Professional Documents
Culture Documents
Algebra liniowa
Gdańsk 2012
Recenzent
Adam P. Wojda
Redaktor
Dorota Zgaińska
Projekt okładki
Gabriela Gic-Grusza
ISBN 978-83-7326-873-9
f : X × X → X. Działanie w zbiorze X
x ⋆ y = x + y − 2xy (1.1)
x ∗ (y ∗ z) = (x ∗ y) ∗ z, Łączność działania
x ⋆ (y ⋆ z) = x ⋆ (y + z − 2yz)
= x + (y + z − 2yz) − 2x(y + z − 2yz)
= x + y + z − 2yz − 2xy − 2xz + 4xyz
= (x + y − 2xy) + z − 2(x + y − 2xy)z
= (x + y − 2xy) ⋆ z
= (x ⋆ y) ⋆ z.
10 1. Podstawowe struktury algebraiczne
Przykład 1.1.3. Liczba 1 jest elementem neutralnym zwykłego mnożenia liczb rzeczy-
wistych, bo x · 1 = 1 · x = x. Liczba 0 jest elementem neutralnym zwykłego dodawania
liczb rzeczywistych, bo x + 0 = 0 + x = x.
Niech teraz ◦ będzie działaniem w zbiorze liczb rzeczywistych R, gdzie
x◦y =x+y+3 (1.2)
dla dowolnych liczb x, y ∈ R. Liczba −3 jest elementem neutralnym działania ◦, bo dla
każdej liczby x ∈ R mamy
x ◦ (−3) = x + (−3) + 3 = x i (−3) ◦ x = (−3) + x + 3 = x.
x∗y ∈Y
x ∗ y = 4 ∗ 5 = |4| − 5 = −1 6∈ N.
12 1. Podstawowe struktury algebraiczne
Ćwiczenie 1.1.1. W zbiorze liczb całkowitych Z dane (a) Wskazać element neutralny działania ∗. (b) Które
jest działanie ∗, gdzie x ∗ y = x + |y| dla x, y ∈ Z. elementy (x, y) zbioru R × R są odwracalne ze względu
(a) Zbadać przemienność i łączność działania ∗. (b) Czy na działanie ∗? (c) Czy działanie ∗ jest łączne?
w zbiorze Z istnieje element neutralny działania ∗?
Ćwiczenie 1.1.4. Zbadać przemienność, łączność i ist-
Ćwiczenie 1.1.2. W zbiorze liczb rzeczywistych R nienie elementu neutralnego dla działania ∗, gdy:
określone jest zwykłe dodawanie + i zwykłe mnożenie
· liczb rzeczywistych oraz działanie ∗, gdzie a ∗ b = 1. x ∗ y = x − y w zbiorze R;
a+b−a·b. Sprawdzić, czy działanie ∗ jest: (a) łączne; (b) 2. x ∗ y = |x − y| w zbiorze R;
rozdzielne względem dodawania +; (c) rozdzielne wzglę- 3. x ∗ y = xy + 1 w zbiorze R;
dem mnożenia ·.
4. x ∗ y = max{x, y} w zbiorze R;
Ćwiczenie 1.1.3. W zbiorze R × R dane jest działanie
5. x ∗ y = xy w zbiorze R+ ;
∗, takie że
(x1 , y1 ) ∗ (x2 , y2 ) = (x1 x2 , y1 + y2 ). 6. x ∗ y = 2xy w zbiorze R+ .
x◦e = e◦x= x
x ◦ x−1 = x−1 ◦ x = e.
