eTq ÁbÕNqT\

ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ’<ä´+

eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

$C≤„q y˚~ø£,
‘ÓHê*.
 MANA PRAACHEENULA
AAHAARAM, AAROGYAM, VAIDYAM
- Muthevi Ravindranath

Published by :
VIGNANA VEDIKA, Chinaravur, TENALI - 522 201 (A.P.), INDIA.

C The Author Copyright 2011.

Pages : 50 in 1/8 demi Price : Rs. 50/-

First Published in August, 2011 Copies: 1,000

Place of Publication : Tenali, Guntur district, A.P.

Printers : Sri Sri Printers, VIJAYAWADA - 2.

For copies :
Visalaandhra, Prajasakthi, Navodaya and other major book shops.

Or Contact :

M. RAVINDRANATH, D.No. 20-40-5, Mothad Lane,

CHINARAVUR, Tenali - 522 201, (A.P.), India.
Phones : Cell 98491 31029 Res : (08644) 227569
 n_Ûq+<äq
&Üø£ºsY ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷ÁBCŸ Vü≤ÖCŸ Ä|òt Áf…Ìã˝Ÿ yÓT&çdæHé, $»j·Tyê&É ` 520 008
&܈ˆ ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~,
B.Sc., (Chemistry), B.Sc., (Botany) (Hons.),
Ph.D., (Systematic Botany) (Bombay University).

Á|üøè£ ‹˝À n+‘·sꓤ>y∑ TÓ qÆ Ä~e÷qe⁄&ÉT (–]»qT&ÉT) ‘·q ÄVü‰sêìø°,

Äs√>±´ìø° Á|üøè£ ‹ MT<˚ Ä<Ûës¡|&ü ܶ&TÉ . y˚\ j˚T+&É¢ nqTuÛeÑ +‘√ Væ≤‘·øs£ e¡ TT,
düTKÁ|ü<äeTT, Äs√>∑´<ëj·Tø£eTT nsTTq Á|üø£è‹dæ<ä∆yÓTÆq ÄVü‰sêH˚ï d”«ø£]dü÷Ô
e#êÃ&ÉT. Ä≈£L n\eT÷ πøe\+ Äø£*ì b˛>=fÒº ÄVü‰s¡+>±H˚ ø±ø£, s√>∑
ìyês¡D≈£L, s√>∑ ìs¡÷à\q≈£L ôd’‘·+ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·Ãì Á>∑Væ≤+#ê&ÉT.
á nqTuÛeÑ kÕs¡yT˚ ‘·sT¡ yê‘·ø±\+˝À ˇø£ düeTÁ>∑yTÓ qÆ ∫øÏ‘ê‡$<Ûëq+>± s¡÷|ü⁄
~<äT≈› î£ +~. n<˚ Ç|ü⁄Œ&ÉTqï nìï yÓ<’ ´ä ∫øÏ‘ê‡$<ÛëHê\≈£L e÷‘·èø£ nì #Ó|Œü &É+
n‹X¯jÓ÷øÏÔ ø±<äT.
$TÁ‘·T\T s¡M+Á<äHê<∏é >±s¡T Hê≈£î >∑‘· |ü~ùV≤H˚fió¯ >¢ ± ‘Ó\TdüT. Äj·Tq≈£î
ì•‘· |ü]o\q, $$<Ûä $wüj·÷\, uÛ≤wü\ |ü]C≤„q+ ñ+~. Á|ü‘˚´øÏ+∫ eèø£å
eØZø£s¡D XÊÅdüÔ+, yÓ’<ä´ eèø£åXÊÅkÕÔ\˝À ÄdüøÏÔ yÓT+&ÉT. Äj·Tq dü«j·T+ø£èwæ‘√,
n≈£î+]ƒ‘· Bø£å‘√ ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝À Á|ükÕÔ$+#·ã&çq $$<Ûä eèø£å, »+‘·T
|üøÏåC≤‘·T\ $X‚cÕ\qT yÓ*øÏrXÊs¡T. 2007 »qe]˝À Ä$wüÿ]+∫q yê]
Á>∑+<∏+ä ª‘ÓHê* sêeTø£èwüøí $£ µøÏ H˚qT ªn_Ûq+<äqµ ù|]≥ eTT+<äTe÷≥ sêXÊqT.
Ä Á>∑+<∏+ä ˝À mH√ï Je C≤‘·T\ $X‚cÕ\qT, yê{Ï yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\qT
bı+<äT|üs¡#êsêj·Tq. Á|ü‹ $wüj·T+ XÊÅd”Ôj·T<äèw溑√ |ü]o*+#·&É+,
ñ|üj÷Ó –‘ê $\Te\T ø£*–q <˚ìHÓH’ ê`n<Ó+‘· ÁbÕNqyÓTqÆ <ÓH’ ê yÓ\T>∑T˝ÀøÏ
‘˚e&É+ Äj·Tqπø #Ó\T¢.
ªeTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ’<ä´+µ nH˚ á ∫qï |ü⁄düÔø£+˝À
s¡M+Á<äHê<∏é ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+ Ä<Ûës¡+>± e÷qe⁄\ ÄVü‰s¡|ü⁄≥\yê≥T¢ m˝≤
Áø£eT|ü]D≤eT+ #Ó+<äT‘·÷ e#êÃjÓ÷ ñ≥+øÏ+#·&yÉ T˚ ø±ø£ yês¡T rdüT≈£îH˚ $$<Ûä
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
s¡ø±\ ÄVü‰s¡+, bÕ˙j·T+, yê{Ï b˛wüø£, Wwü<Ûä $\Te\T, Bs¡È ø±\+
Äs√>∑ ´ +>± J$+#· & ÜìøÏ s¡ ÷ bı+~+#· T ≈£ î qï Äs√>∑ ´ dü ÷ Á‘ê\T,
∫øÏ‘ê‡|ü<ä∆‘·T\T dü÷ú\+>± $e]+#ês¡T.
eTq≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñqï ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ ø£e⁄\
>∑+{≤\qT+&ç C≤\Tyê]q~. ÄHê{Ï |ü]dæú‘·T\qTã{°º, yês¡T ìedæ+#˚
Á|ü<˚XÊ\qTã{°º Ä j·÷ ø£e⁄\ eèø£å HêeT |ü]C≤„q+, eHÍwüBÛ |ü]C≤„q +
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+<äq&É+˝À dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT. ˇπø yÓTTø£ÿ≈£î nH˚ø£ ÁbÕ+rj·T
Hêe÷\T ñ+&É&É+ düs¡«kÕ<Ûës¡D+. n˝≤π>, yÓTTø£ÿ\ C≤‘·T\T y˚¬s’Hê, n$
ˇπø ù|s¡T‘√ |æ\Teã&ÉT‘·Tqï $wüj·TeT÷ eTq≈£î ‘Ó\TdüT. n˝≤+{Ï
>∑+<äs¡>√fi¯+qT+&ç bÕsƒ¡≈£î*ï ø±bÕ&É&ÜìøÏ s¡M+Á<äHê<∏é ‘·q |ü]o\q,
|ü]XÀ<ÛäHê bÕ≥yê\qT ø£\>∑*|æ, nH˚ø£ $es¡D\qT CÀ&ç+∫, nø£ÿ&Éø£ÿ&É
nqTe÷q ìeè‹Ô¬ø’ XÊÅd”Ôj·T (˝≤{ÏHé) Hêe÷\qT ≈£L&Ü bı+<äT|üs¡∫ sêdæq
neT÷\´ Á>∑+<∏ä+ Ç~.
düXÊÅd”Ôj·TyÓTÆq Ç+‘· #·ø£ÿì ∫{Ϻ bı‘êÔìï eTqø£+~+∫q s¡M+Á<äHê<∏éqT
n_Ûq+~düTHÔ êïqT.

09`08`2011, ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~

$»j·Tyê&É ` 520 008.

eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
 eTq ÁbÕNqT\
ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ’<ä´+
á Á|ü|ü+#·+˝À @B ñqï≥Tº+&ç Äø±XÊqTï+∫ }&ç|ü&ç+~ ø±<äT.
H˚{Ï Ä<ÛäTìø£ e÷qe⁄&ÉT, n‘·&ç ÄVü‰s¡ n\yê≥T¢, Äs√>∑´ dü÷Á‘ê\T, yÓ’<ä´
$<ÛëHê\T ` Çe˙ï >∑‘· ø±\|ü⁄ #ê]Á‘·ø£ <äX\¯ qT+&ç Áø£eT|ü]D≤eT+ #Ó+<äT‘·÷
e∫Ãqy˚. n+‘·T˝Òì á Á|üj·÷D+ mø£ÿ&É, m|ü&ÉT, m˝≤ yÓTT<ä˝…’+<√
‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ z e÷s¡T >∑‘·+˝ÀøÏ ‘=+–#·÷&Ü*‡+<˚!
bÕXÊÑ·T´\ |”C≤®, bÕkÕº, ô|’, ù|Åd”º, Áô|ò+#Y Åô|ò’, ãs¡ZsY, ø√ø˘ \ dü+düÿ è‹
eTq q>∑s¡ ÁbÕ+‘ê\qT |üP]Ô>± ÄÁø£$T+#˚d,æ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\≈£î ôd‘’ ·+ X¯sy¡ >˚ +∑ ‘√
$düÔ]düTÔqï á ‘·s¡TD+˝À ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+ Ä<Ûës¡+>± eTq ÁbÕNqT\
ÄVü‰s¡bÕ˙j·÷\T, yê{Ï˝Àì b˛wüø£$\Te\T, Wwü<Ûä>∑TD≤\T ‘Ó*j·TCÒdæ,
ÁbÕsTTø£yÓTÆq yê] Äs√>∑´ ìj·Te÷\T, yÓ’<ä´ ∫øÏ‘ê‡|ü<ä∆‘·T\T Ä<Ûä Tìø£
yÓ’<ä´$<ÛëHê\≈£î @y˚Ts¡≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø±\j·÷´jÓ÷ ≈£î¢|üÔ+>± $e]+#·&Éy˚T
á ∫s¡Tbı‘·Ô+ \ø£å ´+.
q<äT\ô|’ ÁbÕC…≈£îº\T ì]à+∫, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ e´edüú @s¡Œs¡#·ø£eTT+<ä T
eTq ÁbÕ+‘ê\˝À πøe\+ esê¸<Ûës¡|ü+≥˝…’q C§qï, dü»®, sê–, yÓTTø£ÿC§qï
e¬>s’ ê ‘·èD<ÛëHê´\T, $T]Ã|ü+≥ e¬>s’ ê\T e÷Á‘·yT˚ |ü+&˚$. Hê&ÉT C§qï nqïy˚T
m≈£îÿe eT+~øÏ ÄVü‰s¡+.
mø£ÿ&√ ˙{Ï \uÛÑ´‘· u≤>±e⁄qï
‘êe⁄˝À¢e÷Á‘·y˚T e] |ü+&ç+#˚yês¡T.
‘·÷s¡TŒ rs¡+˝Àì \+ø£uÛÑ÷eTT\˝Àì j˚T{Ï eT&É\˝À HêHê$<ÛäeTT˝…’q e]
<ÛëHê´\T |ü+&˚$. e&É¢˝À mH√ï C≤‘·T\THêïsTT. yê{Ï˝À ø=ìï+{Ïì lHê<∏äT&ÉT
ªVü≤s¡$˝≤dü+µ Á|ü<eä∏ ÷XÊ«düeTT˝À ‘Ó*bÕ&ÉT. ªªqBe÷‘·èø±j·Te÷q $X¯«+uÛsÑ êuÛ]Ñ ‘·
ø£\eT XÊ* dæsêeTTK cÕwæøº £ |ü‘+· >∑ Vü‰j·Tq Á|üeTTK ãVüQ$<Ûä ÁMV”≤uÛ<Ò eä TT\Tµµ
n+≥÷ |ü\T <Ûëq´|ü⁄ C≤‘·T\qT Äj·Tq ù|s=ÿHêï&ÉT.
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
1
n$ lHê<∏äTì ø±\+ (Áø°ˆˆX¯ˆˆ 15e X¯‘ê_›) Hê{ÏøÏ kÕ>∑T#˚j·Tã&ÉT‘· Tqï e&É¢
C≤‘·T\T. nq+‘·s¡ ø±\+˝À eTq ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ¬>’q ø±oàs¡K+&ÉeTT\T,
~qdüsT¡ \T, dü+u≤e⁄\T, e+ø£ düqïeTT\T, ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«\T, >∑T+Á&É dü+u≤e⁄\T,
yÓTT\ø=\T≈£î\T, ≈£îdüTeT\T, düqï ø=HêeTDT\T, ∫qï |æcÕD°\T, ô|<ä› ø±øÏs¬ ø£ÿ\T,
|æqï ≈£îdüTeT\T, bÕ˝≤Á≥>∑&ɶ\T, ã+>±s¡Tr¬>\T, düqï eTT‘ê´\T, EqTïu≤\T,
e+¬ø\T, |ü>∑&Ü\T, &Ûç©¢ uÛÀ>∑eTT\T, sêeTkÕ>∑s¡eTT\T, düqï ø£èwü íø±≥Tø£\T,
ø£s¡÷Œs¡ uÛÀ>∑eTT\T, sê»Hê\T (ÁbÕdü+>∑T\T) e¬>’sê |ü\T e] s¡ø±\T eTq
kÕVæ≤‘·´+˝À Á|ükÕÔ$+#·ã&ܶsTT. @yÓTHÆ ê n|ü{À¢ e] _j·T´+ ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À
e÷Á‘·y˚T`nB πøe\+ uÛ≤>∑´e+‘·T\πø n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&˚$.
lHê<∏äTì n>∑#ê≥T¢
e]_j·T´+ n\yêf…qÆ lHê<∏Tä &ÉT C§qïqï+ e÷Á‘·yT˚ \_Û+#˚ |ü\Hê&ÉT≈£î
yÓ[fl |ü&ɶ u≤<Ûä\T es¡íHêr‘·+.
Hê{Ï |ü\Hê{Ï d”eT Á|ü»\ ÄVü‰s¡+˝À C§qï≈£î >∑\ ÁbÕ<Ûëq´eTTqT
$e]+#˚ lHê<∏ä eTVü‰ø£$ #ê≥Te⁄ Á|üdæ<ä∆+`
ø£. C§qï ø£*, C§qï j·T+ã*,
C§qïqïeTT, C§qï |ædüs¡T, C§qï\T ‘·|üŒHé
düqïqïeTT, düTqï düTMT!
|üqTï>∑( ã*Hê{Ï d”eT Á|ü»\+<äs¡≈£îHé.
<ä+∫q C§qï\qT nqï+>± e+&˚eTT+<äT ˙{Ï‘√ ø£&ÉT>∑T‘ês¡T.
Ä ø£&ÉT>∑T˙{Ïì |ü⁄*j·Tu…{Ϻ ‘ê>∑T‘ês¡T. <ëìH˚ ø£* n+{≤s¡T. ndü\ T
ã‹ø£+≥÷e⁄+fÒ ø£˝À>∑+CÀ ‘ê>=#·Tà nH˚ HêqT&ç n+<ä]ø° ‘Ó*dæq<˚. ø£ *H˚
dü+düÿ è‘·+˝À ª≈£î˝≤àwüyéTµ n+{≤s¡T.
n+ã* ù|<äyêì ÄVü‰s¡+. ªn+ã* ‘êπ>yê&çøÏ MTkÕ˝…‹Ô |üfyºÒ ê&=ø£&Ü?µ
nq&Üìïã{Ϻ n~ n‹kÕe÷qT´\ ÄVü‰s¡eTì Á>∑Væ≤+#·>∑\+. q÷ø£\T, |æ+&ç
ø£*|æ nqT≈£î nqT≈£î>± (|ü\T#·>±) e+&ç‘˚ n+ã* ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~.
eTq ÁbÕNqT\T _j· ÷ ´ìï ˝Ò ø £ C§qï\qT #Ó ] – ˝Ò ø £ ø£ & ç –
X¯óÁuÛ|Ñ sü #¡ ≥˚ |ü&ÉT e#˚à e´s¡|ú <ü ësêúìï ≈£L&Ü e<ä\≈£î+&Ü ø±#·T≈£îì ‘êπ>yês¡T.
<ëìï ª|ædüs¡Tµ n+{≤s¡T. ª|ædüs¡T >±( ∫q ≈£î+&ɵ nH˚ Á|üjÓ÷>∑eTT+~.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
2
 düqïqïeTT n+fÒ e] _j·T´|ü⁄ nqï+. Á>±e÷\˝Àì ù|<ä\T m|ü&√
|ü+&É>∑\≈£L, |üu≤“\≈£L e÷Á‘·y˚T e] nHêïìøÏ H√#·T≈£îH˚yês¡T. n|ü Œ{À¢
uÛ>Ñ e∑ +‘·TìøÏ düeT]Œ+#˚ HÓy’ <˚ ë´ìøÏ e÷Á‘·yT˚ e] _j·T´|ü⁄ nHêïìï yê&˚yê¬sπ yÓ÷`
<ëìì ªkÕ«$T ãTe«µ n+{≤s¡T H˚{Ïø° Á>±MTDT\T.
ª|ü ˝ ≤ï{Ï d” e T˝À s¡ + uÛ Ñ nsTTHê dü π s @≈£ î \T
e&Éø±*‡+<˚— ≈£îdüTe÷ÁdüTÔ&ÉT (eTqà<∏äT&ÉT) nsTTHê düπs
C§qï≈£L&ÉT ‹Hê*‡+<˚— ø£qTø£ s¡dæ≈£î&Ó’qyê&Óe&É÷
|ü˝≤ï&ÉT yÓfi¯fl&ÉTµ n+{≤&ÉT lHê<∏äT&ÉT eTs=ø£ |ü<ä´+˝À.
Ç~ πøe\+ |ü˝≤ï&ÉT |ü]dæú‘˚ ø±<äT. esê¸<Ûës¡ |ü+≥\T|ü+&˚ nìï#√{≤¢
Ç<˚ dæ‹ú . |ü˝≤ï≥ e] nqï+ ‹+<ëeTHêï <=s¡øì£ }fi¯óflHêïj·T˙, Á>±MTDT\+‘ê
dü»®, C§qï ≈£Lfi‚fl ‹H˚yês¡˙ lHê<∏äTì |ü<ë´*ïã{Ϻ Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ.
nø£ÿ&ç ‹+&ç ‹q˝Òø£ u≤<Ûä‘√ lHê<∏äT&ÉT sêdæq á #·ø£ÿ{Ï |ü<ä´+ Hê{Ï
dæú‹øÏ n<ä›+ |ü&ÉT‘·T+~.
ñ. |òü⁄\¢ düs√» H˚Á‘·! j·T\ |üP‘·q #·qTï\ #˚( <äTÁ<ë$, Hê(
&É\¢ <äyê–ï Á$T+–‹ q≥+#·TqT ì¬øÿ<äy˚\? ‹+Á‹D°
|ü\¢e j·TTø£ÔeTÚ qT&ÉT≈£î ã#·Ã* XÊø£eTT, C§qï≈£L{Ï‘√
yÓT\¢q jÓTTø£ÿ eTT<ä› ~>∑Á$T+>∑TeT! ˙ |üdü ø±qqjÓT´&çHé.
ªø£ècÕí! n\Hê&Ó|ü&√ |üP‘·q #·qTï\ qT+&ç
Ádü$+∫q <ëyê–ïe+{Ï $wü+ ‘ê>±qì ã&ÜsTT\T
b˛e&É+ø±<äT— ˙≈£î #˚‘H· ‘’Ó `˚ ∫+‘·∫>∑Ts¡T‘√ ø£*|æe+&çq
ñ&ÉT≈£î ã#·Ã*≈£Ls¡qT C§qï nqï+‘√ ø£*|æ ˇø£ÿeTT<ä›
$T+–#·÷|æ+#·T. ˙ |üdü @$T{À ‘Ó\TdüTÔ+~µ.
Hê{Ï |ü˝≤ï{Ï Á|ü»\ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T lHê<∏äT&çøÏ n+‘· yÓø£ÿdü+>±
e⁄+&˚eqïe÷≥.
˙{Ï ‘·&øç Ï ô|]π> kÕ<Ûës¡D ã#·Ã* ø±ø£, yÓT≥ºÁbÕ+‘ê\˝À ñ&ÉT≈£î ã#·Ã*
r>∑ (Basella rubra) Ä≈£î\qT $]$>± ≈£Ls¡\˝À yê&É‘ês¡T. ø£ècÕíõ˝≤¢ q+~>±eT
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
3
ÁbÕ+‘· Á>±e÷˝À¢q÷, |ü˝≤ï&ÉT˝Àq÷, Á>±MTDT\T á r>∑\qT Ç+&Éô¢ |ø’ Ï bÕøÏ+∫,
n|ü&É|ü&É÷ yê{Ï Ä≈£î\qT ø√dæ ≈£Ls¡>± e+&ÉTø√e&É+ düs¡«kÕ<Ûës¡D+.
á ≈£Ls¡ ãT~∆$ø±kÕìï ø£*–düTÔ+~. eT÷\yê´~Û (Piles) ø°, <ä+‘· yê´<ÛäT\≈£L
Ç~ ~yÍ´wü<Ûä+. ∫+‘· (Tamarindus indica) ∫>∑Ts¡T |ü#·Ã&ç #˚kÕÔs¡T. |ü|ü‘√q÷,
e÷+dü+‘√q÷ ≈£Ls¡>± e+&ÉT≈£î+{≤s¡T. Ç~ X¯ØsêìøÏ #·\e #˚dTü +Ô ~. _*j·Tdt
»«sêìï (Bilious Fever) ‘·–ZdüTÔ+~.
πsHê&ÉT˝À ≈£L&Ü C§qï yÓT‘·T≈£î˝Ò n+<ä]ø° ÄVü‰s¡+>± ñ+&˚eì
á ÁøÏ+~ lHê<∏äTì |ü<ä´+ <ë«sê Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ.
ø£. >∑s¡fi¯eTT Á$T+–‹qqT#·T+
ãTs¡Vü≤s¡! >∑]«+|ü( uÀ≈£î, b˛ b˛ b˛! ˙
_s¡T~+ø£( >±qe#ÓÃ&ç,
yÓTiôd&ç πsHê( {Ï C§qï yÓT‘·T≈£î\T ‹qT$T !
•e⁄&çì ñ<˚›•+∫ á |ü<ä´+ lHê<∏äT&ÉT πsHê&ÉT˝À ñ+&É>± sêXÊ&ÉT.
Hê{Ï ø£&É|ü õ˝≤¢˝Àì »eTà\eT&ÉT>∑T, Ábı<äT›≥÷s¡T, H=düeTT, ñj·÷´\yê&É
ÁbÕ+‘ê\qT ˇø£|ü&ÉT πsHê&ÉT nH˚yês¡T.
ˇø£kÕ] lHê<∏äT&ÉT |ü˝≤ï&ÉT˝Àì >∑Ts¡C≤\ yÓ[flq|ü&ÉT |ü&çq u≤<Ûä\T
#·÷&É+&ç`
ø£. ‘˚˝≤ø±jÓTqT uÀqeTT,
bÕ˝≤jÓTqT eT+∫˙fi¯ófl, |ü&çj·TT+&ÉT≥≈£îHé
H˚˝≤ ø£iyêjÓT, ìd”!
ø±*q >∑T]C≤\ ìwüº ø±y˚TX¯! •yê!
ªªNÛ! NÛ!! Ç#·≥ >∑Ts¡C≤\˝À ‘˚˝≤≈£î (#Ó+#·* ≈£Ls¡) ÄVü‰s¡eTsTT+~.
y˚dü$ nsTTq+<äTq ‘ê>∑T˙{ÏøÏ ø£≥ø£≥. n+#˚‘· eT+∫˙fi¯fl≈£î ã<äT\T bÕ˝Ò
‘ê>±*‡e∫Ã+~. H˚\+‘ê ø±* y˚&ÓøÏÿe⁄qï ø±s¡D+>± $ÁX¯$T+#·&ÜìøÏ #˚¬ s&ÉT
H˚˝Ò ø£s¡esTT+~µµ n+≥THêï&ÉT •e⁄&ç‘√ lHê<∏äT&ÉT. #Ó+#·* ≈£Ls¡ (Digera
muricata) eTq #˚\ >∑≥¢ô|’ ô|]π> ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ. Bìì ≈£Ls¡>±q÷, |ü|ü˝Ày˚ dæ
e+&ÉT‘ês¡T. Ç~ $πs#·qø±] (laxative) >± |üì#˚düTÔ+~.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
4
 eTdüss¡ ê»´+˝À »qT|ü (»q|ü) qT Ä≈£î≈£Ls¡>± yê&É‘ês¡˙, dü+ø£{eÏ TT<ä\› T
‹+{≤s¡˙ sêXÊ&ÉT lHê<∏äT&ÉT. sê–|æ+&ç‘√ e+&˚ dü+ø£{Ï (dü+>∑{Ï) eTT<ä›\T
sêj·T\d”eT˝À H˚{Ïø° n+<ä]ø° n‘·´+‘· ÇwüºyÓTÆq ÄVü‰s¡+. n+‘˚ø±<ä T. dü+ø£{Ï
ã\es¡∆ø£+ ≈£L&Ü! eTdüs¡ sê»´eTT ˝Òø£ yÓTTs¡düsê»´eTT n+fÒ yÓTTs¡düsêfi¯ófl
<=]πø ÁbÕ+‘·eT˙, ø£s¡÷ï\Tõ˝≤¢ nì ø=+<äs¡T, yÓTTs¡düsê»´eT+fÒ ªø£sêí≥ø£µ
nì eT]ø=+<äs¡÷ uÛ≤$düTÔHêïs¡T. »qTeTT (Crotalaria juncea) Ä≈£î\T ô|’‘·´
$ø±sê\≈£î #·ø£ÿ{Ï eT+<äT. ø£åj·T, bÕ+&ÉTs√>∑eTT e¬>’sê\qT b˛>={Ϻ, Ms¡´eè~∆
#˚kÕÔsTT.
eTs√ |ü<ä´+˝À Á<ë$fi¯ófl (‘·$Tfi¯ó\T) #√fi¯ó¢ (‘·$<Ó\T ˝Òø£ sê>∑T\T)
ÄVü‰s¡+>± ‹+{≤s¡˙, yê] ≈£Ls¡\T $|üØ‘·yÓTÆq ø±s¡+>± e⁄+{≤j·T˙,
kÕj·T+Á‘·+|üP≥ yêfi¯ó¢ >∑+õ˙fi¯ófl ‘ê>∑T‘ês¡˙, yê] |ü#÷ fi¯ófl #˚<Tä >± e⁄+{≤j·T˙,
uÛÀ»q+ eTT–+#êø£ ‘ê>∑T<ëeT+fÒ #·\˙¢ fi¯ófl (˙{Ï eTõ®>)∑ <=s¡øe£ ˙ ù|s=ÿHêï&ÉT
lHê<∏äT&ÉT.
ªªuÛÀ»q+˝À ‘·$Tfi¯ó\T eTT+<äT>±H˚ $T]j·÷\ #ês¡T e&ç¶kÕÔs¡T. <ëì
|ò÷ü ≥T qkÕfi≤ìøÏ n+{Ï, #Óe⁄\˝À+∫ bı>∑yfiÓ ó¯ +Ô ~. s¡øs£ ø¡ ±˝…q’ yêfi¯fl |ü#÷ fi¯fl˝À
@~ s¡T∫#·÷&ÉuÀsTTHê Äe|òü÷≥T ÁãVü≤às¡+Á<ÛëìøÏ n+≥T‘·T+~. n$ôd Ä≈£î
y˚ÓsTT+∫ #˚dæq |ü<ësêú\T ‹+fÒ H√s¡T bÕ&Ó’ Äs¡THÓ\\T #·$#·∫Ãb˛‘·T+~.
Ä yêdüq ‘·\#·T≈£î+fÒH˚ |üfió¯ fl kı>∑#T· ‘êsTT. y˚bÕ≈£î\qT m+&Éu{… Ϻ ø±s¡+‘√#˚dqæ
bı&ÉT\qT ø£+#·+˝À #·÷ùdHÔ ˚ ø£≈î£ ÿedüT+Ô ~. ÇB ns¡e yê]+{Ï˝À $+<äTuÛÀ»q+µµ`
n+{≤&ÉT lHê<∏äT&ÉT.
ø£qï&É d”eT˝À ‘ês=ÿqï (n&ÉT>∑+{Ïq) ∫+‘· n+ãfi¯ófl ‘ê>∑T‘ês¡ì
eTs√|ü<ä´+˝À ù|s=ÿHêï&ÉT lHê<∏äT&ÉT. eTdüs¡sê»´+˝À Çfi¯fl eTT+–fÒ
ñ*¢bÕj·T\T, yêj·TT‘Ó’\eTT, nJs¡í|ü⁄ eT+<äT\T <äs¡Ùq$TkÕÔj·THêï&Üj·Tq.
$T]j·÷\T (Piper nigrum) ø£&ÉT|ü⁄˝À qT+&ç yêj·TTe⁄qT yÓ&É*kÕÔsTT
(Carminative). yê{Ï˝À e⁄qï ô|| ’ ]ü Hé nH˚ Ä\ÿ˝≤sTT&é yê‘·, ø£|,üò |æ‘Ô· <√cÕ\qT
Vü≤]düT+Ô ~. ÁøÏ$T<√cÕ\qT b˛>=&ÉT‘·T+~. Msê´ìøÏ ñcÕíìï ø£\T>∑CdÒ æ X¯ØsêìøÏ
ñ‘Ô̊C≤ìïdüT+Ô ~. X¯è+>±πs#·Ãq¤ T ô|+#·T‘êsTT. ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒ (Colic) ì $T]j·÷\T
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
5
‘·–ZkÕÔsTT. Çìï Á|üjÓ÷»Hê\Tqï $T]j·÷\qT me¬s’Hê ªeT+≥µ nì <ä÷s¡+>±
ñ+#·T‘êsê?
‘·$Tfi¯ó\ uÛÀ»Hê\˝À yê&çq y˚bÕ≈£î ø±s¡+, n$ôd Ä≈£î ø±s¡+ yÓ’<ä´
|üs+¡ >± m+‘√ y˚T\T#˚ùd$. yêj·TT ‘Ó\’ + y˚TVü≤ yêj·TTe⁄ (flatulence caused in
the body by venereal heat) ≈£î #·ø£ÿ{Ï Wwü<Ûä+. ªñ*¢#˚ùd y˚T\T ‘·˝…¢ÌHê#˚j·T<äµ H˚
˝Àø√øÏÔ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq<˚! ‘·q≈£î n\yê≥T˝Òì Ç‘·s¡T\ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\
b˛wüø£, Wwü<Ûä, $\Te\T ‘Ó\TdüT≈£îH˚≥+‘·{Ï zs¡TŒ lHê<∏äT&ç¬øø£ÿ&ç~? ‘êqT
yÓ[flq #√≥˝≤¢ dü¬s’q ãdü≈£L, s¡T∫ø£s¡yÓTÆq ÄVü‰sêìø° Çã“+~|ü&çq ø£$
kÕs¡«uÛÖeTT&ÉT nìï+{Ï |ü≥¢ ‘·q ìs¡düqqT ‘Ó*j·TCÒj·T&Éy˚T |üì>±
ô|≥Tº≈£îqï≥T¢+~ eT]!
sêeTj·T´eT+Á‹ nH˚ ø£s¡D+ z Á>±e÷ìï (Á>±eT ô|‘·ÔHêìï) #˚‹˝À
ô|≥Tº≈î£ ì, Ç+{Ïì+&Ü <Ûëq´+ b˛π>düT≈£îì, ‘ê{Ï|+ü &É+‘· eTT<ä\› T uÛÀ+#˚dTü HÔ êï&Éì
#Óù|Œ lHê<∏äTì #·eT‘êÿs¡ #ê≥T|ü<ä´+ Hê{Ï Á>±e÷~Ûø±s¡T\ yÓ’uÛÑyêìï #Ó|üŒø£H˚
#Ó|ü⁄‘·T+~`
ñ. Á>±eTeTT #˚‘·qT+&ç, |ü]ø£*Œ‘· <Ûëq´eTTì+≥qT+&ç, l
sêeT ø£{≤ø£å Mø£åD |üs¡+|üs¡#˚( >∑&É‘˚i…( >±ø£, e÷
sêeTj·TeT+Á‹ uÛÀ»q|üsêÁø£eT y˚TeTì #Ó|üŒe#·TÃ, Hê
kÕ«$T jÓTiT+>∑T( <ä‘·ÿãfi¯ #ê‘·T] ‘êfi¯|òü\ Á|üe÷DeTTHé.
ª Áø°&Ü_ÛsêeTeTTµ ˝À ù|s=ÿqï ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T
$qTø=+&É e\¢uÛÑsêj·Tì ªÁø°&Ü_ÛsêeTeTTµ˝À |ü˝…¢ ÁbÕ+‘ê\˝À
uÛ≤>∑´e+‘·T\T #·*ø±\+˝À ø=Ás¡ <Ûëq´+‘√ e+&çq #·~› nqï|ü⁄ e÷&ÉTeTT<ä\› qT
Ábı<äT›H˚ï ˝Ò‘· Äe Ä≈£î ≈£Ls¡‘√q÷, ù|]q HÓsTT´‘√q÷, MT>∑&É ô|s¡ T>∑T‘√q÷
ø£*|æ ‹+{≤s¡ì sêXÊ&ÉT (|ü<ä´+ 56). á ø£$ Áø°ˆˆX¯ˆˆ 1430 ÁbÕ+‘ê\˝À
á ø±e´+ sêXÊ&Éì $eTs¡Ù≈£î\ n_ÛÁbÕj·T+. lHê<∏äT&É÷, e\¢uÛÑsêj·T &É÷
ˇø£πsqì ø=+<ä] qeTàø£+. Ç+ø=+<äs¡T n‘·&ÉT lHê<∏äTìø£+fÒ ∫qïyê&ÉT—
Äj·Tq s¡#·q\#˚‘· Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’qyê&ÉT n+{≤s¡T. @~@yÓTÆHê á ø±e´+˝Àì
Á|ükÕÔeq\T Áø°ˆˆX¯ˆˆ 15e X¯‘ê_›˝Àì Á|ü»\ ÄVü‰s¡ n\yê≥¢qT ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
6
 ø=Ás¡\T ã\es¡∆ø£yÓTÆq ÄVü‰s¡<Ûëq´+. ø=Ás¡\qT XÊÅd”Ôj·T+>± Panicum
italicum n˙, Setaria italica n˙ n+{≤s¡T. eT÷Á‘·ø±]>±q÷, ÁkÕyê\qT
n]ø£≥&º +É ˝Àq÷ ø=Ás¡\T |üì#˚kÕÔsTT. ø°fifl¯ düyêsTTø°, Á|üdeü H=|ü\≈£L ø=Ás¡\T
~yÍ´wü<Ûä+. Ç<˚ ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q e]>∑\T (Panicum miliaceum) eTq
ÁbÕNqT\T yê&çq eTs=ø£ ã\es¡∆ø£yÓTÆq ÄVü‰s¡ <Ûëq´+.
n<˚ ø±e´+˝À >√$+<ä eT+#·q X¯sà¡ , {Ï{uºÏ ÑÛ ôd{Ϻ nH˚ Çs¡Te⁄s¡T $TÁ‘·T\T
zs¡T>∑\T¢ yÓ[fl, nø£ÿ&É \ø£ÎD |ü+‘·T\T nH˚yê&ç |üP≥≈£L{Ï Ç+{À¢ ˇø£ÿ s¡÷ø£πø
‹qï≥T¢ #Ó|üŒã&çq uÛÀ»q |ü<ësêú\T mqTïHêïjÓ÷ #·÷&É+&ç`
ñ. ø£|üs¡uÛÀ– e+≥ø£eTT, ø£eTàì >√<ÛäTeT|æ+&ç e+≥j·TTHé,
>∑Tô|Œ&ÉT |ü+#·<ës¡j·TTqT, Á>=‘·Ô>∑( >±( ∫q j·÷\H˚, ô|dü
s¡Œ|üqT, >=eTTà q\¢q( {Ï |ü+&ÉT¢qT, Hê\T>∑THÓ’<äT q+E\THé,
\|üŒ\‘√&É( Á>=+u…s¡T>∑T, \ø£ÎD es¡a\ sTT+≥ s¡÷ø£≈£îHé. (|ü<ä´+ 166)
ªø£s¡÷Œs¡ uÛÀ>∑T\Tµ nH˚$ ˇø£ s¡ø£+ düqï e]_j·T´+. nø£ÿ&É e&ç¶+∫q
nqï+ ÁX‚wy˜ü TÓ qÆ ø£s÷¡ Œs¡ uÛÀ>∑T\‘√ e+&çq<äqïe÷≥. uÛÀ»q+˝À >√<ÛTä eT |æ+&ç‘√
#˚dæq ªd”«≥Tµ e&ç¶+#ês¡T. ≈£Ls¡\˝À ø±s¡+ m≈£îÿyÓ’Hê, |ü⁄\TdüT\˝À |ü⁄\T|ü⁄
m≈£îÿyÓH’ ê, yê{Ïì dü]#˚jT· &ÜìøÏ $dü{Ô À¢ >∑Tô|Œ&ÉT |ü+#·<ës¡ ≈£L&Ü e&ç+¶ #˚yês¡T.
Çø£ HÓsTT´`ÁX‚wü˜yÓTÆq Äe⁄HÓsTT´`nB ì\«e⁄qï yÓqï|üPdü‘√ ø±∫q~ø±<äT `
‘êC≤ yÓqï|üPdü‘√ ø±∫q~. #·\Te#˚ùd ô|düs¡|ü|ü, u≤>± e÷– eTT∫ø£\T
q\¢>± nsTTq ns¡{|Ï +ü &ÉT,¢ Hê\T¬><’ Tä e´+»Hê\T (≈£Ls¡\T, |ü#÷ fi¯ófl), \|üŒ\‘√
düeTè~∆>± ‘êC≤ ô|s¡T>∑T ` Çe˙ï ˇø£ÿ s¡÷ø£πø \ø£ÎD |ü+‘·T\T Ç+{À¢
\_Û+#˚eqïe÷≥. eTq≈£L zs¡T>∑\T¢˝Àì Ä |üP≥≈£Lfi¯fl Ç+{ÏøÏ uÛÀ»HêìøÏ
yÓfi≤›eTì|ædüTÔ+~ ø£<ä÷!

eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +

7
ø=ìï s¡ø±\ eT<ë´\T
Çø£ ÁbÕNqT\T Á‘ê–q
ø=ìï s¡ø±\ eT<ë´\qT >∑T]+∫
≈£L&Ü ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+!
ª>ö&û, ô|’w”º #· e÷BÛ« #· $CÒ„j·÷ Á‹$<Ûë düTsêµ`(eTqTdüà è‹ 11.95)
eTq ÁbÕNqT\T ‘ê– Äq+~+∫q eT÷&ÉT $<ÛäeTT˝…’q eT<ä´eTT\˝À
>ö&û nH˚~ #Ói≈£îeT&ç¶ (Molasses) qT+∫ ‘·j·÷s¡T#˚dæq~. ô|’w”º nH˚~ |æwüºeTT
` n+fÒ |æ+&ç ` qT+&ç ‘·j·÷s¡T#˚dæq~. ø±>± e÷BÛ« nH˚~ eT<ÛäTe⁄`n+fÒ
‘˚HÓ` qT+∫ ‘·j·÷s¡T#˚dæq eT<ä´+.
nsTT‘˚ qHÓï#√&ÉeTVü‰ø£$ ‘·q ª≈£îe÷s¡ dü+uÛÑeeTTµ ø±e´+˝À
düT>∑+<ÛëdüeeTT\T >∑T&É (u…\¢+), eT<ÛäT|æwüº (J\T>∑T yÓTT<ä\T ˝À|ü* |æ+&ç),
≈£îdüTeT (eT<ÛäT|ü⁄wüŒeTT nqã&ÉT $|üŒ|üP\T e¬>’sê |üP\‘√q÷), eT÷\»
(Áy˚fifl¯ qT+∫ ‘·j÷· s¡sTTq), eèø£»å (#Ó≥¢ |ü+&ÉT,¢ u…s&¡ TÉ e¬>s’ ê\qT+∫ ‘·j÷· s¡sTTq)
|ü<ësêú\‘√ ø±#˚yês¡ì ‘Ó*bÕ&ÉT.
ª≈£îe÷s¡ dü+uÛÑeeTTµ ø±e´+˝Àì qee÷XÊ«dü+˝À y˚s¡T\qT+&ç,
#Ó≥¢qT+&ç, u…\¢eTT, eT<ÛäT|æwüºeTT nqTyêìqT+&ç |ü⁄{Ϻq |ü]eTfi¯e +‘·eTT˝…’q
eT<ä´eTT\qT ‘ê>∑&+É e]í+#·ã&ç+~. eT<ä´ bÕÁ‘·\qT eT<ä´+˝À eTT+#·T‘·T+fÒ
nj˚T´ #·|ü&ÉT $+fÒH˚ X¯Øsê\T ø£+|ækÕÔj·T˙, eT<ë´ìï ˇ+{ÏMT<ä ∫\ø£]ùdÔ
ˇfi¯ófl |üs¡e•+∫ b˛‘·T+<ä˙, Çø£ eT<ä´+ ùd$ùdÔ <˚e‘·\¬ø’Hê dü+øå√uÛÑ+
ø£\T>∑T‘·T+<ä˙ ù|s=ÿqã&ç+~. á eT<ë´H˚ï <˚e‘·\T ‘ê– neTè‘·+ n+{≤s¡˙,
Áu≤Vü≤àDT\T BìH˚ j·T»„+˝À k˛eTs¡dü+ nH˚ ù|s¡T‘√ ‘ê>∑T‘ês¡˙, XÊπøÔj·TT\T
#·Áø£j·÷>∑+˝À BìH˚ edüTÔe⁄ nH˚ ù|s¡T‘√ ‘ê>∑T‘ês¡˙, á düTs¡ >=|ü Œ‘·q+
ÄX¯Ãs¡´ø£s¡eT˙ #Ó|ü⁄‘ê&ÉT qHÓï#√&ÉT&ÉT. Ç~ ‘êπ> <˚e‘·\T eTTdü*‘·q+, #êe⁄
˝Òìyês¡j·÷´s¡ì #Ó|ü⁄‘·÷ j·TTer j·TTe≈£î\T ø£\T¢qT ‘Ó>∑ bı–&ç ‘ê>∑T‘·÷,
$$<Ûä s¡ø£eTT˝…’q e÷+dü|ü⁄ }s¡>±j·T\qT q+E≈£î+≥THêïs¡ì ù|s=ÿHêï&ÉT.
Ä≥$ø£ Åd”Ô\T J]ø£ø£\T¢ ‘ê>∑T‘ês¡ì (wücÕ˜XÊ«düeTT`45) ù|s=ÿHêï&ÉT. J]ø£
#Ó≥Tº ˝Òø£ J\T>∑T #Ó≥Tº (Jaggery Palm-Caryota urens) ø=ã“]#Ó≥TºqT b˛*e⁄+≥T+~.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
8
Bì qT+&ç ø£\T¢rkÕÔsT¡ . Ç~ rdæq|ü&ÉT ‹j·T´>±q÷, ‘·sT¡ yê‘· Áø£eT+>± |ü⁄\¢>±,
#˚<äT>±, e>∑s¡T>± e÷] $|üØ‘·yÓTÆq ìcÕìdüTÔ+~. á ø£\T¢ $πs#·qø±].
Ms¡´qcÕº˙ï, eT÷Á‘·<√cÕ˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~. á #Ó≥Tº yÓTT<ä\T ˝À|ü* uÛ≤>∑+˝Àì
u…+&ÉTe+{Ï |ü<ësêúìï m+&Éu…{Ϻ, bı&ç#˚dæ, C≤e ø±#·Tø=q&Üìø°, s=f…º\T
#˚dTü ø=q&Üìø° yê&É‘ês¡T. Ç~ eT+∫ |ü⁄wæøº s£ +¡ . qHÓï#√&ÉT&ÉT Ä~ø£$ qqïj·TuÛ≥Ñ Tº
(Áø°ˆˆX¯ˆˆ 1026 ÁbÕ+‘·+) ø£+fÒ eTT+<ä]yê&Éì ø=+<äs¡÷, ‘·s¡Tyê‹ yê&Éì
eT]ø=+<äs¡÷ n_ÛÁbÕj·T|ü&ܶs¡T. @~ @yÓTÆHê Ç~ qHÓï#√&ÉT&ç ø±\+Hê{Ï dæú‹.
ø=s¡$ >√|üsêE (Áø°ˆˆX¯ˆˆ 1500 ÁbÕ+‘·|ü⁄ ø£$) sêdæq ªdæ+Vü‰düq
<ë«Á‹+X¯ø£µ ˝À ø±<ä+ãeTT, e÷<ÛäeeTT, ◊ø£åeeTT, ø°ås¡eTT, ÄdüeeTT, yês¡¸eTT,
s¡‹|òü\eTT nH˚ eT<ÛäT $X‚wüeTT\T ù|s=ÿqã&ܶsTT.
e÷<ÛäeeTT n+fÒ eT<Ûä÷ø£|ü⁄wüŒeTT ($|üŒ ˝Òø£ Ç|üŒ |ü⁄e⁄« Madhuca
indica ˝Òø£ Bassia latifolia) qT+∫ ø±∫q~. ◊ø£åeeTT n+fÒ Ç≈£åî (#Ói≈£î)
s¡dü+qT+∫ ø±∫q >ö&ûeT<ä´eTT. ÄdüeeTT nH˚~ kÕ<Ûës¡D+>± yÓ’<äT´\T
‘·j·÷s¡T#˚ùd eT<ä´ Á<äe´eTT. Çø£ $T–*q s¡ø£eTT\ eT<ë´\˙ï #Ó≥¢ y˚fi¯ó¢,
|üP\T, |ü+&É¢ s¡kÕ\qT ø±∫ ‘·j·÷s¡T #˚ùdyÓ’ e⁄+{≤sTT.
ÁbÂ&ÛÉø£$ eT\¢q (Áø°ˆˆX¯ˆˆ 1550 ÁbÕ+‘·|ü⁄ ø£$) ªs¡Tø±à+>∑<ä #·]Á‘·µ˝À
XÊs¡ÿs¡eTT (>ö&û eT<ä´eTT)— dü÷q»eTT (|ü⁄wüŒeTT\ qT+∫ ø±∫q~)— Hê]πøfi¯»eTT
(ø=ã“] ø£\T¢)— e÷~Û«ø£eTT (ªeT<Ûä÷ø£ |ü⁄cÕŒ\Tµ n+fÒ $|üŒ |üP\ qT+∫ ø±∫q
$|üŒkÕsê)— |ò\ü eTj·TeTT (Fruit Beer e+{Ï~) e¬>s’ ê |ü\T Ädüyê\qT ù|s=ÿHêï&ÉT.
ÁbÕNqT\T á Ädüyê\ìï+{Ï˙ Äs√>∑´<ësTTqT\T>± uÛ≤$+#˚yês¡T. ªn‹ düs«¡ Á‘·
es¡®j˚T‘Yµ nqï dü÷Á‘êìï bÕ{Ï+∫q ø=+<äs¡T eT<ä´bÕHêìï |ü]$T‘·+>± #˚dü÷Ô
Äs√>±´ìï ø±bÕ&ÉT≈£îHêïπsyÓ÷>±˙, düs¡«kÕ<Ûës¡D+>± »q+ eT<ë´ìøÏ
u≤ìdü\e&Éy˚T »]π>~. n+<äTπøH˚yÓ÷ Ä+Á<Ûä eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝À dü|üÔe´düHê\≈£î
<ä÷s¡+>± e⁄+&ÉeTì Væ≤‘·e⁄|ü*øÏq |ü<ä´+˝À yÓ\~, p<äeTT, y˚≥, |ü\T≈£î
Á|ü\<¢ qä eTT, <ä+uÛ+Ñ |ü⁄ |üsT¡ dü<qä eTT, kıeTTà ìÁwüŒjÓ÷»qeTT>± eeTTà#˚jT· &É+
nH˚ Äs¡T e´düHê\‘√bÕ≥T ªbÕqeTTµ (eT<ä´bÕqeTT)qT ≈£L&Ü #˚sá &É+ »]–+~.
ÁbÕNq Á^≈£î\T, ÁbÕNq uÛ≤s¡rj·TT\T n+‘·´ÁøÏj·T\T e¬>’sê kÕeT÷Væ≤ ø£
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
9
ø±s¡´Áø£e÷\ dü+<äs“¡ +¤ >± eT<ä´bÕq+ ‘·|Œü ìdü]>± #˚ùdyês¡T.Áø£eT+>± ãVæ≤s¡+>∑
eT<ä´bÕq+ nHê]ø£+>± uÛ≤$+#·&É+ »]–+~. sê»düuÛÑ\T, Á|üC≤düuÛÑ\≈£ î
eT<ä´bÕq+ #˚dyæ fiÓ fl¯ &É+ ìùw~Û+#·ã&ç+~. ˇø£|ü &ÉT j·T»„j÷· >±<äT\˝À <˚e‘·\≈£î
Á|”‹bÕÁ‘·yÓTÆq HÓ’y˚<ä´+>± düeT]Œ+#·ã&ç, |ü⁄s√Væ≤‘· es¡Z+ yÓTT<ä\T kÕe÷qT´\
es¡≈£î n+<ä]#˚ Äs√>∑´ bÕ˙j·T+>± uÛ≤$+#·ã&çq eT<ä´+`n~ ‘ê–qyê]øÏ
ñ∫‘êqT∫‘· $#·øDå£ ø√˝ÀŒCÒdqæ ø±s¡D+>± düu´ÑÛ , Hê>∑sø¡ £ düe÷C≤\#˚ Áø£eT+>±
<˚«wæ+#·ã&ÉkÕ–+~. ˇø£|ü&ÉT >∑+C≤sTT Á‘ê>∑&É+ ‘·|üø±<äT. düe÷»+˝Àì
nìï esêZ\ Á|ü»\÷ ‘êπ>yês¡T. nsTT‘˚ n~ @e–+|ü⁄≈£î >∑T¬s’q ‘·s¡Tyê‘·
ªdüu´ÑÛ kÕe÷õ≈£î\Tµ` eTTK´+>± |ü+&ç‘T· \T, |ü⁄s√Væ≤‘·es¡+Z uÛ+Ñ >∑T ìs¡u´ÑÛ +‘·s+¡ >±
Á‘êπ>yês¡T. uÛÑ+>∑T n+fÒ ` >∑+C≤sTT, j˚T\ø±ÿj·T ‘=≈£îÿ\T, $T]j· ÷\T,
>∑dü>∑kÕ\T, >∑T˝≤_πs≈£î\T, k˛+|ü⁄ e¬>’sê\T eTT<ä›>± q÷] ˙fi¯fl˝À ˝Òø£ bÕ\˝À
ø£*|æ ‘êπ> eT‘·TÔ |ü<ës¡+ú . Ç~ Á‘ê–‘˚ @MT ‘·|ü ˝Ò<≥ä ` bı>∑ Á‘ê>∑&+É dü+Á|ü<ëj·T
$s¡T<äe∆ Tì uÛ≤$+#˚yês¡T n<˚ bı>±≈£î‘√ ‘·j÷· s¡sTTq qdü´+ (Snuff - eTT≈£îÿbı&ç)
|”*Ã Ä |òü÷f…Æq eT‘·TÔqT ‘·ì$rsê ÄkÕ«~+∫q≥T¢!! @yÓTÆHê ÁbÕNqT\T yê&çq
eT‘·TÔ |ü<ësêú\T, yê{Ï kÕúq+˝À H˚{Ï j·TTe‘· yê&ÉT‘·Tqï Áø=+>=‘· Ô e÷<äø£
Á<äyê´\T ` Çe˙ï Äs√>±´ìøÏ Vü‰ìø£s¡yÓTÆqy˚— Ä ø±s¡D+>± e]®+#·<ä–qy˚.
<Ûäì≈£î\ uÛÀ»q yÓ’uÛÑe+

