M.

Ş E R İ F F I R A T
Kasman Köylü —Varto

O C __

D O Ğ U İ L L E R İ
ve
VARTO TARİHÎ

(Ekine! b a n k ı)

ÖN KAPAK

A N K A R A 19 6 1 — M İ L l J E C İ T İ M BASIME Vİ
 M. Ş E R İ F FIRAT
K a sm a n K ö y lü — V a r to

D O Ğ U İLLERİ
ve
VARTO TARİHİ

(fk îû fl b a n k ı)

A N K A R A 1961 — MİLLİ EĞİTİM BASIMEVİ

 K A Y N A K L A R

1. T ü rk T a rih in in A n alm tları,

Doğndü A raştyroalanm (Kadri Kemal Kop).

3. U m um î T arilı (A h m e t R e fik ).

1. E rzin can T a rih i (A li Kem ali)

5. B ek taşilik ve K dabiyatt t Besim A tul ay)

5. B e k taşilik v E d e b iy a tı (B esim A talay ).

7. Seiçu kilerden k alan şe c e re (A lâed d m K e y k n b a t),

8. Benlik v e dil b irliğ im iz (M iralay M. R ız a ) ,

I
9. R esm i k a y ıtla rd a n a lın a n bilgiler.

10. B izzat m ü şah ed elerim .

11. H o rm ek şeceresi.

12. D oğu illerindeki T ü rk asarı ve m ezarları

M i l l i E ğ i t i m B a k a n l ı ğ ı T a l i n i ve T e r b i y e K u r u l u n u n 29 E y l ü l 196ü t a r i h ve
^3,5 s a y ı l ı k a r a r l a n il e y a y ı m l a n m a s ı uygun görülm üş ve Yayını M üdürlüğünün
v j E k i m cgfaa l a ri h ve 613/14206 «say 111 e m t r l e r i y i r 5000 sayı ba s ıl m ış tı r .
 SUNUŞ

Bu eser, y a ln ız dikk atle d eğ il, a y n ı zam anda ib retle okunm aya d eğ er

ir önem taşım aktadır. B ilg in ve id ea list bir öğretm en ulan y a z a n doğup
hiiyiidüğü bölgenin ta rih î oluşunu karanlıktan k urtarm ak g a y r e ti ile kale­
m e .sarılm ış; fa k a t p a rla ttığ ı m eş'alenin ayd ınlığın dan korkanlar ta ra fın ­
dan in şat-azca ş e h it ed ilm iştir, ifa d e e ttiğ i m âna bakım ından Türk a y d ın ­
larının bu olay ü zerin de d ik k atle durm aları icabeder.
N eşrin d en bir h a lta sonra bu kanlı cin a y eti işley en g izli eller a ld ık tan
in tikam ile y e tin m e m iş; k itab ı da p iyasad an toplayarak y o k etm işlerd ir.
Zavallı yazar'm , h a n g i v a ta n k öşesin d e göm ülü olduğunu 'dahi bilm iyoruz.
D üşm an lığın d erecesin e bakın ki, kitap ları g ib i m ezarı da ortadan kaldırıl­
m ıştır , »
B ugün. Millî E ğitim B ak an lığım ızca 2 n ci baskısı yap ılan bu eserin ,
bütün T ürk ayd ınları tarafınd an okunm ası büyük fa y d a la r sağlayacak tır.
Çünkü, bu e ser. D oğu A nadolu'da oturan, T ü rk çeye b en zem eyen b ir dil
k on u ştu k ları için kendilerini T ü rk ’den a y n s a y a n ; b ilg isizliğ im iz yüzünden
bizim d e ö yle sa n d ığ ım ız vatan d aşlarım ızın su k a tılm a m ış Türk olduklarını
b ir d efa dalıu isb a t etm ek ted ir. Hem de inkârına im kâıı bırakm ayan ilmi
d eliller ile..
T arih in hiçbir d evrinde, D oğu illerim ize bugünkü sak in lerini tortu ola­
rak bırakacak yab ancı b ir göç vâk i olm a m ıştır. D iitıya ü zerin de “K ü rt'1 d iye
adlandırılabilecek m ü stak il h ü v iy etli bir ırk y o k tu r, K ürtler, y a ln ız v a tan ­
d aşım ız d eğil, so yd aşım ızd ır da.. F a k a t, asırlarca d evam ed en kötü idare ve
ih m aller, o n ia n n da kapalı y a şa m a itiy a tla rı m a a lesef bu n eticey i doğur­
m u ştu r. Türk M illetini ve Türk Y a ta n ın ı parçalayarak yok etm ek se v d a ­
sın d a olanlar, bundan fayd alan m an ın p eşin d e koşuyorlar.
B ütün Türk a y d ın la n , şu n u k esin olarak bilm elidirler ki, “ K ürtlük”
tahriki d üşm an kasm aklardan fışk ırm a k ta v e m illî bütünlüğüm üzü sa r sa ­
rak bizi yık m a y ı h ed ef tu tm ak tad ır. Buna elb e tte m üsaade etm em eliyiz.
Çünkü, D oğu tileri vatan ım ızın h em k apısı, h em kalesidir. B iz ih m al eder,
gerçekleri l>u öz k ardeşlerim ize götü rm ez, o n la n ayd ın latm azsak , düşm an
propagandası k arşısın d a silâ h sız v e m ü d afaasız k alırlar. Sonunda alçakça
yap ılan bu pro paganların te sir iy le ik iy e bölünürüz. D oğu İlleri elim izden
rıkarsa Orta v e B atı Anadolu’da tu tu n m am ız k olay olm az. Bu dâva, Türk
V atanı Te Türk M illetinin istikbali bakım ından son derece m ühim , son
derece ciddidir.
Bütün Türk aydınlarının bu durum karşısında va k felerin in ne oldu­
ğu n u tâyin etm eleri zam anı gelm iştir. Bilhassa, bu v e buna benzer aslı
a sta n olm ayan propagandalara kanm ış, aldanm ış, neticede yollarını şa şır­
m ış D oğu Türklerinin kendilerini aydınlığa çıkaracak bu kitabı dikkatle
okum aları, can evine çekilip derin derin düşünm eleri lâzımdır. Bu takdir­
de hakikî ve doğru yolu bulacaklarına inanıyorum.
Tarihin karanlıklarına ilm in ışığını tutarak bize m illî benliğim izi gö s­
teren ve öğreten büyük Türk m ütefekkiri Ziya (iökalp nerelidir? Tahrik­
çilerin. propagandacıların “ K ürtlüksün merkezi saydıkları D iyarb ak ırlı
değil m î? JBu gerçek, bizi, başlı başına bu kitapda yazılı olanları kadar
düşündürecek ve aydınlatacak bir vakıadır.
Doğulu. B atılı. Güney v e K uzeyli bütün vatandaşlar, artık uyanm alı
ve birbirim izi uyandı im alıyız. Büyük, önem li, ciddî ve h ayatî bîr mesele
olan bu dâvayı. Millî Birliğim izi v e toprak bütünlüğüm üzü sağlayacak
duygu, düşünce Ye imkân beraberliğine ulaştırm adıkça istikbalden em in ol­
m aya hakkım ız yoktur.
Rahm etli ve büyük idealist M. Ş erif Fırat'ın uğrunda can verdiği bu
iilkii. Türk aydınları tarafından bekamızın tem inat bayrağı olarak ebe­
di* yen dalgalandırılm alıdır. Hem de imkânlarının son haddi olan yüksek­
liklerde.

D ev le t B aşkanı v e B aşb ak an
CemaT G Ü R S E L

4
 ÖN SÖZ

(D o ğ u ille r i v e V a rto T a rih i) b a şlığ ı a ltım la y a z d ığ ım b u eserde,

ilkönce, doğu ille rim izd e o tu ra n d a ğ lı T ü r k a şire tle rin e n için K ü r t d en il­
d iğ in i, v e doğu ille rim izin M ilâ tta n ö n ceki d u r u m u n u , v e b u d a ğ lı T ü r k -
le rin ta rih i ve g e rçek so y la r ın ı, v e b u h a lfa n so n ra d a n h a n g i ç e şit zorla-
m a la r a ltın d a k a ta ra k K o r m a n c i v e Z a za d illerin i v ü c u d a g e tird ik le r in i
v e niçvn öz T ü r k ç e d ille rim itir m e k v e y a b o zm a k za ra rın a v y r a d ık la rın ı,
v e bu h a lk ın b irka ç y ü z y ıl önce n e d e n ke n d ile rin i T ü r k te n a y r ı b ir yığ%n
s c m d tk la n m , O trrıanlı s iy a s e tin in , d e re b e y lik v e H a n zid iye a la y la rı d e v
rin d e doğu illerimizde- y a r a ttığ ı k ö tü lü k le ri, M c ş n ıtîy r t d ev ri "e B irin c i
D ü n y a S a v a şın d a , d o ğ u d a ki ta?iliî m ı aş v e o la yla rı, v e Ş e y h S a it işya r
n ın ı anlatacağ ım .

Y in e b u eserim d e, d o ğ u ille rin in çe şitti b ö lgelerinde o tu ra n A fe vt ve

B e k ta ş i ( is im le r in ta rifti s o y k ır ım ve b u T ü r k /e r in y a k ın ça ğda nereler*
d m doğu ille rim ize g e ld ik le rin i, v e b u n la r ın b u illerdi h a n g i zo rla m a la r
':d;. uda öz T ü r k ç e d ille rin i Ica n n a ko n g tk ed ip K o rm a n c i ra ya Zaza. lisanım
ö ğ re n d ik le rin i, A le v ilik . B e k ta ş ilik ve K ızılb a şlığ ın ne d e m e k o ld u ğ u n u , ve
bu a kid elerin T ü r k h r e n a sıl a şıla n d ığ ım , O sm a n h im p a r a to r lu ğ u n u n A le ­
v ilik v e B e k ta ş îliğ e ka rşı g ü ttü ğ ü s iy a s e ti, v e B e k ta ş îliğ in T ü r k k ü ltü r ü n ­
d e {¡ördüğü g ö r e v le n , a çıkla m a ğ a çalışacak, v e b ü tü n k o n u la r ın ta r ih î
o la y la rın ı &tru ile ko va h ya ca ğ ım .

B u e se rim in ta r ih î o la y la rı; ilkönce V a rto ilç esin d en b a şla m ış v e

d-olajjısiylc d o ğ u ille rim izin ta r ik i hulâsa ed ilere k s ıra la n m ış, e n çok
V a r ta d a o tu r a n ka b ile le r v e b ü tü n doğu a ş ir e tte n v e H ö rm ek ka b ile si
h a k k ın d a g e n iş b ilg ile r v e rilm iş tir .

T a rih im in so n b ö lü m lerin d e d o ğ u ille rim izd e k i T iir k b o y la n a ra sın d a

h a le n y a şa m a k ta olan T ü r k ü n e s k i tü re, ö r f v e â d e tle rin i v e Ş a n u ın îlik te n
g elen birçok m illi o y u n lu n &ıralam-t§f V a r to 'n u n v e d o ğ u ille rin d e m e ş h u r
o la n B in g ö l d a ğ la r m m ÇOğrafî d u r u m la r ın ı g en iş ölçüde s a y ın o k u y u c u ­
la ra su n m u şu m .

T a rih in ilk d e v ir ir in d e n b a şh y a ra k , e n ç o k SelçuJüler ça ğ ın d a n Î9 2 S

y ılın a k a d a r d o ğ u ille rim izd e ce rey a n e d e n ta r ih î o la yla rı içine a la n bu
k ita b t yazm ağa b en i zorlayan b irin i: iUHt, gerçekte a sıl T ü r k kanttır ta
^ y a n v e T ü r k oğlu T ü r k olan V arto halkiyfe doğu illerim izin çeşitli böl
yelerin d e o tu ra n T ü r k •£ T ü rk m e n boylar na m en su p halkın, r e bu çiftçi
kö y lü m ü zü n halen K orm m ıcî ve Z a za d il h a m u rla riy h kam i§ınalar\ derdi
olm uştur.

B u h a ik tn hepsi de bugün T ü r k soguntbirt olduklarını bildikleri halde.

A cem , A ra p , E rm em . K M ani kelim eleriyle dolm uş >>e b u su re tle artlaştl*
m az b ir h a k gelm iş, nsknda T ü rk ç e olan hu ka rışık v e n e m a :.? diller,
bir tü r lü sö kü p atam am şiardır.
Ben h u eserim le, bu y u r tta ş ve ka tu ta şfo n n n n fik irle rin i daha fazla
aydınlatacak ve onlara g erçek soy 'V d ilh n hakkında geniş bilgiler svv,-
-iağa çuh şo ca ğ ı .

H o r b ir ka rış to p ra ğ ı T ü r k ecdadum zm tnnılariyte sulanan re h er bir

ındu, o rasın d a , bel vr geçidindi: b in k r n T ü rk şehidi y a t m v e her yanı
bu şeh itlerin adlariyle andan, a şkın la r yatağı doğu illerim izin, dünyanın
k u n d u r a n d a n b e n T ü r k ü n ö&grurdv okluğunu. ta rih ' k a y »ek h r u ve ğçr-
çektiğe d ayan a ra k ieb a t e tm iş bulunm aktayım .
B ü y ü k A ta tü r k , M îllî Ş e f /n o rm ve m illi C u m h u riyetin a rtığ ı m illi
ç ığ ır üzerind e m itli birlik v e bütünlüğe doğru yü rü m ek, bu dağlı T ü rk
k a rd ıg W * fa izm d e y u r d u »v mdbı öde »[eridir, B u ödev, (r ze en doğru yol
veJ&n!İk'jıtiZ~Cunihuriyel v e y u r t seugisl/n, milî! b irlik re bütünlüğün ko-
stin tn a ıbuyruklam ışH r, T ü rkü z, T ürkçü konuşacağız, T ü rk Cumhurı-
ye ti ie T ü r k y u r d m u n savunm ası için ovasında sapan ' d e tir 'c, dağla-
rıvdct yrUdi aslanlar gibi, yurdum uza snld ım n ta rla dövüşerek, y a ffdri
veya şe h it olptiağit.

j 16 Şubat 1945

. / M uş İli V a rto İlçesi K asm an Köylü

M. Ş. F IR A T
 BO LÜ M : l

Yakın. Ç ağ d a K ü rt A dını A lan D a ğ lı'T ilrk!erim iz

Doğu illerim izin'çeşitli bölgelerinde ve en çek dağ eteklerinde, sarp

v e a m a li arazide v e yüce dağların çev ir'd ileri ova ve zengin yaylalarda
yaşıyaı- ve bu gün çiftçilik ve koyunculukla geçinen eski Türk v e Türk­
men aşiretler, b u giin Karınaıın ve Z îuu dilleriyle Söyleştikleri için bun
la r a K ürt den ilm ektedir. G erçekten Türk soyundan olan bu dağlı TUrk-
3er hakkında ilk iim e gen el 1 pililerin ve bilginlerim izin görüşlerini incele­
dikten sonra, uzak v e yakııı çağ Tu ekleri bakı mandan b anlan çeşit şu b e­
le re ayıracağız.

Türk en az yedi b in yıldanlıeri Otoktan ahali o la ra k iç ve doğu Anadil­

im i» yerleşip buraları kendilerine y u rt edindiklerini, ve bu halka a it m ede­
niyeti! İsa'nın doğuşundan 4000 y ıl Önce başladığını (Türk tarihi a n a
h a tla rı) adlı gerçek tarihim iz, çok kuvvetli olarak ispat: etm iş, tarafsız
ecnebi tarihleri ve doğu A nadolu-K afkas ilm i neye-ti; doğu illerim izin ve
K afkas sakinlerinin yedi bin yıl önceden Tiirk v e Turan! oldukların; belirt­
m işlerdir.
G erçekten Y avuz Sultan Selim çağında Kürt diye vasıflanan bu dağlı
Tiirk kardeşlerim iz ayrı ayrı şubelere m ensup uzak v e yakın çağ Türk-
Ieridir. D oğu illerim izdeki bu dağlı Türkl er, boy bakımından üç şubeye
ayrılm ışlardır. Baba - kürdiler, K om andolar, Z aza i.af ,
Biz, hu şubelerden ilk önce Baba-kiinülerin tarihlerini ele alalını.
A hm et R efik umumi tarih i, Baba-kilrdîlerin iki bin yıl m ilâttan
önce Van gölti, İ r a n . Irak hududundaki dağlarda yaşıyım K ussiterin ahfa­
d ın d a n oldu k ların ı, ve bunların A surilesle çarpışarak birkaç muharebe
k a y ıt ettiklerini yazm akta is e de. Alı m et R efik ’in "Kussi" dediği bu hal­
k ın H atti-TLtit Türklerinden kopan H aiti’ler olduğunu v e m ilâttan bin­
lerce yıl önce Orarto havalisine yerleşip. Tuşpa-Van şehrinde büyük bir
T iirk hüküm eti kuran bu halkın A sııriltrle 17 büyük m uharebe yaptık­
ları. bu g ü n açılıp o k u n an Asuı- kitabelerinden anlaşılm ıştır. B u hükü­
me t i ' ülkesi olan Ororto, bile ğim iz gibi. M ilâttan a ltı yu«, yıl önce doğuya
gelen Erm en iler tarafından istilâ edilmiş, Ermeniler bu Türk halkıyla

7
b irlik o larak b ir h ü k ü m e t k u rm u şlard ı. E rm e n i h ü k ü m etin in Romalılar
ta ra fın d a n so n a e rd irilm işiy le . İra n h âk im iy eti a ltın a g ire n H a iti T ü rk ­
le rin in L ohorto- K u rt b a b a şubesi Ira n dilini öz T ü rk ç ele rin e k a rış tırıp
s e rh a tle rin s e r t iklim inde T ü rk , A cem ve çeşitli dillerden to p lad ık ları b ir
K orm anci dilini m e y d a n a g e tirm iş, ve K u rtb a b a şubesi, so n rad an B aba
k ü rd î nam ını a lm ıştır. Bu şub ey e m en su p h alk ın b ir k ısm ı; b u g ü n İra n 'ın
g ü n e y lıududiyle K erk ü k ve S üleym aniyeııin d ağ ların d a, v e doğu illeri­
m izin P e rv a ri, G âvas, Şemdinan,. Cizre, H izan. B eşiri, G arzan, S aso n ve
Muş d a ğ la rın ın b îr çok k esim lerin d e o tu rm a k ta d ır.
K itabım ızın dokuzuncu bölüm ündeki ta r ih î o la y la r a ra sın d a , y e rle ­
rin d en , ve ay rıld ık la rı kab ile ve b o y la rı; b u g ü n k ü m ezhep ve ta r ik a tla n
h ak k ın d a bilgi v erd iğ im bıı şu b ey e m en su p b ü tü n a ş ire tle rin ecdadı olan
H aiti T iirk leri, ilk önce m ila tta n b in lerce yıl evvel Ç inin şim alinden, H a­
la y d a n gelip, iki Z ap n e h riy le V a n gölü, A ğ r ı- K afk as d a ğ la n etek le rin e
k a d a r yayılan O ra rla h av alisin e yerleşm iş, y u k a rıd a yazdığım ız gibi Toş-
p a şe h rin i h ü k ü m e t m erkezi y a p a ra k a sırla rc a A su rilerle çarp ışm ışlard ı.
H a ttjle r b ir a ra lık , A n ad o lu d a: Boğazköy, K arg am iş. A n k u v a-A n k ara
d a b ü y ü k b ir im p a ra to rlu k k u ra n H itit-E tl, h ü k ü m etiy le m ü şte re k b ir
id a re k ııru p K a fk a s d a ğ la rın d a n S a k a ry a y a k a d a r geniş b ir ülkeye hük ü m
e tm işle rd ir.
H a ltile r; so n ra d a n Ermerıilcarm f a r e l e r i a ltın d a s ık ışa ra k m itli b irlik
ve dillerinden pek çok şey k ay ıp etm iş, E rm en i kıra!lığının çökm esiyle b ir
m ü d d et O ra rto bölgesinde v e doğu illerim izin d a ğ la rın d a toplu b ir v arlık
g ö sterip d u ru m larım d ü zeltm işlerse de. P a rtla rJa İra n ilerin sa v aşla rın d a
İra n ın h â k im iy e ti a lım a girijı y ü z y ıllarca A cem lerin h ır s ve dili İçinde
ezilerek, öz T ü rk ç e dillerini A cem ve s a ir dillerle d o ld u ru p milli benlikle­
rin de a uzak k ış tın Inı ışla n 11 .
H alife Ö m er çağında, İro n ilerle A rap'lar a ra s ın d a y ap ılan m e şh u r
Kndi.dye sa v aşın d a n sonra A rap ordular» İra n ülkesini b a şta n başa istilâ
ed erek , I la lti L o h o rta dağlı T ü rk teri A cem lerin İdaresinden k u rta rm ış,
b u h a lk y ıllarca d o ğunun s a rp d ağ ların d a A rap o rd u la rın a k a rşı sav u n m a­
y a bavlıyarak en son A ra p la ra teslim olup, b u d ağ lard a çe şitli beylikler ve
a ğ a lık la r halin d e y aşam ıştı.
D oğunun ıs s u d a ğ la rın d a islâ n ıiy e ti kabul eden b u halk , h ay d u tlu k
h a y a tın a pek fazla b ağ lam # din v e T slâm iyetten p ek az bilg iler edinm iş,
ve bu az bilgileri, ve İslâm dinindeki A rapça kelim eleri, b ir ziy n et o larak
kendi dillerine alm ış T ürkçe, Acemce, A rap ça ile k a rışık b ir K orm anci
d ilin i konuşm uşlardı.
H a ltile r, A bbasi'ler Ve Selçuk i(er d ev irlerin d e h azan k en d i h u d u tla rım
göçm em ek ü z e re b u d ev letlerin o rd u la rın a k arışm ış, v e f a k a t daim a y e r­

4
lerin in sarplığın d an fay d alan arak , v e kendi k a b u ğ u n a çekilerek haşin bir
a ş ire t sistem i altım la v e h azan b iri b irleriy le kanlı b o ğ u şm alar y ap a ra k
y ü z yıllarca y aşam ışlard ır.
OsmanlI P a d işa h la rı doğu illerine el u z a tırk e n H alti-L o lıo rto dağlı
T ü rk le rin o g ü n k o n u ştu k ları K onıuınci dilini, ve onların h a y a t ve h ay ­
d u tlu k ların ı, vo bu a ş ire tle rin b ire r d ereb ey i k u v v etlerin i gfizönünde tu ta ­
rak b u n ları Ş ah İsm ail’e ve A levî T ü rk k ab ilelerine karşı bir .silâh gibi
kullanm ışlardı.
Y avuz S u ltan Selim . 1514 yılın d a Şah İsm ail o rd u su n u Ç aldıran ova­
sında yenip doğu illerim ize dönerken, Idris-i - B itlisî'n in (1) d elâletiy le
H aiti- L ohorto. dağlı T üık' a ş ire tle rin in reislerin i h u z u ru n a k ab u l ederek,
b u n ların b* la n olan » K ü rtb ah a " a ş ire tin e B nba-kürdi adını tak m iş. B a n ­
la n çeşitli d ereb ey lik lerin e a y ırıp ■•Kürt” nam ı a ltın d a te şç i ed erek Ş ah
İsm ail ve Ş iiliğe cephe a lm a la ru u ağ lam ıştı Doğu illerinin yüce dağlar
rın .la b u şekil im tiyaz ay tıııd u b ağ ım sız b ir h ald e istediğini y ap an bu a ş i­
re tle r. ta m am en m illi birlik ve TU rkliik d u y g u su n d an u za k la ştırıla ra k ,
kendilerini g erçek ten K ü rt v e B a b a -k ü n li san m ışlard ı.
Yavuz Sultan Selim devrinden önce yazılm ış tarih y e h a r ta la rd a ;
doğu illerimizin yuh."U kısuulaım a "Orıırto" denilm ekte iken» Y avuzdan
sonra yazılan tarihlerde bu Türk yurduna; K ürdiutao. buradaki T ü rk
halkına d a K u rt ıl ■ • <*.dj a s ta n olımyun luı hayali adlar takılm ıştı. B u
sa h te ad la r altın d a inleyen doğu İllerimiz bütün Osmanh padişahları dev­
rince. yabancılığa sürüklenmiş. Türk milli birliğinden uzaklaştırılm ış, bu
inerdeki Türk halkı felâketti n felâkete sürüklenm iştir.
Y avuz S u lta n Selim doğu sefe rin d e n A nadoİya d ö n erk en B aba-kürdİ-
lerini ta k v iy e etm ek için, ve onları Şah b ıu a iie ve Şiiliğe k arşı koyacak
b ir ü stü n lü ğ e çıkarm ak, içîıı, iç A ıuıdoludaıı b ir çok T ü rk a ş ire tle rin i k.al-
d .n p doğu illerim ize g ö n d erm işti: Bu y ak ın çağ T ü rk a ş ire tle ri doğu ille­
rim i» y e rle ştik te n so n ra B u b a -k iird iîtrie k ay n aşıp öz T ü rk ç e d illerin i ve
m illi v a rlık b r ım a ş ire t ve K u rd ü sü m u n v anına fed a edip (K a rm a n a ,) 1ar
ad ın ı ü!xfuşku‘tîı. • i ' i (** *' f * - V

{ O İdraki - Bi t li s i H a l t î - l o b o r t u T ü l k i e r i n i n k u r : - b a b a ş u b e s i n e m eo sup O T*
B a a d a m o ç f i t U itim ta h si li için B a ğ d a d i f i l m i » , o r a d a n $ası.i Vc Naks» t a n k « 1« 1
a l ı p d o ğ u il lc r i ın iz e d ö n e r k e n bu m e s U t p ve t a r i k a t ı b u l u n Lohorto ’ u « t-b a b a
Şubesine m e n s u p l i r e t l e r e a ş ıl a y ıp b ü y ü k b i r m â n e v i n ü f u z k a z a a m i » . v e d*l ayısıy*e
o ç a t d o. d ö g u d a e s e n A l e v i l i k ve Siİlific k * ı * ı kı a k at ıc h i l h a s ı m o l a r a k h a r e k e t e g e ç -
m K bu l ı k ı r u ğ r u n d a p ad i şa h l a g ö r ü ş e r e k ke n d i si n e h a ğ l t ola n b u t u n « f l r e t a ğ a a r ı n ı
p a d i i a h a g ö t ü r i i p h e m e n o n l a r ı n b e y l i k l e r i n i ve h e m de S i ü i | c k a r ş ı k o y m a l a r ı n ı
t e m i n e tm iş ti .
 KOKM VNCÖLAIÎ

K orm aııcular, yııknncl;' açıkladığım gil>i. Ç ald ıran ¿a ferim U n so n ra

Y av u z S u lta n S elim ta ra fın d a n ie A nadohulan k a ld ırılıp doğu illerim ize
gönderileri y a k ın çağ T iırk v e T ü rk m e n a ş ire tle rid ir.
Y avuz Selin., ldri.> i-B:!tlisînîn önderliğiyle Ila lti-L o h o ıto , Kurt-babu
dağlı T ü rk le rin e B ab a-k ü rd i v e d o ğ u i l l e r i m i ^ de K ıird ü sta n ad ın ı ta k tık ­
tan so n ra , A nadoluya dönm üş, K onya, K a ra m a n , le k e . A n k a ra , Kayseri
bölgelerinde göçebe b ir halde d o laşan , MjUan, B erazaıı. Karakeçi, Cibran,
K asem im S ipkan, H a y d e ra n , Zihni. Celfelt a ş ire tle rin i V ira n şe h ir. V arto,
Muş» H ınıs, E jjg k ır i P a tn o s, A ğ rı, E rçi§, V an o y lu m lu n u n g ö n d erm iştir.
B u y a k ın çağ T ü rk a ş ire tle ri B aba-kîirdi şu b esiy le b i l e ş i p Salı İsm ail'e ve
doğu illerindek i A l e v î a ş ire tle re k a rşı k u v v etli b i r c e p h e k u rm u şlard ı
Y avuz b u n la rd a n başka* o çağ d a S ason, M otki, Ç apûkjjür g ib i s a rp dağ
h r d a y aşıy an F a r t Tüı h icrin in Zaza-düm bol! şu b e sin e m e n ?u p kabileler,
de b u k u v v etlere İc a ttırn u ştt.

A nadohıdan doğu illerine kald ırılan bu T iirk ve T ü rk m e n a ş ire tle r;

y a rım a s ır so n ra, K tird ü sta n ad,mm. ve d ereb ey lik U nvanının v e rd iğ i g u ru r
içinde K ü rtlü k ve a ş ire t b ey liğ in in şö h re t v«_ h ev e sin e d a la ra k , a ş ir e t r e ­
isleri k en d ilerin e A ra p w e r a tın a K m ı dem iş, v e Babu - k ü rd i şubesiyle
k a y n a şıp ö z t i i r k ç e d illerini b u n la rın K ornıftııci ¿¡ileriy le k a rıştırıp , b u n la­
rın dilinden d a lıa sade, ve y a rısın d a n fazlası T ü rk ç e ulan b ir K orm anci. dili-
le konuşup k en d ilerin e de “K örm anco” ü n v aııım ta k m ışlard ı.
K orm anco şu b esin e d ah il olan hu y ak ın ç a ğ T ü rk a ş ire tle ri de. B aba
k ü rd ile rd e n Ş afiî m ezhebim alm ış, ve b ir a s ır so n ra da b u n la rın b ir kısm ı
N akşi tarik a U n r'Z iiz a - d iim ly li şu b esin in şey h i otan P alohı Şeylı A li'den,
alm ışlardı. Bu şub ey e m tnfskp b ü tü n a ş ire t a ğ a la rı Z aza y e B ab a - kürdiler
şub- ' olduğu gibi, k en d ilerin i Ilalid ı S ey y it. A bbasî sü lâlesin d en s a n ­
m ış. v e b u su re tle a ş ir e t e ra tın d a n d ah a y u k a rı b ir m evki elde e tm e y e çalış­
ın sşiardı. Bu a ş ire tle r b ü tü n O snıanh D evleti çağ ın d a b ire r d ereb ey lik h a­
linde y aşam ı , ta riz im a t d ev rin d e, b u n la rın dizginleri ele a h ıu p kan ım a İta a t
e ttirilm iş, istib d a t d ev rin d e iş b iitiin çığrınd& n çıkm ış, S u lta n H a m it, ta n -
zim at T ü rk le rin e v e ittih a tç ıla ra k a rş ı koyabilm ek için y aln ız “ K orm anco'
şubesinden Sfi h aım d iy e a ş ire t alayın; k u tm u ş . b in ik iş e r yüz atlı m evcutlu
olan bu alay la r, ve b u y a k ın çağ T ü rk a ş ire tle ri ikinci b ir d efa S u lta n H am it
ta ra fın d a n K ü rtlü k fik riy le zeh irlen m iş, b u ta r ih te n s o n ra b u n la rın T ü rk lü k
hakkında!; i d u y g u la n tarııam eıı silinm iş, o n la r k en d ilerin e S u lta n H am id ;ı
K ü rtle ri d iy e Övünndişlordi* / i *
D oğu illerinde 36 b ağ ım sız d ereb ey lik halin d e k u ru la n bıı H am idiy*
a lay la rı S u lta n H am id’in am an sız siy a se t v e istib d a d iy le s a rh o ş o la ra k tii-
ğ e r şubelerdeki a şire tle re , v e doğu ¡Herindeki A levüere, şe h irli ve çiftç?

10
halku v e lı& ttii b irb irle rin e s a ld ırıp , y ılla rc a a ş ir e t k a v g a la rın d a yüzlerce,
T iirk ü n k a n ın ı a k ıtm ış la rd ı.
K ita b ım ın d o k u zu n cu bölüm ünde- g elecek t a r ilil o la y la r a ra s ın d a açık ­
lad ığ ın ı g ib i Mil, ve Z il P a rtile rin e a y rıla n b u şu b ed ek i a ş ire tle rin Mil p a r ­
tis i, ş e y h le ri olan g e h y S ü itle 1925 ir tic a h ııdisesîni vücude g e tirm iş v e Zil
p a rtis i d e Zihin ve A ğ rı'd a isyan, e tm işle rd i. B u şu b e y e m e n su p a ş ire tle r.
V i r a n - ş e h ir , K rg an i, S u ru ç , V a rto , B u lan ık , H m ıs, K a ra y a z ı. T a to s, K a r­
lıova, M uş. P a tn o s, E le ş k irt, A ğ rı. E rle, M a la z g irt 11 v e ilçelerin in b irçok
k esim le rin d e o tu rm a k ta d ırla r.

ZAZALAR

M ilâ tta n y a rım asıp önce, B n lıte riy n n ve B elli, h av a lisin d e n İ r a n 'a a k a r
P a r t T ü rk k -ri. b ııg ü n Z aza - dilm belî ded iğ im iz d ağ lı T ü rk le rin a ta la rıd ır
Z a z a la n n b ir k ısm ı d a “ E ti" T ü r İle r i ııden Ira n h u d u tla rın a ç ık a n b o y la ra
m en su p tu r.
vt T il' ’ ilk S uca İ ra n . M i.iya, B abil’i alm ış h a ttâ e rm e n i veliaht?
ılriıım D ik ra n 'ı e s ir g ö tiirın ü şle rdi. B u n la r b ir m ü d d e t s o n ra y e rle rin e çeki­
lip g id e rk e n , b u n la rd a n b irk a ç k a b ile H a iti T firk le riy le b a n a r a s ı m inki böl­
g ede kalm ış, ve İra n to p ra ğ ın a y e rle şm işle rd i. B u T ü r H e r. b ir ta r a f t a n
k en d i ır k d a ş la n ol m H a l t ı - L o h o r to d a ğ lı T ü rk le rle işb irliğ i y ap m ışk en
d iğ e r ta r a f ta n .h a n ile rin içtiıu n i h a y a lın a k a tılm ış . A cem lerin d il v e k ü ltü r
ço kluğu k a rşısın d a s a rs ıla ra k k en d i d illerin i A cem ce ile d o ld u rm u şla rd ı.
B u g ü n yüzde a ltm ış ı acem ce v e a r t a kulanı tü rk ç e , v e d iğ e r d illerle
k u ru lm u ş b ir Za .ı n ile k o n u şa n v e Z aza, Dilmbcli» Y ezidi a d la rı ,1e ad lan an
b u eski T ü r k h al la, ta rilıir. h e r d e v rin d e çok y iğ itç e d a v ra n m ış, y ıllarca
A cem lerle sa v a şm ış v e K n d isiy e sa v a şın d a n s o n r a İ r a n 'a g ire n A ra p ordu.-
Jariyle şid d e tli ç a rp ışm a la r y a p a ra k İ ra n ı se rlıa tlö rin d e rı doğu illerim izin,
S ason, Afotkî, Ç apakçür,. g ib i sık m eşeli s a r p v e y alçın d ağ lı a ra z is in e s ığ ı­
n a r a k b u ra d a b a rın m ışla rd ı.
Z aza şu b e si, so n z a m a n a k a d a r A ra p lia ra v c d ilin d en u z a k y a şa m ış \*
İslâ m dininden pek a z ş e y b ilm iş, b u k o rk u n ç d a ğ la rd a k en d i b a ş la rın a y a ­
şa m ı ¡ardı. Y av u z, Ç a ld ıra n z a fe rin d e n s o n ra b u şu b e y e m e n su p a ş ire tle ri
de, B a b a - k ü rd i şu b e si a ğ a la r ı v a s ıta s ijd e eld e e tm iş ti. B u h a lk b u ta r ih te n
onra. civ a rın d a k i B ab a - k ü rd i v e K o rm an eo şu b e le riy le 1« m a sa g e le re k
Ş afiî m ezhebin i k ab u l etm iş, b u s a r p d a ğ la rd a n k o p an b irço k Z aza k abile­
ler, E rg a n i. M aden, S iv erek , P alo, M a rd in , H azzo. Loce, G enç, D iy a rb a k ır
bölgelerine y a y ılm ış la rd ır. B ü tü n Z a z a la r ; H . I I - i n c i y ü zy ılın d a asi Şeyh.
S aid ’in dedesi o lan P alo lu Ş ey h A li elin d en N a k ş ı ta r ik a tım k ab u l ed e re k
bu ailey e m ü r it o lm u şlard ı. Ş eyh Ali b u n l& rlıu b erab er ta r ik a tım K o rm an co
şu b e sin in M il p a r tis in e d e a s ı l m ış tır.

11
 A rap o rd u la rı önünden d ağ ılan P a r t T ü rk le ri (Z a za lar) şu b esin d en ay
n l a n Y ezidi le r; o ç a ğ la rd a doğu illerin in a e r h a tla rın d a n g ü n e y doğuya
geçerek, c e n u p ta S in ca r d a ğ la rın a , A lagöz d n ğ lariy le, K a ra b a ğ v e Şengâl
o v a la rın a y ay ılm ış, ve b u n la r son z a m a n a k a d a r A ra p o rd u la rın a v e İslâm î-
y e te k a r ş ı ko y d u k ları için b ir tü rlü İslâ m d in in i k ab u l etm ey ip Y ezidi n a­
m ım alm ışlard ı.
D oğu illerin d ek i a ş ire tle rin b irço ğ u n a Z aza ve D üm beli şu b esin e, Ş afiî
v e N ak şiliğ i a ş ılıy a n P alo lu Ş ey h Ali, M elekan v e Çan ş e y h le ri, Z aza olduk­
la rı için bu şub en in şey h ve a ğ a la rı b u m an ev î ü stü n lü ğ e k a p ıla ra k ken d ile­
rin i d iğ e r iki şu b ed ek i a ş ire tle rd e n d a h a k u tsa l bilm iş, b u n la r k en d ilerin i
"Ilp.üdi” ve 14A bbasi” diye v asıfla n d ırm ış, ve en so n b u zeh irli fik irle r a l­
tın d a b irle ş ip şe y h le ri o lan Ş e y h S a it’le M illî H ü k ü m e te k a rs ı isy â n edip
b ü y ü k z a r a r a u ğ ra m ışla rd ı.
G erçe k te T ü rk , ve T ü rk so yundan ulaıı, v e a n c a k y u k a rıla rd a aç ık la­
dığım gibi O sm antı P a d işa h la rı ta ra fın d a n K ü r t d iy e v asıflan d ırıla n , v e y a­
b an cılığ a sü rü k len en b u üç ıbeye m en su p dağlı T ü rk a ş ir e tle r ; y ü zy ıllarca
kalıp kalıba g irm iş ve ç e ş it z o rla m a la r ;ıltın d a ezilerek d o ğ u n u n ıssız d ağ ­
la rın d a d illerin i ve m illî v arlık ların ı b o zd u k tan s o n ra m illiy e tlerin i tâ y in
e tm e k te biiyiik g ü çlü k çekm iş, u m u m î g ö rü n ü şte K ü rt d iy e a n ıld ık la rı hal­
de, o n la r h e r şey d en önce din, ş e ria t, h ilâ fe t v e N ak şiiik a k id esin in te siri
a ltın d a k a la ra k en fazla A rap H al idi ve S eyyidi o lm ağ a h ev eslen m işterd ir.
Biz, şim di bu gerçek liğ i d a h a fa z la a y d ın la ta n ik i ta rih ç im iz in , b u üç
şubed ek i dağlı T iirk le r h a k k m d a k i geııel g ö rü şlerin i inceliyelim .
D oğu slle rta ık d e a r a ş tır m a la r y a p a n b ilg in lerim izd en K a d ri K em al
Kop. (D üşünce v e A ra ş tırm a la rım ) adlı e s e rin d e : K ü ille rin , k u r t u n vanım
ta ş ıy a n P a r t T ü rk le rin d e n a y rıld ık la rım v e b m ıla n n ikinci D ik ra n h ü k ü m e ­
ti ça ğ ın d a e rm e n iterin h â k im iy e tle ri a ltın d a z o rla n a ra k m illi d u y g u la rın ı ve
öz tü rk ç e d illerin i b o zd u k ların ı, ve b u h alk ın ilk önce G ildani, ve e rm e n i ve
Z in t dillerin 1on ve d ah a s o n ra A ı ı-m ve A ra p ça d an öz T ü rk ç e d illerin i dob
d u ru p b u y a b a n a lisa n la rd a n Z aza ve K o rm an co acili dil h a lita la rın ı m ey­
d a n a g etird ik lerin i, v e zam an , zaman. O ğuz b o y la rın a m e n su p b irço k k ab i­
le lerin b u d ağ lı Tıırklex*e k a rış a ra k b u n la rd a n Z aza v e K o rm an ci dillerini
ö ğ ren d ik lerin i, ve O sm anlı im p a ra to rlu ğ u n d a d in siy a se ti g ü d ü ld ü ğ ü için
b u h alk ın ta rih i m en şelerin i, ırk v e k ü ltü rle rin i a ra m a y ı h a tır la r ın a b ü e
g e tirm e d i kİ e rin i, ve ta b ia tın bıı h a ş in ik lim in d e hu h alk ın , h u y la rın a u y g u n
gelen a ş ir e t s is te m in e ısınıp S ald ık ların ı, ve b u n ia rm O sm anlı p a d iş a h la ­
rın d a n g ö rd ü k le ri ay rılık , yüzünden h e r şey d en önce k e n d ile rin i islim ola­
ra k ta n ıd ık la rım , h ü lâ s a e ttik te n s o n ra bu e se rin in 6 5 - in c i su h îfeâinde
d iy o r k i :
( B ir z a m a n la r K ızd ırm a k k ıy ıla rın d a n D ersim ’in b îr d ağ ın a, v eya
H a k k â ri'n in b ir v ad isin e g ö çüp y erle şen b ir T ü rk m e n a ş ire ti, S a k a ry a 'd a n
k a lk a ra k M ard in ’in b ir çölüne k ap ağ ı a ta n b i r T ü rk m e n o y m ağ ı, c a n ve
b a şın ı d a h a sa ğ lam k o ru y ab ilm ek için ad ım v e dilini de itilm e k te n çektn-

12
m e m lg tir. E u n u n için b u ra d a k i sö zü m ü n g erçe k liğ in i k u v v etlen d irec ek b ir
iki ö rn e k d a h a y a za y ım : N e ib re tle k a rş ıla n a c a k b ir g e r ç e k tir k i; v a k ­
tiy le K o n y a, K a ra m a n y a y a la la rm d a n A ğ rı d ağ ı e te k le rin e g elip y e rle ş e n *
T ü rk m e n Celâli a ş ir e ti den ilen a ş ir e tin b u g ü n k ü ç e h re s i göz ö n ü n d e d u ru - *
yor... O sm an lı p a d işa h la rın d a n Y av u z S u lta n Selim ç a ğ la rın d a X V I. y ü z- »
y ılın ın b a ş la rın d a O rta A n a d o lu 'n u n A n k a ra ta r a f la r ın d a n b irç o k T ü rk
o y m a k la rı k a ld ırıla ra k G az ian te p v e ü r f a o y lu m ların a g ö tü rü lü p y e r le ş ti- *
ri im iş 1erdi. “T ü r k Y u rd u . S a y ı: 202. S& hife: 2 7 " B u n la r o ça ğ d a d o ğ u d an >
esen Şiîlik ve K ızılb aşlık akınınsı k a rş ı b îr ta m p o n v azifesin i g ö rsiin d iye p.
g ö n d erilm işle rd i )
Y in e b u konu ü ze rin d e b irço k A lm a n ve In g iliz e s e rle rin i m celiyen, ve
V a n ta rih in d e n p a r ç a la r o k u y an E m ek li M ira la y la rım ız d a n M. R iz a r
(B en lik v e D ilb irliğ im iz) ad lı e s e rin d e ; h ü lâ s a o la ra k :
( — M ilâ tta n o n üç a s ır ö n ce " O r a r to ” d a o tu ra n , ve H a iti - îolıorta,
ad iy le a n ıla n G oto - H itit T ü rk le rin in a s ırla r c a A sııriie rle s a v a ş a ra k 17
b ü y ü k m u h a re b e k a y d e ttik le rin i, v e b u n la rın O ro rto ’d a b ü y ü k b ir h ü k ü ­
m e t L u rd u ld aırn ın A sıır k ita b e le rin d e n an laşıld ığ ım , v e In g iliz e s e rle rin in >
venbkUn-i bilgiy e g ö r e : O r a r to ’d a o tu ra n b u k a v m in ilk Önce G o tto . y a n ı >
k av g acı a d ıy la ta n ın m ış o ld u ğ u n u , ve G o tto a d ın ın , A su riie r t la fın d a n >
G e rd o 'v a çevrild iğ in i ve Corel o sö zü n ü n de d one doluşa K ü rd o şek lin d e >.
k o n u şu ld u ğ u n u ve ta rih ç ile rin en ço ğ u n u n d a, k ü rd o sö z ü n ü n (L o h o rto ) >*
ekin a lın lığ ın ı, kabııi e ttik le rin i a n la tıy o r v e d iy o r k i : — L o h o rto T ü rk le- >
ri, C e n g iz 'in b ey a n la m ın d a k u llan d ığ ı k ü r t sözünü, k en d i a ğ a la rın a ta k - >
K uşlardır. V e doktor^SiuLcİSft* K iirt k elim e sin in , L o h o rto ’d a h ç ık tığ ın ı ka- >
bul e tm iş tir. H o rt. b u g ü n k ü tü rk ç e d e (y iğ it) d e m e k tir. B u h alk esk id en *
m illî a d l a n olan L o h o rto 'n u n b a sın d a n (lo) h ecesin i a la ra k , k iirtç e n m bü- *
tü n i m i h a s la r ın d a ve e d a t n id ası y e rin d e k u lla n m ış la rd ır. K Ü rtler b â lâ y
b irb irle rin e . - lohordo, L o h o rto y a n i ey y iğ it d iy e ç a ğ ırırla r...) **
S ay ın M. R iza, bu k o n u şm a sın ı şöylece b itir iy o r ;
( L o sözü, dağlı T ü rk ü n m illî te ra n e s i, sev im li ve ta tlı h ita b e sid ir.
Ve lo kıirdo, m illî a d ın ın k ısa b îr ifa d e si, h e r söze y a p ışık ira d e ve k u v v et
n işa n e sid ir. L o sözü, d ağ lı T ü rk ü n acı, ta tlı, sevinç, sevgi g ib i b ü tü n d u y ­
g u la rın ı ifa d e eder. M âniler, g az eller, d e s ta n la r v e ş a r k ıla r h ep lo, lo ile b aş­
la r, lo, lo, ile b ite r. B u d ağ lı T U rk ler, L o h o rto ’n u n , b a ş hecesi lo y u a la ra k
m illî b ir iş a re t y ap m ış, k a la n k ü rd iy i, b ir a d d a n ziy ad e, dağlı m â n a s ın a
b ir s ıf a t o la ra k b ıra k m ış tır. B u k ü rd o s ıfa tı, z a m a n la k ıs a ltıla ra k k ü r t
o lm u ştu r.)
S a y ın M. R iza e se rin in d iğ e r b ö lü m le rin d e : K ü r t a d ın ın k u r t k e lim e ­
sin d en ç ık tığ ın ı ve ay n ı za m an d a lo h o rto d ağ lı T ü rk le rin d e n a y rıla n , ve
H a ta y 'd a n g elerek A n ad o lu ’d a m e rk e zî B oğazköy - H a tu z a s ı, şe h rin d e
A n k ııv a - A n k a ra , K a r g a m iş - C e ra b lü s'd e k u v v etli b ir im p a ra to rlu k k u ­
r a n " E t i ” T ü rk le rin d e n b irço k a ş ir e t v e b o y la rın o ça ğ d a a y r ıla ra k doğu

1$
illerinde L o ho rto T ü rk lerin e k a r ış tık ların ı ve L o h o rto T ü rk lerin in , H itit-
H aiti, soy a d la n ın binlerce yıl m u k ad d es b ir ülkü h alin d e sa k lad ık ların ı,
ve b u n la rın İslâm iy et i k ab u l e ttik te n so n ra, k en d ilerin e d in î b ir ş e re f v e r­
m ek için, H aiti adını, A rd ap kum andam H al it - b in i V elit, a d ıy la d e ğ iştirip
soylarına (H alidî) nesebini y a p ıştırd ık la rın ı, ve g e rç e k te ise bu halkın
“H alid î” değil, “H a iti” olduklarını, v e h a t t â b u h a lk ta n bugün Çal, H oşap,
Z ern ak b ey leriy le B id irh an ilerrn , K iry ş ri, G uyaö ve C izre b ey lerin in ve
H asm an lı a ğ a la rın ın kendilerini H alidı o la ra k bildiklerini ve h alb u k i, b u n ­
ların A ra p kurtıan iam H a li t- b h ı i V elidie h iç b ir ilgileri olm adığını ve çim­
di A h lat ile Siiı /a ra s ın d a bulunan (H a iti) dağının, b u eski T ü rk k av ram ın
a ta la rı adını taşıd ığ ın ı, geniş o lara . a n la tm a k ta d ır,
H aiti v e H alidi a d la rı üzerinde ben de g ö rü şlerim i ve bildiklerim i açık­
lam ak içir bu k o n u y u biraz d ah a g enişletm eyi fa y d a lı buldum . Şöyle ki:
Y avuz S u lta n Selini d ev rin d en Şeyh S a it i&ynâmna gelinceye k ad a r
muhitimi?. !e ve b iitü n doğu illerim izde toplu b ir a ş ire t sis te m i a ltın d a çe­
ş it dereb ey lik ve a ş ire t a ğ a lık la rın a a y rıla n B ab a kürdi, R o rm an ço ve Zaza
şubelerinin b ü tü n a ğ a ve -« y h k ri, ken d ilerin i en çok Halid» ve d ah a so n ra
A bbasi, SeyyîL ve b irk a ç a ş ire tte E m ev î n eslinden bilm işlerdi Bu ağ a , bey
ye şeylıh f ken d ilerin e ta k tık la rı bıı n esep ad lariy le o ğ ü n ü r ve bu su re tle
a ş ire t e ra tın d a n ü stü n lü k lerin i k o ru rlard ı.
S ay ın M. R iza’m n y u k a rıd a saydığı a ş ir e t a ğ a la rın d a n başk a, m ü rteci
şuyli, SauTin m en su p b u lu n d u ğ u P alolu şeyh A li ailesi ve S olhan Z azaları-
mn en b iiy ü k şey h leri olan Mele&ânli şey îı A bdullah ailesi v e Ç ap ak çü r'ü n
Ç an şe y h leri, H azgp v e F a rk ın beyleri. D iyarbakırU Cemil P a şa ailesi, Z a-
z a la n n b ü tiin ileri gelenleri, K orm anço şu b esin in b ü tü n a ğ a la rı ve K orm an-
çö şubesinin K ırkan, H asenan a ğ a la rı kendilerini H alidî v e kıtsnı n de
A bbasi ve S ey y it d iy e v asıfla n d ırırla rd ı. Z azalarm Z ikîî ve G irnos a ğ a la n
E m evilerden. K om ıançoJarın ocak b a ş la n olan M illan a ş ire ti de S ey y itler-
den olduklarını iddia ederlerdi. B ab a k ü rd ilerin y alnız B ed irh an ileri, Cizre
ve B ohtaıı bey leri, A bbasi ve bu şub ey e a it d iğ e r a ş ire t a ğ a la rı tam am en
H al idî ol d tıklarını söylem işlerdi.
B u dağlı T ü rk k ard eşlerim izin , ta m am en A rap nesline d o ğ ru kaym ış
olan b u id d iaların d a, A ra p saçı gibi k a rm a k a rışık olduğunu söylem ek zo­
rundayım , Y u k a rıd a saydığım ız bu a ş ire t a ğ a ve şey h leri, söyledikleri gibi,
H alidî. A bbasi. E m evi ve A ra p iseler, doğu ilil erin e, ve bu dağlı T ü rk lere
tak ıla n K iirt ve K ü rd iistan ad ı n ered en çık ıy o r?.. Bu d u ru m k arşısın d a
doğu illerinden ben kürdüm diyecek tek b ir a ş ire tte n nişan kalm am ış
olur. E sasen ta rih în g erçek sa h ife le rin d e ; T iirk soyundan k o pan bu h alk ­
tan b aşk a K ü rt ad ıy la ta n ın m ış b ir m illet y o k tu r. Ve bu m illet tip , çehre,
ırk, kan. öj*1\ â d e t itib a riy le lık b ir v a k it A ra p olam az.
G ö rü lü y o r ki., b u asil kanlı T ü rk m illeti. T ü rk halkı, olan dağlı a ş ire t­
lerim iz, yüzyıllarca çeşit m illetlerin id areleri a ltın d a ezilerek millî varlık-

14
la n n ı z a y ıfla ttık U n soııra. O sm anlIların idareleri a ltın a g erin iş ve O sm an­
lI id a re sin d e Iıer şey d en önce elin v e İslâ m iy e t siy a se ti y ü rü d ü ğ ü için, b u n ­
a r da kendilerim Islâm ly etin ve A ra p la rın ta n ın m ış sim a la rın a bağ lıy a­
ra k , kendilerinin H a ttı olan so y a d la n m H âlid îy e çev irm iş, ve d iğ e r a ş ire t
ağ a ve b e y le ri de* b u n la rd a n g e ri k alm am ak iyin kinlisi, A bbasi, kim isi
E riıevî ve h a t t â S ey y it olm ağa y e lle n e re k , g û y a em sallerin d en g e ri k alm a­
m ışlard ır. Du s a h te a d la r o çağ lard a a ş ire t, a ğ a ve şe y h le rin in işlerin e y a­
ram ış, b u n la r a ş ire t e tra fın d a ü stü n b ir m ev k i eld e ed erek d in î b ir telk in
ve say g ı ile halkı ken d ilerin e sım sıkı b ağ lam ışlard ır. Z am an ım ızd a yaln ız
biz H alidîyiz diyen a ş ire tle rin say ısı doğtı illerim izin y a n s ım dolduracak
çoklu k tad ır. ! !ğer H alid’in bu k a d a r z ü rriy e tı de A ra b ista n d a v a rsa , bu
ad am ın ikinci ..dinin N uh P e y g a m b e r olduğuna im an e tm e k gerekil*.
Ru gerçek ö rn ek ler rlo g ö s te riy o r ki, dağlı T ü rk k ard eşleri m ¡2 vak- (.
tiy le pek çok ald an m ışlar, ve O rm anlı p a d işa h la rın ın k u rd u k la rı tu z a ğ a
d ü şerek acı b ir s ıji-î^ ş ta u ğ ra m ışla rd ır. V e bu zo rin o ıa iledir ki, m illiy et­
lerini yabancı ırk la ra k a d a r sü rü k lem işlerd ir. B u n lar y ü zy ıllarca an cak İs­
lâm lık ve din. için y aşam ış, m illî d u y g u la ra Tııc ö n em Y em e m işlerd i. Ç ün­
kü, bu h alk E incvî ve A bba siler d evrinde yazılıp lslâ m la rın a ra s ın d a y er
alan s a h te k i l o l a r ı n tılsım lı ve büy ü lü y a z ıla rın a k a n a ra k g e rç e k te n dine,
ve in san h ğ a b ile b a y ırla rı dokunm ayan, v e s a lta n a tla rı için p ey g am b erin
ailesini ve kendi m illetlerini yok eden ve a s ırla rc a yü zb in lerçe T ü rk ü n k a­
nım a k ıtıp T ü rk is ta n 'ı v e İslâm iyet* ta lâ n eden zalim ve dinsiz F rn ey j -
terle, soyguncu ve m ü ste b it A bbasi ter i11 , ve P ey g am b erin v e fa tın d a n so n ra
onun çocuklarına ve ehli b ey tin e m u h a le fe t eden Halici bini V elid’e k a d a r
neseplerini -n tü rm e k le b ir ş e re f k az an a cak ların ı u m m u şlard ır.
Bu d ağ h T ü rk lerîm iz. m u h a k k a k ki A ra p olm adı k la n a i ve H allile rin
d e H alidı olm adığını bilm işlerdi. Y ine o n lar doğu illerin in K ü rd ü sta n ve
k endilerinin de K ü r t olm adığını b ilm işlerd ir. F a k a t bu iki lâkap ve üııvan.
b u aşire tin ağa ve şey h lerin in işlerin e pek çok y aram ış, o n lara bağm ışız
beylikler v erilm iş, a ş ire t e ra tı ken d ilerin e kul gibi el pençe d iv â n d u rm u ş,
o n la r bu şah si ş ö h re t ve m e n fa a t m u k ab ilin d e bu yabancı d u y g u la n seve,
sev e kabul etm işlerd ir. Lr - -
B ugün o rta d a güneş gibi gizlenm iyecek b ir h a k ik a t v a rd ır. Bıı gerçek
g ö rü ş: D ağlı T ü rk k ard eşlerim iz in h iç b ir a ş ire t v e y a h u t ailesinin n e H a ­
lidî, ne A bbasî ve nede E m ev î değil, T ü rk oğlu T ü rk o ld u k larıd ır. Koskoca
cih an ı titr e te n Gök H ak an T ü rk ü n şanlı adı d u ru rk e n , T ü rk h alk ın ın y a ­
bancı m illetlerin b ü y ü k lerin in ad ların d an ş e re f ve p ay e beklem eleri b ü tü n
d ü n y a h u zu ru n d a gülünç o lu r s a n ın m.

K Ü R TÇ E VE ZAZACA

Bugtin B abak ü rd ilerle Koru); rıço şu b eleri ad ın ı a la n dağlı T ü rk le r i-

15
m izin k o n u ştu k la rı dile (k ü rtç e ) K o rm a n c i ve Z az ala rın k o n u ştu k la rı dile
Kazaca d en ilm e k te d ir. K o rm a n c i dili illi ö n c e - K u r t b ab a - B a b a k ü n J ü e r
a ra s ın d a k o n u şu lm u ş, Y avuz S u lta n Selim ta ra fın d a n d o ğ u y a k ald ırılan
T ü r k a ş ire tle ri y a n i K o rm an ço şu b e si b u dili B a b ak ü r d ile rd e n ö ğ r e n m iş ­
le rd ir.
K o rm an ci - k ü rtç e , dili a slın d a ta r ih t e v a r olan ve h e rh a n g i b ir m i l ­
le te m a h s u s o la n t a r ih î b ir dil d eğ ild ir. Y u k a rı b ö lü m lerd e a n la ttığ ım ız
g ib i b u dil a slın d a tü rk ç e d e n ve so n ra sı b irço k m ille tle rin d illerin d en to p ­
la n m ış özel b ir lisan d ır. D ağ lı T ü rk lerin i izin e c d n d la n olan I la lti - L o h o rto
T ü rk İe rh d ıı A s u rile r ç a ğ ın d a T iirk dili ile k o n u ştu k la rın ı y irm in c i a srın
b ilg in le ri is p a t e tm işle rd ir.
H a iti - L o h o rd o la r; m ilâ tta n b ir a s ır önce e rm e n ile rin id a re le ri a ltın ­
d a sıkışm ış, erm en i dilinden bazı k elim eler alm ış v e e rm e n ile rin çö k m esin ­
den so n ra Ira n ite ı in id aresin d e v e k o m şu lu ğ u n d a k a la ra k , k o n u şm a sı kolay
o lan A cem d ilin e ö zen erek ve h a ttâ zo rla n arak b u dili öz tü rk re te rm e pek
fa z la k a rış tırm ış la rd ır. Bu şe k ild e k u ru la n k o rm an çi dili. O sm a n iıla r ça­
ğ ın d a B abakürclilerin özel lisa n la rı k ab u l ed ilm iştir.

A cem ler, H a iti - L ohordo T ü rk le rin i Ira n ile g tirm e y e ç a lıştık la rı sıra ­
d a P a r t T ü rk le rin d e n o la n Z a z a - düıııbeli a ş ire tle ri d e I r a n to p ra ğ ın a
g e lip y erle şm işlerd i. B u h alk h era A cem , hem d e B ab ak ü n H lerle k ay n aşıp
h e r iki d ild en v e en çok 1 ırisîd en a ld ık la rı sa y ısız k elim e lerle öz T ü rk çe
d illerin i d o ld u rm u ş ve bu s u re tle Z aza dilini v ü cu d a g e tirm işle rd i.
Z sızalar; A ra p la rın istilâ sın d an ö tü rü İ ra n 'ı te r k ed ip d o ğ u n u n s a rp
d a ğ la rın a gelip y e rle ş tik te n so n ra . T ü rk .k ü ltü rü n d e n v e h a t t â b ü tü n m e ­
d e n iy e tte n uzak k a la n b u ıssız y e rle rd e k en d i k e y ifle rin e g ö re k elim elere
a y r ı m â n a la r v e re re k , ve s e r t leh çeler ic at ederek çoğu f a r isîce olan Z aza
dilini k a rm a k a rış ık b ir İm le sokmuş, ve h e r m m ta k a h alk ı bu dili b a ş k a şe­
killerd e k o n u şm a y a b a şla m ışla rd ır.
Z az ala r ü r a r to d a n a y rılıp doğu illerim izin M otki, Ç a p a k ç u r h a v a lisi­
n in s a n d a ğ la rın a gelin y e rle şirk e n , B a b a k ü rd ile r; V an ve M u su l h a v a li­
sin d e A ra p la rla k ay n aşıp Islâm dini v e A ra p d ilin d en aldığı y en i k e lim e ­
leri K orm anci d iline dizm iş, b u d ili; y u k a r ıd a y azd ığ ım ız şek ild e A n ad o lu '­
d an g elen T ü rk a ş ire tle rin e , y a n i K o rm an ço şu b e sin e a şıla m ışla rd ır. Bu
şu b ey e m e n su p a ş ir e tle r y a k ın çağ d a A n ad o lu 'd an g eld ik le ri için öz
T ü rk ç e d illerin in b ir kısm ını k o ru y ab ilm iş, ve bu su re tle B a b ak iird ilerd en
d a h a açık b ir K orm anci ile k o n u şm u şlard ı. K o rm an ço şu b e sin e m en su p
a ş ire tle rin b u g ü n k o n u ştu k la rı K orm an ci d ilinin y ü zd e a ltm ış ı eski A sy a
v e Iç A nadolu T ü rk ç e sid ir. B u dilin y ü zd e k ırk ı A cem ve A ra p ç a d ır.
B a b a k ü rd ile rin k o n u ş tu k la n K o rm an ci d ilinin yüzde k ırk ı, eski A sy a
T ü rk ç esî, yüzde o tu z u F a risîc e v e yüzde o tu z u d a A ra p ç a d ır. Y u rd u m u zu n
V a n ili g iin ey b ö lg esin d e H a k k â ri, Ş e m a k , H iza n k ısm en B itlis v e M uş.
C izre, G a rz a n , B e şiri, M id y at, Ş em d in an , V a n ’ın h u d u t b o y u n d a olan a ş i­

16
 r e tle r uim am en bu dille k o n u ş u rla r, y u k a rıd a a d la rım y az d ığ ım ız b u a ş i­
r e tle r e B a h a k ü rd ile r d e n ir. B u şu b e n in I r a k ve .Suriye h u d u d u n d a olan
a ş ire tle ri, y a ta m a m e n A ra p ç a v e y a h u t y a n s ın d a n fa z la s ı A ra p ç a o lan
K o rm an ci d ili ile k o n u şu rla r,

V a n ilinin M u ra d iy e . P a tn o s . S e ra y ilç e le rin d e A ğ rı - K a ra k ö se , E le ş­

k ir t, E rc iş, M a la z g irt h a v a lisin d e B u lan ık , H ın ıs, K arlıo v a, K a ra y a z ı, Vi­
r a n ş e h ir. U rf a , S u ru ç b ö lg e lerin d e o tu r a n v e Y avuz S u lta n S alim ta r a f ın ­
d a n b u ra la ra k a ld ırıla n T ü rk m e n a ş ire tle rin d e n o lu p y u k a r d a y azd ığ ım ız
g ib i soi 'a d a n K o n n a n ç o ad m ı a la n a ş ire tle rd e , y ü zd e a ltm ışı T ü rk ç e olan
K o ım a n ç i dili ile k o n u şu rla r. B u şu b e n in d e S u riy e 'y e y a k ın a ş ire tle ri
d ille rin i A ra p ç a d a n d o ld u rm u şla rd ır.
Z a sa c a y a g e lin c e : Bıı d ilin y ü zd e ellisi A cem ce, y ü zd e k ırk ı, e s k i
T ü rk ç e , y ü z d e o n u A ra p ç a d ır. Zaoıc& da o lan A cem ce k e lim e le rin çoğu
T ü rk h eceleriy le k a r ış ık tır . S aso n , M otkı k ısm e n M uş ve B itlis d a ğ la rın d a
o tu ra n a ş ir e tle r ile L ice, F a r k ın , H azzo, D iy a rb a k ır h a v a lisin in «arp d a ğ ­
la n m d a, G enç. S olh an , C a p a k ç ü r. P a lo il ve ilçelerin in b ü tü n k ö y le rin d e
o tu r a n Z a z a la r ve E r g a n i, M ad en , E lâz ığ , M a rd in h a v a lisin in b irç o k köy­
le ri Z azaca k o n u şu rla r.
E iz. K o rm an ci ve Z aza d ille rin in şim d ik i d u ru m u n u y o k la rk e n , b u n ­
la rd a k i esk i T ü rk ç e k elim e lerin şiv e y e g ö re p e k çok d e ğ iş tirild iğ in i, ve
b u d ille rin k ö k ü n d e n T ü rk ç e o ld u k la rın ı ve b a z a n b ir k elim e n in ilk h ece­
sin in T ü rk ç e v e so n h ec esin in A cem ce v ey a A ra p ç a , o ld u ğ u n u g ö rü y o ru z .
M e selâ : e s k i T ü rk ç e d e y iğ it K orm aııcîrîa a ğ ıt, Z uzacaıla ¡g it, ve T ü rk ç e d e
köpek, K o rm an cid o k âcik . Z azacııda k ıîtik , - e s k i T ü rk ç ed e pdT K o rm an cide
a g ir. Z azaca d a o d ır. T ü rk ç e d e e sk i ly r h a s ta lığ ın a d ı o lan k u ru - d e rt,
K o rm an cıd e k u rre d e r - k ıır r e d e r t, Z a z aca d a k u iT e d e r t- k a m a k ıs ı, T ü rk çü­
d e b ir illet a n la m ın a g e le n y a n ık a ra , K o rm an ci le a n ı k a r a , Z az aca d a an-
k a r a . gibi.
T ü rk ç e k elim e lere b a ğ la n a n A ra b î ve F a r is î h e c e le re g elin ce ; Z azaca
ve K o rm an cıd e sık s ık k o n u şu la n k u ru - iftira , d e ş tü - g ed ik , a r d u - a sm a n ,
g ü l ü -ç im e n , e s p i- b o z , s o r g u - s u a l , ta n a z u - ş e p a l levendil - f i r a r , gibi.
D a h a b a ş k a m e se lâ : T ü rk ç e d e ay . K ovm ancide h i v - m e h , Z az a ta d a ,
ay n ıa , asm a, aşm e, şe k lin d e k o n u şu lu r. G ö rü lü y o r İd a s lın d a tiirk ç e olan
b u k elim e lerin h e p si d e g elişig ü z el b ir k o n u şm a şe k liy le d e ğ iş tirilm iş tir.
Y alnız eski T ü rk ç e d e so n u Ii. T. P . K . g ib i s e r t ve N A gibi y ü k se ğ e kaldı­
rılm ış h a r f le r le b ite n kelim eler, hem K o rm an ci v e h em de Z azacad a b ir
tü rlü d e ğ işm e m iştir. Çor, k o r, şo r, to r , bor, ç ır. çep er, ç ığ ır, a v ğ ır, zen cir,
ça d ır, b a k ır, n a h ır. a h ır , gibi... se p et, ş e rb e t, in e re k , tezek , k ep ek , p etek ,
kelek, g e re k , ö rd ek , em ek , in a n , d e rm a n , d u m a n , y u m a n , tu fa n , a s la n ,
ceylan, ca n . zozan, gibi...
K o rm an ci ve Za?,a d illerin d e g ö ste rd iğ im iz b u T ü rk ç e k elim e lere b e n ­
z e r yüzlerce ö rn e k g ö ste re b iliriz . B u n la rd a n b a ş k a bu d illerd e ev v e aile

F: 2 17
 eşyası ç ift koşuntu h a y v a n la n eh lileştirm e için k ullanılan m alzem e, k u şla r
v e y ab a n i h ay v a n ların v e eski h a sta lık v e ilâçların , o tla rın , ytizd e doksan
a d la n T ü rk çed ir. Bu dillerde, en fa z la z e rd ü ş t dinini k u tsa l tü relerin d en
olan F a risic e kelim elerle, v e d a h a s o n ra d a n A rapçadan a lm a n d in î tâ b ir­
le r v ard ır. F a k a t b u dağlı T iirk le r b u kelim eleri d e y in e kendi şiv elerin e
p,,ıv d eğ iştirip k o n u şm u şlard ır. Jilese! â ; F arisic e. asu m an , K orm ançoda.
azm an, Zr. «icada asırnn, ve A ra p ça d a a r d - a rz , K u rm an co d a e rd , Zftzaca-
d a h ar.l, A ra p ç a d a cin in (k o m şu ) K o rm an ço d a çin ar, Z azacad a ciran i, F a-
ri.sice lıildâ, K orm ,incide hudı, Z azacada lıo m a - hakko, gibi.

K iir' dili b a h sin d e t M. R iza. Benlik ve Dil B irliğim iz adlı e serin d e:

K ü rt d :ye a n d a n bu dağlı T iirk Ierin Z aza v e K o rm an ca d iy e ik iy e ay rıld ık ­
la rın ı ve b u h e r iki dilde, a y rı ve çeşitli lehçelerin m ev cu t b u lu n d u ğ u n u ,
ve K ü rtçen ln başlı b a şın a b ir dil olm ayıp, çe şitli dillerden y ığ ılan b ir dil
y ığ ın ı olduğunu, R u s ve A lm an dillerin- e b a s tırıla n lü g a t k itab ın d a yazılı
ol u K?3 sözden 3080 kelim esinin eski T ü rk ve T ü rkm ence ve g eri kalan ın
K ab ı v e F a ris î dillerin d en alındığım , ve bu dnğlı T iirk le rin d illerin in çok
değişm esi dolayısiyle, b u eski A sy a T ü rk çesin i b u g ü n çok geç. ve y an lış
o la ra k k o n u ştu k larım ve iklim in se rtliğ i dolayısiyle b u h alk ın d aim a keli­
m e le ri b o ğ azların d an s e r t ve k a rışık ç ık ard ık larım , ve m isâl o la ra k K iirt-
y ren n “ K ını!” d dikleri köy, ad m n anim in K en t olduğunu, ve d o k to r F iriç
y ile P ro fe s ö r V eberin, “ K iirt dili b ir dil h a m u ru değil, b ir söz y ığ m 'd ır."
, dediklerini ve K ü rt dilinin h iç b ir ta r ih i veya h e rh a n g i b ir m illetin bellibaşll
* v arlığ ım g ö steren b ir dil olm adığım ve b u dilin an cak bazı a ş ire t k av g aları
> öven d e sta n la rd a n ib a re t k ald ığ ın ı, ve aslın d a T ü rk ç e olan b u dilin, A cem
kom şu lu ğ u n d a F a rs dili ile dolduğunu ve h ü k ü m e tin zo riy îe yiiz benzetiş-
r lerini v e d illerin i fazlaca d e ğ iştirm e k ve k en d ilerin e K ü rt dem ek zorunda
> k ald ık ların ı, v e so n rad a n b u dilin L olıordo T ü rk leri ( K ü rt]e r) v aşıtasiy le
t doğu ve o r ta A nadolu’d ak i yakın çağ T ü rk v e T ü rk m en le ri (K o rm an ço lar)
a a ra s ın d a yayıldığını ve b u g ü n bu T ü rk lerd en tr a n h u d u d u n d a olanların
> fazlası F a risîc e ve A ra p h u d u d u n d a b u lu n an ların A ra p ç a k o n u ştu k larım ,
y uzun uzadıya an latıy o r.

B ugün y ak ın d an konuşup incelediğim iz K o rm an ci v e Z aza dilleri, yu­

k a rıd a açıkladığım ız gibi, o k a d a r k arışık ve anlaşılm az b ir h ale g e lm iştir
ki. onu h erh an g i b ir m illetin dili o la ra k v a sıfla n d ırm a k ta b ü y ü k b ir y a n -
> lışl’k v a rd 'r. B u dili k onuşan B ab ak ü rd i ve K orm anco ve Z aza şu b elerin e
s m e n su p a şire tle rin iıe r b iri a y r ı a y n şiv elerle konuşur, b u n la rd a n pek çok-
* la n b irb irle rin in k o n u şm alarım a n lam a k ta b ü y ü k b ir zo rlu k , çek iy o rlar.
" H e r a ş ire t ve bölge h u dilleri e r :t ç e şit şekillere so k m u şlar, b u k a rış ık
y r ek il'e r h içb ir su r e t1e te s b ît edilem ez. İ t e r boy ve oym ak kendi k ey fin e
g ö re k o n u şm u ştu r. B asan b îr a ş ire t ağ a sın ın k endine h a s o larak çık ard ığ ı
ed â ta r ve gelişigüzel sü slü kelim eler, a ş ire tin içinde halk dili m ak am ın a

18
 g irm iş , b ir h o ca n ın k o n u ş tu ğ u y a rım A ra b i ib a re li b ir üslûp, derhal halk
ta r a f ın d a n ez b erlen m iş b u d ille re k a rış m ış tır.
H a t t â C u m h u riy e t devı-inde b ü y ü k le rim iz in d ite v e rd ik le ri ö n em in
te s ir le r i, h em en l>u d illerd e k en d in i g ö s te rm iş tir. Ş im d i d o ğ u illerim izin
ç o ğ u ve nyd-n a ile le r; aile o c a k la rın d a öz T ü rk ç e k o n u şm a k ta ve b ü y ü k
D il K u ru lta y ın ın o n ard ığ ı b irço k T ü rk ç e k elim eler K o rm an ço v e Z a z a dil­
lerin'- k a rış m ış b u lu n m a k ta d ır.
I liç b ir m illet, b u d a ğ lı T ü rk k a rd e ş le rim iz k a d a r m illi b irliğ in a n a
d u y g u lu n n d an a y rılm a k a k ıb e tin e b u k a d a r u ğ ra m a m ış tır. A ra p k ir; A r a ­
bi'ce. A c e m le r; F a rîs îc e v e h e r m îlle t k en d i dilince k o n u ş m a k ta iken, n a s ıl
-olur d a, d ü n y an ın eıı asil ve u lm o y lu b i r Çil İleti o la n T iirk , y a b a n c ı d illerle
k o n u şm a y a te n e z z iiljetm is tlr . Tîu acı ve ib re t v erici k u su r, b u g ü n düzelm e­
lid ir. B u n a m illî b ir g a y r e t ve a şk is te r. B izi a r tık m illî vicdan v e s a ğ d u g n -
clan a y ıra c a k h iç b ir engel y o k tu r. B ü tü n d ü n y a d a h e rk e s m illiy e tç id ir. B iz
b u g ü n h e rk e s te n d a h a çok m illiyetçi ve halk çıy ız. B u nıillî g a y r e t o rta d a
v a r k e n e n iyisi bu d ağ lı T iirk k ard e şle rim iz k en d ilerin in ulu o y la n n a y a -
0 y e b u g İD h iç b ir k ıy m e t ve m â arı ifa d e o tn ıiy en bu söz y ığ ın ı
d ille ri sö küp a tm a lıd ırla r. B en b u n u b ir ırk d a ş v e y u r t t a ş s ıfa tiy le , d o ğ u ­
r u r . t .iitiin g en ç v e asit T ü rk n e slin d e n ric a ed erim .

1*
 BOLÜM: n .
D oğu Hicrindeki A leviler, Kızılbaştar, B eb taşiler

B ü tü n ta r ih ve b ilg in lerim izin b ild ird ik leri gibi, b u g iin dogu illerim i­
zin b irçok k esim lerin d e o tu ra n , K o rm an ço ve Z a z a d illeriy le k o n u şa n , A levî,
K zılbag v e B e k ta ş i d iy e ad lan an halk , ta m a m e n T ü rk tü r. B u n la r O ğuz
b o y la rın d a n S elçuk ve H arzem T ü rk le rin d e n a y rıla n T ü rk v e T ü rk m e n
k a b ile le rd ir. B u kabileler, m ilâd ın 9 - 1 0 v e 11 inci y ü z y ılla rın d a T ü r k is ­
ta n , H o ra sa n , N iş a b u r ve H arze m o v asın d an v e k ısm en de d a h a s o n ra İç
A n adolu'dan dogu illerim ize gelip y e rle şm işle rd ir.
B u b a h is ü ze rin d e önem li b ilg iler v e re n K a d ri K em al K op, (D ogu ve
G üney D ogu İllerim iz) ve (D oğuda A ra ş tırm a la rım ) ad lı e se rle rin d e h ü lâ­
sa o la ra k ; M ilâdın dokuzuncu y ü zy ılın d a T ü rk is ta n ’dan h ic re te b a şla y a n
b irçok T ü rk ve T ü r :m en k a b ile le rin A n ad o lu ’y a g e ç tik le rin i, v e b u n la rd a n
b ir a s ır s o n ra gelen K ay ıb a n jle rle b irlik te y in e b irço k T ü rk o y m a k la rın ın
F ır a t v e D icle v ad ilerin e göçüp y e rle ştik le rin i ve A lp a rs la n 'ın M a la z g irt
zaferin d en so n ra, y in e T ü rk is ta n 'd a n pek çok T ü rk b o y la rın ın , Selçuk ve
H arzem k ab ilelerin d oğunun çeşit o y lu m ların a, D ersim v e E rz in c a n h av a­
lisin e g elip y u rtla n d ık la rın ı ve m ilâd ın on üçüncü y üzyılında Oğuz n eslin ­
den olan A k ve K a ra k o y u n lu la n n A h lâ t v e M a la z g irt'te k u v v etli b ir h ü k ü ­
m e t k u rd u k la rım , ve on ü çü n cü y ü zy ılın b a şın d a M oğolların önünden kaçıp
d oğunun E rzin can . D ersim , A kçadağ, M&raş gibi s a rp b ö lg e lerin e sığ m a n
a ş ire tle re . M oğollar. H h an iier ve O sm an lıIar ta r a f ın d a n sa y ısız zu lü m ler
yapıldığım b u k ab ilelerin K ızılbaş adı a ltın d a m illî b irlik te n u z a k la ş tır ıl­
d ık larım , v e d o ğ u n u n ıssız d a ğ la rın a k aç ırılan b u T ü rk le rin en çok Os -
m a n id a rd a n g ö rd ü k leri sü re k li k ö tü lü k le r y ü z ü n d e n k en d ilerin i yab an cı
santp m illî d u y u şla rım v e dillerini it irm e k te n h iç b ir acı ve endişe d u y m a-
cbklaruıı S ünnîlikle. Ş iîliğin k a rş ı k a rş ıy a b ir e r siy asî f ır k a halin d e y ü ­
rü d ü ğ ü o çağ d a. O sm anlı im p a ra to rlu ğ u n u n p a rç a la n a c a ğ ın d a n k o rk a n r a -
dişah Y avuz S elim 'in , D oğu A n ad o lu ’d ak i K ızılbaşlığı y o k etm ek k a s tiy le
h a re k e te g ed erek İç ve D oğu A n ad o lu 'd ak i A lev îlerd en k»rk b in k işin in ka-
m nı a k ıttığ ın ı ve 9 2 -1 5 0 4 ta rih in d e Ç ald ıran o v asın d a Y a v ın . Ş ah İs m a il’i
idenin dön erk en . F ır a t’ta n Ü m ra n iy e 'y e k a d a r e 1e g e tird iğ i o y lu m la rd a
o tu ra n B e k taşi ve K ızılbaş T ü rk le re ç a tıp b ım la n d oğunun s a n d a ğ la n n a
k açırd ığ ın ı, b u s u re tle d a ğ la ra kaçıp sığ ın an hu T ü rk ve T ü rk m e n b o y ların .

20
S elçukîlerden tince doğu illerim ize gelip m e d e n iy e t k u ra n T ü rk le rd e n oldu­
ğ u n u , ve b u T ü rk le rin so n rad a n b u ıssız ve s a rp d a ğ la rd a benliklerini
k a y b e tti M erm i, yazıyor.
B esim A talay , (B ek taşilik v e E d e b iy a t) adlı eserin d e: D oğu y ay la*
gm da b u lu n an Alevî ve B e k ta şile rle A n a d o lu lu n ç e ş it y e rle rin e yay ılan
B e k taşî T ü rk İer hep b ir so y d an d ır. Y alnız İç Anadolu^daki B ek taşiler,
k o m şu ları olan S ünni T ü rk le rin v arlığ ın d an fa y d a la n a ra k T ü rk ç e dillerini
sa ğ la m ışla rd ır. D o ğ u n u n s a rp d a ğ la rın a sığ ın ıp O sm anlIlardan sa y ısız kö­
tü lü k gören A levîler, Ira n dilinin te s iri a ltın d a k a la ra k dillerini k arm a k a­
rışık b ir h ale g etirm işle rd ir. B ütiin A levî, B e k taşi ve K ızılbaş T ü rk lerin
k ab u l e ttik le ri B ek taşilik a n a n esi içinde h en ü z T ü rk le rin eski d in leri olan
Ş am a n îliğin ak id esi y a şa m a k ta d ır. B e k taşi ta rik a tı T ü rk le rin öz m alıd ır,
B ek taşîliğ in m ev cu t olm adığı çağ lard a bile A n ad o lu 'd a b u g ü n k ü B ektaşi
e d e b iy a tın a benzer b ir ed e b iy at vard ı. Ş eklinde uzun u zad ıy a y a z ıla r yaz­
m ış ve bu gerçekliği açık lam ıştır.
E m ekli M iralay, M. K iza’nın (B enlik v e D ilbirliğim iz) ad lı eserin d en
h ü lâ sa e ttiğ im y a z ıla rın d a a şa ğ ı y u k a rı şöyle d en ilm ek ted ir:
— ( T a ta rla r A sy a’dan g a rb a doğru a k ışla rın d a ilk önce H arzem T ürk-
le rİ 5rle k arşılaşıp pek kanlı b ir s u r e tte çarp ışm ışlar, E n so n T a ta r Önünden
k açan b u T ü rk a ş ire tle ri can ların ı k u rta rm a k için doğu illerim izin sa rp
d a ğ la rın a sığın ıp b u ra la rd a kendilerini m ü d a fa a etm işle rd ir. V e h a ttâ bq
T ü rk a ş ire tle r Öç alm ak için zam an, zam an bıı d a ğ la rd a n inip T a ta r o rd u ­
la rın ın yollarım kesm iş ve ç a rp ışm ışlard ır. B u ta r ih te n b ir a s ır s o n ra b aş­
la y a n T im ü rlen k ak ım n m b ü tü n şid d etiy le y in e doğu y ay lasın d a o tu ra n
b u T ü rk ve T ü rk m en A levîler u ğ ra şm ışla rd ır. V e b u g ü n pek y an lış olarak
K ü rd ü s ta n denilen ş a rk î A n ad o lu ’n u n o giinkü sah ip leri bu T ü rk ve T ü rk -
m e n lerd ir. Ve b u k ab ilelerd en b ir kısm ı, T im u r’d an k açarak doğunun sarp
d a ğ la rın a sığ ın m ışlard ır, doğu illerin in o v aların d a kalan ikinci kısım T ü rk
ve T ü rk m en kabileler, (içüncü d efa O sm anh p ad işah ı F a tih S u ltan M eh­
m e t'in , A kkoyunlu p ad işah ı .Uzun H a ş a n la B a y b u rt - O tlu k belinde y ap ­
tığ ı sa v a şta , b u n la rd a n b irk aç a ş ire t İ r a n 'a d o ğ ru kaçm ış, d iğ e rle ri doğu­
n u n sa rp d a ğ la rın a sığ ın m ışlard ır. V e U zun H a s a n ’d an s o n ra Ira n ta h tı­
n a gecen. Ş ah İsm ail. Û sm anlı p a d iş a h la rın ın T ü rk m en leri yok etm ek siy a­
setin d en fa y d a la n a ra k , doğu v e h a ttâ iç A n adolu'daki B e k ta şile rin sevgi­
lerin i k az an m ıştır. B u d u ru m d an endişelenen Y av u z Selim Sünnîliği ele
alıp bu B e k taşi T ü rk le ri yabancı ve Ira n ı sa y m ış v e b u n la rı y o k etm eğ e
k alk ışıp k ırk b in T ü rk ü n kanını a k ıtm ış tır. Iç A nadolu, S iv as h av alisin d e
v e E rzin can ’da b u sa lg ın d an k u rtu la n b irço k T ü rk m e n a ş ire tle r, Y avuz
S u ltan Selim e k arşı koym ak için d o ğ u n u n D ersim gibi sa rp d ağ ların a sı­
ğ ın m ışlard ır. B u halk Y av u z'd an g ö rd ü ğ ü k ö tü lü k k arşısın d a yüz. dil ve
ülkülerini d eğ iştirip , aldıkları Z aza dilini kendi T ü rk ç ele rin e k a rıştırm ış
v e dillerini k a rm a k a rışık b ir h ale g e tirm işle rd ir. V e b u g ü n K ızılbaş adı

21
alan bu halk, K iniş, V arto , K iğı, D ersim i g e ç tik te n sonra, F i r a tın sa ğ ta
ra fın d a T ercan, B a y b u rt a ra sın d a k i d ağ lard an , Ç ard ak lı Bogaziyle, R e f a ­
hiye, K uruçay ve K o çg iri’den H afik ve T oros kıyıku-ına ve E ğîıı’in şim alin­
den, F ıra tm sa ğ m a geçerek A ra p k ir, D ivriği, K an g al (kığlarından M alat­
y a 'n ın g arb in d e n A kçadağ, E lb ista n ve G ürün d ağ ların d an y in e B inboğa
d ağ ların a uzanan o y lu m lard a ve K a y se ri‘n în şa rk ın d a K ızılırm ak sağ k ıy ı­
sın d a n A kdağnıadeni, Y ozgat, K ırşe h ir civ arın d an H a y m a n a 'y a k a d a r sa r­
k a n çeşit bölgelerde o tu rm a k ta d ırla r. Bu halkın çoğu Z azaca ve azı K o r-
m anci dili k o n u şm ak tad ırlar.

K adri K em al Kop, Besim A talay, ve M. R iza’n m y u k a rıd a h ü lâ sa e t­

tiğ im iz görüşleriy le b e ra b e r d iğ er ta rih ç i ve bilginlerim izin b e lirttik le rin e
b ak ılırsa, doğu ¡Herimizdeki bu A levî aşiretler, ü ■ ‘y ü z y ıl öncesine k a d a r t a ­
m am en T ürkçe konuşm uş T iirk m en lerd ir. B u n lar aneak son ça ğ lard a Os­
m anlI padi -ahlarından gördükleri k ö tü lü k k arşısın d a h er şey d en önce A le­
vîliğe fazla bağ lan m ış kendilerini n e T ü rk , ne K ü rt, v e y a h u t h erh an g i
b ir m illet değil, yalnız A levî bilm işlerdir. B unlar son zam an d a Y avuz Se -
lim ’d en so n ra K orm anço ve Z aza şubelerinden bu dilleri ö ğ ren m iş olduk­
la r ı halde, T ü rk çelerin i y in e bu dillere hâkim tu tm u ş, kabile, köy, y er, kişi
ad ların ı ve ta rik a tta k i öz T ü rk ç e tü re ve d ey işlerin i d eğ iştirm ed en toplu
b ir id are değil, b ir e r a y rı a ş ire t birliği a ltın d a y aşam ışlard ır.
B u bağım sız T ü rk a ş ire tle rin i b ir ülkü içinde k a y n a ş tıra n A levîlik -
B ek taşîliğ e gelince : A şağı bölüm lerde h a k k ın d a d a h a geniş bilgi verece -
ğim î üm it e ttiğ im bu ta r ik a t, m ilâdın 11 inci y üzyılında aslından Ş ia ve
C a fe ri m ezhebi k analından T ü rk ista n 'a sızan A levîliğin, ta s a v v u f ve v ah ­
d eti v ücut esasın d an doğm uş, T ü rk bilginleri b u n a a ta la rın ın eski dinleri
olan Ş am anilik ten bazı k aid eler k a rış tıra ra k , H o rasan , Niş a b u r ve T ü r­
k ista n 'd a k i a şire tle r a ra sın d a y ay m ışla rd ır. H ak yolunda fâ n i olmak an la­
m ın a gelen bu ta r ik a t; ilk önce S ey y itterîn A b b asîler ta ra fın d a n sık ıştırı­
la ra k T ü rk lero iltica etm eleriyle ve büyük s e rd a r H orasanlı Ebülm üsH rnin,
A bbasî halifesi E b ü c a fe ri- M a n su r'u n sa ra y ın d a b abaığılıkla şa h a d e tin d e n
so n ra, A rap ların hem T ü rk leri, ve h em de S ey y itleri yoketm ek siy a se tin i
gütm eleriy le başlam ıştır.
Bıı ta rik a tı T ü rk is ta n - H o ra san 'a N işa b u r v e h av alisin e y a y a n la r;
Şeyh L okm ani H orasan!, E büÜ iasım i- G ü rg ân ı, M u h a m m e d i-tu s i, Ş ey h
A bdiilfarm idi, Ş eyh Bavezidi - E estam i, E b U Ilıa sa n i-H a rk a n i’d ir. B u ta ­
sa v v u f akidesinin ikinci, üçüncü, dördüncü şu b eleri E rd eb ıl, G eylan v e
B elh tekkeleridir.
Bu akide ve ta rik a t T ü rk ista n ve İra n h av alisin e tam am en y e rle ştik -
tik te n so n ra büyük T ü rk bilgini H aca A hnıedi Y esevî onu d ah a fa z la
g en işletm iş, esaslı b ir ta r ik a t halinde, o gün A ralıların , A bbasilerin, Eme-
vilerin b ir yok etm e âleti gibi ellerinde kullandıkları ş e ria tın fe tv a la rın a
k a rş ı, m illî b ir sip e r gibi ku llan m ışlard ır. Bu ta r ik a t b irço k k ısım la rd a

22
 ş e ria ta m u g a y ir, m illî b ir vicdan, ilâh ı b ir d u y u ş, ve T ü rk k ü ltü rü n ü , y a­
bancı dillerin te sirin d e n k u rta rm a k için, m illî b îr ülkü şeklindd tan zim
ed ilm iştir. H ac a A h m et b u t a r i k a t v e ülk ü y ü k en d isin in d am ad ı v e s ı r ­
d aşı olan H acı B e k taşi V eliye teslim etm işti.
D a h a H aei B e k taş d o lm a m ışk e n y u k a rıd a a d la rın ı sıralad ığ ım ız T ü rk
tekı'ye ve bilgin lerin in elin d en bu ta rik a tı k ab u l eden birçok H arzem ve Sel-
çul; kabileleri M ilâdın 12-nci yüzyılı b a şın d a H o ra san ’d a n doğu illerim ize
g ö ç m ü şle rd i A şağ ıd a gelecek bölüm lerde, doğu illerim izin ta r ih î olayları
a ra s ın d a g ö stereceğ im bilgelerden anlaşılacağı gibi. H o ra san lan doğu
y ay lam ıza göçen b u a ş ire tle r, b ire r ta r ik a t halifesiy le gelm iş ve b u h alife­
lerin m ü rşitlik v ey a reh b erliğ i 6 2 8 -1 2 1 2 ta rih in d e Selçuk S u ltan ı A lâ -
e ttin i - K e y k u b a t ta ra fın d a n ta s tik ed ilm iştir. A lâ e ttin ’in b u n la ra verdiği
ta r ih î şecerelerd e: b irço k T ü rk a ş ire tle rin i bu b a b a la ra ç ıra k h ak k ım v er­
m eye m ecbur tu tm u ş, b u kabileleri, m ü rşit ve re h b e rle rin m an ev i n ü ­
fu z la rın a teslim e tm iş tir. A ra d a n b ir a s ır g e ç tik te n so n ra, M evhlna C elâ-
le ttin i - R um î'n in b a b a sı olan M uham m ed B ah aiid d in B elh şeh rin d en ve
H av; B e k ta şi V elide b irk a ç yıl s o n ra b irço k T ü rk halîfe ve a ş ire tle riy le
b irlik te N işab iirid an h a re k e te geçerek ta rik a tla rım doğu illerin d ek i T ü rk
b o y la n a ra s m d a y a y a ra k iç A n ad o lu 'y a g eçm işlerd ir.
D aha önce ta s a v v u f ve v a h d e ti v ü cu t felse fe sin i H o ra san v e h avali­
sinde kabul edip ta r ik a t p irleriy le doğu illerim ize gelen v e A lâ e tth ıi-Key­
k u b a t to ra fm d a n b u ta r ik a tın m ü rş itle rin e b ağ lan an T ü rk a ş ire tle ri;
ikinci d efa b u t a r i k a t ı -B e k ta ş ilik - iinvıuıı a ltın d a H aci B Veli «
k abul e ttik te n so n ra , o çağ d a doğu illerine a k a n M oğolların a k u tla rın a u ğ ­
ra y a ra k D ersim , A kçadağ ve M a ra ş h av alisin in d a ğ etek lerin e d o ğ ru k aç­
m ışlardı. B ir m ü d d e t so n ra b a ş la y a n T im u r’u n istilâ sı, d ağ e te k le rin e sı­
ğınm ış b u a ş ire tle re b irk a ç a ş ire t d a h a k a tm ış ve en son Y av u z’la P ah
İsm ail arasın d a sav aş b a şla rk e n , Y avuz tç A n ad o lu 'd ak i B ektaşi'leri k ı r -
1 T m ş . S ivas. K em ah, E rz in c a n ve h a t t â D ersim c iv a rın d a b u d ağ lı B e k taşi
T ü rk le re sa ld ırm ıştı. B u a ş ire tle r Y av u z’la ç a m ış a ra k ve karılı s a v a ş la r y a­
p a ra k e te k le rd e n ; D ersim , A kçadağ, E ü rü n ve M a ra ş d ağ ların a
m eşelere ve s a rp k a y a la ra sığ ın m ışlard ı.
B u ta r ih te n s o n ra Y av u z’un M ısır’d a n H ilâ fe ti alm ası ve ken d isine
b ir T ü rk h ak a n ı değil, b ir Islâm H alifesi ve p ad işah ı sıfa tı ta k ın m a sı,
devlet İdaresin d e din ve şe ria tın y ü rü rlü ğ e g irm esi, h ü k ü m e tin resm î d i ­
linde A rapça v e A cem eenin y erleşm esi, O sm anlı im p a ra to rlu ğ u n u n T ü rk ­
lük d u y g u su n u ta m a m e n yıkm ış v e y o k etm istî. A r tık d evlet ta b a sın a
S ü n n î T ü rk ler, v e d o ğ u n u n sa rp d a ğ la rın a kaçıp sığ ın a n A levli e r e K ız ıl­
b aş, R afizî, Z ındık yo K ü rt d iy e ç e şit a d la r ta k ılm ıştı. Bu zü m ren in m alı
v e cam, d e v le t ve ta b a sı gözönünde helâl g ö rü lm ü ş, b irço k O sm anlı p adi­
şah ı, böylece ta n ıd ık la rı ve T ü rk te n a y n b ir y ığ ın san d ık ları bu Alevî -
B e k taşi T iîrk le r ü zerin e a ğ ır o rd u la r sev k ed e re k a ra d a n kanlı boğuşm a-

2$
la r olm uştu. B u y en i k a n la r döküldükçe d ağ lard ak i b u T ü rk a ş ire tle ri yü­
re ğ in d e irli k ın ve d ü şm a n lık lar kökleşm iş, b u n la rın T ü rk lü ğ e doğru milli
d u y g u la rı ta m am en silinm işti.
B u dağlı ve A levî T tirk le r Y avuz S u lta n Setim d e v rin e k a d a r t a m a ­
m e n T ü rk çe k o n u şu r ve T ü rk o ld u k larım bilirlerdi. Y avuz'un S ivas. Erzîn*
c a n ve K em ah k alesin d e ve D ersim e te k le rin d e bu h alk ı k ırm a y a b aşlay ıp
k a tli - f m lar yapm ası,, bu a ş ire tle ri T ü rk lü k te n ü rk ü tm ü ş , b u n la r a r tık
k en d ilerin i T ü rk değil, Alevî o larak kabul ed erek m illî b irliğ e k arşı n e f r e t
d u y m u ş, ve o çağ d a Palo, O apakçür bölgelerinde o tu ra n ve Y avuz Selim ’-
d en iy ilik ler görm üş olan eski P a r t T ü rk le rin in Zaza, D üm beli şu b esi h al­
k ıy la te m a sa gelm iş ve b u n la rın Z aza dilini, öz T ü rk çeteriy le k a rış tırıp
yüzde y etm işi T ü rk ç e olan b ir Z azaca ile k o n u şm ağ a b aşlam ışlard ı.
Bu A levî a ş ire tle r, A levîliğin kendileri için d o ğ u rduğu bu fe lâ k e tte n
b ık m a y a ra k , devlet ve S ü n n îlik ten g ö rd ü k leri y o k etm e siy a s e ti k arşısın d a,
o n lara O sm an ve Y ezit, d iy e h ita p etm iş, k en d ilerin i de ne T ü rk , n e K ü rt,
n e Islâm , yalnız Alevî, B e k taşi ve H ü sey n î o larak b ilm işlerd ir.
S u ltan H a m it d ev rin e k a d a r K ü rtlü k b u a ş ire tle rin h a tır ve h a y a lîn ­
den geçm em iş, an cak S u ltan H am it, doğudaki K orm anço şu b esin e H am id i-
y e alay ları k ay m ak am lık v e paşalık rü tb e le rin i d a ğ ıtırk e n , A lev îler de bu
p a y e le re im ren erek E rz in c a n 'a y ak ın olan b ir ta k ım a ş ire tle r, biz de k ü r-
diiz dem işlerdir. B u n la rd a n K oçgirili M u sta fa P a ş a ile Ç arekİi H a y d a r
b ey e b ir e r rü tb e verilm ekle ik tifa edilm işti.
Y u k arıd a açıkladığım g ib i T ü rk k ü ltü rü n d e n ve m illî d u y u şta n u zak ­
la ştırıla n A lev îler: Z azaca ve K orm anço d illerin i ö ğ renm ek zo ru n d a k a l ­
d ık la rı halde, y in e d e T ü rk ü n in an ve ek id esin i, ve T ü rk dilini k u tsa l bit­
m iş v e B e k ta ş î ta rik a tın d a m ev cu t olan T ü rk ç e g ü lb an k ve tü re le ri deyiş,
n efes ve ayn icem ’deki edep, e rk â n u su llerin i ve millî tü re le rd e . Şam anilik-
te n kalan birçok eski T ü rk â d e tle rin i ve a ş ire tle rin in soy, boy, kadın, e r ­
kek, köy ve y u r t ad ların ı yabancı kelim elerden sa k la m ışla rd ır. Bu halk
k o n u ştu k ları Z azacam n yüzde y e tm işin i T ü rk çe ile doldurm uş ve ta r ik a t
â y in in d ek i T ü rk ç e deyiş v e m erasim i K u r’a n ın â y e tle ri k a d a r m u k ad d es
saym ış, h a ttâ b u n la r. M u h am m etle A linin a ra la rın d a k i gizli k o n u şm a la r­
da T ü rk çe k o n u ştu k la rın a itik a t etm işlerd i.
A kçadağ, M araş, Z a ra , G ü rü n ve S iv as'ın d iğ e r çe v re lerin d e o tu ra n
A levîler kom şu ları K orm anço şubesiyle te m a sa g elerek K orm anço dilini
ö ğren m işlerd ir. B u n ların k o n u ştu k la rı dilin y ü zd e sek sen i T ü rk çe ile do­
ludur. Bu halk, ay n ı zam an d a kendi a ra la rın d a lıem T ü rk çe v e hem K o r -
m anço dilleriyle sö y leşir, çocuklarına h e r iki dili de a n a lisanı g ib i ö ğ r e -
tirle r. Bu a ş ire tle rin ay d ın ları ocakları b aşın d a v e to p la n tıla rd a ta m am en
T ü rk ç e k o n u şu rlar.
D ördüncü S u ltan M u ra t doğu illerim izdeki A levi a ş ire tle r h ak k ın d a
m illî b ir duygu beslem iş, onları o k şam ıştır. B u p ad işah 1044 - 1628 ta r i­

24
 h in d e D e rsim ’deki T ü rk a ş ir e t a ğ a la rın ın b ir kısm ını E rz in c a n ’d a h u z u ru ­
n a kabul e d e re k , b u n la rın doğu y a y la sın ın g en iş o v a la rın a çık m asın ı tek lif
e tm iş tir. E ıı ta r ih te n so n ra D ersirn ’den a y rıla n y irm i k a d a r T ürlcm en
a ş ire ti, H ın ıs, V arto , T ercan , K iği, B a y b u rt, E rz in c a n , E rz u ru m , S iv as'ın
ova ve d a ğ e te k le rin e y a y ılm ış la rd ır (1 ),
Bu a ş ire tle r, bu su re tle doğu İllerim izin b irço k g e n iş y a y la la rın a y a­
y ıld ık ta n so n ra y in e O sm an b p a d işa h la rın ın v e en çok S u lta n H am id in
birçok zulüm lerine u ğ ra m ışla rd ı. S u ltan H a m it, dağlı T lırk le rin K orm anço
şu b esin d en SG sü v a ri H am id iy e alay ı te şk il e tm iş, bu a lay la rı A levî a ş ir e t­
le re sa ld ırm ıştır. S u ltan H a m it’te n ald ık ları p ay e, rü tb e , silâh v e s a lâ h i­
y e tle deliren H am id iy e a la y la n , K ızılbaş T ü rk le rin m al ve can ın a k a ste d ip
b u n la rın köylerine sa ld ırm ış y ıllarca a r d ı a rk a sı gelm eyen a k ın la r olm uş,
se llerce sin e k a n la r a k m ış tır. S u lta n H am ıd ’in içi bu k a d a rla s e rin le m e m iş
b ir k e r r e d e b ü tü n H am id iy e a la y la rım D ersim ü zerin e ta h rik e tm iş tir.
Doğu illerim izdeki bu A lev îler h a riç te n b u çeşit z o rla m a la r a ltın d a
sık ışırk en , iç y a ş a y ışla rın d a da, birçok g ü çlü k ler a ltın d a ezilm iş T ü rk lü k ­
t e n gelen s a f ak id e ve in a n la rın ı b o za ra k m illî b irlik te n u zak laşm ışlard ı.
Şöyle ki, y u k a rıla rd a açıkladığım gibi b u n la rın k e n d ile rin i y aln ız A levî bil­
m e leri, ve A le v î- B e k ta ş i ak id esin e g ö re H a z re ti P e y g a m b e r ve îm a m A li
e v lâ tla rın a k a rşı so n su z b ir sev g i v e sa y g ı g ö ste rm e le ri, ra s tg e le ben
S ey y id im diyen bazı A levî b a b a la rın ın işle rin e y a ra m ış, b u n la r a slen T ü rk
o ld u k ları h ald e n eseblerini P e y g a m b e re k a d a r u zatıp halk ü zerin d e b ü y ü k
b i r n ü fu z k az an m ışlar ve a sırla rc a h a lk ı b irta k ım v e rg ile re b a ğ la d ık ta n
gibi. B e k taşilik ve T ü rk in n a n ış ve a k id esin in a slın d an o lm ay an b irçok
h ü r â f a t ve b atıl tü re le ri A levîlik ây in in e so k a ra k , o n la rın m ad d eten , m a ­
n e n z a r a r g ö rm elerin e v e T ü rk m illetin d en ta m a m e n k ü sk ü n k a lm a la rın a
y a rd ım etm işle rd ir.
B u su re tle b ab a la rın , ve to p lu y a şa m a k için de a ş ire t a ğ a la rın ın n ü ­
fu z la rı a ltın d a sık ışa n A levîler, doğu illerim izin çe şitli b ö lg elerin d e ve en
çok D ersim d ağ ların d a d erebeylik id aresi a ltın d a y aşam ış, h e r a ş ire t ağ a sı
kab ilesin e İsted iğ i gibi h ü k ü m v e b u y ru ğ u n u y ü rü tm ü ş , v e o n ların s ır tın ­
d a n geçinm iş v e öz m e n fa a ti u ğ ru n d a d iğ e r b ir a ş ire t ağ a siy le u y u şam am ı ş,
n ih a y e t tiirlü a ş ir e tle r a ra s ın d a b a ş la y a n iç sa v a şla rı y ıllarca sü rm ü ş, bu
y ü zden yüzlerce T ü rk ü n kanı a k m ıştır.
A ş ire t a ğ a la n v e b a b a la r m ü ş te re k m e n fa a tla rın ı k o ru m a k için d a i­
m a b irlik o lm u şlar, genel d urum la a ş ir e t e ra tım , halkı h ü k ü m e tte n . T ü rk ­
lü k te n ü rk ü te re k onları şe k a v e t ve so y g u n c u lu ğ a sev k ed erek en son m illî
h ü k ü m e te k a rş ı a y a k la n m a y a ve fe lâ k e tle rin e sebep o lm u şlard ır.
Bu s a tır a gelinceye k a d a r yazdığım y a z ıla rd a : D oğu itlerim izd e o tu ­
ra n Alevî v e B e k taşi 1e rin T ü rk lü k le rin i, g erçe k m enşe, so y la rın ı ve o tu r­
d u k la rı bölgeleri, dil v e ta r ik a tla r ı h a k k ın d a b ira z bilgi v erm iş o ld u ğ u m u

( i ) T a rih î olaylar arasında bu aşiretlerden bilgi verilecektir.

