(2017).

Ετήσια ελληνική έκδοση, (5):8-28

Δι-οπτρικότητα, ο εν λειτουργία νους του ψυχαναλυτή11

Dana Birksted-Breen and Νίκος Λαμνίδης 

εμπερίεξη, ονειροπόληση, ασυνείδητο, φαντασίωση, μη αναπαρασταθέν, «εδώ και τώρα»,
πλαίσιο, χρονικότητα, διοπτρική όραση, συμβολοποίηση, Bion, μορφοποίηση

Με τη χρησιμοποίηση κλινικού υλικού η συγγραφέας συζητεί τη σπουδαιότητα

μιας «διοπτρικής» μεθόδου κλινικής προσήλωσης, που ο ένας της πόλος
βρίσκεται στην ψυχική διαδικασία της ονειροπόλησης και ο άλλος στο
«αναλύειν». Αυτό είναι απαραίτητο για να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη ενός
ψυχικού χώρου εντός του οποίου βιώματα που ήταν «στη σκιά» ή μη
αναπαρασταθέντα, μπορούν να έρθουν στο προσκήνιο και να τους δοθεί ένα
σχήμα πρώτα εικονογραφικά και αργότερα ιδεακά. Αυτό απαιτεί να κρατήσουμε
την αμφισημία των διαφορετικών χωροχρόνων και να την ενθαρρύνουμε, για
να μην κατακαθίσει στο διαυγές, το λογικό και το επεξηγηματικό. Αυτό απαιτεί
από τον ψυχαναλυτή να κάνει χώρο για το «άλλο», άλλο από το απλώς
προφανές εδώ και τώρα, και άλλο από το απλώς «εσύ κι εγώ», αλλά και να
διατηρεί την αναλυτική «φλόγα» μέ-σα σε μια κατάσταση της οποίας δεν
υπάρχει «κανένα πρότυπο στην αληθινή ζωή», ένα μέρος συμπλεγμένο
κατεξοχήν με ό,τι δεν είναι φανερό.

Η ψυχαναλυτική κατάσταση με το κατασκευασμένο, σαφώς ορισμένο πλαίσιό

της, συνδυαζόμενο με ένα συγκεκριμένο είδος προσήλωσης του ψυχαναλυτή,
θέτει σε κίνηση τις πιο πρωτόγονες, αναφομοίωτες και τραυματικές όψεις της
ψυχής του αναλυόμενου και κάνει τον ψυχαναλυτή να διεργασθεί την εμπειρία
τους, γνωρίζοντας πως οτιδήποτε θα συμβαίνει μέσα τους ή μέσα στον ασθενή
δεν θα είναι ποτέ δυνατό να συλληφθεί πλήρως.

Σε αυτή την εργασία θα υποστηρίξω ότι η βασική λειτουργία του ψυχαναλυτή

1Μια πρωιμότερη εκδοχή του άρθρου αυτού παρουσιάστηκε στην Αγγλόφωνη

συνδιάσκεψη στο Λονδίνο, το 2014, «Here and Now, There and Then» (Εδώ και
Τώρα, Εκεί και Τότε).
*
Stable lodge, 7a Ellergate Road, London NW3 6BA, UK – dana.birksted-
breen@dib.me.uk

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
 8

είναι να διατηρήσει αυτό που ονομάζω δι-οπτρικότητα σαν ουσιώδη λειτουργία

του πλαισίου, που σκοπός της είναι να ενθαρρύνει το συμβολικό σκέπτεσθαι.

Να διευκρινίσω τους όρους που χρησιμοποιώ. Για μένα το «πλαίσιο»

συμπεριλαμβάνει το νου του αναλυτή σε σχέση με ένα Τώρα και ένα Εδώ.
Επειδή το μέγιστο συναίσθημα και νόημα είναι Εδώ και Τώρα, το πλαίσιο είναι
κάτι που επινοεί «ένα κομμάτι αληθινής ζωής», όπως το θέτει ο Freud (1914, σ.
152)· ο Freud το αντιπαραβάλλει με την ύπνωση που «κατ' ανάγκην έδινε την
εντύπωση ενός πειράματος που διεξάγεται στο εργαστήριο». Επομένως,
συνεχίζει ο Freud, «η αναλυτική θεραπεία… δεν μπορεί πάντα να είναι αβλαβής
και αδιαμφισβήτητη» (Freud, 1914 σ. 152). Ενώ είναι κομμάτι της πραγματικής
ζωής –συμβαίνει Τώρα– το πλαίσιο είναι μόνιμα συνδεδεμένο με ένα Εκεί. Αλλά
ένα Εκεί κατανοητό ως –και αυτή είναι η ουσία της ψυχαναλυτικής
προσέγγισης– παραπομπή στο «άλλο» μέρος, εκείνο του φαντασιωσικού
κόσμου, της ψυχικής πραγματικότητας, του ασυνειδήτου και των ιχνών της
παλαιάς συνεχώς ανα-μορφούμενης Nachträglichkeit

Για να παρουσιάσει αυτό το «κομμάτι πραγματικής ζωής», το πλαίσιο πρέπει να

διατηρηθεί, αν πρόκειται να φέρει στο προσκήνιο την «αρρώστια» μέσω των
«εξαιρετικά εκρηκτικών δυνάμεων» που ο Freud περιγράφει στο άρθρο του για
την μεταβιβαστική αγάπη (1915, σ. 170-1). Εντός αυτού του πλαισίου εισβάλλει
η «τρέλα». Και η «ψύχωση» επίσης. Χρησιμοποιώ τη σημαντική διάκριση που
έκανε ο Green (1986), ο οποίος συνδέει την τρέλα με το «πάθος» και την
ενόρμηση της ζωής (Eros), κάτι που δεν είναι προνόμιο της ψυχοπαθολογίας,
ενώ η ψύχωση (με τους μηχανισμούς της διχοτόμησης και της απάρνησης)
συνδέεται με τις καταστροφικές ενορμήσεις. Η τελευταία σχετίζεται ακριβώς με
απουσία αναπαράστασης και αποεπένδυση του αντικειμένου.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό η «τρέλα» είναι ευπρόσδεκτη στον αγώνα εναντίον της
απουσίας επένδυσης και αναπαράστασης, εκείνων ακριβώς των ασθενών που
μας συμβουλεύονται επειδή αισθάνονται τη ζωή τους χωρίς νόημα.

Εισηγούμαι τον όρο «δι-οπτρικότητα» για να δείξω την ανάγκη να

διατηρήσουμε μια θέση που να δίνει την μέγιστη δυνατότητα να γεμίσουμε
εκείνη την «τρύπα», με το ένα «μάτι» στραμμένο στην κατανόηση και την
ερμηνεία αμυντικών μηχανισμών, ενώ το άλλο «μάτι», μη εστιασμένο, θα
κρατάει ανοιχτό ένα κενό για να αναπτυχθεί «κάτι άλλο», πρώτα στο μυαλό του
ψυχαναλυτή. Έχει υπάρξει (στην βιβλιογραφία) ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για
τις παλινδρομικές καταστάσεις στο νου του αναλυτή, που ενεργοποιούν
αναπαραστάσεις εκεί που δεν υπάρχουν. Και

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
 9

σε μένα έχει κινήσει μεγάλο ενδιαφέρον η ξαφνική και συχνά φευγαλέα οπτική
εικόνα που μπορεί να ανακύψει από κάτι τέτοιο (Birksted-Breen, 2006, 2013).

Αυτός καθαυτόν ο διπλός τρόπος να ακούει κανείς –με το ένα μάτι/εγώ προς τη
στιγμή και με το άλλο μάτι/εγώ δεκτικό προς κάτι που δεν έχει ακόμη
σχηματισθεί ή νοηθεί– προωθεί μια τριγωνικότητα. Γι' αυτό και θα έλεγα ότι το
ίδιο το πλαίσιο (με την ευρεία έννοια) περιέχει το νου του ψυχαναλυτή για τις
διαφορετικές χρονικότητες, τρόπους βίωσης και τόπους, σχηματίζοντας ένα
τρίγωνο ως μία αναγκαία αν όχι και επαρκή προϋπόθεση για την ανάπτυξη της
συμβολοποίησης.

Είναι ενδιαφέρον ότι ο Freud χρησιμοποιεί την ιδέα της κραυγής «φωτιά» κατά
τη διάρκεια θεατρικής παράστασης, για τις στιγμές όπου πραγματικότητα και
φαντασία κινδυνεύουν να καταρρεύσουν στο νου του ψυχαναλυτή (1915).
Γράφει ότι θα ήταν το ίδιο καταστρεπτικό για την ανάλυση τόσο το να
ικανοποιηθεί η λαχτάρα του ασθενούς για αγάπη όσο και το να καταπνιγεί. Γι'
αυτό ο Freud γράφει ότι, «δεν υπάρχει αντίστοιχο πρότυπο στην πραγματική
ζωή» (1915, σ. 166). Με αυτό καταλαβαίνω ότι τα ειδικά χαρακτηριστικά του
πλαισίου της ψυχανάλυσης, που είναι «κομμάτι της πραγματικής ζωής»,
συμπεριλαμβανομένης και της στάσης του ψυχαναλυτή, δεν υπάρχουν σε καμία
άλλη κατάσταση εκτός ψυχανάλυσης. Το αναπόφευκτο παράδοξο είναι ότι, ενώ
είναι «κομμάτι της πραγματικής ζωής», δεν είναι «πραγματική ζωή» και
χρειάζεται ένα μετασχηματισμό που γίνεται εκτός δράσης, και έναν υπαινιγμό
σε κάτι άλλο.

Ο αντίλαλος αυτής της διαφοράς στον Bion: «Καθετί που συμβαίνει μέσα σε ένα
ψυχαναλυτικό γραφείο έχει συμβεί προηγουμένως σε αμφότερους τους
συμμετέχοντες, αλλά ποτέ με εντελώς τον ίδιο τρόπο» (πλάγια γραφή δική μου,
Bion, 1992, σ. 92). Αργότερα προσθέτει ότι «σε ένα μη ειδικό οι ερμηνείες
φαίνονται εξεζητημένες και παράξενες· η ποιότητα αυτή οφείλεται στο ότι η
συνήθης ερμηνευτική ικανότητα του αναλυτή διευρύνεται, επειδή
αναπτύσσεται η διαίσθησή του και ο ίδιος στηρίζεται στο σώμα της
ψυχαναλυτικής θεωρίας με την οποία είναι εξοικειωμένος» (σ. 92).