<Ûäì≈£î\T düTKuÛÀ»q+ #˚ùdyês¡T. dü«j·T+>± <Ûäì≈£î˝…’q Áu≤Vü≤àDT\T,

˝Òø£ <Ûäì≈£î\qT ÄÁX¯sTT+∫q Áu≤Vü≤àDT\ uÛÀ»q Á|æj·T‘ê«ìï #ê{Ï#Óù |Œ
ñ<ëVü≤s¡D\T eTq kÕVæ≤‘·´+˝À ø√ø=\¢\T. ªÁu≤Vü≤àD√ uÛÀ»q Á|æjT· :µ nH˚ HêqT&ç
düTÁ|üdæ<ä∆+. nìï #ê]Á‘·ø£ <äX¯\˝Àq÷ yês¡T uÛÀ»q Á|æj·TT˝Ò` Ä>∑ s¡“¤<ä]Á<äT˝…’q
b˛‘·q, ≈£î#˚\T&ÉT e+{Ï ø=+<äs¡T $TqVü‰.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
10
 lHê<∏äT&ÉT ø=+&ÉM{Ï sê»´eT+Á‹ nsTTq *+>∑q eT+Á‹ Ç+{Ï˝À
|ü\Te÷s¡T¢ >=+‘·Tes¡≈î£ uÛÀ»q+ yÓTøÏÿ ‘·è|æ‘Ô √ nqï<ë‘·qT Ç˝≤ Äos¡«~+#ê&ÉT`
d”. K+&É X¯sÿ¡ s¡EqTï ø£+&É#ø¬· ÿs¡\T ` <√ôd\T, e&É˝Ÿ, ùdyÓ bÕXËe TT\‘√&É,
ø£eTà>± ø±∫q ø£]j·÷\ H˚‹‘√, ø£eT˙j·T |ü+#· uÛÑø£å´eTT\‘√&É,
dü+u≤s¡eTT\‘√&ç XÊø£ bÕø£eTT‘√&É, |üø£«yÓTÆq ô|düs¡|ü|ü‘√&É,
‘˚ìj·T <Ûës¡‘√, bÕqø£+ãT\ ‘√&É, •Ks¡ cÕ&Éã s¡düÁX‚DÏ‘√&É,
^. n#·Ã¤\eD≤~ø£eTT\‘√&É neTè‘·K+&É
bÕ+&ÉTs¡+u…’q <ä~Û‘√&É, Áu≤Vü≤àDT\≈£î
uÛÀ»qeTT ô|≥Tº <ë«<äo |ü⁄D´y˚fi¯
*+>∑eT+Á‹ qMq s¡Tø±à+>∑<äT+&ÉT (;Ûy˚TX¯«s¡ |ü⁄sêD+ 1`61)
uÛÀ»q ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À EqTïqT d”«≥T>± e&ç¶+#·&É+ Ç|ü&É÷ ñ+~.
<√ôd\T, e&É\T, ùde÷´ bÕj·TdüeTT\T n|üŒ{Ïπø ‘Ó\T>∑Tyê] Á|”‹ bÕÁ‘·eTT˝…’q
ÄVü‰sê\qïe÷≥. q\¢ Äe⁄HÓsTT´ eT]+‘· ø£eTà>± ñ+≥T+<˚yÓ÷!
uÛÑøå±´\T n+fÒ ‹qTã+&Üsê\T. |ü+#·uÛÑøå±´\T ` uÛÑø£å ´eTT, uÛÀ»´eTT,
˝ÒVü≤´eTT, #√wü´eTT, bÕ˙j·TeTT. ∫s¡T‹+&ç>± ‹H˚ \&ÉT¶, õ˝Ò_, ø£õ ®ø±j·T\T,
n]XË\T e¬>s’ ê ‹qTã+&Üsê\T uÛøÑ ±å ´˝…‘’ ,˚ uÛÀ»q+˝À eTq+ ‹H˚ nqï+, |ü|ü ,
≈£Ls¡, #ês¡T, ô|s¡T>∑T e¬>s’ ê\˙ï uÛÀC≤´\T. Hê≈£î‘·÷ ‹H˚ ‘˚HÓ e¬>s’ ê\T ˝ÒV‰ü ´\T
(Lambatives)— }<äT≈£î+≥÷, |”\Tdü÷,Ô EÁs¡T≈£îH˚ C≤e e¬>s ’ ê\T #√cÕ´\T. eTõ®>∑
nqï+ ‹qï ‘·s¡Tyê‘· |üfiË¢+˝À $T–*q nqï+‘√ ø£*dæq ∫ø£ÿì eTõ®>∑qT |üfiË¢+
m‹Ô|≥ü Tº≈î£ ì ˇø£ $<Ûyä TÓ qÆ X¯ã+› #˚d÷ü Ô EÁs¡T≈£î+{≤+. nB #√wü´eT+fÒ. >∑≥>∑{≤
‘êπ>ùd$ bÕ˙j·÷\T. bÕqø£+, wüs¡“‘Y\T, ø=ã“]˙fi¯ó¢ e¬>’sê\T n˝≤+{Ïy˚.
á ◊~+{Ï˙ ø£*|æ |ü+#·uÛÑøå±´\T n+{≤s¡T. n+fÒ uÛÑøå£ ´eTT yÓTT<ä˝… ’q ◊<äT
s¡ø£eTT\ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T. •Ks¡ cÕ&Éã s¡düeT+fÒ |ü+&ÉT <ëìeTà jÓTTø£ÿ
‹j·T´ì s¡dü+.
ª;Ûy˚TX¯«s¡ |ü⁄sêD+µ ˝Àì eTs=ø£ |ü<ä´+˝À Á<ëøå± bÕqø£eTT, ø£+&É
#·¬øÿs¡, s¡+uÛ≤ |òü\eTT\T (ns¡{Ï |ü+&ÉT¢), >√ø°ås¡eTT (Äe⁄bÕ\T), eT+&Ó>∑\T
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
11
(|ü+#·<ës¡ y˚jT· ì >√<ÛTä eT |üPØ\T), ø=‘·Ô HÓsTT´ (‘êC≤ yÓqï‘√ ø±∫q HÓsTT´),
|ü|ü , ø£\e÷Vü‰s¡eTT (e] nqïeTT) e¬>s’ ê\‘√ uÛÀ»q+ #˚dqæ ≥T¢ e]í+#ê&Üj·Tq.
ªø±o K+&É+µ ˝ÀHÓ‘’ ˚ lHê<∏Tä &ÉT ` n|üP|üeTT\T, \&ÉTe¶ eTT\T, Ç&Ó¶q\T,
≈£î&ÉTeTT\T, n|üŒ&Ü\T, Ç|üŒ≥T¢, >=˝…¢&É\T, õ˝Ò¢&ÉTø±j·T\T, <√dæ j·T\T,
ùd$j·TT\T, n+>∑s¡ b˛*j·T\T, kÕs¡d‘ü T· \Ô T, u§+‘·s¡ ≈£î&ÉTeTT\T, #·øÿÏ \eTT\T,
eT&ÉT>∑T ã÷e⁄\T, yÓ÷s¡T+&É\T, |ü⁄+Á&˚≈£åî K+&ÉeTT\T, |æ+&É Ks¡÷®s¡, Á<ëøå±,
Hê]πøfi¯, ø£<∞ä , |üqdü, »+ã÷, #·÷‘·, *≈£î#·, <ë&çMT, ø£|‘æ ,ú· ø£sÿ¡ +<Û÷ä |ò\ü eTT\T,
>∑dü>∑dü\T, ô|düs¡ |ü⁄\>∑eTT\T, #Ói≈£î >∑T&ÉeTT\T, n]ôd\T, _düø Ïdü\j·TeTT\
es¡T>∑T\T, ∫s¡T>∑&eÉ TT\T, |ü&<ç eÓ TT\T, |ü⁄\|ü\T, |ü⁄* es¡ø\£ T, |ü|ü s={Ïj º T· \T,
#ê|ü≥T¢, bÕj·TdüeTT\T, ø£sÿ¡ Ø, ø±s¡y\˚ ,¢ ≈£LcÕà+&É, ìcÕŒe |ü{À*ø± ø√XÊ˝≤ã÷,
•Á>∑÷, <äT+ãs¡, yêsêÔø£, _+_ø±, ø£s¡$+<ä X¯˝≤≥Te⁄\TqT, ø£+<ä, u§+<ä,
#ês¡T\T, ‹j·T´>∑÷s¡\T, |ü#·Ã&ÉT\T, ãE®\T, –»®DT\T, e&çj·TeTT\T,
ø£&çj·TeTT\T, >±j·TeTT\T, >∑+<Ûä‘√j·TeTT\T, ñ+Á&Ü\T, HêqTÁu≤\T,
nqTeTT\T, $TqTeTT\T, |ü⁄&ÉT≈£î\T, n&ÉT≈£î\T (n≥T≈£î\T), Ç*$T&ç,
#·*$T&ç,Á<äu…“&É, e&É, ñ¬øÿs¡\T, #·¬øÿs¡\T, H˚‘·T\T, ‘˚HÓ ‘=\\T, |æ≥Tº, ø£≥Tº,
‘ê\ ‹eTàqeTT\T, ‘√|ü\T, |üP|ü\T, yÓ÷<äø£eTT\T, >∑T&√<äø£eTT\T e¬>’sê
|ü\T ÄVü‰s¡ n+XÊ\qT ù|s=ÿHêï&ÉT.
ø°ˆˆX‚ˆˆ düTs¡es¡+ Á|ü‘ê|ü¬s&ç¶ >±] ªÄ+Á<ÛäT\ kÕ+|òæTø£ #·]Á‘·
( z]j·T+{Ÿ ˝≤vàHé Á|ü#·Ts¡D, 1992 ` ù|J 123 ) ˝À
Çe«ã&çq ªª ø£sêÿ+<Ûä÷ |òü\eTT\T, ã&ç<ÓeTT\T, ãT\|ü\T,
ãT*es¡ø£\T, –»®DT\T, >±j·TeTT\T,ãT&ÉT≈£î\T, q&ÉT≈£î\T,
ì*$T&ç, <√HÓ ‘=\\T, _≥Tº, >∑≥Tº, <ë\ ‹eTàq+ãT\TqT,
<√|ü\Tµµ nH˚ |ü<ë\qT es¡Tdü>± ªª ø£s¡ÿ+<Ûä÷ |òü\eTT\T, |ü&ç<ÓeTT\T, |ü⁄\|ü\T,
|ü⁄* es¡ø£\T, øÏ»®DT\T, ø±j·TeTT\T, |ü⁄&ÉT≈£î\T, n&ÉT≈£î\T, Ç*$T&ç, ‘˚HÓ
‘=\\T, |æ≥Tº, ø£≥Tº, ‘ê\ ‹eTàq+ãT\TqT, ‘√|ü\T nH˚ |ü<ë\T>± Á>∑V≤æ +#ê*.
ªø£sêÿ+<Ûä÷µ, ª<√HÓ ‘=\\Tµ n#·TÑ·|ü\T. $T–*q$ yÓ’ø£*Œø£eTT\T. Á|ü‘ê|ü¬s&ç¶
>±s¡T á |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T, ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\≈£î $es¡D sTT#˚à Á|üj·T‘·ï+
#˚j·T˝Ò<äT. H˚qT Ä Á|üj·T‘·ï+ #˚XÊqT.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
12
 n|üP|üeTT z s¡ø+£ |æ+&çe+≥. Ç~ n|üŒeTTq≈£î e÷‘·èø£. \&ÉTe¶ eTT\T,
Ç&Ó¶q\T H˚{Ï \&ÉT¢, Ç&û¢\ e÷‘·èø£\T. Ç|üŒ ˝Òø£ $|üŒ |üP\qT >√<Û äTeT|æ+&ç˝À
ø£*|æ ‘=øÏÿ, Ä |æ+&ç‘√ y˚ùd$ Ç|üŒ≥T¢. õ˝Ò&¢ TÉ ø±j·T\ Äø±s¡+˝À H˚{øÏ ° ø=+<äsT¡
z r|æ |æ+&ç e+≥ø£+ #˚düTÔHêïs¡T. <√dæj·T\T H˚{Ï <√ôd\ e÷‘·èø£\T. >√<ÛäTeT
q÷ø£‘√ düqï>± ‘ê*ø£\T#˚dæ bÕ\˝À ñ&çøÏ+#˚ uÛÑø£å´+ ùd$j·TT\T. Ç$ H˚{Ï
bÕ\‘ê*ø£\ e+{Ïy˚. ùd$j·TT\T X¯u≤›qTï+#˚ ªùd$Tj·÷µ e∫Ã+~. u§+‘·s¡
≈£î&ÉTeTT n+fÒ ô|<ä›≈£î&ÉTeTT. eT&ÉT>∑T ã÷e⁄\T ø=\qT˝À $ø£dæ+∫q |ü<ëà\
Äø±s¡+˝À #˚jT· ã&çq uÛøÑ ±å ´˝…e’ ⁄+{≤sTT. yÓ÷s¡T+&É\T ô|s¡T>∑T‘√ #˚dqæ uÛøÑ ±å ´\T.
|ü⁄+Á&˚≈£åî K+&Ü\+fÒ (Hêe÷\) #Ós¡≈£î eTTø£ÿ\T. |ü+#·<ës¡ #Ós¡≈£ î, Hêe÷\
#Ós¡≈£î, ø±øÏ #Ós¡≈£î`Çe˙ï #Ós¡≈£î˝À s¡ø±\T. n|üŒ{À¢ uÛÀ»q |ü<ësêú˝À¢ ø±s¡+,
|ü⁄\T|ü⁄ e¬>’sê\T m≈£îÿyÓ’q dü+<äsꓤ\˝À ‹q&ÜìøÏ $düÔ{À¢ >∑Tô|Œ&ÉT |ü+#·<ës¡
˝Òø£ #Ós¡≈£î eTTø£ÿ\T e&ç¶+#˚ n\yê≥T+&˚~. |æ+&É Ks¡÷®s¡eTT nHêï eTT<ä›
Ks¡÷®s¡eTT (Ks¡÷®s¡ |üfi¯fl eTT<ä›) nHêï ˇø£ÿfÒ. |üP»\˝À Á<äe´+>± yê&˚~
m+&ÉT Ks¡÷®s¡eTT. »+ã÷|òü\+ n+fÒ H˚πs&ÉT|ü+&ÉT. #·÷‘·|òü\+ n+fÒ
e÷$T&ç|ü+&ÉT. *≈£î#·eTT n+fÒ >∑» ìeTà|ü+&ÉT. <ë&çMT n+fÒ <ëìeTà.
ø£|‘æ eú· TT n+fÒ yÓ\>∑ |ü+&ÉT. ªø£sÿ¡ +<ÛTä µ ˝Òø£ ªø£sÿ¡ +<Û÷ä µ |ò\ü eT+fÒ ô|<äsπ› >∑T|ü+&ÉT.
(dü+düÿ è‘·+˝À ø£s¡ÿ+<ÛäT n+fÒ ª˙s¡T˝Òì u≤$µ nH˚ ns¡úeT÷ ñ+~) >∑dü>∑dü\T
n+fÒ >∑dü>∑kÕ˝Ò. uÛÀ»Hêq+‘·s¡+ #·ø£ÿ>± ìÁ<ä|üfÒº+<äT≈£î ø=+<äs¡T >∑dü>∑kÕ\T
(Papaver somniferum) qeTT\T‘ês¡T. eT‘·TÔ |ü<ës¡y ú TÓ qÆ q\¢eT+<äT ‘·j÷· s¡T#˚ùd~
>∑dü>∑kÕ\qT+#˚. >∑dü>∑kÕ\T ˙fi¯fl $πs#·Hê\qT n]ø£&É‘êsTT. ã\eTT,
Ms¡´ |ü⁄wæº ø£*–kÕÔsTT. ô|düs¡|ü|ü‘√ e+&˚ nHêïìï ô|düs¡ |ü⁄\>∑ eTT n+{≤s¡T.
Ç~ #·\e #˚dTü +Ô ~. #Ós≈¡ î£ >∑T&ÉeTT n+fÒ #Ós≈¡ î£ u…\+¢ . ÇB #·\Te#˚ùd |ü<ës¡yú T˚ .
_düeTT n+fÒ ‘êeTs¡‘·÷&ÉT. øÏdü\j·TeTT\T n+fÒ ∫>∑Ts¡T{≤≈£î\T. ‘êeTs¡
∫>∑Tfi¯fl es¡T>∑T\T (n+fÒ m+&Éu{… qºÏ ‘êeTs¡ ∫>∑Tfi¯ófl) ≈£L&Ü Äs√>∑´<ëj·Tø±\ì
uÛÀ»Hê\˝À e&ç¶+#˚yê¬πsyÓ÷! (H˚&ÉT |òüP˝Ÿ eTU≤Hê ù|]≥ e+≥ø±\˝À yê&˚$
‘êeTs¡|ü⁄e⁄« u§&ÉT¶˝À ñ+&˚ –+»˝Ò). ∫s¡T>∑&ÉeTT n+fÒ ∫\>∑&É<äT+|ü ˝Òø£
¬>DTdüT >∑&ɶ (Sweet Potato - Ipomoea batatas). ∫+‘·|ü+&ÉT s¡dü+ ˝Òø£ ìeTàs¡dü+
#˚]Ã e+&çq ≈£Ls¡\T |ü⁄\|ü\T. n˝≤ #˚s¡Ãì$ ø£eTà>∑÷s¡\T. ˝Ò‘· ø£dæ$+<ä
(Cassia occidentalis) Ä≈£î\qT eTõ®>˝ ∑ À }s¡u{… ºÏ yê{Ï‘√ #˚ùd ªø£d$æ +<ä |ü⁄\|üµ
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
13
H√{Ï ns¡T∫˙, X‚c¢ Õà˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~. uÛ>Ñ +∑ <äse¡ TT (Fistula), n‹kÕs¡ yê´<ÛTä \q÷
qj·T+ #˚dTü +Ô ~. |ü⁄* es¡ø£ ˝Òø£ |ü⁄* es¡T>∑T (|ü⁄*j·Tu…{qºÏ es¡T>∑T) qT ªø±oK+&É+µ
˝Àì 7e ÄXÊ«dü+˝Àq÷ lHê<∏äT&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT. #ê|ü≥T¢ ãVüQXÊ #ê|ü\ô|’
ˇ‹Ô ‘·j·÷s¡T#˚ùd n≥T¢ nsTTe⁄+&=#·TÃ. ªø£s¡ÿص n+fÒ <√dü|üfi¯ófl— ªø±s¡y˚\¢µ
n+fÒ ø±ø£s¡— ª≈£LcÕà+&ÉeTTµ n+fÒ eT+∫ >∑TeTà&ç|ü+&ÉT— ªìcÕŒeeTTµ n+fÒ
nqTeTT\T (Dolichos sinensis). M{Ï >∑T–Zfi¯ófl s¡T∫>± ñ+&É&Éy˚T ø±ø£, <˚Vü≤|ü⁄wæº
ìkÕÔsTT. Áù|>∑T\˝Àì |ü⁄+&Éq¢ T e÷qTŒ‘êsTT. >∑]“¤DT\≈£î bÕ\T |ü&˚≥T¢ #˚kÕÔsTT.
ªnqTeTT\T ‹+≥÷ $TqTeTT\T #˚‹˝À ô|≥º&É+µ nH˚ kÕyÓT‘· ª‘êqT $\TyÓ’q
ÄVü‰s¡+ ‹+≥÷ Ç‘·s¡T\≈£î ‹q&ÜìøÏ |üìøÏsêì$ ô|≥º&É+µ nH˚ ns¡ú+˝À
@s¡Œ&ç+~. $TqTeTT\ (Phaseolus radiatus) ≈£L&Ü Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ |ü|ü <Ûëq´y˚T
nsTTHê |ü∫à $TqTeTT\T ‹q|üìøÏsêì$. ª|ü{À*ø±µ n+fÒ bı≥¢ø±j·T.
ªø√XÊ˝≤ã÷µ n+fÒ kıs¡ø±j·T. ª•Á>∑Tµ ˝Òø£ ª•Á>∑Tø£eTTµ n+fÒ eTTq>∑. ª<äT+ãs¡µ
n+fÒ ø±øÏy˚T&ç ˝Òø£ n&É$ n‹Ô ˝Òø£ ≈£îø£ÿu§&ɶ nì |æ\Teã&˚ Ficus hispida nH˚
y˚T&çs¡ø£+. eT] Ä s√E\˝À ø±øÏy˚T&ç ø±j·T\‘√ ≈£L&Ü ≈£Ls¡ e+&˚yêπsyÓ÷ `
lHê<∏äT&ÉT yê{Ï˙ ≈£Ls¡>±j·T\˝À #˚sêÃ&ÉT. yêsêÔø£eT+fÒ e+ø±j·T, _+_ø±
n+fÒ <=+&Éø±j·T, ªø£s¡$+<äµ (Black Prince) nH˚~ Á<ëø£å |ü+&É¢˝À ˇø£ s¡ø£+.
X¯˝≤≥Te⁄ n+fÒ e÷πs&ÉT ˝Òø£ _\« (Aegle marmelos) |ò\ü eTT. n~ø±ø£ ªX¯˝≤≥Tµ
n+fÒ z s¡ø£+ |ü∫à y˚s¡T. Bìï uÛÀ»Hêq+‘·s¡+ q$T˝ÒyêπsyÓ÷! ø£+<ä
(Amorphophallus campanulatus) ˝À ‹j·T´ø£+<ä, <äTs¡<ø ä +£ <ä ñHêïsTT. r|æø+£ <ä≈î£
≈£L&Ü ñ+&˚ ø=~›bÕ{Ï <äTs¡<ä ñ&Éø£u…&ç‘˚ b˛‘·T+~. ø£åj·T≈£L, eT÷\yê´~Ûø°,
ÁøÏ$T<√cÕìø° ø£+<ä n<äT“¤‘+· >± |üì#˚dTü +Ô ~. >√<ëe] õ˝≤¢˝À ø£+<ä, ã#·Ã*≈£Ls¡
ø£*|æ ≈£Ls¡>± e+&ç Äeô|&É‘ês¡T. Ç~ Á|üXd¯ yÔü TÓ qÆ e+≥ø£+. ø£+<ä|⁄ü \TdüT≈£L&Ü
s¡T∫>± e⁄+≥T+~. u§+<ä n+fÒ eTø£ÿ\T nì≈£L&Ü |æ\Teã&˚ yÓTTø£ÿC§qï (Zea
mays). ÇB ã\es¡∆ø£yÓTÆq ‘·èD<Ûëq´+. Wwü<Ûä >∑TD≤\T ø£*–q<˚! |ü⁄\|ü\T
(|ü⁄\¢>÷∑ s¡\T), ø£eTà>∑÷s¡\˝≤π> ‹j·T´>∑÷s¡\÷ eTqyêfi¯ófl H˚{øÏ ° #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
ãE®\T n+fÒ s√{Ï˝À q÷πs C≤s¡T |ü#·Ãfi¯ófl. øÏ»®DÏ ˝Òø£ øÏ#·Ã&ç (øÏ∫&û) n+fÒ
HêHê edüTÔe⁄\T #˚]à e+&çq ∫Á‘êqï+. uÛÀ»Hê\˝À eT<Ûä´eT<Ûä´q Á‘êπ >
|ü]eTfi¯j·TTø£ÔyÓTÆq bÕ˙j·TeTT\T >∑+<Ûä‘√j·TeTT\T. |ü⁄&ÉT≈£î\T ˝Òø£ |ü⁄DT≈£î\T
