۻرکےن ۻیک ۻرشط‪ ،‬ۻآولدیگ ۻںیہن ۻےہ‪ ،‬ۻویکہکن ۻرقآؿ ۻےن ۻیتشہب ۻوحروں ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻیھب ۻہملکۻ‬
‫« ُمطَ ِّه َرة» ۻاامعتسؽ ۻایک ۻےہ‪ ،‬ۻدراحالہکن ۻوہ ۻیسک ۻیھب ۻمسق ۻیک ۻآولدیگ ۻںیہن ۻرںیتھک۔ ۻدوےرے ۻاافلظ ۻںیم ۻ«يُطَ ِّه َرُك ْم» ۻاپکۻ‬
‫رےنھکۻےکۻینعمۻںیمۻےہ‪،‬ۻہنۻہکۻذگہتشۻآولدیگۻےسۻاپکۻرکےنۻےکۻینعمۻںیم۔‬
‫تیبۻطقفۻیہیۻاپچنۻارفادۻںیہ‪،‬ۻوتۻویکںۻہیۻآتیۻاےسیۻولمجںۻےکۻدرایمؿۻںیمۻواعقۻوہیئۻےہۻوجۻربمغیپﷺ یکۻ‬
‫لہۻ ؑ‬
‫‪۳‬۔ۻارگۻا ِ‬
‫ازواجۻےسۻرموبطۻںیہ؟‬
‫وجاب‪:‬ۻافل)ۻہیۻہلمج «إِن َما يُ ِري ُد اللوُ ‪». . .‬ۻدجااگہنۻوطرۻرپۻانزؽۻوہا‪،‬ۻنکیلۻرقآؿۻیکۻعمجۻآوریۻےکۻوتقۻا ِےسۻ‬
‫اِسۻاقمؾۻرپۻرقارۻدایۻایگۻےہ۔‬

‫‪ 1‬ریسفتِۻونرۻانیلقثلۻوۻریسفتِۻومنہن‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻرحتمی‪،‬ۻآتی‪۵‬‬

‫‪85‬‬
‫ب)ۻریسفتِۻعمجمۻاایبلؿۻےکۻاطمقب‪،‬ۻاحصفء‪،‬ۻرعشاءۻاورۻاّ َّدابےئۻرعبۻیکۻہیۻرمسۻیھۻہکۻومعمیلۻاطمبلۻےکۻدرایمؿۻںیم‪،‬ۻ‬
‫دجدیۻاورۻامہۻبلطمۻوکۻایبؿۻرکےتۻےھتۻاتہکۻاِسۻیکۻاتریثۻزایدہۻوہ۔ۻاسیجۻہکۻرڈیویۻاورۻیٹۻویۻیکۻربخوںۻےکۻدرایمؿۻںیم‪،‬ۻ‬
‫ارگۻربخںیۻزپےنھۻواالۻااچکنۻےہک‪:‬ۻوجۻاتزہۻربخۻ(‪ )Breaking News‬ےھجۻایھبۻوموصؽۻوہیئۻےہۻا ِےسۻوتہجۻےسۻںینس‪،‬ۻ‬
‫وتۻاِسۻرطحۻربخۻانسان‪،‬ۻ(ربخںیۻےننسۻواےلۻرپ)ۻاکیۻایسفنیت‪،‬ۻااسحاسیتۻاورۻتَلت ئعایتۻوشکۻ(اکٹھج)ۻواردۻرکاتۻےہ۔‬
‫امکؽۻدنیۻوۻا ِامت ِؾۻتمعنۻاورۻاموییۻاّفکرۻ‬
‫اِیۻآتیۻیکۻلثم‪،‬ۻوسر ٔہۻامدئہۻیکۻرسیتیۻآتیۻےہۻہکۻ سۻںیمۻوالتیۻوۻاامتم‪،‬ۻا ِ ِ‬
‫ۻوخونشدیۻرپورداگرۻےسۻرموبطۻاطمبل‪،‬ۻزنخریۻےکۻوگتشۻاورۻوخؿۻےسۻرموبطۻااکحؾۻےکۻرمہاہۻانزؽۻوہےئۻںیہۻاورۻاِسۻ‬
‫ِ‬ ‫و‬
‫رقآؿۻرکمیۻیکۻ(دونمشںۻاور)ۻانالہِۻارفادۻیکۻدتسۻادنازیۻاورۻرحتفیۻےسۻوفحمظۻرےنہۻ‬ ‫رطحۻذموکرہۻاطمبلۻاکۻرقارۻدانی‪،‬ۻ ِ‬
‫اک ۻرزم ۻو ۻراز ۻےہ۔ ۻابلکل ۻا ِی ۻرطح ۻہک ۻضعب ۻاواقت ۻوخانیت ۻرھگ ۻےس ۻتکلتے ۻوتق ۻاےنپ ۻیتمیق ۻزویرات ۻوک ۻےیکت ۻیک ۻرویئ ۻےکۻ‬
‫درایمؿ ۻںیم ۻر)ھ ۻدیتی ۻںیہ۔ ۻابووجد ۻا ِس ۻےک ۻہک ۻوسےن ۻ(الط) ۻاور ۻرویئ ۻاک ۻآسپ ۻںیم ۻوکیئ ۻقلعت ۻںیہن ۻےہ‪ ،‬ۻنکیل ۻوہ ۻ(یتمیقۻ‬
‫زویرات)ۻوچروںۻےسۻاچبےنۻےکۻےیلۻہیۻاکؾۻرکیتۻںیہ۔‬
‫رقآؿ ۻرکمی ربمغیپارکؾﷺ ۻیک ۻازواج ۻوک ۻافسرںیش ۻاور ۻںیتحیصن ۻرکےن ۻےک ۻدرایمؿ‪ ،‬ۻاکی ۻرمہبت ۻرفامات ۻےہ‪:‬ۻ‬
‫ج) ۻ ِ‬
‫دخاودنۻاعمَل ۻاکۻت صوصۻارادہۻالہِ ۻتیبۻمہیلعۻاالسلؾۻیک ۻتمصعۻوۻاپزیکیگۻاکۻےہ‪،‬ۻینعی ۻاےۻربمغیپﷺ ۻیکۻازواج!ۻمتۻا ِسۻرھگۻ‬
‫ۻوقتیۻوۻرپزیہاگریۻیکۻزایدہۻےسۻزایدہۻراعتیۻرکو۔‬
‫ںیمۻوہۻ سۻںیمۻوصعمنیمۻمہیلعۻاالسلؾۻںیہ‪،‬ۻاسۻےیلۻرضوریۻےہۻہک ٰ‬
‫د)ۻالہِۻتیبؑۻےکۻابرےۻںیمۻعمجۻذمرکۻیکۻریمضںیۻاامعتسؽۻوہیئۻںیہ‪،‬ۻوجۻرمدوںۻےکۻزابلۻاورۻزایدہۻوہےنۻوکۻاظرہۻرکیتۻ‬
‫ںیہ‪،‬ۻہکبجۻا ِسۻےکۻربصالػۻربمغیپﷺۻیکۻازواجۻےسۻرموبطۻولمجںۻںیمۻعمجۻؤمثنۻیکۻریمضںیۻاامعتسؽۻوہیئۻںیہ‪:‬ۻ« َو قَػ ْر َف‬
‫‪1‬‬ ‫فِي بػيوتِ ُكن و َال تَػبػرجن‪ ،‬أ َِقمن‪ ،‬آتِين‪ ،‬أ ِ‬
‫َط ْع َن ‪َ -‬عن ُك ُم‪ ،‬يُطَ ِّه َرُك ْم»‬ ‫َ َ َْ َْ َ‬ ‫ُُ‬
‫اتیلہۻرانھکۻایۻہنۻرانھک‬
‫اؿ يَا‬
‫دخاودنۻاعتمؽۻوسر ٔہۻوہدۻیکۻآتی‪۵۷‬ۻ ںیمۻرضحتۻونحۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻےٹیبۻےکۻانالہۻوہےنۻوکۻایبؿۻرکاتۻےہ‪:‬ۻ«قَ َ‬
‫صالِ ٍح» ۻتہبۻیۻرواایتۻربمغیپارکؾﷺۻاورۻاہمئۻوصعمنیمۻمہیلعۻاالسلؾۻ‬ ‫س ِم ْن أ َْى ِل َ‬
‫ك إِنوُ َع َم ٌل غَْيػ ُر َ‬ ‫نُ ُ ِ‬
‫وح إنوُ لَْي َ‬
‫ےس ۻمہۻکت ۻںیچنہپۻںیہ‪ ،‬ۻنجۻںیم ۻہی ۻریبعت ۻاامعتسؽۻوہیئ ۻےہ‪ :‬ۻ«ليس منّا» ینعی ۻ’’وہ ۻمہۻںیم ۻےسۻںیہن ۻےہ۔‘‘ ےسیج‪:‬ۻ‬
‫س ِمنا» ’’ سۻےنۻیسکۻاملسمؿۻےسۻایختنۻ(وۻمالوٹ)ۻیک‪،‬ۻوہۻمہۻ‬ ‫ِ‬
‫ربمغیپارکؾﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ« َم ْن َعش ُم ْسلماً فَػلَْي َ‬
‫ںیمۻےسۻںیہنۻےہ۔‘‘ ایۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻوہۻ سۻاکۻارتحاؾۻولگۻاّسۻےکۻوخػۻیکۻوہجۻےسۻرکںیۻوہۻھجمۻےسۻںیہنۻےہ۔ۻ زیۻاکیۻ‬
‫س بِ ُم ْسلِ ٍم» ۻ’’وج ۻصخش ۻحبص ۻرکے‪،‬ۻ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫صبَ َح َو لَ ْم يَػ ْهتَم باُُموِر الْ ُم ْسلم َ‬
‫ين فَػلَْي َ‬ ‫اور ۻدحثی ۻںیم ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ« َم ْن أَ ْ‬
‫دراحالہکنۻاّسۻےنۻاملسمونںۻےکۻاّومرۻیکۻتبسنۻوکیئۻ رکۻوۻاامتہؾۻہنۻایکۻوہ‪،‬ۻوتۻوہۻاملسمؿۻںیہنۻےہ۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻازحاب‪،‬ۻآتی‪۴۴‬‬

‫‪86‬‬
‫ۻآرضحنتۻ‬
‫ؐ‬ ‫مہۻرواایت ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ‪:‬ۻًانیقی ۻربمغیپﷺۻاکۻدوتس‪،‬ۻوہۻےہ ۻوج ۻدخاۻاک ۻعیطمۻوۻرفامربندارۻوہ‪،‬ۻارگہچۻاّسۻیک‬
‫ۻآرضحنت ۻےکۻ‬
‫ؐ‬ ‫ےک ۻاسھت ۻوکیئ ۻ(اخدناین) ۻتبسن ۻہن ۻوہ ۻاور ۻربمغیپﷺ ۻاک ۻدنمش‪ ،‬ۻوہ ۻےہ ۻوج ۻدخا ۻیک ۻانرفامین ۻرکے‪ ،‬ۻاچےہ ۻوہ‬
‫رقدتباروںۻںیمۻےسۻوہ۔‬

‫‪87‬‬
 ‫اوسیناں درس‬

‫الہۻتیبمہیلعۻاالسلؾۻیکۻوم ّدت‬
‫ارجِۻراستل‬
‫سنَ ًة ن ِز ْد لَوُ فِ َيها‬ ‫َسأَلُ ُك ْم َعلَْي ِو أَ ْجراً إِال ال َْم َود َة فِي الْ ُق ْربَى َوَمن يَػ ْقتَ ِر ْ‬
‫ؼ َح َ‬ ‫‪ . . .‬قُل ال أ ْ‬
‫ور {الشورى‪}۳۴/‬‬ ‫ُح ْسناً إِف اللوَ غَ ُف ٌ‬
‫ور َش ُك ٌ‬
‫’’۔ۻ۔ۻ۔ۻ(اےۻربمغیپﷺ!ۻولوگۻےس)ۻہہکۻدےئجی‪:‬ۻںیمۻمتۻےسۻا ِسۻ(غیلبِۻراستل) اکۻوکیئۻاَّرجۻںیہنۻاچاتہۻ‬
‫وساےئ ۻا ِس ۻےک ۻہک ۻریمے ۻرقادتباروں ۻےس ۻتبحم ۻرکو ۻاور ۻوج ۻصخش ۻیھب ۻوکیئ ۻیکین ۻاک ۻاکؾ ۻرکے ۻاگ ۻمہۻ‬
‫اسۻیکۻیکینۻںیمۻااضہفۻرکںیۻےگ‪،‬ۻےبکشۻاہللۻتہبۻزایدہۻےنشخبۻواالۻاورۻدقرداؿۻےہ۔‘‘‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻدعتمّدۻابرۻہیۻبلطمۻذرکۻوہاۻےہۻہکۻاایبنءۻرکاؾۻمہیلعۻاالسلؾۻ(اینپۻاّ ِۻےک)ۻولوگںۻےسۻ(اینپۻّوبنتۻوۻ‬
‫ِ‬
‫راستل ۻاک) ۻاَّرج ۻو ۻاپداش ۻںیہن ۻاچےتہ ۻےھت‪ ،‬ۻوسر ٔہ ۻرعشاء ۻیک ۻآتی‪ ۶۱۱‬ۻےس ۻ‪ ۶۹۱‬ۻکت ۻںیم ۻیہی ۻبلطم ۻفلتخم ۻاایبنء ۻیک ۻزابؿۻ‬
‫ابمرک ۻےس ۻرکتار ۻوہا ۻےہ‪ ،‬ۻربمغیپاالسؾﷺ ۻیھب ۻولوگں ۻےس ۻیسک ۻامدی ۻاَّرج ۻےک ۻاقتمیض ۻہن ۻےھت‪ ،‬ۻنکیل ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیکۻ‬
‫رطػۻےسۻدوۻرمہبتۻہملکٔۻ«قُ ْل»ۻےکۻاسھت‪،‬ۻہیۻمکحۻدایۻایگۻہک ؐ‬
‫ۻآپۻولوگںۻےسۻونعمیۻاَّرجۻاکۻضاقاضۻرکںیۻہکۻوجۻوخدۻولوگںۻیہۻ‬
‫ےکۻافدئےۻںیمۻےہ۔‬
‫ہیۻونعمیۻاَّرجۻیھبۻدوۻریبعتوںۻےکۻاسھتۻایبؿۻوہاۻےہ ۻاکیۻدہعفۻاراشدۻوہاتۻےہ‪ ...« :‬إِال َمن َشاء أَف يَػت ِخ َذ إِلَى‬
‫َربِِّو َسبِيالً»‪’’ 1‬ںیم ۻوکیئ ۻاَّرج ۻںیہن ۻاماتگن ۻوساےئ ۻا ِس ۻےک ۻہک ۻوج ۻاچےہ ۻراہِۻدخا ۻاک ۻااختنب ۻرکے۔‘‘ ۻاور ۻدوےری ۻدہعف ۻاراشدۻ‬
‫َجراً إِال ال َْم َود َة فِي الْ ُق ْربَى» ۻاور ۻوسر ٔہ ۻابسء ۻیک ۻآتی‪ ۵۸‬ۻںیم ۻا ِس ۻوم ّدت ۻو ۻتبحم ۻاکۻ‬ ‫ِ‬
‫َسأَلُ ُك ْم َعلَْيو أ ْ‬
‫وہات ۻےہ‪َ « :‬ال أ ْ‬
‫َج ٍر فَػ ُه َو لَ ُك ْم إِ ْف‬
‫ضاقاض ۻرکےن ۻےک ۻےجیتن ۻو ۻافدئے ۻوک ۻوخد ۻولوگں ۻیہ ۻاک ۻافدئہ ۻرقار ۻدےتی ۻںیہ‪ :‬ۻ«قُ ْل َما َسأَلْتُ ُكم ِّم ْن أ ْ‬
‫ي إِال َعلَى الل ِو َو ُى َو َعلَى ُك ِّل َش ْي ٍء َش ِهي ٌد» ۻ’’ہہکۻدےئجی‪:‬ۻںیمۻےنۻمتۻےسۻ سۻاَّرجِۻراستلۻاکۻوساؽۻایکۻےہۻوہۻ‬ ‫َج ِر َ‬
‫أْ‬
‫(درتقیقح) ۻمت ۻولوگں ۻیہ ۻےک ۻافدئے ۻںیم ۻےہ‪ ،‬ۻریما ۻاَّرج ۻوت ۻطقف ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻرپ ۻےہ ۻاور ۻوہ ۻ(ًانیقی) ۻرہ ۻزیچ ۻرپ ۻاشدہ ۻو ۻوگاہۻ‬
‫ےہ۔‘‘‬
‫ا ِی ۻانبء ۻرپ ۻربمغیپارکؾﷺ ۻاالعؿ ۻرکےت ۻںیہ‪ :‬ۻارگ ۻںیم ۻمت ۻےس ۻاَّرجِ ۻراستل ۻاک ۻوساؽ ۻرک ۻراہ ۻوہں ۻاور ۻہہک ۻراہ ۻوہں ۻہکۻ‬
‫ریمے ۻالہِ ۻتیبؑ ۻےس ۻتبحم ۻو ۻوم ّدت ۻروھک‪ ،‬ۻوت ۻہی ۻاِس ۻوہج ۻےس ۻےہ ۻہک ۻاس ۻاَّرجِ ۻراستل ۻوک ۻافدئہ ۻوخد ۻںیہمت ۻیہ ۻوہاگ‪ :‬ۻ«فَػ ُه َو‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرفاقؿ‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬

‫‪88‬‬
‫لَ ُك ْم» ۻویکہکن ۻوج ۻصخش ۻربمغیپؐ ۻےک ۻوصعمؾ ۻالہِ ۻتیبؑ ۻاک ۻہتفیش ۻو ۻرفہتفی ۻوہاگ‪ ،‬ۻوہ ۻاّؿ ۻیک ۻریپوی ۻیھب ۻرکے ۻاگ ۻاور ۻوج ۻوکیئ ۻوصعمؾۻ‬
‫وشیپاؤںؑۻیکۻریپویۻرکے‪،‬ۻاّس ۻےنۻدخاۻےکۻراےتسۻیک ۻریپویۻیک ۻےہ‪:‬ۻ«إِال َمن َشاء أَف يَػت ِخ َذ إِلَى َربِِّو َسبِ ًيال» ۻاّسۻ‬
‫ااتسدۻیکۻامدنن‪،‬ۻوجۻاےنپۻاشرگدوںۻےسۻےہکۻہکۻںیمۻمتۻےسۻوکیئۻاَّرجۻوۻ ہلۻںیہنۻاچاتہۻوساےئۻہیۻہکۻریماۻدرسۻایھچۻرطحۻایدۻرکوۻ‬
‫ہکۻاِسۻزیچۻاکۻافدئہۻوخد ۻاشرگدوںۻیہۻوکۻوہاگ۔ۻانبرباںیۻاَّرجِۻراستلۻدوۻزیچںی ۻںیہ‪:‬ۻاکیۻراہِ ۻدخا ۻاکۻااختنبۻاورۻدوےراۻ‬
‫رقادتباروں ۻیک ۻتبحم ۻو ۻوم ّدت۔ ۻاقِلب ۻوتہج ۻہی ۻےہ ۻہک ۻرہ ۻدو ۻومرد ۻںیم ۻہملک «اِال» یک ۻریبعت ۻایبؿ ۻوہیئ ۻےہ‪ ،‬ۻینعی ۻریما ۻاَّرجِۻ‬
‫راستلۻطقفۻیہیۻومردۻےہ۔‬
‫وھتڑےۻوغرۻوۻ رکۻےسۻامہریۻھجمسۻںیمۻآاتۻےہۻہکۻراہِۻدخاۻاورۻوم ّدتۻالہِۻ ؑ‬
‫تیب ۻوکۻاکیۻیہۻوہانۻاچےی‪ ،‬ۻویکہکنۻارگۻہیۻدوۻ‬
‫زیچںیۻوہں‪ ،‬ۻوت ۻانتضقۻالزؾۻآات ۻےہ‪،‬ۻینعیۻںیہنۻہہک ۻےتکس‪ :‬ۻںیمۻطقف ۻوممسِۻرگام ۻںیمۻاطمہعل ۻرکاتۻوہں ۻاورۻدوےریۻدہعفۻںیہک‪:‬ۻ‬
‫ںیمۻطقفۻوممسِۻےرامۻںیمۻاطمہعلۻرکاتۻوہں ۻا ِسۻےیلۻہکۻوصحمرۻوکۻطقفۻاکیۻزیچۻوہانۻاچےی۔‬
‫ربمغیپِاالسؾﷺۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیکۻرطػۻےسۻاکیۻدہعفۻامومرۻوہےتۻںیہۻہکۻولوگںۻےسۻںیہک‪ :‬ۻریما ۻاَّرجِۻراستلۻطقفۻ‬
‫راہِۻدخاۻاکۻااختنبۻرکانۻےہۻاورۻدوےریۻدہعفۻامومرۻوہےتۻںیہۻہکۻںیہک‪ :‬ۻریماۻاَّرجِۻراستلۻطقفۻرقادتباروںۻیکۻوم ّدتۻوۻتبحمۻ‬
‫ےہ۔ۻتقیقحۻںیمۻاِؿۻدوونںۻضاقوضںۻوکۻاکیۻوہانۻاچےی ۻینعیۻہیۻہکۻراہِۻدخاۻویہۻرقادتباروںۻیکۻوم ّدتۻےہ۔‬
‫دوےریۻاجبنۻوم ّدتۻوۻتبحمۻدوۻزیچوںۻےکۻاسھتۻ یلۻوہیئۻےہ‪:‬ۻاکیۻانشتخۻوۻرعمتف‪،‬ۻویکہکنۻبجۻکتۻااسنؿۻیسکۻیکۻ‬
‫انشتخ ۻہن ۻراتھک ۻوہ‪ ،‬ۻوہ ۻاّس ۻےس ۻقشع ۻو ۻتبحم ۻںیہن ۻرک ۻاتکس۔ ۻدوےری ۻااطتع ۻاور ۻتتع ّئتت ۻو ۻریپوی‪ ،‬ۻویکہکن ۻوم ّدت ۻااطتع ۻوۻ‬
‫ریپویۻےکۻریغبۻاکیۻمسقۻاکۻترُہۻوۻرایاکریۻاورۻوھجٹۻوۻاچولپیۻےہ۔‬
‫سپۻوجۻولگۻاےنپۻااکحؾۻوۻرفانیمۻوکۻالہِۻتیبۻربمغیپۻمہیلعۻاالسلؾۻےکۻریغۻےسۻےتیلۻںیہ‪،‬ۻاوہنںۻےنۻراہِۻدخاۻوکۻاایتخرۻںیہنۻ‬
‫ایکۻےہ۔ۻہیۻرقآینۻہطقنٔۻرظنۻےس۔‬
‫ زی ۻیلقع ۻہطقنٔ ۻرظن ۻےس ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻاَّرج ۻو ۻاپداش‪ ،‬ۻلمع ۻےک ۻاطمقب ۻاور ۻا ِس ۻےک ۻمہ ۻوزؿ ۻوہ۔ ۻراستل‪ ،‬ۻاامتم ۻےکۻ‬
‫العوہۻہکۻوجۻایۻراستلۻاکۻلسلستۻےہ‪،‬ۻوکیئۻاورۻزیچۻمہۻوزؿۻںیہنۻریتھک‪،‬ۻراستلۻاکۻاَّرج‪،‬ۻدہاتیۻاکۻلسلستۻاورۻاجریۻرانہۻےہ‪،‬ۻ‬
‫اکی ۻوصعمؾ ۻاک ۻاَّرج‪ ،‬ۻاک ِر ۻاامتم ۻوک ۻدوےرے ۻوصعمؾ ۻےک ۻرپسد ۻرکان ۻےہ۔ ۻاعدؽ ۻاک ۻاَّرج ۻہی ۻےہ ۻہک ۻاس ۻیک ۻزامحت ۻوک ۻدوےرےۻ‬
‫اعدؽۻےکۻرپسدۻرکدںی۔‬
‫ۻلقعۻیتہکۻےہ‪:‬ۻبجۻکتۻفطلۻوۻرہمابینۻےہ‪،‬ۻرکشسگاریۻیھبۻوہینۻاچےیۻاورۻارگۻآجۻربمغیپارکؾﷺۻاکۻفطلۻامہرےۻ‬
‫ۻآپۻاکۻاَّرجِۻراستلۻیھبۻاداۻرکںیۻاورۻ‬
‫اشلمِۻاحؽۻےہۻاورۻںیمہۻاالسؾۻیکۻدہاتیۻوۻرامنہیئۻاحلصۻوہیئۻےہ‪،‬ۻوتۻںیمہۻاچےیۻہک ؐ‬
‫ارگ ۻاَّرجِ ۻراستل‪ ،‬ۻرقادتباروں ۻیک ۻوم ّدت ۻو ۻتبحم ۻےہ‪ ،‬ۻوت ۻآج ۻیھب ۻرقادتبار ۻوہان ۻاچےی‪ ،‬ۻاتہک ۻمہ ۻاس ۻیک ۻتبسن ۻوم ّدت ۻاورۻ‬
‫ااطتعۻرںیھک۔ۻیجۻاہں!ۻآجۻیھبۻںیمہۻاچےیۻہکۻاامؾۻزامہنۻرضحتۻدہمیۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻتبسنۻوم ّدتۻرںیھکۻاورۻاّؿۻےکۻ‬

‫‪89‬‬
‫عیطم ۻو ۻرفامربندار ۻوہں۔ ۻایک ۻوہ ۻاتکس ۻےہ ۻہک ۻںیہک ۻدص ِر ۻاالسؾ ۻےک ۻاملسمؿ ۻاَّرجِ ۻراستل ۻادا ۻرکےن ۻرپ ۻامومر ۻےھت ۻاورۻ‬
‫رقادتباروںۻیکۻتبسنۻوم ّدتۻرےتھکۻےھت‪،‬ۻنکیلۻآجۻےکۻاملسمؿۻایۻہیۻوہفیظۻںیہنۻرےتھکۻاورۻایۻوکیئۻرقادتبارۻیہۻوموجدۻںیہنۻ‬
‫ِ‬
‫ۻرضحت ۻدہمی ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻیکۻ‬ ‫ےہ ۻہک ۻاّس ۻےس ۻوم ّدت ۻو ۻتبحم ۻرںیھک ۻاور ۻارجِ ۻراستل ۻادا ۻرکدںی؟! ۻا ہتب ۻزامہنٔ ۻتبیغ ۻںیم‬
‫ۻرضحتۻےنۻںیمہۻنجۻےکۻرپسدۻایکۻےہۻاّؿۻےکۻِشقنۻدقؾۻرپۻانلچۻےہ‪،‬ۻ‬
‫ؑ‬ ‫ۻرضحتۻےکۻاغیپؾۻوۻرفانیمۻرپۻلمعۻرکانۻاور‬
‫ؑ‬ ‫وم ّدت‪،‬‬
‫ینعیۻاعدؽۻاورۻیقتمۻوۻرپزیہاگرۻاہقفء۔‬
‫ااسنؿ ۻیک ۻلقع ۻاِس ۻابت ۻےس ۻہک ۻرقادتباروں ۻیک ۻوم ّدت‪ ،‬ۻاکی ۻاےسی ۻ ؐ‬
‫ربمغیپ ۻاک ۻاَّرجِ ۻراستل ۻرقار ۻاپیئ ۻےہ‪ ،‬ۻ س ۻےنۻ‬
‫رکوڑوںۻارفادۻوکۻدہاتیۻوۻاعسدتۻاورۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻےکۻمیظعۻلضفۻکتۻاچنہپایۻےہ‪،‬ۻدرکۻرکیت ۻےہۻہکۻرقادتبارۻاورۻوہۻوجۻ‬
‫ہکۻوم ّدتۻےکۻالقئۻںیہ‪،‬ۻرشبۻےکۻاٰیلعۻرتنیۻارفادۻاورۻوصعمؾۻںیہ۔ۻویکہکنۻیسکۻانگاگہرۻیکۻوم ّدتۻوۻتبحم‪،‬ۻرہسگۻوصعمؾۻربمغیپؐۻ‬
‫رجۻراستلۻرقارۻںیہنۻاپۻیتکس۔ۻا ِسۻابتۻاکۻنیقیۻںیہنۻایکۻاجۻاتکسۻہکۻانگاگہرۻارفادۻیکۻوم ّدت ِ‬
‫ۻوطؽۻاترخیۻںیمۻاعمَلۻےکۻامتؾۻ‬ ‫اکۻاَّ ِ‬
‫املسمونںۻرپۻوابجۻوہۻاورۻاملسمونںۻاکۻوکیئۻیھبۻرفہقۻ(وعیشںۻےکۻالعوہ)ۻاےنپۻوشیپاؤںۻاورۻرامنہؤںۻوکۻوصعمؾۻںیہنۻاتھجمسۻ‬
‫اورۻیسک ۻیھبۻرفد ۻایۻرگوہۻےنۻآج ۻکتۻہنۻ(وعیشں ۻےک)ۻوصعمؾۻاامومںۻےک ۻےیلۻوکیئۻانگہۻلقن ۻایکۻےہۻاورۻہن ۻیہۻاِؿۻزبروگارۻ‬
‫ویتسہںۻےکۻےیلۻیسکۻااتسدۻاکۻانؾۻذرکۻایکۻےہ۔‬
‫ریغۻوصعمؾۻےکۻاہھتۻںیمۻدانی‪،‬ۻہنۻطقفۻااسنتینۻرپۻملظۻےہ‪،‬ۻہکلبۻوپریۻ‬
‫لقعۻیتہکۻےہ‪:‬ۻااسنؿۻاکۻاہھتۻ(اورۻ ّاسۻاکۻاایتخر)ۻیسکۻ ِ‬
‫اکانئت ۻرپ ۻملظ ۻےہ ۻویکہکن ۻاکانئت ۻااسنؿ ۻےک ۻےیل ۻقلخ ۻیک ۻیئگ ۻےہ‪ ،‬ۻ(امتؾ ۻآایت‪ :‬ۻ«خلَ َق لَ ُکم»‪ ،‬ۻ« َسخ َر لَ ُکم»ۻ‬
‫اور« َمتَاعاً لَ ُکم» ۻہی ۻایبؿ ۻرکیت ۻںیہ ۻہک ۻاکانئت ۻیک ۻتقلخ ۻااسنؿ ۻیہ ۻےک ۻےیل ۻےہ) ۻاور ۻااسنؿ ۻیقیقح ۻو ۻونعمی ّ‬
‫ۻاکتّ ۻاورۻ‬
‫دخایئۻوۻاۻلہٰیۻوہےنۻےکۻےیل۔ۻآایۻاِسۻااسنؿۻاکۻاِؿۻاٰیلعۻوۻارعفۻادہاػۻوۻاقمدصۻےکۻاسھت‪،‬ۻریغِۻوصعمؾۻےکۻرپسدۻرکان‪،‬ۻااسنؿۻ‬
‫رپۻاورۻاکانئتۻرپۻملظۻںیہنۻےہ؟‬
‫ارگ ۻرواایت ۻںیم‪ ،‬ۻوصعمؾ ۻوشیپاؤںؑ ۻاور ۻاؿ ۻیک ۻوالتی ۻوک ۻدنی ۻیک ۻااسس ۻو ۻاینبد ۻاور ۻالص ۻےک ۻوطر ۻرپ ۻرعمّیف ۻایک ۻایگ ۻےہ‪:‬‬
‫مس‪ . . . :‬الواليةُ»‪1‬ۻاورۻارگۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻولوگںۻےکۻےیلۻتّنجۻوۻمنہجۻےکۻمیسقتۻ‬
‫االسالـ َعلی َخ ٍ‬
‫ُ‬ ‫«بُنِ َی‬
‫الجنّ ِة و النّا ِر»‪2‬ۻاورۻارگۻوالتیۻےک ۻریغب ۻامنزۻاقِلب ۻوبقؽ ۻںیہنۻےہ‪،3‬اور ۻارگۻ‬
‫قسيم َ‬
‫رکےنۻواےلۻایبؿ ۻےیکۻےئگۻںیہ‪ُ « :‬‬
‫الہِۻتیبؑۻیکۻوم ّدتۻوۻتبحمۻیکینۻےہ‪،4‬ۻاورۻارگۻاؿۻویتسہںۻیکۻزایرتۻاورۻاؿۻےسۻوتلُّسۻیکۻاتدیکۻیک ۻیئگۻےہ‪،‬ۻوتۻہیۻبسۻایۻ‬
‫رہۻاریسکۻوکۻاحلصۻرکےنۻیکۻاخرطۻےہ۔‬
‫وم ّدتۻیک وج ِ‬

‫‪ 1‬اکیف‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪۶۹‬‬
‫‪ 2‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۸‬ۻص‪۶۹۷‬‬
‫‪ 3‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۳۸‬ۻص‪۶۷۸‬‬
‫‪ 4‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۵۴‬ۻص‪۴۷۳‬‬

‫‪91‬‬
‫ۻروسؽۻدخاﷺۻ‬
‫لہۻتنۻےکۻزبراگؿۻںیمۻےسۻںیہ‪،‬ۻاینپۻافتریسۻںیمۻایبؿۻرکےتۻںیہۻہک ِ‬
‫زرشخمیۻاورۻرخفِۻرازیۻوجۻہکۻا ِ‬
‫رفامےتۻںیہ‪:‬‬

‫حم ٍد َم َ‬
‫ات َش ِهيداً»ۻوجۻوکیئ ِ‬
‫ۻآؽۻدمحمۻمہیلعۻاالسلؾۻیکۻتّبحمۻرپۻرمے‪،‬ۻوہۻدیہشۻرماۻےہ۔‬ ‫ب ِ‬
‫آؿ ُم ّ‬ ‫*« َم ْن َم َ‬
‫ات َعلی ُح ِّ‬

‫حم ٍد َم َ‬
‫ات تائباً»ۻوجۻوکیئ ِ‬
‫ۻآؽۻدمحمۻمہیلعۻاالسلؾۻیکۻتّبحمۻرپۻرمے‪،‬ۻوہۻاتبئۻرماۻےہ۔‬ ‫ب ِ‬
‫آؿ ُم ّ‬ ‫*« َم ْن َم َ‬
‫ات َعلی ُح ِّ‬
‫االيم ِ‬
‫اف» وجۻوکیئ ِ‬
‫ۻآؽۻدمحمۻمہیلعۻاالسلؾۻیکۻتّبحمۻرپۻرمے‪،‬ۻوہۻ‬ ‫ِ ِ‬ ‫حم ٍد َم َ‬
‫ات ُم ْستَ ْکم ُل ْ ْ َ‬
‫ب ِ‬
‫آؿ ُم ّ‬ ‫*« َم ْن َم َ‬
‫ات َعلی ُح ِّ‬
‫اکلمۻاامیؿۻےکۻاسھت داینۻےسۻرتصخۻوہاۻےہ۔‬

‫اع ِة» وج ۻوکیئ ِ‬

‫ۻآؽ ۻدمحم ۻمہیلع ۻاالسلؾ ۻیک ۻتّبحم ۻرپۻ‬ ‫لسن ِة َو الْ َج َم َ‬ ‫حم ٍد َم َ‬
‫ات َعلَی ا ُّ‬ ‫ب ِ‬
‫آؿ ُم ّ‬ ‫*« َم ْن َم َ‬
‫ات َعلی ُح ِّ‬
‫رمے‪،‬ۻوہۻربمغیپؐۻیکۻتنۻاورۻریستۻرپۻداینۻےسۻرتصخۻوہاۻےہ۔‬
‫اب ۻوساؽ ۻہی ۻےہ ۻہک ۻآای ۻااطتع ۻےک ۻریغب ۻوم ّدت ۻاہشدت‪ ،‬ۻرفغمت ۻاور ۻاکلم ۻاامیؿ ۻےک ۻمہ ۻوزؿ ۻاور ۻمہ ّۻلپ ۻوہ ۻیتکسۻ‬
‫ےہ؟‬
‫ۻروسؽۻارکؾﷺۻےسۻاکیۻدحثیۻلقنۻوہیئۻےہۻہک‪:‬ۻ«أََال َو‬ ‫اںیہنۻذموکرہۻافتریسۻںیمۻاِسۻآِتیۻرکہمیۻےکۻذلیۻںیم ِ‬
‫ب بػ ْين َع ْيػنَػ ْي ِو آيس ِمن ر ْحم ِة ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫آؿ م ٍ‬
‫اهلل» ۻآاگہۻوہۻاجؤۻہکۻ‬ ‫ٌ ْ َ َ‬ ‫آء يَػ ْو َـ الْقيَ َامة َم ْکتُػ ْو ٌ َ َ‬ ‫ض ِ ُ ّ‬
‫حمد َج َ‬ ‫ات َعلی بُػغْ ِ‬
‫َم ْن َم َ‬
‫آؽۻدمحمۻمہیلعۻاالسلؾۻےس ّۻبۻوۻہنیکۻےکۻاسھتۻرمۻاجےئ‪،‬ۻوہۻرو ِزۻایقتمۻاِسۻاحتلۻںیمۻآےئۻاگۻہکۻاّسۻیکۻدوونںۻ‬ ‫وجۻصخشۻ ِ‬
‫آوھکنںۻےکۻدرایمؿۻاھکلۻوہاگ‪:‬ۻوہۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻرتمحۻےسۻامویسۻےہ۔‬
‫آؽۻدمحمۻمہیلعۻاالسلؾۻےس ّۻبۻوۻ‬
‫ات کافِراً» ۻآاگہۻوہۻاجؤۻہکۻوجۻصخشۻ ِ‬ ‫آؿ ُم َح ّم ٍد َم َ‬
‫ض ِ‬‫ات َعلی بُػغْ ِ‬‫«أََال َو َم ْن َم َ‬
‫ہنیکۻےکۻاسھتۻرمۻاجےئ‪،‬ۻوہۻاکرفۻرماۻےہ۔‬
‫حم ٍد لَ ْم يَشم َرائِ َحةَ الْ َجن ِة» ۻآاگہۻوہۻاجؤۻہکۻوجۻصخش ِ‬
‫ۻآؽۻدمحمۻمہیلعۻاالسلؾۻ‬ ‫ض ِ‬
‫آؿ ُم ّ‬ ‫ات َعلی بػُغْ ِ‬‫«أََال َو َم ْن َم َ‬
‫ےس ّۻبۻوۻہنیکۻےکۻاسھتۻرمۻاجےئ‪،‬ۻوہۻتشہبۻیکۻوخوبشۻیھبۻںیہنۻوسےھگنۻاگ۔‬
‫رخفۻرازیۻاینپۻریسفتۻںیمۻایبؿۻرکاتۻےہ‪:‬ۻبجۻآِتیۻوم ّدتۻانزؽۻوہیئۻوتۻ(ااحصبۻےن)ۻربمغیپارکؾﷺۻےسۻوپن ا‪:‬ۻہیۻ‬
‫ۻآرضحنتۻےنۻرفامای‪:‬ۻیلعؑ‪،‬ۻافہمطؑۻاورۻاّؿۻےکۻدوۻرفزدن‪،‬ۻ‬ ‫ؐ‬ ‫آپۻےکۻرقادتبارۻوکؿۻولگۻںیہۻنجۻیکۻوم ّدتۻمہۻرپۻوابجۻےہ؟‬ ‫ؐ‬
‫ض َعةٌ ِّمنِّی يػُ ْؤ ِذيْنِی َما يػُ ْؤ ِذيْػ َها» ۻافہمطؑ ۻریمے ۻرگج ۻاکۻ‬ ‫ۻآرضحنت ۻےن ۻرفامای‪« :‬فَ ِ‬
‫اط َمةُ بَ ْ‬ ‫ؐ‬ ‫رھپ ۻرخفِ ۻرازی ۻزمدی ۻاتھکل ۻےہ ۻہک‬
‫رقآؿۻ‬
‫ڑکٹا ۻںیہ ۻ س ۻےن ۻاںیہن ۻاذتّی ۻیک ۻاّس ۻےن ۻ ےھج ۻاذتّی ۻیک۔ ۻاور ۻوج ۻولگ ۻربمغیپؐ ۻوک ۻاذتّی ۻرکںی‪ ،‬ۻاّؿ ۻیک ۻزسا ۻاور ۻ ۻا تاؾ ۻ ِ‬

‫‪91‬‬
 ‫ِ‬
‫الدنْػيَا َو ْاآلخ َرةِ َو أ َ‬
‫َعد لَ ُه ْم‬ ‫ين يػُ ْؤذُو َف الل َو َو َر ُسولَوُ لَ َعنَػ ُه ُم اللوُ فِي ُّ‬ ‫ِ ِ‬
‫رکمیۻاِسۻرطحۻایبؿۻرکاتۻےہ‪« :‬إف الذ َ‬
‫‪1‬‬
‫َع َذاباً ُّم ِهيناً»‬
‫ؼ َح َسنَةً ن ِز ْد لَوُ فِ َيها‬
‫دحثیۻںیمۻوقنمؽۻےہۻہک ۻرضحتۻاامؾۻنسحۻٰیبتجمۻہیلعۻاالسلؾۻاِسۻےلمج « َو َمن يَػ ْقتَ ِر ْ‬
‫ت»‪ 3‬مہۻالہِۻتیبؑۻیکۻوم ّدتۻوۻتبحم‪،‬ۻیکینۻ‬ ‫ؼ الْحسنَ ِة مودتُػنَا أَ ْىل الْبػ ْي ِ‬ ‫ِِ‬ ‫‪2‬‬
‫َ َ‬ ‫ُح ْسناً» ےکۻذلیۻںیمۻرفامےتۻںیہ‪« :‬اقْت َرا ُ َ َ ُ َ‬
‫اکۻبسکۻرکانۻاورۻامکانۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻازحاب‪،‬ۻآتی‪ ۶۸‬ۻ’’ےبکشۻوجۻولگۻدخاۻاورۻاّسۻےکۻروسؽﷺ وکۻاذتیۻوۻفیلکتۻدےتیۻںیہ‪،‬ۻاّؿۻرپۻدخاودنۻاعتمؽ ےنۻداینۻاورۻآرختۻںیمۻتنعلۻ ۻ‬

‫یک‬
‫ےہۻاورۻاّؿۻےکۻےئلۻروسا ّۻکۻذعابۻایترۻرکۻراھکۻےہ۔‘‘‬
‫‪2‬‬
‫وشری‪،‬ۻآتی‪۳۴‬‬
‫وسر ٔہۻ ٰ‬
‫‪ 3‬ریسفتِۻومنہنۻاورۻریسفتِۻاصیف‬