Η ψυχανάλυση λειτουργεί σε μία περιοχή «μεταξύ» – μεταξύ φαντασίας και

πραγματικότητας, μεταξύ πρωταρχικής και δευτερογενούς διαδικασίας σκέψης,
μεταξύ θεωρίας και εμπειρίας, μεταξύ εννοιολόγησης και διαίσθησης, μεταξύ
'Τώρα' και 'Αλλού'. Έργο του ψυχαναλυτή είναι να διατηρήσει και να
χρησιμοποιήσει αυτή την διάταση. Συνεπώς αυτό ενέχει ένα χρονικό «διάκενο»,
απαραίτητο για τον μετασχηματισμό. Με αυτή την έννοια είναι το αντίθετο μιας
διαδραμάτισης (ή μιας αμοιβαίας διαδραμάτισης).

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
 10

Να ένα συνοπτικό παράδειγμα: Ένας ασθενής πριν από μία ασυνήθιστα μεγάλη
διακοπή της πέντε-φορές-την-εβδομάδα-ψυχανάλυσής του, έρχεται
πανικόβλητος και μου λέει ότι έπιασε φωτιά το δάσος δίπλα στο γραφείο μου.
Επιμένει ότι πρέπει να φύγω και να τηλεφωνήσω στην αστυνομία και στην
πυροσβεστική και ότι η κατάσταση είναι επικίνδυνη. Η ανησυχία του με
κατακλύζει, αλλά καταφέρνω με δυσκολία να μη σηκωθώ από την καρέκλα μου,
να αφομοιώσω αυτά με τα οποία με βομβάρδισε, και τελικά φθάνω να είμαι σε
θέση να αναλάβω τον πανικό που θέλει να μου μεταδώσει. Το πλαίσιο επέτρεψε
να παρασταθεί η ψυχική του πραγματικότητα, όπως σε όνειρο. Γι' αυτόν και για
μένα, για λίγη ώρα, δεν ήταν όνειρο ή ψυχική πραγματικότητα, ήταν εξωτερική
πραγματικότητα. Ο συγκεκριμενισμός της σκέψης (concrete thinking) που
ξέσπασε μπροστά στο έντονο άγχος απώλειας, και τα αισθήματα που
αναφλέχθηκαν απ' αυτό, ήταν αναγκαίο να περιεχθούν και να
μετασχηματισθούν στο νου μου, εισάγοντας μια χρονική διάσταση. Έπρεπε να
γνωρίζω ταυτόχρονα και ότι υπήρχε φωτιά στο γραφείο και ότι δεν υπήρχε
φωτιά στο γραφείο για να μπορεί να συνεχισθεί η συνεδρία. Ο ασθενής έφυγε
από την συνεδρία με ηρεμότερο νου. Δεν αισθάνθηκα την ανάγκη να βγω
τρέχοντας από το γραφείο και συνέχισα την εργασία μου με άλλους ασθενείς,
αλλά, όταν αργότερα έφυγα από το κτίριο, έπιασα τον εαυτό μου να ρίχνει μια
γρήγορη ματιά προς το δάσος.

Μέσα στο γραφείο καθετί έχει σημασία στο εδώ και τώρα αλλά τίποτε δεν είναι
απλώς εδώ και τώρα, ούτε απλώς εσύ κι εγώ. Μία από τις παγίδες του
επονομαζόμενου «εδώ και τώρα» τρόπου εργασίας είναι ότι μπορεί να
καταρρεύσει σε ένα «εσύ κι εγώ», δηλαδή ένα «εσύ κι εγώ» ως ολόκληρα και
πραγματικά αντικείμενα που η ενεστώσα σχέση τους είναι το επίκεντρο της
ερμηνείας και η «πραγματική ζωή» χωρίς καμία ετερότητα. H Blass περιγράφει
ένα παράδειγμα αυτής της παγίδας σε εκείνο που αναφέρει ως «διαπροσωπική
προσέγγιση», όπου «το αναλυτικό επίκεντρο μετατοπίζεται στην ενεστώσα
σχέση μεταξύ ασθενούς και αναλυτή –σ' αυτό που βιώνεται και σ' αυτό που
μπορεί να γίνει κατανοητό– αλλά τα ασυνείδητα βάθη υποβαθμίζονται» (Blass,
2011, σ. 1141). Ενώ η Blass το συνδέει αυτό με ορισμένες σχολές, κατά την
άποψή μου είναι πάντα επικίνδυνο να αγνοούνται η ετερότητα και το μη-
αναπαρασταθέν.

Ενώ μπορεί να βρίσκονται δύο άνθρωποι στο γραφείο, το αναλυτικό

αντικείμενο αφορά περισσότερους από δύο ανθρώπους. Μπορούμε να το
θέσουμε και διαφορετικά: το Εδώ και Τώρα πάντα αναφέρεται σε κάτι που δεν
είναι εμφανώς «εδώ» ή «τώρα» – το ασυνείδητο, η χαμένη σύνδεση, το μη-

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
αναπαρασταθέν. Αυτά μπορεί να πάρει χρόνο για να συλληφθούν, ή το νόημα
μπορεί να συσκοτίζεται από την εκρηκτικότητα της

11

συναισθηματικής ορμής. Κατά την άποψή μου, τα μη-αναπαρασταθέντα μπορεί

επίσης να χαθούν μέσα στα δέντρα της υπερβολικής ερμηνευτικής
δραστηριότητας ή της πολύ στενής εστίασης. Προπάντων απαιτούν «άνεση
χρόνου» (Birksted-Breen, 2012), διότι τα φαινόμενα που διαδραματίζονται
εντός του ψυχαναλυτικού ζεύγους μπορούν να ιδωθούν και να κατανοηθούν
μόνο μετά από κάποιο χρονικό διάστημα και χρειάζονται «μεταβολισμό
αντιμεταβίβασης» (Ferro, προσωπική επικοινωνία), και επίσης επειδή η κίνηση
προς το καινούργιο και μακριά από την επανάληψη αφήνει χρόνο για
ονειροπόληση, μία μη-εμπρόθετη κατάσταση.

Ο Bion χρησιμοποιεί την λέξη διοπτρικός για να αναφερθεί σε δύο διαφορετικές

προοπτικές: τη συνειδητή και την ασυνείδητη, που προσεγγίζουν μεταξύ τους,
συσχετίζοντας δύο όψεις του ίδιου αντικειμένου. Γράφει, «Η χρήση στην
ψυχανάλυση συνειδητού και ασυνείδητου για να δούμε ένα ψυχαναλυτικό
αντικείμενο, είναι ανάλογη με την χρήση των δύο οφθαλμών στην οπτική
παρατήρηση ενός ορατού αντικειμένου» (1962, σ. 86). Οι διόπτρες
περιλαμβάνουν δύο προοπτικές2· για να διακρίνω ό,τι θέλω να περιγράψω,
χρησιμοποιώ τις λέξεις «δι-οπτρικός» και «δι-οπτρικότητα», για να δείξω ότι οι
δύο εικόνες αλληλοεπικαλύπτονται μεν, αλλά είναι διακριτές, και χρειάζεται να
κρατήσουν ή να επανακτήσουν τη συνύπαρξή τους στο νου του ψυχαναλυτή.
Υπογραμμίζω το κράτημα στον χωρισμό. Βλέπω την εργασία του ψυχαναλυτή
σαν εγγυώμενη την διάταση ενός χώρου που είναι «τώρα» και «τότε», «εδώ» και
«αλλού», έτσι ώστε να μην καταρρεύσει στην αμεσότητα ενός απλού «τώρα»
μιας σχέσης, ενώ ταυτοχρόνως παραμένει κατεξοχήν παρούσα.

Δεν αναφέρομαι εδώ στο ερώτημα ποια θέση έχει το παρελθόν υλικό του
ασθενούς ή στο ερώτημα αν ο αναλυτής θα μιλήσει για το παρελθόν στον
ασθενή, αλλά στο κατά πόσον θα μεταφέρει τη στιγμή του βιώματος στην
ψυχική σφαίρα, πράγμα που απαιτεί ένα διάκενο όπου διαβιοί κάτι «άλλο». Η
συμβολοποίηση χρειάζεται αυτό το διάκενο – την απώλεια της συγκεκριμένης
στιγμής χώρου και χρόνου, ενώ εκείνο που δεν μπορεί να συμβολοποιηθεί
παραμένει σε ένα αέναο άχρονο παρόν

2
Ο Bion επίσης χρησιμοποιεί το «διοπτρικό» σε συναφή νοήματα όπως: «απαιτούνται
αυτοί οι δύο άνθρωποι [αναλυτής και αναλυόμενος] για να παραχθεί διοπτρική
όραση, διο-πτρική παρατήρηση», στο The complete works of W. R. Bion, τόμ. XV, σ.

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
 54 (αδημοσίευτες εργασίες, 1977)· ή, όταν συζητά την ψυχαναλυτική προσέγγιση
διά του ατόμου και διά της ομάδας και γράφει ότι «οι δύο μέθοδοι παρέχουν στον
θεραπευτή μία στοιχειώδη διοπτρική όραση» (1961, σ. 8). Ο Bion συζητά επίσης
την ανάγκη να γίνουμε τυφλοί γι' αυτά που γνωρίζουμε, ώστε η διαίσθησή μας να
μπορεί «να βρει την ευκαιρία να δει κάτι […] Χρειαζόμαστε ένα είδος ψυχικής
διοπτρικής όρασης – ένα μάτι τυφλό, το άλλο με αρκετά καλή όραση» (σ. 101,
Collected Works, 1974, The Brazilian Lectures).
12

(Birksted-Breen, 2003, 2012· Weiss, 2013· Scarfone3, 2014, σ. 197-9). Αυτό το

διάκενο ενοι-κείται από ονειροπόληση, διάκενο εντός του οποίου ένα «κάτι
άλλο» συμβαίνει ή μπορεί να συμβεί. Η «δι-οπτρικότητα» τονίζει το διάκενο και
τον διαχωρισμό. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι πρόκειται για μία εκδοχή της
διοπτρικότητας, όπως όταν οι διόπτρες δεν είναι εστιασμένες. Είναι πιο κοντά
στην έννοια που δίνει ο Bion στις Βραζιλιάνικες Διαλέξεις του (1974) όταν
γράφει, «Χρειαζόμαστε ένα είδος ψυχικής διοπτρικής όρασης – ένα μάτι τυφλό,
ένα άλλο με αρκετά καλή όραση» (σ. 101, Collected Works).

