‫چۆن کۆیلەی کۆیلەیەک ئازاد دەکرێت؟‬

‫ژن لە ناو کورد‪-‬دا کۆیلەی(ژێردەستەی) پیاوە‪ ،‬بۆ ئەوەی ژن ئازاد بکەین پێویستە سەرەتا لە پیاو‬
‫تێبگەیین و شی بکەینەوە چوونکە هەر ئەوە کە ژنی کردووە بە کۆیلەی خۆی‪ ،‬ئایا پیاو خۆی ئازادە؟ وا‬
‫باوە کە دەڵێن پیاو ئازادە و ژن کۆیلەییە‪ ،‬بەڵم ئەگەر وردتر بڕوانین دەبینین ژن کۆیلەی(ژێردەستەی)‬
‫کۆیلەییەکە نەک کۆیلەی کەسێکی ئازاد‪ ،‬باشە ئەگەر ژن کۆیەلەی کۆیلەیەک بێت دەبێت چۆن ئازاد‬
‫بکرێت؟‬
‫ئازادکردنی کۆیلەی کۆیلەییەک پڕۆسەیەکی درێژ خایەن و وردی دەوێت‪ ،‬کە سەرەتا بە ئازادکردنی‬
‫کۆیلەی یەکەم کە پیاوە دەست پێ بکات ئینجا کۆیلەی دووەم کە ژنە‪ ،‬ئەستەمە بتوانی کۆیلەیەک لە ژێر‬
‫چەپۆکی کۆیلەیەکی تر ڕزگار کۆیلەیە کە باوەڕی بە کۆیالییەتی هەییە‪ ،‬بۆیە ئەگەر بمانەوێت ژن ئازاد‬
‫بکەیین دەبێت سەرەتا پیاو ئازاد بکەیین‪ ،‬باشە بەڕاست پیاو کۆیلییە؟ دەمێ بەحسێ کۆیالیەتیێ دکەین‬
‫هزرا مە بۆ سیاسەتێ دچیت‪ ،‬بەڵم کۆیلەی سیاسی بەشێکی زۆر بچووکی جۆرەکانی کۆیلە‪ ،‬دەتوانین‬
‫بڵێین پیاو لێرە کحیلەی کلتور‪ ،‬سیاسەت‪ ،‬بەرژەوەندی‪ ،‬ئاغا‪ ،‬هۆز‪ ،‬دین‪ ،‬مێژوو…ە‪ .‬ئەگەر ئێمە پیاومان‬
‫لە کۆیالییەتی ڕزگار کرد کەواتە بڕوای بە ئازادی دەبێت هەر زوو کۆیلەکانی ژێر دەستی ئازاد دەکات‬
‫بەو مەرجەی ئەو کۆیالنەی ژێر دەستیشی پێشتر بڕوایان بە ئازدی بۆ درووست بووبێت و ئامادەبن‪.‬‬
‫باشە چۆن پیاو لە کۆیالییەتی دەرباز بکەین سەرەتا؟‬
‫پیاو لە ناو کورددا کە کۆیلەی ئەو دۆمەینانەیە لەسەرەوە ناوبران‪ ،‬دەبێت لە ڕێی پەروەردەوە دابماڵدرێن‬
‫لێیان‪ ،‬پەروەردەش بە دوو قۆناغ یان شێوە دەتوانێ ئەو کارە بکات‪.‬‬
‫یەکەم لە ڕێگای کارکردنی لەسەر پیاوە گەنج و بە تەمەنەکان کە دووبارە پەروەردەە بکرێنەوە کە‬
‫ئەمەییان تا ڕاددەیەک ئەستەمە و ڕێژەی سەرکەوتن تێیدا کەمە چوونکە ئەوەی بڕوای بە کۆیالییەتی‬
‫هەبوو زۆر بەزەحمەت دەتوانرێ بیریی بگۆڕدرێت ‪.‬‬