Przykład 1.2.2. Niech X będzie niepustym zbiorem i niech F = F(X) będzie zbiorem
wszystkich bijekcji na zbiorze X, czyli zbiorem wszystkich odwzorowań wzajemnie
jednoznacznych zbioru X na siebie. Jeśli f : X → X i g : X → X są bijekcjami, to ich
złożenie g ◦ f (będące funkcją g ◦ f : X → X określoną wzorem (g ◦ f )(x) = g(f (x)))
1.2. Grupa i jej podgrupy 13
też jest bijekcją. Składanie odwzorowań jest łączne: dla dowolnych trzech funkcji f , g
i h ze zbioru F mamy f ◦ (g ◦ h) = (f ◦ g) ◦ h, bo
f ◦ (g ◦ h) (x) = f (g ◦ h)(x) = f g(h(x))
= (f ◦ g) h(x) = (f ◦ g) ◦ h (x)
Wtedy
[x + y]n = n(lx + ly ) + rx + ry n = [rx + ry ]n
oraz
x + [y]n n
= [ nlx + rx + ry ]n = [rx + ry ]n
i to dowodzi, że
x + [y]n n
= [x + y]n (1.7)
dla dowolnych x, y ∈ Z. Analogicznie uzasadnia się, że dla dowolnych liczb
całkowitych x i y jest
x · [y]n n = [x · y]n . (1.8)
W zbiorze
Zn = {0, 1, 2, . . . , n − 1},
który jest zbiorem wszystkich reszt z dzielenia liczb całkowitych przez liczbę n,
określamy dodawanie ⊕n i mnożenie ⊗n modulo n, przyjmując, że
x ⊕n y = [x + y]n (1.9)
oraz
x ⊗n y = [x y]n (1.10)
dla dowolnych liczb x i y ze zbioru Zn .
⊕4 0 1 2 3 ⊗4 0 1 2 3
0 0 1 2 3 0 0 0 0 0
1 1 2 3 0 i 1 0 1 2 3
2 2 3 0 1 2 0 2 0 2
3 3 0 1 2 3 0 3 2 1
x ⊕n 0 = [x + 0]n = [x]n = x.
x ⊕n y = [x + y]n = [y + x]n = y ⊕n x.
ax + by = 1
Definicja 1.2.4. Niech (G, ∗) będzie grupą i niech H będzie podzbiorem zbioru
Podgrupa G. Mówimy, że H jest podgrupą grupy G, jeśli para (H, ∗) jest grupą.
Jeśli e jest elementem neutralnym grupy G, to zbiór H = {e} jest podgrupą
grupy G. Podobnie H = G jest podgrupą grupy G. Obie te podgrupy są tzw.
trywialnymi podgrupami grupy G. Każdą inną podgrupę grupy G (jeśli taka
istnieje) nazywamy jej podgrupą nietrywialną.
Z faktu, że (G, ∗) jest grupą wynika, że działanie ∗ jest łączne na każdym
podzbiorze H zbioru G zamkniętym ze względu na działanie ∗. Stąd zaś wynika,
że podzbiór H grupy G jest jej podgrupą, pod warunkiem że:
(a) H jest zamknięty ze względu na działanie ∗;
(b) H zawiera element neutralny;
(c) H zawiera odwrotność każdego swojego elementu.
⊗7 1 2 4
Przykład 1.2.4. Wobec wniosku 1.2.2, zbiór Z7 − {0} = {1, 2, . . . , 6} jest grupą ze
1 1 2 4
względu na mnożenie ⊗7 . Z przedstawionej obok tabelki wynika zaś, że niepusty zbiór
2 2 4 1
4 4 1 2 H = {1, 2, 4}
jest podgrupą grupy (Z7 − {0}, ⊗7 ), bo zbiór H zawiera odwrotność każdego swojego
elementu (1−1 = 1, 2−1 = 4 i 4−1 = 2) i jest zamknięty ze względu na mnożenie ⊗7 .
Przykład 1.2.5. Zbiór liczb wymiernych Q jest grupą ze względu na zwykłe dodawa-
nie. Jego nietrywialny podzbiór 2Z, czyli zbiór wszystkich parzystych liczb całkowitych,
jest nietrywialną podgrupą grupy Q, bo różnica dowolnych dwóch liczb parzystych jest
liczbą parzystą, tj. a − b ∈ 2Z dla dowolnych a, b ∈ 2Z.
Przykład 1.2.6. Jeśli a jest ustalonym elementem grupy G, to wobec twierdzeń 1.2.3
i 1.2.6 zbiór wszystkich całkowitych potęg elementu a, czyli zbiór
H = {an : n ∈ Z},
1.3. Pierścień i ciało 17
jest podgrupą grupy G. Podgrupa ta zwykle jest oznaczana symbolem hai i nazywana
podgrupą cykliczną grupy G generowaną przez element a. Samą grupę G nazywamy
grupą cykliczną, gdy G = hai dla pewnego a ∈ G. W takim przypadku mówimy też, Grupa cykliczna
że element a jest generatorem grupy G.