Για να γίνει η μεταμόρφωση, το Τώρα της αναλυτικής κατάστασης χρειάζεται

κάτι περισσότερο από μιαν αυτόματη μετάφραση ή ένα παράλληλο λόγο, που
είναι μονόφθαλμα και μονότονα. Μιλώντας για τη γλωσσολογική μετάφραση, o
Diderot γράφει: «Αλίμονο σ' αυτούς που μεταφράζουν κατά λέξη, που
αποδίδοντας κάθε λέξη αδυνατίζουν το νόημα! Εδώ είναι που μπορούμε να
πούμε ότι το γράμμα θανατώνει και το πνεύμα ζωοποιεί»4.

Ο μετασχηματισμός στην ψυχαναλυτική κατάσταση απαιτεί κάτι περισσότερο

από την κατά λέξη μετάφραση. Εμπλέκει ένα ψυχαναλυτή δεκτικό σε
πολυεπίπεδα μηνύματα σε διαφορετικές σφαίρες συνειδητότη-τας, που κάνει
χώρο για την επικοινωνία από ασυνείδητο σε ασυνείδητο, που βιώνει και
αφομοιώνει συνειδητά και ασυνείδητα το προσλαμβανόμενο – μία διαδικασία
που λαμβάνει χώρα συνεχώς, αλλά και που μπορεί να χρειάζεται μια μακρά
χρονική περίοδο πριν να γίνει αρκετά διαθέσιμη για ερμηνεία. Η μεταμόρφωση
διά του ψυχισμού του αναλυτή δεν είναι συνεπώς καθαρή μετάφραση, αλλά
εμπεριέχει «εργασία»· έχει ένα χρονικό στοιχείο. Έχω μιλήσει γι' αυτό ως την
«εργασία της ερμηνείας», αναφερόμενη όχι σε ό,τι καταλήγει σε ερμηνεία αλλά
σε συνειδητές και ασυνείδητες διαδικασίες, όπως ακριβώς μιλάμε για εργασία
πένθους ή ονειρική εργασία (Birksted-Breen, 2006). Η «εργασία της ερμηνείας»
μπορεί να καταλήξει, ή όχι, σε λεκτική ερμηνεία. Συμπεριλαμβάνει αυτό που ο
Bion ονομάζει «ονειρική-εργασία-α» (1992) ή «ασυνείδητη ξάγρυπνη σκέψη»
(1962, σ. 9), όπως και τη συνεχή εξακολουθητική, συνειδητή ή ασυνείδητη,
διεργασία της αναλυτικής κατάστασης από τον αναλυτή. Δίνω

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
3Ο Scarfone αναφέρεται σε αυτό το ά-χρονο παρόν ως impassé (2014, σ. 197-9),

νεολογισμός που συνδυάζει την ιδέα ότι δεν είναι «το παρελθόν», αφού είναι
ενεργό με έναν ά-χρονο τρόπο, και ότι δεν μπορεί να γίνει παρελθόν.
4«Malheur aux faiseurs de traductions littérales, qui en traduisant chaque parole

énervent le sens! C'est bien là qu'on peut dire que la lettre tue, et que l'esprit
vivifie». Voltaire (1759), XVIII, Citations de François Marie Arouet, dit Voltaire,
Références de François Marie Arouet, dit Voltaire.
13

στην «εργασία της ερμηνείας» μάλλον την έννοια του «βγάζω νόημα», παρά την
έννοια απλώς της περιγραφής των λόγων του αναλυτή. Συμβαίνει στο παρόν,
αλλά είναι επίσης αποτέλεσμα οικοδόμησης μέσα στο χρόνο. Περιέγραψα πώς
αυτή η εργασία της ερμηνείας στηρίζεται σε μεγάλο μέρος πάνω σε ασυνείδητες
διαδικασίες προερχόμενες από τη συνδιαλλαγή αναλυτή και ασθενή, και
περιέγραψα (2006) πώς μία φευγαλέα εικόνα στην αρχή μιας συνεδρίας, που
ξεχάσαμε και αργότερα μόλις που την θυμόμαστε, προδιέγραψε το ξετύλιγμα
της συνεδρίας.

Ο χρόνος μετασχηματισμού μέσω ονειροπόλησης μέσα στο νου του

ψυχαναλυτή, που τον ονομάζω «περίοδο αντήχησης», διατηρεί το χρονικό
διάκενο ανάμεσα σ' αυτό που είναι και σ' αυτό που δεν είναι – τη στιγμή της
απώλειας που οδηγεί στο μετασχηματισμό του σε κάτι άλλο, ένα έτερο. Το
νόημα σχηματίζεται ακριβώς μέσα στο διάκενο.

Η έννοια της ονειροπόλησης χρειάζεται κάποια συζήτηση, επειδή

χρησιμοποιείται για να σημαίνει, κατά την άποψή μου, κάπως διαφορετικά
πράγματα. Πιστεύω ότι χρησιμοποιώ την «ονειροπόληση» πιο κοντά στον Bion
από άλλες προσεγγίσεις, συμπεριλαμβάνοντας και τρία πράγματα που νομίζω
ότι ο Bion τα υπαινίσσεται: ένα τρόπο παθητικής και δεκτικής προσήλωσης· ένα
«προσανατολισμό» προς τον ασθενή, όπως τον περιγράφει ο Ceglie (2013),
αφού είναι εκδήλωση μητρικής αγάπης· και τον χρόνο ενδιαίτησης μέσα στο
νου της μητέρας ή του αναλυτή, που καταλήγει σε μετασχηματιστική ψυχική
διαδικασία. Η ονειροπόληση της μητέρας και του αναλυτή προφανώς
διαφέρουν στο βαθμό που η ονειροπόληση και η αγάπη της μητέρας
συνοδεύονται από σωματική περιποίηση, αλλά και τα δύο περιλαμβάνουν μια
δεκτική στάση που υπηρετεί το μωρό ή τον ασθενή. Ο Bion το διατυπώνει ως
εξής: «Αν αφήσουμε κατά μέρος τα σωματικά κανάλια επικοινωνίας, η
εντύπωσή μου είναι ότι η αγάπη της εκφράζεται με ονειροπόληση» (Bion, 1962,
σ. 35-36). Και ο Bion συνεχίζει λέγοντας, «Ο όρος ονειροπόληση μπορεί να
εφαρμοσθεί σχεδόν σε κάθε περιεχόμενο. Θέλω να τον κρατήσω μόνο για
περιεχόμενα που ξεχειλίζουν από αγάπη ή μίσος» (σ. 36). Κατανοώ το τελευταίο

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
σαν να σημαίνει ότι η ονειροπόληση αφορά τον συναισθηματικό δεσμό μωρού
και μητέρας, ασθενούς και αναλυτή.

Με την έννοια αυτή, σκέψεις στο νου του αναλυτή που θα ήταν αποτέλεσμα
αποσύνδεσης από τον ασθενή, για παράδειγμα, σαν αμυντική αντίδραση, δεν θα
ήταν «ονειροπόληση» με την έννοια του Bion (έστω και αν αυτό θα μπορούσε
επίσης να δώσει χρήσιμες πληροφορίες). Ο Ogden, από την άλλη, επεκτείνει
την έννοια της ονειροπόλησης για να την περιγράψει σαν επεξεργασμένες
συνειδητές αφηγήσεις και σαν «μια ετερόκλητη συλλογή ψυχολογικών
καταστάσεων που φαίνεται να αντικατοπτρίζουν

14

τη ναρκισσιστική εαυτο-απορρόφηση του αναλυτή… που ρεμβάζει (Ogden,

2004, σ. 177). Όπως το αντιλαμβάνομαι, η μητρική ονειροπόληση δεν είναι
συνειδητή διαδικασία και πρέπει να διακριθεί από τον ρεμβασμό (daydreaming)
που είναι πλησιέστερος σ' αυτό που ο Winnicott ονομάζει «φαντασιώνεσθαι»
(Winnicott, 1971). Ενώ συμφωνώ ότι από τις ψυχικές δραστηριότητες που
περιγράφει ο Ogden μπορούμε να συναγάγουμε χρήσιμες πληροφορίες, και
ειδικότερα ότι η φαινομενική εαυτο-απορρόφηση φέρνει στο προσκήνιο
συναίσθημα που μπορεί να είναι μη συνειδητό από τον ασθενή, αυτές οι μορφές
ψυχικής δραστηριότητας δεν είναι το ίδιο με την ονειροπόληση του Bion, που
είναι κυρίως η ασυνείδητη διεργασία της «ονειρικής εργασίας άλφα». Γι' αυτό
τον λόγο οι οπτικές εικόνες που εμφανίζονται ξαφνικά και που είναι προϊόν
αυτής της ασυνείδητης εργασίας μού φαίνονται ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες. Ο
Ferro αναφέρεται σε αυτό το είδος ξαφνικής εικόνας σαν «ονειρώδη αναλαμπή»
(Ferro & Basile, 2004, σ. 678).

Επίσης, η ονειροπόληση δεν είναι το ίδιο με μιαν εικόνα που μπορεί να έλθει
στο νου για να παραστήσει, μεταφορικά, αυτό που συμβαίνει. Οι μεμονωμένες
εικόνες στις οποίες αναφέρομαι μοιάζουν περισσότερο με ονειρικές εικόνες
παρά με «σκέψεις», και μπορεί να φαίνονται εντελώς ασύνδετες με οτιδήποτε
συνειδητό συμβαίνει στο υλικό, όπως θα περιγράψω. Μια αφήγηση, εάν και
εφόσον μπορέσει να προστεθεί, έχει χαρακτηριστικά δευτερογενούς
επεξεργασίας ενός ονείρου. Οι εικόνες προέρχονται από «αισθητήριες
εντυπώσεις μεταμορφωμένες σε άλφα στοιχεία» (Bion, 1962, σ. 26).
Προέρχονται από τη σύνθεση εντυπώσεων και με τη σειρά τους καθοδηγούν
ασυνείδητα την προσοχή του αναλυτή.