‫‪92‬‬
 ‫وسیباںۻدرس‬

‫اامتمۻاورۻوالتی‬
‫ربمغیپِۻاالسؾﷺۻاکۻآرخیۻوہفیظ‬
‫ك َو إِف ل ْم تَػ ْف َع ْل فَ َما بَػلغْ َ‬
‫ت ِر َسالَتَوُ َو اللوُ‬ ‫ك ِمن ربِّ َ‬ ‫وؿ بَػلِّ ْغ َما أُن ِز َؿ إِلَْي َ‬
‫يَا أَيػُّ َها الر ُس ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ك ِمن الن ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ين {املائدة‪}۷۸/‬‬ ‫اس إف اللوَ َال يَػ ْهدي الْ َق ْو َـ الْ َكاف ِر َ‬ ‫يَػ ْعص ُم َ َ‬
‫یلع ۻیک ۻوالتی ۻو ۻاجس ینی ۻےکۻ‬
‫ۻآپ ۻےک ۻرپورداگر ۻیک ۻرطػ ۻےس ۻ(رضحت ۻ ؑ‬
‫’’اے ۻربمغیپؐ! ۻاّس ۻمکح ۻوک ۻوج ؐ‬
‫آپۻےنۻاّسۻےکۻ‬
‫ۻآپۻےنۻہیۻہنۻایک‪،‬ۻوتۻوگایۻ ؐ‬
‫آپۻرپۻانزؽۻایکۻایگۻےہ‪ ،‬انالغۻرکۻدںیۻاورۻارگ ؐ‬
‫وحاےلۻےس) ؐ‬
‫آپ ۻوک ۻولوگں ۻ(اور ۻوج ۻاِس ۻامہ ۻاغیپؾ ۻوک ۻےننس ۻیک ۻاطتقۻ‬
‫اغیپؾ ۻوک ۻںیہن ۻاچنہپای ۻاور ۻ(اجؿ ۻںیل ۻہک) ۻدخاودن ۻ ؐ‬
‫ںیہنۻرےتھک‪،‬ۻاّؿ)ۻےکۻرشّۻےسۻوفحمظۻرےھکۻاگ۔ۻےبکشاۻ ہللۻاکرفوںۻیکۻدہاتیۻںیہنۻرکات۔‘‘‬
‫وپرےۻرقآؿۻںیم ۻطقفۻیہیۻآتیۻےہۻ سۻںیمۻربمغیپارکؾﷺۻوکۻاغیپؾۻیفخمۻوۻوپدیشہۻرےنھکۻرپ‪،‬ۻا تاؾ ۻےسۻڈراایۻایگۻےہۻ‬
‫ۻآپ ۻیک ۻسیئت ۻ(‪ )۳۴‬ۻاسولں ۻیک ۻراستل ۻیک ۻامتؾ ۻزتمح ۻو ۻتّقشم ۻرااگیئں ۻیلچۻ‬
‫ۻآپ ۻہی ۻاغیپؾ ۻںیہن ۻاچنہپںیئ ۻےگ‪ ،‬ۻوت ؐ‬
‫ہک ۻارگ ؐ‬
‫اجےئۻیگ۔‬
‫ۻآپ ۻیک ۻوالتی ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻےہ‪،‬ۻ‬ ‫ِ‬
‫رضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےس ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ’’ارگ ۻںیم ۻوہ ۻاغیپؾ ۻوج ؑ‬ ‫ربمغیپارکؾﷺ ۻ‬
‫ولوگںۻکتۻہنۻاچنہپؤںۻوتۻریمےۻامتؾۻاامعؽۻوحمۻوہۻاجںیئۻےگ۔‘‘‬
‫اِسۻآتیۻےکۻدنچۻاکنت‪،‬ۻاِسۻےکۻوہفمؾۻوۻاطمبلۻوکۻواحضۻاورۻرتہبۻوطرۻرپۻےنھجمسۻںیمۻدمدۻرکےتۻںیہ‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻوسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻربمغیپارکؾﷺۻیکۻِرمعۻابمرکۻےکۻآرخیۻاایؾۻںیمۻانزؽۻوہیئۻےہ۔‬
‫‪۳‬۔ ۻاِس ۻآِتی ۻرکہمی ۻںیم ۻ«يَا أَيُّػ َها النبِ ّی» ۻےک ۻاجبےئ ۻ«يَا أَيػُّ َها الر ُس ُ‬
‫وؿ» ۻیک ۻریبعت ۻایبؿ ۻوہیئ ۻےہ‪ ،‬ۻوج ۻاکی ۻامہۻ‬
‫راستلۻاورۻذہمۻداریۻوکۻاظرہۻرکیتۻےہ۔‬
‫‪۴‬۔ «أَبْلِغ» ےکۻرفامؿۻوۻدوتسرۻےکۻاجبےئ «بَػلِّغ» اکۻرفامؿۻآایۻےہۻہکۻوجۻیعطق‪،‬ۻریمسۻاورۻامہۻانالغۻیکۻالعتمۻےہ۔‬
‫‪۵‬۔ ۻ ربمغیپؐ ۻاکی ۻامہ ۻاغیپؾ ۻہن ۻاچنہپےن ۻیک ۻتبسن ۻڈراےئ ۻےئگ ۻںیہ ۻہک ۻارگ ۻ(ہی ۻاغیپؾ) ۻںیہن ۻاچنہپںیئ ۻےگ‪ ،‬ۻوت ۻامتؾ ۻزںیتمح ۻاورۻ‬
‫مص ّق‬
‫َتئنۻرااگیئںۻیلچۻاجںیئۻیگ۔‬
‫ۻبںۻےکۻصالػۻ‬‫تۻاہنت ّ و‬
‫ۻآپۻ ِ‬
‫‪۶‬۔ ربمغیپارکؾﷺ اینپۻاجؿۻاورۻسفنۻیکۻتبسنۻاخفئۻںیہنۻےھت ۻویکہکنۻ سۻوتق ؐ‬
‫ابمرزہۻآرایئۻرکۻرےہۻےھتۻایۻرشمنیکۻےکۻاسھتۻوگنجںۻںیمۻمسلحاہنۻاجمدہتۻرفامۻرےہۻےھت‪،‬ۻوتۻاّسۻوتقۻاینپۻتبسنۻیسکۻمسقۻ‬

‫‪93‬‬
‫ۻآپۻےکۻااحصبۻےجنکشۻےیکۻاجےتۻےھت‪،‬ۻویکرکنۻ‬
‫ۻآپۻرپۻرھتپۻرباسےئۻاجےتۻےھتۻاور ؐ‬
‫ےکۻرطخےۻےسۻاخفئۻہنۻےھت۔ۻ(ہکبج ؐ‬
‫نکممۻےہۻہکۻابۻِرمعۻابمرکۻےکۻاِؿۻآرخیۻا ّ ئیؾۻںیمۻاورۻوہۻیھبۻ ِ‬
‫ااحصبۻابوافۻیکۻوموجدیگۻںیمۻڈرۻاجںیئ؟!)‬
‫‪۷‬۔ۻآتیۻاکۻاغیپؾ‪،‬ۻوتدیح‪،‬ۻّوبنتۻاورۻایقتمۻےسۻرموبطۻںیہنۻےہ ۻویکہکنۻہیۻاوصؽۻدنی‪،‬ۻہکۻّرکمہمۻںیمۻتثعبۻےکۻادتبایئۻ‬
‫ۻآرضحنتۻیکۻِرمعۻابمرکۻےکۻآرخیۻاایؾۻںیم‪،‬ۻا ِسۻرپۻاتدیکۻیکۻزمدیۻوکیئۻرضورتۻابیقۻںیہنۻ‬
‫ؐ‬ ‫ا ّ ئیؾۻںیمۻایبؿۻوہۻےئگۻےھتۻاور‬
‫رہۻاجیت۔‬
‫‪۸‬۔ ۻ آتی ۻاک ۻاغیپؾ‪ ،‬ۻامنز‪ ،‬ۻروزے‪ ،‬ۻجح‪ ،‬ۻزاکت‪ ،‬ۻسمخ ۻاور ۻاہجد ۻےس ۻرموبط ۻیھب ۻںیہن ۻےہ ۻویکہکن ۻہی ۻبس ۻربمغیپؐ ۻیک ۻسیئتۻ‬
‫(‪)۳۴‬ۻاسہلۻدوعتۻیکۻّدمتۻںیمۻایبؿۻوہۻےئگۻےھتۻاورۻولگۻاِؿۻرپۻلمعۻیھبۻرکےتۻےھتۻاورۻاِسۻابتبۻیسکۻمسقۻاکۻوکیئۻوخػۻ‬
‫یھبۻالقحۻںیہنۻاھت۔‬
‫امتؾۻہعیشۻرسفمنیۻاورۻضعبۻالہِۻتنۻےکۻرسفمنی‪،‬ۻاِسۻآتیۻےکۻاکیۻدصماؼۻوکۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوالتیۻوۻ‬
‫ۻدوراؿۻ‬
‫اامتمۻےس‪ ،‬بجۻرجہتۻےکۻدوسںیۻاسؽ‪،‬ۻااھٹرہۻ(‪)۶۹‬ۻذیۻاہجحلۻوکۻربمغیپارکؾﷺۻےنۻۃجحۻاولداعۻےسۻوایسپۻرپ ِ‬
‫ت َم ْوَالهُ فَػ َعلِی َم ْوَالهُ»‪،‬ۻرموبطۻ ےتھجمۻںیہۻاورۻ‬ ‫رفسۻ(اقمؾۻدغ ِریۻمخۻںیمۻوہشمرۻوۻرعموػ)ۻدحثی اراشدۻرفامیئ‪:‬ۻ« َم ْن ُک ْن ُ‬
‫ا ِسۻرطحۻاوہنںۻےنۻںیمہۻریحتۻوۻےررگداینۻےسۻ تاتۻیشخبۻاورۻحیحصۻراہتسۻداھکیایۻےہ۔‬
‫س‪َ :‬علَی الص َال ِة َو الزَکاةِ َو الص ْوِـ َو‬ ‫رضحتۻاامؾۻدمحمۻابرقۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪« :‬بنِی ِْ‬
‫اال ْس َال ُـ َعلَی َخ ْم ٍ‬
‫َُ‬
‫اس بِأَ ْربَ ٍع َو تَػ َرُکوا َى ِذهِ» ۻ’’االسؾ ۻیک ۻاینبدۻ‬ ‫شی ٍء َکما نػُو ِد ِ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ی بالْ ِوَاليَة فَأَ َخ َذ الن ُ‬
‫الْ َح ِّج َو الْ ِوَاليَة َو لَ ْم يػُنَاد ب َ ْ َ ْ َ‬
‫اپچنۻزیچوںۻرپۻےہ‪:‬ۻامنز‪،‬ۻزاکت‪،‬ۻروزہ‪،‬ۻجحۻاورۻوالِتیۻالہِۻتیبۻمہیلعۻاالسلؾۻاورۻوکیئۻدوےریۻزیچۻا ِسۻدقرۻومر ِدۻوتہّجۻوۻاتدیکۻ‬
‫ںیہنۻےہ‪،‬ۻ سۻدقرۻوالتیۻےکۻابرےۻںیمۻاتدیکۻیکۻیئگۻےہ‪،‬ۻنکیلۻولوگںۻےنۻدوےریۻاچرۻزیچوںۻوکۻوبقؽۻرکایلۻاورۻوالتیۻ‬
‫وکۻوھچڑۻدایۻےہ!‘‘‬
‫والتی‪،‬ۻاامکؽۻو ِ‬
‫ۻاامتؾۻدنیۻوۻراستل‬
‫ش ْو ِف الْيَػ ْو َـ أَ ْك َمل ُ‬
‫ْت لَ ُك ْم‬ ‫س ال ِذي َن َك َف ُرواْ ِمن ِدينِ ُك ْم فَ َال تَ ْخ َ‬
‫ش ْو ُى ْم َو ا ْخ َ‬ ‫ِ‬
‫‪ . . .‬الْيَػ ْو َـ يَئ َ‬
‫يت لَ ُك ُم ا ِإل ْسالَ َـ ِديناً ‪{ . . .‬املائدة‪}۴/‬‬ ‫ض ُ‬ ‫ت َعلَْي ُكم نِ ْعمتِي و ر ِ‬
‫ْ َ َ َ‬ ‫ِدينَ ُك ْم َو أَتْ َم ْم ُ‬
‫’’۔ ۻ۔ ۻ۔ ۻآج ۻ(رضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےک ۻبصنمِ ۻوالتی ۻرپ ۻوصنمب ۻوہےن ۻےک ۻدؿ) ۻاّفکر ۻاہمترےۻ‬
‫دنیۻ(یکۻانوبدیۻوۻخیبۻینک) ۻےسۻامویسۻوہےئگ ۻںیہ‪،‬ۻذٰہلاۻمتۻاؿۻےسۻہن ۻڈرو ۻاورۻھجمۻیہۻےس ۻڈرو۔ۻآج ۻںیمۻ‬
‫ےنۻاہمترے ۻےئلۻاہمترےۻدنیۻوکۻاکلمۻرکدایۻاورۻاینپ ۻوتمعنںۻوکۻمتۻرپ ۻوپراۻرکدایۻےہ ۻاور ۻاہمترے ۻےئلۻ‬
‫دنیۻےکۻونعاؿۻےسۻ’’االسؾ‘‘ وکۻدنسپدیہۻانبدایۻ۔ۻ۔ۻ۔‘‘‬

‫‪94‬‬
 ‫ہعیش ۻاور ۻالہِ ۻتن ۻیک ۻرواایت ۻےک ۻاطمقب‪ ،‬ۻآتی‪« :‬اَلْيَػ ْو َـ أَ ْك َمل ُ‬
‫ْت ‪ ». . .‬اک ۻہی ۻہّصح‪ ،‬ۻرضحت ۻیلع ۻنب ۻااطیببلۻ‬
‫امہیلعۻاالسلؾۻےکۻدغریِۻمخۻںیمۻبصنمِۻاامتمۻرپۻبصنۻرکےنۻےکۻدعبۻانزؽۻوہاۻےہ۔‬
‫ُػۻرظنۻرکےتۻوہےئ‪،‬ۻیلقعۻزجتہیۻوۻلیلحتۻیھبۻا ِسۻابتۻیکۻاتدیئۻرکاتۻےہ‪،‬ۻویکہکنۻاچرۻامہۻ‬ ‫اتریخیۻوۻیلقنۻداللئۻےس َّۻص ِ‬
‫وصخایصت ۻاِس ۻدؿ ۻےک ۻےیل ۻایبؿ ۻوہیئ ۻںیہ‪ :‬ۻ‪۶‬۔ ۻاکرفوں ۻیک ۻامویی ۻاک ۻدؿ ۻ‪۳‬۔ ۻلیمکتِ ۻدنی ۻاک ۻدؿ ۻ‪۴‬۔ ۻولوگں ۻرپ ۻالہٰی ۻوتمعنںۻ‬
‫ےکۻوپراۻوہےنۻاکۻدؿ ۻ‪۵‬۔ۻوہۻدؿ‪،‬ۻبجۻاالسؾۻ’’دنی‘‘ اورۻاکیۻلمکمۻذمبہۻےکۻونعاؿۻےس‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻاکۻدنسپدیہۻدنیۻ‬
‫رقارۻاپایۻےہۻاورۻاترخیِۻاالسؾۻںیم ۻدوےراۻوکیئۻیھبۻامہۻدؿ‪،‬ۻےسیج‪:‬ۻتثعب‪،‬ۻرجہت‪،‬ۻحتفِۻہکۻاورۻوگنجںۻںیمۻاکایمیبۻوۻاکرماینۻےکۻ‬
‫دؿۻوریغہۻامتؾۻاوتیمہںۻاورۻارزوشںۻےکۻاحلمۻوہےنۻےکۻابووجد‪،‬ۻاِسۻآتیۻںیمۻذموکرۻہیۻاچرۻامہۻتافتۻوۻوصخایصتۻںیہنۻ‬
‫رےتھک۔ۻانبرباںیۻطقفۻدغ ِریۻمخۻاکۻدؿۻےہۻہکۻ سۻرپۻاِسۻآتیۻںیمۻذموکرۻہیۻاچرۻانعونیۻاصدؼۻآےتۻںیہ‪:‬‬

‫*ۻاکرفوںۻیکۻاموییۻوۻاناّدیمی ۻاِسۻوہجۻےسۻیھۻہکۻبجۻاّؿۻےکۻتمہتۻاگلےن‪،‬ۻگنجۻرکےن اورۻربمغیپﷺ یکۻاجؿۻےنیلۻ‬

‫ۻآرضحنتۻیکۻرتلح ۻیھ۔ۻرضحت ۻیلعۻانبۻ‬
‫ؐ‬ ‫یک امتؾۻاسزںیشۻاورۻرُبےۻارادے‪،‬ۻاناکؾۻوۻانرمادۻوہۻےئگ‪،‬ۻوتۻاّؿ ۻیکۻاہنتۻاّدیم‬
‫ۻآرضحنتۻیکۻرتلحۻاورۻوکچۻرکۻ‬
‫ؐ‬ ‫ااطیببلۻامہیلعۻاالسلؾۻےک (اجنیشنۻےکۻوطرۻرپ)ۻبصنۻےیکۻاجےنۻےنۻبسۻوکۻاھجمسۻدایۻہک‬
‫پ ۻاک ۻدنی ۻوحم ۻںیہن ۻوہاگ‪ ،‬ۻویکہکن ۻیلع ۻانب ۻااطیببل ۻامہیلع ۻاالسلؾ ۻاسیج ۻصخش‪ ،‬ۻربمغیپﷺ ۻاک ۻاجنیشن ۻاور ۻ ّاِتمۻ‬
‫اجےن ۻےس ۻآ ؐ‬
‫االسیمۻاکۻرربہۻوۻوشیپاۻوہاگ۔ۻیہیۻوہجۻیھۻہکۻامتؾۻاّفکرۻاناّدیمۻاورۻامویسۻوہۻےئگ۔‬

‫* ۻلیمکتِ ۻدنی ۻا ِس ۻوہج ۻےس ۻےہ ۻہک ۻارگ ۻاکلم ۻدوتسرات ۻاور ۻوقانین ۻو ۻّرقمرات ۻوت ۻوعض ۻےیک ۻاجںیئ‪ ،‬ۻنکیل ۻاّ ِ ۻاورۻ‬
‫اعمرشےۻےکۻےیل‪،‬ۻوکیئۻوصعمؾۻوۻاکلمۻرربہۻنّیعمۻہنۻایکۻاجےئ‪،‬ۻوتۻامتؾۻوقانینۻوۻّرقمراتۻانصقۻرہۻاجےتۻںیہ۔‬

‫* ۻاامت ِؾ ۻتمعن ۻا ِس ۻوہج ۻےس ۻےہ ۻہک ۻ ِ‬

‫رقآؿ ۻرکمی ۻزبرگ ۻرتنی ۻتمعن ۻوک ۻرربہ ۻو ۻوشیپا ۻاور ۻدہاتی ۻیک ۻتمعن ۻایبؿ ۻرکات ۻےہ‪ ،‬ۻارگۻ‬
‫ۻآپۻےنۻوہۻاکؾۻایکۻےہۻوجۻ‬
‫ربمغیپارکؾﷺۻ ّداینۻےسۻلچۻںیسبۻاورۻولوگںۻوکۻےبےررپتسۻاورۻےبایرۻوۻدمداگرۻوھچڑۻدںی‪،‬ۻوت ؐ‬
‫اکیۻرچوااہۻیھبۻاےنپۻرویڑۻےکۻاسھتۻںیہنۻرکات‪،‬ۻیسکۻالہٰیۻرربہۻوۻوشیپاۻیکۻنییعتۻےکۻریغبۻسکۻرطحۻںیتمعنۻامتؾۻوہۻیتکسۻںیہ؟!‬

‫*ۻہرہاحؽۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻراضتیۻوۻوخونشدی ۻاِسۻےیلۻےہۻہکۻ سۻوتقۻیھبۻاکلمۻاقونؿۻاورۻاقونؿۻاکۻارجاءۻرکےنۻواالۻ‬

‫اعدؽۻدوونںۻرفامہۻوہۻاجںیئ‪،‬ۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻیکۻراضتیۻوۻوخونشدیۻاحلصۻوہۻاجیتۻےہ۔‬
‫ّدیمیۻاّفکر)ۻیکۻوہجۻےسۻالہِ ۻتیبۻمہیلعۻاالسلؾۻ‬ ‫ِ‬
‫ۻرضحت ۻقحۻاور ۻانا ِ‬ ‫ایہنۻاچرۻدولیلںۻ(لیمکتِ ۻدنی‪،‬ۻاامت ِؾۻتمعن‪،‬ۻراضِتی‬
‫یکۻرواایتۻںیمۻدیعِۻدغری‪،‬ۻزبرگۻرتنیۻدیعۻامشرۻیکۻیئگۻےہ۔‬
‫اایشءۻےکۻآاثر‪،‬ۻیھبکۻاؿۻےکۻامتؾۻازجاءۻاےھٹکۻوہےنۻرپۻرمبّتۻوہےتۻںیہ ۻےسیجۻروزہ‪،‬ۻارگۻرغمبۻیکۻاذاؿۻےسۻاکیۻہظحلۻ‬
‫اـ إِلَى‬ ‫لبق ۻیھب ۻااطفر ۻرک ۻںیل‪ ،‬ۻوت ۻروزہ ۻابلط ۻوہ ۻاجےئ ۻاگ‪ ،‬ۻای ۻوہج ۻےس ۻہملکٔ ۻ«تماـ» ۻاامعتسؽ ۻوہا ۻےہ‪ :‬ۻ«أَتِ ُّمواْ ِّ‬
‫الصيَ َ‬

‫‪95‬‬
 ‫ال ْلي ِل»‪ 1‬اورۻیھبکۻاِسۻرطحۻےسۻوہاتۻےہۻہکۻرہۻاکیۻزجءۻاانپۻارثۻراتھکۻےہ ۻےسیج ِ‬
‫ۻآایتۻرقآؿۻیکۻالتوت‪،‬ۻہکۻا ِسۻاکۻامکؽ‪،‬ۻ‬
‫امتؾۻآایتۻیکۻالتوتۻںیمۻےہۻاورۻینتجۻیھبۻزپیھۻاجںیئ‪،‬ۻاؿۻاکۻوثابۻےہ۔ۻیھبکۻضعبۻازجاءۻاِسۻرطحۻوہےتۻںیہۻہکۻارگۻہنۻ‬
‫وہں‪،‬ۻوتۻاکیۻوپراۻومجمہعۻانصقۻرہۻاجاتۻےہ‪،‬ۻارگہچۻدوےرےۻامتؾۻازجاءۻوموجدۻوہں ۻےسیجۻاہجزۻاکۻاپٹلئۻاورۻاگڑیۻاکۻڈراویر‪،‬ۻ‬
‫نجۻےکۻریغبۻوہایئۻاہجزۻاورۻاگڑیۻےبافدئہۻاورۻےبہجیتنۻوہیتۻںیہ۔ۻرربہیۻوۻوشیپایئۻاورۻقحۻیکۻوالتیۻیھبۻا ِیۻرطحۻےہ‪،‬ۻ‬
‫ا ِسۻےیلۻہکۻااسنؿۻوکۻدخاۻکتۻاچنہپیتۻںیہۻاورۻاسۻےکۻریغب‪،‬ۻامتؾۻولخماقتۻاورۻںیتمعنۻذعابۻوۻاقعبۻںیمۻدبتلیۻوہۻاجیتۻںیہۻ‬
‫اورۻااسنؿۻوکۻدخاۻکتۻںیہنۻاچنہپںیت۔‬
‫والتیۻسکۻےکۻےیلۻےہ؟‬
‫يمو َف الصالَ َة َو يػُ ْؤتُو َف الزَكاةَ َو ُى ْم‬ ‫إِنما ولِيُّ ُكم اللوُ و رسولُوُ و ال ِذين آمنُواْ ال ِذ ِ‬
‫ين يُق ُ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫َراكِعُو َف {املائدة‪}۶۶/‬‬
‫ۻاصابحؿۻاامیؿۻںیہۻوجۻ‬
‫ِ‬ ‫روسؽۻاورۻوہ‬
‫’’(اےۻاامیؿۻواول!)ۻاہمتراۻویلۻوۻےررپتس وتۻطقفۻدخاودن‪،‬ۻاسۻےکۻ ؐ‬
‫امنزۻاقمئۻرکےتۻںیہۻاورۻاحتلِۻروکعۻںیمۻزاکتۻدےتیۻںیہ۔‘‘‬
‫دجسمۻوبنیؐ ۻ‬ ‫اِسۻآِتیۻرکہمیۻیک ِ‬
‫ۻاشؿۻزنوؽۻےکۻابرےۻںیمۻہعیشۻوۻالہِۻتنۻےسۻلقنۻوہاۻےہ‪:‬ۻاکیۻاینز دنۻریقفۻصخشۻ ِ‬
‫ۻرضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےن ۻاِسۻ‬
‫ِ‬ ‫ںیم ۻدالخ ۻوہا ۻاور ۻاّس ۻےن ۻولوگں ۻےس ۻدمد ۻیک ۻدروخاتس ۻیک‪ ،‬ۻیسک ۻےن ۻاّےس ۻھچک ۻہن ۻدای۔‬
‫ۻآپۻامنزۻںیمۻوغشمؽۻےھت‪،‬ۻاحتلِۻروکعۻںیم‪،‬ۻاینپۻاھٹویھٹۻاّسۻریقفۻوکۻشخبۻدی۔ۻاِسۻاطعۻوۻششخبۻیکۻرکتمیۻوۻ‬
‫احتلۻںیمۻہک ؑ‬
‫‪2‬‬
‫ارتحاؾۻںیمۻہیۻآتیۻانزؽۻوہیئ۔‬
‫ِ‬
‫ۻرضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻاک ۻاقمؾ ۻایبؿ ۻرکےن ۻیک ۻاخرط ۻہی ۻآتی ۻالتوتۻ‬ ‫ربمغیپارکؾﷺ ۻےن ۻدغ ِری ۻمخ ۻےک ۻدیماؿ ۻںیم‪،‬‬
‫ۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻیھبۻاینپۻناقّۻ(وکۻاثتبۻرکےن)ۻےکۻےیلۻ‪،‬ۻارثکۻاواقتۻاِسۻآتیۻیکۻالتوتۻرفامایۻ‬
‫ِ‬ ‫رفامیئۻاورۻوخد‬
‫رکےتۻےھت۔‬
‫یج ۻاہں! ۻیسک ۻاک ۻرتہبنی ۻاعترػ ۻہی ۻےہ ۻہک ۻاّس ۻےک ۻاواصػ ۻاور ۻوصخایصت ۻذرک ۻےیک ۻاجںیئ ۻاور ۻاخمنیبط ۻوخد ۻیہ ۻاس ۻاکۻ‬
‫ۻآپ ۻےک ۻاواصػ ۻو ۻااعفؽ ۻوک ۻایبؿ ۻرکیتۻ‬ ‫ِ‬
‫ۻرضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻاک ۻانؾ ۻےیل ۻریغب‪ؑ ،‬‬ ‫دصماؼ ۻدیپا ۻرکںی۔ ۻ(ذموکرہ ۻآتی ۻیھب‬
‫ےہ۔)‬
‫ۻوصعمؾ ۻیک ۻوالتی ۻےک ۻراےتس ۻںیم ۻےہ۔ ۻمہ ۻرضحت ۻاامؾ ۻرفعج ۻاصدؼ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻیک ۻ رم ۻنب ۻہلظنحۻ‬
‫والِتی ۻہیقف ۻیھب ۻاامؾ ؑ‬
‫ےسۻرمویۻوبقمہلۻرواتیۻںیمۻزپےتھۻںیہ‪:‬ۻ’’وتہّجۻرکںیۻاّسۻصخشۻیکۻرطػۻوجۻامہریۻدحوثیںۻوکۻرواتیۻرکےۻاورۻامہرےۻ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۹۸‬‬
‫‪ 2‬ادغلری‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪ ۶۳‬ۻاناقؼۻاقحل‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪ ۵۱۱‬ۻزنکۻاامعلؽ‪،‬ۻج‪،۷‬ۻص‪۶‬ۺ‪۴‬‬

‫‪96‬‬
‫الحؽۻوۻرحاؾۻںیمۻرظنۻوۻ ِدتّقۻرکےۻاورۻامہرےۻااکحؾۻوۻدوتسراتۻیکۻانشتخۻراتھکۻوہ۔ۻسپۻاّسۻیکۻوکحتمۻ(اورۻوالتی)ۻ‬
‫رپۻرایضۻوۻوخونشدۻرںیہۻویکہکنۻںیمۻےنۻاّےسۻمتۻبسۻرپۻاحمکۻرقارۻدایۻےہ۔ۻ۔ۻ۔‘‘‪« :‬فَِانِّی قَ ْد َج َع ْلتُوُ َعلَْي ُک ْم َحاکِماً ‪. .‬‬
‫‪».‬‬

‫‪97‬‬
 ‫اوسیکاںۻدرس‬

‫ہیلعۻاالسلؾ‬
‫اامؾۻزامہن‬
‫زنیمۻںیمۻاہللۻےکۻاجنیشن‬
‫ض َك َما‬‫ات لَيَ ْستَ ْخلِ َفنػ ُهم فِي ْاْل َْر ِ‬ ‫و َع َد اللوُ ال ِذين آمنُوا ِمن ُكم و َع ِملُوا الصالِح ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ضى لَ ُه ْم َو لَيُبَ ِّدلَنػ ُهم ِّمن‬ ‫ين ِمن قَػ ْبلِ ِه ْم َو لَيُ َم ِّكنَن لَ ُه ْم ِدينَػ ُه ُم ال ِذي ْارتَ َ‬ ‫استَ ْخلَ َ ِ‬
‫ف الذ َ‬ ‫ْ‬
‫ك ُى ُم‬‫ك فَأ ُْولَئِ َ‬ ‫بَػ ْع ِد َخ ْوفِ ِه ْم أ َْمنًا يَػ ْعبُ ُدونَنِي َال يُ ْش ِرُكو َف بِي َش ْيئاً َوَمن َك َف َر بَػ ْع َد ذَلِ َ‬
‫الْ َف ِ‬
‫اس ُقو َف {النور‪}۶۶/‬‬
‫’’ۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻمتۻںیمۻےسۻاامیؿۻالےنۻاور اامع ِؽۻاصحلۻا تاؾۻدےنیۻواولںۻےس‪،‬ۻودعہۻایکۻےہۻہکۻ‬
‫اںیہنۻروےئ ۻزنیم ۻںیمۻایۻرطحۻاانپۻہفیلخۻوۻاجنیشنۻانبےئۻاگ‪ ،‬ۻ سۻرطحۻاّؿۻےس ۻےلہپۻواولںۻوکۻ‬
‫اجنیشنۻانبایۻاورۻًانیقیۻاّؿۻےکۻےئلۻ ّاسۻدنیۻوکۻزابلۻانبےئۻاگۻےسجۻاّسۻےنۻاّؿۻےکۻےئلۻدنسپدیہۻرقارۻدایۻ‬
‫ےہۻاورۻاّؿۻےکۻوخػۻوکۻانمۻےسۻدبتلیۻرکدےۻاگۻہکۻوہۻ(بسۻرصػ)ۻریمیۻدابدتۻرکںیۻےگۻاورۻ‬
‫یسک ۻزیچ ۻوک ۻریما ۻرشکی ۻرقار ۻہن ۻدںی ۻےگ ۻاور ۻوج ۻوکیئ ۻیھب ۻا ِس ۻےک ۻدعب ۻاکرف ۻوہاجےئ‪ ،‬سپ ۻتقیقح ۻںیمۻ‬
‫اےسیۻیہۻولگۻوتۻافقسۻاورۻدبرکدارۻںیہ۔‘‘‬
‫ِ‬
‫ۻرضحتۻ‬ ‫اہمئٔ ۻوصعمنیم ۻمہیلع ۻاالسلؾ ۻےس ۻرموی ۻتہب ۻی ۻرواایت ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ‪ :‬ۻاِس ۻآِتی ۻرکہمی ۻاک ۻاکلم ۻدصماؼ‪،‬‬
‫دہمیۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوکحتمۻےکۻا ّ ئیؾۻںیہ۔‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻںیم‪ ،‬ۻدعتمّد ۻابر ۻ اصنیحل ۻیک ۻآرخی ۻاور ۻااتتخیم ۻوکحتم ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻرصتحی ۻیک ۻیئگ ۻےہ‪ ،‬ۻہلمجنم ۻنیت ۻدہعفۻ‬‫ِ‬
‫رفامای‪:‬ۻ«لِيُظْ ِه َرهُ َعلَى الدِّي ِن ُكلِّ ِو»‪ 1‬ۻینعیۻاالسؾۻامتؾۻادایؿۻرپۻزابلۻاورۻاکایمبۻرقارۻاپےئۻاگ۔ۻدوےریۻہگجۻرفامای‪:‬ۻ«أَف‬
‫ي الصالِ ُحو َف»‪ 2‬ۻریمے ۻاصحل ۻدنبے ۻزنیم ۻےک ۻوارث ۻنب ۻاجںیئ ۻےگ ۻاور ۻرسیتی ۻہگج ۻرفامای‪ :‬ۻ« َو‬ ‫ِ ِ‬
‫ض يَ ِرثػُ َها عبَاد َ‬
‫ْاْل َْر َ‬
‫ين»‪ 3‬ۻاعتبقۻاورۻہجیتنۻوتۻنیقتمۻاورۻرپزیہاگروںۻےکۻےیلۻیہۻےہ۔‬ ‫الْعاقِبةُ لِل ِ‬
‫ْمتق َ‬ ‫َ َ ُ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻفص‪،‬ۻآتیۺ‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻاایبنء‪،‬ۻآتی‪۶۱۶‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۳۹‬‬

‫‪98‬‬
‫آتی ۻںیم ۻومنینم ۻیک ۻاجس ینی ۻےس ۻوصقمد‪ ،‬ۻای ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیک ۻاجس ینی ۻےہ ۻاور ۻای ۻالہک ۻدشہ ۻافدس ۻوقومں ۻیک ۻاجس ینیۻ‬
‫ےہ۔‬
‫’’رقیبط‘‘ اینپۻریسفتۻںیم‪،‬ۻاالسؾۻیکۻلمکمۻاکایمیبۻوۻاکرماینۻےکۻابرےۻدنچۻدحںیثیۻلقنۻرکاتۻےہۻاورۻاتہکۻےہ‪:‬ۻزنیمۻںیمۻ‬
‫وکیئۻرھگۻا اسۻہنۻوہاگۻ سۻںیمۻاالسؾۻدالخۻہنۻوہۻایگۻوہ۔‬
‫ربمغیپارکؾﷺ ۻاےنپ ۻآرخی ۻجح ۻںیم ۻہک ۻےس ۻوایسپ ۻےک ۻراےتس ۻںیم ۻدغریِ ۻمخ ۻےک ۻاقمؾ ۻرپ ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےک ۻمکح ۻےسۻ‬
‫رضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻوکۻاانپۻاجنیشنۻّرقمرۻرفامےت ۻںیہ‪،‬ۻبت ۻآتیۻانزؽۻوہیتۻےہۻہک ۻںیمۻےن ۻآجۻاالسؾۻوک ۻاہمترےۻےیلۻ‬ ‫ِ‬
‫يت لَ ُك ُم ا ِإل ْسالَ َـ ِديناً»‪ 1‬ۻاورۻاِسۻآِتیۻرکہمی ۻںیمۻیھبۻدخاودن ۻاعتمؽۻےکۻودعےۻ‬
‫ض ُ‬‫دنسپدیہۻدنیۻرقارۻدےۻدای‪:‬ۻ«ر ِ‬
‫َ‬
‫ےکۻاطمقب ‪،‬ۻاکایمیبۻوۻاکرماینۻایۻدنیۻےکۻےیلۻےہۻےسجۻدخاۻےنۻدنسپۻرفامایۻےہ‪:‬ۻ«‪ِ . . .‬دينَػ ُه ُم ال ِذي ْارتَ َ‬
‫ضى لَ ُه ْم» ۻ‬
‫اورۻوہۻدنیۻ سۻوکۻدخاۻےنۻاانپۻدنسپدیہۻاالعؿۻرفامایۻےہ‪،‬ۻوہۻویہۻبتکمِۻدغریِۻمخۻےہ۔‬
‫اِسۻآِتیۻرکہمیۻےسۻوجۻاغیپامتۻاافتسدہۻوہےتۻںیہ‪،‬ۻوہۻ دنرہجۻذلیۻںیہ‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻ االسؾ‪،‬ۻامتؾۻاعمَلۻےکۻلبقتسمۻاکۻدنیۻےہ۔ۻاترخیۻاکۻلبقتسمۻومنینمۻےکۻعفنۻوۻافدئےۻاورۻاکرفوںۻےکۻتسلّطۻیکۻتسکشۻوۻ‬
‫اخےمتۻںیمۻےہ‪:‬ۻ« َو َع َد اللوُ ‪ . . .‬لَيُ َم ِّكنَن لَ ُه ْم ِدينَػ ُه ُم»‬
‫آمنُوا»‬ ‫ِ‬
‫ين َ‬
‫‪۳‬۔ۻرحموؾۻومنینمۻوکۻاّدیمۻدالںیئ‪،‬ۻاتہکۻںایتخںۻاورۻالکشمتۻاںیہنۻاناّدیمۻاورۻامویسۻہنۻرکۻدںی‪:‬ۻ« َو َع َد اللوُ الذ َ‬
‫ۻاامعؽۻاصحلۻںیہ‪:‬ۻ‬
‫‪۴‬۔ۻوعیسۻقحۻوۻناقتینۻیکۻوکحتمۻاحلصۻرکےنۻےکۻےیلۻایلتقۻوۻاکایمیبۻیکۻاچیبۻاورۻراز‪،‬ۻطقفۻاامیؿۻاور ِ‬
‫«ال ِذين آمنُوا ِمن ُكم و َع ِملُوا الصالِح ِ‬
‫ات» ۻوہۻوجۻالہِۻاامیؿۻاور الہِۻلمع ۻوہںۻاںیہنۻاکایمیبۻاک ۻودعہۻدایۻایگۻےہ‪،‬ۻہنۻ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫لہۻاامیؿۻوہں۔‬ ‫ہکۻاںیہنۻوجۻطقفۻا ِ‬
‫‪۵‬۔ۻدنی‪،‬ۻسایتسۻےسۻدجاۻںیہنۻےہ‪،‬ۻہکلبۻسایتسۻاورۻوکحتم‪،‬ۻدنیۻیکۻافحتظۻےکۻےیلۻیہۻںیہ‪« :‬لَيَ ْستَ ْخلِ َفنػ ُهم ‪. . .‬‬
‫يَػ ْعبُ ُدونَنِي»‬
‫‪۶‬۔ۻغیلبۻاورۻولوگںۻیکۻراامنہیئۻںیم‪،‬ۻاّؿۻیکۻنیقیۻداہینۻاورۻا نانیؿۻےکۻےیل‪ ،‬ذگہتشۻاترخیۻےکۻومنےنۻایبؿۻرکانۻتہبۻدیفمۻ‬
‫ين ِمن قَػ ْبلِ ِه ْم»‬ ‫ےہ‪:‬ۻ« َكما استَ ْخلَ َ ِ‬
‫ف الذ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ين ِمن قَػ ْبلِ ِه ْم»‬ ‫لہۻقحۻیکۻاکایمیبۻوۻاکرماین‪،‬ۻاکیۻالہٰیۻتنۻےہ‪:‬ۻ« َكما استَ ْخلَ َ ِ‬
‫ف الذ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫‪۷‬۔ۻآرخۻںیمۻا ِ‬
‫‪۸‬۔ ۻاکایمیب ۻاور ۻالہِ ۻاامیؿ ۻیک ۻوکحتم ۻاقمئ ۻرکےن ۻاک ۻدہػ ۻو ۻدصقم‪ ،‬ۻدنیِ ۻالہٰی ۻاک ۻ(دخا ۻیک) ۻزنیم ۻںیم ۻارارقار ۻاور ۻودحاتینِۻ‬
‫ۻامۻکتۻانچنہپۻےہۻ«لَيُ َم ِّكنَن لَ ُه ْم ِدينَػ ُه ُم ‪ -‬لَيُبَ ِّدلَنػ ُهم ‪َ -‬ال يُ ْش ِرُكو َف»‬
‫رپورداگرۻوۻلمکم ئّ‬
‫نیۻاالسؾ‪:‬ۻاہنتۻدنیۻےہۻوجۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻاکۻومر ِدۻراضتیۻاورۻدنسپدیہۻدنیۻےہ‪:‬ۻ« ِدينَػ ُه ُم ال ِذي ْارتَ َ‬
‫ضى لَ ُه ْم»‬ ‫‪۹‬۔ۻد ِ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪۴‬‬

‫‪99‬‬
 ‫ۻام‪،‬ۻدینیۻوکحتمۻےکۻاسےئۻںیمۻیہۻرّسیمۻےہ‪:‬ۻ« َو لَيُبَ ِّدلَنػ ُهم ِّمن بَػ ْع ِد َخ ْوفِ ِه ْم أ َْمناً»‬
‫ۺ۔ۻیقیقحۻوۻوایعق ئّ‬
‫‪۶۱‬۔ۻاصنیحلۻیکۻوکحتمۻںیمۻیھبۻاکیۻرگوہۻارحناػۻاکۻاکشرۻوہۻاگ‪:‬ۻ« َو َع َد اللوُ ‪َ . . .‬و َمن َك َف َر بَػ ْع َد َذلِ َ‬
‫ك»‬
‫ۃیقبّۻاہلل‬
‫رواایت ۻںیمۻرہۻاّسۻاپکۻووجدۻوک ۻوجۻدخاودنۻاعتمؽ ۻےکۻارادےۻےسۻرشبتیۻےک ۻےیلۻابیقۻرےہ‪،‬ۻ«بَِقيةُ الل ِو»اہکۻاجاتۻ‬
‫ےہ ۻہلمجنمۻاّؿۻاجمدہۻومنینمۻےک وجۻاحم ِذۻگنجۻےسۻحتفۻ دناہنۻوطرۻرپ َّ وۻلٹۻآےت ۻںیہ‪،‬ۻویکہکنۻوہۻاراد ٔہ ۻرپورداگرۻےسۻابیقۻرہۻ‬
‫ےئگۻںیہ۔‬
‫ۻآپ ۻاک ۻووج ِد ۻرشفی ۻوۻ‬ ‫ہک‬ ‫ۻ‬ ‫ےیل‬ ‫ۻ‬ ‫س‬ ‫ۻا‬ ‫‪،‬‬ ‫ۻںیہ‬ ‫ےتہک‬ ‫ۻ‬ ‫»‬‫و‬‫رضحت ۻاامؾ ۻرصع ۻ(عحّل ۻاہلل ۻاعتٰیل ۻرفہج ۻارشلفی) ۻوک ۻیھب ۻ«ب ِقيةُ الل ِ‬
‫ِ‬
‫ؑ‬ ‫َ‬
‫ابمرکۻیھبۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻارادےۻےسۻولوگںۻیکۻدہاتیۻوۻراامنہیئۻےکۻےیلۻذ ریہۻاورۻابیقۻراھکۻایگۻےہ۔‬
‫ۻآپ ۻرپۻا ِسۻانؾۻ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۻرضحتۻےکۻابمرکۻانومں ۻںیم ۻےسۻاکیۻانؾۻ«بَقيةُ اللو»ۻےہۻاور ۻمہ ؑ‬ ‫ؑ‬ ‫مہ ۻرواایت ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہۻہک‬
‫ض ِو»‬
‫اهلل فِی أَر ِ‬
‫ْ ْ‬
‫ک يا ب ِقيةَ ِ‬
‫ےسۻ(زایراتۻںیم)ۻالسؾۻہ ےتجیۻںیہ‪« :‬اَلس َال ُـ َعلَْي َ َ َ‬
‫ين»ۻ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ۻرضحتۻہکۻّرکمہمۻںیمۻوہظرۻرفامںیئۻےگ‪،‬ۻوتۻوسر ٔہۻوہدۻیکۻآتی‪« :۹۷‬بَقيةُ اللو َخ ْيػ ٌر ل ُك ْم إف ُكنتُم ُّم ْؤمن َ‬
‫ؑ‬ ‫بج‬
‫یکۻالتوتۻرکےتۻوہےئۻرفامںیئۻےگ‪:‬ۻوہ «بَِقيةُ الل ِو»ۻںیمۻوہں۔‬
‫ا ہتبۻدوےرےۻاہمئٔۻوصعمنیمۻمہیلعۻاالسلؾۻوکۻیھبۻ«بَِقيةُ الل ِو»ۻاکۻبقلۻدایۻایگۻےہ۔‬