˝Òø£ |ü⁄qT>∑T\T ˝Òø£ |ü⁄* bı+>∑sê\T n˙ï ˇø£fÒ. M≥ìï+{Ï˙ |ü⁄*dæq |æ+&ç˝À
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
14
n\¢+, |ü∫Ã$T]Ã, X¯q>∑|ü|ü, J\ø£Ás¡, ø£]y˚bÕ≈£î\T e¬>’sê\T #˚]à q÷HÓ˝À
e+&ÉT‘ês¡T. |ü⁄qT>∑T\ø£+fÒ ∫qïÁ|üe÷D+ ø£\ ∫qï |ü⁄qT>∑T\T ª|ü⁄&É T≈£î\Tµ.
ª|ü⁄&ÉT≈£îµ n+fÒ ªø=+#Ó+>± Ç#·Tõ nH˚ ns¡ú+ e⁄+~. ªn&çπ>yêfi¯ófl m≈£îÿe>±H˚
ñHêïs¡T. |ü⁄&çπøyê&˚ ˇø£ÿ&É÷ ø£ì|æ+#·&É+ ˝Ò<äTµ, nH˚ ˝Àø√øÏÔ n˝≤ @s¡Œ&ç+<˚!
ñ¬øÿs¡ n+fÒ X¯q>∑|+æ &çì |ü+#·<ës¡ ø£*|æ H˚‹˝À y˚sTTùdÔ ‘·j÷· s¡jT˚ ´ e+≥ø£+.
‘˚HÓ ‘=\\T (‘=q\T), |üqdü ‘=\\T (‘=q\T) u…\¢+bÕø£+‘√ e+&˚ uÛÑøå ±´\T.
ªø£≥Tºµ n+fÒ ñ&çø+Ï ∫q ô|düs¡ ˝Òø£ ø£+~|ü|ü s¡d+ü ‘√ #˚ùd #ês¡T e+{Ï |ü<ës¡+ú .
dü+düÿ è‘·+˝À BìH˚ ªj·T÷wüeTTµ n+{≤s¡T. n\¢+eTTø£ÿ\T y˚dæ ‘ê*+|ü⁄ ô|{Ϻq
ø£+~ø£≥Tº, ô|düsø¡ ≥£ Tº #ê˝≤ s¡T∫>± e⁄+{≤sTT. ˇø£ bÕÁ‘·˝À ˙fi¯óflb˛dæ, yêôdqø£{ºÏ
<ëìô|’ |æ+&çy˚dæ, ñ&çøÏ+∫q e+≥ø±ìï ª|æ≥Tºµ n+{≤s¡T. Ç~ Ä$] ≈£î&ÉTeTT
e+{Ï < ˚ . ãs¡ ø £ > ± $dæ ] q ‘· $ T<Ó |æ + &ç ‘ √ Á>±MTD ù|<ä \ T |æ ≥ Tº
‘·j·÷s¡T#˚düT≈£î+{≤s¡T.
ª‹eTàqeTTµ n+fÒ eTõ®>∑ |ü⁄\TdüT. ‘ê\ ‹eTàqeTT\T n+fÒ ‘êfi¯
eT÷*ø£ (H˚\‘ê&ç >∑&ɶ\T `Curculigo orchioides) \‘√ ‘·j·÷s¡T#˚dæq eTõ®>∑
|ü⁄\TdüT\T. q\¢ eT]j·TT ‘Ó\¢ H˚\‘ê&ç >∑&ɶ\T Ms¡´eè~∆øÏ, ãTT‘·T s¡ø£Ô<√cÕ\T
q•+|üCj Ò T· &ÜìøÏ yê&É‘ês¡T. ≈£îdüTeTs√>∑eTT, ôd>∑s√>∑eTT\≈£î Ç$ ~yÍ´wü<ëÛ \T.
yÓ÷<äøe£ TT\T n+fÒ yÓ÷<ä+ (Äq+<ä+) ø£*–+#˚$ ` kÕ<Ûës¡D+>± $TsƒêsTT\T.
ñ+Á&Üfi¯flqT ≈£L&Ü yÓ÷<äøe£ TT\T n+{≤s¡T. >∑T&ÉeTT n+fÒ u…\+¢ . ª>∑T&√<äøe£ TT\Tµ
n+fÒ $$<Ûä dü+u≤s¡Te⁄\T #˚]Ã ‘·j·÷s¡T#˚ùd s¡ø£s¡ø±\ bÕqø±\T. $T]j·÷\T,
@\≈£î\T y˚dæ— u§¬øÿHê≈£î s¡dü+ ø£*|æ— e{Ϻ y˚fi¯ófl eT]j·TT ≈£îs¡ Ty˚s¡T s¡kÕ\T
ø£*|æ #˚ùd bÕqø±\T`Ç˝≤ bÕqø±\˝À |ü\Ts¡ø±\THêïsTT. Çe˙ï y˚d$ü ‘êbÕìï
Vü≤]+∫ #·\Te #˚ùdy˚.
‘ÓHê* sêeTø£èwüíø£$ ªbÕ+&ÉTs¡+>∑ e÷Vü‰‘·à ´eTTµ˝À ˇ\T|ü⁄ |ü|ü\T,
ˇÁs¡ #ês¡T\T, ãE®\T, }s¡TŒ e>∑\T, •>∑sT¡ \T, |üPb˛‘·ÿs¡eTT\T, }s¡T|æ+&ÉT\T,
}s¡T>±j·T\T e¬>’sê ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT. ˇ\T|ü⁄ |ü|ü \+fÒ
‘√\÷&çÃq #êj·T|ü|ü ~qTdüT‘√ #˚jT· ã&çq eTT<ä|› |ü ü \T— $T]j·÷\T, X§+]ƒ,
ø±s¡+ e¬>’sê\T m≈£îÿe>± y˚dæ ø±∫q |òü÷f…Æq #ês¡T\T ˇÁs¡ #ês¡T\T— ãE®\T
n+fÒ s√{À¢ q÷]q |ü\T#·ì C≤s¡T |ü#÷ fi¯ófl— }s¡TŒ e>∑\T n+fÒ eTT≈£îÿ\qT+&ç
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
15
ôd>∑\T yÓ&É*+#˚ |æ+&ç $T]j·TeTT\T, Äeô|{Ϻq |ü#·Ãfi¯ófl e¬>’sê\T— |ü⁄\¢{Ï
eTõ®>∑˝À ô|<ä›ñ*¢ eTTø£ÿ\T, yÓT+‘·T\T, J\ø£Ás¡, ø=‹ÔMTs¡ e¬>’sê\T #˚]à #˚ùd
yÓT+‹ eTõ®>∑\T ˝Òø£ eTõ®>∑ #ês¡T\T •>∑s¡T\T— |üPb˛‘·ÿs¡eTT\T n+fÒ
|æ+&çe+≥\ düeT÷Vü≤eTT\T— }s¡T |æ+&ÉT\T n+fÒ Äeø±j·T e¬>s’ ê |ü#·Ãfi¯fl˝À
X¯q>∑|æ+&ç ˝Òø£ ô|düs¡ |æ+&ç ø£*|æ }s¡u…{Ϻq$— }s¡T>±j·T\T n+fÒ ì\«
|ü#·Ãfi¯ófl.
Äqyê\T (Äq G bÕ\T`ø±∫ $]∫q bÕ\T`EqTï), ø£\e+≥ø£eTT\T
(¬s+&ÉT ˝Òø£ n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe ≈£Ls¡>±j·T\‘√ e+&çq ≈£Ls¡\T), s¡kÕj·TqeTT\T
(eTõ®>∑‘√ #˚dæq eTõ®>∑ #ês¡T, eTõ®>∑ |ü⁄\TdüT e¬>’sê\T), ‘Ó’s¡T (ô|s¡T>∑T),
m&É˙fi¯ófl (˝Ò‘· ø=ã“] ø±j·T\˝Àì ˙fi¯ófl) \qT ôd’‘·+ Äj·Tq Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT.
uÛÀ»q+ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· X§+], ñ|ü>∑\T¢\T ø£*|æ |ü⁄#·TÃ≈£î+fÒ uÛ À»q+
Js¡íeTe&ÜìøÏ ñ|üø£]düTÔ+<äì ù|s=ÿHêï&ÉT. uÛÀ»Hêq+‘·s¡+ ˙s¡TyÓ÷s¡T eTõ®>∑
(˙fi¯fl eTõ®>)∑ ‘√ ø£&TÉ |ü⁄˝Àì $T–*q U≤∞ì ì+bÕ\ì dü÷∫+#ê&ÉT sêeTø£èwüøí $£ .
‘ÓHê* sêeTø£èwüíø£y˚ Hê{Ï ÄVü‰s¡ $X‚cÕ\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ªVü≤] ©˝≤
$˝≤dü+µ nH˚ ø±e´+˝À sêdæq á #·ø£ÿ{Ï |ü<ä´+ #·÷&É+&ç`
ñ. Ä\|òüTè‘·+ãT y˚&çj·T>∑TqqïeTT qT*Ãq eTT<ä›|ü|ü Áø=+
<ë*|ü⁄ ≈£Ls¡ n|üŒ&ÉeTT Á<äu…“&É #ês¡T\T bÕqø£+ãT\THé
y˚T*$T |æ+&çe+≥j·TTqT MT>∑&É‘√&ç <ä~Û Á|üø±+&ÉeTT˝Ÿ
Hê\T>∑T eT÷&ÉT ‘√j·TeTT\ q+E\T( >∑+»<äfi≤øÏå ô|≥º>∑Hé
Äe⁄HÓsTT´, y˚&ç nqï+, u≤>± yÓT~|æq eTT<ä›|ü|ü, n|ü&˚ ‘ê*+|ü⁄
y˚dæq ≈£Ls¡, n|üŒ&ÉeTT, Á<äu…“&É, #ês¡T\T, bÕqø±\T, eT+∫ |æ+&çe +≥,
MT>∑&É ô|s¡T>∑T‘√ #˚j·Tã&çq Á|üX¯düÔyÓTÆq e+≥ø±\T, Hê\T>∑TeT÷&ÉT s¡ø±\
q+E\T` M≥ìï+{Ï˙ ø£+»<äfi≤øÏå`n+fÒ ‘êeTs¡|üPπs≈£î\+‘·{Ï $XÊ\yÓTÆq
ø£fió¯ flø£*–q Åd`Ô” e&çd¶ ÷ü eÔ ⁄+fÒ m˝≤e⁄+≥T+<√ }Væ≤+#·Tø√+&ç. ªÁ<äu“… &ɵ nH˚~
ˇø£ uÛÑø£å ´+. Ç&ç (ùde÷´), #·*$T&ç, ãT&ÉT≈£î\T, n&ÉT≈£î\T (n≥T≈£î\T),
e&É\‘√bÕ≥T ªø±o K+&ÉeTTµ ˝À lHê<∏äeTVü‰ø£$ Á<äu…“&Éq÷ ù|s=ÿHêï&ÉT.
ªX¯è+>±s¡ HÓ’wü<Ûä+µ ˝À lHê<∏äT&ÉT $$<Ûä s¡ø±\ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT
ù|s=ÿHêï&ÉT. á ∫qï |ü<ä´+ #·÷&É+&ç`
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
16
 ‘˚. $Tdæ$T>∑\ |ü⁄\¢ô|s¡T( >∑T‘√ $T[‘·eTT\T>∑
Hêe |ü#·Ãfi¯ófl #·$#·÷∫ sê<äs¡eTTq(
EÁs¡TeTì eT÷s¡úeTT\T <ë( øÏ jÓTT( i¿( <äqeTT(
u§>∑\T yÓ&É*+|ü Hêdæø± |ü⁄≥eTT\+<äT. (X¯è+>±s¡
HÓ’wü<ÛäeTT`wücÕ˜XÊ«düeTT`130)
eT+∫ MT>∑&É >∑\ |ü⁄\¢ ô|s¡T>∑T‘√ Äe( u…{Ϻq |ü#·Ãfi¯flqT Ä<äs¡+>±
#·$#·÷dæqyê]øÏ eT+≥ qkÕfi≤ìøÏ n+{Ï+<ä≥! Ä |ò÷ü ≥TøÏ eTT≈£îÿ |ü⁄{≤\qT+∫
bı>∑\T yÓ&É\Tø=#êÃj·T≥!!
n<˚ ø±e´+˝À lHê<∏äT&ÉT #·*yê\T, \&ÉT¶eeTT\T (\&É÷¶\T), |üqdü
‘=\\T (|üqdü ‘=q\T), eT+&Ó>∑\T, #ê|ü≥T¢, ã÷]j·T\T (ã÷¬s\T), yÓq ï
|ü&ç<äeTT, K+&É X¯s¡ÿs¡\T (ø£+&É #·¬øÿs¡\T), eT+#·T‘√ |ædæøÏq |ü+#·<ës¡\T
(◊dtÁø°yTé ‡ e+{Ï$), ù|]q MT>∑&\É ‘√ eTqdüT‡\≈£î yÓiø¿… ÿÏ +#˚ ãwüÿj·TD° (‘·s|¡ æ
Äe⁄) <ä~Û |æ+&ÉK+&ÉeTT\T (>∑&¶É ô|s¡T>∑T\T) e¬>s’ ê\qT ù|s=ÿHêï&ÉT. n+‘˚ø±<äT—
n<äT“¤‘·yÓTÆq e÷+kÕVü‰sêìï ≈£L&Ü lHê<∏äT&ÉT ‘·ì$Bsê e]í+#ê&ÉT. Áø£e´
‘˚eTqeTT\T (e÷+dü|⁄ü eTõ®>∑ |ü⁄\TdüT\T ` eT≥Hé ≈£Lsêà\T), »+;s¡ (ìeTà)
s¡düeTT‘√, q÷HÓ‘√ ø£*|æ Äe( u…{Ϻq øÏ{ÏeÁsê∆e\j·TeTT\ (>∑T+Á&É+>±
ø√j·Tã&çq |ü+~ yês¡T eTTø£ÿ\T) qT neTè‘· eT<ÛäTs¡ s¡dü K+&ÉeTT\ì
e]í+#ê&ÉT. Ä$TwüeTT (HêHé yÓõfÒ]j·THé), nHê$TwüeTT (yÓõfÒ]j·THé) >±q÷,
nHê$TwüeTT Ä$TwüeTT>±q÷ ÁuÛÑ$T+|üCÒùd ø£fi≤kÕeTs¡ú´eTT‘√ #˚dæq $$<Ûä
s¡øe£ TT˝…q’ ‘˚eTqeTT\ (eTõ®>∑ |ü⁄\TdüT\ ` ≈£Lsêà\) qT e]í+#ê&ÉT. ª$»j·Tµ
yê] ªe÷j·÷ãC≤sYµ #·\q∫Á‘·+˝À ø°ˆˆX‚ˆˆ |æ+>∑[ Hêπ>+Á<äsêe⁄ >±s¡T ù|D°\T,
b˛D°\T, >±¬s\T, ã÷¬s\T, u§ã“≥T¢, #ê|ü≥T¢, \&É÷\¶ T, õ˝Ò;\T e¬>s’ ê uÛøÑ ±å ´\H˚
ø±ø£ |ü⁄*¨s¡, ø£*¨s¡, q*¨s¡, ‘·*¨s¡ e¬>’sê ∫Á‘êHêï\q÷, bÕ\
bÕj·Tdü+, J&ç|ü|ü bÕj·Tdü+, ˝≤*|ü|ü bÕj·Tdü+ e¬>’sê\ HÓìï+{ÏH √
ù|s=ÿHêïs¡T. ª$yêVü≤ uÛÀ»q+ãTµ bÕ≥˝À Hê{Ï sê#·yê] ÄVü‰s¡ $X‚cÕ˝…H√ï
‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. >√+>∑÷s¡qT Ä+Á<ÛäXÊø£eT˙, n~ XÊø£+ãØ <˚M Á|ükÕ<äeT˙,
n~ Hê>∑]≈£î\ $+<äT uÛÀ»q+˝À eTTK´+>± e⁄+&Ée\dæq |ü<ës¡úeT˙, n~
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
17
˝Òì<˚ Á|üuÛÑTe⁄\T eTT<ÓÌ›Hê eTT≥ºs¡˙ ù|s=ÿ+{≤s¡T |æ+>∑[. ◊s¡Hé $]$>± e⁄qï
ø±s¡D+>± >√+>∑÷s¡ Ä≈£î ≈£Ls¡\˝À ã\es¡∆ø£yÓTÆq~.
nj·T´\sêE sêeTuÛÑÁ<äø£$ ‘·q ªsêe÷uÛÑT´<äj·TeTTµ nH˚ ø±e´+˝À ‘·q
ø±\|ü⁄ uÛÑø£å´ $X‚cÕ\qT ù|s=ÿqï á |ü<ä´+ ≈£L&Ü zkÕ] |ü]o*<ë›+`
eT. Ç&çs¡eTÚàì ≈£îbÕj·TqeTTà\T eTH√;Ûwüº+ãT>±( ã÷]j·T˝Ÿ
e&É\T+ »¬øÿs¡ ø£s¡®ø±j·T\TqT \&Ü«\T¬øÿs¡˝Ÿ |üPs¡í|ü⁄+
>∑T&ÉTeTT˝Ÿ >±¬s\T u…\¢eT+&Ó( >∑\T HÍ( >∑T˝Ÿ ø£eTà #ê( |ü≥T¢ q÷
{Ï&ÉT\THé <√ôd\T q|üŒeTT˝Ÿ düTøÏj·T\THé ùV≤sêfi¯yÓTÆ ø£qŒ&ÉHé.
ñbÕj·TqeTT n+fÒ ø±qTø£. ã÷¬s\T, e&É\T, #·ø¬ ÿs¡ ø£õø® ±j·T\T, \&É T,¢
ñ¬øÿs¡\T (#·¬øÿs¡ #˚]à bıs¡{Ïq |æ+&ç), |üPs¡í|ü⁄ ≈£î&ÉTeTT\T, >±¬s\T, u…\¢|ü⁄
eT+&Ó>∑\T (r|æ |üPØ\T), ne⁄>∑T\T (W>∑T\T), ø£eTàì #ê|ü≥T¢, q÷{Ï &ÉT\T
(qTe⁄«\‘√ #˚dæq Ç&ÉT\T), <√ôd\T, n|üŒeTT\T, düTøÏj·T\T e¬>’sê\˙ï $düÔs¡
ì+&ÉT>± Ä eTTìøÏ e&ç¶+#ês¡≥.
$düÔs¡ uÛÀ»q+ ÁbÕX¯düÔ ´+
ÁbÕNqT\T n~Ûø£XÊ‘·+ $düÔs¡ uÛÀ»q+
#˚ùdyês¡T. yÓ÷<äT>∑ (Butea monosperma) Ä≈£î\
$düÔs¡H˚ m≈£îÿe>± uÛÀ»HêìøÏ yê&˚yês¡T. (dü+düÿ è‘·+˝À á eèøå±ìï ª|üü˝≤X¯µ
˝Òø£ ªøÏ+X¯óø£µ eèø£eå T+{≤s¡T). á $düsÔ ˝¡ À uÛÀ»q+ #˚jT· &É+ ø±s¡D+>± yê‘·eTT,
X‚¢wüàeTT, Vü≤]kÕÔj·T˙, yÓ÷<äT>∑ >∑T\àeTTq÷, ô|’‘·´eTTq÷ ≈£L&Ü Vü≤]+∫
»sƒ¡s¡B|æÔìdüTÔ+<ä˙ ªedüTÔ>∑TD B|æø£µ ù|s=ÿ+~. ‘·s¡Tyê‘· ø±\+˝À n&ܶ≈£î\
(Leaves of Bauhinia vahlii) ‘√ ‘·j÷ · s¬ q’ $düfiÔ ó¯ fl yê&É&+É yÓTT<ä˝+’… ~. á Ä≈£î\T
≈£L&Ü yÓ’<ä´|üs¡+>± Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆqy˚.
nsTT‘˚ Ä#ês¡e+‘·T\T uÛÀ»q+#˚jT· &ÜìøÏ ns¡{Ï Ä≈£î\T Á|üXd¯ yÔü TÓ qÆ $>±
uÛ≤$+#˚yês¡T. ˙{Ï‘√ X¯óÁuÛ|Ñ sü ∫¡ q ˝Ò‘· ns¡{Ï Ä≈£î\qT e÷Á‘·yT˚ yês¡T uÛÀ»HêìøÏ
yê&˚yês¡T. Ä≈£î\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡∫q ‘·s¡Tyê‘· yê{Ïô|’ HÓsTT´sêdæ ªn_Û|òü÷s¡+µ
#˚ùdyês¡T. u≤dæ|ü≥T¢ y˚düT≈£î ≈£Ls¡TÃì uÛÀ»HêìøÏ ñ|üÁø£$T+#˚ e´øÏÔ ‹quÀj˚T
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
18
eTT+<äT Ä#·eTq+ #˚kÕÔ&ÉT. (Ä#·eTq+ #˚j·T&ÉeT+fÒ #·÷|ü⁄&ÉT y˚\T bı&Ée⁄>±
ì*|æq |ü⁄&çd{æ À¢ ˙{Ïì Á>∑V≤æ +∫ eT÷&ÉT kÕs¡T¢ |ü⁄#·TÃø√e&É+). ˇø£ÿkÕ]>± |òTü q
ÄVü‰s¡+ rdüT≈£î+fÒ ˇø=ÿø£ÿkÕ] >=+‘·T |üfÒºùd (>=+‘·T≈£î n&ɶ+|ü &˚)
neø±X¯eTT+~. n+<äTø£ì uÛÀ»HêìøÏ eTT+<äT eT÷&ÉT |ü⁄&çôdfi¯fl ˙{Ïì Á‘ê–
>=+‘·T ‘·&ÉT|ü⁄≈£îH˚yês¡T |üPØ«≈£î\T. uÛÀ»HêìøÏ ≈£Ls=Ãq>±H˚ |ü⁄ &çdæ{À¢øÏ ˙s¡T
rdüT≈£îì $düsÔ #¡ T· ≥÷º #·˝y¢Ò ês¡T. Bìì ª|ü]ùw#·q+µ n+{≤s¡T. Bì e\q uÛÀ»HêìøÏ
eTT+<äT eTs√kÕ] #˚‘·T\T ø£&ÉT>∑T≈£îqï≥¢e&Éy˚T ø±ø£ NeT\T e¬>’sê ø°≥ø±\T
$düÔ{À¢øÏ sê≈£î+&Ü $düÔs¡#·T≥÷º ñqï ‘·&ç ìs√~ÛdüTÔ+~. ˝Ò‘· ns¡{ Ï Ä≈£î˝À #˚ùd
uÛÀ»q+ »sƒs¡ B¡ |æ˙Ô , Ms¡´ |ü⁄wæ˙º ÇdüT+Ô ~. »«s¡eTT, X‚w¢ àü eTT, ô|’‘´· eTT e¬>s’ ê\qT
nDTdüT+Ô ~. uÛÀ»q+˝À eTT+<äT>± ø=ã“]eTTø£ÿ\T, |ü+&Ée¢ TTø£ÿ\T ø£*|æ#j ˚ T· ã&çq
Á|ükÕ<ëìï ‹+{≤s¡T. Á|ükÕ<ä+˝Àì |ü∫Ãø=ã“] eT]j·TT |ü+&É¢ eTTø£ÿ\T Äø£*ì
|ü⁄{Ϻ+#˚y˚ (Appetisers).
¬s’‘·T\ ÄVü‰s¡+

