ISSN No.

2455 - 300X

e´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+
2022`2023

ANGRAU

Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+

˝≤+, >∑T+≥÷s¡T, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
yÓTT<ä{Ï eTTÁ<äD :
Á|ü‘T· \T : 4000
@Á|æ˝Ÿ, 2022
ISSN No. 2455 - 300X

yÓ\ : s¡÷. 180/`

ìs¡«Vü≤D dü+bÕ<ä≈£î\T :
&܈ˆ m. \*‘·
Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T düe÷#ês¡ n~Ûø±] (m|òt.m.dæ.)
dü+bÕ<ä≈£î\T :
&܈ˆ myéT. yÓ+ø£≥ sêeTT\T
XÊÅdüÔy˚‘·Ô (e´ekÕj·T $düÔs¡D)
e´ekÕj·T düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡ πø+Á<ä+,
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯« $<ë´\j·T+, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.

Á|ü#·Ts¡D :
e´ekÕj·T $düÔs¡D $uÛ≤>∑eTT, n&çàìÅùdº{Ïyé Ä|ò”düT,
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+,
˝≤+, >∑T+≥÷s¡T ` 522 034
e´ekÕj·T |ü+#ê+>±\ ø=s¡≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T düe÷#ês¡ n~Ûø±],
e´ekÕj·T düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡ πø+Á<ä+,
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+,
n&Ü«Hé‡&é b˛düTº Á>±&ÉT´j˚TwüHé ôd+≥sY Äes¡D,
˝≤+, >∑T+≥÷s¡T ` 522 034, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
bò˛Hé : 91005 00223, Ç`yÓTsTT˝Ÿ : paio@angrau.ac.in

ii
 AMARAVATI

CHIEF MINISTER
ANDHRA PRADESH

Y.S. JAGAN MOHAN REDDY

dü+<˚X+¯
sêh ¬s’‘·T\≈£î, e´ekÕj·T XÊgy˚‘·Ô\≈£î, Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T
dæã“+~øÏ ªX¯óuÛÑø£è‘Y HêeTμ dü+e‘·‡s¡ ñ>±~ X¯óuÛ≤ø±+ø£å\T.
n+<ä]ø° nqï+ ô|fÒº ¬s’‘·T u≤>∑T+fÒH˚ <˚X¯+ u≤>∑T+≥T+~. nqï|üPs¡ í ˝≤+{Ï Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À
Á|ü‹ ¬s’‘·T ‘·˝…‘·TÔ≈£îH˚˝≤ qes¡‘êï\ |ü<∏äø±\T neT\T #˚düTÔHêï+. Ç~ ¬s’‘·T |üø£åbÕ‹ Á|üuÛÑT‘·«+.
¬s’‘·T |üø£åbÕ‘· Á|üuÛÑT‘·«+>± e´ekÕj·÷ìøÏ |ü>∑{Ï |üP≥ 9 >∑+≥\T HêD´yÓTÆq ñ∫‘· $<äT´‘·TÔ,
Á|ü‹ ¬s’‘·T≈£L @{≤ s¡÷. 13,500/` #=|üq 5 @fi¯fl˝À s¡÷. 67,500/` ¬s’‘·T uÛÑs√kÕ, $‘·Ôq+ qT+∫
neTàø£+ es¡≈£î ¬s’‘·T≈£î ‘√&ÉT+&˚ ¬s’‘·T uÛÑs√kÕ πø+Á<ë\T, eT©º |üs¡Œdt ôd+≥s¡T¢, yÓ’.j·Tdt.ÄsY. ñ∫‘·
|ü+≥\ ;e÷, yÓ’.j·Tdt.ÄsY. düTHêï e&û¶, s¡÷. 2,000/` ø√≥¢‘√ Á|üø £è‹ yÓ’|üØ‘ê´\ ì~Û,
s¡÷. 3,000/` ø√≥¢‘√ <Ûäs¡\ dæúØø£s¡D ì~Û, ¬s’‘·T\≈£î s¡÷. 1,542/` ø√≥¢ ÇHé|ü⁄{Ÿ dü_‡&û, bÕ&ç
¬s’‘·T\≈£î <äqTï>± neT÷˝Ÿ, yÓ’.j·Tdt.ÄsY. »\ø£fi¯ <ë«sê ñ∫‘· uÀs¡T¢ ` yÓ÷{≤s¡T¢, Äø±« ¬s’‘·T≈£î
ø£¬s+≥T dü_‡&û.. <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·÷Ô Ä‘·àVü≤‘·´ #˚düT≈£îqï ¬s’‘· T\ ≈£î≥T+u≤\qT Ä<äT≈£îH˚˝≤
s¡÷. 7 \ø£å\ kÕj·T+ #˚j·T&É+‘√ bÕ≥T, Ç+ø± eT¬sH√ï ø±s¡´Áø£e÷\T, |ü<∏äø±\T ì+&ÉT eTqdüT‘√
neT\T #˚düTÔHêï+.
‘·eT |ü]XÀ<ÛäHê |òü*‘ê\T ¬s’‘·T\≈£î #˚πs $<Ûä+>± Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T
$X¯«$<ë´\j·T+ ªªe´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+μμ qT Á|ü#·T]+#·&É+ n_Ûq+<ä˙j·T+. ñ>±~ |ü+&ÉT>∑
dü+<äs¡“¤+>± ‘ÓdüTÔqï ªªe´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+μμ ¬s’‘·qï\≈£î ˇø£ ~≈£L‡∫˝≤ ñ+&Ü\ì Hê Äø±+ø£å.

(yÓ’.j·Tdt. »>∑HéyÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶)

iia
 KURASALA KANNABABU
Minister for Agriculture & Cooperation,
Marketing & Food Processing,
Government of Andhra Pradesh.
dü+<˚X+¯
eTq sêh n_Ûeè~∆˝À e´ekÕj·T, nqTã+<Ûä s¡+>±\ >∑D˙j·TyÓTÆq bÕÁ‘·q T Á>∑Væ≤+∫q >ös¡e
eTTK´eT+Á‹ l yÓ’.j·Tdt. »>∑HéyÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶ >±s¡T ‘êqT ¬s’‘·T |üø£åbÕ‹qì #ÓãT‘·÷ e´ekÕj·T n_Ûeè~∆‘√
bÕ≥T ¬s’‘·T\ dü+πøåe÷ìï nqT~q+ ø±+øÏådü÷Ô qes¡‘êï\ |ü<Ûäø£+˝À uÛ≤>∑+>± e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À $q÷‘·ï
dü+düÿs¡D\T rdüTø=#êÃs¡T. n+<äT˝À uÛ≤>∑+>± sêh+˝À @sêŒf…Æq 10,778 &܈ˆ yÓ’.j·Tdt.ÄsY. ¬s’‘·T uÛÑs√kÕ
πø+Á<ë\T $‘·TÔ qT+&ç $Áø£j·T+ es¡≈£î ¬s’‘·T\≈£î mH√ï ùde\T n+~dü÷Ô C≤rj·T kÕúsTT˝À Á|üX¯+dü\T
n+<äT≈£î+≥THêïsTT.
s¬ ‘’ T· dü+øπ eå T |ü<øäÛ ±\‘√ bÕ≥T Á|üøè£ ‹ $|ü‘T· \Ô düeTj·T+˝À s¬ ’‘T· \≈£î ‘·øDå£ |ü+≥ qwüº |ü]Vü‰s¡+qT
Çe«&É+‘√ bÕ≥T |ü+≥ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ø£˙dü eT<ä∆‘·T <Ûäs¡≈£î ø=qT>√\T #˚dæ yê]øÏ n+&É>± ì*#ê+. >ös¡e
eTTK´eT+Á‹ l yÓ’.j·Tdt. »>∑HéyÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶ >±] Ä<˚XÊ\ y˚Ts¡≈£î e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ÁbÕôddæ+>¥ #˚dæ
$\Te ô|+#·&É+ <ë«sê ¬s’‘·T\T n~Ûø£ Ä<ëj·T+ bı+<˚˝≤ |òü⁄&é ÁbÕôddæ+>¥ bÕ\d”ì rdüTø=∫à m>∑TeT‹
neø±XÊ\qT ø£*ŒdüTÔHêï+.
yê‘êes¡D+˝À edüTÔqï e÷s¡TŒ\≈£î nqT>∑TD+>± nqï<ë‘·\qT |ü+≥\ kÕ>∑ T˝À n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\qT
bı+<˚+<äT≈£î Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ XÊgy˚‘·Ô\T |ü]XÀ<Ûäq\T #˚dæ nH˚ø£ q÷‘·q
kÕ+πø‹ø£‘·\qT s¡÷bı+~+∫, ¬s’‘·T\≈£î á kÕ+πø‹ø£‘·\qT ìs¡+‘·s¡+ n+<äCÒdüTÔqï ø£èwæ mq˝Òì~.
eTTK´+>± e´ekÕj·T<ës¡T\≈£î n‘·´+‘· ñ|üj·TTø£Ô+>± ñ+&˚ Ø‹˝À e´ekÕj·T düe÷#êsêìï
n+~+#˚+<äT≈£î $X¯«$<ë´\j·T+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ªªe´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+μμ qT Á|ü#·T]+∫ ‘Ó\T>∑T q÷‘·q
dü+e‘·‡s¡yÓTÆq ñ>±~ s√Eq >ös¡e eTTK´eT+Á‹ l yÓ’.j·Tdt. »>∑HéyÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶ >±] #˚‘·T\ MT<äT>±
$&ÉT<ä\ #˚düTÔHêï+. á |ü+#ê+>∑+ s¡÷|üø£\Œq≈£î düVü≤ø£]+∫q XÊgy˚ ‘·Ô\≈£î, dæã“+~øÏ Hê n_Ûq+<äq\T.
sêh ¬s’‘ê+>±ìøÏ ªªl X¯óuÛÑø£è‘Y HêeTμμ q÷‘·q dü+e‘·‡s¡+ X¯óuÛÑÁ |ü<ä+ >±qT eT]j·TT e´ekÕj·T+
˝≤uÛÑkÕ{Ï>±qT ñ+&Ü\ì Äø±+øÏådü÷Ô......

(≈£îs¡kÕ\ ø£qïu≤ãT)
iib
 Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
>∑T+≥÷s¡T, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ

&܈ˆ @. $wüßíes¡∆q ¬s&ç¶

ñ|ü≈î£ \|ü‹ ‘=* |ü\T≈£î\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸqT <˚XÊìπø nqï|üPs¡í>± r]Ã~<ë›\H˚ ø£è‘· ìX¯Ãj·T+‘√ ñqï sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ ¬s’‘·T\≈£î
|ü+≥\ kÕ>∑T˝À n+&É<ä+&É>± ì\Tdü÷Ô ìs¡+‘·s¡+ Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. sêh Á|üuÛÑT‘·«+‘√ bÕ≥T Ä#ês¡´ mHé.õ.
s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ ≈£L&Ü ¬s’‘·T\ Jeq $<Ûëq+˝À yÓTs¡T¬>’q n_Ûeè~∆ ø√dü+ |ü]XÀ<ÛäHê
eT]j·TT $düÔs¡D ø±s¡´Áø£e÷\‘√ ìs¡+‘·s¡+ Á|üj·T‹ïdü÷Ô ñ+~.
á H˚|ü<Ûä´+˝À Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ qT+∫ 2021 e dü+e‘·‡s¡+˝À
¬s’‘·T\ kÕ>∑T ø=s¡≈£î 19 q÷‘·q n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#·Tà s¡ø±\T / e+>∑&Ü\qT $&ÉT<ä\ #˚kÕeTT. n˝≤π>
e´ekÕj·T yê‘êes¡D $uÛ≤>±\ (nqø±|ü*,¢ ˝≤+, ‹s¡T|ü‹, nq+‘·|⁄ü s¡+ eT]j·TT ∫+‘·|*ü )¢ qT+&ç yê‘êes¡D
Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü\Vü‰\qT eT]j·TT e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ Ç+f…*C…Hé‡ πø+Á<ä+, ˝≤+ qT+&ç $$<Ûä
|ü+≥\ eTT+<ädüTÔ n+#·Hê <Ûäs¡\qT n+~düTÔHêïeTT. $X¯«$<ë´\j·T XÊgy˚‘·Ô\T ¬s’‘·T uÛÑs√kÕ πø+Á<ë\˝Àì
$düÔs¡D ø±s¡´ø£s¡Ô\ düeTq«j·T+‘√ |ü+≥\ kÕ>∑T |ü<ä∆‘·T\ô|’ •ø£åD≤ ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü≥º&É+‘√ bÕ≥T
&܈ˆ yÓ’.j·Tdt.ÄsY. ¬s’‘·T uÛÑs√kÕ #Ó’‘·q´ j·÷Á‘·˝À¢ bÕ˝§Zì ¬s’ ‘·T˝À¢ ne>±Vü≤q ø£*–düTÔHêïs¡T.
e´ekÕj·T<ës¡T\≈£î n‘·´+‘· ñ|üjT· Tø£+Ô >± ñ+&˚ Ø‹˝À e´ekÕj·T düe÷#êsêìï n+~+#˚+<äT≈£î
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ñ>±~ dü+<äs¡“¤+>± $&ÉT<ä\ #˚ùd e´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+ 2022`23 ˝À e], yÓTTø£ÿC§qï,
∫s¡T<ÛëHê´\T, n|üsê\T, q÷HÓ –+»\T, #Ói≈£î, Á|ü‹Ô yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\‘√ bÕ≥T ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+
eT]j·TT e´ekÕj·T+˝À Á&√q¢ $ìjÓ÷>∑+, Ä<ÛTä ìø£ e´ekÕj·T |ü]ø£sê\T e+{Ï n+XÊ\T eT]j·TT kÕe÷õø£
$C≤„q XÊg+≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\qT ≈£L&Ü ¬s’‘·T\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ $<Ûä+>± s¡÷bı+~+#êeTT. á
|ü+#ê+>∑+ s¡÷|üø£\Œq≈£î düVü≤ø£]+∫q XÊgy˚‘·Ô\≈£î eT]j·TT dæã“+~øÏ Hê n_Ûq+<äq\T.
sêh ¬s’‘ê+>±ìøÏ eT]j·TT XÊgy˚‘·Ô\≈£î ªªl X¯óuÛÑø£è‘Y HêeTμμ dü+ e‘·‡s¡ X¯óuÛ≤ø±+ø£å\T.

(@. $wüßíes¡∆q ¬s&ç¶ç)

iic
 Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
>∑T+≥÷s¡T, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ

&܈ˆ |æ. sê+u≤ãT

$düsÔ D¡ dü+#ê\≈£î\T
|ü]#·j·T+
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ n_Ûeè~∆ e´ekÕj·T eT]j·TT Ç‘·s¡ nqTã+<Ûä s¡+>±\ n_Ûeè~∆ ô|’q m+‘·>±H√
Ä<Ûës¡|ü&ç ñqï~, »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\, e÷s¡T‘·Tqï Jeq dæú‹, ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢ eT]j·TT yê‘êes¡D
e÷s¡TŒ\ ‘·s¡TD+˝À ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· kÕ~Û+#·≥+ ˇø£ Á|ü<ÛëqyÓTÆq \ø£å´+. á \ø£å´ kÕ<Ûäq˝À ¬s’‘·T\T ‘·eT
|ü+≥\ kÕ>∑T˝À Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+qT ne\+_Û+∫ ‘·<ë«sê n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·e\dæq
nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~. e´ekÕj·÷ìøÏ ø±e\dæq Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ¬s’‘·T\≈£î #˚s¡y˚j·T≥+
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+.
sêh ¬s’‘ê+>±ìøÏ m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT q÷‘·q e´ekÕj·T düe÷#êsêìï n+~+#·{≤ìøÏ ¬s’‘·T •ø£åD≤
ø±s¡´Áø£e÷\T, ¬s’‘·T dü<ädüT‡\T, Á|ü<äs¡Ùq\T, πøåÁ‘· ìsê∆s¡D dü +<äs¡Ùq\T, ¬s’‘·T e÷düºsY‡ Åf…ÆqsY‡, düè»Hê‘·àø£
¬s’‘·T\ nqTdü+<Ûëq+ e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\qT $]$>± $X¯«$<ë´\j·T XÊgy˚‘·Ô\T #˚|ü&ÉT‘·THêïs¡T. Çy˚ø±ø£
yê‘êes¡D+ eT]j·TT e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\ ø£qT>∑TD+>± e´ekÕj·T düe÷#êsêìï Äø±X¯yêDÏ,
<ä÷s¡<sä Ù¡ Hé, ~q|üÁ‹ø£\T, yÓTTu…˝’ Ÿ j·÷|t\ <ë«sê s¬ ‘’ ê+>±ìøÏ n+~düTHÔ êïeTT. $X¯«$<ë´\j·T+ s¡÷bı+~+∫q
e´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+, e´ekÕj·T+ e÷dü|Áü ‹ø£, b˛wüø£ ˝ÀbÕ\ ìsê∆sD¡ ø£sB¡ |æø\£ <ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î ø±e\dæq
düe÷#êsêìï n+~+#·≥+˝À ø£èwæ #˚düTÔHêïeTT. ¬s’‘·T\T ‘·eT |ü+≥ bı\+˝Àì düeTdü´\≈£î |ü]cÕÿs¡+
bı+<äT≥≈£î bòÕs¡àsY‡ ø±˝Ÿ ôd+≥sY (1800 425 0430) <ë«sê düe÷<ÛëHê\T ÇdüTÔHêïeTT. eTTK´+>± ¬s’‘·T
uÛÑs√kÕ πø+Á<ë\˝Àì e´ekÕj·T $düÔs¡D ø±s¡´ø£s¡Ô\qT eT]j·TT e´ekÕj·T eT]j·TT nqTã+<Ûä XÊK\qT
düeTq«j·T+ #˚düT≈£î+≥÷ $düÔs¡D ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü&ÉT‘·THêïeTT. á e´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+ ‘·j·÷s¡T
#˚j·T≥+˝À dü+|üPs¡í düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T n+<äCÒdæq XÊgy˚‘·Ô\≈£î Hê Vü≤è<äj·T |üPs¡«ø£ ø£è‘·»„‘·\T.
¬s’‘·T k˛<äs¡T\≈£î ªªl X¯óuÛÑø£è‘Y HêeTμμ dü+e‘·‡s¡ X¯óuÛ≤ø±+ø£ å\T eT]j·TT e´ekÕj·T+ ˝≤uÛÑkÕ{Ï>±
ñ+&Ü\ì Äø±+øÏådü÷Ô....

(|æ. sê+u≤ãT)
iid
 á Á|ü#·Ts¡D˝À bı+<äT|üs¡#·&ÜìøÏ $$<Ûä n+XÊ\qT
n+~+#·&É+˝À düVü≤ø£]+∫q XÊÅdüÔy˚‘·Ô\T
1. &܈ˆ {Ï. lìyêdt Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (e]) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
e÷s¡TfÒsT¡ .
2. &܈ˆ |æ.$. dü‘´· Hêsêj·TD Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) sê>√\T.
3. &܈ˆ m+.ùV≤eT+‘Y ≈£îe÷sY Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô(∫s¡T<ÛëHê´\T) e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ô|s¡Te÷fi¯fl|ü*¢.
4. &܈ˆ ◊. düTBÛsY ≈£îe÷sY XÊgy˚‘·Ô (yÓTTø£ÿ\Á|ü»qq XÊg+) e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ô|<ë›|ü⁄s¡+.
5. &܈ˆ ÄsY. qs¡dæ+VüQ\T XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕú q+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) q+<ë´\.
6. &܈ˆ yÓ’. sêe÷ ¬s&ç¶ Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Û äHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) q+<ë´\.
7. &܈ˆ m+.$. s¡eTD Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (n|üsê\T) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
8. &܈ˆ mdt. sê»eTDÏ Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
9. &܈ˆ dæ.$. #·+Á<äyÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶ d”ìj·TsY XÊgy˚‘Ô· e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) nq+‘·|ü⁄s¡+.
10. &܈ˆ $. »j·T\øÏåà Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) q+<ë´\.
11. &܈ˆ ¬ø.mdt.mdt. Hêj·Tø˘ Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (y˚s¡TX¯q>∑) e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ø£~].
12. &܈ˆ mdt. ˙*eT d”ìj·TsY XÊgy˚‘Ô· ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) q+<ë´\.
13. &܈ˆm.$.mdt.<äTsêZÁ|ükÕ<é d”ìj·TsY XÊgy˚‘Ô· e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) nq+‘·|ü⁄s¡+.
14. &܈ˆ õ. $qjYT ≈£îe÷sY XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) ∫+‘·|ü*¢.
15. &܈ˆ &ç. uÛ≤s¡‹ XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) ‹s¡T|ü‹.
16. &܈ˆ {Ï.∫‘·ÿfi¯ <˚$ Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (#Ói≈£î) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+,nqø±|ü*.¢
17. &܈ˆ m+. düT<ÛësêDÏ Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (Á|ü‹Ô) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+.
18. &܈ˆ m. dü÷s¡´ Hêsêj·TD Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+) ÄeTT<ë\e\dü.
19. &܈ˆ mdt. ùV≤eT\‘· Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+) e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥ ø£fi≤XÊ\, ‹s¡T|ü‹.
20. &܈ˆ _. düVü≤<˚e ¬s&ç¶ Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, nq+‘·|ü⁄s¡+.
(yÓT≥º e´ekÕj·T+) n~Û|ü‹
21. &܈ˆ õ. s¡$u≤ãT nk˛dæjT˚ {Ÿ &ûHé e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥ ø£fi≤XÊ\, eT&Éø£ •s¡

iii
22. &܈ˆ ¬ø.$. Hê>∑e÷<ÛäT]
23. &܈ˆ |æ. yÓ+ø£≥ düTã“j·T´
24. &܈ˆ m+. eT<äHéyÓ÷Vü≤Hé
25. &܈ˆ |æ. eT<ÛäTyêDÏ
26. &܈ˆ mdt. uÛ≤s¡‹
27. &܈ˆ &ç.ÄsY. \ø°åà|ü‹
28. &܈ˆ dæ. sê<Ûë≈£îe÷]
29. &܈ˆ yÓ’. |ü<äà\‘·
30. &܈ˆ ¬ø.$. s¡eTD eT÷]Ô
31. &܈ˆ m+. $XÊ˝≤øÏåà
32. &܈ˆ õ. _+<äTe÷<Ûä$
33. &܈ˆ ¬ø. <˚eøÏ
34. &܈ˆ ¬ø. yÓ÷Vü≤Hé sêe⁄
35. &܈ˆ ¬ø. düT˙˝Ÿ ≈£îe÷sY
36. &܈ˆ {Ï. Á|ü‹eT
37. &܈ˆ ¬ø. nXÀø˘ ≈£îe÷sY
38. &܈ˆ _. Á|üMT˝≤ sêDÏ
39. &܈ˆ |æ. sê»X‚KsY
40. &܈ˆ m+. q+<ä øÏc˛sY
41. &܈ˆ m+. lø±+‘Y
42. &܈ˆ mHé. lìyêdüsêe⁄
43. &܈ˆ m+. s¡M+Á<ä ¬s&ç¶
44. &܈ˆ dæ.ôV≤#Y. d”‘êsêeT
\ø°àå
45. &܈ˆ $. XË’\»
46. &܈ˆ õ.$. düT˙˝Ÿ ≈£îe÷sY
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(eTè‹Ôø£ XÊg+) ‹s¡T|ü‹.
d”ìj·TsY XÊgy˚‘Ô· ñ|ü˙{Ï |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<∏äø£+, u≤|ü≥¢.
(eTè‹Ôø£ XÊg+)
XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(eTè‹Ôø± uÛÖ‹ø£ XÊg+) ‹s¡T|ü‹.
d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(eTè‹Ôø£ XÊg+) ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, <ä]Ù.
(ùd<ä´ XÊg+)   n~Û|ü‹
d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, neTsêe‹.
(yÓTÁÆ ø√ãjÓ÷\õ)
d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+) e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, nq+‘·|ü⁄s¡+.
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+) e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
  n~Û|ü‹ ¬s&ç¶|ü*¢.
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
nqø±|ü*.¢
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(ø°≥ø£ XÊg+) nqø±|ü*.¢
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(yÓTTø£ÿ\ ‘Ó>∑Tfi¯fl XÊg+) ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
d”ìj·TsY XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(ø°≥ø£ XÊg+) ‹s¡T|ü‹.
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+) e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, $»j·TsêsTT.
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, }≥T≈£Ls¡T.
(ø°≥ø£ XÊg+)
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+,‹s¡T|ü‹.
d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+) e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, nq+‘·|ü⁄s¡+.
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(ùd<ä´ XÊg+) ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+) e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, HÓ\÷¢s¡T.
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+, e÷s¡TfÒsT¡ .
d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+.
d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+, e÷s¡TfÒsT¡ .
XÊgy˚‘·Ô (yÓTÆÁø√ãjÓ÷\õ) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+, ‹s¡T|ü‹.
d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(eTè‹Ôø£ XÊg+) nqø±|ü*.¢
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (eTè‹Ôø£ XÊg+) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+.
d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+) |ü]bÕ\Hê uÛÑeq+, m.mHé.õ.ÄsY.m.j·TT.,
˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
iv
47. &܈ˆ _. $»j·÷_Ûq+<äq Ä#ês¡T´\T   $X¯«$<ë´\j·T e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\, u≤|ü≥¢.
n~Û|ü‹ (e´ekÕj·T $düÔs¡D)
48. &܈ˆ myéT. yÓ+ø£≥sêeTT\T XÊgy˚‘·Ô (e´ekÕj·T $düÔs¡D) e´ekÕj·T düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡ πø+Á<ä+,
>∑T+≥÷s¡T.
49. &܈ˆ ¬ø. >∑Ts¡yê ¬s&ç¶ Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô |ü]bÕ\Hê uÛÑeq+, m.mHé .õ.ÄsY.m.j·TT.,
(e´ekÕj·T $düÔs¡D) ˝≤+,>∑T+≥÷s¡T.
50. &܈ˆ m. \*‘· XÊgy˚‘·Ô (e´ekÕj·T $düÔs¡D) e´ekÕj·T düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡ πø+Á<ä+,
>∑T+≥÷s¡T.
51. &܈ˆ dæ. s¡eTD Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô   $X¯« ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
$<ë´\j·T n~Û|‹ü (m|ò.t m+.|æ.) ‹s¡T|ü‹.
52. &܈ˆ mdt. CÀdü|òt ¬s&ç¶ nk˛dæjT˚ {Ÿ &ûHé &܈ˆ mHé.{Ï.ÄsY. e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥
ø£fi≤XÊ\, u≤|ü≥¢.
53. &܈ˆ dæ.ôV≤#Y.$.$. Ä#ês¡T´\T (nÁ– Ç+»˙]+>¥) ÄVü‰s¡ XÊg+ eT]j·T T kÕ+πø‹ø£ ø£fi≤XÊ\,
dü‘´· Hêsêj·TD u≤|ü≥¢.
54. &܈ˆ |æ.$.¬ø. »>∑Hêï<Ûä sêe⁄ Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (|æ.ôV≤#Y.{Ï.) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
nqø±|ü*.¢
55. &܈ˆ mdt. $wüßíes¡∆Hé düVü≤ Ä#ês¡T´\T |ü]bÕ\Hê uÛÑeq+, m.mHé.õ.ÄsY.m.j·TT.,
(nÁ– Ç+»˙]+>¥) ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
56. &܈ˆ _.$.mdt. Á|ükÕ<é Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô(nÁ– Ç+»˙]+>¥) b˛dtº Vü‰¬s«dtº f…ø±ï\õ ôd+≥sY, u≤|ü≥¢.
57. &܈ˆ ôV≤#Y.$. ùV≤eT≈£îe÷sY Ä#ês¡T´\T   $X¯«$<ë´\j·T &܈ˆ mHé.{Ï.ÄsY. e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥
n~Û|‹ü (mdt.&ÉãT¢´.Ç) ø£fi≤XÊ\, u≤|ü≥¢.
58. &܈ˆ m. eTDÏ Ä#ês¡T´\T   $X¯«$<ë´\j·T &܈ˆ mHé.{Ï.ÄsY. e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥
n~Û|ü‹ (◊.&ç.Ç.) ø£fi≤XÊ\, u≤|ü≥¢.
59. &܈ˆ m. kÕ+ãj·T´ d”ìj·TsY XÊgy˚‘Ô· ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
(nÁ– Ç+»˙]+>¥) ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
60. &܈ˆ C…. \øÏåà nk˛dæjT˚ {Ÿ &ûHé kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, >∑T+≥÷s¡T.
61. &܈ˆ {Ï. ˙s¡» Ä#ês¡T´\T   $X¯« kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, >∑T+≥÷s¡T.
$<ë´\j·T n~Û|ü‹
(ÄsY.myéT.  dæ.mdt.)
62. &܈ˆ õ. ìs¡à\<˚$ düVü≤ Ä#ês¡T´\T kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, >∑T+≥÷s¡T.
(m|òt.mdt.mHé.{Ï.)
63. &܈ˆ m+.•Øwü düVü≤ Ä#ês¡T´\T kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, >∑T+≥÷s¡T.
(ÄsY.myéT.dæ.mdt.)
64. &܈ˆ _*ÿdt Ä#ês¡T´\T (ôV≤#Y.&ç.m|òt.mdt.) kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, >∑T+≥÷s¡T.
65. &܈ˆ myéT.mdt.#Ó’‘·q´≈£îe÷] Ä#ês¡T´\T   n~Û|ü‹ kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, >∑T+≥÷s¡T.
(Ç.Ç.  dæ.myéT.)
66. &܈ˆ ¬ø. <Ûäql düVü≤ Ä#ês¡T´\T kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, >∑T+≥÷s¡T.
(Ç.Ç.  dæ.myéT.)

v
 $wüj·T dü÷∫ø£
l X¯óuÛÑø£è‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡ |ü+#ê+>∑+
|ü⁄≥\ dü+K´
l X¯óuÛÑø£è‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡ |ü+#ê+>∑+ ix
$$<Ûä ø±¬sÔ˝À¢ #˚j·Te\dæq e´ekÕj·T |üqT\T xxi
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T |ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT $düÔs¡D πø+Á<ë\T xxv
yê‘êes¡D+ ` |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô ` <Ûäs¡\ $X‚¢wüD xxix

ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T q÷HÓ –+»\T

|ü⁄≥\ dü+K´ |ü⁄≥\ dü+K´
e] 1 y˚sT¡ X¯q>∑ 118
¬s’‘·T kÕúsTT˝À e] $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô 30 qTe⁄«\T 140
Äs¡T‘·&ç e] (@s√_ø˘ ¬s’dt) 46 Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT 145
j·T+Á‘ê\‘√ e] Hê≥T¢`j·÷»e÷q´eTT 49 ÄeTT<ä+ 152
yÓTTø£ÿC§qï 53 e*XË\T 163
C§qï 63 q÷HÓ –+»\ |ü+≥\T   $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô 165
dü»® 68 yêDÏ»´ |ü+≥\T
sê– / ‘Ó’<ä\T 73 #Ói≈£î 171
ø=Ás¡ 77 Á|ü‹Ô 195
kÕeT 81 >√>∑T 213
|ü|ü <ÛëHê´\T ø£\|ü |ü+≥\T
ø£+~ 82
ø£\|ü eèøå±\T ` yê{Ï ô|+|üø+£ 219
ô|düs¡ 88
$TqTeTT 93 fÒ≈£î 219
X¯q>∑ 100 j·T÷ø£*|üºdt (˙\–]) 221
k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT 109 düTu≤ãT˝Ÿ 224
ñ\e\T 113 yÓ<äTs¡T 225
¬s’‘·T kÕ∆sTT˝À n|üsê\ $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô 115 ∫+‘· 229
y˚|ü 230

vi
ã+»s¡T uÛÑ÷eTT˝À¢ kÕe÷õø£ 231 uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ düeTdü´\T ` j·÷»e÷q´ 321
n&Ée⁄\ ô|+|üø£+ |ü<‘úä T· \T
»Á{ÀbòÕ (n&É$ ÄeTT<ä+) 233 ñ|ü #Í&ÉT eT]j·TT ñs¡ø£ uÛÑ÷eTT\ 325
ø±qT>∑ 236 |ü⁄qs¡T<Ûä∆s¡D≈£î uÛÑ÷>∑s¡“¤ eTTs¡T>∑T ˙{Ï
ìs¡÷à\q |ü<ä∆‘·T\T
düsêÿØ ‘·TeTà 238
e]à ø£+b˛düTº ‘·j·÷Ø˝À yÓTfi¯≈£îe\T 330
d”eTs¡Tu≤ (düsêÿØ ‘·TeTà) 241
Jeq ms¡Te⁄\T ` e´ekÕj·T+˝À 334
Ç|üŒ 242
yê{Ï ÁbÕeTTK´‘·
eT\u≤s¡T y˚|ü 243
mÁs¡ #·+<äq+ 245 Ä<ÛäTìø£ e´ekÕj·T |ü]ø£sê\T 343
eTVü‰>∑ì 246 e´ekÕj·T+˝À Á&√q¢ kÕ+πø‹ø£‘· 375
Ç‘·s¡ $esê\T $ìjÓ÷>∑+
e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ ì\« |ü<ä∆‘·T\T 249 $$<Ûä kÕ>∑T |ü]dæú‘·T\˝À yÓ’$<Ûä´yÓTÆq 379
eT]j·TT ì\«˝À qwüº ìyês¡D #·s¡´\T |ü+≥\ m+|æø£
yÓT≥º e´ekÕj·T+˝À yÓTfi¯≈£îe\T 258 s¡;˝À e] ø£Hêï yÓTs¡T¬>’q Äs¡T‘·&ç 384
|ü+≥\T
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À bÕ¢dæºø˘‡ $ìjÓ÷>∑eTT 271
Je ìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê 388
dü÷ø£åàkÕ>∑T ˙{Ï kÕ>∑T (yÓTÆÁø√ Ç]π>wüHé) 284 Vü‰ìø±s¡ø£ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D
_+<äT ùd<ä´+ <ë«sê ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+ 291 Je s¡kÕj·THê\T`N&É |”&É\ ìyês¡D˝À 395
uÛÑ÷kÕs¡+, kÕ>∑T˙s¡T eT]j·TT |ü+≥ 298 yê{Ï ÁbÕeTTK´‘·
yÓTTø£ÿ\ |üØø£å\ $<Ûëq+ ` ÄeX¯´ø£‘·
düdü´s¡ø£åD eT+<äT\ neX‚cÕ\T 399
rs¡ ÁbÕ+‘·|ü⁄ H˚\˝À¢ ˙{Ï j·÷»e÷q´ 304 |üsê´es¡D+, Äs√>∑´+ eT]j·TT
|ü<ä∆‘·T\T eT]j·TT uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï yêDÏ»´+ô|’ Á|üuÛ≤e+
yê&Éø£+˝À bÕ{Ï+#·e\dæq yÓTfi¯≈£îe\T
‘˚HÓ{°>∑\ ô|+|üø£+˝À yÓTfi¯≈£îe\T 404
dü÷ø£åà b˛wüø±\ ˝ÀbÕ\T ` dües¡D 307 #Ó<ä\T ìyês¡D |ü<ä∆‘·T\T 417
düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\T ` yê{Ï 313
j·÷»e÷q´+

vii
¬s’‘·T\≈£î y˚T\T #˚ùd yê‘êes¡D≤<Ûë]‘· 419 düTdæús¡ e´ekÕj·T+ ` yÓTfi¯≈£îe\T 488
e´ekÕj·T dü\Vü‰\T eT]j·TT |ü+≥˝À¢ ` ÁbÕeTTK´‘·
N&É|”&É\ô|’ yê‘êes¡D Á|üuÛ≤e+ ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ 491
$$<Ûä |ü+≥˝˝À yê&É<–ä q ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T 430 #Ói≈£î $\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\ ‘·j·÷Ø 496
ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£, •©+Á<ÛäHêX¯ø£ eT+<äT\T 441 bÕ\ ñ‘·Œ‘·TÔ\ ‘·j·÷Ø eT]j·TT ì\« 505
eT]j·TT Je ìj·T+Á‘·D ø±s¡ø±\ ø£\sTTø£ |ü<‘∆ä T· \T
$esê\T ¬s’‘·T\ |ü]C≤„q kÕ~Ûø±s¡‘· ~X¯>± Ä#ês¡´ 507
ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ ø£\sTTø£ $esê\T 443 mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£, •©+Á<äHêX¯ø£ eT+<äT\ 444 jÓTTø£ÿ $düÔs¡D ùde\T
ø£\sTTø£ $esê\T
kÕ+πø‹ø£‘· <ë«sê ¬s’‘·T ùde˝À e´ekÕj·T 511
ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\, s¡kÕj·Tìø£ 447 $X¯«$<ë´\j·T $düÔs¡D ùde\T
ms¡Te⁄\ ø£\sTTø£ $esê\T
$$<Ûä s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ ø£\sTTø£ 450 >∑èVü≤ $C≤„q+
$esê\T
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ìùw~Û+#·ã&çq 451 ÄVü‰s¡¡+`Äs√>∑´+ 519
ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT]j·TT •©+Á<Ûä e´ekÕj·T e´sêú\ qT+&ç Ç+<Ûäq+ 531
HêX¯ø£ eT+<äT\ $esê\T ‘·j÷· Ø
$$<Ûä s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄˝À¢ \_Û+#˚ 453 ∫s¡T<ÛëHê´\T`$\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\T 533
b˛wüø£ $\Te\T |ü+&ÉT¢ ` ì\« #˚j·TT |ü<ä∆‘·T\T 541
ø=\e÷Hê\T 458 ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆˝À¢ ø£©Ôì >∑T]Ô+#·T≥ 551
$$<Ûä |ü+≥\˝À m\Tø£\ düeTÁ>∑ 459 |æ\¢\ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT n_Ûeè~∆ô|’ $C≤„Hêìï
j·÷»e÷q´+ ô|+bı+~+#˚ ªªÄ\+ãqμμ yÓTTu…’˝Ÿ Ä|t. 558
|ü+≥\˝À düø£X‚s¡Tø±\ (ø√‘·T\T, n&É$ 464 b˛wüø±Vü‰s¡ ô|s¡{Ï ‘√≥\ ô|+|üø£+ 560
|ü+<äT\T   |ü≈£åî\T) düeTdü´ ` j·÷»e÷q´+ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T`eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î 568
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø£eTT 475 k˛bÕq+

viii
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` #ÓÁ’ ‘· e÷düeTT
(@Á|æ˝Ÿ 2, 2022 yÓTT<ä\T, @Á|æ˝Ÿ 30, 2022 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

2 X¯ì X¯ó<ä∆ bÕ&É´$T ñ. 11`48 πse‹ ñ. 11`20 es¡®´eTT ˝Ò<äT ñ>±~
3 Ä~ $~j·T |ü. 12`11 n•«ì |ü. 12`21 ñ.e. 8`11 \ 9`51, sê.e.
10`35 \ 12`17
4 k˛eT ‘·~j·T |ü. 1`10 uÛÑs¡DÏ |ü. 1`56 sê.e. 2`56 \ 4`40
5 eT+>∑fi¯ #·$‹ |ü. 2`35 ø£è‹Ôø£ |ü. 3`56 es¡®´eTT ˝Ò<äT u≤ãT »^®eHé sêyéT »j·T+‹
6 ãT<Ûä |ü+#·$T kÕ. 4`21 s√Væ≤DÏ kÕ. 6`16 ñ.e. 9`28 \ 11`14, sê.e.
12`27 \ 2`14
7 >∑Ts¡T wüwæ˜ kÕ. 6`21 eTè>∑•s¡ sê. 8`48 ‘Ó.e. 6`07 \
8 X¯óÁø£ dü|üÔ$T sê. 8`25 ÄÅs¡∆ sê. 11`24 ñ.X‚.e. 7`53 e
9 X¯ì nwüº$T sê. 10`23 |ü⁄qs¡«düT sê. 1`52 |ü.e. 12`37 \ 2`23
10 Ä~ qe$T sê. 12`06 |ü⁄wü´$T ‘Ó. 4`05 ñ.e. 10`35 \ 12`20 lsêeT qe$T
11 k˛eT <äX¯$T sê. 1`24 ÄÁX‚wü ‘Ó. 6`02 kÕ.e. 5`55 \ 7`39
12 eT+>∑fi¯ @ø±<ä• sê. 2`17 eT|òüT |üP]Ô kÕ.e. 6`44 \ 8`25
13 ãT<Ûä <ë«<ä• sê. 2`39 eT|òüT ñ. 7`26 |ü.e. 3`44 \ 5`23
14 >∑Ts¡T Á‘·jÓ÷<ä• sê. 2`31 |ü⁄ã“ ñ. 8`19 |ü.e. 3`39 \ 5`17 &܈ˆ _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY »j·T+‹
15 X¯óÁø£ #·‘·Ts¡›• sê. 1`53 ñ‘·Ôs¡ ñ. 8`44 kÕ.e. 5`05 \ 6`41 >∑T&é Åô|ò’ &˚
16 X¯ì |üP]íeT sê. 12`47 Vü≤düÔ ñ. 8`36 kÕ.e. 4`26 \ 6`01
17 Ä~ ãVüQfi¯ bÕ&É´$T sê.11`20 ∫Á‘· ñ. 8`08 |ü.e. 1`30 \ 3`03
18 k˛eT $~j·T sê. 9`39 kÕ«‹ ñ. 7`12 |ü.e. 12`37 \ 2`11
19 eT+>∑fi¯ ‘·~j·T sê. 7`40 $XÊK ñ. 6`28, ñ.e. 10`10 \ 11`39
nq÷sê<Ûä ‘Ó. 4`42
20 ãT<Ûä #·$‹ kÕ. 5`09 CÒ´wü˜ ‘Ó. 3`01 ñ.e. 9`54 \ 11`23
21 >∑Ts¡T |ü+#·$T |ü. 2`45 eT÷\ sê. 1`21 ñ.e. 10`27 \ 11`56,
sê.e. 11`52 \ 1`21
22 X¯óÁø£ wüwæ˜ |ü. 12`19 |üPsê«cÕ&ÛÉ sê. 11`43 ñ.e. 10`18 \ 11`47
23 X¯ì dü|üÔ$T ñ. 9`55 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ sê. 10`09 ñ.e. 7`11 \ 8`41,
sê.e. 1`55 \ 3`26
24 Ä~ nwüº$T ñ. 7`37, ÁX¯eD+ sê. 8`45 sê.e. 12`34 \ 2`05
qe$T ‘Ó. 5`37
25 k˛eT <äX¯$T ‘Ó. 3`52 <Ûäìwü˜ sê. 7`37 ‘Ó.e. 2`34 \ 4`07
26 eT+>∑fi¯ @ø±<ä• sê. 2`25 X¯‘·_Ûwü+ kÕ. 6`47 sê.e. 1`04 \ 2`38
27 ãT<Ûä <ë«<ä• sê. 1`23 |üPsê«uÛ≤Á<ä kÕ. 6`20 ‘Ó.e. 3`56 \ 5`32
28 >∑Ts¡T Á‘·jÓ÷<ä• sê. 12`49 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä kÕ. 6`20 es¡®´eTT ˝Ò<äT
29 X¯óÁø£ #·‘·Ts¡›• sê. 12`44 πse‹ sê. 6`49 ñ.e. 6`34 \ 8`12
30 X¯ì ne÷yêdü´ sê. 1`10 n•«ì sê. 7`47 |ü.e. 3`37 \ 5`17

ix
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` yÓX’ ÊK e÷düeTT
(y˚T 1, 2022 yÓTT<ä\T, y˚T 30, 2022 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

1 Ä~ X¯ó.bÕ&É´$T sê. 2`06 uÛÑs¡DÏ sê. 9`16 ñ.e. 5`58 \ 7`40
2 k˛eT $~j·T ‘Ó. 3`27 ø£è‹Ôø£ sê. 11`09 ñ.e. 10`12 \ 11`55
3 eT+>∑fi¯ ‘·~j·T ‘Ó. 5`10 s√Væ≤DÏ sê. 1`24 kÕ.e. 4`39 \ 6`23 s¡+C≤Hé
4 ãT<Ûä #·$‹ |üP]Ô eTè>∑•s¡ ‘Ó. 3`55 ñ.e. 7`35 \ 9`21
5 >∑Ts¡T #·$‹ ñ. 7`07 ÄÅs¡∆ |üP]Ô |ü.e. 1`15 \ 3`01
6 X¯óÁø£ |ü+#·$T ñ. 9`12 ÄÅs¡∆ ñ. 6`33 sê.e. 7`50 \ 9`36
7 X¯ì wüwæ˜ ñ. 11`08 |ü⁄qs¡«düT ñ. 9`05 kÕ.e. 5`51 \ 7`36
8 Ä~ dü|üÔ$T |ü. 12`50 |ü⁄wü´$T |ü. 11`32 sê.e. 1`13 \ 2`57
9 k˛eT nwüº$T |ü. 2`07 ÄÁX‚wü |ü. 1`19 sê.e. 2`04 \ 3`46
10 eT+>∑fi¯ qe$T |ü. 2`59 eT|òüT |ü. 2`49 sê.e. 11`09 \ 12`49
11 ãT<Ûä <äX¯$T |ü. 3`20 |ü⁄ã“ |ü. 3`50 sê.e. 11`11 \ 12`49
12 >∑Ts¡T @ø±<ä• |ü. 3`11 ñ‘·Ôs¡ kÕ. 4`21 sê.e. 12`45 \ 2`22
13 X¯óÁø£ <ë«<ä• |ü. 2`32 Vü≤düÔ kÕ. 4`23 sê.e. 12`15 \ 1`49
14 X¯ì Á‘·jÓ÷<ä• |ü. 1`25 ∫Á‘· |ü. 3`58 sê.e. 9`23 \ 10`56
15 Ä~ #·‘·Ts¡›• |ü. 11`56 kÕ«‹ |ü. 3`11 sê.e. 8`32 \ 10`03
16 k˛eT |üP]íeT ñ. 10`47 $XÊK |ü. 2`05 kÕ.e. 5`52 \ 7`22
17 eT+>∑fi¯ ã.bÕ&É´$T ñ.8`01, nq÷sê<Ûä |ü. 12`43 kÕ.e. 5`58 \ 7`27
$~j·T ‘Ó. 5`43
18 ãT<Ûä ‘·~j·T ‘Ó. 3`16 CÒ´wü˜ ñ. 11`11 kÕ.e. 6`37 \ 8`07
19 >∑Ts¡T #·$‹ sê. 12`49 eT÷\ ñ. 9`31 ñ.e. 8`02 \ 9`31,
kÕ.e. 6`27 \ 7`56
20 X¯óÁø£ |ü+#·$T sê. 10`24 |üPsê«cÕ&ÛÉ ñ. 7`50 |ü.e. 3`18 \ 4`48
21 X¯ì wüwæ˜ sê. 8`08 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ ñ. 6`14, ñ.e. 10`00 \ 11`30
ÁX¯eD+ ‘Ó. 4`51
22 Ä~ dü|üÔ$T kÕ. 6`02 <Ûäìwü˜ ‘Ó. 3`39 ñ.e. 8`38 \ 10`10
23 k˛eT nwüº$T kÕ. 6`14 X¯‘·_Ûwü+ sê. 2`45 ñ.e. 10`35 \ 12`07
24 eT+>∑fi¯ qe$T |ü. 2`44 |üPsê«uÛ≤Á<ä sê. 2`14 ñ.e. 9`01 \ 10`35
25 ãT<Ûä <äX¯$T |ü. 1`40 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä sê. 2`08 |ü.e. 11`47 \ 1`23
26 >∑Ts¡T @ø±<ä• |ü. 1`03 πse‹ sê. 2`29 |ü.e. 2`18 \ 3`56
27 X¯óÁø£ <ë«<ä• |ü. 12`55 n•«ì ‘Ó. 3`21 sê.e. 11`12 \ 12`52
28 X¯ì Á‘·jÓ÷<ä• |ü. 1`19 uÛÑs¡DÏ ‘Ó. 4`43 |ü.e. 1`29 \ 3`11
29 Ä~ #·‘·Ts¡›• |ü. 2`13 ø£è‹Ôø£ |üP]Ô kÕ.e. 5`34 \ 7`17
30 k˛eT ne÷yêdü´ |ü. 3`33 ø£è‹Ôø£ ñ. 6`27 sê.e. 11`56 \ 1`41

x
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` CÒ´wü˜ e÷düeTT
(y˚T 31, 2022 yÓTT<ä\T, pHé 29, 2022 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬sÔ\T

31 eT+>∑fi¯ X¯ó.bÕ&É´$T kÕ. 5`14 s√Væ≤DÏ ñ. 8`40 |ü.e. 2`51 \ 4`37
1 ãT<Ûä X¯ó.$~j·T sê. 7`10 eTè>∑•s¡ ñ. 11`10 sê.e. 8`29 \ 10`16
2 >∑Ts¡T ‘·~j·T sê. 9`11 ÄÅs¡∆ |ü. 1`48 ‘Ó.e. 3`04 \ 4`51
3 X¯óÁø£ #·$‹ sê. 11`06 |ü⁄qs¡«düT kÕ. 4`21 sê.e. 1`08 \ 2`54
4 X¯ì |ü+#·$T sê. 12`46 |ü⁄wü´$T kÕ. 6`43 es¡®´eTT ˝Ò<äT
5 Ä~ wüwæ˜ sê. 2`05 ÄÁX‚wü sê. 8`45 ñ.e. 8`36 \ 10`20
6 k˛eT dü|üÔ$T sê. 2`57 eT|òüT sê. 10`22 ñ.e. 9`33 \ 11`15
7 eT+>∑fi¯ nwüº$T ‘Ó. 3`18 |ü⁄ã“ sê. 11`29 ñ.e. 6`44 \ 8`25
8 ãT<Ûä qe$T ‘Ó. 3`09 ñ‘·Ôs¡ sê. 12`08 ñ.e. 6`53 \ 8`31
9 >∑Ts¡T <äX¯$T sê. 2`30 Vü≤düÔ sê. 12`16 ñ.e. 8`34 \ 10`11
10 X¯óÁø£ @ø±<ä• sê. 1`25 ∫Á‘· sê. 11`58 ñ.e. 8`10 \ 9`45, ‘Ó.e. 5`24\
11 X¯ì <ë«<ä• sê. 11`56 kÕ«‹ sê. 11`15 ñ.X‚.e. 6`57 e., ‘Ó.e. 4`38 \
12 Ä~ Á‘·jÓ÷<ä• sê. 10`07 $XÊK sê. 10`14 ñ.X‚.e. 6`10 e, sê.e. 2`01 \ 3`32
13 k˛eT #·‘·Ts¡›• sê. 8`02 nq÷sê<Ûä sê. 8`56 sê.e. 2`11 \ 3`41
14 eT+>∑fi¯ |üP]íeT kÕ. 5`44 CÒ´wü˜ sê. 7`26 sê.e. 2`53 \ 4`23
15 ãT<Ûä ã.bÕ&É´$T |ü. 3`19 eT÷\ kÕ. 5`49 kÕ.e. 4`20 \ 5`49, sê.e.
2`45 \ 4`14
16 >∑Ts¡T $~j·T |ü. 12`50 |üPsê«cÕ&ÛÉ kÕ. 4`09 sê.e. 11`35 \ 1`04
17 X¯óÁø£ ‘·~j·T ñ. 10`19 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ |ü. 2`48 sê.e. 6`13 \ 7`43
18 X¯ì #·$‹ ñ. 8`00 ÁX¯eD+ |ü. 1`00 kÕ.e. 4`48 \ 6`19
19 Ä~ |ü+#·$T ñ. 5`54, <Ûäìwü˜ ñ. 11`47 kÕ.e. 6`41 \ 8`13
wüwæ˜ ‘Ó. 4`09
20 k˛eT dü|üÔ$T sê. 2`39 X¯‘·_Ûwü+ ñ. 10`48 kÕ.e. 5`02 \ 6`35
21 eT+>∑fi¯ nwüº$T sê. 1`33 |üPsê«uÛ≤Á<ä ñ. 10`10 kÕ.e. 7`41 \ 9`16
22 ãT<Ûä qe$T sê. 12`53 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä ñ. 9`57 sê.e. 10`05 \ 11`42
23 >∑Ts¡T <äX¯$T sê. 12`43 πse‹ ñ. 10`13 es¡®´eTT ˝Ò<äT
24 X¯óÁø£ @ø±<ä• sê. 1`03 n•«ì ñ. 10`59 ñ.e. 6`51 \ 8`30,
sê.e. 9`05 \ 10`46 <ë«<ä• sê. 1`54 uÛÑs¡DÏ |ü. 12`15
25 X¯ì sê.e. 1`07 \ 2`50
26 Ä~ Á‘·jÓ÷<ä• ‘Ó. 3`10 ø£è‹Ôø£ |ü. 1`59 es¡®´eTT ˝Ò<äT
27 k˛eT #·‘·Ts¡›• ‘Ó. 4`44 s√Væ≤DÏ kÕ. 4`02 ñ.e.7`21\ 9`05,sê.e. 10`13 \11`59
28 eT+>∑fi¯ ne÷yêdü´ |üP]Ô eTè>∑•s¡ kÕ. 6`32 ‘Ó.e. 3`51 \ 5`37
29 ãT<Ûä ne÷yêdü´ ñ. 6`43 ÄÅs¡∆ sê. 9`08 es¡®´eTT ˝Ò<äT

xi
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` ÄcÕ&ÛÉ e÷düeTT
(pHé 30, 2022 yÓTT<ä\T, E˝…’ 28, 2022 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

30 >∑Ts¡T X¯ó.bÕ&É´$T ñ. 8`44 |ü⁄qs¡«düT sê. 11`43 ñ.e. 10`25 \ 12`12
1 X¯óÁø£ X¯ó.$~j·T ñ. 10`40 |ü⁄wü´$T sê. 2`08 ñ.e. 8`32 \ 10`18
2 X¯ì ‘·~j·T |ü. 12`22 ÄÁX‚wü ‘Ó. 4`16 kÕ.e. 4`05 \ 5`49
3 Ä~ #·$‹ |ü. 1`41 eT|òüT |üP]Ô kÕ.e. 5`11 \ 6`54
4 k˛eT |ü+#·$T |ü. 2`34 eT|òüT ñ. 6`07 |ü.e. 2`30 \ 4`11
5 eT+>∑fi¯ wüwæ˜ |ü. 2`57 |ü⁄ã“ ñ. 7`20 |ü.e. 2`45 \ 4`24
6 ãT<Ûä dü|üÔ$T |ü. 2`49 ñ‘·Ôs¡ ñ. 8`05 kÕ.e. 4`34 \ 6`11
7 >∑Ts¡T nwüº$T |ü. 2`14 Vü≤düÔ ñ. 8`20 kÕ.e. 4`15 \ 5`50
8 X¯óÁø£ qe$T |ü. 1`11 ∫Á‘· ñ. 8`08 |ü.e. 1`35 \ 3`08
9 X¯ì <äX¯$T ñ. 11`43 kÕ«‹ ñ. 7`30 |ü.e. 12`52 \ 2`24
10 Ä~ @ø±<ä• ñ. 9`54 $XÊK ñ. 6`31, ñ.e. 10`19 \ 11`50 ãÁø°<é
nq÷sê<Ûä ‘Ó. 5`11
11 k˛eT <ë«<ä• ñ. 7`50, CÒ´wü˜ ‘Ó. 3`44 ñ.e. 10`26 \ 11`56
Á‘·jÓ÷<ä• ‘Ó. 5`29
12 eT+>∑fi¯ #·‘·Ts¡›• ‘Ó. 3`05 eT÷\ sê. 2`08 ñ.e. 11`12 \ 12`42,
sê.e. 12`38 \ 2`08
13 ãT<Ûä |üP]íeT sê. 12`36 |üPsê«cÕ&ÛÉ sê. 12`29 |ü.e. 11`04 \ 12`33
14 >∑Ts¡T ã.bÕ&É´$T sê. 10`10 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ sê. 10`51 ñ.e. 7`56 \ 9`25,
sê.e. 2`35 \ 4`05
15 X¯óÁø£ $~j·T sê. 7`50 ÁX¯eD+ sê. 9`20 sê.e. 1`06 \ 2`37
16 X¯ì ‘·~j·T kÕ. 5`43 <Ûäìwü˜ sê. 8`01 sê.e. 2`54 \ 4`26
17 Ä~ #·$‹ |ü. 3`50 X¯‘·_Ûwü+ kÕ. 6`58 sê.e. 1`11 \ 2`44
18 k˛eT |ü+#·$T |ü. 2`17 |üPsê«uÛ≤Á<ä kÕ. 6`16 ‘Ó.e. 3`44 \ 5`19
19 eT+>∑fi¯ wüwæ˜ |ü. 1`08 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä kÕ. 5`58 es¡®´eTT ˝Ò<äT
20 ãT<Ûä dü|üÔ$T |ü. 12`25 πse‹ kÕ. 6`07 ñ.e. 6`02 \ 7`39
21 >∑Ts¡T nwüº$T |ü. 12`12 n•«ì kÕ. 6`45 |ü.e. 2`38 \ 4`16,
‘Ó.e. 4`46 \
22 X¯óÁø£ qe$T |ü. 12`32 uÛÑs¡DÏ sê. 7`53 ñ.X‚.e. 6`27 e
23 X¯ì <äX¯$T |ü. 1`20 ø£è‹Ôø£ sê. 9`30 ñ.e. 8`42 \ 10`24
24 Ä~ @ø±<ä• |ü. 2`36 s√Væ≤DÏ sê. 11`32 |ü.e. 2`51 \ 4`35,
‘Ó.e. 5`41 \
25 k˛eT <ë«<ä• kÕ. 4`14 eTè>∑•s¡ sê. 1`53 ñ.X‚.e. 7`26 e
26 eT+>∑fi¯ Á‘·jÓ÷<ä• kÕ. 6`08 ÄÅs¡∆ ‘Ó. 4`27 ñ.e. 11`11 \ 12`57
27 ãT<Ûä #·‘·Ts¡›• sê. 8`08 |ü⁄qs¡«düT |üP]Ô kÕ.e. 5`45 \ 7`31
28 >∑Ts¡T ne÷yêdü´ sê. 10`04 |ü⁄qs¡«düT ñ. 7`04 |ü.e. 3`53 \ 5`39

xii
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` ÁXÊeD e÷düeTT
(E˝…’ 29, 2022 yÓTT<ä\T, Ä>∑wßü º 27, 2022 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

29 X¯óÁø£ X¯ó.bÕ&É´$T sê. 11`47 |ü⁄wü´$T ñ. 9`33 sê.e. 11`30 \ 1`15
30 X¯ì $~j·T sê. 1`10 ÄÁX‚wü ñ. 11`45 sê.e. 12`39 \ 2`23
31 Ä~ ‘·~j·T sê. 2`06 eT|òüT |ü. 1`34 sê.e. 10`01 \ 11`42
1 k˛eT X¯ó.#·$‹ sê. 2`32 |ü⁄ã“ |ü. 2`55 sê.e. 10`22 \ 12`01
2 eT+>∑fi¯ |ü+#·$T sê. 2`27 ñ‘·Ôs¡ |ü. 3`46 sê.e. 12`17 \ 1`55
3 ãT<Ûä wüwæ˜ sê. 1`51 Vü≤düÔ kÕ. 4`07 sê.e. 12`06 \ 1`41
4 >∑Ts¡T dü|üÔ$T sê. 12`50 ∫Á‘· kÕ. 4`01 sê.e. 9`30 \ 11`04
5 X¯óÁø£ nwüº$T sê. 11`25 kÕ«‹ |ü. 3`29 sê.e. 8`51 \ 10`24
6 X¯ì qe$T sê. 9`37 $XÊK |ü. 2`35 kÕ.e. 6`22 \ 7`54
7 Ä~ <äX¯$T sê. 7`35 nq÷sê<Ûä |ü. 1`23 kÕ.e. 6`40 \ 8`10
8 k˛eT @ø±<ä• kÕ. 5`19 CÒ´wü˜ ñ. 11`58 sê.e. 7`25 \ 8`54
9 eT+>∑fi¯ <ë«<ä• |ü. 2`54 eT÷\ ñ. 10`22 ñ.e. 8`52 \ 10`22, yÓTTVü≤Ás¡+
sê.e. 7`14 \ 8`43
10 ãT<Ûä Á‘·jÓ÷<ä• |ü. 12`18 |üPsê«cÕ&ÛÉ ñ. 8`33 kÕ.e. 4`02 \ 5`31
11 >∑Ts¡T #·‘·Ts¡›• ñ. 9`59 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ ñ. 7`01, ñ.e. 10`45 \ 12`15
ÁX¯eD+ ‘Ó. 5`30
12 X¯óÁø£ |üP]íeT ñ. 7`37, <Ûäìwü˜ ‘Ó. 4`08 ñ.e. 9`16 \ 10`48
ã.bÕ&É´$T ‘Ó. 5`33
13 X¯ì $~j·T ‘Ó. 3`29 X¯‘·_Ûwü+ ‘Ó. 3`00 ñ.e. 10`59 \ 12`31
14 Ä~ ‘·~j·T sê. 2`08 |üPsê«uÛ≤Á<ä sê. 2`14 ñ.e. 9`12 \ 10`45
15 k˛eT #·$‹ sê. 12`58 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä sê. 1`49 ñ.e. 11`39 \ 1`14 kÕ«‘·+Á‘·´ ~H√‘·‡e+
16 eT+>∑fi¯ |ü+#·$T sê. 12`16 πse‹ sê. 1`52 |ü.e. 1`51 \ 3`27
17 ãT<Ûä wüwæ˜ sê. 12`01 n•«ì sê. 2`22 sê.e. 10`17 \ 11`55
18 >∑Ts¡T dü|üÔ$T sê. 12`18 uÛÑs¡DÏ ‘Ó. 3`23 |ü.e. 12`22 \ 2`02
19 X¯óÁø£ nwüº$T sê. 1`06 ø£è‹Ôø£ ‘Ó. 4`53 kÕ.e. 4`08 \ 5`50 lø£èwüí nwüº$T
20 X¯ì qe$T sê. 2`20 s√Væ≤DÏ |üP]Ô sê.e. 10`07 \ 11`51
21 Ä~ <äX¯$T ‘Ó. 3`58 s√Væ≤DÏ ñ. 6`45 |ü.e. 12`53 \ 2`39
22 k˛eT @ø±<ä• ‘Ó. 5`53 eTè>∑•s¡ ñ. 9`06 kÕ.e. 6`23 \ 8`09
23 eT+>∑fi¯ <ë«<ä• |üP]Ô ÄÅs¡∆ ñ. 11`38 sê.e. 12`56 \ 2`42
24 ãT<Ûä <ë«<ä• ñ. 7`54 |ü⁄qs¡«düT |ü. 2`15 sê.e. 11`04 \ 12`50
25 >∑Ts¡T Á‘·jÓ÷<ä• ñ. 9`54 |ü⁄wü´$T kÕ. 4`46 es¡®´eTT ˝Ò<äT
26 X¯óÁø£ #·‘·Ts¡›• ñ. 11`39 ÄÁX‚wü sê. 7`01 ñ.e. 6`46 \ 8`31
27 X¯ì ne÷yêdü´ |ü. 1`04 eT|òüT sê. 8`55 ñ.e. 7`58 \ 9`42,
‘Ó.e. 5`24 \

xiii
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` uÛ≤Á<ä|<ü ä e÷düeTT
(Ä>∑wßü º 28, 2022 yÓTT<ä\T, ôdô|+º ãs¡T 25, 2022 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

28 Ä~ X¯ó.bÕ&É´$T |ü. 2`02 |ü⁄ã“ sê. 10`23 ñ.X‚.e. 7`06 \ e ‘Ó.e. 5`51
29 k˛eT $~j·T |ü. 2`30 ñ‘·Ôs¡ sê. 11`20 ñ.X‚.e. 7`31 e
30 eT+>∑fi¯ ‘·~j·T |ü. 2`28 Vü≤düÔ sê. 11`48 ñ.e. 7`54 \ 9`31
31 ãT<Ûä #·$‹ |ü. 1`57 ∫Á‘· sê. 11`48 ñ.e. 7`48 \ 9`24, $Hêj·Tø£ #·$‹
‘Ó.e. 5`17 \
1 >∑Ts¡T X¯ó.|ü+#·$T |ü. 12`59 kÕ«‹ sê. 11`22 ñ.X‚.e. 6`52 e, ‘Ó.e. 4`46 \
2 X¯óÁø£ wüwæ˜ ñ. 11`35 $XÊK sê. 10`32 ñ.X‚.e. 6`19 e,
sê.e. 2`20 \ 3`52
3 X¯ì dü|üÔ$T ñ. 9`50 nq÷sê<Ûä sê. 9`24 sê.e. 2`40 \ 4`11
4 Ä~ nwüº$T ñ. 7`49, CÒ´wü˜ sê. 8`00 ‘Ó.e. 3`29 \ 4`59
qe$T ‘Ó. 5`30
5 k˛eT <äX¯$T ‘Ó. 3`08 eT÷\ kÕ. 6`27 kÕ.e. 4`57 \ 6`27,
‘Ó.e. 3`22 \ 4`52
6 eT+>∑fi¯ @ø±<ä• sê. 12`39 |üPsê«cÕ&ÛÉ kÕ. 4`47 sê.e. 12`12 \ 1`41
7 ãT<Ûä <ë«<ä• sê. 10`14 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ |ü. 3`04 kÕ.e. 6`48 \ 8`17
8 >∑Ts¡T Á‘·jÓ÷<ä• sê. 7`59 ÁX¯eD+ |ü. 1`33 kÕ.e. 5`18 \ 6`48
9 X¯óÁø£ #·‘·Ts¡›• kÕ. 5`51 <Ûäìwü˜ |ü. 12`07 kÕ.e. 6`57 \ 8`28
10 X¯ì |üP]íeT |ü. 3`58 X¯‘·_Ûwü+ ñ. 10`55 kÕ.e. 5`04 \ 6`36
11 Ä~ ã.bÕ&É´$T |ü. 2`24 |üPsê«uÛ≤Á<ä ñ. 10`00 sê.e. 7`24 \ 8`57
12 k˛eT $~j·T |ü. 1`15 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä ñ. 9`30 sê.e. 9`27 \ 11`03
13 eT+>∑fi¯ ‘·~j·T |ü. 12`32 πse‹ ñ. 9`25 ‘Ó.e. 5`46 \
14 ãT<Ûä #·$‹ |ü. 12`19 n•«ì ñ. 9`50 ñ.X‚.e. 7`23 e,
sê.e. 7`46 \ 9`26
15 >∑Ts¡T |ü+#·$T |ü. 12`37 uÛÑs¡DÏ ñ. 10`45 sê.e. 11`28 \ 1`09
16 X¯óÁø£ wüwæ˜ |ü. 1`27 ø£è‹Ôø£ |ü. 12`11 ‘Ó.e. 5`24 \
17 X¯ì dü|üÔ$T |ü. 2`41 s√Væ≤DÏ |ü. 2`01 ñ.X‚.e. 7`07 e,
sê.e. 8`08 \ 9`53
18 Ä~ nwüº$T kÕ. 4`22 eTè>∑•s¡ kÕ. 4`15 sê.e. 1`31 \ 3`17
19 k˛eT qe$T kÕ. 6`18 ÄÅs¡∆ kÕ. 6`44 es¡®´eTT ˝Ò<äT
20 eT+>∑fi¯ <äX¯$T sê. 8`21 |ü⁄qs¡«düT sê. 9`18 ñ.e. 8`01 \ 9`48
21 ãT<Ûä @ø±<ä• sê. 10`22 |ü⁄wü´$T sê. 11`52 ñ.e. 6`10 \ 7`56
22 >∑Ts¡T <ë«<ä• sê. 12`09 ÄÁX‚wü sê. 2`12 |ü.e. 1`55 \ 3`40
23 X¯óÁø£ Á‘·jÓ÷<ä• sê. 1`36 eT|òüT ‘Ó. 4`12 |ü.e. 3`12 \ 4`56
24 X¯ì #·‘·Ts¡›• sê. 2`36 |ü⁄ã“ ‘Ó. 5`46 |ü.e. 12`43 \ 2`25
25 Ä~ ne÷yêdü´ ‘Ó. 3`08 ñ‘·Ôs¡ |üP]Ô |ü.e. 1`19 \ 3`00

xiv
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` ÄX¯«j·TT» e÷düeTT
(ôdô|+º ãs¡T 26, 2022 yÓTT<ä\T, nø√ºãs¡T 25, 2022 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

26 k˛eT X¯ó.bÕ&É´$T ‘Ó. 3`10 ñ‘·Ôs¡ ñ. 6`57 |ü.e. 3`33 \ 5`11
27 eT+>∑fi¯ $~j·T sê. 2`40 Vü≤düÔ ñ. 7`32 |ü.e. 3`33 \ 5`09
28 ãT<Ûä ‘·~j·T sê. 1`43 ∫Á‘· ñ. 7`36 |ü.e. 1`07 \ 2`42
29 >∑Ts¡T #·$‹ sê. 12`21 kÕ«‹ ñ. 7`15 |ü.e. 12`40 \ 2`13
30 X¯óÁø£ |ü+#·$T sê. 10`38 $XÊK ñ. 6`29, ñ.e. 10`17 \ 11`49
nq÷sê<Ûä ‘Ó. 5`20
1 X¯ì X¯ó.wüwæ˜ sê. 8`38 CÒ´wü˜ ‘Ó. 4`00 ñ.e. 10`37 \ 12`08
2 Ä~ dü|üÔ$T kÕ. 6`26 eT÷\ sê. 2`29 ñ.e. 11`29 \ 12`51, eTVü‰‘·à >±+BÛ »j·T+‹
sê.e. 12`59 \ 2`29
3 k˛eT nwüº$T kÕ. 4`05 |üPsê«cÕ&ÛÉ sê. 12`51 |ü.e. 11`25 \ 12`55 <äTsêZwüº$T
4 eT+>∑fi¯ qe$T |ü. 1`39 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ sê. 11`10 ñ.e. 8`13 \ 9`41,
sê.e. 2`44 \ 4`14
5 ãT<Ûä <äX¯$T ñ. 11`14 ÁX¯eD+ sê. 9`34 sê.e. 1`18 \ 2`48 $»j·T <äX¯$T
6 >∑Ts¡T @ø±<ä• ñ. 8`56 <Ûäìwü˜ sê. 8`05 sê.e. 2`54 \ 4`25
7 X¯óÁø£ <ë«<ä• ñ. 6`48, X¯‘·_Ûwü+ kÕ. 6`50 sê.e. 12`59 \ 2`31
Á‘·jÓ÷<ä• ‘Ó. 5`02
8 X¯ì #·‘·Ts¡›• ‘Ó. 3`21 |üPsê«uÛ≤Á<ä kÕ. 5`53 ‘Ó.e. 3`14 \ 4`48
9 Ä~ |üP]íeT sê. 2`24 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä kÕ. 5`17 ‘Ó.e. 5`12 \ á<é $T\<äHé q;
10 k˛eT ã.bÕ&É´$T sê. 1`43 πse‹ kÕ. 5`07 ñ.X‚.e. 6`47 e
11 eT+>∑fi¯ $~j·T sê. 1`32 n•«ì kÕ. 5`23 |ü.e. 1`20 \ 2`57,
‘Ó.e. 3`18 \ 4`57
12 ãT<Ûä ‘·~j·T sê. 1`52 uÛÑs¡DÏ kÕ. 6`11 es¡®´eTT ˝Ò<äT
13 >∑Ts¡T #·$‹ sê. 2`42 ø£è‹Ôø£ sê. 7`28 ñ.e. 6`49 \ 8`30
14 X¯óÁø£ |ü+#·$T ‘Ó. 4`02 s√Væ≤DÏ sê. 9`14 |ü.e. 12`38 \ 2`21,
‘Ó.e. 3`19 \ 5`04
15 X¯ì wüwæ˜ ‘Ó. 5`42 eTè>∑•s¡ sê. 11`22 es¡®´eTT ˝Ò<äT
16 Ä~ dü|üÔ$T |üP]Ô ÄÅs¡∆ sê. 1`48 ñ.e. 8`37 \ 10`23
17 k˛eT dü|üÔ$T ñ. 7`38 |ü⁄qs¡«düT ‘Ó. 4`22 |ü.e. 3`05 \ 4`51
18 eT+>∑fi¯ nwüº$T ñ. 9`45 |ü⁄wü´$T |üP]Ô |ü.e. 1`13 \ 3`00
19 ãT<Ûä qe$T ñ. 11`48 |ü⁄wü´$T ñ. 6`57 sê.e. 9`02 \ 10`48
20 >∑Ts¡T <äX¯$T |ü. 1`39 ÄÁX‚wü ñ. 9`23 sê.e. 10`24 \ 12`08
21 X¯óÁø£ @ø±<ä• |ü. 3`08 eT|òüT ñ. 11`27 sê.e. 8`00 \ 9`43
22 X¯ì <ë«<ä• kÕ. 4`10 |ü⁄ã“ |ü. 1`06 sê.e. 8`39 \ 10`20
23 Ä~ Á‘·jÓ÷<ä• kÕ. 4`44 ñ‘·Ôs¡ |ü. 2`18 sê.e. 10`56 \ 12`35
24 k˛eT #·‘·Ts¡›• kÕ. 4`46 Vü≤düÔ |ü. 3`00 sê.e. 11`04 \ 12`40 BbÕe[
25 eT+>∑fi¯ ne÷yêdü´ kÕ. 4`19 ∫Á‘· |ü. 3`12 sê.e. 8`44 \ 10`19

xv
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` ø±ØÔø£ e÷düeTT
(nø√ºãs¡T 26, 2022 yÓTT<ä\T, qe+ãs¡T 23, 2022 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

26 ãT<Ûä X¯ó.bÕ&É´$T |ü. 3`24 kÕ«‹ |ü. 2`58 sê.e. 8`25 \ 9`58
27 >∑Ts¡T $~j·T |ü. 2`03 $XÊK |ü. 2`18 kÕ.e. 6`08 \ 7`40
28 X¯óÁø£ ‘·~j·T |ü. 12`22 nq÷sê<Ûä |ü. 1`17 kÕ.e. 6`35 \ 8`06
29 X¯ì #·$‹ ñ. 10`24 CÒ´wü˜ |ü. 12`01 sê.e. 7`30 \ 9`00
30 Ä~ |ü+#·$T ñ. 8`12, eT÷\ ñ. 10`31 ñ.e. 9`01 \ 10`31,
wüwæ˜ ‘Ó. 5`27 sê.e. 7`28 \ 8`57
31 k˛eT dü|üÔ$T ‘Ó. 3`28 |üPsê«cÕ&ÛÉ ñ. 8`53 kÕ.e. 4`19 \ 5`48
1 eT+>∑fi¯ X¯ó.nwüº$T sê. 1`08 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ ñ. 7`12, ñ.e. 10`55 \ 12`25
ÁX¯eD+ ‘Ó. 5`36
2 ãT<Ûä qe$T sê. 10`52 <Ûäìwü˜ ‘Ó. 4`06 ñ.e. 9`21 \ 10`51
3 >∑Ts¡T <äX¯$T sê. 8`50 X¯‘·_Ûwü+ sê. 2`49 ñ.e. 10`54 \ 12`25
4 X¯óÁø£ @ø±<ä• sê. 7`01 |üPsê«uÛ≤Á<ä sê. 1`48 ñ.e. 8`56 \ 10`40
5 X¯ì <ë«<ä• kÕ. 5`31 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä sê. 1`06 ñ.e. 11`07 \ 12`40
6 Ä~ Á‘·jÓ÷<ä• kÕ. 4`26 πse‹ sê. 12`50 |ü.e. 12`58 \ 2`33
7 k˛eT #·‘·Ts¡›• |ü. 3`48 n•«ì sê. 1`00 sê.e. 8`58 \ 10`35
8 eT+>∑fi¯ |üP]íeT |ü. 3`41 uÛÑs¡DÏ sê. 1`40 ñ.e. 10`51 \ 12`30
9 ãT<Ûä ã.bÕ&É´$T kÕ. 4`03 ø£è‹Ôø£ sê. 2`50 |ü.e. 2`15 \ 3`56
10 >∑Ts¡T $~j·T kÕ. 4`59 s√Væ≤DÏ ‘Ó. 4`30 sê.e. 7`56 \ 9`39
11 X¯óÁø£ ‘·~j·T kÕ. 6`20 eTè>∑•s¡ |üP]Ô ñ.e. 10`33 \ 12`17
12 X¯ì #·$‹ sê. 8`04 eTè>∑•s¡ ñ. 6`28 |ü.e. 3`42 \ 5`27
13 Ä~ |ü+#·$T sê. 10`06 ÄÅs¡∆ ñ. 8`53 sê.e. 10`11 \ 11`57
14 k˛eT wüwæ˜ sê. 12`15 |ü⁄qs¡«düT ñ. 11`29 sê.e. 8`20 \ 10`06
15 eT+>∑fi¯ dü|üÔ$T sê. 2`19 |ü⁄wü´$T |ü. 2`06 ‘Ó.e. 4`11 \ 5`57
16 ãT<Ûä nwüº$T ‘Ó. 4`11 ÄÁX‚wü kÕ. 4`33 ‘Ó.e. 5`37 \
17 >∑Ts¡T qe$T ‘Ó. 5`41 eT|òüT kÕ. 6`42 ñ.X‚.e. 7`22 e,
‘Ó.e. 3`17 \ 5`00
18 X¯óÁø£ <äX¯$T |üP]Ô |ü⁄ã“ sê. 8`29 ‘Ó.e. 4`06 \ 5`47
19 X¯ì <äX¯$T ñ. 6`51 ñ‘·Ôs¡ sê. 9`47 es¡®´eTT ˝Ò<äT
20 Ä~ @ø±<ä• ñ. 7`27 Vü≤düÔ sê. 10`38 ñ.e. 6`28 \ 8`08
21 k˛eT <ë«<ä• ñ. 7`28 ∫Á‘· sê. 10`56 ñ.e. 6`43 \ 8`21,
‘Ó.e. 4`30 \ 6`05
22 eT+>∑fi¯ Á‘·jÓ÷<ä• ñ. 7`00, kÕ«‹ sê. 10`47 ‘Ó.e. 4`15 \ 5`48
#·‘·Ts¡›• ‘Ó. 5`59
23 ãT<Ûä ne÷yêdü´ ‘Ó. 4`39 $XÊK sê. 10`13 sê.e. 2`03 \ 3`35

xvi
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` e÷s¡•Z s¡ e÷düeTT
(qe+ãs¡T 24, 2022 yÓTT<ä\T, &çôd+ãs¡T 23, 2022 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

24 >∑Ts¡T X¯ó.bÕ&É´$T sê. 2`58 nq÷sê<Ûä sê. 9`18 sê.e. 2`36 \ 4`07
25 X¯óÁø£ $~j·T sê. 1`00 CÒ´wü˜ sê. 8`05 ‘Ó.e. 3`36 \ 5`06
26 X¯ì ‘·~j·T sê. 10`50 eT÷\ kÕ. 6`39 kÕ.e. 5`09 \ 6`39,
‘Ó.e. 3`35 \ 5`05
27 Ä~ #·$‹ sê. 8`33 |üPsê«cÕ&ÛÉ kÕ. 5`04 sê.e. 12`30 \ 1`59
28 k˛eT |ü+#·$T kÕ. 6`12 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ |ü. 3`25 sê.e. 7`07 \ 8`37
29 eT+>∑fi¯ wüwæ˜ |ü. 3`51 ÁX¯eD+ |ü. 1`45 kÕ.e. 5`30 \ 7`00
30 ãT<Ûä dü|üÔ$T |ü. 1`38 <Ûäìwü˜ |ü. 12`13 sê.e. 7`00 \ 8`31
1 >∑Ts¡T X¯ó.nwüº$T ñ. 11`35 X¯‘·_Ûwü+ ñ. 10`51 kÕ.e. 4`57 \ 6`28
2 X¯óÁø£ qe$T ñ. 9`47 |üPsê«uÛ≤Á<ä ñ. 9`44 sê.e. 7`00 \ 8`33
3 X¯ì <äX¯$T ñ. 8`21 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä ñ. 8`58 sê.e. 8`45 \ 10`20
4 Ä~ @ø±<ä• ñ. 7`19 πse‹ ñ. 8`35 ‘Ó.e. 4`38 \ 6`14
5 k˛eT <ë«<ä• ñ. 6`45 n•«ì ñ. 8`40 kÕ.e. 6`29 \ 8`07
6 eT+>∑fi¯ Á‘·jÓ÷<ä• ñ. 6`41 uÛÑs¡DÏ ñ. 9`15 sê.e. 9`46 \ 11`26
7 ãT<Ûä #·‘·Ts¡›• ñ. 7`09 ø£è‹Ôø£ ñ. 10`19 ‘Ó.e. 3`21 \ 5`04
8 >∑Ts¡T |üP]íeT ñ. 8`09 s√Væ≤DÏ ñ. 11`54 kÕ.e. 5`56 \ 7`40
9 X¯óÁø£ ã.bÕ&É´$T ñ. 9`35 eTè>∑•s¡ |ü. 1`53 sê.e. 11`05 \ 12`50
10 X¯ì $~j·T ñ. 11`25 ÄÅs¡∆ kÕ. 4`13 ‘Ó.e. 5`29 \
11 Ä~ ‘·~j·T |ü. 1`30 |ü⁄qs¡«düT kÕ. 6`46 ñ.X‚.e. 7`15 e,
‘Ó.e 3`37 \ 5`23
12 k˛eT #·$‹ |ü. 3`40 |ü⁄wü´$T sê. 9`22 es¡®´eTT ˝Ò<äT
13 eT+>∑fi¯ |ü+#·$T kÕ. 5`46 ÄÁX‚wü sê. 11`52 ñ.e. 11`30 \ 1`16
14 ãT<Ûä wüwæ˜ sê. 7`37 eT|òüT sê. 2`07 |ü.e. 12`59 \ 2`44
15 >∑Ts¡T dü|üÔ$T sê. 9`07 |ü⁄ã“ ‘Ó. 4`00 ñ.e. 10`44 \ 12`28
16 X¯óÁø£ nwüº$T sê. 10`10 ñ‘·Ôs¡ ‘Ó. 5`26 |ü.e. 11`37 \ 1`19
17 X¯ì qe$T sê. 10`43 Vü≤düÔ |üP]Ô |ü.e. 2`14 \ 3`54
18 Ä~ <äX¯$T sê. 10`44 Vü≤düÔ ñ. 6`30 |ü.e. 2`42 \ 4`19
19 k˛eT @ø±<ä• sê. 10`15 ∫Á‘· ñ. 6`56 |ü.e. 12`30 \ 2`06
20 eT+>∑fi¯ <ë«<ä• sê. 9`27 kÕ«‹ ñ. 6`50, |ü.e. 12`17 \ 1`51
$XÊK ‘Ó. 6`18
21 ãT<Ûä Á‘·jÓ÷<ä• sê. 7`59 nq÷sê<Ûä ‘Ó. 5`28 ñ.e. 10`10 \ 11`43
22 >∑Ts¡T #·‘·Ts¡›• kÕ. 6`25 CÒ´wü˜ ‘Ó. 4`33 ñ.e. 10`51 \ 12`23
23 X¯óÁø£ ne÷yêdü´ kÕ. 4`37 eT÷\ ‘Ó. 3`00 |ü.e. 12`01 \ 1`31,
sê.e. 1`30 \ 3`00

xvii
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` |ü⁄wü´ e÷düeTT
(&çôd+ãs¡T 24, 2022 yÓTT<ä\T, »qe] 21, 2023 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

24 X¯ì X¯ó.bÕ&É´$T eT. 2`12 |üPsê«cÕ&ÛÉ sê. 1`24 |ü.e. 11`58 \ 1`27
25 Ä~ $~j·T ñ. 11`53 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ sê. 11`43 ñ.e. 8`50 \ 10`19, ÁøÏdüºeTdt
‘Ó.e. 3`26 \ 4`55
26 k˛eT ‘·~j·T ñ. 9`31 ÁX¯eD+ sê. 10`04 sê.e. 1`48 \ 3`18
27 eT+>∑fi¯ #·$‹ ñ. 7`11, <Ûäìwü˜ sê. 8`30 ‘Ó.e. 3`16 \ 4`46
|ü+#·$T ‘Ó. 5`01
28 ãT<Ûä wüwæ˜ ‘Ó. 3`02 X¯‘·_Ûwü+ sê. 7`07 sê.e. 1`12 \ 2`43
29 >∑Ts¡T dü|üÔ$T sê. 1`21 |üPsê«uÛ≤Á<ä kÕ. 5`58 ‘Ó.e. 3`13 \ 4`45
30 X¯óÁø£ nwüº$T sê. 11`58 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä kÕ. 5`07 ‘Ó.e. 4`53 \ 6`27 Ä+>∑¢ dü+e‘·‡sê~
31 X¯ì qe$T sê. 11`00 πse‹ kÕ. 4`39 es¡®´eTT ˝Ò<äT
1 Ä~ X¯ó.<äX¯$T sê. 7.11 nX¯«ì eT. 12.48 ñ. 8.38`10.18,
sê. 11.03`12.45
2 k˛eT @ø±<ä• sê. 8.23 uÛÑs¡DÏ eT. 2.24 sê. 3.25` ‘Ó. 5.09
3 eT+>∑fi¯ <ë«<ä• sê. 10.01 ø£è‹Ôø£ kÕ. 4.26 es¡®´eTT ˝Ò<äT
4 ãT<Ûä Á‘·jÓ÷<ä• sê. 12.00 s√Væ≤DÏ kÕ. 6.49 ñ. 10.01`11.46,
sê. 1.01`2.48
5 >∑Ts¡T #·‘·Ts¡›• sê. 2.14 eTè>∑•s¡ sê. 9.26 es¡®´eTT ˝Ò<äT
6 X¯óÁø£ bÂs¡í$T ‘Ó. 4.37 Äs¡TÁ<ä sê. 12.14 ñ.6.49`8.36
7 X¯ì ã.bÕ&É´$T |üP]Ô |ü⁄qs¡«düT sê. 3.08 eT. 1.41`3.29
8 Ä~ bÕ&É´$T ñ. 7.07 |ü⁄wü´$T ñ. 6.05 eT. 12.07`1.55
9 k˛eT $~j·T ñ. 9.39 ÄX‚¢wü |üP]Ô sê. 8.27`10`15
10 eT+>∑fi¯ ‘·~j·T eT. 12.09 ÄX‚¢wü ñ. 9.01 sê. 10.26`12.13
11 ãT<Ûä ã.#·$‹ eT. 2.31 eTK ñ. 11.50 sê. 8.42`10.28
12 >∑Ts¡T |ü+#·$T kÕ. 4.37 |ü⁄ã“ eT. 2.25 sê. 10.16`12.01
13 X¯óÁø£ wüwæ˜ kÕ. 6.17 ñ‘·Ôs¡ kÕ. 4.36 sê. 1.34`3.17 uÛÀ–
14 X¯ì dü|üÔ$T sê. 7.22 Vü≤düÔ kÕ. 6.14 sê. 2.33`4.13 eTø£s¡ dü+Áø±+‹
15 Ä~ nwüº$T sê. 7.45 ∫‘·Ô kÕ. 7.12 sê. 12.50`2.27 ø£qTeT
16 k˛eT qe$T sê. 7.20 kÕ«‹ sê. 7.23 sê. 12.51`2.24
17 eT+>∑fi¯ <äX¯$T kÕ. 6.05 $XÊK kÕ. 6.46 sê. 10.32`12.03
18 ãT<Ûä @ø±<ä• kÕ. 4.03 nq÷sê<Ûä kÕ. 5.23 sê. 10.30`11.57
19 >∑Ts¡T <ë«<ä• eT. 1.18 CÒ´wü˜ eT. 3.18 sê. 10.25`11.51 e÷dü •esêÁ‹
20 X¯óÁø£ Á‘·jÓ÷<ä• ñ. 9.59 eT÷\ eT. 12.40 ñ. 11.15`12.40
#·‘·Ts¡›• ‘Ó. 6.16 sê. 9.04`10.28
21 X¯ì ne÷yêdü´ sê. 2.22 |üPsê«cÕ&ÛÉ ñ. 9.40 kÕ. 4.37`6.00

xviii
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` e÷|òTü e÷düeTT
(»qe] 22, 2023 yÓTT<ä\T, |òÁæ ãe] 20, 2023 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

22 Ä~ X¯ó.bÕ&É´$T sê. 10.27 ÁX¯eD+ sê. 3.21 ñ. 9.58`11.22
23 k˛eT $~j·T kÕ. 6.43 <Ûäìwü˜ sê. 12.26 ñ. 6.52`8.16
24 eT+>∑fi¯ ‘·~j·T eT. 3.22 X¯‘·_Ûwü sê. 9.58 ñ. 6.54`8.20
25 ãT<Ûä #·$‹ eT. 12.34 |üPsê«uÛ≤Á<ä sê. 8.05 ‘Ó. 5.14 \
26 >∑Ts¡T |ü+#·$T ñ. 10.28 ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä kÕ. 6.57 e.X‚.ñ. 6.45
27 X¯óÁø£ wüwæ˜ ñ. 9.10 πse‹ kÕ. 6.37 ñ. 6.47`8.21
28 X¯ì dü|üÔ$T ñ. 8.43 n•«ì sê. 7.06 ‘Ó. 5.12 \ eT. 3.01`4.39
29 Ä~ X¯ó.nwüº$T ñ. 9.05 uÛÑs¡DÏ sê. 8.21 e.X‚.ñ. 6.53
30 k˛eT qe$T ñ. 10.11 ø£è‹Ôø£ sê. 10.15 ñ. 9.18`11.02
31 eT+>∑fi¯ <äX¯$T ñ.11.53 s√Væ≤DÏ sê. 12.39 eT. 3.51`5.37
1 ãT<Ûä X¯ó.@ø±<ä• eT. 2.01 eTè>∑•s¡ sê. 3.23 ñ. 6.54`8.40
2 >∑Ts¡T <ë«<ä• kÕ. 4.26 Äs¡TÁ<ä ‘Ó. 6.18 eT. 12.48`2.36
3 X¯óÁø£ Á‘·jÓ÷<ä• kÕ. 6.57 |ü⁄qs¡«düT |üP]Ô sê. 7.47`9.35
4 X¯ì #·‘·Ts¡›• sê. 9.29 |ü⁄qs¡«düT ñ. 9.16 kÕ. 6.15`8.03
5 Ä~ bÂs¡í$T sê. 11.58 |ü⁄wü´$T eT. 12.13 sê. 2.32`4.19
6 k˛eT ã.bÕ&É´$T sê.2.18 ÄX‚¢wü eT. 3.03 ‘Ó. 4.21`6.11
7 eT+>∑fi¯ ã.$~j·T ‘Ó. 4.28 eTK kÕ. 5.45 sê. 2.35`4.21
8 ãT<Ûä ‘·~j·T ‘Ó. 6.23 |ü⁄ã“ sê. 8.15 ‘Ó. 4.06`5.51
9 >∑Ts¡T #·$‹ |üP]Ô ñ‘·Ôs¡ sê. 10.27 es¡®´eTT ˝Ò<äT
10 X¯óÁø£ #·$‹ ñ. 7.58 Vü≤düÔ sê. 12.18 ñ. 7.30`9.13
11 X¯ì |ü+#·$T ñ. 9.08 ∫‘·Ô sê. 1.40 ñ. 8.45`10.27
12 Ä~ wüwæ˜ ñ. 9.45 kÕ«‹ sê. 2.27 ñ. 7.27`9.06
13 k˛eT dü|üÔ$T ñ. 9.45 $XÊK sê. 2.36 ñ.8.05`9.42
14 eT+>∑fi¯ nwüº$T ñ. 9.04 nq÷sê<Ûä sê. 2.02 es¡®´eTT ˝Ò<äT
15 ãT<Ûä qe$T ñ. 7.39 CÒ´wü˜ sê. 12.46 ñ. 7.20`8.51
<äX¯$T ‘Ó. 5.32
16 >∑Ts¡T @ø±<ä• sê. 2.49 eT÷\ sê. 10.53 sê. 9.24`10.53
ñ. 8.08`9.37
17 X¯óÁø£ ã.<ë«<ä• sê. 11.36 |üPsê«cÕ&ÛÉ sê. 8.28 ñ. 7.31`8.57
sê. 3.33`4.58
18 X¯ì Á‘·jÓ÷<ä• sê. 8.02 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ kÕ. 5.42 sê. 9.12`10.36 eTVü‰ •esêÁ‹
19 Ä~ #·‘·Ts¡›• kÕ. 4.18 ÁX¯eD+ eT. 2.44 kÕ. 6.14`7.38
20 k˛eT ne÷yêdü´ eT. 12.35 <Ûäìwü˜ ñ. 11.46 kÕ. 6.08`7.33

xix
 l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+ ` bòÕ\TZD e÷düeTT
(|òÁæ ãe] 21, 2023 yÓTT<ä\T, e÷]à 21, 2023 es¡≈î£ )

‘˚~ yês¡eTT ‹~ qø£Áå ‘·+ es¡´® + |ü+&ÉT>∑\T/ø±¬s\Ô T

21 eT+>∑fi¯ X¯ó.bÕ&É´$T ñ. 9.04 X¯‘·_Ûwü ñ. 9.00 eT. 2.46`4.13
$~j·T ‘Ó. 5.57 sê. 11.07`11.56
22 ãT<Ûä ‘·~j·T ‘Ó.3.24 |üPsê«uÛ≤Á<ä ñ. 6.38 eT. 3.31`5.00
ñ‘·ÔsêuÛ≤Á<ä ‘Ó. 4.50
23 >∑Ts¡T #·$‹ sê. 1.33 πse‹ sê. 3.44 kÕ. 4.17`5.49
24 X¯óÁø£ |ü+#·$T sê. 12.31 nX¯«ì sê. 3.27 sê. 11.29`1.04
25 X¯ì X¯ó.wüwæ˜ sê. 12.20 uÛÑs¡DÏ sê. 3.59 eT. 1.15`2.54
26 Ä~ dü|üÔ$T sê. 12.58 ø£è‹Ôø£ ‘Ó. 5.19 kÕ. 4.39`6.20
27 k˛eT nwüº$T sê. 2.21 s√Væ≤DÏ |üP]Ô sê. 10.39`12.23
28 eT+>∑fi¯ qe$T ‘Ó. 4.18 s√Væ≤DÏ ñ. 7.20 eT. 1.31`3.17
1 ãT<Ûä X¯ó.<äX¯$T |üP]Ô eTè>∑•s¡ ñ. 9.52 sê. 7.16`9.03
2 >∑Ts¡T <äX¯$T ñ. 6.39 Äs¡TÁ<ä eT. 12.43 sê. 2.13`‘Ó. 4.01
3 X¯óÁø£ @ø±<ä• ñ. 9.11 |ü⁄qs¡«düT eT. 3.43 sê. 12.43`2.31
4 X¯ì <ë«<ä• ñ. 11.43 |ü⁄wü´$T kÕ. 6.41 es¡®´eTT ˝Ò<äT
5 Ä~ X¯ó. Á‘·jÓ÷<ä• eT. 2.07 ÄX‚¢wü sê. 9.30 ñ. 9.00`10.47
6 k˛eT #·‘·Ts¡›• kÕ. 4.17 eTK sê. 12.05 ñ. 10.48`12.34
7 eT+>∑fi¯ bÂs¡í$T kÕ. 6.09 |ü⁄ã“ sê. 2.22 ñ. 8.51`10.36 ôVA∞
8 ãT<Ûä ã.bÕ&É´$T sê. 7.42 ñ‘·Ôs¡ ‘Ó. 4.20 ñ. 10.10`11.53
9 >∑Ts¡T $~j·T sê. 8.54 Vü≤düÔ ‘Ó. 5.57 eT.1.18`3.00
10 X¯óÁø£ ‘·~j·T sê. 9.42 ∫‘·Ô |üP]Ô eT. 2.02`4.03
11 X¯ì #·$‹ sê. 10.05 ∫‘·Ô ñ. 7.11 eT. 12.58`2.38
12 Ä~ |ü+#·$T sê. 10.01 kÕ«‹ ñ. 8.00 eT. 1.41`3.18
13 k˛eT wüwæ˜ sê. 9.27 $XÊK ñ. 8.21 eT. 12.20`1.55
14 eT+>∑fi¯ dü|üÔ$T sê. 8.22 nq÷sê<Ûä ñ. 8.13 eT. 1.40`3.11
15 ãT<Ûä ã.nwüº$T kÕ. 6.45 CÒ´wü˜ ñ. 7.34 eT. 3.10`4.42,
‘Ó. 4.53 \
16 >∑Ts¡T qe$T kÕ. 4.39 eT÷\ ñ. 6.24 e.X‚. 6.24, eT.3.21`4.51
17 X¯óÁø£ <äX¯$T eT. 2.06 ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ sê. 2.46 eT. 12.07`1.35
18 X¯ì @ø±<ä• ñ. 11.13 ÁX¯eD+ sê. 12.29 ñ. 6.23`7.50
19 Ä~ <ë«<ä• ñ. 8.07 <Ûäìwü˜ sê. 10.04 ‘Ó. 4.32`5.59
Á‘·jÓ÷<ä• ‘Ó. 4.55
20 k˛eT #·‘·Ts¡›• sê. 1.47 X¯‘·_Ûwü sê. 7.39 sê. 1.28`2.55
21 eT+>∑fi¯ ne÷yêdü´ sê. 10.52 |üPsê«uÛ≤Á<ä kÕ. 5.26 sê. 2.14`3.45

xx
 $$<Ûä ø±¬sÔ˝À¢ #˚j·Te\dæq e´ekÕj·T |üqT\T
ñ‘·Ôs¡uÛ≤Á<ä ø±¬sÔ (18.03.22 qT+&ç 30.03.22) Äs¡TÁ<ä ø±¬sÔ (22.06.22 qT+&ç 03.07.22)
πse‹ ø±¬sÔ (31.03.22 qT+&ç 13.04.22) e] : Hês¡T eTfi¯fl˝À n+‘·sø¡ è£ wæ, düd´ü s¡øDå£ , yÓT≥º e]
ÄeTT<ä+ : düd´ü s¡øDå£ kÕ>∑T˝À n+‘·s¡ ø£èwæ, ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
y˚sT¡ X¯q>∑ : &çôd+ãs¡T˝À $‹Ôq |ü+≥ qT+&ç ø±j·T C§qï : <äT≈£îÿ\T <äTqTï≥, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
Á‘·e⁄«≥
$‘·qÔ + y˚jT· T≥
|ü|ü ~qTdüT\T : ô|düs,¡ $TqTeTT ø√‘·\T
#Ói≈£î : düd´ü s¡øD å£ , ø£\T|ü⁄ ìyês¡D yÓTTø£ÿC§qï : düdü´s¡ø£åD ` $‘·Ôq+ y˚j·TT≥
n•«ì ø±¬sÔ (14.04.2022 qT+&ç 27.04.2022) Á|ü‹Ô : n+‘·s¡ø£èwæ, yÓTTø£ÿ\qT |ü\T#·q #˚j·TT≥
e] : ø√‘·\T ø£‘ÓÔs¡≈£î (ø£è‹Ôø£) e]Hês¡T b˛j·TT≥, >√>∑T : n+‘·s¡ ø£èwæ, yÓTTø£ÿ\qT |ü\T#·q #˚j·TT≥
y˚d$ü <äT≈£îÿ\T |ü|ü <ÛëHê´\T : esê¸\T Ä\dü´+ nsTTq#√ ø£+~ $‘·T≥ Ô ≈£î
dü»® : y˚d$ü ô|s’ T¡ ø√‘·\T uÛÑ÷$Tì ‘·j·÷s¡T#˚j·TT≥ ` $‘·TÔ≥
C§qï : y˚dü$ C§qï |ü+≥ kÕ>∑T, düdü´s¡ø£åD #Ói≈£î : ø±\Te\T Á‘·$« eT{Ïìº m>∑Á<√j·TT≥
yÓTTø£ÿC§qï : y˚d$ü |ü+≥˝À düd´ü s¡øDå£
sê– : $‘·&Ô +É
y˚s¡TX¯q>∑ : Á‘·e«ø±\T
#Ói≈£î : ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥ |ü⁄qs¡«düT ø±¬sÔ (04.07.2022 qT+&ç 19.07.2022)
uÛÑs¡DÏ ø±¬sÔ(28.04.22 qT+&ç 10.05.22) y˚dü$|üqT\T e] : kÕsê« e]Hê≥T¢, eTT+<äT>± Hê{Ïq e]˝À
ø£è‹Ôø£ ø±¬sÔ (11.05.22 qT+&ç 24.05.22) y˚d$ü |üqT\T n+‘·sø¡ è£ wæ, düd´ü s¡øDå£
s√Væ≤DÏ`eTè>∑•s¡ ø±¬s\Ô T (25.05.22 qT+&ç 21.06.22) dü»® : s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚dæ |ü⁄Hêdü ˝Òø£
e] : kÕsê« e] Hês¡T b˛j·TT≥, yÓT≥º e] kÕ>∑T KØ|òôt |s’ T¡ $‘·T≥
Ô
$‘·T≥Ô , e] y˚jT· uÀj˚T bı˝≤˝À¢ |üXó¯ e⁄\ y˚s¡TX¯q>∑ : n+‘·sø¡ è£ wæ, düd´ü s¡øDå£
ms¡Te⁄\T y˚j·TT≥, Á|ü<Ûëq bı\+ ‘·j·÷Ø
ÄeTT<ä+ : s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚dæ $‘·T≥ Ô
|üqT\T
C§qï : y˚d$ü C§qï |ü+≥ø√‘· C§qï : |ü⁄Hêdü ˝Òø£ KØ|òt C§qï $‘·T≥ Ô . $‹Ôq |ü+≥≈£î
yÓTTø£ÿC§qï : <äeTTà\T #˚jT· T≥, ms¡Te⁄\T y˚dæ <äT≈£îÿ\T ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥. düd´ü s¡øDå£
<äTqTï≥, KØ|òt |ü+≥\qT $‘·TÔ≥ yÓTTø£ÿC§qï : n+‘·sø¡ è£ wæ, düd´ü s¡øDå£ , s¬ +&Ée <äbÕò ms¡Te⁄\T
ø±j·T<ÛëHê´\T : ‘·≈£îÿe |ü+≥ ø±\|ü⁄ ô|düs¡, $TqTeTT, ø£+~ y˚jT· T≥
$‘·TÔ≥. n+‘·s¡ ø£èwæ #˚j·TT≥. Á|ü‹Ô : esê¸<ëÛ s¡|⁄ü |ü+≥ $‘·&Ô +É . eTT+<äT>± Hê{Ïq
>√>∑T : s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥ Á|ü‹˝Ô À n+‘·s¡ ø£èwæ. ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
dü»® : ms¡Te⁄\T y˚dæ <äT≈£îÿ\T <äTqTï≥, $‘·qÔ +
ø=Ás¡ : ms¡Te⁄\T y˚j·TT≥, <äTøÏÿ ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥
y˚jT· T≥
ÄeTT<ä+ : ms¡Te⁄\T y˚dæ <äT≈£îÿ\T <äTqTï≥ y˚s¡TX¯q>∑ : n+‘·sø¡ è£ wæ, düd´ü s¡øDå£
Á|ü‹Ô : ms¡Te⁄\T y˚dæ <äT≈£îÿ\T <äTqTï≥, $‘·qÔ + y˚jT· T≥ ÄeTT<ä+ : ø£\T|ü⁄ rj·TT≥, düdü´s¡ø£åD
y˚sT¡ X¯q>∑ : s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚dæ $‘·T≥ Ô #Ói≈£î : »&É#·T≥T¢ y˚j·TT≥
#Ói≈£î : ˙{Ï j·÷»e÷q´+, n+‘·s¡ø£èwæ sê– : Hês¡T Hê≥&É+, ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, n+‘·sø¡ è£ wæ,
sê– : Hês¡T eT&ç düd´ü s¡øDå£

xxi
|ü⁄wü´$T ø±¬sÔ (20.07.2022 qT+&ç 02.08.2022) ø=Ás¡ : s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚dæ n+‘·sø¡ è£ wæ #˚jT· T≥
e] : düd´ü s¡øD å£ , s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥ ÄeTT<ä+ : n+‘·s¡ ø£èwæ, düdü´s¡ø£åD, <ëdü] |ü⁄s¡T>∑T
C§qï : n+‘·s¡ ø£èwæ, yÓTTø£ÿ\T |ü\T#·q #˚j·TT≥, ìyês¡D
düd´ü s¡øDå£ bı>±≈£î : Hês¡TeTfi¯fl˝À düd´ü s¡øDå£
yÓTTø£ÿ C§qï : n+‘·s¡ ø£èwæ, düd´ü s¡øD å£ e] : düd´ü s¡øD å£ , ø£\T|ü⁄ rj·TT≥, s¬ +&Ée <äbÕò
ø=Ás¡ : $‘·qÔ + y˚jT· T≥ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
eqeTôVA‘·‡e+: #Ó≥¢ Hê≥¢≈£î ‘·j·÷], bı˝≤\ >∑≥¢ô|’ ø±j·T<ÛëHê´\T : ‘·≈î£ ÿe |ü+≥ ø±\|ü⁄ $TqTeTT ø√‘·≈î£ edüT+Ô ~.
#Ó≥¢ Hê≥¢≈£î ‘·j·÷]. y˚s¡TX¯q>∑ : düd´ü s¡øDå£
dü»® / sê– : düd´ü s¡øDå£ , n+‘·sø¡ è£ wæ Á|ü‹Ô : düd´ü s¡øDå£
#Ói≈£î : »&É#·T≥T¢ y˚j·TT≥
ÄX‚¢wü ø±¬sÔ (03.08.2022 qT+&ç 16.08.2022) sê– : düd´ü s¡øDå£
e] : n+‘·s¡ ø£èwæ, düd´ü s¡øD å£
C§qï : n+‘·s¡ ø£èwæ, s¬ +&Ée <äbÕò ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, |ü⁄ã“ ø±¬sÔ (31.08.2022 qT+&ç 12.09.2022)
düd´ü s¡øDå£ e] : s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, düd´ü s¡øD å£ ,
dü»® : n+‘·sø¡ è£ wæ, düd´ü s¡øDå£ ø£\T|ü⁄ rj·TT≥,
y˚s¡TX¯q>∑ : düd´ü s¡øDå£ C§qï : s¡; C§qï y˚jT· T≥≈£î <äT≈£îÿ\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· T≥
ÄeTT<ä+ : s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, n+‘·sø¡ è£ wæ, eT]j·TT e÷|ò”T C§qï
y˚s¡TX¯q>∑ : düdü´s¡ø£åD, ø£\T|ü⁄ rj·TT≥
düd´ü s¡øDå£
ÄeTT<ä+ : düd´ü s¡øD
å£ , ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
bı>±≈£î : Hês¡Tb˛j·TT≥, ‘·sê«‘· düd´ü s¡øDå£
ñ‘·Ôs¡ ø±¬sÔ (13.09.2022 qT+&ç 26.09.2022)
yÓTTø£ÿC§qï : s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
e] : düdü´s¡ø£åD, πø∞\ @]y˚‘·, yÓT≥º e] kÕ>∑T ø√‘·
ø=Ás¡ : Ä\dü´+>± esê¸\T |ü&qç #√ yÓ+≥H˚ $‘·qÔ +
|üqT\T
y˚jT· T≥
y˚s¡TX¯q>∑ : düd´ü s¡øDå£
sê– : y˚T HÓ\˝À $‹Ôq sê– ø√‘·\T
ÄeTT<ä+ : düd´ü s¡øDå£
ø±j·T<ÛëHê´\T : ‘·≈£îÿe |ü+≥ ø±\|ü⁄ ô|düs¡, $TqTeTT ø√‘·\T,
bı>±≈£î : Hês¡TeT&ç˝À düd´ü s¡øDå£ , bı>±≈£î y˚jT· uÀj˚T
ø£+~ |ü+≥≈£î ø£\T|ü⁄ rj·TT≥
#˚\˝À <äT≈£îÿ\T <äTqTï≥
Á|ü‹Ô : n+‘·s¡ ø£èwæ, s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥ qTe⁄«\T : pHé HÓ\˝À y˚dæq ô|’s¡T ø√‘·\T
#Ói≈£î : »&É#·T≥T¢ y˚j·TT≥ Á|ü‹Ô : düd´ü s¡øD å£ , s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
bı>±≈£î : bı>±≈£î y˚j·TT #˚\˝À <äT≈£îÿ\T <äTqï≥+
eTK ø±¬sÔ (17.08.2022 qT+&ç 30.08.2022) ø=qkÕ–+#·T≥
C§qï : e÷|ò”T C§qï≈£î H˚\ ‘·j·÷] #Ói≈£î : »&É#·T≥T¢ y˚j·TT≥
dü»® : düd´ü s¡øDå£ , ø√‘·\T yÓTTø£ÿC§qï : ø√‘·\T
yÓTTø£ÿC§qï : düd´ü s¡øDå£ sê– / dü»® : ø√‘·\T

xxii
Vü≤dü`Ô ∫‘·Ô ø±¬s\Ô T (27.09.2022 qT+&ç 11.10.2022) nq÷sê<Ûä ø±¬sÔ (20.11.2022 qT+&ç 02.12.2022)
e] : düd´ü s¡øDå£ e] : eT<Û´ä ø±*ø£ s¡ø±\ ø√‘·\T, s¡; ô|s’ ≈¢¡ î£ Hês¡Tb˛j·TT≥,
C§qï : p˝…’ HÓ\˝À $‹Ôq ô|’s¡T˝À düdü´s¡ø£åD. s¡; H˚sT¡ >± yÓ<»ä *¢ e] kÕ>∑T #˚jT· T≥
C§qï$‘·T≥Ô , düd´ü s¡øDå£ . yÓTTø£ÿC§qï : düd´ü s¡øDå£
ø±j·T<ÛëHê´\T : ø√‘·\T, Bs¡øÈ ±\|ü⁄ ø£+~øÏ düd´ü s¡øD
å£ , ñ\e, #Ói≈£î : #Ói≈£î ‘√≥\T ø=≥º&+É ÁbÕs¡+uÛ+Ñ . ø±]Ù
X¯q>∑, $‘·TÔ≥ ‘√≥\ ô|+|üø£+, u…\¢+ ‘·j·÷Ø
y˚s¡TX¯q>∑ : >∑T‹Ô s¡ø£+ ø±j·T rj·TT≥ C§qï : s¡; ô|s’ T¡ ˝À düd´ü s¡øD
å£
yÓTTø£ÿC§qï : ø√‘·\T >√>∑T : Hês¡ rj·TT≥
Á|ü‹Ô : düd´ü s¡øDå£ ø±j·T<ÛëHê´\T : ø£+~ $‘·&Ô +É
ÄeTT<ä+ : ô|s’ T¡ ˝À ø±j·T rj·TT≥ ÁbÕs¡+_Û+#·T≥ sê– : düd´ü s¡øDå£
bı>±≈£î : Hê≥T¢, eT÷&Ée yês¡+˝À U≤∞\qT |üP]+#·&+É CÒ´wü˜ ø±¬sÔ (03.12.2022 qT+&ç 15.12.2022)
ø=Ás¡ : ø√‘·\T e] : Bs¡øÈ ±*ø£ s¡ø±\ ø√‘·\T, s¡; Hês¡TeTfi¯fl≈£î
≈£îdüTeTT : $‘·T≥Ô
ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, düd´ü s¡øDå£ , s¡; e] kÕ>∑T≈£î
kÕ«‹ ø±¬sÔ (24.10.2022 qT+&ç 06.11.2022) H˚\\T
e] : ‘·≈î£ ÿe |ü+≥ ø±\|ü⁄ s¡ø±\ ø√‘·\T, s¡; yÓ<»ä ˝Ò¢
yÓTTø£ÿC§qï : n+‘·sø¡ è£ wæ, düd´ü s¡øDå£ , s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T
e] kÕ>∑T≈£î H˚\ ‘·j·÷Ø.
y˚jT· T≥
C§qï : s¡; C§qï˝À düdü´s¡ø£åD, KØ|òt˝À y˚dæq ‘·≈£îÿe
ø±j·T<ÛëHê´\T : Bs¡øÈ ±*ø£ ø£+~ s¡ø±\T ø√‘·≈î£ e#·TÃ≥
|ü+≥ ø±\|ü⁄ s¡ø±\T ø√‘·≈î£ e#·TÃ≥
bı>±≈£î : ‘·\\T Á‘·T+#·T≥, düd´ü s¡øD å£
y˚s¡TX¯q>∑ : r>∑ s¡ø£+ ø±j·T rj·TT≥
#Ói≈£î : ‘√≥\T qs¡T≈£î≥, u…\¢+ ‘·j·÷Ø
>√>∑T : ø√‘·\T
Á|ü‹Ô : e÷>±DÏ Á|ü‹ÔøÏ uÛÑ÷$Tì ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥
bı>±≈£î : n+‘·sø¡ è£ wæ
ÄeTT<ä+ : Bs¡øÈ ±*ø£ s¡ø±\ ø±j·T rj·TT≥ ÁbÕs¡+_Û+#·T≥
$XÊK ø±¬sÔ (07.11.2022 qT+&ç 19.11.2022) eT÷\ ø±¬sÔ (16.12.2022 qT+&ç 28.12.2022)
C§qï : s¡; C§qï˝À n+‘·sø¡ è£ wæ, ‘=+<äs>¡ ± $‹Ôq e] : Hês¡TeT&çøÏ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, <ëfi≤« ˝Òø£ s¡;
yê{ÏøÏ düd´ü s¡øDå£ , s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥ e] Hê≥¢≈£î bı\+ ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥
yÓTTø£ÿC§qï : s¡; |ü+≥≈£î $‘·qÔ + y˚jT· T≥ yÓTTø£ÿC§qï : n+‘·sø¡ è£ wæ, düd´ü s¡øDå£ , ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥.
Á|ü‹Ô : düd´ü s¡øDå£ sê– : $‘·T≥Ô
>√>∑T : ø√dæq >√>∑T yÓTTø£ÿ\qT ˙{Ï˝À }s¡y˚j·TT≥ ø±j·T<ÛëHê´\T : ô|düs,¡ $TqTeTT\qT e] |ü+&ç+∫q uÛ÷Ñ eTT˝À¢
bı>±≈£î : n+‘·sø¡ è£ wæ, düd´ü s¡øDå£ $‘·T≥Ô , ø£+~ ø√‘·\T
ø±j·T<ÛëHê´\T : ‘·≈£îÿe |ü+≥ ø±\|ü⁄ ô|düs¡, $TqTeTT, e] y˚s¡TX¯q>∑ : e] |ü+&ç+∫q #˚\˝À $‘·TÔ≥
|ü+&çq bı˝≤˝À¢ #·\T¢≥, ø£+~øÏ düd´ü s¡øD å£ #Ói≈£î : ˙{Ï‘·&ÉT\T ô|≥Tº≥, qs¡T≈£î≥, u…\¢+ ‘·j·÷Ø
sê– : $‘·T≥Ô bòÕ´ø£Øº øÏ düs|¡ süò ê #˚jT· T≥

xxiii
|üPsê«cÕ&ÛÉ`ñ‘·ÔsêcÕ&ÛÉ ø±¬sÔ\T(29.12.22 qT+&ç 23.01.23) <ÛäìcÕ˜ ø±¬sÔ (06.02.23 qT+&ç 18.02.23)
e] : s¡; ˝Òø£ <ëfi≤« e] Hê≥T¢, &çôd+ãsY˝À e]øÏ e] : &çôd+ãsY`»qe] e÷kÕ˝À¢ Hê{Ïq e]øÏ
ø£\T|ü⁄ rj·TT≥, düdü´s¡ø£åD s¬ +&Ée <äbÕò ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, ø£\T|ü⁄
C§qï : H˚\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥, $‘·Ôq+ y˚j·TT≥ rj·TT≥
dü»® : y˚dü$ |ü+≥≈£î H˚\ ‘·j·÷Ø`$‘·Ôq+ y˚j·TT≥ C§qï : s¡; C§qï ø√‘·\T, y˚d$ü |ü+≥≈£î ms¡Te⁄\T
Á|ü‹Ô : e÷>±DÏ Á|ü‹ÔøÏ H˚\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥ y˚j·TT≥, n+‘·s¡ ø£èwæ
yÓTTø£ÿC§qï : ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥. n+‘·s¡ ø£èwæ dü»/® sê–/ø=Ás¡ : y˚d$ü |ü+≥ $‘·T≥ Ô , ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
Á|ü‹Ô : yÓTTø£ÿ\T |ü\T#·q #˚jT· T≥, ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥,
y˚sT¡ X¯q>∑ : &çôd+ãs¡T˝À $‹Ôq y˚sT¡ X¯q>∑≈î£ n+‘·s¡ ø£èwæ
düd´ü s¡øDå£
ÄeTT<ä+ : $‘·T≥Ô
#Ói≈£î : ‘√≥\qT qs¡≈î£ ≥, &çôd+ãsY˝À Hê{Ïq |ü+≥≈£î,
#Ói≈£î : ‘√≥\qT qs¡≈î£ ≥, ø±]Ù #˚jT· T≥, ø√kÕÔ, sêj·T\
ø±]Ù ‘√≥\≈£î ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
d”eT˝À¢ Áø=‘·Ô ‘√≥\qT Hê≥T≥,
y˚sT¡ X¯q>∑ : e] bı˝≤˝À¢ y˚dqæ |ü+≥≈£î düd´ü s¡øD å£
|ü|ü ~qTdüT\T : e] bı˝≤\+<äT (e÷>±DÏ˝À) qe+ãs¡T˝À
≈£îdüTeT : ø√‘·\ nq+‘·s¡+ ~>∑Tã&ç e÷¬sÿ{Ÿ≈£î |ü+|ü⁄≥
y˚dqæ $TqTeTT, ô|düs¡ ø√‘·\T ÄeTT<ä+ : &çôd+ãs¡T, »qe] HÓ\˝À $‹Ôq |ü+≥≈£î
|üXó¯ Á>±kÕ\T : \÷düsïY , ã؇eTT ø√‘·\T, y˚d$ü |üXó¯ Á>±kÕ\ düd´ü s¡øDå£
kÕ>∑T X¯‘·_ÛcÕ ø±¬sÔ (19.02.23 qT+&ç 04.03.23)
$TqTeTT : e] e÷>±DT˝À¢ y˚dæq $TqTeTT ø√‘·\T
ÁX¯eD ø±¬sÔ (24.01.23 qT+&ç 05.02.23) y˚sT¡ X¯q>∑ : y˚d$ü |ü+≥≈£î düd´ü s¡øD
å£
e] : eTT+<äT Hê{Ïq e]øÏ ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, ÄeTT<ä+ : düd´ü s¡øDå£
düd´ü s¡øDå£ #Ói≈£î : ø±]Ù ‘√≥\≈£î ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥
C§qï : s¡; C§qï ø√‘·\T ` y˚d$ü s¡ø±\qT $‘·T≥ Ô yÓTTø£ÿC§qï : ø√‘·\T ø√j·TT≥
|ü|ü ~qTdüT\T : ñ\e ø√‘·\T |üPsê«uÛ≤Á<ä ø±¬sÔ (05.03.23 qT+&ç 22.03.23)
y˚sT¡ X¯q>∑ : &çX+¯ ãs¡T˝À $‹Ôq |ü+≥≈£î düd´ü s¡øD å£ e] : s¬ +&Ée |ü+≥≈£î ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, düd´ü s¡øD å£
Á|ü‹Ô : e] bı˝≤˝À¢ y˚dæq Á|ü‹ÔøÏ ø£\T|ü⁄ rj·TT≥, C§qï : y˚dü$ |ü+≥≈£î düdü´s¡ø£åD, s¡; C§qï ø√‘·\T
ô|’s¡TqT |ü\T#·q #˚j·TT≥ Á|ü‹Ô : ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥`düd´ü s¡øDå£ , m<ä ùd<ä´+
sê– : s¡; sê– ø√‘·\T
<Ûëq´ ì\«\T : $‘·HÔ ê\T, ì\« #˚dTü ø=qT≥˝À C≤Á>∑‘\Ô· T
dü»® : düd´ü s¡øDå£
rdüTø=qT≥, ì\« ñ+∫q <ÛëHê´ìøÏ |ü⁄s¡T>∑T
y˚sT¡ X¯q>∑ : ms¡Te⁄\T ` düd´ü s¡øDå£
|ü≥≈º î£ +&Ü XÊÁd”j
Ô T· |ü<‘∆ä T· \qT bÕ{Ï+#·T≥
#Ói≈£î : »qe]˝À Hê{Ïq ô|’s¡T≈£î eT]j·TT ø±]Ù
#Ói≈£î : ‘√≥\qT qs¡≈£î≥, ø±]Ù #˚j·TT≥, yÓTTø£ÿ˝À
‘√≥\≈£î ms¡Te⁄\T y˚jT· T≥, düd´ü s¡øDå£ , ø£\T|ü⁄
‘√≥\qT Hê≥T≥
ìyês¡D
sê–/ dü»® / sê– : $‘·T≥Ô |ü|ü ~qTdüT\T : e÷>±DÏ˝À $‹Ôq ô|düs,¡ $TqTeTT |ü+≥≈£î e#·TÃ≥

xxiv
 Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
|ü]XÀ<Ûäq πø+Á<ë\T
Áø£.dü+. e´ekÕj·T yê‘êes¡D eT+&É˝≤\T eT]j·TT |ü]XÀ<ÛäHê kÕúHê\T |ü]XÀ<ÛHä ê+XÊ\T
I ñ‘·Ôs¡ø√kÕÔ eT+&É\+
1. ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, nqø±|ü*¢ ` 531 001. #Ói≈£î , #Ói≈£î Ä<Ûë]‘· |ü+≥\ düs¡[, $\Te Ä<Ûë]‘·
$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢, bò˛Hé ` 08924`223370 ñ‘·Œ‘·TÔ\T
2. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, m\eT+∫* ` 531005, qTe⁄«\T, qTe⁄« Ä<Ûë]‘· |ü+≥\ düs¡[
$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢, bò˛Hé ` 89853 70076
3. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ÄeTT<ë\ e\dü ` 532185, >√>∑T, >√>∑T Ä<Ûë]‘· |ü+≥\ düs¡[, n|üsê\T
lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢, bò˛Hé ` 08942`286270 ø√‘· nq+‘·s¡ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+
4. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, sê>√\T ` 532484 e], e] Ä<Ûë]‘· |ü+≥\ düs¡[,
lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢, bò˛Hé ` 08942`279836 e] e÷>±DT\˝À n|üsê\T
5. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, $»j·Tq>∑s¡+ ` 535001 sê–, sê– Ä<Ûë]‘· |ü+≥\ düs¡[
bò˛Hé : 08922` 225983 ∫s¡T<ÛëHê´\T (e]¬>\T, n]¬ø\T, ø=Ás¡, }<ä\T)
II >√<ëe] eT+&É\+
6. ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, e÷s¡TfÒs¡T ` 534122 e], y˚dü$ n|üsê\T, ˙{Ï eT]j·TT H˚\ j·÷»e÷q´+,
|ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢, bò˛Hé ` 08819 ` 246283 $TÁX¯eT e´ekÕj·T+, ø√‘êq+‘·s¡ |ü+≥ j·÷»e÷q´+
7. yÓTTø£ÿC§qï |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ä+, e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ‘˚HÓ{°>∑\T, yÓTTø£ÿC§qï, yÓTTø£ÿC§qï Ä<Ûë]‘· |ü+≥\ düs¡[
$»j·TsêsTT`534475 |ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢, bò˛Hé ` 08812`225689
8. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ô|<ë›|ü⁄s¡+ ` 533 437 sê–, n|üsê\T, q÷HÓ–+»\T (y˚s¡TX¯q>∑, qTe⁄«\T),
‘·÷s¡TŒ>√<ëe] õ˝≤¢, bò˛Hé ` 08812`245689 yÓTTø£ÿC§qï
III ø£ècÕí eT+&É\+
9. ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+, n|üsê\T, Á|ü‹Ô, ∫s¡T<ÛëHê´\T, q÷HÓ–+»\T
>∑T+≥÷s¡T `522 034, bò˛Hé ` 0863`2524053
10. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+, e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\ bòÕyéT, e]
u≤|ü≥¢ `522101, bò˛Hé ` 08643`225901
11. b˛dtº Vü≤¬s«dtº f…ø±ï\õ ôd+≥sY, e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\, e], n|üsê\T, y˚s¡TX¯q>∑ e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\
u≤|ü≥¢ `522101, bò˛Hé ` 08643`225180 dü~«ìjÓ÷>∑+, e´ekÕj·T |üìeTT≥T¢
12. ñ|ü˙{Ï |ü]XÀ<ÛäHê |ü<Ûäø£+, e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\ bòÕyéT, ñ|ü˙{Ï $ìjÓ÷>∑+
u≤|ü≥¢ `522101, bò˛Hé ` 08643`225098
13. nœ\ uÛ≤s¡rj·T düeTq«j·T e´ekÕj·T |ü]ø£sê\T eT]j·TT e´ekÕj·T j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T
j·T+Á‘· |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<øäÛ +£ `&܈ˆ mHé.{Ï.ÄsY.e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥
ø£fi≤XÊ\, u≤|ü≥¢ `522101, bò˛Hé ` 91775 22213
14. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, »+>∑eTùV≤X¯«s¡|ü⁄s¡+`522415 e], $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô
>∑Ts¡C≤\ (eT+&É\+), >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢, bò˛Hé `81069 56111
15. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, neTsêe‹ ` 522020, Jeq ms¡Te⁄\T
>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢, bò˛Hé ` 90305 51865

xxv
16. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ñj·T÷´s¡T ` 521165, #Ói≈£î
ø£ècÕíõ˝≤¢, bò˛Hé ` 08676`233236
17. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, eT∫©|ü≥ï+ ` 521002, ñ|ü˙{Ï uÛÑ÷eTT˝À¢ e]
ø£ècÕíõ˝≤¢, bò˛Hé ` 94901 95904
18. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, >∑]ø£bÕ&ÉT`521175 ˙{Ï j·÷»e÷q´+
ø£ècÕíõ˝≤¢, bò˛Hé ` 08654`288245
19. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, |òüT+≥kÕ\ ` 521 133 e] e÷>±DT˝À¢ n|üsê\T
ø£ècÕíõ˝≤¢, bò˛Hé ` 08671`254499
20. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, <ä]Ù ` 523247, ∫s¡T<ÛëHê´\T, nÁ>√bòÕ¬sÁd”º, ˙{Ï j·÷»e÷q´+
Á|üø±X¯+ õ˝≤¢, bò˛Hé ` 08407`510 215 esê¸<Ûës¡ |ü+≥\T
21. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ∫qïbÕeì ` 523 115, ∫s¡T<ÛëHê´\T, n|üsê\T
Á|üø±X¯+ õ˝≤¢, bò˛Hé ` 86398 58330
IV <äøÏåD eT+&É\+
22. ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ‹s¡T|ü‹ `517502, y˚s¡TX¯q>∑, ˙{Ï j·÷»e÷q´+, n|üsê\T,
∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢, bò˛Hé ` 0877`2248704 e´ekÕj·T j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T
23. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ô|s¡Te÷fi¯fl|ü˝…¢ `517505 #Ói≈£î, ∫s¡T<ÛëHê´\T, yÓTTø£ÿC§qï, C§qï
∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢, bò˛Hé ` 0877`2276240
24. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, eTT‘·T≈£LsY s√&é, HÓ\÷¢s¡T`524003 e]
mdt.|æ.mdt.ÄsY. HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢, bò˛Hé ` 0861`2327803
25. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ø±e* `524202 nÁ>√ bòÕ¬sÁd”º
mdt.|æ.mdt.ÄsY. HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢, bò˛Hé ` 08626` 297528
26. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, bı<ä\≈£Ls¡T`524345 n|üsê\T, C§qï
mdt.|æ.mdt.ÄsY. HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢, bò˛Hé ` 9701363780
27. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, }≥T≈£Ls¡T ` 516 003. e], e] |ü+≥\ düs¡[, ˙{Ï j·÷»e÷q´+
yÓ’.mdt.ÄsY.ø£&É|ü õ˝≤¢, bò˛Hé :08562 ` 231150
V ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘· eT+&É\+
28. ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, q+<ë´\ ` 518503, Á|ü‹Ô, e], C§qï, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, X¯q>∑, bı>±≈£î
ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢, bò˛Hé : 08514 ` 242296
29. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ø£eT˝≤q>∑sY, nq+‘·|ü⁄s¡eTT`515001 yÓT≥ºùd<ä´+, y˚s¡TX¯q>∑, dü»®\T,
bò˛Hé : 99896 25222 yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· ùde\T
30. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ¬s&ç¶|ü*¢ ` 515701, q÷HÓ–+»\ Ä<Ûë]‘· |ü+≥\ düs¡[
nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢, bò˛Hé: 98481 48522
31. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ø£~] `515 591 y˚sT¡ X¯q>∑
nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢, bò˛Hé:08494` 295 001
VI m‘Ó’Ôq –]»q ÁbÕ+‘· eT+&É\+
32. ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ∫+‘·|ü*¢ ` 531111 –]»qT\ Ä_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î, yê≥sY ôw&é Ä<Ûës¡+>±
$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢, bò˛Hé :08937 `238075 $$<Ûä |ü+≥\ s¡ø±\qT/ôV’≤Á_&é\qT n_Ûeè~∆/ >∑T]Ô+#·T≥
33. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, d”‘·+ ù|≥ ` 532 443 –]»qT\ kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ n_Ûeè~∆ ø=s¡≈£î
lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢, bò˛Hé : 73821 10830 $$<Ûä |ü+≥\ s¡ø±\qT/ôV’≤Á_&é\qT >∑T]Ô+#·T≥

xxvi
 e´ekÕj·T $düÔs¡D πø+Á<ë\T
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ë\T
1. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY 8. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY
ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ä+, ÄeTT<ë\e\dü `532 185 ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+
Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+ : 08942`286210 $Tì u…’bÕdt s√&é, m.¬ø.q>∑sY (b˛dtº)
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23822 _.$. q>∑sY, HÓ\÷¢s¡T`524 004
mdt.|æ.mdt.ÄsY. HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢.
2. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY
bò˛Hé HÓ+ : 0861`2349356
ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ä+, s¡kÕÔ≈î£ +≥Tu≤sTT`535 523
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23828
$»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢
ôd˝Ÿ HÓ+ : 94400 19058 9. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, ø£*øÏ]`517 234
3. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY
∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢
ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ä+,
bò˛Hé HÓ+ : 08586`294024
ø=+&Ó+|üP&ç (Á>±eT+)`531 026
ôd˝Ÿ HÓ+ : 80085 00320
ãT#·Ãj·T´ù|≥ (eT+&É\+), $XÊK|ü≥ï+ (õ˝≤¢)
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23984 10. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY
4. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, }≥T≈£Ls¡T, ø£&É|ü `516 003
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, ñ+&ç`534 199 yÓ’.mdt.ÄsY. ø£&É|ü õ˝≤¢
;ÛeTes¡+ s√&é, |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢. ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23826
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23823
11. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY
5. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, ¬s&ç¶|ü*¢ `515 701
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, >∑]ø£bÕ&ÉT `521 175 ãTø£ÿsêj·T düeTTÁ<ä+ (eT+), nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢
ø£ècÕí õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+ : 08654`288238 ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23825
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23824 12. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY
6. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY leT‹ \ø°Î<˚$, ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+ ø£fi≤´D<äTs¡Z+ ` 515 761, nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢
|òüT+≥XÊ\` 521 133, ø£ècÕí õ˝≤¢ ôd˝Ÿ HÓ+ : 77025 44492
bò˛Hé HÓ+ : 94936 11464
ôd˝Ÿ HÓ+ : 80082 01253 13. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, ãqyêdæ,
7. Áb˛Á>±+ ø√ Ä]¶H˚≥sY
õ.m˝Ÿ.mdt.bòÕs¡+ <ä>∑Zs¡
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+,
<ä]Ù`523 247, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ m$Tà>∑q÷s¡T`518 360, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23827 bò˛Hé HÓ+. 08512`296111
ôd˝Ÿ HÓ+ : 77023 66115

xxvii
 @s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\T
1. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+ 8. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+ Äes¡D e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° Äes¡D
ÄeTT<ë\e\dü`532 185, Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ Á‘√e>∑T+≥ ` 523 262,
bò˛Hé HÓ+ : 08942`287720 ˇ+>√\T, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢.
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23800 ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23807
2. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+ 9. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+
e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+ Äes¡D e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+ Äes¡D,
>±E\¬πs>∑`535 001, $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢ eTT‘·T≈£LsY s√&é, mHé.dæ. bòÕ´ø£ºØ (b˛düTº),
bò˛Hé HÓ+ : 08922`228812 mdt.|æ.mdt.ÄsY. HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢ ` 524 003
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23801 bò˛Hé HÓ+ : 0861`2314052
3. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+ ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23808
ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+ Äes¡D 10. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+
nqø±|ü*¢ ` 531 001, $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºπs{Ÿ Ä|ò”dt Äes¡D
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23802 Á^yéT‡ù|{Ÿ ` 517 002, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢
4. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+ ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23809
e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+ Äes¡D 11. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+
ô|<ë›|ü⁄s¡+`533 437, ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢ e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° Äes¡D
bò˛Hé HÓ+ : 08852`244780 ø=‘·Ô ãkÕº+&é m<äTs¡T>±
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23803 ø£s¡÷ï\T ` 518 003, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢
5. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+ ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23810
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° Äes¡D 12. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+
@\÷s¡T ` 534 001, ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+ Äes¡D
|ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢ }≥T≈£Ls¡T, ø£&É|ü ` 516 003,
bò˛Hé HÓ+ : 08816`228322 yÓ’.mdt.ÄsY. ø£&É|ü õ˝≤¢
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23804 bò˛Hé HÓ+ : 08562`231089
6. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+ ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23811
#Ói≈£î |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+ Äes¡D 13. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+
ñj·T÷´s¡T ` 521 165, ø£ècÕí õ˝≤¢. ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+ Äes¡D
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23805 ¬s&ç¶|ü*¢ ` 515 701,
7. @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+ ãTø£ÿsêj·TdüeTTÁ<ä+ eT+&É\+,
ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+ Äes¡D nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢
˝≤+ ` 522 034, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢, ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23812
bò˛Hé HÓ+ : 0863`2524009
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 23806

xxviii
 l X¯óuÛÑø£è‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡eTT
yê‘êes¡D+ ` |ü+≥\ ñ‘·Œ‹Ô ` <Ûäs¡\ $X‚¢wüD
yê‘êes¡D+ :
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|ü<Ûëq+>± e´ekÕj·T Ä<Ûë]‘· sêÁwüº+. sêÁwüº+˝Àì |ü+≥\ $d”Ôs¡í+, |ü+≥\ düs¡[
eT]j·TT |ü+≥\ ~>∑Tã&ç eTTK´+>± HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\ Á|üy˚X¯+, $düÔs¡D, |ü+≥ ø±\+˝À M{Ï <ë«sê
\_Û+#˚ es¡¸bÕ‘·+ ‘·~‘·s¡ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. sêÁwüº+˝À pHé qT+&ç ôdô|º+ãs¡T es¡≈£î HÓ’s¡T‹
ãTT‘·T|üeHê\ Á|üuÛ≤e+ e\q, nø√ºãs¡T qT+&ç &çôd+ãs¡T es¡≈£î áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ Á|üuÛ≤e+ e\q
esê¸\T ≈£îs¡TkÕÔsTT. sêÁwüº+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\˝À HÓ’ãTT‹ ãTT‘·T|üeHê\ Á|üuÛ≤e+ ñ+&É>± <äøÏåD ø√kÕÔ
eT]j·TT sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘ê\˝À e÷Á‘·+ HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeq esê¸\‘√ bÕ≥T áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\
Á|üuÛ≤e+‘√ ≈£L&Ü esê¸\T ≈£îs¡TkÕÔsTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+˝À dü+e‘·‡s¡ kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ 966 $T.MT.
ø±>±, HÓ’ãTT‹ ãTT‘·T|üeHê\ <ë«sê ø√kÕÔ õ˝≤¢\˝À 64 XÊ‘·+, sêj·T\d”eT˝À 42 XÊ‘·+ #=|üq eT]j·TT
áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ <ë«sê ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+˝À 33 XÊ‘·+ eT]j·TT sêj·T\d”eT˝À 25 XÊ‘·+ #=|üq
es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT ne⁄‘·Tqï~.
kÕ<Ûës¡D+>± HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\T pHé yÓTT<ä{Ï yês¡+˝À sêÁwüº+˝À Á|üy˚•+∫, pHé eT÷&Ée
yês¡+ ˝À|ü\ sêÁwüºeT+‘·{≤ $düÔ]kÕÔsTT. >∑&ç∫q ◊<äT dü+e‘·‡sê\˝À HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\ Á|üy˚X¯+,
es¡¸bÕ‘· $düÔs¡D $esê\T |ü]o*+∫qf…Æ¢‘˚, ãTT‘·T|üeHê\T pHé 6`10 ‘˚B\ eT<Ûä´ sêÁwüº+˝À Á|üy˚•+∫,
pHé eT÷&Ée yês¡+˝À nìï õ˝≤¢\≈£î $düÔ]+#êsTT. 2021e dü+e‘·‡s¡+˝À HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\T pHé
3e ‘˚Bq πøs¡fi¯˝À yÓTT<ä˝…’, pHé 4 e ‘˚Bq sêj·T\d”eT ˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À, Á|üy˚•+∫ pHé 6e ‘˚~
Hê{ÏøÏ eT]ø=ìï ÁbÕ+‘ê\≈£î $düÔ]+∫, pHé 10 e ‘˚~ Hê{ÏøÏ sêÁwüºeT+‘·{≤ $düÔ]+#êsTT. nø√ºãsY
25e ‘˚~q HÓs’ T¡ ‹ ãTT‘·T|üeHê\T sêÅw+ºü qT+∫ ìÁwüÿ$T+#·>± n<˚ s√Eq áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\T sêÁwü+º ˝ÀøÏ
Á|üy•˚ +#êsTT.
2021e dü+e‘·‡s¡+ Bs¡Èø±*ø£ yê‘êes¡D dü÷#·q\T ` |ü]o\q :
2021e dü+e‘·‡s¡+˝À uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D $uÛ≤>∑+, q÷´ &Ûç©¢ <ë«sê HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\
düeTj·T+˝À (pHé`ôdô|º+ãsY) kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äj˚T´ neø±X¯+ ñ+<äì Bs¡Èø±*ø£ eTT+<ädüTÔ
dü÷#·q\T Çe«ã&ܶsTT. 2021 pHé qT+&ç ôdô|º+ãsY es¡≈£î ≈£î]dæq es¡¸bÕ‘· $esê\qT >∑eTì+∫qf…Æ¢‘˚
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<Ó’q~.

xxix
 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeq ø±\+˝À (pHé`ôdô|º+ãs¡T, 2021) 556 $T.MT. kÕ<Ûës¡D
es¡¸bÕ‘·eTTq≈£î >±qT, 607.3 $T.MT. (9.2%) es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT nsTTq~. ÁbÕ+‘ê\ yêØ>± $X‚¢wæ+∫
#·÷dæq≥¢sTT‘˚, HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeq ø±\+˝À, ñ‘·Ôs¡ eT]j·TT <äøÏåD ø√kÕÔ˝À ` 16.2 eT]j·TT 3.3 XÊ‘·+
#=|üq eT]j·TT sêj·T\d”eT˝À 12.2 XÊ‘·+ #=|üq kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äsTTq~ (|ü{Ϻø£ 1).
õ˝≤¢\ yêØ>± $X‚w¢ +æ ∫ #·÷dæq≥¢sTT‘˚ HÓs’ T¡ ‹ ãTT‘·T|üeq ø±\+˝À, lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+
(16.4%), $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ (27.4%) qyÓ÷<äT nsTTq~.
$XÊK|ü≥ï+ (14.3%), ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] (14.5%), |ü•ÃeT >√<ëe] (9.6%), ø£ècÕí (11.9%), >∑T+≥÷s¡T
(16.7%) eT]j·TT Á|üø±X¯+ (`7.3%) õ˝≤¢\˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT nsTTq~. HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢˝À
kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe (`23.3%) qyÓ÷<äT nsTTq~. ∫‘·÷sÔ T¡ (37.8%) eT]j·TT yÓ.’ j·Tdt.ÄsY.
ø£&É|ü (21.2%) õ˝≤¢\˝À kÕ<Ûës¡D+ ø£+fÒ n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT ø±>± nq+‘·|ü⁄s¡eTT (1.9%)
eT]j·TT ø£s¡÷ï\T (`12.6%) õ˝≤¢\˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT nsTTq~.
n+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ düeTj·T+˝À (nø√ºãs¡T`&çôd+ãs¡T, 2021) 296 $T.MT.
kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·eTTq≈£î >±qT, 368.3 $T.MT. es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT nsTTq~. Ç~ kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+
ø£+fÒ 24.4 XÊ‘·+ m≈£îÿe. á es¡¸bÕ‘·+ ñ‘·Ôs¡ eT]j·TT <äøÏåD ø√kÕÔ\˝À`4.8 eT]j·TT 8.8 XÊ‘·+
#=|üq kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ eT]j·TT sêj·T\d”eT˝À 83.6 XÊ‘·+ n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äsTTq~ ñ‘·Ôs¡
ø√kÕÔ˝Àì lø±≈£îfi¯+ (20.0%) õ˝≤¢˝À kÕ<Ûës¡D+ ø£+fÒ n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+, $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À kÕ<Ûës¡D
es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ (`26.6%) qyÓ÷<äT ø±>± $»j·Tq>∑s¡+ (`6.8%), ‘·÷s¡TŒ >√<ëe]
(`1.4%), |ü•ÃeT >√<ëe] (`8.7%) õ˝≤¢\˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT nsTTq~. <äøÏåD ø√kÕÔ˝Àì
ø£ècÕí (`14.2%), >∑T+≥÷s¡T (`18.1%) eT]j·TT Á|üø±X¯+ (`6.5%) õ˝≤¢\˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+
qyÓ÷<äT ø±>± HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ (35.8%) qyÓ÷<äT nsTTq~.
sêj·T\d”eT˝Àì ∫‘·÷Ôs¡T (74.0%), yÓ’.j·Tdt.ÄsY. ø£&É|ü (121.6%) eT]j·TT nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢\˝À
(116.0%) kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£+fÒ n‘·´~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT ø±>± ø£s÷¡ ï\T õ˝≤¢˝À kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+
(11.6%) qyÓ÷<äT nsTTq~ (|ü{Ϻø£ 2).
sêÁwüº+˝À >∑&É∫q ◊<äT dü+e‘·‡sê\˝À HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\ düeTj·T+˝À Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\T
(2017, 2018, 2019, 2021) kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+, ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT (2020) kÕ<Ûës¡D+ ø£+fÒ n~Ûø£
es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT nsTTq~. n<˚ $<Ûä+>± áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ düeTj·T+˝À sêÁwüº+˝À >∑&É∫q ◊<äT
dü+e‘·‡sê\˝À ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\T (2017 eT]j·TT 2018) kÕ<Ûës¡D+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+, 2019˝À
kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+, 2020 eT]j·TT 2021˝À kÕ<Ûës¡D+ ø£+fÒ n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ qyÓ÷<äT nsTTq~.
xxx
 |ü{Ϻø£ 1 : sêÁwüº+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À es¡¸bÕ‘· ($T.MT.) $es¡eTT\T (2017`21)

xxxi
HÓ’ : HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeq ø±\+, á : áXÊq´ ãTT‘·T|üeq ø±\+
eT÷\+: Ä]úø£ eT]j·TT >∑D≤+ø£ dü+#ê\j·TeTT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«eTT, $»j·Tyê&É
|ü{Ϻø£ 2 : õ˝≤¢ yêØ>± HÓ’s¡T‹ eT]j·TT áXÊq´ ãTT‘·T|üeq ø±\+˝À qyÓ÷<äsTTq es¡¸bÕ‘·
($T.MT.) $es¡eTT\T (2021)
Áø£. õ˝≤¢ HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeq ø±\eTT áXÊq´ ãTT‘·T|üeq ø±\eTT
dü+U´ kÕ<Ûës¡D 2021 e´‘ê´dü+ (%) kÕ<Ûës¡D 2021 e´‘ê´dü+ (%)
es¡¸bÕ‘·+ es¡¸bÕ‘·+
1 lø±≈£îfi¯+ 705.7 821.6 16.4 276.0 331.3 20.0
2 $»j·Tq>∑s+¡ 692.7 882.4 27.4 245.9 229.2 `6.8
3 $XÊK|ü≥ï+ 712.5 814.7 14.3 297.2 218.0 `26.6
4 ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] 768.1 879.8 14.5 305.4 301.0 `1.4
5 |ü•ÃeT >√<ëe] 792.0 868.3 9.6 239.3 218.5 `8.7
6 ø£ècÕí 685.1 766.9 11.9 249.4 213.9 `14.2
7 >∑T+≥÷s¡T 525.8 613.7 16.7 228.9 187.5 `18.1
8 Á|üø±X¯+ 388.3 360.0 `7.3 393.7 368.2 `6.5
9 HÓ\÷¢sT¡ 331.4 254.2 `23.3 661.4 898.0 35.8
10 ∫‘·÷sÔ T¡ 439.4 605.5 37.8 395.4 688 74.0
11 ø£&|É ü 393.5 477.1 21.2 251.0 556.1 121.6
12 nq+‘·|⁄ü s¡eTT 338.4 344.8 1.9 155.3 335.5 116.0
13 ø£s÷¡ ï\T 455.1 397.9 `12.6 149.5 166.9 11.6
sêÅw+ºü 556.0 607.3 9.2 296.0 368.3 24.4
eT÷\+ : Ä]∆ø£ eT]j·TT >∑D≤+ø£ dü+#ê\j·TeTT, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«eTT, $»j·Tyê&É.
2022e dü+e‘·‡sêìøÏ (l X¯óuÛøÑ è£ ‘Y HêeT dü+e‘·‡s¡+) Bs¡øÈ ±*ø£ eTT+<ädTü Ô yê‘êes¡D dü÷#·q\T :
kÕ<Ûës¡D+>± uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D dü+düú, q÷´ &Ûç©¢ yês¡T 2022 e dü+ e‘·‡s¡|ü⁄ eTT+<ädüTÔ
yê‘êes¡D n+#·Hê\qT @Á|æ˝Ÿ HÓ\˝À $&ÉT<ä\ #˚kÕÔsT¡ . @Á|æ˝Ÿ HÓ\ ‘·sT¡ yê‘· pHé yÓTT<ä{Ï yês¡+˝À
düe]+#·ã&çq eTT+<ädüTÔ yê‘êes¡D dü÷#·q\qT uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D XÊK ‘Ó*j·TCÒdüTÔ+~.

xxxii
 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Á|ü<Ûëq |ü+≥\ $d”Ôs¡í+, ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT ñ‘êŒ<äø£‘·\ $esê\T (2020`21) :
Áø£. |ü+≥ KØ|òt, 2020 s¡;, 2020`21 yÓTT‘·Ô+ 2020`21
dü+K´ $d”Ôs¡í+ ñ‘·Œ‹Ô ~>∑Tã&ç $d”Ôs¡í+ ñ‘·Œ‹Ô ~>∑Tã&ç $d”Ôs¡í+ ñ‘·Œ‹Ô ~>∑Tã&ç
(ª000μ ôV≤.) (ª000μ ≥.) (øÏ./ôV≤.) (ª000μ ôV≤.) (ª000μ ≥.) (øÏ./ôV≤.) (ª000μ ôV≤.) (ª000μ ≥.) (øÏ./ôV≤.)
1. e] 1601 6760 4223 951 6329 6655 2552 13089 5130
2. >√<ÛäTeT N N 1508 1508
3. C§qï 3 4 1332 117 406 3482 120 410 3428
4. dü»® 26 60 2303 5 10 2159 31 70 2281
5. yÓTTø£ÿC§qï 114 434 3807 187 1350 7203 301 1784 5918
6. sê– 26 30 1143 7 10 1395 33 40 1197
7. ø=Ás¡ 11 10 857 3 2 709 14 12 828
8. kÕeT 4 2 464 4 2 464

xxxiii
9. e]>∑ 4 5 1204 4 5 1204
yÓTT‘·Ô+ ÄVü‰s¡<ÛëHê´\T 1785 7300 1274 8112 3059 15412
  ∫s¡T<ÛëHê´\T
10. X¯q>∑ 469 532 1136 469 532 1136
11. ø£+~ 223 80 357 8 4 538 231 84 363
12. ô|düs¡ 11 5 413 94 77 814 105 82 781
13. $TqTeTT 32 26 788 361 339 941 393 365 929
14. ñ\e\T 3 1 353 23 13 590 26 14 538
15. n\dü+<ä 3 2 828 7 7 991 10 9 900
16 Ç‘·s¡ |ü|ü<ÛëHê´\T 2 1 707 8 8 976 10 9 900
yÓTT‘·Ô+ |ü|ü<ÛëHê´\T 274 115 970 980 1244 1095
 Áø£. |ü+≥ KØ|òt, 2020 s¡;, 2020`21 yÓTT‘·Ô+ 2020`21
dü+K´ $d”Ôs¡í+ ñ‘·Œ‹Ô ~>∑Tã&ç $d”Ôs¡í+ ñ‘·Œ‹Ô ~>∑Tã&ç $d”Ôs¡í+ ñ‘·Œ‹Ô ~>∑Tã&ç
(ª000μ ôV≤.) (ª000μ ≥.) (øÏ./ôV≤.) (ª000μ ôV≤.) (ª000μ ≥.) (øÏ./ôV≤.) (ª000μ ôV≤.) (ª000μ ≥.) (øÏ./ôV≤.)
17. y˚s¡TX¯q>∑ 746 540 724 124 234 1895 870 774 891
18. ÄeTT<ä+ 15 6 406 1 N 335 16 6 404
19. e*XË\T N N 4 2 455 4 2 455
20. qTe⁄«\T 14 3 211 22 6 262 36 9 242
21. πs|td”&é Äyê\T 1 1 641 1 1 641
22. ≈£îdüTeT 1 1 523 1 1 523
23. Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT 2 1 575 10 8 715 12 9 694
24. k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT 2 3 1546 N N 1371 2 3 1544
25. Ç‘·s¡ q÷HÓ 91 2188 24017 91 2188 24017

xxxiv
–+» |ü+≥\T
yÓTT‘·Ô+ 870 2741 163 252 1033 2993
q÷HÓ –+»\T
26. Á|ü‹Ô (<ä÷~*) 603 1595 450 3 5 256 606 1600 449
27. >√>∑T (**) 1 8 1880 1 8 1880
28. $Ts¡|üø±j·T\T 139 652 4691 38 145 3760 177 797 4489
29. bı>±≈£î 3 7 2782 58 137 2368 61 144 2386
30. #Ói≈£î 55 4135 75248 55 4135 75248
31. ã+>±fi¯<äT+|ü N 3 18747 1 23 19031 1 26 18994
** >√>∑T ñ‘·Œ‹Ô 180 øÏ˝À\ ª000μ uÒ˝Ÿ‡ *Á|ü‹Ô <ä÷~ ñ‘·Œ‹Ô Á|ü‹ uÒ\T 170 øÏ˝À\T ª000μ uÒ˝Ÿ‡
ùdø£s¡D : &Ó’¬sø£ºπs{Ÿ Ä|òt mø£Hê$Tø˘‡   kÕº{Ïdæºø˘‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+. N ` n‹ ‘·≈£îÿe
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ Ç+f…*C…H‡é øπ +Á<ä+ :
eTq dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘êeì e´ekÕj·T n_Ûe~∆ #·]Á‘·qT |ü]o*ùd,Ô ˝À≥T ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT ~>∑TeT‘·T\
kÕúsTT qT+&ç $T>∑T\T ñ‘·Œ‹Ô>± e´j·TkÕj·T s¡+>∑+ n_Ûe~∆ #Ó+~q~. kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· >∑‘·
72 dü+e‘·‡sê\T>± ñ‘·Œ‹Ô Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·TeTTqT #˚jT· ≥+ »s¡T>∑T#·Tqï~. ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ø£qT>∑TD+>±
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<Ûä‘·qT ø£*Œ+#·≥+˝À e´ekÕj·T s¡+>∑+ Á|üeTTK bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+~. >∑&ç∫q ø=ìï dü+e‘·‡sê\T>±,
ô|s¡T>∑T‘·Tqï kÕ>∑T e´j·T+ e´ekÕj·T<ës¡T\ ìø£s¡ Ä<ëj·T+ ô|’ Á|ü ‹≈£L\ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. BìøÏ
düs¬ q’ kÕ>∑T eT]j·TT e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥ $<ÛëHê\T s¬ ‘’ T· \≈£î #˚sø¡ b£ ˛e&ÉyT˚ eTTK´ ø±s¡D+>± #Ó|Œü e#·TÃ.
¬s’‘·T\ Ä]úø£ dæú‹ |ü⁄s√>±_Ûe~∆øÏ K∫Ñ·yÓTÆq e÷¬sÿ{Ÿ düe÷#ês¡+ m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
e«ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ |ü]XÀ<Ûqä \ ÄeX¯´ø£‘q· T <äwæ˝º À ñ+#·Tø=ì Ä#ês¡´ mHé. õ. s¡+>± e´ekÕj·T
$X¯«$<ë´\j·TeTT˝À e´ekÕj·T Ä]úø£ XÊÅdüÔ $uÛ≤>∑+, ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+,
>∑T+≥÷s¡T˝À Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T |ü+≥\ eTT+<ädüTÔ <Ûäs¡\qT n+#·Hê y˚j·TT≥≈£î sêÁw”ºj·T ø£wæ $ø±dt
jÓ÷»q yê] Ä]úø£ düV‰ü j·T+‘√ e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ Ç+f…*C…H‡é øπ +Á<ä+ ˇø£ |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<øäÛ +£ >± kÕú|+æ #·ã&ç,
2018-19 dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT kÕ–+#·T#·Tqï~.
πø+Á<ä eTTK´ ñ<˚∆XÊ´\T :
• sêÁwüº+˝Àì Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ e÷¬sÿ{Ÿ <Ûäs¡\qT $$<Ûä <ä X¯\˝À ìs¡+‘·s¡+ n+#·Hê
y˚jT· ≥+.
• ¬s’‘·T\≈£î eT]j·TT e÷¬sÿ{Ÿ uÛ≤>∑kÕ«eTT\≈£î $kÕÔs¡+>± eTT+<ädüTÔ <Ûäs¡\ düe÷#ês¡+ #˚s¡y˚j·TT≥.
• sêÁwüº eT]j·TT ÁbÕ+‘ê\ yêØ>± e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\, yê´bÕs¡ eT]j·T T es¡Ôø£ düe÷#êsêìï
$X‚¢wæ+∫ ìy˚~ø£\T ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥.
• |ü+≥\ yêØ>± Áø£jT· $Áø£jT· dü÷∫ø£\T eT]j·TT e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô <Ûsä \¡ <Û√s¡DÏ m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT
$X‚w¢ +æ #·T≥.
• |ü+≥\ yêØ>± $X‚c¢ Õ‘·àø£yTÓ qÆ ìy˚~ø£\qT ‘·j÷· s¡T #˚dæ m|üŒ{Ïø|£ ü&ÉT $X¯«$<ë´\j·T+ yÓuŸôd{’ Ÿ˝À
bı+<äT|üs#¡ ≥· + (www.angrau.ac.in).
• XÊÅd”Ôj·T+>± |ü]XÀ<Ûäq yê´kÕ\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ ‘·>∑T dü\Vü‰\‘√ Á|ü#·T]+#·≥+.
e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ Ç+f…*C…Hé‡ πø+Á<äeTT, Ä#ês¡´ mHé. õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
Á|üdüTÔ‘·+ 11 s¡ø±\ Á|ü<Ûëq e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ (y˚s¡TX¯q>∑, Á|ü‹Ô, $Ts¡|ü, |üdüT|ü⁄, $TqTeTT, ø£+~, ô|düs¡,
X¯q>∑, yÓTTø£ÿC§qï, u…\+¢ , eT]j·TT C§qï) e÷¬sÿ{Ÿ n+#·Hê <Ûsä \¡ qT ìs¡+‘·s+¡ >±, $$<Ûä <Ûbä Õò \˝À n+#·Hê\qT
‘·j·÷s¡T #˚dæ ¬s’‘·T\≈£î n+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
$‘˚Ô eTT+<äT ¬s’‘·T\T $$<Ûä |ü+≥\ <Ûäs¡\qT ‘Ó\TdüTø√e≥+ e\q @ |ü+≥≈£î @ <Ûäs¡ edüTÔ+<√
‘Ó\TdüTø=ì |ü+≥\ düs¡[ì ‘·<äqT>∑TD+>± ìs¡ísTT+#·Tø√e{≤ìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~. e÷¬sÿ{Ÿ n+#·Hê
<Ûäs¡\T ø√‘· eTT+<äT ‘Ó\TdüTø√e≥+ e\q sêuÀj˚T HÓ\ ¬s+&ÉT HÓ\˝À¢ @ <Ûäs¡ |ü\T≈£î‘·T+<√ ‘Ó\TdüTø=ì
ì\« ñ+#·Tø√yê˝≤ ? ˝Òø£ neTTàø√yê˝≤ ? nH˚ ìs¡íj·T+ rdüTø√e&ÜìøÏ yÓdüT\Tu≤≥T ø£*ŒkÕÔsTT.
XÊÅd”Ôj·T |ü<䛑·T\‘√ $X‚¢wæ+∫q e÷¬sÿ{Ÿ düe÷#êsêìï, e´ekÕj·T eT]j·TT e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊK\˝À
xxxv
qyÓ÷<äT ø±ã&çq düTe÷s¡T>± 50 \ø£å\ e´ekÕj·T<ës¡T\ bò˛Hé q+ãs¡¢øÏ ìs¡+‘·s¡+>± $$<Ûä <äX¯\˝À
eTTÁ~‘· eT]j·TT ÁX¯eD düe÷#êsêìï ‘Ó*j·TCÒj·T≥+‘√ bÕ≥T $$<Ûä e÷dü |üÁ‹ø£\T (e´ekÕj·T+, ¬s’‘·T
uÛÑs√kÕ yÓTT<ä\>∑Tq$), düe÷y˚XÊ\T eT]j·TT Á|ükÕs¡ e÷<Ûä´e÷\ <ë«sê #˚s¡y˚j·T≥+ »s¡T>∑T#·Tqï~. á
düe÷#ês¡eTTqT e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T $düÔs¡D $uÛ≤>±\≈£î, nqï|üPs¡í ø£wæ Á|ükÕs¡ ùde (m.¬ø.|æ.mdt.)
ÁbÕC…≈£îº≈£î, Á|üuÛÑT‘·« e´ekÕj·T (¬s’‘·T uÛÑs√kÕ πø+Á<ë\T) eT]j·TT e÷¬sÿ{Ï+>¥ XÊK\ yê]øÏ n+~+#·&É+
»s¡T>∑T#·Tqï~. >∑&ç∫q dü+e‘·‡sêìøÏ >±qT á πø+Á<ä+ eTT+<ädüTÔ e÷¬sÿ{Ÿ <Ûäs¡\ düe÷#ês¡ |üÁ‘ê\qT
Á|ü#T· ]+∫ s¬ ‘’ T· \≈£î düe÷#ês¡+ #˚sy¡ j ˚ T· &É+ »]–+~. á düe÷#ês¡ K∫Ñ·‘ê«ìï 85-93% >± <Ûä Mø£]+#·≥+
Vü≤s¡¸˙j·T+. XÊÅdj Ô” T· n<Û´ä j·Tq+ Á|üø±s¡+ á øπ +Á<ä+ $X‚w¢ +æ ∫q <Ûsä \¡ qT nqTdü]+∫q s¬ ‘’ T· \≈£î øÏ«+{≤˝Ÿ≈î£
367 s¡÷bÕj·T\ ˝≤uÛÑ+ #˚≈£L]+<äì ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïeTT.
á πø+Á<ä+ 2022-23 dü+e‘·‡s¡|ü⁄ KØ|òt ø±\+˝À kÕ>∑T #˚ùd $$<Ûä s¡ø±\T |ü+≥\ eTT+<ädüTÔ
<Ûäs¡\qT |ü+≥ ø√‘· düeTj·T+˝À @ $<Ûä+>± ñ+&ÉTH√ n+#·Hê y˚j·T&É+ »]–+~. á eTT+<ädüTÔ <Ûäs¡\qT
n+#·Hê y˚j·TT≥≈£î 16 qT+&ç 28 dü+e‘·‡sê\ HÓ\yêØ e÷¬sÿ{Ÿ <Ûäs¡\qT ø£+|üP´≥s¡¢ <ë«sê $X‚¢wæ+∫,
¬s’‘·T\T eT]j·TT e÷¬sÿ{Ÿ uÛ≤>∑kÕ«eTT´\ qT+∫ ùdø£]+∫q düe÷#ês¡+ ‘√ CÀ&ç+∫, ‘·T~ n+#·Hê <Ûäs¡\qT
ìsê∆]+#·&+É »s¡T>∑T#·Tqï~. á $X‚w¢ Dü |ò*ü ‘ê\qT eT]j·TT e÷¬sÿ{Ÿ düsπ «\qT nqTdü]+∫ KØ|òt 2022`23
|ü+≥ ø√‘· düeTj·T+˝À Á|ü<Ûëq |ü+≥\≈£î <Ûäs¡\T @$<Ûä+>± ñ+&ÉTH√ áÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À Çe«&É+ »]–q~.
Áø£.dü+ |ü+≥\T n+#·Hê <Ûäs¡\T (øÏ«./s¡÷.) n+#·Hê <Ûäs¡\T e]Ô+#·T düeTj·T+
1. Á|ü‹Ô 6,200`6,500
2. $Ts¡|ü(kÕ<Ûës¡D s¡ø±\T) 14,000`16,000
$Ts¡|ü (Á|ü‘˚´ø£ s¡ø±\T) 17,000`18,500
3. |üdüT|ü⁄ (ø±j·T\T) 5,600`5,900
|üdüT|ü⁄ (ø=eTTà\T) 5,800`6,200
KØ|òt 2022`23 |ü+≥ ø√‘· <äX¯
4. yÓTTø£ÿC§qï 1,850`2,100
5. C§qï 1,900`2,050
6. ø£+<äT\T 5,600`6,000
7. $TqTeTT\T 6,300`6,600
8. ô|dü\T 6,200`6,550
9. y˚sT¡ X¯q>∑ 5,300`5,700
10. u…\+¢ 3,200`3,400
>∑eTìø£ : ô|’q ‘Ó*|æq <Ûäs¡\qT $$<Ûä |ü+≥\ eTTK´ e÷¬sÿ{¢˝À >∑‘· 16 qT+&ç 28 dü+e‘·‡sê\ <Ûäs¡\qT
$X‚¢wæ+∫ n+#·Hê y˚j·T&É+ »]–+~. |ü+≥ s¡ø£eTT, HêD´‘·, n+‘·sê®rj·T <Ûäs¡\T, m>∑TeT‹ ˝Ò<ë ~>∑TeT‹
|ü]$T‘·T\ eT÷\+>± ˝Ò<ë Á|üdüT‘·Ô Á|üuÛÑT‘·« CÀø£´+ e\¢ ¬s’‘·T\≈£î XÊX¯«‘· |ü+≥\ ø=qT>√\T πø+Á<ë\ <ë«sê
–≥Tºu≤≥T/ eT<䛑·T <Ûäs¡ \_Û+#˚ neø±X¯+ ñqï+<äTq n+#·Hê <Ûäs¡\˝À e÷s¡TŒ ñ+&Ée#·TÃqT. ø±e⁄q,
uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À |ü+≥ <Ûäs¡\ e÷s¡TŒq≈£î á πø+Á<ä+ @ $<ÛäyÓTÆq u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#·<äT.
xxxvi
KØ|òt 2022 |ü+≥\ Á|üD≤[ø£ :
KØ|òt˝À dü¬s’q düeTj·T+˝À ãTT‘·T|üeHê\T Á|üy˚•+∫q≥¢sTT‘˚ |ü{Ϻø£.3 ˝À H˚\ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ
@ @ |ü+≥\T m|üŒ{Ïes¡≈£î $‘·TÔø=qe#·TÃH√ $e]+#·ã&çq~. ãTT‘·T|üeHê\ sêø£ Ä\dü´yÓTÆ Á|ü<Ûëq
|ü+≥\T $‘·TÔø=q˝Òì |ü]dæú‘·T\˝À Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ m|üŒ{Ϻø£|ü&ÉT
$&ÉT<ä\ #˚ùd Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\ Á|üD≤[ø£qT |ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø=ì |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚düTø√yê*.

|ü{Ϻø£ 3 : sêÁwüº+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À H˚\\ dü«uÛ≤e+, |ü+≥\ düs¡[ eT]j·TT $‘·TÔ düeTj·T+

xxxvii
 e]
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ e´ekÕj·T s¡+>∑+ <˚X¯ n_Ûeè~∆˝À eTTK´ uÛ÷Ñ $Tø£ b˛wæ+#·T#·Tqï~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÁwü+º ˝À
düTe÷s¡T 59.0 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡í+˝À kÕ>∑T #˚j·Tã&ÉT#·Tqï $$<Ûä |ü+≥\˝À e] Á|ü<Ûëq ÄVü‰s¡ |ü+≥.
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À s¬ +&Ó+ø£\ eè~∆˝À ø°\ø£ uÛ÷Ñ $Tø£ b˛wæ+#·T#·Tqï e] |ü+≥ n~Ûø£ Ä<ëj·÷ìï kÕ~Û+#·T‘·÷
sêÁwüº+˝À n~Ûø£ XÊ‘·+ Á>±MTD Á|ü»\≈£î JeH√bÕ~Û n+~düTÔqï~. eTq sêh+˝À 2019`20 dü+e‘·‡s¡+˝À
e] 23.56 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢˝À kÕ>∑T#˚j·Tã&ç 137.10 \ø£å\ ≥qTï\ ~>∑Tã&çì kÕ~Û+#·&É+ »]– ñ‘êŒ<äø£‘·
5819 πøõ\T/ôV≤. >± qyÓ÷<äT #˚j·Tã&ç+~. nsTT‘˚ ñ‘êŒ<äø£‘· kÕsê«˝À 5250 πøõ\T/ôV≤. ø±>± <ëfi≤«˝À
6868 πøõ\T/ôV≤. ìs¡+‘·s¡+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤ ÄVü‰s¡ nedüsê\T rs¡TÑ·÷ |ü{Ïwüº ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î e]
|ü+≥ eTTK´ uÛÑ÷$Tø£ b˛wædüTÔ+~. ø±ã{Ϻ, sêuÀe⁄ s√E\˝À ‘·≈£îÿe $d”Ôs¡í+, ˙s¡T, ô|≥Tºã&ÉT\‘√ n~Ûø£
~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~. á \ø£å´ kÕ<Ûäq≈£î e] kÕ>∑T˝À HêD´yÓTÆq $‘·Ôq
m+|æø£ qT+&ç |ü+≥ Ç+{ÏøÏ #˚πs es¡≈£î dü¬s’q j·÷»e÷q´ yÓTfi¯≈£îe\T bÕ{Ï+∫q jÓT&É\ kÕ>∑T Ks¡Tà ‘·–Z
eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·&É+ <ë«sê ìø£s¡ Ä<ëj·÷ìï ô|+#·Tø√e#·TÃ.
e] |ü+≥ >∑T]+∫ |üP]Ô $esê\T ÁøÏ+<ä ‘Ó*j·TCÒj·T&ÉyÓTÆq~.
|ü{Ϻø£ 1 : $$<Ûä |ü+≥ ø±˝≤\T
ÁbÕ+‘·+ yÓTT<ä{Ï |ü+≥ ¬s+&Ée |ü+≥ eT÷&Ée |ü+≥
ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä kÕsê« (pHé`qe+ãs¡T) <ëfi≤« (qe+ãs¡T`e÷]Ã) y˚dü$ (e÷]Ã`y˚T) (n|üsê\ kÕ>∑T)
sêj·T\d”eT yêqø±s¡T (pHé`&çôd+ãs¡T) m+&Éø±s¡T (qe+ãs¡T`e÷]Ã) m&É>±s¡T (y˚T`Ä>∑wüߺ)
e] e+>∑&Ü\ m+|æø£ : $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q e] e+>∑&Ü\ $esê\T |ü{Ϻø£ 2 eT]j·TT 3 ˝À
bı+<äT|üs#¡ ≥· yÓTqÆ ~. s¡ø±\ m+|æø£ Äj·÷ÁbÕ+‘ê\˝À ñqï düeTdü´\qT <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì m+|æø£ #˚dTü ø√yê*.
$‘·Ôq X¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ eT÷&ÉT Á>±eTT\ ø±¬s“+&ÉõyéT 50 XÊ‘·+ eT+<äTqT ø£*|æ 24 >∑+≥\ ‘·s¡Tyê‘·
Hês¡TeT&ç˝À #·\T¢ø√yê*. <ä+|ü Hês¡TeTfi¯flø£sTT‘˚ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ˇø£ Á>±eTT ø±s¡“+&ÓõyéT 50 XÊ‘·+ eT+<äTqT
ø£*|æ, Ä Á<ëeD+˝À $‘·ÔHê\qT 24 >∑+≥\T Hêqu…{Ϻ, 24 >∑+≥\T eT+&Óø£{Ϻ yÓTT\¬ø‹Ôq $‘·ÔHêìï <ä+|ü
Hês¡TeT&ç˝À #·\T¢ø√yê*. øÏ˝À $‘·ÔHê\T Hêqu…≥º&ÜìøÏ ©≥s¡T eT+<äT ˙s¡T dü]b˛‘·T+~.
ø±¬s“+&ÉõyéT 25 XÊ‘·+ eT]j·TT e÷+ø√C…uŸ 50 XÊ‘·+ $TÁX¯eT •©+Á<ÛäHêX¯ìì yê&ç‘˚ 2 Á>±ˆˆ
\T øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ, ©≥s¡T ˙{ÏøÏ e+‘·Tq yê&Ü*.
e] $‘·ÔHê˝À¢ ìÁ<ëedüúqT ‘=\–+#·≥+ : ø√‘· ø√dæq yÓ+≥H˚ $‘·ÔHê\qT yê&ÉTø√yê\+fÒ e] –+»˝À¢ì
ìÁ<ëedüúqT ‘=\–+∫ n~Ûø£ yÓTT\ø£XÊ‘·+ sêã≥º{≤ìøÏ, ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ‘· ≈£îÿe ìÁ<ëedüú e⁄qï $‘·ÔHê\¬ø’‘˚
6.3 $T.©. ˝Ò<ë $CÒ‘· ˝≤+{Ï m≈£îÿe ìÁ<ëedüú e⁄qï $‘·ÔHê\¬ø’‘˚ 10 $T.©. >±&ÛÉ qÁ‹ø±eT¢+ ø£*|æ Ä
Á<ëeD+˝À 24 >∑+≥\T Hêqu…{Ϻ eTs√ 24 >∑+≥\bÕ≥T eT+&Óø£{≤º*.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT (mø£sêìøÏ) : HêfÒ |ü<ä∆‹øÏ : 20 øÏ˝À\T, yÓ<ä»\T¢≥ (yÓT≥ºuÛÑ÷eTT˝À¢) : 24`30 øÏ˝À\T,
yÓ<ä»\T¢≥ (>√<ëe] õ˝≤¢˝À¢) : 12`15 øÏ˝À\T, >=Ás¡T‘√ $‘·TÔ≥ (esê¸<Ûës¡|ü⁄ e]) : 25- 30 øÏ˝À\T,
l |ü<ä∆‹˝À 2 øÏ˝À\T, j·÷+Á‹ø£ e] kÕ>∑T $<ÛëqeTT˝À 12-15 øÏ˝À\T nedüs¡eTe⁄‘·T+~.

1
 |ü{Ϻø£ 2 ` $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\≈£î dæbòÕs¡düT #˚j·Tã&çq kÕsê« (KØ|òt) e] s¡ø±\T
|ü+≥ ø±\+/ ø£ècÕí eT+&É\+ >√<ëe] eT+&É\+ ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ eT+&É\+ <äøÏåD eT+&É\+ n\Œes¡¸ ÁbÕ+‘· ñqï‘· ÁX‚DÏ
|ü]dæú‹ eT+&É\+ eT+&É\+
1 2 3 4 5 6 7
1.m&É>±s¡T, eTT+<äT>± ` ` |ü⁄wüÿ\, ø±≥Hé <=s¡ X‚«‘·, uÛÑs¡DÏ, ø±≥Hé <=s¡ ` |ü⁄wüÿ\, ø±≥Hé
Hê≥T¢ y˚jT· &ÜìøÏ düHêï\T, ‘·s¡+–DÏ, düHêï\T, k˛eT•\, HÓ\÷¢sT¡ , <=s¡ düHêï\T,
HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], eTwüO], HÓ\÷¢s¡T <Ûëq´sê•, ‘·s¡+–DÏ, #·+Á<ä
HÓ\÷¢sT¡ <Ûëq´sê• HÓ\÷¢s¡T düT>∑+<Ûä, ‘·s¡+–DÏ
2. kÕsê«, kÕ<Ûës¡D dü«s¡í, Ç+Á<ä, neTs¡, dü«s¡í, Ç+Á<ä, neTs¡, lø±≈£îfi¯+ düHêï\T, mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`9674, bÕ]∆e, kÕ+ã eTwüO], edüT+<Ûäs¡, $CÒ‘·
|ü]dæ‘ú T· ˝À¢ nø£jå T· , ø£èwüyí D˚ ,Ï ;ÛeT, nø£j å T· , |ü⁄wü´$T, dü«s¡í, edüT+<Ûäs¡, k˛Hê HÓ\÷¢s¡T k˛q, es¡+, u≤|ü≥¢ q+<ë´\ düHêï\T, HÓ\÷¢sT¡ eTwüO],
u≤|ü≥¢ düHêï\T, kÕ+ã eTwüO], es¡+, eTwüO], l≈£Ls¡à, eTwüO], ‘˚», uÛÑe‹, düdü´, HÓ\÷¢s¡T k˛q, ø±≥Hé <=s¡
kÕ+ã eTwüO], ø°ås¡, ÁXÊeDÏ, e÷s¡TfÒs¡T $CÒ‘·, e+X¯<Ûës¡, q+<ë´\ k˛q, e÷s¡TfÒs¡T HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], düHêï\T, ‘·s¡+–DÏ,

2
uÛ≤e|ü⁄] düHêï\T, kÕ+ã, e÷s¡TfÒs¡T |ü⁄wü´$T, es¡+, ø°ås¡, kÕ+ã. es¡+, q+<ë´\ es¡+, HÓ\÷¢s¡T
es¡+, u≤|ü≥¢ eTwüO], düTC≤‘·, ‘˚», ÁXÊeDÏ, e÷s¡TfÒs¡T k˛q, Ç+Á|ü⁄«&é düT>∑+<Û,ä düd´ü
eTwüO], HÓ\÷¢sT¡ uÛÑe‹, düdü´, u≤|ü≥¢ kÕ+ã, e÷s¡TfÒs¡T kÕ+ã, uÛÑe‹,
dæ], Á|üø±X¯+ õ˝≤¢≈£î eTwüO], HÓ\÷¢s¡T dæ], eTwüO], düTC≤‘·, düd´ü , HÓ\÷¢sT¡ dæ],
mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`9674, q+<ë´\ k˛q, u≤|ü≥¢ eTwüO], düdü´, e÷s¡TfÒs¡T kÕ+ã
bÕ]∆e, dü«s¡íeTTœ, j·T+.{Ï.j·TT. s¬ d’ t uÛÑe‹, ‘˚», HÓ\÷¢s¡T
nø£j å T· , uÛ≤e|ü⁄] 1212, j·T+.{Ï.j·TT. dæ], q+<ë´\ k˛q
düHêï\T, HÓ\÷¢sT¡ ¬s’dt 1280,
k˛q, u≤|ü≥¢ j·T+.{Ï.j·TT. s¬ d’ t
eTwüO], ø°så ,¡ 1281
e÷s¡TfÒs¡T kÕ+ã,
e÷s¡TfÒsT¡ eTwüO],
HÓ\÷¢s¡T dæ], ‘˚»,
uÛÑe‹, düdü´.
 3. kÕsê«˝À Hês¡T dü«s¡í, Ç+Á<ä, u≤|ü≥¢ dü«s¡í, Ç+Á<ä, neTs¡, lø±≈£îfi¯+ düHêï\T, bÕ]∆e, u≤|ü≥¢ eTwüO], kÕ+ã eTwüO], k˛Hê eTwüO]
eT&ç˝À Ä\dü´yÓTÆ düHêï\T, neTs¡, ø°så ¡ dü«s¡í, edüT+<Ûäs¡, ø°ås¡, ‘˚», uÛÑe‹ k˛Hê eTwüO]. düTC≤‘·, e÷s¡TfÒsT¡
eTT<äTs¡T Hês¡T nø£åj·T, u≤|ü≥¢ u≤|ü≥¢ eTwüO], ‘˚», kÕ+ã
Hê≥{≤ìøÏ nqTyÓq’ eTwüO], ‘˚», uÛÑe‹, bÕ]∆e.
s¡ø±\T uÛÑe‹
4. <√eT b˛≥T ø£èwüíy˚DÏ, Ç+Á<ä, Ç+Á<ä, neTs¡, ø£èwüyí D˚ ,Ï $CÒ‘·, neTs¡, Ç+Á<ä, $CÒ‘·, düTC≤‘·, e÷s¡TfÒs¡T bÕ]∆e, HÓ\÷¢s¡T $CÒ‘·, düTC≤‘·,
Ä•+#˚ ÁbÕ+‘ê\≈£î neTs¡, uÛ≤e|ü⁄] |ü⁄wü´$T, e÷s¡TfÒs¡T düTC≤‘·, düdü´, ‘˚», kÕ+ã, düdü´, ‘˚», u≤|ü≥¢ dæ], q+<ë´\ e÷s¡TfÒs¡T kÕ+ã.
düHêï\T, ø°ås¡, ‘˚», kÕ+ã, düdü´, HÓ\÷¢s¡T u≤|ü≥¢ eTwüO], eTwüO], bÕ]∆e, q+<ë´\ k˛q
düdü´, q+<ë´\ k˛q, dæ], q+<ë´\ k˛q HÓ\÷¢s¡T dæ], q+<ë´\ k˛q
HÓ\÷¢sT¡ dæ] k˛q
5. eTT+|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\≈£î u≤|ü≥¢ düHêï\T, u≤&Ée eTwüO], Ç+Á<ä, lø±≈£îfi¯+ düHêï\T, dü«s¡í, ;ÛeT, ø°ås¡
neTs¡, Ç+Á<ä, ;ÛeT, dü«s¡,í ;ÛeT, neTs¡, ø°så ¡ ` `
u≤&Ée eTwüO], ;ÛeT,

3
ø°så ¡ neTs¡, ø°så ¡
6. #Í&ÉT uÛÑ÷eTT\≈£î Ç+Á<ä, HÓ\÷¢sT¡ Ç+Á<ä, HÓ\÷¢s¡T k˛q, Ç+Á<ä, HÓ\÷¢s¡T k˛q, dü«s¡íeTTœ, k˛eT•\, HÓ\÷¢s¡T
k˛q, bÕ+&ÉTs¡+>∑, bÕ+&ÉTs¡+>∑, HÓ\÷¢s¡T bÕ+&ÉTs¡+>∑ eTwü O ], HÓ \ ÷¢ s ¡ T k˛q, ` `
HÓ\÷¢sT¡ dæ] dæ] bÕ+&ÉTs¡+>∑, HÓ\÷¢s¡T dæ]
7. kÕsê«˝À Ä\dü´+>± ø±≥Hé < =s¡ dü
H êï\T, ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, edüT+<Ûsä ,¡ ø±≥Hé<=s¡ dü«s¡íeTTœ, HÓ\÷¢s¡T k˛q, kÕ+ã eTwüO],
Hê≥{≤ìøÏ |ü⁄wü´$T, ‘·s¡+–DÏ, ‘·s¡+–DÏ, l<Ûäè‹, düHêï\T, |ü⁄wü´$T, HÓ\÷¢s¡T eTwüO], ‘·s¡+–DÏ, k˛Hê eTwüO], `
HÓ\÷¢s¡T k˛q, #·+Á<ä, HÓ\÷¢s¡T dæ] ‘·s¡+–DÏ, l<Ûäè‹, #·+Á<ä, HÓ\÷¢s¡T dæ] q+<ë´\ düHêï\T,
HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], #·+Á<ä HÓ\÷¢sT¡ eTwüO],
HÓ\÷¢sT¡ dæ], HÓ\÷¢sT¡ dæ]
dü«s¡eí TTœ
8.Äs¡T‘·&ç ÁbÕ+‘ê\≈£î ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, dü«s¡í, k˛Hê eTwüO],
$CÒ‘·, ‘·s¡+–DÏ, $CÒ‘·, #·+Á<ä, ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, ` ` `
düTC≤‘·, e÷s¡TfÒsT¡ ‘·s¡+–DÏ, düTC≤‘·, $CÒ‘·, #·+Á<ä, düTC≤‘·,
kÕ+ã e÷s¡TfÒs¡T kÕ+ã e÷s¡TfÒs¡T kÕ+ã
 |ü{Ϻø£ 3 ` <ëfi≤« (s¡;) kÕ>∑T≈£î nqTyÓ’q s¡ø±\T
|ü+≥ ø±\+/ ø£ècÕí eT+&É\+ >√<ëe] eT+&É\+ ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ eT+&É\+ <äøÏåD eT+&É\+ n\Œes¡¸ ÁbÕ+‘· ñqï‘· ÁX‚DÏ –]»q
|ü]dæú‹ eT+&É\+ eT+&É\+
1 2 3 4 5 6 7
1. kÕ<Ûës¡D ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, |ü⁄wüÿ\, ø±≥Hé <=s¡ dü«s¡eí TTœ, ø±≥Hé<=s¡ q+<ë´\ düHêï\T, |ü⁄wüÿ\, ø±≥Hé
|ü]dæú‘·T˝À¢ ‘·s¡+–DÏ, l<Ûäè‹, Á|üuÛ≤‘Y, ‘·s¡+–DÏ, düHêï\T, ‘·s¡+–DÏ, düHêï\T, HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], q+<ë´\ k˛q, <=s¡ düHêï\T,
#·+Á<ä, HÓ\÷¢sT¡ l<Ûäè‹, #·+Á<ä, l<Ûäè‹, #·+Á<ä, X‚«‘·, ‘·s¡+–DÏ, düdü´, ø±≥Hé <=s¡ HÓ\÷¢sT¡ eTwüO],
eTwüO], düTC≤‘·, HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], düTC≤‘·, düd´ü , HÓ\÷¢sT¡ HÓ\÷¢sT¡ dæ], HÓ\÷¢sT¡ düHêï\T, HÓ\÷¢sT¡ ‘·s¡+–DÏ, l<Ûäè‹,
düd´ü , HÓ\÷¢sT¡ düTC≤‘·, düd´ü , HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], HÓ\÷¢sT¡ <Ûëq´sê•, HÓ\÷¢s¡T düT>∑+<Ûä, eTwüO], X‚«‘·, #·+Á<ä, X‚«‘·,
<Ûëq´sê•, X‚«‘·, <Ûëq´sê•, X‚«‘·, <Ûëq´sê• q+<ë´\ k˛q HÓ\÷¢sT¡ HÓ\÷¢sT¡ düT>∑+<Ûä
HÓ\÷¢sT¡ düT>∑+<Ûä HÓ\÷¢sT¡ düT>∑+<Ûä <Ûëq´sê•, #·+Á<ä
2.Ä\dü´+>± ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T,

4
ø±≥Hé < =s¡ dü H êï\T, |ü⁄wüÿ\, ø±≥Hé<=s¡ k˛eT•\, ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, ‘·s¡+–DÏ, |ü⁄wüÿ\
y˚jT· {≤ìøÏ ‘·s¡+–DÏ, #·+Á<ä, ‘· s ¡ + –DÏ , #· + Á<ä , düHêï\T, ‘·s¡+–DÏ, X‚ « ‘· , HÓ \ ÷¢ ] eTwü O ], ø±≥Hé<=s¡
HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], HÓ\÷¢sT¡ HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], ‘·s¡+–DÏ, HÓ\÷¢s¡T <Ûëq´sê• düHêï\T, HÓ\÷¢sT¡
HÓ\÷¢sT¡ <Ûëq´sê•, <Ûëq´sê•, X‚«‘· HÓ\÷¢sT¡ <Ûëq´sê• eTwüO]
X‚«‘·
3. <√eT bı≥T ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T, ‘·s+¡ –DÏ, ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T,
Ä•+#˚ ÁbÕ+‘ê\≈£î `
‘·s¡+–DÏ, l<Ûäè‹, ‘·s¡+–DÏ, l<Ûäè‹, ‘·s¡+–DÏ, l<Ûäè‹, l<Ûèä ‹, #·+Á<ä, düd´ü , q+<ë´\ ‘·s¡+–DÏ, l<Ûäè‹,
#·+Á<ä, düTC≤‘·, #·+Á<ä, düTC≤‘·, düdü´ #·+Á<ä, düTC≤‘·, düdü´ k˛q #·+Á<ä
düdü´, q+<ë´\ k˛q
4. #Í&ÉT bı˝≤\≈£î k˛eT•\, HÓ\÷¢s¡T k˛eT•\, HÓ\÷¢s¡T k˛eT•\, HÓ\÷¢s¡T k˛eT•\, HÓ\÷¢s¡T
eTwüO], HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], HÓ\÷¢sT¡ eTwüO], HÓ\÷¢sT¡ ` `
<Ûëq´sê•, HÓ\÷¢sT¡ <Ûëq´sê•, HÓ\÷¢sT¡ <Ûëq´sê•, <Ûëq´sê•,
düT>∑+<Ûä düT>∑+<Ûä
 |ü{Ϻø£ 4 ` e] s¡ø±\ |ü+≥ ø±\+, ~>∑Tã&ç eT]j·TT Ç‘·s¡ >∑TD>∑D≤\T
s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç –+» |ü⁄s¡T>∑T\T, >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E\˝À) (mø£sêìøÏ ìÁ<ëedü∆ ‘Ó>T∑ fi¯flqT ‘·≥Tº≈î£ H˚
≥qTï\˝À) (yêsê\T) X¯øÔÏ
1 2 3 4 5 6 7 8
dü«s¡í $$<Ûä s¡ø±\ uÛÑ÷eTT˝À¢qT, yê‘êes¡D
(j·T+.{Ï.j·TT. 1982 KØ|òt 150 3.0 3.0 m+&Ü≈£î ‘Ó>∑T\T
|ü]dæú‘·T˝À¢qT, ¬s+&ÉT |ü+≥\T |ü+&ç+#·T
7029) ÁbÕ+‘ê\≈£î dæús¡yÓTÆq ~>∑Tã&çì#˚à düqïì
–+» >∑\ s¡ø£+. ‘·≈£îÿe qÁ‘·»ì‘√ n~Ûø£
~>∑Tã&çìdüT+Ô ~.
ø£èwüyí D
˚ Ï düqï_j·T´+, –+» #˚qTMT<ä sê˝Ò dü«uÛ≤e+
(j·T+.{Ï.j·TT. 1989 KØ|òt 150 2.5 4.0 düT&ç<√eT
ñ+~. n+<äTe\¢ ø£Ás¡ |ü∫ÃMT<ä ø√j·T≥+

5
2077) eT+∫~. #˚qT H˚\ ô|’ |ü&É<äT. m+&Ü≈£î
‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø√˝Ò<Tä .
Ç+Á<ä düqï–+», ‘Ó\T|ü⁄, #˚qTMT<ä |ü&çb˛<äT, 10
(j·T+.{Ï.j·TT. 2006 KØ|òt 150 3.0 2`3 düT&ç<√eT
s√E\ es¡≈£î eTT+|ü⁄qT, ø=~›bÕ{Ï #Í&ÉTqT
1061) ‘·≥Tºø=qTqT. nHêïìøÏ nqT≈£L\+.
u≤&Ée eTwüO] ˙s¡T ì\« ñ+&ÉT |ü\¢|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\≈£î
(|æ.j·T˝Ÿ.m. 1982 KØ|òt 160 2.5 ` ` nqTyÓ’q s¡ø£+. –+»\T düqï>± eTwüO]
1100) s¡ø±ìï b˛* ñ+{≤sTT. –+» düT\Te⁄>±
sê˝Ò dü«uÛ≤e+ ñ+~. ø√‘· düeTj·T+˝À
es¡¸yÓ÷ùdÔ –+» yÓTT\¬ø‘·TÔ‘·T+~. |ü∫Ã
_j·÷´ìøÏ nqT≈£L\+.
$CÒ‘· #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT, õ+≈£î <Ûë‘·T ˝ÀbÕìï
(j·T+.{Ï.j·TT. 1995 KØ|òt 135 2.5 6.0 düT&ç<√eT,
s¡; ‘·≥Tºø=q ˝Ò<äT.
1001) 125 3.2 n–Z ‘Ó>∑T\T
 ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T 1999 s¡; 120 3.2 düT&ç<√eT, n–Z ‘Ó>∑T\T –+» düqïeTT, bı&Ée⁄>± ñ+&ÉTqT.
(j·T+.{Ï.j·TT.1010) 3.0
m&É>±s¡T 2.5 ø=+‘· es¡≈î£ m>∑TeT‘·T\≈£î nqT≈£L\+.
Á|üuÛ≤‘Y 1976 KØ|òt 135 2.5 3.0 n–Z ‘Ó>∑T\T >√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ <ëfi≤«≈£î nqTyÓ’q~, #˚qT
(j·T+.{Ï.j·TT.3626) s¡; 130 3.2 MT<ä |ü&çb˛<äT, eTT‘·ø£ _j·T´+.
k˛HêeTwüO] 1982 2.5 n–Z ‘Ó>∑T\T –+» düqï+, nHêïìøÏ u≤>∑T+≥T+~.
(_.|æ.{Ï. 3291)
KØ|òt 135`140 2.0
‘˚» 2019 KØ|òt 150`155 2.5
(_.|æ.{Ï. 2595) 2.0 düT&ç<√eT, n–Z ‘Ó>∑T\T ˇπø |ü+≥ |ü+&ç+#˚ ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q
ø=+‘· es¡≈î£ düqï –+» s¡ø£eTT. #˚qT H˚\ô|’ |ü&çb˛<äT.
nHêïìøÏ #ê˝≤ nqT≈£L\yÓTqÆ s¡ø+£ .
uÛÑe‹ 2020 KØ|òt
(_.|æ.{Ï. 2782) 145 3.0 2.0 düT&ç<√eT, n–Z ‘Ó>∑T\T düqï–+» s¡ø£eTT. #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT.
ø=~›bÕ{Ï #Í&ÉTqT, ˙{Ï m<ä›&çì ø=+‘·

6
ø=+‘· es¡≈î£
es¡≈£î ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
düd´ü 2020 KØ|òt, 140 3.0`3.2
(_.|æ.{Ï. 2411) 1.0 düT&ç<√eT, n–Z ‘Ó>∑T\T, ¬s+&ÉT |ü+≥\T |ü+&ç+#˚ ÁbÕ+‘ê\≈£î
s¡; 130 Ä≈£îeT#·ÃqT ø=+‘·yT˚ s¡ nqTyÓ’q n~Ûø£ ~>∑Tã&ç ì#˚à s¡ø£+. ø=~›bÕ{Ï
‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. #Í&ÉTqT ˙{Ï m<ä›&çì ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
q+<ë´\ k˛q $TøÏÿ* düqï_j·T´+, nqï+ eTè<äTe⁄>±
(mHé.&ç.m˝Ÿ.ÄsY.`7) 2016 KØ|òt, 140 2.6`2.8 ` Ä≈£îeTT&É‘,· <√eT, n–Z s¡T∫>± ñ+&ç, kÕ+ã eTwüO] e÷~]>±
s¡; 135 ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘· es¡≈î£
‘·≥Tºø=qTqT. ñ+≥T+~. e÷¬sÿ{Ÿ˝À eT+∫ πs≥T
\_ÛdTü +Ô ~.
ls¡+>∑ n–Z ‘Ó>∑T\T eTT<äTs¡T Hês¡T‘√ Ä\dü´+>± Hê≥T¢ y˚j·TT
1991 KØ|òt 160`170 2`2.5 `
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY. ` ÁbÕ+‘ê\≈£î nqT≈£L\+. –+» mÁs¡bı≥Tº
28523) ø£*– eT<Ûä´düú ˝≤e⁄>± ñqï|üŒ{Ïø° eT+∫
uÛÀ»q \ø£åD≤\T ø£*– ñ+&ÉTqT.
 q+<ë´\ düHêï\T 2001 KØ|òt 135 3.0 ` <√eT≈£î ø=+‘· es¡≈î£ ˙{Ï m<ä›&çì ‘·≥Tº≈£îH˚ düqï –+» s¡ø£+,
(j·THé.&ç.j·T˝Ÿ.ÄsY.`8) s¡; 125 –+» kÕ+ã eTwüO]ì b˛* ñ+≥T+~.
|ü⁄wüÿ\ wüwøºæ +£ 2.0 ` ` düqï _j·T´+, n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚Ã
(ÄsY.õ.m˝Ÿ.`2624) 1985 105
esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
edüT+<Ûäs¡ ñ*¢ø√&ÉT Ä\dü´+>± $‹Ô (Ä>∑düTº`ôdô|º+ãs¡T)
(ÄsY.õ.m˝Ÿ.`2538) 1996 KØ|òt 135 2.5 ` Ä\dü´+>± Hê≥{≤ìøÏ nqTyÓ’q$.
lø±≈£îfi¯+ düHêï\T 1996 KØ|òt ñ*¢ø√&ÉT $TøÏÿ* düqï_j·T´+, 60 s√E\T es¡≈£î
(ÄsY.õ.m˝Ÿ.`2537) 165 3.0 `
Hê≥Tø=qe#·TÃqT, #˚qT MT<ä |ü&bç ˛<äT.
Áø=‘·Ô yÓTT\>=\Tø£\T 1977 KØ|òt 165`170 2.5 ` n–Z ‘Ó>∑T\T ø=+‘· –+» yÓqTïô|’ yÓTT\¬ø‘·Ô<äT. –+»\T eT<Ûä´düú
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`9674) es¡≈î£ düqï+ ø£*– uÛÀ»HêìøÏ u≤>± nqTesTTq~.
dü«s¡eí TTœ 1991 mØ¢ 135 3.2 ` n–Z ‘Ó>∑T\T ˙{Ï m<ä›&çì ‘·≥Tºø=+≥T+~. düqï _j·T´+
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`145) s¡; #Í&ÉTqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
uÛÑs¡DÏ 125 2.5 ` ≥T+Á>√ yÓ’s¡dt düqï _j·T´+, HÓ\÷¢s¡T, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢˝À¢
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`30491) 1997 m&É>±s¡T
m&É>±s¡T |ü+≥ ø±˝≤ìøÏ nqT≈£L\yÓTÆq~.

7
k˛eT•\ nìï 105`110 2.5 ` n–Z ‘Ó>∑T\T _j·T´+ n‹ düqï+, m>∑TeT‹øÏ nqTyÓ’q~,
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`33358) 1999 ø±˝≤\≈£î
#Í&ÉT uÛÑ÷eTT\˝À ≈£L&É kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\+.
kÕ+ãeTwüO] KØ|òt 145`150 2.5 4 ` düqï_j·T´+, nqï+ eTè<äTe⁄>± s¡T∫>±
(_.|æ.{Ï. 5204) 1986 ñ+&ç yÓT‘·T≈£î\T ˇø£<ëìø=ø£{Ï n‘·Tø√ÿe⁄.
s¡; 135 nqï+ m≈£îÿe>± ˇ<äT>∑T‘·T+~. ¬>¢d”$Tø˘
Ç+&Óø˘‡ ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~Û
Á>∑düTú\T ≈£L&Ü ‹qT≥≈£î nqT≈£L\eTT.
;ÛeT KØ|òt 145 2.5 2 <√eT eTT+|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑TøÏ nqT≈£L\+.
(j·T+.{Ï.j·TT.`1140) 2016 yÓTT\ø£ <äX¯˝À ≈£L&Ü 10 s√E\ bÕ≥T
eTT+|ü⁄qT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
bÕ]∆e KØ|òt 155 2.2 ` n–Z ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=qTqT düqï_j·T´+, yÓTT\>=\T≈£î\T s¡ø+£ , nø√ºãs¡T
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`33892) 2006 <√eT b˛≥TqT ø=+‘· ÄKs¡T es¡≈î£ Hês¡T¢ y˚dTü ø√e#·TÃqT.
es¡≈£î ‘·≥Tºø=qTqT.
l≈£Ls¡à 150`155 2.1 ` ñ*¢ø√&ÉT, n–Z ‘Ó>∑T\T, düqï _j·T´+.
2006 KØ|òt
(ÄsY.õ.j·T˝Ÿ.2332) eTT+|ü⁄ì ‘·≥Tºø=qTqT.
 s¡ø+£ $&ÉT<ä˝q’… ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç –+» |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>T∑ fi¯flqT >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E\˝À) (mø£sêìøÏ ìÁ<ëedüú ‘·≥Tº≈î£ H˚ X¯øÔÏ
≥qTï\˝À) (yêsê\T)
|ü⁄wü´$T 2008 KØ|òt 135 2.5 ` n–Z ‘Ó>T∑ \TqT, <√eT düqï _j·T´+, #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT.
(j·T+.{Ï.j·TT. 1075) b˛≥TqT ‘·≥Tºø=qTqT
HÓ\÷¢sT¡ eTwüO] 2009 nìï 125 3.2 ` n–Z ‘Ó>∑T\T |üP]Ô>± #˚qT MT<ä |ü&çb˛<äT. bı{Ϻ s¡ø£+. –+»
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`34449) ø±˝≤\≈£î ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~ HêD´‘· ø£*–, n–Z ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=qTqT.
neTs¡ 2008 kÕsê« 150 3 <√eT b˛≥T #˚qT MT<ä |ü&çb˛<äT. –+» sê\<äT. düqï
(j·T+.{Ï.j·TT. 1064) 2.5
_j·T´+. eTT+|ü⁄qT u≤>± ‘·≥Tºø=qTqT.
e+X¯<Ûës¡ (ÄsY.õ.m˝Ÿ. n–Z ‘Ó>∑T\T, _j·T´+ eT<Ûä´dü∆ düqï s¡ø£+. #˚qT MT<ä |ü&çb˛<äT. dü«s¡í
11414) 2010 KØ|òt 150 2.5 ` s¡ø±ìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± kÕ>∑T #˚düT ø=qe#·TÃqT.
ñ*¢ø√&ÉT
uÛ≤e|ü⁄] düHêï\T 2010 m+&Ü≈£î #˚qT MT<ä |ü&çb˛<äT. düqï _j·T´+. nHêïìøÏ
KØ|òt 160`165 2.8 ` ‘Ó
> ∑T\T, <√eT
(_.|æ.{Ï. 2270) u≤>∑T+≥T+~. ˇπø |ü+≥ |ü+&ç+#·T
ÁbÕ+‘ê\≈£î nqT≈£L\+.

8
nø£jå T· m+&Ü≈£î ‘Ó>∑T\T, #˚qT MT<ä |ü&bç ˛<äT. _j·T´+ eT<Û´ä düú düqï s¡ø+£ . &Ó˝≤º˝À
(_.|æ.{Ï. 2231) 2010 KØ|òt 150 2.6 ` <√eT s¬ +&ÉT |ü+≥\T |ü+&ç+#·T ÁbÕ+‘ê\≈£î nqT≈£L\+.
HÓ\÷¢s¡T k˛q n–Z ‘Ó>∑T\T n‹ düqï_j·T´+. nHêïìøÏ u≤>∑T+≥T+~.
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.3041) 2012 kÕsê« 140 3 ` ‘·≈£îÿe qÁ‘·»ì‘√ m≈£îÿe ~>∑Tã&çìdüTÔ+~.
X‚ « ‘· (mHé . m˝Ÿ . ÄsY . <ëfi≤Ù 120 2.9 n–Z ‘Ó>∑T\T _j·T´+ eT<Ûä´düú+, n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· ‘·≥Tºø=ì <äøÏåD
40024) 2012 m&É>±s¡T ` eT+&É\+˝À m&É>±s¡T ø±˝≤ìøÏ nqTyÓ’q s¡ø£+.
l<Ûäè‹ n–Z ‘Ó>∑T\T, ø±+&É+ <Ûäè&É+>± ñ+&ç #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT. eT<Ûä´düú
(j·T+.{Ï.j·TT. 1121) 2015 s¡; 120`125 2.41 ` <√eT düqïs¡ø£+. nHêïìøÏ u≤>∑T+≥T+~. H˚s¡T>± $‘˚Ô
$<Ûëq+˝À kÕ>∑TøÏ ≈£L&Ü nqT≈£L\yÓTÆq~.
#·+Á<ä <√eTb˛≥T, ø±+&É+ <Ûèä &É+>± ñ+&ç #˚qTô|’ |ü&bç ˛<äT. –+» sê*ø£
(j·T+.{Ï.j·TT. 1153) 2015 <ëfi≤« 120 2.8`3.0 2 n–Z ‘Ó>∑T\T u≤>± ‘·≈î£ ÿe. –+» #˚qTô|’ yÓTT\¬ø‘·<Ô Tä . –+»\T bı&Ée⁄>±,
˝≤e⁄>± ñ+&ç <Ûëq´eTT eT]j·TT _j·T´+ ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À
ñ+&ÉTqT. _j·T´+ bı≥º ‘Ó\T|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü bÕs¡<sä Ù¡ ø£+>±
ñ+&ÉTqT. á s¡ø+£ 8 sêÅcÕº\˝À kÕ>∑TøÏ øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«
kÕúsTT˝À $&ÉT<ä\ #˚jT· ã&çq~.
 s¡ø+£ $&ÉT<ä˝q’… ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç –+» |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>T∑ fi¯flqT >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E\˝À) (mø£sêìøÏ ìÁ<ëedüú ‘·≥Tº≈î£ H˚ X¯øÔÏ
≥qTï\˝À) (yêsê\T)

düTC≤‘· kÕsê« 135 ø±+&É+ <Ûäè&É+>± ñ+&ç #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT.

2019 2.6`2.8 2 <√eTb˛≥T, –+» sê*ø£ ‘·≈£îÿe, H˚s¡T>± $‘˚Ô $<Ûëq+øÏ
(j·T+.{Ï.j·TT. <ëfi≤« 125 2.8`3.0 n–Z ‘Ó>∑T\T
1210) ≈£L&Ü nqT≈£L\+.
e÷s¡TfÒs¡T kÕ+ã 2019 kÕsê« 135 2.6`2.8 2 <√eT b˛≥T |ü+≥ #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT. _j·T´+
(j·T+.{Ï.j·TT. bÕs¡<äs¡Ùø£+>± ñ+&ç nHêïìøÏ nqT≈£L\+.
1224)
e÷s¡TfÒsT¡ m+&Ü≈£î ‘Ó>∑T\T ø±+&É+ <Ûäè&É+>± ñ+&ç, #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT.
eTwüO] 2019 kÕsê« 155 2.6`2.8 2 –+» sê*ø£ ‘·≈£îÿe. m≈£îÿe ì\«, –+»\
<√eTb˛≥T
(j·T+.{Ï.j·TT. ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~.

9
1262)
ÁXÊeDÏ <√eTb˛≥T ø±+&É+ <Ûäè&É+>± ñ+&ç, #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT.
(j·T+.{Ï.j·TT. 2019 kÕsê« 2.6`2.8 2 ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. á s¡ ø £ + C≤rj· T kÕú s TT˝À $&É T <ä \
1239) 140
#˚jT· ã&ç+~.
u≤|ü≥¢ düHêï\T Ä≈£îm+&ÉT ‘Ó>∑T\T, n–Z #˚qTô|’ |ü&bç ˛<äT, –+» #˚qTô|’ sê\<äT, yês¡+
(_.|æ.{Ï. 2002 kÕsê« 2.4`2.6 2 ‘Ó>∑T\T, <√eT b˛≥T s√E\ es¡≈î£ eTT+|ü⁄qT ‘·≥Tºø=qTqT. ms¡T|ü⁄
1768) 165 ø=+‘·es¡≈î£ bı≥Tº ø£*–q / eT<Ûä´düú düqï –+» s¡ø£+.
‘·≥Tºø=qTqT.
HÓ\÷¢sT¡ dæ] n–Z ‘Ó>∑T\T, <√eT ‘Ó\¢ bı≥Tº ø£*–q düqï_j·T´+ s¡ø£+. ‘·≈£îÿe
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.` 2020 kÕsê« 2.6`2.8 ` b˛≥T ø=+‘·es¡≈£î qÁ‘·»ì‘√ m≈£îÿe ~>∑Tã&çìdüTÔ+~.
4001) 140`145 ‘·≥Tºø=qTqT.
<ëfi≤«
(nø√ºãs¡T)
 s¡ø+£ $&ÉT<ä˝q’… ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç –+» |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>T∑ fi¯flqT >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E\˝À) (mø£sêìøÏ ìÁ<ëedüú ‘·≥Tº≈î£ H˚ X¯øÔÏ
≥qTï\˝À) (yêsê\T)
HÓ\÷¢sT¡ <Ûëq´sê• ø±+&É+ <Ûäè&É+>± ñ+&ç #˚qTô|’ |ü&çb˛ì
2019 m&É>±s¡T 120`125 2.8`3.0 ` n–Z ‘Ó>∑T\T bı{Ϻ s¡ø£+. –+» sê*ø£ ‘·≈£îÿe, n~Ûø£
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`3354) ‘·≥Tºø=+≥T+~
s¡; y˚&ç$Tì ‘·≥Tºø=qT >∑TD+ ø£*– m&É>±s¡T
kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\+. eT+∫ HêD´yÓTqÆ
düqï_j·T´+ s¡ø+£ ,
HÓ\÷¢sT¡ düT>∑+<Ûä 2020 nìï m&É>±s¡T, KØ|òt n–Z ‘Ó>∑T\T, u≤düeT‹ yêdüq ø£*–q düqï–+» s¡ø£+,
ø±˝≤\≈£î 135 s√E\T, 2.8`3.0 ` ñ*¢ø√&ÉT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≈£îÿe qÁ‘·»ì e<ä› m≈£îÿe ~>∑Tã&ç ì#·TÃ
(mHé.m˝Ÿ.ÄsY.`40054)
nqT≈£L\+ s¡ ; ˝À 120` ‘·≥Tºø=qTqT |ü&çb˛ì bı{Ϻ s¡ø£+.
125 s√E\T

10
‘·s¡+–DÏ <√eT b˛≥T, ø±+&É+ <Ûäè&É+>± ñ+&ç #˚qTô|’ |ü&çb˛≈£î+&Ü
(j·T+.{Ï.j·TT. 2016 <ëfi≤« 120 2.8`3.0 2
n–Z ‘Ó>∑T\T ñ+&ÉT≥#˚ H˚s¡T>± $‘˚Ô $<Ûëq+˝À kÕ>∑TøÏ,
1156) j·T+Á‘ê\˝À ø√‘·øÏ nqT≈£L\+. –+»sê*ø£
‘·≈î£ ÿe>± ñ+&ÉTqT. _j·T´+ düqï>±, bı&Ée⁄>±
ñ+&ç m>∑TeT‘·T\≈£î nqT≈£L\+>± ñ+&ÉTqT.
ø=+‘· es¡≈î£ C≤rj·T kÕúsTT˝À ˇ]kÕ‡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
ø°så ¡ 2018 kÕsê« 2 n–Z ‘Ó>∑T\T, sêÅcÕº\˝À eT<Ûä´düú eTT+|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\˝À
(j·T+.{Ï.j·TT. 150 2.4
m+&Ü≈£î ‘Ó>∑T\T kÕ>∑T≈£î $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&ç+~. á s¡ø£+
1172) eT<Ûä´düú düqï –+» HêD´‘· ø£*–, <Ûëq´+
ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+≥T+~. 10 s√E\T
eTT+|ü⁄‘√ bÕ≥T, n&ÉT>∑Tqïs¡ ˙s¡T ì\«
ñ+&˚ |ü\¢|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑T #˚j·Te#·TÃ.
 s¡ø+£ $&ÉT<ä˝q’… ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç –+» |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>T∑ fi¯flqT >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E\˝À) (mø£sêìøÏ ìÁ<ëedüú ‘·≥Tº≈î£ H˚ X¯øÔÏ
≥qTï\˝À) (yêsê\T)

es¡+ ø=+‘· es¡≈£î n–Z C≤rj·T kÕúsTT˝À 5 sêÅcÕº\≈£î (#·rÔdt|òüT&é,

(j·T+.{Ï.j·TT. 2018 kÕsê« 140 2.6 2 ‘Ó>∑T\T yÓT&É $s¡T|ü⁄, eTVü‰sêh, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT)
1190) m+&Ü≈£î ‘Ó>∑T\T $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&çq eT<Ûä´düú düqï–+» s¡ø£+.
á s¡ø£+ düqï _j·T´+ HêD´‘· ø£*–,
$T\T¢˝À m≈£îÿe _j·T´+ ~>∑Tã&çìdüTÔ+~.
‘·≈£îÿe qÁ‘·»ì‘√ n~Ûø£ ~>∑Tã&çìdüTÔ+~.
nqï+ HêD´‘· ≈£L&Ü u≤>∑T+≥T+~. 10
s√E\ bÕ≥T ‘ê‘êÿ*ø£ eTT+|ü⁄qT
‘·≥Tº≈£î+≥T+~. <Ûëq´+ ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T.

11
bÕ+&ÉT s¡+>± ø=+‘· es¡≈£î n–Z #Í&ÉTqT düeTs¡∆e+‘·+>± ‘·≥Tº≈£îì n~Ûø£
(j·T+.dæ.j·T+. 2018 kÕsê« 145 2.4 2`3
‘Ó>∑T\T Ä≈£î eT#·Ã ~>∑Tã&çì#·Tà s¡ø£+. #˚qTô|’ |ü&É<äT. –+»
100) ‘Ó>T∑ \T sê*ø£ ‘·≈£îÿe. eT<Ûä´düú düqï –+» HêD´‘·
ø£*– <Ûëq´+ ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+&ÉTqT.
eTT<äTs¡T Hês¡T }&çÃHê |ü+≥ ~>∑Tã&ç
u≤>∑T+≥T+~.

u≤|ü≥¢ eTwüO] 2018 kÕsê« <√eTb˛≥T, n–Z #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT. eT<Ûä´düú düqï –+»
150`155 2.6 ` HêD´‘· ø£*–q ‘Ó\T|ü⁄ <Ûëq´+. nHêïìøÏ
(_.|æ.{Ï. ‘Ó>T∑ \T
2295) nqT≈£L\+. ˇπø |ü+≥ y˚düT≈£îH˚ Hê>±s¡T®q
kÕ>∑sY Äj·Tø£≥Tº eT]j·TT |ü•ÃeT &Ó˝≤º
ÁbÕ+‘ê\≈£î nqT≈£L\+.
 s¡ø+£ $&ÉT<ä˝q’… ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç –+» |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>T∑ fi¯flqT >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E\˝À) (mø£
s êìøÏ ìÁ<ëedü
ú ‘·≥Tº≈î£ H˚ X¯øÔÏ
≥qTï\˝À) (yêsê\T)

j·T+.{Ï.j·TT. 2021 KØ|òt 140 2.8 2 n–Z ‘Ó>∑T\T, yÓT&É$s¡T|ü⁄ #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT. ‘·≈£îÿe qÁ‘·»ì‘√ n~Ûø£
¬s’dt 1212 ‘Ó>T∑ \T, Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>T∑ \T, ~>∑Tã&çì#·TÃqT. #˚qT MT<ä –+»sê\<äT.
bÕeTTbı&É ‘Ó > ∑ T \T,
e÷>∑T&ÉT ‘Ó>∑T\T

12
#˚qTô|’ |ü&çb˛<äT. ‘·≈£îÿe qÁ‘·»ì‘√ n~Ûø£
j·T+.{Ï.j·TT. 2021 KØ|òt 135 2.8 2 ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T ~>∑Tã&çì#·TÃqT. #˚qT MT<ä –+» sê\<äT. –+»
¬s’dt 1280 Ä≈£îeTT&É‘·, yÓT&É $s¡T|ü⁄ bı&Ée⁄ eT]j·TT ˝≤e⁄>± ñ+≥T+~. _j·T´+
‘Ó>∑T\T, ≥T+Á>√ yÓ’s¡dt bÕs¡<äs¡Ùø£‘· ø£*– ñ+≥T+~.

j·T+.{Ï.j·TT. 2021 KØ|òt düT&ç<√eT, n–Z ‘Ó>∑T\T, düqï–+» s¡ø£+. #˚qTô|’ |ü&çb˛<äT. ‘·≈£îÿe
140 2.8 2 yÓT&É$s¡T|ü⁄ ‘Ó>∑T\T qÁ‘·»ì‘√ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#·TÃqT. #˚qT MT<ä
¬s’dt 1281
–+»sê\<äT.
Äs√>∑´e+‘·yÓTÆq Hês¡T ô|+#·{≤ìøÏ dü÷#·q\T
™ Hês¡TeT&çì 10`12 s√E\ e´e~Û˝À 3 <äbòÕ\T <äeTTà#˚dæ #·<äTqT #˚j·÷*. ˙s¡T ô|≥º{≤ìøÏ,
rj·T{≤ìøÏ M\T>± ø±\Te\qT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
™ 5 ôd+≥¢ Hês¡TeT&çøÏ 2 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì ($‘·Ôq+ #·˝Ò¢eTT+<äT 1 øÏ˝À, eTs√ øÏ˝À $‹Ôq 12`14
s√E\≈£î), 1 øÏ˝À uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT 1 øÏ˝À bı{≤wt ì#˚à ms¡Te⁄\qT <äTøÏÿ˝À y˚j·÷*. #·*
m≈£îÿe>± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê˝À¢ eT]j·TT s¡; ø±\+˝À uÛ≤dü«s¡+qT ¬s{Ϻ+|ü⁄ y˚j·÷*.
™ •©+Á<ÛäHêX¯ì‘√ X¯ó~∆ #˚dæ yÓTT\ø£ ø£{Ϻq $‘·ÔHêìï ôd+≥T≈£î 5 øÏ˝À\ #=|üq #·\T¢ø√yê*.
™ Hês¡T, ˇø£ Ä≈£î |üP]Ô>± |ü⁄]$#·TÃ≈£îH˚ es¡≈î£ Äs¡T‘·&>ç ± ˙s¡T Ç∫à ‘·sê«‘· |ü\T#·>± ˙s¡T ì\«ø£{≤º*.
™ õ+≈£î ˝ÀbÕìï >∑eTìùdÔ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2 Á>±ˆˆ õ+≈£î dü˝ÒŒ¤≥T Á<ëeD≤ìï |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. #·*
m≈£îÿe>± ñ+&˚ <ëfi≤« e] kÕ>∑T˝À õ+≈£î˝À|ü \ø£åD≤\T Á|üdüTŒ¤≥+>± ø£ì|ækÕÔsTT.
™ $‹Ôq 10 s√E\≈£î ø±s√“|òüP´sêHé 3õ >∑T[ø£\T ôd+≥T Hês¡TeT&çøÏ 160 Á>±ˆˆ #=|üq y˚j·÷* ˝Ò<ë
yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Òø£ ø√¢]ô|’]bòÕdt 2.0 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ $‹Ôq 10 s√E\≈£î
eT]j·TT 17 s√E\≈£î |æ∫ø±Ø #˚j·÷* ˝Ò<ë Hês¡T rj·T{≤ìøÏ 7 s√E\ eTT+<äT ôd+≥T Hês¡TeT&çøÏ
160 Á>±ˆˆ ø±s√“|òüP´sêHé >∑T[ø£\T ÇdüTø£˝À ø£*|æ |ü\T#·>± ˙s¡T ñ+∫ y˚j·÷*.
Hê≥¢≈£î nqT≈£L\ düeTj·T+
ÁbÕ+‘·+ KØ|òt (kÕsê«) s¡; (<ëfi≤«) m&É>±s¡T
ø£ècÕí`>√<ëe] p˝…`’ Ä>∑wßü º &çôd+ãs¡T `
ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ Ä>∑wßü º qe+ãs¡T `
<äøÏåD eT+&É\+ ôdô|º+ãs¡T qe+ãs¡T @Á|æ˝Ÿ`y˚T
n‘·´\Œ es¡¸bÕ‘· eT+&É\+ p˝…`’ Ä>∑wßü º &çôd+ãs¡T `
ñqï‘· ÁX‚DÏ eT+&É* y˚T 15 qT+&ç &çôd+ãs¡T `
Hê≥T¢ y˚j·T{≤ìøÏ bı˝≤ìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T≥+ : Hê≥T¢ y˚j·T{≤ìøÏ 15 s√E\ eTT+<˚ bı˝≤ìï <äeTTà
#˚j·TT≥ ÁbÕs¡+_Û+∫ 2`3 <äbòÕ\T>± eTTs¡>∑ <äeTTà #˚j·÷*. bı\eT+‘ê düe÷q+>± <äeTTà #Óø£ÿ‘√ >±ì,
n&ɶ‘√>±ì #·<äTqT #˚j·÷*. πs>∑&ç uÛÑ÷eTT˝À¢ Hê≥T¢ y˚j·T{≤ìøÏ 2 s√E\ eTT+<äT>±H˚ <äeTTà |üP]Ô #˚dæ, Ä
‘·sê«‘·H˚ Hê≥T¢ y˚ùdÔ eT+∫~.
Hê≥T¢ : Hês¡T rùd≥|ü&ÉT yÓTTø£ÿ\T ˝Ò‘ê≈£î|ü#÷ >± e⁄+fÒH˚ eT÷q ‘·«s¡>± ‹s¡T>∑T‘·T+~. Hê\T>∑T qT+&ç Äs¡T
Ä≈£î\Tqï Hês¡TqT ñ|üjÓ÷–+#ê*. eTT<äTs¡T Ä≈£îqT Hê{Ï‘˚ ~>∑Tã&ç ‘·>∑TZ‘·T+~. Hê≥T ô|’ô|’q Hê{Ï‘˚
|æ\ø£\T m≈£îÿe>± ‘=&çπ> neø±X¯eTT+~. Hê≥T¢ y˚ùd≥|ü&ÉT uÛÑ÷kÕsêìï nqTdü]+∫ KØ|òt˝À #·ˆˆMTˆˆ ≈£î

13
33 eT÷q\T, s¡;˝À 44 eT÷q\T, m&É>±s¡T˝À 66 eT÷q\T ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*. n+‘˚ø±≈£î+&Ü Ä\dü´+>±
eTT<äTs¡T Hês¡T y˚ùd≥|ü&ÉT #·ˆˆ MTˆˆ ≈£î 44 eT÷q\T ‘·>∑Z≈£î+&Ü Hê≥Tø√yê*. u≤>± yÓT‘·Ô>±/ ãs¡TyÓ’q
H˚\˝À¢ <äeTTà #˚dqæ 2-10 s√E\˝À|ü⁄ Hê≥T¢ y˚jT· T≥ eTT–+#ê*. Hê{Ïq ‘·sê«‘· Á|ü‹ s¬ +&ÉT MT≥s¡≈¢ î£ 20
ôd+.MT. u≤≥\T rj·T≥+ e\q ô|’s¡T≈£î >±*, yÓ\T‘·Ts¡T u≤>± k˛øÏ N&É|”&É\ ñ<Ûäè‹ ø=+‘·es¡≈£î n<äT|ü⁄
#˚jT· e#·TÃ. ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T, ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T y˚j·T{≤ìøÏ Ç+ø± ô|s’ T¡ |ü]dæ‹ú ì >∑eTì+#·{≤ìøÏ
á u≤≥\T u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. e] s¡ø±\ ø±\|ü]$T‹ì ã{Ϻ ≈£î<äTfi¯fl dü+K´qT ìsê∆]+#ê*.
e] s¡ø±\ ø±\ |ü]$T‹ì ã{Ϻ ≈£î<äTfi¯fl dü+K´
KØ|òt s¡;
ø±\ |ü]$T‹ Hê≥e\dæq #·ˆˆ MT≥s¡T≈£î Hê≥e\dæq #·ˆˆ MT≥s¡T≈£î
<ä÷s¡+ ñ+&Ée\dæq ≈£î<äTfi¯ófl <ä÷s¡+ ñ+&Ée\dæq ≈£î<äTfi¯ófl
Bs¡Èø±*ø£ s¡ø±\T 20I15 ôd+.MT. 33 ` `
(140 ô|’ã&çq)
eT<Ûä´ø±*ø£ s¡ø±\T 20I15 ôd+.MT. 33 15I15 44
(125`140 s√E\T)
dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\T 20I15 ôd+.MT. 33 15I15 44
(125 s√E\ ˝À|ü⁄)
m&É>±s¡T˝À 15I10 ôd+.MT. 66 ` `

uÛÑ÷kÕs¡+ m≈£îÿe ñqï bı˝≤˝À¢ ‘·≈£îÿe ≈£î<äTfi¯ófl, uÛÑ÷kÕs¡+ ‘·≈£îÿe>± ñqï bı˝≤˝À¢ m≈£îÿe
≈£î<äTfi¯ófl ñ+&˚≥T¢ Hê{≤*. eTT<äTs¡T Hês¡T Hê{Ïq|ü&ÉT ≈£î<äTfi¯fl dü+K´qT ô|+∫, ≈£î<äTs¡T≈£î 4, 5 yÓTTø£ÿ\
#=|üq Hê≥T y˚j·÷*. n˝≤ eTT<äTs¡T Hês¡T Hê{Ïq|ü&ÉT qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT dæbòÕs¡T‡ ø£+fÒ 25% ô|+∫
eT÷&ÉT <äbòÕ\T>± >±ø£, ¬s+&ÉT <äbòÕ\T>± n+fÒ 70 XÊ‘·+ <äeTTà˝ÀqT $T>∑‘ê 30 XÊ‘·+ n+≈£îs¡+
<äX˝¯ Àq÷ yê&Ü*.
düeTÁ>∑ b˛wüø£ j·÷»e÷q´+
™ uÛÑ÷kÕs¡ |ü]s¡ø£åD≈£î, ñ‘·Œ‹Ô düÔã∆‘·qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ s¡kÕj·T ìø£ ms¡Te⁄\‘√bÕ≥T ùd+ÁBj·T ˝Ò<ë
Jeq ms¡Te⁄\qT yê&ç, ô|’s¡T≈£î düeT‘·T\´+>± b˛wüø£ |ü<ësêú\qT n+<äCÒj·÷*.
™ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄, ø£+b˛düTº, ø√fi¯fl ms¡Te⁄ e+{Ï ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\qT, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\‘√ ø£*|æ
yê&çq≥¢sTT‘˚ 20`25 XÊ‘·+ es¡≈£î qÁ‘·»ìì Ä<ë #˚j·Te#·TÃ.