25
san ırım . B iraz da, bu zü m ren in inanışları, Alev! ve B e k taşi e s r a n , ve
a ş ire t adları ü zerin d e d ıırm u y ı ve b u n la r h ak k ın d a yazılan m u h te lif e s e r­
lerde y ü rü tü le n tü rlü d ü şü n celeri k a rş ıla ş tırıp bu k o n u y u d a h a fa z la ge­
n işletm ey i fa y d a lı b u lu y o r um.
İlk önce bu kom ıyu, v e en fa z la doğu illerim izdeki A lev î - B ek taşi
h a lk ı ilgilendiren E rz in c a n ta rih in i ele alalım : 15-A ğııstos-lÎ)31 de bu
ta r ih i y azan eski E rzin can V alisi Ali - K em ali, b u eserin i y ab an cı b ir silâh
gibi D ersim h a lk ım a ellerine u zatm ış, onları K ü rt, K ızılbaş d iy e v a s ıfla n ­
d ırıp T ü rk lü k d u y g u larım ta m am en silm iş, y an lış d u y g u la rım k a b a rtm ış,
v e belki de bu h alk ın son fe lâ k e te sü rü k len m elerin e seb eb o lm u ştu r.
Şöyle kİ:
A lt-K e m a li, ta rih in in birçok bölüm lerinde D crsim ’deki T ü rk a ş i r e t ­
lerini, K ü rt, S ey y it. E m e ri, A ra p d iy e v a sıfla n d ırırk e n , m illî h u ra fe le r
b ah sin d e : b u h alk ın hiçbir ta r ik a t ve eski T ü rk a n a n esin e bağlı olm ad’g- nı
v e an cak b u n la rın k en d ilerin ce icat e ttik le ri b irta k ım bâtıl a k id e le r a ltın ­
da y aşad ık larım iddia e ttik te n so n ra, ırk la rı hakk«ndaki h u ra fe d e : —
K alm am .str, ad lı b ir K ü rt v ey a Seyyİdin, H o ra san 'd a n g elerek D e rsim in
K ılın am sır köyünde o tu rd u ğ u n u v e b u k ö yde kızım y an ın d ak i hizm etçisi
Ş eyh H a şa n adlı b ir ad am a v erd iğ in i, Şeyîı H a ş a n la bu kızdan tü rey e n ,
K e - d u nğı, Bul uşağı, Abrısuşajfı* G âv u şağ ı, K oçuşaği, S u ran lu ışag t, D o
mernınliuşağı* Bezkarıışağ*. K a rab â h u şağ ı, G üiabîuşagı, S ey itk em alıışağ ı,
Laçinıı- aği, F e rh a tu ş a ğ ı, K ârik âliu şağ ı, K u rm eşeliıışağ ı. B iitükâhinlfıışağı,
A rslanıışagr, M aksunıı^ağı, B a h tiy a ru ş a fı. H a y d e ra n h , Lolnnlı. A rılı, D em e-
ımnlî, Şahvelîyanli, A lanlı, H ıran lı, K ü rey şan li. R u ta n h , B alabanlı, C aferlı,
Sisanlı. Ş adili, Izollu, Ç arikli, H orm ekli, K im sorlu. k ard an li, Ş ey h M ahm u-
danlı, M em ânli, S u ran l i, M askanli, H ıd ık an lı, Iiasa n an li, O kciyanli, Gazili,
D ersim in L -rtik li. Z im tekli, K obatli ve P ilvenk a ş ire tle rin i d e (D ersîm li)
d iye anıldı İdarini bildiriyor.
E rzin can ta rih in in k a y ıt e ttiğ i b u iddia ta m a m e n asılsız olsa g erek ­
tir , B ir k e r r e H o ra sa n 'd a n gelen b ir adam K ü rt olam az. S o n ra K alm am *
s ır'd a b ir k u r t v ey a S e y y it a d ın a benzem ez. N ih a y e t d ö rty ü z yıl içinde K al­
m am sırla Şeyh H asa n ’d an D evsim ’d ek ı say ısız a ş ire tle r tü rem ezd i. Biz bu
a ş ire tle rin ç e şit çağ lard a H o rasan , T ü rk is ta n ’d an ak ıp gelen Oğıız b o y la n ,
Selçuk, H arzem , A k vı* K arak o y u n lu T ü rk lerd en k o p tu k ların ı, ve b u n la rın
a rd ın a D ersim d ağ ların a gelip sığ ın d ık ların ı, a ş a ğ ıla rd a y azacağ ım ız t a ­
r ih î olaylar a ra s ın d a belirteceğiz. K alm am sır’la Şevli H aşa n d a n ib a re t olan
b ir ev halkının yalnız b a şın a gelip bıı ko rk u n ç d ağ lard a b a rın m a la rı akla
sığm az. A ncak b u iki k işin in T ü rk is ta n 'd a n gelip D ersim '« sığ ın an T ü rk
b o y larından b irisin in b aşı o kluklarına in a n ılır ve inanılabilir.
, E rzin can t a r i h i ; Şeyh Iia s a n li ve D ersim i! şu b elerin e ay ırd ığ ı a ş ire t­
lerd en birço ğ u n u K ü rt, v e b irk a ç ım d a E m evilerden Z or Z alim adlı b ir
ş a h sın sülâlesinden ve bazılarını da, S e y y it o larak v asıflan d ırıy o r, Maz-

26
g ir t c iv a rın d a o tu r a n Izollu a ş ire tin i H azollo d iy e k ab u l ed iy o r. H alb u ki,
E lâ z ığ 'la M a la ty a a ra s ın d a v e D iy a rb a k ır'la S iv e re k 'in b irço k k ö y le rin i
d o ld u ra n Ila z o llu a ş ire ti dağlı T ü ık le rim iz iıı K orm aııço şu b e sin e m en su p
Siiııııî b ir a ş ir e ttir . Izol k ab ilesi, K o çg iri, H o rn e k , H ıra n şu b e s in e d ah il
A levi v e T ü rk m e n b o y d an d ır.
E rz in c a n ta rih in in K ü r t d iy e v a s ıfla n d ırd ığ ı H o rm ek , H ıra n , K oçgiri,
îzol, K a rsa n li, Ş a d ih , A rılı, A lan lı, İJem enaıılı a ş ire tle rin in H o ra s a n 'd a n
g e lip D e rsim d a ğ la rın a sığ ın d ık la rın ı, A la e ttin i - K e y k u b a t ta ra fın d a n D e r­
v iş B ey az adlı b ir A levî b a b a sın a v erilen ta r ih î b iı seçere is p a t e tm e k te ­
d ir (1 ).
E rz in c a n ta rih in i D ersin d i v e K a lm a m s ır şu b esin e ay ırd ığ ı B alab an
a ş ire tin in D im to k a ’d a n g e le re k e v v e lâ D e rs im ’e ve s o n ra d a B a la b a n d e re ­
sin e y e rle tik le rin i b irço k ta r ih le r y a z a r.
Y in e E rz in c a n ta rih in in , K a lm a m s ır ve D ersım li şu b esin e a y ırd ığ ı
H aşa n .m lı, O kçiyanlı, Cüzili, Z im tek li. L e rtîk li a ş ire tle rin in de, ne D e rs im­
li ve K & lm am sırlı ve n e de A lev i o ld u k la rın ı ve b u a ş ire tle rd e n H a sa n a n li
a ş ir e ti; D oğu M a la z g irt’t e o tu ra n K o rm aııço şu b e sin e m e n su p on b in n ü fu s­
lu b ir k ab iled ir. A kçiyonlı, L e rtîk li, Z im tek li, L e ltik li o y m ak ları Z a z a -
D ilm beli şu b e sin e m e n su p S ü n n î a ş ire tle rd ir.
E rz in c a n ta r ih i, b ü tü n k ısım la rd a , E rz in c a n , D ersim , S iv as ve doğu­
n u n m u h te lif b ö lg elerin d e o tu ra n ve b u illerd e T ü rk u n s u ru n u n ço k lu ğ u n u
te şk il eden b ü tü n A levî a ş ire tle ri K ü r t diye v a s ıfla n d ırd ık ta n so n ra , Y a­
v u z S u lta n S elim ’in ic ra a tı f a s ılla rın d a h â lâ doğu illerim ize de K ü rd is ta n
d e m e k te n k en d isin i alam am ış, b u h a lk a K ü rt, K ızılb aş ve y u r tla r ın a K ü r-
d ış ta n ad larım p erçin ley erek o n ları T ü rk lü ğ e ve T ü rk le re k a rş ı dü şm an
s a fın a y e rle ş tirip bu g a y re tle y e rs iz h ü k ü m le re g irişm iştir.
E ıı ta r ih î y a z a n vali A li K ernalî, Y av u z S u lta n Seli m* in İç A n ad o lu ’da,
S iv as, E rz in c a n ve K em ah k alesin d e btı T ü rk a ş ire tle re çald ığ ı kılıcı y e rin ­
d e b u lu y o r v e b u d a rb e le rd e n se v in ir gibi, k a tliâ m la rı ta v s if ed erk en , K ı­
zılbaş k a fa s ın d a n m in a re le r yapıldı d iy o r.
E v e t, k a h ra m a n Y av u z’u n , I r a n ta h tın a , ve b ü tü n y ab an cı b asım la ­
r ın a çaldığı o k u d re tli kılıç, v e d ü n y a k a h r a m a n la rı için d e y a p tığ ı eşsiz yi­
ğ itlik v e m e rtlik le övünm ek h e r T iirk iin h a k k ıd ır. B iz y aln ız id a ri v e m illî
b ak ım d an Y av u z’u n , T ü rk le re v e T ü rk lü ğ e çaldığı kılıcı övm eyiz, ve s e ­
v in m ey iz. Ç ünkü H ilâ fe tin ze h riy le s u la n a n b u kılıç, ik i b a ş ta n T ü rk k a ­
n ım a k ıtm ış tır.
Y av u z 'u n k u d re tli kılıcı a ltın d a ezilerek d o ğ u n u n - a rp d a ğ la rın a k a ­
çan. dillerini v e m illî d u y g u la rım b u ç e ş it z o rla m a la r a ltın d a k a y b e d ip
K ızılb aş ad ın ı alan b u a ş ire tle r, E rz in c a n ta rih în in dediği g ib i K ü rt. K ızıl­
b a ş v e d insiz değil, özbeöz T ü rk v e T ü rk m e n olan A lev î v e B e k ta ş ile rd ir.
B u n la rın o tu rd u ğ u y e r K ü rd is ta n değil, doğu A n ad o lu m u zu n bölünm ez b ir

( i ) B u ş e c e r e n i n b a z ı t a r i h î k ı s ı m l a r ı n ı ayağı f a s ı l l a r d a k i t a b ı m ı z a a l a c a ğ ı z .

27
p arça sıd ır. O şe re fli y ır t p arça sı, k a rış , k a r ış b ü tü n ta r ih b o y u n ca T ü rk
kaniyle su la n m ış tır. D oyu illerim izin y ü k se k d a ğ la rın d a , d a r g eç itlerd e ,
özel te p e le r, p ın a rb a şla rın d a y ap ılm ış b in le rc e m ezar ve ç e v irm e le rd e yüz-
binlerce T ü rk şe h id i y a tıy o r. B u illerin b ü tü n d ağ v e o v aları h â lâ b u m u .
ad le ; T iirk ş e h itle rin in a d la riy le an ılıy o r, M u n z u r d a ğ la rı, B a ğ ır - baba,
D üzgiinbaha, S u lta n b a b a , B a y ın d ırb a b a ve b u n la ra b en z er y ü zlerce canlı
e s e r m e y d an d a gözleri k a m a ş tırm a k ta d ır. B u canlı e s e rle r ve g erçek lik ,
yalnız A levîlerin b u lu n d u ğ u b ö lg elerd e değil, doğu illerim izin b ü tü n ke -
sim lerin d e b ü tü n ih tişa m iy le k en d isin i g ö ste rm e k te d ir. D oğunun h e r d a ­
ğında, ov asın d a, köyünde, k a s a b a s ın d a b ir e r T ü rk han ı, h a k a n ı, boybeyi,
iiağ ası y a tıy o r. D ah a dün y an i 1938 y ılın d a A ta tü rk h ey k elin in k u ru lu şu
için, M uş h ü k ü m e t konağı k arşısın d a açılan m e y d a n d a b ir m e tre d e rin lik ­
le m eydana çık an H alil bey ıbni B elitan a d lı b ir T ü rk h a n ın ın m ezar ta ş ı
ü ze rin d e şu A ra p ç a y a z ıla r g ö r ü ld ü :
(H azih i, lira v z a tu l - m u tta h a r a v e lm ira tü l - celilil - m iln ev er, B iem ril-
çelil m e rh u m , b irra lım e til celilil - m übim E ln ez irit - m e ş u r. H alil b ey ibni
m a ğ fu rttl - B iltan . V e hUvve m in su lâ le tü l B a y m d ırh a n . T âb e ş a c â h , kâd
ıiakem edü fil - M e d in etü M uş. M a h su ra le şire te y n i.
M â te fiş ş e h ri m ü b a re k g ay e y i şa b a n u - M uazzam F i , ta rih . S ab â
S am ân in e m ite h icri.)
B a y ın d ır h an sü lâlesin d en olan H alil bey ibni B ü ta n ın 780 inci h ic ri
ta rih în d e M uş’t a h ü k ü m e t sü rd ü ğ ü v e o ra d a v e fa t e ttiğ i s a b it oldu.
E le aldığım ız b u konu ü zerind e g erçek b ir e s e r y a z a n K ad ri K em al
Kop, D oğuda A ra ş tırm a la rım adlı eserin in onuncu sa h ife s in d e :
( 1 3 -ü n c ü a s rın so n la rın d a O ğuz ailesin d en olan A k ve K arak o y u n lu
T U rkleri, akın, ak ın doğu v ilâ y etlerim iz e ve ezcüm le V an gölü g a rb ın a ve
D ersim c ih e tle rin e ta ş tıla r , ve istilâ e ttile r. F ı r a t v e D icle v ad ilerin in y u ­
n a n k ısım la rın a y e rle ştile r. H a ttâ K a ra k o y u n lu la r bu s ıra d a A h la t ve M a-
la z g it'te k u v v etli b ir h ü k ü m e t k u rd u la r.)
K a d ri K em al, y in e b u eserin in A lev îlere a it fa s lın d a :
(M araş, D e rsim , A k çad ağ y a y la la rın d a o tu ra n b irço k T ü rk kabileleri
K ızılbaşlığı a lm ış la rd ır d iy e O sm a n lıla r T ü rk te n a y rı b ir y ığ ın s a n m ışla r­
d ır. B u n la r da, k en d ilerin i öyle sa n m ış ve za m an la öz d illerin i itilm e k te n
b ir acı ve endişe d u y m a m ışla rd ır.) D iyor.
S a y ın b ilg in B esim A ta la y , B ek taşilik ve E d e b iy a tı adlı e s e rin d e : —
ö z T ü rk so y u n d a n olan B e k taşi, A levi v e K m lb a ş la n n b ir b u çuk m ilyon
n ü fu sla rı o tlu ğ u n u ve h u m ik ta rın yediyUz b in in in Zaznea ve K ü rtç e , se-
kizyliz bininin d e T iirk çe k o n u şm a k ta o ld u k ların ı, ve A n ad o lu ’da b u lu n a n
B e k la şi T ü rk le rin , ır k d a ş îa n olan S ü n n î T ü rk le rin v a rlığ ın d a n fa y d a la n a ­
ra k a n a lisa n la rın ı k u rd u k la rın ı, doğu A n ad o lu ’d a b u lu n an A lev îlerin de
k o m şu ları olan K ü rt k ab aü in in â d e tle rin e u y a ra k ve I r a n ed e b iy atın ın te ­
s ir i a ltın d a k a la ra k lisa n la rın ı k a rm a k a rış ık b ir h ale g e tird ik le rin i, ve b u

28
k ısıra A levîle rin k o n u şm a k ta o ld u k la rı Z az aca n m y ü zd e a ltm ış ın ın o;
T ü rk ç e k elim elerle dolu b u lu n d u ğ u n u h ü lâ sa ed e re k D e rsim ’d ek i a ş i r e t ­
leri bu k ısm a d ah il ediyor,
E rz in c a n ta rih i, birçok k e sim le rd e , m ezh ep b a k ım ın d a n doğu illerinde
ve D e rsim ’d e b u lu n an A lev îler in Ş ia ve lıa n î ak id elı o ld u k larım ve b u n la ­
rın b u g a y r e tle Ş ah İsm a il'e y a rd ım e ttik le rin i, ve bu y ü zd en Y avuz'un
k a h rın a u ğ ra d ık la rım y a z m a k ta d ır. H a lb u k i; ta r ih bize g ö ste riy o r ki. F a ­
th i S u lta n M ehm et, A k k o y u n lu h ü k ü m d a rı U zu n H a ş a n H a n ’ı B a y b u rt
O tluk belinde y e n d ik te n s o n ra O sm an lı id a re s in e geçen ve h a t t â İkinci
B â y ez it d ev rin d e b ü y ü k b ir v a rlık g ö ste re n doğu b ey lik leri, h e r zam an
O sm an o ğ u la n n a y a rd ım etm iş v e E rd e b il te k k e s in in eski m ü rid i olar.
H a r p u t hâkim i Z ü lk a d ir oğlu A lâv iid d ev le bile kızım Ş a h İsm ail'e v e r m ı-
y c re k o n unla ç a rp ışm ış, Y av u z S u lta n S e lh n 'i Ş a h İsm a il’e te rc ih e tm iş tir.
Y av u z'la Ş a h İsm ail a ra s ın d a s a v a ş b aşlay ın c a Ş ah İsm a il'in o rd u ­
su n d a b u lu n a n Ira n ve A ze rî T ü rk le rd e n b a şk a sı Ş ah İsm a il'e y a rd ım et­
m e m iştir. Y av u z h a r e k e te g eçerk en , o ça ğ d a doğu illerim izd e b u lu n a n Ak
v e K ara k o y u n lu b ey lik le rd en k o p m u ş a ş ire tle r, Z ü lk a d iro ğ u lla n id a re s in ­
d eki o y m a k la r, ve O ğuz b o y ların a m e n su p ç e ş it A levî k ab ileler, Y av u z'a
k a r ş ı b ir T ü rk h a k a n ın a y a k ışır ita a t ve s e m p a tiy i g ö ste rm işle rd i. Çağıı
A levî ve B ek taşi olan bu T ü rk a ş ire tle r. Şalı İsm a il'in de b ir T ü rk , ve h a ttâ
b irçok T ü rk a ş ire tle rin i ir ş a t ed en b ir ta r ik a t m ü rşid in in oğlu v e T rd eb iî
te k k e sin in sa h ib i o ld u ğ u n u , v e T ü rk le ri A lev îlik p erd esi a ltın d a b irleşm e­
ye ç a lıştığ ım b iliy o rlard ı. Iş ve g erçek lik böyle ikeçu b u A levî ve T ü rk aşi-
lotâer; yalnız Şah İsm a il'in I r a n o rd u su b a şın d a b u lu n a n b ir İra n şa h ı ol­
d u ğ u n u d ü şü n e re k v e Y av u z SeliırTin de b ir T ü rk h a k a n ı o ld u ğ u n u b ile ­
rek Y avuz’a u y m u şlard ı. E ğ e r böyle o lm asay d ı, bu T ü rk a ş ir e tle r d ah a
önceden g idip Ş ah İsm a il'in o rd u s u n a k a tılm a z la r m ı id î? H alb u k i o n la r
Y av u z'd an h iç b ir şü p h e ve k o rk u çek m em işlerd i, ile rid e u ğ ra y a c a k ta n fe ­
lâ k e ti h a t ı r ve h a y â lle rin e b ile g e tirm e m işle rd i. Y av u z S iv a s ’a d o ğ ru h a re ­
k e t ed e rk e n , yolda u ğ ra d ığ ı bu A levî T ü rk le ri k a tli-â m e tm e m iş olsaydı,
şü p h e siz ki, o n la r p a d işa h ın o rd u s u n a k a tıla ra k Ş a h İsm a il'in k a rşısın a
çıkacaklardı. F a k a t böyle olm adı, Y av u z o n ları öldürdii, k o r k u ttu , k aeırd i,
o n lard an , c a n la rım k u r ta r m a k için K em ah k alesin d e v e d o ğ u n u n b irro k
y e rle rin d e O sm anh o rd u s u n a k a r ş ı k o y d u lar. V e p a d işa h ın k o rk u su n d a n
D ersim ve A k çad ağ gibi s a rp d a ğ la ra k açıp sığ ın d ılar.
D ersim , E rz in c a n v e S iv a s h av a lisin in s a rp d a ğ la rın a s»ğınan b u a ş i ­
re tle r. b ir as*r içinde te m a s e ttik le ri K orm anço ve Z aza şu b e lerin e m e n su p
k ab ilelerin d illerin i ö ğ ren m e y e b a şla m ış, b u dili öz T ü rk ç e le rin e k ar« rt n p
im a dillerini k a rm a k a rışık b ir hale getirm Lşlerdi. B u h alk geçm ri yüzyıl­
la r a ra s ın d a Y avuz S u lta n Selirn’den ve o n d an so n ra gelen O sm anii p ad i­
ş a h la rın d a n g ö rd ü ğ ü so n su z zulüm vc y o k e tm e le r k a rşıs ın d a m illî d u y g u ­
la rım v e T ü rk lü k le rim u n u tm u ş, k e n d ile rin i n e K ü rt, n e T ü rk , ve n e de

2V
 A ra p sa n m ış, an c a k A levî o ld u k la rın ı k a b u l ed e re k O sm an lı T ü rk le rin e ,
O sm an, Y ezit, d iy e h ita b e tm iş t e r d i H a ttâ o n la r so n z a m a n a k a d a r O sm an­
l I - han ed an ın ı Halife* Ü sm an m z ü rriy e ti o la ra k bilm işlerd i. V e b u g a y r e tle
d e h iç b ir zam an O sm anlı id a re sin e ısın m a m ış d a im a g ü v en sizlik ve k o rk u
içinde y ajrırm ş ve s ıra s ı geldikçe h ü k ü m e te k a r ş ı k o y m u şlard ı.
Ou h alk , b u k a d a r z o rla m a la r a ltım la y in e T ü rk k ü ltü rü n e k a rş ı sa d ık
kalm ış, köy. d ağ . ova, b u ca k , bölüm , kıulın. e rk e k a d la rın d a v e is nı Mı ¿uslar­
d a, olan p e k eski T ilrk çey i ve B e k ta ş ilik ta rik a tın d a k i T ü rk ç e e d e jv e rh â n
tü r le r in i c a n la rın d a n d a h a k ıy m e tli sa k lam ış, b u n la ra K u r ’a n â y e tle ri k a­
d a r k u d siy e t v erm işlerd i. B ü tü n s o h b e t ve ây in to p la n tıla rın d a T ü rk ç e
b îr dey - v ey a g ü lb â n k o k u n d u m u, o ra d a k i k elim elere k a r ş ı el b a ğ la n ır,
k elle k e silir v e o b u y ru ğ a g ö re h a r e k e t ed ilird i. H a lk m illî d e s ta n la rın ı ve
a ş ir e t y iğ itle rin in m e n k ıb elerin i T ü rk ç e k elim elerle n a k ışla r, o n la ra g ü ­
zid e b ir e d e b iy a t küsünü v e rir, ve h iç T ü rk ç e b ilm ey e n b ir dağlı, k o n u şu r­
ken, fa rk ın d a o lm ad an k o n u ştu ğ u Z aza d ilin d en y ü zlerce eski T ü rk ç e keli­
m en in ağ z ın d an fırla d ığ ı g ö rü lü rd ü .
Y avuz S u lta n S e lim le Şalı İs m a il'in s iy â s î çarpışm alarm d& n so n ra
A n ad o lu 'd a ved o ğ u illerim izd e k o rk u n ç b ir s ıf a ta b ü rü n e n A levîlik, ve
S ü n n îlik d â v a la rın d a h e r ¡ki ta r a f ın ve en çok A lev îlerin u ğ ra d ık la rı z a r a r
i ck b ü y ü k o lm u ş tu r. D o ğ u n u n s a rp d a ğ la rın a kaçıp c a n la rım k u r ta r a n
A lev îler; çatıların d an d a h a k ıy m e tli o?an öz T ü rk ç e d illerin i k a y b e tm iş ve
ü s te lik d e s-k sık , katli-âm ü ara u ğ ra m ış la rd ı. R um -ili, Iç A n ad o lu , S ivas,
T o k at. Ç orum , Y o zg at. Aycbn, la a r t a g ib i g ü n e y A n ad o lu 'y a d ağ ılan A le­
vîler, ta rih in m u h te lif ç a ğ la rın d a O sm an lı p a d iş a h la rı ta ra fın d a n ezd iril -
rrüş, ö ld ü rü lm ü ş v e f a k a t öz k o m şu ları o lan S ü n n i T u rk le rın v a rlığ ın d a n
fa y d a la n a ra k öz d illerin i, m illî b irlik v e v a rlık la rın ı k o ru y a b ilm işle rd ir.
R um eli v e h A n ad o lu ’d a k a la n B e k ta ş i ve A lev îler öz d illerin i. T ü r­
kün e s k i ş iir ve e d e b iy atın ı k u rm a k s u r e tiy le m illi o z a n la r y e tiş tirm iş , bu
o z a n la r b ir e r h alk şâ iri, B e k taşi b a b a sı ve m illî ş â ir o la ra k k ü ltü rü m ü z e
b ü y ü k h iz m e tle r y a p m ışla rd ı. Bu k ısım A lev îler, O sm anlı p a d iş a h la r n d a n
g ö rd ü k le ri sa y ısız k ö tü lü k ve zu lü m k a rş ıs ın d a d ev let id a re sin e , v e S ü n n i
T ü rk le re k a r ş ı çok içli ve gizli b ir k in b eslem işle r ve g ö rd ü k leri acıyı za­
m a n . zam an ş iirle rin d e a y ğ a v u rm u şla rd ı. B u h alk ın o ç a ğ la rd a ta a s s u p
y ü zü n d e n ne d erecey e k a d a r h ırp a la n d ık la rın ı ifa d e ed en K a d ri K em al
K op, e s e rin in 5 0 - n c î s a h ife s in d e :
<llk c a ğ la rd a doğu A n ad o lu ’da, so n ra la rı R u m eli'd e, ve a r d ıs ır a o r ta
A n ad o lu 'd a T ü rk m e n K ızılb aşlar çok acıklı b ir b iç im d e k ırılıp g eç irilm iş -
te rd ir. H ’chr P a ş a ad h b îr s o fta y e tişm e si, önce R u m eli’de s o n ra d a A n a­
d o lu 'd a v e S iv a s ta r a f la r ın d a K ız ılb a şla n y o k e tm e y i b u y ru k la m ış, H ıd ır
P u d b u iş te çok c a n la r y ak m ış ve pek cok b a rk y ık m ış tır. 9 - uncu yüz­
y ılla rd a n s o n ra O sm an lIlar ta r a f ın d a n Ş iî T ü rk m e n 'e re kar?.ı g ü d ü len bu
sü re k li îcöjfcültik ve y o k e tm e siy a se ti özge b ir k o rk u n çlu k g ö s te rir. B u s i­

10
y a s e t T iirb m e n le ri O rm a n lıla rd a n so ğ u tm u ş v e u z a k la ş tırm ış v e o n lu n
öz ulusal v a rlık la rın ı gizlem eye, hele T ü rk ç ed e n a y n d ille r bile ö ğ ren ip
k o n u şm ağ a z o rla m ıştır.) diyor.
K a d ri K em al K op, 17-nci a s ır B e k ta ş i o z a n la rın d a n P irs u lta n A b-
daT m , H ıd ır P a ş a ’n tn zu lm u n a k a r ş ı h a y k ırış ım a ş a ğ ıd a k i b eyitle bize
g ö ste riy o r.

ilid ir P a şa b izi b en k ır etm eden

A çılın k a p ıla r Ş a h a g id d h tı.
S iy a se t riinleri gelip y etm ed en ,
A çılın z in d a n la t A liy e v a ra lım .

Kalenin kapısı dnştır açılmaz,

Y üksek penceresi Şaha bakılm az
B ir benim ölüm üm le cihan yıkılm az
A çılın kapılar A liy e gidelim .

H er nereye g itsem yolum dum andır,

K em en t boynum kesm iş halim yam andır.
B izi böyle kıları ikrar - imandır.
A çılın kapılar Ilakka gidelim .

Bu zindanda Hakka eylerim niyaz,

Y ıkılsın viran olsun şu kanlı S iv a s
K âtip ahvalim i Ş ah a b öyle y a z;
Y ık ılın zindanlar Şaha varalım .

Gönül çıkm ak ¡ster Şahın köşküne.

Can boyam ak ister gönül m üşkünej
K im bakacak benim gib i düşküne (1 )
A çılın kapılar Şaha varalım.

P ir Sultan A bdalın hey IIıd»r P a şa

Görki, neler g elü r sa ğ olan başa,
H asret kovdun bizi kavm u ■kardaşa
Kâtip ahvâlim i Ş ah a b öyle yaz.

Biz, B e k ta ş i e d e b iy a tı n u m u n e lerin i in c ele rk e n ç e ş it ç a ğ la rd a söv*en-

m is b u n a b en zer acıklı d ey iş v e n e fe s le re sık . sık ra stlıy o ru z , Y ine S iv as’ta
A bdal P i r S u lta n ’rtan s o n ra asılan K a n b e r oğlu ile S ela n ik ’te n K ü ta h y a ’ya

( ı ) K a d r i K e m a l K o p e s e r i n d e P i r S u l t a n A b d a l ' ı n iki d e y i ş i n i birleştirerek

y a z m ı ş t ı . Ben. b u n l a r ı n e k s i k k a l a n p a r ç a l a r ı n ı d a e k l e d i m .

31
gelip oruç yediği için boğazına k u rşu n akıtılıp öldürülen Deli Şükrü bate,
nın beyitlerinden bir tanesini de ben kitabıma yazıyorum :

Ş ah a d o ğ ru giden k erv an ,
Ş e ritte n al in d ir benî
D ü şm ü şü m elden ay a ğ a,
A l elim den k a ld ır beııî.

A l elim den diişm iyelîm ,

D o ğ ru yoldan şaşm ıy alım ,
D erdim iz çok taşm jy alım ,
Böyle b ild ir Ş aha beni.

Al elim den fe rm a n eyle,

Gel derdim e d erm an eyle
G ö tiir P ire k u rb a n eyle
Ö ld ü r d e rse öldür beni.

A rıy ım baldan ay rıld ım ,

B ülbülüm gülden ayrıldım ,
B*r ş irin dilden ayrıldım
G iilü stan a k o n d u r beni,

Y an d 'se filin y a n d ı b ağ rı
D erdim e ta y olm az ağ rı
Çek k a f îii Ş a h a doğru,
ö n ü s ır a söyle beni.

K ju n b er oğul d e r hfıJoldum.
Y an d ım a te ş te kül û'dum .
N e b ir iriin a h k â r k u l o 'd u m ,
Böyle b ild ir Ş a h a beni.

D erd ?m v a rd ’r d 'v e n ey e ağlarsın*

Aliyi sevenin d erd i m i olur.
D erd 'n d en kim e ş sk â y e t ey lersin .
Aliyi sevenin d erd i mi olur.

M uham m ed A lid ir Ali M uham m ed,

U nsan i'e H ü sey in ç e k tile r zah m et.
A l'den efrgeve e y ^ m e m m in n et,
Aliyi sevenin d e rd i m i olur.
 im am Zeynel bakır ile güründü,
îm am Cafer hâl yüküne büründü,
A lev îler y ü z üstüne süründü,
A lîy i sevenin d erd i m i olur,

im a m Kâzım , Hiza Şahı Horasan,

im am T ak i N aki dertlere derman
Bizden yakın bize olşahi merdan
A liyi sevenin derdi mi olur.

im am ın A skeri, M ehdiyi zam an

Erenler etm ekte daima cevlân.
D eli Ş ü k rü d e rts iz le rin bu m eydan,
A liyi sev en in d erd i mi olur.

G ö rü lü y o r k i: Bıı k o rk u n ç d âv a , y ü z y ılla rc a u lu sal b irliğ i k em iren

te h lik e li b ir m ik ro p g ib i T ü rk lü ğ ü k e m irm iş ve y ık m ıştır. A levî v e B e k ta-
şile r; O sm anlı T ü rk le rin gözünde, m alı, can ı helâl b ir e r k â f ir K ızılbaş, ve
O sm anlı T iirk le r d e; B e k ta ş ile rin g ö zü n d e ; Y ezit, O sm an, d ü şm an g ö rü n ­
m ü şle rd ir. O çağda y a p ıla n y o k etm eleri v a s ıfla n d ıra n O sm anlı ta rih ç ile ­
r i, B e k ta şi T ü rk le re ve h a t t â A k ve K a ra k o y u n lu p a d iş a h la ra ; E r t a k i -
N a p â k , ta îfe i - b ağ iy e, Z üm re! - ra ftz iy e , g iirü h ü - eşk ıy a. V e O sm anlı
p a d iş a h la rın a ; — S u lta n ı A k aü m i - ru m , ve S ip a h ile re D ilâv erân i - ru m
d iy e ad ta k m ışla rd ı. *
B u s a k a t siy a sa y ü z y ılla rc a T ü rk ü n m illî v arlığ ın ı b a lta la m ış, b ir ta ­
r a f ta n T ü rk id a re v e to p lu lu ğ u n u n lây ık olduğu ü s tü n lü ğ e e rişm e sin e en ­
gel olduğu gibi, d iğ e r ta r a f ta n d a say ısız T ü rk a ş ire tle rin i, m illî b ü tü n lü k ­
te n a y ırıp o n la n 3rab an cı ırk la ra k a d a r s ü rü k le tm iş, m illi d u y g u la rın ı yok-
e tm iştir,
Y av u z’un M ısır'd a n H ilâ fe ti a lışın d a n so n ra O sm anlı d ev leti id a re sin ­
d e güdülen d in î s iy a s e t; S ü n n î ve B e k taşi a y rılığ ın ı te m in etm iş, s a lta n a t,
h ilâ fe t v e ş e ria tın am an sız fe tv a la rı pek çok T ü rk k an ım d ö k m ü ştü r, Bıı
ko rk u n ç ve kanlı s iy a s e t, T ü rk m ille tin in y ed iy ü z yıl g erile m esin e s e b e -
b o lm u ştu r.
T ü rk m ille tin in ta r ih te g eçird iğ i bu d u rak la m a v e g erilem e k a rş ıs ın ­
d a acı b ir ü zü n tü d u y m a k h e r T ü rk v a ta n d a ş ın m illî b ir ödevi, V ali A li
K em ali C u m h u riy e t d ev rin d e y azd ığ ı E rz in c a n ta rih in in ç e şit y e rle rin d e
hâlâ doğu illerim ize K ü rd is ta n , d e m e k te ve e s e rin d e b ir S ü n n î - K ızılbaş
d âv a sı g ü tm e k te , E rz in c a n , D e rsim v e doğu A n ad o lu 'd ak i A levi a ş ire tle re

F: 3 ss
K ü rt, K ızılbaş d iy e gelm iş bu T ü rk k a b ile le rin in m îllî b irlik v e b ü tü n lü k ­
ten a y rılm a la rın a ve fe lâ k e te sü rü k len m ele rin e se b e b o lm n ş tu r (L).
B u ra y a k a d a r verdiğim i* b ilg ilerd en a n la şılıy o r kî, E rz in c a n ta rih in in
A levi ve B e k ta şite ri, K ü rt, K ızılbaş, I ra n í ve Şiî d iy e v a s ıfla n d ırm a s ı ve
onları Ş ah İsm ail’in a s k e ri ta n ım a s ı ta m a m e n y a n lıştır. E s a s e n Ş ah İsm a­
il'in T ü rk to p lu lu ğ u n a v e T ü rk k ü ltü rü n e k a r ş ı b ir k a s ti y o k tu . E sk i E r-
debil tek ıy esin in salıib i olan Ş ah İsm ail'i, İ r a n h a ra v e ed e b iy a tın d a n fazla
l»-1* ’T ürk . fıiı i o larak y e tişm işti. T a sa v v u f ak id esin e b ü rü n en b u z a t Şuh
o kluktan so n ra yaztW n b ü tü n şiir, n e fe s, koşm a, d ey iş ve g ü lbîm klerînde
A nadolu'daki A levî şm rle r g ib i k o n u şm u ş, b irço k âyin-çem tü re le rin i k u r­
m u ş tu r. B u ozan b ü tü n d ey işlerin e b ir kelim e A ra b î ve F a ris i k a tm a d a n
eski T ü rk ç e ile y a z m ıştır. Şah İsm ail b u öz T ü rk ç e e d e b iy atıy la A cem ler­
den fazla T ü rk le ri ve en çok H o ra sa n , T ü rk is ta n ve A zeri Türle k ab ileleri­
ni kendisine bağ lam ış, bu sad e ve gönülcü d e y işle r T ü rk h alk ın ın r u h la r ın a
zevk v e rd iğ i için b u n la r '‘Ş ah , h a ta y ı” mahTesi a ltın d a A nadolu köy­
lerin d e v e h a t t â İsta n b u l sa ra y la rın d a v ec itle okun m u ş. P a d işa h ik in c i
B ây ezit, v e çoğu A levî, B e k ta şi o lan Y en içeriler b u n efeslere kelle k es­
m işlerd i. . .
Şal İsm ail'in, A ra b is ta n ’d a n İ r a n ’a göçen v e ta s a v v u fla k a rışık bir
ş e r ia t v e K u r a n ah k â m ı üzerin d e k u ru la n Ş iîliğe b ü y ü k b îr h iz m eti yok­
tu r . LTugiin A fem dili ile y iirily en Ş iîlik şu e s a s la r ü ze rin d e k u ru lm u ş tu r:
— K u d re t ve k u v v eti a k ılla ra sığ m ıy a n §eı*iksiz ve k a d ir T a n n . ih ti­
d a m ve întihasızckr. 0 b ü y ü k hfılik b ilin m ek için kendi v a rlığ ın ı ay a n a
ç ık arm ak =t mİ .tir. Ve k â in a tı y a ra tm a z d a n unce M uhanuned - A li, F a tı­
mi u H aşan . H ü sey in ve on iki in nm erv ah ın ı ; ıratm m , k en d i n u ru n d a n
b u n la ra n u r v e rm iş / ve b u n la rın h a tır ın a cih an ı ve d iğ e r e rv a h ı Jıâlk e t­
m iş tir. Ve bnnıın için K ürüm d a (levlâke, k v îâ k e T le m âb a lek a tu le fla k )
d e m iştir. K endi k erem iy le b u n la ra can v erm iş, ve k e ra m e ti b u n la rla h â lk
etm iş, b u s el v". te n (velokful k erem im ben? fıderno) â y e ti n azil o lm u ştu r.
P ovjranıbcr ve ehli b e y tin in (2 ) sev g isin i kul h ırın a fa rz b ıra k m ış, v e bu
sebeple (kilİlâ eşe'iîktinı âle-. hı « r i i n lîlel m iiveddeti filk u rb a ) â y e tin !
in ıl'rn ’!;-" V. Ve ehli b e y ti i«un b ü tü n m; K to k a tta n ü s tü n ve e ş re f y a ra tm ış,
b u n u n irin (In n e m a y erid ü lh ih a liyezhep an küm Tl riese v e ehli} b ey ti yuta*
h ırü k iim ta p o r a ) â y e ti in m iştir.
Büyiılc H âlik cism an! şek ild e ilk önce A dem 'i y a ra tm ış , M ııhaznm ed-
Atiıun n u ru n u ona e m a n e t I rm h n n ş b u n u r b ü tü n Pey^*uTdv-vi0rî dolaşa­
r a k A bdıalm uttalip 'te ikiye ay rılm ış, N ü b ü v v e t k ıs m ı; H n z re ti M uhnm -

( ı ) B u m e v a n d a d o c u i l l e r i m i z i n s a r p da?'_arınıı s n j i n a n bu a l e v î T t i - k a ş i r e t ­
le^ de b ü v ü k h*t;âl3r i ş l e m i , k e n d i l e r i n i n t i p , ö r f, â d e t , s o y ve b o y l a n n d a n v e snn
ı n r i M a r a g l t r m ? l a r d a n ; T ü r k o l d u k l a r ı n ı a n l a d ı k l a r ı h ^ ld e mîHS s e v r i ıî e y ü r e k l e r i
ç a r p m a m ı ş . C u m h u r i y e t i n Bü v ii k ş e f k~tj k a r ş ı s ı n d a M i l l î ö d e v l e r i n i y a n m a m ı ş l a r d ı r ,
(a) EhH beyti P e y g a m b e r i: M uham m cd, Alî. F a tım a . H aşan ve H üseyindir.

34
mecTe ve im a m e t k ısm ı H a z re tî A li’ye geçm iş. B u bölünen m ır FaturmMa*
te k r a r birleşm iş, İm am H a şa n v e İm am H ü sey in île on iki im am d a (1)
d o la şa ra k son im am olan M ehdi’de k a r a r k ılm ıştır. M ehdi ise, S erm en R a y
kasaba.srnfla s ır ulm uş, k ıy a m e tte z u h u r ed e ce k tir.
Ila z re ti P ey g am b erle Ali b ir n u rd a n v e s ırd a n y a r a tıld ık ta n için da­
h a Ali a n a ra h m in d e ik e n p e y g a m b e re i t a a t e tm iş ve o n u n k u cağ ın d a b ü ­
yüm üş, b ü tü n e s ra rı ila h iy e ve m irâc h â d ise si o n la rın d a a ra s ın d a g e lm iş ­
tir. B u sebeple. P ey g am b er, A liy e : " E n n e ve Ali M in n u ru v a h id in /’
I/ih n ıik e , t â l i m i . C ism ike, d s m a . Itû h ik e, r u h a d iy e b u y u rm u ş tu r. P e y ­
g am b er, to n h aç y ıh K ü b e'y i ta v a fa g id e rk e n G ad ırh u m m ev k iin d e; (M en
k iin ts m cvlâlıû fcVi m evlâtifi) h ad isin i o k u y a ra k A li’yi ken d isin d en s o n ra
İslam ların m evlâsı v e v â r is tâ y in etm iş, K u r’anm ı ve ev lâd ın ı Islâ m la ra
enume* etm iş ve “ —B enden so n ra sak ın k ü f f â r g ib i iki p a rtiy e a y rılıp
1* rlv r’i- Jrı boynunu v u rm a y ın ” d iy e e m ir b u y u rm u ş. V e h a z ır olan b ü ­
tü n es! fıp b u n la rı kabul ve ik r a r e ttik le ri halde, Ebubefcîr, Ö m er, Osman»
Pey&rı o b eri m yi ‘’a tın d a cen azesi b a şın d a A li'yi y aln ız b ıra k a ra k H ilâ fe ti
yu-y elm işler, A li P ey g u m b e rin e m irlerin e sad ık k a la ra k kılıç çekm em iş
ve ti e r u - H âlife d ev rin d e b u h a k k ın ı a ra m a m ış tır. H ilâ fe tin b u s u re tle
haklu ölnvıyrı rıhını geçm esinden, ve b u n la rd a n , E m ev ilerin eline d ü rm esin ­
d e n ö tü rü P e y g a m b e r ailesin in ü z e rin e b e lâ la r y a ğ m ış ve K erb elâ fa c ia ­
sını •loğıınuııvlur. K u ra n ın â y e tin e v e P ey g a m b e rin h ad isin e k a rşı ay-
kırı h a re k a t ed ip P e y g a m b e r ve ev lâd ın a c e fa ed en ler h ak k ın d a T e v e lla -
te b e r r a , h e r lalam için f a r z d ır (2 ).
Y ine Şifi m ezhebine g ö re : B u m&zhep H a s re ti P e y g a m b e r za m an ın d a
varm ış, Şii : A ra p ça eh lib ey tin d o stu dem ekm iş, d iğ e r üç h alife h ilâfeti
g a s le ttik te n s o n ra bu m e z h e p te n çık m ışlard ır. B u m ezh ep Ali ile y a la n ­
la n a ra s ın d a ¡m h b îr s ır h alin d e kalm ış, ve b u m ezhep A ti ev lâ tla rın d a n
b eşin ci imam E sam i C a fe ri S adık ta ra fın d a n düzenlenerek İra n 'a geçm iş­
tir. S o n ra d a n H m evî ve A bbnsîler ta ra fın d a n k u ru la n m e zh ep ler b ire r si­
ya?! m ezheplerd ir. B u n lar A li- R e s u lü n h alik ın ı k e tim e tm iş le rd ir. Şifi ve
m t i mez- ebinde K u k a n ın a h k a m ı la tb ik edilir. B eş v a k it n am az, ra m a ­
zan orucu. har, zek ât, ve kelim e-i şe h a d e t. B u n la rın cüm lesi C a fe ri m ezhebi
üzerine k ıb r rr . N am az dn el b ağ lan m az, secde y e tin e eh lib ey tin a d ı y azık
bâ* faş k* n u r. î{ei&m>i ş eh â d e t in so n u n d a "E®, bedii en n e A liy U n -veliyul-
d n T . H ae -m ! tun Kftbo. hem de K erb elâ üe M eşhede g idilir. A y rıca
•i** gün M ü h im in o rucu ile M u h a rrem in 1 0 -ıın c u g i i n ü A şu re ağını p işi­
rir o o gün I ¡ m H üsey in 'in y a s ve m a tem i için ây in y a p a rla r.

( e) On iki İm im : A li, H a şa n , Hüseyin, Z eynelabidin^M ıılısm m ed B a k ı r , Ca-

f r Mu s a y i - K â «rim* A l i - R ı z a , M u h a n ı r n e d . T a k i , A l i - N a k i , H a ş a n ıl - a s k e r î ,
M uh am m et! MçbdL'dir,
(2) T ev a lîâ , M uham m ed - A linin d o stların a d ost, t e b e r r â d ü şm a n ların a d ü ş m a a
¿Ö zey le b a k m a k dır.

35
 Ş iîlerin m ezhebinde ta s a v v u f âk id esi de m ev cu t olm akla b e ra b e r, Cft-
fe r î m ezhebi ü zerin e k u ru lm u ş b ir ş e ria tla , K urbanın a h k â m ın a ta m am en
ria y e t edilir, O n la r an cak b ir a h k â m d a e h lisü n n e t ve fık ıh ilim leriy le uğ­
ra şm a z ve K u r'a n ı ellerindeki d ü s tu rla te fs ir ed er. O nlar ehli fık ıh b ilg in ­
le rin in , K u r ’anı M u âv iy en in te ziy le te f s ir e ttik le rin e v e k u llan d ık ları h â ­
diselerin birço ğ u n u n u y d u rm a olduğuna, ve eldi b e y tin fa z ile ti h a k k ın d a
inen K u r’an â y e tle rin in y a n lış te f s ir edild iğ in e, v e h a t t â H alife O sm an
çağyıda K urbanın â y e tle ri to p lan ırk en A li'n in elinde b u lu n an ta m K u r’an-
la işlem y apılm ay arak to p la n a n ş û ra d a ehli b e y tin şa n ın a inen birçok
â y e tle rin y o k ed ild iğ in e in a n ırla r, im am A li’den C aferi S ad ık ’a geçen te f­
sirin , F a tim iy e h alife lerin d e n İ r a n 'a g eçtiğ in i iddia ed erler, Ş ia m ezhebin­
de; M itâ usulü ve dokuz k ad ın alm ak h elâl say ılır.

Alevî ve Bektaşflerm mezhep v e tarikatlarına gelince:

A levî v e B e k ta ş ile rin itik a d ın a g ö re, d iin y a v a r olm azdan önce yegi.
kand ild ek i B ezm i - e le s tte h a k , M u h am m ed - A li a ra s ın d a olan b u e s r a r
ezelî, P ey g a m b e rin z u h u ru n d a m ey d an a çıkm ış, v e M irâç y o lu n d an sonrs.
M uham m ed - A li'n in a ra la rın d a k o n u ştu k la rı gizli sırd a n Ş iâ - d o st m ezhe­
bi şeklinde, M u h a m m e d -A li y a ra n la rı a ra s ın d a .yayılmış, v e eh li b ey t
P ey g am b eri ile b e ra b e r b u n a k ırk kişi iş tira k e tm iş tir ki, b u n la ra (k ırk ­
la r) d en ilm iştir. K ırk la r gizli cem lerin d e en g ü r şe rb e tin i e z e re k b ad e yap­
m ışlar, ve aşk ı İlâhî ile m e st olup v a rlık ta n geçm işler, b u n la rın k ırla b ir
ve b iri k ırk olup b irliğ e v e h a k k a e rm işler, v e ölm eden önce ölüm h a k la r
did ârın ı g ö rm ü şlerd ir. K ırk la r cem inin b aşı M u h a m m e d -A li imiş. B u r
la rd a şö h re t, şe h v e t, n efis kalm adığı için kendi a ra la rın d a z a h iri ia â tfa r.
el yum uş, h a k ik a tta h â k ile h â k o lm u şlard ır. P ey g am b erin v a t ı n d a n son
ra b u m ezhep A levîlik adı a ltın d a İm a m A lihıin y a râ n ia rı ve ta lih le ri a r a ­
sın d a kökleşm iş, b u m ezhep s a lta n a tta n u z a k İa şa ra ş İm a n ı A li, İm a m H a ­
şa n ve İm am H üseyin ta ra fın d a n b a tm v e aşkı ilâhı yoliyie y ü rü tü lm ü ş,
ve beşinci İm am olan C a f e r i- S a d ık ta ra fın d a n C a fe ri m ezh eb i ad ın ı al
m ış tır. A levîlik, b u m ezh eb in y an ın d a e h ü b e y t'in ta r ik a tı o la ra k kalm ış
İm a m C a fe r, K u rian m b a tın m â n ası olan lediin ilm ini m ezh eb in in esasını
y e rle ştirm iş , b u ilim den ve A levîlik e s ra rın d a n ta s a v v u f v e v a h d e ti - v ü cu t
in a n ışın ı m eyd an a ç ık a rm ıştır. B u m ezh eb in ta sa v v u fla k a rışık olan, şe
r ia tin ah k âm ı İro n ile re , Ş iâ ve C a fe ri m ezh eb i şek lin d e geçm iş, yaln ız ta ­
sa v v u f ve A levîlik e s ra rın a d ay an an , C a fe ri ve A lev î (yol) T ü rk is ta n ’a
v e T ü rk le re g eçm iştir.
A slından, H âk M u h a m m e d -A li sev g isi olan ta sa v v u f, ve v a h d e tı-
vircudden çıkan A lev îlik te ; ş e ria t, ta r ik a t, m a rife t, h a k ik a t ad lı d ö r t k am
ile bıı k ap ıların edep ve erk â n ın d a n olan k ır k m a k a m v a rd ır T alîb'i h t
k a p ıla ra g ö tü rec ek b ir ta r ik a t re h b e ri, p ir ve n fü rş it v a rd ır. Bu yolda ilk
önce ş e riâ t b ab ın d a ilim ta h s il edilir, ve h â k , M uham m ed - Ali sev g isi y ü ­
r e k te y e rle ştirilir. Ş e r ia t k ö p rü sü n d en ta r ik a ta geçilir. B u ra d a re h b e r

36
p i r ve m ü rş it tu tu lu r . i k r a r v erilir, n asip alın ır. T alib , d ü n y ad an g e ç e r,
m a r if e t k ap ısın d a ir fa n a e re r, o ra d a n h a k ik a t ş e h rin e g irer. H a k ik a t H âk ,
M ulıam m ed - A li'y e vâsıl olur. T a n rı ile b irle ş ir, (fg n a filliâh ) ve ( b a k a -
i»illâh) olur. O can d ü n y a d a im tih a n ın ı b a ş a rı ile v erd iğ i için, ona m an ev î
ölüm y o k tu r. Ö lü rk en , don d e ğ iş tirir, v a h d e t âlem inde, a rş , v e k ü s te sey ­
r a n eder, h e r y e rd e h a z ır ve n a z ır olur,
A levîlik, H a sa n -ıB a sri’den so n ra, E m e v ile r ve A b b asiler d e v rin d e
T ü rk is ta n ’a geçen İm a m Ali ev lâ tla riy le T ü rk le re g eçm iş, H o ra sa n , N işa-
b u r ve T ü rk is ta n ’ın İ r a n 'a y a la n k ısım la rın d a y a y ılm ıştır. E rd eb iT d e S a fe -
v îler, Z ahidi G eylânî ve B elh tek iy eleri, Ş ehy O sm anı M ağribî, E b û âli -
H aşa n , Ş eyh E bU lkasım i G ü rg ân î, F a z ıl ibni M uham m edil-T usf, B âyezidi-
İİe stam î, Ila c e - Y u su fü lh em ed an î, Ş e y h L okm anil - H o ra sa n ı, ve E b ü lh a-
6ani - H a rk â n î, g ib i T iirk b ilg in leri A levîliği ve ta sa v v u fu g ittik ç e g e n iş­
le tm iş v e b u âk id elere eski a ta la rın d a n k alm ış Ş am a n îlik te n bazı tü r e le r
k a ta r a k , T ü rk halk ın ı irşa d a b a şla m ışla rd ır, H ac e A hm edi Y esevî, son b ir
düzeltm e ile b u ta rik a tı ken d isin in sırd a şı v e dam adı olan S a d a tta n H acı
B e k ta şi V e lfy e d ev ir e tm iş tir. H acı B e k taş A levîliğin a n a h a tla rın a dokun­
m a d an o n a bazı edep, e rk â n k aid elerin i k a ta ra k (B e k ta şi) ta r ik a tı ad iy le
in tiş a r a b aşlam ış, ve 6 8 0 -1 2 6 4 ta rih in d e A nadolu - K ırşe h rin e g eçerek
ta r ik a tın ı dogu ve Iç A nadolu ve R u m eli'n d ek i T ü rk le rin ço ğ u n a a ş ı l a ­
m ış tır.
Y u k a rıd a açıkladığım ız gibi aslın d an b ir olan A levîlik ve B e k ta ş îlik le :
B ü tü n m ev cu d at v e m a h lû k a tta n k u ts a l in sa n d ır. U lu T a n rı, Â d e m i ya­
ra tır k e n , kendi n u ru n u ve cem âlini ona v e rm iş tir. T a n rı in sa n i - kâm ilin
özü n d e ve y iireğ in d ed ir. C ihan v aro lm ad an C enabı H ak , M uham m ed, Ali,
F a tım a , H aşan , H ü se y in e rv a h ın ı y a ra tm ış , b u n la rı fe z a d a yeşil k an d ild e
asm ış, on iki im am on d ö rt m asû m u b u n la rd a sa k lam ış, v e e s r a r ı- İ lâ h i
H e s t-b e z m in d e b u k an d ild e H ak, M uham oıed - Ali a ra s ın d a ko n u şu lm uş,
bu m u h a b b e t - aşk , e s ra rın d a n d o ğan m u h a b b e t c e v h erin d en k â in a t v ar­
o lm u ştu r. B u se b ep te n eh lib ey tin , on iki im am ve on d ö rt m asıım u p âk in
sev g isi m a h lü k a ta fa r z o lm u ştu r. H e r kul için b u sevgi v e aşk ı ezelî ile
k en d in i y a k ıp A lla h a k av u şm ak m ü m k ü n d ü r. M enarafa* n efse h u feka-
d a r a f a ra b b e h u .” k elâm ıne u y u p n e fs im b ile n le r A llahını b ilir. H ırs, n e fs,
şö h re t, şe h v et, b ü tü n k ö tü lü k lerd en ve d ü n y ad a n el çeker. K alıb ın ı kötü­
lü k te n silerek T a n rıy a m e k ân ey ler. K alb in gözünü a ç a r, z a h ir b a tın h e r
şey ona a ş ik â r olur. B öyle b ir in sa n i - k âm ilin işleği, özü sözü h a k tır. Bu
m a k a m a erişen lere, “ in san i - k âm il" d en ir. E ğ e r P e y g a m b e r evlâdı ise
"m ü rşid i - k â m ir 1 olur. T alib in b u m e rte b e y e erişm esi, ve o m ü rşid e v ar­
a ğ ın ı teslim ed e re k ik r a r ve nasip alm ası, H a k , M uham m ed - A li, o n iki
im ara, on d ö rt m a su m a im an etm esi ş a r ttır , d en ilm ek ted ir.
ik r a r ve n a s ip : H ak, M u h am m ed - A lPye ik ra r, im an, v e b ü tü n giS-
.ıa h la ra tövbe, eline, beline, diline sa h ip olm ak d e m e k tir. B e k taşîlik e s ra rı

37
h a k k ım la y azılan b a z ı e s e rle rd e o k u d u ğ u m u z g ib i ik r a r a la c a k can. m e y ­
d a n ın k a p ış ın a k a d a r gelir, b u r a d a re h b e rin k estiğ i n a s ip k u rb a n ın ın k a ­
n ın a b o y an m ış otî iki telli b ir ip ( tig ib e n t) r c lıb e r ta r a f ın d a n b o ğ a z ın a t a ­
k ıla ra k m e y d an a, p irin h u z u ru n a g e tirilir. D inî b i r m e ra sim le tö v b e e tti­
rilir. C em tu tu lu r , s a z la r ça lın ır, k u rb a n la r k e s ilir, ilerar veril ir. İ k r a r ve­
re n c a n d ü n y a n ın kötü işlerin d e ö lm üş sa y ılır.
A levî v e B e k ta ş î ta r ik a tın ın İçtim aî es a s ta rın d a : Â y in - C e m en b a s la
g elir. Â y in -C e m , dem v e m u h a b b e t, a şk , k ırk la rd a n k alm a d r. B u yo!:ı
g ire n le r g ü r ü h ü - n a e id ir . G ü ru h u n aciy e m e n su p olan ta lib , v e m ü m in le r,
â y in - c e m m e y d a n ın d a to p la n ırla r. M ey d an özel s u r e tt e y ap ılm ış b ü y ü k
b îr d am d ır. B u ra d a p ir. v e y a h u t m ü r ş it ile re h b e r p o stu v a rd ır. M iiıy iı v
y a p ir, â y in - c e m in b a ş ıd ır. R e h b e r ta lih le rin m a d d î ve m an ev î kılavuzu -
d u r. B u n la rın h e r b irisi p o stu n d a o tu r u r , a y in - c e m e evvelce i k r a r alm ış
v ey a o giiıı alaca k k ad ın ve e r k e k le r g eleb ilir. B u n la r ik işe r, d ö rd er, m e y ­
d a n k a p ısın d a n içeri girer» m c y d an n ı o r ta s ın d a d ik ilirle r, i l e r g ru b u n elin­
de m ey v e ve çö rek g ib i (n iy az ) ad ı v e rile n b ir lokrua v a r. B u n la r p irin
e m riy le rülcilâ gelir. B ir ta r a f ta n v erilen T ü rk ç e b ir g ü llü n ’: dufısm 1n
s o n r a p iri ta v a f ed e re k v e b ü tü n c e m a a t ta m to p la n d ık ta n s o n ra p ir v ey a
m ü r ş it ta ra fın d a n o n ik i h izm etçi tu tu lu r. B u n la rın h e r b iris in in a y rı ay rı
b îr T ü rk ç e g ttlb ân k te d u a la rı ve ö d ev leri v e rilir.
H iz m e tç ile r ş u n la r d ır : H alife, kap ıcı, çira ğ çı, n iy a z a , a şçı, sa k a , selm an ,
üznükeü. çavuş, z a k ır, k u rb a n c ıd ır. B e k ta ş i v e A lev iler, s e rin i v er. s ırrım
v e rm e b u y ru ğ u n a fa z la b a ğ lı o ld u k la rı için, ilk önce k ap ıcıy ı k a p ıy a d ik e r
ve bıı s u r e tle y a b a n c ıla rın â y i n - c e m e g irm e le rin e m ânı o lu rlar. Ç avuş
â y in - c e m i gözler. B irisin d e n y o lsuzlu k çakar» v ey a b irisin in b îr bamya,
kötü gözle b a k tığ ın ı g ö rü rs e h em en p ir ’e h a b e r v e rir. C eza te r tip edilir:
D iğ er h iz m e tç ile rin h e r b iris i öz h iz m e tin e c a n la b a ş la b a şla r. Z a h ir p irin
e m riy le sazım ele a lır, k ulhüm rrıet. H a ta y ı, V ira n ı, N esim i, N oksanı, Sey­
râ n ı, gibi A le v î- B e k ta ş î o z a n la rın ın d ey iş v e n e fe s le rin i sö y ler, h e rk e s su­
s a r v e v ecitle d in ler. B u fa sıld a n so n ra , sa k i su , v e y a dem d a ğ ıtır. İkinci
fasıld a se m â d ey işleri sö y len ir, s e m â la r d ö n er, p ird en b a ş k a b ü tü n cem
a y a ğ a k a lk a r, lıak. l a k se d a la rı o rta lığ ı ç ın la tır. S em â d an so n ra , diz iisLıi
edep, e rk â n o tu ru lu r. O niki im a m la rın H a k , M uham m ed, A li'n in « d ia n m
te re n n ü m e d e n d ey iş v e n e fe s le r sö y len ir, im a n ı H ü se y in aşk ın la yazılan
m e rsiy e le r o k u n a ra k göz y a ş la n a k ıtılır, v e p ir in v e rd iğ i b îr d u a ile m e ­
ra s im e son v e rile re k , e t, p ilâv , niyaz ve lo k m a la r cem e d a ğ ıtıla ra k son b ir
g ü lb ân k le cem e son v e rilir.
D e y iş söylem ede, n iy a z d a ğ ıtm a d a , gülbfm k v erm ed e, s ig a r a içm ek, su:
istem e k , k o n u şm a k y a s a k tır . B öyle y a p a n la r d a r a k a lk a r, cem e n iy a z ge­
tirirle r. Yol ve e rk â n için p irin cem deki b u y ru ğ u n a itira z y o k tu r.
B ek taşîlik te bade helaldir. Â şık a a şk , f as ika fişletir. H a k a ş k ın a içi
lirse, gönül cila bulur. Ceme İlâhî aşk gelir. Gözlerden y a ş akar. A llah m

38
y a ra ttığ ı k u llard an hiç kim se h o r ve k âfir değildir. Ilei" m illetin dini ve
sü re ğ i kendisine h ak tır. B u n lar a ra sın d a kendisini bilenler ve ehli-hâl
o la n la r A llaha kavuşabilir. Özünü pişirim yenler y ab an d a k a lır, v e h a k in i
d id â rm a yetm ekler. B ir ta ü b h e rk e ste n aşağ ı o la ra k kendini g ö rü r. Yalnız
A li ve evlâd ın a kasdeden y ezit, k an lıd ır ve dom uzdur. Yezide, M ulmramed*
A li d ü şm an ların a k a rş ı teb errft ş a rttır. A li’y i sevenlere ve halûka ta eren­
le re k a rşı te v e ü â - m u h a b b et, b u y ru k ta n d ır. B ir taiib, h e rk e s te n önce
k endi k u su rla rım görm eli ve kendisini cem de o tu ra n la rın hepsinden küçük
bilm elidir. B ü tü n cem, b ir öz, b ir ceset, ve b ir candır. Bu birlik pir, veya
m ü rşid in özünde b irleşm iştir. P irin b u y ru ğ u , özü, sözti h a k tır. R eh b er,
p irin b u y ru ğ iy le talih lere h a k yolunu g ö steren b ir ta r ik a t delilidir. O h er
yıl bütiin talih leri gezer, y o k lar, işledikleri suçları p ir ’e h a b e r v erir. A ğ ır
aııç işleyenler hak yolundan sa p a n la r v a rs a ; b u n la rı p irin h u z u ru n a g e ti­
r ir , cezalar v erilir, ve tövbe e ttriilir. Y alan, g ıy b et, zina, h ırsızlık , k a til
İçin en ağ ır cezalar tertibedÖ îr. Cemde, gönül kırm ak, şeh v ete dalm ak,
riy a, ve k ib ir ’g ö sterm ek , h id d etli olm ak, harSm lokm a yem ek, m u h ab bet
a ş ın söz konuşm ak y a s a k tır. B ir talih , h e r y erd e vo işleğinde eline, beline
diline sah ip olm alıdır. Ve n efsin in y u ların ı sık ı tu tm a lıd ır. N efsi y ıp r a t­
m a k için onu aç b ıra k m a k a ş k ı İlâhî ateşiy le kendini y a la p p işirm e k l â ­
zım dır. H ak k a ve eh libeyte kavuşm ak için yegâne çare aşk ve göz y asıd ır.
E h lib e y tin k a ta rın a k a rışm a k için H ü sey in 'in aşk ın a kanlı y a ş la r döküp
varlığından g eçm ek lâzım dır. M ürşidin eteğ in i tu tm a k ve evlâdı resule
■evgi g ö ste rm e k farzd ır. Ç ünkü o n lar Seyyidülbeşerdir.
A levîlik ve B e k ta şîlik te (tenâsU h) de v a rd ır. Hakikat«*, ve irfa n a
eren ler, aşk a g irip nefislerini hak yolunda yok edenler, y an i ölm eden önce
ölenler, gözlerini ebediyete y u m d u k ları zam an kalb d e ğ iştirirle r, g erçek te
böyteleri ölmezler, ebediyen b a y d ırla r, h a k ik a t* erm e y en le r, H ak M nham -
m e d - A li'ye im â n e tm iy e n ler m ü rşid e ik ra r VI d rt-
la r. in san ları incidenler, n efisleri u ğ ru n d a d ü n y ay a k ö tü lü k y ap an lar. H ak ­
kın b u y ru ğ u n u tu tm a y a n la r, öldükleri gün o rd arm ru h la rı kötü h a y v a n ­
la ra g ire r, kalıptan k alıba geçer, b u şekilde azab g ö rü rler.
A levîlik v e B e k taşilik tt huru.filik de v ard ır. A levîler, levlâk, levlâke,
â y e ti gereğ in ce, k â in a t ve m ev cu d atın v o rh j >şp o larak M uham m ed-
Alî vo evlâdını bildikleri için, bunları m evcudatın aslı o larak g ö rü rler. Ce­
n abı lla k , M u lıam m ed - A li ile ilk kelâm ı söyleşirken, e s ra rı - ezeUyesiııîn
ve k âin atın vücudunu kelâm ile e m ir e tm iş tir. S o n rad an in e n K u r’an ve
kelâm ın m ah su lü d ü r, K uriondâld kelâm ın aslı ise y irm i dokuz h a r f tir .
H âzreti M uham m ed, ve im am Ali ile b e ra b e r onikı im am , o n d ö rt m a s u ­
m u - p a k (1) H atice, F a tım a 29 ed er. K âin atın aslı ve aşkı İlâhînin m ân a­
s ı b u n la rd ır Cenabı H a k kendisini b u n ların yiiziinde ve A dem 'in vechinde
g ö ste rm iştir. Â dem , in san , ta n rııım tim salidir. V e m ah lû k atın e şre fid ir

( i ) Ma&ümu P â k î e r ; o n i k i îmamiî» e v l â tl a r ıd ır .

3«>
A dem ’in yüzünde (seb alm esan i) den ilen y ed i k a t ile (e sın a i-h ü sn a) v ar­
dır. Bu sebepledir k i, b ir insan, b ir in sam -k âm il b ir k â in a ttır . G erçek Kâr
be, (b ey tu llah ) b ir m iîrşidi-kâm ilin özüdür.
B ü tü n A levî - B e k ta ş i tü re le rin i ve b u yolun gizli in am ların ] kitabım ı*
za alam adık, Çünkti, b u uzun bilim konum uzun d ışın a çıkabilirdi. Bu bilgi
ve iz a h ta n k astım , E rzin can ta rih in in iddia e ttiğ i gibi, A levî ve B ektaşile-
rin K ü rt, İra m ve Şiî o lm ad ık ların ı b e lirtm e k tir. V e b u ta rik a tın a n c a k
T u rk le re m a h su s b ir yol olduğunu, A levî - B e k taşi şâ irle rin g eçm işte ed e­
b iy a t ve k ü ltü rü m ü z e v e T ü rk lü ğ e önem li h iz m etler g ö rd ü ğ ü n ü , is p a t e t­
m e k tir. Ve bu k ısım üzerin d e b iraz d ah a d uracağım .
A levi v e B ek taşi o zan lar, T ü rk d ev leti id a re sin in ve re sm î d ilin A ra p ­
ça ve A cem ce ile dolduğu ç a ğ la rd a bile, d ey işlerin i millî vezinle söylem iş,
yabancı kelim elerden sa k ın a ra k T ü rk lü k leriy le ö v ü n m ü şlerd ir. B in lerce
ö rneği olan bu deyişlerden yaln ız E lm âli te k iy e si sa h ib i A bdal M usa Sul­
t a n ’ın b ir deyişini k ita b ım a a lay ım :

Kim ne bitir bizi nice soydanuz,

N e zerre ottan* ne hod sudanuz.

Bize m eftun o!an m arifet söyler,

Biz Horasan mülkündeki boydunuz.

Hızır îly a s bizim yoldaşımızdır,

N e zerre günden ne hod aydantız.

Yedi tam u bize nevbahar oldu,

Sekiz uçmak içindeki köydenüz.

Yedi deniz bizim keşkülüm üzde,

Hacem umman ise biz de göiden&z.

Bizim zahm ınuza merhem bulunmaz,

Biz kudret okuna gizli yaydanüz.

Türda Musa durup münacât evler.

N eslim izi sorsan bizi (H oy)danüz.

A li geldim Musa adım bahane,

Güverçin donunda kondum d h a n e.

Abdal Musa oldum geldim zamane.

A rif anlar bizi nice sırdanüz.

40
 Y aln ız b u d ey iş, A lev î ve B e k ta ş ile rin , T ü rk d ili v e m îllî d u y g u la r a n e
b içim b a ğ lı b u lu n d u k la rın ı b iz e g ö steriy o r*

B u konu ü z e rin d e ön em li a r a ş tır m a la r y a p a n A k s a r a y m e b u su s a y ın

B esim A ta la y , (B e k ta şilik v e e d e b iy a tı) ad lı e s e rin d e d îy o rk i:
(B e k ta ş îlik te h e m e n b ü tü n İs tıla h la r T ü rk ç e d ir, n e fe s le r, ila h ile r,
T ü rk ç e d ir. B a şk a ta r ik a tla r d a k i İ r a n h a r s ve lis a n ın ın te s ir i B e k ta ş ü ik te
gö rü lm ez. B u h em en T ü r k le r e m a h s u s b ir t a r i k a t t ı r . H a rs ı, d ili, v ezn i,
d u y g u su v e e d e b iy a tı T ü rk ü n d ü r ve T ü rk ç e d ir. H a t t â B e k ta ş îliğ in m e v -
c u t b u lu n m a d ığ ı z a m a n la rd a b ile, A n ad o lu T ü rk le ri a ra s ın d a b u g ü n k ü
B e k ta ş i e d e b iy a tın a b en zey en b ir e d e b iy a t v a rd ı. B e k ta ş îliğ in T ü rk h a lk ı
a r a s ın d a b u k a d a r s a ğ la m y a y ılm a s ın a b a ş lıc a seb ep , B e k ta ş i b a b a la rın ın
h a lk ta n d o ğ m u ş, v e h a lk g ib i sad e, b a s it v e te k lif s iz b u lu n m a la rıd ır. F ilh a ­
k ik a , ş a r k ta n g e le n b a b a la r, S e y y itle r, N a k ip le r, P ir le r , M ü rş itle r, A lev î­
liğ i A n a d o lu 'd a o k a d a r e h e m m iy e tle n e ş re b a ş la d ıla r k i, Y av u z S u lta n
S e lim ’in zavallı T ü rk lü ğ e ça ld ığ ı k e sk in k ılıc ın d a n o lm a sa y d ı, b u g ü n b ü ­
tü n A n a d o lu ’d a y a ln ız b ir B e k ta şi ta r ik a tı v a rd ı. B u t a r i k a t T ü rk le r in öz
m a lıd ır. B azı to r tu la r ı n k a rış m ış o lm ası b u h ü k ü m ve k a id e y i b o z a m a z .
T ü rk b u öz e d e b iy a tın ın k a r ş ıs ın d a d e rîn b ir v e c it d u y a r. B e d iî b ir h â z a lır
â d e ta gaşşolm v)
Y in e B esim A ta la y b u e se rin d e T ü rk le r in niçin A lev îliğ i k a b u l e t tik ­
le ri b a h s in d e : — T ü rk le r in K u te y b e ta r a f ın d a n c a h il b ıra k ıld ık la rın ı, ve
k ita p la rın ın y ak ıld ığ ın ı, y a z ıla rın ın y a ğ m a ed ild iğ in i, ve a k h e re n le rin
Ö ld ürüldüğünü, ve h a lk ın ta m a m ın a d in in te lk in e d ilm e d iğ in i v e T ü rk m e n -
ie rin d in î te lk in a tta n ço k u za k k a ld ık la rım , v e b u n la rın e s k i d in le rin d e n
p e k çok ş e y le r u n u tm a y ıp A n a d o lu 'y a g e ç iç le rîn d e n s o n ra İ r a n 'd a te e s s ü s
eden k u v v etli b ir T ü ık e d e b iy a tın ı, T ü rk d ilin d en sö y len m iş m e rs iy e le ri,
n e fe s le ri, ş a r k ta n g e le n T ü r ld e r v a s ıta s iy le ö ğ re td ik le rin i, ve esk i d i n l e ­
rin d e n m e tru k k a la n b irço k â d e tle ri b u n la rla b ir le ş tir e r e k b ir f e ls e fe h a ­
lita sın ı v ü cu d e g e tird ik le rin i, h u lâ s a e d e re k v e :
( Z a m a n z a m a n , ş a r k ta n A n a d o lu 'y a g eçm iş o la n d a v e tç ile rd e n b i­
risi, b u s u r e tle e tr a f ın a b eş o n k ö y to p la m ış, v e o n la ra r e h b e r olup k alm ış,
ve b u d a v e tç ile rin e n so n g e le n le ri de, H a c i B e k ta ş i V e li'n in ş u r a y a , b u r a ­
y a g ö n d erm iş o ld u ğ u h a life le ri v e a r k a d a ş la r ı o lm u ş tu r.) d iy o r.
K a d ri K em al K op, (D ü şü n c e v e A r a ş tır m a la r ım ) ad lı e s e r in in 46-neı
sah i fe s in d e :
( 1 3 - ü n c ü y ü zy ıld an s o n ra T ü rk m e n te r a r a s ın d a a s lın d a Ş a m a n ilik te n
a lın a n b irta k ım y en i a k id e le r so k m a ğ a b a şla n ıld ı. B u n la rın h e p si d e köylü
k a fa s ın ın k o la y c a an lıy ab ilec eğ i ş e y le rd i. A y n ı z a m a n d a Şiî k a id e ve in a ­
n ış la rın a çok u y g u n d u . A n ad o lu T ü rk m e n le ri b u k a id e v e a n â n e le rin te s ir i
a ltın d a k a la r a k çe şitli a d la rla a d la n d ıla r. B a b a ile r, B e k ta ş ile r, K ızılb aşlaıy
T a h ta ç ile r v e Ç ip n ile r.) diyor.

41
 T ü rk le rin ııiyin n asıl Aleviliği k;ibul e ttik le ri h a k k ın d a b en d e t a r i ­
him de b ir bileri v erm e y i fa y d a lı b u lu y o ru m .

Türk ubul etm elerin in b ilin c i sebebi;

u la g erek tik çe , d ü şk ü n lere, ve h a zlığa ujc
m ı?ll l i r ZGVK ■ \ e ic u .iı

111! 1 ra fın d a n vo* etme ui

a t_ ••
¿igınan P e y g a m b e r evlâdın,
r ı A ra p la rın sald ırıla rın d a ! l1 *•.i 11 11 T
a J IU rrl
ı U1 tİ li lI !İ p'

r ı i • • • n 1 i
E-ıaımm u ın ııcı g u n u n ue r jn e \¡ le n ıı e
.S 1 1 ~.*1 . . . T l . . _ . ■* ı •
II 11 ısm aa ve nun uuvm eKien. m anevi. uır
an. v e m ad d î s a lta n a t ve si •v 1 y o r r P* r ı * / i l * v V k v 1 1
î m
V I

m
r * » v4 i i ı*
11! nt *1
m
l k i p
) u
i k ii V» i dr iı ı ¡ -i
* v : » tn *ı . a i t
y v* T
û
4 ’W
ü
*r• 1 a v ı b a l h «

ı <Kien a h e v ıa tsa n 1*im an, i I la s a n ve

. ı . „ t > : . r .

■ • t f y. . . . . A 1 .* ■
k av u şm ak ıcın k u rd u k la rı »
f l
1 ı - - • t I • * **
İ L V l i r i k
V • '
Y t

•T T •• • • T ...............1 V
e - enıenıutu» lOJineuen o ncc oımeKî ¿u Ojİ
ib b eh u . (N e fsin i bilen A lla hım b ilir) ( Ü s t u r -
1 * 1 j 1 1
ıı, ker ¿m iyara ir bu ş a r t y o m ula tu tt u k ta n
Zili, V A II. i 7
u ıa k av u şm ak cim ri uzernı- de k u m u l:,;
i » »« • T , î 1

nirı clojíruíluíxii ah lâk i kem al. ve insaı

g a te d o ğ ru g ö tü re n gönül i, âlân ı v e ¿
ıf e d e b iy a tı h alin d e T iirk h a lk ın a aşı
inde y e r tu ta n b u te m iz irı«ın ve s a f
1 * 1 5 1 . • j . i . i i . i ■ i i i
onları Peygam bı levılık vi' ta sa v v u fa sıkı b •r şekilde h
ırı»t.+ı T i i r i c i k 11 • ü r e t avvuıtın n u r askı •1 edebi -
ı1« ı _.
y a tın ın te s iri a!1 • ınıs la r lı.
TTw ıV H al M111le n M P- s
1”e r __ B__.tr 1. » _ > •ı | _ı
Sava*!11 v e K so n ra m ü frit m r şe k il akır \jk r» I, «*■
1. -VT 1V■
hal! CİLLkJîLrl İNİilöi ı„ I —^ Üîinı ! mameşine ve uort J --MJ m. »mİ
ıneKiu-iıe 1kurs |, S «111
ii» • T [i
g 'b î p ıT1!■'i, b u 1tan* rat A li e v lâ tla rın d a n beşine *1 i iiiiın
Pn/lıt-
kiıtli ıîV ta r a f ı nd an jT A»IİC-vı Ga’Ppı-î m ezhebi sek lin d e düzenlen un • Fiu T***;
r evKutaa v e dol ta n a kar?
k IfSsfnmBslimi Hoı a n î k u m ar
oí t n n a n t«aklın v e H ilafeti Ali ovlâtl
■t r l .
F e ra g a ti n e fis yolunu g id e n A li evlâdı, b u m ak arn a
İlkleri irin bu sal İsı ruıt m ak am ı A b b asîlere v eri İn*
Hilafı trımıf- Al- usıierm es ini­ nce. la E m e v île r gibi c
A liye ve T ü rk le re dü şm an k esilerek EbfilmflsE ıı v e S eyy itle ri b ab a -
¿H ık la ş e h it mı T ü rk ista n ’da y o k etm clere b ari; ıslard ı. G erek 1>ıı
katli-âm kırda ve g t? re k T V * rm elçiler ırb i, evlâ h r«-.-uHı l.in n v e ed en !erin
b u ytizden a lı t lan k an lu riy lg ; h e r g ö n k a file le r h alin d e ö ld ü rü le n A lî ev­
lâdının k a n la rı b irb irin e k a rışm ış, b u n la r a y rılm a z e t. ve tır n a k haline
gelm işlerd i.

42
 Bu kanlı hâdiseler kargısında H orasan ve bütün T ürkistan'da a rd ı
arkası gelm iyen isyan lar b a şla m ış, v e A li evlâehnın t a h t a g eç m esi isten il­
m işti. B u siy a s i durumdan korkan A bbasî H alifesi M em un, A lı evlâtların ­
dan sekizinci imam olan İm am A li - R ız a y ı v e lia h t tâ y in ed erek “ R e y ” şeh ­
rine frötlirm tiî]tü. M em u n ’u n b u s iy a s e ti. b ü tü n A b b a s o ğ u lla rın ı te lâ ş a dü­
şü rm ü ş, b u n la r M em u n ’u k ın a y a ra k y a p tığ ın a p iş m a n k ılm ışlard ı. M em u-
v m bu zo rlu k k a rş ıs ın d a im a m A li - K ızan ın h a y a tın a k a s te d ip , 2 2 - 7 8 6
ta rih în d e Tll& şe îırin d e im a m ı zeh i r i l m e k ö ld ü rm ü ştü , im a m A li-R izanııi
kim sesiz k a la n ve y o k e tm e k iste n ile n e v lâ tla rı, v e k a rd e ş le ri H o ra sa n ve
N îş a b u r’a k açıp T ü rk le re sığ ın m ışla rd ı. O ç a ğ d an s o n ra d ır k i, T ü rk is ta n '­
da A levîlik ta m y e d e şm iş. B a tın ı, A h i. Ilu ru ftı, g ib i a y n ı in a n ü ze rin d e
k u ru la n ç e ş it a d lı t a r ik a tla r T ü rk is ta n ’ı d o ld u rm u ş. A levîliği, ta s a v v u f a ,
ve b u ta r i1 ı ; E rd e b ird e , Sn r, H o ra sa n , N işa b ıir. v e C e y lan d a ;
Z ah id i GeylânS Ş ey h Y u su ftü h erae d im î v e B â y e d d i r ^ U m î fle ■ rîn
S eyyS tîeri id a re e tm işle rd i. B u A levilik v e ta s a v v u fu a k id e en so n b ü y ü k
T iirk b ilg in i H a e e A h m e d i Y e se v f ta ra fın d a n d ü ze n len e re k II. 677 y ılın d a
İmam Ali R ıza e v lâ tla rın d a n H ac i B e k ta ş i V eli’y e g e ç m işti.
H aci B e k ta ş . ta r ik a tım u ğ ra d ığ ı y e rle re y a y a ra k II. C80 inci y ılın d a
N iş a b u r ’d a n çık m ış, m a iy e tin d e k i sa y ısız H o ra s a n p ir ve e rle riy le tç A n a­
dolu’y a g e rm iş O sm anlı P a d iş a h la rı S u lta n M u r a t ve S u lta n O rh a n ’d an
yarchm. g ö rm ü ş, ve h a t t â y e n iç e ri o rd u s u y la A n ad o lu T îirk le ri b e ş ta ş iliği
kabul etm işle rd i,
İk in ci seb ep o la ra k : H accac ile K a th e y b e v e A b b a s î s e rd a rla r. T ü rk is ­
ta n 'd a k& tli-âm lar, y a ğ m a la r y a p a rk e n , b u h a re k e tle rin in G a z a-ciiıat ve
ş e r ia ta u y g u n o ld u ğ u n u ve k en d ilerin in “ ehli s ü n n e t” o ld u k la rım ile ri s ü r­
müş* ve bu perçin a ltın d a te slim o lan v e h a t t â İslâm iy et! k ab u l ed en T ü rk
h a lk ın a so n su z zu lü m ler y a p m ışla rd ı, id a r e b a ş ın d a b u lu n a n A b b a sî ve
E ra e v î h a life le r; “ biz p e y g a m b e r v ek iliy iz” d iy e ö v ü n ü rk en v e b u zulüm ­
le ri g ö rm ü ş ve iş itm iş b u lu n u rk e n , h alk ın fe ry a d ın ı işitm e z v e üstelli« ola­
r a k T ü rk fe rm y o k ed itm esin e ç a lışırla rd ı. Ish im iy e ti y en i k ab u l ed en T ü rk -
le r, b u zu lü m leri g ö rd ü k çe, b u n la rın "Ali ve e v lâ d ın a ” sö v d ü k lerin i v e can­
la rın a k a s te ttik le rin i işidînce, b u zü m re lerin g e rç e k te n Is lâ m v e P e y g a m ­
b e r vekili o lm a d ık la rım an la m ışla rd ı. T ü rk h a lk ı, İslâm lık r e ş e r ia t p e r­
d e s i a ltın d a k e n d ile rin e y a p ıla n b u zuliim ü, P e y g a m b e r ailesine ıv v a gö­
rü le n yok e tm e y i g ö rd ü k ç e elıli s ü n n e t ve ş e r ia tta n iğ re n e re k , T ü rk is ta n 'a
k açan A li e v lâ tla r!y le b irlik olm ıış v e ş e r ia ta a y k ırı g id e n A lev iliğ e b a ğ ­
la n ıp k a lm ışla rd ır,
Ş im diye k a d a r, B ek taşilik ve A lev îlik h a k k ın d a b irç o k e s e rle r y azıl­
m ış b u e s e rle rin b a z ıla rın d a , A lev îlik le B e k ta ş ilik a k id ele ri a y rı a y r ı ola-
r a k v a sıflan d ırılm ış! v e b e k ta ş i e s r a n . ü z e rin d e m u h te lif f ik ir le r y ü r ü tü l-
m ü tür. G erçe k te b ir o lan A lev î v e B e k ta ş ile r y a ln ız B a b ailerle, Ç elebiler,
B elden gelm e ile O cak zad eler, m ü c e rre t ile m ü te lıh il n o k ta la r ın a ih tila f

13
ç ık a rm ışla rd ır. K u ru lu ş, in a n ış, tü r e , ed ep , e rk â n v e b ü tü n m e ra sim i b i r ­
li r. B u g e rç e k liğ i d a h a fa z la g e n işle tm e k , A levî v e B e k ta şi e rk â n ın ın to ­
m a rın ı y a z m a k k o n u m u zu n d ışın d a k a ld ığ ın d a n ta rih im iz in d iğ e r k isım -
a r ın a g eç iy o ru m (1 ).

'= a -= *

( i ) A l e v i l i k - B e k t a ş i l i k , t a r i h i v e e s r a r ı için y a r ı l a n e s e r l e r i n e n g e r ç e V e l e r î
istat Z i y a Şâkir'ın m e z h e p l e r t a r i h i il e ö ğ r e t m e n M. T e v f i k O y t a n ’ı n B e k t a ş î l i ğ i n
C yüzü adlı eserleridir,

44
 BÖLÜM: m

Tarih B a k ım ın d a n ü o ğ q HJerî v e V arto

B u k o n u ü z e rin d e b i r e r k ita p y a z a n b irço k ta rih ç ile rim iz in g ö rü ş le •

rin i, v e d o s u illerim izin eski b ir T ü rk y u r d u o ld u ğ u n u , b u k ita b ım ız ın
birin ci b ö lü m ü n d e ta r ih î k a y n a k la ra d a y a n a ra k b e lirttiğ im i sa n ıy o ru m .
K ita b ım ız ın ta r ih î o la y la rın a g e ç e rk e n y in e b u k o n u ü z e rin d e ta m a m la ­
y ıcı b ilg ile r v erm e y i g e re k li buldum .
B u b a h îs ü z e rin d e a r a ş tır m a la r y a p a n K a d ri K em al K op, (D o ğ u d a
A ra ş tırm a la rım ) ad lı e s e rin in 9 - u n c u s a lıife s in d e :
( — D ü n y a n ın d ö rt k ö şesin d e T ü rk k a v im le rin m a la n la r ın a başladığı-,
M a v e ra y i - n e h ir, ta r a f la r ın d a n şim a le , b a tıy a , c e n u b a d o ğ ru T ü rk k abi­
le le rin in güç e ttik le r i g ü n d e n b e ri, d o ğ u ; ve cen u p d o ğ u A n ad o lu , T ü rk k a­
b ile v e b o y la rın ın yol u ğ ra ğ ı v e zam an , z a m a n y e rle ş ip o tu rd u k la rı b ir
d iy a r o lm u ş tu r. H a z e r k ıy ıla rın d a n o r ta A s y a ’d an , A n a d o lu 'y a , g a rb a
u z a n a n T ü rk k a b ileleri, ta r ih in h e r d e v re s in d e b u ra la rd a n g e ç e re k b a tı
A n ad o lu 'y a ve s a ir m e m le k e tle re y a y ılm ış la rd ır.) d iy o r.
M u h te lif ta r ih le r in v e rd ik le ri g e n e l b ilg ile re g ö r e : T ü rk ve T u ra n
kav im le m e sk û n b u lu n a n d o ğ u illerim iz, Is a d o ğ u şu n d a n a ltı y ü zy ıl önce-
den M ilâdın 89 - u n cu ta rih in e k a d a r A s u n le r , L raniler, E rm e n i 1e r in ve en
so n R o m a lıla rın is tilâ s ın a u ğ r a m ış tır . Bu illerd ek i, T tirk kavm irriiı b ir
kısm ı, ç e tin b o ğ u şm a la rd a n s o n ra tü r lü k a file le r h a lin d e iç A n ad o lu ’ya
göçm üş ve y u r tla r ın d a n a y rılm ıy a n d iğ e r T ü rk b o y la n cîa en so n R o m alı­
la rın id a re le ri a ltın d a y in e to p lu b î r v a r lık g ö ste n ra işle rd ir.
H a life Ö m e r ç a ğ ın d a A ra p la rla î r a n ll e r a ra s ın d a y a p ıla n K a d îsıy e
sa v a şın d a , H ic ri ta r ih in 90 - m cı y ılm a k a d a r a rk a s ı k esilm ed en d o ğ u y a
y ü r ü y e n A ra p v e İslâm o rd u la rı, A ra s T nenbalarm a k a d a r ilerlem iş, doğu
İllerin d e k i çeşit m ille tle rin h â k im iy e tin e so n v e rm iş v e bu ille rin esk i s a ­
h ip le ri o la n T ü rk b o y la rı s a rp d a ğ la rd a A ra p la r a k a rş ı g elm işlerd i.
M ilâd ın 640 - inci y ılın d a B itlis v e h a v a lis in i f e th e d e n A ra p k u m a n ­
d an ı “íy a z -b in ¡-G a n e m ,,, R o m a lıla rın son istilâ sın d a n s o n r a doğu illerin -
deki T iirk k a b a ilin in k o m şu lu ğ u n d an k a la n e rm e n ile rî d o ğ u illerin d en
sü rm ü ş, b u n la rı o ça ğ d a R u m la rın E rz in c a n v a lis i b u lu n a n ( S e m p a t)a
iltic a y a z o r îa trm ş tır (1 ).

( i ) A h m e t R e f i k U m u m î T a r i h i , C i l t : 5. S a h î f e : 60 d a R o m a l ı l a r ı n . î r a n vç

C5»
 E rz in c a n h a v a lisin in 669 M. ta rih in d e n A ra p la rın id a re le ri altına
g irftıesiy lc, e rm e n ile r, ts lâ m la rm a d a le tin i r u m ia r a te r c ih ed e re k E rz in c a n
v e b ilh a ssa T ra b z o n 'd a n doğu illerim izin M u ş v e V a n h a v a lis in e d ö n erek
b u ra d a k i T ü r k h a lk ın a sığ ın m ışla rd ır.
A ra p k o m u ta n la rın d a n H a c c a e ile K u te y b e 'n in g e n iş is tilâ la r ı so n u n ­
d a S e n t n e h riy le T ra b z o n n ra s m â a ld ü lk e n in ta m a m e n A ra p la r ın eline
g ird iğ i, v e T ü rk 'le rin ta ırı İs lâ m iy e ti k ab u l e ttik le r i g ü n d e n itib a re n , r a m ­
la rın doğu illerin d ek i İri. i, - .n a e r m iş v e d o ğ u ille rim iz d e k a­
lan erm en ilev k ısm en sü rü lm ü ş, v e k ısm e n d e ç iftç i o la ra k b u ille rd e k a l­
m ışlardı*
M ilâd ın sekizsxr.ñ y ti/y ılım n b a ş ın d a v e E v eîriilerin so n h a life le ri
M e rv a n i - II im a r ç a ğ ın d a H a z e r T ıirk le ri d o ğ u illerim iz e ş id d e tli b ir a k ın
y a n a ra k A ra p la rı y e n ip . A ra s m e lih a m d a n K a f k a s d a ğ la rın a k a d a r b ü tü n
doğıı I>ülger in e h â k im : o lm u şlard ı. Bıı s ır a d a E b ü lm ü slim i H o ra sa n ı E m e-
v î:e ri o rta d a n k a ld ırırk e n , d o ğ u ille rin d e b u lu n a n H a z e r T ü r k b o y la r ın ­
d an fa y d a la n m ış, “ M e rü " d e E b ü lm iislim T e ç a lışa n b irk a ç H n raem li o y -
inrik' s o n ra d a n Bing&I d a ğ la rın a k a d a r g elm işlerd i.
H a r u n u R e şid k n h ilâ fe ti d e v rin d e b irço k T ü rk s e r d a r ı v e b o rm ek iler,
A b b a sî d e v le tin in en b ü y ü k ricali : ıra sın a g e lm işle rd i, b u n la r d o ğ u ilîe -
rinıizdek l k n esli için bol m ü sa m a h a g ö s te rm iş , d o ğ u d ak i T ü r k k a b ile ­
le r bire* • d e re b e y i g ib i y a ş a m ış la rd ı. B ir m ü d d e t s o n r a ikinci d e fa o la ra k
H az e r T iirld e ri M. 7 6 ta rih in d e d o ğ u ille rin e k a t a b ir til n y a p a ra k hu

D o ğ u Anatlnluyu istilâlarında. d a m a l ıl a r la P a r t T ü r k l e n ve e rm e n ile r a r nuîa

ya p ı la n . s a v a ş l a r ı g ö s t e r e n ş u y a. n v a r d ı r :
( — bu, e s n a d a R o m a l ı l a r ı n . s a r k a i s t i l â s ı v e b i l h a s s a S â l İ f k e l i l e r e g a l e b e s i iize-
r i n r ( M . t ;*>->) P a r t T a r i n n ü f ı i i u r t m i s , b i r i n c i J c i h a t He b i r a d e r i b i r i n c i R l i h ı r d a i , .. az­
m a n ı n d a saiv-et ve n ü f u z l a ı d î v r i k e m â l e v a s i! c ' n u s ' u , P a r t s ü v a r i l e r i ilk e v v e l
M i h i r d . i t m a i y e t i n d e o l d u k l a r ı h a l d e M e z o p o t a m y a ' d a d o l a ş m ı ş l a . <lı. P a r i t a r S i l i - k e -
l i î c r d c n y e d i n c i Aftto-kyoa'un. o r d u s u n u M e z o p o t a m y a ' d a m a ğ l u p e t m i ş l e r , o t a r î k t e n
itib a re n R o m a lıla rla h e m h u d u t o lm uşlardı. B u e s n a d a P ı r t l a r A siyayı v ü sta d a n iler­
l e y e n Ti jrlc!e-e k a r ş ı m e m l e k e t l e r i n i m ü d a f a a y a m e c b u r o l m u ş l a r d ı . T i î r k l e r İ n Yu-ç*
kal ile; i. H iy u n j? - n i i l c r i n * ' aarruscii ü * r - ¡e Ç i n ' i n '.‘mırıl h u d u d u n l a n pihfrii n i l c r - k
T ü r k i s t a n ' a g e l m i ş . ( 1 3 0 ) b u r a d a r.a ' ' f r a n ' a d a h i l o k n u c u . tfeînei M i h İ r d a t , uıuın
b i r m i lc R d e le d e n aon* s, r r b l İ r a n ' ı T ü r k m u h a c e r n ı t ’n d a n k u r t a r m ı ş t ı . B u s ı r r -■!?».
E r m e n is ta n K ra llığ ı da P o n t K ra llığ ı y an ın d a znhıır etm iş, F e n t K ra llığ ın ın u ğ radığı
t a a r r u z a e r m e n i l e r d e g i r i f t a r o l m u ş , P a r t i a r m n ü f u z u S u r i y e ' , ' ? k a d a r İ n l i d i r ç ’ *:rir.-
ti. D ö r d ü n c ü F e r h a t d e v r i n d e n i t i b a r e n P a r c l a r R o m a l ı l a r l a m ü - i a t e n ı e k â r a n e y a ş a m ı ş ­
la-, b i r ç o k t a n R o m ; la i m r a r i - h a y a t e d e r e k R o m a m e d e n i y e t i n i n i n t k v n n g a y r e ’ e y
l e m i s l e r d i . H a l e f i ü ç ü n c ü A r t a h â n o s is e E r m e n i s t a n ' ı . r a p t e d e c e k i : r -* Irj tjıl ıa asi vcL n
b i r k;- Romiılılfl l-1 : ti t'a k e d e r e k / • î b a n o r i u i > a ı a m e c b u r e y l e m : > t s : J i . Hi î ’ k ı ;
E r m e n i s t a n , P s r t l a r l a K o t n a l ı l a r a r a s ı n d a d a i m a m ü n a z i - f ih b i r m e s e l e -seklinde
kalm ıştır.) diyor.
( 1 ) D o ğ u y a g e l e n İra ?r a h ib e le r d e n T î a r z ç m î i M e h m e t Ş * h u ı m a i y e t i olclıifru
s ö y l e n e n b i r T ü r k o y m a ğ ı K a r l ı o v a ' n ı n S a ğ m a k ö y ü n d e b î r ş e h i r k u r r a u ş , bu ş e h ir
h a ra b e si hâlen mevcuttur*

46
b oljjeyi ta m a m e n is tilâ e tm iş le rd i. Bu is tilâ s o n u n d a d o ğ u d a k i E rm e n ile -
r n B izan s h u d u d u n a y a k ın olanları B iz a n s lIla ra sığ ın m ış, v e d o ğ u illerin ­
de k a la n la r d a, T ü r k b e y le rin in İd areleri a l tın d a y a ş a m ış la rd ı.
D oğu İllerim izd e k a la n o b ir av u ç e rm e n i h a lk ı, h iç b ir a k ın v e h a k sız ­
lığ a u ğ ra m a d a n k ö y le rd e v e ş e h irle rd e ço ğ alm ış, v e b ö iiin h a y a tla r ın d a
ek in cilik , ve tic a r e tle u ğ r a ş a r a k zen g in leşm iş» v e T ü rk id a re s i a ltın d a
r e f a h ve s a a d e te k a v u ş m u ş la rd ı. V a n , M uş, B itlis , Ç a p a k ç ü r, V a r to . E lâ z ığ
h a v a lisin d e ço ğ u n lu k la y a ş a y a n e rm e d ile r, ta r ih in h e r d e v rin d e T ü r k b e y ­
lik le ri, S elçuk ve O sn ıan lı h ü k ü m e tle rin e te b â lık y a p m ış, h a k v e h ü r r i y e t ­
leri n*s sııhip o la ra k y a ş a m ış b u lu n d u k la rı h a ld e , T ü rk ü n h e r h a n g i b ir n a ­
zik d u ru m u n d a y u rd a h iy a n e t e tm e y i u n u tm a m ış la rd ır.

V a rto K a s a b a s ı v e V a rto A dı

V a r to k a s a b a s ı 1914 y ılm a k ad . 1 - te dördii T ü rk , v e b e ş te b ir i e r ­

m en ilerle m e sk û n d u . E rm e n ilc rin b u ilçe m e rk e z in d e v e ilçey e b a ğ lı G ü n-
dcmii-, B a şk a n , D odan v e A ra e ran k ö y le rin d e iki b in e y a k m n ü fu s la rı
v a rd ı.
V a r to ilçesin in k a d im t a r i h i ve V a rto a d ı h a k k ın d a elim izd e özel b ir
t a r i h y o k tu r. A n cak y u k a r ıla r d a y a z d ığ ım ız t a r i h î b ilg ile rd e n an laşılacağ ı*
n \ g ‘>re; V a rto ilçesin in de, d iğ e r d o ğ u illeri g ib i ilk k u r ıılıı-m ndanberi.
T ü rk ü n ciz y u rd u , v e to p ra ğ ı old u ğ u , ve d o ğ u İllerim İn e rm e n i h ü k ü m ­
d a r ı İkinci D ik ra n ta r a f ın d a n is tilâ edilince, b u b e ld e n /n d e .e rm e n i h â k i­
m iy e t! a ltla n g ird iğ in i, v e bu s u r e tl e b irk a ç e rm e n i ev in in b u k a sa b a d a k i
T ü rk h a lk ım n k o m şu lu ğ u n a g e lip y e rle ştik le rim ', v e s o n ra d a n y in e b u
k a s a b a n ın , e s k i sa h ip le ri olan T ü r ld e r eline g e ç tiğ in i b iliy o ru z .
JTazer v e S elçu k T ü rk le ri ta r a f ın d a n d o ğ u ille rim iz e y a p ıla n te m iz lik -
LrT i'sim ra V a r to ilç esin d ek i T ü r k k o m ş u la rın a sığ ın a n , e rm e n i h a lk ı, 1914
y ılm a k a d a r b u k a s a b a d a k alm ış, O sm an lı D e v le tin d e n v e k o m şu la rı o lan
T ü r k b e y le rin d e n b irç o k iy ilik le r g ö rm ü şle rd i. B u iyilik v e h ü r riy e t s a ­
y e s in d e m e m le k e tin ek in cilik v e tic a r e tin i e lle rin d e b u lu n d u ra n v e T ü r­
kün a d e leti s a y e s in d e b ü y ü k s e rv e tle re k o n an , e rm e n i lor, is tib d a t d e v rin -
d ek i k a r g a ş a lık ta n fa y d a la n ıp V a rto , M ıış, ve T a lo rik d a ğ la rın d a k a n lı
i y a n la r ç ık a rm ış, T ü rk a s k e r ve h a lk ın ın k a n la rım a k ıtm a k ta n u s a n m a -
d a n ş e k a v e tle rin e d ev am e tm iş le rd i. B u n la r m e ş r u tiy e tin ilk g ü n ü n d e n
b e ri k e n d ile rin e b irç o k s iy a s i h a k la r ve h ü r r iy e t v erild iğ i lıalde. R u s v a 'd a
k u r u la n e m e n i te ş k ilâ tın a k a tıla ra k gizli k o m ite le r v ü c u d e g e tirm iş le rd i.
B u k o m ite le r ve d o ğ u illerin d ek i b ü tü n e rm e n i n e s li; B a lk a n S av ası b a ş -
Ia rk e n y u r t ve m illetim iz a le y h in d e h a r e k e te g e ç tile r. Y e r, y e r, k a n lı İh*
t'lâ lle r e ık a rd d a r. 1914 C ih an S a v a s ı b a ş la y ın c a eli s ilâ h tu ta n b iîtiin e r-
n v y v t'" ' V a n h u d u d u n d a R u s o rd u s u n a k a tılm a ğ a ve y u rd u n içinde is y a n a
İ n l ıd ık r . D oğu ille rin d e h ü k ü m e ti a y la rc a m eşg u l ve a s a y iş i ih lâl e t­

47
tik te n s o n r a b ü tü n ço lu k ve ço cu k lariy le 1915 y ılın d a R u s o rd u s u n a k a r ı­
l ı p y u rd u m u z d a n çe k ilip g ittile r.
T a rih ! incelem elere v e b u g ü n k ü d u ru m a b a k ılır s a ; V a rto b ir k a s a b a ,
v e y a h u t köylin a d ı değil, g e n iş b ir b ö lg e n in a d ıd ır. K a s a b a n ın a s ıl adı
"G ö m g ü m "d ü r,
V a rto ad ın ın O ra rto 'd a n geld iğ i s ö y le n m e k te d ir. B u id d ia y ı çok k u v ­
v e tli o la ra k ile ri s ü re b iliriz . Ç ü n k ü ; g en el ta r ih le r in v e rd ik le ri b ilg ilere
g ö r e ; m ilâ tta n b in le rc e yıl önce H i t i - H a i t i , " L o h o rd o ” E ti, T ü r k k av m i-
n in y e rle ştik le ri, A r a r a t, V a n gölü ç e v re si, ve d o ğ u illerim izin b ir k ıs m ın a ;
A s u r ile r (O ra rto ) d iy e ad ta k m ış la rd ı. B u b ö lg e n in en e s k i y e rli h a lk ı olan
b u T ü rk le r, V a n -to şp a ş e h rin i y en id en k u rm u ş , ve h ü k ü m e t m e rk e zi y a p ­
m ış la rd ı. O ç a ğ d a b u T ü rk h ü k ü m d a rla rın a O r a r to k ır a ll a n d en ilm e k te
idi. B u k ıra lla r, I r a n h u d u tla rın d a n iç A n ad o lu ’y a k a d a r b ü tü n a ra z iy e h ü ­
k ü m e tm işle rd i. B u T ü rk d ev leti y ü z y ılla rc a A su rile rle ç a rp ış a ra k z a y ıf
d ü ş tü k te n so n ra, m ilâ tta n a ltıy ü z yıl önce e rm e n ile r, F irik y a lıta rta b irlik
o la ra k d o ğ u y a gelip O ra rto T ü rk h ü k ü m e tin in s a lta n a tın a k o n m u ş, T ü rk ­
le rle b irlik o la ra k k e n d ile rin i O ra rto h ü k ü m d a rla rı ilâ n e tm iş le rd ir.
A h m e t R e fik . C ilt; I. S a. 346. U m u m i ta r ih in d e ; ( A s u rile r b u h a v a ­
liye, -O ıa rto -, B e n i - İ s r a i l ise , - A r a r a t- n am ı v e rirle rd i. H in t v e A v r u -
p ayi cin sin d en olan e rm e d ile r b u r a y a y erle şm ez d en evvel, b u ra d a " H a ltı"
n a m ın d a b ir k av im o tu ru rd u . B u k av im H ititle r in b a k a y a s ı idi. “H e ro -
d o t" u n , Çalar u t) te s m iy e e ttiğ i b u k av im , V an ve T o şp a ş e h irle rin i m a
karı-ı h ü k ü m e t ittih a z e y le m işti.) diyor.
Y ine A h m e t R e fik , bu ta rih in in 847-nci sa lıife sin d e :
( O r a r to ah a lisi, M a b u tla rı -H ald i-n m ism in i H a y ık s u re tin d e h ıfz e t­
m işle rd i. H a y ik ism i ile k ad im en b u ra d a o tu r a n , H a tti - H e t i - H i t i t , isim ­
le ri a ra s ın d a b ir m ü n a s e b e t v a rd ı. A ltın c ı a s r a d o ğ rıı H in t v e A v ru p a yi
c in sin d e n o la n e rm e n ile r, F irik y a h la ria b e ra b e r A sy ay i - B u ğ ra y a geÇ üçle­
r i zam an , b u h a v a liy e g elm iş v e O r a r to 'n u n e s k i a h a lisiy le b irleşm işlerd i
B in a e n a le y h , a ltın c ı a s ırd a n s o n ra O r a r to h a v a lisin d e b u lu n a n a h a li, esk i
H a lti-le r y a n i A r a r a t a h a lis i ile, g a r p te n g elen e rm e n ile ıd e n m ü te şe k k il
idi.) d iy e y a z m ış tır.
E m e k li m ira la y la rım ız d a n S a y ın M. R iz a ; (B en lik v e D ilb irliğ im iz )
ad lı e se rin d e şö y le k o n u şu y o r:
(T a rih in d e ön d e v irle rin d e U rm iy e ve V a n g ö lleri a r a s ı, v e ş im a l
m m ta k a s ın a -O ra rto - d e n ird i. B eni İsra il, A r a r a t d iy o rla rd ı. B â y e z it ş i -
m alindeki m e ş h u r A ğ rı d a ğ ın ın b ir a d ı d a A r a r a ttır . B u ra d a k i T ilrk le r-
cfen cok so n ra , ve M ilâ tta n a ltı a s ı r evvel b u ra la ra g elen e rm e n ile r, b u
ta r ih î T ü rk ad ın ı m illi tim s a l y a p m ışla rd ı. M ilâ tta n o n ü ç a s ır evvel, b u ­
r a la rd a A s tıriie ri s ık ış tıra c a k k u v v etle, -lo h ü d o - L olıürdo, ad lı b ir T ü rk
k av im ve h ü k ü m e ti b u lu n d u ğ u A s u ri k ita b e le rin d e n a n la ş ılm ış tır. B u
T ü rk h ü k ü m e ti A s u rile rin in k ıra z la rı ta r ih in e (624 M. E v .) k a d a r y an i

48
yedi a s ır A su rile rle ça rp ışm ış v e 17 b ü y ü k m u h a re b e y a p a ra k , y en m iş ve
y en ilm işlerd ir. F a k a t y e rle rin in y a rd ı m iy le istik lâ llerin i k a y b e t m iğfer­
dir,■B ir a ra lık A n ad o lu ’d a H i t i t k a lın tısı “ E tile r " b irlen e re k U rm iy e 'd e n
S a k a ry a 'y a k a d a r b ü y ü k b ir T ü rk h ü û raeti k u rm u ş la rd ır.)
E rz in c a n ta rilıi I I - n c i s a h ife s in d e : { O ra rto h ü k ü m d a rla rı ki. T ü rk
ittih a d ın a çalışan H a ttı İr.ra İ la n idiler. B a n la ra e rm e n ista n h ü k ü m d a rla rı
d a d en ilm e k ted ir.) eliyor.
B u n larla b e ra b e r d a h a b irç o k ta rih , v e b ilg in le rin b e lirttik le ri genel
g ö r ü ş te : O ra rto h av alisi ve doğu illerim iz, esk i b ir T ü rk y u rd u d u r. B u
iller, m ilâ tta n önce, 3 9 * 9 3 erm en i kuralları H a y ik ve D ik ra n ’m eline geç­
m iş, fa k a t b u T iirk y u rd u n u n ad: y in e O ra rto o la ra k k alm ıştır. T ü rk le rle
erm e n iler b u ra d a m ü şte re k b ir id a re şeklinde y a ş a m ış la r, ve erm en i h ü ­
k ü m e tin in R o m alılar ta ra fın d a n sona erd irilm eğ iy le T ü rk le r y in e doğu il­
le rin d e b ağ ım sız d ere b e y lik le r h alin d e y a şa m ış la rd ır.