‫دووەم لە ڕێگەی منداڵەوە‪ ،‬منداڵ وەک دەڵێن پەڕەیەکی سپییە چی لێ بنووسی دەبێت بەوە‪ ،‬زۆرترین‬
‫فۆکەس دەبێت لەسەر منداڵ بێت هەرچی منداڵە دەبێت نەهێڵدرێت ببێتە کۆیەلە و لەو ئازادییەی خۆی‬
‫بەردەوام بێت کە تێیدا لە دایک بووە‪.‬‬
‫بەو شێوە لە ماوەی نزییکەی ‪ ٤٠‬ساڵدا نەویەکی ئازاد بەرهەم دێت کە بڕوای بە کۆیالیەتی نییە و زۆر بە‬
‫ئاسانی دەتوانێت ژن ئازاد بکات‪.‬‬
‫باشە‪ ،‬بۆچی ڕێکخراوەکانی ژنان هەرەسیان هێنا لە ئازادکردنی ژنان؟‬
‫دەڵێن ئاو ئاگر لە ناو دەبات‪ ،‬بەڵم لە ڕاستیدا ئاو ناتوانێت هەموو ئاگرێک لە ناو ببات کە بە هەر‬
‫هۆکارێک درووست بووبێت‪ ،‬بگرە هەندێک ئاگر بە ئاو ڕەنگە بڵێسەدارتر بن‪.‬‬
‫ڕێکخراوی ژنان لە سەرەتای درووسبونیەوە سیمای بەرەنگاری پیاوی کۆیلەی پێوە دیار بوو‪ ،‬لەبەر‬
‫ئەوەی پەییان بەوە نەبرد کە پیاو خۆیی کۆیلەییە و کاریان لەسەر پەروەردەکردن و ئازادکردنی پیاو‬
‫نەکرد‪ ،‬هەستان بە بەرنگاربوونەوەی پیاو‪ ،‬نموونەی پیاوی کۆیلە بەو ئاگرە دەچێت کە بە ئاو بڵێسەدارتر‬
‫دەبێت‪ ،‬ڕێکخراوی ژنان بە ئاشکرای دژی پیاوان وەستان وتیان بەرنگارتان دەبینەوە! دەمێ توو دچییە‬
‫ناڤ وان بەرەنگارییا الزمە سیالحەکێ باش ددەستێ تەدا هەبە‪ ،‬ئایا ژنی کورد توانای بەرەنگاری پیاوی‬
‫هەبوو؟ کاتێک باسی بەرەنگاری دەکەی واتە شەڕ چ سارد بێت چ گەرم بێت‪ ،‬کاتێک باسی شەڕ دەکەی‬
‫واتە کووشتن و لێدان‪ ،‬کەواتە ڕێکخراوی ژنان بەرەنگاری پیاوان بوونەوە و ڕێژەی شەڕ و کوشتنی‬
‫ژنانیان زیاد کرد‪ ،‬چوونکە هێز و چەک لە دەست پیاوە‪.‬‬
‫ئاگری پیاوی کۆیلە ناتوانرێت لە ڕێگەی بەرەنگارییەوە بکوژێندرێتەوە‪ ،‬کۆیلە بوون پێویستی بە شۆڕشی‬
‫چەکداری نییە بۆ ئازاد بوون بەڵکوو شۆڕشێکی فکریی پێویستە‪.‬‬
 ‫ڕێکخراوی ژنانی ڕاستەقینە دەبێت کار لەسەر پەروەردە بکات و شەڕی فیکر بکات بەو شێوەی باسکرا‬
‫نەک شەڕی دەستە و یەخە‪ ،‬و بەرنگاری کۆیلە ژن بێت یان پیاو شایەنی بەزەییە‪.‬‬