Przykładowo, grupa liczb całkowitych Z jest grupą cykliczną ze względu na doda-
wanie i jej jedynymi generatorami są liczby 1 i −1, czyli Z = h1i oraz Z = h−1i.
W grupie Z7 − {0} z mnożeniem modulo 7 podgrupami cyklicznymi są: h1i = {1},
h2i = h4i = {1, 2, 4}, h3i = h5i = {1, . . . , 6} = Z7 − {0} i h6i = {1, 6}.
Ćwiczenie 1.2.1. Obliczyć następujące wielkości: Ćwiczenie 1.2.5. W zbiorze R × (R − {0}) określone
1. 10 ⊕12 11; 3. 5 ⊕6 5; 5. 7 ⊗10 8; jest działanie ⊗, gdzie
2. 8 ⊕11 10; 4. 13 ⊗14 11; 6. 15 ⊗13 15. (x, y) ⊗ (x′ , y ′ ) = (x + x′ y, yy ′ ).
Ćwiczenie 1.2.2. Wyznaczyć wszystkie rozwiązania x
(a) Czy działanie ⊗ jest przemienne? (b) Wykazać, że
z każdego z następujących równań:
(R × (R − {0}), ⊗) jest grupą. (c) Czy zbiór S = {(0, y) :
1. x ⊕14 8 = 3 w Z14 ; 4. 5 ⊗6 x = 3 w Z6 ; y ∈ R − {0}} z działaniem ⊗ jest podgrupą grupy (R ×
2. 7 ⊕12 x = 2 w Z12 ; 5. 2 ⊗10 x = 3 w Z7 ; (R − {0}), ⊗)?
3. x ⊕7 x = 4 w Z7 ; 6. 5 ⊗12 x = 1 w Z12 . Ćwiczenie 1.2.6. Wykazać, że podzbiór H = {2, 4,
Ćwiczenie 1.2.3. Udowodnić, że dla dowolnych liczb 6, 8} zbioru Z10 jest grupą przemienną ze względu na
x, y, z ∈ Zn mamy mnożenie modulo 10.
x ⊗n (y ⊗n z) = (x ⊗n y) ⊗n z. Ćwiczenie 1.2.7. Czy zbiór H = {1, 4, 7, 13} z mno-
żeniem modulo 15 tworzy grupę?
Ćwiczenie 1.2.4. W zbiorze R+ = {x ∈ R : x > 0}
dane jest działanie ◦, gdzie dla dowolnych x, y ∈ R+ Ćwiczenie 1.2.8. (a) W grupie Z96 z dodawaniem mo-
jest dulo 96 wskazać podgrupę mającą cztery elementy. (b)
x ◦ y = xln y . Czy grupa (Z96 , ⊕96 ) ma podgrupę trzyelementową?
(a) Czy działanie ◦ jest przemienne? (b) Czy para Ćwiczenie 1.2.9. Pokazać, że zbiór G = {1, 3, 5, 9,
(R+ , ◦) jest grupą? 11, 13} z mnożeniem modulo 14 jest grupą cykliczną.
Jedynka pierścienia Definicja 1.3.2. Jedynką pierścienia P nazywamy element e ∈ P , taki że dla
każdego x ∈ P jest
x ◦ e = e ◦ x = x.
Z twierdzenia 1.1.1 wynika, że każdy pierścień ma co najwyżej jedną jedynkę.
Jedynkę pierścienia zwykle oznacza się symbolem 1. Każdy z pierścieni Z, Q i R
z poprzedniego przykładu jest pierścieniem z jedynką. Jednakże pierścień 2Z jest
pierścieniem bez jedynki.
Dzielnik zera Definicja 1.3.3. Element x pierścienia P nazywamy dzielnikiem zera, jeśli
x 6= 0 i istnieje element y ∈ P − {0}, taki że
x ◦ y = 0 lub y ◦ x = 0.
Przykład 1.3.3. Wiemy już (zob. tw. 1.2.4), że zbiór Zn (n > 1) jest grupą prze-
mienną ze względu na dodawanie modulo n. Bezpośrednio po dowodzie twierdzenia
1.2.4 wspomniano także, że mnożenie modulo n jest łączne i przemienne w zbiorze Zn .