Biz bu g ö rü ş k a rş ıs ın d a : V a rto achm n pek eski b ir ad o ld u ğ u n u ve

b u n u n O ra rto 'd a n a y rıld ığ ım ve h a t t â O ra rto h ü k ü m d a rla rın d a n b irin in
V a rto b ö lg esin e g eld iğ in e in an ab iliriz. O ra rto , k ü ç ü k b ir lis a n d eğ işik liğ i
ile h a lk ın dilin d e k ısa ltıla ra k ve geç k o n u şu la ra k V a rto olabilir. H alk ın
dilinde bozulm uş b in le rc e ad. ve kelim e b u g ü n m e y d an da d.r.
V a rto adı b u g ü n Ş e ıa fe ttin ile B ingöl d a ğ la rın ın a ra s ın d a b u lu n an
bölgeye, v e ilç en in re sm i a d ın a u y d u ru lm u ş tu r. K a sa b a m erk e zin in asıl
adı G öm gB m 'dür. Gömgfüm adı so n ça ğ d a S elçu k iler ta ra fın d a n ta k ılm ış­
tır* H a lk a ra s ın d a d o laşan riv a y e tle re g ö re : M. 786 y ılın d a H a z e r T ü rk le ri
ta ra fın d a n V a rto ve h a v a lisi e rm e n i v e R o m alılard an is tir d a t edilm iş, ve
b u çağ d an s o n ra bu b ölgeye b irço k O ğuz b o y la n dolm uş. V a rto v e B ingöl
d a ğ la n , gök ç a d ırla rın k u ra ğ ı olm uş, kc. ab a, a tla rın k işn e m esin d en ve
T iirk o rd u su n u n u ğ u ltu su n d a n g ü m lem iş, ve b u se b e p te n “h a k a n " b u ra y a
g ü m güm adını ta k m ış tır. V e b u k a s a b a y a G üm giim adını ta k a n h a k a n ın
K ö şk â r köyü üzerindeki yüce te p e y e d efn ed ilen K ö şk â r b ab a şehidi oldu­
ğ u sö y len m ek ted ir.
Kös k â r - b ab a te p e si. V a r to k a s a b a s ın ın k u ze y b a tıs ın a d ü şen ve m e r­
keze üç s a a t u z a k ta olan K ö şk â r köyü ü zerin d ek i B ingöl d a ğ la n n d a d ır. B u
te p e 'SOOO”’ rak ım lı v e köye b ir s a a t a ra lığ ın d a d ır. K ö ş k â r tep esi, d a r b ir
v a d in in içinde g ö k lere d o ğ ru y ü k se lm iş h e y b e tli b ir te p e d ir. B u te p e B in-
göllerine e n y ü k sek n o k ta sı olan 3650 ra k ım lı K a h , m ev k iin d en ak ıp K oş -
k â r 'a d o ğ ru gelen iki n e h ir geçidinin ta ş k ın ko lları a ra s ın d a d ır. B u deli
ç a y la r K ö şk â r te p esin in e tra fın d a b ir e r h a t çizerek a şa ğ ısın d a b irle ş ir, ve
yalçın y a k a la rd a n K ö şk â r k ö y ü n e d o ğ ru a k a rla r . T e p e k ü re k le y ap ılm ış
b ir b u ğ d a y y ığ ın ı g ib i to p y u v a rla k v e düzenlidir. T epenin ucu d a r v e b ir
h a rm a n y eri k a d a rd ır. B u y ü ce n o k ta d a, beş m e tre u zu n lu ğ u n d a, ve b ir
m e tre en in d e b ü y ü k b ir m a k b e r v a rd ır. B u m a k b e rin ç e v re si b ü y ü k ta ş la r ­

F: 4 49
la ö rülm üş, düzenli b ir se tle çe v rilm iştir. İ ş te b u m a k b e rd e y a ta n /.ata
K S ş k â r -b a b a derler.
T epenin çevresinden d o la şarak Koş k âr köyü önünden, V a rto düzüne
a k a n bu ta şk u ı d erey e ^ K ü şk ar n e h ri, K ö şk â r d e re si" d erler. B u n e h rin
K ö ş k â r - b a b a tep esiy le K ö şk âr köyü a ra s ın d a b u lu n an d eresi k en a rın d a,
yalçın k ay a lık lard a ve n e h ir ağ zın d a y ap ılm ış pek eski m a ğ a ra la r v a rjlır.
IJıı m a.^iiratann pek eski d ev irlere a it okluğu ta h m in ed ilm ek ted ir. Köşk&r
k öyünün v a k tiy le eski b ir m ed en iy et k u ra ğ ı olduğu, ve so n rad a n b u köyün
K ü ş k â r- b ab a tarafutıdon te k r a r şen ten d irild iğ i ve ad ın ı bu köye ta k tığ ı,
ve ö lürken sevdiği K B şkâr tepesine k ald ırıld ığ ı sa n ılm a k tad ır.
Isuvm iyetten so n ra K ö şk â r ve civ arın d ak i köylere 3Tarleşen h alk ın Ak
v e y a h u t K a ra koyun lula r a m en su p o y m a k lar olduğunu, ve K ö şk âr-b ab am n
b u n la ra h ü k ü m d arlık e ttiğ in i, bu köylerin b u g ü n k ü d u ru m u n d an a n lıy o ­
rum Çünkii bu d a ğ eteğ in d e o lan K ö şk âr, K eçan - K açan, K işm ir. K e s te -
m e rt, Tapalc. K anış. Sil ran k ö y lerin in eski m e z a rla rın d a b iiv ü k b ir s a ­
n a tla yapılm ış koç h ey k elleri v a r d ır (1 ).
G ereli ta r ih ve g e re k se V a rto to p ra ğ ı Ö zerinde y ap tığ ım ız incelem e -
te rd e : K ö ş k â r - b a b a ve V a rto için o r ta y a a tıla n riv a y e tle rin d o ğ ru olduğu­
nu ve b u bölgenin ta r ih în çesât d ev irlerin d e b o ğ azın a k a d a r T ü rk a ş ir e t ve
b o y leriy le dolduğunu» k a tiy e tle söyleyebiliriz. E vvelâ h alk ın son c a ğ la ra
k a d a r K o ş -â r - bat -r ı fazla sa y g ı g ö ste rm esi, ve onu yedi !:«*re z iy a re te
g id en lerin Iiac a g itm iş ğîbi say ılm ası, ve z iy a r e t tü re le rin d e yap ılan

. ' ) Sert « r r a r . - ı k a d a r V m o vc H i n i s i l ç e le r in in b ü t ü n k ö y l e ri , K ö ş k â r - b a h a y ı
b i r m ü b e t ve ş e h i t t a n ı m ı ş l a r d ı . B u h a l k y a z a y l a r ı n d a a t a l a r d a n s ü r e g e l e n ö rf
v e 1 j e t l e r e g ö r e c ü z e ! g i y i n e r e k k u ş a n a r a k , gc-iin a l a y l a r ı h a l i n d e b u m a k b e r i
i i v a r e t e ge r , delikar.lı, kız , gelin, e r k e k k i d ’iı k a f i l e l e r de^e g e ç ' d h ı d e a l l a r ı n ı bı-
r a ’:ır, y a y a a l a r a k K ö u '. â ' - b a b a t e p e s i n e çı ka r, b u m a k b e r i zî ysr e' . e d e r e k b e r a b e r
r e*irdik1eri. h el v a, s ö ğ ü ş . k a n ı m a v e p e y n i r i b i r b i r i n e ikra ın v e l o k m a s u n a r l a r d ı .
Z i y a r e t ç i l e r cince ş e h i d i n ha ç ı n d a b i r faeıl i b a d e t e t t i k t e n sonra, s a n t i a r c a b u r a d a n
T*:n rol d.-*"!?'-r r n y e m y e ş i l r ö ğ s ı m ü , K ö ş k â r n e h r i r v n d e l i r - akışını, V a r t o o v a s ı n d a
sararan ekin başaklarını ve karcıda S e y f e t t i n dağlarının çim?n!i eteklerin; t e n u -
• J rZ ır, b u n d-». '■] k la rı y u r d u n tsiLî h a v a s ı v e ç i ç e k l e r i n k o k u s u îl e h i i r b i r e r
Trriek k i s v e s i n e b ü r ü n ü r l e r d i .
K ö ş k â r - b a b a y ı z i y a r e t e g i d e r k e n , h e r a i le t o p l u g i d e r , ve en - o k geiîç ge li n­
le r ve k u la r l a d e l i k a n M a r ı b e r a b e r g ö t ü r m e k , v e g a y e t t e m i z g i y i n m e k şarttı.
K nç kâ r -b .ı ha ıı m 1:u c i h e t l e r i v a s i y e t e t t i ğ i n e v e h a t t â h i ç k i m s e n i n makfcer b a ş ı n d a
ne ş es iz ¿ılmasıcra r a z ı olırtı ya c a ğ ı n a i t i k a t edilir:]!. B u ş a r t l a r a l t ı n d a g i d e n z i y a r e t ­
çiler , edep, e rârta s o n d e r e c e r i a y e t e de r , v e ilk Setçe y ü r e k l e r i n d e ı k l ı ola n d i l e k ­
le ri n i ıtıakbe’ in t a * m ı ö p e r e k ş e h i d e s ö y l e r , ve b i r a z i b â d e t t e n s o n r a z i y a f e t l e r e ,
d ah a s o n r a n e ş e li k o n u ş m a k t ı d l a r l a r d ı . B u r a d a t e r b i y e y e a y k ı r ı g i t m e k , v e y a
ge n ç b i g e l i n e gotii g ö z l e b a k m a k g ii r u h v e y a s a k t ı . I7a k a t b a z ı kız v r de l ik an l? ] a r ;
ş e h i d i n b a m d a t a n ı ş ı r v e s o n r a d a n e v l e n i r , ve b u m u r a t l a r ı n ı n K öşkSr babadan
: :! ı l d u ğ n n a sr k a t e d e r l e r d i . Z i y a r e t ç i l e r aşa;; t d ü z l ü k t e a t k o ş t u r u r k e n a ra ?i den
d a v u l gıi mbürtiisu g ib i b i r s e s g e l i r d i . O n İ 2 r ş e h i d i n gaipten, s a z ç a l d ı ğ ı n a i n a n ı r ­
la rd ı . (,Bu g ü m b ü r t ü n ü n g ö m g t i m a d i y l e il gi s i o l s a Bc r c ^ t i r . )

50
şe n lik le rin h e p s i; eski T ü rk le rîn ö rf v e â d e tle rid ir. K ö ş k â r - b a b a ve çev»
re sin d e k i y e r le r h alis T iirk atlını ta ş ıy o r. T ü r k le r p ek e sk id e n a ta la r ın a
ta p m ış ve h ü k ü m d a rla rın a b ü y ü k b ir sa y g ı g ö s te rm işle rd ir.
İk in cisi: V a rto ilçesiyle, V a r to b ö lg e sin in e şsiz v e g en iş y a y la la rı olan
Bingöl v ŞerafettİT i d a ğ la n ; ta r ih in h e r d ev rin d e. A s y a 'd a n A n ad o lu 'y a
g e ç e n T ü rk gö çlerin in g e ç tik le ri yol, ve ç e şit T ü rk b o y la rın ın b a rın ıp ça­
d ır k u rd u k lar! b ir y e r ve y u r t o lm u ş tu r. H a z e r k ıy ıla rın d a n v e o r ta A s ­
y a ’d a n b a tıy a u z a n a n T ü rk k a b ile v e o y m a k la rın ın , B ingöl d a ğ la rın d a n
o r t a A n a d o lu 'y a g e ç tik lerin i, ve b u k ab ilelerd en b irç o ğ u n u n bu d a ğ la ra
ç a d ır k u r a r a k en son V a rto , H ın ıs, S u şe h ri - G okoğlan, K arlıo v a, Göy­
nük. b ö lg elerin d e y u rtla n d ık la rın ı b u g ü n b u d a ğ la rd a m ev cu t o lan pok eski
caddelerle, b in le rc e ç a d ır ç e v irm e le rin d e n v e y e r y e r, g ö m ü len , ve ş e h it
n-■m ı a ltın d a a n ıla n eski T ü rk tn ıtk b erlerin d e n an lıy o ru z. B u şe h itle rd e n
Şıış;*r- S u şe h ri, den ilen B ingöllcH e P alan d ö k en a rk a s ın d a k i g e n iş o v a d a ;
yüce b îr te p e n in b a ş ın d a o la n G ökoğlan şe h id i v e K a rlıo v a 'n ın K a r ta l d a ğ ­
la rın d a k i K a rta l te p e sin in b a ş ın d a olan (K a rta lik şe h id i) ad iyle birçok es­
ki T ü r k m e z a rla rı v a rd ır. B u m a k b e rle r de K ö ş k â r - b a b a gibi ö te d e n b e ri
h alk için z iy a r e t g â h olm uş, v e b u n la rd a n d ile k d ile y e n le re m u ra tla rım ı
-erm işlerd i. . • .
B in g ö lle rin âG50 rak ım lı K oh te p e sin d e şim d i h e r y an ı y ık ılm ış b ir
eski kale v a rd ır. R iv a y e te göre, O ıa rto h ü k ü m d a rla rın d a n b iris i n işa n lısı
ölen kızın k o m iy le bu k aleyi y ap m ış, ve kız, d e rtle rin i y e n m e k için b ir kış
za h ire sin i a la r a k ıkı h izm et i kad ın la bu kaley e g irm iş , k ışın B ingöl d ağ ­
a r ı; rü z g â rla rın şid d e tiy le e tr a f ın a h e y b e t v e ric i s e d a la r çalınca, kızın
k o rk u d an ödü p a tlıy a r a k ölm üş ve yazd ığ ı k ısa cık v a s iy e t k â ğ ıd ın d a :
ile n n e açlık v e n e de s u su z lu k ta n öldüm , d a ğ la rın h e y b e tli se si b en i
ö ld ü rd ü ” d e m iştir.
A k koyunlu P a d işa h ı U zu n H a ş a n ila n ın da, b irço k T ü rk a ş ire tle riy ­
le gelip, Bingöl d a ğ la rın d a cıV.n b u k alen in ö n ü n d ek i k a y n a k v e sa y ısız
göl ve p ın a rla r b a ş ın d a ç a d ır k u rd u ğ u n u ve h a t t â b u ra d a h iz m etçisi, b ir
gözede kesilm iş b ir g ü v e rc in y ık a rk e n , g ü v ercin in elin d en sa ğ a la ra k uç­
tu ğ u n u , ve U zu n H.-ısan b u p ın a rı a ra y ıp budam ayınca, M ikbulak, B ingöl,
ü y e b u d a ğ a ad t a k t ı ğ ’n sö y liy e n le r d e v a rd -r. B u g ö llerin b a şın d a h en ü z
la m a ra c n d ağ ılm am ış b ü y ü k c ıu h r çev irm eleri g ö zlere ç a rp a r.
V a rto a d ın ın ta k ım ı h a k k ın d a o r ta lık ta d o la şan z a y ıf b ir riv a y e te
göre : S elçuk H ü k ü m d a rı A lp arslan M. 1070 ta rih in d e B iz a n s İ m p a r a to r a
D ördüncü R o m an o s’u Mal.az.git'te m a ğ lû p ve e s ir e d e re k B iz a n s'ın d o ğ a
illerindeki h â k im iy e tle rin e son v e rirk e n , M a la z g irt v e V a rto b ölgesine aa-
y T ü r k a ş ire tle ri d o lm u ş b u halk faz.la av cılığ a mc-r:»k g ö s te rm iş le r,
tıu!rü n b ile V a rto o v a sın d a çok m ik ta r d a b u lu n a n to.v k u şla rın ı a v la m ış la r
v e b u y ü zd en b u k a -a b a v ik lim in e toy v ar. m â n a r n a gelen V a rto y , d e ­
m işler, b u ad so n ra d a n V a rto şe k lin d e k o n u şu lm u ştu r.
 B u sui ve k elim eler, b u g iin n ey i ifad e e d e rs e e ts in . B u n la rın c - - en
T ü rk lehçesinden k o p tu ğ u n a, ve b u kelim elerin, Z aza ve K o ım aııço d ı-
liiaıkları a ra s ın d a b u g ü n k ü h a lk ın ağ z ın d an keç v e y an lış k u lla n ıla ra k ,
g erçek an lam ların ı itird ık le rin e in a n m ış b u lu n u y o ru z. T a rih , ve canlı ed e r­
le re d a y a n a ra k doğu illerim izin h e r k a rış to p ra ğ ın d a sak lı o lan b ir
k an ın ı k o k la y arak , aldığım ız b u canlı koku ile b u illerin p e k esk id e n b e ri
Tiiı-k y u rd u old u ğ u n u görüyoruz.
Bu m u k ad d es to p r a k ü ze rin d e T ü rk eg em en liğ i u ğ ru n d a ; e n so n
R om a - B izans o rd u la riy le ç a rp ış a ra k y ü zlerce yıl önce ş e h it d ü şer... ve
d o ğ u n u n b ü tü n k esim lerin d e yüce d ağ , te p e v e g e ç itle rin d e göm ülen, ve
b ir e r T ü rk k o m u ta n la rı olduğu lıugüııkü a d la rın d a n an laşılan , b in le rc e ş e ­
h i t n ıa k b eri v a rd ır. M eselâ O in ista K ız ılk u rt şe h ri, A bdal-A l i, Y eri:-1a b a ,
Ş u şa rd a , G ökoğlaıı. M alazg it’t e V eli-b ab a, K a rlıo v a 'd a ; K artah k -b u b a*
T em beğı şe h id i, K iğ i’de B a y ın d ır-b a h a, K ara-b ııb a ve sa ire .
V a rto bölgesinde, esk id en b e ri z iy a re t v e ş e h it o la ra k ta n ıla n v- - k î
T iirk le rin a ta la rın a v e b ü y ü k le rin e s a y g ı g ö ste rm e le ri k a n u n u n a tâ!
tu la n ve b u g ü n h alk ın dilinde şe h it, z iy a re t, g erçe k d iy e söylene: b a n
y erle rd e te k o la ra k ve b azı k esim lerd e de b ir y ığ ın m e z a rla r d a ğ la rın e n
y üce g ed ik ve te p e le rin d e , k ö y lerd e v e k a s a b a la rd a , p m a rb a ş la n n d .ı v e
a sırlık ağ a çla rın g ö lg elerin d e y a ta n , K u ru - b ab a . H a z ır - b ab a . K o e.k n r-
b aba, M e h m e t-G a z i, M eydan - şe h id i, Ş e te r i- ş e h id i, Y edi - k a r 1r
G ü lah m et, G ü lm u stafa, K a ra b o ğ a - şeh id i, S a f-b a b a , G öller - şe h id i, T u a -
şe h it. b u h av ali T ü rk lü ğ ü n ü n en canlı ş a h itle rid ir.
D oğunun b ü tü n d ağ v e o v a la n ; bu d ağ ve o v a la rd a y a ta n ş e h itle r in :
rd la riy le anılır . K â r ir - d a ğ la rı, B a ğ ır - d a ğ ı. K o şa n - d ağ ır G ökûğlan - o v a ­
sı gibi.
Bingöl d ağ ların ın e te k le rin d e k u ru la n b ü tü n k o y lerm m e zarla rın d a ,
esk id en y ap ılm ış koç heykelleri v a rd ır (1 ). B u h ey k ellerin , V arto , '
K arlıova, ve Şu g ar b ö lg elerin d e y e rle şe n A k v e K a rak o y u n lu o y m a k la rın »
e i t olduğu sa n ılm a k ta d ır. V a r to ilçesinde b u h ey k eller, en fa z la . A h -d ğ i
kabul eden h a lk ın k ö y lerin d e ve B ingötlerin y am acın d a olan K uzik.
e se r an , Ş am an , S iğ ira n , R ak asan , K öşkiir, K eçan, G ü lü k ler köylerînd. g ö z­
le r e ç a rp a r. B u koç h ey k e lle rin in göğüs v e y a n la rın d a a t, kılıç, k a r . r e -
sim leri, k a b a rtm a şeklinde y ap ılm ıştır.
B ugün a ltıa y , ta m a m e n m e tre lerce k a r a ltın d a b em b ey az g ö rü n e n
ve dokuz a y m is a fir k ab u l etm iy en , Bingöl d a ğ la n n ın 3650 rak ım lı < kı­
rın d a k i kalen in c iv a rın d a ve bu d a ğ la rın 2 0 0 0 -3 0 0 0 ra k ım la rı a ra s ın d a n

( i ) U s U ik r a n b u c a ğ ı n d a m u a l l i m v e k i li i k e n il ç e y e y a z d ı ğ ı m , ı - r - ı g s 1* “
» e S s a y ıl ı r a p o r l a b u h e y k e l l e r h a k k ı n d a b il g i v e r m i ş t i m . E r t e s i ytl bucağa
b î r k a m y o n l a H o r m e k o y m a ğ ı n ı n a t a l a r ı n a a it o l a n b u h e y k e l l e r d e n yedi ti
D iyarb ak ır m üzesin e götürüldü. At. kılıç. kargı k ab a rtm a lı olan b u heykellerdes
b i r i s i I l o r m e k l i H a ş a n Man o ğ l u M e h m e d i n idi.

S2
 ■ p ek esk i cad d en in k e n a rla rın d a , u zu n ç a y ır ve Ş ev ti m ın ta k a la rm d a ,
K î r k - p ı n a r l a r b ö lg esin d e ve “ E sk i h a n " c iv a rın d a , b in le rc e T ilrk m e zarı
gövdece ç a rp m a k ta d ır. “ E s k i h a n " ad ın ı ta ş ıy a n y e rd e pek b ü y ü k ve y ıkık
a r ş e h ir h a ra b e s i m e v c u ttu r. H e r y an ı en k az a ltın d a k a la n b u eski ş e h ir
h a ra b e s in in y u k a rı k ısm ın d a b in le rc e m e z a r ve h a ra b e n in içinde, geniş
ç e v irm e le r, su yo lları, o y u lm u ş ta ş la r, a şın m ış yazılı k e m e rle r v ard ır.
B u h a ra b e n in y a rım s a a t u zağ ın d a, b ir s ıra B iz a n s m e z a rla rı v a rd ır.
B u ş e h ir h a ra b e s in in b u g ü n k ü d u ru m u n a b a k ıld ık ç a : T ü rk a ta la rın esk i *
d e v irle rd e b u şe h ri y a p tık la rın ı v e b u r a d a y ü zy ılla rca b a r ın a ra k T ü rk sa-
n a t '.'e m e d en iy e tin i b u ra y a işled ik lerin i ve an cak bu şe h rin B izan s, v ey a­
h u t E rm e n ile rle y a p ıla n sa v a ş la rın b irisin d e y ık ıld ığ ım v e bu T U rklerfn
ş e h ir h a ric in d e d ü şm a n o rd u su n u k a rş ılıy a ra k , b u ra d a s a v a ş tık la rın ı ta li-
.i ed iy o ru z. Ç ünkü ecn eb ilere a i t olduğu a n la şıla n m e z a rla r, şe h ird e n
u za k ve sa v a ş y e rin d e , T ü rk le re a it o lan m e z a rla r d a şe h rin a rk a s ın d a d ır.
J ... ğda T ü rk 'ler Jslâm iy e ti k ab u l e tm iş o lm a lıd ırla r ki, m e z a rla r İslâm
â d teti ile k a ld ırılm ış tır.

53
 BÖLÜM: IV

Varto H alkı v e Kabileler

V a rto ilçesinde y erli o la ra k b eş k ab ile v a rd ır. Toplu o la ra k b irm s a ­

h a d a y erle şm iş b u lu n an b u T ü rk o y m a k la r ş u n la rd ır:
A. C ib ra n — B. L o lan — C. A bdal a n — D. Ç e rk e sle r — R H o rm ek .

A . C ib ra n lıla r:
K a d ri K em al Kop, (D oğuda A ra ş tırm a la rım ) adlı eserin d e b a a ş ir e t
h a k k ın d a d iy o r k i :
(K a m u su - İslâm , A n ad o lu ’nun doğu v ilâ y e tle rin d e b iiyiık b ir yığın,
o la ra k yaşayan C İbranlı a ş ire tin in a sle n T ü rk o k lu k ların ı y a z m a k la d ır.
C ib ra n lıla r esk id en b ey lerin e lla ğ a s ı d erle rm iş. C ib ra n lıla r, b ü y ü A cun
S a v a şın d a n önce B ulanık k az asın ın K a ra a ğ a ç , K oçak, A k a k k ö y lerin d e ve
V a rto k azasın ın D u rab ey , A lagöz, K alecik, A n a r, K a r .ş k ö y lerin d e ke ■-
f e tle ve d a h a b irço k k ö y lerin d e d a ğ ın ık b ir h a ld e y a ş a rla rd ı. K u rd u k ta n
H am id iy e a tlı a la y la rın a 3 1 - 3 3 n u m a ra la r v e rilm işti, B u k öylerin hep m i
d e o ç a ğ la rd a , b u ta ra fla rın e n zen g in köyleri sa y ılırd ı. B u a la y la rın m e r ­
k ezi, V a rto k azasın ın o ç a ğ d a m erkezi olan ve 1809 n ü fu s y azım ın d a 85
evli, b irk a ç d ü k k an lı v e 1933 d e 735 n ü fu slu ve 147 ev li b u lu n a n G öıaıgüm
k a s a b a s ı idi.)
K a d ri K em al K o p 'u n b e lirttiğ i g ib i, C ib ra n a ş ire tin in T ü r k v e y a k ın
ç a ğ . T ü rk le ri o ld u ğ u n a şü p h e y o k tu r. K ita b ım ın a ş a ğ ı bölüm lerinde, çele­
c e k ta r ih î o la y la r a ra s ın d a açıkladığım g ib i, b u a ş ir e t h a lk ı, K onya. K a ­
ra m a n , T ek e ve A n k a ra ta ra fla rın d a n Y av u z S u lta n S elim ’in kaldırıp,,
doğu illerin e g ö n d erd iğ i a ş ir e tle r a ra s ın d a gelm iş ve b u T ü rk a ş ir e tle r
Ş iîliğe k a rşı k o y su n d iy e, doğu illerin e g ö n d erilm işti. Bu T ü rk a ş ir e tle r bu
ille rd e H a iti - lolıordu T ü rk le rin d e n olan “K u r t - b a b a " B a b a K ü rd i şu b e­
siy le te m a s a g elerek o n ların K o rm an ci dilini öğ ren m işlerd i.
B u a ş ire tin , y a ş lıla rın ın v e rd ik le ri b ilg iy e g ö re ; H ic re tin onııncu
y ü zy ılın d a A nadolu’d an U r f a ’y a ve so n ra d a n V ira n ş e h ir'e ve V iran - ir '-
detı ila ğ a la n olan S eh su v av ’ın id a re si a ltın d a göçebe o la ra k doğu d ağ ların a,
g eld ik lerin i ve so n ra d a n V a rto , B u lan ık v e K arlıo v a ilçelerindeki k ö y le ri
y e rle ştik le rin i a n la tıy o rla r.
B u a ş ire t a ğ a la rı esk id en a ta la rın ı şöyle sa y arlard a: lla ğ a sı, Ş ciıacr-

54 •
 v a r, oğlu “ B udak” , B u d a k ta n Topa] H ay d a r, T opal H a y d a r d a n S u v a r doğ­
m u ştu r. S uvarın , Ilalil, T ey m u rg F endi, S in car, M aksud ve Ali adlı oğlu
ve to ru n ların d a n ay n ı ad ları ta şıy a n b ir e r kab ile ve b o y tü re m iş tir. A sır­
larca C ibranlı a şire tin in d iğ e r a ı a -b o y la rın ı id a re eden b u b o y ların hep­
sin e S u v a r o ğ u lları den ilm ek ted ir. S u v ar o ğ u lla n , ta r ih in h e r çeşit dev­
rin d e ve H am id iy e te ş k ilâ tın d a b ö lü n C îb ıa n a ş ire tin e b aşk an lık etm iş -
lerd ir,
D iğ e r b ir g ö rü şe g ö re: C ib ra n h la n n , ikinci B a y ez it d evrinde O sm anlı
devle-inin A nadolu’daki. T ü rk o ym aklariyle ç a rp ıştığ ı sıra d a , prı lişah m b ir
kolu o larak b irço k asî a ş ire tle r üzerine y ü rü y e n m e şh u r Şak s u v a r zade
A lt beyin a şire tin d e n oldukları ve b u n la rın so n rad a n bilindiği gibi p ad işa­
h ın gazab ın a u ğ ra y a ra k bu zorlam a a ltın d a Toke’den I l r t a ’yu ve U H V d an
V a rto ve B ulanık ilçelerine gelip b u sa h a d a y e rle ştik le ri sa n ılm a k lad ır.
C ibranlılar. H an g i zorlam a ile doğu illerine gelm iş o lsa la r dah î, k a ti­
y e tle bildiğim iz b ir h a k ik a t v a rsa , o da, bu kabilenin d ö rt a s ır önce A n a­
d o lu 'd an doğu illerine gö çm ü ş b ir T ü rk a ş ire ti o ld u ğ u d u r. K o r u larım
olan b u halkın, b ugünkü tip , sim a, ö rf, â d e t ve a y rıld ık la rı am b o y lard ak i
T ü rk ç e ad lard an ta m am en T ü rk oldukları an laşılm ıştır. B u a ş ire t, a s ırla r­
ca ç a d ır a ltın d a y a şa m ış ve aııeak II. 11 inci yüzyıl b a şın d a V a rto havali-
- sînıle y u rtla n m ış ve ekincilik h a y a tın a gir:n%;*.!r. Bu h alk ın yoçvbe 31.en
h angi m ezhep ve ta r ik a ta bağlı b u lu n d u ğ u k estirilem ez. A ncak bu a ş ire t
halkı. V a rto , K arlıova, B u lan ık ilçelerinde y u rtla n d ık ta n so n ra, o çağda,
Ş afiî m ezhep ve N ak şı ta rik a tın ı B a ğ d a t'ta n g e tirip , Ça >akçur. P alu.
G ene, Solhan, V a rto , K arlıova m u h itin d ek i h a lk a aşılay a n Palohı sey h A li
elintlen Ş afiî v e N ak şı ta rik â tin î k ab ıil e d e re k b u aileye m ü rit olm uşlar­
d ır (1 ). Bu halk, eski in an ışların ı p ek çab u k u n u ta ra k bu m ezhep ve ta r i­
k a tın fe d a ile ri kesilm işlerdir.
C ibranlı a ş ire tin e b aşk an lık y a p a n S u v a r o ğ u lla n , Ş afiî m ezh ep ve
N a k şî t-ar ik a tin i kabul e ttik te n so n ra, m illî v a rlık la rın ı ta m a m e n Islâm ve
A ra p ü lk ü sü n e fe d a ederek, k en d ilerin i ta k tla m aksadiyle, dedeleri olan
Ş a h su v a rh n ve D erviş B udağın aslen A ra p ve S e y y it olduklarını iddia et-
nm k su retiy le, k en d ilerin i C ib ran a ş ire tin d e n a y rı ve ü stü n g ö m ıü ş. bu
id d ia île kendilerini d iğ e r a ş ire t e ra tın d a n y ü k sek tu tm a y a v e o n ları ken­
d ilerin e m an ev î v e İd arî b îr şekilde b a ğ la m a k ta b ü y ü k b aşarı g ö sterm iş­
le rd ir. B u g ö rü ş b ü tü n 0 a ğ a la n ve ar.¡re t e ra tı a ra s ın d a kökleşm iş, b u n la r
h e r şeyden önce Ş eh y lerin e ve N ak şı ta rik a tin in A ra p b irsiy le y ü rü y en

( i ) A s l e n P a r t T ü r k l e r i n i n Zn / p -e lü m b e lî s u b e s i n ç mensur* o l a n Ş e y h Alî,
r i v a y e t e g ö r e i l i m t a h s i l i i ç î n Bağdarlrı g i t m i ş , N n k ş î îı al i fe si o l a r a k y u r d u n a d ö ­
n ün ce, ı ı in c i a s ır h i c r i d e t a r i k a t ı n ı b ü t ü n Z a / n - d ü m b e l i ş u b e s i y l e , C r b r a n , H a s e -
na n , i k î a n a ş i r e t l e r i y l e K o n r ı n c a ıu*be s i n i n flitler b o y l a r ı m a ş ı l a m ı ş t ı r . A s i Ş e y h
S ai di n c e d d i ola n bu a d a m , H a i t i T ü r k s o y u n d a n k i n a y e o l a r a k n es eb in ! A r a p k u ­
m a n d a n ı K a l it b in i V e l i d e i n t i s a p e t m e k s u r e t i y l e ( H a i l d i ) o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş t i r .

o5
u m d e lerin e b a ğ la n a ra k T ü rk lü k le rin i, m illî v a rlık ve b e n lik le rin i ve öa
d illerin i u n u ta ra k , O sm anlI siy a se ti için d e doğu illerin d e esen zeh irli f î -
k ir le r e k a p ıla ra k , K ü rtlü k ve K iird is ta n ü lk ü sü n ü ta şım ış la rd ır.
A şağıda, gelecek b ö lü m lerd e açık lay acağ ım g ib i, b u tü r lü ve asılsız
fik irle rle ze h irlen e n b u a ş ir e t h a lk ı, T ü rk lü k le rin i ta m a m e n u n u ta ra k II.
1307 yılında O sm anlı p ad işah ı S u lta n H a m id ’in teşk il e ttiğ i Ila m id iy e alay
te ş k ili'im a g ir e r e k 1200 m evcutlu üç ta n e C ib re n a ş ire t a tlı alay ım k u r ­
m u ş ve b u fay lar k ay m ak am ve b in b a şılık la rın a h ep S u v a r o ğ u lla rı g e ç ­
m işle rd ir.
C ib re n a ş ir e t a la y la rı, 1914 C ih an S av aşın d a, doğu ce p h esin d e b ü y ü k
y a n u lıkiar g ö ste rm işle r ve f a k a t m illî h a re k e t ve u y a n m a b a şla y ın c a ve
b ü y ü k A ta tü r k , m illî b ir in a n v e ülkü ile m e y d a n a çıkıp h ilâ fe t ve ş e r i­
a tın tem eline el u za tın c a, C ib ra n a ğ a la r ı ve a ş ir e t h alk ı, d in î ak id e ve
ş e y h le ri olan Ş e y h S a id 'in m an ev î te s ir i a ltın d a ez ile re k , d erh al m illî ci­
d a lin aley h in d e h a re k e te geçm iş ve en son 1341 - 1925 y ılın d a ş e y h le ri olan
H m ıslı Seylı S a it'le isy an e d e re k v e b u ir tic a h â d ise sin in en b aşın a geçe -
re k , dînin, ş e ria tın , h ilâ fe tin , b ir e r fe d a ile ri k esilm iş v e g e rç e k te n b u a d la r
a ltın d a aslı a s t a n o ln u y an K ü rtlü k v e K ü rd is ta n d âv ası için çalışm ışlard ı.
Ü çyüz yıl öncesine k a d a r tü rk ç e k o n u şa n ve h alis T ü rk so y u n d a n o lan b u
a ş ir e t halkı, d in î te lk in a t ve şe y h le rin in y an lış d u y g u la rın a u y a ra k bil - .
inem ezinde, m en su p b u lu n d u k la rı T ü rk m illetin e ve T ü rk lü ğ e k a r ş ı k o y ­
m u şlard ı.
C ib ra n a ş ire ti, y a p tık la rı h a ta y ı te z k a v ra m ış, b ü y ü k te cil a ffın d a n
s o n ra C u m h u riy e t id a re sin in ş e f k a t dolu k o lla n a r a ş m a a tıla ra k , T ü rk lü k
v e m îllî b irlik le rin i idrâlç edip, a ş ir e t ve ş e k a v e t siste m in d e n h ü rriy e t, a d a ­
le t ve T ü rk m illî b irliğ in e g eçm iş v e b u g ü n C u m h u riy e tin y ü k se k id a re ve
r e jim in e içten b ağ lan m ışlard ır.
S u v a r o ğ u lları, to ru n u Ş ibili o ğ u lla n , A ra b o y , B iliki, A lik i, M em iki,
S in c a r ve T e y m u r o y m a k ların a a y rıla n C ib ra n h a ş ire ti, h alk ın ın K arlıo v a
v e Bulanıl« ilçeleri h a riç , y aln ız V a r to ilçesine bağlı k öylerde 35 k ö y le ri alta
b in e y a fa n n ü fu sla rı v a rd ır. B u h alk , bugün ta m a m e n ç iftç i ve ça lışk a n -
d ır. H e rk e s k o y u n v e id a re sa h ib id ir. T o p ra k la n v e rim li ve bold u r.
B — Lolanlıiar:
K a d ri K em al K op’u n “ D oğuda A ra ş tır m a la r ım 1" ad lı e s e rin d e v erd iğ i
bilgiye göre. L o lan a ş ire ti. A sy a 'd a h u su le gelen b ir k u ra k lık y ü zü n d en
M ilâd m d ö rd ü n cü y ü zy ılın d a a n a y u r tla r ı olan T ü rk is ta n 'd a k i L otan şeh -
r in d e n b a tıy a göçm üş b ir T ü rk k ab ilesid ir. L o lan şe h rin in h a ra b e s i, h âlen
T ü rk is ta n ’da m e v c u ttu r,
H . ta r ih în 10 uncıı y ü zy ılın d a V a r to ’y a g elen ve ilçenin y e rli h a lk ın ­
d an s a y ıla n b u a ş ire t h a lk ı, E rz in c a n ve D ersim b ö lg elerin d en V a r to ’y a
geldi İllerini v e A k k o y u n lu T ü rk le rın K a ra b a li o y m a ğ ın a m e n su p b u lu n ­
d u k la rım sö y le m ek ted irle r. B u k ab ile h alk ı, V a r to ’d a K alıb alk a çer, K asım ,

56
 H ırd an b o y la rın a a y rılm ış , esk i ö rf, a d e t, in a n ış , t i p - ç e h r e , e r k e k v e k a ­
d ın a d la r ın d a h e n ü z h a lis T ü r k v a s ıf la r ın ı s a k la m a k ta d ırla r .
Ö te d e n b e ri T ü r k o ld u k la rım , m illî b ir in a n ışla b ile n v e ta r ih in h e r
d e v rin d e T ü r k h a k a n v e p a d iş a h la rın a ç iftç ilik y a p a n ve b u se b e p le a ş ir e t
s a y ılm ıy a ra k , S u lta n H a m it ta r a f ın d a n k u ru la n H a m id iy e te ş k ilâ tın a a lm -
m ıy a n L o ten a ş ir e ti, a ş a ğ ı f a s ılla r d a y az ıla c a ğ ı gibi» H a m id iy e a la y la r ı
d e v rin d e C ib ra n lı a k ın la r m d a n k e n d ile rin i k o ru m a k için s ilâ h ın a s a r ıla r a k
k a b ile le rin i a y a k ta tu tm a y a çalışm ış ve f a k a t b ü y ü k z a r a r la r a u ğ r a m ış ­
la rd ı.
Û ça ğ d a, b u k a b ile n in a ğ a s ı b u lu n a n K a lıb a l o ğ u lla rın d a n M e h m e t
ağ a , H a m id iy e a la y la rın a k a r ş ı h ü k ü m e tin n ü f u z u n a s a rılm a k m a k s a d iy le
V a r to m e clisi id a re k zalığ m ş, g irm iş , v e y in e de, H a m id iy e a la y k u m a n d a n ­
la rın ın n ü fu z la rı a ltın d a ezgin b i r h a le g e lm işti. B u a ş i r e t h a lk ı M e ş ru ti­
y e tte , b ü y ü k b i r m e v c u d iy e t g ö s te rm iş , m illî m ü cad ele h a r e k â tın d a ödev­
le rin i y a p m ış. C u m h u riy e t d e v rin d e Ş e y h S a it is y a n ın d a , n ıillî k u v v e tle r
sa fın d a çalışm ış, C u m h u riy e t ve T ü rk lü ğ e ön em li g ö re v le rd e b u lu n a ra k b u
so n d en e m e ile T ü rk lü k le rin i is p a t v e y u r t ö d e v le rin i y a p m ış la rd ır.
L o lan a ş ir e ti A lev id ir. B u a ş ir e tin b i r k ısm ı h e n ü z E rz in c a n 'ın D a n -
z ik n a h iy e s i k ö y le rin d e o tu r m a k ta d ır . L o la n lıla r E rz in c a n b ö lg e sin d e ik e n p
A lev îliğ i b u r a d a k ab u l e d e re k H . 738 y ılın d a (A lâ e ttin i - E r t e n a ) ta r a f ın ­
d a n m ü rş itliğ i ta s d ik edilen H o ra sa n lı H ac ı K u re y ş b a b a y a ç tra k h a k k ın d a
b a ğ la n a ra k , A le v î - B e k ta ş î ta r ik a tin e g irm iş le rd ir. O ç a ğ d a E rz in c a n 'd a k i
a ş ire tle ri y o k la m a y a g e le n S u lta n A iâ e ttin , bu H o ra s a n lı b a b a n ın s e y y ı t -
îerini re s m î b ir se ceresi ile ta s d ik e d e re k , L o lan , Ç a re k a ş ir e tle r iy le b irlik ­
t e o c iv a rd a b u lu n a n b irk a ç T ü rk a ş ir e tin i d a h a b u b a b a n ın te k k e s in e
lo k m a h a k k ın ı v e rm e ğ e b a ğ la m ış tır . B u h a lk y irm i y ıl ö n ce sin e k a d a r
H ac ı K u re y ş o ğ u lla rın a ç ıra k h a k k ı v e rm iş le rd ir.
L o la n lıla r, V a r to m e rk e z in in 8 ve K arak Ö y b u c a ğ ın ın 11 k ö y ü n d e to p ­
lu o la ra k o tu r m a k ta d ır la r . B u a ş ir e tin V a r to 'd a k i n ü f u s la r ı ü ç b in d e n
fa z la d ır.
C — A b d a la n k a b ile s i:
B u k a b ile h a lk ı, B u la n la rd a n önce V a r to k ö y le rin e g e lm işle rd ir. B a n ­
k a m A k k o y u n h ı h ü k ü m d a rı U zu n H a s a n h n B ingo! d a ğ la r ın a ç a d ır k u r ­
d u ğ u ç a ğ la rd a , A k k o y u n lu T ü ı k le rd e n a y n l a r a k H a n a b d a l ile V a r to köy­
le rin e g e ld ik le ri s ö y le n m e k te d ir.
H ic re tin 0 u n c u y ü z y ılın ın b a ş m d a V a r to k ö y le rin e g e lip y e r le ş tik le ri
sa n ıla n A b d a la n k ab ilesi, to p tu o la r a k V a r to ilçesin in B in g ö l e te k le rin d e
k u ru la n ve b u ilçenin m e rk e z b u c a ğ ın a b a ğ h o lan G ü lü k le r, H o şa n , K a l a k
ad lı üç köyde o tu r u r la r . B u k ab ilen in b u k ö y le rd e b e ş y ü zd en fa z la n ü fu s ­
la rı v a rd ır. A b d a la n lıla r, I lım s , T e rc a n ilç e sin in ç e ş it k ö y v e k û m la rın d a
d a ğ ın ık b ir h a ld e y a ş ıy a n ç iftç ile rd ir. B u n la r, b u lu n d u k la rı y e rle rd e k en ­
d ile rin d e n seçilm iş h iç b ir a ş i r e t a ğ a s ı id a re s in d e b ir to p lu lu k k u rm a m ış

57
v e tarihin h er devrinde civar aşiretlerin boyunduruk v e idareleri altında
y a ş a m ış la rd ır.
H atn id iy e a la y la rı te ş k ilâ tın d a , A b d a la n lıla r, V a r to m erk e zin e v e
H am leliye k u m a n d a n la rın a y a k ın o ld u k ları için, C ib ra n a ş ire tin in n ü f u z ­
la rı a ltın d a sık ışm ış, y ılla rc a b u a ş ir e t a ğ a la rı em rin d e ç a lışm ışla rd ır. B u
zo r ş a r t l a r a ltın d a y a ş ıy a n A b d alaıılılar, y ak ılm ası g e re k e n T ü rk ç ü lü k
ö d ev lerin i lâyıkiylö b a ş a ra m a d ık la rı g ib i, Ş e y h S a it is y a n ın d a k ısm en
A levî a ş ire tle re k a tıla ra k , h ü k ü m e te y a rd ım ve k ısm en a s ile r e lcaı k u a k
m illiy e tle rin e h ıy a n e t e tm işle rd ir.
Ih ı a ş ir e t h alk ı, ö t e<3e n b e ri ek in ci v e ko y u n cu o la ra k y a ş a m ış la rd ır.
B u n la r da A levî ve B e k ta id ille r. Son ç a ğ la ra k a d a r s a d e tta n “ B a b a - Man-
BurlııH S c v y itle rin e ç ıra k v lo k m a h a k k m ı v e rm işle rd ir. B u h alk , p îr îik -
m ü r. itlik c ih e tin d e n B a b a M a n su rh ıla ra ve re h b e rlik k ısm ın d a , o ca k ları
b a ş ın d a k a la n b ir a iley e vo b a n l a n da K ııre y ş S e y y itle rin e b ağ lan m ış lar-
d ır.
V a rto bölg esin d e h e rh a n g i b îr k a b ile v e y a a ş ir e te m e n su p olnny.m
te k b ir h a lk f e r d i y o k tu r. Y u k a rıd a a d la rı g eçen bu k a b ile le rd e n b a ş k a r
yim î ilçe m e rk e z in e bağlı TCoVîk, T aşçı, köylerinde, K im so rlu ve Z & tkeyh
k ö y ü n d e K ilav sı adlı il i k ü ç ü k k ab ile v a rd ır. K im so rlu k a b ile sin in V a r to ’
d ak i n ü fu s la rı 4ÛÖ v e K ıvam ların 20ü don fazlad ır.
Selçukîler devrinde* A levî olan v e sonradan yin e bu tarikatın bir
bütiinü sayılan B ek taşîliği, l ıtbul eden v e ötedenberi kovuncıılnk ve çİftcî-
likle gerrıpn, K im snrlu-Kim sordu. kabilesinin Van tarihinin Türklüklerin-
b elir tili ği Sadeli aşiretinden ayrıldıkları v e bunların 300 yıl önce K iği il­
çesin e bağlı H olhol köyünden V arto’y a geldikleri v e Kılavaı - K ır a v a f hla-
n n Nahiv»? ilçesi abırunda oturan v e ırkan Türk olan Karsanlı k a b ilesin ­
den ayrıldıkları söylenm ektedir.
D — Çerk esler:
T a r ih î k a y n a k la rın M oğol, T a ta r v e en k ö k ü n d e n T ilrk v e T u ra n !
so y d an sa y d ığ ı Çeçen ve Ç e rk esi e rin K a fk a s y a ’d a n gelen tir kab ilesi, b u ­
g ü n V a r to 'n u n ç& h arb ıır. Teyıe, Z irânk. A y n an . D oğdapf k ö y le rin d e to p lu
o la ra k o t u tm a k ta d ırla r. B u n la rıcı b u k ö y le rd e b in k a d a r n ü fu s la rı v a rd ır.
S ü n n î v e H a n e fî m ezh ep olan ve h en ü z k en d ilerin e m a h su s esk i T ü rk
â d e t ve in a n ışın ı k o ru y ab ile n Ç erk eş v e G eçenler, y a ş a y ış b a k ım ın d a n d i­
ğ e r a ş ire tle rd e n fa rk lı v e d .ıh:ı m e d e n id irle r, B u n la r b u b ölgede azlık b u ­
lu n d u k la rı irin z a m a n zam an a ş ir e t v e d ereb ey lik u su lu n u n id a re si a ltu ıd n
ezilm iş, a ş ire tle rin bazı â d e t v e b u y ru k la rın ı kabul e tm e k zo ru n d a k a l ­
m ışla rd ır.
Ç er esler, V a r to il ecrin*? g e ld ik te n b u g ü n e k a d a r, k en d i a ra la rın d a
seçilm iş, h e rh a n g i b ir a ğ a v ey a zo rb a n ın id aresi a ltın d a to p la n m a m ış, h e r
a ile b a ş h b a şm a h ü r ve d e m o k ra t b ir şek ild e g eç in m iş ve h e r z a m a n ida­
re y i h ü k ü m e tte n b ek lem işlerd i. B u n la r, b azen k en d i a r a la r ın d a n çık an b îr

SS
a d a m m a r k a s ın d a d e v le t h iz m e tin e g irm işle rd i. Çoğu s a n a tk â r, azı ç iftç i
v e koyuncu olan b u lıalli, k e n d i a r a la r ın d a Ç e rk e ş, Çeçen, L ezgi dilleriyle
k o n u ş u r ve bu h e r uç şu b e de, b irb irU e riıü n d illerin i b ilm ed ik leri için g e ­
nel k u ru lla rd a ve b irle ttik le ri y e rle rd e tiirk ç e k o n u şu rla r. Ç* ı k eşlerin h ep ­
si d e tü rk ç y i öz a n a d illeri k a d a r b ilir ve h e r aile o ca k ları b a ş ın d a ço luk
ço c u k larıy la tiirk ç e k o n u şm a y ı â d e t ed in m işlerd ir.
E m ek li M ira la y la rım ız d a n M. Ki a , e se rin d e çok h a k lı o la ra k b ü tü n
Ç e rk e sle r h a k k ın d a şöyle d iy o rr
“ B u n la r, u m u m î y e rle rd e çerfcesçe dillenm ezler. B u n u n için m illî b i r ­
lik te n açı!; biı a y n lık g ö ste rm e z le r v e y u rd a d a h a çok b a ğ lıd ır la r /'
Ç e rk e sle r, II. 1203 K a rs s e fe rin d e n s o n ra K a fk a s v e D a ğ İsta n 'd a n gö­
ç e re k V a rto 'y a g elm işlerd ir. B u n la rın b ir k ab ilesi d e b irk aç yıl so n ra U r-
fa*dan g e lm iştir. B u h a lk ı Y en içeri isy a n ın a , h ü k ü m e te s ip a h i o la ra k ça­
lışm ış ve d a h a so n ra , M u ş 'ta b ey lerb ey i olan A iâ e ttin P a ş a o ğ u lla rın ın
id a re le ri a ltın d a ik i y ü z k işilik b ir a tlı m ü fre z e sin i te ş k il edip b u m ü fre z e
ile bazı a ş ire tle rin e ş k ıy a sı ta k ib in d e g ezm işlerd ir.
Ç e rk e ş v e Çeçonler, a ş ire tte n s a y ılm a d ık la n ve bu b ölgede fa z la n ü ­
f u s la r ı olm adığı için is t ib d a t D e v rin d e roftya sa y ılm ış, H am id iy e a ş ir e t
a la y k o m u ta n la rın ın h im a y e sin e sığ ın a ra k , o n la ra h iz m e t g ö rm ü ş, v e rg i
v e rm iş, sık ışık b ir d u ru m d a k alm ış ve f a k a t ş a h s î h ü r r iy e t v e ak id elerin i
h iç k im se y e f e d a e tm e m işti. M e ş ru tiy e t d e v rin d e h ü r riy e tle rin e k a v u şa n
Ç e rk e sle r, kendini to p la m ış, Ş e y h S a it isy a n ın d a k u d r e t ve k u v v e tle ri nis­
p e tin d e C u m h u riy e t id a re s in e h iz m e t e tm işle rd ir.
E — H o rm ek k a b ile si:
A ta la rd a n s ü rü lü p gelen r iv a y e t ve in a n ış a g ö re, H orm ekli k ab ilesi
H a r z -milidir. B u ad, y â k ııı ç a ğ la ra k a d a r Ilu v a rz e m iy a n şe k lin d e konu­
şu lu rd u . ^
B u a ş ir e tin y aşlı a d a m la rı, so y la rın ı a n la tırk e n :
— Biz, H u v a rz e m ş a h ı o la n M e h m e t Ş a h 'm o ğ u llarıy ız. E b ü lm ö slim i
H o ra sa n ı, N e sri-se y a ra k a r ş ı sa v a şıp k u v v e tte n d ü şm ü ş, v e k en d isin e ke­
m e n t a tılıp tu tu la c a ğ ı sıra d a , b izim dedem iz M e h m e t Ş a h ı im d a d ın a y e ti­
şip onu k u r ta r m ış , v e b u d âv a d a so n u n a k a d a r a ş ire tiy le b irlik te E b ü l-
m üslrn d e çalışm ış, E ın e v ile ri o rta d a n k a ld ırd ık ta n s o m a H o ra s a n ’a d ö n ­
m üş v e E bülrm islim B a ğ d a t’ta ş e h it ed ilirk en , a ş ire tim iz H o ra s a n ’d an
E rz in c a n 'a v e o ra d a n D ersim e te k le rin e v e d a h a s o n ra K iğ ı v e V a r to 'y a
y a y ılm ıştır., d erlerd i.
İ s tib d a t d e v rin d e n önce, b u k ab ilen in c iv a rın d a olan a ş ire tle r,.,b u n ­
la ra H onım b« ‘ u H orm ekûn ve H u v a ra e m iy a n d iy e adîaiıd ır lr lard ı. B u ­
g ü n K iği ile N azm iy e İlçeleri ar.-ı.smdan g eçen K ığ i n e h rin in k ıy ısın d a
eski B a ğ ın k a s a b a s ın a y a k ın H o rm e k ad lı b ü y ü k b ir köy h a ra b e s i v a rd ır.
B u ra s ı y ılla rc a v ir a n b îr h a le g e ld ik te n s o n ra so n çag lai’d a b irk a ç ev li b ir
k ö y o la ra k k u ru lm u ş tu r.

59
 H o rm ek a ş ire tin in H o ra sa n 'd a n E rz in c a n 'a ve o ra d a n N azm iy e ilçe­
s i n e ve Ilo rm e k köyüne ve d a h a s o n ra V a rto ve K igî ilçelerin e d ağ ıld ık ları,
b u g ü n b u il v e ilçelerdeki b elg elerd e toplu o la ra k y a ş a y a n bu h alk ın v a r­
lığ ın d an a n la şılm a k ta d ır. B u g erçek lik le b e ra b e r a ş a ğ ıla rd a ö rn ek lerin i
y azacağım bazı ta r ih î b elg eler, bu g ö rü şlerim i b ir k a t d a h a a y d ın lataca k ,
v e H o rm ek kelim esin in aslın ın , H a rz e m adı olduğu k en d isin i g ö s te re c e k tir.
B u gerçek lik k a rşıs ın d a bile so n ç a ğ la rd a b u a ş ire tin ila ğ a la n , k e n d i­
lerin i H am id iy e a la y la rın a k a rş ı k u d re tli g ö ste rm e k ve m an ev i b ir d u y g u
de a ş ire ti e ra tın ı k en d ilerin e b a ğ la tıp to p lu b ir id a re k u rm a k ve k en d i­
le rin i h a lk ta n ü stü n tu tm a k için: — E v e t, biz H arzem li M ehm et Ş a h ı n
a n a cih etin d en to ru n larıy ız.. L ak ın b ab am ız. H az re t! P e y g a m b e rin am cası
H a m z a peh liv an ın to ru n la rın d a n F e râ m u z Ş a h tır. B u z a t, E b ü lm ü slim ü n
o rd u su n d a s e rd a r iken H a s re ti M u h am m et, Ş ah ın k ıziy le ev len m iştir, Biz,
b u ik isin in çocuklarıyız.. B u n u n için bize F e râ m u z d a n k in a y e o la ra k F e re -
ş a t - f e r o o ğulları d en ilm ek ted ir., diye ö v ü lm ü ş le rd ir.

A ra n la rd a F e râ m u z Şah adlı b ir k u m a n d an ın olm adığım v e b u a d a ­

m ın b ir T ü rk s e rd a rı o ld u ğ u n u b ilm ekle dah i, b u id d ian ın b ü tü n inceliğiyle
y in e T ü rk so y u n a d o ğ ru a k tığ ın ı v e b u a ş ire t h alk ın ın , aşağ ı y u k a rı,
o ü tiin m en k ıb elerin i, durıım v e g ö ren ek lerin i elde e ttiğ im iz ta r ih î b elg e­
lerle y ü zleştirin ce, F e r o - f e r e ş a t oğ u lların ın da b ü tü n a ş ire t h alk iy le b i r ­
lik te T ü rk b ir b abadan o ld u k ların ı ve b u a ş ire tin M ehm et p eh liv an ı E îh a r-
zenıinin o ğ u lla rı olduğunu kesin o la ra k söyliyebiliriz.
1928 yılınd a V a rto ilçesi k ay m ak am ı o lan A n k a ra h R am iz B ey in ya­
n ın d a g ö rd ü ğ ü m ü z H arzem ta rih in in 118 inci sa h ife sin d e :
— S elçuk P a d işa h ı A lp a rsla n oğlu M elik şah 'ın 10(59-1072 M ilâdî yı­
lında, A nadolu fe th in e m e m u r e ttiğ i a k ra b a sı, K ııtu lm u ş oğlu s e rd a r S ü ­
le y m a n Ş a h fla b e ra b e r M e h m et P e h liv a n ı E lh a rz e m i adlı b ir en ıîrin E r­
zincan’a geldiği v e S üley m an Ş ah E rz in c a n ’ı fe th e d e rk e n , bu z a tı b u ra y a
B ey d ik erek b a tıy a d o ğ ru s e fe rin e d ev am e ttiğ i ve b u g ü n k ü H o rm ek k ab i­
lesinin b u ad am d an tü re d iğ i y azılm ış, b u g erçek lik m e y d an a çık m ıştı.
Y ine 1928 y ılın d a H ın ıs ilçesin in A lâgöz kö y ü n d e o tu ra n ve H orm ekli
a şire tin d e n lia s n li b o y u n a m en su p o lan M eh m et oğlu A linin evinde okudu­
ğum uz H . 950 ta rih in d e yazılm ış küyük b ir şecered e: H o rm ek k abilesinin
ila ğ a la rı h a k k ın d a şu yazı v a rd ı:
" İp tid a s ı H arzem d e ştin d e n gelen M eh m et P e h liv a n ı E lh arze m i, E r­
zincan d iy a rın a b ey o lm uş ve se n e f i rabiiilevvel 510 ta rih în d e E r z e n il-
r u m ’da v e fa t eyled iğ in d en y e rin e oğlu Melik Ş ah B ey olııp, k açan T a ta r
G elünca oğlu C a fe r Şalı çerisin i alu p S ü lb ü s d ağ ın a o ta ğ k u rm u ş ve C a fe r
Ş ah, 629, oğlu K arazey n el 664, oğlu B e şir B ey 701, ve oğlu M üm in B ey
726, oğlıı Zeynel B ey 769, oğlu A y n al B ey 801, oğlu K a ra Y ak u p 835, oğlu
M alh as a ğ a 878, ta rih in d e f e v t o lm u şlard ır."

50
 H am ailin a i t kısm ında, H . 1065 ta rih in d e y azıldığı an laşılan d iğ e r b i r
y a z ıd a :
“A lh as ağ a oğlu M u sta fa ağa, 955 se n ei h icri ye sin d e v e fa t edip y eri­
n e oğlu H a y d a r ağ a iluğguu oldu, M ezb u ru n 1019 ta rih in d e v e fa tiy le IIo r-
inek ilağası oğlu G ü lab i’y d ^ "ti. B unun çağ ın d a H o rm ek a s a iri y u rd u n d a n
civ ara dağıldı, G iilâbi oğlu F c r e ş a t ağa, k av m in i topladı, dedesi K a r a Y a*
kup a ğ a n ın kılıcım k u şan d ı, Sülbiis şehidine çıkıp b u ra d a cenk ey led i." eli
ye yazılıdır.
K üçük b ir h am ail şeklinde olan bu şecere, 950 y ılın d a H o rm ek li A l ■*
h as a ğ a oğlu A li ta ra fın d a n y azılm ıştır. O ndan s o n ra yazılan ta rih s iz ve
çoşit el yassılarında, şe ceren in b u lu n d u ğ u ev sa h ib in in dedeleri, şecerey i'
y azan A lh as a ğ a oğlu A li’ye k a d a r g ö tü rü lm ü ş ve şöylece sona e r d i r i l ­
m iş tir :
M e h m et b in i H ü sey in , bini M uşâil, bini K a r a A li, bini S aîak al, bin:
M uham m et, b in i M u t, bini G ülâbi, bini M u sta fa , bini Ali a ğ a , b in i A lh as
ağa. diye 11 b ab asın ı k a y d e tm iş tir ki, b u n la ra A lik â n oym ağı d erler.
B u eski şecere ve h am ilin d iğ e r k ısım la rın d a cenk ve n u s r a ta a it baza
â y e tle r, a ra p ç a v e tü rk ç e dualnı* ve cin, p eri şe rrin d e n sa k ın m ak için b ir­
kaç n ü sh a ile birçok tü rk ç e g ü lb a n k la r v a rd ır.
B u kabilen en T ü rk lü ğ ü h a k k ın d a o tu rd u k la rı y e rle rd e ve E rz in c a n ’iE
S ilepür bucağ iy le N azim iye’n in C iv arik , B ilik, H o rm ek köylerinde, y eni­
den birçok canlı e s e rle r ve yazılı m e z a r ta ş la n gö zlere ç a rp m a k ta d ır. D oğu
illerindeki nesil için yeni b ir e s e r y azan em eldi m ira la y M. H iza “ B irlik ve
D îlbirtiğînıîz” adım v e rd iğ i b u eserin 2 3 üncü s a h ife s in d e :
“llo rm ik , Ç arık lı ve L olan a ş ire tle ri soyca T ü rk okluklarını b ilir ve
s ö y le rle r/’ diyor.
Son ça ğ lard a V a r to ’n u n Ş a rik k ö y ü n d e bu a ş ire tle b e ra b e r b irçok
T tirk kabilelerin d en bilgi veren b ir sü lâle şeceresi m e y d an a çıktı. B u ş e ­
c e re ilk önce H . 582 y ılın d a yazıtm ış, ve 6 2 8 -1 2 3 2 y ılın d a Selçuk H ü k ü m ­
d arı A lâ e ttîn i K e y k u b a t ta ra fın d a n ta s d ik edilerek. S u ltan lık m ü h ü riy le
m ü h ü rle n m iştir. B aşlıb âşm a b ir k ita p d o ld u racak k a d a r ıızun olan bu ş e ­
ceren in b e lirttiğ in e g ö re : şecered e ad ları y azılı on iki T ü rk a ş ire ti, Selçu*
kiler d ev rin d e H o ra sa n 'd a n E rz in c a n 'a , B ağ ın (1 ), ve H ü sn ü M a n su r k a­
sa b a la rın a gelm işlerd ir. Bu a ş ire tle rin b a şın d a A levîlik h alifeleri o la ra k
gelen H o rasan lı S e y y it M ahm udi - H a y ra n ı ve “Ş a h m e n s u r b a b a " H üsnü -
M ensur k a sa b a sın d a tek k e k u rm u şla rd ır. S u lta n A lâ e ttin B ağ ın k a s a b a ­
sın a gelirken. Ş ah m e n su r’la S e y it M ahm m F un oğlu H acı K u rey şi, ve
S ey it Ali adiy le an ılan D erv iş B eyazi, bu on iki a ş ire tin a ğ a la rın ı B a ğ m ’d a

( ı ) B a ğ ı n K a r a k o c a n ¡ k e s i n i n «.¡malînden g e ç e n ve D e r s i m d a ğ l a n e t e k l e r i n ­
d e b u l u n a n K i g i - p î r i n e h r i n i n g e n i ş b i r vadisinde- k u r u l m u ş p e k eski b i r T ü r k ş e h ­
r i d i r . Ş e c e r e n i n a n l a t t ı ğ ı n a g ö r e b ü y ü k b i r k a s a b a o l a n b u y e r i n , y ı ğ ı n enkazları*
içinde şim di küçük b ir koy vardır.

61»
to p la y a ra k bu s e y y itle rd e n m u c iz â t is te m iş, b u n la rd a n Ş a h M e n su r d u v a r
y iiriitm ıiş, H ac! K u re y ş ile D e rv iş B ey az d a fırın d a k i a te ş e g irm iş le r -
d!ı* (1 ). S u lta n A lâ e ttin b u n la rı b u m u c ize lerin i şe c e re d e te s b it ed ip silsi­
le lerin i t a s t i k e tm iş ve b u on iki T ü rk a ş ire tin i p ırîik ve m ü r ş itlik b a k ı ­
m ın d a n Ş ah M a n su rT a H acı K u re y ş 'e ve re h b e rlik m a k a m ın d a D e rv iş B e-
y a z ’a m ü r it edip lokm a h a k k ın a b a ğ la m ıştır.
T a m a m e n ve a r a p ç a ve b azı y e rle rin d e tü r k ç e ile k a r ış ık b îr y aziy le
y azılan b u b ü y ü k şe cered e k i S u lta n la rın re s m î m ü h ü r ve y a k ıla rın a b a k ı­
lır s a ; S u lta n Air&ettinMrn b ir a s ır s o n ra O sm nnh P a d iş a h ı O rh a n g a z i, btı
şe c e re y e ik in ci b ir ş e r h ç e k m iştir. B u ş e r h te , şe c e re s a h ip le rin in so y la rın ­
dan ve y e rle rin d e n b a h s e d ild ik te n feonra:
“ M ücedded en h a z ih i şe c e re tü n f i se m a n e m â e ti - m ite ’, ve f i v a k ti
life lh a B ağdnd, .A bdullahil T a y y ip , f i v a k ti zü lillâh i İslâm , b iism ih î, S u i-
ta n O rh a n gaz id'
B u ş e rh te n s o n ra Osmamiı P a d iş a h ı M u ra t H a n B a ğ ın k a s a b a s ın a g e­
lip b u ra d a k i T ü rk a ş ir e t n ğ n la riy le şe c e re sa h ip le rin i h u z u ru n a a la ra k , şe­
c e re y e ü çü n c ü b ir ş e rh ç e k m iş tir, T as tik te n s o n r a şe c e re d e şö y le d en il -
inek,t e r d ir :
— V e m in H a z ih i elsiîsileyi e lş e rifü f e r i dil - d e h ir , v e h id iî - a s ır , el-
seyyA şey h M nhm ııdul - halli, f i v a k ti S u lta n M u rat H an , v e z u h u ru k e r a ­
ta e tih i, k en a m eten sa h ih a n . M e şh u ra n f i h u z u ru S u lta n M u ra t H a n . D at -
r e tü n b tln â rilk e s îr, F i k a s a b a lı B ağın.
S u lta n .Murat H a n , B ağ ın k a la b a s ın a g e lirk e n b u r a d a t a r i k a t re h b e ri
o lan D e rv iş B e y az o ğ u lla r n d a n Al U y y u n a d lı b ir za tı g ö s te rd iğ i liy a k a t­
te n dolayı k e n d isin e Ça lak çtır ov;ıs nı v a k fe d e re k bıı ovasım A b ı-la h lıırr
köyünde n a m ın a b ir te k k e a n ı m r. B u n u n irin şe cered e şu m e tin v a r d ır :
E lm a lû m v d m e ş h u r D e rv iş B ey az v eledi âlem , A li- U y y u n m ıık ay -
y ed u f ilk ü tü g i b ilte k îy a ti e lm ü -te m i m erm d ik etü Ç a p a k ç u r A b i- ta h h u r .
B u şe c e re n in S u lta n A lle ttîn ta r a f ın d a n ta s d ik ed ild iğ i ça ğ d a, B ağ ın
k a sa b a sın d a şe c e re sa h ip le riy le b ir lik te S u lta m n h u z u ru n a gelip şe cered e­
ki b a b a la ra m ü r it d e n e n on iki T ü r k a ş ire ti için d e H o rra e k k a b ile sin in o
ç a v d a b'a*ı olan C a fe r’in d e a d ı v a rd ır.. Ş ece re b u a ş ire tle ri şöyle v a s ıfla n ­
d ır m a k ta d ır :
1 — C a fe r m in k a b ile ti delısenler* elm usöirm m iik seü d ağ , Ism tîh li
S ü lb ü sen ( 2 ). B ilâk ab ı H u re m b -gmı.
2 — T e v m u r. M in k a b ile tî fdân. E lm tm rn rn n b u r k e n t b u d a n .
3 H ü se y in M in k a b ile ti P a -ily a s H lm u saran m H a n v ar.

( ı ) B « f ı r ı n ı n y ı k ı k d u v a r l ı n : n ? mı.i m i k a d a r b u c i v a r d a k i h a l k t a r a f ı n ­
dan ta v a f edilir ve b ü y ü k b ir aîv aret bilinirdi.
( s ) T e - c i ı m e s î ş ö v l c d i r : •‘DeTsinle? - D e l l W ; ı n î a r k a b i f c s ı r t d e n o l a n C a f e r ki.
yii ce d h ğ d e d i k l e r i s ü l b u d e a n j l ı r . B u k b i l e n i n l â k a b l a n H u r e m - b e g a n ' d ı r , ” Sü î-
biîs daj*ı Hr>r me k k ö y ü n ü n ü - u m d e d i r .

62
 4 M u h a m m e t M in k a b il eti Millî. E lm u sn m m a B o zk ır.
5 — A b d u lla h M in k a b ile ti izol. E lm u sa m m a ü ç a y a k b ıla k a b ı iki
bölîik.
6 A li. M in k a b ile ti H a y d a r. E lm u s a m m a B e d iık a n . Y u la k k a b u
k aray e l.
7 — M u s ta fa M in k a b ile ti K a rs a n . E lm u s a m m a h a n ç e r dik. Y u la k -
k a b u saz.
8 — İ b ra h im M in k a b ile ti L â k ELmuss&m ma b ay i-k a ra y u la k k a b u
y ü r ü k uzun.
9 — M ahm ut. M in k a b ile ti Ç a k ır T a b ir.
1 0 — M u h am m ed m in k a b ile ti D a d a . B ö rek u zun. İh tid a s ı b u c a k ta n
g elm ed ir.
11 Y u s u f m in k a b ile ti zo r v e ü y a n . E lm u sa m m a d ııv ard elen .
12 — A b b as m in k ab ileti M e rd i 3. E lm u sa m m a k ü la h dik.
B u şe c e re n in v e rd iğ i b ilg i d e : o ça ğ d a H o rm e k k a b ile si lâ k a b ın ın
H u ru n t - b e g n n şe k lin d e o ld u ğ u n u g ö s te rm e k te d ir. A z e rb a y c a n y a k ın la rın ­
d a H a rz e m T ü rk le rin in k o n d u k la rı b ir o v a v a r d ır ki, b u ra y a H u ru m -d ü z ü
v e b u o v ad ak i T ü rk a ğ a la rın a d a H u n im b e y le ri d e n ilm e k te d ir. B u k ab ile
h a lk ın ın b u ad a ltın d a S iilb ü s e te k le rin e g ö ç tü k le ri ih tim a li v a rd ır.
Ş e c e re n in to p lu o la ra k v e rd iğ i b ib ile re b a k ılırs a . S elçuk h ü k ü m d a rı
S u lta n A lâ e ttin , ta s a v v u f ve a lev îliğ e b ü y ü k b i r ö n em v e r m iş tir (1) ve
t a r i k a t h a life le riy le b irlik te H ic re tin yedinci y ılı b a ş ta n u d a d o ğ u illerin e
g elen b irç o k T ü rk a ş ire tle rin i o k şa m ış ve o n la rd a n fa y d a la n m ış tır. O ç a ğ ­
d a E rz in c a n ve B a ğ ın k a s a b a ’a rı a ra s ın d a k i verim li y e rle re y e rle şe n b u
T ü r k o y m a k la r, so n ra d a n O sm anlı P a d iş a h ı O rh a n g a z i ve S u lta n M u r a t
ta r a f ın d a n bile h im a y e ed ilm iş, an c a k b u n la r Y av u z S u lta n Selim ç a ğ ın d a
a ş a ğ ıd a gelecek b ö lü m lerd e açıklıyac& ğrm gibi* bu v erim li ve a ç ık y e r l e r ­
d e n k açıp D e rsim ’in k a ra n lık d a ğ l a m a k a ç m ışla rd ır.
B ıı şe c e re d e a d la rı yazılı o la n a ş ire tle r, b u g ü n b ild iğ im iz, p irlik h a l a ­
n ım d a n b u b a b a la ra b a ğ la n m ışla rd ı.
îzol, H a y d e ra n , K a rs a n , Ş a h v e tiy a n , A rîli, Sarîilî, M 3lan Ve ik i k a rd e ş
k ab ile olan H o rm ek v e H ır a n a ş ire tle rid ir. D iğ e r üç a ş ir e tin h a n g ile ri
olduğu b ilin m em ek te d ir.
Y u k a rıd a sıra la d ığ ım ız t a r i h î k a y n a k la r, to p lu o la ra k g ö z n n ü n e a lı-
n u rsa: şecered e ad ı yazılı o lan C a fe r, M ehm et. P e h liv a n ı E lh a rz e ın in 'n to -
. ru n u d u r. C a fe r'in E rz in c a n 'ın Sile Lir b u c a ğ ın d a n g ö çe re k , o ç a ğ d a B a ğ ın
k a s a b a s ın a b ağ lı b u lu n a n S ulbü s d ağ ı e te ğ in d e k i H o rm ek , B a lık ve C îv a rik

( : ) S u l t a n A l â e d d i n , o ç a ğ d a S a h m e n s u r a a y r ı b i r ş e c e r e v e r m i ş , h a l e n Ma~
l a ^ g i r t i l ç e s i n i n S o k a k k ö y ü n d e S c y y i t C a f e r o ğ u l l a n y a n ı n d a olftn b u ş e c e f t d *
y i n e h u o n ik i T ü r k a ş i r e t i n i n a d l a n v a r d ı r . B u n l a r - H ı r a n a ş i r e t i C a f e r in k a r d e ş i
ol » O ğullandır. K o ç g iri ve t z o l aşiretlerin in d e H o ftn ek li ile b ir boy d an
o ld u k ları sö y le n m e k te d ir. H ı r a n a ş ire ti M azgirt'in. M o h u n d u b u c ağ ın ın y irm i k ö y ü n ­
de oturuyorlar.

63
k ö y le rin i y en id en k u rd u ğ u sö y le n m e k te ve b u c ih e t A lâg ö z k ö y ü n d e b u lu ­
n a n şe cered e n a n la şılm a k ta d ır. Ş ilep tir b u c a ğ ın d a M e h m et P e h iiv a n i'n iı
k u rd u ğ u b ü y ü k köy, D ala v ve S a v şe k ad lı üç köy v a r d ır . B u k ö y le r halen
H o rın e k a ş ire tin in A lik â n k ab ilesiy le m e sk u n d u r.
C a fe r ve k ab ilesi, B a ğ ın civ a rın d a k i k ö y lerd e çoğalm ış, a ş a ğ ı b ö lü m ­
lerd ek i ta r ih î o la y la r a ra s ın d a aç ık la d ığ ım g ib i b u ra d a n p a rç a la n ıp K iği,
V a rto , R e fa h iy e ve K u ru ç a y ilç e le rin e d a ğ ılm ışla rd ır.
M e h m et P e h liv a n ’m E rz in c a n ’d a ııe k a d a r kald ığ ı v e b u ra d a n e g ibi
iş le r g ö rd ü ğ ü h a k k ın d a elim izd e h iç b ir ta r ih î b e lg e y o k tu r. Y alnız E rz in ­
c a n 'ın K u tu lın u ş oğlu S e rd a r S ü ley m an Ş a h ta r a f ın d a n z a p tın d a n b ir a s ır
E onra, A li M enküçekle, S elçu k îlerin elin d e d olandığını ve n ih a y e t S elçuk
H ü k ü m d a rı K ılıç A n d a n oğlu S ü ley m a n Ş a h , 1 1 8 1 -5 9 7 ta rih in d e E r z i n ­
c a n ’a g elirk e n , k a rd e ş i M u g issü d d in ve d a m a tla rı M enküçek oğlu F a h r e t­
t i n 'i Beti ra m Ş a h ile b irleşip , to p la d ık la rı b ir o rd u ile E rz u ru m m elik i, Me­
lek Ş ah b in i M u h a m m et ü z e rin e y ü rü y e re k E rz u ru m ’u M elik Şalv’ın elin­
den ald ık la rın ı, E rz in c a n ta rih in in 3S inci sa lıife sin d e okuyoruz.
A lâgözdeki küçük şe ceren in v e rd iğ i b ilg id e 1: M e h m et P eh liv an :
E lh a rz e m in in 1121-540 y ılın d a, E rz u ru m 'd a v e f a t e ttiğ i v e y e rin e oğlu
M elik Ş a h ’ın B ey d ik ild iğ in i k a y d e ttiğ in e g ö re : M e h m et P e h îiv a n 'm E r ­
z in c a n ’da, M enküçek o ğ u lları ta ra fın d a n b a s tır ıla r a k b u ra d a n E rz u ru m ’a
g e lip B eylik k u rd u ğ u n u ve b u ra d a öldüğü, ve s o n ra d a n v aliliğ i elin d en alı­
n a n a d a m ın M e h m e t P e h liv a n oğlu M elek Şah old u ğ u ta h m in e d ilm e k te d ir.
Y ine E rz in c a n ta r ih in in v e rd iğ i b ilg iy e g ö re 1211-627 y ılın a k a d a r
E rz u ru m A li-M enküçekle, S elçn k îlerd en R ü k n ed d in i C ih a n Ş a h elin d e k al­
m ış, R ü k n ed d in , H a rz e m li C elâlü d d in ’e y a rd ım e ttiğ i için. A îâ e ttin i K ey -
k u b a t, E rz u ru m 'u b u t a r i h t e R ü k n e d d în ’in elin d en a la r a k ü lk e sin e k a t ­
m ış tır.
Ş o rik köyündeki b ü y ü k şe c e re n in 1212-628 y ılın d a S elçu k S u ltan :
A lâ e ttin K e y k u b a t ta ra fın d a n ta s d ik v e m ü h ü rle n d iğ in e v e b u şecereye
M elik şah oğlu C a fe r'in adı g e ç tiğ in e g ö re, C a f e r ’in b a b a s ın d a n s o n ra Er*
z u ru m ve E rz in c a n 'd a k i k ab ilesin i a la r a k B a ğ m k a sa b a s ın a b ağ lı olan
S ü lb ü s d ağ m m e te ğ in e gelip H o rm ek . C iv a rik ve B a h k k ö y le rin i y e n id e n
k u r u p a rk a s ın ı bu s a rp ve y alçın d a ç a d a y a m a k s u re tiy le h a y a tın ı k u r t a r ­
d ığ ı v e S u lta n A lâ e ttin b ir m ü d d e t s o n ra B a ğ ın h a v a lisin d e k i a ş ire tle ri
y o k la m a y a g elirk e n , o g ü n , H o rm ek li k ab ilesin in b a ş ı b u lu n a n C a fe r’in
a d m ı b u şe cered e k a y d e ttiğ i a n la şılm a k ta d ır.
T am a m en T ü r k o ld u k la rın ı y u k a rıd a g ö ste rd iğ im iz ta r ih î b elg elerle
s a b it olan b u a ş ir e t h alk ın ın , h a n g i z o rla m a la r «altında B ağ ın b ö lg esin d en
p a rç a la n ıp K iği ve V a r to ve d o ğ u ille rin in d iğ e r k e sim le rin e d a ğ ıld ık la rı­
n ı, aşağ ı bölü m lerd e y azacağ ım ız ta r ih î o la y la r a r a s ın d a açık lıy acağ ım .
V e bu b ö lü m lerd e g ö ste re c e ğ im re sm î k a y ıtla rd a n b ilin d iğ i gibi, H o rm ek
h a lk ı ta r ih in h e r ç e şit d ev rin d e T ü rk o ld u k larım b ile re k m illî b irlik ve bii-

64
tü n iiik le n a y rılm a d a n z a m a n z a m a n , d o ğ u ille rin d e esen h e r h a n g i y a b a n ­
cı f ik ir \'w c e re y a n la ra u y m a d a n , b ir T ü rk k ö y lü sü ve ç iftç is i o la ra k y a ş.;-
m ¡ş v e is tib d a t d e v rin d e Ila m id iy e a jp y la rın ın ü s tü n k u v v e t v e s a ld ır ıla rı
k a rc ıs ın d a b in tü r lü z o rlu k la r a ltın d a sa y ıs ız c a n ve m a l k a y b ın a u ğ ra d ık ­
la r ı h ald e, h ü r r iy e t v e c e s a r e tle r in i k a y b e tm e d e n y ılla rc a k a r a k u v v e t v e
is tib d a tla ç a rp ışm ış, m e ş r u tiy e t d e v rin d e ve B irin c i C ih a n S a v a ş ın d a v a ­
ta n c e p h e sin e k o ş a ra k k a n la rın ı d ö k m ü ş tü r.
T»u T ü rk h a lk ı, b ü y ü k k u r ta r ıc ı A t a t ü r k ’ü n y u r t v e u lu s u ğ u ru n d a
a ç tığ ı m illî m ü c ad ele ü lk ü sü n d e d o ğ u illerin d e T ü rk lü k v e C u m h u riy e tin
fe d a ile ri k esilerek Şeylı S a it is y a n ın d a V a r to v e Kiğı b ö lg elerin d e, h en ü z
a s k e r i k u v v e tle rim iz y e tişm e m işk e n , h a f ta la r c a k a rlı b e lle rd e a s i k u v v e t­
le rle ç a rp ış a r a k b ü y ü k y a r a r lık l a r g ö s te rm iş ve e n son a s k e r î m ü fre z e le r
e m rin d e m illî ö d ev lerin i sona, e rd irm iş le rd ir,
Ü le d e n b e ri k ü ltü r e b a ğ lı b u lu n a n ve b u g ü n çoğu o k u r -y a z a r otan
H o rm e k h a lk ın ın V a rto ilçesin in Ü s tü r a n b u c a ğ ın d a y irm i b ir k ö y d e, 5000
d en fa z la n ü f u s la r ı v a rd ır A ş ir e t s is te m in in m e v c u t b u lu n d u ğ u ç a ğ la rd a ,
g e re k V a r to ve g e re k s e K iğ i i’e d iğ e r k e s im le rd e b u lu n a n bu k a b i l e n n
to p lu lu ğ u n u K a r a Y a k u b ’u n a h fa d ın d a n o la n F e r e ş a t - F e r o o ğ u lla n id a re
e tm iş, b u a ile H o rm e k k a b ile sin in ocak b a ş ı ¿1 s a y ılm ış tır (1 ).

( t ) F e r e ş a t o ğ u lla n V a r ta y a g e lm e z d e n önce b u ilçedeki b u kabileyi bir

mi idet S orm a m i t o y m a ğ ın d a n o r t e y ı n ı ı r , ve d a h a s o ııra Hasanha:*. A l i o ğ u l l a n
idare etm işlerdir.

F: 5 65
 BÖLÜM : V
V

S d ç u k îlc r v e Ilhanîler D evrinde D o ğ a İtleri» D c rsim ’c S ığ m a n

T ü r k A ş ire tle ri v e H orm elc K ab ilesi

ilan e r ı iri lerin in doğu illerim ize y a p tık la rı a ta n la rd a n s o n ra H o ­

ra s a n ve N işa b u rM a k u v v e tle n e n S elçu k ılerin ilk h ü k ü m d a rı S u lta n
T u ğ ru l, 105*1 M. ta r ih in d e doğu illerim iz e k u v v etli b ir o rd u ile g e le re k
M a la z g irt k a sa b a s ın ı m u h a s a r a a ltın a a lın ış tır (1 ).
B u ; »¿dan so n ra , Selçuk İlerle B iz a r d ıla r a ra s ın d a d o ğ u illerim izde
a rk a s ı kesilm iyeıı s a v a ş la r b a ş la m ış ve en son, S elçu k h ü k ü m d a rı A l: a r ş ­
tın 107 : M. ta riflin d e B iz a n s o rd u s u n u M al ız g it’te y e n e re k B izan s im p a ­
r a to r a R om nzıos'u e : i r e tm iş tir . B u t a r i h t - n s o n ra S elçu k iler. b ü tü n doğu
¡İlerini ellerin e a ta r a k A n a d o lu 'y a a k m ış la rd ır. S u riy e ve F ilis tin 'i is tilâ
e tm işle rd ir.
A lp a rsla n oğlu M elikgah’ın A n ad o lu f e th in e m e m u r e ttiğ i a k ra b a sı
K ü tu lm u ş oğlu S e rd a r S ü ley m a n Ş a h , 1072 M ilâdi ta r ih in d e E rz in c a n ’d an
A n ad o lu ’y a geçm iş, b ü y ü k o rd u su y la A n ad o lu ’y u B izan slIlard an tem izliye*
rı : 10ÎİS T'L ta rih in d e İznik ş e h rin îe R um S e lru k île ri h ü k ü m e tin i k u rm u ş ­
t u r . B u h ü k ü m e t b irk a ç y ıl s o n ra b ü tü n A nadolu v e d o ğ u illerin e ta m a m e n
lıâ k im o lm u ştu .
B u ça ğ d a, doğu illerin d e. D an işm en d îler. M enküçek o ğ u lla rı, S elçu k v e
TT;ır "e m ilirle rd e n v e tü r lü O ğuz b o y la rın d a n b irço k B e y lik ler v a rd ı. Sel-
ç u k île r id a re sin d e olan b u B ey lik lerin m e rk e z le ri, S iv as, E rz in c a n , E rz u ­
ru m v a D iy a rb a k ır ş e h irle rid ir. Y a n v e B itlis b ö lg e lerin d e d a ğ lı T ü rk lo rin
H a ltı so y u n a m e n su p K u rt-b a b a , B n b a-k iird iler, b ağ ım sız b ir e r d ereb e y i
h a lin d e y a şıy o rla rd ı. Ça p a k r u r, M o tk i, S aso n g ib i s a r p d a ğ la rd a , F a r t
T ü rk le rin e m e n su p D ü n ! »i - Z aza k ab ileleri b u lu n u y o rd u . F.u s ır a d a H o­
r a s a n ve N h a b u r ’d an ve T ü rk is ta n 'd a n k alk an b irç o k T iirk b o y la rı, A k ve
K a ra k o y ım 'u la r, d o ğ u illerim ize a k ın g eliy o rlard ı.
Bu ç a ğ d an so n ra , d o ğ u illem izde ce re y a n ed en ta r ih î ol a v la n ve Sel­
e n '' S u lta n ta n n 'n o g ü n k ü d u ru m la rın ı, y u k a rıd a yazdığ<m ız FI ö rm e k knbi-
fn si-rrla küsm en a ç ık la m ıştım . D iğ e r k ısm ın ı d a ta r ih î o la y la r s ıra s iy le
kovahyacafım.
( ı ) A h m e t R e f i k T a r i h i , C i l t 6, s a h i l e 270.

66
 S elçuk S u lta n la rı d în î v e m illî b i r d u y g u ile, b a tıd a , E h li S alip o rd u -
Sariyle y ıllarca k a h ra m a n c a ç a rp ışıp A v ru p a m illetlerin i h a y r e t ve d e h ş e t­
le r içinde b ıra k ırk e n , d iğ e r ta r a f ta n T ü rk b irliğ in e ve T ü rk ü n m illî a k id e
v e . nanelerin e b ağ lı o larak , doğu illerim izdeki T ü rk h a lk ın a k a rş ı iyi dav-
- - »şiardır. D oğu illerin d ek i T ü ık beylik ve a ş ire tle ri, b u d ev letin sa y e ­
si mi»: y a b a n c ı sa ld ırıla rd a n k u rtu lu p istik lâ lin e k a v u ştu k la rı g ib i, T ü r k is -
H o ra s a n ’d an bu illere g elen A ievi ve T ü rk m en a ş ir e tle r de, S elçuk
ıd o n la rın d a n ve en çok A lâeU in i K e y k u b a t'ta n h im ay e v e kabul y ü z ü n ü
m ilisle rd i. Y u k a rıd a g ö ste rd iğ im iz ta r ih î b ir şe ceren in m e tn in e g ö re,
S u lta n A lâ e ttin , H o ra s a n ’d an g elen b u T ü rk a ş ire tle rin i b iz zat te f tiş ede-
- ilim , ta s a v v u f ve fcarikatçiliğe k a rş ı b ü y ü k b ir ilgi g ö s te rm iştir.
B u ta r ih î şecered e a d la rı yazılı b u lu n a n on iki T ü rk ü n a ş ire ti D ersim
v e E rzin can civ a rın d a k i d ağ e te k le rin e y ay ılm ışlard ı. Ş ecere v e A lâgöz
h am ailin in k a y d e ttik le rin e g ö re, o çağ d a H o rm e k kabilesi, E rz in c a n ’ın Si-
Jvpür b u eağ iy le, N azim iy e’n in C iv arik , H o rm ek ve B alık k ö y lerin i k u rm u ş-
: ı. H o rm ek ılağ ası C a fe r, H . 629 d a H o rm ek kö y ü n d e ölm üştü.
SelçuB îler d ev rin d e tü rk ç e ve D e rsim 'm içine g ird ik te n s o n ra da Zar
zaV a k o n u şm ağ a b a şlıy a n T ü rk a ş ire lle ı inin, o çağ d a h an g i z o rla m a la r al-
‘ındıı g en iş o v aları b ıra k a ra k D ersim ve doğu d a ğ la rın ın sari) b ö lg elerine
çek ild ik lerim a ra ş tıra lım .
T a rih î incelem elerden b ilin d iğ i g ib i, Selçukîler, H o ra s a n ’d an doğu ille­
rin e gelen bu T ü rk a ş ire tle rin e ijri y ü z g ö s te re re k k en d ilerin d en fa y d a la n -
m ış la rd ’r . M oğolların doğu illerine altın la rı b a şla y ın c a , bu a ş ire tle r M o -
iM b .r ın s a ld ırıla rın a u ğ ra m ış, o n la rla ç a rp ış a ra k p a rç a la n m ış v e k e n d ile ­
rin i k u rta rm a k için D e rsim 'in s a rp d a ğ e te k le rin e çıkıp b u ra d a kendilo-
. k u r ta r -ık la n gibi, zam an zam an , Moğol o rd u su n u n y o lla rın ı k eserek
6 ç alm ışlard ır.
B u ıra d a doğu bölgesi, y a ık g ib i çalk an ıy o rd u . Mo-ğûllar, 628-1212
lorihincV e rh a tle rd e n D ersim ve E rz in c a n v e S iv a s’a d o ğ ru a k ıy o r, z a te n
,-«»kmek ü zere b u lu n a n S elçuk D ev letin i p a rç a lıy a ra k , ö n lerin e geçen T ü rk
n .riret ve bey lik lerin i y ık ıp g eçiy o rlard ı. B u s ıra d a E rz in c a n , E rz u ru m ,
i'.ı." ve h av alisin in o v a la rın d a ve d ağ e te k le rin d e b u lu n a n sa y ısız T ü rk
.:.=yrolleri h u s a lg ’ndnn k u rtu lm a k için, en çok D e rsim ’in k u y tu m e şele rle
ö rtü lü d a ğ la rın a , E rz in c a n civ a rın d a k i d ağ lık a ra z iy e kaçıp sığ ın m ışlard ı.
E rz in c a n ş e h rin d e b u lu n a n birçok o y m a k lar, b a tı D e rsh n ’e dolm uşlardı.
A y n ı y ıl içinde. M oğolla r ta ra fın d a n sa ld ırıy a u ğ ra y ıp D iy a rb a k ır'a
d n ğ ru kn .an ( e lâ le ttin i H a ra ç m şa h , P alo ilçesinin O hi b u cağ ın d a, o ra n m
vcrlî Vsiti î ı olan D ü n i»cli Z a z alfirı ta r a f ın d a n Ö ldürülm üş ve b u h â d ise y i
il ab er cîan D ersim e t ek lerin d ek i T ü rk kabileler, P a lo ’y a İnerek C elâlet -
rin'îr. bıi il;ıı* rn ı alnr.ş ve cesed in i a lm D eT staı d a ğ la rın ın y ü ce b ir n o k ta -
sınd ı oTan b ir dağın b a ş ın a d efn ed ip bu tü rb e y e (S u lta n - b a b a ) a d ın ı v e r-
tn iri e rd ir.

67
 E rz in c a n T a r ih î; 46 ncı sa h ife d e b u cılayi şöyle a n la tır;
“ C e lâ le ttin : D ersin i ta ra fın d a K ü rt eşk ıy ası eline d ü şü p s o y u ta . vçr
ö ld ü rü lü rk en , h a y d u t K ü rd ’e ad ın ı söyleyip h a y a tın a dokunm azsa, H a n
yapacağını v â d e tm iştir. B u v a it ü zerin e K ü ıt. G etâlettiıT i ç a d ırın a r :■>
rüp* k a rısın a m u h a fa z a e tm e sin i söyler. K endisi d ağ a, a t a ra m a ğ a gi
ken, b u esn ad a ç a d ıra elinde k a rg ı, b ir k u r t gelip, (B u H arzem li kim
ye ö ld ü rm ü y o rsu n ? ) der. K ad ın da, (K ocam a m a n v erd i, çü n k ü S u lta n ­
d ır.) cevabım v erir.. K ü rt, (B u n la r benim k ard eşlerim d en b irin i öldu :
ler ve o. b u n d a n çok k ıy m etli idi.) der, elindeki k a rg ıy ı v u r u r v e ö y k
v u ru r ki, İkinciye lüzum kalm az, C e lâ le ttin y e re se rilir. S onra D e rsim !iler
C e lâ le ttta e acıyıp m ezarın a b ir tü rb e y ap m ışla r, elan orası Z azalarca zi -
y a re tg â h tır. V e pek m u k a d d e stir. Ve S u lta n b ab a n am iy le te s m iy e
edilir ( 1 ).
6 4 1 -1 2 2 5 y ılın d a Selçuk H ü k ü m d arı M u g issü d d in i K ey h u arey , S i ­
v as'ın K ösedağ m ev k iin d e M oğolları y en m iş ise de, a rd ı a rk a s ı geîm . en
Moğol a k m la n b ir tü rlü d u ru d u ru la m a m ış tir. M ügissiddini K eyhu: ?v,
644 -1 2 2 8 de v e fa t etm iş, doğu illerim iz ve E rzin can , ta m a m e n Moğr lin n n
eline d ü şm ü ştü r.
657 -1 2 5 9 yılm d a Moğol H ü k ü m d a rı H ü lâg û , h e r y a n d a n A n ad o lu 'y a >
k ın la r y apm ış ve E rzin can 'd a oğlu Y e şm ü t'u vaiî d ik e re k T ü rk b o y la n n a
sonsuz zulüm ler yapm ış, doğu illerin d ek i H arzem , Selçuk v e d iğ e r T ü r k
aşire tle rin d e n can ların ı k u r ta r a n la r doğu illerim izin y ü k se k d a ğ la rın a .
D ersim , A kçadağ, M a ra ş ve S iv as h av alisin in sa rp y e rle rin e s ığ ın m ış la r :r.
R iv a y e te göre, Y eşm u t, D ersim T iirk le ri üzerin e b ir^ o rd u göndermiş,, hu.
ordu iki ay N azim iy e civ a rın d a , b u ra d a k i T ü rk a şire tle rle ç a rp ışa ra k b a ş a ­
r ı elde edem eden g e ri d ö n m ü ştü r.
M oğolların k o rk u su n d an , doğu illerin in y ü k se k d a ğ la rın a ve Dersin»
bölgesine T ü rk h alk ın ın sığındığı o ç a ğ la rd a idi kİ, t a r i k a t t a T ü rk b r
a ra s ın d a sağ lam ak için N iş a b u r’dan çıkıp gelen H acı B e k ta şi V f4b
680 - 1264 d e E rz in c a n ’dan geçerken, b ir h a life sin i D ersim e g ö n d erm iş,
b u rad ak i kabileler, tft H o ra s a n 'd a ik en A leviliği kabul e ttik le ri için b u ta ­
r ik a tın b ü tü n b ir özü olan B ek taşîliğ i sevgi ile k arşılam ış, H ain B e kim ’a
m ü rit olup ç ıra k h a k k ın ı k ab u l etm işlerd ir.
B u ça ğ d a D ersim d a ğ la rın d a b u lu n an b ü tü n T ü rk a ş ire tle ri, T ü rk ç e
konuşuyorlardı. B unıın için d ir ki, A levilik v e B e k taşîlik tek i tü rk ç e , g i : -
bank, n efes ve ây in i cem k aid elerin i ça b u k bellem iş ve o n la ra kutsa'. ' s
m evki verm işlerdi. B u halk , Y av u z S u ltan Selim ’in d ev rin e k a d a r arıa rol­
le ri olan tü rk çe y i aile o cak ların d a konuşm uş ve bu çağ d an s o n ra O sm a n h

(t) B u t a r i h i y a z a n v a l i Ali K é r n a ü , □ ç a ğ l a r d a b i l e D e r s i m d e s ı g ' ^ a n Turk-

ierî K ü r t g ö s t e r m e ğ e ç a l ı n m a k t a d ı r . B ıı h alk ın o ç a ğ d a tü r k ç e k o n u ş t u k T ı n . O ’i
le ttıne taktıkları Sultan-baba adîyle sabittir. C elâlettinî m u k a d d e s b il r r c !
o n a tapm aları b u g e r ç e k l i ğ i a y d ı n l a t m ı ş t ı r .

68
 p a d iş a h la rın d a n ö rd ü k le ri k ö tü lü k v e y o k e tm e k a rş ıs ın d a , k e n d ile rin i y a
■aı a n a r a k , ve P a lo b ö lg esin d ek i D üm beli Z a z a a ş ire tle rle te m a s a g ele
r e k ' u n la rd a n Z aza d ilin i ö ğ re n m iş le rd i. D e rs in d ile r b u dil k a lite s in e sa y ı
sı/. '.ard a esk i tü rk ç e le rin i k a r ış tır ıp k o n u şm u ş la rd ı.
D o ğ u ille rin in M oğollar. Ilh a n île r. A k ve K a ra k o y u n lu B e y le r ta r a f ın
d a n Men ele g e ç tiğ i. H ic re tin 7 n d y ü zy ılın ın so n la rın d a , A n a d o lu ’d a ol
- k u v v e tli o lan b ir O sm a n lı D e v le ti k u ru lm u ş , O sm a n lıla r. ü lk e le rin
;- o :i i te r e k doğu ille rim iz e d u ğ ru g e liy o rla rd ı.
 t

D Ö LÜ M : V I

O sm anlIlar ve A k k o y u n lu la r D ev rin d e D oğu İlleri v e D ersim

H ic re tin sekizinci yüzyılının b a ş la rın d a O sm anlı D evleti, L; A r: -

d a g ittik ç e « i t a n b ir v arlık la ü lk elerin i g e n işle tirk e n , dogu illerim i/.,ı - a
E rzin can ve E rz u ru m , Ilh a n île r ta ra fın d a n İdure ediliyor, A h la t, D ıy a-
k ır ve M uş b ölgelerin d e v e d o ğ u n u n d iğ e r tilerinde a ş ire tle rin i id are '
v e b iıe r dereb ey lik halin d e y aşıy an , ç e ş it O ğuz b o y la rın a mnsu[> 1 u r k
kabileleriyle, A k ve K a ra k o y u n lu la r v ard ı.
K a ra k o y u n lu la r H . 777 y ılın d a M usul’u ellerin e a la ra k o r ta b ir İ k a ­
m e t k u rm u şla rd ı ( 1 ).
A k k o y u n lu lard an K a ra O sm an, H . 801 ta rih in d e A ze rb a y can , M a rd in ,
D iy a rb a k ır v e E rz u ru m 'u eline g eçirm iş, E rz u ru m 'd a T ü rk m e n B t; n-
d en İsk en d e r b in i K a r a Y u su f’la y a p tığ ı m u h areb ed e k atled ilm iştiı
m ü d d e t so n ra K a ra O sm an ’ın oğlu C ih an g ir, E rz u ru m ’u z a p te te r e k □-
m e t s ü rm ü ş tü r ( 2 ).
7 4 4 - 1 3 2 8 ta rih in d e llh a n île rin E rz in c a n valisi b u lu n an A lâ e ttın r . -
te n a ile C obaniler bey liğ i a ra s ın d a S ivas - E rz in c a n h u d u d u n d a şidde b ir
m u h a re b e o lm u ş tu r. B u s a v a ş ta D ersim d ek i T ü rk a ş ire tle rin in b ir k ısm ı,
A lâ e ttin ’e y ard ım ed erek Ç o b an iler v alisi Ş eyh H a su n ’ı y en m işlerd i:
B u s ıra d a doğu illerin in b ü tü n k esim lerin d e o tu ra n T ü rk b o y lar: a r a ­
sın d a B e k taşî ta r ik a tı genişlem eğe b aşlad ığ ı gibi, Ç o ru m , Y ozg.ıt, A m a a.
T o k a t ve lc A nadolu’nun T ü rk kabileleri içinde s ü r a tle y ay ılıy o rd u . H
ta rih in d e O sm an h P a d işa h ı O rh a n g a z i, A m a sy a ’da H acı B e k ta ş i Y eli ie
g ö rü şe re k , B e k ta şi ta r ik a tım kabul edip a sk e rin i H acı B e k ta ş’a t.m ü s
e ttir m iş ti. H acı B sk tag , P a d iş a h ın -y e n i k u rd u ğ u o rd u y a Y eniçeri ad

% ( t ) B u h ü k ü m e t i k u r a a . K a r ı k o y un lu K a r a Y u s u f . s o n r a d a n T e y m i ı r a n
bina Y t l d ı r ı m N B e y a z ı d a k a c m ı * v c b u y ü z d e n T e y m u r l a V "“*-
n o ı a r a s ı n d a m e * h t f A n k a r a s a v a s ı o l m u ş t u , K ü n y e l a h p s r , c i l t 3. saKife
(a) Kaxa Psmanm lanın la rin d in olan ^Uyuıı Haşan” Diyarbakırdar. 11
v* Horasana üzaıan bir hükümet kurmuş bu hükümet H . 908 yılın*
yaşamıştır. Saf evi padişahı Şah İsmail, bu Akkoyunlu hükümetime T ebrıztio
tına Çikmıf, Akkoyunlu hüküm etini iakjiftftft u * r a tm i|lır . Sah İsm a il, U lu n h -r a ­
kıcından dosm â torunudur,

70
ta k m ış tı ( 1 ) . H acı Bekt&ş, b u s u re tle ta r ik a tım d o ğ u ve b a tı A n a d o lu ’da
k ö k le ştird ik te n s o n ra 737 -1 3 2 1 d e K ırş e h ir’d ek i te k k e sin d e v e f a t etm iş­
tir . B e k ta şi ta r ik a tı İk in ci B e y a z ıt d ev rin e k a d a r Y en içeri o rd u su n d a ,
A nadolu k ö y le rin d e ve İs ta n b u l s a ra y la rın d a k u ts a l b ir ta r ik a t o la ra k y a ­
şa m ıştı.
8 0 3 -1 3 8 7 ta rih in d e doğu ülenıize d o ğ ru A k sa k T ey m u rT m o rd u la rı
a k m a b a ş la m ıştı. D oğu illerim izin k u ze y b ö lü m lerin d e b u lu n a n b irço k T ü rk
b o y la n ve A k k o y u n lu a ş ire tle r, T eym urT ın o rd u su ö n ü n d en k a ç a ra k D e r­
s im bölgesine ve S iv a s ta r a f la r ın a g elm işlerd i.
8 0 4 - 1 3 8 8 ta r ih in d e A n k a ra o v a sın d a T e y m u r’la Y ıld ırım B e y az ıt
a ra s ın d a y a p ıla n b ü y ü k s a v a ş ta , O sm anlı o rd u su m ağ lû p olm ıış, T e y m ıır
u ğ ra fn y e rle rd e T ü rk k a b ile ve b o y la rın ın ü z e rin e b ü tü n a ğ ırh ğ iy le ç ö k ­
m ü ştü . B u ç a ğ d a doğu illerim iz in ç e ş it y e rle rin d e ve doğudaki a ş i n ı vt*
b e y lik le r a ra s ın d a s a v a ş la r b a ş la m ıştı. B u s ıra d a , D e rs im ’rleki T ü rk a ş i­
r e tle ri b irb irin e k arışm ış» N a z im iy e c iv a rın d a b u lu n a n H o rm ek liîerle
H a y d e ra n ve A la n a ş ire tle ri a ra s ın d a ç e tin b o ğ u şm a la r olm uş,
b u 'ça ğ d a H o rm e k ifağ ası, C a fe r'in to ru n la rın d a n K a r a Y ak u p im iş. K a ra
Y ak u p , b irç o k y a r a r lık ta n s o n ra d o ğ u D ersim kabilelerim i id a re si a ltın a
to p la m ış, ‘T lbey i” u n v a n ın ı a la r a k H. 835 y ılın d a ö lm ü ş tü r (2 ).