14
™ e] e÷>±DT˝À¢ n|üsê\T, J\T>∑, »qTeTT, |æ*ô¢ |düs¡ ˝≤+{Ï |ü∫à s=≥º ô|s’ T¡ qT ô|+∫ ø£*j·T<äTqï≥+
<ë«sê uÛÑ÷kÕs¡+ ô|s¡>∑&Éy˚T ø±ø£ düTe÷s¡T 20`25 XÊ‘·+ qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt\qT ≈£L&Ü Ä<ë
#˚jT· e#·TÃ.
™ düJe ms¡Te⁄˝…q’ ˙* |ü#÷ Hê#·T, nCÀ˝≤¢, nCÀôdŒ’ ]\¢yTé , bòÕk˛Œ¤u≤ø°]º j·÷ yÓTT<ä\>∑T Jeq ms¡Te⁄\qT
yê&ç qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡ yÓ÷‘ê<äT\qT 10`20% ‘·–Z+#·e#·TÃ.
™ ˙* Ä≈£î|ü#·Ã XË’e˝≤\T, Hê#·T ` M{Ïì e] bı\+˝À y˚ùdÔ mø£sê≈£î 10 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì ô|’s¡T≈£î
n+<äT‘·T+~. Hê#·T H˚\˝À ø£*dæ ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄>± |üì #˚düTÔ+~. Hê#·TqT bı&ç#˚dæ e]Hê≥T¢ y˚dæq
7`10 s√E\ eT<Ûä´ eT&ç˝À |ü\#·>± ˙s¡T ì\Te>∑{Ϻ mø£sê≈£î 4 øÏ˝À\ Hê#·Tbı&çì ÇdüTø£‘√ ø£*|æ
eT&ç n+‘ê düe÷q+>± |ü&˚≥≥T¢ #·˝≤¢*.
™ nC§˝≤¢ : e] bı\+ <äeTTà˝À mø£sê≈£î 50 øÏ˝À\ dæ+–˝Ÿ dü÷|üsYbòÕùdŒ¤{ŸqT y˚dæ |ü\T#·>± ˙s¡T
ì\Te>∑{Ϻ 100`150 øÏ˝À\ nC§˝≤¢ y˚dæ 2 qT+∫ 3 yêsê\T ô|s¡>∑ì∫à H˚\˝À ø£*j·T<äTHêï*.
n˝≤ #˚j·T&É+ e\q mø£sê≈£î 3 ≥qTï\ |ü∫Ãs=≥º eT]j·TT 12 øÏ˝À\ qÁ‘·»ìì H˚\≈£î #˚s¡y˚düTÔ+~.
™ n»{À u≤ø£ºsY : mø£sê≈£î dü]|ü&˚ $‘·ÔHêìøÏ 200`400 Á>±.\ ø£\Ãs¡TqT |ü{Ϻ+#ê*. ˝Ò<ë 1 øÏ˝À
ø£\Ãs¡TqT 20 øÏ˝À\ |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄‘√ ø£*|æ mø£s+¡ H˚\ô|’ #·˝≤¢*. Bì e\q mø£sê≈£î 8`16 øÏ˝À\
qÁ‘·»ì ô|’s¡T≈£î n+<äT‘·T+~.
™ nCÀôd’Œ]\¢yéT : Bìï ≈£L&Ü n»{Àu≤ø£ºsY e˝Ò yê&Ü*.
™ bòÕk˛Œ¤u≤ø°º]j·÷ : Ç~ uÛ≤dü«s¡|ü⁄ Jeq ms¡Te⁄. uÛÑ÷$T˝À \uÛÑ´+ ø±ì dæú‹˝À ñqï uÛ≤dü«sêìï
\uÛÑ´eTj˚T´˝≤ #˚düTÔ+~. mø£sê≈£î dü]|ü&˚ $‘·Ôq+‘√ 200`400 Á>±.\ ø£\ÃsYqT |ü{Ϻ+#ê* ˝Ò<ë
1 øÏ˝À ø£\Ãs¡TqT 20 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄‘√ ø£*|æ mø£s¡+ H˚\˝À y˚j·÷*.
™ uÛÑ÷kÕsêìï ã{Ϻ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äT ìs¡ísTT+∫ qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt, õ+≈£î ì#˚Ã
ms¡Te⁄\qT düeT‘·T\´+>± yê&Ü*. $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\≈£î dæbòÕs¡düT #˚dæq ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äT $esê\T
|ü{Ϻø£˝À dü÷∫+|üã&ܶsTT.
Jeq ms¡Te⁄\T <=]πø düú˝≤\ $esê\T
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (yÓTÆÁø√ ãj·÷\J), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, neTsêe‹ ` 522 020,
>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+.08645 ` 255345.
ô|’ |ü{Ϻø£˝À dæbòÕs¡düT #˚dæq b˛wüø±\ yÓ÷‘ê<äT, s¡ø±\ ø±\ |ü]$T‹, H˚\ dü«uÛ≤e+, uÛÑ÷kÕs¡+,
ãTT‘·Te⁄, yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· eT]j·TT j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\qT ã{Ϻ e÷s¡T‘·T+~.
15
$$<Ûä e´ekÕj·T eT+&É˝≤˝À¢ dæbòÕs¡düT #˚dæq b˛wüø±\ yÓ÷‘ê<äT (øÏ˝À\T / mø£sê≈£î)
KØ|òt s¡;
e´ekÕj·T yê‘êes¡D eT+&É\+ qÁ‘·»ì uÛ≤dü«s¡+ bı{≤wt qÁ‘·»ì uÛ≤dü«s¡+ bı{≤wt
>√<ëe] (>√<ëe] &Ó˝≤º) eT+&É\+ 36 24 24 72 36 24
ø£ècÕí &Ó˝≤º eT]j·TT ‘˚*ø£ uÛÑ÷eTT\≈£î 32`36 24 16`24 72 36 24
ñ‘·sÔ ¡ ø√kÕÔ 32 24 16`20 48 24 20
<äøDåÏ eT+&É\+ 32 24 16 48 24 16
‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘· eT+&É\+ 96 32 32 ` ` `
m‘ÓÔÌq Á|ü<˚XÊ\ eT+&É\+ 32 24 20 ` ` `
™ qÁ‘·»ìì ø±+ô|¢≈£î‡ ms¡Te⁄\ s¡÷|ü+˝À>±ì, j·T÷]j·÷ s¡÷|ü+˝À >±ì yê&Ée#·TÃ.
™ qÁ‘·»ìì eT÷&ÉT düeTuÛ≤>±\T>± #˚dæ Hê≥T≈£î eTT+<äT <äeTTà˝ÀqT, <äTãT“#˚ùd <äX¯˝ÀqT, n+≈£îs¡+
<äX¯˝ÀqT ãTs¡<ä|ü<äTqT˝À e÷Á‘·y˚T düe÷q+>± yÓ<ä»*¢ 36`48 >∑+≥\ ‘·sê«‘· |ü\T#·>± ˙s¡T
ô|{≤º*.
™ 50 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷øÏ 10 øÏ˝À\ y˚|ü|æ+&ç ˝Òø£ 250 øÏ˝À\ ‘˚eT ø£*–q eT{Ϻ>±ì ø£*|æ, 2 s√E\T
ì\« ñ+∫ yÓ<ä»*¢‘˚ qÁ‘·»ì $ìjÓ÷>∑+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
™ yÓTT‘·Ô+ uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄qT <äeTTà˝ÀH˚ y˚j·÷*.
™ bı{≤wt ms¡Te⁄\qT πs>∑&ç H˚\˝À¢ ÄK] <äeTTà˝À |üP]Ô>± ˇπøkÕ] y˚j· ÷*. #·˝≤ÿ (‘˚*ø£) uÛÑ÷eTT˝À¢
ÄK] <äeTTà˝À dü>∑+, n+≈£îs¡+ @s¡Œ&˚ <äX¯˝À $T>∑‘ê dü>±ìï y˚j·÷*.
™ ø±+ô|≈¢ î£ ‡ ms¡Te⁄\qT ô|b’ Õ≥T>± <äTãT“#˚ùd düeTj·T+˝À>±ì, n+≈£îs¡+ @s¡Œ&˚ <äX˝¯ À>±ì y˚jT· ≈£L&É<Tä .
<äeTTà˝ÀH˚ y˚j·T≥+ eT+∫~.
™ eTT<äTs¡T Hês¡T Hê≥T≈£îH˚≥|ü&ÉT qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT 25 XÊ‘·+ ô|+#·≥y˚Tø±≈£î+&Ü qÁ‘·»ìì eT÷&ÉT
<äbòÕ\T>± ø±≈£î+&Ü ¬s+&ÉT <äbòÕ\T>± #˚dæ, 2/3 e+‘·T Hê≥T≥≈£î eTT+<äT <äeTTà˝ÀqT $T–*q 1/3
e+‘·T n+≈£îs¡ <äX¯˝À y˚düTø√yê*.
õ+≈£î˝À|ü \ø£åD≤\T : ô|’ qT+∫ 3 ˝Ò<ë 4 Ä≈£î˝À¢ eT<Ûä´ áHÓ bÕ* b˛‘·T+~. Hê{Ïq 2 qT+∫ 4 ˝Ò<ë 6
yêsê˝À¢ eTT<äTsê≈£î ∫es¡¢˝À, eT<Ûä´ áHÓ≈£î Çs¡TÁ|üø£ÿ\ ‘·T|ü ˝Òø£ Ç≥Tø£ s¡+>∑T eT#·Ã\T ø£qã&É‘êsTT.
Ä≈£î\T ∫qï$>±, ô|fi¯ódüT>± ñ+&ç e+#·>±H˚ X¯ã+∆ #˚d÷ü Ô $]–b˛‘êsTT. yÓTTø£ÿ\T –&Éduü ≤] <äTãT“ #˚jT· e⁄.
16
qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\T y˚dæq|üŒ{ÏøÏ ô|’s¡T |ü#·Ãã&É<äT. #·* $|üØ‘·+>± ñ+&˚ <ëfi≤« e]˝À kÕsê« e] ø£+fÒ
m≈£îÿe õ+≈£î <Ûë‘·T˝À|ü+ e#˚à neø±X¯+ ñ+~.
dües¡D : ˇπø e] |ü+≥ |ü+&ç+#˚ uÛÑ÷eTT˝À¢ Á|ü‹ eT÷&ÉT ô|’s¡¢≈£î ˇø£kÕ], ¬s+&ÉT |ü+≥\T |ü+&ç+#˚≥¢sTT‘˚
Á|ü‹ s¡; d”»Hé˝À, ÄK] <äeTTà˝À mø£sê≈£î 20 øÏ˝À\ õ+≈£î dü˝ÒŒ¤≥T y˚j·÷* ˝Ò<ë ô|’s¡Tô|’ õ+≈£î˝À|ü+
ø£ìŒ+#·>±H˚ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2 Á>±ˆˆ õ+≈£î dü˝ÒŒ¤≥T eT]j·TT 5 Á>±eTT\T j·T÷]j·÷ #=|üq ø£*|æ 5 s√E\
e´e~Û˝À 2, 3 kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
>∑eTìø£ : uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄‘√ õ+≈£î dü˝ÒŒ¤≥TqT ø£*|æ y˚j·Tsê<äT. ø£˙dü+ 3 s√E\ e´e~Û ñ+&Ü*.
ø£*|æy˚ùdÔ s¡kÕj·Tìø£ #·s¡´e\¢ |òü*‘·+ ñ+&É<äT. õ+≈£î dü˝ÒŒ¤≥T Á<ëeD+˝À |ü⁄s¡T>∑T / ‘Ó>∑Tfi¯fl eT+<äT\qT
ø£\T|üsê<äT.
ÇqTeTT ˝À|ü \ø£åD≤\T : ˝Ò‘· ∫>∑Tsê≈£î\T ‘Ó\¢>± e÷] ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT Ç≥Tø£s¡+>∑T eT#·Ã\T
e∫à Ä≈£î\T ìØ®eeTe⁄‘êsTT. |æ\ø£\T ‘·–Z, m‘·TÔ ô|s¡>∑<äT. esê¸<Ûës¡ Hês¡TeTfi¯fl˝À, yÓT≥º e]˝À á ˝À|ü+
m≈£îÿe>± ø£ì|ædüTÔ+~.
dües¡D : <ä+|ü Hês¡TeTfi¯ófl b˛ùdÔ á düeTdü´ sê<äT. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 20 Á>±. nqïuÛÒ~, 2 Á>±. ìeTà
ñ|ü ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘· m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT ‘·≈£îÿe >±&ÛÉ‘· ø£*–q Á<ëeD≤ìï
(0.5 ` 1.0 XÊ‘·+) yê&Ü*.
e÷+>∑˙düT ˝À|ü \ø£åD≤\T : Ç~ Hês¡TeT&ç <äX¯ qT+&ç ø£ì|ædüTÔ+~. ˝Ò‘· Ä≈£î\ áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ ≤>±\T
Ä≈£î|ü#·Ã<äq+ ø√˝ÀŒsTT, áHÓ\T e÷Á‘·+ eTT<äTs¡T Ä≈£î |ü#·Ãs¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT. n+<äTe\q Á|üø£ÿ
Á|üø£ÿq Ä≈£î|ü#·Ã- |üdüT|ü⁄ |ü#·Ã #ês¡\T>± ø£qã&É‘êsTT.
dües¡D : ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2 Á>±ˆˆ e÷+>∑˙düT dü˝ÒŒ¤≥TqT ø£*|æ, 4-5 s√E\ e´e~Û˝À 2-3 kÕs¡T¢ |æ∫ø±]
#˚j÷· *.
ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+ : Hês¡TeT&ç˝À }<ä ìs¡÷à\q≈£î mø£sê Hês¡TeT&çøÏ ãT´{≤ø√¢sY ˝Ò<ë u…+~∏jÓ÷ø±sY“
1.5 ©≥s¡T¢ 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ, $‹Ôq 7 ˝Ò<ë 8e s√Eq eT&ç˝À ˙{Ïì rdæy˚dæ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*
˝Ò<ë $‹Ôq 14, 15 s√E\|ü&ÉT ôd’Vü‰˝ÀbòÕ|t ãT´f…Æ˝Ÿ 10% 400 $T.©. 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
e÷>±DÏ e]˝À }<ä yÓTT<ä˝q’… @ø£ yê]¸ø£ >∑&C¶ç ≤‹ yÓTTø£ÿ\T ñqï|ü&ÉT ãT´{≤ø√¢sY 50% 1`1.5 ©.
˝Ò<ë nì˝ÀbòÕdt 30% 500 $T.©. ˝Ò<ë Á|æ{Ï˝≤ø√¢sY 50% 500 $T.©.\˝À @<√ ˇø£<ëìì mø£sê≈£î
25 øÏ˝À\ bı&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ Hê{Ïq 3 qT+&ç 5 s√E\˝À |ü\T#·>± ˙s¡T ô|{Ϻ düe÷q+>± yÓ<ä»˝≤¢*.
mø£sê≈£î Á|æ{Ï˝≤ø√¢sY 500 $T.©. ˝Ò<ë 50 Á>±. Äø±‡&Éj·÷]®˝Ÿ 80% bı&ç eT+<äTqT 500 $T.©. ˙{Ï˝À
ø£*|æ, Ä Á<ëeD≤ìï mø£sê≈£î 20 øÏ˝À\ bı&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ Hê{Ïq 3 qT+&ç 5 s√E˝À¢ |ü\T#·>± ˙s¡T
ñ+∫ düe÷q+>± yÓ<ä»˝≤¢*. >∑T[ø£\ s¡÷|ü+˝À \uÛÑ´eTj˚T´ u…Hédü\÷Œ¤´sêHé G Á|æ{Ï˝≤ø√¢sY eT+<äTqT
mø£sê≈£î 4 øÏ˝À\T #=|üq 20 øÏ˝À\ bı&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ Hê{Ïq 5`7 s√E\ ˝À|ü⁄ #·\T¢ø√yê*.

17
 >∑&ç¶, ‘·T+>∑, yÓ&É˝≤Œ{Ï Ä≈£î yÓTTø£ÿ\T düeTbÕfi¯fl˝À ñqï|ü&ÉT mø£sê≈£î 4 øÏ˝À\ ãT´{≤ø√¢sY 5%
>∑T[ø£\T eT]j·TT 4 øÏ˝À\ 2, 4`&ç. Ç<∏Ó’˝Ÿ mdüºsY 4% >∑T[ø£\T, 20 øÏ˝À\ bı&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ Hê{Ïq
3 qT+&ç 5 s√E˝À¢ |ü\T#·>± ˙s¡T ñ+∫ düe÷q+>± yÓ<ä»˝≤¢*.
>∑&ç¶, ‘·T+>∑ eT]j·TT Ä≈£îC≤‹ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\Tqï≥¢sTT‘˚ Hê{Ïq 15`20 s√E\|ü&ÉT _dtô|’]u≤ø˘
k˛&çj·T+ (10% Á<ëeø£+) nH˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT 80`120 $T.©. ˝Ò<ë mø£sê≈£î 8 Á>±. yÓT{Ÿdü\÷Œ¤´sêHé
$T<∏Ó’˝Ÿ 10% G ø√¢]eTT´sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ 10% &ÉãT¢´.|æ. ø£\sTTø£˝À e∫Ãq ø£\T|ü⁄ ìyês¡D eT+<äTqT |æ∫ø±]
#˚j·÷*. n<˚$<Ûä+>± 10`18 s√E\|ü&ÉT ‘·T+>∑, >∑&ç¶C≤‹, yÓ&É˝≤Œ{Ï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>± ñ+fÒ
Á≥j·Tbò˛y˚THé 20% G Ç<∏ëøχdü\÷Œ¤´sêHé 10% &ÉãT¢´.õ. ø£\sTTø£˝À e∫Ãq eT+<äTqT mø£sê≈£î 60 Á>±.
#=|üq |æ∫ø±] #˚j·÷*.
e]Hê≥T¢ y˚dæq 8`10 s√E\ ‘·sê«‘· ≈£L&É ô|’s¡CÀdü\TŒ¤´sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ 5% &ÉãT¢´.|æ. mø£sê≈£î
80 Á>±eTT\T ˝Ò<ë 15 s√E\ ‘·sê«‘· }<äs¡ e+{Ï >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄yÓT Tø£ÿ\Tqï|ü&ÉT ôd’Vü≤˝ÀbòÕ|t`|æ-
ãT´f…Æ˝Ÿ 10% eT+<äTqT mø£sê≈£î 400 $T.©. #=|üq 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. Hê{Ïq
15`20 s√E\|ü&ÉT Ç<∏ëøχ dü\TŒ¤´sêHé 15% &ÉãT¢´.|æ. mø£sê≈£î 50 Á>±. #=ˆˆ 200 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ,
bı\+˝À ˙{Ïì rdæy˚dæ düe÷q+>± |æ∫ø±Ø #˚dæ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D #˚j·Te#·TÃqT.
Hê{Ïq 25`30 s√E\|ü&ÉT bı\+˝À yÓ&É˝≤Œ{Ï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT
mø£sê≈£î 400 Á>±. 2, 4`&ç k˛&çj·T+ kÕ˝Ÿº 80% bı&ç eT+<äTqT 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ bı\+˝À ˙{Ïì
rdæy˚dæ ø£\T|ü⁄ô|’ |ü&˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*. n<˚ ‘·T+>∑, >∑]ø£ e+{Ï yÓTT+&ç ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\Tqï≥¢sTT‘˚
mø£sê≈£î 500 $T.©. u…+≥CÀHé ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT |æ∫ø±] #˚j·÷*.
˙{Ïj·÷»e÷q´+ : Hê≥T¢ y˚ùd≥|ü&ÉT ˙s¡T |ü\T#·>± ñ+&Ü*. m+&É\T m≈£îÿe>± ñ+fÒ }&çÃq yÓ+≥H˚
5 ôd+.MT. es¡≈£î ˙s¡T ì\e>∑{≤º*. eT÷q ‹]–q s√E qT+&ç ô|’s¡T <äTãT“ #˚j·T≥+ |üP]Ô nj˚T´es¡≈£î
bı\+˝À |ü\T#·>± n+fÒ 2`3 ôd+.MT. ˙s¡T+&Ü*. ˙s¡T m≈£îÿe>± ñ+fÒ ô|’s¡T u≤>± <äTãT“ #˚j·T<äT.
∫s¡Tbı≥º <äX¯qT+&ç –+» >∑{Ϻ |ü&˚es¡≈£î 5 ôd+.MT. ˝À‘·T es¡≈£î ˙s¡T+&Ü*. ø√‘·≈£î 10 s√E\ eTT+<äT>±
˙{Ïì HÓeTà~>± ‘·–Z+∫ Äs¡u…{≤º*. ø£\T|ü⁄ eT+<äT >±ì, ms¡Te⁄\T >±ì y˚ùd≥|ü&ÉT ˙s¡T |ü\T#·>±
ñ+&Ü*. ms¡Te⁄\T y˚dqæ ‘·sê«‘· ˙s¡T ãj·T≥≈£î b˛≈£î+&Ü 24 >∑+≥\T ì\Te]+∫q#√ ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑
kÕeTs¡∆´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
e]ø√‘· : yÓqTï˝Àì 80 XÊ‘·+ –+»\T |üø±«ìøÏ e∫Ãq ‘·sê«‘·, ø±+&É+ |ü#·Ã>± ñqï|ü&˚ ø√‘· ø√j·T≥+
eT+∫~. ø√‘·≈£î |üP‘· <äX¯ qT+&ç düTe÷s¡T 28`32 s√E\ e´e~Û rdüTø=+≥T+~. á <äX¯˝À –+»˝À¢
düTe÷s¡T 18`24 XÊ‘·+ ‘˚eT ñ+≥T+~.
eTTK´ >∑eTìø£ : <ëfi≤« / s¡; |ü+≥>± ø±≥Hé<=s¡ düHêï\T (j·T+.{Ï.j·TT. 1010) m+|æø£ #˚dæq#√,
‘·|üŒìdü]>± 20`25 s√E\ Hês¡T‘√H˚ e]Hê≥T¢ |üP]Ô #˚j·÷*. Ä\dü´+>± 35`40 s√E\ Hês¡T‘√ Hê≥T¢
y˚dæq#√, Hê{Ïq 20`25 s√E\πø ‘·*¢ ø£Ás¡ (|æ\ø£\T y˚j·T≈£î+&ÜH˚) |ü⁄wæŒ+∫ yÓqTï\T ∫qï$>± e∫Ã
~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑TZ‘êsTT. n˝≤π> düø±\+˝À nìï #·s¡´\T bÕ{Ï+∫qqT e] ø√‘· <äX¯˝À á s¡ø£+ bı\+˝À
–+» sê\T≥ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. eTTK´+>± –+» ø£fÒº <äX¯˝À sêÁ‹|üP≥ #·*, eT+#·T m≈£îÿe>± ñ+&É≥+

18
e\q Ç˝≤ »s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\q e] ø√‘·≈£î ˇø£ yês¡+ eTT+<äT>±H˚ #˚qTqT (H˚\ ‘·&ç) Äs¡>∑≥Tº≥
eT]j·TT #˚qTô|’ eT+#·T ≈£L&Ü |üP]Ô>± Äs¡ì∫Ãq#√ e]ø√‘· düeTj·T+˝À –+» sê\T≥ ø=+‘·es¡≈£î
n]ø£≥ºe#·Tà ˝Ò<ë e] ø√‘·≈£î e]ø√‘· j·T+Á‘êìï yê&çq jÓT&É\ ≈£L&É –+»sê\{≤ìï n]ø£≥ºe#·TÃqT.
<äeTTà #˚dæq bı\+˝À e]ì H˚s¡T>± $‘˚Ô |ü<ä∆‹
Ç{°e\ ø±\+˝À e]kÕ>∑T Ks¡Tà u≤>± ô|]–+~. ≈£L©\ô|’ Ks¡Tà ô|s¡>∑&É +, ≈£L©\T düø±\+˝À
\uÛÑ´+ ø±e&É+ ø£wüº+>± e÷]+~. ‘·s¡#·T>± e#˚à esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T \ e\q düø±\+˝À e] Hê≥T¢
y˚j·T˝Òø£b˛‘·THêïs¡T. ø=ìï |ü]dæú‘·T\˝À düø±\+˝À ˙s¡+<äø£ eTT<äTs¡T Hês¡T Hê≥T≥ ˝Ò<ë Hês¡T <Óã“‹q&É+
e\¢ Hê≥T¢ düø±\+˝À |ü&øÉ £ ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>&Z∑ +É >∑eTìdüTHÔ êï+. Ç˝≤+{Ï |ü]dæ‘ú T· \˝À kÕ>∑T Ks¡Tà ‘·–+Z #·Tø=ì,
≈£L©\ düeTdü´qT n~Û>∑$Tdü÷Ô kÕ+Á|ü<ëj·Tø£+>± Hês¡T ô|+∫ HêfÒ<ëìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü<ä∆‹ì Ä#ês¡´
mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ πøåÁ‘· kÕúsTT˝À ¬s’‘·T\ bı˝≤\˝À Ä#·s¡D˝ÀøÏ rdüT≈£îe∫Ã+~. á
kÕ>∑T e\q ø£\T>∑T ñ|üjÓ÷>∑eTT\T ÁøÏ+<ä $e]+#·&ÉyÓTÆq~.
1. $‘·Ôq+ mø£sêìøÏ 15`18 øÏ˝À\T Ä<ë ne⁄‘·T+~.
2. |ü+≥ 7`10 s√E\ eTT+<äT>± ø√‘·≈£î edüTÔ+~.
3. Hês¡T ô|+|üø£+, Hês¡T |”ø£&É+, Hê≥T¢ y˚ùd |üì ñ+&É<äT ø±ã{Ϻ kÕ>∑T Ks¡Tà mø£sêìøÏ s¡÷.2500/`
qT+&ç s¡÷.3000/` es¡≈£î ‘·>∑TZ‘·T+~.
4. yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· dü]|ü&Ü e⁄+&É≥+ e\q ~>∑Tã&ç 10`15 XÊ‘·+ es¡ ≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+~.
5. ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À m≈£îÿe $d”Ôs¡í+ $‘·TÔø√e#·TÃ.
6. ≈£L©\ ø=s¡‘·qT n~Û>∑$T+#·e#·TÃ. ≈£L©\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É&É+ ‘·>∑TZ ‘·T+~.
7. Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\˝À |ü+≥ø±\+ ø√˝ÀŒ≈£î+&Ü ˙s¡T n+<äTu≤≥T˝À ñqï|ü&˚ e] kÕ>∑T
#˚düT≈£îH˚ neø±X¯eTT+~.
8. á |ü<ä∆‹ kÕsê« ø£+fÒ <ëfi≤«≈£î nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
H˚s¡T>± $‘˚Ô |ü<ä∆‹˝À yÓTfi¯≈£îe\T
1. H˚\\T : düeTkÕ´‘·àø£ H˚\\T (#Í&ÉT / øå±s¡eTT / ÄeT¢eTT) ‘·|üŒ kÕ<Ûës¡D +>± e]ì kÕ>∑T#˚ùd nìï
H˚\\T nqT≈£L\+. eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¡j˚T´ uÛÑ÷eTT\T kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\+ ø±<äT.
2. $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : s¡ø±ìï ã{Ϻ mø£sê≈£î 12`15 øÏ˝À\T nedüs¡eTe⁄‘êsTT. ø±+&É+ >∑{Ϻ>± e⁄+&ç
y˚s¡T e´edüú <äè&ÛÉ+>± e⁄+&ç |ü&çb˛ì s¡ø±\T $TøÏÿ* nqT≈£L\+. Äj·÷ ÁbÕ+‘êìøÏ nqTyÓ’q, ¬s’‘·T≈£î
ÇwüºyÓTÆq @ s¡ø£yÓTÆHê á |ü<ä∆‹˝À kÕ>∑T #˚düTø√e#·TÃqT.
3. $‘·ÔHêìï eT+&Ó ø£≥º&É+ : $‘·ÔHê\qT 24 >∑+≥\T Hêqu…{Ϻ, Hêìq $‘·ÔHê\qT >√HÓ dü+∫˝À y˚dæ
ø±ì ˝Ò<ë >√HÓ dü+∫ ø£|æŒ>±˙ 24 >∑+≥\ bÕ≥T e⁄+#ê*. 24 >∑+≥\ ‘·sê«‘· #·÷ùdÔ $‘·ÔHê\ eTT≈£îÿ
|ü–* ‘Ó\¢>± yÓ÷düT edüTÔ+~. s¡; |ü+≥ ø±\+˝À ñc˛íÁ>∑‘· ‘·≈£îÿe ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ 36 >∑+≥\
eT+&Ó ø£{≤º*. Á&ÉyéT d”&ÉsY |ü<ä∆‹˝À –+»\≈£î eTT≈£îÿ |ü–* ‘Ó\¢| üPdü eùdÔ dü]b˛‘·T+~. yÓTT\ø£
bı&ÉT>±Z sê≈£î+&Ü ¬s’‘·T\T C≤Á>∑‘·Ô rdüTø√yê*.

19
4. Á|ü<Ûëq bı\+ ‘·j·÷Ø : kÕ<Ûës¡D |ü<ä∆‹˝À e] HêfÒ≥|ü&ÉT uÛÑ÷$Tì ‘·j·÷s¡T #˚dæq≥T¢>±H˚ á
|ü<ä∆‹˝À ≈£L&Ü ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*. bı\+˝À ˙s¡T ì\Te ñ+&É≈£L&É<äT ø±ã{Ϻ ˙s¡T m≈£îÿyÓ’‘˚ ãj·T{ÏøÏ
b˛e{≤ìøÏ @sêŒ≥T¢ #˚j·÷*. M˝…’q+‘· u≤>± #·<äTqT #˚düTø√yê*. ô|<ä ›>± e⁄qï bı˝≤\qT ∫qï
eT&ÉT\T>± $uÛõÑ +#·T≈£î+fÒ #·<Tä qT #˚jT· &ÜìøÏ, ˙s¡T ô|≥º&ÜìøÏ $‘·qÔ + #·\&¢ ÜìøÏ m+‘√ nqT≈£L\+>±
ñ+≥T+~. ã+ø£ H˚\˝À¢ ∫e] <äeTTà #˚d,æ #·<Tä qT #˚dqæ eTs¡Tdü{Ï s√E $‘·TøÔ √e#·TÃ. $‘˚Ô düeTj·÷ìøÏ
˙s¡T ˝Ò≈£î+&Ü ãTs¡<ä>± e⁄+fÒ #ê\T. ÇdüTø£ XÊ‘·+ m≈£îÿe e⁄qï H˚\˝À $‘êÔ\qT≈£îqï s√CÒ ÄK]
<äeTTà#˚d,æ #·<Tä qT#˚dæ |ü\T#·{Ï ˙{Ï bıs¡ e⁄+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*. eT+&Óø{£ ºÏ yÓTT\ø£e∫Ãq $‘·HÔ ê\qT
yÓ<ä»*¢>±ì, Á&ÉyéT d”&ÉsY‘√>±ì $‘·TÔø√yê*.
5. yÓ<»ä ˝Ò¢ |ü<‹∆ä : <äeTTà #˚dæ #·<Tä qT #˚dqæ bı\+˝À eT+&ç ø£{qºÏ $‘·HÔ êìï bı\eT+‘ê düeT+>± |ü\Ã{Ï
˙{Ï bıs¡qT+∫ yÓ<ä»˝≤¢*. Á&ÉyéT d”&ÉsY |ü]ø£sêìøÏ 4 bÕ¢dæºø˘ Á&É eTTà\T+{≤sTT. Á|ü‹ Á&ÉeTTà≈£î
20 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À ¬s+&ÉT ∫es¡¢ es¡Tdü≈£î 18 s¡+Á<Ûë\T e⁄+{≤sTT. á Á&ÉeTTà˝À yÓTT\¬ø‹Ôq
$‘·ÔHê\qT ì+|æ eT÷‘· _–+#ê*. –+»\T sê\&ÜìøÏ M\T>± Á|ü‹ Á&ÉyéT˝À πøe\+ 3/4 e+‘·T
e÷Á‘·y˚T –+»\qT ì+bÕ*. –+»\T ì+|æq Á&ÉyéTd”&ÉsY ˝≤–‘˚ 8 es¡Tdü˝ À¢ es¡Tdü≈£î eT<Ûä´
20 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À –+»\T |ü&‘É êsTT. es¡Tdü˝À¢ ≈£î<äTs¡T≈£î ≈£î<äTs¡T≈£î eT<Û´ä <ä÷s¡+ 5`8 ôd+.MT.
e⁄+≥T+~. ˇø√ÿ ≈£î<äTs¡T˝À 5`8 –+»\T sê\&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø=ìï nìyês¡´ ø±s¡D≤\e\¢
(yÓTT\ø£ dü]>±Z ˝Òø£H√ ˝Òø£ |ü≈£åî\T ‹ìy˚j·T&É+e˝À¢) ≈£î<äTs¡T˝Àì –+»\T 50 XÊ‘·+ <Óã“‹Hêï
$T–*q 50 XÊ‘·+ –+»\ qT+&ç e∫Ãq yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· dü]b˛‘·T+~. s¡ ø±ìï ã{Ϻ –+»\T
sê\&Üìï ã{Ϻ s¡+Á<Ûë\qT kÕº|üsY‡‘√ eT÷düTø√yê*. düqï–+» s¡ø±\≈£î s¡+Á<Ûä+ e~* s¡+Á<Ûä+
eT÷ùdj·÷*. Á|ü‹ 16 es¡Tdü\≈£î n&ÉT>∑T yÓ&É\TŒ ø±*u≤≥\T ñ+#·Tø√yê*. ‘ê&ÉT yê&ç Á&ÉyéT ˝≤–‘˚
es¡Tdü\T u≤>± ekÕÔsTT. ø√H√M&ÉsY ‹|üŒ&ÜìøÏ M\T>± ñ+≥T+~.
6. $‘·Ô&ÜìøÏ nedüs¡eTj˚T´ ≈£L©\T : á |ü<ä∆‹˝À ˇø£ mø£sê $‘·Ô&ÜìøÏ πøe\+ Ç<ä›s¡T ≈£L©\T
dü]b˛‘ês¡T. Á&ÉyéT d”&ÉsY ˝≤>∑&ÜìøÏ ˇø£ eTìwæ, –+»\T ì+|ü&ÜìøÏ, ‘ê&ÉT e÷s¡Ã&ÜìøÏ Ç+ø=ø£
eTìwæ nedüse¡ Te⁄‘ês¡T.
7. $‘·&Ô ÜìøÏ |üfºÒ düeTj·T+ : ˇø£ mø£sê $‘·&Ô ÜìøÏ kÕ<Ûës¡D+>± 120 ì$TcÕ\T (2 >∑+≥\T) dü]b˛‘·T+~.
ˇø£s√E˝À ˇø£ j·T÷ì{Ÿ‘√ 3 mø£sê\ es¡≈£î $‘·TÔø√e#·TÃ.
8. ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+ : á |ü<ä∆‹˝À ≈£L&Ü kÕ<Ûës¡D |ü<ä∆‹˝À dæbòÕs¡düT #˚dæq ms¡Te⁄\ yÓ ÷‘ê<äT
dü]b˛‘·T+~. ø±ø£b˛‘˚ <äeTTà˝À qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\T y˚j·T≈£î+&Ü πøe\+ uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄ (yÓTT‘·Ô+
yÓ÷‘ê<äT) eT]j·TT bı{≤wt ms¡Te⁄ (dæbòÕs¡düT #˚dæq yÓ÷‘ê<äT˝À dü >∑+) e÷Á‘·y˚T y˚j·÷*. <äeTTà˝À
ø±˙, $‘˚Ô≥|ü&ÉT ø±˙ qÁ‘·»ìì y˚ùdÔ ø£\T|ü⁄ m≈£îÿe>± edüTÔ+~ ø±ã{Ϻ Ä düeTj·T+˝À qÁ‘·»ìì#˚Ã
ms¡Te⁄\qT y˚jT· ≈£L&É<Tä . qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\qT 3 uÛ≤>±\T>± #˚dæ 1/3 uÛ≤>∑+ $‹Ôq 15`20 s√E\≈£î,
1/3 uÛ≤>∑+ $‹Ôq 40`45 s√E\≈£î eT]j·TT $T–*q 1/3 uÛ≤>∑+ qÁ‘·»ì, dü>∑+ bı{≤wt $‹Ôq
60`65 s√E\≈£î y˚j·÷*.
9. ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+ : |ü+≥ ‘=*<äX¯˝À ˙s¡T ì\>∑≥ºø£ Äs¡T‘·&ç>± kÕ>∑T#˚j·T&É+ e\q ø£\T|ü⁄
düeTdü´ m≈£îÿe ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ á |ü<ä∆‹˝À ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT ‘·|üŒìdü]>± yê&Ü*. ˇø£

20
 mø£sê≈£î 35 Á>±. Äø±‡&Éj·÷]®˝Ÿ eT+<äTqT ˝Ò<ë Áô|{Ï˝≤ø√¢sY 400 $T.©.\T ˝Ò<ë ô|’s¡CÀ dü\TŒ´¤sêHé
Ç<∏Ó’˝Ÿ 100 Á>±. eT+<äTqT 20 øÏ˝À\ bı&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ $‹Ôq 3`5 s√E\ eT<Ûä´ (yÓTT\ø£\T
|ü#÷ >± ‹]–q ‘·sê«‘·) bı\+˝À |ü\T#·>± ˙s¡T ô|{Ϻ ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT #·˝≤¢*. á ‘·sê«‘· bı\+˝Àì
˙{Ïì rdæy˚j·T≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô |ü&Ü*.
Á&ÉyéT d”&ÉsY‘√ $‹Ôq|ü&ÉT, $‹Ôq 20`25 s√E\≈£î ø√H√M&ÉsYì q&ÉbÕ*. Á&ÉyéTd”&ÉsY |ü<ä∆‹ es¡≈£î
Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ø√H√M&ÉsY‡ n+<äTu≤≥T˝À e⁄HêïsTT. ø√H√M&ÉsY q&É|ü&É+ e\q es¡Tdü˝À¢ yÓTT\∫q ø£\T|ü⁄
uÛÑ÷$T˝ÀøÏ ø£*j·Tã&ÉT‘·T+~. ‘·<äT|ü] 10 s√E\ø=ø£kÕ] 2 kÕs¡T¢ ø£\T|ü⁄ ñHêï ˝Òø£b˛sTTHê ø√H√M&ÉsYqT
es¡Tdü˝À¢ q&É|ü&É+ e\q uÛÑ÷$T u≤>± ø£~*, y˚s¡T e´edüú≈£î >±*, b˛wüø±\T u≤>± n+<äT‘êsTT. m≈£îÿe
|”#·T y˚s¡T¢ eè~∆ #Ó+~ y˚s¡T e´edüú ã\+>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. Bìe\q n~Ûø£ dü+K´˝À |æ\ø£\T ô|{Ϻ yÓTTø£ÿ
>∑TãTs¡T>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø√H√M&ÉsYqT q&ÉbÕ\qT≈£îqï eTT+<äTs√E kÕj·T+Á‘·+
bı\+˝À |ü\T#·>± ˙s¡T ô|{≤º*. |ü\T#·ì ˙{Ï bıs¡ MT<ä |üfifl¯ #·Áø±\T eT{Ϻ n+≥Tø√≈£î+&Ü u≤>± <=s¡T‘¢ êsTT.
ô|’s¡T ô|]π> <äX¯˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&É $T–*q ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT ≈£L©\#˚‘· rsTT+#ê*.
$‹Ôq 20 s√E\ ‘·sê«‘· ø£\T|ü⁄ düeTdü´ n~Ûø£+>± e⁄+fÒ _dtô|ò’]u≤ø˘ k˛&çj·T+ nH˚ ø£\T|ü⁄
eT+<äTqT 80 qT+&ç 120 $T.©. 200 ©. ˙{ÏøÏ ø£*|æ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ MT<ä |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. }<ä
m≈£îÿe>± e⁄qï bı˝≤ìøÏ ôd’Vü≤˝ÀbòÕ|t ãT´f…Æ˝Ÿ eT+<äTì 300`400 $T.©., yÓ&É˝≤Œ{Ï Ä≈£î\Tqï ø£\T|ü⁄
yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>± e⁄+fÒ 2, 4&ç k˛&çj·T+ \eD+ 400 Á>±. mø£sêìøÏ 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ bı\+˝À
˙{Ïì rdæy˚dæ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ô|’ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
10. ˙{Ï j·÷»e÷q´+ : $‘·Ôq+ y˚dæq|üŒ{Ï qT+&ç bı≥º <äX¯ es¡≈£î bı\+˝À ˙s¡T ì\« e⁄+&É ≈£î+&Ü
πøe\+ ãTs¡<ä>± e÷Á‘·y˚T ñ+#ê*. m≈£îÿyÓ’q ˙s¡T ãj·T≥≈£î b˛e&ÜìøÏ ø±\Te\T @sêŒ≥T #˚j·÷*.
Bìe\q y˚s¡T¢ Äs√>∑´e+‘·+>± ô|]– yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe |æ\ø£\T ô|&É‘êsTT. ô|’s¡T bı≥º<äX¯ qT+&ç
|ü+≥ ø√ùd yês¡+ |ü~ s√E\ eTT+<äT es¡≈£î 2 ôd+.MT. ˙s¡T ì\« ñ+&˚˝≤ #·÷düTø√yê*.
11. |ü⁄s¡T>∑T\ eT]j·TT ‘Ó>∑Tfi¯fl j·÷»e÷q´+ : kÕ<Ûës¡D e] kÕ>∑T‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ Á&ÉyéT d”&ÉsY |ü<ä∆‹˝À
|ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ‘Ó>∑Tfi¯fl ‘êøÏ&ç ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. es¡Tdü\˝À Hê≥&É+ ˝Ò<ë HêfÒ j·T+Á‘·+
ñ|üj÷Ó –+#·&+É e\q yÓTTø£ÿ\≈£î >±*, yÓ\T‘·Ts¡T u≤>± Á|üd]ü +∫ yÓTTø£ÿ\T Äs√>∑´+>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
N&É|”&É\ ìyês¡D≈£î kÕ<Ûës¡D e]kÕ>∑T e÷~]>±H˚ düdü´s¡ø£åD #˚|ü{≤º*.
12. |ü+≥ø√‘· : kÕ<Ûës¡D |ü<ä∆‹˝À b˛*ùdÔ Á&ÉyéTd”&ÉsY |ü<ä∆‹˝À kÕ>∑T #˚ùdÔ @ s¡ ø£yÓTÆHê yês¡+ qT+&ç |ü~
s√E\ eTT+<˚ ø√‘·ø=düTÔ+~. e÷eT÷\T |ü<ä∆‹˝À b˛*ùdÔ á |ü<ä∆‹˝À 10 qT+∫ 15 XÊ‘·+ n~Ûø£
~>∑Tã&ç edüTÔ+~. ¬s’‘·T≈£î kÕ<Ûës¡D ~>∑Tã&ç e∫ÃHê ¬s’‘·T≈£î á |ü<ä∆‹˝À Hês¡TeT&ç ô|+|üø£+, Hês¡T
|”ø£&É+, Hê≥T¢ y˚ùd |üqT\ô|’ Ks¡Tà ‘·>∑TZ‘·T+~. ø±ã{Ϻ n~Ûø£ ìø£s¡ Ä<ëj·T+ edüTÔ+~. ø±e⁄q ¬s’‘·T\T
Á&ÉyéTd”&ÉsY <ë«sê $‹Ô, e]ø√‘· j·T+Á‘·+ ñ|üjÓ÷–+∫ |ü+≥qT kÕ>∑T #˚dæq≥¢sTT‘˚ e]kÕ>∑T˝À u≤>±
Ks¡TÃ ‘·–Z n~Ûø£ ìø£s¡ Ä<ëj·T+ bı+<äe#·TÃqT.
e]˝À m\Tø£\ ìj·T+Á‘·D
™ j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T : es¡<ä\T, Á|üø£è‹ yÓ’|ü]‘ê´\T dü+uÛÑ$+∫q ‘·sê«‘·, nkÕ<Ûës¡D Á|ü ‘·T´‘·Œ‹Ô
<ë«sê m\Tø£\T ñ<Ûäè‹ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~ >∑qTø£ m\Tø£\ ñìøÏô|’ ì|òü÷ ñ+#ê*. >∑≥¢

21
 dü+K´qT eT]j·TT |ü]e÷D≤ìï M\sTTq+‘· es¡≈£î ‘·–Z+#·&É+ <ë«sê yê{Ï ìyêdü kÕúesê\qT
‘·–+Z #·e#·TÃ.
™ >∑≥¢ô|’ >∑&ç¶, ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈£î+&Ü X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø√yê*. >∑≥¢qT |ü< äTHÓ’q bÕs¡‘√ #Ó≈£îÿø√yê*.
™ m\Tø£\ ãT≥º\qT Hês¡TeT&ç b˛dæq <ä>∑Zs¡ qT+&ç <äeTTà\T |üP]Ô nsTTq ‘·sê«‘·, Hê≥T¢ y˚dæq ˇø£ HÓ\
es¡≈£î eT]j·TT ø√‘·\ ‘·sê«‘· mø£sêìøÏ 20 #=|üq ô|{Ϻq#√ e\düe#˚à eT]j·TT b˛j˚T m\Tø£\qT
düeTs¡úe+‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃqT.
™ ìyês¡D #·s¡´\T : m\Tø£\ ìyês¡DqT ñ<ä´eT s¡÷|ü+˝À kÕeT÷Væ≤ø£+>± |ü+≥ ˝Òì düeTj·T+˝À
#˚|ü&ç‘˚ yê{Ï dü+K´qT #ê˝≤es¡≈£î ‘·–Z+#·e#·TÃ. Ä düeTj·T+˝À m\Tø£\≈£î ø±e\dæq ÄVü‰s¡+
‘·≈£îÿe>± ñqï+<äTq ªms¡μqT ‹q{≤ìøÏ neø±X¯+ m≈£îÿe. |ü+≥ø±\+˝À $wü|ü⁄ ms¡\qT ∫s¡Tbı≥º
<äX¯ @s¡Œ&Éø£ eTT+<˚ ñ|üjÓ÷–+#ê*.
™ ÁuÀeT&Éj÷Ó ˝ÀHé $wü|⁄ü ms¡ : ÁuÀeT&Éj÷Ó ˝ÀHé ms¡qT yê&˚≥|ü&ÉT $wü+ ø£\T|üì ms¡ <ë«sê m\Tø£\qT
eT∫Ãø£ #˚j·Tqedüs¡+ ˝Ò<äT. á ms¡qT 10`15 Á>±ˆˆ (96 bÕfi¯ófl q÷ø£\T, 2 bÕfi¯ófl q÷HÓ, 2 bÕfi¯ófl
eT+<äT) bı{≤¢\T>± ø£{Ϻ ø£qï+˝À ˇø£{Ï #=|üq ô|{≤º*. düJe m\Tø£ u§]j·T\˝À |ü~s√E\
e´e~Û‘√ ô|’s¡T ∫s¡Tbı≥º <äX¯ø=#˚à es¡≈£î ¬s+&ÉT eT÷&ÉTkÕs¡T¢ yê&Ée#·TÃ.
ms¡ kÕúesê\T : ÁuÀeT&ÉjÓ÷˝ÀHé ms¡qT ms¡kÕúesê\˝À ñ+∫ yê&É&É+ <ë«sê eT+∫ |òü*‘ê\T
Ä•+#·e#·TÃ. mø£sê≈£î 5`6 |æ.$.dæ. ô|’|ü⁄ ms¡kÕúesê\qT (3 n+ˆˆ yê´dü+, 1 1/2 n&ÉT>∑T bı&Ée⁄)
bı˝≤ìøÏ Hê\T>∑T eT÷\\ >∑≥¢ô|’ neTs¡TÃø√yê*. M{Ï˝À ÁuÀeT&ÉjÓ÷˝ÀHé ms¡eT+<äT 30 Á>±ˆˆ
#=|üq y˚dæ, yêsêìøÏ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ‘êC≤>± ‘·j·÷s¡T #˚dæq ms¡ eT+<äTqT e÷s¡TÃø√yê*. á |ü<ä∆‹ì
e] Hê≥T¢ y˚dæq <ä>∑Zs¡ qT+&ç ∫s¡Tbı≥º <äX¯ es¡≈£î ne\+_+#ê*. Ç≥Te+{Ï ms¡kÕúesê˝À¢ ñ+∫q
$wü|ü⁄ ms¡ m+&É, yêq\≈£î bÕ&Ée≈£î+&Ü ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\≈£î, |ü≈£åî\≈£î
n+<äTu≤≥T ø±<äT ø±e⁄q yê{ÏøÏ @ $<ÛäyÓTÆq Vü‰ì »s¡>∑<äT. á ms¡kÕúesê\qT neT]à eTT+<äT>±
$‘·Ôq e]Hês¡T eTfi¯flqT ≈£L&Ü m\Tø£\ u≤]qT+&ç düeTs¡úe+‘·+>± ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃqT.
™ õ+≈£î bòÕôd’Œ¤&é $wü|ü⁄ ms¡ : m\Tø£\ ñ<Ûäè‹ eTØ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT |ü+≥ ø±\+˝À ˇø£ÿkÕ]
e÷Á‘·y˚T õ+≈£î bòÕôd’Œ¤&é ms¡qT yê&Ü*. Bì¬ø’ eTT+<äT>± $wü+ ˝Òì ms¡qT 20 Á>±. (98 bÕfi¯ófl
q÷ø£\T, 2 bÕfi¯ófl q÷HÓ) bı{≤¢\T>± ø£{Ϻ ø£HêïìøÏ ˇø£{Ï #=|üq ô| {Ϻ ¬s+&ÉT s√E\T m\Tø£\qT
eT∫Ãø£ #˚düTø√yê*. eT÷&Ées√E õ+≈£î bòÕôd’Œ¤&é ms¡qT 10 Á>±ˆˆ (96 bÕfi¯ófl q÷ø£\T, 2 bÕfi¯ófl
q÷HÓ, 2 bÕfi¯fl eT+<äT) bı{≤¢\T ø£{Ϻ ø£qï+˝À ˇø£{Ï #=|üq y˚j·÷*.
™ ãÁs√|üP´$Tπ>≥sY (bı>∑u≤]+#˚ j·T+Á‘·+) : |ü+≥ @ <äX¯˝ÀHÓ’Hê m\Tø£ ø£Hêï\˝À bı>∑qT ªªãÁs√
|üP´$Tπ>≥sYμμ <ë«sê e~* düT\Te⁄>± #·+|üe#·TÃ. bı>∑qT e~˝Ò≥|ü&É T ø£qï+ #·T≥÷º ñqï |ü>∑Tfi¯flqT
eT{Ï‘º √ eT÷dæyd˚ ,æ bı>∑qT ø£˙dü+ eT÷&ÉT ì$TcÕ\T e<ä˝≤*. m\Tø£\T s¡kÕj·Tìø£ ms¡\qT d”«ø£]+#·ì
düeTj·÷˝À¢ ≈£L&Ü Bì<ë«sê eT+∫ |òü*‘ê\qT bı+<äe#·TÃqT. |ü+≥ áìø£ <äX¯˝À bı>∑u≤]+#·&É+
<ë«sê ˇπø ø£qï+˝À $$<Ûä <äX¯\˝À e⁄qï m\Tø£\qT, #·÷&ÉT m\Tø£\qT ìs¡÷à*+∫ ‘·<äT|ü] d”»Hé˝À
yê{Ï ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·e#·TÃqT. <Ûäs¡ s¡÷. 1200 qT+&ç s¡÷. 1400 es¡≈£î ñ+≥T+~.

22
ms¡`‘Ós¡ |ü<‹∆ä : e] bı\+ #·T≥÷º 2 n&ÉT>∑T\ m‘·T˝Ô À bÕ¢døºæ ˘ w”≥T düV‰ü j·T+‘√ >√&É˝≤>∑ ‘Ósq¡ T @s¡Œs¡#T· ø=ì,
‘Ós¡≈£î nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü s¡+Á<Ûë\T #˚dæ, ‘Ós¡ s¡+Á<Ûä+ ˝À|ü* uÛ≤>∑+˝À r>∑ ãT≥ºqT neTs¡TÃø√yê*. m\Tø£\T ‘Ós¡
s¡+Á<Ûä+ <ë«sê r>∑ ãT≥º˝À¢ |ü&É‘êsTT. ms¡`‘Ós¡qT Hês¡T eTfi¯fl #·T≥÷º ≈£L&Ü neTs¡TÃø√e#·TÃ. Bì KØ<äT
düTe÷s¡T mø£sê≈£î s¡÷. 3,000/` eT]+‘· düe÷#ês¡+ ø=s¡≈£î ù|õ HÓ+. 451 qT |ü]o*+#·+&ç.
düeTÁ>∑ düd´ü s¡øDå£
|ü⁄s¡T>∑T\T / ‘Ó>T∑ fi¯fl≈£î
™ y˚dü$ <äTøÏÿ #˚j·÷*.
™ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ >∑\ s¡ø±\qT (|ü{Ϻø£ 4) m+#·Tø√yê*.
™ Äs√>∑´e+‘·+>± ñqï |ü+≥ qT+&ç $‘·ÔHêìï ùdø£]+#ê*.
™ $‘·ÔqX¯ó~∆ ‘·|üŒø£ bÕ{Ï+#ê*.
™ eTTs¡>∑ <äeTTà #˚dæ >∑‘· |ü+≥ neX‚cÕ\qT eT]j·TT ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ \qT ìs¡÷à*+#ê*.
™ Hês¡TeT&ç˝À düdü´s¡ø£åD ‘·|üŒø£ #˚|ü{≤º*.
™ Hês¡T ø=q\qT Á‘·T+∫ Hê≥T¢ y˚j·÷*.
™ Á|ü‹ 2 MT≥s¡¢ Hê≥T≈£î 20 ôd+.MT. ø±*u≤≥\T rj·÷*.
™ *+>±ø£s¡¸ø£ ãT≥º\‘√ yÓTT–|ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ì >∑eTì+#ê*.
™ Vü‰ì #˚j·TT |ü⁄s¡T>∑T\T ` $TÁ‘·|ü⁄s¡T>∑T\T ìwüŒ‹Ô (2:1) ñqï|ü&ÉT düdü´s¡ø£åD #·s¡´\qT yêsTT<ë
y˚jT· e#·TÃqT.
™ ˙{Ï j·÷»e÷q´+ ‘·|üŒø£ bÕ{Ï+#ê*.
™ <äTãT“\qT H˚\ eT{≤ºìøÏ ø√dæ ˝À‘·T <äTøÏÿ #˚j·÷*.
™ Áf…Æø√Á>±e÷ |üsêqïJe⁄\qT mø£sê≈£î 20,000 #=|üq Hê{Ïq 30`45 s√E\˝À 3 <äbòÕ\T>±
bı\+˝À e<ä˝≤*.
™ bı\+ >∑≥¢ô|’ ñ+&˚ >∑&ç¶ / ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT rdæ X¯óÁuÛÑ+ #˚j·÷*.
™ eTTs¡T>∑T˙s¡T ãj·T≥≈£î rj·T&É+ <ë«sê ‘Ó>∑Tfi¯fl / |ü⁄s¡T>∑T\ n_Ûeè~∆ì n<äT|ü⁄˝À ñ+#·e#·TÃ.
™ qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT dæbòÕs¡düT≈£î $T+∫ y˚j·Tsê<äT.
™ bı\+ >∑≥¢ô|’, ~ã“\ô|’ >∑&ç¶ #ÛêeT+‹, ã+‹, πsø£ã+‹, n\dü+<ä\T, qTe⁄«\T e+{Ï |üP\ yÓTTø£ÿ\qT
ô|+∫, <√eT |üsêqï Je⁄\qT dü+s¡øÏå+#·Tø√yê*.
™ ô|’s¡T ‘=*<äX¯˝À nedüs¡+ y˚Ts¡πø |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
™ ‘·|üŒìdü] |ü]dæú‘·T˝À¢ ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ / •©+Á<ÛäHê•qT\qT |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
™ |æ∫ø±]øÏ eTT+<˚ bı\+˝Àì ˙{ÏeT{≤ºìï u≤>± ‘·–Z+#ê*.
™ ô|’s¡T u≤>± ‘·&ç#˚˝≤ eT+<äT Á<ëeD≤ìï ñ|üjÓ÷–+#ê*.
™ $#·øDå£ ≤s¡V≤æ ‘·+>± |ü\Ts¡ø±\ •©+Á<ÛHä êX¯ø£ eT]j·TT ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\qT ø£*|æ |æ∫ø±] #˚jT· sê<äT.

23
 |ü{Ϻø£ 5 : |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ kÕ∆sTT eT]j·TT ìyês¡D #·s¡´\T
es¡Tdü |ü⁄s¡T>∑T |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q >∑Ts¡TÔ\T ìØí‘· rÁe‘· kÕúsTT ìyês¡D
dü+K´
1 2 3 4 5
1 ñ*¢ø√&ÉT Hês¡TeT&ç <äX¯ qT+&ç |æ\ø£ Hês¡T eT&ç˝À : ‘·≥Tº≈£îH˚ e+>∑&Ü\ kÕ>∑T. ˇø£ ôd+≥T Hês¡TeT&ç˝À 160Á>±.\
<äX¯ es¡≈£î qwüº|üs¡TdüTÔ+~. #·.MT.≈£î 1.ñ*¢ø√&ÉT ø±s√“|òü⁄´sêHé 3õ >∑T[ø£\T $‘·Ôq+ yÓTT\¬ø‹Ôq 10 qT+&ç 15
n+≈£ î s¡ + ñ*¢ ø ±&É e˝… k˛øÏq |æ\ø£ s√E\T ˝À|ü\ y˚j·÷*. Hê{Ïq 10 qT+∫ 15 s√E\≈£î mø£sê≈£î
bı&ÉT>±{Ï >=≥º+>± e÷] |æ\ø£ <äX¯˝À: 5 ø±s√“|òü⁄´sêHé 3õ 10 øÏ˝À\ >∑T[ø£\T yê&Ü*.
uj·T≥≈£î edüTÔ+~. ø£+øÏ XÊ‘·+ ñ*¢>={≤º\T
yÓj·T´<äT. ˝Òø£ <äTãT“øÏ 1 ø√&ÉT
k˛øÏq |æ\ø£.
2 Hês¡TeT&ç: #·.MT.≈£î 1

24
ø±+&É+ ‘=*#˚ Hês¡TeT&ç qT+&ç áìø£ ø√¢]ô|ò’]bòÕdt 2.5 $T. ©. ˝Òø£ mdæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±.\T ˝Ò<ë ø±sêº|t
|ü⁄s¡T>∑T <äX¯ es¡≈£î Ä•düTÔ+~. ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T ˝Ò<ë 1 Á>∑T&É¢ ôV’≤Á&√ø√¢¬s’&é 2.0 Á>±.\T ˝Òø£ ø√¢sê+Á{ì*Áb˛˝Ÿ 20 j·Tdt.dæ.
|æ\ø£ <äX¯˝À yÓTTe⁄« düeTT<ëj·T+. 0.3 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷* ˝Òø£ ∫s¡T bı≥º
#·ìb˛‘·T+~. |æ\ø£ <äX¯ : 5 XÊ‘·+ <äX¯˝À mø£sê≈£î ø±sêº|t ôV’≤Á&√ø√¢¬s’&é 4õ 8 øÏ˝À\T ˝Ò<ë ø±s√“
áìø£ <äX¯˝À ‘Ó\¢ #·∫Ãq yÓTTe⁄«\T ˝Òø£ 1 |òüP´sêHé 3õ >∑T[ø£\T 10 øÏ˝À\T ˝Ò<ë ø√¢sê+Á≥ì*Áb˛˝Ÿ
ø£+≈£î\T ekÕÔsTT. #·.MT. ≈£î ˇø£ ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T 0.4% >∑T[ø£\T 4 øÏ˝À\T yê&Ü*.
˝Òø£ 1 Á>∑T&É¢ düeTT<ëj·T+.
3 Ä≈£î eTT&É‘· / >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T <äTãT“øÏ 1 ˝≤sê« ˝Òø£ |æ\ø£<Xä ˝¯ À ø√¢]ô|]’ bòÕdt 20 Ç.dæ. 2.5 $T.©. ˝Òø£ ø√¢sê+Á≥ì*Áb˛˝Ÿ
HêeTT / Ä≈£îeTT&É‘·˝À ñ+&ç 2 |ü⁄s¡T>∑T\T k˛øÏq 0.3 $T.©.˝Ò<ë yÓ÷H√Áø={ÀbòÕdt 36 mdt.m˝Ÿ. 1.6 $T.©. ©≥s¡T
‘Ó\¢ ‘Ó>T∑ \T |üÁ‘·Vü≤]‘êìï >√øÏ Ä≈£î\T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. ∫s¡T bı≥º <äX¯˝À ø±sêº|òt ôV’≤Á&√ø√¢ ¬s’&é
‹ìy˚j·T≥+ e\q Ä≈£î\T 50 mdt.|æ. 2.0 Á>±. ˝Òø£ mdæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±. ˝Ò<ë ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ
‘Ó\¢ã&É‘êsTT. b˛{≤≈£î 0.3 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
<äX¯˝À qwüº+ m≈£îÿe.
 es¡Tdü |ü⁄s¡T>∑T |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q >∑Ts¡TÔ\T ìØí‘· rÁe‘· kÕúsTT ìyês¡D
dü+K´
1 2 3 4 5
4 Væ≤kÕŒ Væ≤kÕŒ Hês¡TeT&ç˝À ≈£L&Ü Ä•+#·e#·TÃqT. <äTãT“≈£î: 2 ô|+≈£î Ä≈£î ø=q\qT ‘·T+∫ Hê{≤*. Ábıô|òH√bòÕdt 2 $T.©
(‘ê{≤≈£î
‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T : ô|+≈£î |ü⁄s¡T>∑T\ X¯Øs¡+ô|’ |ü⁄s¡T>∑T\T /2 |ü⁄s¡T>∑T ˝Òø£ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdtt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢]ô|ò’]bòÕdt 2.5
‘Ó>∑T\T)
eTTfi¯ófl ø£*– q\¢>± ñ+{≤sTT. |æ\¢ Ä•+∫q Ä≈£î\T $T. ©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
|ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î bıs¡˝À¢ ñ+{≤sTT. |æ\¢,
ô|<ä› |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î˝Àì |üÁ‘·Vü≤]‘êìï
>√øÏ ‹ì y˚j·T≥+ e\q ‘Ó\¢{Ï eT#·Ã\T,
#ês¡\T @s¡Œ&ç Ä≈£î\T m+&ç b˛‘êsTT.
5 e] á>∑ |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+∫q Ä≈£î\ô|’ ∫qï ` ‘ê{≤≈£î ‘Ó>∑T\TøÏ dæbòÕs¡düT #˚dæq eT+<äT\T yê&ç
s¡+Á<Ûë\T @s¡Œ&É‘êsTT. |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q ìyê]+#·e#·TÃ.
<ä>∑Zs¡ Ä≈£î ‘Ó\¢ã&ç >±*øÏ $]– b˛e#·TÃ.
‘·≥Tº≈£îH˚ s¡ø±\T kÕ>∑T #˚j·÷*. bı˝≤ìï n&ÉbÕ <ä&ÉbÕ

25
6 düT&ç <√eT >√<ÛäTeT es¡í|ü⁄ / ‘Ó\¢ M|ü⁄ eT#·Ã <√eT\T |æ\ø£ <äX¯˝À : Äs¡u…{≤º*. Á|ü‹ ¬s+&ÉT MT. Hê≥¢≈£î 20 ôd+.MT. \
<ä T ãT“\ n&É T >∑ T q ˙{Ï e T≥º + ô|’ ñ+&ç <äTãT“øÏ 10 qT+∫ 15 ø±* u≤≥\T e<ä˝≤*. ã÷Áb˛ô|õHé 1.6 $T.©. ˝Òø£
<äTãT“\ qT+&ç s¡kÕìï |”\TkÕÔsTT. ô|’s¡T |ü⁄s¡T>∑T\T Ç‘√ô|òHé ÁbÕø˘‡ 2.0 $T. ©. ˝Òø£ mdæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±. ˝Òø£
düT&ÉT\T düT&ÉT\T>± m+&çb˛‘·T+~. áìø£ <äX¯˝À: <äTãT“øÏ Ç$T&Ü ø√¢Á|æ&é G m~∏Áb˛˝Ÿ 80 &ÉãT´¢õ 0.25 Á>±. ˝Òø£
20 qT+∫ 25 yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 2.2 $T.©. ˝Ò<ë ô|’yÓTÁ{ÀC…’Hé 0.6 Á>±.
˝Ò<ë &Ó’H√f…|òü⁄´sêHé 20 mdtõ 0.4 Á>±. ˝Ò<ë Åf…Æ|ü⁄¢$T
|ü⁄s¡T>∑T\T `CÀô|’]yéT 0.48 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j·÷*.
7 |ü#·ÃB|ü|ü⁄ ô|<ä›, |æ\¢|ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ qT+&ç s¡dü+ Hês¡T eT&ç <äX¯: #·.MT <√eT≈£î ‘Ó*|æq ìyês¡D≤ #·s¡´\T #˚|ü{≤º*.
|ü⁄s¡T>∑T\T |”\TÑêsTT. Áø£y˚T|æ Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ 1 ˝Òø£ 2 |ü⁄s¡T>∑T\T
|æ\ø£<äX¯: <äTãT“øÏ 10
s¡+>∑TøÏ e÷s¡T‘êsTT. ≥T+Á>√ yÓ’s¡dtqT |ü⁄s¡T>∑T\T.
yê´|æÔ #˚kÕÔsTT. |ü⁄s¡T>∑T\T eTT<äTs¡T áìø£ <äX¯: <äTãT“øÏ 20
Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑T˝À e⁄+&ç eTT+<äT ¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\T ≥T+Á>√yÓ’s¡dt:
MT<ä eT#·Ã\T ñ+{≤sTT. <ä T ãT“øÏ ˇø£ |ü ⁄ s¡ T >∑ T
Ä•+∫q Ä≈£î\T
 es¡Tdü |ü⁄s¡T>∑T |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q >∑Ts¡TÔ\T ìØí‘· rÁe‘· kÕúsTT ìyês¡D
dü+K´
1 2 3 4 5
8 s¬ \¢sê\Tà >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T –+» >∑{|ºÏ &ü ˚ <äX˝¯ À yÓqTï\T áìø£ <äX¯ : #·.MT. bı˝≤ìøÏ eTT+<äT>± ˙s¡T ô|{Ϻ ø√¢]ô|ò’]bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Ò<ë
|ü⁄s¡T>∑T ø=]øÏ qcÕºìï ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT. sêÁ‹|üP≥ e÷Á‘·yT˚ øÏ 4 qT+∫ 5 yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdtt 1.6 $T.©. \qT ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ
|ü+≥≈£î Vü‰ì #˚kÕÔsTT. |ü⁄s¡T>∑T\T kÕj·T+Á‘·+ y˚fi¯˝À¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
9 Ä≈£îq*¢ |æ\¢, ô|<ä›q*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q ˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£|ü⁄ bı&ç 50 XÊ‘·+ 3 Á>±. \T ˝Ò<ë &Ó’ø√bòÕ˝Ÿ
`
Ä•+∫ s¡kÕìï |”*à y˚jT· &É+ e\q Ä≈£î\T |üdTü |ü⁄ 5 $T.©. ˝Ò<ë Ábıô|òH√bòÕdt 2.0 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ
s¡+>∑TøÏ e÷] Áø£y˚T|æ ô|’s¡T m+&çb˛sTTq≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ø£qã&ÉT‘·T+~. u…≥º |ü]dæ∆‘·T˝À¢ |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹
m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
10 ø£+øÏq*¢ Ç$ ø£+{ÏøÏ ø£qã&Éì dü÷ø£åà kÕ©&ÉT esêZìøÏ ` |ü⁄s¡T>∑T qwüº \ø£åD≤\T >∑T]Ô+∫q yÓ+≥H˚ 15 s√E\ e´e~Û˝À
(q\¢ø+£ øÏ) #Ó+~q |ü⁄s¡T>∑T\T. Ç$ Ä•+∫q Ä≈£î\ô|’ |üdTü |ü⁄ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ Ábıô|òH√bòÕdt 2 $T.©. ˝Òø£ &Ó’ø√bòÕ˝Ÿ 5 $T.©. ©≥s¡T
es¡|í ⁄ü #ês¡\T @s¡Œ&ç Áø£yT˚ |æ Ä≈£î ‘=&çeT\ ˝À|ü\, ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
Ä≈£ î áHÓ \ ô|’ eT]j· T T Ä≈£ î ‘=&ç e T\ô|’

26
q\¢{ÏeT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. –+»\ô|’ q\¢{Ï
eT#·Ã\T @s¡Œ&ç bÕ\Tb˛düTø√ø£ ‘ê\T –+»\T>±
ne⁄‘êsTT.
11 Á‹|t‡ ˝Òø£ |æ\¢, ô|<ä› |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ qT+&ç s¡kÕìï ` yÓ÷H√Áø={ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë |òæÁb˛ì˝Ÿ 2.0 $T.©. ©≥s¡T
‘êeTs¡ |”\Ã&É+ e\q Ä≈£î\ n+#·T\T ô|’øÏ #·T≥Tº ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
|ü⁄s¡T>∑T\T ≈£î+{≤sTT. esê¸uÛ≤e |ü]dæ∆‘·T˝À¢ Ç$ m≈£îÿe>±
n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT
12 |æ+&çq*¢ ‘Ó\¢{Ï yÓTÆq+ ˝≤+{Ï |üP‘·‘√ ø£|üŒã&çq düqïì ` $T<∏Ó’˝Ÿ`z`&ÓeT{≤Hé 2 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 2.0 $T.©.
(eT≥ºdTü &ç) |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î ˇs¡\˝À qT+&ç s¡kÕìï |”\Ã≥+ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
e\q Ä≈£ î \T bÕ*b˛‘êsTT. yÓ T Tø£ ÿ \T
–&Édüu≤s¡‘êsTT. yÓqTï\T @s¡Œ&Ée⁄.
13 e] ø£+|ü⁄ |æ\,¢ ô|<ä› |ü⁄s¡T>∑T\T –+» bÕ\Tb˛düTø=H˚ <äX˝¯ À <äTãT“øÏ 1 ˝Òø£ 2 –+» bÕ\T b˛düT≈£îH˚ <äX¯˝À ø√¢]ô|ò’]bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Ò<ë
q*¢ s¡kÕìï |”\Ã&É+ e\¢ –+»\T ‘ê˝…’b˛‘êsTT. |ü⁄s¡T>∑T\T eT˝≤~∏j÷· Hé 2 $T.©. \qT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ kÕj·T+Á‘·+
Ä•+∫q bı\+ qT+&ç #Ó&ÉT yêdüq edüTÔ+~. y˚fi¯˝À¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*. |æ∫ø±] bı\+ n+#·T qT+&ç #·T≥÷º
‘Ó\+>±D≤, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢˝À¢ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe. ‹s¡T>∑T‘·÷ eT<Ûä´≈£î #˚j·÷*.
 |ü{Ϻø£ 6: ‘Ó>∑Tfi¯fl \ø£åD≤\T, n_Ûeè~∆øÏ nqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T ` ìyês¡D #·s¡´\T
es¡Tdü ‘Ó>T∑ \T ‘Ó>∑T\T Ä•+∫q|ü⁄&ÉT
dü+K´ ø£qã&˚ \ø£åD≤\T
Ä≈£î\ô|’ eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T
1 n–Z ‘Ó>∑T\T, n+#·T‘√ eT<Ûä´˝À ãT÷&ç<äs¡+>∑T
yÓT&É $s¡T|ü⁄
‘Ó>T∑ \T >∑\ q÷\T ø£+&Ó Äø±s¡|ü⁄
eT#·Ã\T, Ä≈£î\T m+&çb˛sTT
‘·>∑T\ã&çq≥T¢ ø£ì|ækÕÔsTT.
n+<äTe\¢ á ‘Ó>∑T\TqT n–Z
‘Ó>∑T\T nì n+{≤s¡T.|æ\ø£\
ø£DT|ü⁄\ e<ä› Ä•ùdÔ Ä Á|ü<˚X¯+
e<ä› $]– |æ\ø£ yê*b˛‘·T+~.
yÓqTï\ yÓT&ÉuÛ≤>∑+˝À ‘Ó>∑T\T
Ä•+#·≥+ e\q yÓqTï\T $]–
27
ÁøÏ+<ä≈£î yê*b˛‘êsTT. BìH˚
yÓT&É$s¡T|ü⁄ n+{≤s¡T. yÓqTï˝À
‘ê\T ˝Òø£ dü>∑+ ì+&çq –+»\T
@s¡Œ&É‘êsTT.
2 bı&É ‘Ó>∑T\T <äTãT“ #˚ùd <äX¯ qT+&ç ø±+&É+/
˝Òø£ eT≥º Ä≈£î\ô|’ eT#·Ã\T ô|<ä›yÓ’
e÷>∑T&ÉT ‘Ó>∑T\T bÕeTTbı&É eT#·Ã\T>± @s¡Œ&ç
yÓTTø£ÿ\T |üP]Ô>± m+&ç b˛e⁄≥.
‘Ó>∑T\T yÓqTï es¡≈£î yê´|æùdÔ
s¡+>∑T e÷]q ˝Òø£ ‘ê\T –+»\T
@s¡Œ&ÉT≥.
ìØí‘· rÁe‘· n_Ûeè~∆øÏ nqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T
kÕúsTT
5 XÊ‘·+ ˇø£ yês¡+ s√E\ bÕ≥T sêÁ‹
Ä≈£î\T ñc˛íÁ>∑‘· 18 ` 200 ôd*‡j·Tdt
>±*˝À ‘˚eT 90 XÊ‘·+‘√,
eT]j·TT
2 XÊ‘·+ eT+#·T (˝Ò<ë) es¡¸|ü⁄ »\T¢\T
|ü&ÉT≥, qe+ãsY `|òæÁãe]
Ä•+∫q
yÓqTï\T e÷kÕ˝À¢ nqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T
ñ+{≤sTT. qÁ‘·»ì
m≈£îÿyÓ’q|ü&ÉT ‘Ó>∑T\T ‘·«s¡>±
n_Ûeè~∆ #Ó+~ m≈£îÿe qwüº+
ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~.
10 XÊ‘·+ ñc˛íÁ>∑‘· 280 ` 320 ôd*‡j·Tdt,
|æ\ø£\T >±*˝À ‘˚ e T 90 XÊ‘· + ,
eTãT“\‘√ ≈£L&çq es¡¸+, yÓTTø£ÿ\
kÕ+Á<ä‘· m≈£îÿyÓ’q|ü&ÉT, ô|’s¡T
#˚qTô|’ |ü&bç ˛sTTq|ü&ÉT, qÁ‘·»ì
ms¡Te⁄\T m≈£îÿyÓ’q|ü&ÉT ‘Ó>∑T\T
‘·«s¡>± n_Ûeè~∆ #Ó+~ m≈£îÿe
qwüº+ ø£\T>∑ CÒdüTÔ+~.
ìyês¡D
‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=qT X¯øÏÔ>∑\ s¡ø±\ kÕ>∑T, øÏ˝À
$‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±. ø±¬s“+&çõyéTì ø£\|æ bı&ç $‘·Ôq
X¯ó~∆ ˝Ò<ë 1 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ, øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ
ø£\|æ ‘·&ç $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚j÷· *. ÅfôÆ… dø’ √¢CÀ˝Ÿ 75 XÊ‘·+
0.6 Å>±. ˝Ò<ë ◊k˛Áb˛<∏äjÓTT˝ÒHé 40 XÊ‘·+ 1.5
$T.©. (˝Òø£) ø±düT>±yÓTÆdæHé 3 XÊ‘·+ j·Tdt.m˝Ÿ. 2.5
$T.©. / ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£\|æ ô|s’ T¡ ô|’ |æ∫ø±Ø #˚j÷· *.
#˚qT˝ÀqT, >∑≥ô¢ |q’ ø£\T|ü⁄qT düø±\+˝À ìyê]+#ê*.
dæbòÕs¡T‡ #˚dæq qÅ‘·»ì ms¡Te⁄qT m≈£îÿe <äbòÕ\T>±
yê&Ü*. bı\+˝À ˙s¡T ˝Ò≈£î+&Ü Äs¡>∑≥ºsê<äT.
$‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·÷*. dæbòÕs¡düT #˚dæq <ä÷s¡+˝ÀH˚
Hê≥T¢ y˚düTø√yê*. dæbòÕs¡düT #˚dæq qÁ‘·»ìì 3`4
kÕs¡T¢ y˚j·÷*. >∑≥¢ô|’q, #˚qT˝À ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈£î+&Ü
#·÷&Ü*. ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ 2 $T.©. ˝Ò<ë yê*&ÜyÓTdÆ Hæ é
2 $T.©.˝Ò < ë Áb˛|æ ø √qCÀ˝Ÿ 1 $T.©. ˝Ò < ë
Áf…Æbò˛¢ø°‡Ák˛º_HéGf…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 75 &ÉãT´¢õ 0.4 Á>±.
˝Ò<ë nCÀø°Ï‡Ák˛º_Hé 1 $T.©.˝Ò<ë nCÀø°‡Ák˛º_Hé
11% G f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 18.3% 1.5 $T.©. ˝Ò<ë
nCÀø°‡Ák˛º_Hé 18.2% G &Ó’ô|òHéø=qCÀ˝Ÿ 11.4%
1.25 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ 15 s√E\ø=ø£kÕ]
2 |üsê´j·÷\T eT+<äT e÷]Ã |æ∫ø±] #˚j·÷*.
 1 2 3 4 5 6
3 ø±+&É+ ø±+&É + ˝À|ü \ ø£ D T|ü ⁄ \ eT<Û ä ´ 2 XÊ‘·+ bı\+˝À yê´~Û k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ ‘Ó>∑T\T k˛øÏq bı\+˝À |ü]X¯óÅuÛÑ‘· bÕ{Ï+#ê*. >∑‘· |ü+≥
≈£îfi¯ófl uÛ≤>∑eT+‘ê q\¢>± e÷s¡T≥, Ä≈£î\T Ä•+∫q uÛ≤>±\ qT+&ç, düT&ç<√eT, ø±+&É+ yÓ÷fi¯ófl, |ü+≥ neX‚cÕ\T ‘=\–+#ê*. eTTs¡T>∑T ˙s¡T
ì\« ñ+&É≈£î+&Ü #·÷&Ü*. $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·÷*. ô|’s¡T
‘Ó>T∑ \T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑TøÏ e÷s¡T≥, |æ\ø£\T yÓTTø£ÿ\T ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T\T @s¡Œs¡∫q
Äs√>∑´+>± ô|]π>˝≤ b˛wüø±\T n+~+#ê*. ø±+&É+
˝Ò<ë ÁøÏ+~øÏ yê*b˛sTT m+&ç b˛e⁄{ s¡+Å<Ûë\ <ë«sê eT]j·TT $‘·Ôq+
Áø£eT+>± <äTãT“ n+‘ê m+&ç b˛e⁄{, <ë«sê yê´|ædüTÔ+~. ‘·sê«‘· ˙{Ï ≈£îfi¯ófl rÁe‘· m≈£îÿe>± ñ+fÒ bı\+ qT+&ç ˙{Ïì |üP]Ô>±
<äTãT“ ‘=\–+∫ ˇø£kÕ] Äs¡>∑{≤º*. ÅbÕs¡+uÛÑ <äX¯˝À ‘Ó>∑T\T
yÓqTï˝À¢ ‘ê\T –+»\T @s¡Œ&ÉT{, <ë«sê $T–*q bı˝≤\≈£î $düÔ]
≈£îfi¯ófl \ø£åD≤\qT >∑T]Ô+∫ ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ 2 $T.©. ˝Ò<ë
|üP]Ô>± m+&çq |æ\ø£\qT N*à #·÷dæq düTÔ+~. yÓTTø£ÿ ã\V”≤q+>± yê*&ÜyÓTÆdæHé 2 $T.©. ˝Ò<ë ÅbÕ|æø=qCÀ˝Ÿ 1 $T.©.
‘Ó>T∑ \T ˝À|ü* uÛ≤>∑+˝À q\¢ì ∫qï ∫qï ñqï|ü&ÉT Ä•+#·&ÜìøÏ ˝Ò<ë f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 25 Ç.dæ 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£\|æq
•©+Á<ä ;C≤\T ø£ì|æ+#·T≥. nqT≈£L\+. Äj·Tø£≥Tº ∫es¡ Å<ëeD≤ìï 15 s√E\ ø=ø£kÕ] 2 kÕs¡T¢ |æ\ø£\T ÅøÏ+<ä
m≈£îÿe s√E\T ˙{Ïì ì\« es¡≈£î ‘·&ç#˚˝≤ |æ∫ø±] #˚j·÷*. ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T
ñ+∫q uÛ÷Ñ eTT\T nqT≈£L\+. Ä•+∫q |ü+≥qT ø√ùd≥|ü&ÉT yÓTT<äfi¯fl es¡≈£î ø√j·÷*.
ø£+u…’Hé Vü‰¬s«düºsY e+{Ï ø√‘· j·T+Á‘ê\‘√ ø√ùd≥|ü&ÉT
yÓTT<äfi¯fl es¡≈£î ø√j·T&É+ ÄeX¯´ø£+.

28
u≤ø°]º j·÷ Ä≈£î ˝À|ü*øÏ Á|üy•˚ +#·&+É 5 XÊ‘·+
4 Ä≈£î
m+&ÉT e\q n+#·T\ qT+&ç |üdüT|ü⁄s¡+>∑T Ä•+∫q
‘Ó>T∑ \T ˙{Ï&Ü>∑T eT#·Ã\T>± @s¡Œ&ÉT≥, Ä≈£î\T yÓTTø£ÿ\T
n+#· T \ qT+&ç m+&ç b˛e⁄≥,
Hês¡TeT&ç <äX¯˝À yÓTTø£ÿ\T ≈£î[fl m+&ç
b˛e⁄≥ (Á¬øôdø˘ <äX¯)
b˛{≤≈£î ‘=&çeT\ô|’ ì]∆wºü Äø±s¡+ ˝Òì
5 bı≥º
≈£îfi¯ófl q\¢{Ï ˝Ò<ë eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T / ` kÕ], 7 s√E\T ‘·s¡yê‘· ¬s+&Ée kÕ] ø±s¡“+&ÓõyéT 50
‘Ó>T∑ \T #êπ¬ø¢{Ÿ s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ç yÓqTï\T
bı≥º˝À ≈£î[flb˛‘êsTT, yÓqTï bÕøÏøå +£ >±
e÷Á‘·y˚T ãj·T≥≈£î edüTÔ+~. yÓqTï˝À
‘ê\T –+»\T @s¡Œ&É‘êsTT. –+»\T
s¡+>∑T e÷s¡‘êsTT.
ñc˛íÁ>∑‘· 26 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt
˝Ò<ë n+‘· ø£Hêï ‘·≈£îÿe ñ+&ç,
eT+#·T ˝Ò<ë es¡¸+ ñqï|ü&ÉT ˝Òø£
yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· ô|]–q|ü⁄&ÉT
qÁ‘· » ì ms¡ T e⁄qT n~Û ø £ + >±
yê&ÉT≥ ˝Ò<ë >±* yêq e∫Ãq#√
n_Ûeè~∆ #Ó+~ yê´|ædüTÔ+~.
yÓTTø£ÿ\T <ä>∑Zs¡>± Hê≥≥+
e\q, yê‘êes¡D+˝À ñ
c˛íÁ>∑‘· \T 200 `280
ôd+{ÏÁπ>&é eT<Ûä´q ñqï|ü&ÉT
‘Ó>∑T\T eè~∆ #Ó+<äT‘·T+~.
‘·≥Tºø=qT X¯øÏÔ >∑\ s¡ø±\ ÄsY.|æ.ãjÓ÷ 226 kÕ>∑T,
Äs√>∑´e+‘·yÓTÆq |ü+≥ qT+&ç $‘·ÔHêìï ôùdø£]+#ê*.
qÁ‘·»ì j·÷»e÷q´+ (3`4 kÕs¡T¢ y˚j·T&É+ ) ‘·|üŒø£
#˚j·÷*. ‘Ó>∑T\T 5 XÊ‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿyÓ’‘˚ qÁ‘·»ì
y˚j·T&É+ ‘ê‘êÿ*ø£+>± ì\T|ü⁄ #˚j·÷*. ‘Ó>∑T\T Ä•+∫q
bı\+˝Àì ˙{Ïì m≈£îÿe s√E\T ì\« ñ+#· ≈£î+&Ü
ãj·T{ÏøÏ eTTs¡T>∑T ˙{Ï ø±\Te\ <ë«sê |ü+bÕ*.
bı{≤wt ms¡Te⁄qT HêfÒeTT+<äT, n+≈£îs¡+ @s¡Œ&˚ <äX¯˝À
mø£sêìøÏ 15`20 øÏ˝À\ #=|üq yê&Ü*.
dæbòÕs¡düT #˚dæq $‹Ôq yÓ÷‘ê<äT yê&Ü*. bı≥º <äX¯˝À ˇø£
XÊ‘·+ eT+<äT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1 Á>±. ˝Ò<ë Ábı|æø=qCÀ˝Ÿ
1 $T.©. ˝Ò<ë ø±¬s“+&ÉõyéT G e÷+ø√C…uŸ 75 &ÉãT´¢ .|æ
2 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
 1 2 3 4 5 6
6 e÷ì|ü+&ÉT |ü⁄wæŒ+#˚ <äX˝¯ À Ä•düT+Ô ~. n+&ÜX¯jT· +˝À ` |üP‘·<äX¯˝À >±*˝À m≈£îÿe ‘˚eT ‘Ó>∑T\T k˛ø£ì |ü+≥ qT+&ç $‘·ÔHêìï ùdø£]+#ê*.
‘Ó>∑T\T •©+Á<Û+ä ô|s¡T>∑T<ä\ e\¢ |üdTü |ü⁄|ü#÷ s¡+>∑T XÊ‘· + ñqï, eT+#· T ˝Ò < ë Ábı|æø=qCÀ˝Ÿ 1 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ bı≥º
eTT<ä>› ± n_Ûeè~∆ #Ó+~, Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T ˝ÀøÏ eTãT“\‘√ ≈£L&çq es¡¸|ü⁄ »\T¢\T <äX¯˝À eT]j·TT yÓqTï\T ô|’øÏ e#·Tà <äX¯˝À kÕj·T+
e÷] ∫es¡≈£î q\¢ã&çb˛‘·T+~. –+» ø±\|ü⁄ düeTj·÷˝À¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
kÕ∆ q +˝À •©+Á<Û ä ;» dü e TT<ëj· T +
@s¡Œ&ÉTqT.
ø£+ø£s¡ bı≥º <äX¯ qT+&ç ô|s’ T¡ |üø±«ìøÏ e#˚à <äX˝¯ À ` å ≤\T >∑T]Ô+∫q yÓ+≥H˚ ø±¬s“+&ÉõyéT 50 XÊ‘·+
7 >±*˝À ‘˚eT m≈£îÿe>± ñ+&ç \ø£D
‘Ó>∑T\T Ä•düT+Ô ~. b˛{≤≈£î eT]j·TT ÁøÏ+~ Ä≈£î\ô|’ ñc˛í Á >∑ ‘ · \ T ô|]–q|ü  &É T eT+<äTqT 1 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ô|’s¡T u≤>±
Hê]+C ˝Ò<ë Ç≥Tø£ s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ç ‘·«]‘·+>± yê´|ædüTÔ+~. ‘·&ç#˚˝≤ |æ∫ø±] #˚j·÷*
Ä≈£î nÁ>∑ uÛ≤>±ìøÏ yê´|ækÕÔsTT. Ä≈£î\T
|ü+&ÉT u≤]b˛‘êsTT. ‘Ó>∑T\T \ø£åD≤\T

29
ô|s’ T¡ ô|’ >∑eTì+∫q 3`4 s√E\˝ÀH˚ |ü+≥
n+‘·{≤ yê´|æ+#·TqT.
8 ≥T+Á>√ yÓ ’ s ¡ d t |ü # · Ã B|ü | ü ⁄ |ü ⁄ s¡ T >∑ T \ e\q `
yÓ ’ s ¡ d t Ä•+∫q ÁbÕ+‘ê\˝À á yÓ’s¡dt Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT >∑T]Ô+∫q yÓ+≥H˚ rdæ
yÓ’s¡dt yê´|ædTü +Ô ~. yÓs’ d¡ t k˛øÏq yÓTTø£ÿ\T ≈£îs¡#>· ±, |ü#·ÃB|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä_Ûeè~∆ HêX¯q+ #Ój·÷´*. |ü#·ÃB|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D
m<ä>∑ø£, |æ\ø£\T ‘·–Zb˛‘êsTT. Ä≈£î\T m≈£îÿyÓq’ |ü&ÉT #·s¡´\T #˚|ü{≤º*. Bìô|’ düT&ç<√eT ìyês¡D≈£î
∫es¡\ qT+&ç |üdüT|ü⁄ ˝Òø£ Hê]+» s¡+>∑T dü÷∫+∫q #·s´¡ \T bÕ{Ï+#·e#·TÃ.
˝ÀøÏ e÷s¡T‘êsTT. eTT<äTs¡T Ä≈£î\ MT<ä
‘·T|ü eT#·Ã\T >∑eTì+#·e#·TÃqT. yÓ’s¡dt
Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\ qT+&ç yÓqTï\T sêe⁄.
e∫ÃHê ∫qï$>±, –+»\T >∑{Ϻ|ü&Éø£
‘ê\T>± e÷s¡‘êsTT.
 ¬s’‘·T kÕúsTT˝À e] $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô
ô|s¡T>∑T‘·Tqï <˚X¯ »HêuÛ≤ ˇø£yÓ’|ü⁄, ‘·s¡T>∑T‘·Tqï düVü≤» eqs¡T \T eTs√yÓ’|ü⁄. Ç˝≤+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢
ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*Œ+#ê\+fÒ Á|üdüTÔ‘·+ ñqï dü>∑≥T ñ‘êŒ<äø£‘·q T n~Ûø£+ #˚j·÷*‡q nedüs¡+ m+‘Ó’Hê
ñ+~. eTq<˚X¯+˝À e] Á|ü<Ûëq ÄVü‰s¡ |ü+≥. Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚à e] e+>∑&Ü\T
s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. BìøÏ ‘√&ÉT e] ñ‘·Œ‹Ô, ñ‘êŒ<äø‘£ \· qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd Ç‘·s¡ n+XÊ\qT
|ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø=ì <ëì<ë«sê ~>∑Tã&ÉT\qT ô|+#·Tø√yê*.
e] ~>∑Tã&çì Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd $$<Ûä n+XÊ˝À¢ yÓTT<ä{Ï~ HêD´yÓTÆq $‘·ÔHêìï ñ|üjÓ÷–+#·&É+,
HêD´yÓTÆq $‘·Ôq+ n+fÒ ø£˙dü HêD´‘ê Á|üe÷D≤\qT nqTdü]+∫, n~Ûø£ »qT´dü«#·Ã¤‘·, n~Ûø£ yÓTT\ø£
XÊ‘·+ ø£*–, n‹ ‘·≈£îÿe »&É |ü<ës¡ú+, ‘·≈£îÿe dü+K´˝À ø£\T|ü⁄, Ç‘·s¡ |ü+≥\ $‘·ÔHê\qT ø£*– ‘Ó>∑Tfi¯fl
u≤]q |ü&Éq≥Te+{Ï $‘·Ôq+.
¬s’‘·T kÕúsTT˝À $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô
sêÁwüºyê´|üÔ+>± ñqï 24.00 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ e] $d”ÔsêíìøÏ dü]|ü&˚ HêD´yÓTÆq $‘·ÔHêìï Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
$‘·ÔHê_Ûeè~∆ dü+düú>±ì, e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúHê\T >±ì ˝Ò<ë Áô|’y˚{Ÿ $‘·Ôq dü+düú\T
>±ì düs¡|òüsê #˚j·T˝Òe⁄. ø±e⁄q ¬s’‘·T\T ‘·eT bı\+˝ÀH˚ $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô #˚düTø√yê*‡q nedüs¡+ ñ+~.
e]˝À dü«|üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+ <ë«sê $‘·Ôq+ ñ‘·Œ‹Ô »s¡T>∑T‘·T+~. Á|üdüTÔ‘·+ ¬s’‘·T\ bı˝≤˝À¢ kÕ>∑T˝À
ñqïe˙ï dü÷{Ï s¡ø±˝Ò. ø±e⁄q ¬s’‘·T\T ˇø£kÕ] <ÛäèMø£]+|üã&çq $‘·Ô q+ ø=qT>√\T #˚dæ dü¬s’q yÓTfi¯≈£îe\T
bÕ{Ï+∫q≥¢sTT‘˚ ¬s’‘·T kÕúsTT˝ÀH˚ ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ HêD´yÓTÆq $‘· ÔHêìï ‘·j·÷s¡T#˚düTø=ì ‘·eT nedüsê\≈£î
ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃqT.
kÕ<Ûës¡D+>± ˇπø s¡ø£+ $‘·ÔHêìï ø=+‘·ø±\+ kÕ>∑T#˚dæq ‘·sê«‘· e] e+>∑&É+ ~>∑Tã&ç kÕeTs¡ú´+
‘·>∑TZ‘·T+<äH˚ nb˛Vü≤ ¬s’‘·T˝À¢ ñ+~. ø±ì <ëìøÏ eTTK´ø±s¡D+ $‘·Ô q+˝À ø£©Ô »]– »qT´dü«#·Ã¤‘· ‘·>∑Z&É+.
»qT´ dü«#·Ã¤‘· nH˚~ Ç‘·s¡ s¡ø±\‘√ ø£©Ô »s¡>∑&É+ e\¢, |üs¡|üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+ e\¢, dü«\Œ »qT´|üs¡yÓTÆq
e÷s¡TŒ\T, j·÷+Á‹ø£ ø£©Ô e\¢, Ä•+#˚ ‘Ó>∑Tfi¯fl Á|üuÛ≤e+ e\¢ »s¡T>∑ T‘·T+~. ø±ã{Ϻ $‹Ôq ø£©Ô\qT ìyê]+∫,
»qT´ dü«#·Ã¤‘·qT ø±bÕ&É≥+ <ë«sê HêD´yÓTÆq $‘·ÔHêìï bı+<äT≥≈£î ø=ìï yÓTfi¯≈£îe\T bÕ{Ï+#ê*.
HêD´yÓTÆq $‘·Ôq+ ø=s¡≈£î bÕ{Ï+#ê*‡q yÓTfi¯≈£îe\T
™ kÕsê«≈£î dæbÕò s¡dTü #˚dqæ s¡ø±\ $‘·HÔ √‘·Œ‹Ôì kÕsê«˝ÀqT, <ëfi≤«≈£î dæbÕò s¡dTü #˚dqæ s¡ø±\ $‘·HÔ √‘·Œ‹Ôì
<ëfi≤«˝ÀH˚ #˚|{ü ≤º*.
™ $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô kÕs¡e+‘·yÓTÆq, eT+∫ ˙{Ï edü‹ ñqï bı˝≤˝À¢H˚ #˚|ü{≤º* . ˝Òì#√ $‘·Ôq HêD´‘· <Óã“‹H˚
neø±X¯eTT+~.

30
™ $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô #˚ùd bı\+ #·T≥÷º n<˚ |ü+≥øÏ #Ó+~q y˚πs s¡ø£+ ñ+fÒ ø£˙dü+ 3 MT≥s¡¢ y˚sêŒ≥T <ä÷s¡+
/ n+‘·s¡ <ä÷s¡+ bÕ{Ï+#ê*.
™ Hês¡TeT&çì b˛ùd≥|ü&ÉT H˚\qT u≤>± <äTìï, ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈£î+&Ü #˚dæ, Hês¡T ô|≥º&ÜìøÏ, rj·T&ÜìøÏ
M\T>± ø±\Te\T @sêŒ≥T #˚düTø√yê*.
™ Hês¡TeT&ç˝À |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄— |ü∫Ãs=≥º ô|s’ T¡ ¢ ô|+∫ uÛ÷Ñ $T˝À ø£*j·T<äTHêï*. <äTøÏÿ˝À dæbÕò s¡dTü #˚dqæ
qÁ‘·»ì˝À dü>∑uÛ≤>∑+, yÓTT‘·Ô+ uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt\qT y˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&√ uÛ≤>∑+ qÁ‘·»ìì $‹Ôq
12`15 s√E\ eT<Ûä´ ô|’bÕ≥T>± y˚j·÷*.
™ Hê≥T¢ y˚ùd≥|ü&ÉT 25`30 s√E\ ej·TdüT‡ >∑\ Hês¡TqT, s¡ø±\ ø±\|ü]$T‹ì ã{Ϻ Hê{≤*.
™ ≈£î<äTs¡TøÏ 2`3 yÓTTø£ÿ\ #=|üq ô|’ô|’q Hê{≤*. Bs¡Èø±*ø£ s¡ø±˝… ’‘˚ #·.MT.øÏ 33 ≈£î<äTfi¯ófl, dü«\Œø±*ø£
s¡ø±˝…’‘˚ 44 ≈£î<äTfi¯ófl ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*.
™ Á|ü‹ 2 MT. }&ÉTŒøÏ 20 ôd+.MT. ø±*u≤≥\T y˚j·÷*. Bìe\¢ yÓTTø£ÿ\≈£î >±*, yÓ\T‘·Ts¡T u≤>±
‘·–*, <√eT ñ<Ûäè‹ ‘·>∑TZ‘·T+~.
™ ô|’s¡T Hê{Ïq 40 s√E\ es¡≈£î, bı\+˝À ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
™ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D≈£î Hê{Ïq 3`5 s√E\ e´e~Û˝À Á|æ≥˝≤ø√¢sY 500 $T.©. ˝Ò<ë Äø±‡&Éj·÷]®˝Ÿ
35 Á>±. / mø£sêìøÏ 20 øÏ˝À\ ÇdüTø£˝À ø£*|æ bı\eT+‘ê düe÷q+>± #·˝≤¢*. ø£\T|ü⁄ eT+<äT
y˚ùd≥|ü&ÉT |ü\T#·>± ˙s¡T+&Ü*. ø£\T|ü⁄ eT+<äT y˚dæq ‘·s¡Tyê‘· 2`3 s√E\ es¡≈£î Hê{Ïq #˚˝À
˙{Ïì ì\«>∑{≤º*.
™ uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØø£qå qTdü]+∫ dæbÕò s¡T‡ y˚Ts¡≈î£ ms¡Te⁄\T y˚j÷· *. uÛ≤dü«s¡+ >±ì, uÛ≤dü«s¡+ ø£*–q ø±+ô|ø¢ ‡˘
ms¡Te⁄\T >±ì ô|’bÕ≥T>± y˚j·Tsê<äT.
™ düø±\+˝À düdü´s¡ø£åD |ü<ä∆‘·T\T bÕ{Ï+#ê*.
™ $‹Ôq |ü+≥≈£î e÷eT÷\T yêDÏ»´ |ü+≥e˝… ˙{Ï j·÷»e÷q´+ bÕ{Ï+#ê*. ø°\ø£ <äX¯˝…’q n+≈£îs¡+
@s¡Œ&ÉT≥, |üP‘· <äX¯, –+» bÕ\Tb˛düT≈£îH˚ <äX¯, –+» >∑{Ϻ|ü&˚ <ä X¯˝À¢ ˙{Ï m<ä›&çøÏ >∑T] ø±≈£î+&Ü
#·÷düTø√yê*. á <äX¯˝À¢ ô|’s¡T ˙{Ï m<ä›&çøÏ >∑T¬s’‘˚ ~>∑Tã&ç‘√bÕ≥T, $‘·Ôq HêD´‘· ˝À|ædüTÔ+~.
πø∞\ @]y˚‘· : $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô˝À Á|ü<Ûëq n+X¯+ |ü+≥˝À πø∞\qT rj·TT≥. á πø∞\ @]y˚‘· eTTK´+>± 4
<äX¯˝À¢ #˚|ü{≤º*. n$ @$T≥+fÒ :
1. ô|’s¡T <äTãT“ #˚ùd düeTj·T+˝À
2. |üP‘· <äX¯˝À
3. –+» >∑{Ϻ|ü&ÉT#·Tqï|ü&ÉT
4. e] ø√‘·≈£î eTT+<äT
<äTãT“ #˚ùd düeTj·T+ : eTq+ kÕ>∑T#˚dæq s¡ø£+ uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\qT ã{Ϻ n+fÒ ô|’s¡T m‘·TÔ , Ä≈£î s¡+>∑T,
<äTãT“ #˚ùd >∑TD+ yÓTT<ä\>∑T \ø£åD≤\≈£î _Ûqï+>±, bı{Ϻ>± ˝Ò<ë bı&ÉT>∑T>±, Ä≈£î s¡+>∑T˝À e÷s¡TŒ, Ç‘·s¡Á‘ê
uÛÖ‹ø£+>± y˚s¡T>± ñ+&˚ yÓTTø£ÿ\qT |üP]Ô>± y˚s¡¢‘√ düVü‰ rdæy˚j· ÷*.

31
|üP‘· <äX¯ : á düeTj·T+˝À eTT+<äT>± |üP‘·≈î£ e∫Ãq$ ˝Ò<ë Ä\dü´+>± |üP‘·≈î£ e#˚Ã$, b˛{≤≈£î neT]ø£˝À
e´‘ê´kÕ\Tqï yÓTTø£ÿ\T |üP]Ô>± rdæy˚j·÷*.
–+» >∑{Ϻ|ü&˚ <äX¯ : yÓqTï \ø£åD≤\T, –+» s¡+>∑T, Äø±s¡+, |ü]e÷D+ yÓTT<ä\>∑T \ø£åD≤˝À¢ ‘˚&Ü ñqï
yÓTTø£ÿ\qT düeT÷\+>± rdæy˚j·÷*. ô|’ $<Ûä+>± $$<Ûä <äX¯˝À¢qT πø∞\qT @]y˚j·÷*.
$‘·Ôq+ ì\«˝À rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘·Ô\T
™ e] ø√‘· ø√dæq|ü&ÉT, q÷]Œ&ç düeTj·÷˝À¢ j·÷+Á‹ø£ ø£©Ô nq>± j·T+Á‘ê\ <ë«sê >±ì, eTqTwüß\
<ë«sê >±ì, |üìeTT≥¢ <ë«sê >±ì, Ç‘·s¡ s¡ø±\ –+»\T ø£\e≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ê*. q÷]Œ&ç
j·T+Á‘ê\ <ë«sê $‘·qÔ ø£©Ô »s¡T>∑T‘·T+~. ø±e⁄q m˝≤+{Ï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢qT $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚\˝À j·T+Á‘ê\qT
yê&Ésê<äT.
™ $‘·ÔHêìï m+&Éu…fÒº≥|ü&ÉT ‘˚eT XÊ‘·+ 13 XÊ‘êìøÏ #˚s¡T≈£îH˚es¡≈£î u≤>± m+&É˝À m+&Éu…{≤º*.
ø£˝≤¢˝À¢ j·÷+Á‹ø£ ø£©Ô ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
™ $‘·Ôq ì\«≈£î u≤>± X¯óÁuÛÑ+ #˚dæq >√HÓ dü+#·T\qT ˝Ò<ë ø=‘·Ô dü+#·T\qT e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–+#ê*.
n˝≤π> ì\« #˚ùd≥|ü&ÉT n~Ûø£ ‘˚eT XÊ‘·+, n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·≈£î >∑T]ø±ì >±*, yÓ\T‘·Ts¡T u≤>± ‘·–˝Ò
Á|ü<˚XÊ˝À¢ ì\« #˚j·÷*.
<Ûèä Mø£sD¡ e] $‘·qÔ HêD´‘ê Á|üe÷D≤\T (XÊ‘ê˝À¢)
»qT´ dü«#·Ã¤‘· 98
uÛÑ÷‹ø£ dü«#·Ã¤‘· (ø£˙dü+) 98
»&É |ü<ës¡∆+ (>∑]wüº+) 2
yÓTT\ø£ XÊ‘·+ (ø£˙dü+) 80
‘˚eT XÊ‘·+ (>∑]wüº+) 13
Ç‘·s¡ |ü+≥\T ˝Ò<ë s¡ø±\ $‘·ÔHê\T 20 –+»\T /øÏ˝À
ô|’bı≥Tº˝Òì –+»\T 2
™ $‘·ÔHêìï >±<Ó˝À¢ >±ì, bÕ‘·s¡˝À¢ >±ì ˝Ò<ë ms¡Te⁄\ dü+#·T˝À¢>±ì ì\« ñ+#·sê<äT. $‘·ÔHêìï
ì\« ñ+∫q #√≥ ms¡Te⁄\qT >±ì, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT >±ì ñ+#·≈£L&É<äT.
$‘·HÔ √‘·Œ‹Ô Á>±eTkÕúsTT˝À ˝Ò<ë s¬ ‘’ T· düV≤ü ø±s¡ dü+düú kÕúsTT˝À #˚ùd≥|ü&ÉT, ˇø£ ÁbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \+<äs÷¡
‘·eT≈£î ø±yê*‡q $‘·ÔHêìï eTTK´+>± ˇπø s¡ø±ìøÏ #Ó+~q<Ó’ ñ+&˚ $‘· ÔHêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+ eT+∫~.
á $<Ûä+>± yÓTfi¯≈£îe\T bÕ{ÏùdÔ ô|’q $e]+∫q \ø£åD≤\T >∑\ HêD´yÓTÆq $‘·ÔHêìï ¬s’‘·T\T ‘·eT
‘·eT bı˝≤˝À¢ ‘êy˚T dü«j·T+>± ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì, $‘·ÔHê\ Ks¡Tà ‘·–Z+#·Tø√e&Éy˚Tø±ø£, ø£©Ô $‘·ÔHê\ u≤]q
|ü&É≈£î+&Ü ‘·eTqT ‘êeTT s¡øÏå+#·Tø=ì, n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT kÕ~Û+#·>∑\s¡q&É+˝À m˝≤+{Ï dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT.

32
e]˝À ø£˙dü HêD´‘· Á|üe÷D≤\T
eTq uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ Á|ür |ü+≥≈£î ø£˙dü eT<ä‘∆ T· <Ûsä q¡ T ìs¡sí TT+#·T≥≈£î ø=ìï ì]∆wºü Á|üe÷D≤\qT
ìπs∆•+∫+~. á ÁbÕe÷DÏø£ ìã+<Ûäq\≈£î ˝Àã&ç ñ+&˚ Á|üe÷D≤\H˚ ø£˙dü HêD´‘ê Á|üe÷D≤\T n+{≤s¡T.
s¬ ‘’ T· |ü+&ç+∫q <ÛëHê´ìøÏ düs¬ q’ –≥Tºu≤≥T <Ûsä ¡ \_Û+#ê\+fÒ HêD´‘· ø£*–q <ÛëHê´ìï ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü ø√>∑\>±*.
<Ûëq´eTT jÓTTø£ÿ HêD´‘· ø£˙dü HêD´‘ê Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± ˝Òø£b˛‘˚ ìsê∆]+∫q eT<ä∆‘·T <Ûäs¡
\_Û+#·<äT. uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡ dü+dü∆ (m|òt.dæ.◊.) <ë«sê uÛ≤s¡‘· Á|ü uÛÑT‘·«+ <˚X¯ uÛÑ$wü´‘·TÔ nedüsê\ ø=s¡≈£î
eT]j·TT Á|üC≤ düs¡|òüsê e´edü∆ <ë«sê Á|ü»\≈£î düs¡|òüsê #˚j·TT≥ ø=s¡≈£î <ÛëHê´ìï ùdø£]düTÔ+~. Bì ø=s¡≈£î
m|òt.dæ.◊ yês¡T nìï s¡ø±\ <ÛëHê´\≈£î ø=ìï >∑]wü˜ kÕ∆sTT Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
m|òt.dæ.◊. yê] ø=qT>√\T Á|üe÷D≤\T :
1. kÕe÷q´ \ø£åD≤\T : <Ûëq´+ X¯óÁuÛÑ+>±, bı&ç>±, ˇπø s¡+>∑T eT]j·TT Äø±s¡+˝À ñ+&Ü*. ã÷E,
ø°≥ø±\T, dü÷ø£åàJe⁄\T Ä•+#·≈£î+&Ü #Ó&ÉT yêdüq ˝Ò≈£î+&Ü ñ+&Ü*. ø£\T|ü⁄ $‘·ÔHê\T ñ+&É≈£L&É<äT.
2. Á|ü‘˚´ø£ \ø£åD≤\T
|ü{Ϻø£ : e]˝À >∑]wü˜ kÕ∆sTT HêD´‘ê Á|üe÷D≤\T
Áø£.dü+. $esê\T >∑]wü˜ kÕ∆sTT (%)
1. bòÕ¬sHé y˚T≥sY
m) s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësê∆\T 1.0
_) ùd+ÁBj·T |ü<ësê∆\T 1.0
2. <Óã“‹qï, s¡+>∑Te÷]q, yÓTT\¬ø‹Ôq eT]j·TT 3.0
|ü⁄∫Ãq –+»\T
3. |üP]Ô>± ì+&Éì düqïì –+»\T 3.0
4. ‘·≈£îÿe kÕ∆sTT ø£©Ô\T 8.0
5. ‘˚eT 14.0
¬s’‘·T |ü+&ç+∫q <Ûëq´+ ô|’q $e]+∫q Á|üe÷D≤\≈£î ˝Àã&ç ñqï≥¢sTT‘˚ <ÛëHê´ìøÏ ìπs›•+∫q
eT<ä∆‘·T <Ûäs¡ \uÛÑ´eTe⁄‘·T+~. ˇø£ y˚fi¯ ìπs∆•+∫q >∑]wü˜ kÕ∆sTT Á|üe÷D≤\ ø£Hêï m≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚ Á|ü‹
ˇø£ XÊ‘êìøÏ <Ûëq´+ <Ûäs¡˝À ø√‘· ñ+≥T+~.
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ <ÛëHê´ìï ¬s+&ÉT Áπ>&ÉT\T>± $uÛÑõ+#ês¡T :
1. kÕ<Ûës¡D s¡ø£+/eTT‘·ø£ s¡ø£+/ø±eTHé Áπ>&ÉT ` bı{Ϻ ˝≤e⁄ eT]j·TT bı&ÉT>∑T ˝≤e⁄ _j·÷´ìï ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd
e&ÉT¢ s¡ø±\T. _j·T´|ü⁄ –+» bı&Ée⁄ 6 $T.MT. ø£+fÒ m≈£îÿe ˝Ò<ë ‘· ≈£îÿe>± ñ+&ç bı&Ée⁄, yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‹Ô
2.5 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe >∑\ _j·T´+ ñ<ë : Á|üuÛ≤‘Y, $CÒ‘·

33
2. Áπ>&ÉT ªmμ ˝Ò<ë düqï s¡ø£+ : eT<Ûä´dü∆ düqï+ (MT&çj·T+ ôd¢+&ÉsY), bı&Ée⁄ düqï+ (˝≤+>¥ ôd¢+&É sY) eT]j·TT
bı{Ϻ düqï+ (cÕsYº ôd¢+&ÉsY) _j·÷´ìï ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd s¡ø±\T _j·T´|ü ⁄ –+» bı&Ée⁄ 6 $T.MT. ø£Hêï ‘·≈£îÿe>±
ñ+&ç bı&Ée⁄ yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‹Ô 2.5`3.0 ˝Ò<ë _j·T´|ü⁄ –+» bı&Ée⁄ 6 $T.MT. ø£Hêï m≈£îÿe>± ñ+&ç
bı&Ée⁄ yÓ&É\TŒ\ ìwüŒ‹Ô 3.0 ø£Hêï m≈£îÿe >∑\ _j·÷´ìï#˚à s¡ø±\T. ñ<눈 kÕ+ãeTwüO], dü«s¡í, Ç+Á<ä,
ø±≥Hé <=s¡ düHêï\T
uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡ dü+dü∆ (m|òt.dæ.◊.) ô|’ ¬s+&ÉT s¡ø±\ <ÛëHê´ìï ã{Ϻ <Ûäs¡qT ìsê∆]düTÔ+~. nsTT‘˚ á
s¡ø±\ _j·÷´ìï ÁøÏ+<ä ‘Ó*|æq Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± ø=qT>√\T #˚d üTÔ+~.
|ü{Ϻø£ : kÕ<Ûës¡D eT]j·TT düqï s¡ø±\ _j·T´+ ø=qT>√fi¯fl˝À m|òt.dæ.◊. yê] >∑]wü˜ HêD´‘ê Á|üe÷D≤\T :
m|òt.dæ.◊. yês¡T e÷eT÷\T _j·÷´ìøÏ eT]j·TT bÕsYuÀsTT˝Ÿ¶ (ñ|ü&ÉT) _j·÷´ìøÏ $&ç$&ç>± á
HêD´‘ê Á|üe÷D≤\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
Áø£.dü+. $esê\T ªmμ Áπ>&é ø±eTHé Áπ>&ÉT
(düqï s¡ø±\T) (kÕ<Ûës¡D s¡ø±\T)
1. $]–q –+»\T (q÷ø£\T)
e÷eT÷\T _j·T´+ 25.0 25.0
ñ|ü&ÉT _j·T´+ 16.0 16.0
2. <äTeTTà, <Ûä÷[, sêfi¯ófl
$Tqs¡˝Ÿ e´sê∆\T (<0.25%)
|üX¯ó dü+ã+~Û‘· e´sê∆\T (<0.1%) 0.5 0.5
e÷eTT\T/ñ|ü&ÉT _j·T´+
3. #Ó&bç ˛sTTq$
e÷eT÷\T _j·T´+ 2.0 2.0
ñ|ü&ÉT _j·T´+ 4.0 4.0
4. s¡+>∑T e÷]q –+»\T
e÷eT÷\T _j·T´+ 3.0 3.0
ñ|ü&ÉT _j·T´+ 5.0 5.0
5. ‘ê\T –+»\T
e÷eT÷\T _j·T´+ 5.0 5.0
6. mÁs¡ –+»\T
e÷eT÷\T / ñ|ü⁄Œ&ÉT _j·T´+ 3.0 3.0

34
 7. πø∞\T
e÷eT÷\T / ñ|ü⁄Œ&ÉT _j·T´+ 10.0 10.0
8. bı≥Tº rdæq –+»\T 12.0 12.0
9. ‘˚eT
e÷eT÷\T / ñ|ü⁄Œ&ÉT _j·T´+ 14.0 14.0
e÷¬sÿ{À¢ _j·T´+ Áπ>&ÉT\T ì+&ÉT –+»\ XÊ‘êìï ã{Ϻ ñ+{≤sTT. Á|”$Tj·T+ Áπ>&ÉT _j·T´+˝À 95
XÊ‘·+, ˇø£{À HÓ+ãs¡T Áπ>&é˝À 85 XÊ‘·+, ¬s+&√ HÓ+ãs¡T Áπ>&é˝À 75 XÊ‘·+, eT÷&√ q+ãs¡T Áπ>&é˝À 65
XÊ‘·+ ì+&ÉT –+»\T ñ+&Ü*.
e]˝À ø£˙dü HêD´‘ê Á|üe÷D≤\qT kÕ~Û+#·T≥≈£î bÕ{Ï+#·e\dæq yÓTfi¯≈£îe\T : e]˝À –+» HêD´‘·
Á|ü<ëÛ qeTT>± kÕ>∑T #˚dTü qÔ ï s¡øe£ TT jÓTTø£ÿ >∑TD>∑TD≤\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü qç |üŒ{Ïø° ø=+‘· y˚Ts¡ yê‘êes¡D |ü]dæ‘∆ T· \T
eT]j·TT j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T #˚‘· Á|üuÛ≤$‘·eTe⁄qT. e]˝À HêD´‘· \ø£åDeTT\qT »qT´|üs¡eTsTTq$
eT]j·TT yê‘êes¡D dü+ã+~Û‘·yÓTÆq$>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ.
»qT´ |üs¡eTT eT]j·TT yê‘êes¡D dü+ã+~Û‘· HêD´‘ê \ø£åDeTT\T
»qT´|üse¡ TT yê‘êes¡D dü+ã+~Û‘e· TT
–+» |ü]e÷DeTT –+» s¡+>∑T
–+» Äø±s¡eTT –+» ãs¡Te⁄
–+» kÕπ> X¯øÏÔ bı≥º ‘Ó\T|ü⁄
nqï+ e~π> X¯øÏÔ –+» |ü>∑Tfi¯ófl
˙{Ïì Á>∑Væ≤+#˚ ˙{Ï |ü]e÷D+ –+» dü«#·Ã¤‘·
C…˝≤{ÏHC’Ó wÒ Hü é ñc˛íÁ>∑‘· n|ü]|üø«£ –+»\T
C…˝Ÿ ø£Hédæôdº˙‡ ì+&ÉT –+»\ ~>∑Tã&ç
nyÓT˝Æ ÀCŸ q÷ø£ XÊ‘·+
e÷+düø£è‘·TÔ\T ‘˚eT XÊ‘·+
kÕºsYÃ / |æ+&ç |ü<ës¡∆+
nq>± –+» HêD´‘· nH˚~ |ü+≥ |ü+&ç+∫q yê‘êes¡DeTT, ø√‘· $<ÛëHê\T, ÁbÕôddæ+>¥ eT]j·TT
ì\«\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. kÕ<Ûës¡D+>± $‘·Ôq+ Hê{Ïq <ä>∑Zs¡ qT+&ç eTs¡˝≤ ø√‘· es¡≈£î »]ù| $$<Ûä
Á|üÁøÏj·T\T HêD´‘·qT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT.

35
 sy¡ êD≤
s¡ø£eTT
ì\«
Hê≥T¢
–+» HêD´‘·qT
m+&Éu…≥Tº≥
Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· T ˙{Ï
j·÷
n+XÊ\T »e÷
q´+
ms
Xó¯ Áu|ÑÛ sü T¡ #T· ≥ T¡ e⁄\
j÷·

÷q´+
√‘· »e
¯ófl
ø T, ‘Ó>∑Tfi ÷q
≥ ´+

e
|ü+

j÷
· »
|ü⁄s¡T>∑T\

s¡ø±\ m+|æø£˝À yÓTfi¯≈£îe\T : ø£\T|ü⁄

kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ s¡ø±ìï m+#·Tø=H˚≥|ü&ÉT ÁøÏ+~ $wüj·÷\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø√yê*.
1. bı{Ϻ eT]j·TT eT<Ûä´dü∆ bı&Ée⁄ s¡ø±\T bı&ÉT>∑T –+» s¡ø±\ ø£Hêï n~Ûø£ ì+&ÉT –+»\ ~>∑Tã&çì ÇkÕÔsTT.
2. dü«\Œø±\ |ü]$T‹ >∑\ s¡ø±\ <Ûëq´+ n~Ûø£ ø±\|ü]$T‹ s¡ø±\ <Ûëq´+ ø£Hêï m≈£îÿe eTTø£ÿ\e⁄‘·T+~.
3. ø£+øÏ˝Àì nìï –+»\T düe÷q+>± ‘√&ÉT≈£îH˚ s¡ø±\T n~Ûø£ –+» HêD´‘· ø£*– bı≥º ‘Ó\T|ü⁄ ˝Ò≈£î+&Ü
ñ+{≤sTT.
4. yÓTTø£ÿ˝Àì nìï ø£+≈£î\T ˇπøkÕ] |üP‘·≈£î e#˚à s¡ø±\T ˝Ò<ë ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À |üP‘· |üPs¡Ôj˚T´ s¡ø±\T
ˇπøkÕ] |ü+&ÉT‘êsTT. ø±ã{Ϻ –+»\˙ï ˇπø HêD´‘·‘√ ñ+{≤sTT.
HêD´‘· >∑\ <ÛëHê´ìï |ü+&ç+#·&ÜìøÏ ô|’s¡T |ü+≥ ø±\+˝À bÕ{Ï+#ê*‡q yÓTfi¯≈£îe\qT |ü+≥ ø√‘·≈£î
eTT+<äT, ø√‘· düeTj·T+˝À eT]j·TT |ü+≥ ø√‘· ‘·s¡Tyê‘· rdüTø√e\dæ q$>± $uÛÑõ+#·e#·TÃqT.
|ü+≥ ø√‘·≈£î eTT+<äT rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T
1. Hê≥T¢ y˚j·TT≥ :
` HêD´yÓTÆq <ÛëHê´ìï ñ‘·Œ‹Ô #˚j·TT≥˝À Hê≥T¢ y˚ùd $<Ûëq+ ≈£L&Ü #ê˝≤ eTTK´+. Hês¡Tì bı\eT+‘ê
ˇπø $<Ûä+>± ô|’ô|’q Hê{≤*. ˝À‘·T>± Hê{Ïq yÓTTø£ÿ\T ô|’ô|’q Hê{Ï q yÓTTø£ÿ\ ø£Hêï Ä\dü´+>± |æ\ø£\T
‘=&ÉT>∑T‘êsTT. ‘·<ë«sê ø£+≈£î\T ≈£L&Ü Ä\dü´+>± @s¡Œ&ç bı\eT+‘ê ˇπøkÕ] |üP‘·≈£î eT]j·TT ø√‘·≈£î
sêe⁄.
36
` ˇø£ s¡ø£eTT |üP]Ô kÕ∆sTT˝À ~>∑Tã&çì Çyê«\+fÒ bı\+˝À yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· dü]>±Z ñ+&Ü*. (#·.MT.≈£î
KØ|òt˝À 33, s¡;˝À 44 eT÷q\T) n+‘˚>±ø£ dü¬s’q yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· e\q ˙s¡T eT]j·TT b˛wüø±\T
eè<Ûëø±e⁄.
` yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚ yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ <ä ÷s¡+ m≈£îÿyÓ’ yÓTTø£ÿ u≤>± |æ\ø£\T
#˚düTÔ+~. ‘·<ë«sê ø£+≈£î\ eT<Ûä´ m≈£îÿe s√E\T e´‘ê´dü+ e∫à ~>∑Tã&ç‘√ bÕ≥T HêD´‘· ≈£L&Ü
‘·>∑TZ‘·T+~. n+‘˚>±≈£î+&Ü ‘·≈£îÿe kÕ+Á<ä‘· e\q ø£\T|ü⁄ ≈£L&Ü n~Ûø£+>± e#˚à neø±X¯+ ñ+~.
` ˇø£y˚fi¯ bı\+˝À yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· m≈£îÿesTTq≥¢sTT‘˚ yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ ˙{ÏøÏ eT]j·TT b˛wüø±\ ø=s¡≈£î
b˛{° @s¡Œ&ç ø=ìï –+»\T |üP]Ô>± ‘√&ÉTø√e⁄ eT]j·TT –+» |ü]e÷D+ ≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘·T+~. n+‘˚>±ø£
ˇø£ yÓTTø£ÿ ˙&É eT]jÓTTø£ yÓTTø£ÿô|’ |ü&ç øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ÁøÏj·T ≈£L&Ü |üP]Ô kÕ∆sTT˝À »s¡>∑<äT.
‘·<ë«sê –+»\T |üP]Ô>± ì+&ÉTø√ø£ ‘ê\T –+»\T @s¡Œ&É‘êsTT. $T*¢+>¥˝À Ç≥Te+{Ï ndü+|üPs¡í
–+»\T q÷ø£\e⁄‘êsTT.
2. b˛wüø£/ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+ :
` ms¡Te⁄\qT düeT‘·T\´+>± yê&Ü*. s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\‘√ bÕ≥T>± ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\qT ‘·|üŒìdü]>±
yê&Ü*.
` Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\≈£î ìπs•∆ +∫q/dæbÕò s¡T‡ #˚dqæ ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äT\qT ìπs•∆ +∫q düeTj·TeTT\˝À e÷Á‘·yT˚
yê&ÉTø√yê*.
` dü¬s’q yÓ÷‘ê<äT˝À, dü¬s’q <äX¯˝À qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\qT yê&çq≥¢sTT‘˚ |ü+≥ yÓTT‘·Ô+ düø±\+˝À áì –+»
|üP]Ô>± ‘√&ÉT≈£î+≥T+~. n+‘˚>±ø£ –+»\˝À e÷+düø£è‘·TÔ\ |ü]e÷D+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
` qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\qT m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À y˚j·T&É+ e\q ˝Ò<ë düe÷q+>± y˚j·Tø£b˛e&É+ e\q |æ\ø£\T
@s¡Œ&˚ ø±\+ m≈£îÿesTT |æ\ø£\T m≈£îÿe>± ô|&É‘êsTT. n+<äTe\q ‘·*¢ø£+≈£î\≈£î eT]j·TT |æ\ø£\≈£î
@s¡Œ&çq ø£+≈£î\ eT<Ûä´ s√E\ e´‘ê´dü+ m≈£îÿesTT, |æ\ø£\≈£î @s¡Œ&çq ø£+≈£î\T |üP]Ô>± ì+&ÉT≈£îH˚
dü]øÏ ‘·*¢ ø£+≈£î\˝Àì –+»\T m≈£îÿe>± m+&çb˛sTT –+»sê*ø£‘√ bÕ≥T –+»\ô|’ |ü>∑Tfi¯ófl ≈£L&Ü
@s¡Œ&É‘êsTT. ‘·<ë«sê $T*¢+>¥ HêD´‘· ‘·>∑TZ‘·T+~.
` qÁ‘·»ì qyÓ÷<äTqT dæbòÕs¡T‡\ ø£Hêï ‘·≈£îÿe>± yê&çq≥¢sTT‘˚ –+»\T |üP]Ô>± ‘√&ÉTø√e⁄, n+‘˚>±ø£
n≥Te+{Ï –+»\˝À e÷+düø£è‘·TÔ\T XÊ‘·+ ≈£L&Ü ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
` |üP‘· düeTj·T+˝À qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\qT y˚j·Tsê<äT. qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\qT |üP‘· düeTj·T+˝À y˚dæq≥¢sTT‘˚
–+»˝À¢ yÓT‘·Ô<äq+ e∫à $T*¢+>¥˝À eTTø£ÿ\j˚T´ neø±X¯+ ñ+~.

37
` düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT˝À¢ kÕ>∑T #˚dæq|ü&ÉT Ä uÛÑ÷eTT\qT eTT+<äT >± |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D #˚j·TT≥ <ë«sê eT+∫
–+» HêD´‘·qT bı+<äe#·TÃ. n≥Te+{Ï uÛÑ÷eTT˝À¢ b˛wüø±\ yÓ÷‘ê<äT ≈£ L&Ü _Ûqï+>± ñ+≥T+~.
ø±e⁄q dæbòÕs¡T‡\ ø£qT>∑TD+>± ms¡Te⁄\qT yê&ÉTø√yê*.
3. ˙{Ï j·÷»e÷q´+ :
` bı\+˝À ˙{Ï j·÷»e÷q´+ düÁø£eT+>± ˇπø Ø‹˝À ñ+&Ü\+fÒ eTT+<äT>± bı\+ n+‘ê u≤>± #·<äTqT
#˚düTø=ì >∑≥T¢ ≈£≥Tº ~≥º+>± y˚düTø√yê*. bı\+ n+‘ê ˇπø ˝À‘·T˝À ˙s¡T ñqï≥¢sTT‘˚ |ü+≥ n+‘ê
ˇπø s¡ø£+>±, düeT+>± ô|]– n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T ekÕÔsTT. n+‘˚>±ø£ nìï –+»\˝À ‘˚eT XÊ‘·+ ˇπø
s¡ø£+>± ñ+≥T+~.
` |æ\ø£\ <äX¯˝À 2`3 ôd+.MT. ˝À‘·T ˙s¡T ô|{≤º*. ˙s¡T m≈£îÿe ñ+fÒ ô|’s¡T <äTãT“ #˚j·T<äT. y˚s¡T ˝À‘·T≈£î
b˛<äT. ˙s¡T ˝Ò≈£î+&Ü H˚\ Ä]‘˚ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ u…&É<ä ô|s¡T>∑T‘·T+~.
` ms¡Te⁄\qT y˚ùd düeTj·T+˝À bı˝+˝À ˙s¡T |ü\T#·>± ãTs¡<ä |ü<äTqT>± ñ+&Ü*. ˙s¡T m≈£îÿe>± ñ+fÒ
ms¡Te⁄\T H˚\˝ÀøÏ b˛≈£î+&Ü ˙{Ï˝À ø£]– ãj·T≥≈£î b˛‘êsTT.
` n~Ûø£+>± |æ\ø£\T ô|fÒº düeTj·T+˝À bı\+˝À+∫ ˙s¡T rdæy˚dæ 2`3 s√E\T bı˝≤ìï Äs¡>∑{≤º* Bì
e\q y˚s¡T≈£î Äøχ»Hé \_Û+∫ yÓTTø£ÿ Äs√>∑´+>± ñ+≥T+~.
` ∫s¡Tbı≥º <äX¯ qT+&ç –+» >∑{Ϻ|ü&˚ <äX¯ es¡≈£î bı\+˝À ˙{Ï m<ä›& çøÏ >∑T] ø±≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*. á
<äX¯˝À¢ bı\+˝À ø£˙dü+ 5 ôd+.MT. ˝À‘·T ˙s¡T+&Ü*. á <äX¯\T e]ô|’s ¡T≈£î #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq$. á
düeTj·T+˝À m≈£îÿe ˙s¡T nedüs¡+. á <äX¯\˝À ˙{Ï m<ä›&ç @s¡Œ&ç‘˚ yÓqTï dü]>± ãj·T≥≈£î sê<äT.
|üP‘·, |üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+, |òü\Bø£s¡D <Óã“ ‹+{≤sTT. ‘·<ë«sê ‘ê\T –+»\T @s¡Œ&É‘êsTT. Bì e\q
~>∑Tã&ç‘√ bÕ≥T |ü+≥ HêD´‘· ≈£L&Ü <Óã“ ‹+≥T+~.
` –+» >∑{Ϻ|ü&˚ <äX¯˝À ø√‘·≈£î 7`10 s√E\ eTT+<äT bı˝≤ìï Äs¡>∑{≤º*. #ê˝≤ eTT+<äT>± bı˝≤ìï
Äs¡>∑&ç‘˚ –+»\T |üP]Ô>± ì+&Éø£ |ü∫à –+»\T+{≤sTT. n˝≤H˚ bı˝≤ìï Äs¡>∑≥º&É+ Ä\dü´eTsTT‘˚
ô|’s¡T ˙{Ï˝À |ü&ç bÕ&Éj˚T´ neø±X¯+ ñ+~. n+‘˚>±ø£ –+»\T n~Ûø£ ‘˚ eT ø£*– ñ+{≤sTT.
4. N&É|”&É\ j·÷»e÷q´+ :
` ô|s’ T¡ qT |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ‘Ó>T∑ fi¯fl u≤] qT+&ç ø±bÕ&ÉTø√yê*. eTTK´+>± |üP‘· <äX¯ ‘·sê«‘· ô|s’ T¡ <√eT
b˛≥TøÏ >∑T] ø±≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ê*. á <äX¯˝À ô|’s¡TøÏ <√eT Ä•ùdÔ –+»\≈£î b˛wüø£ |ü<ësê∆\T
dü]>± n+<äø£ ‘ê\e⁄‘êsTT.
` ô|s’ T¡ qT u≤´ø°]º j·÷, m+&Ü≈£î ‘Ó>T∑ \T, bı&É ‘Ó>T∑ \T, n–Z ‘Ó>T∑ \T, bı≥º≈î£ fi¯ófl e+{Ï ‘Ó>T∑ fi¯ófl Ä•+∫q≥¢sTT‘˚

38
 ~>∑Tã&ç‘√ bÕ≥T HêD´‘· ≈£L&Ü ‘·>T∑ ‘Z T· +~. ø£+øÏ˝Àì –+»\≈£î b˛wüø£ |ü<ësê∆\T dü]>± \_Û+#·ø£ ‘ê\T
–+»\T, ndü+|üPs¡í –+»\T @s¡Œ&É‘êsTT. ø±ã{Ϻ ‘Ó>∑Tfi¯flì düø±\+˝À n]ø£≥ºø£b˛sTTq≥¢sTT‘˚ _j·T´+
HêD´‘· <Óã“‹+≥T+~.
5. ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+ :
` ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ˙s¡T, b˛wüø±\T eT]j·TT dü÷s¡´s¡•à ø√dü+ e] yÓTTø£ÿ\‘√ b˛{°|ü&ç e] yÓTTø£ÿ\qT
m<ä>∑˙j·T≈£î+&Ü #˚kÕÔsTT. Á|ü‘˚´øÏ+∫ |üP‘· ‘·sê«‘· ø£\T|ü⁄ n~Ûø £eTsTT‘˚ –+»\T |üP]Ô>± ì+&ÉTø√ø£
ndü+|üP]Ô>±, ∫qï$>± @s¡Œ&É‘êsTT. ø±ã{Ϻ ø£\T|ü⁄qT düø±\+˝À rdæy˚j·÷*.
6 πø∞\ @]y˚‘· :
` ˇø£ s¡ø±ìøÏ ñ+&Ée\dæq dü«s¡÷bÕ‘·àø£ \ø£åD≤\T ˝Òì yÓTTø£ÿ\qT πø ∞ ˝Òø£ u…s¡T≈£î n+{≤s¡T. Ç≥Te+{Ï
yÓTTø£ÿ\qT ø£˙dü+ 3 <äX¯\˝À @] y˚j·÷*.
` s¡ø£eTT jÓTTø£ÿ dü«s¡÷bÕ‘·àø£ eT]j·TT kÕ«uÛ≤$ø£ \ø£åD≤\T ‘Ó\T‡ø=ì yê{Ï Ä<Ûës¡+>± πø∞\T rdæy˚j·÷*.
` ô|’s¡T |æ\ø£\T ô|≥º&É+ |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡Tyê‘· yÓTTø£ÿ\ m‘·TÔ, Ä≈£î\ s¡+>∑TqT ã{Ϻ y˚s¡T>± ñ+&˚ πø∞\qT
rdæyj ˚ ÷· *.
` |üP‘· <äX¯˝À u≤>± eTT+<äT>±qT ˝Ò<ë u≤>± Ä\dü´+>± |üP‘·≈£î e∫Ãq yÓTTø£ÿ\qT rdæy˚j·÷*.
` –+»\T >∑{Ϻ|ü&çq <äX¯˝À –+» s¡+>∑T, Äø±s¡+, |ü]e÷D+ yÓTT<ä\>∑T \ø£åD≤\qT ã{Ϻ πø∞\qT >∑T]Ô+∫
rdæyj ˚ ÷· *.
` ñ‘·Œ]es¡ÔHê\qT >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ yê{Ïì @]y˚j·÷*.
|ü+≥ ø√‘· düeTj·T+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T :
` yÓqTï˝À 80`90% –+»\T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡T‘·Tqï|ü&ÉT |ü+≥qT ø√j·÷*. |üP]Ô>± m+&çb˛j˚T
es¡≈£î ñ+#·≈£L&É<äT. á <äX¯˝À –+»˝À¢ düTe÷s¡T 18`24% es¡≈£î ‘˚eT ñ+≥T+~. |ü+≥ |üø±«ìøÏ
e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· m≈£îÿe ø±\+ #˚qT MT<ä ñ+fÒ ~>∑Tã&ç ‘·>&Z∑ +É ‘√ bÕ≥T –+»\ô|’ |ü>T∑ fi¯ófl @s¡Œ&É‘êsTT.
n+<äTe\q <ÛëHê´ìï eTs¡ |ü{Ϻ+∫q|ü&ÉT q÷ø£ XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
` –+»\˝À ‘˚eT XÊ‘êìï ‘·–+Z #·&ÜìøÏ |üq\qT 4`5 s√E\T #˚qTô|H’ ˚ m+&Éìyê«*. |üq\qT ‹s¡>‹∑ |挑˚
düe÷q+>± m+&ÉT‘êsTT. ˇø£ y˚fi¯ |üq\ MT<ä ñ+&É>± es¡¸+ |ü&ç‘˚ 5 % ñ|ü Á<ëeD≤ìï |üq\ MT<ä
|æ∫ø±Ø #˚dæq≥¢sTT‘˚ <Ûëq´+ s¡+>∑T e÷s¡<äT.
` kÕ<Ûës¡D+>± ô|’s¡T |üP‘· <äX¯ ‘·sê«‘· |üø±«ìøÏ 30 s√E\T rdüT≈£î+≥T+~. ˇø£ y˚fi¯ |ü+≥qT ø£qTø£

39
 eTT+<äT>± ø√dæq≥¢sTT‘˚ <Ûëq´+˝À |ü∫à –+»\T m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. n+‘˚>±ø£, ø£+øÏ˝Àì ∫e]
–+»\T |üP]Ô>± ì+&ÉTø√ø£ #ê˝≤ düqï+>± bı≥º ‘Ó\T|ü⁄ ø£*Z ñ+{≤sTT. ‘·<ë«sê $T*¢+>¥ #˚dæq|ü&ÉT
ì+&ÉT –+»\ ~>∑Tã&ç ‘·–Z n~Ûø£+>± q÷ø£ eT]j·TT ‘Í&ÉT ekÕÔsTT.
` |ü+≥qT düø±\+˝À ø√‘· ø√j·T˝Òø£ b˛sTTq≥¢sTT‘˚ –+»\T m≈£îÿe>± m+&çb˛‘êsTT. –+»\T sê*b˛e&ÉyT˚
ø±ø£ –+»\ô|’ |ü>∑Tfi¯ófl @s¡Œ&É‘êsTT.
` neø±X¯+ ñqï#√≥ j·T+Á‘ê\‘√ ø√‘·, q÷]Œ&ç #˚ùdÔ #Ó‘·Ô, <äTeTTà, eT{Ϻu…&ɶ\T e+{Ï$ <Ûëq´+˝À
‘·>T∑ ‘Z êsTT.
` ø£+u…’Hé Vü≤¬s«düºsY e+{Ï ø√‘· j·T+Á‘ê\‘√ ø√ùd≥|ü&ÉT ¬s+&ÉT y˚πs«s¡T s¡ø±\T <Ûëq´+ ø£\e≈£î+&Ü
C≤Á>∑‘·Ô |ü&Ü*.
|ü+≥ ø√‘· nq+‘·s¡+ rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T :
` e]ì q÷πsÃ|ü⁄&ÉT y˚πs«s¡T s¡ø±\T ø£\e≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô |ü&Ü*. q÷]Ãq e]ì X¯óÁuÛÑ+>± ‘·÷sêŒs¡uÀdæ
#Ó‘·Ô, ‘·|üŒ, ‘ê\T, eT{Ϻ e+{Ï$ @]y˚j·÷*. #Í&ÉT H˚\˝À¢ |ü+&ç+∫q <ÛëHê´ìï eT+∫ <Ûëq´+‘√
ø£\|üsê<äT. n˝≤H˚ N&É|”&É\T Ä•+∫q s¡+>∑T e÷]q <ÛëHê´ìï eT+∫ <Ûëq´+‘√ ø£\T|üsê<äT.
` ‘·÷sêŒs¡ ã{Ϻq <ÛëHê´ìï eT{Ϻ >∑&ɶ\T, >∑&ç¶, ø£\T|ü⁄ $‘·ÔHê\T, yÓTTø£ÿ\ neX‚cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü
X¯óÁuÛ|Ñ sü #¡ T· ø√yê*. X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ <Ûëq´eTT m≈£îÿe ø±\+ ì\« ñ+&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü $T*¢+>¥ ~>∑Tã&ç eT]j·TT
HêD´‘· ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~.
` |ü+≥ ø√dæq ‘·sê«‘· |üq\ MT<ä –+»\T ø=+‘· es¡≈£î m+&ÉT‘êsTT. ‘·÷sêŒs¡ã{Ϻ X¯óÁuÛÑ|üs¡∫q <ÛëHê´ìï
Äs¡u{… ºÏ ‘˚eTqT 12`14% ≈£î ‘·–+Z #ê*. nsTT‘˚ <Ûëq´+˝À ‘˚eT ˇø£ÿkÕ]>± ‘·>≈Z∑ L£ &É<Tä . Áø£eTÁø£eT+>±
‘·>±Z*. Bì ø√dü+ kÕ<Ûës¡DyÓTÆq m+&É˝À <ÛëHê´ìï |ü]∫ eT<Ûä´eT<Ûä´˝À ‹s¡>∑‹bÕŒ*. ñc˛íÁ>∑‘·\T
m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT Äs¡u…{Ϻq≥¢sTT‘˚ –+»˝À¢ì ‘˚eT ˇø£ÿkÕ]>± ‘·–Z –+»\ô|’ |ü>∑Tfi¯ófl ekÕÔsTT.
Á&Ó’j·TsY‡˝À m+&Éu…fÒº≥¢sTT‘˚ ñc˛íÁ>∑‘·qT dü] #·÷düTø√yê*. y˚>∑ +>± Äs¡‘êj·TH˚ ñ<˚›X¯´+‘√ n~Ûø£
ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› Äs¡u…{Ϻq≥¢sTT‘˚ <Ûëq´+ $T*¢+>¥˝À q÷ø£\j˚T´ neø±X¯+ ñ+~.
<Ûëq´+ ì\«
` <ÛëHê´ìï ì\«#˚ùd≥|ü&ÉT ‘˚eT 14% ø£Hêï m≈£îÿe ñ+&É≈£î+&Ü #·÷&Ü*. –+»\˝À ‘˚eT XÊ‘·+
‘·≈£îÿe>± ñ+fÒ <Ûëq´+ s¡+>∑T e÷s¡<äT, ã÷E |ü≥º<äT, ø°≥ø±\T Ä•+#·e⁄. <Ûëq´+˝À ‘˚eT 14% ≈£î
$T+∫q|ü&ÉT, ì\« #˚ùd |ü<‹∆ä dü]>± ˝Òq|ü&ÉT <ÛëHê´ìøÏ ø°≥ø±\T, ‘Ó>T∑ fi¯ófl Ä•+∫ qwü+º ø£*–kÕÔsTT.
` <ÛëHê´ìï m≈£îÿe ø±\+ ì\« #˚ùd|ü&ÉT n|ü&É|ü &ÉT N&É|&” \É qT |ü]o*dü÷Ô ‘·–q C≤Á>∑‘\Ô· T rdüTø√yê*.

40
 <Ûëq´+ ì\«˝À Ä•+#˚ ø°≥ø±\T qT+&ç s¡ø£åD ø=s¡≈£î bı>∑ô|≥Tº≥ eT+∫~.
` <ÛëHê´ìï |ü]X¯óÁuÛÑeTsTTq, bı&ç >√HÓ dü+#·T\˝À ì\« #˚j·÷*. dü+ #·T\T >√&É\ qT+&ç eT]j·TT H˚\
qT+&ç ‘˚eT |”\TÃø√≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô |ü&Ü*. <ÛëHê´ìï 1`2 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ >∑\ ~yÓTà\ MT<ä >±ì u…+N\
MT<ä >±ì ô|{Ϻq≥¢sTT‘˚ H˚\˝À ñqï ‘˚eTqT dü+#·T\T |”\TÃø√≈£î+&Ü ñ+{≤sTT.
` m\Tø£\T Ä•ùdÔ ø=+‘· <ÛëHê´ìï ‹ìy˚j·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü $düs¡®Hê\T, yÓ+Á≥Tø£\‘√ ø£\Twæ‘·+ #˚kÕÔsTT.
` <ÛëHê´ìï m≈£îÿe ø±\+ ì\« ñ+∫q≥¢sTT‘˚ s¡+>∑T e÷s¡T‘·T+~.
á $<Ûä+>± ¬s’‘·T\T $‘·Ôq+ ùdø£]+#·&É+ <ä>∑Zs¡ qT+&ç |ü+≥ ø√‘· eT]j·TT <Ûëq´+ ì\« es¡≈£î dü¬s’q
C≤Á>∑‘\Ô· qT bÕ{Ï+∫q≥¢sTT‘˚ <ÛëHê´ìøÏ ìπs•∆ +∫q HêD´‘ê Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± ñ‘·Œ‘·T\Ô qT kÕ~Û+∫
eT+∫ <Ûsä \¡ qT bı+<ä>\∑ s¡T. ˇø£ y˚fi¯ $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚j÷· \qT≈£î+fÒ Á|ü»qq ˝Ò<ë |ü⁄Hê~ $‘·HÔ ê\qT dü+bÕ~+∫
ô|q’ $e]+∫q $<Û+ä >± nìï yÓTfi¯≈î£ e\qT bÕ{Ï+∫ eT+∫ $‘·HÔ êìï |ü+&ç+#·e#·TÃ. á $<Û+ä >± |ü+&ç+∫q
$‘·ÔHê\T Ä $‹Ôq ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~q ìπs∆•+∫q HêD´‘ê Á|üe÷D≤\≈£î ˝Àã&ç ñ+&Ü*.
e] - ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+
s¡ø±\T : j·T+.{Ï.j·TT. 7029 (dü«s¡í), j·T+.{Ï.j·TT. 1075 (|ü⁄wü´$T), _.|æ.{Ï.5204 (kÕ+ã eTwüO]),
j·T+.{Ï.j·TT. 1061 (Ç+Á<ä), j·T+.{Ï.j·TT.1262 (e÷s¡TfÒs¡T eTwüO]), j·T+.{Ï.j·TT.1001 ($CÒ‘·),
ÄsY. õ.m˝Ÿ. 2332 (Áo≈£Ls¡à), j·T+.{Ï.j·TT. 1121 (Áo<Ûä ‹), mHé.m˝Ÿ.ÄsY. 33892 (bÕØúe), mHé.m˝Ÿ.ÄsY.
3041 (HÓ\÷¢s¡T k˛q), mHé.m˝Ÿ.ÄsY. 4001 (HÓ\÷¢s¡T dæ]), mHé.m˝Ÿ.ÄsY. 40054 (HÓ\÷¢s¡T düT>∑+<Ûä).
Hê≥T¢ y˚ùd düeTj·T+ : KØ|òt (pHé- E˝…’) , s¡; (qe+ãs¡T - &çôd+ãs¡T)
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : H˚s¡T>± yÓ<ä»˝Ò¢ |ü<䛋- 12-15 øÏ˝À\T mø£sêìøÏ
kÕ<Ûës¡D Hê≥T¢ y˚ùd |ü<䛋 - 25 øÏ˝À\T mø£sêìøÏ
$‘·Ôq X¯ó~∆ : H˚s¡T>± $‘˚Ô $<ÛëqeTT˝À $‘·ÔHê\qT düT&√yÓ÷Hêdt bò˛¢s¡ôdqT‡ 10 Á>±eTT\T πøJ $‘·ÔHêìøÏ
ø£*|æ ˙&É˝À Äs¡u…{≤º*. ‘·s¡Tyê‘· n<˚ $‘·ÔHêìøÏ nCÀôd’Œ]\¢yéT qT eT]j·TT |æ.mdt._. (10 Á>±. ˝Ò<ë 10
$T.©. Á|ü‹ øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ) ø£*|æ ˙&É˝À Äs¡u…{≤º*. $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚ dæq $‘·ÔHêìï 6-8 >∑+≥\ düeTj·T+
˝À|ü⁄ $‘·TÔø√yê*.
Hês¡T ô|+∫ Hê≥T¢ y˚ùd $<ÛëqeTT˝À $‘·ÔHêìøÏ düT&√yÓ÷Hêdt bò˛¢s¡ôdqT‡ 10 Á>±. ‘√ bÕ≥T Jeq
ms¡Te⁄˝…’q nCÀôd’Œ]\¢yéT eT]j·TT |æ.mdt._. (10 Á>±. ˝Ò<ë 10 $T.©. Á|ü‹ øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ rdüTø√ì)
øÏ˝À $‘·ÔHêìï 1 ©≥s¡T ˙{Ï˝À 12-16 >∑+≥\T Hêqu…{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· 24 >∑+≥\T eT+&ç ø£{Ϻq≥¢sTT‘˚
yÓTT\ø£ ‘·«s¡>± edüTÔ+~.

41
ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+ :
• ‘=\ø£]˝À |ü∫à s=≥ºì#˚à |ü+≥\qT mø£sêìøÏ 15 øÏ˝À\ #=|ü⁄Œq y˚dæ 50 % |üP‘· <äX¯øÏ e#˚à es¡≈£î
ô|+∫ ø£*j·T <äTHêï*.
• u≤>± NøÏq |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄qT 4 ≥qTï\T mø£sêìøÏ }&ÉTŒ eTT+<äT #·\T¢ø√yê*.
• nCÀôd’Œ]\¢yéT, |æ.mdt._. eT]j·TT ¬ø.ÄsY._. 2 øÏ˝À\T mø£sêìøÏ, 100 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ô|+≥‘√
ø£*|æ Hê≥T¢ y˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT #·\T¢ø√yê*.
• ô|’ bÕ≥T>± y˚|ü #Óø£ÿ 200 øÏ˝À\T mø£sêìøÏ ˝Ò<ë eØà ø£+b˛dtº 500 øÏ˝À\T mø£sêìøÏ <äTãT“ #˚ùd
düeTj·TeTT˝À eT]j·TT n+≈£îs¡y˚Ts¡Œ&ÉT <äX¯˝À y˚düTø√yê*.
• ˙* Ä≈£î|ü#·Ã Ä˝ÒZ 4 øÏ˝À\T mø£sêìøÏ ˝Ò<ë nCÀ˝≤¢ 100-150 øÏ˝À\T mø£sêìøÏ Hê≥T y˚dæq 7-
10 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· y˚j·÷* <ëìì 2-3 yêsê\T ô|+∫ ‘·s¡Tyê‘· H˚\˝À ø£*j·T<äTHêï*.
• Á<äe JyêeT‘·+ (200 ©. mø£sêìøÏ ) H˚\˝À ø£*ùd≥≥Tº>± 3 kÕs¡T¢ 15 ˝Ò<ë 20 s√E\ e´e~Û˝À
y˚j·÷*. Á<äe JyêeT‘êìï |ü+≥ ˙{Ï‘√ bÕ≥T ˝Ò<ë 10% |æ∫ø±]>± n+~+#·e#·TÃ.
• Hê≥T y˚dæq 30 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· Äe⁄ eT÷Á‘·eTT 5% ˝Ò<ë |ü+#·>∑e´ 3% qT |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+
• nCÀ˝≤¢ì ô|+#·&É+ e\q Hê≥T y˚dæq ‘·s¡Tyê‘· e#˚à ø£\T|ü⁄qT düeTs¡ ∆e+‘·eTT>± ìyê]+#·e#·TÃ
• Hê≥T¢ y˚dæq 25 s√E\ ø=ø£kÕ] eT]j·TT 50 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ø£\T|ü⁄ rj·TT≥ e\q n~Ûø£
~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·e#·TÃ.
• H˚s¡T>± $‘˚Ô |ü<ä∆‹˝À |ü∫Ãs=≥º ms¡Te⁄˝…’q J\T>∑qT e] |ü+≥ es¡TdüT\ eT<Ûä´ y˚dæ ˇø£ HÓ\
‘·s¡Tyê‘· ø√H√ M&ÉsY qT ñ|üjÓ÷–+∫ uÛÑ÷$T˝À ø£*j·T <äTqï≥+ e\q ø£\T|ü⁄ ìyês¡D‘√ bÕ≥T
|ü+≥≈£î ms¡Te⁄>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
• ø√H√ M&ÉsY qT ñ|üj÷Ó –+∫ |ü+≥ es¡d\ü eT<Û´ä <äTqï≥+ e\q ø£\T|ü⁄qT y˚s‘¢¡ √ düV‰ü rdæyj
˚ T· e#·TÃ.
• ø√H√ M&ÉsY qT ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ ñ|üjÓ÷–+∫q#√ ø£\T|ü⁄ düeTs¡∆e+‘·+ >± ìyê]+#·e#·TÃ.
˙{Ï j·÷»e÷q´+
• ùd+Á~j·T e] ø√dü+ eT+∫ ˙{ÏH˚ ñ|üjÓ÷–+#ê*. eTT]øÏ˙s¡T >±ì, s¡kÕj·THê\‘√ ø£\Twæ‘·yÓTÆq
˙{Ïì ø±ì yê&É≈£L&É<äT.
düeTÁ>∑ düdü´ s¡ø£åD
ø±+&É+ ‘=*#˚ |ü⁄s¡T>∑T
• HêfÒ eTT+<äT Hês¡T ø£≥\º T ∫es¡\T ‘Ó+|æ Hê≥T≥ e\q ø±+&É+ ‘=*#˚ |ü⁄s¡T>∑T >∑T&É¢ düeTT<ëj·TeTT\qT
ìs¡÷à*+#·e#·TÃ.
42
• mø£sêìøÏ 8 *+>±ø£s¡¸ø£ ãT≥º\T ô|{Ϻ á |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃ
• á |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ >∑T&É¢ düeTT<ëj·÷\qT >∑eTì+∫q yÓ+≥H˚ Áf…Æø√Á>±e÷ »bÕìø£yéT |üsêqïJe⁄\T
4 kÕs¡T¢ ˇø£ mø£sêìøÏ 40,000 #=|ü⁄Œq Hê≥T y˚dæq 20 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· $&ÉT<ä\ #˚j·÷*.
• |üøÏå kÕúesê\qT mø£sêìøÏ 15-20 #=|ü⁄Œq n+≈£îs¡+ e~∆ #Ó+<˚ <äX¯ qT+∫ –+» ‘√&ÉT≈£îH˚ <äX¯
es¡≈£î ô|{≤º*
<√eT eT]j·TT ‘Ó\¢ eT#·Ã <√eT
• <√eTqT ‘·≥Tº≈£îH˚ e+>∑&ÉeTT˝…’q Ç+Á<ä, neTs¡, ø£wüíy˚DÏ, uÛ≤e|ü⁄] düHêï\T eT]j·TT Áo <Ûä‹ e+{Ï
s¡ø±\qT kÕ>∑T #˚j·÷*.
• bı\eTT˝À ‘·|üŒìdü]>± ø±* u≤≥\T rj·÷*
• bı\eTT˝À yÓ+≥ yÓ+≥H˚ ˙{Ïì rdæy˚dæ ø=‘·Ô ˙s¡T ô|≥Tºø√e≥+ e\q ≈£L&Ü á |ü⁄s¡T>∑Tì
ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ.
• yÓT{≤¬s’õj·T+ nìk˛|æ˝Ò¢ 5-10 Á>±./ ©. ˝Ò<ë ãy˚]j·÷ u≤dæj·÷q 5 Á>±./ ©. ø£*|æ |ü+≥ô|’ 2
kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚düTø√e&É+ e\q <√eT ñ<Ûä‹ ‘·–Z+#·e#·TÃ .
• e] q÷ø£\qT 5-10 øÏ˝À\T eT]j·TT y˚|ü q÷HÓì 1 ©. ø£*|æ ñ<äj·T+ düeTj·TeTT˝À
#·\T¢≈£îqïf…¢Ì‘˚ á |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃ.
Ä≈£î eTT&É‘· |ü⁄s¡T>∑T
• y˚|ü |æ+&ç ˝Ò<ë y˚|ü q÷HÓ (1500 |æ.|æ.j·T+.) 5 $T.©. ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ Hê≥T y˚dæq 20
s√E\T eT]j·TT 30 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· |æ∫ø±Ø #˚j·TT≥ e\q á |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃ.
• u≤dæ\¢dt ‘·T]+C…ìdædt (_.{Ï.) qT 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*
• Åf…Æø√Á>±e÷ »bÕìø£yéT |üsêqïJe⁄\T mø£sêìøÏ 20,000 #=|ü⁄Œq 3 kÕs¡T¢ Hê≥T y˚dæq 15 s√E\
qT+∫ $&ÉT<ä\ #˚j·÷*.
• ô|’s¡Tô|’ ‘ê&ÉT ˝≤>∑T≥ e\q Ä≈£îeTT&ÉT‘· jÓTTø£ÿ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T ˙{Ï˝À |ü&ÉT≥≈£î ÄkÕÿs¡+ ø£\<äT.
ñ*¢ø√&ÉT / Ä≈£î|ü#·Ã <√eT\T / e] ø£+|ü⁄ q*¢/ ø£+øÏ q*¢
• nC≤&ç]øϺHé 3000 |æ.|æ.j·T+. qT mø£sêìøÏ 600 $T.©. |æ∫ø±] #˚dæqf…¢Ì‘˚ á |ü⁄s¡T>∑T\qT
ìyê]+#·e#·TÃ.
• ñ*¢ø√&ÉTqT ‘·≥Tº≈£îH˚ s¡ø£eTT\TqT yê&ÉTø√yê*.
n–Z ‘Ó>∑T\T
• $‘·Ôq X¯ó~∆ ˝Ò<ë Hês¡TqT düT&√yÓ÷Hêdt bò˛¢s¡ôdqT‡ 10 Á>±. ˝Ò<ë 20 Á>±. ˝Ò<ë |ü+#·>∑e´ (3%)

43
 øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ dü]|ü&É Á<ëeD+˝À 20 ì$TcÕ\T $‘˚Ô eTT+<äT ˝Ò<ë Hê≥T y˚ùd eTT+<äT Hêqô|{Ϻ
Hê≥Tø√yê*.
• 10% Äe⁄ eT÷Á‘·eTTqT 2 kÕs¡T¢ 10 s√E\˝À |æ∫ø±] #˚j·÷*
• ‘·≥Tº≈£îH˚ e+>∑&ÉeTT˝…’q k˛q eTwüO] (_.|æ.{Ï. 3291), k˛eT•\ (mHé.m˝Ÿ.ÄsY. 33358), $CÒ‘·
(j·T+.{Ï.j·TT. 1001), ‘·s¡+–DÏ (j·T+.{Ï.j·TT. 1156), #·+Á<ä (j·T+.{Ï.j·TT. 1153), Áo <Ûä‹
(j·T+.{Ï.j·TT. 1121), HÓ\÷¢s¡T eTwüO] (mHé.m˝Ÿ.ÄsY. 34449), X‚«‘· (mHé.m˝Ÿ.ÄsY. 40024),
dü«s¡íeTTœ (mHé.m˝Ÿ.ÄsY. 145) eT]j·TT HÓ\÷¢s¡T k˛q (mHé.m˝Ÿ.ÄsY. 3041) e+{Ï s¡ø£eTT\qT
m+#·Tø√yê*.
• ø£\T|ü⁄qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT rdæy˚düTø√yê*
• qÁ‘·»ìì Ç#˚à ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\qT düeT‘·T\´eTT>± y˚düTø√yê*
bı&É ‘Ó>∑T\T/ Ä≈£î eT#·Ã ‘Ó>∑T\T
• $‘·Ôq X¯ó~∆ (˝Ò<ë) Hês¡TqT düT&√yÓ÷Hêdt bò˛¢s¡ôdqT‡ 10 Á>±. ˝Ò <ë 20 Á>±. ˝Ò<ë |ü+#·>∑e´ (3%)
πøJ $‘·ÔHêìøÏ dü]|ü&É Á<ëeD+qT 20 ì$TcÕ\T $‘˚Ô eTT+<äT ˝Ò<ë Hê≥T y˚ùd eTT+<äT Hêqô|{Ϻ
Hê≥Tø√yê*.
• mø£sê≈£î 2 øÏ˝À\ #=|ü⁄Œq düT&√yÓ÷Hêdt bò˛¢s¡ôdqT‡qT H˚\˝À y˚j·÷*
• ø£\T|ü⁄qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT rdæy˚düTø√yê*
• |ü∫Ãs=≥º ì#˚à |ü+≥\qT y˚düTø=ì ø£*j·T<äTHêï*
ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T
• eTT+<äT |ü+≥ jÓTTø£ÿ neX‚cÕ\qT |üP]Ô>± rdæy˚j·÷*
• bı\eTT˝À ñqï ˙{Ïì |üP]Ô>± rdæy˚j·÷*
• ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\qT n<äq+>± y˚j·TT≥ e\q á ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ.
≥T+Á>√ yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T
• ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\qT rdæyd˚ æ HêX¯q+ #˚j÷· * eT]j·TT ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\qT ô|b’ Õ≥T>± y˚j÷· *.
• 1 ©. Äe⁄ eT÷Á‘·eTT, 1 ©. eTõ®>∑ eT]j·TT 8 ©. ˙s¡T ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·T≥+ e\q á yÓ’s¡dt
‘Ó>∑T\T‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ u≤ø°º]j·T eT]j·TT •*+Á<ä ‘Ó>∑Tfi¯¢qT ≈£L&É ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ.
u≤ø°º]j·÷ m+&ÉT ‘Ó>∑T\T
• á ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø£eTT˝…’q Ç+Á<ä (j·T+.{Ï.j·TT. 1061), neTs¡ (j·T+.{Ï.j·TT. 1064),
|ü⁄wü´$T (j·T+.{Ï.j·TT. 1075), dü«s¡í (j·T+.{Ï.j·TT. 7029), nø£åj·T (_.|æ.{Ï. 2231), e+{Ï
s¡ø±\qT m+|æø£ #˚düTø√yê*.
44
• ‘Ó>∑T\T k˛øÏq bı\+ qT+&ç ˙{Ïì Á|üø£ÿ #˚\≈£î b˛≈£î+&Ü n<äT|ü⁄ #˚ j·÷*.
• ‘Ó>∑Tfi¯ófl kıøÏq yÓTTø£ÿ\qT HêX¯q+ #˚j·÷* eT]j·TT ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ ÿ\qT rdæy˚j·÷*.
• bı\eTT˝À ˙&É ˝Ò≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*.
• 10% eØà yêwt eT]j·TT 5% Äe⁄ eT÷Á‘·eTTqT 10 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
• dæbòÕs¡düT #˚j·Tã&çq qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT m≈£îÿe kÕs¡T¢ ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\ <ë«s¡ n+~+#ê*. n˝≤π>
‘Ó>∑T\T ñ<Ûä‹ m≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚ qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT y˚j·Tsê<äT.

e] |ü+≥ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (e]), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+, e÷s¡TfÒs¡T ` 534 122,
|ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ,
bò˛Hé HÓ+. 08819 ` 246283, 247283, yÓTTu…’˝Ÿ - 93968 48380

45
 Äs¡T‘·&ç e] (@s√_ø˘ ¬s’dt)
@s√_ø˘ e] kÕ>∑T |ü<ä∆‹ 2002 dü+e‘·‡s¡+˝À n+‘·sê®rj·T e] |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú, |òæ*ô|’ŒH釽À
$düÔè‘· |ü]XÀ<Ûäq\ nq+‘·s¡+ |òæ*ô|’ŒHé‡, #Ó’Hê, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e+{Ï <˚XÊ˝À¢ Á|üy˚X¯ô|≥º&ÉyÓTÆq~. #Ó’Hê ˝≤+{Ï
<˚XÊ\˝À u≤>± ÁbÕ#·÷s¡´+ bı+~+~. e÷]q yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \˝À ‘·≈£îÿe ˙{Ï‘√ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£ ~>∑Tã&ÉT\qT
bı+<ä&É+ e]˝À @s√_ø˘ kÕ>∑T $<Ûëq+ <ë«sê kÕ<Ûä´+. á |ü<ä∆‹˝À ≈£L&É eTq <˚X¯+˝À e] kÕ>∑T #˚dæ
y˚T˝…’q ~>∑Tã&ÉT\T bı+<ä&É+ »s¡T>∑T#·Tqï~. eTq sêÁwüº+˝À ¬s’‘·T \T ne\+_Û+#˚ Äs¡T‘·&ç e] |ü<ä∆‹øÏ
#ê˝≤ <ä>∑Zs¡>± ñ+≥T+~. @s√_ø˘ e] |ü<ä∆‹˝À e]ì eTq+ kÕ<Ûës¡D+>± |ü+&ç+#˚ yÓTTø£ÿC§qï, C§qï
e+{Ï |ü+≥\e˝… Äs¡T‘·&ç |ü]dæú‘·T\˝À |ü+&ç+#·&É+, |ü+≥ nedüs¡+ y˚Ts¡≈£î ˙{Ïì ô|≥Tº≥ <ë«sê |ü+&ç+#˚
$<ÛëHêìï ª@s√_ø˘ e]μ nì e´eVü≤]kÕÔsT¡ . @s√_ø˘ e]ì eTTK´+>± e÷>±DÏ uÛ÷Ñ eTT˝À¢ kÕ<Ûës¡D |ü<‹∆ä ˝À
kÕ>∑T #˚j·T&ÜìøÏ ˙{Ï \uÛÑ´‘· ‘·≈£îÿe>± ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ˝Ò<ë esê¸< Ûës¡ |ü+≥>± |ü+&ç+#˚ uÛÑ÷eTT˝À¢
n&ÉbÕ<ä&ÉbÕ ˙s¡T n+~+#˚ kÂø£s¡´+ ø£*–q ÁbÕ+‘ê˝À¢ #Ós¡Te⁄\T ÁøÏ+ <ä kÕ>∑T#˚ùd |ü]dæú‘·T˝À¢ á |ü<ä∆‹
nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~. Äs¡T‘·&ç e]ì |ü+&ç+#·&ÜìøÏ bı\+˝À ˙{Ïì ì\«>∑ ≥ºe\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT.
Äs¡T‘·&ç (@s√_ø˘) |ü<ä∆‹˝À e]kÕ>∑TøÏ á ÁøÏ+~ j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T Ä#·]+#ê*
1. s¡ø±\ m+|æø£ : Äs¡T‘·&ç |ü+≥\ kÕ>∑T≈£î m+|æø£ #˚düTø=H˚ s¡ø±\≈£î ñ+&Ée\dæq eTTK´ \ø£åD≤\T `
• ˝À‘Ó’q y˚s¡T e´edü∆ ø£*– ñ+&ç, u…≥ºqT ‘·≥Tºø√>∑*– ñ+&Ü*.
• dü«\Œ ˝Ò<ë eT<Ûä´ø±*ø£ s¡ø±\T>± ñ+&Ü*. (120`135 s√E\T)
• ÁbÕ<∏ä$Tø£ <äX¯˝À yÓTTø£ÿ m<äT>∑T<ä\ y˚>∑+>± ñ+&˚ s¡ø±\ m+|æø£ e\¢ ø£\T|ü⁄ düeTdü´qT ô|’s¡T m~π>
<äX¯˝À ø=+‘·es¡≈£î n~Û>∑$T+#·e#·TÃ.
• ô|’s¡T kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘· bı{Ϻ>± ñ+&Ü*. • ø±+&É+ <Ûäè&É+>± ñ+&ç ô|’s¡T |ü&çb˛≈£î+&Ü ñ+&Ü*.
• |æ\ø£\T ‘=&çπ> kÕeTs¡∆´+ eT<Ûä´dü∆+>± ñ+&Ü* (10`12)
• Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À n~Ûø£+>± ñqï N&É|”&É\qT ‘·≥Tºø√>∑*–q kÕeTs¡∆´+ ø£*– ñ+&Ü*.
• Äs¡T‘·&ç e] kÕ>∑T≈£î nqTyÓ’q s¡ø±\T>± ÁøÏ+~ yê{Ïì >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. mHé.m˝Ÿ.ÄsY.34449
(HÓ\÷¢sT¡ eTwüO]), mHé.m˝Ÿ.ÄsY.145 (dü«s¡eí TTœ), j·T+.{Ï.j·TT.1156, _.|æ.{Ï.5204, mHé.m˝Ÿ.ÄsY.
33358 (k˛qT•\), j·T+.{Ï.j·TT. 1121 (l<Ûä‹), j·T+.{Ï.j·TT. 1210 (düTC≤‘·) eT]j·TT
j·T+.{Ï.j·TT. 1224 (e÷s¡TfÒs¡T eTwüO]).
2. uÛ÷Ñ $T ‘·j÷· Ø : ‘=\ø£] esê¸\qT dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dTü ≈£îì |ü\Te÷s¡T¢ <äTìï yÓT‘·ìÔ <äTøÏÿ #˚dqæ ≥¢sTT‘˚
ø£\T|ü⁄ düeTdü´qT ø=+‘·es¡≈£î n~Û>∑$T+#·e#·TÃ. ÄK] <äTøÏÿ˝À dæb òÕs¡düT y˚Ts¡≈£î uÛ≤dü«s¡eTT, bı{≤wt
ms¡Te⁄\T y˚dæ ø£*j·T<äTìï u≤>± #·<äTqT #˚j·÷*. H˚\ düeT‘·\+>± / #·<äTqT>± ˝Òq≥¢sTT‘˚ ‘˚eT
dü]>± n+<äø£ yÓTT\ø£ dü]>± sê<äT. |ü+≥ m<äT>∑T<ä\ ≈£L&É düe÷q+>± ñ+&É<äT.
46
3. $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : mø£sêìøÏ 16 ` 20 øÏ˝À\ $‘·ÔqeTT ñ|üjÓ÷–+#ê*.
4. $‘·ÔqX¯ó~∆ : $‘˚ÔeTT+<äT ø±¬s“+&ÉõyéT eT+<äT‘√ øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±eTT\T #=|üq ø£*|æ $‘·Ôq
X¯ó~∆ #˚j÷· *.
5. H˚s¡T>± $‘·TÔ≥ : X¯ó~∆ #˚dæq $‘·ÔHêìï H˚s¡T>± #·<äTqT #˚dæq bı\+˝À yÓ<ä»\¢&É+ <ë«sê >±ì
20 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À Hê>∑{Ï kÕ\T yÓqø£>±ì, >=Ás¡T‘√>±ì, Á{≤ø£ºs¡T‘√ q&ç#˚ ms¡Te⁄\T eT]j·TT
$‘·ÔHêìï ˇπøkÕ] y˚ùd >=Ás¡T‘√ (|òü]ºø£yéT d”&é Á&ç˝Ÿ) >±ì y˚düT ø√e#·TÃ. $‘·ÔHêìï m≈£îÿe ˝À‘·T˝À
y˚dæq≥¢sTT‘˚ yÓTT\ø£XÊ‘·+ <Óã“‹H˚ neø±X¯+ ñ+~. ø£qTø£ ô|’ bıs¡˝ À¢ |ü&˚≥≥T¢>± düTe÷s¡T
(2.5 ` 5 ôd+.MT.) ˝À‘·T˝À y˚düTø√yê*.
6. ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+ : Á|ü<Ûëq b˛wüø±\qT dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î y˚j·÷*. dæbòÕs¡T‡ #˚dæq uÛ≤dü«s¡+
ms¡Te⁄ |üP]Ô yÓ÷‘ê<äTqT ÄK] <äTøÏÿ˝À y˚düTø√yê*. bı{≤wt ms¡Te⁄qT ÄK] <äTøÏÿ˝À dü>∑uÛ≤>∑+,
$T–*q dü>∑uÛ≤>∑+ qÁ‘·»ì ms¡Te⁄‘√bÕ≥T n+≈£îs¡+ @s¡Œ&˚ <äX¯˝À y˚düTø√yê*. qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT
kÕ<Ûës¡D+>± y˚ùd e÷>±DÏ e]ø£+fÒ düTe÷s¡T 25% n~Ûø£+>± y˚j·÷*. qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT eT÷&ÉT
<äbòÕ\T>± $‹Ôq 15 s√E\≈£î, |æ\ø£ <äX¯˝À, n+≈£îs¡+ <äX¯˝À y˚j·÷*.
@s√_ø˘ e]˝À ÇqT|ü<Ûë‘·T ˝À|ü+ m≈£îÿe>± edüTÔ+<äì >∑eTì+#·&ÉyÓTÆq~. ÇqT|ü<Ûë‘·T ˝À|æ+#·T≥
e\q Ä≈£î\T ‘Ó\¢>± bÕ*b˛sTTq≥T¢ e⁄+&ç m<äT>∑T<ä\ ≈£î+≥T|ü&ÉT‘·T+~. á ˝À|ü \ø£åD≤\T >∑T]Ô+∫q
yÓ+≥H˚ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 20 Á>±. nqïuÛÒ~ì 2 Á>±. ìeTà ñ|ü‘√ ø£*|æ |æ ∫ø±Ø #˚j·÷*. nedüs¡yÓTÆ‘˚ yês¡+
s√E\T ‘·s¡Tyê‘· eTs=ø£kÕ] |æ∫ø±] #˚j·÷*.
@s√_ø˘ e]˝À õ+ø˘ <Ûë‘·T ˝À|ü+ ≈£L&Ü edüTÔ+~. ø±e⁄q $‹Ôq 20`25 s√E\ ‘·sê«‘· ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
2 Á>±eTT\ õ+ø˘ dü˝ÒŒ¤{ŸqT yês¡+ s√E\ e´e~Û˝À 2`3 kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
7. ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+ : á |ü<ä∆‹˝À ˙s¡T ì\«>∑≥º&É+ ñ+&É<äT. ø±ã{Ϻ, ø£\T|ü⁄ düeTdü´ m≈£îÿe>±
ñ+≥T+~. ø£\T|ü⁄ ìyês¡D≈£î düeTÁ>∑ ìyês¡D #·s¡´\T #˚|ü{≤º*. $‹Ôq |æ<ä|ü uÛÑ÷$T˝À ‘·>∑T e÷Á‘·+
‘˚eT ñ+&˚ |ü]dæú‘·T\˝À ø£\T|ü⁄ eT+<äT yê&Ü*. ˇø£ mø£sêìøÏ 1.5 ©≥s¡T ô|+&ç$T<∏ë*Hé ˝Ò<ë
500 $T.©. Á|æ{Ï˝≤ø√¢sY G ùd|òüqsY ˝Ò<ë 35 Á>±. Äø±‡&Éj·÷]®˝Ÿ e+{Ï yê{Ï˝À @<√ ˇø£ eT+<äTqT
200 ©≥s¡T¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ uÛÑ÷$Tô|’ $‹Ôq 2`3 s√E˝À¢|ü\ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. $‹Ôq yÓ+≥H˚ es¡¸+
|ü&˚ dü÷#·q\Tqï≥¢sTT‘˚ ô|+&ç$T<∏ë*Hé |æ∫ø±] #˚j·T≈£L&É<äT. ô|+&ç$T<∏ë*Hé |æ∫ø±] #˚dæq yÓ+≥H˚
˙{Ï ‘·&ç ô|≥º≈£L&É<äT. $‹Ôq 15`20 s√E\≈£î ø£\T|ü⁄ ñ<Ûäè‹ì ã{Ϻ _dtô|’]u≤ø˘ k˛&çj·T+ nH˚
eT+<äTqT mø£sê≈£î 120 $T.©. |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. $‹Ôq 20`25 s√E\|ü⁄&ÉT yÓ&É˝≤Œ{Ï Ä≈£î C≤‹
ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚ 2,4 &ç k˛&çj·T+ kÕ˝Ÿº @ 2 Á>±. /©. ˝Ò<ë 2,4 &ç nyÓTÆHékÕ˝Ÿº
@ 2 $T.©./ ©. ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. nsTT‘˚ nìï s¡ø±\ ø£\T|ü ⁄ yÓTTø£ÿ\T ñqï|ü&ÉT 30
s√E\T ‘·sê«‘· ˇø£kÕ] eTqTwüß\‘√ ø£\T|ü⁄ rdæ >=|ü ‘·$«+#·&+É e\q ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T q•+#·&yÉ T˚

47
 ø±ø£ uÛ÷Ñ $T >∑T\¢u≤] m≈£îÿe ‘˚eT uÛ÷Ñ $T˝À ì\Te ñ+≥T+~. ‘·<ë«sê |ü+≥ ‘·«s¡>± u…≥øº Ï >∑T]ø±≈£î+&Ü
#·÷&Ée#·TÃ. |ü+≥ es¡Tdü˝À¢ $‹Ôq≥¢sTT‘˚ es¡Tdü\ eT<Ûä´ n+‘·s¡ø£èwæ #˚düTø√e#·TÃ. Bìe\q ‘·≈£îÿe
Ks¡TÑ√ ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#·e#·TÃ.
8. ˙{Ï j·÷»e÷q´+ : |ü+≥≈£î Á|ü‹ 7`10 s√E\ø=ø£kÕ] nedüs¡+ y˚Ts¡≈£î ˙{Ï ‘·&ÉT\T ô|{≤º*.
ms√_ø˘ e]øÏ bı\+˝À m\¢|ü &ÉT ˙s¡T ì\Te ñ+#·e\dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä . nsTT‘˚ |ü+≥≈£î ø±e\dæq
‘˚eTqT n+~+#·&É+ |ü+≥ ø°\ø£ <äX¯˝À¢ u…≥º≈£î >∑T]ø±≈£î+&Ü #·÷&É& É+ Á|ü<ÛëqyÓTÆq n+X¯+. n~Ûø£
esê¸\T qyÓ÷<Óq’ |ü&ÉT ˙{Ï ‘·&TÉ \T nedüs+¡ ñ+&É<Tä . á $<Û+ä >± KØ|ò˝t À 3`4 ‘·&TÉ \‘√ e] kÕ>∑T
#˚düT≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+~. ˙{Ïì 30`40% y˚Ts¡ Ä<ë #˚düTø√e#·TÃ.
9. ~>∑Tã&ç : Äs¡T‘·&ç e]˝À kÕ<Ûës¡D+>± y˚ùd e÷>±DÏ e] ~>∑Tã&ÉT\‘√ b˛*Ãq|ü&É T düTe÷s¡T
80`90% es¡≈£î ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃ.
Äs¡T‘·&ç |ü<‹∆ä ˝À e] kÕ>∑T #˚jT· T≥ e\q ˝≤uÛ≤\T
1. ‘=\ø£] esê¸\qT dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√e#·TÃ.
2. Hês¡TeT&ç ô|+|üø£+, Hê≥¢≈£î nj˚T´ Ks¡Tà ‘·>∑TZ‘·T+~.
3. #Ós¡Te⁄\ ÁøÏ+<ä, ø±\Te\ ÁøÏ+<ä kÕ>∑T#˚ùd |ü]dæú‘·T˝À¢ Hê≥T¢ Ä\dü´+ ø±≈£î+&Ü düø±\+˝À |ü+≥qT
kÕ>∑T #˚jT· e#·TÃqT.
4. |ü+≥ ‘·«s¡>± (yês¡+ qT+&ç 10 s√E\T) ø√‘·≈£î edüTÔ+~.
5. |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>∑Tfi¯fl düeTdü´ ø=+‘·es¡≈£î ‘·≈£îÿe.
6. ˙{Ïì Ä<ë #˚düTø√e#·TÃ.
7. ø√‘· j·T+Á‘ê\‘√ düT\Te⁄>± |ü+≥ø√‘· #˚|ü≥ºe#·TÃ.
düeTdü´\T
1. |ü+≥ ‘=*<äX¯˝À Bs¡Èø±*ø£ esê¸uÛ≤e |ü]dæú‹ dü+uÛÑ$+∫q≥¢sTT‘˚ |ü+≥ <Óã“ ‹H˚ neø±X¯+ ñ+~.
2. ø£\T|ü⁄ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe.
3. $‹Ôq 45`50 s√E\≈£î düeTè~∆>∑ ˙s¡Tô|{Ϻ e÷>±DÏ e]˝≤>∑ kÕ>∑T #˚ j·÷* ˝Òì |üø£å+˝À ~>∑Tã&ç
u≤>± ‘·π>Z neø±X¯+ ñ+~.

Äs¡T‘·&ç e] kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+, sê>√\T ` 532 484
bò˛Hé HÓ+. 08942`279836, yÓTTu…’˝Ÿ - 94905 45888

48
 j·T+Á‘ê\‘√ e] Hê≥T¢ ` j·÷»e÷q´eTT
e] kÕ>∑T˝À ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+‘√ bÕ≥T, ≈£L©\ nedüs¡+ ≈£L&Ü #ê˝≤ m≈£îÿe. düTe÷s¡T ˇø£
mø£sê≈£î |ü+≥ø±\+˝À 50`70 s√E\ |üì ~Hê\T nedüs¡+ ne⁄‘êsTT. eTTK´+>± e]Hê≥T¢ düø±\+˝À
y˚dqæ |ü⁄&˚ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ<Û´ä eTe⁄‘êsTT. ø±˙ ≈£L©\T düø±\+˝À n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e&ÉeTT, Ç{°e\
ø±\+˝À ≈£L© πs≥T¢ n~Ûø£eTe&ÉeTT e\q e]Hê≥T¢ j·T+Á‘ê\‘√ y˚j·Te\dæq ÄeX¯´ø£‘· @s¡Œ&çq~.
e]kÕ>∑T #˚ùd ¬s’‘ê+>∑eTT e] Hês¡TqT Hês¡TeT&ç qT+&ç rdæ ‹]– Á|ü<Ûëq bı\+˝À Hê≥&ÜìøÏ ø±e\dæq
e´ekÕj·T ≈£L©\T <=s¡ø£ø£ düs¡sTTq düeTj·T+˝À Hê≥T¢ y˚j·T˝Òø£ Çã“+<äT\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. BìøÏ
eTTK´ø±s¡D+ e]Hê≥T¢ y˚j·T&É+ ÁX¯eT‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï |üì eT]j·TT ãTs¡<ä˝À #˚j·Te\dæq |üì. Ç+<äT≈£î
Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± e]Hê≥T j·T+Á‘ê\T Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. e] |ü+≥qT |ü+&ç+#˚+<äT≈£î nj˚T´ Ks¡TÃ
‘·–Z+∫, ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT ñ‘êŒ<äø£‘·qT ô|+∫ n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\T bı+<ë\+fÒ, ¬s’‘·T\T Ä<ÛäTìø£ e] Hê≥T
j·T+Á‘ê\qT $ìjÓ÷–+#·e\dæq nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ+~. á e] Hê≥T j·T+Á‘ê\qT $ìjÓ÷–+#˚≥|ü&ÉT
eTTK´+>± Á|ü‘˚´ø£ ÁfÒ \˝À >±ì ˝Ò<ë ìsê∆]+∫q |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê ø±ì ô|+∫q e] Hês¡TqT e÷Á‘·y˚T
HêfÒ+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~.
e]Hê≥T j·T+Á‘ê\T :
m) 8 kÕfi¯fl˝À e]Hê≥T¢ y˚ùd j·T+Á‘·eTT (j·÷+õ X¯øÏÔ #Ó’Hê j·T+Á‘·eTT)
Ç~ #Ó’Hê˝À ‘·j·÷¬s’q~. 4 ôV≤#Y.|æ.\T Ç+»qT‘√ |üì #˚j·TTqT. Bì ãs¡Te⁄ 320 øÏ˝À\T. BìøÏ
Hês¡TqT Hês¡TeT&ç˝À bÕ¢dæºø˘ w”{ŸqT |ü]∫, <ëìô|’ eT{Ϻì |ü\T#·> ± y˚dæ <ëìô|’ yÓTT\¬ø‹Ôq e] $‘·ÔHê\qT
#·*¢, |ü\T#·>± ˙{Ï‘√ ‘·&É|ü&É+ e\q Hês¡TqT ô|+#·e#·TÃqT. Ç˝≤ ô| +∫q 15`20 s√E\ Hês¡TqT
(12`15 ôd+.MT) ÁfÒ ø=\‘·\ ø£qT>∑TD+>± ø£‹Ô]+#ê*. j·T+Á‘·+ <ë«sê HêfÒ+<äT≈£î eTT+<äT bı˝≤ìï
u≤>± <äeTTà#˚dæ, #·<äTqT #˚düTø√e&É+ #ê˝≤ eTTK´+. n+‘˚>±ø£ bı˝≤ìï Äs¡u…{≤º*. HêfÒeTT+<äT |ü\T#·>±
˙s¡T ô|≥º&É+ e\q j·T+Á‘·+ düT\Te⁄>± HêfÒ+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. Bì‘√ kÕfi¯fl˝À es¡Tdü≈£î es¡Tdü≈£î eT<Ûä´
23.8 ôd+.MT. eT]j·TT ˇπø es¡Tdü˝Àì <äTãT“≈£î, <äTãT“≈£î eT<Ûä´ 14 ôd+.MT. ˝Ò<ë 17 ôd+.MT.
y˚düTø=qT≥≈£î M\T ø£\<äT. á j·T+Á‘·eTTqT ñ|üjÓ÷–+∫ ˇø£ mø£s¡+ bı\+qT 1 qT+&ç 2 >∑+≥\ ˝À|ü\
Hê≥e#·TÃqT. s√E≈£î 3`4 mø£sê\T Hê≥&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. Bì KØ<äT s¡÷. 2,20,000/`.
_) Äs¡T ˝Ò<ë mì$T~ es¡Tdü\˝À e]ì HêfÒ j·T+Á‘ê\T
á j·T+Á‘ê\qT »bÕHé, ø=]j·÷ eT]j·TT #Ó’Hê <˚XÊ\ qT+&ç ~>∑TeT‹ #˚ düTø=qT#·THêïeTT. Ç$
ô|Á{À\T eT]j·TT &ûõ˝Ÿ düVü‰j·T+‘√ 15 qT+&ç 21 nX¯«kÕeTs¡ú´+‘√ q&ç#˚ j·T+Á‘ê\T. Ç+<Ûäq $ìjÓ÷>∑+
4`6 ©≥s¡T¢ ˇø£ >∑+≥≈£î ñ+≥T+~. Ç+<äT˝À es¡Tdü≈£î, es¡Tdü≈£î eT<Ûä´ 30 ôd+.MT. (12 n+>∑Tfi≤\T ˝Ò<ë
ˇø£ n&ÉT>∑T), yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 12`21 ôd+{°MT≥s¡T¢ es¡≈£î (12, 14, 16, 18, 21 ôd+.MT.) y˚j·T&ÜìøÏ
49
nqTe⁄>± ñ+≥T+~. M{Ï˝À bı\+˝À ˝À‘·TqT ≈£L&Ü ìj·T+Á‹+#·&ÉyÓTÆq~. ˇø£ ≈£î<äTs¡T≈£î mìï yÓTTø£ÿ\T
Hê{≤*, m+‘· ˝À‘·T˝À Hê{≤* eT]j·TT m+‘· <ä÷s¡+˝À Hê{≤* nH˚ ìj·T+Á‘·D ñ+&É&É+ e\q bı\+˝À
eTq≈£î nedüs¡+ y˚Ts¡≈£î yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘·qT y˚j·Te#·TÃqT.
j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T :
1. bı\+ ‘·j÷· Ø
m) #·<Tä qT #˚jT· &É+ : ˝Ò»s¡T >¬ &’ &Ó é ˝…e\sYqT ñ|üj÷Ó –+#·T≥ <ë«sê bı\eTT |üP]Ô>± düe÷+‘·se¡ TT>±
#˚j·Tã&ÉT‘·T+~. Bì e\¢ bı\eTT |üP]Ô>± düe÷+‘·s¡eTT>± #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. Bì e\¢ |ü+≥
ˇπøkÕ] ø√‘·≈£î sêe&Éy˚T ø±≈£î+&Ü ~>∑Tã&ÉT\T ô|]π> neø±X¯eTT+≥T+~. á |ü]ø£s¡eTTqT
$ìjÓ÷–+#·T≥ <ë«sê >∑≥Tº\ $d”sÔ eí¡ TT ‘·–Z ‘·<ë«sê bı\eTT $d”sÔ í¡eTT 2`3 XÊ‘·eTT ô|s¡T>∑T‘·T+~.
n+‘˚ ø±≈£î+&Ü ô|<ä› ô|<ä› eT&ÉT\T ì]à+#·T≥ <ë«sê Ç‘·s¡ e´ekÕj·T |üqT\T ‘˚*ø£>± #˚j·TT
M\T+≥T+~.
_) <äeTTà #˚jT· &É+ : <äTìï, #·<Tä qT #˚dqæ bı˝≤ìï, ˙s¡T ô|{Ϻ u≤>± 2`3 kÕs¡T¢ s√{≤y˚≥s¡T düV‰ü j·T+‘√
<äeTTà #˚j·÷*. á$<Ûä+>± #˚j·T&É+ e\q 35`40 XÊ‘·eTT kÕ>∑T˙{Ïì Ä<ë #˚j·Te#·TÃqT.
bı\+ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ 2 qT+&ç 5 s√E\T Hê≥T≥≈£î eTT+<äT>± <äeTTà#˚dæ, #·<äTqT #˚j·÷*. Bì
e\q eT{Ϻ u≤>± ‘˚s¡Tø=ì, Hê≥T¢ y˚j·T&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+≥T+~.
2. Hês¡T ô|+#·&É+ : j·T+Á‘ê\ <ë«sê Hê≥T¢ y˚j·T<ä\#·Tø=qï|ü&ÉT Hês¡TqT ÁfÒ\˝À ô|+#ê*.
m) $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : mø£sêìøÏ s¡ø±ìï ã{Ϻ 12`15 øÏ˝À\ $‘·Ôq+ dü]b˛‘·T+~.
_) Hês¡T ej·TdüT‡ : ÁfÒ\˝À ô|+∫q Hês¡TqT 14 qT+&ç 17 s√E\ ej·TdüT‡˝À Hê{≤*. 14 s√E\
ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ej·TdüT ñqï|ü⁄&ÉT Hês¡TqT $TwüHé rdüTø√e&ÜìøÏ ø£w üºeTT eT]j·TT eTT<äTs¡T Hês¡TqT
Hê{≤\+fÒ y˚s¡T e´edüú u≤>± n\T¢ø=ì Hê≥T¢ y˚j·T&É+ ø£wüºeTe⁄‘·T+~. Hês¡T bı&Ée⁄ ≈£L&Ü
15 ôd+.MT. $T+∫q|ü⁄&ÉT, Hê≥T¢ y˚ùdÔ Hês¡T eT&É‘·|ü&ç dü]>± Hê≥T |ü&É<äT.
dæ) ÁfÒ\˝À Hês¡T ô|+#·&ÉeTT : eTT+<äT>± mø£sê≈£î dü]|ü&˚ 12`15 øÏ˝À\ $‘·ÔHêìï, 2 øÏ˝À\ ñ|ü
˙{Ï˝À y˚dæ, ‘·sê«‘· eT+∫˙{Ï˝À 4`5 kÕs¡T¢ u≤>± ø£&ç–, 24 >∑+≥\T ˙{Ï˝À Hêqu…{Ϻ 12
>∑+≥\T eT+&Ó ø£{Ϻq $‘·ÔHêìï ÁfÒ\˝À ªd”&ç+>¥ yÓTwæHéμ <ë«sê y˚j ·÷*. ÁfÒ\T 2 n&ÉT>∑T\ bı&Ée⁄,
1 n&ÉT>∑T yÓ&É\TŒ ø£*–, ˇø£ n+>∑Tfi¯+ m‘·TÔ ñ+&ç, mø£sê≈£î 70`80 ÁfÒ\T nedüs¡eTe⁄‘êsTT.
ˇø√ÿ ÁfÒ˝À 3.5 qT+&ç 4.0 øÏ˝À\ eT{Ϻ nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. ˇø£ ÁfÒøÏ $‘·Ôq |ü]e÷D≤ìï ã{Ϻ
120`160 Á>±eTT\ dü]b˛‘·T+~. á ÁfÒ\qT ì+|ü&ÜìøÏ ªªÄ{ÀyÓT{Ïø˘ d”&+ç >¥ $TwüHμé μì ‘·j÷· s¡T
#˚XÊs¡T. M{Ï˝À bı&ç eT{Ϻ nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. eT{Ϻì bı&ç #˚ùd j· T+Á‘êìï ñ|üjÓ÷–+∫

50
 eT{Ϻì u≤>± yÓT‘·Ô>± #˚düTø=ì, Ä{ÀyÓT{Ïø˘ d”&ç+>¥ yÓTwæHé˝À y˚d æq|ü⁄&ÉT ÁfÒ\T ø£H˚«j·TsY u…\T¶
<ë«sê |ü+|æq#√ yÓTT<ä≥ eT{Ϻ, ‘·sê«‘· $‘·Ôq+, ‘·sê«‘· |ü\T#·>± eT{Ϻì y˚j·T&É+ eT]j·TT ˙{Ïì
≈£L&Ü |ü\T#·>± #·\¢&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ‘·sê«‘· ÁfÒ\qT <äeTTà #˚dæ q e] Hês¡T eTfi¯fl˝À ô|{Ϻ,
yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT s√E\T ñ<äj·T+, kÕj·T+Á‘·+ ˙{Ïì s√CŸø±´Hé‘√ >±˙, #˚‹‘√ >±˙ ∫\ø£]+#ê*.
ÁfÒ\ô|’q e] >∑&ç¶ì ø£|üŒ&É+ e\q $‘·ÔHêìï m\Tø£\T, m+&É, |ü≈£åî\T eT]j·TT Ç‘·s¡T\ qT+&ç
s¡øÏå+#·Tø=qe#·TÃqT. $‘·Ôq+ yÓTT*∫q ‘·sê«‘· 7 ˝Òø£ 8e s√EqT+&ç, bı\+˝À ˙{Ïì |ü\T#·>±
ô|{Ϻ, Ä$<Ûä+>± ‘·j·÷¬s’q ÁfÒ\qT s¡ø±ìïã{Ϻ 15 qT+&ç 20 s√E\ ˝À|ü⁄ Á|ü<Ûëq bı\+˝À Hê≥T¢
y˚ùd j·T+Á‘·+ <ë«sê Hê≥Tø√yê*. bı&çeT{Ϻ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òq|ü⁄&ÉT, Hês¡T eT&ç˝ÀH˚ ãTs¡<ä
eT{Ϻ‘√ ÁfÒ\qT ì+|æ, sêfi¯flqT |üP]Ô>± @]y˚dæ, eT+&Óø£{Ϻq $‘·ÔqeTTqT ÁfÒ\ô|’ #·*¢, e] >∑&ç¶ì
ø£|æŒ, Hês¡TqT ô|+#·e#·TÃqT. ÁfÒ\˝À Hês¡T dü]>± ô|s¡>∑q|ü⁄&ÉT 1% j·T÷]j·÷ì ˝Ò<ë 1%
&ç.m.|æ.ì |æ∫ø±] #˚j·÷*.
3. Hê≥T¢ y˚j·T&É+
Á|üdüTÔ‘·eTT ¬s&é ˝≤´+&é‡, ≈£îuÀ{≤, j·÷Hée÷sY ø£+ô|˙\ Hê≥T¢ y˚ùd j·T+Á‘ê\T 18 H.P. ` 22
H.P. kÕeTs¡ú´+ ø£*– 4, 6, 8 es¡Tdü\˝À Hê≥T≥≈£î M\T>± ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&ç ñHêïsTT. M{Ï‘√ ˇø£
mø£sê≈£î 45 ì$TcÕ\ qT+&ç ˇø£ >∑+≥≈£î Hê≥T¢ y˚j·T&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. M{Ï <ë«sê s√E≈£î 6 qT+&ç 8
mø£sê\ es¡≈£î Hê≥T¢ y˚düTø=qe#·TÃqT. Ç$ &ûõ˝Ÿ eT]j·TT ô|Á{À˝Ÿ düVü‰j·T+‘√ 2.5 qT+&ç 6.0 ©. /
>∑+≥≈£î kÕeTs¡ú´+‘√ |üì#˚j·TT#·Tqï$. j·T+Á‘·+‘√ bı\+˝À Hê≥&ÜìøÏ bı˝≤ìï, bı\+ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ
4 qT+&ç 6 s√E\T eTT+<äT>± <äeTTà #˚dæ, u≤>± #·<äTqT #˚dæ, HêfÒ eTT+<äT s√E bı\+˝À ˙{Ïì
rdæy˚j·÷*. j·T+Á‘ê\ <ë«sê m≈£îÿe ˝À‘Ó’q q\¢πs>∑&ç H˚\˝À¢ ≈£L&Ü Hê≥T¢ y˚j·Te#·TÃqT. á j·T+Á‘ê\‘√
Hês¡T Hê≥e\dæq ˝À‘·T, yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ <ä÷s¡eTT ìj·T+Á‹+#·&ÜìøÏ M\T>± ñqï+<äTe\q, ¬s’‘·T\≈£î
ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+~. á j·T+Á‘ê\ KØ<äT 12.0 \ø£å\ qT+&ç 16.00 \ø£å\T (Äs¡T es¡Tdü\T, ô|Á{À˝Ÿ‘√
q&ç#˚$, ≈£îuÀ{≤ ø£+ô|˙), 18`22 \ø£å\T (8 es¡Tdü\T, &çõ\T‘√ q&ç# ˚$).
á j·T+Á‘ê\ <ë«sê Hê≥T¢ y˚dæq|ü⁄&ÉT es¡Tdü\ eT<Ûä´ <ä÷s¡eTT ˇø£ n&ÉT>∑T (30 ôd+.MT.), ˇø£
es¡Tdü˝Àì yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ <ä÷s¡eTT 12 ôd+.MT. qT+&ç 21 ôd+.MT. es¡≈£î e÷s¡TÃø√e&ÜìøÏ nqTe⁄>±
ñ+≥T+~. Hê≥T¢ ≈£î<äTs¡T≈£î mìï yÓTTø£ÿ\T Hê{≤* eT]j·TT m+‘· ˝À‘·T˝À Hê{≤* nH˚ ìj·T+Á‘·D
ñ+≥T+~. bı\+˝À Hê≥T¢ y˚ùd≥|ü&ÉT ˙s¡T rdæy˚j·T&É+ e\q eT]j·TT Hê{Ïq 2`3 s√E\T #ê˝≤
|ü\T#·>± ˙s¡T ñ+&É&É+ e\q ø£\T|ü⁄ düeTdü´ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ Hê{Ïq 3`5 s√E\ ˝À|ü\
Áô|{Ï˝≤ø√¢sY nH˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT 500 $T.©. / mø£sê≈£î >±˙, Äø±‡&Éj·÷]®˝Ÿ nH˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT
35`50 Á>±. / mø£sê≈£î ˝Ò<ë u…Hé dü\÷Œ¤´sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ ˇ Áô|{Ï˝≤ø√¢sY >∑T[ø£\qT mø£sê≈£î 4 øÏ˝À\ #=|üq
20 øÏ˝À\ ÇdüTø£˝À ø£*|æ, bı\+˝À ˙s¡T |ü\T#·>± ñqï|ü⁄&ÉT #·˝≤¢*.

51
 Hê≥T¢ y˚dqæ 15 qT+&ç 20 s√E\|ü⁄&ÉT bı\+˝À øπ e\+ >∑&C¶ç ≤‹ ø£\T|ü⁄ ñqï≥¢sTT‘˚ ôdV’ ≤ü ˝ÀbòÕ|t
ãT´f…Æ˝Ÿ nH˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT mø£sê≈£î 400 $T.©. ˝Ò<ë >∑&ç¶ eT]j·TT Ä≈£îC≤‹ ø£\T|ü⁄ ñqï≥¢sTT‘˚ _dt
ô|ò’]u≤ø˘ k˛&çj·T+ nH˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT mø£sê≈£î 100 $T.©. #=|üq bı\+˝À ˙{Ïì rdæy˚dæ |æ∫ø±]
#˚j÷· *.
yÓ÷{≤s¡T‘√ q&ç#˚ ø£\T|ü⁄r‘· j·T+Á‘·eTT‘√ kÕfi¯fl eT<Ûä´˝À ñqï ø£\ T|ü⁄qT Hê{Ïq 15 s√E\
‘·sê«‘· Á|ü‹ 10 s√E\ e´e~Û˝À 3`4 kÕs¡T¢ ø£\T|ü⁄ rj·T&É+ e\q, y˚s¡¢øÏ >±* u≤>± n+<äTu≤≥T˝À
ñ+&ç, |æ\ø£\T n~Ûø£ dü+K´˝À eT]j·TT ˇπøkÕ] sêe&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
ms¡Te⁄\ j·÷»e÷Hê´ìï >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ e÷eT÷\T |ü<‹∆ä ˝À e÷~]>±H˚ dæbÕò s¡dTü #˚dqæ ms¡Te⁄\
yÓTT‘ê<äT˝À y˚düTø√yê*. ˝Ò‘· Hês¡T Hê≥&É+ e\q qÁ‘·»ìì 4 qT+&ç 5 <äbòÕ\T>±, uÛ≤dü«s¡+ yÓTT‘êÔìï
<äTøÏÿ˝À eT]j·TT bı{≤wtqT <äTøÏÿ˝À eT]j·TT ø£s¡T≈£î düeTj·T+˝À ¬s+&ÉT <äbòÕ\T>± y˚j·÷*.
e] Hê≥T j·T+Á‘ê\‘√ Hê≥T¢ y˚j·T&É+ e\q kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‹˝À e] kÕ>∑Tø£+fÒ Ks¡Tà u≤>±
‘·–Z 10`25 XÊ‘·+ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T e∫Ãq≥T¢ |ü]XÀ<Ûäq\˝À ‘Ó*dæq~.
e] Hê≥T j·T+Á‘·+ e\q ~>∑Tã&ÉT\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T
• ˝Ò‘· Hês¡T Hê≥T≥ (˝Ò‘· Hês¡T 15 qT+&ç 25 s√E\T) e\q |æ\ø£\ dü+K´ ô|]– n~Ûø£ ~>∑Tã&ç
edüT+Ô ~.
• es¡Tdü\ eT<Ûä´ eT]j·TT yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ <ä÷s¡eTT düe÷qeTT>± ñ+&É T≥ e\q áìø£ ˇπøkÕ]
ñ+&ç ‘ê\TXÊ‘·+ ‘·>∑TZ‘·T+~.
• Hê≥T¢ ‘·≈£îÿe ˝À‘·T˝À (ô|’ô|’q) y˚j·T&É+ e\q eT]j·TT yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· dü]|ü&Ü ñ+&ç, ~>∑Tã&ç
ô|s¡T>∑T‘·T+~.
• j·T+Á‘·eTT <ë«sê ø£\T|ü⁄ rj·T&É+ e\q uÛÑ÷$T˝À >±* Á|üdüs¡D n+<äTu≤≥T˝À ñ+&ç, y˚s¡T
e´edüú <äè&ÛÉ+>± ‘·j·÷¬s’, n~Ûø£ |æ\ø£\T sêe&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~.

j·T+Á‘ê\‘√ e] Hê≥T¢ `j·÷»e÷q´+ô|’ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

nk˛dæj˚T{Ÿ &ûHé, &܈ˆ mHé.{Ï.ÄsY. e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥ ø£fi≤XÊ\,
u≤|ü≥¢ ` . bò˛Hé HÓ+. 08514`242296, yÓTTu…’˝Ÿ - 94408 39340

52
 yÓTTø£ÿC§qï
yÓTTø£ÿC§qïqT eTqeTT ÄVü‰s¡+>±H˚ >±ø£, <ëD≤ s¡÷|ü+˝ÀqT, |üXó¯ e⁄\≈£î y˚T‘·>±qT, $$<Ûä |ü]ÁX¯eT˝À¢
eTT&ç düs¡T≈£î>±qT, ù|˝≤\T, r|æø£+&Ó eT]j·TT ø±j·T>∑÷s¡ s¡ø£+>±qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. eTq
sêÁwüº+˝À yÓTTø£ÿC§qï kÕ>∑T $d”Ôs¡í+ 7.52 \ø£å\ mø£sê\T, ñ‘·Œ‹Ô 19.32 \ø£å\ ≥qTï\T eT]j·TT ~>∑Tã&ç
mø£sê≈£î 5903 øÏ˝À\T>± (KØ|ò˝t À 3807 øÏ˝À\T, s¡;˝À 8000 øÏ˝À\T) qyÓ÷<äT #˚jT· ã&çq~. esê¸<ëÛ s¡+
ÁøÏ+<ä KØ|òt˝À düTe÷s¡T 2.37 \ø£å\ mø£sê˝À¢ eT]j·TT ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä s¡;˝À düTe÷s¡T 4.95 \ø£å\
mø£sê˝À¢ kÕ>∑T #˚düTÔHêïs¡T. >∑T+≥÷s¡T, |ü•ÃeT >√<ëe], $»j·Tq>∑s¡+, ø£s¡÷ï\T eT]j·TT ø£èwüí õ˝≤¢\˝À
m≈£îÿe $d”Ôs¡í+˝À kÕ>∑T #˚j·Tã&ÉT‘·Tqï~.
yÓTTø£ÿC§qï˝À ø±\|ü]$T‹ì ã{Ϻ Bs¡øÈ ±*ø£ (100`120), eT<Û´ä ø±*ø£ (90`100) eT]j·TT dü«\Œø±*ø£
(<90 s√E\T) s¡ø±\T n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. Bs¡Èø±*ø£ eT]j·TT eT<Ûä´ø±*ø£ s¡ø±\T dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\
ø£+fÒ n~Ûø£ ~>∑Tã&çìkÕÔsTT.

s¡ø+£ |ü+≥ ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T

(s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
1 2 3 4
@ø£ dü+ø£s¡ s¡ø±\T
&ç.ôV≤#Y.j·T+.` 111 90`95 25`30 n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#·Tà eT<Û´ä ø±*ø£ s¡ø+£ . Ç~ Ä≈£î m+&ÉT,
(_.ôV≤#Y. 1576) ø±+&ÉeTT ≈£îfi¯ófl eT]j·TT ø£+øÏ m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
ø√‘· düeTj·T+˝À ø£Ás¡ |ü∫Ã>± ñ+&ç y˚T˝…q’ |üXó¯ Á>±dü+>±
≈£L&Ü |üìø=düT+Ô ~.
&ç.ôV≤#Y.j·T+. ` 113 105`120 28`30 n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#·Tà Bs¡øÈ ±*ø£ s¡ø+£ . KØ|ò≈t î£ nqTyÓq’ ~.
(_.ôV≤#Y. 1620) Ç~ ø=+‘· es¡≈î£ ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT |üP‘·
‘·sT¡ yê‘· e#˚à ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
&ç.ôV≤#Y.j·T+. ` 115 85`90 26`28 dü«\Œø±*ø£ ôV≤’ Á_&é. Äø£s¸¡ Dj
° T· yÓTqÆ Hê]+» s¡+>∑T, >∑T+Á&Éì
(_.ôV≤#Y. 2187) –+»\T ø£*–, Ä≈£î m+&ÉT, Á‘·T|ü eT]j·TT ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl
‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.

53
 &ç.ôV≤#Y.j·T+. ` 117 95`100 30`35 n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#·TÃ eT<Û´ä ø±*ø£ s¡øe£ TT. KØ|òt eT]j·TT s¡;øÏ
(_.ôV≤#Y. 40625) nqTyÓq’ ~. eT+∫ j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \˝À 40 øÏ«+{≤fi¯fl es¡≈î£
~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. Ç~ ø=+‘· es¡≈î£ ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑TqT,
Ä≈£î m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT eT]j·TT |üP‘· ‘·sT¡ yê‘· e#˚à ø±+&É+
≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ fi¯óflqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ø√‘· düeTj·T+˝À ø£Ás¡ |ü∫Ã>±
ñ+&ç y˚T˝…q’ |üXó¯ Á>±dü+>± |üìø=düT+Ô ~.
&ç.ôV≤#Y.j·T+. ` 119 95`100 30`35 ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT Ä≈£î m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT
(_.ôV≤#Y. 4062) ‘·≥Tºø=+≥T+~.
&ç.ôV≤#Y.j·T+. ` 121 90`95 30`35 Ä≈£î m+&ÉT, bı&É eT]j·TT |üP‘· ‘·sê«‘· e#·Tà ø±+&É+
(_.ôV≤#Y. 41009) ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ fi¯flqT eT]j·TT ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄sT¡ >∑TqT ‘·≥Tºø=qTqT.
@ø£ dü+ø£s¡ ù|˝≤\ s¡ø£+
_.|æ.dæ.ôV≤#Y. ` 6 90`95 14`16 Ä≈£î m+&ÉT, bı&É eT]j·TT ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ fi¯flqT ø=+‘·es¡≈î£
‘·≥Tºø=qTqT.
ø±+b˛õ{Ÿ Á|ü‘´˚ ø£ s¡ø±\T
n+ãsY bÕ|tø±sYï 90`95 10`14 HêD´yÓTqÆ ù|˝≤\≈£î nqTyÓq’ ~.
(ù|˝≤\ s¡ø+£ )
e÷<ÛäT] (r|æ s¡ø£+) 75`80 30`32 r|æ ø£+&Ó s¡ø+£ . 24% #·ø¬ ÿs¡ ø£*– ñ&çø+Ï ∫ ‹qT≥≈£î
y˚\ |ü∫à ø£+&Ó\T nqTyÓq’ ~. mø£sê≈£î 6`8 ≥qTï\ |ü∫à #=|üŒqT ÇdüTÔ+~.
Á|æj·T (r|æ s¡ø£+) 78`85 30`32 r|æ ø£+&Ó s¡ø+£ . 20`22% #·ø¬ ÿs¡ ø£*– bı&Éyq’Ó ø£+&Ó\T
y˚\ |ü∫à ø£+&Ó\T >∑\ s¡ø+£ . ñ&çø+Ï ∫ ‹qT≥≈£î nqTyÓq’ ~. mø£sê≈£î 6`8 ≥qTï\
|ü∫à #=|üŒqT ÇdüT+Ô ~.

dæbòÕs¡düT #˚j·Tã&çq Åô|’y˚{Ÿ dü+ø£s¡ s¡ø£eTT\T : Bs¡Èø±*ø£ s¡ø±\T : 900 j·T+.>√˝Ÿ¶, 30_07, mHé.¬ø. 30,
ãjÓ÷ 9681, mHé.¬ø. 6240, Ábı 311, j·T+.dæ.ôV≤#Y. 36, mdt.j·T+.ôV≤#Y. 3904, _k˛ÿ 97 >√˝Ÿ¶,
|üsTT˙sY 3522, |üsTT˙sY 3580, j·T+.dæ.ôV≤#Y. 46, ôV≤#Y.{Ï.j·T+.ôV≤#Y. 5106 eT]j·TT Áb˛ 385.
eT<Ûä´ø±*ø£ s¡ø±\T : ø√Væ≤q÷sY, Á|üuÛÑ˝Ÿ, _k˛ÿ 855, C….¬ø.j·T+.ôV≤#Y. 175, ãjÓ÷ 9544, j·T+.dæ.ôV≤#Y.
2, ¬ø.ôV≤#Y. 510, ¬ø.ôV≤#Y. 9541, ¬ø.j·T+.ôV≤#Y. 25 ¬ø 60, mHé.j·T+.ôV≤#Y. 1242, mHé.mdt.dæ.ôV≤#Y.
12, mdt. 6217 eT]j·TT C….¬ø.j·T+.ôV≤#Y. 4848.
dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\T : |üsTT˙sY 3342, ¬ø.ôV≤#Y. 5991, &ç.¬ø.dæ. 7074, C….¬ø.j·T+.ôV≤#Y. 1701,
j·T+.j·T+.ôV≤#Y. 133, ãjÓ÷ 605, düHé yêeTHé, |üsTT˙sY 1864, _k˛ÿ 2238.