‫بۆچی پیاو دەبێت بەشدار بێت لە ئازادکردنی ژن؟ کام پیاوانە؟ چۆن؟‬

‫لە بەشی یەکەم ئامەژەمان بەوەدا چۆن پیاو و ژن ئازاد دەکرێن‪ ،‬بەڵم لە حەقیقەتدا ئازادکردنی پیاو لەوێ‬
‫بە هەموو واتاکانی باسکرا هەرچی ئازادکردنی ژن بوو تەنها باس لەوەکرا کە لەژێر دەستی پیاو ئازاد‬
‫بکرێت‪ ،‬گرنگە ئاگادار بین ئازاد کردنی ژن لە دەستی پیاو تەنیا بەشێکە لە ئازاد بوون نەک تەواوی ئازاد‬
‫بوونەکە‪ ،‬ئێستا ژن گەیشتەوە قۆناغی پێشتری پیاو کە پێی دەوترا ئازاد و ئازادیش نەبوو‪ ،‬هەم دیسان‬
‫هێشتا ژنیش ئازاد نییە‪ ،‬چوونکە کۆیلەی پیاو نەماوە بەڵم کۆیلەی هەموو ئەو قاڵبانەییە کە پیاو پێشتر‬
‫کۆیلەی بووە(گەر بەشی یەکەمت نەخوێندۆتەوە بگەڕێوە بەشی یەکەم تا تێبگەی)‪ ،‬کەواتە ئێستا دەبێت‬
‫ژنیش ئازاد بکرێت لە کۆیالیەتی(کلتور‪ ،‬مێژوو‪ ،‬هۆز‪ ،‬ئاغا‪ ،‬دین‪ ،‬سیاسەت…‪ . .‬ئەمە چۆن دەکرێت؟‬
‫دووبارە دەگەڕێینەوە هەمان خاڵ کە پەروەردەیە و بە دوو شێوە دەکرێت وەک لە پێشتردا باس‬
‫کراوە(پەروەردەی گەنج و پیر وە منداڵ)‪.‬‬
‫ئەوەی هەستی پێدەکرێت ڕێکخراوی ژنان تەنیا دەیانەوێت ژن لە دەستی پیاو ڕزگار ببێت بگرە نەک‬
‫نایەنەوێ لە دەستی قاڵبەکانی تر ڕزگاری ببێت بەڵکو دەیانەوێ ببنە کۆیلەی هەندێکیان! لە کۆیالیەتی پیاو‬
‫بۆ کۆیالیەتی قاڵبەکان؟ چەند ژنت دیت کە لە جل و بەرگ وەک ژنێکی ئازاد دەردەکەوێت بەڵم‬
‫عەقڵیەتەکەی هی هەمان ژنە کە تەمەنی ‪ ٦٩‬ساڵە و عەقڵییەتێکی کۆیالییەتی و حیزانەی سەردەمی زووی‬
‫هەییە؟‬
‫بۆچی پیاو دەبێت بەشدار بێت لە ئازاد کردنی ژن؟کام پیاوانە؟ چۆن؟‬

‫کاتێک لە ئازادیخوازی دەدوێی گرنگ نییە ڕەگەزت‪ ،‬زمانت‪ ،‬نەتەوەت‪ ،‬دینت‪ .… ،‬هەرچییەکە‪ ،‬تەنیا‬
‫یەک شت گرنگە ئەویش ئازادییە‪ ،‬پیاوی ڕۆشنفکر ئەگەر ئازاد بێت بێ گوومان ئازادی بۆ تەواوی‬
‫مرۆڤاییەتی دەخوازێت و لەو گۆشەییەوە بیر دەکاتەوە چۆن تەواوی مرۆڤاییەتی بەرەو ئازادیی ببات؟ بێ‬
‫گوومان کاتێک باسی پەروەردەی منداڵ دەکەی هەرچەندە بتەوێت دەستی بۆ ببەی ڕێگری زۆر هەن هەر‬
‫لە دایک و باوکێکی سەرکوت کەر هەتا قوتابخانەی تەلقیندەر‪ ،‬بەڵم بیردەکەینەوە ئەگەر پیاومان ئازاد‬
‫کرد و ژنمان ئازاد کرد ئایا منداڵی ژن و پیاوێکی ئازاد دەکرێت ببنە کۆیلە؟ بێ گوومان دەگەڕێینەوە ئەو‬
‫خاڵەی کە ئازادەکان ئازادی بۆ تەواوی مرۆڤایەتی دەخوازنن چ جای بۆ ڕۆڵەکەیان‪ ،‬کەواتە گرنگە پیاوی‬
‫ڕۆشنفکر و ئازادیخواز بەشدار بێت بە هەموو توانای خۆی لە ئازاد کردنی پیاوانی دیکەی کۆیلە و ژنان‪،‬‬
‫بۆ ئەوەی زۆر بە ئاسانی نەوەی داهاتوو لە لەدایکبوونیەوە بە ئازادی ژیان بکات‪.‬‬
 ‫عەقڵیەتی ژنی کورد‪:‬‬
‫وا دیارە کە پیاوی کورد بێزارییەکی زۆری پێوەدیارە لە بەرامبەر عەقڵییەتی ژنی کورد‪ ،‬کە بەڵگەکان‬
‫زۆر ئاشکران و بە ئاشکرای لە ژینی ڕۆژانەی تاکی کورد و لە هەمبەر کامێرا و ناو دراما کوردییەکان‬
‫باسی لێوە دەکرێت‪ ،‬ئایا کێ هۆکارە ئەوەییە کە ژنی کورد ئەو عەقڵییەتە بێزارکەرییەی هەیە و‬
‫بەرداومیشە لەسەری؟‬