( i ) A h m e t R e f i k U m u m î T a r i h i c i l t 6, s s h i f c 3^5 d e : “ OrijttUgaüi S m p a r a t o r -
hîğımuT» m u k a d d e r a t ı n a hfikim o l a c a k b u y e n i t e ş k i l â t a , d i n î b i r ma hiy et b a h s e t ­
m e k i ç i n H a c ı B e k t a ş i V e l i y e 1 - k e t i n i t a k t i 5 ettirmiş}tİ. H a c ı B e k t ı Veli, o r d u y u
taktIs etm ekle beraber, adına da Y eniçeri dem işti. Y eniçeriler bidayette bin kişiden
ibaret ve yalnız piyadedir, m ü rek k e p ti. M aaş, y e v m iy e b ir ak ça dau İbaretti. F a k a t
u u i d d e t i k ı d e m ve m u h a r e b e d e g ö s t e r i l e c e k g a y r e ı v e -şecaat a g >ıc i c a b ı n d a a r t ı r ı ­
lacak tı. T a y i n a t , h û k ı i m c t t e n d i , t e k m i l k ı t a büyük b i r a i l e t e l â k k i e d i l d i ğ i için,
teşkilâtı b e y iy e s in e b eytî b ir m ahiyet verilmiş, bu sebepten erk â n ve zabıtana
Ç o r b a c ı b a ş ı , A ş ç ı b a ş ı v e ¿ a k a b a ş ı , g ib i i s i m l e r k o n u l m u ş t u . 1'
“ Yine bu tarihin, ay nı cildin 4j o u n c u sahi fe s in d e '^A skerler o r ta k ap ıy a ge­
lip d u ru rla rd ı. Bu sırada başçavuş, k u b b e î h ü m a yunun ö n ü n e g elir, e lle rin i fıkarayı
b e k t a ş i y e gibi n î y a z m c n d l n g k a v u ş t u r u r . B i r s e d a B e : A l l a h , A l l a h , 1lifi ilah , b a ş
ii ry an , s i n e p ü r y a n , k ı l ı ç al ka n , b u m e y d a n d a n i c e b a ğ l a r k e s i l i r , h i ç s o r a n o l m a z .
A llah, eyvallah, • *•
K a h r ı n z, k ı l ı c ı m ı z d ü ş m a n a z i y a n . K u l l u ğ u m u z p a d i ş a h a a y a n , ü ç l e r , b s ş l e r ,
y e d i l e r , k ı r k l a r , G ü ! b a n k ı M u h a m m e d i , n u r u n e b i , k e r e m i A li. p i r i m i z m i ' i .'-m i i i i
h ü n k â r H a c ı B e k t a ş i V e li .. D e m i r e , d e v r a n ı n ı h û d i y e l i m hû., d i y e g ü l b e n k ç e k e r d i .
Sor..*a b i r i n c i n i n a ğ a b ö l ü c ü d i y e ç a ğ ı r ı r . B ö l ü k t e : K a r a k u l l u k ç u bu.r da, d i y e ce­
v a p v e r i r . B a ş ç a v u ş h a y d i d e r d e m e z , b o l ü g i i n b ü ti in y o l d a ş l a r ı k o s ı ı p k e s e k a p ı ş ı r ­
la rd ı.” d i y e y a z lı d ır
<2) H o r m - k ş e c e r ç s i . A l a g ö z h a m a i l i , R i v a y e t e g ö r e , b u il h e y i u n v a n ı , K a r a
Y a k u b u n t o r u n a Alha., a ğ a d e v r i n e k a d a r s ü r e g e l m i ş , b u u n v a n A l h a s l a n a l ı n a r a k
K a r s a n a ş i r e t i r e i s i K o ç Y u s u f a v e r i l m i ş , btı y ü z d e n b i r b o y d a n o l a n H o r m e k , K a r ­
san a şire tle ri a ra s ın a dıism anhk girm iş, A lanf D em e n a n , H a y d e r a n a ş i r e t l e r i de
K arsarıİüara y a rd ım etm işlerdir. Bu unvanın kendisinden alındığına m eraklanan
A i h a s a ğ a , d ç l î r m i ş v e b u d e l i l i ğ i n d e H a y d e r a n y a y l a s ı n a g i d e r k e n , g e n ç b i r gelin.
 /

T e y m u r'u n o rd u la rı, doğu illerin d en ve A n ad o lu ’d a n çekilince, bu iller

b irb irle riy le ç a rp ış a n tiirlii T ü rk id a re m e rk e z le ri a ltın d a çalk alan m ış v e
doğıı illerinin h âk im iy eti y in e A kk-oyuzdulann. eline kalmıştı*
D oğu illerin d ek i A k k o y u n lu id a re si 878 - 1462 ta r ih in e k a d a r devam
e tm iş , bu t a r i h t e O sm anlı P a d iş a h ı b ü y ü k F a tih S u lta n M eh m ed 'in ordu-
¿n, E rz in c a n 'ın y am h aşıiıd an g eçerek T e rc a n o v a sın a in m işti. A ynı yılda
B a y b u rt ilçesinin “O tlu k - b el" n am g ed iğ in d e F a tih ile A k k o y u n lu H i i -
k tim d a n U zun H aşa n H a n a ra s ın d a yap ılan ta r ih î s a v a ş ta , H a şa n H a n ye­
nilm iş ve b u bölgeyi O sm anlı o rd u su n a te rk e tm iş ti. U zu n H a s a n ’m v e f a ­
tın d a n so n ra y in e T eb riz’deki A kk o y u n lu S u lta n la r, f ı r s a t b u ld u k ça, doğu
illerim ize akın y a p a ra k b u r a la rın id a re sin i ellerin d e b u lu n d u rm a y a ç a lı­
şırla rd ı. D iy a rb a k ır’d a U zun H a sa n ’m oğlu Y ak u p B ey h âk im d i. H alil bey,
T eb riz ta h tın a ciilüs e tm iş ti. Y ak u p bey, k a rd e ş in i ö ld ü rerek . H . 896 d a
T ebriz ta iıtm a çıkm ıştı.
B u d evletin so n h ü k ü m d a rı olan M eh m et M irza ib n i Y u s u f bey, Ş alı
Ism aili S afav î ta ra fın d a n y en ilerek o rta d a n k ald ırılm ış. Ş ah İsm ail, 908-
1492 ta rih in d e A k k o y u n lu larm D iy a rb a k ır v e T e b riz 'd e k i h ü k ü m e tle rin e
son v e re re k T eb riz ta h tın a ç ık m ıştı (1 ).
S ah İsm ail, İra n 'd a k i A kk o y u n lu ta h tın a g e ç tik te n so n ra , II. 909 y ı­
lın d a b ü y ü k b ir ordu ile doğu illerim ize in e re k E rzin can o v a sın a k a d a r g el­
i r jti. Şah İsm ail doğu illerin d en g eç erk en T ü rk ve T ü rk m e n le r, k im i ken­
d isinden k aç ıy o r ve k im i k en d isin e ita a t ediyordu. Bu ça ğ d a D ersim a ş i ­
re tle ri p ek s e y re k ti. A ncak M oğollar ça ğ ın d a D e rsim ’e sığ m an yirm i k a­
d a r T ü rk a ş ire ti v ard ı. B u n la r da a ra la rın d a k i k a v g a la rı y a tış tırıp , Şalı
İsm a il'in h e rh a n g i b ir sa ld ırışın a k a rşı k o y m ak için g e ç itle r tu tm u ş la rdı.
Ş ah İsm ail, doğu illerin d ek i A lev ileri ve en çok D e rsîm ’d ek î k ab ileleri
kendisine d o ğ ru çek m ek için, söylediği b irço k tü rk ç e d ey işleri, güven d iği
k im sele rin ağ ziy le D e rsim ’« so k m ağ a çalışıyordu. D ersinT deki H ac ı B ek-
t a ş h alife leri, Şah Is m a îrin , H acı B ek faş te k k e sin i ta n ım a d ığ ın ı ve onun,
H acı B e k ta ş 'ta n icazet a la n O sm anlı P a d işa h ı ik in ci B ey azıd ’a h a s ım o l ­
d u ğ u n u ileri sü re re k , h alk ın Ş ah İsm a il'e u y m a sın a engel oluyorlardı*
A levilik k aid esi ü z e rin d e söylenen, Şah İsm a il’in 0 g ü n k ü d e y işle rin d e H a ­
cı B e k ta ş’ta n b ah sed ilm ed iğ i irin , h alk B e k taşi h a life le rin in sö zlerin e ina­
nıyordu. Ş a h İsm ail D oğu ille rin d e v arım b îr h â k im iy e t k u rd u k ta n so n ra,
T eb riz’e çek ilm işti. *

t a r a f ı n d a n b a ş ı n a b i r fcolenk a y r a n d ö k ü l m ü ş , ç a d ı r ı n a dönerken aşireti onu bu

h a l d e g ö r ü n « ço k ilsiilmiişler, A l h a s a ğ a y ı yii* k u r b a n l a a l a r a k S ü l b ü s d a ğ ı ş e h i d i n e
g i t m i ş l e r , A lh a s , ş e h i d i n t e p e s i n d e y a b a n î o t y e r k e n y u v a r l a n m ı ş v e b i r s a a t s o n r a
aklı yerine ge l m iş . A yranın H a y d eratı yaylasında üstüne döküldüğünü
h a t ı r l a m ı ş t ı r . H o f m e k l s l e r , b ü y ü k b i r k u v v e t l e H a y d e r a n yaylasını, b a ş m ı ş , b i r ço k
a d a m l a r ö l d ü r m ü ş ve a ğ a l a r ı n ı e s i r e t m i ş l e r d i r . B u h â d i s e y ü z ü n d e n d o ğ u D ç r s i r a
a ş i r e t l e r i ik i y e a y r ı l a r a k y ı l l a r c a d ö v i i ş m ü ş î e r d i r ,
( t ) K ü n n e h ü î - a h b a r T a r i h i . C i l t 3, ş a h i f e 31-33. A M c o y un lu I ar ıt ı doğudaki
i d a r e l e r i l a o y ıl s ü r m ü ş t ü r .
72
 B u s ıra d a O sm anlı P a d iş a h ı ik in c i B e y a z ıttı. Ş ah İsm ail, b ir ta r a f t a n
p ad işah ile hoş g eçin m ek is te rk e n , d iğ e r ta r a f ta n T ü r k d ilin d en k o n u ştu ğ u
öz tiirk ç e, deyiş, nefes, koşm a, giilbenk. ve alevilik â y in i cem tü rk ü le rin i,
doğu illerin e v e A n ad o lu ’n u n işle rin e kadaı* y ü r ü tü r , T ü rk ü n bu m illî inan
ve ta r ik a ti ü ze rin d e T ü rk to p lu lu ğ u n u v e b ü tü n lü ğ ü n ü n b a şın d a n k en d isi­
n in b u lu n m a sın ı a r z u ed iy o rd u .
S u lta n B ey azit, .Şalı İsm a il'in s a lta n a t v e h ü k ü m e tin d e n e n d işe d u y d u ­
ğ u halde, alev iliğ e te m ay ü l g ö ste riy o r, H . 915 y ılın d a H acı B e k ta ş te k k esi
ikinci p î h olan B alım S u lta n ’ı İs ta n b u l'a ç a ğ ıra ra k k en d isin d en (n asip )
a lıy o r v e bu s u re tle Y en içeri o rd u su ü ze rin d ek i sev g isin i ve b ek taşîU ğ i
k ö k le ştirm e ğ e çalışıy o rd u ( 1 ).

( i ) Ü s t a t Z i y a Ş a k i r , M e z h e p l e r T a r i h î a d l ı e s e r i n i n 153 lincü s a h î f e s i n d e n
başlryarak, ikinci Beyazıdın, Balım S u lta m î s t a n b ı ı l a d a v e t e d i p ç o k b üy ii k b i r
istikbal resm îlc kendisini kabul edip (nasip) aldığını şöylçce vasıflandırm aktadır.
•'Çinili k ö ş k ü n h a m a m d a i r e s i n d e b i r k a ç B e k t a ş i B a b a s ı , S u l t a n B e y a z ı d ’ı
o t u r t m u ş l a r , t a r i k a t ı n u s u l ve e r k â n ı v e ç h i l e , b a ş ı n ı k a m i l e n t r a ş e t m i ş l e r d i . S o n ­
ra, b i r t a k ı m d u a l a r o k u y a r a k a d b ç s t a l d ı r m ı ş l a r , ikî r e k â t n a m a z k ı l d ı r m ı ş l a r d i r
B a h a s o n r a t a r i k a t r e h b e r i o l a n a d a m , p a d i ş a h ı n b o y n u n a b î r 3p t a k m ı ş t ı . ( T ı g ı b c m )
d e n i l e n b u ip, b i r a z e v v e l B a b a l a r t a r a f ı n d a n S u l t a n B e y a z ı t n â m ı n a merasim le
k e s i l e n (nasl-p) k u r b a n ı n ı n t ü y l e r i n d e n b ü k ü l e r e k y a p ı l m ı ş t ı . O n iki t e l d e n y a p ı l ­
m ı ş o l a n b u i p i n i i a e r i n d e y i n e o iki d ü ğ ü m v a r d ı . R e h b e r , p a d i ş a h ı n b o y n u n a t a k ı l ­
m ı ş o l a n i p i n iki ı ı c u n d a n t u t a r a k , b i r k o y u n g ib i o n u m e y d a n k a p ı ş m a d o ğ r u ç e k ­
m e y e b aşlam ıştı. B a ş açık ve yalın ayak olan S u lta n B eyazıt, b u kapıya geldiği z a ­
man» y e r e e ğ i l e r e k k a p ı n ı n e ş i ğ i n e ( n i y a z ) e t m i ş t i v e s o n r a y i n e r e h b e r i n d e l â l e t i y l e
iç e r i g i r m i ş t i . B u r a d a u s u l ve e r k a n m u c i b i n c e ( d ö r t k a p ı n i y a z ) m y a p t ı k t a n s o n ­
ra, B a l ı m S u l t a n ı n önffnde y e r e d i z ç ö k e r e k b e k l e m i ş t i . B u r a d a r e h b e r , d i l e g e l ­
m işti. B alım Sultana hitaben:
— H a k M u h a m m e ö , Ali , o n ¡ki iman» v e h a k h u z u r u n d a b i r k u r b a n g e t i r d i m .
H a k gö rm üş .h &k b i l m i ş , Jıakkt, H a k t a n t a t e b e d e r . İ k r a r v e r m e s i n e r u h s a t v a r m ı ?
demişti.
Balııu Sultan, g ö z le rin i orada b u lu n a n la rın Üzerinde g e z d ire re k cevap v e rm iş ti:
— E y C a n l a r .. M e y d a n d a g ö r d ü ğ ü n ü z ş u c an , y ü z ü s t ü s ü r ü n e r e k ge l m iş , on ik i
i m â m e f e n d i l e r i m i z i n k a t l a r ı n a ve M u h a m m e d - A l i y o l u n a g i r m e k ister. N e dersi­
n i z ? Y ol v e e r k â n î l e b u ca n 'ı k a r d e ş l i ğ e k a b u l e d e r m i s i n i z ? .
M eyd an d a h azır bulunanlar, d e r in bir, sükûn içinde, hep b ir d e n başlarını y e re
eğm işler v e niyaz etm işlerdi. O zaman B alım Sultan, P a d iş a h Sultan B eyaz ıd a h i­
ta p e d e r e k :
— E y c a n s e n on iki i m a m k a t a r ı n a , M u h a m n ı e d - A ! i v e h ü n k â r H a c ı B e k t a ş i
Veli yoluna g irm e k m u ra d edersin. V elâkin bu bizim yo lu m u z g a y e t g ü ç t ü r. H a k -
M u h a m m e d - A l i y e on ik i i m a m v e o n d ö r t m a s u ı r m - p â k e i m a n e t m e k , bunların, d o s t ­
larını. d o s t , d ü ş m a n l a r ı n ı d ü ş m a n b i l m e k , b u y o l d a i k r a r v e r m e k lâ zım .. İ k r a r d a n
d ö n ü l m e z . . G e l m e , g el m e. . D ö n m ç , D ö n m e , , G e l e n i n c a m , d ö n e n i n başı, b öylcce
kabul ed iy o r m usu n ? dem işti.
Z iya Ş akir, eserinin tği inci sahifesinde;
B a l ı n ı S u l t a n s a ğ eliyEe, S u l t a n B e y a z ı n o m u z l a r ı n a v u r a r a k ;
— Allah, M iıham m ed-A li, p e n ç e y i ii i - a b a m ü rv erin e, h ü rm etin e, eline, beline,
diline, m u k a y y e t ol! d e m iş tir, diye y azm aktadır.

73
 *

H a ttâ Ş ah İsm ail'in çık ard ığ ı bu tü rk ç e deyiş ve nefesleı-, Y eniçeri

o rd u su n d a ve İstan b u l sa ra y la rın d a ve B ek taşi tek k elerin d e vecitle o k u ­
n u rk e n , b u n la ra kelle k esilir ve niyaz ed ilird i, ikinci S u lta n B eyazıt, B alim
S u lta n ’d an n a sip alırk en , Ş ah İsm ail b a k la n d a k i şü p h esin i açık lam ak tan
k endisini alam am ış ve Balim S u ltan bu şü p h en in y e rsiz olduğunu ve Şalı
İsm ail’den kendisine z a ra r gelm iyeceğîni beyan etm işti.
G erçekten, Ş ah İsm ail, S u tta n B ey azid 'a v e O sm anlı h ü k ü m e tin e karsı
içli b ir s a lta n a t ih tira sın ı g ü tm ü y o rd u . O nun b ü tü n m aksadı, C a fe ri ve
A levi ta rik a t ve m ezh eb in i T ü rk is ta n , Ira n , A zerb ay can ve doyu illeriyle
Iç A nadolu'daki T ü ııkİ ere aşılam ak , m an ev î b ir s a tta n a t v e y a h u t T ü rk
to p lu lu ğ u n a büyük b ir h iz m e t y ap m ak tı.
Ş alı İsm ail elinde tu ttu ğ u ü lk e ile u ğ ra şıy o r, T ü rk is ta n ve doğuya
d o ğ ru genişlem ek için Özbek v e d iğ e r T iirk h ü k ü m e tle riy le çarp ışıp onları
idaresi a ltın a alıyordu.
O nun O sm anlı to p ra ğ ın d a arad ığ ı siy a sî b ir h ak yoktıı. I f a ttâ bıı ton-
r a k ta olan ve k en d isin e bağlı bulunan a ş ire t v e b ey lerin S u lta n B ey azıd 'a
i t t a a t etm elerin i te m in e çak şıy o r ve p ad işah a yazd ığ ı m ek tu p lard a ona
B aba, dîye hi tab ed iy o rd u (1 ).
Bu sırad a , doğu illerinde birçok Selçuk, H arzem , A k ve KJarakoyıın-
lıı a ş ire tle r ve E lâzığ’d a Z ü lk ad ir oğulları ile V an, B ey azıt v e B itlis bölge­
lerindi H altı so y u n a m ensup L o h o rto dağlı T ü rk beyleri v ard ı. Y akın çağ ­
d a T ü rk ista n ve H o ra san 'd a n gelen T ü rk ve T ü rk m en a ş ire tle r a ra s ın d a
A levilik - B ek taşilik kökle- m isken, L o h o rto a ş ire tle ri a ra s ın d a B a ğ d a t vo­
liyle gelen Ş afiî ve N ak şi ta rik a tı yayılıyordu. B u te şk ilâ tın b a şın d a M ev-
lân a I d r isi B itlisi ve K ad iri şey h leri vardı.

( t ) tTs t a t Z i y a Ş ak ir, M e z h e p l e r T a r i h i a d l ı e s e r i n i n i 4 t inci s a h i f e s i n e , Ş a h

İ s m a i l İn. K a r a m a n - E l nuılı b ö l g e s i n i n b e y i d a n S a b k u l u ’y a y az ı p , M u h t a r adlı o ir
elçi il e g ö n d e r d i ğ i t a l i m a t ı ş e y l e a n l a t ı y o r :
— Ş a h ı m ı z ı n üç m a k sdı var, B u n l a r d a n b i r i n c i s i , çhlî bey* u ıu h i p le r i n i v e
S i i - m e z h e b i s a l ' k l e r i n i , A r a p K a v m i n İ n te si r i v e n ü f u z u a l t ı n d a n k u r t a r m a k t ı r . İ k i n ­
cisi, m u h t e l i f f ı r k a l a r a 1 ö ’iinen Ş ii l iğ i t e k e s a s ü z e r i n d e to p l am ak t ır . . Ü ç ü n cü s ii.
T a t a r l a r ı n is ti lâ s ın d a ş u r a y a , b u r a y a d a ğ ı l a n S ü T İ i r k ve T ü r k m e n a ş i r e t l e r i n i , a n a
vat.-cilan ola n H o r a s a n a c e l b e d e r d r b u n l a r ı n d a i ş t i r a k i y l e b ü y ü k b î r h ü k ü m e t k u r ­
maktır.
S im d i , Ş a h ı m ı z ı n s i z d e n b e k l e d i ğ i h i z m e t s u d u r : E v v e l â size tâ b i ola n a ş i ­
r e t l e r i , k ı s ı m kısam, b i z i m t a r a f a g e ç i r m e k t i r . A n c a k ş u v a r ki, Çah h a z r e t l e r i O s -
uıanli h ü k ü m e t i ile h o r g e ç i n m e k f i k r i n d e d i r . H a t t â O s m a n l ı p a d i ş a h ı n a ( B a b a )
d i y e h i t a p e d e r e k b i r n a m e g ö n d e r m i ş t i r . O n u n irin, Ş a h ı n en mi ihı m a r z u l a r ı n d a n
b ir i de O s m a n l ı h ü k ü m e t i y l e h i ç i h t i l â f ç ı k m a m a n m e r k e z i n d e d i r . Sonr-a, b ü t ü n
b u n l a r a il â v e te n Ş a h ı m ı z ı n h u s u s î b i r dileğ i d a h a var kİ, o d a s u d u r :
D o s t u m u z o l a n 2 il k a d r i ye h â k i m i Alâiıddevİe'rîİn b î r k t r i m c i p a k i / e s i v a r m ı ş ,
b u n u n h ü s ü n - c em al i d i l l e r d e d e s ta n m ış , g e n ç ş a h ım ız . C e n a b ı H a k k ı n em ri , e h l i b e y ­
t i n s ün ne ti ü r e r i n e bu d i l b e r na d i d e y i v e na g l d e il e iz di v aç a r z u b u y u r u y o r l a r ve
b u h u s u s t a d a sizin v a s ı t a o l m a n ı z ı e m r e d i y o r l a r . H e m e n b u h a y ı r l ı işe d e t e ş e b ­
b ü s e d e c e k s i n i z v ç n e t i c e y i d e e n tez , m ü j d e c i l e r l e Şa h H a z r e t l e r i n e b il d i r e c e k s i n i z .

74
 Ş ah İsm a il'in doğu illeri v e A n ad o lu ü z e rin d e k i m an ev î b a s k ıs ı, 920-
1504 y ılm a k a d a r s ü rm ü ş tü ve bu m ü d d e t içinde Şalı İsm ail ile ik in c i B e -
y a z ıt, hoş g eçin m işler, fa k a t T ra b zo n v alisi o lan Ş eh zad e Y av u z Selim , Şah
İsm ail'i v e Ş iîliği çek em iy o r, b a b a s ın ın b u n la ra d o s t o ld u ğ u n a kızıyordu.
V e H. 909 ta rih în d e h âk im i Z ü lk a d ir oğlu A lâüddt.vle kızı B enli H a tu n
irin , Z ü lk a d ir h â k im in i te d ib e g elen Ş ah İsm a il'd e n öç a lm a k için T rabzon-
d a n T e b riz ’e d o ğ ru la ra k , doğu illerim v e bazı A levî a ş ire tle ri çiğ n em işti.
B a b a sım n v e fa tın d a n , İs ta n b u l'd a k i 0&rn;.uılı ta h tın a g e ç e re k Ş a h İ s ­
m ail, Şiîlik, A lev ilik ve B e k ta şîliğ i y ık m a ğ a k a r a r v e rm işti.
Y avuz S u lta n Selim ta h ta g eçerk en . Şah İsm a il’in elçisi Z eynel H an 'ı
k aç ırm ış, b e k ta şiliğ i d ü şü rm e k için K o n y a M ev îân a telekesini ve m evlevî-
liği h im a y e e d e re k , e h li s ü n n e t ak id esin i k u v v e tle n d ird ik te n so n ra içe b a ş ­
lam ış ve b ü y ü k o rd u siy le A n ad o lu ’d an doğu illerin e d o ğ ru h a r e k e te g e ç e r­
k en , Y o zg at, S ıvar T o k at b ö lg elerin d e u ğ ra d ığ ı alevi ve b e k ta ç ile ri kılıç­
ta n g eçirm iş, E rz in c a n 'a y e tişin c e y e k a d a r f a r k b in T ü rk ö ld ü rm ü ştü . G e­
r e k Y avuz’u n a te ş sa çan k ılıcın d an k o r k a r a k S iv as, K a y se ri ve h a v a lis in ­
d en, v e g e re k se E rz in c a n ve E rz u ru m a ra s ın d a b u lu n an ç e ş it T ü rk a ş ir e t­
le ri, b u sa lg ın d a n k u rtu lm a k için S ivas d a ğ la rın a , M a ra ş v e A k ç a d a ğ 'la ra
ve D ersin d e sığ ın m ak su re tiy le c a n la rım k u rta rm ış oldular. B u s ıra d a b atı
D ersim de, doğu D ersim g ib i T ü rk a ş ire tle riy le do lm u ş b u lu n d u . T e rc a n
ve E rz in c a n civarında, b u lu n an Çarıklı* L olanlı, Ş ah d eli, A sla n n şa ğ ı, B a la ­
b a n a ş ire tle ri D ers im re kaçıp c a n la rın ı k u r ta r d ıla r ( 1 ).
Y av u z S u lta n Selim , Y en içeri o rd u su n d a k i bek ta ş ileri ve u ğ ra d ığ ı
y e rle rd e k i alev ile ri Öldüre Sldiire, E rz in c a n 'a ve o ra d a n A z e rb a y c a n 'a g e ­
ç e re k 1501-920 y ılın ın 22 a ğ u s to s u n d a Ş ah İsm a il’in o rd u siy le k a r ş ı k a rşı-
y a geldi. T a rih in h e r zo rlu denem esin le z a fe rin i en b a ş a y a z a n T ü rk o rd u ­
s u ve k a h m a ra n Y avuz, b u c e n k te I r a n o rd u su n u yendi.
Y a v u z S u lta n Selim , Ş a h İs m a il’i ta k ip edeı*ek İ r a n 'a g ird i ve b ir kış,
T eb riz'd e kaldı. E rte s i yıl B a y b u rt v e K e lk it y o lu n d an E rz in c a n 'a döndü.
Y av u z'u n doğu illerd en g eçişi s ıra la rın d a , B e y a z ıt, V a n , B itlis b o g elerin d e
o tu ra n " R u rt-b a b a ” B a b a k ü rtle rin a ş i r e t re is le ri, M e v lân a İd ris î B itlis î'-
nin ön derliğiyle p a d iş a h a te s lim o ld u lar. Y avuz, b u n la rı iy i y ü z le k a rşılıy a -
rnk v e o n ları Ira tıilik v e şîîlige k a rş ı k u v v e tli b u lu n d u rm a k için, b ir ta k ın ı
d ereb ey lik lerin e a y ır a r a k g en iş im tiy a z la r v erd i. Y av u z, T ü rk lü k te m illî
b irlik ara m a d ığ ı için, soyca T ü rk o lan bıı a ş ire tle re o g ü n K ü r t ad ın ı ta k ­
m ış ve doğu illerim izin b ir k ısm ın a “ K ü rd is ta n " d iy e g eçm işti.
T a rih im in , d ağ lı T ü rîd e re a it k ısm ın d a b e lirttiğ im gibi, L o h o rto
T ü rk le rin in “ K u r t - b ab a " k ab ilesin d en olan b u a ş ir e tle r b u k a ra n lık dağ-

( ı ) B u a şire tle r Selçuk iler d evrinde d o ğ u illetine gelm işlerdi. B alaban aşi­
reti y a r ı m a s ı r ö n e ç Dırrıe-tokadan g e l m i ş l e r d i , A h m e t R e f i k , c i l t 6, 0 ->mangazî-
K u m a n d a n ı B a l a b a n . B a l a b a n c ı k t a b i r k a l e i n ş a e t t i , B a l a b a n l a r T ü r k t ü r * Dimetokat*
d a n g e l m i ş t i r , E r z i n c a n la r s h i , s a h i f e 195,

75
 a r d a öz tü rk e e le riiıi I ıa n v e tü r lü d illere k a n ş t ı n p K o rm an co dil y ığ ın ı
le k o n u ştu k lar» zam an , tü rk ç e k elim eleri b u b o zuk d ild e d aim a geç k o n u ş­
m u ş k u r t - b a b a kelim esin i so n ra d a n b a b a - k ü rd i şe k lin d e te lâ ffu z e tm iş­
lerd i. Y av u z b u n la rı sü n n î, ş a fiî ve k a d irî g ö rü n c e , sev in m iş v e bunlar» ale-
viliğe, v e tü rk lü ğ e k a r ş ı h a s ım g ö ste rm e k için ırk la rın ı s o rm a y a liizum
görm eden,, o n la ra K ü r t v e illerin e de K ü rd i s ta n adm» ta k m ıştı,,. B u a ş ire t­
le rin önderi o!an M evlâna îd ris in de işin e y a rıy o rd u . O, b u a d la b ir ca m ia
a ltın a a lıp şa fiî m e zh eb in e so k tu ğ u b u m ü ritle ri için, b ir n ev i istik lâ l t e ­
m in edecek ve o n ları k u rd u ğ u ta r ik a t ü ze rin d e k e n d isin e b ağ lıy ac ak tı.
Y a v u z , E rz in c a n 'd a ik en K iğ i v e B a y b u rt b e y le ri, b u k a s a b a la rd a k i
m u h k e m k alelerin a n a h ta r la rın ı g e tirip , k en d isin e te s lim etm işle rd i. Y a ­
vuz, E rz in c a n v e D e rsim h av a lisin d ek i a le v ile rin ü z e rin e b ü tü n ağ ıH îg iy le
b a s m ıştı. Y u k a rıd a y azd ığ ım g ib i, b u c iv a rd a k i a ş ir e tle r a r tık bu b ö lg e ­
le rin s a r p d a ğ la tm a ve D e rs im 'e k açm ışlard ı. D e rsim a ş ire tle ri, k e n d ile ri­
n i k o ru m a k için d a ğ la rın d a r g e ç itle rin d e , Y a v u z 'u n o rd u s u n u kai’şıladı-
a r. Y en iç e rile rin isy a n ı, Y a v u z 'u n b u a rz u s u n a en g el v e o rd u n u n g e ri çe­
k ilm esin e seb eb o lm u ştu .
Y avuz S elim , b ir t a r a f t a n şîîliğ i o rta d a n k a ld ırm a k için I r a n d ev letin i
s ık ı b ir b a sk ı a ltın d a b u lu n d u ra ra k b u vesile ile iç ve doğu A n ad o lu ’d ak i
alev d ik v e b e k ta şiliğ î ve alev ileri yok e tm e ğ e çalışıy o r, d iğ e r ta r a f ta n b ü ­
y ü k b ir o rd u ile M ısır’a in e re k eh li s ü n n e ti k u v v e tle n d irm e k ve b ü y ü k b ir
İslâm im p a ra to rlu ğ u n u k u rm a k için h ilâ fe ti M ıs ır'd a k i A b b asî h â life si dö­
k ü n tü sü n d e n z o rla alıy o rd u . O sm anh P a d iş a h ı O rh a n g a z i, B irin c i M u ra t,
b ü y ü k F a tih ve ik in c i B e y a z ıt d e v rin e k a d a r T ü rk lü k , m illî b ir a k ışla a k ı -
y o r. d ev letin dil, k ü ltü r ve re sm î işlerin d e öz tü rk ç e tü r e le r y ü rü y o rd u .
Y avuz, h ilâ fe ti M ıs ır'd a n a ld ık ta n so n ra , b u s iy a s e t ta m a m e n d eğ işm iş,
d ev letin re sm i d iline ¡arap ve acem lis a n ı ve A n ad o lu ’n u n h e r ta r a f ın a b ir
fık ıh ve şe ria tç ılık g irip y erle şm işti.
Y avuz, bu ta r ih t e n so n ra, T ü rk ü n oz dil v e e d e b iy a tın a k a r ş ı ç e tin
b ir y o k e tm e siy a s e tin i g ü tm ü ş , A lev ilerin ve T ü rk m e n le rin k â f ir ve dinsiz
o ld u k k m n a h a lk ı in a n d ırm ış v e b u n la i'a K ızılbaş a d ın ı ta k a r a k onları
sü n n î T ü rk le rin k a rş ıs ın d a k a n lı b i r d ü şm a n s a f ın a y e rle ş tirm iş ti. B u yüz­
d en doğu illerim izd ek i sıin n î ve a le v î T ü rk a ş ire tle ri, a s ırla rc a b irb irle rin i
k ırıp g eçirm işlerd i.

Y a v u z 'd a n so n ra, ta lıta ç ık a n b ü tü n O sm an lı p a d iş a h ta n , Y av u z’u n

sü n n î v e kızdbaş d iy e iki p a rtiy e a y ırd ık la rı doğu T ü rk a ş ire tle rin d e n d ai­
m a sü n n ıle ri h im a y e ve ta k v iy e e d e re k , o n la n a le v île re v e h a ttâ b irb irle ­
r in e s a ld ırtm ış ve Y av u z’u n doğu a ş ir e tle r i ü z e rin e b ir ism ih a s o la ra k b ı­
r a k tığ ı K iiıt v e K ürdi& U n ad ın ı p e rç in le m işle rd ir. B u k an lı d âv a, m e şru -
tiy e t d e v rin e k a d a r sü re g e lm işti.
A levî ve B e k ta ş î T iirk le r, ta m d ö r t yüz yıl bu y o k etm e s iy a s e ti k a r ş ı­
sın d a e z ile re k ş e r ia tin acı fe tv a la riy le yok olup g itm iş le rd i ve b u y ü zd e n

76
sU nnî T ü r k le r e ve T ü rk lü ğ e k arg ı d e rin b ir k in ta ş ıy a r a k o n la r a : Y e z it
O sm an , d iy e h ita b e tm iş v e p e d iş a h la n , h a life O s m a n ’ın so y u n d a n b ilm iş
ve k e n d ile rin i de h e r h a n g i b i r m ille t v e T ü rk d eğ il, y a ln ız a le v î b ilm işle r­
di,.. B u a c ı k a r ş ıs ın d a d o ğ u ille rin d e k i Z a z a v e K o rm a n c o şu b e siy le te m a s a
g elip o n la rın Z az aca ve K o rm an co d ille rin i ö ğ re n m e k z o ru n d a k a lm ışla rd ı.
Y a v u z S u lta n S elim , b u k a d a r la k a lm a m ış , d o ğ u ille rin d e k i alev î
T u rk le ri ve alev iliğ i y o k e tn ıe k v e g e re k irs e . Şalı 1 m a 1 ile ş iîliğ e k a r ş ı
k o y m a k için iç A n a d o lu 'd a n , A n k a r a , K o n y a v e K a ra m a n ta r a f la r ın d a n
b irço k sü n n î T ü r k a ş ire tle rin i, d o ğ u ille rin in M uş, B e y a z ıt, V a n ve h a v a li­
si n e g ö n d e rm iş ti. T a r ih im in b irin c i b ö lü m ü n d e d o ğ u y a g e liş le rin i b e litti-
ğ im b u a ş ir e t l e r : C elali, Z olan. H a y d e ra n , H a s a n a n , C ib re n . Ş ıp k a n h ü lâ s a
K o rm an co şu b e s in i k u r a n v e S u lta n H a m il ç a ğ ın d a H a m id iy e s ü v a ri a la y ­
la rın a g iıe n a ş ir e tle r d ir . B u a ş ir e tle r d o ğ u ille rim iz e g e lirk e n b u r a m r
y e rli h a lk ın d a n o la n L o h o rto - K u rtb a b a , y a n i B a b a K ü rd î a d ın ı a la n d ağ lı
a ş ir e tle r le b irlo ş e re k o n la rın K o rm an co d ilin i ö ğ re n ip öz d ille rin i itirm iş ,
o n la r d a K ıır t B a b a la r g ib i k e n d ile rin i z a m a n la K ü r t s a n m ış la rd ı.
Y a v u z 'u n , d o ğ u ille rin d e a le v î T ü r k ve T ü rk m e n le ri n e b içim y o k e t-
tiğ in i b e lirte n K a d ri K em al K op, (D o ğ u d a A r a ş tır m a la r ım ) a d lı e s e rin in
50 n c i s a h ife s in d e :
M— Ç a ld ıra n ’d an s o n ra Y av u z F ı r a t 't a n İ m r a n iy e 'y e k a d a r o la n u y
Zumları ele g e ç irip d ö n ü n ce, y o lla rd a k i k m lb a ş la r m y o k ed ilm esirıi iste d i.
Y o k ed ilen öz T iir k le r ve T ü rk m e n le rd i. S elç u k ile rd e n d a h a ö n ce doğu v i­
lâ y e tle rim iz in öz a h a lis i o lan v e o ra la rd a m e d e n iy e t k u r m u ş b u lu n a n y ü z
b in le rc e T ü rk m e n , b u s a lg ın d a n k ıır tu la m ıy a ra k , y e rle rin d e n ve y u r tla r ın ­
d a n o ld u la r."
Y in e K a d ri K e m a l K o p , b u e s e r in in -16 n c ı s a h ife s in d e :
11— S ü n n îlik le şiîliğ in A n a d o lu ’d a k a rs ı k a r ş ıy a s iy a s î b ir e r f ı r k a h a ­
lin d e y ü r ü d ü k le r in i ve n ih a y e t b u siy a sa l d u ru m d a n O sm an lı im p a r a to r lu ­
ğ u n u n p a rç a la n a c a ğ ın d a n k o rk a n Y a v u z ’u n , k ız ılb a şlığ ı k a ld ırm a k için
m e y d a n a a t ıla r a k r a s tg e ld iğ i h e r T ü rk k ızılb aşı ö ld ü rm e s in e ra ğ m e n , y in e
d e b u ta r ik a t! sö k ü p a ta m a d ığ ın ı v e h a t t â Ç a ld ıra n o v a s ın d a Ş a h İs m a il
ile t a rp ış ıld iğ ı s a b a h ın g ec esi b ile Y a v u z ’u n o r d u s u n d a k ız ılb a ş o lan Y e n i­
ç e rile rin dem ç e k e re k ve o n iki te lli s a z la rım ç a la ra k Ş a h İs m a il'in “Ş a h -
hat& yi” m a h le s i a ltın d a sö y le n m iş n e fe s le rin i o k u d u k la rın ı ve b u n la rın
a r a s ın d a çok kızıl ta ç lı b e k ta ş ile r in b u lu n d u ğ u n u v e f a k a t b u n la rın n e f e s ­
le rin e b o y u n b ü k tü k le ri, " Ş a h H a ta y in in ” Ş alı İs m a il o ld u ğ u n u b ilm e d ik -
te r in i” h ü lâ s a e d e re k y a z ıy o r ( 1 ).

f t ) B u i f a d e d e n ç a k a c a k m â n a ş u d u r k î : Y e n i ç e r i b e k t a ş î l e r v e h a t t â do g ı.
illerindeki aleviler, h e r şey d en ö n c e T ü r k birliğine sad ık k alm ışla rd ır. B u s e b e p ­
l e d i r ki, b i r g e c e ö n c e S a h t s ı r ı a i l i n n e f e s l e r i n e b o y u n b ü k t ü k l e r i h a l d e , e r t e s i gü-
nii d e k e n d i s i y l e ç a r p ı ş ı n ı ş i a r d ı r . B u T i i r k l e r , Ş a h t s m a i l i n , g a h - H a t a y ı o l d u ğ u m :
b i l i y o r l a r d ı . O n l a r k ı z ı l b a ş , gil ve I r a m d e ğ i l . bek taşi. v e alevîlerdi. (T a rih im le

7
 i s t e r Y en iç eri b e k ta ş ile r v e is te r s e d o ğ u ille rim iz d e k i a le v île r, o c a ğ ­
d a n a s ıl d ü ş ü n ü rle rs e d ü ş ü n s ü n le r v e ne b iç im h a r e k e t e d e rle r s e e t s in le r ,
o n la r g e r ç e k te n çok ç e tin b ir d u ru m d a k a lm ışla rd ı. Ş a h İs m a il, Ira n , H o­
r a s a n v e b ü tiin T ü r k is ta n 'ı v e doğu ille rin d e k i alfevî T ü tk le r i b ir le ş tir ip
C a fe ri m ezhebine» şiilik ve e sk i T ü r k a k id e s in e d a y a n a n b ü y ü k b ir h ü k ü ­
m e t k u r m a k is tiy o r. A ra p la rın T ü rk lü k ü z e rin d e m a n e v i b a s k ıs ın ı v e
d iğ e r d ö r t m e z h e b i k a ld ırm a ğ a u ğ ra ş ıy o r. Y av u z S u lta n S elim , e h li su n -
n e t v e b u m ezhe. 1e r ü z e rin d e k u r u la n ş e r i a t y o lu n d a b u tu n İs lâ m la rı b ir ­
le ş tir ip , o n la rın b a ş ı v e p e y g a m b e r . elcili o lm ak için u ğ r a ş ıy o r ve isfâm i-
y e ti A v ru p a k ıta s ın a y a y m a ğ a k a lk ış ıy o r ve b u n u n için d e R o m a im p a r a ­
to r lu ğ u ile A b b a sî D e v le tin in h ü k m e ttiğ i b ü tiin ü lk e le ri id a re s i a ltın a alıp
k ü r r e m n b u y a r ım to p r a ğ ın d a ; p a d iş a h , s u lta n v e h a life o lm a k is tiy o rd u .
B u n u y a p m a k için d e ilk ö n c e ş e r ia ta a y k ır ı g id e n alevÜ lk v e ş iîliğ i k a ld ır
nuık 3âz m â l. i ş t e b u k a s itle h e r iki t a r a f t a n çek ilen k ılıç la r, iç A n a d o lu ve
e n ço k d o ğ u ille rin d e k i alev î v e b e k ta ş ile r e sa p la n m ış b u lu n u y o rd u . Bıı
b e d b a h t T ü r k le r a r a d a n e y a p s a la r, Ş ah İ s m a il'in g ö z ü n d e : O sm an lı t e -
l -ı, v e Y en iç eri o rd u s u , Y a v u z S e lİn ı'iıı b u z a v a llıla r, b a ş la r ın a g elen
fe lâ k e ti a rıla m ış ve h e r iki t a r a f t a n çek ilen k ılıç la r a r a s ın d a k ırılm ış , c a n ­
la r ım k u r t a r a n l a r h e r ş e y d e n v a z g e ç e re k d o ğ u ille rin in v e A n a d o lu 'n u n
s a r p d a ğ la r ın a v e e n ço k D ersim » A k ç a d a ğ , M a ra ş ve S iv a s ile E rz in c a n
h a v a lisin in k u y t u m e ş e lik le rin e ve k o rk u n ç d e re le re k a ç ıp g iz le n m işle rd i.
B u h a lk , b ü tü n b u z u lü m le rin , eh li b e y ti s e v d ik le ri için b a ş la r ın a g e l­
d iğ in e in a n m ış , a r t ı k k e n d ile rin i h iç b ir m ille tte n d e ğ il, y a ln ız alev î o la r a k
bilm iş, v e u ğ ru n d a c a n la rın ı f e d a e ttik le ri. A li v e A lev îliğ e s ım s ık ı b ağ fart-
1 : dı. O nlar*n y e g â n e te n a s e ttik le r i v e z a m a n z a m a n , b e r a b e r d ö v ü ş ­
tü k le r i k im se le r, k o m ş u la rı K o rm a n ç o v e Z a z a k a b ile le ri o lm u ş tu . B u n la r ­
la k o n u ş u rk e n d ille rin d e n a ld ık la rı k e lim e le ri öz tü r c e d ille rin e h a r ı 1 rn ı
lis a n la rın ı b o z m u ş la rd ı ( 1 ) . S o n ç a ğ la r a k a d a r m illiy e tle rin i v e d în le rin i
ıra m a k , b u h a lk ın h a t ı r v e h a y a lin d e n g e ç m e m iş ti.
921 - 1 5 0 5 ta r ih in d e a r t ı k D e rs im d a ğ la n A lev î a ş ir e tle r le b o ğ a r a
k a d a r d o lm u ş tu . Y a v u z S u lta n S c lîm 'in E rz in c a n 'd a v a tı b ’r a k r ijjı 1 yıklı
M e h m e t P a ş a , b u t a r i h t e n s o n r a b ir k a ç k e rp D e rs im ü z e rin e y ü rfim tiş, a n-
r a tîe r , y ılla rc a M e lin iti P a ş a n ın k u v v e tle rin e k a r ı k o y a r a k o n la rı r* -
s im ’e so k m a m ış la rd ı, A r tık b u b ö lg e d e h ü k ü m e tin h iç b ir n ü fu z u y o k tu .
S e y itle r in m a n e v î b u y r u k la r ı v e a ş ir e t r e is le r in in id a re le r i y ü r ü y ü p e h

i k i n c i b ö l ü m ü n d e a ç ı k l a d ı ğ ı m fnbf, b e k t a ş î l i k l e a l e v t l ı k , ş ı i l î k l r kızıŞIya "ılıktan b't >■

k a d i r ) . B u n l a r T a h f s m a i l ç d ~ ğ il , H a c ı Bı4 ;r !< t e k k e s i n e b a ğ l ı idiSer. O n l a r a r e j l
A n a d o l u y a y a y ı l a n Ş a h t s m n i l i n a î t v i c e s ö y l e r ş d e y i l e r i n i v e r i r i * oJcuyn ı-e m i l ­
l î g a y r e t e g e l i n ?. Ş a h İ s m a i l ' i n I r a n S a h i v e Y a v u z ' u n T ü r k H r :n ı v e elindeki
o rd u n u n sade T ü r k o rdusu o ld u ğ u n u bilm iş ve b ö y le ce İnanm ışlardı.
( i ) B ü g ü n b i l e d i k k a t e d i l i r s e , D e r s i m Z a a a l a r i y l e P a l o v ç Ç -ıok j r Z a z a -
l a n m n konuştukları Z azaça arasında büyük b ir fa rk vardır. D ersim lîlerin k o n u ş­
tukları Zazacanın yüzde yetm işi T ürkçedir.
y o rd u . A ş ire tle r a ra s ın d a çıkan k av g a ve dövüşler, k a n ve m ü lk d âv aları,
S e y itle rle a ş ir e t a ğ a la rın d a n to p lan m ış b îr m eclis ta ra fın d a n hallediliyor,
bu m eclise (C em aat) a d ı v eriliy o rd u . C e m a a ta , İçtim aî ve ailevi işle r de,
İm am C a fe r’in tü rk çe y e te rc ü m e edilm iş b u y ru k k ita b ın ın b ü k ü m le ri yü­
rü tü ld ü .
0 4 0 -1 3 2 4 ta rih in d e K a n u n î S u lta m S ü ley m an , T e b riz fe th in e g id e r ­
ken, artıl« doğıı illerin in h iç b ir o v asın d a E rz u ru m , V an , N \i}, b ö lg elerinde
te k b ir alevî T ü rk m e n a ş ir e ti y o k tu . B u ra d a k i h alk , L o h o rtu d ağ lı T ü rk le ­
şin so n rad a n Y av u z S u lta n Selim ta ra fın d a n doğu illerin e g ö n d erilen iç
A nadolu T ü rk a ş ire tle ri (K o rm an ço şu b esi) v ard ı. K an u n î S u lta n S ü le y ­
m an ikinci defa. 945 -1 5 3 9 ta rih in d e İ r a n se fe rin e g elirk en , y a rım alevi
olan Zül k a d ir o ğ u lla rın d a n “ M ehm et H a n ’'a K a rs sa n cağ ın ı, k a rd e ş i Ali
Beye P a s in v e H a r p u t B eyliğini verm iş, A li B ey P a s in ’d e so n b ir beylik
k u rm u ş ve P a sin 'd e ö lm ü ştü ( 1 ) , S u lta n S ü ley m a n , bu se fe rin d e , doğu il­
lerinin s a rp d a ğ la rın a k a ç a n b u alevî v e T iırk m e n a ş ire tle ri bıırctan çık arıp
E rz u ru m , H a r p u t v e K iği h a v a lisin in o v a la rın a y e rle ştirm e y i b u y ru k la -
muş ve o cağ d a p a d işa h ın a d a le tin d e n em in olan K o -g ıri a ş ire ti, S iv a s’ın
Z a m bölgesine, Şahdeli a ş ire ti, Pal o ve K iği ta ra fla rın a , tzol ve H in in a ş i­
r e t ' eri eski y erleri olan P e rte k bölgesi c iv a rın a , B alab an a ş ire ti B alab an
d eresin e, Ş ah v eliy an , K im so ran , H am oçak o y m a k ta n T ercan o v asın a i n ­
m işlerdi.
K an u n î S u lta n S üleym kn b u seferin d e, T e b riz ’e g irm iş v e a r tık İslâ­
h a tın d a n enıin o la ra k o rd u su n u n b ir kısm ını, Di erh ak tr'a ç e v irm işti. B u
k u v v etin b a şın d a o lan K a r a A h m e t P a şa , G ü rciatan ı te m iz led ik ten so n ra,
o rd u n u n m ü h im b îr kısm ını, D iy a rb a k ır’a g ö tü rm ü ştü . K a n u n î S u lta n Sü-
îey m an ’m y a n ın d ak i o rd u , sa y ıc a azdı. P a d işa h o rd u ile D icle n eh ri k ıyı­
la rın a in erk en . Ş ah T a h m a sa p bu d o ru m d a n fa y d a la n a ra k , doğu illerim ize
kanlı b ir a lu n y ap m ış, T e rc a n ve E rz in c a n ’a k a d a r ilerlem işti, Ç erk eş O s­
m an P a şa . Ş ah m o rd u su n u k a rşıla m ış , b u k u v v ete D ersim 'in e te k le rin d e ,
E rzin can . T e rc a n o v aların d a b u lu n a n a ş ire tle r de k a tıla ra k I r a n o rd u su n u
g eri p ü sk ü rtm ü şlerd i.
1 0 4 4 -1 6 2 8 ta rih in d e D ö rd ü n cü S u lta n M u ra t, doğıı illerin e d o ğ ru se­
fe r e çıkm ıştı. P ad işah E rz in c a n 'a g elirk en , v a k tiy le h ak sızlığ a u ğ ra y a n
D e rsim d a ğ la rın a v e tü rlü çetin b ö lg elere sığ ın a n T ü rk a ş ire tle rin in , b u ra -
d an çıkıyı T ü rk to p lu lu ğ u n a karışvnasm ı can d an arzu etm iş, ve h a ttâ D er-
pivı e tek le rin d e ve P ü lü m ü r bölg esin d e o lan T ü rk m e n v e alev ilerin doğu
illerinin y a l a n k ısu n lıtrm d a, d ah a g en iş y e rle re çık m asın ı b u y u rm u ş, bıı
b u y ru k ü z e rin e o edin B alab an a ş ire tin e m e n -un llıd ık a n tı kab ilesi. H ın ıs
Lisesinin m e rk e z k a sa b a s m a bağlı* B aşkftv, M eydan. K ntecik r e Çiçekli

y in e Iltn ıs ilçesinin M irsey it. M irgezer, Ş ağ lam , H ale fa n ve d iğ e r k ö y leri-

1*0 Künnchiil-ahbar tarihi, cilt 3, sahâfe 44.

79
n e ve E rz in c a n ’ın D a n z ig b ö lg e sin d e o tu r a n L o la n a ş ire tin d e n a y rıla n
K a c e r v e K a sım k ab ileleri «le V a rto m e rk e z k a s a b a s ın ın l i ıkT an, S ig ir, Ke-
ç a n ve K a ra k ö y b u c a ğ ın ın Selçuk. D lrb a n , K ira n b b , Ş e y h P i r ve İsk e n d e r
k ö y le rin e , v e o c a ğ d a T e rc a n d a ğ la rım la b u lu n a n B ü tü k â n k a b ile sin in b ir
k ısm ı d a H u ıts ilçesi H ali! Ç a v u ş b u c a ğ ın ın K a ra a ğ a ç , B e y y ıırd u ve d iğ e r
k ö y le rin e v e Ş ah d eli a ş ire tin d e n a y rıla n b ir kabile, jrin e H ın ıs ilçesin in
Ş a v e rd i ve K ü n av k ö y le rin e ve y in e Ş a lıd e li a ş ir e tin in b ir k a b ile si o lan
C ürüm k ab ilesi L al o ğ u lla n d a şim d ik i K avjıova ilçesinin L içik, K ay ık , A k-
d a ş k ö y le riy le, K o ılo m ın ta k a s ın ın B a şk ö y ve Ş ılık a n k ö y le rin e g e lip y e r ­
le şm işlerd i.
B u ça ğ d a H o rm e k li k ab ilesi, N a z im iy e ’n in C iv arik , B alık , H o n u a k
k ö y le rin d e v e b u a ş ire tin A lik a n o y m ağ ı d a G iilâbi o ğ lu M u t’u n idaresinde
o la ra k E rz in e a n ’m Ş ile p tir b u c a ğ ın ın B ü y ü k k o y , D ala v ve S a v şe k köyle-
r in d e o tu r u rla r d ı. Bu a ş i r e t h a lk ı d a, 1044 - 1623 y ılın d a S u lta n M u ra d ’m
b u y ru ğ u ü z e rin e a ş a ğ ıd a k i b ö lü m le re y a y ılm ış la rd ı:
1 — P irc a n k a b ile si: H a s a n lıa n A li e m rin d e o la ra k T e rc a n o v a sın a ve
o ra d a n V a rto ilçesin in T Jstü k ran b u c a ğ ın a b a ğ lı R a k a sa n , T a ta n ve K üzik
k ö y le rin e . 1
2 — Y ine bu a ş ir e tte n a y rıla n (Z o rm a m e t) kab ilesi, Ü s tü k ra n b u ca­
ğ ın ın B a ıla n ve C iv a r k k ö y lerin e.
3 — H ö rm ek a ş ir e tin in (B a li) k a b ile si de, R e fa h iy e ilçesin in K ırık la ş ,
G ü rel i k, A îae& han k ö y leriy le, K u ra ç a y ilçesinin H a Jitîe r, G â v u ry u rd u ve
E s k ik o n a k k ö y lerin e.
4 — Y in e H o rm e k a ş ire tin d e n a y ıd a n K a r a d a v u t k a b ile si d e Ü s lü k -
r a n b u c a ğ ın ın m e rk e z in e g elm işlerd i.
H o rrn e k lile rin b ir k ısm ı y in e E rz in c a n ’ın Ş ilep tir b u c a ğ ın d a ve b u aşi­
r e tin to p lu lu ğ u ise. B alık , C iv a rik ve H o rm ek k ö y le rin d e ilağ ası K a r a Y a-
k u b 'u n to rım u Gül&hi a ğ a n ın e m rin d e k a lm ışla rd ı.

F ereşa t - Eero

F e r e ş a t, H o rm ek li G iilâb i ağ a n ın o ğ lu d u r. D oğum ta rih în d e n F e ro ş a t-

F e ro o ğ u lların ın b ü y ü k b i r önem i v a r d ır . B u se b ep le b u a ile d e n b ira z konu
a ç m a k fa y d a lıd ır, sa n ırım .
H o rm ek şe c e re sin i g ö s te re n A lâgöz h a m a ilin d e , y u k a r ıd a a ç ık la d ığ ım
g ibi şu cü m le v a rd ı. (G ü lâb i a ğ a oğlu F e re ç a t, d ed e si K a r a Y a k u b 'u n k ılı­
cını a ld ı. StLlbUs d a ğ ın d a ç a d ır k u rd u .) dediği bu F e r a g a ttir . S o n ra d a n b u
a d a m d a n d o ğ a n ailey e F e ro o ğ u lla n d e n ilm iş tir.
F e r e ş a t, b a b a sı G iilâbi 1 0 5 5 -1 6 3 0 d a N a z im iy e 'n in C iv a rik k ö y ü n d e
ö lü rk en , k en d isi 18 y a ş ın d a im iş v e o ç a ğ d a D e rs im a ş ir e tle r i d u rm a d a n
b a h ir le r iy le sa v a ş ıy o rla rd ı. H o rm e k , H ira n , îzo l, v e K o ro y sa n a ş i r e t ’e ri
b iıle ş e re k y u k a r ı d a ğ la rd a k i II ly d e ra n , A lan , D em e n an A rilî a ş ire tle riy le

80
 d ö v ü lm ü ş le r, F e ra g a t, ili le s i K ar;ı Y a k u b 'u tı k ı l l ı m k u ş a n a ra k S ü lb ü s
d a g in n n a ç ık ıp h a & u n la n m y e n m iş ti.

I-u a ş ir e t k a v g a la rın a y in e S e y itle r ve Ş e y h H a ş a n , b o y la rın a ğ a la r ı

a ra c ılık y a p m ış, (c e m a a t) y a p a r a k b u a ş ir e tle r i b a rışla rm ış !a rd ı. F e r e ş a t,
d e v le t ta ra fın d a n doğıı D e rs im 'e - m ü te s e llin i d ik ilm iş v e K a rs a n lı Koç
Yu . i ' şt b ir kırda evlen ü |&1 b î r g ü n çoeül trü d e­
memiş. b u n la rd a n y iğ it çık m iy a e a ğ m ı an lı y a r a k . Ş e y h H a s a n lı a ş i r e t l e r ­
d en Ko »uşağı k ab ilesi reisi İb ra h im a ğ a n ın k ız iy le ev len m iş, Y u su f v e
M u sta fa ad li İki y iğ it çocuk b a b a s ı o lm u ş tu ( 1 ) .
fk rc ş a f, 1 1 1 9 -1 7 0 3 y ılın d a C iv a rik k ö y ü n d e ö lm üş, y e rin e oğlu Y u ­
nul ilafaı-j o lm u ştu . Y u su f ve M u s ta f a , b a b a s ın ı g eç m iş y iğ itle rd i. M u s ta ­
fa, T e rc a n o v a s ın d a F a r o ğ lu a d lı b ir a ş ire t a ğ a sı ta r a f ın d a n p u s u y a d ü şü -
i l d i i r ü l m i i g p Y u s u f, to p lad ığ ı b i r k u v v e tle K > riisii b a ş ın d a
F a ro ğ lu ile k a rd e ş in i ö ld ü rm ü ş ve k ö y le rin i y a ğ m a e tm iş ti (2 ).

AlâgöZ şe c e re s in in v e rd iğ i b ilg iy e güre* Y u su f, 1160 -1 7 4 1 ta r ih in d e

f î ö r m e k - C iv a r ik k ö y ü n d e ö lm ü ş tü r.

Y u s u f uıı y e r in e oğhı Z ey n el a ğ a g eç m iş, Z ey n el ag;i k a rd e ş le rin d e n

b iris in e K a rsa n lı B e y le rd e n b iris in in k ız ın ı g e tirm iş , b u k ız kocasına s e v ­
m ed iğ i içiıı. b a b a sın ın ev in e g itm iş , Z ey n el ağ a . g e lin in i iste m iş, v e rm e m iş­
le r. N ih a y e t b ir gece, y a n ın a a ld ığ ı b irk a ç d elik an lı ile. K a rs a n !ı B e y in in
ev in e d alm ış, g elin i d ış a rı çe k ip k ılıçlam ış, v e b u Beyin* H a y d e ra n a ş ir e ti
a ğ a s ın a n işa n la d ığ ı g e n ç kızını k a ç ırıp , k a rd e ş in e g e tir m iş tir .

B u m e se le a ş ir e tle r a r a s ı b ir (n a m u s ) d â v a sı te lâ k k i ed ilm iş, doğu

a ş ire tle ri ve lia y d e ra ö 'b tn r, H o rm e k k ö y le rin e a k m ış la r, b u k ö y b r d e tu a h -
ş e r i a n d ıra n k a n lı s â 1 r o lm u ş. İlır a ıı. K a i ^ â n , Izo l ve Ş e y h lia .san a ş i­
r e tle rin d e n b irk a ç ı, H o n n elc lilere y a rd ım a g elm iş, ia z la k a n d ö k ü lm ü ş, ni­
h aye t S e y y itle r ve b i t a r a f a ş ir e tle r in a ğ a la r ı a ra c ı o lm u ş, Z ey n el aj izi
g e r i v erm e d iğ i irin , bu b ö lg e d en ç ık m a ğ a k a r a r y erilm iş. Z ey n el a ğ a r b u
k a r e n k a b u l e d e re k k ö y lerin i H o r a e M in in A lık a n k a b ile sin d e n G ü lâbi
a ğ a y a l.rrk ed erelc, k en d isi k ır k v e h a ltd y le 1 2 0 2 - 1786 y ılın d a K İği ilçesi­
n in 1 1 « -f k b u c a ğ ın a g elm iş, b u r a d a Z ey n el, m e z re sin i y e n id e n y a p m ış tır.

{¡\ A i e f s a n e l ç n n r fcörç. F e r e v a t u t K a r ş a n l j k a d ı n d a n y e d i o ğ l u v a r m ı ş ,
f a n t a n d e n e m e k i ç i n ö n l e r i n e b ir t a s ç o r b a b ı r a k a r a k , «•Herifte k a ş ı k v e r m i ş , b u n ­
l a r d ö v ü şm e d e n çorbayı b ilirm işle r. F e r e ş a t ; “ Eyvah, o cağım kördiırS" d iy e evlen ­
miş? v e ICoç u ş c t a n d a n a l d ı ğ ı k ı z , b i r u ç u r u m d a n y u v a rla n m a k ta olan b i r öküzün
k u la ğ ın d a n ^ulup h a v a y a k a ld ırm ış im iş.
%
( a ) O ç a ^ d a Ş işh a n e tü f e k l e r i yeni çıkm ıştı. Fas oğlu M u s ı a f a y ı tü fe k le öl-
d i i r d u ö l için , Y u * u f , U ı a n f a l d a n t ü f e k a l d ı r t m a y e b u t ü f e k l e F a r o ğ l u s. i l e ş i n i
D İ df ilt nü şt nr .
 V a r to Ve K ig rd e H o rm e k iile r V e D oğu t İlerin«!ek i
K esini B e y lik le r

Bu sırada doğu iller ¡ide devlet t a r a f imlan kurulmuş Beylerbeyi v e

mirimi nurlar vardı. Bunludan Muş'ta Al&ettln Paşa, Garzan'da F e tta h
Bey, Kiğr'de Yuzıcıogultan meşhurdu. Erzurum ve Erzincan gibi büyük
şehirlerle idare ed lirdi. Yazıeıoğulları Kiğı havalisini kasıp kavuruyor­
lardı. ■
Z eynel a f f t K İğ f y e g e ld ik te n s o n ra D e rs in d ile r, kızı a la m a d ık la rın a
p işm an olm uş, hıı k ız ın Z eynel a ğ a d a n a lın ıp k e n d ile rin e g ö n d e rilm e si için
Y azı e? oğlu lyvyiip I! e y e hu* m e k tu p y a z ıp g ö n d e rm iş le rd i ( 1 ) .
Yazicioğlu. bu n hu abftea, fazla korkmuş, kızı aldırma Zey*
nel ağa nıe/.resine k ır k a ndermişti, Bü arada Varto'daki Hum ü -
lerden îjemanlı Kîisanhaıt, otuz utiı ile jfeynol ağayı görniiye gelmiş»
bundun krriler kepilerek açık tavada sofra kurulmuş ve misafirler yeme­
ğe oturmuşlardı. 1
Bu sırada Yazıcıoğallarının atlıları gelmiş, kızı istemişlerdi. Haşan- ,
han ve llormekliler, kilimlerin uçlarından tutarak, safradaki ka b la rı b ir­
birine karıştırmış ve kılıçlarını çekerek, gelenide hitaben:
K a rd a n ım /.! z o rlu m ı alâcı ü Ş iftu li k an g ö v d ey i g ö tü r e c e k L
D eyince, Y azıcıoğu H arının aL lllan in m ed en , g e r i tlonm liş. h â d ise y i
B e y le rin e a n la tm ış la r ve Y azıcıo ğ ııllan . a r tık b u < lerdL
M cktu ta n cev ap a la m ıy a n d o ğ u D e rsim kubiIekTİ 1 2 0 2 -1 7 8 U y ıh -
n :n birine i te ş r in a y ın d a , y ed i ü z k işilik b ir k u v v e tle Z ey n el a ğ a m e z ra sın ı
b a sm ış, b u ra d a h a z ır b u lu n a n iki y ü z kişilik H o rm ek k u v v e tiy le ş a f a k ta
kılıç kılc a g elu ıislerd i. S av aş, a k ş a m a k a d a r siirm iiş, Z ey n el a ğ a k u le si
te h lik e y e n i'•miş, bıı s ıra d a Z eynel a ğ a n ın k ü çü k o ğ lu 18 y a şın d a k i “ M us­
t a f a - Z e y n e l '’ b ir h â rik a h a lin d e ileri a tık ım k d ü ş m a n s a fla rın ı a ltü s t
etm iş. D e r d in lile r k a ç a ra k T a ın r a n köyü s ır tla r ın a k a d a r H o rm e k kuv­
v e tle ri t r /s a M id u ubçd s a v a ş ta on y ed i H o rm ek !i v e k ır k ta n
fazla D ersim i! k a tle d ilm iştir.
Z eynel • gn, bu b a lk ın d a n b ir k ış so n ra , y a n i 1 2 0 3 -1 7 8 7 y ılın m b a ­
h a rın d a a ş ire tin i a la r a k Z eynel m e z re sin d e n K â rir d a ğ la n a r a s ın a sık ışa n
K iğini K â r ir b ö lg e sin in (ı)u ra b e y ) D a ra b i köy ü n e g e lip y e r le ş m iş tir . Bıı
çağ d a, H o rm e k lile r K â r ir b ö lg e sin in dokuz k ö y ü n d e v e V a rto ilçesin in
C i ü k m n b iu a ğ x n a b a ğ lı yirm i b îr k ö v e y e rle şm işle rd i. K â r ir 'd e k i H o r - -
m eklileı Z eynel a ğ a ve V a rto 'd a k i H o rm e k lile r P ic r a n k ab ile sin d e n H a
s a n h a n - A li o ğ u lla rı M e h m e t v e H al i t a ğ a la r ta ra fın d a n id a re ed ilird i. D o­
la asiy le Zeynel ağ a , b ü tü n H o rm e k a ş ire tin in haşa ve re is i idi.

(i) ıvayetç göre, b u m e k tu p y a z ı l ı m c ı . " B i r i m n i ş a n l ı m ı z ı Z t y t ı t 1a ğ a ­

d a n al» g ö n d e r . Y o k s a , D e r s i m d a ğ l a r ı n d a n K ı g i d a ğ l a r ı n a b i r t e k m e v u r u r , biitiin
i l l e r i n i z i y ı k a r ı z . S o n r a b i l m e d i m d e m i y e s in . "

82
 Bu sırad a , M u ş ta b u lu n an B eylerbeyi A lâ e ttin P a ş a , M uş, H ın ıs, M a­
la z g ir t, B u lan ık ve B itlis h av alisin d e b ir i Ustaki* sü rB y o i-
dıı İ r a n Ş ah ın ın b ir a k ra b a sı, siyasî b ir m eseleden ö tü rü , k a ç a ra k 'A lâ e t-
'in P a şa y a sığ ın m ıştı. P a ş a , b ir g ü n söz a ra s ın d a :
- Ş alım ız, lazımı b a n a v ersin !.
D ive. Ş alım a k ra b a sın a h ita b e tm iş, bıı sözden çok içeril yen İra n Şa­
n ım a ak-‘mİv,],-ii, g eren in b irisin d e İ r a n 'a f i r a r edip h âd isey i Ş a h a a n la t-
. tm § v e a ffa u ğ ra m ıştır.
A lâettin P aşıı'n m h u sözünden fazla üzülen İra n Ş ahı. 1210-1794 t a ­
rih in d e, doğu illerim ize kuvvetli b ir ordu g ö n d erm iş, bu o rd u evvelâ V*ın
hududunda * ein.lL Zihin, H ııy d eran . Ş ıp k an a ş ire tle rin i ¿»nüne k a ta r a k p ü s-
k ü rtm iış. Bu a ş ire tle r MalazgirlZe çekilerek Ifa s a n h a n 'ı a şire tiy le b irlik te
V a rto 'n u n Bingöl d a ğ la rın a gelip ç a d ır k u r m u ş la r Via ailelerin i b u ra d a
y e rle ş tird ik te n so n ra, V a rto 1 . . H an n v e L olan a ş ire tle riy le
»mİ m M alazg irt ovasında İ r a n o rd u su n u k arşılam ışlard ı, h a n o rd usu,
bu a ş ire tle ri ve A lâ e ttin P a ş a k u v v etlerin i y< v M uş ■ H ın ıs o v a la rın a
imtiis. V a rto 'n u n ü s tiik r a n b u cağ ın d an g e ç e re k ( 1 ) u ğ rad ığ ı y e rle ri ta -
lı.uiıl.’iyıl*, şim diki K arlıova ilçesinin K a rg a p a z a r k ö y ü n d e y îlte b u û şife tle r-
h ım 'a ra k atıla n Y azıcı oğul la n vo Zeynel a ğ a n ın k u v v e tle riy le k a rş ıla -
ş ırc a . b u ra d a n şim ale dönerek K u rty ü z ü deresi v e Ş ıışa r b ö lg esi ü zerin den
I îingöllrriıı kuzey eteklerim Luı H ın ıs'a geçm iş, M a la z g irt o v asın d an te k r a r
IranSa d ö n m ü ştü r.
1211-1795 ta rih in d e , fran ilerin ta h rik iy le B e d irh â n ile r v e C an ilinin
flo şa p ilçesindeki Mii ş k ân a ş ire ti, d ev lete k arşı isy a n etm işlerd i. H ü k ü -
n ift, IsU m bul'dan ‘Reşit. P a ş a ’m b u ted ib h a r e k â tın a k om utan tâ y in ederek,
‘>uyük b ir ku v v etle E rz u ru m ’a g ö n d erm işti. M uş B eylerbeyi A lâ e ttin oğlu
E m in P aşa, bu hav alid ek i a ş ire tle ri e m rin e alıp b u o rd u ile V a n h u d u d u n ­
daki a -:!1! üzerin e y ü rü m ü ştü . Bıı n e fe ri - a m a Kiğı B eylerbeyi Y azıcı -
.dıı ile Zeynel afra v e V a rto ’daki H o rm ek liler ve C ib m n lıln r ve M a la z -
gil tek i H a sa n lıa n a ş ire ti de k a tıla ra k , H o şap ilçesine g itm işle rd i. H o r
»>n*kl*Prr Z eynel ağ a, C ih ran lllar, T c v m u r - fen d i, H :ısa n lıla r, F a riş a ğ a
em rin d ey d iler.
B u kuvv etler V an h u d u d u n d ak i asileri ted ip ederken, I r a n to p r a k -
ı'aiiriM g irm iş x e g e r i dönm üşlerdi. Ih ı s a v a ş ta H o rn ıek li M ehıtıet-H asaıı-
iuırı öldürülm üş, cesedi V a rto K üzik köy ü n e g e tirilm iş ti (2 ),
Zeynel ağ a, 1 2 2 5 -1 8 0 9 yılın d a D a r ab i - K ığ ı k ö y ü n d e öldü. Zeynel
Ağanın M ehm et, A lî, M u sta fa Z eynel adlı üç oğlu v ard ı. M eh m et a ğ a bii -

î -) I r a r e r b u »k ı n d a V a r t o ' n u n C a n e s c r a n k ö y ü n d e n b ü y ü k S e y i t H a s a n ’ua
. e kas taralı d e r v i ş Mikit 1En b i r e r k ı z ı n ı e s i r G ö t ü r m ü ş l e r d i r .
(2) M eh m et H -ıaah m ın m e z a rın a ait koç heykeli 1534 y d i n d a D i y a r b a k
u ü z e s i n e griturüİTniiîjtür. M e h m e t , ço k giızel b î r d e l i k a n l ı imiş. C e s e d i n i V a n ' d a *
V a ıto y a k a d a r k arsı ağaçları ü re rin d e getirm işlerdi.
Yükleri olduğu için babalarım ın y e rin e ilağ ası o lm uş ise de, a ş ire tin id ari
•¡i k a rd e şle ri Ali N al k ıran ile M u stafa Z e y ild in ellerin d e b u lu n u y o rd u Bu
k a rd e ş le r b ü tü n K iğ i bölgesini ellerin e ; irm e le rd i. Y '> ıoğıılUkrı b u n -
la n çekem l; ve k ısk an ıy o rlard ı. B u sebeple, b ir g ü n y aln ız Tanıra:n kö­
rü n d e n g e le n A li N a lk ıra n 'ın (1) y o lu n a y irm i a tlı g ö n d e rm iş le rd i B u
atlıların, çoğu N a lk ıra n 'ın elinde te le f olmuş» y ed i kardeş, o la n Y azıcıoğul-
k ın şid d eti b ıra k a ra k Z eynel a ğ a o ğ u lla riy le u y u şm u ş, o n ları k en d i e v le ­
rine d av et edip k irv elik y ap m ışla rd ı. Y azıcı o ğ u lları s ü n n e tte n s o n ra k a h v e
f in c a n ım a ğ a k a tıp y aln ız N’a llo ra n ile M u s ta fa Z ey n el'e v erm işler, N nî -
k ıra n z a h iri İçmiş, M u s ta fa Zeynel şü p h elen d iğ i için k a s te n fini a n ım d ü ­
şü rm ü ştü . A li N alk ıran , d a h a o ra d a iken sa n cıla n m ış v e eve dönere]-. -
m ü ştü 123G -1 8 2 0 .

.M ehmet ağ a , k a rd e şin in ölü m ü n d en fa z la k e d e rle n e re k , b ir a> s'-m-a

o d a olmuş» k ü çü k leri olan M u s ta fa Zeynel, k a rd e şle rin in intikam la? im a l­
m ak için k a rd e şi M ehm et a ğ a n ın oğlu ikinci Z eynel’i, b a b a sı y e rin e ç e v i­
re re k k e n d isi beline bağladığı K a ra Y ak u b u n kılıcı ile K İğ i'n in o rm an la ? -
ne d alm ıştı. M u sta fa Z ey n el'in çeteciliği, Y azıcıoğullarm a fa z la z a y ia t ve­
riy o r ve b u B ey ler ev lerinden )•a fic e ç ık a m a d ık ta n için h a k ik i in tik a m a h -
nam ıyordu.

B ü tiin Kiği bölgesi Y azıcıoğullarm uı zu lm ü n d en u san m ış, bu Bc-yk

K a ra b a ş a ş ire ti re isi Mel m et H a n ’ı e terin d e k a z ığ a g e rd ik le ri için, K rı-
ra b 'iş a ş ire tin in ikinci re isi M usa. Yazıcı oğ u lla rın d a n k u r tu lm a k üm îd
M u stafa Z eynel'i kendi k ö rle rin d e n “K e re ş a n ”a ç a ğ ırm ışla r, M u stafa Z e y ­
nel b u ra y a y irm i e v H ü rm e tli ile g itm iş, so n rad a n M olla M u sa gizli rk*r
Y azıcıöğuU ariyle u y u ş a ra k M u s ta fa Z ey n el'e b ay ağ ılık la b ir s u ik a s t yrv»-
nnş ise de, om m h a rik u la d e y iğ itliğ i k a rş ı s md a, h iç b ir şey la n
K iği’y e k açm ıştı.

M u sta fa Zeynel, b ir yi] so n ra, yedi kişilik b ir çe te ile ik iz yayla--

b asm ış, b ir d ü ğ ü n b a rın d a olan M olla M usa v e y ed i a rk a d a şın ı tu tu p öl­
d ü rm ü ş ve b u n la rın kıııım ı b ir k a z a n y o ğ u rd a a k ıta r a k îk ız y a y la sı a b m
iak i k a y a lığ a s ü r m ü ş tü r ( 2 ) .
A li N a lk ıra n 'ın zeh irlen m esin d en s o m a üç yıl g eçm işti. B u m iiddet
içinde M u sta fa Z ey n el, geceleyin b irk aç k e re Y az ıcıo ğ u llan n ın k ap ılarım
k ad a r sokulm uş ve y ü zlerce m u h a fız ın n ö b etleri k a rşıs ın d a h iç b ir şey y a ­
p a m a d a n geri d ö n m ü ştü .
Y azıcıcğ u llaraıın zulüm leri a r tm ış , b u n la r K iğ ı bölg esin in b ir
a ş ire t ağ a ların ı e v le rin d e k a z ığ a germ iş» h alk ı e s ir g ib i k u llan m ış ve aıru ı

( r ) H i v a y e t e gö r e, A l i sğ a, T a m ra Ma b i r ge yî nı n a l b ü k t ü g i i için, Y. .
o ğ u lla n ona n a lk ıra n lâkabını takmışlar.
( a ) Kan. y o ğ u n la k arışıp kayaya dökülünce, asırlarca i z i n i kaybetme**-.-.*
M u s t a f a Z e y n e l b u İşi o m a k s a t l a y a p m ı ş t ı r .

84
 .•-r M«' i-met B ey in T a m ra n k öyündeki b ü tü n a ra z i ve d eğ irm e n lerin i zo rla
alm ışlardı«
M e h m e t B ey. b u n la rd a n in tik am alm ak için, b ir gece gizlice M u s ta fa
Z vii* T l g ö rü ş e re k o n u , k o n a ğ ın a g ö tü rm ü ş tü . M u s ta fa Z eynel, oğlu ll>-
ra h im ve H ilal v e y e ğ e n i N al k ıra n o ğ lu S elim ile B u r a d a n y a n la rın a gfr*
2en ila d a n T ey n ıu r, M eh m et B e y in kom iği na «idip y a ta k dolabında sa k la n ­
m ışla rd ı.
M ehm et B ey, b iz z a t y eğ en leri o lan Y jiz ıo ğ u lla n n a g id ip b ü tü n h a k -
sarıııdan v a z g e ç tiğ in iisö y liy erck , o n ları k en d i k o n ağ ın a d a v e t etm işti* Bu
d a v e te Y azıcıoğlu E y y flp , A rs la n . İsm ail. A k it v e Iia lil B e y le r ic a b e t e t ­
miş. ve M e h m e t B e y in k o n ağ ın a g e le re k iş r e te d alm ışlard ı.
‘ «ecenin >:nal a ltısın d a , m u h a fız la r is t i rai î&ie çek ilm iş, M e h m et B eyi»
e r k a n içeri g ire re k elindeki boş k ağ ıd ı E y y ü p B ey in d izine koym uş,
M iro, s a n a ferm an .,.
D iy e bağ ırm ıştı« E u p a ro la ü zerin e- M u s ta fa Z ey n el ve a rk a d a ş la rı
* d o la p tan çıkıp B ey lerin ü z e rin e a tılm ışlard ı.
B ey ler, d u v a rd a asılı b u lu n an .silâhlarına s a tıla ra k b o ğ az boğaza gel-
m isle rd i. Y a rın ı s a a t ü r e n kanlı b ir b o ğ u lm a so n u n d a, b eş Y azıcıoğlu k a t­
ledilm iş, M u sta fa Z ey n el ve a rk a d a ş la rı. B e y le rin a tla r ın a b in e re k ş a fa k ta
D a ra b i köyüne g elm işlerd i. M ehm et Bey, sa b ah le y in , B ey lerd en s a ğ k alan
k a rd e şle rd e n d iğ e r b irisin i a r a ş tır ıp s a m a n lık ta b u la ra k onu d a ö ld ü rm üş,
/ . ii k a rd e şin en k ü çü ğ ü o lan K ü çü k M elıraet Bey, k u r tu la r a k İstanbul'a.,
S u lta n tfa h m u d ’u n buzulum a çıkm ış, B ü y ü k M eh m et B ey le M u sta fa Z ey­
n e l'in k a tille rin e fe rm a n ç ık a rm ıştı. K a tle d ile n b u a ltı k a rd e ş in m e z a r ta ş ­
la rın d a k i ta r ih t e y azıldığı g ib i, b u h â d ise 124Ö-182İ y ılın ın a ğ u s to s a y ın ­
d a z u h u ra g elm işti.
P a d iş a h ta n çıkan b u irad ei s e n îy e ü z e rin e M uş B e y lerb ey i E m in
P a ş a . P alo v e S a n c a k n ıin ta k a B eyleri, K ıği v e b u b ö lgelerden to p la n an d ö rt
bin kişilik b ir k u v v et, E m in P a ş a e m rin d e o la ra k 1 2 4 0 -1 8 2 4 y ılının ikinci-
em in a y ın d a K iğ iY e gelerek , b ü y ü k M ehm et B eyi Ş e y ta n d a ğ la rın a kaçı­
r ıp kellesini k e s tik te n s o n ra M u s ta fa Z ey n el ve H o rm e k lile r ü z e rin e yii -
rü m iiş tü .
Du k u v v e t, ilk önce, K a r ir bölg esin in Ş in ıa n kö y ü n e g ir e r e k b u ra d a
M u sta fa Z eyneFin a k ra b a la rın d a n K a ra m a n o ğ u lları H a ş a n ile k a rd e şin i
ö ld ü rm ü ş ve H o rn ıek lik u 'in sığ ın d ık la rı D a ra b i köyünü s a rm ış tı. D a ra b i,
çok sn?p vg r e tîn b ir köydü. B u k ö y e gelecek te k yolun g e ç it verm ez d e r­
b endi ü z e rin d e M u sta fa Z eynel v e a ltı oğlu b ek liy o rd u . D iğ e r H o rm ek pi­
y a d e le ri ikinci Z ey n el'in em rin d e o la ra k , D a ra b i'n in y alçın k a y a lık la rın ı
tu tm u şla rd ı. M u h a s a ra ta m o tu z b ir g iin sü rm ü ş, E m in P a ş a k u v v e tle ri
jH'Çİdin b a ş ın d a çok te le fa t v erd ik leri halde, k öye g irem e m işlerd i. K ış vb
V arlar h aşlam ış, köyün alın m ası içîn ü m it k alm am ıştı.
E m in P a ş a , Ş ah d eli a ş ir e ti reisi H acı S ü ley m an 'ı ç a ğ ırm ış, onıı M ua -

s&
 la f a Z ey n el’le k o n u şm a ğ a g ö n d e rm işti. H ac ı S ü ley m a n , d e rb e n d in Im şın-
d a M u s ta fa Z eynel v e y eğ en i ik in ci Zeynel ile g ö rü şe re k bu fe rm a n ın 1 iz-
» a t P a d iş a h ta n çık lığ ın ı v e P a d iş a h ın fe rm a n ın a ita a t e d e re k , h iç o lm az­
ca, k öyii E n ıiıı I'a g a 'y a te slim ed ip , k ö y d en sa v u ş m a la rım sö y lem işti.
İk in ci Z eynel çok z e k i ve d ir a y e tli b ir z a ttı v e a y n ı za m an d a a ş ire tin
b aşı b u lam ıy o rd u . A m cası M u s ta fa Z ey n el:
— Ş adili o ğ u lla rın ın sö z lerin e y a v e n olm az..
D em iş ise de, onu ik n a e d e re k gecenin b irisin d e b ü tü n a ş ire tiy le köy­
d en çıkm ış, Ç a p a k ç u ı’urı lîe le z e r m e şe liğ in e sığ ın m ıştı.
E m in P a ş a k u v v etleri, k ö y e g ire re k Z eynel a ğ a n ın a m b a r v e k ıy m e tli
e şy a sın ı ta la n e ttik te n so n ra . y in e H m S ü le y m a n 'ın ta h rik iy le ikinci Z ey ­
nel ve am cası M u sta fa Z ey n el'i B elzer m eşeliğ in d e s a rm ış la rd ı. Çok çetin
o la n b u y e rd e k i k u şa tm a , b ir h a f ta s ü rm ü ş , fa z la k a r v e f ır tın a la r o lm uş.
E m in I ’aşa. M u stafa Z ey n el’i ekle eJem iy e ce ğ in i a n la y ın c a , k u v v e tle rin i
a lıp g e ri çe k ilm işti. IT orıııekiiler b u k u ş a tm a d a n k u rtu lu n c a u fla rım ç ı­
k a rtm a k için K u ziç an ’d a Şalı H ü sey in B e y in y an ın a g itm iş te n « (1 ).
E rz in c a n ta rih in i y a z a n v a li A li K em ali; bQ e s e rin in 8 4 2 nci sa h ife ^
sin d e b u h â d ise y i h ü lâ s a o la ra k sö y le re v a s ıfla n d ırm a k ta d ır:
Y azıcı oğul la n . K iğ i'd e ik i a s ı r d ereb e y lik s ü rm ü ş le rd ir. B ın ıla n n e n
m e ş h u r la n . Z alim v e y a h u t Ini.viik M e h m e t'tir. B u a d a m , T o m u ra n k ö y ü n ­
d e şa to gibi b iiy ü k ev in d e o tu ru y n rm u ş , h a t t â m e ş h u r şa ir. E t h em P e r te v
P a ş a i'MO d a, İnim in k o n ağ ın d a d ü n y a y a gelm iş. Ç ünkü, baba.«! F en n i
E fe n d i. M e h m et B eyin k â tib i im iş M ehm et B e y in H o p u s k ö y ü n d e oturan-
a m c a z a d e le riy le a ra s ı açılm ış, M e h m et B e y b u n la r a k a rşı s ilâ h k u lla n m ış
ise de, m a ğ lû p olunca, b u n la rı hile île e v in e d a v e t e d e re k , geceleyin lıb: *
m e tçilerin i teslilı e d e re k , ü çünü içerid e, bil isini d e sa k lan d ığ ı s a m a n lık ta n
çık a rıp öl d u rtm ü ş tiir.
M a k tu l B e y lerin d iğ e r a m c a la rı o lan küçü k M ehm et B ey. İ s ta n b u l'a
g id e re k S u lta n M a h m u t'ta n , M elım et B eyin k a tlin e f e r m a n istem iş, M uş
v alisi E m in P a ş a 'y a g ö tü rm ü ş. E m in P a ş a in tih a p e ttiğ i m ü te d e b b ir ve ce­
s u r b ir za b itin m a iy e tin e yiiz sü v a ri v e re re k M ehm et B e y e B ir b ask ın y a p ­
m ış. M e h m e t B ey E m u t u u 'a k a ç a rk e n şo se yol« ü z e rin d e y a k a la n m ış, b aş.
k esilerek M u ş'a g ö n d erilm iş C esedi B e y - t a h t ı o lan m a h a ld e m e tfu n d u r
d iy o r ( 2 ).

İ l ) R i v a y e t e g ö r e , E m l t ı Pasa. k u v v e t l e r i ö n ü : d c n , m e ş e d e n k a l k a n m u ; ^
b î r a y ı r B ç l e z e r g e d i g in it t y u ? y o l u n d a M u s t a f a Z e y n e l ' i n ü z e r i n e d ih m ü 'a . Mu.1-
b u n u k u c a k l a y ı n y e r e de vi rm iş* E m i n P a ş a , b u n a h a y r a n k al ıp , k u ı a t m a y ı k?. !dı rrns*.
( a ) V a l i Ali K e m a l i , bu hfidiscyi d o ğ r u o l a r a k y a z m a k i s t e m e m i ş t i r , T a r i h i n d e :
M u s t a f a Z e y n e l v e I I o r m eki i t e r d e n b a h s e t m e n i i i, B a r a b i k ö y ü n ü n «jtfrt b i n J
E m i n P a ş a t a : . . f ı n d a n o t u z b i r Bün k t t $ a t ı l â ı ( i n ı v e K i ş i d e k i T i i r k k a b i l e l e r i n i n _
t a r i h t e k i m e v c u d i y e t l e r i n i k a p a l ı g e ç m i ş t i r . Biz, b u s e b e b i a r a t t ı r ı r k e n , Ali Kcm.Viı^
ta rih în i yandığı sırada, K iş id e B e led iy e R eisi vc E rjrincjti M eclisi U m u m i
o t a n H o r m e k l i ik i n c i Z e y n e l i n t o r u n u İ s k e n d e r ! e, a r a s ı , a ç ı l n u ş , bu y ü z d e n U ı ettia -

2J6
 M u sta fa Zevne! ve- akraU iöi, o k ış KuziçaraVla Halı H ü sey in B eye nıU
s a f ir kalm ışlar, e rte s i yıl Ş ah H ü sey in B eyle B alab an a ş ire ti reisi G ülâM
a ğ a , İsta n b u l'a giderek H o rm ek a ğ a la rın ın a fla rın ı çık arm ışlard ı.
B u s ıra d a D e rsim a ş ire tle ri, Ş ah H üseyin B e jin konağını b a sm ışla r­
dı. B unlarla k o n a k ta b u lu n an M u sta fa Zeynel v e H ü rm e tlile r sırasında
şid d etli b ir çarp ışm a olm uş, Ali N a lk ıra n 'm oğlu Selim ile M u stafa Z ey­
nel'in oğlu H ilâl, K ızılbel g ed iğ ind e ö ld ü rü lm ü ş ve D e rsin d ile r büyük za -
y ia la uîrraviiralc g e ri çekilm işlerdi. Selim , B alab an a ş ire ti reisi G ülâbi
a ğ a n ın dam adı idi. A ğa, M u sta fa Zeynel v e H o rm ek lileri Balalısın d eresi­
n e g ö tü rm ü ş v e kızını ikinci d e fa M u stafa Z ey n el'in oğlu İb ra h im 'e v e r ­
m işti, rio rm ek liler, a fla rın ı E rz u ru m valisinin elinden a la ra k 1 -4 1 -1 8 2 5
d e te k r a r K îğ i'n in D arab i k ö y ü n e dönm üşlerdi.
îk în ci Zeynel îte Yazıcıoğlu Melim e t B ey b a rışm ışla rd ı. B u b a rış ş a r ­
tın a g ü r e : Y alnız M u stafa Z eynel, evini alıp V a rto ’daki Tl o rm ek lilerin ba­
şın a gidecekti. V a rto ’d ak i H orm ekİiler, C ibran a ş ire ti ta ra fın d a n sık ışık
b îr h a le gelm işlerdi. B u n lar b u h a b e ri işitin ce, kendilerini d ü şm a n d an k u r­
ta rm a k için K iğ ı'y a gelerek M u sta fa Z eynel'i V a rto 'y a g etirm işlerd i.
M u stafa Zeynel, V a rto ’y a g elirk en Lolau a ş ire ti reisi Ali ağ a ile b ir ­
lik te M uş B eylerbeyi Rmirı P a ş a ’y ı ziy arete g itm işti. E m in P a ş a , binlerce
neferi-âm la ele g e tire m e d iğ i M u sta fa Z* nel i k arşısın d a görünce, çok s e ­
v in m iş ve h an ım ın a:
tşte, b iz i D arab i köyünde b ir a y d u rd u ra n ve a y ı ile k u cak laşarak
y e re in d iren M u stafa Zeynel yiğidini budur.
D iye iltif a t etm iş ve kendisini ra k ip le ri o lan Yazıcıoğulluı ıııııı k a tlin ­
d en sevindiğini im i. e tm işti. E m in P a şa , M u s ta fa Z eynel’e birçok hediye­
l e r verm iş ve ona i! ağ alık k ü rk ü n ü g iy d ire re k V a rto 'n u n K asm an köyünü
k en d isin e v erm işti. M u stafa Z eynel, yedi oğlu n u ve ev lerin i a la ra k 1242-
1826 yılında K asm an koyiine gelip V a rto 'd a k i H o rm ek a ş ire tin in id aresin i
eline alınıştı.

ıJe KiğiHîckı H ö r m e k i l l e r d e n ve h a t t â Okik'iıın Ş e y h S a it : -.yanında. h h .'.at A t a t ü r k ' ü n

büyüle t a k d i r l e r i n e m a z b a r o l a n C u m h u r i y e t , o f d u ve 1 i 'ç e malûm otan
h i z m e t l e r i n d e n b i l e b a h s e t m e m i s ti r . T a r i h i n b i r ç o k y e r l e r i n d e a s l e n T ü r k olan
«lirete Kiirt demiştir.
H a l b u k i y ü r y i ™ ! 7 *İ Önce ola n bu h â d i s e y i h i î i a t g ö r e n l e : ve b il e n le r i , biz
g ö r d ü k . B u g e r ç e k l i s i h e m d e k ı s a l t a r a k t a r i h i m i z e akl ık.. O n l a r ı n v e r d i k l e r i bil­
g i y e g ör e. K i g i ve Dar;; b i y e gid e ı n e f e r i - i m o n yed i b in m iş . Ö ç a ğ d a M e h m e t B e ­
yin k a p ı s ı n d a y ü z l e r c e s ü v a r i b e s l e n i r d i . M u ş t a n yiiz a t l ı g i d i p te M e h m e t B e y i n
k e l l e s i n i k e s e m e z.
K ? ise. m a k s a d ı m ı ? , d o ğ u n u n v a h ş e t d e v i r l e r i n d e g e ç e n b u ç i r k i n o l a y d a n
h e r h a n g i b i r m â n a ç ı k a r m a k d e ğ i l d i r . A n c a k u r i h i n ı i z - y a z a r k e n b ü li in a c ı v e t a t l ı ,
t a r i h i c ü a y l a n o l d u ğ u gibi g e r ç e k y a z m a k t ı r . G e ç e n o l a y l a r d a n b u g ü n k ü n e s i l , m e s u l
o l a m a z ve b u n d a n b i r !:in k ı p m a z . Bu t a r i h î h â d i s e n i n y a ğ d ı ğ ı m şekilde c e r e y a n
e t t i ğ i n i î\. V a r t o , K ığ ı. H ı m ., K a r l ı o v a b ö l g e l e r i n d e k i b ü t a n i h t i y a r l a r b il m e k
tedir.
 Ru çağda. Y eniçeri e>. ¡m başlam ış, P a d işa h Y eniçerilerin yok edilm e­
d i için doğu illerin e ira d e i san iy e g ö n d erm işti. E rz u ru m ilinde Y eniçeri
iiğ.'isı b ulunan Ciiı vü (bunan P aşa, aylıklı o la ra k k u llan d ığ ı Ç erkos Y eni­
çerilerle h ü k ü m ete isy an edip. E r Itt İ hüküm et, konağındla k u v v etli b ir
m ü d a fa a h atta k u rm u ştu . E m in P a ş a 'm n em riy le, Muş. V arto , B u lan ık v*
M a la z g irt'te k i aşire tle rd e n m ühim b ir k u v v e t to p la n a ra k E rz u ru m 'a y ü ­
rü m ü ştü . V a rto ’d an giden C ib n ın a ş ire t! başında M eh m et H alil v e I I ö r ­
m ek a ş ire ti b aşın d a M u stafa Zeynel v ard ı.

G brcii O sm an P a şa ilk üncıS h ü k ü m e t neferi-a m k u v v etlerin i -şehri*

<İ! uda 1«:arsal;unış, y an ın d a beş yüzden f a r ta Y en içeri k u v v etin in yokedib
diğiııi ve kucınldığıın görünce, H üküm et k o n ağına k a p a n a ra k eldeki Y eni­
çerileri e kendisini sav ıuım riya b aşlam ıştı. B ir iki s a a t içinde, bükünsek
-} Y en iç erileri y en m iş ve kttkÜffifit tâm ağ lü in k o n d u rm a d a y a n -
m ı şiardı Bu a rı m ağ lu b iy eti giiren O sm an P a şa , konağın balk o n u n a çıka­
r a k ro tth asaracılarm m e rh a m e tle rin i eelbatm ek için:
D evlet, k ah p e dvvlet.... Ben sana n e h iz m etler y ap tım ... B u v a ta n
için n e em ekler çek tim . Sen benîm m ü k â fa tım ı böyle m i öfIire c e k tin ? ” d iye
ağ lam ıştı.
K onağı k u şa ta n d ev let k u v v etleri ve E rz u ru m halkı, Y eniçeriler«
son b ir s a tır sıtarak konağın k a rık ırım k ın p içeriye g irm iş Osm an Par
ş a ryı diri o la ra k tu tm u şla rd ı.
P adişahın iradei sen iy esin d e ve M uş B ey lerb ey isin in em irlerin d e, Y e­
niçerilerin ve O sm an P a şa ’n m “ Malı size, cam bize” denildiği için, nefe-
ri-fım k ııv .ile ri Eıv.urumMn b u lu n an Y eniçerilerin ve O . m an F a sa 'ıııo
hiıl iin ev, a ltın ve o ry alarım yağm a etm işlerd i. Y alnız iki Ç erkeş Y eniçeri,
O sm an PAgn’nm iki ktiheylârı a tm a b in e re k b ü tü n n eferi-âm a tlıla rı t a r a ­
fın d a n ta k ip edildikleri Halde, llice yolunda to zu d u m an a k a ta ra k kaçrp
ku rtu lm u şlard ı.
O sm an P a ş a , V a rto k u v v etlerin e teslim edilip, V a rto 'y a g e tirilm işti.
O sm an P aşa, o sıra d a S ü n n ü erin on b ü y ü k şe y h i olan V artoT u Ş eyh Zey-
nelâb id in 'e m isa fir edilin‘şt i. E ın in P n şa 'd a n o g ü n V a rto 'y a gelen b ir
m e k tu p la , O sm an P ag a’m n V arto ’d a ö ld ü rü lm esi em rediliyordu.
ZeynelÜtsirtin, nıektnbu okum uş, m is a firin e k a rşı b ü y ü k b ir g önül
acısını h issetm işti. O sm an P a ş a d&, k o n ağ a g irip ç ık a n la rın d u ru m u n d an
o gece öldürüleceğini sezdiği için gece, hayli İlerlem iş olduğu halde, b îr
tü rlü Ş eyhin h arem ta ra fın a g itm esin e razı olam ıyordu. Ş ey h , gecenin
saat, beşinde d ivandan k alk m ak is te rk e n O sm an P aşa, ellerini onun cüb­
besinin etek lerin e k o y a ra k , y a lv a rırc a sın a :

Şeyhim ... F azla kederliyim , b ira z d a h a o tu ra lım ."

D iyip, Ş eyh Zeynehıbiıiin'in k alk m asın a engel olm uştu.
Şeyhin, bölgede d eh şetli nüfu zu vardı. E sasen E m in P aşa, hu idam
em rinin infazın : o n dan ric a e tm iş ti. A ra d a resm î b ir m esu liy et m ev cu t ol­
du ğ u halde Ş eyh, b ü y ü k m is a firin i k ırm a m ış, onun b irb iri a rd ın c a :
Ş eyhim b ira z d a h a o tu ra lım !
S ö rle rin e sa y g ı g ö ste re re k , sab ah « i; ıdaı- O sm an P a ş a ’m » y an ın d a
kalm ıştı, Ş eyh, bu s ıra d a b ir a ra lık su (bikiniye çıkm ış, hem en c e llâ tla r
içeriye g irip, O sm an P a ş a ’n ın b o y n u n a do lad ık ları ip lerle P a ş a ’yı b o ğ ­
m uşlardı.
O sm an P aşa, b o ğ u ld u k tan b ir s a a t so n ra M uş’ta n g elen b ir a tim in
E m in P a şa ’dan g e tird iğ i b îr m e k tu p ta : P a ş a ’n m . P ad i; ılı ta ra fın d a n a ffe ­
dildiği yazılıydı... O s a a tte a rlık , O sm an P a şa te n e şir ü zerin d e ve b oğazın­
daki ip izleri t a r a b ir e r y ıla n gibi boğazını d o lam ışlard ı. Ş eyh Z eynelâhi-
0 in, m isafirin in ölüm ünden d u y d u ğ u ü ziin tü :!e göz y a ş la n ın dökerek onu
V arto ’d a göm m üştü.
B u sıra d a . V a rto 'd a k i C ib ran , L olan ve H o rm ek a ş ire tle ri Bingöl
y a y la la rın a çık m ışlard ı. B u n la rd a n C fb ran îılar, h â lâ göçebe b ir halde y a ş ı­
y o r, yaz a v la rın d a B ingöl d a ğ la rın d a çad ır k u ra ra k , kıçın H o rm ek v e L o ­
tan k ö y lerin e g elip ’l u h a lk a y ü k len ip o t ve y iy ecek lerin i p ay laşıy o rla rd ı.
Bu h al, yeni V a rto 'y a gelen Mu la fa Z eynel’e çok nğıı gelm iş. C ib ran lı-
ların ken M erice ev, köy y ap m asın ı, yoksa H orm ek k ö y lerin e b ır a k r a ıy a -
cağm ı b ild irm işti. B u h a b e rd e n h id d etlen en C ib ran a ğ a sı M ehm et H alil,
id 1 3 -1 8 2 7 y ılının y a z ’a y la rın d a beş y ü z a ttı ile M u sta fa Zeynel v e H o r -
m oklileri y ay lala rın d a çev irm iş ve d ö v m ü şlerd i. Hu d ö v ;« b ir h a f ta
sü rm ü ş, h e r iki t a r a f da hayli z a y ia ta u ğ ra m ış tı.

N ih a y e t K arlıova, v e B u lan ık b ö lgelerindeki C ib ra n Iılar. M eh m et

H alil'e yanb-m a gelerek, k u v v etleri H o rm ek lilerin on m isli fa z la sın a ç ı k ­
m ış, M u stafa Zeynel b u d u ru m k arşısın d a aşire t ini to p la y a ra k Ş em an ka­
lesi altın d a k i I le s a r d eresin e çekilip b u ra d a m u h a s a ra edilm işti. H u m u ­
h a s a ra k ırk gün sü rm ü ş, M u sta fa Z eynel, yedi oğlu. H o rm ek y iğ itle ri ve
en çok M u stafa Z ey n el’in oğlu İb ra h im , h a rik a la r g ö ste rm iş, C fb ra n h îa r
b ir tü rlü I lc m r 'ı alam am ışlar, lıem H o rm ek lid en v e en çok hücum eden
C ib ra n h fa rd a n hayli a d a m te le f olm uş, n ih a y e t Ş ey h le rin a r a y a g irm esiy ­
le M u stafa Zeynel ve M eh m et H alil, B abln g erisin d ek i C ib ran ağ ası çad ı-
n n ıla b irleş ip b a rışm ışla rd ı. Bu b a rış a g ö re ; C ib ran lılarn fa z la z a y ia t ve­
ren M u sta fa Z eypnel'm oğlu İb ra h im , K iği’n in K fırir bölgesinde olan am ­
cası oğlu ikinci Z eynel'in y an ın a gidecek ve b a rış ta M u sta fa Z ey n el'e u y ­
m ay an Ü stü ra n ll Ali - H am e t. b a rış ta n h a riç tu tu la c a k tı. C lb ra û h ta r da
a r tık H orm ek ve L o lan a ş ire ti k ö y lerin d e k ışln m ıy acak v e 'e rin e ev
v e y u r t y apacak lard ı.
B u ta rih te n s o n ra C lb ra n lıla r V a rto o v asın d a L ey lek , K tıra k a rt, A lâ-
gftz ve s a ir köylerle. Ş o ra fe ttin etek lerin d ek i boş köyleri işgal etli]) b u ra r
la rd a k u rtlan m ışlard ı,
1îti b a rış ta n so n ra Ali - H am e t Ü stillo ati b u cağ ım la C İb ran lılar t a r a -
fin d im p u su y a d ü şü rü lerek ö ldürülm üş, İbrahim , b u n u n in tik a m ın ı alm ak
M ııslala Z eynel sözünü g eri al mı yu cağı m ve b a rışı
bozaraıyacağuıı ile ri sü rm ü ş, L undan fazla içerlenen ih n ıh iın , gecenin biri-
sinde, k arısın ı ve ç-ucu ki a rın ı a 3a n ık şim diki K arlıova ilçesinin K a rta l dağ­
la n gölgesinde olan E inkoz îiiezresine gitm işti» M öhnıot Halil* bu bölgede*
olan C ıbran a ş ire ti reisi * lu İJtik Jlü sey iıı e lıa b e r g ö n d erin İb rah im in öl-
n. evvela srenn lu ra m m le K a r c e s oı*
ta r

Allııl il r
inuciri---;îi-K o i ıı vajinanmış, ı l a g a s ı i ısılaiv J ıııst .1vurı ve dbh ir' .5v ı olıiuruj
o u a tlıla rı B ahçe k ö i^ iis d o ğ ru sü rm ü ş ve M n ğ n p lm run lığında çocukla'
r n r alanı!*. Kfirtiil ciuğma tırtnajııiLis ve İm ra d afi am cası o^Iu ¿kinci Zey
nel in varım a d e ril, k av m b ab a sı BaUıban sırireti reisi G ülâbi aihının Yanı*
i I

T— •• •
] UZUt
1 ı.u ro v ın rs. rfi Krtnınrlfin T).
Oğlu M östai :ı, esin dn.-i J ve m r\ c i m olan Inra.'ıim in, b ir lıııJ la u ran a ıstı-
r a h a t e ttik te n so n ra, Bal«ıhuıı d eresin e geçm esini rica etn lis ve İb ra h im bu
d o stu n u k tim ty n ra ıra d a b ir h a fta m is a f ir k alm ıştı. B u s ıra d a Şeyh
H üseyin Bey ölnıiiş. y e rin e oğlu Ali B cv, Ç arıklı a ş ire tin in başım ı g eçm işti.
M eğerse, Deli B a s a n oğlu M u sta fa , b ir m ü d d e t ünce AB Beye k a rşı
koym uş ve emim y ak ın d a k en d isin e b a s k ın vereceğini bilm iş olduğu 5ı
ib r a İril* '11 y îğ iil’ğ ird eıı fnvdMrır.msıl' iizere İb ra h im i b u ra d a m is a fir alı­
k o y m u ştu . A ksine, Ali îîtyviıı k ard eşi T ey m u r bev, b u köyü k ırk kişi ile
k u sîı'ı 1 • . Ib m lı in i a n cıl k vanniis ise dı-, T e v m u r bev »i ıılum iverek. hu-
1 I
c ı m ı a Dcisütiv ıııc a , 1 o r a n ı n ı ıiı K a n na c iö K u n ın u s , n e e ljâi im i fil'il­
im sanlı»' lu tu -m ıırim m . Ptı -:ıv;. ı "İlk- ;...-ır I*-y. a y - y aralan m ış vö piya
deleri onun y a ra lı cesedini alıp Ali Beye g ö tü rm ü şle rd i 1250-1834.
Alî B ey. bu h ab erleri alın ca , beş y ü z ki knvü b asm ış vg D eli ifa
sa n oğlunun a d a m la rın ı k ılıçta n g eçirm iş, D elî H a s a n 'ın M ustaf&flb ]b m
hinılo b ir evde m u h a s a ra edilm işi erdi.' B u n ların m u h a s a ra y erin d e teslin
ohn ıv a cak larıııı a n la y a n A li B ey. k an ıy a g id e re k . M u sta fa 'y ı a ffe ttiğ im
a i r İ1 b r a h i m ' e
dlan* — in c i m i . İ b r a h i m . 1 u y e m i n e n i d a m ı r a k M u s t a f a İh.
b irlik te Ali B ey e teslim ölnnık A ğ sş e riiğ i'n e j; dinişlerdi.
P ü lü m ü r v>* T ercan bölge!* rin b 1 İb ra h im bu kanlı o la y la r ham le ik en 11us-
t a f a Zeynel d e b ab asın ı» ev ne, K â r i / e g id ip o ra d a oîraiişi ü J 250-188-1 (1 ).
M u stafa Z e y n e l'in y erin e b ü y ü k oğlu V eli a l a g eçm iş, b u z a t, k ard eşi
İb ra h im 'in u ğ ra d ığ ı ak ib eti h a b e r alınca, knrdcy ' i. M ahm ut, A ğa,

( i ) R i v a y e t ? g e r e M u s t a f a Z e y n e l, o ğ u l l a r ı m t o p h y s r a k ! “ B e n K âr irM e o t a n
b a b a m ı n o c a ğ ı n a t;i ilip- ora^ ı o h « ' î t e r i m !'* (ferr ■ ve g i d i p K â r i n l e h a s t a l a n a r a k
ölmüştür.

OU
R o ııl'ü ç a ğ ır a r a k g id ip k irv e le ri Ş ey h H ü s e y in o ğ u lh ırım la n İ b r a h im 'i alıp
g e tirm e le rin i sö y lem iş. B a n la r b i r h a f ta iç in d e A ğ a şe n lİğ i n e, A li b e y in
y a n ın a g itm işle rd i. T e y m u r b ey . a p ır y a ra lı v e b ilh a s s a İ b ra h im ta r a f ın -
d a n y a ra la n d ığ ı İçin. AH D eli H a s a n h u M u sto fa a iy le b irlik te İ b r a ­
h im 'i de z in d a n a k o y m u ştu , AH B ey , b titü n a c ısın ı e s k i d o s tlu ğ a b a v l ı y a ­
ra k v e H o rm e k lile rle ç a rp ış m a y ı g ö ze a lm ıy a ra k k a rd e ş le rin i a lıp g itm e le ­
rin i T a l u y a sö y lem iş, T a lu ve k a rd e ş le ri z in d a n a g id e re k İb ra h im ’i a lm ış­
t ı r , te m çık aca ğ ı s ıra d a , D eli H a s a n ’m M te ta f a s ı ın ın ld a n a ra k . İ b ra h im ’e
h ita b e n :
M K a rd e ş , d ü şe n in y â r i olm az. D ü n y a d a a r t ı k e rk e k liğ in sözü, a n ­
dın. h ü k m ü , k a rd e ş liğ in k ıy m e ti k a lk tı d e m e k tir” dem iş.
B u a d sözler, İb ra h im 'in k u la ğ ım ı b ir y ıld ırım g ib i ç a k tı. E rk e ğ in
sözü, a n d ın h ü k m ü , in s a n lığ ın v e fa s ı ö y le m i? İb ra h im e lle rin i k a r d e ş t i *
îiii: k o lla rım !m çekerek* y e rin e o tu rd u v e z in c irle ri a y a ğ ın a doladı, k a r ­
d e şle rin e :
B en a r t ı k g elm em !. A li B e y M u sta fa ’y ı d a b ıra k sın - Y o k sa k a n ım
M u s ta fa 'n ın k a n ın a k a r ış a c a k tır ! ” dedi.
M u sta fa , sö y le d iğ in e p işm a n o lm uş, z in d a n d a n ç ık m a sı irin İ b ra h im 'e
y a lv a rıy o rd u . F a k a t iş iş te n g e ç m işti. İ b ra h im 'in k a rd e ş le ri A li B e y in
k o n a ğ ın a ılı-ğ n ılıırk e u iç e rid e n f e r y a tla r , a ğ la m a la r y ü k se liy o rd u . D o st -
k ırd a n b ir is i o n la rın y o lu n u k e s e re k :
- A ğ a la r. T e y m u r B ey öldü. A rtıl: sîzin h f tjv b ı oi5 fa ilik k ü r. K ü­
m e n s a v u ş u n ."
D em işti. D ö r t k a r d e ş b ir d e n a h ı r a d a la r a k a lim in i ç e k ip b in m iş v e
V a r to y o lu n a d o ğ ru lra u ş la rd ı. G ü n eş b a tm a k ü z e re id i.,, Ç a re k tile rd e n b ir ­
kaç te , a r k a d a n tü f e k s ık ıy o rla rd ı. Beş d a k ik a lık b ir m ü sa d e m e d e n
so n ra , a ğ a la r, g e c e n in z ifiri k a ra n lık la rın a d a la r a k , ik i g eced e V a r to 'y a
g elm iş, h âd isey i b ü y iik k a rd e ş le ri V e li'y e a n la tm ış la rd ı. V eli a ğ a , İ b r a ­
h im 'in k u r tu lm a s ı için ç a re a r a r k e n , İb ra h im v e D eli H a s a n ’m M u stafas*
(M u s ta fa ç a jn r ı)n d a k u r ş u n a d izilm işlerd i (1 ).
İbrahim * A ğ a şe n liğ in d e ö ld ü rü lm ü ş, B a la b a n a ş ir e ti re is in in k ızı olan
k a n sı* B a la b a n H a tu n , o ğ u lla rım a la ra k , b a h a s ın ın e v in e g itm iş ve İb ra ­
h im ’in g en ç kız k a rd e ş i F a tm a , A li B ey ta r a f ın d a n z a p te d ılm ış ti. A ti B ey,
B u kızı k e n d isin e n ik â h e tm e k iste m iş , kız, k a r d e ş in in k a tilin e te s lim ol-
m ş vb k en d isi J . .. e sin in b ir o d a s ın d a ip le a s a r a k id a m etıııi.
İ b ra h im 'in k a tli ve gtizeî F a tm a ’n ın id a m ı V a r to ve K â r ir b ö lg e lerin ­
d eki H n rm e k lile r ü z e rin d e çok b ü y ü k te s ir le r y a p m ış, b u a ş i r e t h a lk ı i n ­
tik a m h a r e k e tin e g e ç m iş ti. F a k a t a r tık k a r la r y a ğ m ış, y o lla r k a p a n m ış tı.
1351 - 1835 y ılı b a h a rın d a , İ b ra h im ’in k a rd e ş le ri, Tattı» M a h m u t. R e s u l

f i ) S i y a s e t y e r i n d e o n ik i k a b i l e to p l an ı™ , b u n l a r d a n a n c a k M a e k a n k a b i l e ­
si reisi, M o ila İ b r a h i m ! ö ld ü rm ü ş, o g ü n k ü tiire p e g ö r e ( K a s a s ) m e v k iin e o t u r m u ş -
tar.