54
Á|ü‘˚´ø£ s¡ø±\T : yÓTTø£ÿC§qï˝À Á|ü‘˚´ø£ s¡ø±˝…’q r|æ, uÒ_ø±sYï, ù|˝≤\ eT]j·TT ø±«*{° Áb˛{°qT yÓTTø£ÿC§qï
s¡ø±\qT nyÓT]ø± eT]j·TT j·T÷s¡|t <˚XÊ\˝À #ê˝≤ ø±\+>± kÕ>∑T #˚dü TÔHêïs¡T. e÷s¡T‘·Tqï |ü]dæú‘·T\≈£î
nqT>∑TDeTT>± eTq <˚X+¯ ˝À ≈£L&Ü á Á|ü‘´˚ ø£ s¡ø±\T ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+<äT‘·THêïsTT. |ü≥Dº |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À
á Á|ü‘˚´ø£ s¡ø±\qT H˚s¡T>± ø±ì $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À ø±ì $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. M{ÏøÏ eTq <˚X¯+˝ÀH˚ ø±ø£
Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À ≈£L&Ü m≈£îÿe –sêøÏ ñqï+<äTq m>∑TeT‹øÏ eT+∫ neø±XÊ\T ñHêïsTT.
á Á|ü‘´˚ ø£ s¡ø±\qT s¬ ‘’ T· \T e÷¬sÿ{Ÿ eT]j·TT m>∑TeT‹ neø±XÊ\≈£î nqT>∑TDeTT>∑ kÕ>∑T #˚dTü ø=ì
n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\qT Ä]®+#·e#·TÃ. M{Ï kÕ>∑T e\¢ ñbÕ~Û neø±XÊ\T yÓTs¡T >∑T|ü&É&Éy˚T ø±≈£î+&É yÓTTø£ÿC§qï
Ä<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\T n_Ûe~∆ #Ó+<äT‘êsTT.
m) r|æ s¡ø±\T : á s¡ø±\˝À #·¬øÿs¡ XÊ‘·+ (|ü∫à ø£+&Ó –+»\˝À 20-24 XÊ‘·+) n~Ûø£eTT>± ñ+&ç
‹j·T´>∑ eT]j·TT s¡T∫>∑ ñ+{≤sTT. M{Ï˝À e÷<ÛäT], Á|æj·T, n˝Ÿ yÓ÷sê, $Hé Äs¡+CŸ ˝≤+{Ï ø±+b˛õ{Ÿ
s¡ø±\T eT]j·TT wüß>∑sY-75, Áu…’{Ÿ JHé e+{Ï ôV’≤Á_&é s¡ø±\T eTTK´yÓTÆq$.
_) ù|˝≤\ s¡ø±\T : á s¡ø±\˝À –+»\qT ù|˝≤\T>± #˚düTø=qT≥≈£î M\T |ü&ÉT‘·T+~. Ç+<äT˝À n+ãsY
bÕ|t ø±sYï, $.m˝Ÿ. n˝Ÿ yÓ÷sê bÕ|t ø±sYï eT]j·TT ô|sY¢ bÕ|t ø±sYï ø±+b˛õ{Ÿ s¡ø±\T eTTK´yÓTÆq$.
dæ) uÒ_ ø±sYï s¡ø±\T : |”#·T ‘=* <äX¯˝À ñ+&ç |òü\Bø£s¡D+ #Ó+<äì yÓTTø£ÿC§qï ø£+&ÓqT uÒ_ø±sYï n+{≤s¡T.
eTq <˚X¯+˝À uÒ_ø±sYï kÕ>∑T ø=s¡≈£î Á|ü‘˚´ø£ s¡ø±\qT s¡÷bı+~+#·q|üŒ{ÏøÏ ø±+b˛õ{Ÿ s¡ø±˝…’q
$.m˝Ÿ-42, Væ≤yéT-123, Væ≤yéT-129, e÷<ÛäT] r|æ yÓTTø£ÿC§qï eT]j·TT ôV’≤Á_&é s¡ø±˝…’q Væ≤yéT-128,
Á|üø±XŸ, ôV≤#Y.myéT.-4, |üPkÕ mØ¢ ôV’≤Á_&é yÓTTø£ÿC§qï-1 eT]j·T T |üPkÕ mØ¢ ôV’≤Á_&é yÓTTø£ÿC§qï-2 e+{Ï
s¡ø±\T uÒ_ø±sYï kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\yÓTÆq$>∑ >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~.
&ç) ø±«*{Ï Áb˛{°qT yÓTTø£ÿC§qï s¡ø±\T : e÷eT÷\T yÓTTø£ÿC§qï s¡ø±\‘√ b˛*Ãq|ü⁄Œ&ÉT ø±«*{Ï Áb˛{°qT
yÓTTø£ÿC§qï s¡ø±\T ¬s{Ϻ+|ü⁄ ˝…’dæHé eT]j·TT Á{Ïb˛º|òæHé nqã&˚ nyÓTÆH√ Äe÷¢\‘√ HêD´yÓTÆq Áb˛{°qT\qT
ø£*– ñ+{≤sTT. Ç+<äT˝À n+ãsY X¯øÏÔ-1, X¯øÏÔ-1, ôV≤#Y.≈£î´.|æ.myé T.-1, ôV≤#Y.≈£î´.|æ.myéT.-5, $y˚ø˘
≈£î´.|æ.myéT.-9 eT]j·TT ôV≤#Y.≈£î´.|æ.myéT.-7 s¡ø±\T eTTK´yÓTÆq$.
Ç) |üX¯óÁ>±dü s¡ø±\T : á s¡ø±\qT |üP‘·<äX¯ qT+&ç –+» bÕ\T b˛düT≈£îH˚ <äX¯˝À m|ü⁄Œ&Ó’Hê ø√dæ |üX¯óe⁄\≈£î
y˚T‘·>± ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. Ç+<äT˝À ÄÁ|òøæ H£ é {≤˝Ÿ, C…-1006, >∑+>± düù|<ò -é 2, es¡TDY ø±+b˛õ{Ÿ, $»jYT
ø±+b˛õ{Ÿ, >∑+>∑-5 eT]j·TT m.|æ.m|òt.j·T+.-8 s¡ø±\T eTTK´yÓTÆq$.
H˚\\T : kÕs¡e+‘·yÓTÆq eT]j·TT ˙s¡T Ç+πø q\¢πs>∑&ç H˚\\T, mÁs¡ H˚\\T eT]j·TT ˇ+Á&ÉT ø£*–q ÇdüTø£
H˚\\T yÓTTø£ÿC§qï kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\yÓTqÆ $. #Í&ÉT uÛ÷Ñ eTT\T eT]j·TT ˙s¡T ì\Te ñ+&ÉT uÛ÷Ñ eTT\T|üìøÏsêe⁄.
ñ<ä»ì dü÷∫ø£ 6.5 qT+&ç 7.5 ñqï H˚\\T nqT≈£L\+.

55
H˚\ ‘·j·÷] : $‘·TÔ≥≈£î eTT+<äT eT÷&ÉT, Hê\T>∑T kÕs¡T¢ Hê>∑*‘√ <äTøÏÿ <äTHêï*. mø£sê≈£î <ë<ë|ü⁄>±
10 ≥qTï\T u≤>± e÷–q |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄qT ÄK] <äTøÏÿ˝À y˚dæ ø£*j·T<äTHêï*. ‘·s¡Tyê‘· uÀ<Ó Hê>∑*‘√
uÀ<Ó\T, ø±\Te\T #˚düTø√yê*.
$‘˚Ô ø±\eTT : kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T\˝À esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥qT pHé 15 qT+&ç p˝…’ 15 es¡≈£î $‘·TÔø√yê*.
s¡;˝À nø√ºãs¡T 15 qT+&ç qe+ãs¡T 15 ˝À>± $‹Ô‘˚ m≈£îÿe ~>∑Tã&ÉT\T bı+<ä&ÜìøÏ neø±X¯eTT+~.
ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ e] e÷>±DÏ ‘·<äT|ü] õs√ {Ï˝Ò¢CŸ |ü<ä∆‹˝À &çôd+ãsY es¡≈£î $‘·TÔø√e#·TÃ.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT, $‘˚Ô <ä÷s¡eTT
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT $‘˚Ô <ä÷s¡+
(øÏ˝À\T / mø£sê≈£î) kÕfi¯fl eT<Ûä´ yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´
dü+ø£s¡ s¡ø±\T 8 60 ôd+.MT. 20 ôd+.MT.
r|æ yÓTTø£ÿC§qï 4 60 ôd+.MT. 20 ôd+.MT.
ù|˝≤\ yÓTTø£ÿC§qï 5 60 ôd+.MT. 20 ôd+.MT.
uÒ_ ø±sYï 10 45 ôd+.MT. 20 ôd+.MT.
|üX¯óÁ>±dü yÓTTø£ÿC§qï 16 45 ôd+.MT. 10 ôd+.MT.

$‘˚Ô |ü<ä∆‹ : yÓTT<ä≥ uÀ<Ó Hê>∑*‘√ uÀ<Ó\T #˚düTø√yê*. ‘·s¡Tyê‘· $‘·ÔHêìï uÀ<Ó ≈£î ô|’ qT+&ç 1/3 e+‘·T
m‘·T˝Ô À $‹Ôq#√ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ düT\uÛ+Ñ >± ñ+&É&yÉ T˚ ø±ø£, es¡¸bÕ‘·+ m≈£îÿyÓq’ |ü&ÉT ˙s¡T ãj·T≥≈£î b˛e&ÜìøÏ
≈£L&Ü M\T+≥T+~. yÓTT\¬ø‹Ôq |ü~ s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ˇ‘·TÔ>± yÓTT\∫q #√≥ ˇø=ÿø£ÿ yÓTTø£ÿqT e÷Á‘·y˚T
ñ+∫ n<äq+>± ñqï yÓTTø£ÿ\T rdæy˚j·÷*.
$‘·ÔqX¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±. e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë <∏Ó’s¡+ ˝Ò<ë ø±bÕºHé‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚düT≈£îqï≥¢sTT‘˚ ˝Ò‘·
<äX¯˝À yÓTTø£ÿ\qT ‘Ó>∑Tfi¯fl u≤]qT+&ç ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ.
ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´eTT : esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥≈£î 1/3e e+‘·T qÁ‘·»ìì $‘˚Ô düeTj·T+˝ÀqT, 1/3e e+‘·T
30`35 s√E\ eT<Ûä´, $T–*q 1/3e e+‘·TqT 50`55 s√E\ eT<Ûä´ y˚j·÷*. yÓTT‘·Ô+ uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄qT
$‘˚Ô düeTj·T+˝À, dü>∑+ bı{≤wt ms¡Te⁄qT $‘˚Ô düeTj·T+, $T>∑‘ê dü >∑+ bı{≤wt ms¡Te⁄qT |üP‘· <äX¯˝À
y˚düTø√yê*. ˙{Ï bÕs¡T<ä\ |ü+≥≈£î qÁ‘·»ìì $‘˚Ô≥|ü&ÉT 1/4e e+‘·T , 25`30 s√E\ eT<Ûä´ 1/4e
e+‘·T, 45`50 s√E\ eT<Ûä´ 1/4e e+‘·T, $T–*q 1/4e e+‘·T 60`65 s√E\eT<Ûä´ y˚j·÷*. mø£sê≈£î
20 øÏ˝À\ õ+ø˘ dü˝ÒŒ¤{Ÿì eT÷&ÉT |ü+≥\ ø=ø£kÕ] <äTøÏÿ˝À y˚j·÷*. yÓTTø£ÿ\˝À õ+≈£î ˝À|ü+ (Ä≈£î\

56
áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ |üdüT|ü⁄|ü#·Ã s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡&É+ eT]j·TT ˝Ò‘ · ô|’s¡T ‘Ó\¢ yÓTT>∑Z>± e÷s¡&É+) ø£ì|æùdÔ
©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2 Á>±. #=|üq õ+≈£î dü˝ŒÒ {¤ ŸqT ø£*|æ ô|s’ T¡ ô|’ |æ∫ø±] #˚j÷· *. ô|’ bÕ≥T ms¡Te⁄\T y˚ùd≥|ü&ÉT
uÛÑ÷$T˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ñ+&Ü*.
ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äT (øÏ˝À\T / mø£sê≈£î)
KØ|òt s¡;
qÁ‘·»ì uÛ≤dü«s¡+ bı{≤wt qÁ‘·»ì uÛ≤dü«s¡+ bı{≤wt
dü+ø£s¡ s¡ø±\T 72`80 24 20 80`96 32 32
r|æ yÓTTø£ÿC§qï 60`72 24 20 72`80 24 20
ù|˝≤\ yÓTTø£ÿC§qï 32 24 20 40 24 20
uÒ_ ø±sYï 48 20 16 60`72 24 20
ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´eTT : |ü+≥ $‹Ôq ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT s√E\˝À|ü⁄ nÁ≥õHé ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT ‘˚*ø£
H˚\˝À mø£sê≈£î 800 Á>±eTT\T, ãs¡Te⁄ H˚\˝À nsTT‘˚ mø£sê≈£î 1200 Á>±eTT\qT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ
$‹Ôq H˚\ô|’ ‘·–q+‘· ‘˚eT ñqï|ü&ÉT |æ∫ø±] #˚j·T&É+ e\q yÓ&É˝≤Œ{Ï eT]j·TT ø=ìï >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄
yÓTTø£ÿ\qT <ë<ë|ü⁄ ˇø£ HÓ\ es¡≈£î n<äT|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ. yÓTTø£ÿC§qïqT |ü|üC≤‹ |ü+≥\‘√ n+‘·s¡|ü+≥>±
y˚dæq|ü&ÉT e÷Á‘·+ ô|+&ç$T<∏ë*HéqT mø£sê≈£î 1.0 ©. 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ Hê{Ïq ¬s+&ÉT s√E\˝À
|æ∫ø±] #˚j·÷*. $‹Ôq HÓ\ s√E\≈£î yÓ&É˝≤Œ{Ï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T >∑e TìùdÔ 2, 4`&ç k˛&çj·T+ kÕ˝Ÿº mø£sê≈£î
500 Á>±. 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. yÓ&É˝≤Œ≈£î ≈£\T|ü ⁄ eT]j·TT >∑&ç¶ C≤‹ ø£\T|ü⁄qT
ìyê]+#·T≥≈£î f…+uÀÁ≥jÓ÷Hé 34.4% mdt.dæ. nÁ≥õHé 50% &ÉãT¢´.|æ. eT+<äTqT f…+uÀÁ≥jÓ÷Hé
115 $T.©. G nÁ≥õHé 400 Á>±. mø£sêìøÏ |ü+≥ 15`18 s√E\T ˝Ò<ë ø£\T|ü⁄ 4 Ä≈£î\ <äX¯˝À kÕ<Ûës¡D
eT]j·TT Js√ {Ï˝Ò¢õ yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥˝À |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
n+‘·s¡ø£èwæ : $‹Ôq 30`35 s√E\≈£î |üX¯óe⁄\‘√ (<ä+‹ ˝Òø£ >=Ás¡T) ˝Ò<ë Á{≤ø£ºs¡T‘√ (ø£*ºy˚≥s¡T/uÒ¢&é/
]&É®sY) n+‘·s¡ø£èwæ #˚ùdÔ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT ìyê]+#·e#·TÃ. ‘·s¡ Tyê‘· qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\qT y˚dæ <ëì yÓ+≥H˚
uÀ<Ó Hê>∑*ì q&ç|æq#√ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ìyês¡D‘√bÕ≥T y˚dæq ms¡Te⁄ |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î düÁø£eT+>±
$ìjÓ÷>∑|&ü TÉ ‘·T+~. á $<Û+ä >± uÀ<ÓHê>∑* q&ç|qæ #√ yÓTTø£ÿ\ ≈£î<äTfi¯flô|’ eT{Ϻ #˚sá ã&ç yÓTTø£ÿ\T |ü&bç ˛≈£î+&Ü
ñ+{≤sTT.
n+‘·s¡ eT]j·TT es¡Tdü Áø£eT |ü+≥\T : bı\+˝À ˇπø |ü+≥qT y˚j·T&ÜìøÏ ã<äT\T ¬s+&ÉT |ü+≥\T y˚j·T&É+
e\q esê¸u≤Û e |ü]dæ‘ú T· \T m<äTs¬ q’ |ü⁄&ÉT ˇø£ |ü+≥ qwübº ˛sTTqqT Ç+ø=ø£ |ü+≥ qT+&ç Ä<ëj·T+ bı+<ä&ÜìøÏ
neø±X¯+ ñ+≥T+~. ¬s+&ÉT yÓTTø£ÿC§qï #êfi¯fl eT<Ûä´ ˇø£ #ê\T ø£+~ |ü+≥qT ˝Ò<ë 6 #êfi¯fl y˚s¡TX¯q>∑qT
57
˝Ò<ë 7 #êfi¯fl ô|düs¡ / $TqTeTT / u§ã“s¡T¢ / k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT |ü+≥\qT y˚düT≈£îqï#√ ¬s’‘·T≈£î ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+>±
ñ+≥T+~. es¡TdüÁø£eT |ü+≥>± |ü|üC≤‹øÏ #Ó+~q |ü+≥\T eTTK´+>± y˚s¡TXËq>∑qT s¡;˝À $‘·TÔø√e&É+
e\q ‘·<äT|ü] $‘˚Ô KØ|òt yÓTTø£ÿC§qï≈£î uÛÑ÷$T˝À dæúØø£]+∫q qÁ‘·»ì \uÛÑ´yÓTÆ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+
‘·>T∑ ‘Z T· +~.
˙{Ï j·÷»e÷q´eTT : yÓTTø£ÿC§qï≈£î |üP‘·≈£î eTT+<äT, |üP‘· <äX¯˝À eT]j·TT –+» bÕ\T b˛düT≈£îH˚ <äX¯˝À
u≤>± ˙s¡T ô|≥º&É+ nedüs¡+. 30`40 s√E\˝À|ü⁄ ñqï ˝Ò‘· ô|’s¡T≈£î n~Ûø£ ˙s¡T Vü‰ìø£s¡+. $‹Ôq ‘·sê«‘·
#˚˝À ˙s¡T ì*ùdÔ $‘·qÔ + yÓTT\¬ø‘·<Ô Tä . kÕ<Ûës¡D+>± |ü+≥ ø±\+˝À 6`8 ˙{Ï ‘·&TÉ \T nedüs+¡ . $‘˚≥Ô |ü&ÉT,
$‹Ôq 15 s√E\≈£î, 30`35 s√E\≈£î, |üP‘·<äX¯˝À, |üP‘· e∫Ãq 15 s√E\≈£î eT]j·TT –+» bÕ\T
b˛düTø=H˚ <äX¯˝À ˙{Ï ‘·&ÉT\qT ‘·|üŒ≈£î+&Ü Çyê«*. Bs¡Èø±*ø£ e+>∑ &Ü\≈£î 1`2 ‘·&ÉT\T n~Ûø£+>±
nedüs¡eTÚ‘êsTT. eTTK´+>± ñ<äj·T+ y˚fi¯˝À Ä≈£î\T #·T≥º #·T≥Tº≈£îqï≥T¢ ø£ì|æùdÔ ˙{Ï ÄeX¯´ø£‘· ñqï≥T¢>±
>∑eTì+∫ yÓ+≥H˚ ˙{Ï ‘·&ç Çyê«*.
düd´ü s¡øDå£
ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T\T : Ç$ ¬s+&ÉT s¡ø±\T. eT#·Ã\ ˝Òø£ #ês¡\ ø±+&É+ ‘=*#˚ |ü⁄s¡T>∑T m≈£îÿe>±
KØ|òt ô|’s¡TqT Ä•düTÔ+~. >∑T˝≤_ s¡+>∑T ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T m≈£îÿe>± s¡; yÓTTø£ÿC§qïqT Ä•düTÔ+~.
Ç$ ô|’s¡T yÓTT\¬ø‹Ôq 10`20 s√E\≈£î Ä•kÕÔsTT. |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T yÓTT<ä≥ Ä≈£î\ô|’q |üÁ‘· Vü≤]‘êìï >√øÏ
‹+{≤sTT. ‘·sê«‘· eTT&ÉT#·Tø=ì ñqï Ä≈£î<ë«sê ø±+&É+ ˝À|ü*øÏ #˚s¡ ‘êsTT. á Ä≈£î\T $#·TÃ≈£îqï ‘·sê«‘·
>∑T+&ÉT dü÷~ e÷~] s¡+Á<Ûë\T ˝Ò<ë bı&Éyê{Ï ∫\T¢\T es¡Tdü Áø£eT+˝À ø£ì|ækÕÔsTT. ˝≤sê«\T m~π>
n+≈£îsêìï ‹q&É+ e\q yÓTTe⁄« #·ìb˛sTT, m+&çb˛‘·T+~. BìH˚ ª&Ó&é Vü‰sYºμ n+{≤s¡T. ø±+&É+ ˝À|ü\
>∑T+Á&Éì ˝Ò<ë 'S' Äø±s¡+˝À kıs¡+>±\qT @s¡Œs¡TdüTÔ+~. Ç$ |üP‘·qT eT]j·TT ø£+øÏì Ä•+#·&É+ e\q
~>∑Tã&ç ‘·–bZ ˛‘·T+~.
ìyês¡D
™ bı\+˝À ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T eT]j·TT #Ó‘êÔ #Ó<ës¡+ ˝Ò≈£î+&Ü X¯óÁuÛÑ +>± ñ+#·&É+
™ |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ HêX¯q+ #˚j·T&É+
™ bı\+ #·T≥÷º 3`4 es¡Tdü\˝À C§qïqT ms¡|ü+≥>± y˚dæ 45 s√E\ ‘·sê«‘· rdæy˚j·T&É+
™ n+‘·s¡|ü+≥\T>± n|üsê\qT (ø£+~, k˛j·÷;Hé, u§ã“s¡T¢) kÕ>∑T #˚j·T&É+ e\q düVü≤» X¯Á‘·Te⁄\
dü+K´ ô|s¡T>∑T‘·T+~
™ Áf…Æø√Á>±e÷ øÏ˝Àìdt |üsêqï J$ Á>∑T&É¢ì mø£sê≈£î 2`3 Áf…Æø√ø±sY¶‡ s¡÷|ü+˝À ¬s+&ÉT $&É‘·\T>±
12 eT]j·TT 22 s√E\ ô|’s¡T <äX¯\˝À $&ÉT<ä\ #˚j·T&É+

58
™ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 36 mdt.m˝Ÿ mø£sê≈£î 320 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ (ø=sêC…Hé, ¬s’Hêøχ|üsY
˝≤+{Ï$) mø£sê≈£î 60 $T.©.qT 200 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ ô|’s¡T yÓTT\¬ø‹Ôq 10`12 s√E\≈£î |æ∫ø±Ø
#˚j·T&É+
™ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñ+fÒ ø±s√“|òü⁄´sêHé 3õ >∑T[ø£\qT mø£sê≈£î 3 øÏ˝À\T #=|üq ô|’s¡T yÓTT\¬ø‹Ôq
25`30 s√E\≈£î Ä≈£î\ düT&ÉT\˝À y˚j·T&É+
s¡dü+ |”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\T : eTTô|’Œ¤ s√E\T ô|’ã&çq ô|’s¡TqT ù|qTã+ø£ eT]j·TT ∫>∑Ts¡T q*¢ Ä•+#·e#·TÃ. bı&ç
yê‘êes¡D+˝À M{Ï ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ‘·*¢ eT]j·TT |æ\¢ |ü⁄s¡ T>∑T\T Ä≈£î\T eT]j·TT ˝Ò‘· ø±+&É+
qT+&ç s¡kÕìï |”\Ã&É+ e\q Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷]b˛‘êsTT. yÓTTø£ÿ –&Édüu≤] b˛‘·T+~. Ç$
$dü]®+#˚ ‘˚HÓ ˝≤+{Ï õ>∑Ts¡T |ü<ësêúìøÏ NeT\T #˚s¡&Éy˚T ø±≈£î+&Ü •©+Á<Ûë\T @s¡Œ&ç eTdæ ‘Ó>∑T\T
Ä•+#·&É+ e\q øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ÁøÏj·T≈£î n+‘·sêj·T+ @s¡Œ&ç ~>∑Tã&ç ‘·>∑TZ‘·T+~.
ìyês¡D : düVü≤»+>± nøÏå+‘·\ |ü⁄s¡T>∑T\T, dæ]Œ¤&é‡ e+{Ï |üsêqïuÛÑT≈£îÿ\T eT]j·TT |üsêqïJe⁄\T á
|ü⁄s¡T>∑T\qT n<äT|ü⁄˝À ñ+#·T‘êsTT. s¡d+ü |”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûèä ‹ m≈£îÿe>± ñ+fÒ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt mø£sê≈£î
320 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 400 $T.©. 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
ø£‘ÓÔs¡ |ü⁄s¡T>∑T :
>∑T]Ô+|ü⁄ ∫Vü‰ï\T : >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T eTTK+ô|’ ‹s¡>∑ã&çq 'Y' Äø±s¡+˝À ‘Ó\¢ì #ês¡qT ø£*– ñ+&ÉTqT.
>=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T ñ<äs¡ uÛ≤>∑+˝À ÄK] K+&ç‘·+ô|’ q\¢{Ï 4 #·Tø£ÿ\T #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+˝À (::) ñ+&ÉTqT.
qwüº|üs¡#·T $<Ûëq+ : yÓTT<ä{Ï <äX¯ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ô|’ |üÁ‘·Vü≤]‘êìï >√øÏ ‹+≥÷ Ä≈£î\ô|’
s¡+Á<Ûë\qT #˚düTÔ+~. Ç≥Te+{Ï s¡+Á<Ûë\T Ä≈£î\ô|’ ì\Te⁄>± ø£ì|ækÕÔsTT. >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T ô|]π>ø=~› Ä≈£î\
∫es¡\ qT+&ç ‹+≥÷ Ä≈£î\qT ø£‹Ô]+∫q≥T¢>± ø£ì|ædü÷Ô Ä≈£î\qT |üP]Ô>± ‹ìy˚j·TT≥ >∑eTì+#·e#·TÃ.
Ä≈£î düT&ÉT\qT eT]j·TT ø±+&Üìï ≈£L&É ‘=\∫ s¡+Á<Ûë\qT #˚dæ |ü+≥qT qwüº|üs¡TdüTÔ+~. yÓTTø£ÿC§qï ø£+øÏ
eT]j·TT ˝Ò‘· ø£+&Ó uÛ≤>±ìï ≈£L&Ü ‹ì qwüº|üs¡TdüTÔ+~.
düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´+ : ˝À‘·T <äT≈£îÿ\T <äTqTïø√e&É+ e\q |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ø√X¯d∆ü <äX¯\T HêX¯q+ ne⁄‘êsTT.
|ü+≥ #·T≥÷º Hê\T>∑T es¡Tdü\T H˚|æj·TsY >∑&ç¶ì ms¡ |ü+≥>± y˚düTø√yê*. mø£sêìøÏ 4`5 *+>±ø£s¡¸ø£
ãT≥º\qT @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. Á>∑T&É¢ düeTT<ëj·÷\qT >∑T]Ô+∫ @]y˚dæ HêX¯q+ #˚j·÷*. ø£‘ÓÔs¡ |ü⁄s¡T>∑T
Á>∑T&É¢qT Ä•+#˚ Áf…Æø√Á>±eT ã<äìø£\qT mø£sêìøÏ 20,000 #=|üq bı\+˝À $&ÉT<ä\ #˚j·÷*. Á>∑T&É¢qT
>∑eTì+∫q yÓ+≥H˚ mø£sêìøÏ ˇø£ ©≥s¡T y˚|üq÷HÓqT ˝Ò<ë 5% y˚|ü –+»\ ø£cÕj·÷ìï |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
‘=*<äX¯ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\qT ìyê]+#·T≥≈£î mø£sêìøÏ 500 $T.©. ø√¢]ô|]’ò bòÕdt ˝Ò<ë 400 $T.©. øÏ«Hê˝ŸbÕò dt

59
eT+<äT\qT |æ∫ø±Ø #˚düTø√yê*. >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñ+fÒ me÷yÓTøϺHé u…+CÀj˚T{Ÿ
5 mdt.&ç. 80 Á>±. ˝Ò<ë ôd’ŒH√XÊ&é 45% mdt.dæ. 60 $T.©. mø£sêìøÏ düT&ÉT\T ˝Ò<ë yÓTTe⁄« ˝À|ü* Ä≈£î\T
|üP]Ô>± ‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. nedüsêìï ã{Ϻ 2 qT+&ç 3 kÕs¡T ¢ eT+<äTqT |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. m~–q
>=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î 10 øÏ˝À\ ‘·e⁄&ÉT G 2 øÏ˝À\ u…\¢+ eT]j·TT 2 ©≥s¡¢ ˙s¡T ø£*|æ 24 >∑+≥\
bÕ≥T |ü⁄*j·Tu…{Ϻ, Ä $TÁX¯e÷ìøÏ 100 Á>±. <∏äjÓ÷&çø±sY“ eT+<äTqT CÀ&ç+∫ kÕj·T+Á‘·+ y˚fi¯˝À¢ düT&ÉT\T /
|üÁ‘·>T∑ #·Ã+¤ / yÓTTe⁄«˝À y˚j÷· *. á |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ñìøÏì s¬ ‘’ T· \T m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT >∑eTìdü÷,Ô düs¬ q’ j·÷»e÷q´
|ü<‘∆ä T· \qT düs¬ q’ düeTj·T+˝À bÕ{Ï+∫, á |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ñ<Ûèä ‹ì eT]j·TT |ü⁄s¡T>∑T e\q ø£*>π nbÕs¡yTÓ qÆ
qcÕºìï ìyê]+#·e#·TÃ.
≥]‡ø£yéT Ä≈£î m+&ÉT ‘Ó>∑T\T : Ä≈£î\ô|’ bı&ÉyÓ’q, ø√˝≤ø±s¡|ü⁄ ã÷&ç<ä s¡+>∑T‘√ ≈£L&çq Ä≈£î|ü#·Ã ˝Òø£
>√<ÛTä eT es¡|í ⁄ü eT#·Ã\T ø£ìŒkÕÔsTT. á eT#·Ã\T 2.5 qT+&ç 25 ôd+.MT. bı&Ée⁄ eT]j·TT 4 ôd+.MT. yÓ&\É TŒ
ñ+{≤sTT. á eT#·Ã\T yÓTT<ä≥ yÓTTø£ÿ ÁøÏ+~ Ä≈£î\ô|’ ø£ì|æ+∫, ô|<ä›yÓ’ ô|’ Ä≈£î\≈£î ≈£L&Ü yê´|ækÕÔsTT.
n~Ûø£ ‘˚eT‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+˝À Ä≈£î n+‘ê m+&ç yÓTTø£ÿ\T #·ìb˛sTTq≥T¢>± ø£ì|ækÕÔsTT. •©+Á<Ûä
;C≤\T Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q e\j·÷\T>± ø£ì|ækÕÔsTT. á eT#·Ã\T ø£+&Óô|’ ñqï bı≥Tºô|’ ≈£L&Ü
yê´|ækÕÔsTT.
Á‘·T|ü ‘Ó>∑T\T : Ä≈£î\ô|’ ¬s+&ÉTyÓ’|ü⁄˝≤ >∑T+Á&Éì ˝Òø£ bı&Éyê{Ï >√<ÛäTeT es¡í|ü⁄ bı≈£îÿ\ e÷~]>± ‘Ó>∑T\T
\ø£åD≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. |ü+≥ ô|]–q ø=\~ Ä≈£î\ô|’q bı≈£îÿ\T >√<ÛäTeT es¡í+ qT+&ç q\T|ü⁄ esêíìøÏ
e÷s¡T‘êsTT. |üP‘· düeTj·T+˝À ‘Ó>T∑ \T \ø£Då ≤\T düŒwü+º >± n>∑T|ækÕÔsTT. n~Ûø£ ‘˚eT >∑\ #·\ì¢ yê‘êes¡D+˝À
‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ eT]j·TT yê´|æÔ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
ô|’ ¬s+&ÉT s¡ø±\ ‘Ó>∑Tfi¯fl ìyês¡D≈£î e÷+ø√C…uŸ mø£sê≈£î 500 Á>±. 200 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ ‘Ó>∑T\T
rÁe‘·qT ã{Ϻ ˇø£{Ï ˝Òø£ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±Ø #˚dæ düeTs¡úe+‘·+>± n]ø£≥ºe#·TÃ. $‘˚ÔeTT+<äT øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ
2.5 Á>±. e÷+ø√C…uŸ •©+Á<Ûë•ì‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæ $‘·TÔø√yê*.
u§>∑TZ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : |üP‘· <äX¯ ‘·s¡Tyê‘· H˚\˝À ‘˚eT XÊ‘·+ ‘·>∑Z&É+ e\q, yê‘êes¡D+˝À
ñc˛íÁ>∑‘· ô|s¡>∑&É+ e\q á ‘Ó>∑T\T m≈£îÿe rÁe‘·‘√ k˛≈£î‘·T+~. H˚\˝Àì •©+Á<Ûä+ yÓTTø£ÿ\ y˚s¡¢<ë«sê
ø±+&É+ ô|u’ ≤Û >±ìøÏ yê´|ædTü +Ô ~. ø±+&É+ô|’ >√<ÛTä eT s¡+>∑T #ês¡\T @s¡Œ&É‘êsTT. á ‘Ó>T∑ \T e\q |ü+≥ ø√‘·
<äX≈¯ î£ sêø£eTT+<˚ ø±+&É+ uÛ≤>∑+ $]– yÓTTø£ÿ\T H˚\ô|’ |ü&bç ˛‘êsTT. Ç≥Te+{Ï yÓTTø£ÿ\qT N*à #·÷dæq|ü⁄&ÉT
˝À|ü\ u…+&ÉT uÛ≤>∑+ ≈£î[fl, ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T qT+&ç q\T|ü⁄ s¡+>∑T≈£ î e÷s¡&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
‘Ó>T∑ \T m≈£îÿe>± k˛πø ÁbÕ+‘ê\˝À |ü+≥y˚ùd eTT+<äT |ü∫Ãs=≥º ô|s’ ¡TqT kÕ>∑T#˚dæ H˚\˝À ø£*j·T<äTHêï*.
Áf…Æø√&Ésêà •©+Á<Ûëìï |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄˝À eè~∆#˚dæ 3`4 dü+e‘·‡sê\T es¡Tdü>± H˚\˝À ø£\T|ü⁄‘·÷ b˛yê*.
60
mø£sê≈£î n<äq+>± 30 øÏ˝À\ bı{≤wtqT Ç#·Tà ms¡Te⁄\qT y˚j÷· *. m+&Üø±\+˝À H˚\qT ˝À‘·T>± <äTHêï*.
|ü+≥ y˚dæq ‘·s¡Tyê‘· eTTK´+>± |üP‘·<äX¯ qT+&ç H˚\˝À ‘˚eT ‘·>∑Z≈ £î+&Ü ñ+&˚ $<Ûä+>± ˙{Ï ‘·&ÉT\T
ô|{≤º*. |ü+≥ø√dæq ‘·s¡Tyê‘· ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ uÛ≤>±\qT @] ø±*Ãy˚j·÷*. |ü+≥e÷]Œ&ç |ü<ä∆‹
ne\+_Û+#ê*.
bÕeTT bı&É ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T eTT+<äT>± H˚\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñ+&˚ yÓTTø£ÿ\ ÁøÏ+~ Ä≈£î\ô|’ k˛øÏ, ô|’ Ä≈£î\≈£î
eT]j·TT ø±+&ÜìøÏ yê´|ædüTÔ+~. ã÷&ç<ä, >√<ÛäTeT es¡í|ü⁄ eT#·Ã\T Ä≈£î\T eT]j·TT ø±+&É+ô|’ ˇø£<ëì
‘·s¡Tyê‘· ˇø£{Ï @s¡Œ&ç #·÷&É{≤ìøÏ bÕeTTbı&É e÷~]>± ø£ì|ækÕÔsTT. ø±+&É+ô|’ @s¡Œ&çq ‘Ó>∑T\T \ø£åD≤\
e\q ø£DT|ü⁄\ e<ä› yÓTTø£ÿ\T $]– H˚\ô|’ |ü&bç ˛‘êsTT. ‘Ó>T∑ \TqT ø£\T>∑TCÒùd •©+Á<Û+ä yÓTTø£ÿ\ neX‚cÕ\˝À
eT]j·TT ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ô|’ J$+∫ ñ+≥T+~.
‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î H˚\≈£î <ä>∑Zs¡>± ñqï ‘Ó>∑T\T k˛øÏq ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT Ä≈£î\qT rdæy˚j·÷*.
200 Á>±. ø±¬s“+&ÓõyéT ˝Ò<ë 200 $T.©. Áb˛|æø=qCÀ˝Ÿ eT+<äT 200 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ á ‘Ó>∑T\T Ä•+#˚ ÁbÕ+‘ê\˝À $‹Ôq 40 s√E\ ‘·sê«‘· ‘Ó>∑T\T k˛ø£ø£eTT+<˚
á eT+<äT\T |æ∫ø±] #˚j·÷*.
e] e÷>±DT˝À¢ yÓTTø£ÿC§qï kÕ>∑T :
á |ü<ä∆‹˝À ‘=\ø£] e]#˚qT ø√dæq ‘·s¡Tyê‘· bı\+˝À e] ø=j·T´ø±\¢˝À <äTøÏÿ <äTqï≈£î+&ÜH˚
|ü<äTqT #·÷düTø=ì yÓTTø£ÿC§qï $‘·ÔHê\T H˚s¡T>± $‘·TÔø√yê*. á $<Ûëq+˝À ¬s’‘·T\≈£î <äTøÏÿ <äTH˚ï Ks¡TÃ\T
Ä<ë ne⁄‘êsTT. HÓ\s√E\ |ü+≥ø±\+ ø£\dæ edüTÔ+~. ãs¡TyÓ’q eT]j·TT ‘˚eTqT ì\T|ü⁄ø=qT H˚\˝À
e÷Á‘·y˚T á |ü<ä∆‹ì bÕ{Ï+#ê*.
™ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ qe+ãs¡T qT+&ç »qe] yÓTT<ä{Ï yês¡+ es¡≈£î y˚düTø√e#·TÃ. Ä ‘·s¡Tyê‘· $‹Ô‘˚ ~>∑Tã&ç
‘·>T∑ ‘Z T· +~.
™ e]ø√dæq ‘·s¡Tyê‘· H˚\˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ˝Òq≥¢sTT‘˚ ˇø£ ‘˚*ø£bÕ{Ï ‘·&ç Ç∫à |ü+≥qT $‘·TÔø√yê*.
™ ‘ê&ÉTqT ñ|üjÓ÷–+∫ ø±ì ˝Ò<ë $‘·Ôq+ y˚ùd j·T+Á‘·+‘√ >±ì es¡Tdü≈£î es¡Tdü≈£î eT<Ûä´ 60 ôd+.MT.
eT]j·TT yÓTTø£ÿ≈£î yÓTTø£ÿ≈£î eT<Ûä´ 20 ôd+.MT. ñ+&ÉTq≥T¢ $‘·TÔø√yê*.
™ e] e÷>±DT\˝À uÛÑ÷$Tì <äTqï&É+ ñ+&É<äT ø£qTø£ ø£\T|ü⁄ m≈£îÿe>± edüTÔ+~. Bì ìyês¡D≈£î
mø£sê≈£î 1.0 øÏ˝À nÁ≥õHé 50% bı&ç eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 48 >∑+≥\ ˝À|ü⁄
H˚\+‘ê u≤>± ‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. e] <äTãT“\T ∫>∑Ts¡T y˚j·T ≈£î+&Ü bÕsêø±«{Ÿ 1.0 ©≥s¡T
200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ $‘˚Ô eTT+<äT ˝Ò<ë $‹Ôq yÓ+≥H˚ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. nÁ≥õHé G bÕsêø±«{Ÿ
ø£*|æ ≈£L&Ü |æ∫ø±Ø #˚düTø√e#·TÃqT.
61
 $T>∑‘ê j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \T eTTK´+>± ms¡Te⁄\T, düd´ü s¡øD
å£ yÓTT<ä\>∑Tq$ kÕ<Ûës¡D s¡; yÓTTø£ÿC§qï
|ü+≥≈£î Ä#·]+∫q≥T¢>±H˚ e] e÷>±DT˝À¢ kÕ>∑T #˚dæq yÓTTø£ÿC§qï≈£î ≈£L&Ü bÕ{Ï+#ê*.
|ü+≥ø√‘· : |ü+≥ ø√‘·≈£î e∫Ãq|ü&ÉT ãT≥º\ ô|’ bıs¡\T m+&çq≥T¢ ø£ì|ækÕÔsTT. u≤>± m+&çq ø£+&Ó\T
yÓTTø£ÿ\ô|’ ÁøÏ+~øÏ y˚˝≤&ÉT‘·÷ ø£ì|ækÕÔsTT. eT]j·TT ø£+&Ó\˝Àì –+»\qT y˚* >√s¡T‘√ H=øÏÿq|ü&ÉT #ê˝≤
>∑{Ϻ>± ñ+&ç H=≈£îÿ\T @s¡Œ&Ée⁄. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, ãT≥º˝Àì –+»\qT rdæ n&ÉT>∑TuÛ≤>∑+ |üØøÏå+∫q#√ q\¢ì
eT#·Ã\T ñ+&É&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ.
á <äX¯˝À –+»\˝À düTe÷s¡T>± 25`30 XÊ‘·+ ‘˚eT ñ+≥T+~. ø£+&Ó\qT yÓTTø£ÿ\ qT+&ç y˚s¡T#˚dæ
–+»\˝À 15 XÊ‘·+ ‘˚eT e#˚à es¡≈£î 3`4 s√E\T m+&É˝À u≤>± Äs¡u…{≤º*. ù|˝≤\ s¡ø£+ y˚dæq|ü⁄&ÉT
–+»\˝À 30`35% ‘˚eT ñqï|ü&˚ ø£+&Ó\T ø√dæ ˙&É˝À Äs¡u{… ≤º*. m+&É˝À Äs¡u&… ‘ç ˚ dü]jÓTÆ q ù|˝≤\T>±
e÷s¡ø£ –+» |ü–* HêD´‘· ‘·>∑TZ‘·T+~. r|æ s¡ø£+ y˚dæq|ü&ÉT –+» bÕ\Tb˛düT≈£îH˚ <äX¯˝ÀH˚ ø£+&Ó\T
ø√düTø√yê*. uÒ; ø±sYï ø=s¡≈£î |”#·T e∫Ãq 1 ˝Ò<ë 2e s√Eq ø√düTø√yê*. Ä\dü´+ #˚dæq≥¢sTT‘˚ u…+&ÉT˝À
|”#·T XÊ‘·+ ô|]– HêD´‘· ‘·>∑TZ‘·T+~. yÓTTø£ÿC§qïqT |üX¯óe⁄\ y˚T ‘· ø=s¡≈£î y˚dæq|ü&ÉT 50% |üP‘·<äX¯˝À
ô|’s¡TqT ø√j·÷*. ø£+≈£î\qT q÷]Œ&ç #˚j·TT≥≈£î (–+»\qT ãT≥º qT+&ç y˚s¡T #˚j·TT≥) Á{≤ø£ºs¡T‘√ ˝Ò<ë
ø£¬s+≥T‘√ q&ÉT#·T q÷]Œ&ç j·T+Á‘ê\qT ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. q÷]Œ&ç ‘·s ¡Tyê‘· –+»\qT 2`3 s√E\T
10`12 XÊ‘·+ ‘˚eT e#˚Ães¡≈£î m+&É˝À Äs¡u…{Ϻ, X¯ó~∆ #˚dæ >√HÓ dü +#·T\˝À >±ì ˝Ò<ë bÕ*B∏Hé dü+#·T\˝À
>±ì uÛÑÁ<ä|üs¡∫ #·\¢ì, ‘·≈£îÿe ‘˚eT >∑\ ÁbÕ+‘ê\˝À ì\Te #˚j·÷*. Bì‘√u≤≥T ì\«˝À ‘˚eT>±ì,
m\Tø£\T, |ü⁄s¡T>∑T\T, •©+Á<Ûë\T yÓTT<ä\>∑Tq$ sê≈£î+&Ü m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.

yÓTTø£ÿC§qï kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

XÊÁdüÔy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ô|<ë›|ü⁄s¡+ ` 533 437
‘·÷s¡TŒ >√<ëe] õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+. 08852`241853, ôd˝Ÿ : 79813 59618

62
 C§qï
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À C§qï |ü+≥ KØ|òt˝À 34.59 y˚\ mø£sê˝À¢qT, s¡;˝À 2.05 \ø£å\ mø£sê˝À¢qT kÕ>∑T
#˚j·Tã&ÉT‘·Tqï~. mø£sê≈£î düsêdü] ~>∑Tã&ç KØ|òt˝À 581 øÏ˝À\T, s¡;˝À 866 øÏ˝À\T.
C§qï |ü+&ç+#˚ ÁbÕ+‘ê\T
1. KØ|òt˝À ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ñ+&ç, mÁs¡ #Ó˝≤ÿ H˚\\T >∑\ ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢.
2. e÷|ò”T ÁbÕ+‘·+ ` q+<ë´\ ˝Àj·T≈£î #Ó+~q ø£s¡÷ï\T, ø£&É|ü õ˝≤¢\T.
3. Ä\dü´+>± C§qï |ü+&ç+#˚ s¡; ÁbÕ+‘ê\T ` Á|üø±X¯+ õ˝≤¢, >∑T+≥÷s¡ T õ˝≤¢.
$‘˚Ô düeTj·T+
KØ|òt e÷|òT” s¡; ˝Ò{Ÿs¡; y˚dü$
pHé ôdô|+º ãsY nø√ºãsY qe+ãsY »qe]
H˚\\T : q\¢πs>∑&ç eT]j·TT ‘˚*¬ø’q mÁs¡H˚\\T
$‘·Ôq+ : mø£sê≈£î 3`4 øÏ˝À\T
s¡ø±\T
ôV’≤Á_&é / s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
ôV’≤Á_&é\T
dæ.mdt.ôV≤#Y. 16 1997 KØ|òt, eT]j·TT 105`110 15`17 ã÷E eT]j·TT Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑Tfi¯flqT
e÷|ò”T ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
dæ.mdt.ôV≤#Y. 15 1995 s¡; 110`115 13`14 yÓTTe« #·+|ü⁄ á>∑qT, ø±+&É+≈£îfi¯ófl
ÄsY. qT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
dæ.mdt.ôV≤#Y. 14 1992 KØ|òt 95`100 12`13 ã÷E eT]j·TT Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑Tfi¯flì
‘·≥Tº≈£î+≥T+~. ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·
ÁbÕ+‘ê\≈£î nqT≈£L\+.
dæ.mdt.ôV≤#Y. 18 1999 KØ|òt 110`115 16`17 –+»ô|’ e#˚Ã ã÷E ‘Ó>∑T\TqT
‘·≥Tº≈£î+≥T+~.

63
 ôV’≤Á_&é / s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
s¡ø±\T
|æ.mdt.$. ` 1 1996 KØ|òt, 105`110 10`12 –+» ‘Ó\T|ü⁄, #=|üŒ |üX¯óe⁄\T
s¡; ‹qT≥≈£î nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
dæ.mdt.$. ` 15 1996 KØ|òt 110 10`12 nìï \ø£åD≤\T düTe÷s¡T |æ.mdt.$.
` 1 e÷~]>±H˚ ñ+{≤sTT.
q+<ë´\ ‘Ó\¢C§qï 1998 e÷|ò”T, 105`110 10`12 u…≥ºqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. –+»
`1 (mHé.{Ï.C…. 1) s¡; sê\T≥˝À Çã“+~ ˝Òø£ u≤>±
sê\T‘·T+~.
q+<ë´\ ‘Ó\¢C§qï 1989 e÷|ò”T, 95`110 12`14 |ü+≥ ‘·«s¡>± ø√‘·≈£î edüTÔ+~.
`2 (mHé.{Ï.C…. 2) s¡; –+»\T ˝≤e⁄>±, ‘Ó\¢>± yÓTs¡Tdü÷Ô
ñ+{≤sTT. –+»\T düT\uÛÑ+>±
sê\T‘êsTT.
q+<ë´\ ‘Ó\¢C§qï 1995 e÷|ò”T, 100`105 12`14 #=|üŒ m≈£îÿe>± ÇdüT+Ô ~. u…≥qº T, Ä≈£î
`3 (mHé.{Ï.C…. 3) s¡; eT#·Ã ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
j·THé. ` 13 1966 e÷|ò”T, 95`100 7`8 #=|üŒ m≈£îÿe>± e∫à HêD´+>±
(|ü#·Ã C§qï) s¡; ñ+≥T+~. C§qï eT˝…¢qT, u…≥ºqT
‘·≥Tºø=+≥T+~.
j·THé. ` 14 1989 e÷|ò”T, 110`115 10`12 j·THé. 13 ø£+fÒ –+»\T eT]j·TT
(|ü#·Ã C§qï) s¡; #=|üŒ m≈£îÿe>± ÇdüTÔ+~.
dæ.mdt.$. 216ÄsY 2000 s¡; 110`115 12`14 –+» ‘Ó\T|ü⁄, #=|üŒ m≈£îÿe>± e∫Ã,
HêD´+>± ñ+≥T+~.
bÕ˝…+ ` 2 2002 KØ|òt 105`110 11`12 –+» ‘Ó\T|ü⁄, n~Ûø£ #=|üŒ
~>∑Tã&çìdüTÔ+~. ã÷E ‘Ó>∑T\TqT
ø=+‘·es¡≈£î ‘·≥Tºø=+≥T+~.
mHé.{Ï.C…. 4 2002 s¡;, 90`98 13`15 q\¢ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ø=+‘·
e÷|ò”T es¡≈£î, yÓTTe« #·+|ü⁄ á>∑ eT]j·TT
X¯q>∑ |ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑TqT ø=+‘·y˚Ts¡
‘·≥Tº≈£î+≥T+~.

64
 ôV’≤Á_&é / s¡ø£+ $&ÉT<ä\ ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
j·TyéT 35`1 1969 s¡;, e÷|ò”T 115`120 10`12 –+»\T, #=|üŒ HêD´+>± ñ+{≤sTT.
dæ.mdt.$. 14 ÄsY 1969 s¡; 115`120 10`12 u…≥ºqT, q\¢ ø±+&É+≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT,
yÓTTe« #·+|ü⁄ á>∑qT ø=+‘·y˚Ts¡
‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
|æ.mdt.$.`56 2012 KØ|òt,s¡; 110`115 10`12 –+» ã÷E ‘Ó>∑T\TqT eT]j·TT
Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
#=|üŒ HêD´+>± ñ+&ç n~Ûø£ #=|üŒ
~>∑Tã&çìdüT+Ô ~.
mHé.`15 2018 e÷|ò”T, 115`120 10`13 –+» eT]j·TT #=|üŒ m≈£îÿe>±
(|ü#·ÃC§qï) s¡; ÇdüTÔ+~. u…≥ºqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
mHé.{Ï.C…. ` 5 2018 e÷|ò”T, 95`100 18`20 bı{Ϻ C§qï s¡ø£+, n~Ûø£ ~>∑Tã&çì
Ç#·TÃqT. –+» eT]j·TT #=|üŒ
HêD´eTT>± ñ+&ÉTqT.
$‘·Ôq X¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±eTT\ <∏Ó’sêyéT ˝Ò<ë ø±bÕºHé ˝Ò<ë 1.5 Á>±eTT\ f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 2%
eT+<äTqT ø£*|æ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·÷*. yÓTTe⁄« á>∑ ìyês¡D≈£î ˇø£ øÏ ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±. <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT
eT+<äTqT ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*.
$‘˚Ô <ä÷s¡+ : es¡Tdü\ eT<Ûä´ 45 ôd+.MT. es¡Tdü˝À yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 12`15 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À $‘êÔ*.
mø£sê≈£î 58,000`72,000 yÓTTø£ÿ\T ñ+&Ü*.
ms¡Te⁄\T : |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ mø£sêìøÏ 4 ≥qTï\T y˚dæ ÄK] <äTøÏÿ˝À ø£*j·T<äTHêï*. mø£sê≈£î ˙{ÏbÕs¡T<ä\
|ü+≥≈£î 32`40 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 24 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+, 16 øÏ˝À\ bı{≤wt, esê¸<Ûës¡ |ü+≥≈£î 24`32
øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 16 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+, 12 øÏ˝À\ bı{≤wt ì#˚à ms¡Te⁄*ï y˚j·÷*. qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT ¬s+&ÉT
düeT<äbòÕ\T>± $‘˚Ô|ü&ÉT eT]j·TT yÓ÷ø±\T m‘·TÔ ô|’s¡T <äX¯˝À y˚j·÷*.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : KØ|òt˝À C§qï≈£î ˙s¡T ø£{≤º*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT. q\¢πs>∑&ç H˚\˝À¢ s¡; C§qï≈£î |üP‘·
eT]j·TT –+» bÕ\T b˛düT≈£îH˚ düeTj·T+˝À nedüs¡yÓTÆ‘˚ ˙s¡T ø£{≤º*. ô|’s¡T≈£î ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ yêsêìøÏ
ˇø£kÕ], q\¢πs>∑&ç H˚\˝À¢ 15 s√E\ø=ø£kÕ] ‘·&ç Çyê«*.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : KØ|òt˝À C§qï : ø£+~ ` 2:1 ìwüŒ‹Ô˝À y˚düTø√yê*.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·s¡ ø£èwæ : $‹Ôq 30 s√E\≈£î >∑T+≥ø£ ˝Ò<ë <ä+‹‘√ n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·T&É+ e\q

65
bı\+˝À ‘˚eT ì*∫ yÓTTø£ÿ\T u≤>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. $‹Ôq s¬ +&ÉT yêsê\ ˝À|ü⁄>± ˇ‘·TÔ yÓTTø£ÿ\qT rdæyj
˚ ÷· *.
ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#˚+<äT≈£î nÁ≥õHé 50% bı&ç eT+<äTì mø£sê≈£î 800 Á>±. #=|üq 250 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À
ø£*|æ $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 2e s√E ˝À|ü\ ‘·&ç H˚\ô|’ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. C§qïeT˝…¢ yÓTT\¬ø‹Ôq ‘·sê«‘·,
©≥s¡T ˙{ÏøÏ 50 Á>±. nyÓ÷àìj·T+ dü˝ÒŒ¤{ŸqT >±ì, 200 Á>±. j·T÷]j· ÷qT>±ì ø£*|æ eT˝…¢ô|’ |æ∫ø±Ø #˚dæ
ìyê]+#·e#·TÃ. ˝Ò<ë 2, 4`&ç k˛&çj·T+ kÕ˝Ÿº 2 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚dæ≈£L&É eT˝…¢qT
ìyê]+#·e#·TÃ. C§qï $‹Ôq 35`40 s√E\≈£î C§qïeT˝…¢ yÓTT\¬ø‘·TÔ‘·T+~.
|ü+≥ø√‘· : ø£+øÏ ÁøÏ+<ä es¡Tdü˝À e⁄qï –+»\T Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑T qT+&ç ‘Ó\¢>± e÷] –+»˝À ñqï bÕ\T
m+&çb˛sTT |æ+&ç>± e÷]q|ü⁄&ÉT, –+» ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À q\¢{Ï #ês¡ @s¡ Œ&çq ‘·sê«‘· |ü+≥ ø√j·÷*.
düdü´s¡ø£åD
|ü⁄sT¡ >∑T\T
1.ø£‘ÓÔs¡|ü⁄s¡T>∑T : á eT<Ûä´ø±\+ ˝À ø£‘ÓÔs¡|ü⁄s¡T>∑T yÓTTø£ÿC§qï‘√ bÕ≥T C§qï |ü+≥qT ≈£L&Ü Ä•+#·&É+
»]–+~. Bì ìyês¡D≈£î 20`30 s√E\ <äX¯˝À 5% y˚|ü–+»\ ø±cÕj·÷ìï ˝Ò<ë nC≤&ç¬søϺHé 1500
|æ.|æ.m+. nH˚ eT+<äT\qT ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 5 $T.©. eT+<äTqT ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. 40`50 s√E\
<äX¯˝À $wü|ü⁄ ms¡ (10 øÏ˝À\ ‘·e⁄&ÉT eT]j·TT 2 øÏ˝À\ u…\¢+ qT 2`3 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À 24 >∑+≥\T Hêqu…{Ϻ
BìøÏ 100 Á>±eTT\ <ÛäjÓ÷&çø±sY“ eT+<äTqT 30 ì$TcÕ\ eTT+<äT ø£\T|ü⁄ø√yê*) ˝Ò<ë ôd’ŒH=kÕ&é nqT
eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 0.3 MT.©. ˝Ò<ë ø√¢s¡+Á{Ï*ìÁb˛˝Ÿ 18.5% mdt. dæ. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 0.3 $T.©. ø£*|æ
10`15 s√E\ e´e~Û˝À |æ∫ø±] #˚j·÷*.
yÓTTe⁄« ‘=\T#·T á>∑ : |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q yÓTTe⁄« m+&çb˛sTT #·ìb˛‘·T+~. yÓTTe⁄«ì ˝≤–q|ü⁄&ÉT düT\Te⁄>±
e∫Ã, ≈£î[flb˛sTTq yêdüqø£*Z ñ+≥T+~. |æ\ø£\T n~Ûø£+>± ekÕÔsTT. yÓTT\¬ø‹Ôq yÓTT<ä{Ï 30 s√E\ es¡≈£î
e÷Á‘·y˚T á |ü⁄s¡T>∑T Ä•düTÔ+~. Bì ìyês¡D≈£î KØ|òt C§qïì p˝…’ 15e ‘êØKT ˝Àù| $‘êÔ*. Ä\dü´+>±
$‘·qÔ + y˚jT· e\dæeùd,Ô $‘·qÔ yÓ÷‘ê<äTqT ô|+∫, yÓTTe« á>∑ u≤]q |ü&qç yÓTTø£ÿ\qT rdæyj ˚ ÷· *. ø±s√“|ò⁄ü ´sêHé
3õ. >∑T[ø£\qT MT≥s¡T kÕ\T≈£î 2 Á>±. e+‘·Tq $‘˚Ô≥|ü&ÉT kÕfi¯fl˝À y˚j·÷* ˝Ò<ë <∏äjÓ÷&çø±sY“ 75
&ÉãT¢´.|æ. 1.5 Á>±. ˝Ò<ë ôd’|üsY$TÁ‹Hé 1 $T.©. / ©≥s¡T ˝Ò<ë ˝≤´+u≤¶ ôd’Vü‰˝ÀÁrHé 5 dæ.mdt. 2 $T.©.
©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ yÓTTø£ÿ yÓTT\∫q 7, 14 eT]j·TT 21 s√E˝À¢ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. yÓTTø£ÿ≈£î 5 yêsê\
ej·TdüT e#˚Ães¡≈£î á |ü⁄s¡T>∑T Ä•düTÔ+~.
ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T, ô|’s¡TqT 30 s√E\ ‘·sê«‘· qT+&ç |ü+≥ ø√ùdes¡≈£î Ä•düTÔ+~.
>∑T+Á&Éì es¡Tdü s¡+Á<Ûë\T Ä≈£î\ô|’ @s¡Œ&É‘êsTT. yÓTTe⁄« #·ìb˛sTT ‘Ó\¢ ø£+øÏ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ø±+&Üìï N*Ã
#·÷ùdÔ mÁs¡ì ø£DC≤\+ ø£q|ü&TÉ ‘·T+~. ø£+øÏ yÓTTe⁄«˝À qT+&ç ãj·T≥≈£î sê<äT. ìyês¡D≈£î ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ
0.3 $T.©. / ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷* ˝Ò<ë $‹Ôq 35`40 s√E\˝À|ü⁄ mø£sê≈£î 4 øÏ˝À\
ø±s√“|òü⁄´sêHé >∑T[ø£\qT ø±+&É|ü⁄ düT&ÉT˝À¢ y˚j·÷*.
ø£+øÏ q*¢ : |æ\¢, ô|<ä› |ü⁄s¡T>∑T\T –+»\T bÕ\T b˛düT≈£îH˚ <äX¯˝À s¡dü+ |”\Ã≥+ e\q Ä•+∫q –+»\T
H=≈£îÿ\T>± e÷] ø£+øÏ˝À ‘·≈£îÿe eT+∫ –+»\T e⁄+{≤sTT. –+»\ MT<ä ms¡T|ü⁄ eT#·Ã\T @s¡Œ&ç n$

66
Áø£eT+>± q\¢>± e÷s¡T‘êsTT. –+»\T >∑{|ºÏ &ü qç ‘·sê«‘· á |ü⁄s¡T>∑T Ä•+#·<Tä . Bì ìyês¡D≈£î ‘=*<äX˝¯ ÀH˚
ø£+øÏ q*¢ì >∑T]Ô+∫, ôd’|üsY yÓTÁ‹Hé 0.5 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ù|qT ã+ø£ : ìyês¡D≈£î $T<∏Ó’˝Ÿ &ÓeT{≤Hé ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ ˝Ò<ë eT˝≤~∏j·÷Hé 5% eT+<äT˝À¢ @<√
ˇø£<ëìì 1 ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2 $T.©. e+‘·Tq ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
‘Ó>T∑ fi¯ófl
–+» ã÷E : –+»\ô|’ ã÷E \ø£åD≤\T esê¸ø±\+˝À n~Ûø£+>± ø£ì|ækÕÔsTT. |üP‘· eT]j·TT –+» >∑{Ϻ|ü&˚
düeTj·T+˝À esê¸\T |ü&ç‘˚ qwüº+ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. –+»\ô|’ ô|]π> •©+Á<Ûä s¡ø±ìï ã{Ϻ yê{Ïô|’ >∑T˝≤_
˝Ò<ë q\¢ì ã÷E ô|s¡T>∑T<ä\ >∑eTì+#·e#·TÃ. n˝≤+{Ï –+»\T q÷]Œ&ç düeTj·T+˝À <Óã“ ‹+{≤sTT.
Bì ìyês¡D≈£î –+» ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À q\¢ì #ês¡ @s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT ø£+≈£î\qT ø√j·÷*. 10 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ
20 Á>±. ø±bÕºHé‘√ bÕ≥T, 2 Á>±.\ Ä]jÓ÷|òü+–HéqT >±ì ˝Òø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 0.5 $T.©. Áb˛|æø=qCÀ˝Ÿ >±ì
ø£*|æ –+» @s¡Œ&˚ <äX¯˝À ˇø£kÕ] eT]j·TT –+» >∑{Ϻ|ü&˚ <äX¯˝À eTs√kÕ] |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. |ü+≥ø√‘·
Ä\dü´+ #˚j·T≈£L&É<äT.
ã+ø£ ø±s¡T ‘Ó>∑T\T : yÓTTø£ÿ\T |ü⁄wæŒ+#˚ <äX¯˝À Äø±X¯+ y˚T|òü÷eè‘·yÓTÆ, #·\¢ì ‘˚eT‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+ á
‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ nqT≈£L\+. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq ø£+≈£î\ qT+&ç ‘Ó\¢ì ˝Ò<ë >∑T˝≤; s¡+>∑T‘√ ≈£L&çq ‹j·T´{Ï
õ>∑Ts¡T e+{Ï Á<äe+ ø±s¡≥+ >∑eTì+#·e#·TÃ. Bì ìyês¡D≈£î 3 Á>±. ø±bÕºHé ˝Òø£ <∏s’Ó y¡ Té ˝Ò<ë <∏j
ä ÷Ó $T<∏ëø±‡yéT
øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ X¯ó~∆ #˚j·÷*. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ e÷+ø√C…uŸ 2.5 Á>±. ˝Ò<ë u…Hé˝Ò{Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë
Áb˛|æø=qCÀ˝Ÿ 0.5 $T.©. ø£*|æ yês¡+ e´e~Û˝À 2 kÕs¡T¢ |üP‘·<äX¯˝À #·˝≤¢*.
q\¢ ø±+&ÉeTT ≈£îfi¯ófl : ˝Ò‘· yÓTTø£ÿ\˝À H˚\ <ä>∑Zs¡ ñqï ø±+&É+ s¡+>∑T ø√˝ÀŒsTT ø£è•+∫ yÓTTø£ÿ\T yê&ç
m+&ÉT‘êsTT. ‘Ó>∑T\T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\˝À ‘ê\T –+»\‘√ ø£+≈£î\T ‘·«s¡>± |üø±«ìøÏ ekÕÔsTT. ø±+&É+
˝À|ü\ &=\¢>± e÷] $]– |ü&çb˛‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î ø±¬s“+&ç»yéT ˝Òø£ ø±bÕºHé ˝Ò<ë <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT
3 Á>±. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚düTø√yê*. |ü⁄wæŒ+#˚ <ä X¯eTT+<äT |ü+≥ ˙{Ï m<ä›&çøÏ >∑T] ø±≈£î+&Ü
#·÷düTø√yê*. ‘Ó>∑T\T ‘·≥Tºø=qT s¡ø±\qT kÕ>∑T #˚j·÷*.
düdü´s¡ø£åD˝À eT+∫ |òü*‘ê\T bı+<ë\+fÒ ˇø£ mø£sê≈£î 200 ©≥s¡T¢ ˙{Ï‘√ dæbòÕs¡T‡ #˚j·Tã&çq
yÓ÷‘ê<äT˝À ÁøÏ$THêX¯ø£ / •©+Á<ÛäHêX¯ø£ eT+<äT\qT ø£*|æq Á<ëeD≤ìï |æ∫ø±Ø #˚j·Te\dæe⁄+≥T+~.

C§qï |ü+≥ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
q+<ë´\ ` 518 503, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+. 08514`242296, ôd˝Ÿ : 97007 16834

67
 dü»®
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À dü»® |ü+≥ düTe÷s¡T 62 y˚\ mø£sê\˝À kÕ>∑T #˚j·Tã&ÉT‘·÷ 59 y˚\ ≥qTï\
ñ‘·Œ‹ÔìdüTÔ+~. mø£s¡+ düsêdü] ~>∑Tã&ç 942 øÏ˝À\T. dü»® |ü+≥ Á|üø±X¯+, ø£s¡÷ï\T, ø£&É|ü, ∫‘·÷Ôs¡T
eT]j·TT nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝À¢ n~Ûø£+>± kÕ>∑T˝À ñqï~.
$‘˚Ô düeTj·T+ : KØ|òt : pHé ` p˝…’, y˚dü$ : »qe]
H˚\\T : ‘˚*ø£ qT+&ç eT<Ûä´s¡ø£+ H˚\\T. ˙s¡T Ç+πø, eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ >∑\ H˚\\T nqT≈£L\+.
s¡ø±\T
s¡ø£+ ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
(s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
ôV≤#Y.ôV≤#Y._. KØ|òt, y˚dü$ 68`70 10`12 n‹ ‘·≈£îÿe ø±\+˝À ø√‘·≈£î e#˚à dü+ø£s¡
`67 (ôV≤’ Á_&é) s¡ø+£ . yÓÁ] ø£+øÏ ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
◊.dæ.j·T+.ôV≤#Y. KØ|òt, y˚dü$ 80`85 10`12 dü+ø£s¡ s¡ø£+, ô|’s¡T 185 ôd+.MT. m‘·TÔ
`356 (ôV’≤Á_&é) m~–, 2`3 |æ\ø£\T y˚düTÔ+~. –+»\T
eT<Ûä´dü∆ ˝≤e⁄>± ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝À
ñ+{≤sTT. yÓÁ] ø£+øÏ ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº
ø=+≥T+~.
sêCŸ ` 171 KØ|òt, y˚dü$ 80`85 9`12 yÓÁ] ø£+øÏ ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
(ø±+b˛õ{Ÿ)
◊.dæ.{Ï.|æ.`8203 KØ|òt, y˚dü$ 75`80 8`10 –+»\T ˝≤e⁄>±, ‘Ó\¢>± ñ+{≤sTT. yÓÁ]
(ø±+b˛õ{Ÿ) ø£+øÏ ‘Ó>∑T\TqT, u…≥ºqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
◊.dæ.j·T+.$.`221 KØ|òt, y˚dü$ 85`90 8`10 yÓÁ]ø£+øÏ ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
(ø±+b˛õ{Ÿ) nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqT≈£L\+.
<ÛäqX¯øÏÔ KØ|òt, y˚dü$ 80`85 8`10 yÓÁ]ø£+øÏ ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
(ø±+b˛õ{Ÿ) ÇqTeTT <Ûë‘·Te⁄ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~.
@._.$.`04 KØ|òt, y˚dü$ 85`90 10`12 yÓÁ]ø£+øÏ ‘Ó>∑T\TqT, u…≥ºqT, n–Z ‘Ó>∑T\TqT
(ø±+b˛õ{Ÿ) eT]j·TT –+» ø±≥Tø£ ‘Ó>∑T\TqT
‘·≥Tºø=+≥T+~. ÇqTeTT, õ+ø˘ <Ûë‘·Te⁄\T
n~Ûø£+>± ñ+{≤sTT.

68
$‘·Ôq+ : mø£sê≈£î 1.6 øÏ˝À\T.
$‘·Ôq X¯ó~∆ : 2% (20 Á>±./©.) ñ|ü˙{Ï Á<ëeD+˝À $‘·HÔ ê\qT 10 숈\T ñ+#·≥+ <ë«sê msêZ{Ÿ •©+Á<Ûä
neX‚cÕ\qT ‘˚˝Ò≥≥T¢ #˚dæ ‘=\–+#·e#·TÃ. Ä]q øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 6 Á>±eTT\ yÓT{≤˝≤øχ˝Ÿ (ÄÁbÕHé)
35 mdt.&ç. eT+<äTqT ø£*|æ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·÷*.
$‘˚Ô <ä÷s¡+ : es¡Tdü\ eT<Ûä´ 45 ôd+.MT., yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 12 qT+&ç 15 ôd+.MT. <ä÷s¡+ ñ+&˚≥T¢ >=Ás¡T‘√
$‘·TøÔ √yê*.
Hê≥≥+ : Hês¡Tb˛dæ, 15 s√E\ ej·TdüT>∑\ Hês¡T yÓTTø£ÿ\qT ô|’q ‘Ó*Œq <ä÷s¡+˝À Hê≥e#·TÃ. mø£sê≈£î
58,000 ` 72,000 yÓTTø£ÿ\T ñ+#ê*.
ms¡Te⁄\T : mø£sêìøÏ 4 ≥qTï\ |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄qT ÄK] <äTøÏÿ˝À y˚dæ ø£*j·T<äTHêï*. mø£sê≈£î ˙{ÏbÕs¡T<ä\
|ü+≥≈£î 32 øÏ. G 16 øÏ. G 12 øÏ. esê¸<Ûës¡ |ü+≥≈£î 24 øÏ. G 12 øÏ. G 8 øÏ. e+‘·Tq qÁ‘·»ì G
uÛ≤dü«s¡+ G bı{≤wtì#˚à ms¡Te⁄\qT y˚j·÷*. qÁ‘·»ìì $‘˚Ô≥|ü&ÉT dü >∑+, $‹Ôq 30 s√E\≈£î eTs√ dü>∑+
y˚j÷· *.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : yÓTTø£ÿ\≈£î 30 s√E\ ej·TdüT˝À mø£sê≈£î 2 ≥qTï\ y˚s¡TX¯q>∑ bı≥Tº H˚\ MT<ä
|üs¡#·&É+<ë«sê uÛÑ÷$T˝Àì ‘˚eT Ä$] ø±≈£î+&Ü ø±bÕ&Ée#·TÃ. n+≈£îs¡<äX¯, |üP‘·<äX¯, –+»bÕ\T b˛düTø=H˚
<äX¯, –+» >∑{Ϻ|ü&˚ <äX¯˝À¢ ˙{Ï ‘·&ÉT*yê«*.
n+‘·s¡ |ü+≥ : dü»® : ø£+~/ô|düs¡/ y˚s¡TX¯q>∑/ Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT/ k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT ` 2:1 ìwüŒ‹Ô˝À y˚düTø√yê*.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·s¡ ø£èwæ : $‹Ôq s¬ +&ÉT yêsê\˝À|ü⁄ ˇ‘·TÔ yÓTTø£ÿ\qT rdæyj ˚ ÷· *. 25`30 s√E\|ü&ÉT
<ä+‹‘√ n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·÷*.
düdü´s¡ø£åD
ø£‘ÓÔs¡ |ü⁄s¡T>∑T : \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T Ä≈£î\qT, ø±+&É+qT, ø£+&Ó\qT eT]j·TT |üÁ‘·Vü≤]‘êìï >√øÏ ‹q&É+ e\q
Ä≈£î\ô|’ ‘Ó\¢{Ï bıs¡ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ¬s+&Ée eT]j·TT eT÷&Ée <äX¯ \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î düT&ç˝À ñ+&ç
s¡+Á<Ûë\T #˚düT≈£î+≥÷ ‹q&É+ e\q $#·TÃ≈£îqï Ä≈£î\˝À s¡+Á<Ûë\T @s¡Œ&É‘êsTT. \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T ô|s¡T>∑T‘·Tqï
ø=~› Ä≈£î\ ∫es¡\T qT+&ç ‹+≥÷ Ä≈£î\T ø£‹Ô]+∫q $<Ûä+>± ø£ìŒkÕÔsTT. Ä≈£î\qT |üP]Ô>± ‹ìy˚j·T&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À yÓTTe«qT |üP]Ô>± ‹ìy˚jT· &É+ e\q yÓTTø£ÿ ≈£îs¡#>· ± ñ+&ç ø£+øÏ @s¡Œ&É<Tä .
á |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·&ÜìøÏ >∑T&É¢ düeTT<ëj·÷\qT @] HêX¯q+ #˚j·÷ *. |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\‘√ ñqï Ä≈£î\qT
@] HêX¯q+ #˚j·÷*. mø£sêìøÏ 10 *+>±ø£s¡¸ø£ ãT≥º\qT @s¡Œs¡#·Tø=ì ìyê]+#·Tø√yê*. |ü⁄s¡T>∑T >∑T&É¢qT,
yÓTT<ä{Ï <äX¯ |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\qT ìyê]+#·T≥≈£î 5% (5 $T.©./©.) y˚ |ü q÷HÓqT |æ∫ø±] #˚j·÷*. |ü⁄s¡T>∑T

69
ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&ÉT mø£sêìøÏ Çe÷yÓTøϺHé u…+CÀj˚T{Ÿ 5 mdt.õ. 80 Á>±. ˝Ò<ë ôd’ŒH√XÊ&é 45
mdt.Ç. 60 $T.©. \qT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï‘√ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. eT+<äT\T |æ∫ø±] #˚ùd≥|ü&ÉT ô|’ô|’H˚
ø±≈£î+&Ü düT&ÉT\˝À/yÓTTe«˝ÀìøÏ Ä≈£î\T |üP]Ô>± ‘·&ç#˚$<Ûä+>± |æ∫ ø±] #˚j·÷*.
yÓTTe⁄« á>∑ : \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T Ä≈£î\ ô|’uÛ≤>∑+q≈£î ÁbÕøÏ Áø£eT+>± ˝Ò‘· yÓTTe«˝ÀìøÏ #=#·TÃø=ì b˛‘·T+~. á
|ü⁄s¡T>∑T $‹Ôq|üŒ{Ï qT+&ç 30 s√E\ es¡≈£î e÷Á‘·y˚T ô|’s¡TqT Ä•düTÔ+~. yÓTTe⁄«˝Àì uÛ≤>±ìï >√øÏ ‹q≥+
e\¢ yÓTTe⁄« yê&ç #·ìb˛‘·T+~. m+&çq yÓTTe⁄«ì |”ø£>±H˚ düT\Te⁄>± ô|’øÏ edüTÔ+~. yÓTTe⁄« yÓTT<ä\T ≈£î[fl
ñ+&É≥+ e\¢ #Ó&ÉT yêdüq edüTÔ+~. |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q ‘·*¢ yÓTTø£ÿ #· ìb˛sTT <ëì yÓTT<ä\T e<ä› >∑TãTs¡T>±
|æ\ø£\T ekÕÔsTT. |æ\ø£\≈£î ø£+≈£î\T sêe⁄.
Bì ìyês¡D≈£î |ü+≥qT KØ|òt d”»qT˝À p˝…’ 15 ˝À|ü⁄ $‘·TøÔ √yê*. Ä\dü´+>± $‘·qÔ + y˚jT· e*‡
eùdÔ $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äTqT 4 qT+&ç 10 øÏ˝À\≈£î ô|+∫ yÓTTe« á>∑ Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT rdæy˚j·÷*. á
|ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·Tø√e&ÜìøÏ $‘˚ÔeTT+<äT 10 Á>±eTT\ Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 70% &ÉãT¢´.j·Tdt. eT+<äTqT øÏ˝À
$‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚düTø√yê*. |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñ+fÒ mø£sê≈£î 4 øÏ˝À\ ø±s√“|òüP´sêHé
>∑T[ø£\T $‘˚Ô≥|ü&ÉT kÕfi¯fl˝À y˚j·÷*. yÓTTø£ÿ yÓTT*∫q 7, 14 eT]j·TT 21 s√E\≈£î <∏äjÓ÷&çø±sY“
1.5 Á>±. ˝Ò<ë ˝≤e÷¶ ôd’Vü≤˝ÀÁ‹Hé 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T |ü+≥qT 30 s√E\ qT+&ç |ü+≥ø√‘· es¡≈£î nìï <äX¯\˝À
Ä•düTÔ+~. Á>∑T&É¢ qT+&ç ãj·T≥≈£î e∫Ãq |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T yÓTTe« qT+&ç ãj·T≥≈£î edüTÔqï ˝Ò‘· Ä≈£î\qT
‹+{≤sTT. Ä≈£î\ô|’ s¡+Á<Ûë\T es¡Tdü\˝À |ü&É‘êsTT. |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ø±+&É+˝ÀìøÏ ‘=\T#·Tø=ì b˛sTT
yÓTTe⁄«qT ø=]øÏ ‹ì y˚j·TTqT. ø£+≈£î\T @s¡Œ&çq ‘·sê«‘· ø£+øÏ ‘=&çyÓT\qT Ä•+#·&É+ e\¢ ø£+≈£î\T
$]–b˛‘êsTT.
Bì ìyês¡D≈£î Åf…Æø√Á>±e÷ øÏ˝Àìdt |üsêqïJ$ Á>∑T&É¢qT mø£sê≈£î 1 Åf…Æø√ø±sY¶qT ¬s+&ÉT $&É‘·\T>±
$&ÉT<ä\ #˚j÷· *. $‹Ôq 35`40 s√E\˝À|ü⁄ 4 øÏ˝À\ ø±s√“|òPü ´sêHé >∑T[ø£\qT ø±+&É|⁄ü düT&ÉT˝À¢ y˚j÷· *.
>∑T˝≤_ s¡+>∑T ø±j·T ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T |æ\ø£\T y˚jT· T <äX˝¯ À eT]j·TT ø£+øÏ <äX˝¯ À Ä•kÕÔsTT.
\<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\T |æ\ø£\T y˚j·TT <äX¯˝À ô|’ uÛ≤>±\˝À ø±+&ÜìøÏ <ä>∑Zs¡>± s¡+Á<Ûä+ #˚dæ ˝À|ü*øÏ Á|üy˚•kÕÔsTT.
ø±+&É+˝À|ü* |ü<ësê∆\qT ‹ì yÓTTe⁄«qT Ä•+#·≥+ e\¢ m~π> yÓTTe⁄« #· ìb˛‘·T+~. ø£+øÏ <äX¯˝À Ä•ùdÔ
ø£+øÏ˝Àì –+»\T >∑{Ϻ |ü&Éø£ ‘Ó\¢ ø£+øÏ @s¡Œ&É‘·T+~.
Bì ìyês¡D≈£î Åf…Æø√Á>±e÷ øÏ˝Àìdt |üsêqïJ$ Á>∑T&É¢qT mø£sê≈£î 1 Åf…Æø√ø±sY¶qT ¬s+&ÉT $&É‘·\T>± $&ÉT<ä\
#˚j·÷*. $‹Ôq 35`40 s√E\˝À|ü⁄ mø£sê≈£î 4 øÏ˝À\ ø±s√“|òüP´sêHé >∑T[ø£\T ø±+&É|ü⁄ düT&ÉT˝À¢ y˚j·÷*.

70
n–Z |ü⁄s¡T>∑T : |æ\¢ |ü⁄s¡>∑T\T eT]j·TT ô|<ä› |ü⁄s¡T>∑T\T ≈£+≈£î\qT Ä•+∫ s¡kÕìï |”\TkÕÔsTT. –+»\T bÕ\T
b˛düTø=H˚ <äX¯˝À ø£qTø£ á |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫qf…¢Ì‘˚ ø£+øÏ˝À –+»\T ‘ê\T>± e÷] eTT&ÉT#·Tø=ì b˛e⁄qT.
|ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q –+»\ô|’ mÁs¡ì Ç≥Tø£ s¡+>∑T #ês¡\T ø£q|ü&É‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î øÏ«Hê˝ŸbòÕdt 2 $T.©.
˝Ò<ë <∏äjÓ÷&çø±sY“ 1.5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
#Ó<ä\T : ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ #Ó<ä\ ìyês¡D≈£î y˚dü$˝À ˝À‘·T <äTøÏÿ <äTìï #Ó<ä |ü ⁄≥º\qT Á‘·$«, sêDÏ |ü⁄s¡T>∑TqT
#·+|æ n+<äT˝À ø√¢]ô|’]bòÕdt 50 Ç.dæ. 5 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ˇø=ÿø£ÿ |ü⁄≥º˝À 10`12 ©≥s¡¢ eT+<äT
Á<ëeD+ y˚dæ #·<äTqT #˚j·÷*. ˝Ò‘· yÓTTø£ÿ <äX¯˝À $T&É‘·\ qT+&ç dü»® |ü+≥qT ø±bÕ&É{≤ìøÏ y˚|üq÷HÓ
5 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
|ü#÷ ø£+øÏ / yÓÁ]ø£+øÏ ‘Ó>T∑ \T : ‘Ó>T∑ \T \ø£D
å ≤\T yÓTT<ä≥ ˝Ò‘· yÓTTø£ÿ\ô|’ 3`4 Ä≈£î\T y˚ùd <äX¯˝À ø£ì|ækÕÔsTT.
‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘êsTT. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ˝À ø£+≈£î\T |üP]Ô>± ˝Ò<ë
bÕøÏåø£+>± Ä≈£î|ü#·Ãì Ä≈£î\ e÷~]>± e÷]b˛‘êsTT. >±*˝À ‘˚eT n~Ûø£ +>± e⁄qï yê‘êes¡D+˝À Ä≈£î\T
n&ÉT>∑TuÛ≤>±q ‘Ó\¢ì ã÷E ô|s¡T>∑T<ä\ ø£ì|ædüTÔ+~. ‘Ó>∑T\T rÁe<äX¯˝À yÓTTø£ÿ\T –&Édüu≤] 30 s√E\˝À|ü⁄
#·ìb˛‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 6 Á>±eTT\ yÓT{˝≤øχ˝Ÿ (ÄÁbÕHé) mdt.&ç 35 (Metalaxyl-
Apron SD 35) eT+<äT‘√ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·÷*. yê´~Û k˛øÏq yÓTTø£ÿ\qT @], ø±*Ã y˚j·÷*. $‹Ôq 21

s√E\≈£î ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\T 5% $T+∫ e⁄qï≥¢sTT‘˚ ]&√$T˝Ÿ (Metaloxyl-M) 25 &ÉãT¢´.|æ. eT+<äT
1 Á>±. ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘˚HÓ ã+ø£ ‘Ó>∑T\T : ‘Ó>∑T\T k˛øÏq ø£+øÏ qT+&ç >∑T˝≤_ ˝Ò<ë mÁs¡ s¡+>∑T>± ñqï ‘˚HÓ e+{Ï ∫ø£ÿ{Ï Á<äe+
u§≥T¢ u§≥T¢>± ø±s¡T‘·T+~. á Á<äe+˝À •©+Á<Ûä ;C≤\T @s¡Œ&É‘êsTT. yÓTTø£ÿ\T |ü⁄wæŒ+#˚ <äX¯˝À eTãT“‘√
≈£L&çq Äø±X¯+, es¡¸|ü⁄ ‘·T+|üs¡\T, yê‘êes¡D+ #·\¢>± ñ+&É≥+ á ‘Ó >∑T\T yê´|æÔøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
Bì ìyês¡D≈£î $‘·ÔHê\qT 2% (20 Á>±./©.) ñ|ü˙{Ï Á<ëeD+‘√ X¯ó~∆ #˚j·÷*. á ‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î
u…¢Ì{≤ø˘‡ 50% &ÉãT¢´.|æ. 2.5 Á>±eTT\ eT+<äTqT yês¡+ e´e~Û˝À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ø±≥Tø£ ‘Ó>∑T\T : dü»® ø£+≈£î\˝À –+»\T @s¡Œ&˚ düeTj·T+˝À ø±≥Tø£ ‘Ó>∑T\T ø£ì|ædüTÔ+~. ø£+øÏ˝Àì ø=ìï
|üP\T ‘Ó>∑T\T≈£î˝ÀHÓ’ ô|<ä› n+&Üø±s¡|ü⁄ dü+#·T\T>± e÷s¡T‘êsTT. á dü+#·T\˝À q\¢ì bı&ç˝≤+{Ï •©+Á<ä
;C≤\ düeTT<ëj·÷\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ç$ e÷eT÷\T –+»\ ø£+fÒ ô|<ä$› >± Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T˝À ñ+&ç |üø±«ìøÏ
e∫Ãq <äX¯˝À eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT ˝Ò<ë q\T|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘êsTT. $‘·ÔHêìï ø±bÕºHé ˝Ò<ë <∏Ó’s¡yéT 3 Á>±.
øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ |ü{Ϻ+∫ $‘·TÔø√yê*. |ü+≥ ø±\+˝À á ‘Ó>∑T\T Ä•+∫q|ü&ÉT JHÓuŸ 2 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
#=|üq ø£*|æ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.

71
Á‘·T|ü ‘Ó>∑T\T : yÓTTø£ÿ\ ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝Àì Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q ∫qï ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T ñu…“‘·TÔ bı≈£îÿ\T
@s¡Œ&É‘êsTT. ‘Ó>∑T\T rÁe‘· m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT mÁs¡{Ï bı≈£îÿ\T Äø£+‘ê yê´|æ+∫ Ä≈£î\T ‘=+<äs¡>±
m+&çb˛sTT sê*b˛‘êsTT. yÓTTø£ÿ\T Hê{Ïq 21 s√E\ qT+&ç 15 s√E\≈£î ˇø£kÕ] ˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£+
3 Á>±. ˝Ò<ë e÷+ø√C…uŸ 2.5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ 2 <äbòÕ\T>± |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
n–Z ‘Ó>∑T\T : ‘Ó>∑T\T k˛øÏq Ä≈£î\ô|’ q÷HÓ ø£+&Ó Äø±s¡+ ˝Ò<ë >∑T+Á&Éì eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. M{Ï
n+#·T\T eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À ñ+&ç eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝À ñ+≥T+~. eT#·Ã\ #·T≥÷º |üdüT|ü⁄
s¡+>∑T e\j·÷\T @s¡Œ&É‘êsTT. ‘Ó>∑T\T rÁe‘· m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT á eT#·Ã\T ˇø£ <ëì‘√ ˇø£{Ï ø£*dæ
Ä≈£î\T m+&çb˛‘êsTT. øÏ˝À $‘·ÔHê\≈£î 3 Á>±. <∏Ó’s¡yéT ˝Ò<ë ø±bÕºHé ø£*|æ X¯ó~∆ #˚j·÷*. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2 Á>±.
e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë 1 Á>±. ø±s¡“+&ÓõyéT ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
düdü´s¡ø£åD˝À eT+∫ |òü*‘ê\T bı+<ë\+fÒ, ˇø£ mø£sê≈£î 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï‘√ dæbòÕs¡T‡ #˚j·Tã&çq
yÓ÷‘ê<äT˝À ÁøÏ$THêX¯ø£ / •©+Á<ÛäHêX¯ø£ eT+<äT\qT ø£*|æq Á<ëeD≤ìï |æ∫ø±] #˚j·Te\dæ ñ+≥T+~.
|ü+≥ ø√‘· : dü»® |ü+≥˝À |æ\ø£ ø£+≈£î\ ø£+fÒ Á|ü<Ûëq ø±+&É|ü⁄ ø£+øÏ yÓTT<ä≥ ø√‘·≈£î edüTÔ+~. ø±ã{Ϻ
2 ˝Òø£ 3 <äX¯˝À¢ ø£+≈£î\T ø√j·÷*‡ edüTÔ+~. ø√dæq ø£+≈£î\qT u≤>± Äs¡u…{Ϻ, q÷]Œ&ç #˚dæ ì\« #˚j·÷*.

dü»® |ü+≥ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (∫s¡T<ÛëHê´\T), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ô|s¡Te÷fi¯fl|ü*¢ ` 517 502
∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+. 0877`2276240, ôd˝Ÿ : 99896 25227

72
 sê– / ‘Ó’<ä\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À sê– 84 y˚\ mø£sê˝À¢ kÕ>∑T #˚j·Tã&ÉT‘·÷ 44 y˚\ ≥qTï\ ñ‘·Œ‹Ô ìdüTÔ+~. düsêdü]
~>∑Tã&ç mø£sê≈£î 534 øÏ˝À\T edüTÔ+~. n‘·´~Ûø£+>± $XÊK, ∫‘·÷Ôs¡T , nq+‘·|ü⁄s¡+, lø±≈£îfi¯+ eT]j·TT
$»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢˝À¢ kÕ>∑Tã&ç˝À ñ+~.
$‘˚Ô düeTj·T+ : sê–ì KØ|òt˝À p˝…’ ` Ä>∑wüߺ e÷kÕ˝À¢, s¡;˝À qe+ãs¡T ` &çôd+ãs¡T e÷kÕ˝À¢, y˚dü$˝À
»qe] ` |òæÁãe] e÷kÕ˝À¢ $‘·TÔø√e#·TÃ.
H˚\\T : sê–ì ‘˚*ø£ s¡ø£+ ÇdüTø£ H˚\\˝À eT]j·TT ãs¡Te⁄ H˚\˝À¢ |ü+&ç+#·e#·TÃ. ˙s¡T ì\« ñ+&˚
uÛÑ÷eTT\T nqTyÓ’q$ ø±e⁄.
s¡ø±\T
s¡ø£+ ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
(s√E˝À¢) (øÏ«/m)
1 2 3 4 5
>√<ëe] KØ|òt, s¡; 120`125 12`16 nìï ãTT‘·Te⁄˝À¢ |ü+&ç+#·e#·TÃ. ô|s’ T¡ m≈£îÿe>± |æ\≈£\T
y˚düTÔ+~. yÓTTø£ÿ |ü#·Ã>± ñ+&ç, yÓqTï\T ô|<ä›>±, eTT<ä›>±
ñ+{≤sTT. –+»\T ms¡T|ü⁄ >√<ÛTä eTs¡+>∑T ø£*–, eT<Û´ä düy∆ TÓ qÆ
˝≤e⁄>± ñ+{≤sTT.
s¡‘·ï–] KØ|òt, y˚dü$ 110`105 12`16 ô|’s¡T m≈£îÿe>± |æ\≈£\T y˚düTÔ+~. yÓTTø£ÿ Ä≈£î |ü#·Ã>±
ñ+&ç 90 ôd+.MT. m‘·TÔ es¡≈£î m<äT>∑T‘·T+~. yÓqTï\T
ô|<ä›>± eTT<ä›>± ñ+{≤sTT. –+»\T ms¡T|ü⁄ >√<ÛäTeT
s¡+>∑T˝À ñ+&ç, eT<Ûä´dü∆yÓTÆq ˝≤e⁄>± ñ+{≤sTT.
dü|üÔ–] KØ|òt, s¡; 110`115 12`16 ô|’s¡T m‘·TÔ>± ô|]–, |æ\ø£\T m≈£îÿe>± y˚düTÔ+~.
e÷s¡T‹ KØ|òt, y˚dü$ 85`90 10`12 u…≥ºqT, n–Z ‘Ó>∑T\TqT nìï <äX¯˝À¢qT
‘·≥Tºø=+≥T+~.
#·+bÕe‹ nìï ø±˝≤\≈£î 80`85 10`12 u…≥qº T ‘·≥Tºø=+≥T+~. n+‘·s¡ |ü+≥>± |ü+&ç+#˚+<äT≈£î
nqTyÓq’ ~.
uÛ≤s¡‹ nìï ø±˝≤\≈£î 105`115 14`16 yÓqTï\T ô|<ä›>± eTT<ä›>± ñ+{≤sTT. n–Z ‘Ó>∑T\TqT
ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≥Tºø√>∑\<äT.
l#Ó‘’ q· ´ KØ|ò,t s¡; 110`115 12`16 ô|’s¡T m‘·TÔ>± ô|]– |æ\ø£\T m≈£îÿe>± y˚düTÔ+~.
n–Z‘>Ó T∑ \TqT ‘·≥Tºø=qTqT.
e≈£îfi¯ KØ|òt, s¡; 105`110 13`15 yÓqTï\T ô|<ä$› >±, eTT<ä>› ± ñ+{≤sTT. ô|s’ T¡ m‘·TÔ ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+&ç bı\+ MT<ä |ü&çb˛<äT. Ä≈£î MT~ n–Z‘Ó>∑T\TqT
‘·≥Tºø=+≥T+~. –+»\T ms¡T|ü⁄ >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À ñ+&ç
˝≤e⁄>± ñ+{≤sTT.
Væ≤eT s¡; 110`115 10`12 ‘Ó\¢ –+» sê– s¡ø£eTT. n–Z ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.

73
 ‹s¡TeT\ nìï ø±˝≤\≈£î 115`120 14`15 nìï s¡ø±\ n–Z ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
–+»\T HêD´‘· ø£*Z ñ+{≤sTT. #=|üŒ ~>∑Tã&ç m≈£îÿe.
y˚>e∑ ‹ nìï ø±˝≤\≈£î 110`115 14`15 n–Z ‘Ó>∑T\TqT eT]j·TT bÕeTT bı&É ‘Ó>∑T\TqT
‘·≥Tºø=+≥T+~. ô|s’ T¡ |ü&bç ˛<äT.
düTes¡eí TTœ nìï ø±˝≤\≈£î 105`110 14`15 |ü+≥ ∫e] <äX¯˝À e#·Tà u…≥ºqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~. n–Z
‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. e] e÷>±DT˝À¢ kÕ>∑T≈£î
nqT≈£L\+.
>ö‘·$T nìï ø±˝≤\≈£î 115`120 14`15 n–Z ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ô|s’ T¡ |ü&bç ˛<äT.
Ç+Á<ëe‹ nìï ø±˝≤\≈£î 115`120 14`15 n–Z ‘Ó>∑T\T eT]j·TT bÕeTT bı&É ‘Ó>∑T\TqT
‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ø±*¸jT· +, ◊s¡Hé eT]j·TT õ+ø˘
n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~.
$‘·Ôq+ : 2.5 øÏ˝À\ $‘·Ôq+‘√ 5 ôd+≥¢˝À ô|+∫q Hês¡T mø£sê bı\+˝À Hê≥&ÜìøÏ dü]b˛‘·T+~.
yÓ<ä»˝Ò¢ |ü<ä∆‹˝À mø£sê≈£î 3`4 øÏ˝À\ $‘·Ôq+ ø±yê*.
$‘·Ôq X¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 2 Á>±. ø±¬s“+&ÉõyéT ˝Ò<ë 3 Á>±. e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë 2 Á>±eTT\ Åf…Æôd’ø√¢CÀ˝Ÿ
75% &ÉãT¢´.|æ. eT+<äT‘√ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*.
$‘·Ô≥+ : ‘˚*ø£bÕ{Ï <äTøÏÿ#˚dæ $‘·Ôq+ #·*¢, |üf…º ‘√˝≤*. Hês¡Tb˛dæ Hê≥Tø√yê*. eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\
kÂø£s¡´+>∑\ H˚\˝À¢ Hês¡T b˛düTø√yê*.
Hê≥≥+ : 85`90 s√E\ dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\≈£î 21 s√E\ ej·TdüT ø£*Zq yÓTTø£ÿ\qT, 105`125 s√E\
Bs¡Èø±*ø£ s¡ø±\≈£î 30 s√E\ ej·TdüT ø£*Zq yÓTTø£ÿ\qT Hê≥Tø√yê*. mø£sê≈£î Bs¡Èø±*ø£ s¡ø±\≈£î \ø£å
eTTô|’Œ¤ eT÷&ÉT y˚\ yÓTTø£ÿ\T, dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\≈£î ¬s+&ÉT \ø£å\ Äs¡yÓ’ Äs¡Ty˚\ yÓTTø£ÿ\T ñ+#ê*.
$‘˚Ô <ä÷s¡+ : dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\≈£î es¡Tdü\ eT<Ûä´ 15 ôd+.MT., es¡Tdü˝À 10 ôd.MT.— Bs¡Èø±*ø£ s¡ø±\≈£î
es¡Tdü\ eT<Ûä´ 15`20 ôd+.MT., es¡Tdü˝À 15 ôd+.MT. <ä÷s¡+ bÕ{Ï+∫ $‘·TÔø√yê*.
ms¡Te⁄\T
Hês¡TeT&ç˝À : 5 ôd+≥¢ Hês¡TeT&ç mø£sê≈£î dü]b˛j˚T Hês¡TqT ÇdüTÔ+~. 640 Á>±eTT\ qÁ‘·»ì,
640 Á>±eTT\ uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT 480 Á>±eTT\ bı{≤wtì#˚Ã ms¡Te⁄\qT y˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.
bı\+˝À : mø£sê≈£î 4 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ y˚dæ ÄK] <äTøÏÿ˝À ø£*j·T<äTHêï*. mø£sê≈£î 12 øÏ˝À\
qÁ‘·»ì, 12 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+, 8 øÏ˝À\ bı{≤wt\qT HêfÒ≥|ü&ÉT y˚j·÷ *. Hê{Ïq 30 s√E\≈£î eTs√
12 øÏ˝À\ qÁ‘·»ìì ô|’bÕ≥T>± y˚düTø√yê*.
$‘·Ôq+ yÓ<ä»˝Ò¢ |ü<ä∆‹ : u≤>± yÓT‘·Ô>± ‘·j·÷¬s’q uÛÑ÷$T˝À $‘·ÔHêìï düe÷q+>± #·\T¢ø√yê*. $‘·Ôq+ #·*¢q
‘·s¡Tyê‘· ã\¢‘√>±ì, #Ó≥Tºø=eTà‘√>±ì, H˚\qT #·<äTqT #˚j·÷*. ˝Òì#√ $‘·ÔHêìøÏ ‘·–q+‘· ‘˚eT \_Û+#·ø£
yÓTT\ø£XÊ‘·+ ‘·>T∑ ‘Z T· +~.

74
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·s¡ ø£èwæ : $‹Ôq ¬s+&ÉT yêsê\ ˝À|ü⁄>± ˇ‘·TÔ yÓTTø£ÿ\qT rdæy˚j·÷*. $‘·Ôq+ y˚ùd
eTT+<äT eT]j·TT Hês¡T Hê≥{≤ìøÏ eTT+<äT ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% mø£sê≈£î 600 $T.©. ˝Ò<ë 0.75 ©≥s¡T¢
nì˝ÀbòÕdt #=|üq 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ ‘·&ç H˚\ô|’ |æ∫ø±] #˚dæ ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#·e#·TÃ. Hê{Ïq
25`30 s√E\≈£î yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ìs¡÷à\q≈£î mø£sê≈£î 400 Á>±. 2, 4 &ç k˛&çj·T+ kÕ˝Ÿº 80%
bı&ç eT+<äTqT ˝Ò<ë 100 $T.©. Ç<Ûëø°‡dü\÷Œ¤´sêHé eT+<äTqT 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : Hê{Ïq ô|s’ T¡ u≤>± y˚sT¡ ¢ ‘=&ç–q ‘·sê«‘· 10 s√E\T ˙s¡T ô|≥ºsê<äT. |üP‘·, –+» bÕ\T
b˛düT≈£îH˚ <äX¯˝À¢ ô|’s¡T ˙{Ï m<ä›&çøÏ >∑T]ø±≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : sê–‘√ ø£+~ì 8:2 ìwüŒ‹Ô˝À, ∫≈£îÿ&ÉTqT 8:1 ìwüŒ‹Ô˝À kÕ>∑T #˚j·Te#·TÃ.
düdü´s¡ø£åD
|ü⁄s¡T>∑T\T
>∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T dü»®, ø=Ás¡ |ü+≥\qT ≈£L&É Ä•düTÔ+~. u≤>± m~–q ˝≤sê«\T ˝Ò‘·
>∑T˝≤_ s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT. ˝≤sê«\T ø±+&Üìï ‘=\∫ kıs¡+>±\T #˚dæ ˝À|ü* uÛ≤>±\qT ‹q&É+ e\q
yÓTTe⁄« #·ìb˛‘·T+~. |ü+≥qT ø£+øÏ <äX¯˝À Ä•ùdÔ n$ ‘Ó\¢ ø£+≈£î\T>± e÷s¡T‘êsTT. á ˝≤sê« |ü⁄s¡T>∑T\T
ˇø£ yÓTTø£ÿ qT+∫ Ç+ø=ø£ yÓTTø£ÿ≈£î bÕøÏ qwüº|üs¡TkÕÔsTT. Bì ìyês¡D≈£î á |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT
>∑T]Ô+∫ @]y˚j·÷*. yÓTTø£ÿ\ neX‚cÕ\qT ø±*Ãy˚j·T&É+ <ë«sê M{Ïe\¢ ø£*π> qwüº+ ‘·>∑TZ‘·T+~. nedüsêìï
ã{Ϻ ˇø£{Ï, ¬s+&ÉT XÊ‘·+ yÓTTø£ÿ˝À |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q|ü&ÉT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2.5 $T.©. ø√¢]ô|’]bòÕdt ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
X¯q>∑ |ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T : Ç~ sê– |ü+≥ì ø£+øÏ <äX¯˝À Ä•+∫ |üP‘·, –+»\qT ‹ì qwüº|üs¡TdüTÔ+~. ìyês¡D≈£î
|ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q|ü&ÉT ø£+≈£î\qT <äT*|æ ˝Ò<ë #˚‹‘√ @]y˚dæ HêX¯q+ #˚j·÷*. nedüsêìï ã{Ϻ 15
s√E\ e´e~Û˝À øÏ«Hê˝ŸbòÕdt 2 $T.©. ˝Ò<ë yÓT{≤dæHé{≤ø˘‡ 25 Ç.dæ. 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ¬s+&ÉT
kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
#Ó<ä\T : sê–, ø=Ás¡ |ü+≥\qT #Ó<ä\T m≈£îÿe>± Ä•+∫ qwüº|üs¡TkÕÔsTT. ‘˚*ø£ H˚\˝À¢, esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T˝À¢
á |ü+≥qT |ü+&ç+∫q|ü&ÉT #Ó<ä\T m≈£îÿe qwüº+ ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î |ü+≥\ #·T≥÷º nø£ÿ&Éø£ÿ&É
m‘·TÔ>± ø£ì|æ+#˚ |ü⁄≥ºqT HêX¯q+ #˚j·÷*. Ä |ü⁄≥º\ô|’ uÛ≤>∑+˝À s¡ +Á<Ûä+ #˚dæ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 5 $T.©.
ø√¢]ô|’]bòÕdt 50 Ç.dæ. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ, ø£*|æq eT+<äTqT ø£*|æ ˇø=ÿø£ÿ |ü⁄≥º˝À 10`12 ©≥s¡¢ eT+<äT
Á<ëeD+ b˛j·T&É+ <ë«sê #Ó<ä\qT ìyê]+#·e#·TÃ.
ø£‘ÓÔs¡ |ü⁄s¡T>∑T : dü»® |ü+≥˝À $e]+#·&ÉyÓTÆq~.
‘Ó>∑Tfi¯ófl
n–Z‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T Hês¡TeT&ç˝ÀqT, ‘·s¡Tyê‘· Hê{Ïq |ü+≥qT Ä•düTÔ+~. es¡¸ |ü⁄ »\T¢\T |ü&ÉT‘·÷

75
>±*˝À n~Ûø£ ‘˚eT ñ+&ç, sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T 20 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt≈£î #˚s¡T≈£îqï|ü&ÉT n–Z‘Ó>∑T\T
ñ<Ûäè‹ m≈£îÿee⁄‘·T+~. yê‘êes¡D+ á $<Ûä+>± ñ+fÒ n~Ûø£ qÁ‘·»ì yê&çq |ü+≥˝À¢ ‘Ó>∑T\T m≈£îÿe>±
ø£ì|ædüTÔ+~. m~–q yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T, ø£DT|ü⁄\T, yÓqTï\ô|’q <ës¡|ü ⁄ø£+&Ó Äø±s¡+˝À eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT.
á eT#·Ã\T #·T≥÷º ms¡T|ü⁄ >√<ÛäTeTs¡+>∑T n+#·T\T ø£*– ñ+{≤sTT. ø£DT|ü⁄\ô|’ ‘Ó>∑T\T Ä•ùdÔ ø£DT|ü⁄\T
$s¡>∑&É+, yÓqTïô|’ Ä•ùdÔ –+»\T ‘ê\T –+»\T>± e÷s¡T‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î |ü+≥ bı˝≤˝À¢ ø£\T|ü⁄
yÓTTø£ÿ\T ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷&Ü*. eTT+<äT C≤Á>∑‘Ô· #·s´¡ >± $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚dæ $‘·TøÔ √yê*. ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=H˚ l#Ó‘’ q· ´,
y˚>±e‹, Ç+Á<ëe‹, düTes¡íeTTœ, e≈£îfi¯ eT]j·TT ‹s¡TeT\ s¡ø±\qT mqTïø√yê*. yÓTTø£ÿ\ô|’ nø£ÿ&Éø£ÿ&É
eT#·Ã\T ø£ì|æ+∫q|ü&ÉT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1 Á>±. ø±s¡“+&ÓõyéT ˝Ò<ë 1 $T.©. m&çô|òHébòÕdt ˝Ò<ë 0.5 Á>±.
Åf…Æôd’ø√¢CÀ˝Ÿ 75% &ÉãT¢´.|æ. eT+<äT ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\qT dæbòÕs¡düT≈£î $T+∫
yê&É≈£L&É<äT. Hês¡T HêfÒ eTT+<äT u…¢Ì{≤ø˘‡ ˝Ò<ë e÷+ø√C…uŸ eT+<äTqT 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ Ä
Á<ëeD+˝À Hês¡TqT eTT+∫ X¯ó~∆ #˚dæ Hê≥T≈£î+fÒ |ü+≥qT yÓTT<ä{Ï <ä X¯˝À¢ Ä•+#˚ ‘Ó>∑Tfi¯fl qT+&ç
ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. yÓ<ä»˝Ò¢ $‘˚Ô |ü<ä∆‹˝À 2 Á>±. Åf…Æôd’ø√¢CÀ˝Ÿ &É ãT¢´.|æ. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·Ôq X¯ó~∆
#˚j÷· *.
düdü´s¡ø£åD‘√ eT+∫ |òü*‘ê\T bı+<ë\+fÒ, ˇø£ mø£sê≈£î 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï‘√ dæbòÕs¡T‡ #˚j·Tã&çq
yÓ ÷ ‘ê<ä T ˝À ÁøÏ $ THêX¯ ø £ / •©+Á<ä H êX¯ ø £ eT+<ä T \qT ø£ * |æ q Á<ëeD≤ìï |æ ∫ ø±] #˚ j · T e\dæ
ñ+≥T+~.
|ü+≥ø√‘· : sê– |ü+≥ ø√‘·qT dü¬s’q düeTj·T+˝À ÁbÕs¡+_Û+#ê*. –+»\T eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À
ñqï|ü&ÉT, yÓqTï≈£î <ä>∑Z] Ä≈£î\T |ü+&çq≥T¢>± ñqï|ü&ÉT |ü+≥qT ø√j·Te#·TÃ. |æ\ø£ ø£+≈£î\ ø£+fÒ
Á|ü<Ûëq ø±+&É|ü⁄ ø£+øÏ yÓTT<ä≥ ø√‘·≈£î edüTÔ+~. ø±ã{Ϻ 2 ˝Òø£ 3 <äX¯˝À¢ ø£+≈£î\qT ø√j·÷*. bı\+˝ÀH˚
#=|üŒqT ø√dæ 2`3 s√E\T Ä]q ‘·s¡Tyê‘· yÓqTï\qT $&ÉBj·Te#·Tà ˝Ò<ë H˚s¡T>± #=|üŒqT ø√j·T≈£î+&É
yÓqTï\H˚ ø√dæ 2`3 s√E\T bı\+˝À Äs¡u…≥ºe#·TÃ. u≤>± Ä]q yÓqTï\qT ø£Ás¡\‘√ ø={Ϻ>±ì, Á{≤ø£ºs¡T
q&É|ü&É+ <ë«sê >±ì –+»\qT ùdø£]+#ê*. n˝≤ ùdø£]+∫q –+»\qT >±*øÏ ‘·÷sêŒs¡u…{Ϻ HêD´yÓTÆq
–+»\qT bı+<äe#·TÃ.
sê– |ü+≥kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<ëÛ q XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· (∫s¡T<ÛëHê´\T), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ô|s¡Te÷fi¯fl|ü*¢ ` 517 505
bò˛Hé HÓ+. 0877 ` 2276240, ôd˝Ÿ : 99896 25227

76
 ø=Ás¡
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕ+Á|ü<ëj·T+>± |ü+&ç+#˚ ∫s¡T<Ûëq´|ü⁄ |ü+≥\˝À ø=Ás¡ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. nHê~>±
bÂwæºø±Vü‰s¡+˝À eTTK´ bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔ+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À ø=Ás¡ kÕ>∑T $d”Ôs¡í+ 35 y˚\ mø£sê\T, ñ‘·Œ‹Ô
12 y˚\ ≥qTï\T eT]j·TT ~>∑Tã&ç mø£sêìøÏ düsêdü] 331 øÏ˝À\T. eTq sêh+˝Àì ø=Ás¡ kÕ>∑T $d”Ôs¡í+˝À
70 XÊ‘·+ n‘·´\Œ es¡¸bÕ‘· ÁbÕ+‘ê˝…’q ø£s¡÷ï\T eT]j·TT nq+‘·|ü⁄s¡ + õ˝≤¢\˝ÀqT $T–*q $d”Ôs¡í+
Á|üø±X¯+, ø£&É|ü, $»j·Tq>∑s¡+, >∑T+≥÷s¡T, ∫‘·÷Ôs¡T, lø±≈£îfi¯+ eT]j·TT $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝˝À ñ+~.
kÕúìø£+>± ñ|üjÓ÷–düTÔqï kÕ<Ûës¡D s¡ø±\≈£î ã<äT\T>± q÷‘·q e+>∑&Ü\qT eT]j·TT yÓT≥º kÕ>∑T˝À eT+∫
yÓT\≈£îe\T bÕ{ÏùdÔ ø=Ás¡˝À n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT bı+<äe#·TÃ.
s¡ø±\T
s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
Á|ükÕ<é 1982 KØ|òt, y˚dü$ 70`75 8`12 ø£+≈£î\T ô|<ä›>± ñ+&ç –+»\T ˝≤e⁄>±,
˝Ò‘· |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT.
yÓTTø£ÿ\T 120`130 ôd+.MT. m‘·TÔ
ô|]– Ä≈£î\T yÓ&É\TŒ>± ñ+&ç, 3,4
|æ\ø£\T y˚kÕÔsTT.
ø£èwüí<˚esêj·T 1993 KØ|òt, y˚dü$ 85`90 10`12 –+»\T ˝≤e⁄>±, ˝Ò‘ · |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝À
ñ+{≤sTT. yÓTTø£ÿ\T 110 ôd+.MT. m‘·TÔ
m~– 4`6 |æ\≈£\T y˚kÕÔsTT. #=|üŒ
HêD´yÓTÆq~.
qs¡dæ+Vü≤sêj·T 1994 KØ|òt, y˚dü$ 85`90 10`12 –+»\T ˝≤e⁄>±, ˝Ò‘ · |üdüT|ü⁄s¡+>∑T˝À
ñ+{≤sTT. yÓTTø£ÿ\T 120`130ôd+.MT.
m‘·TÔ ô|]– u≤>± |æ\ø£\T y˚kÕÔsTT.
yÓTTø£ÿ\ yÓTT<ä\T eT]j·TT ø£DT|ü⁄\
e<ä› }<ë es¡í+ ø£*– ñ+≥T+~.
l\ø°åà 2002 KØ|òt, y˚dü$ 80`85 10`12 yÓTTø£ÿ\T 115`120 ôd+.MT. m‘·TÔ
ô|]–, yÓÁ]ø£+øÏ, ‘·T|ü eT]j·TT n–Z
‘Ó>∑Tfi¯flqT ø=+‘·es¡≈£î ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
j·Tdt.◊.m. 2011 KØ|òt, y˚dü$ 76`80 10`12 u…≥ºqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~. n–Z ‘Ó>∑T\TqT,
3085 –+» ã÷E ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
–+» |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+&ç HêD´‘·
ø£*– ñ+≥T+~.

77
 s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
dü÷s¡´q+~ 2012 KØ|òt, y˚dü$ 70`75 10`12 –+» |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+&ç HêD´‘·
(j·Tdt.◊.m. ø£*– ñ+≥T+~. n–Z ‘Ó>∑T\T eT]j·TT
3088) yÓÁ]ø£+øÏ ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
$$<Ûä |ü+≥\ Áø£eT+˝À |ü+&ç+#·T≥≈£î
nqT≈£L\+.
j·Tdt.◊.m. 2013 KØ|òt, y˚dü$ 85`90 11`13 n~Ûø£ –+» ~>∑Tã&ç, yÓÁ]ø£+øÏ ‘Ó>∑T\TqT
3156 ‘·≥Tºø=+≥T+~.
j·Tdt.◊.m. 2019 KØ|òt, y˚dü$ 60`62 6`7 n‹ dü«\Œø±*ø£ s¡ø£+. |ü+≥\ düs¡[˝À
3222 ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. –+»\T ø±cÕj·T+
s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT. n–Z ‘Ó>∑T\TqT
eT]j·TT yÓÁ]ø£+øÏ ‘Ó>∑T\TqT
‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
j·Tdt.◊.m. 2019 KØ|òt, y˚dü$ 85`90 11`13 yÓÁ]ø£+øÏì ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø£+, n~Ûø£ –+»
3223 eT]j·TT #=|üŒ ~>∑Tã&çìdüTÔ+~.
H˚\\T : ‘˚*ø£ qT+&ç eT<Ûä´ s¡ø£+ H˚\\T u≤>± nqT≈£L\yÓTÆq$. eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡´+ >∑\ q\¢
πs>∑&ç H˚\\T ≈£L&É nqT≈£L\+.
H˚\\ ‘·j·÷Ø : $‘˚Ô düeTj·T+ eTT+<äT>±H˚ H˚\qT 2`3 kÕs¡T¢ yÓT‘·Ô>± <äTøÏÿ #˚dæ #·<äTqT #˚düTø=ì
$‘·Ô{≤ìøÏ H˚\qT dæ<ä∆+ #˚düTø√yê*.
$‘˚Ô düeTj·T+ : kÕ<Ûës¡D+>± ø=Ás¡qT es¡¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥>± pHé, p˝…’ e÷dü+˝À $‘·TÔø√e#·TÃ. ø±ì KØ|òt
esê¸\T Ä\dü´+>± ≈£î]dæq|ü&ÉT ø=Ás¡ ˇø£ Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥>± Ä>∑ wüߺ ¬s+&Ée |üø£å+˝À ≈£L&Ü $‘·TÔø=ì
eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃ. y˚dü$ |ü+≥>± nsTT‘˚ »qe] e÷dü+˝À $‘·TÔø√e#·TÃ.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : düsêdü] ˇø£ mø£sê≈£î es¡Tdü˝À¢ Hê≥&ÜìøÏ 2 øÏ˝À\ $‘·ÔqeTT eT]j·T T yÓ<ä»\T¢≥≈£î 4`7
øÏ˝À\ $‘·ÔqeTT dü]b˛‘·T+~. $‘·Ôq+ #·*¢q ‘·s¡Tyê‘· ã\¢‘√ >±ì, #Ó ≥Tº ø=eTà‘√ >±ì, H˚\qT #·<äTqT
#˚j·÷*. ˝Òì#√ $‘·ÔHêìøÏ ‘·–q+‘· ‘˚eT \_Û+#·ø£ yÓTT\ø£ XÊ‘·+ ‘·> ∑TZ‘·T+~.
$‘·Ôq X¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±. <∏Ó’sêyéT ˝Ò<ë e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë 2 Á>±. Åf… Æôd’ø√¢CÀ˝Ÿ‘√ $‘·Ôq X¯ó~∆
#˚düTø=qï≥¢sTT‘˚ $‘·ÔHê\ <ë«sê dü+Áø£$T+#˚ •©+Á<ë\T sê≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·Tà eT]j·TT ˝Ò‘· <äX¯˝À
yÓTTø£ÿ\qT ‘Ó>∑T\T u≤] qT+&ç ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ.
$‘˚Ô |ü<ä∆‹ : es¡Tdü\≈£î eT<Ûä´ 22.5 ôd+.MT., yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 7.5 ôd+.MT. <ä÷ s¡+ ñ+&˚≥≥T¢ düTe÷s¡T
2.0 ôd+.MT. ˝À‘·T˝À $‘·qÔ + >=Ás¡T‘√ $‘·TøÔ √yê*. ˝À‘·T˝À |ü&qç $‘·qÔ + yÓTT\¬ø‘·≈Ô î£ +&Ü ≈£î[fl #·ìb˛‘·T+~.
nedüs¡+ y˚Ts¡≈£î $‹Ôq ¬s+&ÉT yêsê\ ˝À|ü⁄ ˇ‘·TÔ yÓTTø£ÿ\qT rdæ, ˝Òì #√≥ Hê≥Tø√yê*. mø£sê≈£î 2 \ø£å\
37 y˚\ yÓTTø£ÿ\T ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*.
78
ms¡Te⁄\T : mø£sê≈£î 4 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ y˚dæ ÄK] <äTøÏÿ˝À ø£*j·T<äTHêï*. mø£sê≈£î 8 øÏ˝À\
qÁ‘·»ì, 8 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ $‘˚Ô≥|ü&ÉT y˚j·÷*. $‹Ôq 3`4 yêsê\ ‘· sê«‘· H˚\˝À ‘·–q ‘˚eT #·÷dæ
ô|’bÕ≥T>± eTs√ 8 øÏ˝À\ qÁ‘·»ìì y˚düTø√yê*.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : ø=Ás¡ : ø£+~ / k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT ` 5:1, ø=Ás¡ : y˚s¡TX¯q>∑ ` 2:1 ìwüŒ‹Ô.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·s¡ ø£èwæ : $‹Ôq ¬s+&ÉT yêsê\ ˝À|ü⁄>± ˇ‘·TÔ yÓTTø£ÿ\qT rdæy˚j·÷*. $‹Ôq 30 s√E\
es¡≈£î |ü+≥ bı\+˝À ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü* ˝Ò<ë ◊k˛Áb˛≥÷s√Hé 400 Á>±eTT\qT
200 ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 2 s√E\ ˝À|ü\ ‘·&çô|’ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : ø=Ás¡ esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥ nsTTq|üŒ{Ïø°, u…≥º düeTj·T+˝À / y˚dü$ kÕ>∑T˝À 2`3
‘˚*ø£bÕ{Ï ‘·&ÉT\T Çyê«*. |ü+≥ |æ\ø£\T y˚ùd <äX¯˝À ($‹Ôq 30`35 s√E\ ‘·s¡Tyê‘·) –+» >∑{Ϻ|ü&˚
<äX¯˝À ($‹Ôq 55`60 s√E\˝À) ˙{Ï ‘·&ç Ç∫Ãq|ü&ÉT n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·e#·TÃ.
düdü´s¡ø£åD : |ü⁄s¡T>∑T\T
ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T ø±+&Üìï ‘=\#·≥+ e\q yÓTTø£ÿ\T dü]>± m<ä>∑ø£ #·ìb˛‘êsTT. Bì
ìyês¡D≈£î ø±s=“|üP´sêHé 3 õ >∑T[ø£\T mø£sêìøÏ 8 øÏ˝À\T #=|üq ˙{Ï ‘·&ç eTT+<äT y˚dæq#√ eT+∫
|òü*‘·+ ñ+≥T+~ ˝Ò<ë <∏äjÓ÷&çø±sY“ 1 Á>±. ˝Ò<ë ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ 18.5% mdt.dæ. 0.3 $T.©. ©≥s¡T
˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ÄØà esYà : Bì \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\T yÓTTø£ÿ\T ô|]π> <äX¯˝À Ä≈£î\qT, yÓqTï\qT ø=]øÏ ‹ìy˚kÕÔsTT. Bì
ìyês¡D≈£î Çe÷yÓTøϺHé u…+CÀj˚T{Ÿ 5% mdt.õ. 0.4 Á>±. ˝Ò<ë ôdŒÌH√kÕ&é 45% mdt.dæ. 0.3 $T.©. ˝Ò<ë
ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ 18.5% mdt.dæ. 0.3 $T.©. ˝Ò<ë ôdŒÌì{Às¡yéT 11.7% mdt.dæ. 0.5 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *. |ü⁄s¡T>∑T rÁe‘· m≈£îÿyÓq’ |ü&ÉT $wü|⁄ü ms¡qT kÕj·T+Á‘·+ düeTj·T+˝À ñ|üj÷Ó –+#ê*.
$wü|ü⁄ ms¡ ‘·j·÷ØøÏ 10 øÏ˝À\ ‘·e⁄&ÉT, 2 øÏ˝À\ u…\¢+ ø£*|æ sêÁ‘· +‘ê |ü⁄*j·T u…{Ϻ ñ<äj·T+ y˚fi¯
100 Á>±. <∏äjÓ÷&çø±sY“ eT+<äTqT ‘·–q+‘· ˙{Ï˝À ø£*|æ ñ+&É\T>± #˚ dæ yÓTTe⁄«˝À y˚j·÷*.
>∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T : ˝≤sê«\T yÓTTe⁄«qT ‘=*∫ ‹q&É+ e\q yÓTTe⁄« #·ìb˛‘·T+~. |üP‘· <äX ¯˝À
Ä•+∫q≥¢sTT‘˚ yÓqTï\T ‘Ó\¢ ø£+≈£î\T>± e÷s¡T‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 5 $T.©. y˚|üq÷HÓ
(3000 |æ.|æ.j·T+.) ˝Ò<ë y˚|ü –+»\ ø£cÕj·T+ 5% ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>±
ñqï≥¢sTT‘˚ ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ 18.5% j·Tdt.dæ. 0.3 $T.©. ˝Ò<ë <∏äj Ó÷&çø±sY“ 1 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
#Ó<ä\T : ‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\˝À¢ #Ó<ä |ü⁄s¡T>∑T\ ‘êøÏ&ç m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø=Ás¡ y˚s¡¢qT, uÛÑ÷$T˝À ñqï #Ó<ä\T
Ä•+#·≥+ e\q yÓTTø£ÿ\T yê&ç #·ìb˛‘êsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î ∫e] <äTøÏÿ˝À bòÕ*&Ü˝Ÿ 2 XÊ‘·+ bı&ç
eT+<äTqT mø£sê≈£î 10`12 øÏ˝À\ e+‘·Tq eT{Ï˝º À u≤>± ø£*ùd≥≥T¢ y˚j÷· * ˝Ò<ë Bì ìyês¡D≈£î |òÁæ b˛ì˝Ÿ
3 õ >∑T[ø£\T 17.5 øÏ˝À\qT 50 øÏ˝À\ ÇdüTø£‘√ ø£*|æ ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T bı˝≤ìøÏ yÓ<ä»*¢q yÓ+≥H˚ ˙{Ï ‘·&ç
ÇùdÔ eT+∫ |òü*‘·+ ñ+≥T+~.
$T&É‘·\T : Ç$ ô|’s¡T yÓTT\¬ø‹Ôq|üŒ{Ï qT+∫ Ä≈£î\ n+#·T\qT ø=]øÏ qwüº+ ø£*–kÕÔsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î
ø±s¡“]˝Ÿ 5 XÊ‘·+ bı&ç eT+<äTqT mø£sê≈£î 10`12 øÏ˝À\ #=|üq #·˝≤¢* ˝Ò<ë y˚|ü –+»\ ø£cÕj·T+

79
5 XÊ‘·+ ˝Ò<ë nC≤&ç¬søϺHé 1% (1000 |æ.|æ.j·T+.) 5 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘Ó>∑Tfi¯ófl
Á‘·T|ü ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T ˇø£ s¡ø£yÓTÆq •©+Á<Ûä+ e\q ø£\T>∑T‘·T+~. Ä≈£î\ ¬s+&É T yÓ’|ü⁄˝≤ >√<ÛäTeT s¡+>∑T
ø£*–q ∫qï ∫qï ñu…“‘·TÔ eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. á eT#·Ã\T Ä≈£î‘=&çeT eT]j·TT ø±+&É+ MT<ä ≈£L&Ü
@s¡Œ&É‘êsTT. á eT#·Ã\T m≈£îÿe nsTTq m&É\ Ä≈£î\T m+&çb˛‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
2.5 Á>±. e÷+ø√C…uŸ ø£*|æ ô|’s¡Tô|’ ‘Ó>∑T\T ø£ì|æ+∫q yÓ+≥H˚ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
n–Z ‘Ó>∑T\T : m~–q yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\ô|’ q÷\T ø£+&Ó Äø±s¡+˝À eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ç$ Ä≈£î\T n+‘·{≤
yê´|æ+∫ Ä≈£î\T m+&ç sê*b˛‘êsTT. ø£+øÏø±&Éô|’ eT#·Ã\T @s¡Œ&çq|ü&ÉT ø±&É $]–, ø£+øÏ˝À ‘ê\T –+»\T
@s¡Œ&É‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î ø±bÕºHé ˝Òø£ <∏Ó’sêyéT (3 Á>±./ øÏ˝À) $‘·ÔHê\≈£î ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷* ©≥s¡T
˙{ÏøÏ ø±¬s“+&ç»yéT 1 Á>±. ˝Ò<ë Åf…Æôd’ø√¢CÀ˝Ÿ 0.6 Á>±./ ©≥s¡T ˝Ò<ë e÷+ø√C…uŸ 2.5 Á>±. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
ø£*|æ yês¡+ s√E\ e´e~Û˝À 2 kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
yÓÁ]ø£+øÏ ‘Ó>∑T\T : ‘˚eT‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+˝À Ä≈£î\ n&ÉT>∑TyÓ’|ü⁄q ã÷E˝≤+{Ï •©+Á<Ûä+ ô|s¡T>∑T<ä\
ø£ì|ædüTÔ+~. n{Ϻ Ä≈£î\T m+&ç |”*ø£\T>± ø£ì|ækÕÔsTT. yÓTTe⁄«˝Àì Ä≈£î\T dü]>± $#·TÃø√e⁄. yÓTTø£ÿ qT+&ç
ãj·T≥≈£î e∫Ãq ø£+≈£î\T –+»\ Á|ü<X˚ +¯ ˝À Ä≈£î|ü#÷ ì Ä≈£î\ e÷~]>± e÷] ø£ì|ækÕÔsTT. Bì ìyês¡D≈£î
3 Á>±. <∏Ó’sêyéT ˝Ò<ë 3 Á>±. ø±bÕºHé ˝Ò<ë 3 Á>±. yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ øÏ ˝À $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*.
yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë e÷+ø√C…uŸ 2.5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |ü+≥ô|’ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
|ü≈£åî\T : ø=Ás¡ |ü+≥˝À |ü≈£åî\T rÁe qcÕºìï ø£*–kÕÔsTT. düø±\+˝À |ü≈£åî\ u…&É<äqT ìyê]+#·˝Òì |üø£å+˝À
~>∑Tã&ÉT\T >∑D˙j·T+>± ‘·>T∑ ‘Z êsTT. –+» |üfº… <äX¯ qT+&ç ø√ùd es¡≈î£ |ü≈îå£ \qT ñ<äjT· + qT+&ç kÕj·T+Á‘·+
es¡≈£î bÕs¡<√˝Ò @sêŒ≥T¢ #˚düTø√yê*. M{Ï˝À eTTK´+>± ]ã“qT¢‘√ bÕ≥T Ç{°e\ ø±\+˝À ¬s’‘·T\T ‘·eT
kı+‘· |ü]C≤„q+‘√ bÕ&Óq’ bÕ´qT¢, uÛÀ»q ù|≥ ¢ T¢, uÀ\Tº\T, ]+>∑T\T kÕj·T+‘√ |ü≈îå£ \T eT]j·TT »+‘·Te⁄\qT
‘·]y˚T˝≤ >±*yê{≤ìøÏ X¯ã∆+ #˚ùd |ü]ø£sêìï dæ<ä∆+ #˚düTø=ì |ü+≥\qT s¡øÏå+#·Tø=+≥THêïs¡T.
|ü+≥ ø√‘·, q÷]Œ&ç eT]j·TT ì\« #˚j·T≥+ : |ü+≥ ø√‘·≈£î e∫Ãq|ü&ÉT ø£+≈£î˝˝Àì –+» ÁøÏ+~
uÛ≤>∑eTTqT >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ ˇø£ ∫qï#·Tø£ÿ ø£ì|ædTü +Ô ~. yÓTTø£ÿ\˝Àì n~Ûø£ uÛ≤>∑+ Ä≈£î\T |üdTü |ü⁄ es¡+í ˝ÀøÏ
e÷] m+&çb˛sTTq≥T¢ ø£ì|ædüTÔ+~. ø£+≈£î\qT ø√dæ y˚dæq ˇø£ yês¡+ ‘·sê«‘· m+&ÉT yÓTTø£ÿ\qT ˝Ò<ë ø£f…ºqT
ø√dæ ≈£î|üŒ y˚düTø=ì |üX¯óÁ>±dü+>± yê&ÉTø√e#·TÃ. |ü+≥ ø√dæq ‘·s ê«‘· ø=Ás¡ ø£+≈£î\qT 4`5 s√E\T
Äs¡u…{Ϻ –+»\qT ø£+≈£î\ qT+∫ q÷]Œ&ç #˚ùd j·T+Á‘·+ <ë«sê ˝Ò<ë ø£Ás¡\‘√ ø={Ϻ >±ì ˝Ò<ë |üX¯óe⁄\T /
Á{≤ø£ºs¡T q&É|ü&É+ <ë«sê >∑ì –+»\qT y˚πs #˚kÕÔs¡T. ‘·sê«‘· ‘·÷sêŒs¡ |ü{Ϻ –+»\qT, bı≥Tº, <äTeTTà, eT{Ϻ
e+{Ï$ ˝Ò≈î£ +&Ü X¯óÁuÛ|Ñ sü #¡ ê*. á$<Û+ä >± e∫Ãq <Ûëq´+ Bs¡øÈ ±*ø£+>± (6 HÓ\\T ô|>’ ±) ì\« #˚dTü ø√yê\+fÒ
–+»\˝Àì ‘˚eTqT 13`14 XÊ‘·+ e#˚à es¡≈£î m+&Éu…{Ϻq ‘·sê«‘· >√HÓ dü+#·T˝˝À ì\« #˚düTø√yê*.
ø=Ás¡ |ü+≥ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
XÊÁdüÔy˚‘·Ô (yÓTTø£ÿ\ Á|ü»qq XÊg+), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, q+<ë´\ ` 518 503
ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+. 08514`242296, ôd˝Ÿ : 94947 48376

80
 kÕeT
sêÁwüº+˝À kÕeTqT esê¸<Ûës¡+>± 12 y˚\ mø£sê\ $d”Ôs¡í+˝À kÕ>∑T #˚düTÔHêïs¡T. ~>∑Tã&ç mø£sêìøÏ
182 øÏ˝À\T>± qyÓ÷<äT #˚jT· ã&çq~. ∫‘·÷sÔ T¡ , $XÊK eT]j·TT $»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢\˝À kÕ>∑T #˚jT· ã&ÉT‘·Tqï~.
$‘˚Ô düeTj·T+ : pHé qT+&ç p˝…’ es¡≈£î $‘·TÔø√e#·TÃqT.
H˚\\T : ‘˚*ø£bÕ{Ï mÁs¡{Ï ÇdüTø£ H˚\\T
s¡ø±\T
ø√`4 eT]j·TT z.j·T˝Ÿ.j·T+ 20 nqT s¡ø±\T 75`80 s√E\˝À ø√‘·≈£î ekÕÔsTT. z.j·T˝Ÿ.j·T+.
203, z.j·T˝Ÿ.j·T+. 36 `3 eT]j·TT _.j·T˝Ÿ. 6 nH˚ s¡ø±\T 95`110 s√E\˝À ø√‘·≈£î ekÕÔsTT.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : mø£sêìøÏ 3 ` 4 øÏ˝À\ $‘·Ôq+ dü]b˛‘·T+~.
$‘·Ô&É+ : $‘·ÔHêìï es¡Tdü\ eT<Ûä´ 25 ôd+.MT. eT]j·TT yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 10 ôd+.MT. m&É+>± >=Ás¡T‘√
$‘·TÔø√yê*.
ms¡Te⁄\T : mø£sêìøÏ 2 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄qT ÄK] <äTøÏÿ˝À y˚dæ ø£*j·T<äTHêï*. mø£sê≈£î 8 øÏ˝À\
qÁ‘·»ì, 8 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT 8 øÏ˝À\ bı{≤wtqT $‘˚Ô≥|ü&ÉT y˚j·÷*.
n+‘·s¡ø£èwæ : $‹Ôq ¬s+&ÉT yêsê˝À¢|ü⁄>± ˇ‘·TÔ>± ñqï yÓTTø£ÿ\qT rdæy˚j·÷*. $‹Ôq ‘·sê«‘· 20`25
s√E\ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT <ä+‹‘√ n+‘·s¡ø£èwæ #˚dæ rdæy˚j·÷*.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : ¬s+&ÉT es¡Tdü\ kÕeT\≈£î ˇø£ es¡Tdü $TqTeTT / ø£+~ / ô|düs¡ |ü+≥\qT n+‘·s¡
|ü+≥\T>± #˚düTø√e#·TÃqT.

kÕeT |ü+≥ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<ëÛ q XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· (∫s¡T<ÛëHê´\T), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ô|s¡Te÷fi¯fl|ü*¢ ` 517 505,
∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+. 0877 ` 2276240, ôd˝Ÿ : 99896 25227

81
 ø£+~
ø£+~ |ü+≥ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À <ë<ë|ü⁄ 2.46 \ø£\å mø£sê˝À¢ kÕ>∑T#˚j·Tã&ÉT‘·÷, 1.2 \ø£\å ≥qTï\
ñ‘·Œ‹Ô ìdüT+Ô ~. ôV≤ø±ºsT¡ øÏ 504 øÏ˝À\ düsêdü] ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. Á|ü‹,Ô $Ts¡|,ü bı>±≈£î\≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>±
n˝≤π> ô|düs,¡ $TqTeTT, k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT, y˚sT¡ X¯q>∑ ˝≤+{Ï ô|s’ ‘¢¡ √ $TÁX¯eT |ü+≥>± ø£+~ì KØ|ò˝t À |ü+&ç+#·e#·TÃ.
ø£+~ì kÕ<Ûës¡D+>± ‘=\ø£]|ü+≥>± nH˚ø£ Ç‘·s¡ |ü+≥\‘√ ø£*|æ $TÁX¯eT ô|s’ T¡ >± kÕ>∑T #˚jT· e#·TÃ. ø£+~ì
s¡;˝À ≈£L&Ü |ü+&ç+#·e#·TÃ.
$‘˚Ô düeTj·T+ : ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘· eT+&É\+˝À, pHé˝ÀqT, ø£ècÕí, >√<ëe], <äøDåÏ eT]j·TT ñ‘·sÔ ¡ ø√kÕÔ
eT+&É˝≤˝À¢ pHé`n>∑wßü º HÓ\˝À¢qT— ôdô|+º ãs¡T˝ÀqT, ø£ècÕí, >√<ëe], <äøDåÏ eT+&É\+, ñ‘·sÔ ø¡ √kÕÔ eT+&É˝≤˝À¢
s¡; |ü+{>± ôdô|+º ãs¡T`nø√ºãs¡T HÓ\˝À¢qT $‘·TøÔ √e#·TÃ.
H˚\\T : ˙s¡T ‘·«s¡>± Ç+øÏb˛j˚T >∑s|¡ ,ü mi¿ sπ >∑&,ç #·˝≤ÿ H˚\˝À¢ eT]j·T T eTTs¡T>∑T ˙s¡T b˛j˚T edü‹ >∑\ q\¢
sπ >∑&ç H˚\˝À¢ kÕ>∑T #˚dTü ø√e#·TÃ. #Í&ÉT H˚\\T, ˙{Ï eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ H˚\\T |üìøÏ sêe⁄. uÛ÷Ñ $Tì s¬ +&ÉT
kÕs¡T¢ Hê>∑fifl¯ ‘√ <äTìï H˚\qT yÓT‘·>Ô ± ‘·j÷· s¡T#˚j÷· *.
s¡ø±\T :
s¡ø+£ $&ÉT<ä˝q’… ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢)
|ü˝≤ï&ÉT 1980 KØ|òt 170`180 8`10 yÓTTø£ÿ >∑TãTs¡T>± ô|]– ø±|ü⁄ MT<ä Á|üøÿ£ \≈£î
(m˝Ÿ.ÄsY.õ.30) s¡; 120`130 yê*b˛‘·T+~. |ü⁄e⁄«\T |üdTü |ü⁄ |ü#÷ >± ñ+{≤sTT.
–+»\T eT<Û´ä dü∆ ˝≤e⁄>± >√<ÛTä eT s¡+>∑T˝À
ñ+{≤sTT. m+&ÉT, yÓÁ] ‘Ó>T∑ fi¯flqT ‘·≥Tºø√˝Ò<Tä .
m˝Ÿ.ÄsY.õ. 38 2002 KØ|òt 170 8`10 yÓTTø£ÿ\T m‘·T>Ô ±, >∑TãTs¡T>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. |ü⁄e⁄«\T
s¡; 120`130 |üdTü |ü⁄ |ü#÷ >± ñ+{≤sTT. –+»\T ˝≤e⁄>±, >√<ÛTä eT
es¡+í ˝À ñ+{≤sTT.
m˝Ÿ.ÄsY.õ.41 2006 KØ|òt 180 8`10 ô|s’ T¡ ˇπøkÕ] |üP‘·≈î£ sêe≥+ e\q ø=eTà\T
s¡; 120`130 e+>∑T‘êsTT. X¯q>∑|#ü ÷ |ü⁄s¡T>∑TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
q\¢sπ >∑&ç uÛ÷Ñ eTT\≈£î nqT≈£L\+. ˙{Ï edü‹‘√
‘˚*ø£bÕ{Ï uÛ÷Ñ eTT˝À¢ ≈£L&Ü |ü+&ç+#·e#·TÃ.
\øÏåà 1997 KØ|òt 160`170 7`8 #Ó≥T¢ >∑TãTs¡T>± ñ+&ç m≈£îÿe ø=eTà\T ø£*–
(◊.dæ.|æ.m˝Ÿ. s¡; 120`130 ñ+{≤sTT.m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£
85063) ‘·≥Tºø=+≥T+~. s¡;˝À $‹Ôq|ü⁄&ÉT, Á|ü<ëÛ q ø=eTà\T
m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. –+»\T ˝≤e⁄>± eTT<äTs¡T
>√<ÛTä eT es¡+í ˝À ñ+{≤sTT.

82
 nuÛj
Ñ T· 1989 KØ|òt 160`165 7`8 yÓTTø£ÿ\T ì{≤s¡T>± ô|]– ø±j·T\T >∑T‘·T\Ô T>±
(◊.dæ.|æ.m˝Ÿ. ø±kÕÔsTT. –+»\T eT<Û´ä dü∆ ˝≤e⁄>± >√<ÛTä eT
332) s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT. ø±j·T ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑TqT
ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≥Tºø=+≥T+~.
ÄX¯ ` KØ|òt 170`180 7`8 yÓTTø£ÿ ì{≤s¡T>±, >∑TãTs¡T>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. m+&ÉT
(◊.dæ.|æ.m˝Ÿ. eT]j·TT yÓÁ] ‘Ó>T∑ fi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. –+»\T
87119) eTT<äTs¡T >√<ÛTä eT s¡+>∑T˝À ˝≤e⁄>± ñ+{≤sTT.
e÷s¡T‹ ` KØ|òt 155`160 7`8 yÓTTø£ÿ ì{≤s¡T>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT
(◊.dæ.|æ.8863) ‘·≥Tºø=+≥T+~.–+»\T eT<Û´ä dü∆ ˝≤e⁄>± ñ+{≤sTT.
m˝Ÿ.ÄsY.õ.52 2015 KØ|òt 155`160 8`9 m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≥Tºø=+≥T+~.
s¡; 120`130 –+»\T ˝≤e⁄>± ñ+{≤sTT.
m˝Ÿ.ÄsY.õ.105 2020 KØ|òt 160`170 8`10 m+&ÉT ‘Ó>T∑ \T, yÓÁ] ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£
(ø£èwüí) s¡; 130`145 ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ì{≤s¡T>± ô|s¡T>∑T≥ e\q n+‘·s¡
|ü+≥\≈£î nqT≈£L\+.
m˝Ÿ.ÄsY.õ.133 2020 KØ|òt 165`175 8`10 m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
`33 (kÂuÛ≤>∑´) s¡; 120`130
$‘·qÔ X¯ó~∆ : Á<äes¡÷|ü s¬ C’ À_j·T+qT øÏ˝À $‘·qÔ +≈£î 5`10 $T.©. ø£*|æ $‹Ô‘˚ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì bı+<äe#·TÃ.
$‘˚Ô |ü<‹∆ä : Hê>∑* yÓ+ã&ç >±ì, kÕfi¯˝¢ À >=Ás¡T‘√ >±ì $‘·TøÔ √yê*.
$‘˚Ô <ä÷s¡+ : KØ|ò˝t À q\¢sπ >∑&ç H˚\˝À¢ 150I20 ˝Ò<ë 180I20 ôd+.MT. (es¡Tdü\ eT<Û´ä , yÓTTø£ÿ\ eT<Û´ä ),
mÁs¡ H˚\˝À¢ 90I20 ôd+.MT., s¡;˝À esê¸<ëÛ s¡+>± 45`60I10, Äs¡T‘·&ç |ü+≥>± 75`90I10 ôd+.MT.
ms¡Te⁄\T : ∫e] <äTøÏÿ˝À mø£sê≈£î 2 ≥qTï\ |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄, KØ|ò˝t À 8 øÏ˝À\T, s¡;˝À 16 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì,
eT]j·TT á s¬ +&ÉT ø±˝≤˝À¢qT 20 øÏ˝À\ #=|ü⁄Œq uÛ≤dü«s¡+ y˚dTü ø√yê*. n+‘·s|¡ +ü ≥>± y˚dqæ |ü⁄Œ&ÉT ô|s’ T¡ qT
ã{Ϻ y˚ùd ms¡Te⁄ yÓ÷‘ê<äT e÷s¡T‘·T+~. Á|ü<ëÛ q ô|s’ T¡ ≈£î, n+‘·s¡ |ü+≥≈£î y˚sT¡ y˚sT¡ >± ms¡Te⁄\T y˚j÷· *.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ Á|üu≤Û e+ ˝Òì ÁbÕ+‘ê˝À¢ s¡; ø£+~øÏ 2 ‘˚*ø£ bÕ{Ï ‘·&TÉ \T
Çyê«*. á ‘·&TÉ \T yÓTT>∑Z sêuÀj˚T eTT+<äT ˇø£kÕ], ø±j·T<äX˝¯ À eTs√kÕ] Çyê«*.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·sø¡ è£ wæ : ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% mø£sê≈£î 1.0`1.5 ©≥s¡T¢ ˝Ò<ë n˝≤ø√¢sY 50%
mø£sê≈£î ©≥s¡T #=|ü⁄Œq $‹Ôq yÓ+≥H˚ >±ì eTs¡Tdü{Ï s√E>±ì |æ∫ø±] #˚j÷· *. $‹Ôq 30, 65 s√E\|ü⁄Œ&ÉT
>∑T+≥ø£‘√>±ì, >=Ás¡T‘√>±ì n+‘·sø¡ è£ wæ #˚j÷· *. $‹Ôq 20`25 s√E\ eT<Û´ä >∑&¶ç C≤‹ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ˝…q’
}<ä, ∫ô|Œs¡ eT]j·TT >∑]ø£ ìyês¡D≈£î øÏ«C≤˝ÀbòÕ|t Ç<Û˝’Ó Ÿ 5% eT+<äTqT 400 $T.©. mø£sêìøÏ 200 ©≥s¡¢
˙{Ï˝À ø£*|æ #·˝≤¢*. >∑&C¶ç ≤‹ eT]j·TT yÓ&˝É ≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ñqï jÓT&É\ mø£sêìøÏ 300 $T.©.
ÇeTõ‘ê|òsæ Y 5% eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.

83
n+‘·s¡ |ü+≥\T : ‘·≈î£ ÿe ø±\|ü]$T‹ >∑\ $TqTeTT, ô|düs,¡ ‘·èD <ÛëHê´\T, y˚sT¡ X¯q>∑\qT n+‘·s¡ |ü+≥\T>±
y˚dTü ø√e#·TÃ.
n+‘·s¡ |ü+≥\ ìwüŒ‹Ô : ø£+~ G C§qï/yÓTTø£ÿC§qï/dü»® (1:2), ø£+~Gô|düs/¡ $TqTeTT/k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT/ y˚sT¡ X¯q>∑
(1:7)
|ü+≥\ $TÁX¯eT+ $‘·qÔ yÓ÷‘ê<äT (øÏ˝À/mø£sê≈£î) ms¡Te⁄\T (øÏ˝À/mø£sê≈£î)
qÁ‘·»ì uÛ≤dü«s¡+
ø£+~ y˚sT¡ X¯q>∑/ ø£+~ y˚sT¡ X¯q>∑/ ø£+~ y˚sT¡ X¯q>∑/
yÓTTø£ÿC§qï yÓTTø£ÿC§qï yÓTTø£ÿC§qï
ø£+~ G y˚sT¡ X¯q>∑ (1:7) 2`3 42`45 8 18 20 35
ø£+~ G yÓTTø£ÿC§qï (1:2) 2`3 6 8 22 20 11
s¡; ø£+~ kÕ>∑TøÏ neø±XÊ\T
1. ø±s¡D≤+‘·sê\ e\¢ ‘=\ø£]˝À @ ô|s’ T¡ y˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î neø±X¯+ ˝Òì ÁbÕ+‘ê\T
2. n~Ûø£ esê¸\≈£î, u…≥≈º î£ yÓTT<ä{Ï |ü+≥ |üP]Ô>± <Óã“‹qï ÁbÕ+‘ê\T.
3. ‘=\ø£]˝À dü«\Œø±*ø£ |ü+≥\T (ô|düs,¡ $TqTeTT ˝≤+{Ï$) y˚dTü ≈£îì s¬ +&Ée |ü+≥>± ø£+~ y˚dTü ø√e#·TÃ.
4. dü«\Œø±*ø£ e] s¡ø±\ ‘·sê«‘· ≈£L&Ü ø£+~øÏ neø±X¯eTT+~. nsTT‘˚ nø√ºãsY ‘·sê«‘· ø£+~ $‘·≈Ô L£ &É<Tä .
5. ‘=\ø£] ø£+~ m≈£îÿe m‘·TÔ ô|s¡>≥∑ + e\q á |ü+≥qT Ä•+#˚ ø±j·T ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT
e÷s¡Tø± eT#·Ã\ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D ø£weºü TÚ‘·T+~. s¡; ø£+~, nqTyÓq’ m‘·T˝Ô À e⁄+&É≥+ e\q düd´ü s¡øDå£
#·s´¡ \T #˚|≥ü ≥º + ‘˚*ø£. s¡; ø£+~ »qe]˝À |üP‘·ø=düT+Ô ~. á düeTj·T+˝À X¯q>∑|#ü ÷ |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹
‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ |ü⁄s¡T>∑TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
s¡; ø£+~øÏ nqTyÓq’ ÁbÕ+‘ê\T : <äøDåÏ ø√kÕÔ õ˝≤¢˝q’… HÓ\÷¢sT¡ eT]j·TT Á|üø±X¯+ s¡; ø£+~ kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\+.
Hê>±s¡Tq® kÕ>∑sY Äj·Tø£≥Tº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ≈£L&Ü ø£+~ì Äs¡T‘·&ç |ü+≥>± |ü+&ç+#·e#·TÃ. ˙{Ï edü‹ ñ+fÒ eTq
sêÁwü+º ˝À @ ÁbÕ+‘·+˝ÀHÓH’ ê kÕ>∑T#˚jT· e#·TÃ.
‘=\ø£]˝À 170 qT+&ç 180 s√E˝À¢ ø√‘·≈î£ e#˚à eT<Û´ä ø±*ø£ s¡ø±˝…q’ m˝Ÿ.ÄsY.õ. 105, m˝Ÿ.ÄsY.õ.
133`33 (kÂuÛ≤>∑´), ◊.dæ.|æ.m˝Ÿ. 85063, |ü˝≤ï&ÉT, m˝Ÿ.ÄsY.õ 38, m˝Ÿ.ÄsY.õ 41, m˝Ÿ.ÄsY.õ.52,
dæ.11, nuÛj
Ñ T· , ◊.dæ.|æ.m˝Ÿ.87119, ◊.dæ.|æ.8863 \qT s¡; ø±\+˝À ≈£L&Ü y˚dTü ø√e#·TÃ.

84
KØ|ò,t s¡; ø£+~ ô|s’ T¡ \ ‘˚&Ü\T
\ø£Då ≤\T KØ|òt s¡;
$‘˚øÔ ±\+ pHé ` E˝…’ ôdô|+º ãs¡T 15 ` nø√ºãs¡T 15
|ü+≥\T düV≤ü |ü+≥>± @ø£|+ü ≥>± / düV≤ü |ü+≥>±
$‘·qÔ + (mø£sê≈£î) 2`3 øÏ˝À\T 6`8 øÏ˝À\T
$‘˚<Ô ÷ä s¡+ 150I20 ˝Òø£ 180I20 ôd+.MT. 45`90 I 10 ôd+.MT.
ø±\ |ü]$T‹ 160`180 s√E\T 120 ` 125 s√E\T
yÓTTø£ÿ\ m‘·TÔ 2 MT≥s¡¢ es¡≈î£ 1.2 MT≥s¡¢ es¡≈î£
ø=eTà\T u≤>± ekÕÔsTT ‘·>T∑ ‘Z êsTT
ø±j·T–+»\ |ü]e÷D+ u≤>∑T+≥T+~ ‘·>T∑ ‘Z T· +~
N&É|&” \É T m≈£îÿe ‘·≈î£ ÿe
~>∑Tã&ç (mø£sêìøÏ) 6`8 øÏ«+{≤fi¯ófl 5`6 øÏ«+{≤fi¯ófl
düd´ü s¡øDå£
|ü⁄s¡T>∑T\T
Ä≈£î#·T≥Tº |ü⁄s¡T>∑T : ø£+~ ô|]π> <äX˝¯ À Ä≈£î#·T≥Tº |ü⁄s¡T>∑T Ä•düT+Ô ~. Ä≈£î\qT, |üP‘·qT #·T≥º>± #·T≥Tºø=ì
˝À|ü\ ñ+&ç ^] ‹+≥T+~. Bì ñ<Ûèä ‹ m≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚ ìyês¡D≈£î 1.6 $T.©. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt ˝Ò<ë
2.0 $T.©. øÏ«Hê˝ŸbÕò dt ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
ø±j·T ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T / (X¯q>∑|#ü ÷ |ü⁄s¡T>∑T) : á |ü⁄s¡T>∑T |üP‘·, |æ+<Ó <äX˝¯ À ø±j·T\≈£î s¡+Á<Ûë\T #˚dæ
–+»\qT ‹+≥÷, ˇø£ ø±j·T qT+&ç eTs√ ø±j·T≈£î Ä•düT+Ô ~. Bì ìyês¡D≈£î düeTÁ>∑ düd´ü s¡øDå£ #·s´¡ \T
‘·|Œü ø£ bÕ{Ï+#ê*.
düeTÁ>∑ düd´ü s¡øDå£
1. y˚d$ü ˝À ˝À‘·T <äTøÏÿ #˚ùdÔ uÛ÷Ñ $T˝Àì |ü⁄s¡T>∑T ø√X¯dúü <äX\¯ T ãj·T≥|ü&ç |ü≈îå£ \T @s¡T≈£î ‹q{≤ìøÏ
M\e⁄‘·T+~.
2. á |ü⁄s¡T>∑T ‘·≈î£ ÿe>± Ä•+#˚ |ü+≥˝…q’ C§qï, k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT, qTe⁄«\T, $TqTeTT, ñ\e, yÓT≥º e]
yÓTT<ä˝q’… |ü+≥\‘√ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j÷· *.
3. KØ|ò˝t À n+‘·s¡ |ü+≥>± 7 kÕfi¯ófl, s¡;˝À 3 kÕfi¯ófl ô|düs/¡ $TqTeTT y˚jT· &É+ <ë«sê |üsêqï Je⁄\qT
eè~› #˚jT· {≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. bı\+#·T≥÷º 4 kÕfi¯ófl C§qï s¡ø‘åÏ ô· |’sT¡ >± $‘êÔ*.
4. |ü#÷ |ü⁄s¡T>∑TqT ‘·≥Tº≈î£ H˚ ◊.dæ.|æ.m˝Ÿ.332, j·T˝Ÿ.ÄsY.õ 41 s¡ø±\qT ˝Ò<ë |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q|üŒ{ÏøÏ
‹]– |üP‘·≈î£ sê>∑\ m˝Ÿ.ÄsY.õ 30, m˝Ÿ.ÄsY.õ 38 ø£+~ s¡ø±\qT kÕ>∑T #˚dTü ø√yê*.
85
5. ô|s’ T¡ $‹Ôq 90`100 s√E˝À¢ ∫>∑Tfi¯flqT ˇø£ n&ÉT>∑T y˚Ts¡≈î£ ø£‹Ô]+#ê*.
6. mø£sê≈£î 4 *+>±ø£s¸¡ D ãT≥º\qT neT]à |ü⁄s¡T>∑T ñìøÏì >∑eTì+∫ ‘·–q düd´ü s¡øDå£ #·s´¡ \T #˚|{ü ≤º*.
7. |ü⁄s¡T>∑T\qT ‹H˚ |ü≈îå£ \qT Äø£]¸+#·&ÜìøÏ M\T>± mø£sê≈£î 20 |üøåÏ kÕúesê\qT @sêŒ≥T #˚j÷· *.
8. |ü⁄s¡T>∑T Á>∑T&Éq¢ T, ‘=* <äX¯ |ü⁄s¡T>∑T\qT >∑eTì+∫q yÓ+≥H˚ 5% y˚|ü –+»\ ø£cÕj·÷ìï ˝Òø£ y˚|ü
dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ eT+<äT (nC≤&çsø¡ HºÏ )é \qT |æ∫ø±] #˚j÷· *.
9. mø£sê≈£î 200 ˝≤sê«\≈£î düe÷qyÓTqÆ j·THé.|æ.$ Á<ëeD≤ìï ˝Òø£ 400 Á>±eTT\ u≤ø°]º j·÷ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ
eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï‘√ ø£*|æ yês¡+ ‘˚&Ü‘√ s¬ +&ÉT kÕs¡T¢ #·*ø±\+˝À kÕj·T+Á‘·+ y˚fi˝¯ À¢
|æ∫ø±] #˚j÷· *.
10. u≤>± m~–q |ü⁄s¡T>∑T\qT @]y˚j÷· *. ˝Òø£ #Ó≥q¢ T u≤>± ≈£î~|æ <äT|üŒ≥¢˝À |ü&qç |ü⁄s¡T>∑T\qT HêX¯q+
#˚j÷· *.
11. s¡kÕj·Tìø£ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT $#·øDå£ ≤ s¡V≤æ ‘·+>± yê&Ésê<äT.
12. ô|q’ #Ó|Œæ q #·s´¡ \T ‘·–q düeTj·T+˝À #˚|≥ü ˝º qÒ |ü⁄Œ&ÉT ‘·|Œü ìdü] nsTT‘˚ |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ì ã{Ϻ ô|s’ T¡
yÓTT>∑/Z ‘=* |üP‘·<Xä ˝¯ À ñqï|ü⁄Œ&ÉT ø√¢]ô|]’ bòÕdt 2.5 $T.©. |üP‘· ˝Ò<ë ø±j·T<äX˝¯ À øÏ«Hê˝ŸbÕò dt
2.0 $T.©. ˝Òø£ mdæù|{ò Ÿ 1.5 Á>±. ˝Ò<ë &Ó˝≤º$TÁ‹Hé 0.9 $T.©. ˝Òø£ ˝≤´+&ÜôdV’ ≤ü ˝ÀÁ‹Hé 1.0 $T.©.
˝Òø£ \T´ô|qò T´sêHé 1.0 $T.©. ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *. á eT+<äT\T yê&çq ‘·sê«‘·
≈£L&Ü X¯q>∑ |ü#÷ |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·˝øÒ £ b˛‘˚ Ç+&Üø±‡ø±sY“ 1.0 $T.© ˝Ò<ë ôdŒ’ H√kÕ&é 0.3 $T.©qT
©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
e÷s¡Tø± eT#·Ã\ |ü⁄s¡T>∑T : Bìì yê&ÉTø£˝À |üP‘· |ü⁄s¡T>∑T ˝Ò<ë >∑÷&ÉT |ü⁄s¡T>∑T ˝Ò<ë ã÷E |ü⁄s¡T>∑T nì ≈£L&É
n+{≤s¡T. á |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ˇø£{Ï s¬ +&ÉT <äX\¯ T |üPyÓTT>∑\Z ˝À|ü˝Ò ñ+&ç ‹ì y˚kÕÔsTT. ‘·sT¡ yê‘· <äX˝¯ À ˝Ò‘·
Ä≈£î\qT, |üP‘·qT, ˝Ò‘· |æ+<Ó\qT eT]j·TT ø±j·T\qT ø£*|æ >∑÷&ÉT>± #˚dTü ø=ì ø±j·T n&ÉT>∑T uÛ≤>±q ∫qï
s¡+Á<Û+ä #˚dæ ˝À|ü*øÏ yÓ[fl ø±j·T\˝Àì –+»\qT ‹ìy˚dæ yê{Ïì &=\¢ #˚dTü +Ô ~. Bì ìyês¡D≈£î ø√¢]ô|]’ bòÕdt
2.5 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 1Á>±. ˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó &çø±sY“ 1Á>±. ˝Ò<ë H=yê\T´sêHé 1.0 $T.©. ˝Ò<ë ôdŒ’ H√kÕ&é
0.3 $T.©. ˝Ò<ë ˝≤´+&Ü ôdV’ ≤ü ˝ÀÁ‹Hé 1 $T.©. ˝Ò<ë |ò⁄ü u¢ +… &çmyÓTÆ&é 0.2 $T.©. ˝Ò<ë me÷yÓTøÏHº é u…+CÀj˚T{Ÿ
0.4 Á>±. ˝Ò<ë ø√¢sê+Á{≤ì*Áb˛˝Ÿ 0.3 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ eT+<äT\T e÷]à yês¡eTT s√E\ø=ø£kÕ]
|æ∫ø±Ø #˚j÷· *.
ø±j·T á>∑ : ø±j·T á>∑ Ä•+∫q|ü⁄&ÉT qwü+º ãj·T≥≈£î ø£ì|æ+#·<Tä . Bì |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ø±j·T ˝À|ü˝Ò
ñ+&ç –+»\qT ‹ì y˚kÕÔsTT. á |ü⁄s¡T>∑T nìï <äX\¯ q÷ ø±j·T˝À|ü˝Ò |üP]Ô #˚dTü ø=ì ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T e÷Á‘·yT˚
ãj·T≥≈£î edüT+Ô ~. ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T ˝Ò‘· |æ+<Ó <äX˝¯ À ø±j·T\ô|’ Á>∑T&ÉT¢ ô|&ÉT‘·T+~. ø±e⁄q |æ+<Ó <äX˝¯ À 5%

86
y˚|–ü +»\ ø£cÕj·T+ |æ∫ø±] #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ Á>∑T&ÉT¢ ô|≥º≈î£ +&Ü ìyê]+#·Tø√e#·TÃ. –+» >∑{|ºÏ &ü ˚ <äX˝¯ À
yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Òø£ &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 2.0 $T.© ˝Òø£ Ábıô|òH√bòÕdt 2.0 $T.©. ˝Òø£ <∏j
ä ÷· ø√¢Á|æ&é
0.7 $T.©. ˝Òø£ &Ó˝≤¶$TÁ‹Hé 0.9 $T.©. ˝Òø£ \T´ô|qò T´sêHé 1.0 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
‘Ó>∑Tfi¯ófl
m+&ÉT ‘Ó>T∑ \T : á ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\T |üP]Ô>± ø±ì yÓTTø£ÿ˝À ø=+‘· uÛ≤>∑+ >±ì yê&ç m+&ç b˛‘êsTT.
m+&çq yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ ø±+&É+ yÓTT<ä\T uÛ≤>∑+ N*à |ü]o*ùdÔ >√<äTeT es¡|í ⁄ü ì\Te⁄ #ês¡\T ø£ì|ækÕÔsTT.
ìyês¡D≈£î á ‘Ó>T∑ \T n~Ûø+£ >± ø£ì|æ+∫q bı˝≤˝À¢ bı>±≈£î ˝Òø£ C§qï‘√ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j÷· *, m˝Ÿ.ÄsY.õ.
105, m˝Ÿ.ÄsY.õ. 133`33 (kÂuÛ≤>∑´), ◊.dæ.|æ.m˝Ÿ 87119 eT]j·TT ◊.dæ.|æ.8863 e+{Ï ø£+~ s¡ø±\T á
‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=+{≤sTT. á ‘Ó>T∑ \T ìyês¡D≈£î m˝≤+{Ï eT+<äT\T ˝Òe⁄. ˙s¡T ì\« e⁄+&˚ uÛ÷Ñ eTT˝À¢ ø£+~ì
kÕ>∑T #˚jT· ≈£L&É<Tä (ìyês¡D #·s´¡ \T $TqTeTT $˝Ÿ˝º À Çe«ã&ç+~).
yÓÁ] ‘Ó>T∑ \T (ôd]º *{° yÓTTC≤sTTø˘) : Ç~ yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ \T. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T >∑\ ∫qï
Ä≈£î\qT $|üØ‘·+>± ‘=&ÉT>∑T‘·T+~. |üP‘· |üPj·T<äT. á ‘Ó>T∑ \T ndü ]j·÷ ø£C≤ì nH˚ ø£+{ÏøÏ ø£ì|æ+#·ì
Ç]jÓ÷|ò&æ é q*¢ (yÓT{Æ Ÿ‡) <ë«sê yê´|ædTü +Ô ~. á ‘Ó>T∑ \T eTTK´+>± esê¸<ëÛ s¡+>± |ü+&ç+#·T ‘˚*ø£ uÛ÷Ñ eTT\
ÁbÕ+‘ê˝…q’ Á|üø±X¯+ eT]j·TT sêj·T\d”eT õ˝≤¢˝À¢ m≈£îÿe>± >∑eTì+#·≥+ »]–+~. n+<äT#˚‘,· eTT+<ädTü Ô
ìyês¡D #·s´¡ \˝À uÛ≤>∑+>± $‹Ôq 60 qT+∫ 90 s√E\ e´e~Û˝À q*¢ ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 3 Á>±.
˙{Ï˝À ø£]>π >∑+<Ûøä |£ ⁄ü bı&ç ˝Ò<ë 4 $T.©. ø¬ sê<∏H˚ qé T ø£\|æ |ü~ s√E\ ø=ø£kÕ] s¬ +&ÉT <äbÕò \T |æ∫ø±]
#˚j÷· *. á ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≥Tºø√>∑\ ◊.dæ.|æ.j·T˝Ÿ 87119, ◊.dæ.|æ.j·T˝Ÿ 85063, _.j·Tdt.j·TyéT.ÄsY
853, _.j·Tdt.j·TyéT.ÄsY 736 eT]j·TT m˝Ÿ.ÄsY.õ. 105 (ø£èwü)í nqT s¡ø±\qT kÕ>∑T#˚j÷· *.
e÷Áø√bò˛$THê m+&ÉT ‘Ó>T∑ \T : eTT<äTs¡T yÓTTø£ÿ\ ø±+&É+ô|q’ q÷\T ø£+&Ó Äø±s¡+ ø£*–q eTT<äTs¡T >√<äTeT
es¡|í ⁄ü eT#·Ã\T ø£ìŒkÕÔsTT. á eT#·Ã\T #·T≥Tº >√<ÛTä eT es¡+í ˝Àq÷ eT<Û´ä uÛ≤>∑+ ‘Ó\T|ü⁄ es¡+í ˝À e⁄+{≤sTT.
‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\T |üP]Ô>± ø±ì, yÓTTø£ÿ˝À ø=ìï ø=eTà\T >±ì yê&ç m+&çb˛‘êsTT. j·TyéT.ÄsY.õ 66
ø£+~ s¡ø+£ á ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. ø£+~ì m≈£îÿe ø±\+ ˇπø bı\+˝À y˚jT· sê<äT.
|ü+≥ø√‘· ` ì\« : ø±j·T\T m+&çq ‘·sê«‘·H˚ ø£+~ |ü+≥qT ø√dæ ø£f‘º… √ ø={Ϻ ø±j·T\ qT+&ç –+»\qT y˚sT¡
#˚j÷· *. ì\« #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+#·≈î£ +&Ü ñ+&˚+<äT≈£î u≤>± m+&É u…{,ºÏ ã÷&ç<ä ø±ì, y˚|ü Ä≈£î\T
>±ì ø£\bÕ*.

ø£+~ |ü+≥ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<ëÛ q XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+,
˝≤+, >∑T+≥÷s¡T ` 522 034, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢. yÓTTu…˝’ Ÿ HÓ+. 99499 07117

87
 ô|düs¡
eTq sêh+˝À ô|düs¡∑ kÕ>∑T $d”Ôs¡í+ 2.59 \ø£å\ mø£sê˝À¢ kÕ>∑T #˚j·Tã&ÉT‘·÷, <ë<ë|ü⁄ 0.81 \ø£å\
≥qTï\ ñ‘·Œ‹Ôì eT]j·TT mø£sê≈£î 313 øÏ˝À\ ñ‘êŒ<äø£‘·ìdüTÔ+~. eTTK´+>± sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘ê˝À¢
‘=\ø£] |ü+≥>±qT, ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä˝À ‘=\ø£] eT]j·TT s¡; |ü+≥>± |ü+&ç kÕÔs¡T. s¡; e] ‘·sê«‘· e÷>±DÏ
uÛÑ÷eTT˝À¢, y˚dü$˝À ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤º ÁbÕ+‘·+˝À eT÷&Ée |ü+≥>±qT |ü+&çdüTÔHêïs¡T. ˙s¡T Ä\dü´+>±
e∫à e] Hê≥T¢ Ä\dü´+>± |ü&˚ ÁbÕ+‘ê˝À¢ e] ø£+fÒ eTT+<äT ô|düs¡qT |ü+&ç+#·e#·TÃ. ø£+~, Á|ü‹Ô eT]j·TT
|ü+&É¢ ‘√≥\˝À n+‘·s¡ |ü+≥>± ≈£L&Ü |ü+&ç+#·e#·TÃ.
$‘˚Ô düeTj·T+ : KØ|òt ø±\+˝À ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘· eT+&É˝≤˝À¢ pHé HÓ\˝ÀqT, ø£ècÕí, >√<ëe], <äøÏåD
eT]j·TT ñ‘·Ôs¡ø√kÕÔ eT+&É˝≤˝À¢ pHé`E˝…’˝ÀqT $‘·TÔø√e#·TÃ.
s¡;˝À ø£ècÕí, >√<ëe], <äøÏåD eT]j·TT ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ eT+&É˝≤˝À¢ nø√ºãs¡T˝À $‘·TÔø√e#·TÃ. ø£ècÕí,
>√<ëe] eT+&É˝≤\˝À e] e÷>±DT˝À¢ qe+ãs¡T`&çX+¯ ãs¡T yÓTT<ä{Ï yês¡+˝À, y˚d$ü ø±\+˝À |òÁæ ãe]`e÷]Ã˝À
$‘·TøÔ √e#·TÃ.
H˚\\T : ô|düs¡qT nìï s¡ø±\ uÛÑ÷eTT˝À¢ kÕ>∑T #˚j·Te#·TÃ. ø±ì #Í&ÉT H˚\\T eT]j·TT eTTs¡T>∑T ˙s¡T ì*#˚
H˚\\T |üìøÏsêe⁄.
H˚\ ‘·j·÷] : ˇø£kÕ] Hê>∑*‘√qT, ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ >=iT¿ ‘√qT yÓT‘·Ô>± <äTìï >∑T+≥ø£ ‘√* H˚\qT ‘·j·÷s¡T
#˚j·÷*. e] ø√dæq bı˝≤˝À¢ <äTøÏÿ <äTqïe\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT.
$‘·qÔ + : mø£sê≈£î 6`7 øÏ˝À\T (‘=\ø£]˝À), e÷>±DÏ˝À e] ø√‘·\ ‘·sê«‘·, s¡;˝À eT]j·TT y˚d$ü ˝Àì e]
e÷>±DT˝À¢ 10`12 øÏ˝À\T, y˚dü$˝À yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\≈£î 6`7 øÏ˝À\T.
$‘·ÔqX¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 2.5 Á>±. <∏Ó’s¡yéT/ø±bÕºHé/e÷+ø√C…uŸ/ ø±¬s“+&ÉõyéT e+{Ï ‘Ó>∑Tfi¯fl eT+<äT\‘√
eT]j·TT 5 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é ˝Òø£ 5 Á>±. <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT ø£* |æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæq≥¢sTT‘˚ düTe÷s¡T
15 qT+&ç 20 s√E\ es¡≈£î ‘Ó>∑Tfi¯ófl eT]j·TT s¡dü+|”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\ u≤] qT+&ç |ü+≥qT s¡øÏå+#·Tø√e#·TÃ.
á ô|s’ T¡ qT ø=‘·>Ô ± |ü+&ç+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT, s¬ C’ À_j·T+ ø£\Ãs¡TqT $‘·qÔ +‘√ ø£*|æ $‹Ô‘˚ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃ.

88
s¡ø±\T
s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
m˝Ÿ.õ.õ.407 1993 KØ|òt, 65`70 5`6 yÓTTø£ÿ\T ì{≤s¡T>± ô|]– ø±j·T\T yÓTTø£ÿ
s¡;, ô|’uÛ≤>±q ø±kÕÔsTT. –+»\T yÓTs¡Tdü÷Ô
y˚dü$ eT<Ûä´düú ˝≤e⁄>± ñ+{≤sTT. |ü˝≤¢≈£î, q\¢
Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
u…≥ºqT ≈£L&É ø=+‘· es¡≈£î ‘·≥Tºø=+≥T+~.
m˝Ÿ.õ.õ.460 1997 KØ|òt, 65`70 5`6 ø±j·T\T >∑T‘·TÔ\T >∑T‘·TÔ\T>± ô|’ uÛ≤>∑+˝À
s¡;, e⁄+&ç ø√j·T&ÜìøÏ düT\Te⁄>± e⁄+≥T+~.
y˚dü$ ˇπøkÕ] ø√‘· ø=düTÔ+~. |ü˝≤¢≈£î, yÓTTe⁄«
≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯flqT ø=+‘· es¡≈£î
‘·≥Tºø=+≥T+~. e] e÷>±DT\≈£î
nqTyÓ’q~.
m˝Ÿ.õ.õ.450 1993 KØ|òt, 65`70 5`6 yÓTTø£ÿ\T eT<Ûä´dü∆ m‘·TÔ˝À ñ+&ç >∑TãTs¡T>±
(|ü⁄wüÿs¡) s¡;, ø£ìŒkÕÔsTT. |ü+≥ ø√‘· düeTj·T+˝À
y˚dü$ esê¸\T ≈£î]dæHê ø±j·T˝À¢ì –+»\T
ø=+‘·es¡≈£î bÕ&Ée≈£î+&Ü ñ+{≤sTT.
m˝Ÿ.õ.õ.410 1994 KØ|òt, 65`70 5`6 yÓTTø£ÿ\T ì{≤s¡T>± >∑TãTs¡T>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
s¡;, –+»\T yÓTs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT. ˇπøkÕ] ø√‘·≈î£
y˚dü$ edüTÔ+~. ø±|ü⁄ ô|’uÛ≤>∑+˝À ñ+≥T+~. e]
e÷>±DT\≈£î nqTyÓ’q~.
{Ï.myéT.96`2 2007 KØ|òt, 60`65 4`6 n~Ûø£ ‘˚eTqT eT]j·TT ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\TqT
s¡;, ‘·≥Tºø=+≥T+~. –+»\T ˝≤e⁄>± e]
y˚dü$ yÓTs¡TdüTÔ+{≤sTT. e÷>±DT\≈£î nqTyÓ’q~.
&ÉãT¢´.õ.õ.42 2016 KØ|òt, 55`60 4`6 |ü˝≤¢≈£î ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº ø=+≥T+~. –+»\T
s¡;, ˝≤e⁄>± ñ+&ç yÓTs¡TdüTÔ+{≤sTT. KØ|òt e]øÏ
y˚dü$ eTT+<äT>± y˚düTø√e{≤ìøÏ nqTyÓ’q s¡ø£eTT.
◊.|æ.j·T+. 2010 KØ|òt, 60`65 4`6 yÓTTø£ÿ ì{≤s¡T>± ô|]– ˇπøkÕ] ø√‘·≈£î e#˚Ã
2`14 s¡;, s¡ø£+. –+»\T eT<Ûä´dü∆ ˝≤e⁄>± yÓTs¡TdüTÔ+
y˚dü$ {≤sTT. |ü˝≤¢≈£î ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.

89
$‘·Ô≥+ : kÕfi¯˝À¢ >=Ás¡T‘√ yÓ<äu…{≤º*. e÷>±DÏ˝À e] ø√j·T&ÜìøÏ 2`3 s√E\ eTT+<äT uÛÑ÷$T˝À ‘˚eT
|ü]dæú‹ì ã{Ϻ ‘·&ç ˝Òø£ bı&ç $‘·ÔHê\T yÓ<ä»˝≤¢*.
$‘˚Ô <ä÷s¡+ : es¡Tdü\ eT<Ûä´ 30 ôd+.MT., yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 10 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À $‘·TÔø√yê*.
ms¡Te⁄\T :
ms¡Te⁄ yÓ÷‘ê<äT (øÏ˝À\T / mø£sê≈£î) y˚j·Te\dæq <äX¯\T
|üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ 2000 <äTøÏÿ˝À y˚dæ ø£*j·T<äTqTïø√yê*
qÁ‘·»ì 8 $‘·Ôq+ #·˝Ò¢ eTT+<äT
uÛ≤dü«s¡+ 20 $‘·Ôq+ #·˝Ò¢ eTT+<äT
e] e÷>±DT˝À¢ ms¡Te⁄\T yê&Ü*‡q nedüs¡+˝Ò<äT.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : ô|düs¡ esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥. ø±ì esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T˝Òs¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT ˇø£{Ï, ¬s+&ÉT ˙{Ï
‘·&ÉT\T ÇùdÔ eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃ.ô|düs¡≈£î 25`30 s√E\ <ä X¯˝À ˇø£kÕ], 45`50 s√E\
<äX¯˝À eTs√kÕ] ‘˚*ø£ bÕ{Ï ‘·&ÉT\T Çyê«*. |üP‘· <äX¯˝À ˙{Ï‘·&ÉT\T Çe«sê<äT.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·s¡ø£èwæ : ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% mø£sê≈£î 1.3`1.6 ©≥s¡T¢ ˝Ò<ë n˝≤ø√¢sY 50%
mø£sê≈£î ©≥s¡T #=|ü⁄Œq $‹Ôq yÓ+≥H˚ >±ì eTs¡Tdü{Ï s√E>±ì |æ∫ø±] #˚j÷· *. $‹Ôq 20, 25 s√E\|ü⁄Œ&ÉT
>=Ás¡T‘√ n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·÷*. e÷>±DÏ ô|düs¡˝À }<ä ìs¡÷à\q≈£î ô|òHêø±‡ÁbÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 9% mø£sê≈£î 250
$T.©. #=|ü⁄Œq 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 20, 25 s√E\|ü⁄Œ&ÉT |æ∫ø±] #˚j÷· *. }<ä‘√ bÕ≥T ∫ô|Œs¡
>∑]ø£ ˝≤+{Ï >∑&C¶ç ≤‹ ø£\T|ü⁄ e⁄+fÒ, øÏ«»˝ÀbòÕ|òt Ç<Û˝’Ó Ÿ 5% 400 $T.©./ mø£sêìøÏ n<˚ >∑&C¶ç ≤‹ ø£\T|ü⁄‘√
bÕ≥T yÓ&˝É ≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ ñqïf…‘¢Æ ˚ ÇeTõ‘ê|òsæ Y 200 $T.©./ mø£sêìøÏ 20`25 s√E\ ‘·sê«‘· bı\+˝À ‘˚eT
ñqï|ü⁄&ÉT, ≈£\T|ü⁄ 2`4 Ä≈£î\ <äX\¯ ˝À |æ∫ø±] #˚j÷· *.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : ô|düs¡qT n+‘·s¡|ü+≥>± |ü‹Ô, ø£+~˝À y˚düTø√e#·TÃ. ô|düs¡ : |ü‹Ô/s¡; ø£+~ ` 3:1,
ô|düs¡ : ‘=\ø£] ø£+~`7:1.
ô|düs¡qT |ü‹Ô ˝Ò<ë s¡; ø£+~‘√ n+‘·s¡|ü+≥>± y˚dæq|ü⁄&ÉT mø£sê≈£î 5 øÏ˝À\ $‘·Ôq+, 6 øÏ˝À\
qÁ‘·»ì, 15 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ y˚j·÷*. ‘=\ø£] ø£+~‘√ n+‘·s¡|ü+≥>± y˚dæq|ü⁄&ÉT 6 øÏ˝À\ $‘·Ôq+,
7 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 17.5 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ y˚j·÷*.
düdü´s¡ø£åD
|ü⁄s¡T>∑T\T
∫‘·Ô|ü⁄s¡T>∑T\T : á |ü⁄s¡T>∑T\T ô|’s¡Tô|’ ¬s+&ÉT Ä≈£î\ <äX¯˝À m≈£îÿe>± Ä•+∫ >∑T+Á&É{Ï ∫qï ∫qï s¡+Á<Ûë\T
#˚kÕÔsTT. M{Ï u…&É<ä m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&ÉT ìyê]+#·ø£b˛‘˚ 80 XÊ‘·+ yÓTTø£ÿ\T á <äX¯˝ÀH˚ #·ìb˛j˚T

90
neø±X¯+ ñ+~. ìyês¡D≈£î 2.5 $T.©. ø√¢]ô|’]bòÕdt ˝Òø£ mdæù|ò{Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©
©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T : á |ü⁄s¡T>∑T\T ‘=* <äX¯˝À ˝Ò‘· Ä≈£î\ô|’ eè~∆ #Ó+~ Ä≈£î\ n&ÉT>∑T qT+&ç s¡kÕìï
|”\TkÕÔsTT. M{Ï e\¢ Ä≈£îeTT&É‘· nH˚ yÓ’s¡dt yê´~Û ≈£L&É yê´|ædüTÔ+~. |ü+≥≈£î15`20 XÊ‘·+ qwüº+
ø£\T>∑T‘·T+~. ìyês¡D≈£î yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|ò{Ÿ 1 Á>±eTT ˝Ò<ë |òæÁb˛ì˝Ÿ 1.5 $T.©.
˝Ò<ë &Ó’$T<Û√j˚T{Ÿ 2 $T.©. ˝Ò<ë ôd’ŒH√kÕ&é 0.3 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘Ó\¢ <√eT : á |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î˝À¢ì s¡kÕìï |”\TkÕÔsTT. n+‘˚ø±ø£ m˝À¢yÓTTC≤sTTø˘ nH˚ yÓ’s¡dt yê´~Ûì
(|ü˝≤¢≈£î ‘Ó>∑T\T) ≈£L&Ü yê´|æ+|ü #˚kÕÔsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î 1.6 $T.©. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt ˝Ò<ë Áf…ÆCÀbòÕdt
2.0 $T.© ˝Ò<ë mdæ{≤$TÁ|æ&é 0.2 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚ j·÷*.
bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T : yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT <äX¯\˝Àì |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î˝À¢ì |ü#·Ãì |ü<ësê∆ìï ^] ‹q≥+
e\q Ä≈£î\T ‘Ó\¢>± »˝…¢&Ü≈£î\T>± e÷s¡‘êsTT. ‘·s¡Tyê‹ <äX¯\˝Àì >=+>∑[|ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\≈£î s¡+Á<Ûë\T
#˚dæ, Ä≈£î\qT |üP]Ô>±qT, |ü⁄e⁄«\qT, |æ+<Ó\qT ≈£L&Ü ‹+{≤sTT. \<Ó › |ü⁄s¡T>∑T\T sêÁ‹ |üP≥ m≈£îÿe>±
‹+≥÷, |ü>∑\T yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl˝ÀqT, uÛÑ÷$T HÓÁs¡\˝ÀqT #˚s¡‘êsTT.
ìyês¡D≈£î á ÁøÏ+<ä dü÷∫+∫q düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD #·s¡´\qT bÕ{Ï+#ê*.
1. Á>∑T&É¢ düeTT<ëj·÷\qT @]y˚j·÷*.
2. »˝…¢&É>±e÷] |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\‘√ ñqï Ä≈£î\qT @] HêX¯q+ #˚j·÷*.
3. mø£sê≈£î 20,000 Áf…Æø√Á>±eT ã<äìø£\qT yês¡+ ‘˚&Ü‘√ 2 |üsê´j·÷\T e<ä˝≤*.
4. mø£sê≈£î 4 *+>±ø£s¡¸D ãT≥º\qT @sêŒ≥T#˚dæ |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ì >∑eTì+#ê*.
5. mø£sê≈£î mHé.|æ.$. 200 j·T˝Ÿ.Ç Á<ëeD≤ìï kÕj·T+ø±\+ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
6. |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ n~Ûø£+>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT bı\+˝À ªª$wü|ü⁄ ms¡μμ eTT<ä›*ï yÓ<ä»˝≤¢*. mø£sê≈£î yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt
500 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢]ô|’]bòÕdt 500 $T.©., 5 øÏ˝À\ ‘·e⁄&ÉT eT]j·TT ns¡ øÏ˝À u…\¢+ dü]|ü&˚ ˙{Ï‘√
ø£*|æ ∫qï ñ+&É\T>± #˚dæ kÕj·T+ düeTj·T+˝À yÓ<ä»˝≤¢*.
7. ∫e]>± ø√¢]ô|’]bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Ò<ë H=yê\T´sêHé 1 $T.©. ˝Òø£ <ÛäjÓ÷&çø±sY“ 1Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
e÷s¡Tø± eT#·Ã\ |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q#√, ìyês¡D≈£î $TqTeTT˝À ‘Ó*|æq $<Ûä+>± ìyês¡D #·s¡´\T #˚|ü{≤º*.
‘Ó>T∑ fi¯ófl
ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T $‹Ôq 30`35 s√E\ ‘·sê«‘· >±*˝À ‘˚eT m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT, eTT<äTs¡T
Ä≈£î\ô|’, ã÷&ç<ä s¡÷|ü+˝À ∫qï ∫qï eT#·Ã\T>± ø£q|ü&ç, n$ Áø£y˚TD≤ ô|<ä›yÓ’ Ä≈£î\ô|’q, ÁøÏ+~ uÛ≤>±\≈£î
eT]j·TT ø=eTà\T, ø±j·T\≈£î yê´|ædüTÔ+~. s¡; ø±\+˝À á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔ eT]j·TT ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>±
ñ+≥T+~. ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1 Á>±eTT ø±¬s“+&çõyéT ˝Ò<ë 1 Á>±. <∏äjÓ÷bòÕH˚{Ÿ $T<∏Ó’˝Ÿ ˝Ò<ë 1 $T.©.

91
ø¬ sê<∏H˚ é ˝Ò<ë 2 $T.©. ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë Ábı|æø=HêCÀ˝Ÿ 1.0 $T.©. ˝Ò<ë yÓTøÆ √¢ã÷{≤ì˝Ÿ 1.0 Á>±. ˝Ò<ë
&Óô’ |Hò øé =HêCÀ˝Ÿ 1.0 $T.©. ø£*|æ 10`15 s√E\ e´e~Û˝À s¬ +&ÉT kÕs¡T¢ eT+<äT\T e÷]à |æ∫ø±] #˚j÷· *.
ìπs›•+∫q ø±\+˝À $‘·TÔø√yê*. ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£îH˚ ({Ï.j·TyéT. 96`2) s¡ø±\qT $‘·TÔø√yê*.
ôds√ÿkıŒsê Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T k˛øÏq Ä≈£î\ô|’ >√<äTeT s¡+>∑T >∑T+Á&Éì ∫qï ∫qï eT#·Ã\T
ø£ì|æ+∫ nqT≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T˝À¢ á eT#·Ã\T ô|<ä›yÓ’ n+#·T\T eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝ÀqT,
eT<Ûä´˝À ‘Ó\¢>± ñ+{≤sTT. Ä≈£î\T m+&ç sê*b˛‘êsTT. Bì e\q ø±j·T˝À¢ –+»\T dü]>± ì+&Ée⁄. Bì
ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2.0 $T.©. ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë 1.0 $T.©. ÁbÕ|æø=qCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë 1 Á>±eTT
ø±¬s“+&çõyéT ˝Ò<ë 1 Á>±. <ÛäjÓ÷bòÕH˚{Ÿ $T<∏Ó’˝Ÿ\qT ø£*|æ yê&É≥+ <ë«sê Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T‘√ bÕ≥T ã÷&ç<ä
‘Ó>∑T\TqT ≈£L&Ü ìyê]+#·e#·TÃ.
u≤ø°º]j·T Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\ô|’ >√<ÛäTeT es¡í+˝À ∫qï ∫qï bı≈£îÿ\ e˝…
eT#·Ã\T ø£ì|ækÕÔsTT. 1 Á>±. bÂcÕyÓTdÆ Hæ qé T ˙{Ï˝À ø£*|æq Á<ëeD+˝À øÏ˝À $‘·HÔ êìï 30 ì$TcÕ\T Hêqu…{ºÏ
$‘êÔ*. á ‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 3 Á>±. ø±|üsY Äø°‡ø√¢¬s’ &é eT]j·TT 100 $T.Á>±. bÕ¢+{À
yÓTÆdæHéqT ø£*|æ 10 s√E\ e´e~Û˝À ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ô|düs¡ô|’ Ä•+#˚ yÓ’s¡dt ‘Ó>∑Tfi¯fl >∑T]+∫ $TqTeTT˝À #·÷&É+&ç.
ã+>±s¡T r>∑ (ø£düTÿ{≤): e] e÷>±DT˝À¢ ã+>±s¡T s¡+>∑T >∑\ düqïì r>∑ ô|’s¡Tô|’ yê´|æ+∫ yÓ TTø£ÿ\ qT+&ç
s¡dü+ |”\TdüTÔ+~. Bì e\q ô|’s¡T m<ä>∑ø£ ø°åDÏ+∫b˛‘·T+~. ã+>±s¡T r>∑ yÓTT\e≈£î+&Ü mø£sêìøÏ
1.0 ©≥s¡T ô|+&ç$T<∏ë*Hé qT 20`25 øÏ˝À\ ÇdüTø£˝À ø£*|æ, |üq\T rdæq s√Eq bı\+˝À #·*¢, 200
©≥s¡¢ ˙{Ïì mø£sêìøÏ kÕj·T+Á‘·+ düeTj·T+˝À |æ∫ø±] #˚j·÷*, Ç˝≤ #˚j·T≥+ e\¢ 70% es¡≈£î ã+>±s¡T
r>∑ yÓTT\e≈£î+&Ü #˚düTø√e#·TÃ. á r>∑, ô|’s¡Tô|’ ø£ì|æ+∫q yÓ+≥H˚ r>∑ yê´|æ+∫q yÓTTø£ÿ\‘√ bÕ≥T |”øÏ
ø±*à y˚j·÷*. Bì ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï#√≥ ô|’s¡T 20 s√E\|ü⁄Œ&ÉT ªªÇeTõ‘ê|òæsYμμ (|üsYwüO´{Ÿ) nH˚
ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT mø£sê≈£î 200 $T.©. #=|ü⁄Œq |æ∫ø±] #˚dæ 5`7 s√E\ ˝À|ü\ ô|s’ T¡ ô|’ 1.0% j·T÷]j·÷qT
|æ∫ø±Ø #˚j÷· *. nÁX¯<∆ä #˚ùdÔ Ç~ ô|s’ +¡ ‘ê bÕøÏ $‘·HÔ ê\ <ë«sê Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ bı\+˝À ø£ì|æ+∫ ô|s’ T¡ qT
qwü|º sü T¡ düT+Ô ~.
|ü+≥ ø√‘·`ì\« : ‘=\ø£]˝À m+&çq ø±j·T\qT ˇø£{Ï ¬s+&ÉT kÕs¡T¢>± ø√dæ q÷s¡TÃø√yê*. s¡; ø±\+˝À
ø±ì, y˚dü$˝À>±ì, yÓTTø£ÿ\qT yÓTT<ä\T es¡≈£î ø√dæ m+&çq ‘·sê«‘· q÷s¡TÃø√yê*. Ä ‘·sê«‘· m+&Éu…{Ϻ
X¯óÁuÛÑ|üs¡∫ ì\« ñ+#·Tø√e#·TÃ.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (|ü|ü<ÛëHê´\T), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+,
>∑T+≥÷s¡T ` 522 034, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢. bò˛Hé HÓ+. 0863 ` 2524017 ôd˝Ÿ : 99896 25215

92
 $TqTeTT
eTq sêh+˝À $TqTeTT 9.71 \ø£\å mø£sê˝À¢ kÕ>∑T #˚jT· ã&ÉT‘·÷, <ë<ë|ü⁄ 3.65 \ø£\å ≥qTï\
ñ‘·Œ‹Ôì eT]j·TT mø£sê≈£î 376 øÏ˝À\ ~>∑Tã&ç ìdüT+Ô ~. sêÁwü+º ˝À $TqTeTTqT ‘=\ø£]˝À, s¡;˝À eT]j·TT
y˚d$ü ˝À e] ø√‘·\ ‘·sê«‘· |ü+&çkÕÔsT¡ .
$‘˚dÔ eü Tj·T+
KØ|òt s¡; e]ø√dæq e÷>±DÏ bı˝≤˝À¢ y˚dü$
pHé 15 qT+∫ nø√ºãsY qe+ãsY ` &çôd+ãsY |òÁæ ãe] ` e÷]Ã
E˝…’ 15 es¡≈î£
KØ|ò≈t î£ nqTyÓq’ s¡ø±\T :
s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
m˝Ÿ._.õ.752 2009 75`80 6`7 |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≥Tºø=qT bÕ*wt
s¡øe£ TT. e] e÷>±DT\˝À Ä\dü´eTT>± $‘·T≥ Ô ≈£î
≈£L&É nqTyÓq’ s¡øe£ TT.
m˝Ÿ._.õ. 20 1989 70`75 5`7 bÕ*wt s¡øe£ TT, ø±j·Tô|q’ q÷>∑T e⁄+&É<Tä . |ü˝≤¢≈î£
(‘˚») ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘· es¡≈î£ ‘·≥Tºø=+≥T+~.
{Ï. 9 1982 70`75 4`5 kÕ<ë s¡ø+£ , ø±j·T MT<ä q÷>∑T ñ+&É<Tä . |ü˝≤¢≈î£
‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘· es¡≈î£ ‘·≥Tºø=+≥T+~.
m˝Ÿ._.õ. 623 1997 70`75 5`6 bÕ*wt s¡øe£ TT, –+»\T ˝≤e⁄>± ñ+{≤sTT. ã÷&ç<ä
‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘· es¡≈î£ ‘·≥Tºø=+≥T+~.
|æ._.õ. 1 2002 70`75 4`5 kÕ<ë s¡ø+£ , ø±j·T\ MT<ä q÷>∑T ñ+≥T+~.
|æ.j·TT. 31 2005 70`75 5`6 kÕ<ë s¡ø+£ , ø±j·T\ MT<ä q÷>∑T ñ+≥T+~.
|ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \TqT |üP]Ô>± ‘·≥Tºø=+≥T+~.
m˝Ÿ._.õ. 787 2016 75`80 8`9 |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≥Tºø=+≥T+~.
ø±+&É+ ø£DT|ü⁄\ e<ä› ≈£L&Ü ø±|ü⁄ ø±düT+Ô ~. bÕ*wt,
eT<Û´ä düú –+» s¡øe£ TT nìï ø±˝≤\≈£î nqTyÓq’
s¡ø£eTT.
{Ï._.õ. 104 2016 70`75 8`9 |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ H˚ bÕ*wt s¡ø+£ . nìï
ø±˝≤\≈£î nqTyÓq’ s¡ø+£ .
õ._.õ. 1 2020 70`75 8`9 |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ H˚ bÕ*wt s¡ø+£ . nìï
ø±˝≤\≈£î nqTyÓq’ s¡ø+£ .

93
 á s¡ø±\˙ï nìï ø±˝≤\≈£î nqT≈£L*kÕÔsTT. M{Ïì s¡; eT]j·TT y˚dü$˝À yÓT≥º˝À eT]j·TT e]
e÷>±DT˝À¢ ≈£L&É y˚düTø√e#·TÃ. ‘·≈£îÿe ø±\+˝À |ü+&˚ s¡ø±\T ø±e⁄q ‘˚eTqT m≈£îÿe>± ì\T|ü⁄ø√˝Òì
uÛÑ÷eTT\≈£î nqT≈£L\+.
s¡; $TqTeTT : s¡; ø±\+˝À $TqTeTTqT e] e÷>±DT˝À¢ |ü+&ç+#·≥+ eTq sêÁwüº Á|ü‘´˚ ø£‘.· e] ø√j·T&ÜìøÏ
2`3 s√E\ eTT+<äT>± $TqTeTT $‘·HÔ êìï yÓ<»ä \T¢‘ês¡T. á $<Û+ä >± #·*q¢ $‘·qÔ + yÓTT*∫ uÛ÷Ñ $T˝Àì
$T–*q ‘˚eT˙, kÕsêìï ñ|üj÷Ó –+#·Tø=ì ô|]– |ü+≥ø=düT+Ô ~.
e] e÷>±DT\≈£î m+|æø£ #˚dTü ≈£îH˚ s¡ø±\T ‘·«s¡>± ô|]– Á|üøÿ£ \≈£î yê´|æ+∫ U≤∞\T |üP]+#·>\∑ >±*.
@|ü⁄>± <ä≥+º >± ô|]–, ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT nD∫ y˚jT· >∑\>±*. ã÷&ç<ä eT]j·TT m+&ÉT ‘Ó>T∑ fi¯flqT ‘·≥Tºø=q>∑\>±*.
u…≥≈º î£ >∑T]ø±ø£ eTT+<˚ ø√‘·≈î£ sêyê*.
e] e÷>±DT\≈£î nqTyÓq’ s¡ø±\T
s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
m˝Ÿ._.õ. 752 2009 75`80 6`7 |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≥Tºø=+≥T+~. e]
e÷>±DT\˝À Ä\dü´eTT>± $‘·T≥ Ô ≈£î ≈£L&É nqTyÓq’ ~.
m˝Ÿ._.õ. 645 2002 85`90 8`10 ˝≤e⁄ –+» bÕ*wt s¡øe£ TT, m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
ø±j·T\T bı&Ée⁄, q÷>∑T ñ+&É<Tä .
m˝Ÿ._.õ. 685 1999 85`90 8`9 m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ H˚ bÕ*wt s¡ø+£ . ø±j·T\ô|’
q÷>∑T ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~. ø±j·T\T ø£DT|ü⁄\ e<ä› ≈£L&Ü
ø±kÕÔsTT.
m˝Ÿ._.õ. 648 1996 90`95 8`9 bÕ*wt s¡ø+£ , m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. ô|s’ T¡ r>∑
y˚d÷ü Ô $dü]Ô +∫ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±j·T\ô|’ q÷>∑T ø£*–
e⁄+≥T+~. ã÷&ç<,ä Ä≈£îeT#·Ã, ‘·T|ü ‘Ó>T∑ fi¯flqT ø=+‘·es¡≈î£
‘·≥Tºø=+≥T+~.
m˝Ÿ._.õ. 402 1988 90`95 8`9 –+»\T ˝≤e⁄>± kÕ<ë>± e⁄+{≤sTT. m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT
(Á|üuÛÑe) ‘·≥Tºø=+≥T+~. m‘·T>Ô ± ô|]– ø£\T|ü⁄qT nD>∑ ‘=≈£îÿ‘·T+~.
m˝Ÿ._.õ. 709 2006 80`85 6`7 bÕ*wt s¡øe£ TT. ø±j·T\ô|’ q÷>∑T e⁄+≥T+~. e÷>±DÏ
uÛ÷Ñ eTT\˝À Ä\dü´+>± $‘˚+Ô <äT≈£î nqT≈£L\+.
|æ._.õ. 107 2002 80`85 6`7 kÕ<ë s¡ø+£ . ø±j·T\ô|’ q÷>∑T ñ+≥T+~. Ä\dü´+>±
$‘˚+Ô <äT≈£î nqT≈£L\+.
m˝Ÿ._.õ. 17 1985 80`85 6`7 bÕ*wt s¡øe£ TT. –+»\T ˝≤e⁄>± ñ+{≤sTT. ã÷&ç<ä
‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. ø±j·T\ô|’ q÷>∑T m≈£îÿe. ø=eTà\T
$dü]Ô +∫ ô|s¡T>∑T‘êsTT.
m˝Ÿ._.õ. 787 2016 75`80 8`9 |ü˝≤¢≈£î ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≥Tº≈£î+≥T+~. ø±+&ÉeTT
ø£D|ü⁄\ e<ä› ≈£L&Ü ø±|ü⁄ ø±düT+Ô ~. bÕ*wt, eT<Û´ä dü∆ –+»
s¡øe£ TT.
{Ï._.õ. 104 2016 70`75 8`9 |ü˝≤¢≈£î ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ H˚ bÕ*wt s¡ø+£ . nìï ø±˝≤\≈£î
nqTyÓq’ s¡ø+£ .
õ._.õ. 1 2020 70`75 8`9 |ü˝≤¢≈£î ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ H˚ bÕ*wt s¡ø+£ . nìï ø±˝≤\≈£î
nqTyÓq’ s¡ø+£ .

94
j·÷»e÷q´ |ü<‘›ä T· \T : yÓT≥º ÁbÕ+‘ê˝À¢ ‘˚eTqT ì\T|ü⁄ø√>∑*–, eTTs¡T>∑T ˙s¡Tb˛j˚T edü‹ >∑\ uÛ÷Ñ eTT\T
nqTyÓq’ $. uÛ÷Ñ $Tì u≤>± <äTøÏÿ<äTìï $‘·{Ô ≤ìøÏ eTT+<äT mø£sê≈£î 8 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 20 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ ì#˚Ã
ms¡Te⁄\T y˚dæ >=iT¿‘√ ø£*j·T<äTHêï*. e] e÷>±DT˝À¢ $TqTeTT kÕ>∑T #˚ùd≥|ü⁄&ÉT ms¡Te⁄\T yê&Éqedüs+¡
˝Ò<Tä .
‘=\ø£] s¡; y˚d$ü
yÓT≥º e÷>±DÏ Äs¡T‘·&ç e÷>±DÏ
$‘˚Ô düeTj·T+ pHé/E˝…’ nø√ºãsY qe+ãsY |òÁæ ãe] e÷]Ã
$‘·qÔ yÓ÷‘ê<äT 8 ` 10 8 ` 10 16`18 10`12 16 ` 18
(øÏ˝À/mø£sê≈£î)
$‘˚Ô <ä÷s¡+ 30 I 10 30 I 10 yÓ<»ä \T¢≥ 22.5 I 10 yÓ<»ä \T¢≥
(ôd+.MT.)
$‘·qÔ X¯ó~› : øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ 2.5Á>±. <∏s’Ó êeTT/ø±bÕºH/é e÷+ø√C…uŸ/ ø±¬s“+&ÉõyéT e+{Ï ‘Ó>T∑ fi¯fl eT+<äT\‘√
eT]j·TT 5 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é ˝Òø£ 5 Á>±. <∏j ä ÷· $T<Ûëø±‡yéT ø£* |æ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ düTe÷s¡T
15 qT+&ç 20 s√E\ es¡≈î£ ‘Ó>T∑ fi¯ófl eT]j·TT s¡d+ü |”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\ u≤] qT+&ç s¡ø+åÏ #·Tø√e#·TÃ. á ô|s’ T¡ qT
ø=‘·>Ô ± |ü+&ç+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT, s¬ C’ À_j·T+ ø£\Ãs¡TqT $‘·qÔ +‘√ ø£*|æ $‹Ô‘˚ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃ.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : esê¸u≤Û e |ü]dæ‘ú T· ˝ÒsŒ¡ &çq|ü⁄Œ&ÉT ˇø£{,Ï s¬ +&ÉT ˙{Ï ‘·&TÉ \T Çe«e\dæedüT+Ô ~. e]
e÷>±DT˝À¢ ˇø£{Ï s¬ +&ÉT ‘˚*ø£bÕ{Ï ‘·&TÉ \T, 30 s√E\˝À|ü⁄ eT]j·TT 55 s√E\ ‘·sê«‘· ÇùdÔ n~Ûø£
~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·e#·TÃ.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·sø¡ è£ wæ : ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% Á<ëeø£+ mø£sê≈£î 1.0`1.5 ©≥s¡T¢ ˝Ò<ë n˝≤ø√¢sY 50%
mø£sê≈£î ©≥s¡T #=|ü⁄Œq $‹Ôq yÓ+≥H˚ >±ì eTs¡Tdü{Ï s√E>±ì |æ∫ø±] #˚j÷· *. $‹Ôq 20`25 s√E\|ü⁄Œ&ÉT
>=Ás¡T‘√ n+‘·sø¡ è£ wæ #˚j÷· *. e÷>±DÏ $TqTeTT˝À }<ä, ∫ô|Œs¡, >∑]ø£ ˝≤+{Ï >∑&¶ç C≤‹ yÓTTø£ÿ\ ìs¡÷à\q≈£î
ô|Hò êø±‡ÁbÕ|t Ç<∏˝’Ó Ÿ 9% Á<ëeø£+ mø£sê≈£î 250 $T.©. ˝Ò<ë øÏ«»˝ÀbÕ|t Ç<Û˝’Ó Ÿ 5% Á<ëeø£+ mø£sê≈£î 400
$T.© #=|ü⁄Œq @<√ ˇø£ <ëìì 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 20`25 s√E\|ü⁄Œ&ÉT |æ∫ø±] #˚dæ
düeTs¡e∆ +‘·+>± ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#·Tø√e#·TÃ. yÓ&˝É ≤Œ≈£î >∑&C¶ç ≤‹ ø£\T|ü⁄ ñqï|ü⁄&ÉT 200 $T.©. ÇeTõ‘ê|òsæ Y
5% qT 200 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ 20`25 s√E\|ü⁄&ÉT bı\+˝À ‘˚eT ñqï|ü⁄&ÉT ø£\T|ü⁄ 2`4 Ä≈£î\ <äX˝¯ À
|æ∫ø±] #˚j÷· *. e] e÷>±DT\˝À ã+>±s¡T r>∑ ìs¡÷à\q≈£î e] |üq\T rdæq yÓ+≥H˚ mø£sê≈£î 1.5 ©.
ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% eT+<äTqT 20 øÏ˝À\ ÇdüTø£˝À ø£*|æ kÕj·T+Á‘·+ y˚fi¯ bı\+˝À düe÷q+>± #·˝≤¢*.
yÓ+≥H˚ mø£sê≈£î 200 ©. ˙{Ïì |æ∫ø±] #˚j÷· *. á eT+<äTqT ˇø£ y˚fi¯ yê&Éq|ü⁄&ÉT $‹Ôq 15`20
s√E\≈£î 200 $T.©. ÇeTõ‘ê|òsæ Y 10% eT+<äTqT 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ mø£sêìøÏ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
ã+>±s¡T r>∑ Ç+ø± $T–* ñqï≥¢sTT‘˚ |”øÏ ‘·>\∑ u…{≤º* ˝Ò<ë bÕsêø±«{Ÿ 10% eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
5 $T.©. #=|üq ø£*|æ ã+>±s¡T r>∑ ø£\T|ü⁄ ñqï#√≥H˚ |æ∫ø±] #˚ùdÔ ô|s’ T¡ ‘√ bÕ≥T>± ã+>±s¡T r>∑ ≈£L&É
#·ìb˛‘·T+~.
95
düd´ü s¡øDå£
|ü⁄s¡T>∑T\T
ø±+&É|⁄ü á>∑ : á |ü⁄s¡T>∑T ÁøÏ$T <äX¯ ø±+&É+˝À #˚] ‹q≥+ e\q yÓTTø£ÿ m+&çb˛‘·T+~. m≈£îÿe>± ‘=\ø£]
ô|s’ T¡ ô|’ Ä•düT+Ô ~. ìyês¡D≈£î <∏j ä ÷· $T<∏ëø±‡yéT 70 &ÉãT¢´.j·Tdt. 5 Á>±. ˝Òø£ Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|ò.t mdt.
5 $T.©. øπ õ $‘·HÔ êìøÏ ø£*|æ ‘·|Œü ìdü]>± $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚dTü ø√yê*. ô|s’ T¡ ô|’ Bì ìyês¡D≈£î yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt
1.6 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 1.0 Á>±. ˝Òø£ &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 2.0 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
e÷s¡Tø± eT#·Ã\ |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T yÓTT>∑,Z |üP‘·, |æ+<Ó <äX˝¯ À¢ Ä•+∫ m≈£îÿe qwü+º ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~. |üP‘· <äX˝¯ À
|üP\qT >∑÷&ÉT>± #˚dæ ˝À|ü* |ü<ësê∆\qT ‹+≥T+~. ø±j·T\T ‘·j÷· s¡j˚T´≥|ü⁄&ÉT ø±j·T\qT <ä>sZ∑ ≈¡ î£ CÒ]Ã
>∑÷&ÉT>± ø£{,ºÏ ø±j·T\≈£î s¡+Á<Û+ä #˚dæ ˝À|ü* –+»\qT ‹q≥+e\q |ü+≥≈£î m≈£îÿe qwü+º ø£\T>∑T‘·T+~.
ìyês¡D :
1. ô|s’ T¡ |üP‘· <äX≈¯ î£ sêø£eTT+<äT qT+&˚ C≤Á>∑‘Ô· #·s´¡ \T #˚|{ü ≤º*. |üP‘· <äX˝¯ À (35 s√E\) ‘·|Œü ìdü]>±
ô|s’ T¡ ô|’ 5% y˚|ü –+»\ ø£cÕj·T+ ˝Ò<ë y˚|qü ÷HÓ 5.0 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚dqæ ≥¢sTT‘˚
s¬ ø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\T Á>∑T&ÉT¢ ô|≥º≈î£ +&Ü ìyê]+#·e#·TÃ. y˚|ü dü+ã+~Û‘· eT+<äT\T $ø£s¸¡ ø±\T>± |üì#˚jT· &É+
e\q s¬ ø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\T Á>∑T&ÉT¢ ô|≥º&ÜìøÏ Çwü|º &ü eÉ ⁄.n+‘˚ø±ø£ n|üŒ{Ïøπ |ü+≥ yÓTTø£ÿ\ô|’ ñqï Á>∑T&ÉT¢ ≈£L&Ü
|æ–* #·ìb˛‘êsTT. ‘·≈î£ ÿe ø±\ |ü]$T‹ >∑\ ô|s’ ˝¢¡ À Ç~ n‘·´+‘· ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ .
2. yÓTT>∑,Z |üP‘· <äX˝¯ À nø£ÿ&Éøÿ£ &Ü ø=ìï |üPyÓTT>∑\Z qT ùdø£]+∫ yê{Ïì ‘Ó]∫ |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ñHêïj˚TyÓ÷qì
|ü]o*+#ê*. |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ø£ì|æ+∫q≥¢sTT‘˚ yÓ+≥H˚ ø√¢]ô|]’ bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Òø£ <∏j ä ÷Ó &çø±sY“
1.0 Á>±. ˝Òø£ mdæù|{ò Ÿ 1.0 Á>±. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚dTü ø√yê*.
3. |ü+≥˝À >∑÷fi¯ófl >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ ìyês¡D≈£î mdæù|{ò Ÿ 1.0 Á>±. ˝Òø£ øÏ«Hê˝ŸbÕò dt 2.0 $T.©. ˝Òø£ ø√¢]ô|]’ò bòÕdt
2.5 $T.© ˝Òø£ H=yê\T´sêHé 1.0 $T.©.˝À @<√ ˇø£ eT+<äTqT ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j÷· *.
eTs¡\ nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ eT+<äT\qT e÷]à e÷]à 2`3 kÕs¡T¢ |üP‘· eT]j·TT ø±j·T <äX˝¯ À¢ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
4. |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ n~Ûø+£ >± >∑eTì+∫q|ü⁄&ÉT ôdŒ’ H√XÊ&é 0.3 $T.©. ˝Òø£ me÷yÓTøÏHº é u…+CÀj˚T{Ÿ 0.4 Á>±. ˝Òø£
s¬ H’ êøχ|æsY 0.3 $T.© ˝Òø£ |ü⁄u¢ +… &çmyÓT&Æ é 0.2 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ô|s’ T¡ ô|’ |æ∫ø±Ø #˚dqæ ≥¢sTT‘˚
eT+∫ |ò*ü ‘·+ ñ+≥T+~.
$TqTeTTô|’ Ä•+#˚ ∫‘·,Ô ‘êeTs¡, ‘Ó\<¢ √eT eT]j·TT bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D >∑T]+∫ ô|düs˝¡ À
#·÷&É+&ç.
‘Ó>T∑ fi¯ófl
ø=]H√kıŒsê Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>T∑ \T : á ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq Ä≈£î\ô|’ ∫qï ∫qï >∑T+Á&Éì >√<ÛTä eT s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ç
nqT≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ô|<ä› eT#·Ã\T e\j·÷ø±s¡+>± @s¡Œ&ç Ä≈£î\T m+&ç sê*b˛‘êsTT. ìyês¡D≈£î
©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2.5 Á>±. e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë 3 Á>±. ø±|üsY Äø°‡ø√¢s¬ &’ \é qT ˝Ò<ë 2.0 $T.©. ôV≤ø±‡ø√HêCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë

96
Áb˛|æø=HêCÀ˝Ÿ 1.0 $T.©. 10 s√E\ e´e~Û˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ eT+<äT\T e÷]à |æ∫ø±] #˚j÷· *. j·T˝Ÿ._.õ. 648
s¡ø+£ á ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. >∑≥¢ MT<ä e⁄qï ô|s’ T¡ ≈£î eTT+<äT>± eT+<äTqT |æ∫ø±] #˚j÷· *.
m+&ÉT ‘Ó>T∑ \T ($˝Ÿ)º : á ‘Ó>T∑ \T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\T e&É*, m+&çb˛‘êsTT, |ü+≥≈£î n~Ûø£ qwü+º ø£\T>∑T‘·T+~.
á ‘Ó>T∑ \T, uÛ÷Ñ $T˝À e⁄qï •©+Á<Û+ä <ë«sê yê´|ædTü +Ô ~. ø£qTø£ ô|s’ T¡ ô|’ eT+<äT\qT yê&ç ìyê]+#·T≥ ˝≤uÛkÑ Õ{Ï
ø±<äT. ãT≥º$TqTeTT, m˝Ÿ._.õ. 402, m˝Ÿ._.õ. 611, m˝Ÿ._.õ. 22, m˝Ÿ._.õ. 648, m˝Ÿ._.õ. 685,
m˝Ÿ._.õ. 752, m˝Ÿ._.õ. 787 s¡ø±\≈£î á ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ H˚ X¯øÏÔ ø£\<äT. ˇπø ô|s’ T¡ dü+e‘·‡sê\ ‘·sã¡ &ç
ˇπø bı\+˝À y˚jT· sê<äT. bı\+˝À ˙s¡T ì\«≈£î+&Ü #·÷&Ü*. m+&Üø±\+˝À ˝À‘·T<äTøÏÿ #˚jT· T≥ e\q uÛ÷Ñ $T˝Àì
•©+Á<Ûä ;C≤\T q•+∫b˛‘êsTT. ô|s’ T¡ $‘·TøÔ =H˚ eTT+<äT ‘·|Œü ìdü]>± øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ 3 Á>±eTT\ ø±¬s“+&ÉõyéT>±ì
˝Òø£ e÷+ø√C…uŸ>±ì |ü{+ºÏ ∫ $‘·TøÔ √yê*. 80 øÏ˝À\T NøÏq |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄ G 20 øÏ˝À\ y˚||ü +æ &ç \˝À
n_Ûeè~› |üs∫¡ q 2 øÏ˝À\ Áf…øÆ √&Ósêà$]&Ó Je•©+Á<Ûëìï mø£sêøÏ $‘˚Ô düeTj·T+˝À uÛ÷Ñ $T˝À ø£\j·T<äTqTïø√yê*.
|üøøåÏ q£ Tï ‘Ó>T∑ \T (Ä+Á‘êø√ïdt) : á ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq Ä≈£î\ô|’ ˝Ò‘· |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T n+#·T\‘√ ≈£L&çq ∫qï ∫qï
>√<ÛTä eT s¡+>∑T eT#·Ã\T ø£ì|ækÕÔsTT. á ‘Ó>T∑ \T ìyês¡D≈£î e÷+ø√C…uŸ 2.5 Á>±. ˝Ò<ë ôV≤ø±‡ø=HêCÀ˝Ÿ 2.0
$T.©. ˝Ò<ë ÁbÕ|æø=qCÀ˝Ÿ 1.0 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ 10 s√E\ e´e~Û˝À s¬ +&ÉT kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
‘·T|ü⁄Œ ˝Ò<ë ≈£î+≈£îeT ‘Ó>T∑ \T : ô|s’ T¡ |üP‘· <äX¯ qT+&ç á ‘Ó>T∑ \T \ø£Då ≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. Ä≈£î ñ|ü]‘·\+ ô|q’ ˝Ò‘·
|üdTü |ü⁄ es¡+í >∑\ >∑T+Á&Éì ∫qï eT#·Ã\T ñ+{≤sTT. |æeTà≥ ≈£î+uÛ≤ø£è‹‘√ ≈£L&çq >∑T+Á&Éì eT#·Ã\T ≈£î+≈£îeT/
‘·T|ü⁄Œ s¡+>∑TqT b˛* ñ+{≤sTT. á ‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2.5 Á>±eTT\ e÷+ø√C…uŸ G
1 $T.©. &ÓH’ √ø±|t ˝Òø£ 1 $T.©. Áf…&Æ eç ÷sYŒ¤ ˝Òø£ 1 Á>±. u…˝’ ≤{≤Hé ø£*|æ 10 s√E\ e´e~Û˝À s¬ +&ÉT kÕs¡T¢
eT+<äT\qT e÷]Ã |æ∫ø±] #˚j÷· *.
s¡; ø±\+˝À e÷>±DÏ uÛ÷Ñ eTT˝À¢ $TqTeTT ô|s’ T¡ ô|’ 35`40 s√E\ <äX˝¯ À Ä•+#˚ ø=]H√kıŒsê Ä≈£îeT#·Ã
‘Ó>T∑ \T, 45`50 s√E\ <äX˝¯ À ã÷&ç<ä ‘Ó>T∑ \T eT]j·TT 60`65 s√E\ <äX˝¯ À ‘·T|ü⁄Œ ‘Ó>T∑ fi¯ófl eTTK´yÓTqÆ $.
düd´ü s¡øDå£ #·s´¡ \T #˚|&ü ‘ç ˚ nìï ‘Ó>T∑ fi¯q¢ T düeTs¡e∆ +‘·+>± n<äT|ü⁄ #˚jT· e#·TÃ. Ä≈£îeT#·Ã eT]j·TT ã÷&ç<ä
‘Ó>T∑ fi¯fl ìyês¡D≈£î 30`35 s√E\≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ôV≤ø±®ø=qCÀ˝Ÿ 2 $T.©. #=|üq, 50`55 s√E\≈£î
Ábı|æø=HêCÀ˝Ÿ 1 $T.©. ø£*|æ |æ∫ø±] #˚dTü ø√yê*. ‘·T|ü/ ≈£î+≈£îeT ‘Ó>T∑ \T ìyês¡D≈£î ô|q’ dü÷∫+∫q
eT+<äT\T |æ∫ø±] #˚j÷· *. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq #ê\ s√E\ ‘·sê«‘· eT+<äTqT |æ∫ø±] #˚jT· &É+ e\q ˝≤uÛeÑ TT+&É<Tä .
yê‘êes¡D Á|üu≤Û yêìï ã{Ϻ ‘Ó>T∑ \T sêe#·ÃqT≈£î+fÒ dæbÕò s¡dTü #˚dæq eT+<äT*ï eTT+<äT>±H˚ |æ∫ø±] #˚jT· ≥+
eT+∫~.
|ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \T : |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \T C…$Tì yÓs’ d¡ t e\q ø£\T>∑T‘·T+~. á ‘Ó>T∑ \TqT ø£\T>∑#j ˚ T· T yÓs’ d¡ t ø£\T|ü⁄
yÓTTø£ÿ\T eT]j·TT ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq Ç‘·s¡ |ü+≥ yÓTTø£ÿ\ (|æ*¢ ô|düs¡ yÓTTˆˆ) qT+&ç ‘Ó\<¢ √eT\ <ë«sê $TqTeTT
eT]j·TT ô|düs¡ |ü+≥\≈£î yê´|æ#Ô +Ó ~ n~Ûø£ qwü+º ø£\T>∑#d˚ Tü +Ô ~. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\˝Àì Ä≈£î\ô|’ |üdTü |ü⁄
eT]j·TT Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T eT#·Ã\T ø£qã&É‘êsTT. n+<äTe\H˚ BìøÏ yÓTTC≤sTTø˘ nH˚ ù|s¡T e∫Ã+~. ‘=*<äX˝¯ ÀH˚
á ‘Ó>T∑ \T Ä•+∫q≥¢sTT‘˚ ô|s’ T¡ n+‘ê |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷]b˛sTT |üP‘· eT]j·TT |æ+<Ó @s¡Œ&Éø£ n‘·´~Ûø£ qwü+º
ø£\T>∑T‘·T+~. |üP‘· eT]j·TT |æ+<Ó <äX˝¯ À á ‘Ó>T∑ \T Ä•+∫q≥¢sTT‘˚ |æ+<Ó\T, ø±j·T\T |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷]
97
e+ø£s\¡ T ‹]– ‘ê\T ø±j·T\T>± e÷]b˛‘êsTT. ø±j·T<äX˝¯ À á ‘Ó>T∑ \T Ä•+∫q≥¢sTT‘˚ ~>∑Tã&ç˝À ô|<ä>› ±
qwü+º ø£\T>∑q|üŒ{Ïø° –+»\T |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷] HêD´‘· ‘·>&Z∑ ÜìøÏ neø±X¯eTT+~.
Ä≈£îeTT&É‘,· ‘·\e÷&ÉT ‘Ó>T∑ \T /yÓTTe⁄«≈£îfi¯ófl : á yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ \T ñ<Ûèä ‹ esê¸u≤Û e |ü]dæ‘ú T· \˝À m≈£îÿe>±
e⁄+≥T+~. Ç~ ‘êeTs¡|⁄ü s¡T>∑T\ (Á‹|t‡) <ë«sê ˇø£ yÓTTø£ÿ qT+&ç y˚s=ø£ yÓTTø£ÿ≈£î yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. ‘Ó>T∑ \T
Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\˝À Ä≈£î\ n+#·T\T yÓqTø£≈î£ eTT&ÉT#·T≈£îì yÓT*ø£\T ‹]– –&Éduü ≤] sê*b˛‘êsTT. Ä≈£î\
n&ÉT>∑T uÛ≤>∑eTT˝Àì áHÓ\T s¡øeÔ£ s¡eí TTqT b˛*e⁄+{≤sTT. ˝Ò‘· <äX¯˝À yê´~Û k˛øÏq≥¢sTT‘˚ ‘·\\T e÷&çb˛sTT,
–&Éduü ≤] yÓTTø£ÿ\T m+&çb˛‘êsTT. ô|s’ T¡ eTT<äTs¡T <äX˝¯ À ‘Ó>T∑ \T bÕøÏøå +£ >± ñ+&ç ‘·\\T e÷&çb˛sTT n‹
‘·≈î£ ÿe ø±|ü⁄ e⁄+≥T+~. ‘Ó>T∑ \T yê´|æÔ #Ó+<ä&ÜìøÏ ø±s¡DyÓTqÆ ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\qT ìyê]+#·Tø√yê*.
d”‘ê|ò\ü + ‘Ó>T∑ \T (u§ã“s¡ ‘Ó>T∑ \T) : á yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ \T ù|qTã+ø£ <ë«sê ˇø£ yÓTTø£ÿ qT+&ç y˚s=ø£ yÓTTø£ÿ≈£î yê´|æÔ
#Ó+<äT‘·T+~. á ‘Ó>T∑ \T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\˝À Ä≈£î\ ø±&É\T eT]j·TT Ä≈£î\T ô|<ä$› >± nsTT´ Ä≈£îô|’ ñu…“‘·T>Ô ±
nsTT´ eTT&ÉT‘·\T |ü&ç d”‘ê|ò\ü + ø±j·T ˝≤>± ø£qã&ÉT‘·T+~. Ä≈£î\T eTT<äTs¡T Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T≈£î e÷s¡‘êsTT. á
‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\˝À |üP‘·, |æ+<Ó n_Ûeè~∆ #Ó+<äø£ ø±j·T\T @s¡Œ&Ée⁄. á ‘Ó>T∑ \T 70% es¡≈î£ $‘·qÔ + <ë«sê
≈£L&Ü yê´|æ#Ô +Ó <äT‘·T+~. ø£qTø£ ‘Ó>T∑ \T k˛ø£ì |ü+≥ qT+&ç $‘·qÔ + ùdø£]+#·Tø√yê*. ‘Ó>T∑ \T yê´|æøÔ Ï ø±s¡DyÓTqÆ
ù|qTã+ø£ |ü⁄s¡T>∑T\qT ìyê]+#·Tø√yê*.
yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ fi¯fl düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´+ : yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ fi¯ófl ‘Ó\<¢ √eT, ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ù|qTã+ø£ |ü⁄s¡T>∑T\
<ë«sê, ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ qT+&ç |ü+≥ yÓTTø£ÿ\≈£î, |ü+≥˝À ˇø£ yÓTTø£ÿ qT+&ç Ç‘·s¡ yÓTTø£ÿ\≈£î yê´|æÔ #Ó+<äT‘êsTT.
á yÓs’ d¡ \t ìs¡÷à\q≈£î m˝≤+{Ï ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T ˝Òe⁄ ø±ã{Ϻ ‘Ó>T∑ \T yê´|æÔ ø±s¡ø±˝…q’ ≥Te+{Ï ‘Ó\<¢ √eT,
‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ù|qTã+ø£ |ü⁄s¡T>∑T\qT n]ø£≥&º +É <ë«sê e÷Á‘·yT˚ á ‘Ó>T∑ fi¯flqT ìyê]+#·>\∑ eTT.
1. |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\qT kÕ>∑T #˚dTü ø√yê*.
ô|düs¡ : m˝Ÿ.õ.õ. 460, m˝Ÿ.õ.õ. 407, ◊.|æ.j·T+. 2`14 eT]j·TT &Éã÷¢.õ.õ. 42.
$TqTeTT : m˝Ÿ._.õ. 752, |æ.j·TT. 31, {Ï._.õ. 104, {Ï 9 eT]j·TT õ._.õ. 1 s¡ø±\qT kÕ>∑T#˚dTü ø√yê*.
2. $‘·qÔ X¯ó~∆ : |ü+≥ $‘·TøÔ =H˚ 24`48 >∑+≥\ eTT+<äT>± ˇø£ øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|ò.t mdt
(>ö#√) 5 $T.©. ˝Ò<ë <Ûj ä ÷Ó $T<ÛëøχyéT 70 &Éã÷¢.mdt (Á≈£L»sY) 5 Á>±. eT]j·TT ø±s¡“+&ÓõyéT ˝Ò<ë
e÷+ø√C…uŸ 2.5 Á>±. ø£*|æ $‘·qÔ X¯ó~› #˚dqæ f…‘¢Æ ˚ ‘=* <äX˝¯ À yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ fi¯flqT yê´|æ+|ü#j˚ T· T s¡d+ü |”˝ÃÒ
|ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT y˚sT¡ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ fi¯fl u≤]qT+&ç |ü+≥qT ø±bÕ&Ée#·TÃqT. yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ fi¯fl ìyês¡D≈£î
$‘·qÔ X¯ó~∆ ‘·|Œü ìdü]>± #˚jT· e˝…qT.
3. |ü+≥ $‘·TÔø=H˚ düeTj·T+˝À bı\+ #·T≥÷º Hê\T>∑T es¡Tdü\˝À yÓTTø£ÿC§qï/C§qï/dü»® |ü+≥qT
$‘·TøÔ =qï≥¢sTT‘˚ Á|üøÿ£ bı˝≤\ qT+&ç ‘Ó\<¢ √eT, ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ù|qTã+ø£ |ü⁄s¡T>∑T\qT
sê≈£î+&Ü ìyê]+#·e#·TÃ.
4. bı\+˝Àq÷, >∑≥M¢ T<ä ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷düTø√yê*. >∑≥M¢ T~ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT, Ç‘·s¡ s¡ø±\ |ü+≥
yÓTTø£ÿ\qT >∑eTìdü÷Ô yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ fi¯ófl k˛øÏq ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT, |æ*ô¢ |düs¡ e+{Ï Ç‘·s¡ |ü+≥ yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ
‘·>T∑ \u…{≤º*.