Ονειροπόληση δεν είναι οποιοδήποτε βίωμα του αναλυτή· δεν αντιστοιχεί σε

αντιμεταβίβαση (που συγκεντρώνεται στο συναίσθημα και περιλαμβάνει
άμυνες κ.λπ.). Η ονειροπόληση προϋποθέτει την (ψυχική) κατάσταση που ο Bion
χαρακτήρισε «χωρίς μνήμη και επιθυμία». Είναι μια εξόχως δεκτική κατάσταση

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
που περιλαμβάνει μη αναζήτηση κάτι συγκεκριμένου, όπως ανταπόκριση του
ασθενούς σε μιαν ερμηνεία. Εξ ορισμού η ονειροπόληση αναφέρεται σε
παράγωγα της λειτουργίας άλφα. Με την έννοια αυτή μπορούμε να πούμε ότι η
ονειροπόληση φέρνει στο προσκήνιο κάτι νέο, και με την έννοια αυτή
αντιτίθεται στον καταναγκασμό της επανάληψης. Η ονειροπόληση συνεπώς
αναφέρεται στο χάσμα ή στο χώρο που ανοίγεται για να αναπτυχθεί κάτι
διαφορετικό. Γι' αυτό τον λόγο σχετίζεται με την «τρέλα» του (λιβιδινικού)
Έρωτα.

Η (ψυχική) κατάσταση ονειροπόλησης βρίσκεται σε δυναμική τάση με μία άλλη

αναγκαστικά πιο εστιασμένη στάση του νου του ψυχαναλυτή, που δουλειά της
είναι να εντοπίσει –να «αναλύσει» με την ετυμολογική

15

έννοια του όρου, να αποκαλύψει και να διερευνήσει– τους ψυχικούς

μηχανισμούς που εμφανίζει ο ασθενής στη συνεδρία, ώστε να διατυπωθούν με
λέξεις. Η προσδοκία να αποκριθεί ο ασθενής στην ερμηνεία θα ήταν ένας απ'
αυτούς. Αυτό ενίοτε είναι σημαντικό και αποτελεί μέρος των γενικών
δεδομένων, αλλά, κατά την άποψή μου, φέρνει στην διαδικασία την «επιθυμία»
του αναλυτή με τρόπο που να μπορεί να παρεμβάλλεται στην ονειροπόληση.

Με την έννοια της «δι-οπτρικότητας» ελπίζω να αποδίδω τη σπουδαιότητα της

ταυτόχρονης διατήρησης και των δύο οπτικών: με ένα «μάτι» σε μετακινήσεις
αμυντικών θέσεων, τύπους επαναλήψεων, άγχη κ.λπ., και ένα «μάτι» στο
παράγωγο που είναι η ονειροπόληση, ή μάλλον στη διατήρηση της «αρνητικής
ικανότητας», που μπορεί να την παραγάγει. Κατά την άποψή μου, η τελευταία
οπτική καταπνίγεται συχνά από την προηγούμενη, μέσω πάρα πολλής
ερμηνευτικής δραστηριότητας ή επεξηγηματικού τύπου ερμηνειών, ενώ η
ονειροπόληση είναι η δύναμη της ζωής, ο Έρως που μπορεί να βοηθήσει να
υπερνικηθεί η επανάληψη και η νεκρικότητα (νέκρα;;) και να διευκολυνθεί ο
μετασχηματισμός.

Η δι-οπτρικότητα περιγράφει την ανάγκη να συνυπάρχουν οι δύο καταστάσεις

του νου: αφενός, η συνειδητή διεργασία του υλικού, η κατανόηση των αμυνών,
η αναζήτηση βαθύτερων αγχών και, αφετέρου, η μέγιστη δεκτικότητα
ασυνείδητης επικοινωνίας και ο μετασχηματισμός της σε οπτικές εικόνες.
Χρησιμοποιώ εδώ τις λέξεις «ασυνείδητη επικοινωνία» για συντομία, διότι αυτό
που λαμβάνεται είναι κάτι περισσότερο, που έχει τη μορφή αυτού που ο Bion
αποκαλεί στοιχεία-βήτα, σε συνδυασμό με ένα μείγμα βήτα και άλφα στοιχείων,
προερχόμενων από τον αναλυτή και βασισμένων στην μέχρι τούδε εμπειρία του
με τον ασθενή. Δεν νομίζω ότι θα ήταν δυνατόν αυτό να ξεμπλεχθεί εντελώς.

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
Μπορεί να σκεφτεί κανείς τους δύο αυτούς τρόπους σαν εκπροσώπους δύο
αναγκαίων όψεων της εμπερίεξης: τη μητρική, που λαμβάνει μέσα της και
«κρατάει εντός», και την πατρική, που χωρίζει και παίρνει μια «τρίτη θέση».
Μαζί επιτρέπουν να επηρεασθούν, ενώ διατηρούν μια 'ισορ-ροπημένη' στάση:
«Μια κατανοούσα μητέρα μπορεί να βιώνει με προβλη-τική ταύτιση το αίσθημα
του τρόμου, με τον οποίο το μωρό αυτό πάλευε να τα βγάλει πέρα, και όμως
εξωτερικά να συνεχίζει να φαίνεται ισορροπημένη (Bion, 1959, σ. 313)5.

Το πώς οι δύο αυτοί τρόποι αλληλοεπιδρούν έχει από μόνο του ιδιαίτερο
κλινικό ενδιαφέρον και μπορεί να αποτελέσει καρποφόρο θέμαέρευνας.

5Ο Vermote (υπό δημοσίευση) διακρίνει το σημείο αυτό σαν έναν από τους πρωιμό-

τερους ορισμούς του Bion για την εμπερίεξη.

16

Η αλληλεπίδραση των δύο «εγώ/μάτια», η κυριαρχία του ενός επάνω στο άλλο,
η απώλεια του ενός ή του άλλου, θα αποκαλύψουν πληροφορίες για την ψυχική
κατάσταση της κάθε πλευράς και θα απηχήσουν άλλα φαινόμενα εντός του
αναλυτικού γραφείου. Ο Bion, για παράδειγμα, συζητάει πώς η ελευθέρως
κυμαινόμενη προσοχή μπορεί να δεχθεί επίθεση από τον ασθενή· γράφει:

Η ελευθέρως κυμαινόμενη προσοχή, θεωρούμενη ως απαραίτητη

στην αναλυτική εργασία, θα μπορούσε… να περιγραφεί ως εκείνη η
κατάσταση του νου όπου ο αναλυτής επιτρέπει στον εαυτό του εκείνες
τις συνθήκες που μέσα τους η ονειρική-εργασία-άλφα μπορεί να
ενεργήσει ώστε να παραχθούν στοιχεία-άλφα. Ο ψυχωτικός ασθενής το
γνωρίζει αυτό και ειδικά στη διάρκεια της συνεδρίας αρχίζει να
επιτίθεται σε οτιδήποτε κάνει δυνατή την παραγωγή στοιχείων-άλφα είτε
στον εαυτό του είτε στον αναλυτή… (1992, σ. 150)

Σκεπτόμενος τις δύο συνιστώσες της δι-οπτρικότητας με όρους πατρικού και

μητρικού, περιγράφει την τριγωνοποίηση με διαφοροποίηση των φύλων, που
είναι απαραίτητη για να γεννηθούν νέες σκέψεις. Η αλληλεπίδραση των δύο
συνιστωσών αποδίδει πληροφορίες και προσανατολισμό στον μέγιστο βαθμό,
εφόσον μπορούν μάλλον να αλληλογονι-μοποιηθούν παρά να εξαλείψουν η μία
την άλλη. Υπερβολική έμφαση πάνω στη μία πιέζει την άλλη μέχρι εξαλείψεως.
Το πώς αλληλοεπιδρούν μέσα στη συνεδρία επίσης είναι παράγωγο
ασυνειδήτων δυνάμεων, συνεπώς αυτό που περιγράφω αφορά μάλλον εκείνο
για το οποίο αγωνιζόμαστε παρά αυτό που πετυχαίνουμε.

Στο άρθρο αυτό επικεντρώνομαι περισσότερο στη μία πλευρά της δι-
οπτρικότητας, στη λειτουργία της ονειροπόλησης και γενικότερα στη

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
διατήρηση του διάκενου όπου ενοικεί η ετερότητα, και το οποίο νομίζω ότι
χάνεται σε ορισμένες σύγχρονες πιο ενεργητικές προσεγγίσεις.

Η κλινική συνάντηση

Θα περιγράψω τώρα όψεις της εργασίας μου με έναν άνδρα με ελλειμματική

ικανότητα αναπαράστασης και τρόπο σκέπτεσθαι που τον χαρακτηρίζει αυτό
που λέμε «χρηστική σκέψη» (Marty & De M'Uzan, 1963), με την οποία το άτομο
προστατεύεται από το τραύμα απορρίπτοντας όλες τις λιβιδινικές επενδύσεις –
και τις ναρκισσιστικές και τις αντικειμε-νοτρόπες.

Ο Lucas είναι μαθηματικός που ήρθε από τις Ηνωμένες Πολιτείες για

17

να εργασθεί σε ένα τμήμα μεγάλου κύρους πανεπιστημίου. Ειδικεύεται στον

τομέα της λογικής. Πράγματι, ασχολείται με τις ερμηνείες μου και τις δικές του
σκέψεις σαν να ήταν μέρος ενός λογικού όλου που πρέπει να αναλυθεί. Η
αναγωγή των πραγμάτων στη λογική με αυτό τον τρόπο τον κάνει να σκέπτεται
την δική του «κανονικότητα» και να συμπεραίνει ότι είναι «κανονικός» και δεν
έχει μεγάλα προβλήματα. Ενίοτε, όμως, είναι ολοφάνερα τρομοκρατημένος ότι
θα καταρρεύσει.