91
 e A ğ a, küçük b ir ç e t ■ ile M u sk an k ab ilesi re is i M o llanın y a y la s ın ı b a sm ış.
Molla ile biı kaç a k ra b a s ın ı k ılıç ta n g e ç irm iş v e o g iin o r a d a b u lu n a n Alı
B eyin a k ra b a la rın d a n A li .M urat H a n 'ı b e ra b e r ö ld ü rm ü ş ve A li'n in a ş ir e t­
ler a r a s! m e ş lıu r o la n k ıla ini g e tirm iş le rd i.
B ir a y s o n ra , ■edi > ü k işilik b i r Ç a re k k u v v e ti, A li Be; ın a k r a b a s ın ­
dan Ç en em P e rte k li İsm a il a ğ a n ın em b a d e o la ra k V a rto 'n u n K i M k lo>
y ü n ü g ".'"leyin b a s m ış u . K ü aü k h a lk ı y a y la d a id i. Ç a re k lile r k ö y d e bul -
d u k la n o tu z a ltı k iş i e rk e k k a d ın , v e ço cu k ları d a m la rjy le b e r a b e r y o k et*
m iş v e k ü l e tm işle rd i. E r t e s i g iin ü Ilo ı-m ek lilerd en b eş y ü z k işi, to p la n a -
ile M u i t i n a Z eynel, o ğ u lla rı T a lu , M alın u t, R e s u l v e A ğ a’nın e m rin d e
Ç a ıe k lik r i ta li ip e d e re k , u c g e c e d e " G e n e m -P e rte k ” k ö y ü n ü sa rm ış İsm ail
-;vğa ile b e r a b e r k ırk y e d i InViyi bu k ö y d e y a k ıp kül e lm iş v e k ö y ü n ağılUı-
. uıju b ılım an b ü tü n h a y v a n â tın ı ö n le rin e k a tıp g e tirm iş le rd i ( 1 ) .
Ş aiıalıleyin bu fa c ia y ı h a b e r a la n b iitü n Ç a re k v e K u z iç a n k ab ileleri,
H o rm e k lile ri ta k ip ed ip T e rc a n o v a sın d a bu ik i k u v v e t b o ğ az b o ğ az a gel -
n işle rd i. ( > irim y a p ıla n k an lı sa v a t a , h e r iki t a r a f t a n b irç o k y iğ itle , H o r-
m e k ü Veli a ğ a n ın o ğ lu m e şim e Y u s u f v e Ç a re k li A li R ey in oğlu H ü se y in
k a tle d ilm işle rd i.
K o n ek lile r, b u s a v a ş ta g a le b e y i ç a la ra k g e tird ik le r i ta la n ı k u r ta r ıp
V a rto 'y a gelm işleri! ı. E - 1- id en d o s t, k irv e , k a rd e ş v e e m e k ta r o la n bu iki
aşiret, a ra.*;'miı y a p ıla n bu d ü şm a n lık ve v a h ş e t, o g ü n d e n s o n r a b itm iş v e
a r tık t a r i h e k a rış m ış tı.
B u cağ d a, d o ğ u illerin d ek i b iitü n a ş ir e tle r . b irb İrle riy le d ö v ü şü y o r,
g ü n d e b irçok in s a n la r k a tle d iliy o rd u . V a r to ’d ak i C ib ra n a ş ir e ti, M a la z g irt’te
bulunun H a şa n A li a ş ire tiy le , M u- o v asın d ak i I lu y tu , B itiri v e Ş ig o a ş ir e t­
le ri b irb İrle riy le d u rm a d a n sa v a şıy o r, h e r t a r a f t a n k a n lı s e lle r a k ıy o rd u .
D o ğ u illeri b u şek il h â d is e le r a ltın d a ra lk a n ırk e n , O srrum lı ta h t ı n a S u lta n
A b d ü lâ z iz geçm iş, b u s ır a d a M:sı.ı- valisi o ğ lu İb ra h im F a ş u 'n ın o rd u la rı
A n a d o lu 'y a g irm iş , Ö sm an îı İm p a ra to rlu ğ u n u m ü şk iil b îr d u ru m a so k m u ş­
tu . 1235-1839 y ılın d a B ü y ü k R e ş it P a ş a , (G ü lh a n e h a t tı) n ı o k u y a ra k ta ri­
zi m a t d e v rin i açm ışta. Hırs!,ar. bu y ıld a, doğu illerim iz in E le ş k ir t, P a a in ,
M a la z g irt b ö lg eleri ü z e rin d e n H ın ıs o v a s ın a b ir o rd u g ö n d e rm iş le rd i. E r ­
z u ru m 'd a n g elen a s k e r i k u v v e tle rim iz le b e ra b e r. M a la z g irt’te n , H a s a n a n .
H ın ıs 'ta n Z ırk a n , V a r to 'd a n C ib ra n , L olan v e H o rm e k a ş ir e tle r i R u s o r ­
d u su n u H ın ıs'ın H alil-Ç av u ş b u c a ğ ın d a k a rş ıla y ıp d ö v ü şm ü ş v e R u s la r ı
h u d u d a d o ğ ru d ö n m e ğ e m e c b u r e tm işle rd i.
B u sıra d a . M uş’ta , ö t -denberi B e y lerb ey i o lan A lû e ttin P a s a o ğ u lla n .
Muş. H ım s. M a la z g irt, B u larak . V a rto b ö lg e sin d e k i a ş ir e tle r d e n b irk aç

( i ) C i n i i; P e r t e k l i İ s m a i l a ğ a , o g e : e ' e t f i n c y e t i ş m i ş t i . K a r ı s ı n a : “ KlizflV
k o yl i n ü y a k a r k e n , b i r Jcadm a l e v l e r i ç i n d e b a n a b i r ç o c u k u z a t a r a k . AH a s k ı n a b u n *
k u r t a r , d e d i . B e n i k i s i n i ete y a k t ı m k ü l e t t i m . " ¿O&IİB, b u n u d i n l e y e n H a ı m e k l î l e s r
h e m e n İ s m a i l a g a n i n e v i n ç a t e? v e r m i ş l e r d i .
k işiy i k o n a k la rın d a k azığ a g e rm iş , a ğ ır v e rg i v e z u lü m le riy le h a lk ı b î z a r
l-iiişlerdi. T a n z im a t d e v rin in k u rd u ğ u y en i id a re , b u B e y liğ in k a ld ır ıl­
m a sın ı m u c ip olm uş, h ü k ü m e tin e m riy le , M a la z g irt'te n B a s a n a n a ş ir e ti ve
M uş d a ğ la rın d a k i k a b ile le r, M uş’u n ç iriş k ö y ü a ltın d a b u lu n a n A lâ e ttiu
P a ş a o ğ u lla rın ın k o n a k la rın a s a ld ırıp A lâ e t tin o ğ u lla rın ı k e s m iş , k o n a k ­
la n y ak ıp m a lla rım t a l i n e tm iş le rd i. B u ailed en k u r tu la n b irk a ç
kişi IIııu s k a s a b a s ın a sığ ın m ış v e b u s u r e tle A lâ e ttiu P a ş a la r ın B e y liğ in e
»on v e rilm iş ti. B u ta r ih t e n s o n r a V a r to ’d a k a y m a k a m v e M uş’t a m u ta s a r
n f o tu r m u ş tu r .
1272-1856 b a h a r a y la rın d a V a rto , G öynük (K a rlıo v a ) bölgelerinde
çok Ş iddetli b îr zelzele o lm u ştu . B u b ö lg e le rin b iitiin k ö y le ri y ık ıla ra k b in a­
dan fa z la r a n k ay b ı o lm u ştu . E n fazla z a y ia t, K arlıo v a’n ın K a rg a p a z a r
P okliyan ve V a r to 'n u n Z en g ei ve R a k s s a n k ö y le rin d e o lm uş, lıu ttâ Zert ■
g e l'd e M u sta fa Z ey n el’in oğlu A g a h ım iki o ğ lu v e b irç o k k o m şu la rı enkaz
a ltın d a ö lm ü ştü r.
"iV.azimat d ev ri, doğu iilerin de k u d re tli b ir İs lâ h a t ve b iiy ü k b ir y e
tıilik v a M iıy iı. B u ça ğ d a d ev let, a s a y iş e h â k im olarak- a ş i r e t k a v g a la rın ,
d u rd u rm u ş tu . D o ğ u n u n b ü tü n b u c a k la rın d a u a h iy e m ü d ü rlü k le ri, ilçelerin-
î • k a y m a k a m la r, s a n c a k la rın d a m u ta s a r r ıf l a r v ard ı.
K j ğ i - K â r î r ’ılf ki H o rm e k k a b ile s in in b a ş ı olan ikinci Z ey n el, ta n z im a t
d e v rin d e k en d i k ö y le rin e b irk a ç d e r s h a n e a ç m ış, h a lk ın s ü â lıla n m e lle rin ­
d e n a la r a k o n la rı o k u m a y a v e ç iftç iliğ e s e v k e tn ıiş ti. V a rto 'd a k i H o rm ek
a ş ire ti. M u s ta fa Z eynel oğlu Y eli a ğ a n ın id a re s in d e çok r a h a t y a s ıy o rla r
dı. ik in c i Z eyn el, 1275 - 1830 ta rih in d e , v e M u s ta f a Z e y n e l o ğ lu V eli ağ.
d a 1281 - 1865 t e ö lm ü şler, ikinci Z ey n el’in y e rin e o ğ lu A k s a k A li ve V eli
a ğ a n ın y e rin e d e k a rd e ş i “ A s a " g eçm iş, h ü k ü m e tin id a re si a ltın d a e m ir
o la ra k c iv a r k a b ile le rle h o ş g eç im n işlerd i, B u s ıra d a Ü s tü k r a n b u c a ğ ı y e­
ni k u ru la ra k ilk n a h iy e m ü d ü rü o la ra k H o rm ek ıi M asan H a n A li t o r u n ­
la rın d a n T at,anlı H ü se y in a ğ a tâ y in ed ilm işti. T a n z im a t d e v rin in iy ilik le­
ri ve doğu illerin d ek i s a k in h a y a t 1 2 9 2 - 1876 y ılın a k a d a r d ev an ı e tm iş ti.
T a n z im a t d e v rin d e n so n ra , d o ğ u ille rin d e k o y u b ir is tib d a t b aşlam ış,
1293-1877 y ılı b a şın d a V an h u d u d u n d a k i S üm ıi a ş ire tle rle B e d irh a n lıla r
b a ş k a ld ırm ış, d o ğ u d a k i ç e şit k a b ile le r b irb irin e g ir m iş ve h em en a rk a s ın
d a n O sm a n h im p a ra to rlu ğ u ile K u ş la r a ra s ın d a k i m e ş h u r I ia r e m u h a re ­
b esi b a ş la m ış tı. Bu m u h a re b e d e , V a rto 'd a k i C ib ra n k u v v e tle ri, AH a ğ a v-
H o rm e k k u v v e tle ri, M ıısta fa Z ey n el o ğ lu T a lu ’au n e m lin d e o la ra k a y la rc a
K a r s 't a d ö v ü şm u şk ’id i.
1295 - J.879 y ılın d a V a r to ’daki H o rm ek a ş ir e ti ile G ö y n ü k (K a rlıo v a )
b ö lg esin d e oTan C ib ra n a ş ir e ti reis! H ac ı A bdi, M a h m u t a ğ a n ın a r a l a n bo­
zulm uş, M a h m u t a ğ a n ın o ğ lu g en e A li, iki y ü z a tlı ile K iizü k k ö y ü n ü ta la n -
kırnağa g e lirk e n . Ilo rm e k li V elî a ğ a o ğ lu M u s ta f a ’n ın elin d en k a tle d ilm iş
ye b u y ü zd en y in e H o rm ek - C ib ra n sa v a şla rı b a ş g ö s te rm iş ti. B u s ıra d a
a r t ı k ih tiy a r la ş a n M u s ta fa Z ey n el’in o ğ u lla n A g a, J 805-1889 ve T a lır
1306-1890 y ılın d a v e f a t e t rai.s, a ş ir e tin in id a re s i K a sm a n ’da. T alıı oğlu
İ b r a h im 'in e lin e g e ç m iş ti. " İ b r a h im ta." d e d e si M u s ta fa Z e y n e l'in tip in ­
d e h a rik a lı t ir y iğ it, m e r t, c e s u r, v e d o ğ r u b ir ad a m d ı. S u lta n Ifa n ıir fîn
is tib d a t d ev ri, b ü tiin d e h ş e tiy le V a rto ve d o ğ u ille rin in b ü tü n kesim lerindi*
k e n d is in i g ö s te rm iş , P a la n -d o k e n , Ş e r a f e ttin v e B in g ö l d a ğ la r ın d a y ü z le r­
c e ş a k i ç e te s i d o la ş a ra k k e r v a n la r s o y a r, ta la n g ö tü r ü r le r d i. Y e r y e r, a ş i­
r e t l e r tu tu ş u p s a v a ş ıy o rla rd ı. K a rlıo v a ve V a rto 'd a k i (-ib ra n a ş i r e t i : İ b r a ­
h im T a lu ü z e rin e y ü k le n ip k a lm ış la rd ı B u c e s u r a ş ir e t a ğ a sı ve a k r a b a -
l a n , d e f a la r c a çok ü s tü n o la n C ih m n k u v v e tle rin i a ğ ı r z a y ia ta u ğ r a ta r a k
g e r i p ü s k ü rtm ü ş le rd i. İ b ra h im T a lu , b n - ır a d a oğlu g en ç Z ey n e l'i E la z ığ 'a
o k ııtn ıa y a g ö n d e rm iş v e köylerim i» d e r s h a n e le r a ç m ış tı. T a m b u s ır a d a
H a m id iy e a la y la r ı te ş k ilâ tın a b a ş la n m ış tı.

=o=-

94
 B Ö L Ü M : V II

İ s tib d a t D e v rin d e D oğu İlle ri —H am id iy e A la y la rı

v e A ş ire t K a v g a la rı

S o lü m H a m i t, T a n z im a t T ü rk le rin e ve h a t t â g û y a A v ru p a d e v le tle ri­

n e k a rşı s a lta n a tın ı k o rk u d a n ç ık a rm a k için 1307-1891 ta r ih in d e d o ğ u ille-
r ta îz r je 1 6 a tlı H a m id iy e A lay ın ı te ş k il e tm iş, bts te ş k ilâ ta : ta rih im iz in
vııl i* k ısım la rın d a a ç ık la d ığ ım ız g ib i, Y av u z S u ltiin S elim ta r a f ın d a n
A n a d o lu 'd a n doğu illerim iz e k a ld ırıla n v e s o m a d a n K o rm an ço şu b e si a d ın ı
alan y a k ın ç a ğ T ü r k a ş ire tle rin i d a h il e t m i ş t i
S u lta n H a m ttı istib d a d ım v ö riitm e k İçin a r tık te m e lli o la ra k b u a ş ı­
rı ile re K ü rt v e doğu ille rin e de K ü rd is ta n v e k e n d isin e d e K ü r t terin b a­
ba;.! d em ek te y d i. V a ta n ın a v t m illiy e tin e h iy a n e t e d e n b u p a d işa h , doğu
illerim iz in K ü r d is ta n v e b u ra d a k i a ş ir e tle r in d e K ü r t o lm a d ığ ın ı b iliy o rd u .
O nun, ;;ıi - 7 s a lta n a tı u ğ ru n d a söylediği b u sö zler, o g ü n , doğu ille rin in
T ü rk lü ğ ü n ü y o k e tm e ğ e k a fi gelmiş» özbeöz T iirk s o y ııi la n olan d o ğ u h a l­
tın ı, Y a v u z ’d a n s o n ra b ir k e re d a h a fe lâ k e te sü rü k le m işti.
Y av u z S u lta n S elim d e v rin d e n önce y a z ılm ış ta r ih le r in g e r ç e k te K ü r t
y ak te s b it e ttiğ i b ir m ille t ve d o ğ u illerim izin c o ğ ra fî d u ru m u n d a yazıl­
m ış b ir K ü rd is ta n adı y o k tu . S u lta n H a m it b u n u b iliy o rd u . F a k a t o. T a n ­
z im a t T ü rk le rin e k a r ş ı s a lta n a t v e İstib d a d ın ı a y a k ta tu ta b ilm e k için,
c o ğ ra fî v e id a r î d u ru m d a n , is tib d a d a e lv e rişli olan doğu illerim iz i o günkü*
a ş ir e t feri ti h e r üç şu b e sin in n ü fu sç a en k alab alığ ı, z e n g in i ve azılısı b u lu ­
n a n K o rm a n ç n şu b e sin d e k i a ş ir e tle r i H a m iâ iy e te ş k ilâ tın a al a n ık , b u n la rı
T ü rk lü k ve g en çlik c e re y a n la rın a k a rş ı b ir k a lk a rı g ib i k u lla n m a k istem işti*

D ö rd ü n c ü O rd u M ü şirliğ in e tâ y in k ılm a n Ç e rk e ş M e h m e t Z ek i P a ş a ,
E rz in c a n ’a g elm iş, d o ğ u illerim iz d ek i K o rm an co şu b e sin e d alıîl a ş ir e tle r
a ra s ın d a H a m id iy e te ş k ilâ tım k u r m a k ü z e re M irliv a M a h m u t P a ş a y a V a n ,
M a la z g irt, H ın ıs ve V a r to 'y a g ö n d e rm iş ti.
K o rm an co şu b e si. M il ve S ilif ad lı ik i p a r tiy e a y rılm ış tı. B u p a r tile r in
h e r b irin e b ir a ş ir e t m irliv a lığ ı ile b e h e r a la y k o m u ta n ın a b ir e r k a y m a k a m
r ü tb e s i v e rilm işti.
M il p a r tis in in liv ası, V ir a n ş e h ir b ö lg esin d ek i çö llerd e b in ç a d ırlık a ş i-

95
r e liy le d o laşan ,-M ilan a ş ir e ti r e is i İ b ra h im P a ş a idi. B u P a ş a n ın k<>muta;n
a ltın d a : V a rto , K a rlıo v a , B u la n ık 'ta o tu r a n Gibi a n a ş ire tin d e n te ş k il e d il­
m iş d ö r t H am id iye. alayı* M a la z g irt b ö lg e sin d e a e t H a ş a n a n a ş ir e ti
e a la y ı, H ın ıs'ın T e k m a n , K Ö ksü, H a c ı Ö m e r b ö lg e le rin d e iki ta n e
Z ıp k an a ş ir e ti, H a n ıid iy e a la y ı, m e rk e z i V ir a n ş e h ir o lm ak ü z e re b e ş ta n e
M ilan a ş ir e ti H am leliye a la y ı, b ir ta n e K a ra ç e k ı a ş i r e t alay ı v e U ı «Vnm
S ü riiç ilç e sin d e iki ta n e B o r a ¡m a ş ir e ti, H a m idî y e a l a y ta n v a rd a

S ilıf y a h u t M il p a r tis in in liv a sı, P a tn o s ’t a o tu r a n H a v d e ra n a ş ire ti

re is i M irliv a H ü se y in P a ş a idî: B u p a ş a n ın k o m u ta s ı a ltın d a : M u ra d iy e ,
P a tn o s ve V a n b ö lg e le rin d e o tu r a n b eş a d e t H n y d o rtm a ş ir e ti H am idiyc-
a la y ı, A ğ rı'd a b ir A riem an ve b ir T a k o riy e n . a ş i r e t a la y ı, m e rk e z i A ğ rı, İki
Z ilan v e b i r a d e t C elâli a ş ir e t a la y la rı, H k ş k i r t 't e b ir ta n e S ı 33k an a ş ire t
a la y ı v a r d u B u a ş ir e t a la y tn n rm b ird e n h a doyarak :-M n u m a r a sırM-uvk- v e ­
rilm iş ti. B u n la rd a n b aşl. uılr S elim P a ş â ’y a b ir m irliv a lık riitn ıe si.
B a b a k ü rd ü şu b e s in d e n MLstoyi M iram ı p a ş a lık v e rilm işti.
H e r H a n ıid iy e a la y ı bir. iki y ü z a tlı ii. H e r a la y ın b a ş ın d a te k b ir
h a r f o k u n m a sın ı b ilm iy en b i r k a y m a k a m d ik ilm işti. B u k a y m a k a m o aşî*
r e t in esk i a ğ a sı idi. H e r a la y d a v u r- a ş ir e t a ğ a sın ın a k ra b a s ın d a n ¡ki b in ­
b a şı v e a ş ir e tin ile r i g e le n le rin d e n d v 1 ve s e k iz m ü lâ z im v a rd ı.
B u n la rın h iç b iris i okıım ni b i . 1 . H e r a la y k u m a n d a n ı z o rla b ir k â tip
b u la b ilm işti. A la y ın b ü tîin a t l a n a ş ir e t e r a tın ın öz m a lla rıy d ı. B u a t l a r a o
a la y m d a m g a s ı v u ru lu rd u . A la y p a p l a n n a , k a y m a k a m v e z a b itle rin e pa*
d işalı h a z în e s in d e n dolg u n m a a ş la r v e h e d iy e le r v e rilird i. E r a t ı n s ilâ h la n ,
k ısm e n b u n la rın e ş k ıy a lık ta k u tla n d ığ ı s ilâ h la r v e k ısm e n d e d e v le tte n ve­
rilm iş tü fe k le rd i. Ü m e râ v e / a h ita n ın k ılıç la n ve elb iseleri d e v le t t a r a f ı n ­
d a n v e ri' lu. D oğu ille rin d e H a m id iy e k a y m a k a m la rı n ın sayılı!;
V a r to ’d a C ib ra n lı M a h m u t B e y . G îb ran lı S in c a r II m B ey . K a rlıo v a ’d a
C ib ra n lı M a k su t IT alit Bey,. M a la z g irt'le F e th u lla h B ey. H a s a n a lı H alil
B ey, S ıp k a n h A b d ü lm eeit Beylerdi*
B il a ş î r e t liv a ve kıtyın.’ik a ra la n , l :'Jİrfi-1893 v ılm d a I h zincanM a M u şu
M e h m e t Zeki i'a :Vıun y a n ın d a to p la n a ra k İ s ta n b u l’d a S u lta n H a m id 'in
y a n m a g itm iş le rd i. S u lta n H a m i t , b u n la rt g ö zd en g e ç ire re k r ü tb e le rin i
ta k m ış ve h u r la r ın y a k ış ık h la n n a k ılıçlar, p a r a la r ih s a n e tm iş ti ve o n la ra :
B en îm , k iirtle rin b a h a sı o ld u ğ u m u u n u tm a y ın !"
D iy e i l t i f a t e t m i ş t i .
S a lta n Tla m it, o g ü n , b u a ş i r e t a ğ a la r ın a v e rd iğ i g e n iş -e lâ n iv e t ve
r ü tb e ile, d o ğ u b ö lg e lin d e k i ş e h irlile ri, e s n a f v e tü c c a r ı ve d o ğ u ille rin d e k i
ç iftç i ve h a lk ta b a k a s ın ı ve bu illerd e, biz T ü rk iiz , d iy e n le ri, b u Iia m i d i ye
a la y la rın a b ir e r e s ir g ib i te slim ed e re k o n la rı aşiı-et a la y la rım ı so y d u rm u ş,
k ırd ırm ış v e e r .d im r ş ti. K o sk o ca b ir T iir im p a r a to r u o la n b u zalim p a ­
d işa h , b ile re k T ü r k ırk ın ın d ü şm a n ı k e s ilm işti.
H a m id iy e liv a ve alay k ıım ju id a n ları, İ s ta n b u l’d an d ö n d ü k te n so n ra .

96
is tib d a d ın en k a ra n lık z irv e sin e çık m ış b u lu n u y o rla rd ı. B u a ş ir e t a ğ a la n .
H a m i d iy e u n v an ı a ltın d a b ü y ü k b ir d ebdebe v e s a lta n a ta k a v u ş tu k ta n son­
r a k e n d ile rin i h iç b ir k a n u n a tâ b i tu tm a d a n m ü lk iy e ad ın ı a la n d o ğ u d ak i
d iğ e r a ş ire tle ri, k o m şu la rı o la n h alk ı, ş e h ir ve k a s a b a la rı so y m a ğ a ve doğu
illerin i y a k ıp y ık m a ğ a b a ş la d ıla r. P a d iş a h ın ellerin e v e rd iğ i s ilâ h ve s a lâ h i­
y e tle çok a m a n sız h a r e k e te g eç tiler. D oğu İllerin d e, S u lta n H a m id 'in v e
k a r a k u v v e tin b ir e r m ü s te b it v e k an lı k o lla rı g ib i u z a n a n H a m id iy e a la y -
la n , d o ğ u n u n b ü tü n d a ğ ve d e rb e n tle rin d e y o lla r k e s tile r, k e r v a n la r soy­
d u la r. H a lk ın m a lın a ve can ın a k ıy d ıla r. B in lerce m a su m k ö y lü n ü n k a n la ­
rın ı d ö k tü le r v e b u n u n la d a k a lm ıy a ra k H a m îd iy e te ş k ilâ tın a g irm iy e n
k abile v e a ş ire tle rin k ö y le rin e b a s k ın la r v e rd ile r, can y a k tıla r , m al t a l a n -
la d ila r
H a m id iy e a la y la rın ın İs ta n b u l'd a n a ld ığ ı k a r a f ik ir le r a r t ı k d o ğ u i l ­
le rin in re n g in i ta m a m e n d e ğ iş tirm iş , m ü sta k il h a r e k e t ed e n 36 k an lı b ey ­
lik y a ra tm ış tı. B u b ey lik le r, k en d ilerin i y a ln ız S u lta n H a m id 'in K ü rtle r i v e
o ğ u lla rı, d in ve ş e r ia tin a r k a l a n , in s a n la rın en k u ts a lla n , T ü rk lü ğ ü n düş -
m a n ia n v e y u rd u n Con T ü rk le re k a rş ı m ü d a file ri s a y a r v e k e n d ile rin i hiç­
b ir k a n u n a tâ b i tu tm a d a n d o ğ u n u n d iğ e r k ab ile v e h a lk ım k a rş ıla rın d a
köle v e kul b iliy o rla rd ı,
O sm anlı im p a ra to r lu ğ u n u n o r ta d e v rin d e n b a ş la y ıp S u lta n H a m it
ç a ğ ın d a ta m a m la n a n b u yıkıcı s iy a s e t v e z e h irli d u y g u la rd a n d o ğ a n H a ­
m id iy e te ş k ilâ tı, az b ir m ü d d e t içinde d o ğ u d ak i T ü rk n esli a ra s ın d a m ü th iş
b ir k ö tü lü k ve n e f r e t u y a n d ırm ış , m illî b irlik v e b ü tü n lü ğ ü çok a ğ ı r b ir
s u r e tt e p a rç a la m ış, H a m id iy e o lm ıy an h alk ı bıı a ş ir e tle r e e z d ird ik te n so n ­
ra , m e n fa a t v e s a lta n a t h irsiy le d e lire n bu a la y la rı ve h a t t â b ir a la y d a olan
öz k a rd e ş le ri b irb irin e m u s a lla t e d e re k d o ğ u ille rim iz in h e r y a n m i k a n ­
la r la su la m ış tır.
S özüm ü g e rç e k le ş tirm e k için, b u acı m a n z a ra ve k a n lı b o ğ u ş m a la r ­
d a n b irk a ç ö rn e k v erey im .
D o ğ u d ak i H a y d e ra n a ş ire tin in b ir a la y ı, T o k a riy a n a ş ır e tt re is i H ü ­
se y in a ğ a ile (X), E le ş k ir t'te k i Ş ıp k a n a ş ire ti re is i A b d u lm e cit, M a la z ­
g i r t 't e , H a sa n ım a ş ir e ti k a y m a k a m ı F e th u lla h B ey ve H a lil H a şa n la , v e
H a sa n lı REza H a lit, H a sa n lı A cem o ğ u lla riy le , H ın ıs 'ta k i Z ırk a n alay ı k o ­
m u ta n ı K u lih a n B ey, T e k m a n 'd a k i Z ırk a n a la y k u m a n d a n ı Selim b ey le, v e
bu iki a ş ir e t y in e H ın ıs 'ta k i Ç a re k a ş ire tle riy le ve V a r to ’d ak i C ib ra n ikinci
a la y k u m a n d a n ı M a h m u t B ey , C ib ra n b irin ci a la y k u m a n d a n ı S in c a r İb ­
ra h im B eyle, v o K a rlıo v a ’d ak i ü çü n cü C ib ra n a la y k u m a n d a n ı M a k su t H a­
lit bey, öz k a rd e ş i Selim a ğ a ile, ve y in e b u üç C ib ra n a ş ire t a la y ı V a r to ’­
daki m ü lk iy e H o rm ek a ş ir e ti ile, V ira n ş e h ir'd e k i M illan a ş ir e ti livası İb ­
ra h im P a s a , K a ra k e ç i a ş ir e ti re isi D îr iî ile, s a f f ıh a r p h a lin d e y ılla rc a dö-
v ü şm ü şlerd i.

(i) B u savaşta, m e şh u r H ayderatıh T a h ir han, öldürülm üştü.

Ft 7 97
 S a v a ş la r d a b in le rc e in s a n ö lm üş, ta la n la r g itm iş , k ö y le r y ık ılm ıştı.
H ü k ü m e t, H a m id iy e a la y la rı a r a s ın d a k i s a v a ş la rı d u r d u rm a k için, y a b ir
n a s ih a tç i p a ş a g ö n d e rir v e y a h u t b ir te lle m ü d a h a le e d e rd i. M ü lk iy e o lan
a ş ire tle rle H a m id iy e lile r tu tu ş u n c a , H a m id iy e ta r a f ın ı t u t a r , k a rş ıd a k i
m ü lk iy e a ş ir e tin i b a s tır m a k için s a v a ş y e r in e b a z e n b ir e r t a b u r n iz am iy e
a s k e rin i g ö n d e rird i. K e n d ile rin i H a m id iy e a la y la rın a k a r ş ı m ü d a fa a e t ­
m e k te n âc iz olan d o ğ u ille rin d e k i d iğ e r k a b ile le r v e lıa lk , m e c b u ri o la ra k
H a m id iy e a la y k u m a n d a n la rın a a ğ ı r v e r g ile r v e r ir v e b u n la r ın id a re sin d e
köle g ib i y a ş a rla rd ı.
H e r ik i a ş i r e t liv a sı ve k a y m a k a m la r, d ö k tü k le ri k a n la rd a n
ö tü r ii h iç b ir m a h k e m e v e a d a le t d iv a n ın d a h e s a p v e r m e ğ e m e c ­
b u r d eğ ille rd i. B u n la r b ü tü n a ş i r e t h a lk ın ın m u k a d d e r a tla r ın a bi­
re r m u tla k h â k im d i. A ş ir e tin a d li id a re , İç tim a î h u k u k u , a ş i­
ret re is in in elin d ey d i. R e is, b a ş k a b ir a ş ir e tte n ö ld ü rd ü ğ ü b ir ­
çok a d a m la rın k a n m a k arg ılık , k en d i a ş ire tin d e n ö lü m le rin e sebe­
b iy e t v e rd iğ i b ir s ü r ü in s a n la rın k a n la rın ı b ir d e h a le t ve b a r ış m a ile b a ğ ış­
la r , e v in e g e le n h a s ım a ş ir e t a ğ a s ın ın b ir m e rh a b a s ın a f e d a e d e rd i. B ir
a ş ir e tin m a lı can ı, ırz ı, o a ş ir e tin re is in in öz m alı s a y ılırd ı. R eis, h u y la n ­
d ığ ı ve ş ü p h e le n d iğ i b ir a d a m ı ö ld ü re b ilir, b ir su ç lu y u h a p is v e y a a ffe d e ­
b ilird i ve se v d iğ i b ir k a d ın la b u lu ş u r, b u n la r için h iç b ir m a k a m v e y a m a h ­
kem e, re is in h a k k ın d a ta h k ik a t y a p a m a z d ı.
S u lta n H a m td 'in b u k a r a s iy a s e ti, O sm a n lı im p a r a to r lu ğ u n u n h â k i -
m iy e ti a ltın d a b u lu n a n doğu ille rin d e 3 6 d e re b e y lik te n ib a r e t o la n b ir K u r ­
d is ta n y a r a tm ış tı, b u s iy a s e t, T ü rk le r i K ü r t d iy e v a s ıfla n d ıra n , o n la r a bu
a d la m e n h u s b ir i f t i h a r ta k ın d ır a n , T ü rk ü n , m alını,, c a n ın ı, ad ın ı, ırk ın ı,
m illi v a rlığ ın ı h iç e s a ta n , iğ re n ç b ir s iy a s e tti. B u s iy a s e t, d o ğ u d a çok fe c i
k ö tü lü k le r y a r a tm ış , s a y m a k la b itm iy e n b u k ö tü lü k le r v e T ü r k d ü ş m a n ­
lığ ı M e ş r u tiy e t d e v rin e v e Ş e y h S a it is y a n ın a k a d a r b a b a d a n e v lâ d a , ir s î
b ir h a s ta lık g ib i g e ç m işti.
Bıı te h lik e li f ik ir h a s ta lığ ı, m e v z u u m u z o la n d o ğ u ille ri v e b ilh a s s a
V a rto ta r ih in d e b in tü r lii k an lı o la y la r ve ç e ş it k ö tü lü k le r d o ğ u rm u ş, ö n ­
ced en y a ln ız S ü n n î l i k v e a lev ilik g a y r e tiy le b ir k a ç k e re d ö v ü şe n C ib ra n ve
H o rm e k a ş ire tle ri, b u s o n H a m id iy e te ş k ilâ tın ın s iy a s e ti k a rş ıs ın d a b ir b ir ­
le rin i y o k e tm e k i ç i n y ılla rc a ç a rp ış m ış la rd ır.
B u iki a ş ire tin s a lâ h iy e ti, h a y a tı Ve k u v v e tle ri a ra s ın d a b ü y ü k b ir
f a r k v a rd ı. C ib ra n lıla r: S u lta n H a m id ln m ü s te b it a la y la rı v e K ü i'd is ta n ’m
k u d r e tli b ir a ş ir e ti. H o rm e k lile r, m ü lk iy e, r e â y a ve a h a li, a ş i r e t v e k ü r t s a ­
y ılın ı y an , b a y a ğ ı b ir T ü rk m e n o y m a ğ ı b ilin ird i.
C ib ra n a la y ı, k u m a n d a n la rı v e a ş i r e t a ğ a la rı, h ü k ü m le rin i M u ş ve
V a rto id a r e m a k a m la rın a y ü r ü te n ü m e ra v e z a b ita n , H o rm e k a ğ a l a n ; h ü ­
k ü m e t k a p ısın d a n k o ğ u lm u ş, m alı, c a n ı h elâl, k â f ir k ız ılb a şla rd ı.
i ş t e b ir is i a s a le t, s a lâ h iy e t, k u d r e t v e z o ru n u g ö s te rm e k için köyle­
re v e ta la n la r a s a ld ıra n ve ö b ü rü s ü , m a lın ı, c a n ın ı, n a m u s u n u ve h a k k ın ı,

98
istib d a d ın k an lı p en çesin d en k u r ta r m a k için ç a rp ışa n , iki a ş ir e t ça rp ışı -
yordu.
C ib ra n A şire ti. H am id iy e te ş k ilâ tın d a bin ik iş e r y ü z a tlı m ev cu tlu
d ö rt H am id iy e a la y ın a a y rılm ış tı. B u a la y la rın m e rk e zi V a rto o lm ak üze­
re. Ş e r a f e ttin ve B ingöl d a ğ la rı a ra s ın d a k i g en iş a la n ın k ö y le rin d e n k u ru ­
lan v e V a rto m erk e zin d e o tu r a n O ib ran b M a h m u t B e y in e m rin d e b ir alay,
ve Ş e r a f e ttın in k u ze y ete k le rin d e k i k ö y lerd en k u ru lu p , m e rk e zi B ağlı kö­
y ü olm ak ü z e re C ib ra n lı k a y m a k a m C in cer İ b ra h im ’in e m rin d e ikinci b ir
C ib ra n a ş ire t a la y ı ve m erk ezi K a rlıo v a ’nın T o k lîy an k ö y ü n d e G öynük
o v ası k ö ylerinde k u ru lm u ş C ib ra n lı M a k su t H a lit B e y in e m rin d e üçüncü
b ir C ib ra n a ş ir e t a la y ı, v e m erk ezi B u lan ık ilçesin d e olm ak ü z e re C ibranlı
F ezzo oğlu k a y m a k a m Selim B eyin e m rin d e k u ru lm u ş, d ö rd ü n cü b ir Cib­
ra n a ş ir e t alay ı te ş k il e d ilm işti.
S u lta n H a m id ’in. p a ra , rü tb e , silâ h v e k u v v e tiy le te çh iz ed ilen bu d ö rt
ala y , k endi b ö lg elerin d ek i lıa lk a , k a s a b a la ra v e H a m id iy e o lm ıy an d iğ e r
a ş ire tle re s a ld ıra ra k o n la rı k en d i ç iftlik le ri h a lin e g e tirm iş le rd i. B ilh a ssa
esk id e n d ü şm a n v e k ızılb aş b ild ik le ri v e k en d isin d en ç e k in d ik le ri H o rm ek
a ş ire tin i y o k etm iv e y e lte n e re k , o n la rın V a r to ’daki b ö lg elerin e, k ö y lerin e
sa ld ırm ışla rd ı. B u ü s tü n k u v v e tle r k a rş ıs ın d a ş a ş ıra n H o rm e k lile r, b a ş -
k a n la rı olan F e r e ş a t - F e r o ailesin d en İb ra h im T a lu ’n u n e tr a f ın d a to p la n ­
m ışlard ı, İb ra h im T alu v e a k ra b a la rı, İlâhi b ir te v ek k ü lle, c a n la rın ı ve n a ­
m u sla rım k u r ta r m a k için, b u sa y ısız a ş ir e t a la n la r ın a k a rş ı d u rm ıy a ve
h iç b ir k u v v e te b o y u n eğ m em e ğ e k a r a r v e rm iş, b u n la r b in zo rlu k la ele
g e ç ird ik le ri b a s it s ilâ h la rla , k ö y le rin in m ev zilerin d e gece gün d ü z, bekle -
inişlerdi.
1 3 0 9 -1 8 9 3 y ılın ın m a y ıs a y ın d a C ib ra n lıla r, İb ra h im T a lu 'n u n o tu r ­
d u ğ u K a sm a n k ö y ü n ü b asm ış, İb ra h im T alu ve oğlu Z eynel ve k a rd e şle ri
V eli ve M em il ve Z engeldeki am cası, A g a oğlu Selim ve k a rd e ş le ri, K ü r t e ­
p esin d e k u şa tılm ış, C ib ra n lı V elibilîk, M em il ta r a f ın d a n k a tle d ilm iş v e a la y
k u m a n d an ı M a h m u t B ey in am cası oğlu T a lh a , İb ra h im T a lu ta ra fın d a n
y a ra la n m ış , b eş C ib ran lı ö ld ü rü lm ü ş, C ib ra n sü v a rile ri A m e ra n k ö y ü iize -
rin d e n ric a te m e c b u r edilm işti. Bu s ıra d a G ö y n ü k 'te n g elen b ir ta b u r n i­
zam iye a s k e ri, s a v a ş a k a rışın c a , İb ra h im T alu ve a k ra b a la rı d ev let n ü fu -
z u n a say g ı g ö s te re re k g eri çekilm iş, bu d u ru m d a n fa y d a la n a n C ıb ra n h la rT
a s k e rin h im a y e sin d e g eri g eri döniip, dokuz H o rm e k li ö ld ü rm ü şle r ve
A m e ra n k ö y ü n ü ta la n la m ış la rd ı. A y n ı ta r ih t e G ö y n ü k - K a rlıo v a b ö lg esin ­
d e b u lu n an C ibran lı H a lit B e y in ü çü n cü H a m id iy e a la y ı, K â rir'd e k i H o r­
m ek a ş ire tin e a k m a b aşlam ış, bu s ıra d a b u a ş ire tin reisi v e H ö sn ek n a h i -
y esî m ü d ü rü b u lu n an ikinci Z ey n el'in to ru n u K ü çü k A g a, h ü k ü m e tte n a l­
d ığı b ir k u v v e t ve b ö lg e sin d e to p la d ığ ı a ş ir e t e r a tiy le K â r ir d a ğ la rın ın s a rp
g eçitlerin d e C ib ra n a ş ir e t a la y ın ı d u r d u r a r a k o n la rın K â r ir b ö lg esin e g ir ­
m e lerin e en g el o lm u ştu .
 Y ine bu yılda, P alah göl m evkiinde İb ra h im Talu ile C ib ran lı "A m er "1
a ra la rın d a şiddetli b ir ça rp !Şm a olm uş, a ra d a hayli can telef olm uş, İb ra ­
him T alu ile kardeşi V eli’n in h arik u lad e c e sa re tle ri sayesinde, g ö tü rü len
ta la n sürü leri, C ib ran lılard an g eri alın m ıştı.
1310-1894 yılında İb ra h im Talu ve H orm ek köyleri Bingöl y a y lala rın a
çıkm ışlardı. C ib ran lılar b ü tü n k u vvetleriyle h e r y a n d a n H orm ek a şire tin e
yüklenm işlerdi. B u y ılın tem m uz ay ın d a K arlıo v a'd ak i C ibranlı H a tto oğul-
lariyle Cibranlı M ah m u t B eyin sekiz yüz seçkin a tlısı, İb ra h im T alu ’n u n
B ingöl'deki H asm an y ay lasın ı çev irerek m üsadem eye b aşlam ışlard ı. İb­
ra h im T alu, k ard eşleri v e oğlu Zeynel, ve Zengel y ay lasın d ak i am cası oğlu
Selim ve k ard eşleri b iri eşerek kendilerini ve y ay laların ı k u rta rm ış. C ib ran-
lı A lo-reşik ile b irk aç C ibranlı v e H orm ekli katledilm iş ve f a k a t C ibranlı-
la r İb ra h im T alu y ay lasın ın b ü tü n sığ ırların ı ta lan lay ıp g ö tü rm ü şlerdi.
İbrahim T alu, a rd ı a rk a sı gelm iyen bu C ibran ak u tların d an ve saldı -
n ş la rın d a n ö tü rü , h ü k ü m e tte n y ard ım dilem ek ü zere oğlu Zeynel! V a rto
k ay m akam ın ın y an m a gönderm işti. C ib ran lı M ah m u t Bey, k ay m ak am ın
y anıb aşın d ak i sed ird e o tu rm u ş, Zeynel şik ây etin i k ay m ak am a y ap a rk e n ,
M ahm ut B ey ona s ıra verm eden Z eynel'e h ita b e n :
— N e yapalım , sizin ferm an ın ız p a d işa h ta n çıktı.
D em iş ve kapıdaki z a b ıta m em uru, (Zeynel, M a h m u t Beye k a rşı gel­
diği için) onu h ü k ü m e t kapısından kovm uştu. B u hâdised en so n ra İb rah im
T alu ve H orm ekliîer a r tık ca n ların d an , h ü rriy e tle rin d e n ve h ü k ü m etten
ü m itlerin i k eserek , b ü tü n v arlık lariy le hem C ib ran lıiara, h em de h ü k ü m ete
k arşı koym ıya yem in etm işlerdi.
B ir m ü d d et so n ra Ü s tü k ra n n ah iy esin e H orm ekiılerin tedibi için a s ­
k erî b ir kuvvet gelm iş ve C ib ran a ş ire ti bu a s k e ri k u v v etlerd en fa y d a la ­
n a ra k H orm ek köylerini basm ış ve eskisinden fazla k a rşı kojTna ile k arşı­
la n a ra k z a y ia ta u ğ ram ış ve g eri dönm üşlerdi. H orm ekliîer a rtık h içb ir
k u v v e tte n çekinm iyor, v e kendileri için m u k a d d e r olan ölüm ü bekliyor­
lardı. İb ra h im T a lu 'n u n m e şh u r olan sürm eli tü feğ in in sesi ik i gün d e b ir
H orm ek d ağ eteğ in d e yükseliyordu.
İb ra h im T alu'nun bu haksızlık v e zulm e k arşı koym ası, n ah iy ey e g e­
len yüzbaşı v e m ülkiye kaym akam ı gözünde b ir isy a n şek lin d e g ö rü n m ü ş
ve b u hal C ibranlı M ah m u t B eyin işine y aram ış, V arto m erkezinden E r ­
zincan M üşirliğine ve S a d a re te y ağ d ırd ığ ı te llerd e: İb ra h im Talu ve H or­
m ek a şire tle rin in isyan e ttiğ in i ih b a r etm iş V arto kaym akam ı bu şik â y e ti
ta sd ik e ttiğ i için İbrahim T alu H o rm ek a şire tin in ted ib i için V a rto m erk e­
zine b ir alay nizam iye ask eri gelm işti.
B u a s k e rle b irlik te b ir C ib ra n alayı H o rm ek köylerini ta n y a c a k tı.
F a k a t kânun a y la n gelm iş, k a r la r y ağ m ağ a başlam ış olduğu için a sk e rî
k u v v et V a rto ’d a yerleşm ekle m eşgul bulunuyordu. T am b u sıra d a I b r a -
. him T a lu ’n u n am cası oğlu Zengel köylü Selim , C an eseran köyüne gidip*

100
h a lk a zulüm y ap an O s tü k ra n m ü d ü rü n ü dövm üş, Selimdi ele geçirm ek için
V a rto m erkezinde o tu ra n alay d an b ir ta b u r nizam iye ask eri, binbaşı Ziya
B eyin em rin d e o la ra k Ü stü k ra n n ah iy esin e gelm iş, b u ra d a C ibranlı binbaşı
Ö m er ağa, iki yüz a ş ire t a th siy le bu k u v v ete k a tıla ra k Z engel köyüne doğ­
r u h a re k e t etm işlerd i.
10/12/1310-1894 g ü n ü k arlı yolları a ş a r a k Z engel'e g id e n b u k u v v e t
ler, Selim v e k ard eşleriy le m aiy etin in a te şle riy le k a rşıla şm ış v e akşam
C a n ese ra n köyüııc dönm iye m ecb u r olm uşlardı. Selim , ay n ı gece de İ b r a ­
him T a lu 'y a h a b e r v ererek b ü tü n a rk a d a şla riy le ailelerin i alıp B ingöl dağ­
ların ın e tek le rin d e sak lan m ışlard ı. İb ra h im T alu, bu k a r ve k ış içinde aşi­
re tin in b aşın a b ir fe lâ k e t gelm em ek için, o n ların çeşit y e rle rd e sak lan m a­
ların ı v e nizam iye ask erin e k arşı gelm em elerini ten b ıh ederek, kendisi de
o gece Bingöl e te k le rin d e b u lu n an K ü rte -g ü l m ezresin d ek i b ir küçük eve
gidip saklanm ışta.
C aneseran köyüne dönen ta b u r, e rte si günü te k r a r Z en g el'e doğru
h a re k e t ederken. C iv arik deresinde silâhlı b ir ad am ın K ü te-g ü l’e g ittiğ in i
g ö rerek , b u p iyad en in izine d ü şe re k ansızın İb ra h im T alu ’n u n saklandığı
küçük evi k u şatm ış v e ateşle karşılaşınca, ilk iş o larak evin k a p ısın a dol­
d u rd u ğ u b ir yığın o ta a te ş v e re re k İb ra h im T a lu 'y u a te ş ve d u m an a boğ­
m uşlardı.
İb ra h im T alu 'n u n y an ın d a üç oğlu v e silâhlı on h izm etçi vardı. B un­
la r a te ş te yan acak ların ı görünce, İb ra h im T alu göğsiyle a te ş ve alevleri
y a ra ra k b asım ların ın üzerine atılm ış, f a k a t kap ıd ak i k a r şepelerinde ve si-
viklerde m evzi alan binden fazla a s k e r ve H am id iy elilerin b ird en açılan
silâh ların ın k u rşu n la rı a ra s ın d a y ere serilm iş, onu ta k ip eden b ü tü n a r k a ­
d aşları b irb irin in üzerine cansız o larak yığ ılm ışlard ı ( 1 ) .
H ü rriy e t şehidi k ah ram an İb ra h im T a lu ’n u n ölüm ü, a ş ire ti a ra sın d a
yıldırım hıziyle yayılm ış, h a lk kendilerini to p lay ın cay a k a d a r a s k e r ve H a­
mi diye alayı V a rto 'y a y e tişe re k zaferlerin i telle S u ltan H am id ’e b ild ir -
m islerdi.
B u feci h âd ised en ö tü rü V a rto ve K&rir’de b u lu n an b ü tü n H o rm ek
halkı, d erin b ir m a tem e b ü rü n m ü ş, o sıra d a K â rir’de b u lu n an İb ra h im Ta­
lu oğlu Zeynel, b abasının in tik a m ın ı alm ağ a an d içm iş, ve 1311-1895 yılı
b a h a rın d a V a rto 'y a d ö n erek am cası oğlu Z engel köylü Sel im 'i a ş ire tin ba­
şında b ırak m ış, kendisi ve 17 y aşın d ak i k ard eşi Veli ve on b eş fed ai a t h ­
siyle d a ğ la ra çıkm ıştı ( 2 ).
Zeynel, ilk m üsadem esini C ibranlı K ö r A h m et ağ a n ın arîam lariyle
ICaraboğa tep esin d e verdi. Bu m üsadem eye T a ta n köyündeki b ir bölük as­
k e r de k a rıştı. Z eynel'in a tı vuruldu ve iki C ibranlı katledildi, Zeynel ve

( i ) B u c e s e t l e r i n a l tı n d a y a l n ı z İ b r a h i m T a h T m ı n o ğ l u A li, sağ1 çı k mı ştı ..

( a ) İ b r a h i m T a l u , “ B i r g ü n ö l ü r s e m , s il âh ım ı V e l i y e , e v l e r i m i AHye, a ş i r e ­
t i n id a re s i n i Z e y n e l e v e r i n i z i ” d e m iş ti .

101
V eli, k ü çü k ç e te le riy le d u rm a d a n C ib ra n k ö y le rin e saldırıyor» ele g e ç ird ik ­
le ri d ü şm a n la rı ö ld ü rü y o r v e b u çeteleriy le o rta lığ ı velveleye v eriy o rlard ı.’
C ib ra n h lsr, H o rraek lilerin to p lu lu ğ u n a sald ırm ay a v a k it b u la m ıy o r, h ep
Z eynel’in peşinde d o laşıy o rlard ı.
1311-1895 yılı so n b a h a rın d a , y u rd u m u zd a k i E rm e n ile r, V an , M uş, Ç a-
p a k ç u r, K iğı d a ğ la rın d a k o m ite le r teşk il ed e re k şe k a v e t ve fed ailiğ e b aş-
la m ş la rd ı. A sk e rî b irlik le r ve H am id iy e alay la rı bazı y e rle rd e b u is y a n la rı
y a t t r m a k için h a re k e te g eçm işlerd i. K iği’de b ir E rm e n i köyü ü zerin d e,
Ça; a k ç u r Z azalariy le, üçüncü C ib ran a ş ir e t alasrı k o m u ta m H a lit B eyin
k u v v etleri a ra n d a k av g a çıkm ış, Z a z a la r k en d ilerin i to p la y m c a y a k a d a r
k ırk k işi ölü v e re re k Z erm ak k ö y ü ü z e rin d en Ç a p ak ç u r’a d ö n m ü şlerd i.
Kır, gelm iş, k a r la r o rta lığ ı bey aza b iiıü m ü ş, y o lla r k a p a n m ış, Z eynel,
K â r i r bölgesine çekilm işti. Z ey n el'in ta k ib i için gelen b ir bölük a sk e r, T a-
ta n köyünde b ek liy o rd u .
1312-1896 y ılm d a Zeynel, y in e a k ın la rm a devam etm iş, d e fa la rc a h a-
su n la riy le ç a rp ışm ıştı, Zeynel, ay n ı za m an d a o k u m u ş b ir g en ç ve b ir m il­
liy etçiydi. O nun ta n z im a t T ü rk le rin e m u h a b e re si v e ilgisi v ard ı. V a r to ’da­
k i k a y m a k a m ve H am id iy e k u m a n d a n la rı b u c ih e ti b ild ik leri için çok fazla
k endisiyle u ğ ra ş ıy o r ve f a k a t b ir tü r lü ele g eçirem iy o rlard ı.
1313-1897 y ılın d a, C ib ra n H am id iy e k a y m a k a m la rın ın a r a la r ı açıl -
ım ş v e b u n la r y e r y e r k a v g a y a tu tu ş m u ş la rd ı, Zeynel b u d u ru m d a n f a y -
d a la n a ra k G ö y n ü k ’d ek i C ib ran lı k ay m ak am ı H a lit B ey le b irleg ip , k a y m a ­
k am C icar İb ra h im B ey ve o n u n am cası oğlu K ö r A h m e t a ğ a n ın k ö y lerin e
b a sk m verip, b irço k a d a m ın ölüm üne se b e b iy e t v e rm iş ti. E u y ılın so n b a­
h a rın d a Zeynel h a s ta la n a r a k C a n e se ra n kö y ü n e g elip S ey it A li'n in evinde
y a tm ış, T a ta n ’d a b u lu n an y ü zb a şı S ü leym an E fe n d i ve H am id iy e sü v a rile ­
r i bu h ab e ri a la ra k , Z ey n el'i b u ra d a k u ş a tm ış v e ilk ç a rp ışm a d a b ir zap­
tiy e v u ru lm u ş, İb ra h im T a lu ’n u n ak ıb etin d en ib r e t a la n H o rm ek tiler Ca-
n e s e ra n ’a a k a ra k , m u h a s a ra y ı k a ld ırm ışla r, Z ey n el y aln ız a tın a b in e re k
çetesin in b a ş ın a g eçm işti.
1314-1898 yılı y a z ın d a : V a rto 'd a k i C ib ran lı M a h m u t B eyle. C ib ra n lı
k ay m ak am S in ca r İ b ra h im ’in a r a la r ı bozulm uş, M a h m u t B ey in a tlıla rı
T a ta n k ö y ü n ü ta la n la m ış , h e r iki a la y a ra s ın d a L ey lek d a ğ ın d a y ap ı­
lan sa v a şta , C ib ran lı M a h m u t B ey k atled ilm işti.
B u sıra d a V a rto ’d a b u lu n a n b ir alay n izam iy e ta b u ru , Z eynel’in d er­
d estin , b a h a n e ed e re k b ir a la y H am id iy e ile H o rm ek k ö y lerin e sa ld ıra c a k ­
lard ı. Zeynel, a ş ire tin b a şın d a n a y rılm ış, ç e te siy le d a ğ la rd a d olaşıyordu.
A ş ire tin id a re si am cası oğlu S elim ’in elindeydi. Selim , c e su r, y iğ it v e zeki
b îr b aşk an d ı. B a sm a gelecek fe lâ k e ti an lam ış, h iç o lm azsa h ü k ü m e tin t a ­
k ib in d en a ş ire tin i k u r ta r m a k m aksadiyle, H o rm ek k ö y le rin in y irm i b ir
m u h ta riy le E rz in c a n M ü şiri A h m e t Z eki P a ş a 'n m y a n m a g id e re k Z ey­
n e l’den b aşk a, b ü tü n H o rm e k lile rin a ffın ı ç ık a rm ış ve d ö n e rk e n H o rm e k

102
köylerinden d ö rt yüz a tlı seçm iş, b u n la rla kendi köylerini m u h afaza etm eyi
v e karşılıklı o la ra k C ib ra n h la ra sald ırm ay ı k a ra rla ş tırm ış tı.
Z eynel'in a ffın a im kân y oktu, 0 b ü tü n ju m a lla rd a , jo n tü rk çetesi,
istib d ad ın düşm anı, eşkiyayı n ıeşh u re olarak ta n ın m ış, d esd esti için h e r
v;ı!dt V arto, H ınıs, T ercan , G öynük ova v e d a ğ la rın d a kuvvetli a s k e rî m üf-
r e eler, ve H am leliye alay ları dolaşm ıştı, Z eynel, bu s ıra d a Bingöl dağla­
rın d a idi.
1316-1900 yılının b ir yaz g ü n ü m a k tu l C ibran] ı M ah m u t B eyin k ard e­
şi binbaşı İsm ail, Z ey n el’in H a lita n ça y ırın d a b u lu n an tü c c a r K otanın ça-
d r n a gkleceğim h a b e r alm ış, V a rto 'd a se ç tiğ i sek sen a tlıy a a s k e r elbise­
sin ' g iy d irerek Z eynel'in yolunda p u su k u rm u ştu . Zeynel, b u p u su y u fa rk -
ed erek savun m ağ a başlam ış ve ilk önce bu a tlıla rı a s k e r san d ığ ı için, C ane-
s e m n köyü y ay lasın a k a d a r d ö v ü şerek g e ri çekilm iş, b u rad a a tlıla rın ta ­
la n a sald ırd ık la rın ı görünce, b a n la rın H am ¡diye o ld u ğ u n u an lam ış ve şid­
d etle h ü cu m a başlayıp b u a tlıla rı “ G er” y ay lasın a k a d a r kovalam ış, d ö rt
C ib ra n atlısın ı öldürm üştü.
Selim, E rzin can 'd a a ffa u ğ ra d ık ta n sonra, k a rd e şi M u stafa, Ü ştü k -
ran nahiyesi m ü d ü rü olm uş ve H o rm ek köylerinin m u h afazası için n ah iy e
m erk ezin e b ir bölük a s k e r g elm işti. 1317-1901 y ılının m ay ıs ay ın d a S m e a r
İb ra h im Beyin oğlu M ehm et ve a k ra b a sı H aşa n Alî k u m an d asın d ak i d ö rt
y ü z atlı, Ü s tü k ra n bucağına hücum ed e re k bıı köyün m alını g ö tü rm ü ş,
köydeki bölük k u m an d an ı yüzbaşı, ta la n ı alm ak için H am idiyelilerin önle­
rin e geçerken, C ibranlı Ha&an Ali ta ra fın d a n kam çı ile dövülerek g eri dön­
m üş, ta m b u sıra d a Selim, y ıld ırım gibi y e tişe re k em rin d ek i k u v v etin b a­
şın d a bizzat ileri a tıla ra k , C ibran a tlıla rın ı ö n lerin e k atıp , T aban boğazına
k a d a r sü rm ü ş, biitün ta lan ı geri aldığı g ib i, C ibranlı lard an öldürdüğü yedi
sü v a rin in de a t ve silâh ların ı g an im et o larak g e tirm işti,
Zeynel, bu h ab eri K iğ i'd e d u y m u ş, o da akrab& İariyle b erab e r ç a lış ­
m ak ü zere a f f a u ğ ra m a y ı arzu etm iş ve K iğı k ö y lerin d e çetesini k ard eşi
V eli'y e teslim ederek, U laş oğlu M u stafa ağ an ın n ü fu s tezkesini alıp İs -
ta n b u l'a g itm iş ve fa k a t b u ra d a C ibranlı işçilerinin ih b a rın a u ğ ra y a ra k
H a rb iy e H az ırın ın h u z u ru n a g ö tü rü lm ü ş, n ü fu s k âğ ıd ım ib raz edip M u s ­
ta f a olduğunu iddia etm iş, ta m bu sıra d a V a rto 'd a n gelen b ir telde, Zey­
nel’in çetesiyle B ingöl'deki y a y la la ra sald ırd ığ ı bildirilm iş, bu m uam m a
k arşısın d a H arb iy e N azırı, Zeynel’i b ir ta b u r ask erle E rz u ru m ’a te şh is için
gönderm iş. Z e y n e l E rzin can y o lu n d a fira r ed e re k az b ir m ü d d et so n ra
k ardeşi Veli ve çetesiyle b ırleşip d a ğ la ra çıkm ıştı.
B u hâdised en so n ra, Zeynel şid d etle a ra n m a ğ a b aşlan a ra k g ıyaben
idam a m ahkûm edilm iş ve küçük çetesiy le Y avi b u cağ ın d an g elirk en üçün­
cü C ibran a ş ire t alayı, binbaşı D erv iş B ey in a t lılariy le k arşılaşm ış, yapılan
m üsadem ede D erviş B ey in iki am cası oğlu, Zeynel ile V eli'nin elinde k at-
lolm uş, Zeynel Ç ivreş d a ğ la rın a çık ark en , b u ra d a m is a fir kaldığı S ileper

103
köylü S adi ağ an ın evinde, 1318-1902 y ılının h aziran ay ın d a üçüncü C ib -
ra n alay k u m an d an ı H a lit B eyin a tlıla rı ta ra fın d a n çevrilm iş, b u ra d a b ir
a tlı C ib ran lıy ı öldürüp k u rtu lm u ş tu r.

Yino 1318-1902 y ılının te m m u z ayında, İsta n b u l a ş ir e t m ek teb in d en

m ezun olan, m ak tu l C ibranlı M ah m u t B eyin oğlu H a lit B ey, b ab a sı y e rin e
ikinci C ibran a ş ire t alayı kay m ak am ı o la ra k a ş ire tin in b aşm a geçm iş, bu
adam , üçüncü C ib ran alayı kay m ak am ı olan d iğ e r H alit Beyle g ö rü şerek
Z eynel'in ta k ib i için Bingöl d a ğ la rın a ask eri k u v v etler ta h rik e ttik te n son­
ra , b ü tü n a şire tle riy le V a rto v e H o rm ek köylerine v e Selinde sald ırm ış -
lardı.
Zeynel a r tık d ağ lard a, Selim, y irm i k a d a r c e su r a k ra b a s ı ve H orm ek
a tlıla rîy le b irlik te C ib ran lıların çok ü stü n k u v v etlerin e k a rşı b ir sa ffıh a rp
h alin d e dövüşüyordu. İlk ak ın 1318 y ılın ik in c ite şrin ay ın d a b aşlam ış, h er
iki a ş ire t M engel g ed iğ in d e dövüşm üş, b u sa v a şta S elim 'in am cası oğlu
H üseyin öldürü lm ü ştü . F a k a t Selim , C ib ra n k u v v etlerin i K a rg a p a z a r köyü
istik a m e tin e k a d a r p ü sk ü rtm ü ştü .
1319-1903 yılı balların d a, ikinci C ib ran a ş ire t alayı, V o rto 'd a n H o r ­
m ek köylerine sald ırm ıştı. L eylek d ağ ın d a y ap ılan m üsadem ede, h e r iki
ta r a f ta n b irk a ç kişi ile S elim 'in yeğeni genç İ M v u ru lm u ştu . Bu sa v a şla r
1321-1905 y ılm a k a d a r d u rm a d a n devam etm iş, h e r iki ta r a f ta n iki yüzden
fazla y iğ it öldü rü lm ü ştü , ö le n le rin iki k a tı C ib ran lı idi. C ib ran ağ a ların d a n
H a tto oğlu Ş e rif ve M u sta fa 'd a n b aşk ası sav aşa gelm ediği için, b u n lard an
beltibaşlı kim se ölm em iş, b u n a k arşılık S elim 'in a k ra b a sın d a n H ü sey in ve
îb il gibi iki sayılı y iğ it v u ru lm u ştu .
Selim , b u n la rın in tik a m la rın a k arşılık alay k ay m ak am ların d a n b irisi­
n i öldürm ek istiy o rd u . F a k a t b u B eyler, Selim 'in silâh ın d an çekinerek sa­
v aca gelm iyor, sayısız a tlıla rın ı g ö n d eriy o rlard ı. Selim , b u n u b ildiği için,,
b u n la rın k ö ylerin e k a d a r h ü cu m etm ey i d ü şü n m ü ş, a k ra b a la rın d a n T alu
oğulları M emih V eli v e G ülâbi o ğ u lla n Atra ve M u sta fa 'y ı iiç yüz seçkin
atlı ile a rk a s ın a ta k a r a k K a rg a p a z a r köyüne d e fa la rc a h ü cu m e tm işti.
C ibran ikinci ve üçüncü alay k u v v etleri. K a rg a p a z a r'd a toplanm ış,
S e r V in a ta n la rın a k a rşı d u rm u şlard ı. Selim , h e r s a v a ş ta iki yüz m e tre
a th la rm d a n ileri g id iy o r, a tın d a n in m ed en C ibran sü v a rilerin e saldırıp
elin d ek i dokuzlu tü fe ğ in i m ak in e gibi işletiy o rd u . Selim , 1321-1905 hazi­
ra n ay ın d a üç yüz kişilik k u v v etiy le M engel gediğinde C ib ran lıların yedi
y ü z aklisiyle k arşılaşm ış, ilk çarp ışm ad a b u n ları y erin d e n o y n a ta ra k ö n ü ­
ne k atm ış ve b ü y ü k b ir asa b iy e tle sü v a rile rin d e n a y rıla ra k üç yüz m e tre
ileri a tılıp C ib ra n atlı k o lların ın İçine d ü şm ü ş v e y a n a te şin e tu tu lu p atı
üzerinden y e re y u v arlan m ıştı. H o rm ek liler y etişin cey e k a d a r C ibran a tlı­
la rı S elim 'in cesedini alıp K a rg a p a z a r köyline savıışmuşl&rdı.
Selim 'in ölüm h ab e ri, s ü ra tle bölgeye y ay ılm ıştı. O g ü n ask erî m ü f­
rezeler ta ra fın d a n ta k ip ed ilerek T ercan d ağ ların d an B ingöllere g elen Z ey­

1 04
nel, b u acı h a b e ri d u y u n ca, e rte s i g ü n ü M engel g ed iğ in d e olan H o rm ek
k u v v etlerin in b a ş ın a g eçerek K a rg a p a z a r k ö y ü n ü k u şa tm ıştı-
S elim 'in cesedini a lm a k için köyün, H o rm ek liler ta ra fın d a n k u ş a tıla ­
cağım bilen C ib râ n h la r, o gece K a rg â p a z a r'a iki b in d e n a r tık k u v v et y ığ ­
m ışlardı.
Z eynel, üç koldan köye h ü cu m ed erek b iz zat köjr cam im in k ap ısın a k a­
d a r ilerlem iş, bu s ıra d a a rk a d a şla rın d a n İb ra h im M itti*nîn o ra d a v e S e -
îim 'n i k ardeşi n a h iy e m ü d ü rü M u sta fa ’n ın köy a rk a s ın d a v u ru lu şu y ü -
«Ünden, Iîo rm e k k u v v e tle ri g eri çekildiği için, Z eynel m ü şk ü l d u ru m a g ir ­
m iş ve f a k a t y erin d e s e b a t ed erek köyü k u rş u n y a ğ m u ru n a tu tm u ş , bu
son v az iy etin h esap aşırı çıkacağını a n la y a n h e r iki a ş ire tin şey h v e hoca­
la rı, a ra y a g ire re k Selim ’in cesedini Z ey n el'e teslim edip m u h a sa ra y ı k al­
d ırm ışla rd ı ( 1 ).
Selimdin k atli, doğu illerindeki alev îteri, H ın ıs 'ta k i Ç&rek a ş ire ti, V a r­
to ve K iğ ı’deki L olan ve H o rm ek a ş ire tle ri ü zerin d e d eh şe tli te sirin i gö s­
te rm iş ti. B u sıra d a V a rto 'd a m eclis âzası olan L olanlı M eh m et a ğ a ve aşi­
re ti sa v a şa k arışm ış, M eh m et a ğ a n ın k a rd e şle ri Selim ve H aşa n , C ib ran h -
l a r ta ra fın d a n ö ld ü rü lm ü ştü .
K iği'd ek i H o rm ek a ş ire ti reisi K üçük A ğa, a k ra b a sın d a n K ü rik ân lı
K am e r ağa, b ü y ü k b ir k u v v etle üçüncü C ib ra n alay ın ın S ağ m s köyüne
inerek b u köyde b irk a ç kişi ö ld ü rm ü ş, köyü ta la n la m ış ve k en d isin in de
V eli adlı y iğ it b ir k ard eşi v u ru lm u ştu .
Zeynel, a r tık ask erî k u v v etlerd en çek in m iy o r, H o rm ek a şire tin in b a­
ş ın a geçerek SelîrrTin in tik am ın ı a lm a ğ a çalışıy o rd u . S elim 'in k atlin d e n ikî
g ü n so n ra , ikinci a la y k o m u tam H a lit B ey in am cası İsm ail ve H aşan, yedi
yüz kişilik b ir k u v v etle h u d u tta olan R a k a sa n köyünü an sızın b asm ış, H or-
m ekli M usa G edik’le üc adam ö ld ü rm ü ş, b u k ö y ü ta lan lam ıştı.
B u m üsad em en in ikinci günü Zeynel ve k a rd e şi Veli, iki yüz elli a tlı
ile G edik M ezarı m evkiinde C ib ra n h la rm d ö rt y ü z a tlısiy le k arşılaşm ış,
V eli, b ü y ü k b ir hev ecan la d ö rt yüz m e tre ileriy e a tıla ra k dü şm an k o llan
a r a ş m a g ire re k , Zeynel ve a tlıla rı y e tişin c e y e k a d a r üç y iğ it C ih ra n h y ı
ö ld ü rü n s ilâ h la r m alm ış. Z eynel, ve sü v a rile ri C ih ra n lıla rı L ey lek k ö y ü n e
k a d n r s ü re re k yedi ad am ö ld ü rm ü ştü , Z eynel, o g ü n ü n g ecesin d e M ıızııran
köviinü brtsTms. d ö rt C ib ran h d a h a ö ld ü rm ü ştü . Z e y n e l ölüm le k u cak laşa­
cak v e fa k a t Selim 'in in tik am ın ] a la c a k tı. Ç arok ve L olan a ş ire tle ri de
Zeynolle h a re k e te gececek ve say ısız k a n la r dökülecekti.
ik in ci C ibran a ş ir e t a îa y k ay m ak am ı H al it B ey (2) bu te h lik e y i ta m a -

( ı ) C ı b r a b l a r , S e l i m i n c e s e d i n i y ı k a y a r a k h i r k a t i p e k l i y a t a k iç i n d e s a k l a ­
mış, o n u b i r a r a b a y a y ü k l e t i p ö l ü s ü n e s a y g ı g ö s t e r i p , u ğ u r l a m a k ş a r t i y l e biiyiik b îr
 lic en ap lı k y a n m ı ş , a r a b a y ı k ö y ü n b a ş ı n d a o l a n Z e y n e l ç g ö n d e r m i ş l e r d i .
(a) H alit bey T a ta n m üsadem esinde öldürülen kaym akam M a h m u t beyin o ğ ­
l u d u r . B i i y ü k h a r p t e m i r a l a y o la n, b u a d a m . Ş e y h S a i t i s y a n ı n d a B i t l i s d e a s ı l m ı ş t ı r .

105
m e n i d r a k e tm i ş , Z e y n e l’in a ş i r e t i b a ş ı n d a n a y r ı l a r a k t e k r a r d a ğ l a r a ç ı k ­
m a s ı için V a r t o m e r k e z i n d e n s e d a r e t e t e l l e r y a ğ d ı r m ı ş , b ü t ü n bu ş i k â y e t ­
l e r in d e i t t i h a t T e r a k k i C e m iy e tin in b i r ç e te s i o la n Z e y n e l’in, a ş i r e t i b a ­
ş ın a g e ç e r e k P a d i ş a h k u v v e t l e r i n e v e H a m i d i y e a l a y l a r ı n a s a ld ır d ığ ım v e
ü n ü a lı n m a z s a b u n u n b i r i s y a n h a lin i a l a c a ğ ım b i l d i r m iş ti . E s a s e n Z e y ­
nel b u s u ç la suçlandıarıklığı için g ı y a b e n i d a m a m a h k û m e d ilm iş , v e I r a d e i
s e n n 'y e ile ( a h z u - g ı r i f t i n e ) y a k a l a n m a s ı n a e m i r v e rilm iş , y ılla i’c a a s k e r i
m ü f r e z e l e r t a r a f ı n d a n t a k i p e d i l m e k t e îdi. H a l i t B e y in b u te lle r i b i r h a ­
t ı r l a m a o ım u ş , m ü t e s a r r ı f i , b i r a l a y n iz a m iy e a s k e r i ile V a r t o v e Ü ş t ü k -
r a n n a h İ y e s i n e g e le r e k işe el k o y m u ş , Z e y n e l, ç e te s in i a l a r a k B in g ö l d a ğ -
l a r m a ç ık m ış . S e l i m i n k a r d e ş i Veli ile Z e y n e l’in k a r d e ş i A lî v e H o r m e k
a y a l a r ı p a ş a t a r a f ı n d a n n a h i y e d e t o p l a t t ı r ı l ı p b u n l y r z o ra k i b i r b a r ı ş l a
C i b r a n a ğ a l a r i y l e b a r ı ş t ı r ı l m ı ş , v e b u s u r e t l e b u k a h lı s a v a ş l a r a b i r so n
v e r ilm iş ti.
Z e y n e l a s k e r î k u v v e t l e r t a r a f ı n d a n t a k i p e d i l e r e k B in g ö lle r d e izini
k a y b e d ip k ış ı K iğ i v e T e r c a n k ö y le r in d e g e ç i r m i ş , 1 322 -1 9 0 6 yılı b a h a m d a
b»r k e r e P a l a n - d ö k e n d a ğ l a r ı n d a k e n d is in i g ö s t e r d i k t e n s o n ra a tlıla rım
d a ğ ’t m ı ş , k e n d is i, k a r d e ş i V eli v e k a r ıs ı F a t m a , v e o ğ lu k ü ç ü k H a y d a r ve
h i z m e t ç is i H a ş a n l a izini k a y b e d i p V a r t o ’n u n C a n e s e r a n k ö y ü m e z r e s i n d e
S e y i t İ b r a h i m ’in e v in e g e lip s a k l a n m ı ş t ı . T a m bu s ı r a d a 5ri n e B itlis v a lisi
ile m u t a s a r r ı f v e n i z a m i y e a l a y k o m u t a m Z e y n e l ’i n d e r d e s t i için V a r t o
m e r k e z i n e v e U s t ü k r a n n a h i y e s i n e g e lm iş , Z e y n e l ’in izini b u l a m a d ı k l a r ı
için V a r t o 'd a b i r p i y a d e t a b u r u n u b ı r a k a r a k g e r i g itm iş le r d i.
B u y ılın m a y ı s a y ı n d a Z e y n e l'in S e y i t İ b r a h i m m e z r e s in d e sa k lı ol -
du ğıı. b i r is i t a r a f ı n d a n t a b u r k o m u t a n ı n a i h b a r e d ilm iş , t a b u r k o m u t a n ı
v e C i b r a n l ı b in b a ş ı K ö r A h m e t a ğ a k u v v e tl e r i y l e ş a f a k l a S e y i t İ b r a h i m 'i n
d ü z l ü k t e o la n t e k b i r e v in i k u ş a t m ı ş , b i r d e n iç e r iy e o t u z silâ h lı g i r m i ş t i .
B i r d a k i k a iç in d e b u n l a r l a Z e y n e l v e k a r d e ş i V e lî a r a s ı n d a k o r k u n ç ve
k a n lı b i r m ü s a d e m e d e n s o n r a ; a s k e r v e H a m i diye! il e r iç e r d e o n ik i ölü b ı­
r a k a r a k d ı ş a r ı k a ç m ış , ev s a h i b i S e y i t İ b r a h i m ’in o ğ lu H ü s e y i n d e b u m e -
y a n d a ö ld ü r ü lm ü ş , dış a n k a ç a n n e f e r l e r b i r ç ığ lık k o p a r a r a k e v le ri k u ş a ­
t a n k u v v e t l e r i n d a ğ ı l m a s ı n a s e b e b o lm u ş , Z e y n e l v e k a r d e ş i Veli ile h iz -
m e t ç i l e r i H a ş a n d ış a r ı a t ı l a r a k a s k e r v e H a m i d i y e k u v v e tl e r i n i n bu ş a ş k ı n
d u r u m u n d a n y o l a ç a r a k s ü r ’a tl e ile rle m iş . Veli k o lu n a t a k t ı ğ ı b e ş m a v z e r le
k ü ç ü k H aydar*] o m u z la y ıp e v le r d e n u z a k l a ş m ı ş l a r d ı. Z e y n e l'in g e b e o la n
k a r 1sı F a t m a g id e m e d iğ i iç in Ö ld ü rü lm e sin i k o c a s ın d a n r i c a e tm iş , V eli
k a c h m n a l n ı n d a n k u r ş u n l ı y a r a k y e r e y u v a r l a m ı ş , y o l la r ın a d e v a m e t m i ş ­
lerd i.
B i n b a ş ı C i ö r a n h K ö r A h m e t a ğ a n ı n t a l i h i b u s e f e r K i i r te - g ü l'd e o ld u ­
ğ u g ib i iş le m e m iş , o s o n b i r g a y r e t o l a r a k b irç o k a tlı ile Z e y n e l'in y o lu n u
k e s m iş i s e d e , d ö r t n e f e r m a i y e t i n i ölü b ı r a k a r a k g e r i k a ç m ış , Z e y n e l v e
k a r d e ş i ile h iz m e tç is i s ü r ’a t l e g ö z le rd e n k a y b o lu p B in g ö l 1 ere t ı r m a n m ı ş ­
la rd ı.
106
 B u kanlı h âd ised en so n ra B itlis valisi, ve alay k o m u ta n ı say ısız k u v ­
v etle Ü s tü k ra n n a h iy e si k ö y lerin e g e le re k b ö lg en in m e şelerin d e ve d ağ la­
rın d a ay larca Z eynel'i a ra m ış, bu m ey an da H o rm ek lilerd en y ü zlerce k işiyi
k ızg ın şişle rle d a ğ lıy a ra k e z iy e t e tm iş, ve H o rm ek k ö y lerin in b ü tü n m al-
la r nı v e e rz a k ın ı a s k e r ve H am id iy e a tlıla rın a y e d irm iş, H am id iy e a tlıla rı
k ö y leri te lim lam ıstı. V ali ve a la y k o m u ta m 1322-1906 y ılın ın so n te rin
ay ın d a Mu ki çekilirken, Ü s tü k ra n n a h iy e sin in b ü tü n k ö y lerin i çıp lak , aç,
s e fa le t içinde te rk e tm iş le rd i.
Z eynel a r tık b ü tü n c iv a r ilçelerde a s k e r ve H am id iy e a la y la rı ta r a f ın ­
dan aran ılıy o rd u . K ış gelm iş, d a ğ la r k a p a n m ıştı. B a rın aca k h iç b ir y e r
y o k tu . O, son b ir ç a re o larak V ira n ş e h ir'd e b u lu n an M ilâniı İb ra h im P a ş a ­
nın y a n m a g itm iş ti. P a ş a , Z eynel’i k a p ısın d a g ö rü n ce, sev in m iş, b ir g ü n
so n ra K arak e çi a ş ire tin e m is a f ir g id e rk e n , H am id iy e ve C ib ra n lıla rın düş­
man» olan Z eynel’i tu tm a la rın ı o ğ u lla rın a ısm a rla m ıştı. Bu s ıra d a çok
acayip b ir h âd ise z u h u r e tm iş, A ralıların “Şam ar'* a ş ire ti y ü z le rc e s ü v a ri
ile p a şa n ın ç a d ırla rı k ap ısın d a olan a t ve d ev e ilgalarını ö n lerin e k a tıp
s ü r üşler, b ü tü n M ilan a ş ire ti, Z eynel k a rd e ş i Veli v e on beş a tlıs ı b u t a -
lan cd arla dövüşm üş, Z eynel v e a tlıla rı b u ra d a d a a k la sığm az b ir c e s a re t
g ö ste re re k A ra p la rın ö n lerin i k esm iş, beş k işi ö ld ü rerek , o n la rın a t ve si-
lâhl& riyle b irlik te p a ş a n m ta lan ın ı g eri alm ışlard ı. P a ş a b u k av g ay ı işitip
eve dönünce, Zeynel ve k ard eşi V eli'yi k u c a k lıy a ra k gözlerinden öpm üş,
a f ir h ed iy eler v erm iş, b u n la r için a y r ı b ir ç a d ır k u r a r a k is tira lıa tle rin i
tem in e tm işti.
P a şa , can d an Z ey n el'e h a y ra n o lm u ştu . O na b ü y ü k b ir iyilik olsun di­
ye İs ta n b u l’a S u lta n Ila m id ’in y a n m a g id ip a f f a u ğ ra tm a sın ı d ü şü n m ü ş,
ve 1323-1907 yılı b a h a rın d a İs ta n b u l'a g itm iş ti. P a şa n ın S u lta n H am it'k?
a ra s ı çok iyi idi. P a d işa h ona o ğ lu m d iy e h itab ed ey d i. F a k a t .io n tü rk ta n ı­
dığı Z eynel'i a s la a ffedem ezdi. H a ttâ onun teslim in i İb ra h im P a ^ a 'y a irad e
b u v u rm u ş, p aşa s ü r 'a tle ev e d ö n erk en D iy a rb a k ır'd a n Z eynel’e gizli b ir
h a b e r gönd erip o n u n h em en V ira n ş e h ir'd e » ay rılm a sın ı b ild irm işti.
Z eynel bu h a b e rin m ân asın ı b iliy o rd u . O g ece a tlıla rım a la ra k V ira n ­
ş e h ir’den çıkm ış v e h iç b ir y erd e s a k la n m a y a lüzum g ö rm ed en b ir h a f ta
so n ra Bingöl d a ğ la rın a çık m ıştı. B u yıl Zeynel pek a z ta k ip edildi. D ağ ­
la rd a v erd iğ i b irk aç m ü sad em ed en s o n ra B e rs îm ’e g itti, 1324-1908 y ı -
h n d a D ersim ’den dönerken. S u lta n H a m it t a h t t a n in d irilm iş, m e ş ru tiy e t
d evri başlam ış, ittih a tç ıla r h e rk e s te n önce Z eynel v e a k ra b a la rın ın a ffın ı
telle V a rto k a y m a k a m lığ ın a b ild irm işle rd i. Z ey n el ve b ü tü n H o rm ek m a h ­
k û m ları beş y ü z a tiliık b ir d ü ğ ü n alayı gibi d e ste le rc e davııl ve z u rn a la rın
sesler» a ra s ın d a V a rto h ü k ü m e t konağı önü n d e s a y g ı ile eğ ilip a fla rın ı
alm ışlardı.

107
 B Ö L Ü M : V III

M e ş ru tiy e t D evri ve B irin ci D ü n y a S av aşın d a

D oğu İlleri v e V arto

S u lta n H a m id 'in istib d a d ın a son v e re n M e şru tiy e t d ev ri, oldukça

T iiık m illi b irliğ i k a y n a şm a sın ın b irin ci m e rd iv e n i sa y ılır. M e ş ru tiy e t ida­
re sin d e y e r a la n H ü rriy e t, A d alet, M ü sa v a t, U h u v e t (k a rd e şlik ) u m d e le ri;
d ereb ey lik , e şk ıy alık ve zo rb alığ ın o rta d a n k alk m asın ı sa ğ lam ış, doğu il­
lerin d ek i T ü rk k ö y lü sü n e h u z u r için d e b ir çalışm a f ır s a tım v e rm iş ti. A rtık
k ö y leri b a sa c a k , d a ğ la rd a k e rv a n so y acak v e ad am ö ld ü rec ek h iç b ir şa k î
çetesi ğ e a ş ir e t a k m la rı y oktu.
V a r to ilçesi lıalkı b u d e v ird e h u z u r ve g ü v en içinde y a şıy o r, a f f a u ğ ­
ra y ıp ev lerin e dönen H o rm ek ve L olan h a lk ı, aile o cağ ın d a çiftç ilik ve ko­
y u n c u lu k la u ğ ra şıp ço cu k ların ı V a r to ’d a yeııî açılan I tü ş tiy e m e k te b in e
g ö n d eriy o rlard ı.
D oğu illerinin b irço k k esim lerin d e ve V a r to ’d a, se n e le rd e n b e ri is tib ­
d ad ın fik riy le zeh irlen en H am id iy e a la y la rın a m en su p a ş ir e tle r : b a h a la rı
S u lta n H am id ’İn ö lü m ü n e acıy o r, ve iç te n kan ağ lıy o rlard ı. A ş ire t a ğ a la rı­
n ın , k o n a k la rın d a S u lta n H a m it tü rk ü s ü sö y len erek m a te m tu tu lu rd u .
M e şru tiy e tin ilânından s o n ra V ira n ş e h ir’deki H am id iy e livası İb ra h im
P a r a isy a n etm iş, d ev let o rd u su ta ra fın d a n a ş ire ti ile b irlik te Ş a m ’a k a d a r
ta k ib ed ilerek te n k il ed ilm işti, M a la z g irt'te k i H a sa n a n li a ş ire tin d e n f tiz a -
H a lit m e ş ru tiy e t id a re sin e k a r ş ı geldiği için y a k a la n a ra k M u ş ceza ev in­
de ö lm ü ştü . B u sıkı ta k ip k a rş ıs ın d a d iğ e r H am id iy e a la y la rı se s ç ık a rm a ­
dan m e ş ru tiy e t id a re sin e boyun eğ m işlerd i.
H am id iy e a la y k u m a n d a n ve ü m e ra sın ın , h e n ü z a ş ir e t e r a t ı ü ze rin -
deki n ü fu z la rı ta m a m e n b a k i idi. B u te ş k ilâ t ay n e n kabul edilm iş, ve a n ­
ca k b ü tü n h a re k e tle ri n izam iy e a s k e rle ri gibi k a n u n la ta h d it edilm işti. H e r
H am id iy e alayı b a ş ın d a öz a la y k u m a n d an ın d a n b a ş k a b ir n iz am iy e b in b a­
şısı g ö n d erilm işti. B u b in b aşı o H am id iy e a la y ın ın h ü k ü m e t k a n u n la rın a
it a a t a zo rlıy an , ve o n la ra a s k e rî ta lim ve te rb iy e v eren ü stü n b ir â m ir sa­
y ılırd ı. A rtık h iç b ir H am id iy e alay k u m an d an ı k im sey i ö ldürem ez, v e köy
ta la n ın a gitm ezdi.
Bu s u re tle d eğ işen doğu illerin in h a v a sı içinde y e r, y e r d e rs h a n e le r,

108
m e k tep ler açılm ış, m em leket s e rv e t ve s a a d e t k a y n a ğ ı o lm u şta. Ö am id iy e
a la y a ğ a la n çocuklarını o k u tm a y a verm iş, v e m ed en î b ir şe k le g irm işle r­
di. B u d u ru m d an en fazla sev in en esk id en m ü lk iy e adı a ltın d a y a şıy a n halk
v e köylülerdi. B u n la rd a n H ın ıs 'ta k i Ç arekli H aşa n a ğ a la r, V a rto ’d a H o r -
m ekli, Zeynel, L olan a ğ a la rı ve K â r ir ’d ek i H o rm ek îi K üçük A ğ a en b a ş ta ,
h a lk a ö n d er olm uş, koy v e bölgelerinde b u lu n an o k u m a çağ ın d ak i çocukları
f a k ın k asab a ve v ilâ y etlerin m e k te p le rin e g ö n d erm işlerd i. B u n la rd a n fa z ­
la ilerleyen K ârirli K üçük A ğ a idi. Senelerce H ö sn ek n ah iy esi m ü d ü rü olan
b u zat, is tib d a t d e v rin d e on y ed i ta n e oğlu n u v e birçok a k ra b a sın ı o k u t -
m u ştu . B u n la r içinde k ü çü k oğlu Ila y d a r, cidden ilim ve irfa n iy le tem iz
etm iş, doğu illerin d e b ir y ıldız g ib i p a rla m ıştı. F i t r î ve h arik a lı b ir zekâ
ve istib d a d a sah ip olan g en ç H a y d a r, T ü rk ç ü lü k m e fk u resi u ğ ru n d a yüz -
lerce genç y e tiş tirm iş ve İrş a t e tm iş ti. H a y d a r b u n u n la da k alm am ış, ken­
di bölgesini ze n g in le ştirm e k için y ü zlerce işçi A m e rik a 'y a g ö n d erm işti.

B u n lard an b a şk a , K iği B eyleri, Ç a re k ’te Ş ah H ü sey in oğlu H a y d a r

B ey, H ın ıs k asab asın d ak i A lâ e ttin o ğ u lları, M uş e ş ra fın d a n H aci D erv iş
v e M uş e ş ra fı b ir T ü rk lü k ve m illiyetçilik ç ığ ırı Ü zerinde y ü rü m e ğ e b aşla­
m ışlardı.
B ü tü n H am id iy e alay la rı z a h ird e m e ş ru tiy e t id a re sin e bağlı g ö rü n ­
m ü şle rse de, içlerinde h e r an b u id aren in d ü şm a n la rı k esilm işlerd i. B u n la r
bu hal içinde d ev letten a ld ık la rı bol m aaş ve y ü k se k rü tb e le riy le sessiz ve
r a h a t y a şıy o rla rd ı. B ü tü n doğu h alk ı iki yıl b u h u z u r ve ra h a tlık içinde
yaşadı.
1328-1912 B a lk an I la r b i m e m le k e tin b u r a h a tın a z e h ir k a tm ış, doğu
illerin d e h u zu rsu z lu k b elirm iş, H am id iy e a la y la rı sıkı b ir ta lim a ltın a a lın ­
m ıştı. B u y ıld a Zeynel ve d a h a evvelki sen e k a rd e ş i V eli ö lm üş. H o rm ek
köylerini d erin b ir m a te m k a p la m ıştı. S elim ’in k ard eşi V eli ve Zeynel’in
k ard eşi A li, B alkan H a rb in d e h ü k ü m e te y a rd ım e tm e k ü z e re köylerinden
a s k e r to p la m a y a b aşlam ışlard ı. H ü k ü m e tte n gelen b ir e m ir ü z e rin e bu a s ­
k e r to p lam ası d u rd u ru lm u ş, h ü k ü m e t B alk an H a rb in d e doğu illerin d eki
h alk ile H am id iy e a la y la rın d a n h içb ir k u v v etin B a lk a n la ra g itm e sin e m ü ­
sa ad e e tm iy e re k onları doğu cephesi için y e rle rin d e b ırak m ıştı.
1330 -1 9 1 4 yılı C ihan H a rb i b a şlam ıştı. B u s a v a ş ta doğu illerindeki
H am id iy e alay la rı ve V a rto ’d ak i C ib ra n lıla r A ğ rı’y a, R u s o rd u su n a k arşı
gönderilm işlerd i. H o rm ek v e L olan, h alk ı, h a rb in ilân ı g ü n ü n d e d av u llar
ç a lın a ra k a s k e re alınıp v a ta n m ü d a fa a sın a gönderildi.
S a v a ş ilk yıl doğu h u d u d u n d a b ü tü n şid d e tin i g ö ste rd i. S ayısız R us
o rd u su k a rşıs ın d a in tizam sız b ir o rd u m u z ve 36 a ş ire t alay ı v a rd ı. H am i­
d iye a la y la rı k ırık silâ h la riy le a y la rc a R u s o rd u su n a k a rş ı dövüşm üş,
C ibralı üçüncü a ş ire t a la y k ay m a k a m ı M a k su t H a lit B ey, b ü y ü k y a ra rlık ­
la r g ö s te re re k P a s in le r’de ş e h it olm uş, R u s o rd u su P a s in le r'e k a d a r i l e r ­
lem işti. P a sin le r’de ikinci C ib ra n a ş ire t a la y k u m an d an ı H a lit B ey y a p tığ ı

109
fe d a k â rlık ta n ö tü rü m iralay lığ a te rf i etm iş, H asen an lı a ş ire ti büyük
y a ra rlık la r y ap a ra k H alil-H asan ve birçok a ğ a la n şelıit olm uş, S ipkanlı
A bdiilm ecit Bey sa v a ş m ey danında a ğ r y a ra la n m ıştı. F a k a t b ü tü n b u n la­
ra rağ m en R us o rd u su h e r g ü n için ilerliyor, a s k e r ve alaylarım ızı p erişan
ediyordu.
1331 - 1915 yılı b a h a rın d a H arb iy e N azırı E n v e r P a şa , k u v v etli b ir
ordu ile A ğ rı d a ğ la rın a gelm iş, bu orduyu A llah ek b er d ağ ların ın f ı r t ı n a ­
ların d a boğm uştu. H am idiye alayları bu m a ğ lu b iy e tten so n ra ü m itlerim
keserek k afileler halinde cepheden f i r a r ederek, y in e doğu illerinin d a ğ la ­
rında şe k av et ve soygu n cu lu ğ a başlam ışlardı. Bu d u ru m k a rşısın d a m ev­
cu tları az ala n alay la r cephede b irleştirilm iş, b ü tü n C ibran alay la rı M iralay
I la li t Bey, H asen an alay ları H asenli M iralay H a lit B ey e m rin e verilm iş,
b ü tü n a la y la r M ürsel P a şa fırk a s ın a bağlanm ışlardı.
R usların 1331- 1915 yılı y az a y la rın d a çok ü s tü n k u v v etlerle y ap tık ­
ları sa ld ırı karşısın d a, bu alay ların b ir m ik ta rı cepheden f i r a r ederek köy­
lerine dönm üş, vç kendileri gibi ordudan kaçan ask erlerin silâh la rın ı alıp
soym uşlardı. Bu sıra d a cepheden kaçan A nadolu’dan b ir çav u şla iki er,
K arlıo v a'n ın Ceban köyü m eşeliğinde C ibran üçüncü alay fira rile rin d e n
y etm iş kişi ta ra fın d a n k u şatılm ış, çavuş ve a rk a d a şla rı b ir kayalığa sığı­
n a ra k silâh ların ı alm ağ a gelen C ib ran lıların eleb aşlarm d an Ç irikli M usa
ile dokuz a rk a d a şın ı öldürüp savunm uşlardı.
Bu y ılın son ların d a R u s o rd u su E leşk irt, M alazg irt v e P a sin le r’e ka -
d a r ilerlem iş, bu ilçelerden k alk an m u h a cir göçleri B ilgollerden V arto ve
K arlıo v a’y a akm ışlardı. D oğudaki o rdum uzun d u ru m u m üşküldü. E n gu -
zide o rd u larım ız: B alk an h u d u tla rın d a , Ira k ve E g e ’de çarp ışıy o rlard ı.
D oğudaki zay ıf ordum uzu m ü th iş b ir tifo h astalığ ı kaplam ış, g ü n d e y ü z ­
lerce y iğ it y o k lu k tan can v eriy o rd u . C epheden f i r a r eden ve izinli g e’en
doğu h alk ı köylerine bu salg ın h a s ta lığ ı g e tirm iş, y u rd u b ir k a ra tu fan
sa rm ıştı. *
H arb in b aşlan g ıcın d an b e ri doğu illerindeki erm eni köyleri ve fed ai­
leri H u şlara y a rd ım etm iş, ord u m u zd a b u lu n an erm eni a sk e rle ri kaçıp R us
o rd u su n a katılm ışlard ı. H u şla r P a s in ’i işg al edince, M uş, V arto , K iği, Palo
bölgelerindeki erm en iler açık o larak isy an etm iş, çeteler halinde İslâm
köylerine saldırm ışlard ı. Cepheden f ir a r eden H am idiye sü v a rile ri ve m i ­
lisler bu a s ırla rla ç a rp ışa ra k b ir kısm ım ten k il ve d iğ e rle rin i R u s o rd u su ­
n a doğru kaçırm ışlardı.
C epheden f ir a r eden H am idiye a tlıla rı y in e doğunun birçok k e s im le ­
rinde köylere g ire re k a s k e r kaçağı ve silâh toplam ası b ah an esiy le halkı
soym ağa b aşlam ışlard ı. Kış yak laşıy o r, ordum uz, R u sların çok ü stü n k u v ­
vetleri k a rşısın d a P a sin le r’de p arça p a rç a k o p arak g eri çekiliyordu. Ordu
ve köylerdeki tifo h astalığ ı b ü tü n doğu illerini k a ra b ir m atem e b ü rü n d ü r­
m ü ştü . B abaları h arb d e ölen binlerce öksüz y a v ru , h a ra b e d am ların du -

110
v a r la rı önünde aç ve çıplak titr iy o r , d ilen iy o r, ve en so n a ç lık ta n k ırılıp g i­
d iy o rla rd ı. E v lâ tla rın ı k aybeden a n n e le r, k o caların ı itire n g e lin le r hep
k a r a g iy m işle rd i. K ö y lerin b ü tü n ev lerin d e, h a s ta la r h a s ır g ib i y a tm ış , h e r
köyden g ü n d e b irk a ç ölü çık ard ı (1 ). B u h a s ta lık 1331-1915 a ğ u s to s u n d a
V a rto ’d a b ü tü n şid d e tin i g ö ste rd i, d o k to rsu z v e b ak ım sız o lan ilçe k ö y le ­
rin d e b inden fa z la ad a m ö lm ü ştü .
1331-1915 y ılı so n a y la rın d a k a r la r y a ğ m ış, d o ğ u d an V a r to v e H ın ıs
b ö lg e lerin e gelen Celâli, H a y d e ra n , Ş ıp k an , Z ilan g ö çm en leri, ve h e r s ın ıf
k asab alı v e köylü h alk , b u ra d a n D iy a r b a k ır - E lâ z ığ ’a, ak m ışla rd ı. B irin ci-
k â n u n a y ın d a k ış b iitıin zo ru n u g ö s te rm iş, y o lla ra m e tre le rc e k a r d o lm u ş­
tu . K ışlık elbise ve v e s a itle m ü ceh h ez olan R u s o rd u su b ir koldan Eı-zu -
r u m ’u alm ış, d iğ e r cepheden H ın ıs ’a ak m ış, d a ğ ın ık b ir kolo rd u m u zla, H a -
n ıid iy e a la y d ö k ü n tü le rin i r ic 'a ta m e c b u r e le re k V a rto 'y a sa ld ırm ıştı. Bu
s ır a d a V a rto ile H ın ıs a ra s ın d a b u lu n a n " Z o ru ” d eresin d e b ir R u s sü v a ri
f ırk a s ı C ib ran li M iralay H a lit B eyin e m rin d e olan ikinci C ib ra n a la y ın ı
çev irm iş, f ır k a k o m u ta n ı ö ld ü rü lm ü ş, K u şla rd a n h a y li sü v a ri y ere se rilm iş,
H a lit B eyin am cası oğlu M u s ta fa ile y irm i beş kişi ş e h it olm uş, C ib ra n lıla r
k u ş a tm a y ı y a r a r a k V a rto 'y a g elm işlerd i.
R us o rd u su 8 / Ş a b a t / 1331-1916 g ü n ü V a r to ilçesini işg a l e tm işti. Bu
işg a l, V a rto h a lk ı için b ü y ü k b ir fe lâ k e t olm uş, L olan a ş ire tin in b ü tü n h al­
kı ve köyleri R u s la rın ellerin e e s ir d ü şm ü ş, C ib ra n lıla r la, H o rm e k li Z e y ­
n el'in k a rd e şi A li (2 ) v e S ölim 'm k a rd e ş i V eli ik i yüz ev haliciyle kalın
k a r te p ele rin i a ş a r a k K iği ve Ç a p a k ç u r b ö lg elerin e göçm üşlerdi.
R u s la r ş u b a t a y ın d a V a rto v e H ın ıs b ö lg elerin d e d u ra k la m ış, d a ğ l a ­
rın f ır tm a v e tip ileri y ü zü n d en ilerliy em em îg lerd i. B izim cephem iz, K îği-
K â r ir d a ğ la rın d a , S ığı b o ğ azm d a v e E şe k -m e y d a n ’rîa k u ru la c a k tı, f a k a t
cep h ed e a s k e r n a m ın a h iç b ir şe y y o k tu . K â rirli K ü çü k A ğ a n ın ö n d erliğ iy le
b ü tü n bölge h a lk ı to p la n m ış, b u ra la rd a b ir e r m illî ce p h e k u rm u şla rd ı. K a ­
r i r d a ğ la rın d a K üçük A ğa oğlu M e h m et E fe n d in in em rin d e o lan H o rm ek
m ilis alayı, K a ra b a ş b ö lg esin d e üçüncü C ib ra n alayı k u m a n d a n ı ş e h it I la -
]it B eyin oğlıı “ B a b a ” B e y in em rin d e k i y a rım alayı, Sığı b o ğ azın d a Gök-
d ereli Ş ey h P e rifîn e m rin d e o lan O an ak çu r v e P alo Z a z a la rm d a n b m k işi
ile, K iğ ı'n in Ş a h d eli a ş ire ti v ard ı. S olh an ve G enç Z a z a la n E şek - m eydan
cep h esin i tu tm u ş la rd ı. Ç a p a k ç u r’a gelen iki fırk a arfeerim iz b u c e p h e le r­
deki m illî k u v v e tle r ü ze rin d e ta k sim edilm iş, h e r ü ç cephe de e m n iy e t a l­
tın a a lın m ıştı. 5 /M art/1 3 3 2 -1 9 1 6 .

( D K â r i r d e K iiç iik a ğ a o ğ l u m e ş h u r H a y d a r , 29 y a ş ı n d a ik e n b u h a s t a l ı k t a n 1
ö ld ü . B i i t ü n H o r m e k k a b i l e s i v e K i g i m u h i t i b u h a r i k a l ı g e n ç i ç i n k a r a b a ğ l a m ı ş ­
t ı r . H a t ı r ı m d a k a l d ı ğ ı n a g ö r e iki a y z a r f ı n d a bİ2 İm K a s m a n k ö y ü n d e n bu h a s t a l ı k ­
t a n 63 k ıs i ö l d ü , m e s a r k a z a c a k k i m s e k a l m a m ı ş g ib i y d i .
{2) A l i b e n i m b a b a m d ı r . B e n o s ı r a d a y e n i V a r t o r ü ş t i y e s i n d e n ç ı k m ış , o n a l t ı
y a ş l a r ı n d a b î r g e n ç t i m . B a b a m h a s t a v e h a l s i z o l d u ğ u iç in a k r a b a l a r ı o n u K â r i r
dağlarına k ad ar kızakla götürm üşlerdi.

111
 R u s o rd u s u m a r t a y ın ın so n g ü n le rin d e ü s tü n k u v v e tle riy le b u cep -
h e le re y ü k le n m işti. R u s la r o n b eş g ü n a r a s ız s a ld ırd ık la rı halde, b u b ir
a v u ç k u v v e tle rim iz i y e rin d e n k ım ıld a ta m a m ış , b ü y ü k b ir z a y ia ta u ğ r a y a ­
r a k g e ri ç e k ilm işti. M illî v e a s k e r î b irlik le rim iz çok m u h k e m o la n bu cep­
h e le rd e k a h r a m a n c a d ö v ü şm ü ş, koca R u s o rd u s u n u Ş e r a f e ttin ve Ç iv reş
d a ğ la rın a k a d a r k a ç ırm ış la rd ı ( 1 ) ,
1916 y ılın ın n is a n a y ın d a h e r t a r a f ç a y ır v e çim en le d o lm u ştu . R u s la r
a ğ ır to p la rın ı Ş e r a f e ttin ve Ç iv re ş d a ğ la rın a k u rm u ş , b u cep h ed ek i k u v -
v e tle rim iz i to z a d u m a n a b ü rü n d ü rm ü ş le rd i. R u s k ıt'a la r ı d u rm a d a n ü s tü n
k u v v e tle riy le ta a r r u z ed ip d u ru y o rla rd ı. K u v v e tle rim iz b u m ü s ta h k e m
m e v z ile rin d e ölüm e, y o k lu ğ a k a tla n a ra k , m a y ıs a y ı b a ş ın a k a d a r y e rle rin ­
de s e b a t e tm işle rd i,
R u s la r k a r ş ıla ş tık la r ı b u ç e tin m ü d a fa a k a rc ısın d a d u ra k la y ın c a ;
ta m h a z ır la n a ra k y ed i y ü z b in m e v c u tlu b ir o rd u ile 1 5 /M a y ıs/1 3 3 2 -1 9 1 6
g ü n ü E şe k -m e y d a n ’d a n E rz in c a n ’a k a d a r b ü tü n c e p h em ize sa ld ırm ış la rd ı.
B u s ır a d a Ç a n a k k a le 'd e c ih a n ı h a y r e tle r için d e b ır a k a n şa n lı T ü rk o rd u su
y ıld ırım h ız iy le bu c e p h e le re y e tiş e re k p o la tta n y a p ılm ış b ir d u v a r gibi
R u s o rd u s u n u k a rş ıla y ıp d u r d u rm u ş tu .
K a h ra m a n o rd u m u z u n ikinci o rd u k u m a n d a n ı A h m e t İ z z e t P a şa ,
k a ra rg â h ın ı Ç ap ak çu r'ıan G a z ik k ö y ü n d e k u rm u ş , ik in ci ko lo rd u k o m u ta m
F a ik P a ş a k a r a r g â h ın ı S a n c a k n a h iy e s in in S im s o r k ö y ü n e k u r a r a k o rd u
b irlik le rin i K â r ir d a ğ la rı, H a c iy a n b o ğ azı ve “ E şe k -m e y d a n ” ce p h ele rin e
sev k e tm işle rd i. V a h ip P a ş a , ü çü n c ü o rd u ile E rz in c a n c e p h e sin d e b u lu n u ­
y o rd u .
R u s o rd u s u ilk h ü c u m u n d a k a h r a m a n o rd u m u z u n b u y en ilm e z k u v -
v e tiy le k a r ş ıla ş a ra k o n b in d e n fa z la ölü v e r e r e k ş a şk ın b ir h a ld e g e ri çe -
k ilm iş, ve k a rş ıs ın d a k i k u v v e tin Ç a n a k k a le d e c ih a n ı tit r e te n T ü rk o rd u su
o ld u ğ u n u a n lıy a r a k o n a g ö re te d b ir alm ış, ve b ir iki h a f ta içinde H ın ıs ve
P a s in le r’de b u lu n a n 60 v e 61 inci k o lo rd u la rın ı K â r ir , v e S ığ ı c e p h e le rin e
y ığ ıp ikinci b ir s a ld ırıy a b a şla m ışla rd ı.
B u s a ld ırı ik i g ü n iki g ece a r a s ız d ev am e tti. H e r iki o rd u b o ğ az b o -
ğ a z a geldi. E n so n y a p ıla n s ü n g ü b o ğ u şm a sın d a : T ü rk o rd u su ta r ih in k en ­
d isin e a y ırd ığ ı ş e re fli n o k ta y a ç ık a ra k R u s o rd u s u n u s ü n g ü s ü n e k a tıp , Çiv­
re ş d a ğ la rın a fırla d ı. B u ra d a p a rç a lıy a ra k , G ö y n ü k o v a sın a k a d a r k o v ala­
dı. B eş b in k işilik z a y ia tım ız a k a rş ılık , R u s la rın o tu z b in d e n fa z la ö lü sü ve
b in le rc e e s iri v a rd ı. K â r ir d a ğ la rın d a R u s ç e te le rin d e n g eçilm ezdi. B u şe­
re fli s a v a ş , K a lu şk te p e sin d e o rd u n u n b a ş ın d a b u lu n a n ikinci k o lo rd u ko -
m u ta m F a ik P a ş a ta r a f ın d a n id a re ed ilird i. O b ü y ü k k a h r a m a n , bu şe re fli
v a ta n g a z a s ın d a d ü rb in iy le h a r e k â tı te m a ş i , v e k ıta la r a e m irle r v e rirk e n

( i ) Bu sa v a ş ta m illi k u v v e tle rim iz Ruh k ıta a tım A lipıran k ö y ü n e k a d a r sü r­

düler. B u savaşta g e rç e k b ir k ah ram an o la n K a rirlî K a m e r ağanın kardeşi genç
" A ğ a ” ş e h i t ol d u .