98
5. bı\+˝À ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\qT >∑eTì+∫q yÓ+≥H˚ |”øÏ HêX¯q+ #˚jT· e˝…qT.
6. mø£sê˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü ‘Ó\¢<√eT≈£î 20 #=|ü⁄Œq |üdüT|ü⁄s¡+>∑T õ>∑ Ts¡T n≥º\T /πs≈£î\T /|üfi≤¢\qT,
‘êeTs¡|⁄ü s¡T>∑T\≈£î 20 ˙*s¡+>∑T õ>∑Ts¡T n≥º\qT ñ+#·≥+ <ë«sê Äj·÷ |ü⁄s¡T>∑T\ ñìøÏì eT]j·TT
ñ<Ûèä ‹ì n+#·Hê y˚dTü ø√e#·TÃ, n+‘˚ø±ø£ ‘Ó\<¢ √eT eT]j·TT ‘êeTs¡|ü⁄s¡T>∑T\T n≥º\≈£î n+≥Tø√e≥+
<ë«sê ø=+‘· es¡≈î£ ìyê]+#·ã&É‘êsTT. ø±ì |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \T yê´|æøÔ Ï ˇø£{Ï ˝Òø£ s¬ +&ÉT ‘Ó\<¢ √eT\T
ñHêï dü]b˛‘·T+~. ‘Ó\<¢ √eT ø£ì|æ+∫q yÓ+≥H˚ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T |æ∫ø±Ø #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \T
u≤] qT+&ç |ü+≥qT s¡ø+åÏ #·Tø=qe#·TÃ.
7. $‹Ôq 15 ˝Òø£ 20 s√E\≈£î ˇø£kÕ] y˚|qü ÷HÓ 5 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ˝Òø£ 5% y˚|ü –+»\
ø£cÕj·TeTT ø±ì |æ∫ø±Ø #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ |ü+≥qT s¡d+ü |”˝ÃÒ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+#·≈î£ +&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ.
n+‘˚ø±ø£ n|üŒ{Ïøπ |ü+≥˝À ñqï s¡d+ü |”˝ÃÒ |ü⁄s¡T>∑T\ Á>∑T&Éq¢ T eT]j·TT |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\qT ≈£L&É HêX¯q+
#˚dqæ ≥T¢ ne⁄‘·T+~.
8. ‘Ó\<¢ √eT ìyês¡D≈£î n+‘·sê«Væ≤ø£ ø°≥ø£Hê•qT˝…q’ Áf…CÆ ÀbòÕdt 1.5 $T.©. ˝Òø£ mdæù|{ò Ÿ 1.0 Á>±. ˝Òø£
Ábıô|Hò √bòÕdt 1.5 $T.©. ˝Òø£ mdæ{≤$TÁ|æ&é 0.2 Á>±. ˝Òø£ <∏j
ä ÷Ó $T<∏ëø±‡yéT 0.2 Á>±. ˝Òø£ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt
1.6 $T.© ˝Ò<ë &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 2.0 $T.©. ˝Ò<ë MT<∏˝’Ó Ÿz&ÓeT{≤Hé 2.0 $T.©. @<˚ì ˇø£<ëìì ˇø£ ©≥s¡T
˙{ÏøÏ ø£*|æ ‘Ó\<¢ √eT ñ<äè‹ì ã{Ϻ eT+<äTqT e÷]à e÷]à yês¡+ qT+∫ 10 s√E\ e´e~Û˝À
|æ∫ø±Ø #˚j÷· *.
9. ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î mdæù|{ò Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë |òÁæ b˛ì˝Ÿ 1.5 $T.©. ˝Ò<ë &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 2.0 $T.©.
˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó $T<∏ëø±‡yéT 0.2 Á>±. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. m<√ ˇø£ eT+<äTqT ˇø£ ©≥s¡T
˙{ÏøÏ ø£*|æ ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûèä ‹ì ã{Ϻ yês¡+ qT+∫ |ü~ s√E\ e´e~Û˝À eT+<äT\qT e÷]Ã
e÷]à |æ∫ø±] #˚j·÷*. ô|’s¡T |üP‘· <äX¯˝À e⁄qï|ü⁄&ÉT ‘êeTs¡|ü⁄s¡T >∑T\ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>±
ñqïf…‘¢Æ ˚ ôdŒ’ H√kÕ&é 0.3 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚dqæ f…‘¢Æ ˚ ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\‘√bÕ≥T
e÷s¡Tø£ eT#·Ã\ |ü⁄s¡T>∑TqT≈£L&Ü ìyê]+#·Tø√e#·TÃ.
10. ù|qTã+ø£ |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î mdæù|{ò Ÿ 1.0 Á>±. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.4 $T.©. ˝Ò<ë mdæ{≤$TÁ|æ&é 0.2
Á>±. ˝Ò<ë <Ûj ä ÷Ó $T<Ûëø±‡yéT 0.2 Á>±. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 2.0 $T.©.
ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ù|qTã+ø£ ñ<Ûèä ‹ì ã{Ϻ yês¡+ qT+∫ |ü~ s√E\ e´e~Û˝À eT+<äT\qT e÷]Ã
e÷]Ã |æ∫ø±] #˚j÷· *.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (|ü|ü<ÛëHê´\T), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T`522 034,
bò˛Hé HÓ+. 0863 ` 2524017, ôd˝Ÿ : 99896 25215

99
 X¯q>∑
eTq sêÅw+ºü ˝À kÕ>∑T#˚ùd |ü|ü <Ûëq´|ü⁄ |ü+≥˝À¢ X¯q>∑qT s¡; d”»qT˝À kÕ>∑T #˚kÕÔsT¡ . Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À
X¯q>∑ |ü+≥qT @{≤ 4.0 ` 5.0 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T\ $d”Ôs¡í+˝À kÕ>∑T#˚k ÕÔs¡T. X¯q>∑ ñ‘êŒ<äø£‘·˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
eTT+<ä+»˝À ñ+&É&ÜìøÏ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚à X¯q>∑ s¡ø±\ kÕ>∑T eT]j·T T |ü+≥ kÕ>∑T˝À #˚|ü&ÉT‘·Tqï
$|ü¢yê‘·àø£yÓTÆq j·÷+Árø£s¡D |ü<ä∆‘·T\T <√Vü≤<ä+ #˚kÕsTT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À X¯q>∑ kÕ>∑T≈£î nqTyÓ’q s¡ø±\T
Áø£. s¡øe£ TT $&ÉT<ä˝q’… |ü+≥ ø±\eTT ~>∑Tã&ç 100 –+»\ eTTK´ \ø£Då ≤\T
dü+. dü+e‘·‡s¡+ (s√E\T) øÏ«/mø£sêìøÏ ãs¡Te⁄ (Á>±.)
m. <˚X¯yê∞ s¡ø±\T
1. C…õ 11 1999 90`95 7`8 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 22`24 Á>±. |ü⁄´CÒ]j·T+ m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT
10`12 (ˇø£{,Ï s¬ +&ÉT ‘·≥Tºø=qTqT.
˙{Ï ‘·&ÉT\‘√)
2. C….m.¬ø.◊. 2007 95`105 7`8 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 23`24 Á>±. |ü⁄´CÒ]j·T+ m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT
9218 10`12 (ˇø£{,Ï s¬ +&ÉT ‘·≥Tºø=qTqT.
˙{Ï ‘·&ÉT\‘√)
3. q+<ë´\ X¯q>∑`1 2013 90`100 7`8 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 25`26 Á>±. u…≥qº T, m+&É y˚&$ç Tì, m+&ÉT
(mHé._.Ç.õ. 3) 10`12 (ˇø£{Ï s¬ +&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=qTqT. –+»\T
˙{Ï ‘·&ÉT\‘√) ˝≤e⁄>± e⁄+&ç, Äø£s¸¡ Dj ° T· +>± ñ+{≤sTT.
4. BÛs¡ 2017 95`100 7`8 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 24`26 Á>±. j·T+Á‘·+‘√ ø√j·T&ÜìøÏ nqTyÓq’ s¡øe£ TT.
(mHé._.Ç.õ. 47) 10`12 (ˇø£{,Ï s¬ +&ÉT #·<sä |¡ ⁄ü MT≥s¡T≈£î 44 yÓTTø£ÿ\T
˙{Ï ‘·&ÉT\‘√) ñ+&˚≥≥T¢ $‘·TøÔ √yê*.
5. q+<ë´\ Á>±yéT 49 2017 90`105 7`8 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 24`26 Á>±. m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=qTqT. –+»\T
(mHé._.Ç.õ. 49) 10`12 (ˇø£{,Ï s¬ +&ÉT Äø£s¸¡ Dj ° T· +>± ñ+{≤sTT.
˙{Ï ‘·&ÉT\‘√)
6. q+<ë´\ Á>±yéT 4522020 90`105 7`9 (esê¸<Ûës¡+>±) 22`24 Á>±. m+&ÉT ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=qTqT.
(mHé._.Ç.õ.452) 10`12 (ˇø£{,Ï s¬ +&ÉT C….õ. 11 ≈£î eT+∫ Á|ü‘´· e÷ïj·TeTT.
˙{Ï ‘·&ÉT\‘√)
7. q+<ë´\ Á>±yéT 857 2021 90`105 7`9 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 23`24 Á>±. m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=qTqT. ˙{Ï
(mHé._.Ç.õ. 857) 12`14 (ˇø£{,Ï s¬ +&ÉT bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä kÕ>∑T≈£î n‘·´+‘·
˙{Ï ‘·&ÉT\‘√) nqT≈£L\+.
_. ø±ã÷© s¡ø±\T
1. ø¬ .m.¬ø. `2 1999 95`100 6`7 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 40 Á>±. m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=qTqT.
(|æ.ø¬ .$.ø±ã÷© 10 (ˇø£{Ï, ¬s+&ÉT
` 2) ˙{Ï ‘·&ÉT\‘√)
2. $Vü‰sY 2002 100`110 6`7 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 35 Á>±. m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=qTqT.
(|üP˝Òõ 95311) 10 (ˇø£{Ï, ¬s+&ÉT
˙{Ï ‘·&ÉT\‘√)
3. myéT.mHé.ø¬ . `1 2011 100`110 4`5 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 50`55 Á>±. n~Ûø£ ˝≤e⁄ –+» ø±ã÷© s¡øe£ TT.
6`7 (ˇø£{,Ï s¬ +&ÉT
˙{Ï ‘·&ÉT\‘√)
4. q+<ë´\ Á>±yéT119 2016 90`100 6`8 (esê¸<ëÛ s¡+>±) 40 Á>±. ˝≤e⁄ –+» ø±ã÷© s¡øe£ TT.
(mHé._.Ç.õ. 119) 10 (ˇø£{Ï, ¬s+&ÉT
˙{Ï ‘·&ÉT\ ÁøÏ+<ä)

100
$‘˚Ô düeTj·T+
X¯q>∑ s¡; d”»qT˝À |ü+&çkÕÔs¡T. Bìì KØ|òt |ü+≥ ‘·s¡Tyê‘· ˝Ò<ë KØ|òt˝À @ |ü+{≤ $‘·Ôì
bı˝≤˝À¢q÷ kÕ>∑T#˚kÕÔsT¡ . $‘·&Ô ÜìøÏ nø√ºãs¡T 15 qT+&ç qe+ãs¡T yÓTT<ä{Ï |üø+å£ es¡≈î£ $TøÏÿ* nqT≈£L\eTì
|ü]XÀ<Ûäq\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. Ä\dü´+>± $‹Ôq|ü&ÉT |ü+≥ ∫e] <äX¯˝À u…≥º≈£î >∑T] nsTT´ eT]j·TT
n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\ e\¢ –+» dü]>± >∑{Ϻ|ü&Éø£ ~>∑Tã&ç ‘·>∑Ze#·TÃqT.
KØ|òt˝À ø=Ás¡ |ü+≥qT kÕ>∑T#˚düTø=ì, s¡;˝À X¯q>∑ kÕ>∑TqT #˚j·T≥+e\¢ ¬s’‘·T\T n~Ûø£ ìø£s¡
Ä<ëj·T+ bı+<äe#·TÃqì |ü]XÀ<Ûqä ˝À ‘˚*+~. X¯q>∑ |ü+≥≈£î eTT+<äT>± kÕ>∑T #˚jT· &ÜìøÏ 65`70 s√E\
ø±\|ü]$T‹ >∑\ dü«\Œø±*ø£ ø=Ás¡ s¡ø±\T (mdt.◊.@. 3222, dü÷s¡´q+~) ≈£L&Ü n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
H˚\\T
X¯q>∑qT ã+ø£ H˚\\ qT+∫ q\¢πs>∑&ç es¡≈£î <˚ì˝ÀHÓ’Hê kÕ>∑T#˚j·Te#·TÃ. ñ<ä»ì dü÷∫ø£ 6`8
es¡≈£î ñ+&˚ ˇ+Á&ÉT H˚\\T #ê˝≤ nqT≈£L\+. #Í&ÉT H˚\\T eT]j·TT ˙s¡ T ì\« ñ+&˚ H˚\\T |üìøÏsêe⁄.
$‘˚Ô $<Ûëq+
kÕ<Ûës¡D+>± X¯q>∑qT esê¸<Ûës¡+ ÁøÏ+<ä kÕ>∑T #˚kÕÔs¡T. $‘·Ô{≤ìøÏ dü]|ü&Ü ‘˚eT ˝Òq|ü&ÉT ˇø£
‘·&ç Ç∫à $‘·Ôq+ y˚düTø√e#·TÃ. $‘˚Ô≥|ü&ÉT $‘·ÔHêìï 5`8 ôd+.MT. ˝À‘·Tq ‘·&ç eT{Ϻ ‘·–˝Ò˝≤ $‘·TÔø√yê*.
es¡Tdü\ eT<Ûä´ 30 ôd+.MT. es¡Tdü˝À yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 10 ôd+.MT. <ä÷s¡+ ñ+&˚≥T¢ $‘·TÔø√yê*. ˇø£ #·<äs¡|ü⁄
MT≥s¡T≈£î 33 yÓTTø£ÿ\T e⁄+&ÉTq≥T¢ #·÷düTø√yê*. ˙{Ï edü‹ e⁄qï|ü &ÉT eT]j·TT ˝≤e⁄ –+»\ ø±ã÷©
s¡ø±\qT m+#·T≈£îqï|ü&ÉT es¡Tdü\ eT<Ûä´ 45`60 ôd+.MT <ä÷s¡+ bÕ{Ï+#·e#·TÃ.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT
X¯q>∑ s¡ø±\˝À $‘·Ôq ãs¡Te⁄qT ã{Ϻ mø£sê≈£î y˚düTø√yê*‡q $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT e÷s¡T‘·T+~.
Áø£. $‘·Ôq ãs¡Te⁄ s¡ø±\T $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT
dü+K´ (100 –+»\ ãs¡Te⁄) (mø£sê≈£î)
1 eT<Ûä´düú ˝≤e⁄ –+» s¡ø±\T C….õ.11, C….m.¬ø.◊.9218,
(20`30 Á>±.) q+<ë´\ Á>±yéT 49, q+<ë´\ X¯q>∑`1 30`35 øÏ˝À\T
q+<ë´\ Á>±yéT 452, q+<ë´\ Á>±yéT 857
2 ˝≤e⁄ –+» s¡ø±\T ¬ø.m.¬ø.2, $Vü‰sY,
(35`40 Á>±.) BÛs¡, mHé._.Ç.õ. 119 45`50 øÏ˝À\T
3 n~Ûø£ ˝≤e⁄ –+» s¡ø±\T
(50 Á>±. n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe) myéT.mHé.¬ø. ` 1 60`70 øÏ˝À\T

101
$‘·Ôq X¯ó~∆
$‘·ÔHêìï $‘·TÔ≈£îH˚ eTT+<äT Á|ü‹ øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 10 Á>±. Áf…Æø√&Ósêà $]&ç bı&çì eT]j·TT 3 Á>±.
<∏Ó’sêyéT ˝Ò<ë ø±bÕºHé ˝Ò<ë 2.5 Á>±. ø±s¡“+&ÓõyéT‘√ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·T≥+ e\q $‘·Ôq+ <ë«sê eT]j·TT H˚\
<ë«sê yê´|æ+#˚ s√>±\qT #ê˝≤es¡≈£î n]ø£≥ºe#·TÃ. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 1.5 Á>±. ${≤yêø˘‡ |üesYqT yê&ç
≈£L&Ü $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·Te#·TÃqT. yÓTT<ä≥ •©+Á<ÛäHê•ìì ‘·s¡Tyê‘· Áf…Æø√&ÓsêàqT yê&ç $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·÷*.
X¯q>∑qT yÓTT<ä{ÏkÕ] bı\+˝À kÕ>∑T#˚dæq|ü&ÉT ¬s’CÀ_j·T+ ø£\Ãs¡TqT $‘·ÔHêìøÏ |ü{Ϻ+#ê*. 200 Á>±eTT\
¬s’CÀ_j·T+ $TÁX¯e÷ìï 300 $T.©. 10% u…\¢+ Á<ëeD+‘√ ø£*|æ $‘·ÔqeTT‘√ (200 Á>±. ¬s’CÀ_j·T+
$TÁX¯eT+ 8 øÏ˝À\ $‘·HÔ ê\≈£î dü]b˛‘·T+~) u≤>± ø£*|æ ˙&É˝À Äs¡u{… ºÏ $‘·TøÔ √yê*. yÓTT<ä≥ •©+Á<äHê•ì‘√
X¯ó~∆#˚dæ, Äs¡u…{Ϻq ‘·sê«‘· ¬s’CÀ_j·T+qT $‘·ÔHê\≈£î |ü{Ϻ+#ê*.
ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+
H˚\ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ H˚\˝À \_Û+#˚ b˛wüø±\ yÓ÷‘ê<äTqT ã{Ϻ ms¡Te⁄\qT yê&Ü*. kÕ<Ûës¡D+>±
ôV≤ø±ºs¡T X¯q>∑ kÕ>∑T≈£î 20 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 50 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ì#˚à ms¡Te⁄\qT y˚j·÷*. H˚\˝À uÛ≤dü«s¡
ì\«\T dü]|ü&Ü ñqï|ü&ÉT uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄\T y˚j·Tqø£ÿπs¢<äT. nìï ms¡Te⁄\qT ÄK] <äTøÏÿ˝À y˚j·÷*.
mø£sê≈£î 18 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷ eT]j·TT 125 øÏ˝À\ dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ{Ÿ ˝Ò<ë 50 øÏ˝À\ &ç.m.|æ.ì
y˚dæq#√ |ü+≥≈£î ø±e\dæq qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+ n+<äT‘êsTT. uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄qT dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ{Ÿ
s¡÷|ü+˝À y˚dæq, |ü+≥≈£î ø±e\dæq >∑+<Ûäø£eTT ≈£L&Ü n+<äT‘·T+~. mø£sê≈£î 20 øÏ˝À\ õ+ø˘ dü˝ÒŒ¤{Ÿ
yê&Ü*. H˚\˝À >∑+<Ûäø£eTT 8 |æ.|æ.myéT. ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ñqï H˚\˝À¢ 8 `10 øÏ˝À\ ˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£eTTqT
$‘·TÔq|ü&ÉT yê&Ü* ˝Ò<ë >∑+<Ûäø£eTTqT dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ¤{Ÿ s¡÷|ü+˝À n+~+#ê*.
ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+
$‹Ôq 24 >∑+≥\˝À|ü⁄ ô|+&ç$T<∏ë*Hé 1`1.2 ©. #=|üq |æ∫ø±] #˚ùdÔ ø£\T|ü⁄qT |ü+≥ ‘=*
<äX˝¯ À düeTs¡eú +‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃ. ô|s’ T¡ $‹Ôq 30 s√E\ es¡≈î£ bı˝+˝À ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷düTø√yê*.
>=Ás¡T‘√ n+‘·s¡ø£èwæ #˚dæ, nedüs¡yÓTÆ‘˚ ≈£L©\‘√ ø£\T|ü⁄ rsTT+#ê*.
˙{Ï j·÷»e÷q´+
X¯q>∑ esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥ nsTTq|üŒ{Ïø°, nedüs¡yÓTÆ‘˚ |ü+≥ ø=eTà\T y˚ùd <äX¯˝À ($‹Ôq 30`35
s√E\ ‘·s¡Tyê‘·) –+» >∑{Ϻ|ü&˚<äX¯˝À ($‹Ôq 55`60 s√E\) ˙{Ï ‘·&ç Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT 15`20% n~Ûø£
~>∑Tã&ÉT\T qyÓ÷<äT nj·÷´sTT. ÅdæŒ+ø£¢s¡¢ <ë«sê ≈£L&Ü X¯q>∑≈£î ˙{Ï ‘·&ÉT\T Çe«e#·TÃqT.
düdü´s¡ø£åD
1. m+&ÉT ‘Ó>T∑ \T: á ‘Ó>T∑ \T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\T ˇø£ÿkÕ]>± ø±&É\‘√bÕ≥T eTT&ÉT#·T≈£îb˛sTT #·ìb˛‘êsTT.
y˚s¡T eT]j·TT ø±+&Üìï N*à #·÷dæq|ü⁄&ÉT >√<ÛäTeT ˝Ò<ë q\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À #ês¡ ø£ì|ædüTÔ+~. á ‘Ó>∑T\T
102
ø£\T>∑CÒj·TT •©+Á<äeTT $‘·ÔqeTT eT]j·TT eT{Ϻ <ë«sê yê´|ædüTÔ+~. X¯q>∑|ü+≥ ˝Ò≈£îHêï bı\+˝À
6 dü+e‘·‡s¡eTT\T Áã‹øÏ e⁄+&É>∑\<äT.
j·÷»e÷q´+
• m+&ÉT ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\qT kÕ>∑T#˚j·T&É+.
• y˚dü$˝À ˝À‘·T>± <äTøÏÿ <äTqTï≥ e\q eT]j·TT eTT+<äT |ü+≥ neX‚cÕ\T rdæy˚j·T&É+ e\q ‘Ó>∑T\T
rÁe‘· ‘·–Z+#·e#·TÃ.
• C§qï ˝Ò<ë <Ûëq´|ü⁄ |ü+≥\‘√ |ü+≥e÷]Œ&ç #˚j·T&É+.
• $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæ |ü+≥ $‘·TÔø√e&É+.
2. yÓTT<ä\T ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : ø±+&É+ yÓTT<ä\T˝À ˇø£ H=≈£îÿ @s¡Œ&ç yÓTTø£ÿ #·ìb˛‘·T+~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq
‘=*<äX¯˝À ‘Ó\¢ì •©+Á<ä ;C≤\T Äe–+»\ e÷~] ø±+&É+ MT<ä ø£ì|ækÕÔsTT. H˚\˝À m≈£îÿe ‘˚eT
ñ+&É&É+, n+‘·>± ≈£îfi¯flì ùd+Á~j·T |ü<ës¡ú+ ñ+&É&É+ eT]j·TT m≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘·\T á ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹øÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
j·÷»e÷q´+
• $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæq $‘·Ôq+ yê&É&É+
• C§qï eT]j·TT Ç‘·s¡ <Ûëq´|ü⁄ |ü+≥\‘√ |ü+≥e÷]Œ&ç #˚j·T&É+.
• ≈£îfi¯flì #Ó‘·ÔqT $‘·TÔ≥≈£î eTT+<äT rdæy˚dæ bı˝≤ìï X¯óÁuÛÑ+>± ñ+#·Tø√e&É+.
• $‘·Ôq 10`15 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· bı\+˝À yÓTT<ä\T≈£îfi¯ó¢ >∑eTì+∫q|ü⁄&É T, mø£sê≈£î 200 Á>±. ø±s¡“+&Ó»yéT
eT]j·TT 600 Á>±eTT\ e÷+ø√C…uŸqT yê&ç yÓTTø£ÿ\ yÓTT<ä\T uÛ≤>∑eTT ‘·&ç#˚≥≥Tº |æ∫ø±] #˚j·÷*.
3. y˚s¡T≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : u…≥º |ü]dæú‘·T\˝À eT]j·TT m≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘·\T ñqï|ü⁄&ÉT á ‘Ó>∑T \T m≈£îÿe>±
Ä•düTÔ+~. |üP‘· eT]j·TT ø±j·T <äX¯˝À¢ m≈£îÿe>± ø£ì|ædüTÔ+~. y˚s ¡T¢ q\¢>± e÷] |üP]Ô>± ≈£î[flb˛‘êsTT.
‘·*¢y˚s¡T ‘˚*ø£>± }&çb˛‘·T+~.
j·÷»e÷q´+
• |ü+≥ e÷]Œ&ç ne\+_+#·&É+.
• •©+Á<ä Hê•qT\‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #Ój·T´&É+.
• düø±\+˝À $‘·TÔø√e&É+ e\¢ |ü+≥ ∫e]<äX¯˝À u…≥º≈£î eT]j·TT n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\≈£î >∑T]ø±≈£î+&Ü
#·÷düTø√e&É+ e\¢ ‘Ó>∑T\T rÁe‘·qT ‘·–Z+#·e#·TÃ.
• ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ì n<äT|ü⁄˝À ñ+#·T≥≈£î mø£sê≈£î 2 øÏ˝À\ Áf…Æø√&Ósêà bı&çì, 4 øÏ˝À\ y˚|ü #Óø£ÿ‘√ ø£*|æ
90`100 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄˝À 10`15 s√E\T eè~∆ #˚dæ bı\+˝À #·\T¢ø√yê*.

103
4. Ä≈£îe÷&ÉT ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T |ü+≥ø±\eTT˝À m|ü&Ó’Hê Ä•+#·e#·TÃ. á ‘Ó>∑T\T Ä•+∫q
bı\+˝À nø£ÿ&Éøÿ£ &Ü |üP]Ô>± m+&çb˛sTTq yÓTTø£ÿ\T eT]j·TT bÕøÏøå £+>± m+&çb˛sTTHê ø=eTà\T ø£ì|æ+#·TqT.
ø=eTà\ ô|’ >√<ÛäTeT s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ç ø=q uÛ≤>∑+ qT+&ç ÁøÏ+~ es¡≈£î m&çb˛e⁄qT. Ä≈£î\T eT]j·TT
ø±j·÷\ô|’ eTT<ÛäTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ç ø=q uÛ≤>∑+ qT+&ç ÁøÏ+~ es¡≈£î m+&çb˛e⁄qT. á
‘Ó>∑T\T $‘·ÔqeTT eT]j·TT H˚\ <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<äTqT. Äø±\ esê¸\T ≈£î]dæq|ü⁄&ÉT á yê´~Û k˛πø
neø±X¯+ ñ+~.
j·÷»e÷q´+
• ˇø£ mø£sêìøÏ ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ 400 $T©¢ ©≥s¡T¢ ˝Ò<ë Áb˛|æø=qCÀ˝Ÿ 200 $T©¢ ©≥s¡T¢ ˝Ò<ë ø√¢s√<∏˝ä Àì˝Ÿ
400 Á>±eTT\T #=|üq |æ∫ø±] #˚j·T&É+ <ë«sê yê´~Ûì düeTs¡∆e+‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃqT.
• bı\+˝À n~Ûø£ yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· ñ+&É≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*. dæbòÕs¡d üT #˚dæq $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT e÷Á‘·y˚T
yê&Ü*.
5. Á‘·T|ü ‘Ó>∑T\T : X¯q>∑ ô|’s¡T |üø±«ìøÏ e#˚à <äX¯˝À Ä≈£î\ô|’ >∑T+Á&Éì, ∫qï >√<ÛäTeTs¡+>∑T bı≈£îÿ\T
@s¡Œ&É‘êsTT. á bı≈£îÿ\T Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À m≈£îÿø£>± @s¡Œ&É‘êsTT. ø=eTà\ô|’ bı≈£îÿ\T ns¡T<äT>±
@s¡Œ&É‘êsTT. ‘Ó>T∑ \T rÁeyÓTqÆ |ü⁄&ÉT yÓTTø£ÿ\T |üø±«ìøÏ sêø£eTT+<˚ m+&çb˛‘êsTT. #·\ì¢ , ‘·&ç yê‘êes¡D+
á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
j·÷»e÷q´+
• Á|ü‹ 2`3 dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] |ü+≥e÷]Œ&ç #˚j÷· *. ôV≤ø£‡ø=qCÀ˝Ÿ 400 $T.©. ˝Òø£ Áb˛|æø=qCÀ˝Ÿ
200 $T.© ˝Òø£ 160 Á>±. Åf…Æb˛¢ø°‡Åk˛º_Hé G fÒã÷´ø=qCÀ˝Ÿ ˇø£ mø£sêìøÏ yês¡+ s√E\ e´e~Û˝À
¬s+&ÉT kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
6. ã÷E ‘Ó>∑T\T : X¯q>∑ ô|’s¡T |üP‘·<äX¯˝À ñqï|ü&ÉT á ‘Ó>∑T\T Ä•düTÔ+~. yÓTTø£ÿ\T >∑T+|ü⁄\T
>∑T+|ü⁄\T>± #·ìb˛‘êsTT. >±*˝À ‘˚eT n~Ûø+£ >± ñqï|ü&ÉT ø±+&ÉeTT ø=eTà\T, Ä≈£î\T, |üP\T ø±j·T\ô|’
eTT<äTs¡T >√<ÛäTeTs¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. á eT#·Ã\ô|’ ã÷E ô|s¡T>∑T<ä\ >∑eTì+#·e#·TÃ. $‘·ÔHê\
<ë«sê á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. |üP‘· |æ+<Ó <äX¯˝À ñc˛íÁ>∑‘ · 20`25 &çÁ^\ ôd+ˆˆ eT]j·TT
>±*˝À ‘˚eT n~Ûø£+>± ñ+fÒ á ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~.
j·÷»e÷q´+
• dæbòÕs¡düT #˚dæq $‘·ÔqyÓ÷‘ê<äT yê&É≥+, es¡Tdü\T eT]j·TT yÓTTø£ÿ \ eT<Ûä´ dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î <ä÷s¡+
bÕ{Ï+#ê*. ì{≤s¡T>± ñ+&˚ eT]j·TT bı&ÉyÓ’q s¡ø±\qT $‘·TÔ≥≈£î ñ|üj Ó÷–+#ê*.
• e÷+ø√C…uŸ 600 Á>±eTT\T ˇø£ mø£sêìøÏ |æ∫ø±] #˚jT· &É+ <ë«sê yê´~Û Ä•+#·≈î£ +&Ü ìyê]+#·e#·TÃqT.

104
7. X¯q>∑ |ü#·Ã|ü⁄s¡T>∑T
X¯q>∑ |ü+&ç+#˚ nìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ m≈£îÿe>± qwüº+ ø£*–düTÔ+~.
j·÷»e÷q´+ : |ü⁄s¡T>∑TqT ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òe⁄. |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\ yê&Éø£+‘√ u≤>±
n]ø£≥º>∑*–Hê düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD |ü<ä∆‘·T\qT nqTdü]+#·&É+ e\q, |üsê´es¡D≤ìøÏ Vü‰ì ø£\T>∑≈£î+&Ü,
düV≤ü »$TÁ‘· |ü⁄s¡T>∑T\qT |ü]s¡ø+åÏ ∫, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ ìs√<Ûøä £Xø¯ ÔÏ ô|s¡>≈∑ î£ +&Ü ø±bÕ&Ée#·TÃ. |ü⁄s¡T>∑T dü+‘·‹ô|’
ì|òü÷ ñ+#·&ÜìøÏ bı\+˝À ˇø£ MT≥s¡T m‘·TÔ˝À *+>±ø£s¡¸ø£ ãT≥º\T mø£sêìøÏ Hê\T>∑T #=|üq
@sêŒ≥T#˚düTø=ì, |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ ã{Ϻ á ÁøÏ+~ ìyês¡D≤ #·s¡´\T #˚|ü{≤º*.
ìyês¡D #·s¡´\T
• |ü+≥qT dü]jÓÆTq ø±\+˝À $‘·TÔø√yê*.
• y˚dü$˝À ˝À‘·T>± <äT≈£îÿ\T <äTqTï≈£îqï≥¢sTT‘˚ uÛÑ÷$T˝À ø√X¯düú <äX¯\T ãj·T≥|ü&ç |ü≈£åî\T @s¡T≈£îì
‹+{≤sTT.
• X¯q>∑˝À n+‘·s¡ |ü+≥>± Äyê\T eT]j·TT <Ûìä j·÷\qT 8 : 2 kÕ>∑T #˚düTø√e&É+ e\q |üsêqïuÛTÑ ≈£îÿ\T
ô|s¡>∑&ÜìøÏ nqT≈£L\ yê‘êes¡D+ @s¡Œ&ç |ü⁄s¡T>∑T düVü≤»dæ<ä∆ ìyês¡D˝À ‘√&ÉŒ&ÉTqT.
• bı\+ #·T≥÷º Hê\T>∑T es¡Tdü\T C§qï |ü+≥qT s¡ø£åD |ü+≥>± y˚düTø√yê*.
• mø£sê≈£î 4`6 |üøÏå kÕúesê\qT @sêŒ≥T#˚j·T&É+ e\q |ü⁄s¡T>∑T\qT ‹q&ÜìøÏ |ü≈£åî\qT
Äø£]¸+#·e#·TÃqT.
• bı\+˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&É ã+‹ yÓTTø£ÿ\qT y˚düT≈£îqï≥¢sTT‘˚ X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T≈£î ms¡|ü+≥>± |üì#˚kÕÔsTT.
• |ü+≥˝À es¡Tdü |ü~ yÓTTø£ÿ\˝À ˇø£ |ü⁄s¡T>∑T #=|üq >∑eTì+∫q|ü&ÉT ìyês¡D #·s¡´\T #˚|ü{≤º*.
• Jeìj·T+Á‘·D˝À uÛ≤>∑+>± ñ|üjÓ÷–+#˚ uÒdæ\¢dt ‘·T]+õj·Tì‡dt u≤ø°º] j·TeTT, q÷´øÏ¢j·÷sY
bÕ©ôV’≤Á&√dæHé (NPV) eT]j·TT ø°≥ø£eTT\≈£î s√>∑eTT ø£\T>∑CÒj·TT •©+Á<ÛäeTT (yÓT{≤¬s’õj·TyéT
nìk˛|æ¢jÓT) yÓTT<ä˝…’q$ e÷¬sÿ{Ÿ\˝À ¬s’‘·T\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
• j·THé.|æ.$. Á<ëeD≤ìï (mø£sê≈£î 200 ˝≤sê«\≈£î düe÷qyÓTqÆ Á<ëeD+) ˝Ò<ë 5% y˚|–ü +»\ ø£cÕj·TeTT
yÓTT\¬ø‹Ôq 15 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· |æ∫ø±] #˚düTø=ìq |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ì u≤>± ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ.
• _.{Ï. bòÕs¡Tà˝ÒwüHé mø£sê≈£î 400 Á>±. #=|üq |æ∫ø±] #˚dæq |ü⁄s¡T>∑T ìj·T+Á‘·D≈£î u≤>± <√Vü≤<ä
|ü&TÉ ‘·T+~.
• ô|’ |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ ‘·>∑Zø£b˛‘˚ ˇø£ mø£sê≈£î ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ eT+<äT˝…’q ¬s’Hêøχô|’sY

105
 40 $T.©. ˝Ò<ë |üP¢u…+&ÉyÓTÆ&é 40 $T.©. ˝Ò<ë Ç+&Üø±‡ø±sY“ 200 $T.©. ˝Ò<ë ôd’ŒH√kÕ&é 70 $T.©.
\qT 10 qT+&ç 15 s√E\ e´e~Û˝À |üP‘·, |æ+<Ó <äX¯˝À¢ eT+<äT\T e÷]à e÷]à |æ∫ø±] #˚j·÷*.
8. |ü#÷ s¡ã“s¡T |ü⁄s¡T>∑T
• |ü#·Ã s¡ã“s¡T |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î eTT+<ädüTÔ #·s¡´>± |ü+≥ y˚dæq 15 s√E\≈£î ˇø£ ©≥s¡T y˚|–ü +»\
ø£cÕj·T+ 5% ˝Ò<ë y˚|ü q÷HÓqT ˇø£ mø£sê≈£î |æ∫ø±] #˚j·÷*.
• |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿyÓ’‘˚ mø£sê≈£î Ç+&Üø±‡ø±sY“ 200 $T.©. ˝Ò<ë s¬ H’ êøχô|s’ Y 40 $T.©. ˝Ò<ë |üPu¢ +… &ÉyTÓ &Æ é
40 $T.©. |æ∫ø±] #˚j÷· *.
ø√‘· eT]j·TT q÷]Œ&ç : Ä≈£î\T |ü#÷ u≤s¡&+É , sê\&É+, ø±j·T\T |üdTü |ü⁄>± e÷] yÓTTø£ÿ\T m+&çb˛sTT,
–+» >∑{>ºÏ ± e÷]q|ü⁄&ÉT ø√‘·≈î£ dæ<e∆ä Tyê«*, |ü+≥ ø=dæq ‘·sT¡ yê‘· –+»\T ‘·–q+‘·>± m+&ÉT es¡≈î£
Äs¡u{… ≤º*. q÷]Œ&ç j·T+Á‘ê\˝À ø±ì, #˚‹‘√ >±ì q÷s¡TŒø√e#·TÃ.
–+» ì\« #˚jT· &É+ : <äTeTTà, <Û÷ä [, ‘ê\T –+»\ $‘·HÔ ê\qT ‘=\–+∫ ì\«#˚j÷· *. ì\« #˚j·T&ÜìøÏ
eTT+<äT $‘·HÔ ê\˝À ‘˚eTXÊ‘·+ 9`10 XÊ‘·+ $T+#·≈î£ +&Ü #·÷&Ü*. ì\« #˚ùd eTT+<äT ì\«#˚ùd kÕ<ÛHä ê\qT
(>√HÓ dü+#·T\T) X¯óÁuÛ|Ñ sü #¡ T· ø√yê*. Áã÷∫&é |ü⁄#·Tà |ü⁄s¡T>∑T Ä•+#·≈î£ +&Ü >√HÓ dü+#·T\qT 10 XÊ‘·+ y˚|ü
Á<ëeD+ |æ∫ø±] #˚dæ yê&ÉTø√yê* ˝Ò<ë 5% y˚|ü ø£cÕj·T+˝À eTT+∫ Äs¡u{… qºÏ >√HÓd+ü #·T\qT yê&Ü* ˝Ò<ë
dü+#·T\ô|’ &Ó˝≤º$TÁ‹Hé 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚dæ ‘·sT¡ yê‘· Äs¡u{… ºÏ ì\« ñ+#·Tø√yê*.
ãkÕÔ\T ì\«#˚ùd >∑~ >√&É\ô|q’ , ÁøÏ+<ä 20 $T.©. eT˝≤~ÛjT· Hé Á<ëeD+ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j÷· *. ì+&çq ãkÕÔ\qT #Óøÿ£ ã\¢\ô|’ es¡Tdü\˝À ù|]à ‘˚eT ‘·>\∑ ≈£î+&Ü C≤Á>∑‘Ô· eVæ≤+#ê*. >√<ëeTT\˝À
ø±ì, eTqTwüß\ dü+#êsêìøÏ <ä÷s¡+>± ñqï s¡÷eTT˝À ì\Te e⁄+∫qf…‘¢Æ ˚ n\÷´$Tìj·T+ bòÕôdŒ’ &¤ é (ôd˝≤Œ¤H)é
{≤u…≥¢ q¢ T ≥qTï $‘·HÔ êìøÏ 3 Á>±. (ˇø£ {≤u…{¢ Ÿ) #=|ü⁄Œq 5 s√E\ bÕ≥T }<äs¡ ô|{Ϻ ‘·sê«‘· >±* ‘·>\∑ ìyê«*.
X¯q>∑˝À $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô $<Ûëq+
X¯q>∑ $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚|{ü qºÏ |ü⁄&ÉT dæbÕò s¡dTü #˚dqæ yÓTfi¯≈î£ e\T bÕ{Ï+∫ Ä s¡ø+£ jÓTTø£ÿ »qT´ dü«#·Ã‘¤ ·
eT]j·TT uÛÖ‹ø£ dü«#·Ã‘¤ q· T ìπs•∆ +∫q yÓ÷‘ê<äT˝À ìj·T+Á‹+#·>*∑ –q|ü&˚ yÓTs¡T>∑T>± ñ+≥T+~. X¯q>∑˝À
bòÂ+&˚wHü é eT]j·TT dü]ôº |&’ò é $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚|{ü ≤º\qT≈£îH˚ W‘ê‡Væ≤ø£ s¬ ‘’ T· \T eTT+<äT>± ‘êeTT y˚jT· uÀj˚T
s¡ø±\qT eT]j·TT $d”sÔ êíìï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÁwüº $‘·qÔ <Ûèä Mø£sD¡ dü+dü∆ e<ä› <äsU¡ ≤düTÔ #˚dTü ø√yê*. Ç+<äT≈£î
dü]|ü&É s¡TdüTeTTqT yê]øÏ &çe÷+&é Á&Ü|òºt s¡÷|ü+˝À #Ó*+¢ #ê*. $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚jT· &ÜìøÏ ø±e\dæq eT÷\
$‘·HÔ êìï n+fÒ bòÂ+&˚wHü é $‘·HÔ √‘·Œ‹ÔøÏ Á;&ÉsT¡ $‘·HÔ êìï, dü]ôº |&’ò é $‘·HÔ √‘·Œ‹ÔøÏ bòÂ+&˚wHü é $‘·HÔ êìï e´ekÕj·T
$X¯«$<ë´\j·T+\ qT+&ç ø±ì $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô dü+dü\∆ qT+&ç ø±ì ùdø£]+#ê*.

106
 kÕ<Ûës¡D+>± $$<Ûä s¡ø±\ |ü+≥\≈£î yê{ÏøÏ ìπs•∆ +∫q eT]j·TT $‘·qÔ Á|üe÷D≤\T e÷s¡T‘·÷
ñ+{≤sTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, ˇπø |ü+≥˝À $$<Ûä <äX¯\˝À #˚ùd $‘·ÔH√‘·Œ‹ÔøÏ á Á|ü e÷D≤\T e÷s¡T‘·÷ñ+{≤sTT.
á ‘˚&Ü˝À kÕ<Ûës¡D+>± |ü+≥ |òü\BÛø£s¡D $<Ûëq+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ‘·<ä qT>∑TD+>± ìπs∆•‘·eTÚ‘êsTT.
X¯q>∑˝À πøåÁ‘· eT]j·TT $‘·Ôq HêD´‘· Á|üe÷D≤\T á $<Ûä+>± ñ+{≤sTT.

dü+K´ n+X¯eTT bòÂ+&˚wüHé $‘·Ôq+ dü]ºô|ò’&é $‘·Ôq+

1. y˚sêŒ≥T <ä÷s¡+ 10 MT. 5 MT.
2. bı\+˝À HêD´‘ê Á|üe÷D≤ìï |ü]o*+#·&ÜìøÏ 2 2
dü+<äs¡Ùq\T
3. yÓTT\ø£ XÊ‘·+ 85 85
(>∑{Ϻ $‘·ÔHê\qT ≈£\T|ü⁄ø=ì)
4. uÛÖ‹ø£ dü«#·Ã¤‘ê XÊ‘·+ 98 98
5. Ç‘·s¡ |ü<ësê∆\ XÊ‘·+ 2 2
6. ÄyÓ÷<ä jÓ÷>∑´yÓTÆq ‘Ó>∑Tfi¯fl XÊ‘·+ 0.1 0.2
7. πø∞\T/u…s¡T≈£î\ XÊ‘·+ 0.1 0.2
8. yπ̊s |ü+≥\ $‘·ÔHê\ dü+K´ 0 5
(øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ)
9. y˚πs s¡ø±\ $‘·ÔHê\ dü+K´ 5 10
(øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ)

y˚sêŒ≥T <ä÷s¡+ : X¯q>∑˝À Á|ü<ëÛ q+>± dü«|üsê>∑ dü+|üsÿ¡ + (99%) <ë«sê $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô »s¡>&∑ +É e\q
n+‘·s¡ <ä÷s¡+ m≈£îÿe nedüs+¡ ñ+&É<Tä . Ç‘·s¡ X¯q>∑ bı˝≤\ qT+&ç bòÂ+&˚wHü é $‘·HÔ √‘·Œ‹ÔøÏ 10 MT≥s¡T¢
eT]j·TT dü]ºô|ò’&é $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô 5 MT≥s¡¢ n+‘·s¡ <ä÷s¡+ bÕ{Ï+#ê*.
H˚\ ‘·j÷· Ø : X¯q>∑ kÕ>∑T≈£î eTT+<äT d”»H√¢ ø√‘· ‘·sT¡ yê‘· $T–*q yÓTTø£ÿ\qT eT]j·TT yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q
neX‚cÕ\qT @] y˚j÷· *. H˚\qT yÓT‘·>Ô ± <äTìï ˙s¡T ì\« ñ+&É≈î£ +&Ü #·<Tä qT #˚j÷· *. H˚\ >∑{>ºÏ ± ñ+fÒ
–+»\T dü]>± yÓTT\¬ø‘·eÔ ⁄.
kÕ>∑T j·÷»e÷q´+ : Ç+‘·≈î£ eTT+<äT $e]+∫q $<Û+ä >± |ü+≥qT eT+∫ j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \T bÕ{Ï+∫
kÕ>∑T #˚j÷· *.

107
øπ ∞\T @]y˚jT· ≥+ : $‘·qÔ + ñ‘·Œ‹Ô #˚j·TT bı˝≤\qT ≈£åîDí+>± |ü]o*+∫ ø±yê*‡q |ü+≥ s¡ø£+ jÓTTø£ÿ
\ø£åD≤\qT _Ûqï+>± ñ+&˚ yÓTTø£ÿ\qT @] y˚j·T&ÜìøÏ πø∞\T @]y˚j·TT≥ n+{≤s¡T. á |ü<ä∆‹ bÕ{Ï+#·&É+
e\q $‘·Ôq+ dü«#·Ã¤+>± ñ+≥T+~. πø[ yÓTTø£ÿ\T, y˚πs |ü+≥ yÓTTø£ÿ\T, ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T, |üsêqï ø£\T|ü⁄
yÓTTø£ÿ˝…’q ã+>±s¡T r>∑ eT]j·TT •©+Á<Ûä+ eT]j·TT yÓ’s¡dt N&É |” &É\T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT
@] y˚dü÷Ô ñ+&Ü*.
ø√‘· eT]j·TT q÷]Œ&ç : j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \˝À $e]+#·ã&çq~.
$‘·HÔ êìï X¯óÁuÛ|Ñ sü #¡ &· +É : m+&çq ‘·sT¡ yê‘· –+»\qT X¯óÁuÛ|Ñ ]ü #˚≥|ü&ÉT <ëì˝À ñqï ø£\Twæ‘· |ü<ësê∆˝q’…
yÓTTø£ÿ uÛ≤>±\T, eT{Ϻ sπ DTe⁄\T, sêfi¯ófl, ø£\T|ü⁄ $‘·HÔ ê\T, y˚sπ yÓTTø£ÿ –+»\T, X¯ówæÿ+∫q, $]–q eT]j·TT
>±j·T|ü&qç $‘·HÔ ê\qT y˚sT¡ #˚j÷· *. X¯óÁuÛ|Ñ sü #¡ &· +É eT]j·TT Áπ> &ç+>¥ #˚jT· &ÉeTH˚$ $‘·Ôq |ü]e÷D+˝Àì
uÛÖ‹ø£yTÓ qÆ uÛ<Ò ë\T Ä<Ûës¡+>± eT+∫ $‘·qÔ +, #Ó&TÉ $‘·qÔ + eT]j·TT nedüs+¡ ˝Òì ø£\Twæ‘· |ü<ësê∆\T>± y˚sT¡
#˚j·÷*. $‘·Ôq X¯óÁuÛÑ‘· eT]j·TT Áπ>&ç+>¥ #˚j·T&É+˝À yÓTT<ä{Ï <ä X¯>± ‘·÷sêŒsê |ü≥º&É+ ‘·s¡Tyê‘· j·÷+Á‹ø£
»˝…¢&É\ <ë«sê #˚|ü&É‘ês¡T.
$‘·HÔ êìï ì\«#˚jT· &É+ : j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \˝À $e]+#·ã&çq~.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡ q∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, q+<ë´\.
bò˛Hé HÓ+. 08514 ` 248264, 242296, ôd˝Ÿ : 90005 65084

108
 k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT
k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT q\¢sπ >∑&ç uÛ÷Ñ eTT\˝À kÕ>∑T #˚jT· &ÜìøÏ M˝…q’ X¯øÔÏe+‘·yTÓ qÆ ˝…>÷∑ ´yéTC≤‹ |ü+≥. á ô|s’ T¡
n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕeTs¡´ú eTT ø£*– m≈£îÿe e÷+düøè£ ‘·T\Ô T (43 XÊ‘·+) eT]j·TT q÷HÓ (20 XÊ‘·+) ø£*–
ñ+≥T+~. eTq sêÁwü+º ˝À k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT ø£s÷¡ ï\T, nq+‘·|⁄ü s¡+, ø£&É|,ü >∑T+≥÷s¡T eT]j·TT Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À
düTe÷s¡T>± 5676 mø£sê\˝À kÕ>∑T #˚jT· ã&ÉT‘·÷ ñ+~. eTq sêÁwü+º ˝À á ô|s’ T¡ qT s¡;˝À ≈£L&Ü kÕ>∑T #˚ùd
neø±X¯eTT+~. nyÓT]ø± eT]j·TT Áu…õ˝Ÿ <˚XÊ\˝À Bìì Je Ç+<Ûqä q÷HÓ ‘·j÷· ØøÏ ≈£L&Ü yê&ÉT‘·THêïs¡T.
k˛j·÷ q÷HÓ˝À m≈£îÿe XÊ‘·+ ndü+‘·è|üÔ Áø=e⁄« Äe÷¢˝Ò ñ+&ÉT≥ e\q eTq+ yê&˚ q÷HÓ\ìï+{ÏøH£ êï Ç~
Äs√>±´ìøÏ eT+∫~. k˛j·÷˝À \_Û+#˚ e÷+düøè£ ‘·T\Ô T »+‘·T dü+ã+<Ûyä ÓTqÆ e÷+düøè£ ‘·T\Ô ‘√ düe÷qyÓTqÆ
b˛wüø£ $\Te ø£\$. ÇqTeTT, ø¬ s√{°H,é bò˛*ø˘ ÄeT¢eTT n~Ûø£ XÊ‘·+˝À ñ+&É≥+ e\q Ád”\Ô ˝À n~Ûø+£ >±
ø£ì|æ+#˚ s¡øVÔ£ ≤” q‘·qT ìyê]+#·&ÜìøÏ k˛j·÷;Hé yê&Éø+£ m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. q÷HÓ rdæq k˛j·T
|æ+&ç˝À 55`60% e÷+düøè£ ‘·T\Ô T+{≤sTT. BìøÏ $<˚XÊ˝À¢ eT+∫ –sêøÏ ñ+~. Bìï >√<ÛTä eT, X¯q>∑ |æ+&ç‘√
ø£*|æ yê{Ï HêD´‘·qT ô|+#·e#·TÃ. k˛j·÷q÷HÓ Äs√>±´ìøÏ eT+∫~. k˛j·÷–+»\T $$<Ûä ñ‘·Œ‘·T\Ô (bÕ\
dü+ã+~Û+‘· ñ‘·Œ‘·T\Ô T, eT+<äT\T, s¡+>∑T\T, nsTT˝Ÿ‡ yÓTTˆˆ) ‘·j·÷Ø˝À ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
s¡ø±\T
s¡ø+£ $&ÉT<ä˝q’… |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
C….j·Tdt.335 1994 90`95 8`10 ø±j·Tô|’ q÷>∑T ñ+&É<Tä . –+» yÓTT\ø£Xø¯ ÔÏ m≈£îÿe. ø±j·T\T
∫≥¢≥+ ‘·≈î£ ÿe. yÓTTe⁄« ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘· es¡≈î£
‘·≥Tºø=+≥T+~.
m˝Ÿ.j·Tdt._.1 2001 65 6 dü«\Œø±*ø£ bı{Ϻ s¡ø+£ . ø±|ü⁄ >∑TãTs¡T>±, e‘·T>Ô ± ø±düT+Ô ~.
Á|ü‹,Ô ø£+~ ô|s’ ˝¢¡ À n+‘·s¡ |ü+≥>± nqTyÓq’ ~.
m˝Ÿ.j·Tdt._.3 2008 110`115 8`10 ø±j·T\ô|’ sê– s¡+>∑T q÷>∑T ñ+&ÉTqT, ø±j·T\T ∫≥T¢≥
‘·≈£îÿe. u≤´ø°º]j·÷ bı≈£îÿ eT]j·TT yÓTTe⁄« ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯flqT
‘·≥Tºø=qTqT.
m˝Ÿ.mdt._.18 2012 105`110 10`12 ø±+&ÉeTT eT]j·TT ø±j·T\ô|’ ã÷&ç<ä s¡+>∑T q÷>∑T ø£*–
(;ÛyTé ) ñ+&ÉTqT. Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>T∑ \T, ‘·\e÷&ÉT ‘Ó>T∑ \T eT]j·TT
yÓTTC≤sTTø˘ ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº ≈£î+≥T+~. $‘·qÔ eTT ˝Ò‘·
|üdTü |ü⁄ s¡+>∑T ø£*– >∑T+Á&ÉeTT>± eT<Û´ä düú ôdE
’ ˝À ñ+≥T+~.
m.mdt._.22 2018 105`110 10`11 ø±+&ÉeTT eT]j·TT ø±j·T\ô|’ >√<ÛTä eT s¡+>∑T q÷>∑T ø£*–
(u≤düs)¡ ñ+&ÉTqT. ø√‘· Ä\dü´yÓTqÆ ø±j·T\T ∫≥T¢≥ ñ+&É<Tä .
–+»\T ˝Ò‘· |üdTü |ü⁄ es¡eí TT˝À >∑T+Á&ÉeTT>± ñ+{≤sTT.

109
$‘·qÔ + : mø£sê≈£î 25`30 øÏ˝À\T ($‘·qÔ yÓ÷‘ê<äT –+» |ü]e÷D+ eT]j·TT yÓTT\ø£XÊ‘·+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·T+~).
$‘˚Ô düeTj·T+ : KØ|ò`t pHé 15 qT+&ç E˝…’ 15 es¡≈î£ (ø√kÕÔ õ˝≤¢˝À¢ Ä>∑wßü `º ôdô|+º ãsY es¡≈î£ ), s¡;`nø√ºãsY,
y˚d$ü `|òÁæ ãe].
$‘·qÔ X¯ó~∆ : eTT+<äT>± øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ 2 Á>±eTT\ <∏s’Ó y¡ Té G1 Á>±eTT ø±¬s“+&çõyéT ˝Ò<ë 3 Á>±eTT\ <∏s’Ó y¡ Té
˝Ò<ë ø±bÕºHé eT+<äT‘√qT, ‘·sT¡ yê‘· 5 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é ˝Ò<ë 30 Á>±. ø±s√“dü˝≤Œ¤H‘é √ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚j÷· *.
8`10 øÏ˝À\ $‘·HÔ êìøÏ 200 Á>±. s¬ C’ À_j·T+ »bÕìø£+ ø£\Ãs¡TqT ø£*|æ ˙&É˝À Äs¡u{… ºÏ $‘·TøÔ √yê*.
$‘˚<Ô ÷ä s¡+ : q\¢sπ >∑&ç uÛ÷Ñ eTT˝À¢ 45I5 ôd+.MT. ‘˚*ø£ uÛ÷Ñ eTT˝À¢ 30I7.5 ôd+.MT, ˇø£ #·.MT.≈£î 40
yÓTTø£ÿ\ #=|ü⁄Œq mø£sê≈£î \øå± ns¡yy’Ó \˚ yÓTTø£ÿ\T ñ+&Ü*.
ms¡Te⁄\T : mø£sê≈£î 12 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 24 øÏ. uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT 16 øÏ. bı{≤wt ∫e] <äTøÏÿ˝À y˚j÷· *.
uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄qT dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕôdŒ¤{Ÿ s¡÷|ü+˝À y˚ùdÔ >∑+<Ûøä +£ ≈£L&Ü \uÛ´Ñ eTe⁄‘·T+~.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·sø¡ è£ wæ : $‘˚Ô eTT+<äT |ü⁄ø¢ √¢sê*Hé 45% mø£sê≈£î ©≥s¡T #=|ü⁄Œq |æ∫ø±] #˚dæ
uÛ÷Ñ $T˝À ø£*j·T<äTHêï* ˝Ò<ë ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% 1.4 ©. #=|ü⁄Œq $‹Ôq yÓ+≥H˚ >±ì eTs¡Tdü{Ï s√Eq
>±ì |æ∫ø±] #˚j÷· *. $‹Ôq 20, 25 s√E\|ü⁄Œ&ÉT >=Ás¡T‘√ n+‘·sø¡ è£ wæ #˚j÷· * ˝Ò<ë $‹Ôq 25 s√E\|ü⁄Œ&ÉT
øÏ«C≤˝≤bÕ|t Ç<∏˝’Ó Ÿ 5% 400 $T.©. #=|ü⁄Œq |æ∫ø±] #˚dæ >∑&¶ç C≤‹ yÓTTø£ÿ\qT, ÇeTõ<∏ë|æsY 10%qT 250
$T.©. #=|ü⁄Œq |æ∫ø±] #˚dæ yÓ&˝É ≤Œ≈£î eT]j·TT >∑&C¶ç ≤‹ ø£\T|ü⁄q÷ ìs¡÷à*+#·Tø√e#·TÃ.
˙{Ï j·÷»e÷q´eTT : k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT esê¸<ëÛ s¡|⁄ü |ü+≥. ˙{Ï kÂ\uÛ´Ñ ‘· ñqï#√≥ $‹Ôq 15`20 s√E\≈£î
ˇø£kÕ], ø±j·T <äX˝¯ À eTs√kÕ] ˙{Ï ‘·&TÉ \qT Ç∫à n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·e#·TÃ.
n+‘·s¡ |ü+≥\T eT]j·TT |ü+≥\ düs[¡ : k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉTqT ø£+~ (1:7), Á|ü‹,Ô C§qï, yÓTTø£ÿC§qï (1:1)
eT]j·TT |ü+&É¢ ‘√≥\˝À n+‘·s¡ |ü+≥>± kÕ>∑T #˚jT· e#·TÃ. KØ|òt k˛j·÷ ‘·sT¡ yê‘· s¡;˝À X¯q>∑, <Ûìä j·÷\T,
Äyê\T eT]j·TT $TqTeTT e+{Ï |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚dæ yêDÏ»´ |ü+≥\ ø£+fÒ n~Ûø£ ìø£s¡ Ä<ëj·T+ bı+<äe#·TÃ.
düd´ü s¡øDå£
|ü⁄sT¡ >∑T\T
∫‘·|Ô ⁄ü s¡T>∑T\T, s¡d+ü |”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\T : Ä≈£î˝À¢ì s¡d+ü |”\Ã&É+ e\q Ä≈£î\T |üdTü |ü⁄ eT]j·TT >√<ÛTä eT
s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷] ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT. ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê yÓTTe⁄«≈£îfi¯ófl, ‘Ó\<¢ √eT <ë«sê yÓTTC≤sTTø˘

110
‘Ó>T∑ \T yê´|ædTü +Ô ~. M{Ï ìyês¡D≈£î |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT‘√ $‘·qÔ X¯ó~› #˚j÷· *. ô|s’ T¡ ô|’ Ä•+∫q|ü⁄&ÉT mdæù|{ò Ÿ
1 Á>±. ˝Ò<ë &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 2 $T.©. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
Ä≈£îeTT&É‘· |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T Ä≈£î\ n+#·T\qT ø£*|æ |üÁ‘·V≤ü ]‘êìï ^øÏ qwü|º sü T¡ düT+Ô ~. á |ü⁄s¡T>∑T
ñ<Ûèä ‹ u…≥º |ü]dæ‘ú T· \˝À m≈£îÿee⁄‘·T+~. Bì ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ mdæù|{ò Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë ø√¢sôY |]’ bòÕdt
2.5 $T.©. ˝Ò<ë øÏ«Hê˝ŸbÕò dt 2.0 $T.©. qT ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
ø±+&É+ ‘=*#˚ á>∑ : á |ü⁄s¡T>∑T\T ˝Ò‘· ø±+&É+ô|’ ∫qï >∑T+≥\T #˚dæ Á>∑T&Éq¢ T ô|&É‘êsTT. Á>∑T&É¢ qT+&ç
yÓ\Te&çq ˝≤sê«\T ø±+&É+˝ÀìøÏ #˚] ‹q&É+ e\q yÓTTø£ÿ\T e&É* düeT÷\+>± HêX¯qeTe⁄‘êsTT. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é
eT+<äT 5 $T.©. \‘√ ˇø£ øπ õ $‘·HÔ êìøÏ X¯ó~∆ #˚jT· &É+ <ë«sê á |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃ. ô|s’ T¡ ô|’
Ä•+∫q|ü⁄&ÉT yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.© ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 1.0 Á>±. ˝Ò<ë &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 2.0 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
Ä≈£î>∑÷&ÉT |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T Ä≈£î\qT ø£*|æ >∑÷&ÉT˝≤ ø£≥Tºø=ì <ëì˝À ñ+&ç Ä≈£î\˝Àì |üÁ‘·V≤ü ]‘êìï
^øÏ ‹+{≤sTT. ìyês¡D≈£î yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 1.0 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j÷· *.
ô|+≈£î |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T ø±+&ÉeTT MT<ä ns¡#∆ +· Á<ëø±s¡eTT˝À s¡+Á<Ûeä TT #˚dæ ˝À|ü*øÏ b˛sTT Á|ü<ëÛ q
ø±+&ÉeTTqT, Á|üøÿ£ ø=eTà\ ˝À|ü* |ü<ës¡e∆ TTqT ‹qT≥ e\q ø=eTà\ ∫e] uÛ≤>∑eTT m+&çb˛e⁄qT. ìyês¡D≈£î
ø√¢sôY |]’ bòÕdt 2.5 $T.© ˝Òø£ &Ó$’ T<Û√j˚T{Ÿ 2 $T.© ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\˝Àì |ü#÷ ì |ü<ësê∆ìï ^øÏ ‹q&É+ e\q Ä≈£î\T »˝…&¢ >É ±
e÷s¡‘êsTT. Ä≈£î\≈£î s¡+Á<Ûë\T #˚d,æ Ä≈£î\qT |üP]Ô>±qT, |ü⁄e⁄«\qT, ø±j·T\qT ≈£L&Ü ‹+≥T+~. ìyês¡D≈£î
|ü⁄s¡T>∑T yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT <äX\¯ ˝À ø√¢sôY |]’ bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 1.0 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j÷· *. |ü⁄s¡T>∑T ‘·sê«‘· <äX\¯ ìyês¡Dø¬ ’ düeTÁ>∑ düd´ü s¡øDå£ |ü<‘∆ä T· \qT Ä#·]+#ê*.
‘Ó>T∑ fi¯ófl
yÓTTe⁄«≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T : ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<˚ yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ \T. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq ˝Ò‘· yÓTTø£ÿ\
Ä≈£î\T –&Éduü ≤]b˛‘êsTT. yÓTTø£ÿ yÓTTe⁄« qT+&ç m+&çb˛‘·T+~. #˚˝À yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· dü]>± #·÷düTø√yê*.
‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D¬ø’ $‘·ÔqX¯ó~∆ ‘·|üŒìdü]>± #˚j·÷*. ô|’s ¡Tô|’ Ä•+∫q|ü⁄&ÉT yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt

111
1.6 $T.©. ˝Ò<ë &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 2 $T.©. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.4 $T.©. ˝Òø£ <∏j
ä ÷· $T<∏ëø±‡yéT 0.2 Á>±. ©≥s¡T
˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>T∑ \T : Ä≈£î\ô|’ >√<ÛTä eTs¡+>∑T eT#·Ã\T @sêŒ&É‘êsTT. ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2.5 Á>±.
e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë 1 Á>±. ø±s¡“+&ÓõyéT ˝Ò<ë 2 Á>±. ø√¢s√<∏˝ä Àì˝Ÿ\qT ˝Ò<ë 2.0 $T.©. ôV≤ø±‡ø√HêCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë
1.0 $T.©. Áb˛|æø√HêCÀ˝Ÿ ø£*|æ 10 s√E\ e´e~Û˝À nedüsêìï ã{Ϻ 2 kÕs¡T¢ eT+<äT\T e÷]à |æ∫ø±]
#˚j÷· *.
u≤ø°]º j·÷ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>T∑ \T : Ä≈£î\ô|’ |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ç eTT<äTs¡T >√<äTeT s¡+>∑T˝ÀøÏ
e÷s¡‘êsTT. ìyês¡D≈£î 10 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ 1.5 Á>±eTT\ bıcÕyÓTdÆ Hæ Gé 30Á>±. ø±|üsY Äø°‡ø√¢s¬ &’ TÉ ø£*|æ 2`3
<äbÕò \T>± 10 s√E\ e´e~Û˝À |æ∫ø±] #˚j÷· *. j·T˝Ÿ.j·Tdt._ 1, j·TyéT.m.dæ.j·Tdt 58, |æ.ø¬ 472 s¡ø±\T
á ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=+{≤sTT.
|ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \T : ‘Ó\<¢ √eT <ë«sê yê«|æÔ #Ó+<˚ yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ \T. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T, ø±j·T\ MT<ä
|üdTü |ü⁄|ü#÷ bı&É @s¡Œ&ç yÓTTø£ÿ |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡T‘·T+~. ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1 Á>±. mdæù|{ò Ÿ ˝Ò<ë
mdæ{≤$TÁ|æ&é 0.2 Á>±. ˝Ò<ë ÅfCÆ… ÀbòÕdt 1.5 $T.©. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ø£*|æ 2`3 kÕs¡T¢ |æ∫ø±]
#˚j÷· *. $TqTeTT˝À |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \T ìyês¡D≈£î $e]+∫q düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \qT bÕ{Ï+#·e˝…qT.
‘·T|ü ‘Ó>T∑ \T ˝Ò<ë ≈£î+≈£îeT ‘Ó>T∑ \T : Ä≈£î\ô|’ >√<ÛTä eTs¡+>∑T ‘·T|ü eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. ‘Ó>T∑ \T rÁe
<äX˝¯ À Ä≈£î\ô|’ ‘·T|ü⁄Œ s¡+>∑T bı&ç @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2.0 $T.©. ôV≤ø±‡ø√HêCÀ˝Ÿ ˝Òø£
1.0 $T.©. Áb˛|æø=HêCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë 1.0 $T.©. Åf&Æ… eç ÷sYŒ¤ ø£*|æ yês¡+ e´e~Û˝À nedüsêìï ã{Ϻ 2`3 kÕs¡T¢
|æ∫ø±] #˚j÷· *.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (|ü|ü<ÛëHê´\T), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+,
>∑T+≥÷s¡T ` 522 034, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢. bò˛Hé HÓ+. 0863 ` 2524017
ôd˝Ÿ : 99896 25215
™™™

112
 ñ\e\T
eTq sêÁwü+º ˝À KØ|ò˝t À yÓTT<ä{Ï |ü+≥ ‘·sT¡ yê‘·, esê¸<ëÛ s¡+>± ˝Ò<ë @ |ü+≥\T y˚jT· &ÜìøÏ nqTe⁄>±
˝Òq|ü&ÉT Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥>± ñ\e\T kÕ>∑T #˚j·Te#·TÃ. KØ|òt˝À y˚s¡TX¯q>∑, qTe⁄«\T, >√>∑T, yÓT≥ºe]
‘·s¡Tyê‘· @ø£ |ü+≥>±qT, sê–, C§qï |ü+≥˝À¢ düVü≤ |ü+≥>±qT y˚j·Te#·TÃ.
|ü+≥ø±\+ : ôdô|º+ãsY ` nø√ºãsY
H˚\\T : #·˝≤ÿ, mÁs¡, q\¢πs>∑&ç H˚\\T nqT≈£L\+. eTTs¡T>∑T ˙s¡T ì\Te ñ+&˚ H˚\\T |üìøÏ sêe⁄.
s¡ø±\T
s¡ø£+ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç \ø£åD≤\T
(s√E˝À¢) (øÏ«/m)
|æ.&ç.j·T+ 1 105 6`6.5 –+»\T ã÷&ç<ä ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À
ñ+{≤sTT.
$.»&é.j·T+ 1 90`95 6`6.5 –+»\T q\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT.
|æ.ôV≤#Y.õ 62 85 6`6.5 –+»\T q\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT.
|æ.ôV≤#Y.õ. 9 90`100 6 –+»\T ã÷&ç<ä ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À
ñ+{≤sTT. |ü˝≤¢≈£î ‘Ó>∑T\TqT
‘·≥Tºø=+≥T+~.
Áø°&É 1`18 ÄsY 85`90 5`6.5 –+»\T >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT.
|ü˝≤¢≈£î ‘Ó>∑T\T eT]j·TT ã÷&ç<ä
‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
Áø°&É Vü≤s¡¸ 85`95 6`7.7 –+»\T >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT.
(dæ.ÄsY.ôV≤#Y.õ. 19) ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\T eT]j·TT
Ä+Á‘êø√ïdtqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
Áø°&É es¡∆Hé 85`90 6`7.5 –+»\T q\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT.
(dæ.ÄsY.ôV≤#Y.õ. 22) –+» sê\<äT. Ä+Á‘êø√ïdt, ã÷&ç<ä
‘Ó>∑T\T eT]j·TT |ü˝≤¢≈£î ‘Ó>∑T\TqT
‘·≥Tºø=+≥T+~.
m.{Ï.|æ.ôV≤#Y.õ. ` 11 110`120 6`6.5 –+»\T ã÷&ç<ä >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À
($&ÉT<ä˝…’q dü+e‘·‡s¡+ ñ+{≤sTT. |ü˝≤¢≈£î ‘Ó>∑T\TqT
` 2021) eT<Ûä´düúeTT>± ‘·≥Tºø=qTqT.

113
$‘·ÔqX¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 1 Á>±. ø±¬s“+&ÉõyéT eT+<äT #=ˆˆ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*.
H˚\‘·j·÷] : KØ|òt˝À yÓTT<ä{Ï |ü+≥ ø√dæq ‘·s¡Tyê‘· ‘·–q+‘· ‘˚eT #·÷düTø=ì, uÛÑ÷$Tì Hê>∑*‘√ ˇø£kÕ],
>=Ás¡T‘√ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ yÓT‘·Ô>± <äTìï ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.
$‘·Ôq+, $‘˚Ô<ä÷s¡+ : >=Ás¡T‘√ es¡Tdü\˝À $‘˚Ô |ü<ä∆‹˝À mø£sê≈£î 8`10 øÏ˝À\T, yÓ<ä»˝Ò¢ |ü<ä∆‹˝À 12`15
øÏ˝À\ $‘·Ôq+ dü]b˛‘·T+~. es¡Tdü\ eT<Ûä´ 30 ôd+.MT., yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 10 ôd+.MT. <ä÷s¡+ bÕ{Ï+#ê*.
ms¡Te⁄\T : mø£sê≈£î 4 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 10 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+, 8 øÏ˝À\ bı{≤wtì#˚à ms¡Te⁄\qT ÄK] <äTøÏÿ˝À
$‘Ô̊eTT+<äT y˚düTø√yê*.
n+‘·s¡ø£èwæ : $‹Ôq 25`30 s√E\ eT<Ûä´ H˚\˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ñqï|ü&ÉT, >=Ás¡T y˚ dæ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D
#˚dTü ø√yê*.
düdü´s¡ø£åD: ø±j·T‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : |üP‘· eT]j·TT |æ+<Ó @s¡Œ&˚ düeTj·T+˝À, |ü+≥≈£î qwüº+ ø£\T>∑CÒdüTÔ+~.
Bì ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø√¢sYô|’]bòÕdt 2.5 $T©¢ ©≥s¡¢ #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\T : yê‘êes¡D+˝À n~Ûø£ ‘˚eT ñ+&ç, sêÁ‹, |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·\˝À m≈£îÿe e´‘ê´dü+
ñqï|ü&ÉT á ‘Ó>∑T\T Ä•düTÔ+~. Bì ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1 Á>±. ø±¬s“+&ÉõyéT #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚düTø√yê*. ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‘·+>± ñqï m&É\ 15 s√E\ e´e~Û˝À ¬s+&√kÕ] ≈£L&É |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.

ñ\e\ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
nq+‘·|ü⁄s¡eTT ` 515 001
ôd˝Ÿ : 85559 42733

114
 s¬ ‘’ T· kÕúsTT˝À n|üsê\ $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô
Ä+Á<Ûä sêÁwü+º ˝À n|üsê\qT düTe÷s¡T>± 13 \ø£\å ôV≤ø±ºs˝¢¡ À kÕ>∑T#˚dTü HÔ êïs¡T. Ç+<äT˝À eTTK´+>±
X¯q>∑, $TqTeTT, ø£+~, ô|düs¡ |ü+≥\qT m≈£îÿe $d”sÔ +í¡ ˝À kÕ>∑T#˚dTü HÔ êïs¡T. ñ\e, n\dü+<ä eT]j·TT
sêCŸe÷wt ø=~› $d”sÔ +í¡ ˝À, ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑T#˚dTü HÔ êïs¡T. düTe÷s¡T>± 75% n|üsê\qT s¡; ø±\+˝À
kÕ>∑T#˚dTü HÔ êïs¡T.
XÊU≤Vü‰s¡yT˚ Á|ü<ëÛ q+>± >∑\ eTq<˚X+¯ ˝À e÷+düøè£ ‘·T\Ô qT n+~+#˚ n|üsê\ ô|s’ T¡ ¢ Á|üeTTK bÕÁ‘·qT
b˛wædTü HÔ êïsTT. n+‘˚ø±ø£ á ô|s’ T¡ ¢ qÁ‘·»ìì dæØú ø£]+∫ uÛ÷Ñ $Tì kÕs¡e+‘·+ #˚kÕÔsTT. á ô|s’ T¡ ¢ <Ûëq´|ü⁄
ô|s’ ‘¢¡ √ b˛*ùdÔ n‘·´\Œ ˙{Ïì yê&ÉT≈£îì ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À HêD´yÓTqÆ |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\qT ÇkÕÔsTT. n|üsê\qT
$$<Ûä |ü+≥˝À¢ n+‘·s¡ /$TÁX¯eT |ü+≥\T>± kÕ>∑T#˚kÕÔsT¡ . á ô|s’ q¢¡ T m≈£îÿe>± esê¸<ëÛ s¡+>±, ‘·≈î£ ÿe kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ
H˚\˝À¢ |ü+&çdTü HÔ êïs¡T.
Vü≤]‘· $|üy¢ êìøÏ eTT+<äT ‘·\dü] n|üsê\ yê&Éø+£ s√E≈£î 60.7 Á>±eTT\T ñ+fÒ Á|üdTü ‘Ô +·
40 Á>±eTT\ ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+~. BìøÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T n|üsê\qT esê¸<ëÛ s¡+>± |ü+&ç+#·≥+, »HêuÛ≤
ô|s¡>≥∑ +, kÕ>∑T $d”sÔ +í¡ ‘·>≥Z∑ + e+{Ï$ eTTK´+>± #Ó|⁄ü Œø√e#·TÃ. q÷‘·q s¡ø±\≈£î ñqï ~>∑Tã&ç X¯øøÔÏ Ï
eT]j·TT ndü\T edüTqÔ ï ~>∑Tã&ÉT\≈£î #ê˝≤ e´‘ê´dü+ ñ+≥THêïsTT. BìøÏ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ø±s¡D+ ø=‘·Ô s¡ø±\
$‘·qÔ + s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝À ˝Òøb£ ˛e≥+. s¬ ‘’ T· \+<ä]øÏ ø±e\dæq n|üsê\ $‘·HÔ êìï n+~+#·≥+ @
Á|üuTÑÛ ‘·« eT]j·TT Á|üy≥˚ T dü+dü\ú ≈£î kÕ<Û´ä eTe«<äT. ø±ã{Ϻ s¬ ’‘T· \T Á>±eTkÕúsTT˝À me] $‘·HÔ êìï yêπs dü«+‘·+>±
‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=ì yê&çqf…‘¢Æ ˚ |ü+≥ô|’ ô|fÒº ô|≥Tºã&ÉT\qT ‘·–+Z ∫ HêD´yÓTqÆ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT kÕ~Û+#·e#·TÃ.
kÕ<Ûës¡D+>± n|üsê\ ô|s’ T¡ ¢ dü«|üsê>∑ dü+|üsêÿìøÏ #Ó+~q ô|s’ T¡ .¢ M{Ï˝À kÕ>∑T˝À ñqïe˙ï s¡ø±˝Ò.
ø±ã{Ϻ n|üsê\ $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚jT· ≥+ #ê˝≤ ‘˚*ø£. <äèMø£sD¡ $‘·HÔ ê\qT e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúHê\T ˝Ò<ë
Ç‘·s¡ dü+dü\ú qT+&ç $‘·HÔ ê\qT ùdø£]+∫ $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô˝À ø=ìï yÓTfi¯≈î£ e\qT bÕ{Ï+∫ HêD´yÓTqÆ $‘·HÔ ê\qT
‘·j÷· s¡T #˚jT· e#·TÃ.
$‘·qÔ HêD´‘· ‘·>{Z∑ ≤ìøÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T :
$$<Ûä yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \˝À |ü+&ç+#·≥+ e\q ñ‘·ŒqïeTj˚T´ e÷s¡TŒ\T, Ç‘·s¡ s¡ø±\‘√ »]π>
ø=~›bÕ{Ï |üs|¡ sü ê>∑ dü+|üsÿ¡ + e\q, dü«\Œ »qT´|üsy¡ TÓ qÆ e÷s¡TŒ\T, $‘˚≥Ô |ü⁄&ÉT, ø√‘· eT]j·TT q÷]Œ&ç
düeTj·T+˝À »]π> j·÷+Á‹ø£ ø£©eÔ \¢, Ä•+#˚ ‘Ó>T∑ fi¯fl Á|üu≤Û e+ e\¢ eT]j·TT düV≤ü » ñ‘·Œ]es¡HÔ êe\¢ $‘·qÔ
HêD´‘· ‘·>T∑ ‘Z T· +~.

115
 eT+∫ HêD´‘· ø£*qZ $‘·qÔ + »qT´ eT]j·TT uÛÖ‹ø£|sü +¡ >± dü«#·ÃyÓTqÆ <Ó’ n‘·´~Ûø+£ >± yÓTT\ø£XÊ‘êìï
ø£*–, ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ –+»\T ø±ì @ Ç‘·s¡ |ü+≥\ /s¡ø±\ –+»\T ø±˙ eT{Ϻ ˝Ò<ë sêfi¯fl e+{Ï$ ˝Òq≥Te+{Ï$.
HêD´‘·yTÓ qÆ $‘·qÔ + ø=s¡≈î£ bÕ{Ï+#ê*‡q yÓTfi¯≈î£ e\T :
• @ @ ÁbÕ+‘ê\≈£î, ø±˝≤\≈£î dæbÕò s¡T‡#˚dqæ s¡ø±\qT Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À $‘·HÔ √‘·Œ‹ÔøÏ kÕ>∑T#˚j÷· *.
• $‘·HÔ √‘·Œ‹Ôì kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ , ˙{Ïedü‹>∑\ ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑T#˚dqæ f…¢Æ‘˚ n~Ûø£ HêD´yÓTqÆ ~>∑Tã&ÉT\qT
kÕ~Û+#·e#·TÃ.
• ô|düs,¡ $TqTeTT, X¯q>∑ e+{Ï ô|s’ q¢¡ T 5 MT≥s¡T¢ eT]j·TT ø£+~ ô|’sT¡ ˝À 100 MT≥s¡¢ n+‘·s¡
<ä÷sêìï n<˚ |ü+≥\≈£î dü+uÛ+Ñ ~+∫q Ç‘·s¡ s¡ø±\qT+&ç bÕ{Ï+∫qf…‘¢Æ ˚ j·÷+Á‹ø£ ø£©ìÔ , |üs|¡ sü ê>∑
dü+|üsêÿìï ìs√~Û+#·e#·TÃ.
• $‘·qÔ + y˚jT· {≤ìøÏ eTT+<äT uÛ÷Ñ $Tì dü]>± ‘·j÷· s¡T#˚dqæ ≥¢sTT‘˚ $‘·qÔ yÓTT\ø£ XÊ‘êìï ô|+∫,
ø£\T|ü⁄qT HêX¯q+ #˚jT· e#·TÃ.
• Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\≈£î dæbÕò s¡dTü #˚dqæ s¡ø±\, HêD´yÓTqÆ , <äèMø£]+∫q $‘·HÔ êìï |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúHê\T
˝Ò<ë $‘·qÔ dü+dü\ú qT+&ç ùdø£]+∫ $‘·TøÔ √yê*.
• dæbÕò s¡T‡#˚dqæ ‘Ó>T∑ fi¯fl, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T eT]j·TT s¬ C’ À_j·T+‘√ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚dæ $‘·TøÔ √yê*.
• Äj·÷ n|üsê\ ô|s’ ≈¢¡ î£ dæbÕò s¡T‡ #˚dqæ $‘˚dÔ eü Tj·÷ìï, ms¡Te⁄\qT, $‘·qÔ yÓ÷‘ê<äT\qT, $‘˚<Ô ÷ä sêìï
bÕ{Ï+#ê*.
• |üP‘·≈î£ eTT+<äT –+» >∑{|ºÏ &ü ˚ <äX\¯ ˝À ‘˚*ø£bÕ{Ï ˙{Ï ‘·&TÉ \T Çyê«*.
• $‹Ôq n|üsê\ |ü+≥\˝À ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü düeTÁ>∑ ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \qT bÕ{Ï+#ê*.
• düø±\+˝À düeTÁ>∑ düd´ü s¡øDå£ |ü<‘∆ä T· \qT bÕ{Ï+∫ |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ‘Ó>T∑ fi¯flqT ìyê]+#ê*.
• øπ ∞\ @]y˚‘· nH˚~ $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ n+X¯+. øπ ∞\ @]y˚‘· eTTK´+>± eT÷&ÉT <äX\¯ ˝À
#˚|{ü ≤º*. eTT+<äT>± s¬ ‘’ T· k˛<äsT¡ \T ‘êeTT $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚jT· <ä\∫q s¡ø±\ \ø£Då ≤\qT ‘Ó\TdüTø√yê*.
yÓTT<ä{Ï <äX˝¯ À |üP‘·≈î£ eTT+<äT yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\, Ä≈£î\ |ü]e÷D+, s¡+>∑T, ø±+&É+ô|’ s¡+>∑T,
q÷>∑T e+{Ï \ø£Då ≤\qTã{Ϻ øπ ∞\qT @]y˚j÷· *. s¬ +&Ée <äX¯ |üP‘· düeTj·T+˝À |üP‘·≈î£ e#˚Ã
düeTj·T+ eT]j·TT |üP‘· s¡+>∑T e+{Ï ˝ø£åD≤\‘√ πø∞\qT @]y˚j·÷*. ∫e]<äX¯˝À |ü+≥
‘·j÷· s¡sTTq|ü⁄&ÉT |ü+≥ m‘·T,Ô ø±j·T s¡+>∑T, bı&Ée⁄, q÷>∑T, –+» s¡+>∑T, |ü]e÷D+, |ü+≥ ø√‘·≈î£
‘·j÷· s¬ q’ düeTj·T+ e+{Ï \ø£Då ≤\ Ä<Ûës¡+>± øπ ∞\qT @]y˚j÷· *. n<˚ $<Û+ä >± $$<Ûä <äX\¯ ˝À
Ä•+#˚ ‘Ó>T∑ fi¯ófl eTTK´+>± yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ fi¯fl yÓTTø£ÿ\qT rdæ HêX¯q+ #˚j÷· *.

116
• $‘·qÔ n|üsê\ ô|s’ q¢¡ T ø√ùd≥|ü⁄&ÉT ø√‘· j·T+Á‘ê\ e\¢>±ì. |üìeTT≥¢ <ë«sê>±ì. eTqTwüß\
<ë«sê>±ì Ç‘·s¡ s¡ø±\ –+»\T ø£\e≈£î+&Ü C≤Á>∑‘eÔ· Væ≤+#ê*.
• $‘·qÔ ‘˚eTqT 9% #˚sT¡ ø=H˚ es¡≈î£ m+&Éu{… ≤º*.
• ì\«≈£î X¯óÁuÛ+Ñ #˚dqæ >√HÓd+ü #·T\qT ˝Ò<ë ø=‘·Ô dü+#·T\qT e÷Á‘·y˚T ì\«≈£î ñ|üj÷Ó –+#ê*. u≤>±
>±* yÓ\T‘·Ts¡T ‘·–˝Ò Á|ü<X˚ Ê˝À¢ ì\«#˚j÷· *. ì\«#˚dqæ $‘·HÔ êìøÏ |ü⁄s¡T>∑T |ü≥≈º î£ +&Ü #·÷düTø√yê*.

ô|q’ ‘Ó*|æq $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô yÓTfi¯≈î£ e\qT bÕ{Ï+∫ s¬ ‘’ T· \T HêD´yÓTqÆ n|üsê\ $‘·HÔ êìï ‘·eTbı\+˝À
‘êy˚T ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø=ì, $‘·HÔ ê\ô|’ ô|fÒº ô|≥Tºã&ÉT\qT ‘·–+Z ∫, ø£©Ô $‘·HÔ ê\ u≤]q |ü&≈É î£ +&Ü n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT
kÕ~Û+#·e#·TÃ.
n|üsê\ $‘·Ôq <ÛäèMø£s¡D HêD´‘ê Á|üe÷D≤\T
$es¡eTT |ü+≥
X¯q>∑ ø£+~ ô|düs¡ / $TqTeTT ñ\e n\dü+<ä /
sê»e÷wt
»qT´ dü«#·Ã‘· (XÊ‘·+) 98 98 98 98 98
»&É |ü<ës¡ú+ (XÊ‘·+) 2 2 2 2 2
yÓTT\ø£ (XÊ‘·+) 85 75 75 80 75
‘˚eT (XÊ‘·+) 9 9 9 9 9
Ç‘·s¡ |ü+≥\ $‘·Ôq+ (øÏ˝ÀøÏ) 5 10 10 10 10
Ç‘·s¡ s¡ø±\ $‘·Ôq+ (øÏ˝ÀøÏ) 10 20 20 10 10
$‘·Ôq eè~∆ ìwüŒ‹Ô 1:10 1:100 1:40 1:40 1:40

n|üsê\˝À $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô ô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (|ü|ü<ÛëHê´\T), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+ ` 522 034,
>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢. bò˛Hé HÓ+. 0863 ` 2524017, ôd˝Ÿ : 99896 25215

117
 y˚s¡TX¯q>∑
$‘˚Ô düeTj·T+
ÁbÕ+‘·+ eTT+<ädüTÔ KØ|òt/y˚dü$ KØ|òt s¡;
ñ‘·Ôs¡ø√kÕÔ e÷]à ` @Á|æ˝Ÿ pHé ` p˝…’ qe+ãs¡T qT+&ç
&çôd+ãs¡T 15 es¡≈£î
sêj·T\d”eT e÷]à ` @Á|æ˝Ÿ p˝…’`Ä>∑wüߺ yÓTT<ä{Ï qe+ãs¡T qT+&ç
(<äøÏåD eT]j·TT n‘·´\Œ yês¡+ es¡≈£î &çôd+ãs¡T 15 es¡≈£î
es¡¸bÕ‘· eT+&É˝≤\T) (p˝…’ yÓTT<ä{Ï |üø£å+ (&çôd+ãs¡T yÓTT<ä{Ï
nqT≈£L\+) |üø£å+ nqT≈£L\+)
H˚\\T : ÇdüTø£‘√ ≈£L&çq mÁs¡ >∑s¡|ü H˚\\T ÁX‚wü˜+. #·˝≤ÿ eT]j·TT mÁs¡ >∑s¡|üH˚\\T ≈£L&Ü nqT≈£L\+.
ùd+Á~j·T |ü<ës¡ú+ m≈£îÿe>± ñ+&ç ñ<ä»ì dü÷∫ø£ 6.0 ` 7.5 eT<Ûä´ >∑\ H˚\\T ÁX‚wü˜+.
s¡ø±\T

d”»qT/|ü]dæ‹∆ nqTyÓq’ s¡ø±\T |ü+≥ ø±\+

(s√E˝À¢)
(1) (2) (3)
eTT+<ädüTÔ KØ|òt ˙{Ï BÛs¡CŸ, <Ûäs¡DÏ 105`110
dü<äTbÕj·T+ ñqï #√≥ ì‘·´ Vü≤]‘·, ;ÛeT, ø£~] ˝ÒbÕøÏå 110`115
ø£~]`7 uÀ˝Ÿ¶ 120`125
KØ|òt ` n‘·´\Œ <Ûäs¡DÏ 105`110
es¡¸bÕ‘·+ ñqï #√≥¢ ø£~] ˝ÒbÕøÏå, ø£~] neTsêe‹ 110`115
KØ|òt ` kÕ<Ûës¡D es¡¸bÕ‘·+ ø£~] 6, <Ûäs¡DÏ, BÛs¡CŸ 105`110
ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À/u…≥º˝À ì‘·´Vü≤]‘·, ø£~] neTsêe‹, ø£~] 110`120
2`3 ‘·&ÉT\T Çe«>∑\ ∫Á‘êe‹, ø£~] ˝ÒbÕøÏå
neø±X¯eTTqï#√≥¢
KØ|òt esê¸\T <Ûäs¡DÏ, ø£~] ˝ÒbÕøÏå 105`115
Ä\dü´yÓTqÆ |ü&ÉT

118
 d”»qT/|ü]dæ‹∆ nqTyÓ’q s¡ø±\T |ü+≥ ø±\+
(s√E˝À¢)
(1) (2) (3)
s¡; ø£~] 6, <Ûäs¡DÏ, BÛs¡CŸ, ;ÛeT 105`110
(qe+ãs¡T`&çôd+ãs¡T˝À Á^wüà, ø£~] ∫Á‘êe‹ 95`100
$‘·TÔ≥≈£î) ø£~] neTsêe‹, ø£~] ˝ÒbÕøÏå, 110`120
ì‘·´Vü≤]‘·, ◊.dæ.õ.$. 00350,
ø£~] 7 uÀ˝Ÿ¶ 130`135
s¡; ø£~] 6, <Ûäs¡DÏ, BÛs¡CŸ 105`110
(e] e÷>±DT˝À¢ kÕ>∑T
»qe]˝À $‘·TÔ≥≈£î)
ø±fi¯Vü≤dæÔ yÓT˝≤&û (∫{Ϻø±j·T ø£~] ˝ÒbÕøÏå 105`115
‘Ó>∑T\T) ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À
Ä≈£îeT#·Ã, Á‘·T|ü ‘Ó>∑Tfi¯flqT ø£~] ˝ÒbÕøÏå 105`110
‘·≥Tºø=qT s¡ø±\T

H˚\ ‘·j·÷Ø : y˚dü$˝À ˝À‘·T <äT≈£îÿ\T #˚j·T&É+ e\q |ü+≥qT qwüº|ü]#˚ ø°≥ø±\T, ‘Ó>∑Tfi¯fl ñ<Ûäè‹ì
‘·–Z+#·e#·TÃ. $‘˚Ô eTT+<äT H˚\qT yÓT‘·Ô>± <äTøÏÿ#˚dæ #·<äTqT #˚ j·÷*.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : –+» |ü]e÷DeTT, $‘˚Ô n<äqT, s¡ø±ìï ã{Ϻ $‘·ÔqyÓ÷‘ê<äT ìs¡ísTT+#·ã&ÉT‘·T+~.

s¡ø£+ –+»\ s¡÷|ü+˝À (øÏ˝À\T/mø£sê≈£î)

KØ|òt s¡;
ø£~] 6, <Ûäs¡DÏ, 52`56 72`76
;ÛeT 64`68 80`88
ø£~] 7 uÀ˝Ÿ¶, ø£~] ∫Á‘êe‹, ø£~] neTsêe‹ 40`42 40`42
ø£~] ˝ÒbÕøÏå 30`35 30`35

119
$‘·Ôq X¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ ˇø£ Á>±. f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 2 &ç.j·Tdt. ˝Ò<ë 3 Á>±eTT\ e÷´+ø√C…uŸ eT]j·TT
8 Á>±. Áf…Æø√&Ósêà $]&ç bı&ç eT+<äTqT |ü{Ϻ+#ê*. ø±+&ÉeTT ≈£îfi¯ófl yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T (|æmdtmHé&ç) eT]j·TT
y˚s¡T |ü⁄s¡T>∑T Ä•+#˚ ÁbÕ+‘ê\˝À øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 2 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|òt.mdt. 4 $T.©. ˙fi¯fl
$TÁX¯eTeTT eT+<äT‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷* ˝Ò<ë øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 17.8 mdt.m˝Ÿ. 2 $T.©.
#=|üq ø£*|æ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚düTø√e#·TÃ. e] e÷>±DT˝À¢ ˝Òø£ ø=‘·Ô> ± y˚s¡TX¯q>∑ kÕ>∑T #˚ùd≥|ü&ÉT $‘·ÔHêìøÏ
¬s’CÀ_j·T+ ø£\Ãs¡Tì |ü{Ϻ+#ê*. yÓTT<ä\T ≈£îfi¯ófl, y˚s¡T≈£îfi¯ófl, ø±+&ÉeTT ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯ófl m≈£îÿe>± Ä•+#˚
ÁbÕ+‘ê\˝À øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 10 Á>±eTT\ Áf…Æø√&Ósêà $]&çì |ü{Ϻ+#ê*. $‘·ÔHêìï yÓTT<ä≥ ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£
eT+<äT‘√ X¯ó~∆#˚dæ, ˙&É˝À Äs¡u…{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· •©+Á<ÛäHêX¯ì‘√ X¯ ó~∆ #˚j·÷*. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ¬s’CÀ_j·T+
ø£\Ãs¡TqT ≈£L&É $‘·ÔHê\≈£î |ü{Ϻ+#·e#·TÃ.
ìÁ<ëedüúqT ‘=\–+#·≥+ : ìÁ<ëedüú>∑\ s¡ø±\ (ø£~]`7 uÀ˝Ÿ¶, ø£~] neTsêe‹, ø£~] ∫Á‘êe‹, ø£~]
˝ÒbÕøÏå) $‘·ÔHêìï 5 $T.©. Ç<∏ä]˝Ÿ (100%) qT 10 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æq Á<ëeD+˝À 12 >∑+≥\T
Hêqu…{Ϻ ‘·sê«‘· ˙&É˝À Äs¡u…{Ϻ $‘·TÔø√yê* ˝Ò<ë e÷¬sÿ{Ÿ˝À <=]πø m<∏√ÔbÕHé (39%), 125 $T.©. ◊<äT
©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ 100 øÏ˝À\ $‘·Ôq+ô|’ |æ∫ø±Ø #˚dæ >±* u≤s¡ì dü+#·T\˝À ˇø£ sêÁ‹ (8`12 >∑+ˆˆ)
e⁄+∫, eTs¡Tdü{Ï s√E ñ<äj·Ty˚T ˙&É˝À Äs¡u…{Ϻ $‘·TÔø√yê*. (nq>± 25 $T.©. m‘√ÔbòÕHé ˇø£ ©≥s¡T
˙{Ï˝À ø£*|æ 20 øÏ˝À\ $‘·Ôq+ô|’ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*).
$‘˚Ô <ä÷s¡+ :
s¡ø£+ d”»qT
KØ|òt s¡;
ø£~] 6, <Ûäs¡DÏ, BÛs¡CŸ ì‘·´Vü≤]‘· 30 I 10 ôd+.MT. 22.5 I 10 ôd+.MT.
ø£~] neTsêe‹, ø£~] ˝ÒbÕøÏå, ø£~] 7 uÀ˝Ÿ¶, 30 I 15 ôd+.MT. 30 I 15 ôd+.MT.
ø£~] ∫Á‘êe‹
$‘·Ô≥+ : $‘·ÔHêìï >=Ás¡T‘√ >±ì ˝Ò<ë Hê>∑* #êfi¯fl˝À >±ì ˝Ò<ë Á{≤ø£ºs¡T‘√ q&ç#˚ $‘·TÔ j·T+Á‘·eTT‘√ >±ì
$‘êÔ*. $‘˚Ô düeTj·T+˝À H˚\˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ñ+&Ü*. $‘·HÔ êìï 5 ôd+.MT. ˝À‘·T $T+#·≈î£ +&Ü $‘·TøÔ √yê*.
Á{≤ø£ºs¡T Á&ç˝ŸqT yê&çqf…Æ¢‘˚ ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À m≈£îÿe $d”Ôs¡í eTT˝À $‘·TÔø√e&Éy˚Tø±ø£, Ks¡TÃqT ≈£L&Ü
>∑D˙j·T+>± ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃqT.

120
 s¡ø±\ >∑TD>∑D≤\T
s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q >∑TD>∑D≤\T –+» q÷HÓ ~>∑Tã&ç
dü+e‘·‡s¡+ XÊ‘·+ XÊ‘·+ (øÏ˝À\T/mø£sê≈£î)
1 2 3 4 5 6

ø£~]`6 2002 ∫qï >∑T‹Ôs¡ø£+. |ü+≥ ø±\+ 100 s√E\T, –+» |ü]e÷D+ C….m˝Ÿ.`24 ø£+fÒ 72.0 48.0 KØ|òt: 800`880
5% ô|<ä›~>± ñ+≥T+~. s¡; : 1600`1700
ø£~]`7 2009 ô|<ä› >∑T‹Ôs¡ø£+. Ä≈£îeT#·Ã, ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\qT ‘·≥Tºø=+≥T+~. ˝≤e⁄ –+»\ s¡ø£+. 70.0 49.0 KØ|òt: 800`1000
uÀ\T¶ e+<ä –+»\ ãs¡Te⁄ 65`70 Á>±. ˙{Ï edü‹ ñqï kÕs¡e+‘·yÓTÆq ÁbÕ+‘ê\≈£î s¡; : 1800`2000
nqTyÓq’ s¡ø+£ . 40 s√E\ es¡≈î£ ìÁ<ëedü∆ ø£\<äT. |ü+≥ ø±\+`KØ|ò˝t À 120`125
s√E\T, s¡;˝À 130`135 s√E\T
2009 ∫qï >∑T‹Ôs¡ø£+. esê¸uÛ≤e |ü]dæ∆‘·T\qT, u…≥ºqT u≤>± ‘·≥Tºø=+≥T+~. Ä≈£îeT#·Ã, 80.0 52.0 KØ|òt: 800`1000
ø£~]`9
y˚s¡T ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯flqT, s¡dü+ |”˝Òà |ü#·Ã<√eT, ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T, qT* |ü⁄s¡T>∑T, s¡; : 1400`1600
mÁs¡q*¢ì ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ìÁ<ëedü∆ 30 s√E\T. |ü+≥ ø±\+ `KØ|ò˝t À 105`110
s√E\T, s¡;˝À 115`120 s√E\T
y˚T˝…’q ∫qï >∑T‹Ô s¡ø£+. Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\TqT, s¡dü+ |”˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\qT, u…≥ºqT,

121
ø£~] 2016 70.0 50.0 KØ|òt: 800`1000
neTsêe‹ yÓTTe⁄«≈£îfi¯óflqT, ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\TqT düeTs¡∆e+‘·+ >± ‘·≥Tº≈£îH˚ s¡ø£eTT. s¡; : 1400`1500
|ü+≥ ø±\+: KØ|òt˝À 115`120 s√E\T
Hêsêj·TDÏ 2002 ∫qï >∑T‹Ô s¡ø£+. s¡;øÏ ≈£L&É nqTyÓ’q~. yÓTTø£ÿ˝À nìï ø±j·T\T ˇπ økÕ] |üø±«ìøÏ 76.0 49.0 KØ|òt: 800`1000
ekÕÔsTT. –+»\T ˝Ò‘· ms¡Te⁄ s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT. s¡; : 1400`1800
Á|üd÷ü q ` ∫qï >∑T‹Ôsø¡ +£ . 105`110 s√E\˝À ø√‘·≈î£ edüT+Ô ~. ø±fi¯V≤ü dæÔ (∫{Ïøº ±j·T) ‘Ó>T∑ \TqT 76.0 50.0 s¡; : 1350`1400
‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
Á^wüà ` ∫qï >∑T‹Ôs¡ø£+. 100 s√E\ dü«\Œø±*ø£ s¡ø£+. ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡∆´eTT m≈£îÿe 76.0 52.0 KØ|òt: 800`1000
(‘·≈£îÿe ˙{Ï $ìjÓ÷>∑+‘√ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚à s¡ø£+). s¡; : 1600`1800
;ÛeT 2010 ∫qï >∑T‹Ô s¡ø£+. ˝≤e⁄ –+»\T ø£*– ñ+≥T+~. |ü+≥ ø±\+ :110`115 72.0 45.0 1000`1200
s√E\T. ˙{Ï edü‹ >∑\ ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q s¡ø£+.
∫qï >∑T‹Ô s¡ø£+. u…≥ºqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~. 100`105 s√E\ |ü+≥ ø±\+. yÓTTø£ÿ\T 75.79 49.0 KØ|òt: 600`1000
<Ûäs¡DÏ 2012 eT<Ûä´dü∆eTT>± ñ+{≤sTT. yÓTTe⁄«, ø±+&ÉeTT ≈£îfi¯ófl yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T fi¯flqT, ø±+&ÉeTT, y˚s¡T s¡; : 1500`1700
≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯flqT ø=+‘· es¡≈£î ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
s¡ø±\ >∑TD>∑D≤\T
s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q >∑TD>∑D≤\T –+» q÷HÓ ~>∑Tã&ç
dü+e‘·‡s¡+ XÊ‘·+ XÊ‘·+ (øÏ˝À/mø£sê≈£î)
ø£~] 2017 ∫qï >∑T‹Ô s¡ø£+, Ä≈£îeT#·ÃqT, yÓTTe« 70.0 49.0 s¡; : 1200`2070
≈£îfi¯ófl eT]j·TT ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl, yÓ’s¡dt,
∫Á‘êe‹ y˚s¡T≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯flqT, s¡dü+ |”\Tà |ü#·Ã
<√eT,‘êeTs¡ |ü ⁄ s¡ T >∑ T \qT ‘· ≥ Tº
ø=+≥T+~. {Ï.m.õ. 24 ø£+fÒ 40%
n~Ûø£ ø±j·T ~>∑Tã&ç, 53% n~Ûø£
–+» ~>∑Tã&ç. –+»\T >∑T˝≤; s¡+>∑T
˝À ñ+{≤sTT.
ì‘·´Vü≤]‘· 2018 110`115 s√E\T. e+<ä –+»\ 76.0 50.0 KØ|òt : 1200
ãs¡Te⁄ 50 Á>±. n~Ûø£ XÊ‘·+ 3 –+»\ s¡; : 1800
ø±j·T\T. ø=~› es¡≈£î s¡dü+ |”\TÃ
|ü⁄s¡T>∑T\qT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~. |ü]|üø£«
ìÁ<ëedüú 20 s√E\T, bı{Ϻ s¡ø£+.
BÛs¡CŸ 2018 ‘· ≈ £ î ÿe ˙{Ï $ìjÓ ÷ >∑ + ‘√ n~Û ø £ 74`76 50 KØ|òt : 800`1000
~>∑Tã&çìdüTÔ+~. ˙{Ï dü<äTbÕj·T+‘√
KØ|ò,t s¡; d”»q¢˝À kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\+. s¡; : 1600`1800
ø±j·T\T –+»\T ô|<ä›$. 100`105
s√E\T |ü+≥ ø±\+. n~Ûø£ y˚&çì,
n~Û ø £ #· * ì ø=+‘· es¡ ≈ £ î ‘· ≥ Tº
≈£ î +≥T+~. q÷s¡ T –+»\ ãs¡ T e⁄
50`55 Á>±.
Á|ü>∑‹ 2018 bı{Ϻ s¡ø£+. n~Ûø£ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ 73`75 50 KØ|òt : 1200
kÕeTs¡∆´+ ñqï s¡ø£+. ø±j·T\T qTqï>∑,
–+»\T >∑ T ˝≤; s¡ + >∑ T ˝À Äø£ s ¡ ¸ s¡; : 1600
D° j · T +>± ñ+{≤sTT. 95`100
s√E\T
ø£~] ˝ÒbÕøÏå 2020 Ä≈£îeT#·ÃqT, yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ \qT, s¡d+ü |”˝ÃÒ 51.0 KØ|òt : 1400
|ü ⁄ s¡ T >∑ T ˝… ’ q ‘êeTs¡ |ü ⁄ s¡ T >∑ T \qT 70
‘· ≥ Tº ≈ £ î +≥T+~. |ü + ≥ ø±\ 115
s√E\T. n~Ûø£ ~>∑Tã&çì, n~Ûø£ q÷HÓqT,
e÷+düø£è‘·TÔ\qT ø£*–q~. rÁe u…≥Tº
|ü]dæú‘·T\qT ‘·≥Tºø=ì mø£sêìøÏ 6`8
øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&ç ìdüT+Ô ~. 100 –+»\
ãs¡Te⁄ 40 Á>±.

122
ms¡Te⁄\T (mø£sêìøÏ øÏ˝À˝À¢)
uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å\qTdü]+∫ ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äTqT ìs¡ísTT+#·Tø√yê*. kÕ<Ûës¡D+>± y˚s¡TX¯q>∑≈£î á
ÁøÏ+~ yÓ÷‘ê<äT ms¡Te⁄\T nedüs¡+.
b˛wüø£+/ms¡Te⁄ esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥≈£î ˙{Ï bÕs¡T<ä\ |ü+≥≈£î
(øÏ./m.) (øÏ./m.)
qÁ‘·»ì (j·T÷]j·÷ s¡÷|ü+˝À) 8 (18) 12 (27)
uÛ≤dü«s¡+ (dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ¤{Ÿ s¡÷|ü+˝À) 16 (100) 16 (100)
bı{≤wt (eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt s¡÷|ü+˝À) 20 (33) 20 (33)
õ|ü‡+ 200 200
õ+ø˘ dü˝ÒŒ¤{Ÿ (˝À|üeTTqï H˚\\≈£î Á|ü‹ eT÷&ÉT 20 20
|ü+≥\≈£î ˇø£kÕ])
ø£~] 7 uÀ˝Ÿ¶, ø£~] neTsêe‹, ø£~] ∫Á‘êe‹, ø£~] ˝ÒbÕøÏå s¡ø±\≈£î ô|’ ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äTqT ˙{Ï
bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä ¬s{Ϻ+|ü⁄ y˚dæ n‘·´~Ûø£ ~>∑Tã&çì kÕ~Û+#·e#·TÃ.
<äTøÏÿ˝À mø£sêìøÏ 4`5 ≥qTï\ ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄ y˚j·÷*. yÓTT‘·Ô+ uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt ms¡Te⁄\qT
ÄKs¡T <äTøÏÿ˝À y˚düTø√yê*. esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥≈£î mø£sêìøÏ 18 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷qT $‘˚Ô düeTj·T+˝ÀH˚
y˚j·÷*. ˙{ÏbÕs¡T<ä\ |ü+≥≈£î n˝≤π> s¡;˝À 18 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷qT $‘·ÔHê\qT $‘˚Ô düeTj·T+˝À,
9 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷qT 30 s√E\ ‘·sê«‘· n+fÒ ‘=* |üP‘· <äX¯˝À y˚düTø√yê*.
õ|ü‡+qT >∑]wü˜ |üP‘· <äX˝¯ À (KØ|ò˝t À $‹Ôq 35`40 s√E\≈£î, s¡;˝À 40`45 s√E\≈£î) y˚dTü ø√yê*.
¬s+&Ée kÕ] ø£\T|ü⁄ rùd eTT+<äT õ|ü‡+qT y˚dæ Á‘·$«‘˚ ø±j·T\T n_Û eè~∆ #Ó+<˚ bıs¡˝À¢ (4`5 ôd+.MT.
˝À‘·T˝À) |ü&ÉT‘·T+~.
dü÷ø£åà b˛wüø£ |ü<ës¡ú ˝ÀbÕ\T ` dües¡D : õ+≈£î ˝À|æ+∫q Ä≈£î\T ∫qï$>± e÷] >∑TãTs¡T>± ø£ì|ækÕÔsTT.
yÓTTø£ÿ\T –&Édüu≤s¡‘êsTT. Ä≈£î áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T>± e÷s¡e#·TÃ. á ˝ÀbÕìï düe]+#·&ÜìøÏ
mø£sêìøÏ 400 Á>±.\ #=|üq õ+ø˘dü˝ÒŒ¤{ŸqT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ yês¡+ e´e~Û‘√ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢
|æ∫ø±Ø #˚j·÷*. ÇqTeTT<Ûë‘·T ˝À|ü+ q\¢πs>∑{Ï H˚\˝À¢ n~Ûø£ ‘˚eT ñqï|ü&ÉT ø£ì|ædüTÔ+~. ˝Ò‘· Ä≈£î\T
|üdTü |ü⁄|ü#÷ >±qT ‘·sê«‘· ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘êsTT. á ˝ÀbÕìï düe]+#·&ÜìøÏ mø£sêìøÏ 1 øÏ˝À nqïuÛ~Ò
eT]j·TT 200 Á>±eTT\ dæÁ{Ïø˘ Äe÷¢ìï 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ yês¡+ e´e~Û‘√ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±Ø
#˚j·÷*. ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä kÕ>∑T#˚ùd |ü+≥≈£î mø£sêìøÏ 2 øÏ˝À\ uÀsêø˘‡qT $‘˚Ô≥|ü&ÉT y˚j·÷*.
uÀsêHé –+»\ n_Ûeè~∆øÏ nedüs¡+.

123
 ˙{Ï Ä<Ûës¡+>± y˚dæq y˚s¡TX¯q>∑ Áø=‘·Ô s¡ø±\≈£î dü÷ø£Î<Ûë‘·Te⁄\T e÷ø˘‡ / Á>√‘Y /bòÕs¡Tà˝≤ `4 \˝À
@<√ ˇø£ <ëìì ns¡ πøõ bÂ&És¡Tì 200 ©. ˙{Ï˝À ø£]–+∫ $‹Ôq 40, 50 eT]j·TT 60 s√E\≈£î |æ∫ø±]
#˚ùdÔ ~>∑Tã&ç eT]j·TT ø±j·T HêD´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·s¡ ø£èwæ : y˚s¡TX¯q>∑ $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1`2 s√E\ ˝À|ü⁄ mø£sêìøÏ ˇø£ ©≥s¡T
ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% Á<ëeø£+ ˝Ò<ë ãT´{≤ø√¢sY 50% Á<ëeø£+ ˝Ò<ë n˝≤ø√¢sY 50% Á<ëeø£+˝À @<√ ˇø£
<ëìì 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ H˚\ô|’ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
$‹Ôq 20`25 s√E\|ü⁄&ÉT >=Ás¡T‘√ n+‘·s¡ø£èwæ #˚dæ yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl≈£î eT{Ϻì m>∑<√ùdÔ ø£\T|ü⁄
ìs¡÷à\q‘√ bÕ≥T }&É\T uÛÑ÷$T˝ÀøÏ ~– u≤>± }s¡T‘êsTT.
n+‘·s¡ø£èwæ ≈£î<äs¡q|ü⁄&ÉT, $‹Ôq 20 s√E\˝À|ü⁄ >∑&ç¶ C≤‹ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñ+fÒ
mø£sê≈£î 250 $T.©. Áb˛|üøÏ«C≤bòÕ|t 10% Á<ëeø£+ ˝Ò<ë 400 $T.©. øÏ«»˝ÀbòÕ|t 5% Á<ëeø£+ \˝À @<√
ˇø£ <ëìì 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. á ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T yÓ&É˝≤Œ{Ï Ä≈£î >∑\ ø£\T|ü⁄
yÓTTø£ÿ\qT ìyê]+#·e⁄.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : y˚s¡TX¯q>∑≈£î 400`450 $T.MT. ˙s¡T nedüs¡eTe⁄‘·T+~. ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ 8`9 ‘·&ÉT\T
ô|&ç‘˚ dü]b˛‘·T+~. $‘˚ÔeTT+<äT H˚\ u≤>± ‘·&çùd≥≥T¢ ˙s¡T ô|{Ϻ ‘·–q+‘· #ÓeTà ñqï|ü&ÉT $‘·Ôq+
y˚j·÷*. ¬s+&Ée ‘·&çì $‹Ôq 20`25 s√E\≈£î (yÓTT<ä{Ï |üP‘·<äX¯˝À) Çyê«*. ‘·sê«‘· ‘·&ÉT\T H˚\
\ø£åD+, ã+ø£eT{Ϻ XÊ‘êìï nqTdü]+∫ 7`10 s√E\ e´e~Û‘√ ô|{≤º*. ÄK] ‘·&ç, |ü+≥ø√‘·≈£î 15
s√E\ eTT+<äT Çyê«*. }&É\T ~π> <äX¯qT+&ç ø±j·T\T }πs <äX¯es¡≈£î ($‹Ôq 45`50 s√E\ qT+&ç
85`90 s√E\ es¡≈£î) düTìï‘·yÓTÆq~, ø£qTø£ á <äX¯˝À ˙s¡T düÁø£eT+>± ‘·>∑T yÓ÷‘ê<äT˝À ø£≥Tºø√yê*.
˙{Ïì ‘·T+|üs¡T¢ (ÁdæŒ+ø£s¡T¢) <ë«sê Ç∫Ãqf…Æ¢‘˚ 25 XÊ‘·+ kÕ>∑T ˙{Ï Ä<ë‘√bÕ≥T ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~.
Á&ç|t |ü<ä∆‹˝À kÕ>∑T #˚j·TTq|ü&ÉT 90I90 ôd+.MT <ä÷s¡+˝À Á&ç|üŒs¡T¢ @sêŒ≥T #˚düTø=ì, ø±j·T @s¡Œ&˚ <äX¯
es¡≈£î Á|ü‹ 3 s√E\≈£î ˇø£kÕ] 10 $T.MT ˙s¡T Çyê«*. Ä ‘·s¡Tyê‘· Á|ü‹ ¬s+&ÉT s√E\≈£î ˇø£ ‘·&ç
10 $T.MT #=|üq Çyê«*. esê¸<Ûës¡ |ü+≥≈£î ô|’s¡T yÓTT\∫q 15`20 s√E\˝À|ü⁄ mø£sêìøÏ 5 ≥qTï\
y˚s¡TX¯q>∑ bı≥TºqT bı\+ô|’ |üs¡#ê*. u…≥º |ü]dæú‘·T˝À¢ bı&ç düTqï+ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 50 Á>±eTT\ #=|üq ø£*|æ
ô|’s¡Tô|’ |æ∫ø±] #˚dæ yÓTTø£ÿ\ <ë«sê Ä$¬s’b˛j˚T ˙{Ï qcÕºìï ‘·–Z +#·e#·TÃ. u…≥ºqT+&ç ô|’s¡T ‘·«s¡>±
ø√\Tø√e&ÜìøÏ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 20 Á>±eTT\ j·T÷]j·÷ì ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
|ü+≥\ düs¡[ : ø£+~, ÄeTT<ä+, dü»® eT]j·TT C§qï |ü+≥\qT y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥e÷]Œ&ç #˚j·Te#·TÃ.
esê¸<Ûës¡ y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥˝À Á|ü‹ 7 y˚s¡TX¯q>∑ kÕfi¯fl≈£î ˇø£ ø£+~ ˝Òø£ ˇø£ ÄeTT<ä+ kÕ\T y˚dæq#√
ìø£sê<ëj·T+ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. Á|ü‹ Äs¡TkÕfi¯fl y˚s¡TX¯q>∑≈£î ¬s+&ÉT kÕfi¯fl dü»®qT ≈£L&É y˚düTø√e#·TÃ.

124
dü»®, C§qï n+‘·s¡ |ü+≥>± y˚düTø√e&É+ e\q y˚s¡TX¯q>∑˝À ‘êeTs¡ |ü ⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ ‘·–Z yÓ’s¡dt yê´|æÔ
ø=+‘·es¡≈£î ‘·>∑TZqT. áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ Á|üuÛ≤e+ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ KØ|òt y˚s¡TX¯q>∑ ‘·sê«‘· ô|dü\T ˝Ò<ë
n\dü+<ä ˝Ò<ë ñ\e\T ˝Ò<ë >√s¡T∫≈£îÿ&ÉT y˚düTø√e#·TÃ. y˚s¡TX¯q>∑q T e]‘√ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·T&É+ e\q
y˚s¡TX¯q>∑≈£î qT*|ü⁄s¡T>∑T\ u…&É<ä ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ.
düdü´s¡ø£åD
|ü⁄sT¡ >∑T\T
1. y˚s¡T|ü⁄s¡T>∑T : y˚s¡T |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T (ô|+≈£î |ü⁄s¡T>∑T\T) ‘=\ø£] esê¸\T |ü&çq yÓ+≥H˚
uÛÑ÷$T˝ÀqT+∫ ãj·T≥≈£î e∫à #·T≥TºÁ|üø£ÿ\ e⁄qï y˚|ü / πs>∑T/q\¢‘· TeTà #Ó≥¢ô|’ J$kÕÔsTT. Ä&É |ü⁄s¡T>∑T\T
uÛÑ÷$T˝À|ü\ Á>∑T&ÉT¢ ô|{Ϻ ‘Ó\¢{Ï ms¡T|ü⁄s¡+>∑T ‘·\ ø£*–q |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T yÓ\Te&É‘êsTT. u≤>± m~–q
y˚sT¡ |ü⁄s¡T>∑T ªªCμμ Äø±s¡+˝À e⁄+&ç yÓTTø£ÿ y˚sq¢¡ T ø£‹]Ô düT+Ô ~. ‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\˝À¢ m≈£îÿe>± Ä•düT+Ô ~. y˚sT¡ |ü⁄s¡T>∑T
Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\T m+&çb˛sTT #·ìb˛‘êsTT. yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ‘˚ düT\Te⁄>± }&ç ekÕÔsTT. kÕfi¯fl es¡Tdü\˝À
yÓTTø£ÿ\T >∑T+|ü⁄\T >∑T+|ü⁄\T>± #·ìb˛‘êsTT.
ìyês¡D : ˝À‘·T <äTøÏÿ #˚j·T&É+ e\q y˚s¡T|ü⁄s¡T>∑T ø√X¯düú<äX¯\T ãj·T≥|ü &ç |ü≈£åî\u≤]q |ü&É‘êsTT, ˝Òø£
m+&É y˚&ç$TøÏ #·ìb˛‘êsTT. bò˛πs≥T 10% >∑T[ø£\T mø£sêìøÏ 6 øÏ˝À\T $‘˚Ô≥|ü&ÉT y˚j·÷*. ˇø£ øÏ˝À
$‘·ÔHêìøÏ 2 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 17.8 mdt.m˝Ÿ. ˝Ò<ë 2 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|òt.mdt. eT+<äTqT
4 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ $‘·TÔø√yê*.
2. s¡dü+ |”˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\T (‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T, ù|qTã+ø£, Ä≈£î|ü#·Ã <√eT)
n) ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T : y˚s¡TX¯q>∑ yÓTT\¬ø‹Ôq 9e s√E qT+∫ |æ\¢, ô|<ä› |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ô|’ |ü#·Ã<äHêìï
>√øÏ s¡kÕìï |”\TkÕÔsTT. ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>∑ ñqï≥¢sTT‘˚ Ä≈£î\T eTT&ÉT#·Tø=ì, yÓTTø£ÿ\T –&Édüu≤] b˛‘êsTT.
Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q >√<ÛäTeTs¡+>∑T es¡íeTT˝À eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. á |ü⁄s¡T>∑T y˚s¡TX¯q>∑˝À ªªyÓTTe⁄«
≈£îfi¯ófl eT]j·TT ø±+&ÉeTT ≈£îfi¯óflμμ yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ fi¯flqT ej·÷´]uÛ≤eT e+{Ï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ qT+&ç dü+Áø£$T+|üCdÒ Tü +Ô ~.
Ä) ù|qT ã+ø£ (q\¢J&É) : ‘·*¢ eT]j·TT |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T yÓTTø£ÿ\ ø=eTà\ ∫>∑Ts¡¢ô|’q, ˝Ò‘ · Ä≈£î\ n&ÉT>∑T
uÛ≤>±q eT]j·TT ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À |üP‘·ô|’ >∑T+|ü⁄\T>± @s¡Œ&ç s¡kÕìï |”\TkÕÔsTT. Bìe\q yÓTTø£ÿ\T
–&Édüu≤s¡T‘êsTT. |üP‘·<äX¯˝À Ä•+∫q|ü⁄&ÉT |üP‘· sê*b˛‘·T+~. á |ü⁄s¡T>∑T\T ‘˚HÓ e+{Ï õ>∑Ts¡T |ü<ës¡ú+
Ádü$+#·&É+ e\¢ yÓTTø£ÿ\ô|’ q\¢ì ã÷E @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
Ç) Ä≈£î|ü#·Ã <√eT (B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T) : |æ\¢ eT]j·TT ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q #˚] s¡kÕìï
|”*Ãy˚kÕÔsTT. yÓTT<ä≥ Ä≈£î ô|’uÛ≤>±q yÓTT<ä≥>± "V" Äø±s¡+˝À |üdüT|ü⁄ |ü#·Ãì eT#·Ã\T @s¡Œ&ç, Áø£y˚T|æ
Ä≈£î\ìï |üdüT|ü⁄ |ü#·Ã>± e÷s¡T‘êsTT.

125
 ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î mø£sêìøÏ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 320 $T.©. G y˚|üq÷HÓ 1 ©. G ˇø£ øÏ˝À
düãT“ bı&çì 200 ©≥s¡¢ ˙fi¯fl≈£î ø£*|æ $‹Ôq 10 qT+&ç 15 s√E\ e´e~Û˝À 2 kÕs¡T¢ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
ù|qTã+ø£, |ü#·Ã<√eT ìyês¡D≈£î &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 400 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 60 $T.©. eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢
˙{ÏøÏ ø£*|æ mø£sêìøÏ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. y˚s¡TX¯q>∑ ô|’s¡T˝À nøÏå+‘· \ |ü⁄s¡T>∑T\T yÓTTø£ÿ ˇøÏÿ+{ÏøÏ 2 ˝Òø£
n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ yê&Éø£+ ‘· –Z+#ê*. Ç$T<ëø√¢Á|æ&é‘√ $‘·Ôq X¯ó~∆
#˚j·TT≥ e\q yÓTTø£ÿ\T s¡dü+ |”˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\ qT+&ç 20`25 s√E\ es¡≈£î s¡ø£åD ø£*Œ+#·e#·TÃqT.
3.Ä≈£î eTT&É‘· : Ä≈£î eTT&É‘· $‹Ôq 15 s√E\ qT+&ç Ä•düTÔ+~. ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝À
ñ+{≤sTT. ‘=*<äX¯˝À Ä≈£î\ô|’ >√<ÛäTeT s¡+>∑T eT#·Ã\T e⁄+{≤sTT. yê{Ï˝À|ü\ Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑T˝À q\¢ì
‘·\ ø£*–q |æ\¢|ü⁄s¡T>∑T\T <ë– e⁄+{≤sTT. Ç$ 2, 3 Ä≈£î\qT ø£*|æ >∑÷&ÉT #˚dæ yê{Ï˝À e⁄+&ç, |ü#·Ã<äHêìï
‹ìy˚j·T&É+ e\q Ä≈£î\˙ï m+&ç, <ä÷s¡+ qT+&ç #·÷ùdÔ Ä≈£î\T ø±*b˛sTTq≥T¢ ø£qã&É‘êsTT.
BìH˚ ¬s’‘·T\T n–Z‘Ó>∑T\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.Bì ìyês¡D≈£î n+‘·s¡ |ü+≥\T>± C§qï ˝Òø£ dü»®
7 : 1 ìwüŒ‹Ô˝À y˚j·÷*. k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT ‘·sê«‘· y˚s¡TX¯q>∑ y˚j·Tsê<äT. mø£sêìøÏ 4 *+>±ø£s¡¸D (&Ó˝≤º õ>∑≥
ms¡) ãT≥º\T ô|{Ϻ ¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T ñìøÏì, ñ<Ûäè‹ì >∑eTì+#ê*. bı\+˝À |üsêqï Je⁄\T 50 XÊ‘·+ ô|’>±
ñqï|ü⁄&ÉT ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T yê&Ée\dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä . øÏ«Hê˝ŸbÕò dt 400 $T.©. ˝Òø£ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt
320 $T.©. ˝Òø£ ø√¢sYô|’]bòÕdt 500 $T.©. ˝Òø£ H=e\T´sêHé 200 $T.©. eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ
mø£sêìøÏ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
4. mÁs¡>=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T : p˝…’ e÷dü+˝À |ü&˚ esê¸\≈£î uÛÑ÷$T˝Àì ø√X¯düú <äX¯˝Àe⁄qï |ü⁄s¡T>∑T\ qT+∫,
es¡¸+ |ü&çq ¬s+&Ée s√Eq ‘·*¢ ¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\T ãj·T≥øÏ ekÕÔsTT. ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ‘Ó\T|ü⁄‘√≈£L&çq ˝Ò‘·
>√<ÛäTeTs¡+>∑T˝À ñ+&ç ô|’ ¬sø£ÿ\ n+#·Tq mÁs¡{Ï #ês¡ ø£*–, ˇø=ÿø£ÿ{Ï <ë<ë|ü⁄ 1000 ô|’>± ‘Ó\¢ì Á>∑T&É¢ì
>∑T+|ü⁄\T, >∑T+|ü⁄\T>± y˚s¡TX¯q>∑ Ä≈£î\ô|’q, yÓ&É\TŒ Ä≈£î\ yÓTTø£ÿ\ô|’q, eT{Ϻ>∑&ɶ\ô|’q eT]j·TT sêfi¯flô|’q
ô|&É‘êsTT. M{ÏqT+&ç e∫Ãq |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T >∑≥¢ô|’ ˝Òø£ bı\+˝À ñqï >∑&ç¶ yÓTTø£ÿ\qT eT]j·TT y˚s¡TX¯q>∑
Ä≈£î\Hê•+∫ yê{Ïô|’qTqï |ü#·Ã<äHêìï >√øÏ ‹+{≤sTT. u≤>± m~–q >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\qT ‹ìy˚dæ
¬seTà\qT, yÓTT<äfi¯flqT $T>∑T\TkÕÔsTT. ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À |ü⁄e⁄«\qT ≈£L&Ü ‹+{≤sTT.
Bì ìyês¡D≈£î @Á|æ˝Ÿ, y˚T e÷dü+˝À |ü&çq esê¸\≈£î ˝À‘·T <äTøÏÿ #˚ j·T&É+ e\q |ü⁄s¡T>∑T ø√X¯düú
<äX¯\T ãj·T≥|ü&ç dü÷s¡´s¡•àøÏ ˝Òø£ |ü≈£åî\ u≤]q|ü&ç #·ìb˛‘êsTT. ‘=\ø£] esê¸\T |ü&çq 48 >∑+≥\
‘·sê«‘· sêÁ‹|üP≥ 8`11 >∑+≥\ düeTj·T+˝À kÕeT÷Væ≤ø£ eT+≥\T y˚dæ ˝Ò<ë ø±+‹ ms¡\T @sêŒ≥T#˚dæ
mÁs¡>=+>∑[ ¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\qT Äø£]¸+∫ n]ø£≥ºe#·TÃ. >∑T&É¢ düeTT<ëj·÷\qT, |æ\¢|ü⁄s¡T>∑T\qT >∑eTì+∫
@]y˚j·÷*. $T<∏Ó’˝Ÿ bÕsê~∏j·÷Hé ˝Ò<ë øÏ«Hê˝ŸbòÕdt bı&çeT+<äTì mø£sêìøÏ 10 øÏ˝À\ #=|üq #·˝≤¢*.
bı\+ #·T≥÷º ˝À‘·T >±&ç rdæ MT≥s¡T bı&Ée⁄ >±&ç˝À 250 Á>±. bòÕ*&Ü˝Ÿ bı&çeT+<äT #·˝≤¢*. n\dü+<ä,
ÄeTT<ä+ ô|’s¡¢qT ms¡|ü+≥\T>± y˚j·÷*. yÓÁ] ÄeTT<ä+, õ˝Ò¢&ÉT ø=eTà\qT bı\+˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&É ms¡>± y˚dæ,
126
|ü⁄s¡T>∑T\T yê{Ïì Ä•+∫q yÓ+≥H˚ yê{Ïqìï{Ïì ùdø£]+∫ ‘·>∑T\u…{≤º*. ‘·*¢ ˝Ò<ë Á>∑T&ÉT¶ ˝Ò<ë qTdæ |ü⁄s¡T>∑T
<äX¯qT >∑eTì+#·>±H˚ 5 XÊ‘·+ (mø£sêìøÏ 1000 $T.©.) y˚|ü ø£cÕj·T+ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. m~–q >=+>∑[
|ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 400 $T.©. ˝Ò<ë H=e\T´sêHé 200 $T.©. ˝Ò<ë Ç+&Üø±‡ø±sY“
200 $T.©. eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ mø£sêìøÏ |æ∫ø±] #˚j·÷*. $wü|ü⁄ ms¡qT (e] ‘·e⁄&ÉT
10 øÏ˝À\T G u…\¢+ 1 øÏ˝À G ‘·–q+‘· ˙s¡T G 1 ©≥s¡T øÏ«Hê˝Ÿ bòÕdt ) ∫qï ∫qï ñ+&É\T>± ‘·j·÷s¡T#˚dæ,
mø£sê bı\+˝À düe÷q+>± #·*¢‘˚ |ü⁄s¡T>∑TqT düeTs¡∆e+‘·+>± n]ø£≥ºe#·TÃ.
5. bı>±≈£î\<Ó› |ü⁄s¡T>∑T : ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ˝Ò‘· >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À ñ+&ç Ä≈£îô|’q eT]j·TT n&ÉT>∑T uÛ≤>±q
q÷>∑T‘√ ø£|æŒq Á>∑T&ÉT¢ ô|&É‘êsTT. |æ\¢|ü⁄s¡T>∑T\T >∑T+|ü⁄\T>± e⁄+&ç Ä≈£îô|’ |üÁ‘·Vü≤]‘êìï >√øÏ ‹ìy˚dæ,
»˝…&¢ >É ± e÷s¡TkÕÔsTT. u≤>± m~–q |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\qT ‹ìy˚kÕÔsTT. |ü>{∑ yÏ fi˚ ¯ á |ü⁄s¡T>∑T\T #Ó≥¢ n&ÉT>∑TuÛ≤>±q
˝Òø£ eT{Ϻ ô|fi¯fl\T ˝Òø£ >∑T[ø£ sêfi¯fl ÁøÏ+<ä <ë– ñ+&ç sêÁ‹|üP≥ yÓTTø£ÿ\qT Ä•+∫ Ä≈£î\qT |üP]Ô>±
‹ìy˚kÕÔsTT.
Bì ìyês¡D≈£î H˚\qT ˝À‘·T>± <äTøÏÿ #˚j÷· *. j·T÷]j·÷qT m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À yê&Ésê<äT. mø£sê≈£î
4 *+>±ø£s¸¡ D ãT≥º\T ô|{Ϻ eT>∑s¬ ø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\qT Äø£]¸+#ê*. mø£sê y˚sT¡ X¯q>∑ bı\+˝À 30`40 ÄeTT<ä+,
Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT yÓTTø£ÿ\T ms¡ |ü+≥\T>± ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*. >∑T&É¢ düeTT<ëj·÷ìï, |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\qT @]
y˚j·÷*. *+>±ø£s¡¸D ãT≥º\<ë«sê ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ì >∑eTì+∫ Á>∑T&É¢ |üsêqï J$ì 50,000 ˇø£
mø£sêìøÏ 7`10 s√E\ e´e~Û˝À 4 kÕs¡T¢ bı\+˝À e<ä˝≤*. 100 |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê e∫Ãq mHé.|æ.$.
Á<ëeD≤ìï ˇø£ mø£sêìøÏ kÕj·T+ø±\+ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. 5 XÊ‘·+ y˚|ü–+»\ ø£cÕj·T+qT Á>∑T&ÉT¢ eT]j·TT
|ü⁄s¡T>∑T\T ∫qï$>± ñqï|ü&ÉT |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. øÏ«Hê˝ŸbòÕdt 400 $T.©. ˝Òø£ y˚|üq÷HÓ 1000 $T.©.
eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ #=|üq ø£\T|ü⁄ø=ì mø£sêìøÏ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. mø£sêìøÏ 10 |üøÏåkÕúesê\T
@sêŒ≥T #˚j÷· *. m~–q ˝≤sê«\≈£î <∏j ä ÷Ó &çø±sY“ 200 Á>±. ˝Ò<ë H=e\÷´sêHé 200 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢s√|òHæ êô|s’ò Y
400 $T.©., ¬s’Hêøχô|’sY 50 $T.©. ˝Òø£ |òüP¢u…+&ÉyÓTÆ&é 40 $T.©. eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ
mø£sêìøÏ |æ∫ø±Ø #˚j·÷* ˝Ò<ë $wü|ü⁄ ms¡ ñ+&É\qT ∫qï$>± ‘·j·÷s¡T #˚dæ (e] ‘·e⁄&ÉT 5 øÏ˝À\T G
u…\¢+ 1/2 øÏ˝À G yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt ˝Ò<ë ø√¢sYô|’]bòÕdt 500 $T.©.) mø£sê bı\+˝À kÕj·T+Á‘·+ |üP≥
düe÷q+>± #·˝≤¢*.
6. qT* |ü⁄s¡T>∑T\T : (ø±fi¯Vü≤dæÔ ‘Ó>∑T\T) : qT* |ü⁄s¡T>∑T\T ø£+{ÏøÏ ø£ì|æ+#·q≥Te+{Ï n‹dü÷ø£åà |ü⁄s¡T>∑T\T.
M{Ïì uÛÑ÷‘·<ä›eTT‘√ e÷Á‘·y˚T #·÷&É>∑\eTT. Ç$ y˚s¡TX¯q>∑ |æ+<Ó eT]j·TT –+» ì+&˚ <äX¯˝À, ø±j·T\ô|’
Ä•+#·&É+ e\q q\¢ì eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT |æ+<Ó\T eT]j·TT
ø±j·T\T q\¢>± e÷] ˝À|ü* –+»\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äø£ eTT&É‘·\T @s¡Œ&ÉT qT. ø±j·T, –+» |ü]e÷DeTT
‘·>T∑ ‘Z T· +~.

127
ìyês¡D
™ H˚\qT ˝À‘·T>± <äTøÏÿ #˚j·÷*. ™ ∫s¡T<ÛëHê´\‘√ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·÷*.
™ á |ü⁄s¡T>∑T >∑eTì+∫q yÓ+≥H˚ ‘·&çô|{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· n+‘·sê«Væ≤ø£ >∑T[ø£\ eT+<äT (bò˛πs{Ÿ 10õ)
10 øÏ˝À\ mø£sê≈£î #=|üq ‘=* |üP‘· <äX¯˝À y˚j·÷*.
7. y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : Ç~ m≈£îÿe>± ø±j·T\T ì\«j·TT+∫q|ü⁄&ÉT edüTÔ+~. ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T
>√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À e⁄+&ç, y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T\ô|’ ‘Ó\¢{Ï Á>∑T&É¢qT ô|&É‘êsTT. |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ø±j·T\qT ‘=*∫
$‘·ÔHê˝À¢øÏ yÓ[fl bı&ç>± e÷s¡TkÕÔsTT. m~–q |ü⁄s¡T>∑T\T ø±j·T\ô|’ s¡+Á<Ûë\T #˚dæ ãj·T≥≈£î e∫à ø±j·T\ô|’
dü+#·T\ô|’ >∑÷fi¯ófl ø£≥Tº≈£î+{≤sTT. kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T˝À¢ á |ü⁄s¡T>∑T <ë<ë|ü⁄ 40 s√E˝À¢ ˇø£ J$‘· #·Áø±ìï
|üP]Ô #˚düTÔ+~.
Bì ìyês¡D≈£î ø±j·T˝À¢>±ì, $‘·ÔHê˝À¢ >±ì ‘˚eT XÊ‘·+ 9 øÏ $T+∫ ñ+&Ésê<äT. øÏ˝À ø±j·T\≈£î
5 $T.©. y˚|üq÷HÓ ˝Ò<ë ø±qT>∑q÷HÓ ø£*|æq#√ <ë<ë|ü⁄ 5 HÓ\\ es¡≈£î ø±j·T‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T qT+&ç
y˚s¡TX¯q>∑qT ø±bÕ&Ée#·TÃ. –&ɶ+>∑T\ >√&É\ô|’q, ø±j·T dü+#·T\ MT<ä eT˝≤~∏j·÷Hé 5 $T.©. ˝Ò<ë $T<∏Ó’˝Ÿ
ô|sê<Ûäj·÷Hé 20% Ç.dæ. 2 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£\T|ü⁄ø=ì 2`3 yêsê\ø=ø£kÕ] |æ∫ø±Ø
#˚düTø√yê* ˝Ò<ë ˇø£ ≥qTï ø±j·T\≈£î 3 Á>±eTT\ n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ¤&é _fi¯fl\T ˇø£{Ï ˝Òø£ ¬s+&ÉT
#=|üq ñ+∫ ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃqT. y˚s¡TX¯q>∑ ì\« e⁄+∫q dü+#·T\ô|’ &Ó ˝≤ºyÓTÁ‹Hé 0.5 $T.©. ˝Ò<ë $T<∏Ó’˝Ÿ
ô|sê<Ûäj·÷Hé 20% Ç.dæ. 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
ø±j·Tq*¢ : ã÷&ç<ä s¡+>∑T ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T bı\+˝À yÓTTø£ÿ\T ô|]–q ‘·s¡Tyê‘· ≈£î|üŒ\˝À ñqï |ü∫Ãø±j·T
˝À|ü* $‘·ÔHê\qT >±j·T |üs¡TkÕÔsTT. |ü⁄s¡T>∑T >±j·T|üs¡∫q $‘·ÔHê\T q÷HÓ XÊ‘·+ ‘·–Zb˛sTT ‹q&ÜìøÏ
eT]j·TT $‘·ÔHê\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ée⁄. Bì ìyês¡D≈£î >∑&ç¶ yêeTT\ô|’ &Ó˝≤ºyÓTÁ‹Hé bı&çì yÓ<ä»*¢ e]>∑&綑√
˝Ò<ë bÕ¢dæºø˘ w”≥T‘√ ø£|æŒ ñ+#ê*.
‘Ó>∑Tfi¯ófl
‹ø±ÿ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T : ‘·«s¡>± e#˚à Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T, |ü+≥ y˚dæq 30 s√E\ qT+&ç ø£ì|ædüTÔ+~. á
eT#·Ã\T ø=+#Ó+ >∑T+Á&É+>± e⁄+&ç, Ä≈£î ô|’uÛ≤>±q eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T ø£*– ñ+{≤sTT. Ä\dü´+>±
e#˚à Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T eT#·Ã\T ∫qï$>±, >∑T+Á&É+>± ñ+&ç, Ä≈£î n&ÉT>∑T uÛ≤>±q q\¢ì s¡+>∑T ø£*–
ñ+{≤sTT. ø±+&É+ MT<ä, Ä≈£î ø±&É\MT<ä, }&É\MT<ä ≈£L&É eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT.
Bì ìyês¡D≈£î ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\qT (ø£~] Vü≤]‘ê+Á<Ûä, nuÛ Ñj·T, ì‘·´Vü≤]‘· eT]j·TT
ø£~] ˝ÒbÕøÏå) kÕ>∑T #˚düTø√yê*. ‘Ó>∑T\T ø£ì|æ+∫q yÓ+≥H˚ mø£sê≈£î e÷+ø√C…uŸ 400 Á>±. eT]j·TT
ø±s¡“+&ÓõyéT 200 Á>±. ˝Ò<ë ø√¢s√<∏ë˝Àì˝Ÿ 400 Á>±. ˝Ò<ë ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ 400 $T.©. ˝Ò<ë f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ
200 $T.©. #=|üq 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ ˇø£kÕ] ‘·s¡Tyê‘· 15 s√E\≈£î eTs=ø£kÕ] |æ∫ø±]
#˚j·÷*.

128
Á‘·T|ü ˝Òø£ ≈£î+≈£îeT ‘Ó>∑T\T : Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À ms¡T|ü⁄ ˝Òø£ Ç≥Tø£ s¡+>∑T >∑\ ∫qï bı≈£î ÿ\T @s¡Œ&ç
Ä≈£î ô|’uÛ≤>∑+˝À |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T eT#·Ã\T ø£ìŒkÕÔsTT. ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿyÓ’q|ü⁄&ÉT á bı≈£îÿ\T |üP\ MT<ä
‘·|üŒ yÓTTø£ÿ $T>∑‘ê nìïuÛ≤>±\ MT<ä ø£ìŒkÕÔsTT.
Bì ìyês¡D≈£î mø£sê≈£î 400 Á>±eTT\ ø√¢s√<∏ä˝Àì˝Ÿ ˝Ò<ë 400 Á>±.\ e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë
400 $T.©. ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë 200 $T.©. f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ yÓTTø£ÿ\T
‘·&ç#˚ $<Ûä+>± |æ∫ø±] #˚j·÷*.
yÓTT<ä\T ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T Ä•+#·&É+ e\q $‹Ôq ‘·sê«‘· yÓTT\ø£ sê≈£î+&ÜH˚ $‘·Ôq+ ≈£î[fl
b˛‘·T+~. ¬s+&Ée <äX¯˝À yÓTT\¬ø‹Ôq ‘·sê«‘· ø±+&É+ô|’q q\¢ì •©+Á<Ûä ;C≤\‘√ ø£|üŒã&ç ñ+≥T+~.
‘Ó>∑T\T jÓTTø£ÿ eT#·Ã\T yÓTT<ä≥ H˚\ eT≥º+ô|’ ñqï ø±+&É+ MT<ä @s¡Œ&ç Áø£eT+>± ô|’ ø=eTà\≈£î yê´|ækÕÔsTT.
ø±j·T\ô|’ ≈£L&É •©+Á<Ûä+ Ä•+∫ q\¢ì eT#·Ã*ï ø£\T>∑CÒdüTÔ+~. m~–q yÓTTø£ÿ\≈£î ‘Ó>∑T\T k˛øÏq≥¢sTT‘˚
yÓTTø£ÿ\T e&É*b˛sTT, m+&çb˛‘êsTT.
Bì ìyês¡D≈£î $‘˚Ô eTT+<äT øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 1 Á>±eTT f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 2 &ç.j·Tdt ˝Òø£ 3 Á>±eTT\
e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë 2 Á>±. e÷+ø√C…uŸ 50% G ø±s¡“+&ÓõyéT 25% &ÉãT¢´.j·Tdt. #=|üq ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆
#˚j·÷*. $‘·ÔHêìï 5 ôd+.MT.\ ø£+fÒ ˝À‘·T>± y˚j·T≈£L&É<äT. X¯q>∑ |ü+≥‘√ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·÷*.
ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\TqT ã÷E ‘Ó>∑T\T ˝Òø£ ãT&çeT ‘Ó>∑T\T nì ≈£L&É n+{≤s¡T. á ‘Ó>∑T\TqT
ø£\T>∑CÒùd •©+Á<Ûä+ uÛÑ÷$T<ë«sê, $‘·Ôq+ <ë«sê« yê´|ædüTÔ+~. á ‘Ó>∑T\T |ü+≥ y˚dæq ‘·sê«‘· düTe÷s¡T
70e s√E qT+&ç |ü+≥ ∫e] es¡≈£î n>∑T|ædüTÔ+~. ‘Ó>∑T\T Ä•+#·&É+ e\q ÁbÕs¡+uÛÑ <äX¯˝À yÓTTø£ÿ
yÓTT<ä\T˝À e⁄qï XÊK\T |üdüT|ü⁄ esêíìøÏ e÷] m+&çb˛‘êsTT. ‘·s¡Tyê‘· uÛÑ÷$Tô|’ ñqï ø±+&É+ MT<ä ‘Ó\¢{Ï
ã÷E, ‘Ós¡\T>± @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á ‘Ó\¢{Ï ã÷E˝À Äe–+» |ü]e÷D+˝À ñqï •©+Á<Ûä dæ<ä∆ ;C≤\T
@s¡Œ&ÉT‘êsTT. }&É\T, ø±j·T\T ≈£L&É á ‘Ó>∑T\T≈£î ˝Àqe⁄‘êsTT. ø±j·T˝Àì –+»\ô|’ ˙*, ã÷&ç<ä s¡+>∑T
eT#·Ã\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT. á ‘Ó>∑T\T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT |”øÏq|ü⁄&ÉT H˚\ô|’ ñqï yÓTTø£ÿ uÛ≤>±\T e÷Á‘·y˚T
}&çekÕÔsTT. y˚s¡T¢, ø±j·T\T H˚\˝ÀH˚ ñ+&çb˛‘êsTT.
Bì ìyês¡D≈£î y˚dü$˝À ˝À‘·T <äT≈£îÿ\T #˚düTø√yê*. Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑ Tfi¯flqT n<äT|ü⁄˝À ñ+∫q#√
ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T jÓTTø£ÿ ñ<Ûäè‹ ‘·>∑TZ‘·T+~. dü»®, C§qï e+{Ï |ü+≥\‘√ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·÷*.
ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\qT bı\+˝À y˚dæ ø£*j·T <äTHêï*. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±eTT\ e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë 1 Á>±eTT
f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë 2 Á>±. e÷+ø√C…uŸ 50% G ø±s¡“+&ÓõyéT 25% &ÉãT¢´.j·Tdt. ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*.
¬s+&ÉT øÏ˝À\ Áf…Æø√&Ósêà $]&ç bòÕs¡Tà˝ÒwüHéqT 90 øÏ˝À\T |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ eT]j·TT 10 øÏ˝À\ y˚|ü–+»\
|æ+&ç‘√ ø£*|æ, bÕ*B∏Hé ø±–‘·+‘√ ø£|æŒ 3 s√E\ ø=ø£kÕ] ˙s¡T #·\T¢‘·÷, 15 s√E\ ‘·sê«‘· ˇø£ mø£sê
129
uÛ÷Ñ $T˝À $‘˚Ô eTT+<äT y˚dTü ø√yê*. mø£sê≈£î 200 øÏ˝À\ õ|ü‡+ ms¡Te⁄qT |üP‘· düeTj·T+˝À y˚jT· ≥+ e\q
‘Ó>∑T\T jÓTTø£ÿ ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·e#·TÃ. |ü+≥ |”øÏq ‘·s¡Tyê‘· |ü+≥ neX‚cÕ\qT rdæ ø±*Ãy˚j·÷*. |ü+≥
e÷]Œ&ç |ü<ä∆‹ì ne\+_Û+#ê*.
y˚s¡T ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T ª¬s’CÀø√ºìj·÷ u…{≤{Ïø√˝≤μ nH˚ •©+Á<Ûä+ e\q ø£\T>∑T‘· T+~. á ‘Ó>∑T\T
düTe÷s¡T 30 s√E\ ‘·sê«‘· esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T\ e\q m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~. yÓTT<ä≥ ø±+&É+ MT<ä >√<ÛäTeT
es¡í|ü⁄ eT#·Ã\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT. ø=ìï s√E\ ‘·sê«‘· q\T|ü⁄ esêíìøÏ e÷] ø±+&É+ ô|’uÛ≤>±ìøÏ eT]j·TT
y˚s¡T≈£î ≈£L&Ü yê´|ækÕÔsTT. á ‘Ó>∑T\T e\q ‘·*¢ y˚s¡T ≈£î[flb˛sTT q\T|ü⁄ s¡+>∑TøÏ e÷] qTE® qTE®>±
‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~.
á ‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î ‘Ó>∑T\T k˛ø£ì bı\+ qT+&ç $‘·ÔHê\qT ùdø£]+∫ ‘·|üŒìdü]>± $‘·ÔqX¯ó~∆
#˚j·÷*. ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ìyês¡D≈£î ô|’q ‘Ó*|æq $<Ûä+>± Áf…Æø√&Ósêà $]&ç bòÕs¡Tà˝ÒwüHéqT (2 øÏ˝À\T), |üX¯ó
e⁄\ ms¡Te⁄ (90 øÏ˝À\T), eT]j·TT y˚|ü|æ+&ç (10 øÏ˝À\T) ì ø£\T|ü⁄ø=ì 15 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· $‘˚ÔeTT+<äT
bı\+˝À y˚düTø√yê*. bı\+˝À ‘Ó>∑T\T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ ø±*Ãy˚j·÷*. |ü+≥ |”øÏq ‘·s¡Tyê‘· |ü+≥
neX‚cÕ\qT rdæ ø±*Ãy˚j·÷*. |ü+≥ e÷]Œ&ç |ü<ä∆‹ì ne\+_Û+#ê*.
yÓTTe⁄« ≈£îfi¯ó¢ yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T (|æ._.mHé.&ç.) : Ç~ Á>ö+&éHÓ{Ÿ ã&é HÓÁø√dædt yÓ’s¡dt e\¢ e#˚à ‘Ó>∑T\T. á
‘Ó>T∑ \T jÓTTø£ÿ \ø£Då ≤\T yÓTT<ä≥>± ˝Ò‘· Ä≈£î\ô|’ ìØ®e e\j·÷\T ˝Òø£ #ês¡\T ø£ìŒkÕÔsTT. yÓTTe⁄« m+&çb˛‘·T+~.
˝Ò‘· <äX¯˝À ‘Ó>∑T\T Ä•ùdÔ yÓTTø£ÿ\T ≈£îs¡#·ã&ç, m≈£îÿe ¬seTà\T ekÕÔsTT. Ä≈£î\T ∫qï$>± e÷] ˝Ò‘·
Ä≈£î|ü#÷ ì eT#·Ã\T ø£*– bÕ*b˛sTT ñ+{≤sTT. ˝Ò‘· <äX˝¯ À Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\˝À ø±j·T\T @s¡Œ&Ée⁄. eTT~]q
yÓTTø£ÿ\˝À ‘Ó>∑T\T \ø£åD≤\T ø=ìï ø=eTà\˝À e÷Á‘·y˚T ø£ìŒkÕÔsTT. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ qT+&ç e∫Ãq
y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T eT]j·TT $‘·ÔHê\T ∫qï$>± ñ+&ç, eTT&ÉT#·Tø=ì ñ+{≤sTT.
á ‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 2 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|òt.mdt. nH˚ eT+<äTqT
4 $T.©. ˙{Ï‘√ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæq ‘·sê«‘· 1 Á>±eTT f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë 3 Á>±eTT\ e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë
2 Á>±. e÷+ø√C…uŸ 50% G ø±s¡“+&ÓõyéT 25% &ÉãT¢´.j·Tdt. nH˚ bı&ç eT+<äT‘√ ≈£L&Ü X¯ó~∆ #˚dæ ‘·s¡Tyê‘·
$‘·TÔø√yê*. yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡T≈£î KØ|òt˝À 33 yÓTTø£ÿ\T, s¡;˝À 44 yÓTTø£ÿ\T ñ+&Ü*.
y˚s¡TX¯q>∑‘√ dü»® |ü+≥qT 7:1 ìwüŒ‹Ô‘√ n+‘·s¡|ü+≥>± y˚j·÷*. $‹Ôq 20 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ‘êeTs¡
|ü⁄s¡T>∑T\qT (Á‹|t‡) yê´|æÔì n]ø£≥º&ÜìøÏ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 320 $T.©. ˝Òø£ &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 400 $T.©. ˝Òø£
80 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é qT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ ˇø£ mø£sê≈£î |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T (|æ.j·Tdt.mHé.&ç) : á ‘Ó>∑T\TqT ªª{§u≤ø√ Ád”ºø˘ yÓ’s¡dtμμ ø£\T>∑CÒdüTÔ+~. ˝Ò‘·

130
Ä≈£î\ô|’ eT]j·TT Ä≈£î áHÓ\ô|’ q\¢{Ï e÷&ÉT |ü{Ϻq eT#·Ã\T @s¡Œ&É ‘êsTT. ‘·s¡Tyê‘· á eT#·Ã\T Ä≈£î
‘=&çeT qT+&ç ø±+&É+ ô|’øÏ $düÔ]kÕÔsTT. yÓTTe⁄« m+&çb˛‘·T+~. 15 s√E\ ˝À|ü⁄ ej·TdüT‡ ñqï yÓTTø£ÿ\≈£î
‘Ó>∑T\T Ä•+∫q jÓT&É\ yÓTTø£ÿ\T #·ìb˛‘êsTT. 15`30 s√E\ ô|’q ej·TdüT‡ ñqï yÓTTø£ÿ\≈£î ‘Ó>∑T\T
Ä•ùdÔ yÓTTø£ÿ\T –&Éduü ≤], ∫qï ∫qï Ä≈£î\‘√ ñ+&ç yÓTTø£ÿ bı<äe˝… n>∑T|ædTü +Ô ~. }&É\T q\¢>± e÷s¡T‘êsTT.
ø±j·T\ô|’ eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. –+»\T ≈£L&É s¡+>∑T e÷s¡T‘êsTT.
ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\˝À eTTK´+>± ej·÷´]uÛ≤eT, ñ‘·sπÔ DÏ, mHÓï<äT˝› ≤≈£î, ≈£îø£ÿeTTfi¯ó,¢ >∑&¶ç #˚eT+‹, >∑]{Ïøe£ Tà
|ü⁄e⁄«˝À¢ì |ü⁄bıŒ&ç πsDTe⁄\˝À á yÓ’s¡dt ñ+≥T+~. n+<äTe\q á ≈£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT |üP‘· <äX¯≈£î sêø£
eTT+<˚ ìs¡÷à*+#ê*. bı\+ #·T≥÷º <ä≥º+>± y˚Ts¡ kÕfi¯ó¢ (4`6) dü»® / C§qï / yÓTTø£ÿC§qï y˚düTø√yê*.
Bìe\q >±* eT]j·TT ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê e#˚à |ü⁄bıŒ&ç πsDTe⁄\ yê´|æÔì ìs√~Û+#·e#·TÃ. bı\+˝À
n+‘·s¡|ü+≥>± 7:1 ˝Ò<ë 11:1 ìwüŒ‹Ô˝À dü»® / C§qï / yÓTTø£ÿC§qï y˚düTø√yê*. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 2 $T.©.
Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|òt.mdt. 4 $T.©. ˙fi¯fl $TÁX¯eT+ eT+<äT‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæq ‘·sê«‘· ô|’q ‘Ó*|æq
@<Ó’q ˇø£ •©+Á<ÛäHê•ì eT+<äT˝À $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæ $‘·TÔø√yê*. |ü+≥ ø±\+˝À 30 s√E\ ‘·sê«‘· mø£sê≈£î
400 $T.©. &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ ˝Ò<ë 80 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£\T|ü⁄ø=ì |æ∫ø±Ø
#˚j÷· *.
y˚s¡TX¯q>∑ ô|’s¡T˝À yê&˚ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D eT]j·TT düdü´s¡ø£åD eT+<äT\T
dü+K´ ø£\T|ü⁄ / düdü´s¡ø£åD eT+<äT\T ‘Ó>T∑ \T/|ü⁄s¡T>∑T/ø£\T|ü⁄ yÓ÷‘ê<äT
1. ø£\T|ü⁄ ìyês¡D eT+<äT\T
1. ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% Ç.dæ. ø£\T|ü⁄ mø£sêìøÏ 1.3`1.6 ©.
eT+<äT. $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë
1`3 s√E\ ˝À|ü⁄
2. ãT{≤ø√¢s5Y 0% Ç.dæ. ˝Ò<ë ø£\T|ü⁄ mø£sêìøÏ 1 ©≥s¡T eT+<äT.
n˝≤ø√¢sY 50% Ç.dæ $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1`3
s√E\ ˝À|ü⁄
3. øÏ«»˝ÀbÕ|t Ç<∏˝’Ó Ÿ 5% Ç.dæ. ø£\T|ü⁄ mø£sêìøÏ 400 $T.©.
$‹Ôq 21 s√E\˝À|ü⁄
2. $‘·qÔ X¯ó~∆ eT+<äT\T
1. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 17.8 mdt.m˝Ÿ. ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T/ 2 $T.©./øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ
|æ.j·Tdt.mHé.&ç

131
dü+K´ ø£\T|ü⁄/düdü´s¡ø£åD eT+<äT\T ‘Ó>∑T\T/|ü⁄s¡T>∑T/ø£\T|ü⁄ yÓ÷‘ê<äT
2. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|ò.t mdt. ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T/ 2 $T.©.G 4 $T.©. ˙s¡T
|æ.j·Tdt.mHé.&ç /øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ
3. f…ãT´ø=H√CÀ˝Ÿ 2 &ç.j·Tdt. yÓTT<ä\T ≈£îfi¯ófl, 1 Á>±eTT / øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ
ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T
4. e÷+ø√C…uŸ 75% &ÉãT¢´.|æ. yÓTT<ä\T ≈£îfi¯ófl, 3 Á>±eTT / øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ
ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T
3. |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T
1. $T<Û˝’Ó Ÿ bÕsê~∏j÷· Hé 50% Ç.dæ./ mÁs¡ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T/ mø£sêìøÏ 10 øÏ˝À\ bı&ç
øÏ«Hê˝ŸbòÕdt 25 Ç.dæ. Ä≈£îeTT&É‘· ˝Ò<ë 400 $T.©. eT+<äTqT
200 ©. ˙{ÏøÏ
2. bò˛sπ ≥T >∑T[ø£\T 10 õ y˚sT¡ |ü⁄s¡T>∑T/#Ó<\ä T mø£sêìøÏ 6 øÏ˝À\T
3. øÏ«Hê˝ŸbÕò dt/H=e\T´sêHé/ bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T mø£sêìøÏ 400 $T.©./
ø√¢sôY |Hò êô|s’ /Y <∏j
ä ÷Ó &çø±sY“ 75% &ÉãT¢´.m.|æ./ 200 $T.©./400 $T.©./
|üPu¢ +… &çj÷· yÓT&Æ é 25% &ÉãT¢´.&ç.õ. 200 Á>±./40 Á>±. 200
©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ
4. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt G y˚|üq÷HÓ ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T 1 mø£sêìøÏ 320 $T.©.
G 1000 $T.©. 200 ©.
˙{Ïø/Ï 60 $T.©.
5. &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ |ü#÷ <√eT, ù|qTã+ø£ 400 $T.©.320 $T.©.
mø£sêìøÏ
6. øÏ«Hê˝ŸbÕò dt 25. Ç.dæ./ Ä≈£îeTT&É‘· 400 $T.©. ˙{ÏøÏ 500
ø√¢]ô|]’ò bòÕdt /H=e\T´sêHé 10%Ç.dæ $T.©./200 $T.©.
mø£sêìøÏ
7. n\÷´$Tìj·T+ bòÕôdŒ’ &é >√<ëeTT˝À¢ ø±j·T‘=\T#·T 3 Á>±. _fi¯fl\T ˇø£{/Ï s¬ +&ÉT
|ü⁄s¡T>∑T ˇø£ ≥qTï ø±j·T\≈£î
4. ‘Ó>T∑ fi¯fl eT+<äT\T
1. e÷+ø√C…uŸ G ø±s¡“+&ÓõyéT ‹ø±ÿ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T 2 Á>±. G 1 Á>±. ©. ˙{ÏøÏ
(400 Á>±. G 200 Á>±.
mø£sêìøÏ 200 ©. ˙{Ïø)Ï
2. ø√¢s√<∏˝ä Àì˝Ÿ 75% &ÉãT¢´.|æ. ‹ø±ÿ Ä≈£îeT#·Ã / Á‘·T|ü / 2 Á>±. ©. ˙{ÏøÏ / (400 Á>±.
≈£î+≈£îeT ‘Ó>T∑ \T mø£sêìøÏ 200 ©≥s¡¢ ˙{Ïø)Ï
3. ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ 5% Ç.dæ. ‹ø±ÿ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T / 2 $T.©. / ©≥s¡T ˙{ÏøÏ (400
≈£î+≈£îeT ‘Ó>T∑ \T $T.©. mø£sêìøÏ / 200 ©≥s¡¢
˙{ÏøÏ)
4. e÷+ø√C…uŸ Á‘·T|ü / ≈£î+≈£îeT ‘Ó>∑T\T 2 Á>±. / ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
(mø£sêìøÏ 400 Á>±. / 200
©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ)
5. Åf…Æø√&Ósêà $]&ç G |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ G ø±+&ÉeTT ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T / 2 øÏ˝À\T G 90 øÏ˝À\T G
y˚||ü +æ &ç y˚sT¡ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T 10 øÏ˝À\T

132
|ü+≥ø√‘· ` ì\« : yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T, ø=eTà\T |üdüT|ü⁄ es¡í+>± e÷], ø±j·T&=\¢ ˝À|ü* uÛ≤>∑+ yÓTTø£ÿ˝Àì
80% XÊ‘·+ ø±j·T\T q\T|ü⁄>± e÷]q|ü⁄&ÉT ø√j·÷*. n+fÒ Á|ü‹ yÓTTø£ÿ˝À 80 XÊ‘·+ ø±j·T\T eTT~]
ñ+&Ü*. ø√‘· düeTj·T+˝À H˚\˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ñ+&Ü*. uÛÑ÷$TqT+&ç yÓ TTø£ÿ\qT rj·T&ÜìøÏ Á{≤ø£ºs¡T‘√
q&ç#˚ m.j·THé.õ.ÄsY.m.j·TT uÒ¢&ÉT >∑T+≥ø£ ˝Òø£ y˚s¡TX¯q>∑ &ç>∑Z sYqT yê&ÉTø√yê*. #Ó≥¢ qT+&ç ø±j·T\qT y˚s¡T
#˚j·T&ÜìøÏ |ü∫à ˝Òø£ m+&ÉT ø±j·T\qT y˚s¡T#˚j·TT j·T+Á‘ê\T n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. s¡;˝À ñ‘·Œ‹Ô
nsTTq $‘·qÔ + ø±j·T\qT $‘·qÔ + ø=s¡≈î£ H˚sT¡ >± m+&É˝À m+&Éu≥ … ≈º £î+&Ü ˙&É˝À Äs¡u{… ≤º*. ø±j·T˝À¢ ‘˚eT
XÊ‘·+ 9 øÏ ˝À|ü⁄ ñ+&˚≥≥T¢ Äs¡u{… ºÏ bÕ*~∏Hé ˝…ì’ +>¥ ñqï >√HÓ dü+#·T˝À¢ ì\« #˚j÷· *. ì\«˝À ø±j·T‘=\#·T
|ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT Ç‘·s¡ ø°≥ø±\ qT+&ç s¡ø£åD≈£î 2`3 yêsê\ ø=ø£kÕ] eT˝≤~∏j·÷Hé Á<ëeD≤ìï 150 $T.©.
|ü~ ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷* ˝Ò<ë &Ó˝≤º yÓTÁ‹Hé 0.5 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j·÷*.
¬s’‘·T kÕúsTT˝À y˚s¡TX¯q>∑˝À $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô
ª$‘·TÔ ø=~› |ü+≥μ nH˚ HêqT&ç nHê~>∑ edü÷Ô ñ+~. n~Ûø£ ~>∑Tã&ç X¯ øÏÔ ø£*– $$<Ûä s¡ø±\
ˇ‹Ô&ÉT\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ s¡ø±\T XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ |ü]XÀ<Ûäq\ |òü*‘·+>± n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ edüTÔHêïsTT. á s¡ø±\
jÓTTø£ÿ ñqï‘· Á|üe÷D≤\Tqï HêD´yÓTÆq $‘·ÔHêìï dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î kÕ>∑T $<ÛëHêìï bÕ{Ï+∫ kÕ>∑T #˚ùdÔ
n~Ûø£ ~>∑Tã&ç, ìø£s¡ ˝≤uÛÑeTT‘√ HêD´yÓTÆq |ü+≥qT |ü+&ç+#·e#·TÃqT.
HêD´yÓTqÆ $‘·qÔ + ` Á|üe÷D≤\T
»qT´ dü«#·Ã¤‘· : Äj·÷ s¡ø±\ ndü\T >∑TD≤\qT ø£*–, |ü+≥ yÓTT‘·Ô+ kÕs¡÷|ü´‘·‘√ n~Ûø £ ~>∑Tã&ç kÕeTs¡∆´+
ø£*– ñ+&É≥+.
u≤Vü≤´ dü«#·Ã¤‘· : Ç‘·s¡ |ü+≥\T, ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ $‘·ÔHê\T, »&É |ü<ësê∆\T, eT{Ϻ, ‘=ø£ÿ\T yÓTT<ä˝…’q$
ìØí‘· ø£ìwü˜ kÕ∆sTTøÏ $T+#·sê<äT.
‘˚eT XÊ‘·+ : y˚s¡TX¯q>∑ $‘·ÔHê\˝À 8`9 XÊ‘·+ ‘˚eT e÷Á‘·y˚T ñ+&Ü*. Bì ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+fÒ
•©+Á<Ûë\T, |ü⁄s¡T>∑T\T eè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. yÓTT\ø£ <äX¯˝À yÓTTø£ÿ\T ‘Ó>∑Tfi¯fl≈£î >∑T] ne⁄‘êsTT. yÓTT\ø£ XÊ‘·+
‘·>T∑ ‘Z T· +~.
yÓTT\¬ø‘˚Ô dü«uÛ≤e+/<ës¡T&ÛÉ´+ : nìï $‘·ÔHê\T ˇπøkÕ] düeT+>± yÓTT\¬ø‹Ô <ës¡T&ÛÉ´+>± ñ+&Ü*. Äj·÷
s¡ø±\ \ø£åD≤\qT ã{Ϻ yÓTTø£ÿ\ m<äT>∑T<ä\‘√ ‘˚&Ü ñ+≥T+~. ãs¡TyÓ’ q, <Ûäè&ÉyÓTÆq $‘·ÔHê\T nìï düeT+>±
yÓTT\¬ø‹Ô X¯øÏÔe+‘·+>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
$‘·Ôq dü«#·Ã¤‘· : $‘·ÔHê\˝À ‘Ó>∑Tfi¯flqT dü+Áø£$T+|üCÒùd •©+Á<Ûë\T, |ü⁄s¡T>∑T\T ˝Ò≈ £î+&Ü ñ+&Ü*.
eTq Ä+Á<Ûä sêÁwüº+˝À y˚s¡TX¯q>∑ kÕ>∑T $d”Ôs¡íeTT KØ|òt˝À 6.5 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢, s¡;˝À 90,000
ôV≤ø±ºsT¡ .¢ KØ|ò˝t À kÕ>∑T≈£î, s¡;˝À kÕ>∑T≈£î düTe÷s¡T>± 19 \ø£å\ øÏ«+{≤fi¯fl dü]ôº |&’ò é $‘·qÔ eTT nedüse¡ Te⁄‘·T+~.
$‘·ÔH√‘·Œ‹Ô ìwüŒ‹Ô y˚s¡TX¯q>∑ 1:8 qT+&ç 1:10 es¡≈£î nqT≈£î+fÒ düTe÷s¡T>± 18,950 øÏ«+{≤fi¯¢ Á;&És¡T
$‘·Ôq+ 1,89,500 øÏ«+{≤fi¯fl bòÂ+&˚wüHé $‘·Ôq+ nedüs¡eTT.

133
 Ç+‘· ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À \ø£å\ øÏ«+{≤fi¯fl y˚s¡TX¯q>∑ ñ‘·Œ‹Ô #˚j·÷\+fÒ n+‘· düT\uÛÑ+ nsTT‘˚ ø±<äT.
#ê˝≤ ø£w‘ºü s· +¡ . $$<Ûä kÕ∆sTT\˝À |üs´¡ y˚øD å£ »]–‘˚H˚ HêD´yÓTqÆ |ü+≥ s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀìøÏ edüT+Ô ~.
|ü+≥˝À $$<Ûä <äX¯\˝À ø£©Ô\qT >∑T]Ô+∫ @]y˚j·T≥+‘√ bÕ≥T $$<Ûä <äX¯\˝À dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î kÕ>∑T˝À
C≤Á>∑‘·Ô\T rdüT≈£î+≥÷H˚ n~Ûø£ kÕ∆sTT˝À HêD´yÓTÆq $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô »s¡T>∑T‘·T+~. @ ˇø£ÿ kÕ∆sTT˝À bıs¡bÕ≥T
»]–Hê ` $‘·Ôq+ ùdø£]+#·&É+, $‘·Ôq Á|üe÷D≤\qT, yÓTT\¬ø‘˚Ô X¯øÏÔì ˝…ø£ÿ>∑≥º&É+, bı\+ ‘·j·÷Ø, bı\+
m+|æø,£ $‘˚Ô n<äTqT, $‘˚Ô ˝À‘·T, |ü+≥ $$<Ûä <äX\¯ ˝À N&É|&” \É j·÷»e÷q´+, ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·sø¡ è£ wæ,
düdü´s¡ø£åD, kÕ>∑T ˙{Ï j·÷»e÷q´+, |ü+≥ rj·T&É+, Äs¡u…≥º&É+ nìï düÁø£eT+>± »]–‘˚ HêD´yÓTÆq
$‘·Ôq+ n_Ûeè~∆ ne⁄‘·T+~.
ñqï‘· Á|üe÷D≤\Tqï $‘·Ôq+ ÄeX¯´ø£‘· : ñqï‘· Á|üe÷D≤\Tqï $‘·Ôq+ qT+&ç e#˚à |ü+≥ ~>∑Tã&ç
n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+‘√ bÕ≥T n+‘ê ˇπø |ü]e÷D+˝À ø±j·T\T, –+»\T ñ+{≤sTT. ô|’ bı≥Tº rùd j·T+Á‘ê\T
nìï ˇπø s¡ø£yÓTÆq –+»\T ñ+fÒ düÁø£eT+>± |üì#˚kÕÔsTT. y˚sTT+∫q ‘·s¡Tyê‘· ˇπø s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT.
Ç˝≤+{Ï kÕs¡T|ü´‘· ñ+&É≥+ m>∑TeT‹ #˚j·T&ÜìøÏ, eTq <˚X¯+˝À ≈£L&É eT+∫ <Ûäs¡ sêe{≤ìøÏ <√Vü≤<ä
|ü&ÉT‘·T+~. $$<Ûä s¡ø±\ ‹qTã+&Üsê\ ‘·j·÷ØøÏ ≈£L&É nqTe⁄>± ñ+≥T+~. ø£©Ô $‘·ÔHê\qT kÕ>∑T #˚ùdÔ
~>∑Tã&ç ‘·>T∑ ‘Z T· +~, ñ‘·Œ‹Ô HêD´‘· u≤>∑T+&É<Tä . ø±j·T\T, –+»\ |ü]e÷D+˝Àì e´‘ê´dü+ e\¢ m>∑TeT‹øÏ,
$$<Ûä ‹qTã+&Üsê\ ñ‘·Œ‹Ô˝À Çã“+<äT\T ñ+{≤sTT. nìï ˇπøkÕ] |ü+≥≈£î sêe⁄. ˇø£ s¡ø£+ yÓTTø£ÿ\T
eTT+<äT>± |üø±«ìøÏ ekÕÔsTT. Ç+ø√ø£ s¡ø£+ yÓTTø£ÿ\T ø=+#Ó+ Ä\dü´+>± |üø±«ìøÏ ekÕÔsTT, ø±˙ |ü+≥
rj·T&É+ ˇπøkÕ] »s¡>∑&É+ e\¢, rdæq |ü+≥˝À $$<Ûä |ü]e÷D+˝À ø±j·T\T, –+»\T ñ+{≤sTT. ~>∑Tã&ç
‘·>∑Z&É+‘√ bÕ≥T yêDÏ»´ düs¡[˝À neTTàø√e&ÜìøÏ eT+∫ <Ûäs¡ sê<äT.
HêD´yÓTÆq $‘·ÔHê_Ûeè~∆øÏ y˚s¡TX¯q>∑˝À #˚|ü≥ºe\dæq #·s¡´\T : ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À $‘·Ôq+ nedüs¡+ ø±ã{Ϻ
Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+dü∆˝…’q, Áô|’y˚≥T dü+dü∆˝…’q á |üìì #˚j·T&É+ #ê˝≤ ø£wüº kÕ<Ûä´+. Áô|’y˚≥T dü+dü∆\T y˚s¡TX¯q>∑
$‘·ÔH√‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+ ˝Ò<äT. Ç˝≤+{Ï |ü]dæ∆‘·T\˝À n~Ûø£ ~>∑Tã&ç, s¡ø£s¡ø±\ düeTdü´\qT m<äTs=ÿH˚ X¯øÏÔ >∑\
Áø=‘·Ô s¡ø±\qT ¬s’‘·T\≈£î \_Û+#˚≥≥T¢ #˚j·T&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+dü∆\‘√ bÕ≥T ¬s’‘·T\T yêfi¯fl kÕ∆sTT˝À
bòÂ+&˚wüq $‘·Ôq+qT Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑ dü+dü∆˝…’q H˚wüq˝Ÿ d”&é ø±s√ŒπswüHé, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ $‘·ÔHê_Ûeè~∆ dü+dü∆,
Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± $X¯«$<ë´\j·T |ü]~Û˝Àì |ü]XÀ<Ûqä kÕ∆Hê\T, ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\ qT+&ç ùdø£]+#·Tø=ì
$‘·ÔH√‘·Œ‹Ô˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\qT rdüTø=ì $‘·ÔHê_Ûeè~∆ì #˚j ·Te#·TÃqT. ¬s’‘·T $TÁ‘· Á>∑÷|ü⁄\ <ë«sê
˝Ò<ë ¬s’‘·T uÛÑs√kÕ πø+Á<ë\ <ë«sê ˝Ò<ë n˝≤+{Ï Ç‘·s¡ Á>∑÷|ü⁄\ <ë«sê ùdø£]+#·Tø=ì ˝Ò<ë n_Ûeè~∆ #˚dæ
n+<ä] ¬s’‘·T\≈£î n+<˚≥≥T¢ #˚j·Te#·TÃqT. Bì <ë«sê $‘·Ôq+ düø±\+˝À, qeTàø£yÓTÆq eTq dü+dü∆ <ë«sê
‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î n+<äT‘·T+~. y˚s¡TX¯q>∑ kÕ>∑T˝À Á|ü<Ûëq Ks¡Tà $‘·Ôq+ ø=qT>√\T ø√dü+ yÓ∫Ã+#·≈£î+&Ü kÕ>∑T
Ks¡Tà ‘·–+Z #·Tø√e#·TÃqT. ø£©Ô »s¡>≈∑ î£ +&Ü ñ+fÒ mìï dü+e‘·‡s¡eTT˝…q’ yês¡T $‘·qÔ eTTqT yês¡T yê&ÉTø√e#·TÃqT.
m+<äTø£+fÒ y˚s¡TX¯q>∑˝À Á|ü‘·T´‘·Œ‹Ô dü«|üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. |ü⁄bıŒ&ç <ë«sê ø£©Ô nj˚T´
neø±X¯+ <ë<ë|ü⁄ ñ+&É<äT. e´ekÕj·T XÊK <ë«sê Á>±eT $‘·Ôq |ü<Ûäø£+ ˝≤+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê ≈£L&Ü
HêD´yÓTÆq $‘·ÔHêìï n+<äTu≤≥T˝ÀìøÏ rdüTø=ì sêe#·TÃqT. Bì <ë«sê kÕ∆ìø£+>± $‘·Ôq+ \uÛÑ´eTe«&Éy˚T
ø±≈£î+&Ü s¡yêD≤ Ks¡Tà ‘·>T∑ ‘Z T· +~. s¬ ‘’ T· kÕ∆sTT˝À $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· qT ‘Ó\TdüT≈£îH˚eTT+<äT
s¡ø±\T $&ÉT<ä˝…’ H√{Ïô|ò’ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· $‘·Ôq+ @ kÕ∆sTT\˝À/ <äX¯\˝À ô|+bı+~+|üã&ÉT‘·T+<√
‘Ó\TdüTø√yê*.
134
$‘·Ôq eØZø£s¡D :
1. q÷´øÏj ¢ T· dt $‘·qÔ + : s¡ø±ìï s¡÷bı+~+∫q Á;&ÉsT¡ Ä<Û«ä s¡´+˝À Ábı»˙`s√ |ü<‹∆ä ˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· ã&ÉT‘·T+~.
Á;&És¡T, bòÂ+&˚wüHé $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô #˚ùd bı˝≤\ qT+&ç Äj·÷ s¡ø±\ ndü \T >∑TD≤\Tqï, ø±j·T\T n~Ûø£+>± ñqï
yÓTTø£ÿ\qT m+|æø£ #˚dæ Á|ü‹ yÓTTø£ÿ dü+‘·‹ì $&ç$&ç>± es¡Tdü\˝À $‹Ô $$<Ûä <äX¯\˝À yÓTTø£ÿ\ dü+‘·‹ì
|ü]o*+#ê*. @<Ó’Hê es¡Tdü˝À Äj·÷ s¡ø£+ ndü\T >∑TD≤\T ˝Òø£b˛‘˚ Ä es¡TdüqT rdæy˚j·÷*. ndü\T
>∑TD≤\Tqï yÓTTø£ÿ\ dü+‘·‹ qT+&ç e∫Ãq ø±j·T\qT ø£*|æ‘˚ e#˚Ã<˚ q÷´øÏ¢j·Tdt $‘·Ôq+. á $‘·Ôq+
n‘·T´qï‘· »qT´ dü«#·Ã¤‘· Á|üe÷D≤\Tqï $‘·Ôq+. Á;&És¡T, q÷´øÏ¢j·T dt $‘·ÔHê\≈£î ì]∆wüº Á|üe÷D≤\T @$T
˝Òe⁄. ø±ì, uÛ≤s¡‘· $‘·Ôq ø£ìwü̃ <ÛäèMø£s¡D Á|üe÷D≤\ Á|üø±s¡+ Á;&És¡T $‘·Ôq+ n‘·T´qï‘· kÕ∆sTT Á|üe÷D≤\qT
ø£*– ñ+fÒ ‘·s¡Tyê‘· kÕ∆sTT\˝À »]π> bòÂ+&˚wüHé, <ÛäèMø£]+∫q $‘·Ô q+˝À Á|üe÷D≤\T ìπs∆•+|üã&çq
Á|üe÷D≤\≈£î BÛ≥T>± ñ+{≤sTT.
2. Á;&És¡T $‘·Ôq+ : q÷´øÏ¢j·Tdt $‘·Ôq+ qT+&ç Á;&És¡T $‘·Ôq+ s¡ø±ìï s¡÷bı+~+∫q Á;&És ¡T / Ä |ü+≥˝À
nqTuÛÑe+ ñqï Á;&És¡¢ Ä<ä«s¡´+˝À »s¡T>∑T‘·T+~. $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô ìwüŒ‹Ô y˚s¡TX¯q>∑˝À ‘·≈£îÿe ø±ã{Ϻ Á;&És¡T
$‘·Ôq+qT ¬s+&ÉT kÕ∆sTT\˝À ` Á;&És¡T $‘·Ôq+ <äX¯ ` 1, Á;&És¡T $‘·Ôq+ <äX¯`2 >± ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃqT.
<äX¯ 1 $‘·ÔHêìï <äX¯ `2 $‘·ÔH√‘·Œ‹ÔøÏ ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT.
3. bòÂ+&˚wüHé (|ü⁄Hê~) $‘·Ôq+ : á $‘·ÔHêìï Á;&És¡T $‘·Ôq+ qT+&ç ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔs¡T. CqT´dü«#·Ã¤‘·, »qT´
Á|üe÷D≤\T ñqï‘· kÕ∆sTT˝À ñ+{≤sTT. >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT\ Ä<Ûä«s¡´+˝À Äj·÷ s¡ø±\qT
s¡÷bı+~+∫q XÊÁdüÔy˚‘·Ô ˝Ò<ë dü+dü∆ düVü‰j·T+‘√ (»qT´ dü«#·Ã¤‘· ` ìsê∆]+#·&É+ ø√dü+) bòÂ+&˚wüHé $‘·Ôq+
ñ‘·Œ‹Ô »s¡T>∑T‘·T+~.
4. <ÛäèMø£]+∫q $‘·Ôq+ : bòÂ+&˚wüHé $‘·Ôq+ qT+&ç >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~q kÕ+πø‹ø£ ì|ü⁄DT\ / <ÛäèMø£s¡D
dü+dü∆\ |üs¡´y˚ø£åD˝À ñ‘·Œ‹Ô »s¡T>∑T‘·T+~. ¬s’‘·T\≈£î yêDÏ»´ dü s¡[˝À $düÔè‘· kÕ>∑T≈£î \uÛÑ´eTj˚T´~ á kÕ∆sTT
$‘·qÔ y˚T.
nuÛTÑ ´<äjT· s¬ ‘’ T· \T, $$<Ûä s¬ ‘’ T· dü+|ò÷ü \T, ∫qï kÕ∆sTT yê´bÕs¡dTü \Ô T $&ÉT<ä˝q’… s¡ø±\qT $‘·HÔ ê_Ûeè~∆
#˚dæ Á≥÷‘Y|òü⁄˝Ÿ $‘·ÔqeTT>± neTàe#·TÃqT. e´ekÕj·T XÊK, e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ düeTq«j·T+‘√
Á>±MTD $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô Á|üD≤[ø£\ <ë«sê $‘·Ôq ñ‘·Œ‹Ô πøåÁ‘ê\‘√ $‘·ÔH ê_Ûeè~∆ #˚j·÷*. ¬s’‘·T\T yêfi¯fl kÕ∆sTT˝À
yêfi¯fl bı\+˝À |ü+&çq $‘·ÔqeTTqT $‘·ÔqeTT ø√dü+ $&ç>± ùdø£]+#·Tø=ì uÛÑÁ<ä|üs¡#·Tø√yê*.
y˚s¡TX¯q>∑ $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô eTTU≤´+XÊ\T :
• eT÷\ $‘·ÔHêìï |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+ / m.|æ. d”&é‡ / mHé.mdt.dæ. / m.|æ. ÄsTT˝Ÿ ô|ò&é ˝≤+{Ï qeTàø£yÓTÆq
dü+dü∆\ qT+&ç ùdø£]+#ê*.
• $‘·Ôq ùdø£s¡D #˚ùd eTT+<äT / $‘˚Ô eTT+<äT yÓTT\ø£ XÊ‘·+ ìsê∆]+#·Tø√yê*. yÓTT\ø£XÊ‘·+ 85 ø£+fÒ
‘·≈£îÿe ñ+&É≈£L&É<äT.
• |ü+≥≈£î nqTyÓq’ $‘˚Ô n<äTqT˝À $‘êÔ*. KØ|ò˝t À pHé`E˝…’ e÷kÕ\˝À, s¡;˝À qe+ãs¡T`&çôd+ãs¡T
e÷kÕ\˝À¢ $‘·TøÔ √yê*.
135
• y˚s¡TX¯q>∑ kÕ>∑T≈£î nqTyÓ’q H˚\\qT m+|æø£ #˚düTø√yê*. ˙s¡T ‘·«s¡>± Ç+øÏb˛e⁄ ‘˚*ø£bÕ{Ï mÁs¡H˚\˝À¢
‘·–q+‘· ùd+ÁBj·T |ü<ësê∆\T, ø±*¸j·T+, >∑+<Ûäø£+ ñ+&˚ uÛÑ÷eTT\T ÁX‚wü˜yÓTÆq$.
• ˙{Ï edü‹ ñqï bı˝≤\qT m+|æø£ #˚dTü ø√yê*. eTT+<äT d”»qT˝À n<˚ bı\eTT˝À $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚jT· uÀj˚T
s¡ø£+ ø±≈£î+&Ü y˚πs s¡ø£+ kÕ>∑T #˚dæ ñ+&É≈£L&É<äT. Ä s¡ø£+ ø±j·T\T uÛÑ÷$T˝À ñ+&ç $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô
ø√dü+ y˚dæq s¡ø£+‘√ u≤≥T yÓTT\¬ø‹Ô ‘·<ë«sê $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô ø√dü+ y˚dæq s¡ø£+‘√ ø£©Ô nj˚T´ Á|üe÷<ä+
ñ+~.
• y˚sêŒ≥T <ä÷s¡+ s¡ø±ìøÏ s¡ø±ìøÏ eT<Ûä´ nìï Á|üø£ÿ\ qT+&ç 3 MT. ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*. Äj·÷
d”»qT˝À dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î kÕ>∑T˝À yÓTfi¯≈£îe\T bÕ{Ï+#ê* ` H˚\\ ‘·j·÷Ø qT+&ç |ü+≥ rj·T&É+
es¡≈£î.
• ø£©Ô yÓTTø£ÿ\qT $$<Ûä <äX¯\˝À ` |üP‘· <äX¯, ô|]π> <äX¯, |ü+≥ rùd≥|ü&ÉT Äj·÷ s¡ø±\ >∑TD≤\T ˝Òì
yÓTTø£ÿ\qT ø£©Ô yÓTTø£ÿ\T>± >∑T]Ô+∫ @] y˚j·÷*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î <Ûäs¡DÏ s¡ø£+˝À Hêsêj·TDÏ s¡ø£+ ø£©Ô
nsTT´ ñ+fÒ |üP‘· <äX¯˝À, ô|’s¡T m~π> <äX¯˝À düT\uÛÑ+>± >∑T]Ô+#·e#·TÃqT. <Ûäs¡DÏ s¡ø£+ _Ûqï |üÁ‘ê\T
eTT<äTs¡T Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑T˝À ã÷&ç<ä s¡+>∑T |üP‘·‘√ Hêsêj·TDÏ s¡ø£+ _Ûqï |üÁ‘ê\ ø£+fÒ ø=+#Ó+
‘·≈î£ ÿe yÓ&\É TŒ‘√ ñ+{≤sTT. |ü+≥ rùd≥|ü&ÉT ø±j·T˝ô|q’ ñ+&˚ –Ás¡\T Hêsêj·TDÏ s¡ø+£ ˝À Á|üdTü Œ≥+>±
ñ+{≤sTT. –+»\ ø±j·T\˝À –+»≈£î –+»≈£î eT<Ûä´ H=≈£îÿ Á|üdüTŒ≥+>± ñ+≥T+~. <Ûäs¡DÏ s¡ø£+˝À
–Ás¡\T, H=≈£îÿ n+‘· Á|üdüTŒ≥+>± ñ+&Ée⁄.
• |ü+≥ |üø±«ìøÏ e∫Ãq|ü&˚ rj·÷*. eTT+<äT>± rj·T&É+, Ä\dü´+>± rj·T&É+ ¬s+&É÷q÷ Vü‰ìø£s¡y˚T.
|ü+≥ |üø±«ìøÏ e∫Ãq|ü⁄&ÉT Ä≈£î\T, ø=eTà\T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î ‹s¡T>∑T‘êsTT. ø±j·T &=\¢ ˝À|ü* uÛ≤>∑+
q\¢>± >√<ÛäTeT s¡+>∑T≈£î ‹s¡T>∑T‘·T+~. Á|ü‹ yÓTTø£ÿ˝À düTe÷s¡T 80% á $<Ûä+>± ñ+fÒ |ü+≥
rj·÷*.
• |ü+≥ rdæq ‘·s¡Tyê‘· yÓTTø£ÿ\qT yê<Ó\T>± es¡Tdü>± ñ+#ê*. ø±j·T\qT |ü]o*+∫ @ yÓTTø£ÿ˝ÀHÓ’Hê
ø±j·T\T Äj·÷ s¡ø£+ ø±j·T\qT b˛*ø£ ˝Òø£b˛‘˚ Ä yÓTTø£ÿ\qT @] y˚j·÷*. ‘Ó>∑Tfi¯ófl k˛øÏq yÓTTø£ÿ\qT
≈£L&Ü rdæy˚j·÷*.
• |ü+≥ rùd≥|ü&ÉT ø±j·T\˝À 35`60 XÊ‘·+ ‘˚eT ñ+≥T+~. ‘˚eTqT 8`9 XÊ‘êìøÏ e#˚Ã≥≥T¢
yÓ+≥H˚ Äs¡u…{≤º*. ‘˚eT XÊ‘·+ m≈£îÿe>± m≈£îÿe s√E\T ø=qkÕ–‘˚ ø±j·T˝˝À •©+Á<Ûë\T n_Ûeè~∆
#Ó+<äT‘êsTT.
• s¡; d”»qT˝À |ü+&ç+#˚ |ü+≥ rùd≥|ü&ÉT yê‘êes¡D ñc˛íÁ>∑‘· 40 0 ôd+{°Áπ>&é <ë≥T‘·T+~.
Ç˝≤+≥|ü&ÉT ø±j·T\qT H˚sT¡ >± m+&É˝À dæyTÓ +≥T bò˛s¢ ‡Y ô|q’ Äs¡u…≥≈º L£ &É<Tä . ˙&É˝À Äs¡u≥… Tºø√yê*.
m+&É rÁe‘· ñ<äj·T+ 11 >∑+≥\ es¡≈£î eT]j·TT kÕj·T+Á‘·+ 4 >∑+≥\ ‘·s¡Tyê‘· ‘·≈£îÿe ø±ã{Ϻ á
düeTj·÷\˝À m+&É˝À Äs¡u…≥Tºø√e#·TÃqT.
• Äs¡u…fÒº≥|ü&ÉT y˚πs s¡ø±\ ø±j·T\T ø£*dæb˛≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ê*. M˝…’q+‘· es¡≈£î ≈£L©\‘√

136
 ø±j·T\qT yÓTTø£ÿ\ qT+&ç y˚s¡T #˚j·÷*. q÷]Œ&ç j·T+Á‘ê\qT ñ|üjÓ÷–+#˚≥|ü&ÉT, j·T+Á‘ê\qT
s¡ø£+ e÷]q|ü⁄&ÉT Á|ü‹kÕ] X¯óÁuÛÑ|üs¡#ê*.
• $‘·Ôq+ ø√dü+ u≤>± eTT~]q ø±j·T\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡∫ ì\« #˚j·÷*.
• ì\«˝À ø±j·T\qT ã÷E (•©+Á<Ûë\T), |ü⁄s¡T>∑T\T, n‹ y˚&ç, ‘˚eT qT+&ç ø±bÕ&Ü*.
• ì\«≈£î bÕ*B∏Hé ˝…’ì+>¥ ñqï >√HÓ dü+#·T\qT yê&Ü*. ãkÕÔ\qT ˇø£ <ëìô|’q ˇø£{Ï es¡Tdü˝À
10 ãkÕÔ\ #=|üq neTsêÃ*. es¡Tdü≈£î es¡Tdü≈£î eT<Ûä´ ø=+#Ó+ dü∆\ + e<ä˝≤*. H˚s¡T>± H˚\ MT<ä
|üs¡Ã≈£î+&Ü ÁøÏ+<ä ø=j·T´ #Óø£ÿ\qT, ÇqTeTT ô|˝Ò{Ÿ‡qT neTsêÃ*. >∑<äT\˝À u≤>± yÓ\T‘·Ts¡T, >±*
bÕsê*.
• ø±j·T\T yÓTT\¬ø‘˚Ô X¯øÏÔì m≈£îÿe ø±\+ ø√˝ÀŒ≈£î+&É ñ+&Ü\+fÒ ì\« #˚ùd ñc˛íÁ>∑‘· ‘·≈£îÿe>±
ñ+&Ü*. >±*˝À ‘˚eT 65`70% ñ+&Ü*. Bì ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+fÒ •©+Á<Ûë\T n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT.
• ì\«˝À ø±j·T\qT HÓ\ø=ø£ÿkÕ] |ü]o*+∫ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ì ã{Ϻ ©≥s¡ T ˙{ÏøÏ $T<∏Ó’˝Ÿ ô|òsê<∏äj·÷Hé
20% Ç.dæ. 2 $T.©. #=|üq |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ&é e÷Á‘·\qT yÓT‹Ô y˚dæ
ø±j·T\qT ‘=*#˚ |ü⁄s¡T>∑T\qT n<äT|ü⁄˝À ñ+#·e#·TÃ.
• $‘·Ôq kÕ∆sTTì ã{Ϻ dü]º|òæπøwüHé {≤>¥‡qT Á|ü‹ dü+∫øÏ ≈£î{≤º*. Á;&És¡T $‘·ÔqeTT≈£î {≤>¥ |üdüT|ü⁄
s¡+>∑T˝ÀqT, bòÂ+&˚wüHé $‘·ÔqeTT≈£î ‘Ó\¢s¡+>∑T {≤>¥qT, dü]ºô|ò’& é $‘·ÔqeTT≈£î ˙* s¡+>∑T {≤>¥ ñ+≥T+~.
bòÕs¡à˝Ÿ $‘·Ôq e´edü∆ : XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T s¡÷bı+~+∫q Áø=‘·Ô s¡ø±\qT <˚X¯ kÕ∆sTT˝À ôd+Á≥sY e¬s’≥˝Ÿ ]©CŸ
ø£$T{°, sêÁwüº kÕ∆sTT˝À ùdº{Ÿ e¬s’≥˝Ÿ ]©CŸ ø£$T{° $&ÉT<ä\ #˚düT Ô+~. ùdº{Ÿ d”&é düuŸ ø£$T{° $&ÉT<ä\ #˚dæq
s¡ø±\ H√{Ï|òæπøwüHéqT ôd+Á≥˝Ÿ d”&é düuŸ ø£$T{ÏH˚ #˚düTÔ+~. H√{Ï ô|ò’&é s¡ø±\qT e÷Á‘·y˚T bòÕs¡à˝Ÿ d”&é dædüºyéT˝À
dü]ºô|ò’ #˚j·Te#·TÃqT.
Áø=‘·Ô s¡ø±\qT ‘=+<äs¡>± n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&ÜìøÏ Á;&És¡T $‘·Ôq+ n_Ûeè~∆ #˚j·÷*. d”&é
ø±s√ŒπswüHé‡, ø√`Ä|üπs{Ïyé kıôd’{°dt yÓTT<ä\>∑T $$<Ûä dü+dü∆\T, e´ekÕj·TXÊK, $TìdüºØ Ä|òt ø√ Ä|üπswüHé,
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«eTT $‘·Ôq $uÛ≤>∑+ yê]øÏ $‘·Ôq nedüsê\qT eTT+<äT>±H˚ ‘Ó*j·TCÒj·÷*. Áô|’y˚≥T ø£+ô|˙\T
yêfi¯fl nedüsê\qT d”&é nk˛dæj˚TwüHé yê]øÏ ‘Ó*j·TCÒùdÔ yêfi¯ófl n+<ä ] nedüsê\qT Áø√&çø£]+∫ e´ekÕj·T
$‘·Ôq $uÛ≤>±ìøÏ ‘Ó*j·TCÒkÕÔs¡T. Bìì &ç|üP´{Ï &Ó’¬sø£ºsY »qs¡˝Ÿ (|ü+≥\T), ◊.dæ.m.ÄsY.(Ç+&çj·THé øöì‡˝Ÿ
Ä|òt nÁ–ø£\Ãs¡˝Ÿ ØôdsYÃ), Äj·÷ |ü+≥\ ÁbÕC…≈£îº ø√`Ä]¶H˚≥sY‡ <ë«sê $‘·ÔHê_Ûeè~∆ »]π>≥≥T¢ #·÷kÕÔs¡T.
$‘·ÔHê_Ûeè~∆ πø+Á<ë\T $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô˝À |ü⁄s√>∑‹ì m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ø√`Ä]¶H˚≥sY‡≈£î ‘Ó*j·T|üs¡Tdü÷Ô ñ+{≤s¡T.
Á;&És¡T $‘·Ôq+ d”&é dü]º|òæπøwüHé |ü]~Û˝À ˝Òq|üŒ{ÏøÏ eT©º &çdæ| æ¢q] {°yéT ` bÕ¢+{Ÿ Á;&ÉsY‡, bÕ<∏ë\õdtº,
m+≥e÷\õdtº, &ç.õ.ÄsY. XÊÁdüÔy˚‘·Ô / H˚wüq˝Ÿ d”&é ÁbÕC…ø˘º XÊÁdü Ôy˚‘·Ô |ü+≥ $$<Ûä <äX¯\˝À bı\+˝À Äj·÷
s¡ø±\ >∑TD>∑D≤\qT, y˚sêŒ≥T <ä÷sêìï |ü]o*kÕÔsT¡ . |ü+≥ $$<Ûä <äX¯\˝À |ü]o*+#·e\dæq >∑TD>∑D≤\qT,
yê{Ïì >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ nqTyÓ’q <äX¯\qT >∑T]+∫ $|ü⁄\+>± |ü{Ϻø£˝À bı+<äT|üs¡#·≥yÓTÆq~.
137
eTTK´ >∑TD≤\T ` >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ nqTyÓ’q <äX¯
>∑TDeTT
ô|]π> $<ÛäeTT
s¬ eTà\T, |üP\T e#˚à |ü<‹∆ä
_Ûqï |üÁ‘·eTT\ s¡+>∑T
_Ûqï |üÁ‘·eTT\
|ü]e÷DeTT
_Ûqï |üÁ‘·eTT\ Äø±s¡eTT
_Ûqï |üÁ‘·eTT\ ø=q
ø±+&ÉeTTô|’ s¡+>∑T
|ü⁄wüŒ>∑T#·Ã¤ s¡ø£eTT
|ü⁄wüŒ+ ô|<ä› πs≈£î s¡+>∑T
}&É\ô|’ s¡+>∑T
|ü+≥ |üø«£ <äX¯
düeTj·TeTT
ø±j·T eTT≈£îÿ
ø±j·Tô|’q –Ás¡\T
ø±j·T\˝À –+»\ eT<Ûä´
H=≈£îÿ
–+»\ s¡+>∑T
<äX¯ yÓ’$<Ûä´eTT
ì{≤s¡T / ø=+#Ó+ >∑TãTs¡T / ÁbÕø£&É+
|üP\T, ¬seTà\T e÷]Ã sêe&É+ / es¡Tdü>± nìï ø£DT|ü⁄\
qT+&ç Á|ü<ëÛ q s¬ eTàô|q’ |üP\T sêe&É+ / Á|ü<ëÛ q s¬ eTàô|q’
|üP\T ñ+&É&É+, ìj·TeT |ü<ä∆‹˝À ˝Ò≈£î+&ÉT≥ / Á|ü<Ûëq
s¬ eTàô|q’ |üP\T ñ+&É&+É , ˝Ò≈î£ +&É&+É
|üP‘· <äX¯ ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#·Ã / Ä≈£î|ü#·Ã / eTT<äTsê≈£î|ü#·Ã
qT+&ç ∫qï$ / ô|<ä›$ / eT<Ûä´dü∆+
ø±j·T\T
|üfÒº ≈£Lìj˚T{Ÿ / nuŸ ≈£Lìj˚T{Ÿ / m*|æº ø˘ / nuŸ˝≤+>¥`
es¡≈î£ m*|æøº /˘ H˚s√ m*|æøº ˘ / yÓ&’ `é m*|æøº ˘ / düuŸ ÄsY_≈£î´˝≤sY /
zy˚{Ÿ / nuŸ ˝≤+>¥`˝≤+dæj÷Ó ˝Ò{Ÿ / ˝≤+dæj÷Ó ˝Ò{Ÿ
nuŸ≥÷´CŸ / n≈£L´{Ÿ / eT÷´Áø√H˚{Ÿ
ñ+~ / ˝Ò<Tä
dæ+|ü⁄˝Ÿ / ø±+bÂ+&é
|üP‘· <äX¯ |üdüT|ü⁄ / ø±cÕj·TeTT / eTT<äTs¡T ø±cÕj·TeTT s¡+>∑T /
sTT≥Tø£ eT{Ϻ s¡+>∑T
|üP‘· <äX¯ ñ+~/˝Ò<Tä
|ü+≥ ‘=+<äs>¡ ± / eT<Û´ä dü+∆ >± /Ä\dü´+>±
rùd≥|ü&ÉT
ñ+~ / ˝Ò<äT / ø=+#ÓeTT / eT<Ûä´dü∆eTT / Á|üdüTŒ≥+
ñ+~ / ˝Ò<äT / ø=+#ÓeTT / eT<Ûä´dü∆eTT / Á|üdüTŒ≥+
ñ+~ / ˝Ò<äT / ø=+#ÓeTT / eT<Ûä´dü∆eTT / Á|üdüTŒ≥+
ms¡T|ü⁄ / ˝Ò‘· >∑T˝≤; s¡+>∑T / $TÁX¯eT s¡+>∑T
138
>∑eTìø£ : _Ûqï |üÁ‘ê\ s¡+>∑T e÷s¡e#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ÇqT|ü <Ûë‘·T ˝À|üeTTqï|ü&ÉT |üÁ‘ê\ s¡+>∑T
|üdüT|ü⁄ |ü#·Ã>± bÕ*b˛sTTq≥T¢ ñ+≥T+~. u…≥º e∫Ãq|ü&ÉT nìï s¡ø±\ Ä≈£î\T eTT<äTsê≈£î |ü#·Ãs¡+>∑T˝À
ñ+{≤sTT. }&É\ô|’q, ø±+&ÉeTTô|’q s¡+>∑T ñc˛íÁ>∑‘·qT, |ü+&ç+#˚ ø±˝≤ìï ã{Ϻ e÷s¡e#·TÃ. –+»\ s¡+>∑T
|ü+≥ rdæq yÓ+≥H˚ #·÷&Ü*. ø=ìï s√E\ ‘·s¡Tyê‘· s¡+>∑T e÷s¡e#·TÃ.
ø±j·T\˝À –+»\ dü+K´ ` m≈£îÿe XÊ‘·eTT m˝≤ ñ+{≤jÓ÷ ìs¡ísTT+|üã&ÉT‘·T+~. m≈£îÿe
ø±j·T\T eT÷&ÉT –+»\ ø±j·T\T+fÒ eT÷&ÉT –+»\ s¡ø£eTì, m≈£îÿe ¬s+&ÉT –+»\ ø±j·T\T+fÒ ¬s+&ÉT
–+»\ s¡ø£eTì ìsê∆]kÕÔs¡T. |ü+≥ ø±\eTT˝À |ü]dæ∆‘·T\qT ã{Ϻ á ìwü Œ‹Ô e÷s¡e#·TÃ.
eTq <˚X¯+˝À ìπs›•+|üã&çq $‘·Ôq Á|üe÷D≤\T ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À Çe«ã&çq$.
(ôd+Á≥˝Ÿ d”&é dü]º|òæπøwüHé uÀs¡T¶, e´ekÕj·T eT+Á‹‘·«XÊK, uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+)
n+X¯+ $‘·Ôq kÕ∆sTT
bòÂ+&˚wüHé dü]ºô|ò’&é
dü«#·Ã¤yÓTÆq $‘·ÔqeTT (ø£ìwü˜ |ü]$T‹) 96% 96%
»&É |ü<ës¡∆eTT (>∑]wü˜ |ü]$T‹) 4% 4%
Ç‘·s¡ s¡ø±\ $‘·ÔHê\T (>∑]wü˜ |ü]$T‹) 0.1% 0.2%
Ç‘·s¡ |ü+≥\ $‘·ÔHê\T (>∑]wü˜ |ü]$T‹) ñ+&É≈L£ &É<Tä ñ+&É≈L£ &É<Tä
ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ $‘·ÔHê\T (>∑]wü˜ |ü]$T‹) ñ+&É≈L£ &É<Tä ñ+&É≈L£ &É<Tä
yÓTT\ø£ XÊ‘·+ (ø£ìwü˜ |ü]$T‹) 70% 70%
‘˚eT XÊ‘·+ (>∑]wü˜ |ü]$T‹) 9% 9%

y˚s¡TX¯q>∑ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (y˚s¡TX¯q>∑), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ø£~]`515 591, nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢.
bò˛Hé HÓ+. 08494`295001, 99896 25217

139
 qTe⁄«\T
q÷HÓ –+» |ü+≥\˝À qTe⁄«\T ÁbÕNqø±\+ qT+&ç |ü+&çdüTÔHêïs¡T. q÷HÓ XÊ‘·+ 45 qT+&ç 55
es¡≈£î, Áb˛{°qT XÊ‘·+ 25 es¡≈£î ñ+&É&Éy˚T ø±ø£, ôddüyÓ÷*Hé eT]j·TT ôdkÕ$THé nH˚ j·÷+{°Äøχ&Ó+{Ÿ‡
ñ+&É≥+ e\¢ m≈£îÿeø±\+ ì\« ñ+&ç, eTq≈£î yê´~Û ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì ø£ *–düTÔ+~. $≥$THé ªªÇμμ m≈£îÿe>±
ñ+&É&É+ e\¢ #·sêàìøÏ #ê˝≤ eT+∫~.
‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À, ‘·≈£îÿe eqs¡T\‘√ n~Ûø£ ìø£s¡ ˝≤uÛ≤ìï Ä]®+#˚ +<äT≈£î qTe⁄«\ |ü+≥
ñ|üø]£ düT+Ô ~. KØ|ò˝t À esê¸<ëÛ s¡+>± |ü+&ç+∫q <ëìø£+fÒ s¡;/y˚d$ü ˝À y˚dqæ |ü⁄&ÉT N&É |”&\É u…&<É ä ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+&ç, $‘·Ôq HêD´‘· ô|]–, n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃ. eTq sêÁwü º+˝À qTe⁄« |ü+≥ eTTK´+>± ø√kÕÔ,
sêj·T\d”eT õ˝≤¢\˝À m≈£îÿe>± |ü+&çdüTÔHêïs¡T.
ñc˛íÁ>∑‘· : qTe⁄«\T |ü+≥ m<äT>∑T<ä\˝À ñc˛íÁ>∑‘· nH˚~ eTTK´ bÕÁ‘· b˛wædüTÔ+ ~. 25`37 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é
ñc˛íÁ>∑‘˝· À qTe⁄« |ü+≥ eTs∫ m<äT>∑T<ä\qT eT]j·TT n_Ûeè~∆ì ø£q|üsT¡ düT+Ô ~. qTe⁄« $‘·qÔ + yÓTT\¬ø‘·T≥Ô qT
25`37 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ñc˛íÁ>∑‘· nedüs¡+. á ñc˛íÁ>∑‘· qTe⁄« $‘· Ôq+ ‘·«s¡>± yÓTT\¬ø‘·TÔ≥qT, ÁbÕ<Ûä$Tø£
<äX¯ n_Ûeè~∆ì eT]j·TT |ü⁄wæŒ+#·T≥qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·TqT. qTe⁄« $‘·Ô q+ $‹Ôq ‘·s¡Tyê‘· 20 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é
ñc˛íÁ>∑‘· ñqï≥¢sTT‘˚ n~ qTe⁄« $‘·Ôq+ yÓTT\ø£‘ÓÔ&ÜìøÏ Ä\dü´+ ne⁄‘·T+~ eT]j·TT $‘·Ôq+ yÓTT\¬ø‹Ôq
‘·sT¡ yê‘· 18 &çÁ^\ ôd+{°Á>π &é ñc˛íÁ>∑‘· ø£qï ‘·≈î£ ÿe ñc˛íÁ>∑‘· ñqï≥¢sTT‘˚ $‘·qÔ + yÓTT\ø£<Xä ˝¯ ÀH˚ m<äT>∑T<ä\qT
Äù|düTÔ+~. ñc˛íÁ>∑‘· 11 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ø£qï ‘·≈£îÿe ñqï≥¢sTT‘˚ $‘·Ôq+ yÓTT\¬ø‘·Ô<äT. n<˚$<Ûä+>±
|ü⁄wæŒ+#˚ <äX¯˝À ‘·≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘· ñqï≥¢sTT‘˚ e+<ä´ |ü⁄cÕŒ\T @s¡Œ&É‘êsTT ˝Ò<ë |üø±«ìøÏ sêø£eTT+<˚
|ü⁄e⁄«\T sê*b˛‘êsTT. n˝≤π> |ü⁄wæŒ+#˚ <äX¯˝À n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\T (40 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é) e\q |òü\Bø£s¡D
nH˚~ »s¡>∑<äT. sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T ‘·≈£îÿe>± ñqï Á|ü<˚XÊ\˝À qTe⁄« $‘·ÔHê\qT #·\T¢ø√sê<äT. qTe⁄« |ü+≥
yÓTT\ø£ <äX¯˝À eT+#·T ≈£îs¡e≈£L&É<äT. eT+#·T ≈£îs¡e&É+ e\q yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· ‘·–Zb˛‘·T+~.
H˚\\T : ˙s¡T ì\Teì ‘˚*ø£, ãs¡Te⁄ H˚\\T ÁX‚wü˜+. ÄeT¢, øå±s¡ H˚\\T |üìøÏsêe⁄.
H˚\‘·j·÷] : H˚\qT 2`4 kÕs¡T¢ yÓT‘·Ô>± <äTìï, 2 kÕs¡T¢ >∑T+≥ø£‘√*, #·<äTqT #˚j·÷*.
$‘·Ôq+, $‘˚Ô |ü<ä∆‹ : mø£sê≈£î 2 øÏ˝À\ $‘·Ôq+ dü]b˛‘·T+~. $‘·ÔHêìøÏ düeTbÕfi¯fl˝À ÇdüTø£ ˝Ò<ë q÷ø£\T
ø£*|æ >=Ás¡T‘√ es¡Tdü˝À¢ $‘·TÔø√yê*.
$‘·ÔqX¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±eTT\ ø±s¡“+&ÓõyéT / e÷+ø√C…uŸ‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæ $‘·Ô&É+ e\¢ H˚\ qT+∫
dü+Áø£$T+#˚ ‘Ó>∑Tfi¯flqT 21 s√E\ es¡≈£î ìyê]+#·e#·Tà ˝Ò<ë øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 70 &Éã÷¢´.dt.
5 $T.©. /πøõ ˝Ò<ë <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT 25 &Éã÷¢´.õ. 5 Á>±. / πøõ $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚düTø√yê*.
$‘˚Ô<ä÷s¡+ : es¡Tdü\ eT<Ûä´ 30 ôd+.MT. eT]j·TT yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 15 ôd+.MT. ñ+&Ü*.

140
$‘˚Ô düeTj·T+ : m]¢ KØ|òt : y˚T 15 ` y˚T 31— s¡; ˝Ò<ë y˚dü$ : &çôd+ãs¡T 15 ` »qe] 31
qTe⁄«\˝À $‘˚Ô düeTj·T+ #ê˝≤ ÁbÕeTTK´‘· ñ+≥T+~. s¡;`y˚dü$ ø±\+˝À y˚ùd≥|ü&ÉT #·*, eT+#·T
|ü&TÉ ‘·Tqï|ü&ÉT $‘·HÔ ê\T y˚jT· ≈£L&É<Tä . ø=~›>± ñc˛íÁ>∑‘\· T 20 &çÁ^\ ôd+{ÏÁ>π &é <ë{Ïq ‘·sT¡ yê‘· y˚dTü ø√yê*.
s¡ø±\T :
s¡ø£+ $&ÉT<ä˝…’q ãTT‘·Te⁄ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç q÷HÓ >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) (øÏ˝À\T XÊ‘·+
mø£sê≈£î)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
>ö] 1973 mØ¢ KØ|òt 90 250 50 eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T $‘·Ôq+.
  s¡; ø√kÕÔ õ˝≤¢\≈£î nqTyÓ’q~.
m\eT+∫*`11 1992 mØ¢ KØ|òt 80`85 360`400 52.5 eTT<äTs¡T >√<ÛäTeTs¡+>∑T $‘·Ôq+.
(esêVü≤)   s¡; ø√kÕÔ, sêj·T\d”eT õ˝≤¢\≈£î
nqT≈£L\+. |ü+≥ ˇπøkÕ] ø√‘·≈£î
edüT+Ô ~.
e÷<Ûä$ 1977 mØ¢ KØ|òt 70`75 200 50`51 ˝Ò‘· >√<ÛäTeT s¡+>∑T $‘·Ôq+. |ü\T
|ü+≥\ düs¡[øÏ nqT≈£L\+.
m\eT+∫*`17 1992 mØ¢ KØ|òt 75`80 340 52.5 ˝Ò‘· >√<ÛäTeTs¡+>∑T $‘·Ôq+. ø√kÕÔ,
(>ö‘·yéT)   s¡; sêj·T\d”eT õ˝≤¢\≈£î nqT≈£L\+.
Ä≈£î|ü#÷ ‘Ó>T∑ fi¯flqT ø=+‘·es¡≈î£
‘·≥Tºø=+≥T+~.
m\eT+∫*`66 2009 KØ|òt 80`90 600 51.5 ˝Ò‘· >√<ÛäTeTs¡+>∑T $‘·Ôq+, ø√kÕÔ,
(XÊs¡<ä) s¡;/y˚d$ü sêj·T\d”eT õ˝≤¢\≈£î nqT≈£L\+.
ã÷&ç<,ä Ä≈£î|ü#÷ ‘Ó>T∑ fi¯flqT
‘·≥Tºø=+≥T+~.
>ö], e÷<Ûä$, m\eT+∫*`11, 17, 66 s¡ø±\T KØ|òt eT]j·TT s¡; ø±˝≤\≈£î nqT≈£L\+.
ms¡Te⁄\T : KØ|òt˝À ÄK] <äTøÏÿ˝À mø£sê≈£î 4 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄, 20 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 10 øÏ˝À\
bı{≤wt, 10 øÏ˝À\ uÛ≤dü«sêìï#˚à ms¡Te⁄\T y˚düTø√yê*. qÁ‘·»ì dü>∑ uÛ≤>∑+, yÓTT‘·Ô+ uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT
bı{≤wtì#˚à ms¡Te⁄\qT ÄK] <äTøÏÿ˝À y˚dæ u≤>± ø£*j·T<äTHêï*. $T>∑ ‘ê dü>∑uÛ≤>∑+ qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT
$‹Ôq HÓ\ s√E\≈£î ø£\T|ü⁄ rdæ y˚j·÷*. uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄qT dæ+–˝Ÿ dü÷|üsYbòÕùdŒ¤{Ÿ s¡÷|ü+˝À yê&çq|ü&ÉT
n<äq+>± ø±*¸j·T+, >∑+<Ûäø£+ \_Û+∫ ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~.