‫‪111‬‬
 ‫ابوسیئاںۻدرس‬

‫افشتع‬
‫افشتعۻاورۻاسۻیکۻرشاطئ‬
‫اعةُ إِال من أ َِذ َف لَوُ الر ْحمن ور ِ‬
‫ض َي لَوُ قَػ ْوالً {طه‪/‬ۺ‪}۶۱‬‬ ‫يَػ ْوَمئِ ٍذ ال تَن َف ُع الش َف َ‬
‫َ ُ ََ‬ ‫َْ‬
‫’’اسۻ(ایقتمۻےک)ۻدؿ‪(،‬ۻیسکۻیک) افشتعۻافدئہۻںیہنۻدےۻیگ‪،‬ۻوساےئۻاّسۻےکۻےسجۻدخاودنِۻاعتمؽۻ‬
‫ااجزتۻدےۻاورۻاّسۻ(افشتعۻرکےنۻایۻافشتعۻوہےنۻواےل)ۻیکۻاتفگرۻےسۻرایضۻوہ۔‘‘‬
‫اِسۻاحلظۻےسۻہکۻافشتعۻاکۻااکنر‪،‬ۻرقآؿۻوۻرواایتۻےکۻصالػۻاورۻانگاگہرۻومنینمۻےکۻےیلۻاموییۻوۻاناّدیمیۻاکۻومبجۻ‬
‫من ل ّ‬
‫ےہۻاورۻیسکۻدیقۻوۻرشطۻےکۻریغبۻافشتعۻاکۻوبقؽۻرکانۻیھبۻرجمنیمۻوۻ ح فتئنۻیکۻرجأتۻوۻاسجرتۻاکۻببسۻاورۻدعاتلِۻالہٰیۻےکۻ‬
‫رقآؿۻرکمیۻےنۻافشتعۻےکۻےیل‪،‬ۻاسحبۻوۻاتکبۻاورۻّرقمراتۻوۻوقانینۻاحلظۻرفامےئۻںیہ۔‬
‫صالػۻےہ ۻاسۻےیلۻ ِ‬
‫رقآؿۻیکۻرظنۻےس‪،‬ۻ’’افشتع‘‘ انگاگہروں ۻےکۻےیلۻاّدیمۻیکۻاکی ۻرکؿۻاورۻاّؿۻےکۻاوایلےئۻدخاۻےک ۻاسھتۻقلعتۻۻاورۻ‬
‫اّؿۻیکۻاابّتعۻوۻریپویۻےکۻےیلۻاکیۻوہلیسۻےہ۔‬
‫ۻاذؿۻدخاودنۻاعتمؽۻےسۻےہۻاورۻافشتعۻطقفۻاّؿۻولوگںۻےکۻاشلمِۻاحؽۻوہیگ‪،‬ۻوجۻوتدیحۻےکۻدارئےۻںیم‪،‬ۻحیحصۻ‬
‫افشتع‪ِ ،‬‬
‫ۻااقتعداتۻہّقحۻرےتھکۻوہںۻاورۻاّؿۻیکۻاتفگرۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻومر ِدۻوبقؽۻواعقۻوہ‪،‬ۻینعیۻاّؿۻاکۻاہشدنیتۻزپانھ‪،‬ۻویتق‪،‬ۻ‬
‫ِ‬ ‫قطنمۻاور‬
‫ومیمس‪،‬ۻربجیۻوۻارکایہۻاورۻیحطسۻو ۻاظرہی ۻ زیۻرخسمتاہنۻاورۻانمتقف ۻیکۻاینبد ۻرپ ۻہنۻوہ‪،‬ۻاِسۻوصرت ۻںیم ۻےہۻہکۻارگۻلمعۻںیمۻ‬
‫وکیئۻیمکۻرےتھکۻوہںۻےگ‪،‬ۻوتۻافشتعۻےکۻاسھتۻومر ِدۻانعتیۻرقارۻاپںیئۻےگ۔‬
‫ۻبںۻیکۻافشتعۻوکۻداینۻوۻآرختۻںیمۻابلطۻاتھجمسۻےہ۔‬ ‫ا ِیۻوہجۻےسۻ ِ‬
‫رقآؿۻرکمی‪،‬ۻتُبۻرپوتسںۻےکۻےیل ّ و‬
‫ِ‬
‫ۻرضحتۻٰیسیعۻہیلعۻاالسلؾۻاےنپۻریپواکروںۻےکۻانگوہںۻےکۻوحمۻوۻانوبدۻوہےنۻےکۻےیل‪،‬ۻدفاۻاورۻ‬ ‫افشتعۻاِسۻینعمۻںیمۻہک‬
‫رقابینۻوہںۻایۻرضحتۻاامؾۻنیسحۻہیلعۻاالسلؾۻوعیشںۻیکۻافشتعۻےکۻےیلۻاہشدتۻےکۻمیظعۻرمےبتۻرپۻافزئۻوہں‪،‬ۻرہسگۻاقِلبۻ‬
‫ۻرضحتۻیکۻ‬
‫ؑ‬ ‫ۻاامؾۻرو ِزۻایقتمۻزبرگۻافشتعۻرکےنۻواولںۻںیمۻےسۻںیہ‪،‬ۻنکیلۻہیۻاجاننۻرضوریۻےہۻہک‬
‫وبقؽۻںیہنۻےہ‪،‬ۻارگہچ ؑ‬
‫اہشدتۻاکۻدہػ‪،‬ۻاےنپۻاحویمںۻاورۻریپواکروںۻیکۻافشتعۻرکانۻںیہنۻاھت۔‬

‫‪111‬‬
‫رضحتۻاامؾۻدمحمۻابرقۻہیلعۻاالسلؾ اِسۻآِتیۻرکہمی ۻےکۻابرےۻںیمۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’ربمغیپارکؾﷺۻیک ۻافشتعۻطقفۻاّؿۻ‬
‫ولوگںۻےکۻےیلۻےہۻوجۻلمعۻاورۻاتفگرۻےکۻاحلظۻےسۻومر ِدۻراضتیۻوہںۻاورۻاوال ِدۻربمغیپﷺۻیکۻوم ّدتۻوۻتبحمۻرپۻزدنہۻرےہۻ‬
‫‪1‬‬
‫وہںۻاورۻاِیۻرپۻرمےۻوہں۔‘‘‬
‫افشتعۻرکےنۻاورۻافشتعۻےیکۻاجےنۻواےل‬
‫اعتُػ ُه ْم َش ْيئاً إِال ِمن بَػ ْع ِد أَف يَأْ َذ َف اللوُ لِ َمن‬ ‫ك فِي السماو ِ‬
‫ات َال تُػغْنِي َش َف َ‬ ‫ََ‬
‫و َكم ِّمن ملَ ٍ‬
‫َ‬
‫ضى {النجم‪}۳۷/‬‬
‫شاء َو يَػ ْر َ‬
‫يَ َ‬
‫’’اورۻآامسونںۻںیمۻےنتکۻیہۻاےسیۻرف ےتۻںیہۻہکۻنجۻیکۻافشتعۻیسکۻوک ےباینزۻںیہنۻرکےۻیگ‪،‬ۻرگمۻاِسۻ‬
‫ےک ۻدعب ۻہک ۻدخاودن ۻاعمَل ۻ س ۻےک ۻےیل ۻاچےہ ۻاور ۻ(اّس ۻےس) ۻرایض ۻوہ ۻ(افشتع ۻیک) ۻااجزت ۻدےۻ‬
‫دے۔‘‘‬
‫ين» {املدثر‪}۵۹/‬‬ ‫ِِ‬
‫اعةُ الشافع َ‬
‫«فَ َما تَن َفعُ ُه ْم َش َف َ‬
‫’’سپۻافشتعۻرکےنۻواولںۻیکۻافشتعۻاںیہنۻوکیئۻافدئہۻںیہنۻدےۻیگ۔‘‘‬
‫مہ ۻرقآؿ ۻاور ۻرواایت ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ ۻہک ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻایقتم ۻںیم ۻھچک ۻارفاد ۻوک ۻااجزت ۻرمتمح ۻرفامےئ ۻاگ ۻہک ۻوہۻ‬
‫دوےروںۻےکۻےیلۻافشتعۻرکںی۔‬
‫ۻآرضحنتۻےسۻرمویۻاکیۻرواتیۻںیمۻآایۻےہ‪:‬ۻ«أَنَا اَو ُؿ َشافِ ٍع»‪’’ 2‬وجۻبسۻےسۻےلہپۻ(رو ِزۻ‬
‫ؐ‬ ‫ربمغیپارکؾﷺ ۻوخد‬
‫ایقتمۻاینپۻاّ ِۻیک)ۻافشتعۻرکےۻاگ‪،‬ۻوہۻںیمۻوہں۔‘‘‬
‫‪3‬‬
‫رقآؿۻرکمی ۻاریماوملنینمۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’رو ِزۻایقتم‪،‬ۻرقآؿۻافشتعۻرکےنۻواولںۻںیمۻےسۻےہ۔‘‘‬
‫ِ‬
‫‪4‬‬
‫ۻرکاؾ ۻرواایتۻںیمۻآایۻےہۻہکۻاایبنءۻمہیلعۻاالسلؾۻایقتمۻںیمۻافشتعۻرکںیۻےگ‪« :‬يَ ْش َف ُع ْاْلَنْبِيَاء»‬
‫اایبنےئ ؑ‬
‫اہمئٔ ۻوصعمنیم ۻمہیلع ۻاالسلؾ ۻاور ۻاّؿ ۻےک ۻیقیقح ۻہعیش ۻاام ِؾ ۻوصعمؾ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےس ۻوقنمؽ ۻاکی ۻرواتی ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ‪:‬ۻ‬
‫اعةٌ َو ِالَ ْى ِل ُم َودتِنَا َش َف َ‬
‫‪5‬‬
‫اعةٌ»‬ ‫ایقتمۻںیم‪،‬ۻامہرےۻاورۻامہرےۻوعیشںۻےکۻےیلۻافشتعۻوہۻیگ‪« :‬لَنَا َش َف َ‬

‫‪ 1‬اتولیۻاآلایت‪،‬ۻص‪۴۱۵‬‬
‫‪ 2‬حیحصۻملسم‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪۶۴۱‬‬
‫‪ 3‬ا جۻاہغالک ‪،‬ۻ ہبط‪۶۸۷‬‬
‫‪ 4‬دنسمۻادمح‪،‬ۻج‪،۴‬ۻص‪۶۳‬‬
‫اصخؽ ؒ‬
‫ۻدصوؼ‪،‬ۻص‪۷۳۵‬‬ ‫ِ‬
‫‪5‬‬

‫‪112‬‬
‫رف ےت ۻاور ۻدہشاء ۻروزِۻایقتم‪ ،‬ۻرفوتشں ۻاور ۻدہشاء ۻوک ۻااجزت ۻدی ۻاجےئ ۻیگ ۻاتہک ۻوہ ۻ( س ۻیسک ۻیک ۻاچںیہ) ۻافشتعۻ‬
‫ش َه َدآ ِء أَ ْف ي ْش َفعُوا»‪ 1‬ۻایقتمۻںیمۻرہۻدیہشۻاےنپۻاخدناؿۻواولںۻںیمۻےسۻرّتسۻارفادۻیکۻ‬
‫رکںی‪:‬ۻ«يُؤذَ ُف لِ ْل َمالئِ َک ِة َو ال ُّ‬
‫‪2‬‬
‫افشتعۻرکےۻاگ۔‬
‫الصياـ و ال ُقرآ ُف َش ِفيع ِ‬
‫اف‬ ‫َ‬ ‫دابدںیت ۻایقتم ۻںیم ۻافشتع ۻےک ۻاابسب ۻںیم ۻےس‪ ،‬ۻدنبوں ۻیک ۻدابدںیت ۻوہں ۻیگ‪ :‬ۻ« ِّ ُ َ‬
‫ِ ِ ‪3‬‬
‫وـ الْقيَ َامة»‬ ‫ِ ِ‬
‫ل ْل َعبد يَ َ‬
‫افشتعۻےیکۻاجےنۻواولںۻیکۻرشاطئ‬
‫ۻومشمؽۻافشتعۻایبؿۻرکےتۻںیہ‪،‬ۻنجۻںیمۻدرجۻذلیۻرشاطئۻوموجدۻوہں‪:‬‬
‫رقآؿۻرکمیۻاورۻرواایت‪،‬ۻاؿۻولوگںۻوک ِ‬
‫ِ‬
‫افل) ۻراہِ ۻدخا ۻںیم ۻاامیؿ‪ ،‬ۻامنز ۻاور ۻاِافنؼ ۻواےل ۻوہں ۻاور ۻاوہنں ۻےن ۻاینپ ۻ رم ۻوک ۻ(وضفؽ ۻاکومں ۻںیم) ۻاضعئ ۻہن ۻایک ۻوہ‪:‬ۻ‬
‫‪4‬‬
‫ين»‬ ‫ِِ‬
‫اعةُ الشافع َ‬
‫«فَ َما تَن َفعُ ُه ْم َش َف َ‬
‫ب)ۻدخاودنِۻاعمَلۻےنۻاّؿۻیکۻافشتعۻاکۻاذؿۻدایۻوہ‪:‬ۻ« َمن َذا ال ِذي يَ ْش َف ُع ِع ْن َدهُ إال بإ ْذنو»‬
‫ِ ِِ ِِ ‪5‬‬

‫ج)ۻاامیؿۻےکۻاسھتۻداینۻےسۻرتصخۻوہےئۻوہں۔‬
‫د) ۻافشتع ۻرکےن ۻواےل ۻاور ۻافشتع ۻےیک ۻاجےن ۻواےل ۻےک ۻدرایمؿ ۻوکیئ ۻ قّلع ۻوموجد ۻوہ۔ ۻوج ۻصخش ۻافشتع ۻرکےنۻ‬
‫ّّ‬ ‫م‬
‫لمۻاحؽۻںیہنۻوہۻیگ۔‬ ‫ۻعتۻہنۻراتھکۻوہ‪،‬ۻافشتعۻاّسۻےکۻاش ِ‬ ‫واولںۻےکۻاسھتۻیبتکمۻوۻ سلکیۻوطرۻرپ‬
‫وساؽ‪:‬ۻآایۻافشتعۻاکیۻمسقۻیکۻاپریٹۻابزیۻںیہنۻےہ؟‬
‫وجاب‪:‬ۻںیہن!ۻابلکلۻںیہن‪،‬ۻویکہکن‪:‬‬
‫‪ ۶‬فل‪:‬ۻوہۻصخشۻافشتعۻےکۻالقئۻرقارۻاپےئۻاگۻ سۻےنۻ رکۻوۻلمعۻےکۻاسھت‪،‬ۻاےنپۻےیلۻافشتعۻاکۻااقحتسؼۻدیپاۻایکۻوہ۔ۻ‬
‫انبرباںیۻاپریٹۻابزیۻےکۻصالػ‪،‬ۻافشتعۻاقونؿۻاورۻاضہطبۻ دنۻےہ۔‬
‫ب‪:‬ۻافشتعۻںیم‪،‬ۻیسکۻاکۻقحۻاضعئۻںیہنۻوہاگ ۻہکبجۻاپریٹۻابزیۻںیمۻدوےروںۻےکۻوقحؼۻاضعئۻوہےتۻںیہ۔‬
‫ج‪ :‬ۻافشتع ۻرکےن ۻواال‪ ،‬ۻافشتع ۻےیک ۻاجےن ۻواےل ۻےس ۻوکیئ ّ‬
‫ۻوتق ۻو ۻ ّادیم ۻںیہن ۻراتھک‪ ،‬ۻاس ۻےک ۻربصالػ ۻاپریٹ ۻابزی ۻںیمۻ‬
‫ۻوتقتۻراتھکۻےہ۔‬‫ سۻصخشۻےنۻیھبۻوکیئۻاکؾۻا تاؾۻدایۻوہ‪،‬ۻوہ ّّ‬

‫‪ 1‬دنسمۻادمح‪،‬ۻج‪،۶‬ۻص‪۵۴‬‬
‫‪ 2‬ننسۻایبۻداود‪،‬ۻج‪،۴‬ۻص‪۶۶‬‬
‫‪ 3‬دنسمۻادمح‪،‬ۻج‪،۳‬ۻص‪۶۸۵‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻدم رّ‪،‬ۻآتی‪۵۹‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۶۶‬‬

‫‪113‬‬
 ‫شن‬
‫د‪ :‬ۻافشتع ۻرکےن ۻواےل ۻاک ۻدہػ ۻو ۻدصقم‪ ،‬ۻافشتع ۻےیک ۻاجےن ۻواےل ۻیک ۻ(اّرخوی) ۻاعسدت ۻو ۻوخ حنی ۻےہ ۻہکبج ۻاپریٹۻ‬
‫ابزیۻںیمۻدہػۻوۻدصقمۻ ّدوینیۻاکایمیبۻوہاتۻےہ۔‬
‫ھ‪ :‬ۻافشتع‪ ،‬ۻرتتیب ۻاور ّۻردش ۻو ۻرتیق ۻاک ۻوہلیس ۻےہ‪ ،‬ۻویکہکن ۻافشتع ۻےیک ۻاجےن ۻواال ۻاوایلےئ ۻالہٰی ۻےک ۻاسھت ۻوج ۻافشتعۻ‬
‫ّّ‬
‫ۻعتۻوۻارابتطۻربرقارۻرکاتۻےہ۔‬ ‫رکےنۻواےلۻںیہ‪،‬ۻونعمی‬
‫وساؽ‪:‬ۻآایۻافشتعۻااسنونںۻیکۻانگہۻوۻمعص ّتئتۻیکۻرطػۻوشتقیۻ ِدالےنۻےکۻومبجۻںیہنۻیتنبۻےہ؟‬
‫وجاب‪:‬ۻابلکلۻںیہن‪،‬ۻویکہکنۻا ّوًالۻوتۻمولعؾۻیہۻںیہنۻہکۻسکۻیکۻافشتعۻیکۻاجےئۻیگۻاورۻد ّوًامۻایکۻومسمتّیمۻاورۻزرہۻےکۻارثۻوکۻ‬
‫ربرطػۻرکےنۻےکۻےیلۻےننبۻوایلۻوکیئۻدوا‪،‬ۻااسنونںۻوکۻزرہۻآولدۻوہےنۻاورۻزرہۻاھکےنۻرپۻوشتقیۻرکۻیتکسۻےہ؟!‬

‫‪114‬‬
 ‫ے‬
‫ئ‬ ‫ت‬ ‫َ‬ ‫ت‬
‫صوواںۻدرس‬

‫انگہۻاورۻتیصعم‬
‫انگوہںۻیکۻااسقؾ‬
‫اس ُع ال َْمغْ ِف َرةِ ‪. . .‬‬
‫ك وِ‬ ‫ِ‬ ‫ين يَ ْجتَنِبُو َف َكبَائَِر ِْ‬ ‫ِ‬
‫ش إِال الل َم َم إِف َرب َ َ‬
‫اإلثْ ِم َوالْ َف َواح َ‬ ‫الذ َ‬
‫{النجم‪}۴۳/‬‬
‫’’وج ۻولگ ۻریبکہ ۻانگوہں ۻاور ۻآاکشرا ۻرُباویں ۻےس ۻرپزیہ ۻرکےت ۻںیہ‪ ،‬ۻوساےئ ۻوہساً ۻوہ ۻاجےن ۻواولںۻ‬
‫انگوہںۻےک‪،‬ۻےبکشۻآپۻاکۻرپورداگرۻ(اؿۻےکۻےئل)ۻتہبۻزایدہۻوعیسۻششخبۻواالۻےہ۔‘‘‬
‫رہۻانگہۻوکۻ«فاحشة»ۻاہکۻاجاتۻےہ‪،‬ۻےسیجۻزان۔‬
‫ہملکٔۻ«لَ َمم»ۻےکۻےیلۻفلتخمۻاعمینۻایبؿۻےیکۻےئگۻںیہ‪،‬ۻےسیج‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻوہۻانگہۻوجۻوہساًۻاورۻریغبۻارصارۻےکۻا تاؾۻاپۻےئ۔‬
‫‪۳‬۔ۻوہۻانگہۻ سۻاکۻدصقۻوۻارادہۻوتۻایکۻایگۻوہ‪،‬ۻنکیلۻًالمعۻا تاؾۻہنۻدایۻاجےئ۔‬
‫‪۴‬۔ۻوہۻانگہۻ سۻےکۻ(ا تاؾۻدےنیۻےک)ۻدعب‪ ،‬وفراًۻ ّعروخایہۻاورۻوتہبۻرکیلۻیئگۻوہ۔‬
‫‪۵‬۔ۻوہۻانگہۻ سۻےکۻےیلۻذعابۻاکۻودعہۻہنۻایکۻایگۻوہ۔‬
‫‪۶‬۔ۻوہۻانگہۻ سۻےکۻاراکتبۻےکۻےیل‪،‬ۻوکیئۻّدحۻنّیعمۻہنۻیکۻیئگۻوہ۔‬
‫مکحِ ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻ یک ۻاخمتفل ۻینتج ۻیھب ۻوہ‪ ،‬ۻڑبی ۻاور ۻمیظع ۻےہ‪ ،‬ۻنکیل ۻاس ۻےک ۻابووجد ۻامتؾ ۻانگہ ۻاکی ۻحطس ۻاور ۻدرےج ۻرپۻ‬
‫ںیہنۻںیہ‪،‬ۻضعبۻانگہ‪،‬ۻےسیج‪:‬ۻوھجٹۻاورۻتبیغ‪،‬ۻیکۻرُبایئۻاورۻابقتحۻزایدہۻےہۻاورۻاؿۻاکۻذعابۻیھبۻدشدیۻےہ۔ۻا ِسۻےکۻالعوہۻ‬
‫انگہۻاکۻوتق‪ ،‬ۻانگہۻاکۻاکمؿ‪،‬ۻانگاگہر ۻصخشۻاک ۻدصقۻوۻارادہ‪،‬ۻانگہۻیک ۻتبسنۻاّس ۻاک ۻملعۻو ۻلہجۻاورۻانگہ ۻرپۻارصارۻایۻدع ِؾۻارصارۻیھبۻ‬
‫اِسۻابرےۻںیمۻارثۻرےتھکۻںیہ۔‬
‫وب ما است َخف بِ ِو ص ِ‬
‫احبُوُ» ’’ااسنؿۻاکۻدبرتنیۻانگہ‪،‬ۻوہۻانگہۻےہۻےسجۻ‬ ‫َ‬ ‫الذنُ ِ َ ْ َ‬
‫اامؾۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ«أَ َش ُّد ُّ‬
‫وہۻکبسۻاورۻومعمیلۻایخؽۻرکے۔‘‘‬
‫رضحتۻاامؾۻیلعۻراضۻہیلعۻاالسلؾۻریبکہۻانگوہںۻیکۻرہفتسۻاسۻرطحۻایبؿۻرفامےتۻںیہ‪:‬‬
‫ۻدیماؿۻگنجۻ‬
‫ِ‬ ‫’’یسک ۻااسنؿ ۻاک ۻلتق ۻرکان‪ ،‬ۻزان‪ ،‬ۻوچری‪ ،‬ۻرشاب ۻوخری‪ ،‬ۻوادلنی ۻاک ۻرایض ۻو ۻوخونشد ۻہن ۻوہان ۻاور ۻاّؿ ۻاک ۻاعؼ ۻوہان‪،‬‬
‫رصتػۻرکان‪،‬ۻیسکۻرمدارۻاکۻوگتشۻاھکان‪،‬ۻوخؿۻاھکانۻایانیپ‪،‬ۻزنخریۻاورۻریغِۻدخاۻ‬
‫ےسۻرفارۻرکان‪،‬ۻیسکۻمیتیۻےکۻامؽۻںیمۻاظاملہنۻوطرۻرپ ّ‬

‫‪115‬‬
‫ےکۻانؾۻرپۻذحبۻدشہۻویحاؿۻاکۻوگتشۻاھکان‪،‬ۻوُسدۻوۻرابۻوخری‪،‬ۻروشتۻوخری‪،‬ۻوُجا‪،‬ۻانپۻوتؽۻںیم یمکۻرکان‪،‬ۻاپدکانمۻوعروتںۻرپۻ‬
‫ۻذعاب ۻالہٰی ۻےس ۻوفحمظۻ‬
‫تمہت ۻاگلان‪ ،‬ۻولاط ۻ(ا ِالغؾ ۻابزی)‪ ،‬ۻانقح ۻوگایہ ۻدانی‪ ،‬ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیک ۻرتمح ۻےس ۻاناّدیم ۻوہان‪ ،‬ۻوخد ۻوک ِ‬
‫قَّش‬
‫انھجمس‪ ،‬ۻرتمحِ ۻرپورداگر ۻےس ۻامویس ۻوہان‪ ،‬ۻاظوملں ۻیک ۻدمد ۻاور ۻاّؿ ۻرپ ۻرھبوہس ۻرکان‪ ،‬ۻوھجیٹ ۻ م ۻاھکان‪ ،‬ۻدوےروں ۻےک ۻوقحؼۻ‬
‫بصغ ۻرکان ۻاور ۻہن ۻدانی‪ ،‬ۻرغور ۻو ۻ ّّ ُ‬
‫ت‪ ،‬ۻاےراػ ۻو ۻوضفیل ۻرخیچ‪ ،‬ۻایختن‪ ،‬ۻجح ۻیک ۻا تاؾ ۻدیہ ۻںیم ۻوکاتیہ ۻرکان‪ ،‬ۻاوایلےئ ۻدخا ۻےسۻ‬
‫دینمش‪،‬ۻوہلۻوۻبعلۻاورۻوہیبدہۻاکومںۻںیمۻوغشمؽۻوہانۻاورۻانگہۻرپۻارصارۻرکان۔‘‘‬
‫ضعب ۻوعالم ۻاور ۻرشاطئ‪ ،‬ۻریغصہ ۻانگوہں ۻوک ۻریبکہ ۻانگوہں ۻںیم ۻدبتلی ۻرک ۻدےتی ۻںیہ‪ ،‬ۻےسیج‪ :‬ۻریغصہ ۻانگہ ۻرپ ۻارصار‪ ،‬ۻانگہ ۻوکۻ‬
‫کبسۻاورۻومعمیلۻانھجمس‪،‬ۻانگہۻےکۻوتقۻوخیشۻاکۻااہظرۻرکان‪،‬ۻےریشکۻاورۻایغطؿۻےکۻادنازۻںیمۻانگہۻاکۻا تاؾۻدانی‪،‬ۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻیکۻ‬
‫دیۻوہیئۻتلہمۻرپۻرغمورۻوہان‪،‬ۻاالعہینۻوطرۻرپۻانگہۻرکانۻاورۻزبرگۻوۻامہۻارفادۻاکۻانگہۻرکان۔‬
‫انگہۻےکۻآاثرۻوۻاتنج‬
‫ۻذرتیۻںیمۻ‬
‫انگہۻاورۻتیصعم‪،‬ۻ(ااسنؿۻیک)ۻروحۻوۻاجؿ‪،‬ۻارفاد‪،‬ۻاخدناؿۻاورۻاعمرشے‪،‬ۻاکمؿۻوۻزامؿۻاورۻ(اّسۻیک)ۻلسنۻو ّ‬
‫تہبۻےسۻرُبےۻاتنجۻاکۻومبجۻےتنبۻںیہ‪،‬ۻےسیج‪:‬ۻریمضۻیکۻمالتمۻوۻذعابۻ(ویکہکنۻانگہۻااسنؿۻیکۻلقعۻوۻرطفتۻاورۻودجاؿۻ‬
‫ۻاسقوتۻیبلق‪،‬ۻوتمعنںۻاکۻبلسۻوہۻاجان‪،‬ۻداعؤںۻاکۻرمدودۻوہان‪،‬ۻرزؼۻوۻروزیۻاکۻمتعیّئرُۻوہۻاجان‪،‬ۻتہبۻ‬
‫ِ‬ ‫ےکۻاسھتۻاخمتفلۻراتھکۻےہ)‪،‬‬
‫ی ۻدابدوتں‪ ،‬ےسیج ۻامن ِز ۻبش ۻےس ۻرحموؾ ۻوہان‪ ،‬ۻاناہگین ۻآافت ۻو ۻنالؤں ۻاک ۻانزؽ ۻوہان‪ِ ،‬‬
‫ۻابراؿ ۻرتمح ۻاک ۻعطقنم ۻوہ ۻاجان‪ ،‬ۻرھگوں ۻیکۻ‬
‫وریاینۻوۻربابدی‪،‬ۻذتّلۻوۻروسایئ‪،‬ۻ رمۻاکۻمکۻوہۻاجان‪،‬ۻززلولں‪،‬ۻرقفۻوۻافہق‪،‬ۻادنوہۻوۻمغ‪،‬ۻامیبریۻ(وۻالالعجۻارماض)ۻاورۻ(اظوملں‪،‬ۻ‬
‫اجربوںۻاور)ۻارشارۻاکۻمسلّطۻوہۻاجانۻوریغہ‪،‬ۻاےسیۻآاثرۻوۻاتنجۻںیہۻوجۻآایتۻوۻرواایتۻںیمۻایبؿۻوہےئۻںیہ۔‬
‫ۻدتارکۻےکۻرطےقی‬
‫انگہۻےکۻربجاؿۻو ّ‬
‫ِّؿ اللوُ‬
‫ك يػُبَد ُ‬ ‫صالِ ًحا فَأ ُْولَئِ َ‬ ‫ِ‬
‫آم َن َو َعم َل َع َمالً َ‬ ‫اب َو َ‬ ‫ۻدتارک ۻرکان‪« :‬إِال َمن تَ َ‬ ‫‪۶‬۔ ۻوتہب ۻاور ۻذگہتش ۻرُباویں ۻاک ّ‬
‫ٍ ‪1‬‬ ‫ِ‬
‫سنَات»‬ ‫َسيِّئَات ِه ْم َح َ‬
‫‪2‬‬ ‫‪۳‬۔ۻاامیؿۻاورۻکینۻوۻاش ہتسۻاامعؽۻا تاؾۻدانی‪« :‬و ال ِذين آمنُوا و َع ِملُوا الصالِح ِ‬
‫ات لَنُ َك ِّف َرف َع ْنػ ُه ْم َسيِّئَاتِ ِه ْم»‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪3‬‬
‫وؿ»‬ ‫استَػغْ َف َر لَ ُه ُم الر ُس ُ‬
‫استَػغْ َف ُرواْ اللّوَ َو ْ‬
‫‪۴‬۔ۻاےنپۻاورۻدوےروںۻےکۻےیلۻاافرۻرکان‪« :‬فَ ْ‬
‫ات يُ ْذ ِى ْب َن السيِّئَات»‬
‫ِ ‪4‬‬ ‫‪۵‬۔ۻامنزۻاقمئۻرکان‪« :‬أَ ِق ِم الص َالةَ ‪ . . .‬إِف الْحسنَ ِ‬
‫ََ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرفاقؿ‪،‬ۻآتی‪۸۱‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻوبکنعت‪،‬ۻآتی‪۸‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۷۵‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۶۶۵‬‬

‫‪116‬‬
 ‫‪1‬‬
‫‪۶‬۔ۻریبکہۻانگوہںۻےسۻرپزیہۻرکان‪« :‬إِف تَ ْجتَنِبُواْ َكبَآئَِر ‪ . . .‬نُ َك ِّف ْر َعن ُك ْم َسيِّئَاتِ ُك ْم»‬
‫‪۷‬۔ۻاہجدۻںیمۻرشتکۻاورۻدیہشۻوہۻاجان‪َ « :‬و قَاتَػلُواْ َو قُتِلُواْ ْلُ َك ِّف َرف َع ْنػ ُه ْم َسيِّئَاتِ ِه ْم»‬
‫‪2‬‬

‫الس ِّر تُ َک ِّف ُر الْ َخ ِطيئَ َة»‬

‫ص َدقَةُ ِّ‬ ‫‪۸‬۔ۻراہِۻدخاۻںیمۻرخچۻاورۻرضوردنمتوںۻیکۻدمدۻرکان‪:‬ۻ« َ‬
‫ِ ‪3‬‬
‫وب ال ِْعظَ ِاـ إِغَاثَوُ ال َْمل ُْهوؼ»‬ ‫الذنُ ِ‬‫ات ُّ‬ ‫‪۹‬۔ۻولوگںۻیکۻالکشمتۻلحۻرکان‪:‬ۻ« ِمن َکفار ِ‬
‫ْ َ‬
‫اـ الط َع ِاـ َو الص َالةُ‬ ‫شاء الس ِ ِ‬ ‫ٍ ِ‬
‫الـ َو اط َْع ُ‬ ‫ث َکفارات‪ :‬افْ َ ُ‬ ‫ۺ‪۶۶-‬۔ ۻالسؾ ۻرکان‪ ،‬ۻاھکان ۻالھکان ۻاور ۻامن ِز ۻبش ۻزپانھ‪ :‬ۻ«ثََال ُ‬
‫‪4‬‬
‫اس نِيَاـٌ»‬ ‫ِ‬
‫بالل ْي ِل َو الن ُ‬
‫ب ذَنْباً»‬ ‫ۻآؽۻدمحمﷺۻرپۻرثکتۻےسۻولصاتۻانجیھب‪:‬ۻ«فَِانػ َها تَػ ْه ِد ُـ ُّ‬
‫الذنػُ ْو َ‬ ‫‪۶۳‬۔ۻدمحمۻو ِ‬
‫اافر‬
‫اإليم ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫اف ‪{ . . .‬احلشر‪}۶۱/‬‬ ‫ين َسبَػ ُقونَا ب ِْ َ‬
‫َربػنَا ا ْغف ْر لَنَا َو ِإل ْخ َواننَا الذ َ‬
‫’’رپورداگرا! ۻںیمہ ۻاور ۻامہرے ۻاّؿ ۻاھبویں ۻوک ۻںوہنں ۻےن ۻاامیؿ ۻالےن ۻںیم ۻمہ ۻرپ ۻتقبس ۻیل ۻےہ‪ ،‬ۻشخبۻ‬
‫دے۔ۻ۔ۻ۔‘‘‬
‫’’اافر‘‘ ونکںیۻےسۻابرہۻآانۻاورۻ’’وتہب‘‘ انلچۻاورۻرحتکۻرکانۻےہ۔‬
‫’’اافر‘‘ وخدۻوکۻانگہۻےسۻاپکۻاصػۻرکانۻاورۻ’’وتہب‘‘ دوابرہۻدؽۻیکۻونراتینۻیکۻرطػ َّ وۻلانٹۻےہ۔‬
‫اایبنےئ ۻالہٰی ۻمہیلع ۻاالسلؾ ۻوخد ۻیھب ۻالہِ ۻاافر ۻےھت ۻاور ۻولوگں ۻوک ۻیھب ۻاافر ۻرکےن ۻیک ۻافسرش ۻرفامےت ۻےھت‪:‬ۻ‬
‫‪5‬‬
‫استَػ ْغ ِف ُرواْ َرب ُك ْم ثُم تُوبُواْ إِلَْي ِو»‬
‫« ْ‬
‫ںیمہ ۻوخد ۻیھب ۻاچےی ۻہک ۻ(اےنپ ۻانگوہں ۻرپ) ۻاافر ۻرکںی ۻاور ۻاوایلےئ ۻدخا ۻےس ۻیھب ۻاےنپ ۻےیل ۻاافر ۻیک ۻدروخاتسۻ‬
‫استَػغْ ِف ْر لَنَا»‪ 6‬ایۻربمغیپارکؾﷺۻرفامےتۻںیہ‪ :‬ریمیۻرتلحۻاورۻزدنیگۻدوونںۻمتۻولوگںۻےکۻےیلۻ‬ ‫رکینۻاچےی‪:‬ۻ«يَا أَبَانَا ْ‬
‫دنۻاعمَلۻےنۻمتۻولوگںۻےسۻ(ریمےۻووجدۻیکۻربتکۻےس)ۻذعابۻاّاھٹۻایلۻےہاورۻ‬ ‫ابثعِۻ ریۻںیہ ۻریمیۻزدنیگۻےکۻدوراؿۻدخاو ِ‬
‫ریمے ۻرمےن ۻےک ۻدعب ۻیھب ۻاہمترے ۻاامعؽ ۻھجم ۻرپ ۻشیپ ۻےیک ۻاجںیئ ۻےگ ۻاور ۻریمے ۻاافر ۻاور ۻششخب ۻبلط ۻرکےن ۻےکۻ‬
‫اسھت‪،‬ۻ ریۻوۻربتکۻمتۻولوگںۻےکۻاشلمِۻاحؽۻوہیگ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬
‫‪2‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۶‬ۺ‪۶‬‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪ 3‬تمکح‪،‬ۻا جۻاہغالک ‪،‬ۻ‪۳۵‬‬
‫ْجنةَ بِس ٍ‬
‫الـ‘‘‬ ‫اس نِيَ ٌ‬
‫اـ‪ ،‬تَ ْد ُخلُوا ال َ َ‬ ‫صلوا َو الن ُ‬ ‫ََ‬ ‫وؿ‪ ’’ :‬أَط ِْع ُموا الط َع َاـ َو أَفْ ُ‬
‫شوا السالـ و ِ‬
‫صلُوا اْل َْر َح َاـ َو َ ُّ‬ ‫‪ 4‬زیۻمالہظحۻرفامںیئ‪ :‬يَػ ُق ُ‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۴‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻویفس‪،‬ۻآتی‪۸‬ۺ‬

‫‪117‬‬
 ‫ِ‬
‫وؿ لََو َج ُدواْ‬
‫استَػ ْغ َف َر لَ ُه ُم الر ُس ُ‬
‫استَػ ْغ َف ُرواْ اللوَ َو ْ‬
‫وؾ فَ ْ‬ ‫َو لَ ْو أَنػ ُه ْم إذ ظلَ ُمواْ أَن ُف َ‬
‫س ُه ْم َجآ ُؤ َ‬
‫اللوَ تَػواباً رِحيماً {النساء‪}۷۵/‬‬
‫آپ ۻےک ۻاپس ۻآ ۻاجےت ۻاور ۻوخد ۻیھبۻ‬
‫’’اور ۻاکش ۻبج ۻولوگں ۻےن ۻاےنپ ۻوسفنں ۻرپ ۻملظ ۻایک ۻوت ۻ(ٹلپ ۻرک) ۻ ؐ‬
‫ۻروسؽ ۻیھب ۻاّؿ ۻےک ۻےیل ۻاافرۻ‬
‫دخاودن ۻاعتمؽ ۻےس ۻ(اےنپ ۻانگوہں ۻرپ) بلطِ ۻششخب ۻرکےت ۻاور ؐ‬
‫رکےت‪،‬ۻوتۻًانیقیۻوہ ولگۻدخاودنۻوکۻتہبۻزایدہۻوتہبۻوبقؽۻرکےنۻواالۻاورۻرہمابؿۻاپےت۔‘‘‬
‫اسیج ۻہک ۻربمغیپِارکؾﷺ ۻیک ۻومنینم ۻےک ۻقح ۻںیم ۻدروخاتس ۻاجتسمب ۻو ۻوبقمؽ ۻےہ‪ :‬ۻ«اِ ْستَػغْ َف َر لَ ُه ُم الر ُس ُ‬
‫وؿ‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻںیم ۻاکی ۻہگج ۻامتؾۻ‬ ‫لََو َج ُدواْ اللوَ» ۻا ِی ۻرطح ۻکین ۻولوگں ۻاور ۻرفوتشں ۻیک ۻدروخاتس ۻیھب ۻؤمرث ۻو ۻاکرگسا ۻےہ۔ ۻ ِ‬
‫ض»‪ 1‬اورۻدوےریۻہگجۻطقفۻومنینمۻ‬ ‫ولوگںۻےکۻےیلۻرفوتشںۻیکۻاافرۻایبؿۻوہیئۻےہ‪:‬ۻ« َو يَ ْستَػغْ ِف ُرو َف لِ َمن فِي ْاْل َْر ِ‬
‫‪2‬‬
‫آمنُوا»‬ ‫ِ ِِ‬
‫ين َ‬
‫ےکۻےیل‪:‬ۻ« َو يَ ْستَػغْف ُرو َف للذ َ‬
‫ل‬
‫آامسین ۻو ۻا ہٰی ۻوشیپاؤں ۻیک ۻزایرت‪ ،‬ۻا ِؿ ۻزبروگار ۻویتسہں ۻےس ۻوتلُّس ۻاور ۻا ِؿ ۻےس ۻدمد ۻبلط ۻرکان‪ ،‬ۻ ِ‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻےس ۻیھبۻ‬
‫اثتبۻاورۻومر ِدۻاتدیئۻےہ۔‬
‫ششخبۻرپورداگر ۻےکۻےیلۻواہطسۻو ۻوہلیس ۻںیہ۔ۻانبرباںیۻ‬
‫ا ہتبۻربمغیپِارکؾﷺۻ انگوہں ۻےک ۻےنشخبۻواےلۻںیہنۻںیہ‪،‬ۻہکلب ۻ ِ‬
‫اطخاکرۻاورۻانگاگہرۻصخشۻوکۻاچےیۻہکۻےلہپۻوخدۻ(اےنپۻانگوہںۻرپ)ۻامیشپؿۻوۻرش دنہۻوہۻاورۻ(وتہبۻےکۻذرےعی)ۻرضحتۻقحۻیکۻ‬
‫رطػ ۻٹلپ ۻآےئ‪ ،‬ۻرھپ ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےس ۻاےنپ ۻقلعت ۻوک ۻوبضمط ۻو ۻاپدیئار ۻرکےن ۻےک ۻےیل‪ ،‬ۻاقم ِؾ ۻراستلؐ ۻےس ۻدمد ۻبلطۻ‬
‫رکے۔‬
‫َو َما َكا َف اللوُ لِيُػ َع ِّذبَػ ُه ْم َو أ َ‬
‫َنت فِي ِه ْم َو َما َكا َف اللوُ ُم َع ِّذبَػ ُه ْم َو ُى ْم يَ ْستَػغْ ِف ُرو َف‬
‫{األنفال‪}۴۴/‬‬
‫ۻآپۻا ِؿۻےکۻدرایمؿۻںیہ‪،‬ۻاہللۻا ِؿۻولوگںۻرپۻذعابۻرکےنۻواالۻںیہنۻےہۻاورۻ‬
‫’’(اےۻربمغیپؐ!)ۻبجۻکت ؐ‬
‫ زیۻبجۻکتۻہیۻولگۻاافرۻرکےنۻواےلۻںیہ‪،‬ۻاہللۻا ِؿۻرپۻذعابۻںیہنۻرکےۻاگ۔‘‘‬
‫اِس ۻآِتی ۻرکہمی ۻںیم ۻذعاب ۻیک ۻیفن ۻےس ۻوصقمد‪ ،‬ۻربمغیپارکؾﷺ ےک ۻووج ِد ۻابمرک ۻیک ۻربتک ۻےس ۻاملسمونں ۻےسۻ‬
‫ومعیمۻاورۻرفاریگۻذعابۻاکاّاھٹانۻےہ‪،‬ۻاسیجۻہکۻذگہتشۻا ّ و‬
‫ّمںۻرپۻذعابۻانزؽۻوہےئۻاورۻوہۻانوبدۻوہۻںیئگ‪،‬ۻا ہتبۻاخصۻوماردۻںیمۻ‬
‫ۻذعابۻالہٰیۻںیمۻرگداترۻوہےئۻںیہ۔‬
‫تہبۻےسۻااخشص ِ‬

‫‪1‬‬
‫وشری‪،‬ۻآتی‪۶‬‬
‫وسر ٔہۻ ٰ‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻزارفۻ(ومنم)‪،‬ۻآتی‪۸‬‬

‫‪118‬‬
 ‫لہ‬
‫ۻذعابۻا ٰیۻاورۻنالؤںۻےکۻانزؽۻوہےنۻاکۻببسۻےہۻاورۻاِسۻےکۻربجاؿۻو ّ‬
‫ۻدتارکۻاکۻاہنتۻ‬ ‫انرفامینۻاورۻضعبۻانگوہںۻاکۻا تاؾ‪ِ ،‬‬
‫ك لِيُػ ْه ِل َ‬
‫ك الْ ُق َرى‬ ‫راہتس‪ ،‬ۻوتہب ۻو ۻاافر ۻےہ‪ :‬ۻ« َو َما َكا َف اللوُ ُم َع ِّذبَػ ُه ْم َو ُى ْم يَ ْستَػ ْغ ِف ُرو َف» ای‪ :‬ۻ« َو َما َكا َف َربُّ َ‬
‫ص ِل ُحو َف»‪ 1‬بج ۻکت ۻولگ ۻاینپ ۻ(اور ۻدوےروں ۻیک) ۻاالصح ۻرکےن ۻواےل ۻوہں‪ ،‬ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻاںیہنۻ‬ ‫بِظُل ٍْم َو أ َْىلُ َها ُم ْ‬
‫الہکۻںیہنۻرکےۻاگ۔‬
‫ااحدثی ۻںیم ۻایبؿ ۻوہا ۻےہ ۻہک ۻدخاودنِ ۻاعمَل ۻضعب ۻاپک ۻتنیط ۻارفاد ۻاور ۻنلعےئ ۻراّبین ۻےک ۻووجد ۻیک ۻوہج ۻےس‪ ،‬ۻدوےرےۻ‬
‫ۻولطۻیکۻوقؾۻےکۻعلقۻو ۻعمق ۻاورۻانوبدۻرکےنۻیکۻدااتسؿۻںیم‪ ،‬ۻرضحتۻ‬ ‫ولوگںۻےسۻیتخسۻاورۻذعابۻاّاھٹۻاتیلۻےہ۔ۻاسیجۻہکۻرضحت ؑ‬
‫اربامیہ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻذعاب ۻےک ۻےیل ۻےجیھب ۻےئگ ۻرفوتشں ۻےس ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ«إِف ِف َيها لُوطاً»‪ 2‬ینعی ۻآای ۻدخایئ ۻو ۻالہٰی ۻصخشۻ‬
‫ۻولط)ۻےکۻاسۻترہۻںیمۻوہےنۻےکۻابووجد‪،‬ۻمتۻاسۻترہۻوکۻانوبدۻرکوۻےگ؟!ۻوتۻرفوتشںۻےنۻرعضۻایک‪:‬ۻمہۻاجےتنۻںیہۻہکۻ‬ ‫(رضحت ؑ‬
‫رضحت ؑ‬
‫ۻولطۻیھبۻاسۻترہۻںیمۻںیہۻاورۻمہۻےنۻاؿۻےسۻہہکۻدایۻےہۻہکۻوہۻاسۻہگجۻےسۻےلچۻاجںیئ۔‬
‫ۻذعابۻالہٰیۻےسۻاامؿۻےکۻدوۻاابسبۻںیمۻےسۻ‬
‫ایۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻربمغیپِارکؾﷺۻیکۻرتلحۻےکۻدعبۻرفامےتۻںیہ‪ِ :‬‬
‫اکیۻببس‪،‬ۻامہرےۻدرایمؿۻےسۻرتصخۻوہۻایگۻےہ‪،‬ۻذٰہلاۻدوےرےۻببسۻینعیۻاافرۻوکۻوفحمظۻرکول۔‬
‫ۻانجبۻزرکایۻانبۻآدؾۻےسۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’متۻ مۻترہۻںیمۻایقؾۻرکوۻاتہکۻ سۻرطحۻدخاودنۻ‬
‫ایۻرضحتۻاامؾۻراضۻہیلعۻاالسلؾ ِ‬
‫اعتمؽۻےنۻاامؾۻومٰیسۻاکمظۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻواہطسۻےسۻالہِۻدغبادۻےسۻنال‪،‬ۻآافتۻوۻذعابۻوکۻاّاھٹای‪،‬ۻایۻرطحۻاہمترےۻووجدۻ‬
‫ےکۻواہطسۻےسۻا ِسۻترہۻےسۻیھبۻنالۻوۻذعابۻوکۻ ّدورۻرکےۻاگ۔‬
‫اافر‪،‬ۻنالؤںۻاورۻآافتۻےسۻامعنۻےہ۔ۻوتہبۻوۻاافر‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻزندکیۻاخصۻاتیمہۻیکۻاحلمۻےہ‪،‬ۻاسیجۻہکۻہیۻ‬
‫اکیۻاّ ِۻیکۻےرونتشۻوکۻدبتلیۻیھبۻرکیتۻےہ‪:‬ۻ« َو َما َكا َف اللوُ ُم َع ِّذبَػ ُه ْم َو ُى ْم يَ ْستَػغْ ِف ُرو َف»‬
‫انگاگہروںۻوکۻرہسگۻامویسۻںیہنۻوہانۻاچےی ۻاافر‪،‬ۻوتہبۻاورۻاوایلےئۻالہٰیۻیکۻزایرت‪،‬ۻاّؿۻیکۻرواحینۻاالصحۻاورۻ ّدریگتسۻاکۻ‬
‫رتہبنی ۻوہلیس ۻںیہ۔ ۻا ہتب ۻاافر ۻرشمنیک ۻاور ۻانمنیق ۻےک ۻےیل ۻابلکل ۻؤمرث ۻواعق ۻںیہن ۻوہیت ۻےہ‪ :‬ۻ« َس َواء َعلَْي ِه ْم‬
‫‪3‬‬
‫ت لَ ُه ْم أ َْـ لَ ْم تَ ْستَػغْ ِف ْر لَ ُه ْم»‬
‫َستَػغْ َف ْر َ‬
‫أْ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۶۶۸‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻوبکنعت‪،‬ۻآتی‪۴۳‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻانموقفؿ‪،‬ۻآتی‪۷‬‬