112
 aln ın d an aldığı b ir k u rş u n la sevgili y u rd u n u n on ylice d a ğ ın d a T a n rıs ın a
k a v u şu rk e n , o n u n aziz ru h u , y a r a ttığ ı z a fe r ü ze rin d e ç ığ lık la r k o p a ra ra k
T tirk o rd u su ü s tü n d e p e rv a z aç tı.
B ü y ü k ş e h id in cesedi E lâ z ığ ’a k a ld ırıla ra k ş e h itlik te sevgili y u rd u n
to p ra ğ ın a göm üldü. Y e rin e tâ y in edilen b irin ci f ır k a k o m u ta n ı M iralay
C a fe r - T a y y a r, ikinci k o lo rd u n u n b aşım ı g eçerek ç a d ırım K â r i r d a ğ l a m a
ktırdu.
H u şların , bu s a v a ş ta y e n ile re k a ğ ır k a y ıp la r v erm e si, o n la rı o rd u ların ı
pek fa z la ta k v iy e e tn ıe y e zo rla m ıştı. B irk a ç lıa f ta içinde iç erid en ve K a f -
k ari a rd a n rnyn n z R u s k ıta la rı sol gibi K â r ir c e p h e sin e ak m ışla rd ı.
O rd u m u zu n b irk a ç m isli o lan b ir R u s o rd u su cep h elerim izin önü n de
y ığ ılm ıştı. E u s la r bu k u v v etle cep h ey i çö zecek lerin i s a n a ra k . 5 /H a z ira n
1233-1916 g tin ü b ü tiln k u v v etiy le , S ığı boğazı ve K â rir d a ğ la rın ın K â rir-
b&ba, K ser-buha, K alusk, Z erd ik an , M erilik, B aym dır-batoa (1 ) t -’^-elerinde­
ki o rd u m u za h ü cu m e tile r.
O rd u m u z ilk önce b u sa ld ırıy a k a rş ı s a b ırlı d a v ra n m ış, h a f if b ir ateşle
R u s f ırk a la rın ın m ev zilerim iz ö n ü n e k a d a r g elm esin i b ek lem iş. E sc r-b a b a
te p e sin d e olun kolordu k o m u ta n ı C a fe r T a y y a r E ag a’m n e m riy le b ü tü n
cep h e b o y u n d a şid d e tli b ir a te ş a ç a r a k b u d ağ lard a m a h ş e r k opm uş, ild
s a a t s ü re n b u kanlı ça rp ışm a so n u n d a, R u s ia r t â m evzileri m ise g e le re k iıe r
iki o rd u siingü s ü n g ü y e gelm iş, sel g ib i k a n la r a k m a y a b aşlam ıştı. K â r ir
d a ğ la rın d a M e h m etç ik le rin y ıld ırım h a y k ırış ı o rta lığ ı ç ın la tıy o rd u . Son b ir
g a y re tle R u s o rd u su b ü tü n cep h e k esim le rin d e bozulm uş, ve s ü r ’a tle k a ç ­
m a y a b a şla m ıştı. H e r b irisi b ir yeleli a r s la n kesilen M ehmetçik!* r, d ü şm a­
n ı şid d etle kovalıyor, K S rir d a ğ la n n ın k u y tu m eşelerin d e y e rle re se riy o r­
lardı. Pıütün yol ve g e ç itle r R u s la rın ö lü sü n d en geçilm ez b ir h a le g e lm iş ­
ti ( 2 ) . O rdum u z b ü tü n R u s o rd u su n u Önüne k a ta r a k , ve m ev zilerin i söke­
rek . gecenin z ifiri k a ra n lığ ın d a G ö y n ü k o v a sın a k a d a r sü rm ü ş, sa y ısız
si.lâhT cep h an e ve h a r b m alzem esi alm ış, k o ca R u s o rd u su n u y a r ıy a in d ir­
m iş ti (3 ).
B u zorlu s a v a ş ta ta m a m e n y en ilen R u s o rd u su , K â rir d a ğ la rın d a n ,
S ığ ı-H aciy an b o ğ a z ın d a n k a ç a ra k , s ü rü le re k G ö y n ü k o v a sın a ve Ş e ra f e t ­
tin , Çİm d ğ lo rra a çek ilm işi, ve E şe k -m e y d a n ce p h esin d en , B o ğ la n g e -

( i ) B u t e r e l e r K ^ r i s d a ğ l a r ı m a c n y u e c n o k t a l a r »dır. H e r t e p e n i n s i v r i u c u n ­
d a e t r a f ı ta şl ? ç e v r i l m i ş b u kay m e zat vardır. Bu m e z a rla r R o m a lılar çağ ın ­
d a ş e h i t d ü ş e n T ü r k k u m a n i n n l a n n ı m J a r . T e p e l e r ü z e r i n d ek bu a d l a r o n l a r ı n d ı r .
H a l k b u m a k b e r l e r e ş e h i t d e r . ve b u n l a r a i b â d e t e d e r d i . H a l k b u n l a r d a n m u c i z e
görm üştür.
( a ) B e n o giin H o r m e k m i l l i k u v v e t l e r i y l e b e r a b e r d i m . B u s a v a ş ı bizzat
g ö r d ii m .
( 3 ) 133-3-*9* 9 y ı l ı n d a h i c r e t t e n d ö ı t e n K â r i r h a l k ı , R u s Ö lü le ri n in y a n ı ba.-
9112d d. b u m e ş e l e r d e d ü ş e n b i n l e r c e s i l â h v e c e p h a n e b u l m u ş l a r J 1. B u n la r ın , b ü y ü k
b i r k ıs m ı çürü m ü ş, kullanılm az b ir hale gelmişti.

F: 8 113
d iğin £5 r ic a t e tm işti. H u şla r çekildikleri y e rle rd e tu tu n m a k için k u v v e tli
m ev ziler y a p m a k ta idiler. H alb u k i o rd u m u ? d a h a ile ri g id ip , çok m uhkem
olan m e v tle r in i h ıra kurnazdı. R u s la r b u n u bildiği için çek ild ik leri y e rle r­
d e h a s ırla n ıy o r, te k r a r ta a rru z a geçm ek istiy o rlard ı- B ir iki h a f ta içinde
E rz u ru m 'd a n g ö n d erilen iki R u s kolordusu, R u s o rd u su n u te k r a r c a n la n -
d ırm ıştı.
T ü rk o rd u su d u rm a d a n K â r ir d a ğ la rın d a S ığı b o ğ az ın d a ve • T îa d y a n 1'
v e E şek -m ey d an ce p h ele rin d e m ev zilerin i ta h k im ed iy o rd u . M illî k u v v e tle ­
rin b ir kısm ı salıv erilm iş, C iU nuı alay ı istiruh& te çekilm iş, H a c iy a n boga-
z • îu Şv.'lı Ş r-d f:n»r lilh le ri ve K â rir d a ğ la rın d a , H o rın ek m ilis alay ı h e­
nüz, Sik v ey a 38. f ır k a k o m u tam M iralay K âzını B ey in (1) e n irin d e çalışı­
y o rlard ı.
B u sıra d a . D en -îm 'ic güne;, e te k le rin d e b u lu n a n H a y d o ra n . D em enan,
A riysın a ş ire tle ri h ü k ü m e tin bu .zayıf d u ru m u n d a n f a y d a la n a ra k b a h a rd a n
b e ri M a zg irt, P e r te k ilçelerini y a ğ m a etm işlerd i. O rd u E lâ z ığ ’a y etişin ce.
Gakı ta li M iralay Ş ev k et R ey. bu a ş ir e tle r i te d ip e d e re k D e rsim d a ğ la rın a
k a ç ırm ıştı. B u ted ip sillesin d en ö tiirü D e rs in d ile r b ö lg elerin e d o ğ ru gelen
H u şla ra k a rşı h iç b ir h a r e k e t jçöslern bırdt. Bu c e p h ed e V n h ip P n ş a ’nın
üçüncü ordu fi- ile B a la b a n a ş ire ti re isi “ G ül a ğ a n ın ” b eş y ü z m ilisi v ard ı.
A h m e t İzzet P a şa , D ereim îileri h a r e k e te g e ç irm e k için K â rir H ö rn tek n şi-
K iiçük A ğ a'y ı D ersim ’e g ö n d erm iş. K üçük A ğ a, b ir ide
D ersim : l a m d ı n y ;rn ; d ö rt a ş ire t n işini G azi.k'te A h m e t İz z e t P a ş a ­
n ın y an m a g e tirip h ü k ü m e te d e h a le t e ttir m iş ti ( 2 ).
A h m e t İzzet P a şa , K üçük A ğ ay ı b ir sa d a k a t n işan ı ile ta ltif e d e re k
b ü tü n D rsim a ğ a la rın a a y rı, a y r ı hecüvuler verm iş, b u n la r yerlerine* d ö ­
n e re 1; O vacığa d o ğ ru y ü rü y e n b ir R us fırk a s ın ı im lıa e tm iş, ve R u s ordu­
cuna k, ı P ilu m e r ve D ersim dağlarınrlu k u v v etli b ir ceı he k u rm u şla r­
dı (3 ).
B îr :ı danberî. iJe ra fK tîn ve Ç ivreş d a ğ la rın d a ve B oğlau g ed iğ in d e
lm rır'.m nuılcta «dan Hu s o rd u su n ih a y e t, M /T e m m u z İSS2-1Ü 1.6 g ü n ü K âr
ı ■ rî.ığlatına, S ’.yı v-* V':>k-nıeyclan'rlaki cephem ize dördüncü b ü y ü k ta a r ­
ru z u n u y a p tı. Ku k u v v etli sa ld ırıy a k a r ş ı b ü y ü k b ir ta a r r u z a g eçen k a h ra ­
m an ordum uz, b îr g ü n sin < ı n rasız ve zorlu b ir k a rşıla şm a sorum da y ine
R us o rd u su n u y e rin d e n o y n a ta ra k . K â r ir ve S ığı b o ğ azın d an V a rto h u d u ­
d u n a, ve F ek m ey d an cep h esin d en M u ş'u n z iy a re t n a h iy e sin e k a d a r R u s -

(r) >5 B ü y ü k Mllîç! M ç c Ii vi P e i i î sayılı Kâ/Lûı P a ş a ,

; Bu ı j ı O : e r n e r a l S a li h O ı u r t ' . A h m e t l a z e t P a ş a n ı n e r k â n ı h a r b i -
y e s i n d e idi.
(3) B u k u v v e tle r o çağda, m e rh u m K âzım Ö rb ay 'ın e m rin d e çalışıyordu. Bu
n 5.’ • i u r :i - n »n fa/.la v:ıhs.v.ı I* UabaiTÎı GıiT a,* t. ve d a h a s o n r a Ç a r : leh M u m . 1:- ‘hey,
v e K u r ey - «rJ.ı Ş ah H a y d a r o l m u - t u . Ş a h H a y d a r bu nava çtn gehl t o l a r a k ve hiıyük
y a r a r l ı k l a r g o s ' - r e r e k c a n ı n ı v a t a n ı n a k u r b a n ve r m i ş ti »

114
hırı g eri çekilm ey e m e cb u r etm iş v e b u s a v a ş ta to p , tü fe k , ve çok m ik ta rd a ,
h a rp m alzem esiyle e s ir ele g e ç irm işti. Bu so n h e z im e tte n s o n ra a r tık R u s
o n lu s u b ir d a h a k en d in i t<> d u y am am ış ve o rd u m u za s a ld ırm a k ta n v azg e­
ç e n d i çekildiği y e rle rd e tu tu n m a y a ça lışm ıştı.
O rdum u/, z a fe rin d e n d u y d u ğ u g ü v en le ce p h e sin d e k ış te d a rik iy le uğ-
n n a r a k . m illî k u v v e tle rin de M alatya ve D iy a rb a k ır'a İn m esine m ü sa ad e
etm iş» C ilira n alay la rı T Jrfa iline, Ş ey h Ş e rif k u v v etleri P a lı/y a , H o rm ek li-
le r de ik iy e a y rıla ra k K â r ir halkı, K ü çü k A ğ a ’m n e m rin d e M a z g irt ilçesi­
nin S o rak , ve G ö k tep e bölg esin e, V a rto h alk ı Z ey n e riıı k a rd e şi Ali ile M a­
la ty a ilinin A k ç a d a ğ İlçesine b ağ lı K u rşu n lu n a h iy e sin in E n g ü z e k k ö y ü n e
g itm işle rd i ( 1 >. ' %
1332- 1316 ru m î y ılının k ışın d a A h m e t İzzet P a ş a k a r a r g â h ın ı E l â ­
z ığ 'a nakil etm iş., o n ıd u m u z u n b ir kısma K â r ir d a ğ la rın d a ve E şek -m ey d an
. ¡besinde v e P alu 'n u n S e k ra t k ö y iin e y e rle ş tirilm iş. D iy arb ak ırM ak i ur-
iu k u m u ta n h ğ m a G azi M u stafa K em al G elerek B itlis ve M uş’u işg al et
in işti.
H I K.mıııı 13;k!Ü17 g ü tıü E rz in c a n 'd a R u s o rd u su île O sm anlı o r­
d u su arasım ! r m flta re k e n â m e im za edilm iş, b ir m ü d d et so n ra K u şla r çe­
k ilirk e n , doğu illerini erm e ııilerin h â k im iy e tin e teslim ed e re k b u n la ra s a ­
y ısız cephane, yiyee* , tü fe k v e s a i r n rateem a b ıra k m ış tı. E ı le r:
Krzimvırn P ü lü m e r. T ercan . l !r.:ııru:n, V a rto . H ınıs ve P a s îid e r'd e k u v v etli
h ü k ü m e t id ş r e m e rk e zle rin i k u rm u ş tu . B u b ö lg eler h alk ın ın çoğu h ic re te
vakit buhunam ış. R u sların e ü n e e s ir d ü şe rk e n , e rm e n i le r ta ra fın d a n rürliî-
rülm üş, b ü tü n m al v e y iy ecek leri elle rin d e n a lın a ra k sefil b ırak ılm ış, K a f­
k as T ü rk le rî g a y r e te gele ve1, bu b ö tg e d ele rk e k i k a n d a şla rın a sa y ısız m ik-
Uvrda zahir-.*, elbiso v<* p a ra to p la y ıp “ iş tâ p " adı verilen b ir e r h e y e tle g ö n ­
d erm işlerd i. B u işta p la r, E rz u ru m , E rz in c a n , H ın ıs v e d o ğ u n u n h alk la
m erk û n bölgelerinde k u ru lm u ştu . B u şu b e le r doğu illerin d e R u sla rın e lin ­
de kalan h alk ın iki y ıllık yiyecek, elb ise ve h a rç lığ ım v e re re k b u n la rı er-
m anilerin., bin c e şh sa ld ırışın d a n k u rta rm ış la rd ı. R u ş la r çek ilirk en hu iş-
ta n la r da erm e n iHerden k o rk a ra k b irlik te g itm işle rd i. Ve h alk ın e rm e n ile re
k;uışi I-oyr/:;sini 1.»*nbih etm işlerd i. Bu s ıra d a V a rto ’d ak i T lorm ek ve L olan
h a lk ı, H ın ıs 'ta k i Ç a re k a ş ire ti k ö y lerin e göçm üşlerdi. B u n ların b a şın d a bu-
lunan Z eynel'in k a rd e şi oğlu Selim , T ü rk igtâplarm d& n aldığı d ire k tifle
H ır s ta b îr b irlik viicude g e tir ip e rm e n ile re k arg ı k oym uş, e rm e n i le r bu
tfîHliheyî a n la d ık la rı için hin b îr hile ic at ed e re k S elim 'i, am cası oğlu H ıt’

< : > K ü ç ü k a ra , o V S o ra k köyünde Ö lm iis, A h m et tzzfrt P 'iş.ı b îiy iik oir

e*

t1 r “ t • ya n a ra k bu köy-e kadar gedmiş.. K iiç iik ağa o ğlu M ehmet e le n d i :le

.ık r-ıb u la rım a h r E â / j g a g ö tü ! «nüs, b irç o k iy ilik le r y a p m ıştır. Babam A l i ile biz de
V a r :o Iu n m h ıe ir le r iııî a!»p A' lağa g iım lş iik . E n g ü z e k köyünde V us uf h a n e d lı
brr T ü r k e tra fı ve a k ra b a la rı Se yh o ve K a ra c a b i2e b ü yü k iy ilik le r d e bulunm aklardı.
B abam A !i * - K y liii 1 o 1 7 giîm i bu köyde öld ü. B a la b a n lı d a y ım ız G u l ağa k a b ile -
. yIc bu - ı r ada M ıla ty a n ın Qva k ö y le rin d e id i,

115
çim 'le a k la tıp H ın ıs m e rk e z in e (m ü h im m a t a m b a rla rım te slim e tm e k ba­
h an e siy le ) g ö tü rm ü şle rd i. E rin e m le r ay n ı gece S eliın'i v e H a ş ım ’i b a y a ­
ğ ılık la ö ld ü re re k e rte s i g ü n ü , 2 /M a r t / i 3 8 - H a i 8 s a b a h ı, b ir ta b u r a sk e rle
H ın ıs 'ın B aşk ö y ü d ne g elm işlerd i.. B u köyde Ç a re k li a ş ir e t ag&sı,
B aşköylü I la s a n ile 1321 C i Uran s a v a ş ın d a ölen H o rm e k li S e lim in oğlu
H a y d a r ve b ir m ik ta r k u v v et v a rd ı. H a y d a r b ü y ü k b ir c e s a re tle a k ra b a s ın ­
d an A Jî-U laş, Ila s a n -F a k i, ve Ş adili H asaıı-R eso ite Ila s a ıı a ğ a n ın birkııç
a d a m ın ı a la ra k , B jışküy d eresin d e e rm e n i ta b u ru n u n ö n üne geçm iş, b u ra d a
b ü y ü k b ir y iğ itlik g ö ste re re k e rm e n iîe ri d u rd u rm u ş, v e k a r ü zerin d e b ir ­
çok erm en i le şle rin i ae re re k onları H ın ıs 'a d o ğ ru p ü s k iirtm ü ş tü .
E rm e n île r av n ı güıırte H ın ıs 'ın M. ir s e y it köylü H a ş a n ağ:ı v e k ab ilesi­
n i b a sm ış b u r a d a h a y li in sa n ö ld ü rm ü ş, H a ş a n a ğ a ve k ard eşler] süfılm sa
rılarsık k u rtu lm u şla rd ı. V a rto 'd a k i E rm e n ile r Bingo! e le k le rin d e kalan
b ir avuç L olan halkı ü z e rin e a k m ış, b u n la r: K e s te m e rt k ö y ü n d e L olanîi
H ü sey in a ğ a ve a k ra b a s ı ta ra fın d a n p ü sk ü rtü lm ü ş ise de, K a ra köy b u ca­
ğ ın d a b u lu n a n L olan h a lk ın d a n erk ek , k ad ın , çoluk, çocuk, b in kişi evler»
d o ld u ru la ra k ö ld ü rü lm ü ş ve y ak ılm ıştır.
E rm e n ile r, iki g ü n s u m a V a rto ve H ın ıs 'ta n ç ık a rk e n bu ilçelerdeki
m ü h im m a t depolanm a, z a h ire ve elbise y ığ ın la rın a a te ş v e rm iş le rse de,
H ınıs ve V a rto h a lk ı ellerin d ek i silâhlı k u v v e tle rle bu ilçelere y e t is-erek
a m b a rla n sö n d ü rm ü ş, sa y ısız m ik ta rd a silâh z a h ire v e elbise elde etm iş­
lerdi.

E n -ıe n ile r, a r lık d o y u illerim izi ta m a m e n te rk ed erek K a rs ’a d û ğ n

k açıy o rlard ı, çün k ü E rz u ru m ve B itlis ü zerin d en h aı g< û a s k e rî k ı­
ta la rım ız k a rla rı y a r a r a k ile rliy o rlard ı, E rm e ııile r E rz u ru m , E rz in c a n ,
B itlis, M uş, H ın ıs v e P ü lü m ü r’deki m ü h im m a t depo e a m b a r la n n a ateş
verip k açıy o rlard ı- B ıı illerd en hııdııda k a d a r u ğ ra d ık la rı köy ve böl g erer­
d eki T ü rk h a lk ın ı k a tli-â m . (y o k etm e) etm iş, g eb e k adınlarau k a m ın ı d e­
şe re k re s im le rin i y e re dökm üş, m em ed ek i çocukları sü n g ü le re tak ın ak ,
k e stik le ri in sa n la rın d erile rin d en cep y a p m a k , g ib i tü r lü zu lü m ve v a h ş e t­
le r y apm ış, b îr a ra lık k ad ın , çocuk v e e rk e k k a file le rin i d a m la ra doldurup
g azlad ık ları b ir ca m u şu ateşley ip , b u n la rı carm ışım a y a k la rı a ltın d a e z d ir­
m iş, v e ü ste lik d a m a a te ş v erip b u n la rın h ep sin i kiil e tm iş, v e h en ü z m e­
m ed e olan çocukların k a rın la rın ı y a r ıp tu z la tm ış, ve b a z a n b ir s ü t em en i
kellesini k eserek an n e sin in k a m ın a sokm uş... İn s a n lığ a ve a k la sığ m ıy a-
c a k e z iy e tle rle doğu illerinde on b in d en fazla c a n y ak m ışlard ı.

1334-1918 N isa n a y ın d a a s k e rî k ıta a tım ız doğu illerini ta m a m e n e r *

m e n ile rin zulm ü n d en k u r ta r a r a k b ü tü n it, v e ilçelerd e h ü k ü m e t teşkilâtın?
k u rd u . H ic re tte n ö tü rü M alaty a, U rfa , D iy a rb a k ır, E lâ z ığ bö lg elerin e gri­
den b ü tü n doğu göçm enleri y e rle rin e döndüler. D o ğ u n u n b irço k kesim le

116
rin d e b u lu n a n R u s a m b a rla rı ü z e rin d e a s k e rî k ıta la r v a rd ı. Bu çağda
V a r to 'n u n m ü lk î te ş k ilâ tı ta m o la ra k k u r u lm u ş tu ( 1 ),
E ir m ü d d e t s o n ra doğtt ille rin d e k i a s k e ri b irlik le r, ve H a m id iy e a la y -
n ırı R as sl-âyin, M id y a t, S iir t is tik a m e tin d e N a s tu rile r i ta k ip e d e re k İ r a n ’a
g irm iş , d iğ e r t a r a f t a K a r s ve S a r ık a m ış 'ta a s k e r î v e m illî b ir ce p h em iz
k u ru lm u ş tu . İ r a n 'a g eçen H a ıu id iy e a la y la rı b irç o k I r a n k a s a b a ve k ö yle­
rin i talan lıv a« ;ık A li Ihsıuı P a ş a ile T e b r ik e g irm iş , b u a la y la r 1:134-1918
y ılın ın s o n b a h a n n d a te r h is e d ile re k y e rle rin e d ö n m ü ş, b u a la y la r t a m a ­
m e n ilg a e d ilin c e y e k a rla r h ü k ü m e tin h iç b ir işin d e k u lla n ılm a m ış, ve o
g ü n d e n itib a re n d e v le t id a re s in e k a r ş ı kin b eslem işlerd i.
1331 - 1913 y ılın so n a y la r ın d a b ü tü n d o ğ u ille rin d e d e h ş e tli b i r açlık
b n şy ıjste rm işii. 1335-1919 y ılın ın b a h a rın d a t a k a t t a n d ü şe n b irç o k k öylü
açlık tım ö lm ü ştü . F a z la sı o tla g e ç in ird i. B u a ç lığ ın e n fa z la s ı V a r to 'd a idi,
V a rto h a lk ı ilk b a h a rd a k e rv a n la rla D iy a rb a k ır, F a r k ın , S iv e re k , g ib i ek in
y e rle rîııe g id e re k b ir m ik ta r z a h ir e g e tir m iş v e b azı e v le r ilk b a h a r d a b i­
r e r d a n v e y a h u t ç a v d a r ta r la s ın ı e k m işle rd i.
D oyu illeri bu v o k ln k v e s e fa le t için d e ç ır p ın ır k e n e rm e n ile r, b u y ılın
o r t a İm !'.arında K a r s ve S a rık a m ış c e p h e le rin d e y u rd u m u z a s a ld ırd ıla r. B ıı
s ı r a d a M o n d ro s m ü ta r e k e s i im z a la n m ış, P a d iş a h ın , “e v e t”1 d em eciy le y u r ­
du: uz, p a r ç a la r a a y rılm ış , d o ğ u illerim i: in b ir k ısm ı e rm e n ü e re p e ş k e ş
ç e k ilm işti. E rin e n ilerin b u m ü t a r ek e n â m e y e d a y a n a r a k d o ğ u illerim iz e
s a ld ırm a la rı. e s a se n b ü y ü k h a r b t e ta m a m e n h a r a p olan h u ille r h a lk ı ü z e - "
r in d e d e rin b ir ü z ü n tü v e ıs tır a p y a r a t t ı . E r z u r u m ’d a n h a r e k e t e d e n nıilll
o rd u m u z v«î K azım K a r a b e k lr P ş t ve k a y m a k a m H a li: B e y S a rık a m ış
oh fssiııdn e r m en ile rin önîino g ö re re k h a lk ın vlfkg vt» k o rk u s u nıı a z a lttı.
B u s ıra d a O sm anlI im p a ra to r lu ğ u ve ü lk e si re sm e n çö k m ü ş d e m e k ti.
B ü y ü k k u r ta r ıc ı M u s ta fa K em al P a ş a b u e s a r e ti ç e k e m iy e re k İ s ta n b u l'd a n
a y rılm ış, 19-M ayjs-1919 g ü n ü S a m s u n 'a çık m ış, T ü rk m ille tin in se v g ili
y u rtla rın ı k u r ta r m a k ¡"in öz s ila h ın a s a rılm a la rım e m ir b u y u rm u ş tu . B u
e m ir Ü zerine d o ğ u n u n b irç o k k e s im le rin d e m illî b irlik le r k u r u la r a k ş a r k
c e p h e sin d e e rm e n ile rle s a v a ş a g ittik le r i h ald e, te k b ir H a m id iy e a la y ı bu
-:ııi a l v a ta n s a v u n m a s ın a k a tılm a k is te m iy o rd u . Bu a la y la rın b ü tü n ü giz­
lid e n b e ra b e rc e sözleşm iş, v e K ü r t is tik lâ l fik rîn ! y ü r ü te n Gibim Tirn-
la y H n lîd 'e b a ğ la n m ışla rd ı. B u r a t k en d isi b u s a v a ş a k a tılm a d ığ ı g ibi,
V a r to ’d ak i H orm elc v e L o lan a ş ire tin d e n k u r u la n y e d i y ü z k işilik b ir m illi
k u v v e tin c e p h e y e so lu ılm am asm ı K âzım K • P a ş a 'd a n te lle r ic a e t­
m iş ve h ım h ım ı cep h ed e h ıy a n e t y a p a c a k la rım s&yHyerek, P a ş a 'y ı k a n d ı-

( ı > V a r t a y a ilk t a y i n e d i l e n k a y m a k a m M u ş t u B e d İ r h a n e l e n d i i d î . B u s ı r a -
:■ V a r t a m ı n K a s m a n k ö y ü n d e 14?. a l a y ı n ü ç ü n c ü t a b u r u o t u r u y o r d u . T a b u r K . ön-
y i ¿îba51 Cerr.il b e y d i . Çok y ü k s e k b î r f a z i l e t e s a h i p o l a n b u zat, b u k ö y d e d ö r t ay
İ ş, b u r a d a k i / a h i r e a m b a r ı n : f a k i r k ö y l ü y e d a ğ ı t m a . v c i l ç e n i n a s a y i ş i n i du~
z c h e r e k M i d y a t a ge-çmestî.

ı n
n p b u m illî k u v v etleri g eri çev irm ey e seh eb o lm u ştu . H o rm e k v e L o tan
a ş ire tle ri h a f ta la r c a 'V a rto te l« . * m e rk ezin d en y ü zlerce te! ç e k tik te n h a ld e
k e n d ile rin e cep h ey e g itm e k için izin v e r ilm em iş ; H a tıl B eyin o rta y a a ttığ ı
z e h irli b ir b a lg a m b u h a lk ı b u k u tsa l s a v a ş ta n m a h ru m b ırak m ıştı.
C il.runh .M iralay H ali t w a k ra b a s ı B in b a a K a-m ı b u » r a , in V -.rî.,
Iıü k iin ıet te ş k ilâ tın ı eıııirlen m k - tu tu y o r . ve is te d ik le ri g ib i h a re k e te g e ç iri­
y o rla rd ı. B ü tü n H am id iy e a la y k o m u ta n ve u c a la rı so n t a r a r ı n ı v erm işler­
di. O n la r m illi k o n g re v e Gazi M u s ta fa K em al'in k u ts a l ü lk ü sü k a rşıs ın d a ,
b ir h ilâ fe t ve p a d işa h kotu o lm a k ta n ziyade* o g ü n k it d u ru m d a n ve d ü ş­
m a n la n n y u rd u m u z u p a rç a la ra a y ırm a s ın d a n f a y d a la n a ra k doğu illerim le
b i r K U rdiatan ve d ereb ey lik y a r a tm a k için ç-ılısıyorlardı. B u n la rın b a ş ın ­
d a ilk ö nce C ib ra n lı m iralay H a lit v a rd ı. B u adan» b u sebeple d r ki. o gün
T ü rk ç ü lü k ü lk ü sü n ü ta ş ıy a n H o rm ek ve L olaıı a ş ire tle rin i m u n ta z a m b ir
alay h alin d e tan zim e t tir ip doğudaki m illi b irlik le rin k a rşıs ın a d ik tirm e k
için elinden gelen h e r şey i y a p m ış ve y a p a c a k tı.
.Y u n an lılar 1 3 3 6 -1 9 2 0 y ılın d a A n ad o lu 'y a sa ld ırm ışla rd ı. C ib rn n lı
H al it. v e d iğ e r H am aliy e b a şk a n la rı bu. zeh irli fik irle rin i o r ta y a d ö k ü p
millî hU kilm ctin b u z a y ıf d u ru m u n d a n fay d alan m a y ı d ü şü n m ü şle rd i. V a r­
to , K arlıo v a. M a laz g irt. B u lan ık , H ın ıs ilçelerindeki H am id iy e a la y k u m a n ­
d a n la rı bölgelerindeki ş e y h ve h o c a la rla g ib in re k ve o n la ra ılının. $>n u t m
k alk acağ ın ı nş ılıy a ra k id a re leri a ltın d a k i y e rle rd e Millî K o n g re aley h in d e
ın u z ir prop ag ım ılalar y ap ıp I .ılkı ze h irliy o rb ırd i.
C ib ra n h M iralay H alil, v e H aaam ın li M iralay H a lil’le k a rd e ş le ri, itt i­
fa k la rın a a k lık la rı a ş ire tle ri silâ h la n d ırıy o r, o n la rı g û y a e s k i k u r t k ıy a fe­
tiy le gezm eye ve k ü ri.;« o k u y u p y a z ım ı\a te şv ik ed iy o r, ve r ih r.m lı H a-
lit’in b ü z a t yazd ığ ı in tih a r a - h ü ç ü k â n ) adlı k ü r k e o e r iy le f - / l r e l i Molla
A lım ed'in k& rtçe ş iir d iv â n ı, v e A h m e t h a n in in ( m e m o - m ı) a d b ş iir v e
a ş k k ita b ı k ö y lere d a ğ ılılıy o r, v e b îr b r te r iım k u rn a- m e k tu p la r yazıyor­
lard ı. _
D oğu iller indeki H am id iy e a ta y tm i y en i b a ş ta n d irilm iş ve S u lta n
H am il çağ ın d ak i k u v v e te u la şm ışlard ı. H e r a ş i r e t a ğ a s ın ın k ap ısın d a y ü z­
lerce ıl m k â r b eslen iy o r, lı« ı a ş ir e t a ğ a s ı; bulıım lu a hü­
k ü m e t reisi, ve h iç b ir kıınuııa tâ b i tu tu lm a y a n b ir m u tla k d ereb ey i sa y ılır-
-dı. B u a ğ a la r y in e d a ğ la rd a k e rv a n so y a r, k ö y le re s a ld ırır, b ira n için d e
b ir bölgenin a s a y iş in i b o zar, H am id iy e ve k en d ilerin e t a r a f t a r o lm a y an ,
h a lk ı yok etm ek için alay lar! yİ e h a r e k e te g eçerlerd i.
B irçok i! ve ilçelerdeki k ay m ak am v c* ü s tü n m e m u rla r yu b u a la y a ğ a -
ta rın d a n v e y a h u t b u n ln n n fik irle riy le h a r e k e t ed en nu elerd en d i. B u n la r
d a b u a ş ire t ilg a la rın ın fik irle rin i a ç ığ a v u rm a k için m illi iıi cüm etîn ü st
lerini iğ fal a ça lışıy o rlard ı. _____
10-8-192» ta rih in d e S e v r M uahedesi im ilanını . d o ğ u illerin in e r m -
n iterle k ü r tle r a ra s ın d a p a y la ştırıld ı ğ ı h a b e ri, b ü tü n doğu illerin e y a y ıl -

118
 m ışlı. G erçi crrn en fler. K âzım K a ra b e k ir P a ş a ’ıım id a re sin d e k i m illî o rd u
ta r a f ın d a n m ağ lû p ed ilm iş, ş a r k h u d u d u e m n iy e t a ltın a a lın m ış tı. D oğu il­
le rim izin için d e bu te h lik e d e n d a h a yıkıcı b ir f ik ir , b u İllerin h e r ta r a f ın ı
k a ra n lığ a b o ğ u y o r, İs ta n b u l, işg al k u v v e tle rin in a y a k la n a ltım la a ğ lıy o r,
Y u n a n lıla r, g ü z e l A nadoTum uzun b ü y ü k b ir k ısm ın ı tu tm u ş , y a k ıp y ık ı -
y o rla rd ı.
B u ü m itsiz lik için d e b ir y ıld ırım g ib i A n k a ra ’d a p a rîıy a n T ü rk i s t i k ­
lâlinin n u rtu s a b a h .yıldızı k a h r a m a n M u s ta fa K em al, R iiy ü k M illet M eclisi
R e isi ve B a şk o m u ta n s ıfa tıy la k ilıcm ı çe k m iş, T ü rk m ille tin i v e T ü rk
y ıırd u n u ln ır ta ra e a ğ ım ’’ d iy e h a y k ın y o rd u . B u İlâhi se s. y u rd u n h e r t a r a ­
f ın d a o ld u ğ u g ib i, doğu ille rin in de y ü ce d a ğ la rın ı ç ın la tm ış , m îllî h ü k ü ­
m d a rı a le y h in d e b u lu n a n d o ğ u d ak i m u h a lifle ri ş a ş ır tm ış tı. B u n la r o ca ğ d a
h a z ır b ir isy a n a c e s a re t e tm iy e re k , h a k la rın ın k e n d iliğ in d e n v e r i l ^ c ^ n l
b irb irle rin e so y liy e re k s î v î l s Î h a y a ta a tılm ış, v e İ s ta n b u l’d a k i m illî h ü k ü ­
m e tin d ü şn ıa n la riy le m u h a b e re y e g iriş m iş le r di.
B u f ik ir ü z e rin d e o y n a y a n C İb ran iı H a lit, 1920 y ılın ın y a z a y la rın d a
İs ta n b u l’d a b u lu n a n K ü rt tağlİ cem iy eti r e is i A b d ü lk a d ir. H n k k â rili A b-
d u r ra h im , ile a n la ş a ra k b u n la rın v a s ıta s iy le M eclistek i B itlis M eb u su Y u ­
s u f Z iy a v e a rk a d a ş la riy le a n la şm ış, h a k la rın ı C em iy et-i A k v a m v a s ıta -
siy le A l a c a k l a r ı m ı in a n m ış la rd ı, H a lit B ey b ir t a r a f t a n d o ğ u d ak i h a z ır lık ­
la rı ikm al ve k u v v e tle rin i toplu b u lu n d u ra c a k , ve d iğ e r t a r a f t a n m illi h ü ­
k ü m e ti iğ fa l edecekti.
C ib ran iı M iralay H a lit, bu s ır a la r d a V a rto , B u lan ık . M a la z g irt, H ın ıs,
K a rlıo v a , S olh an , Ç a p a k ç u r b ö lg e lerin d ek i a ş ir e t a ğ a la rın d a n , şe y h , hoca
ve k ö y m u h ta r la r ın d a n ald ığ ı m ü h ü rlü m a z b a ta la rı K ü r t ta â li c e m iy e tin e
v e o ra d a n g û y a G cm iy et-i A k v a m d a b u iş için ç a lışa n M u sta fû -N e ttıru d î
O e K i i r t Ş e r if e g ö n d e r i y o r d u . C ih r a n lı H a h t v e a r k a d a ş la r ın ın f ik i r l e r in e
g ö re a r tık b u beylik işi o lm uş, ve o la c a k tı. F a k a t b ö lg e lerin d e b irk a ç alevî
. a ş ir e ti v a rd ı. B u a ş ire tle rin ve b ilh a s s a b ü y ü k b i r m e v cu d iy e t o la n H o r -
m e k li a ş a ğ a la rm m fik irle rin i ç b u n la rd a n . ö ek lâz
H a lit B ey b u s ır a d a V a rto m e rk e z in d e v e a k ra b a s ı b in b a şı K asım
L otan a ş ire tin in R a ra ç k ö y ü n d e o tu ru y o rd u . B u işi gizli o la ra k k o n u şm a k
için kendisi K a fa ç k ö y iin e gelm iş, 1 5 -H n ziran 1336 - 1920 g ü n ü H ovm ek
a ğ a la rın ı ve L o ta n e ş ra fın ı b u köye d a v e t ed ip u z u n u z a d ıy a b ir n u tu k
Söyledi, C ib ra n iı H a lit. n u tk u n d u :
“ K ü rtle r în N e m rn d ’u n n e slin d e n , v e a s ırla r c a d ü n y a y ı ellerin d e
tu ta n u lu b ir so y d a n o ld u k la rın ı ve b u n la rın i ttif a k s ız ¡ık la n n etice si o la ra k
T ü rk le rin b o y u n d u ru ğ u a ltın a g ird ik le rin i, v e a ltı y ü z y ıld a n b e ri T ü rk le -
r in e s a r e ti a ltın d a y aşı y a r a k u ş a k d erec esin e in d ik le rin i, v e b u g ü n k u r tu ­
lun y ıld ızın ın d o ğ m u ş, ve T ü rk id a re s in in v ık ılm ış v e p a rç a la n m ış b u lu n ­
d u ğ u n u , doğu ille rin d e y aşıy ım b ü tü n a le v ile rin d e d iğ e r doğu a ş ir e tle r i
g ib i K ü r t ve b i r so y d an o ld u k la rın ı, ve a n c a k b u n l a r a b ir m ezhep ih tilâ fı

ı İM
y ü zü n d en K firtle rd e n a y rıla ra k seb ep siz y e re y ılla rc a b irb irle rin i öldüıv
d ü k le rin i, v e a r t ı k b irle ş ip m ü ş te re k h a k la rım T iirk le rd e n a lm a n ın zam a­
nı gc-Smiş o kluğu n u , S e v r M uahedesi «-er e irince K ü r t istik lâ lin in C e m iy e t-i
A k v am ta ra fın d a n ta s d ik ed ileceğ in i ve b u işi b ira n ö n ce b a ş a rm a k için
her a ilâ h ın a s a rıla r a k T ü rk m e m u rla rın ı k en d i b ö lg elerin d en kov­
m a la rı yereli t ■«'ini. ve esasen P a d işa h a , asi ve ş e r ia ta m u g a y ir o la n A n k a­
ra H ü k ü m e tin in Y unanlıl.ar ta r a f ın d a n y ık ılm a k iizere b u lu n d u ğ u , v e b ü ­
tü n A V -ile rin b u hsıyyrlı işe kiitılm aT anm b ilh a s s a H o m ıe k a ğ a la rın d a n
b ek led iğ in i’* söylem iş, b in b aşı Kasam da I la îit B e y in sö zlerin i te y it ed e re k
b irk a ç a te ş li k elim e iîe y e rsiz v e d ip siz olan K ü rtlü ğ ü n ü , ö v m e ğ e b a ş l a ­
m ıştı.
K o n fe ra n s odası ağzım ı ta d a r d o lu y d u . .Sedirin y a m b n şm d a o tu r a n
Iio rm e k li M u s ta f a - Z e y n e l'in to ru n u Veli a ğ a n ın v e Z ey n el’in k a rd e şi
H alo ’n u n se sle ri b ird e n .yükseldi;
Îful-f. R ey. F.rkfdr ;/ ko-m şalrm . Rîz Kilr* değiliz. N e m r u t l a a k r a ­
b alığım ız y o k tu r. B izim size itim a d ım ız y o k tu r . Siz, H a m id iy e a la y ı oldu­
nuz y ıllarca b irb irim iz i k ırd ık , R u d efa s u lta n o lm ak iste rse n iz , biz de
size kul olam ayız. R iz b ey lik istem iy o ru z. B ıra k ın k a rd e ş le r g ib i y aşıy alım .
d iy e h a y k ırm ışla rd ı. B ira n için d e k o n fe ra n s sa lo n u k a rış m ış , a ğ a la r k a file
İndîn İr a tla r ın a b in e re k köylerim * s a n is m u şlard ı.
H al i t B ey a r tık bölgedeki a h v ile r le u y u şa m ıy a c a ğ ın ı v e isy a n ç ık a rs a
b u a ş ire tle rin m illî h ü k ü m e te t a r a f t a r o la ra k k en d ileriy le ç a rp ış a c a k la rım
a n la m ı 3 r b ir ta r a f ta n eldeki ü s tü n k u v v e tle b u n la ra sa ld ırm a y ı, v e d iğ e r
t a r a f t a n b u n la m ı isy an e ttik le rin i A n k a ra H ü k ü m e tin e b ild irip a la c a ğ ı
e m ir ve k u v v rU e b u a ş ire tle ri v o k etm ey î d ü şü n m ü ş, k a rd e şle ri Selim ve
A lım ed ’in e m rin e v erd iğ i beş y ü z k işilik b ir k u v v e tle k e n d ile rin e h u d u t
olan L olan a ş ire tin in K es t emeri« köyüne a n î b ir b a s k ın v e rm iş ti. H a lit Re­
y in bu fik rin i k eşfed en L olanlı H ü s e y in a ğ a . h âd ised e n b i r g ü n önce K as-
kiövü >• j'riij, ı,ı, habı ri HormeKIi HaOö ite Z eynel'in oğlu A li H aydar’*
v e rm iş ,1 L otan k ö y le rin d e rilâ h se i çık ın ca, b u n la r y iiz y ir m i a tlı ile K es-
te m e r i köyüne y e tişm işle rd i. Bu s ıra d a C ib ra n a tlıla rı k ö y iin içine k a d a r
» o k u lm u şlar, Horm elc a tlıla riy le C ib ra n a ra c ın d a siire n ç e tin b ir ç a rp ış m a ­
d an so n ra , O ib ra n lıla r b o zu lm u ş. H a lit B e y in a tlıla rın d a n y e d i kişi ö ld ü -
rülınii ... ICovik köyünde b u lu n a n H a lit B ey in k a rd e şi A h m ed ’in ev i ta h m ­
ilinm iş. C ib ra n lıln r L o tan k ö y le rin i te rk ed ip V a r to m e rk e z in d e to p la n ­
m ışlardı.
H a lit B ey, ilk te d b irin d e m u v a ffa k o lam am ış ve acı b ir m a ğ lu b iy e te
düşnıii lü B u d e fa ikinci te d b irin i k u llan d ı. S a h te b ir şe k ild e m illî h ü k ü ­
m e te b a ğ la n a ra k g ü n le rc e V a rto te lg r a f m erk ezin i işg a l ed ip H o rm e k aşi­
re tin d i, H alo ve Loton a ğ a la rın ın m îllî h ü k ü m e te k a rg ı isy a n e ttik le rin i ve
b u m a k sa tta k e n d isin e ve V a rto h ü k ü m e t m e rk e z in e s a ld ırd ık la rın ı, B ü ­
y ü k M illet M eclisine vç E rz u ru m 'd a b u lu n an 15 inci k o lo rd u k u m a n d a m

12 0
 K âzım K ara bek iı: P a ş a ’y a b irço k te lle rle b ild irm iş ti. H a lil B ey in a d a m ı
o la n V a rto k a y m a k a m ı, b u ş ik â y e tle ri ta s d ik e d e re k k u v v a y i t ed ib iy e n in
g e lm e sin i te m in e tm iş ti.

K âz ım K a r a b e k ir P a ş a ’n ın e n iriy le : E r z u r u m 'd a n b in b a şı N azm ı B ey,

y ü z a s k e r, iki to p , d ö r t m a k in e li tü f e k , v e d ö rt z a b it ile, M uş v e G enç
m u ta s a r r ıf l a n , Iiın ıs k a y m a k a m ı, H ın ıs ja n d a r m a la r ı, M uş ja n d a r m a k u ­
m a n d a n ı b in b a şı R e su l B e y v e ja n d a r m a la r ı. G enç v e Ç a p a k ç u r, ja n ­
d a rm a k u v v e tle ri, C ib ra n h M ira la y I la li t B e y in e m rin d e b u lu n a n K arlıo v a
ü çüncü C ib ra n alay ı, B u la n ık v e V a rto 'd a k i C ib ra n a tlıla rı ve H ın ıs 'ın
T ek m a n b ö lg e sin d e o la n Z ırk a n a la y ı k u m a n d a n ı k a y m a k a m H a y d a r v e
M ira la y M a d ra k h S e lin i B e y le r ve s ü v a rile r i v e M elekânlı Ş ey h A b d u lla h 'ın
e m rin d e k i Ç a p a k ç u r v e S o lh a n K az ala rın d a n ib a re t o lan 1200 k işilik b ir
a tlı k u v v e ti V a r to 'd a to p la n m ış, ve b u h a r e k e te “ i t ali o is y a n ı” a d ı veril­
m iş ti.
M uş M u ta s a rrıfı M u stafa F e h m i B ey, ilk önce isy a n ın şe k lin i a n la m a k
için a s k e ri z a b ita n v e küçiik b ir k u v v etle K es t e m e r t k ö y ü n e g e le re k , H ail o
ile g ö rü şm ü ş v e b u r a d a k ö y m u h ta r la r ın ı d in liy e re k b u n u n b a s it b ir a ş i ­
r e t k av g a sı o ld u ğ u n u a n la m ış, b ü tü n h a lk h ü k ü m e te m u ti o ld u k la rın ı be­
y a n e tm işle rd i H o rm e k v e L o lan h a lk ı a ra s ın d a n seçilen b irk a ç kişi, m u ­
t a s a r r ı f ve z a b itle ri b ir k e n a ra ç e k e re k , I la lit B e y itı K a ra ç ’t a v e rd iğ i k o n ­
f e r a n s ı. ve o n u n b u işi k a s te n te rtip le d iğ in i v e k e n d isiy le b e ra b e r b ü tü n
Iîa m id iy e a la y la rın ın y a k ın d ı tiy â n e d e ce k lerin i a n la tm ış ve bu h u s u s ta
h a z ırla d ık la rı m a z b a ta la rı m u ta s a r r ıf a v e rm işle rd i.
M u ta s a r r ıf V a rto ’y a d ö n e rk e n , işi K azım K a r a b e k ir P a ş a 'y a te lle
b ild irm iş, H ali t B e y a y r ıc a P a ş a ’y a ç e k tiğ i te lle rd e m u ta s a r r ıf v e z a b itle ­
r in , H o rm ek li g e n ç le r ta r a f ın d a n a ld a tıld ığ ım ile ri s ü re re k esk i d ile k le rin-
•:!c- İ s r a r e tm iş , n ih a y e t P a ş a , h a lk ın d e h a le tin i k a b u l ed ip y a ln ız H allo v e
a rk a d a ş la rın ın , te n k ili için k a f i e m irle r v e rm iş ti,
i 920 >• ıh te m m u z a y n ım so n g ü n le rin d e b in iki y ü z a tlı, top v e m a »
k in d i tin" kle h a r t ket© geçen k u v a y i te d ib iy e . ü s t t i k r a n n a h iy e si ü z e rin ­
den B in g ö lle re çık ıp b u r a d a Ila llo ç e te s iy le te m a s a g e le re k o n u Ş u ş a r
m ıiıtik a sın u p ü s k ü r tü p g e ri d ö n e rk e n , C ib ra n h M ira la y H a lid ’in a m c a la rı
Isnaûil v e ITa s a n ’la, Z ırk a n a ş ir e t a la y k u m a n d a n ı H a y d a r ın k u rd u k la rı
b ir plân ü zerin e, y a y la d a b u lu n a n H o rm ek k ab ilesin in K akasını ve T a la n
h a lk ı ü z e rin e y ü k le n m iş, b u n la rı to p a te ş in e t u t a r a k k ö y le rin e in d irm iş,
b u k ö y le rd e n d o kuz a d a m ö ld ü rm ü ş, ü r k ö y ü n b ü tü n e ş y a , m al v e v ad a -
n n r ta la n la m ış la r d ı . A y n ı g tin d e k u v a y i te d ib iy e d e n a y rıla n C ib rn n lı H a ­
lid ’in a m c a s ı,H a şa n , b ir k a file a tlı ile K ö ş k â r d e re s in d e L olan g e n ç le rin d e n
İ b ra h im ve Ş ü k rü ile k a rş ıla ş ıp b u n la n h ile ile iğ f a l ed ip y a n ın a ç a ğ ırd ık ­
t ı n s o n ra h e m e n ü z e rin e a tıla r a k tu tm u ş v e ö ld ü rm ü ştü .
B u h a k s ız lık la rı b iz z a t g ö re n k u v a y i te d ib iy e k u m a n d a n ı, a s k e rin i ve
to p la r ın ı a la r a k V a r to ü ç e m e rk e z in e d ö n m ü ş, H o rm e k v e L o la n a ş ire tle ri-

I 121
n in k en d ile rin i, H a m id iy e ala> 1 - - -a v u n m a la rın a enin- v erm iş, b u
d u ru m k a rş ıs ın d a a ş i r e t a la y la rı d ağ ılm ışlard ı.
M uş M m ı ia rrıfı M u ş'a ve N az ım B ey de E r z u r u m ’a d ö n erk en . H o r -
in e k v Lolan n n ıM a rla v ın ın m a z b a ta la rın ı o rd u y a v e rip , C ib rn n h ITalîd’in.
m illî h ü k ü m e te k a r ş ı b ir isjpa n çıkarm a!: İsted iğ in i, v e K ü r t istik lâ li İçin
ç a lıştığ ın ı, Ilorınelk v e L o lan h alk ın ın k en d isin e u y m a d ık la rın d a n h e m on­
la r a HAİriıçdıgmı ve heru d e u n la n h ü k ü m e tin e m riy le te d ip e tm e k için,
is y a n e ttik le rin i iddin e ttiğ in i a n la tm ış la rd ı. B u d u ru m k a rş ıs ın d a K âzım
K a r a b e k ir P a ş a H allo iç in id ari b ir a f çık arm ış, H allo iki h a f t a so n ra M uş
M u ta s a rrıfın a İ s t im â a ed ip ev itıe d ö n m ü ştü . E a t i t B e y ik in ci d efa, M u ş
a d liy e c in d e b u lu n a n d o s tla rın a m ü ra c a a t ed e re k köy b a s m a s ı v e yedi a d a m
ö ld ü rm e si h â d ise sin i ad li b ak ım d an M uş m a h k e m e sin e v e rm iş, d in le ttiğ i
y ü z le rc e ş a h itle H o rm ek ve L olan h a lk ın d a n y e tm iş k işiy i g ıy a b e n id am a
m a h k û m e tm işti.
B u hâdiseden s o n ra C ib m n lı H a lit B eyin, m illî h ü k ü m e te k a rşı cephe
a ld ığ ı kolorduca şü p h e li «-örülmüş, b ö lg ed ek i a ş ir e tle r in b a ş ın d a n a y r ı l ­
m a s ı d ü şü n ü lm ü ş v e bu sebeple E rz u ru m ’a ç a ğ ırıla ra k m ira la y lık r ü tb e s i
b a k i k a lm a k ş a r tiy le, k o lo rd u , d iv ân ı m u h a s e b a t k o m isy o n re isliğ i ö d e ­
v iy le E r z u r u m ’d a alık o n u lm u şu ı. 19,. A ğ u sto s "1336-1 » 2 0 .
 BÖ LÜ M : IX

C um huriyet D evrinde D oğıı İlleri v e V arto Ş ey h S a it İsyanı

ö a m a n lı İm p a ra to rlu ğ u n u n itilâ f d e v le tle ri ta ra fın d a n p a rç a la n m a sı,

S e v r ve M ondros M u a h e d e le rin in y u rd u m u z ü z e rin d e k u rd u ğ u b ö lü n m e
s iy a s e ti y ü z ü n d e n d o ğ u illerim izd e ç e ş it y aln ız d u y g u la r a ltın d a k e n d ile ri­
n i k ü r t s a n a n H a ın id iy e a la y la rı, E v e N a k ş i k a b ile le rin a ğ a la n a r a s ın ­
d a b a ğ ım sız b ir K ü rd is ta n k u rm a k fik ri 191!) y ılın d an b e r i u y a n m ış, y u ­
k a rı bolüm de y azd ığ ım g ib i b u z e h irli f ik ir ü z e rin d e ç a lışa n İ s ta n b u l'd a k i
K ü r t tatili c e m iy e ti ve C ib ra n lı M ira la y H al i t, ve h e n ü z B ü y ü k M illet M ec­
lisin d e b u lu n a n B itlis M ebusu Y u s u f Z iy a, doğu illerim izd ek i b irç o k a ş ir e t
a ğ a la rın ı, Ş a liî şe y h v e h o caları k a n d ırıp d în v e ş e r ia ti â le t e d e re k lıalkf
isy a n a te ş v ik etm işle rd i.

C ib ra n lı M iralay M alid’in E rz u ru m 'a k a ld ın lm a siy le , h u a ç ık çalışm a

ir tic a f ik rin in ü z e rin e p e rd e ç e k ile r r t a r a f t a gizli b ir is y a n h a z ırlık ­
la rı b a ş la m ış tı. C ib ra n h H jklit E rz u ru m k o lo rd u su n d a b u lu n a n b irk a ç K e r­
k ü k v e S ü ley m a n iy e li zab it, ve E rzu ru m h alk ın d ftn b e ş o n s o f ta ile a n l a ­
ş a r a k i 3 3 7 - İOUL y ılım la K ü r t ta â li c e m iy e ti v e Y u s u f Z iy a ile d a h a sıkı
b ir işb irliğ i y a p m ışla rd ı. Y u su f Z iy a , h u m u h a le fe t i uıleıı o tü ru m e c liste n
koyulm uş. A n k a r a v e İ s ta n b u l’d ak i m u h aliflerin , ze h irli fik irle rin i, ve
K ü r t ta â li c e m iy e tin in b e y a n n a m e le rin i a lıp E r z u r u m 'd a C ib ran lı H a lid e
g ö n d e riy o r, H a l:t, b u n la rı in c ele y ip f ik ir le r in i e k le d ik te n ’ s o n ra , b irç o k
a ş ire t a ğ a la rıy la şey h ve h o c a la ra g ö n d e riy o r, a ğ a la r ; h ü k ü m e tin n ü fu z u ­
nu k ırm a k için m a h a llî h ü k ü m e t id a re m e m u r 1a r ım d a im î b ir b a s k ı a ltın d a
b u lu n d u ru p , d a ğ la r a r e ş it ç e te le r ç ık a rıp so y g u n c u lu k y a p tır ıy o r , sa y ısız
silâh lı k u v v e tle rle a s a y işi b o zu y o rla rd ı.
K ilrt ta â li c e m iy e ti v e h e m p a la rı, e s k id e n b e r i A n a d o iu m u z u n b ö lü n ­
m ez b ir p a r ç a s ı ve a s ıl b ir T ü r k y u rd u olaıı doğu itlerim ize a r t ı k ta n ı m â ­
n a sıy la K ü r d ış ta n v s b u illerd ek i ç e şit T ü rk b o y la rın d a n k o p m u ş a ş ire tle re
K Ö rt d iy e h ita b e d iy o r, v e bil m a k s a tla r ın a k a v u ş m a k için, m ilü h ü k ü m e tin
dini, ş e r ia ti, K u r a n ı, h ak ve h ü r riy e ti k a ld ıra c a ğ ın ı id d ia e d e re k , şe y h ve
h o caların ta a s s u p la rın ı k ö rü k lü y o r, ve b u n la r v a s ıta siy le m a s u m halkı
z e h irle y ip g id iy o rla rd ı.
H a lb u k i b u y a n lış d u y g u la r, y u k a n b ö lü m lerd e aç ık la d ığ ım ız g ibi.

123
P adişah Y avuz çağ ın d an b ağ lıy arak S u lta n H a m it d ev rin d e ta m kökleşen
k ara siy a se tin , m illî b irliğ i s a rs a n , m illî d u y g u la n d in ve h ilâ fe te feda
-den k ö tü b ir re jim in so n u çlarıy d ı. Y av u s, Şiiliği ve Şalı İsm ail'i d u r d u r ­
m ak iç in doğu illerim izdeki •’K u rt-b a b a ” dağlı Tflrfclere K ü rt, ve doğu il­
le rin e “ Is r ta n ” a d l a r ı m ,ta k m ış, b u n la rı ta k v iy e e tm e k için A n ad o lu '­
dan b irçok T ü rk a ş ire tle rin i k ald ırıp doğu illerin e g ö n d e rm işti. S u lta n H a ­
m it s a lta n a t ve istib d ad ın ı y ü rü tn fe k için b u y ak ın ç a ğ T ü rk a ş ire tle rin e
"IC orm anco" ad ın ı ta k a r a k o n la rd a n 3G d ereb ey lik v e H am id iy e alay ın ı
k u rm u ş , k en d ilerin e; "siz bfenim e v la tla rım ve K U rtlerim sin iz" d iy e y a ­
bancı fik irle re sü rü k le m işti. D oğu a ş ir e tle r i a ra s ın d a kökleşen b u y a n lış
d u y g u la r, B irin c i C ih an S a v a ş ın ın so n la rın a k a d a r sü re g e lm iş, v e m illî
m ücadele d ev rin d e K ü r t ta âli cem iy eti ile h em p a la rın ın işlerin e yaram ış*
b u n la r bu a d ı a s ta r ı oLnııyan b u a d la r ü ze rin d e h a lk ı k a n d ırıp is y a n a se v k
etm işlerd i.
A sırla rc a b u tü rlü ze h irli f ik ir le r a ltın d a in ley en b irço k a ş ir e tle r
T ü rk lü k le rin i k ay b e d erek ç e şit in a n la r a ltın d a çeşit böl e a y rıla ra k
K endilerini Kürt* S ey v it. A bbasî, H alidî, E m evi silsilelere k a d a r g ö t ü r -
m ü şterdi. B u y alış fik irl r ve en çok d in î ta a ss u p , en son o n la rı m illî h ü ­
k ü m e te k a rşı isy a n a sü rü k le m işti. B iz isy an h âd isesin i a n la tırk e n b u ko­
n u y a b ir kolaylık o lsu n d iy e doğu illerim izd e b u a ş ire tle rin a y rıld ığ ı şu b e­
le ri ve b a ğ lı oldukları şe y h le ri, ve ir tic a h a re k â tın d a o y n ad ığ ı ro lle ri açık ­
la m ay ı fa y d a lı bulduk.
K ita b ım ın b irin ci b ö lü m ü n d e a n la ttığ ım g ib i, doğu illerim izde y a s :ı -
y an b u dağlı T ü rk a ş ire tle ri ilg şub ey e a y rılm ış tı. B & ba-kiirdiler, K o m ıa n -
colar, Zaz ala r.
B u n la rd a n H itit-H a lti, Lohorrîo, dağlı T ü rk le rd e n olan Ç K urt-baba)
b a b a -k ü rd ile r; V a n ilinin g ü n e y b ö lü m ü n d ek i kabileler, Ş en sa k , H a k k â ri,
Ş em d in an , B e n ‘¿m, G û v aş 4 C izre, B ü h ta n a ş ire tle ri, I I izanlı Selâ h a ttın v e
a ş ire ti, G a rz a n 'd a ; K eşk o tan , P e n c i n a ra n , B iş irî'd e ; K em an, M id y a t'ta ;
A ra -b o y a n , a ş ire tle ri, S aso n , Kâb&îli ve B itlis 'in , A tm am ın, A zan aşirette*
*in ; S arm i. M u si, H a lin a n , B e k ira n k ab ileleri, M uş ilin in g ü n ey
d a ğ la rın d a o tu ra n H a y ta . B eleki, B id iri, Şigo, H iy n n a ş ire tle rid ir ( 1 >.
B u şubeye b ağ h a ş ir e tle r ta m am en Ş afiî m ezhep. N ak şı ve K a d iri 1a-
rik n tlı idiler. B u n la rın en say ılı te k i y e le ri; H iz a n 'd a : S e y it Alî. B itlis 'te ;
K ü fre v î ve K ad iri ve N o rşen li H a z re t te k iy e le riy d l, B u t ekiyelerrîen b a ş ­
k a h e r k ab ilen in b ir e r şeyhi v e b irço k h o caları v ard ı.
M ilâdın o n altın cı y ü zy ılın d a Y av u z S u lta n S elim 'in îç A n ad o lu 'd a n
doğu İllerim ize k ald ırd tg ı y a k ın ç a ğ T ü rk a ş ire tle rin d e n o la n K orm anço-
3ar; Mil ve Zil adlı iki p a r tiy e a y rılm ış, b u n la rd a n M il p a r tis i; V îra n şe lıirli
İb ra h im P a şa o ğ u lla n ve M ilân a ş ire ti. K arak e çi kabilesi, S u ru ç 'ta ; B e ra -

( r ) fîu ş u b ey e baitlı av r ^ t î e r S* yh S a it i s y a n ı n a k a r ı t m a m ı ş , b i r k a ç a y bou-

a Bat man , i s y a n ı n ı h a t ı r l a m ı ş l a r d ı .

124
zan a ş ire ti, V arto , B u lan ık , K a rlıo v a ilçelerindeki C ib ra n a ş ire tle ri, M alaz -
g i r f t e n IL asanan a ş ire ti, Ilım a , K aray a zı, T a to s ilçelerinideki Z irk a n , Şey-
lıan, K a ra b a ş k ab ileleri, E le ş k irt’t e ; Ş ıp k a n a ş ire ti, M u ş 'ta ; S e y d a n k a­
bilesi ve M uş ovası lıaîkıdır.
Zil p a rtis in e : r e lle r : A ğ rıd a ; Z ik n , C elâli a ş ire tle ri, V a n r.
E rciş, M uradiye, P a tııo s’d a H a y d a ra n T Ademim* T ak o rty an , M işk an , a ş i ­
r e tle riy d i ( 2 ) .
K o rm a m i .şubesine b ağ lı b ü tü n k a b ile le r Ş afii v e N ak şid irler,
B irk aç b o y la n dıı K ad iri idi. B u n ların en m e ş h u r ş e y h v e te k iy e îe ri; As:
Ş ey S a id ’in ecdadı otan P a lu 'lu Ş eyh A ü te k iyesi, ve H ın ıs’t a Ş ey h 8 a i ty
S o lh an 'ın M elekâıı köylü Ş ey h A b d u llah , v e E le ş k ir t’te Ş ey h Ş irin tek iye-
leriydi. B u te d iy e le rd e n b a şk a b irço k şe y h ve h o c a la r v ard ı.
İ ra n 'd a n gelen P a r t T ü rk le rin d e n o lıı p K a d ısiy e sa v aşın d a n so n ra do­
ğu. illerim ize gelen dağlı Ttlrklerde® D ü n ıb eii-Z azalar: D iy a rb a k ır, S iv erek,
E lâzığ, E rg a n i. M aden, îl v e ilçelerin in bazı k esim le rin d ek i k a l»deler, ile
ifazzo ve F a r k ın bey leri, P alo h alk ı, G okdere, M u sy an , O kçiyan. A zan
H alikın K abileleri, Ç a p a k ç u r ve G arip bey leri, M ıstan , B o ta n kabileleri,,
ilin i, Genç ve D .ırah m i 1şeyleri ve Ztıza k ab ileleri, ile S olh an İlçesinde o tu ­
r a n Solhan, Z ik ti, Ö m eran , a ş ire tle ri v e M otki K azalarıdır.
Z aza şu b esin in en b ü y ü k te k iy e îe ri: P a lu lu şe y h A li te k iy e si im işr
b ü tiin Z az ale ra ve K o rm an ço şu b e sin e Ş afiilik ve N a k şiü ğ i aşılay a n b u
Ş eyh A li’n in a h fa d ın d a n o la n asi Şeylı S a it, K orm anço şu b esin in to p lu lu ­
ğ u n u id a re e tm e k m ak sad iy le P a k /d a n gelerek H ın ıs 'ta »i Wt tekiye
k u rm u ştu r. Z a z a la n n d iğ e r te k iy eîeri, M elekânlı Ş eyh A b d u llah ve G ö k -
dereli Ş e y h Şe rif, SilvanlI Şeyh Ş e m se ttin , ve Ç a p a k ç u r’un Ç an şeyhleri
te k ly el eriydi.
K üçük k a b ile le r h a lin d e y a ş a y a n ve a ş ir e t sis te m in e ta m g irm eyen
Z azalnr, k en d ilerin i K ü rt değil, en çok Haliçti, A bbasî, E m ev î, v e A ra p
sanm ış, doğu illerine Ş afiîlik ve -Caklişİği aşılayan şe y h lerin Z aza o lm a ­
sından ö tü rü , k en d ilerin i K orm anço ve B a b a k ü rd i şu b e le rin d e n d a h a k u t­
sa l bitm iş, v e b u d in i g a y re tle d in in , ş e ria tın , ve h ilâ fe tin fe d a â île ri kesil
m iş. ve yalnız bu d in î ta a s s u p y ü zü n d en C u m h u riy e te k a rşı isy a n e tm iş ­
lerdi.
K ü r t ta â li c e m iy e tin in icra, k u v v eti olan C ib ra n h H a lil ve Y u su f Ziya,
siy a sî m a k sa tla rın ı gizliy erek dinî k isv e y e b ü rü n ü p zeh irli fik irle rin i bu
yoldan Ş ey h Sn itle K o ım an çi ve Z aza şu b e le rin in ş e y h ve h o c a la rın a a ş ı ­
lam ışlard ı. İş d in e ve m a n e v iy a ta in tik a l e ttiğ i için d in in en b ü y ü k h a m isi
say ılan , v e C ib ran h H alid ’in e n iştesi ve şe y olan Ş e y h S a it, em irel-m üca-
hidin adı a ltın d a isy a m n b a ş ın a geçerek m an ev i n ü fu zu n u k u llan m ıştı.
C ibranh H a tif le Ş eyh S a it. 1 3 3 8 -1 9 2 2 y ılı b a h a rın d a E rzurum * de

(2) Bıı p a r t i a ş i r e t l e r i , S e y h S a i t i s y a n ı n d a h ü k ü m e t e t a r a f o l m u ş , v e so
r a d a n A ğ n - Z ü a n i s y a n ı n ı v e «o n i r t i c a h a r e k e t i n i m e y d a n a e t t i r m i ş l e r d i .

1 2F-
¡irilerce b u ir tic a h a r e k â tı itzerinrle k o n u şm u ş, C ib ra n lı H a lit. s e y lıte n a l­
d ığı f e tv a la r ı c iv a ra y a y a ra k , G azi M u s ta fa K em a l’in d in i, n am azı, o rucu
k ald ırm ak işin p a d iş a h a k a rşı isy an e ttiğ in i, ve h a life y e i t a a t etm ey en
B iiyiik M illet M eclisinin o rta d a n k a ld ırılm a sı için g a z a ve c ih a d ın f a r z ol­
d u ğ u n u b ü iü n a ş ir e t a ğ a la rın a d u y u rm u ş tu .
29 I .te şrin /1 3 3 9 -1 9 2 3 gtinii A n k a r a ’da T ü rk iy e C u m h u riy e tin in ilân edil­
d iğ i h a b e rin i vereıı E rz u ru m to p la n , C ib ra n lı H a l i d e Ş ey h S a lt ü ze rin d e
y ıld ırım te s ir in i g ö s te rm iş ti. C u m h u riy e tin ilânı. H â life n in a ç ık ta k alm ası.
C ib ran lı H a l i n e Y u s u f Z iy a’m n işle rin e y a ra m ış , b u n la r sitelerin in gerçek
ç ık tığ ın a v e b u n d a n s o n ra d in in ta m a m e n k a lk a c a ğ ın a v e a ş ir e t a ğ a v e
h o c a la rın ın sü rü le c e k le rin e d a ir sü re k li p ro p a g a n d a la r y a p m ış, b u h a lte r­
le rd e n k o rk a n b irç o k a ş ire i a ğ a v e ş e y h le ri E rz u ru m 'd a H a lit B e y in k o n a ­
ğ ın a k a d a r g itm işle rd i. C ib ra n lı H a lit, b u n lu n u k o rk u la rın ! ç o ğ a ltm ış.
C u m h u riy e te k a r ş ı k o jm a k ta n b a ş k a ç a r e o lm a d ığ ın ı a n la ta r a k , b u n la rla
h a z ırla n m a k a r a r ın ı v e rm iş ti.

C u m h u riy e tin ilâ n ın d a n s o m a , s ıra ile s a lta n a t ve h ilâ fe t k a ld ırıl­

m ış, p a d iş a h la r sü rü lm ü ş , m e c liste k i m u h a lifle r koğ u lıttu ş, H am id iy e
a la y la rı ilg a edilm iş, T ü rk iy e C u m h u riy e ti b ü tü n d ü n y a ta ra fın d a n ta n ın ­
m ış, b ü y ü k İ s m e t P a ş a ’m n L o z a n 'd a b ir h a r ik a y a r a t a r a k im zaladığı Lo­
z a n A h itn a m e sin d e n s o n ra y u rd u n ü z e rin d e k i k a r a .b u lu tla r d ağ ılm ış, K ü rt
ta â li c e m iy e ti p a rç a la n m ış, o r ta d a bu irtic a h a re k e tin in b a şın d a yalnız
Ş e y h S a it, C ib ran lı H a lit. Y u su f Z iya ve a rk a d a ş la rı k a lm ıştı. B u n la r n e ­
ve m al o lu r s a o lsu n k a r a r la rın ı y ü r ü te r e k k e n d ile rin e b a ğ lı b u lu n a n asi -
r e tle r i a r a s ın d a p ro p a g a n d a la rın a h ız v e re c e k . Iıallu C u m h u riy e t a l e y ­
h in e te ş v ik edip fe lâ k e tle rin e seb ep o la cak lard ı, ir tic a ta r a f ta r l a r ı g ittik ç e
ço ğ alıy o r, b ü tü n a ş ir e tle r C ib ran lı T hdid'in ve E rz u ru m ’d a b u lu n a n K er-
1 Telli zabi tle rin y a n lım iyle E ru z u ru n ı'd a n k ü lliy etli silâh ve c e p h a n e t a ­
şıy o rla rd ı.

24 y ılı ilk b a h a rın d a B ili i m e b u su Y u s u f "

İsta n b u l yoliylo E r z u r u m 'a g e le re k C ib ra n lı K alid ’in e r in d e b ir h a f ta m i­
s a f ir k a lm ıştı. B u n la rın b u r a d a v e rd ik le ri k a r a r d a ; A ş ir e tle r ta m s ilâ h la ­
n ıp lıazırktiH cak . h u d u d u m u z h a ric in d e u la n B e rz â n -N e y ri Ş ey h î M a h m u t
v e S im k o n 'u n eliy le In g iliz le rin y a rd ım la rı te m in ed ilecek, v e h a lk ta n alı­
n a c a k m a z b a ta la r S u riy e ü z e rin d en C em iy et-i A k v a m a g ö n d e rild ik te n s* ! -
ra, Şevli S ait isy an k ap ısın ı açacak tı.
Y u s u f Z iy a bu k a r a r la b irlik te C ib ra n lı H alid 'ijı m e k tu b u n u a lıp H ı­
n ıs 'ın K o lh la a r k ö y ü n d ek i Ş ey h S a id ’in e v in e g e le re k ’ ' im za­
la tm ış . ve aldığı b ir m ik t a r yol h a rç lığ iy le v e ş e y h in m e k tu b u île. G öksu,
B a d - ö r n e r , T e k m a n b ö lg elerin d e b u lu n a n Z irk a n a ğ a la n ın v e G fikoflan
b ö lgesindeki Ş ey h k a n . v e K a ra a ş a ğ a v e lu n a la n n ı z iy a r e t ed ip K arlıo ­
v a 'd a C b ra n a ş ir e ti r e is K âm il ve Ih-ha E y l e r e u ğ ra y ıp . V a rto merkozi:»-

126
d e b u lu n a n C îb ra n h H a lid ir; u in cası İsm ail ve a k ra b a s ı b in b a şı K a s ım 'a
tn is a f îr g elm işti.
C ib ran lı H a tit, Y u s u f Z iy a i!e işb irliğ i y a p m a la rı için am cası İsm ail,
b in b a şı K asım , C lb ra n lı B a b a v e K âm il, ve lla s e n a n li m ira la y H a l it B ey­
le re , Zirk&nU K e re m M-elekânli Ş e y h A b d u llah v e S olh an a ş ir e ti re isi M eh­
m e t A li’y e a y r ı a y r ı m e k tu p la r y a z m ış tı, Y u s u f Z iv a r u ğ ra d ığ ı b ü tü n bu
ağ a , ş e y h v e h o calara k a r a r s u re tin d e k i C ib ra n lı H a lil'le Ş eyh S a itlin im ­
z a la rın ı g ö ste riy o r, k en d isin in din u ğ r u n d a m e b u slu ğ u n u fe d a e ttiğ in i,
ç ü n k ü : C u m h u riy e tin k a n u n la rın a g ö re Islâ ru iy e tin , İ nin, n am az, oruç.
K u r a n , n ik â h , ırz v e n a m u s u n k alk acağ ım , b ü tü n a ş ir e t a ğ a la rın ın , ş e y h
v e b o c a la rın A n k a ra 'y a sü rü le c e k le rin i ve b u n la rd a n hu k a n u n la ra u y m a­
y a n la rın d en ize a tıla c a k la rın ı v e u y a n la rın b o y u n la rın a b ir e r h a ç ta k a r a k
R u s la rla k a rd e ş o la c a k la rım , a n la tıp b alk ı k o rk u tu y o r, b u k o rk u ile b e r a ­
b e r lıütiin a ş ire tle rin v e h a lk ın d in î h is s iy a tın ı zedeleyip o n ları C u m h u ri­
y e tin ¡im ansız d ü ş m a n la n s ıra s ın a g e tir ip k a ra n lık b ir u ç u ru m a d o ğ ru sü­
r ü Idiiy ordu.
B u y ıld a çok şid d e tle n e n bu ir tic a h a re k e ti, lıe r ta r a f ta n sezilm iş,
f a k a t isy a n bölg elerin d e o lan id a re m e m u rla rı, C ib ra n lı H a ild in a d a n ıla n
ta ra fın d a n a ld a tılıp k e y fiy e t y u k a r ıla ra y a z ılm a m ış tı. B u irtic a h a r e k e ti­
n i ilk öne-? gizli b ir m e k tu p la G azi M u s ta fa K e m a l'e a r z ed en V a rto 'd a k i
H o rm ek aşire tin in , a y d ın la n o lm u ş tu . B u h a b e rd e n s o n r a büyüle k u r ta r ıc ı
1924 B irin c ite ş rin a y ın d a P a s in d e p re m in d e n ö tü r ü E r z u r u m 'a g e lm işti.
E rz u ru m y u r ts e v e rle rin d e n ve id a re m a k a m ın d a n ed in d iğ i ta h k ik a tta , ve
C ib ra ııh H a lid ’in b iz z a t g ö s te rd iğ i m u h a le fe tte n , y a k ın d a is y a n ın b a şlıy a -
cağ ın ı a n la m ış ve A n k a ra ’y a d ö n e rk e n Y u s u f Z iya. C ib ra n lı H a lil ve a r ­
k a d a şla rın ın y a k a la n m a la rım e m ir b u y u rm u ş tu
B u*.sırada Y u su f Z iy a d u ru m u an lam ak için E r z u r u m 'a g elm iş,
1 0 /][k ie.şrir I340-19#4 g ü n ü b u ra d a y a k a la n a ra k k u v v e tli b ir m ü fre z e
ile IT u r-, V a r to v e M uş ü z e rin d e n B itlis D iv an ı H a rb î ö r f is in e s e v k e d ü -
m iş, b u ra d a h iy a n e tirti i t i r a f ed erek A n k a ra ve İs ta n b u l'd a k i m u h a lifle rle
b e ra b e r, C ib ra n lı I la li t ve H a s a n a n li H a l i t l e Ş e y h S a id ’in v e H u y tu a ş ire ti
İSİ H ani M usa’nın b u irtic a h r 1 inin b a ş la rı (■!lo ğ u n u a ç ık la m ıştı.
Havi Musa h em en y a k a la n m ış, C ib ra n lı H a lit'le d iğ e r a r k a d a ş la rın ın d a
y a k a la n m a la rın a e m irle r v e rilm işti,
C ib ra n lı H a lit h ıy a n e tin i b ilm ek le b e ra b e r, h a y a tın d a n e n d işe e t m i ­
y o rd u . O m ni in a n ışın a g ö re : h ü k ü m e t k e n d isin i y a k a la m a ğ a k a lk ış ırs a ,
E rz u ru m ,'halkının b i r k ısm ı o rd u d a k i K e rk ü k lü z a b itle r ve k ıta la r ı ve
k e n d isin e b ağ lı b u lu n a n b ü tü n a ş ir e tle r s ilâ h a s a rılıp im d a d ın a k o şacak ,
v e kem î -.uçaklardı. F a k a t b ö y le « 1 24 g e re -i kol­
o rd u d a n a y rıla n b ir m ü fre z e . C ib ran lı H aliri’i k o n ağ ın d a y a k a la y ıp a y n ı
g ece K ız u ru m 'd a n ç ık a rm ış, b ir o to m o b ille E r c i ş - V a n ü z e rin d e n B itlis
cezaevine g ö n d e rm iş ti.

127
 B u s ıra d a B itlis V ali v e k â le tin e 2 nci f ır k a k o m u ta n ı K âzım P a s a (1)
g elm iş t i. P a şa , B itlis h a v a lis in in a s a y iş in i k u r d u k ta n s o n ra Ş eylı S a it'le
H & sananlı lla li d 'in y a k a la n m a s ın a m e m u r ed ilm işti.
O ç a ğ d a d o ğ u n u n en güçlii vı azılı h ır a ş ir e ti o la n H a s a n n n lıla n n y ü z­
le rc e s ü v a ris i içinde, (v a k tiy le b u a ş ir e tin d ö r t a la y ın a k u m a n d a e d e n ) H a-
sa n a n li H a lid 'i y a k a la n ¡K. -ık ; o la cak tı, lla s u n a n li H a iit iki lıız la ile M alaz­
g i r t k ö y le rin in b ü tıin a ş a r ı n ı k en tlisin e alıy o r, b u m ü h i m s e r v e t l e s o fra s ın ­
d a yüz seçilm iş h iz m e tç i ve ay lık lı s ü v a ri b esliy o rd u . B u s ü v a rile rd e n b a ş ­
k a k e n d isin in b ir iş a re tiy le h a r e k e te g eçen y ü z le rc e H a s a n a n lı a tlıs ı v arili.
lla s a n a n li H alid in bu d u ru m u n u gözoııunde b u lu n d u ra n K âzım P a ş a r
ilk önce B itlis v e M uş h a v a lis in in a s a y iş in i d ü zen lem ek için B itlis c e z a 1
e v in d e b u lu n a n K u y tu a ş i r e t re is i H a d M u sa ile N o rşin li H a z r e t te k iy e s i
s a lı ib i Ş eylı M aşım ı, w H iz a n lı S M â h a ttîn ’le g ö rü şü p B a h a -k ü rd i şu b e sin in
is y a n a k a tılm a la rın a en g el o lm uş, H ac ı M usa s e rb e s t b ıra k ılm ış , k a rd e ş i
N ııh B eyni o g ü n le rd e f ı r k a m e k k ü re s tn d e n g & sp ettiğ i se k se n y ü k c e p h a n e
ve& aireyi g e tir ip K azım P a ş a ’y a te slim e tm iş ti.
K azım Pa:-;a Im s u r e tle M uş ve B itlis, H iz a n b ö lg e le rin i ir tic a h a r e k â ­
t ı n a k a tılm a k ta n a y ır d ık ta n s o n ra , H a s a n a n lİ Halici İ y a k a la m a k iç in M a­
la z g ir t’e b ir a la y sn . r g ö n d e rm işti. lla s a n a n li H a lil b u h a b e ri-a lın c a b ü ­
t ü n a ş ire tin i to p la m ış, a la y K a rh b e llc ri a şıp Ş irv an -Ş ey i] k ö y ü n e g irin c e ,
H a s a n a n lı K illd'in. b in e y ak ın siiâlılı k u v v e tle riy le k a r ş ıla y a r a k b ir m is a fir
ş e k lin d e k a b u le d ile re k m an ii K a lid 'e in m iş, b u ad a m , ah ıy k o m u ta n ın a
d e rin b ir s a y g ı v e İk ra m d a b u lu n m u şta«
A lay kom ıılaııı e rte s i günii H a sa n a n lİ Halici’! f ır k a k a ra rg â h ım ı d a v e t
e tm iş , H al i t ; h ü k ü m e te fci.rşı h iç b ir k ö tü n iy e t b eslem ed iğ in i, v e an c a k
ilk b a h a rd a K âz ım P n şa 'y ı z iy a re te g e lece ğ in i b ild irm iş, a la y M a la z g irt’e
d ö n e re k k u y fiy eîi K âzın ı P a ş a ’ya a ı /e tm iş ti. P a ş a , a la y ın ilçe m e rk e z in d e
e n ire in tiz a r etm esin r vc n n ea k s ü v a ri b i r m ü fre z e n in a la y d a n a y rıla ra k
H m îs 'ın K öksıı bölge: iıu y'rlip b u r a d a a ltı a y Önce* b ir y ü zb a şı ile altı
n e fe rin i ş e h it eden Z irk a u h K e re m ’I y a k a la tıp B itlis 'e g ö n d e r ini e m ir
e tm iş ti.
S ü v a ri m ü fre z e sin e K e re m ’in k ö y ü n ü s a rm ış , K erem ve k a rd e ş le ri
e lli k i ş i l i k m a iy e tiy le m ü fre z e y i p u uya d ü ş ü rü p b eş n e fe rin i şe h it e d ip
H a sa n a n lİ H a lîd 'in y a n m a firv e tm işle rd i. H a s a n a n ii H a lit, b ü tü n b ö lg e ­
le rd e isy a n ç ık a rıp B itlis ceza ev in d e b u la n a n C ib ra n lı H a lid 'i k u r ta r m a k
için K erem i V a r to 'd a k i C ib ra n lı H a lîd 'in am cası İs m a il'in y a n ın a gön der-
m is, M a la z g irt'te n a y rıla n b ir t a b u r a s k e r de K e re m 'in a r k a s ın d a n V a r
t o ’y a g elm işti.
C ib ra n lı H a lîd ’in am cası İsm a il k en d isin d en so n e m ri a lm a k için V a r ­
to 'd a n Ş e k e r adlı b ir ad am ı B itlis ceza e v in e g ö n d e rm iş. K e re m b u h a b e ri
b e k le m e y e f ı r s a t b u lm a d a n biı g e c e V a r to 'd a izin i k a y ıp ed ip K a rlıo v a

(i) T rak y a G enel M ü fettişi rahm etli general K âzım D irik.

128
 bö lg esindeki C ib ra n lı K âm il v e B ab a, ile H a tto o ğ u lla rın a gelm iş, b u n la r
b ü y ü k b ir k u v v etle K a n ıre ş kö y ü n d e to p lan m ış o ld u k ları b ir sıra d a , Ş u -
ş a r 'd a n g elen b ir m e k tu p ta Ş ey h S&id’în H ın ıs 'ta n f i r a r e d e re k Ş u şa r,
K arlıova ü z e rin d en S o lh an 'ın M elekâıı kö y ü n e geçeceğini v e b u ra d a son
k a r a r ın ı vereceği h a b e ri yazılı b u lu n u y o rd u . K erem Ş eyh S a id ’i beklem ek
ü z e re h em en M elekân köyüne d o ğ ru yola çıkm ış, C ib ran lı K âm il B ab a ve
H a tto o ğ u lları b ü tü n k u v v e tle riy le K a r g a P a z a r k ö y ü n d e ta b u ru n yolunu
k esip g e ri ç e v ird ik te n so n ra , 30-Î2-1924 g iin ü Ş ey h S aid’i k a rş ıla m a k
Üzere H ın ıs'ın Ş u ş ta r bölg esin e d o ğ ru y o la çık m ışlard ı.
Ş ey h S a it, E rz u ru m v ilâ y e tin in em riy le 2 2 /1 2 /1340-1924 g ü n ü H ın ıs
m erk e zin ? g ö tü rü lm ü ş, b u ra d a v erd iğ i ifad e sin d e: C ib ran lı H a lit ve Y u su f
Z iy a ile işbirliğ i y ap m ad ığ ın ı, Y u su f Z iyam ın isted iğ i Ödünç p a ra y ı v erm e­
diği için, k en d isin e m u ğ b e r o la ra k if tir a is n a t e tiğ in i, sö y lem işti. H ın ıs
k ay m ak am ı M ak su n Bey, Ş ey h in m an ev î n ü fu z u a ltın d a k a la ra k E r z u r u m
iline y a ' lığı teld e, Ş ey h in d o k sa n y a ş ın d a b ir p iri fa n i ve h e r tü rlü ih tir a s ­
ta n u '.ak m ü b a re k b ir a d a n ı o ld u ğ u n u b ild irip k en d isin i se rb e st b ıra k m ıştı.
Ş e y h S a it ev in e d ö n e rk e n . C ib ran lı H a lid 'in y an m a g ö n d erd iğ i ad am
gelm iş, ve Ş e v !o g e tird iğ i h a b e rd e : Ş e y h in h em en isy an h a re k â tı b aşın a
g eçerek D iy a rb a k ır ü z e rin d en Su y e ile te m a s a gelm esini, ve h e r a ş ire tin
kendi b ö lgesind ek i h ü k ü m e t m erk ezlerin i işgal e tm e le rin i ve k endisini h iç
d ü şü n m e m elerin i b ild irm işti. Ş e y h , C ib ran lı H a lid 'in b u h a b e rin i a lın c a :
Hasart&n1! H a lid 'in ilk f ı r s a t t a b ü tü n k u v v e tle riy le M a la z g irt ü zerin d en
B itlis’e h ü c u m edip H a lit B eyi k u rta rm a s ın ] i / r m e k tu p la b ild irm iş, kem li­
si 2 7 /1 2 1340 1921 g ü n ü K o lh isa r k ö y ü n d en a y rıla ra k Ş u a r G ökoğlan
n a h iy e sin in K m kan köyüne g elm işti. Z irk a n ü m ira la y Selim , ve b ölgenin
b iitü n şe y h ve a ğ a la rı ve K arlıo v a 'd a k i C İbrani] B a b a ve K âm il ile H a tto
oğulları y ü zlerce silâh lı ile 4 /1 /1 3 4 1-1925 g ü n ü K ın k a n k ö y ü n d e Ş eyh
S a id ’ı z iy a re t ed erek k o n u şm u ş, v e h en ü z k a t i b ir k a r a r a v a rm a m ışk e n , j
b irk a ç ay önce y irm i s ü rü k o y u n la H a le b 'e g id en ş e y h in oğlu A li R iz a b ir
h eybe a ltın la içeri g irm işti.
Ali R iza, Surİ37e*den d ö n ü şü n d e A n k a ra ve İs ta n b u l'a u ğ r a y a r a k b ir ­
çok m u h a liflerle g ö rü ştü ğ ü n ü , ve doğ u d a isy a n ç ık a rsa , b u n la rın işi C em i­
y e tli A kv am a h a b e r v erecek lerin i ve esasen d o ğ u n u n h iç b ir ilçesinde toplu
b ir a s k e ri k u v v et açılm adığından h e r a ş ir e tin kendi bölgesini işgal edebile­
ceğini, an c a k b ab a sın ın u ğ ra d ığ ı y e rle rd e m u h ta rla r d a n b ir e r m a z b a ta ah p
b u n la rı T iişn ak -h u v b u n cem iy eti v a s i4.asiy le C em iy et-i A k v am a g ö n d erm e­
sini, ve ilk isy a n h a re k e tin in D iy a rb a k ır y a k ın ın d a b a ş la m a sın ın d a h a m u ­
v a ffa k olacağını b e y a n e tn ıik ti. Ş ey h v e b ü tü n m eclis Ali R iz a 'n m b u söz­
lerini ay n e n k ab u l etm işlerd i.
Ali R iz a 'n m b u ü m it v erici sö zlerin d en b fiyük b ir 'c e sa re t a la n Ş eyh
S a it, h em en d in î b ir poz ta k ın a r a k , d in î b ir fe tv a n â m e y azm ıştı (1 ).

( i ) Seyü Saidin Diyarbakır istiklal m a h k e m e s i n d e v e r d i ğ i i f a d e s i n d e n anla-

F: 9 129
 Ş eyh fe tv e n a m e sin i b itirin c e y ü z ü n ü m eclise d ö n d erip , o n la ra , C um -
h u r iy e ö n m e v cu d iy e tin e k a rş ı y a p ıla c a k b u cih ad ın , v a k ti-ris a le tte y ap ıl­
m ış b ü tü n g a z a la rd a n d a h a se v ap lı o ld u ğ u n u , c e n n e tin a r tık z a h m e tsiz
o la ra k b ü tü n m iivehitSerîn k a p ıla rın a k a d a r g eld iğ in i, v e şu b irk a ç g ü n lü k
fani d iin y a için b o y n u n a h aç ta k ıp y a şa m a k ta n s a , d in ve A llah u ğ ru n d ak i
ö lüm ün d a h a h a y ırlı o ld u ğ u n u sö y iiy eıe k b u d in î v aizle m eclisi a ğ la tm ıştı.
M eclisteki a ş ir e t a ğ a la rı ve h o calar, V a rto ve H ın ıs b ö lg elerin d e o tu ­
r a n ailevî a ş ire tle rin bu c ih a d a k a tılm a d ık la rı ta k d ird e isy a n işin in g ü çleşe­
ceğini v e b ilh a ssa V a r to ve K iğ i’d ek i H o rm ek a ş ire tin in ö te d e n b e ri h ü k ü ­
m e te y a rd ım e tm e k te o ld u k ların ], ve b u n la rın b irk a ç yıl önce bu iş ü zerin d e
C ib ra n lı H a l i d e d ö v ü şe re k isy a n p lân ın ı b o z d u k la rın ı v e b u n la ra bu işte
b ü y ü k b ir h is s e a y ırm a k s u r e tiy le k e n d ile rin e b ir m e k tu p y a z ılm a sın ı, Ş e y h
S a it'te n ric a etm işlerd i. Ş e y h , k alem in i eline a la r a k V a rto ’d ak i H orm ek
a ş ire ti a ğ a la rın a T ü rk ç e b ir m e k tu p y azm ış, a y n ı g ü n m e k tu b u a la n üç
silâh lı elçi, B ingöl e te k le rin d e n a ş a r a k H o rm e k d a ğ e te ğ in e g elm iş, H o r-
m ek liler m e k tu b u a lın c a : b u iş ü ze rin d e to p la n a ra k v e rd ik le ri k a r a r d a b ü ­
tü n k u v v e tle riy le isy a n o rd u su n a k a r ş ı k o y ac ak la rın ı Ş e y h in elçilerin e söy-
liy erek , bu m e k tu b u K a sm a n köylü M. Ş e rif ile V a r to k a y m a k a m ı S ır n
B eye g ö n d erm işlerd i. S i m B e y k e y fiy e ti h em en M uş iline b ild irip g erek e n
te d b irle rin h ü k ü m e t ta ra fın d a n alın m a sın ı s a ğ la m ış tı (1 ).
Şeyh S a it, A li R iza, ve b e ra b e rin d e k i a ş ir e t a ğ a ve h o ca ları K ırık a n
k öyünden k a lk a ra k 6 /1 .1 3 4 1 -1 9 2 5 g ü n ü K arlıo v a ilçesin in b u g ü n k ü m e r­
kezi olan K & nireş k ö y ü n d e C ib ran lı K âm il B eyin e v in e g elm işlerd i. B u ra d a
ikinci bii’ to p la n tı y ap ılm ış, b u to p la n tıd a Ş e y h S a i t / h e r a ş ir e t a ğ a sın ın

yıla ca ğ ı g ib i, A rap ça olan bu fe lvaıiâm e şö yle tercüm e t d ilm iş t i.

— K u ru ld u ğ u g im d çn b eri d ir.i m iib im A h m cd in in te m e lle rin i yık m a ğ a ça lışa n
T iir k C u m h u riy e ti R e is i M ustafa K e m a lle a rk a d a ş la rın ın , K u r ’anm ahkâm ına a y k ır ı
hareket ederek, A lla h ve P e yg am b e ri in k â r e t t ik le r i, ve H a lif e y i İs lâ m î sü rd ü k le ri
iç in g a y ri m eşru o la n bu id are n in y ık ılm a s ın ın bütün İs lâ m la r ü zerind e fa rz o ld u ­
ğunu, C u m h u riy e tin başında b u lu n a n la rın ve C u m h u riy e te t ib i o la n la rın m al ve
c a n la rın ın şe ria ti g u rra y î A h m td iy c ’y c göre helâl olduğu... ve saire.
(j) M ektup şö yle y a z ılm ış t ı:
" H o rm e k a ş ire ti riiesastndan H a li] , V e li ve A li H a y d a r ağalara.
"‘E sse lâ m ü n -a le yk ü m , rahm etu İlah i ve b e ra k â tih i, lch ü lh a m d , vehm im e, b i­
d aye ti rabbani ile d in i m übini A h m e d iy i k â f ir olan M ü s t a fi K e m a lin ye d i zü lm un -
den ta h lis etm ek gazası n iy e tiy le şuşara hareket e d ild i. B u gaza ve c ih a d ın m ez­
hep vc ta rik a t te frik edilm eden L a îİâ h a -ilE illa h , Muham meslen resuLa İlah d iy e n bü­
tün İs lâ m m ü v e h itle ri ü zerin d e Farz olduğundan m in n c ik a d ım m e m leke tim izd e bü­
y ü k b ir g ayret ve şecaat sah ib i olan m üslüm an a ş ire tin iz in de ş e ria tı g u rra y i Ah-
m ed iyeye ve bu cih a d ı ekbere itbâ, edeceğinize itim a d ım b e rk e m a ld ir. Y a e y y iih e l -
ensar, d in im iz i v c nam usum uzu bu m ü lh e tie rin e lind en k u rta ra lım , Size iste d iğ in iz
y e r le r i v e re lim . B u d in siz hüküm et b iz i de ken d isi g ib i d in sin y a p a c a k tır. B u n la rla
cihat fa rz d ır. Y u cah id ü y u k a tilo fîsse b d la h . 4 K â n u n isa n i 1341 E m ire lrn ü ca h id in .
B ls c y it M uham m et S a id i n a k şı bendi.

130
Kendi a ş ir e ti b a ş ın d a k a lm a sın ı ve is y a n p a tla r s a b u ra d a k i k u v v e tle rin ,
k en d ilerin e u y m a y a n H o rm e k a ş ir e ti ü z e rin e y ü rü m e le rin i te n b ih e d e re k ,
8-1-1925 g ü n ü S o lh a n ilç esin e b a ğ lı M elek ân k ö y ü n e y etişm iş* b u ra d a
d a y ısı Ş e y h A b d u lla h ile k e n d isin i b ek liy en f ir a r i K e r e m le s a b a h la ra k a ­
d a r k o n u şm u şla rd ı.
0 g ece M elekân k ö y ü n d e iki b ü y ü k ş e y h in v e rd ik le ri k a r a r a g ö re :
1 — Ş e y h S a it, Ç apA kçur, G enç, H in i, Lice* F a r k ın , S ilv an , H az so ,
D iy a rb a k ır, E rg a n i b ö lg e le rin d e k i a ş i r e t a ğ a la r ı ş e y h ve h o c a la riy le g ö r ü ­
şe c e k M a rd in ’d e n S u riy e 'y e b i r h e y e t g ö n d e rd ik te n s o n ra Ç a p a k ç u r’a dö­
n ü p b u r a d a is y a n ç ık a ra c a k tı, ve D iy a r b a k ır ü z e rin e y ü rü y e c e k ti.
2 — Ş e y h S a it oğlu A li R iz a , v e f i r a r i K e re m , M e le k â n k ö y ü n d e n
Ş e y h S a id ’in fe tv a s ın ın b ir s u r e tin i a la r a k S o lh an , ö m e r a n , Z ik ti a ş ir e tle ­
rin ! gezip, B o ğ lan g ed iğ i ü z e rin d e n M uş o v a s ın a , b u r a d a n K u lp , S ason,
M o tk i'y e u ğ ra y ıp b u ilçelerd ek i h a lk ı a y a k la n d ıra c a k , M a la z g irt’t e H a s a -
n a n li H a lil'le b iri eşip B itlis ü z e rin e y ü rü y e c e k le rd i ( I ) ,
S - İ s y a n p a tla d ığ ı g ü n , M elekânli Ş ey h A b d u lla h , S o lh an , ö m e r a n ,
Z ik ti a ş ire tle rin i a la r a k K a rlıo v a ’n ın C ib ra n a ş ir e ti re is i K âm il, B a b a ve
H a tto o ğ ıılla riy le b ir lik te V a r to 'd a k i H o rm e k a ş ir e tin i d a ğ ıtıp V a r to m e r­
kezîni işg a l edip , b u ra d a k i C ib ra n k u v v e tle rin i de a la r a k , H ın ıs ü z e rin d e n
M a la z g irt'e g irip H asaııli H a lit’in k u v v e tle riy le b irle ş e c e k ve B itlis ü z e r i'
n e y ü rü y ü p H a lid ’i k u r ta r d ık ta n s o n ra I r a k h u d u d u n d a Ş e y h M a h m u t'la
b irle şe c e k le rd i.
4 İs y a n p a tla r p a tla m a z , G ö k d ereli Ş ey h Ş e r if P alo b ö lg e sin d ek i
a ş ir e tle r i v e Z aza Y a d o ’y u e m rin e a la r a k E lâ z ığ ü z e rin e y ü rü y e c e k , Ç an
şe y h le ri d e Ç a p a k ç u r Z aza a ş ire tle riy le Ç a p â k ç u r’u işg a l ed ip K iğ i ve E r ­
z in c a n ü z e rin e y ü rü y e c e k le rd i.
Ş e y h S a it, 9 /1 /1 9 2 5 g ü n ü M elek ân k ö y ü n d en Ç a p a k ç u r’u n Ç an k ö y ü n e
g id e re k Ş e y h M u s ta fa ’y a m is a f ir olup v e rd ik le ri k a r a r ı o n a d a te b liğ e t ­
m iş ti.
Ş e y h S a it, 12-1-1925 g ü n ü Ç a p a k ç u r m e rk e z in e v e e r te s i g ü n ü S im -
s o r k ö y ü n e g id ip b u b ö lg e n in b iitü n a ğ a , h o ca ve ş e y h le ri M ¡ât an v e B ü ta n
k a b ile le ri k e n d is in i z iy a r e te g elm işlerd i. Ş e y h , u ğ r a d ığ ı b ö lg e le rd e n C um ­
h u r iy e t h ü k ü m e tin i ta n ım a d ık la rın a d a ir m a z b a ta la r a lıy o r, b ö lg ed en , böl­
g e y e k e n d isin e y ü z le rc e silâ h lı k a tılıy o r, b ü tü n h a lk k e n d isin i k a r ş ıl a y a ­
r a k a y a k la rın ı v e e te k le rin i ö p ü y o rd u . Ş e y h in h e y b e s in d e b eş b in In g iliz
a ltın ı v a rd ı. Bu p a r a l a r A li R iz a 'n ın H a le p 'te s a ttığ ı k o y u n la n n p a ra c ıy ­
dı. B u n la rd a n b a ş k a Ş e y h i z iy a r e te gelen h e r k işi o n a z e k â t a d ı a ltın d a
b o l p a r a la r v e riy o rd u .
Ş e y h S a it b u d eb d eb e ve b ü y ü k b ir k a la b a lık la 15-1-1925 g iin ü D a ra -
lıin i v ilâ y e t m e rk e z in e g e lm işti. K a s a b a h a lk ı çolıık ç o e u k la riy le ş e y h i k a r-

( l ) A l î R ı z â ve K e r e m bu b ö l g e l e r i E C Z trc k 2 7 - , ' T0 i 5 de M â la z g îrtte H a s a nal i

H a lit le b irle ş m iş le rd i.

131
şıla m ışla rd ı. V atı ve h ü k ü m e t e rk â n ı, h a lk ın ta p tığ ı b u şe y h e k a rşı d erin
b ir s a y g ı g ö ste rm işle rd i.
Şeylı S a it, D a ra h in i m erk e zin d e b ir h a f ta k a ld ı, b u r a d a H aci M ehm eî
a ğ a o ğ u lları, M u d an y alı F a k i H a şa n , v e Z ik ti a ş ir e ti re is i H aci S a d ık ve
Y u s u f la k o n u ştu , o n la ra v e rd iğ i e m ird e isy a n p a tla y ın c a v ilâ y e t m e rk e
zini işg a l e tm e le rin i so y liy e re k m e rk e z d e n a y rılm ış tı.
Şeylı S a it, 21-1-1925 g ü n ü L ice ilçesine v a rm ış , b u r a d a k i k ab ile b oşla­
r ın a d ir e k tif v e re re k 25-1-1925 g ü n ü H in i n a h iy e s in d e Salih B ey e misafîT
g itm iş, b u r a d a P alo ’d an g elm ek te o lan Ş ey h Ş e rif’i b ek lem işti. H e r ik:
şe y h , 3-2-1925 g ü n ü H in i’de g ö rü ş tü le r, Ş ey h S a it, isy an p a tla y ın c a , Ş eyh
Ş e r if in , G okdere v e P aİo k u v v etlerin i a lıp E lâz ığ ü z e rin e y ü rü m e s in i em iı
e tti v e 5-2-1925 g tin ü H in i'd e n a y rıla ra k yüz silâh lı v e b irço k h o c a la rla
P ir a n k ö y ü n e geldi. N a h iy e m e rk e z i olan b u köyde b ir m ü lâzım île on ne­
f e r v ard ı. B u n la r ş e y h in m a iy e ti a ra s ın d a b e ş k a til m a h k û m u n u g ö rü r
y a k a la m a k iste m işle rd i. Ş e y h , k en d isin e h ü rm e te n bu k a tille re d o k u n u lm a-
m a şım ric a e tti. G enç su b ay , C u m h u riy e tin k a n u n la rı k a r ş ıs ın d a h iç b ir h a ­
t ı r dinIem iyeceğini, ifa d e ed erek k a tille rin te slim in i iste d i. Ş e y h in köydeşi
A b d u m d ıim ileri a t ilam, / y a n ın d a k i y ü z silâ h lı ile k a rk o lu a te ş e tu tu p
e r a tın b ir k ısm ım şe h it, d iğ e rle rin i ve genç m ü lâzim i y a r a lıy a r a k e s ir e tti
B u ra d a k i g eııç T ü rk m ü lâzim i v e oıı n e f e r i ta r ih t e h e rk e s e n a s ip o lm a y a r
b ir k a h ra m a n lık la , \’üz k u d u ru ğ u n silâ h ı k a rş ıs ın d a d ö v ü şm ü ş, v e c a n la rı­
nı C u m h u riy e t re jim in e fe d a e tm iş le rd i, o n ları h ü r m e t v e ta k d irle yâd
ediyoruz.
B u kanlı o tay u ı a n sızın d o ğ m ası Ş eyh S a id 'in isy an p lân ın ı su y a d ü ş ü r ­
dü. Ş evli, a r tık S u riy e 'd e n C e m iy e t-i A k v am a b ir h e y e t g ö n d e rm e d e n v a z ­
geçin P ir a n b u ca ğ ın ı iş g a l e tti. 8 /2 /1 9 2 5 .
Şevli S a it. P iran.’d an L ice'n in S erd i k ö y ü n e döndü. B u ra d a Ş e y h ir
k a rd e şi T a h ir o tu ru y o rd u . JŞeyh ilk önce D a ra h in i il m e rk e z in i işg al e tm e k
f ik rin d e olduğu için L ice ilçesinin a rk a s ın d a n g eçerek , Ş ak i Ö m er R a ro ’n u n
köyü olan V a re m e rik (G eııc) m e rk e z in e geldi. Ş e y h in k a rd e şi T a 'd r
10-2-1925 g ü n ü S erdi k ö y ü n d en geçen L ice p o sta sın ı so y d u vc L ice, H in:
c iv a rın d a n to n lad ığ ı iki y ü z kişi ile 11-2-1925 g ü n ü G en c'e g e le re k p o s ta ­
d a n aldığı e v ra k v e p a ra la rı Şeylı S aid ’e te slim e tti.
Bu iki o la y d an so n ra isy a n p a tla m ış d e m e k ti. Ş e y h b iz zat b u irtic a
h a r e k e tin in b a s ın a g eç erek H in li S a lih , Ö m er F a ro , M odanli F a k i H aşa n
H aci S a d ık , on b in e y a k ın k u w e tle r İ 3'le 1 4 /2 /1 9 2 5 g ü n ü D a ra h in i v ilâ y e t
m e rk e z in i işg a l e d e re k V ali ve e rk â n ı h ü k ü m e ti esir e tti. Ş e y h S a it o giin
M udanli F a k i H a s a n ’ı, D a ra h in i v aliliğ in e tâ y in e d e re k , “ E m irelm ücahidiı*
M u h a m m et S&idi N a k yi b e n d i" u n v a n ı a ltın d a A ra p ç a y azd ığ ı b ir kanım
p u su la sın ı im z alam ıştı (1 ).