141
˙{Ï j·÷»e÷q´+ (s¡; / y˚dü$) : $‹Ôq 20`25 s√E\≈£î yÓTT<ä{Ï ‘·&ç sTTyê«*. |üP‘·, ø±j·T n_Ûeè~∆
eT]j·TT –+»ø£≥Tº <äX¯˝À¢ ‘·&ÉT\T sTTyê«*. $‹Ôq ‘·sê«‘· 35`40 s√E\ qT+&ç 55 ` 60 s√E\ es¡≈£î
˙{Ï m<ä›&ç ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·s¡ø£èwæ : ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% ˝Ò<ë n˝≤ø√¢sY 50% 4-5 $T.©. /©≥s¡T #=|üq
@<√ ˇø£ <ëìì $‹Ôq yÓ+≥H˚ >±ì eTs¡Tdü{Ï s√Eq>±ì |æ∫ø±] #˚j·÷*. $‹Ôq yÓ+≥H˚ es¡¸+ |ü&˚
dü÷#·q\Tqï≥¢sTT‘˚ ô|+&ç$T<∏ë*HéqT |æ∫ø±] #˚j·T≈£L&É<äT. ô|+&ç$T<∏ë*Hé |æ∫ø±] #˚dæq yÓ+≥H˚ ˙{Ï
‘·&ç ô|≥º≈£L&É<äT. yÓTTø£ÿ\T yÓTT\∫q 15 s√E\≈£î n<äq|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT rdæ y˚j·÷*. $‹Ôq 20, 25
s√E\|ü&ÉT >=Ás¡T‘√ n+‘·sø¡ è£ wæ #˚j÷· *. $‹Ôq 20`25 s√E\|ü&ÉT >∑&¶ç C≤‹ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>±
ñqï≥¢sTT‘˚ øÏ«»˝ÀbòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 5% Ç.dæ. 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
düdü´s¡ø£åD
|ü⁄sT¡ >∑T\T
s¡dü+ |”˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\T (‘Ó\¢q*¢, ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T, |ü#·Ã<√eT) : |æ\¢, ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q
#˚] Ä≈£î\ qT+&ç s¡kÕìï |”*à y˚kÕÔsTT. Ä≈£î\T bÕ*b˛sTT, ‘·sê«‘· <äX¯˝À m+&çb˛‘êsTT. ‘Ó\¢q*¢ Ä•ùdÔ
Ä≈£î\T eTT<äTs¡T Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑T≈£î e÷] áHÓ\T bı&Ée⁄>± kÕ– ÁøÏ+~ yÓ’|ü⁄≈£î eTT&ÉT#·Tø=ì b˛sTT, <√HÓ
Äø±s¡+>± e÷] bÕ*b˛‘êsTT.
ìyês¡D : yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{Ïø Ï #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j·÷*. ‘Ó\¢q*¢ ìyês¡D≈£î &Ó’ø√bòÕ˝Ÿ 3 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j·÷* ˝Ò<ë 5% y˚|üø£cÕj·T+ 5 $T.©. / ©. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.3 $T.©. /©. ˝Ò<ë ndæ{≤$TÁ|æ&é
0.3 Á>±./©. ˝Ò<ë $T<∏˝’Ó Ÿ &Ó$T{≤Hé 2.4 $T.©. /©. ˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó $T<∏ëø±‡yéT 0.3 Á>±. / ©. ˝Ò<ë <∏jä ÷Ó ø√¢Á|æ&é
1 $T.©. ˝Ò<ë Äøχ&Ó$T{≤Hé $T<∏Ó’˝Ÿ 1.5 $T.©./©. ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ ø±] #˚j·÷*.
Ä≈£îeTT&É‘· eT]j·TT ø±j·T‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : ‘=*<äX¯˝À ∫qï >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT ˝Ò‘·
Ä≈£î\qT ø£*|æ >∑÷&ÉTø£{ºÏ ˝À|ü* qT+&ç Ä≈£î˝À¢ì |ü#÷ ì |ü<ësêúìï >√øÏ ‹qT≥ e\q Ä≈£î\T m+&çb˛‘êsTT.
|ü⁄s¡T>∑T\T m~–q ø=\~ m≈£îÿe Ä≈£î\qT ø£*|æ >∑÷&ÉT>± #˚dæø=ì Ä≈£î\qT ‹+{≤sTT. yÓTT>∑Z @s¡Œ&˚ <äX¯˝À
yÓTT>∑Z\qT, |üP‘·qT, ø±j·T˝À¢ì ˝Ò‘· –+»\qT ‹+≥÷ |ü+≥≈£î qwüº+ #˚kÕÔsTT.
ìyês¡D : Ä≈£î\˝À >∑÷&ÉT ø£≥Tºø=ì ñqï >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\qT @] HêX¯q+ #˚j·÷*. 5% y˚|üø£cÕj·T+
5 $T.©. ˝Ò<ë Ábı|òæH√bòÕdt 2.0 $T.©. ˝Ò<ë ø±s¡“]˝Ÿ ` 2.0 Á>±. ˝Ò<ë ôdŒÌH√kÕ&é 0.2 $T.©. ˝Ò<ë
|òüP¢u…+&çmyÓTÆ&é 0.3 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ 0.4 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*
˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë øÏ«Hê˝ŸbòÕdt 2 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢sYô|ò’]bòÕdt 2.5 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
#=|üq ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.

142
ø√&ÉT á>∑ : ∫qï |ü⁄s¡T>∑T\T ˝Ò‘· yÓTT>∑Z, |üP‘· ‹ìy˚j·T≥+ e\q yÓTT>∑Z\T |ü⁄ e⁄«>±, ø±j·T\T>± @s¡Œ&Éø£
–+» ø£≥ºø£ ‘ê\T ø±j·T\T @s¡Œ&É‘êsTT. |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q yÓTT>∑Z eT]j·TT |üP‘· yê&ç sê*b˛‘·T+~.
ìyês¡D : |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q yÓTT>∑*Z ï eT]j·TT ‘ê\T ø±j·T*ï @] HêX¯q+ #˚j÷· *. yÓTT>∑<Z Xä ˝¯ À &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ
2 $T.©. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|ò{Ÿ 1 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j·÷* ˝Ò<ë 5% y˚|üø£cÕj·T+ 5 $T.©./©. ˝Ò<ë ø±s¡“]˝Ÿ 2 Á>±. /©. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.3 $T.©./©.
˙{ÏøÏ ø£*|æ yÓTT>∑Z<äX¯˝À |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
;Vü‰] >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T : ‘=* <äX¯˝À ∫qï >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T >∑T+|ü⁄\T>± Ä≈£î\˝Àì |üÁ‘·Vü≤]‘êìï >√øÏ
‹ì »˝…¢&Ü≈£î\T>± #˚kÕÔsTT. m~–q >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T Ç‘·s¡ yÓTTø£ÿ\ô|’øÏ ÁbÕ≈£î‘·÷ yÓTT>∑Z\≈£î, |ü⁄e⁄«\≈£î
eT]j·TT ø±j·T\≈£î s¡+Á<Ûë\qT #˚dü÷Ô $‘·ÔHê\qT ‹H˚kÕÔsTT.
ìyês¡D : |ü+≥˝À Á>∑T&ÉT¢ ˝Òø£ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\qT >∑eTì+∫q yÓ+≥H˚ Ä≈£î\‘√ düVü‰ rdæy˚dæ HêX¯q+
#˚j÷· *. ø√¢sôY |]’ò bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 1 Á>±. |ü+≥˝À >∑T&ÉT¢ düeTT<ëj·T+ ø±ì, >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T
ø±ì ø£ì|æ+∫q yÓ+≥H˚ @] HêX¯q+ #˚j·÷* ˝Ò<ë Ç+&Üøχø±sY“ 0.5 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘Ó>T∑ fi¯ófl
y˚s¡T≈£îfi¯ófl, ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : m+&ÉT‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ esêíìøÏ e÷]
Áy˚˝≤&ÉT‘·T+{≤sTT. ‘·<äT|ü], Ä≈£î\ n+#·T\T ˝ÀìøÏ eTT&ÉT#·Tø=ì sê*b˛‘êsTT. ø±+&É+ MT<ä q\¢ì
#ês¡˝Òs¡Œ&É‘êsTT. y˚s¡¢qT N*à |ü]o*ùdÔ >√<ÛäTeT s¡+>∑T #ês¡\T ø£ìŒkÕÔsTT. y˚s¡T¢ |üP]Ô>± ˝Ò<ë bÕøÏåø£+>±
≈£î[flb˛‘êsTT. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq ø±+&É+MT<ä, ø±j·T\MT<ä >∑T˝≤_ s¡+>∑T •©+Á<Ûä ;C≤\ düeTT<ëj·T+ ø£ìŒdüT+Ô ~.
‘Ó>∑T\T ø£*Z+#˚ •©+Á<Ûä+ uÛÑ÷$T˝ÀqT $‘·ÔHê\T eT]j·TT |ü+≥ neX‚cÕ\ô|’ J$düTÔ+~. uÛÑ÷$T˝À n~Ûø£
ñc˛íÁ>∑‘· ‘Ó>∑T\T eè~∆øÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
ìyês¡D : |ü+≥ e÷]Œ&ç ‘·|üŒ≈£î+&Ü #˚j·÷*. |ü+≥ neX‚cÕ\qT HêX¯q+ #˚j·÷*. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±.
ø±s¡“+&ÓõyéT ø£*|æ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·÷*. ø±|üsY Äø°‡ø√¢¬s’&é ˝Ò<ë e÷+ø√C…uŸ 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
Ä≈£îeT#·Ã (Ä\ºπsï]j·÷) ‘Ó>∑T\T : >±*˝À ‘˚eTXÊ‘·+ n~Ûø£+>± ñqï|ü⁄&ÉT ‘Ó>∑T\T n~Ûø£+>± yê´|ædüTÔ+ ~.
Ä≈£î\ô|’, ø±+&ÉeTT MT<ä >√<ÛäTeTs¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. eTT<äTs¡T >√<ÛäTeTs¡+>∑T ø£*–q ∫qï ∫qï
e\j·÷ø±s¡|ü⁄ eT#·Ã\T Ä≈£î n+‘ê yê´|æ+∫ Ä≈£î\T m+&çb˛sTT, sê*b˛‘êsTT.
ìyês¡D : øÏ˝À $‘·HÔ ê\≈£î 3 Á>±. #=|üq ø±s¡“+&ÓõyéT ø£*|æ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚j÷· *. |ü+≥ <äX˝¯ À ø±¬s“+&ÉõyéT
1 Á>±. ˝Ò<ë e÷+ø√C…uŸ 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ 15 s√E\ e´e~Û˝À 2`3 kÕs¡T¢ |æ∫ø±]
#˚j÷· *.

143
ø±+&É+ m+&ÉT‘Ó>∑T\T : ø±+&É+ MT<ä >√<ÛäTeTs¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ç Áø£eT+>± >√<ÛäTeTs¡+>∑T qT+&ç q\¢>±
e÷s¡T‘·T+~.
ìyês¡D : e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë ø±|üsY Äøχø√¢¬s’&é >±ì 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ #·\T¢ø√yê*.
yÓÁ]‘Ó>∑T\T (|òæ˝À¢&ç) : á ‘Ó>∑T\T |üP‘· düeTj·T+˝À Ä•düTÔ+~. eTq ÁbÕ+‘·+˝À kÕ<Ûës¡D+>± Ä\dü´+>±
y˚dqæ |ü+≥˝À m≈£îÿe>± edüT+Ô ~. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ˝À¢ |ü⁄e⁄«˝Àì uÛ≤>±\˙ï Ä≈£î\ e÷~]>± e÷]b˛sTT
ø±j·T\T @s¡Œ&Ée⁄. á ‘Ó>∑T\T B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~.
ìyês¡D : ‘Ó>∑T\T ø£ì|æ+∫q yÓ+≥H˚ ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ ‘·>∑T\u…{≤º*. ô|’s¡Tô|’ $T<∏Ó’˝Ÿ&ÓyÓT{≤Hé
1 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 2 $T.©. ˝Ò<ë $T<∏Ó’˝Ÿ &Ó$T{≤Hé 1 $T.©. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.3 $T.©. ˝Ò<ë
ndæ{≤$TÁ|æ&é 0.3 Á>±. ˝Ò<ë <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT 0.3 Á>±. ˝Ò<ë <∏äj Ó÷ø√¢Á|æ&é 1 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚düTø=ì B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\qT n]ø£{≤º*.
ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\T : Ä≈£î\ô|’ ã÷&ç<ä e+{Ï |ü<ës¡∆+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. –+» ãs¡Te⁄ ‘·>∑TZ‘·T+~.
ìyês¡D : ˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£|ü⁄ bı&ç 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{øÏ #=|üq ø£*|æ |æ ∫ø±Ø #˚j·÷*.
|ü+≥ø√‘· : Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄s¡+>∑T≈£î e÷]q|ü⁄&ÉT, 75% ø±j·T\T ˝Ò‘· |üdüT|ü⁄ s¡+>∑TøÏ e∫Ãq|ü⁄&ÉT ô|’s¡T
ø√j·÷*. ø√dæq |ü+≥qT ø£≥º\T>± ø£{Ϻ ì\u…{≤º*. 5`6 s√E\T m+&çq ‘·sê«‘· ø£f…º\‘√ ø={Ϻ q÷]Œ&ç
#˚j÷· *.
ì\« #˚j·T≥+ : –+»˝À¢ ‘˚eT XÊ‘·+ 8 øÏ ‘·π>Zes¡≈£î m+&É˝À Äs¡u…{≤º*. >√HÓdü+#· T˝À¢ ì\« #˚j·÷*. eT<Ûä´
eT<Ûä´ |ü⁄s¡T>∑T |ü≥º≈£î+&Ü m+&É˝À Äs¡u…{≤º*. y˚|üq÷HÓ 25 $T.©.˝Òø£ ã÷&ç<ä 25 Á>±ˆˆ øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ
#=|üq ø£*|æq |ü⁄s¡T>∑T |ü≥º<äT.
m>∑TeT‹ ÁbÕ<Ûëq´‘· : ‘Ó\¢qTe⁄« s¡ø±\≈£î, bı≥Tº ‘=\–+∫q qTe⁄« |ü|ü≈£î m>∑TeT‹ ÁbÕ<Ûëq´‘· ø£\<äT.
ˇπø |ü]e÷D+ >∑\ HêD´yÓTÆq $‘·Ôq+, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ neX‚cÕ\T ˝Òì~>± ñqï m&É\ m>∑TeT‹øÏ
nqT≈£L\+.

qTe⁄«\ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (bÕ¢+{ŸÁ;&ç+>¥), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
‹s¡T|ü‹ ` 517 502, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢,
bò˛Hé HÓ+. 0877 ` 201441. ôd˝Ÿ. HÓ+. 97013 17333

144
 Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT
eTq sêÁwüº+˝À Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT #ê˝≤ eTTK´yÓTÆq q÷HÓ–+»\ |ü+≥>± ÁbÕeTTK´‘· dü+‘·]+#·T≈£î+~.
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT˝À q÷HÓ (49%) eT]j·TT e÷+düø£è‘·TÔ\T (22%) ñ+{≤sTT. á q÷HÓ˝À *H√*ø˘ ÄeT¢+
(66%) m≈£îÿe>± ñ+&ÉT≥ e\q Äs√>∑´|üs¡+>± ≈£L&Ü y˚s¡TX¯q>∑ eT]j·T T qTe⁄«\ q÷HÓ ø£+fÒ ÁX‚wü˜yÓTÆq~.
n+‘˚ø±ø£ á q÷HÓqT eqdüŒ‹ ‘·j·÷ØøÏ, yê]ïwt, düãT“, ø£\|ü |ü]ÁX¯e T˝À¢ $kÕÔs¡+>± yê&ÉT‘·THêïs¡T. q÷HÓ
rdæq ‘·s¡Tyê‘· e∫Ãq |æ|æŒ˝À ≈£L&Ü n~Ûø£+>± e÷+düø£è‘·TÔ\T (21%) e⁄+&ÉT≥ e\q |üX¯óe⁄\T eT]j·TT
ø√fi¯fl <ëD≤>±qT $]$>± yê&ÉT‘·THêïs¡T.
nqTyÓ’q yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T : á |ü+≥ jÓTTø£ÿ m<äT>∑T<ä\ 12 >∑+≥\ |ü>∑{Ï düeTj·T+ e⁄qï≥¢sTT‘˚
n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. á |ü+≥ kÕ>∑T≈£î 20`25° ôd+{ÏÁπ>&é ñc˛íÁ>∑‘· nqTyÓ’q~. esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü+≥
ø±\+˝À 500`750 $T.©. es¡¸bÕ‘·+ düe÷q+>± $düÔ]+∫, |üP‘· eT]j·TT –+» ø£≥Tº <äX¯˝À n~Ûø£
es¡¸bÕ‘·+ ˝Òq≥¢sTT‘˚ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·e#·TÃ. ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä á |ü+≥qT dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê
|ü+&ç+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ |ü+≥ $‘˚Ô≥|ü&ÉT >∑Ts¡TÔ+#·Tø√e\dæq eTTK´ $wüj·Ty˚T$T≥+fÒ |üP‘· eT]j·TT
–+»\T ‘·j·÷s¡j˚T´ <äX¯˝À |ü+≥ Bs¡Èø±\ es¡¸+‘√ ø±ì ˝Ò<ë |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘· 38°C ø£+fÒ m≈£îÿe>± ø±ì
e⁄+&É≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*. s¡; eT]j·TT y˚dü$˝À $‹Ôq |ü+≥ KØ|òt ø£ +fÒ n~Ûø£ ~>∑Tã&çìdüTÔ+~.
nqTyÓ’q dü+ø£sê\T
dü+ø£s¡eTT |ü+≥ ~>∑Tã&ç (øÏ./ôV≤.) q÷HÓ Á|ü‘˚´ø£ \ø£åDeTT\T
ø±\eTT / esê¸<Ûës¡+ (%)
mHé.&ç.mdt.ôV≤#Y. 90`95 1500`1800 40`41 n~Ûø£ ~>∑Tã&ç eT]j·TT q÷HÓ
`1012 XÊ‘·eTT m≈£îÿe
m˝Ÿ.j·Tdt.m|ò.t ôV≤#Y. 90`95 1600`1800 34`35 n~Ûø£ ~>∑Tã&ç eT]j·TT ã÷E
`171 ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
&ç.ÄsY.mdt.ôV≤#Y.`1 90`95 1300`1600 42`44 q÷HÓ XÊ‘·eTT m≈£îÿe
¬ø._.mdt.ôV≤#Y.`44 92`95 1400`1600 36`38 n~Ûø£ ~>∑Tã&çìdüTÔ+~.
$‘·TÔ düeTj·TeTT : KØ|òt˝À ‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\˝À¢ pHé eT]j·TT p˝…’ e÷kÕ˝À¢ ãs¡Te⁄ H˚\˝À¢ Ä>∑wüߺ ¬s+&Ée
|üø£å+˝À $‘·TÔø√e#·TÃ. s¡;˝À qe+ãsY ` &çX¯+ãsY eT]j·TT y˚dü$˝À ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä »qe] ¬s+&Ée
|üø£å+ qT+&ç |òæÁãe] yÓTT<ä{Ï |üø£å+ es¡≈£î $‘·TÔø√e#·TÃ. e] ‘· s¡Tyê‘· Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT y˚düT≈£îH˚ |üø£å+˝À
&çôd+ãs¡T ÄK] yês¡+ qT+&ç »qe] yÓTT<ä{Ïyês¡+ es¡≈£î $‘·TÔø√yê*. $‘·TÔ düeTj·T+ ≈£L&Ü q÷HÓ

145
HêD´‘·qT ô|+#·T‘·T+~. |ü⁄e⁄« $ø£dæ+#˚ eT]j·TT $‘·Ôq+ >∑{Ϻ|ü&˚ düeTj·T+˝À m≈£îÿe |ü>∑\T (12 >∑+≥\T)
eT]j·TT dü÷s¡´s¡•à ñqï≥¢sTT‘˚ q÷HÓXÊ‘·+ m≈£îÿe edüTÔ+~.
nqTyÓ’q H˚\\T : ˙s¡T ì\« e⁄+&Éì ‘·≥düú uÛÑ÷eTT\sTTq mÁs¡, #·˝≤ÿ, ÇdüTø£, πs>∑&ç eT]j·TT ˇ+Á&ÉT H˚\\T
Bì kÕ>∑T≈£î ÁX‚wüº+. ñ<ä»ì dü÷∫ø£ 6.5 ` 8.0 eT<Ûä´ e⁄qï H˚\\T á |ü+≥ kÕ>∑T≈£î nqTyÓ’q$.
ˇ+Á&ÉTH˚\\T ø£Hêï ÇdüTø£ |ü]e÷D+ ‘·–q+‘· e⁄qï H˚\\T á |ü+≥ kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\yÓTÆq$. uÛÑ÷kÕs¡+
ø£Hêï eTTs¡T>∑T˙s¡T b˛j˚T edü‹ n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´yÓTÆq~. á |ü+≥ n~Ûø£ ‘˚eTqT ‘·≥Tºø√˝Ò<äT ø£qTø£ ˝À‘·≥Tº
eT]j·TT düeTTÁ<ä rs¡ÁbÕ+‘ê˝À¢ kÕ>∑T #˚jT· sê<äT. esê¸<ëÛ s¡+>± |ü+&ç+#·T≥≈£î ãs¡Te⁄ H˚\\T nqT≈£L\yÓTqÆ $.
˙{Ï edü‹ ñqï≥¢sTT‘˚ ‘˚*ø£ H˚\\T n‘·´+‘· nqT≈£L\yÓTÆq$. ÄeT¢, #Í&ÉT eT]j·TT eTTs¡T>∑T ˙s¡T edü‹
˝Òì H˚\\T á |ü+≥ kÕ>∑T≈£î |üìøÏsêe⁄.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : Bìì @ø£ |ü+≥>±q÷ ˝Ò<ë y˚s¡TX¯q>∑ G Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT 4:2, ø£+~ G Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT
1:2 ô|’s¡¢‘√ n+‘·s¡ |ü+≥>± |ü+&ç+#·Tø√e#·TÃ.
|ü+≥ e÷]Œ&ç : ∫s¡T<ÛëHê´\T (ø=Ás¡, C§qï, dü»®), n|üsê\T (ø£+~, X¯q>∑, $TqTeTT), y˚s¡TX¯q>∑ yÓTT<ä\>∑T
|ü+≥\‘√ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·Te#·TÃ.
H˚\ ‘·j·÷Ø : uÛÑ÷$Tì eT÷&ÉT qT+∫ Hê\T>∑TkÕs¡T¢ u≤>± <äTìï yÓT‘·Ô{Ï <äTøÏÿì ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. ãs¡Te⁄
H˚\˝À¢ ˇø£{Ï ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ø£*j·T<äTìï ‘·s¡Tyê‘· #·<äTqT #˚dæ Ä ‘·sê«‘· $‘·TÔø√yê*.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : mø£sê≈£î 2 øÏ˝À\ $‘·Ôq+ dü]b˛‘·T+~.
$‘·ÔHê\qT Hêqu…≥Tº≥ : øÏ˝À $‘·ÔqeTTqT ˇø£ ©≥s¡T eT+∫ ˙{Ï˝À 14 >∑+≥\ ùd|ü⁄ Hêqu…{Ϻ ˙&É˝À
Äs¡u…{Ϻ $‹Ôq≥¢sTT‘˚ yÓTT\ø£XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
$‘·Ôq X¯ó~∆ : Ä\ºπsï]j·÷ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î øÏ«+{≤˝Ÿ (ÇÁb˛&çjÓ÷Hé 25% G ø±¬s“+&çõyéT
25%) ˝Ò<ë kÕ|òt (ø±s¡“+&ÓõyéT 12% G e÷+ø√C…uŸ 63%) 2 Á>±eTT\T øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ yê&ç $‘·ÔqX¯ó~∆
#˚j·÷*. HÓÁø√dæHé yÓ’s¡dt n~Ûø£+>± ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT (Á≈£LsTT»sY)
4 Á>±eTT\ eT+<äTqT ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é (>ö#√) 5 Á>±. nH˚ eT+<äT‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*.
$‘·TÔ <ä÷s¡eTT : dü]jÓÆTq yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘·qT bı\+˝À bı+<ä>∑*–q≥¢sTT‘˚ yÓTTø£ÿ≈£î ø±e\dæq dü÷ø£åà
yê‘êes¡D≤ìï n+~+∫ yÓTTø£ÿ\ m<äT>∑T<ä\˝À Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ b˛{°ì ø£*Œ+∫ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì bı+<äe#·TÃ.
‘˚*ø£ H˚\˝À¢ es¡Tdü\ eT<Ûä´ 45 ôd+.MT. yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 20`25 ôd +.MT. eT]j·TT ãs¡Te⁄ H˚\˝À¢ es¡Tdü\
eT<Ûä´ 60 ôd+.MT. eT]j·TT yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 30 ôd+.MT. e⁄+&˚≥≥T¢ ≈£î<äTs¡T≈£î 2`3 $‘·ÔHê\T Hê{≤*.
|ü\T#·q #˚j·TT≥ : $‘·Ôq+ yÓTT\¬ø‹Ôq 10`15 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ≈£î<äTs¡T≈£î Äs√>∑´e+‘·yÓTÆq ˇø£ yÓTTø£ÿqT
ñ+∫ $T–*q yÓTTø£ÿ\qT rdæyj ˚ ÷· *. á $<Û+ä >± #˚jT· ≥+ e\q yÓTTø£ÿ\ eT<Û´ä ˙s¡T eT]j·TT b˛wüø±\ø√dü+
b˛{° ‘·–Z |ü⁄e⁄« |ü]e÷D+ ô|]– n~Ûø£ ~>∑Tã&ç bı+<äT≥≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
ms¡Te⁄\T : mø£sê≈£î 3 ≥qTï\ ∫$øÏq |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄qT $‘˚Ô 2`3 yêsê\ eTT+<äT y˚j·÷*. uÛÑ÷kÕs¡
|üØø£å Ä<Ûës¡+>± dæbòÕs¡düT #˚j·Tã&çq yÓ÷‘ê<äT˝À b˛wüø±\T yê&Ü*. uÛ≤dü«s¡+ eT<Ûä´düú+ qT+∫ n~Ûø£+>±
e⁄qï H˚\˝À¢ uÛ≤dü«s¡+ y˚j·Tø£b˛sTTHê ~>∑Tã&ÉT\T @e÷Á‘·+ ‘·>∑Ze⁄.

146
 qÁ‘·»ì yÓTT<ä{Ï <äbÕò $‘˚≥
Ô |ü&ÉT 50% (26 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷) ‘·sT¡ yê‘· s¬ +&Ée <äbÕò >± $‹Ôq 30
s√E\ ‘·s¡Tyê‘· yÓTT>∑Z ‘=&çπ> <äX¯˝À 25% (13 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷), eT÷&Ée <äbòÕ>± 50 s√E\ ‘·s¡Tyê‘·
|üPe⁄ $ø£dæ+#˚ <äX¯˝À 25% (13 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷) ˇø£ mø£sêìøÏ y˚düTø√yê*. yÓTT‘·Ô+ uÛ≤dü«sêìï (150
øÏ˝À\ dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ{Ÿ) eT]j·TT bı{≤wtì (20 øÏ˝À\ eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt) ÄK] <äTøÏÿ˝À
y˚düTø√yê*. ô|’bÕ≥T>± ms¡Te⁄ y˚ùd≥|ü&ÉT H˚\˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT e⁄+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*. >∑+<Ûäø£+
‘·≈£îÿe>± e⁄qï H˚\˝À¢ mø£sê≈£î 10 øÏ˝À\ >∑+<Ûäø±ìï õ|ü‡+ s¡÷|ü+˝À (55 øÏ˝À\T / mø£sê≈£î) y˚ùdÔ q÷HÓ
XÊ‘·+ ô|]– n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃ. 2 Á>±eTT\ uÀsêø˘‡ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ ô|s’ T¡ |üP‘·<Xä ˝¯ À
(Äø£s¡¸ø£ |üÁ‘ê\T $ø£dæ+#˚ <äX¯˝À) mø£sê≈£î 200 ©≥s¡¢ eT+<äT Á<ëeD+ |æ∫ø±] #˚j·÷*. Bìe\q
–+»\T u≤>± ø£&ÉT‘·T+~. yÓTT<ä≥ uÀsêø˘‡qT y˚&ç ˙{Ï˝À ø£]–+∫ ‘·–q+‘· Á<ëeD+ ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*
˝Ò<ë ÄK] <äTøÏÿ˝À mø£sê≈£î 8 øÏ˝À\ #=|üq uÀ]ø˘ Äe÷¢ìï y˚ùdÔ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃ.
ô|’bÕ≥T>± ms¡Te⁄\T y˚j·TTq|ü⁄&ÉT H˚\˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT e⁄+&˚ $<Ûä+ >± #·÷düTø√yê*.

˙{Ï j·÷»e÷q´eTT : H˚\ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ 4`6 ‘·&ÉT\T |ü+≥≈£î nedüs¡+. ‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\˝À¢ 8`10
s√E\ e´e~Û˝À, q\¢πs>∑&ç H˚\˝À¢ 15 s√E\ e´e~Û˝À ‘·&ÉT\T ô|{≤º*. yÓTT>∑Z ‘=&çπ> <äX¯, |üPe⁄ $ø£dæ+#˚
<äX¯ eT]j·TT –+» ø£fÒº <äX¯ ˙{Ï ‘·&ÉT\≈£î ø°\ø£yÓTÆq~. á <äX¯\˝À |ü+≥ m≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢qT u…≥º≈£î
>∑T]ø±≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*. ˙{Ï \uÛÑ´‘· ‘·≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚ kÕ\T e÷]à kÕ\T |ü<ä∆‹˝À ˙s¡T ô|{≤º*.
Bìe\q ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡ú´+ ô|s¡T>∑T≥j˚T ø±≈£î+&Ü d”¢ÿs√wæj·T+ e&É\T ‘Ó>∑T\T yê´|æÔì ≈£L&Ü
n]ø£≥eº #·TÃqT.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·s¡ø£èwæ : $‹Ôq 30`40 s√E\ es¡≈£î |ü+≥˝À ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*. ©≥s¡T
˙{ÏøÏ ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% Ç.dæ. 5 $T.©. ø£\T|ü⁄ø=ì $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë eTs¡Tdü{Ï s√E |æ∫ø±]
#˚j÷· *. $‹Ôq 20`25 s√E\ ‘·sT¡ yê‘· >=Ás¡T‘√ n+‘·sø¡ è£ wæ #˚j÷· * ˝Ò<ë |òHæ êøχÁbÕ|t Ç<∏˝’Ó Ÿ / øÏ«»˝ÀbòÕ|t
Ç<∏Ó’˝Ÿ 1.25 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#· e#·TÃ.

147
düdü´s¡ø£åD : |ü⁄s¡T>∑T\T
s¡dü+ |”\TÃ |ü⁄s¡T>∑T\T : |ü#·Ã B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó\¢<√eT\T, ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·T T |æ+&çq*¢.
B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+∫q Ä≈£î\ ∫es¡T¢ |üdüT|ü⁄ |ü#·Ã>± e÷], Áø£y˚T|æ Ä≈£î n+‘ê mÁs¡ã&ç
∫es¡>± Ä≈£î\T eTT&ÉT#·Tø=ì <√HÓ\˝≤>± ø£ì|ækÕÔsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î mdæ{≤$TÁ|æ&é 0.2 Á>±. ˝Ò<ë $T<∏Ó’˝Ÿ
&ÓyÓT{≤Hé 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ u≤>± ‘·&çùd˝≤ |æ∫ø±] #˚j·÷*. ‘Ó\¢<√eT
Ä≈£î\ n&ÉT>∑TuÛ≤>∑+ qT+&ç s¡kÕìï |”\Ã&É+ e\q Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ s¡ +>∑T≈£î e÷] yÓTTø£ÿ\T ≈£L&Ü –&Édüu≤]
m+&çb˛‘êsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î <∏äjÓ÷$T<∏ëø±®yéT 0.2 Á>±. ˝Ò<ë &Éj·Tô|òHé~∏j·TTsêHé 1.25 Á>±. ˝Ò<ë
bò˛¢ìø£yÓTÆ&é 0.3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘êeTs¡|ü⁄s¡T>∑T\T á |ü+≥qT yÓTT<ä{Ï <äX¯ qT+∫ Ä•kÕÔsTT. yê‘êes¡D+˝À ñc˛íÁ>∑‘·\T m≈£îÿe>±
ñqï|ü⁄&ÉT eT]j·TT ô|’s¡T u…≥º≈£î >∑T¬s’q|ü&ÉT M{Ï ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. Ç$ #ê˝≤ ∫qï$>± e⁄+&ç
|üdüT|ü⁄|ü#·Ã ˝Òø£ >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À, N*q ¬sø£ÿ\‘√ ñ+{≤sTT. |æ\ ¢, ô|<ä› |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\qT, |ü⁄e⁄«\qT
>√øÏ s¡kÕìï |”\TkÕÔsTT. eTTK´+>± á |ü⁄s¡T>∑T\T ˝Ò‘· uÛ≤>±ìï ÄÁX¯sTT+∫ ô|s¡>∑&É+ e\q Ä≈£î\T
ô|fi¯ódüT>± e÷] yÓTTø£ÿ –&Édüu≤] b˛‘·T+~. Ç$ Ä•+∫q Ä≈£î\ô|’ bı&É ˝≤+{Ï eT#·Ã\T @s¡Œ&ç Ä≈£î\T
bÕ*b˛sTT eTT&ÉT#·Tø=ì b˛‘êsTT. |üs√ø£å+>± Ç$ HÓÁø√dædt yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\TqT yê´|æÔ #˚dæ rs¡ì qcÕºìï
ø£*–kÕÔsTT. M{Ïì n<äT|ü⁄ #˚ùd ì$T‘·Ô+ eT+<äT\T |æ∫ø±] #˚j·T&É+ ø£+fÒ øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 5 Á>±eTT\
Ç$T&Üø√¢Á|æ&é ˝Ò<ë 4 Á>±eTT\ <∏äjÓ÷$T<∏ëø±®yéT‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j ·÷*. ‘·s¡Tyê‘· düVü≤»+>± n<äT|ü⁄ #˚ùd
$TÁ‘· |ü⁄sT¡ >∑T\T ô|s’ T¡ ˝À eè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. ô|s’ T¡ ô|’ Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 4 $T.©./10 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ ˝Ò<ë <∏j
ä ÷Ó $T<∏ëø±®yTé
0.20 Á>±. ˝Ò<ë |òæÁb˛ì˝Ÿ 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ¬s+&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*. |æ+&çq*¢
>∑T&ÉT¢ düeTT<ëj·T+‘√ ≈£L&ç ‘Ó\¢ì bı&ç ø£e#·+ ø£*– Ä≈£î\T eT]j·TT yÓTT>∑Z øÏ+~ uÛ≤>±q #˚] s¡kÕìï
|”\TkÕÔsTT. ‘·<ë«sê yÓTTø£ÿ |üdTü |ü⁄ es¡+í ˝ÀøÏ e÷s¡T‘·T+~. |ü⁄sT¡ >∑T m≈£îÿe>± Ä•+∫q≥¢sTT‘˚ yÓTTø£ÿ #·ìb˛‘·T+~.
Bì ìyês¡D≈£î >±qT |ü+≥˝À ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T, eTTK´+>± ej·÷´]uÛ≤eT ˝Ò≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*. n~Ûø£+>±
Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ bÕs¡y˚j·T&É+ eT+∫~. á |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#· T≥≈£î Ábıô|òH√bòÕdt 50% Ç.dæ.
2 $T.©. ˝Ò<ë øÏ«Hê˝ŸbòÕdt 25% Ç.dæ. 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ 10`15 s√E\ e´e~Û˝À eT+<äT\qT
e÷]Ã |æ∫ø±] #˚j·÷*.
Ä≈£î*ï ‹H˚ |ü⁄s¡T>∑T\T : bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T, ;Vü‰Ø >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT X¯q>∑|ü# ·Ã |ü⁄s¡T>∑T.
bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T : Ç$ ‘=*<äX¯˝À >∑T+|ü⁄\T>± Ä≈£î\ô|’ |üÁ‘·Vü≤]‘êìï ^øÏ ‹+{≤sTT. Bìe\q Ä≈£î\T
»˝…¢&Ü≈£î\T>± e÷s¡T‘êsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î ôd’ŒH√kÕ&é 0.3 $T.©. ˝Ò <ë H=e\T´sêHé 1 $T.©. ˝Ò<ë
|òü⁄¢u…+&ÉyÓTÆ&é 0.2 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
;Vü‰] >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T : ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T Ä≈£î\ô|’ Á>∑T&É¢qT >∑T+|ü⁄\T>± ô|&ÉT‘·T+~. ˝≤sê«\ X¯Øs¡+ ˝Ò‘· |üdüT|ü⁄
s¡+>∑T‘√ e⁄+&ç eTT<äTs¡T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T yÓ+Á≥Tø£\‘√ ø£|üŒã&ç ñ+≥T+~. á ˝≤sê«\T Ä≈£î*ï ‹ì rÁe
qcÕºìï ø£*–kÕÔsTT. |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‘·+>± Ä•ùdÔ yÓTTø£ÿ\T yÓ÷&ÉTu≤] b˛‘êsTT. Á>∑T&ÉT¢ eT]j·TT ‘=*<äX¯
>=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T >∑T+|ü⁄\T>± Ä≈£î\T MT<ä ñqï|ü&ÉT @] HêX¯q+ #˚j·÷*. ‘=* <äX¯ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\qT
ìyê]+#˚+<äT≈£î y˚|ü –+»\ Á<ëeD≤ìï (5 XÊ‘·+) |æ∫ø±] #˚j·÷*.

148
X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T : Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT |ü+&ç+#˚ nìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ á |ü⁄s¡T>∑T Ä•düTÔ+~. Bì ˝≤sê«\T
|ü⁄e⁄«\T, –+»\ eT<Ûä´ #˚] yê{Ïì ‹+≥÷ n~Ûø£ qcÕºìï ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± e⁄qï jÓT&É\
ôd’ŒH√kÕ&é 0.3 $T.©. ˝Ò<ë H=e\T´sêHé 1 $T.©. ˝Ò<ë |òü⁄¢u…+&ÉyÓT Æ&é 0.2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*. ôV≤#Y.mHé.|æ.$. nH˚ yÓ’s¡dtqT mø£sê≈£î 200 m˝Ÿ.Ç. |æ∫ø±] #˚dæ ≈£L&Ü á |ü⁄s¡T>∑TqT
ìyê]+#·e#·TÃ.
‘Ó>T∑ fi¯ófl
1. Ä\ºπsï]j·÷ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT |ü+&çdüTÔqï nìï ÁbÕ+‘ê\˝À Ä•+∫
$|üØ‘· qwüº+ ø£\T>∑CÒdüTÔ+~. Ç~ esê¸ø±\+˝À m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~. yê‘êes¡D+ nqT≈£L*+∫q≥¢sTT‘˚
|ü+≥ y˚dæq 20 s√E\ qT+&ç á ‘Ó>∑T\T yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. á ‘Ó>∑T\T kÕ<Ûës¡D+>± 45`60 s√E\
yÓTTø£ÿ\ MT<ä ø£ì|ædüTÔ+~. kÕ<Ûës¡D+>± yÓTTø£ÿ\ |üP‘· <äX¯˝À eT]j·TT –+»ø£fÒº <äX¯˝À á ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹
n~Ûø£+ ø±e&É+ >∑eTì+#·e#·TÃ. eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T ˝Ò<ë q\¢{Ï >∑T+Á&Éì ˝Ò<ë n+&Üø±s¡|ü⁄ eT#·Ã\T
yÓTTø£ÿ jÓTTø£ÿ ÁøÏ+~ Ä≈£î\ô|’ @s¡Œ&É‘êsTT. á eT#·Ã\ #·T≥÷º |üd üT|ü⁄ |ü#·Ãì e\j·÷\T @s¡Œ&ç eT#·Ã\
eT<Ûä´uÛ≤>∑+ ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝À ø£ì|ædüTÔ+~. ‘˚eT m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT á eT#·Ã\˙ï ø£*dæb˛sTT Ä≈£î\T
e÷&çb˛e≥y˚T >±ø£ |ü⁄e⁄« ≈£î[flb˛j˚T neø±X¯+ ñ+~. Bìe\¢ –+» HêD´‘· ‘·–Z yÓTT\ø£XÊ‘·+ ‘·–bZ ˛‘·T+~.
á ‘Ó>∑T\T \ø£åD≤\T Ä≈£î\ô|’H˚ ø±ø£ Ä≈£î ø±&É\T, ø±+&É+, |ü⁄e⁄« yÓqø£ uÛ≤>±\T eT]j·TT |üPπs≈£î\ô|’
ø£ì|ækÕÔsTT. ø±+&É+ MT<ä eT#·Ã˝ÒsŒ¡ &çq|ü⁄&ÉT yê{Ï eT<Û´ä uÛ≤>∑+ N*b˛sTT ñ+≥T+~. Bì ìyês¡D≈£î øÏ«+{≤˝Ÿ
(ÇÁb˛&çjÓ÷Hé 25% G ø±¬s“+&çõyéT 25%) ˝Ò<ë kÕ|òt (ø±¬s“+&çõyéT 12% G e÷+ø√C…{Ÿ 63%) 2 Á>±.
qT πøõ $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*. n<˚$<Ûä+>± kÕ|òt ˝Ò<ë øÏ«+{≤˝Ÿ nH˚ eT+<äTqT 2 Á>±. ˝Ò<ë
{≤kÕŒ (&Ó’ô|òqø=qCÀ˝Ÿ 25% G Ábı|æø=qCÀ˝Ÿ 25%) 0.25 Á>±. ˝Ò<ë Ábı|æø=qCÀ˝Ÿ 25% Ç.dæ.
1 $T.©. ˝Ò<ë H˚{Ïy√ (Á{ÏbòÕ¢øχÅk˛º_Hé 25% G f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 50%) 0.3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ 30`45
s√E\ |ü+≥ ø±\+˝À |æ∫ø±] #˚j·÷*. |ü+≥ neX‚cÕ\qT |üP]Ô>± ìs¡÷à*+#ê*.
2. |ü⁄e⁄« (‘·\) ≈£îfi¯ófl : á ‘Ó>∑T\T |üP‘·<äX¯˝À m≈£îÿe>± esê¸\T |ü&çq|ü⁄&ÉT Ä•düTÔ+~. yÓT T<ä≥ yÓTTø£ÿ
∫e] uÛ≤>∑+˝À eT]j·TT |ü⁄e⁄« ÁøÏ+<ä e⁄qï Ä≈£î\T •©+Á<Ûä+ Ä•+#·T≥ e\q m+&çb˛‘êsTT. |ü⁄e⁄« ÁøÏ+~
uÛ≤>∑+ ˙{Ï˝À ‘·&∫ç q≥Tº e⁄+&ç ‘·sê«‘· >√<ÛTä eT s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘·T+~. Bì ìyês¡D≈£î ô|Hò ~é j
∏ ÷· Hé 1 $T.©.
eT]j·TT ˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£+ 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |ü⁄e⁄« <äX¯˝À 10 s√E\ e´e~Û˝À 2 kÕs¡T¢
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
3. HÓÁø√dædt ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T ô|’s¡TqT nìï ø±˝≤˝À¢, @ <äX¯˝ÀHÓ’Hê Ä•+#·e#·TÃ. Ç~ yÓ’s¡dt e\¢ e#˚Ã
‘Ó>∑T\T. ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê á ‘Ó>∑T\T bı\eT+‘ê yê´|ædüTÔ+~. á ‘Ó>∑T\T k˛øÏq|ü⁄&ÉT Ä≈£î\ eT<Ûä´
áHÓ <ä>sZ∑ >¡ ± e⁄+&˚ uÛ≤>∑+ m+&çb˛sTT yÓTT<ä≥ ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝ÀqT ‘·sê«‘· q\¢>± e÷] e+ø£s\¡ T ‹s¡T>∑T‘·T+~.
‘·s¡Tyê‘· Ä≈£î ø±&É≈£î, ø±+&ÜìøÏ |ü⁄e⁄«≈£î yê´|æ+∫ q\¢>± e÷&ç m+&çb˛‘êsTT. ˝Ò‘· yÓTTø£ÿ\˝À á ‘Ó>∑T\T
eùdÔ Ä≈£î\T dü]>± ô|s¡>∑ø£ –&Édüu≤] m+&çb˛‘êsTT. |üP‘·<äX¯˝À eùdÔ |ü⁄e⁄« dü]>± $#·TÃø√ø£, yÓT*ø£ ‹]–
e+ø£s¡ {Ï+ø£s¡>± e÷]b˛‘·T+~. |ü⁄wüŒ uÛ≤>±\T <Óã“‹ì $‘·Ôqeè~∆ »s¡>∑<äT.
ìyês¡D : y˚dü$ <äT≈£îÿ\T #˚j·÷*. |ü+≥ #·T≥÷º Hê\T>∑T kÕfi¯ó¢ C§qï / dü»® / yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥ y˚j·÷*.

149
øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT (Á≈£LsTT»sY) 4 Á>±. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 5 Á>±eTT\‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæ ‘=*
<äX¯˝À ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+#·≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô|ü&Ée#·TÃ. >∑≥¢MT<ä bÕØúìj·T+ yÓTTø£ÿ\qT, á ‘Ó>∑T\T k˛øÏq
|ü+≥ yÓTTø£ÿ\qT |üP<äX¯ sêø£eTT+<˚ |”øyÏ d˚ æ HêX¯q+ #˚j÷· *. á ‘Ó>T∑ \TqT yê´|æ+|üCùÒ d ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\qT
ìyê]+#·T≥≈£î yÓT{≤dækÕºø‡˘ 2 $T.©. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 17.8 mdt.m˝Ÿ. 0.4 $T.©. ˝Ò<ë <∏j ä ÷· $T<∏ëø±®yTé
25% &ÉãT¢´.õ. nqT eT+<äTqT 0.20 Á>±. ˝Ò<ë |òæÁb˛ì˝Ÿ 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ 30 eT]j·TT 45
s√E\T |ü+≥ ø±\+˝À #·*¢ ìyê]+#·Tø√e#·TÃ.
4. Ä≈£î eTT&É‘· (©|òt ø£sY¢) : á ‘Ó>∑T\T yÓ’s¡dt e\q e#·TÃqT. á ‘Ó>∑T\T s¡;˝À kÕ>∑T #˚ùd Ábı<ä T›‹s¡T>∑T&ÉT
|ü+≥qT m≈£îÿe>± Ä•+∫ qwüº|üs¡#·TqT. kÕ<Ûës¡D+>± á ‘Ó>∑T\T XÊFj· T <äX¯, yÓTT>∑Z ‘=&çπ> <äX¯ eT]j·TT
|üP‘· <äX¯\˝À edüTÔ+~. á ‘Ó>∑T\T k˛øÏq≥¢sTT‘˚ ‘=*<äX¯\˝À yÓTTø£ ÿ\ m<äT>∑T<ä\ ‘·–Z, düqï>± ñ+&ç
–&Édüu≤] ñ+{≤sTT. á yÓTTø£ÿ\˝À |ü⁄e⁄« |ü]e÷D+ u≤>± ∫qï~>± ñ+&ç, –+»\T ‘·j·÷s¡T ø±e⁄.
‘·s¡Tyê‘· <äX¯\˝À nq>± yÓTT>∑Z ‘=&çπ> <äX¯ eT]j·TT |üP‘· <äX¯\˝À ø£qTø£ ‘Ó>∑T\T k˛øÏq≥¢sTT‘˚ yÓTTø£ÿ\
Ä≈£î\T <äfi¯dü]>± ñ+&ç eTT&ÉT#·T≈£îb˛e≥+ >∑eTì+#·e#·TÃ. ø=ìï kÕs¡T¢ |üÁ‘ê\˝À áHÓ\T ñ_“, e+ø£s¡
{Ï+ø£s¡>± ≈£L&Ü ñ+&ÉTqT. ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ ø=qkÕ–q|ü⁄&ÉT yÓTTø£ÿ\T –&Édüu≤] >∑TãTs¡T>± ø£ì|æ+#·TqT. ø=ìï
kÕs¡T¢ |ü⁄e⁄« ≈£L&Ü eTT&ÉT#·T≈£îb˛sTT –+»\T @s¡Œ&Éø£ ~>∑Tã&ç ‘· –Zb˛‘·T+~. ø=ìï yÓTTø£ÿ\˝À ô|’q
ñqï Ä≈£î\T (4`5) ∫qï$>± ‘·j·÷s¡sTT eTT&ÉT#·T≈£îb˛e⁄qT. |ü+≥ ‘·s ¡Tyê‘· <äX¯˝À ø£qTø£ á yê´~Û
k˛øÏq≥¢sTT‘˚ ‘Ó>∑T\T Á|üuÛ≤e+ ~>∑Tã&ç MT<ä n+‘·>± ø£ì|æ+#·<äT.
á ‘Ó>∑T\T yÓ’s¡dt ø±s¡ø£+ ø±e⁄q ‘Ó\¢<√eT <ë«sê ˇø£ yÓTTø£ÿ qT+&ç Ç+ø=ø£ yÓTTø£ÿ≈£î yê´|ædüTÔ+~.
Bì ìyês¡D≈£î Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|òt.mdt. 5 Á>±eTT\T ˇø£ πøõ $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*. Bì
e\q yÓTTø£ÿ\≈£î ‘=*<äX¯˝À s¡dü+ |”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\ uÛ≤Ø qT+&ç ø±bÕ&Ée#·TÃqT. n+‘˚>±≈£î+&Ü ‘Ó\¢<√eT
ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ô|’s¡T MT<ä &Ó’ô|òHé<∏ä÷´sêHé 50 &ÉãT¢´.|æ. 1.25 Á>±. ˝Ò<ë bò˛¢ìø£yÓTÆ&é 0.3 Á>±. ˇø£
©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ 15 s√E\≈£î ˇø£kÕ] 2`3 kÕs¡T¢ |æ∫ø±Ø #˚ j·Te˝…qT. M˝…’q+‘· es¡≈£î
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT |ü+≥qT Á|ü‹Ô |ü+≥≈£î <ä>∑Zs¡>± y˚j·Tø£b˛e&É+ eT+∫~.
5. ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\T : Ä≈£î\ô|’q eT]j·TT Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q ã÷&ç<ä ˝≤+{Ï bı&ç‘√ ø£|üŒã&ç ñ+≥T+~.
‘˚eT ‘·≈£îÿe>± e⁄+&˚ bı&ç yê‘êes¡D+˝À ‘Ó>∑T\T rÁe‘· m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. rÁe‘· m≈£îÿyÓ’‘˚ Ä≈£î\T
|ü#·Ãã&ç sê*b˛‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 3 Á>±. ˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£+ bı&ç ˝Òø£ 1 $T.©.
&çH√ø±´|t ˝Ò<ë Ábı|æø=qCÀ˝Ÿ 1 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’ô|òHéø=qCÀ˝Ÿ 0.5 Á>±. |æ∫ø±] #˚j·÷*. 15 s√E\
e´e~Û˝À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
6. Á‘·T|ü ‘Ó>∑T\T : #·*ø±\+˝À á ‘Ó>∑T\T rÁe‘· n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. á ‘Ó>∑T\T yÓTT<ä≥ Ä≈£î\ô|’ ∫qï
Ç≥Tø£ es¡í|ü⁄ bı≈£îÿ\T>± @s¡Œ&ç, ‘·sê«‘· ô|’ Ä≈£î\≈£î, |ü⁄e⁄«˝Àì |ü#·Ãì uÛ≤>±\≈£î yê´|æ+∫ ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T≈£î
e÷] m+&çb˛‘·T+~. á ‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î |ü+≥ neX‚cÕ\T eT]j·TT •©+Á<ÛëìøÏ ÄÁX¯j·T$T#˚à Ǒ·s¡
ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ìs¡÷à\q #˚j·÷*.
7. ã÷E ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T k˛øÏq Ä≈£î\ eT<Ûä´ áHÓ yÓ+≥ |üÁ‘·Vü≤]‘·+ ø√˝ÀŒsTT, áHÓ\T ñ_“ Ä≈£î\T

150
ÁøÏ+<ä≈î£ eTT&ÉT#·Tø=ì ñ+{≤sTT. Ç≥Te+{Ï Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q ‘Ó\ì¢ ã÷E ˝≤+{Ï •©+Á<Û|ä ⁄ü ô|s¡T>∑T<ä\qT
>∑eTì+#·e#·TÃ. |ü+≥ e÷]Œ&ç, |ü+≥ neX‚cÕ\ ìs¡÷à\q, yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ 35 &ÉãT¢´. mdt 3 Á>±. øÏ˝À
$‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ eT]j·TT yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ 8% myéT.»&é G e÷+ø√C…uŸ 64% &ÉãT¢´.|æ. 2 Á>±. ˝Òø£
ø±|üsY Äø°‡ø√¢¬s’&é 50% &ÉãT¢´.|æ. 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚dæ á ‘Ó>∑T\TqT n]ø£≥ºe#·TÃ.
|ü≈£åî\ u…&É<ä : á |ü+≥≈£î eTTK´+>± sêeT∫\Tø£\ u…&É<ä m≈£îÿe. M{Ï ìyês¡D≈£î ô|’s¡TqT ô|<ä› ≈£eT‘ê\˝À
y˚j·÷*. yÓTs¡T|ü⁄ ]ã“qT\qT ô|’s¡Tô|’q n&ÉT>∑T m‘·TÔq dü÷s¡´s¡•à ]ã“qTô|’ |ü&˚≥≥T¢ ñ‘·Ôs¡ eT]j·TT <äøÏåD
~X¯>± ø£{≤º*. X¯ã›+ #˚j·T&É+ e\q >±ì, ~wæº u§eTà\qT ñ|üjÓ÷–+∫ ø±ì |ü≈£åî\qT bÕs¡Á<√˝≤*.
ô|’s¡Tø√‘· : |ü⁄e⁄« yÓqTø£u≤Û >∑+ ìeTà |ü#÷ s¡+>∑TøÏ e÷]q ‘·sT¡ yê‘· |ü⁄e⁄«\qT ø√dæ yê{Ïì 2`3 s√E\bÕ≥T
Äs¡ìyê«*. ø£Ás¡\‘√ ø={Ϻ >±ì, e*∫>±ì $‘·HÔ êìï y˚sT¡ #˚j÷· *. $<äT´‘Y <ë«sê q&ç#˚ q÷]Œ&ç j·T+Á‘ê\qT
ñ|üjÓ÷–+∫ $‘·ÔHêìï y˚s¡T#√düTø√e#·TÃ. –+»\˝À ‘˚eT 9`10% e#˚Ães¡≈£î m+&Éu…{≤º*.
~>∑Tã&ç : mø£sê≈£î düTe÷s¡T esê¸<Ûës¡+ ÁøÏ+<ä 400 øÏ˝À\T, ì•Ã‘· es¡¸bÕ‘· |ü]dæú‘·T\˝À 400`600
øÏ˝À\T, o‘êø±\+ ˝Ò<ë y˚dü$˝À ˙{ÏbÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä 800`1000 øÏ˝À\T ~>∑Tã&çì kÕ~Û+#·e#·TÃ.
$‘·HÔ √‘·Œ‹Ô : Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT˝À ôV≤’ Á_&é $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚|≥ü Tº≥≈£î s¡; ø±\+ nqTyÓq’ ~. $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô #˚|fü +ºÒ <äT≈£î
düTe÷s¡T 1000 MTˆˆ es¡≈£î m˝≤+{Ï Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT |ü+≥˝Òì ˙{Ï dü<äTbÕj·TeTT>∑\, kÕs¡e+‘·yÓTÆq
eT]j·TT >∑‘· d”»Hé˝À Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT y˚j·Tì bı\+qT mqTïø√yê*. ôV’≤Á_&é $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô #˚|üfÒº≥|ü&ÉT
Ä&É eT]j·TT eT>∑ u≤¢≈£î\qT 3:1 ìwüŒ‹Ô˝À Hê≥Tø√yê*. |ü+≥ø±\+˝À y˚T˝…’q j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T
bÕ{Ï+#ê*. Ä&É eT]j·TT eT>∑ es¡Tdü\˝À XÊFj·T <äX¯˝À ìsê∆]‘· \ø£åD≤\ ø£+fÒ _Ûqï+>± e⁄qï yÓTTø£ÿ\qT
m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT >∑eTì+∫ rdæy˚j·÷*. Ä&É yÓTTø£ÿ\˝À |ü⁄bıŒ&ç yÓ<ä»˝Ò¢ yÓTTø£ÿ\qT >∑T]Ô+∫ rdæy˚j·÷*.
|üP‘·<äX¯˝À ñ<äj·T+ |üP≥ eT>∑ yÓTTø£ÿ\ |ü⁄e⁄« qT+&ç |ü⁄bıŒ&çì ùdø£]+∫ ‘·s¡Tyê‘· Ä&É yÓTTø£ÿ\ |ü⁄e⁄«\ô|’
s¡T<ë›*. Bì<ë«sê |òü\Bø£s¡D u≤>± »]– m≈£îÿe –+» ø£≥º&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. bı\+ <ä>∑Zs¡˝À ‘˚HÓ{°>∑\qT
ô|+#·&É+ <ë«sê ≈£L&É –+»ø£fÒº XÊ‘êìï ô|+#·e#·TÃ. ø√‘· düeTj·T+˝À Ä&É eT]j·TT eT>∑ |ü⁄e⁄«\qT
y˚s¡Ty˚s¡T>± ø√dæ q÷sêÃ*. Ä&É yÓTTø£ÿ\ qT+&ç e∫Ãq $‘·Ôq+ ôV’≤Á_&é $‘·Ôq+. ‘˚eT 9 XÊ‘·+ e⁄+&˚≥≥T¢
#·÷düTø=ì uÛÑÁ<ä|üs¡#·Tø√yê*.

Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúqeTT, q+<ë´\ ` 518 502,
bò˛Hé HÓ+. 08514`242296, ôd˝Ÿ HÓ+. 73820 13738

151
 ÄeTT<ä+
Á|ü|ü+#·+˝À ÄeTT<äeTT kÕ>∑T $d”Ôs¡í+ eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô˝À eTq <˚X¯+ Á|ü<∏äeT kÕúq+˝À e⁄+~. á
|ü+≥ eTq sêh+˝À düTe÷s¡T 0.38 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢˝À |ü+&ç+|üã&ÉT‘·÷, 0.25 \ø£å\ ≥qTï\ ñ‘·Œ‹Ô‘√
ôV≤ø±ºs¡T≈£î 684 øÏ˝À\ ~>∑Tã&ç e÷Á‘·y˚T ÇdüTÔqï~ (2019-20). Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ <˚X¯+˝Àì ÄeTT<äeTT
$d”Ôs¡í+˝À 3e kÕúq+, ñ‘·Œ‹Ô˝À 4e kÕúq+ eT]j·TT ñ‘êŒ<äø£‘·˝À 8e kÕúq+˝À ñqï~. eTq sêÁwüº+˝À
ÄeTT<äeTTqT ∫qï eT]j·TT düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T |üP]Ô>± esê¸<ëÛ s¡ |ü+≥>± kÕ>∑T #˚jT· ≥+ e\q, düeTj·÷ìøÏ
esê¸\T sêø£ ‘·s¡#·T>± u…≥º |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&É≥+ eT]j·TT |üP‘·, ø±j·T <äX¯\˝À n~Ûø£ esê¸\ e\q ã÷E
‘Ó>∑T\T sêe≥+ e+{Ï düeTdü´\T ñ‘·ŒqïeTe⁄‘·THêïsTT. á |ü+≥qT ø£s¡÷ï\T eT]j·TT nq+‘·|üPs¡eTT
õ˝≤¢˝À¢ $kÕÔs¡+>±q÷, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ kÕ<Ûës¡D+>± |ü+&çdüTÔqï|üŒ{Ïø°, nìï õ˝≤¢˝À¢q÷
Á|ü‘˚´øÏ+∫ s¡;˝À á |ü+≥qT Äs¡T‘·&ç |ü+≥>± |ü+&ç+#·{≤ìøÏ #ê˝≤ neø±X¯eTT+~. ÄeTT<äeTT |ü+≥≈£î
õ+ø£\T, n&É$ |ü+<äT\ eT]j·TT |ü≈£åî\ u…&É<ä ˝Òø£b˛e≥y˚T ø±ø£ $‘·ÔHêìï ì\« #˚düT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&Ü
m≥Te+{Ï |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+#·ø£b˛e≥+ $X‚wü+.
ÄeTT<äeTT eTTK´yÓTÆq bÕ]ÁXÊ$Tø£ q÷HÓ |ü+≥. ÄeTT<äeTT q÷HÓqT yÓ’e÷ìø£ s¡+>∑+˝À, C…{Ÿ
eT]j·TT sê¬ø{Ÿ |ü]ÁX¯eT\˝À \÷Á_¬ø+{Ÿ >±qT, bÕ*wt\T, ÄsTT+{ŸyTÓ +≥T¢ eT]j·TT eT+<äT\ ‘·j÷· Ø˝À¢qT,
&ûõ˝Ÿ |ü+|ü⁄ôd≥¢˝À &ûõ˝Ÿ≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·T Ç+<Ûäq+>±qT, düãT“\T eT]j·TT &ç≥¬s®+≥T¢ ‘·j·÷s¡T #˚ùd
|ü]ÁX¯eT˝À¢, s¡+>∑T\T eT]j·TT eTTÁ<äD ø=s¡≈£î |ü]ÁX¯eT˝À¢qT yê&ÉT#·THêïs¡T. q÷HÓ rj·T>± e∫Ãq #Óø£ÿqT
eT+∫ ùd+Á~j·T ms¡Te⁄>± yê&ÉT#·THêïs¡T. ÄeTT<äeTT qT+&ç \_Û+#˚ ñ‘·Œ‘·TÔ\T eT]j·TT ñ|ü ñ‘·Œ‘·TÔ\
e\q uÛ≤s¡‘· <˚XÊìøÏ kÕ©q s¡÷.3,500 ø√≥¢ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ \_ÛdüTÔ+~. ÄeTT<ä|ü⁄ Ä≈£î\qT m]
|ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T\≈£î ÄVü‰s¡+>± ≈£L&É ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T.
H˚\\T : nìï s¡ø±\ H˚\˝À¢ kÕ>∑T #˚j·Te#·TÃ. ˙s¡T u≤>± Ç+πø H˚\\T nqT≈£L\+. #·e⁄&ÉT H˚\˝À¢ eT]j·TT
˙s¡T ì\Te ñ+&˚ H˚\˝À¢ |ü+&ç+#·sê<äT.
H˚\ ‘·j·÷Ø : y˚dü$˝À ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT kÕs¡T¢ ø£*ºy˚≥sY ˝Ò<ë &çdtÿ Hê>∑*‘√ <äT ìï >∑T+≥ø£‘√ #·<äTqT
#˚j·÷*. $‘˚Ô <ä÷sêìï ã{Ϻ bı˝≤ìøÏ Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ e÷s¡ÿsY q&ç|æ+∫ n#·Tà y˚j·÷*.
$‘·ÔqX¯ó~∆ : øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±. <∏Ó’s¡yéT / ø±cÕºHé ˝Ò<ë 2 Á>±. kÕ|òt bı&ç eT+<äTqT ˝Ò<ë 10 Á>±.
Áf…Æø√&Ósêà $]&ç ˝Ò<ë 10 Á>±. Åf…Æø√&Ósêà Vü≤]õj·÷qyéT ø£*|æ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚j·÷*. Ç˝≤ #˚j·T≥+ e\q

152
yÓTT\ø£ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T (ô|ò’{Àb˛Ôsê u…¢Ì{Ÿ), n˝Òºs¡ï]j·÷ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T eT]j·TT ø=+‘·es¡≈£î e&É\T
‘Ó>T∑ \TqT n]ø£≥eº #·TÃ. e&É\T ‘Ó>T∑ \T Á|üu≤Û e+ m≈£îÿe>± ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ 3 Á>±. ø±s¡“+&ÓõyéT
˝Ò<ë 10 Á>±. Åf…Æø√&Ósêà $]&ç‘√ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷* ˝Ò<ë ˇø£ øÏ˝À Áf…Æø√&Ósêà Vü≤]õj·÷qyéT bı&ç
eT+<äTqT 90 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ eT]j·TT 10 øÏ˝À\ y˚|ü |æ+&ç‘√ yês¡+ s√E\ bÕ≥T ˙&É˝À eT–Z∫Ã
e~∆ #˚dæ $‘·Ôq+ y˚ùd bı\+˝À ÄK] <äTøÏÿ˝À #·\T¢ø√yê*.

$‘˚Ô <ä÷s¡+ eT]j·TT $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT

|ü]dæú‘·T\T s¡ø±\T/dü+ø£s¡ s¡ø±\T $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT $‘Ô̊<ä÷s¡+
(øÏ./m.) (ôd+.MT.)
KØ|òt
ãs¡TyÓ’q H˚\\T, n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚à s¡ø±\T 2`2.5 90I60
dü+ø£s¡ s¡ø±\T 2 90I60
‘˚*ø£ H˚\\T, ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚à s¡ø±\T 4 90I45
dü+ø£s¡ s¡ø±\T 2`2.5 90I60
s¡; (˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä)
kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚\\T dü+ø£s¡ s¡ø±\T 2 120I90
‘˚*ø£ H˚\\T dü+ø£s¡ s¡ø±\T 2 120I45

$‘˚Ô düeTj·T+ eT]j·TT |ü<ä∆‹ : KØ|òt˝À y˚T ∫e] yês¡+ qT+&ç p˝…’ 31 es¡≈£î ‘=\ø£] esê¸\≈£î
$‘êÔ*. p˝…’ ‘·sê«‘· ÄeTT<äeTT @ø£ |ü+≥>± y˚j·÷*. 90I60 ôd+.MT. ø£˙dü <ä÷s¡+ bÕ{Ï+#ê*.
Ä>∑wüߺ ‘·sê«‘· 60I45 ôd+.MT. ˝Ò<ë 60I30 ôd+.MT. ø£˙dü <ä÷s¡+˝À y˚j·Te#·TÃ. ˙{Ï bÕs¡T<ä\
kÂø£s´¡ + ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ôdô|+º ãsY-nø√ºãsY˝À $‘·TøÔ √e#·TÃ. ø±˙ nø√ºãsY yÓTT<ä{Ï yês¡+˝À ÄeTT<ä+qT
$‘·TÔø√e&É+ <ë«sê m≈£îÿe ~>∑Tã&çì bı+<äe#·TÃ.
m<äT›\ yÓ+≥ >=Ás¡T‘√ $‘·Ô≥+, uÀ<Ó\ MT<ä #˚‹‘√ $‘·Ô≥+ e÷eT÷\T |ü<ä∆‹. nq+‘· $‘·TÔ
|ü]ø£s¡+‘√ ÄeTT<äeTT $‘·Ôe#·TÃ. ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À n~Ûø£ $d”Ôs¡í+˝À $‘·Ôe#·TÃ. yÓTTø£ÿ\T yÓTT*∫q
20 s√E\≈£î 6 kÕfi¯fl≈£î ˇø£ eT&Éø£ kÕ\T ˝Ò<ë ∫e] n+‘·sø¡ £ wæ ‘·sê«‘· uÀ<Ó\T eT]j·TT ø±\Te\qT
y˚düT≈£îqï≥¢sTT‘˚ ‘˚eT eT]j·TT eT{Ϻ dü+s¡ø£åD »s¡T>∑T‘·T+~.

153
s¡ø±\T :
s¡ø+£ $&ÉT<ä\ |ü+≥ø±\ ~>∑Tã&ç (øÏ«./m) >∑TD>∑D≤\T
dü+e‘·‡s¡+ (s√E˝À¢) esê¸<ëÛ s¡+>±
dü÷{Ï s¡ø±\T
Vü≤]‘· 2002 90`180 5.5`6.5 m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT u≤>± ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
øÏsD
¡ Y 2002 90`150 5.0`6.0 u…≥qº T ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. uÀ&çø±j·T\ e\¢
ã÷E ‘Ó>T∑ \T ‘êøÏ&ç ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~.
C≤«\ 2007 90`180 4.0`5.0 m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT eT]j·TT ø=+‘· es¡≈î£ ã÷E
‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
&ç.dæ.mdt. 107 2011 100`150 5.0`5.5 m+&ÉT ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~, ‘·«s¡>±
ø√‘·≈î£ edüT+Ô ~.
Á|ü>‹∑ 2015 85`150 6.0`7.0 m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·«s¡>±
ø√‘·≈î£ edüT+Ô ~.
dü+ø£s¡ s¡ø±\T
&ç.dæ.ôV≤#Y. 177 2000 90`180 6.0`7.5 u…≥qº T ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT u≤>±
‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
&ç.dæ.ôV≤#Y. 519 2006 90`180 6.0`7.5 m+&ÉT ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
|æ.dæ.ôV≤#Y. 111 2012 90`180 7.0`8.0 m+&ÉT ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
|æ.dæ.ôV≤#Y. 222 2012 90`170 7.0`8.0 m+&ÉT ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
õ.dæ.ôV≤#Y. 8 2018 95`180 7.0`8.0 m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT eT]j·TT y˚sT¡ ≈£îfi¯óflqT
‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
◊.dæ.ôV≤#Y. 66 2019 90`180 7.0`9.0 m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT eT]j·TT u…≥qº T
‘·≥Tº≈£î+≥T+~.

154
 ô|’ s¡ø±\˙ï KØ|òt eT]j·TT s¡; ø±˝≤\≈£î nqT≈£L\+ nsTTq|üŒ{Ïø° s¡;ø±\+˝À ˙{ÏbÕs¡T<ä\
ÁøÏ+<ä kÕ>∑T #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT ôV’≤Á_&é s¡ø±\qT y˚düTø=ì n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·e#·TÃ. Áø±+‹, Vü≤]‘·, øÏs¡DY
s¡ø±\qT eT]j·TT |æ.dæ.ôV≤#Y 111, |æ.dæ.ôV≤#Y 222 nqT ôV’≤Á_&é\qT ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê
kÕúq+, bÕ˝…+ qT+&ç bı+<äe#·TÃ. CÀ´‹, C≤«\ s¡ø±\qT eT]j·TT &ç.dæ.ôV≤#Y. 519, &ç.dæ.ôV≤#Y.177,
◊.dæ.ôV≤#Y 66 dü+ø£s¡ s¡ø±\qT nœ\ uÛ≤s¡‘· q÷HÓ –+»\ |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú, sêCÒ+Á<ä q>∑sY, ôV’≤<äsêu≤<é
qT+&ç bı+<äe#·TÃ.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : ÄeTT<äeTT˝À n+‘·s¡ |ü+≥\T>± y˚s¡TX¯q>∑ 1:5 ìwüŒ‹Ô˝À ÄeTT<äeTT G dü»® / C§qï /
>√s¡T ∫≈£îÿ&ÉT / n\dü+<ä (1:2), ÄeTT<äeTT eT]j·TT ø£+~ 1:1 ˝Ò<ë 1:5 ìwüŒ‹Ô˝À y˚j·Te#·TÃ.
|ü+≥\ düs¡[ : ÄeTT<äeTT-y˚s¡TX¯q>∑, ÄeTT<äeTT-qTe⁄«\T, ÄeTT<äeTT-Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, ÄeTT<äeTT -
ñ\e |ü+≥\‘√ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·e#·TÃqT.
b˛>∑T+‘·\T eT]j·TT ˇ‘·TÔ yÓTTø£ÿ\T |”øÏ y˚j·TT≥ : $‹Ôq 7-10 s√E\˝À yÓTT\ø£ edüTÔ+~. $‹Ôq 15-20
s√E\≈£î ø£DT|ü⁄≈£î ˇπø yÓTTø£ÿ ñ+&˚ $<Ûä+>± ˇ‘·TÔ yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ y˚j·÷*. n<˚ düeTj·T+˝À $‘·Ôq+
yÓTT\eì #√≥ ø=‘·Ô –+»qT $‘·TÔø√yê*.
ÄeTT<äeTT˝À ‘·\\T Á‘·T+#·T≥ : ˙{Ï edü‹ ñqï kÕs¡e+‘·yÓTÆq uÛÑ÷eTT˝À¢ ÄeTT<äeTT yÓTTø£ÿ ‘·\qT #˚‹‘√
ø±ì, ø£‹Ô‘√ >±ì ˇø£ yÓTT>∑ZqT ñ+∫ $T–*q ø=eTà\qT Á‘·T+#·T≥ e\q yÓTT>∑Z u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
yÓTT<ä{ÏkÕ] ÄeTT<äeTT $‹Ôq 45-50 s√E\≈£î yÓTT<ä{Ï ø=eTàqT ñ+∫ $T–*q ø=eTà\qT rdæy˚j·÷*.
yês¡+ ‘·sê«‘· ¬s+&Ée ø=eTà, ¬s+&Ée ¬>\qT ñ+∫ $T–*q ø=eTà\qT rdæy˚j·÷*. $&É‘·\T>± 5-6
¬>\\T+∫ $T–*q$ rdæy˚j·÷*. Bì e\q nqedüs¡ ø=eTà\ ô|s¡T>∑T<ä\qT Ä|æ, ø£DT|ü⁄\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+
‘·–Z yÓTTø£ÿ m‘·TÔ ‘·>∑TZ‘·T+~. ¬>\ bı&Ée⁄, –+» ˝≤e⁄>± e⁄+&ç ‘· ÷ø£eTT m≈£îÿe>± ne&ÜìøÏ neø±X¯+
ñ+~. |ü+≥ ø±\+ ‘·>∑TZ‘·T+~. <ë<ë|ü⁄ 40 s√E\ es¡≈£î ‘·>∑TZ‘·T+~. yÓTTø£ÿ m‘·TÔ ‘·≈£îÿe>± ñ+fÒ |æ∫ø±Ø
düT\Te⁄>± #˚j·Te#·TÃ.
ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+ : mø£sêìøÏ 2 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄qT <äTøÏÿ˝À y˚dæ ø£*j·T <äTHêï*. s¡ø±\qT
kÕ>∑T #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT, 12 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 16 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT 12 øÏ˝À\ bı{≤wæj·T+ Ç#˚Ã
ms¡Te⁄\qT $‘˚Ô≥|ü⁄Œ&ÉT y˚düTø√yê*. ô|’ bÕ≥T>± 6 øÏ˝À\ qÁ‘·»ìì $‹Ôq 80-85 s√E\≈£î, $T–*q
6 øÏ˝À\ qÁ‘·»ìì $‹Ôq 60-65 s√E\≈£î y˚düTø√yê*. dü+ø£s¡ s¡ø±\T kÕ>∑T #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT n<äq+>±
eTs=ø£ 6 øÏ˝À\ qÁ‘·»ìì $‹Ôq 90-95 s√E\≈£î y˚düTø√yê*.
|òü]ºπ>wüHé : mø£sê ÄeTT<ëìøÏ 1.08 øÏ˝À\ yÓ÷H√ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ, 2.41 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷ eT]j·TT
1 øÏ˝À dü˝ÒŒ¤{Ÿ Ä|òt bı{≤wtqT 6 s√E\ e´e~Û˝À $‹Ôq 30 s√E\ es¡≈£î 6 <äbòÕ\T>± 30 qT+&ç 90
s√E\ |ü+≥ ø±\+˝À 12 <äbòÕ\T>± eT]j·TT 90 s√E\ qT+&ç 120 s√E\ |ü+≥ ø±\+˝À 6 <äbòÕ\T>±

155
Á&ç|ü⁄Œ <ë«sê ˙{Ï˝À ø£]π> ms¡Te⁄\ s¡÷|ü+˝À Çyê«*. ¬s+&ÉT >∑+≥\T ˙s¡T Ç∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· ms¡Te⁄\qT
|ü+|æ ns¡>∑+≥ ˙{Ïì ÇùdÔ ms¡Te⁄\T u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·sø¡ £ wæ : $‹Ôq 40-60 s√E\ es¡≈î£ |ü+≥˝À ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷&Ü*. ô|+&ç$T<∏ë*Hé
(30%) 1.8 qT+&ç 1.6 ©. ˝Ò<ë n˝≤ø√¢sY (50%) ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ 800 $T.©., ãs¡Te⁄ H˚\˝À¢ 1.0 ©≥s¡T
#=|ü⁄Œq $‹Ôq yÓ+≥H˚ >±ì eTs¡Tdü{Ï s√Eq>±ì |æ∫ø±] #˚j·÷*. |òæHêøχbòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ / øÏ«»˝ÀbòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ/
ÁbıbÕøÏ«CÀbòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ ˝Ò<ë ôd’Vü≤˝À bòÕ|t |æ ãT´f…Æ˝Ÿ 1.25 $T.©. / ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚dæ >∑&ç¶ C≤‹
ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#·e#·TÃ. ‘·sê«‘· <äX\¯ ˝À e#˚à ø£\T|ü⁄qT >∑T+≥ø£ ˝Ò<ë >=Ás¡T‘√ n+‘·sø¡ £ wæ #˚dæ ìyê]+#·e#·TÃ.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : KØ|òt˝À ÄeTT<äeTTqT esê¸<Ûës¡+>± |ü+&çkÕÔs¡T. nsTT‘˚ u…≥º |ü]dæú‘·T˝À¢, ˙{Ï edü‹
e⁄qï ÁbÕ+‘ê\˝À 1-2 ‘·&ÉT\qT dæŒ+ø£¢s¡¢ <ë«sê ÇùdÔ 15-20% ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~. Á&ç|ü⁄Œ |ü<ä∆‹˝À
˝Ò≥s¡˝Ÿ≈£î ˝Ò≥s¡˝Ÿ≈£î eT<Ûä´ 90 ôd+.MT. <ä÷s¡eTT, Á&ç|ü⁄Œ≈£î Á&ç|ü⁄Œ≈£î eT<Ûä´ <ä÷s¡eTT 60 ôd+.MT., 4 ©.
&çXÊÃ]® >∑\ Á&ç|ü⁄Œ\T yê&ç 2 1/2-3 >∑+≥\T eT÷&ÉT s√E\ø=ø£kÕ] ˙{Ïì ÇùdÔ eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T
kÕ~Û+#·e#·TÃqT.
s¡; ÄeTT<äeTTqT <äeTTà #˚dæq <äTøÏÿ˝À H˚s¡T>± $‹Ôq ‘·sê«‘· ˙s¡T Çyê«*. H˚\ s¡ø£+ eT]j·TT
|ü+≥ m<äT>∑T<ä\, ñc˛ºÁ>∑‘· Ä<Ûës¡+>± ˙{Ï ‘·&ÉT\T Çyê«*. nø√ºãsY qT+&ç &çôd+ãsY es¡≈£î ‘·≈£îÿe
ñc˛ºÁ>∑‘·\qT <äwæº˝À ñ+#·Tø=ì ˙{Ïì 12-15 s√E\≈£î ˇø£kÕ] Çyê«*. »qe] HÓ\ qT+&ç ô|]π>
ñc˛íÁ>∑‘\· qT <äwæ˝º À ô|≥Tº≈î£ ì 8-10 s√E\ e´e~Û˝À ˙s¡T Çyê«*. uÀ<Ó\T eT]j·TT ø±\Te\ <ë«sê ˙s¡T
Çe«&É+ e\¢ ˙s¡T e<Ûë ø±≈£î+&É ñ+≥T+~. yÓTTø£ÿ\T |ü⁄wæŒ+#˚ <äX¯ eT]j·TT ø±j·T }πs <äX¯˝À¢ ˙{Ï m<ä›&ç
sê≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
~>∑Tã&ç : KØ|òt˝À ÄeTT<äeTT |ü+&ç+∫q|ü⁄Œ&ÉT mø£sê≈£î 4-6 øÏ«. ~>∑Tã&ç edüTÔ+~. n<˚ s¡;˝À dü+ø£s¡
s¡ø±\qT y˚dæ eT+∫ j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\qT bÕ{ÏùdÔ, mø£sê≈£î 10-12 øÏ«. ~>∑Tã&ç edüTÔ+~.
düdü´s¡ø£åD :
|ü⁄s¡T>∑T\T :
mÁs¡>=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûä‹ pHé-p˝…’ e÷kÕ˝À¢ ô|’s¡T yÓTT\∫q yÓ+≥H˚ n~Ûø £+>±
ñ+≥T+~. >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ ø±&É\qT, áHÓ\qT, ˝Ò‘· ø=eTà\qT e÷Á‘·y˚T $T>∑T\TÑêsTT.
düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´+ : y˚dü$˝À uÛÑ÷$Tì ˝À‘·T>± (15-80 ôd+.MT.) <äTqTïø√yê*. ˝À‘·T <äT≈£îÿ\T
#˚j·T&É+ e\q ø√X¯düú <äX¯˝À uÛÑ÷$T ˝À|ü* bıs¡˝À¢ <ë>∑Tqï mÁs¡ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T, X¯q>∑ |ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T,
bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT y˚s¡T |ü⁄s¡T>∑T\T ãj·T≥|ü&ç m+&É rÁe‘·≈£î >±ì, |ü≈£åî\ u≤]q|ü&ç >±ì
#·ìb˛‘êsTT. uÛÑ÷$T ‘˚eTqT ì\T|ü⁄ø=H˚ kÕeTsêú´ìï ô|+#·T≈£î+≥T+~. ø£\T|ü⁄ düeTdü´ ‘·>∑TZ‘·T+~ eT]j·TT

156
|ü+≥qT düø±\+˝À $‘·TÔø√e#·TÃqT. ÄeTT<ëìøÏ eTT+<äT>±, bı\+ >∑≥¢ô|’q nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü <√dü Hê≥&É+ e\¢
ms¡>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. ‘=\ø£] esê¸\T e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT, sêÁ‹ 7-00 qT+&ç 10-00 >∑+≥\ düeTj·T+˝À
¬s’‘·T\+<äs¡T kÕeT÷Væ≤ø£+>± eT+≥\T ô|≥º&É+ <ë«sê eT]j·TT B|ü|ü⁄ ms¡\qT neTs¡Ã&É+ <ë«sê ¬sø£ÿ\
|ü⁄s¡T>∑T\qT n]ø£≥ºe#·TÃ. m~–q >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T ˇø£ bı\+ qT+&ç y˚s=ø£ bı\+˝ÀøÏ b˛≈£î+&Ü bı\+
#·T≥÷º ˝À‘Ó’q Hê>∑{Ï #ê\TqT rdæ n+<äT˝À $T<∏Ó’˝Ÿ ô|sê~∏j·÷Hé 2% ˝Ò<ë øÏ«Hê˝ŸbòÕdt 1.5% bı&ç
eT+<äTqT (ˇø£ øÏ˝À bı&ç eT+<äT 70 MT≥s¡¢ Hê>∑{Ï kÕ\T˝À) #·*¢ |ü ⁄s¡T>∑T\qT ìyê]+#·e#·TÃ. m~–q
>=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë &Ó$’ T<∏√jÓ÷{Ÿ 2.0 $T.©. ˝Ò<ë |òPü u¢ +… &ÉyTÓ &Æ é
0.2 $T.©. ˝Ò<ë Áb˛ô|òH√bòıdt 2 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
<ëdü] |ü⁄s¡T>∑T / Hêe÷\ |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T Ä>∑wüߺ, ôdô|º+ãsY eT]j·TT nø√ºãsY e÷kÕ˝À¢ rÁe qcÕºìï
ø£\T>∑CÒdüTÔ+~. \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\T ‘=* <äX¯˝À Ä≈£î\qT ^øÏ ‘·sê«‘· <äX¯˝À s¡+Á<Ûë˝Òs¡Œ]∫ Ä≈£î\qT ‹+{≤sTT.
ô|]–q \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\T uÛ÷Ñ $T˝À >±ì, ÁøÏ+<ä |ü&qç m+&çq Ä≈£î\˝À >±ì ˝Ò<ë eTT&ÉT#·Tø=qï Ä≈£î\˝À >±ì
ø√X¯düú <äX¯˝ÀøÏ Á|üy˚•kÕÔsTT.
düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´+ : Ä>∑wüߺ eT]j·TT ôdô|º+ãs¡T e÷kÕ˝À¢ mø£sê≈£î 50,000 Åf…Æø√Á>±e÷ |üsêqï
Je⁄\qT e~* <ëdü] |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûä‹ì ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ. Ä>∑wüߺ, ôd ô|º+ãs¡T eT]j·TT qe+ãs¡T e÷kÕ˝À¢
\<Ó› |ü⁄s¡T>∑TqT yÓTÆÁø√Åô|’{Ïdt e÷≈£î´*ô|ìïdt eT]j·TT j·T÷ô|¢ø£ºdt e÷≥s¡ïdt nqT |üsêqï Je⁄\T m≈£îÿe>±
Ä•+∫ \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\qT n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·T‘êsTT. <ëdü] |ü⁄s¡T>∑T yÓTT<ä{Ï <äX˝¯ À nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ |üsêqï Je⁄\≈£î
Vü‰ì #˚j·Tì y˚|üq÷HÓ 5 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±. ˝Ò<ë Áb˛ô|ò H√bòÕdt 2 $T.©. ˝Ò<ë H=yê\T´sêHé
1 $T.©. ˝Ò<ë <∏äjÓ÷&çø±sYà 1.5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ <ëdü] |ü⁄ s¡T>∑TqT n]ø£≥ºe#·TÃ. <ëdü] |ü⁄s¡T>∑T\T
ô|<ä$› >± ñqï|ü⁄Œ&ÉT yê{Ïì @] HêX¯q+ #˚j÷· *. bı\+˝À mø£sê≈£î 10 |üøåÏ kÕúesê\qT |ü≈îå£ \T yê˝Ò+<äT≈£î
M\T>± neT]Ãq≥¢sTT‘˚ bı\+˝ÀøÏ |ü≈£åî\T e∫à |ü⁄s¡T>∑T\qT @] ‹+{≤sTT. |ü+≥ |üP]Ô>± ø√dæq ‘·sê«‘·
bı\+˝Àì #Ó‘·ÔqT ø±*Ãq≥¢sTT‘˚ ø√X¯düú <äX¯˝Àì <ëdü] |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃqT. |ü⁄s¡T>∑T\T ô|]π>ø=~›
ˇø=ø£ÿ |ü⁄s¡T>∑T $&çb˛sTT Ä≈£î\ô|’ s¡+Á<Ûë\qT #˚dæ áHÓ\qT e÷Á‘·y˚T $T>∑T\TÑêsTT.
bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T : bı>±≈£î \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T Ä>∑|ü⁄º e÷dü+ qT+&ç Ä•+∫, nø√ºãsY eT]j·T T qe+ãsY
e÷kÕ˝À¢ rÁe qcÕºìï ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~. ‘=* <äX˝¯ À >∑T+|ü⁄\T>± Ä≈£î\ ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À #˚] |üÁ‘·V≤ü ]‘êìï ^øÏ
‹+{≤sTT. ‘·sê«‘· <äX˝¯ À Ä≈£î\ô|’ s¡+Á<Ûë˝ÒsŒ¡ ]∫ »˝…&¢ Ü≈£î\T>± e÷s¡TkÕÔsTT. |ü⁄s¡T>∑T\T ô|]π> ø=~› ˇø=ÿø£ÿ
|ü⁄s¡T>∑T $&çb˛sTT Ä≈£î\ô|’ s¡+Á<Ûë\qT #˚dæ áHÓ\qT e÷Á‘·y˚T $T>∑T\TÑêsTT.
düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´+ : y˚d$ü ˝À H˚\qT ˝À‘·T>± <äTqTïø√yê*. >∑T&É¢ düeTT<ëj·÷\qT eT]j·TT \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\Tqï
»˝…¢&Ü≈£î\qT @] HêX¯q+ #˚j·÷*. mø£sê≈£î 4 *+>±ø£s¡¸ø£ ãT≥º\qT neTsêÃ*. ‘=* <äX¯˝À \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\
ìyês¡D≈£î y˚|üq÷HÓ 5 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢]ô|’]bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Ò<ë yÓ ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 2 $T.©. |æ∫ø±]

157
#˚j·Te˝…qT. |ü⁄s¡T>∑T eT<Ûä´düú <äX¯˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT ‘·≈£îÿe >±&ÛÉ ‘· ø£*¢q mdæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±. ˝Ò<ë Áb˛ô|òH√bòÕdt
2 $T.©. ˝Ò<ë <∏äjÓ÷&çø±sYà 1.5 Á>±. ˝Ò<ë |òüP¢u…+&ÉyÓTÆ&é 0.2 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢sê+Á≥ì*Áb˛˝Ÿ 0.3 $T.©.
©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT. |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûä‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT Ç+&Üø±‡ø±sYà 1 $T.©. ˝Ò<ë
H=yê\T´sêHé 1 $T.©. ˝Ò<ë \÷ô|òqT´sêHé 1 $T.©. ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. m~–q \<Ó›
|ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î 5 øÏ˝À\ ‘·e⁄&ÉT, 1/2 øÏ˝À u…\¢+, 500 $T.©. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt ˝Ò<ë 500 $T.©.
ø√¢]ô|]’ bòÕdt ˝Ò<ë 500 Á>±. ø±s¡Ã]˝Ÿ\qT ‘·–q+‘· ˙{Ï˝À ø£*|æ ∫qï ñ+&É\T>± ‘·j÷· s¡T #˚d,æ kÕj·T+ø±\+
bı\+˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&É #·\¢&É+ <ë«sê n<äT|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ.
ø=eTà eT]j·TT ø±j·T ‘=*#˚ |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûä‹ |ü+≥ |ü⁄wæŒ+#˚ <äX¯ qT+&ç yÓTT<ä˝…’ |ü+≥ |ü P]Ô
ø±\+ es¡≈î£ ñ+≥T+~. ‘=*<äX˝¯ À |ü⁄s¡T>∑T ø=eTà\ô|’ eT]j·TT ø±j·T\ô|’ ñqï |üÁ‘·V≤ü ]‘êìï ^øÏ ‹+≥T+~.
|ü⁄wæŒ+#˚ <äX¯˝À ø=eTà˝ÀøÏ b˛e&É+e\¢ ø=eTà m+&çb˛‘·T+~. ‘·sê«‘· <äX¯˝À¢ ø±j·T˝ÀøÏ #=#·TÃø=ìb˛sTT
ø±j·T\qT qwüº|üs¡TdüTÔ+~. ˝≤sê« bÕ*b˛sTTq |ü#·Ã s¡+>∑T˝À ñ+&ç M|ü⁄ô|’q >∑T˝≤_ s¡+>∑T ø£*–, ø£DT|ü⁄\
e<ä› ∫qï yÓ+Á≥Tø£\T ñ+{≤sTT. ¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\T |üdüT|ü⁄ es¡í+ ø£*– ¬sø£ÿ\ ô|’q q\¢ì eT#·Ã\T ø£*–
ñ+{≤sTT. Bì ìyês¡D≈£î |üP‘· <äX¯˝À ˇø£kÕ] eT]j·TT 20 s√E\≈£î eTs=ø£kÕ] yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt
2 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±. ˝Ò<ë Ç+&Üø±‡ø±sYà 1 $T.©. ˝Ò<ë Áb˛ô|òH√bòÕdt 1 $T.©. ˝Ò<ë ôdŒÌH√kÕ&é
0.4 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
|ü#·Ã B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\T ˝Ò<ë |ü#·Ã<√eT : á |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûä ‹ qe+ãs¡T qT+&ç »qe] es¡≈î£ ñ+≥T+~. |æ\¢
eT]j·TT ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ qT+&ç s¡kÕìï |”*à rÁe qcÕºìï ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT. ‘·sê«‘· <äX˝¯ À Ä≈£î\T |üdTü |ü⁄
es¡í+˝ÀøÏ e÷] e÷&çb˛‘êsTT. |æ\¢, ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T bÕ*b˛sTTq Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑T˝À ñ+&ç Ä≈£î\ n&ÉT>∑T
uÛ≤>±q Á|üø£ÿ≈£î q&ÉTdü÷Ô ø£ì|ækÕÔsTT. Bì ìyês¡D≈£î ‘=* <äX¯˝À y˚|üq÷HÓ 5 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*. ñ<Ûä‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ
2 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±. ˝Ò<ë Áb˛ô|òH√bòÕdt 1 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢<∏äj·÷ì&çHé 0.1 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
ø£*|æ Ä≈£î\ n&ÉT>∑TuÛ≤>∑+ u≤>± ‘·&ç#˚˝≤ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘Ó\¢ <√eT : M{Ï ñ<Ûä‹ »qe] qT+&ç e÷]à es¡≈£î m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. |æ\¢ eT]j·T T ô|<ä› |ü⁄s¡T>∑T\T
Ä≈£î\ qT+&ç s¡dü+ |”\Ã≥+ e\¢ Ä≈£î\T eTdæu≤]q≥T¢>± e÷s¡T‘êsTT.
ìyês¡D : kÕ∞\T¢, nøÏå+‘·\ |ü⁄s¡T>∑T\T ‘Ó\¢<√eT |ü⁄s¡T>∑T\qT eT]j·TT >∑T&É¢qT ‹+{≤sTT. ø±e⁄q Ç$
ñqï|ü⁄&ÉT eT+<äT\qT |æ∫ø±] #˚j·Tsê<äT. ‘=* <äX¯˝À¢ $TÁ‘· |ü⁄s¡T >∑T\≈£î Vü‰ì #˚j·Tì y˚|üq÷HÓ (5 $T.©./
©≥s¡T ˙{ÏøÏ) |æ∫ø±] #˚j·÷*. ñ<Ûä‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë Åf…ÆCÀbòÕdt
45 XÊ‘·+ Ç.dæ. 2 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’ô|òHé<∏äT´sêHé 1 Á>±. ˝Ò<ë ãTÁbıô|òõHé 1.5 $T.©. ˝Ò<ë bò˛¢ìø±$T&é
0.2 Á>±. ˝Ò<ë Ábı|òæH√bòÕdt 2 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚dæ M{Ïì ìyê]+#·e#·TÃ.

158
‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T : |ü+≥ ø±\+˝Àì nìï <äX¯\˝Àq÷ ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+∫ |ü+≥qT qwüº |üs¡#·>∑\e⁄.
‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T ˝Ò‘· Ä≈£î\qT eT]j·TT |üPe⁄«\qT ^øÏ s¡d+ü |”\Ã≥+ e\q Ä≈£î\T eTT&ÉT#·Tø=ìb˛‘êsTT.
|üPe⁄\T m+&çb˛sTT ÄeTT<ä|ü⁄ ø£+øÏ˝À ø±j·T\T @s¡Œ&Ée⁄.
ìyês¡D : |ü#·Ã<√eT eT]j·TT ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\qT ‘·≥Tºø√>∑\ Á{Ï|ü⁄˝Ÿ ã÷¢yéT s¡ø±˝…’q &ç.dæ.ôV≤#Y. 519,
◊.dæ.ôV≤#Y 66, õ.dæ.ôV≤#Y. 4 ôV’≤Á_&é \qT kÕ>∑T #˚düTø√e≥+ <ë«sê n~Û>∑$T+#·e#·TÃqT. ñ<Ûä‹
m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT yÓ÷H√Áø={ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. ˝Ò<ë Ábıô|Hò √bòÕdt 1 $T.©.
˝Ò<ë mdæ{≤$TÁ|æ&é 0.2 Á>±. ˝Ò<ë ø√¢<j ä∏ ÷· ì&çHé 0.1 Á>±. ˝Ò<ë bò˛ì¢ ø±$T&é 0.2 Á>±. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
Ä≈£î ‘=*#˚ |ü⁄s¡T>∑T : á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûä‹ Ä>∑wüߺ e÷dü+ qT+&ç nø√ºãsY es¡≈£î ñ+≥T+~. |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T
|üdüT|ü⁄ es¡í+ ø£*– ñ+≥T+~. ¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T ∫qï á>∑ e÷~]>± e⁄+&ç ˝Ò‘· Ä≈£î\ô|’ Á>∑T&É¢qT ô|&ÉT‘·T+~.
‘=* <äX¯˝À |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î bıs¡\˝ÀìøÏ b˛sTT kıs¡+>±\T>± ‘=*∫ Ä≈£î\qT ‹+≥T+~. BìH˚
bÕeTTbı&É ‘Ó>∑T\T n+{≤s¡T. ñ<Ûä‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT Ä≈£î\T |ü P]Ô>± m+&ç sê*b˛‘êsTT. ‘=* <äX¯˝À
Ä≈£î\ô|’ |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûä‹ >∑eTì+#·>±H˚ y˚|üq÷HÓqT (5 $T.©./©.) |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
‘Ó>∑Tfi¯ófl :
e&É\T ‘Ó>∑T\T/m+&ÉT‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T |ü+≥ $‹Ôq 20-60 s√E\ eT<Ûä´ ø±\+˝À m≈£îÿe>± sêe&ÜìøÏ
neø±X¯eTT+~. ˝Ò‘· <äX¯˝À ‘Ó>∑T\T k˛øÏq≥¢sTT‘˚ yÓTTø£ÿ\T e&É*b˛sTT, ;» |üÁ‘ê\T s¡+>∑TqT ø√˝ÀŒsTT,
bÕ*b˛sTT ‘·sê«‘· yÓTTø£ÿ\T #·ìb˛‘êsTT. ø±ì ø±düÔ ô|<ä› yÓTTø£ÿ\≈£î k˛øÏqf…¢Ì‘˚, ˝Ò‘· Ä≈£î\T eTT+<äT>±
e&É*b˛sTT, Áø£y˚T|æ |üdüT|ü⁄ esêíìøÏ e÷] ‘·sê«‘· m+&çb˛‘êsTT. ø±+&É+ N*à #·÷ùdÔ ˝À|ü\ ‘Ó\¢ì
ã÷E˝≤+{Ï •©+Á<Ûä|ü⁄ ô|s¡T>∑T<ä\qT >∑eTì+#·e#·TÃ.
ìyês¡D : ˙s¡T ì*#˚ H˚\˝À¢ eT]j·TT |ü\|¢ ⁄ü ÁbÕ+‘ê˝À¢ ÄeTT<ä+ kÕ>∑T #˚jT· sê<äT. ø£˙dü+ 2-3 dü+e‘·‡sê\
ø=ø£kÕ] C§qï/dü»„\‘√ |ü+≥ e÷]Ã&ç #˚j·÷*. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3 Á>±. ø±s¡“+&ÓõyéT ˝Ò<ë Åf…Æø√&Ósêà $]&ç
10 Á>±. ˝Ò<ë kÕ|òt 2 Á>±. ø£*|æ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚dTü ø√yê*. ˇø£ mø£s+¡ ˝À ñ|üj÷Ó –+#·T≥≈£î >±qT 125 øÏ˝À\
u≤>± e÷–q |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄≈£î 2.50 øÏ˝À\ Åf…Æø√&Ósêà bı&ç eT+<äT eT]j·TT 2.0 øÏ˝À\ y˚|ü|æ+&ç ø£*|æ,
>√HÓ dü+∫‘√ ø£|æŒ Á|ü‹ 2-3 s√E\≈£î ˇø£kÕ] ˙s¡T ∫\ø£]dü÷Ô ñ+&Ü*. 15 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· á
ms¡Te⁄qT $‘˚eÔ TT+<äT H˚\ô|’ #êfi¯fl˝À y˚dTü ø√yê*. ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº ≈î£ H˚ e+>∑&Ü˝…q’ Vü≤]‘·, CÀ´‹, |æ.dæ.ôV≤#Y.
111, |æ.dæ.ôV≤#Y. 222, &ç.dæ.ôV≤#Y. 177, ◊.dæ.ôV≤#Y.-66 ˝≤+{Ï s¡ø±\qT mqTïø=ì $‘·TÔø√yê*. ‘Ó>∑T\T
\ø£åD≤\T ø£ì|æ+∫q yÓ+≥H˚ ø±s¡“+&ÓõyéT 1 Á>±. ˝Ò<ë ø±|üsY Äø°‡ ø√¢¬s’&é 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ
yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl <ä>∑Zs¡ uÛÑ÷$Tì ‘·&ÉbÕ*. ‘Ó>∑T\T k˛øÏ #·ìb˛sTTq yÓTTø£ÿ\qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT bı\+ qT+&ç
‘=\–+∫ HêX¯q+ #˚j·÷*.

159
ø±j·T≈£îfi¯ófl / ã÷E ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T e\¢ eTTK´+>± ¬>\ô|’q ˝Ò<ë ø=ìï ø±j·T\ô|’q >√<ÛäTeT s¡+>∑T
eT#·Ã˝Òs¡Œ&ç, ‘·sê«‘· á yê´~Û nìï ø±j·T\≈£î yê´|ædüTÔ+~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq uÛ≤>±\ô|’q <ä÷~ |æ+» ˝≤+{Ï
ã÷&ç<ä ˝Ò<ë >√<ÛäTeT es¡í|ü⁄ •©+Á<Ûä|ü⁄ ô|s¡T>∑T<ä\ ø£ìŒdüTÔ+~. •©+Á<Ûä|ü⁄ ;C≤\T >±* <ë«sê ˇø£ yÓTTø£ÿ
qT+&ç eTs=ø£ yÓTTø£ÿ≈£î yê´|ækÕÔsTT. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq ø±j·T\T yÓT‘·Ôã&ç, ≈£î[fl sê*b˛‘êsTT. ¬>\ô|’ ñqï
|üP\ô|’ •©+Á<Ûä+ Ä•+#·≥+ e\q ø±j·T\T ‘·j·÷s¡T ø±≈£î+&Ü q\¢>± e÷]b˛‘êsTT. ÄeTT<ä+ yÓTTø£ÿ
¬>\y˚ùd düeTj·T+˝À >±*˝À ‘˚eT 90% ô|’q ñ+&ç, sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘· 220 ôd*‡j·Tdt ø£qï ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç,
‘·TbòÕqT e\¢ m&É ‘Ós¡|æ ˝Ò≈£î+&Ü 5-6 s√E\T>± esê¸\T |ü&ÉT‘·Tqï|ü⁄&ÉT á ‘Ó>∑T\T m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~.
ìyês¡D : bı\+˝À yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ dü]jÓÆTq <ä÷s¡+ ñ+&Ü*. eTØ <ä>∑Zs¡>± $‘·Ôsê<äT. |ü+≥qT Ä\dü´+>±
ø±≈£î+&Ü düø±\+˝À $‘·TÔø√yê*. ‘Ó>∑T\TqT |üP]Ô>± ‘·≥Tº≈£îH˚ e+>∑ &Ü\T ˝Òe⁄ ø£qTø£ ø=+‘·es¡≈£î ‘·≥Tº≈£îH˚
s¡ø±˝…’q C≤«\ eT]j·TT øÏs¡DY s¡ø±\qT $‘·TÔø√yê*. ‘·TbòÕqT dü÷#· q\T ‘Ó*dæq yÓ+≥H˚ esê¸ìøÏ ø£˙dü+
6-8 >∑+≥\ eTT+<äT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1 Á>±. ø±s¡“+&ÓõyéTqT ˝Ò<ë 1 Á>±. <∏äjÓ÷ô|òH˚{Ÿ $T<∏Ó’˝ŸqT ø£*|æ yÓTTø£ÿ
nìï uÛ≤>±\T ‘·&ùç d˝≤ |æ∫ø±] #˚j÷· *. esê¸\T ‘·>±Zø£ eT∞fl 6-8 >∑+≥\˝À|ü⁄ eTs=ø£kÕ] ø±s¡“+&ÓõyéT‘√
|æ∫ø±] #˚j·÷*. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq ø±j·T\qT, ¬>\\qT ø√dæ bı˝≤ìøÏ <ä÷s¡+>± y˚dæ ‘·>∑T\u…{Ϻ Bì yê´|æÔì
n]ø£{≤º*. esê¸\T ‘·–Zq ‘·sê«‘· H˚\˝À ‘˚eT ñqï|ü⁄Œ&ÉT mø£sê≈£î 20 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷ eT]j·TT
10 øÏ˝À\ bı{≤wt ms¡Te⁄\qT n<äq+>± ô|’ bÕ≥T>± y˚dæq≥¢sTT‘˚ ‘·sê«‘· e#˚à ¬>\\T u≤>± e∫Ã, qcÕºìï
ø=+‘·es¡≈£î ‘·–Z+#·T≈£îH˚ M\T ≈£î<äTs¡T‘·T+~.
yÓTT\ø£ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T ˝Ò<ë ô|{’ò ≤bò˛sÔ ê u…{Ì¢ Ÿ : á yê´~Û ô|{’ ≤bò˛sÔ ê bÕs¡ôd{’ øÏ ± nH˚ •©+Á<Ûeä TT <ë«sê edüT+Ô ~.
$‘·qÔ + yÓTT\¬ø‹Ôq ‘·sê«‘· ;» <äfi≤\ô|’ >∑T+Á&Éì Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T eT#·Ã\T ø£ìŒkÕÔsTT. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq Ä≈£î\T
yê&ç ≈£î[flb˛sTT yÓTTø£ÿ≈£î Áy˚˝≤&ÉTqT. eTT<äTs¡T Ä≈£î\ô|’q ô|<ä› ô|<ä› eT#·Ã\T Ä≈£î ∫e] qT+&ç ‘=&çyÓT
yÓ’|ü⁄≈£î yê´|æ+#·TqT. á ‘Ó>∑T\T ø±+&ÜìøÏ ≈£L&Ü yê´|æ+∫ yÓTTø£ÿ \T #·ìb˛e⁄qT. >±*˝À eT]j·TT H˚\˝À
‘˚eT n~Ûø£+>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q ‘Ó\¢ì •©+Á<Ûä|ü⁄ ô|s¡T>∑T<ä\qT >∑eTì+#·e#·TÃqT.
ìyês¡D #·s¡´\T
1. ˙s¡T ì\Te e⁄+&˚ uÛÑ÷eTT\˝À ÄeTT<ä+ |ü+&ç+#·sê<äT.
2. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 3-4 Á>±eTT\ #=|ü⁄Œq <∏Ó’sêyéT ˝Ò<ë ø±cÕºHé ˝Ò< ë 2 Á>±. kÕ|òt eT+<äT ø£*|æ $‘·Ôq
X¯ó~∆ #˚j·÷*.
3. sê– <Ûë‘·Te⁄ >∑\ u…¢Ì{≤ø˘‡ ˝Ò<ë ô|ò’{À˝≤Hé 8 Á>±eTT\T 1 ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ yês¡+ s√E\ e´e~Û˝À
¬s+&ÉT kÕs¡T¢ |ü+≥ô|’ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
|ü+≥ø√‘· - ì\« : ÄeTT<ä|⁄ü |ü+≥ n+‘ê ˇπøkÕ] ø√‘·≈î£ sê<äT, 3-4 kÕs¡T¢ ø±j·T\T ø√j·Te\dæ edüT+Ô ~.
$‹Ôq 90-95 s√E\≈£î yÓTT<ä{Ï ¬>\ ø√‘·≈£î edüTÔ+~. ˇø£ ¬>\˝À 80% es¡≈£î ø±j·T\T eT~], Ä≈£î|ü#·Ã

160
s¡+>∑T qT+&ç ˝Ò‘· |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷]q|ü⁄&ÉT Ä ¬>\qT ø√düTø√yê*. ¬>\\qT b˛dæ ≈£î|üŒ>± b˛dæ {≤sêŒ˝Ÿ
ø£|æŒ ñ+#ê*. ¬s+&ÉT s√E\ ‘·sê«‘· ø±j·T\T $&çb˛‘êsTT. ø±j·T\qT m+&Éu…{Ϻ y˚s¡TX¯q>∑ j·T+Á‘·+‘√H˚
»˝…&¢ É e÷s¡TÃø=ì q÷s¡TÃø=qe#·TÃqT. ø±j·T\qT u≤>± m+&Éu{… ,ºÏ ‘˚*ø¬ q’ ø£Ás¡\‘√ ø={Ϻ $‘·HÔ ê\qT q÷s¡TÃø√yê*
˝Ò<ë ÄeTT<ä|ü⁄ q÷]Ã&ç j·T+Á‘·+ (ø±´düºsY Á‘ÓwüsY) qT yê&çq≥¢sTT‘˚ ≈£L©\ düeTdü´qT n~Û>∑$T+∫ ‘·≈£îÿe
düeTj·T+˝À m≈£îÿe ø±j·T\qT q÷]Œ&ç #˚j·Te#·TÃ. –+»˝À¢ 9-10% ‘˚eT ñ+&˚≥≥T¢ u≤>± m+&Éu…{Ϻ >√HÓ
dü+#·T˝À¢ ì\Te ñ+#·Tø√yê*.
‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ n~Ûø£ ~>∑Tã&çøÏ dü÷#·q\T
1. HêD´‘· >∑\ $‘·ÔHêìï yê&Ü*. 2. $‘·Ôq X¯ó~∆ ‘·|üŒìdü]>± #˚j·÷*. 3. ms¡Te⁄\qT ‘·>∑T yÓ÷‘ê<äT˝À
dü¬s’q düeTj·T+˝À y˚j·÷*. 4. ø°\ø£ <äX¯\˝À M˝…’‘˚ ˙s¡T ô|{≤º*. 5. düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD |ü<ä∆‘·T\qT
bÕ{Ï+#ê*. 6. dü¬s’q düeTj·T+˝À ø√j·T&É+ eT]j·TT q÷s¡TÃ≥ #ê˝≤ eTTK´+.
$‘·ÔH√‘·Œ‹Ô
ÄeTT<äeTT˝À dü÷{Ï eT]j·TT dü+ø£s¡ s¡ø±\T (ôV’≤Á_&é) $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô øÏ s¡; ø±\+ nqTyÓ’q~.
dü÷{Ï s¡ø±\ $‘·ÔH√‘·Œ‹ÔøÏ bÕ{Ï+#·e\dæq |ü<ä∆‘·T\T :
1. ˙{Ï kÂø£s¡´+ >∑\ Á|ü<˚X¯+˝À, bı\+ #·T≥÷º 500 MT≥s¡¢ es¡≈£î m˝≤+{Ï ÄeTT<ä+ ˝Òì Á|ü<˚X¯+qT
mqTïø√yê*.
2. ôdô|º+ãsY ¬s+&√ |üø£å+ qT+&ç qe+ãsY yÓTT<ä{Ï |üø£å+ es¡≈£î $‘·TÔ ø=qe#·TÃqT.
3. $‹Ôq ‘·s¡Tyê‘· eT÷&ÉT <äX¯\˝À πø∞\qT rdæ y˚j·Te˝…qT.
m. $‹Ôq 30-45 s√E\ XÊFj·T <äX¯˝À yÓTTø£ÿ\qT ø±+&É+ s¡+>∑T, ø£DT|ü⁄\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+, yÓTTø£ÿô|’
>∑\ yÓTÆq|ü⁄ |üP‘· eT]j·TT Ä≈£î\ Ä<Ûës¡+>± >∑T]Ô+∫ @] y˚j·Te˝…qT.
_. $‹Ôq 60-65 s√E\ ‘·sê«‘· 2-3 s√E\ >∑&ÉTe⁄˝À Hê\T¬>’<äT kÕs¡T¢ ø£DT|ü⁄\ dü+K´ eT]j·TT
m≈£îÿe>± eT>∑|üP‘· e∫Ãq yÓTTø£ÿ\ Ä<Ûës¡+>± πø∞\qT >∑T]Ô+∫ rdæ y˚j·÷*.
dæ. $‹Ôq 100-110 s√E\ <äX¯˝À ø±j·T\ \ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>± πø∞\qT rdæ y˚j·÷*.
4. dü÷{Ï s¡ø£|ü⁄ $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô˝À nìï es¡Tdü\˝Àì ø±j·T\qT 2-3 kÕs¡T¢ ø√j·Te\dæ edüTÔ+~. dü÷{Ï
s¡ø£|ü⁄ $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô qT+&ç mø£sê≈£î 10-15 øÏ«. ~>∑Tã&çì bı+<äe#· TÃ.
dü+ø£s¡ s¡ø±\T (ôV’≤Á_&é) $‘·ÔH√‘·Œ‹ÔøÏ nqTdü]+#·e\dæq |ü<ä∆‘·T\T :
1. ˙{Ï kÂø£s¡´+ >∑\ Á|ü<˚X¯+˝À bı\+ #·T≥÷º ˇø£ øÏ˝ÀMT≥s¡T es¡≈£î m˝≤+{Ï ÄeTT<äeTT yÓTTø£ÿ\T ˝Òì
Á|ü<˚XÊìï mqTïø√yê*.

161
2. $‘·TÔ≥≈£î ôdô|º+ãs¡T yÓTT<ä{Ï |üø£å+ qT+&ç nø√ºãs¡T yÓTT<ä{Ï |üø£å+ es¡≈£î nqT≈£L\yÓTÆq~.
3. Ä&É, eT>∑ yÓTTø£ÿ\qT 3:1 ˝Ò<ë 4:1 es¡Tdü\˝À Hê≥Tø√yê*. $‹Ôq ‘·sê«‘· Hê\T>∑T <äX¯\˝À
πø∞\qT rdæy˚j·÷*.
m. yÓTT<ä{Ï >¬ \ y˚jT· {≤ìøÏ 45 s√E\ eTT+<äT XÊFj·T <äX˝¯ À e⁄qï|ü⁄Œ&ÉT Ä&É eT]j·TT eT>∑ es¡Tdü˝À¢ì
\ø£åD≤\ ø£+fÒ _Ûqï+>± e⁄qï yÓTTø£ÿ\qT ø±+&É+ s¡+>∑T, ø£DT|ü⁄\ dü+K´, ø£DT|ü⁄\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+,
yÓTTø£ÿô|’ >∑\ yÓTÆq|ü⁄ |üP‘· eT]j·TT Ä≈£î\ Ä<Ûës¡+>± >∑T]Ô+∫ @]y˚j·÷*.
_. yÓTT<ä{Ï ¬>\ jÓTTø£ÿ |üP‘· <äX¯˝À eT>∑ es¡Tdü\˝Àì yÓTTø£ÿ\ ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT
>∑T‘·TÔ\ eT>∑ |ü⁄cÕŒ\T e÷Á‘·y˚T ñqï yÓTTø£ÿ\qT e⁄+∫, m≈£îÿe>± eT>∑|üP‘· e∫Ãq yÓTTø£ÿ\qT
rdæy˚j·÷*. Ä&É yÓTTø£ÿ\˝À ¬>\ yÓTT‘·Ô+ Ä&É |ü⁄cÕŒ\T e⁄qï yÓTTø£ ÿ\qT e÷Á‘·y˚T ñ+#ê*. ¬>\
ÁøÏ+~ uÛ≤>±q eT>∑ |ü⁄cÕŒ\T eùdÔ n{Ϻ yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ y˚j·÷*. Ä&É yÓTTø£ÿ\ ¬>\˝À¢ Ä&É |ü⁄cÕŒ\
eT<Ûä´ ‘·s¡#·T>± eT>∑ yÓTT>∑Z\T edü÷Ô ñ+{≤sTT. Ç{Ϻ yÓTT>∑Z\qT m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT $#·TÃø√ø£eTT+<˚ rdæ
y˚jT· e˝…qT.
dæ. ¬s+&Ée ¬>\ jÓTTø£ÿ |üP‘· <äX¯˝À yÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£ s¡÷|ü+, |üP‘· \ø£åD≤\T, ø±j·T\ \ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>±
eT]j·TT m≈£îÿe eT>∑ |üP\T e⁄qï πø∞ yÓTTø£ÿ\qT rdæy˚j·÷*.
&ç. eT÷&Ée ¬>\ jÓTTø£ÿ |üP‘· eT]j·TT ø±j·T <äX¯˝À¢, |üP‘· eT]j·TT ø±j·T\ \ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>±
_Ûqï+>± e⁄qï yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ y˚j·÷*.
Ä&É yÓTTø£ÿ\ >¬ \˝À Ä&É |ü⁄cÕŒ\T eT<Û´ä eT>∑ yÓTT>∑\Z T edü÷Ô ñ+{≤sTT. Ç{Ϻ yÓTT>∑\Z TqT. m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT
$#·TÃø√ø£ eTT+<˚ rdæ y˚jT· e˝…qT. $T>∑‘ê j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \T e÷eTT\T>± bÕ{Ï+#·e˝…qT. Ä&É eT]j·TT
eT>∑ yÓTTø£ÿ\ <ë«sê e∫Ãq ¬>\\qT y˚s¡Ty˚s¡T>± ø√j·÷*. Ä&É yÓTTø£ÿ\ qT+&ç e#·Tà $‘·ÔHê\qT ôV’≤Á_&é
$‘·Ôq+>± yê&ÉTø√yê*. y˚T˝…’q j·÷»e÷q´+‘√ mø£sêìøÏ 4-5 øÏ«+{≤fi¯ófl ôV’≤Á_&é $‘·Ôq+ ‘·j·÷s¡T
#˚jT· e#·TÃ.

ÄeTT<ä+ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, nq+‘·|ü⁄s¡+`515 001,
nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢. bò˛Hé HÓ+. 08554`226408, ôd˝Ÿ : 99892 10879

162
 e*XË\T
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+˝À ñqï≥Te+{Ï @C…˙‡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ kÕ>∑T #˚düTÔqï ˇø£ Á|ü<ÛëqyÓTÆq q÷HÓ–+»
|ü+≥ e*XË\T. á |ü+≥qT n&ÉTdüT\T ˝Ò<ë yÓÁ] qTe⁄«\T nì ≈£L&Ü |æ\ TkÕÔs¡T. eTq sêÅwüº+˝À á |ü+≥
<ë<ë|ü⁄ 6000 ôV≤ø±ºs¡¢˝À kÕ>∑T #˚ã&ÉT‘·÷, 2 y˚\ ≥qTï\ ñ‘·Œ‹ÔìdüTÔqï~. düsêdü] ~>∑Tã&ç ôV≤ø±ºs¡T≈£î
350-750 øÏ˝À\T edüTÔ+~. –+»˝À q÷HÓ XÊ‘·+ 32-45% es¡≈£î e⁄+≥T+~. á q÷HÓqT πøe\+
e+≥˝À¢H˚ ø±≈£î+&Ü düãT“\T, yê]ïwt\ ‘·j÷· Ø˝Àq÷, kÂ+<äs´¡ kÕ<äHê\ ‘·j÷· Ø˝Àq÷ $]$>± yê&É‘ês¡T.
q÷HÓ rj·T>± $T–*q |æ+&çì |üX¯óe⁄\ <ëD≤>± eT]j·TT ms¡Te⁄>± ≈£L&Ü yê&ÉT‘ês¡T. eTq sêÁwüº+˝À á
|ü+≥qT eTTK´+>± $XÊK|ü≥ï+, Áoø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s+¡ , ‘·÷s¡TŒ >√<ëe]˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À eT]j·TT
@C…˙‡ ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑T #˚düTÔHêïs¡T.
$‘˚Ô düeTj·T+ : Ä>∑düTº ¬s+&Ée |üø£å+ qT+&ç ôdô|º+ãsY yÓTT<ä{Ï |üø£å+ es¡≈£î $‘·Ô{≤ìøÏ nqT≈£L\+. $‘·Ô≥+
Ä\dü´+ nsTT‘˚ |üP‘·, –+»ø£≥Tº <äX¯˝À¢ ô|’s¡T esê¸uÛ≤yêìøÏ ˝ÀHÓ ’ ~>∑Tã&ÉT\T >∑D˙j·T+>± ‘·>∑TZ‘êsTT.
s¡ø±\T :
¬ø.õ.mHé.-2 : mø£sê≈£î düTe÷s¡T>± 4 øÏ«+{≤fi¯ófl ~>∑Tã&çìdüTÔ+~. |ü+≥ ø±\+ 100-110 s√E\T.
C….mHé.dæ.-6 : mø£sê≈£î 3-4 øÏ«+{≤fi¯ófl ~>∑Tã&çìdüTÔ+~. |ü+≥ ø±\+ 95-100 s√E\T.
C….mHé.mdt.-28 : mø£sê≈£î 4-5 øÏ«+{≤fi¯ófl ~>∑Tã&çìdüTÔ+~. |ü+≥ ø±\+ 100-110 s√E\T.
C….mHé.mdt.-30 : mø£sê≈£î 4-5 øÏ«+{≤fi¯ófl ~>∑Tã&çìdüTÔ+~. |ü+≥ ø±\+ 100-110 s√E\T.
H˚\\T : ‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\\T, ø=+&É yê\T uÛÑ÷eTT\T, ‘˚eT ì\« ñ+#·Tø=ì eTTs¡T>∑T ˙s¡T b˛j˚T edü‹ >∑\
n˙ï s¡ø±\ H˚\\T nqT≈£L\+.
H˚\ ‘·j·÷Ø : H˚\qT 2-3 kÕs¡T¢ u≤>± <äTìï yÓT‘·Ô>± ‘˚j·÷s¡T #˚dæ $‘·TÔø√yê*.
$‘·Ô≥+ : mø£sê≈£î 2 øÏ˝À\ $‘·Ôq+ nedüs¡+. kÕ<Ûës¡D+>± –]»q ÁbÕ+‘ê˝À¢ ¬s’‘·T\T $‘·ÔHê\qT H˚\ô|’
yÓ<ä»*¢ #Ó≥Tº ø=eTàqT H˚\ô|’ ˝≤– $‘·ÔHêìï eT{Ϻ‘√ ø£*j·Tu…&É‘ês¡T. n˝≤ø±≈£î+&Ü es¡Tdü\ eT<Ûä´
30 ôd+.MT, es¡Tdü˝À yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 10 ôd+.MT., <ä÷s¡+˝À $‹Ô‘˚, ã+>±s¡T r>∑ yê´|æÔ ‘·–Z ~>∑Tã&ç
n~Ûø£+>± ñ+≥T+~.
ms¡Te⁄\T : ÄK] <äTøÏÿ˝À mø£sê≈£î 2.5 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ y˚j·÷*. mø£sê≈£î ø£˙dü+ 8 øÏ˝À\
qÁ‘·»ì j·T÷]j·÷ s¡÷|ü+˝À mø£sê≈£î |ü+≥ $‹Ôq 15-20 s√E˝À¢ y˚dæq≥¢sTT‘˚ mø£sê≈£î düTe÷s¡T 80
øÏ˝À\ es¡≈î£ n<äq+>± ~>∑Tã&ç e∫à ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+>± e⁄+≥T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü |ü+≥ eT<Û´ä ˝À ‘˚Hô˚ |f…\º T
@sêŒ≥T #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ |üs|¡ sü ê>± dü+|üsêÿìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ç ~>∑Tã&ç eT]j·TT ‘˚HÓ <ë«sê Ä<ëj·T+ bı+<äe#·TÃ.
n+‘·s¡ø£wæ : $‹Ôq 15 s√E\ ‘·sê«‘· 10 s√E\ e´e~Û˝À ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ ø£\T|ü⁄ rj·÷*. ã+>±s¡T r>∑
nH˚ dü+|üPs¡í ø±+&É |üsêqïJ$ Hê{Ïq HÓ\ s√E˝À¢ á |ü+≥qT Ä•+∫ m≈£îÿe>± qwüº |üs¡TdüTÔ+~. e*XË\
$‘·ÔHê˝À¢ ã+>±s¡T r>∑ $‘·ÔHê\T ø£*j·T&É+ <ë«sê ˝Ò<ë uÛÑ÷$T˝À ñqï ã+>±s¡T r>∑ $‘·ÔHê\T <ë«sê Ç~
u≤>± yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. Bìì á ÁøÏ+~ |ü<ä∆‘·T\˝À ìyê]+#·e#·TÃ.
»˝…¢&É |ü<ä∆‹ : á |ü<ä∆‹˝À e*XË\ $‘·ÔHê\qT 0.85-1.00 $T.MT., s¡+Á<Ûë\T >∑\ »˝…¢&É‘√ »*¢+∫
ã+>±s¡T r>∑ (Äø±X¯ |ü+~]) $‘·ÔHê\qT y˚s¡T #˚j·÷*.
ñ|ü⁄Œ ˙{Ï Á<ëeD+ |ü<ä∆‹ : ˇø£ mø£sê≈£î ø±e\dæq 2 øÏ˝À\ $‘·ÔHêìï 20 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ 2 øÏ˝À\ ñ|ü⁄Œ
ø£*|æ Ä Á<ëeD+ y˚dæ u≤>± ø£*j·Tu…{Ϻqf…Æ¢‘˚ Äø±X¯ |ü+~] $‘·ÔHê\T n&ÉT>∑T≈£î, e*XË\ $‘·ÔHê\T ˙{Ï
163
ô|’uÛ≤>±ìøÏ #˚s¡T‘êsTT. á $<Ûä+>± ô|’ uÛ≤>±ìøÏ #˚]q e*XË\ $‘·ÔHê\qT ô|’øÏ rdæ eT+∫ ˙{Ï‘√ eTs√kÕ]
X¯óÁuÛÑ+ #˚dæ bı&ç >∑T&ɶô|’ Äs¡u…{Ϻ yÓ+≥H˚ $‘·TÔø√yê*.
es¡Tdü\˝À $‘·Ô≥+ : $‘·ÔHêìï es¡Tdü\˝À ‘·–q <ä÷s¡+˝À $‘·TÔø√e≥+ e\q ã+>±s¡T r>∑ (Äø±X¯ |ü+~])
|üø£ÿ es¡Tdü\˝À bÕø±≈£î+&Ü n]ø£≥ºe#·TÃ. n+‘˚ø±≈£î+&Ü bı\+˝À Äø±X¯|ü+~] |üP‘·<äX¯≈£î sêø£ eTT+<˚
|”øÏy˚dæ >∑T+‘·˝À |üP&ÉÃ≥+ ˝Ò<ë ‘·>∑\u…≥º&É+ e\q ≈£L&Ü Bì ñ<Ûä ‹ì ‘·–Z+#·e#·TÃ.
s¡kÕj·Tq\‘√ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D : mø£sê≈£î 1.3 ©≥s¡T¢ ô|+&ç$T<∏ë*Hé nH˚ ø£\T|ü⁄ Hê•ì eT+<äTqT $‘·Ôq+
$‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë mø£sê≈£î 400 Á>±. (m.◊.) |òüP¢ø√¢sê*Hé eT+<äTqT $‘·Ôø£ eTT+<äT H˚\ô|’ |æ∫ø±]
#˚dqæ ≥¢sTT‘˚, ã+>±s¡T r>∑ (Äø±X¯ |ü+~]) ‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT düeTs¡e∆ +‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃ.
düdü´s¡ø£åD : á |ü+≥≈£î |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ‘Ó>T∑ fi¯ó¢ u…&<É ä #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. nsTT‘˚, @C…˙‡ ÁbÕ+‘·+˝À bı>±≈£î
\<Ó› |ü⁄s¡T>∑T yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ã{Ϻ n&ÉbÕ <ä&É|ü Ä•+#˚ neø±X¯+ ñ+~.
|ü⁄s¡T>∑T\T : bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T : >∑T&ÉT¢ qT+&ç yÓ\Te&çq \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\qT $|üØ‘·+>± ‹ì,
Ä≈£î\T ˝Ò≈£î+&Ü #˚kÕÔsTT. |üP‘· ‘·–Zb˛sTT –+» ø£≥ºø£ ~>∑Tã&ç ‘· >∑TZ‘·T+~. ìyês¡D≈£î Áb˛ô|òH√bòÕdt
2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ù|qTã+ø£, B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\T : ‘·*¢ eT]j·TT |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î˝À¢ì s¡kÕìï |”*Ãy˚kÕÔsTT. yÓ TTø£ÿ m<äT>∑T<ä\
‘·–Zb˛‘·T+~. |üP‘· eT]j·TT –+» ø£≥º&É+ u≤>± <Óã“‹+≥T+~. M{Ï ìyês¡D≈£î >±qT <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT
0.2 Á>±. ˝Ò<ë |òæÁb˛ì˝Ÿ 2 $T.©. eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ ø±] #˚j·÷*.
‘Ó>∑Tfi¯ófl : Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑Tfi¯ófl : Ä≈£î\ô|’q ∫qï ∫qï >∑T+Á&Éì >√<ÛäTeT s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. >±*˝À
‘˚eT XÊ‘·+ m≈£îÿyÓ’q|ü⁄Œ&ÉT á eT#·Ã\T ô|<ä›yÓ’ ˇø£ <ëì‘√ ˇø£{Ï ø£\dæ Ä≈£î\T m+&çb˛‘êsTT. ‘Ó>∑T\T
ø£\T>∑CÒùd •©+Á<Ûë\T –+» MT<ä eT]j·TT ø√‘· ‘·sê«‘· $T–*q Ä≈£î\T, yÓ÷fi¯ó¢ ô|’q ñ+&É≥+ e\q,
yê‘êes¡D nqT≈£L\‘·qT ã{Ϻ |ü+≥ @ <äX¯˝ÀHÓ’Hê ‘Ó>∑T\T Ä•+#·e#·TÃ. M{Ï ìyês¡D≈£î e÷+ø√C…uŸ
eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2.5 Á>±. e+‘·Tq ø£*|æ #·˝≤¢*.
ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\T : $‹Ôq 35-40 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· >±*˝À ‘˚eT XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT eTT<äTs¡T
Ä≈£î\ô|’ ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝À ∫qï ∫qï eT#·Ã\T ø£qã&É‘êsTT. á eT#·Ã\T Ä≈£î n+‘·{≤ yê´|æ+#·≥+ e\q
Ä≈£î\T sê*b˛‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ &Ó’H√ø±|t 1 $T.©. e+‘·Tq ø£*|æ ‘Ó>∑T\T ø£ì|æ+∫q
yÓ+≥H˚ ˇø£kÕ] |æ∫ø±] #˚j·÷*.
|ü+≥ø√‘· : |ü+≥ 95-110 s√E˝À¢ ø√‘·ø=düT+Ô ~. yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T m+&çb˛sTT eT]j·TT ôV≤&é (|ü⁄wüŒ>∑T#·Ã+)
q\¢>± e÷]q|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·y˚T |ü+≥ø√‘· ÁbÕs¡+_Û+#ê*. yÓTTø£ÿ\qT H˚\ eT≥º+ es¡≈£î ø√dæ m+&É˝À Äs¡u…{Ϻ,
ø£f…º\‘√ ø={Ϻ –+»\qT y˚s¡T #˚j·÷*. ‘·sê«‘· –+»\qT 3-5 s√E\ es¡ ≈£î m+&É˝À Äs¡u…{Ϻ ãkÕÔ˝À¢ ì\«
#˚j÷· *.
e*XË\ |ü+≥˝À ‘˚HÓ{°>∑\ ô|f…º\T 10I3 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ô|≥Tºø=ì ¬s’‘·T jÓTTø£ÿ ìø£s¡ Ä<ëj·T+
ô|+#·Tø√e#·TÃ. ◊s√bÕ ‘˚H{Ó >° \∑ T e⁄Hêï, |ü⁄≥º ‘˚H{Ó >° \∑ T $XÊK @C…˙‡ ÁbÕ+‘êìøÏ nqT≈£L\+>±ñ+{≤sTT.

e*XË\T kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

XÊgy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ∫+‘·|ü*¢- 531111,
$XÊK|ü≥ºD+ õ˝≤¢. bò˛Hé HÓ+: 08937-238244, ôd˝Ÿ : 97043 45482
164
 q÷HÓ –+»\ |ü+≥\T   $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô
qTe⁄« |ü+≥˝À $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô `yÓTfi¯≈î£ e\T : qTe⁄« |ü+≥˝À düTe÷s¡T 95% dü«|üsê>∑ dü+|üsÿ¡ +, 5% |üs|¡ sü ê>∑
dü+|üsÿ¡ + »s¡T>∑T‘·T+~. qTe⁄« s¡ø±˝…q’ >ö], e÷<Û$ä , j·T\eT+∫* 11 (es¡V‰ü ), j·T\eT+∫* 17 (>ö‘·+),
j·T\eT+∫* 66 (XÊs¡<ä) eTq sêÁcÕºìøÏ KØ|òt eT]j·TT s¡;/y˚dü$ ø±\\≈£î nqT≈£L\+. Ç$ >√<ÛäTeT
s¡+>∑T –+» ø£\$.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : mø£sêìøÏ 2`2.5 øÏ˝À\T. $‘·Ôq X¯ó~∆ : e÷+ø√C…uŸ 3 Á>±. øÏ˝À $‘· ÔHêìøÏ #=|üq ø£*|æ
#˚j÷· *.
y˚sêŒ≥T <ä÷s¡+ : s¡ø±ìøÏ s¡ø±ìøÏ eT<Ûä´ 100 MT. ñ+&Ü*.
H˚\\T : ‘˚*ø£, ãs¡Te⁄ H˚\\T nqT≈£L\+. eTTs¡T>∑T b˛j˚T e÷s¡Z+ ñ+&Ü*. ÄeT¢, øå±s¡ H˚\\T nqT≈£L\+
ø±e⁄. ñ<ä»ì dü÷∫ø£ 6.5`7.5 ñ+&Ü*.
$‘˚Ô ø±\+ : KØ|òt ` y˚T HÓ\. s¡;/y˚dü$ ` &çôd+ãs¡T 15 qT+∫ »qe] 15 es¡≈£î
s¡ø±\T
s¡ø+£ |ü+≥ ø±\+ ~>∑Tã&ç q÷HÓ $‘·qÔ + \ø£Då ≤\T
(s√E\˝À) (øÏ./m.) XÊ‘·+ s¡+>∑T
1. >ö] 90 300 50 eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT `
2. e÷<Û$ä 70 250 51 ˝Ò‘· >√<ÛäTeT |ü+≥\ düs¡[øÏ
nqT≈£L\+
3. j·T\eT+∫*`11 80 400 525 eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT `
(es¡Vü‰)
4. j·T\eT+∫*`17 75 350 525 ˝Ò‘· >√<ÛäTeT Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\TqT
(>ö‘·+) ø=+‘·es¡≈£î
‘·≥Tºø=+≥T+~.
5. j·T\eT+∫*`66 80 600 515 ˝Ò‘· >√<ÛäTeT Ä≈£îeT#·Ã, y˚s¡T≈£îfi¯ófl
(XÊs¡<ä) ‘Ó>∑Tfi¯flqT ø=+‘·
es¡≈î£ ‘·≥Tºø=+≥T+~.

165
πø∞\ @]y˚‘· :
• πø∞\ @]y˚‘· $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô˝À eTTK´yÓTÆq~. |üP‘· <äX¯≈£î eTT+<äT, |üP‘· <äX¯˝À eT]j·TT |ü+≥ ø√ùd
eTT+<äT πø∞\qT @] y˚j·÷*. πø∞\ @]y˚‘· <äX¯˝À Á|ü<Ûëq+>± yÓTTø£ÿ m‘·TÔ, ø=eTà\ neT]ø£ $<Ûëq+,
Ä≈£î\ s¡+>∑T, Ä≈£î\ô|’ q÷>∑T, |üP‘· s¡+>∑T, ø±j·T s¡+>∑T, –+» s¡+>∑T yÓTT<ä\>∑T \ø£åD≤\qT <äèwæº˝À
ñ+#·Tø=ì #˚j·T&É+ e\¢ s¡ø±\ dü«#·Ã¤‘·qT ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ.
ms¡Te⁄\T : mø£sêìøÏ ` |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ 4 ≥qTï\T, qÁ‘·»ì 16 øÏ˝À\T, uÛ≤dü«s¡+ 8 øÏ˝À\T, bı{≤wt
8 øÏ˝À\T y˚j÷· *. uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt dü>∑ uÛ≤>∑+ qÁ‘·»ì, |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄ <äTøÏÿ˝À y˚j÷· *. $T>∑‘ê qÁ‘·»ì
dü>∑ uÛ≤>∑+ $‹Ôq 30 s√E\≈£î (|üP‘· <äX¯˝À) y˚dæ ˙s¡T ô|{≤º*.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : $‹Ôq 30`35 s√E\≈£î (|üP‘· <äX¯˝À) eT]j·TT $‹Ôq 40`45 s√E\≈£î (ø±j·T,
–+» ‘·j·÷Ø <äX¯˝À) ‘·|üŒìdü]>± ˙s¡T ô|{≤º*.
|ü⁄s¡T>∑T\T :
Ä≈£îeTT&É‘·/ø±j·T ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\qT eTT&ç∫ ‹+≥÷ ñ+{≤sTT. ‘·<äT|ü] ø±j·T\qT
‘=\∫ –+»\qT ‹+{≤sTT. M{Ï ìyês¡D≈£î yÓ÷H√Áø={ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢]ô|’]bòÕdt 2.5 $T.©.
©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
s¡dü+ |”˝ÒÃ |ü⁄s¡T>∑T\T :
|ü#·Ã<√eT : á |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\˝À s¡kÕìï |”\Ã&É+ e\¢ Ä≈£î\T ô|’øÏ eTT&ÉT#· T≈£îb˛‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î
&Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚düTø√yê*.
q*¢ : á |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\˝À s¡kÕìï |”\Ã&É+ e\¢ Ä≈£î\T ÁøÏ+<ä≈£î eTT&ÉT#·T≈£î+{≤sTT. Bì ìyês¡D≈£î
˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£+ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 3`4 Á>±. #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚düTø√yê*.
‘Ó>∑Tfi¯ófl
yÓÁ] ‘Ó>∑T\T : ‘Ó>∑T\T |üP‘· <äX¯˝À yê´|ædüTÔ+~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\˝À |üP e⁄\T Ä≈£î\T>± e÷] ø±j·T\T
ø±j·Te⁄. yÓTTø£ÿ\ m<äT>∑T<ä\ ‘·–Z ô|’uÛ≤>∑+ ∫qï Ä≈£î\˝À >∑TãTs¡T>± ñ+&ç yÓÁ] ‘·\ e÷~] ñ+≥T+~.
B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê ‘Ó>∑T\T yê´|ædüTÔ+~.
ìyês¡D : ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\qT yÓ+≥H˚ |”øÏ ‘·>∑T\u…{≤º*. &Ó’$T<∏√j˚T {Ÿ 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq
ø£*|æ #·\¢&É+ e\¢ ‘Ó>∑T\TqT yê´|æÔ #˚ùd |ü⁄s¡T>∑T\qT n]ø£≥ºe#·T Ã.
Ä\ºπsï]j·÷ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T : >√<ÛäTeT s¡+>∑T eT#·Ã\T Ä≈£î\ô|’ @s¡Œ&ç Áø£eT+>± ô|<ä›yÓ’, sê*b˛‘êsTT.
ø±+&É+ MT<ä ≈£L&É >√<ÛäTeT s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. Bì ìyês¡D≈£î ø±¬s“+&ÓõyéT ˇø£ Á>±eTT ˝Ò<ë
e÷+ø√C…uŸ 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£\T|ü⁄ø=ì |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\T : Ä≈£î\ô|’ ‘Ó\¢ì ã÷&ç<ä e+{Ï eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ä≈£î\T e÷&ç sê*b˛‘êsTT.
|ü+≥ ø√‘· : Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T>± e÷]q|ü⁄&ÉT ø±j·T\˝À –+»\T q\T|ü⁄ s¡+>∑T>± e÷s¡‘êsTT. Ä
düeTj·T+˝À |ü+≥ ø√j·÷*. m+&É˝À Äs¡u…{Ϻ –+»\qT y˚s¡T #˚j·÷*. $‘·ÔHêìï 400 ôd+{°Áπ>&é n+‘·≈£î
$T+∫q m+&É˝À Äs¡u…≥º≈£L&É<äT. yÓTT\ø£ XÊ‘·+ ‘·>∑TZ‘·T+~.

166
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT :
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT |ü+≥˝À $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô yÓTfi¯≈£îe\T : Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT |ü+≥˝À yÓ÷¬sºHé, &ç.ÄsY.mdt.m|òt.`108,
¬ø._.j·Tdt.ôV≤#Y.`1, mHé.&ç.j·Tdt.ôV≤#Y.`1, &ç.ÄsY.j·Tdt.ôV≤#Y. `1, mHé._.j·Tdt.ôV≤#Y.`1012,
¬ø._.j·Tdt.ôV≤#Y.`44, &ç.ÄsY.j·Tdt.m|òt.`113 s¡ø±\T eTq sêÁcÕºì øÏ nqT≈£L\+.
$‘·HÔ √‘·Œ‹Ô : n~Ûø£ HêD´‘· ø£*–q dü+ø£s¡ s¡ø±\ ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT düs|¡ süò ê≈£î u≤>± eTTK´yÓTqÆ ~. q÷´øÏj¢ T· dt,
Á;&ÉsY, bòÂ+&˚wüHé ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eT]j·TT s¡ø±\ $‘·Ôq $<Ûëq+ #ê˝≤ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~.
y˚sêŒ≥T <ä÷s¡+ : Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT˝À $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô |üs¡|üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+ e\q »s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\¢
$‘·HÔ √‘·Œ‹Ô˝À nyê+#·˙j·T |ü⁄bıŒ&çì ìyê]+#·≥+ #ê˝≤ nedüs+¡ . nsTT‘˚ eT]+‘· n‘·´+‘·+>± |üs|¡ sü ê>∑
dü+|üs¡ÿ+ »s¡>∑≥+ ø√dü+ Á|ü<Ûëq+>± ‘˚HÓ{°>∑\qT Äø£]¸düTÔ+~. $‘· ÔH√‘·Œ‹ÔøÏ m+|æø£ #˚dæq bı˝≤ìï Ç‘·s¡
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT |ü⁄e⁄« |ü+≥ qT+&ç Á;&És¡T $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô ø√dü+ 1000 MT. ô|’>± y˚sêŒ≥T <ä÷s¡+ ñ+&Ü*.
bòÂ+&˚wHü é eT]j·TT dü]ôº |&’ò é $‘·HÔ ê\ ø√dü+ 600 MT., 400 MT. ñ+#·e#·TÃqT. nsTT‘˚ dü÷∫+∫q Á|üe÷D≤\
ø£+fÒ m≈£îÿe <ä÷s¡+ ñ+fÒ m≈£îÿe »qT´ dü«#·Ã¤‘· bı+<äe#·TÃ.
‘·*¢<ä+Á&ÉT\ yÓTTø£ÿ\qT dü+X¯j·÷\˝À Hê≥&É+ :
‘·*¢<ä+Á&ÉT\ |ü⁄wüŒ ñ‘·Œ‹Ôì m es¡Tdü, eT]j·TT dü+ø£s¡ $‘·ÔHê\ ñ‘·Œ‹Ôì #˚|ü≥º&ÜìøÏ eTT+<˚ ø£qT>=Hê*.
dü+ø£s¡ $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô˝À nedüsê\T
dü+X¯j·T+/nedüs¡+ dü+ø£sê\T
1. ˇπøkÕ] m eT]j·TT ÄsY &ç.ÄsY.mdt.ôV≤#Y.1
es¡Tdü\qT Hê≥&É+
2. ÄsY es¡Tdü\qT m ø£+fÒ 3`5 ø¬ ._.mdt.ôV≤#Y.44
s√E\ eTT+<äT Hê≥&É+
3. ÄsY es¡Tdü\qT m es¡Tdü\ ø£+fÒ ø¬ ._.mdt.ôV≤#Y.1
6`7 s√E\ eTT+<äT Hê≥&É+ mHé.&ç.mdt.ôV≤#Y.1
ÄsY.mdt.m|ò.t ôV≤#Y.1

H˚\\T : ˙{Ï edü‹ ø£*–q ms¡T|ü⁄, q\¢πs>∑&ç, >∑s¡|ü kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚\\T nqT≈£L\+. eTTs¡T>∑T˙s¡T ì*#˚
uÛÑ÷eTT\T, #·e⁄&ÉT uÛÑ÷eTT\T |üìøÏ sêe⁄.
nqTyÓ’q ø±\+ : $‘·ÔH√‘·Œ‹ÔøÏ, s¡_, s¡;/y˚dü$ ø±˝≤\T nqT≈£L\+. s¡_˝À nø√ºãsY`qe+ãsY, s¡_ y˚dü$
|ü+≥>± &çôd+ãs¡T`»qe] HÓ\˝À¢ $‘·Ôø√yê*. |üP‘· <äX¯˝À ñc˛íÁ>∑‘· 44 &çÁ^\T ôd+{°Áπ>&é ø£Hêï m≈£îÿe
ø±ì, 12 &çÁ^\T ôd+{°Áπ>&é ø£Hêï ‘·≈£îÿe ø±ì ñ+&Ésê<äT.
167
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : ôV≤ø±ºs¡T≈£î 5 øÏ˝À\T Ä&É $‘·Ôq+, 2 øÏ˝À\T eT>∑ $‘·Ôq+ nedüs¡+.
$‘·Ôq X¯ó~∆ : Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 6 Á>±. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ X¯ó~∆ #˚j·T&É+ e\¢ s¡dü+ |”˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\qT
40 s√E\ es¡≈£î n]ø£≥ºe#·TÃ.
$‘˚Ô <ä÷s¡+ : ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ es¡Tdü\ eT<Ûä´ 45 ôd+.MT., yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 20`25 ôd+.MT., ãs¡Te⁄ H˚\˝À¢
es¡Tdü\ eT<Ûä´ 60 ôd+.MT., yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 30 ôd+.MT. ñ+&˚≥≥T¢ ≈£î<äTs¡T≈£î 2`3 $‘·ÔHê\T Hê{≤*.
ìs¡«Vü≤D Á;&ç+>¥ :
ãVæ≤s¡+>∑ dü+|üs¡ÿ s¡ø±\ jÓTTø£ÿ q÷´øÏ¢j·Tdt $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô :
y˚sêŒ≥T <ä÷s¡+˝À ô|+∫q 5000`8000 yÓTTø£ÿ\qT eT÷\ yÓTTø£ÿ\T>± m+|æø£ #˚j·÷*. á yÓTTø£ÿ\
$‘·Ôq ~>∑Tã&ç, q÷HÓ XÊ‘·+, 100 $‘·ÔHê\ ãs¡Te⁄, bı≥Tº XÊ‘·+ |üØø£å #˚j·÷*. Ç˝≤+{Ï ñ‘·ÔeT yÓTTø£ÿ\qT
|üØøÏå+∫ m+|æø£ #˚dæq |æ\¢ yÓTTø£ÿ\qT ˇπø es¡Tdü˝À ô|+#ê*. Á|ü‹ 10`20 yÓTTø£ÿ\≈£î ˇø£ #Óø˘ s¡ø±ìï
y˚j·÷*. ø=+‘· uÛ≤>±ìï dü«|üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+ #˚dæ Ä $‘·ÔHêìï ‘·s¡Tyê‘· ‘·s¡+ ø√dü+ ñ+#ê*. |æ\¢ yÓTTø£ÿ\
ø√‘· ‘·s¡Tyê‘· ~>∑Tã&ç, q÷HÓ XÊ‘·+ Ç‘·s¡ \ø£åD≤\qT |üØøÏå+#ê*. ‘·<äT|ü] 150`200 eT+∫ yÓTTø£ÿ\qT
m+|æø£ #˚j·÷*. á $<Ûä+>± m+|æø£ #˚dæq yÓTTø£ÿ\ $‘·ÔHê\qT q÷´øÏ¢ j·Tdt $‘·ÔHê\T>± ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*.
dü+ø£s¡ yÓTTø£ÿ\ jÓTTø£ÿ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ q÷´øÏ¢j·Tdt $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô : dü+ø£s¡ yÓTTø£ÿ\ HêD´‘· yê{Ï ‘·*¢<ä+Á&ÉT\
»qT´ dü«#·Ã¤‘· MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
_ |ü+øÏÔ ìs¡«Vü≤D :
|ü+≥ ø±\+ 1 : _ es¡Tdü yÓTTø£ÿ\qT eT÷\ yÓTTø£ÿ\ qT+&ç y˚s¡T #˚dæ ô|<ä› dü+K´˝À ô|+#ê*.
yÓTT<ä{Ï <äX¯ : @ø£ Ø‹>± ñqï yÓTTø£ÿ m‘·TÔ, |üø£«‘·, $‘·ÔHêìï ì+ù| kÕeTs¡∆´+, ‘·\ Äø±s¡+ eT]j·TT
|ü]e÷D+ ñqï 5000`8000 yÓTTø£ÿ\qT m+|æø£ #˚düTø√yê*.
¬s+&Ée <äX¯ : |æ\¢ yÓTTø£ÿ\ |üØø£å ø√dü+ 1000`5000 yÓTTø£ÿ\qT yê{Ï $‘·Ôq ~>∑Tã&ç, q÷HÓ XÊ‘·+
Ä<Ûës¡+>± m+|æø£ #˚düTø√yê*.
eT÷&Ée <äX¯ : Á;&És¡T $‘·ÔH√‘·Œ‹Ôì q÷´øÏ¢j·Tdt $‘·ÔHêìï ñ|üjÓ÷–+∫ ô|+#·T≥.
|üP‘· düeTj·T+˝À Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± ñqï 1000 yÓTTø£ÿ\qT m+|æø£ #˚düTø√yê*. ∫es¡>±
bı\+˝À eT]j·TT Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À #˚dæq $‘·Ôq s¡+>∑T, Äø±s¡+, Ç‘·s¡ \ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>± dü«|üsê>∑+ #˚dæq
yÓTTø£ÿ\qT m+|æø£ #˚düTø√yê*.
|ü+≥ ø±\+ 2 : dü«|üsê>∑ yÓTTø£ÿ\ $‘·Ôq+qT X‚wü $‘·Ôq+>± >∑T]Ô+∫, Ä $<Ûä+>± >∑ T]Ô+∫q yÓTTø£ÿ\
$‘·ÔHêìï Á|ü‹ es¡Tdü≈£î ˇø£ yÓTTø£ÿ jÓTTø£ÿ $‘·ÔHêìï 2 ]|æ¢πøwü Hé‡>± y˚düTø√yê*. |æ\¢ yÓTTø£ÿ\ es¡Tdü\˝À
$‘·Ôq ~>∑Tã&ç, q÷HÓ XÊ‘·+, Ç‘·s¡ \ø£åD≤\T _ es¡Tdü\≈£î nqT≈£L\+>± ˝Òø£b˛‘˚ ‘=\–+#ê*. eT+∫
\ø£åD≤\T ø£*–q |æ\¢ yÓTTø£ÿ\qT ùdø£]+#ê*.

168
|ü+≥ ø±\+ 3 : y˚s¡T#˚j·Tã&çq $‘·ÔHê\qT n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À ô|+#ê*. |üP‘· <äX¯˝À ‘·–q+‘· |üsê>∑
dü+|üs¡ÿ+ #˚‹ <ë«sê #˚j·÷*. eè~∆ #˚dæq _ es¡Tdü $‘·ÔHê\qT eT÷\ $‘·ÔHê\T>± |ü]>∑DÏ+#ê*.
m es¡Tdü\ ìs¡«Vü≤D :
ø±\+ 1 : m es¡Tdü\ ìs¡«Vü≤D≈£î eTT+<˚ _ es¡Tdü\ ìs¡«Vü≤D 3 |ü+≥ ø±˝≤\T <ë{Ïb˛‘·T+~. ø±e⁄q á
Á|üÁøÏj·T n+‘ê 4 ø±˝≤˝À¢ |üPs¡Ôe⁄‘·T+~. m es¡Tdü\qT _ es¡Tdü\‘√ ˇø£ <ëì ‘·s¡Tyê‘· ˇø£{Ï y˚dæø√yê*.
m eT]j·TT _ es¡Tdü yÓTTø£ÿ\qT »‘·\T |üs¡+>± dü+|üs¡ÿ+ #˚j·÷*. á »‘·\qT 1m`1_, 2m`2_ \T>±
>∑T]Ô+#ê*.
ø±\+ 2 : X‚wü $‘·ÔHê\qT y˚s¡T #˚kÕø£ m eT]j·TT _ es¡Tdü\˝À dü«|üsê>∑ ˝Òø£ |üs¡|üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+ #˚dæq
$‘·ÔHê\qT m eT]j·TT _ \qT »‘·>± ˇø£ <ëì ‘·s¡Tyê‘· y˚s=ø£ es¡Tdü˝À y˚düTø√yê*. m eT]j·TT _
es¡Tdü\qT nedüsy¡ TÓ qÆ \ø£D
å ≤\ ø√dü+ n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷· *. m es¡Tdü\˝À |üsê>∑ sπ DTe⁄\T sê˝Òà yÓTTø£ÿ\qT
eT]j·TT yê{Ï _ es¡Tdü yÓTTø£ÿ\qT ‘=\–+#ê*. m eT]j·TT _ es¡Tdü\˝À n‘·T´‘·ÔeT \ø£åD≤\T ø£*–q
yÓTTø£ÿ\qT m+|æø£ #˚dæ $‘·ÔHê\qT n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À ñ‘·Œ‹Ô #·dæ eT÷\ $‘·Ôq+>± ñ|üjÓ÷–+#ê*.
ÄsY es¡Tdü\ ìs¡«Vü≤D :
ø±\+ 1 : n‘·´~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À ÄsY es¡dü yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·Tø√yê*. |üP‘· düeTj·T+˝À eT+∫ Á|üe÷D≤\T
ø£*–q 1000 yÓTTø£ÿ\qT dü«|üsê>∑ dü+|üsêÿìøÏ ñ|üjÓ÷–+#ê*. yê{Ï qT+&ç 200 yÓTTø£ÿ\qT ñ‘·ÔeT
\ø£åD≤\T ø£*–q yê{Ïì m+|æø£ #˚j·÷*.
ø±\+ 2 : m+|æø£ #˚dæq yÓTTø£ÿ\ qT+&ç Á|ü‹ es¡Tdü≈£î ˇø£ yÓTTø£ÿ $‘·ÔHêìï 2 ]|æ¢πøwüq¢˝À y˚düTø√yê*. |æ\¢
yÓTTø£ÿ\ \ø£åD≤\T ÄsY es¡Tdü\ yÓTTø£ÿ\ \ø£åD≤\‘√ $uÛÒ~ùdÔ Ä yÓT Tø£ÿ\qT ‹s¡düÿ]+#ê*. |æ\¢ yÓTTø£ÿ\˝À
n~Ûø£ ~>∑Tã&ç, q÷HÓ XÊ‘·+, yê´~Û ìs√<Ûäø£ \ø£åD≤\qT >∑T]Ô+∫ m+|æø£ #˚j·÷*.
ø±\+ 3 : X‚wü $‘·ÔHêìï n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À m+#·Tø=ì, yê{Ïì |üP‘· <äX¯ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· #˚‹ <ë«sê |üsê>∑
dü+|üs¡ÿ+ #˚j·÷*. $‘·ÔHêìï nìï yÓTTø£ÿ\ qT+&ç ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ ÄsY es¡Tdü\ jÓTTø£ÿ eT÷\ $‘·Ôq+>±
ñ|üj÷Ó –+#·Tø√yê*.
bòÂ+&˚wüHé $‘·Ôq+ ñ‘·Œ‹Ô : Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT˝À m≈£îÿe>± |üs¡|üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+ »s¡>∑&É+ e\¢, s¡ø±\ eT<Ûä´
<ä÷s¡+ ø£˙dü+ 1000 MT≥s¡T¢ ñ+&Ü*. ì]∆wüº s¡ø±\ Á;&ÉsY $‘·ÔHê\qT ô|+#ê*. yÓTTø£ÿ\qT |ü]o*+∫
ø±e\dæq \ø£Då ≤\T ˝Òì yê{Ïì rdæyj ˚ ÷· *. |ü+≥ ø√‘· ‘·sy¡ ê‘· nìï yÓTTø£ÿ\ $‘·HÔ ê\qT ø√dæ ñ+#·Tø√yê*.
Á;&És¡T $‘·Ôq ñ‘·Œ‹Ô :
yÓTT<ä{Ï |ü<ä∆‹ : m eT]j·TT _ yÓTTø£ÿ\ ìwüŒ‹Ô 3:1 >± ñ+&Ü*. eT+∫ |üsê>∑ dü+|üsêÿìøÏ 2`2 >±
$uÛÑõ+#ê*. Á|ü‹ 4 es¡Tdü\≈£î ˇø£ ø£Ás¡qT ñ+#·Tø√yê*. á es¡Tdü\T ÁøÏ+~ s¡ø£+>± ñ+&Ü*.

169
¬s+&Ée |ü<ä∆‹ :
m eT]j·TT _ $‘·ÔHê\qT 3:1 ìwüŒ‹Ô˝À es¡Tdü\˝À y˚j·÷*. πø∞\ @]y˚‘· #˚j·÷*. m es¡Tdü˝À q\T|ü⁄
ø°˝+ ø£*–q |üdüT|ü⁄ |ü#·Ãì |üsê>∑ πsDTe⁄\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd yÓTTø£ÿ\qT u≤Vü≤´ øÏs¡D |ü⁄cÕŒ\T $#·Tä≈£îqï
‘·s¡Tyê‘· rdæy˚j·÷*. |üsê>∑ πsDTe⁄\T ñ‘·Œ‹ÔøÏ eTT+<˚ πø∞\qT @]y˚j·÷*. ‘·–q+‘· $‘·ÔH√‘·Œ‹ÔøÏ ø£˙dü+
4`6 kÕs¡T¢ _ qT+&ç m ≈£î |üsê>∑ dü+|üsêÿìï #˚j·÷*. _ es¡Tdü\qT eTT+<äT>± ø√‘· ø√j·÷*. yê{Ïì
C≤Á>∑‘·Ô>± m+&Éu…{Ϻ ì\« ñ+#ê*. _ es¡Tdü ø√‘· ‘·s¡Tyê‘· m es¡Tdü\qT ≈£L&É ø√‘· ø√j·÷*. á <äX¯˝À _
es¡Tdü\T m es¡Tdü\‘√ ø£\Twæ‘·+ ø±≈£î+&Ü #·÷&Ü*. m es¡Tdü\ qT+&ç e∫Ãq $‘·Ôq+ Á;&És¡T $‘·Ôq+
ne⁄‘·T+~.
_ |ü+≈£îÔ\ jÓTTø£ÿ Á;&És¡T $‘·ÔHê\ ñ‘·Œ‹Ô : Á;&És¡T $‘·ÔH√‘·Œ‹ÔøÏ eT÷\ ˝Òø£ q÷´øÏ¢j·Tdt $‘·ÔHêìï
ñ|üjÓ÷–+#ê*. |üP‘·≈£î eTT+<˚ πø∞\qT @] y˚j·÷*. eT+∫ $‘·Ôq+ ø=s¡≈£î #˚‹ <ë«sê |üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+
#˚j·÷*. |ü+≥ |üø£«‘·≈£î e#êÃø£ ø√j·÷*.
ÄsY es¡Tdü\ Á;&És¡T $‘·ÔHê\ ñ‘·Œ‹Ô : ÄsY es¡Tdü\ jÓTTø£ÿ eT÷\ $‘·ÔHêìï ô|+#ê*. |üP‘· <äX¯˝À #˚‹
<ë«sê |üsê>∑ dü+|üs¡ÿ+ #˚j·T≥+ e\¢ ~>∑Tã&çì ô|+#·e#·TÃ. Á|ü‹ yÓ TTø£ÿqT |ü]o*+∫ y˚πs yÓTTø£ÿ\qT
rdæy˚j·÷*. |ü+≥ ø√‘· ‘·s¡Tyê‘· eT+∫ \ø£åD≤\T ø£*–q yÓTTø£ÿ\qT ø£\T|ü⁄ø√yê*.

y˚s¡TX¯q>∑˝À $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (y˚s¡TX¯q>∑), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+, ø£~] ` 515 591, nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢.
bò˛Hé HÓ+. 0877`2248739, ôd˝Ÿ. HÓ+. 98851 92007

170
 #Ói≈£î
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À #Ói≈£î |ü+≥qT düTe÷s¡T 86 y˚\ ôV≤ø±ºs¡T\ $d”Ôs¡íeTT˝À kÕ>∑T #˚dü÷Ô 67 \ø£å\
≥qTï\ #Ói≈£î ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔHêïeTT (2019`20). #Ói≈£î |ü+≥ <ë«sê |ü+#·<ës¡, u…\¢+, K+&ÉkÕ],
yÓTT˝≤dædt, |òæ\ºsY eT&ç¶ ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·THêïsTT. n~Ûø£ #Ói≈£î ~>∑ Tã&ç‘√bÕ≥T m≈£îÿe |ü+#·<ës¡ bı+<ä{≤ìøÏ
nqTyÓ’q o‘√wüí dæú‘·T\T, s¡ø£eTT\T, kÕ>∑TuÛÑ÷$T, kÕ>∑T |ü<ä∆‘·T \T, düdü´s¡ø£åD, kÕ>∑T˙{Ï HêD´‘· nH˚ Äs¡T
n+XÊ\T Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT.
yê‘êes¡D+ : m≈£îÿe dü÷s¡´s¡•à, es¡¸bÕ‘·+, >±*˝À ‘˚eT ôV≤#·TÃ>± ñqï|ü&ÉT #Ói≈£î @|ü⁄>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
sêÁ‹ø£Hêï |ü>∑{Ï y˚fi¯\T n~Ûø£+>± e⁄+fÒ (pHé`p˝…’) ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nqT≈£L\+. >±*˝À ‘·≈£îÿe ‘˚eT,
#·\¢{Ï bı&ç yê‘êes¡D+ ñ+fÒ s¡dü+˝À |ü+#·<ës¡ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nqT≈£L\+. >∑]wü˜ eT]j·TT ø£ìwüº
ñc˛íÁ>∑‘\· ≈£î eT<Û´ä ôV≤#·Tà e´‘ê´dü+ (qe+ãsY qT+&ç yÓTT<ä\e⁄‘·T+~) ñ+fÒ |ü+#·<ës¡ XÊ‘·+ n~Ûøe£ Te⁄‘T· +~.
s¡ø±\T
˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä : 81m99, 83m30, 84m125, 85m261, 86$96, 2001m63, 87m298,
97m85, 2003$ 46, 2002$ 48, 2000 $ 59, 91$83, 93m145, 2003m255, 2005 m 128,
2009$127, 2009m 107, 2005{Ï 16, (dü«\Œø±*ø£), ø√m7602, ø√{Ï 8201, ø√ 7805, 83$15,
98m163, 2000m225, 2009 m 252 (eT<Ûä´ø±*ø£).
esê¸<Ûës¡ |ü]dæú‘·T\≈£î nqTyÓ’q s¡ø±\T
»qe]`|òæÁãe]˝À Hê≥{≤ìøÏ : ø√{Ï 8201, ø√m7602, ø√7219, 81m99, 85m261, 84m125,
90m272, 87m298, 83$15, 93m145, 97m85, 2001m63, 2003m255, 2005m128, 2009m107.
y˚T`pHé HÓ\˝À¢ Hê≥{≤ìøÏ : ø√{Ï 8201, 85m261, 81m99, 84m125, 83m30, 90m272, 87m298,
93m145, 97m85, 2001m63, 2003m255, 2005m128, 2009m107.
#Í&ÉT uÛÑ÷eTT\≈£î : 81m99, 87m298, 2000$59, 99$30, ø√{Ï8201, 93m145, 2009m107,
2009$127, 2005{Ï16.
H˚\\T : ˙{Ï dü<äTbÕj·T+ ñqï yÓTs¡ø£ uÛÑ÷eTT\T (‘√≥ uÛÑ÷eTT\T) $TøÏÿ* nqTyÓ’q$. ‘˚eTqT, b˛wüø±\qT
m≈£îÿe>± ì\T|ü⁄ø√˝Òì ‘˚*ø£ H˚\\qT (ÇdüTø£ H˚\\T) ùd+ÁBj·T |ü<ësêú\T (mø£sê≈£î 10 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\
ms¡Te⁄ ˝Òø£ 5 ≥qTï\ |ò\æ sº eY T&ç)¶ y˚dæ n_Ûeè~∆ |üs∫¡ #Ói≈£î Hê≥Tø√yê*. kÕs¡V≤” qyÓTqÆ , ˝À‘·T ‘·≈î£ ÿe >∑*–
H˚\ ô|’bıs¡ >∑{Ϻ|ü&˚ uÛÑ÷eTT\qT ˝À‘Ó’q <äTøÏÿ#˚dæ mø£sê≈£î 1 ≥qTï bı&ç>± #˚dæq y˚s¡TX¯q>∑ ‘=ø£ÿ\qT ˝Òø£

171
e] }ø£ y˚dæ n_Ûeè~∆ |üs¡#·Tø√yê*. bÕ\ #Í&ÉT uÛÑ÷eTT˝À¢ #Ói≈£î HêfÒ≥|ü⁄&ÉT, eTT+<äT>± \eD≤\qT
eTTs¡T>∑T˙{Ï ø±\«\ <ë«sê rdæy˚j·÷*. \eD |ü]$T‹ H˚\˝À ôd+{° MT≥s¡T≈£î 2 $T©¢ yÓ÷dt\ø£Hêï m≈£îÿe
ñ+&É≈£L&É<äT. øå±s¡uÛÑ÷eTT\≈£î õ|ü‡yéT y˚dæ n_Ûeè~∆ |üs¡∫ Hê≥Tø√yê*.
Á|ü<∏äeT ø£èwæ : H˚\qT 25`30 ôd+.MT. ˝À‘·T es¡≈£î ÇqT|ü Hê>∑*‘√ <äTìï yÓT‘·Ô{Ï <äTøÏÿ #˚j·÷*. 4`6
yêsê\≈£î eTT+<äT mø£sê≈£î 10 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ ˝Ò<ë 5 ≥qTï\ u≤>± Ä]q bı&ç |òæ\ºsYeT&ç¶ y˚dæ
ø£*j·T<äTHêï*. #·<äTqT #˚dæq ‘·sê«‘· ø±\Te\qT, uÀ<Ó\qT ]&é®e÷sY ˝Ò<ë ¬sø£ÿ Hê>∑*‘√ y˚düTø√yê*.
ø±\Te yÓ&É\TŒ 30 ôd+.MT., ˝À‘·T 20 ôd+.MT. ñ+&Ü*. #êfi¯fl eT<Ûä´ dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\≈£î 80 ôd+.MT.,
eT<Û´ä ø±*ø£ s¡ø±\≈£î 90 ôd+.MT., Ä\dü´+>± esê¸<ëÛ s¡+>± HêfÒ #Ói≈£î≈£î 60 ôd+.MT. m&É+ ñ+&Ü*. ˙{Ï
eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¡j˚T´ q\¢πs>∑&ç eT]j·TT ˇ+Á&ÉT H˚\˝À¢ #Ói≈£î Hê≥{≤ìøÏ eTT+<˚ Á|ü‹ 24 MT≥s¡¢ <ä÷sêìøÏ
60 ôd+.MT. yÓ&É\TŒ, 40 ôd+.MT. ˝À‘·T >∑\ eTTs¡T>∑T˙{Ï ø±\«\qT rdüTø√yê*. ˝À‘Ó’q ø±\«˝À #Ói≈£î
Hê{Ï‘˚ |”ø£|ü⁄s¡T>∑T, ø£\T|ü⁄ ñ<Ûäè‹ ‘·>∑Z&É+‘√u≤≥T kÕ>∑T ˙{Ïì ≈£L&Ü Ä<ë #˚j·Te#·TÃ. ‘·TbòÕqT >±\T\≈£î
‘√≥\T |ü&çb˛e⁄.
$‘·qÔ + m+|æø£ : |üP‘· |üPj·Tì #Ói≈£î >∑&\É ∫>∑Ts¡T uÛ≤>∑+>±ì, 7`8 HÓ\\ ej·TdüT‡>∑\ ˝Òe&ç ‘√≥\
#Ói≈£îqT >±ì eT÷&ÉT ø£fifl¯ eTT#ÓÃ\T>± ø={Ϻ $‘·qÔ +>± yê&Ü*. mø£sêìøÏ 16,000 eT÷&ÉT ø£fifl¯ eTT#ÓÃ\qT
yê&Ü*. eT÷&ÉT ø£fifl¯ eTT#ÓÃ\qT 300 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ 150 Á>±. \ ø±¬s“+&çõyéT eT]j·TT 600 $T.©.
eT˝≤~∏j÷· Hé ˝Ò<ë &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 600 $T.©. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|ò.t mdt. 300 $T.©. ø£*|æq
Á<ëeD+˝À 15 ì$TcÕ\T ñ+∫ Hê{Ïq≥¢sTT‘˚ bı\TdüT |ü⁄s¡T>∑T, nHêdü≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT n]ø£≥Tºø√e#·TÃ.
˝Òe&ç ‘√≥\qT ô|+#˚+<äT≈£î eTT<äTs¡T ‘√≥\ qT+∫ ùdø£]+∫q >∑&\É qT (yÓTT<ä\T, ∫e] 1/3 uÛ≤>±\qT
rdæyd˚ )æ eT÷&ÉT ø£fifl¯ eTT#ÓÃ\T>± #˚d,æ y˚&ç ˙{Ï˝À (52° ôd*‡j·Tdt e<ä› 30 ì$TcÕ\T) ˝Ò<ë ‘˚eT‘√
$T[‘·yTÓ qÆ y˚&ç >±*˝À (54° ôd*‡j·Tdt e<ä› 4 >∑+≥\T) $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚j÷· *. y˚&ç ˙{Ï $‘·qÔ X¯ó~∆ <ë«sê
ø±≥Tø£, >∑&<¶ç Tä ãT“, Ä≈£îe÷&ÉT ‘Ó>T∑ fi¯flqT n]ø£≥eº #·TÃ.
HêfÒ düeTj·T+ : ø√kÕÔ Ä+Á<Ûë˝À »qe]`e÷]à e÷kÕ˝À¢, sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+˝À »qe], |òÁæ ãe] ˝ÀqT
Hê≥Tø√e#·TÃ. #Ós≈¡ î£ ‘√≥\qT eTT+<äT>± (qe+ãs¡T ` »qe]), eT<Û´ä ø±\+˝À (|òÁæ ãe] ` e÷]Ã), eT]j·TT
Ä\dü´+>± qs¡T≈£î≥≈£î (e÷]à ` @Á|æ˝Ÿ) nqTyÓq’ s¡ø±\qT Áø£eT+>± »qe], |òÁæ ãe], e÷]à e÷kÕ˝À¢
Hê≥Tø√yê*.
HêfÒ $<Ûëq+ : mqTï≈£îqï s¡ø±ìï ã{Ϻ #êfi¯flqT 80`100 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À s¡÷bı+~+#ê*. #êfi¯fl˝À
˙s¡Tô|{Ϻ, ˙s¡T uÛÑ÷$T˝À Ç+øÏq ‘·sê«‘· yÓqTø£≈£î q&ÉT#·T≈£î+≥÷, nìï ø£fi¯ófl Á|üø£ÿ\≈£î ñ+&˚≥≥T¢
2.5 ôd+.MT. ˝À‘·T $T+#·≈î£ +&Ü Hê{≤*. »+≥ #êfi¯fl |ü<‹∆ä ˝À HêfÒ |ü]dæ‘∆ T· ˝À¢ ø±\Te\ eT<Û´ä 60 ôd+.MT.,
»+≥\ eT<Û´ä 120 ˝Ò<ë 150 ôd+.MT. ñ+&˚≥≥T¢ Hê≥Tø√yê*.
172
 s¡ø±\T
s¡ø+£ $&ÉT<ä˝q’… ‘·*¢ #Ói≈£î |ü+#·<ës¡ #Ói≈£î˝À |üP‘· ˙{Ï eTT+|ü⁄≈£î ˙{Ï m<ä&› øç Ï ‘Ó>∑Tfi¯fl≈£î ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ
dü+e‘·‡s¡+ <ä
+ Á&ÉT\T ~>∑Tã&ç XÊ‘·+ u…+&ÉT |üPj·TT ‘·≥Tº≈î£ H˚ X¯øÔÏ ‘·≥Tº≈î£ H˚ X¯øÔÏ
(≥./m.) dü«uÛ≤e+
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\T
81m99 ø√6304I 44`46 18`19 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ` ‘·≥Tºø=+≥T+~. >∑&ç¶ <äTãT“ ‘Ó>∑T\T≈£î ˝§+–b˛‘·T+~. ø±≥Tø£
(ns¡$+<ä) ` ø√1287 ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl
‘Ó>∑T\T≈£î ˝§+–b˛‘·T+~.
86$96 `
ø√7704I 48 19 dü«\Œ+ |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tºø√˝Ò<Tä mi¿≈£îfi¯ófl, ø±≥Tø£ ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
ø√775

173
84m125 ø√dæ671I 44`48 18`19 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tºø=+≥T+~ düVü≤» |ü]dæú‘·T˝À¢ mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT
(eT<ÛTä ) 2002 ø√6304 ‘·≥Tºø=qTqT.
ø√6806I
85m261 1996 ø√775 40`44 19`21 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tºø=+≥T+~ mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
87m298 ø√7704I 44 18`19 dü«\Œ+ dü«\Œ+ ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tºø=+≥T+~ mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
($XÊ«$TÁ‘)· 2002 ø√dæ 671 Ä≈£îe÷&ÉT, ø±≥Tø£ ‘Ó>∑Tfi¯fl≈£î ˝Àqe⁄‘·T+~.

90m272 ` ø√m7602I 44 18 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tºø=+≥T+~ mi¿≈£îfi¯ófl, ø±≥Tø£ ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
ø√{Ï 8201
91$83 ø√798I 45`50 19`20 dü«\Œ+ dü«\Œ+ ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tºø=+≥T+~ mi¿≈£îfi¯ófl, ø±≥Tø£ ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
(ÁøÏw)íü 2002 ø√62198
 93m145 2006 ø√{Ï8201I 48 18`19 dü«\Œ+ |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tºø=+≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
(XÊs¡<ä) _38192

97m85 2010 ø√8212õ.dæ. 45 18 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ` ‘·≥Tºø=+≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.

($XÊK)
2000$59 2010 j·T+.j·Tdt. 50 19 HêeT |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
(kÕ«‹) 6847 I ø√ e÷Á‘·+
8213
2003$46 2010 86m146 I 50 18 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
(uÛÑs¡DÏ) 83$15
2001m63 2012 86m146 45 18 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ` ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
(ø£qø£ õ.dæ.
eTVü‰\ø°åà)

174
2003m255 ø√8371I 50 18 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl, ø±≥Tø£ ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
(dæ+Vü‰Á~) 2015 ø√{Ï8201
2009$127 87m298 47 19.77 dü«\Œ+ |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tºø=˝Ò<Tä . mi¿≈î£ fi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£
(s¡+>∑) 2018 õ.dæ. ‘·≥Tºø=+≥T+~. ø±≥Tø£ ‘Ó>T∑ \TqT
‘·≥Tºø=+≥T+~.
2005m128 2018 80ÄsY41 48 18.00 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tºø=+≥T+~ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈î£ fi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT, ø±≥Tø£ ‘Ó>T∑ \TqT
(leTTœ) õ.dæ. ìs√~ÛdüTÔ+~. |”ø£ |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹øÏ
˝Àqe⁄‘·T+~. ø±ØÙøÏ nqT≈£L\+. ˙{Ï edü‹
>∑\ Á|ü<˚XÊ\˝À nqT≈£L\+.
2005 {Ï 16 2018 dæ.ˇ.ôV≤#Y. 44 18.8 ˝Ò<Tä dü«\Œ+ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. ø=s¡&Ü
(dü«s¡eí TTœ) 110 õ.dæ. ‘Ó>∑T\TqT ø=+‘·es¡≈£î ‘·≥Tºø=+≥T+~. |”ø£
|ü⁄s¡T>∑T ‘êøÏ&çøÏ ˝Àqe⁄‘·T+~.
 2009 m 107 2020 87 m 298 50`52 20 ˝Ò<Tä ˝Ò<Tä ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈î£ fi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£
(e•wüº) õ.dæ. ìs√~ÛdTü +Ô ~. ø±≥Tø£ ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£
‘·≥Tºø=+≥T+~. esê¸<Ûës¡ kÕ>∑T≈£î
nqT≈£L\+. y˚T˝…’q ø±]Ù ì#˚Ã s¡ø£+.
eT<Ûä´ø±*ø£ s¡ø±\T
ø√{Ï 8201 1982 ø√740Iø√775 44`48 17`18 dü«\Œ+ dü«\Œ+ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
ø√m 7602 1976 ø√ 1287 I 38 16 dü«\Œ+ dü«\Œ+ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. >∑&ç¶
ø√ 775 <äTãT“ ‘Ó>∑T\T≈£î ˝Àqe⁄‘·T+~.
ø√ 7805 ø√ 740 I 36`40 19 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈î£ fi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT ø=+‘·es¡≈î£
` ‘·≥Tºø=+≥T+~. ø±≥Tø£ ‘Ó>T∑ \TqT
ø√ 6806
‘·≥Tºø=+≥T+~. Ä≈£îe÷&ÉT, >∑&<¶ç Tä ãT“,
yÓTTe«≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯fl≈£î ˝Àqe⁄‘·T+~.

175
86 m 146 ` ø√ 6304 I 61.2 18.5 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT düVü≤» |ü]dæú‘·T˝À¢
ø√{Ï 8201 ‘·≥Tºø=+≥T+~.
83 $ 15 48 19`20 ˝Ò<Tä dü«\Œ+ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl, ø±≥Tø£ ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
2002 ø√dæ 671 I
(ø£qø£<Tä s¡)Z ø√ 6806

83 $ 288 ` ø√ 6806 I 48 19 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl, ø±≥Tø£ ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
ø√ m 7602

88 m 162 ` ø√{Ï 8201 I 45 20 dü«\Œ+ |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
dæ|æ 44`101
87 m 380 ` ø√dæ 671 I 50 19 dü«\Œ+ |üPj·T&ÉT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
ø√ m 7602
 98 m 163 2012 ø√ 7706 I 50 20 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl, ø±≥Tø£ ‘Ó>∑Tfi¯flqT ‘·≥Tºø=+≥T+~.
(ñ‘·Ôs¡) ø√ 6904
2000 m 225 2015 ø√ 85002 50 20 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. |”ø£
(πse‹) |ædæ |ü⁄s¡T>∑TqT bı\TdüT |ü⁄s¡T>∑TqT
‘·≥Tºø=+≥T+~. ø±]ÙøÏ $TøÏÿ* ÁX‚wü˜+.
2009 m252 83 $ 15 48 19.50 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈î£ fi¯ófl, ø±≥Tø£ ‘Ó>T∑ \TqT ìs√~ÛdTü +Ô ~.
(qMHé) 2020 õ.dæ. |”ø£ |ü⁄s¡T>∑TqT, ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑TqT
ø=+‘· es¡≈£î ‘·≥Tºø=+≥T+~.
Áb˛‘ê‡Vü≤ø£s¡yÓTÆq dü«\Œø±*ø£ s¡ø£eTT\T
2000 m 56 87m298 I 18
˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£î+≥T+~. ø±≥Tø£
` ôV≤#Y.ÄsY.83`65 50 ‘Ó>∑T\TqT, |”ø£ |ü⁄s¡T>∑T ‘êøÏ&çì
‘·≥Tº≈£î+≥T+~. ø±]ÙøÏ nqT≈£L\+.

176
2006 m 223 ` 87 m 298 I 50 20.00 dü«\Œ+ |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈î£ fi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT, ø±≥Tø£ ‘Ó>T∑ \TqT
87 m 380 ìs√~ÛdTü +Ô ~. ø±]ÙøÏ nqT≈£L\+.
2010 m 229 81 $ 48 50 19.50 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ìs√~ÛdüTÔ+~. ø±≥Tø£
` õ.dæ. ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=+≥T+~. |”ø£ |ü⁄s¡T>∑TqT
ø=+‘· es¡≈£î ‘·≥Tºø√>∑\<äT. ø±]ÙøÏ
nqT≈£L\+.
2009 {Ï 10 87 m 380 50 20 dü«\Œ+ dü«\Œ+ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈î£ fi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=qTqT. ø±]ÙøÏ
` õ.dæ. nqT≈£L\+.
2016 {Ï 7 ø= $ 09356 50 18 ˝Ò<Tä |üPj·T<äT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~. mi¿≈î£ fi¯ófl ‘Ó>T∑ \TqT, ø±≥Tø£ ‘Ó>T∑ \TqT
` ‘·≥Tºø=qTqT. |üdTü |ü⁄ Ä≈£î ‘Ó>T∑ \TqT
‘·≥Tºø=qTqT.
HêfÒ $<Ûëq+
uÀ<Ó\T, ø±\Te\ |ü<‹∆ä
uÀ<Ó\T, ø±\Te\ |ü<‹∆ä ˝À yÓT‘·{Ô Ï <äTøÏÿ #˚dæ m‘·T,Ô |ü˝≤¢\T ˝Ò≈î£ +&Ü #·<Tä qT #˚dæ ‘·sT¡ yê‘· ø£Ás¡
Hê>∑*‘√ ø±ì, s¬ ø£ÿ Hê>∑*‘√ >±ì, Á{≤ø£sº T¡ ‘√ q&ç#˚ ]&ée® ÷sY‘√ >±ì 30 ôd+.MT. yÓ&\É TŒ, 20 ôd+.MT. ˝À‘·T
>∑\ ø±\Te\qT 80 ôd+.MT. m&É+‘√ y˚j÷· *. ˙{Ï eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ |ü\|¢ ⁄ü uÛ÷Ñ eTT˝À¢ düTe÷s¡T 25 MT≥s¡¢
<ä÷s¡+˝À 1`1.5 n&ÉT>∑T ˝À‘·T˝À n&ÉT¶ ø±\Te\T y˚jT· &É+ e\q n~Ûø£+>± e⁄qï ˙{Ïì rdæ y˚jT· &ÜìøÏ
M\e⁄‘·T+~. e] ‘·sT¡ yê‘· #Ói≈£î kÕ>∑T #˚ùd |ü]dæ‘ú T· \˝À #Ói≈£î HêfÒ düeTj·÷ìøÏ uÛ÷Ñ $T Äs¡øb£ ˛‘˚ <äeTTà
#˚dæ ‘˚*ø£bÕ{Ï uÀ<Ó\T #˚dæ eTT#ÓÃ\qT uÀ<Ó\ô|’ ‘·≈î£ ÿe ˝À‘·T˝À Hê{Ï uÛ÷Ñ $T Ä]q ‘·sT¡ yê‘· ø±\Te\T ‘·$«
ms¡Te⁄\T y˚dæ uÀ<Ó\ô|’ eT{Ϻ rj·÷*. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\¢ #Ói≈£î düø±\+˝À HêfÒ M\T ø£\T>∑T‘·T+~.
<ä÷s¡|⁄ü #êfi¯fl |ü<‹∆ä : Ç{°e\ <ä÷s¡|⁄ü #êfi¯fl |ü<‹∆ä ÁbÕ#·Tsê´ìï bı+<äT‘·T+~. á |ü<‹∆ä ˝À #êfi¯flqT 4 ˝Ò<ë
5 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+˝À y˚dæ dæbÕò s¡dTü y˚Ts¡≈î£ mø£sê≈£î 16,000 eT÷&ÉT ø£fifl¯ eTT#ÓÃ\qT Hê{Ï kÕ>∑T #˚jT· e#·TÃ.
Bì e\q $‘·qÔ + Ä<ë ne⁄‘·T+~. n+‘·s¡ |ü+≥\ kÕ>∑T≈£î nqTe⁄>± ñ+≥T+~. ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÑ√ Á&ç|t |ü<‹∆ä
<ë«sê kÕ>∑T ˙s¡TqT düeTs¡e∆ +‘·+>±, bı<äT|ü⁄>± ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. nqø±|ü*˝¢ À »]|æq |ü]XÀ<Ûqä ˝À¢ mø£sê≈£î
16,000 eT÷&ÉT ø£fifl¯ eTT#ÓÃ\qT 4 ˝Ò<ë 5 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+˝À Hê≥&É+ ø£+fÒ 3 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+˝À
Hê{Ïq|ü&ÉT m≈£îÿe ~>∑Tã&çì Ç∫Ã+~. #êfi¯ófl <ä÷s¡+>± ñ+&É&+É e\q ‘√≥ #·T≥Tº ˇø=ÿø£ÿ es¡Tdü
$&ç$&ç>± y˚jT· &É+ e\q yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfifl¯ ≈£î düs¬ q’ ã\+ #˚≈L£ s¡ø£ ‘√≥\T |ü&bç ˛e&É+ >∑eTì+#·&+É
»]–+~. ø£qTø£ <ä÷s¡|⁄ü #êfi¯fl |ü<‹∆ä ‘˚*ø£bÕ{Ï uÛ÷Ñ eTT˝À¢ nqT≈£L\+>± ñ+&É<Tä ø±ì >√<ëe] &Ó˝≤º
ÁbÕ+‘·+˝À eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\qT Ç∫Ã+~. j·T+Á‘ê\‘√ #Ós≈¡ î£ q]πø ÁbÕ+‘ê\≈£î nqT≈£L\+.
»+≥ #êfi¯fl |ü<‹∆ä : n+‘·s¡ |ü+≥\T y˚dTü ø√e&ÜìøÏ, |üìeTT≥¢‘√ ø£\T|ü⁄ rdüTø√e&ÜìøÏ nqTyÓq’ |ü<‹∆ä
»+≥ #êfi¯fl |ü<ä∆‹. á |ü<ä∆‹˝À #êfi¯fl eT<Ûä´ 2 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+ e⁄+∫, »+≥\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+
4 n&ÉT>∑T\T e⁄+∫q|ü⁄&ÉT eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T e#êÃsTT. á »+≥ #êfi¯fl eT<Û´ä n+‘·s¡ |ü+≥\T kÕ>∑T
#˚jT· e#·TÃ. »+≥ es¡Tdü\T <ä>sZ∑ >¡ ± e⁄+&É&+É e\¢ »&É#T· ≥Tº y˚jT· &É+ ‘˚*ø£. »+≥ #êfi¯fl eT<Û´ä ˙s¡T
bÕ]+#·&+É e\¢ kÕ>∑T ˙s¡T eè<Ûë ø±<äT. »+≥ #êfi¯fl eT<Û´ä <ä÷s¡+ m≈£îÿe>± ñ+&É&+É e\¢ dü÷s¡´s¡•à u≤>±
Á|üd]ü +∫ |æ\ø£\T u≤>± ‘=&ç– n~Ûø£ ~>∑Tã&ç edüT+Ô ~. e÷eT÷\T |ü<ä‹∆ ˝À ø£+fÒ á |ü<‹∆ä ˝À _+<äT
ùd<ë´ìø£jT˚ ´ Ks¡Tà düTe÷s¡T 40 XÊ‘·+ es¡≈î£ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. C+≥\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ 5 qT+&ç 5.5 n&ÉT>∑T\T
ñqï≥¢sTT‘˚ j·T+Á‘·+‘√ n+‘·sø¡ è£ wæ düT\Te⁄>± #˚dTü ø√e#·TÃ.
s¬ +&ÉT #êfi¯fl≈£î ˇø£ #ê\T $&ç∫ HêfÒ |ü<‹∆ä : á |ü<‹∆ä ˝À ø±\Te\qT 2 ˝Ò<ë 3 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+˝À y˚dæ Á|ü‹
s¬ +&ÉT es¡Tdü\≈£î ˇø£ ø±\Te Hê≥≈£î+&Ü U≤∞>± e<ä*y˚j÷· *. Ç˝≤ #˚jT· &É+e\¢ »+≥ #êfi¯ófl @s¡Œ&ç ô|&É
yÓ&\É TŒ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ @s¡Œ&çq U≤∞dü\ú +˝À n+‘·s¡ |ü+≥\T kÕ>∑T #˚jT· e#·TÃ. ˙{Ï m<ä&› ç ÁbÕ+‘ê˝À¢
»+≥ #êfi¯fl<ë«sê ˙s¡T ô|{Ϻ #êfi¯fl eT<Û´ä #Ói≈£î #Ó‘Ô· ø£|Œæ q≥¢sTT‘˚ ‘˚eT m≈£îÿe>± ì\Te ñ+≥T+~. ø£\T|ü⁄
ñ<Ûèä ‹ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. kÕ<Ûës¡D |ü<‹∆ä ‘√ düe÷q+>± ~>∑Tã&ÉT\T ekÕÔsTT. mø£sê≈£î ˇø£ ≥qTï $‘·qÔ + Ä<ë
ne⁄‘·T+~.
177
e\j·T|ü⁄ ˝Ò<ë >∑T+‘·\ |ü<‹∆ä : á |ü<‹∆ä ˝À 90 ôd+.MT. yê´dü+ >∑\ >∑T+‘·\qT 45 ôd+.MT. ˝À‘·T e⁄+&˚≥≥T¢
>∑T+‘·\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ 120 ôd+.MT., >∑T+‘·\ es¡Tdü\ eT<Û´ä 150 ôd+.MT. ñ+&˚≥≥T¢ ‘·yê«*. >∑T+‘·\
es¡Tdü\ eT<Û´ä qTqï 150 ôd+.MT. U≤∞\˝À ˙{Ï ø±\Te\T @s¡Œs¡#T· ø√yê*. mø£sê≈£î 1800 >∑T+‘·\T
rj·÷*. >∑T+‘·\T Á‘·$«q ‘·sê«‘· e∫Ãq eT{Ï˝º À |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄ ˝Ò<ë |ò\æ sº T¡ eT{Ϻ ø£*|æ düTe÷s¡T 15
ôd+.MT. eT+<ä+ es¡≈î£ >∑T+‘·\˝À ì+bÕ*. Á|ü‹ >∑T+‘·≈î£ 16 eTT#ÓÃ\qT, 12 e\j·÷ø±s¡+˝À Hê{Ï $T–*q
4 eTT#ÓÃ\qT eT<Û´ä ˝À es¡Tdü>± Hê{≤*. eTT#ÓÃ\ô|’ 5 ôd+.MT. eT+<ä+˝À eT{Ï‘º √ ø£bÕŒ*. |ü+≥ m~π> ø=\~
ms¡Te⁄\T y˚d÷ü Ô >√‘·T\T eT{Ï‘º √ ì+bÕ*. á |ü<‹∆ä ˝À #Ói≈£î Hê≥&É+ e\q 25 XÊ‘·+ es¡≈î£ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç
bı+<äe#·Ãì n+#·Hê. eT+∫ ø±]Ù ~>∑Tã&ÉT\T ≈£L&É bı+<äe#·Ãì |ü]XÀ<Ûqä \T ‘Ó*j·TCÒdTü HÔ êïsTT. ÁbÕ+rj·T
e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûqä kÕúqeTT, nqø±|ü*˝¢ À »]|æq |ü]XÀ<Ûqä \˝À ˇø£ >∑T+‘·≈î£ 16 s¬ +&ÉT ø£fifl¯ eTT#ÓÃ\qT,
>∑T+‘·\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ 1.2 MT. eT]j·TT >∑T+‘·\ es¡Tdü\ eT<Û´ä 1.5 MT. <ä÷s¡+˝À e⁄+&˚˝≤ Hê{Ïq|ü⁄&ÉT n~Ûø£
~>∑Tã&ÉT\qT qyÓ÷<äT #˚jT· &É+ »]–+~.
ms¡Te⁄\T (mø£sê≈£î øÏ˝À˝À¢): uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØø£å |ò*ü ‘ê\qT nqTdü]+∫ e÷Á‘·yT˚ dæbÕò s¡dTü #˚dqæ ms¡Te⁄\qT
yê&ÉTø√yê*. dæbÕò s¡T‡ #˚dqæ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\‘√ bÕ≥T ùd+Á~j·T ms¡Te⁄˝…q’ ≥T e+{Ï |üXó¯ e⁄\ >¬ ‘·+Ô
(mø£sêìøÏ 10 ≥qTï\T) ˝Ò<ë |ò\æ sº Y eT&ç¶ (mø£sêìøÏ 6 ≥qTï\T) ˝Ò<ë eØà ø£+b˛dtº (mø£sêìøÏ 4 ≥qTï\T)
‘·|Œü ìdü]>± HêfÒ eTT+<äT bı\+ ‘·j÷· Ø˝À ˝Ò<ë #êfi¯fl˝À ø±ì y˚dTü ø√yê*. H˚\˝À eTTK´ b˛wüø±˝…q’
qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡eTT, bı{≤wt b˛wüø±\T eT<Û´ä düú kÕúsTT˝À ñqï|ü&ÉT ms¡Te⁄\qT dæbÕò s¡dTü #˚dqæ yÓ÷‘ê<äT˝À
y˚dTü ø√yê*. ◊‘˚ H˚\˝À b˛wüø±\T ‘·≈î£ ÿe kÕúsTT˝À ñqï|ü&ÉT dæbÕò s¡dTü #˚dqæ ms¡Te⁄\qT 30 XÊ‘·+ es¡≈î£
ô|+∫, m≈£îÿe kÕúsTT˝À ñqï|ü&ÉT dæbÕò s¡dTü #˚dqæ ms¡Te⁄\qT 30 XÊ‘·+ ‘·–+Z ∫ yê&ÉTø√yê*. qÁ‘·»ìq+~+#˚
Jeq ms¡Te⁄˝…q’ n»{Àu≤ø£sº Y (4 øÏ˝À\T mø£sê≈£î) ˝Ò<ë nCÀôdŒ’ ]\¢yTé (4 øÏ˝À\T mø£sê≈£î) eT]j·TT
uÛ≤dü«sêìï n+~+#˚ bòÕk˛Œu≤ø°]º j·÷ (4 øÏ˝À\T mø£sê≈£î) ˝Ò<ë yÓTÆø√¬sC’ ≤ (5 øÏ˝À\T) bı{≤wæjT· + ]©õ+>¥

ÁbÕ+‘·+ (õ˝≤¢\T) mø£sêìøÏ (øÏ˝À\T) ms¡Te⁄ y˚ùd düeTj·T+

qÁ‘·»ì uÛ≤dü«s¡+ bı{≤wt
lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s¡+, 67 40 48 qÁ‘·»ìì Hê{Ïq 45, 90 s√E˝À¢
$XÊK õ˝≤¢\T ¬s+&ÉT düeTbÕfi¯fl˝À
ñuÛÑj·T >√<ëe], ø£ècÕí, 67 40 48 qÁ‘·»ìì Hê{Ïq 45, 90 s√E˝À¢
>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢\T y˚j·÷*. ˙{Ï eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¡j˚T´
ÁbÕ+‘·+˝À qÁ‘·»ìì ¬s+&ÉT düeT
bÕfi¯fl˝À Hê{Ïq 30, 60 s√E˝À¢
ø£&É|ü, ø£s¡÷ï\T, nq+‘·|ü⁄s¡+, qÁ‘·»ìì Hê{Ïq 45, 90 s√E˝À¢
∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢\T 90 40 48 ¬s+&ÉT düeTbÕfi¯fl˝À

178
 u≤ø°]º j·÷ (4 øÏ˝À\T mø£sê≈£î) Hê{Ïq|ü&ÉT, Hê{Ïq 45 s√E\ ˝À|ü⁄ 100 øÏ˝À\ |üXó¯ e⁄\ >¬ ‘·+Ô ˝À ø£*|æ
s¬ +&ÉT kÕs¡T¢ y˚dTü ø√yê*. yÓTT‘·+Ô uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt ms¡Te⁄*ï nìï ÁbÕ+‘ê˝À¢q÷ HêfÒ düeTj·T+˝ÀH˚ y˚j÷· *.
qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT yÓTTø£ÿ yÓTT<äfifl¯ e<ä› 7.5 ôd+.MT. ˝À‘·T >√‘·T\˝À y˚dæ eT{Ϻ ø£bÕŒ*.
dü÷ø£àå b˛wüø£ j·÷»e÷q´+ :
õ+≈£î ˝À|ü+ ø£ì|æ+∫q yÓTTø£ÿ\˝À Ä≈£î\ áHÓ\ yÓ+ã&ç |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T #ês¡\T @s¡Œ&ç, ˝À|ü+
m≈£îÿesTTq|ü⁄&ÉT ô|s¡T>∑T<ä\ ì*∫b˛‘·T+~. <äTãT“ #˚j·T&É+ ì*∫b˛sTT, ø=‘·Ô>± @s¡Œ&çq |æ\ø£\T
ìØ«s¡´eTe⁄‘êsTT. ˝À|ü+ ø£ì|æ+∫q ‘√≥\≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2 Á>±eTT\ õ+ø˘ dü˝ŒÒ {¤ Ÿ (0.2 XÊ‘·+ Á<ëeD+)
#=|üq yês¡+ e´e~Û˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j÷· *. \uÛ´Ñ õ+ø˘ ø°\ø£ |ü]$T‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü{Ïø° ÄK]
<äTøÏÿ˝À eTT+<äT>±H˚ mø£sê≈£î 5 øÏ˝À\ õ+ø˘ dü˝ŒÒ {¤ Ÿ #=|üq H˚\˝À y˚dqæ f…‘¢Æ ˚ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃ.
õ+ø˘ ˝À|ü+ Áø£eT+>± ø£ì|æ+#˚ bı˝≤\≈£î Á|ür s¬ +&ÉT eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] ÄK] <äTøÏÿ˝À mø£sêìøÏ
20 øÏ˝À\ õ+ø˘ dü˝ŒÒ {¤ Ÿ y˚dTü ø√yê*.
ÇqT|ü <Ûë‘·Te⁄ ˝À|ü+ e\q Ä≈£î\T bÕ*b˛sTT ˝Ò‘· |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T qT+&ç ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘êsTT.
á \ø£Då ≤\T áHÓ\ eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À @s¡Œ&É‘êsTT. ø±e⁄q áHÓ\≈£î düe÷+‘·s+¡ >± sπ K\T>± Ä≈£î\T bı&Ée⁄Hê
#ês¡\T @s¡Œ&É‘êsTT. <Ûë‘·T ˝À|ü+ ñ<Ûèä ‘·+>± ñqï|ü&ÉT ˝Ò‘· Ä≈£î\T |üP]Ô>± ‘Ó\>¢ ± e÷s¡‘êsTT. ÇqTeTT
˝À|ü+ ø£ìŒ+∫q yÓ+≥H˚ ˇø£ XÊ‘·+ nqïuÒ~ìÛ (ô|Áò s¡dt dü˝ŒÒ {¤ Ÿ) yÓTTø£ÿ\ô|’ |æ∫ø±Ø #˚dæ ˝ÀbÕìï dü]~<äTø› √yê*.
10 ©≥s¡T¢ ˙{ÏøÏ 100 Á>±. nqïuÛ~Ò ‘√bÕ≥T ˇø£ ã<ä› ìeTàø±j·T s¡d+ü ˝Ò<ë 10 Á>±. ìeTà ñ|ü ø£*|æ
yês¡+, |ü~ s√E\ e´e~Û˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±Ø #˚dTü ø√yê*.
e÷+>∑˙düT ˝À|ü+ #Ói≈£î eT<Û´ä Ä≈£î˝À¢, bÕ*b˛sTTq |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T‘√ ≈£L&çq Ä≈£î|ü#÷ ˝Ò<ë ‘Ó\T|ü⁄
s¡+>∑T #ês¡\T>± áHÓ\ Á|üøÿ£ q ø£qã&ÉT‘·T+~. áHÓ\ eT<Û´ä ‘Ó\>¢ ± e÷]q Ä≈£îuÛ≤>±˝À¢ ≈£îfi¯ófl eT#·Ã\T e∫Ã,
n$ ô|<äy› ,’Ó ˇø£ <ëì‘√ ˇø£{Ï ø£*dæb˛sTT, #ês¡\T #ês¡\T>± Ä≈£î ì\Te⁄Hê N*Ãq≥T¢ ø£qã&É‘êsTT.
e÷+>∑˙dt ˝À|ü ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 5 Á>±. e÷+>∑˙dt dü˝ŒÒ {¤ Ÿ ø£\T|ü⁄ø=ì düTe÷s¡T 450 ©≥s¡¢ Á<ëeD≤ìï
|æ∫ø±] #˚j÷· * (mø£sêìøÏ 2.5 øÏ˝À\T).
|ü+≥e÷]Œ&ç : e÷>±DÏ uÛ÷Ñ eTT˝À¢, ‘√≥ H˚\˝À¢ #Ói≈£î yÓTTø£ÿ‘√≥, yÓTT<ä{Ï ø±]Ù‘√≥ ‘·sê«‘· e], ô|düs¡ ˝Òø£
$TqTeTT |ü+≥\qT y˚dæ ‘·<Tä |ü] #Ói≈£î kÕ>∑T #˚jT· T≥ ÁX‚w+˜ü . s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ ø±\|ü]$T‹˝À ô|düs,¡
$TqTeTT ˝Òø£ y˚sT¡ X¯q>∑ ‘·sê«‘· #Ói≈£î yÓTTø£ÿ‘√≥, ø±]Ù yÓTT‘·Ô+ eT÷&ÉT |ü+≥\T |ü+&ç+#·≥+ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+.
n+‘·s¡ |ü+≥\ kÕ>∑T : #Ói≈£î˝À n+‘·s¡ |ü+≥\T>± ô|düs,¡ $TqTeTT, k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT, y˚sT¡ X¯q>∑ e+{Ï øπ Áå ‘·
|ü+≥\T, u…+&É, ø±´uÒõ e+{Ï ≈£Ls¡>±j·T |ü+≥\T kÕ>∑T #˚jT· e#·TÃ. ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ ô|düs,¡ kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ

179
H˚\˝À¢ k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT, $TqTeTT nqT≈£L\+>± ñ+{≤sTT. uÀ<Ó\qT #·<Tä qT#˚d,æ #Ói≈£î HêfÒ s√EH˚
n+‘·s|¡ +ü ≥qT uÀ<Ó\ MT<ä es¡Tdü˝À¢ Hê≥Tø√yê*. (#êfi¯fl eT<Û´ä 80`100 ôd+.MT. m&É+ ñqï|ü&ÉT ô|düs,¡
$TqTeTT, k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT, y˚sT¡ X¯q>∑ |ü+≥\qT s¬ +&ÉT es¡Tdü˝À¢ Hê≥Tø√yê*). »+≥ #êfi¯fl |ü<‹∆ä ˝À (60/
120 ôd+.MT.) #Ói≈£îqT Hê{Ïq|ü⁄&ÉT n+‘·s¡ |ü+≥\ kÕ>∑T eT]+‘· nqT≈£L\+. n+‘·s¡ |ü+≥\ kÕ>∑Te\¢
|üsêqïuÛTÑ ≈£îÿ\ dü+K´ ô|]– |”ø|£ ⁄ü s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ ‘·>T∑ qZ ì |ü]XÀ<Ûqä \˝À ‘˚*q~. |ü∫Ãs=≥ºì#˚à J\T>∑, »qTeTT
$‘·HÔ ê\qT ô|&É\ MT<ä »*¢, yÓTT>∑<Z Xä ˝¯ À |”øÏ #êfi¯fl˝À #Ói≈£î yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfifl¯ ˝À y˚dæ eT{Ϻ ø£bÕŒ*.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·sø¡ è£ wæ : eTT#ÓÃ\T Hê{Ïq 3 s√E\ ˝À|ü⁄ nÁ≥õHé 50% bı&ç eT+<äTqT mø£sêìøÏ
2 øÏ˝À\T ˝Ò<ë yÓTÁ{ÏãTõHé 600 Á>±. 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ bı\eT+‘ê |æ∫ø±Ø #˚dæ ˇø£ HÓ\ es¡≈î£ ø£\T|ü⁄
ìyê]+#·Tø√e#·TÃ. ‘√≥ Hê{Ïq HÓ\ ‘·sT¡ yê‘· 20, 25 s√E\ e´e~Û˝À nedüsêìïã{Ϻ 2, 3 kÕs¡T¢ >=Ás¡T‘√
˝Ò<ë <ä+‹‘√ n+‘·sø¡ è£ wæ #˚j÷· * ˝Ò<ë ≈£L©\‘√ ø£\T|ü⁄ rsTT+#ê*. yÓ&˝É ≤Œ{Ï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>±
ñqï|ü&ÉT mø£sê≈£î 2,4`&ç k˛&çjT· + kÕ˝Ÿº 1.8 øÏ˝À\T eT]j·TT Á>±yÓ÷ø√‡Hé ˇø£ ©≥s¡T 200 ©. ˙{Ï˝À
ø£*|æ es¡Tdü\ eT<Û´ä ô|s’ T¡ ô|’ |ü&≈É î£ +&Ü Hê{Ïq 20, 60 s√E\|ü&ÉT |æ∫ø±Ø #˚j÷· *. á $TÁX¯eT+ |æ∫ø±]
#˚dTü qÔ ï|ü&ÉT eT+<äT ô|s’ T¡ ô|’ |ü&‘ç ˚ |ü+≥≈£î qwü+º »s¡T>∑T‘·T+~. n<˚ $<Û+ä >± eTT#Óà Hê{Ïq 20e s√Eq,
90e s√Eq yÓTÁ{ÏãTõHé 400Á>± G 2,4`&ç k˛&çjT· + kÕ˝Ÿº 800 Á>±. mø£sêìøÏ 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚jT· ≥+ e\q ø£\T|ü⁄qT düeTs¡eä∏∆ +‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃ. ‘·T+>∑ düeTdü´ m≈£îÿe>± ñqï #Ói≈£î
‘√≥˝À¢ eTT#ÓÃ\T / yÓTTø£ÿ\T Hê{Ïq 25`30 s√E\≈£î Vü≤˝Àdü\TŒ¤´sêHé 75% &ÉãT¢´.õ. 40 Á>±eTT\T
mø£sê≈£î 200 ©≥s¡T¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *. r>∑ C≤‹ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ìyês¡D≈£î eTT#Óà Hê{Ïq 75
s√E\≈£î Ä˝Ÿ$Tø˘‡ ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT mø£sêìøÏ 8 Á>±. #=|üq 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ #êfi¯˝¢ À yÓTTø£ÿ\
Á|üøÿ£ q |æ∫ø±] #˚j÷· *.
#Ós≈¡ î£ ˝À ô|düs,¡ $TqTeTT, u…+&É e+{Ï |ü+≥\qT n+‘·s¡ |ü+≥\T>± kÕ>∑T #˚ùd≥|ü&ÉT ô|+&ç$T<∏ë*Hé
eT+<äTqT mø£sê≈£î 1.25 ©≥s¡T¢ 200 ©≥s¡T¢ ˙{ÏøÏ ø£*|æ $‹Ôq 3 s√E\ ˝À|ü\ uÛ÷Ñ $Tô|’ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
‘·TbòÕqT >±\T\ e\q ‘√≥\T |ü&bç ˛sTTq|ü⁄&ÉT #Ói≈£î ~>∑Tã&ç, s¡dHü êD´‘· ‘·>T∑ ‘Z êsTT. ‘√≥
ej·TdüT‡ Hê\T>∑T HÓ\\|ü&ÉT (pHé`p˝…’ e÷kÕ˝À¢) yÓTTø£ÿ\ es¡Tdü\ yÓTT<äfifl¯ ≈£î m‘·T>Ô ± eT{Ïìº m>∑<√j·÷*.
|ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\qT ã{Ϻ 2`3 kÕs¡T¢ »&É#T· ≥Tº |ü<‹∆ä <ë«sê #Ói≈£îqT ì\>∑{≤º*. yÓTTø£ÿ ‘√≥˝À¢ #Ói≈£î Hê{Ïq
eT÷&Ée s√Eq #Ói≈£î #Ó‘qÔ· T H˚\ô|’ |ü\T#·>± (1.25 ≥/m) |üsy¡ ê*. esê¸ø±\+˝À ø±\Te\T m>∑yù˚ d
düeTj·T+˝À #Ói≈£î #Ó‘ôÔ· |’ mø£sêìøÏ 1.25 øÏ˝À\ ≈£îfi¯flu…fºÒ •©+Á<Ûë\ bı&ç, 8 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷, 10 øÏ˝À\
dü÷|üsbY Õò ùdŒ¤{Ÿ y˚dæ eT{Ï‘º √ ø£|Œæ ‘˚ eT+∫ ùd+Á~j·T ms¡Te⁄>± $ìjÓ÷>∑|&ü TÉ ‘·T+~.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : |ü+≥ yÓTT<ä{Ï Hê\T>∑T HÓ\˝À¢ (u≤\´<äX)¯ Äs¡T s√E\ ø=ø£kÕ], |üø£«<äX˝¯ À (qe+ãsY
180
qT+&ç #Ói≈£î q]πø es¡≈î£ ) eT÷&ÉT yêsê\ø=ø£kÕ] ˙s¡T ô|{≤º*. _+<äT ùd<ä´ |ü<‹∆ä ne\+_+#·&+É e\q
|ü]$T‘· ˙{Ï eqs¡T\qT bı<äT|ü⁄>± yê&ÉTø√e#·TÃqT. »+≥ #êfi¯fl |ü<∆ä‹˝À (2.0ˆI4.0ˆ) #Ói≈£î kÕ>∑T #˚dqæ |ü&ÉT,
_+<äT ùd<ä´ |ü<‹∆ä ø£jT˚ ´ Ks¡TÃqT 50 XÊ‘·+ es¡≈î£ ‘·–+Z #·Tø√e#·TÃqT. ˙{Ï m<ä&› ç |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ #Ói≈£î Hê{Ïq
3e s√Eq mø£sê≈£î 1.25 ≥qTï\ #=|üq #Ói≈£î #Ó‘Ô· ø£|Œü ≥+ <ë«sê uÛ÷Ñ $T˝Àì ‘˚eT ‘·«s¡>± ø√˝ÀŒ≈£î+&Ü
ìyê]+#·&+É ‘√u≤≥T ø£\T|ü⁄, |”ø£ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûèä ‹ ‘·–+Z #·e#·TÃ. á |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ j·T÷]j·÷, eT÷´πs{Ÿ Ä|òt
bı{≤wt (2.5%) qT ô|s’ T¡ MT<ä |æ∫ø±Ø #˚j÷· *. #ÓsT¡ e⁄\ ÁøÏ+<ä esê¸<ëÛ s¡+>± kÕ>∑T #˚dqæ |ü⁄&ÉT, #Ói≈£î
‘√≥≈£î u≤\´<äX˝¯ À yÓTT<ä{Ï ‘·&ôç |{Ïqº 30 s√E\≈£î s¬ +&Ée ‘·&ìç ô|≥º≥+ eT+∫~. esê¸ø±\+˝À ‘√≥˝À¢
˙s¡T ì\«≈£î+&Ü #·÷&Ü*. eTTs¡T>∑T ˙{Ï ø±\«\ <ë«sê>±ì, q‘·>Ô T∑ \¢ ˝Ò<ë Ä]ÿyÓT&çdt Ádü÷ÿ <ë«sê >±ì ˙{Ïì
‘·«s¡>± rdæyj
˚ ÷· *. kÕ>∑T˙{Ï˝À \eD≤\ kÕ+Á<ä‘· n~Ûø+£ >± ñqï|ü&ÉT (2 $T©¢ yÓ÷dt\T ôd+.MT.≈£î)
eT]j·TT k˛&çjT· + ø±s√“H˚{Ÿ neX‚w+ü ©≥s¡T≈£î 5 $T©¢ áøÏ«e˝…+≥¢ ø£Hêï n~Ûø+£ >± ñqï|ü&ÉT |ü+#·<ës¡
~>∑Tã&ÉT\T, s¡dHü êD´‘· ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
‘√≥ qs¡≈£î≥ : |ü+≥ |üP]Ô>± |üø±«ìøÏ e∫Ãq|ü&˚ #Ói≈£îqT uÛÑ÷eT{≤ºìøÏ qs¡ø±*. qs¡øÏq #Ói≈£î qT+&ç
m+&ÉT Ä≈£î\T, Ä≈£î ‘=&çeT\T ‘=\–+∫ X¯óÁuÛÑeTsTTq #Ói≈£îH˚ >±qT>∑ Ä&ÉT≥≈£î düs¡|òüsê #˚j·÷*. q]øÏq
24 >∑+≥\˝À|ü⁄ >±qT>∑ Ä&ÉT≈£î+fÒ n~Ûø£ s¡dü HêD´‘· ø£*– ñ+&ç |ü+#·<ës¡, u…\¢+ ]ø£eØ m≈£îÿe>±
bı+<äe#·TÃ.
|æ\ø£ ˝Ò<ë ø±]Ù‘√≥\ kÕ>∑T : yÓTTø£ÿ ‘√≥\ ø£Hêï ø±]Ù ‘√≥\T ‘·«s¡>± |üø±«ìøÏ ekÕÔsTT. kÕ>∑T˝À Ks¡TÃ
‘·≈î£ ÿe, yÓTTø£ÿ ‘√≥\ø£+fÒ ø±]Ù ‘√≥\T yÓTT<ä{Ï s√E˝À¢ ˙{Ï m<ä&› ç ‘·≥Tºø=+{≤sTT. |üP‘·≈î£ sêì, ‘Ó>T∑ fi¯flqT
‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\ qT+∫ ø±]Ù ‘√≥\qT kÕ>∑T #˚j·TT≥ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+. 84m125, 81m99, 85m261, ø√{Ï
8201, ø√m7602, 87m298, 83$15, 86$96, 2003$46, 2009m107 s¡ø±\ qT+∫ ø±]Ù ‘√≥\qT
kÕ>∑T #˚jT· T≥ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+. 84m125, 81m99, 85m261, ø√{Ï 8201, ø√m7602, 87m298, 83$15,
86$96, 97m85, 2000$59, 2003$46, 2009m107, 2009m252, 2009$127, 2005{Ï16
s¡ø±\T eT+∫ ø±]Ù‘√≥\ìkÕÔsTT. ø±]Ù‘√≥˝À¢ <äTãT“\T yÓTT\¬ø‘˚Ô≥|ü&ÉT ø£\T|ü⁄ eT+<äT\qT yê&Ésê<äT.
˝À‘Ó’q ø±\e˝À¢ Hê{Ïq yÓTTø£ÿ ‘√≥\ qT+&ç ô|+∫q ø±]Ù ‘√≥\T n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\ìkÕÔsTT. bı\+˝À
|ü<äTqT ‘·–q+‘· ñqï|ü&ÉT, <äTãT“\T ø£<ä\≈£î+&Ü |ü<äTHÓ’q bÕs¡\ ‘√ es¡Tdü\˝Àì yÓ÷fi¯flqT #ÓøÏÿq|ü&ÉT
uÛÑ÷$T˝À|ü* ø£DT|ü⁄\ qT+&ç |æ\ø£\T ekÕÔsTT. n$ kÕe÷q´ >±\T\≈£î |ü&çb˛e⁄. es¡Tdü\˝À ø±]Ù #˚dæq
yÓ+≥H˚ yÓTÁ{ÏãTõHé bı&ç eT+<äTqT mø£sêìøÏ 600 Á>±. 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚dæ Ä ‘·s¡Tyê‘·
45 s√E\≈£î >=|ü ‘·$« ø£\T|ü⁄qT düeTs¡úe+‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃ. 50 ôd+.MT. $T+∫ U≤∞\T
ñqï|ü&ÉT, Äs¡Tyêsê\ ej·TdüT‡ >∑\ n<˚ s¡ø£|ü⁄ Hês¡T yÓTTø£ÿ\‘√ U≤∞\qT ì+|ü⁄ø√yê*. es¡Tdü\ eT<Ûä´
15 ôd+.MT. ˝À‘·T <äTøÏÿ #˚j·T≥+ <ë«sê H˚\ô|’ #·*¢q #Ói≈£î #Ó‘·Ô H˚\˝À ø£\e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yÓTT<äfi¯fl
181
e<ä›qTqï bÕ‘· y˚s¡T¢ ‘Ó–, Áø=‘·Ô y˚s¡T¢ e∫à ˙{Ïì, b˛wüø±\qT u≤>± rdæø=H˚+<äT≈£î neø±X¯eTT+≥T+~.
Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\≈£î yÓTTø£ÿ ‘√≥≈£î dæbòÕs¡T‡ #˚dæq qÁ‘·»ì ø£Hêï n<ä q+>± mø£sê≈£î 45 øÏ˝À\T ¬s+&ÉT
<äbòÕ\T>± yÓ÷fi¯ófl #ÓøÏÿq yÓ+≥H˚ ˇø£kÕ], 45 s√E\≈£î eTs√kÕ] y˚j·÷*. ø±]Ù #˚dæq yÓ+≥H˚ es¡Tdü\
eT<Ûä´ mø£sê≈£î 1.25 ≥qTï\ #Ói≈£î #Ó‘·ÔqT ø£|æŒ, 1.25 øÏ˝À\ ≈£îfi¯flu…fÒº •©+Á<Ûë\ bı&çì (ndüŒsYõ\¢dt
bòÕ¢$dt, ô|˙‡*j·T+ Á¬ø’k˛JqyéT, ø±øÏ¢jÓ÷uÀ\dt ôd’Œdæô|òsY, ¬s’CÀ|üdt ˇ¬s’C… eT]j·TT Áf…Æø√&Ósêà $]&ç) ù|&É
˙fi¯fl˝À ø£*|æ #·˝≤¢*. Bì‘√ bÕ≥T 10 øÏ˝À\ dü÷|üsYbòÕùdŒ{Ÿ, 8 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷ ≈£L&Ü #·*¢‘˚ #Ó‘·Ôu≤>±
∫$øÏ ms¡Te⁄>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T, |”ø£|ü⁄s¡T >∑T yê´|æÔ ‘·>∑TZ‘·T+~. ÇqT|ü<Ûë‘·T ˝À|ü
ìyês¡D≈£î 1.0 XÊ‘·+ nqïuÛÒ~ (©≥s¡T ˙{ÏøÏ 10.0 Á>±eTT\T) ô|’s¡T 45`60 s√E\ ej·TdüT‡˝À
ñqï|ü&ÉT ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. m≈£îÿe |ü+#·<ës¡ ˝Òø£ u…\¢+ bı+<ä{≤ìøÏ ø±]Ù‘√≥\qT 9`10
HÓ\\T ô|’ã&çq|ü⁄&ÉT e÷Á‘·y˚T qs¡ø±*.
esê¸<Ûës¡|ü⁄ #Ói≈£î kÕ>∑T : eTT<äTs¡T >∑&É\ qT+&ç $‘·ÔHêìï ùdø£]+∫ eT÷&ÉT ø£fi¯fl eTT#ÓÃ\T>± ‘·j·÷s¡T #˚dæ
yê&Ü*. Ä\dü´+>± pHé e÷dü+˝À HêfÒ |ü]dæú‘·T˝À¢ mø£sê≈£î 20,000 eT÷&ÉT ø£fi¯fl eTT#ÓÃ\T yê&Ü*. ˙{Ï
m<ä›&çøÏ ‘·≥Tºø√e&ÜìøÏ HêfÒ eTT+<äT eTT#ÓÃ\qT 10 XÊ‘·+ düTqï|ü⁄ ˙{Ï˝À ˇø£ >∑+≥ ùd|ü⁄ eTT+#ê*.
¬s+&ÉT es¡Tdü\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ 60 ôd+.MT. ñ+&˚≥≥T¢ Hê≥Tø√yê*. mø£sê≈£î 1.25 ≥qTï\ #=|üq Hê{Ïq
eT÷&Ées√Eq, #Ói≈£î #Ó‘·Ô ø£bÕŒ*. HêfÒ eTT+<äT ø±\Te˝À¢ mø£sê≈£î 10 øÏ˝À\T |òæÁb˛ì˝Ÿ >∑T[ø£\T ˝Ò<ë
ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ >∑T[ø£\T 8 øÏ˝À\T y˚j·÷*. pHé`p˝…’ HÓ\˝À¢ Hê{Ïq ‘√≥≈£î mø£sê≈£î 60 øÏ˝À\
j·T÷]j·÷qT ¬s+&ÉT düeTuÛ≤>±\T>± #˚dæ ¬s+&ÉT HÓ\˝˝À|ü⁄ y˚j·÷* (Hê{Ïq 30, 60 s√E\≈£î) mø£sê≈£î
125 øÏ˝À\ dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ¤≥T ÄK] <äTøÏÿ˝À y˚j·÷*. 35 øÏ˝À\ eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wtqT ¬s+&ÉT
düeTuÛ≤>±\T>± #˚dæ ÄK] <äTøÏÿ˝À dü>∑+, ÄKs¡T esê¸\≈£î eTT+<äT (nø√ºãs¡T HÓ˝≤Ks¡T) $T>∑‘ê dü>∑+
y˚düTø√yê*. »qe] ` |òæÁãe]˝À Hê{Ïq ‘√≥\≈£î mø£sê≈£î 100 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷qT eT÷&ÉT HÓ\\˝À|ü⁄
¬s+&ÉT düeTuÛ≤>±\T>± y˚j·÷*. yÓTT<ä{Ï $&É‘· qÁ‘·»ì‘√bÕ≥T mø£sê≈£î 48 øÏ˝À\ eT÷´πs{Ÿ bı{≤wt
y˚j·÷*. Je ‘·&ç Ç∫Ãq ‘·sê«‘·, ˇø£ ‘·&ç Ç#˚Ã+<äT≈£î e÷Á‘·y˚T ˙s¡ T ñ+fÒ, Je‘·&ç ô|{Ϻq 30e s√Eq,
¬s+&ÉTkÕs¡T¢ ‘·&ç ô|fÒº+<äT≈£î ˙s¡T e⁄+fÒ, Je‘·&ç Ç∫Ãq 20, 60e s√Eq ˙{Ï ‘·&ç Çyê«*. rÁe esê¸uÛ≤e
|ü]dæú‘·T˝À¢ 25 Á>±. j·T÷]j·÷G25 Á>±.\ eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt\qT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ ô|’s¡T
MT<ä |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. Ä\dü´+>± #Ói≈£îqT q]πø ‘√≥\≈£î ÄK] esê¸\˝À 50 øÏ˝À\ eT÷´πs{Ÿ Ä|òt
bı{≤wt y˚dæ esê¸ø±\+ ‘·sê«‘· eTT~]q, m+&çb˛sTTq Ä≈£î\qT ¬s*∫ es¡Tdü\ eT<Ûä´ |üs¡#ê*.
˙{Ï eTT+|ü⁄ |ü]dæú‘·T˝À¢ #Ói≈£î kÕ>∑T : ˙{Ï eTT+|ü⁄ |ü]dæú‘·T\ ø£qTyÓ’q s¡ø±\qT kÕ>∑T #˚j·÷*. uÛÑ÷$Tì
yÓT‘·>Ô ± >∑T\¢>± ˝À‘·T <äTøÏÿ #˚j÷· *. HêfÒ düeTj·÷ìøÏ Äs¡øb£ ˛‘˚ <äeTTà#˚dæ #êfi¯ófl @s¡Œs¡∫, ~ã“\ô|’ #Ói≈£î
eTT#ÓÃ\T Hê{≤*. ˙{Ï eTT+|ü⁄ ÁbÕ+‘ê˝À¢ #Ói≈£î Hê≥T¢ »qe] 15≈£î eTT+<äT>±H˚ Hê{≤*. qÁ‘·»ìì

182
¬ s +&É T <ä b ò Õ \T>± Hê{Ï q 30, 60e s√Eq y˚ d ü T ø√yê*. uÛ Ñ ÷ $Tì ‘· j · ÷ s¡ T #˚ ù d≥|ü  &É T
40 ôd+.MT. ˝À‘·T, 60 ôd+.MT. yÓ&É\TŒ>∑\ Çeø£r‘· ø±\Te\qT ˇø=ÿø£ ÿ{Ï 24 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À @sêŒ≥T
#˚düTø√yê*. ‘√≥˝À¢ ˙s¡T ì\«≈£î+&Ü eTTs¡T>∑T˙{Ï ø±\«\ <ë«sê >±ì ˝Ò<ë *|ü⁄º |ü+|ü⁄\T $ìjÓ÷–+∫
‘·s¡#·T>± ˙{Ïì rdæy˚j·÷*. eTTs¡T>∑T˙{Ïì rdæy˚dæq ‘·sê«‘· uÛÑ÷$T Ä]q|ü⁄&ÉT ‘√≥\≈£î <ä>∑Zs¡ <ä>∑Zs¡>±
‘·&ÉT\T ô|{≤º*. ˙{Ï eTT+|ü⁄≈£î >∑T¬s’q #Ói≈£î ‘√≥\qT M˝…’q+‘· ‘·«s¡>± qs¡ø±*. eTT+|ü⁄q≈£î >∑T¬s’q
‘√≥˝À¢ ‘Ó\¢ á>∑ ìyês¡D≈£î &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. eTT+|ü⁄≈£î
>∑T¬s’q ‘√≥\qT eTT+<äT>± q]øÏ bòÕ´ø£ºØøÏ ‘√\&É+ >±ì, u…\¢+ ‘·j· ÷ØøÏ >±ì ñ|üjÓ÷–+#ê*.
#Í&ÉT uÛÑ÷eTT˝À¢ #Ói≈£î kÕ>∑T : 81$48, ø√{Ï 8201, ø√7219, 81m99, 93m145, 99$30, 83$15,
2009$12, 2005{Ï16 s¡ø±\qT mqTïø√yê*. mø£sê≈£î 18,000 eTT<äTs¡T eT÷&ÉTø£fi¯fl eTT#ÓÃ\qT ô|’ô|’H˚
Hê{≤*. bÕ\ #·e⁄&ÉT rdæy˚j·T&ÜìøÏ, bı˝≤ìï ∫qï ∫qï eT&ÉT\T>± #˚dæ eT+∫˙{Ï‘√ ì\>∑{Ϻ, ‘·sê«‘·
rdæy˚j·÷*. øå±s¡ uÛÑ÷eTT\qT á ÁøÏ+<ä ‘Ó*|æq ñ<ä»ì dü÷∫ø£qqTdü]+∫ õ|ü‡yéTqT yê&ç n_Ûeè~∆
|üs#¡ T· ø√e#·TÃ.
#Ói≈£î #Ó‘·Ô qT+&ç H˚s¡T>± ùd+Á~j·T|ü⁄ ms¡Te⁄qT ‘·j·÷s¡T #˚ùd $<Ûëq+ : 1 MT≥s¡T ˝À‘·T, 2 MT≥s¡¢
yÓ&É\TŒ, 6 MT≥s¡¢ bı&Ée⁄ >∑\ >√‹˝À #Ói≈£î #Ó‘·ÔqT 15 ôd+{°MT≥s¡¢ eT+<ä+>± |üs¡∫ ‘˚eT>± ñ+&É&ÜìøÏ
˙{Ïì ∫\ø£]+#ê*. BìMT<ä ù|&É ˙{Ïì #·˝≤¢*. ˇø£ ≥qTï #Ói≈£î #Ó‘·Ô ∫eø£&ÜìøÏ 1 øÏ˝À •©+Á<Ûä|ü⁄
düeTT<ëj·T+ (∫eø£&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&˚ •©+Á<Ûä+) eT]j·TT 8 øÏ˝À\ j· T÷]j·÷, 10 øÏ˝À\ dü÷|üsYbòÕùdŒ¤{Ÿ
Á<ëeD≤ìï #·˝≤¢*. ‘·sê«‘· Bìì 1`2 ôd+.MT. eT+<ä+ eT{Ï‘º √ ø£bÕŒ*. Ç˝≤ bıs¡\T>± ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*.