Mnożenie to jest także lewostronnie rozdzielne względem dodawania modulo n, bo dla
dowolnych x, y, z ∈ Zn mamy
x ⊗n (y ⊕n z) = x ⊗n [y + z]n = x · [y + z]n n
(z definicji działań ⊕n i ⊗n )
= [x · (y + z)]n (z własności (1.8))
= [(x · y) + (x · z)]n (z rozdzielności zwykłego mnożenia liczb
całkowitych względem zwykłego dodawania liczb całkowitych)
= [x · y]n ⊕n [x · z]n (z definicji działania ⊕n )
= (x ⊗n y) ⊕n (x ⊗n z). (z definicji działania ⊗n )
x ◦ x′ = x′ ◦ x = 1.
Ćwiczenie 1.3.1. Udowodnić, że jeśli x jest dzielnikiem Ćwiczenie 1.3.4. Udowodnić, że ciało nie ma dzielni-
zera w pierścieniu przemiennym P i y ∈ P , to xy = 0 ków zera.
lub xy jest dzielnikiem zera.
Ćwiczenie 1.3.5. Niech P będzie skończonym i prze-
Ćwiczenie 1.3.2. Udowodnić, że jeśli niezerowy ele- miennym pierścieniem z jedynką. Udowodnić, że albo P
ment x pierścienia P nie jest dzielnikiem zera i dla ele- ma dzielnik zera, albo P jest ciałem.
mentów y, z ∈ P mamy xy = xz, to y = z.
Ćwiczenie 1.3.6. W zbiorze L wszystkich nieskończo-
Ćwiczenie 1.3.3. Działania ⊕ i ⊗ w zbiorze liczb rze- nych ciągów rzeczywistych określamy dodawanie ⊕ oraz
czywistych R są określone za pomocą zwykłego doda- mnożenie ⊗ w następujący sposób:
wania i zwykłego mnożenia liczb rzeczywistych i dla (x1 , x2 , . . .) ⊕ (x1 , y2 , . . .) = (x1 + y1 , x2 + y2 , . . .),
dowolnych x, y ∈ R mamy x ⊕ y = x + y + 1 oraz
x ⊗ y = xy + x + y. Wykazać, że system (R, ⊕, ⊗) jest (x1 , x2 , . . .) ⊗ (x1 , y2 , . . .) = (x1 y1 , x2 y2 , . . .).
ciałem. Wykazać, że (L, ⊕, ⊗) jest pierścieniem i nie jest ciałem.
Ćwiczenie 1.4.1. Niech X będzie zbiorem mającym co Ćwiczenie 1.4.11. Udowodnić, że jeśli H1 i H2 są pod-
najmniej trzy elementy. Wskazać dwa wzajemnie jedno- grupami grupy G, to także ich część wspólna H1 ∩ H2
znaczne odwzorowania f i g zbioru X na siebie, takie że jest podgrupą grupy G.
f ◦ g 6= g ◦ f .
Ćwiczenie 1.4.12. Udowodnić, że każda podgrupa
Ćwiczenie 1.4.2. Ile elementów ma podgrupa H = grupy cyklicznej jest cykliczna.
{4n : n ∈ Z} grupy Z13 − {0} z mnożeniem modulo 13?
Ćwiczenie 1.4.13. Rzędem elementu x w skończonej
Ćwiczenie 1.4.3. Niech a będzie ustalonym elementem grupie nazywamy najmniejszą liczbę naturalną k, dla
grupy G. Pokazać, że zbiór H = {x ∈ G : ax = xa} jest której xk = e. Udowodnić, że w skończonej grupie rząd
podgrupą grupy G. elementu x jest identyczny z rzędem elementu odwrot-
nego x−1 .