( O Ş e y h S a lt bu k a n u n p ı i 5uT?v;:nda E m î r e l m ü C â h î d i l l ve mık-p
bendi, U nvanım v e r iy o r , v ç zım nen H a lif e y i ve İs lâ m iy e t! te m sil e d iyo rd u . B u )la

13 2
 Ş eyh S a it ve a rk a d a ş la rın ın M elekân k ö y ü n d e v erd ik leri k a r a r d a is-
•an h a re k e tin i d ö rt bölgeye a y ırd ık la rın ı y u k a rıd a y a z m ıştım . Ş im di bu
b ölgelerde geçen b u irtic a h a re k e tin i s ıra ile y a z a c a ğ ım :

1 — Ş ey h S aid ’in b iz zat k u m a n d a e ttiğ i b irin ci isy a n m ın tık a s ı:

Ş eyh S ait, İ6 /Ş u b e t/1 9 2 5 g ü n il D a ra h in i'd e n G enc’e gelerek H a d
S ad ık , Ö m e r F a ro ve g ü n e y Ç a p a k ç u r'u n M istan , B o ta n a ş ire tle ri k u v v e t­
le rin i a la ra k 20^2-1925 de L ice m e rk e zin i işg al ed ip H in i’ye g itti. H in li
S a lih B eyin k u v v etlerin i e m rin e a la ra k , H in i b o ğ azın d an D iy a rb a k ır'a doğ­
r u y ü rü d ü . On b in d e n fa z la olan bu asi k u v v e tle r H in i b o ğ azın d an isy a n
b ö lg esin e d o ğ ru gelen b ir ta b u r p iy ad em izle k a rşıla şıp a s k e rî p u su y a dü -
ş iire re k e r a tın b ir k ısm ın ı ş e h it v e m ü r e tte b a tın ı e s ir etm işle rd i.
H ini boğazını g eçerk en , Ş ey h S a it, k ard eşi A b d u rra h im ’in e m rin e m ü ­
h im b îr k ııv v e t v e r e r e k onu M aden ü z e rin e sev k edip, k en d isi A m b a r
n eh ri y o lundan D iy a rb a k ır ü z e rin e y ü rü d ü . Ş e y h in D iy a rb a k ır'a d o ğ ru y ü ­
rü d ü ğ ü n ü h a b e r a la n H azzolu H a tip b ey leri, S ilv an v e F a rk ın k u v v e tle ri
b aşın d a olan Ş e y h Ş e m se ttin , D iy a rb a k ır’a d o ğ ru ak m ış, b u k u v v e tle r
2 8 - :-J925 g ü n ü D iy a rb a k ır y a k ın la rın d a Ş eyh S a it’le b irle şm iş, Ş ey h in
»rtica k u v v e tle ri y ir m i b in e y a k la şm ıştı.
Ş ey h S aid ’in sol k o lu n d a k a la n S ilv an ve F a r k ın d a ğ la rın d a n k o p an
a y r ı b ir a s i k u v v e ti, M a rd in 'e d o ğ ru ak m ış, b u s ıra d a M id y a t’ta k i a s k e rî
k u v v etlerim iz ve h alk ta ra fın d a n k a rş ıla n a ra k z a y ia ta u ğ ra tılıp g e r i p ü s­
k ü rt ü İm ü ştü .
H in i b o ğ azın d an Ş eyh S a it'te n a y rıla n k a rd e şi A b d u rra h ım , 2 9 /2 /1 9 2 5
ürünü M aden ilçesini işg al ed e re k S iv e re k ü z e rin e y ü rü m ü ş, bu s ıra d a S i -
»e rek bölgesinde Ş ey h E y y ü b adlı b ir Ş afiî Ş eyhi b a ş ın a to p lad ığ ı b eş yüz
kişilik b ir k u v v e tle S iv ereğ i işgal e d ip , Ç e rm ik ’te Ş ey h A b d u rra h im ’le
b irle şm iş ve b e ra b e r E rg a n i ü z e rin e y ü rü m ü şle rd i.
Ş e y h S a it em rin d e k i y irm i b in asi ile, 28-2-1925 g ü n ü D iy a rb a k ır'ın
kuzeyine d ü şen (T .ıia) m ev k iin d e k a ra rg â h ın ı k u rm u ş, b u ra d a D iy a rb a k ır
bölgesinden k en d isin e iltih a k edecek k u v v e tle rle M a rd in , E rg a n i, S iv erek ,
M aden ü z e rin e sev k e ttiğ i a sile rin b a ş a rı h a b e rle rin i bek liy o rd u . Ş eyh, y a­
n ın d a k i k u v v etin D iy a rb a k ır'ı tu tm a ğ a y e tm e d iğ in i b iliy o r, şe h ird e k i as­
k e rî a la y v e m ü h im m a t d ep o su n d an k o rk u y o rd u . B u sebeple ilk önce, il
m erk ezin i u z a k ta n te h d it e d e re k m ü fe ttiş lik v e v ilâ y e tle m u h a b e re y e gi­
rişip v a k it k a z a n m a k v e ş e h ir içinde b u lu n an C em il P a ş a û ğ u lla riy le d iğ e r
a s ile r e g elıir k ap ısın ı açıp içeri g irm ek is te m iş ti.
G erçe k ten ş e h ir içinde b u lu n an a s ile r Önemli h a z ırlık la r g ö rm ü ş ve
silâh la n m ışlard ı. Ş ey h S ait ay n ı g am an d a V ir a n ş e h ir ’de olan M ilânlı !b -

it un a g öre herkes b ir m iicahst s ıf a t iy le gazaya iş t ir a k edecek, m uvakkat h ilâ fe t

m erkezi P a r a h m i o la c a k tı. §e y h , m addî ve m a n e v î k u v v e t i kend isind e to p lıy a n b î r
-iVlakşi h a life s i o lacak, e s ir edilen T ü r k a sk e rle ri D a ra h in iy e g ö n d e rile ce k, v e rg ile r
D a ra h in iy e g e l i p arkadan m ücahitlere y e tiş tirile c e k ti.

13 3
ra h im P a ş a o ğ u lla rın a m e k tu p y a z a ra k b u n la rın M ard in k a p ısın d a n D iy a r­
b a k ır'a a k m a la rın ı, v e k e n d isin in k u ze y d en ş e h ri çev ireceğ in i, v e Cemi
P a ş a o g u lla riy le şe îıir içindeki a s ile rin isy a n o rd u su n a ş e h ir k a p ıla rın ı at­
m a la rım bildirip , T â lâ 'd a beş g ü n b ek lem işti.

D iy a rb a k ır’d a o rd u m ü fe ttiş i o lan K âzım P a ş a (S a y ın K âzım O rb a y )

V ali Ali C em al, (R . C em al B a rd a k ç ı) kolordu k o m u ta n ı M ü rse l P a ş a , b u
önem li o rd u su k a rş ıs ın d a b ü y ü k b ir k a h ra m a n lık la ç a rp ışm ış, D iy a r
b a k ır 'a g elecek a s k e rî k u v v e tle ri b ek lem işlerd i.
B eş g ü n lü k y a y g a ra ve m u h a re b e n in b o şa g ittiğ in i g ö re n Ş e y h Sait*
n ih a y e t 2-M art-1925 de ş e h re h ü cu m e m rin i v erm iş, a s ile r ş e h rin s u r la r ı­
n ı k u ş a ta ra k a k ş a m a k a d a r m erkeze a te ş y a ğ d ırm ışla rd ı. H e r y a n d a n sel
gibi ş e h re a k a n sa y ısız k u d u rm u ş asi k u v v e tle r, ş e h ird e k i b ir av u ç k a h r a ­
m a n a sk e rle rim iz in bükülm ez k o lla n k a rş ıs ın d a d u ra k la m ış la r, Ş ey h s o r
b ir ç a re o la ra k M ard in k a p ısın d a k e ş fe ttiğ i b ir d e lik te n geceley in , y etm iş
seçilm iş az g ın a s iy i ş e h re so k a ra k , b u fe d a ile r ş e h ird e k i a s ile rle b irleşi p
a s k e rî b irlik lerim iz e k a rş ı çok ç e tin b ir sa v a ş açm ış, ş e h ri k a n ve ateş
için d e b ıra k m ışla rd ı.
T a rih in h e r tü rlü denem esinde olduğu gibi, b u zorlu s a v a ş ta dairi,
y in e k a h ra m a n e rle rim iz ve asıl kanlı su b a y la rım ız ö lü m ü g ö zlerin e a la ra k
boğaz b o ğ aza g elen yüz elli azg ın a siy i s ü n g ü ve b o m b a la riy le y ö n e tm iş ­
le r d i D iğ e r a s ile r g ecen in k a ra n lığ ın d a n fa y d a la n ıp ev lerin e k açm ışlard ı
E u s ır a d a M a rd in ve S iv e re k ü z e rin d e n g elen fırk a la rım ız , E rg a n i'y i
m u h a s a ra eden Ş eyh A b d u rra h im ve I le z ü t a ş ire ti a s ile rin i Ç e rm ik ilçesine
kovalayıp D iy a rb a k ır'a y e tişm işle rd i. E u a s k e rî k ıta a tım ız , h e n ü z D iv ıır-
b a k ır s u r la r ı ü ze rin d e ç a rp ış a n Ş eyh S a it’le, E r g a n i’d e n k a ç a n Ş ey h A b ­
d u rra h im k u v v e tle rin i hızla k o v alam ış, b u iki asi k u v v e ti y in e H in i b o ğ a ­
zında b irleş ip son b ir m u k a v e m e t g ö ste rm iş , f a k a t a s k e rî k u v v e tle rim i/
ta ra fın d a n k ısm en te n k il edilip d a ğ ıtılm ış, D a r a h ini h ilâ fe t m e rk e zin e
d o ğ ru k açın ışlard ı.
Ş e y h in ü m itsiz k a la n k u v v e tle ri D a ra lıi'd e p a rç a p a rç a k o p a ra k d a ­
ğılm ış, Genç, P alo, Ç a p a k ç u r b ö lg elerin in en sık m e şe le rin e k açıp g izlen -
in işlerd i. Ş eylı S a it y a n ın d ak i bölge ş e y h le ri, a ş ire tin a ğ a ve h o caları to:ı-
lu o la ra k D a ra h in i’y i te rk ed ip İ r a n 'a d o ğ ru f i r a r e tm e k ü zere Ç ap ak çu r
m e rk e z in e g elm işlerd i. Ş ey h S a it Ç a p a k ç u r'd a d u rm u ş, E lâ z ığ , Kiği* V a r ­
t o ’d a n k açıp ÇapakçurV» doğru g e lm e k te olan Ş ey h A b d u llah , Ş eyh Ş e f
v e Ç an şe y h le rin in y o lların ı g ö zlem işti. 27-M art-1925.
2 nei isyan, rm n ta k a s ı:
ik in c i is y a n b ö lg esin d e a y rıla n E lâz ığ h a v a lisin in işg a lim ü z e rin e a la n
G ökd ereli Ş ey h Ş e rif; Ş aki Y ado ile Ç a p a k ç u r’u n b a tı a ş ire tle rin i, M u sy an .
O k çjy an , A zan k ab ilelerin i G ö k d ere v e P alo Z azalarm ı e m rin e a la ra k 2 1 /2 /
1925 günii palo ilçesini işg a l edip, P a lo 'n u n b a tıs ın d a k i Z aza k ab ilelerin i ve
göçebe B e rita n li a ş ire tin i, k u v v e tle rin e k a tıp , 5 /3 /1 9 2 5 g ü n ii E lâ z ığ iline

134
y a k laşm ışla rd ı. E lâ z ığ e ş ra fın d a n b ir k ısm ı, ş e h ir için d e h a lk a : “ B u şe y h ­
le rin ş e r ia tı ve h ilâ fe ti k u ra c a k la rım , v e b u n la ra y a rd ım m far/, o ld u ğ u n u ”
ileri sü re re k a s ile ri şe h re alm ışlard ı. B u s u re tle k a v g a sız şe h re g ire n a s i -
ler, b ü tü n mağaza» d ü k k ân , ve zen g in ev leri y a ğ m a e d e re k p a ra irin e s n a fı
işkence, ırz ve n a m u s a s a ld ırm a y a b aşlam ışla rd ı. H ü k ü m e t e rk â n ı esir
edilm iş, ceza evi b o şa ltm ış, a s ile r a tla r ım çek ip h ü k ü m e t konağı salo n u n d a
b ağ lam ış, m ü h im m a t ve z a h ire d ep o ların ı k en d i a r a la r ın d a y a ğ m a e tm iş­
lerd i. B u n la r ş e h ird e k i g a n im e t m alını g ö rü n c e d in in erk ân ı d iy e ta n ıd ık ­
la rı n; nazı bile u n u tm u şla rd ı.

B irta k ım s o f ta v e s a f k im selerin d in k u r ta r ıc ıla r ı d iy e ş e h re a k lık la rı

b u c a n ile rin , k& rakuvvât ve irtic a ın b ir e r h a y d u t ve çap u lcu ları olduğunu
g ö re n ve b u n la rın m ü lev v es a y a k la riy le İslâ m iy e t ve T ü rk lü ğ ü çiğnem ek
ü z e re m e y d a n a çıkm ış b ir e r y u r t d ü şm a n la rı olduğunu anlı y an sa y ın E lâz ığ
g e n ç le ri; g a y r e te g elip ellerin e g e ç ird ik le ri s ilâ h la rla bıı a s ile re sa ld ırıp o n ­
la rı a ğ ır k a y ıp la ra u ğ ra ta ra k b ir h am led e şe h ird e n d ış a rı çık arm ışlard ı.
T a m b u s ıra d a şe h re g ire n ' £ inci f ır k a k o m u ta n ı k a y m a k a m K âzım
B ey, E lâ z ığ o v a sın d a y ıld ırım s ü r ’a tiy le b u a z g ın asi k u v v e tin e y e tiş e r e k o n ­
la r: a ğ ı r k a y ıp la ra u ğ r a tıp M u ra t n e h rin e d o ğ ru k o v alam ıştı.
A sile rin b ir k ısım D e rsim e te k le rin e so k u lm u ş, b u ra d a k i A lev î a ş i r e t ­
lerin i işe k a tm a y ı d ü şü n m ü ş tü . Bir s ıra d a D ersim e te k le rin e m is a fire te ıı g e ­
len v e ta r ik a t m ü rşid i say ıld ığ ı için h a lk y a rım d a b ü y iik b ir itim a t sah ibi
olan M a la ty a o v asın d an A ğuçanli D oğan d ed e oğlu H ü se y in E fe n d i, D ersim
a ş ire tle rin in bu a s ile re silâh la m u k ab ele e tm e sin i söylem iş, b u n u n ü z e rin e
H ır a a îzol, A levîler! ve O h i b u c a ğ ın d a n N ec ip ağa» P e r te k bölg esin d e asileri
k u ş a ta r a k B e rita n li ııs sa t H ac ı İb ra h im o ğ u llariy le, Ç a p a k ç u r Zazınlarm dan
h a y li ad am ö ld ü rü p a sile ri P alo ovası ü ze rin d e K âz ım B e y in fırk a sı önüne
d ü şü rm ü şle rd i. F ırk a , v e b u millî k u v v e tle r P alo o v a sın d a u s s a ti te n k il ve
d a ğ ıta r a k asile rin b ir k ısm ı G ö k d ere ve M en do b o ğ az ın a d o ğ ru kaçm ış.
Ş e y h Ş e rif’le b u r a d a fırk a y a p u su k u rm u şla rd ı.
5 inci f ı r k a P alo o v asın d an Ç a p a k ç u r’a d o ğ ru y o lu n a d ev am ed erek
“ M endo b o ğ a z ın d a b eş b in a s in in p u s u s u n a d ü ş m ü ş tü 3-N isan-1925.
F ır k a k o m u ta n ı K â z u n B ey b u a n sız ın a te ş tu f a n ı k a rş ıs ın d a v e b u d ar
geçidin k o rk u n ç m eşelerin d en s a ld ıra n a s île rin çılgınca h ü c u m la rı önünde
b ü y iik b ir k a h ra m a n lık g ö ste re re k , y irm i d ö rt s a a t a r a s ız s ü re n kanlı b îr
boğuşm adan so n ra. Mendi) geçidinde y e rle re se rd iğ i y ü zlerce a sin in cesedi
ü zerin d en bu g ed iğ i geçip y o lu n a d ev a m e tm iş, a s ile r p a rç a la n a ra k b ö lg e ­
le rin d e k i m e şe le rd e sa k lan m ış, Ş ey h Ş e r if b irk a ç hoca ve a ş ir e t ağ a sîy le
Ş e y h S a it’e k av u şm ak için Ç a p ak ç u r1a d o ğ ru f i r a r e tm işti.
K âzım B ey in fırk a s ı u ğ ra d ığ ı y e rle rd e tem izlik y a p a ra k 6-N îsan-1925
g ü n ü G a p a k ç u r’a g irip b u ra d a a rk a d a ş la rın ı b ek lem e k te olan Ş eyh S a it’le
üç y ü z a tlısın ı S o lh an ’a d e ğ ru k a ç ırm ıştı. K âzım B e y Ç a p a k ç u r bölg esinin
a sa y işin i düzenlem iş, 8 -N isan d a E rz u ru m K u rty ü z ü yoliyle Ç a p a k ç u r'a y e­

335
t ^ e n sekizinci kolordu m ü fre ze si k o m u tan ı k ay m ak am Saim B eye b u h a v a ­
liyi tealim edip P a lo 'y a d ö n m ü ştü i

3 iicü isy a n bölgesi:

Bu bölgenin k u m an d asın ı id a re eden Ç an şey h leri M u sta fa ve Ib ra h i -
m in em rin d ek i asi k u v v e tle r: 17-Şubat-1925 günü Ç a p ak ç u r ilçe m erk ezim
işg a l ed erek Çanlı Ş eyh H a sa n ’ı b u ra y a k ay m ak am dikm iş. S iy a k â r ve S im -
so r beyleri ve H aşan B egân ile d iğ e r Z aza k u v v etleri ve K iği’n in K arab aş
a şire tin d e n Sim haçil IIasan ve a ş ire ti, Ş ü k ü ra n kabilesi, S ancak bucağından
Cİbraniı A vani o ğ u lların d an to p lad ık ları iki bin kişilik b ir asi k u v v etiy le
20-2-1925 günii K iği itçesine sald ırm ışlard ı.
B u a. i k u v v eti k arşısın d a K iğ i'd e a s k e rî h iç b ir k u v v etim iz y oktu. Şu­
be reisi b inbaşı T a h sin v e k aym akam A bduiTahim B eyler. K iği e şra fın d a n
Z eynelo-lu ve Ş a k ir P.evlerle b ü tü n K iği h alk ı b ü y ü k b ir y u rtse v e rlik le si­
lâ h a s a n la r a k iki yüz kişilik b ir m ilis ve ja n d a rm a m ü frezesiy le, asilerin
ö n lerin e geçip d a r g eçitlerd e sa v u n m ay a b aşlam ışlard ı. Bu k u v v etlerim iz
a: ilerle ç a rp ışm ak ta ik en , K iği’nin K â rir bölgesinde o tu ra n H orm ek a şire ti
re isi K üçük A ğa oğlu M ehm et H u lu si E fen d i, üç yüz kişilik b ir m ilis ta b u ­
ru n u te şk il edip kendi m ın tık asın d a asilerin yolunu kesm iş ve k ard eşi Alı-
K cm nl ile yüz silâh lıy ı, Kiği üzerin d e b u lu n an asileri a rk a d a n v u rm a k üzere
S ancak bölgesine g ö n d erm işti. . . . ,
A ü-K enıal 27-2-1925 g ü n ü S an ca k bö lg esin d e asile rin a rk a s ın ’ kesm iş,
T a h sin Bey m ü frezesiy le tu tu ş a n asiler, b asıld ık ların ı anlayınca Kığı ü z e ­
rinden dönerek S an cak ovasında Ali K em al in 1 ııvvetleri h e r rıe düşm üş,
on m ak tu l ve b eş y a ra lı b ıra k a ra k Ç anakcıır’a d o ğ ru çekilm işlerdi.
A siler Ç apakçur’a d ö n erk en ikin i d efa S a ğ n c ve K baş bölgesi üze­
rinden K iğPye sald ırm ış, H ö sn ek n ah iy e m erk ezin i işg al ed . m ü d ü r H üse­
yin E fen d i ile on d ö rt m ilis ve ja n d a rm a sın ı e s ir etm işlerd i. E rte m g ü n ü
K ü rik an li K am er ağ a ve la sk a n li a ğ a id aresin d e oltın iki yüz kişilik H o rm ek
m illî kuv v etleri n ah iy e m erkezinde udileri k u şa t ıra k o n la rın K iği ü re rin e
v a rm a la rın a engel olııp. n a h iy e m erk ezim » silerden g e ri alıp, m ü d ü r ile e r ­
le rin i k u rta rm ış la rd ı 17/3/1925. _ _«
Höanı.k n ah iy esin d en K a ra b a ş b ö lg e lin e çek ilen asiler, 28-3-19^5 gü­
n ü n e k a d a r b u ra d a H o rm ek m illi k u v v etleriy le dövüşm üş, en son a iler
f a d a z a y ia ta u ğ ra y a ra k te k r a r Ç;»ı»akçur'a dönm ek zo ru n d a kalm ışlardı.
K iği h av alisin i k u rta rm a ğ a m n u r edilen 8 inci kolordu m ü frezesi ku-
n n n d a n ı k ay m ak am S ayım B ey, b ir atav a sk erle E rzin can . E ru z u ru m ,
T ercan üzerin d en llırh a l ve Ç iv rrs d a ğ la rın ı a ş ıp 5 -N isan -l9 2 5 g ü n ü K ar-
bova’m n G öynük bölg esin d e K arab a ş k ö y lerin e g elerek H o rm ek m illî kuv­
v etlerin i em rin e alm ıştı. T am b u s ıra d a V a rto ilçesinde 12 ncı fırk a ta ra ­
fın d an f ir a r a m ecb u r ed ilen K arlıova C ib ran a ş ire ti reisi K âm il, B ab a ve
H a tto o ğ u llan üç yüz kişilik b ir asi k uvvetiyle G öynük o v asın d a h az ırlan ıp
H orm ek m illi k u v v etleriy le çarp ışm ak ü z e re K arab a ş bölgesine ak m ış -

136
3¡irdi. B u a s ile r S im h a ç k ö y ü n d e H o rm ek m illî k u v v e tle riy le ç a rp ış a p a n ­
sız ın S a y im B ey m ü f e r ezesi iiz c rin e d ü şm ü ş, to p v e m a k in e li tü fe k le rin
d e h ş e ti a ltın d a d ağ ılm ış, B a b a v e H a tto o ğ u lla rı elli a tlı ile S ığ ı-H a c iy a n
b o ğ a z ın d a n S o lh a n b ö lg e sin e k aç m ış, E ş e k -m e y d u n ’da, D iy a r b a k ır'd a n k a-
y » g elen Ş e y h S a it’le b irle şm işle rd i.
B u s u r e tle s o n a e re n ü çü n cü isy a n b ö lg e sin d e b ü y ü k b ir y u r ts e v e rlik
g o ste d e n b in b a şı T a h sin , v e k a y m a k a m A b d u rr a h m a n B e y le rle s a y ın K iği
i ,.Ikının ve H o rm e k m illî k u v v e tle rin in b u y u r d a h iz m e tle rin i g elece k y en i
n e s le b ir ö rn e k o la ra k g ö s te rm e k için b ü y ü k le rim iz ta r a f ın d a n b u h a lk a
y a z ıla n ta k d irn a m e v e b e lg e le rd e n b irk a ç ın ın s u r e tle r in i a y n e n ta r ih im e
alıy o ru m .
A n k a ra
27 -Ş u b at-1 3 4 1 S u re t.

Ş e r ia t p e rd e s i a ltın d a C u m h u riy e t ve v a h d e tim iz e v ak i o lan s û i- k a s t

te ş e b b ü s ü n ü n k a rş ıs ın d a k i v a ta n p e r v e r in e v e fe d a k â ra n e h is s iy a tın ız ş a ­
y a n ı ş ü k r a n ve ta k d ird ir. P e k lîlvi m ü c a h e d e n iz d e ay n ı h is s iy a t v e im a n la
d ev a m b u y ru la e a ğ m d a n e m in im . İ r ti c a h e y e t v e te ş e b b ü s le rin e k a r ş ı h a lk ı­
mı--■■n h e r t a r a f t a n g ö s te rd ik le ri lâ n e t ve n e f r e t h is le ri m u v a c e h e sin d e
h a in le rin y a k ın z a m a n d a ta m a m e n ce za v e s e z a la rım b u la c a k la rın a itim a ­
dı::; k a tid ir . C ü m ley e se lâ m v e h ü rm e tle r.
T ü rk iy e R e is ic u m h u ru
G azi M u s ta fa K em al
E rz u ru m
2firŞ ubat-1341 K iğ i K a y m a k a m lığ ın a

K az a n ız a h a lis in in G azi P a ş a h a z re tle rin e ki şide e ttik le r i te lg ra fn â m e -

le r k e n d isin e ta k d im v e h u s u s iy le K â r ir lile rin g ö s te rd ik le ri fe d a k â ra n e h i-
d e m a tta n , m ü ş a rü n -ile y h a h a z re tle ri m a lız u s o lm uş ve m a h z u s iy e tle rin i
ce v ab e n k e n d ile rin e b ild irm iş le rd ir. T a r a f ım d a n d a h i M â ase lâm a h a lin iz e
te b liğ i r ic a ed e rim .
E r z u r u m V a lisi
Z ü h tü
D iy a rb a k ır
8-3-1341 K iğ i K a y m a k a m lığ ın a
A y n ı z a m a n d a h a k v e h a k ik a tte m e v k ile ri b u lu n a n K iğ i’n in k ıy m e tli
m üc âlı itle rin e ve h u s u s iy le H o rm e k a ş i r e t i r ü e s a s ın a ta r a f ım d a n te ş e k k ü -
r a tı m a h s u s a m ın te b liğ in e d e lâ le ti m a h s u a a la rm ı ric a ed e rim .
Ü çü n cü O rd u M ü f e ttiş i
K âz ım
V a rto
31-3-1341
K iğ i K a y m a k a m lığ ı v a a ita s iy le K â r ir li M e h m e t E fe n d iy e

137
 H a in ve v a ta n s ız a s ile r in s iz in m m ta k a n ız a d a m u s a lla t o ld u k la rın ı
e s e fle h a b e r aldım . K iğ ^ y e m u v a s s a lla t ed e n n iz a m iy e k u v v e tle rim iz le
te ş r ik i m e sa i ed e re k m ın tık a n ız ı bu ş e rir le rd e n ta h lis etm en izi, h a r b i u m u ­
m id e g ö s te rd iğ in iz f e d a k â rlık la rd a n b ek le rim . B en y a k ın d a b ü y ü k k u v v e t­
le rim le d a h a c e n u p ta n h a r e k e tle asi şey h ve â ğ a v a tın h a d le rin i b ild ireceğ im .
M u v a ffa k iy e t A lla h ta n d ır.
O n B irin c i F ı r k a K u m a n d a n ı
Mirliva Osman Nuri
K â r ir e ş r a f v e m ili£ k u m a n d a n ı M e h m e t H u lu si E fe n d iy e
K a d im k a h ra m a n lığ ın ız b ttr h a n i u lan iş b u te lg r a f ı ir s a l e tm e k le kesjn
f a h i r e y le rim efen d im 1-4-1341.
K iğı K a y m a k a m ı
A b d n rra h îm
S u re t

Ç & pakeur u s s a tm ın K iği m e rk e z in e ta rih i ta a r r u z la r ı olan 1 7 -Ş u b a t- Uvîl

d e K iğıT ım K â r ir , H o rm e k a ş ir e ti re is i K ü çü k A ğ a z â d e M e h m e t H u lu si
E fe n d i d e rh a l u s s a tın h a r e k â tı c a n iy a n e sin i te lin v e v a k ’a d a n b ü tü n h ü k ü ­
m e ti m a hail iy ey i h a b e r d a r e d e re k şü rV d le m ü d a fa a e sb a b ın ı ih z a r e d e re k
ü ç y ü z k ü s u r n e fe rd e n te şe k k ü l ey led iğ i k u v a y i m illîy e d ö rd ü n cü ta b u r
k u m a n d a n lığ ın ı d e r u h te e d e re k m ü d a fa a ve 2 7 -Ş u b a t-1 3 4 1 ta r ih in d e b ily ü k
b ir a z m ü -m e ta n e tle u s s a tın h a tti- r ic a tm ı k e se re k se k iz a s iy i e s ir ve h ü k ü ­
m e te te s lim e tm iş o ld u ğ u v e a ş ir e tin in h e r ta r a f ı u s s a tia m u h a t v e m u h a ­
s a r a edild iğ i h a ld e m u iia rn d â n e s e b a t v e ay n ı z a m a n d a G ö y n ü k c ih e tin e g e ­
çe n b ü y ü k b ir asi k u v v e tin e t a a r r u z e d e re k p ü s k ü r ttü ğ ü v e ik i n e fe rin d e n
m e c ru h o ld u ğ u ve ikinci b ir t a a r r u z ih tiy a r e d e re k u s s a tın e lin e g e ç e n H o s-
n ek n a h iy e si m ü d ü rü H ü se y in H iisn ü E fe n d iy le on b eş n e f e r k u v v a y i m il­
liy e e fra d ın ı e s a r e tte n ta h lis e y le d iğ in i v e k ıta a tın ile ri h a r e k â tın d a 8 inci
k o lo rd u m ü fre z e siy le b ir lik te ta a r r u z a g eç erek , ev v elce O ğm ut ve M u â tıh U
re n P e r h e n g ıik n a h iy e si k u r a tm ı ta tili h ve n a h iy e m e rk e z in i is t ir d a t ite
n a h iy e h ü k ü m e tin i te s is ve C u m h u riy e ti ad ilcn in d e v a m ı şa n il-şe v k e tm e
y e d ü -te z b â r e ttiğ i a n la ş ılm ış tır. K a h ra m a n m u m a -ily e h M e h m e t H u lu s i ve
a ş ir e ti T A . 4 . e f r a d ın a u s s a t te n k ilin d e b e rv e c h i m u h a r r e r s a d a k a t ve f e ­
d a k â rlığ ı Sûbk e tm iş o ld u ğ u n d a n H ü k ü m e ti C u m h u riy e n a m ın a b e y a n ı te -
ş e k k iir a t ve ta k d ir a tı m iih ey y in h id e m a tı v a ta n p e r v e râ n e le rin i n a tık işbu
v e s ik a n n tm a -ile y h a v erild i. 19-M ayıs-I341

(R e s m î m îlh iir)
K iğ i K a y m a k a m ı
A b d u rr a h îm
4 ü n cü isy a n bölgesi asi k u v v e tle rin in başı olan M elekânli Ş ey h A bdul­
la h , H a s a n li H a lit, A li R iz a ve C ib ra n a ğ a la rı, b ü tü n k u v v e tle riy le S o lh a n v e

138
G ö y n ü k b ö lg e lerim V a rto , M a la z g irt ve M uş h a v a lisin i işg a l ed ip , Ş e y h
A b d u lla h E r z u r u m ’a s a ld ıra c a k , H a s a n li H a lıt ile A li R iz a A ğ rı v e B itlis ’i
ik g a l edip, C ib ra n lı H a lid ’i k u r ta r a c a k la rd ı. C ib ra n lı H a lid ’iıı is tik lâ l f ik r iy ­
le z e h irle n e n en g ü çlü a ş ir e tle r bu b ö lg e d e idi. B u n la r C ib ra n lı H a lid 'i k u r­
ta r ıp k u v v e tle rin in b a s la rın a g eç irece k v e I r a k h u d u d u n d a k i a ş ir e tle r b ir­
leşeceklerdi.
Bıı az ılı k u v v e tle rin id a re s in e m e m u r ed ilen M elek ân li Ş e y h A b d u lla h ;
S o lh an a ş ir e t re is i M e h m e t A li Ç e to ve G irn o slu C aeı S elim , ö m e r a n a n ve
M e n e ş k ü rt a ş ire tle rin i a la r a k 19-Şııbat-1341 g ü n ii Ş e r a f e ttin d a ğ la rın ı
aşıp , şim d ik i K a rlıo v a ilçesin in C ib ra n lıla ıia m e sk û n o la n H a s a n o v a k ö y ü n e
g e lm işti! Ş e y h A b d u lla h b u k öye g e lirk e n G ö y n ü k o v a sın d a o la n C ib ra n lı
K âm il, B a b a ve H a tto oğlu M e h m e t’e g ö n d e rd iğ i e m ird e : B u n la rın b ü tü n
a tlı ve p iy a d e k u v v e tle rin i a la ra k M engel g ed iğ i ü z e rin d e n V a r to ’n u n H o r-
m e k a ş ir e ti k ö y le rin i ç iğ n e y ip V a r to m e rk e z in e d o ğ ru y ü rü m e le rin i ve k en ­
d isin in de Ş e r a f e ttin in k u ze y e te k le rin d e b u lu n a n C ib ra n k u v v e tle rin i alıp
B a şk a n ü r e rin d e n v- L ey lek dağı i^ ik a m e tin d e n V a r to m e rk e z în e h ü cu m
edeceğini b ild irm iş ti.
A sile r b u te d b ird e ik e n V a r to 'd a k i I lo rn ıe k a ş ir e tin in ile ri g e le n le ri
işyarı n p a tla d ığ ım h a b e r a la r a k 1 7 -Ş u b at-1 3 4 1 ta r ih in d e Ü s tü r a n n a h i­
y esi m e rk e z in e to p la n m ış , a s ile r e k a r ş ı k o y a c a k la rın ı k a r a r la ş tır m ış ve
b u h a lk ta n V eli ağ a , AH H a y d a r, M. Ş e rif, M. H a lit, T a ta n li H a y d a r yüz
k iş ilik b îr k u v v e tle L o lan a ş ir e ti k ö y le rin e g id e re k k a r a r la r ım b u n la ra
k a b u l e t t i r i p L n ln n li K a m e r ve S elç u k lu H ü se y in ve k u v v e tle riy le V a rto -
n u n sa v u n m a s ın a g itm iş le rd i. Bıı m illî k u v v e tle r : 2 0 -Ş u b at-1 3 4 1 g ü n ü
R e isic u m h u r, G azi M u s ta fa K em al P a şa , v e M ille t M eclisin e ve M ü ş ir
F evzi P a ş a ile D iy a r b a k ır ü çü n cü o rd u te ş k ilâ tın a e m ir alm ış v e b iz z a t
b ü y ü k G az i ta r a f m d m ta k d ir ed ilm işle rd i.
Ifo rm e ld ile r b ü tü n k u v v e tle rin i V a r to m e rk e z in e a lıp k u v v e tli b î r s a ­
v u n m a h a ttın ı k u rm u ş , b u s ıra d a Ş ey h A b d u lla h ’ın e m riy le h a r e k e te g e­
çe n C ib ra n lı K âm il, B a b a v e I l a t t o o ğ u lla rı üç y ü z elli k iş ilik b ir a s i k u v ­
v e tiy le 21~ Ş ubat’1341 g ü n ü K a rlıo v a b ö lg e sin d e n M engel g e d iğ in i a ş a r a k
H û rrn e k h a lk ın ın K a sn ım ı k ö y ü n e g irm iş le rd i. H ü k ü m e t m e rk e z i rn u h afa-
za s ıd a n b u lu n a n llo r m e k m illî k u v v e tle ri b u h a b e rin a y n ı g ü n ü n g ece­
sin d e a la r a k m a k in e b a ş ın d a M uş V ali V ekili S i m B e y d e n h a r e k e t e m rin i
a lıp 2 2 -Ş u b a t-1341 s a b a h ı b ü tü n k u v v e tle riy le K a s m a n k ö y ü n d e k i a sîle ri
k u ş a tıp k u r ş u n a tu tm u ş la rd ı. Y a rım s a a t s ü r e n ç e tin b ir sa v a ş so n u n d a :
a s ile r k ö y d e b irk a ç y a r a lı ve a t b ır a k a r a k Ç a p a n ik is tik a m e tin d e n E r ­
k a n 'a f i r a r ed ip Ş e y h A b d u lla h k u v v e tle riy le b irle ş m işle rd i.
B u h â d ise d e n ü m itsiz liğ e d ü şe n Ş e y h A b d u lla h o g ü n için V a rto
m e rk e z in e ta a r r u z d a n v a z g e ç e re k b ü tü n k u v v e tle riy le H a s a n o v a k ö y ü n e
dö n m ü ş, b u ra d a n V a r to m e rk e z in d e b u lu n a n C ib ra n lı H a lid ’in am cası
İsm a il v e m ü te k a it b in b a şı C ib ra n h K a s ı m la m u h a b e re y e g iriş m iş ti.

139
 K asım ve İsm a il, Ş e y h A b d u lla h ’ın, H o rm ek k ö y le rin e u ğ ra m a d a n
Ş e r a f e ttin e te k le rin d e n V a rto m e rk e z in e sa ld ırm a sın ı b ild irm iş, v e f a k a t
alen en y a p tık la rı p ro p a g a n d a la rd a ; Ş ey h in m u tla k a in tik a m a lm a k için
H o rm ek k ö y leri ü z e rin d en V a r to ’y a ta a r r u z ed ecek lerin i söylem iş, ve o
s ır a d a V a r to k a y m a k a m v ekili b u lu n a n M u ş'lu A li E fe n d iy i elde ed e re k
Ilo rm e k k u v v e tle rin i V a rto m e rk e zin d e n ç ık a rıp lle n g e l g ed iğ in e g ö n d er­
m işlerd i. A n cak b u h a lk ta n ta n ın m ış k im se le rd e n y irm i k işilik b ir k u v v e t
m e rk e z d e m u h a b e re y i te m in e tm e k için k alm ışlard ı.
K a sım v e İsm ail b ir t a r a f t a n h e r g ü n k a y m a k a m v ekili ile te m a s
ed e re k , a s ile rin , illâ H o rm ek k ö y leri ü z e rin d e n V a r to 'y a ta a r r u z edecek­
lerin i so y liy e re k onıı kolay iğ fal ed ip m erk e zd ek i L olan k u v v e tle rin i köy­
le rin e g ö n d erm e y e seb eb o lu y o r, d iğ e r t a r a f t a n Ş e y h i istik b â l ve b ira n
Önce V a rto ’y a g e tirtm e k için C ib ra n lı H a lid 'in k a rd e ş le riy le üç y ü z k işilik
b ir k u v v e t B a şk a n k ö y ü n e g ö n d e rm işle rd i.
Ş ey h A b d u lla h H a sa n o v a ’d a ta m h a z ır la n a ra k B a şk a n k ö y ü n e gelip
C ib ra n lı H alid 'in k a rd e ş le ri S elim v e A h m e t k u v v e tle rin i de alıp,- b ir gece
y ü rü y ü ş ü y le V a rto y a k ın la rın a g e lm işti. B in b a şı K asım , H â lâ k a y m a k a m ı
elin d e d o la n d ırıp iğ fa l ed iy o r, v e h a t t â Ş e y h in Ç a p a k ç u r’a d ö n d ü ğ ü n ü id­
d ia ed iy o rd u . İlçe m e rk e z in d e iki s e y y a r y ü z b a şısı ile 120 s e y y a r ja n d a r m a
v ard ı. B u ja n d a r m a la r ın çoğu Ş ey h S a id ’in m ü ritle rin d e n olan D iy a rb a k ır
v e H azzo h a lk ı idi. B u n la rın a sile rle sö zleri b ird i. K a y m a k a m vekili o
k a d a r ald a n m ıştı ki, H o rm ek a ğ ‘a r ın ın k u v v e tle rin i ilçeye g e tirm e le rin e
k a tiy e n m u h a le fe t e tm iş ti. H a f ta la r c a p e rd e a ltın d a o y n a n a n b u a c a y ip
oyıın n ih a y e t ll-M a rt-1 3 1 1 a k ş a m ı k en d isin i g ö ste rd i. Y a ts ı za m an ı V a r­
to 'n u n y a rın ı s a a t u z a ğ ın d a ol an A lâg ö z k ö y ü n d e iki b in a sin in y a k tık la rı
m e şa le v e o k u d u k la rı sa îâ t, se lâ m se sle ri k azay ı b irb irin e k a r ış tırd ı. K a ­
sım ve nail e v le rin e k a p a n a ra k k a p ıla rım b a ğ la d ıla r.
H iç b ir t a r a f t a n y a rd ım ın y e tişm e sin e im k ân y o k tu . M erk ezd e olan
H o m ıe k li A li H a y d a r , M. H a li t ve T a n a n li H a y d a r y irm i k işilik k u v v e t le-
riy le a sile rin V a r to ’y a g ire c e k le ri y o lu n için d ek i ç e tin m ev zilere g irm iş,
s a ğ ve so ld a s e y y a r ja n d a m a la r la ta k v iy e ed ilm işlerd i. A b d alan li K a m e r
ç a v u ş k ırk k işilik m ilisin i a la ra k , C ib ra n lı H a lid 'in k a rd e ş i S elin d in k o n a­
ğ ın a iltic a e tm iş ti. H o ım e k li M. Ş e rif, b irk a ç m ilis ve V a ıto ja n d a rıa a s iy le
hüküm et n ag ı k a rş ıs ın d a k i s ip e rle re y e rle ş tirilm iş ti.
G ecenin z ifir i k a ra n lık la rı için d e s a b a h a ü ç s a a t İ c r a , V a r to ’y a s a l ­
d ıra n b ü tü n a s ile r ilk önce A li H a y d a r v e s e y y a r ja n d a r m a la r ü z e rin e d ü ş-
m ü j, aslen Z aza olaıı ja n d a r m a la r a s ile re te slim o la ra k silâ h la rın ı m ev zi­
le rd e k a la n m illî k u v v etlerim izle dokuz e r A n ad o lu lu n e fe rle re çev irm iş,
bu b ir a v u ç k u v v e tim iz b ü y ü k b ir k a h ra m a n lık g ö s te re re k ş a fa k sökünce-
y e k a d a r sel gib i a k ıp gelen b u sa y ısız a s i k u v v e tle ri önü n d e d ö v ü şe re k
m ev zilerin d e s e b a t g ö s te rm iş , Ş ey h A b d u lla h 'ın d ay ısı M a h m u tla b eş a s i­
n in leşlerini y e re se rm işle rd i.

140
 B u m evzileri b ir tü rlü sökem iyeceklerini a n lıy a n a s ile r, sa ğ ve soldan
ilçe m erkezîne g irip m e rk e zi işg al ve h ü k ü m e t k ap ısın a k a d a r d ay a n m ış­
lard ı. A li H a y d a r ve a rk a d a ş la rı b u te h lik eli d u ru m d an m evzilerini b ırak ıp
ilçenin içinde b u lu n an a s ile r a ra s ın d a gecenin k a ra n lığ ın d a n fay d alan ıp
h ü k ü m e t k o n ağ ın a gelm işlerdi.
Ş a fa k a r tık ta m a m iy le sökülm üş, a s ite rin s e lâ t ve selâm se sleri, ilçe
içinde göklere y ü k se lm işti. H ü k ü m e t k o n ağ ın d ak i H o rm ek m ilisleri k ay ­
m akam ı, e rk â n ı h ü k ü m e tle h e r iki s e y y a r y ü zb aşısın ı a tla r ın te rk is in e a la ­
r a k b ir m akineli tü fe k le ve sad ık M uş ja n d a rm a la riy le K alçık köyüne
çık m ışlard ı. L o lan k u v v etleri ilçenin y u k a rı k ısm ın a y e tişm iş ti. F a ­
k a t iş iş te n geçm iş, ilçe a s ile rin eline g irm işti.
I îa ln k köyünde to p lan an m illî k u v v e tle r ikiye a y rılm ış. Ali H a y d a r
v e M eh m et H a lit o tu z a tlı ile k ay m ak am ve e rk â n ı h ü k ü m e ti alıp H m ıs il­
çesin e g itm iş, V eli a ğ a , M. Ş rif ve H alil M engel g ed iğ in d ek i H o rm ek k u v ­
v e tle ri b a ş ın a geçip n a h iy e m e rk e zin i, ve k ö y lerin i sa v u n m a y a b aşlam ıştı.
B u n la r L olanli K a m e r k u v v etleriy le b irleşîp , H ın ıs 'ta k i a s k e ri m ü freze
k u m a n d an ı O sm an B eyle m u h a b ere edecek, ve H ın ıs’ta n V a rto 'y a gelecek
a s k e r î k u v v etlerle V a rto ü zerin e y ü rü y ecek lerd i.
V a rto m erk ezin i işg a l eden Ş eyh A bdullah, b ir gün s o n ra H o rm ek
a ğ a la rın a b ir h e y e ti n a s ıh a g ö n d e rip b u n la rın k e n d ile rin e k a tıld ık la rı ta k ­
d ird e V a rto ve M uş idare* ni k en d ilerin e te rk edeceğini b ild irm iş Müzi-
ra n lı I s a m a iy e tin d e g elen b u h e y e t TTormeklîler ta ra fın d a n k o v u lm u ş ve
ay n ı g ü n H m ıs m ü fre z e si k o m u ta n ın a k e y fiy e t arze d ile rc k cen h an e i s ­
te n m işti. B u h e y e t Lol&îıh H ü se y in ve K ali ağ ları ve AbdatanTî İsm a il'i
k a n d n p Ş ey h e d elâlete g ö tü rm ü ştü .
H e y e tin in H o rm e k h le r ta ra fın d a n koğuldıığuna içerleyen Şevli. Cib-
ra n lı B ab an ın m a h iy e tin e v erd iğ i iicyiiz kişilik b ir asi k u v v etin i O s tiik ra n
n a h iy e si istik a m e tin e sevk etm iş, b u k u v v e tin ö n cü leriy le H o rm ek m ilis
k a ra k o lla rı a ra s ın d a 13/S /1S 41 giinü y a p ıla n m üsadem ede b ir asi y a ra ­
lanm ış, iki a t ele geçm iş, a s ile r L ey lek köy ü n e çekilm işlerdi.

V e s ik a : I.
H ınıs
14*M art-!341
V a rto H o rm ek a ş ire ti R ü e sa sm d a n Alî a ğ a z â d e M. Ş erif
ve A ğ a oğlu V eli a ğ a la ra »
13-3-1341 ta rih lî ra p o n m u z ü aldım . H issiy a tı m e rd a n e v e v a ta n p e r-
v e ra n e n iz şa y a n ı te şe k k ü rd ü r. M a k a m a ta d e rh a l arzedlldi. V a ta n h a in le ri­
nin lâyık oldukları cezayı g ö recek leri zam an a r tık b irk a ç giin m e n le rid ir.
M etan etin izd en hepim iz em iniz. C e sa re t, g a y re t, v e fe d a k â rlığ ın ız g iin e ş
g ibi a ş ik â rd ır. 13-M art-1841 d e size g ö n d erilm ek ü z e re A li H a y d a r B e y e

141
d ö rt san d ık c e p h an e v e rilm iş tir. BııgCin de A li H a y d a r B ey ve Ç a re k a ş i ­
re tin d e n ik iy ilz kişi, v e ja n d a rm a la rla V a rto k a y m a k a m ı vekili, A rp a -
d e re sin e (1) g ö n d e rilm iştir. O n larla ir tib a t te s is e d e re k gece g iin d ü z a r s -
la n la r gibi a sile rin ü z e rin e h ü cu m ed ip d ü n y a y ı b a ş la r ın a d a r v e k a ra n lık
ediniz.
Sizin z a h irin iz h em C enabı H a k ve h em d e k u v v etli v e şe v k e tli h ü k ü ­
m e ti C u m h u ı iy em izd ir. İki g ü n e k a d a r H ın ıs 'a p iy a d e a la y la rı v etopçu b a ­
ta r y a la r ı g eliy o r. T o p ların a te ş saçan m e rm ile ri, u s s a tın k a lb le rin i çak,
çak edecek m ü th iş g ü rü ltü le ri a ltın d a k ö p ek ler gibi titriy e c e k v e k aç ac ak
b ir d elik a r a r la rk e n , siz in a r k a ve y a n d a n y a p a c a ğ ın ız H a y d e ra n a h ü c u m ­
la rla , o n la rın sizin h a y v a n la rın ız ın a y a k la rı a ltın d a ezild iğ in i ve c a n ç e ­
k iş tik le rin i görecek sin iz (2 ). A zm ii-seb at, b a isi fe la h ve s a a d e ttir . Size son
d iy eceğ im . S e b a t v e m e ta n e ttir . A lacağ ım ız e m ir ta lim a tı a y r ıc a y a z a n z .
M uhabereniz e k s ik olm asın. U s s a t rü e sa sm m isim le rin i te s b it ediniz. V e
y ır tık l a n rienâeti iyice ta h k ik ed in iz. C üm lenin g ö zlerin d en öper, m u v a f­
fa k iy e ti e r te m en n i ed erim efendim .
. H ın ıs M ü fre z e K u m a n d a n ı
K a y m a k a m O sm a n

V e sik a : 2

t T ali m a tn a m e )
H ınıs
I4 -M art-I3 1 1
1 — M ın tık am ızın Ç a re k a ş ire tin d e n to p la n a n a tlı ve p iy ad e nıevcu-
d iy le, b u ra d a b u lu n an H o rm ek v e L otan a ş ir e tle r i a g a v a tiy le , şim di
A rp a d e re s iJn e h a r e k e t ed ilecek tir.
2 — B u m ü fre z e n in v a z ife si: U s s a tın V a r to ’dan H ın ıs is tik a m e tin e
d o ğ ru m u h te m e l olan ta a r ru z u n u d ef e tm e k , ve u s s a tın a r k a s ın d a k a la n
H o rm e k v e L olan a ş ire tle riy le ir tib a t te s is e d e re k m ü ş te re k e n y a p a c a k la rı
b a sk ın la rd a , u ss a lı tepelem ek, ve is tih b a r a ta son d erece e h e m m iy e t v e r­
m ek v e ala c a k la rı h a b e rle ri h e r g ü n sa b a h , a k şa m ra p o rla b ild ire c e k le rd ir.
3 E rz u ru m , S a r ık a m ış 'ta n k ıta a tı m ü re tte b e n in ilk k ad em esi olan
34 ve 35 inci a la y la rla o b ü s b a ta r y a la rı v e s ü v a ri k u v v e tle ri b ir iki g ü n e
k a d a r m ın tık am ıza d ah il o la cak lard ır.
4 Millî k u v v e tle rin b u lu n d u ğ u m ın tık a la rd a h ü k ü m e t a le y h in d e
p ro p a g a n d a y a p a n la r d e rd e s t e d ile re k D iv an ı H a rb e g ö n d erilm esi için
H ın ıs 'a sev k e d ilec ek le rd ir,
5 — H e r g ü n A ıp a d e re si'n d e n V a rto is tik a m e tin e k u v v e tli ve c ü re tli

( i ) A rp a deresi H ın ıs i le Varto a rasınd a ö nem li bir g eçit.

( 2 } Osman bey bu raporunda on gün sonra aynen zuhura gelecek hâdiseleri
bir fikir ınûcizfcsi halinde kesf etmişti.

142
kes i i k o lla rı sev k e d ile re k u s s a lın en u fa k h a r e k â tı k e şif ed ilecek, ve us-
a tın y erli ah alid en sail s ıfa tiy le g ö n d erm e si m u h te m e l b u lu n a n c a su sla r
b e h e m e h a l d e rs d e s t ed ilecek tir.
<1 — A rp a d e re si'n d e k i m ü fre z e y e iltih a k ed en silâ h lı k u v v e tle r, m u t ­
lak a Ifo rra e k , L olan, Ç a re k a ş ire tle rin d e n o lacak v e b a ş k a a ş ire tle rd e n
k u v v e t^ tn u m y a c a k t ı r ve k ab u l ed ü m iy e c e k tir.
7 — A rp a d e re s fn d e to p la n a n m illî k u v v e tle rim iz , h e r a ş ir e t e fra d ın a
kendi rü e sa sı m u h a b e re , e m ir v e n e z a r e t e d e c e k tir. B u k u v v e tle r H ın ıs
mü i reze k u m a n d a n lığ ın a b a ğ lı b u lu n a c a k la rd ır.
14~M art-1341
H ın ıs M ü fre z e K u m an d a n ı
K a y m a k a m O sm an

A sile rin V a rto ilçesini işg al e ttik le ri b eş g iin o lm u ştu . B u n la r Ilo r-

m ek m illî k u v v e tle rin in k o rk u su n d a n V a rto m e rk e z in i b o şa ltıp H ın ıs 'a
ta a r ru z edem em işlerd i. N ih a y e t Ş e y h A b d u llah v e C ib ra n a ğ a la rın ın v er­
d ik leri son k a r a r d a k u v v e tle rin bil* k ısım H û rm e k lile r ce p h e sin d e b ıra k ı -
la ra k . Ş ey h A bdullah id a re sin d e o lan b in k işilik b ir asi k u v v e ti, 1 7 /3 /1 3 4 1 -
1925 g ü n ü A rp a d e ıe sF n e ta a r r u z e tti. A s ile r b u ç e tin g e d ik te a k ş a m a k a­
d a r H o rm ek li A li H a y d a r, Ç arek li H a şim v e L o lan li H ü se y in ve H ın ıs ja n ­
d a rm a k u v v e tle riy le ç a rp ış a ra k b ir tü rtii y o lu a ç a m a d ıla r v e a k ş a m K irs
köyüne döndüler.
A sile r bu d en em ed en s o n ra A rp a d e re sF n i sö k e m iy eç ek le rin e in aııa -
n v bu cep h ey i a rk a d a n çözm ek için C ib ran lı H a lid 'in k a rd e şle ri Selim ve
A h m e t'i ik iy ü z k işi ile 19-M art-1925 gecesi V a r to ’d a n ç ık a rd ıla r; bu k u v ­
v e tle r B u la n ık 'ta C ib ran lı a ş ire tiy le B u lan ık ilçesini işg al ed ip M a la z g irt
ilçesinde H a sa n a n li H alid ’in k u v v e tle riy le b irle ş ti. C ib ran lı H a lid 'in k a r ­
d eşleri, H a sa n a n li H a lit, ve Ş ey h A li R iz a 'n ın b u ra d a n Ş eyh A b d u lla h ’a
y a z d ık la rı m e k tu p ta : B u n la rın b ü tü n k u v v e tle riy le 23-M art-1925 g ü n ü
H ın ıs m erk e zin e b a s k ın ed ip b u ilçey i işg al e ttik te n s o n ra A ıp a d e re s i'n d e k i
millî k u v v e tle ri a rk a d a n s a ra c a k la rın ı v e Ş ey h A b d u lla h ’ın da, o g ü n b ü tü n
k u v v e tle riy le A rp a d e re se F n e ta a r r u z etm esin i b ild irm işle rd i.
H enüz bu m e k tu p V a rto ’y a y e tişm e d e n Ş ey h A bdullah* V a r to ’daki
k u v v e tin d e n b eşy iiz kişi a y ıra ra k 19-M art-1925 g ü n ü Sfrk&vi n a h iy e sin e
g ö n d erm iş, bu k u v v e t M uş o v asın d ak i C ib ran lı, F eletn ez ve K olotu oğulla-
riy le b irleşîp M uş ü z e rin e y ü rü y e c e k ti.
A silerin M uş’a d o ğ ru a k tığ ın ı h a b e r a la n M uş V ali V ekili S ırrı Bey,
iki bölük s e y y a r, v e b ir b ölük s a b it ja n d a r m a ile M uş e ş ra fın d a n H acı
D erv iş, K â m il IJam z a, B a y ra m , F elem cz a ğ a la rın sa v ın M uş h a lk ın d a n
toplad ığ ı m illî k u v v e tle rle M uş un B id iri a ş ire ti re isi ila c ı F ir a oğlu H a­
şan a ğ a n ın k u v v etlerim M u ra t k ö p rü sü n e g ö n d erm iş, bıı b irlik lerim iz köp-

14.'i
 r ü b a ş ın d a a s ile r i tü f e k , v e m a k in e li tü f e k a te ş in e t u t u p a ğ ı r k a y ıp la r a
u ğ r a ta r a k V a r to 'y a d o ğ ru k a ç ırm ış la rd ı.
E 'iş ta 2 nci f ır k a k o m u ta n ı v e M uş V aîi V ek ili S ırr ı B e y in ald ığ ı te d ­
b ir le r sa y e sin d e , M uş v e B itlis h a v a lis i bu is y a n s a lg ın ın d a n k u rtu lm u ş ,
b u b ö lg e le rd e k i h a lk is y a n a k a tılm a m ış tı. M u r a t k ö p rü s ü n d e y a p ıla n s a ­
v a ş ta n s o n r a C ib ra n lî H a t i f l e Y u s u f Z iy a B itlis 'te a s ılm ış la rd ı.
C ib ra n b H alicTin. a s ıld ığ ım lıa b e r a la n Ş e y h A b d u lla h v e C ib ra n a ğ a ­
l a n , so n b ir g a y r e tle S a r ık a m ış 'ta n g e lm e k te o la n 12 n ci f ır k a n ın y o lum la
p u s u k u r m a k için , C ib ra n lî H a lid 'm a k r a b a la r ın d a n H a t t o o ğ u lla rı M e h m e t
ve R e ş id 'i y ü z a t l ı ile V a r to 'd a n y o la ç ık a rm ış la rd ı. B u n la r V a rto -H a s a n o v a ,
G ö y nük. K u rty ttz il v e Ş o ş a r b ö lg e le rin i d o la ş a ra k C ib ra n , S e y h k a n , K a r a ­
b a ş v e Z ırk a n a ş ir e tle r in d e n to p la d ık la rı y e d iy ü z k işi ile 2 0 -M a rt-K ’ l l ğü-
nii H ın ıs 'ın S ö y lem ez k ö y ü n d e 1 2 n ci f ır k a n ın 24 ü n c ü a la y ı, y o lu n d a p u su
k u rm u ş la rd ı. •
A s ile rin p u s u s u n a d ü ş e n s ü v a ri b ö lü ğ ü k u m a n d a n ı y ü z b a şı H a li t B ey
Ş e h it olm ıış, a la y k u m a n d a n ı T a lâ t B ey , u s s a tm m e v z ile rin i to p a t u t a r a k
o n la rı a ğ ı r k a y ıp la r a u ğ r a ta r a k d a ğ la r a k a ç ırm ış , y e r e s e rd iğ i k ırk a s in in
ö lü sü n ü te s b ît e d e re ! H ın ıs 'a d o ğ ru y o lu n a d e v a m e tm iş ti.
V a r to 'd a b u lu n a n Ş ey lı A b d u lla h , H a s a n a n li H a lil'le A li R iz a 'n ın m e k ­
tu b u n u alın ca , b ü tü n k u v v e tle riy le 23-3-1925 g ü n ü ş a f a k la A r p a d e r e s f n -
d ek i m illî k u v v e tle rim iz e y ü k le n m iş, a k ş a m a k a d a r y a p ıla n m ü sa d e m e d e
se k iz m ilis y a ra la n m ış , on a s i ö lm üş, Ş e y h b ir tü r lü b u g e d iğ i a ç a m ıy a ~
r a k a k ş a m K ir a k ö y ü n e d ö n m ü ştü .
İk i a la y v e ü çb h ı m e v c u tlu o la n O s m a n P a ş a ’n ın 12 n c i f ır k a s ı
2 3 / M a r i / 1341-192'5 g ü n ti H ın ıs m e rk e z in e , ve 2 4 /M a r t ta A r p a d e re s i’n e
d o ğ ru K o rc ik k ö y ü n e g elm iş, Ç a re k a ş ir e tin i H ın ıs m u h a fa z a s ın a ç e v irm iş,
H o rm e k v e L o h m m illi k u v v e tle rin i V a r to m e rk e z in in k u z e y in d e b u lu n a n
k ö y le re g ö n d e rip o n la r a şu e m ri v e r m iş ti:
1 — H o rm e k li A li H a y d a r, e m rin e a la c a ğ ı L o lan lı K a m e r ve H o ritıe k
m ilisle riy le , 25 M a rt g ecesi V a r to m e rk e z i a r k a s ın d a n L e y le k d a ğ ı e te k ­
le rin d e n g e ç ip K o m an -G o rg o g e ç id in i tu ta c a k , f ırk a n ın , s a b a h le y in A rp a -
d e re s i'n d e n k a ç ıra c a k la rı a s ile r in b u g e d ik te y o lla rın ı k e s ip p u s u y a d ü şü -
re c e k ti.
2 — H o rm e k li M . Ş e r if v e L o lan lı H ü s e y in e m rin d e o la n d iğ e r H o r -
m e k v e L o lan m ilisle ri a y n ı g e c e K u rç ik ’te n V a r to 'n u n ş im a lin d e o la n
L o lan k ö y le rin e y e tiş e c e k , b u n la r d a A rp a d e re s i'n d e n V a r to 'y a d o ğ ru k a ç a ­
c a k a s ile ri, y a n a te ş in e tu tu p AH H a y d a r ü z e rin e d ü şü re c e k le rd i.
3 — F ır k a 25. M a r t s a b a h ı A rp a d e r e s i'n d e a s ile re s a ld ırıp V a r to 'y a
d o ğ ru s ü re c e k m illî k u v v e tle rin y a n ve a r k a d a n ç e v irm e le riy le te m iz le y e ­
c e k ti.
K r s k ö y ü n e ç e k ile n a s ile r in , f ırk a n ın K o rç ik k ö y ü n e g e lişin d e n h a ­
b e r le ri y o k tu . B u n la r 25 M a r t g ü n ü ş a fa k la t e k r a r A r p a d e r e s f n e t a a r r u z

144
e d e rk e n , f ırk a n ın şid d e tli a te ş i ile k a rşıla şm ış, to p ve m a k in e li tü fe k le rin
s e sle ri a ra s ın d a n ey e u ğ r a d ık la rın ı b ilm ey en a s ile r, çil y a v ru s u g ib i d ağ ı­
lıp V a rto o v a sın d a n Ş e r a f e ltin d a ğ la rın a d o ğ ru k a ç m ışla rd ı L ey lek d ağ ı
e te k le rin d e ve L o lan k ö y le rin d e olan H o rm c k v e L o lan m îllî k u v v etleri
a s ile ri a r k a ve y a n d a n ç e v irm iş, G ö m a-G o rg o g e d iğ in d e çok m iişkiil b ir
d u ru m a so k m u şlard ı.
A sile r ta m a m e n k u şa tılm ış , v e a r k a d a n y e tiş e n s ü v a ri b irlik le ri ta r a ­
fın d a n y a k a la n m a k ü zere ik en , H a n Ş e re f d a ğ la rın d a b u lu n a n to p ç u , a s i­
le rle H o rm e k ve L olan m ilisle rin i te f r ik e tm iy e re k , g e d d in b a ş ın d a olan
m ilisle ri to p a te ş in e tu tu p d a ğ ıtm ış , b u s u re tle y o lları açılan a s ile rd e n Ş ey h
A b d u llah , C ib ra n lı K asım , İs m a il ve ü çy ü z a tlı a s i b u g e ç itte n V a r to n e h ­
rin i g eçip Ş e r a f e ttin d a ğ la rın a k açm ış, C ib ra n lı H a lid ’in a m c a s ı H aşa n ile
b irç o k asi a z g ın ı m ilis le r ta r a f ın d a n ö ld ü rü lm ü ş, ve u s s a tm b irço k d e -
b a r îa r ı y a k a la n m ış, g eçid e y e tiş e n f ır k a s ü v a rile ri V a rto b ölgesini t a m a ­
m e n a s ile rd e n te m iz le n m iş, O sm a n P a ş a k a ra rg â h ın ı V a r to 'd a k u r a r a k f ı r ­
k a erk â n ı h a rb i R iz a B ey le ta k ip p lâ n ın ı çizm işlerd i.
Ş e r a f e ttin e te k le rin d e Ş e y h A b d u lla h 'ta n a y rıla n C ib ran lı B a b a ve
K âm il y ü z a tlı ile H a sa n o v a ü z e rin d e n k en d i b ö lg eleri o la n G ö y n ü k -K arlı-
ova k ö y le rin e d ö n m ü ş, b u r a d a S öylem ez H ac ı Ö m e r’den f ır k a ta ra fın d a n
z a y ia ta u ğ ra tılıp k a ç ırıla n H a tto o ğ u lla riy le b irle ş ip , ü çy ü z k işilik b ir asi
k u v v e tiy le , K a rlıo v a ’n ın H o rm ek İilerle n ie sk ü n b u lu n a n Ş o rik k ö y ü n ü b a s ­
m ış, b u k ö y d e o lan Ş adili a ş ir e ti reisi S ü ley m a n ve C unanli M e h m e t ile
T e rc a n m illî k u v v e tle rin e b a s k ın v e rm iş , iki m ilis y a ra la n m ış , C ib ra n lı
B a b a n ın d ay ısı s a b ri ö ld ü rü lm ü ş, a s ile r g e r i p iis k ü rtü lm ü ş tü .
B u m ü sa d e m e d e n s o n ra G öynük o v a sın a ta h r ik edilen H o rm ek m ilis­
le ri S a k a v ira n k ö y ü n d e B a b a ve K âm il k u v v e tle riy le k a r ş ıla ş a ra k a s i l e r ­
d e n A Ji-N ü rü k ad lı b i r a z g ın ı ö ld ü rü p u s s a tla rı K iğ i b ö lg esin e d o ğ ru s ü r ­
m ü ş, b u k u v v e tle r üçüncü isy an b ö lg esi b a h s in d e açık lad ığ ım g ib i 5-N i-
san -1 9 2 5 g ü n ü K a ra b a ş m ın tık a s ın d a K ö rir H o rm e k m illî k u v v e tle rin e s a l­
d ır ıp 8 inci ko lo rd u m ü fre z e s i ta r a f ın d a n to p a tu tu la r a k d ağ ılm ış, B a b a#
K âm il ve H a tto o ğ u lla n elli a tlı ile S ığ ı-C aeiy an b o ğ a z ın d a n k açıp E şe k -
m e y d a n m e v k iin d e Ş e y h S a it’le b irle şm işle rd i.
F ır k a V a r to ’y a g elip y e r le ş tik te n iki g ü n s o n ra y a n i 27-3-1925 g ü n ü
H a sa n a n li H a lit, A li R iza. C ib ra n lı H a lid ’in k a rd e ş le ri, H a sa n a n li F e rz e n -
de, A b d u lb ak i, b in e y a k ın k u v v e tle riy le f ırk a n ın a r k a s ın d a k a la n H m ıs
m e rk e z in e b a s k m y a p m ışla rd ı. H ın ıs m ü fre z e k u m a n d a n ı O sm an B ey ,
t a r ih t e h e rk e s e n a sip o lm a y a c a k b ü y ü k b ir k a h ra m a n lık g ö s te rip a n sızın
t a h ü k ü m e t k o n ağ ı k a p ısın a d a y a n a n b u a s ile ri m a k in eli tü f e k a te şin e
tu tm u ş , a sile rin en a z g ın la rın d a n y irm i y ed i k iş in in le şlerin i h ü k ü m e t k o ­
n a ğ ı ç e v irm e sin d e ü s tü s te y ığ a ra k çetin b ir b o ğ u şm a so n u n d a , a sîle ri
M a la z g irt'e d o ğ ru k o v alam ıştı.
B u şe k ild e h e z im e te u ğ ra y a n bu asi k u v v e tin d e n C ib ra n lı H a lid 'in

F : 10 145
l.:ın ^ .t -!i i A h m e t vt? S elini m aiy eti g em ley in a tla mı V a rto o v asın d a h ı -
va . > Ş e r a f e ttin ıiK iğ a ra lan n d a sa k lan m ış, H a sa n a n li H a lli, A li-Riza, K e -
m sı, v e a rk a d a ş la rı b ü tü n km • ■H erini a la r a k M a la z g ird 'in Ş irv a n şa h kö­
y ü n e dönm üşlerdi,
O sm an P a sa (IV 2!> S 1925 g ü n ii 34-Uncii a la y K . M iralay T a lâ t
B eyi C2) Vnı tıi’dan M alazg irt/o g ö n d erm iş, a la y 3 / i L925 de H a sa n a n li
H a lit k u v v e tle rin i Ş irv a n şe y h k ö y ü n d e k u ş a ta ra k çetin b ir s a v a ş so n u n d a
a sile rin b ir n u k d a ru u le ıık îl e lm iş, H a sa n a n li H a lit, A li R ız a , K erem ve
a ı l a d a l a n İra n 'a d o ğ ru f i r a r etm işle rd i. T u z elli a tlıd a n ib a re t o lan bu
a s ile ri; K .ıraköse’riekj ! b ir lik t rim îzle, V an b ö lg esin d e o la n H ay -ta­
ra n a A dem im a ş ire tle ri Mu «.i t li Y u su f Bey ta k ip ed erek İra n 'ın
Malco k a s a b a s ın a k a ç m ışla rd ı (3)
H e r d ö r t isy a n böljyesiııde irtic a i m a k e ti b u s u r e tle ona e rd i Bu
b ölg elerd en kaçan Ş eyh A talullah, Şeyi. S a it, Ş eyh Ş e m s e ttin , Ç an ş e y h ­
leri H ini i S alih, Ç ap ak v u r b ey leri, C tb ra ıi a ğ a la rı ve is y a n ın b ü tü n eleba­
şıla rı üç yîiz a tlı ile 3 ! 1^25 y ü n ü S o lh an ilçesin in K ırv az k ö y ü n d e t o p ­
lanmış,, b u ra d a n Tr\ı\ \ ^ y a İra n h u d u d u n u g eçm ey e h az ırla n m ışla rd ı.
Bu a s ile ri y a k a la m a k için Ç a p ak ç ar ’d ak i 8-inei k o lo rd u m ü fre ze si
E şek-m eydaıt’a d o ğ ru ilgilem iş, on ikinci fırk a n ın 85-înci alay ı k ay m ak am
G alip Bey, e m rin d e o lan H o rm e k ve Loları m illi k u v v e tle riy le b irlik te Şe-
m f e ttm 'in k u ze y e te k le rin i tsıtn ıu ş, 12-nci fırk a d a n a y rıla n b tiy ü k b ir
m ü fre z e B oğlan g e d iğ in e ta îırik edilm işti.

V e sik a : 3
H o rm ek M ilis K u m an d an ı Ş e rif E fen d iy e

V arto
6 /4/1 3 4 1
5 /4 /1 3 4 1 ta rih li ra p o ru n u z u aldım .
O rd u larım ız iıe r ta r a f ta n a sile ri s ık ış tırm ış , u s s a tm b ü tü n meş&ylh

( i ) 12 ncs fık r a kom utanı olan O sm an paşa, son ¿am anda M alatya mebusu
oldu v t A nkarada ve fat « îtti
( a ) T a lâ t bey sonradan M ard in hudut ko m u tam olan ra h m e tli T a la t pasad ır.
(3) H a s a n lî H a l i l İra n hüküm etine ş ığ ın m ış , ve K e re m in t e ş v ik iy le silâhın-.
M ako kaym akam ına te slim etm ediği iç in a s ile r , hükümet konağı çevirm eğinde
m a k in e li tü fe k le rle ç e v rilm iş , bu d a r ye rd e y a p ıla n nnisadem çde, M ako kaym akam ı
ile , H a s a n li H a ild in o ğlu Şem settin, Seyh S a it o ğ lu G ıy a sü d d in , Z İr k a n h K e re m .
H a sa n a n li Süleym an A h in e :, A b d u lb a k i ile ye tm iş beş a si ve b irk a ç İra n askeri
Ölm üş, H a s a n a n li H a lit , A li Ri/ta, Ferzende. seksen a si ile F ira r ederek S im ko ya
ilt ic a e tm işle rd i, A l i R i? a buradan Ira k a vç so nra S u ıiy e d e T a ş n a k -H u y bun ce m i­
yetine k a rış m ış , H a s a n a n li H a lit , 25 a t lı ile 326 baharında ih t ilâ l çık a rm a k iç in
M a la zg irt e dönerken, a rk a d a şla rı M a la z g ı. kaym akam ın a g e lip te slim olmuş*,
H a sa n a n li H a lit ik ı a r k a d a ş ı/le Şsrvan şeyh ca yıin d p kl yatağ ın d a derdest ed ilerek
3 1-7 -19 3 6 da D iy a rb a k ırd a idam e d ilm iştir
ve a ğ a y a t i .S olhan'a d o ğ ru k a ç m ış tır. İn a y e ti H a k ık- u s s a t pek y ak ın d a
k am ilen m a h v e d ile c e k tîr. T o p la rla v e m a k in e li tü fe k le rle ta k v iy e edilmiş»
Mi y ü k b ir p iy a d e m ü fre z e si alay k u m a n d a m e m rin d e o la ra k 6 /4 /1 3 4 1 t a ­
rih in d e sa b a h le y in V a rto Td $ n h a re k e tle B a şk a n k ö p rü sü ü ze rin d e Seli
kan'ii g ö n d erild i. B u k u v v e t S elik a n c iv a rın d a b u lu n u p H orm uk v e L olan
milli k u v v e tle rin i e m rin e alaca k , G öynük o v asın ı v e T o k liy a n m ın tık a s ın ı
ıt 'i r ve te m in ed e ce k tir. B u alay k u m a n d an ı ile d e rh a l ir tib a t te s is ediniz.
B u n d a n b a şk a a y rıc a b ir k u v v e t z iy a re t m ın tık a s ın d a n K alecik 5e g ö n ­
d erildi. I5u k u v v e t B o ğ lan g ed iğ in e d o ğ ru y ü rü y e c e k tir. K iğ i m ü fe re z e si
de O ğ n u ta g irm e k ü ze re d ir. C e n u p ta n ılerliyerı o rd u la rım ız D a r a h h ıi üze-
ı‘in d ed irler. T ek m il a ş ir e t inikle bu m ü fre z e le re y a rd ım ed in iz, cüm len in
gözlerin d en öperim .
12-nci F ır k a K u m an d a n ı
M irliv a O s m a n N u r i
B u s u r e tle K ırv a z ’d a tazy ik ed ilen Ş e y h S a it v e a s ile rin şey h ve a ğ a ­
la n 2 4 / N is a n /1925 g ü n ü B o ğ lan g e d iğ in in sık m e şelerin d en g eçip M uş
<>YAfiinm M u ra t k ö p rü sü n e gelm iş, b u r a d a 34-üngü a la y k u m a n d an ı T a lâ t
B eyin a te ş in e u ğ r a y a r a k D irik k ö y ü n d en V a r to is tik a m e tin e d ö n m ü şlerd i.
Ş ey h S ait, V a rto ’nun T ep e k ö y ü n d e A b d u rra h m a n P a ş a k ö p rü sü n d e n g e ­
çip B u la n ık ü z e rin d en İ r a n ’a geçm ek istiy o rd u .
Ş e y h S a it k ö p rü y e g elirk e n , b u r a d a p u s u k u ra n , b ir ta b u r a sk e rle
S elçuklu H ü se y in ’in k u v v e tle ri ü z e rin e d ü şm ü ş. Ş ey h , C ib ra n lı K a sım ’m
b i r p lân ı ü z e rin e el k a ld ırm a d a n C ib ra n lı K asım , İsm ail, SilvanlI Şem ­
s e ttin , M elekânh Ş eyh A b d u llah , Ç an şe y h le ri İb ra h im v e H a şa n ve Boğ-
lan lı H a c i H a lit, C ib ra n lı H a tto o ğ u lla n M elın ıet v e R e ş itle elli k a d a r us-
ftatm a ğ a ve h o ca lariy le ta b u r k o m u ta n ın a te s lim o lm u ştu , 2 7 /4 /1 9 2 5 .
Ş e y h S a itle b u lu n a n üç yüz a tlın ın h e r b irisi b ir t a r a f a (k a file le r h a­
linde) d ağ ılm ış, C ib ra n lı K âm il ve B a b a Ş e r a f e ttin e te k le rin d e H o rm ek
m illî k u v v e tim ta ra fın d a n y a k a la n a ra k a la y k u m a n d a n ı G alip B e y e te s ­
lim edilm işlerdi, 2 8 /4 /1 9 2 5 .
Ş e y h Ş e rif, H in li S alih . H a d S ad ık v e b irço k a s i şe y h ve a ğ a la n da
P alo m eşelerin d e a s k e r i m ü fre ze lerim iz ta ra fın d a n y ak a lan ıp Ç a p a k ç u r'a
g e tirilm iş. O sm an P a ş a y a k a la d ığ ı Ş ey h S a it ve b ü tü n a s i b a ş la rın ı
1 0 /5 /1 9 2 5 g ü n ü V a r to ’d an alıp b ir a la y a s k e rle Ç a p a k ç u r’a g ö tü rm ü ş , b u ­
r a d a b u irtic a c ile r ta m a m e n b irle ş tirilip k a y m a k a m S ay im B ey in k u m a n ­
d ası a ltın d a D iy a rb a k ır İstik lâ l M a h k em e sin e se v k ed ilm işlerd i (1 ).

B ü tü n bu şeyh ve ağalar şe y h S a itle b irlik te D iy arbakırıia idam edilmiş, yalnız

C i b f â n i l s K a s lı n , &cyh S a i d i i ğ f a l e d i p k ö p r ü y e g e t i r i p t e s l i m e t t i ğ i n i , kuvvetle
i d d i a e t t i ğ i i ç in k e s d i s î y l e b e r a b e r k a r d e ş l e r i n i ve b a b a s ı K o r Ahmetle- H a t t o o ğ
lu R a ş i d i k u r t a r m ı ş t ı .
F ı r k a m t ı il k o l a r a k V a f t O y a g e l i ş i n d e 35 iiC» a l a y K. m u a v i n i T e v f î k b e y i n
b a ş k a n l ı ğ ı n d a H ı n ı s ' t a b i r d î v a n ı h a r p aç ı lm ı ş , b u r a d a b a z ı a s i l e r c e z a l a r ı n ı b u l m u ş ­
la r d ı .

147
 1 4 /Ş u b a t/1 3 4 1 -1 9 2 5 ta rih in d e h a ş lıy a n Ş e y h S a it isy a n ı a d ın d a k i bu
ir tic a h a r e k e ti 1 5 /M a y ıs/1 9 2 5 g ü n ü so n a erm iş, Z aza ve K a rm a n ç o ş u b e ­
s in e b ağ lı b ü tü n a ş ire t ş e y h ve a ğ a la rın ın id a m la rı, B a b a k ü rd i şubesin*
m en sııp a ş ir e tle r ü ze rin d e d e rin te s ir le r y a r a tm ış , b u n la r da isy a n a hazır*
h u n n ak için b ö lg e lerin d e b azı ç e te le r te şk il e tm işle rd i.
B ım la rd a n ilk önce M uş d a ğ la rın d a o tu r a n H u y tu a ş ir e t re is i H ac ı
M u sa m u k a rd e ş i N u h b e y elli a tlı ile m e y d a n a çıkm ış, M uş d a ğ la rın d a bu
lim an Ş igo, H u y tu a ş ire tle rin i h a re k e te g e ç irm işti. O sm an P a ş a bu h a re ­
k e ti b a s tır m a k için 1 & /H aziran /1 9 2 5 d e V a r to 'd a b in b aşı T a h s in B ey
m ev k i k u m a n d a n ı b ır a k a ra k k en d isi f ırk a s iy le M uş v ilâ y e t m e rk e z in e g it
m iş, 34-üncü a la y k o m u ta n ı T a lâ t B eyle 1-inci ta b u r k o m u ta n ı binbaş"
Z iy a B ey ta b u r u n u , a s ile rin ü z e rin e ta h r ik etm iş, a s k e r î b irlik lerim iz i,
b u d a ğ la rd a k i kabile b a şla rım h ü k ü m e te d e h a le te g e tirm iş , N u h B eyle
H aci M u sa oğlu Iz z e t'i y ü z a tlı ile S aso n Ü zerinden H iza n ve G a rz a n k aza
la rın a d o ğ ru k aç ırm ışlard ı.
N u h ve îz z e t H izan , G arzan , B e şiri, S o san h av a lisin d e g ez erek , b u ra ­
d ak i a ş ir e t a ğ a v e şe y h le rin e h ü k ü m e tin k e n d ile rin i k eseceğ in i ile ri s ü r
m u ş, b u n a m isal o la ra k Ş ey h S a it’le a rk a d a ş la rın ın asılm a sın ı g ö s te re re k
cah il h alk ı kandım p ikinci b ir is y a n ç ık a rm a y a m u v a ffa k o lm u şlard ı.
ilk önce S ason d a ğ la rın d a o tu r a n R e k ira n a ş ire ti b u ir tic a v a k ’a s m ır
k a p ıs ın açm ış, G a rz a n ’d ak i P e n c in a ra n v e R e şk o ta n a ş ire tle riy le b irleşip ,
1 /7 /1 9 2 5 ta rih in d e B a tm a n k ö p rü sü ü ze rin d e b ir a la y a sk e rim iz i p u su y a
d ü ş ü rü p a ğ ır k a y ıp la ra u ğ ra tm ış la rd ı. B u a s ile re b ir k ısım M otki halkı
H iza n a ş ire tle ri, G azan li C em il - Ç e tto , B e şiri'd e R e m an a ş ir e ti reisi E m in
M id y a t’t a A ra b iy a n a ş ir e ti reisi A b d ü lk erim ve H acco d a k a tıla ra k irtic a
bölgesini g en işletm işlerd i.
B itlis ’te b u lu n an 2-nci f ır k a k u m a n d a n ı K âzım P a ş a ve M a rd in 48-inc
f ır k a k u m a n d a n ı C em il C a h it B ey f ırk a la r ın d a n ve 12-nci f ır k a d a n b ir ala>
b u a s ile ri b irk a ç g ü n için d e d a ğ ıta r a k C em il Ç eto, A b d ü lk erim ve birçok
a ş ir e t a ğ a t a r n ı y a k a la y ıp D iy a rb a k ır’a g ö n d e rm iş, R em an li E m in
A l i-Y un us o ğ u lları ve A ra b iy a n li H aceo ile bazı m ü rte c ile r, h a t boyunda*
S u riy e ve I r a k ’a k açm ışlard ı.
ik in c i isy a n fa s lı d a b u s u re tle so n a e rd ik te n so n ra , a s k e r î k ıta la r
1925 E y lü l a y ın d a g a rn iz o n la rın a d ö n e re k , doğu illerin d e k a la n Ş ak i çe­
te le riy le N u h ve Iz z e t'in ta k ib in e s e y y a r ja n d a r m a b irlik le ri çık arılm ış
ü (1 ).

(t) N a h ve İzze t, se y y a r ja n d a rm a birlikleri tarafından takip edilerek

ır-11-1925 ta rih in d e M uş ve S asso n b ö lg e sin d en ay rılıp N u h , M u su ld a N eyri
M a h m u d u n yan:na, I z z t i yirm i a rk ad a şıy la o kışın K ö s o r dağların d a saklanmıştı-
35 M a r t 1926 d a s e y y a r t a b u r k o m u t a m A l i - H i k m e t İ z z e t i K Ö s o r d a ğ l a r ı n d a k u ş a
t a r a k b i r k a ç e r i n i ş t h î t v e r m i ş ve f a k a t İ z z e t ' I e b ü t ü n ç e t e s i e f r a d ı n ı n b a ş l a r ı n ı k ?
sip M u w getirm işti.

14b
 O sm anh Im p a a rto rlu ğ u m ın k u rd u ğ u s a k a t s iy a s e t y ü zü n d en a s ırla rc a
loğu illerim izde e s e n ze h irli fik irle rin d o y u rd u ğ u b u ir tic a h â d ise le rin in
u şek ild e so n a erm esiy le m u h te lif d e v irle rd e b u illerde h ü k ü m s ü re n d e­
rebeylik, a ş ir e t ağ a lığ ı v e s is te m i, is tib d a t v e eşk ıy alık , astı v e a s ta r ı ol-
Tnıyan K ü rtlü k ve K u rd is ta n s a h te a d la rı, o rta d a n k ald ırılm ış, doğu illeri­
nin h e r k ö şe ve b u ca ğ ın d a C u m h u riy e tin k a n u n la rı y ü rü rlü ğ e g ire re k ,
fe r tle r h ü rriy e tle rin e k av u şm u ş, C u m h u riy e tin y ü ce ş e fk a t ve k ü ltü rü
y ü re k le re n u r d o ld u rm u ş, h a lk bu s a a d e t ve h ü r r iy e t k a rş ıs ın d a T ü rk lü k ­
lerini ve m illi v a rlık la rın ı id ra k ed erek m illî b irliğ e sım sık ı s a rılm ış ve
C u m h u riy e tin a d a le tin e h a y ra n k a la ra k k a ra k u v v e te , v e m ü lte c ile re n ef­
ret y ü zü n ü g ö s te rip a r tık a ş ir e t v e e ş k ıy a değil, C u m h u riy e tin m e s u t bi-
' - r ç iftç isi, k ö y lü sü , T ü rk h a lk ı ad ın ı alm ak şe re fin e k a v u ş m u ştu r.
H ü k ü m e t 1926 y ılın d a d o ğ u için b ir İs lâ h a t lâ y ih a sı h a z ırla m ış, b u -
unla y ılla rc a h a lk ın s ırtın d a n geçm en v e m an ev î n lif uzla riy le h a lk ı ze h ir-
liyen b irço k eski a ş ire t ağ a , hoca v e şe y h le rim g a rb a n ak il e tm işti. B u yıl­
da Şeyh S a it isy a n ın d a n a r ta k a la n ve d o ğ u n u n b irço k ıssız y e rle rin d e sa k ­
ınan şa k i ç e te le ri ilk b a h a rd a m e y d a n a çıkm ış, bu ça p u lc u la rd a n M id y atîı
H aca ile R e m a n h E m in ve a rk a d a ş la rı S u riy e 'd e k i T a şn a k ve H u y b u n la
a n laşıp b a z a n h u d u tla rım ız a sa ld ırm ış, Ç a p a k ç ü rlü , Y ado ve H a şa n B egân,
Çöl eki i H ü sey in , K irn o slu M u stafa, C ib ran lı A h m e t, A b d u llah Ş o rik li H a -
' Ç an Ş ey h i M u sta fa b irlik o la ra k iki y ü z kişilik b ir şak i ç e te sin i m e y ­
d a n a çık arm ış. 1 9 2 6 -1 9 2 7 y ılla rın d a H ın ıs, V a rto , M uş, S o lh an , Ç ap ak çu r,
K iği, T e rc a n , G enç v e L ice h av a lisin d e so y g u n cu lu k y a p a n , b u ç e te le rin
ta k ib in e ç ık a n s e y y a r ja n d a rm a la r, b u n la rı S u riy e h u d u d u n a k a d a r ta k ip
ve y u rd u m u z d a n ih ra ç etm işlerd i.
C u m h u riy e tin doğu illerinde iste d iğ i s is te m ta m o la ra k k u ru lm u ş,
e n u f a k b ir şe k a v e t ve irtic a h a r e k e ti gö zlere ç a rp m a m ış, h alk d ev let id a ­
re sin e v e k a n u n la rın a d e rin b ir sa y g ı g ö ste rm iş, bu v erim li sonuç, S O /11/
1 9 2 7 gü n ü sa y ın B a şb a k a n I m e t P a ş a n ın H a lk F ırk a s ı, g ru b u n a verdiği
ta r ih î n u tu k la aç ık la n m ış, ö rf! id a re , istik lâ l m a h k e m e le ri k ald ırılm ış, Eü~
eti1: Mülki M eclisinde çık an 28. M ay ı s / l 928 ta rih li k a m ın g e re ğ in c e b ü tü n
ad lî v e s iy a s î s u ç la r te c il e d ile re k , g a rp tek i sü rg ü n le rle , h a r iç te olan b u ­
lu n m a h k û m la r y u rtla rın a , v e o ca k ları b a şın a d ö m ü sîe rd ir.

N u h j b e y N e y r i şeyhi. M a hırındım y a n n d ı İlci y ı l k a l m ı ş , i'jsH b a k a r ı n d a K a y -

.-çrîde M e n f i d a b u l u n a n k a i d e s i H a c i M u s a Uç H n y d e ramlı H ü s e y i n v-r ng;al-
ı a r ı da. K a y s e r i d e n f i r a r e d i p ş e y h M a h r n u d u n y a n ı n a g e l m i ş l e r d i . Ş e y h M a h m u t ,
u h bey i y i n e y anır-? a l ı k o y m u ş , H a c ı M u s a Îİe H ü s e y i n r a$ » Jî A Î n c t a - y a n çı-
k a r m a g a fiÖnd e r m i ş , H a c ı M u s a y o l d a h a s ı a l a n ı p ö l m ü ş , H a c ı M u s a o g î u M e d e n î ,
H ü s e y i n p;ıvâ î l e A. r ı e l e k l e r i n e k a d a r g e l m i ş , b u r a d a b i r p ı n a r ı n b a ş ı n d a h e p s i
«sykuya «3s!mı şiar. B u s ı r a d a M e d e n i s i l â h ı n ı * .ı rak u y k u d a b u l u n a n H ü s e y i n p a ş a
ıJc o k u l l a r ı m o l d ü r ı i p k e l l e l e r i n i b i r i n c i M ü f e t t i ş I b r a h i m T a l i b e y e g e t i r i p a f f a
u ğ r a m ı ş , .e y h M a h m u d bu h a b e r i a k n e a H ü s e y i n par-vrısn i n t i k a m ı n ı a l m a k i ç i n M e -
ierıîrıln a m c a s ı o l a n N u h bey i i d a m e t m i ş t i . M a y ı s . ıçaS.

149
 BOLÜM : \

D oğu illeri w Varto AJevlIerinde Eski Tarikat Türeli* ı

¿Joıik köyüm le b o lu n u n ta rih i şe cered e n a n la şıld ığ ın a «öre, V .rto ’dak

H orm ek, L alan a le v ik ı , Ifaci B e k taşi V eli nin z u h u ru n d a n önce H o ra sa n
ve N 'fabıı"<l ı k u ru lan Ah vilik v e tasav v ııl ta rik a tın a « irip E rz in c a n böl
«esine g elm işler v e $ 2 8 -1 2 1 2 ta rih in d e Selçuk S u ltan ı A lâ e ttin -K e y k u h a t
ta ra fın d a n relıb erli ¿i ta sd ik etliler D erv iş lîe y a z 'Ia B ab a M an au r aileler im
çıra k h a k k ın a b a ğ la n m ışla rd ır. O y ağ d a A leviliği k ab u l eden b u halk
(İSli - 12Ü-I ta rih in d e H ac i B e k ta ş’ın k u rd u ğ u B e k ta riliğ in tü re le rin i olduğu
gilıi ta r ik ü tle rin e karıştırm ışlardı}*
Bu halk d ah i A n ad o lu ’d ak i A levi - B ek t aş,ile r gibi ib a d e tle rin i Türko<
yapm ış. ûyin-cem m eydanlarım da ok T ürkçe, n efes, koşula, dr* i ve ıl -
h e r k o k u m u şlard ır Aynı za m an d a bu halk, esk i l ’iîrk a ta la r ın lûrçok â d e t­
lerini hu ta r ik a t içinde b ir in an h alin e g e tirm iş m eselâ P a la s K alm u kla
n n d a ıı kulan teni, üh fa İm a in a n m ışla rd ır. B u m ana g ö re : İn s a n la r im ti
hnıı ve .-■eyran için eı alı âlem in d en bu d ü n y a y a g e lir, bu fâ n id e ; h e r tü rlü
b ek asız ve ald atıcı e şy a d a n , v e k ö tü lü k te n ve n e fsin m e k rin d e n sa k ın a ra k ,
ve b ir m ürşid i-k âm ilin e te ğ in d e n tu ta r a k kendi n efislerin i k a ra n lık ta n
k u r t a n H arsa, ve b en lik lerin i a ta r a k T a n rıy ı * a y iiı; 'd e rin d e g ö rü rle rse.
böylcIiTİ ölm ez. D o r leğ işir. Ç ünkü o n la r sağ lığ ın d a ö lm üşler, âşık . M a­
şukla birk-şip h ak k ı ö.zlı rin d e g ö rm ü şle r, o n la rın b a tın gö zleri a ç ık tır h e r
an O m a ! H âhî’y i g ö rü rle r. O n lar h alk a h rleşm iş ve k en d ilerin i u n u tm u ş ­
la rd ır Röylece ln r can d ü n y ad a n göçeceği giin, gözlerini k a p a r ölüm ü ta k ­
lit ed e r. u y u r. R u h , fâ n i olan cesedi te rk e d e re k a y rı b ir c e se t ve canla
m ah lu k u n gö zlerinden k ay ıp olup batım» g eçer, b!r a n d a yıldızları, ayı,
g ü n eşi, a r ş ve k ü rs ü g e z e r d o laşır, h e r y e rd e h a z ır v e nnzıı* olur... T o p ra ­
ğ a göm ülen c e se t bili ü rk yoluısda d ü n y ad a erid iğ i için ciirii:ıı*‘z. Su pil*,
e rir, to p ra ğ a ve ¡ısıl m a y asın a k a rışır.
D ün y ad ak i im tih a n ın ı v eım iy e n , n efse ve ş e y ta n a u y u p h ak k ın buy
tu ğ u n u y e rin e g e tirin y e r. n efsin i k a ra n lık ta n k u r ta r .a ıı y a n eline, beline,
diline m u k a y y e t olnuyaıı b ir ad an ı, b u d ü n y a d a h ay v iin ı-n atık gibi y a ş a r,
yeryüzüııclcki in.sanlfirı ve batını ru h la rın ı inciden bu ad am , h ak k ı b u ra d a
görem ediği için k ö r v e h a y v a n a u re tlid ir. O, ö lü rk en r u h u b i r h ay v an, .

150
 g ire r. cesedi d e rh a l ç ü rü r, işlediği su ç la ra göre bu ¿u m 1 d ev resin i g e ç irir
ru h u , h ay v a n d an h a y v a n a g eçer, azap m ü d d eti b itin c e ikinci b ir d efa y ine
insan kalıb ın d a o la ra k d ü n y ay a g elir, e ğ e r bu ikinci g elişin d e kendisini
ta n ır, g ö rd ü ğ ü azabı, h a tırla r, ve özünü id rak ed e r de H a k k a dönerse,
b ağ ışlan ır, ö lü rk en b ir in?an o la ra k e re n le re e re r. E ğ e r k en d in i id ra k edip
H ak k ı kendinde görm ezse, b n ikinci ölüm üm le b ü tü n ebedî h a y a tın sonu­
n a k a d a r h a y v a n s ıfa tın a g ir e r ru h u k alıptım k alıb a g e ç e r dolaşır.

Y ıık a n bölüm lerde açıkladığım ız g ib i, bu g p rü ş A levî ve B e k taşile r

a ra s ın d a tü rlü tü rlü şek illerd e nefsi r edilm iş, h a ttâ b ü y ü k gör ülcü Y unus
E m i e bile dey işlerin in b irk açın d a b u tü rlii in an ışın te siri altın d a k a lm ıştır.
V a rto ’d ak i A levîler Z azaca k o n u ştu k la r: son ça ğ lard a bile k u rd u k ları
ay in cem m ey d an la rın d a T ürkçe sözleşir, bu m e y d an la rd a T ü rk ç e şiir,
n e fe s, m ersiye, koşm a, deyiş, g tilb en k ler b irb irin i k o v alar, ¡tysn-cemin
ıııauzarjustnda; eski T iirk a ta la rın ın birçok â d e t vu in a n ışla rı gözlere ç a r­
p ard ı. A y in -cem de ince sazların ötiişt'i ve ç e şit m ak am larla oku n an T ürkçe
deyiş, n efes ve gfilbenklerin b ir T ü rk edeb-erkânı içinde gönüllere verdiği
r u h sevgisi, in sa n laıı vecde s ü rü k le r. İlâhî ve in san i se v g ile r m illî ve
ru h a n î b irlik b u ra d a kendini g ö s te rir, k ırk ım ız bir, b irim iz kırk, gibi b ir
b ü tü n lü k , v e bol sevgi, ve yol kam ım ı ü zerin d e b ü tü n c&n d r, ve m ü sa­
vi gEren ad il b ir h ak ve h ald i b ir h ü rriy et, v ard ı. H erk es y erin d e diz çok-
. m tiş , d erin b ir sessizlik içinde cem de oku n an , A bdal P irs u lta n , K ay g u sıız
Abdal. Şah İm ta y f, Getıç A bdal, S ey ran ı. D ertli g ib i birçok T ü rk oz&nlm mn
deyişlerini dinliyor, s ır a b u n la rın a d la rın a geldi m i. sa ğ elini gögsüııe ko­
y m a k n iy az ediyorlardı.
A yın-cera h e rh a n g i b ir b ü y ü k oda v ey a ev d a m ı n d a y ap ılırd ı. B u evin
en iist y erin d e “ P ir” için b ir p o st s e rilir, P i r p o stu n a g e ç e r o tu ru rd u .
A y in -m n e g elen ler, ik iş e r d ö rd e r o la ra k b ir sini ü z e rin e koydukları b ir
niyazla (çörek; m eyva g ib i) m ey d an ın o rta s ın a gelerek riik û u g elir gibi
eğ ilir, B abadan T ü rk ç e b ir gülbcnk duasını ¿dır. jıiyıızi niyazciye teslim
ed erek B ab an ın önü n d e diz çözüp elini n iy az ed er, bus bu ld u ğ u b ir y ere
o tu ru r. A vin-cem e g elen ler bu .suretle m e y d a n a gelerek, s ır a halin d e ed ep
ve e rk â n la o tu ru rla rd ı. B uzan m e y d a n a ruısip alm ış k ad ın lar «la gelir, m ey­
danın b ir ta ra fın d a n s a f k u ra rla rd ı. C em e geleıı h e r kadın ve erk ek b ir yol
ve h a k ik a t k ard eşi sa y ılır, yoldan çıkan kocasına u y m ay an , v c v a h u t zina
e ttiğ i işitilen k ad ın , ve yol y ezitliğ in i ya?.»an, if tir a ve nik âh lı kadın k açı­
ra n , zina y ap a n erk ek , cem e alın m a dı. f‘em.de ş e h v e t ve k ö tü gözle b ak a n
k ad m v e erkek derhal P i r i n em riy le cem den s ü r ü lü r v e a r tık h içb ir ceme
alınm azdı.
A yin-eem m e y d a n la rın d a : kapıcı, yoklam acı, çirağçi. uiyazei, sü p ür-
g e d saki, aşçi, zak ir. h ab erci, nöbetçi, selm au gibi on iki h izm etçi v ard ı.
B u hizm etçiler P ır'd e n b ire r T ü rk ç e g ü lb e n '. d aû siy le v az ifele rin e tâ y in
ed ilirlerdi. Burulan sonrsı B aba T ü rk ç e b ir g ü lb en k le çırağ ı y a k a r, sazı

131
kendisi v ey ah u t zak ire v erir, b ü tü n cem “e d e p -e rk â n ” n u tk îy le dize g elir,
ayin-cem b aşlard ı. B ü tü n cem s u s a r, d e ıin b ir aşk içinde z a k irin o kuduğu
T ü rk ç e deyişleri ve sa zın sesini dinlerdi. Bu d ey işlerd en s o n ra b irk aç dü-
vazde im am o k u n u r v e s o n ra K u l-h im m et d edenin “buğun P i r bize geldi,
güllerim i fcaz geldi. Ü n ü sıra K am beri, A li M u rte z a g e ld ik deyişi ile Ş ah
H a y a tin in : 11 B enim p irim M uham m ed, benim şa h ım M uham m ed, illerin
K âbesi v a r. Benim K âbem M u h am m ed “ başlıklı İlâhisi o k u n u r, b ü tü n cem
dizde sa lla n a ra k , h ak h ak , A llah, A llah, sedasiyle m ey d an ı tit r e tir . P ir,
uzun b ir T iirk çe gülbenk d u asın ı o k u r v e fa s la son v erir, m ü m in sefası d e r,
b ü tü n c a n la r b irb irin i niyaz ederek, h e rk e s b a ğ d a ş k u ra r, s ig a ra la rın ı içer,
ve süpü rg eei o rta lığ ı s ü p ü rü r, P irin h u zu ru n d a rü k u a g elerek :
S üpiirgeciyim , G ü rü h ü nacim P i r d iv an ın d a d u ru cu y u m , der. P ir
ona:
A llah, Allalı, h a y ırla r gele, ş e rle r defola, m ü n k ir m ın a fık m ato la,
süpiirgeci Selm an. k ö r olsun m e rv a n , care gelsin A li-Ş alıim erdan, h izm etin
h ak k a gece, h ak d iv a n ın d a yüzün akola, n u ru n eb i. K erem i Ali, pirim iz
h ü n k ârım ız H aci B ek taşi V eli dem ine h û diy elim hû. diye b ir glilbenk
verir.
Bu m erasim d en s o n ra sa k ile r su ve şe rb e t d a ğ ıtırla r. Cem b ir m ik ta r
is tira h a t ve so h b e t e ttik te n so n ra, sem â faslı b a şla r, z a k ir sa z u u eline
:mİa ra k :
“K arşım ızd a k a rlı d ağ lar, b a şı dum anlı, d u m an lı ikilikle y a r sevenler
kalbi giim anlı, g ü m aııh . D e ry a n ın ü stü n d e g e z e r k ay ık , kim i m e s ttir, kim i
ayık. B se m â edin T a n rıy a la y ık /' Ve saired en so n ra : S em aya kalkacak
c a n la rın aılların ı deyişle so y liy erek h e r d efasın d a üç kişi se m â y a k ald ırırd ı.
S em âya g id en ler, evv elâ r m f İ m o rta s ın d a b îr gfllbenk d u asın ı a lır, b ir­
b irlerin e niyaz ederek peı-vaz t u t a r v e o rta d a dönerler. Z a k ir se m â deyiş-
liTİni k esm ed en o k u r. BLtliir re m sem ây a say g ı g ö s te rm e k ay a ğ a k alk ar,
A llah, Allah, sedasiyle m eydan titre rd i.
S em â faslı b îr sual s ü re r, semini an so n ra im am H üseyin için m e rsiy e­
mi- s -m c-i'k iHi*. < m e buyıik b ir T ü rk ç e g ü lh en k çeker, ay in ­
im me sim .e r ir \ p y im in ü o rad ak i c a t i t a ı ı çev irip şu m eşih atları v e rird i:
H ak M u h am m ed -A li h u zu ru n d a y ü zü n ü z alıola, p ir divanında
ı r a ı m u y a s i ' i ı z . Şim di ey < u la r bilm iş olasınız ki, h a k cem inde a y n k , ay ­
rılık, senlik ve benlik yo â Mır, Sîz hep an a, b ab a, k ard eşsin iz. Bu h ak y o ­
lu kıldan ince, kılıçtan keskindir.. K ul k u su rsu z olm az, su ç la rı H ak bağış-
lıya, esirg iy e. L â k in b u yola g irecek ler, h aran ı yem iy ecek , y a la n söyle-
m ivecek, zin a rtn ıiy etek le rd ir. K om şu h ak k ı T a n rı h a k k ıd ır, kom şu h a k ­
k ına dokunulm az. Gönül kırılm az. Kî ia n e te lıiy a n e t edilm ez. H a z re ti P ir
b u y u rm u ş k i: 1ü n e . beline, dilin salıip olun. Şim di, elinizle s e r işlem eyin,
eHtıî/Je k.um adığıtuz b ir şev i k ald ırm ay ın . D ilinizle v erd iğ in iz sözü (ik ra r)
g e ri alm ayın. Y alan , g ıy b e t, if tir a , b ü h ta n etm ey in . B elinizi sa k lay ın , baş­

152
k a s ın ın d o n u n a g irm e y in , z in a e tm e y in . Z in a y ap a n a d a m y ü z b ın y ık a n s a
te m iz olm az. Y ezitle y a tıp k a lk m a y ın , h e rk e s i b ir m ü s a h ip v e a h i r e t k a r ­
deşi tu tu n .” d e r v e cem e m ü m in le r s e fa s ı e m rin i v e rird i.
B u n d a n s o n r a h e rk e s y e rin d e r a h a t o tu r u r , s ig a ra , su ,ç a y v e s a ir e
içerdi. A şçı ta ra fın d a n y a p ıla n y e m e k le r, ve k u rb a n e tle r i m e y d a n a çeki­
lir, y e n ilir. S o n ra d a n n iy a z la r g e tirile r e k lo k m a h a lin d e d a ğ ıtılırd ı. B u n d a n
s o n ra cem e g e le n le rin h ep si b ird e n izin a la ra k e v le rin e d ö n e rle rd i.
A n a d o lu 'd a k i b e k ta ş ile r cem k u ru lu rk e n a ş k a gelm ek için tü r e İle b ir
m ey s o fra s ı k u r a r , d u a sın ı a ld ık ta n s o n r a sak i bu dem i m e y d a n a g elen
c a n la ra s u n a rd ı. D o ğ u ’d ak i A lev îlerd e d em y o k tu . B u n la r e s r a r içerlerd i.
B ü tü n A lev îlerd e se rin i ver, s ır r ın ı v erm e , b u y r u ğ u n a fa z la c a r ia y e t
edilirdi. B u seb ep le cem k u ru lu rk e n b a c a y a nö b etçi v e k a p ıy a bekçi d ik ilir,
m e y d a n y e rin e e rk e k le r ve a g â h k a d ın la r gelince, b u h al k o m şu la rı olan
S ü n n île r ta r a f ın d a n g ö rü lm ü ş, b u n la r ta h m in e n b u işe tü r lü m â n a la r v e r ­
m iş, ve ç e ş it h ik â y e le r u y d u rm u ş , ve e n çok A levlilerin e rk e k li k a d ın lı b ir
eve to p la n a ra k b u ra d a m u m sö n d ü rü p b ir b ir le r in e g ird ik le rin i, asrisiz b îr
i f tir a h a lin d e o r ta y a a tm ış la rd ı. A le v île r b u d ed ik o d u k a rş ıs ın d a s a b ıriı
d av ran a ra k * s ırla rın ı a ç ığ a v u rm a m ış la rd ı. B u e s r a r , a n c a k C u m h u riy e t
d e v rin d e b u ta r ik a tla r ın ilg a sı ve h iç k im se n in d in ve m ezh ep için s ık ış tı-
n lm a m a s ı y ü z ü n d e n m e y d a n a ç ık m ıştı.
A le v île rd e P ir, r e h b e r ve b a b a n ın y o ld a k i b u y ru ğ u n a b a ş e ğ m e k ş a r t ­
tı. Ç ünkü, p ir, m ü rş it, e re n le r b e/.m in in b aşı M u h a n ım ed , A lin in h a life si
sa y ılırd ı. A yin-cem i. M u h an ım ed . A li v e k ır k la r ic a t e tm iş le rd i. B u n la r
b u ib a d e tle rin i ve h a k ik a t e s ra rım , ö zü n ü ta n ırm y a n k im se le rd e n v e h a t t â
h a k ik a t ilm in e v â k ıf o lm ıy a n d iğ e r üç ç a h a riy a d a n bile sa k la m ış, se rin i
v er, s ır r ın ı v erm e , b u y ru ğ u n u t a r i k a t a b ir e s a s o la ra k k o y m u şla rd ı.

—— —

133
 B O L Ü M : XI

E s k i O rf, A d et, İn a n ç la r ve Milli O y u n la r

P ostu illerin d ek i lu d k o ı v e eri çok A levi a ş ir e tle r in esk id en kaim i'

â d e tle rin d e n b irisi, ru n ıî b irin c i k a n u n a y ın d a >*tpılun (k a lk a ğ u n ) tü re s i
d ir (1 ). B u tü r e b u y u n bil* tım ituinm nH ş, b irço k bölgeler*!» oy t .ın m a k ta -
d ır K alk a ¿ a n şeni iji g ecesin d e k ö y ü n b ü tü n d elik an lı ve k ız la n b ir ev
b o ş a lta ra k b u ra d a el ele v e rip b a r tu ta r . * >>s a b a h la ra k a-lar o y n a rla rd ı. B u
b a rd a , v a r s a d av u l ça lın ır, y o k sa, d e tin k a n lıla r tü r k ü s ö y le r oynan?lird i.
B a r b a şla m a d a n ö n ce b ir o f la n , k ad m elb isesin i g iy e r, yuzıinti kızıl ipekli
b ir p eçe ile ö rte re k güzel b ir g elin g ib i sü sle n ir. A y n b ir d elik an lı d a, b a­
ş ın a k alın ş a l ve k e ç e p a rç a la rım b ağ lı k a fa s ın a k eçed en b î r K ülâh geçi­
rir. k ü k r u n e tr a f ın ı o t bu •Dialarıyla s a r a r , ve bu b u n n a d n n beline b ir k u ­
şa k b a ğ la r, ve keçi k ılın d a n d ü zd ü ğ ü b ir a k s a k a lı çen esin e y a p ış tır ır ,
bu ad em g en e b ir k a d ın la ev len m iş, v a h ş i b ir ih tiy a r a b en zerlik y a p a r.
Bu kom ik ih tiy a rın adı (K a lk a ğ a n ) koca, ve g en ç b ir gelin k ıy a fe tin e
g ire n delikanlı d a o n u n k a rıs ıd ır. K o lk a ğ a n k a rıs ın ı a r k a s ın a ta k a r a k
elinde ıııiiti b ir so p a ile ev leri d o la şır. Y o ld a y ü rü rk e n k a b a , k ab a , m ırıl­
d a n a ra k o r t a k t ı v elv eley e v e r ir . B titü n k ö y ü n ça p k ın d e lik a n lıla rı o n a n
peşinde s ıra la n ıp g e z e rle r. G enç k a d ın k o casın d an g ö n ü lsü z o ld u ğ u için,
a r a s ım gizliden y iızü n ü a r k a s ın d a d o la şa n d e lik a n lıla ra ç e v irir, o n la ra iş a ­
r e t ed e r, k a lk a ğ a n b u işere» l g ö rü n c e elindeki so p a ile d e lik a n lıla ra s a ld ırır,
o n la n s o p s b r , k a ç ırır k a rısın ı h e m st ile te h d it ed e r v e h e m d e k en d isi­
n e h ain lik y a p m a m a sı için y a lv a r ır, ve öper. D elik an lılı h ko (k a ğ a n ın bu
kılıb ık lığ ın ı g ö rü n c e k a h k a h a y ı r v u ru rla r. K U kağar b u n d a n ö fk ele n erek
g e ri döner, ild i k a n lıla rı k<*\ d a r. G enç gelin m ey d an d a v alm z k alın ca, da-
lik a n tın ın b irisi o n u k a ç ırm a k için b ir t a r a f a şa k la r, K a lk n ğ a n d ö n ü p k a ­
rısın ı b u la m a y ın c a , k ü p le re b in e r, y a y g a ra y ı k o p a rır. E lin d e k i so p a ile
ra s tg f !<• saki n r . N ih a y e t k a n ı n ı b ir g e tirin y an ın d a b u lu n c a o n a s a n u r.
ö p e r h iç b ir ş e y o lm am ış g ib i; g e lin i o k ş a r k e n d isin i k a y ıp e ttiğ i için suç
işled iğ in i, w b u su ç u n u n affın* *lil*'*-. o n u *' *.-r peşin*- ta k a r a k ev leri d o ­
la ş ır . D elikanlılı* da y in e k en d isin i ta k ip e d e r d u ru rla rd ı.