‫‪119‬‬
 ‫وچوسیباںۻدرس‬

‫وتہب‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻوتہبۻےکۻاواصػ‬
‫ِ‬
‫ْجنةَ َو َال يُظْلَ ُمو َف َش ْيئاً‬ ‫صالِحاً فَأ ُْولَئِ َ‬
‫ك يَ ْد ُخلُو َف ال َ‬
‫ِ‬
‫آم َن َو َعم َل َ‬ ‫إِال َمن تَ َ‬
‫اب َو َ‬
‫{مرمي‪}۷۱/‬‬
‫’’رگمۻوہ ۻولگ ۻوجۻ(ےچسۻدؽ ۻےس)ۻوتہبۻرکںیۻاور ۻاامیؿۻالےن ۻےکۻاسھتۻلمعِۻاصحلۻا تاؾۻدںی‪،‬ۻسپۻیہیۻ‬
‫ولگ ۻتّنج ۻںیم ۻدالخ ۻوہں ۻےگ ۻاور ۻا ِؿ ۻرپ ّذرہ ۻربارب ۻیھب ۻملظ ۻںیہن ۻایک ۻاجےئ ۻاگ۔ ۻ(اور ۻاِؿ ۻےک ۻارج ۻوۻ‬
‫وثابۻےسۻوکیئۻزیچۻمکۻہنۻوہۻیگ۔)‘‘‬
‫ِ ِ‬
‫ين تَابُواْ» ای «إِال َمن تَ َ‬
‫‪1‬‬
‫اب» ۻوک ۻذرک ۻرکات ۻےہ ۻاتہک ۻایبؿۻ‬ ‫آایت ۻذعاب ۻےک ۻدعب‪ ،‬ۻہلمج ۻ«إال الذ َ‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻ ِ‬
‫ِ‬ ‫زاًابل‬
‫رکے‪:‬ۻاالصحۻوۻ ّدریگتسۻاکۻراہتس‪،‬ۻرہسگۻیسکۻرپۻدنبۻںیہنۻوہاۻےہ۔‬
‫‪2‬‬
‫* وتہبۻرکان‪،‬ۻوابجۻےہ ۻویکہکنۻدخاودنۻاعتمؽۻاکۻرفامؿۻےہ‪:‬ۻ«تُوبُوا إِلَى الل ِو»‬

‫* یقیقح ۻوتہب ۻیک ۻوبقتیل ۻیعطق ۻو ۻیمتح ۻےہ‪ ،‬ۻویکہکن ۻاحمؽ ۻےہ ۻہک ۻمہ ۻ ّاس ۻےک ۻمکح ۻےس ۻوتہب ۻرکںی‪ ،‬ۻنکیل ۻوہ ۻوبقؽ ۻہن ۻرکے‪ :‬ۻ« َو‬
‫‪4‬‬
‫يم»‬ ‫ح‬‫ادهِ»‪« 3‬ىو التػواب الرِ‬ ‫ىو ال ِذي يػ ْقبل التػوبةَ َعن ِعب ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ ُ َْ ْ َ‬ ‫َُ‬
‫* دخاودن ۻاعتمؽ ۻوتہب ۻوبقؽ ۻیھب ۻرکات ۻےہ ۻاور ۻوج ۻولگ ۻتہب ۻزایدہ ۻوتہب ۻرکےت ۻںیہ‪ ،‬ۻاںیہن ۻدوتس ۻیھب ۻراتھک ۻےہ‪ :‬ۻ«يُ ِح ُّ‬
‫ب‬
‫‪5‬‬
‫ين»‬‫ِ‬
‫التػواب َ‬
‫اب َو َع ِم َل‬ ‫* وتہب‪ ،‬ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻکین ۻلمع ۻےک ۻاسھت ۻاور ۻانگوہں ےک ّۻجُاؿ ۻو ّ‬
‫ۻدتارک ۻےک ۻرمہاہ ۻوہ‪ :‬ۻ«تَ َ‬
‫‪2‬‬
‫َصلَ ُحواْ َو بَػيػنُواْ»‬ ‫‪1‬‬ ‫صالِحاً»‪« ،6‬تَ ِ ِ ِ‬
‫َصلَ َح» ‪« ،‬تَابُواْ َو أ ْ‬
‫اب من بَػ ْعده َو أ ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۷۱‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻرحتمی‪،‬ۻآتی‪۹‬‬
‫‪3‬‬
‫وشری‪،‬ۻآتی‪۳۶‬‬
‫وسر ٔہۻ ٰ‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۴۸‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۳۳‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻرفاقؿ‪،‬ۻآتی‪۸۶‬‬

‫‪111‬‬
 ‫‪3‬‬
‫* وتہب‪،‬ۻاعسدتۻوۻاکایمیبۻاکۻرزمۻوۻرازۻےہ‪:‬ۻ« َو تُوبُوا ‪ ...‬لَ َعل ُك ْم تُػ ْف ِل ُحو َف»‬

‫صالِحاً‬ ‫ِ‬
‫آم َن َو َعم َل َع َمالً َ‬
‫اب َو َ‬ ‫* وتہب‪ ،‬ۻرُباویں ۻےک ۻویکینں ۻےک ۻاسھت ۻدبتلی ۻوہ ۻاجےن ۻاک ۻوہلیس ۻےہ‪ :‬ۻ«إِال َمن تَ َ‬
‫ٍ ‪4‬‬ ‫ِ‬
‫سنَات»‬‫ِّؿ اللوُ َسيِّئَات ِه ْم َح َ‬ ‫فَأ ُْولَئِ َ‬
‫ك يُػبَد ُ‬
‫‪5‬‬
‫ۻابراؿۻرتمحۻاورۻآامسینۻربںوتںۻےکۻانزؽۻوہےنۻاکۻببسۻےہ‪:‬ۻ«تُوبُواْ إِلَْي ِو يػُ ْر ِس ِل الس َماء َعلَْي ُكم»‬ ‫* وتہب‪ِ ،‬‬
‫ِ‬
‫* وتہب‪،‬ۻدمعہۻرزؼۻوۻروزیۻاکۻببسۻےہ‪:‬ۻ«تُوبُواْ إِلَْيو يُ َمتػ ْ‬
‫‪6‬‬
‫سناً»‬
‫ِّع ُكم متَاعاً َح َ‬
‫لہ‬
‫َح َد ُى ُم‬
‫ض َر أ َ‬ ‫* وتہب ۻومت ۻےک ۻآاثر ۻاور ِ‬
‫ۻذعاب ۻ(ا ٰی) ۻاشمدہہ ۻرکےن ۻےک ۻوتق‪ ،‬ۻاقِلب ۻوبقؽ ۻںیہن ۻےہ‪ :‬ۻ« َحتى إِ َذا َح َ‬
‫اؿ إِنِّي تُػ ْب ُ‬
‫‪7‬‬
‫ت اآل َف»‬ ‫ت قَ َ‬
‫ال َْم ْو ُ‬
‫اب ِمن‬ ‫‪8‬‬
‫يم» ‪« ،‬ثُم تَ َ‬
‫ِ‬
‫* دخاودنۻاعتمؽۻوتہبۻوبقؽۻرکےنۻےکۻالعوہ‪،‬ۻت صوصۻفطلۻاکۻامکلۻیھبۻےہ‪:‬ۻ« ُى َو التػو ُ‬
‫اب الرح ُ‬
‫يم»‪« ،10‬ثُم تُوبُواْ إِلَْي ِو إِف َربِّي‬ ‫بػع ِد ِه وأَصلَح فَأَنو غَ ُفور رِحيم»‪« ،9‬ثُم تَاب علَي ِهم إِنو بِ ِهم رُؤ ٌ ِ‬
‫وؼ رح ٌ‬ ‫َ َْ ْ ُ ْ َ‬ ‫َْ َ ْ َ ُ ٌ ٌ‬
‫يم َو ُدو ٌد»‪ 11‬اِؿۻآایتۻںیمۻوتہبۻےکۻرمہاہ‪،‬ۻرپورداگ ِرۻاعمَل ۻیکۻرتمح‪،‬ۻراتف ۻاور ۻتبحمۻیک ۻتافت ۻیک ۻرطػۻیھبۻااشرہۻ‬ ‫ِ‬
‫َرح ٌ‬
‫وہاۻےہ۔‬

‫ك ُى ُم الظالِ ُمو َف»‪« ،12‬ثُم‬

‫ب فَأ ُْولَئِ َ‬
‫رقآؿۻرکمیۻوتہبۻےکۻرتکۻرکےنۻوکۻملظۻاورۻالہتکۻاتھجمسۻےہ‪:‬ۻ« َو َمن ل ْم يَػتُ ْ‬
‫ِ‬ ‫*‬
‫‪13‬‬
‫اب َج َهن َم»‬
‫لَ ْم يَػتُوبُوا فَػلَ ُه ْم َع َذ ُ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻااعنؾ‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۷۱‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻونر‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻرفاقؿ‪،‬ۻآتی‪۸۱‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۶۳‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۴‬‬
‫‪ 7‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۶۹‬‬
‫‪ 8‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۴۸‬‬
‫‪ 9‬وسر ٔہۻااعنؾ‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 10‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۶۶۸‬‬
‫‪ 11‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۱‬ۺ‬
‫‪ 12‬وسر ٔہۻرجحات‪،‬ۻآتی‪۶۶‬‬
‫‪ 13‬وسر ٔہۻربوج‪،‬ۻآتی‪۶۱‬‬

‫‪111‬‬
 ‫وبقتیلِۻوتہبۻیکۻرشاطئ‬
‫ين يَػ ْع َملُو َف‬ ‫ِِِ‬ ‫ِ‬
‫وسر ٔہۻاسنءۻیکۻآتی‪،۶۸‬ۻوبقتیلِۻوتہبۻیکۻدنچۻرشاطئۻیکۻرطػۻااشرہۻرکیتۻےہ‪:‬ۻ«إن َما التػ ْوبَةُ َعلَى اللو للذ َ‬
‫وب اللوُ َعلَْي ِه ْم َو َكا َف اللوُ َعلِيماً َح ِكيماً» ۻ’’وتہب ۻ(یکۻ‬ ‫الس َو َء بِ َج َهالَ ٍة ثُم يَػتُوبُو َف ِمن قَ ِر ٍ‬
‫يب فَأ ُْولَئِ َ‬
‫ك يَػتُ ُ‬ ‫ُّ‬
‫وبقتیلۻوت)ۻدخاۻےکۻذےم‪،‬ۻرصػۻ ّاؿۻولوگںۻےکۻےئلۻےہۻوجۻاہجتلۻوۻانداینۻیکۻوہجۻےسۻرُباۻاکؾۻا تاؾۻدےتیۻںیہۻاورۻرھپۻوفراً‬
‫وتہبۻرکےتیلۻںیہ‪،‬ۻسپۻدخاودنۻاعتمؽۻاّؿۻیکۻوتہبۻوبقؽۻرکاتیلۻےہۻاورۻدخاودنۻمیلعۻوۻمیکحۻےہ۔‘‘‬
‫افل)ۻ انگہۻاکۻا تاؾۻدانی‪،‬ۻانگہۻےکۻوعا بۻوۻاتنجۻےسۻانداین‪،‬ۻالیملعۻاورۻےبوتیہجۻیکۻوہجۻےسۻوہ‪،‬ۻہنۻہکۻرفکۻوۻانعدۻاورۻٹہۻ‬
‫درھیمۻیکۻوہجۻےس۔‬
‫ب) ۻوفراً ۻوتہب ۻرکے‪ ،‬ۻاِس ۻےس ۻےلہپ ۻہک ۻانگہ ۻاّس ۻوک ۻریھگ ۻےل ۻای ۻاّس ۻیک ۻاعدت ۻو ۻتلصخ ۻنب ۻاجےئ ۻاور ۻای ۻرہق ۻو ۻ‪،‬بض ۻاورۻ‬
‫ذعابۻالہٰیۻےرۻرپۻچنہپۻاجےئ۔‬
‫ِ‬
‫رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’رہۻانگہۻ سۻاکۻااسنؿۻرمبکتۻوہاتۻےہ‪،‬ۻارگہچۻآاگاہہنۻوطرۻرپۻیہۻوہ‪،‬ۻ‬
‫تقیقحۻںیمۻوہۻاجلہۻےہ‪،‬ۻویکہکنۻ ّاسۻےنۻوخدۻوکۻرہقۻوۻ‪،‬بضِۻالہٰیۻےکۻرطخےۻںیمۻرقارۻدایۻےہ۔‘‘‬
‫ا ہتبۻوتہبۻرکۻےنیلۻواالۻاگہنگر‪،‬ۻاّسۻصخشۻیکۻامدننۻےہۻ سۻےنۻوکیئۻانگہۻہنۻایکۻوہۻاورۻاّسۻونومولدۻےچبۻیکۻرطحۻانگوہںۻےسۻ‬
‫مکشۻامدرۻےسۻایھبۻمنجۻایلۻوہ۔‬
‫اپکۻےہۻ سۻےنۻ ِ‬
‫ تاتۻشخبۻوتہب‬
‫اب‬
‫ش ْفنَا َع ْنػ ُه ْم َع َذ َ‬
‫آمنُواْ َك َ‬
‫س لَمآ َ‬ ‫ت فَػنَػ َف َع َها إِ َ ِ‬
‫يمانػُ َها إال قَػ ْو َـ يُونُ َ‬ ‫آمنَ ْ‬‫ت قَػ ْريَةٌ َ‬
‫فَػلَ ْوالَ َكانَ ْ‬
‫اى ْم إِلَى ِحي ٍن {يونس‪۹/‬ۺ}‬ ‫ِ ِ‬
‫الخ ْز ِي في ال َ‬
‫ْحيَاةَ ُّ‬
‫الدنْػيَا َو َمتػ ْعنَ ُ‬
‫’’سپۻویکںۻیسک ۻیتسۻواےلۻاےسی ۻںیہنۻںیہ ۻوجۻ(ربۻوتق)ۻاامیؿۻےل ۻآںیئۻاورۻاّؿ ۻاکۻاامیؿۻاںیہنۻافدئہۻ‬
‫ِ‬
‫ۻرضحتۻویسنؑ ۻیکۻوقؾۻواولں ۻےکۻہکۻبجۻوہۻ(آرخی ۻوحملںۻںیم)ۻاامیؿۻالےئ ۻوت ۻمہۻ‬ ‫اچنہپےئ؟ وساےئ‬
‫ےن ۻاّؿ ۻےس ۻ ّدوینی ۻزدناگین ۻںیم ۻروسا ۻدننکہ ۻذعاب ۻربرطػ ۻرکدای ۻاور ۻاںیہن ۻاکی ۻّدمت ۻکت ۻآراؾ ۻوۻ‬
‫وکسؿۻےسۻرےنہۻدای۔‘‘‬
‫ِ‬
‫رضحتۻویسنۻہیلعۻاالسلؾ ۻےنۻتہبۻاسولں ۻکتۻولوگںۻوکۻدخا ۻرپیتسۻیکۻرطػ ۻدوعتۻدی ۻنکیلۻ‬ ‫افتریسۻںیمۻآایۻےہۻہکۻ‬
‫سنۻےن ۻاعدبۻ‬ ‫ِ‬
‫ۻرضحتۻوی ؑ‬ ‫ۻآپۻرپۻاامیؿۻالےئ‪،‬ۻاکی ۻاعدب ۻصخشۻاھتۻاورۻدوےرااعملۻوۻمیکح۔‬
‫ولوگں ۻےکۻدرایمؿۻےسۻطقفۻدوۻرفن ؑ‬
‫ےکۻوشمرےۻرپۻولوگںۻرپۻرفننیۻاورۻتنعلۻیکۻاورۻاّؿۻےکۻدرایمؿۻےسۻےلچۻےئگ ۻنکیلۻوہۻںیہنۻاجےتنۻےھتۻہکۻدخاودنِۻاعمَلۻ‬
‫اّؿۻےکۻاِسۻاکؾۻیکۻوہجۻےس‪،‬ۻاّؿۻرپۻزدنیگۻتخسۻوۻ ّدوشارۻرکۻدےۻاگ۔‬

‫‪112‬‬
 ‫ِ‬
‫رضحت ۻویسن ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻیتشک ۻرپ ۻوسار ۻوہےئ ۻاتہک ۻیسک ۻدوےرے ۻالعے ۻںیم ۻےلچ ۻاجںیئ۔ ۻدنمسر ۻےک ۻدرایمؿ ۻچنہپ ۻرکۻ‬
‫ااچکنۻیتشک‪،‬ۻاکیۻتہبۻڑبیۻولیہۻیلھچمۻےسۻرکٹاےنۻیکۻوہجۻےسۻڈاگمگےنۻیگلۻاورۻزندکیۻاھتۻہکۻیتشکۻےکۻامتؾۻوسارۻدنمسرۻ‬
‫ںیمۻرغؼۻوہۻاجںیئ۔ۻیتشکۻواولںۻےنۻہلصیفۻایکۻہکۻاِسۻتبیصمۻوکۻربرطػۻرکےنۻےکۻےیلۻیسکۻاکیۻرفدۻوکۻدنمسرۻںیمۻڈاؽۻ‬
‫دںیۻاتہکۻاِسۻتبیصمۻےسۻاجؿۻٹھُچۻاجےئۻاورۻبجۻرقہعۻاکنالۻایگ‪،‬ۻوتۻرضحتۻویسنۻہیلعۻاالسلؾۻاکۻانؾۻالکن‪،‬ۻاِسۻےیلۻاںیہنۻ‬
‫دنمسرۻںیمۻڈاؽۻدایۻایگ‪،‬ۻوفراًۻیہۻولیہۻیلھچمۻےنۻاںیہنۻ لگۻایل‪،‬ۻنکیلۻمکحِۻالہٰیۻےسۻاںیہنۻنابےنۻاورۻ مضۻرکےنۻےسۻرگزیۻایگ۔‬
‫ِ‬
‫رضحتۻویسنۻہیلعۻاالسلؾۻےنۻیلھچمۻےکۻمکشۻیکۻاّسۻاتریکیۻوۻتملظۻاورۻدنمسرۻیکۻرہگاویںۻںیم‪،‬ۻاےنپۻملظ‪،‬ۻولوگںۻےکۻ‬
‫درایمؿۻےسۻ(دلجۻابزیۻںیم)ۻیطلغۻےسۻےنلکنۻاکۻااسحسۻایکۻاورۻاینپۻاِسۻیطلغۻاکۻارتعاػۻرکےتۻوہےئۻوتہبۻیک‪،‬ۻدخاودنِۻاعمَلۻ‬
‫ۻرضحتۻیکۻداعۻاجتسمبۻرفامیئۻاورۻاںیہنۻاِسۻاحتلۻےسۻ تاتۻیشخب۔ۻاِسۻواےعقۻےکۻدعبۻرضحتۻویسنؑۻوکۻ«ذوالنوف»ۻ‬
‫ؑ‬ ‫ےن‬
‫ینعیۻ’’یلھچمۻواےل‘‘ اکۻبقلۻدےۻدایۻایگ‪،‬ۻ سۻیکۻواضتحۻوسر ٔہۻاایبن ؑءۻیکۻآتی‪۹۸‬ۻوۻ‪۹۹‬ۻںیمۻیکۻیئگۻےہ۔‬
‫ِ‬
‫ۻرضحتۻویسنۻہیلعۻاالسلؾۻاینپۻوقؾۻواولںۻیکۻرطػۻاٹلپےئۻےئگۻوتۻاوہنںۻےنۻداھکیۻہکۻوقؾۻالہکۻ‬‫ھچکۻّدمتۻےکۻدعبۻبج‬
‫ۻرضحتۻےکۻےیلۻامرجاۻایبؿۻایکۻایگۻہکۻاّسۻومنمۻداانۻوۻمیکحۻصخشۻےنۻ‬
‫ؑ‬ ‫ںیہنۻوہیئۻےہ‪،‬ۻاوہنںۻےنۻاِسۻاکۻببسۻدرایتفۻایک‪،‬‬
‫ِ‬
‫ۻرضحت ۻویسنؑ ۻیک ۻرفننی ۻاور ۻذعاب ۻیک ۻالعوتمں ۻاک ۻاشمدہہ ۻایک‪ ،‬ۻوت ۻاکی ۻدنلب ۻاقمؾ ۻرپ ۻایگ ۻاور ۻاّلچ ۻرک ۻولوگں ۻوک ۻڈراای‪ ،‬ۻاتمرثہۻ‬ ‫بج‬
‫ولگ ۻاّس ۻصخش ۻیک ۻراامنہیئ ۻںیم‪ ،‬ۻوتہب ۻےک ۻےیل ۻترہ ۻےس ۻابرہ ۻلکن ۻےئگ ۻاور ۻاےنپ ۻالہ ۻو ۻیشاؽ ۻےس ۻ ّدور ۻوہ ۻےئگ ۻاور ۻابراگہِۻ‬
‫دخاودنیۻںیمۻرگہیۻوۻزاریۻاورۻوتہبۻیک۔ۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻیھبۻاںیہنۻشخبۻدایۻاورۻیمتحۻوۻیعطقۻذعابۻےسۻ تاتۻدےۻدی۔‬
‫یجۻاہں!ۻااسنؿۻاچےہ ۻوت ۻابتیہۻوۻذعابۻےسۻداہےنۻےسۻیھبۻاےنپۻآپ ۻوک ۻوفحمظۻرکۻاتکسۻےہ ۻاورۻاامیؿۻوۻربوتقۻوتہبۻےکۻ‬
‫ۻذعابۻالہٰیۻوکۻربرطػۻرکۻاتکسۻےہۻاورۻداعۻوۻانماجتۻےکۻاسھتۻیھبۻنالؤںۻاورۻوتبیصمںۻوکۻ ّدورۻرکےکۻاکایمبۻوہۻاتکسۻ‬
‫اسھت‪ِ ،‬‬
‫ےہ۔‬
‫ۻرضحتۻویسنؑ ۻیکۻوتہب ۻیکۻدااتسؿ‪،‬ۻفصن ۻآتی ۻںیمۻاورۻوہۻیھبۻااشرے ۻےکۻاسھتۻذرکۻوہیئۻےہ‪ ،‬ۻنکیلۻاِس ۻوسرہ ۻاکۻ‬
‫ِ‬ ‫وق ِؾ‬
‫ۻاہۻےکۻِشیپۻرظنۻوہۻہکۻںوہنںۻےنۻآرخیۻلحظاتۻ‬ ‫ۻاّسحسۻاور ئ ّ‬
‫سنۻےکۻاکؾۻیک ئ ّ‬ ‫انؾ‪،‬ۻوسر ٔہۻویسنۻراھکۻایگۻےہ‪،‬ۻاشدیۻہی ِ‬
‫ۻوقؾۻوی ؑ‬
‫ںیمۻوتہبۻیکۻاورۻدخاودنۻاعتمؽ ےنۻ ّاؿۻیکۻوتہبۻوبقؽۻرکۻیل۔‬

‫‪113‬‬
 ‫وسیچپاںۻدرس‬

‫ایقتم‬
‫ایقتمۻںیمۻاسحبۻوۻاتکب‬
‫سابػُ ُه ْم َو ُى ْم فِي غَ ْفلَ ٍة م ْع ِر ُ‬
‫ضو َف {األنبياء‪}۶/‬‬ ‫اقْػتػرب لِلن ِ ِ‬
‫اس ح َ‬ ‫ََ َ‬
‫’’ولوگںۻےک ۻےئلۻاسحبۻ(اکۻوتق) ۻآاچنہپۻےہۻدراحالہکن ۻوہ ۻتلفغ ۻںیمۻزپےۻوہےئۻ(اّس ۻےس)ۻ‬
‫ّرورگداؿۻںیہ!‘‘‬
‫وجۻبلطمۻآایتۻےسۻاحلصۻوہاتۻےہۻوہۻہیۻےہۻہک‪:‬‬
‫ين أ ُْر ِس َل إِلَْي ِه ْم َو لَنَ ْسئَػلَن‬ ‫ِ‬
‫‪۶‬۔ ۻامتؾ ۻولوگں ۻےس ۻوساؽ ۻوہاگ ۻاور ۻوہ ۻ ۻومر ِد ۻوساؽ ۻرقار ۻاپںیئ ۻےگ‪ :‬ۻ«فَػلَنَ ْسئَػلَن الذ َ‬
‫‪1‬‬
‫ين»‬ ‫ِ‬
‫ال ُْم ْر َسل َ‬
‫‪2‬‬
‫‪۳‬۔ۻامتؾۻاامعؽۻاکۻاحمہبسۻاورۻاؿۻےکۻابرےۻںیمۻوساؽۻوہۻاگ‪َ « :‬و لَتُ ْسئَػلُن َعما ُكنتُ ْم تَػ ْع َملُو َف»‬
‫اس ْب ُكم بِ ِو‬
‫‪۴‬۔ۻامتؾۻاواضعۻوۻاوحاؽۻےکۻابرےۻںیمۻاجچنۻزپاتؽۻوہیگ‪:‬ۻ«و إِف تُػب ُدواْ ما فِي أَن ُف ِس ُكم أَو تُ ْخ ُفوهُ يح ِ‬
‫َُ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫‪3‬‬
‫اللّوُ»‬
‫اد ُك ُّل أُولئِ َ‬
‫ك َكا َف‬ ‫‪۵‬۔ۻااسنؿۻےکۻدبؿۻےکۻامتؾۻاعصاءۻوۻوجارحۻےسۻوساؽۻایکۻاجےئۻاگ‪:‬ۻ«إِف الس ْم َع َو الْبَ َ‬
‫ص َر َو الْ ُف َؤ َ‬
‫‪4‬‬
‫َع ْنوُ َم ْس ُؤوالً»‬
‫‪5‬‬
‫‪۶‬۔ۻالہٰیۻوتمعنںۻےکۻابرےۻںیمۻوپن اۻاجےئۻاگ‪:‬ۻ«ثُم لَتُ ْسئَػلُن يَػ ْوَمئِ ٍذ َع ِن الن ِع ِيم»‬
‫ے‬
‫ك ِمثْػ َق َ‬
‫اؿ‬ ‫ۻدیۻوہںۻےگ‪،‬ۻاحرضۻرکۻدایۻاجےئۻاگ‪:‬ۻ«إِف تَ ُ‬ ‫‪۷‬۔ۻامتؾۻاکومںۻوکۻۻاہجںۻںیہکۻیھبۻاورۻ سۻدقمارۻںیمۻیھبۻا تاؾ ئ‬
‫ٍ ‪6‬‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫َحبة ِّم ْن َخ ْر َد ٍؿ فَػتَ ُكن في َ‬
‫ص ْخ َرة»‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۷‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻلحن‪،‬ۻآتی‪۴‬ۺ‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۹۵‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۴۷‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻاکترث‪،‬ۻآتی‪۹‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻامقلؿ‪،‬ۻآتی‪۶۷‬‬

‫‪114‬‬
‫بس ۻےس ۻالہپ ۻوساؽ‪ ،‬ۻامنز ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻوہ ۻاگ ۻاور ۻامہ ۻاّومر ۻےسیج‪ :‬ۻوجاین‪ ،‬ۻ رم‪ ،‬ۻبسک ۻو ۻدرآدم ۻاور ۻاس ۻےک ۻرخچ ۻےکۻ‬
‫رطوقیں ۻاور ۻوصخی ۻوطر ۻرپ ۻرربہتی ۻو ۻوالتی ۻےک ۻےلئسم ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻاسحب ۻو ۻاتکب ۻایک ۻاجےئ ۻاگ ۻاور ۻیہی ۻاکیف ۻےہ ۻہکۻ‬
‫‪1‬‬
‫ين»‬ ‫ِ ِِ‬
‫وخدۻدخاودنۻاعتمؽۻاسحبۻرکےنۻواالۻوہاگ « َك َفى بنَا َحاسب َ‬
‫ایقتمۻںیمۻاسحبۻوۻاتکبۻیکۻااسقؾ‬
‫ایقتمۻںیمۻولوگںۻےکۻےیلۻدنچۻمسقۻاکۻاسحبۻووجدۻراتھکۻےہ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ساباً يَ ِسيراً»‬ ‫‪۶‬۔ۻاکیۻامجتعۻاکۻاسحبۻوۻاتکبۻآاسؿۻوہۻاگ‪:‬ۻ«يحاس ِ‬
‫بحَ‬ ‫َُ َ ُ‬
‫‪3‬‬
‫ساباً َش ِديداً»‬ ‫‪۳‬۔ۻھچکۻولوگںۻاکۻاسحبۻوۻاتکبۻتخسۻاورۻ ِدتّقۻےکۻاسھتۻوہۻاگ‪:‬ۻ«فَحاسبػن ِ‬
‫اىا ح َ‬
‫َ ََْ َ‬
‫‪۴‬۔ۻضعبۻےباسحبۻوۻاتکبۻدوزخۻےلچۻاجںیئۻےگۻاورۻاّؿۻےکۻےیلۻیسکۻاحمہمکۻوۻاضقوتۻاورۻزیماؿۻیکۻرضورتۻہنۻوہیگ‪:‬ۻ‬
‫‪4‬‬
‫يم لَ ُه ْم يَػ ْو َـ ال ِْقيَ َام ِة َوْزناً»‬ ‫ِ‬
‫«فَ َال نُق ُ‬
‫ِ ِ‬
‫‪۵‬۔ۻاکیۻامجتعۻےباسحبۻوۻاتکبۻتشہبۻںیمۻیلچۻاجےئۻیگ‪:‬ۻ«إِن َما يػُ َوفى الصابِ ُرو َف أ ْ‬
‫ٍ ‪5‬‬
‫ساب»‬ ‫َج َرُىم بغَْي ِر ح َ‬
‫دعتمدۻرواایتۻےسۻاحلصۻوہاتۻےہۻاسۻےکۻاطمقب‪،‬ۻوجۻارفادۻدوےرےۻولوگںۻےکۻاسھتۻوفعۻوۻدرذگرۻاورۻرتمحۻ‬
‫وجۻھچکۻ ّ‬
‫اکۻولسکۻرواۻرےتھکۻںیہ‪،‬ۻاّؿۻاکۻاسحبۻآاسؿۻاورۻوجۻارفادۻدوےروںۻےکۻاسھتۻیتخسۻاورۻزایدہۻ ِدتّقۻےکۻاسھتۻلمعۻرکےتۻںیہ‪،‬ۻ‬
‫اّؿ ۻاک ۻاسحب ۻتخس ۻاور ۻدشدی ۻوہ ۻاگ۔ ۻرشمک ۻولگ ۻےباسحب ۻدوزخ ۻںیم ۻاور ۻالہِ ۻربص ۻےباسحب ۻتشہب ۻںیم ۻےلچ ۻاجںیئۻ‬
‫‪6‬‬
‫ےگ۔‬
‫انہمٔۻاامعؽ‬
‫ِج لَوُ يَػ ْو َـ ال ِْقيَا َم ِة كِتَاباً يَػ ْل َقاهُ َمن ُ‬
‫شوراً‬ ‫ِ ِ ِِ‬ ‫و ُكل إِ ٍ‬
‫نساف أَلْ َزْمنَاهُ طَآئ َرهُ في ُعنُقو َو نُ ْخر ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫{اإلسراء‪}۶۴/‬‬
‫’’اورۻمہۻےنۻرہۻااسنؿۻےکۻانہمٔۻاامعؽۻوکۻاسۻیکۻرگدؿۻںیمۻآوزیاںۻرکدایۻےہۻاورۻرو ِزۻایقتمۻاسۻےکۻ‬
‫ہمۻاامعؽ)ۻشیپۻرکںیۻےگۻےسجۻوہۻاےنپۻاسےنمۻالھکۻوہاۻدےھکیۻاگ۔‘‘‬
‫ےیلۻاکیۻوتکمبۻ(ان ٔ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاایبنء‪،‬ۻآتی‪۵۸‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻااقشنؼ‪،‬ۻآتی‪۹‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻالطؼ‪،‬ۻآتی‪۹‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻفہک‪،‬ۻآتی‪۶۱۶‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻزّ رم‪،‬ۻآتی‪۶۱‬‬
‫‪6‬‬
‫ۻاتکبۻاعمد‬
‫مالہظحۻرفامںیئ‪ِ :‬‬
‫‪115‬‬
‫دعتمدۻابرۻانہمٔۻاامعؽۻےکۻےلئسم ۻیکۻرطػۻااشرہۻایکۻایگۻےہۻاورۻفلتخمۻآایتۻںیمۻدنچۻاکنتۻایبؿۻےیکۻےئگۻ‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻ ّ‬
‫ِ‬
‫ںیہ‪،‬ۻہلمجنم‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻانہمٔۻاامعؽۻبسۻولوگںۻےکۻےیلۻےہ‪:‬ۻ« ُكل إِنس ٍ‬
‫اف أَل َْزْمنَاهُ طَآئَِرهُ ‪». . .‬‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫ص ِغ َيرةً َو َال َكبِ َيرةً»‬ ‫ِ‬
‫‪۳‬۔ۻامتؾۻاامعؽۻاّسۻںیمۻوموجدۻوہںۻےگ‪:‬ۻ« َال يػُغَاد ُر َ‬
‫ِِ ِ ِ ِ ‪2‬‬ ‫ِ‬
‫ين مما فيو»‬ ‫ين ُم ْشفق َ‬ ‫‪۴‬۔ۻرجمنیمۻاّسۻےسۻوخػۻاھکںیئۻےگ‪:‬ۻ«فَػتَػ َرى ال ُْم ْج ِرم َ‬
‫ِ‬
‫ك‬ ‫ك َك َفى بِنَػ ْف ِس َ‬
‫ك الْيَػ ْو َـ َعلَْي َ‬ ‫‪۵‬۔ ۻوخد ۻااسنؿ ۻاانپ ۻانہمٔ ۻلمع ۻزپےنھ ۻےک ۻاسھت‪ ،‬ۻاحمک ۻاور ۻداور ۻوہ ۻاگ‪ :‬ۻ«اقػ َْرأْ َكتَابَ َ‬
‫‪3‬‬
‫َح ِسيبًا»‬
‫لہۻدوزخۻوکۻ ّاؿۻےکۻابںیئۻاہھتۻںیم‪:‬ۻ‬ ‫‪۶‬۔ۻاعسددنمتۻاورۻاکایمبۻولوگںۻاکۻانہمٔۻاامعؽۻاّؿۻےکۻداںیئۻاہھتۻںیمۻدایۻاجےئۻاگۻاورۻا ِ‬
‫ِ ِ ِِ ‪5‬‬
‫«فَ َم ْن أُوتِ َي كِتَابَوُ بِيَ ِمينِ ِو»‪َ « 4‬م ْن أُوتِ َي كِتَابَوُ بش َمالو»‬
‫ایقتمۻیکۻدعاتلۻےکۻوگاہۻوۻاشدہ‬
‫ایقتمۻیکۻدعاتلۻںیم‪،‬ۻتہبۻےسۻوگاہۻاورۻاشدہۻوہںۻےگ‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻدخاودنۻاعتمؽ‪،‬ۻوجۻامہرےۻامتؾۻاامعؽۻرپۻاشدہۻےہ‪:‬ۻ«إِف الل َو َعلَى ُك ِّل َش ْي ٍء َش ِهي ٌد»‬
‫‪6‬‬

‫ك علَى ى ُؤ ِ‬ ‫ف إِ َذا ِج ْئػنَا ِمن ُك ِّل أم ٍة بِ َ ٍ‬

‫الء َش ِهيداً»‪ 7‬ۻ’’سپۻاّؿۻاکۻ‬ ‫ش ِهيد َو ِج ْئػنَا بِ َ َ َ‬ ‫‪۳‬۔ۻ ربمغیپارکؾﷺ‪« :‬فَ َك ْي َ‬
‫ۻآپۻوکۻاِؿۻولوگںۻرپۻوگاہۻرقارۻدںیۻےگ۔‘‘‬ ‫ایکۻاحؽۻوہاگۻبجۻمہۻ(ایقتمۻےکۻدؿ)ۻرہۻاّ ِۻےکۻےیلۻوگاہۻالںیئۻےگۻاور ؐ‬
‫اس»‪ 8‬ۻ’’اورۻایۻرطحۻ‬ ‫اء َعلَى الن ِ‬ ‫ِّ‬ ‫‪۴‬۔ۻاہمئۻوصعمنیمۻمہیلعۻاالسلؾ‪:‬ۻ« َو َك َذلِ َ‬
‫ك َج َعلْنَا ُك ْم أُم ًة َو َسطاً لتَ ُكونُواْ ُش َه َد َ‬
‫مہۻےنۻںیہمتۻدرایمینۻ ّا ِۻرقارۻدایۻےہۻاتہکۻولوگںۻرپۻوگاہۻنبۻاجؤ۔‘‘ رواایتۻےکۻاطمقبۻ(اِسۻآتیۻںیم)ۻ ّا ِۻےسۻ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻفہک‪،‬ۻآتیۺ‪۵‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻفہک‪،‬ۻآتیۺ‪۵‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۸۶‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻحہق‪،‬ۻآتی‪۳۶‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہ ۻجح‪ ،‬ۻآتی‪ ۶۸‬ۻ زی ۻمالہظح ۻرفامںیئ‪ :‬ۻوسر ٔہۻاسنء‪ ،‬ۻآتی‪ ،۴۴‬آتیۺ‪ ۸‬ۻو ۻآتی‪ ۶۷۷‬ۻوسر ٔہۻویسن‪ ،‬ۻآتیۺ‪ ۳‬ۻوسر ٔہ ۻردع‪،‬ۻآتی‪ ۵۴‬ۻوسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۷‬ۺ ۻوسر ٔہۻ‬
‫وبکنعت‪،‬ۻآتی‪ ۶۳‬ۻوسر ٔہۻازحاب‪،‬ۻآتی‪ ۶۶‬ۻوسر ٔہۻاناقػ‪،‬ۻآتی‪ ۹‬ۻوسر ٔہۻحتف‪،‬ۻآتی‪۳۹‬‬
‫‪ 7‬وسر ٔہ ۻاسنء‪ ،‬ۻآتی‪ ۵۶‬ۻ زی ۻ ؐ‬
‫ربمغیپ ۻےک ۻوگاہ ۻوہےن ۻےک ۻابرے ۻںیم ۻمالہظح ۻرفامںیئ‪ :‬ۻوسر ٔہ ۻرقبہ‪ ،‬ۻآتی‪ ۶۵۴‬ۻوسر ٔہ ۻامدئہ‪ ،‬ۻآتی‪ ۶۶۸‬ۻوسر ٔہ ۻلحن‪ ،‬ۻآتیۺ‪ ۹‬ۻوسر ٔہ ۻجح‪،‬ۻ‬
‫آتی‪۸۹‬‬
‫‪ 8‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۵۴‬‬

‫‪116‬‬
‫رماد‪،‬ۻاہمئۻوصعمنیمۻمہیلعۻاالسلؾۻںیہ‪،‬ۻویکہکنۻاّ ِۻےکۻدوےرےۻارفاد‪،‬ۻاّسۻروزۻیکۻوگایہۻےکۻےیلۻرضوریۻملعۻوۻتمصعۻ‬
‫ےسۻہرہہۻ دنۻںیہنۻںیہ۔‬
‫س م َع َها َسائِ ٌق َو َش ِهي ٌد»‪ 1‬ۻایقتمۻےکۻدؿۻرہۻااسنؿۻےکۻاسھتۻدوۻرف ےتۻآںیئۻےگ‪،‬ۻ‬
‫اءت ُك ُّل نَػ ْف ٍ‬
‫‪۵‬۔ۻرف ےت‪:‬ۻ« َو َج ْ‬
‫اکیۻاّےسۻچنیھکۻراہۻوہۻاگۻاورۻدوےراۻاّسۻرپۻاشدہۻوہۻاگ۔‬
‫ِّث أَ ْخبَ َارَىا»‪ 2‬ۻایقتمۻںیمۻزنیمۻاینپۻربخوںۻوکۻآاکشراۻرکۻدےۻیگ۔‬ ‫‪۶‬۔ۻزنیم‪« :‬يَػ ْوَمئِ ٍذ تُ َحد ُ‬
‫ك َح ِسيباً»‪ 3‬ۻاےنپ ۻانہمٔ ۻلمع ۻوک ۻزپھ ۻاور ۻوخد ۻاضقوت ۻوۻ‬ ‫ك َك َفى بِنَػ ْف ِس َ‬
‫ك الْيَػ ْو َـ َعلَْي َ‬ ‫‪۷‬۔ ۻودجاؿ ۻو ۻریمض‪ :‬ۻ«اقػ َْرأْ َكتَابَ َ‬
‫ہلصیفۻرکۻہکۻریتےۻاسھتۻایکۻولسکۻایکۻاجےئ۔‬
‫ْسنَتُػ ُه ْم َو أَيْ ِدي ِه ْم َو أ َْر ُجلُ ُه ْم»‪ 4‬ۻرو ِزۻایقتمۻزابؿ‪،‬ۻاہھتۻاورۻاپؤںۻوبےنلۻ‬
‫‪۸‬۔ۻاعصاےئۻدبؿ‪:‬ۻ«يػوـ تَ ْشه ُد َعلَي ِهم أَل ِ‬
‫َْ َ َ ْ ْ‬
‫ںیگلۻےگۻاورۻااسنؿۻےکۻصالػۻوگایہۻدںیۻےگ۔‬
‫ث َج ِدي ٌد َو‬ ‫‪۹‬۔ ۻوتق ۻو ۻزامؿ‪ ،‬ۻرضحت ۻاامؾ ۻاجسد ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻہفیحصٔ ۻاجسدہی ۻیک ۻ یٹھ ۻداع ۻںیم ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ«ى َذا يػوـ ح ِ‬
‫اد ٌ‬ ‫َ َْ ٌ َ‬
‫ُى َو َعلَْيػنَا َشا ِى ٌد َعتِي ٌد» ۻ’’آجۻاکۻدؿ‪،‬ۻاکیۻاینۻدؿۻےہۻہکۻوجۻایقتمۻںیمۻاّؿۻاامعؽۻاکۻوگاہۻےہۻوجۻمہۻاِسۻںیمۻا تاؾۻدںیۻ‬
‫ےگ۔‘‘‬
‫مح ش‬ ‫ۺ۔ۻلمع‪:‬ۻ«وج ُدوا ما َع ِملُوا ح ِ‬
‫اض ًرا»‪ 5‬ۻایقتمۻںیمۻااسنؿۻےکۻاامعؽۻ ّ مۻوہۻرکۻاّسۻےکۻاسےنمۻاظرہۻوہۻاجںیئۻےگ۔‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫اعمػۻرکںیۻاتہکۻاعمػۻےیکۻاجںیئ‬
‫رقآؿ ۻرکمی ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻ« َو لْيَػ ْع ُفوا َو‬
‫فطلِ دخاودن ۻاعتمؽ ۻدرایتف ۻرکےن ۻےک ۻےیل‪ ،‬ۻاکی ۻراہتس ۻوموجد ۻےہ‪ ،‬ۻ ِ‬
‫ص َف ُحوا أ ََال تُ ِحبُّو َف أَف يَػ ْغ ِف َر اللوُ لَ ُك ْم»‪ 6‬ۻاکیۻدوےرےۻوکۻاعمػۻرکۻدوۻاورۻاکیۻدوےرےۻیکۻاطخؤںۻاورۻزغلوشںۻ‬
‫لْيَ ْ‬
‫ےسۻدرذگرۻرکو‪،‬ۻارگۻوااعقًۻاچےتہۻوہۻہکۻدخاۻںیہمتۻاعمػۻرکۻدے‪،‬ۻوتۻمتۻیھبۻدوےروںۻوکۻاعمػۻرکۻدو۔‬
‫ایقتمۻاحمہبس‪،‬ۻزجاءۻوۻزساۻاورۻاقعبۻوۻوثابۻاکۻدؿۻےہ ۻااسنؿۻیکۻےبیسکۻوۻےبیسبۻاکۻدؿۻےہ‪،‬ۻرضوریۻےہۻہکۻایھبۻےسۻ‬
‫فطل ۻدخاودن ۻدرایتف ۻرکےن ۻاک ۻراہتس ۻہی ۻےہ ۻہک ۻمہ ۻآج ۻدوےروں ۻرپ ۻفطل ۻرکںی‪ ،‬ۻفطل ۻرکںی ۻےگ ۻوت ۻفطلۻ‬
‫اینپ ۻ رک ۻرکںی۔ ۻ ِ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻؼ‪،‬ۻآتی‪۳۶‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻززلہل‪،‬ۻآتی‪۵‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻونر‪،‬ۻآتی‪۳۵‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻفہک‪،‬ۻآتیۺ‪۵‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻونر‪،‬ۻآتی‪۳۳‬‬