Ο Lucas ήρθε στη θεραπεία για ένα σεξουαλικό πρόβλημα και δεν του περνάει η
ιδέα ότι κάτι άλλο δεν πάει καλά και θέλει να τον καθησυχάσει κάποιος ότι έτσι
είναι τα πράγματα. Φαίνεται όμως ότι του κίνησε το ενδιαφέρον αυτό που είπα
στην πρώτη μας συνάντηση, ότι δεν φαινόταν να γνωρίζει ποιος είναι ή τι θέλει·
νομίζω πως το γεγονός ότι το είδα αυτό τον έκανε να συνεχίζει να έρχεται·
γνωρίζει επίσης ότι τον πιάνουν παραλυτικά άγχη που αισθάνεται ότι οι
συνεδρίες μπορούν να του τα καταπραΰνουν. Ο Lucas εξάλλου τυραννιέται από
ένα καταναγκαστικό τρόπο σκέψης που ενίοτε φαίνεται να αποτρέπει ένα φόβο
κατακερματισμού ή να γεμίζει ένα τρομακτικό κενό. Ο Lucas σχεδόν δεν έχει
πρόσβαση στα αισθήματά του, εκτός από την οργή όταν αισθάνεται μειωμένος,
αλλά αυτό έχει μάθει να το ελέγχει, διότι φοβάται ότι θα μπορούσε να σκοτώσει
ή να σκοτωθεί. Στις συνεδριάσεις ακούει πρόθυμα, βρίσκει όλα όσα λέω
«ενδιαφέροντα», αλλά δεν υπάρχει σχεδόν κανένας συναισθηματικός
αντίκτυπος. Σε μερικές σπάνιες περιπτώσεις μού λέει ότι έχει μια σωματική
αντίδραση σε κάτι που λέω, τη μόνη ένδειξη συναισθήματος, αν και δεν ξέρει
γιατί.

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
Κατά το διάστημα που περιγράφω, μολονότι ήταν πρόθυμος να μιλήσει, τα
λόγια του έμεναν κοντά στα γεγονότα και επαναλαμβάνονταν, και
αναρωτιόμουν αν κάτι ποτέ θα προχωρούσε.

Μια μέρα ο Lucas πετάει το παλτό του στην πολυθρόνα πριν να ξαπλώσει. Τον
ακούω και μαζί τον επαναληπτικό καταναγκαστικό και διανοητικό λόγο του, μη
βρίσκοντας τίποτα συνσαισθηματικά αξιοπαρατή-ρητο. Ξαφνικά βλέπω στην
πολυθρόνα, μέσα στις πτυχές του παλτού του, ένα λιοντάρι ή πάνθηρα να
κάθεται στα πίσω πόδια του και να με κοιτάζει κατάματα. Η εικόνα φαίνεται
αληθινή και καθαρή, ακόμη και όταν συνεχίζω να την κοιτάζω, σκεφτόμενη ότι
θα εξαφανιστεί. Διερωτώμαι τι είδος αιλουροειδές είναι· φαίνεται περισσότερο
για πάνθηρας παρά για λιοντάρι, διότι είναι μαύρο και σχετικά μικρό και ίσως
μάλλον θηλυκό. Έχει μυτερά αυτιά και με κοιτάζει κατ' ευθείαν. Δεν είναι
απειλητικό ή επιθετικό, αλλά με κοιτάζει επίμονα, σαν να περιμένει να δει τι
πρόκειται να συμβεί. Με μπερδεύει αυτή η αυτόκλητη εικόνα. Σκέπτομαι τη
ζωώδη πλευρά του ασθενούς μου – έχει υπάρξει σωματικά βίαιος στο
παρελθόν. Το να

18

αναμένεις και να κοιτάζεις είναι η πιο προφανής πλευρά. Η δική μου ματαίωση
και προσμονή κάτι να συμβεί θα μπορούσε να είναι μέρος αυτού, και ο εαυτός
μου να είναι εκείνος που παραλύει, περιμένει, είναι περίεργος. Σίγουρα αυτό θα
μπορούσε να περιγράφει πώς είναι το παιχνίδι, η παρούσα κατάσταση του
παιχνιδιού, αλλά μέσα στην ίδια τη συνεδρία φαινόταν να υπάρχει αποσύνδεση
από καθετί άλλο, καθώς ο Lucas συνέχιζε να μιλάει με τον συνηθισμένο
απόμακρο, αλλά πρόθυμο τρόπο του. Το θηρίο ήταν εκεί, πάνω στο κάθισμα,
για λίγες συνεδρίες και ύστερα εξαφανίστηκε το ίδιο μυστηριωδώς. Προσθέτω
ότι, αν και πολλοί ασθενείς μου αφήνουν το παλτό τους στην καρέκλα, αυτό το
βίωμα δεν το είχα ούτε πριν ούτε έκτοτε.

Λίγους μήνες αργότερα ο Lucas αναφέρει ένα όνειρο που είχε στη διάρκεια μιας
διακοπής της ανάλυσης. Είναι ξαπλωμένος στο κρεβάτι με τη γυναίκα του και
από πάνω του είναι ένα λιοντάρι κοιμισμένο, με το κεφάλι του στον ώμο του
ασθενούς. Το λιοντάρι είναι βαρύ και τον πνίγει. Από το πάτωμα τον κοιτάζει
ένα τσιτάχ (γατόπαρδος). Οι συνειρμοί του συνδέουν το λιοντάρι απευθείας με
τον πατέρα του και το τσιτάχ με τη μητέρα του. Και οι δύο γονείς είναι στην
πραγματικότητα τρομακτικές μορφές, προφανώς επιρρεπείς σε απρόβλεπτη
και βίαιη συμπεριφορά. Φαίνεται ότι το αναλυτικό γραφείο ήταν γεμάτο με
δυνάμει επικίνδυνα θηρία και εγώ ήμουνα κυριευμένη από ηδονοβλεπτική
περιέργεια και έλεγχο, και –σε αντίθεση– από την υπνηλία του λιονταριού. Η
πνιγηρή «επαγρύπνησή» του για να μη διαπραχθεί αιμομιξία, σίγουρα είχε

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
σχέση με το σεξουαλικό πρόβλημά του με τη γυναίκα του. Ιδωμένο από άλλη
σκοπιά, το λιοντάρι/πατέρας, στον οποίο το παιδί μεταβιβάζει τα αισθή-ματά
του, εμποδίζει την πρωταρχική σκηνή να λάβει χώρα. Το πρώτο-πρώτο όνειρο
του Lucas τον εικόνιζε να παρασύρεται από έναν ανεμοστρόβιλο και την εικόνα
μιας γυναίκας ντυμένης στα άσπρα να ανεβαίνει στους ουρανούς, μία παρθένα
μητέρα/αναλύτρια. Σίγουρα κάτι εμπόδιζε την διεισδυτική και συναισθηματικά
καρποφόρα ανταλλαγή, παρά τις προσπάθειές του να είναι «καλός», σκληρά
εργαζόμενος ασθενής.

Για το όνειρο του λιονταριού ίσως είπα μόνο κάτι απλό, όπως, «ο πατέρας σας
σας εμποδίζει να έχετε συνουσία ή ακόμη και να ζείτε». Έπαιζα εσκεμμένα με
την προσωρινότητα και την πολυσημία, με τις διαφορετικές έννοιες του
«πατέρα». Χρησιμοποιώντας τον ενεστώτα χρόνο (ο πατέρας σας σας εμποδίζει)
έκανα σαφές ότι αναφερόμουν στην τρέχουσα ψυχική πραγματικότητα
αναφερόμενη σε διαφορετικούς «πατέρες»: ο πατέρας μέσα στο αναλυτικό
ιατρείο μου που φοβάται ότι θα του επιτεθεί εάν δεν παραμείνει παράλυτος, ο
πραγματικός, βίαιος πατέρας της παιδικής του ηλικίας, ο πατέρας πάνω στον
οποίο προβάλλονταν οι δικές του σαδιστικές

19

ενορμήσεις και η περιέργεια και ο φθόνος για την πρωταρχική σκηνή, ο

ευνουχιστικός πατέρας που διασφαλίζει ότι ο μικρός Οιδίποδας δεν θα
διαπράξει αιμομιξία· ο Πατέρας, με Π κεφαλαίο, της Οιδιπόδειας θεμελιώδους
δομής, και ο πατέρας στην ομοφυλόφιλη θέση. Χρησιμοποιώντας τον ενεστώτα
χρόνο έκανα σκόπιμα χώρο για το «τότε» και το «τώρα» και τα συνέδεα, και
ταυτόχρονα μιλούσα για διαφορετικούς πατέρες: τον πατέρα της παιδικής
ηλικίας, τον εσωτερικό πατέρα, τον αναλυτικό πατέρα και τον απαγορευτικό
πατέρα.

Θα ήταν εξίσου αληθινό αν εγώ κι ο Lucas καταπιανόμαστε ευθέως και απλά με

αυτό που εμπόδιζε τη βαθύτερη ανταλλαγή ανάμεσα σ' εκείνον και σε μένα (για
παράδειγμα, το φόβο ή ακόμη και την ευχή να ξυπνήσει το επικίνδυνο λιοντάρι/
πατέρας ή το λιοντάρι μέσα του, ή μέσα μου), αλλά σε αυτό το σημείο κάτι
τέτοιο δεν θα είχε νόημα γι' αυτόν, καθώς θα του ήταν δύσκολο να διακρίνει τι
ήταν επιφανειακό στην συνδιαλλαγή του μαζί μου και θα αισθανόταν ότι τον
κατακρίνω. Αισθανόμουν επίσης ότι ένας πιο ρητός τύπος ερμηνείας θα έτρεφε
τη διανοητι-κοποίηση. Ο στόχος μου εδώ ήταν απλώς να κάνω ένα άνοιγμα
στους συνειρμούς του που θα μπορούσε να ερμηνευτεί πιο στοχευμένα, και να
ανοίξω χώρο σε πολλαπλές προοπτικές. Κρατούσα τη δι-οπτρικότητα,
υιθετώντας ένα χώρο διαφορετικών δυνατοτήτων μάλλον παρά εξηγώντας το
νόημα του ονείρου με όρους δικούς του ή δικούς μου, κάτι που θα συζητούσε

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
ευχαρίστως. Χρησιμοποιώντας τον ενεστώτα ήθελα να τον ενθαρρύνω να
αποκτήσει επίγνωση μιας ψυχικής πραγματικότητας και να διευκολύνω το μη-
εμπράγματο να ξετυλιχθεί.