Çø£ Hê{Ï ¬s’‘·T\ ÄVü‰s¡yÓT˝≤ e⁄+&˚<√ l ø£èwüí<˚esêj·T\T ª ÄeTTø£Ô

e÷\´<äµ ø±e´+˝À esê¸ø±\+˝À ¬s&É¢ dæú‹ >∑‘·T\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ #Ó|æŒ q
á #·ø£ÿ{Ï |ü<ä´+ <ë«sê ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
eT. >∑Ts¡T>∑T+ C…+#·*( <äT$Tà˝Ò( <ä–]kÕ≈£î+ ~+Á‹D°|ü\¢y√
‘·ÿs¡eTT+ >∑÷&É( u§s¡+{Ï q÷ìj·T\‘√( >∑{≤º$ ≈£î{≤ºs¡Tø√
–s¡eTT˝…àøÏÿ ‘·$T+>=eT˝§Œ\eTTy√ Áπ>( |ü⁄˝…àj·TT˝≤ï( ø£ y˚T(
ø¬ s¡Te⁄+>∑T+|ü{Ï eT+#·yTÓ øÏÿ] Á|üuTÑÛ ‘Ó«’ ø±|æÔ s¬ &É»¢ &® Hç .é (Ä.e÷. 4`134)
Ä »&çyêq˝À >∑Ts¡T>∑T, #Ó+#·*, ‘·T$Tà, ˝Ò‘· ‘·–]X¯ ≈£Ls¡\qT ∫+‘·∫>∑Ts¡T
m≈£îÿe>± y˚dæ q÷HÓ˝À y˚sTT+∫ #˚dæq ≈£Ls¡‘√ ø£{≤º$ (Ä$] MT<ä e+&çq)
≈£î{≤ºs¡T≈£î\ (bı{Ϻ Ä]>∑\) z–s¡eTT\T (≈£Lfi¯ófl) yÓTøÏÿ ø=&ÉT≈£î\T bı\+b˛‘˚,
Çø£ sê»´eT+‘ê (Ç+{Ï ô|‘·qÔ eT+‘ê) ‘·eT<˚qH˚ BÛe÷‘√ y˚Tø£ ms¡Te⁄‘√ ≈£î+|ü{Ï
y˚düT≈£îì eT+#ê\T møÏÿ <äsê®>± |ü&ÉT≈£îqï ¬s&É¢ X¯Øsê\qT Ä eT+#·|ü⁄ ø√fi¯¢≈£î
ø£≥ºã&çq <ä÷&É\T Hê≈£î‘·THêïj·T≥.
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
19
 Ä]>∑\T ˝Òø£ Äfi¯ófl (Paspalum scrobiculatum) nqã&˚ ‘·èD<Ûëq´+ ù|<äyê]
ÄVü‰s¡+. dü+düÿ è‘·+˝À Bìï ªø√Á<äeµ n+{≤s¡T. Ç~ $wüV≤ü s¡+. ≈£îwüß,˜ ô|‘’ ´· eTT,
ø£|òüeTT\qT b˛>=&ÉT‘·T+~. á <ÛëHê´ìï ø√fi¯fl≈£î, u≤‘·T\≈£î ô|&ç‘˚ n~Ûø£+>±
>∑T&ÉT¢ ô|&É‘êj·T≥.
>∑Ts¡T>∑T (Celosia argentea) ≈£Ls¡ ˙fi¯fl $πs#·Hê\qT Ä]ø£&TÉ ‘·T+~. <ä>T∑ ,Z
ø£|òüeTT, >=+‘·T u§+>∑Ts¡T b˛e&Ü\qT ‘·–ZdüTÔ+~. #Ó+#·* (Digera muricata)
≈£Ls¡ $πs#·qø±]. ‘·T$Tà (Leucas aspera) ≈£Ls¡ ‘˚\T, bÕeTT $cÕ\qT Vü≤]düT+Ô ~.
yê‘ê˙ï, ø£bòÕ˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~. ‘·–]X¯ ˝Òø£ ‘·+f…|ü⁄ (Cassia tora) ≈£Ls¡ ≈£L&Ü
Mπs#·qø±]>± Á|üd~æ .∆ ∫+‘·∫>∑Ts¡T (tender leaves of Tamarindus indica) ÄVü‰s¡+>±
yê&ç‘˚ ˙s¡dü+, eT÷\yê´~Û (Piles) b˛>={Ϻ ÁeDeTT\qT qj·T+ #˚düTÔ+~.
y˚Tø£ ms¡Te⁄qT ì|ü\ ≈£î+|ü{ôÏ |’ y˚dæ Ä bı>∑ |”*ùdÔ yê‘·s√>∑+, ø£j
å T· s√>∑+
qj·TeTÚ‘êj·Tì ÁbÕNqT\ $XÊ«dü+.
ÄVü‰s¡+˝À Ä≈£î≈£Ls¡\T
Çø£ÿ&É ù|s=ÿqï Ä≈£î≈£Ls¡˝Ò ø±ø£,
eTq ÁbÕNqT\T ÄVü‰s¡+>± yê&çq |ü\T
Ç‘·s¡ Ä≈£î ≈£Ls¡\˝À mHÓïH√ï Wwü<Ûä >∑TD≤\THêïsTT.
ø±´uÒJ ø£&ÉT|ü⁄˝Àì |ü⁄+&É¢q÷, ù|>∑T\|üP‘·q÷ ‘·–ZdüTÔ+~. ã#·Ã*≈£ Ls¡
ãT~∆$ø±kÕìï ø£*–düTÔ+~. eT÷\ yê´~Ûì qj·T+#˚düTÔ+~. #·Tø£ÿ≈£Ls¡
(|ü⁄\¢ã#·Ã*≈£Ls¡) Js¡íX¯øÏÔì ô|+∫, ô|’‘·´s√>±ìï ‘·–ZdüTÔ+~. >√+>∑÷s¡ Äø£*
|ü⁄{Ï+º ∫, X¯øìÔÏ ô|+∫, <ä>T∑ ,Z Äj·÷kÕ\qT ‘·–dZ Tü +Ô ~. ø£]y˚bÕ≈£î Js¡Xí ø¯ ìÔÏ ô|+∫,
$πs#·Hê\qT n]ø£&TÉ ‘·T+~. ø£]y˚|ü Ä≈£î\ ø£cÕj·T+ »«sêìï ‘·–dZ Tü Ô+~. ø=‹ÔMTs¡
ø£cÕj·T+ >=+‘·TH=|æŒ, |ü+{Ï H=|æŒ, ∫>∑Tfi¯flyê|ü⁄ ‘·–ZdüTÔ+~. m\Ø®\qT
b˛>=&ÉT‘·T+~. yÓT+‹≈£Ls¡ eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~Û (&Éj·÷u…{Ïdt) ñqïyê]øÏ #ê˝≤
eT+∫~. Ç~ eT÷Á‘·+ u≤>± C≤Ø#˚dTü +Ô ~. bÕ\≈£Ls¡ Js¡Xí ø¯ ìÔÏ ô|+∫, eT\ã<äø∆ ±ìï
‘·–ZdüTÔ+~. s¡ø£ÔV”≤q‘· b˛>=&ÉT‘·T+~. nsTT‘˚ bÕ\≈£Ls¡ eT÷Á‘·|æ+ &Ü\
yê´<ÛäT\Tqïyês¡T yê&É≈£L&É<äT. |ü⁄BHê ø£&ÉT|ü⁄˝Àì @*ø£ bÕeTT\T, ÁøÏeTT\qT
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
20
q•+|ü#˚düTÔ+~. XÊ«düø√X¯ yê´<ÛäT\qT qj·T+#˚düTÔ+~. n≥Tø£e÷$T&ç ≈£Ls¡
eT÷Á‘·ø±]. ns¡T>∑T<ä\qT ô|+∫ yê|ü⁄\qT ‘·–ZdüTÔ+~. Äe≈£Ls¡ ø£&ÉT |ü⁄˝À
qT*|ü⁄s¡T>∑T\qT q•+|üCÒdæ, XÊ«düø√X¯ dü+ã+<Ûä yê´<ÛäT\qT b˛>=&ÉT‘·T+~.
n$X¯≈£Ls¡ $T‘·+>± rdüT≈£î+fÒ Mπs#·qø±]>±q÷, #·+{Ï|æ\¢\ ‘·\T¢\≈£ î
ø°ås¡e]∆ì>±q÷ |üì#˚düTÔ+~. n&ɶdüs¡+ Ä≈£î\T |ü|ü ˝Ò<ë |ü⁄\TdüT>± yê&ç‘˚
<ä>∑TZ, ñã“dü+ ‘·–ZkÕÔsTT. Ç˝≤ eTq ÁbÕNqT\T yê&çq Ä≈£î≈£Ls¡\ìï+{Ï˝À
Wwü<Ûä $\Te\THêïsTT.
Ç+ø± Ä≈£î ≈£Ls¡\T>± yê&Éã&˚ |ü\T C≤‘·T\ yÓTTø£ÿ\THêïsTT. eTTq>∑
Ä≈£î\˝À n~Ûø£+>± e⁄qï ªmµ $≥$THé ø±s¡D+>± Ä Ä≈£î≈£Ls¡ ‹+fÒ ∫qï
|æ\\¢ ˝À n+<Û‘ä «· + ìyê]+#·ã&ÉT‘·T+~. ñ‘·sπÔ DÏ Ä≈£î\T ñ<äs¡ dü+ã+<Ûä yê´<ÛTä \T
‘·–ZkÕÔsTT. m\Tø£ #Ó$ ≈£Ls¡ s¡ø£ÔV”≤q‘·q÷, <ä>∑TZ, ñã“kÕ\q÷ b˛>=&ÉT‘·T+~.
ø£dæ$+<ä Ä≈£î\T XÊ«düø√X¯ s√>±\qT qj·T+ #˚j·T&Éy˚T ø±ø£, >∑&ɶ\ T,|ü⁄+&ÉT¢
‘·>∑Z&ÜìøÏ á Ä≈£î\T q÷] ø£≥Tº y˚kÕÔs¡T. |ü⁄‘·÷Ôs¡T sêE\T $]–q meTTø£\T
n‘·T≈£îø=q&ÜìøÏ ø£fÒº ø£≥¢˝À ø£dæ$+<ä Ä≈£î\T q÷]q eTT<ä›≈£L&Ü yê&É‘ês¡T.
ø±ø£s¡ Ä≈£î ≈£Ls¡ eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~Ûì n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·T‘·T+~. ø±eT+∫≈£Ls¡
>=+‘·T, ø±˝Òj·T yê´<ÛäT\≈£î |üì#˚düTÔ+~. ≈£î|æŒ+≥≈£Ls¡ eT\ã<ä∆ø ±ìï
b˛>=&ÉT‘·T+~. >∑]ø£ (Cynadon dactylon - ôd’Hê&ÉHé &ܬø̺˝≤Hé) ≈£Ls¡>±q÷,
|ü#÷ &ç>±q÷, |ü⁄\TdüT>±q÷ yê&ÉTø√e#·TÃ. n~ s¡øÅÔ£ kÕyê\qT Ä|æ, #·sà¡ yê´<ÛTä \qT
qj·T+#˚dTü +Ô ~.
#˚eT Ä≈£î\≈£Ls¡ eT÷\yê´~Ûì qj·T+#˚düTÔ+~. #˚eT Ä≈£îø±&É\ s¡dü+
eTT≈£îÿ\qT+&ç, #Óe⁄\qT+&ç ø±πs s¡ø±Ôìï Ä|ü⁄‘·T+~. #˚eT Ä≈£î\T q÷] ø£&ç‘˚
|ü⁄+&ÉT¢, >±j·÷\T ‘·>∑TZ‘êsTT. ˙s¡T >=_“ (Hygrophila spinosa) (eTTfi¯flyÓTTø£ÿ)
Ä≈£î\T XÊ«düø√X¯, ñ<äs¡ø√X¯ s√>±\T b˛>={Ϻ eT÷Á‘êìï C≤Ø#˚kÕÔsTT. q˝Ò¢s¡T
≈£Ls¡ yê‘· s√>±\q÷, yê|ü⁄\q÷ ‘·–ZdüTÔ+~. $]–q meTTø£\≈£î Bìï q÷]
ø£≥Tº ø£&‘É ês¡T. dæ˝ÀHé ã#·Ã*≈£Ls¡ eT<ÛTä y˚TVü‰ìï ‘·–dZ Tü +Ô ~. nsTT‘˚ øÏ&ïû dü+ã+<Ûä
yê´<ÛäT\Tqïyê]øÏ Bì˝Àì ªÄø£‡˝Ò{Ÿ‡µ n|üø±s¡+#˚ùd neø±X¯eTT+~. >∑*CÒs¡T
≈£Ls¡ ≈£L&Ü eT÷Á‘·+ u≤>± C≤Ø#˚düTÔ+~. ø±yÓTs¡T¢, ñãT“yê´~Û (u…] u…]) \˝À
u≤>± |üì#˚düTÔ+~. á\≈£Ls¡ X¯ØsêìøÏ #·\Te#˚düTÔ+~. |ü˝Ò¢s¡T Ä≈£î\ ≈£Ls¡
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
21
 ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ ‘·–Z+#·&Üìø°, j·T÷]Hé u≤¢&ÉsY˝À sêfi¯ófl ø£]–+#·&Üìø° yê&É‘ês¡T.
bıqï>∑+{Ï≈£Ls¡ X¯ØsêìøÏ #·\Te#˚düTÔ+~. s¡ø±Ôìï X¯ó~∆#˚düTÔ+~. π sNø£{Ïì
b˛>=&ÉT‘·T+~. ã\TkÕ≈£î ≈£Ls¡ ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø+£ . #·\Te#˚dTü +Ô ~ ≈£L&Ü. ø=~›>±
#˚<äT>± e⁄+&˚ düs¡dü«r Ä≈£î\qT ˙{Ï‘√ ø±∫, yê]à #·bÕr\˝À, |üø√&û \˝À
yê&ÉT≈£î+fÒ |æ\¢\˝À C≤„|üø£X¯øÏÔ ô|+bı+~, e÷≥\T düŒwüº+>± sêe&É +
»s¡T>∑T‘·T+~. yêeTT Ä≈£î\T (Coleus amboinicus ˝Òø£ Coleus aromaticus) ãJ®\T,
>±¬s\T, |üø√&û\ ‘·j÷· Ø˝À yê&É‘ês¡T. Ç$ Js¡Xí ø¯ ìÔÏ ô|+#·T‘êsTT. ˝Ò‘· yÓ<Tä s¡T
∫>∑Tfi¯flqT ≈£Ls¡>±q÷, |ü⁄\TdüT>±q÷ e+&ÉT≈£î+{≤s¡T. Ç$ eT÷\yê´~Û˙, yê‘ê˙ï
‘·–ZkÕÔsTT. yê$T+{≤≈£î ≈£Ls¡ Äø£*|ü⁄{ϺdüTÔ+~. eT÷\ yê´~Ûì ‘·–ZdüTÔ+~. ˝Ò‘·
sπ \ Ä≈£î\qT |ü#÷ &ç #˚kÕÔsT¡ . |ü|ü ˝À y˚dæ e+&ÉT‘ês¡T. sπ \ø±j·T\ >∑TE®qT≈£L&Ü
|ü#·Ã&ç #˚kÕÔs¡T. Ç$ düTK $πs#·q+ ø£*–kÕÔsTT. *esY yê´<ÛäT\˝À ≈£L&Ü
|üì#˚kÕÔsTT. s¬ &çy¶ ê] HêqTu≤\T (Euphorbia hirta) ≈£Ls¡ düTK $πs#·qø±]. <ä>T∑ ,Z
Áu≤+¬ø’{Ïdt, ñã“dü+\˝À |üì#˚düTÔ+~. ∫Á] ≈£Ls¡ ˝Òø£ dæ]≈£Ls¡ ø£fi¯fl≈£î eT+∫~.
Äø£* |ü⁄{ϺdüTÔ+~. eT÷Á‘·+ C≤Ø#˚düTÔ+~. Ç˝≤ ÁbÕNqT\T ÄVü‰s¡+>± yê&çq
Ä≈£î ≈£Ls¡\˝À mH√ï Wwü<äÛ >∑TD≤\THêïsTT. eT∞fl eTq+<äs+¡ á Ä≈£î ≈£Ls¡\qT
$kÕÔs¡+>± yê&ÉT≈£îH˚ #Ó’‘·q´+ ‘·«s¡˝ÀH˚ edüTÔ+<äì Ä•<ë›+.
‹s¡ T >∑ y Ó ÷ ‘· ˝Ò ø £ ‘ê*+|ü ⁄ ~qTdü T \˝Àq÷ #Ó | ü Œ ˝Ò q ìï Wwü < Û ä
$\Te\THêïsTT. ù|<ä\T ‹s¡T>∑yÓ÷‘·≈£î ÄeTT<äeTT yê&ç‘˚, Ç+&É¢˝À bÕ&çe⁄qï
s¬ ‘’ T· \T ÄeTT<äeTT, yÓqï ø£*|æ ≈£Ls¡\≈£î ‘ê*+|ü⁄ y˚ùdyês¡T. Á|ü‹ Ç+{Ï Äes¡D˝À
ÄeTT<ä+ #Ó≥T¢ ô|+∫, Ä –+»\qT+#˚ ‘·eT ≈£î≥T+u≤ìøÏ @&Ü~øÏ dü]|ü&Ü
ÄeTT<ä+ ø±#·T≈£îH˚yês¡T. ÄeTT<ä+ ‘·\+≥T≈£î, $πs#·qø±]>±q÷ ≈£L&Ü
yê&˚yês¡T. Äyê\T, yÓT+‘·T\T, J\ø£Ás¡, <Ûìä j·÷\T e¬>s’ ê ‹s¡T>∑y÷Ó ‘· ~qTdüT\˙ï
Wwü<Ûä >∑TD≤\T ø£*–qy˚.
ù|<ä\ ÄVü‰sê\T

ù|<ä\T >=&ÉT¶ø±s¡+, dü+u≤s¡Tø±s¡+, $Ts¡|ü |üfi¯fl |ü#·Ã&ç M˝…’q|ü &ÉT

>√+>∑÷s¡, <√düø±j·T, e+ø±j·T yÓTT<ä˝…’q s√{Ï |ü#·Ãfi¯ófl nqï+˝À ø£\T|ü⁄≈£î
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
22
‹H˚yês¡T. ‘·s¡yêDÏ nì ≈£L&Ü |æ*#˚ |ü⁄*j·Tu…{Ϻq ø£&ÉT>∑T ˙s¡T Á‘êπ>yês¡T.
á ‘·s¡yêDÏ πøe\+ ø£&ÉT>∑T˙{Ï‘√H˚ ø±ø£ C§qï nqï+, yÓTTø£ÿ C§qï nqï+
˙{Ï˝À ø£*|æ |ü⁄*j·Tu…≥º&É+ <ë«sê ≈£L&Ü #˚ùdyês¡T. BìH˚ |ü⁄*˙s¡T , |ü⁄\¢˙s¡T
nì ≈£L&Ü nH˚yês¡T. Äø£˝…’q|ü&É˝≤¢ ‘·s¡yêDÏì n|ü&ÉT ø±düÔ, n|ü&ÉT ø±düÔ
‘êπ>yês¡T. Ç<Ó+‘√ Äs√>∑´<ëj·Tø£yTÓ qÆ ÄVü‰s¡ bÕ˙j·T+. y˚d$ü ˝À e&É<ãÓ “qT+&ç
ø±bÕ&ÉT‘·T+~. á ‘·s¡yêDÏH˚ ‹s¡T>∑yÓ÷‘·y˚dæ n|ü&É|ü&É÷ eTõ®>∑# ês¡T˝≤
#˚düT≈£îH˚yês¡T. dü+u≤s¡T ø±s¡+˝À HÓsTT´y˚dæ ø£\T|ü⁄≈£îì ‹q&É+ ù|<ä ¬s’‘·T
≈£î≥T+u≤\˝À düs¡«kÕ<Ûës¡D+>± e⁄+&˚~. m+&ÉT$T]Ã, <Ûäìj·÷\T, yÓT+‘·T\T,
yÓ\T¢*¢, ñ|ü, |üdüT|ü⁄ e¬>’sê\qT y˚sTT+∫ yÓT‘·Ô>± bı&çø=&ç‘˚ <ëìì dü+u≤s¡T
ø±s¡+ n+{≤s¡T. >=&ÉTø¶ ±s¡+ ø£+fÒ dü+u≤s¡Tø±s¡+ nqï+˝ÀøÏ s¡T∫>± e⁄+≥T+~.
Çø£ <ä[‘·T\ ÄVü‰s¡+ eT]+‘· <äj·T˙j·T+>± e⁄+&˚~. ªe÷s¡T˝Òì ≈£L&ÉT e÷\
≈£L&ÉTµ nì y˚eTq z |ü<ä´+˝À ù|s=ÿq&Üìï ã{Ϻ Hê&ÉT yês¡T ãTe«˝À eTõ®>∑≈£î
≈£L&Ü H√#·Tø√ì Bqdæú‹˝À e⁄Hêïs¡ì Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ. e´s¡ú, eè<ä∆ |üX¯óe⁄\qT
e~Û+∫ yê{Ï X¯Øs¡ uÛ≤>±\qT yês¡T ‹H˚yês¡T.
ù|<ä\T ∫s¡T‹+&ç>± #·*$T&ç, ≈£î&ÉTeTT\T #˚dTü ≈£îH˚yês¡T. m+&ÉT ø=ã“]
eTTø£ÿ\T, qTe⁄«\T y˚sTT+∫ _j·T´|ü⁄ |æ+&ç‘√ ø£*|æ bÕø£+ |ü{Ϻ ‘·j·÷s¡T#˚ùd
#·*$T&ç ã\yÓTÆq ñbÕVü‰s¡+. yÓTTø£ÿC§qï|æ+&ç ˝Òø£ _j·T´|ü⁄ |æ+&ç u…\¢+‘√
ø£*|æ Ä$]MT<ä e+&ç‘˚ yê{Ïì ≈£î&ÉTeTT\T n+{≤s¡T. nM ã\es¡∆ø£yÓTÆqy˚.
r|æø√dü+ ≈£î&ÉTeTT\ |æ+&ç˝À u…˝≤¢ìøÏ ã<äT\T ‘ê{Ï ‘ê+Á&É (‘ê{Ï |ü+&É¢ >∑TE®qT
#ê|ü\ô|’ b˛dæ m+&Éu…{Ϻ ‘·j·÷s¡T#˚dæq$), s¡T∫ø√dü+ X¯q>∑\T, X¯q >∑|ü|ü,
ø£+<äT\T e¬>’sê\T ø£*ù|yês¡T. yÓTTø£ÿC§qï\˝À X¯q>∑\T ˝Òø£ ø£+<äT\T ø£*|æ
ñ|üy˚dæ e⁄&çøÏ+∫ >∑T–Zfi¯ófl>± ‘·j·÷s¡T#˚dæ ‹H˚yês¡T. nM m+‘√ |ü ⁄wæºø£s¡+.
yÓTTø£ÿC§qï\qT y˚sTT+∫ ù|˝≤\T (Pop corn)>± ‘·j·÷s¡T#˚ùdyês¡T. nsTT‘˚
ù|˝≤\˝À ñ|ü ø£\|ü≈î£ +&Ü u…\+¢ y˚dæ |æ+&ç>± <ä+∫ ‹H˚yês¡T. <ëìì ù|\|æ+&ç
nH˚yês¡T. ‘=* @ø±<ä•øÏ ù|\|æ+&çì Á>±MTDT\T H˚{Ïø° ‹+{≤s¡T. nB |ü⁄wæº,
dü‘·TÔeì#˚à ÄVü‰s¡y˚T.
Á>±eT d”eT\˝À ù|<ä\T ˝Ò‘· ‘ê{Ï eTT+»\q÷, ‘ê{Ï |ü+&Éq¢ T ø±\TÃ≈£îì
eT<ÛäTs¡yÓTÆq yê{Ï >∑TE®q÷ ‹+{≤s¡T. ‘ê{Ï –+»\qT H˚\˝À ˝À‘·T>± bÕ‹ô|{Ϻ
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
23
e∫Ãq ˝Ò‘· yÓTT\ø£\qT (‘ê{Ï ‘˚>\∑ qT) ø±\TÃ≈£îì >±ì, ñ&Éøu£ {… ºÏ >±ì ‹+{≤s¡T.
yÓTT\¬ø‹Ôq ‘ê{Ï –+»\qT >=&ɶfi¯fl‘√ |ü>∑T\>={Ϻ yê{Ï˝Àì s¡T∫ø£s¡y ÓTÆq ãTÁs¡
>∑T+E (>∑TE®) qT m+‘√ Çwüº+>± ‹+{≤s¡T. H˚πs&ÉT |ü+&ÉT¢, C≤eT|ü+&ÉT¢, ã+ø£
q¬øÿs¡ |ü+&ÉT¢ e¬>’sê |ü\T |ü+&˚¢ ø±ø£ n‹ ø£wüº+MT<ä Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq eTTfi¯¢qT+∫
‘·|ü≈£î+≥÷ Hê>∑C…eTT&ÉT |üfi¯óflø√dæ ‹j·T´{Ï yê{Ï –+»\qT n‹ Çwüº +>±
Á>±MTD ù|<ä u≤\ u≤*ø£\T ‹+{≤s¡T. n+‘˚ø±<äT ø£+|ü\MT<ä ô|]π> |æ∫ Ã
<=+&É r>∑\ |üfi¯ófl, ∫{Ϻ<√dü|üfi¯ófl, á‘·|üfi¯ófl, ∫{°º‘·|üfi¯ófl, d”e T∫+‘· ø±j·T\T,
˝Ò‘· yÓTTø£ÿC§qï ø£+&Ó\T (ø±\TÃ≈£îì) ‹+{≤s¡T. ∫+‘·>T∑ \¢\T (m+&çq ∫+‘·|fiü ó¯
fl) Á>±MTD u≤\ u≤*ø£\≈£î n‘·´+‘· Çwüyº TÓ qÆ ÄVü‰s¡+. e÷>±DÏ #˚\˝À ø£\T|ü⁄˝À
e#˚Ã qeTà<äT+|ü\T, n‹ #·eø£>± \_Û+#˚ ∫\ø£&É <äT+|ü\T, n$ ≈£L&Ü
<=s¡ø£ø£b˛‘˚ ≈£îeTTà˝ÀH√, |æ&Éø£\MT<√ ô|{Ϻ ø±*Ãq ˙s¡T*¢ (ô|<ä› ñ*¢) >∑&ɶ\T
ù|<äyê] ∫s¡T‹fi¯ófl. bı˝≤\MT<ä ø£+~ø±j·T\T ø√dæ ñ&Éø£u…≥Tº≈£î ‹q&É+,
}#·_j·T´+ (˝Ò‘· |ü∫ÃC§qï –+»\T) y˚sTT+#·T≈£îì ‹q&É+ Á>±MTD
j·TTe≈£î\¬ø+‘·>±H√ ÇwüºyÓTÆq$. ãs¡ø£>± $dæ]q ‘·$T<ä |æ+&ç‘√ Ä$]MT<ä
e+&˚ |æ≥Tº m+‘√ ã\es¡∆ø£yÓTÆq, s¡T∫ø£s¡yÓTÆq ÄVü‰s¡+. ‘·$T<ä\T (M{ÏH˚ #√fi¯ó
fl n˙, sê>∑T\T n˙ ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T) |æ+&ç>± yÓT‘·Ô>± $dæ] Ä |æ+&ç‘√ ø±∫q
C≤e Á>±MTDT\≈£î n‹ ÇwüºyÓTÆq ÄVü‰s¡+. á C≤e˝À eTõ®>∑, ñ|ü ø£*|æ>±˙,
˝Òø£ bÕ\T, |ü+#·<ës¡ ø£\T|ü⁄≈£îì >±˙ ‘ê>∑T‘ês¡T. y˚dü$˝À ‘·$T<ä C≤e m+‘√
#·\Te #˚dTü +Ô ~. dü+düÿ è‘·+˝À ªk˛e÷µ nì |æ\Teã&˚ sê>∑T\ (Eleusine coracana)
˝À e÷+düø£è‘·TÔ\T n~Ûø£+>± e⁄qï+<äTq sê>∑T\T ø±j·T ø£wüº+#˚düT≈£îH˚ yê]øÏ
n‘·´+‘· ã\es¡ø∆ y£ TÓ qÆ ÄVü‰s¡<ëÛ q´+>± Á|üd~æ .∆ sê– n+ã* n$T‘· X¯øìÔÏ düT+Ô ~.
#·¬øÿs¡ yê´~ÛÁ>∑düTÔ\≈£î sê– >∑+õ˝À eTõ®>∑ ø£*|æ ñ<äj·÷H˚ï ‘ê–+#·&É+ m+‘√
y˚T\T. øÏ&ïû yê´<ÛTä \≈£î sê– C≤e ~yÍ´wü<+äÛ .ã+ø£qø¬ ÿs¡ (Cordia dichotoma) |ü+&ÉT¢
‹+fÒ <ä>T∑ \Z T, #êr dü+ã+<Ûä yê´<ÛTä \T, yê{Ï –+»˝Àì |ü|ü ‹+fÒ ø£&TÉ |ü⁄˝Àì
ÁøÏeTT\T q•kÕÔsTT. Á>±MTDT\T n|ü&É|ü&É÷ ‹H˚ y˚|ü|üfi¯ófl, |æ∫Ã<=+&É
|üfi¯ófl yÓ’<ä´|üs¡+>± m+‘√ Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆq$. eTq ÁbÕNqT\T ÄVü‰s¡+>±
yê&çq C§qï, ñ&ÉT≈£î ã#·Ã*, n≥Tø£ e÷$T&ç, ‘˚˝≤≈£î, »qT|ü Ä≈£î, Äe Ä≈£î,
Äe |æ+&ç, $T]j·÷\T, ø£]y˚|ü, y˚|ü e¬>’sê\˙ï Wwü<Ûä >∑TD≤\T ø£*–qy˚.

eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
24
ÁbÕNqT\ Äs√>∑´ dü÷Á‘ê\T
eTq ÁbÕNqT\˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ Äs√>∑´ dü÷Á‘ê\qT ìwü>˜ ± bÕ{Ï+#˚yês¡T.
n˝≤ Äs√>±´ìï ø±bÕ&ÉT≈£îqïyês¡T düTBs¡Èø±\+ J$+#˚yês¡T ≈£L&Ü.
uÛÀ»q+ |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡Tyê‘· ø£&ÉT|ü⁄˝À $T–*q U≤∞ì ˙fi¯fl eTõ®>∑‘√
ì+ù|yês¡T. (uÛÀ»HêH˚Ô |æu‘Ò ÁÔ· ø£yTé ). uÛÀ»q+ ‘·sT¡ yê‘· ñ|ü˝À }]q n\¢+ ‹H˚
yês¡T. Ç~ ns¡T>∑T<ä\≈£î m+‘√ y˚T\T #˚dTü +Ô ~. (uÛÀ»HêÁπ> dü<ë |ü<´ä∏ yéTˆ \eD≤Ás¡ø› £
uÛÑø£åDyéTˆ ` \eD+ n+fÒ ñ|ü. dü+düÿ è‘·+˝À nÁs¡›ø£ nHêï Væ≤+B˝À nÁ<äø˘
nHêï n\¢+). sêÁ‹|üP≥ ô|s¡T>∑T nqï+ ‹q&É+ eT+∫~ ø±<äT. ø°åsêqï+ ˝Òø£
eT<ÛäTsêqï+ (bÕ\T, |ü+#·<ës¡\‘√ ≈£L&çq nqï+) ‹q<ä–q~. (sêÁ‘Í ø°åsêqï
uÛÀ»qyéTˆ Äj·TTwü´ es¡∆ø£yéT ì‘·´yéTˆ)
~HêH˚Ô#· |æuÒ<äT›>∑∆yéT ˆ ìXÊ+‘˚#· |üj·T: |æuÒ‘Yˆ
uÛÀ»HêH˚Ô |æuÒ‘·ÔÁø£yéT ˆ øÏ+ yÓ’<ä´dü´ Á|üjÓ÷»qyéTˆ
sêÁ‹fi¯ófl bÕ\T Á‘ê>∑T‘·÷, ñ<äj·÷H˚ï ˙s¡T Á‘ê>∑T‘·÷, uÛÀ»q+ ∫es¡
˙fi¯fl eTõ®>∑ Á‘êπ> yê]øÏ Çø£ yÓ’<äT´ì‘√ |üH˚ eTT+~?
sêÁ‹ dü+Á>∑V≤æ +∫ uÛÁÑ <ä|sü ∫¡ q mì$T~ |ü⁄&çôdfi¯fl ˙{Ïì dü÷s√´<äj÷· ìøÏ
|üPs¡«+ Á‘ê>±\ì ªeTqTdüà 苵 ù|s=ÿ+~. ø=+<äsT¡ . sê– bÕÁ‘·˝À sêÁ‘·+‘ê
ñ+∫q ˙{Ïì ñ<äj·÷H˚ï ‘ê>∑T‘ês¡T.
ø=+<äs¡T s√p ‘·\kÕïq+ #˚kÕÔs¡T. (nuÛÑ´+>∑yéT ø±s¡j˚Tìï‘·´yéT)
HÓsTT´ ãT~∆ì $ø£d+æ |üCùÒ dÔ ` bÕ\T Äj·TTwü߸ì ô|+#·T‘êj·Tì ÁbÕNqT\
$XÊ«dü+. (|òüTè‘˚q es¡∆‘˚ ãT~∆: ø°åπsD≤j·TTwü´es¡∆qyéT)
uÛÀ»q+ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ø£˙dü+ e+<ä n&ÉT>∑T˝…’Hê q&Éyê*.
(uÛÑTø±Ô « X¯‘·|ü<äyéT >∑#˚ä‘Y)
‘·s¡Tyê‘· ‘ê+ã÷\+ ùd$+#ê*. (‘ê+ã÷\yéT ‘·<äq+‘·s¡yéT)
m&ÉeT Á|üø£ÿπø ‹]– |ü&ÉTø√yê*. (yêeTbÕπsÙ«‘·T X¯j·TqyéT)

eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +

25
 n˝≤#˚ d æ q yê]øÏ + ø± eT+<ä T \‘√ |ü H ˚ e TT+~?(Wwü < Û ä y é T øÏ y é T
Á|üj÷Ó »qyéT?)
$T‘·uÛÀ»qyéT ` X¯s¡<äX¯Ù‘· JeqyéT ($T‘·+>± ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îH˚ e´øÏÔ
e+<ä X¯s¡<äè‘·Te⁄\ bÕ≥T ` n+fÒ q÷πsfi¯ófl ` J$kÕÔ&ÉT.)
ÁbÕNqT\T >√s¡T yÓ#÷ ì ˙{Ï‘√ kÕïq+ #˚d,æ >√s¡T yÓ#÷ ì nqï+ ‹H˚yês¡T.
(øÏ+∫<äTc˛í<äø£ kÕïqyéTˆ øÏ+∫<äTcÕíqï uÛÀ»qyéTˆ)
uÛÀ»Hêq+‘·s¡+ m|ü&É÷ kÕïq+ ≈£L&É<äì ªeTqTdüà 苵 #ÓãT‘·Tqï~.
á ìj·Te÷ìï ÁbÕNqT\T dü<ë bÕ{Ï+#˚yês¡T. (qkÕïq e÷#·πs‘Y uÛÑTø±Ô« `
ªeTqTdüà苵)
|ü~ùV≤qT s√E\ø√kÕ] øåös¡+, s√p eT÷&ÉT kÕs¡T¢ kÕïq+, s√p
nsTT<äT kÕs¡T¢ H√{Ï˙, |ü+&É¢q÷ X¯óÁuÛÑ |üs¡#·Tø=q&É+, HÓ\ø=ø£kÕ] ˇø£ <ës¡+
<ë«sê eTT≈£îÿ |ü⁄{≤\qT X¯óÁuÛÑ |üs¡#·Tø=q&É+, eT÷&ÉT HÓ\\ø=ø£kÕ] ÄeTT<ä+
e¬>’sê $πs#·qø±s¡T\‘√ $πs#·qkÕ<Ûäq, Äs¡T HÓ\\ø=ø£kÕ] eeTq kÕ<Ûä q
(ñ|üŒ{Ï ˙fi¯ófl >=+‘·T <ëø± Á‘ê– ‘·s¡Tyê‘· yê+‹ #˚düTø√q&É+) e¬>’ sê |ü\T
Äs√>∑´ dü÷Á‘ê\qT Áø£eT+ ‘·|üŒø£ bÕ{Ï+#˚yês¡T.
|ü‘+· »* eTVü≤]¸ s¡÷bı+~+∫q j·TeT, ìj·TeT, Ädüq, ÁbÕD≤j·÷eT,
Á|ü‘ê´Vü‰s¡, <Ûës¡D, <Ûë´q, düe÷<ÛTä \H˚ ncÕº+>∑eTT\‘√ ≈£L&çq jÓ÷>∑d÷ü Á‘ê\qT
|ü\Te⁄s¡T ìwü˜‘√ bÕ{Ï+∫ Bs¡Èø±\+bÕ≥T Äs√>∑´+>± J$+#˚yês¡T. |ü‘·+»*
Áø°ˆˆ|üPˆˆ ¬s+&Ée X¯‘ê_› ø±\+yê&É˙, Áø°ˆˆX¯ˆˆ Hê\Ze X¯‘ê_› øÏ #Ó+~qyê&É˙
_ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\THêïsTT.
@~@yÓTÆHê ªn‹ düs¡«Á‘· es¡®j˚T‘Yµ (nìï ‘êe⁄˝≤ n‹ e]®+#·<ä–q~)
nqï dü÷Á‘êìï eTs¡Te≈£î+&Ü W<ä\<ë*Ãq yês¡T Äs√>∑´+>± Bs¡Èø±\+ bÕ≥T
J$+#˚yês¡ì eTq+ Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ.

eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
26
e÷+kÕVü‰s¡+ eT+∫<˚Hê?

e÷+dü+ eTqTwüß\ düV≤ü » ÄVü‰s¡+ ø±<äT. e÷qe Js¡í e´edüú yêdüeÔ +>±
e÷+dü+ ‹ì J]í+#·Tø=q&ÜìøÏ nqTyÓ’q~ ø±q|üŒ{Ïø° ø=+<äs¡T e÷qe⁄\T
‘·s¡‘·sê\T>± e÷+kÕVü‰sêìøÏ n\yê≥T |ü&ܶs¡T.
ô|Ì¢k˛ºd”Hé j·TT>∑+ (Pleistocene Age) ˝Òø£ Væ≤eTj·TT>∑+ (Ice Age) ˝À
uÛÑ÷$Tô|’ e÷qyê$sꓤe+ »]–+~. 30 \ø£å\ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ qT+&ç
Áø°.|üP. 8,300 dü+e‘·‡s¡+ es¡≈î£ >∑\ ø±\eT~. e÷qe⁄&ÉT ø√‹ e¬>s’ ê Áô|y’ T˚ {Ÿ‡
qT+∫ |ü]D≤eT+ #Ó+<ë&Éì eTq+ m]–q<˚! Áô|’y˚T{Ÿ‡˝Àì ˇø£ÿ {≤]‡j·TsY
(Tarsier) nH˚ C≤‹ »+‘·Te⁄\T e÷Á‘·y˚T |üP]Ô>± e÷+kÕVü‰s¡ »+‘·Te⁄\T.
Ä »+‘·Te⁄\T |ò*æ |”ŒHé‡, eT˝Òwj æ ÷· , Ç+&√H˚wjæ ÷· Be⁄\˝À e÷Á‘·yT˚ ø£qT|æ+#˚
sêÁ‹+#·s¡ »+‘·Te⁄\T. n$ ø°≥ø±\T, ø£|Œü \T e¬>s’ ê\qT ‹+{≤sTT. Áô|y’ T˚ {Ÿ‡˝Àì
$$<Ûä s¡ø±\ ø√‘·T\T (Monkeys) ‘√ø£˝Òì ø√‘·T\T (Apes) , e÷qe⁄&ÉT (Homo
sapiens) ÁbÕsTTø£+>± XÊø±Vü‰s¡ »+‘·Te⁄˝Ò. ∫+bÕ+J\T nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü ø=ìï
∫qï ø°ås¡<ä »+‘·Te⁄\qT #·+|æ ‹+{≤sTT. ˇsê+>∑T{≤Hé\T XÊø±Vü‰s¡+‘√
bÕ≥T n|ü&É|ü&É÷ ø°≥ø±\qT ≈£L&Ü uÛÑøÏåkÕÔsTT. ˇø£ ø√‹ eTs=ø£ ø√‹
‘·\˝À+∫ rdæqù|\H√, yê{Ï ˇ+{ÏMT<äqTqï q\T¢\T, $Tqï\T¢\T, >√e÷s¡¢
e+{Ï yê{ÏH√ #·+|æ ‹qï+‘· e÷Á‘êq yê{Ïì y˚{Ï˙ e÷+kÕVü‰s¡ »+‘·Te⁄\
ÁøÏ+<ä eØZø]£ +#·˝+Ò . ˇø£ÿ {≤]‡j·Ts¡T¢ ‘·|Œü $T–*q á ø√‹ C≤‘·T\ eT]j·TT
e÷qe⁄\ jÓTTø£ÿ kÕ«uÛ≤$ø£ ÄVü‰s¡+ e÷+dü+ ø±<äT. kÕ{Ï »+‘·Te⁄\qT #·÷dæ
Á|üu≤Û $‘·T˝…’ ø=+‘·, Äø£* u≤<Û≈ä î£ ‘·≥Tºø=q˝Òø£ ø=+‘· Ä~ e÷qe⁄\T e÷+kÕVü‰s¡
»+‘·Te⁄\ e˝… ‘=\T‘· |ü∫à e÷+dü+ ‹q&Üìø°, ì|ü ø£qT>=qï ‘·s¡Tyê‘·
ø±*Ãq,ñ&çøÏ+∫q e÷+dü+ ‹q&Üìø° Áø£eT+>± n\yê≥T |ü&ܶs¡T. eTq+
Bs¡Èø±\+ J$+#ê\+fÒ ø±˝Òj·T+, Js¡íe´edüú düÁø£eT+>± |üì#˚j·÷*.
á <äècÕº´ ø±˝Òj·T+, Js¡í e´edüú\ô|’ uÛ≤s¡+ ‘·–Z+∫ n$ eT]ìï @fi¯fl bÕ≥T
&Û√ø± ˝Ò≈î£ +&Ü |üì#˚j÷· \+fÒ e÷qe⁄\T e÷+kÕVü‰sêìï $&ÉHê&É&+É eT+∫<äì
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
27
ì|ü⁄DT\ dü\Vü‰. ªe÷+dü+ e÷+ùdq es¡‘∆ µ˚ ` ªe÷+dü uÛøÑ D å£ + (eTq X¯Øs¡+˝À)
e÷+kÕìï ô|+#·T‘·T+~— ãT~∆ì ô|+#·<Tä µ nì ø=+<ä] $XÊ«dü+. e÷+düuÛøÑ D å£ +
e÷H˚ùdÔ Áøös¡´+ ‘·–Z Áø£eT+>± XÊ+‘·>∑TD+, $y˚#·q ô|s¡T>∑T‘êj·TH˚~ ø=+<ä]
$XÊ«dü+. Ç~ @ y˚Ts¡≈£î dü‘·´yÓ÷>±˙, e÷+kÕVü‰s¡+ e÷H˚ùdÔ Js¡í e«edüúô|’
uÛ≤s¡+ ‘·–Z eT]+‘· #·Ts¡T≈£î>± ‘·j·÷s¡e&É+ e÷Á‘·+ dü‘·´+. uÖ<ä∆ eT‘êìï
<Óã“rj·T&ÜìøÏ Ä~ X¯+ø£sê#ês¡T´ì H˚‘è· ‘·«+˝À ôV≤’ +<äe+ ≈£L&Ü ªnVæ≤+düµ qT
Ä<äs¡Ù dü÷Á‘·+>± Á>∑Væ≤+∫, n+‘·{Ï‘√ Ä>∑ø£ e÷+dü uÛÑø£åD+ HÓ’‹ø£ +>± ‘·|üŒH˚
uÛ≤eq≈£î Á|ü#ês¡+ ø£*Œ+#·&É+ »]–+~. n~ sêø£ådüT\T rdüT≈£îH˚ ÄVü ‰s¡+>±
≈£L&Ü Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T. ª˙#·yTÓ qÆ ~µ nH˚ ns¡+ú ˝À |ü⁄s√Væ≤‘· es¡+Z e÷+kÕVü‰sêìï
ª˙#·Tµ nq&É+ yÓTT<ä˝…{≤ºs¡T. ∫e]øÏ e÷+kÕVü‰s¡+ ‹H˚ kÕe÷õø£ ‘·s¡>∑‘·T\
Á|ü»\T ôd’‘·+ ªá s√E e÷ Ç+{À¢ ˙#·Tµ— ªs√p e÷ Ç+{À¢ ˙#·T ˝Òì<˚ y˚TeTT
eTT<ä› m‘·+Ô µ n+≥÷ ne÷j·Tø£+>± >=|üŒ\T #Ó|ü ø√e&É+ ∫Á‘·+! y˚<j ä T· T>∑+˝À
j·T»„ |üXó¯ e⁄qT #·+|æ ª|ü\˝≤Vü‰s¡+µ ù|]≥ ãTTwüß\T ‹qïB ˙#˚, H˚{øÏ ° u…+>±˝Ÿ,
ˇ]kÕ‡ ‘·~‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝Àì |ü⁄s√Væ≤‘· es¡+Z , ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ e¯ T+‘·{≤ kÕs¡d«ü ‘·
Áu≤Vü≤àDT\T »\|ü⁄cÕŒ\ ù|]≥ ‹H˚ #˚|\ü T ≈£L&Ü ˙#˚qì n+<äs÷¡ Á>∑Væ≤+#ê*.
H˚{Ïø° ø=+<äs¡T yÓ’~≈£î\T ebÕVü≤√eT+˝À j·T»„|üX¯óe⁄ X¯ØsêqTï+∫ rdæq ªebÕµ
nH˚ e÷+dü K+&Üìï ‹+{≤s¡T. n~ ‘·|Œü ì yês¡T uÛ≤$+#·&+É ˝Ò<Tä . |ü\˝≤Vü‰s¡+
uÛÑTõ+∫q yê] ÁbÕNqT\ Ä#êsêH˚ï yês¡÷ ø=qkÕ–düTÔHêïs¡T.
y˚ < ä ø ±\+˝À e÷+dü uÛ Ñ ø £ å D + dü s ¡ « kÕ<Û ë s¡ D y˚ T qq&ÜìøÏ |ü \ T
ñ<ëVü≤s¡D\THêïsTT. yÓ’~ø£ ãTTwüß\T bÕ\T, ô|s¡T>∑T, eTõ®>∑, HÓsTT´, ‘˚HÓ
e¬>’sê\‘√bÕ≥T Äe⁄\T, >∑TÁsê\T, y˚Tø£\T, >=Á¬s\ e÷+kÕ\qT n‹ Çwüº +>±
‹H˚yês¡T. n\T¢&ç ø√dü+, n‹<ÛäT\ø√dü+ dæ<ä∆+ #˚ùd ªeT<ÛäT |üs¡ÿ+µ ˝À e÷+dü+
Áø£eT+>± ˇø£ ‘·|üŒìdü] n+X¯+>± ‘·j·÷s¡sTT+~. $XÊ«$TÁ‘·T&ÉT, n>∑ düTÔ´&ÉT
e¬>’sê ãTTwüß\T, njÓ÷<Ûä´H˚*q sêeTT&ÉT ≈£L&Ü e÷+kÕVü‰s¡T˝Ò! e{Ï ºb˛sTTq
Äe⁄\T, |üì#˚ùd dü‘·TÔe ˝Òì m&ÉT¢, >∑TÁsê\qT ã* Ç∫Ã, Ä e÷+kÕìï n+<äs¡÷
kÕeT÷Væ≤ø£+>± uÛÑTõ+#˚yês¡T. ÁbÕNq Á^≈£î\T ôd’‘·+ Ç<˚ |ü<ä∆‹ bÕ{Ï+#˚yês¡T.
ãTTπ>«<ä+˝À >∑TÁs¡+ e÷+dü+ ñ&ÉT≈£î‘·÷ ñ+fÒ e#˚à #·ø£ÿ{Ï yêdüqqT ˝§≥º\T
y˚düT≈£î+≥÷ ÄkÕ«~düTÔqï Çs¡Te⁄s¡T yÓ’~ø£ ãTTwüß\ Á|ükÕÔeq ñ+~.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
28
 |ü+&ç‘T· &ÉT, Á|üd<æ Tä &∆ TÉ , y˚<bä Õ]ƒ, eø£,Ô BsêÈjT· Twüà+‘·T&Óq’ ø=&ÉT≈£î ø£\>∑&+É
ø√dü+ ‘·*¢ H˚‹‘√ m<äT› e÷+dü+ e+&ÉT≈£î‹Hê\ì ãèVü≤<ës¡D´ø√|üìwü‘ Y
(6`4`18) ù|s=ÿqï~. BìøÏ Ä~ X¯+ø£sê#ês¡T´\T sêdæq u≤wü´+˝À Ä e÷+dü+
eظj·TdæjÓÆTq m<äT›<Ó’ ñ+&Ü\ì ù|s=ÿHêï&ÉT. n+fÒ n|üŒ{ÏøÏ Äe⁄ <ä ÷&É\qT
e~Û+#·&É+ ìwæ<ä∆eTì ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ.
ªeT<Ûä´eTìø±j·T+µ ˝À >√|òü÷‘·≈£î&ÉT, ªdü÷Hê (>√e⁄qT e~Û+#˚ ø£uÒ fi≤),
>√_Ûøs£ qÔ¡ eTT (Äe⁄\qT e~Û+#˚ ø£‹)Ô \ Á|ükÕÔeq ñ+~. Äs¡T´\≈£î u≤>± ã*dæq
y˚Tø£ e÷+dü+ Çwüº+. ªj·TTEπs«<ä+µ kÕ$Á‘· |üX¯óe⁄ ã*øÏ ÁX‚wü˜eTì ù|s=ÿ+~.
(n<∏√sêe÷ kÕ$Á‘·:) Äs¡´ãTTwüß\T πøe\+ HÓsTT´, <ëHê (y˚sTT+∫q <Ûëq´+),
ø£s¡+uÛÑ (s=f…º\ |æ+&ç), |ü⁄s√&ÜX¯eTT (u≤Ø¢ q÷ø£\‘√ e+&çq C≤e˝À bÕ\T,
#·ø¬ ÿs¡ ø£*|æq~), n|üP|üeTT, $$<Ûä s¡ø±\ |ü+&ÉT¢ e¬>s’ ê\T e÷Á‘·yT˚ ÄVü‰s¡+>±
rdüTø=q&É+ ø±≈£î+&Ü, e÷+dü+ Çwüº+>± ‹+≥÷, dü÷sêø£s¡: (ø=ã“] ø£\T¢),
k˛eTs¡dü+ ø£*|æq >∑yê•s¡eTT, j·Tyê•s¡eTT, <ä<Ûë´•s¡eTT e¬>’sê eT‘·TÔ
bÕ˙j·÷\T ‘êπ>yês¡T. k˛eT\‘· (Asclepias acida) ˝Òø£ |ü⁄\¢r>∑ qT+∫ rdæq
s¡dü+ k˛eTs¡dü+ nH˚ eT‘·TÔ bÕ˙j·T+. Ç~ <˚e‘·\≈£î ≈£L&Ü Á|”‹bÕÁ‘·yÓTÆq<äì
y˚<ë\T ù|s=ÿHêïsTT. e÷<äø£ k˛eT+ (|ü⁄*dæq~) eT]+‘· ÁX‚wü˜eT≥!
@~ @yÓTÆHê Bs¡Èø±\+ bÕ≥T Äs√>∑´+>± J$+#·&ÜìøÏ e÷+kÕVü‰s¡+
e]®+#·&É+ ÁX‚j·Tdüÿs¡+. n+‘˚ >±ì e÷+kÕìï ˙#·yÓTÆq ÄVü‰s¡+ nì mes¡T
nHêï n~ ‘·ù|Œ!
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À qs¡dü+#ês¡+ 5 \ø£å\ dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ qT+N
ñ+<äì #·]Á‘·ø±s¡T\T ìsê∆]+#ês¡T. qMq •˝≤j·TT>∑ e÷qe⁄\T e´ekÕj·T+
#˚j·T&É+ H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. <ë+‘√ |ü\T ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT |ü+&ç+#·& É+
yÓTT<ä\sTT+~. yÓTTVü≤+CÀ<ës√˝À ãj·T\Œ&çq n‹ ô|<ä› <ÛëHê´>±s¡+ (Granary)
ôdE ’ (150 n&ÉT>∑T\ bı&Ée⁄ I 75 n&ÉT>∑T\ yÓ&\É TŒ) dæ+<ÛTä Hê>∑]ø£‘· $\dæ*q¢
ø±\+ (Áø°ˆˆ|üPˆˆ s¬ +&ÉTy˚\ dü+e‘·‡sê\) Hê{Ïøπ e´ekÕj·T+ m+‘·{Ï ñ#·Ãdæ‹ú ˝À
ñ+&˚<√ ‘Ó\T|ü⁄‘·Tqï~. eTq ÁbÕNqT\T nqï+ e+&ÉTø=q&ÜìøÏ yê&çq e],
Ä]>∑\T, kÕeT\T, >√<ÛTä eT\T, C§qï\T, yÓTTø£ÿC§qï\T, dü»\® T, ø=Ás¡\T, sê>∑T\T
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
29
˝Òø£ ‘·$<Ó\T, ìe«] ˝Òø£ ˙yês¡ <Ûëq´+ e¬>’sê\˙ï ã\es¡∆ø£yÓTÆq ÄVü‰sê˝Ò.
yê{Ï˝À |ü\T Wwü<Ûä $\Te\T ñHêïsTT. ≈£Ls¡\T>± yê&çq |ü\T Ä≈£î,
ø±j·T>∑÷s¡\˝Àq÷, |ü|ü<ÛëHê´\˝Àq÷, ‹s¡T>∑yÓ÷‘· ~qTdüT\˝Àq÷ b˛wü ø£,
Wwü<Ûä $\Te\T ñHêïsTT. ≈£Ls¡\T, |ü#·Ãfi¯fl ‹s¡T>∑yÓ÷‘·≈£î yê&çq ÄeTT<ä+
$πs#·qø±] (laxative) >± |üì#˚ùd~.
‘ê+ã÷\+ jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»q+
uÛÀ»Hêq+‘·s¡+ ‘ê+ã÷\+ ‘·|üŒìdü]>± y˚düT≈£îH˚ n\yê≥T+&˚~.
‘ê+ã÷\ ùdeq+ ø±s¡D+>± |üfi¯ófl >±s¡|üfÒº e÷≥ yêdüÔey˚T nsTTHê,
‘ê+ã÷\+˝À yê&˚ ø=ìï Á<äyê´\ ø±s¡D+>± |üfi¯ófl, ∫>∑Tfi¯ófl <äè&ÛÉ+>±
‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT. ‘ê+ã÷\+ ∫>∑Tfi¯fl qT+∫ s¡ø£Ô+ ø±s¡&É+ e÷ìŒ, H√{Ï
<äTsê«düqqT n]ø£&TÉ ‘·T+~. @\≈£î\T, \e+>±\T, k˛+|ü⁄ (Foeniculum vulgare),
C≤õ ø±j·T (Nutmeg), C≤´|üÁ‹ (Mace), n‹eT<ÛäTs¡eTT (Liquorice), ≈£î+≈£îeT
|ü⁄e⁄« (Saffron), ø£s¡÷Œs¡eTT (Camphor) e¬>’sê ‘ê+ã÷\+˝À yê&˚ Á<äyê´\˙ï
Wwü<Ûä >∑TD≤\T ø£*–qy˚. ø£&ÉT|ü⁄˝Àì >±´dtqT ‘·–Z+#·&Üìø° (Carminative) ,
ns¡T>∑T<ä\≈£L (Digestive), ñÁ‘˚Œs¡ø£+ (stimulant) >±q÷ ‘ê+ã÷\+ Á|üdæ~∆
bı+~+~. nsTT‘˚ |æqï\T ô|<ä›\ m<äT≥ ‘ê+ã÷\+ y˚düTø=q&É+ ‘·|ü>±
uÛ≤$+#˚yês¡T. ‘ê+ã÷\+˝À yê&Éã&˚ Á<äyê´\ ø±s¡D+>± n~ X¯è+>±s¡
ñB›|qü ≈£î ñ|üø]£ +#˚ kÕ<Ûqä eTì uÛ≤$+∫q+<äTH˚ ‘·eT ô|<ä\› jÓT<äT≥ j·TTe≈£î\T
‘ê+ã÷\ ùdeq+ #˚j·T&É+ ‘·|üŒì ‘·\#˚yê¬πsyÓ÷! ‘·q ‘·+Á&çjÓÆTq •e⁄&çì
<ä]Ù+#·Tø=q&ÜìøÏ ¬ø’˝≤kÕìøÏ yÓ[flq düTÁãVü≤àD´kÕ«$T n|üŒ{Ïes¡≈£L ‘êqT
qeTT\T‘·Tqï M&çjT· eTT (‘ê+ã÷\eTT) qT ñ$Tày˚d,æ ˙{Ï‘√ u≤>∑T>± |ü⁄øÏÿ*+∫
y˚XÊ&Éì ªbÕ+&ÉTs¡+>∑ e÷Vü‰‘·à´eTTµ ø±e´+˝À ‘ÓHê* sêeTø£èwüøí $£ ù|s=ÿHêï&ÉT.
‘·\T¢\T ∫qï |æ\¢\≈£î bÕ\T |ü{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· ø±ùd|ü⁄ uÛÑT»+ MT<ä n≥T
Ç≥÷ e÷]à m‘·TÔ≈£î+≥÷ yê]øÏ ‘˚|ü⁄ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘·H˚ ìÁ<ä|ü⁄#·TÑês¡T. bÕ\T
‘êπ>≥|ü&ÉT bÕ\‘√ bÕ≥T bı≥º˝ÀøÏ #˚]q yêj·TTe⁄ Áù|>∑T\˝À n&ÉT¶|ü &É≈£î+&Ü
‘˚|ü⁄ s¡÷|ü+˝À ãj·T˝…«&É*q ø±s¡D+>± bÕ\T #·ø£ÿ>± ns¡T>∑T‘êsTT. eTq+
nqï+ ‹qï ‘·s¡Tyê‘· yÓ+≥H˚ |ü&ÉTø√≈£î+&Ü ˇø£ e+<ä, q÷≥j·÷uÛ…’ >∑ C≤\T
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
30
q&ç ù dÔ ˝À|ü \ ÄVü ‰ s¡ + dü s ¡ T › ≈ £ î ì >±´dt ãj· T {Ï ø =#˚ à dæ , ns¡ T >∑ T <ä \
düT\uÛ‘Ñ s· e¡ Te⁄‘·T+~. ˙fi¯fl eTõ®>‘∑ √ uÛÀ»Hêq+‘·s+¡ ø£&TÉ |ü⁄˝À $T–*q U≤∞ì
ì+|æ‘˚ ø£&ÉT|ü⁄˝À #˚]q yêj·TTe⁄\T ãT&É>∑\ s¡÷|ü+˝À ô|’øÏ e#˚Ãdæ ‘˚|ü⁄\T>±
ãj·T\Œ&É‘êsTT. ÄVü‰s¡+ ns¡T>∑T<ä\ düT\uÛÑ‘·s¡+ ne⁄‘·T+~. n+<äTπ ø ªuÛÑTø±Ô «
X¯‘·|ü<äyéT >∑#˚ä‘Yµ, ªuÛÀ»HêH˚Ô |æuÒ‘·ÔÁø£yéTµ nH˚ ìj·Te÷\T @s¡Œ&ܶsTT.
eTq ÁbÕNqT\T ÄVü‰s¡+>±, bÕ˙j·÷\T>± yê&çq |ü\T |ü<ësêú\ Wwü<Ûä
$\Te\qT ˇø£kÕ] dæ+Vü‰e˝Àø£q+ #˚<ë›+. s¡øÔ£ $πs#·Hê\≈£î eTõ®>∑ ~yÍ´wü<+äÛ .
#·¬øÿs¡ πø∞ ns¡{Ï|ü+&ÉT (Musa sapientum) ‹ì bÕ\T Á‘ê–Hê s¡ø£Ô$πs#·Hê\T
Ä–b˛‘êsTT. nJs¡í yê´~Û‘√ u≤<Ûä|ü&˚yês¡T ≈£Ls¡ ns¡{Ï (Musa paradisiaca)
eTTø£ÿ\T ø√dæ, m+&Éu…{Ϻ, bı&ç#˚dæ ø=~›>± ñ|üø£*|æ rdüT≈£îH˚yês¡T. ãJ®\˝À
y˚ùd ñ|ü, yêeTT, $Tq|üdüTìï˝À ø£*ù| HÓsTT´, |ü|ünqï+˝À ø£\T|ü ⁄≈£îH˚
HÓsTT´, Äeø±j·T ns¡T>∑T<ä\πø ‘√&ÉŒ‘êsTT. nqï+ yÓTT<ä{Ï eTT<ä›˝À ñ|ü‘√
ø£*|æ <ä+∫q X§+]ƒbı&ç y˚düT≈£îì HÓsTT´‘√ ø£\T|ü⁄≈£îì ‹+fÒ H√{Ï ns¡T∫
(Anorexia) n]ø£≥ã º &ÉT‘·T+~. #·ø¬ ÿs¡øπ ∞ ns¡{|Ï +ü &ÉT >√eT÷Á‘·+‘√ ø£*|æ ùd$ùdÔ
ñã“dü+ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. |üdTü |ü⁄ ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø+£ . Äyê\T s¡ø$Ô£ sπ #·Hê\q÷, yÓTT\\
(Piles) yê´~Û˙ n]ø£&‘ É êsTT. yÓT+‘·T\T ø±˝ÒjT· yê´<ÛTä \qT b˛>=&É‘êsTT. J\ø£Ás¡
ô|‘’ ê´ìï b˛>=&ÉT‘·T+~. yêeTT ø£bÕò ìï b˛>={Ï,º Äø£*ì ô|+#·&yÉ T˚ ø±ø£ ≈£îwüßq˜ T
‘·–ZdüTÔ+~. ñ|ü‘√ |ü+&ÉT¢ ‘√eTT≈£î+fÒ ∫>∑Tfi¯fl qT+∫ ø±πs s¡ø£Ô+ n]ø£≥ºã&ç
H√{Ï <äTsê«düq ‘·>∑TZ‘·T+~. <ë*Ãq #Óø£ÿ yê+‘·T\qT n]ø£&ÉT‘·T+~. >∑dü>∑kÕ\T
˙fi¯fl $πs#·Hê\qT n]ø£&É‘êsTT. #˚eT<äT+|ü\T (Colocasia esculentum) düTK
$πs#·Hêìï ø£*–kÕÔsTT. u…+&Éø±j·T\T |ü⁄+kÕÔ «ìï ô|+#·T‘êsTT. q˝Òs¢ T¡ meTTø£\T
$]–qyês¡÷, ñã“dü yê´~ÛÁ>∑dTü \ú ÷ yê&É<–ä q~. bıqï>∑+{Ï ≈£Ls¡ »«s¡ +, <ä>T∑ ,Z
ÁøÏ$Ts√>∑+ e¬>’sê\≈£î ~yÍ´wü<Ûä+. |ü∫à ø=ã“] Äø£* |ü⁄{ϺdüTÔ+~, $πs#·q
ø±]>±q÷ |üì#˚düTÔ+~. <√düø±j·T\T eT÷Á‘·+ C≤Ø #˚kÕÔsTT. n≥Tø£ e÷$T&ç
(Boerhaavia diffusa) $πs#·qø±]>±H˚ ø±ø£, >∑H] ˚ j·÷ yê´~ÛøÏ |üì#˚dTü +Ô ~. >∑T˝≤;
|üP\ sπ ≈£î\T düTK$πs#·qø±]>± |üì#˚kÕÔsTT. |ü+#·<ës¡bÕø£+˝À >∑T˝≤; sπ ≈£î\T
y˚dæ ‘·j·÷s¡T #˚ùd ª>∑T˝Ÿø£+<äµ eT]j·TT Äj·TTπs«<ä Wwü<ÛäyÓTÆq >∑T˝≤; |ü⁄wüŒ
˝ÒVü≤´+ e÷¬sÿ{Ÿ˝À \_ÛkÕÔsTT. HÓsTT´ ø£*|æq $Tq|üdüTìï |ü⁄s¡Twüß\ Ms¡´eè~∆øÏ
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
31
|üì #˚düTÔ+~. ô|dü\T #·\Te #˚kÕÔsTT. #Ó$, eTT≈£îÿ, >=+‘·T (ENT) s√>±\T
sê≈£î+&Ü ô|dü\T s¡øÏåkÕÔsTT. X¯q>∑\T |ü⁄s¡Twüß\ Ms¡´eè~∆ø°, ø£+<äT\T s¡ø£ÔX¯ó~∆ø°,
<˚Vü≤|ü⁄wæºø° |üì#˚kÕÔsTT. qTe⁄«\ q÷HÓ <˚Vü≤ |ü⁄wæºø°, y˚T<Ûädü T‡ eè~∆ ø±e&Üìπø
ø±ø£, #·s¡às√>±\qT ôd’‘·+ n]ø£&ÉT‘·T+~. ô|<ä› ñ*¢ y˚TVü≤XÊ+‹πø ø±ø£ y˚dü$˝À
e&É <Óã“qT+∫ ø±bÕ&ÉT‘·T+~. ∫qïñ*¢ Vü≤èÁ<√>±\≈£L, ñã“kÕìø° ~yÍ´wü<+äÛ >±
|üì#˚düTÔ+~. <=+&É ≈£îwüߘqT qj·T+ #˚düTÔ+~.
≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&É¢ yê&Éø+£ ˝À≈£L&Ü eTq ÁbÕNqT\T nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£+>±
ø=ìï $~Ûìùw<Ûë\qT bÕ{Ï+#ês¡T. ªyêsêÔø£+ ø√eT\+ |ü<∏ä´yéT ` ≈£îcÕà+&É+
ø√eT\+ $wüyTé µ (e+ø±j·T ˝Ò‘<· ˚ ‹q<ä–q~. >∑TeTà&ç ø±j·T ˝Ò‘<· sä TT‘˚ $wü+‘√
düe÷q+. n+#˚‘· >∑TeTà&ç |ü+&ÉT e÷Á‘·y˚T ÁX‚wü˜+.) ªnuÛÑTø±Ô «eT\ø£yéT |ü<∏ä´yéT
` uÛÑTø±Ô «‘Y ã<äØ|òü\yéTµ (|üs¡>∑&ÉT|ü⁄q ñdæ]|ü+&ÉT ‹q<ä–q~`uÛ À»Hêq+‘·s¡+
πs>∑T|ü+&ÉT ‹q<ä–q~).
Ç˝≤ ÄVü‰s¡+‘√H˚ Äs√>±´ìï kÕ~Û+#˚yês¡T eTq ÁbÕNqT\T.