‫دەگەڕێمەوە ئەو خاڵەی کە کچێکی کۆیلەی بیر و بۆچوونەکانی پێش خۆی‪ ،‬هەرچەند لە ڕووەکانی تری‬
‫ژیان ئازاد بێت‪ ،‬کە کە کۆیلە و پەروەردەی فیکری ژنانی پێش خۆی بێت هیچ گۆڕانکاریێک لەو‬
‫عەقڵییەتە بێزارکەرە ڕوونادات‪ ،‬کەواتە کچێکی بیر جیاواز و ئازاد لەالیەن ژنێکی کۆیلە و بیر حیز‬
‫ناتوانێرێت بەرهەم بهێنرێت‪ ،‬بۆییە پیاو یەکێکە لە هۆکارەکان کە ئەو عەقڵییەتە بێزارکەرە بەردەوامە‬
‫بەوەی کە ژنی ئازاد نەکردووە بۆ ئەوەی جیلێکی بیر جیاواز بەرهەم بێنێت بۆی‪ ،‬بۆ ئازادکردنی ژنیش‬
‫دەبێت بگەڕێینەوە‬
‫نووسراوی(چۆن کۆیلەی کۆیلەییەک ئازاد دەکرێت)‪.‬‬
‫وە لە الیەکی دی ژن خۆی هۆکارە بۆ ئەوەی پیاو هۆکارێک بێت بۆ بەردەوام بوونی عەقڵییەتی‬
‫بێزارکەری ژن و کاردانەوە خراپەکانی پیاو لەبەرامبەری‪ ،‬چوونکە ژن پیاوی ئازاد بەرهەم ناهێنێت‬
‫ئەگەر پیاوێکی ئازاد بەرهەم بێت لە ناو ئەو هەموو کۆیالییەتییە ئەوا تەنیا موعجیزەییەکە‪.‬‬

‫سەبارەت بە عەقڵییەتی پیاو ئایا بێزارکەرە یان نا‪ ،‬دەبێت ژنێک بنووسێت‪ ،‬لە کۆتایدا دەگەیەنەوە هەمان‬
‫خاڵ‪ ،‬کەواتە پێویستیش ناکات‪.‬‬

‫دەستەواژەیەکی نوێ بۆ ناو زمانی کوردی و بابەتی ژن دەخەمەڕوو‪ ،‬بۆ دانانی ناونیشان بۆ ئەو کەسانەی‬
‫کار لەسەر مافی مێ ناکەن بەڵکو دەیانەوێت دەستیان بە مێ بگات‪ ،‬بەو مەبەستە دەسووڕێنەوە‪ ،‬ئەویش‬
‫دەستەواژەی (مێ ویست)ە‪.‬‬

‫‪ ٨‬ی مارس لە کوردستاندا دەبێت جیابکرێتەەە دەبێت ببێتە ڕۆژی ئازادی پیاوان و لەو ڕۆژەدا چەندین‬
‫چاڵکی ئەنجام بدرێن بۆ ئازادکردنی پیاو‪.‬‬

‫ئەم چەند پارچە نووسینە بە ڕۆحێکی بەرەنگاری یان ڕەخنەگری نەنووسراون هەتا بەو ڕۆحەەوە‬
‫بخوێندرێتەوە بەڵکو بە پشت بەستن بە واقعی کوردستان و لۆجیک نووسراوە لە سۆنگەی هەست کردن‬
‫بە بەرپرسیارییەتی و خەمخۆری‪ ،‬بۆ بەدەستهێنانی باشترین ئەنجام بە کەمترین زەرەر و دوور لە‬
‫دەمارگیری‪.‬‬
‫(تا زووە دەست بۆ قوتابخانەکان ببەن‪ ،‬بۆ زانکۆ و پەیمانگاکان)‬

‫سیف الدین خلیل‬

‫‪2021-22‬‬