‫‪117‬‬
‫درایتفۻرکںیۻےگ۔ۻےنتکۻیہۻولگۻاےسیۻےھتۻوجۻذگہتشۻامہِۻراضمؿۻںیمۻزدنہۻےھتۻاورۻاِسۻاسؽۻوموجدۻںیہنۻںیہۻاورۻاشدیۻہیۻ‬
‫امہِۻراضمؿۻامہراۻیھبۻآرخیۻامہِۻراضمؿۻوہ!‬

‫‪118‬‬
 ‫وسیبھچاںۻدرس‬

‫ا ِافنؼ‬
‫ا ِافنؼۻیکۻااسقؾ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ك َماذَا يُنف ُقو َف قُ ْل َما أَن َف ْقتُم ِّم ْن َخ ْي ٍر فَلل َْوال َديْ ِن َو اْلَقػ َْربِ َ‬
‫ين َو الْيَتَ َامى َو‬ ‫يَ ْسأَلُونَ َ‬
‫ِِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ساكِي ِن َو ابْ ِن السبِ ِ‬
‫يم {البقرة‪}۳۶۶/‬‬ ‫يل َو َما تَػ ْف َعلُواْ م ْن َخ ْي ٍر فَِإف الل َو بو َعل ٌ‬ ‫ال َْم َ‬
‫ۻآپ ۻےس ۻوساؽ ۻرکےت ۻںیہ ۻہک ۻ(راہِ ۻدخا ۻںیم) ۻایک ۻزیچ ۻاافنؼ ۻرکںی؟ ۻوتۻ‬
‫’’(اے ۻربمغیپﷺ) ۻہی ۻولگ ؐ‬
‫آپۻہہکۻدےئجی‪ :‬متۻوجۻامؽۻیھبۻاافنؼۻرکو‪،‬ۻوہۻاہمترےۻوادلنی‪،‬ۻرقادتبروں‪،‬ۻومیتیں‪،‬ۻونیکسمںۻاورۻرفسۻ‬
‫ؐ‬
‫ںیمۻدرامدنہۻاسمرفوں ۻےک ۻےئلۻوہۻاورۻ(اجؿۻول) ۻوجۻاک ِرۻ ریۻیھبۻمت رکوےگ‪،‬ۻےبکشۻدخاودنۻاسۻےسۻ‬
‫وخبۻآاگہۻےہ۔‘‘‬
‫اِافنؼۻاپچنۻمسقۻاکۻےہ‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻوابجۻاافنؼ ۻےسیج‪:‬ۻسمخ‪،‬ۻزاکت‪،‬ۻاّفکرات‪،‬ۻدفہیۻاورۻ(رمدۻےکۻذےم)ۻانؿۻہقفن۔‬
‫‪۳‬۔ۻبحتسمۻاافنؼ ۻےسیج‪:‬ۻونیکسمںۻاورۻومیتیںۻیکۻدمدۻاورۻدووتسںۻوریغہۻوکۻدہہی۔‬
‫‪۴‬۔ۻرحاؾۻاافنؼ ۻےسیج‪:‬ۻیبصغۻامؽۻےسۻاافنؼۻرکانۻایۻانگہۻےکۻراےتسۻںیمۻرخچۻرکان۔‬
‫‪۵‬۔ۻرکموہۻاافنؼ ۻےسیج‪:‬ۻدوےروںۻرپۻاافنؼۻوۻرخچۻرکان‪،‬ۻابووجدۻا ِسۻےکۻہکۻرہتشۻداروںۻںیمۻوکیئۻقحتسمۻوموجدۻوہ۔‬
‫‪۶‬۔ۻابمحۻاافنؼ ۻےسیج‪:‬ۻدوےروںۻرپۻرخچۻرکانۻاّؿۻیکۻ(وعضِ)ۻزدنیگۻںیمۻرتہبیۻاورۻوتعسۻدےنیۻےکۻےیل‪،‬ۻویکہکنۻرقفۻوۻافہقۻ‬
‫ّدورۻرکےنۻےکۻےیلۻرخچۻرکان‪،‬ۻوابجۻایۻبحتسمۻےہ۔‬
‫رتہبنیۻاافنؼ‬
‫لَ ْن تَػنَالُواْ الْبِر َحتى تُ ِنف ُقواْ ِمما تُ ِحبُّو َف ‪{ . . .‬آل عمران‪۳/‬ۺ}‬
‫’’متۻیکینۻاورۻالھبیئ ۻکتۻںیہنۻچنہپ ۻےتکسۻبجۻکتۻہکۻاینپ ۻدنسپدیہۻزیچوںۻںیم ۻےسۻ(راہِۻدخاۻںیم)ۻاافنؼۻ‬
‫ںیہنۻرکوۻےگ ۔ۻ۔ۻ۔ۻ‘‘‬
‫ہملکٔۻ«بِّر» وعیسۻوۻرعضیۻ ریۻوۻربتکۻاورۻایسی ۻزنیم ۻوجۻزراتعۻاور ۻیتیھکۻابڑی ۻایۻراہشئۻوۻوکستن ۻےک ۻےیلۻاّیہمۻوہ‪ ،‬ۻرپۻ‬
‫وبال ۻاجات ۻےہ ۻاور ۻظفلِ ۻ«بِّر» ۻےک ۻوغلی ۻاقتشمت ۻیک ۻرطػ ۻوتہج ۻرکےن ۻےک ۻاسھت‪ ،‬ۻہک ۻ’’یکین ۻو ۻالھبیئ ۻںیم ۻوتعس ۻو ۻرتسگش‘‘ۻ‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیم‪،‬ۻاامیؿ‪،‬ۻلمعِۻاصحل‪،‬ۻاہجد‪،‬ۻامنزۻاورۻوافےئۻدہع‪،‬ۻ«بِّر»ۻےکۻومنےنۻایبؿۻےیکۻےئگۻںیہ۔‬
‫ےکۻینعمۻںیمۻےہ ۻ ِ‬
‫‪119‬‬
 ‫بسۻوکۻوتیصۻوۻافسرشۻیکۻیئگۻےہۻہکۻ«بِّر»ۻیکۻا تاؾۻدیہۻںیمۻاکیۻدوےرےۻیکۻدمدۻرکںی‪« :‬تَػ َع َاونُواْ َعلَى ال ِّ‬
‫‪1‬‬
‫ْبر»‬
‫اورۻاِسۻوگرہۻرگااہبنۻکتۻےنچنہپۻاکۻراہتس‪،‬ۻذموکرہۻابالۻآتیۻںیمۻایبؿۻوہاۻےہ۔‬
‫اِ ِ‬
‫افنؼۻومنینمۻےکۻھچکۻومنےن‬
‫‪۶‬۔ۻ اوبۻہحلطۻااصنری‪،‬ۻدمہنیۻںیمۻوجھکرۻےکۻبسۻےسۻزایدہۻدروتخںۻاکۻامکلۻاھتۻاورۻتہبۻزایدہۻرُپدرآدمۻوخوصبرتۻاورۻدمعہۻابغۻ‬
‫دجسمۻوبنیۻےکۻابلکلۻاسےنمۻیہۻواعقۻاھت‪،‬ۻا ِسۻںیمۻتہبۻیہۻوخوگشارۻاورۻوخشۻذاہقئۻاپینۻاکۻاکیۻہمشچۻاھت۔ۻ‬
‫راتھکۻاھت۔ۻہیۻابغۻوجۻ ِ‬
‫روسؽۻدخاﷺۻیھبکۻاھبکرۻاّسۻابغۻںیمۻرشتفیۻےلۻاجےتۻاورۻاّسۻےمشچۻےسۻاپینۻونشۻرفامےتۻےھت۔ۻبجۻآِتیۻرکہمیۻ‬
‫ِ‬
‫«لَ ْن تَػنَالُواْ الْبِر َحتى ‪ ». . .‬ۻانزؽ ۻوہیئ‪ ،‬ۻوت ۻاوب ۻہحلط ۻربمغیپارکؾﷺ ۻیک ۻدختم ۻںیم ۻاحرض ۻوہا ۻاور ۻرعض ۻایک‪ :‬ۻریمےۻ‬
‫زندکیۻوبحمبۻاورۻدنسپدیہۻرتنیۻزیچۻہیۻابغۻےہ‪،‬ۻںیمۻاچاتہۻوہںۻہکۻاےسۻراہِۻدخاۻںیمۻاافنؼۻرکۻدوں۔ۻربمغیپارکؾﷺۻےنۻ‬
‫رفامای‪:‬ۻہیۻتہبۻدمعہۻاجترتۻےہ‪،‬ۻںیہمتۻآرفنیۻےہ‪،‬ۻنکیلۻریماۻوشمرہۻہیۻےہۻہکۻمتۻاِسۻابغۻوکۻاےنپۻریقفۻوۻاندارۻرقادتباروںۻ‬
‫اورۻرہتشۻداروںۻوکۻدےۻدو۔ۻاّسۻےنۻوبقؽۻرکۻایلۻاورۻابغۻوکۻاےنپۻرقادتباروںۻےکۻدرایمؿۻمیسقتۻرکۻدای۔‬
‫‪۳‬۔ۻبجۻرضحتۻافہمطۻزرہاءۻالسؾۻاہللۻاہیلعۻوکۻاشدیۻیکۻراتۻاّؿۻےکۻوشرہِۻاندمارۻےکۻرھگۻےلۻاجےنۻیکۻایتریۻوہۻریہۻیھ‪،‬ۻ‬
‫ۻآپۻےنۻآتیۻ«لَ ْن تَػنَالُواْ الْبِر ‪». . .‬ۻوکۻایدۻرکےکۻاانپۻاشدیۻاکۻابلسۻدبتلیۻ‬
‫ۻآپۻےسۻابلسۻاکۻوساؽۻایک۔ ؑ‬
‫اکیۻریقفۻےن ؑ‬
‫ایکۻاورۻوہۻابلسۻریقفۻوکۻاافنؼۻرکۻدای۔‬
‫ۻاوبذرۻےنۻاّؿۻےسۻاہک‪:‬ۻویکہکنۻںیمۻھچکۻرصموػۻوہں‪،‬ۻا ِسۻےیلۻآپۻ‬
‫ۻاوبذرۻےکۻاہیںۻرشتفیۻالےئ‪ؒ ،‬‬
‫‪۴‬۔ۻھچکۻامہمؿۻرضحت ؒ‬
‫وخدۻیہۻریمےۻاّووٹنںۻںیمۻےسۻاکیۻاّوٹنۻرحنۻ(ذحب)ۻرکےکۻاھکانۻایترۻرکۻںیل۔ۻاوہنںۻےنۻاکیۻزمکورۻاسۻاّوٹنۻااختنبۻایک۔ۻ‬
‫اوبذرۻہیۻدھکیۻرکۻانراتحۻوہےئۻاورۻوپن ا‪:‬ۻویکںۻآپۻولوگںۻےنۻوماٹۻاتزہۻاورۻرفہبۻاّوٹنۻںیہنۻ ؟ان؟ۻاوہنںۻےنۻاہک‪:‬ۻمہۻےنۻ‬
‫ؒ‬
‫ۻاوبذرۻےنۻرفامای‪:‬ۻریمیۻرضورتۻاکۻدؿ‪،‬ۻریمیۻربقۻاکۻدؿۻےہ۔‬
‫ۻرضحت ؒ‬‫ِ‬ ‫وہۻاہمتریۻآدنئہۻیکۻرضورتۻےکۻےیلۻوھچڑۻدایۻےہ۔‬
‫ریقفۻاکۻاہھت‪،‬ۻدتسِۻدخا‬
‫رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻدصہقۻا ِسۻےسۻےلہپۻہکۻریقفۻےکۻاہھتۻںیمۻاجےئ‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻ‬
‫ۻآپ ۻےن ۻوسر ٔہ ۻوتہب ۻیک ۻآتی‪« :۶۱۵‬أَ لَ ْم يَػ ْعلَ ُمواْ أَف اللوَ ُى َو يَػ ْقبَ ُل التػ ْوبَةَ َع ْن‬
‫دتسِ ۻابمرک ۻںیم ۻاجات ۻےہ‪ ،‬ۻرھپ ؑ‬
‫ات»‪ 2‬یکۻالتوتۻرفامیئ۔‬ ‫ْخ ُذ الص َدقَ ِ‬ ‫ِعب ِ‬
‫ادهِ َو يَأ ُ‬‫َ‬
‫سپۻا ِسۻانبۻرپۻہکۻدصاقتۻاکۻووصؽۻرکےنۻواالۻدخاۻودنۻےہ‪،‬ۻمہۻوجشۻوۻذجےبۻاورۻوپریۻدیپسچلۻےکۻاسھتۻرضوردنمتوںۻ‬
‫رپۻاافنؼۻرکںی‪،‬ۻاطعۻرکںیۻاورۻرتہبنیۻسنجۻوکۻرتہبنیۻادنازۻےسۻانعتیۻرکںی۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪۳‬‬
‫‪ 2‬رتہمج‪’’ :‬ایکۻوہۻںیہنۻاجےتنۻہکۻاہللۻیہۻاےنپۻدنبوںۻیکۻوتہبۻوبقؽۻرکاتۻےہۻاورۻدصاقتۻووصؽۻرکاتۻےہ۔‘‘‬

‫‪121‬‬
‫بجۻراہِۻدخاۻںیمۻامؽۻاکۻاافنؼۻرکان‪،‬ۻاستۻوسۻرباربۻایۻا ِسۻےسۻزایدہۻدحۻکت ّۻردشۻوۻارضاقءۻیکۻاقتیلبۻراتھکۻےہ‪،‬ۻوتۻراہِۻدخاۻںیمۻ‬
‫وخؿۻاورۻاجؿۻاکۻاھچنورۻرکان‪،‬ۻسکۻرطحۻوہاگ؟‬
‫اہشدت‪،‬ۻاجؿۻاکۻا ِافنؼۻرکان‬
‫َحيَاء ِعن َد َربِّ ِه ْم يػُ ْرَزقُو َف‬ ‫و الَ تَحسبن ال ِذين قُتِلُواْ فِي سبِ ِ ِ‬
‫يل اللو أ َْم َواتاً بَ ْل أ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ‬
‫{آل عمران‪/‬ۺ‪}۶۷‬‬
‫ے‬
‫دیۻےئگ‪،‬ۻرہسگۻاںیہن ۻرُمدہ ۻایخؽ ۻہنۻرکو ۻہکلبۻوہ ۻزدنہۻںیہ ۻاورۻاےنپۻ‬‫’’اورۻوجۻولگ ۻراہِۻدخا ۻںیم ۻلتق ۻرکۻ ئ‬
‫رپورداگرۻےکۻاپسۻرزؼۻاپرےہۻںیہ۔‘‘‬
‫مہ ۻا ِی ۻٰینبم ۻےک ۻاطمقب ۻہک ۻدیہشوں ۻوک ۻزدنہ ۻ ےتھجم ۻںیہ‪ ،‬ۻدہشاےئ ۻاالسؾ ۻاور ۻابوصخلص ۻدہشاےئ ۻرکنال ۻرپ ۻالسؾ ۻہ ےتجی ۻںیہۻ‬
‫اورۻاّؿۻےکۻاسھتۻابںیتۻاورۻوتلُّسۻرکےتۻںیہ۔‬
‫اہیںۻدیہشۻاورۻاہشدتۻےکۻابرےۻںیمۻدنچۻاکنتۻایبؿۻرکےتۻںیہ‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻرواایتۻںیمۻآایۻےہۻہکۻدیہش‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻرطػۻےسۻاطعۻرکدہۻاستۻوصخایصتۻراتھکۻےہ‪:‬ۻ ّاسۻےکۻوخؿۻاکۻالہپۻ‬
‫رطقہ ۻ(زنیم ۻرپ ۻرگےت) ۻیہ‪ ،‬ۻاّس ۻےک ۻانگوہں ۻیک ۻششخب ۻاک ۻببس ۻنب ۻاجات ۻےہ۔ ۻاانپ ۻےر ۻوحرانیعل ۻیک ۻآوغش ۻںیم ۻراتھک ۻےہ۔ۻ‬
‫یتشہبۻخلعتووںۻےسۻآراہتسۻوہاتۻےہ۔ۻرتہبنیۻاورۻوخوبشرتنیۻرطعۻےسۻرّطعمۻایکۻاجاتۻےہ۔ۻاےنپۻاقمؾۻوکۻتشہبۻںیمۻاشمدہہۻرکاتۻ‬
‫ےہ۔ۻاّےسۻااجزتۻدیۻاجےئۻیگۻہکۻاسریۻتشہبۻںیمۻریسۻ وۻرگدشۻرکے۔ۻرپدےۻاورۻاجحبۻربرطػۻوہۻاجںیئۻےگۻاورۻوہۻ‬
‫امجؽۻدخاودنۻاعتمؽۻاکۻاظنرہۻرکےۻاگ۔‬
‫ِ‬
‫‪۳‬۔ۻرواتیۻںیمۻآایۻےہ‪:‬ۻرہۻیکینۻےسۻڑبھۻرک‪،‬ۻڑبیۻیکینۻےہ‪،‬ۻرگمۻاہشدتۻہکۻبجۻوکیئۻصخشۻدیہشۻوہۻاجاتۻےہ‪،‬ۻوتۻا ِسۻےسۻ‬
‫ڑبھۻرکۻیسکۻاورۻیکینۻوۻالھبیئۻاک ّّ و‬
‫ۻترۻیھبۻںیہنۻایکۻاجۻاتکس۔‬
‫‪۴‬۔ۻرو ِزۻایقتم‪،‬ۻدیہشۻافشتعۻےکۻاقمؾۻرپۻافزئۻوہۻاگ۔‬
‫‪۵‬۔ۻ(راہِۻدخاۻںیم)ۻاہجدۻرکےنۻواےلۻتشہبۻںیمۻت صوصۻدروازےۻےسۻواردۻوہںۻےگۻاورۻبس ۻےسۻےلہپۻتشہبۻںیمۻ‬
‫اجںیئۻےگۻاورۻتشہبۻںیمۻیھبۻاّؿۻاکۻت صوصۻاقمؾۻاورۻاکھٹہنۻوہۻاگ۔‬
‫رضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻدویسں ۻرفنمد ۻاضفلئ ۻو ۻانم ب ۻرےنھک ۻےک ۻابووجد‪ ،‬ۻطقف ۻبج ۻ(رضتب ۻاھک ۻرک) ۻاہشدت ۻیکۻ‬ ‫ِ‬ ‫‪۶‬۔ ۻ‬
‫بشۻرجہت ۻربمغیپارکؾﷺۻ‬ ‫ب الْ َک ْعبَ ِة» ۻوہۻےلہپۻرفد ۻےھت ۻوج ۻاامیؿۻالےئ‪ ،‬ۻ ِ‬
‫ت َو َر ِّ‬
‫زنمتلۻرپۻافزئۻوہےئۻوتۻرفامای‪:‬ۻ«فُػ ْز ُ‬
‫ۻآپۻےک ۻرھگۻاکۻدروازہۻدجسمِۻوبنیۻںیم ۻالھکۻراہ‪،‬ۻاہمئۻوصعمنیم ۻمہیلعۻاالسلؾۻ‬
‫ۻآرضحنت ۻےک ۻاھبیئۻےنب‪،‬ۻطقف ؑ‬‫ؐ‬ ‫ےکۻرتسب ۻرپۻوسےئ‪،‬‬
‫ےک ۻدپ ِر ۻزبروگار ۻاور ۻرضحت ۻزرہاء ۻالسؾ ۻاہلل ۻاہیلع ۻےک ۻوشرہِ ۻاندمار ۻےھت۔ ۻتُب ۻنکش ۻےھت‪ ،‬ۻگنج ۻدنخؼ ۻںیم ؑ‬
‫ۻآپ ۻیک ۻاکیۻ‬

‫‪121‬‬
‫ۻآپ ۻےن ۻںیہن ۻرفامای‪:‬ۻ‬
‫رضتب‪ ،‬ۻنیلقث ۻیک ۻدابدت ۻےس ۻالضف ۻرقار ۻاپیئ۔ ۻنکیل ۻذموکرہ ۻومارد ۻںیم ۻےس ۻیسک ۻیھب ۻومرد ۻںیم ؑ‬
‫ت» ۻںیمۻاکایمبۻوہۻایگ۔‬
‫«فُػ ْز ُ‬
‫‪۷‬۔ۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻےھت‪:‬ۻدخاۻیکۻمسقۻ سۻےکۻ ٔہضٔۻدقرتۻںیمۻاوباطبلؑۻےکۻےٹیبۻیکۻاجؿۻےہ!ۻ(ریمےۻ‬
‫ےیل)ۻراہِۻدخاۻںیمۻولتارۻےکۻزہارۻزمخۻاورۻوارۻربداتشۻرکان‪،‬ۻرتسبۻرپۻومتۻےسۻزایدہۻآاسؿۻےہ۔‬
‫رتہبنیۻاکؾ‬
‫َحسن صورُكم و إِلَْي ِو الْم ِ‬ ‫ِ‬
‫ص ُير‬ ‫َ‬ ‫صوَرُك ْم فَأ ْ َ َ ُ َ َ ْ َ‬ ‫ض بِال َ‬
‫ْح ِّق َو َ‬ ‫َخلَ َق الس َم َاوات َو ْاْل َْر َ‬
‫{التغابن‪}۴/‬‬
‫’’ای ۻےن ۻآامسونں ۻو ۻزنیم ۻوک ۻربقح ۻدیپاۻایک ۻےہ ۻاور ۻ(امؤںۻےک ۻرمح ۻںیم) ۻاہمتری ۻوصرت ۻانبیئ ۻاورۻ‬
‫ایکوخوصبرتۻوصرتۻانبیئۻےہۻاور (بسۻیک)ۻابزتشگۻایۻیکۻرطػۻےہ۔‘‘‬
‫دخاودنۻاعتمؽۻےکۻامتؾۻاکؾۻرتہبنیۻںیہ ۻےسیج‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ين»‬ ‫ِِ‬
‫س ُن الْ َخالق َ‬
‫َح َ‬
‫‪۶‬۔ۻاّسۻیکۻتقلخۻوۻآرفشنیۻرتہبنیۻےہ‪:‬ۻ«فَػتَبَ َار َؾ اللوُ أ ْ‬
‫‪2‬‬ ‫َحسن الْح ِد ِ‬
‫يث»‬ ‫رقآؿۻرکمی‪،‬ۻرتہبنیۻےہ‪:‬ۻ«اَللوُ نَػز َؿ أ ْ َ َ َ‬
‫‪۳‬۔ۻاّسۻیکۻانزؽۻرکدہۻاتکبۻ ِ‬
‫‪3‬‬
‫ص»‬‫ص ِ‬
‫َح َس َن الْ َق َ‬
‫‪۴‬۔ۻاّسۻیکۻایبؿۻرکدہۻدااتسںینۻرتہبنیۻںیہ‪« :‬أ ْ‬
‫‪4‬‬
‫ْح ْسنَى»‬ ‫ِِ‬
‫َس َماء ال ُ‬
‫‪۵‬۔ۻاّسۻےکۻامتؾۻانؾۻرتہبنیۻںیہ‪:‬ۻ« َو للو اْل ْ‬
‫‪5‬‬
‫ْح ْسنَى»‬ ‫‪۶‬۔ۻاّسۻاکۻاَّرجۻوۻوثابۻرتہبنیۻےہ‪:‬ۻ«فَػلَوُ َج َزاء ال ُ‬
‫‪6‬‬
‫ْح ْسنَى»‬ ‫‪۷‬۔ۻاّسۻےکۻودعے‪،‬ۻرتہبنیۻودعےۻںیہ‪:‬ۻ« َو َع َد اللّوُ ال ُ‬
‫‪7‬‬
‫س ُن ِم َن الل ِو ُح ْك ًما»‬ ‫َح َ‬‫‪۸‬۔ۻاّسۻاکۻمکح‪،‬ۻرتہبنیۻمکحۻےہ‪:‬ۻ« َو َم ْن أ ْ‬
‫دخاودنِۻاعمَلۻمہۻےسۻاچاتہۻےہۻہکۻمہۻیھبۻامتؾۻاکومںۻںیمۻےسۻرتہبنیۻاکۻااختنبۻرکںی‪،‬ۻًالثم‪:‬‬
‫ِ‬
‫‪۶‬۔ۻاتفگرۻںیم‪،‬ۻرتہبنیۻاتفگرۻاکۻااختنبۻرکںی‪:‬ۻ«يَػ ُقولُواْ التِي ى َي أ ْ‬
‫‪1‬‬
‫س ُن»‬‫َح َ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻومونمؿ‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻزّ رم‪،‬ۻآتی‪۳۴‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻویفس‪،‬ۻآتی‪۴‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۶۹۱‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻفہک‪،‬ۻآتی‪۹۹‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۶‬ۺ ۻ زیۻمالہظحۻرفامںیئ‪:‬ۻوسر ٔہۻدحدی‪،‬ۻآتی‪۶۱‬‬
‫‪ 7‬وسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪۶۱‬‬

‫‪122‬‬
 ‫‪2‬‬
‫س ُن َع َمالً»‬
‫َح َ‬
‫‪۳‬۔ۻلمعۻںیم‪،‬ۻرتہبنیۻلمعۻوکۻا تاؾۻدںی‪:‬ۻ«أ ْ‬
‫ِ‬
‫‪۴‬۔ۻیسکۻےکۻاسھتۻلیمۻوجؽۻںیم‪،‬ۻرتہبنیۻراہۻوۻرداترۻاایتخرۻرکںی‪:‬ۻ«ا ْدفَ ْع بِالتِي ى َي أ ْ‬
‫‪3‬‬
‫َح َس ُن»‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪۵‬۔ۻثحبۻوۻابمےثحۻاورۻانمرظےۻںیم‪،‬ۻرتہبنیۻویشہۻوۻروشۻاکۻااختنبۻرکںی‪:‬ۻ« َو َجادل ُْهم بِالتِي ى َي أ ْ‬
‫‪4‬‬
‫س ُن»‬
‫َح َ‬
‫‪۶‬۔ۻاپسسۻسگاریۻوۻرکشۻسگاریۻںیم‪،‬ۻرتہبنیۻرطہقیۻاایتخرۻرکںی‪:‬ۻ«فَ َحيُّواْ بِأ ْ‬
‫‪5‬‬
‫س َن»‬
‫َح َ‬
‫‪۷‬۔ۻینسۻوہیئۻابوتںۻںیمۻےسۻرتہبنیۻابتۻاکۻااختنبۻرکںیۻاورۻاسۻرپۻلمعۻرکںی‪:‬ۻ«يَ ْستَ ِمعُو َف الْ َق ْو َؿ فَػيَتبِعُو َف أ ْ‬
‫‪6‬‬
‫سنَوُ»‬
‫َح َ‬
‫اؿ الْيَتِ ِيم إِال بِالتِي ِى َي‬ ‫‪۸‬۔ ۻمیتی ۻےک ۻامؽ ۻںیم ۻرصتّّػ ۻرکےن ۻںیم‪ ،‬ۻرتہبنی ۻادناز ۻےس ۻلمع ۻرکںی‪ :‬ۻ« َو َال تَػ ْق َربُواْ َم َ‬
‫‪7‬‬
‫س ُن»‬
‫َح َ‬‫أْ‬
‫دصقۻرُقتبۻےہ‪،‬ۻاےنپۻلمعۻوکۻالہٰیۻرگنۻوۻوُبۻدںی‪:‬ۻ‬ ‫‪۹‬۔ۻدہػۻوۻدصقمۻکتۻےنچنہپۻںیم‪،‬ۻرتہبنیۻتینۻےکۻاسھتۻہکۻوجۻاصالصۻاورۻ ِ‬
‫‪8‬‬ ‫َحسن ِمن الل ِو ِ‬
‫ص ْبػغَ ًة»‬ ‫« َوَم ْن أ ْ َ ُ َ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۶۴‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻوہد‪،‬ۻآتی‪۸‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻومونمؿ‪،‬ۻآتی‪۷‬ۺ‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻلحن‪،‬ۻآتی‪۶۳۶‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۹۷‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻزّ رم‪،‬ۻآتی‪۶۹‬‬
‫‪ 7‬وسر ٔہۻااعنؾ‪،‬ۻآتی‪۶۶۳‬‬
‫‪ 8‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۴۹‬‬

‫‪123‬‬
 ‫اتسوسیئاںۻدرس‬

‫دجسم‬
‫دجسمۻیکۻاتیمہ‬
‫َحداً {اجلن‪}۶۹/‬‬ ‫ِ‬ ‫و أَف الْم ِ ِ ِ‬
‫ساج َد للو فَ َال تَ ْدعُوا َم َع اللو أ َ‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫’’اورۻےبکشۻاسمدجۻ(طقف) ۻدخاودنۻاعتمؽ ۻےکۻےیلۻںیہ‪،‬ۻسپۻ(اّؿ ۻںیم)ۻدخا ۻےکۻاسھتۻ(اورۻدخا ۻےکۻ‬
‫العوہ)ۻیسکۻاورۻوکۻہنۻاکُپرو۔‘‘‬
‫‪1‬‬
‫ض َع لِلن ِ‬
‫اس لَل ِذي بِبَكةَ ُمبَ َاركاً»‬ ‫توِ‬‫ٍ‬
‫رک ٔہۻزنیمۻرپۻبسۻےسۻالہپۻاکمؿ‪،‬ۻدجسمۻاھت‪:‬ۻ«إِف أَو َؿ بَػ ْي ُ‬
‫‪۶‬۔ۻ ّ‬
‫ااحصب ۻفہک ۻےکۻ‬
‫‪۳‬۔ۻدجسمۻیک ۻہگجۻاکیۻاخص ۻدقاتسۻاورۻرُحتمۻیکۻاحلمۻہگجۻوہین ۻاچےی‪،‬ۻاسیجۻہکۻومنینمۻےنۻاہک‪:‬ۻمہۻ ِ‬
‫زمار ۻرپ‪ ،‬ۻںوہنں ۻےن ۻاےنپ ۻاامیؿ ۻیک ۻافحتظ ۻیک ۻاخرط ۻترہ ۻاور ۻترہ ۻس ینی ۻیک ۻآاسروا اور ۻوہسایلت ۻوھچڑ ۻرک ۻرحصاء ۻس ینیۻ‬
‫‪2‬‬
‫اایتخرۻیکۻاورۻزارۻںیمۻانپہۻیل‪،‬ۻاکیۻدجسمۻریمعتۻرکںیۻےگ‪:‬ۻ«لَنَت ِخ َذف َعلَْي ِهم م ْس ِجداً»‬
‫س َعلَى‬ ‫‪۴‬۔ ربمغیپارکؾﷺ اک ۻرجہت ۻےک ۻدعب ۻدمہنی ۻّونمرہ ۻںیم ۻبس ۻےس ۻالہپ ۻاکؾ‪ ،‬ۻدجسم ۻیک ۻریمعت ۻاھت‪ :‬ۻ«لَ َم ْس ِج ٌد أ ِّ‬
‫ُس َ‬
‫ٍ ‪3‬‬
‫التػ ْق َوى ِم ْن أَو ِؿ يَػ ْوـ»‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻدسۻرمہبتۻےسۻزایدہۻدجسمۻارحلاؾۻاکۻانؾۻذرکۻوہاۻےہ۔‬
‫‪۵‬۔ۻ ِ‬
‫ۻرضحت ۻاربامیہ ۻاور ۻرضحت ۻاامسؑلی ۻامہیلعۻ‬‫ِ‬ ‫‪۶‬۔ ۻدخاودن ۻاعتمؽ‪ ،‬ۻدجسم ۻوک ۻاانپ ۻرھگ ۻاتھجمس ۻےہ ۻاور ۻرتہبنی ۻو ۻربرتنی ۻااسنونں‪ ،‬ۻینعی‬
‫ِ ‪4‬‬
‫االسلؾ‪،‬ۻدوۻزبرگۻربمغیپوںۻوکۻدجسمۻاکۻاخدؾۻرقارۻداتیۻےہ‪« :‬أَف طَ ِّه َرا بَػ ْيت َي»‬
‫‪۷‬۔ۻدجسمۻںیمۻاحرضیۻےکۻےیل‪،‬ۻزتنیۻوۻآراشئۻاورۻوخوصبریتۻاانپےنۻیکۻاتدیکۻوۻافسرشۻیکۻیئگۻےہ‪:‬ۻ« ُخ ُذواْ ِزينَتَ ُك ْم ِعن َد‬
‫‪5‬‬
‫ُك ِّل َم ْس ِج ٍد»‬

‫‪1‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۷‬ۺ‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻفہک‪،‬ۻآتی‪۳۶‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۶۱۹‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۳۶‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬

‫‪124‬‬
‫ۻوقتیۻوۻرپزیہاگریۻیکۻاینبدۻرپۻہنۻوہۻاورۻدجسم‪،‬ۻاملسمونںۻےکۻدرایمؿۻرفتہقۻوۻدجایئۻاکۻرمزکۻوۻاعلمۻنبۻ‬
‫‪۸‬۔ۻارگۻدجسمۻیکۻریمعت ٰ‬
‫‪1‬‬ ‫اجےئ‪،‬ۻوتۻاےسۻرخابۻرکۻدانیۻاچےی‪:‬ۻ«مس ِج ًدا ِ‬
‫ض َراراً»‬ ‫َْ‬
‫‪۹‬۔ۻدجسمۻیکۻدقاتسۻوۻتمظعۻاہیںۻکتۻےہۻہکۻرہۻیسکۻوکۻدجسمۻانبےنۻاورۻریمعتۻرکےنۻاکۻقحۻںیہنۻےہ‪:‬ۻ«ما َكا َف لِل ِ‬
‫ْم ْش ِرك َ‬
‫ين‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اج َد ِ‬
‫اهلل»‪ 2‬ۻاورۻہیۻاَّرم‪،‬ۻطقفۻاّؿۻیقتمۻوۻاجشعۻومنینمۻےکۻاسھتۻت صوصۻےہۻوجۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻوساۻیسکۻ‬ ‫أَف يػ ْعمرواْ مس ِ‬
‫َ ُُ َ َ‬
‫ِ‬ ‫دوےرےۻےسۻہنۻڈرںی‪:‬ۻ«إِنما يػعمر م ِ ِ‬
‫ش إِال اللوَ»‬ ‫آم َن بِاللو ‪َ . . .‬و لَ ْم يَ ْخ َ‬
‫‪3‬‬
‫ساج َد اللو َم ْن َ‬
‫َ َْ ُُ َ َ‬
‫ۻاصنری ۻےک ۻاعمدِب ۻ(اسیلک ۻاور ۻرگاج ۻرھگۻ‬
‫ٰ‬ ‫ۺ۔ ۻدجسم ۻ(اامابمراگہ) ۻاور ۻالہٰی ۻادایؿ ۻیک ۻدابدت ۻےک ۻدوےرے ۻرمازک ۻےسیج‪ :‬ۻوہد ۻو‬
‫ص َو ِام ُع‬
‫ت َ‬ ‫وریغہ)ۻا ِسۻدقرۻارزشۻوۻاتیمہۻےکۻاحلمۻںیہۻہکۻاؿۻیکۻافحتظۻوۻدہگناریۻےکۻےیل‪،‬ۻوخؿۻدایۻاجےئ‪:‬ۻ«لَ ُهد َ‬
‫ِّم ْ‬
‫ات و مس ِ‬
‫اج ُد ‪ 4 ». . .‬ۻارگ ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻاجشع ۻاور ۻاالقنیب ۻارفاد ۻےک ۻذرےعی ۻرختبی ۻاکر ۻاور ۻاجتموزۻ‬ ‫صلَ َو ٌ َ َ َ‬ ‫َو بِيَ ٌع َو َ‬
‫ارفادۻوکۻہنۻروےک‪،‬ۻوتۻامتؾۻادایؿۻےکۻدابدیۻرمازکۻتسینۻوۻانوبدۻوہۻاجںیئ۔‬
‫‪۶۱‬۔ ۻدجسم ۻںیم ۻاحرضی ۻےک ۻھچک ۻآداب ۻو ۻرشاطئ ۻںیہ ۻ(ہک ۻنج ۻیک ۻراعتی ۻرضوری ۻےہ)‪ ،‬ۻہلمجنم ۻہی ۻہک ۻاس ۻںیم ۻدنلب ۻآواز ۻےکۻ‬
‫اسھتۻوگتفگۻہنۻیکۻاجےئ‪،‬ۻابلطۻاورۻرمگاہۻدننکہۻابںیتۻایبؿۻہنۻیکۻاجںیئ‪،‬ۻرخدیۻوۻرفوتخۻےکۻابرےۻںیمۻوگتفگۻہنۻیکۻاجےئۻاورۻ‬
‫رہۻمسقۻےکۻوغلۻوۻوہیبدہۻاکومںۻاورۻاطمبلۻےسۻ ّدوریۻاایتخرۻیکۻاجےئ۔‬
‫‪۶۶‬۔ۻوجۻدقؾۻیھبۻدجسمۻیکۻرطػۻاّاھٹایۻاجےئ‪،‬ۻاسۻےکۻےیلۻاَّرجۻوۻوثابۻےہ۔‬
‫‪۶۳‬۔ۻدجسمۻںیمۻامنزۻ(امجتع)ۻےکۻااظتنرۻںیمۻانھٹیب‪،‬ۻارجۻوۻوثابۻراتھکۻےہ۔‬
‫‪۶۴‬۔ۻوہۻدجسمۻ سۻںیمۻامنزۻہنۻزپیھۻاجےئ‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻاہیںۻاکشتیۻرکےۻیگ۔‬
‫‪۶۵‬۔ۻدجسمۻےکۻاسمہےئۻیکۻامنز‪،‬ۻارگۻوہۻاینپۻامنزۻوکۻدجسمۻںیمۻاداۻہنۻرکے‪،‬ۻوتۻوکیئۻارزشۻںیہنۻریتھک۔‬
‫لہۻدجسمۻیکۻوہجۻےس‪،‬ۻدوےروںۻےسۻذعابۻوۻاقعبۻوکۻربرطػۻرکےۻاگ۔‬
‫‪۶۶‬۔ۻدخاودنِۻاعمَلۻا ِ‬
‫ااحدثیۻابمرہکۻںیمۻاّؿۻولوگں ۻےکۻےیل ۻوجۻدجسمۻںیمۻرتفۻوۻآدمۻرےتھک ۻںیہ‪،‬ۻتہبۻزایدہۻافدئہۻاورۻعفن ۻایبؿۻایک ۻایگۻےہ‪،‬ۻ‬
‫ہلمجنم‪:‬ۻدوتسۻاورۻدینیۻاھبویںۻاکۻلمۻاجان‪،‬ۻدیفمۻمولعامت‪،‬ۻدہاتیۻاورۻانگوہںۻےسۻ ّدوریۻاورۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻیکۻتمعنۻوۻرتمحۻ‬
‫ۻروسؽۻدخاﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’ارگۻطقفۻاانتۻیہۻدوھکیۻہکۻوکیئۻدجسمۻںیمۻرتفۻوۻآدمۻراتھکۻےہ‪،‬ۻوتۻ‬
‫ےسۻہرہہۻ دنۻوۻدیفتسمۻوہان۔ ِ‬
‫ّاسۻےکۻاامیؿۻیکۻوگایہۻدو۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۶۱۸‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻوتہب‪،‬ۻآتی‪۶۹‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻجح‪،‬ۻآتی‪۵۱‬‬