ñ<ä»ì dü÷∫ø£ y˚j·Te\dæq õ|ü‡+ (mø£sêìøÏ ≥qTï˝À¢)

‘˚*ø£ uÛÑ÷eTT\T eT<Ûä´düú uÛÑ÷eTT\T ãs¡Te⁄ H˚\\T
8.7 ` 0.2 0.6
9.0 0.6 1.2 1.3
9.4 1.6 2.8 4.0
9.8 2.8 4.4 5.6
10.0 3.0 5.2 6.0
á $<Ûä+>± #˚ùdÔ düTe÷s¡T 4 e÷kÕ˝À¢ #Ói≈£î #Ó‘·Ô ≈£î[fl, ø£+b˛düT º>± e÷], bı˝≤˝À¢ y˚düTø√e&ÜìøÏ M\T>±
‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~.

183
Hês¡T yÓTTø£ÿ\ <ë«sê #Ói≈£î kÕ>∑T :
Á|üdTü ‘Ô +· ô|s¡T>∑T‘·Tqï kÕ>∑T Ks¡TÃqT ‘·–+Z #·Tø=ì, n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·&ÜìøÏ s¡÷bı+~+#·ã&çq
|ü<ä∆‹ #Ói≈£î ø£qTï\ qT+&ç ô|+∫q Hês¡TqT HêfÒ |ü<äú‹. á |ü<äú‹˝À #Ói≈£î $‘·Ôq|ü⁄ Ks¡TÃqT <ë<ë|ü⁄
Hê\T–+≥ eT÷&ÉT e+‘·T\T ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ. düT\uÛÑ+>± $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚düTø=ì Äs√>∑´e+‘·yÓTÆq Hês¡TqT
bı+~ Á|ü<Ûëq bı\+˝À Hê{Ï n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·e#·TÃ.
á |ü<äú‹˝À #Ói≈£î $‘·ÔqeTTq≈£î yê&ÉT 3 ø£fi¯fl eTT#ÓÃ\≈£î ã<äT\T>± #Ói≈£î ø£qTï\qT e÷Á‘·y˚T
j·T+Á‘·+ düV‰ü j·T+‘√ y˚sT¡ #˚dæ $‘·qÔ eTT>± yê&Ü*. á |ü<‹úä ˝À $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚jT· &É+ ≈£L&Ü #ê˝≤ düT\uÛ+Ñ .
0.5 Á>±eTT ø±s¡“+&Ó»+ eT]j·TT 2.0 $T.© eT˝≤~∏j÷· Hé ˝Ò<ë 1.6 $T.©. yÓ÷H√Áø={ÀbòÕdt ˝Ò<ë ˇø£ $T©¢
©≥s¡T 600 m|òt.mdt. ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*. bÕ¢dæºø˘ ÁfÒ\˝À
>∑T+‘·˝ÀøÏ 1/3 e+‘·T uÛ≤>∑+ eTT+<äT>± ø√ø√ |”{Ÿ (ø=ã“] |”#·T ms¡Te⁄) ì+|ü⁄ø=ì ‘·s¡Tyê‘· $‘·ÔqX¯ó~∆
#˚dæq ø£DT|ü⁄\qT ø£qTï\T ô|’øÏ ñ+&˚≥≥T¢ >∑T+‘·˝À ñ+#ê*. Ä ‘·s¡T yê‘· >∑T+‘·\qT |üP]Ô>± ø√ø√ |”{Ÿ‘√
ì+|ü⁄ø=ì y˚fi¯fl‘√ Á|ü‹ >∑T+‘·qT H=ø±ÿ*. á ÁfÒ\qT ùw&é HÓ{Ÿ˝À >±ì, ˙&É Á|ü<˚X¯+˝À >±ì es¡dü≈£î |ü~
#=|üq neT]à bÕ\B∏Hé w”{ŸqT ø£|æŒ >±* #=s¡ã&É≈£î+&Ü _>∑T‘·T>± _–+#ê*. 3`4 s√E˝À¢ ø£qTï\T
yÓTT\¬ø‘·TÔ≥ >∑eTì+∫q yÓ+≥H˚ ùw&é HÓ{Ÿ˝À ˇø£ <ëì Á|üø£ÿH=ø£{Ï neTsêÃ*. s√E $&ç∫ s√E s√CŸπøHé‘√
>±ì ÁdæŒ+ø£s¡¢qT neT]à >±ì ‘·&ÉT|ü⁄‘·÷ ñ+&Ü*. Hê{Ïq 30 s√E\≈£î Hês¡T yÓTTø£ÿ\T Hê≥&ÜìøÏ
nqT≈£L\+>± ñ+{≤sTT. ˇø£ mø£sê bı\+ Hê≥&ÜìøÏ 7500`8000 Hês¡T yÓTTø£ÿ\T nedüs¡eTe⁄‘êsTT.
Hês¡T yÓTTø£ÿ\qT Hê≥T $<Ûëq+ :
Hês¡T yÓTTø£ÿ*ï Hê≥T≈£îH˚ eTT+<äT Á|ü<Ûëq bı˝≤ìï 2`3 kÕs¡T¢ ÇqT|ü Hê>∑*‘√ ÇqTe÷s¡T <äTìï
s=≥y˚≥s¡T‘√ yÓT‘·Ôì <äTøÏÿ #˚dæ m‘·TÔ |ü˝≤¢\T ˝Ò≈£î+&Ü #·<äTqT #˚j·÷*. #Ói≈£î Hês¡TqT Hê≥&ÜìøÏ »+≥
#êfi¯¢qT s¡÷bı+~+#ê*, n+fÒ #ê\T≈£î #ê\T≈£î eT<Ûä´ 60 ôd+.MT (2μ) eT]j·TT »+≥≈£î »+≥≈£L eT<Ûä´
120 ôd+.MT (4μ) ñ+&˚˝≤ #êfi¯¢qT ø=+#Ó+ ˝À‘·T>± (20 ôd+.MT) s¡÷bı+~+#ê*. yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´
60 ôd+.MT <ä÷s¡+ ñ+&Ü*. »+≥ #êfi¯¢˝À Hês¡T yÓTTø£ÿ\qT Hê≥T≥ e\q »+≥\ eT<Ûä´ ñqï ô|&É\ MT<ä
»qTeTT, J\T>∑ e+{Ï |ü∫à s=≥º ô|s’ q¢¡ T y˚dTü ø=ì 40`45 s√E\ ej·TdüT‡˝À uÛ÷Ñ $T˝À ø£*j·T <äTìïqf…s¢Æ TT‘˚
uÛÑ÷$T |òü\<ä‘·, uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\T ø=+‘·y˚Ts¡ n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. n˝≤π> _+<äT ùd<ä´+ <ë«sê ˙s¡T
ô|≥º&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+≥T+~. es¡Tdü\ eT<Ûä´ 120 ôd+.MT. / 150 ôd+.MT., yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ 60 ôd+.MT
ñ+&˚≥≥T¢ Hê{Ïqf…‘¢Æ ˚ n+‘·sø¡ è£ wæ, uÀ<Ó\T m>∑‘√j·T&É+ e+{Ï$ $TìÁ{≤ø£sº Y ˝Ò<ë |üesY {Ï\s¢ Y ‘√ #˚dTü ø√e#·TÃ.
kÕ<Ûës¡D |ü<äú‹˝À es¡Tdü\ eT<Ûä´ 90 ôd+.MT ñ+&˚≥≥T¢ #êfi¯ófl y˚düT≈£îì 60 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À ≈£L&Ü
Hês¡T yÓTTø£ÿ\qT Hê≥e#·TÃ.
bÕ¢dæºø˘ ÁfÒ\˝À ø=ã“] |”#·T ms¡Te⁄qT y˚dæ Hês¡T yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·&É+ e\q HêfÒ≥|ü&ÉT y˚s¡T
$&çb˛≈£î+&Ü #·T≥º˝≤ #·T≥Tºø=ì e⁄+&ç ‘˚eTqT ≈£L&É |ü{Ϻ ñ+#·T‘·T +~. n+<äTe\¢ Hês¡T yÓTTø£ÿ\qT
HêfÒ≥|ü&ÉT ø=ã“] |”#·T ms¡Te⁄‘√ düVü‰ Hê≥Tø√yê*. Hê{Ïq ‘·s¡Tyê‘· Á|ür 3`4 s√E\≈£î ‘˚*ø£ bÕ{Ï
‘·&TÉ *yê«*.
184
ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+ :
dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î ms¡Te⁄\qT y˚j·÷*. |üP]Ô uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄qT HêfÒ≥|ü&ÉT #êfi¯fl˝À y˚j·÷*.
dæbòÕs¡düT #˚dæq qÁ‘·»ì, bı{≤wæj·T+ ms¡Te⁄\qT 4 <äbòÕ\T>± HêfÒ≥ |ü&ÉT, Hê{Ïq 30, 60, 90 s√E\≈£î
yÓTTø£ÿ yÓTT<äfi¯fl e<ä› ∫qï >√‘·T˝À¢ y˚dæ eT{Ϻì ø£bÕŒ*.
ms¡Te⁄\T y˚dæq Á|ürkÕ] ‘˚*ø£ bÕ{Ï ‘·&ÉT\T ‘·|üŒìdü]>± Çyê«*. á $<Ûä+>± Á|ür 30 s√E\
e´e~Û˝À Hês¡T yÓTTø£ÿ\≈£î ms¡Te⁄\T y˚dæ ˙s¡T ø£≥Tº≥ e\q Hês¡T yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe |æ\ø£\T ô|{Ϻ ã\+>±
‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT. eT{Ϻì m>∑ Á<√dæq ‘·s¡Tyê‘· Çø£ Áø=‘·Ô |æ\ø£\T |ü⁄≥Tºø£, uÀfi¯ó¢ @s¡Œ&˚ neø±X¯+ ‘·≈£îÿe>±
ñ+≥T+~. n+<äTe\q n+‘·es¡≈£î |ü⁄{Ϻq |æ\ø£\T ã*wüº+>± ‘·j·÷s¡sTT |æ\ø£\˙ï #Ói≈£î >∑&Éä\T>±
e÷s¡‘êsTT. ‘·<ë«sê #Ói≈£î ‘√≥ ø=fÒº düeTj·÷ìøÏ #Ói≈£î >∑&É\ dü+ K´ ô|]– n~Ûø£ ~>∑Tã&ç sêe{≤ìøÏ
<√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
düdü´s¡ø£åD : |ü⁄s¡T>∑T\T
|”ø£ |ü⁄s¡T>∑T : #Ói≈£î Hê{Ïq s√E qT+&ç, #Ói≈£î q]πø es¡≈£î á |ü⁄s¡T>∑T ô|’s¡TqT Ä•+∫ u≤\´<äX¯˝À |”ø£
|ü⁄s¡T>∑T>±, Hê{Ïq 120 s√E\ es¡≈£î #Ói≈£î ô|’s¡TqT qwüº|üs¡TdüT Ô+~. |”ø£|ü⁄s¡T>∑T esê¸<Ûës¡|ü⁄ #Ói≈£îô|’
m≈£îÿe>± edüTÔ+~. ˝À‘Ó’q ø±\e˝À¢ eTT#ÓÃ\qT Hê{≤*. ˙{Ï m<ä›&ç |ü ]dæú‘·T\˝ÀqT, esê¸<Ûës¡ |ü+≥˝À á
|ü⁄s¡T>∑T ‘êøÏ&ç n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. Ä\dü´+>± Hê{Ïq (e÷]Ã`y˚T HÓ\˝À) |ü+≥˝ÀqT, ø±]Ù #˚dæq |ü+≥ô|’
≈£L&Ü m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~. yê‘êes¡D+˝À ‘˚eT XÊ‘·+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç, m≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘·\T ñqï|ü&ÉT,
|ü+≥ ˙{Ï m<ä&› øç Ï >∑Ts¬ q’ |ü&ÉT á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ m≈£îÿe⁄>± ñ+≥T+~. HêfÒ eTT+<äT, mø£sê≈£î ø±s√“|òPü ´sêHé
3õ 13 πøJ\T ˝Ò<ë |òæÁb˛ì˝Ÿ 0.3 õ 10 øÏ˝À\T ˝Ò<ë ø√¢sê+Á{≤ì*Áb˛˝Ÿ 0.4õ 9 πøJ\T #=|üq #êfi¯fl˝À¢
ÇdüTø£‘√ ø£*|æ (1:2) y˚j·÷*. M˝…’q+‘· ‘·≈£îÿe e´e~Û˝À <ä>∑Zs¡ <ä>∑Zs¡>± ˙{Ï ‘·&ÉT*e«*. yÓTTø£ÿ ‘√≥˝À¢,
Hê{Ïq eT÷&Ée s√Eq, ø±]Ù ‘√≥˝À¢ ø±]Ù #˚dæq yÓ+≥H˚ mø£sê≈£î 1.25 ≥qTï\ #=|üq #Ói≈£î #Ó‘·Ô
ø£bÕŒ*. #Ói≈£î Hê{Ïq 20 s√E\≈£î *+>±ø£s¡¸D ãT≥º\qT ôV≤ø±ºs¡T≈£î 5 #=|üq ô|{Ϻ |”ø£ |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ì
>∑eTì+#·e#·Tà ˝Ò<ë ôV≤ø±ºs¡T≈£î 25 #=|üq ô|{Ϻ n~Ûø£ dü+K´˝À eT>∑ |ü⁄s¡T>∑T\qT HêX¯q+ #˚j·T&É+ <ë´sê
|”ø£ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûèä ‹ì ‘·–+Z #·e#·TÃqT. Ä]∆ø£ qwüº |ü]$T‘· kÕúsTTì $T+∫ |”ø|£ ⁄ü s¡T>∑T Ä•+∫q#√ ìyês¡D≈£î
ø√¢]ô|’]bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë mdæ ù|ò{Ÿ 1 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ Hê{Ïq
4, 6 eT]j·TT 9 yêsê˝À¢ |æ∫ø±Ø #˚dTü ø√yê*. |”ø£ |ü⁄sT¡ >∑T rÁe‘· m≈£îÿe>± ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À ø√¢sê+Á{ì*Áb˛˝Ÿ
0.3 $T.©./ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ Hê{Ïq 30 s√E\≈£î eT]j·TT nedüsêìï ã{Ϻ ¬s+&ÉekÕ] 60
s√E\≈£î yÓTTe⁄«˝À |ü&˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*. Áf…Æø√Á>±e÷ œ˝Àìdt Á>∑T&ÉT¶ |üsêqïJ$ì mø£sê≈£î 20,000
#=ˆˆq #Ói≈£î Hê{Ïq 30 s√E\ qT+&ç 7`10 s√E\ e´e~Û˝À 4`6 kÕs¡T¢ $&ÉT<ä\ #˚j·÷*. |üsêqïJe⁄\
ø±s¡T¶\T ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕúq+, nqø±|ü*¢ ø°≥ø£XÊÁdüÔ $uÛ≤>∑+˝À \uÛÑ´eT>∑TqT.
ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T #Ói≈£î Hê{Ïq 120 s√E\T yÓTT<ä\Tø=ì #Ói≈£î q]πø es¡≈£î #Ói≈£î
¬>&É\ ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+ qT+&ç ô|’ uÛ≤>∑+ es¡≈£î ‘=\T#·T≈£î+≥÷ b˛e⁄≥ e\q ¬>&É m+&çb˛‘·T+~. |ü⁄s¡T>∑T
Ä•+∫q ø£DT|ü⁄\T >∑{Ϻ|ü&ç, ø£DC≤\eTT mÁs¡ã&ç, ¬>&É\ HêD´‘·, ~>∑Tã&ç ‘·>∑TZ‘·T+~. n~Ûø£+>± qÁ‘·»ì
185
ms¡Te⁄\ yê&Éø£+, Ä\dü´+>± qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\ yê&Éø£+, ˙{Ï eTT+|ü⁄ |ü]dæú‘·T\T, ‘√≥\T |ü&çb˛sTTq
|ü]dæú‘·T\T ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹øÏ nqT≈£L\+. ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î Ä\dü´+>±
e∫Ãq |æ\ø£\qT (yê≥sY wüO{Ÿ‡) rdæy˚dæ, ‘√≥ |ü&çb˛≈£î+&Ü ì\>∑{Ϻ, eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡´+
ø£*Œ+#ê*. #Ói≈£î Hê{Ïq 120 s√E\ ‘·sê«‘· *+>±ø£s¡¸D ãT≥º\T ôV≤ø±ºs¡T≈£î 25 #=|üq ô|{Ϻ n~Ûø£
dü+K´˝À eT>∑ |ü⁄s¡T>∑T\T HêX¯q+ #˚j·T≥+ <ë«sê ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü ⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·e#·TÃqT.
Áf…Æø√Á>±e÷ œ˝Àìdt Á>∑T&ÉT¶ |üsêqïJ$ì mø£sê≈£î 20,000 #=|üq 120 s√E\ qT+&ç Á|ü‹ 7`10
s√E\ e´e~Û˝À 2`4 kÕs¡T¢ ô|’s¡T˝À e<ä˝≤* ˝Ò<ë ÁøÏ+~ m+&ÉT{≤≈£î\qT ¬s\∫, ø√¢]ô|ò’]bòÕdt 2.5 $T.©.
˝Ò<ë yÓ÷H√Áø={ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|ò{Ÿ 1 Á>±. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ 15 s√E\
e´e~Û˝À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ C≤Hé, p˝…’ e÷kÕ\˝À (|ü+≥ 120 s√E\ ej·TdüT˝À) |æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT.
bı\TdüT |ü⁄s¡T>∑T : ø£DT|ü⁄ @s¡Œ&çq|üŒ{ÏqT+∫, #Ói≈£î q]πø es¡≈£î bı\TdüT |ü⁄s¡T>∑T Ä•düTÔ+~. ˙{Ï m<ä›&ç
|ü]dæú‘·T˝À¢ m≈£îÿe qwüº+ ø£*ZdüTÔ+~. $‘·Ôq|ü⁄ <äe«qT bı\TdüT |ü⁄s¡T>∑T Ä•+#·ì ‘√≥\ qT+∫ ùdø£]+#ê*
˝Ò<ë eT÷&ÉTø£fifl¯ eTT#ÓÃ\qT &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.25 $T.©.
©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æq eT+<äT Á<ëeD+˝À 15 ì$TcÕ\T eTT+∫ Hê{≤*. bı\TdüT |ü⁄s¡T>∑T yê´|æÔ
n]ø£≥º{≤ìøÏ m+&ÉT Ä≈£î\T ¬s\∫ (yÓTTe⁄«˝À ø£˙dü+ 8 Ä≈£î\T ñ+∫) &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. ˝Ò<ë
eT˝≤~∏j·÷Hé 3 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
‘Ó\¢<√eT : |ü⁄s¡T>∑T Ä≈£î\ n&ÉT>∑TuÛ≤>±q n+≥Tø=ì Ä≈£î˝À¢ì s¡kÕìï |”*à y˚j ·T≥+ e\q ô|’s¡T ô|s¡T>∑T<ä\
‘·–Zb˛‘·T+~. Ä≈£î\T Hê]+» s¡+>∑T≈£î e÷] yÓTTø£ÿ\T –&Édüu≤] b˛‘êsTT. ˙{Ï eTT+|ü⁄≈£î >∑T¬s’q, Çeø£ r‘·
kÂø£s¡´+˝Òì, dæbòÕs¡düT y˚Ts¡≈£î ms¡Te⁄ y˚j·Tì bı˝≤˝À¢qT, ø±]Ù ‘√≥˝À¢qT ‘Ó\¢<√eT m≈£îÿe>± edüTÔ+~. Bì
ìyês¡D≈£î yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.25 $T.©. ©≥s¡T
˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ 10`12 s√E\ e´e~Û˝À nedüsêìïã{Ϻ Ä≈£î\ ÁøÏ+~, ô|’uÛ≤>±\T ‘·&ç#˚˝≤
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
|æ+&çq*¢ : |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î ‘=&çeT\≈£î, #Ói≈£î >∑&\É ≈£î eT<Û´ä >∑T+|ü⁄\T >∑T+|ü⁄\T>± #˚] >∑&\É qT+&ç s¡kÕìï
|”*Ãy˚kÕÔsTT. |ü+≥ |üø±«ìøÏ e#·TÃq|ü⁄&ÉT |æ+&çq*¢ ‘êøÏ&ç m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ñ<Ûäè‘·+>± ñqï|ü⁄&ÉT
yÓTTe⁄« m+&çb˛‘·T+~. $‘·Ôq|ü⁄ <äe«qT Hê≥{≤ìøÏ eTT+<äT ©≥s¡T ˙{Ï øÏ &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. ø£*|æq
eT+<äT Á<ëeD+˝À 15 ì$TcÕ\T eTT+∫ Hê≥Tø√yê*. m~–q ‘√≥˝À¢ |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î Ä≈£î\T ¬s\∫,
ãVæ≤s¡Z‘·yÓTÆq ø£DT|ü⁄\ MT<ä ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
#=|üq ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. Ä≈£îô|’ Ä•düTÔqï |æ+&çq*¢ (&çdæàø±ø£dt ø±¬sHé‡) ìyês¡D≈£î ≈£L&Ü ô|’q
dü÷∫+∫q eT+<äT\qT Ä≈£î ‘·&ç#˚≥≥T¢>± |æ∫ø±Ø #˚dæ |ü⁄s¡T>∑TqT n<ä T|ü⁄˝À ñ+#·e#·TÃ.
<ä÷<˚≈£î\ |ü⁄s¡T>∑T : |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q >∑T+|ü⁄\T >∑T+|ü⁄\T>± #˚], Ä≈£î\ qT+&ç s¡kÕìï |”*Ã
y˚j·T≥+ e\q Ä≈£î\T e&É*b˛sTT m+&çb˛‘êsTT. |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q #Ói≈£ î qT+&ç ‘·j·÷s¡T #˚dæq u…\¢+
q\¢>±qT, yÓT‘·Ô>±qT ñ+&ç ì\«≈£î |üìøÏsê<äT. &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø={ÀbòÕdt 1.6 $T.©.
©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚dæ á |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·Tø√e#·TÃ.

186
y˚s¡T \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T : y˚s¡T \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ m≈£îÿe>± ø£ì|æ+∫ yÓTTø£ÿ\ y˚fi¯flqT ‹ìy˚j·T≥+ e\q
yÓTTø£ÿ\T #·ìb˛‘êsTT. ‘=\ø£] esê¸\T |ü&çq yÓ+≥H˚ bı\+˝À B|ü|ü⁄ ms¡\T neTs¡TÃø√e&É+ <ë«sê ÁbòÂ&É
ô|+≈£î |ü⁄s¡T>∑T\T Äø£]¸‘·yÓTÆ, B|ü|ü⁄ ms¡ÁøÏ+<ä neTs¡TÃø=qï |ü ⁄s¡T>∑T eT+<äT Á<ëeD+˝À |ü&ç, #·ìb˛e⁄qT.
‘·<ë«sê <ë<ë|ü⁄ 50 XÊ‘·+ |ü⁄s¡T>∑T\qT ìs¡÷à*+#·e#·TÃ. mø£sê≈£î |òÁæ b˛ì˝Ÿ 0.3 XÊ‘·+ 10 øÏ˝À\ >∑T[ø£\T
˝Ò<ë ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ 0.4 XÊ‘·+ >∑T[ø£\T 8 øÏ˝À\T #=|üq HêfÒ düeTj·T+˝À uÛÑ÷$T˝À y˚dæ |ü⁄s¡T>∑T
e\q ø£*π> qcÕºìï ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ. m~π> ‘√≥˝À¢ á |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡ D≈£î mø£sê≈£î |òæÁb˛ì˝Ÿ 0.3 XÊ‘·+
10 øÏ˝À\ >∑T[ø£\T ˝Ò<ë ø√¢sê+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ 0.4 XÊ‘·+ >∑T[ø£\T 8 øÏ˝À\T #=|üq yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl <ä>∑Zs¡
>∑T+‘·\T #˚dæ y˚j·÷*. ø°≥ø£ HêX¯ø£ •©+Á<Ûä+ (m+≥yÓ÷bÕ<Û√C…ìø˘ |òü+>∑dt), yÓT{≤¬s’õj·T+ mHÓ’k˛|æ¢ì
ñ|üjÓ÷–+∫ #Ós¡≈£î˝À y˚s¡T|ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃ. #Ós¡≈£î Hê{Ï q düeTj·T+˝À >±ì, ‘=\ø£] esê¸\T
|ü&çq yÓ+≥H˚ >±ì kÕfi¯fl˝À yÓ÷{≤¬s’õj·T+ mHÓ’k˛|æ¢ ø£\ÃsY 2 øÏ˝À\T 100 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄˝À
ø£\T|ü⁄ø=ì mø£s¡+ bı\+˝À y˚düT≈£îqï≥¢sTT‘˚ y˚s¡T|ü⁄s¡T>∑TqT düeTs¡∆e+‘·+>∑ ìyê]+#·e#·TÃqT.
#Ó<ä\T : ‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\˝À¢ #Ó<ä |ü⁄s¡T>∑T\ ‘êøÏ&ç m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. $‘·Ôq |ü⁄ eTT#ÓÃ\ øÏs¡TyÓ’|ü⁄\ qT+&ç
Á|üy˚•+∫ ˝À|ü* |ü<ës¡ú+, yÓTT>∑Z\T ‹q&É+ e\q yÓTT\ø£ XÊ‘·+ ‘·>∑TZ‘·T+~. m~–q ‘√≥˝À¢ ≈£L&Ü ˝À|ü*
yÓT‘·ìÔ |ü<ës¡+ú ‹ìy˚d,æ øπ e\+ &=\¢\T $T>∑T\TqT, #Ó<ä |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î |ü⁄≥º\qT Á‘·$«, sêDÏ |ü⁄s¡T>∑TqT
HêX¯q+ #˚j·÷*. HêfÒ eTT+<äT #Ói≈£î eTT#ÓÃ\qT Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|òt.mdt. ˇø£ $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
#=|üq ø£*|æq eT+<äT Á<ëeD+˝À 15 ìeTTcÕ\T eTT+∫ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j· ÷*. $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæq #Ói≈£î
eTT#ÓÃ\qT HêfÒ eTT+<äT ø±\Te\˝À¢ mø£sê≈£î 100 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|òt.mdt. qT 180 ©≥s¡¢
˙{Ï˝À ø£*|æ y˚j·÷*. m~–q ‘√≥˝À¢ #Ó<ä\ ìyês¡D≈£î Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 m|òt.mdt. qT 100 $T.©.
eT+<äTqT 180 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ yÓTTø£ÿ yÓTT<äfi¯fl <ä>∑Zs¡ y˚j·÷* ˝Ò<ë ø√¢]ô|’]bòÕdt 20 {Ï.dæ. 5 $T.©.
©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ¬>&É\T ‘·&ç#˚≥≥T¢ #Ói≈£î ¬>&É\ô|’q |æ∫ø±] #˚d æ, yÓTTø£ÿ yÓTT<äfi¯fl <ä>∑Zs¡ ≈£L&É eT+<äT
˙s¡T b˛j·÷*. #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\ ‘êøÏ&ç m≈£îÿe>± ñqï bı˝≤˝À¢ ø°≥ø£ HêX¯q •©+Á<Ûä+, yÓT{≤¬s’õj·T+ mHÓ’k˛|æ¢
ø£\ÃsYqT 2 øÏ˝À\ 100 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄˝À ø£\T|ü⁄ø=ì mø£sê bı\+˝À #Ós¡≈£î HêfÒ düeTj·T+˝À
y˚düT≈£îqï≥¢sTT‘˚ #Ó<ä\qT ìyê]+#·e#·TÃ.
mÁs¡q*¢ (\ø£ÿ‘Ó>∑T\T) : á |ü⁄s¡T>∑T ‘êøÏ&ç @Á|æ˝Ÿ`y˚T e÷kÕ˝À¢ n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\≈£î ôV≤#·TÃ>± ñ+≥T+~.
y˚d$ü ø±\+˝À yêq»\T¢\T |ü&qç |ü⁄&ÉT, Ä »\T¢\ eT<Û´ä ˇs¡T|ü⁄ düeTj·T+˝À \ø£ÿ‘Ó>T∑ \T m≈£îÿe>± ø£ìŒdüT+Ô ~.
Ä≈£î n&ÉT>∑TuÛ≤>±q ndü+U≤´ø£+>± á |ü⁄s¡T>∑T\T #˚] s¡kÕìï |”\Ã&É + e\q Ä≈£î mÁs¡>± e÷s¡T‘·T+~. á
mÁs¡ q*¢ ñ<Ûäè‹ e÷]Ã`y˚T HÓ\˝À¢ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. esê¸uÛ≤e |ü]dæ∆‘·T\T, n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\T á q*¢
ñ<Ûäè‹øÏ nqT≈£L\+. ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. ˝Ò<ë 3 Á>±. ˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£|ü⁄
bı&çì ø£*|æ Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ ‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
>∑÷&ÉT q*¢ : á q\T¢\T Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q >∑T+|ü⁄\T >∑T+|ü⁄\T>± 6 qT+&ç 8 es¡Tdü˝À¢ Ä≈£îeT<Ûä´
áHÓ≈£î düe÷+‘·s¡+>± ‘Ó\¢{Ï >∑÷fi¯flqT #˚dæ, yê{Ï ˝À|ü\ ñ+{≤sTT. Ç$ Ä≈£î\T n&ÉT>∑T uÛ≤>±ìï ^øÏ, s¡dü+
|”\Ã≥+ e\q |üdüT|ü⁄ |ü#·Ãì n+&Üø±s¡|ü⁄ eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. Áø£y˚T|” á eT#·Ã\T ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T≈£î

187
e÷s¡‘êsTT. á q*¢ eTT<äTs¡T Ä≈£î\qT m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~. Ç$ #Ói≈£î Ä≈£î\ qT+&ç s¡kÕìï |”\Ã≥+
e\q Ä≈£î\ìï bÕ*b˛sTT, ∫es¡≈î£ m+&çb˛‘êsTT. Ç$ Ä•+∫q ‘√≥˝À¢ m<äT>∑T<ä\ ‘·–,Z ~>∑Tã&ç ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
á q*¢ ñ<Ûèä ‹ @Á|æ˝Ÿ HÓ\ qT+&ç nø√ºãsY es¡≈î£ ñ+≥T+~. eT<Û´ä düú ñc˛íÁ>∑‘\· T (26 qT+&ç 29° ôd*‡j·Tdt)
eT]j·TT eT<Ûä´düúyÓTÆq >±*˝Àì ‘˚eT (60 qT+&ç 75 XÊ‘·+) á q*¢ ñ<Ûäè‹øÏ nqT≈£L\+. á q*¢ Ä•+∫q
ÁøÏ+~ Ä≈£î\qT (yÓTTe⁄«˝À 8 Ä≈£î\T $TqVü‰) rdæ ‘·>∑T\u…{≤º*. ˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£|ü⁄ bı&ç ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
3 Á>±eTT\T ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. #=|üq ø£*|æ Ä≈£î\ n&ÉT >∑T uÛ≤>∑+ ‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±Ø
#Ój·÷´*. nedüsêìïã{Ϻ 15 s√E\ e´e~Û˝À eTs√kÕ] |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. á q*¢ Ä•+∫q|ü⁄&ÉT, >∑&ç¶C≤‹
yÓTTø£ÿ\ô|’ ≈£L&Ü ô|’ eT+<äT |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
‘Ó\¢ù|qT (}* m|òæ&é) : á |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ‘·*¢ eT]j·TT |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î\ n&ÉT>∑ TuÛ≤>∑+˝À >∑T+|ü⁄\T>±
ñ+&ç, s¡kÕìï |”\Ã≥+ e\q ‘Ó\T|ü⁄, |üdüT|ü⁄ es¡í+ $T[‘·yÓTÆq eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. yÓTT<ä≥ n+#·T\T
‘·sê«‘· yÓTT‘·Ô+ Ä≈£î\T Áø£y˚T|æ m+&çb˛‘êsTT. á |ü⁄s¡T>∑T\T $dü]®+∫q ‹j·T´ì õ>∑≥ |ü<ës¡ú+ ÁøÏ+<äqTqï
Ä≈£î\ ô|’uÛ≤>±q |ü&ç, <ëìMT<ä ªdü÷{°yÓ÷˝Ÿºμ nH˚ q\¢ì •©+Á<Ûä+ ô|]– Ä≈£î eTdæu≤s¡T‘·T+~. |ü⁄s¡T>∑T
ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&ÉT #Ói≈£î ~>∑Tã&ç 26 XÊ‘·+, |ü+#·<ës¡ ~>∑Tã&ÉT\T 24 XÊ‘·+ ‘·–Zb˛‘êsTT.
yê‘êes¡D+ eTãT“>± ñ+&ç, 19 qT+&ç 35° ôd*‡j·Tdt es¡≈£î ñc˛íÁ>∑‘· eT]j·TT 80 qT+&ç 90 XÊ‘·+
>±*˝À ‘˚eT ñqï|ü⁄&ÉT |ü⁄s¡T>∑T u≤>± n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·T+~. >±* <ë«sê 1.5 qT+&ç 2.0 øÏ.MT. <ä÷s¡+
es¡≈£î á |ü⁄s¡T>∑T\T yê´|æÔ #Ó+<ä>∑\e⁄. $‘·ÔHêìï Äs√>∑´e+‘·yÓTÆq ‘√≥\ qT+&˚ ùdø£]+#ê*. $‘·Ôq|ü⁄
eTT#ÓÃ\qT eT˝≤~∏j÷· Hé 2 $T.©. ø£*|æq eT+<äT Á<ëeD+˝À 15 ì$TcÕ\ eTT+∫ Hê{≤*. dæbÕò s¡dTü #˚dqæ
yÓ÷‘ê<äT˝À qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\T yê&Ü*. |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q Ä≈£î\qT rdæ ‘·>∑T\ u…{≤º*. |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q
‘√≥\ qT+&ç #Ói≈£îqT Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î s¡yêD≤ #˚j·T≈£L&É<äT. ©≥s¡ T ˙{ÏøÏ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©.
˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 1.7 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|ò{Ÿ 1 Á>±. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.25 $T.©. ˝Ò<ë <∏äjÓ÷$T‘√ø£‡yéT
0.2 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ ‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘Ó>T∑ fi¯ófl
ø±≥Tø£ ‘Ó>T∑ \T : ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ˝À¢ yÓTTe⁄« bı&ÉT>¬ q’ q\¢ì ø=s¡&Ü>± e÷s¡T‘·T+~. yÓTTe⁄« qT+&ç ø=s¡&Ü
e∫Ãq 3`4 s√E\ es¡≈£î ‘Ó\¢ì |ü\Ãì bıs¡ ø£|üŒã&ç ñ+≥T+~. Ä ‘·sê«‘· bıs¡ ∫{Ï¢ ˇø√ÿ ø=s¡&Ü qT+&ç
düTe÷s¡T 50 ø√≥¢ ‘Ó>∑T\T ø±s¡ø£ •©+Á<Ûä ;C≤\T >±* <ë«sê, es¡¸|ü ⁄ »\T¢\ <ë«sê |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\˝ÀìøÏ
yÓ<»ä \¢ã&ç ‘Ó>T∑ \T yê´|æøÔ Ï <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq >¬ &É\T düqï>± e⁄+{≤sTT. ‘Ó>T∑ \T yÓTTø£ÿ ‘√≥\
ø£Hêï ø±]Ù ‘√≥\˝À m≈£îÿe>± edüTÔ+~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq ø±]Ù ‘√≥\˝À <äTãT“\ qT+&ç |æ\ø£\T m≈£îÿe
ekÕÔsTT. #Ói≈£î ~>∑Tã&ç, s¡düHêD´‘· ‘·>∑TZ‘·T+~. ‘Ó>∑T\T $‘·Ôq|ü⁄ eTT#ÓÃ\ <ë«sê yê´|ædüTÔ+~. eT÷&ÉTø£fi¯fl
eTT#ÓÃ\qT y˚&ç˙{Ï˝À (52° ôd*‡j·Tdt e<ä› 30 ì$TcÕ\T) ˝Ò<ë ‘˚eT‘√ $T[‘·yÓTÆq y˚&ç >±*˝À (54°
ôd*‡j·Tdt e<ä› 2½ >∑+ˆˆ\T) $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚dæ ˝Òe&ç ‘√≥\qT ô|+∫ yê{Ï qT+&ç e∫Ãq eTT#ÓÃ\qT
Hê≥Tø=qï≥¢sTT‘˚ ‘Ó>∑T\TqT ìyê]+#·e#·TÃ. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq <äTãT“\qT rdæ ‘·>∑T\u…{≤º*. ø±]Ù ‘√≥\
ô|+|üø+£ yÓTT<ä{Ï ø±]Ùπø |ü]$T‘·+ #˚j÷· *. ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\qT kÕ>∑T #˚j÷· *. ‘Ó>T∑ \T≈£î ˝§+–b˛j˚T

188
s¡ø±\qT kÕ>∑T #˚düTÔqï|ü&ÉT $‘·Ôq|ü⁄ eTT#ÓÃ\qT nC≤ø°‡Åk˛º_Hé G f…ãTø=qCÀ˝Ÿ (1.0 $T.©./ ©≥s¡T) ˝Ò<ë
Ábı|æø=qCÀ˝Ÿ (0.5 $T.©./©≥s¡T) eT+<äT Á<ëeD+˝À 15 ì$TcÕ\T eTT+∫ Hê≥Tø√yê*. ø±]Ù ‘√≥˝À¢
f…ãTø=qCÀ˝Ÿ (1.0 $T.©./©≥s¡T) ˝Ò<ë Ábı|æø=qCÀ˝Ÿ (1.0 $T.©./©.) eT+<äTqT ø±]Ù #˚dæq yÓ+≥H˚
ˇø£kÕ], eTs√ 30`35 s√E\≈£î Ç+ø=ø£kÕ] |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. eT+<äT Á<ëeD+ |æ∫ø±Ø #˚ùd eTT+<äT
‘Ó>∑T\T k˛øÏq <äTãT“\qT rdæ ‘·>∑T\u…{≤º*.
mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : ‘Ó>∑T\T Ä•+∫q|ü&ÉT ‘=*<äX¯˝À ô|’ qT+&ç 3, 4e Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ |ü#·Ã>± e÷s¡‘êsTT.
Ä ‘·sê«‘· yÓTTe«+‘ê e&É*b˛‘·T+~. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq >∑&\É qT ì\Te⁄>± N*Ñ˚ |ü⁄*dæq |æ+&ç |ü<ës¡|ú ⁄ü yêdüq
edüT+Ô ~. #Ói≈£î ˝À|ü\ mi¿≈î£ fi¯ófl ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq uÛ≤>∑+ mi¿>± e÷] nø£ÿ&Éøÿ£ &É ‘Ó\ì¢ n&ÉT#¶ ês¡\T ø£qã&É‘êsTT.
‘Ó>∑T\T k˛øÏq #Ói≈£î ø=+‘· ø±˝≤ìøÏ e&É* #·ìb˛‘·T+~. #Ói≈£î ~>∑T ã&ç, s¡düHêD´‘· ‘·–Zb˛‘·T+~. ‘Ó>∑T\T
k˛øÏq <äTãT“\qT düeT÷\+>± rdæ ø±*Ãy˚j·÷*. ‘√≥˝À¢ ˙s¡T ì\e≈£î+&Ü #˚j·÷*. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq
‘√≥\qT q]øÏ #Ó‘·Ô e¬>’sê rdæy˚dæq ‘·sê«‘· n<˚ uÛÑ÷$T˝À ‹]– #Ói≈£î düTe÷s¡T Hê\T>∑T HÓ\\ es¡≈£î
y˚jT· sê<äT. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ ‘√≥\ qT+&ç ø±]Ù #˚jT· sê<äT. ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\qT kÕ>∑T#˚j÷· *.
$‘·Ôq|ü⁄ eTT#ÓÃ\qT HêfÒeTT+<äT y˚&ç˙{Ï˝À ` 52° ôd*‡j·Tdt ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› ø±s¡“+&çõyéT 0.5 Á>±. ©≥s¡T
˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ 30 ì$TcÕ\T X¯ó~∆ #˚j·÷*. mi¿≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tº≈£îH˚ s¡ø±˝…’q ø=m7602,
ø√7706, 83ÄsY23, ø√{Ï 8201, 87m298, 87m397, 83$15, 93m145, 94m124, 96m136,
96m3, 97m85, 2003$46, 2001m63, 2000m225, 2000m56, 2003m255, 2005m128,
2009m107, 2009m252 \qT kÕ>∑T #˚j·÷*.
>∑&ç¶<äTãT“ ‘Ó>∑T\T : ‘Ó>∑T\T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl qT+&ç düqïì, ≈£îs¡#·>± qTqï ‘Ó\¢ì |æ\ø£\T
m≈£îÿe>± ekÕÔsTT. Ä≈£î\T bÕ*b˛sTT #ê˝≤ ∫qï$>± ñ+&ç, yÓTTø£ÿ\T >∑&<¶ç Tä ãT“\ e˝… ñ+{≤sTT. ø±]Ù‘√≥˝À¢
m≈£îÿe>± ø£qã&ÉT‘·T+~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ ‘√≥\ qT+&ç ø±]Ù #˚ j·Tsê<äT. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq <äTãT“\qT
Á‘·$« ‘·>T∑ \ u…{≤º*. $‘·qÔ |ü⁄ eTT#ÓÃ\qT y˚&ç ˙{Ï˝À >±ì, ‘˚eT‘√ $T[‘·yTÓ qÆ y˚&>ç ±*˝À >±ì X¯ó~∆ #˚j÷· *.
‘Ó>∑T\TqT yê´|æÔ #˚ùd ø°≥ø±\qT ìyê]+#·{≤ìøÏ eT˝≤~∏j·÷Hé ˝Ò<ë &Ó ’$T<∏√j˚T{Ÿ 2 $T.©. ©≥s¡T ˙{Ï˝À
ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚dTü ø√yê*. bı\+˝À ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷&Ü*. ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\qT kÕ>∑T #˚j÷· *.
e&É\T ‘Ó>∑T\T : ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T ˙{Ï m<ä›&çøÏ >∑T¬s’q yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\ e˝… e&É*b˛‘êsTT.
#Ói≈£î˝À >∑T\¢ @s¡Œ&É≥+ e\q ãs¡Te⁄ ‘·>∑TZ‘·T+~. ˙{Ï m<ä›&ç, ˙{Ï eTT+|ü⁄≈£î ˝ÀHÓ’q ‘√≥˝À¢ á ‘Ó>∑T\T
ôV≤#·TÃ>± edüTÔ+~. pHé`p˝…’ HÓ\˝À¢ Hê{Ïq ‘√≥\T m≈£îÿe>± ˝§+–b˛‘êsTT. y˚dü$˝À <ä>∑Zs¡ <ä>∑Zs¡>±
˙s¡T ø£{≤º*.
nHêdü≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : q\¢πs>∑&ç H˚\˝À¢ Çeø£r‘· kÂø£s¡´+ ˝Òq|ü⁄&ÉT, eTT#ÓÃ\T Hê≥&É+ Ä\dü´yÓTÆq|ü&ÉT
$‘·Ôq|ü⁄ eTT#ÓÃ\T yÓTT\¬ø‘·Ôø£ ≈£î[flb˛‘êsTT. á eTT#ÓÃ\ qT+&ç |ü +&çq nHêdü|ü+&ÉT yêdüq edüTÔ+~.
eTT#ÓÃ\qT 0.05 XÊ‘·+ ø±s¡“+&ÉõyéT (150 Á>±. eT+<äT 300 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À) eT+<äT ˙fi¯fl˝À Hê≥&ÜìøÏ
eTT+<äT 15 ì$TcÕ\T eTT+∫‘˚ á ‘Ó>∑T\TqT n]ø£≥ºe#·TÃ.

189
e\j·T|ü⁄ eT#·Ã‘Ó>∑T\T : yÓTTe⁄«˝Àì eT÷&ÉT Ä≈£î\T $TqVü‰, nìï Ä≈£î\T ‘Ó>∑T\T≈£î ˝Àqe⁄‘êsTT. Ä≈£î\
MT<ä eTT<äTs¡T Ç≥Tø£ s¡+>∑T e\j·÷ø±s¡|ü⁄ eT#·Ã˝Òs¡Œ&ç, n$ ø£*dæ ∫es¡≈£î Ä≈£î m+&çb˛‘·T+~. ‘Ó>∑T\T
Ä>∑wüߺ qT+&ç yÓTT<ä˝…’ ‘√≥ q]πø es¡≈£î ø£qã&ÉT‘·T+~. ø√7219, ø√{Ï8201, 85m261, 87m298
s¡ø±˝À¢ m≈£îÿe>± edüTÔ+~. ø±|üsY Äø°‡ø√¢¬s’&é 3 Á>±. ˝Ò<ë ø±s¡“+&ÓõyéT 1 Á>±. ˝Ò<ë e÷+ø√C…uŸ 3 Á>±.
©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ eT÷&ÉTkÕs¡T¢, eT÷&ÉTyêsê\ e´e~Û˝À ‘Ó>∑T\T k˛øÏq|üŒ{Ï qT+&ç |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
yÓTTe⁄«≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T : esê¸\T ‘=+<äs>¡ ± y˚T`pHé HÓ\˝À¢ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ ,Æ p˝…’ HÓ\˝À n~Ûø£ esê¸\T |ü&qç |ü&ÉT
yÓTTe⁄«≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‘·+>± edüTÔ+~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ ÿ\ yÓTTe⁄« Ä≈£î\ yÓTT<ä\T uÛ≤>∑+ bÕøÏåø£+>±
‘Ó\¢>± ne⁄‘·T+~. yÓTTe⁄« Ä≈£î\T ∫qï>± ñ+&ç dü]>± $&çe&Ée⁄. ˇø=ÿø£ÿ|ü&ÉT #·T≥Tºø=ì b˛‘êsTT. Ä≈£î\
yÓTT<ä\T˝À bÕ*b˛sTTq uÛ≤>∑+˝À mÁs¡{Ï #ês¡\T @s¡Œ&ç Ä #ês¡ yÓ+ã&ç Ä≈£î ∫{Ïb¢ ˛‘·T+~. yÓTTe⁄« ≈£î[flb˛‘˚
yÓTTø£ÿ m<äT>∑T<ä\˝Òø£ #·ìb˛‘·T+~. yÓTTe⁄«≈£îfi¯flø£b˛‘˚ esê¸\T ‘·>>Z∑ ±H˚ ‘Ó>T∑ \T ñ<Ûèä ‹ ‘·–Z yÓTTø£ÿ\T e÷eT÷\T
dæú‹øÏ ekÕÔsTT.
yÓTTe⁄«≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T >±* <ë«sê, es¡¸|ü⁄ »\T¢\ <ë«sê yê´|æÔ #Ó +<äT‘·T+~. $‘·Ôq|ü⁄ eTT#ÓÃ\ <ë«sê
yê´|æÔ #Ó+<ä<äT. ø±s¡“+&ÉõyéT ˇø£ Á>±eTT ˝Ò<ë e÷+ø√C…uŸ 3 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ìã{Ϻ
10`15 s√E\ e´e~Û˝À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±Ø #˚dæ ìyê]+#·e#·TÃ.
Ä≈£îe÷&ÉT ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T u≤´ø°º]j·÷ e\¢ edüTÔ+~. Ä≈£î\ MT<ä düqï{Ï bı&ÉT>±{Ï ‘Ó\¢{Ï #ês¡\T
@s¡Œ&ç, á #ês¡\ yÓ+ã&ç Ä≈£î\ ø=q qT+&ç ÁøÏ+<ä≈£î m+&É&É+ »s¡T>∑ T‘·T+~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq >∑&É\˝Àì
ø£fi¯ófl ÁøÏ+~ ø£DT|ü⁄\ qT+&ç yÓTT<ä˝…’ Áø£y˚T|” ô|’ ø£DT|ü⁄\ yÓ’|ü⁄>± yÓTT\¬ø‘·TÔ‘êsTT. á yÓTT\ø£\T bÕ*b˛sTT
Áø£y˚T|æ m+&ç #·ìb˛‘êsTT.
á ‘Ó>∑T\T $‘·Ôq|ü⁄ eTT#ÓÃ\ <ë«sê ‘√≥ q]πø ø£‘·TÔ\ <ë«sê kÕ>∑T ˙{Ï <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~.
‘Ó>∑T\T k˛ø£ì Äs√>∑´e+‘·yÓTÆq ‘√≥\ qT+&ç $‘·Ôq+ yê&É&É+, ‘Ó>∑T\T k˛øÏq <äTãT“\qT düeT÷\+>± rdæ
‘·>∑T\u…≥º&É+, ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT ø±]Ù e÷ìy˚j·T&É+, #Ói≈£î q]πø ø£‘·TÔ\qT n&ÉbÕ<ä&ÉbÕ
5 XÊ‘·+ bòÕsêà*¶ôV’≤&é Á<ëeD+˝À eTT+∫ X¯ó~∆ #˚j·T&É+, $‘·Ôq|ü⁄ eTT#ÓÃ\qT y˚&ç˙{Ï˝À 52° ôd*‡j·Tdt
e<ä› 30 ì$TcÕ\T X¯ó~∆ #˚j·T&É+ <ë«sê ‘Ó>∑T\TqT ìyê]+#·e#·TÃ.
Á‘·T|ü ‘Ó>∑T\T : Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À düqï>± |üdüT|ü⁄ ˝Ò<ë Hê]+» s¡+>∑T˝À ñ+&˚ u§ã“\T @s¡Œ&É‘êsTT.
Ç$ Áø£eT+>± >√<ÛäTeT s¡+>∑T≈£î, eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT s¡+>∑T≈£î e÷s¡‘êsTT. <äTãT“˝À ñ+&˚ nìï yÓTTø£ÿ\≈£î á
‘Ó>∑T\T k˛øÏ düTe÷s¡T 70 XÊ‘·+ $d”ÔsêíìøÏ yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‘·yÓTÆq|ü&ÉT Ä≈£î‘=&çeT\ MT<ä
≈£L&Ü Á‘·T|ü ‘Ó>T∑ \T u§ã“\T @s¡Œ&ç ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\T <ä÷sêìøÏ eTT<äTs¡T >√<ÛTä eT s¡+>∑T˝À ø£ì|ækÕÔsTT.
á ‘Ó>∑T\T nø√ºãsY`qe+ãsY qT+&ç ‘√≥ q]πø<ëø± Ä•düTÔ+~.
#·\{¢ Ï yê‘êes¡D+˝À >±*‘√ ≈£L&ç, >±*˝À ‘˚eT ôV≤#·TÃ>± ñqï|ü&ÉT Á‘·T|ü ‘Ó>T∑ \T eè~∆ #Ó+<ä&ÜìøÏ,
yê´|æÔøÏ u≤>± <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. e÷+ø√C…uŸ 3 Á>±ˆˆ ˝Ò<ë Áb˛|æHÓuŸ 2.5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø
#˚dæ ìyê]+#·e#·TÃ.
#Ói≈£î˝À |üdüT|ü⁄ Ä≈£î ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T yÓ’s¡dt e\q k˛≈£î‘·T+~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ô|’ Hê\Ze Ä≈£î

190
qT+&ç ÁøÏ+~ yÓ’|ü⁄≈£î Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄|ü#·Ã s¡+>∑TøÏ e÷s¡T‘êsTT. ∫es¡q ñqï $#·TÃø√ì Ä≈£î\T e÷Á‘·+
Ä≈£î|ü#·Ã>± ñ+{≤sTT. ‘·sê«‘· Áø£y˚T|æ Ä≈£î\ ∫es¡\ qT+&ç ÁøÏ+<äøÏ Ä≈£î\T m+&çb˛sTT #·T≥Tºø=ì
ñ+{≤sTT. Ä≈£î\˝Àì eT<Ûä´ áHÓ e÷Á‘·+ |üdüT|ü⁄|ü#·Ã>± e÷] ‘·sê«‘· |üdüT|ü⁄s¡+>∑T áHÓ ¬s+&ÉTyÓ’|ü⁄˝≤
$dü]Ô düT+Ô ~. á <äX˝¯ À ô|q’ Tqï Ä≈£î\T ì{≤s¡T>± øÏØ≥+ e˝… ø£ì|ækÕÔsTT. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\T nqT≈£L\
|ü]dæú‘·T\˝À Äs√>∑´e+‘·+>± ø£ì|ækÕÔsTT, ø±˙ ˙{Ï m<ä›&ç ø£*–q|ü⁄ &ÉT ‘Ó>∑T\T \ø£åD≤\qT ø£qãs¡TkÕÔsTT.
á ‘Ó>∑T\T ù|qTã+ø£ |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~.
Bì ìyês¡D ø=s¡≈î£ ‘Ó>T∑ \T \ø£Då ≤\T ø£ì|æ+∫q yÓ+≥H˚ ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ ø±*Ãy˚j÷· *.
‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ ‘√≥\ qT+&ç $‘·ÔHêìï ùdø£]+#·sê<äT. ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À
{ÏwOü ´ø£\ÃsY <ë«sê n_Ûeè~∆ #˚dqæ $‘·HÔ êìï yê&Ü*. ‘Ó>T∑ \TqT yê´|æÔ #˚ùd ù|qTã+ø£ ìyês¡D≈£î &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ
2 $T.©./©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
yÓTTC≤sTTø˘ ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T \ø£åD≤\T yÓTTø£ÿ ‘√≥˝Àq÷ eT]j·TT ø±]Ù ‘√≥˝À¢q÷ >∑eTì+#·e#·TÃ. ø±˙
ø±]Ù ‘√≥\˝À ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï≥T¢ >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. á ‘Ó>∑T\T ñìøÏì yÓTTø£ÿ ˝Ò‘· <äX¯˝À
(3`4 HÓ\\T) qT+&ç >∑eTì+#·e#·TÃ. á ‘Ó>∑T\T \ø£åD≤\T ô|s¡T>∑T<ä\ m≈£îÿe>± ñqï yÓTTe⁄« Ä≈£î\ô|’
>∑T]Ô+#·e#·TÃ. ˝Ò‘· Ä≈£î\ô|’ ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#·Ã eTT<äTs¡T Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑+˝À ñqï eT#·Ã\qT >∑eTì+#·e#·TÃ.
‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿyÓ’q|ü&ÉT ˝Ò‘· Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷] ‘·sê«‘· ms¡T|ü⁄ s¡+>∑TøÏ e÷s¡TqT. ∫e]øÏ
Ä≈£î\T m+&ç yÓTTø£ÿ\T –&Édüu≤s¡T‘êsTT. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\˝À >∑&É\ ãs¡Te⁄, #·¬øÿs¡ XÊ‘·+ u≤>±
‘·>∑TZ‘êsTT. á ‘Ó>∑T\T kÕ<Ûës¡D+>± m≈£îÿe XÊ‘·+ $‘·Ôq eTT#ÓÃ\ <ë«sê yê´|ædüTÔ+~. á yÓ’s¡dt bı\+˝À
ñ+&˚ >∑&ç¶ C≤‹ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ô|’ ìedæ+∫, ‘·s¡Tyê‘· #Ói≈£î |ü+≥ yÓTT‘·Ô+ yê´|ædüTÔ+~. á ‘Ó>∑T\T
ìyês¡D≈£î ‘Ó>∑T\T k˛ø£ì, Äs√>∑´e+‘·yÓTÆq ‘√≥\ qT+&ç e÷Á‘·y˚T $‘·ÔHêìï ùdø£]+#ê*. á ‘Ó>∑T\T
bı\+˝À ù|qTã+ø£ |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. ø£qTø£ ù|qTã+ø£ ìyês¡D≈£î yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt
1.6 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 2.0 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£*|æ 10 s√E\ e´e~Û˝À ¬s+&ÉT kÕs¡T¢
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
Á|ü‘˚´ø£ $‘·Ôq|ü⁄ ‘√≥\ ô|+|üø£+ : eTT<äTs¡T #Ói≈£î\ eT<Ûä´uÛ≤>∑+ qT+&ç eT÷&ÉTø£fi¯fl eTT#ÓÃ\qT rdü Tø√yê*.
eT÷&ÉTø£fi¯fl eTT#ÓÃ\qT y˚&ç˙{Ï˝À 52° ôd*‡j·Tdt ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› 30 ì$TcÕ\T ˝Ò<ë ‘˚eT‘√ $T[‘·yÓTÆq y˚& ç
>±*˝À 54° ôd*‡j·Tdt ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› 2½ >∑+≥\T ñ+∫ X¯ó~∆ #˚j·÷*. X¯ó~∆ #˚j·T≥+ <ë«sê ø±≥Tø£,
Ä≈£îe÷&ÉT, >∑&<¶ç Tä ãT“ ‘Ó>T∑ fi¯flqT ìyê]+#·e#·TÃ. X¯ó~∆ #˚jT· ã&çq $‘·HÔ êìï e÷Á‘·yT˚ ˝Òe&ç ‘√≥\ ô|+|üø±ìøÏ
yê&Ü*. &çôd+ãs¡T`»qe] HÓ\˝À¢ X¯ó~∆ #˚j·Tã&çq $‘·ÔHêìï ˝Òe&ç ‘√≥\ ô|+|üø±ìøÏ $ìjÓ÷–+#ê*.
bı\TdüT |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î eTT#ÓÃ\qT HêfÒ eTT+<äT &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ ˝Ò<ë eT˝≤~∏j·÷Hé (2 $T.©. ©≥s¡T
˙{ÏøÏ) eT+<äT Á<ëeD+˝À 15 ì$TcÕ\T eTT+∫ Hê≥Tø√yê*. dæbòÕs¡T‡ #˚dæq qÁ‘·»ìì Hê{Ïq 30e
s√Eq, 60e s√Eq ¬s+&ÉT düeTbÕfi¯fl˝À y˚j·÷*. mø£sêìøÏ 40 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+, 40 øÏ˝À\ bı{≤wt\qT
HêfÒ düeTj·T+˝À y˚düTø√yê*. ˝Òe&ç ‘√≥\T 7`8 HÓ\\T ô|]–q ‘·sê«‘· p˝…’`Ä>∑wüߺ HÓ\˝À¢ ø={Ϻ ‹]–
Hê{≤*. á $‘·ÔHêìøÏ y˚&ç˙{Ï X¯ó~∆ nedüs¡+ ˝Ò<äT.

191
{ÏwüO´ø£\ÃsY $<ÛëqeTT : ‘·≈£îÿe $‘·Ôq eè~∆ πs≥T ñqï á |ü+≥˝À eTs=ø£ Á|ü‘ê´e÷ïj·T $<Ûëq+
á {ÏwüO´ ø£\ÃsY $<Ûëq+. á $<Ûëq+ <ë«sê y˚\ yÓTTø£ÿ\qT, »qT´ dü«#·Ã¤‘· <Óã“ ‹q≈£î+&Ü, @ø£Ø‹>±,
ã\yÓTqÆ ‘˚»düT‡ ø£*–q eTTK´yÓTqÆ ‘Ó>T∑ fi¯ófl n+fÒ mÁs¡≈î£ fi¯ófl, >∑ &<¶ç Tä ãT“ ‘Ó>T∑ \T Ä•+#·q≥Te+{Ï yÓTTø£ÿ\qT
Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À ô|+∫ ‘·s¡Tyê‘· Vü‰¬s¶ì+>¥ |ü<ä∆‹ <ë«sê Á^HéVü≤Ödt \˝À, ùw&éHÓ{Ÿ\˝À düTe÷s¡T 2 HÓ\\bÕ≥T
ô|s¡>∑ì∫Ã, Á|ü<Ûëq bı\+˝À Hê{Ïq|ü⁄&ÉT ~>∑Tã&ç ¬s{Ϻ+|üe⁄‘·T+~. ø±ì yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï>± Bìø£j˚T´ Ks¡TÃ,
ÁX¯eT #ê˝≤ m≈£îÿe. eTq<˚X¯+˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« dü+düú˝…’q edü+ ‘·<ë<ë wüß>∑sY ÇHédæº≥÷´{Ÿ, wüß>∑sYπøHé
Á;&ç+>¥ ÇHédæº≥÷´{Ÿ, ø√j·T+ã‘·÷Ôs¡T˝ÀqT eT]j·TT ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHêkÕúq+, nqø±|ü*¢˝ÀqT
{ÏwüO´ø£\ÃsY yÓTTø£ÿ\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ düs¡|òüsê #˚düTÔHêïs¡T. á $<Ûëq+ e\q Á|üX¯düÔyÓTÆq s¡ø£eTT\qT eTq+
kÕ>∑TqT+&ç ø£qTeTs¡T>∑e≈£î+&Ü ìyê]+#·e#·TÃqT. ¬s’‘·T\≈£î ñ|üjÓ÷ >∑|ü&˚ s¡ø£eTT\T, m≈£îÿe &çe÷+&é ñqï
s¡ø£eTT\qT ≈£L&Ü á $<Ûëq+ <ë«sê eè~∆ #˚j·Te#·TÃ.
$‘·Ôq ‘√≥\ e\q ñ|üjÓ÷>∑eTT\T : ˇπø dü+e‘·‡s¡+˝À 6`7 HÓ\\ ej·TdüT‡ ø£\ ‘√≥\T es¡Tdü>±
ô|+#·&É+ e\q düTe÷s¡T 12`14 HÓ\\ nq+‘·s¡+ ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T uÛÑ÷$T˝À $‘·Ôq|ü⁄ ‘√≥ ô|+|üø£+ <ë«sê
düTe÷s¡T 80`100 ôV≤ˆˆ uÛ÷Ñ $T˝À Hê≥&ÜìøÏ dü]|ü&˚ $‘·qÔ + eè~∆ #˚jT· e#·TÃ. n+‘˚ø±≈£î+&Ü $‹Ôq ‘√≥\
qT+&ç $‘·ÔHêìï yê&çq|ü⁄&ÉT ôV≤ø±ºs¡T≈£î 10`15 ≥qTï\ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·e#·TÃ.
#Ói≈£î ‘√≥\T qs¡ø≥£ + : |üø±«ìøÏ e∫Ãq ‘√≥\qT uÛ÷Ñ eT{≤ºìøÏ <ä>sZ∑ >¡ ± qs¡ø±*. |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>T∑ fi¯ófl ˙{Ï
eTT+|ü⁄ eT]j·TT ˙{Ï m<ä›&çøÏ >∑T¬s’q ‘√≥\qT eTT+<äT>± ø={≤º*. #Ói≈£î ‘√≥\T qs¡ø£≥+˝À ø±]Ù‘√≥\≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*, ‘√≥\T q]øÏq 24 >∑+ˆˆ\˝À|ü⁄ #Ói≈£îqT u…\¢+ ‘·j ·÷ØøÏ>±ì, |ü+#·<ës¡ ø£sêà>±sêìøÏ
>±ì |ü+bÕ*.
#Ói≈£î˝À ø£DC≤\ es¡∆q+ : #Ói≈£î XÊFj·T |ü<ä∆‹ <ë«sê Á|ües¡∆e÷q+ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. Bì˝À $‘·Ôq eè~∆
πs≥T (1:6 qT+&ç 1:8) #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. #Ói≈£î˝À >∑&É\ qT+&ç yê´|æ+#˚ ‘Ó>∑Tfi¯ófl eT]j·TT |ü⁄s¡T>∑T\T
m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. M{Ïì n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ ˇø£ Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü<ä∆‹ á ø£DC≤\ es¡∆q+ ({ÏwüO´ø£\ÃsY).
á $<Ûëq+˝À y˚\ yÓTTø£ÿ\qT »qT´ dü«#·Ã¤‘· <Óã“‹q≈£î+&Ü @ø£Ø‹>± ã\yÓTÆq ‘˚»düT‡ ø£*–q, eTTK´yÓTÆq
‘Ó>T∑ fi¯ófl n+fÒ mÁs¡≈î£ fi¯ófl, >∑&<¶ç Tä ãT“ ‘Ó>T∑ \T n•+∫q≥Te+{Ï yÓTTø£ÿ\qT Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· e#·TÃ.
ÄÁùd*º j·÷, Ç+&çj÷· , |ò*æ ô|ŒHé‡ e+{Ï <˚XÊ\˝À á |ü<‹∆ä <ë«sê yêDÏ»´|üs+¡ >± #Ói≈£î yÓTTø£ÿ\qT n_Ûeè~∆
#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
Je |ü<ësêú\T, ø£D≤\T, ø£DC≤˝≤\T ˝Ò<ë n+>±\qT Á|ü‘˚´ø£+>± ‘·j·÷s¡T#˚dæq j·÷qø£+˝À,
dü÷ø£àå Jes¡V≤æ ‘· dæ‹ú ˝À ô|+∫q|ü&ÉT n$ |üP]Ô yÓTTø£ÿ\qT ÇkÕÔsTT. Ç~ eèø£å ø£D≤\˝À e÷Á‘·yT˚ kÕ<Û´ä |ü&TÉ ‘·T+~.
á $<Ûä+>± Áø=‘·Ô yÓTTø£ÿ\qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ Á|üjÓ÷>∑ |ü<ä∆‹ì ø£*|æ eèø£å ø£DC≤\ es¡∆q+>± |æ\TdüTÔHêïs¡T.
düJe eèø£åø£D≤\˙ï (n$ Á|ü‘˚´ø£+>± e÷s¡TŒ #Ó+~q|üŒ{Ïø°) Áø=‘·Ô yÓTTø£ÿ\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑\ X¯øÏÔì
ø£*– ñ+{≤sTT. Á|üjÓ÷>±‘·àø£ eèø£åXÊÁdüÔ s¡+>∑+˝À, ø£DC≤\ es¡∆Hêìï ˇø£ $q÷‘·ïyÓTÆq, neT÷\´yÓTÆq
kÕ<Ûqä +>± $ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T. yÓTTø£ÿ\ $uÛ<Ò qä , n_Ûeè~∆\≈£î dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£ eTÚ*ø£ düeTdü´\ n<Û´ä j·Tq+˝À
ø£DC≤\ es¡∆q+ m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+~.

192
 eèø£åXÊÁdüÔ+˝À ñ+&˚ eØZø£s¡D XÊÁdüÔ+, ø£DXÊÁdüÔ+, X¯Øs¡<Ûäs¡à XÊÁkÕÔ\ e÷~]>±H˚ eèø£åø£DC≤\es¡∆q+
ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ $uÛ≤>∑+ ø±<äT. ìC≤ìøÏ Ç~ nH˚ø£ Á|üjÓ÷>∑ |ü<ä∆‘·T\ düeTT<ëj·T+. $&ç ø£D≤\qT ˝Ò<ë
ø£DC≤˝≤*ï rdüTø=ì düeTs¡úe+‘·+>± eTq+ ø√]q |ü<ä∆‘·T\˝À q÷‘·q yÓTTø£ÿ\qT Ä$wüÿ]+#·&Éy˚T Bì
Á|ü<Ûëq ñ<˚›X¯+. >∑‘· ns¡∆ X¯‘ê_∆ ø±\+˝À á s¡+>∑+˝À $X‚wüyÓTÆq ø£èwæ »]– e÷qe⁄ìøÏ ñ|üj·TTø£ÔyÓTÆq
yÓTTø£ÿ\ düèwæº »]–+~. Á|üdTü ‘Ô +· á s¡+>∑+˝À |ü]XÀ<Ûqä \T $X¯«$<ë´\j·÷\˝ÀqT, nH˚ø£ Áô|y’ ≥ ˚ T dü+dü\ú ˝À
yêDÏ»´|üs¡yÓTÆq nedüsê\ ø√dü+ »s¡T>∑T‘·THêïsTT.
e´ekÕj·T, ñ<ë´qø£èwæ s¡+>±\˝À ` ø£DC≤\ es¡∆q+ ñ|üjÓ÷>∑+ m+‘Ó’Hê ñ+~. M{Ï˝À yÓTTø£ÿ\
yê´|æÔ n‹ eTTK´yÓTÆ+~. á s¡+>±ìøÏ eTTK´+>± ø±e\dæ+~ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq, yê´~Û s¡Væ≤‘· yÓTTø£ÿ\qT n‹
#Íø£>± ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+. BìøÏ ø£DC≤\es¡∆q+ nìï $<Ûë˝ ‘√&ÉŒ&ÉT‘· T+~. yÓ’s¡dt‘√ yê´~ÛÁ>∑düÔyÓTÆq yÓTTø£ÿ\
ø±+&É+ jÓTTø£ÿ •KsêÁ>±ìï yê&ç ` yÓ’s¡dt s¡Væ≤‘·, Äs√>∑´e+‘·yÓTÆ q yÓTTø£ÿ\qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T≥+ BìøÏ ˇø£
Á|ü‘´˚ ø£ ñ<ëVü≤s¡D. dü÷ø£àå Jes¡V≤æ ‘· es¡q∆ + <ë«sê ô|+∫q Äs√>∑´e+‘·yTÓ qÆ yÓTTø£ÿ\qT düT<ä÷s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î
s¡yêD≤ #˚j·T&É+˝Àq÷, ø±\j·÷|üq #˚ùd ø±«s¡+f…ÆHé ìj·Te÷\qT n~Û>∑ $T+#·&É+˝Àq÷ á |ü<ä∆‹
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ø£DC≤\ es¡∆q+ <ë«sê neT÷\´yÓTÆq, ns¡T<Ó’q eèø£åJe |ü<ësêú\qT ‘·≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘·
e<ä› ì\Te#˚j·T&É+ #ê˝≤ #ͬø’q |ü<ä∆‹, ô|’>± Ä#·s¡DjÓ÷>∑´+ ≈£L&Ü. $&çø£D≤\ es¡∆q+ <ë«sêq÷, $_Ûqï
C≤‘·T\≈£î #Ó+~q Je |ü<ësêú\ dü+jÓ÷>∑+ <ë«sêq÷ Áø=+>=‘·Ô C≤‘·T\ Ä$wüÿs¡D ` eèø£å C≤‘·T\ n_Ûeè~∆˝À
ˇø£ ø=‘·Ô ˇs¡e&ç>± uÛ≤dæ\T¢‘√+~.
ø£DC≤\ es¡q∆ $<Ûëq+ : ‘·–q j·÷qø£+˝À, dü÷ø£àå Jes¡V≤æ ‘· |ü]dæ‘ú T· \˝À yÓTTø£ÿ qT+∫ mqTï≈£îqï uÛ≤>±\qT
es¡∆q+ #˚kÕÔs¡T. ø=ìï ø£D≤\qT yÓTTø£ÿ\ qT+∫ rdüTø=qï|ü&ÉT, es¡∆q+˝À nej·Te $uÛÒ<äq+ ˝Òì ø±\dt
ø£DC≤\+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. BìøÏ ‘·–q eè~› ø±s¡ø±\qT »‘·#ù˚ dÔ nej·Te $uÛ<Ò qä Áù|sπ |æ+#·ã&ç, nej·÷yê\T
@s¡Œ&É‘êsTT. Ç˝≤ nH˚ø£ n˝…’+–ø£ |æ+&Ü\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ç$ dü«‘·+Á‘·yÓTÆq yÓTTø£ÿ\T>± m<äT>∑T‘êsTT.
n˝…’+–ø£ |æ+&Ü\T |òü\Bø£s¡D <ë«sê @s¡Œ&çq$ ø±e⁄. Ç$ ø£èÁ‹eT j·÷qø£+ MT<ä @s¡Œ&É‘êsTT. ì»
|æ+&Ü\T <Ûäèe $uÛÒ<äq+ e\¢ Á|ü<ÛäeTeT÷\+, Á|ü<ÛäeTø±+&É+ nqï $uÛÒ<äq #·÷|ü⁄‘êsTT. ø±ì n˝…’+–ø£
|æ+&Ü\ <Ûäèe $uÛÒ<äq ñ+&É<äT.
ø£DC≤\ es¡∆q+ <ë«sê @s¡Œ&çq yÓTTø£ÿ\T Hêp≈£î>±, düTìï‘·+>± ñ+{≤sTT. M{Ïô|’ neuÛ≤dæq bıs¡
ñ+&É<äT. n+<äT#˚‘· á yÓTTø£ÿ\T »˝≤uÛ≤e |ü]dæú‘·T\qT m<äTs√ÿ˝Òe⁄. M{Ïì Á|üjÓ÷>∑XÊ\ qT+∫ düVü≤»
yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\≈£î n\yê≥T #˚j·T&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ nedüs¡ +. Áø£y˚T|æ Ä |ü]dæú‘·T\qT ø£\T>∑#˚ùdÔH˚
ø£DC≤\ es¡∆q+ <ë«sê @s¡Œ&ɶ yÓTTø£ÿ\T eTqT>∑&É kÕ–kÕÔsTT.
|üs¡kÕúìø£ es¡∆q+ (In Vitro Culture)
ø£èÁ‹eTj·÷qø£+ MT<ä ø£DC≤\ es¡∆q+ <ë«sê ø=‘·Ô yÓTTø£ÿ\qT ô|+#˚ kÕ+πø‹ø£ |ü<ä∆‘·T\qT ªª|üs¡kÕúìø£
es¡∆q+ n+{≤s¡T. |üs¡kÕúìø£ es¡∆q+˝À eT÷&ÉT n+XÊ\T eTTK´yÓTÆq$.
1. b˛wüø£ j·÷qø£+, 2. môd|æºø˘ dæú‹, 3. yêj·TT Á|üdüs¡D
1. b˛wüø£ j·÷qø£+ : ø£DC≤\T dü«j·T+>± ÄVü‰sêìï ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√˝Òe⁄. n+<äT#˚‘· M{ÏøÏ b˛wüø£ |ü<ësêú\qT

193
ø£èÁ‹eT j·÷qø£+ <ë«sê n+<ä#˚kÕÔs¡T. á b˛wüø£j·÷qø£+ nìï yÓTTø£ÿ \≈£î ˇπø $<Ûä+>± ñ+&É<äT. Á|ü‹
yÓTTø£ÿ˝Àq÷ ø£DC≤\ es¡∆q+ ø√dü+ ‘·–q |ü]o\q\T #˚dæ b˛wüø£ j·÷qø±\qT ìs¡ísTT+#ê*. yÓTTø£ÿ\ C≤‹
qqTdü]+∫ b˛wüø£ nedüsê\T e÷s¡T‘·T+{≤sTT.
b˛wüø£ j·÷qø£+˝À |æ+&ç|ü<ës¡ú+, ◊s¡Hé, $≥$TqT¢, nyÓTÆH√ Äe÷¢\T, qÁ‘·»ì eT]j·TT eè~∆
ø±s¡ø±˝…’q ÄøχHé\T, ôd’{À¬ø’ìHé\T yê&É‘ês¡T. ø=ìï yÓTTø£ÿ\ ø£D C≤\ es¡∆q+˝À Á|üø£è‹ qT+∫ \uÛÑ´eTj˚T´
b˛wüø±\qT ≈£L&Ü yê&ÉT‘ês¡T, n$ ø=ã“]bÕ\T, ádtº mø˘‡Á{≤ø˘º, ã+>±fi≤<äT+|ü\ mø˘‡Á{≤ø˘º yÓTT<ä˝…’q$.
2. môd|æºø˘ dæú‹ : b˛wüø£ j·÷qø£+˝À düeTè~∆>± ÄVü‰s¡+ ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ nH˚ø£ dü÷ø£åàJe⁄\T <ëì˝À eè~∆
#Ó+<äT‘êsTT. Bì |òü*‘·+>± Á|üjÓ÷>±\˝À es¡∆q+ #˚ùd ø£D≤\ n+>±\ $∫äqï+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\¢
dü÷ø£åàJe s¡Væ≤‘· dæú‹ì ø£\T>∑CÒj·÷*. BìH˚ môd|æºø˘ dæú‹ n+{≤s¡T.
3. yêj·TT Á|üdüs¡D : |üs¡kÕúìø£ es¡∆q+˝À ø£DC≤˝≤\≈£î, n+>±\≈£î yêj·TT Á|üdüs¡D nedüs ¡+. dü÷ø£åàJe
s¡Væ≤‘· yêj·TT Á|üdüs¡D ø√dü+ nìï Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À¢, ˝≤$THêsYbò˛¢ yê&É≥+ |ü]bÕ{Ï nsTT+~.
˝≤uÛ≤\T
• {Ïwüß´ ø£\ÃsY yÓTTø£ÿ\T q÷{ÏøÏ q÷s¡T XÊ‘·+ ‘·*¢ yÓTTø£ÿ\qT b˛* ñ+{≤sTT.
• n+‘·]+∫b˛sTTq≥Te+{Ï HêD´yÓTÆq #Ói≈£î s¡ø±\qT eTs¡\ ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃqT.
• {Ïwüß´ ø£\ÃsY yÓTTø£ÿ\T yê´~Ûì ‘·≥Tºø√>∑\ kÕeTs¡ú´+ ø£*– ñ+{≤sTT eT]j·TT yÓTT\ø£ XÊ‘·+ #ê˝≤
n~Ûø£eTT>± ñ+≥T+~.
$‘·Ôq eè~∆ πs≥T :
$‘·Ôq ‘·s¡>∑‹ Hês¡T yêDÏ»´ |ü<ä∆‹ {ÏwüO´ ø£\ÃsY |ü<ä∆‹
Á;&ÉsY $‘·Ôq+ 1 1
eT÷\ $‘·Ôq+ 10 25
<ÛäèMø£]+∫q $‘·Ôq+ 100 250
yêDÏ»´|üs¡yÓTÆq $‘·Ôq+ 1000 2500
• {Ïwüß´ ø£\ÃsY yÓTTø£ÿ\T ˇø£kÕ]>± |ü]|üø£«‘·≈£î ekÕÔsTT. n+<äTe\q |ü+≥qT ˇø£ kÕ]>± ø√dæ n~Ûø£
˝≤uÛ≤\qT bı+<äe#·TÃqT.
• {Ïwüß´ ø£\ÃsY yÓTTø£ÿ\T dü+e‘·‡s¡+ yÓTT‘·ÔeTT ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#· TÃqT. ø±e⁄q ¬s’‘·T≈£î m|ü&ÉT nedüs¡+
edüTÔ+<√ n|ü&ÉT yÓTTø£ÿ\T düs¡|òüsê #˚j·Te#·TÃqT.
• $‘·Ôq eè~∆ πs≥T kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‹ ø£+fÒ #ê˝≤ m≈£îÿe.
#Ói≈£î |ü+≥ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (#Ói≈£î), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, nqø±|ü*¢ - 531 001
bò˛Hé HÓ+. 08924`223203, 223370, ôd˝Ÿ : 99896 25216
194
 Á|ü‹Ô
eTq sêh+˝À ‘Ó\¢ ã+>±s¡+>± uÛ≤$+#˚ Á|ü‹Ô Á|ü<ÛëqyÓTÆq yêDÏ»´ |ü+≥. Á|ü‹Ô |ü+≥ kÕ>∑T≈£î
q\¢πs>∑&ç H˚\\T nqTyÓ’q|üŒ{ÏøÏì, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì nìï õ˝≤¢\˝À Á|ü‹Ô |ü+&çdüTÔHêïs¡T. nsTT‘˚, n~Ûø£XÊ‘·+
$d”Ôs¡í+ ø£s¡÷ï\T, >∑T+≥÷s¡T, ø£ècÕí, nq+‘·|ü⁄s¡+, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢\˝À e⁄qï~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À 2021`22e
dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü‹Ô 5.12 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢˝À kÕ>∑T #˚j·Tã&çq~. eTq sêh dü>∑≥T ñ‘·Œ‹Ô 20 \ø£å\ uÒfi¯ófl
(170 øÏ˝À\T / uÒ\T) eT]j·TT ñ‘êŒ<äø£‘· 580 øÏ˝À\ <ä÷~ / ôV≤ø±ºs¡T. Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T
$X¯« $<ë´\j·TeTT qT+&ç eTq sêheTT˝Àì Á|ü‹Ô |ü+&ç+#˚ ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q $$<Ûä ø±\ |ü]$T‘·T\˝À,
$•wüº \ø£åDeTT\T >∑\ mH√ï y˚T˝…’q kÕ<Ûës¡D eT]j·TT dü+ø£s¡C≤‹ s¡ø±\qT $&ÉT<ä\ #˚j·T&É+ »]–+~.
Á|ü‹Ô s¡ø±\T ` \ø£Då ≤\T
s¡ø±\T $&ÉT<ä˝q’… \ø£Då ≤\T
dü+e‘·‡s¡+
<˚Xy¯ ê[ s¡ø±\T
ns¡$+<ä 1996 sêj·T\d”eT eTT+>±Ø, Væ≤+>±Ø ÁbÕ+‘ê˝À¢ì mÁs¡ eT]j·TT q\¢ H˚\\≈£î
(mHé.&ç.m˝Ÿ.m. nqTyÓq’ ~. dü«\Œø±*ø£ s¡øe£ TT. 160 s√E\T ø±\|ü]$T‹. ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î
2708) 15 øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&çì∫Ã, 22 $T.MT. |æ+» bı&Ée⁄ ø£*– ñ+≥T+~.
Á|ü‹˝Ô À 35 XÊ‘·+ <ä÷~ ø£*– ñ+&ç 30e HÓ+ãs¡T q÷\T e&Éø{£ ≤ìøÏ
nqTe⁄>± ñ+≥T+~.
»j·T<Ûsä Y 1982 Ç~ <˚oj·T s¡øe£ TT. sêj·T\d”eT˝Àì |ü•ÃeT ÁbÕ+‘êìøÏ nqTyÓq’ ~.
u…≥qº T ‘·≥Tºø=+≥T+~. #Í&ÉT uÛ÷Ñ eTT˝À¢ |ü+&ç+#·{≤ìøÏ nqTyÓq’ ~.
220`230 s√E\ ø±\|ü]$T‹. ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 6`8 øÏ«+{≤fi¯fl es¡≈î£
~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. 22 $T.MT. |æ+» bı&Ée⁄ ø£*– ñ+&ç, Á|ü‹˝Ô À 31
XÊ‘·eTT es¡≈î£ <ä÷~ ø£*– 26e HÓ+ãs¡T es¡≈î£ q÷\T e&Éø{£ ≤ìøÏ
nqTe⁄>± ñ+≥T+~.
lq+~ 2006 Bì ø±\|ü]$T‹ 160 s√E\T. ôV≤ø±ºs¡T≈£î 20`22 øÏ«+{≤fi¯fl
(mHé.&ç.m˝Ÿ.m. ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. |æ+» bı&Ée⁄ 22 $T.MT. e⁄+&ç <ä÷~ XÊ‘·eTT 36.5
2463) es¡≈î£ e⁄+≥T+~. 20e HÓ+ãs¡T q÷\T e&Éø{£ ≤ìøÏ nqTe⁄>± e⁄+≥T+~.
j·÷>∑+{Ï 2010 Ç~ sêj·T\d”eT˝Àì eTT+>±Ø, Væ≤+>±Ø ÁbÕ+‘·eTT\≈£î nqTyÓq’ ~.
(mHé.&ç.m˝Ÿ.m. Ç~ 150 s√E\ ø±\|ü]$T‹ >∑\ dü«\Œ ø±*ø£ s¡øe£ TT. |æ+» bı&Ée⁄
2933) 22 $T.MT. e⁄+&ç 37 es¡≈î£ <ä÷~ XÊ‘·eTT e⁄+≥T+~. 20e HÓ+ãs¡T
q÷\T e&Éø{£ ≤ìøÏ nqTyÓq’ ~.

195
nyÓT]ø£Hé s¡ø±\T
ø£èwüí 1968 e÷>±DÏ uÛ÷Ñ eTT˝À¢ e] ‘·sê«‘· kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\yÓTqÆ ~. 140`145
(m.dæ. 122) s√E\T ø±\|ü]$T‹. ~>∑Tã&ç 25 øÏ«/ôV≤., 26 $T.MT. |æ+»bı&Ée⁄
ñ+&ç 33 XÊ‘·eTT es¡≈£î <ä÷~ ÇdüTÔ+~. 40e HÓ+ãs¡T q÷\T
e&Éøe£ #·TÃqT. y˚d$ü |ü+≥>± nqT≈£L\yÓTqÆ ~.
j·T+.dæ.j·TT. 5 1976 sêÁwüº+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q~. |ü#·Ã<√eTqT ø=+‘·es¡≈£î
‘·≥Tºø=+≥T+~. ø±\|ü]$T‹ 180 s√E\T. ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 25 øÏ«+{≤fi¯fl
Á|ü‹Ô ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. 30`32 $T.MT. |æ+» bı&Ée⁄ ø£*–, 34 XÊ‘·eTT
<ä÷~ìdü÷,Ô 50`60e HÓ+ãs¡T q÷\T e&Éø{£ ≤ìøÏ nqTyÓq’ ~. Ç~
esê¸<ëÛ s¡eTT>±qT, ùd<ä´|ü⁄ ˙{Ï‘√q÷ |ü+&ç+#·e#·TÃqT.
ø±+#·q 1987 sêÁwüº+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q~. |ü+≥ø±\eTT <ë<ë|ü⁄
(m˝Ÿ.|æ.mdt. 141) 160`170 s√E\T. ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 24`25 øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~.
Bì |æ+» bı&Ée⁄ 26 $T.MT., <ä÷~ 34 XÊ‘·eTT ñ+≥T+~. 40e
HÓ+ãs¡T q÷\T e&Éøe£ #·TÃqT. Ç~ ‘Ó\<¢ √eTqT, yÓTsÆ √rdæjT· yéT eT]j·TT
Ä\ºsπ ï]j·÷ eT#·Ã ‘Ó>T∑ fi¯flqT, |ü+&Ü≈£î ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tºø√>∑\<äT ø±˙
|ü#÷ <√eTqT ‘·≥Tºø=q˝Ò<Tä .
m˝Ÿ.ø¬ . 861 1993 nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓq’ ~. ‘Ó\<¢ √eTqT, ˙{Ï m<ä&› ìç ‘·≥Tºø=+≥T+~.
160`170s√E\T |ü+≥ø±\eTT ø£*– ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î düTe÷s¡T 25`26
øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&çìe«>∑\<äT. á s¡øe£ TT 29 $T.MT. |æ+» bı&Ée⁄ ø£*–
34 XÊ‘·eTT <ä÷~ìdüT+Ô ~. 50e HÓ+ãs¡T es¡≈î£ q÷\T e&É≈î£ ≥≈£î M\T>±
e⁄+≥T+~. |ü#·Ã<√eTqT ‘·≥Tºø=q˝Ò<äT. Bì |æ+» >∑{Ϻ<äq+ u≤>±
ñ+≥T+~.
m˝Ÿ. 389 1993 nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q~. 160`170 s√E\T |ü+≥ø±\eTT.
ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 25 qT+&ç 30 øÏ«+{≤fi¯fl Á|ü‹Ô ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. Á|ü‹˝Ô À <ä÷~
XÊ‘·eTT 35.5 eT]j·TT |æ+» bı&Ée⁄ 29$T.MT. 50e HÓ+ãs¡T q÷\T
es¡≈£î e&Éø£e#·TÃqT. u≤¢ø˘ ÄsYà (q\¢eT#·Ã) ‘Ó>∑T\TqT |üP]Ô>±
‘·≥Tºø=q>∑\<äT. ‘Ó\<¢ √eT e⁄qï |ü]dæ‘ú T· \˝À j·T+.dæ.j·TT 5 ø£Hêï m≈£îÿe
~>∑Tã&çìdüTÔ+~.
qs¡d+æ Vü≤ 1994 nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓq’ ~. ˙{Ï m<ä&› ìç ‘·≥Tºø=+≥T+~. |ü#÷ <√eTqT
(mHé.m. 1325) ø=+‘· es¡≈î£ ‘·≥Tºø=+≥T+~. á s¡øe£ TT Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± $X¯«
$<ë´\j·T+, q+<ë´\ |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúqeTT qT+&ç $&ÉT<ä\ #˚jT· ã&çq~.
160 s√E\ |ü+≥ø±\eTT ø£*–, ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 25`28 øÏ«+{≤fi¯fl es¡≈î£
~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. |æ+»bı&Ée⁄ 26 $T.MT. Á|ü‹˝Ô À 36 XÊ‘·eTT <ä÷~
ø£*–, 40e HÓ+ãs¡T q÷\T e&Éøe£ #·TÃqT.

196
 ˝≤+. 603 1997 nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q~. |ü+≥ø±\eTT 150`160 s√E\T.
ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 25 qT+&ç 30 øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&ç ñ+≥T+~. Á|ü‹˝Ô À <ä÷~
XÊ‘·eTT 35 eT]j·TT |æ+» bı&Ée⁄ 28 $T.MT. e⁄+≥T+~. 40e
HÓ+ãs¡T es¡≈î£ q÷\T e&Éøe£ #·TÃqT. q\¢eT#·Ã ‘Ó>T∑ \TqT |üP]Ô>±q÷,
|ü#÷ <√eTqT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.

˝≤+. 604 1997 nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q~. |ü+≥ø±\eTT 150`160 s√E\T.

ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 25 qT+&ç 30 øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. Á|ü‹˝Ô À <ä÷~
XÊ‘·eTT 36 eT]j·TT |æ+» bı&Ée⁄ 27 $T.MT. e⁄+≥T+~. 40e
HÓ+ãs¡T q÷\T e&Éø£e#·TÃqT. |ü#·Ã<√eTqT, q\¢eT#·Ã ‘Ó>∑T\TqT
‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
•eq+~ 2009 Ç~ 160`170 s√E\ ø±\|ü]$T‹ ø£*–, ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 16 qT+&ç 17
(mHé.&ç.m˝Ÿ.ôV≤#Y. øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. 28`29 $T.MT. |æ+» bı&Ée⁄+&ç, 37.5
1755) XÊ‘·+ <ä÷~ìdüT+Ô ~. 50e HÓ+ãs¡T q÷\T e&Éøe£ #·TÃqT.

mHé.&ç.m˝Ÿ.ôV≤#Y. 2015 sêh+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓq’ ~. Bì ø±\|ü]$T‹ 160`170

1938 (lsêeT) s√E\T. ø±j·T ãs¡Te⁄ 4.5 qT+&ç 5 Á>±. e⁄+≥T+~. ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î
22`23 øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. 28`30 $T.MT. bı&Ée⁄ ø£*– 38
XÊ‘·+ es¡≈î£ <ä÷~ìdüT+Ô ~. 40`60 HÓ+ãs¡T es¡≈î£ q÷\T e&Éø{£ ≤ìøÏ
M\T>± e⁄+≥T+~. |ü#÷ <√eTqT ø=+‘· es¡≈î£ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
m˝Ÿ.ôV≤#Y.&ç.|æ. 2018 n~Ûø£ kÕ+Á<ä‘˝· À $‘·TøÔ √e&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± s¡÷bı+~+#·ã&çq s¡øe£ TT.
Á|ü‹Ô ` 1 |ü+≥ #Ó≥Tº #˚jT· ≈£î+&Ü XÊFj·T ø=eTà\T ˝Ò≈î£ +&Ü ñ+≥T+~. |ü+≥
ø±\eTT 145`155 s√E\T, õìï+>¥ XÊ‘·eTT 38.6, –+» bı&Ée⁄
28 $T.MT. |ü#÷ <√eTqT, u≤ø°]º j·÷ m+&ÉT ‘Ó>T∑ \TqT eT]j·TT ã÷E
‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.

mHé.&ç.m˝Ÿ.ôV≤#Y. 2021 ‘·≈î£ ÿe es¡¸bÕ‘·eTT >∑\ sêj·T\d”eT õ˝≤¢\≈£î nqTyÓq’ s¡øe£ TT. |ü+≥
2051`1 ø±\eTT 160 s√E\T ø£*–, ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 25`26 øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~.
–+» bı&Ée⁄ 28.1 $T.MT. eT]j·TT Á|ü‹˝Ô À 36 XÊ‘·eTT <ä÷~ ø£*–
ñ+&ç 50 e q+ãs¡T q÷\TqT e&Éøe£ #·TÃqT.

197
 dü+ø£s¡ s¡ø±\T
˝≤+ ø±≥Hé ôV≤’ Á_&é 2002 nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓq’ ~. 35 øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&ç kÕeTs¡´∆ + ø£*–, 35
`5 XÊ‘·eTT <ä÷~ ìdüT+Ô ~. 29 $T.MT. |æ+» bı&Ée⁄ ø£*– q\¢eT#·Ã ‘Ó>T∑ \TqT
(m˝Ÿ.m.ôV≤#Y.ôV≤#Y. ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
5)
˝≤+ ø±≥Hé ôV≤’ Á_&é 2006 nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓq’ ~. 160`180 s√E\T |ü+≥ø±\eTT. 30`35
`7 øÏ«+{≤fi¯fl ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. 30`32 $T.MT. |æ+» bı&Ée⁄ ñ+≥T+~.
(m˝Ÿ.m.ôV≤#Y.ôV≤#Y. |ü#÷ <√eT eT]j·TT ø=+‘·es¡≈î£ q\¢eT#·Ã ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
7)
mHé.&ç.m˝Ÿ.ôV≤#Y.ôV≤#Y. 2006 nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓq’ ~. 160 s√E\ ø±\|ü]$T‹ ø£*–q dü+ø£s¡
` 240 s¡ø+£ . ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 27 qT+&ç 28 øÏ«+{≤fi¯fl Á|ü‹Ô ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. |æ+»
bı&Ée⁄ 29 qT+&ç 30 $T.MT. e⁄+&ç 37 XÊ‘·eTT <ä÷~ìdüT+Ô ~. 40e
HÓ+ãs¡T q÷\T e&Éøe£ #·TÃqT.
m˝Ÿ.m.ôV≤#Y._. 2019 Ç~ Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± $X¯«$<ë´\j·T+ qT+&ç s¡÷bı+~+#·ã&çq
Á|ü‹Ô ` 1 yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï n+‘·s¡ C≤‘·T\ dü+ø£s¡ s¡øe£ TT. |ü+≥ ø±\eTT 185`195
s√E\T. ~>∑Tã&ç 20`22 øÏ«+{≤fi¯ófl/ôV≤. õìï+>¥ XÊ‘·eTT 30.1, |æ+»
bı&Ée⁄ 37.1 $T.MT., |æ+» n~Ûø£ <Ûèä &Û‘É «· eTT, HêD´‘· ø£*– ñ+≥T+~.
|ü#÷ <√eTqT ø=+‘· es¡≈î£ ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.

ø±j·T‘=*#˚ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ H˚|ü<Ûä´+˝À >∑‘· ˇø£{Ïqïs¡ <äXÊu≤› \ qT+&ç ¬s’‘·T\T m≈£îÿe>± _{Ï
dü+ø£s¡ s¡ø±\H˚ Ä<ä]+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~. ø±˙, >∑‘· eT÷&ÉT, Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\T>±, >∑T˝≤_ s¡+>∑T
|ü⁄s¡T>∑T _{Ï Á|ü‹Ô ˝Àì $wü |ü<ësê∆ìøÏ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì ô|+#·Tø√e&É+‘√ á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ ≈£L&É rÁe
kÕúsTTøÏ #˚]+~. |ü+≥ e÷]Œ&ç ˝Ò≈£î+&Ü, @fi¯fl ‘·s¡ã&ç ˇπø |ü+≥qT y˚j·T&É+‘√, $$<Ûä b˛wüø£ ˝ÀbÕ\qT
≈£L&Ü Á|ü‹Ô |ü+≥˝À >∑eTì+#·&É+ »s¡T>∑T‘√+~.

198
$‘·qÔ + ` $‘˚Ô |ü<‹∆ä :
ÁbÕ+‘·+ / s¡ø+£ $‘˚Ô düeTj·T+ $‘·qÔ $‘˚Ô <ä÷s¡+ (ôd+.MT.) $‘˚Ô |ü<‹∆ä
yÓ÷‘ê<äT es¡Tdü\ yÓTTø£ÿ\
(øÏ/mø£sê≈£î) eT<Û´ä eT<Û´ä
1 2 3 4 5 6
<˚Xy¯ ê∞ s¡ø±\T
eTT+>±Ø (sêj·T\d”eT) y˚T ÄK] yês¡+ qT+&ç 4`5 60 22 >=Ás¡T‘√ $‘êÔ*
pHé yÓTT<ä{Ï yês¡+
Væ≤+>±Ø (sêj·T\d”eT) Ä>∑wßü º eT<Û´ä qT+&ç 4`5 60 22 >=Ás¡T‘√ $‘êÔ*
ôdô|+º ãs¡T eT<Û´ä es¡≈î£
sêj·T\d”eT |ü•ÃeT ÁbÕ+‘·+ ôdô|+º ãs¡T eT<Û´ä 4`5 60 22 >=Ás¡T‘√ $‘êÔ*
nyÓT]ø£Hé s¡ø±\T
ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+ mÁs¡H\˚ \T pHé eT<Û´ä ˝À 3`4 90`150 45`60 n#·TÑ√* y˚j÷· *
ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+ q\¢H\˚ \T p˝…`’ Ä>∑wßü º 3`4 90`150 45`60 n#·TÑ√* y˚j÷· *
sêj·T\d”eTVæ≤+>±Ø ÁbÕ+‘·+ Ä>∑wßü `º ôdô|+º ãs¡T 4`5 60 30 >=Ás¡T‘√ $‘êÔ*
HÓ\÷¢sT¡ , Á|üø±X¯+ õ˝≤¢\T |òÁæ ãe] 3`4 60`75 45`60 uÀ<Ó\ n+#·T\
MT<ä $‘êÔ*.
dü+ø£sC¡ ≤‹ s¡ø±\T
ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+ mÁs¡ H˚\\T pHé eT<Û´ä es¡≈î£ 0.75`1 90`120 45`60 n#·TÑ√* y˚j÷· *
(˙{Ï dü<Tä bÕj·T+)
ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+ p˝…`’ Ä>∑wßü º 0.75`1 90`120 45`60 n#·TÑ√* y˚j÷· *
q\¢sπ >∑&ç H˚\\T
sêj·T\d”eT q\¢ H˚\\T p˝…`’ Ä>∑wßü º 0.75`1 120`150 45`60 n#·TÑ√* y˚j÷· *

>∑eTìø£ : <˚Xy¯ ê∞ eT]j·TT nyÓT]ø£Hé s¡ø±\≈£î bÕ<äT≈£î 2 yÓTTø£ÿ\T, dü+ø£sC¡ ≤‹ s¡ø±\≈£î bÕ<äT≈£î ˇø£ yÓTTø£ÿ
#=|üq e⁄+#ê*. $‹Ôq 10 s√E˝À¢ U≤∞\T e⁄qï#√≥ eTs¡\ $‘êÔ*. $‹Ôq 3 yêsê\≈£î ˇ‘·TÔ yÓTTø£ÿ\qT
|”øÏ y˚j÷· *.

199
ms¡Te⁄\T j·÷»e÷q´+ (mø£sê≈£î øÏ˝À˝À¢) :
ÁbÕ+‘·+ qÁ‘·»ì uÛ≤dü«s¡+ bı{≤wt y˚ùd |ü<ä∆‹
ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·+ nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î dæbòÕs¡düT #˚dæq
nyÓT]ø£Hé s¡ø±\T 36 18 18 uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄qT ˇπøkÕ] ÄK]
dü+ø£s¡C≤‹ s¡ø±\T 48 24 24 <äTøÏÿ˝À y˚dæ ø£*j·T<äTHêï*. ø√kÕÔ
sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘ê˝À¢ nyÓT]ø£Hé
sêj·T\d”eT s¡ ø ±\≈£ î eT]j· T T dü + ø£ s ¡ C ≤‹
<˚X¯yê[ s¡ø±\T 8 8 ` s¡ø±\≈£î dæbòÕs¡düT #˚dæq qÁ‘·»ì
nyÓT]ø£Hé s¡ø±\T (esê¸<Ûës¡+) 16 8 8 eT]j·TT bı{≤wt ms¡Te⁄\qT eT÷&ÉT
nyÓT]ø£Hé s¡ø±\T (˙{Ï edü‹) 36 18 18 düeTuÛ≤>±\T>± #˚dæ $‹Ôq 30, 60,
dü+ø£s¡C≤‹ s¡ø±\T 48 24 24 90 s√E\≈£ î yÓ T Tø£ ÿ yÓ T T<ä fi ¯ fl ≈£ î
7`10 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À bÕ<äT\T
e] ø√dæq ‘·sê«‘· y˚ùd e÷>±DÏ uÛÑ÷eTT˝À¢ rdæ y˚ j · ÷ *. sêj· T \d” e T˝Àì
dü÷{Ï s¡ø±\T 54 18 1 nyÓT]ø£Hé s¡ø±\T eT]j·TT dü+ø£s¡ C≤‹
ôV’≤Á_&é‡ (dü+ø£s¡C≤‹ s¡ø±\T) 60 24 24 s¡ø±\≈£î dæbòÕs¡düT #˚dæq qÁ‘·»ìì
s¬ +&ÉT düeTuÛ≤>±\T>± #˚dæ $‹Ôq 30,
60 s√E\≈£î ô|’ ‘Ó*Œq $<Ûä+>±
y˚j÷· *.

˙{Ïj÷· »e÷q´+ : Á|ü‹Ô ô|s’ T¡ m≈£îÿe ˙{Ïì ‘·≥Tºø√˝Ò<Tä . ø£qTø£ ˙s¡T m≈£îÿe>± ô|≥ºsê<äT. uÛ÷Ñ $T˝À e⁄qï
‘˚eTqT ã{Ϻ 20`25 s√E\ø√kÕ] ˙s¡T ô|{≤º*. Á|ü‹˝Ô À ˙{Ï m<ä&› øç Ï ø°\ø£ <äX˝¯ q’… >∑÷&É @s¡Œ&˚ <äX,¯ |üP‘·
<äX¯ eT]j·TT ø±j·T eè~∆ #Ó+<˚ <äX˝¯ À¢ ˙s¡T ô|{≤º*. KØ|ò˝t À 2`3 ‘·&TÉ \T, s¡;˝À Äs¡T ‘·&TÉ \T nedüs+¡
ñ+≥T+~. ˙s¡T ø£{ºÏ s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T y˚dæ |ü+≥ ø±\+ bı&ç–+#·sê<äT. >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹
n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+‘√ s¡; / y˚d$ü |ü+≥qT y˚jT· ø£b˛e&ÉyT˚ eT+∫~.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·sø¡ è£ wæ : $‘˚Ô eTT+<äT |ò⁄ü ø¢ √¢sê*Hé 45% mø£sê≈£î ©≥s¡T #=|üq |æ∫ø±] #˚dæ uÛ÷Ñ $T˝À
ø£*j·T<äTHêï* ˝Ò<ë ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% mø£sê≈£î 1.3 qT+&ç 1.6 ©. $‹Ôq yÓ+≥H˚ >±ì eTs¡Tdü{Ï s√Eq
>±ì |æ∫ø±] #˚j÷· *.
$‹Ôq 25`30 s√E\|ü&ÉT n+‘·sø¡ è£ wæ #˚jT· &ÜìøÏ neø±X¯+ ˝Òq|ü&ÉT >∑&¶ç C≤‹ yÓTTø£ÿ\ ìyês¡D≈£î
mø£sê≈£î 400 $T.©. øÏ«»˝ÀbòÕ|t Ç<∏˝’Ó Ÿ 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚dTü ø√yê*. yÓ&˝É ≤Œ{Ï Ä≈£î ø£\T|ü⁄
düeTdü´ m≈£îÿe>± e⁄qïf…‘¢Æ ˚ mø£sê≈£î 250 $T.©. ô|]’ <∏j ä ÷Ó u≤´ø˘ k˛&çjT· +qT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ

200
|æ∫ø±] #˚dTü ø√yê*. KØ|ò˝t À esê¸\T m≈£îÿe>± ñ+&ç n+‘·sø¡ è£ wæ ≈£î<äsq¡ |ü&ÉT mø£sêìøÏ ˇø£ ©≥s¡T
ô|sêø±«{Ÿ 24% eT+<äTqT 2 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷/nyÓ÷àìj·T+ dü˝ŒÒ {¤ Ÿ‘√ 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ Á|ü‹Ô MT<ä
|ü&≈É î£ +&Ü es¡Tdü\ eT<Û´ä ø£\T|ü⁄ MT<ä e÷Á‘·yT˚ |ü&≥˚ ≥T¢ |æ∫ø±] #˚dTü ø√yê*.
dü÷ø£àå <Ûë‘·T ˝ÀbÕ\T ` dües¡D
yÓT^ïwæjT· + ˝À|ü \ø£Då ≤\T : eTT<äTs¡T Ä≈£î\T, n+#·T\ qT+&ç eT<Û´ä uÛ≤>±ìøÏ |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡‘êsTT.
Ä≈£î\ áHÓ\T e÷Á‘·+ Ä≈£î|ü#÷ >± e⁄+{≤sTT. ˝À|ü rÁe‘· ô|]–q|ü⁄&TÉ Ä≈£î\T mÁs¡u≤] m+&çb˛sTT sê*b˛‘êsTT.
kÕ<Ûës¡D+>± á ˝À|ü+ bı{≤wæjT· + m≈£îÿe>± ñqï H˚\˝À¢ ø£ì|ædTü +Ô ~. yÓT^ïwæjT· + ˝À|ü ìyês¡D≈£î ©≥s¡T
˙{ÏøÏ 10Á>±. yÓT^ïwæjT· + dü˝ŒÒ {¤ ŸqT 7`10 s√E\ e´e~Û˝À ô|s’ T¡ y˚dqæ 45 eT]j·TT 75 s√E\ ‘·sT¡ yê‘·
s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
õ+≈£î ˝À|ü \ø£Då ≤\T : á <Ûë‘·T ˝À|ü+, yÓTTø£ÿ˝À ˝Ò‘· eT]j·TT eT<Û´ä Ä≈£î\ MT<ä ø£ì|ædTü +Ô ~. Ä≈£î\ áHÓ\T
Ä≈£î|ü#÷ >± e⁄+&ç áHÓ\ eT<Û´ä uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT˚ |üdTü |ü⁄|ü#÷ >± e÷s¡T‘·T+~. ø=eTà ∫e] Ä≈£î\T ∫qï$>±
e⁄+&ç eTT&É‘\· T |ü&ç ø£DT|ü⁄\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. õ+≈£î ˝À|ü+ e⁄qï H˚\˝À¢ mø£sê≈£î 20 øÏ˝À\ õ+≈£î
dü˝ŒÒ {¤ ŸqT ÄKs¡T <äTøÏÿ˝À y˚dTü ø√yê* ˝Ò<ë õ+≈£î dü˝ŒÒ {¤ Ÿ 2 Á>±. /©. ˙{ÏøÏ ø£*|æq Á<ëeD≤ìï yÓTTø£ÿ\ MT<ä
˝À|ü \ø£Då ≤\T >∑eTì+∫q|ü&ÉT 7`10 s√E\ e´e~Û‘√ 2 kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚jT· ≥+ <ë«sê ˝ÀbÕìï
düe]+#·Tø√e#·TÃ.
uÀsêHé ˝À|ü \ø£Då ≤\T : á dü÷ø£àå |ü<ës¡∆ ˝À|üeTTqï|ü&ÉT |üP\ dü«s¡÷|ü+ e÷] Äø£s¸¡ D |üÁ‘ê\T ∫qïyÓ’
˝À|ü\≈£î eTT&ÉT#·T≈£îb˛‘êsTT. Ä≈£î\ ø±&É\T ˇπø Ø‹q e⁄+&Éø£ ø=+‘· <äfid¯ ]ü >±qT, ø=+‘· |ü\#·>±qT e⁄+&ç
Äø£ÿ&Éøÿ£ &É q\¢{Ï e\j·÷\T @s¡Œ&É≥+‘√ bÕ≥T Ä≈£î\ MT<ä sê– s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. á ˝À|ü+
u≤>± m≈£îÿe>± e⁄qï|ü&ÉT |üP‘· yÓTT>∑Z <äX˝¯ À m+&çb˛e&É+, ∫qï ø±j·T\T sê*b˛e&É+‘√ bÕ≥T yÓTTø£ÿ\T
–&Éduü ≤] Á|ü<ëÛ q ø±+&É+ô|’ |ü>T∑ fi¯ófl ≈£L&Ü @s¡Œ&É‘êsTT. ø±j·T\T dü]>±Z n_Ûeè~∆ #Ó+<äø£ Äø±s¡+ ø√˝ÀŒsTT
ø±j·T ô|]π> <äX˝¯ À ˇø√ÿkÕ] ì\Te⁄>± |ü>T∑ fi¯ófl @s¡Œ&É‘êsTT. uÀsêHé ˝À|ü+ eTq sêh+˝À nìï ÁbÕ+‘ê˝À¢
>∑eTì+#·&eÉ TsTTq~. düTqï+ m≈£îÿe>±qTqï H˚\˝À¢q÷, esê¸u≤Û e eT]j·TT n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ ñqï |ü]dæ‘ú T· \˝À
á ˝À|ü+ ø£ì|ædTü +Ô ~. uÀsêHé ˝À|ü ìyês¡D≈£î ô|s’ T¡ y˚dqæ 60 eT]j·TT 90 s√E\ ‘·sT¡ yê‘· ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
1`1.5 Á>±. uÀsêø˘‡ (k˛&çjT· + f…Á{≤uÀπs{Ÿ) yês¡+ s√E\ e´e~Û˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
Jeq Á|üÁøÏjT· dü+ã+~Û‘· s¡T>∑à‘·\T :
|üP‘·, |æ+<Ó sê\≥+ : Á|ü‹≈£L\ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ yÓTTø£ÿ\ Jeq Á|üÁøÏjT· \˝À e#˚à e÷s¡TŒ\T ˝Ò<ë ø±j·T ‘=\T#·T

201
|ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê yê{Ï˝¢Ò qwü+º e\q Á|ü‹˝Ô À <ë<ë|ü⁄ 60 qT+&ç 70 XÊ‘·+ es¡≈î£ |üP‘·, |æ+<Ó sê\≥+
»s¡T>∑T‘·T+~. Á|ü‹≈£L\ |ü]dæ‘ú T· \˝À |üP‘· |æ+<Ó sê\{≤ìï b˛wüø£ |ü<ësê∆\T eT]j·TT Vü‰s√àqT¢ |æ∫ø±]
#˚jT· ≥+ <ë«sê ø±ì, ˙{Ï j·÷»e÷q´+ e\q >±ì ø=+‘· es¡≈î£ n]ø£≥eº #·TÃ. Hê|ò©Ôü Hé mdæ{øÏ ˘ j·÷dæ&é
10 |æ|mæ yéT Á<ëeD≤ìï ˇø£{Ï ˝Ò<ë s¬ +&ÉTkÕs¡T,¢ 10`15 s√E\ e´e~Û˝À nedüsêìï ã{Ϻ |æ∫ø±] #˚jT· ≥+
<ë«sê |üP‘·, |æ+<Ó sê\{≤ìï ø=+‘· es¡≈î£ ìyê]+#·e#·TÃ.
n~Ûø+£ >± s=≥º ô|s¡>&∑ +É : kÕ>∑T˙{Ï edü‹ e⁄qï |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ n~Ûø£ esê¸\‘√ bÕ≥T>± qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\T n~Ûø£
yÓ÷‘ê<äT˝À y˚jT· &É+ e\q m≈£îÿe>± >=&ÉT>∑T ø=eTà\T eT]j·TT ø±j·T ø=eTà\T @s¡Œ&É≥+, yÓTTø£ÿ˝À ‘·j÷· s¡jT˚ ´
|æ+&ç |ü<ës¡+∆ ˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+, á ø=eTà\ n_Ûeè~∆øπ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ç, |üP‘·, |æ+<Ó ø±j·T\T sê\≥+
»s¡T>∑T‘·T+~. ôdø’ √ôd˝ŸqT 60 |æ|mæ yéT yÓ÷‘ê<äT˝À |æ∫ø±] #˚dqæ ≥¢sTT‘˚, yÓTTø£ÿ˝À¢ n<äq|ü⁄ XÊFj·T ô|s¡T>∑T<ä\
Ä–b˛sTT, yÓTTø£ÿ˝À ‘·j÷· s¬ q’ |æ+&ç |ü<ësê∆\T, |üP‘·, |æ+<Ó n_Ûeè~∆øÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ≥É +‘√ bÕ≥T |üP‘·,
|æ+<Ó sê\≥+ ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
|üø±«ìøÏ sêø£eTT+<˚ Ä≈£î\T e&É* sê*b˛e&É+ : _.{Ï. Á|ü‹Ô kÕ>∑T˝ÀøÏ e∫Ãq ‘·sê«‘· Á|ü‹Ô |ü+≥˝À Ä≈£î\T
|üø±«ìøÏ sêø£eTT+<˚ e&É*b˛sTT sê*b˛e&É+ m≈£îÿe>± >∑eTì+#·&yÉ TÓ Æq~. Bìì $X‚w¢ +æ ∫q|ü&ÉT H˚\˝À
bı{≤wt \uÛ´Ñ ‘· n~Ûø+£ >± e⁄qï|üŒ{ÏøìÏ yÓTTø£ÿ˝À bı{≤wæjT· + ˝À|ü+ , ‘·<ë«s¡ Ä≈£î\T |üø±«ìøÏ sêø£eTT+<˚
sê*q≥T¢>± ìs¡÷|æ+#·ã&çq~. Bìì n~Û>$∑ T+#·T≥≈£î 20 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq bı{≤wæjT· + HÓÁ’ fÒ≥T
Á<ëeD≤ìï Á|ü‹Ô |ü+≥ ø±j·T <äX˝¯ À ñqï|ü⁄&ÉT 4`5 s√E\ e´e~Û˝À s¬ +&ÉT kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
u…≥º ˝Ò<ë ˙{Ï eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¬ q’ |ü⁄&ÉT : u…≥º ˝Ò<ë ˙{Ï eTT+|ü⁄q≈£î Á|ü‹Ô bı\+ >∑Ts¬ q’ |ü&ÉT, |üP‘·, |æ+<Ó,
ø±j·T\T sê* b˛e&É+, Ä≈£î\T yê&çb˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ‘·>T∑ j·÷»e÷q´ #·s´¡ \qT düø±\+˝À #˚|≥ü &º +É
<ë«sê |üP‘·, |æ+<Ó sê\{≤ìï n]ø£≥eº #·TÃ. ˙{Ï eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¬ q’ |ü⁄&ÉT, eTTs¡T>∑T ˙{Ïì rdæyj ˚ T· &É+‘√
bÕ≥T>±, m+&É ñqï düeTj·T+˝À 20 Á>±. bı{≤wæjT· + HÓÁ’ fÒ≥T eT]j·TT 20 Á>±. j·T÷]j·÷qT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
#=|üq e÷]Ã e÷]Ã |æ∫ø±] #˚jT· &É+ <ë«sê eT+∫ |ò*ü ‘êìï bı+<ä&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+~.
|ü+&Ü≈£î ‘Ó>T∑ \T : Á|ü‹Ô˝À Ä≈£î\T mÁs¡ã&É{≤ìï |ü+&Ü≈£î ‘Ó>∑T\T ˝Ò<ë mÁsê≈£î ‘Ó>∑T\T n+{≤s¡T. yÓTT<ä≥,
á düeTdü´ eTT<äTs¡T Ä≈£î\˝À ø£q|ü&ç, Ä ‘·s¡Tyê‘· ˝Ò‘· Ä≈£î\≈£î ≈£L&É yê´|ædüTÔ+~. á düeTdü´ $‘·Ôq
s¡ø£+, |ü+&ç+#˚ ÁbÕ+‘·+ yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T, qÁ‘·»ì düs¡|òüsê\ô|’q ˝Ò<ë M≥ìï+{Ï eT<Ûä´ »]π>
|üs¡düŒs¡ #·s¡´ Á|ü‹#·s¡´\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç sêe#·TÃ. yÓTT<ä≥ Ä≈£î\T eTT<äTs¡T >∑T˝≤_s¡+>∑T≈£î, Ä ‘·s¡Tyê‘·
|üP]Ô>± mÁs¡>± e÷], m+&çb˛sTT sê*b˛‘êsTT. |ü+&Ü≈£î ‘Ó>T∑ \T yÓTTø£ÿ ‘=*<äX˝¯ À e∫Ãq≥¢sTT‘˚ qwü+º
n~Ûø+£ >± e⁄+≥T+~. ∫e] <äX˝¯ À e∫Ãq|ü⁄&ÉT ø£*>π qwü+º |ü]$T‘·+>± e⁄+≥T+~.
202
 Á|ü‹Ô n~Ûø+£ >± ø±|ü⁄ e⁄qï düeTj·T+˝À b˛wüø£ |ü<ës¡e∆ TT\ ÄeX¯´ø£‘· m≈£îÿe>± ñ+&É≥+, n<˚
düeTj·T+˝À yÓTTø£ÿ $$<Ûä yê‘êes¡D ˇ‹Ô&TÉ \≈£î ˝Àqe«&É+ e\q á |ü+&Ü≈£î ‘Ó>T∑ \T m≈£îÿe>± ø£q|ü&&É +É
»s¡T>∑T‘·T+~.
ø±s¡D≤\T :
1. yÓTTø£ÿ\˝À qÁ‘·»ì, bı{≤wæjT· + eT]j·TT uÛ≤dü«s¡+ b˛wüø£ |ü<ësê∆\ ˝À|ü+ @s¡Œ&É{+
2. sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘\· T 210 ôd+. ø£+fÒ ‘·–bZ ˛e≥+
3. Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \T @s¡Œ&É≥+ (n~Ûø£ ‘˚eT ˝Ò<ë u…≥º)
4. >±* y˚>+∑ n~Ûø+£ >± e⁄+&É≥+
ìyês¡D : |ü+&Ü≈£î ‘Ó>T∑ \T ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 10 Á>±. yÓT^ïwæjT· + dü˝ŒÒ ≥¤ T‘√ bÕ≥T>±, 20 Á>±.
j·T÷]j·÷ ˝Ò<ë 10 Á>±. &Ó’ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ ø£*|æ 5`7 s√E\ e´e~Û˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
>∑eTìø£ : kÕ<Û´ä eTsTTq+‘· es¡≈î£ b˛wüø£ |ü<ësê∆\T eT]j·TT Vü‰s√àq¢qT |æ∫ø±]˝À eT+∫ ˙{Ïì ñ|üj÷Ó –dü÷,Ô
kÕj·T+Á‘·+ dü÷s¡´s¡•à n~Ûø+£ >± ˝Òì düeTj·T+˝À |æ∫ø±] #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ yÓTTø£ÿ\T yê{Ïì u≤>± Á>∑V≤æ kÕÔsTT.
˙{Ï eTT+|ü⁄q≈£î >∑Ts¬ q’ Á|ü‹Ô bı˝≤\MT<ä b˛wüø|£ <ü ës¡∆ |æ∫ø±] eT<Ûë´Vü≤ï y˚fi˝¯ À e÷Á‘·yT˚ #˚j÷· *.
düd´ü s¡øDå£
|ü⁄sT¡ >∑T\T :
kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü‹Ô $‹Ôq 50`60 s√E\ es¡≈î£ s¡d+ü |”˝ÃÒ |ü⁄s¡T>∑T˝…q’ ù|qTã+ø£, |ü#÷ <√eT,
‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+#˚$. ø±ì e÷]q kÕ>∑T |ü<‘∆ä T· \T eT]j·TT yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \T e\q ù|qTã+ø£
eT]j·TT |ü#÷ <√eT <ë<ë|ü⁄ |ü+≥ ∫e] ø±\+ es¡≈î£ Ä•+∫ qwü|º sü T¡ düTHÔ êïsTT. n˝≤π> ô|s’ T¡ >∑÷&É, |üP‘·,
|æ+<Ó eT]j·TT ø±j·T MT<ä bı>±≈£î \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T Ä•+∫ m≈£îÿe qwüº+ ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~.
s¡d+ü |”˝ÃÒ |ü⁄s¡T>∑T\T : ù|qTã+ø£ Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\T 10`20 XÊ‘·+, |ü#÷ <√eT\T Ä≈£î≈£î 2, ‘Ó\<¢ √eT ‘·*¢
|ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î≈£î 6, |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T 20, ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î≈£î 10 ñqï m&É\ Äj·÷
|ü⁄s¡T>∑T\ e\q |ü+≥≈£î qwüº |ü]$T‹ kÕúsTT ø£*–+#˚ <äX≈¯ î£ #˚sT¡ ≈£î+{≤sTT.
s¡dü+ |”˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\ j·÷»e÷q´+ : |ü#·Ã<√eTqT ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\qT kÕ>∑T#˚j·÷*. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ
9.0 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 600 j·T|ò.t j·Tdt. 5.0 Á>±. <∏jä ÷Ó $T<∏ëø±‡yéT 70 &Éã÷¢´.j·Tdt. ‘√ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚dæ
$‹Ô‘˚ 30 s√E\ es¡≈î£ s¡d+ü |”˝ÃÒ |ü⁄s¡T>∑T\qT ìyê]+#·e#·TÃ. 30,45 s√E\|ü&ÉT yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt
eT]j·TT ˙s¡T 1:4 ìwüŒ‹Ô˝À eT]j·TT Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 200 j·Tdt.j·T˝Ÿ eT]j·TT ˙s¡T 1:20 (60 s√E\|ü⁄Œ&ÉT)

203
ìwüŒ‹Ô˝À (|ü⁄s¡T>∑T qwüº |ü]e÷D+ <äèwæ˝º À e⁄+#·Tø=ì) yÓTTø£ÿ ˝Ò‘· ø±+&ÜìøÏ Áãwt‘√ |üPùdÔ s¡d+ü |”˝ÃÒ
|ü⁄s¡T>∑T\qT n<äT|ü⁄˝À ñ+#·T‘·T+~. á |ü<‹∆ä e\q |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT Ks¡Tà ‘·>≥Z∑ y˚T ø±ø£ yê‘êes¡D ø±\Twü´+
≈£L&Ü ‘·>T∑ ‘Z T· +~. ∫es¡>± nedüsêìï ã{Ϻ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 17.8 j·Tdt.j·T˝Ÿ 0.4 $T.©. ˝Ò<ë
mdæ{≤$TÁ|æ&é 20 mdt.|æ. 0.2 Á>±. ˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó $T<∏ëø±‡yéT 25 &ÉãT¢´.õ. 0.2 Á>±. ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 75 mdt.|æ.
1.5 Á>±. ˝Ò<ë yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 36 mdt.m˝Ÿ. 1.6 $T.©. ˝Ò<ë 5% y˚|–ü +»\ ø£cÕj·T+ ˝Ò<ë |òÁæ bıì˝Ÿ 5
mdt.dæ. 2.0 $T.©. ˝Ò<ë &Óô’ |Hò ~é j ∏ T· TsêHé 50 &Éã÷¢´.|æ. 1.25 Á>±. ˝Ò<ë bò˛ì¢ ø±$T&é 50 &Éã÷¢´.õ. 0.3 Á>±.
yÓ÷‘ê<äT˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
Á|ü‘´˚ ø£ dü÷#·q\T :
• Ç$T&Üø√¢Á|æ&‘é √ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚dqæ $‘·HÔ ê\qT $‘·{Ô ≤ìøÏ eTT+<äT ˙fi¯fl˝À Hêqu…≥sº ê<äT.
• s¡d+ü |”˝ÃÒ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î ‘=*<äX˝¯ À m≈£îÿekÕs¡T¢ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T |æ∫ø±] #˚jT· sê<äT.
• ‘Ó\<¢ √eT ñ<Ûèä ‹ m≈£îÿe>± e⁄+fÒ |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T &Éu≤“\≈£î õ>∑Ts¡T |üPdæ e⁄+∫‘˚ ‘Ó\<¢ √eT\T Äø£]¸+#·ã&ç
õ>∑Ts¡T≈£î n+≥T≈£î+{≤sTT.
• ‘Ó\<¢ √eT Ä•+∫q|ü&ÉT ô|]’ Á‘êsTT&é eT+<äT\ yê&Éø±ìï yÓ+≥H˚ ì*|æ y˚j÷· *.
• ‘Ó\<¢ √eTqT n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·{≤ìøÏ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1.5 Á>±. mdæù|{ò Ÿ 75 mdt.dæ. ˝Ò<ë 2 $T.©. Ábıô|Hò √bòÕdt
50 Ç.dæ. ˝Ò<ë 1.25 Á>±. &Óô’ |Hò ~é j ∏ T· TsêHé 50 &Éã÷¢´.õ. ˝Ò<ë 5 $T.©. y˚|qü ÷HÓ ˝Ò<ë 5% y˚|–ü +»\
ø£cÕj·T+ ø£*|æ Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q |ü&≥˚ ≥T¢ |æ∫ø±] #Ój÷· ´*.
• &Óô’ |Hò ~é j ∏ T· TsêHé |ü#÷ <√eT eT]j·TT ‘Ó\<¢ √eTqT n<äT|ü⁄ #˚dTü +Ô ~.
• mÁs¡q*¢ì Ä<äT|ü⁄˝À ñ+#·&ÜìøÏ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 3 Á>±. ˙fi¯fl˝À ø£]>π >∑+<Ûøä +£ 80 &Éã÷¢´.|æ. ˝Ò<ë
5 $T.©. &Óø’ √bòÕ˝Ÿ 18.5 mdt.dæ. ø£*|æ |æ∫ø±] #Ój÷· ´*.
• yÓTT<ä{Ï 60 s√E\ es¡≈î£ ìjÓ÷ìø√{ÏHêsTT&é ‘·s>¡ ‹∑ øÏ #Ó+~q eT+<äT˝…q’ ≥Te+{Ï Ç$T&Üø√¢Á|æ&,é
mdæ{≤$TÁ|æ&é ˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó $T<∏ëø±‡yéT eT+<äT\qT |ü+≥ô|’ |æ∫ø±] #˚jT· ≈£L&É<Tä .
• ˇπø |ü⁄s¡T>∑T eT+<äTqT ø±≈£î+&Ü |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT e÷]à yê&ÉTø√yê*.
|æ+&çq*¢ :
Á|üdTü ‘Ô +· kÕ>∑T˝À ñqï≥Te+{Ï _{Ï Á|ü‹ìÔ |æ+&çq*¢ Ä•+∫ qwü+º ø£\T>∑#d˚ Tü qÔ ï~. Á|ü‹Ô |ü+≥
Hê•+#˚ |æ+&ç |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ‘·*,¢ |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T, ø=eTà\T, ø±+&É+, yÓTT>∑\Z T, |ü⁄e⁄«\T eT]j·TT ø±j·T\qT+&ç
s¡kÕìï |”\TkÕÔsTT. á |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\T m<ä>ø∑ £ –&Éduü ≤] b˛‘êsTT. ø£DT|ü⁄\ eT<Û´ä <ä÷s¡+
‘·–bZ ˛sTT Ä≈£î\T >∑TãTs¡T>± ø£ì|ækÕÔsTT. |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\T ∫qï ∫qï ø±j·T\qT ‘·≈î£ ÿe dü+K´˝À
204
ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsTT. ø±j·T |üø±«ìøÏ sê≈£î+&Ü |ü–*b˛sTT ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT. |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ m≈£îÿe>± ñ+fÒ
yÓTTø£ÿ\T |üP]Ô>± #·ìb˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ+~.
|æ+&çq*¢ eTTK´+>± ø±\Te>∑≥T¢, |üìøÏsêì uÛ÷Ñ eTT\˝À ñ+&˚ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ <ë«sê yê´|ædTü +Ô ~.
á |ü⁄s¡T>∑T Á|ü‹Ô ø£f\º… qT rdæq ‘·sT¡ yê‘· |ü+≥˝Òq|ü&ÉT Ç‘·s¡ yÓTTø£ÿ\≈£î yê´|ædTü +Ô ~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü |ü⁄s¡T>∑T
düV≤ü »+>± >±*, |ü≈îå£ \T, |üXó¯ e⁄\ <ë«sê yê´|ædTü +Ô ~. á |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q ÁbÕ+‘·+ qT+&ç Ä•+#·ì
ÁbÕ+‘êìøÏ eTqTwüß´\T dü+#·]+#·≥+ <ë«sê düV≤ü »+>± yê´|ædTü +Ô ~.
ìyês¡D #·s´¡ \T :
1. ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T eTTK´+>±, ej·÷´]uÛ≤eT, ‘·T‘·sÔ ¡ u…+&É eT]j·TT bÕj·T˝≤≈£î ˝≤+{Ï yê{Ïì ô|]øÏ
‘·>T∑ \ u…{≤º*.
2. Á|ü‹Ô rdæq ‘·sT¡ yê‘· yÓ÷&ÉT\qT ô|]øÏ ‘·>T∑ \ u…{≤º*.
3. Á|ü‹ìÔ ø±]Ù|ü+≥>± kÕ>∑T#˚jT· ≈£L&É<Tä .
4. ‘=*<äX˝¯ À Ä•+#˚ |æ+&çq*¢ì yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt eT]j·TT ˙s¡T 1:4 ìwüŒ‹Ô˝À ø£*|æq Á<ëeD≤ìï yÓTTø£ÿ
˝Ò‘· ø±+&ÜìøÏ Áãwt <ë«sê |üPj·T&É+ e\q |æ+&ç |ü⁄s¡T>∑TqT düeTs¡e∆ +‘·+>± n]ø£≥Tºø√e#·TÃqT.
5. |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ì ã{Ϻ Ábıô|Hò √bòÕdt 50 Ç.dæ 3.0 $T.© ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 75 mdt.|æ. 2 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
ø£*|æ |æ∫ø±] #˚jT· e˝…qT.
6. |ü⁄s¡T>∑T m≈£îÿe>± Ä•+∫ m+&çb˛sTTq yÓTTø£ÿ\qT ô|]øÏ ‘·>T∑ \u…{≤º*.
7. eT+<äT\qT |æ∫ø±] #˚ùd≥|ü&ÉT ˇø£ ©≥s¡T eT+<äT ˙{ÏøÏ 0.5 Á>±eTT\ düsŒY ¤ ø£*|æ yê&Ü*.
>∑eTìø£ : á |ü⁄s¡T>∑T yÓTT<ä≥ |ü+≥˝À nø£ÿ&Éøÿ£ &É Ä•+∫, ‘·sT¡ yê‘· m≈£îÿe yÓTTø£ÿ\≈£î yê´|ækÕÔsTT. á <äX˝¯ À
düdü´s¡ø£åD #·s¡´\qT #˚|ü{Ϻ bı\+ n+‘ê yê´|æ+#·≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô| ü&Ü*. |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT
>∑eTì+∫q|ü&ÉT nø£ÿ&˚ |æ∫ø±] #˚ùdÔ dü]b˛‘·T+~.
ø±j·T‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T\T : 10 XÊ‘·+ |üP‘·≈î£ qwü+º yê{Ï*q¢ |ü&ÉT, yÓTTø£ÿ≈£î ˇø£ |ü#÷ |ü⁄ s¡T>∑T Á>∑T&ÉT¶ ˝Ò<ë
˝≤sê« e⁄qï|ü&ÉT, 10 yÓTTø£ÿ\≈£î ˇø£ \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T Á>∑T&É¢ düeTT<ëj·T+ >∑eTì+∫q|ü&ÉT, 10 XÊ‘·+ >∑T˝≤_
s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q >∑T&ç¶ |üP\T >∑T]Ô+∫q|ü&ÉT ø±j·T‘=*#˚ |ü⁄s¡T>∑T\ e\q |ü+≥≈£î qwü+º n~Ûø+£ >±
e⁄+≥T+~.
ø±j·T‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T\ düeTÁ>∑ düd´ü s¡øDå£ :
• |ü+≥ e÷]Œ&ç |ü<‹∆ä ne\+_+#ê* • y˚d$ü <äT≈£îÿ\T ˝À‘·T>± <äTHêï*

205
• 25% ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\T, 75% s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T yê&Ü*.
• u§ã“s¡ (n\dü+<ä), ø=Ás¡, k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT, ô|düs,¡ $TqTeTT, >√s¡T∫≈£îÿ&ÉT 1:2 ìwüŒ‹Ô˝À n+‘·s¡ |ü+≥\T>±
y˚j÷· *. #˚qT #·T≥÷º Hê\T>∑T es¡Tdü\ C§qï ˝Òø£ yÓTTø£ÿC§qï ø£+#Ó |ü+≥>± y˚j÷· *.
• \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑TqT Äø£]¸+#·{≤ìøÏ mø£sê≈£î 50 ÄeTT<ä|⁄ü yÓTTø£ÿ\T #˚qT˝À nø£ÿ&Éøÿ£ &É Hê≥Tø=ì, ÄeTT<ä|⁄ü
yÓTTø£ÿ\ô|’ ô|{Ïqº ˝<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T Á>∑T&Éq¢ T, »˝…&¢ É Ä≈£î\qT @] HêX¯q+ #˚j÷· *.
• X¯q>∑|#ü ÷ |ü⁄s¡T>∑TqT Äø£]¸+#·{≤ìøÏ mø£sê≈£î 100 |üdTü |ü⁄s¡+>∑T |üP\T |üP#˚ ã+‹ yÓTTø£ÿ\T ô|{Ϻ
yÓTT>∑\Z T, |üP\˝À e⁄qï |ü⁄s¡T>∑T\qT @]y˚j÷· *.
• X¯q>∑|#ü ÷ |ü⁄s¡T>∑T, \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T\ ñìøÏì, ñ<Ûèä ‹ì n+#·Hê y˚j·T{≤ìøÏ mø£sê≈£î 4 *+>±ø£s¸¡ D ãT≥º\T
ô|{≤º*. Á|ü‹ ãT≥º˝À eT÷&ÉT s√E\T es¡Tdü>± s√E≈£î >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T\T 8, X¯q>∑|#ü ÷ |ü⁄s¡T>∑T\T
10, bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\T 20, eT#·Ã\ |ü⁄s¡T>∑T\T 15 #=|ü⁄Œq eT÷&ÉT s√E\T es¡Tdü>± |ü&qç m&É\
düd´ü s¡øDå£ #·s´¡ \T #˚|{ü ≤º*.
• $‹Ôq 80`100 s√E\ eT<Û´ä ø±\+˝À yÓTTø£ÿ\ ‘·\\T Á‘·T+#ê*.
• |ü⁄s¡T>∑T Á>∑T&Éq¢ T, yÓTT<ä{Ï <äX¯ |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\qT, ìyê]+#·{≤ìøÏ 5 XÊ‘·+ y˚|ü –+»\ Á<ëeD≤ìï
(10 øÏ˝À\ y˚|–ü +»\ bı&ç 200 ©≥s¡¢ ˙fi¯fl˝À 24 >∑+≥\T Hêqu…{ºÏ e&Éb˛dæq Á<ëeD+) |æ∫ø±]
#˚dTü ø√yê*.
• |ü⁄s¡T>∑T\qT ‹H˚ |ü≈îå£ \T yê\{≤ìøÏ M\T>± ª{Ïμ Äø±s¡|⁄ü ø£Ás¡\qT ˝Òø£ |ü+>∑\ ø£Ás¡\qT mø£sê≈£î
düTe÷s¡T 15`20 ô|{≤º*.
• |ü⁄s¡T>∑T\ qwüº |ü]e÷D+ <äèwæ˝º À e⁄+#·Tø=ì ©≥s¡T ˙{ÏøÏ øÏ«Hê˝ŸbÕò dt 25 Ç.dæ. 2.5 $T.©. ˝Ò<ë
ø√¢]ô|]’ bòÕdt 20 Ç.dæ. 3 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|{ò Ÿ 75 mdt.|æ. 1.5 Á>±. ˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó &çø±sY“ 75 &Éã÷¢´.|æ.
1.5 Á>±. #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *. |ü#÷ |ü⁄s¡T>∑T Á>∑T&ÉT¢ m≈£îÿe>± e⁄+fÒ Ábıô|Hò √bòÕdt 50 Ç.dæ.
2 $T.© ˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó &çø±sY“ 75 &Éã÷¢´.|æ. 1.5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *. ˇπø |ü⁄s¡T>∑T
eT+<äTqT m≈£îÿekÕs¡T¢ |æ∫ø±Ø #˚jT· ≈£î+&É eT+<äT\T e÷]à e÷]à yê&ÉTø√yê*.
• |ü#÷ |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ m≈£îÿe>± e⁄qï|ü&ÉT eT÷&Ée <äX¯ <ë{Ïq |ü#÷ |ü⁄s¡T>∑TqT #˚‹‘√ @]y˚j÷· *.
|ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ Ç+&Üø±‡ø±sY“ 15.8 Ç.dæ. 1 $T.©. ˝Ò<ë ôdŒ’ H√XÊ&é 45 mdt.dæ.
0.3 $T.©. ˝Ò<ë Çe÷yÓTøÏHº é u…+CÀj˚T{Ÿ 5 mdt.õ. 0.5 Á>±. ˝Ò<ë |òPü u¢ +… &ÉyTÓ &Æ é 48.5 mdt.dæ.
0.3 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢sê+Á≥ì*Áb˛˝Ÿ 18.5 mdt.dæ. 0.3 $T.©. ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.

206
• bı>±≈£î \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑TqT ìj·T+Á‹+#·T≥≈£î düeTÁ>∑ düd´ü s¡øDå£ bÕ{Ïd÷ü ,Ô ñ<Ûèä ‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT
©≥s¡T ˙{ÏøÏ H=yê\÷´sêHé 10 Ç.dæ. 1 $T.©. ˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó &çø±sY“ 1.5 Á>±. ˝Ò<ë Çe÷yÓTøÏHº é u…+C§j˚T{Ÿ
5 mdt.õ. 0.5 Á>±. ˝Ò<ë |üPu¢ +… &ÉyTÓ &Æ é 48.5 mdt.dæ. 0.3 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢sê+Á{ì*Áb˛˝Ÿ 28.5 mdt.dæ.
0.3 $T.©. ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *. eT÷&Ée <äX¯ <ë{Ïq \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑TqT n<äT|ü⁄#˚jT· {≤ìøÏ $wü|⁄ü ms¡qT
yê&Ü* (mø£sêìøÏ 10 øÏ˝À\ ‘·e⁄&ÉT eT]j·TT 2 øÏ˝À\ u…\+¢ ‘√ bÕ≥T 750 $T.©. ø√¢]ô|]’ bòÕdt ˝Ò<ë
300 Á>±. <∏jä ÷Ó &çø±sY“ CÀ&ç+∫ á $TÁX¯e÷ìøÏ ‘·–qìï ˙fi¯ófl ø£*|æ ∫qï ∫qï ñ+&É\T>± #˚dTü ø=ì
kÕj·T+Á‘·+ düeTj·T+˝À bı\eT+‘ê yÓ<»ä ˝≤¢*).
>∑T˝≤_ s¡+>∑T ø±j·T‘=\#·T |ü⁄s¡T>∑T düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´+
Ä]∆ø£ qwü|º ]ü $T‹ kÕúsTTì >∑T]Ô+#˚ $<Ûëq+ :
• >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T ñìøÏì >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ |ü+≥ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ ì|ò÷ü ñ+#ê*.
• bı\+˝À nø£ÿ&Éøÿ£ &Ü 50 |ü⁄e⁄«\qT >∑eTì+∫q|ü&ÉT yê{Ï˝À 5 >∑T&ç¶ |üP\T ñqï≥¢sTT‘˚ ˝Ò<ë bı\+˝À
nø£ÿ&Éøÿ£ &É ˇø£ yÓTTø£ÿ≈£î ˇø£ ø±j·T #=|ü⁄Œq 20 ø±j·T\qT ùdø£]+∫ ø√dæ #·÷dæq|ü⁄Œ&ÉT, 20 ø±j·T\≈£î
s¬ +&ÉT >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\qT >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚, qwü|º ]ü $T‹ kÕúsTT>± ìsê∆]+#·T ø=ì düd´ü s¡øDå£ #·s´¡ \T
#˚|≥ü eº \dæ ñ+≥T~.
|ü⁄s¡T>∑T ñìøÏì ìsê∆]+#˚ \ø£Då ≤\T :
• >∑T&ç¶ |üP\T
• ø±j·T ô|’ uÛ≤>∑+˝À |ü⁄s¡T>∑T ãj·T≥≈£î e#˚à >∑T+Á&É{Ï ∫qï s¡+Á<Û+ä eT]j·TT ø±j·T ‘=q\eT<Û´ä >√&É\ô|’
>∑T+Á&É{Ï s¡+Á<Û+ä
• >∑T&ç¶ Á|ü‹Ô eT]j·TT s¡+>∑T e÷]q Á|ü‹Ô
düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´ |ü<‘›ä T· \T :
düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´ |ü<䛑·T\qT nqTdü]+∫ >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑TqT düeTs¡∆e+‘·+>±
ìyê]+#·Tø√e#·TÃqT.
Á|ü<ëÛ q+>± |ü+≥ rdæq ‘·sê«‘·, |ü+≥˝Òì düeTj·÷q, $‘·&Ô ÜìøÏ eTT+<äT eT]j·TT |ü+≥ø±\+˝À $$<Ûä
#·s´¡ \T #˚|{ü ≤º*.
|ü+≥ rdæq ‘·sê«‘· #˚|≥ü eº \dæq |ü<‘∆ä T· \T :
• Á|ü<ëÛ q Á|ü‹Ô |ü+≥ |üPs¬ qÔ’ yÓ+≥H˚ |ü+≥ $sêeT düeTj·÷ìï K∫Ñ·+>± bÕ{Ï+#ê*.

207
• ˙{Ï edü‹ ñqï|üŒ{Ïø,° Á|ü‹ìÔ Äs¡T HÓ\\≈£î $T+∫ bı&ç–+#·≈î£ +&Ü rdæyj˚ ÷· *. |ü+≥ø±\eTT bı&ç–+#·T≥
<ë«sê sêuÀj˚T|ü+≥˝À |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ |ü+≥ ‘=* <äX˝¯ ÀH˚ m≈£îÿej˚T´ neø±X¯eTT+≥T+~.
• Á|ü‹Ô r‘·\ ‘·sê«‘· #˚qT˝À >=Á¬s\T, y˚Tø£\T eT]j·TT |üXó¯ e⁄\qT y˚TbÕ*.
• Á|ü‹Ô yÓ÷fi¯flqT Á{≤ø£sº T¡ s√{≤y˚≥s¡T‘√ uÛ÷Ñ $T˝À ø£*j·T<äTHêï*.
• ˙{Ï edü‹ ñqï#√≥ s¬ +&√ |ü+≥>± Ç‘·s¡ Äs¡T‘·&ç |ü+≥*ï kÕ>∑T#˚dTü ø√yê*.
• Á|ü‹Ô rdæq ‘·sê«‘· m+&çq yÓ÷fi¯flqT, $#·TÃø√ì ø±j·T\qT uÛ÷Ñ $T˝À ø£*j·T <äTqTï≥ <ë«sê |ü⁄s¡T>∑T
ø√X¯d<úü Xä \¯ qT HêX¯q+ #˚jT· e#·TÃqT.
• >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q Á|ü‹ìÔ s¬ ‘’ T· \ Çfi¯fl e<ä› >±ì ˝Ò<ë õìï+>¥ $T\T¢\ e<ä>› ±ì ì\«
ñ+#·≈L£ &É<Tä .
• Á|ü‹Ô $T\T¢\˝À Á|ü‹Ô õìï+>¥ nsTTq ‘·sê«‘· e#˚à >∑T&ç¶ Á|ü‹Ô eT]j·TT |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q <ä÷~
$‘·HÔ ê\qT HêX¯qeTT #˚j÷· *. *+>±ø£s¸¡ D ãT≥º\qT Á|ü‹Ô õìï+>¥ $T\T¢\˝À neTs¡Ã&É+ <ë«sê eT>∑
|ü⁄s¡T>∑T\qT Äø£]¸+∫ ‘·<Tä |ü] dü+‘·‹ì ìyê]+#·e#·TÃ.
• >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T n~Ûøe£ TT>± Ä•+∫q ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç Á|ü‹ìÔ ˝Ò<ë $‘·HÔ êìï $ìjÓ÷–+#·&+É
ø√dü+ ‘·s*¡ +#·sê<äT.
|ü+≥˝Òì düeTj·÷q #˚|≥ü eº \dæq j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \T :
• m+&Üø±\+˝À ˝À‘·T <äT≈£îÿ\T #˚dTü ø=qT≥ <ë«sê |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ø√X¯d<úü Xä \¯ qT düeTs¡e› +‘·+>± HêX¯q+
#˚jT· e#·TÃqT.
• ˇπø ÁbÕ+‘·eTT˝À _.{Ï. Á|ü‹ìÔ |ü+&ç+#˚ s¬ ‘’ T· \+<äs÷¡ kÕeT÷Væ≤ø£+>± *+>±s¡¸ø£ ãT≥º\qT neT]à eT>∑
|ü⁄s¡T>∑T\qT Äø£]¸+#·&+É <ë«sê |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ yÓTT<ä{Ï ‘·sê\qT ‘·<ë«sê |ü+≥ø±\+˝Àì |ü⁄s¡T>∑T
jÓTTø£ÿ ñìøÏì ‘=+<äs>¡ ± sê≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ.
• Á|ü‹Ô yÓ÷fi¯flqT bı\eTT ˝Òø£ Çfi¯fl e<ä› e+≥ #ÓiT≈£î>± yê&˚+<äT≈£î ì\« #˚jT· sê<äT.
• ˇø£ ÁbÕ+‘·eTT˝À Á|ü‹ìÔ <ä|<üò bä Õò \T>± ø±≈£î+&Ü ˇπø düeTj·T+˝À $‘·&Ô +É e\q |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ì
‘·–+Z #·e#·TÃ.
Á|ü‹Ô $‘·&Ô ÜìøÏ eTT+<äT eT]j·TT |ü+≥ø±\+˝À #˚|≥ü eº \dæq j·÷»e÷q´ |ü<‘›ä T· \T :
• |ü+≥ e÷]Œ&ç |ü<‹∆ä ì s¬ +&ÉT - eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] $~Û>± bÕ{Ï+#ê*.
• ‘·≈î£ ÿe ø±\ |ü]$T‹ >∑\ s¡ø±\qT m+|æø#£ d˚ Tü ø=ì düø±\+˝À $‘·TøÔ √e≥+ <ë«sê >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T
ñ<Ûèä ‹ì #ê˝≤ es¡≈î£ ‘·–+Z #·Tø√e#·TÃqT.

208
• Á|ü‹Ô bı\+˝À eT]j·TT #˚qT #·T≥÷º ‘·T‘·TsÔ T¡ u…+&É, ñyÓTà‘·Ô ˝≤+{Ï Ä‹<∏´ä $T#˚à ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T
˝Ò≈î£ +&Ü #˚jT· &É+ eT]j·TT Á|ü‹Ô |ü+≥ <ä>sZ∑ ˝¡ À u…+&É |ü+≥ ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷düTø√yê*.
• |ü+≥≈£î dü+ã+~Û+∫ düø±\+˝À düeTÁ>∑e+‘·yTÓ qÆ j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \T eTTK´+>± ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\T
eT]j·TT qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\ düeT‘·T\´‘· bÕ{Ï+∫ ñ<Ûèä ‹ì ‘·–+Z #·e#·TÃ.
• Á|ü‹Ô |ü+≥ $‹Ôq 45 s√E\ qT+&ç >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T ñìøÏì >∑eTì+#·&ÜìøÏ mø£sêìøÏ 4
*+>±ø£s¸¡ ø£ ãT≥º\qT neT]Ã, es¡Tdü>± ãT≥º\˝À eT÷&ÉTs√E\T, s√E≈£î 8 s¬ ø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\qT |ü&≥É +
>∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ yÓ+≥H˚ düd´ü s¡øDå£ #·s´¡ \T #˚|{ü ≤º*.
• >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q >∑T&ç¶|üP\T, sê*q |üP‘· eT]j·TT |æ+<Ó\qT |ü+≥ø±\eTT˝À
>∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ yÓ+≥H˚ ùdø£]+∫ düeT÷\+>± HêX¯q+ #˚j÷· *.
• ÅføÆ… √Á>±e÷ |üsêqïJe⁄\qT ˇø£ mø£sêìøÏ 60,000 #=|ü⁄Œq eT÷&ÉT $&É‘\· T>±, yês¡+ s√E\ e´e~Û˝À
|üP‘· |üP]Ô kÕúsTT˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT $&ÉT<ä\ #˚jT· &É+ e\q >∑T&É¢ <äX˝¯ ÀqTqï |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃ.
• >∑T˝≤_ s¡+>∑T |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ Ä]∆ø£ qwü|º ]ü $T‹kÕúsTT <ë{Ïq yÓ+≥H˚ ìyês¡D≈£î á ÁøÏ+~ s¡kÕj·Tìø£
eT+<äT\qT |æ∫ø±] #˚dTü ø√yê*.
• øÏ«Hê˝ŸbÕò dt 25 Ç.dæ. 2.5 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢sôY |]’ò bòÕdt 20 Ç.dæ. 2.5 $T.©. ˝Ò<ë Ábıô|Hò √bòÕdt 50 Ç.dæ.
2 $T.©. ˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó &çø±sY“ 75 &Éã÷¢´.|æ. 1.5 Á>±. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚dTü ø√yê*.
• |ü+≥ ÄK]<äX¯ ø±\+˝À ˇø£{Ï ˝Ò<ë s¬ +&ÉT kÕs¡T¢ e÷Á‘·yT˚ dæ+<∏{ä øÏ ˘ ô|]’ Á‘êsTT&é eT+<äT˝…q’ ôd|’ sü yY TÓ Á‹Hé
25 Ç.dæ. 1.0 $T.© ˝Ò<ë ˝≤e÷¶ôdV’ ≤ü ˝ÀÁ‹Hé 5.0 Ç.dæ. 1.0 $T.©. ˝Ò<ë u…ô’ |ìò Á‹Hé 10 Ç.dæ.
2 $T.©. #=|üq ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚dTü ø√e#·TÃ.
>∑eTìø£ : dæ+<∏{ä øÏ ˘ ô|]’ Á‘êsTT&é eT+<äT\T Á|ü‹Ô |ü+≥ô|’ m≈£îÿe kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚jT· sê<äT. #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ s¡d+ü
|”˝ÃÒ |ü⁄s¡T>∑T˝…q’ ù|qTã+ø£ eT]j·TT ‘Ó\<¢ √eT jÓTTø£ÿ ñ<Ûèä ‹ ô|]π> neø±X¯eTTqï~.
Á|ü‘´˚ ø£ dü÷#·q\T
• yÓTTø£ÿ ˝Ò‘· Ä≈£î\T eT]j·TT yÓTT>∑\Z ô|q’ ô|fÒº |ü#÷ |ü⁄s¡T>∑T Á>∑T&Éq¢ T >∑T]Ô+∫ HêX¯q+ #˚j÷· *.
• eT÷&Ée <äX¯ <ë{Ïq |ü#÷ |ü⁄s¡T>∑T MT<ä |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T Ä•+∫q+‘· düeTs¡e∆ +‘·+>± |üì #ÓjT· ´e⁄
ø±ã{Ϻ #˚‹‘√ @]y˚dæ düd´ü s¡øDå£ #˚|{ü ≤º*.
• |ü#÷ |ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT ‘Ó\<¢ √eT Ä•+∫q|ü&ÉT dæ+<∏{ä øÏ ˘ ô|]’ Á‘êsTT&é eT+<äT\T |æ∫ø±] #˚jT· sê<äT.
• eT+<äT Á<ëeD≤ìï dæbÕò s¡dTü #˚dqæ yÓ÷‘ê<äT˝À dæbÕò s¡T‡ #˚dqæ düd´ü s¡øDå£ |ü]ø£sê\‘√ dü]jÓTÆ q |ü<‹∆ä ˝À
|æ∫ø±] #Ój÷· ´*.

209
‘Ó>T∑ fi¯ófl
y˚sT¡ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ fi¯ófl : uÛ÷Ñ $T˝À ‘˚eT n~Ûø+£ >± e⁄qï|ü&ÉT á ‘Ó>T∑ \T ô|s’ T¡ nìï <äX˝¯ À¢ ø£qã&ÉT‘·T+~. ˝Ò‘·
yÓTTø£ÿ\T nsê∆+‘·s+¡ >± m+&çb˛sTT #·ìb˛‘êsTT. e&É*b˛sTTq Ä≈£î\T #ê˝≤ ø±\+ es¡≈î£ #Ó≥Tºô|’ qT+&ç
ÁøÏ+<äøÏ Áy˚˝≤&ÉT‘·÷ e⁄+{≤sTT. øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ 2 Á>±. ø±s¡“+&ÓõyéT ˝Ò<ë 10 Á>±. Áf…øÆ √&Ósêà‘√ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚dæ
$‘·TøÔ √yê*. s¬ +&ÉT øÏ˝À\ Áf…øÆ √&Ósêà bı&çì 90 øÏ˝À\ |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄ eT]j·TT 10 øÏ˝À\ y˚|ü |æ+&ç‘√
ø£*|æ eè~∆ #˚dæ ÄK] <äTøÏÿ˝À eT]j·TT nedüsêìï ã{Ϻ ô|b’ Õ≥T>± y˚j÷· *. ø±|üsY Äø°‡ ø√¢s¬ &’ é 3 Á>±. ©≥s¡T
˙{ÏøÏ ø£*|æq Á<ëeD≤ìï ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ bÕ<äT\ #·T≥÷º y˚s¡T eT+&É\eTT ‘·&ùç d˝≤ b˛j·÷*.
e&É\T ‘Ó>T∑ \T
|ò⁄ü ´CÒ]j·T+ e&É\T ‘Ó>T∑ \T : e&É\T \ø£Då ≤\T @ <äX˝¯ ÀHÓH’ ê ø£ìŒ+#·e#·TÃ. yÓTT\ø£ <äX˝¯ À Ä•+∫q|ü⁄&ÉT
HêqT&ÉT ‘Ó>T∑ \T \ø£Då ≤\T ø£ìŒkÕÔsTT. m~–q yÓTTø£ÿ\˝À |ü⁄wæŒ+#˚ <äX˝¯ À á ‘Ó>T∑ \T m≈£îÿe>± ø£ìŒdüT+Ô ~.
‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\T yê&çb˛sTT yÓTT<ä≥ áHÓ\ eT<Û´ä |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T>±, ‘·<Tä |ü] mÁs¡>± e÷] Ä≈£î\
ÁøÏ+~ qT+&ç ô|ø’ Ï m+&ÉT≈£î+≥÷ sê*b˛‘êsTT. ø=eTà\qT N*à #·÷ùdÔ ˝À|ü\ q\¢ì ã÷E‘√ #ês¡\T>±
ø£ìŒkÕÔsTT.
e]ºd*” j·T+ e&É\T ‘Ó>T∑ \T : áHÓ\ eT<Û´ä uÛ≤>∑eTT |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷], ‘Ó>T∑ \T rÁeyÓTqÆ |ü⁄&ÉT ø£D≤\T
#·ìb˛sTT ô|<ä› ô|<ä› q\¢ì eT#·Ã\T @s¡Œ&ç Ä≈£î\ô|’ |ü⁄* #ês¡\ e˝… ø£ìŒkÕÔsTT. Ä≈£î\T ø=+‘· ø±\+ y˚˝≤&ç,
|üP]Ô>± sê˝≤ø£ ÁøÏ+<ä uÛ≤>∑+˝À e⁄qï yÓTT>∑\Z T Áø=‘·Ô Ä≈£î\qT, ø=eTà\ìkÕÔsTT, ø±ì ø±j·T\T @s¡Œ&Ée⁄.
ø±+&ÉeTT eT]j·TT y˚sT¡ qT N*à #·÷ùdÔ ˝À|ü\ >√<ÛTä eT s¡+>∑T≈£î e÷] ñ+≥T+~. y˚sT¡ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T ìyês¡D≈£î
dü÷∫+∫q #·s´¡ \qT bÕ{Ï+#ê*. dæbÕò s¡T‡ y˚Ts¡≈î£ bı{≤wt ms¡Te⁄\qT ‘·|Œü ø£ yê&Ü*.
q\¢eT#·Ã ‘Ó>T∑ \T : eTT+<äT>± Ä≈£î\ô|’ ø√D≤ø±s¡+˝À q÷HÓ s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ç ‘·sê«‘· q\¢>± e÷]
eT÷&Ée <äX˝¯ À Ä≈£î\ áHÓ\ <ë«sê ‘Ó>T∑ \T yê´|æ+∫ q\¢>± e÷s¡T‘êsTT. ‘Ó>T∑ \T ñ<Ûèä ‘·+>± ñqï|ü&ÉT
ø=eTà\≈£î ≈£L&Ü yê´|æ+∫ ø=eTà\T q\¢>± e÷] m+&çb˛‘êsTT. BìH˚ u≤¢ø˘ ÄsYà nì |æ\TkÕÔsT¡ . ô|s’ T¡ $$<Ûä
<äX˝¯ À¢ á ‘Ó>T∑ \T ø£ì|ædTü +Ô ~. esê¸ø±\+˝À eTãT“\T |ü{qºÏ |ü⁄&ÉT á ‘Ó>T∑ \T u≤>± yê´|ædTü +Ô ~. øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ
10 Á>±. dü÷&√yÓ÷Hêdt bò˛s¬¢ ôdH金√ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚j÷· *. ñ<Ûèä ‹ì ã{Ϻ 3`4 |üsê´j·÷\T 15 s√E\ e´e~Û˝À
10 ©≥s¡¢ ˙{ÏøÏ 1 Á>±. Áôdbº ˛ºôdø’ H¢Ï é eT]j·TT ø±|üsY Äø°‡ ø√¢¬s&’ é 30 Á>±eTT\ #=|üq ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j÷· *.
Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>T∑ fi¯ófl : Ä\ºsπ ï]j·÷ e\q Ä≈£î\ MT<ä >√<ÛTä eT s¡+>∑T eT#·Ã\T e\j·÷ø±s¡|⁄ü düT&ÉT\T>±,

210
]+>∑T\T>± @s¡Œ&É‘êsTT. ôds√ÿkıŒsê e\q Ä≈£î\ MT<ä eTT<äTs¡T >√<ÛTä eT s¡+>∑T˝À >∑T+Á&Éì eT#·Ã\T @s¡Œ&ç
#·T≥÷º ms¡T|ü⁄ es¡+í ø£*Z eT<Û´ä uÛ≤>∑+ ‘Ó\>¢ ± e⁄+≥T+~. ôV≤*à+‘√k˛Œ]j·TyéT e\q Ä≈£î\ MT<ä ‘˚*ø£bÕ{Ï
>√<ÛTä eT s¡+>∑T >∑T+Á&Éì eT#·Ã\T @s¡Œ&ç eT<Û´ä uÛ≤>∑+ ã÷&ç<sä +¡ >∑T‘√ #·T≥÷º mÁs¡{Ï n+#·T\T @s¡Œ&É‘êsTT.
ø=]ïkıŒsê Ä≈£îeT#·Ã\T ˝Ò‘· |üdTü |ü⁄ / Ä≈£î|ü#÷ n+#·T\T ø£*– eT#·Ã eT<Û´ä uÛ≤>∑+ ∫qï >∑T+≥\T>± ø£ìŒkÕÔsTT.
á ‘Ó>T∑ fi¯fl ìyês¡D≈£î dü÷&√yÓ÷Hêdt øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ 10 Á>±. ø£*|æ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚dæ Hê{≤*. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
2.5 Á>±. e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë ø±|üsY Äø°‡ ø√¢s¬ &’ é 3 Á>±. ˝Ò<ë ≈£L´e÷Hé.m˝Ÿ. 4 $T.©. ˝Ò<ë Ábı|æø=qCÀ˝Ÿ
1 $T.©. ˝Ò<ë ø±bÕºqT G ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë Áb˛|æHuÓ Ÿ 2.5`3.0 Á>±. ˝Ò<ë ÁøÏkÕøχyéT $T<∏˝’Ó Ÿ
1 $T.©. 2`3 |üsê´j·÷\T 15 s√E\ e´e~Û‘√ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
ã÷E (Áπ> $T\÷º´) ‘Ó>T∑ \T : Ä≈£î\ MT<ä ø√D≤ø±s¡|⁄ü ‘Ó\{¢ Ï eT#·Ã\T @s¡Œ&ç, ã÷E ‘Ó>T∑ \T •©+Á<Ûä ;C≤\T
Ä≈£î\ n&ÉT>∑TuÛ≤>±q @s¡Œ&É‘êsTT. ñ<Ûèä ‹ì ã{Ϻ Ä≈£î ô|u’ ≤Û >±q ≈£ L&Ü yê´|æ+∫ Ä≈£î\T |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ
e÷] |ü+&ÉT u≤] sê*b˛‘êsTT. ìyês¡D≈£î ˙{Ï˝À ø£]>π >∑+<Ûøä +£ 3 Á>±eTT\T ˝Ò<ë ÁøÏkÕøχyéT $T<∏˝’Ó Ÿ
1 $T.©. ˝Ò<ë mC≤ø°‡ Åk˛º_Hé G &Óô’ |Hò øé =qCÀ˝Ÿ $TÁX¯eT+ 1.0 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *.
‘·T|ü ‘Ó>T∑ \T : ‘·T|ü ‘Ó>T∑ \T m≈£îÿe>± ø±j·T |üø«£ <äX˝¯ À Ä•düT+Ô ~. eTT<äTs¡T Ä≈£î\ uÛ≤>±q ‘·T|ü eT#·Ã\T
@s¡Œ&ç Áø£eT+>± ˝Ò‘· Ä≈£î\≈£î yê´|ækÕÔsTT. ‘Ó>T∑ \T ñ<Ûèä ‹ ô|]π> ø=B› Ä≈£î\ ô|u’ ≤Û >±q á ‘·T|ü eT#·Ã\T
>∑T+≥\T @s¡Œ&çq≥T¢>± ø£ìŒkÕÔsTT. qe+ãs¡T ` |òÁæ ãe] e÷kÕ˝À¢ á ‘Ó>T∑ \T m≈£îÿe>± ø£ìŒdüT+Ô ~. n~Ûø£
‘˚eT e⁄+&ç esê¸\T |ü&TÉ ‘·Tqï|ü&ÉT á ‘Ó>T∑ \T m≈£îÿe>± yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. á ‘Ó>T∑ \T ìyês¡D≈£î
3 Á>±. dü˝Œ… ≈¤ î£ ‡ ˝Ò<ë 1 $T.©. Ábı|æø=qCÀ˝Ÿ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ 10`15 s√E\ e´e~Û‘√ 3`4 kÕs¡T¢
|æ∫ø±] #˚j÷· *.
ø±j·T≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T : Á|ü‹Ô |ü+≥ ø±j·T<äX˝¯ À ñqï|ü&ÉT esê¸\T m≈£îÿe>± |ü&‘ç ˚ nH˚ø£ s¡ø±˝…q’ •©+Á<ë\T
Ä•+∫ ø±j·T\T ≈£î[fl b˛‘êsTT. á •©+Á<Ûë\T m≈£îÿe>± ø±j·T‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T\ e\¢ @s¡Œ&çq s¡+Á<Ûë\
<ë«sê ø±j·T˝ÀìøÏ Á|üy•˚ kÕÔsTT. ìyês¡D≈£î kÕ<Ûës¡D+>± yê&˚ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\‘√ bÕ≥T •©+Á<Ûä Hê•qT˝…q’
Áôdbº ˛ºôdø’ H¢Ï é eT]j·TT ø±|üsY Äø°‡ø√¢s¬ &’ é eT+<äT\qT ô|q’ #Ó|Œæ q yÓ÷‘ê<äT˝À ø£*|æ 10 s√E\ e´e~Û‘√
|æ∫ø±] #˚j÷· *.
{§u≤ø√ Ád”øº ˘ yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ \T : á yÓs’ d¡ t ‘Ó>T∑ \T ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ <ë«sê Á|ü‹ìÔ Ä•düT+Ô ~. yÓ’sd¡ t k˛øÏq
yÓTTø£ÿ˝À¢ ø=eTà\ ∫e] Ä≈£î\T ø=~›>± |üdTü |ü⁄ esêíìøÏ e÷] ∫qï$>± ñ+{≤sTT. ø=+‘· uÛ≤>∑+ Ä≈£î\T
e÷&çb˛‘êsTT. ø=‘·Ô ∫>∑Ts¡T, |üP‘· @s¡Œ&É<Tä . ej·÷´]uÛ≤eT, >∑&¶ç #˚eT+‹, ñ‘·sπÔ DÏ yÓTT<ä\>∑T ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\

211
<ë«sê á yÓs’ d¡ t yê´|ædTü +Ô ~. ø±e⁄q á yÓTTø£ÿ\qT HêX¯q+ #˚j÷· *. ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î nedüsêìï
ã{Ϻ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ mdæù|{ò Ÿ 1.5 Á>±. ˝Òø£ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë <∏j ä ÷Ó $T<∏ëø±‡yéT 0.2 Á>±. ˝Ò<ë
Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.3 $T.©. ˝Ò<ë mdæ{≤$TÁ|æ&é 0.2 Á>±. #=|üq yês¡+ s√E\ e´e~Û˝À s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ eT+<äT\qT
e÷]Ã |æ∫ø±] #˚j÷· *.
Á|ü‹Ô rj·T≥+˝À C≤Á>∑‘\Ô· T : m+&çq Ä≈£î\T, Ç‘·s¡ #Ó‘Ô· ø£\e≈£î+&É rj·÷*. rdæq Á|ü‹ìÔ ˙&É˝À Äs¡u{… ºÏ
ì\«#˚j÷· *. ì\«#˚dqæ Á|ü‹øÔ Ï >±* ‘·–˝Ò≥≥T¢ ‘˚eT ‘·>\∑ ≈£î+&Ü #·÷&Ü*. Á|ü‹Ô HêD´‘· eTTK´+>± |æ+»
bı&Ée⁄, |æ+» >∑{‘ºÏ q· +, |æ+» eTè<äT‘·«+ eT]j·TT |æ+» |ü]|üø«£ ‘· MT<ä Ä<Ûës¡ |ü&ç ñ+≥T+~. Á|ü‹Ô HêD´‘·
nH˚~ »qT´ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ~. nsTT‘˚ Bì MT<ä b˛wüø£ |ü<ësê∆\ j·÷»e÷q´+, yê‘êes¡D eT]j·TT N&É|&” \É
Á|üu≤Û e+ ø=+‘· y˚Ts¡≈î£ e⁄+≥T+~.
Á|ü‹˝Ô À |üP‘· <ä|üò <äbÕò \T>± sêe≥+ e\¢ Á|ü‹ìÔ ø£˙dü+ Hê\¬><’ Tä kÕs¡T¢ rj·Te\dæ edüT+Ô ~. u≤>±
m+&çq≥Te+{Ï Á|ü‹ìÔ e÷Á‘·yT˚ >∑T\¢\ qT+&ç y˚sT¡ #˚j÷· *. kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü‹Ô &çôd+ãs¡T, »qe] HÓ\˝À¢
r‘·≈î£ sêe&É+, n<˚ ø±\+˝À eT+#·T ≈£î]j·T&É+ e\q Á|ü‹Ô ‘·&dç æ eTT<ä>› ± ne⁄‘·T+~. ø±ã{Ϻ Á|ü‹ìÔ
ñ<äjT· + mì$T~ >∑+≥\ ‘·sT¡ yê‘· eT<Ûë´Vü≤ï+ ˇ+{Ï >∑+≥˝À|ü\, eTs¡\ kÕj·T+Á‘·+ eT÷&ÉT >∑+≥\ qT+∫
Äs¡T >∑+≥\ ˝À|ü\ rdüTø√yê*. y˚&ç m≈£îÿe>± e⁄qï düeTj·T+˝À Á|ü‹Ô rùdÔ yê{Ï‘√bÕ≥T >∑T\¢\ e<ä› e⁄qï
‘=&çeT\T, m+&çq Ä≈£î\T ô|fi¯óôdøÏÿ eTTø£ÿ˝…’ Á|ü‹øÔ Ï n+≥T≈£î+{≤sTT.
Á|ü‹Ô rj·T>±H˚ ˙&É˝À eT+&Ó\T y˚j÷· *. á$<Û+ä >± #˚jT· ≥+ e\q Á|ü‹Ô –+» u≤>± >∑{|ºÏ &ü ≥É y˚T
ø±≈£î+&Ü, ‘˚eT ‘·–Z Á|ü‹Ô X¯óÁuÛ+Ñ >± ñ+≥T+~. n˝≤ #˚jT· q≥¢sTT‘˚ <ëì˝À e⁄qï ‘˚eT e\q y˚&ç m≈£îÿyÓ’
–+»\T eTT&ÉT#·T≈£îb˛sTT Á|ü‹Ô ‘·÷ø£+ ‘·>≥Z∑ y˚T ø±≈£î+&Ü, eTT≈£î ÿ |ü⁄s¡T>∑T ‘·–* HêD´‘· ‘·>T∑ ‘Z T· +~.

Á|ü‹Ô |ü+≥ô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

ªªÁ|ü<ëÛ q XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· (Á|ü‹)Ô , ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+, ˝≤+ bòÕs¡+, >∑T+≥÷s¡T`522 034μμ
bò˛Hé : 99896 25207 / 0863`2524017, 0863`2524169

212
 >√>∑T
Hês¡ |ü+≥˝À¢ »qTeTT ‘·sê«‘· >√>∑T n‹ eTTK´yÓTÆq yêDÏ»´ |ü+≥. >√>∑T |ü+&ç+#˚ sêÁcÕº˝À¢
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 5 e kÕúHêìï ÄÁø£$TdüTÔ+~. eTq sêÁwüº+˝À á |ü+≥ m≈£îÿe>± $»j·Tq>∑s¡+, lø±≈£îfi¯+
õ˝≤¢˝À¢ Hês¡ ø=s¡≈£î kÕ>∑T #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. kÕ©q 22,000 uÒfi¯fl Hês¡ (180 øÏ˝À\T ˇø£ uÒ\TøÏ) ñ‘·Œ‹Ô
ne⁄‘·T+~. sêÁwüº düsêdü] Hês¡ ~>∑Tã&ç mø£sê≈£î 7.91 øÏ«+{≤fi¯ófl.
>√>∑T |ü+≥qT Hês¡ ø=s¡πø ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ |ü]ÁX¯eT˝À¢ ≈£L&É ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. >√>∑T yÓTTø£ÿ\
qT+&ç rdæq >∑TE® yêsêÔ |üÁ‹ø£\ eTTÁ<äD≈£î nedüs¡eTj˚T´ ø±–‘êìï ‘·j·÷s¡T#˚j·T{≤ìøÏ ÁX‚wü˜yÓTÆq~. >√>∑T
|ü⁄e⁄«\ |üÁ‘·<äfi≤\T (πø*ø˘‡) düVü≤»s¡+>∑T\ ‘·j·÷Ø˝À $ìjÓ÷–+|üã&ÉT‘·THêïsTT. >√>∑T $‘·ÔHê\ qT+&ç
rdæq q÷HÓqT düãT“\ |ü]ÁX¯eT˝À¢ ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T. X¯óÁuÛ|Ñ sü ∫¡ q q÷HÓqT e+≥ q÷HÓ>± ≈£L&Ü yê&Ée#·TÃ.
>√>∑THês¡qT m≈£îÿe>± »q|üHês¡‘√ ø£*|æ ‹yêN\T, >√HÓ dü+#·T\T, |ü⁄], bÕ´øÏ+>¥ ø±¢‘,Y d”*+>¥≈î£ |üìøÏe#˚Ã
ø±s¡T¶ uÀs¡T¶\T eT]j·TT >∑èVü‰\+ø£s¡D edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø˝À ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T.
H˚\\T: >√>∑TqT nìï s¡ø±\ H˚\˝À¢ kÕ>∑T#˚jT· e#·TÃ. ‘˚*ø£ s¡ø|£ ⁄ü >∑s|¡ Hü \˚ \T, mÁs¡H\˚ \T, eTTs¡T>∑T ˙s¡Tb˛j˚T
edü‹ >∑\ H˚\\T nqT≈£L\+. ÄeT¢ uÛÑ÷eTT\≈£î uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£åqqTdü] +∫ mø£sê≈£î 1 ≥qTï es¡≈£î düTqï+
y˚j÷· *.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT eT]j·TT $‘·ÔqX¯ó~∆ : mø£sê≈£î mÁs¡ >√>∑T (ôV’≤_düÿdt düu≤¶]bòÕ) 5 øÏ˝À\T, ‘Ó\¢ >√>∑ T
(ôV’≤_düÿdt ¬øHêï_qdt) 6 øÏ˝À\T nedüs¡+. øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 5 Á>±eTT\ Ç$T&Üø√¢Á|æ&é ˝Ò<ë 4 Á>±eTT\
<∏j
ä ÷Ó $T<∏ëøχyéT ‘·sT¡ yê‘· 2 Á>±eTT\T yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ j·T+.C…&é ˝Ò<ë 3 Á>±eTT\T yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ ˝Ò<ë 3 Á>±eTT\T
e÷+ø√C…uŸ eT+<äTqT ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚ùdÔ |ü+≥ ‘=*<äX¯˝À Ä•+#·T s¡dü+ |”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\qT, $‘·Ôq+
eT]j·TT uÛÑ÷$T <ë«sê dü+Áø£$T+#·T ÇqT|ü ‘Ó>∑T\TqT ìyê]+#·e#·TÃ.
s¡ø±\T :
s¡ø+£ |ü+≥ø±\+ ~>∑Tã&ç >∑TD>∑TD≤\T
(s√E˝À¢) (øÏ«./m.)
‘Ó\¢>√>∑T (ôV’≤_düÿdt ¬øHêï_qdt)
;Û$T* ` 1 120`130 5 Hês¡ HêD´‘· ø£*– n\+ø£s¡D edüTÔe⁄\ ‘·j·÷ØøÏ nqTyÓ’q s¡ø£+.
(m.myéT.dæ. `108)
mÁs¡>√>∑T (ôV≤’ _düÿdt düu≤¶]bòÕ)
m.myéT.$. `3 150 7.5 nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q~. ˙{Ï m<ä›&çì eT]j·TT ÇqT|ü ‘Ó>∑T\TqT
(dü÷s¡´) ‘·≥Tºø=+≥T+~.
m.myéT.$. `4 150 8.0 ˙{Ï m<ä›&çì ‘·≥Tºø=+≥T+~. esê¸<Ûës¡ |ü+≥>± nqT≈£L\yÓTÆq~.
(ø£[+>∑) |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>∑Tfi¯flqT z yÓ÷düÔs¡T>± ‘·≥Tºø=+≥T+~.

213
 m.myéT.$. `5 135`140 10 n~Ûø£ Hês¡ ~>∑Tã&ç ì#·Tà s¡ø£+. |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>∑Tfi¯flqT z yÓ÷düÔs¡T>±
(<äTs¡)Z ‘·≥Tºø=+≥T+~.
m.myéT.$. `7 130`135 12 n~Ûø£ Hês¡ ~>∑Tã&çìdüTÔ+~. esê¸<Ûës¡ |ü+≥>± nqT≈£L\yÓTÆq~.
(»Hês¡H∆ )é |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>T∑ fi¯flqT z yÓ÷düsÔ T¡ >± ‘·≥Tºø=+≥T+~.
m.myéT.$. `8 140`145 12.0 esê¸<ëÛ s¡ |ü+≥>± nqT≈£L\yÓTqÆ ~. n~Ûø£ Hês¡ ~>∑Tã&ç‘√ bÕ≥T>±
HêD´yÓTÆq Hês¡ìdüTÔ+~. s¡dü+ |”˝ÒÃ |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ÇqT|ü ‘Ó >∑T\TqT
‘·≥Tºø=+≥T+~.
m.myéT.$. `9 140`145 12.0 >√>∑T kÕ>∑T #˚ùd nìï sêÅcÕº\≈£î esê¸<Ûës¡ |ü+≥>± nqTyÓ’q~.
Hês¡ eT+∫ HêD´‘· Á|üe÷D≤\T ø£*– ñ+≥T+~. |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT
‘Ó>T∑ fi¯flqT z yÓ÷düsÔ T¡ >± ‘·≥Tºø=+≥T+~.
m.myéT.$. `10 140`150 12.0 esê¸<Ûës¡ |ü+≥>± >√>∑T kÕ>∑T #˚ùd nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î nqT≈£L\yÓTÆq~.
n~Ûø£ Hês¡ ~>∑Tã&ç‘√ bÕ≥T HêD´yÓTqÆ Hês¡ìdüT+Ô ~. s¡d+ü |”˝ÃÒ |ü⁄s¡T>∑T\T
eT]j·TT ÇqT|ü ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
$‘˚Ô ø±\+ : KØ|òt˝À y˚T yÓTT<ä{Ï |üø£å+ qT+&ç pHé yÓTT<ä{Ï |üø£å+ es¡≈£î $‘·TÔ≈£î+fÒ n~Ûø£ Hês¡ ~>∑Tã&ç
edüTÔ+~. esê¸\T Ä\dü´yÓTÆq|ü&ÉT, p˝…’ yÓTT<ä{Ï |üø£å+ es¡≈£î y˚düTø√e#·TÃ. $‘·ÔqeTT yÓTT\¬ø‹Ôq 25
s√»\≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 10 Á>±. (1%) bı{≤wæj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ |æ∫ø±] #˚d üTø√yê*. ˙{Ï eqs¡T\T >∑\ e÷>±DÏ
uÛÑ÷eTT\˝À e] ø√dæq ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&Ée |ü+≥>± e÷]Ã, @Á|æ˝Ÿ HÓ\˝À y˚kÕÔs¡T.
$‘·&Ô +É : kÕ+Á|ü<ëj·T+>± yÓ<»ä ˝Ò¢ |ü<‹∆ä ˝À kÕ>∑T #˚kÕÔsT¡ . es¡Tdü˝À¢ y˚dæq≥¢sTT‘˚ >=Ás¡T‘√ 30I10 ôd+.MT.
<ä÷s¡+‘√ $‘êÔ*. yÓ<ä»\T¢≥ |ü<䛋ø£Hêï es¡Tdü\˝À y˚j·TT≥ #ê˝≤ ñ‘·ÔeT+.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : mÁs¡>√>∑TqT esê¸<Ûës¡+>± |ü+&çkÕÔs¡T. rÁeyÓTÆq esê¸uÛ≤eeTT˝À ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT
˙{Ï‘·&ÉT\T Ç#·TÃø√yê*.
ms¡Te⁄\T : mø£sê≈£î 5 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ y˚düTø√yê*. ÄeT¢ uÛÑ÷eTT\≈£î uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£åqqTdü]+∫
mø£sê≈£î 1 ≥qTï es¡≈£î düTqï+ $‘·Ôq+ y˚j·TT≥≈£î |üø£å+ s√E\T eTT+<äT>± y˚dæ ø£*j·T<äTHêï*. ÄK]
<äTøÏÿ˝À 26 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷, 75 øÏ˝À\ dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ¤{Ÿ, 20 øÏ˝À\ eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt
y˚j÷· *. ô|b’ Õ≥T>± eTs√ 26 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷qT $‹Ôq 3 yêsê\≈£î yÓTT<ä{Ï >=|ü˝À y˚j÷· *. ô|b’ Õ≥T>±
y˚j·T˝Òì |üø£å+˝À eT]j·TT ˙{Ï m<ä›&ç |ü]dæú‹˝À ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 20 Á>±. (2%) j·T÷]j·÷qT eT]j·TT
10 Á>±. (1%) eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wtqT ø£*|æ $‹Ôq 40 qT+&ç 60 s√E\˝À yês¡+ s√E\ e´e~Û˝À
¬s+&ÉT kÕs¡T¢ Ä≈£î\T ‘·&çùd≥≥T¢ mø£sê≈£î 200 ©≥s¡¢ Á<ëeD≤ìï |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
n+‘·s¡ ø£èwæ : $‹Ôq 3 qT+&ç 5 yêsê\≈£î >=|ü, ø£\T|ü⁄ rj·T&É+ #˚j·÷*. es¡Tdü\˝À y˚dæq |ü+≥˝À
$‹Ôq 20 qT+&ç 25 s√E\˝À >=Ás¡T‘√ n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·÷*. ø£\T|ü⁄ rÁe‘·qT ã{Ϻ $‹Ôq 7 yêsê\˝À|ü⁄
s¬ +&Ée kÕ] >=|ü Á‘·yê«*. düø±\+˝À n+‘·sø¡ è£ wæ #˚jT· ø£b˛‘˚ Hês¡ ~>∑Tã&ç <ë<ë|ü⁄ 30 XÊ‘·+ ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
yÓTT<ä{Ï >=|ü ã<äT\T>∑, ø£\T|ü⁄ ìyês¡D eT+<äT mø£sê≈£î 720 $T.©. Á|æ{Ï˝≤ø√¢sY 50% Ç.dæ. $‹Ôq
yÓ+≥H˚ >±ì eTs¡Tdü{Ï s√E >±ì |æ∫ø±] #˚dæ ø£\T|ü⁄qT düeTs¡úe+‘·+ >± ìyê]+#·e#·TÃ. ô|’s¡T˝À >∑&ç¶ C≤‹
ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>± ñqïf…¢Ì‘˚ ø£\T|ü⁄ ˝Ò‘· <äX¯˝À, mø£sêìøÏ 480 $T.©. øÏ«»˝ÀbòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 5 Ç.dæ. G
200 $T.©. <∏äqT${Ÿ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
214
|ü+≥\ düs[¡ : kÕ<Ûës¡D+>± dü+e‘·‡sêìøÏ ˇπø |ü+≥ ø±≈£î+&Ü $$<Ûä s¡ø±˝…q’ |ü+≥\T, n+‘·s¡ |ü+≥\T>±,
es¡Tdü Áø£eT |ü+≥\T>± y˚j·T≥+ ¬s’‘·T\≈£î ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+. á $<Ûëq+ e\q H˚\ Äs√>∑´+ yÓTs¡T>∑T|ü&É≥y˚T
ø±≈£î+&Ü >√>∑T |ü+≥˝À $$<Ûä N&É |”&É\ ñ<Ûäè‹ ø=+‘· es¡≈£î ‘·–Z+#·e#·TÃqT.
esê¸<Ûës¡|ü⁄ yÓT≥º uÛÑ÷eTT\≈£î, >√>∑T |ü+≥˝À n+‘·s¡ |ü+≥\T>± yÓTTø£ÿC§qï (2:1), y˚s¡TX¯q>∑
(3:4), >√s¡T ∫≈£îÿ&ÉT (3:4) y˚j·TT≥ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£eTì ‘˚*q~. >√>∑T ‘·s¡Tyê‘· es¡Tdü Áø£eT |ü+≥\T>±
yÓTTø£ÿC§qï, y˚sT¡ X¯q>∑, C§qï |ü+≥\T y˚jT· ≥+ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+>± ñ+≥T+~.˙{Ï edü‹ >∑\ e÷>±DÏ uÛ÷Ñ eTT\˝À
>√>∑T`e]`ô|düs¡/y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥\ es¡Tdü Áø£eT düs¡[ ¬s’‘·T\ Ä<ëj·÷ìï ô|+bı+~düTÔ+~.
düdü´s¡ø£åD : |ü⁄s¡T>∑T\T
|æ+&çq*¢ : >√>∑T |ü+≥qT Ä•+#˚ |æ+&çq*¢ ¬s+&ÉT s¡ø±\T. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï~ X¯Øs¡+ mÁs¡>± ñ+&ç ô|’q
‘Ó\¢ì yÓTÆq+ |üP‘·‘√ ø£|üŒã&ç >∑T+Á&É+>± ñ+≥T+~. Bìï ¬s’‘·T\T >∑T˝≤_ s¡+>∑T |æ+&çq*¢ |ü⁄s¡T>∑T>±
|æ\TkÕÔs¡T. ¬s+&√ s¡ø£+ ˝Ò‘· |üdüT|ü⁄ es¡í+˝À ñ+&ç ‘Ó\¢ì yÓTÆq+‘√ ø£|üŒã&ç q÷\T ø£+&Ó Äø±s¡+˝À
ñ+≥T+~. eTTK´+>± ¬s+&√ s¡ø£+ |æ+&çq*¢ |ü⁄s¡T>∑T˝Ò m≈£îÿe>± |ü+≥qT qwüº|üs¡TkÕÔsTT. ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T 200
qT+&ç 300 es¡≈£î >∑T&É¢qT düeTT<ëj·T+˝À yÓTTø£ÿ ø£DT|ü⁄\ e<ä› ô|&ÉT‘·T+~. á >∑T&ÉT¢ bı~–
7 s√E\˝À >√<ÛäTeT s¡+>∑T |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ãj·T≥≈£î e∫à 24 >∑+≥\˝À ø£DT|ü⁄\ e<ä› #˚s¡‘êsTT. ‘·*¢, |æ\¢
|ü⁄s¡T>∑T\T yÓTÆq+ e+{Ï ‘Ó\¢ì bı&ç‘√ ø£|üŒã&ç yÓTTø£ÿ ø=q uÛ≤>±q ˝Ò‘· ø£DT|ü⁄\ e<ä› #˚] s¡kÕìï |”\Ã&É+
e\q ø£DT|ü⁄\T <ä>∑Zs¡ <ä>∑Zs¡>± @s¡Œ&ç yÓTTø£ÿ ∫>∑T] uÛ≤>∑+ eTT<ä› ã+‹ Äø±s¡+>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. |æ+&çq*¢
m≈£îÿe>± Ä>∑wüߺ`ôdô|º+ãs¡T HÓ\˝À Ä•düTÔ+~. |æ+&çq*¢ >±* <ë«sê ˝Ò<ë NeT\ e\q ˝Ò<ë |ü≈£åî\T ˝Ò<ë
eTqTwüß´\ e\q ˇø£ yÓTTø£ÿ qT+&ç y˚s=ø£ yÓTTø£ÿ≈£î yê´|ædüTÔ+~. |æ+&çq*¢ Ä•+∫q yÓTTø£ÿ\qT ùdø£]+∫
ø±*à y˚j·÷*. >∑≥¢ yÓ+ã&ç eT]j·TT bı\eTT˝À ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T (bÕØúìj·TyéT, ‘·T‘·Ôs¡u…+&É, HêqTu≤\T)
@]y˚j·÷*. Bìì ìyê]+#·T≥≈£î 5 $T.©. y˚|üq÷HÓ ˝Ò<ë 5 $T.©. ø±qT>∑q÷HÓ ˝Ò<ë Ábıô|òH√bòÕdt
2 $T.MT. ˝Ò<ë Áf…ÆCÀbòÕdt 2 $T.©. ˝Ò<ë eT˝≤~∏j·÷Hé 2 $T.©. ˝Ò<ë &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 2 $T.©. eT]j·TT
XÊ+&√${Ÿ ˝Ò<ë {° bòÕ˝Ÿ 1 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. ô|’ eT+<äT\qT yÓTTø£ÿ u≤>±
‘·&ç#˚≥≥T¢ eT]j·TT yÓTTø£ÿ yÓTT<äfi¯fl <ä>∑Zs¡ H˚\ô|’ |æ∫ø±Ø #˚j·T&É+ e\q düeTs¡úe+‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃ.
|ü#·Ã>=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T : ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T Ä≈£î\ uÛ≤>±q |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T >∑T&ÉT¢ ô|&ÉT‘·T+~. á >∑T&ÉT¢ 3 s√E˝À¢
bı~– >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T ãj·T≥≈£îedüTÔ+~. á >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T Ä≈£î|ü#·Ãì s¡+>∑T˝À ñ+&ç ô|’q 2 ‘Ó\¢ì
#ês¡\T e⁄+{≤sTT. á |ü⁄s¡T>∑T Ä≈£î\qT ‹ì áHÓ\T e÷Á‘·y˚T $T>∑T\TdüTÔ+~. >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T <äX¯ 22
s√E\ es¡≈£î ñ+&ç ø√X¯düú <äX¯≈£î e÷s¡T‘·T+~. á <äX¯˝À 7 s√E\T ñ+&ç d”‘êø√ø£ ∫\Tø£ u…’≥≈£î edüTÔ+~.
á |ü⁄s¡T>∑T J$‘· ø±\+ 30`32 s√E\T. á |ü⁄s¡T>∑T ô|’s¡TqT @ <äX¯˝ÀHÓ’Hê Ä•+#·e#·TÃ. ø±ì ô|’s¡T ‘=*
<äX¯˝À nq>± p˝…’ qT+&ç ôdô|º+ãsY es¡≈£î Ä•+#˚ neø±X¯+ m≈£îÿe. Bì ìyês¡D≈£î >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T,
>∑T&ÉT¢ Ä≈£î\ô|’ ø£ìŒ+∫q yÓ+≥H˚ @]y˚j·÷*. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ mdæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±eTT\T ˝Ò<ë Ábıô|òH√bòÕdt
2 $T.©. ˝Ò<ë Áf…ÆCÀbòÕdt 2 $T.©. ˝Ò<ë <∏äjÓ÷&çø±sY“ 1 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ Ä≈£î\T ∫es¡\T ‘·&ç#˚≥≥T¢
|æ∫ø±Ø #˚j·÷*.

215
B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\T : Ç$ ˝Ò‘· |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+&ç Ä≈£î\ áHÓ\˝À >∑T&ÉT¢ ô|&É‘êsTT. á >∑T&É¢ qT+&ç 3`4
s√E\˝À |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ãj·T≥≈£î ekÕÔsTT.á |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À ñ+&ç ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑TqT b˛*
14 s√E\˝À ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T>± e÷s¡‘êsTT. |æ\¢, ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä≈£î n&ÉT>∑TuÛ≤>∑+˝À ñ+&ç s¡kÕìï
|”\Ã&É+ e\q Ä≈£î\T Áø£y˚T|æ mÁs¡u≤] eTT&ÉT#·Tø=ì b˛‘êsTT. á |ü⁄s¡T>∑T ‘êøÏ&ç m≈£îÿyÓ’‘˚ yÓTTø£ÿ\T m<ä>∑ø£
–&Édüu≤s¡T‘êsTT. B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\T y˚T qT+&ç p˝…’ HÓ˝≤Ks¡T es¡≈£î m≈£îÿe>± Ä•kÕÔsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î
>±qT 2 $T.©. &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ ˝Ò<ë 1.6 $T.©. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt ˝Ò<ë 0.25 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é ˝Ò<ë
0.2 Á>±. <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT ˝Ò<ë 0.2 Á>±. ndæ{≤$TÁ|æ&é ©≥s¡T ˙{Ï øÏ ø£*|æ Ä≈£î\T Ä&ÉT>∑TuÛ≤>∑+ u≤>±
‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ù|qTã+ø£ : >√>∑T‘√ bÕ≥T á ù|qTã+ø£ Á|ü‹Ô, e+>∑, u…+&É, $Ts¡|ü |ü+≥\qT ≈£L&É Ä•düTÔ+~. ˝Ò‘· |üdüT|ü⁄
s¡+>∑T˝À s¬ ø£ÿ\T ˝Òì |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T Áø£yT˚ |æ yês¡+˝À yÓT]ùd q\¢ì ô|<ä› |ü⁄s¡T>∑T\e⁄‘êsTT. Ä≈£î\ Ä&ÉT>∑TuÛ≤>±q
>∑T+|ü⁄\T>± e⁄+&˚ á ù|\T ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#·Ã X¯Øs¡+‘√ n+&Üø£è‹‘√ ñ+{≤sTT. Ç$ s¡kÕìï |”\Ã&É+ e\q
Ä≈£î\T ˝À|ü* yÓ’|ü⁄≈£î eTT&É‘·|ü&ç Äø±s¡eTT ø√˝ÀŒ‘êsTT. |æ+<Ó\ s¡ø£åø£ |üÁ‘ê\ qT+&ç ≈£L&Ü s¡kÕìï
|”\TkÕÔsTT. á |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q Ä≈£î\T, |æ+<Ó s¡øøå£ |£ Áü ‘ê\T yê&ç sê*b˛‘êsTT. yÓTTø£ÿ m<äT>∑T<ä\, ~>∑Tã&ç,
HêD´‘· ‘·>∑TZ‘êsTT. Bìì ìyê]+#·T≥≈£î 2.0 $T.©. &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ ˝Ò <ë 1.6 $T.©. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt ˝Ò<ë
0.25 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é ˝Ò<ë 0.2 Á>±. <∏äjÓ÷$T<∏ëø±‡yéT ˝Ò<ë 0.2 Á>±. ndæ{≤$TÁ|æ&é ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
ø£*|æ yÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ u≤>± ‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘Ó>T∑ fi¯ófl
ÇqT|ü ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T ô|ò’{À|üÔsê ù|s¡ôd’{Ïø± nH˚ •©+Á<Ûä+ <ë«sê yê´|æÔ #Ó +<äT‘·T+~. Hês¡ >√>∑T
|ü+≥≈£î m≈£îÿe qwüº+ ø£*–+#˚ ‘Ó>∑Tfi¯fl‘√ n‹ eTTK´yÓTÆq~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ uÛÑ÷$TøÏ <ä>∑Zs¡˝À
ø±+&É+ô|’ ‘Ó\T|ü⁄ eT]j·TT ˙* es¡í+‘√ ≈£L&çq bı&É\T @s¡Œ&É‘êsTT. Áø£y˚T|æ á •©+Á<Ûë\T ˇø£ <ëì‘√
ˇø£{Ï ø£*dæ q\T|ü⁄ ˝Ò<ë }<ës¡+>∑T @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á ‘Ó>∑T\T uÛÑ÷$Tì ÄqTø=ì ñqï yÓTT<ä\T ô|’ qT+&ç
60 ôd+.MT. m‘·TÔ es¡≈£î yê´|ædüTÔ+~. á ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ uÛÑ÷$TøÏ <ä>∑Zs¡˝À ø±+&É+ MT<ä ÇqT|ü
s¡+>∑T ‘·T|ü eT#·Ã\T @s¡Œ&ç ø±+&É+ ≈£î[flb˛‘·T+~. ‘Ó>T∑ \T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\T ‘˚*ø£>± ñ+&ç, Hês¡ rùd≥|ü&ÉT
|”#·T\T>±, eTTø£ÿ\T>± ‘Ó–b˛sTT Hês¡ HêD´‘·, ~>∑Tã&ç ‘·>∑TZ‘·T+~. á ‘Ó>∑T\T yÓTTø£ÿ≈£î @ <äX¯˝ÀHÓ’Hê
Ä•+#·e#·TÃ. n~Ûø£ ‘˚eT ñqï|ü&ÉT ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ ≈£L&Ü m≈£îÿe. Bì ìyês¡D≈£î ‘Ó>∑T\TqT ‘·≥Tºø=H˚
m.myéT.$.`7, 8, 9, 10 s¡ø±\qT y˚dTü ø√yê*. #˚˝À eTTs¡T>∑T ˙s¡T b˛j˚T≥≥T¢ #˚j÷· *. ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\T,
uÛÑ÷$T˝À ‘˚eT m≈£îÿe>± ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ á ‘Ó>∑T\T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe ø±e⁄q á H˚\\T >√>∑T kÕ>∑T≈£î
|üìøÏsêe⁄. y˚d$ü ˝À ˝À‘·T <äTøÏÿ #˚dqæ m&É\ •©+Á<Û+ä q•düT+Ô ~. øÏ˝À $‘·HÔ êìøÏ 2.5 Á>±eTT\ yÓ÷≥˝≤øχ˝Ÿ
ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*. |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·÷*. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ ø±˝≤Ã*. ‘Ó>∑T\T yê´|æÔ
#Ó+<ä≈£î+&Ü ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2.5 Á>±. yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ myéT.»&é. ˝Ò<ë 3 Á>±. e÷+ø√C…uŸ ø£*|æ ‘Ó>∑T\T k˛øÏq
ÁbÕ+‘·+ eT]j·TT yÓTTø£ÿ yÓTT<äfi¯ófl ‘·&ç#˚≥T¢ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄qT ‘·|üŒìdü]>± yê&Ü*.
Ä≈£î m+&ÉT ‘Ó>∑T\T : á ‘Ó>∑T\T |òæ˝À¢dæºø±º nH˚ C≤‹øÏ #Ó+~q •©+Á<ÛäeTT e\q edüTÔ+~. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq
yÓTTø£ÿ\ jÓTTø£ÿ Ä≈£î\ ∫es¡\˝À ˝Ò<ë Ä≈£î ø=q\˝À ∫qï >√<ÛäTeT s¡+>∑T‘√ ≈£L&çq eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT.