Ćwiczenie 1.4.4. Niech G będzie grupą. Udowodnić,
że zbiór H = {x ∈ G : xg = gx dla każdego g ∈ G}, Ćwiczenie 1.4.14. Udowodnić, że dla dowolnych ele-
zwany centrum grupy G, jest podgrupą grupy G. mentów a i b grupy G (z działaniem ◦) równania a◦x = b
i y ◦ a = b mają jednoznaczne rozwiązania w gru-
Ćwiczenie 1.4.5. Niech H będzie podgrupą grupy G
pie G, czyli istnieją jednoznacznie wyznaczone elementy
i niech a będzie ustalonym elementem grupy G. Udo-
x, y ∈ G, takie że a ◦ x = b i y ◦ a = b.
wodnić, że zbiór F = {aha−1 : h ∈ H} jest podgrupą
grupy G. Ćwiczenie 1.4.15. Udowodnić, że skończony i niepusty
podzbiór H grupy G jest jej podgrupą wtedy i tylko
Ćwiczenie 1.4.6. Niech G będzie grupą przemienną.
wtedy, gdy ab ∈ H dla dowolnych dwóch elementów a
Udowodnić, że zbiór H = {x ∈ G : x−1 = x} jest pod-
i b ze zbioru H.
grupą grupy G.
Ćwiczenie 1.4.16. Niech ◦ będzie działaniem dwuar-
Ćwiczenie 1.4.7. Wykazać, że jeśli a1 , . . . , an są ele-
−1 gumentowym w niepustym zbiorze G. Udowodnić, że
mentami grupy, to (a1 · . . . · an )−1 = a−1
n · . . . · a1 .
(G, ◦) jest grupą wtedy i tylko wtedy, gdy jednocześnie
Ćwiczenie 1.4.8. Wykazać, że grupa G jest abelowa spełnione są warunki: (a) a ◦ (b ◦ c) = (a ◦ b) ◦ c dla
wtedy i tylko wtedy, gdy (ab)2 = a2 b2 dla dowolnych każdych a, b, c ∈ G; (b) równania a ◦ x = b i y ◦ a = b
elementów a i b z grupy G. mają rozwiązania w zbiorze G dla dowolnych a, b ∈ G.
Ćwiczenie 1.4.9. Wykazać, że jeśli G jest grupą, Ćwiczenie 1.4.17. Pokazać, że jeśli ◦ jest działaniem
w której a2 = e dla każdego a ∈ G, to G jest grupą łącznym w skończonym zbiorze G, to para (G, ◦) jest
abelową. grupą wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnych trzech
elementów a, b, c ze zbioru G spełnione są warunki: (a)
Ćwiczenie 1.4.10. Wykazać, że jeśli a i b są elemen- jeśli a ◦ b = a ◦ c, to b = c; (b) jeśli a ◦ b = c ◦ b, to a = c.
tami grupy i jeśli n jest liczbą naturalną, to (a−1 ba)n =
a−1 bn a.
Rozdział 2
Liczby zespolone
Wyżej przedstawiony sposób rozumienia liczb zespolonych jako par liczb rze-
czywistych i działań (2.2) oraz (2.3) zaproponował w 1833 roku irlandzki mate-
matyk W. R. Hamilton. Zobaczymy teraz, jak z własności zwykłego dodawania
i zwykłego mnożenia liczb rzeczywistych (zob. prz. 1.3.4 i def. 1.3.5) wynika,
że zbiór liczb zespolonych z wyżej określonym dodawaniem i mnożeniem liczb
zespolonych jest ciałem.
Twierdzenie 2.1.1. Zbiór C z działaniami dodawania i mnożenia określonymi C – ciało liczb zespolonych
wzorami (2.2) i (2.3) jest ciałem, więc działania te mają następujące własności:
(a) ∀z,w∈C z ⊕ w = w ⊕ z; (przemienność dodawania)
(b) ∀z,w,t∈C z ⊕ (w ⊕ t) = (z ⊕ w) ⊕ t; (łączność dodawania)
(c) ∃z0 ∈C ∀z∈C z ⊕ z0 = z; (z0 = (0, 0) – zero zespolone)
(d) ∀z∈C ∃−z∈C z ⊕ (−z) = z0 ; (−z = (−a, −b) – liczba przeciwna do z = (a, b))
(e) ∀z,w∈C z ⊗ w = w ⊗ z; (przemienność mnożenia)
(f) ∀z,w,t∈C z ⊗ (w ⊗ t) = (z ⊗ w) ⊗ t; (łączność mnożenia)
(g) ∃z1 ∈C ∀z∈C z ⊗ z1 = z; (z1 = (1, 0) – jedynka zespolona)
−1 −1
(h) ∀z∈C−{z0 } ∃z−1 ∈C z ⊗ z = z1 ; (z = a
, −b
a2 +b2 a2 +b2
, gdy z = (a, b) 6= z0 )
(i) ∀z,w,t∈C z ⊗(w⊕t) = (z ⊗w)⊕(z ⊗t). (rozdzielność działania ⊗ względem ⊕)
22 2. Liczby zespolone
(c) Liczba (0, 0) jest elementem neutralnym działania ⊕, bo dla każdej liczby ze-
spolonej (a, b) mamy
(d) Liczba (−a, −b) jest liczbą przeciwną do liczby (a, b), bo
(a, b) ⊕ (−a, −b) = a + (−a), b + (−b) = (0, 0).