‫‪125‬‬
 ‫دجسمۻیکۻریمعتۻاورۻآابدۻرکان‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫إِنما يػ ْعمر م ِ‬
‫آم َن بِاللو َو الْيَػ ْوـ اآلخ ِر َو أَقَ َ‬
‫اـ الصالَ َة َو آتَى الزَكاةَ َو‬ ‫ساج َد اللو َم ْن َ‬ ‫َ َ ُُ َ َ‬
‫ين {التوبة‪}۶۹/‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫سى أ ُْولَئِ َ‬ ‫لَ ْم يَ ْخ َ ِ‬
‫ك أَف يَ ُكونُواْ م َن ال ُْم ْهتَد َ‬ ‫ش إال اللوَ فَػ َع َ‬
‫’’اہللۻیکۻدجسموںۻ(اورۻدابداگتوہں)ۻوک ۻرصػۻوہۻولگۻآابد ۻرکںی ۻنجۻاکۻاامیؿۻاہلل ۻاورۻروزۻآرخت ۻرپۻ‬
‫ےہۻاورۻوہۻامنزۻوکۻاقمئۻاورۻزاکتۻوک ۻاداۻرکےتۻںیہۻاورۻوساےئۻدخاۻےک ۻیسک ۻےسۻںیہنۻڈرےت‪ ،‬اّدیمۻےہۻ‬
‫ہکۻیہی ولگۻدہاتیۻایہتفۻولوگںۻںیمۻےسۻوہں۔‘‘‬
‫دجسم‪ ،‬ۻاملسمونں ۻاک ۻامہ ۻدابدی ۻاور ۻاامتجیع ۻرمزک ۻےہ۔ ۻانبرباںی‪ ،‬ۻاسمدج ۻےک ّ ئ و‬
‫ۻوتمیں ۻاور ۻدخگُاروں ۻوک ۻیھب ۻاصحل‪،‬ۻ‬
‫اش ہتسۻاورۻاپکۻوہانۻاچےیۻاورۻاسمدجۻےکۻرپورگاؾۻیھبۻریمعتی‪،‬ۻرتیتیبۻاورۻاالصیحۻوہں‪،‬ۻاّؿۻاکۻٹجبۻاورۻدرآدمۻیھبۻرشموعۻوۻ‬
‫ِ‬
‫ۻوصبرتۻدرگیۻارگ ۻاسمدجۻانبےنۻ‬ ‫وقتیۻو ۻرپزیہاگری‪ ،‬ۻدخاۻدوتسۻاورۻاقِلبۻارتحاؾۻوہں۔‬
‫لہ ۻ ٰ‬
‫لہۻاسمدجۻیھبۻا ِ‬
‫الحؽۻوہۻاورۻا ِ‬
‫واےل‪،‬ۻاظنیملۻوۻالسنیطۻوہںۻاورۻاہمئۻامجتع‪،‬ۻاجلہ‪،‬ۻانداؿۻوۻڈروپکۻاورۻاخدنیمۻ زیۻتسُسۻوۻےباحؽۻدیشایئ‪،‬ۻوتۻیعیبطۻوطرۻ‬
‫رپۻاسمدجۻاےنپۻایلصۻدہػۻوۻدصقم‪،‬ۻوجۻونعمی ّۻردشۻوۻارضاقءۻاورۻریمعتۻوۻرتتیبۻےہ‪،‬ۻےسۻ ّدورۻرںیہۻیگ۔‬
‫ضیف ۻاکاشینؒۻیک ۻاتفگر ۻےکۻاطمقب‪،‬ۻدجسمۻیک ۻریمعت‪،‬ۻرم ِ‪،‬ۻتافیئۻو ۻاظنتف‪ ،‬ۻرفشۻرکاےنۻوۻ‬
‫ریسفتِۻاصیفۻںیمۻرموحؾۻ ِ‬
‫اھچبےن‪،‬ۻونرۻوۻروانشیئۻاکۻااظتنؾۻرکےنۻاورۻدترسیۻوۻغیلبۻوریغہۻوکۻاشلمۻےہ۔‬
‫زتنیۻاورۻدجسم‬
‫ب‬‫آد َـ ُخ ُذواْ ِزينَتَ ُك ْم ِعن َد ُك ِّل َم ْس ِج ٍد َو ُكلُواْ َو ا ْش َربُواْ َو َال تُ ْس ِرفُواْ إِنوُ َال يُ ِح ُّ‬
‫يَا بَنِي َ‬
‫ِ‬
‫ين {األعراف‪}۴۶/‬‬ ‫ال ُْم ْس ِرف َ‬
‫رفزدناؿۻآدؾ! (رہۻامنزۻےکۻوتق) رہۻدجسمۻںیمۻ(دبؿۻاورۻابلسۻیک)ۻاینپۻزتنیۻوکۻاسھتۻروھکۻ‬ ‫ِ‬ ‫’’اےۻ‬
‫اورۻاھکؤ ویپ‪ ،‬نکیلۻاےراػۻہنۻرکو‪،‬ۻویکہکنۻدخاودنۻاےراػۻرکےنۻواولںۻوکۻدنسپۻںیہنۻرکاتۻےہ۔‘‘‬
‫آد َـ»ۻےکۻاطخبۻےکۻاسھتۻایبؿ ۻوہاتۻےہ‪،‬ۻوہۻامتؾۻااسنونںۻ‬ ‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻ«يَا بَنِي َ‬
‫نکممۻےہۻہکۻاہکۻاجۻےکس‪:‬ۻوج ۻھچکۻ ِ‬
‫اورۻامتؾۻادایؿۻواولںۻےسۻرموبطۻےہۻاورۻاؿۻےکۻرتشماکتۻںیمۻےسۻےہ۔‬
‫ْحيَ ِاة ُّ‬
‫الدنْػيَا»‪ 1‬ۻا ِی ۻانب ۻرپۻ‬ ‫اؿ َو الْبَػنُو َف ِزينَةُ ال َ‬
‫رقآؿ ۻرکمی‪ ،‬ۻامؽ ۻاور ۻاوالد ۻوک «زتنی» ۻےس ۻریبعت ۻرکات ۻےہ‪ :‬ۻ«ال َْم ُ‬
‫ِ‬
‫نکممۻےہۻہکۻذموکرہۻآتیۻاِسۻبلطمۻوکۻایبؿۻرکیتۻوہۻہکۻدجسمۻاجےتۻوتقۻاےنپۻامؽۻاورۻاوالدۻوکۻاسھتۻروھک‪،‬ۻاتہکۻامؽۻےکۻ‬
‫اسھت‪ ،‬ۻدوےرے ۻاملسمونں ۻیک ۻااصتقدی ۻ(اور ۻاامتجیع) ۻالکشمت ۻوک ۻلح ۻرکو ۻاور ۻاسمدج ۻو ۻامن ِز ۻامجتع ۻوریغہ ۻںیم ۻاوالد ۻیکۻ‬
‫احرضیۻےکۻاسھت‪،‬ۻآدنئہۻلسنۻیکۻرتیتیبۻالکشمتۻوکۻلحۻرکۻوکس۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻفہک‪،‬ۻآتی‪۵۷‬‬

‫‪126‬‬
 ‫رواایتۻںیم‪،‬ۻاعدؽ ِ‬
‫ۻاامؾۻامجتع‪،‬ۻاظرہیۻزتنیۻوۻآراشئ‪،‬ۻوخوبشۻاگلان‪،‬ۻامنزۻےکۻوتقۻاپزیکہۻوۻوخوصبرتۻابلسۻاننہپ‪،‬ۻامنزۻ‬
‫عف ۻدینی ۻ(دوونں ۻاہوھتں ۻاک ۻدنلب) ۻرکان‪ ،‬ۻامنزِۻدیع ۻاور ۻامن ِز ۻہعمج ۻںیمۻ‬
‫ںیم ۻروکع ۻو ۻوجسد ۻںیم ۻاجےت ۻوتق ۻ(ریبکت ۻےک ۻےیل) ۻر ِ‬
‫رشتک‪،‬ۻزتنیۻےکۻاصمدقیۻںیمۻےسۻامشرۻےیکۻےئگۻںیہ۔‬
‫اامؾ ۻنسحِ ۻٰیبتجم ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻامنز ۻاور ۻدجسم ۻںیم ۻاحرضی ۻےک ۻوتق‪ ،‬ۻاانپ ۻرتہبنی ۻابلس ۻزبیِ ۻت ۻرکےت ۻاور ۻرفامےت ۻےھت‪:‬‬
‫اؿ فَأَتَ َجم ُل لَِربِّی» ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻ(وخد ۻیھب) ۻوخوصبرت ۻےہ ۻاور ۻوخوصبریت ۻوک ۻدنسپۻ‬ ‫«اِف اهللَ َج ِم ْي ٌل يُ ِح ُّ‬
‫ب الْ َج َم َ‬
‫ۻآپ ۻاِس ۻآِتی ۻرکہمی ۻیکۻ‬
‫رکات ۻےہ ۻاور ۻںیم ۻاےنپ ۻوخوصبرت ۻابلس ۻوک ۻاےنپ ۻرپورداگر ۻےک ۻےیل ۻزبیِ ۻت ۻرکات ۻوہں ۻاور ۻرھپ ؑ‬
‫التوتۻرفامےتۻےھت۔‬
‫دخاودنۻاعتمؽۻوخوصبریتۻوۻزةییئۻاورۻزتنیۻوۻآراشئۻوکۻدنسپۻرکاتۻےہ‪،‬ۻورگہنۻا ِسۻزیچۻاکۻمکحۻہنۻداتی‪:‬ۻ« ُخ ُذواْ ِزينَتَ ُك ْم» ۻ‬
‫اسیجۻہکۻاالسؾ‪،‬ۻآنیئۻوۻدنیِۻرطفتۻےہۻاورۻااسنؿۻیھبۻرطف ًاۻزتنیۻوۻآراشئۻےسۻّذلتۻاحلصۻرکاتۻےہ۔‬
‫ۻدابدت ۻدخا ۻاک ۻارتحاؾ ۻیھب ۻےہ ۻاور ۻا ِی ۻرطح ۻدوےروں ۻےک ۻدجسمۻ‬
‫ۻدنباگؿ ۻدخا ۻاور ِ‬
‫ِ‬ ‫زتنی ۻو ۻآراشئ ۻےک ۻاسھت ۻدجسم ۻاجان‪،‬‬
‫آےنۻےکۻےیلۻیلمعۻرتبیغۻاورۻاجذہبۻااجیدۻرکےنۻاکۻببسۻیھبۻےہ۔‬
‫ارگہچ ۻ زتنی ۻاور ۻ(اےھچ) ۻاعطؾۻےس ۻاافتسدہ ۻرکان‪ ،‬ۻاکی ۻرطفی ۻاور ۻیعیبط ۻارم ۻےہ‪ ،‬ۻنکیل ۻھچک ۻاخص ۻرشاطئ ۻ(اور ۻاواضعۻوۻ‬
‫اوحاؽ)ۻںیمۻےسیجۻرضوردنمتوںۻاورۻرحموومںۻاکۻ(اعمرشےۻںیم)ۻوموجدۻوہان‪،‬ۻضاقاضۻرکاتۻےہۻہکۻاّؿۻےکۻاسھتۻہردیۻیکۻ‬
‫اجےئ۔ۻاسۻےیلۻمہۻاترخیۻںیمۻزپےتھۻںیہۻہکۻرضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻابلسۻیکۻتیفیک‪،‬ۻہکۻبجۻولگۻًاتبسنۻ‬
‫رافہ ۻو ۻآاسشئ ۻںیم ۻزدنیگ ۻسگار ۻرےہ ۻےھت ۻرضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻےک ۻابلس ۻےس ۻفلتخم ۻو ۻافتموت ۻیھ‪ ،‬ۻویکہکن ۻاّس ۻوتقۻ‬
‫ولگۻریقفۻوۻاندارۻےھت۔ۻسپۻاامتجیعۻرشاطئۻدوونںۻزامونںۻںیمۻاکیۻدوےرےۻےسۻفلتخمۻںیھت۔‬
‫ذموکرہۻآتیۻںیمۻوھتڑیۻیۻ ِدتّقۻاورۻوغرۻوۻ رکۻےکۻاسھت‪،‬ۻ دنرہجۻذلیۻاکنتۻاورۻاغیپامتۻاکۻاافتسدہۻایکۻاجۻاتکسۻےہ‪:‬‬
‫ۻاجذبۻرظنۻوہانۻاچےی‪:‬ۻ« ُخ ُذواْ ِزينَتَ ُك ْم ِعن َد‬ ‫ۻزمی‪،‬ۻوخوصبرتۻاور ِ‬ ‫‪۶‬۔ۻدجسمۻوجۻہک ۻاملسمونںۻاکۻرمزک ۻےہ‪،‬ۻاےسۻآراہتسۻو ئ ّ‬
‫ُك ِّل َم ْس ِج ٍد»‬
‫‪۳‬۔ۻرتہبنیۻاورۻوخوصبرتۻرتنیۻابلس‪،‬ۻرتہبنیۻاکمؿۻ(دجسم)ۻےکۻےیلۻےہ‪:‬ۻ« ُخ ُذواْ ِزينَتَ ُك ْم ِعن َد ُك ِّل َم ْس ِج ٍد»‬
‫اشعُو َف»‪ 1‬ۻاورۻاِس ۻےکۻاظرہ ۻرپۻیھب‪:‬ۻ« ِزينَتَ ُك ْم ِعن َد‬ ‫‪۴‬۔ۻاالسؾ‪ ،‬ۻامنز ۻےکۻابنطۻرپۻیھبۻوتہجۻراتھکۻےہ‪:‬ۻ«فِي ص َالتِ ِهم َخ ِ‬
‫َ ْ‬
‫ُك ِّل َم ْس ِج ٍد» ۻیجۻاہں!ۻاالسؾۻںیم‪،‬ۻاظرہۻاورۻابنط‪،‬ۻداینۻاورۻآرختۻدوونںۻاسھتۻاسھتۻںیہ۔‬
‫ۻرفادیۻامنزۻںیمۻیھبۻارزشۻریتھکۻےہ‪،‬ۻنکیلۻاامتجعۻاورۻدجسمۻںیم‪،‬ۻا ِسۻیکۻاتیمہۻت صوصۻےہ‪:‬ۻ‬
‫‪۵‬۔ۻزتنیۻوۻآراشئ‪،‬ۻارگہچ ٰ‬
‫« ِعن َد ُك ِّل َم ْس ِج ٍد»‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻومونمؿ‪،‬ۻآتی‪۳‬‬

‫‪127‬‬
‫‪۶‬۔ ۻا ّوؽ ۻامنز‪ ،‬ۻرھپ ۻا ِس ۻےک ۻدعب ۻاعطؾ‪ :‬ۻ« ِعن َد ُك ِّل َم ْس ِج ٍد و ُكلُواْ َو ا ْش َربُواْ»‪ 1‬ۻےلہپ ۻروح ۻاور ۻونعمتی ۻیک ۻرطػ ۻوتہّجۻ‬
‫اورۻرھپۻا ِسۻےکۻدعبۻمسجۻیکۻرطػۻوتہّج۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬

‫‪128‬‬
 ‫ااھٹوسیئاںۻدرس‬

‫اامتجیعۻآداب‬
‫ااختنبۻدوتسۻےکۻآداب‬ ‫ِ‬
‫وؿ َسبِيالً ۝ يَا َويْػلَتَى‬
‫ت َم َع الر ُس ِ‬ ‫ض الظالِ ُم َعلَى يَ َديْ ِو يَػ ُق ُ‬
‫وؿ يَا لَْيتَنِي ات َخ ْذ ُ‬ ‫َو يَػ ْو َـ يَػ َع ُّ‬
‫الذ ْك ِر بَػ ْع َد إِ ْذ َجاءنِي َو َكا َف الش ْيطَا ُف‬
‫َضلنِي َع ِن ِّ‬ ‫لَْيتَنِي لَ ْم أَت ِخ ْذ فَُالناً َخلِيالً ۝ لََق ْد أ َ‬
‫اف َخ ُذوالً {الفرقان‪-۳۸/‬ۺ‪}۳‬‬ ‫لِ ِْْلنس ِ‬
‫َ‬
‫’’اورۻاّسۻ(ایقتمۻےک)ۻدؿۻ(رشکۻرکےنۻواال)ۻاظملۻاےنپۻاہوھتںۻوکۻداوتنںۻےسۻاکےٹۻاگۻاورۻےہکۻاگ‪:‬‬
‫اےۻاکش!ۻںیمۻےنۻربمغیپؐۻےکۻاسھتۻیہۻ(دہاتیۻاک)ۻرہتسۻاایتخرۻایکۻوہات۔ۻاہےئۻاوسفس‪،‬ۻاےۻاکش!ۻںیمۻ‬
‫ےنۻالفںۻصخشۻوکۻاانپۻدوتسۻہنۻانبایۻوہات۔ۻاّسۻ(ریمےۻدوتس)ۻےن (دخاودنۻاعتمؽۻیکۻرطػۻےس)ۻ‬
‫ذرکۻآۻاجےنۻےکۻدعب‪،‬ۻ ےھجۻرمگاہۻرکدایۻاورۻاطیشؿۻوتۻااسنؿۻوکۻ ّروساۻوۻوخارۻرکےنۻواالۻیہۻےہ۔‘‘‬
‫ۻآدابۻاعمرشتۻ‬
‫االسؾ‪ ،‬دویتس‪،‬ۻدوتسۻےکۻااختنب‪،‬ۻدوتسۻیکۻانشتخۻوۻاچہپؿۻےکۻرطوقیں‪،‬ۻدویتسۻیکۻدحودۻوۻویقد‪ِ ،‬‬
‫اورۻدووتسں ۻےک ۻوقحؼۻےکۻابرےۻںیم‪ ،‬ۻتہبۻزایدہۻافسرںیشۻاورۻاتدیکںیۻایبؿۻرکاتۻےہۻاور ۻھچک ۻارفادۻےکۻاسھتۻدویتسۻوۻ‬
‫رافتقۻیکۻوشتقیۻاورۻھچکۻارفادۻےکۻاسھتۻدویتسۻےسۻعنمۻرکاتۻےہ‪،‬ۻہلمجنم‪:‬‬

‫* ارگ ۻیسک ۻصخش ۻیک ۻانشتخ ۻںیم ۻکش ۻو ۻرتددی ۻدیپا ۻوہ ۻاجےئ‪ ،‬ۻوت ۻاّس ۻےک ۻدووتسں ۻوک ۻدںیھکی ۻہک ۻےسیک ۻارفاد ۻںیہ‪ :‬ۻ«فَانْظُُروا‬
‫اِلَی ُخلَطَائو»‬
‫ِِ ‪1‬‬

‫* اہنتیئ‪،‬ۻرُبےۻرقیفۻاورۻاسیھۻےسۻرتہبۻےہ۔‬

‫* ربمغیپارکؾﷺۻےسۻوپن اۻایگ‪:‬ۻرتہبنیۻدوتسۻوکاسنۻےہ؟ ؐ‬
‫ۻآپۻےنۻرفامای‪:‬ۻوہۻ سۻیکۻمالاقتۻںیہمتۻدخاۻیکۻایدۻ ِدالےئ‪،‬ۻ‬
‫ سۻیکۻاتفگرۻاہمترےۻملعۻوۻداشنۻںیمۻااضہفۻرکےۻاورۻ سۻاکۻرکدارۻاہمترےۻادنرۻایقتمۻیکۻایدۻوکۻزدنہۻرکے۔‬

‫* رضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ سۻوتقۻریتیۻدقرتۻوۻاطتقۻمتخۻوہۻاجےئۻیگ‪،‬اّسۻوتقۻریتےۻیقیقحۻاورۻوایعقۻ‬
‫دووتسںۻاورۻدونمشںۻہتپۻلچۻاجےئۻاگ۔‬

‫* رضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻان اۻدوتسۻیہ‪،‬ۻرتہبنیۻرہتشۻدارۻےہ۔‬

‫‪ 1‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۸۵‬ۻص‪۸‬ۺ‪۶‬‬

‫‪129‬‬
‫* دحثیۻںیمۻوارد ۻوہاۻےہ‪:‬ۻاےنپ ۻدوتسۻاورۻرقیف ۻاک ۻ ظیۻو ۻ‪،‬بض‪ ،‬ۻوسیپںۻاورۻاسمرفتۻےکۻذرےعیۻااحتمؿۻول‪،‬ۻارگۻوہۻاِؿۻ‬
‫ااحتمونںۻںیمۻاکایمبۻوہۻاجےئ‪،‬ۻوتۻان اۻدوتسۻےہ۔‬
‫يا ِر بد بدتر َبود از ما ِر بد‬ ‫تا توانی می گريز از يا ِر بد‬
‫‪1‬‬
‫يا ِر بد بر جاف و بر ايماف زند‬ ‫ما ِر بد تنها تو را بر جاف زند‬
‫اّوخّتۻاورۻربادری‬
‫َصلِ ُحوا بَػ ْي َن أ َ‬ ‫ِ‬
‫َخ َويْ ُك ْم َو اتػ ُقوا الل َو لَ َعل ُك ْم تُػ ْر َح ُمو َف‬ ‫إِن َما ال ُْم ْؤمنُو َف إِ ْخ َوةٌ فَأ ْ‬
‫{احلجرات‪}۶۱/‬‬
‫’’ےبکشۻومنینمۻوتۻآسپۻںیمۻاھبیئۻاھبیئۻںیہ‪ ،‬سپۻاےنپۻاھبویںۻےکۻدرایمؿۻ(االتخػۻاورۻزناعۻیکۻ‬
‫صل‬
‫وصرتۻںیم)ۻ ّ حۻرکاۻدایۻرکوۻاورۻاہللۻیکۻرپواۻرکو‪،‬اشدیۻہکۻمتۻرپۻرمحۻایکۻاجےئ۔‘‘‬
‫االسؾ ۻےک ۻاایتمزات ۻاور ۻوصخایصت ۻںیم ۻےس ۻےہ ۻہک ۻاالصاحت ۻوک ۻالص ۻاور ۻ ڑ ۻےس ۻرشوع ۻرکات ۻےہ ۻًالثم ۻاِس ۻآِتیۻ‬
‫رکہمی ۻںیم ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻرفد ۻاور ۻاعمرشے ۻیک ۻراہ ۻو ۻرداتر ۻ ّدرتس ۻرکےن ۻےک ۻےیل‪ ،‬ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻاّؿ ۻیک ۻ رکی ۻو ۻااقتعدیۻ‬
‫اینبدوں ۻیک ۻاالصح ۻیک ۻاجےئ۔ ۻامتؾ ۻومنینم ۻآسپ ۻںیم ۻاھبیئ ۻںیہ‪ ،‬ۻاب ۻہکبج ۻبس ۻاکی ۻدوےرے ۻےک ۻاھبیئ ۻںیہ‪ ،‬ۻوت ۻزناع ۻاورۻ‬
‫ڑلایئۻڑگھجاۻاسیک؟‬
‫ربادریۻاورۻاّوخّتۻیکۻوصنمہبۻدنبیۻاورۻظفلۻاکۻاامعتسؽ‪،‬ۻاالسؾۻےکۻااکتبراتۻاورۻااجیداتۻںیمۻےسۻےہ۔‬
‫دص ِر ۻاالسؾ ۻںیم‪ ،‬ۻربمغیپارکؾﷺ ۻاست ۻوس ۻاچسیل ۻ(‪ )۸۵۱‬ۻارفاد ۻےک ۻرمہاہ ۻ«نُ َخ ْيلو» ۻےک ۻاقمؾ ۻرپ ۻوموجد ۻےھت ۻہکۻ‬
‫ۻآرضحنتۻےنۻیھبۻ‬
‫ؐ‬ ‫ِ‬
‫رضحتۻربجا ؑلؑۻانزؽۻوہےئۻاورۻرفامای‪:‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻرفوتشںۻےکۻدرایمؿۻدقعِۻاّوخّتۻابدناھۻےہ‪،‬‬
‫وخت ۻابدناھ ۻاور ۻرہ ۻاکی ۻصخش ۻدوےرے ۻصخش ۻاک ۻاھبیئ ۻنب ۻایگ ۻًالثم‪ :‬ۻاوبرکب ۻ رم ۻےک ۻاسھت‪،‬ۻ‬
‫اےنپ ۻااحصب ۻےک ۻدرایمؿ ۻدقعِ ۻاّ ّ‬
‫املسؿۻاوبذرۻےکۻاسھت‪،‬ۻہحلطۻزریبۻےکۻاسھت‪،‬ۻدقمادۻاّمعرۻےکۻاسھت‪،‬ۻاعہشئۻہصفحۻےکۻاسھتۻاورۻا ّّؾۻہملسۻصط َّئہۻےکۻاسھتۻرہتشۻ‬
‫‪2‬‬
‫ِ‬
‫ۻرضحتۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻےکۻاسھتۻابدناھ۔‬‫دقعۻاّوخّت‪،‬‬
‫اّوخّتۻںیمۻدنبھۻےئگۻاورۻربمغیپﷺۻےنۻاانپۻ ِ‬
‫اّوخّتۻوۻربادریۻاکۻ قّلع‪،‬ۻطقفۻرمدوںۻےکۻاسھتۻیہۻاخصۻںیہنۻےہ‪،‬ۻہکلبۻہیۻریبعتۻوخانیتۻےکۻےیلۻیھبۻاامعتسؽۻوہیئۻےہ‪:‬ۻ‬
‫‪3‬‬
‫اء»‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫سً‬ ‫« َو إف َكانُواْ إ ْخ َوةً ِّر َجاالً َو ن َ‬

‫‪ 1‬رتہمج‪ :‬ۻبج ۻکت ۻنکمم ۻوہ ۻرُبے ۻدوتس ۻاور ۻرقیف ۻےس ۻاانتجب ۻرکو‪ ،‬ۻویکہکن ۻرُبا ۻدوتس ۻرطخانک ۻاسپن ۻےس ۻیھب ۻدبرت ۻوہات ۻےہ‪ ،‬ۻاس ۻےیل ۻہک ۻرطخانک ۻاسپن ۻطقفۻ‬
‫ریتیۻاجؿۻرپۻوارۻرکاتۻےہ‪،‬ۻہکبجۻرُباۻدوتسۻریتیۻاجؿۻاورۻریتےۻاامیؿۻدوونںۻرپۻوارۻرکاتۻےہ۔‬
‫‪ 2‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۴۹‬ۻص‪۴۴۶‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۶۸۷‬‬

‫‪131‬‬
 ‫اھبیئۻانبےنۻےس ۻزایدہۻامہۻوجۻزیچ ۻےہ‪،‬ۻوہۻربادریۻاورۻربادراہن ۻاقلعتتۻاک ّّ‬
‫ۻتۻےہ۔ ۻرواایتۻںیمۻاّؿ ۻولوگںۻرپۻوجۻاےنپۻ‬
‫دینی ۻاھبویں ۻوک ۻوھچڑ ۻدےتی ۻاور ۻاّؿ ۻےس ۻعطق ۻ قّلع ۻرک ۻےتیل ۻںیہ‪ ،‬ۻیتخس ۻےک ۻاسھت ۻدیقنت ۻیک ۻیئگ ۻےہ ۻاور ۻہی ۻافسرش ۻیک ۻیئگ ۻےہ ۻہکۻ‬
‫‪1‬‬
‫ص ْل َم ْن قَطَ َعک»‬ ‫ارگۻاھبیئۻھجتۻےسۻ ّدورۻوہۻاجںیئ‪،‬ۻوتۻ ّاؿۻےکۻاسھتۻرتفۻوۻآدمۻوکۻابیقۻر)ھ‪:‬ۻ« ِ‬

‫رضحتۻاامؾۻرفعجۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’ومنم‪،‬ۻومنمۻاکۻاھبیئۻےہ‪،‬ۻےسیجۻاکیۻدبؿۻہکۻارگۻ ّاسۻاکۻاکیۻہّصحۻ‬
‫امیبرۻوہۻاجےئ‪،‬ۻوتۻامتؾۻدبؿۻانراتحۻوہۻاجاتۻاورۻدردۻرکاتۻےہ۔‘‘‬
‫اّوخّتۻوۻربادریۻےکۻوقحؼ‬
‫روسؽۻدخاﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻاکیۻاملسمؿۻاےنپۻاملسمؿۻاھبیئۻرپۻسیتۻ(‪)۴۱‬ۻقحۻراتھکۻےہۻاورۻاّؿۻںیمۻےسۻرہۻاکیۻوکۻ‬
‫ِ‬
‫اچےیۻہکۻدوےرےۻےکۻوقحؼۻوکۻاداۻرکے‪،‬ۻہلمجنمۻوقحؼۻہیۻںیہ‪:‬‬
‫’’‪۶‬۔ ۻوفع ۻو ۻدرذگر ۻاور ۻاس ۻےک ۻاسھت ۻرہمابین ۻ‪۳‬۔ ۻاّس ۻےک ۻاےرار ۻاک ۻاپھچان ۻ‪۴‬۔ ۻاّس ۻیک ۻویطلغں ۻاک ّۻجُاؿ ۻ‪۵‬۔ ۻاّس ۻاک ّۻعرۻ‬
‫وبقؽۻرکان ۻ‪۶‬۔ۻاّسۻےکۻدبوخاوہںۻےکۻاسےنمۻاّسۻاکۻدافع ۻ‪۷‬۔ۻاّسۻیکۻتبسنۻ ریوخایہۻاورۻالھبیئ ۻ‪۸‬۔ۻ ّاسۻےسۻےیکۻوہےئۻ‬
‫ت‬
‫ودعوںۻرپۻلمع ۻ‪۹‬۔ۻامیبریۻےکۻوتقۻاّسۻیکۻیشادتۻوۻاوحا ؽۻرپی ۻۺ۔ۻاّسۻیکۻ س ئتتئعۻانجزہۻںیمۻرشتک ۻ‪۶۱‬۔ۻاّسۻیکۻدوعتۻ‬
‫اورۻےفحتۻوکۻوبقؽۻرکان ۻ‪۶۶‬۔ۻزجاۻوۻوعضۻںیمۻاّےسۻیھبۻاحتفئۻدانی ۻ‪۶۳‬۔ۻاّسۻیکۻدخامتۻوۻزامحتۻرپۻرکشہیۻاداۻرکان ۻ‪۶۴‬۔ۻاّسۻیکۻ‬
‫دمدۻرکےنۻیکۻوپریۻوکششۻرکان ۻ‪۶۵‬۔ۻاّسۻیکۻانومسۻیکۻافحتظۻرکان ۻ‪۶۶‬۔ۻاّسۻیکۻاحتجۻوۻرضورتۻوپریۻرکان ۻ‪۶۷‬۔ۻاّسۻ‬
‫یک ۻالکشمت ۻلح ۻرکےن ۻےک ۻےیل ۻواہطس ۻاننب ۻ‪۶۸‬۔ ۻ ّاس ۻےک ۻدشمگہ ۻیک ۻراامنہیئ ۻرکے ۻ‪۶۹‬۔ ۻ ّاس ۻیک ۻکنیھچ ۻےک ۻوتق ۻتینہتۻ‬
‫ےہک ۻاور ۻداع ۻدے ۻۺ‪۶‬۔ ۻاّس ۻےک ۻالسؾ ۻاک ۻوجاب ۻدے ۻ‪۳۱‬۔ ۻاّس ۻیک ۻابت ۻاک ۻارتحاؾ ۻرکے ۻ‪۳۶‬۔ ۻ ّاس ۻےک ۻےفحت ۻوک ۻان ا ۻاّیہمۻ‬
‫رکے ۻ‪۳۳‬۔ۻاّسۻیکۻمسقۻوکۻوبقؽ ۻرکے ۻ‪۳۴‬۔ۻاّسۻےکۻدوتسۻوکۻدوتسۻرےھکۻاورۻاسۻےکۻاسھتۻدینمشۻہنۻرکے ۻ‪۳۵‬۔ۻ‬
‫احداثت ۻو ۻالکشمت ۻںیم ۻاّےس ۻاہنت ۻہن ۻوھچڑے ۻ‪۳۶‬۔ ۻوج ۻھچک ۻاےنپ ۻےیل ۻدنسپ ۻرکے‪ ،‬ۻاّس ۻےک ۻےیل ۻیھب ۻویہ ۻدنسپ ۻرکے ۻ‬
‫‪2‬‬
‫و۔۔۔‘‘‬
‫صل‬
‫ّ حۻاورۻلیمۻالیمپ‬
‫ل‬ ‫صل‬
‫االسؾۻ ّ حۻوۻتافۻاورۻاسملَتۻآزیمۻوۻریشنیۻزدنیگۻرپۻوتہّجۻداتیۻےہ‪،‬ۻوہۻا ہٰیۻںیتمعنۻنجۻاکۻ ِ‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻذرکۻوہاۻےہ‪،‬ۻاّؿۻ‬
‫ںیم ۻےس ۻاکی ۻتمعن‪ ،‬ۻاملسمونں ۻےک ۻدولں ۻںیم ۻ(اکی ۻدوےرے ۻیک ۻتبسن) ۻاّتفل ۻو ۻتبحم ۻےہ۔ ۻاسیج ۻہک ۻدخاودن ۻاعتمؽۻ‬

‫‪ 1‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۸۹‬ۻص‪۸۶‬‬
‫‪ 2‬احبرۻاالونار‪،‬ۻج‪،۸۵‬ۻص‪۳۴۷‬‬

‫‪131‬‬
 ‫ف بَػ ْي َن قُػلُوبِ ُك ْم»‪ 1‬ۻاید ۻرکو ۻاّس ۻوتق ۻوک ۻبج ۻمتۻ‬ ‫املسمونں ۻےس ۻاطخب ۻرکےت ۻوہےئ ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻ« ُكنتُ ْم أَ ْع َد ً‬
‫اء فَأَل َ‬
‫االسؾۻےسۻےلہپۻاکیۻدوےرےۻےکۻدنمشۻےھت‪،‬ۻرھپۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻاہمترےۻدولںۻںیمۻ ّاتفلۻوۻتبحمۻدیپاۻرکۻدی۔‬
‫صل‬
‫ّ حۻاورۻابیمہۻہیفصتۻرکاان‪،‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻرطػۻےسۻششخبۻاورۻرتمحۻاحلصۻرکےنۻاکۻببسۻامشرۻایکۻایگۻےہ‪َ « :‬و إِ ْف‬
‫صلِ ُحواْ َو تَػتػ ُقواْ فَِإف اللوَ َكا َف غَ ُفوراً رِحيماً»‪ 2‬ۻاورۻوج ۻصخش ۻاملسمونں ۻےکۻدرایمؿۻدمعہۻواستطۻرکےۻاورۻان اۻ‬ ‫تُ ْ‬
‫‪3‬‬
‫يب ِّم ْنػ َها»‬ ‫ِ‬
‫سنَةً يَ ُكن لوُ نَص ٌ‬ ‫اع ًة َح َ‬
‫وہلیسۻےنب‪،‬ۻوہۻاینپۻاشؿۻےکۻاطمقبۻاپداشۻاحلصۻرکےۻاگ‪:‬ۻ« َم ْن يَ ْش َف ْع َش َف َ‬
‫ے‬ ‫صل‬
‫ۻدیۻںیہ ۻہلمجنمۻہیۻںیہ‪:‬‬ ‫االسؾۻےنۻولوگںۻےکۻدرایمؿۻ ّ حۻوۻتافیئۻےکۻےیل‪،‬ۻت صوصۻااکحؾۻرقار ئ‬
‫صل‬
‫ۻانگاہؿۻریبکہۻںیمۻےسۻےہ‪،‬ۻارگۻ ّ حۻوۻتافیئۻاورۻاصما تۻےکۻےیلۻوبالۻاجےئ‪،‬ۻوتۻوکیئۻرجؾۻاورۻانگہۻ‬ ‫‪۶‬۔ۻوھجٹۻاورۻدروغۻوگیئۻوج ِ‬
‫ص ِل ِح»‬‫ب َعلَی ال ُْم ْ‬
‫ِ‬
‫ںیہنۻےہ‪:‬ۻ« َال ک ْذ َ‬
‫صل‬
‫‪۳‬۔ۻوجناۻاورۻاکانلوھیۻرکانۻ(ینعیۻیسکۻےکۻاکؿۻںیمۻآہتسہۻےسۻھچکۻانہک)ۻوجۻاطیشینۻاامعؽۻےسۻاورۻومر ِدۻیہنۻےہ‪،‬ۻارگۻ ّ حۻوۻتافیئۻ‬
‫ص َدقَ ٍة أ َْو‬ ‫ِ‬
‫اور ۻاصما ت ۻرکاےن ۻےک ۻےیل ۻوہ‪ ،‬ۻوت ۻوکیئ ۻرحج ۻںیہن ۻےہ‪ :‬ۻ« َال َخ ْيػ َر في َكثِي ٍر ِّمن ن ْج َو ُ‬
‫اى ْم إِال َم ْن أ ََم َر بِ َ‬
‫ٍ‬
‫َم ْع ُروؼ أ َْو إِ ْ‬
‫‪4‬‬
‫اس»‬ ‫صالَ ٍح بَػ ْي َن الن ِ‬
‫قش‬ ‫قَّش‬
‫‪۴‬۔ۻابووجدۻا ِسۻےکۻہکۻ َّ مۻرپۻلمعۻرکان‪،‬ۻوابجۻاورۻاّےسۻوتڑانۻرحاؾۻےہ ۻنکیلۻارگۻوکیئۻصخشۻ َّ مۻاھکےئۻہکۻوہۻدوۻارفادۻےکۻ‬
‫قش‬
‫درایمؿ ۻرشجن ۻ ّدور ۻرکےن ۻاور ۻاصما ت ۻرکاےن ۻےک ۻےیل ۻوکیئ ۻادقاؾ ۻںیہن ۻرکے ۻاگ‪ ،‬ۻوت ۻاالسؾ ۻاِس ۻ َّ م ۻےک ۻوتڑےن ۻوک ۻاجزئۻ‬
‫‪5‬‬
‫صلِ ُحواْ بَػ ْي َن الن ِ‬
‫اس»‬ ‫ضةً ِّْلَيْ َمانِ ُك ْم أَف تَػبَػ ُّرواْ َو تَػتػ ُقواْ َو تُ ْ‬
‫اتھجمسۻےہ‪َ « :‬و الَ تَ ْج َعلُواْ اللوَ عُ ْر َ‬
‫‪۵‬۔ ۻابووجد ۻا ِس ۻےک ۻہک ۻوتّیص ۻےک ۻاطمقب ۻلمع ۻرکان‪ ،‬ۻوابج ۻاور ۻاّس ۻاک ۻرتک ۻرکان ۻرحاؾ ۻےہ ۻنکیل ۻارگ ۻوتّیص ۻرپ ۻلمعۻ‬
‫رکان‪،‬ۻولوگںۻےکۻدرایمؿ ۻہنتفۻوۻاسفدۻاورۻدکورت ۻدیپاۻرکاتۻےہ‪ ،‬ۻوتۻاالسؾۻااجزتۻداتیۻےہۻہکۻوتّیصۻوک ۻوھچڑۻدایۻاجےئۻاتہکۻ‬
‫صل‬
‫وص َجنَفاً أ َْو إِثْماً فَأ ْ‬
‫َصلَ َح بَػ ْيػنَػ ُه ْم فَ َال‬ ‫ولوگںۻےکۻدرایمؿۻ ّ حۻوۻتافۻاورۻانمۻوۻآیتشۻاحمکۻرےہ‪:‬ۻ«فَ َم ْن َخ َ‬
‫اؼ ِمن ُّم ٍ‬
‫ِ ‪6‬‬
‫إِثْ َم َعلَْيو»‬

‫‪1‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۶۱۴‬‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتیۺ‪۶۳‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۹۶‬‬
‫صل‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتی‪ ۶۶۵‬ۻرتہمج‪:‬ۻ’’اؿۻولوگںۻیکۻارثکۻوپدیشہۻاورۻیفخمۻیکۻابوتںۻںیمۻوکیئۻ ریۻںیہنۻرگمۻوہۻصخشۻوجۻدصےۻایۻیکینۻایۻولوگںۻےکۻدرایمؿۻ ّ حۻوۻتافیئ ۻاکۻمکحۻ‬
‫دے۔‘‘‬
‫‪5‬‬
‫وقتی ۻاایتخررکےن ۻاور ۻولوگں ۻےک ۻدرایمؿۻ‬
‫وسر ٔہ ۻرقبہ‪ ،‬ۻآتی‪ ۳۳۵‬ۻرتہمج‪ :‬ۻ’’اور ۻربخدار اہلل ۻوک ۻاینپ ۻومسقں ۻاک ۻاشنہن ۻاور ۻذرہعی ۻہن ۻانبؤ ۻہک ۻومسقں وک ۻیکین ۻرکےن‪ ،‬ۻ ٰ‬
‫اصما تۻرکاےنۻںیمۻامعنۻانبدو۔‘‘‬
‫ّصل‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪ ۶۹۳‬ۻرتہمج‪:‬ۻ’’رھپۻارگۻوکیئۻصخشۻوتیصۻرکےنۻواےلۻیکۻرطػۻےسۻرطدفاریۻایۻانااصنیفۻاکۻوخػۻراتھکۻوہۻاورۻوہۻورہثۻےکۻدرایمؿۻ حۻرکادےۻوتۻ‬
‫اسۻرپۻوکیئۻانگہۻںیہنۻےہ۔‘‘‬

‫‪132‬‬
 ‫دینیۻاقلعتتۻاورۻارابتط‬
‫وسر ٔہۻردعۻآتی‪۳۶‬ۻںیم‪،‬ۻدنملقعوںۻیکۻاکیۻاشنینۻہیۻایبؿۻیکۻیئگۻےہۻہکۻوہۻاّؿۻزیچوںۻےکۻاسھتۻاانپۻقلعتۻاورۻارابتطۻاقمئۻ‬
‫صلُو َف َما أ ََم َر اللوُ بِ ِو أَ ْف‬
‫رکےتۻںیہۻنجۻےکۻاسھتۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻقلعتۻربرقارۻرکےنۻاکۻمکحۻدایۻےہ‪« :‬و ال ِذين ي ِ‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫وص َل»‪ 1‬رواایتۻںیمۻآایۻےہۻہکۻ سۻزیچۻےکۻاسھتۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻاقلعتتۻربرقارۻرےنھکۻاکۻمکحۻدایۻےہ‪،‬ۻوہۻ ہلۻر یم‪،‬ۻ‬ ‫يُ َ‬
‫ینعیۻاخدناین ۻاقلعتتۻوکۻوفحمظۻرانھکۻاورۻایۻرطحۻیبتکمۻاقلعتت ۻاک ّّ‬
‫ۻت‪،‬ۻینعیۻآامسینۻرربہوں ۻاورۻوشیپاؤںۻےکۻاسھتۻدایمئۻ‬
‫‪2‬‬
‫طخۻوالتیۻیکۻریپویۻےہ۔‬
‫اورۻ قیمۻقلعتۻوۻارابتطۻاورۻ ِ‬
‫وہۻاقلعتتۻنجۻےکۻابرےۻںیمۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻمکحۻدایۻےہ‪،‬ۻوہۻفلتخمۻاورۻتہبۻےسۻںیہ ۻہلمجنمۻہیۻںیہ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫الذ ْك ِر إِف ُكنتُ ْم َال تَػ ْعلَ ُمو َف»‬
‫اسأَلُواْ أ َْىل ِّ‬
‫َ‬ ‫‪۶‬۔ۻنلعءۻاورۻدادنمشنوںۻےکۻاسھتۻرفیگنہۻوۻاقثیتفۻقلعت‪:‬ۻ«فَ ْ‬
‫اصبِ ُرواْ َو َ‬
‫صابِ ُرواْ َو َرابِطُواْ»‬
‫‪4‬‬
‫‪۳‬۔ۻولوگںۻےکۻاسھتۻاامتجیعۻاورۻاعمرشیتۻقلعت‪:‬ۻ« ْ‬
‫‪5‬‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫طف‬
‫‪۴‬۔ۻوادلنیۻےکۻاسھتۻاع یۻاورۻتبحمۻآزیمۻقلعت‪:‬ۻ« َو بال َْوال َديْ ِن إ ْح َ‬
‫ساناً»‬
‫ِ‬
‫‪۵‬۔ۻرضوردنمتوںۻاورۻانداروںۻےکۻاسھتۻامیلۻقلعت‪:‬ۻ« َم ْن َذا الذي يُػ ْق ِر ُ‬
‫‪6‬‬
‫سناً»‬
‫ض الل َو قَػ ْرضاً َح َ‬
‫‪7‬‬
‫‪۶‬۔ۻاعمرشےۻیکۻدتریبۻاورۻادارہۻرکےنۻںیمۻ رکیۻقلعت‪:‬ۻ« َو َشا ِوْرُى ْم فِي اْل َْم ِر»‬
‫‪8‬‬
‫وؿ َو أ ُْولِي اْل َْم ِر ِمن ُك ْم»‬ ‫‪۷‬۔ۻوالتیۻےکۻاسھتۻساییۻقلعت‪:‬ۻ«و أ ِ‬
‫َطيعُواْ الر ُس َ‬ ‫َ‬
‫‪9‬‬
‫‪۸‬۔ۻومنینمۻےکۻاسھتۻامتؾۻہبعشۻاہےئۻزدنیگۻںیمۻقلعت‪:‬ۻ«إِن َما ال ُْم ْؤِمنُو َف إِ ْخ َوةٌ»‬
‫‪10‬‬
‫سنَةٌ»‬ ‫‪۹‬۔ۻاوایلےئۻدخاۻےکۻاسھتۻونعمیۻقلعت‪:‬ۻ«لََق ْد َكا َف لَ ُكم فِي رس ِ ِ‬
‫ُس َوةٌ َح َ‬
‫وؿ اللو أ ْ‬ ‫ْ َُ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻردع‪،‬ۻآتی‪ ۳۶‬ۻرتہمج‪:‬ۻ’’اورۻوہۻولگۻوجۻاؿۻاقلعتتۻوکۻاقمئۻرےتھکۻںیہۻںیہنجۻدخاۻےنۻاقمئۻرےنھکۻاکۻمکحۻدایۻےہ۔‘‘‬

‫‪ 2‬ریسفتِۻاصیف‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻلحن‪،‬ۻآتی‪۵۴‬‬
‫‪4‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۳۱۱‬‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۳۴‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۳۵۶‬‬
‫‪7‬‬
‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتیۺ‪۶۶‬‬
‫وسر ٔہۻ ِ‬
‫‪ 8‬وسر ٔہۻاسنء‪،‬ۻآتیۺ‪۶‬‬
‫‪ 9‬وسر ٔہۻرجحات‪،‬ۻآتی‪۶۱‬‬
‫‪ 10‬وسر ٔہۻازحاب‪،‬ۻآتی‪۳۶‬‬