216
n~ Áø£y˚T|æ ô|]– Ä≈£î eT<Ûä´ áHÓ≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄\ dü>∑uÛ≤>∑eTT es¡≈£î yê´|æÔ #Ó+<äTqT. ø=ìï dü+<äsꓤ\˝À Ä≈£î
‘=&çeT qT+&ç eT#·Ã\T @s¡Œ&ç Áø£y˚T|æ ô|<ä›yÓ’ Ä≈£î\ ∫es¡\ es¡≈£î yê´|æ+#·TqT. ‘Ó>∑T\T k˛øÏq Á|ü<˚X¯eTT
˝Ò‘· >√<ÛäTeT es¡íeTT qT+&ç eTT<äTs¡T >√<ÛäTeT es¡íeTT˝ÀøÏ e÷s¡TqT. ‘Ó>∑T\T ñÁ~ø£Ô‘· m≈£îÿyÓ’q|ü⁄&ÉT yÓTTø£ÿ\
Ä≈£î\T m+&ç sê*b˛e⁄qT. á ‘Ó>T∑ \T mÁs¡ >√>∑T s¡ø±\T ø£Hêï ‘Ó\¢ >√>∑T s¡ø±\˝À n~Ûøe£ TT. Bì ìyês¡D≈£î
2.5 Á>±. e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë 3 Á>±. ø±|üsY Äø°‡ø√¢¬s’&é ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ yês¡+ s√E\ e´e~Û˝À 2 kÕs¡T¢
|æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT.
|ü˝≤¢≈£î ‘Ó>∑T\T : Ç~ C…$Tì $¬s&˚ C≤‹øÏ #Ó+~q yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T. á ‘Ó>∑T\T ‘Ó\¢<√eT <ë«sê yê´|æÔ
#Ó+<äT‘·T+~. á ‘Ó>∑T\T k˛øÏq yÓTTø£ÿ\ Ä≈£î\ áHÓ\T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡TqT. áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑eTT ˝Ò‘·
eT]j·TT eTT<äTs¡T s¡+>∑T $TÁX¯eTeTT˝À ≈£L&çq |üdTü |ü⁄ |ü#÷ ì eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. ‘·<Tä |ü] Ä≈£î\T |üP]Ô>±
|üÁ‘·Vü≤]‘·eTT ø√˝ÀŒsTT ‘Ó\T|ü⁄ es¡íeTT˝À e÷s¡TqT. yÓTTø£ÿ m<äT >∑T<ä\ ‘·–Z –&Édüu≤s¡TqT. á ‘Ó>∑T\T ˝Ò‘·
<äX¯˝À Ä•+∫q, Hês¡ ~>∑Tã&ç >∑D˙j·T+>± ‘·–Zb˛e⁄qT. á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔ #˚j·TT ‘Ó\¢<√eT ìyês¡D≈£î
©≥s¡T ˙{ÏøÏ 5% y˚|ü–+»\ ø£cÕj·TeTT ˝Ò<ë 2 $T.©. Áf…ÆCÀbòÕdt ˝Ò<ë 2 $T.©. Ábı|æH√bòÕdt ˝Òø£
1.6 $T.©. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt ˝Ò<ë 2 $T.©. &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ |æ∫ø±] #˚dæ ìyê]+#·Tø√e#·TÃqT. Çy˚ ø±≈£î+&Ü
Ä≈£î|ü#·Ã, ∫>∑Ts¡T m+&ÉT, ã÷&ç<ä, >∑õ® ‘Ó>∑Tfi¯ófl Ä•kÕÔsTT. ø±ì yê{Ïe\q m≈£îÿe>± qwüºeTT ñ+&É<äT.
|ü+≥ø√‘· : mÁs¡ >√>∑TqT 50% |üP‘· <äX¯˝ÀqT, ‘Ó\¢ >√>∑T s¡ø±\qT ∫qï |æ+<Ó @s¡Œ&˚ <äX¯\˝ÀqT ø√j·TT≥
eT+∫~. >√>∑T ø£Ás¡\qT Áy˚fi¯fl‘√ düVü‰ |”ø£&É+ ø£Hêï H˚\ eT{≤ºìøÏ ø√j·T&É+ eT+∫~. Bì e\¢ ø£Ás¡ ‘·«s¡>±
}], HêD´yÓTÆq Hês¡ edüTÔ+~. ø√dæq ø£Ás¡\qT H˚\MT<ä y˚dæ, 2`3 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ∫qï ∫qï ø£≥º\T>±
ø£{Ϻ }s¡y˚‘·≈£î dæ<ä∆+>± #˚düTø√yê*.
|ü+≥ ø√‘· ‘·sê«‘· qcÕº\T : ˙{Ï ø=s¡‘· e\q |ü+≥ ø√‘·≈£î, }s¡y˚j·T{≤ìøÏ eT<Ûä´ ø±\ e´e~Û e⁄qï≥¢sTT‘˚
ø£Ás¡qT #Ó<ä\T qwüº|üs¡TkÕÔsTT. n{Ϻ |ü]dæú‘·T˝À¢ #Ó<ä\qT ìyê]+#·{≤ìøÏ ø£Ás¡\ô|’ ø±s¡“]˝Ÿ bı&çì #·˝≤¢*
˝Ò<ë 2 $T.©. ø√¢]ô|’]bòÕdt ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ yÓTT<äfi¯flô|’ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
>√>∑T }s¡y˚j·T≥+ eT]j·TT Hês¡r‘· : >√>∑T ø£Ás¡ }] Hês¡rùd+<äT≈£î kÕ<Ûës¡D+>± 3 yêsê\T |ü&ÉT‘·T+~.
}πs+<äT≈£î |üfÒº düeTj·T+, ˙{Ï ñc˛íÁ>∑‘·, ˙{Ï ñ<ä»ì dü÷∫ø£, }s¡ T≥≈£î nedüs¡eTj˚T´ dü÷ø£åàJe⁄\T,
˙{Ï˝À ÄeT¢»ì, >√>∑T ø£Ás¡\ |ü]|üø£«‘· yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·T+~.
>√>∑T ø£Ás¡\qT ∫qï ∫qï ø£≥º\T>± ø£{Ϻ }s¡y˚ùd+<äT≈£î eTT+<äT ø£Ás¡\ô|’ 1.25% j·T÷]j·÷
Á<ëeD+ (ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 12.5 Á>±. j·T÷]j·÷ ø£*|æ) ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ ø±+&ÉeTT |üP]Ô>± ‘·&ç#˚≥≥T¢
|æ∫ø±] #˚j·÷*. á $<Ûä+>± #˚j·T&É+ e\q ø£Ás¡ yês¡+ qT+&ç |ü~s√E\ eTT+<äT }s¡T‘·T+~. á
$<Ûä+>± M\T ø±ì |üø£å+˝À 3`4 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷qT ã&û¶\T>± y˚j·TTq|ü⁄&ÉT ø£≥º\ô|’ yÓ<ä»\¢&É+ e\q
≈£L&Ü Hês¡ ‘·«s¡>± }s¡T‘·T+~. >√>∑T ø£Ás¡\ yÓTT<äfi¯ófl 2`3 n&ÉT>∑T\T eTTìπ>≥≥T¢ 4`5 s√E\T ì{≤s¡T>±
ì\u…{≤º*. ‘·s¡Tyê‘· ã&û¶\T y˚dæ eTTqT>∑T≥≈£î sêfi¯flqT ˝Ò<ë dæyÓT +≥T ~eTà\qT ñ+#ê*. á }]q ø£Ás¡\
qT+&ç Hês¡rdæ X¯óÁuÛÑyÓTÆq ˙{Ï˝À ñ‹øÏ m+&É˝À Äs¡u…{≤º*.
Ä<ÛäTìø£ |ü<ä∆‘·T\˝À >√>∑THês¡ rj·TT $<ÛëHê\T : á $<ÛëHê\˝À n‹ ‘=+<äs¡>± }s¡{≤ìøÏ ø±e\dæq
dü÷ø£åàJe⁄\ düeTT<ëj·÷ìï ñ|üjÓ÷–+#·T≥ e\q Hês¡ }s¡T ø±\+ #ê˝≤ es¡≈£î ‘·>∑Z≥y˚T ø±≈£î+&Ü,
217
ø±e\dæq ˙{Ï |ü]e÷D+ ‘·>∑TZ‘·T+~. á $<ÛëHê\qT nqTdü]+#·T≥ e\q yê‘êes¡D ø±\Twü´+ u≤>± ‘·–Z
HêD´yÓTÆq Hês¡ \_Û+∫ m≈£îÿe <Ûäs¡ |ü\T≈£î‘·T+~. Ç$ ¬s+&ÉT $<Ûë\T.
1) j·T+Á‘· düVü‰j·T dü÷ø£åàJe⁄\ düeTT<ëj·T }s¡y˚‘· : >√>∑T ø±+&ÉeTT qT+∫ Hês¡ì#˚à ô|’ ‘=&ÉT>∑TqT
j·T+Á‘· düVü‰j·÷\‘√ rj·Te#·TÃqT. e÷qeÁX¯eT‘√ (ø±fi¯fl‘√ ‘=πøÿ) q&ÉT#·T j·T+Á‘·+ <ë«sê >∑+≥≈£î
15 øÏ˝À\ Hês¡ ‘=&ÉT>∑T rj·Te#·TÃqT. n<˚ $<Ûä+>± $<äT´‘Y‘√ q&ÉT#·T (1 ôV≤#Y.|æ.) j·T+Á‘·+ <ë«sê
>∑+≥≈£î 25 øÏ˝À\ Hês¡ ‘=&ÉT>∑T rj·Te#·TÃqT. á $<Ûä+>± rdæq n≈£î|ü#·Ãì Hês¡ ‘=&ÉT>∑T MT<ä ˇø£ πøJ
dü÷ø£åàJe⁄\T ø£*–q bı&çì #·\¢e˝…qT. Hês¡ ‘=&ÉT>∑TqT ˇø£ >∑+≥ ø±\+ bÕ*~∏Hé w”≥T‘√ ø£|üŒe˝…qT. á
Hês¡ ‘=&ÉT>∑T\qT, bÕ*B∏Hé ˝…’ì+>¥ ø£*–q ˇø£ MT≥s¡T bı&Ée⁄, ˇø£ MT≥s¡T yÓ&É\TŒ, ˇø£ MT≥s¡T ˝À‘·T
>∑*–q ‘={Ϻ q+<äT >∑\ ˙{Ï˝À, Áù|òeTT\ MT<ä y˚fi≤fl&ÉBj·÷*. ◊<äT qT+&ç @&ÉT s√E\˝À Hês¡ ‘=&ÉT>∑T
}&ç >√>∑T Hês¡>± ‘·j·÷s¡>∑TqT. á Hês¡qT ãj·T{ÏøÏ rdæ eT+∫ ˙{Ï‘√ u≤>± ø£&ç– Äs¡y˚j·Te˝…qT.
2) ∫s¡T #Ós¡Te⁄\ dü÷ø£åàJe⁄\ düeTT<ëj·T }s¡y˚‘· : á |ü<ä∆‹˝À ˇø£ MT≥s¡T ˝À‘·T‘√ 6.5 MT≥s¡T¢ n&ÉT>∑T
uÛ≤>∑+, 7.5 MT≥s¡T¢ ô|’uÛ≤>∑+ #·T≥Tº ø=\‘· >∑*–q ∫qï #Ós¡Te⁄\ ˝≤+{Ï >∑T+≥qT ‘·j·÷s¡T #˚j·Te˝…qT.
>∑T+≥ #·T≥÷º MT≥s¡T yÓ&\É TŒ‘√ >∑≥Tº y˚jT· e˝…qT. á $<Û+ä >± ‘·$«q >∑T+≥˝À 30I27 n&ÉT>∑T\ |ü]e÷D+
ø£*–q 800`1000 π>õ bÕ*B∏Hé w”≥TqT >∑≥Tº MT<ä≈£î e#˚à $<Ûä+>± |üs¡#·e˝…qT.
á >∑T+‘·˝À H˚\eT{≤ºìøÏ ø√dæq >√>∑T yÓTTø£ÿ\qT #·+Á<ëø±s¡+>± neTs¡Ãe˝…qT. <ë<ë|ü⁄ eT÷&√
e+‘·T mø£s+¡ yÓTTø£ÿ\qT, á |ü]e÷D+ >∑\ >∑T+≥˝À }s¡yj ˚ T· e#·TÃqT. >√>∑T ø£Ás¡\qT eT÷&ÉT <=+‘·sT¡ >¢ ±
ù|s¡Ãe˝…qT. Á|ü‹ <=+‘·s¡ MT<ä ˇø£ πøJ dü÷ø£åà Je⁄\ bı&çì #·\¢e˝…qT. á $<Ûä+>± düTe÷s¡T 10 øÏ˝À\
bı&ç, ˇø£ mø£s¡+ >√>∑T ø£Ás¡\qT }s¡y˚j·TT≥≈£î dü]b˛e⁄qT. á >√>∑ T ø£Ás¡\T |üP]Ô>± eTTìπ>es¡≈£î ˙{Ï‘√
á >∑T+≥qT ì+|üe˝…qT. ø£Ás¡\T ô|’øÏ ‘˚\≈£î+&Ü ÇdüTø£‘√ ì+|æq bÕ*B∏Hé >√‘ê\T ô|’q e⁄+#·e˝…qT.
düTe÷s¡T 12`15 s√E\T }s¡&É+‘√ eT+∫ HêD´‘·‘√ ≈£L&çq >√>∑THês¡ ‘·j·÷s¡Tø±>∑\<äT. Hês¡ ‘·j·÷s¡T
ø±>±H˚, dü>∑+ eTT]–q ˙{Ïì rdæy˚dæ eT+∫˙{Ï‘√ >∑T+≥qT ì+|üe˝…qT. ‘·j·÷¬s’q Hês¡qT á ˙{Ï˝ÀH˚
u≤>± ø£&ç– >∑T+≥ >∑≥TºMT<ä Äs¡y˚j·Te˝…qT.
>√>∑T‘√ n<äq|ü⁄ $\Te\T >∑\ ñ‘·Œ‘·TÔ\T : |ü⁄], >√HÓ dü+#·T\T, ‹yêN\T, ø±–‘·|ü⁄ ù|¢≥T¢, >±¢düT\T,
bÕ´øÏ+>¥ kÕe÷Á–, >√+>∑÷s¡‘√ |ü#÷ fi¯ófl, #Ó{ï° \T, s¡øøå£ £ |üÁ‘ê\ qT+&ç düV≤ü »s¡+>∑T\T, kÕÿ«wt\T, >∑èVü‰\+ø£sD¡
edüTeÔ ⁄\T, q÷´dtÁ|æ+≥T¢ eT]j·TT Á&ÜsTT+>¥ ù||üs,Y d”*+>¥≈î£ |üìøÏe#˚à ø±sYu¶ Às¡T\¶ T, bÕ<äsø¡ \å£ T, fÒãT˝ŸyT˚ {Ÿ‡,
&√sYy˚T{Ÿ‡, Vü‰+&é u≤´>¥‡. $‘·Ôq+ qT+&ç rdæq q÷HÓqT düãT“\ |ü]ÁX¯eT\˝ÀqT, #Óø£ÿ|æ+&ç, |üX¯óe⁄\
<ëD≤>±qT ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. >√>∑T ø£Ás¡\T e+≥ #Ói≈£î>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. á eT<Ûä´ ø±\+˝À >√>∑T
ø£f…º\ qT+∫ HêD´yÓTÆq ÁøÏj·÷o\ø£ u§>∑TZ bı&ç ‘·j·÷s¡T #˚düTÔHêïs¡T. Bìì uÛÑ÷$T˝À y˚j·T≥+ e\q uÛÑ÷
Äs√>∑´+ yÓTs¡T>∑T |ü&ÉT‘·T+<äì ‘˚*q~.
>√>∑T kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ Á;&ç+>¥), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ÄeTT<ë\e\dü ` 532 185,
lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+. 08942`286270, ôd˝Ÿ HÓ+. 94414 30344
218
 ø£\|ü eèøå±\T ` yê{Ï ô|+|üø£+
n&Ée⁄\ qT+&ç \_Û+#˚ Á|ü<Ûëq eTT&ç düs¡≈£î˝À¢ ø£\|ü ˇø£{Ï. ø£\|üqT Á|ü<Ûëq+>± uÛÑeq ìsêàD+,
|òüØï#·sY, ô|¢Ìe⁄&é, Áø°&Ü edüTÔe⁄\T, bÕ´øÏ+>∑T ô|f…º\ ‘·j·÷Ø˝À¢ yê&É‘ês¡T. ø£\|ü >∑TE® ù||üs¡T ‘·j·÷Ø˝À ˇø£
Á|ü<ëÛ q eTT&ç|<ü ës¡+ú .
ø£\|ü≈£î nqTyÓ’q eèøå±\T : fÒ≈£î, q\¢eT~›, ‘Ó\¢eT~›, õÁfÒ–, d”dü+, y˚|ü, ô|<ä›e÷qT, ˙\–], j˚T|æ,
düs¡T>∑T&ÉT, ‘·TeTà, ∫+‘·, yÓ<äTs¡T, e÷+õj·T+, mÁs¡#·+<äq+, l>∑ +<Ûä+, kÕ˝Ÿ eT]j·TT dæ\«sY zø˘ yÓTT<ä˝…’q
#Ó≥¢qT eTqsêÁwüº+˝À u≤>± ô|+#·e#·TÃ.
fÒ≈£î
f…ø√ºq Á>±+&çdt, ≈£î≥T+ãeTT : e]“H˚dæ
s¡÷|ü⁄ πsK\T : kÕ<Ûës¡D+>± qe+ãs¡T qT+&ç y˚T es¡≈£î Ä≈£î\T sê*Ã, @Á|æ˝Ÿ qT+&ç pHé˝À Áø=‘·Ô Ä≈£î\T
‘=&ÉT>∑T‘êsTT. Ä≈£î\T ô|<ä$› >±, <äfid¯ ]ü >± >∑TeTà&ç Ä≈£î\e˝… >∑sT¡ ≈£î<äq+ ø£*– ñ+{≤sTT. p˝…`’ Ä>∑dTü ˝º À
|üP‘·≈£î e∫Ã, qe+ãs¡T`»qe] eT<Ûä´q $‘·ÔHê\T ‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT.
dæ*«ø£\ÃsY >∑TD≤\T : fÒ≈£î #Ó≥Tº≈£î m≈£îÿe dü÷s¡´s¡•à nedüs¡+. nHêeèwæºì eT]j·TT m≈£îÿe #·*ì ‘·≥Tº≈£îH˚
X¯øÔÏ ˝Ò<Tä . ˇø£ e÷~]>± >±* y˚>±ìï ‘·≥Tºø=+≥T+~. fÒ≈î£ yÓTTø£ÿ\qT |üXó¯ e⁄\T y˚Tj·Te⁄ ø±ì, $]–q≥¢sTT‘˚
á #Ó≥Tº≈£î Á|üø£ÿ qT+&ç |æ\ø£\T ô|fÒº X¯øÏÔ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. M{Ï˝À ã\yÓTÆq ˇø£ |æ\ø£ qT+∫ $T–*q
yê{Ïì rdæ y˚j·÷*.
nqTyÓq’ Á|ü<X˚ Ê\T : ñwüeí T+&É˝≤˝À¢ eT]j·TT o‘√wüeí T+&É˝≤˝À¢ ô|s¡T>∑T‘êsTT. düeTTÁ<ä eT≥º+ qT+&ç 1100
MT. m‘·TÔ es¡≈£î ô|+#·e#·TÃ. eTq sêÁwüº+˝Àì nìï õ˝≤¢˝À¢ ô|+#·Tø√e#·TÃ. mÁs¡H˚\\T, ˇ+Á&ÉTH˚\\T
nqTyÓ’q$. yÓT≥º uÛÑ÷eTT˝À¢, #˚\>∑≥¢ MT<ä eT]j·TT ø£+#Ó\ #·T≥÷º ô|+#·e#·TÃ. ˙{Ï eTT+|ü⁄ Á|ü<˚XÊ˝À¢ Ç$
ô|s¡>e∑ ⁄.
ô|+#˚ $<Ûëq+
|ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô : $‘·ÔHê\T ˝Ò<ë |æ\ø£\ qT+&ç düVü≤» |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃ. düº +|ü⁄ (¬s+&ÉT ø£DT|ü⁄\ ø±+&É+,
7`8 n+>∑Tfi≤\ y˚s¡T¢) ˝Ò<ë {ÏwüO´ø£\ÃsY yÓTTø£ÿ\ <ë«sê ø£èÁ‹eT |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃ.
$‘·ÔHê\ ùdø£s¡D : |üø±«ìøÏ e∫Ãq |ü+&É¢ qT+&ç $‘·ÔHê\qT ùdø£]+#ê*. uÛÑ÷$Tô|’q sê*q $‘·ÔHê\qT
b˛>∑T#˚dæ X¯óÁuÛÑ+ #˚j·÷*.
$‘·Ôq X¯ó~∆ : $‘·ÔHê\qT y˚&ç ˙{Ï˝À 2`4 >∑+ˆˆ\ es¡≈£î ñ+∫, Äô|’ $‘·ÔHê\T #·\¢ã&ܶø£ $‘·TÔø√yê* ˝Ò<ë
$‘·ÔHê\qT Á|ü‹s√E sêÁ‹ Hêqu…{Ϻ |ü>∑\T m+&Éu…{≤º*. Ç˝≤ 15`20 s√E\T #˚dæ Ä ‘·sê«‘· Hês¡TeT&ç˝À
$‘·TÔø√yê* ˝Ò<ë $‘·ÔHê\qT ˇø£ >√HÓ dü+∫˝À y˚dæ >∑T+‘·˝À |üP&çà 10 s√E\ es¡≈£î Á|ü‹s√E ˙s¡T b˛dæ
Ä ‘·sê«‘· Hês¡TeT&ç˝À $‘·TÔø√yê* ˝Ò<ë $‘·ÔHê\qT ù|&É˙fi¯fl ù|dtº˝À 15 s√E\T ñ+∫ Ä ‘·sê«‘·

219
$‘·TøÔ √yê*. ˝Ò<ë $‘·HÔ ê\qT 2`3 yêsê\ es¡≈î£ m+&É˝À eT]j·TT ˙{Ï˝À ñ+∫ Ä ‘·sê«‘· $‘·TøÔ √yê* ˝Ò<ë
$‘·ÔHê\qT dü\÷Œ¤´]ø±eT¢+˝À 15 숈\T ñ+∫ ‘·sê«‘· X¯óÁuÛÑ+>± ø£&ç – $‘·TÔø√yê*.
Hês¡TeT&ÉT\ ‘·j·÷] eT]j·TT HêfÒ $<Ûëq+ : X¯ó~∆ #˚dæq $‘·ÔHê\qT 6 MT. bı&Ée⁄ eT]j·TT 1 MT. yÓ&É\TŒ
>∑\ Hês¡TeT&ÉT˝À¢ |òæÁãe]`y˚T eT<Ûä´ ø±\+˝À $‘·TÔø√yê*. n˝≤ yÓT T*∫q yÓTTø£ÿ\qT ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ bÕ≥T
ô|s¡>∑˙j·÷*. yÓTTø£ÿ\qT |”øÏ düº+|ü⁄\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*. y˚s¡TuÛ≤>±˝À¢ì Á|üø£ÿy˚s¡¢qT |ü<äTHÓ’q ø£‹Ô‘√
rdæy˚j·÷*. düº+|ü⁄\qT p˝…’ HÓ\˝À 3 I 1.3 MT <ä÷s¡+˝À yê\T≈£î n&ɶ+>± Hê{≤* ˝Ò<ë düº+|ü⁄\qT
bÕ*B∏Hé dü+#·T˝À¢ 6 HÓ\\T ô|+∫ Hê≥e#·TÃ. mø£sê≈£î 1000 yÓTTø£ÿ\T Hê{≤*.
ms¡Te⁄\T : Á|ü‹ bÕ<äT˝À düº+|ü⁄ Hê{Ïq 2 HÓ\\ ‘·sê«‘· 4 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ y˚j·÷*. n˝≤π> dü+#·T˝À¢
ô|+∫q yÓTTø£ÿ\T HêfÒ >∑T+‘·˝À¢ 4 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄‘√bÕ≥T 50 Á>±. 3 XÊ‘·+ *+&˚Hé bı&çì y˚dæ
Hê≥Tø√yê*. Ä ‘·sê«‘· á ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£ Á|üø±s¡+ ms¡Te⁄\T yê&Ü*.
ej·TdüT‡ ms¡Te⁄ yÓ÷‘ê<äT <äbÕò \T düeTj·T+
yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ &ç.m.|æ. 150Á>±. 2 p˝…’ eT]j·TT &çôd+ãs¡T
¬s+&Ée dü+e‘·‡s¡+ &ç.m.|æ. 300Á>±. 2 p˝…’ eT]j·TT &çôd+ãs¡T
eT÷&Ée dü+e‘·‡s¡+ &ç.m.|æ. 400Á>±. 1 p˝…’
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : düº+|ü⁄\T / yÓTTø£ÿ\T Hê≥>±H˚ 4 s√E\T s√E $&ç∫ s√E ˙s¡T b˛j·÷*. Ä ô|’q
esê¸\T ˝Òq|ü⁄&ÉT 15`20 s√E\ø=ø£kÕ] ˙s¡T Çyê«*. y˚dü$ ø±\+˝À 0`15 s√E\ ø=ø£kÕ] ˙s¡T
Çyê«*. Ç˝≤ ø£˙dü+ 2`3 dü+ˆˆ es¡≈£î y˚dü$˝À ˙s¡T Çyê«*. Á&ç|t |ü<ä∆‹˝À ≈£L&Ü ˙s¡T ô|≥ºe#·TÃ.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, n+‘·s¡ ø£èwæ : yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ #Ó≥¢ eT<Ûä´ ˝À‘·T>± <äTHêï*. bÕ<äT˝À¢ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT
<äTìïq ‘·sê«‘· $T–*q yê{Ïì rdæy˚dæ bÕ<äT\qT u≤>∑T #˚j·÷*.
|ü\T#·q #˚j·T≥+ : eTT+<äT>± ÁøÏ+<ä ø=eTà\qT ø=+‘· m‘·TÔ es¡≈£î ø£‹Ô]+#ê*. 5`6e dü+e‘·‡sêìøÏ
ô|<ä›yêdü+ ôd’E yÓTTø£ÿ\T ne⁄‘êsTT. 6 dü+ˆˆ\ ‘·sê«‘· yÓTTø£ÿ≈£î eT<ä´ 2.6 MT m&É+ ñ+&˚≥≥T¢ eT<Ûä´qTqï
yÓTTø£ÿqT rdæy˚j·÷*. 12 dü+ˆˆ\ ‘·sê«‘· yÓTTø£ÿ≈£î yÓTTø£ÿ≈£î eT<Ûä´ 5.2 MT. m&É+ ñ+&˚≥≥T¢ eT<Ûä´qTqï
yÓ T Tø£ ÿ qT rdæ y ˚ j · ÷ *. $T–*q yÓ T Tø£ ÿ \T eTs√ 15`18 dü + ˆˆ\≈£ î eT+∫ ø£ \ |ü ì kÕÔ s TT.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : yÓTT<ä{Ï 2 dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ e´ekÕj·T |ü+≥\T, eTTK´+>± |ü|ü ~qTdüT C≤‹ |ü+≥\T,
ô|dü\T, $TqTeTT\T, n\dü+<ä\T, ñ\e\T, ≈£Ls¡>±j·T\T, ˝≤uÛÑkÕ{Ï>± ô|+#·Tø√e#·TÃ. ‘·s¡Tyê‘· |üX¯óÁ>±dü
ô|’s¡T¢ ` ôdºÌ˝À, n+»Hé>∑&ç¶ ô|+#·Tø√e#·TÃ.
düdü´s¡ø£åD : fÒ≈£îqT Ä•+#˚ N&É|”&É\qT düs¡sTTq |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\qT |æ∫ø±Ø #˚d æ ìyê]+#·Tø√e#·TÃ.
2 #·.MT.≈£î 1 {° #Ó+#ê ø±s√“|òüP´sêHé >∑T[ø£\T y˚j·T&É+ <ë«sê y˚s¡T |ü⁄s¡T>∑TqT, ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2.5 $T.©.
yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚dæ u…s¡&ÉT ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑TqT, eÁ&É+– |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃ. ©≥s¡T
˙{ÏøÏ 2.5 Á>±. e÷+ø√C…uŸ |æ∫ø±Ø #˚j·T&É+ <ë«sê Ä≈£îeT#·Ã, ‘·T|ü ‘Ó>∑Tfi¯flqT n]ø£≥ºe#·TÃ.

220
~>∑Tã&ÉT\T
25`30 dü+ˆˆ\ fÒ≈î£ #Ó≥Tº qT+&ç \_Û+#˚ ø£\|ü...................................... R 20 |òüT.n.
mø£sê≈£î ø£\|ü ~>∑Tã&ç .................................................................. R 3200 |òüT.n.
mø£sê≈£î Ä<ëj·T+ düTe÷s¡T (30 dü+ˆˆ\≈£î >±qT) ................................ R 32 \ø£å\T
n+fÒ dü+e‘·‡sê<ëj·T+ düTe÷s¡T..................................................... R ˇø£ \ø£å Äs¡Ty˚\T
mø£sê≈£î Ks¡Tà dü+e‘·‡sêìøÏ .......................................................... R s¡÷.8,000
mø£sê≈£î dü+e‘·‡s¡ ìø£sê<ëj·T+ .................................................... R s¡÷.98,000
ñ|üjÓ÷>±\T : fÒ≈£î ø£\|ü Á|ü|ü+#·+˝À n‹ eTTK´yÓTÆq~. m+<äTø£+fÒ á ø£\|ü˝À uÛ Ö‹ø£ eT]j·TT
j·÷+Á‹ø£ >∑TD≤\T düÁø£eT+>± dü+~Û+#·ã&ç ñHêïsTT. n+<äT#˚‘· á ø£ \|üqT eTTK´+>± >∑èVü≤ìsêàD≤˝À¢qT,
|òü]ï#·sY ‘·j·÷Ø˝ÀqT $]$>± yê&Ée#·TÃ.

j·T÷ø£*|üºdt (˙\–])
j·T÷ø£*|üºdt f…]{Ïø±s¡ìdt, ≈£î≥T+ãeTT : $T]ºj˚Tdæ
j·T÷ø£*|üºdt (˙\–]) ˝Ò<ë C≤e÷sTT˝Ÿ ˝Ò<ë yÓTÆdü÷sY>∑yéT nì n+{≤s¡T. ô|<ä›>± ø=eTà\T ˝Òø£
<ë<ë|ü⁄ 25 MT≥s¡T¢ m‘·TÔ es¡≈£î #ê˝≤ ‘·«s¡>± ô|s¡>∑>∑\ #Ó≥Tº. u…s¡&ÉT ‘Ó\¢>± ˝Òø£ >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À
ñ+≥T+~. kÕe÷õø£ eq $düÔs¡D ñ<Ûäè‘·yÓTÆq+<äTq C≤e÷sTT˝Ÿ #Ó≥Tº #·÷&Éì yês¡T ˝Òs¡T.
|ü]yê´|æÔ : ÄÁùdº*j·÷ |ü⁄≥Tºø£ düú\+. Ç|ü&ÉT nìï <˚XÊ\˝À $düÔ]+∫+~. j·T÷ø£ *|üºdt˝À nH˚ø£ C≤‘·T\T
ñHêïsTT. ˇπøC≤‹ nìï #√≥¢ ô|s¡><∑ Tä . }{Ï˝≤+{Ï m‘ÓqÌÔ Á|ü<X˚ e¯ TT\˝À, j·T÷ø£*|üdº t >±¢ãT\dt ô|+#·T‘ês¡T.
Bì qT+&˚ ªªC≤e÷sTT˝Ÿμμ nH˚ q÷HÓ ≈£L&Ü rkÕÔs¡T.
nqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T : ìkÕ‡s¡e+‘·yÓTÆq uÛÑ÷eTT\≈£î nqTyÓ’q #Ó≥Tº. >∑&ÉT¶ düeTdü´\qT m<äTs√ÿe&É+˝À ~≥º.
uÛÑ÷$Tì <äTìï yÓTTø£ÿ\qT Hê{Ïq≥¢sTT‘˚, es¡¸˝Ò$Tì m≈£îÿe ø±\+ uÛÑ]+#·>∑\<äT. 3 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é es¡≈£î
y˚&ç >∑\ Á|ü<˚XÊeTT\˝À, düeTTÁ<ä eT≥ºeTT qT+&ç 1200 MT.\ m‘·TÔ Á|ü<˚X¯eTT˝À eT]j·TT 400 $T.MT.
qT+&ç 1250 $T.MT. es¡¸bÕ‘·+ >∑\ ÁbÕ+‘ê\˝À ô|s¡T>∑>∑\<äT. ˙s¡T ì\Te ñ+&˚ ÁbÕ+‘ê\˝À ô|s¡T>∑<äT.
˙\–] Á|ü‘˚´ø£‘· :
1. y˚Tø£\T Ç‘·s¡ |üX¯óe⁄\T C≤e÷sTT˝Ÿ Ä≈£î\qT y˚Tj·Te⁄. $T>∑‘ê @ yÓTTø£ÿ˝¬ø’Hê á u…&É<ä ‘·|üŒ<äT.
2. ìkÕ‡s¡e+‘·yÓTÆq uÛÑ÷eTT\˝À eT]j·TT >∑&ÉT¶ |ü]dæú‘·T\˝ÀHÓ’Hê ‘·«]‘·+>± ô|]– ‘·≈£îÿe ø±\+˝ÀH˚
e+≥ #Ói≈£î, ∫qï ø£\|ü ìe«>∑\<äT.
3. @ ø±s¡D+ #˚‘·HÓ’Hê ø=≥ºã&çq #Ó≥Tº ‹]– |æ\ø£\T y˚dæ ô|s¡T>∑TqT.

221
4. •Ks¡eTT m≈£îÿe ø=eTà\‘√ yê´|æ+#·ø£ y˚s¡T¢ uÛÑ÷$T˝À ˝À‘·T≈£î b˛e⁄≥ e\q ˙\–]ì e´ekÕj·T
uÛÑ÷eTT˝À¢ |ü+≥\‘√ bÕ≥T y˚j·Te#·TÃqT. |ü+≥\≈£î ˙\–]‘√ ˙&É, uÛÑ÷ kÕs¡ n|üVü≤s¡D\ uÛÑj·T+
˝Ò<Tä .
5. >∑≥¢ô|’q ô|]π> ˙\–] #Ó≥T¢ |ü+≥ uÛÑ÷eTT\qT >±* ‘êøÏ&ç qT+&ç ø±bÕ&ÉT‘êsTT.
ñ|üjÓ÷>∑eTT\T :
1. Ä]q ø=j·T´ ÁX‚wü˜yÓTÆq e+≥ #Ói≈£î>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Bì kÕ+Á<ä‘· 0.6 es¡≈£î ñ+≥T+~.
ˇø£ øÏ˝À #Óø£ÿ 4,800 øÏ˝À πø\Ø\ Ç+<ÛäqX¯øÏÔ ø£*– ñ+≥T+~.
2. ∫qï ø£\|ü: >∑T&çôd\T, >∑èVü≤ ìsêàDeTT\T, |òüØï#·sY ‘·j·÷Ø, ø£ ¬s+≥T, f…*bò˛Hé düÔ+uÛÑeTT\T>±
yê&ÉT‘ês¡T.
3. |ü+≥ uÛÑ÷eTT\qT >±* ‘êøÏ&ç qT+&ç ø±bÕ&˚+<äT≈£î >±* ìs√<Ûäø±\T>± ô|+#·T‘ês¡T.
4. ø£\|ü ù||üs¡T eT]j·TT πsj·÷Hé ‘·j·÷Ø˝À >∑TE®>± yê&É‘ês¡T. ˙\–] ‘√≥qT ø={Ϻ y˚dæq ‘·s¡Tyê‘·
yÓTT<ä{À¢ |æ\ø£\T y˚kÕÔsTT. ny˚ ô|]– ‘√≥>± ne⁄‘êsTT. Ä $<Û+ä >± ‹]– Hê≥≈£î+&ÜH˚ Hê\T>∑TkÕs¡T¢
~>∑Tã&ç rj·Te#·TÃqT.
qs¡‡Ø $<ÛëqeTT : ˇø£ øÏ˝ÀÁ>±eTT≈£î 1.5 \ø£\å $‘·HÔ ê\ es¡≈î£ ekÕÔsTT. qe+ãs¡T, &çôd+ãs¡T e÷düeTT\˝À
$‘·ÔqeTT\qT ÇdüTø£‘√ ø£*|æ u…&É¢ô|’ #·\¢e˝…qT. 8 qT+&ç 10 s√E\˝À $‘·ÔqeTT\T yÓTT\¬ø‘·TÔqT. yÓTTø£ÿqT
¬s+&ÉT »‘·\ Ä≈£î\T e∫Ãq|ü&ÉT (<ë<ë|ü⁄ 40`45 s√E\ ‘·sê«‘·) Hês¡TeT&ç qT+&ç rdæ 4μμI7μμ 150
π>õ bÕ*~∏Hé dü+#·T˝À¢ Hê{≤*. dü+#·T\˝À Hê≥&É+ |òæÁãe] HÓ˝≤Ks¡T≈£î |üP]Ô #˚j·÷*. y˚T HÓ\ qT+&ç y˚s¡T
uÛ≤>∑eTT uÛ÷Ñ eTTøÏ ‘·–*q|ü&É˝≤¢ dü+#·T\T e÷]Œ&ç eT]j·TT n~Ûø+£ >± m‘·TÔ ô|s¡>≈∑ î£ +&Ü yÓTTø£ÿ\qT <ë<ë|ü⁄
45`50 ôd+.MT. m‘·TÔ˝À ø£‹Ô]+#·&É+ #˚j·÷*. á $<Ûä+>± ô|+∫q yÓTTø£ÿ\T n≥MXÊK yê] qs¡‡Ø\˝À
|ü+|æD°¬ø’ E˝…’ HÓ\˝À dæ<ä∆+>± ñ+{≤sTT.
HêfÒ |ü<ä∆‹ : ˙\–] ‘√≥\≈£î ˙s¡T, ùd<ä´+, ms¡Te⁄\T nqedüs¡+ nH˚ uÛ≤eq #ê˝≤ eT+~ ¬s’‘·T\≈£î+~. ô|’
eT÷&ÉT ˙\–] ‘√≥\≈£î ‘·|üŒìdü] ø±ø£b˛e#·TÃ. ø±˙ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T Ä•+#˚ ¬s’‘·T\T $~Û>± yÓTT<ä{Ï
dü+e‘·‡s¡+˝À esê¸\T ˝Òq|ü&ÉT yêsêìø=ø£kÕ] ˙s¡T ø£≥º&É+ eT+∫~. kÕ<Ûës¡D+>± ìkÕ‡s¡e+‘·yÓTÆq
uÛ÷Ñ eTT\˝À ˙\–] ‘√≥\T>± ô|+#·Tyês¡T yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée dü+e‘·‡s¡+\˝À n+‘·s¡ ùd<ä´+ #˚j÷· *. ˙\–]
ô|s¡T>∑T<ä\≈£î n~ m+‘√ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. n+<äTπø n≥M XÊK yês¡T ¬s’ ‘·T\≈£î 3 MT I 1.5 MT m&ÉeT˝À
Hê≥T≥ dü÷∫+#ês¡T. Çø£b˛‘˚ esê¸ø±\+˝À s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ ˙\–] n~Ûø£ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î
m+‘√ eT+∫~. s¬ ‘’ T· \T yê] dü«˝≤uÛeÑ TT, edü‹qqTdü]+∫ kÕs¡e+‘·yTÓ Æq uÛ÷Ñ eTT\˝À ‘√≥\T>± ô|+#·T#·THêïs¡T
>±˙, n≥M XÊKyês¡T ˙\]– bı˝≤\ >∑≥¢ô|’q, ìkÕŒs¡e+‘·yÓTÆq uÛÑ÷eTT\˝À Hê≥T≥≈£î e÷Á‘·y˚T Á|ü#ês¡+
#˚jT· T#·THêïs¡T.
‘√≥qT 2 MT I 2 MT m&ÉeT ˝Òø£ 3 MT I 1.5 MT m&ÉeT˝À ô|+#ê*. ¬s+&Ée |ü<ä∆‹˝À Hê{Ï‘˚
‘√≥˝À Hê>∑*<äTH˚ï neø±X¯+ edüT+Ô ~. uÛ÷Ñ $T s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ <äTìï Hê{Ï‘˚ eT+∫ ˝≤uÛ≤\T ñ+{≤sTT. kÕ<Û´ä |ü&ìÉ
jÓT&É\ 30 |òüT.ôd+.\ >√‘·T\qT Á‘·$« HêfÒ eTT+<äT yÓTTø£ÿ≈£î #Ó< ä\T |ü≥º≈£î+&Ü ø=+#Ó+ _.ôV≤#Y.dæ.
222
10 XÊ‘·+ bı&çì y˚j·÷*. u≤>± ô|]–‘˚ 5 ˝Òø£ 6e dü+e‘·‡sê+‘·eTT˝À ø={Ϻ y˚j·Te#·TÃqT. >∑≥¢ô|’ MT≥s¡T
<ä÷s¡eTT˝À Hê≥e#·TÃqT. Hê≥T Á|ü<X˚ e¯ TT\T bı˝≤\ >∑≥ô¢ |,’ ìkÕŒs¡e+‘·yTÓ qÆ uÛ÷Ñ eTT\T, n≥M ÁbÕ+‘·eTT\˝À
‘√≥\T>±, dü÷ÿ\T, Ä|ò”düT\T, |ü]ÁX¯eT\ Äes¡D\˝Àq÷ Hê≥e#·TÃqT.
n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#·Tà j·T÷ø£*|üºdt ø√¢q˝Ÿ s¡ø±\T :
Ä<ÛäTìø£ ø√¢q˝Ÿ f…ø±ï\J <ë«sê n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#·Tà j·T÷ø£*|üºdt ø√¢q˝Ÿ s¡ø±\qT n_Ûeè~∆
|üs#¡ &· +É »]–+~. Ç$ ‘·«]‘·+>± ô|]π> dü«uÛ≤eeTT ø£*– n~Ûø£ ø£\|ü >∑TE®qT N&É |”&\É qT ‘·≥Tºø=H˚ X¯øìÔÏ
ø£*– ñ+{≤sTT. Hê{Ïq ‘·sê«‘· ø√¢q˝Ÿ s¡ø±\T düTe÷s¡T 90`95 XÊ‘·+ es¡≈£î Áã‹πø X¯øÏÔì ø£*–
ñ+{≤sTT. 8`23 yÓT.≥ / mø£sêìøÏ / ø£\|ü ~>∑Tã&çì ÇkÕÔsTT. n≥M »qT´ Á|ü»qq |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú
(◊.m|ò.t õ.{Ï._), ø√j·T+ã‘·÷sÔ Y yês¡T n~Ûø£ ~>∑Tã&ç‘√ bÕ≥T >={≤º\ |ü⁄s¡T>∑T e\q »s¡T>∑TqcÕºìï ‘·≥Tºø=H˚
X¯øÏÔ ø£*– ñqï ø√¢q˝Ÿ s¡ø±\qT (◊m|òtõ{Ï_ ` 1, 2, 3 eT]j·TT 4) n_Ûeè~∆ #˚XÊs¡T.
˙\–]ô|’ ìC≤\T :
Q 1000 øÏ˝À\ C≤e÷sTT˝Ÿ #Ó≥Tº 235 ≥qTï\ ˙s¡T ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+fÒ n<˚ ãs¡Te⁄>∑\ Ç‘·s¡
dü«C≤‹ #Ó≥Tº 900 ≥qTï\ ˙s¡T $ìjÓ÷–+#·Tø=+≥T+~.
Q øå±eT |ü]dæú‘·T\ e\¢ n~Ûø£+>± y˚ùd >=≥º|ü⁄ u≤e⁄\ e\¢ uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥ºeTT ~–b˛‘·T+<˚>±ì
C≤e÷sTT˝Ÿ e\¢ ø±<äT.
Q C≤e÷sTT˝Ÿ #Ó≥Tº •Ks¡eTT m≈£îÿe>± yê´|æ+#·<äT. n+<äTπø ˙&É m≈£îÿe Çe«<äT. yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT
dü+e‘·‡s¡eTT\T ìsê≥+ø£eTT>± n+‘·s¡ |ü+≥\qT |ü+&ç+#·e#·TÃqT.
Q uÛ÷Ñ eTT\qT ìkÕ‡s¡e+‘·eTT #˚jT· <äT. C≤e÷sTT˝Ÿ ‘√≥\ô|’ &ÓÁVü‰&É÷Hé˝À »]|æq Á|üj÷Ó >∑eTT\˝À
ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T˝À 7 dü+ˆˆ\≈£î 73 øÏ˝À\ ø±*¸j·T+, 59 øÏ˝À\ HÓ’Á{À»Hé, 31 øÏ˝À\ bı{≤wæj·T+,
9 øÏ˝À\ yÓT^ïwæj·T+ eT]j·TT 3.9 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ Ä H˚\≈£î dü]b˛e⁄qì ‘˚˝≤Ãs¡T.
Q kÕs¡+e+‘·yTÓ qÆ uÛ÷Ñ eTT\˝À C≤e÷sTT˝Ÿ ‘√≥\≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤$Te«&É+ ˝Ò<Tä . ìkÕ‡s¡e+‘·yTÓ qÆ ã+»s¡T
uÛÑ÷eTT\T eT]j·TT >∑≥¢ô|’ ˝Ò<ë |ü+≥‘√ bÕ≥T y˚j·÷*.
Q @ ¬s’‘·T nsTTq ‘·q nedüsêìøÏ ñ+#·Tø=ì $T–*q$ neTà&É+ »s¡T>∑T‘·T +~. ø±ã{Ϻ –sêøÏ
ñqï~ eT]j·TT yÓTT<ä\T n$Tàq ∫qï∫qï ø=eTà\T, u…s¡&ÉT, ∫es¡T¢ e+≥ #Ói≈£î nedüsêìï
rs¡TkÕÔsTT.
j·T÷ø£*|üºdt #Ó≥T¢ nìï e÷kÕ\˝À Ä≈£î\T sê˝Òà >∑TDeTT ø£*– ñqï$. sê*q Ä≈£î\T eT+<äeTT
ø£*– ñ+&ÉT≥ e\q H˚\ô|’q #ê˝≤ ø±\eTT m+&ç ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü Nø£≈£î+&É n˝≤π> ñ+{≤sTT. ø±ã{Ϻ á
sê*q Ä≈£î\qT b˛>∑T#˚dæ e]àf…ø±ï\J <ë«sê eT+∫ ùd+Á~j·T|ü⁄ ms¡Te⁄qT ‘·j·÷s¡T#˚j·Te#·TÃqT. πøe\+
130 s√E\˝À yêqbÕeTT\ <ë«sê e]àø£+b˛dtº ms¡Te⁄qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· e#·TÃqì ìs¡÷|æ+#·ã&çq~. ‘·j÷· s¬ q’
ùd+Á~j·T ms¡Te⁄˝À b˛wüø£ $\Te\T m≈£îÿe>± ñqï≥T¢ >∑T]Ô+#·&ÉyÓTÆq~.

223
 düTu≤ãT˝Ÿ
düTu≤ãT˝Ÿ n‹‘·«s¡>± ô|]π> ãVüQyê]¸ø£ yÓTTø£ÿ. e+≥#Ós¡T≈£î, |üX¯óÁ>±dü+, |üìeTT≥¢≈£î ø£\|ü
eT]j·TT ø±–‘·|ü⁄ >∑TE® ˝≤+{Ï nedüsê\qT rs¡Ã>∑\<äT. $‘·ÔHê\˝À 24 XÊ‘·+ e÷+düø£è‘·TÔ\T ø£*Z
ñ+{≤sTT. $‘·ÔHê\T düT\uÛÑ+>± yÓTT\¬ø‘·TÔ‘êsTT. esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘ ·T˝À¢ ≈£L&Ü u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. >±*˝À
ñqï qÁ‘·»ìì ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˚ X¯øÏÔ>∑\ u≤ø°º]j·÷qT y˚s¡TãT&çô|\+<äT ø£*– ñ+≥T+~. m≈£îÿekÕs¡T¢
|æ\ø£|+ü ≥ rdüTø√e#·TÃ. ñwüeí T+&É˝≤˝À¢ u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. es¡¸bÕ‘·+ 600`1700 $T.MT. ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢
u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. eTq sêÁwüº+˝À nìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ u≤>± ô|s¡T>∑T‘· T+~.
s¡ø±\T : yÓT≥ºH\˚ ˝À¢ Vü≤yêsTTHé ø±eTHé, Vü≤yêsTTHé C…sTT+{Ÿ, ø¬ `8, ø¬ `740 eT]j·TT ø¬ `28 s¡ø±\qT, ˙{Ï
edü‹>∑\ H˚\˝À¢ Vü≤yêsTTdt C…sTT+{Ÿ, ¬ø`636 s¡ø±\qT kÕ>∑T#˚j·Te#·TÃ. ¬ø`636 nqT s¡ø£eTT ‘·≈£îÿe
$‘·Ôq yê´|æÔ #Ó+<ä>∑\ \ø£åD≤ìï ø£*– ñ+≥T+~. ¬ø`740 nqT s¡ø£eTT nìï{Ïø£+fÒ n~Ûø£ |üX¯óÁ>±düeTT
~>∑Tã&ç Çe«>∑\<äT.
H˚\\T : nìï s¡ø±\ ‘·≥düú H˚\˝À¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~. øå±s¡ eT]j·TT ÄeT¢ H˚\˝À¢ ô|s¡>∑<äT. ˝À‘Ó’q, kÕs¡e+‘·yÓTÆq
eT]j·TT m≈£îÿe ‘˚eT \uÛÑ´eTj˚T´ H˚\\T nqT≈£L\yÓTÆq$. ã+»s¡T uÛÑ÷eTT˝À¢qT, #Ós¡Te⁄ >∑≥¢ô|’q, |üX¯óe⁄\
‘êøÏ&ç ˝Òì ø±\Te >∑≥¢ô|’q, bı˝≤\ >∑≥¢ô|’q ô|+#·e#·TÃ. n≥M e´ekÕj·T+>± |ü+≥ bı˝≤˝À¢ ≈£L&Ü
ô|+#·e#·TÃ.
Hês¡T yÓTTø£ÿ\ ô|+|üø£+ : ¬s+&ÉT dü+ˆˆ\T Äô|’ ã&çq #Ó≥¢qT+&ç $‘·ÔHê\qT ùdø£]+#ê*. ˇø£ øÏ˝À≈£î
16,000`20,000 $‘·ÔHê\T+{≤sTT. $‘·Ôq X¯ó~∆øÏ>±qT á $‘·ÔHê\qT düTe÷s¡T 30+ ôd*‡j·Tdt y˚&ç ˙{Ï˝À
5 숈\T ñ+∫, rdæq $‘·ÔHêìï #·\¢ì ˙{Ï˝À 12 >∑+≥\T Hêqu…{Ϻ $‘·TÔ ø√yê*. $‘·Ôq X¯ó~∆ ‘·sê«‘·
Hês¡TeTfi¯fl˝À H˚s¡T>± $‘·Ô{≤ìøÏ es¡Tdü\ eT<Ûä´ 20 ôd+.,MT. es¡Tdü\˝À 4 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À 1.5 ôd+.MT.
˝À‘·T>± $‘·ÔHê\T $‘·TÔø√e#·Tà ˝Ò<ë 22 I 10 ôd+.MT. bÕ*B∏Hé dü+#·T˝À¢ ù|&É, ms¡Te⁄\qT ø£*|æq eT{Ϻì
ì+|æ ˇø£ dü+∫øÏ 2 $‘·ÔHê\T #=|üq $‘·TÔø√yê*. á $‘·ÔHê\qT e÷]à / @Á|æ˝Ÿ˝À $‹Ôq≥¢sTT‘˚ p˝…’
ø£˝≤¢ yÓTTø£ÿ\T Hê≥{≤ìøÏ ‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT.
HêfÒ |ü<ä∆‹ : y˚dü$˝À 30 I 30 I 45 ôd+.MT. |ü]e÷D+ >∑\ >∑T+‘·\qT Á‘·$«‘˚ H˚\ >∑T\¢u≤] yÓTTø£ÿ
Hê≥{≤ìøÏ nqTe⁄>± ñ+≥T+~. esê¸ø±\ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝ÀH˚ eT{Ϻì+|æq >∑T+‘·˝À¢qT, dü+#·T˝À¢qT yÓTTø£ÿ\qT
Hê{≤*. yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ 2 I 2 MT >±ì, 2 I 3 MT. >±ì ñ+#ê*. mø£sê≈£î 666 qT+&ç 1000
yÓTTø£ÿ\ es¡≈£î Hê≥Tø√e#·TÃ.
n+‘·s¡ ø£èwæ : yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ n+‘·s¡ kÕ>∑T #˚j·÷*.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ |ü|ü ~qTdüT C≤‹ ô|’s¡¢qT ˝≤uÛÑkÕ{Ï>± ô|+#· Tø√e#·TÃ. ¬s+&Ée
dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç |üX¯óÁ>±dü ô|’s¡¢qT ô|+#·Tø√e#·TÃ.
j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T : ø£\T|ü⁄ ìyês¡D yÓTT<ä{Ï 2 dü+ˆˆ\ es¡≈£î #˚j·÷*. nedüsêìï ã{Ϻ 2`5 dü+ˆˆ\
eT<Ûä´ #Ó≥¢qT qs¡ø£e#·TÃ. e+≥ #Ós¡T≈£î ø£sTT‘˚ 2`3 dü+ˆˆ\ eT<Ûä ´ qs¡ø£e#·TÃ. |üX¯óÁ>±kÕìø£sTT‘˚ Á|ü‹ 2`3
HÓ\\≈£î 10`15 ôd+.MT. m‘·TÔ˝À qs¡ø±*. ø±–‘·|ü⁄ >∑TE®ø£sTT‘˚ 4`5 dü+ˆˆ eT<Ûä´ qs¡ø£e#·TÃ. #Ó≥¢ Á|üø£ÿ
224
ø=eTà\qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT q]øÏ #Ó≥T¢ m‘·T>Ô ± ô|]π>≥≥T¢ #˚ùdÔ 10`15 dü+ˆˆ\ es¡≈î£ ø£\|ü ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+~.
~>∑Tã&ç : düTu≤ãT˝Ÿ 6 dü+ˆˆ\˝À 20 MT. m‘·TÔ es¡≈î£ ô|s¡T>∑T‘·T+~. esê¸<ëÛ s¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ kÕ<Ûës¡D+>± ø£\|ü
~>∑Tã&ç mø£sê≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ 4`8 |òüT.MT. edüTÔ+~. ˙{Ï edü‹ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ eTTK´+>± Á|üø±X¯+
õ˝≤¢˝À 2`3 ¬s≥T¢ n~Ûø£+>± ø£\|ü ~>∑Tã&ç edüTÔ+~. |üX¯óÁ>±dü+ mø£sê≈£î esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ 5`10
≥qTï\T, ˙{Ïedü‹ ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢ 32`36 ≥qTï\T edüTÔ+~.
˝≤uÛ≤\T : ø£\|ü >∑{Ϻ>±, HêD´+>± ñ+≥T+~. uÛÑeq ìsêàD≤ìøÏ, |òüØï#·sY ‘·j·÷ØøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
>∑T+»\T, ø£+#Ó düú+uÛ≤\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. ø=eTà\T e+≥ #Ós¡T≈£î>± |üìøÏekÕÔsTT. Ä≈£î\T |üX¯ó
Á>±dü+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. yÓTTø£ÿ\qT 8 MT. m&É+>± ¬s+&ÉT ñeTà&ç es¡Tdü˝À¢ (es¡Tdü\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+
60 ôd+.MT.) Hê{Ï, yê{Ïì uÛÑ÷$TqT+&ç 30 ôd+.MT.\ m‘·TÔ≈£î ø√ùdÔ mø£sê≈£î 0.8 ≥qTï\ es¡≈£î m+&ÉT
y˚T‘·, ns¡ ≥qTï e+≥ #Ós¡≈£î \_ÛkÕÔsTT. düTu≤ãT˝ŸqT |ü∫Ãs=≥º>± ñ|üjÓ÷–ùdÔ KØ<Ó’q qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\ô|’
Ä<Ûës¡|ü&É≥+ ‘·–Z+#·e#·TÃ. |ü∫Ãs=≥º>± ñ|üjÓ÷–ùdÔ mø£sê≈£î 8`12 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì \_ÛdüTÔ+~. n+‘·s¡
|ü+≥>± qÁ‘·»ì nedüsêìï 50 XÊ‘·+ ‘·–Z+#·e#·TÃ. ø±–‘·+ ‘·j·÷ØøÏ ø±yê*‡q ÁX‚wü̃yÓTÆq >∑TE® düTu≤ãT˝Ÿ
qT+&ç \_ÛdüTÔ+~.
düeTdü´\T ` |ü]cÕÿs¡+ : |üX¯óÁ>±kÕìøÏ |üìøÏedüTÔ+~ ø£qTø£ yÓTT<ä{Ï dü+ˆˆ˝À yÓTTø£ÿ\qT |üX¯óe⁄\T, y˚Tø£\
u≤] qT+&ç ø±bÕ&Ü*. ˝Ò‘· Ä≈£î˝À¢ yÓTÆyÓ÷dæHé nH˚~ m≈£îÿe>± ñ+&É≥ + e\q düTu≤ãT˝Ÿ Ä≈£î\qT y˚πs
|üX¯óÁ>±dü+‘√ ø£*|æ y˚T|ü⁄ø√yê*. á #Ó≥¢≈£î düVü≤» |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\q ∫es¡≈£î ø£\T|ü⁄
yÓTTø£ÿ\T>± $T>∑\e#·TÃ. Bìï ìyê]+#·&ÜìøÏ ‘·s¡#·T n+‘·s¡ ø£èwæ #˚j·÷*. yê´bÕs¡ |ü+≥\T qcÕº\
bÕ\sTTq|ü⁄&ÉT Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ ¬s’‘·T\T düTu≤ãT˝Ÿ ‘√≥\qT $]$>± Hê{Ï n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\qT bı+<äT#·THêïs¡T.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü düTu≤ãT˝Ÿ‘√ bÕ≥T C§qï, ÄeTT<ä+, ø£+~ yÓTT<ä˝…’q$ ø£*|æ ˝≤uÛÑkÕ{Ï>± |ü+&ç+#·e#·TÃ.

yÓ<äTs¡T
yÓ<äTs¡TqT ª|ü#·Ã ã+>±s¡+μ (Green Gold) nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
s¡÷|ü⁄πsK\T : yÓ<äTs¡T ãVüQyê]¸ø£+, düqï>± bı&Ée⁄>± m<äT>∑T‘·T+~, >∑&É\T ø£DT|ü⁄\T ø£*– >∑T+Á&É+>±,
kÕ|ò>” ± ñ+{≤sTT. uÛ÷Ñ $T˝Àì <äT+|ü qT+&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~. nqT≈£L\ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ #ê˝≤ ‘·«s¡>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ <äT+|üqT+&ç ô|]π> >∑&É\ dü+K´ eT]j·TT |ü]e÷D+ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~.
yÓ<äTs¡T #ê˝≤ |üqT\≈£î $ìjÓ÷>∑ |ü&ÉT‘·T+~. n+<äT#˚‘· Bìì ªª;<äy êì ø£\|üμμ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
ø±ø£b˛‘˚ n≥M ÁbÕ+‘ê˝À¢ m≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ e⁄qï Á|ü<˚XÊ˝À¢ Á|üø£è‹ düVü≤»+>± $düÔ]+∫e⁄HêïsTT.
s¡ø±\T
1. >∑{Ϻ yÓ<äTs¡T (&Ó+Á&√ø±\eTdt Ádæºø£ºdt) : á yÓ<äTs¡T˝À >∑T\¢ ñ+&É<äT.
2. e÷eT÷\T yÓ<äTs¡T (u≤+ã÷dü Äs¡+&çH˚dæj·T) : yÓ<äTs¡T˝À >∑T\¢ e⁄+≥T+~. e+ø£s¡ ˝Ò≈£î+&Ü ì{≤s¡T>±
ñ+&ç ‘˚*ø£>± ñ+≥T+~. >∑T\¢>± ñ+&É≥+ e\q düqï>± N*à $$<Ûä |üqT\≈£î $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.

225
yê‘êes¡D+ : yÓ<Tä s¡T ñwüeí T+&É\+ eT]j·TT düeTo‘√wüí eT+&É˝≤˝À¢qT ô|s¡T>∑T‘·T+~. >±*˝À ‘˚eT m≈£îÿe>±
>∑\ |ü]dæú‘·T˝À¢ u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. düeTTÁ<ä eT≥º+ qT+&ç 1200 MT. m‘·TÔ >∑\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ô|+#·e#·TÃ.
H˚\\T : yÓ<äTs¡T nìï s¡ø±\ H˚\˝À¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~. >∑s¡|ü H˚\\T ÁX‚wü˜+, #·e⁄&ÉT ˝Ò<ë ÄeT¢ >∑TD≤\T ø£*–q
H˚\\T |üìøÏ sêe⁄. ñ<ä»ì dü÷∫ø£ 6.5 qT+&ç 7.5 es¡≈£î >∑\ H˚\\T nqT≈£L\+.
ô|+#˚ Á|ü<˚XÊ\T : |ü+≥ uÛ÷Ñ eTT˝À¢ >∑≥¢ #·T≥÷º 4 MT. m&É+˝À Hê≥e#·TÃ. 5 I 5 MT. m&É+˝À Hê{Ï ‘√≥>±
≈£L&Ü ô|+#·e#·TÃ.
Hê≥≥+ : 30 I 30 I 30 ôd+.MT. >∑T+‘·\T rdæ, eT{Ϻ, 4 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ ø£*|æ ì+bÕ*. Á|ü‹
>∑T+‘·˝ÀqT 50 Á>±eTT\ bòÕ*&Ü˝Ÿ 3 XÊ‘·+ bı&çì #·˝≤¢*. ‘=\ø£] esê¸\≈£î Hê≥Tø√yê*. ˙s¡T yÓTTø£ÿ
yÓTT<ä\T≈£î ‘·>∑\≈£î+&Ü yÓTTø£ÿ yÓTT<ä{À¢ eT{Ϻ ø=+#Ó+ m‘·TÔ>± y˚j·÷*.
yÓ<äTs¡T qs¡ø£≥+ : Hê{Ïq 7 dü+e‘·‡sê\\≈£î yÓ<äTs¡TqT yÓTT<ä{ÏkÕ] qs¡ø£e#·TÃ. uÛÑ÷eT≥º+ qT+&ç 50`75
ôd+.MT. yÓTT<ä\T e~* yÓ<äTs¡T >∑&É\qT qs¡ø±*. q]øÏq ‘·sê«‘· <äT ãT“\T X¯óÁuÛÑ+>± u≤>∑T#˚j·÷*.
dü÷#·q : 7 dü+ˆˆ\≈£î eTT+<äT>±˙ ˝Ò<ë ∫>∑Ts¡T m+&˚ eTT+<äT >∑&É\ T qs¡ø£sê<äT.
n+‘·s¡ø£èwæ : es¡Tdü\ eT<Ûä´ ˇø£{Ï ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\T <äTøÏÿ#˚dæ yÓT≥º |ü+≥\T |ü+&ç+#·e#·TÃ. yÓ<äTs¡T
ˇπøkÕ] |üP‘·ø=∫Ã, $‘·ÔHê\ì∫à ≈£î<äs¡T #·ìb˛‘·T+~.
ñ|üjÓ÷>±\T : >∑T&çXË\ ìsêàD≤ìøÏ, ‘Ó|üŒ\T>± ø£{Ϻ #˚|ü\T |ü≥º{≤ìøÏ ø£+#Ó düú+ uÛ≤\T>±, ì#ÓÃq\T>±, q&ç#˚
ø£Ás¡>± ø±–‘·|ü⁄ |ü]ÁX¯eT˝À eTT&ç|ü<ës¡ú+>± eT]j·TT |ü\T Ç‘·s¡ y˚T<ä] |üqT\≈£î yÓ<äTs¡TqT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
ãT≥º\, Ä≥ u§eTà\, |üìeTT≥¢ eT]j·TT >={≤º\ ‘·j÷· ØøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ÉT‘·T+~. ˝Ò‘· ∫>∑Tfi¯flqT }s¡>±j·T>±
≈£L&Ü ì\« #˚kÕÔs¡T.
qs¡‡Ø |ü<ä∆‹ : øÏ˝À ãs¡Te⁄≈£î düTe÷s¡T 32,000 $‘·ÔHê\T ‘·÷>∑T‘êsTT. $‘·ÔHê\qT &çôd+ãs¡T, »qe]
HÓ\˝À¢ Hês¡TeTfi¯fl˝À y˚dæ yÓTT\¬ø‹Ôq ‘·sê«‘· 4μμ I 7μμ dü+#·T˝À¢ |òæÁãe] HÓ\˝À Hê{≤*. Hê{Ïq dü+∫
yÓTTø£ÿ\qT qs¡‡Ø˝À pHé ÄKs¡T es¡≈£î ô|+∫, E˝…’ HÓ\ yÓTT<ä{Ï esê¸\≈£î Hê≥Tø√yê*. yÓ<äTs¡TqT Hês¡T
yÓTTø£ÿ\T>± ≈£L&Ü ô|+∫ Hê≥e#·TÃ.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : m≈£îÿe es¡¸bÕ‘· ÁbÕ+‘ê˝À¢ ˇø√ÿ ≈£î<äTs¡T≈£î 20`25 ¬>&É\T ≈£L&Ü ekÕÔsTT. ˙{Ï
kÂø£s¡´+ e⁄qï#√≥¢ y˚dü$ ø±\+˝À HÓ\ø√kÕ] ‘·&ç Ç∫Ãq≥¢sTT‘˚ ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~.
~>∑Tã&ç ` Ä<ëj·T+ : ˇø£ mø£s¡+˝À 150 ≈£î<äTfi¯ófl es¡≈£î ñ+{≤sTT. 7`8e dü+ˆˆ qT+&ç ≈£î<äTs¡T≈£î
dü+e‘·‡s¡+ $&ç∫ dü+e‘·‡s¡+ 10 ¬>&É\ #=|üq 1500 ¬>&É\T ekÕÔsTT. ¬>&É≈£î s¡÷. 5 #=|üq mø£sêìøÏ
s¡÷. 7500/` Ä<ëj·T+ edüTÔ+~. 20`25 dü+ˆˆ es¡≈£î n~Ûø£+>± ~>∑Tã&çìkÕÔsTT.

226
 ø£\|ü eèøå±\ kÕ>∑T |ü<ä∆‘·T\T

227
228
dæ\«sYzø˘

d”eTs¡÷u≤

>∑eTìø£ : mHé ` qÁ‘·»ì— |æ. ` uÛ≤dü«s¡+— ¬ø ` bı{≤wt

 ∫+‘·
s¡÷|ü⁄sπ K\T : u…s&¡ TÉ eTT<äTs¡T ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝À ñ+&ç >∑sT¡ ≈£î>± ñ+≥T+~. $düsÔ +¡ ∫q m‘ÓqÌÔ •Ks¡+, bı{Ï>º ±
<äè&Û+É >± ñqï yÓTT<ä\T, u…s&¡ TÉ MT<ä¡ HÓÁs¬ \T, ãT&çô|\T ñ+{≤sTT. <ë<ë|ü⁄ 24 MT. m‘·TÔ es¡≈î£ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
10`20 ∫qï Ä≈£î\‘√ s¬ eTà\T ì+&ç, Ä≈£î\T, ø=eTà\ ∫es¡ ‘=&çeT\T, |üP\T nø£ÿ&Éøÿ£ &É yÓ<»ä *¢q≥T¢
ñ+{≤sTT. ô|#·TÃ>∑\ ø±j·T\ ì+&Ü áHÓ\T >∑\ |ü⁄\T|ü⁄ >∑TE®, eTT<äTs¡T >√<ÛTä eT s¡+>∑T˝À ñ+&ç, 3`12
–+»\T+{≤sTT. ø±j·T qe+ãs¡T, &çôd+ãs¡T˝À |ü+&ÉT‘·T+~.
qs¡‡Ø ‘·j÷· ] : $‘·HÔ ê\qT »qe]`|òÁæ ãe] HÓ\˝À¢ ùdø£]+#·Tø=ì, ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ es¡≈î£ ì\« e⁄+#·Tø√e#·TÃ.
øÏ˝À ãs¡Te⁄≈£î 1800 qT+&ç 2000 –+»\T+{≤sTT. $‘·HÔ ê\qT #·\ì¢ ˙{Ï˝À 24 >∑+ˆˆ\T Hêqu…{ºÏ 5μμ I 9μμ
dü+#·T˝À¢ Hê{≤*. yês¡+ s√E˝À¢ $‘·qÔ + yÓTT\¬ø‘·T‘Ô T· +~. |òÁæ ãe]˝À $‹Ôq≥¢sTT‘˚, p˝…’ HÓ\≈£î yÓTTø£ÿ\T
Hê≥{≤ìøÏ dæ<+∆ä >± ñ+{≤sTT.
HêfÒ düeTj·T+ : pHé`p˝…’ e÷kÕ\T nqT≈£L\+. ˙s¡Tqï#√≥¢ ôdô|+º ãs¡T es¡≈î£ Hê≥Tø√e#·TÃ.
Hê≥≥+ : mø£sê≈£î 40 (10 MT. I 10 MT.) qT+&ç 50 (9 MT. I 9 MT.) yÓTTø£ÿ\T es¡≈î£ Hê≥Tø√e#·TÃ.
∫+‘· n+≥T¢ ≈£L&Ü Hê≥Tø√e#·TÃ. s√&É¢ Á|üøÿ£ q 10 MT. ` 12 MT. m&É+˝À Hê≥Tø√yê*. ˇø£ dü+e‘·‡s¡+
ej·TdüT ø£*–q yÓTTø£ÿ\qT s√&É¢ yÓ+≥ esê¸ø±\+ Äs¡+uÛ+Ñ ˝À Hê{≤*.
n+‘·s¡ ø£èwæ : yÓTTø£ÿ\T ô|fÒº eTT+<äT H˚\qT ˝À‘·T>± <äTqTïø√yê*. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ esê¸ø±\+˝À ˝À‘·T>±
<äTìïq≥¢sTT‘˚ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D>Ò ±ø£ es¡¸|⁄ü ˙s¡T uÛ÷Ñ $T˝À ì\Te e⁄+&ç yÓTTø£ÿ\T @|ü⁄>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : ˙s¡Te⁄qï Á|ü<X˚ Ê\˝À yÓTT<ä{Ï y˚d$ü ø±\+˝À yÓTTø£ÿ\≈£î 3 yêsê\ø√kÕ] ˙{Ï‘&· ç Çyê«*.
n+‘·s¡ |ü+≥\T: yÓTT<ä{Ï 4, 5 dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ e´ekÕj·T |ü+≥\T ˝≤uÛkÑ Õ{Ï>± ô|+#·Tø√e#·TÃ. #Ó≥T¢
u≤>± ô|]>±ø£ |üXó¯ Á>±dü ô|s’ q¢¡ T ô|+#·Tø√e#·TÃ.
~>∑Tã&ç : 7`8 dü+e‘·‡sê\ qT+&ç #Ó≥Tº ø±|ü⁄ø=∫Ãq|üŒ{Ïø° 15e dü+ˆˆ qT+&ç n~Ûø£ ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~. #Ó≥Tº≈î£
30`40 øÏ˝À\ ø±j·T ~>∑Tã&çìdüT+Ô ~.
ñ|üj÷Ó >±\T : u≤≥\ Á|üøÿ£ q HêfÒ+<äT≈£î, ∫+‘·|+ü &ÉT≈£î, ø£\|ü≈î£ , e+≥ #Ói≈£î≈£î nqTyÓq’ #Ó≥Tº. Bì e\q
e#˚à u§>∑TZ ø£+kÕ\T\T yê&É‘ês¡T. ø£\|ü >∑{~ºÏ ø±e⁄q |üìeTT≥T¢, s√ø£fió¯ fl, >±qT>∑\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
ìkÕ‡s¡e+‘·yTÓ qÆ , ‘·≈î£ ÿe ‘˚eT>∑\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ô|s¡>>∑ \∑ <äT.
Á|ü‘´˚ ø£ $esê\T : @ Ks¡Tà ˝Ò≈î£ +&ÜH˚ #Ó≥Tº≈î£ s¡÷. 1000/` ~>∑Tã&ç edüT+Ô ~. s¬ +&ÉT dü+ˆˆ\ ø=ø£kÕ] #=|üq
80 dü+e‘·‡sê\T ø±düT+Ô ~. 15 dü+ˆˆ\ ej·TdüT >∑\ #Ó≥Tº dü>≥∑ Tq 220 øÏ˝À\ |ü+&çq ø±j·T\ìdüT+Ô ~.
Bì˝À 55 XÊ‘·+ >∑TE®, 34 XÊ‘·+ –+»\T ñ+{≤sTT. –+»\T |æ+&ç |ü<ësêú\≈£î #Íø£ Á|ü‘ê´e÷ïj·T+,
yê{Ïì dü]#˚dæ q÷\T, »qT|üHês¡, ñìï ˝≤+{Ï yê{ÏøÏ |üPkÕÔsT¡ .

229
 y˚|ü
y˚|ü XÊÁd”j
Ô T· HêeT+ ªnC≤&çsø¡ ±º Ç+&çø±μ. y˚|ü e+≥ #ÓsT¡ ≈£î>±qT, |üXó¯ Á>±dü+>±qT, |üìeTT≥¢≈î£
ø£\|ü>±qT eT]j·TT ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT>±qT ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
H˚\\T: m≥Te+{Ï H˚\˝ÀHÓH’ ê ô|s¡T>∑T‘·T+~. sê‹ H˚\, ˝À‘·T ‘·≈î£ ÿe HÓ\˝À¢ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~. ÇdüTø£
H˚\\T, ˙s¡T ì\Te e⁄+&˚ H˚\\T, ˙{Ï eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¡jT˚ ´ H˚\\T, #Í&ÉT uÛ÷Ñ eTT\T nqT≈£L\+ ø±e⁄. ñ<ä»ì
dü÷∫ø£ 6.2`8.0 es¡≈î£ e⁄qï uÛ÷Ñ eTT˝À¢ u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
yê‘êes¡D+ : düeTTÁ<ä eT{≤ºìøÏ 50`1500 MT. m‘·TÔ e⁄qï ÁbÕ+‘ê\˝À y˚|ü Äs√>∑´+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
es¡¸bÕ‘·+ dü+e‘·‡sêìøÏ 450`1200 $T.MT. es¡≈î£ nedüse¡ Te⁄‘·T+~. Bs¡È esê¸u≤Û e |ü]dæ‘ú T· \qT ≈£L&Ü
‘·≥Tº≈î£ +≥T+~.
Á|ües¡q∆ + : $‘·qÔ + <ë«sê Á|ües¡q∆ + #˚jT· e#·TÃ. $‘·HÔ ê\T yÓTT\ø£ X¯øìÔÏ 2`3 yêsê\˝À ø√˝ÀŒ‘êsTT. ø±j·T\T
|ü+&ÉT≥≈£î ø=~› s√E\ eTT+<˚, |üdTü |ü⁄ Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T˝À ñqï|ü&ÉT ø=eTà\qT $~*à sê*à @sê*.
$‘·HÔ ê\qT ø±j·T\ qT+∫ y˚sT¡ #˚d,æ ˙{Ï˝À ø£&–ç , 4`5 s√E\T Äs¡u{… ≤º*. $‘·HÔ ê\qT H˚sT¡ >± Hê{Ï>±ì,
Hês¡T ô|+∫>±ì ˝Ò<ë bÕ©B∏Hé dü+#·T˝À¢ ô|+∫>±ì Hê≥e#·TÃ. $‘·HÔ ê\T 1`2 yêsê\˝À yÓTT\TkÕÔsTT.
yÓTTø£ÿ\T 15`30 ôd+.MT. ô|]–q ‘·sê«‘· bı\+˝À ø±e*‡q #√≥ Hê≥Tø√e#·TÃ.
HêfÒ <ä÷s¡+, n+‘·s¡ |ü+≥\T : H˚\ dü«uÛ≤e+, ÁbÕ+‘·+ jÓTTø£ÿ yê‘êes¡D≤ìï ã{Ϻ yÓTTø£ÿ≈£î yÓTTø£ÿ≈£î eT<Û´ä
6 qT+&ç 8 MT. <ä÷s¡+˝À, yÓTTø£ÿ\ eT<Û´ä es¡Tdü\˝À 6 qT+&ç 8 MT. <ä÷s¡+˝À Hê≥Tø√e#·TÃ. yÓTT<ä{Ï
dü+e‘·‡s¡+ yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe ø±\+ ˙{Ï m<ä&› øç Ï >∑T]ø±≈£L&É<Tä . yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·≈î£ ÿe.
s¬ +&Ée dü+e‘·‡s¡+ qT+∫ ô|s¡T>∑T<ä\ sπ ≥T n~Ûø+£ >± e⁄+≥T+~. #Ó≥T¢ |üP]Ô>± ô|s¡T>∑T≥≈£î 8`10 dü+e‘·‡sê\T
|ü&TÉ ‘·T+~. #Ó≥¢ eT<Û´ä q ‘·≈î£ ÿe ø±\|ü]$T‹>∑\ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T, |ü|ü <ÛëHê´\T, n˝≤π> ≈£Ls¡>±j·T\T
|ü+&ç+#·Tø√e#·TÃ.
~>∑Tã&ç : y˚|ü yÓTTø£ÿ y˚dqæ 3`5 dü+e‘·‡sê\T ‘·sê«‘· ø±|ü⁄ì∫ÃHê 10 dü+e‘·‡sê\ ‘·sê«‘· >±ì ˝≤uÛkÑ Õ{Ï
~>∑Tã&ç sê<äT. 10 dü+e‘·‡sê\T Äô|ã’ &çq #Ó≥Tº dü+e‘·‡sêìøÏ 50`100 øÏ˝À\ ø±j·T\T ø±düT+Ô ~. $‘·qÔ +
ø±j·T ãs¡Te⁄˝À 60 XÊ‘·+ es¡≈î£ ñ+≥T+~. Á|ü‹ øÏ˝À $‘·qÔ + qT+&ç 200 Á>±. q÷HÓ, 800 Á>±. #Óøÿ£
(|æ+&ç) edüT+Ô ~. øÏ˝À $‘·HÔ ê\ <Ûsä ¡ s¡÷. 4`5/` mø£sê≈£î 80`100 #Ó≥¢ qT+&ç $‘·qÔ + <ë«sê 16 y˚\
$T+∫ Ä<ëj·T+ edüT+Ô ~. ô|]–q #Ó≥¢ qT+&ç mø£sê≈£î 16 ≥qTï\ es¡≈î£ ø£\|ü \_ÛdTü +Ô ~. ≥qTï ˇø£{øÏ Ï
s¡÷. 1000 #=ˆˆq 40 y˚\ es¡≈î£ ø£\|ü MT<ä Ä<ëj·T+ edüT+Ô ~.
ñ|üj÷Ó >±\T : y˚|ü q÷HÓ ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ y˚|qü ÷HÓ qT+&ç 60
s¡ø±\sTTq ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT÷\ |ü<ësêú\qT y˚sT¡ #˚jT· &É+ »]–+~. n$ yÓT˝≤$THé Á{Ïj÷· ˝Ÿ, ôd\$Hé,
nC≤&çsêøÏHº é y˚|ü q÷HÓqT düãT“\T, Wwü<ëÛ \ ‘·j÷· Ø˝À yê&É‘ês¡T. y˚|ü ø±+&É+, Ä≈£î\T, |ò˝ü ≤\T, y˚sT¡ ,¢
|üP\T, $‘·HÔ ê\T, u…s&¡ TÉ \qT j·TTHêì Äj·TTπs«<ä+ yÓ<’ ë´\˝À yê&É‘ês¡T. y˚|ü Ä≈£î\T |üXó¯ Á>±dü+>± ñ|üj÷Ó >∑

230
|ü&>É ±sTT. y˚Tø£\T y˚|qü T Çwü+º >± ‹+{≤sTT. HêD´yÓTqÆ ø£\|üìdüTÔ+~. Bì˝À ø°≥ø£ Hê•ì s¡kÕj·THê\T
ñ+&É≥+ e\q BìøÏ |ü⁄#·Tà |ü≥&º +É >±ì #Ó<\ä T |ü≥&º +É >±ì »s¡T>∑<Tä . y˚|ü ø±+&É+ qT+&ç ã+ø£ ≈£L&Ü
\_ÛdTü +Ô ~. Bìì ádtº Ç+&çj÷· >∑yTé nì n+{≤s¡T.
y˚|ü $‘·HÔ ê\˝À nC≤&çsø¡ HºÏ é nH˚ Ä\ÿ˝≤sTT&é ñ+≥T+~. Bì e\q y˚|≈ü î£ ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ X¯øÔÏ
eT]j·TT Ç‘·s¡ Wwü<äÛ >∑TD≤\T ekÕÔsTT.

ã+»s¡T uÛ÷Ñ eTT˝À¢ kÕe÷õø£ n&Ée⁄\ ô|+|üø+£

@ ÁbÕ+‘·+˝ÀHÓH’ ê kÕ>∑T˝À ˝Òì #Í&ÉT, sê‹, ˙{Ï eTT+|ü⁄q≈£î eT]j·TT ˙{Ï ø√‘·≈î£ >∑T] nj˚T´
uÛ÷Ñ eTT\qT ã+»s¡T uÛ÷Ñ eTT\T>± |ü]>∑D+Ï #·e#·TÃ. Á|üdTü ‘Ô +· eTq <˚X+¯ ˝À M{Ï $d”sÔ +í¡ 159 $T.ôV≤. Ç˝≤+{Ï
uÛ÷Ñ eTT˝À¢ H˚\ s¡ø±ìï ã{Ϻ eT]j·TT yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \qT ã{Ϻ dü]jÓTÆ q yÓTTø£ÿ\qT m+#·Tø=ì kÕ+πø‹ø£
j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \‘√ ô|+∫‘˚ Äj·÷ uÛ÷Ñ eTT\ ~>∑C≤]q uÛ÷Ñ kÕs¡ |ü]dæ‹ú ì |ü⁄q]ï]à+#·e#·TÃ.
Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‹ú : Á|üdTü ‘Ô · n+#·Hê\qT ã{Ϻ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À n&Ée⁄\T 78.9 $T*j·Tq¢ ôV≤ø±ºs˝¢¡ À $dü]Ô +∫e⁄HêïsTT.
yê‘êes¡D düeT‘·T˝≤´ìï s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ n&Ée⁄\ $d”sÔ +í¡ , uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À 33 XÊ‘·+ ñ+&Ée\dæ ñqï~. ø±˙ M{Ï
$d”sÔ +í¡ Ç|ü&ÉT uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À 24.0 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ñqï~. u≤<Ûëø£sy¡ TÓ qÆ $wüjT· + @$T≥+fÒ kÕ©Hê eTq
<˚X+¯ ˝À 47,500 ôV≤ø±ºs˝¢¡ À n&Ée⁄\T qs¡ø㣠&ÉT‘·THêïj·Tì n+#·Hê. Ç+‘· $d”sÔ +í¡ ˝À n&Ée⁄\T qs¡ø&£ ÜìøÏ
nH˚ø£ ø±s¡D≤\THêïsTT. yê{Ï˝À eTTK´yÓTqÆ $. n~Ûø£ XÊ‘·+ Á>±MTD Á|ü»\T e+≥ #ÓsT¡ ≈£î ø√dü+ n&Ée⁄\ô|’
Ä<Ûës¡|&ü ≥É + e\q <˚X+¯ ˝À yê&ÉT‘·Tqï e+≥ #ÓsT¡ ≈£î˝À 75 XÊ‘·+ n&Ée⁄\ qT+&ç e÷Á‘·yT˚ ùdø£]+#·ã&ÉT#·Tqï~.
ìwæ<e∆ä TsTTq n&Ée⁄˝À¢ |üXó¯ e⁄\ dü+#ês¡+ ≈£L&É yê{Ï HêX¯HêìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·Tqï~.
n&Ée⁄\ $d”sÔ +í¡ ‘·>&Z∑ +É e\q Äj·÷ H˚\\T ìkÕ‡s¡eT>∑T#·THêïsTT. á $<Û+ä >± ìØ«s¡´yÓTqÆ n&Ée⁄\
eT÷\+>± e+≥ #Ói≈£î ø=s¡‘· @s¡Œ&É≥y˚T >±ø£ |ü]ÁX¯eT\≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ø£\|ü≈î£ ≈£L&Ü ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT#·Tqï~.
n+‘˚>±ø£, Bì eT÷\+>± yê‘êes¡D+ ≈£L&Ü ø£\Twæ‘e· Te⁄‘·Tqï~.
kÕe÷õø£ n&Ée⁄\ eTTK´ ñ<˚X› ´¯ +
kÕe÷õø£ n&Ée⁄\ eTTK´ ñ<˚X› ´¯ + kÕe÷õø£ Á|üj÷Ó »q+ kÕ~Û+#·T≥j˚T >±ø£ e÷qe‘ê ñ<˚X› ´¯ +
≈£L&Ü ø£*dæ ñqï~. <˚X+¯ ˝À |üXó¯ e⁄\ y˚T‘·, e+≥ #ÓsT¡ ≈£î eT]j·TT ø£\|ü nedüsê˝À¢ dü«j·T+ düeTè~∆ì
kÕ~Û+#·≥+. n≥M ñ‘·Œ‘·T\Ô eT÷\+>± ñ<√´>∑ neø±XÊ\qT ô|+∫ ‘·<ë«sê Á>±MTD s¡T>∑à‘·\qT ìyê]+#·≥+.
Á|ü»˝À¢ #Ó≥¢ ô|+|üø±ìï >∑T]+∫q #Ó‘’ q· ´+ rdüTø=ì sêe{+. Ä]úø±_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·&+É ˝À ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚
#Ó≥q¢ T ô|+#·&+É ˝À Á|ü»\≈£î düV‰ü j·T |ü&≥É +. Á>±MTD Ä<ëj·÷ìï ô|+#·&ÜìøÏ $$<Ûä n≥M e´ekÕj·T
|ü<‘∆ä T· \qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+. |ü≥Dº ≤˝À¢ #Ó≥¢ ô|+|üø+£ <ë«sê HêHê{Ïø° ô|]–b˛‘·Tqï ø±\Twü´ ìyês¡D≈£î
<√Vü≤<ä|&ü ≥É +. nqTã+<Ûä |ü]ÁX¯eT\≈£î ø±e\dæq eTT&ç |ü<ësêú\qT düs|¡ süò ê #˚jT· ≥+. ìs¡T|üj÷Ó >∑eTsTTq
øå±s¡ uÛ÷Ñ eTT\qT e´ekÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚jT· ≥+. H˚\ ø√‘·≈î£ >∑Ts¡sTTq uÛ÷Ñ eTT˝À¢ #Ó≥T¢ ô|+∫ yê{Ïì e´ekÕj·T
jÓ÷>∑´+ #˚jT· ≥+.

231
kÕe÷õø£ n&Ée⁄\ n+‘·sêÙK\T
1. n≥M øπ Áå ‘ê\T : e´ekÕj·T uÛ÷Ñ eTT\ >∑≥ô¢ |q’ eT]j·TT Ç‘·s¡ e´ekÕj˚T‘·s¡ uÛ÷Ñ eTT˝À¢qT #Ó≥T¢ ô|+#·≥+.
2. >±* n&É+¶ ≈£î\T : ô|qT>±\T\T M#˚≥|ü⁄&ÉT kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ ô|e’ T{Ϻ ø=≥Tºø=ì b˛≈£î+&Ü ìyê]+#·e#·TÃ.
M{Ï <ë«sê uÛ÷Ñ kÕsêìï |ü]s¡ø+åÏ #·e#·TÃ.
3. n≥M e´ekÕj·T+ : |ü+≥\ e´ekÕj·T+‘√ #Ó≥¢ ô|+|üø±ìï »‘·|sü ∫¡ e´ekÕj·T+ #˚ùd |ü<‹∆ä e\q
|ü+≥\ qT+&ç Ä<ëj·Ty˚T>±ø£, #Ó≥¢ qT+&ç ≈£L&Ü $$<Ûä s¡ø±\ ˝≤uÛ≤\qT bı+<äe#·TÃ.
4. #Ó≥T¢`|üXó¯ Á>±dü e´ekÕj·T+ : #Ó≥q¢ T eT]j·TT |üXó¯ Á>±dü yÓTTø£ÿ\qT »‘·|]ü ∫ ô|+#·≥+. Bì e\q
≈£L&Ü ãVüQfi¯ Á|üj÷Ó »q+ ñ+~.
5. |ü≥Dº n&Ée⁄\T : #Ó≥q¢ T |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê˝À¢ ô|+∫, ‘·<ë«sê |ü≥Dº ≤\≈£î XÀuÛqÑ T #˚≈L£ ]à yê‘êes¡D
ø±\TcÕ´ìï ‘·–+Z #·≥+.
6. eTH√˝≤¢dü n&Ée⁄\T : #Ó≥T¢ ô|+#·&+É <ë«sê Á|ü»\≈£î $H√<ëìï, ñ˝≤¢kÕìï#˚à $<Û+ä >± |üsê´≥ø£
Á|ü<X˚ Ê\qT n_Ûeè~∆ #˚jT· ≥+.
#Ó≥¢ ô|+|üø+£ ˝À ø=ìï kÕ+πø‹ø£ dü÷#·q\T
eTT+<äT>± #Ó≥T¢ Hê≥e\dæq ã+»s¡T uÛ÷Ñ eTT˝À¢>\∑ $$<Ûä s¡ø±˝…q’ eTTfi¯fl bı<ä\qT, ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT,
X¯óÁuÛ+Ñ #˚dæ M\sTTq #√≥¢ <äTHêï*. yÓTTø£ÿ\T Hê≥{≤ìøÏ eTT+<äT y˚T`pHé e÷kÕ˝À¢ mqTïø=qï uÛ÷Ñ eTT˝À¢
>∑T+‘·\T (30 I 30 I 45 ôd+.MT.) Á‘·e⁄«ø√yê*. mø£sê≈£î mìï >∑T+‘·\T rj·÷\qï~ ô|+#˚ yÓTTø£ÿ\qT
ã{Ϻ ñ+≥T+~.
Á|ü‹ >∑T+‘· düTe÷s¡T>± m≥T#·÷dæHê 2 qT+&ç 4 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñ+&Ü*. Á‘·$«q Á|ü‹ >∑T+‘·˝À
4 øÏ˝À\ |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄, ‘·–q+‘· q\¢eT{Ï,º M\sTTq#√≥¢ ns¡ø˝Ï À y˚||ü +æ &ç, 50 Á>±. &ç.m.|æ. eT]j·TT 50
Á>±. 3 XÊ‘·+ *+&˚Hé ø£*|æ y˚j÷· *. ‘·<Tä |ü] pHé`p˝…’ e÷kÕ˝À¢ mqTïø=qï yÓTTø£ÿ\qT Hê{≤*.
yÓTTø£ÿ\qT Hê{Ïq ‘·sê«‘· rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T
ms¡Te⁄\T : esê¸ø±\+˝À es¡¸+ ≈£î]dæq ‘·sê«‘· yÓTTø£ÿ≈£î 100 Á>±. #=|üq &ç.m.|æ. s¬ +&ÉTkÕs¡T¢ yÓTT<ä≥
p˝…˝’ ÀqT, Äô|q’ &çX+¯ ãs¡T˝ÀqT y˚j÷· *. yÓTT<ä{Ï s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\T y˚ùdÔ dü]b˛‘·T+~.
Q ˙{Ïj·÷»e÷q´+ : #Ó≥T¢ Hê{Ïq yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ u…≥º 2 ˝Òø£ 3 yêsê\T ñqï≥¢sTT‘˚ ‘·|üŒìdü]>±
˙s¡T ô|{≤º*. ≈£î+&É\‘√ ˙s¡T b˛j·T≥+ <ë«sê ˙{Ï m<ä›&çì ‘·≥Tºø√e#·TÃ. yÓTTø£ÿ\T ô|{Ϻq yÓTT<ä{Ï
y˚dü$ ø±\+˝À 15 qT+&ç 20 s√E\ø=ø£kÕ] 7 qT+&ç 8 kÕs¡T¢ nedüsêìï ã{Ϻ ˙s¡T b˛j·÷*. á
$<Ûä+>± ÁX¯<ä∆ rdüT≈£î+fÒ m≈£îÿe XÊ‘·+ yÓTTø£ÿ\T Áã‹øÏ #Ó≥¢ ô|+|üø£+ ˝≤uÛÑkÕ{Ï>± ñ+≥T+~.
Q ø£\T|ü⁄ rj·T≥+ : yÓTTø£ÿ\T @|ü⁄>± ô|s¡>∑{≤ìøÏ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*. yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl˝À
ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT 2 qT+&ç 3 kÕs¡T¢ rdæ bÕ<äT\T#˚dæq≥¢sTT‘˚ yÓTTø£ÿ\T @|ü⁄>± ô|s¡>∑{≤ìøÏ neø±X¯+
ñ+≥T+~.
232
Q ø=eTà\T ø£‹Ô]+#·≥+ : u≤\´<äX¯˝À |æ\¢\≈£î Áø£eT•ø£åD n\e]Ãq≥T¢, ∫qï>± ñqï yÓTTø£ÿ\ Á|üø£ÿ
ø=eTà\qT ‘·–q Ø‹˝À ø£‹Ô]+∫ ô|+∫q≥¢sTT‘˚ #Ó≥T¢ ô|]–q ø=~› ì{≤s¡T>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
Q ‘˚eT ì\Te #˚ùd |ü<‘∆ä T· \T : n&Ée⁄\qT ô|+#˚ uÛ÷Ñ eTT˝À¢ n~ÛøX£ Ê‘·+ ‘˚*ø£ H˚\\T eT]j·TT ìkÕ‡s¡e+‘·
eTsTTq uÛÑ÷eTT\T ø£qTø£, yê{Ï˝À ‘˚eT m≈£îÿe ø±\+ ì\« ñ+&É<äT. ø£qTø£ ‘˚eT m≈£îÿe ø±\+ ì\Te
ñ+#˚ |ü<ä∆‘·T\T bÕ{Ï+#·e\dæq nedüs¡+ ñqï~. eTq≈£î #Íø£>± \_Û+#˚ e]bı≥Tº <ë«sêq÷, »\X¯øÏÔ
nH˚ s¡kÕj·Tq+ ˝Ò<ë eT{Ϻ≈£î+&É\ <ë«sê ˙s¡T u§≥T¢>± |ü&˚≥≥T¢ #˚j·T≥+ <ë«sê ‘˚eT n~Ûø£ XÊ‘·+˝À
m≈£îÿe ø±\+ ì\e ñ+&˚≥≥T¢ #˚j·Te#·TÃ.
e]bı≥Tº n‹ #Íø£>± \_Û+#·≥+ e\q Bìì yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl˝À 8 ôd+.MT. eT+<ä+˝À y˚j·÷*.
n{≤¢ #˚j·T≥+ <ë«sê ‘˚eT m≈£îÿeø±\+ ì\Te ñ+≥T+~. á $<Ûä+>± e]bı≥Tº y˚dæq yÓTTø£ÿ\≈£î
3 yêsê\≈£î ˇø£kÕ] ˙s¡T b˛j·÷*‡ ñ+≥T+~. e]bı≥Tº y˚ùd eTT+<äT #Ó<ä\T |ü≥º≈£î+&Ü 50Á>±.3 XÊ‘·+
*+&˚Hé bı&çì bÕ<äT˝À¢ ‘·|üŒìdü]>± y˚j·÷*. e]bı≥Tº y˚j·T≥+ <ë«sê ‘·&ç ì\e ñ+#·&Éy˚T >±ø£ ø£\T|ü⁄
yÓTTø£ÿ\qT n‹ düeTs¡úe+‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃ. n+‘˚>±ø£ á e]bı≥Tº eT* dü+e‘·‡sêìøÏ ≈£î[fl H˚\˝À
ùd+ÁBj·T |ü<ës¡ú |ü]e÷D+ ô|s¡>∑{≤ìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.

Je Ç+<Ûäq eèøå±\T ` yê{Ï ô|+|üø£+

»Á{ÀbòÕ (˝Ò<ë) n&É$ ÄeTT<ä+
»Á{ÀbòÕ ø£s¡ÿdt`nyÓT]ø±˝Àì ñwüíeT+&É\ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q ∫qïbÕ{Ï bı<ä˝≤+{Ï #Ó≥Tº. Ç~
$_Ûqï yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T˝À¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~. eTqsêÁwüº+˝À »Á{ÀbòÕ ‘·÷s¡TŒø£qTeT˝À¢ düVü≤»dæ<ä∆+>±
ø£qã&ÉT‘·T+~. eTTK´+>± $XÊK|ü≥ï+, $»j·Tq>∑s+¡ , lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À¢ >∑\ ø=+&É ÁbÕ+‘ê˝À¢ ø£qã&ÉT‘·T+~.
ñ|üjÓ÷>±\T : »Á{ÀbòÕ –+»\qT+&ç rdæq q÷HÓqT ø=y=«‘·TÔ\T, düãT“\T, yê]ïwt\ ‘·j ·÷Ø |ü]ÁX¯eT˝À¢
yê&É‘ês¡T. á q÷HÓqT Je Ç+<Ûqä +>± ‘·j÷· s¡T #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ &ûõ˝Ÿ≈î£ Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± e⁄|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
#Ó≥Tº u…s¡&ÉT˝ÀqT+&ç e#˚à bÕ\˝≤+{Ï Á<äe+˝À »Á{À|æHé nH˚ Ä\ÿ˝≤sTT&é ø±´q‡sY ∫øÏ‘·‡≈£î e⁄|üjÓ÷>∑|ü&ÉT
‘·T+~. Bìì #·s¡às√>±\ ìyês¡D≈£î, s¡÷e÷{Ï»+, |üX¯óe⁄\ >±j·÷\ ìyês¡D≈£î ≈£L&Ü e⁄|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
y˚fi¯flqT bÕeTTø±≥T≈£î eT+<äT>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. »Á{ÀbòÕ $‘·ÔHê\ <ë«sê q÷HÓrdæq ‘·sê«‘· $T–*q
#Óøÿ£ ˝À qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wæjT· + m≈£îÿe XÊ‘·+ e⁄+{≤sTT. ø±ã{Ϻ ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄>± e⁄|üj÷Ó >∑|&ü TÉ
‘·T+~. »Á{ÀbòÕ Ä≈£î\qT ≥dü‡sY |ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T\≈£î ÄVü‰s¡+>± e⁄|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
\ø£Då ≤\T : ∫qïbÕ{Ï bı<ä. düTe÷s¡T 3`5 MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈î£ ô|s¡T>∑T‘·T+~. eT+∫kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ uÛ÷Ñ eTT˝À¢,
dü]|ü&çq+‘· ˙{Ï bÕs¡T<ä\e⁄qï H˚˝˝À¢ 8`10 MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈£î ô| s¡T>∑T‘·T+~. u…s¡&ÉT ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝À
e⁄+&ç, Bì MT<ä >±≥T ô|{Ϻq|ü⁄&ÉT ‘Ó\¢{Ï bÕ\˝≤+{Ï Á<äe+ ø±s¡T‘·T +~. M{Ï Ä≈£î\T 3`5 uÛ≤>±\T>±
$düÔ]+∫ ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#·Ã qT+&ç eTT<äTs¡T Ä≈£î|ü#·Ãs¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡T‘êsTT. Ä≈£îø±&É bı&Ée⁄ 6`23 $T.MT.
e⁄+≥T+~. ø=eTà ∫es¡˝À |üP\>∑T‘·TÔ\T e⁄+{≤sTT. Ä≈£îsê˝Ò ø±\+˝À (#·*ø±\+) ø±j·T\T ø±j·T&É+

233
yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. m≈£îÿe y˚&ç e⁄qï Á|ü<˚XÊ˝À¢ ‘˚eT e⁄qï|ü&ÉT m≈£ îÿekÕs¡T¢ ø±|ü⁄ø=#˚à ÄkÕÿs¡+ e⁄+~.
esê¸<Ûës¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ ˇø√ÿ |üP\>∑T‹Ô qT+&ç düTe÷s¡T 10 ø±j·T\T ø±kÕÔsTT. n<˚ |ü]$T‘· ˙{Ï edü‹ e⁄qï
Á|ü<˚XÊ˝À¢ ˇø√ÿ |üP\>∑T‹Ô qT+&ç 20`25 ø±j·T\T ø±ùdM\T+~. ˇø√ÿø±j·T˝À 2`3 –+»\T+{≤sTT.
ø±j·T\T Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T qT+&ç eTT<äTs¡T |üdTü |ü⁄s+¡ >∑T≈£î, Äô|’ q\¢s+¡ >∑T≈£î e÷]q|ü&ÉT $‘·HÔ ê\T ‘·j÷· s¡sTTq≥T¢
uÛ≤$+#ê*. $‘·qÔ + n_Ûeè~∆ #Ó+<ä{≤ìøÏ 2`4 HÓ\\T |ü&TÉ ‘·T+~. $‘·HÔ ê\T ÄeTT<ä+ $‘·HÔ ê\qT b˛*e⁄+&ç
ô|’bıs¡ q\¢>± e⁄+≥T+~.
yê‘êes¡D+ : nìï yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T˝À¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~. esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T\qT ≈£L&Ü ‘·≥Tºø=+≥T+~.
es¡¸bÕ‘·+ düTe÷s¡T 400`900$T.MT. e⁄+&Ü*. m≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ e⁄qï ÁbÕ+‘ê˝À¢ m≈£îÿe ~>∑Tã&ç edüT+Ô ~.
H˚\\T: ÇdüTø£, >∑{Ϻ mÁs¡H˚\\T, ã+»s¡T uÛÑ÷eTT˝À¢ u≤>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. ˝À‘Ó’q H˚\\T u≤>± nqT≈£L\+.
|ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô : $‘·ÔHê\T ˝Ò<ë ø±+&É|ü⁄ eTTø£ÿ\ <ë«sê |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃ. ø±+&É|ü⁄ eTTø£ÿ\ <ë«sê e∫Ãq
yÓTTø£ÿ\≈£î ‘·*¢y˚s¡T e⁄+&É<äT. |üø£ÿ y˚fi¯ófl+{≤sTT. ø±ã{Ϻ esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T˝À¢ ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·>∑TZ‘·T+~.
qs¡‡Ø j·÷»e÷q´+ : HêD´yÓTÆq $‘·ÔHê\qT eTT+<äT>± ùdø£]+#ê*. qs¡‡Ø yÓTTø£ÿ\T ô|+#·& ÜìøÏ 9ˆˆ I 5ˆˆ
ôd’E ø£*– 200 π>J bÕ*B∏Hé dü+#·T\T nqT≈£L\+. á dü+#·T˝À¢ 3:2:1 ìwüŒ‹Ô˝À eT{Ϻ, ÇdüTø£, ù|&É,
ms¡Te⁄\ $TÁX¯e÷ìï »˝…¢&É|ü{Ϻ ì+bÕ*. dü+#·T\qT es¡Tdü˝À¢ neT]à ˙{Ï‘√ ‘·&ÉbÕ*. ˙s¡T n&ÉT>∑Tes¡≈£î
#˚sê\+fÒ 4, 5 kÕs¡T¢ ‘·&ÉbÕ*. »Á{ÀbòÕ $‘·ÔHê\qT eTT+<äT>± #·\¢ì ˙{Ï˝À 12 >∑+≥\T Hêqu…{Ϻ
ãs¡Te⁄>± e⁄qï yê{ÏH˚ m+|æø£ #˚j·÷*. |òæÁãe]`e÷]à e÷kÕ˝À¢ ˇø√ÿ dü+∫˝À 2 –+»\qT düTe÷s¡T
2 ôd+.MT. ˝À‘·T>± y˚dæ eT{Ϻì ø£bÕŒ*. $‹Ôq yÓTT<ä{Ï yês¡+ s√E˝À¢ 2 kÕs¡T¢ ˙s¡T b˛j·÷*. 5`6 s√E˝À¢
$‘·qÔ + yÓTT\¬ø‘·T‘Ô T· +~. ‘·sê«‘· 4e yês¡+ es¡≈î£ s√Eø√kÕ] ˙s¡T b˛j·÷*. 2e HÓ\ qT+&ç 2 s√E\ø√kÕ]
˙s¡T b˛j·÷*. yÓTTø£ÿ\T kÕ<Ûës¡D+>± 3`4 HÓ\\ ø±\+˝À 35`45 ôd+.MT. m‘·TÔ es¡≈£î ô|s¡T>∑T‘êsTT.
yÓTTø£ÿ\T ô|]π> <äX¯˝À dü+#·T\ ÁøÏ+<ä qT+&ç y˚s¡T¢ e∫Ãq|ü⁄&ÉT yê{Ïì ø£‹Ô]+∫ j·T<Ûë‘·<Ûä+>± es¡Tdü˝À¢
neTs¡TÃø√yê*. Äô|’ 10`15 s√E\≈£î yÓTTø£ÿ\qT bı\+˝À Hê≥Tø√e#·TÃ. n˝≤π> ø=eTà ø£‹Ô]+|ü⁄\qT
≈£L&Ü dü+#·T˝À¢ ô|{Ϻ s√p ˙s¡T ˇø£kÕ] b˛j·÷*. ø=eTà\ ø£‹Ô]+|ü⁄\ <ë«sê yÓTTø£ÿ\T 3 HÓ\\≈£î
‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT. yÓTTø£ÿ\T pHé e÷kÕìø£˝≤¢ ‘·j·÷s¡sTT Hê≥{≤ìøÏ dæ<ä∆eTe⁄‘êsTT.
bı˝≤ìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ : »Á{ÀbòÕqT ã+»s¡T uÛÑ÷eTT˝À¢ ô|+#·T‘êeTT ø±ã{Ϻ eTT+<äT>± bı\+˝À e⁄qï
eTTfi¯fl bı<ä\qT X¯óÁuÛ+Ñ #˚j÷· *. Äô|’ yê\Tø£&+¶É >± ˝À‘·T>± bı˝≤ìï <äTHêï*. Bì eT÷\+>± H˚\>∑T\¢u≤],
es¡¸|ü⁄˙s¡T ˝À|ü*øÏ Ç+≈£î‘·T+~.
>∑T+‘·\qT Á‘·e«&É+ : >∑T+‘·\qT 30I30I45 ôd+.MT. |ü]e÷D+˝À Á‘·e⁄«ø√yê*. esê¸<Ûës¡+>± kÕ>∑T
#˚ùd≥|ü&ÉT 2I2 MT. <ä÷s¡+˝À >∑T+‘·\T rdæ ôV≤ø±ºs¡T≈£î 2500 yÓTTø£ÿ\T Hê{≤*. n<˚ >∑qTø£ eT<Ûä´˝À
n+‘·s¡ |ü+≥\T y˚j·÷\qTø=+fÒ ôV≤ø±ºs¡T≈£î 1666 yÓTTø£ÿ\T n+fÒ 3I2 MT. <ä÷s¡+˝À Hê{≤*. n<˚
bı\+>∑≥¢ MT<ä y˚j·÷\qTø=+fÒ 3 MT. <ä÷s¡+˝À yÓTTø£ÿ\qT Hê{≤*. ˙{Ï edü‹ e⁄qï#√≥¢ 3I2 MT.
<ä÷s¡+ nqTyÓ’q~.
234
yÓTTø£ÿ\T Hê≥&É+ : eTT+<äT>± >∑T+‘·\qT 3 øÏ˝À\ ù|&É ms¡Te⁄, 50 Á>± &ç.@.|æ. Á|ü‹ >∑T+‘·≈£î y˚dæ eT{Ϻ‘√
ì+bÕ*. yÓTTø£ÿ\qT >∑T+‘·ø=ø£{Ï #=|üq esê¸ø±\+˝À Hê{≤*.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : Hê{Ïq ‘·sê«‘· es¡¸+ e∫Ãq≥¢sTT‘˚ ˙s¡T b˛j·÷*‡q nedüs¡+ e⁄+&É<äT. es¡¸+˝Òø£ b˛‘˚
ˇø£kÕ] ˙{Ï ‘·&çì Çyê«*. ˙{Ï edü‹ e⁄qï #√≥¢ 3 yêsê\ø√kÕ] ˙{Ï ‘·& çìyê«*. yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+
y˚dü$ ø±\+˝À ˙{Ï ‘·&çì ‘·|üŒì dü]>± HÓ\ø√kÕ] Çyê«*.
n+‘·sø¡ è£ wæ : yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ yÓTTø£ÿ\T Hê{≤ø£ esê¸\T ‘·>T∑ eZ TTK+ |üf≥
ºÒ |ü&ÉT ˇø£kÕ] ˝À‘·T>± yÓTTø£ÿ\
eT<Ûä´ <äTHêï*. Bìe\q ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ HêX¯qeTe&Éy˚T ø±ø£ ∫e] es¡¸|ü⁄ ˙s¡T ≈£L&Ü uÛÑ÷$T˝ÀìøÏ Ç+øÏ
‘·sê«‘· e#˚à y˚dü$ø±\+˝À ˙{Ï m<ä›&çì ‘·≥Tºø=+≥T+~.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : yÓTT<ä{Ï 2, 3 dü+e‘·‡sê\T, e´ekÕj·T |ü+≥\qT (ô|dü\T, $TqTeTT\T, ñ\e\T,
n\dü+<ä\T) \qT ˝≤uÛÑkÕ{Ï>± ô|+#·Tø√e#·TÃ. Ä ‘·sê«‘· »Á{ÀbòÕ #Ó≥ ¢ ˙&É e\q |ü+≥\T ô|s¡>∑e⁄.
n|ü&ÉT ôdºÌ˝À nH˚ |üX¯óÁ>±dü |ü+≥qT y˚düTø√e#·TÃ.
düdü´s¡ø£åD : e÷eT÷\T>± »Á{ÀbòÕ yÓTTø£ÿ\≈£î N&É|”&É\ u≤<Ûä n+‘· m≈£îÿe>± e⁄+&É<äT, N&É|”&É\≈£î nqTyÓ’q
yê‘êes¡D+˝À s¡d+ü ù|˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\T, n˝≤π> ø±j·T‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+#·e#·TÃ. M{Ï ìyês¡D≈£î ©≥s¡T
˙{ÏøÏ 1.5 $T.©. &˚dædtqT ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. #·*ø±\+˝À ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\T Ä•+#˚ M\T+~. Bì
ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 0.5 qT+&ç 1 $T.©. ôV≤ø±‡ø=HêCÀ˝Ÿ (ø±+{≤|òt) ˝Ò<ë &Ó’H√ø±|t (πøs¡<∏˚Hé) ø£*|æ
|æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
|ü+≥ ~>∑Tã&ç : esê¸<Ûës¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ 3e dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç ~>∑Tã&ç yÓTT<ä\sTTq|üŒ{ÏøÏ 6e dü+e‘·‡sêìøÏ
>±ì |üP]ÔkÕúsTT $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô »s¡T>∑<Tä . ˙{Ï edü‹ e⁄qï#√≥¢ 2e dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç ~>∑Tã&ç yÓTT<ä\sTTq|üŒ{ÏøÏ
5e dü+e‘·‡sêìøÏ |üP]ÔkÕúsTT $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô »s¡T>∑T‘·T+~. esê¸<Ûës¡+>± y˚düTø=qï|ü&ÉT 6e dü+e‘·‡sêìøÏ
ôV≤ø±ºs¡T≈£î 4 ≥qTï\ –+»\T ekÕÔsTT. n<˚ ˙{Ïedü‹ e⁄qï|ü&ÉT 6e dü+e‘·‡sêìøÏ ôV≤ø±ºs¡T≈£î ø£˙dü+
5`6 ≥qTï\ –+»\T ekÕÔsTT. øÏ˝À $‘·HÔ ê\≈£î wüße÷s¡T 1700 qT+&ç 1800 –+»\T+{≤sTT. esê¸<ëÛ s¡+>±
y˚düTø=qï|ü&ÉT, |üP‘· e#êÃø£ eT]j·TT Äô|’ –+»‘·j·÷s¡j˚T´≥|ü&É T es¡¸+ e⁄qï≥¢sTT‘˚ 2 ¬s≥¢ ~>∑Tã&ç
edüTÔ+~. 15`20 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î eT+∫ ~>∑Tã&ç edüTÔ+~.
q÷HÓ ~>∑Tã&ç : –+»˝À¢ 29`35 XÊ‘·+ q÷HÓ e⁄+≥T+~. ˙{Ï edü‹ e⁄qï|ü&ÉT ôV≤ø±ºs¡T≈£î 1500 qT+&ç
1600 øÏ˝À\ q÷HÓ edüTÔ+~.
Ks¡TÃ` $X‚¢wüD : ôV≤ø±ºs¡T≈£î esê¸<Ûës¡+>± ` Ks¡Tà 24 y˚\T, Ä<ëj·T+ 38 y˚\T, ìø£sê<ëj·T+ 14 y˚\T
n˝≤π> ˙{Ïedü‹ ÁøÏ+<ä ` Ks¡TÃ 30 y˚\T, Ä<ëj·T+ 48 y˚\T eT]j·TT ìø£sê<ëj·T+ 18 y˚\ s¡÷bÕj·T\T
edüTÔ+~. (ø£˙dü eT<䛑·T <Ûäs¡ ≥qTï≈£î 6 y˚\ s¡÷bÕj·T\T Á|üø£{Ï+∫q m&É\).

235
 ø±qT>∑
eTq sêÁwüº+˝À ø±qT>∑ yÓTTø£ÿ\T eTTK´+>± $»j·Tq>∑s¡+, lø±≈£îfi¯+ eT]j·TT ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢˝À¢
$kÕÔs¡+>± e⁄HêïsTT.
ñ|üjÓ÷>±\T : Bìì e+≥ #Ói≈£î>± e⁄|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. øÏ˝À e+≥ #Ói≈£î qT+&ç 4,600 øÏ. ø±´\Ø\ X¯øÏÔ
ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+~. Bì ø£\|ü >∑{Ϻ‘·Hêìï ø£*– ñ+&É≥+ e\¢ ã+&ç #·Áø±\T eT]j·TT |òüØï#·sY ‘·j·÷ØøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ø£\|ü >∑TE®qT ø±–‘·+ ‘·j·÷ØøÏ, #Ó≥Tº u…s¡&É T‘√ ‘êfi¯ófl, Ä≈£î\qT |üX¯óe⁄\ Js¡íX¯øÏÔì
ô|+#·&ÜìøÏ y˚T‘·>± yê&Ée#·TÃ. e], ø±|ò”, eø£ÿ, #Ói≈£î eT]j·TT $$<Ûä |ü+≥\≈£î |ü∫Ãs=≥º˝≤ y˚düTø√e#·TÃ.
Bì Ä≈£î\qT |ü∫Ãs=≥º˝≤ yê&çq|ü&ÉT ≥e÷≥ |ü+≥˝À qT* |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D »s¡T>∑T‘·T+~. ì\«
e⁄+∫q <Ûëq´+ HêD´‘· ø√˝ÀŒ≈£î+&Ü, m+&çq Ä≈£î\qT y˚dæ |ü⁄s¡T>∑T\ u≤] qT+&ç ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. ˙{Ï
m<ä&› ç ÁbÕ+‘ê˝À¢ Bì |ü∫à ø±j·T\qT |üXó¯ e⁄\ y˚T‘·>± y˚dTü ø√e#·TÃ. eTVü‰sêÁwü˝º À |ü∫à ø±j·T\qT |üXó¯ e⁄\
y˚T‘·>± yê&ÉT‘·THêïs¡T. –+»˝À¢ e+≥≈£î |üìøÏsêì q÷HÓ 30 qT+&ç 40 XÊ‘·+ e⁄+≥T+~. Bì q÷HÓqT
düãT“\T, yêØïwt, s¡+>∑T\ ‘·j·÷Ø˝À¢ eT]j·TT Je Ç+<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. q÷HÓ ‘√fi¯fl |ü]ÁX¯eT≈£î
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. eTqTwüß\T, »+‘·Te⁄\≈£î e#˚à #·s¡àyê´<ÛäT\ ìyê]DÏ (dü÷ø£åàÁøÏeTT\ dü+Vü‰]DÏ)>±
q÷HÓqT yê&ÉTø√e#·TÃ. Ç~ eT+∫ Je Ç+<Ûäq+, BbÕ\ì yÓ*–+#·&ÜìøÏ, Ç+»Hé eT]j·TT Á{≤ø£ºsY\≈£î
Ç+<äq+>± e⁄|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. $‘·Ôq+˝À q÷HÓì rdæq ‘·sê«‘· $T–*q #Óø£ÿqT ms¡Te⁄>± yê&Ée#·TÃ.
#Óø£ÿqT ø√fi¯fl <ëD≤˝À ø£*|æ ø√fi¯fl≈£î ÄVü‰s¡+>± ≈£L&Ü yê&Ée#·TÃ.
uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷|ü+ : #Ó≥Tº eT<Û´ä dü+ú >± ô|s¡T>∑T‘·T+~. ô|u’ ≤Û >∑+ >∑TãTs¡T>±, XÊK\T #ê˝≤ ã\+>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
Ä≈£î\T sê\T‘êsTT. u…s¡&ÉT |ü\T#·>±, eTè<äTe⁄>±, |üdüT|ü⁄ eT]j·T T ã÷&ç<ä s¡+>∑T\T ø£*– ñ+≥T+~.
ndüe÷q dü+j·TTø£Ô |üÁ‘ê\T ø£*– e⁄+≥T+~. Ä≈£î\T n_ÛeTTK+>± ñ+&ç 2`3 »‘·\T>± X¯øÏÔe+‘·+>±
ô|]– ø√&çÁ>∑T&ÉT¶ Äø±sêìï b˛* e⁄+{≤sTT.
|üP‘·, ø±|ü⁄ : @Á|æ˝Ÿ qT+&ç pHé es¡≈£î |üP‘·ø=kÕÔsTT. |üP\T ‘Ó\T|ü⁄, e+>∑ s¡+>∑T˝À¢ |üPkÕÔsTT. s¡ø£åD
|üÁ‘ê\T –HÓï Äø±s¡+˝À, Äø£s¡¸ø£ |üÁ‘ê\T ms¡T|ü⁄s¡+>∑T˝À e⁄+&ç, ø±j·T Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+>± eT+<ä+>±
ø=~›>± >∑{Ϻ>± e⁄+&ç ∫qïeTT≈£îÿ ø£*– e⁄+≥T+~. ø±j·T\T &çôd+ãsY, »qe] e÷kÕ˝À¢ |ü+&ÉT‘êsTT.
ø±j·T˝À¢ 1 ˝Òø£ 2 $‘·ÔHê\T eTT&ÉT#·T≈£îì e⁄+{≤sTT. $‘·ÔHê\T ms¡T|ü⁄, >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À¢ e⁄+{≤sTT.
#Ó≥Tº \ø£åD≤\T : ˙{Ï m<ä›&çì, eT+#·TqT ‘·≥Tºø=ì eT<Ûä´düú+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. n~Ûø£+>± |æ\ø£\T y˚düTÔ+~.
˙&ÉqT u≤>± ‘·≥Tºø=+≥T+~. #Í&ÉT uÛÑ÷eTT˝À¢ ôd’‘·+ u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
yê‘êes¡D+: $_Ûqï yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T˝À¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~. 1 qT+&ç 50 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ñc˛íÁ>∑‘·qT
‘·≥Tºø=ì, düeTTÁ<ä eT{≤ºìøÏ 1200 MT≥s¡¢ m‘ÓÔÌq Á|ü<˚XÊ˝À¢ eT]j· TT dü+e‘·‡sêìøÏ 500 qT+&ç 2500
$T.MT. es¡¸bÕ‘·+ ø£\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~. ˙{Ï m<ä&› ìç ‘·≥Tºø=ì Á|ü‹≈£L\ Á|ü<X˚ Ê˝À¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
H˚\\T : ÇdüTø£, q\¢πs>∑&ç, #Í&ÉT, øå±s¡ uÛÑ÷eTT˝À¢ u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. ˝À‘Ó’q, ‘˚eT m≈£îÿe>± e⁄+&˚
uÛÑ÷eTT\T nqTyÓ’q$.
|ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô : $ÔHê\T ˝Ò<ë ø±+&É|ü⁄ eTTø£ÿ\T eT]j·TT |æ\ø£\ <ë«sê |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃ. n+≥T ø£≥º≥+
<ë«sê ≈£L&Ü |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô #˚j·Te#·TÃ.
236
yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·&É+ :
$‘·Ôq ùdø£s¡D : &çôd+ãsY ` »qe] qT+&ç y˚T es¡≈£î |ü+&çq ø±j·T\qT ùdø£]+∫ uÛÑÁ<ä|üs¡#·Tø√yê*.
$‘·≥Ô + : $‘·HÔ ê\qT Hês¡TeT&ÉT˝À¢ $‘·≥Ô + eT+∫~. 15I20 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À, 1.5 qT+&ç 2 ôd+.MT.˝À‘·T>±
$‘êÔ*. Ç$ dü+e‘·‡s¡+ es¡≈£î yÓTT*#˚ X¯øÏÔ ø£*–, m≈£îÿe yÓTT\ø£ XÊ‘·+ ø£*– ñ+{≤sTT. ‘êC≤ $‘·ÔHê˝‘√
eT+∫ |òü*‘ê\T+{≤sTT. $‘·ÔHê\qT 9ˆˆ I 5ˆˆ ôd’E ø£*–q 200 π>J bÕ*B∏Hé dü+#·T˝À¢ Hê{≤* ˝Ò<ë
Hês¡TeT&ç˝À yÓTT\∫q yÓTTø£ÿ\qT HÓ\s√E\ ‘·sê«‘· dü+#·T˝À¢øÏ e÷s¡ TÃø√yê*.
$‘˚Ô düeTj·T+ : y˚T, pHé e÷kÕ\T $‘·Ô&ÜìøÏ eT+∫ düeTj·T+. ãTT‘·T|üeHê\ Äs¡+uÛÑ<ä X¯˝À $‘·ÔHê\qT
$‘·Ôe#·TÃ. $‹Ôq ‘·sê«‘· Hês¡TeTfi¯fl˝À >±ì, dü+#·T\≈£î >±ì ˙s¡T b˛j·÷*. kÕ<Ûës¡D |ü]dæú‘·T˝À¢ $‘·ÔHê\T
10 qT+&ç 15 s√E˝À¢ yÓTT\¬ø‘·TÔ‘êsTT. Á|ü‹ 2 s√E\ø√kÕ] ˙s¡T b˛j·÷*. $‹Ôq ‘·sê«‘· 10 qT+&ç 12
HÓ\˝À¢ yÓTTø£ÿ\T Hê≥&ÜìøÏ dæ<ä∆eTe⁄‘êsTT.
ø±+&É|ü⁄ eTTø£ÿ\ <ë«sê yÓTTø£ÿ\ ô|+|üø£+ : »qe] ` |òæÁãe] e÷kÕ˝À¢ ø±+&É|ü⁄ eTTø£ÿ\qT ùdø£]+#ê*.
ø±+&É|ü⁄ eTTø£ÿ\qT 25 ôd+.MT. bı&Ée⁄, 1`1.5 ôd+.MT. yê´dü+ ø£*–q$>± ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì bÕ*B∏Hé
dü+#·T˝À¢ Hê≥Tø√yê*. ø±+&É|ü⁄ eTTø£ÿ\qT 10 ì$TcÕ\T, 3000 |æ.|æ.j·TyéT. ◊._.j·T+. Á<ëeD+˝À
‘·«s¡>± eTT+∫ rùd $<Ûëq+ <ë«sê X¯ó~∆ #˚düTø√yê*. y˚fi¯fl≈£î Á|ü‹ 2 s√E\ø√kÕ] ˙s¡T b˛j·÷*.
8 yêsê\ e´e~Û˝À 50 qT+&ç 75 XÊ‘·+ eè~∆ nsTT, y˚s¡T ìsêàD+ |üP]Ô ne⁄‘·T+~. bÕ\B∏Hé dü+#·T˝À¢
Hê{Ïq ø±+&É|⁄ü eTTø£ÿ\qT ˙&É˝À 3 yêsê\ bÕ≥T bÕøÏøå +£ >± e⁄+∫ n≥T ‘·sê«‘· dü÷s¡´s¡•à˝À e⁄+#ê*. á
$<Ûä+>± ô|]–q yÓTTø£ÿ\qT esê¸ø±\+˝À Hê≥Tø√yê*. |æ\ø£\‘√ yÓTTø£ÿ\ ‘·j·÷Ø #˚|ü≥ºe#·TÃ. y˚s¡¢‘√
bÕ≥T |æ\ø£\qT H˚s¡T>± ˝Ò<ë bÕ*B∏Hé dü+#·T˝À¢ ô|+∫q yÓTTø£ÿ\qT esê¸ø±\+˝À Hê≥e#·TÃ.
n+≥T yÓTTø£ÿ\ ‘·j·÷Ø : eTT+<äT>± ø±qT>∑ yÓTTø£ÿ\qT bÕ*B∏Hé dü+#·T˝À¢ 5, 6 HÓ\\T ô|+#ê*. Ä ‘·sê«‘·
u≤>± ø±j·T\T ø±ùd#Ó≥¢ ø=eTà\qT ‘Ó∫à bÕ*B∏Hé dü+#·T˝À¢ ô|]π> yÓTTø£ÿ\≈£î n+≥Tø£{≤º*. n+≥T ø£{≤ºø£
4`5 HÓ\\≈£î yÓTTø£ÿ\T Hê≥&ÜìøÏ ‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT.
yÓTTø£ÿ\T Hê≥&É+ :
>∑T+‘·\qT Á‘·e«&É+ : >∑T+‘·\qT 30I30I45 ôd+.MT. |ü]e÷D+˝À Á‘·e⁄«ø√yê*. bı\+ #·T≥÷º
6`8 MT≥s¡¢ m&É+˝À Hê{≤*. n<˚ bı\+˝ÀqsTT‘˚ 5I4 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë 5I5 MT≥s¡¢ m&É+˝À Hê{≤*.
mø£sê≈£î 160 qT+&ç 200 yÓTTø£ÿ\ es¡≈£î Hê≥Tø√e#·TÃ.
HêfÒ $<Ûëq+ : eTT+<äT>± bı˝≤ìï ˝À‘·T>± <äTHêï*. Bì eT÷\+>± ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T HêX¯q+ ø±e&ÉyT˚ >±ø£
es¡¸|ü⁄ ˙s¡T uÛÑ÷$T˝À u≤>± Ç+≈£î‘·T+~. ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ ej·TdüT‡>∑\ yÓTTø£ÿ\qT Hê≥e#·TÃ. ø±+&É|ü⁄
eTTø£ÿ\ <ë«sê ô|+∫q yÓTTø£ÿ\qT eT]j·TT |æ\ø£\ <ë«sê ô|+∫q yÓTTø£ÿ\qT ≈£L&Ü Hê≥Tø√e#·TÃ.
HêfÒ düeTj·T+ : p˝…’ qT+&ç Ä>∑wüߺ es¡≈£î nqT≈£L\ düeTj·T+.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : yÓTTø£ÿ ô|{≤ºø£, es¡¸+ ≈£îs¡eø£ b˛‘˚, ˙{Ï ‘·&çì Çyê«*‡ e⁄+≥T+~. yÓTT<ä{Ï y˚dü$
ø±\+˝À HÓ\ø√kÕ] ˙{Ï ‘·&çìyê«*.
237
ms¡Te⁄\T : Bs¡Èø±\+ ø±|ü⁄≈£î ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄ ÁX‚wü˜+. Hê{Ïq yÓTT<ä{Ï 2 dü+e‘·‡sê˝À¢ 100 Á>±eTT\
&ç.m.|æ. dü]b˛‘·T+~. eT÷&Ée dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç 200`250 Á>±eTT\ &ç.m.|æ. ms¡Te⁄ y˚ùdÔ #Ó≥Tº ‘·«s¡>±
eè~∆ ne⁄‘·T+~.
n+‘·s¡ ø£èwæ : ÁbÕs¡+uÛÑ<äX¯˝À yÓTTø£ÿ ô|]π>≥|ü&ÉT ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT ìs¡÷à*+#ê*. ˝Òø£b˛‘˚ m<äT>∑T<ä\
ø°åDÏdüTÔ+~. yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ qe+ãs¡T˝À eTs√kÕ] ˝À‘·T>± yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ <äTHêï*. dü+e‘·‡sêìøÏ
2 kÕs¡T¢ ø£\T|ü⁄ rj·÷*. Bìe\¢ yÓTTø£ÿ\T @|ü⁄>± ô|s¡T>∑T‘êsTT.
ø£‹Ô]+|ü⁄\T : ˝Ò‘· yÓTTø£ÿ\≈£î nedüsêìï ã{Ϻ yÓ<äTs¡T u§+>∑T\‘√ ñ‘·$Tyê«*. #Ó ≥T¢ m‘·TÔ>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ
∫qï yÓTTø£ÿ\ Á|üø£ÿ ø=eTà\qT ‘·–q Ø‹˝À ø£‹Ô]+#ê*. yÓTTø£ÿ\T n~Ûø£+>± e⁄+fÒ rôdj·÷´*.
düdü´s¡ø£åD : Ä≈£îeTT&É‘·, s¡dü+ |”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘˚HÓ{°>∑\T Ä•kÕÔsTT. ˝Ò‘ · yÓTTø£ÿ\ô|’, #Ó≥¢ô|’ $$<Ûä
•©+Á<ë\T Ä•kÕÔsTT. ˝Ò‘· ø=eTà\qT Ä≈£î\qT ô|*˝Àe÷ nH˚ •©+Á<ä+ Ä•+∫ Ä≈£î\qT sê*Ãy˚düTÔ+~.
$‘·ÔHê\qT ì\« #˚ùd düeTj·T+˝À ≈£L&Ü Ä•düTÔ+~. M{Ï ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1.5 Á>±. u≤$dæºHé ø£*|æ
|æ∫ø±Ø #˚j·÷*. $‘·ÔHê\qT ì\«#˚ùd eTT+<äT øÏ˝À $‘·ÔHê\øÏ 3 Á>±. <∏Ó’sêyéT‘√ ø£*|æ ì\Te #˚j·÷*.
|ü+≥ ~>∑Tã&ç : #Ó≥¢≈£î 6`7 dü+e‘·‡sê\≈£î ø±j·T\T ø±j·T&É+ yÓTT<ä\sTTq|üŒ{ÏøÏ 10e dü+e‘·‡sêìøÏ
dæsú y¡ TÓ qÆ ~>∑Tã&ç edüT+Ô ~. n<˚ n+≥T yÓTTø£ÿ\ <ë«sê nsTT‘˚ 4e dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç ~>∑Tã&ç yÓTT<ä\sTTq|üŒ{ÏøÏ
7e dü+e‘·‡sêìøÏ dæús¡yÓTÆq ~>∑Tã&ç edüTÔ+~. $‘·Ôq\qT ø√j·T&É+ ø±ì ˝Ò<ë ø±j·T sê˝≤ø£ @s¡&É+ >±ì
#˚j·÷*. ø±j·T\T m+&çq ‘·s¡Tyê‘· |ü>∑\ ø={Ϻ $‘·ÔHê\qT ùdø£]+#ê*. ôV≤ø±ºs¡T≈£î yÓTTø£ÿ\ <ë«sê 10e
dü+e‘·‡sêìøÏ 6 ≥qTï\ –+»\T ekÕÔsTT. nsTT‘˚ n+≥¢ <ë«sê 7e dü+e‘·‡sêìπø 6 ≥qTï\ –+»\T
ekÕÔsTT. yÓTTø£ÿ\ <ë«sê y˚dæq ‘√≥\T ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ u≤>± ø±ùdÔ ¬ s+&Ée dü+e‘·‡s¡+ ‘·≈£îÿe ø±kÕÔsTT.
n<˚ n+≥T |ü<䛋 <ë«sê y˚dæq yÓTTø£ÿ\T Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ø±j·T\T ø±kÕÔsTT. 70 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î
~>∑Tã&ç edüTÔ+~.
q÷HÓ ~>∑Tã&ç: –+»˝À¢ 26`30 XÊ‘·+ q÷HÓ e⁄+≥T+~. ôV≤ø±ºs¡T≈£î 1500`1600 øÏ˝À\ q÷HÓ edüTÔ+~.
Ks¡Tà ` $X‚¢wüD : esê¸<Ûës¡+>± ôV≤ø±ºs¡T≈£î Ks¡Tà 40 y˚\T, Ä<ëj·T+ 61 y˚\T eT]j·TT ìø£sê<ëj·T+ 21
y˚\T \_ÛdüTÔ+~. (ø£˙dü eT<䛑·T <Ûäs¡ ≥qTï≈£î 6 y˚\ s¡÷bÕj·T\T ñqï m&É\).

düsêÿØ ‘·TeTà
Áø°.X¯. 1877e dü+e‘·‡s¡+˝À ≈£L´u≤ <˚X¯+ qT+∫ ùdø£]+∫q $‘·ÔHê\ <ë«sê düsêÿØ ‘·TeTà
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üy˚•+∫+~. Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e⁄qï nìï yÓT≥º ÁbÕ+‘ê˝À¢ yê´|æ+∫ ô|s¡T>∑T‘√+~.
ñ|üjÓ÷>±\T : øÏ˝À düsêÿØ ‘·TeTà qT+∫ 4,800 øÏ˝À πø\Ø\ X¯øÏÔ ñ‘·Œ‹Ô ø±e&É+ e\q Bìì e+≥
#Ói≈£î>± yê&Ée#·TÃ. ‘·≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À ã÷&ç<ä ñ‘·Œ‹Ô (29 XÊ‘·+) ne«&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, HêD´yÓTÆq u§>∑TZ
‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. e+≥ #Ói≈£î qT+∫ n‹ ‘·≈£îÿe>± bı>∑ yÓ\Te&ÉT‘·T+~.
M{Ï Ä≈£î\T |üX¯óe⁄\T ‹q&ÜìøÏ jÓ÷>∑´+ ø±q|üŒ{Ïø°, ø±j·T˝À¢ s¡T∫ e⁄+&É≥+ e\¢ y˚T‘·>±

238
e⁄|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. M{Ï ø±j·T˝À¢ e÷+düø£è‘·TÔ\T 17 XÊ‘·+, #·¬ø ÿs¡ 25 XÊ‘·+ eT]j·TT ‘·–q+‘· qÁ‘·»ì
e⁄+{≤sTT. $‘·ÔHê\T eT+∫ b˛wüø£ $\Te\‘√ e÷+düø£è‘·TÔ\T 30`40 XÊ‘·+, q÷HÓ 7`8 XÊ‘·+ e⁄+&É≥+
e\¢ y˚T‘·>± Bì¬ø+‘√ e⁄|üjÓ÷>∑+ e⁄+~. |üX¯ó<ëD≤˝À Bì ø±j·T\qT 30`40 XÊ‘·+ es¡≈£î $TÁX¯eT+>±
y˚dTü ø√e#·TÃ.
nyÓT]ø±˝À πø≈£î\T, Áu…&é\ ‘·j·÷Ø˝À ‘·TeTàø±j·T\ |æ+&çì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. eT‘·TÔ bÕ˙j·÷\
‘·j·÷ØøÏ ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. á #Ó≥Tº ∫qï yÓTT<äT›\qT Á|üVü≤Ø>√&É, e´ekÕj·T |ü]ø£sê\T eT]j·TT
|üìeTT≥T¢ ‘·j·÷ØøÏ e⁄|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
á #Ó≥Tº u…s¡&ÉT˝À, y˚fi¯fl˝À {≤ìø˘‡ (6.7 XÊ‘·+) \uÛÑ´eTe⁄‘êsTT. á {≤ìø˘‡ ‘√fi¯fl |ü]ÁX¯eT˝À¢
‘√fi¯flqT X¯óÁuÛÑ|üs¡&ÜìøÏ yê&É‘ês¡T. u…s¡&ÉT qT+∫ yÓ\Te&˚ õ>∑Ts¡ TqT ø±–‘·|ü⁄ |ü]ÁX¯eT, kÂ+<äs¡´ ø±k˛à{Ïø˘‡,
≈£î+&É\ ‘·j·÷Ø˝À¢ì $$<Ûä |ü]ÁX¯eT˝À¢ yê&ÉT‘ês¡T. Bì |ü⁄e⁄«\T, HêD´yÓTÆq ‘˚HÓì ñ‘·Œ‹Ô #Ój·T´&É+˝À
‘˚H{Ó >° \∑ ≈£î m+‘√ ñ|üø]£ kÕÔsTT. Ä≈£î\T HêD´yÓTqÆ ùd+Á~j·T ms¡Te⁄>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. yê‘êes¡D+˝Àì
qÁ‘·»qì dæúØø£]düTÔ+~. e&É>∑{Ϻq Ä≈£î\ s¡kÕìï dü÷ø£åàÁøÏeTT\ ìs√<ÛëìøÏ yê&Ée#·TÃ. Ä≈£î\qT u…\¢+‘√
q÷] Ä $TÁX¯e÷ìï ‘˚\T ø±≥T≈£î $ìjÓ÷–ùdÔ dü‘·«s¡ ñ|üX¯eTq+ ø£\T>∑T‘·T+~.
uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷|ü+ : eTTfi¯ófl ø£*– e⁄+&ç, m|ü&É÷ |ü#·Ã<äq+‘√ ˝À‘Ó’q bı<ä˝≤ ‘·«s¡>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. |ü~
MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+~. u…s¡&ÉT ã÷&ç<ä ˝Òø£ eTT<äTs¡T eT{Ϻ s¡+>∑T˝À e⁄+≥T+~. Ä≈£î\T eTT<äs¡T
Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑T˝À e⁄+{≤sTT. Ä≈£î n&ÉT>∑T uÛ≤>±q ˇø£ »‘· eTTfi¯ó fl e⁄+{≤sTT.
|üP‘·, ø±|ü⁄ : Bì |üP\T, ∫qï$>± ‘Ó\T|ü⁄ ˝Òø£ |üdüT|ü⁄ |ü#·Ãs¡+>∑T‘√, <ä≥ºyÓTÆq ôdŒÌø˘˝≤ neTs¡Ãã&ç,
düTyêdüqì yÓ<ä»\T¢‘êsTT. |ü+&ÉT |üdüT|ü⁄|ü#·Ã s¡+>∑T˝À e⁄+&ç, |üP]Ô #·<äTqT>± ˝Òø£ dæ*+&ÉsY Äø±s¡+˝À,
ø=~›>± e+|ü⁄ ‹]–, ˇø=ÿø£ÿ <ëì˝À 12`34 $‘·HÔ ê\T yÓTs¡Tdü÷Ô neT] e⁄+{≤sTT. @&Ü~ bı&Ée⁄Hê |üP\T,
|ü+&ÉT¢ ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+{≤sTT. ø±j·T\T »qe]`|òæÁãe] e÷kÕ\ qT+&ç y˚T es¡≈£î ekÕÔsTT.
düsêÿØ ‘·TeTà \ø£åD≤\T : <ä≥º+>± ô|s¡T>∑T‘·÷, eTTfi¯ófl ø£*– e⁄+&É≥+ e\¢ ø£+#Ó>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. >±*øÏ
n&ɶ+≈£î\T>±, ìkÕ‡s¡yÓTÆq uÛÑ÷eTT\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D≈£î Bì kÕ>∑T m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. H˚\ dü+s¡ø£åD≈£î
m+‘√ nqT≈£L\eTe&É+ e\¢ m&Üs¡T˝À¢, rs¡ÁbÕ+‘ê˝À¢ ô|+#·e#·TÃ. eTT+|ü⁄≈£î >∑Ts¡j˚T´ #Í&ÉT uÛÑ÷eTT˝À¢
≈£L&Ü ô|+#·e#·TÃ. |æ\ø£\ X¯øÏÔ m≈£îÿe>± ñ+&ç, $kÕÔs¡+>± yê´|ækÕÔsTT. @ø£ |ü+≥>± m+‘√ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+.
yê‘êes¡D+ : ñwüí ÁbÕ+‘ê˝À¢ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nqT≈£L\+. düeTTÁ<ä eT≥º+ qT+∫ 1500 MT. m‘·TÔ˝À ≈£L&Ü
eè~∆ #Ó+<äT‘·T+~. esê¸u≤Û yêìï, ˇø£ yÓ÷düsÔ T¡ eT+#·Tì ‘·≥Tºø=ì, Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D+˝À ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~.
500 $T.MT. dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ nqT≈£L\+.
H˚\\T : @ s¡ø£+ uÛÑ÷$T˝ÀHÓ’Hê ô|s¡T>∑T‘·T+~. b˛wüø±\T ˝Òì ìkÕ‡s¡ uÛÑ÷eTT˝À¢ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~.
#Í&ÉTqT eT]j·TT øå±s¡‘ê«ìï (|æ.ôV≤#Y. 10 es¡≈£î) ‘·≥Tºø=+≥T+~.
Á|ües¡∆q+ : $‘·ÔHê\ <ë«sê (|æ\ø£\T eT]j·TT yÓ÷&ÉT\T), XÊFj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ <ë«sê (ø=eTà eT]j·TT y˚s¡T
ø£‹Ô]+|ü⁄\T, y˚s¡T¢ ‘=&ç–q |æ\ø£\T eT]j·TT n+≥T yÓTTø£ÿ\T ‘=&É> ∑&É+) Á|ües¡∆q+ #˚j·Te#·TÃ.

239
$‘·ÔHê\ ùdø£s¡D : |üP]Ô>± |üø±«ìøÏ e∫Ãq ø±j·T\qT ùdø£]+∫ M{Ï qT+&ç $‘·ÔHê\qT bı+<ë*. ì+&ÉT>±
$‘·HÔ ê\Tqï ø±j·T\qT ùdø£]+#ê*. ˇø£ øÏ˝À≈£î 400`500 ø±j·T\T, 10,000`20,000 $‘·HÔ ê\T ‘·÷>∑T‘êsTT.
$‘·ÔqX¯ó~∆ : $‘·ÔHê\qT 5 qT+&ç 10 ì$TcÕ\T >±&ÛÉ dü\÷Œ¤´]ø˘ ÄeT¢+‘√ X¯ó~∆ #˚d æq ‘·sê«‘· ˙{Ï‘√
X¯óÁuÛÑ|üs¡#ê*. $‘·ÔqX¯ó~∆ <ë«sê $‘·ÔqeTT˝À ìÁ<ëedüúqT ‘=\–+#·e#·TÃ. 36 qT+&ç 48 >∑+≥\ es¡≈£î
#·\¢ì ˙{Ï˝À ˝Òø£ 5 qT+&ç 7 ì$TcÕ\ es¡≈£î y˚&ç˙{Ï˝À $‘·ÔHê\qT Hêqu…{≤º*. >=Á¬s\≈£î, y˚Tø£\≈£î á
ø±j·T\qT y˚T‘·>± ñ|üjÓ÷–+∫, yê{Ï Js¡íø√X¯+ <ë«sê, eT\ eT÷Á‘ê\ <ë«sê yÓ\Te&çq $‘·ÔHê\qT
ùdø£]+#ê*. Ç≥Te+{Ï $‘·ÔHê\˝À yÓTT\ø£XÊ‘·+ n~Ûø£+>± e⁄+≥T+~.
Hês¡TeT&ç j·÷»e÷q´+ : Hês¡TeT&ç˝À 15I10 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À, 2 ôd+.MT. ˝À‘·Tq, pHé`p˝…’
e÷kÕ˝À¢ $‘·ÔHê\qT $‘·TÔø√yê*. $‘·ÔHê\qT bÕ¢dæºø˘ dü+#·T˝À¢ ≈£L&Ü $‘·TÔø√e#·TÃ. Á|ü<Ûëq bı\+˝À H˚s¡T>±
$‘·Ôe#·TÃ. 10 s√E˝À¢ $‘·Ôq+ yÓTT\¬ø‘·TÔ‘·T+~. 3`4 HÓ\˝À¢ Hês¡T yÓTTø£ÿ\T ‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT. Hês¡T eT&ç˝À
‘·s¡#·÷ ˙{Ï ‘·&ÉT\T nedüs¡+.
Hê≥≥+ : 2I2 MT. m&É+ e⁄+&˚˝≤, 30I30I45 ôd+.MT.\ >∑T+‘·\qT ‘·yê«*. j·÷+Á‹ø£+>± n+‘·sø¡ è£ wæ
#ÓjT· ´&ÜìøÏ 3I1.3 MT. m&É+ e⁄+&Ü*. >∑T+‘·\qT kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ eT{Ï‘º √ ì+|ü⁄ø√yê*. 3`4HÓ\\ ej·TdüT‡
>∑\ Hês¡T yÓTTø£ÿ\qT Hê≥Tø√yê*. yÓTTø£ÿ ø±+&É+ #·T≥÷º 1 MT. yÓ& É\TŒ, 15 ôd+.MT. ˝À‘·T >∑\ bÕ<äT\qT
#˚j÷· *. ø=+&É ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡¸|⁄ü ˙{Ïì Ä|ü&ÜìøÏ yê\T≈£î n&É+¶ >± 15 ôd+.MT. m‘·T˝Ô À, ns¡∆ #·+Á<ëø±s¡|⁄ü
uÀ<Ó\qT ì]àùdÔ, ˙{Ï \uÛÑ´‘· ô|]–, yÓTTø£ÿ\ ô|s¡T>∑T<ä\, n_Ûeè~∆ y˚>∑+>± e⁄+≥T+~.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : Hê{Ïq ‘·sê«‘· esê¸\T ˝Òø£b˛‘˚ ˙{Ï düs¡|òüsê nedüs¡+. u≤>± ì\<=≈£îÿø√e&ÜìøÏ
yÓTTø£ÿ\≈£î ˙{Ï ‘·&ÉT\T nedüs¡+.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D : esê¸ø±\+˝À, n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·T&É+ e\q ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ìyê]+#·ã&ç H˚\˝Àì ‘˚eT
dü+s¡ø+åÏ |üã&ÉT‘·T+~.
ø£‹Ô]+|ü⁄\T : X¯óÁuÛÑyÓTÆq ø±+&É+ sêe&ÜìøÏ Á|üø£ÿ ø=eTà\qT ø£‹Ô]+#ê*.
düd´ü s¡øDå£ : m\Tø£\T eT]j·TT #Ó<\ä T, $‘·HÔ ê\≈£î eT]j·TT #Ó≥≈¢ î£ Vü‰ì #˚kÕÔsTT. ø±e⁄q M{Ïì ìyê]+#ê*.
$‘·ÔHê\T $‘˚Ô eTT+<äT ˝Òø£ Hês¡THêfÒ eTT+<äT, $wü|ü⁄ ms¡\ <ë«sê m\Tø£\qT ìyê]+#·e#·TÃ. >∑T+‘·˝À¢,
>∑T+‘·\ Á|üø£ÿ, >√&É\ô|’ 3 XÊ‘·+ bòÕ*&Ü˝Ÿ bı&ç #·*¢ #Ó<ä\qT ìyê]+#·e#·TÃ.
ø√‘· : esê¸<Ûës¡|ü⁄ |ü]dæú‘·T˝À¢ 5 dü+e‘·‡sê\≈£î #Ó≥TºqT qs¡ø£e#·TÃ. ‘·<ë«sê ôV≤ø±ºs¡T≈£î 60 ≥qTï\ e+≥
#Ói≈£î \_ÛdüTÔ+~. n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ ˝Òø£ ˙{Ï edü‹ e⁄qï ÁbÕ+‘ê˝À¢ #Ó≥TºqT 4 dü+e‘·‡sê\πø qs¡ø£e#·TÃ.
‘·<ë«sê ôV≤ø±ºs¡T≈£î 70 ≥qTï\ e+≥ #Ói≈£î \_ÛdüTÔ+~.
Ä<ëj·T+ : esê¸<Ûës¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ ôV≤ø±ºs¡T≈£î 5 dü+ˆˆ\ ‘·TeTà #Ó≥¢ kÕ>∑T Ks¡Tà s¡÷. 14 y˚\T nsTT‘˚,
ìø£sê<ëj·T+ s¡÷. 50 y˚\T ø±>±, Á|ü‹ dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷. 10 y˚\T n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ \_ÛdüTÔ+~. n~Ûø£
es¡¸bÕ‘· Á|ü<˚XÊ˝À¢ ôV≤ø±ºs¡T≈£î 4 dü+e‘·‡sêìøÏ ‘·TeTà #Ó≥¢ kÕ>∑T Ks¡Tà s¡÷. 18 y˚\T nsTT‘˚, ìø£sê<ëj·T+
s¡÷. 60 y˚\T ø±>±, Á|ü‹ dü+e‘·‡sêìøÏ s¡÷. 15 y˚\ n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ \_ÛdüTÔ+~.

240
 d”eTs¡Tu≤ (düsêÿØ ‘·+π>&ÉT)
#Ó≥Tº \ø£åD≤\T : d”eTs¡÷u≤ #Ó≥Tº eT<Ûä´düÔeTT>± ñ+&ç 7 qT+&ç 15 MT≥s¡¢ m‘·TÔ ô| s¡T>∑T‘·T+~. á #Ó≥¢˝À
4`6 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT˝À ~>∑Tã&ç ÁbÕs¡+uÛÑeTÚ‘·T+~. &çôd+ãs¡T HÓ\˝À |üP‘·≈£î e∫à |òæÁãe] es¡≈£î
ø=qkÕ>∑T‘·T+~. ø±j·T\T }<ë s¡+>∑T˝À ñ+&ç @Á|æ˝Ÿ`y˚T HÓ\˝À ø√‘·≈£î ekÕÔsTT.
d”eTs¡÷u≤ #Ó≥Tº˝À nìï uÛ≤>±\T @<√ $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. $‘·ÔHê˝À¢ 50 qT+&ç 75
XÊ‘·+ q÷HÓ ø£*– ñ+&ç, ø=e⁄« |ü<ësêú\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. á q÷HÓqT düãT“\T, s¡+>∑T\T
eT]j·TT Ç‘·s¡ eT+<äT\ ‘·j÷· Ø˝Àq÷ ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ. q÷HÓ rj·T>± e∫Ãq #Óøÿ£ ˝À 7.7 XÊ‘·+ qÁ‘·»ì,
1.07 XÊ‘·+ uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT 1.24 XÊ‘·+ bı{≤wt ø£*– eT+∫ ms¡Te⁄>± ñ|üj÷Ó >∑|ãü &ÉT‘·T+~. d”eTs¡÷u≤
#Ó≥Tº qT+&ç Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT 20 øÏ.˝À\ Ä≈£î\T ekÕÔsTT. á Ä≈£î\qT ms¡Te⁄>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT.
á #Ó≥¢ qT+&ç e#˚à ø£\|ü‘√ ø£Ás¡kÕe÷qT (|òüØï#·sY) ≈£L&Ü ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ. $‘·ÔHê˝À¢ 11 XÊ‘·+ #·¬øÿs¡
ø£*– ñ+&É≥+ e\q bÕ˙j·÷\ ‘·j·÷ØøÏ ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
nqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T : düeTTÁ<ä eT≥ºeTT qT+&ç 1000 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ es¡≈£î >∑\ ñwüíÁ|ü<˚XÊ\T nqT≈£L\+.
á #Ó≥¢≈£î nìï s¡ø±\ H˚\\T nqT≈£L\y˚T. H˚\˝À ñ<ä»ì dü÷∫ø£ 5.5≈£î ‘·≈£îÿe>±ì, 8.5≈£î $T+∫ >±˙
ñ+&Ésê<äT. dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+ 500`1000 $T.MT. >∑\ ÁbÕ+‘ê\ nqTyÓ’q$.
Hê≥T |ü<ä∆‘·T\T eT]j·TT ‘·<äT|ü] C≤Á>∑‘·Ô\T : ã+»s¡T uÛÑ÷eTT˝À¢q÷, esê¸<Ûës¡ uÛÑ÷eTT˝À¢qT esê¸ø±\+˝À
Hê≥T≈£î+fÒ eT+∫~. n+≥T¢ #˚dqæ yÓTTø£ÿ\T @|ü⁄>± ô|s¡T>∑T≥≈£î neø±X¯+ ñ+~. ˙{Ïedü‹ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À
dü+e‘·‡s¡+˝À m|ü&Ó’Hê Hê≥Tø√e#·TÃ.
yÓTTø£ÿ\qT 5I5 MT≥s¡¢ m&É+‘√ Hê≥Tø√yê*. Hê≥T≥≈£î rdæq 45I45I45 ôd+.MT. yÓ’XÊ\´+
>∑\ >∑T+‘·\qT 2 øÏ˝À\ ø£+b˛dtº, 20 Á>±eTT\ uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT 20 Á>±eTT\ qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\qT ‘·$«q
eT{Ϻ‘√ ø£*|æ ì+bÕ*. yÓTTø£ÿ\T ì\<=≈£îÿ≈£îH˚ <äX¯˝À ˇø=ÿø£ÿ yÓT Tø£ÿ≈£î yêsêìøÏ 2 qT+&ç 4 ©≥s¡¢ ˙s¡T
nedüs¡+ ñ+≥T+~. bÕ<äT˝À ñqï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT rj·TT≥ #ê˝≤ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : yÓTTø£ÿ\T Hê{Ïq 3`4 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\≈£î nqTyÓ’q n+‘·s¡ |ü+≥\qT
|ü+&ç+∫ ø=+‘· Ä<ëj·÷ìï bı+<äe#·TÃ.
N&É|”&É\T : á #Ó≥¢qT |üX¯óe⁄\T >±ì, y˚Tø£\T, eT]j·TT >=i…¿\T ø±ì ‹qe⁄. #Ó≥ ¢qT Ä•+#˚ |ü⁄s¡T>∑T\˝À
ù|qT eT]j·TT u…s¡&ÉT ‹H˚ |ü⁄s¡T>∑T\T eTTK´yÓTÆq$.
~>∑Tã&ç : |ü~ dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ >∑\ #Ó≥¢ qT+&ç ~>∑Tã&ç ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T≈£î á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+&É
e#·TÃqì n+#·Hê. #Ó≥T¢ 60 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î ~>∑Tã&çìdü÷ÔH˚ ñ+≥T+~.
q÷HÓ ` 1000 ` 2000 øÏ.Á>±.
#Óø£ÿ ` 1000 ` 2000 øÏ.Á>±.
$‘·ÔHê\ >∑TE® ` 6000 ` 8000 øÏ.Á>±.
sê*q Ä≈£î\T ` 6000 ` 8000 øÏ.Á>±.
241
 eT+∫ ~>∑Tã&ç e#·TÃ≥≈£î eT]j·TT dü]jÓÆTq dü+|üs¡ÿeTT (Pollination) ø=s¡≈£î |ü⁄bıŒ&ç<ë‘·\T
(Pollen donors) qT Ä&ÉC≤‹ #Ó≥¢˝À 60 MT≥s¡¢≈£î ˇø£{Ï #=|üq Hê≥Tø√e&É+ eT+∫~ ˝Ò<ë ø=ìï Ä&É
yÓTTø£ÿ\≈£î |ü⁄bıŒ&ç <ë‘·\ (Pollen donors) ø=eTà\‘√ n+≥T¢ ø£{Ϻq eT+∫~. n˝≤ #˚dæq≥¢sTT‘˚ m≈£îÿe
~>∑Tã&ç e#·TÃ≥≈£î neø±X¯+ ñ+~. #Ó≥¢ |üP‘·<Xä ˝¯ À ‘·\\T q]øÏq m&É\ eT>∑#≥Ó q¢ T Ä&É #Ó≥T¢>± e÷s¡TÃ≥≈£î
M\T+≥T+~.
ø±j·T\ø√‘· : ø±j·T\Tqï #Ó≥¢ ø=eTà\qT >∑{Ϻ>± ø£~*+∫q ˝Òø£ >∑{Ϻ>± }|æq≥¢sTT‘˚ ø±j·T\T sê* ÁøÏ+<ä
|ü&É‘êsTT. n˝≤ ÁøÏ+<ä |ü&çq ø±j·T\qT @s¡Tø=ì $‘·ÔHêìï y˚s¡T#˚dæ, m+&É˝À m+&Éu…{Ϻ ‘·s¡Tyê‘· ì\«
ñ+#·e\j·TTqT.
Ç|üŒ ($|üŒ)
Ç|üŒ #Ó≥¢qT Ç+^¢wüß˝À eT<ÛäTø± ˝≤+–bò˛*j·÷ nì |æ\TkÕÔs¡T. á #Ó≥T¢ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝Àì
eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ, eTVü‰sêÁwü,º >∑T»sê‘Y, ˇ]kÕ‡ sêÁcÕº\˝À $]$>± ø£qã&ÉT‘êsTT. eTq sêÁwü+º ˝À @C…˙‡ ÁbÕ+‘·yTÓ qÆ
∫+‘·|ü*¢, lø±≈£îfi¯+ yÓTT<ä\>∑T Á|ü<˚XÊ\˝À m≈£îÿe>± >∑eTì+#·&ÉyÓ TÆq~.
Ç|üŒ#Ó≥¢qT ø£\|üø£+fÒ ≈£L&Ü, |üP\T, |ü+&ÉT¢ eT]j·TT q÷HÓ >∑T]+∫ kÕ>∑T #˚kÕÔs¡T. á #Ó≥¢
Ä≈£î\T eT+∫ b˛wüø£ $\Te\T ø£*– |üX¯óÁ>±dü+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. $|üŒ |üP\ qT+&ç eT]j·TT ø£\|ü
>∑TE® qT+&ç kÕsê ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T. |üP\qT yÓì>∑sY, C≤yéT‡, eT]j·TT C…©¢dt ‘·j·÷Ø˝À $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
–+»\˝À q÷HÓ 20`30 XÊ‘·+ es¡≈£î e⁄+≥T+~. q÷HÓqT düãT“\T, Á^düT\T, ø±´+&ç˝Ÿ‡ eT]j·TT
eT+<äT\ ‘·j·÷Ø˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. u≤>± e&Éø£{Ϻq q÷HÓqT #ê¬ø¢≥T¢ ‘·j·÷Ø˝À eT]j·TT e+≥ q÷HÓ>±
ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
á #Ó≥T¢ nìï s¡ø±\ H˚\˝À¢q÷ ô|+#·e#·TÃqT. ‘˚*ø£bÕ{Ï ÇdüTø£ H˚\˝À¢q÷ eT]j·TT kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ
˝À‘·T ‘·≈£îÿe H˚\˝À¢q÷ ô|+#·e#·TÃ.
qs¡‡Ø j·÷»e÷q´+ : HêD´yÓTÆq $‘·ÔHê\qT ùdø£]+#ê*. qs¡‡Ø yÓTTø£ÿ\ Hê≥&ÜìøÏ, bı\+qT eT&ÉT\T>±
$uÛÑõ+#ê*. Hê{Ïq $‘·ÔHêìï 2 ôd+.MT. eT+<ä+ eT{Ϻ‘√ ø£bÕŒ*. s√p ˙{Ï ‘·&ÉT\T Çyê«*. Hê{Ïq
$‘·ÔHê\T |ü~ s√E\˝À yÓTT\¬ø‘·TÔ‘êsTT. eT&ÉT\ ‘·j·÷Ø nqT≈£L\+ ø±ì#√ eT{Ϻ ‘√≥˝À¢ ˝Òø£ bÕ*B∏Hé
dü+#·T\˝À Hê≥Tø√yê*.
yÓTTø£ÿ\T Hê≥&É+ :
>∑T+‘·\qT Á‘·e«&É+ : >∑T+‘·\qT 45I45I45 ôd+.MT. |ü]e÷D+˝À Á‘·e⁄«ø√yê*. bı\+ #·T≥÷º 9 qT+&ç
10 MT≥s¡¢ m&É+˝À Hê≥Tø√yê*. yÓTTø£ÿ≈£î yÓTTø£ÿ≈£î eT<Ûä´ 8 MT. <ä÷s¡+ e⁄+&Ü*. mø£sê≈£î 60`70
yÓTTø£ÿ\T Hê≥Tø√e#·TÃ.
HêfÒ $<Ûëq+ : eTT+<äT>± bı˝≤ìï ˝À‘·T>± <äTHêï*. Bì eT÷\+>± ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T HêX¯qeTe&Éy˚T>±ø£
es¡¸|ü⁄ ˙s¡T uÛÑ÷$T˝À u≤>± Ç+≈£î‘·T+~. qs¡‡Ø˝À ‘·j·÷¬s’q ˇø£ dü+e‘·‡s¡eTT ej·TdüT‡ >∑\ yÓTTø£ÿ\qT
242
Hê≥Tø√yê*. H˚s¡T>± $‘·Ôq+ ≈£L&Ü $‘·TÔø√e#·TÃ. ø±ì 60 XÊ‘·+ yÓTTø£ÿ\T e÷Á‘·y˚T ì\<=≈£îÿ≈£î+{≤sTT.
HêfÒ düeTj·TeTT : p˝…’ qT+&ç Ä>∑wüߺ es¡≈£î nqT≈£L\ düeTj·TeTT.
˙{Ï j·÷»e÷q´+: yÓTTø£ÿ ô|{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· esê¸uÛ≤e |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç‘˚ ˙{Ï ‘·&ÉT\T Çyê«*. yÓTTø£ÿ Hê{Ïq
‘·s¡Tyê‘· yÓTT<ä≥ y˚dü$˝À HÓ\ø=ø£kÕ] ˙{Ï ‘·&ç Çyê«*.
ms¡Te⁄\T: Bs¡¸ø±\ ø±|ü⁄≈£î ùd+Á~j·T ms¡Te⁄ ÁX‚wü˜+ ms¡Te⁄\T >∑T]+∫ |ü]XÀ<Ûäq #˚j·Te\dæ e⁄+~.
n+‘·s¡ ø£èwæ : ÁbÕs¡+uÛÑ <äX¯˝À yÓTTø£ÿ ô|]π>≥|ü&ÉT ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT ìs¡÷à*+#ê* ˝Òø£b˛‘˚ m<äT>∑T<ä\
ø°åDÏdüTÔ+~. yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡eTT qe+ãs¡T˝À yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ ˝À‘·T>± <äTHêï*. dü+e‘·‡sêìøÏ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢
ø£\T|ü⁄ rj·÷*. Bì e\¢ yÓTTø£ÿ\T @|ü⁄>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. H˚s¡T>± $‹Ôq |ü<ä∆‹˝À ã\+>± e⁄qï yÓTTø£ÿqT ˇø£
<ëìì e⁄+∫ $T–*qe˙ï rdæy˚j·÷*.
n+‘·s¡ |ü+≥\T : yÓTT<ä{Ï 3`4 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î e´ekÕj·T |ü+≥\qT (ô|dü\T, $TqTeTT\T, ñ\e\T,
n\dü+<ä\T) n+‘·s¡ |ü+≥\T>± y˚dæø=ì ø=+‘· Ä<ëj·÷ìï bı+<äe#·TÃ.
düdü´s¡ø£åD : ˝Ò‘· yÓTTø£ÿ\ô|’ $‘·ÔHê\T, Ä≈£î\ô|’q $$<Ûä s¡ø±\ |ü⁄s¡T>∑T\T eTTK´+>± Ä≈£î\T ‹H˚ |ü⁄s¡T>∑T\T
eT]j·TT s¡dü+ |”˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•kÕÔsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1.5 $T.©. &˚dædt eT+<äTqT
|æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T, ‘·T|ü‘Ó>∑T\T, eT]j·TT m+&ÉT ‘Ó>∑T\T kÕ<Ûës¡ D+>± Ä•kÕÔsTT. Bì ìyês¡D¬ø’
u≤$dæºHé eT+<äTqT 1 Á>±. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
~>∑Tã&ç`Ks¡Tà $X‚¢wüD : $|üŒ #Ó≥¢qT 10I10 MT≥s¡¢ m&É+˝À y˚düTø=ì eT<ä´˝À 2.5I2.5 MT≥s¡¢ m&É+˝À
˙\–] yÓTTø£ÿ\T Hê{Ïq#√ eT+∫ Ä<ëj·T+ edüTÔ+~. $|üŒ #Ó≥T¢ ø±|ü⁄≈£î e#˚à dü]øÏ ˙\–] yÓTTø£ÿ\ e\q
Á|ü‹ 4 dü+e‘·‡s¡eTT\ ø=ø£kÕ] Ä<ëj·T+ bı+<äe#·TÃqT.
Ç|üŒ #Ó≥¢ ~>∑Tã&ç $wüj·÷ìøÏ eùdÔ 10 dü+e‘·‡s¡eTT\T ej·TdüT‡ >∑\ #Ó≥Tº≈£î düTe÷s¡T 15`20
øÏ˝À\ $‘·ÔHê\T ekÕÔsTT. $‘·ÔHê˝À¢ 50 XÊ‘·+ q÷HÓ ñ+≥T+~.

eT\u≤s¡T y˚|ü ($T*j·T <ä÷_j·T)

ø£\|ü C≤‹ eèøå±\˝À y˚>∑+>± ô|]π> ˇø£≥sTTq eT\u≤s¡T y˚|ü Á|üdüTÔ‘·+ ¬s’‘·T\ bÕ*≥ ø£\Œ
eèø£å+>± e÷]q~. á eT\u≤s¡T y˚|ü yÓTTø£ÿ\qT kÕ>∑T #˚dæq 6`7 dü+e‘·‡sê\˝À mø£sêìøÏ 3`6 \ø£å\
es¡≈£î ìø£s¡ Ä<ëj·÷ìï bı+<äe#·TÃqT.
eT\u≤s¡T y˚|ü 25`35 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ es¡≈£î ì{≤s¡T>± ô|]– Bì ¬ø’y ês¡eTT (#·T≥Tº ø=\‘·)
düTe÷s¡T 3`4 n&ÉT>∑T\T ñ+≥T+~. eT\u≤s¡T y˚|ü ãVüQfi¯ Á|üj÷Ó »qø±]. #Ó≥Tº˝Àì Á|ü‹ uÛ≤>∑+ $\TyÓq’ <˚.
á ø£\|üqT >∑èVü≤ ìsêàD kÕe÷Á–, |òü]ï#·s¡T, ô|’¢e⁄&é, ãjÓ÷e÷dt, ø£Ás¡ u§>∑TZ, bÕ´øÏ+>¥, e+≥ #Ói≈£î >±qT
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ãs¡Te⁄ ø£*– yê≥s¡T Á|üP|òt ø±e&É+ e\q eT+∫ –sêø° ñ+~.

243
 á yÓTTø£ÿ\qT |üX¯óe⁄\T, Jyê\T ‹q˝Òe⁄. 2 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ ñqï #Ó≥Tº n–Z |ü⁄\¢\
‘·j·÷ØøÏ, 4 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ #Ó≥Tº ø±–‘·|ü⁄ |ü]ÁX¯eT≈£î, ∫es¡>± 7 dü+e‘·‡sê\T <ë{Ïq ‘·s¡Tyê‘·
ô|’¢e⁄&é ‘·j·÷ØøÏ yê&Ée#·TÃ.
kÕ>∑T $<Ûëq+
eT\u≤s¡T y˚|üqT 2 $<Ûë\T>± kÕ>∑T #˚j·Te#·TÃqT.
kÕ>∑T n+XÊ\T ˙{Ï edü‹ esê¸<Ûës¡+
HêfÒ düeTj·T+ pHé qT+&ç e÷]à es¡≈£î m|ü&Ó’Hê pHé`Ä>∑wüߺ es¡≈£î Hê≥e#·TÃqT
Hê≥e#·TÃqT.
yÓTTø£ÿ m+|æø£/ bÕ© dü+∫˝À yÓTTø£ÿ ˇø£ÿ n&ÉT>∑T m‘·TÔ bÕ© dü+∫˝À yÓTTø£ÿ 11/2 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ
m‘·TÔ ñ+&Ü*. ñ+&Ü*.
>∑T+‘·\T 11/2 I 11/2 I 11/2 n&ÉT>∑T\ bı&Ée⁄ 11/2 I 11/2 I 11/2 n&ÉT>∑T\ bı&Ée⁄
I yÓ&É\TŒ I ˝À‘·T I yÓ&É\TŒ I ˝À‘·T
yÓTTø£ÿ HêfÒ yÓT‘·Ô{Ï mÁs¡eT{Ϻ 5`10 øÏ˝À\T, mÁs¡eT{Ϻ 5 øÏ˝À\T, |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄
$<Ûëq+ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ 5 øÏ˝À\T, e]à 5 øÏ˝À\T, e]à ø£+b˛düTº 1 øÏ˝À, nìï
ø£+b˛düTº 2 øÏ˝À\T, dü÷|üsY bòÕùdŒ{Ÿ ø£*|æq $TÁX¯e÷ìï >∑T+‘·˝À ì+|ü⁄ø√yê*.
1 øÏ˝À n˙ï ø£*|æ >∑T+‘·\T ì+|ü⁄ bÕ©ø£esY ∫+|æ eT{Ϻ >∑&ɶ‘√ bÕ≥T >∑T+‘·
ø√yê*. bÕ©ø£esY ∫+|æ eT{Ϻ >∑&ɶ eT<Ûä´˝À H˚s¡T>± Hê≥Tø√yê*.
‘√ bÕ≥T >∑T+‘· eT<Ûä´˝À H˚s¡T>±
Hê≥Tø√yê*.
yÓTTø£ÿ\ 3 MT.I3 MT. <ä÷s¡+˝À mø£sêìøÏ 460 3 MT.I3 MT. <ä÷s¡+˝À mø£sêìøÏ 460
dü+K´ yÓTTø£ÿ\T yÓTTø£ÿ\T
ms¡Te⁄\ 8`10 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄, 2 øÏ˝À\ 8`10 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄, 2 øÏ˝À\
j·÷»e÷q´+ e]à ø£+b˛düTº ø£\T|ü⁄≈£îì &çôd+ãs¡T ` e]à ø£+b˛düTº ø£\T|ü⁄≈£îì &çôd+ãs¡T `
»qe] e÷kÕ\˝À ˇø£kÕ], pHé`p˝…’ »qe] e÷kÕ\˝À ˇø£kÕ], pHé`p˝…’
e÷kÕ\˝À s¬ +&ÉekÕ] y˚jT· e˝…qT. e÷kÕ\˝À s¬ +&ÉekÕ] y˚jT· e˝…qT.
˙{Ï Á&ç|t |ü<ä∆‹ <ë«sê ˙s¡T ô|≥ºe#·TÃqT. ˙s¡T @Á|æ˝Ÿ qT+&ç p˝…’ es¡≈£î ‘·|üŒìdü]>±
j·÷»e÷q´+ ÇùdÔ yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\ y˚>∑+>± ñ+≥T+~. ˙{Ï ‘·&ÉT\T Çe«e˝…qT.

n+‘·s¡ |ü+≥\T
yÓTTø£ÿ\ eT<Û´ä U≤∞ dü\∆ eTT m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ÁbÕs¡+uÛ<Ñ Xä ˝¯ À 3`4 dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ n+‘·s¡ |ü+≥\T
y˚dæ yê{Ï qT+&ç Ä<ëj·T+ bı+<äe#·TÃqT.

244
 kÕ>∑T Ks¡TÃ\T mø£sêìøÏ
yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ Ks¡TÃ s¡÷bÕj·T\T
<äTøÏÿ H˚\ ‘·j·÷Ø 10,000/`
yÓTTø£ÿ\ >∑T+‘·\T ‘·e«ø£eTT, eT{Ϻ ms¡Te⁄ $TÁX¯eTeTT 15,000/`
Hê≥&É+, ì+|ü&É+, uÒdæHé #˚j·T&É+ 2,000/`
˙{Ï ‘·&ÉT\T, {≤´+ø£sY yÓ÷{≤s¡T Ks¡TÃ 10,000/`
|üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄, e]à ø£+b˛düTº, ≈£L©\ Ks¡TÃ (2 <äbòÕ\T) 6,000/`
ø£\T|ü⁄ rj·T&É+, }‘· ø£Ás¡\T ø£≥º&É+, n+‘·s¡
ùd<ä´+ eT]j·TT Ç‘·s¡ Ks¡TÃ\T
$T>∑‘ê 6 dü+e‘·‡sê\≈£î nj˚T´ Ks¡Tà 50,000/`
yÓTT‘·Ô+ Ks¡Tà (7 dü+e‘·‡sê\≈£î) 1,00,000/`

eT\u≤s¡T y˚|üqT ñ|üjÓ÷–+#˚ $<ÛëHêìï ø£\|ü ø√‘· düeTj·÷ìï ã{Ϻ Äs¡T dü+e‘·‡sê\≈£î mø£sêìøÏ
düTe÷s¡T s¡÷. 3 qT+&ç 6 \ø£å\ es¡≈£î ìø£s¡ Ä<ëj·÷ìï Ä]®+#·e#·TÃqT.

mÁs¡ #·+<äq+ ({°s√ø±s¡Œdt XÊ+{≤*qdt)

mÁs¡ #·+<äq+ ãVüQyê]¸ø£ ô|<ä› #Ó≥Tº. düTe÷s¡T 10 MT. ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±+&É+ #·T≥Tºø=\‘·
1`1.5 MT. es¡≈£î ñ+≥T+~. u…s¡&ÉT |ü>∑Tfi¯óflu≤] m+&ç yÓTTdü* #·s¡ à+˝≤ ø£ì|ædüTÔ+~.
H˚\\T : düeTTÁ<ä eT{≤ºìøÏ 500`600 MT. m‘·TÔ˝À bı&ç>± ñqï yê‘êes¡D+ nqT≈£L\+. düTqï|ü⁄sêsTT‘√
≈£L&çq ˝Ò≥¬s’{Ÿ H˚\˝À¢ 100 $T.MT. ≈£î ‘·≈£îÿe ø±ì dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·+˝À u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. sêfi¯ó¢,
>∑T\ø£sêfi¯¢‘√ ≈£L&çq H˚\˝À¢ ô|]– #Ó≥¢ qT+&ç e#˚à ø£\|ü eT+∫ HêD´‘·‘√ ≈£L&çq<Ó’ ñ+≥T+~.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT (mø£sê≈£î) : á yÓTTø£ÿ\T $‘·ÔHê\ <ë«sê ‘·«s¡>± yê´|æÔ #Ó+<äT‘êsTT. &çôd+ãs¡T`|òæÁãe]
eT<Ûä´ ø±\+˝À $‘·Ôq+ ùdø£]+#ê*. ø±j·T\T ‘·j·÷Ø nj˚T´+<äT≈£î 10`11 HÓ\\ ø±\+ |ü&ÉT‘·T+~.
ø±j·T\T |ü\T#·>± s¬ ø£ÿ\‘√ düV‰ü 3`4 ôd+.MT. |ü]~Û˝À ñ+{≤sTT. ˇø=ÿø£ÿ –+» 1`1.5 ôd+.MT. bı&Ée⁄‘√
eTT<äTs¡T ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT. mø£sêìøÏ ¬s+&ÉT øÏ˝À\ $‘·Ôq+ ø±yê*.
$‘·Ôq X¯ó~∆ : $‘·ÔHêìï 3 s√E\ bÕ≥T #·\¢ì ˙{Ï˝À Hêqu…{Ϻ >±ì ˝Ò<ë Äe⁄ ù|&É Á<ëeD+˝À 48 >∑+≥\T
Hêqu…{Ϻ ø±˙ $‘·TÔ≈£îqï≥¢sTT‘˚ yÓTT\ø£ XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
$‘˚Ô <ä÷s¡+ : 3.5 MT. I 3.5 MT. ˝Ò<ë 4.5 MT. I 4.5 MT.

245
Hês¡TeT&ç j·÷»e÷q´+ : Hês¡TeT&ç˝À ô|+∫q yÓTTø£ÿ\qT 4`10 n+>∑Tfi≤\ m‘·TÔ ô|]–q|ü&ÉT bÕ*B∏Hé
dü+#·T\˝ÀøÏ e÷s¡TÃø√yê*. 4 HÓ\\ ‘·s¡Tyê‘· á bÕ*B∏Hé dü+#·T\qT HÓeTà~>± ˙&É qT+&ç m+&É |ü&˚
ÁbÕ+‘ê\≈£î e÷]à 3`4 HÓ\\ es¡≈£î ˙{Ï ‘·&ç Çe«e\dæ ñ+≥T+~. y˚s¡T e´edü∆ 20`60 ôd+.MT.
ô|]–q|ü&ÉT Hê≥Tø√e#·TÃqT.
˙{Ï j·÷»e÷q´+ : yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T ˙{Ï m<ä›&ç ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
~>∑Tã&ç : 15 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ #Ó≥¢ qT+&ç ˇø£ mø£sêìøÏ 12 ≥qTï\ ø±j·T ~>∑Tã&ç edüTÔ+~. 20`25
dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ #Ó≥¢ qT+&ç u…s¡&ÉT, ø£\|ü rj·T&ÜìøÏ ñ+{≤sTT. u…s¡&ÉTqT kÕ<Ûës¡D+>± Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq
Ádæº|t |ü<ä∆‹˝À y˚s¡T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø£\|ü ø√düyÓTÆ‘˚ q]øÏq #Ó≥¢ qT+&ç ˝Ò‘· ø£\|üqT, #˚e<˚]q
ø£\|üqT y˚sT¡ #˚kÕÔsT¡ . ˝Ò‘,· #˚e<˚]q eT]j·TT u…s&¡ TÉ qT+&ç XÊ+{≤*Hé`m, XÊ+{≤*Hé`_ nH˚ s¬ +&ÉT s¡ø±\
s¡+>∑T\qT rkÕÔs¡T. #˚e<˚]q ø£\|ü eTT<äTs¡T ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T˝À 1.10 kÕ+Á<ä‘·‘√ #ê˝≤ >∑{Ϻ>±
ñ+≥T+~. á #Ó≥¢ qT+&ç ◊k˛{Ï˝Ÿ ø±s√Œ*Hé, {Ïs√ø±sYŒ Á≥jÓ÷˝Ÿ, ◊k˛{° s√ø±]ŒHé, {°s√ ø±s√“&Ó’j·÷Hé,
mdæf…Æ*j·÷H√*Hé Äe÷¢\qT y˚s¡T #˚dæ eT+<äT\ ‘·j·÷Ø˝À yê&ÉT‘·THêïs¡T. Ç~ $<˚XÊ\≈£î m>∑TeT‹
#˚jT· ã&ÉT‘·T+~.

eTVü‰>∑ì
eTVü‰>∑ì nH˚~ mÁs¡{Ï >√<ÛäTeT s¡+>∑T ø£*–q ø£\|üì#·Tà eèø£åeTT. eTVü‰>∑ì nH˚~ eT÷&ÉT C≤‘·T\
ÁøÏ+<ä eØZø£]+#·ã&çq~.
1. d”«f…ìj·÷ e÷Áø√|òæ˝≤¢ 2. d”«f…ìj·÷ eTVü‰>∑ì 3. d”«f…ìj·÷ VüQ$T*dt
ì»yÓTÆq eTVü‰>∑ì yêDÏ»´ |üs¡+>± $\TyÓ’q~ eTTK´+>± ø£\|ü <ëì eTìïø£, n+<ä+, s¡+>∑T eT]j·TT
bÕ´q*+>¥, |òü]ï#·sY, |ü&Ée\T, dü+^‘· yêsTT<ë´\T eT]j·TT Ç‘·s¡ edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Ø˝À $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
ñwüíeT+&É\ nyÓT]ø±, Ädæj·÷ eT]j·TT ÄÁ|òæø±˝À düVü≤»+>± ô|]π> eTVü‰>∑ì #Ó≥Tº ¬s&ée⁄&é s¡+>∑T,
ã\+, eTìïø£, ˙{Ï ìs√<Ûäø£‘· eT]j·TT kÂ+<äs¡´ Äø£s¡¸D Bì >∑TD≤\T. eTVü‰>∑ì #Ó≥Tº 60 qT+&ç 70
n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ eT]j·TT 4 qT+&ç 5 n&ÉT>∑T\ yê´dü+ es¡≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+~. eTVü‰>∑ì uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì
n‘·´+‘· $\TyÓ’q ø£\|ü #Ó≥Tº. Ç~ <ë<ë|ü⁄ bı&ç yê‘êes¡D+ >∑\ ñ‘·Ô s¡ ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·|üŒ nìï ÁbÕ+‘ê\˝À
ô|s¡T>∑T‘·T+~. eT+∫ bÕs¡T<ä\ ˝À‘Ó’q ˇ+Á&ÉT eT{Ϻ >∑\ H˚\˝À¢ u≤>± n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·T+~.
uÛ÷Ñ $T ‘·j÷· Ø : eTVü‰>∑ì Hê≥&ÜìøÏ eTT+<äT, m+#·T≈£îqï Á|ü<X˚ +¯ ˝À ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T |üP]Ô>± ‘=\–+#·Tø=ì,
1.5I1.5I1.5 n&ÉT>∑T\ |ü]e÷D+˝À >=sTT´\T rdüTø√yê*. Á‘·$«q düeTj·T+˝À ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT

246
|üP]Ô>± X¯óÁuÛÑ+ #˚j·÷*. |æ{Ÿ $TÁX¯eT+˝À u≤>± ∫$øÏq ùd+Á~j·T ms¡Te⁄, y˚|ü #Óø£ÿ eT]j·TT eT{Ϻì düeT
uÛ≤>±\T>± ø£*|æ ñ+#·Tø√yê*.
>=sTT´ Á‘·$« 1`2 yêsê\T ‘Ó]∫ Äs¡ìyê«*. Á|ü‹ >∑+≥≈£î 0.5 øÏ˝À\ ms¡Te⁄ y˚dæ Hês¡TqT Hê≥Tø√yê*.
Hês¡T m‘·TÔ m≈£îÿe>± ñ+fÒ $]–b˛≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î Á|ü‹ >=sTT´ì düú+uÛ≤ìï eT<ä∆‘·T>± ñ|üjÓ÷–+#ê*.
Hê{Ïq yÓ+≥H˚ ˙s¡T bÕs¡>∑{≤º*.
|æ{Ÿ|òæ*¢+>¥ eT]j·TT yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ : |æ≥¢qT M˝…’q+‘· m≈£îÿe>± dæ<ä∆+ #˚dæq |æ{Ÿ $TÁX¯e÷ìï
e÷Á‘·y˚T ì+bÕ*. ô|’ eT{Ϻ dü]b˛ø£b˛‘˚ q~ ÇdüTø£qT Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. Hê≥&ÜìøÏ
ø£˙dü+ 2 yêsê\ eTT+<äT >∑T+≥\T ì+|ü&É+ e\q |æ{Ÿ $TÁX¯eT+ dæús¡|ü&É{≤ìøÏ M\T ø£*ŒdüTÔ+~. yÓTTø£ÿ
ø√dü+ dæbòÕs¡düT #˚j·Tã&çq n+‘·s¡+ 6.0I6.5 n&ÉT>∑T\T ˝Ò<ë 8 n&É T>∑T\ I 8 n&ÉT>∑T\T ˝Ò<ë 10I10
n&ÉT>∑T\ |ü]e÷D+‘√ #·<äs¡|ü⁄ ˝Ò<ë Á‹uÛÑTC≤ø±s¡ Á–&é Äø±s¡+˝À Hê≥e˝…qT.
˙{Ï bÕs¡T<ä\ : Hê{Ïq yÓ+fH˚ eT]j·TT yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT yêsê˝À¢ ˙{Ï bÕs¡T<ä\ #˚j·÷ *. ‘·<äq+‘·s¡+ H˚\
eT]j·TT yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ã{Ϻ 3 qT+&ç 4 s√E\≈£î ˇø£kÕ] ˙{Ï bÕs¡T<ä\ #˚j·Te#·TÃ. ˙{Ï
bÕs¡T<ä\ ˝Òì uÛÑ÷eTT\˝À dü÷ø£Î ˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú\T @sêŒ≥T #˚düTø√yê*.
ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äT\T : yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ ìÁ<ëDdæú‹ (&çôd+ãs¡T`»qe]) ø±\+ $TqVü‰ Á|ü ‹ HÓ\ ˇø£
yÓTTø£ÿøÏ qÁ‘·»ì : uÛ≤dü«s¡+ : bı{≤wt (17:17:17) 200 Á>±. y˚j·÷ *. Á|ü‹ HÓ\ Bìì $uÛÑõ+∫ ms¡Te⁄
<ë«sê y˚j·÷*. yÓTTø£ÿ\≈£î ˇø£ n&ÉT>∑T <ä÷s¡+˝À 1 n&ÉT>∑T ˝À‘·T >∑T+‘· #˚dæ n+<äT˝À y˚dæ eT{Ϻ‘√ ø£bÕŒ*.
dü+e‘·‡sêìøÏ 15 s√E\ ø=ø£kÕ] dü÷ø£Î b˛wüø±\T 1 Á>±. ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ ô|’ bÕ≥T>± |æ∫ø±]
#˚j·÷*.
ìs¡«Vü≤D : yÓTTø£ÿ #·T≥÷º ñqï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT ‘·|üŒì dü]>± X¯óÁuÛÑ+ #˚j ·÷* eT]j·TT yÓTTø£ÿ #·T≥÷º
ñqï eT{Ϻì e<äT\T>± >±* ‘·–˝Ò˝≤ ñ+#ê*. eTVü‰>∑ì $$<Ûä s¡ø±\ H˚\˝À¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~. nsTT‘˚ <ëì
ô|s¡T>∑T<ä\, HêD´‘· H˚\ jÓTTø£ÿ ˝À‘·T, ìsêàD+, dü∫äÁ<ä‘· bÕs¡T <ä\ eT]j·TT ‘˚eT ì\T|ü⁄≈£îH˚ kÕeTs¡∆´+ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. Ç~ ˝À‘Ó’q u≤>± bÕs¡T<ä\ eT]j·TT kÕs¡e+‘·yÓTÆ q H˚\˝À¢ ñ‘·ÔeT+>± n_Ûeè~∆
#Ó+<äT‘·T+~. eTVü‰>∑ì ‘˚eT, yÓ#·Ãì ñwüíeT+&É\ o‘√wüídæú‹ì Çwüº| ü&ÉT‘·T+~. Ç~ ñc˛íÁ>∑‘· rÁe‘·\qT
‘·≥Tºø√>∑\<äT. nsTT‘˚ >∑]wü˜ eT]j·TT ø£ìwü˜ ˙&É ñc˛íÁ>∑‘· 25`44 0 ôd+{°Áπ>&é Bì ô|s¡T>∑T<ä\≈£î n‘·´+‘·
nqT≈£L\yÓTÆq~. Ç~ 1200`2500 $T.MT. es¡¸bÕ‘·+ ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À u≤>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ ˝À‘Ó’q
kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚\\qT Çwüº|ü&ÉT‘·T+~. ÇdüTø£ H˚\ á #Ó≥Tº≈£î ñ‘·Ô eTyÓTÆq H˚\>± |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ. Ç~ 6.5
ø£+fÒ ‘·≈£îÿe |æ.ôV≤#Y. ñqï eT{Ϻ˝À ô|s¡>∑&É+ ø£wüº+. eT{Ϻ˝Àì ø±*¸j·T+ ˝À|ü+ ñqï m&É\ eTVü‰>∑ì
ô|s¡T>∑T<ä\ ≈£î+≥T|ü&ÉT‘·T+~.
247
Vü‰¬s«dæº+>¥, ~>∑Tã&ç   sêã&ç : 10 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡˝À m‘·TÔ ô|s¡T>∑T<ä\ 23.1 MT. eT]j·TT yê´dü+
28.7 ôd+.MT. es¡≈£î qyÓ÷<äT≈£î neø±X¯eTT ñ+~.
mø£sêìøÏ #Ó≥¢ dü+K´ 1200`1500 ø±+&É+ ø£\|ü yÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ ~>∑Tã&ç 36,000 dæ.m|òt.{Ï. ø£\|ü
edüTÔ+~. HêD´yÓTÆq |ü<ä∆‘·T\T ne\+_ÛùdÔ 10 dü+e‘·‡sê\˝À ˇø£ #Ó≥ Tº >∑]wü˜+>± 20 dæ.m|òt.{Ï. ø£\|üqT
ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~. mø£sêìøÏ >∑]wü˜+>± 1500 #Ó≥T¢ ñ+&Ée#·TÃ.
ˇø£ mø£s¡+ eTVü‰>∑ì kÕ>∑T Ks¡Tà $esê\T :
<ä÷s¡+ (mø£s¡+˝À) 6I6 MT.
Hês¡T (uÛÑ÷$T˝À) 1000 yÓTTø£ÿ\ <Ûäs¡ R 1000I80 R 80,000/`
ms¡Te⁄\T ` 10,000
yÓTT‘·Ô+ kÕ>∑T Ks¡Tä ` 90,000
Ä<ëj·T+ : 12 e dü+e‘·‡s¡+˝À, 20 ≈£L´_ø˘ |ò”{Ÿ #Ó≥Tº≈£î 1000I20 R 20,000 ≈£L´_ø˘ |ò”{Ÿ n&ÉT>∑T\T.
<Ûäs¡ 250/` Á|ü‹ ≈£L´;ø˘ |ò”{Ÿ, 20,000I250 R 50,00,000/`
ˇø£ mø£s¡+ eTVü‰>∑ì kÕ>∑T‘√ s¡÷. 50,00,000/` es¡≈£î sêã&ç ñ+≥T+~.

$$<Ûä ø£\|ü eèøå±\T eT]j·TT Ç‘·s¡ eèøå±\ kÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (nÁ>±q$T), mdt.$. e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\,
‹s¡T|ü‹ ` 517 502, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢.
bò˛Hé HÓ+. 08626`297528, ôd˝Ÿ HÓ+. 94912 97528

248
 e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ ì\« |ü<ä∆‘·T\T eT]j·TT
ì\«˝À qwüº ìyês¡D #·s¡´\T
n+<ä]ø°, nìïy˚fi¯˝≤, dü]|ü&ÉTq+‘· b˛wüø±Vü‰s¡+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&É≥ y˚T ªªÄVü‰s¡uÛÑÁ<ä‘·μμ nì
ÄVü‰s¡ eT]j·TT e´ekÕj·T dü+düú (FAO) ìs¡«∫düTÔqï~. Á|ü|ü+#·+˝À 130øÏ ô|’>± <˚XÊ\T ‘·eT Á|ü»\≈£î
ÄVü‰s¡uÛÑÁ<ä‘· ø£*Œ+#·&Éy˚T Á|ü<Ûëq \ø£å´eTT>± ø£*Zj·TTHêïsTT. 2025 dü+e‘·‡s¡+ Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ »HêuÛ≤,
n‘·´~Ûø£ »HêuÛ≤ ø£*qZ bıs¡T>∑T<˚XÊìï n~Û>$∑ T+#˚ dü÷#·q\T ñ+&É>± »HêuÛ≤ n+‘·{øÏ ° dü]|ü&TÉ ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\qT
ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T>∑\>∑&É+ ø£wüºkÕ<Ûä´y˚T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÄVü‰s¡ uÛÑÁ <Ûä‘·qT dü]jÓÆTq $<Ûä+>± neT\T |üs¡#·e˝…q+fÒ
Á|ü»\ eTTK´ ÄVü‰s¡yÓTÆq <ÛëHê´\T, |ü|ü\T, q÷HÓ–+»\qT eT]ìï ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Te\dæ ñ+≥T+~. ÄsTT‘˚
Äj·÷ |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø£‘· |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\ düeTj·T+˝À, ø√‘· eT]j·TT ø√‘· nq+‘·s¡+ ø£*π> $$<Ûä Je
eT]j·TT yê‘êes¡D ˇ‹Ô&ÉT\ eT÷\+>± <Óã“‹+≥÷ ñqï~. eTTK´+>± e÷s¡T‘·Tqï yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T
nq>± n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·, n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+, Bs¡Èø±\ u…≥º|ü]dæú‘·T\T, ‘·TbòÕqT\T, es¡<ä\T, ≈£î~+|üã&çq
esê¸ø±\+, nkÕ<Ûës¡D n‘·´~Ûø£ eT]j·TT n‘·´\Œ ñc˛íÁ>∑‘·\T |ü+≥\≈£ î qwüºeTT ø£\T>∑CÒj·T&Éy˚T >±ø£,
ø=ìï |ü]dæú‘·T\T N&É|”&É\T n~Ûø£+>± eè~∆ #Ó+~, yê´|æ+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚düTÔHêïsTT. <ëì e\q
düdü´s¡ø£åD eT]j·TT kÕ>∑T Ks¡TÃ\T m≈£îÿe ø±e&Éy˚T >±ø£ ñ‘êŒ<äø£‘· |ü&çb˛e⁄#·Tqï~. Ç~>±ø£, ø°≥ø±\T,
•©+Á<Ûë\T eT]j·TT ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ø±s¡D+>± $$<Ûä |ü+≥\˝À ø√‘·≈£î eTT+<˚ düTe÷s¡T 20`35% ñ‘·Œ‹Ô
qwüºeTT ø±$+|üã&ÉT#·T+&É>± ø√‘· nq+‘·s¡ #·s¡´\˝À 10`25% ñ‘·Œ‹Ô qwüºeTT »s¡T>∑T#·Tqï~.
|ü+≥ø√‘·\T düø±\+˝À #˚|ü≥ºø£b˛e&É+, ˙s¡T düø±\+˝À ô|≥ºø£b˛e&É+, düTBs¡È u…≥º|ü]dæú‘·T\T,
ñc˛íÁ>∑‘\· ˝À ôV≤#·TÑ·>T∑ \Z T, ì\Te düeTj·T+˝À Ä•+#˚ N&É|&” \É T, bÕ´πøõ+>∑T eT]j·TT s¡yêD≤ #˚jT· Tq|ü⁄&ÉT
‘·>T∑ C≤Á>∑‘\Ô· T rdüTø=qø£b˛e&É+, ÁbÕôddæ+>¥ yÓTfi¯ó≈£îe\T bÕ{Ï+#·øb£ ˛e&É+ e+{Ï$ ø√‘· nq+‘·s¡ qcÕº\≈£î
ø±s¡DuÛ÷Ñ ‘·eTe⁄#·THêïsTT. |ü+≥ø±\+˝À nqqT≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú ·T\T eT]j·TT ø√‘· nq+‘·s¡ nXÊÅdj Ô” T·
ì\« |ü<ä∆‘·T\T ñeTà&ç>± ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\ Ä]úø£ eT]j·TT ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· n+XÊ\ô|’ rÁe <äTÅwüŒuÛ≤yêìï
#·÷|ü⁄‘êsTT. Á|üdüTÔ‘· |ü]dæÔ‘·T\˝À ˙s¡T n‹$\TyÓ’q düVü≤»eqs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ˇø£ øÏ˝À <ÛëHê´ìï ñ‘·Œ‹Ô
#˚j·T&ÜìøÏ düTe÷s¡T 3000 ©≥s¡T¢ kÕ>∑T ˙{Ïì $ìjÓ÷–+#·e\dæ edüTÔ+~. á $<Ûä+>± ˙s¡T, uÛÑ÷kÕs¡+,
kÂs¡Xø¯ ÔÏ eT]j·TT Ç‘·s¡ düV≤ü » eqs¡T\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+‘√bÕ≥T, nH˚ø£ e´j·TÁ|üj÷· dü\ø√]à |ü+&ç+∫q
<ÛëHê´ìï, Ç‘·s¡ |ü+≥ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ñ<˚›•´+#·ã&çqyês¡T ÄVü‰s¡+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø=H˚+‘· es¡≈£î yê{Ï
|ü]e÷DeTT, HêD´‘· eT]j·TT b˛wüø£$\Te\qT ø√˝ÀŒ≈£î+&Ü dü+s¡øÏå+#·Tø√e\dæq ÄeX¯´ø£‘· m+‘Ó’Hê
ñqï~. eTq<˚X¯+˝À @{≤ düTe÷s¡T j·÷uÛ…’y˚\ ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ $\TyÓ’q 12`16 $T*j·THé ≥qTï\
ÄVü‰s¡<ÛëHê´\qT XÊÅd”Ôj·T ø√‘· nq+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T\T bÕ{Ï+#·ø£b˛e≥+ e\q qwüºb˛e⁄#·THêïeTT. e],
249
>√<ÛTä eT, yÓTTø£ÿC§qï, C§qï\T, |ü|ü \T, q÷HÓ–+»\T yÓTT<ä\>∑T ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚dqæ ~ yÓTT<ä\Tø=ì
$ìjÓ÷–+#·Tø=H˚+‘· es¡≈£î $$<Ûä kÕúsTT\˝À, $$<Ûä |ü]e÷DeTT\˝À, dü«\Œ ˝Ò<ë Bs¡Èø±\eTT bÕ≥T ì\«
#˚dæq|ü⁄&ÉT $$<Ûä ø±s¡DeTT\ #˚‘· qwüº|üs¡#·ã&ÉT#·Tqï$.
ì\« <ÛëHê´\≈£î qwüeº TT ø£*–+#˚ ø±s¡ø±\qT dü÷\ú +>± uÛÖ‹ø£, Je, s¡kÕj·Tìø£ eT]j·TT j·÷+Á‹ø£,
ø±s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. uÛÖ‹ø£ ø±s¡ø±\˝À ñc˛íÁ>∑‘·, ‘˚eT, <Ûë Hê´>±s¡eTT\T eTTK´yÓTÆq$. m|ü&Ó’‘˚
‘˚eT eT]j·TT ñc˛íÁ>∑‘· m≈£îÿe>± ñ+≥T+<√ n|ü&ÉT Jeq Á|üÁøÏj·T m≈£îÿe>± ñ+&ç <Ûëq´eTT jÓTTø£ÿ
J$‘·ø±\+ ‘·>∑TZ‘·T+~. ø±e⁄q <Ûëq´eTT jÓTTø£ÿ J$‘· ø±˝≤ìï ô|+#ê\+fÒ ‘˚eT eT]j·TT ñc˛íÁ>∑‘·\T
‘·≈£îÿe>± ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*.
ø°≥ø±\T eT]j·TT •©+Á<ë\T ‘·«s¡>± n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&ÜìøÏ ‘˚eT ñÅ‘˚Œs¡ø£eTT>± |üì#˚düTÔ+~.
n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· <ÛëHê´\˝À s¡kÕj·Tìø£ e÷s¡TŒ\T ‘Ó∫à ‘·<ë«sê <Û ëq´eTTqT HêX¯qeTT #˚düTÔ+~. ø±ã{Ϻ
es¡¸bÕ‘·eTT, ñc˛íÁ>∑‘·, >±*˝À ‘˚eT, –+»\˝À ñqï ‘˚eT yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\T ≈£L&Ü Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT.
n+<äTe\q, qwüXº Ê‘·+ nH˚~ Äj·÷ ÁbÕ+‘êìïã{Ï,º Äj·÷ ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ã{Ϻ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. eTTK´+>±
n~Ûø£‘˚eT, ñc˛íÁ>∑‘· ñ+&˚ ø√kÕÔ ÁbÕ+‘· yê‘êes¡D+˝À ø√‘· nq+‘· s¡ qwüº+ ø±düÔ n~Ûø£+>±H˚ ñ+≥T+~.
n<˚$<Û+ä >± #·\>¢ ± ñ+&˚ m‘Óq’ ÁbÕ+‘ê\˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT m≈£îÿe ø±\+ düTs¡ø‘åÏ +· >± ì\«#˚dTü ø√e#·TÃ.
ø±ã{Ϻ, ì\Te≈£î eTT+<äT <ÛëHê´ìï m+&É˝À Äs¡u…≥Tº≥, #·\¢{Ï <ÛëHê´\qT ì\Te #˚j·TT≥ eTTK´yÓTÆq$.
<ÛëHê´>±sê\ qT+&ç y˚&ç >±* ãj·T≥≈£î yÓfi¯ófl≥≈£î >±* e~˝Ò |ü+ø±\qT @sêŒ≥T #˚j·TT≥, XÊÅd”Ôj·T+>±
ì]à+#·ã&çq eT+∫ >±*, yÓ\T‘·Ts¡T >∑\ <ÛëHê´>±sê\qT e÷Á‘·y˚T m+|æ ø£ #˚düTø=qT≥, Áø£eTã<ä∆yÓTÆq
$sêeT düeTj·÷\˝À <Ûëq´|ü⁄ ãkÕÔ\qT ‹s¡>∑ Á‹|ü≥ e+{Ï C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*. H˚\ <ë«sê #ÓeTà
sê≈£î+&Ü #Óø£ÿ\T eT]j·TT #ê|ü\T ÁøÏ+<ä>± &ÉH˚ïõ ñ|üjÓ÷–+#ê*, –&ɶ+–˝ÀøÏ m≈£îÿe ñcÕíìï
#˚s¡Tø√ìe«≈£L&É<äT. esê¸ø±\+ ©πøJ\ qT+&ç s¡øÏå+#·Tø√e&ÜìøÏ dü]|ü&Ü {≤sêŒ*Hé\qT düeT≈£Ls¡TÃø√yê*.
<ÛëHê´>±s¡eTT˝À ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ ì\« :`
kÕ<Ûës¡D+>± ÄVü‰s¡<ÛëHê´\qT >√HÓ dü+#·T\˝À b˛dæ –&ɶ+>∑T\˝À ì\Te ñ+#·T‘ês¡T. –&ɶ+>∑T\
ìsêàD+ XÊÅd”Ôj·T‘· Ä<Ûës¡+>± ìπs∆•‘· Á|üe÷D≤\≈£î ˝Àã&ç #˚|ü{≤º *. –&ɶ+>∑T\ |ü⁄Hê~ H˚\ eT≥ºeTTq≈£î
1 MTˆˆ m‘·TÔ>± ñ+&˚˝≤ ìsêàD+ #˚j·÷*. n˝≤π> øÏ{Ïø°\≈£î yÓ’sYyÓTwt\T, yÓ+{Ï˝Ò≥s¡T¢, es¡¸|ü⁄ eTTs¡T>∑T˙{Ï
bÕs¡T<ä\ e´edüú @sêŒ≥T #˚j·TT≥, ‘·&ç #˚s¡ì $<Ûä+>± –&ɶ+>∑T\ >∑ #·Tà ìsêàD+, m\Tø£\T, |ü≈£åî\qT
ìj·T+Á‹+#·T≥, <Ûëq´|ü⁄ ãkÕÔ\qT ‘·s*¡ +#·{≤ìøÏ M\T>±, s¬ \’ T, s√&ÉT¶ s¡yêD≤ kÂø£s´¡ +, <Ûëq´+ ‘·&∫ç q≥¢sTT‘˚,
Äs¡T<ä\ ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ @sêŒ≥T¢, ñcÕíìï ìs√~Û+|ü>∑\ ô|’ø£|ü, >√&É\≈£î ø±ì, >∑#·TÃq≈£î m≥Te+{Ï |ü>∑Tfi¯fl
ø±ì dü+<äT\T >±ì ˝Ò≈£î+&ÉT≥, –&ɶ+>∑T\˝À >±* <Ûësêfi¯+>± Á|üdü]+#˚ $<Ûä+>± m<äT¬s<äTs¡T <ë«sê\T
yÓTT<ä˝…’q kÂø£sê´\T XÊÅd”Ôj·T+>± ì]à+#˚ –&ɶ+>∑T\˝À ñ+&Ü*.

250
 5000 yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ <Ûëq´+ ì\«≈£î –&ɶ+>∑T\≈£î 2 mø£sê\ U≤∞düú\+ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
ÁbÕe÷DÏø£ &çC…’Hé Á|üø±s¡+ –&ɶ+– bı&Ée⁄ 126 MT., yÓ&É\TŒ 21.8 MT. ø£*– eT÷&ÉT ø£+bÕsYºyÓT+{Ÿ\qT
ø£*– ñ+≥T+~. Ç≥Te+{Ï –&ɶ+–øÏ 9 ˝Òø£ 10 <ë«sê\T ø£*Z, ‘·\T|ü⁄\T eT÷j·TT≥≈£î 1.86 MT. I 2.48
MT. \ s√*+>¥ wü≥sº q¢¡ T @sêŒ≥T #˚dTü ø√yê*. M˝…‘’ ˚ s√*+>¥ wü≥sº ¢¡ ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À yÓT≥˝Ÿ w”≥T ˝…ì’ +>¥ ø±ì
s¡ã“s¡T w”≥T ø±ì neTs¡Ãe#·TÃ. ô|’ø£|ü dü]>±Z neTs¡{≤ìøÏ d”º˝Ÿ ≥÷´ãT\sY Á≥ôddtqT 21.5 MT. ì&ç$
‘√{Ï 22.5+ yê\T>± @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. n˝≤π> –&ɶ+– Å&Ó’sTTHé\qT ÇqT|ü C≤©\‘√ eT÷dæy˚j·÷*.
ãj·T≥>∑\ #Ó≥¢ ø=eTà\T, yÓ’s¡T¢ –&ɶ+>∑T\ ô|’øÏ yê\≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô\T bÕ{Ï+#ê*.
<Ûëq´+ ì\Te #˚j·T{≤ìøÏ eTT+<ädüTÔ>± kÕºø˘ bÕ¢Hé, &ÉH˚ïJ\ $ìjÓ÷>∑+, ø°≥ø£ ìyês¡D#·s¡´\qT
>∑÷]à |üP]Ô ne>±Vü≤q ñ+&Ü*. <ë«sê\≈£î m<äTs¡T>± dü¬s’q düú\+ e~* kÕºøÏ+>¥ #˚j·Te˝…qT. kÕºøÏ+>¥qT
u≤¢ø˘ |ü<‹›ä <ë«sê ˝Ò<ë ÁøÏdt Áø±dt |ü<‹›ä <ë«sê >√HÓd+ü #·T\ eT÷‘·T\T ˝ÀìøÏ ñ+&˚˝≤ #˚jT· e˝…qT. Á|ü‹ kÕºø˘
ÁøÏ+<ä &ÉH˚ïJì 1.5I0.9 MT. ôd’E\T>± H˚\ ô|’qT+&ç 20 ôd+.MT. U≤∞ ñ+&˚˝≤ @sêŒ≥T #˚düTø√yê*.
yê‘êes¡D+ dü]>±Z ñqï düeTj·÷\˝À øÏ{øÏ \° T eT]j·TT yÓ+{Ï˝≥Ò s¡T¢ ‘Ó]∫ ñ+#·e˝…qT. ÁbÕe÷DÏø£ kÕºø˘ nq>± 30
n&ÉT>∑T\ bı&ÉT>∑T, 20 n&ÉT>∑T\ yÓ&É\TŒ ø£*–, 15 ô|’ es¡Tdü\˝À ãkÕÔ\T ñ+{≤sTT.
Jeø±s¡ø±˝…’q •©+Á<Ûë\T, ÁøÏ$T ø°≥ø±\T, m\Tø£\T, |ü≈£åî\T ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT Ä•+#·T≥e\q
ø£*>π Á|ü‘´· ø£å qwüeº TT˝Ò >±ø£ yê{Ï $düsø®¡ ±\T, nej·Te uÛ≤>±\T, nb˛¢{≤øχHé‡ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïe\q HêD´‘·qT
ø√˝ÀŒe&É+, yêdüq‘√ ÄVü‰s¡jÓ÷>∑´+>± ˝Òø£b˛e&É+ e+{Ï |üs√ø£å qcÕº \T ≈£L&Ü dü+uÛÑ$kÕÔsTT.
<ÛëHê´ìï Ä•+#˚ ø°≥ø±\qT –+»\ ˝À|ü\qT+&ç ‹H˚ ø°≥ø±\T eT]j·TT –+» ãj·T≥qT+&ç ‹H˚
ø°≥ø±\T nì ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃqT. e], yÓTTø£ÿC§qï, ∫s¡T<ÛëHê´\qT Ä•+#˚ eTT≈£îÿ |ü⁄s¡T>∑T,
qTdæ|ü⁄s¡T>∑T, n|üsê\qT Ä•+#˚ |ü⁄#·TÃ|ü⁄s¡T>∑T, y˚s¡TX¯q>∑ |ü⁄#·TÃ|ü⁄s¡T>∑T, ÁbÕôddt #˚j·Tã&çq |ü<ësê∆\T,
düT>∑+<ÛäÁ<äyê´\T, |üdüT|ü⁄, ø±s¡+ kÕ+u≤s¡Tbı&ç e+{Ï |ü<ësê∆\qT Ä•+#˚ bı>±≈£î |ü⁄s¡T>∑T\T yÓTT<ä{Ïø√e≈£î
ekÕÔsTT. _j·T´+ ‘·T≥Tº|ü⁄s¡>∑T, Ç+&çj·THé MT˝Ÿe÷‘Y, Ä\à+&é e÷‘Y , mÁs¡ ô|+≈£î|ü⁄s¡T>∑T e+{Ï$ –+»
ãj·T≥ ñ+&ç ‹H˚ ø°≥ø±\ ø√e≈£î ekÕÔsTT.
ø=ìï ø°≥ø±\T πøåÁ‘·kÕúsTT˝ÀH˚ nq>± >√<ëeTT qT+&ç m–] yÓ[fl bı\+˝À Ä•+#·T≥ <ë«sê ‹]–
>√<ëeTT˝ÀìøÏ rdüT≈£îsêã&É‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î πøe\+ 1`2 XÊ‘·+ ñ+&˚ πøåÁ‘·kÕúsTT |ü⁄#·TÃ|ü⁄s¡T>∑T 6`8
HÓ\˝À¢ n|üsê\qT 80 XÊ‘·+ ˝Ò<ë |üP]ÔkÕúsTT˝À qwüº|üs¡#·e#·TÃqT. nH˚ø£ dü+<äsꓤ\˝À ø°≥ø£eTT\qT
eTq+ >∑T]Ô+#˚ düeTj·÷ìπø ÄVü‰s¡<ÛëHê´\≈£î ø=+‘·y˚Ts¡ qwüºeTT »]– ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ, n$ Ä•+#·ø£
eTTqTù| ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø=qT≥ nedüs¡eTT.
¬s’‘·T kÕúsTT˝À >∑èVü≤ ì\« :`
|ü+≥ ø√dæq nq+‘·s¡+ <ÛëHê´ìï m+&É˝À u≤>± Äs¡u…{Ϻ (e]˝À 11`12%, n|üsê\˝À 10%

251
eT]j·TT q÷HÓ–+»\˝À 7`8% ‘˚eT ñ+&˚≥T¢) ì\«ñ+∫‘˚ |ü⁄s¡T>∑T |ü≥º≈£î+&Ü 6 qT+&ç 12 HÓ\\ es¡≈£î
ø±bÕ&Ée#·TÃ. ÄVü‰s¡|ü<ësê∆\ô|’ s¡kÕj·Tìø£ ø°≥ø£Hê•qT\qT yê&É˝ÒeTT ø±ã{Ϻ yê{Ïì Ä•+#·T ø°≥ø±\qT
ìj·T+Á‹+#·T≥≈£î >±qT Á|ü‘ê´e÷ïj·T e÷sêZ\qT m+#·Tø√yê*. eèø£å dü+ã+~Û‘· |ü<ësêú˝q’… y˚bÕ≈£î, y˚|qü ÷HÓ,
y˚|ü–+»\ bı&ç, d”‘ê|òü\+ –+»\ bı&ç, edüø=eTTà\ bı&ç (2%) <Ûëq´+˝À ø£*|æ 6 HÓ\\ es¡≈£î |ü⁄s¡T>∑T\
<ë«sê qwüº+ »s¡>∑≈£î+&Ü ø±bÕ&Ée#·TÃ. ì\« <Ûëq´+˝À ñ‘˚Ô» |üs¡#·ã &çq ã+ø£eTqTï (j·÷øϺy˚f…&é πø¢),
düeTTÁ<ä|ü⁄ Hê#·T bı&ç (&Éj·÷≥y˚Twæj·Tdt msYÔ), ÇdüTø£, e]bı≥Tº ˝Ò<ë |æ&Éø£\T ø±\Ã>± e∫Ãq ã÷&ç<ä
e+{Ï$ ø£\T|ü⁄ø=ì #ê˝≤ es¡≈£î |ü⁄s¡T>∑T |ü≥º≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô |ü&Ée#·TÃ. Ç+&É¢˝À ì\« #˚düTø=H˚ &Éu≤“\˝Àì
|ü⁄s¡T>∑T\qT s¡+Á<Ûë\T ø£*Zq ∫qï ∫qï |ü]ø£sê\ <ë«sê Äø£]¸+∫ ‘=\–+#·e#·TÃqT ˝Ò<ë yê{Ï ñìøÏì
>∑eTì+∫ ‘·–q #·s¡´\T #˚|ü≥ºe#·TÃ. e+{Ï+{Ï |ü<ësê∆\ìï >±* #√s¡ì d”kÕ\˝À ˝Ò<ë bÕ´¬ø≥¢˝˝À
uÛÑÁ<ä|üs¡T#·Tø√yê*. Ç{°e\ n~Ûø£ kÕ+Á<ä‘· ø£*Zq bÕ*BÛHé, |æ.$.dæ. \‘√ ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&ç, >±*, ‘˚eT
#=s¡ì dü+#·T\T $$<Ûä ôdE ’ \˝À nq>± 25 øÏ˝À\ qT+&ç ø=ìï ≥qTï\ |ü]e÷D+˝À <ÛëHê´ìï ì\Teu…≥≥º ≈£î
>±qT n+<äTu≤≥T˝À ø£\e⁄. Bì˝À <Ûëq´+ ì\«#˚dæq|ü&ÉT dü+∫ ˝À|ü* yê‘êes¡D+˝À ø°≥ø±\T>±ì,
•©+Á<ÛäeTT\T >±ì ô|s¡>∑e⁄. nsTT‘˚ ‘·|üŒì dü]>± –+»\˝À ‘˚eT ‘·>∑ Te÷Á‘·y˚T ñ+&Ü*.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À |ü+&ç+#·ã&˚ n|üsê\˝À ø£+~, X¯q>∑, $TqTeTT, ô|düs¡ eTTK´yÓTÆq$. n|üsê\
ì\«˝À Á|ü<Ûëq düeTdü´ |ü⁄#·TÃ|ü⁄s¡T>∑T. Ç~ Ä•+∫q 3`4 HÓ\\˝ÀH˚ ì\« #˚dæq |ü|ü –+»\qT ÄVü‰s¡+>±
ñ|üjÓ÷–+#·T≥≈£î >±ì, $‘·ÔqeTT>± >±ì, |üX¯óe⁄\ <ëD≤>± >±ì |üìøÏ sê≈£î+&Ü #˚kÕÔsTT. ¬s’‘·T\T ‘·eT
ÄVü‰s¡ nedüsê\ ø=s¡≈£î, ‘·s¡Tyê‹ d”»qT≈£î ø±e*‡q $‘·ÔqeTT ø=s¡≈ £î ˝Ò<ë –≥Tºu≤≥T <Ûäs¡ ø=s¡≈£î
y˚∫j·TT+&ÉTq|ü&ÉT $$<ÛäkÕúsTT\˝À $$<Ûä |ü]e÷DeTT\˝À ì\« #˚kÕÔs¡T. kÕ<Ûës¡D+>± |ü⁄#·TÃ|ü⁄s¡T>∑T\T,
&Éu≤“\˝À ˝Ò<ë dü+#·T\˝Àì ñ|ü]‘·\+˝À ñqï –+»\qT Ä•kÕÔsTT. n+‘˚>±ø£ πøåÁ‘·kÕúsTT˝À Ä•+∫q
|ü⁄s¡T>∑T\T n$ mø£ÿ&ç qT+&ç @bıs¡˝À ñqï –+»\qT+&ç yÓ\Te&çq|üŒ{Ïø° –+»\ ñ|üs¡‘·˝≤ìøÏ e∫Ã, Ä&É,
eT>∑ |ü⁄s¡T>∑T\T ùd«#·Ã>¤ ± ‹s¡T>±&ÉT‘·÷ ø£*dæq ‘·sê«‘· Ä&É|⁄ü s¡T>∑T\T ‹]– Áø=‘·Ô –+»\ô|’ Á>∑T&Éq¢ T ô|&É‘êsTT.
n|üsê\ –+»\ô|’ 3 ôd+.MT. ÇdüTø£bıs¡qT ñ+#·&+É nH˚~ n|üsê\≈£î |ü⁄#·TÃ|ü⁄s¡T>∑T Ä•+#·≈î£ +&Ü
ñ+#˚+<äT≈£î #·ø£ÿ{Ï ñbÕj·T+. &Éu≤“˝À¢ ˝Ò<ë bÕ*~∏Hé dü+#·T\˝À ñ+∫q n|üsê\ –+»\ô|’ »*¢+∫q q~
ÇdüTø£qT y˚dæ &Éu≤“ Á|üø£ÿ\ yÓ+ã&ç HÓeTà~>± ‘·{Ϻq#√ –+»\ eT<Ûä ´ ñqï U≤∞ |üP]+|üã&ç, |ü⁄#·TÃ|ü⁄s¡T>∑T\
ø£<ä*ø£\≈£î n+‘·sêj·T+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Äô|’q 3 ôd+.MT. ÇdüTø£bıs¡ ñ|ü]‘·\+ô|’ ñ+&˚˝≤ @sêŒ≥T #˚ùdÔ
ãj·T{Ï qT+&ç e#˚Ã |ü⁄#·TÃ|ü⁄s¡T>∑T\T ≈£L&Ü ì\«#˚dæq n|üsê\qT Ä•+#·˝Òe⁄. á $<Ûä+>± 9`12 HÓ\\
es¡≈£î –+»\ yÓTT\ø£ XÊ‘·+ ≈£L&Ü <Óã“‹q≈£î+&Ü dü+s¡øÏå+#·Tø√e#·TÃ. Ç+‘·≈£îeTT+<˚ 1`2 XÊ‘·+ Ä•+∫
e⁄qï≥¢sTT‘˚, yÓ\Te&çq |ü⁄s¡T>∑T\T –+»\ eT<Û´ä ñqï ÇdüTø£ e‹Ô&øç Ï #·ìb˛‘êsTT. ô|<ä› ôdE ’ u≤q/eT+∫˙{Ï
eT{Ϻ ≈£î+&É\˝À ≈£L&Ü $‘·Ôq+ ø=s¡≈£î ñ+#˚ n|üsê\qT y˚dæ ô|’q eT÷‹ uÛ≤>∑+˝À 3 ôd+.MT. ÇdüTø£ bıs¡qT

252
ñ+∫ ≈£L&Ü ì\«#˚düTø=qe#·TÃ. s¡kÕj·Tq ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\qT yê&É≈£î+&Ü |ü⁄#·TÃ|ü⁄s¡T>∑TqT
ìj·T+Á‹+#·T≥≈£î Ç~ #·ø£ÿì ñbÕj·T+.
Ç{°e\ ø±\+˝À ∫s¡T<ÛëHê´\qT ÄVü‰s¡+>± $ìjÓ÷–+#·T#·Tqï yê] dü+K´ $]$>± ô|s¡T>∑T≥
e\q $$<Ûä kÕúsTT\˝À yê{Ïì ì\« #˚jT· T#·THêïs¡T. ∫s¡T<ÛëHê´\qT m≈£îÿe ø±\eTT ì\«#˚j÷· \+fÒ yê{Ïì
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Áb˛ôddæ+>¥ #˚j·T≈£î+&Ü n+fÒ bı≥Tº rj·T≈£î+&Ü ì\« ñ+∫‘˚H˚ y˚T\T. C§qï, dü»®, sê–, ø=Ás¡,
kÕeT, }<ä, e]>∑ eT]j·TT n]¬ø\T bı≥Tºrj·T≈£î+&Ü ì\«ñ+∫q|ü&ÉT C§qï, dü»®\qT Ä•+∫q+‘·>±
$T–*q <ÛëHê´\qT ø°≥ø±\T Ä•+#·e⁄. nH˚ø£ bıs¡\T ø£*Zq $‘·Ôq ø£e#·eTT >∑T+&Ü –+»qT Ä•+#˚
|ü⁄s¡T>∑T\T ˝À|ü*øÏ Á|üy˚•+#·˝Òe⁄, n+‘˚>±ø£ –+»\ |ü]e÷D+ ∫qï>± ñ+&É≥+ e\q –+»˝À|ü\ ñ+&ç
‹H˚ eTT≈£îÿ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+#·e⁄. bı≥Tº rdæq |æ<ä|ü |æ+&ç |ü⁄s¡T>∑T, ‘·T≥Tº|ü⁄s¡T>∑T\T ‘·«s¡>± Ä•+#·&É+
e\q, •©+Á<Ûeä TT\T #˚] yê{Ï HêD´‘·qT <Óã“rkÕÔsTT. n+‘˚>±ø£ bı≥Tº rdæq _j·T´+ ãj·T{Ï yê‘êes¡D≤ìøÏ
ãVæ≤s¡Z‘·eTe⁄≥e\q s¡kÕj·Tìø£#·s¡´\T »]– Áø£y˚TD bÕ&ÉsTTb˛‘êsTT.
Ç‘·s¡ <ÛëHê´\‘√ b˛\TÃ≈£î+fÒ, ∫s¡T<ÛëHê´\˝À m≈£îÿe yÓTT‘·+Ô ˝À ø=e⁄« |ü<ësê∆\T ñ+&É&+É eT]j·TT
n\T´s√Hé bıs¡, ;»eTT\˝Àì ˝…’ù|CŸ m+C…’yéT e\q Åf…Æ`–¢»¬s’&é‡ »\$X‚¢wüD Á|üÁøÏj·T <ë«sê Äø°‡ø£s¡D
#Ó+<ä&É+ e\q eTs¡ Ä&ç+∫q _j·T´+ eT]j·TT |æ+&ç ñ‘·Œ‘·TÔ\T ‘·«s¡>± HêD´‘·qT ø√˝ÀŒsTT #Ó&ÉTyêdüq
e#·TÃqT. ∫s¡T<ÛëHê´\ _j·T´+ jÓTTø£ÿ ì\« ø±\eTTqT ô|+#·T≥≈£î yê≈£L´yéT bÕ´πøõ+>¥, $TÁX¯eT yêj·TT
düVæ≤‘· bÕ´πøõ+>¥ eT]j·TT >±* #=s¡ì dü+#·T\T / bÕÁ‘·\˝À ì\« ñ+#·e˝…qT.
>√<ëeTT\˝À ì\« :`
q÷]Œ&ç #˚ùd j·T+Á‘ê\qT, q÷]Œ&ç #˚ùd ÁbÕ+‘ê\qT, s¡yêD≤≈£î ñ|üjÓ÷ –+#˚ yêVü≤Hê\qT yê&˚
eTT+<äT X¯óÁuÛÑ|üs¡T#·Tø√yê*. bÕ‘· >√HÓ dü+#·T\qT ì\«#˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+∫q≥¢sTT‘˚, yê{ÏøÏ ∫s¡T>∑T\T
˝Ò≈£î+&Ü #˚dæ eT˝≤~∏j·÷Hé 50 Ç.dæ. 2 $T.©. / ©. ˙{ÏøÏ ø£*|æq Á<ëeD+˝À 10 ì$TcÕ\T eTT+∫
Äs¡u…{Ϻq ‘·sê«‘· e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–+#ê*. ì\« #˚ùd >√<ëeTT\qT eTT+<äT>± X¯óÁuÛÑ+ #˚dæ >√<ëeTT\
ô|’ø£|ü, >√&É\T, H˚\˝À |ü>∑Tfi¯ófl, s¡+Á<Ûë\T ˝Ò≈£î+&Ü dæyÓT+{Ÿ‘ √ |üP&çà y˚j·÷*. ‘·sê«‘· H˚\ô|’, >√&É\≈£î,
ô|’ø£|ü≈£î eT]j·TT >√HÓ dü+#·T\ô|’ eT˝≤~∏j·÷Hé 50 Ç.dæ. 10 $T.©. ˝Ò<ë &Ó˝≤ºyÓTÁ‹Hé 2.5 &Éã÷¢´.|æ.
40 Á>±. / ©. ˙{ÏøÏ ø£*|æ 100 #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡¢ $d”ÔsêíìøÏ 3 ©≥s¡ ¢ #=|üq |æ∫ø±] #˚düTø√yê*. <Ûëq´|ü⁄
ãkÕÔ\≈£î ‘˚eT #˚s¡≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î #Óø£ÿ ~yÓTà\ô|’ yê{Ïì neTsêÃ*. >√<ëeTT˝À¢ Á|üø£ÿ >√&É\≈£î,
ô|ø’ |£ ü q≈£î ‘·>\∑ ≈£î+&Ü ãkÕÔ\qT neTsêÃ*. kÕºø˘ (HÓ≥Tº) #·T≥÷º s¬ +&ÉT n&ÉT>∑T\ dü\ú + e~*‘˚ n|ü&É|ü &ÉT
<ÛëHê´ìï >∑eTì+#˚+<äT≈£î eT]j·TT eT+<äT\ |æ∫ø±ØøÏ M\Tø£\T>∑T‘·T+~.
<Ûëq´+˝À |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q|ü⁄&ÉT >±<Ó˝À¢ >±ì, bÕÁ‘·˝À¢ >±ì, >√<ëeTT˝À¢ >±ì n\÷´$Tìj·T+
bòÕôd’Œ&é _fi¯fl\ <ë«sê }<äs¡u…{Ϻ |ü⁄s¡T>∑T\qT ìyê]+#·e#·TÃ. n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ&é {≤´u…¢{Ÿ s¡÷|ü+˝À

253
ñ+&ç 55% n\÷´$Tìj·TyéT bòÕôd’Œ&é eT]j·TT 45% n\÷´$Tìj·TyéT ø±s=“H˚{Ÿ ø£*Z ñ+≥T+~. ˇø£ÿ
{≤u…¢{Ÿ düTe÷s¡T 3 Á>±eTT\ ñ+&ç ‘˚eT‘√ ø£\dæq|ü⁄&ÉT 1 Á>±. bòÕ ôd’Œ&é, yêj·TTe⁄ s¡÷|ü+˝À ãj·T{ÏøÏ
yÓ\Te&ÉT‘·T+~. BìøÏ nìï <äX¯\˝Àì ø°≥ø±\qT q•+|üCÒj·TT X¯øÏÔ ñ+≥T+~. bòÕôd’Œ&é‘√ bÕ≥T ø±s¡“Hé&Ó’
Ĭø‡’ &é eT]j·TT nyÓ÷àìj·÷ yÓ\Te&ç bòÕôdŒ’ &é jÓTTø£ÿ eT+≥\+≥T≈£îH˚ >∑TD≤ìï ‘·–dZ Tü +Ô ~. ø£es¡T‘√ ø£|Œæ qf…‘¢Æ ˚
yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï <ÛëHê´ìøÏ 3 {≤´u…¢≥T¢ yê&Ü*. ôw&é |òüP´$Tπ>wüHé ø=s¡≈£î 100 ≈£L´.MT. \≈£î 120 {≤´u…¢≥T¢
yê&Ü*. á $<Ûä+>± @&ÉT s√E\T }<äs¡u…{Ϻq ‘·sê«‘· HÓeTà~>± |ü{≤º\ T rdæy˚dæ 2 s√E\bÕ≥T @πswüHé
(>±* Á|üy˚X¯+ ø=s¡≈£î) #˚j·÷*. }<äs¡u…≥º&É+ πøe\+ düT•øÏå‘·T\ |üs¡´y˚ø£åD˝À e÷Á‘·y˚T #˚|ü{≤º*.
m\Tø£\ j·÷»e÷q´+ :
ì\« #˚dæq <Ûëq´+˝À m\Tø£\T Ä•+#·T≥e\q ≈£L&Ü >∑D˙j·TyÓTÆq qwüº+ ø£\T>∑T#·Tqï~.
m\Tø£\T bı\+˝À $$<Ûä <äX¯\˝À ñqï |ü+≥\qT, e÷Á‘·y˚T>±ø£ ì\« #˚dæ q <ÛëHê´\qT ‹ì, yê{Ï
$dü]®‘ê\ e\q ø£\Twæ‘·+ #˚kÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D+>± m\Tø£\T ‹H˚yê{Ï ø£ Hêï 5`10 ¬s≥¢ es¡≈£î |ü<ësê∆ìï
ìs¡T|üjÓ÷>∑ |üs¡TkÕÔsTT. eTT+<äT>± m\Tø£\ ñìøÏì Á>∑Væ≤+#·Tø=ì düø±\+˝À ìyês¡D eT]j·TT ìs¡÷à\q
#·s´¡ \qT #˚|{ü qºÏ ≥¢sTT‘˚ <Ûëq´+ ì\«\˝À m\Tø£\qT düeTs¡e∆ +‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃqT. m\Tø£\ $dü]‘® ê\T,
>∑Ts¡TÔ\T, u§]j·T\T, n$ ø=]øÏq edüTÔe⁄\T, q&ç∫q <ës¡T\T, q÷HÓ #ês¡\T, eT]j·TT yê{Ï ø£<ä*ø£\qT
ã{Ϻ yê{Ï ñìøÏ Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ. –&ɶ+>∑T\˝À m\Tø£\ ñìøÏì Á>∑Væ≤+#·>±H˚ j·÷»e÷q´ |ü<䛑·T\qT
ne\+_+#ê*. á Á|üÁøÏj·T˝À ¬s+&ÉT |ü<ä∆‘·T\T ø£\e⁄. n$ s¡kÕj·TH˚‘ ·q eT]j·TT s¡kÕj·Tìø£ |ü<ä∆‘·T\T.
s¡kÕj·TH˚‘·s¡ |ü<䛑·T\T : Ç$ s¡kÕj·Tìø£ $wü|⁄ü ms¡\T yê&É≈î£ +&Ü <Ûëq´|ü⁄ì\«\˝À #˚|fü ºÒ C≤Á>∑‘\Ô· T. m\Tø£\T
m≈£îÿe>± ÄVü‰s¡ \uÛ´Ñ ‘· >∑\ Á|ü<X˚ Ê\˝ÀH˚ qwü+º ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT. á Á|ü<X˚ Ê\˝À |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ · bÕ{Ï+∫q≥¢sTT‘˚
m\Tø£\qT ìyê]+#·Tø√e#·TÃ. –&É+¶ >∑T\ ˝À|ü˝Ò ø±ø£ ãj·T≥ ≈£L&Ü X¯óÁuÛ|Ñ sü T¡ #·Tø√yê*. #Ó‘êÔ #Ó<ës¡+
˝Ò≈î£ +&Ü ãj·T≥, ˝À|ü\ s√E X¯óÁuÛ+Ñ #˚dTü ø√yê*. ãj·T≥ >∑&,¶ç ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü ìyê]+#ê*. m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT
>√<ëeTT˝ÀìøÏ yÓfió¯ fl≥≈£î ‘ê‘êÿ*ø£ yÓT≥¢qT @s¡Œs¡#T· ø√yê* >±ì dæ∆sy¡ TÓ qÆ yÓT≥¢qT ì]à+#·sê<äT. ô|’ ø£|ü ≈£î
Ädtuk… Õºdt w”≥T ø±ì ø±s¡T>π f…&é w”≥T >±ì yê&çq|ü&ÉT, C≤sTT+≥¢ eT<Û´ä yÓs’ Y HÓ{Ÿ‘√ >√&É eT]j·TT ô|ø’ |£ ü qT
eT÷dæyj ˚ ÷· *. n˝≤π> –&É+¶ – Å&s’Ó TTHé\qT ÇqT|ü C≤*\‘√ eT÷dæyj ˚ ÷· *. –&É+¶ – wü≥ºs¡T¢ eT]j·TT øÏ{øÏ \°
C≤sTT+≥¢≈î£ {ÏHé ù|≥¢ q¢ T neTs¡Ã&É+ <ë«sê eT<Û´ä U≤∞\T ˝Ò≈î£ +&Ü #˚j÷· *. m\Tø£\T –&É+¶ >∑T\˝ÀøÏ #˚s≈¡ î£ +&Ü
ñ+&˚ $<Û+ä >± yÓT≥˝Ÿ w”{Ÿ\T, ◊s¡Hé yÓTwt\T ‘·\T|ü⁄\≈£î, øÏ{øÏ \° ≈£î neTs¡TÃø√yê*. ãj·T≥ >∑\ #Ó≥ø¢ =eTà\T,
yÓ’s¡T¢ y˚T&Éô|’øÏ, –&ɶ+>∑T\ ô|’øÏ yê\≈£î+&Ü ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T bÕ{Ï+#ê*.
$$<Ûä s¡ø±\ ms¡ ãT≥º\qT m\Tø£ <ës¡T\˝À, q÷HÓ #ês¡\T ø£qã&çq#√≥, u§]j·T\ e<ä› @sêŒ≥T
#˚düTø=ì, s√E >∑eTì+#·Tø=ì ãT≥º\˝À |ü&çq m\Tø£\qT yÓ+≥H˚ #·+|æy˚j·÷*. ˝Òø£b˛‘˚ Ç‘·s¡ m\Tø£\≈£î
ms¡ãT≥º\‘√ _&çjT· + @s¡Œ&˚ neø±X¯+ ñ+~. >√<ëeTT |ü]düsê\˝À >∑\ m\Tø£ u§]j·T\˝ÀøÏ ãÁs=|òPü ´$Tπ>≥sY

254
düV‰ü j·T+‘√ bı>∑ u≤]+∫q≥¢sTT‘˚ ø£qï+˝À>∑\ ‘·*¢ eT]j·TT |æ\¢ m\Tø£\T }|æsê&Éø£ #·ìb˛‘êsTT. bı>∑qT
e~˝Ò≥|ü&ÉT ø£qï+#·T≥÷º ñqï |ü>∑Tfi¯flqT eT{Ϻ‘√ eT÷dæy˚dæ, bı>∑q T ø£˙dü+ eT÷&ÉT ì$TcÕ\T |ü<ä˝≤*.
s¡kÕj·Tq |ü<‘›ä T· \T :`m\Tø£\ ìyês¡D˝À s¡kÕj·Tìø±\<˚ eTTK´ bÕÁ‘·. ‘·>T∑ C≤Á>∑‘\Ô· T bÕ{Ï+∫ ñ|üj÷Ó –ùdÔ
–&ɶ+>∑T\˝À m\Tø£\ ìyês¡D kÕ<Ûä´+ ne⁄‘·T+~. <Ûëq´+ ì\«\˝À m\Tø£\ ìyês¡D≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚
s¡kÕj·Tìø±\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T 1. $wü|ü⁄ ms¡\T, 2. $wü|ü⁄ _fi¯fl\T (n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ¤&é _fi¯fl\T). Á|üdüTÔ‘·
e÷¬sÿ{Ÿ˝À $wü|⁄ü ms¡\≈£î >±qT s¬ +&ÉT eT+<äT\T yê&ÉTø£˝À ø£\e⁄. õ+ø˘ bòÕôdŒ’ &¤ TÉ eT]j·TT ÁuÀyÓ÷&ÉjT· ˝ÀHé.
õ+ø˘ bòÕôd’Œ¤&ÉT :` á $wü|ü⁄ ms¡qT ‹qï m\Tø£\T yÓ+≥H˚ ˇø£ÿ s√E˝À ø£&ÉT|ü⁄ eT+≥‘√ #·ìb˛‘êsTT.
ø±e⁄q Ç‘·s¡ m\Tø£\≈£î ms¡ _&çj·T+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á _&çj·T+ eT+<äT yÓ÷‘ê<äT, m\Tø£ C≤‹ì ã{Ϻ
eT÷&ÉT HÓ\\ es¡≈£î ñ+&Ée#·TÃ. n+<äTe\¢ á õ+ø˘bòÕôd’Œ¤&ÉT $wü|ü⁄ ms¡qT yê&˚≥|ü&ÉT eTT+<äT>± 3`4
s√E\ bÕ≥T m\Tø£\qT e÷eT÷\T $wü+ ˝Òì ms¡‘√ eT∫Ãø£ #˚düTø√yê*. n˝≤π> nedüsêìï ã{Ϻ á
eT+<äT πøe\+ Äs¡T HÓ\˝À ˇø£ÿkÕ] e÷Á‘·y˚T yê&ÉTø√yê*. õ+ø˘bòÕôd’Œ¤&ÉT $wü|ü⁄ ms¡\qT πøe\+ ms¡
kÕúesê\˝À e÷Á‘·y˚T yê&ÉTø√yê*. Ç+&É¢˝À á ms¡qT yê&É&É+ ô|+|ü⁄&É T »+‘·Te⁄\≈£î, eTqTwüß\≈£î
Á|üe÷<äø£s¡+. á ms¡qT ‹qï m\Tø£\T 4`6 s√E\˝À s¡ø£ÔV”≤q‘·‘√ #·ìb˛‘êsTT ø±ã{Ϻ m\Tø£\ eTs¡D+
düV≤ü »+>± nì|æ+∫ m\Tø£\˝À ;Û‹ @s¡Œ&É<Tä . ø±e⁄q needüsêìï ã{Ϻ á ms¡qT 3`4 kÕs¡T¢ yê&ÉTø√e#·TÃ.
ÁuÀyÓ÷&Éj·T˝ÀHé : ÁuÀyÓ÷&Éj·T˝ÀHé ms¡ eT+<äT πøø˘, bÂ&ÉsY s¡÷bÕ\˝À \uÛÑdüTÔ+~. $wü|ü⁄ ms¡≈£î >±qT 100
XÊ‘·+˝À 2 XÊ‘·+ eT+<äT, 2 XÊ‘·+ q÷HÓ, 96 XÊ‘·+ e] q÷ø£\T ñ+&˚˝≤ ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*. $T–*b˛sTTq
ms¡qT, #·ìb˛sTTq m\Tø£\qT uÛÑ÷$T˝À bÕ‹ ô|{≤º*.
n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ¤&é _fi¯fl\T :` }<äs¡u…≥Tº≥ (|òüP´$Tπ>wüHé) <ë«sê <ÛëHê´ìï Ä•+#·T ø°≥ø±\T eT]j·TT
m\Tø£\qT q•+|üCÒj·Te#·TÃ. n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ¤&é }<äs¡u…≥Tºq|ü &ÉT düT•øÏå‘·T˝…’q |üs¡´y˚≈£å≈£î\T
ñ+&Ü*. ˇø£ ≥qTï <ÛëHê´ìøÏ 3 Á>±. _fi¯fl\qT 3 #=|üq yê&Ü*. >√<ëeTT Á|ü<Ûëq <ë«s¡eTT\T, øÏ{Ïø°\T
eT]j·TT yÓ+{Ï˝Ò≥s¡¢qT ÄyÓ÷~+∫q eT+<ä+ >∑\ ù||üs¡T¢ eT]j·TT fÒ|ü⁄ düVü‰j·T+‘√ mø£ÿ&Ü ©πøJ\T
˝Ò≈£î+&Ü d”˝Ÿ #˚j·÷*. yês¡+ ‘·sê«‘· ‹]– ‘Ó]∫|ü⁄&ÉT $wüyêj·TTe⁄ |üP]Ô>± ãj·T≥≈£î b˛j˚Tes¡≈£î
24 >∑+≥\T y˚∫e⁄+&Ü*. HÓ’|ü⁄D´+ ø£*–q yêπs á Á|üÁøÏj·TqT #˚|ü{≤º *.
Á|üdüTÔ‘·+ }<äs¡u…≥Tº≥≈£î n+<äTu≤≥T˝Àe⁄qï ‘·≈£îÿe KØ<Ó’q s¡kÕj· Tq+ n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ¤&é
e÷Á‘·y˚T. Ç|üŒ{Ïπø nH˚ø£ <˚XÊ\˝À $$<Ûä ø°≥≈£eTT\T n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ¤&é qT+&ç yÓ\Te&˚ ªbòÕd”Œ¤Héμ $wü
yêj·TTe⁄qT ‘·≥Tº≈£îH˚ X¯øÏÔì dü+‘·]+#·T≈£îqï|üŒ{Ïø° dü¬s’q yÓ÷‘ê<äT˝À, dü¬s’q ø±\ e´e~ÛbÕ≥T m≥Te+{Ï
©πøJ\T ˝Ò≈î£ +&Ü XÊÅdj Ô” T· |ü<‘∆ä T· \qqTdü]+∫ >√<ëeTT\˝À }<äsu¡ ≥… Tº≥qT #˚|{ü qºÏ f…‘¢Æ ˚ eT] ø=+‘·ø±\+bÕ≥T
á s¡kÕj·TqeTTqT ì\«<ÛëHê´\ j·÷»e÷q´+˝À yê&ÉTø=qT≥≈£î neø±X¯+ ñ+≥T+~.