(e) i (f) Mnożenie ⊗ jest przemienne i łączne w zbiorze C, bo dla dowolnych liczb
zespolonych (a, b), (c, d), (e, f ) mamy
(g) Liczba (1, 0) jest elementem neutralnym działania ⊗, bo dla każdej liczby ze-
spolonej (a, b) mamy
(h) Niech teraz (a, b) będzie dowolną liczbę ze zbioru C −{(0, 0)}. Wtedy a2 +b2 6= 0
i liczba (a2 +b
a −b
2 ) , (a2 +b2 ) istnieje i jest liczbą odwrotną do liczby (a, b), bo
a −b a2 −b2 −ab ab
(a, b) ⊗ , = − , + 2 = (1, 0).
a 2 + b2 a 2 + b2 a 2 + b2 a 2 + b2 a 2 + b2 a + b2
(i) W końcu dla dowolnych liczb zespolonych (a, b), (c, d) i (e, f ) mamy
(a, b) ⊗ (c, d) ⊕ (e, f ) = (a, b) ⊗ (c + e, d + f )
= a(c + e) − b(d + f ), a(d + f ) + b(c + e)
= (ac − bd) + (ae − bf ), (ad + bc) + (af + be)
= (ac − bd, ad + bc) ⊕ (ae − bf, af + be)
= (a, b) ⊗ (c, d) ⊕ (a, b) ⊗ (e, f ) .
(a, 0) = a. (2.8)
Do zbioru C należy liczba (0, 1), którą nazywamy jednostką urojoną i oznaczamy
symbolem j, czyli przyjmujemy, że
więc
j 2 = −1. (2.10)
Równie łatwo otrzymujemy j 3 = −j i j 4 = 1. Stąd zaś można wywnioskować, że
każda naturalna potęga liczby j jest jedną z liczb j, −1, −j i 1. Przykładowo,
j 5 = j, j 6 = −1, j 7 = −j i j 8 = 1.
24 2. Liczby zespolone
Łatwo zauważyć, że
z + w = (1 + 5j) + (3 + 2j) = (1 + 3) + (5j + 2j) = 4 + 7j,
z − w = (1 + 5j) − (3 + 2j) = (1 − 3) + (5j − 2j) = −2 + 3j.
Przy wyznaczaniu iloczynu liczb zespolonych w postaci kanonicznej nie trzeba pamiętać
wzoru (2.15). Wystarczy skorzystać z rozdzielności mnożenia względem dodawania,
zastąpić j 2 przez −1 i zgrupować „podobne” czynniki. Dlatego dla liczb z = 1 + 5j
i w = 3 + 2j mamy
Ćwiczenie 2.1.1. Każdą z niżej przedstawionych liczb Ćwiczenie 2.1.2. Wyznaczyć następujące wielkości:
zespolonych zapisać w postaci kanonicznej:
1. Re (j 5 +(3−j)(2+3j)); 5. Im (1 + 2j)6 ;
1. 7 + 4j + 2(5 − 9j); 5. j(1 − 2j)3 + 1 + 14j;
2. Im ((−1 + j)3 (1 − j)4 ); 6. Im (j 2 + j 3 )6 ;
2. (3 − 2j)(3 + 4j); 6. (1 − j)(2 + j)(3 − j);
3. (4 − 5j)(4 + 5j); 7. j(1 + j)4 − (2j + 1)2 ; 3. Im ((2+j)3 −j(1−j)4 ); 7. Re (j + j 3 )6 ;
4. (2 + 3j)2 (1 − j); 8. (3−5j)2 −4(1−2j)(2+3j). 4. Re ((−1 + 2j)2 − 4j 3 ); 8. Re (1 + j)10 .