Καθώς πήγα πίσω για να εξετάσω την εικόνα πάνω στην καρέκλα, που παρέμενε
ζωηρή στο νου μου, βρήκα ομοιότητα με ορισμένες απεικονίσεις της σφίγγας.
Επίσης είχα επίγνωση κάποιας συνήχησης με το όνειρο του Ανθρώπου με τους
Λύκους, ενσωματωμένο πλέον μέσα στο όνειρο του Lucas με το τσιτάχ στο
πάτωμα να τον κοιτάζει, και σκέφτηκα ότι το κεντρικό μοτίβο ήταν μια
κατάσταση πρωταρχικής σκηνής. Η αναμονή, η παρατήρηση, η παράλυση
φαίνονταν τα κύρια χαρακτηριστικά αυτού που συνέβαινε, και στο μυαλό μου
επίσης έμοιαζε να είναι παρών o Freud, o πατέρας της ψυχανάλυσης.

Λίγο αργότερα ο Lucas αναφέρει ένα άλλο όνειρο. Λέει ότι είχε ένα σεξουαλικό
όνειρο με τη γυναίκα του αλλά, λέει, «δεν συνέβη». Η γυναίκα του βρίσκεται από
πάνω του και στο κρεβάτι, δίπλα τους, υπάρχει κάτι γκρίζο. Εξηγεί ότι είναι
γκρίζο γιατί βρίσκεται στη σκιά. Προσθέτει ότι ίσως δεν ήταν παρά μια γάτα,
και μετά προσθέτει ότι δε νομίζει ότι η μορφή αυτή τούς κατασκόπευε. Αυτό
φέρνει στο νου μου το λιοντάρι από το άλλο όνειρο, το «όραμά» μου πάνω στην
καρέκλα και ξανά την πρωταρχική

20

σκηνή. Η συνεδρία συνεχίζεται μάλλον επιφανειακά· αυτός συνεχίζει να

περιγράφει με τον συνηθισμένο καταναγκαστικό του τρόπο τη βασανιστική
αμφιθυμία του για τη γυναίκα του. Κάτι «δεν συμβαίνει» στην συνεδρία.

Τον ρωτώ περισσότερα για το γκρίζο σχήμα του ονείρου. Λέει ότι του φέρνει
στο νου σαρκοφάγο. Στην αρχή νόμισα ότι μπορεί να μιλούσε για ένα νεκρό/
ταπεινωμένο μέρος του εαυτού του, αλλά αυτός αρχίζει να μιλάει για το πώς,
όταν ήταν παιδί, ενδιαφέρθηκε πολύ για τους Αιγυπτίους, ψάχνοντας ακριβώς
αυτό, πώς οι σαρκοφάγοι προστάτευαν τις ταφές για να μην κλέβονται τα
πολύτιμα πράγματα. Κάτι φαινόταν να ζωντανεύει στη συνεδρία. Δεν τον είχα
ακούσει ποτέ να περιγράφει ένα αληθινό ενδιαφέρον του ή κάτι με νόημα από
την παιδική του ηλικία. Με το όνειρο μου έλεγε ότι στη σκιά βρίσκεται μία
ιστορία έντονου πόθου και περιέργειας για τα πολύτιμα πράγματα μέσα στη
μούμια και το σώμα της, αλλά αυτό συνεπαγόταν τεράστιους κινδύνους που
χρειάζονταν ισχυρές άμυνες. Μπορούσα να δω για πρώτη φορά πώς οι
συμπαγείς τοίχοι της οιονεί αυτιστικής ψυχικής του κατάστασης κρατούσαν
θαμμένες τις ισχυρές ενστικτώδεις επιθυμητικές ορμές του, που έμοιαζαν να
μην υπάρχουν. Αυτό επίσης συνδεόταν με την αίσθησή μου ότι πίσω από την
έλλειψη πόθου για τη γυναίκα του βρισκόταν ένας έντονος φόβος για το σώμα
της.

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
Υπάρχει φυσικά πλήθος τρόπων που μπορεί κανείς να κατανοήσει αυτές τις
συμπυκνωμένες εικόνες στο Τώρα, στο Εκεί και στο Τότε. Και φυσικά, στη
συνεδρία, ο ασθενής, όπως στο όνειρο, είναι ξαπλωμένος ανάσκελα και υπάρχει
ένα ζήτημα ως προς το πόσα μπορεί να επιτρέψει να «συμβούν» μέσα στη
συνεδρία. Για μένα το σημαντικό, ωστόσο, ήταν ότι, μετά από ένα μεγάλο
διάστημα επανάληψης του υλικού, διανοιγόταν ένας ονειρικός χώρος, από
όπου μπορούσε να αρχίσει να έχει κάποια πρόσβαση στη μη-εμπράγματη
εσωτερική ζωή. Σκεφτόμουν ότι θα μπορούσε να αρχίσει να αναπαριστά μια
φαντασίωση γύρω από τον κίνδυνο διέγερσης του πόθου εν όψει των
πολύτιμων πραγμάτων μέσα στη μητέρα/σύζυγό του και σε μένα στη
μεταβίβαση, μαζί με όλους τους συναφείς κινδύνους και τους διωκτικούς
φόβους τους συνδεδεμένους με τον πόθο αυτό. Προπάντων, σκέφτηκα ότι
ερχόταν σε επαφή με μιαν αίσθηση ότι υπήρχαν πολύτιμα πράγματα μέσα στο
σώμα της μητέρας, σε παντελή αντίθεση με την φαινομενική συναισθηματική
αδιαφορία προς την αναλύτριά του και την εν τοις πράγμασι απόρριψη της
μητέρας του, που θα μπορούσε επίσης να ανοίξει την πόρτα στη
συμβολοποίηση της επιθυμίας, της εξάρτησης και της απώλειας.

Επειδή ο ασθενής μου τα παίρνει όλα διανοητικά, δεν μπήκα στις λεπτομέρειες
της απεικόνισης σ' αυτό το σημείο, και αισθάνθηκα ότι αρκούσε

21

που, με το όνειρό του και τους συνειρμούς του, κάτι αναπτυσσόταν στην
ικανότητά του να αναπαριστά μια κεντρική ασυνείδητη δυναμική, απόδειξη ότι
η ψυχική διεργασία και η ψυχική εργασία του γινόταν τώρα δυνατότερη. Αυτό
με βοήθησε να ρίξω μια ματιά, πίσω από τους τοίχους που έχτισε με τρόμο,
τόσο στον ενστικτώδη εαυτό του όσο και στους κινδύνους που αντιπροσωπεύει
το σώμα της μητέρας και η περιέργειά του. Με έκανε επίσης να ελπίζω ότι θα
μπορούσαμε να προσεγγίσουμε κάτι ζωντανότερο. Λίγο καιρό μετά, ο Lucas
ανέφερε ότι η γυναίκα του σκέφτηκε ότι (ο ίδιος) μπορούσε να παίρνει κάποια
ευχαρίστηση από διάφορα πράγματα. Και αυτό επίσης κούνησε τα πράγματα
ώστε ο Lucas τελικά να έρχεται και τις πέντε μέρες της εβδομάδας για
ψυχανάλυση, παρά τον τρόμο του μήπως καταλήξει να χάσει τον έλεγχο. Όταν
ξεκίνησε τις πέντε συνεδρίες, το πρόβλημα μπορούσε να εκφρασθεί πιο
συμβολικά και απευθείας στη μεταβίβαση· ξαφνικά ο Lucas είπε σε μια
συνεδρίαση, «Θέλω να ξέρω τι σκέφτεστε. Ερεθίζει την περιέργειά μου. Θα
ήθελα να είμαι μέσα στο κεφάλι σας. Αισθάνομαι απογοητευμένος,
εξουθενωμένος».

Έγινε πιο δυνατό να συζητάμε πράγματα, όπως η σκληρή εκδίκηση του Lucas
στο αντικείμενό του μέσα από την αδιαφορία του· αλλά, κατά τη γνώμη μου, για

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
να αποκτήσει νόημα κάτι τέτοιο χρειαζόταν να γνωρίσει πρώτα ο Lucas το
πάθος του για το αντικείμενο, την μανούλα-μού-μια που είχε θάψει μαζί με την
αγάπη, την επιθυμία και την περιέργειά του, και το βίωμά του να τον έχουν
στερήσει απ' όλα, να μην έχει καν ένα άθικτο περιέχον δέρμα – κάτι που το
προβάλλει στο μέλλον, στον τρόμο μη μείνει απένταρος και άστεγος. Αρχίσαμε
να βλέπουμε ότι πίσω από την αυτάρεσκη συμπεριφορά του βρισκόταν μια
υπερβολικά χαμηλή αυ-τοεκτίμηση και η σκέψη ότι υπήρξε ανεπιθύμητο παιδί
(γεννήθηκε ως «ατύχημα», δέκα χρόνια μετά τα δύο αδέλφια του).

Τελικές παρατηρήσεις

Πολλά πράγματα γίνονται στο Τώρα μιας ψυχανάλυσης και υπάρχουν πολλοί
τρόποι να είναι κανείς στο Τώρα της συνεδρίας. Δίνοντας αυτό το υλικό, θέλω
να δείξω πώς βλέπω τη λειτουργία της ψυχαναλύτριας με αυτό τον ασθενή: του
κάνει χώρο όπου να μπορεί να συμβεί κάτι περισσότερο από μία τρομακτική
και άκαμπτη προσκόλληση στο «εμπράγματο» και διανοητικοποιημένο
συναισθηματικό κενό, να μπορέσει να προσεγγίσει αυτό που έχει παραλύσει
από σοβαρά διωκτικά και καταστροφικά άγχη, να μην αποφύγει όμως να
προσεγγίσει αυτά τα άγχη. Για να συμβεί αυτό, και για να δώσει σχήμα,
συναίσθημα και ενδεχομένως σκέψεις και λέξεις στον «ακατονόμαστο τρόμο»
(Bion, 1962 σ. 96), ή στην

22

«αδιανόητη… αγωνία» (Winnicott, 1974, σ. 104) που τον παραλύει, απαιτείται να

αναπτυχθεί μια ικανότητα συμβολοποίησης – μία εξέλιξη που πάει χέρι-χέρι με
μία χρονικότητα λιγότερο παγωμένη και περισσότερο «αμφίσημη».