‫‪133‬‬
 ‫اوسیتناںۻدرس‬

‫اخدناؿ‬
‫ونوجاونںۻیکۻاشدیۻرکاےنۻیکۻتبسنۻذہمۻداری‬
‫َنكحوا ْاْلَيامى ِمن ُكم و الصالِ ِحين ِمن ِعب ِ‬
‫اد ُك ْم َو إِ َمائِ ُك ْم إِف يَ ُكونُوا فُػ َق َراء يػُغْنِ ِه ُم‬ ‫ِ‬
‫َ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫َو أ ُ‬
‫يم {النور‪}۴۳/‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫اللوُ ِمن فَ ْ ِ ِ‬
‫ضلو َو اللوُ َواس ٌع َعل ٌ‬
‫’’اورۻاےنپۻریغۻاشدیۻدشہۻڑلےکۻڑلویکںۻاورۻاےنپۻکینۻوۻاصحلۻالغومںۻوۻزینکوںۻےکۻاکنحۻاکۻاامتہؾۻرکوۻ‬
‫(اورۻرقفۻوۻدگنتیتسۻےسۻہن ۻڈرو)ۻہک ۻارگۻوہۻریقفۻوہںۻےگ ۻوتۻدخاودنِۻاعتمؽۻاےنپۻلضفۻوۻرکؾ ۻےس اںیہنۻ‬
‫ےباینزۻرکۻدےۻاگۻاورۻدخاۻوتۻڑبیۻوتعسۻواالۻاورۻمیلعۻوۻداانۻےہ۔‘‘‬
‫«أَيَ َامی»‪ ،‬ۻ«أيِّم»یک ۻعمج ۻاور ۻ«قَػيِّم» ےک وزؿ ۻرپ ۻ’’ونکارے ۻاور ۻریغاشدی ۻدشہ‘‘ ۻےک ۻینعم ۻںیم ۻےہ‪ ،‬ۻوخاہ ۻرمد ۻوہ ۻایۻ‬
‫وعرت‪،‬ۻابرکہۻوہۻایۻویبہ۔‬
‫االسؾ ۻںیم ۻازدواج‪ ،‬ۻاکی ۻّدقمس ۻاور ۻاتدیک ۻدشہ ۻاَّرم ۻراہ ۻےہ ۻاور ۻاخدناؿ ۻواعمرشہ‪ ،‬ۻریغاشدی ۻدشہ ۻارفاد ۻےک ۻازدواج ۻاکۻ‬
‫وئسمؽ ۻاور ۻذہم ۻدار ۻےہ ۻاور ۻرضوری ۻںیہن ۻےہ ۻہک ۻوخااگتسری‪ ،‬ۻیسک ۻاکی ۻاخص ۻرطػ ۻےس ۻیہ ۻوہ‪ ،‬ۻہکلب ۻرمد ۻاور ۻوعرت ۻںیمۻ‬
‫ےس ۻرہ ۻاکی ۻدقشیپیم ۻرک ۻاتکس ۻےہ۔ ۻا ہتب ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےن ۻ ّدنہل ۻاور ۻدواہل ۻیک ۻازدوایج ۻزدنیگ ۻیک ۻرضورایت ۻوپری ۻرکےن ۻاکۻ‬
‫ودعہۻایکۻےہۻاورۻازدواجۻوکۻزدنیگۻیکۻ ّوتعسۻوۻربتکۻاکۻوہلیسۻرقارۻدایۻےہ۔‬
‫االسؾ ۻازدواج ۻوک ۻاکی ۻّدقمس ۻ َّارم ۻاتھجمس ۻےہ‪ ،‬ۻربصالػ ۻتیحیسم ۻہک ۻوج ۻرجمد ۻاور ۻریغاشدی ۻدشہ ۻرےنہ ۻوک ۻاقِلب ۻارزشۻ‬
‫یتھۻےہ‪،‬ۻاسۻےیلۻوپپۻاورۻیحیسمۻنلعءۻوکۻازدواجۻںیہنۻرکانۻاچےی۔‬
‫مہ ۻرواایت ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ‪ :‬ۻازدواج ۻفصن ۻدنی ۻوفحمظ ۻوہ ۻاجےن ۻاک ۻببس ۻےہ۔ ۻاشدی ۻدشہ ۻصخش ۻیک ۻدو ۻرتعک ۻامنز‪،‬ۻ‬
‫ریغاشدیۻدشہۻارفادۻیکۻرّتسۻرتعکۻامنزۻےسۻرتہبۻےہ۔ۻاتملہۻاورۻاشدیۻدشہۻارفادۻاکۻوسان‪،‬ۻریغاشدیۻدشہۻارفادۻےکۻروزےۻ‬
‫یکۻاحتلۻںیمۻدیباریۻےسۻرتہبۻےہ۔‬
‫ۻروسؽۻدخاﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’ازدواجۻ‬
‫اّؿۻولوگںۻےکۻصالػۻوجۻازدواجۻوکۻرقفۻوۻدگنتیتسۻاکۻومبجۻایخؽۻرکےتۻںیہ‪ِ ،‬‬
‫رزؼ ۻو ۻروزی ۻاک ۻزایدہ ۻرکات ۻےہ۔‘‘ ۻ زی ۻرضحت ۻاامؾ ۻرفعج ۻاصدؼ ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ’’زدنیگ ۻیک ۻگساشئ ۻاور ۻ ّوتعس‪،‬ۻ‬
‫ازدواجۻےکۻاسےئۻںیمۻےہ۔‘‘ۻا ِیۻرطحۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ’’وجۻصخشۻرقفۻوۻدگنتیتسۻےکۻوخػۻےسۻازدواجۻوکۻرتکۻرکۻدے‪،‬ۻوہۻ‬
‫مہۻ(املسمونں)ۻےسۻںیہنۻےہۻاورۻ ّاسۻےنۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻتبسنۻوس ِءۻنظۻایکۻےہ۔‘‘‬

‫‪134‬‬
‫ازدواج ۻآراؾ ۻو ۻوکسؿ ۻاک ۻذرہعی ۻےہ۔‪ 1‬ازدواج ۻںیم ۻرہتش ۻدار ۻآسپ ۻںیم ۻزندکی ۻآاجےت ۻںیہ ۻاور ۻدؽ ۻاکی ۻدوےرے ۻیکۻ‬
‫تبسنۻرہمابؿۻوہۻاجےتۻںیہۻاورۻاپکۻوۻاپزیکہۻلسنۻیکۻرتتیبۻاورۻابیمہۻاعتوؿۻیکۻاضفۻےکۻوماعقۻرفامہۻوہےتۻںیہ۔‬
‫وہۻوادلنیۻوجۻااکمانتۻاورۻواسلئۻزدنیگۻرےنھکۻےکۻابووجد‪،‬ۻاینپۻاوالدۻیکۻاشدیۻاکۻاامتہؾۻاورۻاںیہنۻرشکیِۻایحتۻرفامہۻ‬
‫ںیہنۻرکےت‪،‬ۻارگۻاّؿۻیکۻاوالدۻیسکۻانگہۻیکۻرمبکتۻوہ‪،‬ۻوتۻوادلنیۻاّسۻےکۻانگہۻںیمۻرشکیۻوہںۻےگ۔‬
‫مہ ۻرواایت ۻںیم ۻزپےتھ ۻںیہ‪ :‬ۻ’’ازدواج ۻںیم ۻدلجی ۻرکو ۻاور ۻوہ ۻڑلیک ۻ س ۻیک ۻاشدی ۻاک ۻوتق ۻچنہپ ۻایگ ۻوہ‪ ،‬ۻاےسی ّّ‬
‫ۻکپ ۻوہےئۻ‬
‫‪2‬‬
‫لھپۻیکۻامدننۻےہۻےسجۻارگۻدرتخۻےسۻہنۻوتڑاۻاجےئۻوتۻوہۻافدسۻوۻرخابۻوہۻاجےئۻاگ۔‘‘‬
‫رتہبنیۻواہطس اورۻوہلیسۻاننب‪،‬ۻ َّارمِۻازدواجۻںیمۻرطنیفۻےکۻدرایمؿۻواہطسۻاورۻوہلیسۻاننبۻےہ ۻاسیجۻہکۻرواتیۻںیمۻوقنمؽۻ‬
‫ۻرعشۻدخاۻےکۻاسےئۻںیمۻےہ۔‘‘‬
‫ےہ‪:‬ۻ’’وجۻصخشۻیسکۻڑلےکۻایۻڑلیکۻیکۻاشدیۻاکۻاامتہؾۻرکے‪،‬ۻوہ ِ‬
‫مہۻرواایتۻںیمۻزپےتھۻںیہ‪:‬ۻ’’وجۻصخشۻاےنپۻدینیۻوۻاامیینۻاھبویںۻےکۻازدواجۻےکۻےیلۻوکششۻوۻاامتہؾۻرکاتۻےہ‪،‬ۻوہۻرو ِزۻ‬
‫ایقتمۻدخاودنۻاعتمؽۻےکۻاخصۻفطلۻوۻااعنؾۻےکۻقحتسمۻرقارۻاپےئۻاگ۔‘‘‬
‫ين َال يَ ِج ُدو َف نِ َكاحاً‬ ‫ِِ ِ‬
‫ا ہتب ۻاِس ۻآِتی ۻرکہمی ۻےک ۻدعب ۻوایل ۻآتی ۻںیم ۻدخاودنِ ۻاعمَل ۻرفامات ۻےہ‪ :‬ۻ« َو لْيَ ْستَػ ْعفف الذ َ‬
‫ض ِل ِو ‪’’ 3» . . .‬اورۻوہۻولگۻوجۻاکنحۻاورۻاشدیۻےکۻےیلۻوہلیسۻرفامہۻںیہنۻاپےت‪،‬ۻوہۻتفعۻوۻ‬ ‫َحتى يػُ ْغنِيَػ ُه ُم اللوُ ِمن فَ ْ‬
‫اپدکاینم یکۻراعتیۻرکںی‪،‬ۻاہیںۻکتۻہکۻدخاودنۻاےنپۻلضفۻوۻرکؾۻےسۻاںیہنۻینغۻوۻےباینزۻرکۻدے۔‘‘‬
‫یج ۻاہں! ۻعفّت ۻو ۻاپدکاینم ۻیک ۻوعیس ۻاور ۻومعیم ۻافحتظ ۻےک ۻےیل ۻرضوری ۻےہ ۻہک ۻونوجاؿ ۻوخد ۻیھب ۻاِس ۻیک ۻراعتی ۻرکںی‪:‬ۻ‬
‫َنك ُحوا ْاْلَيَ َامى ِمن ُك ْم» ۻاورۻاعمرشےۻےکۻ‬‫«و لْيستَػع ِفف» ۻاخدناؿۻاورۻوکحتمۻیھبۻاِسۻےکۻےیلۻایقؾۻرکںی‪:‬ۻ«و أ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َْ ْ‬
‫ِ ‪4‬‬ ‫ے‬
‫اؿ اللو»‬‫وىم ِّمن م ِ‬ ‫ۻدیۻوہےئ)ۻامؽۻرخچۻرکںی‪:‬ۻ« َو آتُ ُ‬ ‫ینغۻوۻرثودنمتۻارفادۻیھبۻ(اِسۻاَّرمِۻ ریۻںیمۻدخاودنۻاعمَلۻےک ئ‬
‫کی ۻایحت ۻ ےک ۻااختنب ۻںیم ۻااسحاست ۻو ۻذجابت ۻہبلغ ۻہن ۻرکںی‪ ،‬ۻتلجع ۻاور ۻدلجابزی ۻےس ۻاکؾ ۻہن ۻںیل ۻاور ۻ رک‪،‬ۻ‬‫ا ہتب ۻرش ِ‬
‫وشمرےۻاورۻوگتفگۻوۻدینش ۻےکۻدعبۻ ادقاؾۻرکںی۔ۻاسۻےیلۻہکۻاخدناین ۻڑگھجوں ۻاورۻاالتخافتۻںیم ۻےسۻزایدہۻرتۻیکۻاینبد‪،‬ۻحیحصۻ‬
‫رشکیِۻایحتۻےکۻااختنبۻںیمۻ ِد تّقۻاورۻوغرۻوۻ رکۻہنۻرکانۻیہۻوہاتۻےہ۔ۻرشکیِۻایحتۻیکۻاتریثۻااسنؿۻیکۻزدنیگۻںیمۻآرخِۻ رمۻ‬
‫کت‪ ،‬ۻہکلب ۻہچ ۻشب ۻایقتم ۻکت ۻوہیت ۻےہ۔ ۻزاًابل ۻوہ ۻیحطس ۻاور ۻدع ِؾ ۻ ِدتّق ۻےک ۻریغب ۻاشدایں‪ ،‬ۻوج ۻسب‪ ،‬ۻرٹنی ۻاور ۻاپرک ۻوریغہ ۻںیمۻ‬
‫ومعمیلۻمالاقتۻاورۻآانشیئۻیکۻوہجۻےسۻا تاؾۻاپیتۻںیہ‪،‬ۻاّؿۻاکۻا تاؾۻوکیئۻزایدہۻان اۻںیہنۻوہاتۻےہ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻروؾ‪،‬ۻآتی‪۳۶‬‬
‫‪ 2‬زیماؿۻاۃمکحل‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻونر‪،‬ۻآتی‪۴۴‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻونر‪،‬ۻآتی‪۴۴‬‬

‫‪135‬‬
 ‫رقآؿۻںیمۻاخدناؿۻیکۻااسقؾ‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻاخدناؿۻیکۻاچرۻاوناعۻوۻااسقؾۻایبؿۻوہیئۻںیہ‪:‬‬
‫ِ‬
‫ِ‬
‫ۻرضحت ۻیلعۻاورۻ‬ ‫‪۶‬۔ۻوہۻایمں ۻویبی ۻوج ۻیسکۻیھبۻکینۻاکؾۻےکۻا تاؾۻدےنی ۻںیم‪ ،‬ۻلمکم ۻمہ ۻ رکیۻاورۻمہۻآیگنہۻرےتھک ۻںیہ۔ۻ(ےسیج‬
‫ِ‬
‫رضحتۻزرہاءۻالسؾۻاہللۻامہیلع‪،‬ۻنجۻیکۻمہۻ رکیۻاورۻاکمہریۻاکۻومنہنۻوسر ٔہۻابمرہکۻدرھۻںیمۻ ےپدر ےپۻدنچۻآایتۻںیمۻذرکۻوہاۻ‬
‫ےہ‪ ،‬ۻا ِس ۻرطح ۻےس ۻہک ۻاوہنں ۻےن ۻلسلسم ۻنیت ۻروز ۻااطفر ۻےک ۻوتق‪ ،‬ۻاانپ ۻاھکان ۻنیکسم‪ ،‬ۻمیتی ۻاور ۻاریس ۻوک ۻدے ۻدای)‪ :‬ۻ« َو‬
‫‪1‬‬
‫اـ»‬ ‫ِ‬
‫يُطْع ُمو َف الط َع َ‬
‫‪۳‬۔ ۻوہ ۻایمں ۻویبی ۻوج ۻابخوتثں ۻاور ۻرُبے ۻاکومں ۻںیم ۻمہ ۻ رک ۻاور ۻاکی ۻاسھت ۻوہےت ۻںیہ‪ ،‬ۻ(ےسیج‪ :‬ۻاوببہل ۻاور ۻاّس ۻیک ۻویبی)‪:‬ۻ‬
‫ْحطَ ِ‬
‫ب»‪ 2‬ۻ(اوببہلۻابووجدۻا ِسۻےکۻہکۻربمغیپِۻارکؾﷺۻاکۻاچچۻ‬ ‫ت يَ َدا أَبِي لَ َه ٍ‬
‫ب َوتَب ‪َ . . .‬و ْام َرأَتُوُ َحمالَةَ ال َ‬ ‫«تَػب ْ‬
‫ۻآپ ۻوک ۻاذتی ۻو ۻآزارۻ‬
‫ۻآپ ۻےک ۻرےتس ۻںیم ۻاک ےٹ ۻاور ۻیڑکایں ۻڈاؽ ۻرک‪ؐ ،‬‬
‫ۻآرضحنت ۻوک ۻتہب ۻاتسای ۻاور ۻاّس ۻیک ۻویبی ؐ‬
‫ؐ‬ ‫اھت‪ ،‬ۻاّ ۻس ۻےن‬
‫دیتیۻیھ۔)‬
‫ۻرضحت ؑ‬
‫ۻونح ۻاور ۻاؿ ۻیک ۻویبایں)‪ :‬ۻ« َكانَػتَا‬ ‫ِ‬ ‫ۻرضحت ؑ‬
‫ۻولط ۻاور‬ ‫ِ‬ ‫‪۴‬۔ ۻوہ ۻاخدناؿ ۻ س ۻںیم ۻوشرہ ۻان ا ۻاور ۻویبی ۻرُبی ۻیھ‪ ،‬ۻ(ےسیج‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫ت َع ْب َديْ ِن ‪ . . .‬فَ َخانَػتَ ُ‬
‫اى َما»‬ ‫تَ ْح َ‬
‫ب‬
‫ض َر َ‬
‫‪۵‬۔ ۻ وہ ۻاخدناؿ ۻ س ۻںیم ۻوشرہ ۻدبرکدار‪ ،‬ۻنکیل ۻویبی ۻایھچ ۻ(اور ۻکین) ۻیھ‪ ،‬ۻ(ےسیج‪ :‬ۻرفوعؿ ۻاور ۻاس ۻیک ۻویبی)‪ :‬ۻ« َو َ‬
‫‪4‬‬
‫آمنُوا اِ ْم َرأَةَ ِف ْر َع ْو َف ‪»...‬‬
‫ين َ‬
‫ِّ ِ‬
‫اللوُ َمثَالً للذ َ‬
‫اخدناؿۻیکۻتبسنۻوئسمتیلۻوۻذہمۻداری‬
‫رقآؿۻرکمیۻیکۻدعتمّدۻآایتۻںیم‪ ،‬ۻااسنؿۻیکۻاےنپۻاخدناؿۻیک ۻتبسنۻراستل ۻاورۻذہمۻدارویںۻیکۻرطػۻااشرہ ۻوہاۻےہ‪،‬ۻ‬
‫ِ‬
‫ہلمجنمۻہیۻںیہ‪:‬‬
‫س ُك ْم َو أ َْىلِي ُك ْم نَاراً»‪ 5‬ۻاےنپۻآپۻوکۻاےنپۻاخدناؿۻواولںۻوکۻمنہجۻیکۻآگۻےسۻاچبؤ۔‬ ‫‪« -‬قُوا أَن ُف َ‬
‫اصطَبِ ْر َعلَْيػ َها»‪ 6‬ۻاےنپۻالہۻوۻیشاؽۻوکۻامنزۻاکۻمکحۻدوۻاورۻوخدۻیھبۻا ِسۻیکۻاپدنبیۻرکو۔‬ ‫ِ‬
‫ك بِالص َالة َو ْ‬ ‫‪َ « -‬و أْ ُم ْر أ َْىلَ َ‬
‫ين»‪ 1‬ۻاےنپۻزندکیۻرتنیۻرقادتباروںۻاورۻاخدناؿۻواولںۻوکۻ(منہجۻیکۻآگۻےس)ۻڈراؤ۔‬ ‫َنذ ْر َع ِش َيرتَ َ‬
‫ك ْاْلَقػ َْربِ َ‬
‫‪« -‬و أ ِ‬
‫َ‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻدرہۻ(ااسنؿ)‪،‬ۻآتی‪۹‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻدسم‪،‬ۻآتی‪۵-۶‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻرحتمی‪،‬ۻآتی‪۶۱‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻرحتمی‪،‬ۻآتی‪ ۶۶‬ۻرتہمج‪:‬ۻ’’اورۻدخاۻےنۻومنینمۻےکۻےئلۻرفوعؿۻیکۻزوہجۻیکۻاثمؽۻایبؿۻیکۻےہ۔ۻ۔ۻ۔‘‘‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻرحتمی‪،‬ۻآتی‪۷‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻہط‪،‬ۻآتی‪۶۴۳‬‬

‫‪136‬‬
 ‫وؼ»‪ 2‬ۻاےۻریمےۻےٹیب!ۻامنزۻاقمئۻرکۻاورۻارمۻابرعملوػۻا تاؾۻدے۔‬ ‫‪« -‬يا بػنَي أَقِ ِم الص َال َة و أْمر بِالْمعر ِ‬
‫َ ُْ َ ُْ‬ ‫َ ُ‬
‫ين»‪ 3‬ۻالہٰی ۻولگ ۻاےنپ ۻاخدناؿ ۻیک ۻتبسن ۻ رک دن ۻوہےت ۻںیہ ۻاور ۻالرپوایہ ۻو ۻےبوتیہجۻ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫‪« -‬إنا ُكنا قَػ ْب ُل في أ َْىلنَا ُم ْشفق َ‬
‫اکۻاظمرہہۻںیہنۻرکےت۔‬
‫‪َ « -‬و َكا َف يَأ ُْم ُر أ َْىلَوُ بِالص َال ِة»‪ 4‬ۻربمغیپﷺ‪،‬ۻہشیمہۻاےنپۻاخدناؿۻواولںۻوکۻامنزۻاکۻمکحۻدےتیۻےھت۔‬
‫رواایتۻںیمۻیھبۻاِسۻوموضعۻرپۻتہبۻزایدہۻوتہّجۻدیۻیئگۻےہ‪،‬ۻےسیج‪:‬‬
‫‪ -‬ربمغیپارکؾﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻمتۻبسۻاےنپۻامتحتۻاورۻز ِریۻافکتلۻولوگںۻیکۻتبسنۻذہمۻدارۻوہ ۻرمد‪،‬ۻاےنپۻاخدناؿۻواولںۻ‬
‫‪5‬‬
‫یکۻتبسنۻوئسمؽۻےہۻاورۻوعرتۻاےنپۻوشرہۻاورۻاوالدۻیکۻتبسنۻوئسمؽۻےہ۔‬
‫س ُکم َو أَ ْىلِ ْي ُک ُم الْ َخ ْيػ َر َو أَ ِّدبُو ُى ْم»‪ 6‬ۻاےنپ ۻآپ ۻوک ۻاور ۻاےنپۻ‬ ‫ِّ‬
‫رضحت ۻیلع ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ« َعل ُموا أَنْػ ُف َ‬
‫ِ‬ ‫‪-‬‬
‫اخدناؿۻواولںۻوکۻیکینۻیکۻمیلعتۻدوۻاورۻاںیہنۻادبۻاھکسؤ۔‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻرعشاء‪،‬ۻآتی‪۳۶۵‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻامقلؿ‪،‬ۻآتی‪۶۸‬‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻوطر‪،‬ۻآتی‪۳۷‬‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻرممی‪،‬ۻآتی‪۶۶‬‬
‫‪ 5‬ومجمہع ّۻوراؾ‪،‬ۻج‪،۶‬ۻص‪۷‬‬
‫‪ 6‬ۃینمۻارملدی‪،‬ۻص‪۴۹۱‬‬

‫‪137‬‬
 ‫وسیتاںۻدرس‬

‫اکایمبۻولوگںۻیکۻدیع‬
‫رقآؿۻںیمۻاکایمبۻولگ‬
‫قَ ْد أَفْػلَح الْم ْؤِمنُو َف ۝ ال ِذين ىم فِي ص َالتِ ِهم َخ ِ‬
‫اشعُو َف {املؤمنون‪}۳-۶/‬‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ ُ‬
‫’’ًانیقیۻومنینمۻاکایمبۻوہۻےئگ‪،‬ۻوہۻوجۻہکۻاینپۻامنزۻںیمۻوشخعۻرکےنۻواےلۻںیہ۔‘‘‬
‫رقآؿۻرکمیۻںیمۻھچکۻارفادۻاورۻھچکۻرگووہںۻاکۻاکایمبۻوۻاکرماؿۻےکۻونعاؿۻےسۻاعترػۻرکواایۻایگۻےہ‪:‬‬ ‫ِ‬
‫‪۶‬۔ ۻدابدت ۻرکےن ۻواےل‪ :‬ۻ« َو ا ْعبُ ُدوا َرب ُك ْم َو افْػ َعلُوا الْ َخ ْيػ َر لَ َعل ُك ْم تُػ ْف ِل ُحو َف»‪ 1‬ۻ’’اےنپ ۻرپورداگر ۻیک ۻدابدت ۻوۻ‬
‫رپشتسۻرکوۻاورۻیکینۻےکۻاکؾۻا تاؾۻدو‪،‬ۻاشدیۻمتۻاکایمبۻوہۻاجؤ۔‘‘‬
‫‪2‬‬
‫ك ُى ُم ال ُْم ْف ِل ُحو َف»‬ ‫ت َم َوا ِزينُوُ فَأ ُْولَئِ َ‬‫‪۳‬۔ۻوہۻنجۻےکۻاامعؽۻاقِلبۻدقر‪،‬ۻارزدنمشۻاورۻنیگنسۻںیہ‪:‬ۻ«فَ َمن ثَػ ُقلَ ْ‬
‫‪3‬‬
‫ك ُى ُم ال ُْم ْف ِل ُحو َف»‬ ‫‪۴‬۔ۻلخبۻاورۻوجنکیۻےسۻ ّدوریۻاایتخرۻرکےنۻواےل‪:‬ۻ« َو َمن يُو َؽ ُشح نَػ ْف ِس ِو فَأ ُْولَئِ َ‬
‫ب الل ِو ُى ُم ال ُْم ْف ِل ُحو َف»‪ 4‬ۻ’’آاگہۻوہۻاجؤۻہکۻےبکشۻزحبۻاہلل ۻیہ ۻاکایمبۻوہےنۻواےلۻ‬ ‫ِ‬
‫‪۵‬۔ۻزحبۻاہلل‪:‬ۻ«أ ََال إِف ح ْز َ‬
‫ںیہ۔‘‘‬
‫‪۶‬۔ ۻزایدہ ۻذرک ۻرکےن ۻواےل‪ :‬ۻ« َو اذْ ُك ُرواْ اللوَ َكثِيراً ل َعل ُك ْم تُػ ْفلَ ُحو َف»‪ 5‬ۻ’’اور ۻدخا ۻوک ۻتہب ۻزایدہ ۻاید ۻرکو ۻاشدی ۻہک ۻمتۻ‬
‫اکایمبۻوہۻاجؤ۔‘‘‬
‫ۻاصابحؿۻ‬
‫ِ‬ ‫اب لَ َعل ُك ْم تُػ ْف ِل ُحو َف»‪ 6‬ۻ’’اے‬ ‫وقتی ۻو ۻرپزیہاگری ۻاایتخر ۻرکےن ۻواےل‪ :‬ۻ«فَاتػ ُقواْ اللوَ يَا أ ُْولِي اْلَلْبَ ِ‬ ‫‪۷‬۔ ۻ ٰ‬
‫لقع!ۻرپزیہاگریۻاایتخرۻرکوۻاتہکۻمتۻاکایمبۻوہۻاجؤ۔‘‘‬
‫اى ُدواْ فِي َسبِ ِيل ِو لَ َعل ُك ْم تُػ ْف ِل ُحو َف»‪ 1‬ۻ’’اور ۻراہِ ۻدخا ۻںیم ۻاہجد ۻرکو‪ ،‬ۻاتہک ۻمت ۻاکایمب ۻو ۻاکرماؿ ۻوہۻ‬
‫‪۸‬۔ ۻاجمدہنی‪ :‬ۻ«و ج ِ‬
‫َ َ‬
‫اجؤ۔‘‘‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻجح‪،‬ۻآتی‪۸۸‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻارعاػ‪،‬ۻآتی‪ ۹‬ۻرتہمج‪:‬ۻ’’سپۻ(ایقتمۻےکۻدؿ)ۻ سۻےکۻکینۻاامعؽۻاکۻڑلپاۻاھبریۻوہاگۻوتۻویہۻولگۻالفحۻاپےنۻواےلۻوہںۻےگ۔‘‘‬
‫‪ 3‬وسر ٔہۻرشح‪،‬ۻآتیۺ ۻرتہمج‪:‬ۻ’’اورۻےسجۻیھبۻاسۻےکۻسفنۻیکۻرحصۻےسۻاچبایلۻایگ‪،‬ۻوتۻویہۻولگۻاکایمبۻوہےنۻواےلۻںیہ۔‘‘‬
‫‪ 4‬وسر ٔہۻاجمدہل‪،‬ۻآتی‪۳۳‬‬
‫‪ 5‬وسر ٔہۻاافنؽ‪،‬ۻآتی‪ ۵۶‬ۻ زیۻمالہظحۻرفامںیئ‪:‬ۻوسر ٔہۻہعمج‪،‬ۻآتی‪۶۱‬‬
‫‪ 6‬وسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪۶۱۱‬‬

‫‪138‬‬
‫‪۹‬۔ ۻوتہب ۻرکےن ۻواےل‪« :‬تُوبُوا إِلَى الل ِو َج ِميعاً أَيُّػ َها ال ُْم ْؤِمنُو َف لَ َعل ُك ْم تُػ ْفلِ ُحو َف»‪ 2‬ۻ ۻ’’اے ۻاصابحؿ ۻاامیؿ! ۻبسۻ‬
‫ےکۻبسۻ(اہللۻیکۻابراگہۻںیم) وتہبۻرکو‪،‬ۻاتہکۻمتۻبسۻاکایمبۻوہۻاجؤ۔‘‘‬
‫دیعِۻرطف دخاودنۻاعتمؽۻاکۻااعنؾ‬
‫دیعۻرطف)ۻاکۻدؿۻآاتۻ‬
‫روسؽۻدخاﷺۻےنۻرفامای‪:‬ۻبجۻیلہپۻوشا ؽۻارکملّؾۻ( ِ‬ ‫رضحتۻاامؾۻدمحمۻابرقۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ ِ‬
‫ےہ‪،‬ۻوتۻدخاودنِۻاعمَلۻیکۻرطػۻےسۻاکیۻانمدیۻہیۻآوازۻداتیۻےہ‪:‬ۻ«أَيُّػ َها ال ُْم ْؤِمنُو َف! اُ ْغ ُدوا اِلَی َج َوائِ ِزُک ْم»! ’’اےۻاامیؿۻ‬
‫ۻاامؾ ۻاجربؒ ۻیک ۻرطػ ّۻرخ ۻرکےک ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻاے ۻاجرب! ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےکۻ‬ ‫واول! ۻاےنپ ۻااعنامت ۻیک ۻرطػ ۻدلجی ۻرکو۔‘‘ ۻرھپ ؑ‬
‫ااعنامت‪،‬ۻاِؿۻابداشوہںۻےکۻااعنامتۻیکۻامدننۻںیہنۻںیہ!ۻ۔ۻ۔ۻ۔ۻآجۻ(دیعِۻرطفۻاکۻدؿ)‪،‬ۻااعنامتۻ(احلصۻرکےن)ۻاکۻدؿۻےہ!‬
‫دیعۻرطفۻےکۻدؿ‪،‬ۻاکیۻایسیۻامجتعۻےکۻزندکیۻےسۻسگرےۻوجۻم یسۻذما ؼۻاورۻوہلۻوۻبعلۻںیمۻ‬
‫نسحۻٰیبتجمۻہیلعۻاالسلؾۻ ِ‬
‫اامؾۻ ِ‬
‫ۻآپۻےنۻاےنپۻاسوھتںۻےسۻرفامای‪:‬ۻ’’دخاودنۻاعتمؽۻےنۻامہِۻراضمؿۻوک‪،‬ۻاینپۻرتمحۻاورۻوخونشدیۻاحلصۻرکےنۻ‬
‫وغشمؽۻےھت‪ؑ ،‬‬
‫اورۻاقمہلبۻرکےنۻےکےیلۻرقارۻدایۻاھت‪،‬ۻذٰہلاۻاکیۻرگوہۻےنۻ(کینۻاکومںۻیکۻا تاؾۻدیہۻںیم)ۻتقبسۻیلۻاورۻاکایمبۻوہۻایگۻاورۻ‬
‫دوےراۻرگوہۻےھچیپۻرہۻایگۻاورۻاناکؾۻوہۻایگ۔ۻریحتۻاِسۻابتۻرپۻےہۻہکۻہیۻولگۻآجۻےکۻاِسۻاَّرجۻوۻاپداشۻےکۻدؿ‪،‬ۻم یسۻذما ؼۻاورۻ‬
‫لیھکۻوکدۻںیمۻوغشمؽۻںیہۻ۔۔۔!‘‘‬
‫دن ۻاعمَلۻےنۻرو ِزۻرطفۻوکۻاِسۻوہجۻےسۻ’’دیع‘‘ رقارۻدای ۻےہ‪،‬ۻاتہکۻامتؾۻ‬
‫رضحتۻاامؾۻیلعۻراضۻہیلعۻاالسلؾۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻدخاو ِ‬
‫املسمونں ۻےک ۻےیل‪ ،‬ۻاکی ۻا اس ۻاےھٹک ۻوہےن ۻاک ۻدؿ ۻوہ‪ ،‬ۻ س ۻںیم ۻوہ ۻبس ۻعمج ۻوہں ۻاور ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻےک ۻوضحر‪ ،‬ۻاّس ۻےکۻ‬
‫ااسحانت ۻاور ۻوتمعنں ۻیک ۻوہج ۻےس‪ ،‬ۻاّس ۻیک ۻرعتفی ۻو ۻ دیجم ۻاور ۻ میظع ۻو ۻرکتمی ۻرکںی‪ ،‬ۻسپ ۻوہ ۻ(رطف ۻاک) ۻدؿ‪ ،‬ۻدیع ۻاک ۻدؿ‪ ،‬ۻاےھٹکۻ‬
‫وہےن‪،‬ۻزاکتۻاداۻرکےن‪،‬ۻدابدتۻںیمۻوشؼۻوۻر تبۻدیپاۻرکےنۻاورۻداعۻوۻانماجتۻاکۻدؿۻےہ۔‬
‫اِسۻدحثیِۻرشفیۻںیم‪،‬ۻاِسۻدیعۻاورۻامن ِزۻدیعۻےکۻہفسلفۻوکۻ دنرہجۻذلیۻوحمروںۻںیمۻایبؿۻایکۻایگۻےہ‪:‬‬
‫‪۶‬۔ۻاملسمونںۻاکۻاامتجعۻاورۻآسپۻںیمۻاےھٹکۻوہان‬
‫‪۳‬۔ۻزاکتۻیکۻادایگیئۻاورۻرقفاءۻوۻانداروںۻاکۻایخؽۻرانھک‬
‫‪۴‬۔ۻدابدتۻںیمۻوشؼۻوۻر تبۻاورۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻرطػۻوتہّج‬
‫‪۵‬۔ۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻیکۻابراگہۻںیمۻرگہیۻوۻزاریۻاورۻداعۻوۻانماجت‬

‫‪ 1‬وسر ٔہۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬
‫‪ 2‬وسر ٔہۻونر‪،‬ۻآتی‪۴۶‬‬

‫‪139‬‬
 ‫ایقتمۻیکۻاید‬
‫امن ِز ۻدیعِ ۻرطف ۻےک ۻرتیتیب ۻاور ۻااسنؿ ۻاسز ۻآاثر ۻہی ۻںیہ ۻہک ۻااسنؿ ۻاِس ۻمیظع ۻو ۻاینز دن ۻاامتجع ۻاور ۻےلھک ۻرحصاء ۻو ۻدیماؿ ۻںیم‪،‬ۻ‬
‫دخاودنۻاعتمؽۻاورۻایقتمۻوکۻایدۻرکاتۻےہۻاورۻرتمحِۻالہٰیۻاکۻاےنپۻےیلۻّدشتۻےسۻااسحسۻرکاتۻےہۻاورۻایقتمۻاکۻرظنمۻاّسۻیکۻ‬
‫ِ‬ ‫مح ّش‬
‫ۻآپ ۻےن ۻدیعِ ۻرطفۻ‬
‫ؑ‬ ‫وج‬‫ۻ‬ ‫ںیم‬‫ۻ‬ ‫ےبطخ‬ ‫ۻ‬ ‫س‬ ‫ا‬
‫ّ‬ ‫ۻ‬ ‫ےنپ‬‫ۻا‬ ‫ؾ‬ ‫ۻاالسل‬ ‫ہیلع‬ ‫ۻ‬ ‫یلع‬‫ۻ‬ ‫ۻرضحت‬ ‫ہک‬ ‫ۻ‬ ‫ےہ‬ ‫ۻ‬ ‫ؽ‬ ‫ۻوقنم‬ ‫ںیم‬‫ۻ‬ ‫تی‬ ‫ۻروا‬ ‫۔‬‫ۻےہ‬ ‫ات‬ ‫ۻاج‬ ‫وہ‬ ‫ۻ‬ ‫م‬ ‫اگنوہں ۻںیم ۻ‬
‫ےکۻدؿۻاراشدۻرفامای‪،‬ۻولوگںۻےسۻاطخبۻرکےتۻوہےئۻرفامےتۻںیہ‪:‬‬
‫اےۻولوگ!ۻہیۻآجۻاکۻاہمتراۻدؿ‪،‬ۻوہۻدؿۻےہۻ سۻںیمۻکینۻولگۻاَّرجۻوۻاپداشۻاحلصۻرکںیۻےگ۔ۻاِسۻدؿ‪،‬ۻدباکرۻاورۻرُبےۻ‬
‫ولگۻاصقنؿۻوۻزایؿۻںیمۻوہںۻےگ۔ۻہیۻآجۻاکۻدؿ‪،‬ۻاہمترےۻایقتمۻےکۻدؿۻےسۻتہبۻزایدہۻاشمتہبۻراتھکۻےہ۔‬
‫م‬
‫ۻدیماؿۻایقتمۻاجےنۻ‬
‫ِ‬ ‫اےنپۻرھگوںۻےسۻابرہۻآےنۻاورۻ صلّیٰ ۻ(امنزۻدیعِۻرطفۻیکۻہگج)ۻاجےنۻاک‪ ،‬ۻاےنپۻربقوںۻےسۻےنلکنۻاور‬
‫ۻدیماؿۻایقتمۻںیمۻرضحمِ دخاودنۻاعتمؽۻںیمۻ‬
‫ِ‬ ‫ےکۻاسھتۻومازہنۻوۻاقمہسئۻرکو ۻٰیلصمۻںیمۻرہھٹےنۻاورۻامن ِزۻاکۻااظتنرۻرکےنۻاک‪،‬‬
‫ۻ‬ ‫رہھٹےن ۻ(اور ۻاینپ ۻونتب ۻآےن ۻےک ۻوطالین ۻااظتنر) ۻےک ۻاسھت ۻاقمہسئ ۻرکو ۻاور ۻ(امنز ۻےک ۻدعب) ۻاےنپ ۻرھگوں ۻیک ۻرطػ َّۻلو‬
‫وتق ۻاک‪ ،‬ۻ(ایقتم ۻےک ۻدؿ ۻاسحب ۻو ۻاتکب ۻےک ۻدعب) ۻاےنپ ۻتّنج ۻای ۻمنہج ۻےک ۻادبی ۻو ۻدایمئ ۻرھگوں ۻیک ۻرطػ ۻےنٹلپ ۻےک ۻاسھتۻ‬
‫اقمہسئۻرکو۔‬
‫امن ِزۻدیعۻیک ۻداعےئ ۻونقت «اَلل ُهم أَ ْى َل الْ ِک ْب ِريَ ِاء َو الْ َعظَ َم ِة ‪ ». . .‬ۻںیم‪ ،‬دخاودنِ ۻاعمَلۻاک ۻتمظعۻو ۻزبریگ‪ ،‬ۻالجؽۻوۻ‬
‫ربجوت‪،‬ۻوفعۻوۻرتمحۻاورۻاطعۻوۻششخبۻےکۻاسھتۻذرکۻرکےتۻںیہۻاورۻ ّاسۻےسۻاِسۻمیظعۻوۻزبرگۻدؿ ےکۻقحۻوۻزنمتلۻاک‪،‬ۻہکۻ‬
‫ۻاخدناؿۻربمغیپؐۻےکۻےیلۻرشاتفۻوۻااختفرۻاکۻدؿۻےہ‪،‬ۻواہطسۻدےۻرکۻہیۻدروخاتسۻرکےتۻ‬
‫ِ‬ ‫وجۻاملسمونںۻےکۻےیلۻدیعۻاورۻربمغیپؐۻو‬
‫ںیہ ۻہک ۻوہ «دمحم ۻو ۻآؽ ۻدمحم ۻمہیلع ۻاالسلؾ» رپ ۻدرود ۻو ۻالسؾ ۻےجیھب ۻاور ۻںیمہ ۻاینپ ۻ ریات ۻو ۻرباکت ۻاور ۻرںوتمں ۻےس ۻہرہہ ۻ دنۻ‬
‫رفامےئ۔‬
‫وہۻہلمجۻوجۻاِسۻداعۻںیمۻایبؿۻوہاۻےہ‪،‬ۻا اسۻاجعمۻرتنیۻضاقاضۻےہۻوجۻدخاودنۻاعتمؽۻےسۻبلطۻایکۻاجۻاتکسۻےہ۔ۻمہۻرپورداگرۻ‬
‫ےسۻبلطۻرکےتۻںیہۻہک‪:‬‬
‫اب ِرۻال ٰہا!ۻرہۻوہۻ ریۻوۻالھبیئۻ سۻںیمۻوتۻےنۻدمحمۻوۻآؽۻدمحمۻمہیلعۻاالسلؾۻوکۻدالخۻرفامایۻےہ‪،‬ۻ ےھجۻیھبۻاسۻںیمۻدالخۻرفامۻاورۻرہۻ‬
‫وہۻرشّۻوۻرُبایئۻ سۻےسۻوتۻےنۻدمحمۻوۻآؽۻدمحمۻمہیلعۻاالسلؾۻوکۻ ّدورۻراھکۻےہ‪،‬ۻ ےھجۻیھبۻاسۻےسۻ ّدورۻر)ھ۔‬
‫دخاای!ۻ۔ۻ۔ۻ۔ۻںیمۻھجتۻےسۻرہۻاّسۻرتہبنیۻزیچۻاکۻوساؽۻرکاتۻوہں‪،‬ۻ سۻاکۻریتےۻاصحلۻدنبوںۻےنۻھجتۻےسۻوساؽۻایکۻاورۻرہۻ‬
‫اّسۻدبیۻاورۻرُبایئۻےسۻریتیۻانپہۻاچاتہۻوہں‪،‬ۻ سۻےسۻریتےۻصلخمۻدنبوںۻےنۻریتیۻانپہۻاچیہۻےہ!‬

‫‪141‬‬
 ‫رموحنیمۻیکۻاید‬
‫املسمونں ۻےک ۻدرایمؿ ۻراج ۻرتہبنی ّ و‬
‫ۻسں ۻاور ۻرطوقیں ۻںیم ۻےس ۻاکی‪ ،‬ۻاِس ۻدؿ ۻرموحنیم ۻیک ۻوبقر ۻرپ ۻاجان ۻاور ۻاؿ ۻیکۻ‬
‫ت‬
‫ایدںیۻاتزہۻرکانۻاورۻاؿۻیکۻ حلَئلۻوۻرکتمیۻرکانۻےہ۔‬
‫ور تُ َذ ِّک ُر بِ َها ْاآل ِخ َرَة» ۻربقاتسؿۻاورۻا ِ‬
‫لہۻوبقرۻیکۻزایرتۻوکۻاجںیئۻاتہکۻآپۻ‬ ‫روسؽۻدخاﷺۻرفامےتۻںیہ‪:‬ۻ« ُزِر الْ ُقبُ َ‬
‫ِ‬
‫ےکۻادنرۻایقتمۻیکۻایدۻزدنہۻوۻاتزہۻوہۻاجےئ۔‬
‫ربمغیپارکؾﷺ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ’’وج ۻصخش ۻرہ ۻہعمج ۻےک ۻدؿ ۻاےنپ ۻامں ۻابپ ۻای ۻاّؿ ۻںیم ۻےس ۻیسک ۻاکی ۻیک ۻربق ۻیک ۻزایرت ۻوکۻ‬
‫ے‬
‫ۻدیۻاجںیئۻےگۻاورۻوہۻدخاودنِۻاعمَلۻےکۻزندکیۻوکیناکرۻاورۻاصحلۻرفزدنۻیھبۻسوسحبۻوہۻ‬ ‫اجےئ‪،‬ۻوتۻاّسۻےکۻاےنپۻانگہۻیھبۻشخب ئ‬
‫اگ۔‘‘‬
‫ایۻرطحۻمہۻ(رواایتۻںیم)ۻزپےتھۻںیہ‪:‬ۻ’’وادلنیۻیکۻربقۻےکۻزندکیۻداعۻاجتسمبۻوہیتۻےہ۔‘‘‬
‫رضحت ۻاامؾ ۻراض ۻہیلع ۻاالسلؾ ۻرفامےت ۻںیہ‪ :‬ۻ’’ارگ ۻربقِ ۻومنم ۻیک ۻزایرت ۻےک ۻوتق ۻاست ۻرمہبت ۻوسر ٔہ ۻدقر ۻیک ۻالتوت ۻیکۻ‬
‫اجےئ‪ ،‬ۻوت ۻوہ ۻاصِبح ۻربق ۻاور ۻزایرت ۻرکےن ۻواال ۻصخش ۻدوونں ۻیہ ۻدخاودن ۻاعتمؽ ۻیک ۻرطػ ۻےس ۻومر ِد ۻوفع ۻو ۻششخب ۻرقار ۻاپےتۻ‬
‫ںیہ۔‘‘‬
‫ زیۻرواایت ۻںیمۻ وقنمؽۻےہۻہکۻرمےنۻواےلۻرموحنیمۻاہمترےۻزایرتۻےک ۻےیل ۻآےنۻےسۻابربخۻوہرک‪ ،‬ۻاشدۻوۻوخاحشؽۻ‬
‫وہےتۻںیہۻاورۻمتۻےسۻ ّاسنۻوۻتبحمۻرکےنۻےگلۻںیہ۔‬