eTq ÁbÕNqT\ yÓ’<ä´+

Çø£ ÁbÕNqT\ yÓ<’ ´ä $<ÛëHê\ >∑T]+∫ ≈£L&Ü ø=+‘· eTT#·Ã{Ï+#·T≈£î+<ë+.
ÁbÕsTTø£yTÓ qÆ á yÓ<’ ´ä $<ÛëHê˝Ò ‘·<Tä |ü] Ä<ÛTä ìø£ yÓ<’ ´ä XÊÁkÕÔ\≈£î |ü⁄Hê<äT\j·÷´sTT.
ñ|üyêdü Á|üuÛ≤e+ :` ª\+ø£DyéT |üs¡eTÚwü<ÛäyéTµ nì Äs√´øÏÔ. ñ|üyêdüeTH˚~
πøe\+ Äs√>∑´ ìj·TeTy˚T. ñ|üyêdü+˝À Js¡íe´edüú≈£î ø=+‘· $sêeT+
\_Û+∫q+<äTq n~ Ä ‘·sT¡ yê‘· eT]+‘· yÓTs¡T>±Z |üì #˚jT· &ÜìøÏ <ë] rdüT+Ô ~.
Á¬ø’düÔe⁄\T 40 s√E\ bÕ≥T bÕ{Ï+#˚ ª˝…+{Ÿµ, eTTdæ¢+\T s¡+C≤Hé e÷dü+˝À
bÕ{Ï+#˚ ñ|üyêkÕ\T, C…q’ T\T bÕ{Ï+#˚ ª|üs÷¡ ´wüHµé ñ|üyêkÕ\T ≈£L&Ü Væ≤+<äTe⁄\T
#˚ùd ñ|üyêkÕ\ e˝…H˚ Ä j·÷ eT‘·düTú\ Äs√>±´\T yÓTs¡T>∑T|ü&˚+<äT ≈£î
ñ<˚›•+∫qy˚. yê{Ï˝À y˚πs eTVæ≤eT\T ø±˙, eTVü≤‘·TÔ\T ø±˙ ˝Òe⁄. ñ|üyêkÕ\T
X¯Øs¡+˝Àñqï s¡T>∑à‘·\qT e÷|æ, X¯ØsêìøÏ ø=‘·Ô ø±+‹, X¯øÏÔ e#˚Ã+<äT≈£î
ñ|üø£]kÕÔsTT. ñ|üyêdü+ »«sêìï b˛>=&ÉT‘·T+~.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
32
|ü⁄+düeq+ :` uÛ≤s¡rj·T c˛&ÉX¯ dü+kÕÿsê\ (16 dü+kÕÿsê\)˝À ª|ü⁄+düeqeTTµ
nH˚~ ˇø£{Ï. ªn|ü⁄Á‘·dü´ >∑‹sêïdæÔµ ` |ü⁄Á‘·T\T˝Òì yê]øÏ |ü⁄D´˝Àø±\T ˝Òe⁄
nH˚~ nHê~>± »qT\ $XÊ«dü+. n+#˚‘· |ü⁄Á‘·T\T ø£\>∑&ÜìøÏ ÁbÕNqT\T
|ü⁄+düeqeTT nH˚ j·T»„+ #˚ùdyês¡T. Äs¡T´\T j·TT<ä∆|æbÕdüT˝…’q+<ä Tq
Á|ü‹|ü⁄s¡Twüß&É÷ |ü⁄Á‘· dü+‘êq+ ø√dü+ ‘·V≤ü ‘·V≤ü ˝≤&˚yê&ÉT. Á|ü‹ Ád”Ô ‘êqT Ms¡e÷‘·
ø±yê\ì ‘·|üq |ü&˚~. Ä<ÛäTìø£ yÓ’<ä´ XÊÁdüÔ+ n_Ûeè~∆ #Ó+~q ‘·s¡T yê‘· Ád”Ô ˝Òø£
|ü⁄s¡Twü •X¯óe⁄ »qHêìøÏ ø±s¡Dy˚T$T{À ø£qT>=qã&ç+~. e÷qe Je ø£D+˝À
ñ+&˚ 23»‘·\ Áø√yÓ÷CÀeTT\˝À ˇø£ »‘· ôdø˘‡ Áø√yÓ÷CÀeTT\T ñ+{≤j·T˙,
Ád” Ô \ ˝À (I ` I) ¬ s +&É ÷ I Áø√yÓ ÷ CÀeTT\T+fÒ , |ü ⁄ s¡ T wü ß \˝À
(X - Y) Áø√yÓ÷CÀeTT\T+{≤j·T˙, Ád”Ô Je ø£D+˝Àì I Áø√yÓ÷CÀeTT‘√ |ü⁄s¡Twü
ø£D+˝Àì I Áø√yÓ÷CÀeTT ø£*dæ »‘·>± @s¡Œ&çq|ü&ÉT Ád”Ô •X¯óe⁄ (I ` I), Y
Áø√yÓ÷CÀyéT ø£*dæq|ü&ÉT eT>∑ •X¯óe⁄ (X - Y) »ìà+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+<äì eTq≈£î
‘Ó\TdüT. Ç~ ‘Ó*j·Tì ÁbÕNqT\T |ü⁄+düeqeTT nH˚ j·T»„+ #˚ùdÔ eT>∑ •X¯óe⁄
»ìàkÕÔ&Éì qy˚Tàyês¡T. nsTT‘˚ Ä j·T»„eTT dü+<äs¡“¤+>± Ád”ÔøÏ ø=ìï s¡ø±˝…’q
zwü<ÛäT\ s¡kÕ\T eTT≈£îÿ |ü⁄{≤\˝À b˛j·T&É+ #˚ùdyês¡T. eTÁ] }&É\ s¡dü+,
k˛eT\‘· s¡dü+, \ø£å àD(Mandrake Plant) , düVü≤<˚$, <äs¡“¤, >∑]ø£, >∑+>∑sê$
(Thespesia populnia), düsd ¡ «ü r (Centella asiatica), #˚<Tä |ü⁄#÷ (Citrullus Colocynthis)
, ‹|üŒ (Tinospora cordifolia), ø£s¡ø±ÿj·T (Terminalia chebula) e¬>’sê #Ó≥¢ Ä≈£î\
s¡dü+ Ád”Ô\≈£î >∑s¡“¤ø±©q <√cÕ\T, <ëVü‰]Ô q•+|üCÒdæ, >∑s¡“¤bÕ‘· + ìyê]kÕÔsTT.
n˝≤ |ü⁄s¡Twüdü+‘·‹ ø£\T>∑&É+ e÷≥ m˝≤ ñHêï`á zwü<ÛäT\ ø±s¡D+>±
Äs√>∑´e+‘·yÓTÆq •X¯óe⁄ »ìà+#˚ neø±X¯+ e÷Á‘·y˚T ñ+&˚~. á j·T»„+
ø±s¡D+>± |ü⁄s¡Twü dü+‘·‹ ø£\T>∑T‘·T+<äH˚~ πøe\+ n+<Ûä $XÊ«düy˚T .
>∑]“¤DT\T ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« (Saffron - Crocus sativus), s√p bÕ\˝À
y˚dTü ≈£îì ‘êπ>yês¡T ` eT+∫ eTTK es¡ÃdüT‡, s¡+>∑T ø£\ |æ\\¢ T |ü⁄&É‘ês¡ì. H˚{øÏ °
ø=+<äsT¡ BìH˚ Ä•+∫ Ç<˚ |üì #˚dTü HÔ êïs¡T. á ø±s¡D+>± mÁs¡{Ï |æ\¢\T |ü⁄&‘É ês¡ì
@ yÓ’<ä´XÊÁdüÔ Á>∑+<∏ä+˝Àq÷ ˝Ò<äT>±˙, ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄«qT m≈£îÿe>± rdüT≈£î+fÒ
e÷Á‘·+ ãT~∆ #ÓsT¡ |ü⁄, ˙s¡deü TT ø£*–, s¡ø+Ô£ |ü\T#·ã&ç, yÓT<ä&TÉ ≈£L, qs¡eTT\≈£L

eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +

33
Vü‰ì#˚j·T&Éy˚Tø±ø£ |æ+&√‘·Œ‹Ô nej·TeeTTq≈£î $ø£è‹ ø£\T>∑CÒdüTÔ+<äì ªedüTÔ
>∑TD B|æø£µ ù|s=ÿ+~. ø£qTø£, á $wüj·TyÓTÆ >∑]“¤DT\T ãVüQ|üsêø˘!
ÁbÕNq ø±\+˝À k˛eTs¡dü+ Á‘ê– düTwüߺ>± uÛÀ+#˚dæ ^‘·qè‘ê´\‘√ Ád”Ô
|ü⁄s¡Twüß\T Äq+~+#˚yês¡T. yê]øÏ ‘Ó*dæq s√>±\T ` j·Tøå±à (Pulmonary dis-
ease), Vü≤èÁ<√>∑eTT, ≈£îwüß,˜ sê»j·Tøå±à (ø£j
å T· ), bÕ+&ÉTs√>∑+ (Anaemia), <äTsêïe÷
(eT÷\X¯+ø£ ` piles).

yÓ’<ä´+˝À |ü+&ÉT¢ :`
s¡ø£ÔX¯ó~∆øÏ |òü\ s¡kÕ\T yê&˚yês¡T. nÁø√≥T (Walnut) |ü|ü, yÓT<ä&ÉT dü+ã+<Ûä
yê´<ÛäT\T qj·T+ #˚j·T&ÜìøÏ yê&˚yês¡T. Á<ëø£å, ns¡{Ï|ü+&ÉT¢ ø£fi¯ fl≈£î eT+∫$.
#·÷|ü⁄ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î M{Ïì ñ|üjÓ÷–+#˚yês¡T. n‹Ô (n+Js¡ |ü+&ÉT¢ ` Ficus
carica) , Hê]+» |ü+&ÉT¢ s¡ø£Ô+ |ü≥º&ÜìøÏ, e÷$T&ç |ü+&ÉT¢ eT÷Á‘·|æ+&Ü\T
ã\|ü&É&ÜìøÏ, Á<ëø£å |ü+&ÉT¢ nJ]Ô, eT\ã<ä∆ø£+, ø±˝Òj·T dü+ã+~Û‘· , eT÷Á‘·
|æ+&Ü\ s√>±\≈£î yê&˚yês¡T. |ü⁄\¢ì |ü+&ÉT¢ ø°fi¯fl düyêsTT qj·T+ #˚j·T&ÜìøÏ
yê&˚yês¡T. ìÁ<ä˝Ò$TøÏ e÷$T&ç |ü+&ÉT s¡kÕìï bÕ\˝À ø£*|æ yê&˚yês¡T.
ìÁ<ä˝À q&ç#˚ yê´~Û (Somnambulism) øÏ Áø±uŸ j·÷|æ˝Ÿ (Pyrus malus) s¡dü+
yê&˚yês¡T.
yÓ’<ä´+˝À |ü≈£åî\T:`

H˚‹˝À y˚sTT+∫q HÓeT* e÷+kÕìï |ü⁄s¡Twüß\ ôdø˘‡ kÕeTs¡ú´+

ô|+#·&Üìø°, ñã“kÕìï ‘·–Z+#·&Üìø° yê&˚yês¡T. ø±øÏ, C…eTT&ÉTø±øÏ (Coucal)
e÷+kÕ\T ø£j å T· , ñã“düs√>±\≈£î yê&˚ yês¡T. |üøyå£ ê‘êìøÏ \ø±ÿ bÕe⁄s¡+, >∑T&É¢
>∑÷ã\ e÷+dü+ yê&˚yês¡T. HÓeT* |æ‘êÔX¯j·÷ìï s¡ø£Ô X¯ó~∆ø°, $wüVü≤s¡D≤ìø°
yê&˚yês¡T. >∑÷&Éø=+>∑ (Pelican) ø=e⁄« ø°fi¯fl düyêsTT H=|ü\≈£î yê&˚yês¡T.
ÁbÕNq Á^≈£î yÓ’<äT´\T _>∑TdüT≈£îb˛sTTq ø£+&Ésê\T kÕ|òü⁄>±e÷] s¡ ø£Ô
Á|ükÕs¡+ m|üŒ{Ï˝≤ dü]>± »]π>+<äT≈£î dü¬sŒ+f…ÆHé sêfi¯fl‘√ düŒ è•+∫ yÓ’<ä´+
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
34
#˚ùdyês¡T. ˝…yÓT±ïdt B$˝À \_Û+#˚ Wwü<Ûä >∑TD≤\T ø£*–q ª˝…$Tïj·THé eT{Ϻµ‘√
|ü\T yê´<ÛäT\T qj·T+ #˚ùdyês¡T. eT{Ϻ‘√ yÓ’<ä´+ #˚j·T&É+ ≈£L&Ü nHê~>±
ñ+&˚<qä ïe÷≥. H˚{øÏ ° bÕøÏkÕÔH˝é Àì eTT˝≤ÔHé eT{Ïìº kÂ+<äs´¡ b˛wüø+£ >± ã÷´{°
øÏ¢ìø˘\˝À yê&É‘ês¡T.
s√>∑T\≈£î nHêj·÷dü eTs¡D≤ìï Ç#˚Ã~ Vü≤èÁ<√>∑y˚T ø£qTø£ n+<äs¡÷
eTs¡DÏ+#·&ÉeT+≥÷ »]–‘˚ eT+#êq |ü&ç rdüTø√≈£î+&Ü Vü≤èÁ<√>∑+‘√H˚
eTs¡D+Ï #ê\ì ø√s¡T≈£îH˚yês¡T. HÓsTT´, yÓqï, q÷HÓ, ‘˚H,Ó ø£\ø£+&É ` á ◊~+{Ï˙
|ü+#· uÛ…’wü»´eTT\T (◊<äT $<Ûë˝…’q eT+<äT\T) nH˚yês¡T. n+»qeTT, ‘Ó’\eTT,
qdü´eTT, kÕ+Áu≤DÏ, eT<ä´eTT\‘√ ≈£L&çq eT+<äT\T yê&˚yês¡T. s√>±\T qj·T+
#˚j·T&ÜìøÏ Ä$] kÕïHê\T (Steam Baths) ≈£L&Ü ñ+&˚$. ø=eTTà‘√ bı&ç∫
X¯Øs¡+˝Àì #Ó&ÉT HÓ‘·TÔs¡T |æ+&˚ùdyês¡T. eTs¡›q (e÷©wt), ø√‘· (Ä|üπswüHé),
eT˝≤+|ü{,º° düsŒ¡ $wü+‘√ ∫øÏ‘‡· , uÛ÷Ñ ‘·∫øÏ‘‡· , #·sà¡ s√>∑ ∫øÏ‘‡· e¬>s’ ê\T #˚ùdyês¡T.
y˚<øä ±\+˝À n•«˙<˚e‘·\T yÓ<’ Tä ´\sTT‘˚ nq+‘·s¡ ø±\+˝À ø°så k¡ Õ>∑s¡ eT<∏qä +˝À
neTè‘·ø£\X¯+‘√ |ü⁄≥Tºø=∫Ãq <Ûäq«+‘·]ì yÓ’<ä´|æ‘êeTVüQì>± uÛ≤$+#ês¡T.
ÁbÕNq Á^≈£î\≈£î md”ÿ¢ |æjT· dt yÓ<’ ´ä <˚e⁄&ÉT. n‘·&TÉ eTq <Ûqä «+‘·]‘√ düe÷qT&ÉT.
md”ÿ¢ |æjT· dt ˇø£ ≈£îe÷s¡T&ÉT yÓTøπ j·THé eTq düTÁX¯ó‘·Tì˝≤ X¯Ádü Ô ∫øÏ‘ê‡ ì|ü⁄DT&ÉT
ø±>± eTs=ø£ ≈£îe÷s¡T&ÉT b˛&É©]j·Tdt eTq #·s¡≈£îì˝≤ yÓ’<ä´ ∫øÏ‘ê‡ ì|ü⁄DT&ÉT.
ÁbÕNq Á^düT˝À md”¢ÿ|æj·Tdt <˚yê\j·÷\˝À |üPC≤s¡T˝Ò yÓ’<ä´+ #˚ùdyês¡T. yê]ì
md”ÿ¢ |æjT· &é\T nH˚ yês¡T. Áø°.|üP. ◊<äe X¯‘ê_›˝À @<∏HÓ ‡é ˝Àì md”ÿ¢ |æjT· dt <˚yê\j·T
|üPC≤] nsTTq Væ≤b˛ŒÁπø{°CŸ (Hippocrates) yÓ’<ä´ |æ‘êeTVüQì (Father of Medi-
cine) >± ù|s¡T>±+#ê&ÉT. H˚{Ïø° Ä<ÛäTìø£ yÓ’<äT´\T Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± ‘êeTT yÓ’<ä´
eè‹Ôì Äs¡+_Û+#·uÀj˚T eTT+<äT Væ≤b˛ŒÁπø{°CŸ ù|]≥ Á|üe÷D+ #˚kÕÔs¡T.
Áø°ˆˆX¯ˆˆ 78e dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ø£ìwüßÿì ÄkÕúq+˝Àì #·s¡≈£î&ÉH˚
Á|üU≤´‘· yÓ’<äT´&ÉT Äj·TTπs«<ëìøÏ eTÚ*ø£ Á>∑+<∏ë\˝À ˇø£f…Æq ª#· s¡ø£ dü+Væ≤‘·µ qT
sêXÊ&ÉT. düTÁX¯ó‘·T&ÉT (Áø°ˆˆX¯ˆˆ 4e X¯‘ê_›) Á|üeTTK X¯ÁdüÔ ∫øÏ ‘ê‡ ì|ü⁄DT&ÉT.
yê>∑“≥¤ T&ÉT (Áø°ˆˆX¯ˆˆ 7e X¯‘ê_›), #·Áø£bÕDÏ<‘ä T· &Ô TÉ (Áø°ˆˆX¯ 11e X¯‘ê_›) ù|s¬ ìïø£>q∑ ï
uÛ≤s¡rj·T yÓ’<äT´\T.
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
35
 düTÁX¯ó‘·T&ÉT mH√ï X¯ÁdüÔ ∫øÏ‘·‡\÷, X¯\´ ∫øÏ‘·‡\÷ #˚XÊ&ÉT.
n|ü{À¢H˚ s¡ø£Ôe÷]Œ&ç ñ+&˚<ë? :`
Ä s√E\˝À s¡ø£Ô e÷]Œ&ç (Blood Transfusion) ≈£L&Ü ñ+&˚<äì
ªeTVü‰ uÛ≤s¡‘·+µ ˝Àì á ÁøÏ+~ XÀ¢ø£+ ø±s¡D+>± ‘Ó\TdüTÔqï~ `
XÀ¢ˆˆ n$Áø£j·T+ \eD+ |üø£«eTqï+
<ä~Û ø°ås¡+ eT<ÛäT ‘Ó’\+ |òüTè‘·+#·
‹˝≤ e÷+dü+ |òü\ eT÷˝≤ì XÊø£+
s¡ø£Ô+ yêdü: düs¡«>∑Hê∆ >∑T&ÜX¯Ã ˆˆ
neTà≈£L&Éì |ü<äVü‰s¡T edüTÔe⁄\T ` ñ|ü, nqï+, ô|s¡T>∑T, bÕ\T, ‘˚HÓ,
q÷HÓ, HÓsTT´, qTe⁄«\T, e÷+dü+, |ü+&ÉT¢, <äT+|ü\T, ø±j·T>∑÷s¡\T, s¡ø£Ô+,
eÁkÕÔ\T, |æ|Œü fi¯ófl eT]j·TT u…\+¢ . n+fÒ s¡ø+Ô£ nedüsy¡ TÓ qÆ yê]øÏ <ëq+ #˚j÷· ˝Ò
>±ì neTTàø√sê<ä q ïe÷≥. Bìï ã{Ï º s√>∑ T \≈£ î s¡ ø £ Ô + møÏ ÿ +#· & É +
eTVü‰uÛ≤s¡‘·ø±\+˝ÀH˚ ñ+&˚<äì ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ.
ªl ø±fi¯Vü≤dæÔ e÷Vü‰‘·à ´eTTµø±e´eTT˝À #Ó|üŒã&çq ø£+{Ï yÓ’<ä´+:`
Vü≤+|æH˚*q l ø£èwüí<˚esêj·T\T (Áø°ˆˆX¯ˆˆ 16e X¯‘êã›+) ÄkÕúq+˝Àì
<Ûä÷s¡®{Ï eTVü‰ø£$ sêdæq ªl ø±fi¯Vü≤dæÔ e÷Vü‰‘·à ´eTTµ ø±e´+˝À ‹qï&ÉT nH˚
Ä≥$≈£î&ÉT •e*+>∑+ ø£+&É¢ qT+∫ @ø£<Ûës¡>± ø±s¡T‘·Tqï ø£˙ï{Ïì Ä|ü{≤ìøÏ
‘·q≈£î ‘Ó*dæq, ‘êqT $qï yÓ’<ë´\˙ï #˚kÕÔ&ÉT. eÁkÕÔìï bı≥¢+>± #˚d æ, H√{Ï e<ä›
ô|≥Tº≈£îì Ä$]‘√ }~ <ëì‘√ ø£fi¯flô|’ ˇ‘êÔ&É≥. ¬s+&ÉT ns¡#˚‘·T\q÷ ˇø£
<ëì‘√ eTs=ø£{Ï s¡T~› Ä y˚&ç‘√ ø£+{Ïô|’ ø±|ü⁄ ø±XÊ&É≥. HÓ‹Ô MT<ä ‘·+π>&ÉT
(Cassia auriculata) Ä≈£î >∑TE®‘√ yÓT‘êÔ&É≥. πs#·øÏ (ø£s¡ø£ ø±j·T ` Terminalia
chebula) ì ìeTà|üfi¯fl s¡dü+‘√ q÷] |ü≥Tº y˚XÊ&É≥. ‘Ó\¢ ~+f…q (–]ø£]í ˝Òø£
X¯+KTeT˝…¢ r>∑ ` Clitoria ternatea) |üP\ s¡kÕìï ‘ê–+#ê&É≥. ø£*yÓ ˝Òø£ yêø£
#Ó≥Tº (Carissa carandas) |üP\qT ø√dæ ‘Ó∫à ø£+{Ï˝À Ä |üP\ s¡dü+ |æ+&É≥y˚T
ø±ø£, ø£fi¯fl˝À ù|]q HÓsTT´ ô|{Ϻ, ô|s¡T>∑T˝À eTT+∫q <ä÷~ e‘·TÔ*ï ø£fi¯fl˝À y˚dæ
•e*+>±ìøÏ s¡ø£s¡ø±\ yÓ’<ä´ ∫øÏ‘·‡\T #˚XÊ&É≥. •e*+>±ìøÏ ø£+{Ï yÓ ’<ä´+
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
36
#˚jT· &É+, ~+f…q|üP\ s¡kÕìï ‘ê–+#·&+É e¬>s’ ê\T ndü+uÛyÑ ê\T nsTTq|üŒ{Ïø°
Çø£ÿ&É #Ó|üŒã&çq yÓ’<ë´\˙ï Hê{Ï yÓ’<äT´\T ø£+{Ï »ãT“\≈£î #˚düTÔ qï$>± eTq+
uÛ≤$+#·e#·TÃ.
uÛ≤s¡rj·T yÓ’<ä´+˝À eèø£å ñ‘êŒ<äq\T :`
eTq ÁbÕNq yÓ’<äT´\T Á|üø£è‹˝À \_Û+#˚ |ü\T eèø£å ñ‘êŒ<äq\qT
Wwü<Ûë\T>± yê&˚yês¡T.
sπ \ (Äs¡>«∑ <∏)ä #Ó≥Tº (Cassia fistula) Ä≈£î\T, ø±j·T >∑TE®˝À yÓT^ïwæjT· yéT
dü˝ÒŒ¤{Ÿ (Mg SO .7H O) ñ+~. n#·Ã+>± n<˚ m|ü‡yéT kÕ˝Ÿº (Epsom salt) ˝Àq÷
4 2