(i) B esim A ta!ay, B ektaşilik e d e b i y a t ı adlı e s e r i n d e : K aim ok Türkterinir

e n b ü y iik b a y ra m la rın ı n b irisi bq a y d â d ır d iy o r,

154
 K a lk a ğ a n g in iiğ î h e r ev in sa h ib i k a rs ıs ın d a d ik ilerek m ü th iş bîr
sesle Belâm v e r ir , ve h em en k a m m m elini t u t a r a k o y n a r. T ü rlii m a s k a r a ­
lık la r y a p a r. B u o y u n d a d elik an lıların g en ç g elin e iş a r e t e ttik le rin i g ö rü n ce
o y u n u b ıra k a ra k elin d ek i soım ile b u n la ra s a ld ır ır ve ö fk e sin d e n ölmü
g ib i ev sa h ib in in Önünde ye re s e rilir K a rısı k a lk a ğ a n ın b a ş ı u cu n d a a ğ la r,
<jtm a y ıltır. E v sa h ib i k o k a ğ ı n a b a h ş iş o la ra k y ağ , b u lg u r, u n v e rir, k a k
k ağ a n b u su re tle topladığı b a h şişle ri y a n ın d a k i d e lik a n lıla ra s ır tla tıp , b a r
evine döner. iîu e v d e k a z a n la r k u ru lu r, n g çılar işler, b ü tü n k ö y ü n k ız ve
del ¡k an lıları s a b a h la ra k a d a r b a r t u t a r ve ş a r k ı s ö y le r eğ len irlerd i.

Ila lk , m illî â d e tle rin ocıığa g ö ste rd iğ i s iy g ıy i u n u tm a m ış , eski T ü rk

levde o ld u ğ u gibi doğu illerin in b ü tü n k ab ile v e b o y la rı, b a b a , o c a ğ ın a ve
a s ırla rc a önce ş e h it d ü şe n a t a la r m e z a rla rın a v e eski T ü rk b ilg in lerin in
k u rd u k la rı o c a k la ra b ü y ü k b ir sa y g ı g ö s te rm iş , b u r a la rd a k u rb a n la r k e s ­
m iş ve ib a d e t e tm işle rd ir.
 d etlerin en ö n em lisinden b ir is i de. ö lü le rin h a y ra tıd ır. B ü tü n k ö y ler
h er yıl so n b a h a rd a önceden ö lm ü şle rin h a y r a tın ı v e rir. B u h a y r a t için
b irk a ç k u rlu m kesilir, k a z an la rla et. p ilâv , h e lv a p işirile re k b iitü n köy ve
h a tifi c iv a r köylere o k u n a ra k d a ğ ıtılırd ı. B u n d a n b a ş k a h e r köy lü , Allalı
yolunda s a d a k a o larak b irk a ç k u rb a n k e se r, etin i bölerek, ç iğ o la ra k kom ­
şular:! ta k sim ederdi.
D oğu illerin d ek i halk ve en çok A lev iler; 17 ru m î m a r t g ü n ü n ü yılbaşı
r e b a y ra m s a y a rla rd ı. B u n la rın in a n la rın a g ö re, o g ü n ü n g ecesin d e h e rk i?
u y k u i « ik e n b ü tü n d ağ lar, a ğ a rla r , n e b a t ve m a h lü k a t T a n n y a secdeye
in e r O g ü n h e rk e s in yıllık rız k v e m u k a d d e ra tı tâ y in ed ilird i. Bu m a k sa tla
h e r ev ir adc* rıh i a k ş a m d a n ev in d ek i n ü fu s la rın a d e d in e göre u fa k ta ş to p ­
la r, bu ta ş la rı ev b a c a sın ın d ış k ısm ın d a y e re k o rd u . H e r ta ş ın h a n g i n ü ­
fu sa air olduğunu içiciden belli e d e r, s a b a h b u ta ş la r y o k la n ırk e n h a n g is i­
nin a ltın a k ırm ızı böcek g irm işs e , o evin rızk ı, o n ü fu s u n y ü z ü n d e n v erilir,
d iye İ tik a t ed ilird i. 17 m a r t sa b a h ı h e rk e s güzel g iy in ir, b a y r a m y a p a r,
b ü tü n e v le rd e y e m e k le r v e z iy a fe tle r y a p ılır, k ö y lü y e ik ra m e d ilir ve ye­
m e ğ in o n u n d a ölü lerin ru h u n : b ir f a t i h a o k u n u rd u .
İklim i h a v a d a r o lrıı d o ğ u illerin in köylerinde, es İdden pek a z h a s ta lı t
v a rd ı. îç h a s ta lık la rım b ilen yok g ib i idi. S ıtm a la r iple b a ğ la n ırd ı Y alnız,
otuz, k ırk yılda. W r k e re lekeli h u ım n a -tifu s h a s ta lığ ı salg ın h a lin d e k ö y ­
lere g ire r, insan k ırım ı b a şla rd ı. H a lk b u h a s ta lığ ın ad ın ı ve k o ru n m a ç a ­
relerim bilm ez, b u n a (h a l) h a s ta lığ ı d en ird i, b u h a s ta lığ ın b a tın a d a n ıla n
t a ra i m. lan aşılan d ığ ım ı vehasfca düşeceklerin, a d la rın ın b a tın a d a n ıla n d e f ­
te rin e e yazılı o ld u ğ u n a ve h ak k ın fe rm a n ı o lm ad ık ça, h iç b ir k im sen in bu
d e fle re yazılm ayacağın s ve y a z ıla n la rın sa d a k a v e A lla h a y a lv a rış la k u r ­
tu la ca ğ ın : itik a t ed ilird i. B u n u n için gnğ b ir ad a m h a s ta d a n kaçm az, o ru n
kaçığiyle yem ek v er, h u sta n ın te rin e g ir e r ve h a s ta y ı tü r b e ve şe h itle re
g ö tü r ü r , h a z a n b o y ld e rin h a s ta la n m a d ık la rı gibi, h a s ta la r da, v a rd ığ ı tür*

355
be ve o c a k la rd a iy ileşir, h alk ın itik a t ve in a n ları a r ta r . S a d a k a v e ş ü k ra n
k u rb a n la rı k esilir v e h iç k im se m ik ro b u n ad ım bilm ezdi.

H al h a sta lığ ı s o n b a h a r ve k ış a y la rın d a kendini g ö s te rir, bu a y la rd a

Öliim çoğalırdı, Y az a y la rm m güzel kokulu h av a sın d a s ıtm a d a n b a şk a h a s ­
ta lık yoktu. S ıtm a y ü k se k y e rle rd e değil, a k a k la r d a o lu rd u . H alk bu s e ­
beple b a h a r ve y az a y la rın ı cen n et, ve k ışı cehennem d iy e v a sıfla n d ırırd ı.
B aş ağ rısı ve san cı için bazı o tla r k u llan d ırd ı. Ç ıkık v e k ırık için h a lk ta n
çok iyi d o k to rla r y etişm iş, b u n la r b irç o k âzası k ırılan b ir ad am ı ay a ğ a
k ald ırab ilirlerd i.
H a s ta düşenleri g ö rm ey e g itm e k ve b e ra b e r h elv a, bal, m eyve g ö tü r­
m ek, h e r kom şu ve h a ttâ c iv a r köylü için İn san î b ir b o rç h alini alm ıştı.
H a sta n ın k u v v e t b u lm ası için yağlı y em ek le r ve h e lv a la r yem eye z o r la -
nırdı.
ö lü m e k a rş ı h e rk e s te sonsuz b ir sa y g ı v e k o rk u v a rd ı. A zrailin dola­
ş a ra k iyi ru h la rı şe fk a tle ve k ö tü le ri h ışım la alaca ğ ın a in an ılırd ı. H e rk e s
b u h ü k m e k a r ş ı b oynunu b ü k e r d u ru r, “ Ölüm A llahın e m rid ir, b ir g ü n do­
ğ a n b ir g ü n ö lü r" diye teselli b u lu rla rd ı. Y alnız in san ı ö ld ü ren , telin v e te ­
dip edilirdi. Ç ünkü ad a m ö ld ü ren h a k k ın b in a sm ı y ık m ıştı.
Ö lünün a y a k la rın ın b aş p a rm a k la n ve çenesi b ağ lan ır, gözleri yum u-
h ırd u . B ü tü n h alk ölünün e tra fın d a to p la n ır, aile h a lk ıy la b irlik te ağ lard ı,
ö lü y ü y e rd e b ırak m a m ak İçin çabuk göm m ek v e m e z a r k azm ıy a g itm ek
•ı *kes'n borcu idi, C enaze m e ra sim in e b ü tü n köyUi v e h a ttâ c iv a r k ö y ler
k a tılır, b ir cenaze alay ı h alin d e m e z a r b a şın a gid ilird i. B u ra d a m a te m de­
y işi olan (sn v a re ) sö y len ir, lıalk a ğ la tı lird i. E ğ e r ölü b ir aile b aşı v ey a
ıbile reisi ise, h e rk e s k a ra g iy e r, a y la rc a m id em tu ta rla r d ı. K ab ile re is i­
n in c c tm e alay ın a gelen d iğ e r b ir d ü şm an kabilesi reisi, iyi k a rşıla n ır,
* h a iîâ iki kab ile a ra s ın ıhı ki d ü şm an lık k a lk a r, k a n la r bile b ağışlanırdı.
Cenaze alay ı to p lu o la ra k köye d ö n er, ölü n ü n k o m şu ları ta ra fın d a n
ivonuklanırdı. Ö lünün m e zarı te r k ed ilirk en b ir e r av u ç to p r a k a tılır, o ra y a
g ö tü rü le n o d u n la r g eri g etirilm ezd i, ö lü n ü n evinde b irk a ç g ü n yem ek p i­
şirilm e/. ve işe bakılm azdı. Ö lünün ev h a lk ı, k o m şu la rı v e d o s tla n evv elâ
y a r a t ve so n ra d a v e t ed ilerek t e v i l i e d ilirle rd i: T aziy ey e g elen c iv a r
d o stla r ve k om şu lar, ölü ev h a lk ın ın elb iselerin i y ık a tır ve k a ra la rım in­
d irirlerd i.
ö lü n ü n elbisesi fa k irle re ve ö lüyü yı ki y an v e n am azım k ıld ıra n k im se­
lere v erilird i. H e r ölünün ba m da m u tla k a vasin o k u n u r, ve g ö m ü ld ü k ten
s o n ra telk in v e r ilir d i u lu n u n fesi, saçı v e y a h u t b a şk a b ir a s a rı ev d e sak-
u r r , bu e ş y a la r y ıld a b ir k ere o rta y a d ö k ü lerek m a te m ed ilird i. E ğ e r ölü
d ü şm a n k ab ileler ta ra fın d a n ö ld ü rü lm ü ş, b ir a iş re t a ğ a sı v ey a sayılı b îr
y iğ it is- b ü tü n k ab ile h a lk ı y ılla rc a c a n d an m a tem tııta r , m ev cu d iy etin i
in tik a m u ğ r a n d a h a rc a r, in tik a m alın m ad ık ça, k a r a la r indirilm ezdi. K abile

156
şa irle ri, b u acı o la y için h azin tü r k ü le r düzer, o n la rı y a n ık y a n ık o k u y a ra k
h a lk ı bu in tik am a te şv ik ederlerdi.

D oğu illeri h alk ın ın a ta la rın d a n k alm a â d e tle rin b irisi de m e z a r kal­

d ırm a tü re sid ir. A sy a 'd a eski T ü rk a ta la rı ta ra fın d a n düzenlenen b u tü re ,
R u m î h a z ira n ın üçüncü g ü n ü b a ş la r. O g ü n ölünün m ezarı b a şın d a köy ve
c iv a r köyler halkı, to p lan ır, gelen h e r aile söğüş, k ap am a, helva, p e y n ir
g e tirir, b u ra y a gelen b ü tü n delikanlı v e k ız la r sü slü elb iseler g iy e r. M eza­
rın b aşın a deste çiçek k o y arla rd ı. H azin b ir tiire ile m e zarın ü s tü sökülür,
y apılm ış ta ş la r d ik ilir, m e zara iyi b ir şekil verilirdi." B u n d a n s o n ra yasin
o k u n u r, dua edilirdi. Ve d a h a so n ra ziy a re tç ile rin g e tird ik le ri yem ekler
b irk a ç so fra ile y ere konur, y em ek ler y en ild ik ten s o n ra um um î b ir fa tih a
ile tö re n e son v erilird i. M ezar k a ld ırm a tö ren in d e n so n ra ölü n ü n k arısı
v e y a h u t kocası evlenebilirdi. H iç evlenm iyen v e k o caların ın h â tira siy le
y aşıy an k ad ın lar da v ard ı. K ard eşin k ard eş k arisiy le evlenm esi İçtim aî
b ir borç sayılırd ı.
D oğu illerindeki A levî h alk ın d a, k a rısın ı b o şay an y o k tu . K ocasını
sev m iy en b ir kadım hiç kim se kabul etm ez, çü nkü n a m u s telâk k i edilen bu
dâva ölüm le sona ereb ilird i. B aşk asın ın k a rış m a göz k o y m ak pek azdı.
A levîliğin b u iş ü zerin d e çok te s iri v ard ı. Z ina edenler, nik âh lı k ad ın k a­
ç ıra n la r. ayin-cem e alınm az, k öylere sokulm az, b u g ib ilerle yoldaşlık edil­
mezdi. im a m C a fe r m ezhebi ü zerin e kesilen n ik â h ta b o şan m ak y a sa k tı.
İ n tih a r A llaha k a rş ı isy an sayıldığı için h iç kim se in tih a r edem ezdi. B a­
s a n zorla k aç ırılan genç k ızlar ken d ilerim iple a s a ra k in tih a r etm işlerd i.
L o h u sa k a d ın la ra çok d ik k a tle bakılırdı. K adın d o ğ u ru r doğurm az, oğ­
lanın göbeği y en i b ir b ıç ak la k esilird i. B ıçak a k a r b ir su d a y ık a n a ra k
s a r g ıy a sa rılır, oğlanın b aşı u cu n a k o n u lu rd u . K ad ın ın san cısın ı d u rd u r­
m ak için y e re biz dikilirdi. K a d ın gece beklenm ezse, cin, p eri ve k â b u sla rın
iç e ri d alarak , k a d ın ın c iğ erlerin i k o p arac ak la rın a in a n ılır, b u sebeple kö­
y ü n kızları lo h u sa evinde to p la n a ra k s a b a h la ra k a d a r b a r tu ta r , şa rk ı söy­
ler, h a s ta y ı b ek ler ve eğ len d ırırlerd i.
K adm yedinci günü çocuğunu b eşiğ e k o r v e k ırk gün k im sey e gös -
te rm e sd i. Bu k ırk g ü n içinde lo h u sa evinde a te ş , tuz, kap gibi şe y le r d ıc,a n
verilm ezdi. E rk e k ev lâd ın kızdan b ü y ü k b ir fa rk ı v a rd ı. K ız, el-ateşi. oğlan
b aba-o cağ ı say ılırd ı. K ızlara, evlenm e çağ ın a gelinceye k a d a r çok İyi b a­
k ılır ve iyi beslenirdi.
K ırkına b itirm iy e n b ir çocuk evde yalnız bırakılm azdı. Ç ocuğun başı
a ltın a b ir m ik ta r ekm ek konur. Y üzü ö rtü lü b ırak ılırd ı. K ırk ta n so n ra ço­
c u ğ a ad ta k ılır ve k u tla n ırd ı. Z a y ıf çocukların beline v e b aşın a m avi bon­
c u k la r ta k ıh rd h Gece say ık lay an çocuklara cin sa ta şm ış d iy e b a ş la n alt*na
h am ail k o n u r v e ip b ağ lan ırd ı. Çocuk b ir y a ş m a gelinceye k a d a r s a ç la n ,
tırn a k la rı kesilm ezdi. Ç ocukları y a ş a m ıy a n la rm ü zerin d e cin lerin bulun-

m
d ağ ım a h ü k ü m ed ilir, boyleleri ıcııı k e n a rı K ırr'an a y e tle riy le y a z d ı ta s
i ild irilir, boy ölçüsü b a b a ve Iıooalar ta r a f ın d a n b a ğ la n ırd ı. Y a h u t n efesi
keskin e rle re ve tü rb e le re g id ile re k te lıe r ıik alın ırd ı.

B ü y ü m ü ş b ir çocuğun v a z ife s i; b a b a sın ın h u z u ru n d a k o n u şm a m ak ,

-İlgara içm em ek , b ab a sıy la s o fra y a o tu rm a m a k , k ö y içinde h ay lazlık , k u ­
m a rb a z lık gibi şe y le rd e n k a ç ın m a k tı. Ç ocuk a k ra b a s ın d a n ve k ö y h a lk ın ­
d an h .¡yüklere k a rşı te rb iy e li d a v ra n ır, o n la ra sa y g ı g ö s te rir, y a la n söyle­
mezdi. Ç o cu k lara b a b a la rı yüz v erm e z, k ız la rın ı te rb iy e li, ve o ğ la n la rı hem
Mşrbiyeli ve hem d e h e r g ü çlü ğ e k a rşı koyabilecek m e tin b ir e r delikanlı
•larjık y e tiş tirir le rd i. B u h a lk a r a s ın d a z ü h re v i h a s ta lık la r d a n e s e r y o k tu .

D oğu h alk ın ın v e A levi a ş ire tle rin in en esk i â d e tle rin d e n b iris i de
s ü n n e t d ü ğ ü n le rid ir. B u n u n t a r i k a t t a b ü y ü k b ir önem i v a rd ır. Ç ünkü,
E îazreti IV y g a m b e r, to ru n la rı im a m H a şa n v e im a m H ü se y in ’i sü n n e t
ed e re k k irv e liğ e b ü y ü k b ir k ıy m e t v e rm iş ti. K irv e le rin a r a la r ın a im am
kanı g ir e r , k irv e y e h ıy a n e t y a p ılm a z , ço cu ğ u n u s ü n n e t ed en kim se, o n a .
sevdiği ve b eğ en d iğ i b ir k im sey i k irv e e d e r, k irv e sin i m e ra sim le evine da­
v e t e ttik te n s o n ra k o m şu ların ı ve d o stla rın ı b ir d a v e tiy e (m u m ) ile top-
l ır, d ü ğ ü n ev in d e v e köy m e y d a n ın d a d a v u lla r ç a lın ır, a t lıla r c irit o y n ar,
kadın e rk e k b a r t u t a r , şen lik y a p a rla rd ı, A k şam b a r için b ir ev b o şa ltılır.
D av etliler ve koy h alk ı s a h a lıla ra k a d a r b u r a d a d av u l ç a ld ırır ve o y n a r -
hırdı. K o n a k la rd a s a z la r ça lın ır, e ğ le n d ird i.

E r te s i g ü n ü ço cu k lar k irv e n in k u c a ğ ın d a o tu r tu lu r , s ü n n e t edilirdi.

S ü n n e t a ra s ın d a k irv e ço cu ğ a g e trid iğ i elb iseleri, p a ra y ı v e r ir , s ü n n e t
ç a p ıld ık ta n s o n ra çocuğun b ab a sı b u h e d iy e le rin iki k a tın ı k irv e y e v e rir,
m e cliste b u lu n a n la ra d a ayın a y r ı h e d iy e le r v e rird i. B u n d a n s o n ra ş e rb e t­
le r d a ğ ıtılır, m e y d a n d a b irk a ç kilim se rile re k et, pilâv, helva, lıo şaf k ap ­
la rın d a n b ü y ü k b ir s o fra k u ru lu r, b ü tü n d a v e tlile r v e h alk y em ek y er,
m ey d an d a c ir it ve m illî o y u n la r o y n a n a ra k tö re n e son v e rilir, h e rk e s izin
a la ra k e v in e g id erd i.
S ü n n e t ev in in k ö y lü sü v e a k ra b a s ı çocuğun b a b a s ın a y a rd ım eder,
m isa firle ri k o n u k la rd ı. B azan k irv elik , b irb irin d e n ad a m ö ld ü re n ik i aile
v eya a ş ire t a ra s ın d a olur, k irv e liğ in h ü rm e tin e k a n la r b a ğ ış la n ırd ı. B u
şekil k irv e liğ in önem i a r t a r , d ü ğ ü n ev in e y ü z le rc e a tlı y ığ ılır, tö r e n b ir
h a f ta s ü re r, b ö y le b ir k irv e lik te y ü z le rc e s a rı a ltın h a rc a n ır, b ü y ü k m a s­
r a f la r yap ılırd ı.
D oğu illerin in b ü tü n kab ile ve to y la rın d a n d ö ğ iin tü re le ri en b a ş ta
gelir. H a lk ö ted en b eri s e rb e s t b ir şekilde b irib irin d e n s a k ın m a d ık la rı İçin,
b ir delikanlı iste d iğ i zam an b ir kızı g ö re b ilir ve ev len eb ilird i.
O ğlan kızı g ö rd ü k te n so n ra , y a k m b ir sırd a ş ıy la a n n e sin e h a b e r g ö n ­
d erir, a n n e si b u işi b a b a s ın a d u y u ru rd u . B a b a ilk önce y ak ın a k r a b a s ın a ve
d o stu n a d a n ışa ra k işe h a ş la r, y a kendisi v e y a h u t h a tır ı s a y ıla n b ir adamı*

I 58
m k ısın b a b a s ın a g ö n d e r ir , la s ın b a b a -a ; a n n e s i ca sıt& sjy le la s ı y o k la r,
nm sL v a rs a o ğ la n b u lm am a, &oz v e r ir d i,
O ğ la n m bal>.nsı im sö z d e n s o n r a a k r a b a v e k ö y lü sü n ü to p lıy o r» k kızı
is te m e y e g id e r, k ız e v in d e b ü y ü k b i r c e m a a t to p la n ırd ı. M e c lisin b i r di-
y e c e ğ i o tn m d ığ u ıı sö y le rd i. V e s o n r a k a lın iğ - b a ş h ğ iıı ik i k a t o la ra k is te r,
b u n u n b ir m islin i m e c lis in h a t ı r ı n a b a ğ ış la r , b a ş lığ ı k e s e r , m e c lis diz
ü s tü n e g e lip A llah ın e m ri d e r s e s le n ird i. K ızın b a b a s ı b a ş lığ ın d a n b i r m ik ­
ta r ım Alla e m ri iç in b a ğ ış la r , d u a o k u n u r, m e c lis a r a ğ a k a lk ıp ö p ü ş ü r,
.şe rb e t iç ilir, tö re n e so n v e rilird i. K ö y d e lik a n lıla rı b a r tu ta r d ı.
K ız is te n ild ik te n b irk a ç a y s o n r a o ğ la n kızı g ö rm e y e g id e r, ik in ci bir
n işa n ta k a r d ı. O ğ lu n , k ız e v in d e Üç g ü n k o n u k la n ır, k ız e v in e g e tir d iğ i
h e d iy e le ri v e rird i. O ğ lan e v in e d ö n e c e ğ i g ü n k a y m b a h a s ı o n a, v r b e r a b e r
g eld iğ i a tlıla r a b i r e r hediye- v e rird i. O ğ la n ın h e d iy e s i b i r a t v e y a h u t b ir
tü f e k ti.
K ız is te m e d ış ın d a o la ra k , k ız k a ç ır m a s u r e ti y le e v le n e n le r ete p ek
ç o k tu r . Hu iş te ilk ö n ce kız, o ğ la n b ir b ir in i görilı-, b e ğ e n ir, o n d a n s o n r a
o ğ la n b ir g ece iç in d e k ızı k a ç ır ır, a k r a b a s ın d a n v e y a h u t k a t ı n s a y ıla n b ir
a d a m ın e v in e g ö tü r ü r d ü . E v s a h ib i iki g iin için d e e tr a f ın ı d in le r, k ız d an
gö nü llü o ld u ğ u n u s o r a r , n ik â h la r ın ı k ıy a rd ı. G e rd e k g e c e si e v s a h ib i e t,
p ilâv d a ğ ıtııç d ü ğ ü n y a p tır ır d ı.
E v s a h ib i d ü ğ ü n ü y a p t ık ta n s o n ra , o ğ la n ın b a b a s ıy le g ö r ü ş ü r , b ir
•lay a tlıy la k ız ın b a b a s ın a g id e rle rd i. K ız ın b a b a s ı önce, k ız a r , ö fk e le n ir,
»ert y ü z g ö s te r ir , f a k a t o ğ la n t a r a f ı b u n la r a k a tla n ır , y a l v a r ır , k ız ın b a b a ­
sın ın g ö n lü n ü a lır, is te d iğ i b a ş lığ ı v e r îr barışlardı.
E ğ e r b u k a ç ırm a b a ş k a sın ı z a r a r a s o k m u ş , v e y a h u t a y r ı b ir k a b île y i
ilg ile n d irm işse , v e k ız n iş a n lı ise , o z a m a n Iş d e ğ iş ir , b a s a n b u y ü z d e n iki
k a b ile v e y a k ö y b ir ib írin e g ir e r , o r ta d a k a n la r d ö k ü lü rd ü . A k r a n ıy la kaç-
m ıy a n b ir kız a ffe d ilm e z , h a t t â h iz m e tç is iy le k a ç a n b ir a ğ a k ızı, o ğ la n la
b ir lik te ö ld ü rü lü rd ü ,
K ız is te n ilip n iş a n lıs ı t a r a f ın d a n g ö r ü ld ü k te n s o m a k ız , ve o ğ la n b a ­
b a la rı g ö r ü ş e r e k g e lin g e tir m e g ü n ü tâ y in e d e rle r . B u S ü re en ço k b i r y ıl
v e y a ,a lt ı a y d ır . D ü ğ ü n le r s o n b a h a r d a y a p ılır, ç iftç i b u m e v sim d e işlerin i
to p la m ış , a t m a b a k m ış , d u ru m u n u d ü z e ltm iş tir .
. D ü ğ ü n g ü n le ri y a k la ş ın c a , o ğ la n ın b a b a s ı c iv a r k ö y le re (m u m ) d e n i­
le n b ir e r e lm a v e y a ş e k e r p a rç a s ı e v le r e g ö n d e r e r e k , h a lla d ü ğ ü n e d a v e t
e d e r. B u s u r e tle ç a ğ rıla n b ö lg e n in b ü tiin a t lıla r ı d ü ğ ü n k ö y ü n e g e lir, ko­
n a k la r a y e r le ş ir le r .
D ü ğ ü n c ü le r, a r a s ın d a h a t ı r ı s a y ılır a ğ a la r ve z e n g in le r d e b u lu n u r,
lu m la n n h iz m e tç ile ri b e r a b e r g e lir , a y ın c a d ü ğ ü n e p iy a d e k ö y lü d e g e lir,
b u n la r b a r t u t a r , d iiğ ü n a la y ı ile k ız ın k ö y ü n e g itm e z , k ız g e lin c e y e k a d a r
g ü v e y i e ğ le n d irirle rd i. O ğ lan ı g iy in d ir ir v c e lin e k ın a y a k a rla r d ı.
D ü ğ iin a la y ı o ğ la n ın k ö y ü n d e to p la n ır, b a b a s ı k e n d i e v in d e n v e y a ak -

I 5«
 » b a l a r ı n d a d ü g iin a la y la g itm e k için iki g en e g elin h a z ırla r, b u n la ra
(b e rb ü ) n a m ı v erilird i. B e rb ü İe r g elini g e tirm e k için d ü ğ ü n a la y ıy la
g id e rle rd i.
D ü ğ ü n alay ı ve b e rb ü le r b in e rk e n , d ü ğ ü n alay ı y o ld a c ir it o y n a r,
tü r k ü sö y le r, kızın k ö y ü n e g id ilird i. B a z a n kız ta ra fın ın a tlıla r ı d ü ğ ü n a la ­
y ın ı b ir s a a tlik y o ld an k a r ş ıla r “ lıü â t” v erilm ezse k ü la h k a ç ırırla rd ı. D ü -
g ü n a la y ı köye g id in ce d ü ğ ü n ü n b a ş ı ve b e rb ü le r k ızın e v in e in e r, d iğ e r
a tlıla r k ö y e d a ğ ılır, köylü b u n la rı g a y e t iyi k arg ıla rd ı. K ız ta r a f ı o a k şa m
b a r için b ir ev b o ş a ltır, k ız ta r a f ın ın b ü tü n k ız v e d e lik a n lıla rı, ve d ü ğ ü n
a la y ı b u evd e s a b a h la ra k a d a r b a r t u t a r ve d av u l ç a ld ırırla rd ı. V e h e r g ü n
s a b a h a k ş a m k ö y ü n m e y d a n ın d a c ir it o y n a n d ırd ı.
B a r ev in d e k ız ta r a f ı m a s k a ra lık olsun, (e ş e k ) is te r , d ü ğ ü n cü lerd en
g ö zlerin e k e s tird ik le ri b iris in i eşek d iy e g ö s te rirle rd i. B u h â d is e b azan
g ü lü şm e le r ve b a z a n k a v g a la rla b ite rd i. C ir itte n s o n ra h e r iki ta r a f ın en
iyi a t l a n k o şu y a g id e r, h a n g i a t ç ık a rs a o t a r a f ş ö h re t k az a n ırd ı. D ü ğ ü n ­
le rd e b a z a n h e r iki t a r a f d elik an lıları g ü r e ş ir , a ğ ır ta ş a ta r , m a n ia a tla r,
v e m e clislerd e ş a irle rin i im tih a n ed e rle rd i.
K ızın b a b a sı b ir ta r a f t a n d ü ğ ü n cü leri id a re ed er, d iğ e r t a r a f t a n kızın
h a z ırlığ iy le u ğ ra ş ırd ı, k ızın ç ık a c a ğ ı sa b a h ın a k şa m ı, b iitü n k ö y iin kız v e
g elin le ri, kızın o d asın a g ir e r e lle rin e k ın a y a k a r, b a r t u t a r ve t ü ı k ü ç a ğ ı­
r ırla r d ı. B e rb ü le r; k ız ın el v e a y a k la rın a , ve d ü ğ ü n a la y ı a tlıla rın ın ellerin e
k ın a y a k a r, h e rk e s k ın a h e d iy e si d iy e g elin in s a n d ığ ın a b ir m ik ta r p a r a
b ır a k ır , bu p a r a la r b e rb ü le r ta ra fın d a n to p la n a ra k k ız a te slim ed ilirdi
k ız ın k a rd e ş i öz eliy le kızın k u şa ğ ın ı b a ğ la rk e n b e rb ü le r o n a m ü n a s ip b ir
h ed iy e v e rirle rd i. K ız b ü tü n g ü n ve gece ipekli p e rd e le r a r k a s m d a b erb ü -
le rin y a n ın d a o tu r u r ve k im se y e g ö rü n m ezd i.
K ızın evden çık acağ ı s a b a h , b a b a s ı k a z a n la r d o lu su k o y u n v e k u zu
e ti, p irin ç pilâvı, h e lv a ve h o ş a fla r, y o ğ u r t v e p e y n irle ri m e y d a n d a b irk aç
k ilim ü z e rin e d ü ze r, b ü tü n d ü ğ ü n a la y ı ve k öylü s a f, s a f bu s o f r a y a o t u r u r
y em ek y e r, a y rıc a b ü tü n e v le re k a p la rla y em ek g ö n d e rilird i.
Y e m e k te n s o n ra b ü tü n d ü ğ ü n a la y ı a tla r a b in e re k k i 2 in k a p ısın a g elir.
E v v e lâ g elin i, s o n ra b e r b ü Ie ri b in d ire re k tü r k ü ve silâh se sle ri a ra s ın d a
y o la ç ık a rla r, k ızın k a rd e ş i v e y a a k ra b a s ı b irk a ç a tlı ile b u n la rı b ir s a a tlik
y o ld a u ğ u rla r, b u n la r h ilâ th ırı v e rile re k g eri çe v rilird i.
D ü ğ ü n alay ı oğlanın k ö y ü n e y a k la ş ın c a ; a tm a g ü v en en b ir d elik an lı,
c ih a z ın y a s tığ ın ı k ö y e d o ğ ru k a ç ırırd ı. D ü ğ ü n a la y ın d a n b ir k a file a tlı,
b u n u ta k ip ed er, y e tiş irle rs e y a s tığ ı b ir b a şk a sı a lır k ö y e g id e r, y e tişe m e z ­
le rs e , a tlı y a s tığ ı k u r ta r m ış ve k ö y e g itm iş tir. G ü v ey bu a tlıy a b ir h ed i­
y e v e rir, a t n am k az an ır.
G ü v ey d ü ğ ü n ü n k ö y e y a k la ş tığ ın ı a n la y ın c a , k o m şu la rd a n b iris in in
e v in e g id e r, b ir stirü d elik an lı e tr a f ın d a to p la n ır, o n u “ elm a a tm a ” tö re n in -
d en s a v u n m a k için e lle rin e b ir e r so p a a lırla rd ı.
D ü ğ ü n alay ı oğlanın evi k a p ısın d a a tb a ş ı e d e r. O ğ lan sa ğ d ıç v e deli

160
 k a n lıla r g ird ik le ri evdeıı çık a r, d ü ğ ü n evinin siviğine g elirler. O ğlan ve
sa ğ d ıç { ağ ızlan m endillerle ö rtü lü o la ra k ) ellerin d ek i elm a ve y em işleri si-
v iğin önünde a t ü zerin d e d u ra n gelin in b a şın a sa çar, ço cu k lar b u y em işleri
to p lar, o n la r d a evvelce o tu rd u k la rı ev e d o ğ ru k a ç a rla r. D ü ğ ü n evinin k a­
p ısın d a b ir alkış tu fa n ı k opar, k ay ın a ta s ı gelin in h ilâ tın ı v e re re k a tta n
in d irir, b e rb ü le r gelinin a y a k la n önünde de^ti k ıra r, onu alıp içeriye p er­
delerin a rk a s ın a g ö tü rü rle rd i.
G elin is tira h a ta d a la r, g ü vey b u lu n d u ğ u evde, a rk a d a ş la rıy la v a k it
g e ç irir, d ü ğ ü n alay ı inm eden m ey d an a g irip c ir it o y n a r. A k şam y em eğ in ­
den so n ra b ü tü n d ü ğ ü n cü ler b ir evde to p la n arak ç a ld ırır ve b a r tu ta rla rd ı.
G üneş doğ ark en oğlanın evinde e t, p ilâv v e h e lv a k az an la rı o rta y a
çekilir, iy i b ir saloıı v ey a dam da b ü y ü k b ir s o fra k u ru la ra k y em ek ler y en ir,
y e m e k te n so n ra gelin in cihazı açılır, g eline a i t e ş y a la r k endisine g ö n d eri-
tir. Ç orap, heybe, ç a m a ş ır v e a t çulu g ib i şey ler, düğün a tlıla rın a v e köy
b allım d an m ü n asip o la n lara d a ğ ıtılırd ı. C ihaz fa z la olu rsa, kızın b ab asın ın
k ıy m e ti yükselird i.
D üğüne d a v e t edilenler, h allerin e g ö re d ü ğ ü n evine, koyun, y a ğ , b u l­
g u r gibi şey leri b e ra b e r g e tirirle rd i. R öylelerine a t çulu v e ç a m aşır verilir­
di. H ediyenin en a ğ ın d ü ğ ü n alay ı b aşın a v erilird i. Ve d ü ğ ü n alay ı d ağ ı­
lırdı.
Gelin perde a rk a s ın a g eld ik ten s o n ra b e rb ü le r ellerine “ çeres” sin isin i
a la ra k güveyi görm eğe gidip kızın y a n m a g e tirirle rd i. G üvey gelin o d asın a
g irin c e gelin onu k a rşıla r, ellerini b irb irle rin e ta k a r; g ö rü şü rlerd i. Sağdıç
k ap ıd a n ö b et bekler, gelin g ü v ey m u r a t alınca sağdıç, beş el silâh a ta r ,
eçiride b a r tu ta n k ızlar g ü lerek b a rı te rk edip ev lerin e g id erlerd i.
G erdeğin sab ah ı, oğlanın an n e si b ü y ü k b ir s o fra k o r, köyün b ü tü n
kâm il k ad ın ların ı d a v e t ed er, kızın b e k â re tin i te m iz b ir bez içinde k ad ın ­
la r a g ö sterip , kızın n am u slu olduğunu isp a t ederdi. B e k â re ti k a d ın la ra gös-
te rilm iy e n kızın kızlığ ın d an şü p h e len ir, bozulan b ir kız erte si gün b ab a sı­
n ın evine geri çev rilird i. E ğ e r e rk e k kılıbık ise, v e y a h u t kızın g eri
g itm esin d e m ühim , ve güç b ir iş d o ğ arsa, b u n a göz y u m u lsa dah i,
o gelin b ü tü n h a y a tın d a a k ra n la rı v e h alk a ra s ın d a n am u ssu z o la ra k
sa y ılır, kocası sıra s ı g eld ik çe onu z e h irle r v e ö ld ü rü rd ü . B öyle b ir k ad ın
öldürülm ezse d ah i, ebediyen, kocası, an n esi, b ab a sı ve öz a k ra b a la rı y an ın ­
d a gözden d ü şerd i, f a k a t bu h âd ise an c a k b in d e b ir y a o lu r v e y a h u t ol­
m azdı.
B ir gelin, yaşlı kadın ve erk ek lerle, kocasının b ab ası ve a ğ a b ey isi ite
kon u şm az ve o n lara y ü zü n ü g ö sterm ezd i. O ilk g ü n oğlan ev in e gelince
k ay ın an n e siy le k o n u şu r, b ir e v lâ t gibi o n a so k u lu r, onun h izm etin d e k ü s u r
işlem ezdi.
G elinin b ab a sı ve k o m şu ları onu z iy a re te gelince, gelin kendisinden
b ü y ü k le re y ü zü n ü g ö sterm ez, v e o n larla konuşm azdı. O n la n n hal h a tır

F :1I 1 61
so rm aları n*t fcaışı, elini g û ğ riu ıe b a s a ra k s a y g ıy la e ğ ilir, ve g e tird ik le ri
hediyeleri a lır k ab u l derdi. B a s a n d a, k a y ın a n n e si g elin e te rc ü m a n olur,
sö y led ik lerin i z iy a re tç ile re a n la tırd ı. G elen z iy a re tç ile r gelin in g en ç a k r a ­
b a la rı, d o stla rı ve ç a ğ d a ş la n ise, gelin b u n la rı ta tlı yüzle k a rş ıla r, k en d i­
leriyle k o n u şu r ve y a n la rın d a o tu ru rd u . G elin b u n la rın h ed iy ele rin i b ir
k a rd e ş gözüyle k ab u l e d e r ve k e n d ile rin e k a rşılık o la ra k , çorap, m endil
ve sa rm a gibi h ed iy eler v erird i.
G elin h u y su z ta n ıd ığ ı b ir a k ra b a v e y a h u t d o st d elikanlı ile k o n u şu r,
h ed iy e a lır. V erir, f a k a t y a n ın d a o tu rm a z ve y ü z ü n ü g ö sterm ezd i. G elin
vde kendisind en biiyiik o la n la rın y a n ın d a çocuğunu k u c a ğ ın a alm az ve
ilk ço cuğunu doğfuruncaya k a d a r b aşk a b irisin in kız çocuğunu k u ca ğ ın a
alm azdı.
M illî in a n la ra g e lin c e : Doğu illerin d ek i boy. ve k a b ile le r a y n ay rı
birçok in a n la ra k a p ılm ış la rd ı: b u n la rd a n b a z ıla rı; g ü n e ş d o ğ ark en , selâv at
v e rir, ve om uzunu ö p erlerd i. A y ve g ü n e ş k a rşıs ın d a d u a ve ib a d e t ed ilirdi.
B ilh assa A levîler a y A li’nin, g ü n e ş M u h am m ed 'in n u ru d u r, d erle rd i. A y ve
g ü n eşin , y ıld ızların , ve e ş r e f s a a tin in in s a n la r ve in san h a y a tı ü zerin d ek i
te s irin e h e rk e s inanırda. H u su f, k ü s u f h âd isele rin i b i r g azab i-ilS h î telâk ki
e d e r, böyle h a lle rd e k u rb a n k eser, v e sa d a k a d a ğ ıtırla rd ı.
Yüce d ağ ların u çların a, a s ırlık a ğ a ç la ra , şe h itle re , b ir y e rd e n a k a n
sa y ısız p ın a rla ra s a y g ı g ö ste rilir, b u n la ra g e rç e k le r v e e re n le r d u ra ğ ı
denilirdi, iy i a d a m la rın T a n rı tim sa li ve k ö tü le rin ş e y ta n m isali o ld u ğ u n a
in a n ılır ve in sa n la rı yoldan ç ık a ra n ş e y ta n a h e r k o n u şm ad a la n e t s ö y le ­
nirdi.
H alk h e r tü rlü h a s ta lık v e a ğ rın ın T a n rı b u y ru ğ u y la g ezen b a tin
e re n le ri ta ra fın d a n a şılan d ığ ın a, ölen v e k u r tu la n k im sele rin a d la rın ın
b a tin e rle ri d e fte rin d e yazılı o ld u ğ u n a in a n ırd ı. H e r h a s ta n ın b aşı u cu n d a
b ir b a tin e rin in bek led iğ in e h ü k ü m edilirdi. H alk ın en çok k o rk tu k la rı h a s­
talık , (H al) y an i tif ü s idi. T ifü s, z a tü r r e gibi sa y ik la tıe ı h a s ta lık la rın hep­
sin e b ird e n hal d en ird i. S a y ık la y a n h a s ta n ın " h a l” a d a m la riy le k o n u ştu k ­
la rın a in an ılırd ı. H al b ü tü n h a s ta lık la rın en a ğ ırı v e k ö tü -d e rt, dedikleri
(cüzzam -itleti) de h a s ta lık la rın en k ö tü sü v e k o rk u n cu idi. Bu ille te y a k a ­
lan an ın e v in e gidilm ez, y a n m a o tu ru lm a z, elini sü rd ü ğ ü yem ek ve eşy a
p a rç a s ın a hiç k im se dokunm azdı.. C üzzam illeti, A llah ın ş ifa s ı m ü m k ü n ol-
m ıy a n b ir k a h rı idi. B öyle b ir h a s ta için h iç b ir ü m it b eslen m ez ve d o k to ra
g ö tü rü lm ez, evinde d ü ş ü n ü r ölüm ü b ek lerd i. D iğ er h a s ta lık la rd a h iç kim se
b irb irin d e n kaçm az, sak ın m az, h a s ta ile b e ra b e r y a tır ılır , k a şığ ın d a n y e­
m ek y en ir, atlı g a y p d e fte rin d e yazılı olm adıkça h iç b ir h a s ta lığ a y a k a la n ­
m azdı.
Çor. veton gibi e s ra rlı h a s ta lık la rd a n pek fa z la k o rk u lu rd u . B irisin e
beddua ed ilirse, çor. k o tü d e rt, y a n ık a ra d îy e söy len ird i. B u k elim eler h a ­
zan a ğ ır y em in ve ş a rtla r d a k u llan ılırd ı. B u n la rd a n b aşk a b ir d e cin ve

162
jieriye inanılır, sa ra lı in sa n la ra cin lerin m u sa lla t olduğuna hükiim edilirdi.
H alkın itik a d ın a göre, b ir cin v ey a p eri güzel b ir g elini ve b ir p eri kızı-
m, renç b ir delikanlıyı sevdiği için, o n a sa ta şıy o rd u . B u n la r cin veya p eri
ile u y u şm ad ık ları ioin? b u n la r ta ra fın d a n b o ğ az lan sık ılarak köpükler
içinde kalıyorlard ı. B öylelerini h o calara g ö tü rü p d a ire in d irir. K u r a n ın
(yetleri yazılm ış tu n ç ta s la r in d irilir, boy ölçüleri b ağ lan ır, v e b azan isa­
b e t h âsıl o-lur, b u yüzden halkın in an ışı k u v v etlen ird i.
H alk g ü n le rin iyi ve k ö tü sü n e in a n ır ve bu sebeple b azan önem li işle­
rin i te h ire u ğ ra tırla rd ı. Salı g ü n ü a ğ ır, v e saygılı idi b u g ü n d e önem li işler
yapılm az, ve se fe re çıkılm azdı. C u m artesi m eşum du, b u g ü n d ü ğ ü n le re gi-
Iilm ezdi. P a z a rte s i ve p erşe m b e g ü n leri çok u ğ u rlu ve h ay ırlı sayılırdı.
C um a günleri ra h m e t, h a y ır ve ih san g ü n leriy d i. B ü tü n h a y r a t perşem be
v e cum a ak şa m la rı v erilird i. D u a la r ib a d e tle r h ep cum a gecesi y ap ılırd ı.
Ru gecede h a y ır m eleklerinin göklerd en ineceğine v e zikr yerinde h a z ır
b u lu n acak ların a itik a t edilir, b u sebeple c u m a geceleri ev lerin b ü tü n köşe
b u ca k tan sü p ü rü lü r, m u m la r y ak ılırd ı. İb a d e tle r, g erd ek ler, c u m a gecesi
yapılır, köşe b u c a k ta sü p rü n tü b ırak ılm az, so ğ an ve sa rım sa k yenilm ezdi.
P a z a r günü alışv eriş için iyi say ılırd ı. Ç a rşam b a günü to h u n ı a tılır, b in ala­
r a başlanırdı.

D oğu illerindeki S ü n n î h alk tav şan ı sev er ve y erlerd i. Tilki eti Ş afî-
terd e helaldi. B ım a m ukabil A levîler ta v şa n d a n fazla iğ ren ir, ta v ş a n yolda
u ğ u ra çık ın ca d ö n erlerd i. T ilki ve k u r t u ğ u ra çık arsa, h ay ırlı sayılırdı.
T ilkiye dokunulm az ve avlanm azdı. K u şların en m eşum u b ay k u ş, en m üf-
sidi keklik ve en h ay ırlısı tu r n a idi. K ırlan g ıç m u k ad d esti, h u d h u t, h a y ır
bekçisi sayılırd ı. T u rn a d a îm am A li'n in sesi vardı. G eyik P ey g am b erin
sevdiği b ir h ay v an d ı, b u n la r avlanm az ve ö H ürülm ezdi. G üvercin m ü b a re k
b ir h ay v a n sa y ılır, fa k a t ev lerd e sa k la n sa u ğ u rsu z say ılırd ı. H oroz, sabahı
h a b e r v eren h a y rın elçisi idi- F a k a t ta v u k h oroz g ib i ö te rse d erh al kellesi
kesilirdi. H a y v a n la rın en m elunu dom uzdu. A yı, m e rd u t v e h ab isti. P e y ­
g am b er çağınd a sa d a k a v erm iy en b ir y ah u d i ayı olaı^ak d a ğ a çık m ıştı. K o­
y u n m ü b a re k , koç, k u rb an , a t ; k a rd e ş v e m u ra ttı. A t ile sav aş kazanılır,
düşm an k o v alan ır, a t ile d a r g ü n d e kaçıp k u rtu lu n u r. A t ile b îr sevgili kız
k açırılır, a t ile d a rd a k alan la rın im d ad ın a gidilir. D ard a k a la n la rın can ın a
y e te n B ozatlı H ış ırd ır derlerdi.
Z o r işlerde doru a ta g ü v en ilir, d e m irk ır a tla r m ü b a re k ve sü slü sa­
yılır, al a t, h ü n ersiz, k u la m eşum , yağız huysuzdu. B ir a tlı île b ir y ay a n ın
saygısı a ra s ın d a çok f a r k g ö zetilird i. H e r yıl birçok a tla r k o şu y a gönderi­
lir, b u n la rd a n b irin ci gelene h e rk e s b ir Sevgi ve saygı g ö ste rird i. A t sah ibi
a y rıc a b ir ş e re f kazanırdı, iy i b îr a t, b îr koyun b ir kabilenin yü zü n ü a ğ a r-
tird i. H alk b a y ta rla rı, a tla rı çok güzel ta n ıy o r, h e r a tın ne k a d a r m esafe
gideceğini biliy o rlard ı. B u b a y ta rla r, çöplerine, salm ı, şecere, su inm eP beğe,

16 S
sancı, b ü r ü n ve güz gelm eleri, k u rb a ğ a v e do m u zb aşı g ib i h a s ta lık la rı o t
ilâçları ve d a ğ la rla te d a v i ederlerdi.
K u rb a n b a y ra m ın d a koyun k esm ek , a ş u r e a şın ı v erm e k b ü y ü k b ir b a ­
y ır sa y ılırd ı. K ân u n a y la rın d a b o zatlı h ız ıra , v e m u h a rre m d e im am lara»
o ru ç tu tu lu rd u . Ö çler, b eşler, y ed iler, k ır k la r a m an ev î b ir sev g i ve say g ı
g ö ste rilir, g a y ip ere n le rin h e r y e rd e h a z ır o ld u ğ u n a itik a t edilirdi. "H ız ır
cu m ası" k u rb a n kesilir, ib a d e t ed ilir, v e d elik an lılar o g ece su içm ez, r ü ­
y a d a h angi k ızın elinden su içerlerse, o n u n la evleneceğine in a n ırla rd ı.
B azı delikanlı v ey a k ızlar o gecenin sa b a h ın d a k a rla rın ü zerin e b ir p arça
ekm ek k o rlard ı. K a rg a o ekm eği h an g i ta r a f a g ö tü rü rs e , o köy d en evle -
n eceklerine in a n ırla rd ı.

M illî o y u n la ra g elin ce: doğu illeri h alk ın ın en eski o y u n la rın d a n b irisi

c ir it o y u n u d u r. H e rk e s ey lü ld en s o n ra a tım b ağ lay ıp a rp a s ın ı bol v e rir, ve
idm an ed erd i. D ü ğ ü n lerd e geniş m e y d an la rd a k a rş ı k a rşıy a e llişe r v e d a h a
fa z la atlı seçilir, c irit o y n a rla rd ı. H e r iki a la y a tlı a ra s ın d a , y ü z m e tre y e
yakın boş b ir sa h a b ıra k ılır, sa fla rd a n a y rıla n b ir a tlı; b u boş s a h a n ın o r­
ta s ın a g elerek k arşıd a k i a la y a c ir it a t a r ve g e ri dönerdi. K a rşık i alay d an
çık an b ir atlı, hu a tlıy ı k o v alar, c iriti y a ona v e y a h u t o n u n a rk a d a ş la rın d a n
b irisin e a ta r , b a z a n is a b e t e ttirird i. B u s u re tle b aşlı y a n c ir it o y u n u o r ta ­
daki h u d u d u geçm em ek ü z e re s a a tla r c a s ü r e r , en so n h e r iki ala y d a n seçi­
le n iyi a t l a r b in m e tre lik b ir k o şu y a g id e r v e m e ra sim e so n v e rilird i.

S o n b a h a r a y la rın d a k ö y d elik an lıları çal o y u n u o y n a rla rd ı. “ Ç al” oyu­

n u n d a üç a y a k lı, o tu z s a n tim y ü k se k lik te b ir a ğ a ç d ik ilir, b u n a k o ru cu
d en ilir, b ir nöbetçi s ır a ile tu tu lu r, köyün d elik an lıları y irm i m etred en
çalasopa a ta rla rd ı. A tıla n s o p a la r is a b e t etm ezse, lıep k o ru cu n u n ö n ü n e
g id e r, hiç kim se sopasını a lm a ğ a g itm ez d i, b u n la rd a n b irisi is a b e t e ttirirs e ,
d elik an lılar h ep b ird en k o şu p so p a ların ı a lm a ğ a b a ş la r, b u s ıra d a korucu
el çab u k lu ğ u y a p a r, çalı d ik e r v e elindeki uzun ağ a çla b u d elik an lıların b i­
ris in i v u ru rs a , o d elikanlı korucu y e rin e g ire r, korucu y a k a sım s ile r sop .
a ta n la r a k a rışırd ı.
K öylerde b ir de, g elin o y u n u v a rd ı. B u o y u n la k a rşı k a rş ıy a ü ç e r ta ş
d ik ilir, d elik an lılar ik iy e a y rıla ra k bu ta ş la r a n işan a ta rla rd ı. H a n g i ta r a f
te z ta şla rın ı d e v irirse öteki t a r a f a b in erd i. B u n d a n s o n ra d elik an lı g ü re ş ­
leri b a ş la r, b u n a b ü tü n köy k a tılır, h a s ın ım s ı r t ü s tü in d ire n a lk ışla n ır ve
sevilirdi.
K öy d elik an lıları eskiden a s k e rlik o y u n u n u o y n a r, a ğ a ç ta n a t a b in e r
v c a ğ a ç ta n kılıç ve tü fe k k u ş a n ırla r v e iki p a rti o la ra k d ö v ü şü rlerd i. P a r­
tin in b iris i le v en tler, ö te k isi a sk e rle rd i. B u n la r s a a tla rc a ç a rp ış ır, y o ru ­
lu n ca d u ru rla rd ı.
D oğu illerinin h em en b ü tü n k esim lerin d e esk id en ç ir o y u n u o y n an ırd ı
Pek esk i â d e tle rd e n olduğu an la şıla n b u o y u n , m u n ta z a m b ir spordu. Bı

16*
 »yun k a r y a ğ ın c a b a ş la r, g en iş b ir m e y d an ın a ltın a a ğ a ç ta n b ir h e d e f
k o n u lu rd u .
K öyün d elik an lıları ik iy e a y r ıla ra k k a rşı k a rş ıy a g eçerd i. Y u k a rıy a
•.teçen ta k ım a ş a ğ ıd a b u lu n an ta k ım ın ö n ü n d en koşup h ed e fe v a ra c a k tı,
i a k a t a şağ ıd a k i ta k ım , b u n la rın ö n ü n e g eçip h ed e fe v a rm a d a n h e rk e s h a s -
ın ın a h a f if b ir te k m e ile iş a r e t edecek, y in e b u n la n g e ri d ö n d ü rece k ti.
E ğ e r a ş a ğ ıd a k i ta k ım d a n b iris i k o şu ile h a s m ın ı tu tm a z , h e d e fe v a rm a s ı­
n a yol v e rm iş se b u d efa aşağ ı k i ta k ım y u k a rıy a geçer, ö te k i ta r a f ta n
te k m e y erd i. B u şek ild e b a ş liy a n o y u n s a n tia r c a s ü r e r , o y u n c u la r t e r a ltın ­
d a k a lır. B azı m e ş h u r o y u n c u la r h a s ım la n n m k a f a la n ü stü n d e n a ş a r a k
h e d e fe v a rırla rd ı, iz z e tin e fis d âv a sı olan b u o y u n a b ü tü n köylü, h a lk ın eş-
r a f v e İleri g elen le ri te m a ş a y a g e lir, b u n la r o y u n c u la rı id a ıe e d e rle rd i. B u
o y u n s e fe rb e rlik te n s o n ra y azık k i, te r k ed ilm iş b u lu n d u .
D o ğ u n u n b irço k k esim le rin d e, k a r y ağ ın ca, köy a tlıla rı b irlen erek
k u r t a v ın a g id e rle rd i. B u a tlıla r k u r t s ü rü le rin i ö n le rin e k a ta r , a k ş a m a
ra d a r k a r için d e k o v alar, k u r t y o ru lu n c a ağsam a ç a r, a tlı in ip k u r d u n ağ zı­
n a s o k tu ğ u b ir so p a iie ağzını b a ğ la y a ra k köye g e tirird i. V e köyde köpek­
lere g ö ste rile re k o y n a tılırd ı. K o rk a k k ö p ek ler k u rd u g ö rü n ce, y a y g a ra y ı
k o p a n r , k a ç a r, v e ciğ erli k ö p ek ler, h a z ır b ağ lı olan k u rd u n ü z e rin e a tılır ,
h a y li b ir b o ğ u şm a so n u n d a k u rd u b o ğ ard ı. S o n b a h a r a y la rın d a s ilâ h la a y ı
ıvı y a p ılır, ve k u rş u n la v u ru lu rd u . B a za n a y ı y a ra lı old u ğ u s ıra d a , a tlıla r a
.«aldırır; p en çesin e g e ç ird ik le rin i y ı r t a r ve p a rç a la rd ı. B u n u ıı için ih tiy a tla
Eıareket ed ilir, b ilh a s s a y a ra lı a y ı ü z e rin e v arılm azd ı.
Y az ve s o n b a h a r a y la rın d a k ek lik , b ıld ırc ın a v ın a g id e n b azı a v c ıla r
la vardı, ö r d e ğ e fa z la itib a r edilm ez, s o n b a h a rd a b azı b ö lg elerd e to y k u şu
tv îa y a n la r v a rd ı. G eyiğe, tu r n a y a k u rşu n atılm a z d ı. B azı k e sim le rd e s a n -
•ar a v ı y a p ılır, k ü çü k k ö p ek lerle b u h a y v a n itlinden ç ık a rıla ra k d erisi a ğ ı r
•"ista sa tılırd ı.

i 65
 BÖ LÜ M : X II

V a rto H alkının K o nuştukları Dil. E ri.ek. K adın ve S oyadları

K itabım ızın y u k a rı bölüm lerinde açıkladığım ız g ib i, V a rto ’d a o tu ra n

halicin b ir kısm ı, Y avuz S u lta n S elim ta ra fın d a n A n ad o lu 'd an doğuya L ■1
d ırıla n yalcın çağ T ü rk lerin d en olan C ib ran lı a ş ire ti, ve d iğ e r laem ı d
H arzem T ü rk le rin d e n olan H orm ek ve L olan alev îlerid ir, Y ine kitabim izi!,
birçok y erle rin d e te sh il e ttiğ im iz gibi b u h eı iki kab ile d e Y avuz S u ltan
Selim’den so n ra öz T ü rk çe dillerini, doğudaki K u rt-b a b a v e Düm beli d ağ h
T u rk lerin o çağ d a k o n u ştu k lar] K orm ançi ve Z azaea ile k a rış tırm ış v e
bugiııt fazlası T ü rk ç e olan b ir Z aza ve K orm ançi dil k alitesiy le konuşmuş­
lardır. ■>
!id d ile r H o ra san 'd a n E rzin can ’a ve o rad an D ersim ’e sığ ın arak

É 3 y ı l ı i ı a j i i d a r T ü rk ç e v e ond an so n ra Z azaea k o n u şm ağ a b aşla

M ıdüncjinSuItan M u ra t d ev rin d e H . 1Ü44 d e V a rto v e K iği bölge
yılm ış]ardıı-\ B u halk , b u g ü n V a rto Ü s tü k ra n b u cağ ın ın , Caneae-
m an «livar ile) B adan, Ila m u k , T a ta n , D anzig, R a k a sa n , S o f yan.
Ş am an, Ş orik, Mu.-/ran. H a şh a ş, H a rik , Zengel, M en gel, K uzik, A m eran.
Büyük ve K üçük rfs tü k ra n , Ç örşaıı, köylerinde ve K arlıo v a'n ın , Y. Ş orik.
Ç iftlik. K am işar/k ö y le rim le ve K iği. Kâr ir bölgesinin D arah i, H ırçık , K ur­
dan, M askan, K ü rik ân , P irc an , S ağ ıy an , Ş ım a n , Y ekm al, T e y m u rta ş, A ğ
binek, Ç erm e, köylerinde ve P ilü m e r ilçesinin. K aragül, ve T e rv a n ’ın Y a ­
k a n A ğuşen, Ç öller, H ölenk köylerinde ve E rz in c a n 'ın S ile p ü r bucağının
B üyükköy I)alav, S av şek köylerinde, R e fa h iy e ilçesinin G âv u r-y u rd u , H a-
iitler, E ski-konjık köylerinde, ve N azm iy e’n in C iv arik , B alık, H orm ek, köy­
leriyle Ilm ıs ilçesinin K oşan, S u v aran , K olink, H arab e, K aram o lla köyle
rin d e ve Göle ilçesinin K onduk, ve G ü lista n k ö y lerin d e o tu rm a k ta d ırla r
Bu h alk ın V a rto ve K iği’de b u lu n a n ları Z azaea ve K ars, R e fa h iy e ve K ııru-
ça y 'd a olan ları K orm anei ile k o n u şu rlard ı.
Y u k a rıd a geçen fa sılla rd a kısm en b e lirttiğ im iz gibi, h e rh a n g i b ir
m illetin u n a dili o lm ay an Z aza ve K ü rtç e n ın te tk ik in d e , bu dillerin asleıt
T ürkçeden kopmuş, v e so n rad a n Z int, K ildani, F a ris i, E rm e n i v e A rapça-
dan y ığılm ış b ir dil v e söz yığını olduğu an laşılm ak tad ır, A ri v e M idvalali
lehçelerden b ağ lıy arak T ü rk v e I r a n dilinin k a rışık b ir h a îite s i olan b u dil
h a k k ın d a ta rih le r k at! b ir f ik ir v ü rü tm em işle rd i. B azıları b u dilin M ilâttan

166
önce İra n se rlıa tle riııd e y .ışıy an T u ra n i b ir kavın»1 a i t o ld u ğ u n u iddia etm iş
ve b u n a. Çeçen, Ç erk eş, L egi fiillerini m isal g ö s te rm işle rd ir. F a k a t biz
b u g ü n bu dillerin k o n u şm a sın a b a k a ra k v e k elim elerin i ta r ta r a k b u n u n
a ilsiz ve h iç b ir m ille tin m alı o lm ay an , v e ç e ş it m illetlerin d ille rin e k a rışa ­
r a k a slın d a n T ü rk ç e o lan b ir dil o ld u ğ u n u g ö riiy o r v e biliyoruz.
B u konu ü z e rin d e te tk ik le r y a p a n K a d ri K em al K op. * s e rin d e ; Z aza-
la rın k a ç a r T ü rk le rin d e n o la ra k İ ra n 'd a n geldiklerini» ve Z aza dili yüzde
a ltm ışın ın öz T ü rk ç e o ld u ğ u n u ve Z aza k elim esin in T ü rk çed e dil a n la m ın a
geldiğini hiilâsa e d e re k , d iy o r k i:
(K ü rtç e konıLsanhsıuı m a k s a tla rı ru ira d e e d e rk e n er; çok T ürkçüden
istiâ n e v ehem en aynı kelim eleri te k r a r e tlik le ri d ik k a t o lu n m asa b ile —
d e rh a l ia r k olunur.)
Biz h ugim Zazû dilini in celerk en , b u n u n p ek eski T ü ık ç e kelim elerle
dolu b u lu n d u ğ u n u , ve bu dili k o n u ş a n la rın a ğ ız la rın d a n pek çok T ü rk çe
k elim eler fırla ttık la rım g ö rü y o ru z . M eselâ:
S allı!., s a t, sa lık , kalrnğ, san ık , ta n ık , y an ık , çalık, k aşm er, kaşağı,
k arar. k an çık , k a tık , k ah p e , kop. k o şm a, k a t, k ah , kaz* k u rn a z , kavaz,
kayış, snğdiç, dal, dalda, dal av, d a m a r, dem li, dön ek , m askara» ü sk ere.
te n c e re , te k e re , çor, ş o r, b o r, çe p e r, ç ığ ır, çığ, d e rn e k , ö rn ek , in e re k , tezek,
ipek, kelek, p e rte k , te re k , ölçek, çuval, ça v d ar, a m b a r, boz, koz, soz, bora,
hora, p u n , bum , p ü m p a r, biçim , içim , seg iç, seçim , so rg u , b u rg u , s ü rg ü ,
sım a, tu r n a , g ü v ercin , örd ek , g e rd e k , m elek, şepe. lap e, b e râ n , d erm a n , y a­
m an, sü lü k , ş a r, b a r. k e n t, g ed ik , h ed ik , c irit, cit çil, çim en gibi v e b u n la ra
b en z er y ü zlerce söz.
B u h alk ta n z im a t d e v lin d e n b eri o k u m a v e m e d e n iy e te a tılm ış, v
m illi b ü tü n lü ğ e d o ğ ru ilerlem iş. C u m h u riy e t d *vriııde E rz u ru m , K iği, M uş,
ve E lâz ığ m e k te p le rin d e y ü zlerce g en ç o k u tm u ş v e y e tiş tirm iş tir . 1!*28
y ılın d a b u h alk ın b ü tü n k ö y le rin d e m ille t m e k te p le rin e g id e n y ü zlerce va­
ta n d a ş o k u y u p y az m ay ı ö ğ re n m iş tir. B u h alk ın ay d ın ta b a k a s ı o cak ları
b a ş ın d a a n a dil o la ra k T ü rk ç e ile k o n u şu r ve iıalka te n v ire ç a lışm a k ta d ır­
lar. Y u rtla r ım ve m ille tle rin i se v d ik lerin i h a r a r e tle sö y liy en b u h alk ın .
V a rto v e doğu itlerin d ek i T ü rk n eslin in y ak ın b ir s ü r e içinde k en d i a s a le t­
lerine ve T ü rk ırk ın a y a k ışırım ın bu a n laşılm az d illeri söküp a ta c a k la rım ,
vo ocak ları b a şın d a eski dilleri o lan T tirk re ile k o n u şa ra k a s ır la r önee y a­
pılan. b u h a ta y ı d ü zeltecek lerin i ü m it etm ek tey iz.
T ü rk oğlu n u n ilerid e m illî b irlik ve b ü tü n lü k te n ayr ılm ak a c ısın ı g ö r­
m em esi, m illî in an ın d an h alis k a n v e ırk ın d a n şü p h elen m em esi için T ü rk çe
konuşm ası ş a r tt ır . B u ş a r t, İslâm d illindeki ş a r t l a r k a d a r ve b ir T ü rk için
d a h a iistü n b ir fa rz d ır.
V a rto 'd a o tu r a n b ü tü n k a b ile le r a ra s ın d a p ek çok esk i T ü rk a d la n
v ard ır. E n çok a ş ir e t b o y la rın d a bu a d la r g ö rü lü r. M eselâ: C ib ra n lik rd e ,
to ru n u , S ın ca r, T e y ra u r, b o y la rı. L o fa n h la rd a K a ç a r, K ac er, K im so ran d a,

167
K arece, M em iş b o y la rı. H orm eklid® , K a ra y a k u p , P irc a n -P irc e m , A lhaa,
Z o rtc y m u r, B alugağı, A ıs la n . G ed ik v e F e r e ş a t b o y la n gribi.
R ugiin h â lâ b u h a lk a n ıs ın d a : B alı, M uşali, K ara-A li. G edik. S uli, Le­
v e n t. D oğan. K eleş, M em iş. D u rs u n , T o su n , K u r t. Y iğ it, A y n al. A sla n , T ek.
Koç, D u rm u ş, T e y m u r. K a n ıc a . Ç enen, K ılıç, Ç olak. Ç a k ır, Y a ş a r. K öçer,
S eviş, K a ra m a n g ib i erk ek a d la rıy la , Ç içek. B eyaz, G üzel, G üllü, T u rn a ,
S u n a. Çeki, S ü m b ü l, G ü tsü n . G ülçin, F id a n . S ev g ili, H a tu n , N azlı, C ü lp e n ,
K u m ru . E lm a s, Ş ü şe. T ezg ü l. A k can . Ş e k e r. S evdalı, M eral, G azal g ib i eakı
T ü rk k a d ın la n a d la rı p ek ç o k tu r. C u m h u riy e t d e v rin d e n s o n ra d o ğ a n la r
y ü zd e d o k sa n öz T ü rk ç e a d la rla a d la n m ışta rd ır.

■ -o-

168
 B Ö L Ü M : X III

C o ğ ra fy a B a k ım ın d a n V a r to

V a r to ilçesi: D o ğ u d a, H a m İrp e t (H a n m îrb e y ) d a ğ la rı, H ın ıs v e B ula­

n ık ilçeleriyle, b a t ı d a ; M engel gediği, P ala n g ö l, v e K a rlıo v a ilçesiyle, k u -
ze y d e ; B ingöl d a ğ la rı, ve H ın ıs ilçesin in m e rk e z v e G o k o ğ lan b u c a k la rîy le ,
v e g ü n e y d e : Ş e r a f e ttin d a ğ la rı, ve M uş m e rk e z ilçesin in S a k a v i ve Z iy a r e t
b u c a k la riy le çevrilidir.
V a rto ilçesinin, m erk ez, K a ra k ö y v e Ü s tü k r a n ad lı üç b u ca ğ ı v a rd ır.
M erkez n a h iy e s i: < V arto m e rk e z î) Ü s tü k ra n v e K a ra k ö y b u c a k la rın ın
ta m o rta ğ ın d a d ır. İlçe m erk ezi, H o şa n v e K ö şk â r s u la rın ın çev ird iğ i 1750
rak ım lı, v e 20 K m . m u ra b b m d a olan V a rto o v a s ı ü z e rin d e k u ru la n , V a r-
to -G ü m g iim k a s a b a s ıd ır. M erk ez n a h iy e si, b u ova ile b e ra b e r, k u ze y d an
Bingöl d a ğ la rın a ve g ü n e y d e n Ş e r a f e ttin d a ğ la rın a d o ğ ru y ü k se le n 1800-
1900 ra k ım lı d a ğ , e te k , çıplak, k ısm e n m eşeli v e a rız a lı a ra z id e k u r u la n 5 0
p a re köyden ib a re ttir .
Ü s tü k r a n b u c a ğ ı; V a r to ilçesin in b a tıs ın d a , K a sm a n , S o fy a n d e re -
îe rin in ayırdığa 1800 rak ım lı Ü s tü k r a n o v asiyle, B in g ö l d a ğ la rın ın e te k ­
le rin d e k u ru la n , 1850-1900 ra k ım lı k ö y le rle b e ra b e r, 23 p a r e k ö y d en ib a ­
r e t t i r N a h iy e m e rk e z i; 15 K m . m u ra b b a m d a o la n Ü s tü k ra n o v a sın ın o r ­
ta s ın d a k u ru la n B ü y ü k Ü s tü k r a n k ö y ü d ü r. N a h iy e n in yüz ö lçüsü 200 K m .
m u ra b b a ; dır.
K a ra k ö y b u c a ğ ı; V a ıto ilçesin in d o ğ u su n d a H a m ir p e r t v e H a n ş e re f
d a ğ la rın ın y ü k s e lttiğ i çıplak d a ğ e te k le rin d e k u ru la n 21 p a re kö y d en k u ­
r u lm u ş tu r . B u cak m e rk e z i, S elç u k k ö y ü n d e n v e H a m p ir p e r t g ö tü n d en a k a n
g en iş b ir su v ad isi için d e k u ru la n K ira n lık k ö y ü d ü r. 1900-2000 ra k ım la rı
ra sın d a b u lu n a n b u n a h iy e k ö y le rin in to p ra ğ ı e tli, k u v v e tli, v e e k im e el­
verişlidir, D a ğ e te k le rin d e b u lu n a n k ö y le r, k ısm en su la m a d a n m a h ru m d u r.
Y ağ m u rlu y ılla rd a çok iyi ü rü n v e re n b u c a ğ ın M u r a t n e h r i k ıy ıs ın a d ü şe n
köyleri, ağ a çlı, m eşeli ve d a h a v erim lid ir.
V a rto ik lim in in d ö r tte üçü su la k , v e to p ra ğ ın ın fa z la s ı v e rim lid ir. B u
v erim u zu n s ü r e n k ışın h a v a ş a r tla r ın a g ö re, b azı y e rle rd e b îr e on iki v e
un, bazı y e rle rd e d e b ire sek iz. alLı v e b e ş tir , ilç e y ü z Ölçüsü m ik ta rın ın
içte ikisi, b içilm ey e , fila n ç a y ırla rla , m e rfd a rin d a n fa y d a la n ıla n d a ğ l a r ­

169
 d ır. B ölgenin h e r y a n ı o t, ç a y ır ve çim enle doludur. H a y v a n la r y a z ın m era
larla, k ışın ç a y ırla rın k u r u o iiy le b eslen ir.
ti cen in iklim i s e r t, kışı sü re k li v e so ğ u k , k a r, v e k a r f ırtın a la rı pek
fa z la d ır. Y az m ev sim in in te m m u z v e a ğ u s to s a y la rı o r ta d ereced e sıcak
geçer. B irin c il .eğrin (ekim ) ay ın ın b a şın d a soğuic h a v a la r b a ş la r. B a h a r ve
y az d an fa z la b ir k ış iklim i o lan V a rto b ö lg esin d e 3-4 yılda b ir k e re k asım
a y ı o r ta la r ın d a bol m ik ta rd a k a r la r y a ğ a ra k n isa n a y m m so n g ü n le rin i
k a d a r b u tu n m u h iti b ile r . B öyle y ıllard a so n b a h ard ı ek ilen y p l e k in le r
k a r a ltın d a fa z la k ald ığ ı için çlirü r, Ç iftçi tan» m a h su l alam az. B u z o r ş a r t !
y ılla r h e s a p ta n ç ık a rs a , n o rm a l g id e n y ılla rın cü m lesin d e h irin c ik â n u r
ay ın ın b a ş ın d a ilçe m u h itin i ö rte ıı k a r, o v a la rd a 1-2 m e tre , d a ğ la rd a 3-4
m e tre k a d a r d ü şe r. B u k a r ia r n is a m n ilk h a f ta s ın a k a d a r y e rd e k a lır. B öy­
le y ılla rd a s o n b a h a r ek in leri fa z la z a r a r a u ğ ra m a z , n is a n ın o r ta s ın d a ve
so n u n d a ilk b a h a r to h u m la rı ek ilir. E k in le r g elişir, s o n b a h a rd a alınacak
m al sstil ilçenin b ü tü n ih tiy a c ın ı k a rş ıla r, ve h a t t â c iv a rın a ih r a c a t y a p ılır
B a h a r v e y a z m ev sim in d e ve h a t t â .so n b ah ard a V a rto ’n u n b irço k k e­
sim le rin d e coşkun d e re le r v e ç a y la r ç a ğ la r, y ağ ırfu rlarJn v e rd ik le ri k u v v e t­
le b ö lg en in h e r y a n ı y em y eşil b ir halı g ib i sü sle n ir. İ lk b a h a rd a m u h itin h a
k üçük a rk ın d a n bile s u la r c o şk u n a k a rk e n , b iitiin d e re le r ta ş k ın s a n selleı
h alin d e o rta lığ ı ç ın la tır. D e rin d e re le rd e n m ü th iş se sle r çık a r, d ere k ıy ıla ­
rın d a k i kızıl a ğ a ç la r a ra s ın d a sü riile re e k o y u n ve k u z u la r m elegir, s a n
sellerd en , y ü k se k a ğ a ç la rın d a lla rın d a y u v a la rım y a p a n b ü lb ü llerin ötüş
le ri g ö nülleri h a y r a n e d e r. B in g ö lle rin d ik y a m a ç la rın d a n in e n sa y ısız ta ş
k ın s u la r a ra s ın d a ç e şit çiçekli ç a y ır v e çim enli a ra z i p a r ç a la n güzlere
ç a rp a r. B u ren k li le v h a la rd a k ü m e küm e, k u y u n ve s ığ ır s ü rü le ri d o la şır
b o ğ alar, carm ışlar. d ö v ü şü r, a t l a r k işler, k o y u n la r b a h a rın a ş k ıy la inler,
k u z u la r ta tlı ta tlı m e le şird i. K ış ın a ra s ız k a r ç a ğ n a k la rı b u güze!
m a n z a ra la rı d e ğ iş tirir, h iltü n m u h it, şim al buz m ın tık a s ın a d ö n e r, h a fta d a
b irk a ç k e re B ingöl d a ğ la rın d a n k o p an h e y b e tli k a r kausırgaları. b ey az b ir
d um an h a lin d e b ü tü n b ö lg ey i v e g ö k y ü zü n ü k ap lar, d a ğ la rın m ü th iş b a ­
ğım sı k u la k la rı ç ın la tır, d u ru r.
V a rto ilçesi ik lim in in d ö r tte üçü ç ıp la k v e a ğ a ç sız d ır. A ncak ilçen ir*
doğu h u d u d u n d ak i M u ra t n e h ri k ıy ıla rın d a b u lu n a n K a ra köy bucağım ı,
b ir kısım k ö y lerin d e, ve m erk ez n a h iy e sin in k u zey in d ek i Bingöl e te k le rin ­
de k u ru la n b irk a ç köyde ve ilçenin güne:, h u d u d u n d a k i Ş e r a f e t tin d a ğ la rı­
n ın e te k le rin d e b u lu n a n K a ra m eşe, ve civ a rın d a , ve U stü k r& n b u cağ ım ı,
g ü n e y in e d ü se n Ç a p an ik d a ğ la rın ın y a m a c ın d a o lan K asm an , A m e ra n ve
B a d a n k ö y lerin d e b irço k p e lit, k av a k , v e k a r a a ğ a ç m eşelik leri v a r d ı>-
B u n la rd a n b a ş k a V a rto ilçesi a la n ın d a n g eçen b irço k d e re k ıy ıla rın d a k en ­
diliğ in d en b itm iş kızıl sö ğ ü t, su p h a n , b uzu, k a v a k v e k ırm ız ı ağ açlan ,, Ve
ilçenin b irço k k ö y le rin d e d ik ilm iş ve y e tiş tirilm iş k a v a k ve jğ iit a ğ a ç la n
v a rd ır.

170
 İlçe ik lim in in f a z la y ü k se k , k a r tı v e so ğ u k o lm ası ve k a r la rın a ltı a.v
y e rd e k alm ası y ü z ü n d e n , lıalk y em iş a ğ a ç la rın ı d ik m e m iş v e d ik tik le rin i
d e k u r u tm u ş tu r . N is b e te n sıc ak v e sa h il b u lu n a n ilçe m e rk e z in d e so n çağ­
la rd a b azı y em iş a ğ a ç la rı d ik ile re k se m e re sin i v e rm iş , bu k a s a b a d a b ü y ü k
b ir a z im le ça lışa n ve ilç e d a h ilin d e b ir m a h a lle te ş k il ed ecek k a d a r e v ve
d ü k k â n y a p a n tü c c a r A hlatla İsm ail A k ta ş ile b e r a b e r S ad ık u s ta n ın b ü ­
y ü k b ir g a y r e t ve y u rts e v e rlik le y e tiş tird ik le r i d u t, v işn e , erik , ceviz
a ğ a ç la rın d a n m e y d a n a g e tirilm iş ik i b a h ç e v a rd ır, ilç e m erk eb in in g ü n ey
k ısm ın d a n geçen V a r to n e h ri k ıy ıla rın d a b u lu n a n " H a r a b a Y a k u p " köyü
c ırtla rın d a b îr m ik ta r y a b a n i fın d ık ile y a b a n i ü zü m k ü m e le ri ve ü z ü m b ğ a-
a n n ın p ek e sk im iş ç e v irm e le ri g ö zlere ç a rp a c a k ta d ır. V a r to n e h rin in k ıy ı­
la rın d a e sk i b ir k ü le v ey a ş e h ir y e ri v a r d ır . B u b a ğ la rın v e fın d ık la rın
a s ır la r ö n e bıı a d a y a ş ıy a n ve m e d e n iy e t k u r a n T ü r k k av m i ta ra fın d a n
siieu d e g e tirild iğ i s a n ılm a k ta d ır.

V a r to ilçesi m e rk e z in in içm e s u la r ı bol, ve g a y e t iy id ir. H o şan d e re

- ııdeıı a k a n b ü y ü k b i r aYk, ilç en in h e r ta r a f ın ı s u la r. İlçe e v le ri ta ş ve
k e rp iç te n y a p ılm ış, y ü k s e k ve alçak tip d e ld e v le rd ir, ilç e m e rk e z in d e ila
yiize y a k u t aile v a r. ilç e n in 110 k ö y ü , ve y irm i biııe y a k ın n ü fu s u v a r d ır

V a rto ılre m e rk e z îy le o v a d a k u ru la n k ö y le rin h e p sin d e b o s ta n la r eki

lir, o r ta m ik ta r d a h ıy a r, k a rp u z , k a v u n , b ib e r, d o m a te s, p a tlıc a n , la h a n a ,
kocabaş?» fa su ly a g ib i s e b z e le r eld e ed ilir. Ü s tü k r a n b u c a ğ ın ın d e re k ö y ­
le rin d e b îr m ik ta r b o s ta n ek ilir.
V a rto ik lim in d e e k ile n h u b u b a t; y azlık , kızıl b u ğ d a y , g ü z lü k to p ik
b u ğ d ay , k ö se b u ğ d a y , ç a v d a r, m a h lu t m ıs ır, k u m d a n , a k d a rı, n o h u t, m e r-
, ç im e k tir.
V a r to gölleri : İlçe h u d u d u n u n d o ğ u d a H ın ıs ve B u la n ık ilçeleriy le b ir ­
leşeceği b i r n o k ta d a , K a ra k ö y b u c a ğ ın ın İ s k e n d e r k ö y ü b a ş ın d a b u lu n a n
H a m irp e t d a ğ la rın ın 2 5 0 0 ra k ım lı g ö ğ s ü n d e 20 v e 30 K m . m u ra b b m d a
v e ta h m in e n 200 m e tr e d e rin liğ in d e iki göl v a rd ır. B u n la ra (M a m irb e y )
H a m irp e t gölleri d e n ilm e k te d ir. B u g ö llerin s u la rı ta tlı, b e r r a k ve soğuk-
u r. B u n la rd a n çık an s u la r b ir d e re te ş k il e d e r. B u d e re H a m irp e t g ö lü n ­
den İs k e n d e r k ö y ü y a n ın d a n b u ca k m e rk e z în d e n a k a r a k M u ra d a d ö k ü lü r
B u n d an b a ş k a Ü s tü k r a n b u c a ğ ın ın M engel köyü ile K a rlıo v a 'n ın K a rg a -
p a z a r köyü a ra s ın d a k i M engel g e d iğ in d e 2000 ra k ım lı b ir n o k ta d a (G ök
b a h ri) ad lı d e rin b ir gol v a rd ır. B u göl de, b ir k a y n a k tır . S u y u m av i v e yiiz
ölçüsü 3 K m . m u ra b b a ıd ır. B u g ö lle rd e n b a ş k a ilçen in h u d u d u n a g ire n
B ingöl d a ğ la rın ın ç e ş it y e rle rin d e su y u lezzetli» so ğ u k ve b ir e r k a y n a k
olan b irç o k g ö lle r v a rd ır. B u g ö lle r A ra ş n e h r in in ta m a m e n m enb& ım v f
M u ra d ın b ir k ısm ın ı te ş k il e d e r. 1
V a r to A lan ın d ak i N e h ir ve Ç a y la r
1 — İlçen in d o ğ u h u d u d u n d a olan K a ra k ö y b u ca ğ ı k ö y le rin d e n doğu

17 i
k u ş e y d e n g ü n e y b a t ıy a d o ğ r a a k a r a k M u ş o v a s ın a d o ğ r u g id e n M u r a t
n e h ri. . .
2 — Ş e r a f e t t i n d a ğ la rın d a n ç ık ıp , b a tıd a n d o ğ u y a d o ğ ru a k a n v e v a r
to m e rk e z b u c a ğ ın ın b i r k ısıra k ö y le rin i s u la y a r a k Ç a rb u r v a d is in d e M u r a t
n e h r in e d ö k ü le n B a s k a n -V a rto n e h ri.
a — B in g ö l d a ğ la r ın ın T aç cl y a y la s ı v e c iv a rın d a k i g ö z e le rd e n b ir ik ­
m iş, k u z e y d e n g ü n e y e d o ğ ru a k a n v e ilçe m e rk e z in in d o ğ u s u n d a n g e ç e re k
B a şk a n , v e K ö ş k â r n e h irle riy le b irle ş e n H o ş a n s u y u .
1 - B in g ö l d a ğ la r ın ın G e r ve K o ğ y a y la la rın d a n a k ıp , k u z e y d e n gü -
n ey e d o ğ ru A la g ö z g e ç id in d e H o şa n s u y u n u için e a la n K ö ş k â r n e h ri.
5 - B ingö l d a ğ la rın ın C a n e s e ra n y a y la s ı v e c iv a rın d a k i y a y la la rd a n
çık a n v e s a y ıs ız p ı n a r g ö z e le rin d e n to p la n ıp , M engel d e re s in d e n b a tıd a n gtt-
n ey v e g ü n e y d o ğ u y a d o ğ ru U s tü k r a n b u c a ğ ı k ö y le rin in b i r k ıs m ın ı s u l a ­
y a r a k m e rk e z b u c a ğ ın ın G ü n d e m ir k ö y ü c iv a r ın d a V a r to - B a s k a n n e h riy le
b irle ş e n K a s m a n n e h ri.
6 — B ingö l d a l la r ın ın T a ta n y a y la s ın d a n k u z e y d e n g lin e y e d o ğ ru a Xn-
r a k O s tü k r a n n a h iy e s i k ö y le rin in b irk a ç ın ı s u la y a n v e T u ta n k ö y ü b o ğ a ­
z ın d a K a s m a n n e h r iy le b ir le ş e n S o f y a n s u y u .
7 - B in g ö l d a ğ la rın ın A li-M u ra t, v e Ş a m a n y a y la la rın d a n k u zey d en
g ü n e y e d o ğ ru a k a r a k Ü s tü k r a n n a h iy e s i m e rk e z in in s a ğ v e s o lu n d a n g e ­
çen v e n a h iy e o v a s ın d a k i k ö y le rin a r a z ile rin i s u la y a r a k K a s m a n n e h riy le
b irle s e n S o rp a la k çay ı.
B u n e h ir v e ç a y la r d a n b a ş k a , C iv a rik . Ç o r v e H a r ik d e re le rin d e n v e
ilç en in b irç o k k e s im le rin d e p ın a r g ö z e le rin d e n ç ık a n s u la r a r k la r a b ö lü n e­
re k Ü s tü k r a n b u c a ğ ı ile ilç en in d iğ e r k ısm ın d a k i a r a z iy i s u la r .
B u n e h ir , c a y v e g ö lle rin ilç e b ö lg e sin d e n a k m a la rı, k a z a d a ğ la rın ın
z e n g in v e su lu b u lu n m a sı y ü z ü n d e n b ü tü n V a r to ik lim i bol o tlu , ç a y ır ve
ç im e n lid ir. B u z e n g in ç a y ır v e m e r â la r , s a y ıs ız k o y u n , k e ç i ve s ığ ı r sü rü le ­
r in i b e s le m e y e e lv e riş lid ir. B undan, b a ş k a b a k ılm ış , özel ç a y ır la r d a b ir
m e tr e b o y u n d a y ü k se le n y e ş il o tla r , y a z a y la r ın d a tır p a n l a b iç ile re k h a y ­
v a n a tın b ü tü n k iş h k y e m le ri e ld e e d ilir.
V a r to n e h ir le r in in B in g ö lle rd e g ö z e le re y a k ın k ıs ım la r ın d a a la b a lık ,
v e a ş a ğ ı k ıs ım la rın d a s a n - b a h k c in s le ri y a ş a r , ilç e n in b ü tü n ik lim in d e
k u r t, tilk i, s a n s a r , ta v ş a n , b u lu n u r. D a ğ v e m eşeli y e rle rd e b o l a y ı v e do­
m u z v a r d ır . B i n g i l e r i n e n y ü k s e k k a le v e y a lç ın k a y a lık lı y e r le r in d e d a ğ -
k e ç ile ri. g e y ik le r v a r d ır .

172
 B Ö L Ü M : XIV

V a rto B in g ö l D a ğ la n

V a r to ik lim in in k u zey k ısm ım ta m a m e n ç e v ire n B ingöl d a ğ la n . 3650

ve 2000 K m . m u ra b b m d a d ır. S o n b a h a r ,v e k ış a y la rın d a b a ş ı d u m a n lı
b u lu n a n b u d a ğ la ra h e r yıl ek im a y ın ın b a ş ın d a b e y a z k a r la r y a ğ m ış b u lu ­
n u r. B in g ö llere y a ğ a n , b u k a rla r, h e r yıl m a y ısın s o n la rın a k a d a r y erd e
d u r u r E n çok o cak v e ş u b a t a y la r ın d a b u d a ğ la rîla n > p a n h e y b e tli k a r
k a s ırg a la rı ve f ır tın a la r , b ü tü n m u h iti to z a v e d u m a n a b ü r ü n d ü rü r . V e
g ö k g ü rü ltü s ü n ü a n d ır a n b ir se sle ilçe k ö y le rin e f ır tın a y ı h a b e r v e rir. Bu
f ı r t ı n a g ü n le rin d e k im se köy d en d ış a rı çıkm az, ve b a r a n y o ld a f ır tın a y a
tu tu lm u ş y o lc u lar v a r s a y a b o ğ u lu r v e y a h u t b in m ü ş k ü lâ tla k u rtu lu r.
M a y ıs a y ı b a ş ım la B in g ttllerin k a r la rı e rim e y e b a ş la rk e n ilçen in h e r
y a n ın d a n d e re le r co şar, silâ b e le r kızıl b ir e r ş e r it g ib i y a n y a n a a k a ra k de-,
re le re d ö k ü lü r. Bu s ıra d a d a ğ la rın e n y ü k se k z irv e le ri ve d a ğ e te k le ri y em ­
y eşil k esilir. Ç e şit O ğuz b o y la rın ın , S elçu k . H a n e m , A k ve K a ra k o y u n lu
b e y le rin e s k i b ir ç a d ır k u ra ğ ı o la n B in g ö l y a y la la rı d o ğ u ille rin in en zen g in
v e gönül av lay ıcı d a ğ la rıd ır. B u d a ğ la rın g ü n e y e te k le rin d e : V a r to ilçesi,
k u ze y e te k le rin d e : H ın ıs ilçesi, ve T a to s ilçesin in G okoğlan b u c a ğ ın ın b ü ­
tü n köyleri, v e d o ğ u s u n d a : H ın ıs m e rk e z b u c a ğ iy le H ın ıs ’ın H a il-ç a v u ş
b u ca ğ ı k ö y le ri v e b a tıs ın d a : K a rlıo v a ’n ın K u rt-y ü z ü b ö lg esi ve m e rk e z
b u c a ğ ın ın k ö y le ri v a rd ır.
B in g ö llerîn g ü n e y k ısm ın d a k i dik, v e y iik sek ve çıp lak e te k le n , ve b u
e te k le rin ü s tü n d e n düz g ö rü n e n B in g ö lle rîn s ır tı g e n iş b ir ova h a lin d e d ir.
B o k ısım d a b in le rc e so ğ u k v e b e r r a k p ın a r g ö ze lerin i f ış k ır ta n ç a y ı v e çi­
m en li y a y la la r v a rd ır. Bu a la n d a k i y a y la la rd a n a k a n p ın a r g ö ze leri b ırle şe -
r e k y aln ız V a rto to p r a ğ ın d a a k a n a k ın tıla rd a ¡M eugel, K asm en .C iv arik , H a-
rik . S o rp a la k , S o fy a n , K ö şk âr, H a ş a n n e h ir v e ç a y la rım te ş k il e tm iş le rd ir.
B in g ö llerîn doğu k ısm ı, ta ş lık v e s a rp o lm ak la b e ra b e r, a ş a ğ ı e te k le ­
rin d e sık p e lit, ve k a v a k m e şelik leri v a r d ır . B u m e şe le rin içinden d e rin ve
k o rk u n ç d e re le r g eçer. B u m e şe le rd e n y u k a r ı g ö rü n e n d a ğ la rın s ır tla rı
s a rp ve a rız a lıd ır. B u a rız a lı v e çıp lak a r a z i içinde y e r. y e r g ö rü le n yeşil
ç a y ır k ü m e le rin d e n ve y a lç ın k a y a la rd a n sa y ısız p ın a rla r a k a r. B u göze­
lerd en ç ık a n ta tlı ve so ğ u k s u la r, b u k ısım d a d e rin v e k a ra n lık d e re le r v e

17 j
 ışk ın ç a y la t m e y d a n a g e tir m iş tir . M işko, Ş a h v erd i, B e n z e r, K ıır-lu, GUn-
d o r d ereleri ad m ı a la n bu deli ç a y la r, d o ğ u y a d o ğ ru a k a ra k H am a o v a s ın ­
d a n g eçip M a la z g irt,-B u la n ık a ra s ın d a H e f tr e n k n e h ri a d ıy la M u ra d a d ö ­
k ü lü rler.

B ingöl d a ğ la rın ın k u z e y cep h esi çok g en iş, a z m eyilli ve ta m a m e n çh

y ır v e çim enli o lm a k la b e ra b e r, a rız a lı ve d a lg a lıd ır. B u k ıs ım d a hinlere*
göze m e v c u ttu r. B a za n b i r ç a y ırd a n y a n y a n a k ırk -e lli p ın a r a k ıy o r k i, b u n ­
la r a (k a rk -p ın a rla r) ad ı v e rilm iş tir. B in g ö llerin k u ze y k ısm ın d a n çıkar:
bu s u la r ik iy e a y rılm ış tır. K uzey doğu g ö z e le ri; H a ra b e , S u v a ra n , Kar&ki-
iise, Ş e y ta n , K oşan, G ü z d d e re , K alecik , adlı y ed i d ere te şk il e tm iş tir k i.
b u ta ş k ın v e a c a y ip d e r e le r ; H ın ıs m e rk e z b u c a ğ ın ın Ç a re k k ö y le rin d e n
a k a ra k ilçenin y a n ın d a b irle ş ir, ilçe m erk e zin in şim al v e c e n u b u n d a n geçe-
r e k H ın ıs o v a sın ın b ite ce ğ i y e rd e B İn g ö llerin d o ğ u k ıs m ın d a n kopup gelen
Ş a h v e r di, Z oru d eresi n e h riy le b irleşip “ H e f tr e n k ” a d ı a ltın d a M u ra d a k a ­
r ış ır . B u n e h ir M u ra d a ^ k arışırk en M u r a tta n d a h a k u v v e tlid ir. V a r to ilçesi
a la n ın d a n M u ra d a k a rış a n su la r, ve y in e fa z la s ı b in g ö llerd en çık an K iği-
P e r te k n e h ri, ve H e ftre n k su y u h e s a b a k a t ılır s a ; M u ra t n e h rin in ü ç te ik i­
sin i yalnız B in g ö l d a ğ la rı te ş k il e d iy o rla r.

BmgöllerİKi k u ze y , ve k u zey b a tı k ısm ın ın K azangölii, K o ğ ve çeşit

gollerle, K ır k p ın a r la r v e sa y ısız g ö zlerin d en çık an su la r, (Ş u ş a r) G ökoğlan
bucağı b u ca ğ ı bölg esin d e b irle ş e re k A ra s n e h rin i çok k u v v etli o la ra k te ş ­
kil ed e rler. A ra s n e h rin in m en b aı B in g ö lü n K az an g ö lü d ü r.

B ingöl d a ğ la rın ın b a tı cep h esi ta m a m e n m eyilli, v e ze n g in m e ra la rd ır.

Bu m e ra ve y eşil ç a y ırla rın b a ğ rın d a n fış k ıra n ta tlı v e so ğ u k p ın a rla r,
K a rlıo v a ’nın K u rt-y ü z ü m ın tık a s ın d a K iğı n e h rin in fa z la s ın ı te şk il ed er­
ler, b u n e lırin d iğ e r k o lları Ş a k şa k d a ğ la rın d a n k o p a r g e lir, b u n e h ir Ki-
ğ i'd e n g e ç e re k P e r te k ilçesi a la n ın d a n E lâz ığ ilin in A d iliy e köyü önü nde
M u ra t n e h rin e d ö k ü lü r.
B ingöl d a ğ la rın ın b ü tü n p ın a rla rı so ğ u k , b e rra k ve le zze tlid ir. Bu
s u y a a lışm a d a n b ir k im se b ir b a rd a k su y u ik i ü ç n e fe s d e içem ez. B uz g ibi
s o ğ u k tu r. B ü tü n g ö z e le r k u m d a n k a y n a r. H iç b ir göze y o su n tu tm a z . A sla
şişk in lik v e rm e d iğ i g ib i, h a z ım ve s ıh h a t için y e g â n e ilâ ç tır. Bu d a ğ la rın
sa y ısız p ın a r ve g ö llerin d en ö tü rü eski T ü rk le r b u n la ra (M ik -b u lak ) y an i
B în -p m a rt ad m ı v e rm iş le rd ir. B u ad so n ra d a n A k lto y u n lu h ü k ü m d a rı U zun
H a ş a n H a n ta ra fın d a n B in g ö l’e ç e v rilm iş tir. U zu n H a şa n k ü ç ü k b ir göl
k ay n a ğ ın d a, b ir ö rd e k y ık ıy a n h iz m e tç isin in e lin d e b u ö rd e ğ in sa ğ a la ra k
u ç tu ğ u n u ve h ilk U m d a rm b u gölü, g ö llerin ç o k lu ğ u n d a n ö tü rü b u lam ad ığ ı
n ı v e bu s u r e tle b u d ağ a B ingöl ad ın ı ta k tığ ı riv a y e t e d ilm e k te d ir. H alen
K oğ k alesin in ö n ü n d ek i g ö lle r ü z e rin d e sa y ısız ç a d ır ç e v irm ele ri v a rd ır
B u n la rın U zıın H a ş a n "a a it o ld u ğ u n u sö y liy en fer v ard ır.

174
 B ingöl d a ğ la rın ın “>650 ra k ım lı te p e sin in j »aşında geçm iş y ü z y ılla rın
•.u ran lığ ı içinde h a r a p b ir h a le g e le n ço k esk i b ir k a le n in a ş ın m ış d u v a rla rı
v a rd ır. B u k alen in b a ş ın d a y e tm iş yıl özıce b ir ü zü m a ğ a c ı k ö k ü n ü n g ö rü l­
düğü r iv a y e t e d ilm e k te d ir.
Bu riv a y e t ve e fs a n e le re g ö re , b in le rc e y ıl »Önce dpğu illerin e h âk im
olan b ir T ü rk k ıralı, kızın ın g en ç n işa n lısı ö lm ü ş, n işa n lısın ın ölüm ünden
ırtık elini d ü n y ad a n çek en kız, b a b a s ın a y a lv a r a r a k b u k a le y i y a p tırm ış ,
ve b ir k ışlık y iy e ceğ in i a ta r a k iki k ız h iz m e tç i ile b u k aley e k a p a n m ış, ocak
av ın d a B in g o iler k o rk u tu cu f ır tm a la r iy le o rta lığ ı ç ın la tırk e n , b u kaled en
çık an m ü th iş se sle rd e n zavallı kaz, fa z la k o rk a ra k ölm üş, ve y azd ığ ı k ısacık
v a s iy e tn a m e s in d e ; “ B ab a, bilm iş oi ki, b en n e açlık v e n e su su z lu k ta n
ölm edim . B en d a ğ la rın h ey b e tli b a ğ ırış ın d a n k o rk a ra k ö ld ü m .” d em iştir.
B ingililerin e n y ü k se k n o k ta s ın d a k u ru la n b u k ale te p e sin in sev iy e-
•»inde s ıra ile iki tepe d a h a v a r ki, b u n la rın h e r ü çü n e de K o ğ a d ı v erilm iş­
tir. B u te p e le r u zu n b ir k esk in s ır tın ü z e rin d e b irib irin d e n y a r ım s a a t
u z a k lık ta k u ru lm u ş y a lç ın k ay alı, u çu ru m lu ve k o rk u n ç te p e le rd ir. 6350 ve
d a h a y ü k se k b ir ra k ım d a olan bu te p e le re ş a f a k ta gidilince, g ü n e şin doğu­
ş u b u ra d a a c a ip b ir m a n z a ra a rz e d e r, g ü n e ş ilk d o ğ a rk e n b ir k a ra ç a d ır
p arça sı gibi k a r a ve h ey b e tli g ö rü n ü r, s o n ra d a n y ü k se ld ik çe k ız ılla şır, ve
d aha s o n ra s a rıla ş ır, y ü k se ld ik çe tîtr iy e , ti t r i y e k ü ç ü lü r b ir m ız ra k boyu
kalk ın ca z iy a s a ç a r ve ta b iî h a lin i a lır.
K ale te p e sin in h e r ta r a f ı, ve b ilh a s s a k u zey cep h esi 800 m e tre y ü k ­
sek liğinde k o rk u n ç b ir u ç u ru m d u r. B u te p e île a y n ı se v iy ed e o lan d iğ e r iki
te p e y i, on k ilo m etre u zu n lu ğ u n d a olan k e s k in b ir silsile b irıb irin e b a ğ la -
ra ış tır, bu silsile B in g ö llerin ü stü n d e n 600 m e tre y ü c e d ir. B u k esk in s ilsi­
lenin k u ze y cep h esi ta m a m e n dik ve s a rp b ir d u v a r h alin d ed ir, bu y alçın
şeddin k ıv rım la rın d a , ve bu k ıv rım la rın k u ş a ttığ ı d alg alı a ra z iy le u z u n ve
ie n iş c a y ırla r ve b ü y ü k ta ş ç e v irm e le r için d e y ü z le rc e göl v a rd ır. B u göl­
le r 15-20 m e tre d erin liğ in d e, 100-200-300 ve 500 m e tre m u ra b b a m d a çeşit
g o llerd ir. Bu g ö llerin h ep si de, b ir e r k a y n a k tır. S u la r so ğ u k ve lezzetlidir.
ITer gölden b ir d e ğ irm e n a r k ı k a d a r su çıkar.
Bu g ö lle rin a ra s ın d a k i g e n iş ç a y ırla rın b a ş ın d a , y ü z le rc e eski ç a d ır
y e rin i g ö ste re n dikili ta ş la r ve ç e v irm e le r v a rd ır. B u g ö lle rin en b ü y ü ğ ü ,
m e şh u r K o ğ k a le sin in t â b u rn u n a so k u la n K a z a n g ö lü d ü r. K az an gölü ile,
b erab er, b u g ö llerd en v e k ırk -p ın a rla rd a n v e d iğ e r g ö zelerd en çık an s u la r
çeşit d e re le rd e b iri eşip A ra ş n e h rin i k u v v etti o la ra k te şk il ed e rler. Bu
cih a d a , Ş u şa r, G ökoğlan b ö lg e si k ö y lerin in o tu z a y a k m y a y la la rı v a rd ır.
Bu k ale silsile sin in d o ğ u su n d a : H ın ıs m e rk e z b u ca ğ ı k ö y le rin in y a y ­
ınlan ve k alen in g ü n ey in e d ü şe n B in g ö lle rin çim enli g ö ğ sü n d e Ü s tü k ra n
bucağı k ö y lerin in y a y la la rı v a rd ır. O tu z k ırk y ay la y e ri o lan b u sa h a n ın .
K arlıova h u d u d u n a k a d a r u z a n a n k ısm ı d ü z b ir ova h a lin d e d ir. D ağ ın b atı
te k lerin d e K arlıo v a k ö y lerin in y a y la la rı, doğu ve k u ze y d o ğ u k ısım la rın d a

17*
H ın ıs 'ın m e rk e z b u c a ğ ı ile H a lil-ç a v u ş b u c a ğ ı k ö y le rin in ellid e n fa z la y a y
la s ı v a r d ır .
Senenin, y a z a y la r ın d a B in g ö lle rin e tr a f ın d a b u lu n a n b irk a ç ilç en in
b ü t ü n k ö y le ri, k o y u n v e s ı f ı r s ü r ü le r iy le b u d a ğ la r d a k i y a y la la r a ç ık a r la r .
A t ılg ıla rı ç a y ır la r d a b a ş ıb o ş d o la ş ır, k ır k g ü n b u r a d a o tla y a n b i r a t â d e ta
d e ğ iş ir, v e ta n ın m a z b ir h a le g e lir. B u n la rd a n b a ş k a , P a lo , V ir a n ş e h ir , D i­
y a r b a k ı r ’d a n g e le n tü c c a r la r v e B e ri t a l i g ö ç e b e le r y ü z le rc e a ile v e ç a d ır
h a lk ı, s a y ıs ız ti c a r e t v e s a f ı n k o y u n s ü r ü le r i, a t, v e d e v e ılg ıla riy le B in ­
g ö l’ü n ç e ş it y e r le r in e k o n a r, iiç a y b u r a d a e ğ le n irle r..

B ingöl d a ğ la rı y a z a y la r ın d a b irk a ç ş e lıir ş e n liğ in i a n d ır a n b i r v a r ­

lık v e y a ş a m a d iy a rıd ır. B u lıa y a t ta z e le y ic i y a y la la r a ç ık a n b in le rc e aile­
n in v a rlığ iy le b a ş ta n b a ş a ş e n le n e n B in g ö lle r; d irilik , e se n lik , güzelliğin,
can lı b ir tim s a lid ir. Y eşil ç a y ır la r ın b a ş ın d a n f ış k ır a n in ci b u la k la r ın ü s­
tü n d e b ü y ü k k a r a ç a d ırla rın ı k u r a n y a y la c ıla rın h e r tü r lü k e d e rd e n u za k
y a ş a m a la r ı, v e y ıld ız la r k a d a r s ık ve ışık lı o la n b u y a y la la r d a z a m a n z a m a n
y ü k s e le n , d ü ğ ü n v e b a r ş a r k ıla r ı, d a v u l v e z u r n a s e s le ri, ç a d ır m e y d a n la ­
r ın d a c ir it o y n a y a n g ü r b ü z d e lik a n lıla rın h a y k ır ış la r ı, v e b o z k ırla rd a y a ­
y ım y a y a n m o r k o y u n s ü r ü le r in in b a ş ın d a tu tu ş a n ç o b a n la rın k a v a l ses*
le ri, kolkola ta k ıp k o y u n s a ğ m a ğ a g id e n a l, y e şilli g e lin v e k ız la rın t e r a ­
n e le ri, g ö n ü lle ri se v d a y a s ü rü k liy a c e k b ir e r ş iir le v h a sı g ib i f iis ö n k â r v e
c a zib e lid ir.

S O N

176
 İÇ İN D E K İL E R

S a y fa

Sunuş ....... — w... ......... . . . . . . ............. . . ............................ j

Ö nsöz ......... s
BÖ LÜ M : I
Y akın Ç ağda K ü rt A dını A lan Dağlı T ü rk le rim iz .......................... 7

BÖ LÜ M : II
Doğıı İllerindeki A levîler, K ızılbaş'lar, B e k ta şîle r ................. 20
B Ö LÜ M : III
T a rih B ak ım ın d an D oğu Jİleri ve V a rto ...................... 4.5

B Ö L Ü M : IV
V arto H alkı v e K ab ileler ............................. „.............. 54

BÖ LÜ M : V
Seleukîler ve Ilh a n tle r D ev rin d e Doğu İlleri, DersinVe S ığ ın an T lîrk
A şiretleri ve H o rm ek K abilesi .................... 60
B Ö L Ü M : VI
O sm aniılar ve A k k n y u n lıılar D ev rin d e D oğu tileri ve D ersim ............. 711

B Ö L Ü M : VII
is tib d a t D evrinde Doğu İlleri, H am id İy e A lay ları ve A ş ire t K av g aları 95

BÖ LÜ M : V III
M e şru tiy et Devri ve B irin ci D ü n y a S av aşın d a D oğu İlleri ve V a rto ... 1 08
BÖLÜM : I X '
C u m h u riy e t D evrinde D oğu Tileri, ve V arto . Ş e y h S a it İsy a n ı 1 23
BÖLÜM : X
Doğu ille ri ve V a rto A lem lerin d e E ski T a rik a t T ü re le ri ..................... 1 3 0
BÖLÜM : XI
Kski ö r t . A d et, İn a n ç la r ve M illî O y u n l a r ..................................................... 15 4
BÖ LÜ M : X II
V arto H alk ın ın K o n u ştu k la rı Dil, Erkek» K a d ın ve S o y ad ları .......... 106
BÖ LÜ M : X III
C o ğ rafî K akım dan V a rto ............ ... . . . 1 ....... if,ç
BÖ LÜ M : XIV
V arto Bingöl D ağ ları .......... 173
 ARKA K A PA K

M 2641 F . 3 7 0 k u ru §

D Ü Z E N L E M E : d o v a n d o g fu fa )