‫ب الْ َعالَ ِم ْي َن»‬ ‫«و الْحم ُد ِ‬

‫هلل َر ِّ‬ ‫َ َْ‬

‫‪141‬‬
 ‫اطمہعلۻاتکبۻ’’راضمؿۻرمہاہۻِرقآؿ‘‘ اکۻیملعۻاقمہلب‬
‫اقرنیئِۻرگایم!‬
‫آپۻاتکبۻوخاینۻےکۻاِسۻیملعۻاقمےلبۻںیم‪،‬ۻدرجۻذلیۻیسکۻاکیۻرطےقیۻےسۻرشتکۻرفامۻےتکسۻںیہ‪:‬‬
‫مت ئش‬
‫‪۶‬۔ۻومابلئۻ حۻےروس (‪۴۱۱۱۹۱۳۳۳۳ :)SMS‬ۻرپۻاغیپؾۻجیھبۻرک‬
‫‪۳‬۔ۻوجاانبہمۻلمکم ۻرکےن ۻےک ۻدعب ۻرمزکیۻارٹنسنۻاورۻنحصۻاہےئۻرح ِؾۻرہطمۻںیم ۻوموجد ۻزارئنیِ ۻرگایم ۻیکۻراامنہیئ ۻےکۻدافرتۻ‬
‫ںیمۻوحتلیۻدےۻرک‬
‫ۻآاتسؿۻدقسۻروضیۻیکۻاسٹئ‪ www.razavi.aqr.ir :‬ۻےکۻاجعمۻوپراٹؽۻیکۻرطػۻروجعۻرفامۻرک‬
‫‪۴‬۔ ِ‬
‫مالاظحت‬
‫* سیت ۻ(‪ ) ۴۱‬ۻوساالت ۻاتکب ۻےک ۻنتم ۻےس ۻایتر ۻےیک ۻےئگ ۻںیہ ۻاور ۻابرہ ۻ(‪ )۶۳‬ۻاسؽ ۻےس ۻڑبے ۻارفاد ۻا ِس ۻیملع ۻاقمےلب ۻںیمۻ‬
‫رشتکۻرکۻےتکسۻںیہ۔‬

‫* آپ ۻرہ ۻروز ۻاکی ۻوساؽ ۻاک ۻوجاب ۻدے ۻرک‪ ،‬ۻاِس ۻیملع ۻاقمےلب ۻںیم ۻرشتک ۻرک ۻےتکس ۻںیہ ۻاور ۻوساالت ۻےک ۻوجاب ۻومابلئۻ‬
‫اغیپؾ (‪)SMS‬ۻےکۻذرےعیۻاراسؽۻرکںی۔‬

‫* ومابلئۻےکۻرہۻاغیپؾ (‪ )SMS‬ںیمۻومنےنۻےکۻاطمقب‪،‬ۻطقفۻاکیۻوساؽۻاکۻوجابۻاراسؽۻرفامںیئ۔‬
‫ۻیلعہ ئ ٰ‬
‫ۻیلعہ ۻومابلئ ۻاغیپامت (‪ )SMS‬ۻےک ۻذرہعی ۻاراسؽ ۻرک ۻےتکسۻ‬ ‫* آپ ۻذگہتش ۻدونں ۻےک ۻوساالت ۻےک ۻوجاابت ۻیھب‪ ،‬ئ ٰ‬
‫ںیہ۔‬
‫ِ‬
‫ۻابمرک ۻراضمؿ ۻےک ۻآرخ ۻکت ۻرفتص ۻےہ ۻہک ۻآپ ۻوسا ؽ ۻےک ۻوجاب ۻاک ۻحیحص ۻرب‪ ،‬ۻوج ۻہک ۻدجوؽ ۻںیمۻ‬ ‫* آپ ۻےک ۻاپس ۻامہ‬
‫مت ئش‬
‫ذموکر ۻےہ‪ ،‬ۻاےنپ ۻانؾ‪ ،‬ۻاخدناین ۻانؾ ۻاور ۻیمیلعت ۻاقتیلب ۻےک ۻاسھت‪ ،‬ۻہملکٔ ۻ’’راضمؿ‘‘ ھکل ۻرک ۻاِس ۻومابلئ ۻ ح ۻےروس‪:‬‬
‫‪ ۴۱۱۱۹۱۳۳۳۳‬رپۻاراسؽۻرکںی‬
‫اثمؽۻےکۻوطرۻرپ‪:‬ۻراضمؿۻ‪۶۶۵‬ۻنیسحۻاہجینۻیبۻاےۻ)‪(B.A‬‬
‫اتنجۻاکۻاالعؿ‬
‫* رقہعۻادنازیۻطقفۻحیحصۻوجاوبںۻےکۻدرایمؿۻاورۻروزاہنۻیکۻاینبدۻرپۻا تاؾۻاپےئۻیگ۔‬
‫مت ئش‬
‫* رقہعۻادنازیۻےکۻےجیتنۻ(رزٹل)ۻےسۻومابلئۻ حۻےروسۻےکۻذرےعیۻےنتیجۻواےلۻارفادۻوکۻاالطعۻدیۻاجےئۻیگ۔‬
‫ایدآوری‪ :‬اینپ ۻآراء ۻو ۻاجتوزی ۻ ئ ٰ‬
‫یلعہ ۻاغیپؾ ۻ(‪ )SMS‬ۻےک ۻذرےعی ۻاراسؽ ۻرفامںیئ۔ راہطب ۻرب‪ :‬ۻۺ‪۱۶۶-۴۳۱۱۳۶۷‬‬

‫‪142‬‬
 ‫یملعۻاقمےلبۻےکۻوساالت‬

‫ےلہپۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬وکاسنۻبلطمۻامہِۻراضمؿۻاابملرکۻیکۻاتیمہۻاورۻاضفلئۻےکۻابرےۻںیمۻحیحصۻےہ؟‬
‫‪۶‬۔ۻربتک‪،‬ۻرتمحۻاورۻرفغمتۻاکۻہنیہمۻےہ۔‬
‫‪۳‬۔ۻا ِسۻےنیہمۻںیم‪،‬ۻاسسنۻانیلۻحیبستۻاکۻوثابۻراتھکۻےہۻاورۻداعںیئۻاجتسمبۻوہیتۻںیہ۔‬
‫‪۴‬۔ۻا ِسۻےنیہمۻںیمۻاکیۻآتیۻیکۻالتوت‪،‬ۻدوےرےۻںونیہںۻںیمۻوپرےۻرقآؿۻیکۻالتوتۻےکۻامدننۻےہ۔‬
‫‪۵‬۔ۻامتؾۻومارد‬
‫دوےرےۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻدخاودنۻاعتمؽۻےنۻوکیسنۻآِتیۻرکہمیۻںیمۻروزےۻاکۻمکحۻدایۻےہ؟‬
‫ۻآؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۹‬‬
‫‪۷‬۔ۻوسر ٔہۻابمرہکٔ ِ‬ ‫‪۶‬۔ۻوسر ٔہۻابمرہکٔۻرقبہ‪،‬ۻآتی‪۶۹۴‬‬
‫‪۹‬۔ۻوسر ٔہۻابمرہکٔۻرممی‪،‬ۻآتی‪۷۱‬‬ ‫ہکۻرجحات‪،‬ۻآتی‪۳‬‬
‫‪۸‬۔ۻوسر ٔہۻابمر ٔ‬
‫ۻرقآؿۻرکمیۻیکۻینتکۻآایتۻالتوتۻرکےنۻیکۻافسرشۻیکۻیئگۻےہ؟‬
‫رسیتےۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻرواایتۻیکۻاینبدۻرپ‪،‬ۻرہۻروز ِ‬
‫‪۶۱‬۔ۻسیبۻآایت‬ ‫ۺ۔ۻدسۻآایت‬
‫‪۶۳‬۔ۻاچپسۻآایت‬ ‫‪۶۶‬۔ۻاچسیلۻآایت‬
‫ت بِ ِو فُػ َؤ َ‬
‫اد َؾ» ۻںیم ۻرقآینۻ‬ ‫ك ِم ْن أَنبَ ِاء ُّ‬
‫الر ُس ِل َما نػُثَبِّ ُ‬ ‫ص َعلَْي َ‬
‫وچےھت ۻدؿ ۻاک ۻوساؽ‪ :‬رقآؿ ۻیک ۻاس ۻدابرت‪«:‬نػ ُق ُّ‬
‫دااتسونںۻیکۻسکۻوصختیصۻیکۻرطػۻااشرہۻوہاۻےہ؟‬
‫‪۶۵‬۔ۻتقیقحۻیکۻالتش‬ ‫‪۶۴‬۔ۻملعۻاکۻراحجؿۻوۻالیمؿ‬
‫‪۶۷‬۔ۻربعتۻآومزۻوہان‬ ‫‪۶۶‬۔ۻدہػۻ دنۻوہان‬
‫اپوچنںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬ہیۻرقآینۻریبعت‪َ « :‬و ا ْدعُ ْوهُ َخ ْوفاً َو طَ َمعاً»ۻسک ِ‬
‫ۻآدابۻداعۻوکۻایبؿۻرکیتۻےہ؟‬
‫‪۶۸‬۔ۻاامیؿۻاورۻلمعِۻاصحلۻےکۻرمہاہۻوہ۔‬
‫‪۶۹‬۔ۻاصالصۻےکۻاسھتۻوہ۔‬
‫ۺ‪۶‬۔ۻوخػۻاورۻاّدیمۻےکۻاسھتۻوہ۔‬
‫‪۳۱‬۔ۻداعۻرکےنۻواالۻاامسےئۻالہٰیۻےسۻاافتسدہۻرکے۔‬
‫ےٹھچۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬وکیسنۻزیچۻامتؾۻاامعؽۻیکۻوبقتیلۻیکۻاچیبۻےہ؟‬
‫‪۳۳‬۔ۻامنز‬ ‫‪۳۶‬۔ۻجح‬
‫‪۳۵‬۔ۻیہنۻنعۻارکنمل‬ ‫‪۳۴‬۔ۻاَّرمۻابرعملوػ‬

‫‪143‬‬
 ‫اسوتںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬اَّرمۻابرعملوػۻوۻیہنۻنعۻارکنملۻےکۻابرےۻںیمۻوکاسنۻبلطمۻحیحصۻںیہنۻےہ؟‬
‫‪۳۶‬۔ۻہیۻدوونںۻبسۻاکۻاامتجیعۻوہفیظۻںیہۻاورۻرہۻاکیۻوکۻاچےیۻہکۻاینپۻاطتقۻوۻدقرتۻےکۻاطمقبۻاےسۻا تاؾۻدے۔‬
‫‪۳۷‬۔ۻرضوریۻےہۻہکۻہیۻوہفیظۻآاگاہہن‪،‬ۻہرداہن‪،‬ۻاعالقہنۻادنازۻےسۻاورۻاہجؿۻکتۻنکممۻوہۻنایفخہنۻا تاؾۻدایۻاجےئ۔‬
‫‪۳۸‬۔ۻوجۻدوےروںۻوکۻیکینۻےکۻاکومںۻیکۻدوعتۻداتیۻےہ‪،‬ۻوہۻاّؿۻےکۻاےھچۻاکومںۻےکۻوثابۻںیمۻرشکیۻوہۻاجاتۻےہ۔‬
‫‪۳۹‬۔ۻ سۻوتقۻںیمہۻنیقیۻوہۻہکۻامہریۻابتۻؤمرثۻواعقۻںیہنۻوہیگ‪،‬ۻوتۻامہراۻوہفیظۻاسطقۻوہۻاجاتۻےہ۔‬
‫ۻوصعمؾۻےسۻلقنۻوہیئۻےہۻہکۻ’’"بِس ِم ِ‬
‫اهلل"‪،‬ۻرہۻاکؾۻںیمۻربتکۻاکۻابثعۻاورۻاسۻاکۻ‬ ‫آوھٹںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬ہیۻدحثیۻسکۻاامؾ ؑ‬
‫ْ‬
‫رتکۻرکان‪،‬ۻرُبےۻا تاؾۻاکۻومبجۻےہ؟‘‘‬
‫‪۴۱‬۔ۻاامؾۻنسحۻٰیبتجمۻہیلعۻاالسلؾ‬ ‫ۺ‪۳‬۔ۻاامؾۻیلعۻہیلعۻاالسلؾ‬
‫‪۴۳‬۔ۻاامؾۻدمحمۻابرقۻہیلعۻاالسلؾ‬ ‫‪۴۶‬۔ۻاامؾۻاجسدۻہیلعۻاالسلؾ‬
‫ونںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬وکاسنۻومردۻامن ِزۻبشۻیکۻاتیمہۻاورۻتلیضفۻےکۻابرےۻںیمۻحیحصۻےہ؟‬
‫‪۴۴‬۔ۻدبؿۻیکۻالسیتمۻاکۻرازۻاورۻربقۻیکۻونراتینۻےہ۔‬
‫‪۴۵‬۔ۻومنمۻیکۻزتنی‪،‬ۻسعتۻوۻرشػۻاورۻااختفرۻاکۻابثعۻےہ۔‬
‫‪۴۶‬۔ۻاصالؼۻوۻایھچۻتافت‪،‬ۻرزؼۻوۻروزیۻ(یکۻرفاواین)ۻاورۻرہچےۻیکۻونراتینۻوریغہۻںیمۻؤمرثۻےہ۔‬
‫‪۴۷‬۔ۻامتؾۻومارد‬
‫دوسںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬وسر ٔہۻابمرہکۻوتہبۻیکۻ‪۷۱‬وںیۻآتیۻںیمۻوکاسنۻوموضعۻایبؿۻوہاۻےہ؟‬
‫آایتۻالہٰیۻںیم ّّ ُ‬
‫ۻدتبۻاورۻوغرۻوۻ رک‬ ‫‪۴۸‬۔ۻ ِ‬
‫‪۴۹‬۔ۻداعۻاورۻدابدتۻیکۻاتیمہ‬
‫ۺ‪۴‬۔ۻدصاقتۻ(زاکت)ۻاداۻرکےنۻےکۻاصمدقی‬
‫‪۵۱‬۔ۻملعۻوۻداشنۻاکۻاحلصۻرکان‬
‫رقآؿۻرکمیۻیکۻوکیسنۻآتیۻںیمۻوادلنیۻےکۻاسھتۻیکینۻوۻااسحؿۻرکان‪،‬ۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻیکۻوتیصۻیکۻ‬
‫ِ‬ ‫ایگروہںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬‬
‫وصرتۻںیمۻایبؿۻوہاۻےہ؟‬
‫‪۵۶‬۔ۻوسر ٔہۻابمرہکۻاسنء‪،‬ۻآتی‪۴۷‬‬
‫ہکۻامقلؿ‪،‬ۻآتی‪۶۵‬‬
‫‪۵۳‬۔ۻوسر ٔہۻابمر ٔ‬
‫‪۵۴‬۔ۻوسر ٔہۻابمرہکٔۻااعنؾ‪،‬ۻآتی‪۶۶۶‬‬
‫‪۵۵‬۔ۻوسر ٔہۻابمرہکٔۻاےراء‪،‬ۻآتی‪۳۴‬‬

‫‪144‬‬
 ‫ابروہںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻ آِتیۻرشہفیۻ« َو أَما السائِ َل فَ َال تَػ ْنػ َه ْر»ۻیلمعۻرکشسگاریۻےکۻوکےسنۻومنےنۻوکۻایبؿۻرکیتۻےہ؟‬
‫‪۵۶‬۔ۻا ّو ِؽۻوتقۻںیمۻامنزۻیکۻادایگیئ‬
‫‪۵۷‬۔ۻولوگںۻیکۻدختمۻرکان‬
‫‪۵۸‬۔ۻرحمونیمۻاورۻرضوردنمتوںۻیکۻدمدۻرکان‬
‫‪۵۹‬۔ۻمیتیۻونازیۻرکان‬
‫ب بِ ِکتَابِی َى َذا» ۻویحاانت ۻیک ۻوکیسن ۻالہٰی ۻامومرتی ۻو ۻوےفیظ ۻیک ۻرطػ ۻااشرہۻ‬ ‫ِ‬
‫ریتوہںی ۻدؿ ۻاک ۻوساؽ‪ :‬رقآین ۻدابرت ۻ«ا ْذ َى ْ‬
‫رکیتۻےہ؟‬
‫ۺ‪۵‬۔ۻاابلیب ۻوجۻاہیھۻواولںۻ(اربہہۻےکۻرکشل)ۻیکۻانوبدیۻےکۻےیلۻےجیھبۻاجےتۻںیہ۔‬
‫‪۶۱‬۔ۻ ّہ ّہ ۻوجۻرضحتۻامیلسؿۻہیلعۻاالسلؾۻاکۻطخۻہکلمٔۻابسءۻکتۻاچنہپےنۻےکۻےیلۻاجیھبۻاجاتۻےہ۔‬
‫‪۶۶‬۔ۻّوکا ۻوجۻاقلیبۻوکۻہیۻاھجمساتۻےہۻہکۻوہۻسکۻرطحۻاےنپۻاھبیئۻیکۻالشۻوکۻدنفۻرکے۔‬
‫‪۶۳‬۔ۻولیہۻیلھچم ۻوجۻرضحتۻویسنۻہیلعۻاالسلؾۻوکۻاےنپۻمکشۻںیمۻوفحمظۻریتھکۻےہ۔‬
‫وچدوہںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻسکۻزبروگارۻیتسہۻےنۻذنرۻیکۻہکۻوہۻاینپۻاوالدۻوک‪،‬ۻدجسمۻاال ٰیصۻ(تیبۻاسدقمس)ۻاکۻاخدؾۻانبںیئۻیگ؟‬
‫‪۶۴‬۔ۻرضحتۻرممیۻاہیلعۻاالسلؾۻیکۻوادلہۻےن‬
‫‪۶۵‬۔ۻرضحتۻومٰیسۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوادلہۻےن‬
‫‪۶۶‬۔ۻرضحتۻاامسؑلیۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوادلہۻےن‬
‫‪۶۷‬۔ۻرضحتۻاربامیہۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوادلہۻےن‬
‫دنپروہںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻوکاسنۻواہعقۻاترخیِۻرجہیۻرمقیۻیکۻادتباءۻاورۻآزازۻےکۻونعاؿۻےسۻااختنبۻایکۻایگ؟‬
‫اسؽۻاعؾۻالیفلۻ(ربمغیپارکؾﷺۻیکۻوالدتۻاباعسدتۻاکۻاسؽ)‬
‫‪۶۸‬۔ۻ ِ‬
‫‪۶۹‬۔ۻربمغیپارکؾﷺۻیکۻتثعبۻابمرکۻاکۻاسؽ‬
‫ۺ‪۶‬۔ۻربمغیپارکؾﷺۻیکۻہکۻےسۻدمہنیۻرجہتۻاکۻاسؽ‬
‫‪۷۱‬۔ۻاملسمونںۻےکۻاہوھتںۻحتفۻہکۻّرکمہمۻاکۻاسؽ‬
‫وسوہلںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻ ہلمج«بِجنُ ٍ‬
‫ود ل ْم تَػ َرْو َىا»رقآ ِؿۻرکمیۻںیمۻرفوتشںۻےکۻوکےسنۻوفصۻوکۻایبؿۻرکاتۻےہ؟‬ ‫ُ‬
‫‪۷۶‬۔ۻوصعمؾۻاورۻعیطمۻوۻرفامربندارۻوہےنۻوک‬
‫‪۷۳‬۔ۻااسنونںۻےکۻاامعؽۻےکۻےنھکلۻوک‬
‫‪۷۴‬۔ۻاہجدۻںیمۻاجمدہنیۻوکۻراشرتۻدےنیۻوک‬

‫‪145‬‬
 ‫‪۷۵‬۔ۻالہِۻتشہبۻاکۻاابقتسؽۻرکےنۻوک‬
‫رتسوہںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻآِتیۻرکہمیۻ«إِف الل َو َال يُػغَيِّػ ُر َما بَِق ْوٍـ َحتى يػُغَيِّػ ُرواْ َما بِأَنْػ ُف ِس ِه ْم»ۻسکۻبلطمۻرپۻدالتلۻ‬
‫رکیتۻےہ؟‬
‫‪۷۶‬۔ۻوہۻولگۻوجۻوتہبۻرکںیۻاورۻکینۻاامعؽۻا تاؾۻدںی‪،‬ۻوتۻدخاودنۻاعتمؽۻ ّاؿۻیکۻرُباویںۻوکۻویکینںۻںیمۻدبتلیۻرکےۻاگ۔‬
‫ست‬
‫‪۷۷‬۔ۻالہٰیۻ َّتئنۻاثتبۻوۻربرقارۻںیہۻاورۻاؿۻںیمۻدبتیلیۻواعقۻںیہنۻوہیتۻےہ۔‬
‫ۻوقتیۻےکۻاسھت‪،‬ۻرہقۻوۻ‪،‬بضِۻالہٰیۻاکۻراہتسۻیھبۻفطلۻوۻربتکۻںیمۻدبتلیۻوہۻاجاتۻےہ۔‬
‫‪۷۸‬۔ۻاامیؿۻو ٰ‬
‫‪۷۹‬۔ۻدخاودنۻاعتمؽۻیسکۻیھبۻوقؾۻیکۻدقتریۻںیہنۻدباتلۻےہ ۻبجۻکتۻہکۻوہۻوخدۻاےنپۻآپۻوکۻدبتلیۻہنۻرکے۔‬
‫ااھٹروہںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻہیۻدحثیۻسکۻوصعمؾۻہیلعۻاالسلؾۻےسۻلقنۻوہیئۻےہۻہکۻ’’وجۻصخشۻحبصۻرکے‪،‬ۻدراحالہکنۻاّسۻےنۻ‬
‫املسمونںۻےکۻاّومرۻیکۻتبسنۻوکیئۻ رکۻوۻاامتہؾۻہنۻایکۻوہ‪،‬ۻوتۻوہۻاملسمؿۻںیہنۻےہ۔‘‘‬
‫‪۸۱‬۔ۻاامؾۻنسحۻٰیبتجمۻہیلعۻاالسلؾ‬ ‫ۺ‪۷‬۔ۻربمغیپارکؾﷺ‬
‫‪۸۳‬۔ۻاامؾۻومٰیسۻاکمظۻہیلعۻاالسلؾ‬ ‫‪۸۶‬۔ۻاامؾۻدمحمۻابرقۻہیلعۻاالسلؾ‬
‫ا ّتتئصووںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬دخاودنۻاعتمؽۻےنۻ ِ‬
‫رقآؿۻرکمیۻیکۻوکیسنۻآتیۻںیمۻالہِۻتیبۻمہیلعۻاالسلؾۻیکۻوم ّدتۻوۻتبحمۻوکۻاپداشۻ‬
‫اورۻاَّرجِۻراستلۻےکۻونعاؿۻےسۻایبؿۻرفامایۻےہ؟‬
‫ہکۻامدئہ‪،‬ۻآتی‪۷۸‬‬
‫‪۸۴‬۔ۻوسر ٔہۻابمر ٔ‬
‫وشری‪،‬ۻآتی‪۳۴‬‬
‫ہکۻ ٰ‬‫‪۸۵‬۔ۻوسر ٔہۻابمر ٔ‬
‫‪۸۶‬۔ۻوسر ٔہۻابمرہکٔۻہط‪،‬ۻآتیۺ‪۶۱‬‬
‫ہکۻرفاقؿ‪،‬ۻآتی‪۳۸‬‬
‫‪۸۷‬۔ۻوسر ٔہۻابمر ٔ‬
‫وسیبںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬وسر ٔہۻابمرہکٔۻامدئہۻیکۻ‪۶۶‬وںیۻآِتیۻرکہمیۻسکۻبلطمۻرپۻدالتلۻرکیتۻےہ؟‬
‫‪۸۸‬۔ۻاامؾۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوالتیۻوۻےررپیتسۻرپ‬
‫‪۸۹‬۔ۻاامؾۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻاحتلِۻروکعۻںیمۻرضوردنمتۻوکۻاھٹویھٹۻاطعۻرکےنۻرپ‬
‫ۺ‪۸‬۔ۻوالتیۻیکۻاتیمہۻرپ‬
‫‪۹۱‬۔ۻامتؾۻوماردۻرپ‬
‫اوسیکںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻرواایتۻےکۻاطمقب‪،‬ۻرضحتۻاامؾۻدہمیۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻوکحتم‪،‬ۻوکیسنۻآِتیۻرشہفیۻاکۻاکلمۻدصما ؼۻ‬
‫ےہ؟‬
‫وشری‪،‬ۻآتی‪۳۴‬‬
‫ہکۻ ٰ‬‫‪۹۶‬۔ۻوسر ٔہۻابمر ٔ‬

‫‪146‬‬
 ‫آؽۻ رماؿ‪،‬ۻآتی‪۶۱۵‬‬
‫ہکۻ ِ‬
‫‪۹۳‬۔ۻوسر ٔہۻابمر ٔ‬
‫‪۹۴‬۔ۻوسر ٔہۻابمرہکٔۻونر‪،‬ۻآتی‪۶۶‬‬
‫‪۹۵‬۔ۻوسر ٔہۻابمرہکٔۻردع‪،‬ۻآتیۺ‪۴‬‬
‫ابوسیئںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻافشتعۻےکۻابرےۻںیمۻوکاسنۻبلطمۻحیحصۻںیہنۻےہ؟‬
‫‪۹۶‬۔ۻانگاگہروںۻےکۻےیلۻاّدیمۻیکۻاکیۻرکؿۻاورۻاّؿۻےکۻاوایلےئۻدخاۻےکۻاسھتۻقلعتۻۻاورۻارابتطۻےک ۻےیلۻاکیۻوہلیسۻ‬
‫ےہ۔‬
‫‪۹۷‬۔ۻرو ِزۻایقتم‪،‬ۻرفوتشںۻاورۻدہشاءۻوکۻااجزتۻدیۻاجےئۻیگۻہکۻوہ افشتعۻرکںی۔‬
‫‪۹۸‬۔ۻاّسۻصخشۻیکۻافشتعۻیکۻاجےئۻیگۻ سۻےنۻ رکۻوۻلمعۻےکۻذرےعی‪،‬ۻاےنپۻےیلۻافشتعۻاکۻااقحتسؼۻدیپاۻایکۻوہ۔‬
‫‪۹۹‬۔ ۻافشتع ۻومبج ۻیتنب ۻےہ ۻہک ۻاعمرشے ۻںیم ۻولوگں ۻےک ۻانگہ ۻڑبھ ۻاجںیئ ۻاور ۻوہ ۻقسف ۻو ۻوجفر ۻاور ۻاسفد ۻںیم ۻالتبم ۻوہۻ‬
‫اجںیئ۔‬
‫ے‬
‫ص‬‫ئ‬ ‫ت‬‫َ‬ ‫ت‬
‫ووںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻاامؾۻیلعۻہیلعۻاالسلؾۻیکۻرظنۻںیمۻدبرتنیۻانگہۻوکاسنۻےہ؟‬
‫ۺ‪۹‬۔ۻوہۻانگہۻ سۻےکۻدعبۻوتہبۻہنۻیکۻیئگۻوہ۔‬
‫‪۱‬ۺ۔ۻوہۻانگہۻ سۻوکۻااسنؿۻکبسۻاورۻومعمیلۻامشرۻرکے۔‬
‫‪۶‬ۺ۔ۻوہۻانگہۻ سۻےکۻاراکتبۻےکۻےیل‪،‬ۻوکیئۻّدحۻنّیعمۻہنۻیکۻیئگۻوہ۔‬
‫‪۳‬ۺ۔ۻوہۻانگہۻ سۻےکۻاراکتبۻےکۻےیل‪،‬ۻذعابۻاکۻودعہۻہنۻدایۻایگۻوہ۔‬
‫سناً»ۻسکۻبلطمۻوکۻایبؿۻرکیتۻےہ؟‬ ‫ِ ِ‬
‫آؿۻرکمیۻیکۻہیۻریبعت‪:‬ۻ«تُوبُواْ إلَْيو يُ َمتِّػ ْع ُكم متَاعاً َح َ‬
‫وچوسیبںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻرق ِ‬
‫‪۴‬ۺ۔ۻدخاودنۻاعتمؽۻوتہبۻرکےنۻواولںۻوکۻدوتسۻراتھکۻےہ۔‬
‫‪۵‬ۺ۔ۻوتہب‪،‬ۻرضوریۻےہۻہکۻانگوہںۻےک ّۻجُاؿۻو ّ‬
‫ۻدتارکۻےکۻرمہاہۻوہ۔‬
‫‪۶‬ۺ۔ۻوتہب‪،‬ۻانگوہںۻےکۻویکینںۻںیمۻدبتلیۻوہۻاجےنۻاکۻوہلیسۻےہ۔‬
‫‪۷‬ۺ۔ۻوتہب‪،‬ۻدمعہۻرزؼۻوۻروزیۻاکۻذرہعیۻےہ۔‬
‫آؿ ۻرکمی ۻیک ۻہی ۻریبعت‪ :‬ۻ«لَتُ ْسئَػلُن َعما ُكنتُ ْم تَػ ْع َملُو َف» ۻایقتم ۻںیم ۻاسحب ۻو ۻاتکب ۻیک ۻوکیسنۻ‬
‫وسیچپںی ۻدؿ ۻاک ۻوساؽ‪ :‬ۻرق ِ‬
‫وصختیصۻوکۻایبؿۻرکیتۻےہ؟‬
‫‪۸‬ۺ۔ۻایقتمۻںیم‪،‬ۻبسۻےسۻالہپۻوساؽۻامنزۻےکۻابرےۻںیمۻوہۻاگ۔‬
‫‪۹‬ۺ۔ۻرپورداگ ِرۻاعمَلۻیکۻوتمعنںۻےکۻابرےۻںیمۻوساؽۻوہۻاگ۔‬
‫ۺۺ۔ۻامتؾۻاامعؽۻاکۻاحمہبسۻاورۻاؿۻےکۻابرےۻںیمۻوساؽۻوہۻاگ۔‬

‫‪147‬‬
 ‫‪۶۱۱‬۔ۻااسنؿۻےکۻدبؿۻےکۻامتؾۻاعصاءۻوۻوجارحۻےسۻوسا ؽۻایکۻاجےئۻاگ۔‬
‫وسیبھچںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬دوےروںۻرپۻا ِافنؼۻرکان‪،‬ۻابووجدۻا ِسۻےکۻہکۻرہتشۻداروںۻںیمۻوکیئۻقحتسمۻوموجدۻوہ‪،‬ۻسکۻمسقۻاکۻاافنؼۻ‬
‫ےہ؟‬
‫‪۶۱۳‬۔ رحاؾۻاافنؼ‬ ‫‪۶۱۶‬۔ۻرکموہۻاافنؼ‬
‫‪۶۱۵‬۔ۻبحتسمۻاافنؼ‬ ‫‪۶۱۴‬۔ۻابمحۻاافنؼ‬
‫اتسوسیئںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪ :‬رجہتۻےکۻدعبۻدمہنیۻّونمرہۻںیمۻربمغیپارکؾﷺۻاکۻبسۻےسۻالہپۻاکؾۻوکاسنۻاھت؟‬
‫‪۶۱۶‬۔ۻالوارثۻاورۻےبےررپتسۻوچبںۻےکۻےیلۻاکمؿۻریمعتۻرکان‬
‫‪۶۱۷‬۔ۻدجسمۻریمعتۻرکان‬
‫‪۶۱۸‬۔ۻفلتخمۻوقومںۻےکۻدرایمؿۻودحتۻوۻااحتدۻیکۻاضفۻربرقارۻرکان‬
‫‪۶۱۹‬۔ۻرکسعیۻوۻاظنیمۻاحلظۻےسۻاملسمونںۻوکۻحّلسمۻوۻوبضمطۻرکان‬
‫ااھٹوسیئںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪’’ :‬ومنم‪،‬ۻومنمۻاکۻاھبیئۻےہ‪،‬ۻےسیجۻاکیۻدبؿۻہکۻارگۻاّسۻاکۻاکیۻہّصحۻامیبرۻوہۻاجےئ‪،‬ۻوتۻامتؾۻدبؿۻ‬
‫انراتحۻوہۻاجاتۻےہ۔‘‘ ہیۻدحثیۻسکۻاامؾۻوصعمؾۻہیلعۻاالسلؾۻےسۻلقنۻوہیئۻےہ؟‬
‫‪۶۶۱‬۔ۻاامؾۻومٰیسۻاکمظۻہیلعۻاالسلؾ‬ ‫ۺ‪۶۱‬۔ۻاامؾۻرفعجِۻاصدؼۻہیلعۻاالسلؾ‬
‫‪۶۶۳‬۔ۻاامؾۻیلعۻیقنۻہیلعۻاالسلؾ‬ ‫‪۶۶۶‬۔ۻاامؾۻیلعۻراضۻہیلعۻاالسلؾ‬
‫آمنُوا اِ ْم َرأَ َة فِ ْر َع ْو َف» اخدناؿۻیکۻوکیسنۻ‬
‫ين َ‬
‫ِّ ِ‬
‫ب اللوُ َمثَالً للذ َ‬
‫ض َر َ‬
‫رقآؿۻرکمیۻیکۻہیۻریبعت‪َ « :‬و َ‬
‫اوسیتنںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻ ِ‬
‫مسقۻوکۻایبؿۻرکیتۻےہ؟‬
‫‪۶۶۴‬۔ۻوہۻاخدناؿۻ سۻںیمۻوشرہۻان اۻوہ‪،‬ۻنکیلۻویبیۻرُبیۻوہ۔‬
‫‪۶۶۵‬۔ۻوہۻاخدناؿۻ سۻںیمۻوشرہۻدبرکدار‪،‬ۻنکیلۻویبیۻکینۻرکدارۻوہ۔‬
‫‪۶۶۶‬۔ۻوہۻاخدناؿۻ سۻںیمۻایمںۻویبی‪ ،‬رہاکؾۻںیمۻلمکمۻمہۻ رکیۻاورۻمہۻآیگنہۻرےتھکۻوہں۔‬
‫‪۶۶۷‬۔ۻوہۻاخدناؿۻ سۻںیمۻایمںۻویبی‪،‬ۻابخوتثںۻاورۻرُبےۻاکومںۻںیمۻمہۻ رکۻاورۻاکیۻاسھتۻوہں۔‬
‫ك ُى ُم ال ُْم ْف ِل ُحو َف»اکایمبۻولوگںۻےکۻسکۻرگوہۻیکۻ‬
‫ت َم َوا ِزينُوُ فَأ ُْولَئِ َ‬
‫وسیتںیۻدؿۻاکۻوساؽ‪:‬ۻآِتیۻرکہمی‪« :‬فَ َمن ثَػ ُقلَ ْ‬
‫رطػۻااشرہۻرکیتۻےہ؟‬
‫‪۶۶۸‬۔ۻوہۻارفادۻںوہنںۻےنۻراہِۻدخاۻںیمۻاہجدۻایکۻےہ۔‬
‫‪۶۶۹‬۔ۻوہۻولگۻوجۻہکۻدخاودنۻاعتمؽۻوکۻتہبۻزایدہۻایدۻرکےتۻںیہ۔‬
‫ۺ‪۶۶‬۔ۻوہۻولگۻوجۻہکۻدخاودنۻاعتمؽۻیکۻتہبۻزایدہۻدابدتۻرکےتۻںیہ۔‬

‫‪148‬‬
‫‪۶۳۱‬۔ۻوہۻولگۻنجۻےکۻاامعؽۻاقِلبۻدقر‪،‬ۻارزدنمشۻاورۻنیگنسۻںیہ۔‬

‫‪149‬‬
 ‫م‬
‫شحّصات‬
‫ۻوادلۻاکۻانؾ‪:‬ۻ‪...........................‬‬ ‫انؾۻوۻاخدناینۻانؾ‪:‬ۻ ‪........................................‬‬
‫یمیلعتۻاقتیلب‪:‬ۻ‪ ...................‬ۻکلم‪:‬ۻ‪..................‬ۻوصہب‪:‬ۻ‪..............‬ۻترہ‪.................. :‬‬
‫ومابلئۻرب‪:‬ۻ‪.........................‬‬ ‫ڈنیلۻالنئۻوفؿۻربۻہعمبۻوکڈ‪:‬ۻ‪................................‬‬

‫وجاانبہمۻرباےئۻیملعۻاقمہلبۻ’’راضمؿۻرمہاہِۻرقآؿ‘‘‬
‫‪۷۵‬‬ ‫‪۷۴‬‬ ‫‪۷۳‬‬ ‫‪۷۶‬‬ ‫وسوہلاںۻوساؽ‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫الہپۻوساؽ‬
‫‪۷۹‬‬ ‫‪۷۸‬‬ ‫‪۷۷‬‬ ‫‪۷۶‬‬ ‫رتسوہاںۻوساؽ‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۸‬‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫دوےراۻوساؽ‬
‫‪۸۳‬‬ ‫‪۸۶‬‬ ‫‪۸۱‬‬ ‫ۺ‪۷‬‬ ‫ااھٹروہاںۻوساؽ‬ ‫‪۶۳‬‬ ‫‪۶۶‬‬ ‫‪۶۱‬‬ ‫ۺ‬ ‫رسیتاۻوساؽ‬
‫‪۸۷‬‬ ‫‪۸۶‬‬ ‫‪۸۵‬‬ ‫‪۸۴‬‬ ‫اوسیناںۻوساؽ‬ ‫‪۶۷‬‬ ‫‪۶۶‬‬ ‫‪۶۵‬‬ ‫‪۶۴‬‬ ‫وچاھتۻوساؽ‬
‫‪۹۱‬‬ ‫ۺ‪۸‬‬ ‫‪۸۹‬‬ ‫‪۸۸‬‬ ‫وسیباںۻوساؽ‬ ‫‪۳۱‬‬ ‫ۺ‪۶‬‬ ‫‪۶۹‬‬ ‫‪۶۸‬‬ ‫اپوچناںۻوساؽ‬
‫‪۹۵‬‬ ‫‪۹۴‬‬ ‫‪۹۳‬‬ ‫‪۹۶‬‬ ‫اوسیکاںۻوساؽ‬ ‫‪۳۵‬‬ ‫‪۳۴‬‬ ‫‪۳۳‬‬ ‫‪۳۶‬‬ ‫اٹھچۻوساؽ‬
‫‪۹۹‬‬ ‫‪۹۸‬‬ ‫‪۹۷‬‬ ‫‪۹۶‬‬ ‫ابوسیئاںۻوساؽ‬ ‫‪۳۹‬‬ ‫‪۳۸‬‬ ‫‪۳۷‬‬ ‫‪۳۶‬‬ ‫اسوتاںۻوساؽ‬
‫ے‬
‫ئ‬ ‫ت‬‫َ‬ ‫ت‬
‫‪۳‬ۺ‬ ‫‪۶‬ۺ‬ ‫‪۱‬ۺ‬ ‫ۺ‪۹‬‬ ‫صوواںۻوساؽ‬ ‫‪۴۳‬‬ ‫‪۴۶‬‬ ‫‪۴۱‬‬ ‫ۺ‪۳‬‬ ‫آوھٹاںۻوساؽ‬
‫‪۷‬ۺ‬ ‫‪۶‬ۺ‬ ‫‪۵‬ۺ‬ ‫‪۴‬ۺ‬ ‫وچوسیباںۻوساؽ‬ ‫‪۴۷‬‬ ‫‪۴۶‬‬ ‫‪۴۵‬‬ ‫‪۴۴‬‬ ‫وناںۻوساؽ‬
‫‪۶۱۱‬‬ ‫ۺۺ‬ ‫‪۹‬ۺ‬ ‫‪۸‬ۺ‬ ‫وسیچپاںۻوساؽ‬ ‫‪۵۱‬‬ ‫ۺ‪۴‬‬ ‫‪۴۹‬‬ ‫‪۴۸‬‬ ‫دوساںۻوساؽ‬
‫‪۶۱۵‬‬ ‫‪۶۱۴‬‬ ‫‪۶۱۳‬‬ ‫‪۶۱۶‬‬ ‫وسیبھچاںۻوساؽ‬ ‫‪۵۵‬‬ ‫‪۵۴‬‬ ‫‪۵۳‬‬ ‫‪۵۶‬‬ ‫ایگروہاںۻوساؽ‬
‫‪۶۱۹‬‬ ‫‪۶۱۸‬‬ ‫‪۶۱۷‬‬ ‫‪۶۱۶‬‬ ‫اتسوسیئاںۻوساؽ‬ ‫‪۵۹‬‬ ‫‪۵۸‬‬ ‫‪۵۷‬‬ ‫‪۵۶‬‬ ‫ابروہاںۻوساؽ‬
‫‪۶۶۳‬‬ ‫‪۶۶۶‬‬ ‫‪۶۶۱‬‬ ‫ۺ‪۶۱‬‬ ‫ااھٹوسیئاںۻوساؽ‬ ‫‪۶۳‬‬ ‫‪۶۶‬‬ ‫‪۶۱‬‬ ‫ۺ‪۵‬‬ ‫ریتوہاںۻوساؽ‬
‫‪۶۶۷‬‬ ‫‪۶۶۶‬‬ ‫‪۶۶۵‬‬ ‫‪۶۶۴‬‬ ‫اوسیتناںۻوساؽ‬ ‫‪۶۷‬‬ ‫‪۶۶‬‬ ‫‪۶۵‬‬ ‫‪۶۴‬‬ ‫وچدوہاںۻوساؽ‬
‫‪۶۳۱‬‬ ‫ۺ‪۶۶‬‬ ‫‪۶۶۹‬‬ ‫‪۶۶۸‬‬ ‫وسیتاںۻوساؽ‬ ‫‪۷۱‬‬ ‫ۺ‪۶‬‬ ‫‪۶۹‬‬ ‫‪۶۸‬‬ ‫دنپروہاںۻوساؽ‬

‫‪151‬‬
 ‫زارئۻاورۻاجمورِۻرگایم!‬
‫ دنرہجۻذلیۻوساانلہمۻاقثیتفۻوۻرفیگنہۻدخامتۻےکۻارضاقءۻوۻرشیپتفۻیکۻاخرط‪،‬ۻآپۻیکۻرگاو درۻاورۻارزدنمشۻآراءۻوۻاجتوزیۻ‬
‫ےسۻہرہہۻ دنۻوہےنۻےکۻےیلۻایترۻایکۻایگۻےہ۔ۻرباےئۻرہمابینۻاےنپۻاخدنیمۻیکۻاِسۻدصقمۻیکۻلیمکتۻںیمۻاعموتنۻرفامںیئ۔‬

‫یملعۻےروے‬
‫وموضع‬
‫تہبۻزایدہ‬

‫ربۻامشر‬
‫تہبۻمک‬
‫وتمس‬
‫زایدہ‬

‫مک‬
‫ّ‬

‫اظرہی ۻوخوصبریت ۻ(دلج ۻےک ۻڈزیانئ ۻاور ۻاسزئ) ۻےس ۻآپ ۻیکۻ‬ ‫‪۶‬‬
‫راض دنی‬
‫اطمبلۻےکۻاولسبۻےسۻآپۻیکۻراض دنی‬ ‫‪۳‬‬
‫افممیہۻوۻاطمبلۻےکۻاقِلبۻمہفۻوہےنۻےسۻراض دنی‬ ‫‪۴‬‬
‫وموضعۻاورۻاطمبلۻیکۻاتزیگۻاورۻذجاتیبۻےسۻراض دنی‬ ‫‪۵‬‬
‫اطمبلۻےکۻاتریثذگارۻاورۻدیفمۻوہےنۻےسۻراض دنی‬ ‫‪۶‬‬
‫آپۻیکۻرضورتۻےکۻاحلظۻےسۻافممیہۻیکۻانمتبسۻاکۻایعمر‬ ‫‪۷‬‬
‫وموضعۻےکۻاسھتۻوساالتۻیکۻانمتبسۻاکۻایعمر‬ ‫‪۸‬‬
‫یلکۻوطرۻرپۻآپۻیکۻراض دنی‬ ‫‪۹‬‬
‫آراءۻوۻاجتوزی‪................................................................................................................ :‬‬

‫‪.................................................................................................................................‬‬
‫‪.................................................................................................................................‬‬

‫‪151‬‬