Μία ανάμνηση οθόνης δείχνει μια πιθανή κατάρρευση στην πρώιμη παιδική
ηλικία, όταν ο κόσμος σκοτείνιασε, οδηγώντας τον Lucas σε περιορισμό του
συναισθηματικού εύρους και σε φόβο για τη μελλοντική ψυχική του υγεία, με
τον τρόπο που ο Winnicott το περιγράφει στο άρθρο του «Φόβος κατάρρευσης»
(1974). Οι Barangers γράφουν για ασθενείς που προσκολλώνται «σε μια
χρονικότητα ήδη προσανατολισμένη και καθορισμένη, επειδή φοβούνται την
αμφίσημη χρονικότητα, με άλλα λόγια, φοβούνται να βιώσουν από κοινού με
τον αναλυτή μια παρούσα (ψυχική) κατάσταση και μια παρελθούσα σχέση με
αρχαϊκά αντικείμενα». Προσθέτουν: «Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η χρονική
διαλεκτική της ανάλυσης προχωρεί από μια συγκεκριμένη και ορισμένη
χρονικότητα προς ένα διαφορετικό τύπο χρονικότητας (περισσότερο
ευκίνητης, με περισσότερο μέλλον και διαφορετικό περιεχόμενο), περνώντας

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
μέσα από μιαν ιδιαζόντως αμφίσημη χρονικότητα» (Baranger & Baranger, 2008,
σ. 800).

Με άλλα λόγια, θα λέγαμε ότι ο ασθενής προσκολλάται στο παρόν εξαιτίας του
τρόμου μήπως επιστρέψει σε ένα παρελθόν που υπάρχει στη μνήμη του, αλλά
δεν έχει την ανάμνησή του, όπως το θέτει ο Botella (2014), και εξαιτίας του
φόβου για ένα μέλλον απ' όπου τού γνέφει η κατάρρευση. Σε αυτό το
περιορισμένο διάστημα του Τώρα χρειάζεται να αποκατασταθεί μια αμφισημία,
που είναι «πολυχρονική», όπως προσπάθησα να δείξω. Χρησιμοποιώ το
επίθετο «πολυχρονική» σαν ιδιαίτερη όψη ή κατηγορία της «πολυσημίας»6, για
να τονίσω το άνοιγμα σε πολλαπλές χρονικότητες.

Η αναλυτική λειτουργία, όπως εγώ τη βλέπω, είναι για να διατηρήσει μια δι-
οπτρικότητα, μια σύνδεση αλλά και ένα διαχωρισμό ανάμεσα στο άμεσο και το
κάτι διαφορετικό. Τα δύο χρειάζεται να κρατηθούν μαζί, μέσα στην λεπτή
διάκρισή τους, και να μην καταρρεύσουν με εξηγήσεις ή κυριολεκτικές
μεταφράσεις. Αυτός ο διαχωρισμός δημιουργεί ένα διάκενο, ένα χρόνο, μια
δομή, μέσα στην οποία η διαδικασία ονειροπόλησης παρέχει το έδαφος για να
αναπτυχθεί συμβολοποίηση. Οι Baranger και Baranger γράφουν, «Είναι
ουσιώδες για την αναλυτική διαδικασία, το καθετί ή το κάθε συμβαίνον μέσα
στο πεδίο να είναι ταυτόχρονα και κάτι

6
Στην μουσική ο όρος «πολυχρονικός» αναφέρεται σε διαφορετικά tempi που
συμβαίνουν ταυτοχρόνως, κάτι που είναι μία ελαφρώς διαφορετική ιδέα, αν και η
έννοια των διαφορετικών «tempi» που αναμειγνύονται σε μια συνεδρία και σε μια
ανάλυση, είναι εξίσου καρποφόρα και μπορεί να συσχετισθεί με ό,τι αποκαλώ
«χρόνο αντήχησης».
23

άλλο. Αν αυτή η θεμελιώδης αμφισημία χαθεί, εξαφανίζεται και η ίδια η

ανάλυση» (2008, σ. 799). Εδώ επικεντρώνομαι ειδικά στον διαχωρισμό μέσα
στον εν λειτουργία νου του ψυχαναλυτή με την ανάγκη να διατηρήσει την δι-
οπτρικότητα, μέσα στην οποία το ένα «εγώ/μάτι» είναι χωριστό από το άλλο,
αλλά το καθένα παρέχει σημαντικό υλικό για το άλλο· η σύνδεση μπορεί να
έρθει πολύ αργότερα ή εκτός συνεδρίας, και καθένα χρειάζεται να είναι στο
προσκήνιο σε διαφορετικές στιγμές, δημιουργώντας τον απαραίτητο χώρο.
Στην περίπτωση του Lucas η δι-οπτρικότητα μπόρεσε να τον κάνει να αρχίσει
να κινείται έξω από το περιορισμένο περίγραμμα ενός δισδιάστατου κόσμου.
Διευκόλυνε επίσης και την επανα-λιβιδινοποίηση μιας «νεκρής» αναλυτικής
κατάστασης και την επίτευξη μιας επαφής που πιστεύω ότι όντως άγγιξε τον
Lucas συναισθηματικά.

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
Ο Da Rocha Barros συζητά την εικονοποιημένη αναπαράσταση μέσα σε όνειρα
σαν «το πρώτο βήμα προς την ικανότητα σκέψης» (2011, σ. 270) και δείχνει την
αναγκαιότητα των συμβόλων για να αποθησαυρίσουμε την συναισθηματική
εμπειρία και να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας στους άλλους και στον
εαυτό μας (da Rocha Barros & da Rocha Barros, 2011). Με το είδος του
ασθενούς που περιγράφω, η εικονοποιημένη αναπαράσταση ίσως χρειάζεται να
γίνει στον αναλυτή όταν δεν μπορεί να γίνει στον ασθενή, μέσω παλινδρόμησης.
Η οπτική εικόνα ανοίγει χώρο στο κάτι καινούργιο και αποτελεί ένα πρώτο
βήμα προς μια δυνάμει μεγαλύτερη συμβολοποίηση. Αυτό είναι διαφορετικό
από μια συνειδητό-τερη εργασία, που επίσης γίνεται. Σε ιδιαίτερα άνυδρες
περιόδους, για παράδειγμα, αισθάνθηκα ότι χρειαζόταν να κάνω ακόμη
περισσότερα από να «ονειρεύομαι τη συνεδρία», όπως το θέτει ο Bion (Bion,
1992, σ. 120), και χρειαζόταν να «ονειρεύομαι με στόχο» το κάτι περισσότερο,
ελπίζοντας ότι δεν ξέφευγα πολύ.

Ορισμένοι συγγραφείς ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για παλινδρομικές ψυχικές

καταστάσεις του νου του αναλυτή, που εργάζεται με ασθενείς στους οποίους
επικρατούν κενοί χώροι (ιδίως ο de M'Uzan, 2005 και οι Botella & Botella,
2005). Για την Perelberg, η εργασία μορφοποίησης (figurability) του αναλυτή
δεν ισοδυναμεί με ονειροπόληση, καθώς περιέχει την ικανότητα δημιουργίας
μιας «υποκατάστατης σκηνής», που προξε-νείται από το αρνητικό του βιώματος
του ασθενούς το οποίο είναι «απροσπέλαστο και χωρίς μνήμη» και «ισοδύναμο
με μια πρωτύτερη σκηνή που είναι απρόσιτη». «Έχει την ικανότητα να
αντικαταστήσει τη χωρίς ανάμνηση μνήμη με μιαυποκατάστατη μνήμη που
προορίζεται να γίνει ανάμνηση οθόνη»» (Botella & Botella, 2013, σ. 119, πλάγια στο
κείμενο)» (Perelberg, 2015).

Ενώ υπάρχουν διάφορα εννοιολογικά πρότυπα και παραλλαγές αυτού

24

που περιγράφεται, για παράδειγμα το αν κανείς μιλάει για μια σπάνια και
κεντρικής σημασίας «σκηνή» ή για παρείσφρηση της συνεχιζόμενης
ασυνείδητης διεργασίας στη συνειδητότητα, και ιδίως αν πρόκειται για μια
εννοιολογημένη σύνδεση με το παρελθόν, κατά τη γνώμη μου η έννοια της
ονειροπόλησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί γενικά, για να περιγράψει την
«εργασία», είτε τη σκεπτόμαστε σαν μορφοποίηση (Botella) είτε σαν «ξάγρυπνη
ονειρική σκέψη» (Ferro)7. Ο Bion γράφει:

Η δεκτικότητα η αποκτημένη με απογύμνωση της μνήμης και της

επιθυμίας (που είναι ουσιώδης στην τέλεση «πράξεων πίστης») είναι
θεμελιώδης στην λειτουργία της ψυχανάλυσης όπως και σε άλλες

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
 επιστημονικές διαδικασίες. Είναι ουσιώδης για να βιωθεί η
ψευδαίσθηση ή η κατάσταση ψευ-δαισθήτωσης. Αυτή την κατάσταση δεν
την θεωρώ υπερβολή μιας παθολογικής ή έστω και φυσικής
κατάστασης: την θεωρώ μάλλον μια κατάσταση πάντα παρούσα, αλλά
επικαλυμμένη από άλλα φαινόμενα, που την κρύβουν. Εάν αυτά τα άλλα
στοιχεία μπορούν να μετριασθούν ή να ανασταλούν, μπορεί να φανεί η
ψευδαίσθηση· το πλήρες βάθος της και ο πλούτος της είναι
προσπελάσιμα μόνο από «πράξεις πίστης». (1970, σ. 35-6)

Στην περίπτωση της δικής μου ψευδαισθήτωσης μπορεί κανείς να σκέφτεται με

όρους αναπαράστασης των ενορμήσεων που δεν μπορούσε να αναπαραστήσει
ο ασθενής, ο οποίος περιγράφει ένα άδειο, εκεί όπου θα ήταν μια πρωταρχική
σκηνή. Μόνο μία φορά ήρθε στο προσκήνιο ένας αμυδρός υπαινιγμός
πρωταρχικής σκηνής με τη μορφή ενός ονείρου καταδίωξης από τρομακτικές
υπερφυσικές δυνάμεις στο πλαίσιο μιας σκηνής κρεβατοκάμαρας.