ñ+~. Ç+>∑¢+&é˝Àì m|ü‡yéT q>∑s¡+˝À Bìï eTT+<äT>± ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T ø£qTø£

Bìø± ù|s¡T. Ç~ $πs#·qø±]>± Á|üdüTÔ‘·+ eTq+ yê&ÉT‘·THêï+. eTq ÁbÕNqT\T
πs\ Ä≈£î, ø±j·T\ >∑TE®‘√ #˚dæq |ü#·Ã&çì $πs#·qø±]>± yê&˚yês¡T.
dü+düÿ è‘·+˝À ªñÁ>∑>+∑ <Ûëµ nì ù|s¡T>∑\ edü (Acorus calamus) ø=eTTà\T
ns¡>∑Bdæ Hê\Tø£ ô|’ sêùdÔ e÷≥\T sêì |æ\¢\≈£î
e÷≥\T ‘·«s¡>± ekÕÔsTT. ô|+|ü⁄&ÉT ∫\Tø£\≈£î ≈£L&Ü edü
eT+<äT>± ÇkÕÔs¡ì ‘ÓHê* sêeTø£èwüíø£$ ªbÕ+&ÉTs¡+>∑
e÷Vü‰‘·à ´eTTµ ˝À ù|s=ÿHêï&ÉT. m≈£îÿe>± e÷{≤¢&˚yê&çì
ªyê&ÉT edü b˛dæq |æ≥º˝≤ yê>∑T‘·THêï&ÉTµ n+{≤+
n+<äTπøH˚yÓ÷!
bÕcÕDuÛÒ~ (Aerva lanata) øÏ&ûï˝Àq÷, >±˝Ÿu≤¢&ÉsY˝Àq÷ ñqï sêfi¯flqT
|ü>∑T\>=≥º&Éy˚T ø±ø£, eT÷Á‘·ø±]>±q÷, ÁøÏ$T dü+Vü‰]>±q÷, |üì #˚d üTÔ+~.
_fi¯fl >∑H˚ïs¡T (Vinca rosea) jÓTTø£ÿ Áy˚fi¯fl
u…s¡&ÉT˝À e⁄qï Ä\ÿ˝≤sTT&é\T #·¬øÿs¡ yê´~ÛøÏ
yê&˚yês¡T. $HéÁøÏdæºHé (Vincristine) nH˚ n\ÿ˝≤sTT&é
\Tπø$Tj·÷ (ø±q‡sY)≈£î ~yÍ´wü<eäÛ Tì Ç{°e* ø±\|ü⁄ |ü]XÀ<Ûqä \T ìs¡÷|æ+#êsTT.
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
37
 ô|<ä› ñdæ] (Emblica officinalis) ej·TdüT‡ ô|s¡>∑≈£î+&Ü ` n+fÒ eTT~$T
sê≈£î+&Ü ` ìs√~Û+#˚ yê{Ï˝À ÁX‚wy˜ü TÓ qÆ ~. (ej·T:kÕú|øü ±HêyéT ÄeT\ø£yTé ÁX‚wy˜ü Té )
ñdæ] |ü+&É¢‘√ #˚dæq ª#·´eHéÁbÕXŸµ eTT~$Tì sê˙j·T<äT. uÛÑè+>∑eTT (>∑T+≥
ø£\>∑s¡ ` Eclipta alba) eT]j·TT ñdæ] |üfi¯fl s¡kÕìï qTe⁄«\ q÷HÓ‘√ ø±∫ #˚dæq
uÛÑè+>±eT\ø£ ‘Ó’\+ E≥TºqT ‘Ó\¢ ã&É˙j·T<äT. yÓT<ä&ÉTqT #·\¢ãs¡TdüTÔ+~.
ø=ã“] ˙fi¯fl˝À bı{≤wæj·TyéT ø√¢¬s’&é ñqï+<äTq n$ eT÷Á‘·ø±] (Di-
uretic) >± |üì #˚kÕÔsTT. Ä<ÛäTìø£ yÓ’<äT´\T Ç+<äT ø=s¡≈£î bı{≤wæj·TyéT ø√¢¬s’&é
j·÷+|ü⁄˝Ÿ‡ Ç+»ø£Hå >é ± yê&É‘ês¡T. eTq ÁbÕNqT\T ø£sø¡ ‘£ √j·TeTT (ø=ã“] ˙fi¯ó
fl) qT eT÷Á‘·ø±]>± $ìjÓ÷–+#·&É+ nHê~>± ñ+~.
‘· T \dæ (Ocimum sanctum) s¡ k Õìï ÁbÕNqT\T »\TãT, <ä > ∑ T Z ,
Áu≤+¬ø{’ dÏ \t ≈£L, <√eT\qT ‘·]y˚Tj·T&Üìø°, ≈£îwüß,˜ ‘êeTs¡ e¬>s’ ê #·sà¡ s√>±\≈£L
yê&˚yês¡T.
düu≤® $‘·TÔ\ ‘·T\dæ ˝Òø£ U≤s¡|ü⁄wüŒ (Ocimum pilosum) >∑H˚]j·÷,
‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ Ms¡´ düâ\q+ »s¡>∑&É+, eT÷Á‘·+ #·Tø£ÿ#·Tø£ÿ>± eT+≥>±
yÓ\Te&É&É+ e¬>’sê yê´<ÛäT\≈£î ~yÍ´wü<Ûä+.
düT>∑+<ÛäbÕ\ (Hemidesmus indicus) Áy˚fi¯fl‘√ #˚dæq ªXÊ]u≤<ë´]wüºµ qT
s¡ø£Ô X¯ó~∆øÏ, #·s¡à s√>±\≈£î #·+Á&É>∑TE® qT+&ç ‘·j·÷s¡T#˚dæq ªK~sê]wüºµ ‘√
ø£*|æ yê&É‘ês¡T. ªXÊ]u≤~ e{ϵ ≈£L&Ü e÷¬sÿ{À¢ \_ÛdüTÔ+~.
‘Ó\¢ eT~› #Ó≥Tº (Terminalia arjuna) u…s&¡ TÉ qT+∫ ‘·j÷· s¡T#˚ùd ªns¡TH® ê]wüµº ,
ªns¡T®q|òüTè‘·eTTµ \qT >∑T+&Ó<ä&É, >∑T+&Ó H=|ü\≈£î yê&˚yês¡T.
nXÀø£ eèø£å+ (Saraca indica) qT+&ç ‘·j·÷s¡T#˚dæq ªnXÀø±]wüºµ qT Ád”Ô\
‘Ó\¢ ≈£îdüTeT, mÁs¡ ≈£îdüTeT, n‹ ÁkÕeeTT, eTT≥Tº≈£î≥Tº, ãVæ≤wüß º düeTj·÷\˝À
e#˚à ø£&ÉT|ü⁄H=|ü\≈£î yê&É‘ês¡T.
C≤„|øü X£ ø¯ ,ÔÏ y˚T<Ûdä Tü ‡, yêø±Ã‘·Tsê´\ n_Ûeè~∆øÏ e˝≤¢] ˝Òø£ ÁãV”≤à (Centella
asiatica) ~yÍ´wü<+ äÛ . ÁªãV”≤à|òTü è‘·yTé µ, ªdüsd¡ «ü ‘ê]wüµº e¬>s’ ê\T Ç+<äT≈£î yê&˚yês¡T.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
38
Á|üdTü ‘Ô +· e÷¬sÿ{Ÿ˝À \_Û+#˚ u…<’ ´ä Hê<∏é yê] ªX¯+K|ü⁄wæŒ dæs|¡ µt ≈£L&Ü X¯+K|ü⁄wæŒ,
ÁãV”≤à\ qT+∫ ‘·j·÷¬s’q<˚.
ô|H˚ïs¡T ˝Òø£ nX¯«>∑+<Ûä (Withania somnifera) qT+∫ ‘·j·÷¬s’q
ªnX¯«>∑+<Ûë]wüµº , ªnX¯«>∑+<Ûë~ ˝ÒV≤ü ´+µ e¬>s’ ê\T düTKìÁ<äìe«≥y˚T>±ø£ |ü⁄s¡Twüß\
X¯è+>±s¡ kÕeTsêú´ìï ô|+#·T‘êsTT. eT÷s¡Ã¤\T, eT÷\X¯+ø£≈£î ≈£L&Ü nX¯«>∑+<Ûä
~yÍ´wü<Ûä+.
H˚\ ñdæ] (Phyllanthus amara) ø±yÓTs¡¢≈£î ~yÍ´wü<Ûä+. *yé ` 52 e+{Ï
ø±yÓTs¡¢ eT+<äT\˝À H˚{Ïø° BìH˚ ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. ø=+<äs¡T BìH˚ ‘·|ü>±
Phyllanthus niruri nì e´eVü≤]düTÔHêïs¡T.

n&ɶdüs¡+ (Adhatoda vasica) ñã“kÕìøÏ nHê~>± yê&˚yês¡T.

ø£\ã+<ä (Aloe vera) kÂ+<äs¡´b˛wüø£+>±H˚ ø±ø£, ø£&ÉT|ü⁄˝À ã\¢\T
b˛>=≥º&Üìø°, »«s¡ìyê]DÏ>±q÷ H˚{Ïø° yê&ÉT‘·THêïs¡T.
Äø£*ì ô|+#·&ÜìøÏ <ë&çe÷|òü\eTT ˝Òø£ <ëìeTà|ü+&ÉT (Punica grana-
tum) –+»\s¡dü+ ñ|üjÓ÷–+#˚yês¡T.

ô|’‘·´+ ‘·–Z+∫, H√{Ï ns¡T∫ b˛>=≥º&ÜìøÏ e÷B|òü\+ (Citrus medica)

‘√ ‘·j·÷¬s’q ªe÷B|òü\ s¡kÕj·Tq+µ yê&˚yês¡T.
y˚dü$˝À e&É <Óã“ ‘·>∑\≈£î+&Ü u§¬øÿHê≈£î (Lippia nodiflora) qT
}≥ u…\¢+‘√ ‘=øÏÿ, ˙s¡T #˚]à u≤q\˝À ì\« ñ+∫ bÕqø£+>± ‘êπ> yês¡T eTq
ÁbÕNqT\T. nB Äs√>∑´ø£s¡ bÕ˙j·Ty˚T.
#·ø¬ ÿs¡ yê´~ÛøÏ |ü\T Ç‘·s¡ ∫øÏ‘‡· \‘√bÕ≥T bı&É|Áü ‹ (Gymnema sylvestris)
ì Á|ü<Ûëq+>± yê&˚yês¡T.
‘Ó\¢ õ˝Ò¢&ÉT (X‚«‘ês¡ÿ ` Calotropis gigantea) |üP\T, eTq ÁbÕ+‘·+˝À
$TqTeTT |ü+≥ô|’ |üsêqïJ$ (Parasite) >± ô|]π> ã+>±s¡Tr>∑ (Cuscuta chinensis)

eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +

39
eT]j·TT eTTs¡<ës¡Tdæ+>∑T (Lead oxide - Pb O) \qT q÷] ø£*|æ ô|’ |üP‘·>± |üPùdÔ
uÛÑ>∑+<äs¡eTT (Fistula) qj·TeTÚ‘·T+~.
_\« ˝Òø£ e÷πs&ÉT (Aegle marmelos) |ü+&ÉT¢ ˙fi¯¢ $πs#·Hê\T, Á>∑Vü≤DÏ
(Dysentery) ì n]ø£≥º&É+˝À Á|üdæ~∆.

ÁbÕNq sê»yÓ ’ < ä T ´\T sêE\≈£ î e#˚ à sê#· | ü ⁄ +&É T (Carbuncle)

qj·T+#˚j·T&ÜìøÏ @&Ü≈£î\ bıqï (Alstonia scholaris) Ä≈£î\ s¡dü+ yê&˚yês¡≥.
<ë&çe÷ |òü\+ (<ëìeTà |ü+&ÉT ` Punica granatum) –+»\‘√ #˚dæq
<ë&û e÷wæºø£ #·÷s¡í+. ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£+>± ù|s=+~+~. ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ, nJs¡í+,
$πs#·qeTT\T, ø£&TÉ |ü⁄ ñã“]+‘·, Äø£* eT+<ä–+∫q dü+<äsꓤ\˝À á #·÷sêíìï
s√–#˚‘· ‘˚HÓ‘√ HêøÏkÕÔs¡T.
u§bÕŒsTT (Carica papaya) |ü+&ÉT¢ eT÷Á‘·ø±]>± |üì#˚j·T&Éy˚T ø±ø£
ø£ & É T |ü ⁄ ˝Àì ÁøÏ e TT\T q•+#· & ÜìøÏ , Áu≤+¬ ø ’ { Ï d t ≈ £ î , #· s ¡ à s√>±\≈£ L ,
eT÷Á‘·|æ+&Ü\˝Àì sêfi¯ófl ø£s¡–+#·&Üìø° ñ|üø£]kÕÔsTT.
ªã‹≈£î+fÒ ã\TkÕ¬øH’ ê ‹H=#·Tõ nì kÕyÓT‘·. n+‘· (ÄVü‰s¡) $\Te˝Òì
ã\TdüT (Canthium parviflorum) Ä≈£î\≈£î, ã\TdüTy˚fi¯fl≈£L yÓ’<ä´|üs¡+>± mH√ï
Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. n$ eT÷Á‘·+ C≤Ø#˚kÕÔsTT. ÁkÕyê*ï n]ø£&‘É êsTT. »«sê*ï
‘·–ZkÕÔsTT. ø£&ÉT|ü⁄˝Àì ÁøÏeTT*ï q•+|ü#˚kÕÔsTT. ø£|òü<√cÕ\q÷, Á>∑Vü≤DÏ˙
b˛>=&É‘êsTT.
eT+<ës¡ (Hibiscus rosa -sinensis) #Ó≥Tº Áy˚fi¯ófl »«sê\T, »\TãT, <ä>∑TZ,
düTKs√>±\T e¬>’sê\≈£î ~yÍ´wü<Ûä+. Ä≈£î\T #·s¡às√>±\qT, n]ø±*, ns¡#˚‹
eT+≥\q÷, eT\ã<ä∆ø±˙ï b˛>=&É‘êsTT. ÁeD≤\≈£L, *esY yê´<ÛäT\≈£L
|üì#˚kÕÔsTT. |üP\T X¯è+>±s√B›|üq #˚dæ, yÓT<ä&ÉT≈£î #·\¢<äHê˙ï, #·Ts¡T≈£î<äHê˙ï
Çe«&ÉyT˚ ø±ø£, >∑T+&Ó≈î£ ã\+ #˚≈L£ s¡TkÕÔsTT. Åd\Ô” ãTT‘·Tdü+ã+<Ûyä TÓ qÆ <√cÕ\qT
b˛>=&É‘êsTT. eT+<ës¡ |üP\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚ùd eT+<ës¡ ‘Ó’˝≤\T e÷¬sÿ{À¢
\_ÛkÕÔsTT. M{Ïì ‘·\≈£î n+≥T≈£î+fÒ X¯ØsêìøÏ #·\Te#˚dæ, ø£fi¯fl eT+≥\T
‘·–Z+∫, yÓT<ä&ÉTqT #·\¢ãs¡TkÕÔsTT.
eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
40
 »$Tà#Ó≥Tº (Prosopis spicigera) ˝Òø£ X¯MT eèøå±ìøÏ ªπøX¯ Vü≤+Árµ nH˚
eTs√ù|s¡T≈£L&Ü ñ+~. nø£ÿ&Éøÿ£ &Ü bı˝≤\>∑≥M¢ T<ä, X¯àXÊHê\˝À ‘·|Œü ì dü]>±q÷
»$Tà #Ó≥T¢ eTq≈£î ø£qT|ækÕÔsTT. »$Tà Ä≈£î\, u…s&¡ TÉ s¡d+ü yÓ+Á≥Tø£\qT }&É>=fÒº
dü«uÛ≤e+ ø£\~. n+#˚‘· nyê+∫Û‘· s√e÷\T b˛>=fÒº+<äT≈£î ÁbÕNq yÓ’<äT´\T
á s¡kÕìï yê&˚yês¡T. Bì u…s¡&ÉT <ä+‘· s√>±\≈£î ≈£L&Ü ~yÍ´wü<Ûä+. ≈£îwüߺq÷,
eT÷\yê´~Û˙ b˛>=&ÉT‘·T+~.
•ØwüeTT ˝Òø£ ~]ôdq#Ó≥Tº (Albizia lebbeck) $cÕìï Vü≤]+#˚yê{Ï˝À
ÁX‚wy˜ü TÓ qÆ ~. ª•Øwü:$wü|÷üò ïHêyéT ÁX‚w:˜ü µ nì #·s≈¡ î£ &ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT. ª•ØcÕdüeyéTµ
$wüV≤ü s¡D≤ìøÏ ñ‘·eÔ TyÓTqÆ <ä˙ düTX¯è‘·T&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT. bÕeTT ø£s∫¡ q, ‘˚\T≈£î{Ïqº
dü+<äsꓤ\˝Àq÷, XÊ«düø±dü\˝Àq÷, #·s¡às√>±\, s¡ø£Ô<√cÕ\ ìyês¡D˝Àq÷
•ØwüqT Äj·TTπs«<ä+ $kÕÔs¡+>± yê&ç+~. Ä<ÛäTìø£ yÓ’<ä´ XÊgy˚‘·Ô\T ≈£L&Ü
•Øwü˝À ñqï ªXÊb˛ìHéµ nH˚ s¡kÕj·Tq |ü<ës¡+ú ø±s¡D+>± <ëìì $wüV≤ü s¡D≤ìøÏ
ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ ~>± ìsê∆]+#ês¡T. ~]ôdq #Ó≥Tº ø=eTà\T $]∫ |ü+&ÉT¢ ‘√eTT≈£îH˚
|ü⁄\¢\T>± yê&É‘ês¡T. |ü⁄|æŒ|üfi¯ófl b˛>={Ϻ, ∫>∑Tfi¯fl qT+&ç s¡ø£Ô+ ø±s¡&Üìï Ç$
ìs√~ÛkÕÔsTT. á #Ó≥Tº u…s&¡ TÉ ø±*à <ëì‘√#˚dqæ |ü+&É¢ bı&çì≈£L&Ü yê&É‘ês¡T.
d”‘ê|òü\+ (Anona squamosa) $‘·TÔ\T ù|\ ìyês¡D≈£î yê&ç‘˚,
>∑T+≥ø£\>∑s¡ (uÛÑè+>∑sê») (Eclipta alba), >∑T]$+<ä (Abrus precatorius),
eT+<ës¡|üP\ s¡dü+ ù|qTø=s¡T≈£î&ÉT (Ç+Á<ä\T|üÔ) qT n]ø£≥º&ÜìøÏ yê&É‘ês¡T.
|ü\T eèø£å dü+ã+<Ûä ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ñ|üjÓ÷–+∫ #˚ùd ndü+U≤´ø£yÓTÆq
Wwü<ÛäjÓ÷>±\˝À πøe\+ ø=ìï+{Ïì e÷Á‘·y˚T Çø£ÿ&É Á|ükÕÔ$+#·&É+ »]–+~.
ÁbÕNq düe÷»+˝À yÓ’<äT´ì kÕúq+
yÓ<’ Tä ´\≈£î düe÷»+˝À eT+∫ >ös¡e Á|ü‹|ü‘T· \Ô T+&˚$. ªyÓ<’ √´ Hêsêj·TD√
Vü≤]:µ nì Äs√´øÏÔ. yÓ’<äT´&çì kÕøå±´‘·TÔ uÛÑ>∑e‘Y dü«s¡÷|ü⁄ì>± uÛ≤$+∫
>ös¡$+#˚yês¡T. düTeTr X¯‘ø· ø£ ±s¡T&ÉT ã<Óq› eTVü‰ø£$ ªn|æŒ#·Tà yê&ÉT, yÓ<’ Tä ´&ÉT,
m|ü&É÷ m&É‘Ó>∑≈£î+&Ü bÕπs @s¡T e¬>’sê\T ˝Òì }s¡Tµ e<ä* eTs=ø£ #√{ÏøÏ
yÓ[fl bıeTàHêï&ÉT. n˝≤+{Ï<˚ á ÁøÏ+~ dü+düÿ è‘· XÀ¢ø£+ #·÷&É+&ç`
eTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ<’ ´ä +
41
 XÀ¢ˆˆ <Ûäìø£: ÁXÀÁ‹jÓ÷ sêC≤ qB yÓ’<ä´düTÔ |ü+#·eT:
|ü+#· j·TÁ‘· q $<ä´H˚Ô q ‘·Á‘· ~edü+ eùd‘Yˆˆ
ª<Ûäì≈£î&ÉT, ÁXÀÁ‹j·TT&Ó’q sêE, q~, yÓ’<äT´&ÉT, |ü+#·eTT&ÉT` á ◊<äT
mø£ÿ&É ñ+&Éy√ nø£ÿ&É ˇø£ÿ s√E ≈£L&Ü ìedæ+#·e<äTµ› nì Bì uÛ≤e+. <Ûìä ≈£îì
e<ä› nedüs¡yÓTÆq|ü&ÉT n|ü |ü⁄&ÉT‘·T+~— sêE ÁXÀÁ‹j·TT&Ó’‘˚ bÕ\q
u≤>∑T+≥T+~— qB rs¡+˝À ˙s¡T |ü⁄wüÿ\+>± \_ÛdüTÔ+~— yÓ’<ä´ ùde\≈£î yÓ’<äT´&ÉT
nedüs+¡ — düø\£ ùde\≈£L |ü+#·eTT&ÉT ñ+&É≥+ nedüs+¡ ` ˝Ò≈î£ +fÒ nìï |üqT\÷
dü«j·T+>± #˚düTø√yê*‡ ñ+≥T+~. Ç~ ≈£L&Ü eTq düTeT‹ X¯‘·ø£+˝Àì |ü<ä´+
e˝… eTq+ ìedæ+#·&ÜìøÏ ˇø£ Ä<äs¡Ù Á>±e÷ìï dü÷∫+#˚ XÀ¢ø£+.
yÓ<’ ´ä + düø±\+˝À dü‘Œ· *¤ ‘ê\ìùdÔ düsπ dü]— n~ $ø£{+Ï ∫Hê ˝Òø£ düø±\+˝À
s√– Ä•+∫q |òü*‘êìï Çe«˝Òø£b˛sTTHê yÓ’<äT´&çì Á|ü»\T qs¡à>∑s¡“¤+ >±
‘·÷\Hê&˚yês¡ì á ÁøÏ+~ XÀ¢ø±ìï ã{Ϻ ‘Ó\TdüTÔqï~`
XÀ¢ˆˆ yÓ’<ä´sê» qeTdüTÔuÛÑ´yéT j·TeTsê» düôVA<äs¡:ˆ
j·TeTdüTÔ Vü≤s¡‹ ÁbÕD≤Hé yÓ’<ä´: ÁbÕD≤Hé <ÛäHêì#·ˆˆ
ªj·TeT<Ûsä à¡ sêE≈£î düôVA<äsT¡ &Óq’ yÓ<’ ´ä sêE≈£î qeTdüÿ è‘·T\T. j·TeTT&ÉT
ˇø£ÿ ÁbÕD≤*ï e÷Á‘·y˚T Vü≤]kÕÔ&ÉT. ø±˙ yÓ’<äT´&ÉT ÁbÕD≤©ï, <ÛäHê˙ï ≈£L&Ü
Vü≤]kÕÔ&ÉTµ.
á yê´dü+ sêj·T&É+ <ë«sê n‘·´+‘· $düÔè‘· |ü]~Û >∑\ n+X¯yÓTÆq eTq
ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡, Äs√>∑´, yÓ’<ä´ $<ÛëHê\qT πøe\+ dü÷ú\+>± |ü]#·j· T+
#˚j·T&ÜìøÏ z Á|üj·T‘·ï+ e÷Á‘·y˚T #˚XÊqT. Ç~ õC≤„düTe⁄\≈£î á $wü j·T+ô|’
eT]+‘·>± ‘Ó\TdüTø=Hê\H˚ ÄdüøÏÔì ø£*–ùdÔ á Hê Á|üj·T‘·ï+ dü|òü\yÓTÆqfÒ¢
uÛ≤$kÕÔqT.

h h h h h

eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é
42