Χρησιμοποιώντας την λέξη δι-οπτρικότητα, δεν είναι τόσο ότι μιλάω για κάτι
διαφορετικό από την διοπτρικότητα, όσο ότι υπογραμμίζω την ανάγκη να
διατηρούνται ταυτοχρόνως και οι δύο στάσεις του νου: η μία που «αναλύει» και
η άλλη που παραμένει τα μέγιστα δεκτική, με τρόπο διαζευκτικό. Ο De Masi σε
μία πρόσφατη εργασία του δίνει τον τίτλο «ψευδαίσθηση και δι-όφθαλμη
όραση». Ο όρος «δι-όφθαλμη όραση», γράφει, του δόθηκε από τον ψυχωτικό
ασθενή του. O De Masi γράφει:

Ο Lorenzo λέει ότι αντιλαμβάνεται πως έχει μια δι-όφθαλμη όραση

της πραγματικότητας. Σημειώνω τη μεγάλη ακρίβεια της δήλωσης: Δεν
λέει ότι έχει διοπτρική όραση, επειδή η όρασή του στερείται
απαρτίωσης, όπως θα συνέβαινε κατ' ανάγκην στην περίπτωση που οι
δύο οράσεις θα μπορούσαν να συναντηθούν και να συγκριθούν μεταξύ
τους. Σε αυτή την

7Και ο Hock (2014) υποδεικνύει ότι ακόμη και στις πρώιμες εργασίες του Freud

δεν υπάρχει πραγματικός διαχωρισμός ανάμεσα σε κατασκευή και

ανακατασκευή.
25

περίπτωση, οι δύο οράσεις, η μία παραληρηματική και η άλλη

πραγματική, παραμένουν διακριτές και διαφοροποιημένες η μία από την
άλλη, διότι και οι δύο έχουν τον ίδιο αντιληπτικό χαρακτήρα, τον
χαρακτήρα της πραγματικότητας. (De Masi, 2015)

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
Δεν είχα ακόμη διαβάσει αυτή την εργασία όταν πρωτοέγραφα τη δική μου και
έμεινα κατάπληκτη από την όμοια χρήση της λέξης δι-όφθαλμη για να
περιγράψει την μη-απαρτίωση των δύο οράσεων. Αυτή η μη-απαρτίωση
υποστηρίζω ότι είναι μέρος του απαραίτητου διάκενου που χρειάζεται να
περιφρουρηθεί σαν μέρος της αναλυτικής στάσης. Στην κατάσταση που
περιέγραψα, αυτή οδήγησε στο αιλουροειδές πάνω στην καρέκλα, μια
ψευδαισθήτωση που προεξοφλούσε κάτι που ακόμη δεν είχε γίνει και που μόνο
αργότερα μπόρεσε να βρει το δρόμο του σε μία αναπαράσταση από τον ασθενή.
Με τη λέξη διάκενο αναφέρομαι στο άνοιγμα που χρειάζεται να διατηρηθεί για
να επιτρέψει στο απαραίτητο «κάτι άλλο» να αναφανεί, ένα «κάτι» που συχνά
δεν πρόκειται αμέσως να γίνει κατανοητό και παραμένει μη-απαρτιωμένο μέχρι
αργότερα. Τείνει να έρχεται με τη μορφή εικόνων εμφανιζόμενων αστραπιαία,
που μπορούν εύκολα να εξαφανισθούν και να μην αφήσουν την ανάμνησή τους.
Υποθέτω ότι αυτό συμβαίνει πολύ συχνότερα απ' όσο μπορεί κανείς να
συνειδητοποιήσει, αλλά παρ' όλα αυτά θα έχει ένα σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη
της αναλυτικής διαδικασίας. Τόνισα επίσης την πλευρά της προεξόφλησης, ένα
σημαντικό παράγοντα που προάγει την προδρομική κίνηση διαμέσου της
ψυχής του αναλυτή. Στην περίπτωση της οπτικής εικόνας που περιέγραψα, ή
μιας αναλαμπής που εξαφανίζεται γρήγορα, ένα από τα χαρακτηριστικά της
είναι ότι, αν την θυμηθούμε, η εικόνα μπορεί να εμφανίζεται ως εκτός πλαισίου
(άσχετη) και χωρίς φανερές συνδέσεις με το υλικό. Στην περίπτωση που
περιγράφω εδώ, η οπτική εικόνα προεξοφλούσε υλικό που εμφανίστηκε όχι
στην ίδια συνεδρία, αλλά ένα ή δύο μήνες αργότερα. Αυτό είναι μια τρέλα
αναπόφευκτη, αν η αναπαράσταση πρόκειται να γεμίσει ψυχωτικές τρύπες.

Βιβλιογραφία

Baranger M., Baranger W. ( 2008). The analytic situation as a dynamic field. Int

J Psychoanal89:795-826.  


Baranger M., Baranger W. ( 1961-1962). La situacion analitica como campo

dinamico [Η αναλυτική κατάσταση ως δυναμικό πεδίο]. Rev Urug
Psicoanal4(1):3-54.

Bion W. R. ( 1961). Experiences in Groups and Other Papers. London: Tavistock.

Bion W. R. ( 1962a). Learning from Experience. London: Tavistock.

Bion W. R. ( 1962b). The psycho-analytic study of thinking. Int J Psychoanal43:

306-10.  

Bion W. R. ( 1959). Attacks on linking. Int J Psychoanal40:308-15.  



Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
 26

Bion W. R. ( 1970). Attention and Interpretation. London: Tavistock.

Bion, W. R. ( 1973-1974). Brazilian lectures. Στο: Mawson C., επιμ. The Complete
Works of W. R. Bion. Τόμ. VII, σ. 1-197. London: Karnac Books.

Bion W. R. ( 1992). Cogitations. London: Karnac Books.

Bion W. R. ( 2014). Collected works. Στο: Mawson C. and Bion F., επιμ. London:
Karnac Books.

Birksted-Breen D. ( 2003). Time and the après-coup. Int J Psychoanal84:

1501-15.  


Birksted-Breen D. ( 2006). The work of interpretation.Bulletin of the British

Psychoanalytical Society (επίσης στο The Work of Psychoanalysis, New
Library of Psychoanalysis. London: Routledge, 2016).

Birksted-Breen D. ( 2012). Taking time: The tempo of psychoanalysis. Int J

Psychoanal93:819-35.  


Blass R. B. ( 2011). On the immediacy of unconscious truth: Understanding

Betty Joseph's ‘here and now’ through comparison with alternative views of it
outside of and within Kleinian thinking. Int J Psychoanal92:1137-1157.  


Botella C. ( 2014). On remembering: The notion of memory without

recollection. Int J Psychoanal95:911-36.  


Botella C., Botella S. ( 2005). Psychic Figurability. New Library of

Psychoanalysis. London: Routledge. (La figurabilité psychique. Lausanne,
Paris: Delachaux & Niestle, 2001).

Botella C., Botella S. ( 2013). Psychic figurability and unrepresented states. Στο:
Levine H. B., Scarfone D., Reed G. B., επιμ. Unrepresented States and the
Construction of Meaning, 95-121. London: Karnac.

Ceglie G. R. D. ( 2013). Orientation, containment and the emergence of

symbolic thinking. Int J Psychoanal94:1077-91.   

Da Rocha Barros E. M. ( 2011). Exploring core concepts: Sexuality, dreams and

the unconscious. Int J Psychoanal92:270-2.  


Da Rocha Barros E. M., da Rocha Barros E. L. ( 2011). Reflections on the clinical

implications of symbolism. Int J Psychoanal92:879-901.  


Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
De Masi F. ( 2015) Delusion and bi-ocular vision. Int J Psychoanal'96:
1189-211.   

De M'Uzan M ( 2005). Aux confins de l'identité. Paris: Gallimard.

Ferro A., Basile R. ( 2004). The psychoanalyst as individual. Psychoanal Q73:

659-82.  


Freud S. ( 1914). Remembering, repeating and working-through (further

recommendations on the technique of psycho-analysis II).SEXII:145-56.  


Freud S. ( 1915). Observations on transference-love (further recommendations

on the technique of psycho-analysis III).The Standard Edition of the Complete
Psychological Works of Sigmund Freud, τόμ. XII (1911-1913): The Case of
Schreber, Papers on Technique and Other Works,157-71.   

Green A. ( 1986). On Private Madness. London: Hogarth Press.

Hock U, ( 2014). Plea for the unity of the Freudian theory of memory. Int J
Psychoanal95:937-50.   

Marty P., de M'Uzan M. ( 1963). La pensée opératoire. Rev Fr Psych (1968) 32(3):

595-8.

Ogden T. H. ( 1994). The analytic third: Working with intersubjective clinical

facts. Int J Psychoanal75: 3-19.  


Ogden T. H. ( 2004). The analytic third. Psychoanal Q73:167-95.  



Perelberg R. ( 2015). On excess, trauma and helplessness: repetition and

transformations. Int J Psychoanal96.  


Scarfone D. ( 2014). Rapport for French Congress, Montreal.

Vermote R. (υπό έκδοση). New Library of Psychoanalysis, Teaching Series.

Routledge.

27

Voltaire M. de ( 1759). L'esprit de Monsieur de Voltaire. Paris: Prault. σ. 272.

Weiss H. ( 2013). The explosion of the present and the encapsulation of time:
Transference phenomena in the analysis of a psychotic patient. Int J
Psychoanal94:1057-75.   

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).
Winnicott D. W. ( 1971). Playing and Reality. London: Tavistock
Publications.  


Winnicott D. W. ( 1974). Fear of breakdown. Int Rev Psychoanal1:103-7.  



28

Authorized Users

For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP

terms & conditions (see terms.pep-web.org).

PEP-Web Copyright

Copyright. The PEP-Web Archive is protected by United States copyright laws

and international treaty provisions.

1. All copyright (electronic and other) of the text, images, and photographs of the
publications appearing on PEP-Web is retained by the original publishers of the Journals,
Books, and Videos. Saving the exceptions noted below, no portion of any of the text,
images, photographs, or videos may be reproduced or stored in any form without prior
permission of the Copyright owners.
2. Authorized Uses. Authorized Users may make all use of the Licensed Materials as is
consistent with the Fair Use Provisions of United States and international law. Nothing in
this Agreement is intended to limit in any way whatsoever any Authorized User's rights
under the Fair Use provisions of United States or international law to use the Licensed
Materials.
3. During the term of any subscription the Licensed Materials may be used for purposes of
research, education or other non-commercial use as follows:
1. Digitally Copy. Authorized Users may download and digitally copy a
reasonable portion of the Licensed Materials for their own use only.
2. Print Copy. Authorized Users may print (one copy per user) reasonable potions
of the Licensed Materials for their own use only.

Copyrighted Material. For use only by hellenic56. Reproduction prohibited. Usage subject to PEP terms & conditions (see terms.pep-web.org).