255
kÕ+Á|ü<ëj·T ì\«˝À ñ|üjÓ÷–+#·T $$<Ûä s¡ø±\ kÕ<ÛäHê\T :`
ì\«#˚j·Te\dæq <Ûëq´eTT, <ëì |ü]e÷DeTTqT ã{Ϻ eT{Ϻ ≈£î+&É\T, m+&çq kıs¡ø±j·T ãTÁs¡\T,
yÓ<äTs¡T‘√ n*¢q ãT≥º\T, n&ܶ≈£î\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚dæq bÕÁ‘·\qT yê&ÉTø=H˚yês¡T. Ç$ Ä~yêd” ‘Ó>∑\T
ìedæ+#˚ ø=ìï @»˙‡ ÁbÕ+‘ê\˝À Ç|üŒ{Ïø° n+<äTu≤≥T˝À >∑\e⁄.
yÓ<äTs¡T‘√ ì]à+∫q$ :` yÓ<äTs¡T ãT≥º\qT n*¢ dü÷úbÕø±s¡+˝À n&ÉT>∑Tq yÓ&É\TŒ>± ñ+∫ ô|’q eT÷‹
düqï>± ñ+&˚≥≥Tº ì]àkÕÔs¡T. Bì˝À kÕ<Ûës¡D+>± e], >√<ÛäTeT, C§qï\qT ì\« #˚düTø=qe#·TÃqT. Bì
kÕeTs¡∆´+ 500 πøJ\ es¡≈£î ñ+&ÉTqT. Bì J$‘·ø±\+ 4`5 dü+ˆˆ es¡≈£î ñ+≥T+~.
eT{Ϻ‘√ ø£≥º&É+ :` BìøÏ ã+ø£eTqTï, e]>∑&ç¶ eT]j·TT Äe⁄ù|&É\qT 3:3:1 ìwüŒ‹Ô˝À ø£*|æ ‘·j·÷s¡T#˚dæ
m+&Éu…{Ϻ ø±˝…Ã<äs¡T. e], >√<ÛäTeT, q÷HÓ <ÛëHê´\T eT]j·TT n|üsê\qT ì\« ñ+#·Tø=qe#·TÃqT. Bì˝À
5 qT+&ç 10 øÏ«+{≤\ es¡≈£î ì\« #˚düTø=qe#·TÃqT. Bìì 10 dü+ˆˆ es¡≈£î ñ|üjÓ÷–+#·T ø=qe#·TÃqT.
|ü>∑Tfi¯ófl @s¡Œ&çq|ü&ÉT esê¸ø±\+˝À ãj·T{Ï yê‘êes¡D+ qT+&ç ‘˚eTqT Á>∑Væ≤+#·&É+ e\q |ü⁄s¡T>∑T\T,
•©+Á<Ûë\T ˝À|ü*øÏ Á|üy˚•+∫ #Ó&çb˛e⁄≥≈£î neø±X¯+ ø£\<äT.
ø£\|ü‘√ ì]à+#˚ ìsêàD≤\T : |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À <=]πø ø£\|ü‘√ ì]à+∫ q\¢{Ï s¡+>∑T |üPôd<äs¡T. ô|’q
30 ôd+. MT.I20 ôd+. MT. (bı&Ée⁄IyÓ&\É TŒ) ‘√ ˝À|ü*øÏ Á|üy•˚ +#·T≥≈£î e÷s¡+Z @sêŒ≥T #˚jT· ã&çe⁄+≥T+~.
n<˚$<Ûä+>± n&ÉT>∑Tq 30 I 15 ôd+ˆˆ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ãj·T≥≈£î rj·TT≥≈£î e÷s¡Z+ @sêŒ≥T #˚dæ ñ+&ÉTqT.
kÕ<Ûës¡D+>± e] <ÛëHê´ìï ì\« #˚j·TT≥≈£î yê&ÉT<äTs¡T. ì\« kÕeTs¡∆´+ 10 øÏ«+{≤fi¯ófl.
Ç≥Tø£\‘√ ì]à+#˚ ìsêàD≤\T : Bs¡È #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+˝À dæyÓT+{Ÿ eT]j·TT Ç≥Tø£\‘√ >√&É eT+<ä+
40`50 ôd+.MT. ñ+&ÉTq≥T¢ ì]à+#Ó<äs¡T. ô|’q 50I50 ôd+.MT. ˝ÀìøÏ Á|üy˚•+#·T≥≈£î e÷s¡Z+, ÁøÏ+<ä
15I15 ôd+. MT. ì\« <ÛëHê´ìï rj·TT≥≈£î e÷s¡Z+ @sêŒ≥T #˚j·TT<äTs¡T. e], >√<ÛäTeT eT]j·TT C§qï\qT
ì\«#˚jT· T≥≈£î ñ|üj÷Ó –+#Ó<sä T¡ . ì\« kÕeTs¡´∆ + 25`30 øÏ«. 25`30 dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ #Ó≈î£ ÿ#Ó<sä ≈¡ î£ +&Ü
yê&ÉTø=qe#·TÃqT.
uÛÑ÷$T˝À|ü\ ìsêàD≤\T : uÛÑ÷$T ˝À|ü\ eè‘êÔø±s¡+˝À 100`400 ôd+.MT. ˝À‘·T˝À 50`100 ôd+.MT.
yê´dü+ uÛÑ÷$Tô|’q, uÛÑ÷$T˝À|ü\ 250`300 ôd+.MT. yê´dü+ ñ+&˚$<Ûä+>± Á‘·$«, n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À >∑&ç¶
eT]j·TT }ø£qT |üs∫¡ ì]à+#Ó<sä T¡ . ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ì\« #˚dqæ |æ<|ä ü ô|’q >∑&¶ç eT]j·TT sêfi¯fl‘√ eT÷dæyj
˚ T· e˝…qT.
n|üsê\ ì\«≈£î ñ|üjÓ÷–+#Ó<äs¡T. 100`200 øÏ«. es¡≈£î ì\«#˚j·Te#·TÃqT. |ü⁄s¡T>∑T\ qT+&ç ñ‘·Œ‘·TÔ\qT
ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃqT, ø±ì $‘·Ôq yÓTT\ø£ kÕeTs¡∆´eTT ‘·>∑TZqT.
|ü⁄kÕ _Hé : eT{Ϻ‘√ ì]à+∫q<ëìøÏ Ä<ÛäT˙ø£]+∫q~. ‘˚eT, >±* ˝À|ü*øÏ #=s¡ã&É˙j· T≈£î+&Ü @sêŒ≥T
#˚j·Tã&çq~. 700 π>CŸ eT+<äeTT>∑\ bÕ*B∏Hé bıs¡ nìïyÓ’|ü⁄˝≤ eT]j· TT ñ|ü]uÛ≤>∑eTT˝ÀqT neT]à ãTs¡<ä

256
eT{Ï‘º √ eT÷dæyj ˚ T· ã&ç ñ+≥T+~. ãj·T{Ï >√&É\T ø±*Ãq Ç≥Tø£‘√ 45 ôd+.MT. m‘·TÔ ì]à+#·ã&ç e⁄+&ÉT≥e\q
m\Tø£\T #=s¡ã&Ée⁄.
yÓT≥˝Ÿ _Hé : d”\º T ˝Ò<ë n\÷´$Tìj·TyéT sπ ≈£î‘√ ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&çq _Hé\˝À ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\˝À ì\«#˚dqæ #√
y˚&ç eT]j·TT #ÓeTàqT+&ç ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃqT. n‘·´~Ûø£ eTìïø£ ø£*–, 1 qT+&ç 10 ≥qTï\ kÕe÷s¡∆´+
ø£*–q _Hé\T e÷¬sÿ{Ÿ˝À n+<äTu≤≥T˝À ø£\e⁄.
ôd’˝À : dæyÓT+≥T ø±+Áø°≥T ˝Ò<ë >±\«HÓ’CŸ¶ ÇqT|ü πs≈£î ˝Ò<ë n\÷´$Tìj·T+ πs≈£î\#˚ dü÷úbÕø±s¡+˝À
ì]à+#·ã&ç ˝À&ç+>¥ eT]j·TT nHé ˝À&ç+>¥≈£î ‘·–q j·÷+Á‹ø£ dü<äTbÕj·÷\T ø£*Z n~Ûø£ì\« kÕeTs¡∆´+ ø£*Zq
ôd’˝À ìsêàD≤\T m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
XÊÅd”Ôj·T+>± ì]à+#·ã&çq –&ɶ+>∑T\Tø±ø£, n+<äTu≤≥T˝À ñqï @<√ ˇø£ ø£≥º&Üìï ì\« ø=s¡≈£î
ñ|üjÓ÷–+#·&É+ |ü\T qcÕº\≈£î <ë] rdüTÔ+~. Bì‘√bÕ≥T ‘·≈£îÿe HêD´‘· ø£*Zq >√HÓdü+#·T\T yê&É&É+,
düT\uÛÑ‘·s¡ Vü‰+&ç¢+>¥ ø=s¡≈£î ≈£L©\T ø=¬øÿeTT\T yê&É&É+, ˝À&ç+ >¥ eT]j·TT nHé˝À&ç+>¥ düeTj·÷\˝À
{≤sêŒ*Hé |ü{≤º\T yê&Éø£ b˛e&É+, –&ɶ+– (wü≥ºsY\T, yÓ+{Ï˝Ò≥sY\T, ô|’ø£|ü, >∑#·TÃ) ìsêàD ˝ÀbÕ\T,
n|ü]X¯óÁuÛÑ |ü]düsê\T, >√<ëeTT\˝À ñqï |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT •©+Á<Ûë\T Ä•+∫q bÕ‘· düsT¡ ≈£î\T yÓTT<ä˝q’… $
ÄVü‰s¡ ì\«˝À n~Ûøq£ cÕº\≈£î ø±s¡DuÛ÷Ñ ‘·eTÚ‘·THêïsTT. >√<ëeTT\˝À ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ ì\« eT]j·TT Vü‰´+&ç+¢ >¥
˝À>∑\ ìs¡«Vü≤D eT]j·TT j·÷»e÷q´ ˝ÀbÕ\qT n~Ûø£$T+#·&ÜìøÏ ôd’˝À |ü<ä∆‹ #·ø£ÿ{Ï Á|ü‘ê´e÷ïj·T+.
Ç+<äT˝À $e]+∫q $<Ûä+>± |ü+≥ø√‘·\ eTT+<äT eT]j·TT ø√‘·\ düeTj·T+˝À ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T
rdüTø=ì, <ÛëHê´ìï dü÷s¡´s¡•à‘√ ‘·>∑T‘˚eT e#˚Ã+‘·es¡≈£î Äs¡u…{Ϻ eTs¡\ #·\¢ãs¡∫, Vü‰´+&ç¢+>¥˝À C≤Á>∑‘·Ô\T
eVæ≤+∫, Ç+&É¢˝À >±ì Ä<ÛäT˙ø£]+∫q <ÛëHê´>±sê\˝À >±ì ñc˛íÁ>∑‘·, ‘˚eT, ø°≥ø±\T, •©+Á<ÛäeTT\qT
|üs¡´y˚øÏå+#·Tø=+≥÷ ‘·>∑T ìyês¡D #·s¡´\T rdüTø=+≥÷ XÊÅd”Ôj·T ì\« |ü<䛑·T\qT Ä#·]+∫q≥¢sTT‘˚ ÄVü‰s¡
<ÛëHê´\qT dü+s¡øÏå+#·Tø√e#·TÃ, ‘·<ë«sê ÄVü‰s¡uÛÑÁ<ä‘·≈£î ‘√&ÉŒ&Ée#·TÃqT.

e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\ dü~«ìjÓ÷>∑+ô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (nÁ–ø£\Ãs¡˝Ÿ Ç+»˙]+>¥), b˛dtº Vü‰¬s«dtº f…ø±ï\õ ôd+≥sY,
u≤|ü≥¢ ` 522101, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢. bò˛Hé HÓ+ : 08643`225180, 80083 73741

257
 yÓT≥º e´ekÕj·T+˝À yÓTfi¯≈£îe\T
eTq <˚X¯+˝Àì yÓTT‘·Ô+ kÕ>∑T uÛÑ÷$T˝À 67 XÊ‘·+ esê¸<Ûës¡+>± kÕ>∑e⁄‘·T+~. |ü+≥\ ~>∑Tã&ç˝À
43 XÊ‘·+ yÓT≥º kÕ>∑T qT+&ç edüTÔ+~. ø£qTø£ <˚X¯ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· ˝À yÓT≥º e´ekÕj·T+ Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì 67.19 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ kÕ>∑TuÛÑ÷$T˝À, düTe÷s¡T>± 58.20 XÊ‘·+ n+fÒ 39.11
\ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢˝À e´ekÕj·T+ esê¸<Ûës¡+>±H˚ »s¡T>∑T‘·T+~. eTq sêÅwüº+˝Àì 13 õ˝≤¢˝À¢, nq+‘·|ü⁄s¡+ (9.65
\ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢), ø£s¡÷ï\T (6.81 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢), Á|üø±X¯+ (4.24 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢), ø£&É|ü (2.52 \ø£å\
ôV≤ø±ºs¡T¢), ∫‘·÷Ôs¡T (2.43 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢) õ˝≤¢\˝À n‘·´~Ûø£ $d”Ôs¡í+˝À $$<Ûä |ü+≥\qT esê¸<Ûës¡+>±
kÕ>∑T#˚dTü HÔ êïs¡T.

õ˝≤¢ esê¸<Ûës¡ uÛÑ÷$T kÕ>∑T uÛÑ÷$T˝À esê¸<Ûës¡ yÓT≥º kÕ>∑T ÁbÕ<Ûëq´‘·

(\ø£å\ ôV≤ø±ºs¡T¢) uÛÑ÷$T XÊ‘·+ dü÷∫ø£
lø±≈£îfi¯+ 1.41 44 11
$»j·Tq>∑s+¡ 1.71 57 8
$XÊK|ü≥ï+ 2.23 72 7
‘·÷s¡TŒ >√<ëe] 1.62 38 12
|ü•ÃeT >√<ëe] 1.15 24 13
ø£ècÕí 2.08 40 10
>∑T+≥÷s¡T 4.24 38 9
Á|üø±X¯+ 4.24 67 4
j·Tdt.|æ.j·Tdt.ÄsY. HÓ\÷¢sT¡ 0.90 26 6
yÓ’.mdt.ÄsY. ø£&É|ü 2.52 62 3
∫‘·÷sÔ T¡ 2.43 62 5
ø£s÷¡ ï\T 6.81 77 2
nq+‘·|⁄ü s¡+ 9.65 89 1

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n‘·´~Ûø£+>± yÓT≥º e´ekÕj·T uÛÑ÷$T ñqï 24 õ˝≤¢˝˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÅcÕºìøÏ #Ó+~q
◊<äT õ˝≤¢\T nsTTq nq+‘·|ü⁄s¡eTT, ø£s¡÷ï\T, ø£&É|ü, ∫‘·÷Ôs¡T, Á|üø±X¯eTT ñHêïsTT.
yÓT≥º kÕ>∑T˝À nH˚ø£ Á|ü‹≈£L\‘·\THêïsTT. M{Ï˝À nì•Ã‘· yê‘êes¡D+, ‘·≈£îÿe es¡¸+‘√ bÕ≥T>±
|ü&çq es¡¸+ ≈£L&Ü düø±\+˝À |ü&Éø£b˛e&É+, ìkÕ‡s¡yÓTÆq, ˙{Ïì ì\« ñ+#·˝Òì ˝À‘·T ‘·≈£îÿe H˚\\T, ‘·s¡#·T>±

258
H˚\ ø√‘·≈£î >∑T]ø±e&É+, M{Ï eT÷\+>± |ü+≥\ ~>∑Tã&ç˝À ô|s¡T>∑T‘·Tqï e´‘ê´dü+, ø£wüº‘·s¡yÓTÆq Á|üø£è‹
eqs¡T\ j·÷»e÷q´+, HêHê{Ïø° ‘·–Zb˛‘·Tqï uÛÑ÷kÕs¡+, n&ÉT>∑+≥T‘·Tqï uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T Á|ü<ÛëqyÓTÆq$.
esê¸<Ûës¡ ÁbÕ+‘ê\˝À es¡¸+ düÁø£eTeTT>± e∫Ãq|ü&ÉT |ü+≥\ ~>∑Tã&ç ˇø£ yÓ÷düÔs¡T>± Ä<ëj·T+,
es¡¸+ dü]>± ˝Òì dü+e‘·‡sê\˝À ¬s’‘·T\T ô|{Ϻq ô|≥Tºã&ÉT\ø£+fÒ ‘· ≈£îÿe Ä<ëj·T+ edüTÔ+~. eT]ø=ìï
dü+e‘·‡sê\˝À |ü+≥\T |üP]Ô>± |ü+&Éø£ qwüº+ edüTÔ+~. á H˚|ü<Ûä´+˝À ¬s’‘·T\T yÓT≥º kÕ>∑T˝À ñ‘·Œ‹Ô Ks¡TÃ\T
‘·–+Z #·T≈£î+≥÷, HêD´yÓTqÆ , eT]j·TT dæsú y¡ TÓ qÆ |ü+≥\qT |ü+&çùdHÔ ˚ yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\˝À n_Ûeè~∆ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~.
yÓT≥º kÕ>∑T˝À s¬ ‘’ T· \T n~Ûø£ ~>∑Tã&ç, Ä<ëj·T+ bı+<ä&ÜìøÏ Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
XÊÅdüÔy˚‘·Ô\T |ü]XÀ<Ûäq\T #˚dæ nH˚ø£ yÓTfi¯≈£îe\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
M{Ï˝À eTTK´yÓTÆq$ :`
1. uÛÑ÷ dü+s¡ø£åD
2. es¡¸|ü⁄ ˙{Ï j·÷»e÷q´eTT
3. y˚T˝…’q |ü+≥\T / s¡ø±\T eT]j·TT |ü+≥\ düs¡[
4. esê¸<Ûës¡|ü⁄ Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\T
5. nqTyÓ’q j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T
6. yÓT≥º e´ekÕj·T+˝À j·÷+Árø£s¡D
7. düeTÁ>∑ b˛wüø£ j·÷»e÷q´+
8. düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD
9. düeTÁ>∑ e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\T
10. Á|ü‘ê´e÷ïj·T uÛÑ÷$ìjÓ÷>∑+ ` yÓT≥º bı˝≤\≈£î nqTyÓ’q |ü+&É¢ ‘√≥\T
1. uÛÑ÷ dü+s¡ø£åD : es¡¸+ ‘·≈£îÿe>±qT, düø±\+˝ÀqT |ü&Éø£b˛e&É+ e\q |ü+≥\ ~>∑Tã&ç˝À #ê˝≤
e´‘ê´düeTT+≥T+~. yÓT≥ºkÕ>∑T˝À uÛÑ÷dü+s¡ø£åD eT]j·TT Ä<ÛäTìø£ yÓT≥º e´ekÕj·T kÕ>∑T |ü<ä∆‘·T\qqTdü]+∫
n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT kÕ~Û+#·e#·TÃ.
a. mÁs¡ H˚\\T : mÁs¡H˚\˝À¢ ˝À‘·T ‘·≈£îÿe eT]j·TT ˙{Ï ì\« e⁄+#·Tø=H˚ X¯øÏÔ ≈£L&Ü ‘·≈£îÿe. ø±e⁄q es¡¸+
<ë«sê \_Û+#˚≥≥Te+{Ï ˙s¡T ˇs¡e&ç s¡÷|ü+˝À qwüºb˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á ˇs¡e&ç <ë«sê kÕs¡e+‘·yÓTÆq
ô|’bıs¡ eT{Ϻ, n+<äT˝Àì b˛wüø£ |ü<ësêú\T qwüºb˛e≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. M{Ïì s¡øÏå+#·&ÜìøÏ ø±+≥÷s¡T >∑≥T¢,
Je>∑≥¢‘√ yê\T≈£î n&ɶ+>± ùd<ä´+#˚j·÷*. ø£qTø£ yÓT≥º e´ekÕj·÷_Ûe è~∆˝À uÛÑ÷ dü+s¡ø£åD #ê˝≤ nedüs¡+.

259
Q yê\Tø£&ɶ+>± <äTøÏÿ<äTqï≥+, $‘·Ô≥+, n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·T≥+ e\q ˙{Ï ˇs¡e&çì mø£ÿ&çø£ÿ&˚ n]ø£{Ϻ
m≈£îÿe ˙{Ïì uÛÑ÷$T˝ÀìøÏ Ç+øÏ+|ü#˚j·Te#·TÃ.
Q ¬s+&ÉTXÊ‘·+ yê\T ø£*–q H˚\˝À¢ Á|ü‹ 50 MT≥s¡¢ <ä÷sêìøÏ 0.63 |òüTq|ü⁄ MT≥s¡¢ |ü]e÷D+˝À
ø±+≥÷s¡T >∑≥T¢ y˚j·÷*.
Q y˚s¡TX¯q>∑˝À n+‘·s¡|ü+≥>± ø£+~ì y˚ùd≥|ü&ÉT ø£+~‘√bÕ≥T ˇs¡e&çì n]ø£fÒº |ü+≥\sTTq
ñ\e, n\dü+<ä ø£*|æ $‹Ô‘˚, ˇs¡e&ç n]ø£≥º≥y˚T ø±≈£î+&Ü, n~Ûø£ ìø£sê<ëj·T+ bı+<äe#·TÃ.
Q bı\+˝À nqTyÓ’q |ü+≥\T y˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ˙s¡T düe÷q+>± Ç+πø+<äT≈£î Hê>∑*‘√ uÛÑ÷$T yê\TqT
ã{Ϻ düTe÷s¡T 1 qT+&ç 3 MT≥s¡¢≈£î ˇø£{Ï #=|üq ‘·*¢ #êfi¯flqT ˝À‘·T>±, |ü+≥ $‹Ôq ‘·s¡Tyê‘·
30`40 s√E\≈£î rj·Te˝…qT. á ‘·*¢ #êfi¯ófl kÕ<Ûës¡D es¡¸+ ≈£î]dæq|ü&ÉT es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì n&ɶ–+∫
uÛÑ÷$T˝ÀìøÏ Ç+≈£îq≥T¢ #˚dæ |ü+≥≈£î m≈£îÿe ø±\+ ‘˚eTqT n+<äCÒkÕÔsTT. n~Ûø£ es¡¸+ ≈£î]dæq|ü&ÉT
˙{Ï Á|üyêVü≤+ e\q eT{Ϻ ø=≥Tºø=ì b˛≈£î+&Ü eTTs¡T>∑˙{Ï ø±\Te ˝≤>± ≈£L&Ü |üì#˚kÕÔsTT. á$<Û+ä >±
#˚j·T&É+ <ë«sê ¬s’‘·T\ bı˝≤\˝À @sêŒ≥T#˚dæq Á|ü<äs¡ÙHê πøåÁ‘ê\˝À esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T\˝À düTe÷s¡T
20 XÊ‘·+ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç e∫Ã+~.
Q düuŸ kÕsTT\sY (∫Ûõ˝Ÿ Hê>∑*) ‘√ 45 ` 70 ôd+.MT. y˚Ts¡ ˝À‘·T 2 MT. <ä÷s¡+˝À ˝À‘·T <äT≈£îÿ\T
(Á|ü‹ 2 dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ]) #˚j·T&É+ e\¢ uÛÑ÷$T˝À|ü\ ñqï >∑{Ϻ bıs¡ $]–b˛sTT es¡¸|ü⁄ ˙s¡T
˝À|ü*øÏ u≤>± Ç+øÏb˛sTT yÓT≥º |ü+≥\ (y˚s¡TX¯q>∑, ø£+~, ÄeTT<ä+) ~>∑Tã&ÉT\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
|ü+≥ y˚s¡T e´edüú H˚\ ˝À|ü* bıs¡\ ˝ÀìøÏ yê´|æ+∫, nø£ÿ&É ñ+&˚ ‘˚eT eT]j·TT b˛wüø±\qT
|”\TÃ≈£î+≥T+~.
b. q\¢ H˚\\T : q\¢ H˚\\≈£î ˙{Ïì ì\« ñ+#·Tø=H˚ X¯øÏÔ n~Ûø£+. es¡¸|ü⁄ ˙s¡T ‘·«s¡>± Ç+øÏq+<äT e\q m≈£îÿe
XÊ‘·+ ˙s¡T, eT{Ϻ ø=≥Tºø=ìb˛‘·T+~. á H˚\˝À¢ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+ #·&ÜìøÏ uÛÑ÷$Tì <äTqï&É+˝À ø=‘·Ô
kÕ+πø‹ø£ |ü<ä∆‘·T\qT ne\+_Û+#ê*.
Q mÁs¡H˚\\≈£î ø±+≥÷s¡T >∑≥¢ e÷~]>± q\¢ H˚\\≈£î 0.8 |òüTq|ü⁄ MT≥s¡¢ Áπ>&Ó&é >∑≥T¢ y˚j·÷*.
á >∑≥¢ ô|’uÛ≤>±q 0.1 ` 0.25 XÊ‘·+ yê\T‘√ ˙s¡T b˛e&ÜìøÏ ø±\Te @s¡Œs¡∫, á ø±\Te\qT
ô|<ä› ø±\Te\‘√ ø£*|æ, H˚\ ø√‘· ˝Ò≈£î+&Ü, ˙{Ïì ãj·T{ÏøÏ b˛j˚T˝≤ #˚j·÷*.
Q yÓ&É˝≤Œ{Ï uÀ<Ó\T :` ø±\Te\T>± H˚\qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ, yÓ&É˝≤Œ&ç uÀ<Ó˝ô|’q $‘·TÔø√yê*. ø±\Te\T
m≈£îÿe ˙{Ïì ãj·T{ÏøÏ |ü+|ü&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. ˝À‘Óq’ q\¢sπ >∑&ç H˚\\≈£î á |ü<‹∆ä nqT≈£L\+
260
 ˝Ò<ë eT÷&ÉT MT≥s¡¢ yÓ&\É TŒ‘√ 20 ôd+.MT. m‘·T>Ô \∑ yÓ&˝É ≤Œ{Ï uÀ<Ó\T y˚dæ $‘·TøÔ =qï eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T
ekÕÔsTT. uÀ<Ó\ Á|üøÿ£ q ø±\Te\T ‘·≈î£ ÿe es¡¸+ e∫Ãq|ü&ÉT ˙s¡T Ç+ø£&ÜìøÏ, m≈£îÿe es¡¸+ e∫Ãq|ü&ÉT
˙s¡T ãj·T≥≈£î b˛e&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
Q mø£sêìøÏ 8 ≥qTï\T u≤>± ∫$øÏq |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ y˚ùdÔ ˙s¡T u≤>± Ç+≈£î‘·T+~.
Q Á|ü‹ 5 dü+e‘·‡sê\ ø=ø£kÕ], u…\T≈£î (ùw˝Ÿ)qT 300 ≥qTï\T ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T≈£î bı˝≤\≈£î Ä#ê∆<äq
(eT*Ã+>¥) ˝≤>± ‘√\Tø√e&É+ e\q, uÛÑ÷$T ˝À|ü* bıs¡˝À¢ ‘˚eT dü+s¡øÏå+|üã&ç, esê¸<Ûës¡ |ü+≥˝À¢
~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~.
2. es¡¸|ü⁄ ˙{Ï j·÷»e÷q´+ : yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\˝À 10 qT+∫ 40 s√E\ es¡≈£î |ü+≥ ø±\+˝À esê¸uÛ≤e
|ü]dæú‘·T\T HÓ\ø=qe#·TÃ. ˇø√ÿkÕ] m&É‘Ós¡|æ ˝Ò≈£î+&Ü es¡¸+ ≈£îs¡ e&É+ e\q bı\+ qT+&ç ˙s¡T bı+–
Á|üeVæ≤düTÔ+~. á $<Ûä+>± Á|üeVæ≤+#˚ ˙{Ïì ˙{Ï>∑T+≥ (Farm Pond) ˝À ì\Te#˚dæ, ô|’s¡T |ü~ s√E\≈£î
$T+∫ esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T\T m<äTs=ÿqï|ü&ÉT, ÅdæŒ+ø£s¡¢ <ë«sê >∑+≥ùd|ü⁄ ˇø£ ‘·&ç ÇùdÔ, yÓT≥º ÁbÕ+‘ê˝À¢
20`30% ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~. ˙{Ï ≈£î+≥\qT 150`400 |òüT.MT. |ü]e÷D+˝À ‘·j·÷s¡T#˚düTø√e#·TÃ.
˙{Ï ≈£î+≥\T 10 MT. bı&Ée⁄, 10 MT. yÓ&É\TŒ, 2.5 MT. ˝À‘·T ‘·e⁄«ø√yê*. ˙{Ï ≈£î+≥\˝À ˙s¡T ì\«
ñ+&É&ÜìøÏ 6 uÛ≤>±\T eT{Ϻ, ˇø£ uÛ≤>∑+ dæyÓT+≥T ø£*|æ ≈£L&Ü |üPj·Te#·TÃ. Ç˝≤ |üP‘· |üPj·T&É+ e\q ˙{Ï
≈£î+≥\˝À ˙s¡T ¬s+&ÉT HÓ\\ es¡≈£î ì\« e⁄+≥T+~. ˙{Ï ≈£î+≥\˝À ì\«#˚dæq ˙{Ïì $ìjÓ÷–+∫ ˇø£ ‘·&ç
(20 $T.MT. ˝Ò<ë 30 $T.MT.) ˙{Ïì _+<äT ùd<ä´+ (Á&ç|t) <ë«sê |ü+≥ düTìï‘·|ü⁄ <äX¯˝À ‘·&çì Ç∫Ãq|ü&ÉT
~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~. esê¸<Ûës¡ y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥\˝À ø±j·T ePπs <äX¯˝À u…≥º |ü]dæ∆‘·T\˝À 1 ˝Òø£ 2 ‘·&ÉT\T
(20 MT.MT.) ‘·T+|üs¡ ùd<ä´eTT <ë«sê Çe«&É+ e\q ~>∑Tã&ÉT\T |òüTq˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. ø£+~, Á|ü‹Ô
eT]j·TT C§qï |ü+≥˝À¢ ˙{Ï ≈£î+≥\˝À ˙{Ïì |ü+≥ ø°\ø£ <äX¯˝À ˇø£ ‘·&ç Ç∫Ãq#√ ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~.
y˚dü$˝À |ü&çq es¡¸|ü⁄ ˙s¡T ˙{Ï ≈£î+≥\˝À ì\« e⁄+fÒ, Ä ˙{Ïì $ìjÓ÷–+∫ _+<Ó\ <ë«sê ˙{Ïq+~+∫ Á|ü‹Ô
|ü+≥qT pHé˝ÀH˚ $‘·TÔ≈£î+fÒ ˇø£ HÓ\ s√E\T u…≥º≈£î >∑T¬s’q |ü+≥ esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T\qT ‘·≥Tºø√>∑\<äT. Ä
‘·sê«‘· esê¸\T n<äTqT>± |ü&ç‘˚ y˚T˝…’q ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃ.
3. y˚T˝…q’ |ü+≥\T / s¡ø±\T eT]j·TT |ü+≥\ düs[¡ : kÕ<Ûës¡D+>± eTq sêÅw+ºü ˝À esê¸<ëÛ s¡|⁄ü |ü+≥\T |ü+&ç+#˚
ø±\eTT pHé ¬s+&Ée yês¡+˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ, nø√ºãs¡T ∫e] es¡≈£î ñ+≥T+~. Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£î]ùd
es¡¸eTT, uÛÑ÷$T˝À ì\« e⁄+&˚ ‘˚eTqT ã{Ϻ, |ü+≥\ ø±\ |ü]$T‹ esê¸<Ûës¡|ü⁄ mÁs¡H˚\˝À 90`150 s√E\T,
q\¢ H˚\˝À¢ 150`180 s√E\T ñ+≥T+~. |ü+≥\ ô|s¡T>∑T<ä\ ø±˝≤ìï nqTdü]+∫ ¬s’‘·T\T nqTyÓ’q |ü+≥\T,
|ü+≥\ düs¡[ì m+|æø£ #˚düTø=qï≥¢sTT‘˚, esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&çq|ü&ÉT qcÕºìï ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ.
261
a. n+‘·s¡ |ü+≥\T :
y˚s¡TX¯q>∑˝À ø£+~ì n+‘·s¡ |ü+≥>± kÕ>∑T #˚düTø√e&É+ : nq+‘· Ä{Ày˚T{Ïø˘ y˚s¡TX¯q>∑ $‘·TÔ |ü]ø£s¡+‘√ 8
es¡Tdü\ y˚s¡TX¯q>∑, 1 es¡Tdü ø£+~ ˇπøkÕ] $‘·TÔø√e#·TÃ. $‹Ôq 30 s√E\|ü&ÉT, Á|ü‹ es¡Tdü˝À ‘˚eT dü+s¡ø£åD
kÕfi¯ófl y˚düTø√e&É+ e\¢ y˚s¡TX¯q>∑ eT]j·TT ø£+~ |ü+≥˝À¢ ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~.
b. Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ ≈£Ls¡TŒ>∑\ ãVüQfi¯ |ü+≥ kÕ>∑T / ¬ssTTHé uÀ Áø±|æ+>¥
yÓT≥º kÕ>∑T˝À nì•Ã‘· yê‘êes¡DeTT, ‘·≈£îÿe es¡¸+‘√ bÕ≥T>± |ü&çq es¡¸+ ≈£L&Ü düø±\˝À
|ü&Éø£b˛e&ÉeTT, |ü+≥ ø±\eTT˝À 10 qT+&ç 30 ˝Ò<ë 40 s√E\ es¡≈£î ≈£L&Ü |ü+≥ ø±\eTT˝À esê¸uÛ≤e
|ü]dæ‘ú T· \T HÓ\ø=ì ñ+&É&eÉ TT yÓT≥º H˚\˝À¢ Á|ü<ëÛ q |ü+≥\T nsTTq y˚sT¡ X¯q>∑ (mÁs¡ H˚\\T) eT]j·TT |ü|ü X¯q>∑
(q\¢ πs>∑&ç H˚\\T) ˝À ¬s’‘·T\T qcÕº\T #·$ #·÷düTÔHêïs¡T. nsTT‘˚ á |ü]dæ∆‘·T\ qT+&ç ãj·T≥ |ü&É{≤ìøÏ ¬s+&ÉT
˝Ò<ë eT÷&ÉT Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\qT (|ü{°º\T / N*ø£) es¡Tdü\T>± y˚düT≈£î+fÒ ˇø£ |ü+≥˝À u…≥º e\¢ ~>∑Tã&ç
sêø£ b˛sTTq|üŒ{Ïø° eTs=ø£ |ü+≥˝À ~>∑Tã&ç e#˚à neø±X¯+ ñ+~. ô|’q ‘Ó*|æq düeTdü´\qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ
j·÷+Árø£s¡D≈£î nqTyÓ’q Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ ≈£Ls¡TŒ >∑\ ãVüQfi¯ |ü+≥ kÕ>∑T /¬ssTTHé uÀ Áø±|æ+>¥ qT e´ekÕj·T
|ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆qeTT yês¡T s¡÷bı+~+#ês¡T.
s¬ ‘’ T· \T nHê~>± bÕ{ÏdTü qÔ ï qe<Ûëq´ |ü<‹›ä ø£+fÒ ≈£L&Ü Ç+Á<ä<qäÛ düT‡ ≈£Ls¡TŒ >∑\ ãVüQfi¯ |ü+≥ kÕ>∑T
/¬ssTTHé uÀ Áø±|æ+>¥ ˝À j·÷+Árø£s¡D <ë«sê $‘·ÔHêìï $‘·Ô&ÉeTT eT]j·TT ø√‘· #˚|ü≥º&ÉeTT e\q ¬s’‘·T≈£î ≈£L©\
Ks¡TÃ ‘·–Z qe<Ûëq´ |ü+≥\ ø£+fÒ yÓTs¡T¬>’q~>± ñ+≥T+~.
s¬ sTTHé uÀ Áø±|æ+>¥ |ü<‹›ä ˝À $$<Ûä <Ûëq´ |ü+≥\qT yê{Ï |ü+≥\ jÓTTø£ÿ m‘·TìÔ nqTdü]+∫ Äs√Vü≤D Áø£eTeTT˝À
ˇø£ ìØí‘· yÓ&É\TŒ‘√ ≈£L&çq es¡Tdü\T>± j·÷+Árø£s¡D <ë«sê $‘·ÔHêìï $‘·TÔ‘ês¡T. |ü+≥\qT Ådæº|t‡/ |ü{°º\
<ë«sê $‘·&Ô eÉ TT <ë«sê $‘·&Ô ÜìøÏ, n+‘·s¡ ø£èwæø,Ï |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T |æ∫ø±] #˚jT· &ÜìøÏ eT]j·TT ø√‘·≈î£ ≈£L&Ü
düT\Te⁄>± ñ+≥T+~. ¬ssTTHé uÀ |ü+≥\ düs¡[˝À |ü+≥\ jÓTTø£ÿ m‘·TÔì nqTdü]+∫ Äs√Vü≤D Áø£eTeTT˝À
yÓTT<ä≥ ø£+~ (1.8 MT.), ÄeTT<äeTT (1.8 MT.), C§qï (2.4 MT.), dü»® (2.4 MT.), ø=Ás¡ (2.4 MT.), n\dü+<ä
(2.4 MT.), y˚s¡TX¯q>∑ (2.4 MT.) yÓ&É\TŒ‘√ ≈£L&çq es¡Tdü\T>± j·÷+Árø£s¡D <ë«sê $‘·TÔ‘ês¡T.
j·÷+Árø£s¡D <ë«sê <ë<ë|ü⁄ nìï |üqT\T #˚j·T&ÜìøÏ nqTe⁄>± ñ+≥T+~. ø£qTø£ ≈£L©\T yê&Éø£eTT
‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ìø£s¡ Ä<ëj·TeTT m≈£îÿe>± edüTÔ+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á |ü<䛋˝À ≈£L&Ü nìï |ü+≥\T
ñ+{≤sTT. ø£qTø£ u…≥º |ü]dæ‘∆ T· \ e\q ˇø£ |ü+≥ qwübº ˛sTTHê ˝Ò<ë N&É|&” \É <ë«sê ˇø£ |ü+≥ qwüº b˛sTTq|üŒ{Ïø°
≈£L&Ü Ç‘·s¡ |ü+≥\ <ë«sê ~>∑Tã&ç sêe&ÉeTT <ë«sê ¬s’‘·T qwüºb˛e&ÉeTT »s¡>∑<äT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü $$<Ûä
s¡ø±˝…’q |ü+≥\qT y˚j·T&ÉeTT <ë«sê $$<Ûä s¡ø±˝…’q |üX¯óÁ>±düeTT ≈£L&Ü ¬s’‘·T\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+~.
|ü+≥\qT es¡Tdü\˝À y˚jT· &É+ e\q ô|<ä› j·T+Á‘ê\T / ø√‘· |ü]ø£sê\T ñ|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
á Ç+Á<ä<ÛäqdüT‡ ≈£Ls¡TŒ >∑\ ãVüQfi¯ |ü+≥ kÕ>∑T / ¬ssTTHé uÀ Áø±|æ+>¥ ˝À eTs∫ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+∫q≥T¢
|ü]XÀ<Ûäq˝À¢ ‘˚*+~.

262
4. Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\T :
esê¸\T sêe&É+ Ä\dü´yÓTÆq |üø£å+˝À, ¬s’‘·T\T Äj·÷ ÁbÕ+‘ê˝À¢ e÷eT÷\T>± |ü+&ç+#˚ |ü+≥\
ã<äT\T, ‘·≈£îÿe s√E˝À¢ ø√‘·≈£î e#˚à |ü+≥\T, u…≥º |ü]dæú‘·T\qT ‘·≥Tºø√>∑*π> |ü+≥\T eT]j·TT ‘·≈£îÿe kÕ>∑T
Ks¡TÑ√ ≈£L&ÉT‘·Tqï |ü+≥\qT Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\ì n+{≤s¡T. á |ü+≥\qT Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\qT ã{Ϻ,
y˚ùd düeTj·÷ìï ã{Ϻ á ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À #·÷|æ+∫q $<Ûä+>± |ü+≥\qT mqTïø√yê*.
esê¸<Ûës¡ mÁs¡, q\¢πs>∑&ç H˚\˝À¢ y˚düTø√<ä>∑Z Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\T
|ü+≥ù|s¡T mÁs¡ H˚\\T q\¢πs>∑&ç H˚\\T
Ä>∑wüߺ ôdô|º+ãs¡T Ä>∑wßü º ôdô|+º ãs¡T
C§qï √ √ √ √
>√s¡T ∫≈£îÿ&ÉT √ √ √ √
dü»® √ √ X X

ô|düs¡ √ √ √ √
n\dü+<ä √ √ √ X

ø£+~ √ X √ X

ñ\e √ √ X X

ÄeTT<äeTT √ X √ X

Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT √ X √ √
ø=Ás¡ √ X √ √
nqTeTT\T √ √ √ √

√ $‘·TÔø√e#·TÃ X $‘·Ô≈£L&É<äT

♦ esê¸\T #ê˝≤ Ä\dü´+>± e∫Ãq|ü&ÉT (Ä>∑wüߺ ¬s+&Ée |üø£å+ qT+&ç ôdô|º+ãsY yÓTT<ä{Ï |üø£å+˝À),
$$<Ûä s¡ø±\ |üX¯óÁ>±dü |ü+≥\qT Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT, y˚T‘· dü»®, y˚T‘· C§qï eT]j·TT y˚T‘·
yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥\T n~Ûø£ |ü∫à y˚T‘·qT Çe«&É+ »]–+~.

263
 e´ekÕj·T yê‘êes¡D eT+&É˝≤\ yêØ>± esê¸<ëÛ s¡+ ÁøÏ+<ä nqTyÓq’ eT]j·TT Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\T
e´ekÕj·T yê‘êes¡D H˚\\T nqTyÓ’q |ü+≥\T Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü+≥\T
eT+&É\eTT pHé ` p˝…’ Ä>∑wßü º ôdô|º+ãsY
1. ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ >√>∑T, y˚sT¡ X¯q>∑, C§qï, sê–, ñ\e\T, C§qï ô|düs¡, ñ\e,
eT+&É\+(lø±≈£îfi¯+, ‘˚*ø£ H˚\\T
ñ\e, sê– (#=|ü Œ≈£î), ø£
+ ~ (yÓ
T Tø£
ÿ \T/ Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT
$»j·T q>∑s¡+, $XÊK kÕfi¯fl eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ‘·–Z+∫)
õ˝≤¢˝Àì yÓTÆ<ëq sê–, $TqTeTT, ≈£Ls¡>±j·T\T,
ÁbÕ+‘ê\T) eT<Û´ä dü+∆ qT+&ç qTe⁄«\T, ô|düs¡ eT]j·TT C§qï (#=|ü Œ ≈£ î ), ñ\e\T,
ãs¡TyÓ’q H˚\\T $TqTeTT ```
>√s¡T∫≈£îÿ&ÉT, ø£+~ (<ä>∑Zs¡>±
$‘· T Ô ø √yê*), yÓ T Tø£ ÿ C§qï
(dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\T), yÓTTø£ÿC§qï
G ø£+~
sê–, ñ\e\T, C§qï
2. >√<ëe] eT+&É\+ ‘˚*ø£ H˚\\T y˚sT¡ X¯q>∑, C§qï,
(#=|üŒ≈£î), ø£+~ (yÓTTø£ÿ\T/ $TqTeTT
(‘·÷s¡TŒ >√<ëe], |ü•ÃeT yÓTTø£ÿC§qï kÕfi¯fl eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ‘·–Z+∫)
>√<ëe]) eT<Û´ä dü+∆ qT+&ç Á|ü ‹ Ô , bı>±≈£ î , ô|dü s ¡ , sê–, ñ\e\T, C§qï (#=|üŒ≈£î)
ãs¡TyÓ’q H˚\\T $TqTeTT eT]j·TT qTe⁄«\T |æ*¢ ô|düs¡, n\dü+<ä ```
3. ø£ècÕí eT+&É\+ ‘˚*ø£ H˚\\T ÄeTT<äeTT, ø£+~, ô|düs¡, ñ\e\T, C§qï (#=|üŒ≈£î) $TqTeTT
(ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T, $TqTeTT eT]j·TT qTe⁄«\T
Á|üø±X¯+) eT<Û´ä dü+∆ eT]j·TT Á|ü ‹ Ô , bı>±≈£ î , ô|dü s ¡ , ø£+~ (<ä>∑Zs¡>± $‘·TÔø=qT≥),
ãs¡TyÓ’q H˚\\T $TqTeTT eT]j·TT qTe⁄«\T n\dü+<ä, Á|ü‹Ô G ø£+~ ```

4. <äøÏåD eT+&É\+ y˚s¡TX¯q>∑, ø£+~, C§qï, sê–, ø£+~ (<ä>∑Zs¡>± $TqTeTT, ô|düs,¡
‘˚*ø£ H˚\\T $‘·TøÔ =qT≥), ô|düs,¡
(∫‘·÷Ôs¡T, HÓ\÷¢s¡T, ø£&É|ü) sê–, dü»®, ÄeTT<äeTT ñ\e, C§qï
ÄeTT<ä+, C§qï (#=|üŒ≈£î)
eT<Û´ä dü+∆ eT]j·TT Á|ü‹,Ô $TqTeTT, ñ\e\T, n\dü+<ä, y˚s¡TX¯q>∑,
ãs¡TyÓ’q H˚\\T ÄeTT<äeTT, ø=Ás¡ Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT ```
y˚s¡TX¯q>∑, ø£+~, C§qï, ø=Ás¡, ô|düs¡, C§qï y˚T‘·C§qï, ô|düs¡,
5. n‘·´\Œ es¡¸bÕ‘· ‘˚*ø£ H˚\\T (#=|üŒ≈£î), y˚s¡TX¯q>∑, dü»®,
eT+&É\+ (≈£s¡÷ï\T, ÄeTT<äeTT, ø=Ás¡, dü»® ñ\e\T, (yÓTT<ä{Ï yês¡+) dü»®, ñ\e,
nq+‘·|⁄ü s¡+) ø£+~, n\dü+<ä, (60
ôd+.MT. <ä÷s¡+)
eT<Û´ä dü+∆ eT]j·TT Á|ü‹Ô, C§qï, ø£+~, ÄeTT<ä+, y˚s¡TX¯q>∑ G Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT,
ãs¡TyÓ’q H˚\\T ÄeTT<äeTT, ø=Ás¡ ø£+~, Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT, bı>±≈£î
bı>±≈£î

264
yÓT≥º bı˝≤\≈£î nqTyÓ’q |ü+≥ s¡ø±\T
ô|’s¡T s¡ø±\T
q÷HÓ –+»\T
y˚s¡TX¯q>∑ y˚eTq, ‹s¡T|ü‹`4, ¬ø`6, ¬ø`9, Hêsêj·TDÏ, nuÛÑj·T, ◊.dæ.õ.$.`91114, nq+‘·,
Á^wüà, ø£~] Vü≤]‘ê+Á<Ûä, <Ûäs¡DÏ, ø£~] ˝ÒbÕøÏå.
ÄeTT<ä+ Áø±+‹, C≤«\, CÀ´‹, Vü≤]‘·, øÏs¡DY, |æ.dæ.ôV≤#Y.`111, |æ.dæ.ôV≤#Y.`222, &ç.dæ.ôV≤#Y.`32,
&ç.dæ.ôV≤#Y.`519, |æ.dæ.ôV≤#Y. 177, ◊.dæ.ôV≤#Y.`66, õ.dæ.ôV≤#Y. `8
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT yÓ÷s¡¶Hé, m.|æ.mdt.ôV≤#Y.`11, ¬ø._.j·Tdt.ôV≤#Y.`1, mHé.&ç.j·Tdt.ôV≤#Y.`1.
qTe⁄«\T e÷<Û ä $ , >ö], sêCÒ X ¯ « ], X‚ « ‘· , m\eT+∫*`11, m\eT+∫*`17, #· + <ä q ,
yÓ’,m˝Ÿ.j·T+. 66 (XÊs¡<ä)
≈£îdüTeT eT+Js¡, kÕ>∑s¡ eTT‘ê´\T, ;ÛeT, {Ï.j·Tdt.m|òt.`1, C….mdt.m|òt. 764, C….mdt.m|òt. 1,
&ç.mdt.ôV≤#Y. 185
n|üsê\T
ø£+~ nuÛÑj·T, m˝Ÿ.ÄsY.õ.`41, {Ï.ÄsY.õ.`33, ◊.dæ.|æ.m˝Ÿ.`85063, |æ.ÄsY.õ.`176,
|æ.ÄsY.õ.`100, &ÉãT¢´.ÄsY.õ.`53, &ÉãT¢´.ÄsY.õ.`27, m˝Ÿ.ÄsY.õ.`52, ñ»«\,
m˝Ÿ.ÄsY.õ. 105 (ø£èwüí).
ô|düs¡ j·TyéT.m˝Ÿ.`267, eT~Ûs¡`295, |ü⁄wüÿs¡, es¡+>∑˝Ÿ`2, j·T˝Ÿ. õ.õ.`450,
j·T˝Ÿ.õ.õ.`407, {Ï.j·T+.`96`2, |üPq`105, &ÉãT¢´.õ.õ.`42.
$TqTeTT ø£èwüíj·T´, Á|üuÛÑe, m˝Ÿ._.õ.`623, m˝Ÿ._.õ.`752, m˝Ÿ._.õ.`20, |æ.j·TT.`31,
õ._.õ.`1, {Ï._.õ. ` 104.
ñ\e |æ.ôV≤#Y.õ.`9, |æ.&ç.j·T+.`1, $.C…&é.j·T+.`1, bÕ˝…+`2, m.{Ï. |æ.ôV≤#Y.õ.`11(nq+‘·
ñ\e)
X¯q>∑ q+<ë´\ X¯q>∑ `1, BÛs¡, q+<ë´\ Á>±yéT`49,452— C….õ.`11, ¬ø.$.¬ø.`2, $Vü‰sY,
C≤øÏ`9218, q+<ë´\ Á>±yéT`119.
k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT |æ.¬ø.`472, j·T+.m.dæ.ôV≤#Y.`58.
∫s¡T<ÛëHê´\T
C§qï dæ.j·Tdt.ôV≤#Y.`5, dæ.j·Tdt.ôV≤#Y.`6, dæ.j·Tdt.ôV≤#Y.`9, dæ.j·T dt.ôV≤#Y.`1, mHé.{Ï.C….`1,
mHé.{Ï.C…. `2, mHé.{Ï.C….`3, mHé.{Ï.C….`4, j·T+`35`1.
dü»® ◊.dæ.j·T+.$.`221, ◊.dæ.{Ï.|æ.`8203, sêCŸ`171, m._.$.`04.
ø=Ás¡ Á|ükÕ<é, ∫Á‘·, ˝ÒbÕøÏå, ø£èwüí <˚esêj·T, qs¡dæ+Vü≤sêj·T, l\ø°åà, dü÷s¡´q+~, >∑s¡T&É,
πsHê&ÉT

265
5. nqTyÓ’q j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T :
a. $‘·Ôq+ eT]j·TT $‘˚Ô |ü<ä∆‹ : yÓT≥º kÕ>∑T˝À eTTK´+>± y˚s¡TX¯q>∑, ø£+~, X¯q>∑, C§qï, dü»®, sê–,
ñ\e\T, n\dü+<ä\T ˝≤+{Ï |ü+≥\T eTTK´yÓTÆq$. nìï |ü+≥\‘√ b˛*Ñ˚ ˇø£ mø£sêìøÏ dü]|ü&˚ $‘·Ôq
yÓ÷‘ê<äT, <ëì KØ<äT y˚sT¡ X¯q>∑˝À m≈£îÿe. n+<äTe\q y˚sT¡ X¯q>∑ ø±j·T\ qT+&ç e#˚à ∫qï, düqï –+»\qT
y˚s¡T#˚dæ m≈£îÿe KØ<äT‘√ ô|<ä› ôd’E $‘·ÔHêìï ¬s’‘·T\T ø=+≥÷ ñ+&É≥+ e\q $‘·Ôq|ü⁄ KØ<äT m≈£îÿe
ne⁄‘·T+~. ø±˙, düqïì $‘·ÔHê\T ≈£L&Ü $‘·TÔ≥≈£î ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT. Bìe\q y˚s¡TX¯q>∑ ~>∑Tã&ÉT\˝À
m˝≤+{Ï ‘˚&Ü\T ñ+&Ée⁄.
b. $‘·Ôq X¯ó~∆ : |ü+≥ yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À nq>± 25`30 s√E\ es¡≈£î N&É, |”&É\ ñ<Ûäè‹ì ‘·≥Tºø√e&ÜìøÏ
$‘·ÔqX¯ó~∆ ‘·|üŒìdü]. y˚s¡TX¯q>∑qT Ä•+#˚ y˚s¡T|ü⁄s¡T>∑TqT n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·&ÜìøÏ øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 6.0 $T.©.
ø√¢]ô|ò’]bòÕdt eT+<äTqT $‘·ÔHêìøÏ |ü{Ϻ+∫ $‘·TÔø√yê*. yÓTTe«≈£îfi¯óflqT yê´|æÔ #˚ùd ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ì
‘·–Z+#·&ÜìøÏ 2 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é eT+<äTqT øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*. ‘=*<äX¯˝À
y˚s¡TX¯q>∑ Ä•+#˚ yÓTT<ä\T≈£îfi¯ófl, ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯flqT n<ä T|ü⁄˝À ñ+#·&ÜìøÏ 3 Á>±. e÷+ø√C…uŸ ˝Ò<ë
2 Á>±. e÷+ø√C…uŸ 50% G ø±s¡“+&ÓõyéT 25% &ÉãT¢´.mdt. ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·÷*.
c. ø£\T|ü⁄ ìyês¡D :
düeTÁ>∑ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D |ü<ä∆‘·T\T bÕ{Ï+∫ ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#ê*. $‘·Ôq+ y˚dæq ‘·sê«‘· 25
s√E\≈£î ˇø£kÕ], 40 s√E\≈£î eTs√kÕ] <ä+‹>±ì, yÓT≥¢ >∑T+≥ø£>±ì y˚dæ ø£\T|ü⁄ ìyê]+#·e#·TÃ. $‹Ôq
¬s+&√s√E mø£sê≈£î 750 $T©¢ ©≥s¡¢ ô|+&ç$T<∏ë*HéqT ‘·–q+‘· ‘·&ç eT{Ϻ‘√ ø£*|æ bı\+ô|’ yÓ<ä»˝≤¢*
˝Ò<ë ô|’ eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 5 $T©¢ ©≥s¡T¢ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
Á{≤ø£ºs¡T düVü‰j·T+‘√ nq+‘· y˚s¡TX¯q>∑ $‘˚Ô |ü]ø£s¡+‘√ $‹Ôq bı\+˝À ‘·–q düeTj·T+˝À ø£\T|ü⁄
ìyê]+#·T≥≈£î Á{≤ø£ºs¡T‘√ q&ç#˚ n+‘·s¡ ø£èwæ |ü]ø£s¡eTT ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq~. Bìì ñ|üjÓ÷–+#·T≥
e\q es¡Tdü\ eT<Ûä´˝À ‘˚*ø£>± ø£\T|ü⁄ ìs¡÷à*+#·e#·TÃqT.
düs¬ q’ düeTj·T+˝À |ü+≥\qT $‘·TøÔ √e&É+ e\q es¡¸bÕ‘· dü~«ìjÓ÷>∑+‘√bÕ≥T N&É |”&\É u≤]qT+&ç
|ü+≥ ∫e] <äX˝¯ À u…≥≈º î£ >∑T]ø±≈£î+&Ü |ü+≥qT ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. y˚sT¡ X¯q>∑ $‘·&Ô ÜìøÏ pHé eT]j·TT p˝…’
e÷kÕ\T nqT≈£L\eTT. ø£+~, ÄeTT<äeTT |ü+≥\qT pHé qT+&ç p˝…’ ˝À|ü\ $‘·TøÔ =+fÒ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T
ekÕÔsTT. esê¸u≤Û e |ü]dæ‘ú T· \˝À y˚sT¡ X¯q>∑≈î£ ã<äT\T>± ÄeTT<äeTT, ø£+~, ø=Ás¡ eT]j·TT C§qï y˚dTü ø√e#·TÃ.
esê¸\T Ä\dü´+>± Ä>∑düTº HÓ\˝À e∫Ãq≥¢sTT‘˚ y˚s¡TX¯q>∑ ã<äT\T ñ\e\T, dü»®, C§qï, y˚T‘· C§qï,
n\dü+<ä eT]j·TT ô|düs¡ y˚düT≈£î+fÒ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+.
y˚s¡TX¯q>∑ + ø£+~ n+‘·s¡ |ü+≥\T>± 7 : 1 / 11 : 1 / 15 : 1 ìwüŒ‹Ô˝À kÕ>∑T#˚j· Te#·TÃ.

266
y˚s¡TX¯q>∑ + ø£+~ n+‘·s¡ |ü+≥\T>± 7 : 1 ìwüŒ‹Ô˝À kÕ>∑T #˚j·T&É+ <ë«sê ôV≤ø±ºs¡T≈£î 900 πøJ\
y˚s¡TX¯q>∑, 170 πøJ\ ø£+~ ~>∑Tã&ç, n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ edüTÔ+~. nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢˝Àì 70% y˚s¡TX¯q>∑
|ü+&ç+#˚ ÁbÕ+‘·+˝À ¬s’‘·T\T y˚s¡TX¯q>∑ + ø£+~ n+‘·s¡ |ü+≥\T>± kÕ>∑T#˚düTÔHêïs¡T.
6. yÓT≥º e´ekÕj·T+˝À j·÷+Árø£s¡D :
a. m<äT›\‘√ ˝≤π> nq+‘· y˚s¡TX¯q>∑ $‘˚Ô |ü]ø£s¡+
yÓT≥º kÕ>∑T˝À mÁs¡H˚\˝À¢ esê¸<Ûës¡+>± |ü+&ç+#˚ y˚s¡TX¯q>∑≈£î es¡¸+ |ü&çq ‘·sê«‘· H˚\˝À ‘·–q
‘˚eT ñ+fÒ Ä |ü+≥qT $‘·TÔø√e#·TÃqT. H˚\˝À ‘·–q ‘˚eT, ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ ¬s+&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉT s√E\˝À
Ä]b˛‘·T+~. á n+XÊìï <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì kÕ<Ûës¡D+>± yê&ÉTø£˝À e⁄qï $‘˚Ô >=Ás¡T\H˚ ø±ø£ ‘·≈£îÿe
ø±\+˝À m≈£îÿe mø£sê\qT $‘·Ô&ÜìøÏ M\T>± m<äT›\‘√ ˝≤π> ªnq+‘· y˚s¡TX¯q>∑ $‘˚Ô |ü]ø£s¡+μ
s¡÷bı+~+#·ã&çq~. á j·T+Á‘êìï yê&ÉT≥ e\q $‘·HÔ êìøÏ m≥Te+{Ï Vü‰˙ ñ+&É<Tä . Bìì ñ|üj÷Ó –+#·&+É
e\q ‘·–q ˝À‘·T˝À, dæbòÕs¡T‡ #˚dæq yÓ÷‘ê<äT˝À, ìπs›•+∫q Á|üø±s¡+ yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ñ+&˚˝≤ ‘˚eT
Ä]b˛≈£î+&Ü ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À m≈£îÿe mø£sê\qT $‘·Ô&ÜìøÏ M\T ø£\ T>∑T‘·T+~. á nq+‘· Ä{Ày˚T{Ïø˘
$‘·TÔ |ü]ø£s¡+ kÕ+Á|ü<ëj·T >=Ás¡T e÷~sê>±H˚ 4 kÕfi¯fl˝À 2 m<äT›\ düVü‰j·T+‘√ s√E≈£î 4 qT+∫
5 mø£se¡ TT\˝À $‘·qÔ + $‘·T‘Ô T· +~. á $‘·TÔ |ü]ø£s+¡ eTTK´ ñ|üj÷Ó >∑+ @$T≥+fÒ ˇø=ÿø£ÿ kÕ\T≈£î $‘·qÔ +
e~˝Ò ≈£L© nedüs¡+ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ neTs¡Ãã&çq u≤≈£î‡ qT+&ç $‘·Ôq+ $‘˚ Ô neT]ø£ <ë«sê $‘·Ôq+ H˚\˝À
4 qT+∫ 5 ôd+.MT. ˝À‘·T˝À $‘·ãÔ &ÉT‘·T+~ ‘·<ë«sê ˇø£ ≈£L© Ks¡Tà ‘·–+Z #·Tø=qe#·TÃqT. u≤≈£î‡˝À ˇπøkÕ]
8 πøJ\ $‘·Ôq+ ì+|ü⁄ø√e#·TÃ. á |ü]ø£s¡+ u≤≈£î‡ øÏ+<ä ñ+&˚ ˇø£ π>≥T <ë«sê dæbòÕs¡T‡ #˚j·Tã&çq $‘·Ôq+
40 πøJ\T ˇø£ mø£sêìøÏ $‘·TÔø√e#·TÃ. á $‘·Ôq |ü]ø£s¡+ KØ<äT düTe÷s¡T s¡÷. 18,000/`.
b. Á{≤ø£ºs¡T‘√ q&çù| 8 es¡Tdü\ nq+‘· Ä{Àe÷{Ïø˘ y˚s¡TX¯q>∑ $‘·TÔ |ü]ø£s¡eTT
Q yÓT≥º ÁbÕ+‘·+˝À es¡¸eTT |ü&çq yÓ+≥H˚ $‘·Ôe\dæ ñ+≥T+~.
Q H˚\˝À dü]|ü&Ü ‘˚eT ñqï|ü&ÉT y˚s¡TX¯q>∑ $‹Ô‘˚ m≈£îÿe yÓTT\ø£ XÊ‘·eTT ñ+≥T+~.
Q nq+‘· $‘·TÔ |ü]ø£s¡eTT <ë«sê y˚s¡TX¯q>∑qT ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À ‘· >∑T $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT˝À m≈£îÿe
$d”Ôs¡í+˝À $‘·TÔø=qe#·TÃqT.
Q kÕ<Ûës¡D+>± $‘·TÔ |ü]ø£s¡+‘√ b˛*Ñ˚ ≈£L©\ Ks¡Tà ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃqT.
Q á j·T+Á‘·eTT <ë«sê >∑+≥≈£î 1.5 mø£sê\T $‘·TÔø=qe#·TÃqT.
Q nq+‘· Ä{Àe÷{Ïø˘ $‘·TÔ |ü]ø£s¡eTT <ë«sê |ü|üX¯q>∑ eT]j·TT ø£+~ $‘·TÔø=qe#·TÃqT.
Q á j·T+Á‘·eTT KØ<äT s¡÷. 90,000/`.
c. Á{≤ø£ºs¡T‘√ q&çù| 8 es¡Tdü\ y˚s¡TX¯q>∑ 1 es¡Tdü ø£+~ $‘·TÔ |ü]ø£s¡eTT : nq+‘· Ä{Ày˚T{Ïø˘ y˚s¡TX¯q>∑
$‘·TÔ |ü]ø£se¡ TT‘√ 8 es¡Tdü\ y˚sT¡ X¯q>∑ 1 es¡Tdü ø£+~ ˇπøkÕ] $‘·TøÔ √e#·TÃ. Á{≤ø£sº T¡ ‘√ q&çù| nq+‘· $‘·TÔ

267
|ü]ø£s¡eTT˝≤π> ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À m≈£îÿe $d”Ôs¡í+ ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥˝À ø£+~ n+‘·s¡|ü+≥>±
ˇπøkÕ] $‘·TÔø√e#·TÃ.
á j·T+Á‘·eTT KØ<äT s¡÷. 95,000/`.
7. düeTÁ>∑ b˛wüø£ j·÷»e÷q´+ :
a. ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+ : y˚s¡TX¯q>∑≈£î >±ì, y˚s¡TX¯q>∑ + ø£+~ n+‘·s¡ |ü+≥≈£î >±ì $‘·Ôq+ y˚ùd≥|ü&ÉT
mø£sê≈£î 8 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 16 øÏ˝À\ #=|üq uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT bı{≤wtì#˚à ms¡Te⁄\T y˚j÷· *. dü»≈® î£ >±ì,
dü»® + ø£+~ n+‘·s¡ |ü+≥≈£î>±ì mø£sê≈£î 16 øÏ˝À\ #=|üq qÁ‘·»ì eT]j·TT uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄\T
y˚j·÷*. dü»®, C§qï ô|’s¡¢≈£î mø£sê≈£î 8 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 16 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ $‘˚Ô≥|ü&ÉT y˚j·÷*. $‹Ôq
HÓ\ s√E\ ‘·sê«‘· yêqeùdÔ mø£sê≈£î 8 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì ô|’bÕ≥T>± y˚j·÷*. ñ\e≈£î 4 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì,
12 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+ y˚j·÷*. Á|ü‹ eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ ‘·sê«‘· uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å #˚sTT+∫ uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt
ms¡Te⁄\T m+‘· ø±e\dæ+~ ìsêú]+#·Tø√yê*.
b. uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£åqqTdü]+∫ y˚j·Te\dæq ms¡Te⁄\T
uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£åqT nqTdü]+∫ ms¡Te⁄\qT dæbòÕs¡T‡ yÓ÷‘ê<äT˝À yê&Éø £+ e\q kÕ>∑T˝À Ks¡Tà ‘·–Z
eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#˚ neø±X¯eTT ñ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢˝À n‘·´~Ûø£eTT>± kÕ>∑T
nj˚T´ y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥˝À uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£åqT nqTdü]+∫ y˚j·Te\dæq ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+ >∑T]+∫ á
ÁøÏ+~ $<ÛäeTT>± yê&Ée˝…qT.
uÛ≤dü«s¡+ (øÏ˝À\T / mø£sê≈£î) bı{≤wt (øÏ˝À\T / mø£sê≈£î)
H˚\˝À \_Û+#˚~ y˚j·Te\dæq~ H˚\˝À \_Û+#˚~ y˚j·Te\dæq~
10 16 60 16
10`20 8 60`120 8
20 0 120 0
y˚s¡TX¯q>∑ $‹Ôq 35 s√»\≈£î eT]j·TT 45 s√E\≈£î 0.2 XÊ‘·eTT õ+≈£î dü˝ÒŒ¤≥TqT (2 Á>±. ©≥s¡T ˙{Ï˝À
ø£*|æ) |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ˇø£ #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡T≈£î ˇø£ >=Á¬s #=|üq >=Á¬s\ eT+<äqT ˇø£ sêÁ‘·+‘ê bı\+˝À ñ+#·&É+
<ë«sê y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T ~>∑Tã&ç 13 XÊ‘·eTT eT]j·TT ø£f…º ~>∑Tã&ç 41 XÊ‘·eTT ô|]–+~. uÛÑ÷$T˝À \uÛÑ´
bı{≤wæj·T+ eT]j·TT \uÛÑ´ ÇqTeTT eT]j·TT õ+ø˘ e+{Ï dü÷ø£åàb˛wüø±\T ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘êsTT. ¬s’‘·T\T
bı˝≤\˝À >=Á¬s\qT eT+<ä ø£≥º&É+ <ë«sê uÛÑ÷kÕsêìï ô|+bı+~+#·Tø√e&É+‘√bÕ≥T ms¡Te⁄\≈£î nj˚T´
Ks¡TÃqT ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ.

268
 y˚s¡TX¯q>∑˝À }&É\T ~π> düeTj·T+ eT]j·TT ø±j·T }πs <äX¯˝À¢ u…≥º |ü]dæ∆‘·T\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT
0.5% bı{≤wæj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ ø±ì ˝Ò<ë bı{≤wæj·T+ ø√¢¬s’&é 5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚dæq≥¢sTT‘˚
ø±j·T eT]j·TT HêD´yÓTÆq ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃ.
y˚s¡TX¯q>∑˝À uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å\qT nqTdü]+∫ ø±ì ˝Ò<ë yê&Ée\dæq ms¡ Te⁄\ yÓ÷‘ê<äTqT dü>±ìøÏ
‘·–Z+∫, H˚\˝À uÛ≤dü«sêìï ø£]–+#˚ Jeq ms¡Te⁄\T bòÕùdŒ¤{Ÿ kÕ\T´ãT˝…’õ+>¥ u≤øϺ]j·÷ 5 πøJ\T ˝Ò<ë
bòÕùdŒ¤{Ÿ kÕ\T´ãT˝…õ’ +>¥ |ò+ü >¬ ’ 5 øπ J\T eT]j·TT bòÕùdŒ{Ÿ yÓTT_˝…õ’ +>¥ yÓTøÆ √¬sC’ ≤ 12.5 øπ J\T ˇø£ ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î
y˚dTü ≈£îqï≥¢sTT‘˚ eT+∫ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·e#·Tà eT]j·TT ms¡Te⁄\ø£j˚T´ Ks¡TÃqT ø=+‘·es¡≈î£ ‘·–+Z #·Tø√e#·TÃ.
8. düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD :
a. |ü⁄s¡T>∑T\T : y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥˝À s¡dü+ |”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\qT (|ü#·Ã<√eT, ù|qTã+ø£) n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·&ÜìøÏ
Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 0.4 $T.©. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑TqT n<äT|ü⁄˝À
ñ+#·&ÜìøÏ ndæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±. ˝Ò<ë ndæ{≤$TÁ|æ&é 0.2 Á>±. ˝Ò<ë |òæ Áb˛ì˝Ÿ 2 $T.©., ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*. mÁs¡q*¢ Ä•+∫q|ü⁄&ÉT 2 $T.©. &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ ˝Ò<ë 5 $T.©. &Ó’ø√bòÕ˝Ÿ ˝Ò<ë 3 Á>±eTT\
˙{Ï˝À ø£]π> >∑+<Ûäø£eTT (dü\Œ¤s¡T) 1 ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. bı>±≈£î \<Ó›|ü⁄s¡T>∑TqT n<äT|ü⁄˝À
ñ+#·&ÜìøÏ $wü|ü⁄ ms¡qT (10 øÏ˝À\ e] ‘·e⁄&ÉT + u…\¢+ 1 øÏ˝À + <∏äjÓ÷&çø±sY“ 250 Á>±eTT\T)
‘·j·÷s¡T#˚dæ kÕj·T+Á‘·+|üP≥ yÓTT<äfi¯fl <ä>∑Zs¡ yÓ<ä»˝≤¢*. X¯q>∑| ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T Ä•+∫q|ü&ÉT øÏ«Hê˝ŸbòÕdt
2 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢]ô|’]bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Ò<ë mdæù|ò{Ÿ 1.5 Á>±eTT\T ˝Ò<ë <∏äjÓ÷&çø±sY“ 1.5 Á>±. ©≥s¡T
˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. |òæs¡yÓ÷Hé e÷dtÁ{≤|æ+>¥ |ü<ä∆‹ <ë«sê Ä≈£îeTT&É‘· |ü⁄s¡T>∑TqT düeTs¡úe+‘·+>±
n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·e#·TÃ. mø£sêìøÏ 8 #=|üq |òæs¡yÓ÷Hé ms¡\qT y˚s¡TX¯q>∑ $‹Ôq 20 s√E\ ˝À|ü\ bı\+˝À
ô|≥º≥+ <ë«sê eT>∑s¬ ø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\qT Äø£]¸+#·e#·TÃ. á ms¡\˝À e⁄+∫q |òsæ y¡ ÷Ó Hé ms¡qT 22 s√E\ø=ø£kÕ]
e÷sêÃ*.
b. ‘Ó>∑Tfi¯ófl : y˚s¡TX¯q>∑qT Ä•+#·T yÓTT<ä\T≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯flqT, ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯flqT eT]j·TT X¯q>∑qT
Ä•+#·T m+&ÉT ‘Ó>∑T\T, y˚s¡T≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑Tfi¯fl ìyês¡D≈£î 3 Á>±.\ e÷+ø√C…uŸqT øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ ø£*|æ $‘·Ôq
X¯ó~∆ #˚j·÷*. Áf…Æø√&Ósêà $]&çì |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄˝À eè~∆ #˚dæ uÛÑ ÷$T˝À y˚dæ ø£*j·T<äTqï&É+ e\q ≈£L&Ü
á ‘Ó>∑Tfi¯flqT n]ø£≥ºe#·TÃqT. á ‘Ó>∑Tfi¯fl rÁe‘· m≈£îÿe>± ñqï#√≥ |ü +≥e÷]Œ&ç $<ÛëHêìï bÕ{Ï+#ê*.
y˚s¡TX¯q>∑˝À yÓTTe«≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î C§qï ˝Ò<ë dü»® |ü+≥\qT y˚Ts¡ kÕfi¯fl>±qT eT]j·TT n+‘·s¡
|ü+≥>±qT y˚düTø√yê*. m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT >∑≥¢ô|’Hê eT]j·TT bı\+˝À ô|]π> ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT eTTK´+>±
ej·÷´]uÛ≤eT yÓTTø£ÿ\qT |üP‘·≈£î sêø£eTTqTù| ìyê]+#·Tø√yê*. y˚s¡ TX¯q>∑˝À {Ïø±ÿ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T
ìyês¡D≈£î ˇø£ mø£sêìøÏ 400 Á>±. e÷+ø√C…uŸ eT]j·TT 200 Á>±. ø±s¡“+&ÓõyéT ˝Ò<ë 400 $T.©.
ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ ˝Ò<ë 200 $T.©. f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ eT+<äTqT 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.

269
9. düeTÁ>∑ e´ekÕj·T |ü<ä∆‘·T\T :
s¬ ‘’ T· \T y˚sT¡ X¯q>∑ e÷Á‘·yT˚ kÕ>∑T#˚jT· &É+ e\q 4 HÓ\\ es¡≈î£ e÷Á‘·yT˚ ñbÕ~Û ñ+≥T+~. s¬ ‘’ T· \T
y˚s¡TX¯q>∑‘√bÕ≥T, |üX¯ób˛wüD, ø√fi¯fl ô|+|üø£eTT, y˚Tø£\ ô|+|üø£eTT, >=Á¬s\ ô|+|üø£eTT, |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\
ô|+|üøe£ TT, ‘˚H{Ó >° \∑ ô|+|üøe£ TT e+{Ï yê{Ïô|’ ≈£L&Ü <äèwæº kÕ]+∫‘˚ n<äq|ü⁄ ìø£s¡ Ä<ëj·÷ìï bı+<äe#·TÃ.
ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T $d”Ôs¡í+˝À y˚s¡TX¯q>∑ |ü+&ç+#˚ ¬s’‘·T <ëì‘√bÕ≥T>±, 10 >=Á¬s |æ\¢\qT 4 HÓ\\ bÕ≥T
ô|+#·Tø√e&É+‘√ n<äq|ü⁄ ìø£sê<ëj·÷ìï bı+<ä&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~.
|üXó¯ e⁄\T, >=Á¬s\T, y˚Tø£\T eT]j·TT ô|s¡{Ï ø√fi¯fl ô|+|üøe£ TT <ë«sê \_Û+#˚ ms¡Te⁄qT |ü+≥bı˝≤\≈£î
yê&ÉTø√e#·TÃ. Bì<ë«sê H˚\˝À¢ ùd+Á~j·T ø£s¡“q XÊ‘·eTT ô|s¡T>∑T‘· T+~.
ùd+Á~j·T ø£s¡“qeTT m≈£îÿe>± ñqï H˚\˝À¢ H˚\ uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡TdüTÔ+~. ãs¡Te⁄
H˚\\T >∑T\¢u≤] y˚s¡T¢ #·ø£ÿ>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. ˙s¡T Ç+ø£&É+ ô|]– eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\
kÂø£s¡´+ yÓTs¡T>∑e⁄‘·T+~. ÇdüTø£ H˚\˝À¢ eT{Ϻ πsDTe⁄\ neT]ø£qT Áø£eTã<ä∆+ #˚düTÔ+~. ˙{Ïì Á>∑Væ≤+∫
‘˚eTqT m≈£îÿeø±\+ ì\« #˚düTø=H˚ kÕeTs¡ú´+ ô|s¡>∑&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. u…≥º |ü]dæú‹ì ‘·≥Tºø=H˚ X¯øÏÔ
ô|s¡T>∑T‘·T+~.
Á|üdüTÔ‘·eTT eTq sêÅwüº+˝Àì H˚\˝À¢ ùd+Á~j·T ø£s¡“q+ n‘·´\Œ kÕús TT˝À (0.5% ø£+fÒ ‘·≈£îÿe)
ñqï~. ùd+Á~j·T ø£s¡“q kÕúsTTì ô|+#·&ÜìøÏ ‘·–q+‘· |ü]e÷D+˝À Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À n+<äTu≤≥TqT
ã{Ϻ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄, |ü∫Ãs=≥º ms¡Te⁄, |ü∫à Ä≈£î ms¡Te⁄, ø√&çô|+≥, >=Á¬s\ ms¡Te⁄, >=Á¬s\T eT+<äø£≥Tº≥,
e]à ø£+b˛düTº e+{Ï ms¡Te⁄\qT $düÔè‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#ê*. ùd+Á~j·T e´ekÕj·T+ e\¢ Bs¡Èø±*ø£ düTdæús¡‘·
kÕ~Û+#·e#·TÃ.
10. Á|ü‘ê´e÷ïj·T uÛÑ÷ $ìjÓ÷>∑+ yÓT≥º bı˝≤\≈£î nqTyÓ’q |ü+&É¢ ‘√≥\T :
yÓT≥º uÛÑ÷eTT\+<äT |ü+&É¢ ‘√≥\qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫, ;&ÉT uÛÑ÷eTT\qT, øå±s¡ uÛÑ÷eTT\qT, ø=+&É
ÁbÕ+‘ê\qT kÕ>∑T˝ÀìøÏ rdüT≈£îsêe#·TÃ. πs>∑T, d”‘ê|òü\+, ñdæ], H˚ πs&ÉT, e÷$T&ç, düb˛{≤ ‘·≈£îÿe ˙{Ï‘√H˚
|ò\ü kÕj·÷ìïe«>∑\e⁄. ø±e⁄q M{Ïì yÓT≥º|+ü ≥\T>± ô|+#·e#·TÃ. kÕ>∑T˙s¡T n+~e«>∑\ |ü]dæ‘ú T· \˝À düb˛{≤,
e÷$T{Ï eT]j·TT <ëìeTàqT ;&ÉT uÛ÷Ñ eTT˝À¢ ≈£L&Ü kÕ>∑T#˚jT· e#·TÃ. á ‘√≥˝À¢ Hê{Ïq yÓTT<ä{Ï 5 dü+e‘·‡sê\
es¡≈£î y˚s¡TX¯q>∑ ˝≤+{Ï ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT n+‘·s¡ |ü+≥\>± ô|+∫, n~Ûø£ Ä<ëj·T+ bı+<äe#·TÃ. Ä
‘·sê«‘·, Hê{Ïq 6 dü+e‘·‡sê\ qT+&ç ñ\e, y˚T‘·C§qï eT]j·TT y˚T‘· n\dü+<ä ˝≤+{Ï |üX¯óÁ>±dü |ü+≥\qT
n+‘·s¡ |ü+≥\T>± kÕ>∑T #˚düTø√e#·TÃ.
yÓT≥ºkÕ>∑Tô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq XÊÅdüÔy˚‘·Ô (yÓT≥º e´ekÕj·T+)   ôV≤&é, e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, nq+‘·|ü⁄s¡+` 515001,
ôd˝Ÿ HÓ+ : 99896 25222 / 77990 81289.

270
 e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À bÕ¢dæºø˘‡ $ìjÓ÷>∑+
e´ekÕj·T eT]j·TT ñ<ë´qeq s¡+>±˝À¢ bÕ¢dæºø˘ eT]j·TT |ü]ø£sê\ $ìjÓ÷>∑ ÄeX¯´ø£‘· eTq <˚X¯+˝À
1970e <äX¯ø£+ qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. Ç$ ÇqTeTT, ñ≈£îÿ yÓTT<ä˝…’q |ü]ø£sê\‘√ b˛*ùdÔ ‘˚*ø£>± ñ+≥T+~.
m≈£îÿe s√E\T eTìïø£ ø£*–, ‘·≈£îÿe <Ûäs¡≈£î \_ÛdüTÔqï+<äT e\q eT]j·TT yê{Ï ìs¡«Vü≤D ≈£L&Ü #ê˝≤
nqT≈£L\+>± ñ+&É≥+ e\¢ ¬s’‘·T\˝À eT+∫ ne>±Vü≤q ø£*– M{Ï yê&ÉTø£ s√E s√E≈£î ô|s¡T>∑T#·Tqï~.
Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ düs¡∞ø£‘· $<ÛëHê\qqTdü]+∫ $$<Ûä <˚XÊ\‘√ b˛{° m<äTs=ÿyê\+fÒ eTqeTT ≈£L&Ü n~Ûø£
|ü+≥\ ~Û>∑Tã&ÉT\‘√ bÕ≥T eT+∫ HêD´‘· >∑\ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT |ü+&ç+#ê*‡q nedüs¡+ m+‘√ ñ+~. BìøÏ>±qT
ô|’ ¬s+&ÉT s¡+>±\˝À bÕ¢dæºø˘‡ yê&ÉTø£ m+‘= ÁbÕ#·Ts¡´eTT bı+~+~.
e´ekÕj·T+˝§ bÕ¢dæºø˘‡ $ìjÓ÷>∑+ e\q ˙{Ï Ä<ë‘√ bÕ≥T, H˚\˝À‘˚eT Ä$]ø±≈£î+&Ü #·÷dæ,
HêD´yÓTÆq n~Ûø£ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT bı+<äe#·Tà eT]j·TT |ü+≥\≈£î nqT≈£L\+>± ˝Òì yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\˝À
≈£L&Ü |ü+≥\qT |ü+&ç+#·e#·TÃ. ø£qTø£ á ÁøÏ+~ ù|s=ÿqï bÕ¢dæºø˘ |ü]ø£sê\T ¬s’‘·T\≈£î m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>±
ñ+&É&Éy˚T ø±≈£î+&Ü e÷qe⁄ì <Ó’q+~q J$‘·yêdüsê\≈£î m+‘√ ‘√&ÜŒ≥T ne⁄‘·T+~ .
|ü{Ϻø£ - 1 : $$<Ûä e´ekÕj·T s¡+>±\˝À bÕ¢dæºø˘‡ $ìjÓ÷>∑+
Áø£.dü+ $ìjÓ÷>∑+ yêU≤´q+
1. Á&ç|t Ç]π>wüHé (_+<äT ùd<ä´+) |ü+&É¢ ‘√≥\˝À #Ó≥¢≈£î nedüs¡+ y˚Ts¡ _+<äTe⁄\T>± kÕ>∑T
˙{Ïì n+<ä #˚j·T≥+ <ë«sê Á|ü‘·´ø£å´+>± y˚s¡¢ e´edü∆≈£î ˙s¡T
#˚s¡TqT.
2. ‘·T+|üs¡ ùd<ä´+ (dæŒ+ø£¢sY Ç]π>wüHé) kÕ>∑T˙{Ïì n~Ûø£ |”&Éq+ <ë«sê ∫qï s¡+Á<Ûä+ >∑\ Hêõ˝Ÿ
>∑T+&Ü |ü+|ü≥+ <ë«sê ‘·T+|üs¡ @s¡Œ&ç Äs¡T‘·&ç |ü+≥\≈£î
kÕ>∑T ˙{Ï nedüsê\qT rs¡Ã >∑\T>∑T‘·T+~.
3. ˙{Ï ‘=f…º\≈£î bÕ¢dæºø˘ ˝…’ì+>¥ ˙{Ï ‘=f…º\T,#Ós¡Te⁄\T ]»sê«j·Ts¡¢≈£î m>∑TeyÓ’|ü⁄ bÕ¢dæºø˘
˝…’ì+>¥ neTs¡Ã&É+ <ë«sê ˙s¡T Ç+ø£≥+ e\q ˙{Ï eè<Ûëì
ìyê]+#·e#·TÃ.
4. Vü≤]‘· >∑èVü‰\T Vü≤]‘· >∑èVü‰\≈£î bÕ¢dæºø˘ w”≥¢ <ë«sê ô|’ ø£ |ü⁄Œ @sêŒ≥T #˚j·T&É+
<ë«sê n‹˙\˝ÀVæ≤‘· øÏs¡D≤\T ìs√~Û+|üã&ç nqT≈£L\+>±
˝Òì yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\˝À ≈£L&Ü |ü+≥qT |ü+&ç+#·e#·TÃ.
5. bÕ¢dæºø˘ eT*Ã+>¥ yÓTTø£ÿ\ #·T≥÷º ñqï y˚fi¯fl uÛ≤>±ìï bÕ¢dæºø˘ w”≥¢‘√ ø£|æŒ
ñ+#·{≤ìïj·T bÕ¢dæºø˘ eT*Ã+>¥ n+{≤s¡T. Bì e\q H˚\˝À
‘˚eT Ä$] ø±≈£î+&Ü #·÷dæ HêD´yÓTÆq n~Ûø£ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT
bı+<äe#·TÃ.
6. bÕ¢dæºø˘ ˝À≥HÓï˝Ÿ‡ ˝À≥HÓï˝Ÿ‡ yê&Éø£+ e\q ø±s¡“Hé &Ó’ Ĭø’‡&é yêj·TTe⁄
ìs¡“¤+~+#·ã&ç øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ÁøÏj·T Á|üÁøÏj·T eT]+‘·

271
 düeTs¡e∆ +‘·+>± »s¡>{∑ ≤ìøÏ Áù|sπ |ædTü +Ô ~.
7. ÄVü‰s¡|<ü ësê∆\ bÕ´øÏ+>¥ bÕ\T, |ü+&ÉT¢, Ç‘·s¡ ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\qT bÕ´øÏ+>¥ <ë«sê
ø=+‘·ø±\+ bÕ≥T HêD´‘·qT dü+s¡øÏå+#·e#·TÃ.
8. düdü´s¡ø£åD |ü]ø£sê\T düdü´s¡ø£åD |ü]ø£sê\ ‘·j·÷]øÏ bÕ¢dæºø˘ $ìjÓ÷>∑+ ô|s¡>∑&É+
e\q ‘·T|ü⁄Œ |ü≥º≥+ ˝≤+{Ï düeTdü´\T ‘·–Z n+<äTu≤≥T
<Ûäs¡˝À \uÛÑ´eTe⁄‘·T+~.
$$<Ûä s¡øe£ TT˝…q’ bÕ¢døºæ ‡˘ nq>± bÕ*BÛHé (LLDPE, LDPE, HDPE), bÕ* Áb˛|”H¢ (é PP), bÕ* $HÓ˝’ Ÿ
ø√¢¬s’&é (PVC) $]$>± e´ekÕj·T eT]j·TT ñ<ë´qeq |ü+≥\˝À yê&Éã&ÉT‘·Tqï$.
Áø£.dü+ $ìjÓ÷>∑+ |æ.$.dæ. m˝Ÿ.&ç.|æ.Ç. m˝Ÿ.m˝Ÿ.&ç.|æ.Ç. ôV≤#Y.&ç.|æ.Ç. |æ.|æ.
1. _+<äT ùd<ä´+ yÓTsTTHé/düuŸ ` ˝Ò≥s¡˝Ÿ/m$T{Ï+>¥ Ád”ÿHé |òæ\ºsY |òæ{Ϻ+>¥
yÓTsTTHé >={≤º\T ô||’ ⁄ü \T
2. ‘·T+|üs¡ ùd<ä´+ yÓTsTTHé /düuŸ ø£HÓøϺ+>¥ >={≤º\T ` &çdtÿ |òæ\ºsY |ò{æ +ºÏ >¥
yÓTsTTHé >={≤º\T
ø£+Á{À˝Ÿ yê\T«\T ` ` Hêõ˝Ÿ Hêõ˝Ÿ
3. Vü≤]‘· >∑èVü‰\T yÓTsTTHé/düuŸ j·T÷$ |ò˝æ Ÿà\T j·T÷$ |ò˝æ Ÿà\T yÓTsTTHé/düuŸ ‘êfi¯ófl
yÓTsTTHé >={≤º\T yÓTsTTHé >={≤º\T
4. ˝À≥HÓï˝Ÿ ` j·T÷$ |ò˝æ Ÿà\T ` VüA|t‡ ‘êfi¯ófl
5. eT*Ã+>¥ ` ` j·T÷$ |ò˝æ Ÿà\T ` n\¢ã&çq$
ø±ì$
6. ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\ ` ` bÕ´πøõ+>¥ ø£esY‡ ` bÕ´πøõ+>¥
bÕ´øÏ+>¥ ø£esY‡
7. düdü´s¡ø£åD≤ ` ` ÁùdŒj·Ts¡T¢ ` `
|ü]ø£sê\T
e´ekÕj·T eT]j·TT ñ<ë´qeq ùd<ä´ $uÛ≤>±˝À¢ bÕ¢døºæ ,˘ _+<äT eT]j·TT ‘·T+|üs¡ ùd<ä´\‘√bÕ≥T, eT*Ã+>¥,
Vü≤]‘· >∑Vü‰\T eT]j·TT ≈£î+≥\T, ø±\Te\≈£î ˝…’ì+>¥ #˚ùd nÁ– |òæ \Tࢠm+‘√ eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤düTÔqï$.
bÕ¢dæºø˘ eT*Ã+>¥
yÓTTø£ÿ\ #·T≥÷º ñ+&˚ y˚fi¯fl uÛ≤>±ìï @y˚˙ |ü<ësê∆\‘√ ø£|æŒ ñ+#·{≤ìï eT*Ã+>¥ n+{≤s¡T. |üPs¡«+ á |ü<䛋øÏ
e] bı≥Tº, s¡+|ü|ü⁄ bı≥Tº, #Ós¡≈£î |æ|æŒ, m+&çq Ä≈£î\T eT]j·TT ∫qï ∫qï >∑T\ø£sêfi¯ófl yÓTT<ä˝…’q$ yê&˚yês¡T.
ø±˙ M{Ï $ìjÓ÷>∑+ Ç‘·s¡ nqTã+<Ûä dü+düú\˝À ô|s¡T>∑T‘·÷ ñqï+<äTe\¢ (ñ<ë : Ç≥Tø£\ ã{°º\T yÓTT<ä˝…’q$)
eT]j·TT yê{Ï \uÛÑ´‘· sêqTsêqT ‘·>∑TZ‘·Tqï+<äTe\q bÕ¢dæºø˘ w”≥‘√ eT*Ã+>¥ y˚j·T&É+ Á|üdüTÔ‘·+ m+‘√ ÁbÕeTTK´‘·
dü+‘·]+#·T≈£îqï~. bÕ¢dæºø˘ w”{Ÿ ‘√ yÓTTø£ÿ #·T≥÷º ø£|æŒ ñ+#·&Üìï bÕ¢dæºø˘ eT*Ã+>¥ nì n+{≤s¡T.

272
bÕ¢dæºø˘ eT*Ã+>¥ ˝≤uÛ≤\T :
˙{Ï Ä<ë : yÓTTø£ÿ #·T≥÷º uÛÑ÷$T˝À ñ+&˚ ‘˚eTqT Ä$] ø±≈£î+&Ü ìyê]+#·&É+
e\¢ $$<Ûä ø±\ |ü]$T‘·T\T >∑\ |ü+≥\≈£î 30`40% es¡≈£î ˙{Ï
Ä<Ûë ne⁄‘·T+~. Ç+ø± Bìì _+<äT ùd<ä´ |ü<ä∆‹˝À ø£*|æ yê&ç‘˚
n<äq+>± 20% ˙s¡T Ä<ë ne⁄‘·T+~. ‘·<ë«sê |ü+≥\≈£î 2`3 ˙{Ï
‘·&ÉT\T Ä<ë ne⁄‘·T+~.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D : dü÷s¡´s¡•àì H˚sT¡ >± ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\≈£î k˛ø£≈î£ +&Ü #˚jT· &É+ e\¢ øÏsD
¡ »q´
dü+jÓ÷>∑ÁøÏjT· »s¡>ø∑ £ düTe÷s¡T 85% es¡≈î£ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D ne⁄‘·T+~.
‘·<ë«sê |üsê´es¡D dü+s¡ø£åD »s¡T>∑T‘·T+~.
eT{Ϻ ø√‘· ìj·T+Á‘·D : es¡¸|ü⁄ ˙s¡T H˚s¡T>± uÛÑ÷$T ô|’q |ü&É≈£î+&Ü ìyê]+#·&É+ e\¢ ø√‘·qT
ìyê]+∫ uÛÑ÷kÕsêìï |ü]s¡ø°å+#·e#·TÃ.
H˚\ ñc˛íÁ>∑‘· ìj·T+Á‘·D : yÓTTø£ÿ\ #·T≥÷º dü÷ø£Î yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ø£\T>∑CÒdü÷Ô H˚\
ñc˛íÁ>∑‘·qT ìj·T+Á‹düTÔ+~. ‘·<ë«sê H˚\˝À ñ+&˚ dü÷ø£ÎJe⁄\ #·s¡´
n~Ûø£yÓTÆ H˚\ ìsêàD≤ìï eè~∆ #˚dü÷Ô yÓTTø£ÿ\≈£î nìï b˛wüø£ |ü<ësê∆\T
n+<˚˝≤ #˚düTÔ+~.
uÛÑ÷$T˝Àì N&É|”&É\ ìyês¡D : bÕs¡<äs¡Ùø£ |òæ˝Ÿà H˚ y˚dü$˝À uÛÑ÷$Tô|’ |üs¡∫ dü÷s¡´s¡•àì ˝ÀìøÏ
Á|üdü]+|üCÒdæ uÛÑ÷$T uÛÑ÷$T˝Àì ÁøÏ$Tø±s¡ø±\qT ‘Ó>∑Tfi¯flqT ìyê]düTÔ+~.
á Á|üÁøÏj·TqT H˚\ kı\¬s’CÒwüHé nì n+{≤s¡T.
ms¡Te⁄\T eT]j·TT ÁøÏ$T : H˚\˝À y˚dæq ms¡Te⁄\T uÛÑ÷$T˝À|ü* bıs¡˝ÀìøÏ yÓfi¯¢≈£î+&Ü ìyê]+#·&É+
dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ e\¢ eT]j·TT ø£\T|ü⁄ ìyês¡D »]– ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ Ä<ë
»s¡T>∑T‘·T+~. ‘·<ë«sê |üsê´es¡D düeT‘·T\´‘·qT ø±bÕ&Ée#·TÃ.
HêD´‘·‘√ ≈£L&çq n~Ûø£ : yÓTTø£ÿ\≈£î yê{Ï J$‘·ø±\eT+‘ê nqT≈£L\ dü÷ø£Î yê‘êes¡D
~>∑Tã&ÉT\T |ü]dæ∆‘·T\T ø£\>∑&É+ e\q |ü+≥ @|ü⁄>± ô|]– eT+∫ HêD´‘·‘√
≈£L&çq n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T (20`50%) bı+<äe#·TÃ.
H˚\ ‘·j·÷Ø Ks¡Tà Ä<ë : uÛÑ÷$T m\¢|ü⁄&É÷ ‘˚eT‘√ ì\«ñ+&É≥+ e\¢ H˚\ >∑T\¢ u≤] y˚s¡T
e´edü∆ u≤>± eè~∆ #Ó+<äT‘·T+~. Bìe\¢ ˙s¡T, ms¡Te⁄\T uÛÑ÷$T ˝À|ü*
bıs¡\˝À qT+&ç ≈£L&Ü yÓTTø£ÿ\≈£î n~Ûø£+>± \uÛÑ´eTÚ‘·T+~. Bìe\¢
|ü+≥ø±\+ ‘·sê«‘· H˚\ ‘·j·÷ØøÏ nj˚T´ Ks¡Tà Ä<ë ne⁄‘·T+~.

$$<Ûä s¡ø±\ eT*Ã+>¥ w”≥T\T

eT*Ã+>¥ w”≥T¢ Ä‹ ˙\˝ÀVæ≤‘· eT]j·TT |üsês¡TD øÏs¡D≤\≈£î ‘·≥Tº≈£î H˚ $<Ûä+>± s¡kÕj·Tq X¯ó~∆
<ë«sê ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ e\¢ M{Ï eTìïø£ ø£˙dü+ 3 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î ñ+≥T+~. bÕ¢dæºø˘ eT*Ãw”≥T¢ $$<Ûä

273
s¡+>∑T\˝À \_ÛkÕÔsTT. ñ<ë : q\T|ü⁄, ‘Ó\T|ü⁄, ms¡T|ü⁄, ˙\+, Ä≈£î|ü#·Ã, |üdüT|ü⁄ yÓ+&ç s¡+>∑T eT]j·TT ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤
y˚sπ «s¡T s¡+>∑T >∑\$ ≈£L&Ü \_ÛkÕÔsTT. q\T|ü⁄- ‘Ó\T|ü⁄, q\T|ü⁄- |üdTü |ü⁄ eT]j·TT q\T|ü⁄ -yÓ+&ç. s¡+>∑T >∑\$. ˇø=ÿø£ÿ
s¡+>∑T w”≥T ˇø=ÿø£ÿ |ü+≥≈£î eT]j·TT $$<Ûä ø±\eTT\˝À ñ|üj÷Ó –+#·e\dæ ñ+≥T+~. ñ<ë : ≥e÷≥˝À ms¡T|ü⁄ -
q\T|ü⁄ eT]j·TT Ä≈£î|ü#·Ã eT*à w”{Ÿ yê&É≥+ e\¢ ‘Ó\T|ü⁄ -yÓ+&ç s¡ +>∑T eT]j·TT bÕs¡<äs¡Ùø£ w”≥¢ ø£+fÒ HêD´‘·‘√
≈£L&çq n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃ. n˝≤π> dæe÷¢ $T]à ˝À ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T~ ‘Ó\T|ü⁄s¡+>∑Tø£+fÒ, ø±©|òü¢es√¢ |üdüT|ü⁄
s¡+>∑T~ Ä≈£î|ü#·Ã s¡+>∑Tø£+fÒ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T ÇkÕÔsTT. ø=ã“] #Ó≥T¢≈£î yÓ+&ç s¡+>∑T eT*à w”≥T¢ qT ø±+&ÜìøÏ
‘=&ç–‘˚ yÓTTe« |ü⁄s¡T>∑T ‘êøÏ&çì ìyê]+#·e#·TÃ. n<˚ $<Ûä+>± y˚dü $ø±\+˝À ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T w”≥TqT, o‘êø±\+˝À
q\T|ü⁄ s¡+>∑T w”≥TqT yê&Ü*. yÓTTø£ÿ\ –+»\T yÓTT\¬ø‘·&Ô ÜìøÏ |ü\T#·{Ï q\T|ü⁄ s¡+>∑T eT*Ã w”≥q¢ T yê&Ü* (7-15
yÓTÁÆ ø±Hé eT+<ä+ ø£\~).
bÕ¢dæºø˘ eT*à w”≥T¢ $$<Ûä eT+<äeTT\˝À \_ÛkÕÔsTT.á w”≥T¢ yÓTÆÁø±q¢˝À>±ì π>J\˝À >±ì ø=\TkÕÔs¡T.
ˇø£ yÓTÆÁø±Hé eT+<ä+ Hê\T>∑T π>õ\≈£î düe÷q+. eT*à w”≥T¢ 7-200 yÓTÆÁø±Hé eT+<ä+˝À 1.5-4.0 MT≥sY
yÓ&É\TŒ˝À #·T≥º\ s¡÷|ü+˝À \_ÛdüTÔ+~. M{Ï <Ûäs¡ ˇø£ øÏ˝À düTe÷s¡ T s¡÷. 175/- es¡≈£î ñ+≥T+~. w”{Ÿ
$d”Ôs¡í+ <ëì eT+<ä+ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ñ<ë. 25 yÓTÆÁø±q¢ eT+<ä+ ø£*Zq w”{Ÿ ˇø£ øÏ˝À ≈£î 43 #·.MT.
$d”Ôs¡í+ ø£*– ñ+≥T+~. ø±e⁄q ¬s’‘·T\T $$<ä |ü+≥\≈£î dü]|ü&ÉT eT+<ëìï K∫Ñ·yÓTÆq $d”Ôs¡í+ y˚Ts¡≈£î
|üs¡#ê*‡ ñ+≥T+~.
eT*à w”{Ÿ \ø£åD≤\T :
• Ç$ >±* uÛÑ÷$T˝À #=s¡ã&É˙j·TìyÓ’ ñ+&Ü*.
• ˙\˝À ñ+&˚ ñc˛ºïÁ>∑‘·qT ãj·T{Ï yê‘êes¡D+˝À ø£\Te˙j·T≈£î+&Ü ñ+&Ü*.
• eT*à w”≥T eTìïø£ ˇø£kÕ] uÛÑ÷$Tô|’ y˚dæq ‘·sê«‘· ø£˙dü+ ˇø£ |ü+≥ø±\ì¬ø’Hê e#˚Ã<Ó’ ñ+&Ü*.
|ü+≥ø±˝≤ìï ã{Ϻ $$<ä eT+<ä+>∑\ eT*à w”≥T yê&É‘ês¡T. @ @ s¡ø£+ |ü+≥\≈£î m+‘· eT+<ä+ >∑\ eT*Ã
w”≥T y˚j·T˝À á ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À ‘Ó\Œ&ÉyÓTÆq~.
|ü≥+ 2 : $$<Ûä s¡ø£eTT˝…’q eT*Ã w”≥T\T
eT*à w”{Ÿ eT+<ä+(yÓTÆÁø±q¢˝À) |ü+≥ s¡ø£+
7 y˚s¡TX¯q>∑
15`25 nìï s¡ø±\ ≈£Ls¡>±j·T\T, ÁkÕºu…Á], ∫\ø£&É<äT+|ü (2`4
HÓ\\ e´e~Û ˝À|ü⁄ |ü+≥\T)
50 |üP\T eT]j·TT |ü+&ÉT¢ (10`12 HÓ\\ e´e~Û ø£*–q$)
100 Bs¡Èø±\|ü⁄ |ü+≥\T (12 HÓ\\ ø£Hêï m≈£îÿe e´e~Û ø£*–q)
150`200 H˚\ kı\¬s’CÒwüHé ø=s¡≈£î (bÕs¡<äs¡Ù |òæ˝Ÿà)

274
n˝≤π> |ü+≥ <äX¯qT ã{Ϻ eT*à w”{Ÿ #˚ùd $d”Ôs¡í+ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. <ëìì á ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À #·÷&Ée#·TÃ.

|ü+≥ <äX¯ eT*Ã y˚j·Te\dæq

$d”Ôs¡í+ (%)
‘=*<äX¯˝À ñqï |ü+&É\¢ yÓTTø£ÿ\T (e÷$T&ç, C≤eT, ìeTà yÓTˆˆ) 20
eT<Ûä´düú <äX¯˝À ñqï |üP\T, |ü+&ÉT¢ ‘√≥\T 40
≈£Ls¡>±j·T\T, ÁkÕºu…Á], u§bÕŒsTT, eT\“Ø yÓTT<ä˝…’q$ 60
|üP]Ô>± ô|]–q |ü+&É\¢ ‘√≥\T 70`80
Vü≤]‘· >∑èVü‰\˝À |ü+&ç+#˚ |ü+≥\T, H˚\ kı\¬s’CÒwüHé 100
eT*à w”{Ÿ eT+<ëìï ã{Ϻ ˇø£ ôV≤ø±ºsY ≈£î (2.5) mø£sê\≈£î ø±e\dæ q w”{Ÿ |ü]e÷D≤ìï (øÏ˝À\˝À) á ÁøÏ+~
|ü{Ϻø£ <ë«sê ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. ‘·<ë«sê eT*à w”{Ÿ e<Ûë ø±≈£î+&Ü K∫Ñ·+>± y˚j·T&ÜìøÏ ¬s’‘·T\≈£î M\e⁄‘·T+~.

eT*à w”{Ÿ eT+<ä+ (yÓTÆÁø±q¢˝À) 25 50 100 200

eT*à w”{Ÿ y˚ùd $d”Ôs¡í+ (%) eT*à y˚j·T&ÜìøÏ ø±e\dæq w”≥T |ü]e÷D+ (øÏ˝À\˝À)
20 48 96 192 384
40 96 192 384 768
60 144 288 576 1152
80 192 384 768 1536
100 240 480 960 1920
ø£qTø£ eT*à w”≥T mìïø£ #ê˝≤ eTTK´+. y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥≈£î n‹ |ü\T#·ì eT+<ä+>∑\ (7 yÓTÆÁø±qT\T) w”≥T,
‘·≈£îÿe ø±\|ü]$T‹ ø£*–q |ü+≥\≈£î (ñ<ë: ø±j·T>∑÷s¡\T, |üP\T yÓTT<ä˝…’q$) ‘·≈£îÿe eT+<ä+ (15-25
yÓTÆÁø±qT\T) ø£\~, Bs¡Èø±*ø£ |ü+≥\≈£î (ñ<ë :|ü+&ÉT¢ yÓTT<ä˝…’q$) yÓTT<ä{Ï 3-4 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î m≈£îÿe
eT+<ä+ ø£\~ n+fÒ 50 yÓTÆÁø±qT\T Ä ‘·sê«‘· 100 yÓTÆÁø±qT\T w”{Ÿ qT yê&Ü*. á $<ÛäeTT>± #˚j·T≥+
e\q ¬s’‘·T≈£î Ä]∆ø£+>± ˝≤uÛÑ+ ñ+&ÉTqT. (eT*à w”≥T ø£˙dü eTìïø£ 3 dü+e‘·‡sê\T rdüTø√yê*.)
eT*à y˚ùd $<Ûëq+ : yÓTTø£ÿ\≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ (≈£Ls¡>±j·T\T ) ˝Òø£ #·T≥÷ºsê (|üP\T, |ü+&É¢ yÓTTø£ÿ\T) 5-10 ôd+.MT
˝À‘·T >±&ç #˚j·÷*. eT*Ãw”≥TqT ø±e\dæq ôd’CŸ ˝À ø£‹Ô]+#·Tø=yê*. á w”≥TqT Á|ü‹ es¡Tdü˝À #Ó≥Tº <ä>∑Zs¡ eTØ

275
e<äT\T>± ˝Òø£ _>∑Te⁄>± ø£|æŒ n˙ï ∫es¡\qT >±&ç˝ÀøÏ b˛j˚T≥≥T¢ #˚d æ eT{Ϻ‘√ ø£bÕŒ*. á Á|üÁøÏj·TqT j·÷+ø£]+>¥
nì n+{≤s¡T. Bìe\¢ eT*à w”≥T >±*øÏ #Ó~]b˛≈£î+&Ü ñ+≥T+~.
eT*Ã y˚ùd $<Ûëq+ : ¬s+&ÉT s¡ø±\T
m)$‘·TÔ≥≈£î eTT+<äT>± eT*à y˚ùd $<Ûëq+ : yÓTTø£ÿ≈£î yÓTTø£ÿ≈£î eT]j·TT es¡Tdü≈£î es¡Tdü≈£î >∑\ <ä÷sêìï ã{Ϻ
eTT+<˚ w”≥T ô|’ s¡+Á<Ûë\T #˚j·÷* (Á|üdüTÔ‘·+ s¡+Á<Ûë\T>∑\ w”≥T¢ ≈£L&Ü \uÛÑ´eTe⁄‘·THêïsTT).á eT*à w”≥TqT
Á|ü‹ es¡Tdü MT<ä ô|’q ‘Ó*Œq $<Ûä+>± |ü]∫ j·÷+ø£]+>¥ #˚j·÷*. s¡+ Á<Ûë\ >∑T+&Ü ˇø=ÿø£ÿ $‘·Ôq+ y˚dæ
eT{Ϻ‘√ ø£bÕŒ*.Ä ‘·sê«‘· ˙s¡T ø£{≤º*. á $<Ûä+>± #˚j·T≥+e\¢ düTe÷s¡T 20-25%$‘·ÔHê\T Ä<ë ne⁄‘·T+~.
_) Hê{Ïq ô|’s¡T≈£î eT*à y˚ùd $<Ûëq+ : yÓTTø£ÿ\ #·T≥÷º nqT≈£L\+>± eT*à w”≥TqT eTT+<äT>± ‘·–q ôd’CŸ ˝À
ø£‹Ô]+#·Tø√yê*. ‘·<ë«sê eT*à w”≥Tô|’ yÓTTø£ÿ\ <ä>∑Zs¡ ∫qï ∫qï s¡+Á<Ûë\T #˚dæ yê{Ïì ‘=&ç–, nìï ∫es¡\qT
j·÷+ø£]+>¥ #˚j÷· *.
eT*à w”≥T y˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T : eT*à w”≥TqT ã\+>± ˝≤>∑sê<äT. #·\¢ì yê‘êes¡D
düeTj·÷˝À¢ nq>± ñ<äj·T+ ˝Òø£ kÕj·T+Á‘·+ düeTj·T+\˝À e÷Á‘·y˚T eT*Ãw”≥T y˚j·÷*. m+<äTø£+fÒ BìøÏ
kÕπ> >∑TD+ ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ y˚&ç düeTj·T+˝À w”≥T yê´ø√#·+ #Ó+~ kÕ>∑T‘·T+~ eT]j·TT dü]>±Z |üì#˚j·T<äT.
m≈£îÿe >±* (>∑+≥≈£î 8 øÏ.MT ø£+fÒ m≈£îÿe) ñqï|ü⁄Œ&ÉT eT*à y˚j·Tsê<äT. |ü+≥ø±\+ ‘·sê«‘· eT*à w”≥T¢qT bı\+
qT+&ç rdæyd˚ ,æ bı\+ |üqT\T #˚dTü ø√yê*. 7-25 yÓTÁÆ ø±Hé eT+<äeTT ø£*qZ eT*Ãw”≥T ˇø£ |ü+≥ ø±˝≤ìøÏ, 50-200
yÓTÆÁø£qT\ eT+<ä+ ø£*Zq eT*Ãw”≥T¢ 3 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î eTìïø£ ø£*Z ñ+{≤sTT.
|ü{Ϻø£ : 3. dü+<äsꓤqTkÕs¡+>± $$<Ûä eT*à w”≥T¢ m+|æø£
1. esê¸ø±\+˝À ø£Hêï\T ø£*Zq eT*à w”≥T¢
2. ñ<ë´qeq eT]j·TT |ü+&É¢ ‘√≥\T ` m≈£îÿe eT+<ä+ ø£*Zq eT*à w”≥T¢ (50-100 yÓTÆÁø±Hé )
3. H˚\ kı\¬s’C…wüHé- |ü\Ã{Ï bÕs¡<äs¡Ùø£ eT*Ãw”{Ÿ
4. kı\¬s’C…wüHé <ë«sê ø£\T|ü⁄ ìyês¡D - bÕs¡<äs¡Ùø£ eT*Ãw”{Ÿ
5. ø£\T|ü⁄ ìyês¡D ` q\¢{Ï eT*Ã w”≥T
6. ÇdüTø£ H˚\\T - q\¢{Ï eT*Ã w”≥T
7. ñ|ü⁄Œ ˙{Ï yê&Éø£+ ` q\¢{Ï eT*à w”≥T
8. y˚dü$ |ü+≥\T - ‘Ó\¢{Ï eT*Ã w”≥T
Vü≤]‘· >∑Vü‰\T (Á^Hé Vü≤Ödt) :
|ü+≥\T kÕ>∑T #˚jT· &ÜìøÏ dü]|ü&˚ $d”sÔ +í¡ ˝À düb˛]º+>¥ Ádüøº ã sY ô|’ bÕs¡<sä Ù¡ ø£ |ü<ës¡+∆ ‘√(w”≥T¢)(200 yÓTÁÆ ø±qT¢
˝Òø£ 800 >π õ dü_º ˝…C’ Ÿ&é |ò˝æ Ÿà) ø£|Œü ã&ç ˝À|ü* yê‘êes¡D |ü]dæú‘T· \qT ø=~›>±>±ì |üP]Ô>± >±ì ìj·T+Á‹+∫ yÓTTø£ÿ\≈£î
nqT≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT @sêŒ≥T #˚j·T&ÜìøÏ ì]à+∫q ø£≥º&Ü\qT ªªVü≤]‘· >∑Vü‰\T ˝Òø£ Á^Hé Vü≤Ödtμμ
n+{≤s¡T. Á|üdüTÔ‘·+ eTq <˚X¯+˝À düTe÷s¡T 2900 ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡í +˝À Á^Hé Vü≤ÖdüT¢ ñHêïsTT. M{Ï˝À düTe÷s¡T
60% Á^Hé Vü≤ÖdüT¢ eTVü‰sêÁwüº ˝Àì |üPDÒ |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢H˚ $dü Ô]+∫ ñHêïsTT. M{Ï˝À 90% Vü≤]‘·>∑Vü≤\qT
|üP\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ $T>∑‘ê 10% yê{Ïì ≈£Ls¡>±j·T\ ñ‘·Œ‹ÔøÏ $ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. |üPs¡«+ Vü≤]‘· >∑Vü‰\ düb˛]º+>¥
Áù|eò TT\T yÓ<Tä s¡Tø£Ás¡\‘√ #˚dæ ô|ø’ |£ ⁄ü Œ >±E |ü\ø£\qT yê&˚yês¡T. ø±˙ sêqT sêqT yÓ<Tä s¡T, ø£\|ü \uÛ´Ñ ‘· ‘·>≥Z∑ + e\q

276
ÇqTeTT eT]j·TT n\T¢´$Tìj·T+ ô|’ø£|ü\T Áù|òeTT>± eT]j·TT bÕ¢dæºø˘ f…ø±ï\õ ô|]–q ‘·sê«‘· ô|’ø£|ü⁄Œ>± 200
yÓTÆÁø±qT\T bÕ¢dæºø˘ |òæ\Tà Á|üdüTÔ‘·+ u≤>± ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+<äT#·THêïsTT. eT]j·TT ìsêàD Ks¡Tà ≈£L&Ü M{Ï <ë«sê #ê˝≤
‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
Vü≤]‘· >∑Vü‰\T ñ|üjÓ÷>±\T : Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D |ü]d溑·T\˝À ≈£L&Ü yÓTTø£ÿ\≈£î ø±e\dæq yê‘êes¡D
|ü]d溑·T\qT ø£*Z+∫ dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄q |ü+≥\T |ü+&ç+#·e#·TÃ. ‘· <ë«sê |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\T ãj·T{Ï ÁbÕ+‘·+
ø£+fÒ #ê˝≤ m≈£îÿe>± (3`4 s¬ ≥T¢) ñ+{≤sTT. n~Ûø£ $\Te>∑\ (yêDÏ»´) |ü+≥˝…H’ ê Wwü<,äÛ düT>∑+<Û,ä |üP\T eT]j·TT
≈£Ls¡>±j·T\T yÓTT<ä˝q’… $ |ü+&ç+∫ HêD´yÓTqÆ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<ä&+É e\¢ m≈£îÿe $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ Ä]®+#·e#·TÃ.
‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À ‘·≈î£ ÿe $d”sÔ +í¡ ˝À m≈£îÿe yÓTTø£ÿ\qT n+≥T¢ ñ‘·Œ‹ #˚jT· e#·TÃ. {ÏwOü ´ ø£\ÃsY <ë«sê ñ‘·Œ‹ #˚dqæ
yÓTTø£ÿ\qT <Ûä&É|ü]#·&ÜìøÏ Á^Hé Vü≤ÖdüT¢ #ê˝≤ nqT≈£L\+>± ñ+{≤sTT. eT]j·TT yÓTTø£ÿ\ ô|s¡T>∑<ä\ XÊ‘·+ #ê˝≤
m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ns¡T<äT>± \_Û+#˚ yÓTTø£ÿ\qT kÕ>∑T#˚jT· e#·TÃ. ‘·<ë«sê ñ<√´>∑, ñbÕ~Û neø±XÊ\T bı+<äe#·TÃ.
e], Ç‘·s¡ ≈£Ls¡>±j·T\ Hês¡TyÓTTø£ÿ\qT M{Ï˝À ô|+#·&É+ e\¢ Hês¡T ‘=+<äs¡>± ô|]– (düTe÷s¡T 7-10 s√E\
eTT+<äT>±) eTT+<äT>± Hê≥Tø=qe#·TÃ. ‘·<ë«sê Á|ü<ëÛ q bı\+˝À |ü+&ç+∫q|ü⁄Œ&ÉT s¬ +&ÉT ˙{Ï ‘·&TÉ \T Ä<ë #˚dTü ø√e&É+‘√
bÕ≥T n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃ. Vü≤]‘· >∑Vü‰\˝À ø±s¡“Hé &Ó’ Ĭø‡’ &é XÊ‘·+ n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+ e\q øÏsD¡ »q´
dü+jÓ÷>∑ÁøÏj·T #·ø£ÿ>± »]– |ü+≥\T @|ü⁄>± ô|]– n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T ÇkÕÔsTT.
Vü≤]‘· >∑Vü‰\T-s¡ø±\T : ìsêàD Ks¡Tà eT]j·TT yê‘êes¡D ìj·T+Á‘·D |ü]ø£sê\ neT]ø£ Ä<Ûës¡+>± Ç$ eT÷&ÉT
s¡ø±\T.
1. ‘·≈£îÿe <Ûäs¡~ (#·.MT. ≈£î s¡÷ .250/-) düVü≤» |ü<䛑·T\ (yÓ+{Ï˝Ò≥s¡T¢, Á|üø£ÿ|üs¡<ë\T) <ë«sê yê‘êes¡D≤ìï
ø=+‘·es¡≈î£ ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ.
2. eT<ä´düÔ <Ûäs¡~ (#·.MT. ≈£î s¡÷. 1000/-) msTTsY ≈£L\s¡T¢, $Tdæº+>¥ eT]j·TT bòÕ>∑s¡T¢qT ñ|üjÓ÷–+∫ bÕøÏåø£+>±
yê‘êes¡D≤ìï ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ.
3. m≈£îÿe <Ûäs¡~ (#·.MT. ≈£î s¡÷. 4000/-) M{Ï˝À nìï yê‘êes¡D ìj·T+Á‘·D |ü]ø£sê\T ø£+|üP´≥Øø£s¡D‘√
nqTdü+<Ûëì+#·ã&ç ñ+{≤sTT. nìï yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \T (>±*˝À ‘˚eT, ñk˛íÁ>∑‘,· ø±s¡“Hé &Ó’ Ĭø‡’ &é yÓTTˆˆ) nqT≈£L\+>±
ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ.
Vü≤]‘· >∑Vü‰\ ìsêàD+ : Vü≤]‘· >∑Vü‰\ìsêàD+˝À eTTK´+>± Hê\T>∑T uÛ≤>±\T+{≤sTT.
1. düb˛]º+>¥ Ádüºø£ÃsY 2.ô|’ ø£|ü⁄Œ(ø±¢&ç+>¥) 3.yê‘êes¡D ìj·T+Á‘·D |ü]ø£sê\T 4.˙{ÏbÕs¡T<ä\ |ü]ø£sê\T / |ü<䛋.
1. düb˛]º+>¥ Ádüºø£ÃsY : BìøÏ yÓ<äTs¡T, düs¡T>∑T&ÉT, ÇqTeTT,ñ≈£îÿ, õ.◊., m+.mdt eT]j·TT n\T´$Tìj·T+ ô|’|ü⁄\T
yê&É‘ês¡T. Ç+<äT˝À VüA|t‡, bòÂ+&˚wüHé ô|’|ü⁄\T eT]j·TT Áù|òeTT\T, ˝Ò≥s¡˝Ÿ düb˛sYº, ]&é® ˝…’Hé yÓTø±ì»+, bÕ*Á–|t
nôd+;¢ yÓTT<ä˝…’q$ ñ+{≤sTT. Ç$ Vü≤]‘· >∑Vü≤ Äø±sêìï ìsê∆]kÕÔsTT.
ñ<ë:>√‹ø˘, π>ãT˝Ÿ, ø√´+ôd{Ÿ, kÕ≥÷‘Y, ÄsYà s¡÷|òt eT]j·TT ©Hé s¡ø±\T.
2. ô|’ ø£|ü⁄Œ : düb˛]º+>¥ Ádüºø£ÃsY ô|’q, Çs¡TyÓ’|ü⁄\T, eTT+<äT eT]j·TT yÓqTø£ yê&˚ bÕs¡<äs¡Ùø£yÓTÆq 200 yÓTÆÁø±qT\T
eT+<ä+ ø£*Zq n‹˙\˝ÀVæ≤‘· eT]j·TT |üsês¡TD øÏs¡D≤\≈£î ‘·≥Tºø√>∑\ bÕ* m~∏©Hé w”≥T¢qT ô|’ø£|ü⁄Œ ˝Ò<ë ø±¢&ç+>¥
n+{≤s¡T. Bì <ë«sê 80-85% dü÷s¡´s¡•à˝ÀìøÏ Á|üdü]+#·&É+‘√bÕ≥T >±*, es¡¸+e\¢ yÓTTø£ÿ\ô|’ @s¡Œ&˚ Á|ü‹≈£L\
|ü]dæú‘·T\qT ‘=\–+#·e#·TÃ.

277
3. yê‘êes¡D ìj·T+Á‘·D |ü]ø£sê\T : Vü≤]‘· >∑ Vü‰\˝À yÓTTø£ÿ\≈£î nqT≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \qT ø£*+Z #·&ÜìøÏ
eTTK´+>± ùw&é HÓ{Ÿ‡ (25-90% ˙&Éì#˚Ã$), $TdüT,¢º bòÕ>∑sT¡ ,¢ yÓ+{Ï˝≥Ò s¡T¢ (40-60%),˝…≥’ T¢ eT]j·TT bòÕ´qT¢ yÓTT<ä˝q’… $
@sêŒ≥T #˚kÕÔs¡T.
4.˙{Ï bÕs¡T<ä\ |ü<䛋 : kÕ<Ûës¡D+>± Vü≤]‘·>∑Vü‰\˝À yÓTTø£ÿ\≈£î ãj·T{Ïø£+fÒ ‘·≈£îÿe ˙s¡T dü]b˛‘·T+~.
m+<äTø£+fÒ yÓTTø£ÿ\T eT]j·TT H˚\ qT+&ç Ä$] s¡÷|ü+˝À »]π> ˙{Ï qwüº+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. dü÷ø£åà ˙{ÏbÕs¡T<ä\
|ü<ä∆‘·T˝…’q _+<äT eT]j·TT $T˙ ÁdæŒ+ø£¢sY <ë«sê ˙s¡T ø£≥º&É+ #ê˝≤ nqT≈£L\+. á |ü<䛋˝À yÓTTø£ÿ\≈£î ˙{Ï‘√
bÕ≥T ms¡Te⁄\qT eT]j·TT dü÷ø£åàb˛wüø£ |ü<ësê›\qT ô|ò]ºπ>wüHé nH˚ Á|üÁøÏj·T <ë«sê n+~+#·e#·TÃ. Bì e\¢
≈£L©\ Ks¡Tà ‘·>∑Z&É+‘√ bÕ≥T ms¡Te⁄\ e<Ûë ø±≈£î+&Ü düeTs¡∆e+‘·+>± $ìjÓ÷–|üã&É‘êsTT.
Vü≤]‘· >∑Vü≤ ìsêàD+˝À bÕ{Ï+#ê*‡q yÓTfi¯≈£îe\T : n‹˙\˝ÀVæ≤‘· eT]j·TT |üsês¡TD øÏs¡D≤\qT ‘·≥Tº≈£îH˚
eT+∫ bÕs¡<äs¡Ùø£ (85% es¡≈£î dü÷s¡´s¡•àì ˝À|ü*øÏ |ü+|ü>∑\) ø£*Zq 200 yÓTÆÁø±qT\ (800π>õ) w”≥TH˚
‘·|üŒì dü]>± ô|’ø£|ü⁄Œ≈£î yê&Ü*. ˇ+≥]>± ì]à+#˚ Vü≤]‘· >∑Vü‰\qT @ ~X¯˝ÀHÓ’Hê ì]à+#·e#·TÃ. ˇø£{Ï ø£+fÒ
m≈£îÿe>± ø£*|æ ì]à+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT >∑≥ºsY düVü‰j·T+‘√ ˇø£<ëìH=ø£{Ï ø£\bÕ*. M{Ï ~X¯ e÷Á‘·+ ‘·|üŒì dü]>±
ñ‘·Ôs¡, <äø£åD ~≈£îÿ˝À ñ+&˚≥≥T¢ ì]à+#ê*. <ä>∑Zs¡˝Àô|<ä› ô|<ä› #Ó≥T¢\T >±ì, >∑T≥º\T / ø=+&É\T>±ì
ñ+&Ésê<äT. s¡kÕj·Tq |ü<ësê›\qT >±*˝ÀøÏ yÓ<»ä ˝Ò¢ |ü]ÁX¯eT\≈£î M{Ïì <ä>sZ∑ >¡ ± ì]à+#·sê<äT.
|ü+≥ |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘· (0dæ) sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘· (0dæ) >±*˝À ‘˚eT (%)
≈£Ls¡>±j·T\T / |ü+&ÉT¢
≥e÷{À 21`28 15`20 60`65
dæe÷¢$T]Ã 22`23 18`19 70`75
e+>∑ 22`27 17`22 70`65
<√dü 20`25 18`20 50`65
Ks¡÷“¤» 20`26 18`20 70`90
|ü⁄#·Ãø±j·T 21`23 15`18 70`80
düeTàsY kÕÿ«wt 20`22 16`18 70`75
˝Ò≥Tº´dt 21`22 18`20 65`70
kÕºuÁ… ] 21`22 17`19 60`65
|üP\T
#˚eT+‹ 18`20 16`17 68`70
>∑T˝≤; 21`27 16`17 60`62
ø±¬sïwüHé 16`19 12`13 70`72
C…s¬ “s¡ 20`24 13`15 65`70
>±¢&j ç ÷Ó \dt 16`20 10`12 70`75
b˛sTTHéôd{Ïj º T· 20`21 10`12 65`70
C…πsìj·T+ 20`21 17`18 65`70

278
 kÕ<Ûës¡D+>± |üP\T, ≈£Ls¡>±j·T\ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î eT]j·TT HêD´‘· ô|+bı+~+#·T≥≈£î ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq
dü>∑≥T |ü>∑{Ï eT]j·TT sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T es¡Tdü>± 26-230 ôd+{° Áπ>&é, 15-180 ôd+{° Áπ>&é Vü≤]‘·>∑Vü‰\ ˝À|ü*
ñc˛íÁ>∑‘· 400 ôd+{° Áπ>&é ñc˛íÁ>∑‘· ø£+fÒ m≈£îÿe ne⁄‘·T+~. ø±e⁄q yÓ+{Ï˝Ò≥s¡T ¢ eT]j·TT bòÕ´qT¢   bÕ´&é‡ <ë«sê
ñc˛íÁ>∑‘\· T ìyê]+#·e#·TÃ.
ô|’ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T˝Ò ø±≈£î+&Ü u§>∑TZ|ü⁄\TdüT yêj·TTe⁄ (co2) |ü]e÷D+ 300-1000 |æ.|æ.j·T+.,
dü÷s¡´s¡•à 250-450 yÓTÆÁø√ yÓ÷˝Ÿ‡ /#·.MT /ôd.ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*.(≥e÷{≤,e+>∑ eT]j·TT >∑T˝≤;øÏ e÷Á‘·+
450-750 yÓTÆÁø√ yÓ÷˝Ÿ‡ /#·.MT/ôd.ñ+&Ü*)
• Vü≤]‘· >∑Vü‰˝À¢ yê&˚ eT{Ϻ $TÁX¯eT+ ˝Òø£ düuŸ Áùdº{Ÿ ÁøÏ+~ \ø£åD≤\T ø£*– ñ+&Ü* .
• $‘·Ôq+ yÓTT\∫ yÓTTø£ÿ ì\ã&É&ÜìøÏ ø±e\dæq Ä<Ûës¡+ Çe«>∑\>±*.
• yÓTTø£ÿ\≈£î n+<˚ s¡÷|ü+˝À ˙s¡T ì\« ñ+#·>∑\>±*.
• yÓTTø£ÿ\≈£î ø±e\dæq nìï b˛wüø±\qT ì\T|ü⁄ø=H˚ X¯øÏÔ ñ+&Ü*.
• >±* e÷sêZ\T m≈£îÿe>± ñ+&Ü*.
• ñ<ä»ì dü÷∫ø£ (PH) 5.5-7.0 eT<Ûä´˝À ñ+&Ü* eT]j·TT \eD≤\T (EC) kÕ+Á<ä‘· : 2-10 $T©¢yÓ÷dt/
ôd+.MT. ñ+&Ü*.
• b˛wüø£ Äj·÷qT\ e÷]Œ&ç kÕeTs¡∆´+ (CEC) 50-200 $T©¢ áø£«e˝Ò+{Ÿ‡/100 $T©¢ Á>±. ñ+&Ü*.
eT{Ϻ $TÁX¯eT+˝À •©+Á<Ûë\T,|òü+>∑dt dü+ã+~Û‘· Vü‰ìø£s¡ dü÷ø£åà Je⁄\T, ø°≥ø±\T yê{Ï >∑T&ÉT¢, ˝≤sê«\T
yÓTT<ä˝…’q$ ñ+{≤sTT. |ü+≥ y˚ùd eTT+<äT yê{Ïì ìs¡÷à*+#ê*. BìøÏ ÁøÏ+~ ‘Ó*Œq @y˚ì |ü<䛑·T\˝À eT{Ϻì
X¯ó~∆ #˚j·÷*.
1. ˙{ÏÄ$]‘√ X¯ó~∆ #˚j·TT≥ : eT{Ϻ $TÁX¯eT+˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ñ+&˚≥≥T¢ #·÷dæ 710 ôd+{ÏÁπ>&é, ñc˛íÁ>∑‘·
ñ+&˚ ˙{Ï Ä$]ì 30 ì$TcÕ\ bÕ≥T |ü+bÕ*. Ä ‘·sê«‘· u…&é‡ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*.
2. s¡kÕj·THê\‘√ X¯ó~∆ #˚jT· T≥ : $T<∏˝’Ó Ÿ ÁuÀyÓT&Æ (é 4%), ø√¢s√|æÁøÏHé ˝Òø£ yê|üyTé yÓTT<ä˝q’… s¡kÕj·THê\˝À @<˚Hê ˇø£
<ëì‘√ X¯ó~∆ #˚j·÷*.
3. |òPü ´$Tπ>wüH(é bı>∑bÕ]+#·≥+) : ‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îqï eT{Ϻ $TÁX¯eT+˝À s√>∑ø±s¡ø±˝…q’ •©+Á<Ûë\T, ÁøÏ$T ø°≥ø±\T,
qT*|ü⁄s¡T>∑T\qT |üP]Ô>± n]ø£≥Tº≥≈£î eT{Ϻ $TÁX¯e÷ìï bòÕsêà*¶ôV’≤&é eT+<äT Á<ëeD+ ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=ì (5 ©/200
© ˙s¡T)eTT+<äT>± eT{Ϻ $TÁX¯e÷ìï ˙{Ï‘√ ‘·&|ç æ ‘·sT¡ yê‘· eT+<äT Á<ëeD≤ìï eT{Ïôº |’ |æ∫Ãø±] #˚j÷· *.‘·sê«‘· q\¢ì
bòÕ*|òæ˝Ÿà ø±–‘êìï u…&é ô|’ ø£|æŒ 4-7 s√E\T bÕ≥T bÕ*Vü≤ÖdüT¢ eT÷dæ ñ+#ê*. á $<Ûä+>± #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· yês¡+
s√E\≈£î yÓTTø£ÿ\T Hê≥Tø√yê*. ˝Ò≈£î+fÒ eT+<äT Á<ëeD+ e\q yÓTTø£ÿ\T #·ìb˛j˚T neø±X¯+ m≈£îÿe>± ñ+~.
Vü≤]‘· >∑Vü‰\ - ìs¡«Vü≤D
Vü≤]‘· >∑Vü‰\˝À kÕ<Ûës¡D+>± ñc˛íÁ>∑‘· ãj·T{ÏøH£ êï 3-100 ôd+{ÏÁ>π &é m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. #·*ø±\+˝À
◊‘˚ yÓTTø£ÿ\ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.y˚d$ü ˝À ùw&é HÓ≥T¢ (50% es¡≈î£ ) yê&É≥+e\¢, $TdüT,¢º _+<äTùd<ä´+
/$Tì ÁdæŒ+ø£¢s¡¢ <ë«sê ñc˛íÁ>∑‘·qT ø=+‘· es¡≈£î ‘·–Z+#·e#·TÃ. s¡kÕj·Tìø£ ˝Ò|üq+ <ë«sê ≈£L&Ü ô|’ø£|ü⁄Œô|’ |üP‘·|üPdæ
˝À|ü* ñc˛íÁ>∑‘·qT ø=+‘·es¡≈£î ‘·–Z+#·e#·TÃ.

279
bÕ¢dæºø˘ ≥HÓï˝Ÿ‡ :
düTe÷s¡T 5 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ ø£*– 40-150 yÓTÆÁø±qT¢ eT+<ä+ >∑\ bÕs¡<äs¡Ùø£ |òæ\Tà (n‹˙\˝ÀVæ≤‘·
øÏs¡D≤\≈£î ‘·≥Tº≈£îH˚ |òæ˝Ÿà‘√ ø£|üŒã&ç >∑T&çôd Äø±s¡+˝À ì]à+∫q bı&Éyê{Ï (4-5MT) ø£≥º&Ü\qT bÕ¢dæºø˘
≥HÓï˝Ÿ‡ n+{≤s¡T.á |òæ˝Ÿà düb˛sYº ø=s¡≈£î yÓ<äTs¡T ã<ä›\qT, bÕ¢dæºø˘ ô|’|ü⁄\qT, ÇqT|ü#·Te«\qT e+ø£s¡>± ñqï
ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£Ls¡>±j·T\T, Ä≈£î≈£Ls¡\T, |üP\yÓTTø£ÿ\T, e]Hês¡T yÓT T<ä˝…’q yê{Ïì |ü+&ç+#·T≥≈£î #ê˝≤
nqT≈£L\+>± yê&Ée#·TÃ.M{Ïì y˚dü$ø±\+˝À ≈£L&Ü ô|’ø£|ü⁄Œ≈£î nø£ÿ&É ø£ÿ&É 1-5 ôd+.MT. s¡+Á<Ûë\T #˚dæ
ñc˛íÁ>∑‘· ‘·–Z+∫ ô|’ |ü+≥\T |ü+&ç+#·e#·TÃ. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À VüA|t‡ ˝Ò≈£î+&Ü bÕ¢dæºø˘ w”≥TqT es¡dü\T>±
ñqï yÓTTø£ÿ\ ô|’ ø£|üŒ≥+ <ë«sê |ü+≥\qT ÁøÏ$T ø°≥ø±<äT\T, #·* yÓTT<ä˝…’q yê{Ï u≤] qT+&ç ø±bÕ&Ée#·TÃ. á
|ü<ä∆‹ì bò˛¢{Ï+>¥ ø£es¡T |ü<ä∆‹ nì n+{≤s¡T.
ùw&é HÓ{Ÿ >∑Vü‰\T (shade net houses)
Vü≤]‘· >∑Vü‰\ô|’ y˚ùd bÕ*B∏Hé w”≥T¢≈£î ã<äT\T HÓ’˝≤Hé ‘√ #˚j·T ã&çq e\qT ô|’ø£|ü⁄Œ>± ñ|üjÓ÷–+∫q yê{Ïì
ùw&é HÓ{Ÿ >∑Vü‰\T n+{≤s¡T. ô|’ø£|ü⁄Œ $TqVü‰ Ç$ nìï$<Ûë˝≤ Vü≤]‘·>∑Vü≤\qT b˛* ñ+{≤sTT. Ç$ yÓTTø£ÿ\qT
dü÷s¡´s¡•à rÁe‘· qT+&ç ø±bÕ&ÉT‘êsTT. M{ÏøÏ yê&˚ HÓ≥¢qT ªμnÁ>√ ùw&é HÓ{Ÿμμn+{≤s¡T. á nÁ>√ ùw&é HÓ≥T¢ $$<Ûä
|ü]e÷D≤\˝À ˙&Éì#˚à $<Ûä+>± e÷¬sÿ≥¢˝À \uÛÑ´eT>∑TqT. Ç$ 3 MT. yÓ&É\TŒ‘√ $$<Ûä s¡+>∑T\˝À nq>± q\T|ü⁄,
‘Ó\T|ü⁄, ms¡T|ü⁄, Ä≈£î|ü#·Ã eT]j·TT M{Ï $TÁX¯eT+‘√ 25%, 35%, 50%, 75% eT]j·TT 90% ˙&Éì#˚Ã$>±
<√s¡T≈£î‘êsTT. @ @ ùw&é HÓ≥T¢ @ @ |ü+≥\≈£î nqT≈£L\+>± ñ+{≤jÓ÷ á ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~.

|ü+≥ ˙&Éì#˚à nÁ>√ ùw&é HÓ{Ÿ‡ (%)

n+≥T yÓTTø£ÿ\T, #˚eT+‹ 90
qs¡‡Ø yÓTTø£ÿ\T, C…¬s“s¡, n+<Ûä÷]j·TyéT, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T, n\+ø£s¡D yÓTTø£ÿ\T 75
>∑T˝≤_, Ä≈£î≈£Ls¡\T, ÁkÕºu…ÁØ, *©¢, ø£{Ÿ |ü¢es¡T¢, ≥e÷≥ 50
Ç‘·s¡ ≈£Ls¡>±j·T\T 35

nÁ>√ ùw&é HÓ≥T¢ ìsêàD+ m+&É m≈£îÿe>± ñqï düeTj·T+˝À #˚jT· sê<äT.n+‘˚ø±ø£ n~Ûø£ y˚&ç e\q yê´ø√#·+
ø=s¡≈£î 2-5%m≈£îÿe e÷]®Hé ñ+&˚≥≥T¢ C≤Á>∑‘·Ô |ü&Ü*. bÕ*øÏ¢|ü⁄Œ\ eT<Ûä´ ñ+&Ée\dæq kÕ<Ûës¡D <ä÷s¡+
30-40 ôd+.MT. ñ+&Ü*. ˙&Éì#˚à XÊ‘êìï nqTdü]+∫ ˇø£ #·.MT ≈£î s¡÷. 17-25 es¡≈£î ñ+≥T+~. ùw&é HÓ{Ÿ‡
ìsêàD Ks¡Tà VüA|t‡ s¡ø±ìï ã{Ϻ ˇø£ #·.MT ≈£î s¡÷. 160-200/- es¡≈£î ñ+≥T+~.
ø°≥ø£ ìs√<Ûäø£ e\\T :
Ç$ Ç+#·T$T+#·T eTq+ yê&˚ <√eT ‘Ós¡˝≤+{Ï e\\T. Ç$ ≈£L&Ü HÓ’˝≤Hé ‘√ #˚j·Tã&ç $$<Ûä s¡+>∑T\˝À
ñ+{≤sTT. M{Ï˝À ≈£L&Ü n‹˙\˝ÀVæ≤‘· øÏs¡D≤\ qT+&ç bÕ&Ée≈£î+&Ü ñ+&˚ s¡ø±\T n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. Ç$
20-60 HÓ+ãsY e\\T>± \_ÛkÕÔsTT. á e\\qT ôw&é HÓ{Ÿ kÕúq+˝À Vü≤]‘· >∑Vü‰\ ô|’ø£|ü⁄Œ>± yê&Ée#·TÃ.
M{Ïì ø°≥ø£ ìs√<Ûäø£ HÓ{Ÿ >∑Vü‰\T nì n+{≤s¡T. Ç$ ø=+‘· es¡≈£î ˙&ÉqT ø£*Œ+#·T≥j˚Tø±ø£ |ü+≥\qT
Ä•+#˚ #ê˝≤ s¡ø±\ ÁøÏ$Tø°≥ø±<äT\ qT+&ç eT]j·TT ‘Ó>∑Tfi¯fl qT+&ç s¡ ø£åD ø£*ŒkÕÔsTT.
280
e´ekÕj·T ≈£î+≥\≈£î, #Ós¡Te⁄\≈£î bÕ¢dæºø˘ w”{Ÿ (nÁ– |òæ˝Ÿà)‘√ ˝…’ì+>¥ #˚j·TT≥ :
˙{Ïì ì\Te #˚j·T&ÜìøÏ düVü≤»+>±ø±˙, e÷qeì]à‘·+>±ø±˙ #˚dæq≥Te+{Ï ø£≥º&Ü\qT ˙{Ï
≈£î+≥\T nì n+{≤s¡T. Ç$ düV≤ü »+>± düsd¡ Tü ‡\ø£+fÒ ∫qï$>± ñ+{≤sTT. ≈£î+‘·\≈£î ˙s¡T es¡¸<ëÛ s¡+>±ø±˙,
u≤e⁄\T, ø±\Te\ <ë«sê n+~+∫ ì\Te#˚j·Te#·TÃ. ˙{Ï ≈£î+≥\ ñ|üjÓ÷>∑+ eTq<˚X¯+˝À 1832 e
dü+e‘·‡s¡+˝À yÓTT<ä˝…’Hê Bì ÁbÕeTTK´‘· 1930 dü+e‘·‡s¡+ ‘·sê«‘· ô|]–+~. M{Ï˝À ì\Te #˚dæq ˙{Ïì
e´ekÕj·T |ü+≥\≈£î yê{Ï düTìï‘· <äX¯\˝À JeHê<Ûës¡ ‘·&ÉT\T>± Ç∫à |ü+≥\qT s¡øÏåkÕÔs¡T. ø±˙ Ç˝≤
≈£î+≥\˝À ì\« #˚dæq ˙s¡T, H˚\ s¡ø±\qT ã{Ϻ uÛÑ÷$T˝À |ü\T bıs¡\˝ÀøÏ Ç+øÏb˛sTT M{Ï qwüº+ düTe÷s¡T
70% es¡≈£î >∑]wüº+>± »s¡T>∑T‘·T+~. Bìì ìyê]+#·&ÜìøÏ ≈£î+≥\qT Ç≥Tø£\‘√ >±ì, |ü\Tø£\T ˝Ò<ë
dæyÓT+{Ÿ ‘√ ø±˙ ˝…’ì+>¥ y˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bìe\¢ Ks¡TÃ n~Ûø £yÓTÆ |üP]Ô ø±\+ eTìïø£ ñ+&É<äT.
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À bÕ¢dæºø˘ yê&ÉTø£ ô|]–q ‘·sê«‘· e´ekÕj·T ≈£î+≥\≈£î ≈£L&Ü bÕ¢dæºø˘ w”{Ÿ
(BìH˚ nÁ– |òæ˝Ÿà nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T) ‘√ ˝…’ì+>¥ #˚dæ ˙s¡T Ç+øÏb˛j˚T qcÕºìï 98-100% es¡≈£î
n]ø£≥eº #·TÃ. á |ò˝æ Ÿà q\¢ì ˝Òø£ ˙\+ s¡+>∑T˝À 250 yÓTÁÆ ø±qT¢ (100 >π õ) eT+<ä+ ø£\~. #ê˝≤ nqT≈£L\+>±
ñ+≥T+~. Ç~ 7-9 MT≥s¡T¢ yÓ&É\TŒ ‘√ \_ÛdüTÔ+~. ˇø£ øÏ˝À 250 yÓTÆÁø±q¢ |òæ˝Ÿà 4.2 #·.MT. $d”Ôs¡í+ ø£*–
ñ+≥T+~. Bì <Ûäs¡ ˇø£ øÏ˝À düTe÷s¡T s¡÷. 275/- ñ+≥T+~. nÁ–|òæ˝Ÿà ˝…’ì+>¥ #˚dæq ≈£î+≥\T düTe÷s¡T
10 dü+. es¡≈£î eTìïø£ ø£*– ñ+{≤sTT. nsTT‘˚ ≈£î+≥\˝À |üX¯óe⁄\T, Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\T yÓfi¯¢≈£î+&Ü
@sêŒ≥T #˚düT≈£î+fÒ Ç+ø± eTìïø£ #ê˝≤ s√E\T ñ+≥T+~. M{Ï ìsêàD Ks¡Tà dæyÓT+{Ÿ ˝…’ì+>∑T ‘√ b˛*ùdÔ
1/3 e+‘·T e÷Á‘·y˚T ñ+≥T+~.
≈£î+≥ s¡ø±\T : ≈£î+≥\ ôd’CŸ eT]j·TT ˝À‘·T eTq nedüsê\≈£î ‘·–q≥T¢ #˚düTø√yê* n+fÒ e´ekÕj·÷ìøÏ
nedüs¡|ü&˚ ≈£î+≥\T ô|<ä› ôd’E˝À yÓ&É\TŒ>± <ë<ë|ü⁄>± 3-5 n&ÉT>∑T\ ˝À‘·T ñ+&Ü*. (kÕeTTVæ≤ø£+>±
@sêŒ≥T #˚düT≈£îH˚ ≈£î+≥\ ˝À‘·T 12`15 n&ÉT>∑T\˝À ñ+&Ü*.)
2.#˚|ü\ ô|+|üø±ì¬ø’‘˚ ∫qï ôd’E\, ˝À‘·T>±(12-15 n&ÉT>∑T\T) ñ+&Ü*.
≈£î+≥\qT #·‘·Ts¡ÁdüeTT, Bs¡È #·‘·Ts¡ÁdüeTT, >∑T+Á&É+>±, n+&Üø±s¡+>± s¡ø£s¡ø±\ ôd’CŸ \˝À eTq≈£î
nqT≈£L\+>± ì]à+#·Tø√e#·TÃ.
≈£î+≥\≈£î nÁ– |òæ\Tà‘√ ˝…’ì+>¥ #˚j·TT≥ e\q ø£*π> ˝≤uÛ≤\T :
1. ˙{Ïì uÛÑ÷$T˝ÀøÏ Ç+ø£&Üìï 100% ‘·–ZdüTÔ+~. ‘·<ë«sê ì\« #˚dæq ˙s¡T ≈£î+≥\˝À #ê˝≤ s√E\T
ì\Te ñ+≥T+~.
2. á ˙{Ïì |ü+≥\ düTìï‘· <äX¯\˝À ‘·≈£îÿe ø±\ |ü]$T‹ >∑\ |ü+≥\≈£î eT]j·TT Ä|òt d”»Hé ˝À |ü+&ç+#˚
|ü+≥\≈£î #ê˝≤ ˝≤uÛÑ+.
3. ÇdüTø£‘√ ≈£L&çq >∑s¡|üH˚\ ÁbÕ+‘ê\˝À Ç$ #ê˝≤ ñ|üjÓ÷>∑+.
4. ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ m≈£îÿe eTìïø£ ø£*–, n~Ûø£ ˙{Ïì ì\Te#˚düTÔ+~.

281
≈£î+≥\≈£î ˝…’ì+>¥ y˚ùd nÁ– |òæ˝Ÿà jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\T :
1. nqT≈£îqï Ø‹˝À yê&ÉTø√e#·TÃ.
2. Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D≤ìï ‘·≥Tº≈£î+≥T+~.
3. ìs¡«Vü≤D Ks¡Tà #ê˝≤ ‘·≈£îÿe.
4. n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\≈£î ìs√<Ûä+ ø£*Z ñ+≥T+~.
5. m≈£îÿe kÕ>∑T >∑TD+ ñ+&É≥+ e\¢ n~Ûø£ ˙‹ e‹Ô&çì ‘·≥Tºø=+≥T+~.
6. ‘·«s¡>± eT]j·TT düT\uÛÑ+ >± ì]à+#·e#·TÃ.
7. ˙{Ï‘√ ‘·≈£îÿe ìs√<Ûä+ ø£*– ñ+≥T+~.
8. Bìe\¢ yê‘êes¡D ø±\Twü´+ ñ+&É<äT (UV treatment #˚kÕÔs¡T) n+<äT#˚ Bìì yê‘êes¡D $TÁ‘·T&ÉT
(mì«sêHÓà+≥˝Ÿ Áô|ò+&û¢) nì n+{≤s¡T.
nÁ– |òæ˝Ÿà ‘√ ˝…’ì+>¥ y˚ùd $<Ûëq+ : Bì˝À eTT+<äT>± ≈£î+≥qT eTq≈£î nqT≈£L\ôd’E˝À ì]à+#ê*.
≈£î+≥˝À‘·T eT]j·TT yê\T ‘·\\ ìwüŒ‹Ô 1:2.5 ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*. ≈£î+≥ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ eT]j·TT q\T
yÓ’|ü⁄˝≤ #·<äTqT>± #˚dæ düqï{Ï ÇdüTø£ düTe÷s¡T 5 ôd+.MT eT+<ä+ |üs¡#ê*. Bìô|’ nÁ– |òæ˝Ÿà qT _>∑T‘·T>±,
n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ qT+&ç ô|’øÏ |üs¡T#·T≈£î+≥÷ sêyê*. ≈£î+‘·ô|’q q\TyÓ’|ü⁄\ 30I30 ôd+.MT. >±&ç #˚dæ |òæ˝Ÿà
∫es¡\qT >±&ç˝ÀøÏ y˚dæ eT{Ϻ‘√ ø£bÕŒ*. á $<Ûä+>± #˚j·T&Üìï ªªj·÷ +ø£]+>¥μμ nì n+{≤s¡T. ≈£î+≥\
ôd’CŸ ô|<ä›~>± ñqï|ü⁄&ÉT nÁ– |òæ˝Ÿà qT ªªV”≤{Ÿ d”*+>¥μμnH˚ |ü<ä ∆‹ <ë«sê n‹øÏ+∫ yê&Ü*.
≈£î+≥\ ìs¡«Vü≤D :
1. ≈£î+≥\≈£î ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚ùd ø±\Te m\¢|ü⁄&É÷ X¯óÁuÛÑ+>± ñ+&Ü*.
2. ≈£î+≥\ô|’ #Ó≥T¢ yÓTT\e≈£î+&Ü eT]j·TT eT{Ϻ ø√‘· ø±≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
3. ≈£î+≥\˝ÀøÏ »+‘·Te⁄\T eT<ä˝…’q$ sê≈£î+&Ü #·T≥÷º ø£+#Ó y˚ùdÔ m≈£îÿe ø±\eTT eTìïø£ ø£*Z ñ+≥T+~.
4. ≈£î+≥\˝Àì ˙s¡T m\¢|ü⁄&É÷ X¯óÁuÛÑ+>± ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*.
|ü+≥ ø±\Te\≈£î ≈£L&Ü nÁ–|òæ˝Ÿà ‘√ ˝…’ì+>¥ #˚ùdÔ ˙s¡T uÛÑ÷$T˝ÀøÏ Ç+øÏb˛≈£î+&Ü düTe÷s¡T
20-30% ˙s¡T Ä<ë ne⁄‘·T+~.

ô|’q $e]+∫q bÕ¢dæºø˘ |ü]ø£sê\ô|’ Á|üuÛÑT‘·«+ ¬s’‘·T\≈£î sêsTTr ø£*ŒdüT+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+
ªªC≤rj·T ñ<ë´q $TwüHéμμ (NHM -- National Horticulture Mission) eT]j·TT eTq sêÁwüº+˝À μμ sêÁwüº
ñ<ë´q $TwüHéμμ (SHM-State Horticulture Mission)\ <ë«sê sêsTTr\qT n+~düTÔ+~.

282
$$<Ûä e÷~] bÕ©ôVAdt / Vü≤]‘· >∑èVü‰\ô|’ (#·.MT.) e]Ô+#·T sêsTTr :
dü+. $es¡D 500 800 1000 2000 3000 4000 sêsTTr $esê\T
(#·.MT.) (#·.MT.) (#·.MT.) (#·.MT.) (#·.MT.) (#·.MT.)
1 bÕ* Vü≤Ödt e÷~] -1 1060 - 935 890 875 844 Á|ü‹ \_∆<ës¡T&çøÏ 4000 #·.MT.
2 bÕ* Vü≤Ödt e÷~] -2 1000 - 935 890 875 844 ˝Àã&ç 50% sêsTTr
3 bÕ* Vü≤Ödt (bòÕ´Hé   bÕ&é dædüºyéT) - - 1465 - - -
4 bÕ* ≥HÓï˝Ÿ - 600 - - - -
5 ùw&é HÓ{Ÿ ->∑TeTà≥|ü⁄ ø£|ü⁄Œ 710 - 666 598 580 570
6 ùw&é HÓ{Ÿ-<∏sä à¡ ˝Ÿ ‘Ós\¡ ‘√ >∑TeTà≥|ü⁄ ø£|⁄ü Œ 710 - 710 710 710 710
7 ùw&é HÓ{Ÿ- bòÕ¢{Ÿ ùw|t 652 - 575 514 498 490
8 ùw&é HÓ{Ÿ- <∏äs¡à˝Ÿ ‘Ós¡\‘√ bòÕ¢{Ÿ ùw|t 710 - 710 710 710 690
9 ùw&é HÓ{Ÿ - ¬>ãT˝Ÿ |üØ¢Hé 615 - 537 462 437 419
10 ùw&é HÓ{Ÿ- <∏äs¡à˝Ÿ ‘Ós¡\‘√ ¬>ãT˝Ÿ |üØ¢Hé 710 - 710 710 710 710
ãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»q ùw&é HÓ{Ÿ yÓ÷&É˝Ÿ‡
1 ùw&é HÓ{Ÿ- bòÕ¢{Ÿ ùw|t 698 - 645 596 578 571 Á|ü‹ \_∆<ës¡T&çøÏ 4000 #·.MT.
2 ùw&é HÓ{Ÿ- <∏äs¡à˝Ÿ ‘Ós¡\‘√ bòÕ¢{Ÿ ùw|t 710 - 710 710 710 710 ˝Àã&ç 50% sêsTTr
3 ùw&é HÓ{Ÿ - ¬>ãT˝Ÿ |üØ¢Hé 710 - 647 582 560 546
4 ùw&é HÓ{Ÿ- <∏äs¡à˝Ÿ ‘Ós¡\‘√ ¬>ãT˝Ÿ |üØ¢Hé 710 - 710 710 710 707
5 bÕ¢døºæ ˘ eT*Ã+>¥ s¡÷.32,000/ôV≤ø±ºsY   ø=+&É ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü‹ \_∆<ës¡T&çøÏ 2 ôV≤ø±ºs≈¢¡ î£
s¡÷. 38,000/ôV≤ø±ºsY ˝Àã&ç 50% sêsTTr

* sêh ñ<ë´q $TwüHéμμ (SHM-State Horticulture Mission) \ <ë«sê 2020`21 dü+e‘·‡s¡+˝À

≈£L&Ü eTq sêh+˝À neT\T˝À ñqï |ü<Ûäø±\T
Á|üuÛÑT‘·« sêsTTr\ô|’ eT]ìï $esê\≈£î eTq sêÁwüºü+˝À sêÁwüº ñ<ë´q ø£$TwüqsY ˝Ò<ë $$<Ûä õ˝≤¢\˝Àì õ˝≤¢
ñ<ë´q n~Ûø±]ì dü+Á|ü~+#·e#·TÃ.
bÕ*Vü≤Ödt k˛˝≤sY Á&Ó’j·TsY:
Vü≤]‘· >∑Vü‰\qT ø=~›bÕ{Ï e÷s¡TŒ\‘√ k˛˝≤sY Á&Ó’j·TsY>± ≈£L&Ü yê&Ée#·TÃqT. Ç‘·s¡ $esê\ ø√dü+,
ªªe´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\ dü~«ìjÓ÷>∑ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+μμ nH˚ n<Ûë´j·T+qT #·÷&É>∑\s¡T.
eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :
düVü‰ Ä#ês¡T´\T (nÁ^ø£\ÃsY Ç+»˙]+>¥), |ü]bÕ\Hê uÛÑeq+, m.mHé.õ.ÄsY.m.j·TT. ˝≤+,
>∑T+≥÷s¡T (õ˝≤¢), Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ. bò˛Hé HÓ+ : 94403 63112

283
 dü÷ø£åàkÕ>∑T ˙{Ï kÕ>∑T (yÓTÆÁø√ Ç]π>wüHé)
n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\¬ø’ n~Ûø£+>± ˙s¡T n+~+#ê*‡ nedüs¡+ ˝Ò<äT. |ü+≥≈£î dü¬s’q düeTj·T+˝À, dü¬s’q
yÓ÷‘ê<äT˝À, dü¬s’q Ø‹˝À, dü¬s’q uÛ≤>∑+˝À ˙s¡T n+~+∫q|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T n~Ûø£ ~>∑Tã&çì bı+<äe#·TÃ.
Ç~ dü÷ø£åàkÕ>∑T ˙{Ï |ü<ä∆‹ <ë«sê M\Tø£\T>∑T‘·T+~. á |ü<ä∆‹ ¬s+&ÉT s¡ø±\T n$ _+<äT (Á&ç|t) eT]j·TT
‘·T+|üs¡ (ÁdæŒ+ø£¢sY) |ü<ä∆‘·T\T.
_+<äT ùd<ä´eTT : Á|ü‹ s√E yÓTTø£ÿ≈£î ø±e\dæq ˙{Ïì ˝Ò≥s¡˝Ÿ ô|’|ü⁄\≈£î neT]Ãq Á&ç|üŒs¡¢ <ë«sê u§≥T¢
u§≥T¢>± H˚\ ñ|ü]‘·\+ MT<ä ˝Ò<ë H˚\ ~>∑Teq H˚sT¡ >± y˚sT¡ eT+&É\+˝À n‹ dü«\Œ |ü]e÷D+˝À(>∑+≥≈£î
1 qT+&ç 12 ©≥s¡¢ es¡≈£î) n+~#˚ $<ÛëHêìï ªª_+<äT ùd<ä´+μμ ˝Ò<ë ªªÁ&ç|t |ü<ä∆‹μμ n+{≤s¡T. á |ü<ä∆‹˝À
Á&ç|üŒs¡¢ es¡≈£î ˙s¡T |”&Éq+ (Áô|wüsY)‘√ ô|’|ü⁄˝…’q¢ <ë«sê düs¡ |òüsê #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. $$<Ûä ˙{Ï j·÷»e÷q´
|ü<ä∆‘·T\ <ë«sê kÕ>∑T ˙s¡+~+∫q|ü⁄&ÉT ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡ú´+ á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± ñ+≥T+~.
˙{Ï j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‹ ˙{Ï $ìjÓ÷>∑kÕeTs¡ú´+
kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‹ 30`45%
‘·T+|üs¡ |ü<ä∆‹ 55`70%
Á&ç|t |ü<ä∆‹ 90`95%
Á&ç|t |ü<ä∆‹˝À neTπsà |ü]ø£sê\qT eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·e#·Tà :
1. ˙{Ïì eT]j·TT ms¡Te⁄qT n<äT|ü⁄ #˚ùd $uÛ≤>∑+ (ôV≤&é ø£+Á{À˝Ÿ j·T÷ì{Ÿ) n+<äT˝Àì uÛ≤>±\T: HêHé
]≥sYï yê˝Ÿ«, msTTsY yê˝Ÿ«, yê≈£L´yéT π>CŸ, |òæ\ºsY j·T÷ì{Ÿ, ô|ò]º˝…’»sY {≤´+ø˘, >∑HéyÓT≥˝Ÿ yê˝Ÿ«, Áô|wüsY
π>CŸ, Ç‘·s¡ |òæ{Ï+>∑T\T.
2. ˙{Ïì $düÔ]+|ü #˚ùd $uÛ≤>∑+ (yê≥sY ø£Héy˚j·THé‡ dædüºyéT) n+<äT˝Àì uÛ≤>±\T : |æ.$.dæ. Á|ü<Ûëq
eT]j·TT ñ|üÁ|ü<Ûëq ô|’|t ˝…’qT¢, ø£+Á{À˝Ÿ yê˝Ÿ«, |òü¢wt yê˝Ÿ«, Ç‘·s¡ |òæ{Ϻ+>∑T\T.
3. ˙{Ïì düÁø£eT Ø‹˝À düs¡|òüsê #˚j·TT $uÛ≤>∑+ (yê≥sY &çÁdæºã÷´wüHé dædüºyéT) n+<äT˝Àì uÛ≤>±\T :
n) ÄHé˝…’Hé Á&ç|t |ü<ä∆‹: Á>√yÓT{Ÿ, kÕºsY ø£HÓø£ºsY, u≤sY“&é ø£HÓø£ºsY, ˝Ò≥s¡˝Ÿ ô|’|ü⁄, ÄHé˝…’Hé Á&ç|üŒs¡T¢, m+&é ø±´|t
Ä) ÇHé˝…’Hé Á&ç|t |ü<ä∆‹: Á>√yÓT{Ÿ, kÕºsY ø£HÓø£ºsY, u≤sY“&é ø£HÓø£ºsY, Á&ç|üŒsY˝…’Hé, m+&é ø±´|t.
Ç) yÓTÆÁø√ ÁdæŒ+ø£¢sY |ü<ä∆‹ : Á>√yÓT{Ÿ, kÕºsYø£HÓø£ºsY, u≤sY“&é ø£HÓø£ºsY, yÓTÆÁø√ÁdæŒ+ø£¢sY, |ò”&ÉsY ≥÷´ãT,
u≤sY“&é ø£HÓø£ºsY, m+&éø±´|t.
Á&ç|t |ü<ä∆‘·T\T : Á&ç|t |ü<ä∆‹ì 3 s¡ø±\T>± ù|s=ÿqe#·TÃ. n$
1. ñ|ü]‘·\ Á&ç|t (Surface) : Ç~ eTTK´+>± |ü+&É¢ ‘√≥\≈£î eT]j·TT es¡Tdü\ eT<Ûä´ m≈£îÿe
<ä÷s¡+ ñqï |ü+≥\≈£î dæbòÕs¡T‡ #˚j·Tã&çq~.
2. H˚\ ~>∑Teq neTs¡Ãã&ÉT Á&ç|t |ü<ä∆‹ (Sub-surface) : á |ü<ä∆‹ eTTK´+>± ≈£Ls¡>±j·T\T,
284
 Á^HéVü≤Ödt ùw&éHÓ{Ÿ‡, #Ói≈£î, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T, Wwü<Ûä yÓTTø£ ÿ\T eT]j·TT |üP\ yÓTTø£ÿ\≈£î dæbòÕs¡T‡
#˚jT· ã&çq~.
3. yÓTÆÁø√ÁdæŒ+ø£¢sY |ü<ä∆‹: á |ü<ä∆‹ì eTTK´+>± 12`15 dü+e‘·‡sê\ ô|’ã&çq |ü+&É¢ ‘√≥\≈£î, n≈£î
≈£Ls¡\T, ÄsTT˝ŸbÕyéT yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\≈£î dæbòÕs¡T‡ #˚j·Tã&çq~.
Á&ç|t |ü<ä∆‹ e\¢ ø£*π> ˝≤uÛ≤\T :
Q $$<Ûä |ü+≥\˝À 21 qT+&ç 50% es¡≈£î kÕ>∑T ˙s¡T Ä<ë ne⁄‘·T+~.
Q yÓTTø£ÿ\ y˚fi¯fl≈£î <ä>∑Zs¡>± uÛÑ÷$T˝À ‘˚eT ôV≤#·Tà ‘·>∑TZ\T ˝Ò≈£ î+&Ü yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nqT>∑TD+>±
˙{Ïì, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\qT düs¡|òüsê #˚j·T≥+ e\q yÓTTø£ÿ\T @|ü⁄>± ô|]–, ‘·«]‘·+>± |üø±«ìøÏ
e∫à n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT (15 qT+&ç 150%) eT]j·TT HêD´yÓTÆq |ü+≥qT bı+<äe#·TÃ.
Q n‹ ‘˚*¬ø’q ÇdüTø£, q\¢πs>∑&ç, ˝À‘·T ‘·≈£îÿe eT]j·TT m‘·TÔ |ü{≤º \T>± ñ+&˚ uÛÑ÷eTT\≈£î, ø=+&É
ÁbÕ+‘ê\≈£î m+‘√ nqTyÓ’q~.
Q Á|ür #Ó≥Tº≈£î ˙s¡T ˇπø yÓ÷‘ê<äT˝À düe÷q+>± nedüsêìï ã{Ϻ n+<ä#˚ j·T&É+ <ë«sê ø=~› >∑+≥\T
e÷Á‘·y˚T yÓ÷{≤s¡T q&É|üã&ç ø£¬s+≥T $ìjÓ÷>∑+˝À <ë<ë|ü⁄ 30% ` 45% Ä<ë ne⁄‘·T+~.
Q b˛wüø£ |ü<ësêú\qT ˙{Ï˝À ø£]–+∫ (ô|ò]ºπ>wüHé <ë«sê) H˚s¡T>± yÓTTø£ÿ\ y˚fi¯fl≈£î <ä>∑Zs¡>± n+~+#·≥+
e\q ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡´ú + ô|]– (80% `90%) <ë<ë|ü⁄ 20`43% ms¡Te⁄\T Ä<ë ne⁄‘êsTT.
á |ü<ä∆‹ <ë«sê ms¡Te⁄\T H˚s¡T>± yÓTTø£ÿ≈£î n+<äT‘êsTT.
Q H˚\qT #·<äTqT #˚j·T≥+, >∑≥T¢ ø£≥º≥+, ø±\Te\T ‘·e«≥+, uÀ<Ó\T #Ój·T´≥+, ˙{Ïì bÕs¡>∑≥º≥+,
ms¡Te⁄\T y˚j·T&É+ yÓTT<ä˝…’q |üqT\T ñ+&Ée⁄ ø±e⁄q M{Ïø£j˚T´ Ks¡T à ‘·>∑TZ‘·T+~. á |ü<ä∆‹˝À |ü+≥
es¡Tdü\ eT<Ûä´˝À ‘˚eT ñ+&É<äT, ø±e⁄q ø£\T|ü⁄ düeTdü´ ‘·>∑TZ‘·T+~.
Q ñ|ü ˙{Ï‘√ (8 &Ód”ôd’eTHé‡ / MT≥s¡T es¡≈£î) ≈£L&Ü |ü+≥\T |ü+&ç+#·e#·TÃ.
Q yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl e<ä› e÷Á‘·y˚T ‘˚eT ø£*– es¡Tdü\ eT<Ûä´ eT{Ϻ bı&ç>± ñ+&É≥+ e\q |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\
|æ∫ø±Ø, yÓTTø£ÿ\ ø£‹Ô]+|ü⁄\T(Á|üPì+>¥), |ü+≥ø√‘· yÓTT<ä\>∑Tq$ düT\uÛÑ‘·s¡eTe⁄‘êsTT.
Q ˙s¡T H˚s¡T>± yÓTTø£ÿ\≈£î n+~+#·&É≥+ e\q ÁdæŒ+ø£¢sY |ü<ä∆‹˝À e÷~]>± yÓTTø£ÿ\ô|’ eT]j·TT Ä≈£î\ô|’
‘˚eT ñ+&É<äT. ø±e⁄q N&É|”&É\ düeTdü´ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
Q uÛÑ÷$T ø√‘·≈£î >∑T]ø±<äT. ms¡Te⁄\T uÛÑ÷$T ˝À|ü* bıs¡˝À¢øÏ #=#·TÃø=ì b˛sTT eè<Ûë ø±e⁄. eTTs¡T>∑T˙{Ï
düeTdü´ ‘·>∑TZ‘·T+~.
Q n~Ûø£+>± >±* Mj·T&É+ e\q ÁdæŒ+ø£¢sY |ü<ä∆‹˝À e÷~]>± ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ düeTs¡ú‘·ô|’q m≥Te+{Ï
Á|üuÛ≤e+ ñ+&É<äT.
Q Á&ç|t |ü<ä∆‹ì ñ|üjÓ÷–+#·≥+ e\q yê‘êes¡D düeT‘·T\´‘·≈£î m≥Te+{Ï Vü‰ì ø£\T>∑<äT.

285
Á&ç|t ˙{ÏbÕs¡T<ä\ |ü<‹∆ä øÏ nqT≈£L\yÓTqÆ |ü+≥\T $esê\T : Á&ç|t |ü<‹∆ä ì $$<Ûä yêDÏ»´ |ü+≥\T, ≈£Ls¡>±j·T
|ü+≥\T, <äT+|ü |ü+≥\T, >∑&ɶ |ü+≥\T, Ä≈£î ≈£Ls¡\T, |ü+&É¢ ‘√≥\T, ‘√≥ |ü+≥\T, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T,
ø£\|ü |ü+≥\T, Wwü<Ûä |ü+≥\T, |üP\ |ü+≥\T yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\˝À neTs¡TÃø√e#·TÃ.
Á&ç|t |ü<ä∆‹ neTs¡TÃø√e≥+ |ü+≥s¡ø£+ eT]j·TT yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· (ùdŒdæ+>¥), yÓTTø£ÿ≈£î s√E yê]
ø±e\dæq n‘·´~Ûø£ ˙{Ï|ü]e÷D+, |ü+≥ø±\+, H˚\rs¡T eT]j·TT dü«uÛ≤e+, @≥yê\T ({Àb˛Á>∑|ò”), bı\+
$d”Ôs¡í+, ˙{Ï edü‹ (u≤$, ø±\Te, #ÓiTe⁄), \uÛÑ´eTj˚T´ ˙{Ï |ü]e÷D+ (˙{Ï m<ä›&ç ñqï|ü&ÉT \_Û+#˚
˙{Ï |ü]e÷D+), uÛÑ÷$T qT+&ç ˙{Ï ˝À‘·T (düø£¸Hé *|òtº), ˙{Ï HêD´‘·, |ü+|ü⁄ ôd{Ÿ s¡ø£+ (ôd+Á{°|òüP´>∑˝Ÿ,
≥¬s’“Hé, düuŸ yÓT]‡ãT˝Ÿ), |ü+|ü⁄ôd{Ÿ düeT≈£Lπsà ˙{Ï |”&Éq+ (Áô| wüsY ôV≤&é), s√E≈£î $<äT´‘Y düs¡|òüsê ø±\+
(>∑+≥\˝À), |ü+≥\ e÷]Œ&ç $<Ûëq+, uÛ÷Ñ $T ì\Te ñ+#·T≈£îH˚ ˙{Ï kÕeTs¡´ú +, yê‘êes¡D |ü]dæ‹ú eT]j·TT
¬s’‘·T Ä]úø£ |ü]dæú‹ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
Á&ç|t |ü<ä∆‹ø£j˚T´ Ks¡Tà : Á&ç|t |ü<ä∆‹ø£j˚T´ Ks¡Tà eTTK´+>± |ü+≥\ es¡Tdü\ eT<Ûä´, es¡Tdü˝À¢ yÓTTø£ÿ\ eT<Ûä´
<ä÷s¡+, bı˝≤ìøÏ ˙{Ï edü‹øÏ eT<Ûä´>∑\ <ä÷s¡+ eT]j·TT ˙{Ï HêD´‘·, |ü+≥ nedüsê\≈£î dü]|ü&˚ Á&ç|t
|ü]ø£sê\ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
˙{Ï |ü]e÷D+ : Á&ç|t |ü<ä∆‹˝À ˇø√ÿ yÓTTø£ÿ≈£î ˝Ò<ë bı˝≤ìøÏ Á|ü‹s√E ô|fÒº ˙{Ï |ü]e÷D+, ñc˛íÁ>∑‘·,
dü÷s¡´s¡•à, >±* y˚>∑+, >±*˝À ‘˚eT, #Ó≥¢ eT<Ûä´ <ä÷s¡+, |ü+≥ s¡ø£+, |ü+≥ dü«uÛ≤e+, |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\ <äX¯
yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. bÕHé Çyêb˛s√MT≥sY (Pan Evaporometer) <ë«sê Ä$]
nj˚T´ ˙{Ï |ü]D≤e÷ìï eT]j·TT yÓTTø£ÿ dü«uÛ≤e+, ô|s¡T>∑T<ä\ <äX¯\qT |ü]>∑DÏ+∫ yÓTTø£ÿ jÓTTø£ÿ ˙{Ï
ÄeX¯´‘·qT n+#·Hê y˚düT≈£îqï ‘·sê«‘· Á&ç|t e´edüúqT m+‘· ù||ü⁄ q&ç|æ+#ê\qï~ Á&ç|üŒs¡¢ dü+K´ eT]j·TT
>∑+≥≈£î Á&ç|üŒs¡T¢ n+~+#˚ ˙{Ï |ü]e÷D+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
ô|ò]ºπ>wüHé : Á&ç|t |ü<ä∆‹˝À ˙{Ï˝À ø£]π> ms¡Te⁄\qT ≈£L&Ü |ü+≥\≈£î n+~+#·e#·TÃ. á Á|üÁøÏj·TH˚ ô|ò]ºπ>wüHé
n+{≤s¡T. ô|ò]ºπ>wüHé˝À ms¡Te⁄\qT ˙{Ï˝À ø£]–+∫ |òü]º˝…’»sY {≤´+ø˘ <ë«sê ˝Ò<ë yÓ+#·÷] |ü+|t <ë«sê
H˚sT¡ >± ˙{Ï‘√ bÕ≥T yÓTTø£ÿ≈£î n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. kÕe÷q´+>± ô|]ò >πº wüH˝é À j·T÷]j·÷, bı{≤wæjT· +
HÓ’ÁfÒ{Ÿ, bòÕkÕŒ¤]ø˘ ÄeT¢+, ø±*¸j·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ, nyÓTàìj·T+ dü˝ÒŒ ¤{Ÿ, yÓ÷H√ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ{Ÿ, yÓ÷H√
bı{≤wæj·T+ bÕùdŒ¤{Ÿ, eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt dü˝ÒŒ¤{Ÿ Ä|òt bı{≤wt eT]j·TT qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt
$TÁX¯eT+‘√ ≈£L&çq ms¡Te⁄\qT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. á ms¡Te⁄\qT ‘·>∑T |ü]e÷D+˝À
˙{Ï˝À ø£*|æ |ü+≥ jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘·qT eT]j·TT ô|s¡T>∑T<ä\ <äX¯qT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø=ì ø=~› yÓ÷‘ê<äT˝À
˙{Ï‘√ Á|üeVæ≤+|ü#˚dæ yÓTTø£ÿ\≈£î n+~+#·e#·TÃ. á $<Ûä+>± ms¡Te⁄\qT yÓTTø£ÿ\≈£î n+~+#·≥+ e\q
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+˝À eT]j·TT ≈£L©\ Ks¡TÃ˝À Ä<ë #˚düTø√e#·TÃ. ms¡Te⁄\qT |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\
<äX¯qT ã{Ϻ |ü+≥ ø±\+˝À m|ü&Ó’Hê n+~+#·e#·TÃ.
Ç{°e\ ø±\+˝À Ä<ÛäTHê‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ s¡÷bı+~+∫q ôdHê‡sY Ä<Ûë]‘· _+<äT ˙{Ï
bÕs¡T<ä\ |ü<ä∆‹ <ë«s¡ W‘ê‡Væ≤ø£ ¬s’‘·T\T |ü+≥\≈£î ˙s¡T n+~+#·T#·THêïs¡T. Bì e\q K∫Ñ·yÓTÆq ˙{Ï
düs¡|òüsê n+~+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü ¬s’‘·T\≈£î ÁX¯eT ≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘·T +~.

286
Á&ç|t ˙{Ï bÕs¡T<ä\ j·÷»e÷q´+
Q Á&ç|t ˙{Ï bÕs¡T<ä\ |ü]ø£sê\˙ï _.◊.mdt. ˝Ò<ë ◊.mdt.ˇ. HêD´‘· Á|üe÷D≤\T ø£*– ñ+&Ü*.
Q Á&ç|t ô|≥Tºø√yê\+fÒ eTT+<äT yÓTT‘·Ô+ H˚\ $d”Ôs¡í+, H˚\ dü«uÛ≤e+ eT]j·TT @≥yê\T, ˙{Ï edü‹
eT]j·TT ˙{Ï HêD´‘· |üØø£å |ò*ü ‘ê\ $esê\T, eT{Ϻ |üØø£å |ò*ü ‘ê\T, |ü+&ç+#·<\ä ∫q |ü+≥\T eT]j·TT
Ä Á|ü<˚X¯+ jÓTTø£ÿ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T ‘Ó\TdüTø=ì Á|üD≤[ø£ ‘·j ·÷s¡T #˚düTø√yê*.
Q @<ÓH’ ê |ü+≥\≈£î Á&ç|t ô|≥Tºø√yê\+fÒ Ä |ü+≥ jÓTTø£ÿ ø°\ø£ <äX˝¯ À n‘·´~Ûø£ ˙{Ï nedüsê\T ‘Ó\TdüTø√yê*
Q Á&ç|t e´edüú jÓTTø£ÿ |ü]e÷D+ bı\+˝À nìï |ü+≥\≈£î, nìï H˚\\ ø°\ø£ <äX¯\˝À ˙s¡T düs¡|òüsê
#˚j·T>∑*π>~>± ñ+&Ü*.
Q H˚\\T, yê‘êes¡D+, |ü+≥\T eT]j·TT nedüsêìï ã{Ϻ Á&ç|t |ü]ø£sê\qT m+#·Tø√yê*.
Q Á&ç|üŒsY s¡+Á<Ûë\ <ë«sê $&ÉT<ä\ nj˚T´ ˙s¡T uÛÑ÷$T MT<ä Á|üeVæ≤+#˚ $<Ûä+>± ñ+&É≈£L&É<äT.
Q Á&ç|t ô|’|ü⁄\˝À ‘·–q+‘· |”&Éq+ ñ+&˚ $<Ûä+>± Á&ç|t ô|’|ü⁄\qT neTsêÃ*. ˙s¡T Á|üeVæ≤+#˚≥|ü⁄&ÉT Á&ç|t
|ü]ø£sê\ e\¢ ø√˝ÀŒsTTq |”&Éq+ rdæy˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü e´edüú düÁø£eT+>± |üì #˚ùd+<äT≈£î
nedüs¡eTj˚T´ |”&Éq+ ô|’|ü⁄˝À¢ ñ+&˚ $<Ûä+>± |ü+|tqT neTs¡TÃø√yê*.
Q Á&ç|t ø£+ô|˙ jÓTTø£ÿ nBÛø£è‘· Ç+»˙]+>¥ ì|ü⁄DT\ |üs¡´y˚ø£åD˝À Áø£eTã<ä∆+>± Á&ç|t bÕs¡T<ä\ e´edüúqT
neTs¡TÃø√yê*.
Q Á&ç|t bÕs¡T<ä\ e´edüú˝Àì ôV≤&é ø£+Á{À\T, |òæ\ºsY j·T÷ì{Ÿ\ e<ä› ø±+Áø°≥T‘√ ≈£L&çq≥Te+{Ï dæyÓT+≥T
bòÕ¢{ŸbòÕs¡+qT neTs¡TÃø√yê*. Bì e\q ôV≤&é ø£+Á{À\T≈£î <Ûäè&ÛÉ‘ ·«+ ø£\T>∑T≥j˚T ø±ø£ e´edüú jÓTTø£ÿ
ìs¡«Vü≤D≈£î nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
Q Á&ç|t e´edüú jÓTTø£ÿ Á|ü<ëÛ q ô||’ ˝t q’… T, ñ|ü Á|ü<ëÛ q |æ.$.dæ. ô|’|⁄ü ˝…q’ ¢ ø=s¡≈î£ uÛ÷Ñ $T˝À >±&ÉT\T rj·Te\dæ
ñ+≥T+~. Ä jÓTTø£ÿ >±&ç˝À‘·T $~Û>± Á|ü<Ûëq ô|’|ü⁄ø£sTT‘˚ 0.75 qT+&ç 0.9 MT≥s¡¢ ˝À‘·T eT]j·TT
0.3 MT≥s¡¢ yÓ&É\TŒ. ñ|ü Á|ü<Ûëqô|’|ü⁄\≈£î 0.6 MT≥s¡¢ ˝À‘·T eT]j·TT 0.25 MT≥s¡¢ yÓ&É\TŒ ñ+&Ü*.
Q |æ.$.dæ Á|ü<Ûëq eT]j·TT ñ|ü Á|ü<Ûëq ô|’|ü⁄\T u≤≥≈£î Á|üø£ÿ>± e#˚à $<Ûä+>± neTs¡TÃø√yê*. Á|ü<Ûëq
ô|’|ü⁄\qT >±&ç˝ÀH˚ ñ+∫ n‹øÏ+#ê*. ñ|üÁ|ü<Ûëq ô|’|ü⁄\T uÛÑ÷$Tô|’q n‹øÏ+∫ ‘·s¡Tyê‘· >±&ç˝ÀìøÏ
~+|æ eT{Ϻ ø£bÕŒ*.
Q >±&ç˝À |æ.$.dæ ô|’|ü⁄ y˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ô|’|ü⁄\≈£î neT]Ãq ªm˝Ÿμ u…+&ÉT, {°, ¬s&É÷´düsY\ e<ä› <Ûäè&ÛÉ‘·«+
ø=s¡≈£î Á|üø£ÿ\≈£î dæeT+≥T ø±+Áø°≥T u≤¢≈£î\T neTs¡TÃø√yê*.
Q yÓTT‘·Ô+ Á&ç|t e´edüú neT]Ãq ‘·s¡Tyê‘· ô|’|ü⁄˝À¢ ˙s¡T e<ä* e´edüú jÓTTø£ÿ |üì‘·q+ |üØøÏå+#ê*.
Q ms¡Te⁄\qT |òü]º˝…’»sY {≤´+ø˘ <ë«sê ˙{Ï˝À ø£]–+∫ Á&ç|t <ë«sê H˚s ¡T>± yÓTTø£ÿ\≈£î Çyê«*.
Q Á&ç|te´edüú ìs¡«Vü≤D $<Ûëq+, n+<äT˝Àì uÛ≤>±\sTTq |òæ\ºsY\qT, ñ|üÁ|ü<Ûëq ô|’|ü⁄\qT, ˝≤≥s¡˝Ÿ‡,
Á&ç|t ˝…’q¢qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·≥+, ÄeT¢ ∫øÏ‘·‡ eT]j·TT ø√¢]Hé ∫øÏ‘·‡ $<Ûëq+, ø£+Á{À\T yê\T«\T ‘Ó]#˚
Á|üÁøÏj·T, ms¡Te⁄\ {≤´+ø˘ ñ|üjÓ÷–+#˚ $<Ûëq+ ‘Ó\TdüTø√yê*.

287
Q ˙{Ïedü‹ì ã{Ϻ (HêD´‘·qT) |òæ\ºsYqT ìs¡ísTT+#·Tø√yê*. ˙{Ï edü‹>± uÀs¡T ñqï≥¢sTT‘˚ &çdtÿ|òæ\ºs¡T
˝Ò<ë Ád”ÿHé |òæ\ºs¡TqT, uÀs¡Tq+<äT e#˚à ˙{Ï˝À n~Ûø£+>± düT<ä∆, yÓTT‘·Ô{Ï ÇdüTø£ ñqï≥¢sTT‘˚ &çdtÿ|òæ\ºsY‘√
bÕ≥T ôV’≤Á&√ôd’ø√¢Hé |òæ\ºsYqT eT]j·TT ˙{Ï edü‹ u≤$ nsTTq≥¢sTT‘˚ Á>±e˝Ÿ ˝Ò<ë XÊ+&é |òæ\ºsY‘√ bÕ≥T
&çdÿt ˝Ò<ë Ád”ÿHé |ò\æ sº \Y qT ñ|üj÷Ó –+#·Tø√yê*. á |ò\æ sº \Y qT $~Û>± Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü X¯óÁuÛ|Ñ sü #¡ T· ø√yê*.
Q Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü Á&ç|üŒsY\qT |üØøÏå+#·Tø√yê*, yê{Ï <ë«sê düÁø£eT+>± ˙s¡T $&ÉT<ä\ ne⁄‘·TqïB
˝ÒìB >∑eTì+#ê*.
Q ˇø£y˚fi¯ Á&ç|t s¡+Á<Ûë\T eT÷düT≈£îì b˛sTT ˙s¡T düÁø£eT+>± ãj·T≥≈£î $&ÉT<ä\ ø±q≥¢sTT‘˚ nedüsêìï
ã{Ϻ ÄeT¢ ˝Òø£ ø√¢]Hé ∫øÏ‘·‡\T ìs¡«Væ≤+#ê*.
ÁdæŒ+ø£¢sY ùd<ä´+ :
ÁdæŒ+ø£¢sY ùd<ä´+˝À ˙{Ïì ‘·T+|üs¡T¢>± es¡¸+ e˝… yÓTTø£ÿ\T ˝Ò<ë uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\+ô|’q $s¡õeTà≥+
»s¡T>∑T‘·T+~. á $<Ûëq+˝À ˙{Ïì ˇø£ Áø£eTyÓTÆq |”&Éq+‘√ (1.5 qT+&ç 3 πøJ\T/ôd+.MT.2) ô|’|ü⁄˝À¢
Á|üeVæ≤+|ü#˚dæq|ü⁄&ÉT Ä ˙s¡T ô|’|ü⁄\ô|’ neTs¡Ãã&çq ÁdæŒ+ø£¢sY Hêõ˝Ÿ >∑T+&Ü ‘·T+|üs¡T¢>± $&çb˛sTT es¡¸|ü⁄
»\T¢>± H˚\ô|’q |ü&ÉT‘·T+~.
ÁdæŒ+ø£¢sY |ü<ä∆‹˝Àì n‹ eTTK´uÛ≤>±ìï ªªÁdæŒ+ø£¢sY ôV≤&éμμ n+{≤s¡T. Bì˝À 2 s¡+Á<Ûë\T ñ+{≤sTT.
ˇø£ s¡+Á<Ûä+ ôd’E 4 qT+&ç 5.6 $T.MT. es¡≈£î, ¬s+&Ée~ 3.13 $T.MT. ñ+≥T+~. ÁdæŒ+ø£¢sY ôV≤&é kÕeTs¡ú´+
|ü+|ü⁄ n+<ä#˚ùd |”&ÉHêìï ã{Ϻ ñ+≥T+~. m≈£îÿe |”&Éq+ ø£\~ 2`4 πøJ\T/ôd+.MT2, ‘·≈£îÿe |”&Éq+
ø£\~ 0.34`2.72 πøJ\T/ôd+.MT.2 es¡≈£î |üì#˚kÕÔsTT. m≈£îÿe |”&Éq+ >∑\~ düTe÷s¡T 35 MT≥s¡¢ yê´dü+
ø£*–q H˚\qT ‘·&É|ü>∑\<äT. ‘·≈£îÿe |”&Éq+ >∑\~ 30 MT≥s¡¢ yê´dü+ >∑\ H˚\qT ‘·&ÉT|ü>∑\<äT.
ÁdæŒ+ø£¢sY Hêõ˝Ÿ qT+&ç yÓ<ä»\¢ã&˚ ˙{Ï _+<äTe⁄\ |ü]e÷D+ ô|’|ü⁄˝Àì |”&Éq+ (Áô|wüsY) e\¢
e÷s¡T‘·T+≥T+~. |”&Éq+ ‘·≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚ ˙{Ï _+<äTe⁄\T ÁdæŒ+ø£¢sY Hêõ˝Ÿ <ë«sê ô|<ä› |ü]e÷D+˝À
$&ÉT<ä\e⁄‘êsTT. n{Ϻ |ü]dæú‘·T˝À |ü+≥≈£î eT]j·TT H˚\≈£î Vü‰ì ≈£î\T>∑T‘·T+~. n+<äT#˚‘· nedüs¡yÓTÆq
|”&Éq+‘√ ÁdæŒ+ø£¢sY |ü<ä∆‹ì q&ÉbÕ*.
ÁdæŒ+ø£¢sY |ü<ä∆‹˝Àì eTTK´ uÛ≤>±\T : ˙{Ï edü‹ eT]j·TT |ü+|tùdºwüHé, |ü+|t ø£HÓø£ºsY, 6 MT≥s¡T¢ bı&Ée ⁄ >∑\
HDPE ô|’|ü⁄\T, (ø£|ü¢sY ˝Ò<ë ˝≤´∫+>¥‘√ düVü‰), ÁdæŒ+ø£¢sY kÕ&ç˝Ÿ, ÁdæŒ+ø£¢sY ôV≤&é ˝Ò<ë Hêõ˝Ÿ, ¬s’»sY ô|’|ü⁄\T
(20.$T.MT. #·T≥Tºø=\‘·‘√ 76 ôd+.MT. bı&Ée⁄), ô|’|ü⁄ u…+&ÉT (ø£|ü¢sY ˝Ò<ë ˝≤´∫+>¥‘√ düVü‰) eT]j·TT
m+&éø±´|t.
ÁdæŒ+ø£s¢ Y |ü<‹∆ä ì eT÷&ÉT $<Ûë\T>± neTs¡TÃø√e#·Tà : XÊX¯«‘·+>± Á|ü<ëÛ q, ñ|üÁ|ü<ëÛ q ô||’ ˝t q’… q¢ T, ˝≤≥s¡˝Ÿ‡qT
uÛÑ÷$T˝À bÕ‹ô|{Ϻ ø£~*+#˚+<äT≈£î M\T ˝Ò≈£î+&Ü neTs¡Ãe#·TÃ. ¬s+&√ |ü<ä∆‹ ø=+‘·es¡≈£î XÊX¯«‘·+>±
neTπsà |ü<‹∆ä . Bì˝À Á|ü<ëÛ q ô||’ ⁄ü \T e÷Á‘·yT˚ uÛ÷Ñ $T˝À ñ+&ç $T>∑‘ê |ü]ø£sê\T ø£~*+#˚+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~.
eT÷&√ |ü<ä∆‹ ‘ê‘êÿ*ø£+>± neTπsà |ü<ä∆‹. á |ü<ä∆‹˝À nìï |ü]ø£sê\qT ˇø£ bı\+ qT+&ç eTs=ø£
bı˝≤ìøÏ rdüTø=ì b˛sTT neTs¡TÃø√e{≤ìøÏ M\e⁄‘·T+~.
ÁdæŒ+ø£¢sY s¡ø±\T : ÁdæŒ+ø£¢sY˝Àì $$<Ûä s¡ø±\T eT]j·TT n$ ñ|üjÓ÷–+#˚ |ü+≥\ $esê\T.

288
Q Ç+bÕø˘º ÁdæŒ+ø£¢sY‡ : ‘·≈£îÿe |ü]~Û ø£\$. |üì#˚ùd+<äT≈£î ø±e\dæq |”&Éq+ 2 qT+&ç 5 πøJ\T/ôd+.MT.
ÁdæŒ+ø£¢sY ˙{Ï »{Ÿ @+–˝Ÿ 300.. ˙{Ï $&ÉT<ä\ (&çkÕÃ]®) >∑+≥øÏ 1200 qT+&ç 4000 ©≥s¡T¢. á s¡ø£+
ÁdæŒ+ø£¢sY nìï s¡ø±\ |ü+≥\≈£î (y˚s¡TXËq>∑, >√<ÛäTeT, bı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT, Ä≈£î ≈£Ls¡\T) nqT≈£L\+.
Q yÓTÆÁø√ÁdæŒ+ø£¢sY ˝Ò<ë yÓTÆÁø√»{Ÿ‡ : ñ<ë´qeq|ü+≥\T, ‘√≥ |ü+≥\≈£î nqT≈£L\+. ‘·≈£îÿe Áô|wüsY‘√
(2 πøJ\T/ôd+.MT.2) |üì#˚kÕÔsTT. ˙{Ï »{Ÿ @+–˝Ÿ 40 qT+&ç 70. ˙{Ï $&ÉT<ä\ >∑+≥≈£î 20 qT+&ç
500©≥s¡T.¢
Q ¬ssTTHé>∑Hé ÁdæŒ+ø£¢sY‡ : m≈£îÿe |ü]~Û ø£\$, ¬ssTTHé >∑Hé ÁdæŒ+ø£¢sY‡. n~Ûø£ |”&Éq+ (2 qT+&ç 5 πøJ\T
ôd+.MT2) nedüs¡+. ˙{Ï»{Ÿ @+–˝Ÿ 300 eT]j·TT ˙{Ï $&ÉT<ä\ >∑+≥≈£î 6000 qT+&ç 18000
©≥s¡T¢. >∑&ç¶ eT]j·TT ÄVü‰s¡ <Ûëq´ |ü+≥˝À yê&ÉTø√e#·TÃ.
Q bÕ|ü|t ÁdæŒ+ø£¢sY‡ : eT<Ûä´s¡ø£+ |”&Éq+ (Áô|wüsY) 2 qT+&ç 5 πøJ\T/ôd+.MT.2 ‘√ |üì#˚kÕÔsTT. á s¡ø£+
ÁdæŒ+ø£s¢ T¡ ¢ ˝≤Hé‡\˝À, |ü∫Ãø£\˝À eT]j·TT >√˝ŸŒ¤ ø√s¡T‡\˝À yê&É‘ês¡T. ˙{Ï $&ÉT<ä\ >∑+≥≈£î 500 qT+&ç
5000 ©≥s¡T¢.
Q ¬s>∑T´˝Òf…&é ÁdæŒ+ø£¢sY‡ : m>∑T&ÉT ~>∑T&ÉT ˝Ò<ë m‘·TÔ |ü˝≤¢\T m≈£îÿe>± ñqï H˚\˝À¢ yê&ÉT‘ês¡T.
Q bÕsYº dü]ÿ˝Ÿ ÁdæŒ+ø£¢sY‡ : H˚\ n+#·T˝À¢ ˇø£ Á|üø£ÿ e÷Á‘·y˚T ns¡∆ e\j·T+ ‘·&çùd $<Ûä+>± yê&É‘ês¡T.
Q |üsYbò˛πsf…&é ô|’|ü⁄\T : |ü∫Ãø£\˝À eT]j·TT ˝≤Hé‡\˝À m≈£îÿe>± yê&ÉT‘ês¡T.
ÁdæŒ+ø£¢sY |ü<ä∆‹ e\q ˝≤uÛ≤\T
Q ÁdæŒ+ø£¢sY |ü<ä∆‹˝À kÕ+Á|ü<ëj·T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ $<Ûëq+˝À e˝… bı\+˝À ˙s¡T bÕ]+#˚+<äT≈£î ø±\Te\T,
>∑≥T¢ @sêŒ≥T #˚jT· qedüs+¡ ˝Ò<Tä . n+<äTe\q |ü+≥¢, uÛ÷Ñ $Tqwübº ˛≈£î+&Ü bı\+ yÓTT‘·+Ô kÕ>∑T#˚jT· e#·TÃ.
Q kÕ+Á|ü<ëj·T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ $<Ûëq+˝À ˙s¡T yê\T«\ >∑T+&Ü bÕ]q|ü⁄&ÉT |üø£ÿ\øÏ Ç+øÏ 35%ô|’>± ˙s¡T
eè<Ûë ne⁄‘·T+~. ÁdæŒ+ø£¢sY bÕs¡T<ä\ |ü<ä∆‹˝À n≥Te+{Ï qwüº+ ñ+&É <äT.
Q |ü+≥≈£î ‘·s¡#·÷ nedüs¡eTj˚T´ |ü]e÷D+˝À ˙{Ïì n+~+#·≥+ e\q m<äT>∑T<ä\ u≤>± ñ+&ç eT+∫
HêD´‘·‘√ ≈£L&çq n~Ûø£ ~>∑Tã&ç (5`20% es¡≈£î) kÕ~Û+#·e#·TÃ.
Q ÁdæŒ+ø£s¢ Y |ü<‹∆ä ˝À ˙{Ïì uÛ÷Ñ $T˝À|ü* bıs¡˝À¢øÏ #=#·TÃø=ì b˛˙≈£î+&Ü nedüse¡ TsTTq+‘·˝À‘·T≈£î e÷Á‘·yT˚
Çe«e#·TÃ. eTTK´+>± ÇdüTø£ H˚\\˝À düeTs¡úe+‘·+>± ˙{Ï j·÷»e÷q´+ #˚|ü≥ºe#·TÃ.
Q yÓTTø£ÿ\≈£î nedüs¡eTsTTq+‘· ˙{Ïì m≈£îÿe kÕs¡T¢ ‘·≈£îÿe yÓTT‘·Ô+ ˝À Çe«e#·TÃ.
Q ÁdæŒ+ø£¢sY˝À ñ‘·ŒqïeTj˚T´ eTè<äTyÓ’q ˙{Ï ‘·T+|üs¡¢ e\q uÛÑ÷$Tô|’ n~Ûø£+>± ˙s¡T ì\Te ñ+&É<äT, eT{Ϻ
>∑&ø¶É ≥£ <º Tä . nedüsy¡ TÓ qÆ ìwüŒ‹Ô˝À >±* eT]j·TT ˙s¡T uÛ÷Ñ $T˝À ñ+≥÷ $‘·HÔ ê\T ‘·s«¡ >± yÓTT\¬ø‘·T‘Ô êsTT.
‘·<ë«sê n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~.
Q m>∑T&ÉT~>∑T&ÉT>± ñqï H˚\\qT, ˙{Ï edü‹ ø£Hêï m‘·TÔ˝À ñqï uÛÑ÷eTT\qT ≈£L&Ü kÕ>∑T#˚düTø√e#·TÃ.
Q ˙{Ï es¡¸+ e÷~] ‘·T+|üs¡T¢>± |ü&ÉT≥ e\q |ü]düsê\T #·\¢ã&ç n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· qT+&ç |ü+≥\qT
ø±bÕ&Ée#·TÃ.
289
ÁdæŒ+ø£s¢ Y e´edüú Ks¡Tà $esê\T : ÁdæŒ+ø£s¢ Y e´edüqú T neTπsÃ+<äT≈£î ˇø£ mø£sê≈£î düTe÷s¡T>± s¡÷.16000`18,500
Ks¡Tà ne⁄‘·T+~. ÁdæŒ+ø£¢sY ô|’|ü⁄\ ôd’E\qT ã{Ϻ <Ûäs¡\˝À ø=~› e÷s¡TŒ\T ñ+&Ée#·TÃ.
ìs¡«Vü≤D
ô|’|ü⁄\T eT]j·TT |òæ{Ϻ+>¥\T : ‘·s¡#·÷ ô|’|ü⁄\qT eT]j·TT ø£|ü¢s¡¢qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø√yê*. q{Ÿ\T eT]j·TT
uÀ˝Ÿº\qT f…Æ{Ÿ>± _–+#ê*. ô|’|ü⁄\qT m{Ϻ |ü]dæú‘·T˝À¢ ms¡Te⁄\ ≈£ î|üŒ\ô|’ eT]j·TT ‘·&ç>± ñqï ø±+Áø°≥T
MT<ä ñ+#·sê<äT.
ÁdæŒ+ø£¢sY ôV≤&é : ÁdæŒ+ø£¢sY |ü]ø£sê\qT n≥T Ç≥T ø£<ä*Ãq|ü⁄&ÉT ÁdæŒ+ø£¢sY ôV≤&é bÕ&Ée≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô
eVæ≤+#ê*. m{Ϻ |ü]dæú‘·T˝À¢ ÁdæŒ+ø£¢sY≈£î q÷HÓ, Á^CŸ eT]j·TT Ç‘·s¡ \÷Á_¬ø+≥T¢ yê&Ésê<äT. n]–b˛sTTq
yê#·s¡¢qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT e÷sêÃ*. ÁdæŒ+>¥ f…q¸Hé ‘·–Zq m&É\, ô|+#˚+<äT≈£î ÁdæŒ+>¥ ÄsYàqT >∑{Ϻ>± _–+∫
ÁdæŒ+>¥ ∫es¡\qT ô|’øÏ ˝≤– e+#ê*. eT÷düT≈£îb˛sTTq Hêõ˝Ÿ‡qT X¯óÁuÛÑ|ü]#˚+<äT≈£î ÇqT|ü #·Te«\≈£î
ã<äT\T>± düqïì |ü⁄\¢\qT yê&Ü*. ô|’|ü⁄\qT H˚\MT<ä ˝≤>∑≈£î+&Ü eTqTwüß\#˚ yÓ÷düT≈£îb˛yê*.
dü÷ø£åà ˙{Ï ùd<ä´ |ü<ä∆‹ (yÓTÆÁø√ Ç]π>wüHé) ˝À |ü]XÀ<ÛäHê |òü*‘ê\T :
Q _+<äT ùd<ä´ |ü<ä∆‹˝À 10 $T.MT. ˙{Ïì Á|ü‹ eT÷&ÉT s√E\ ø=ø£kÕ] ÇùdÔ eT&ÉT\ |ü<ä∆‹ ø£+fÒ
94 XÊ‘·eTT n~Ûø£+>± ~>∑Tã&ç qyÓ÷<äe⁄‘·T+~.
Q ‘·T+|üs¡ ùd<ä´eTT eT]j·TT yÓTÆÁø√C…{Ÿ ‘·T+|üs¡ ùd<ä´eTT˝À kÕ+Á|ü<ëj·T eT&ÉT\ |ü<ä∆‹ ø£+fÒ n~Ûø£
~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃ.
Q y˚s¡TX¯q>∑˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ _+<äT ùd<ä´ |ü<ä∆‹˝À πøåÁ‘· ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡∆´+ H˚\ ñ|ü]‘·\ _+<äT ùd<ä´eTT
ø£+fÒ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~.
Q y˚s¡TX¯q>∑˝À _+<äT ùd<ä´eTT\T ˙{Ïì $‹Ôq 20 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· qT+&ç Á|ü‹ eT÷&ÉT s√E\ø=ø£kÕ]
10 $T.MT. (2 1/2 >∑+ˆˆ) ˙{Ïì, 65 s√E\ qT+&ç 15 $T.MT. (3 >∑+ˆˆ) ˙{Ïì Ç∫à n~Ûø£ ~>∑Tã&ç
kÕ~Û+#·e#·TÃ. eT&ÉT\ |ü<ä∆‹‘√ b˛*ùdÔ 292 $T.MT. ˙{Ï |ü]e÷DeTT _+<äT ùd<ä´eTT Ä#·]+∫
bı<äT|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ.
Q X¯q>∑ |ü+≥˝À 40 $T.MT. ˙{Ïì _+<äT ùd<ä´eTT |ü<ä∆‹˝À 35 eT]j·TT 55 s√E\≈£î ¬s+&ÉT <äbòÕ\T>±
|üP‘· eT]j·TT ø±j·T ePπs <äX¯˝À ÇùdÔ 26 XÊ‘·eTT n~Ûø£ ~>∑Tã&ç esê¸<Ûës¡ X¯q>∑‘√ b˛*ùdÔ edüTÔ+~.
Q ø£+~˝À |üP‘·≈£î 20 s√E\ eTT+<äT eT]j·TT |üP‘· e∫Ãq 20 s√E\ ‘·sê«‘· ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ _+<äT
ùd<ä´+‘√ Je ‘·&ç ÇùdÔ 58 XÊ‘·eTT n~Ûø£ ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃ.
Q yÓTÁÆ ø√C…{Ÿ ‘·T+|üs¡ ùd<ä´eTT ñ|üj÷Ó –+∫ ‘·≈î£ ÿe ˙{Ï‘√ ‘·≈î£ ÿe m‘·TÔ ô|]π> y˚sT¡ X¯q>∑, ô|düs,¡ $TqTeTT,
e], sê–, Ä≈£î ≈£Ls¡\T |ü+≥\qT |ü+&ç+#·e#·TÃ.
Q m<äT›\ >=Ás¡T‘√ ôV’≤Á_&é e] $‘·ÔHê\T H˚s¡T>± $‹Ô yÓTÆÁø√C…{Ÿ ÁdæŒ+ø£s¡¢‘√ ˙{Ï j·÷»e÷q´+ #˚ùdÔ n~Ûø£
~>∑Tã&ç bı+<ä&Éy˚T ø±ø£ (5 ≥/ôV≤) ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡∆´eTT ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~.
dü÷ø£åàkÕ>∑T ˙{Ï |ü<ä∆‹ ô|≥Tºã&çøÏ nj˚T´ Ks¡Tà eT]j·TT Ç‘·s¡ $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
nk˛dæj˚T{Ÿ &ûHé, e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥ ø£fi≤XÊ\, eT&Éø£•s¡, nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢.
ôd˝Ÿ HÓ+. 98485 72321
290
 _+<äT ùd<ä´+ <ë«sê ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À Ä•+∫q kÕúsTT˝À ñ‘·Œ‹Ôì eT]j·TT ñ‘êŒ<äø‘£ \· qT kÕ~Û+#˚ ~X¯>± @s¡Œs¡#T· ≈£îqï
\øå±´\˝À n~Ûø£ ñ‘·Œ‹Ôì kÕ~Û+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü ñ‘êŒ<äø£ e´j·÷ìï ‘·–Z+#·≥+ ≈£L&Ü n‹ø°\ø£yÓTÆq
n+X¯+. á \øå±´\qT kÕ~Û+#ê\+fÒ |ü+≥\≈£î nedüs¡eTj˚T´ ˙{Ïì eT]j·TT b˛wüø±\qT düeTs¡úe+‘·+>±
ñ|üj÷Ó –+#·&yÉ T˚ e÷s¡+Z . |üsê´es¡D≤ìøÏ Vü‰ìø£\T>∑ì Ø‹˝À eT]j·TT ˙{Ï eqs¡T\qT dü+s¡ø+åÏ #·Tø√e≥+˝À
|ü+≥ nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± düeTÁ>∑ kÕ>∑T˙{Ï eT]j·TT b˛wüø±\ j·÷ »e÷q´+ n‘·´+‘· ø°\ø£ bÕÁ‘·
b˛wædTü +Ô ~.
kÕ>∑T ˙s¡T eT]j·TT |ü+≥\≈£î nedüs¡eTj˚T´ b˛wüø±\T ˇπøkÕ] düe÷+‘·s¡+>± dü÷ø£åà ˙{Ï
bÕs¡T<ä\ |ü<‹∆ä ˝À yÓTTø£ÿ\≈£î n+~+#·{≤ìï |ò]ü >πº wüHé n+{≤+. á |ü<‹∆ä e\¢ |ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\T ô|s¡>≥∑ y˚T
ø±≈£î+&Ü |üsê´es¡D+ô|’ <äTÁwüŒuÛ≤yê\T ‘·≈î£ ÿe. |ò]ü >πº wüHé |ü<ä‹∆ e\¢ ˇq>∑÷sπ Á|üj÷Ó »Hê\ <äècÕº´ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ‘√
düVü‰ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± y˚˝≤~ eT+~ ¬s’‘·T\T Ç|üŒ{Ïπø dü÷ø£åà kÕ>∑T ˙{Ï|ü<ä∆‘·T\T nsTTq uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\
Á&ç|,t uÛ÷Ñ $T˝À|ü\ qT+&ç y˚ùd Á&ç|,t yÓTÁÆ ø√ÁdæŒ+ø£s¢ T¡ ¢ n˝≤π> yÓTÁÆ ø√C…{Ÿ‡ ˝≤+{Ï yê{Ïô|’ eT≈£îÿe #·÷|ædTü HÔ êïs¡T.
Bìe\¢ >∑‘·ø=~› dü+e‘·‡sê\T>± dü÷ø£åàkÕ>∑T ˙s¡T yê&˚ ¬s’‘·T\ dü+ K´ nq÷Vü≤´+>± ô|]–+~. _+<äT ùd<ä´
¬s’‘·T˝À¢ |òü]ºπ>wüHé |ü≥¢ ô|]–q ne>±Vü≤q n˝≤π> _+<äT ùd<ä´+ |ü]ø£sê\qT ø=~› bÕ{Ï e÷s¡TŒ #˚s¡TŒ\‘√
|ò]ü >πº wüH≈é î£ ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –+#·e#·ÃH˚ Ä˝À#·q e\¢ m≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À s¬ ‘’ T· \T |ò]ü >πº wüHé yÓ|’ ⁄ü Äø£]¸‘T· ˝Ö‘·THêïs¡T.
Á|üdüTÔ‘·+ |òü]ºπ>wüHé |ü<ä∆‹ #ê˝≤ s¡ø±\ |ü+≥˝À¢, $$<Ûä s¡ø±\ H˚\˝À¢ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T˝À¢
$düÔ è‘·+>± yê&ÉTø£˝À ñ+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ‘√ düV‰ü Á|ü|+ü #· yê´|üÔ+>± |ò]ü >πº wüHé ÁøÏ+<ä $d”sÔ +í¡ Á|ür dü+e‘·‡s¡+
ô|s¡T>∑T‘·÷ edüTÔ+~. kÕ>∑T˙{ÏøÏ n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç#˚à ÇÁC≤sTT˝Ÿ ˝≤+{Ï <˚XÊ˝À¢HÓ’‘˚ <ë<ë|ü⁄ 75 XÊ‘·+
kÕ>∑T $d”Ôs¡í+ dü÷ø£åàkÕ>∑T˙{Ï |ü<ä∆‹ <ë«sêH˚ kÕ>∑T #˚j·Tã&ÉT‘· ÷ ñ+~. nsTTq|üŒ{ÏøÏ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>±
#ê˝≤ ‘·≈£îÿe $d”Ôs¡í+˝À (nq>± 3 XÊ‘·+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe) dü÷ø£åàkÕ>∑T ˙{Ï |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê |ü+≥\T
kÕ>∑T#˚j·Tã&ÉT‘·÷ ñ+{≤sTT. Çø£ eTq<˚X¯+˝À ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä ñqï yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+˝À πøe\+
0.3 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T dü÷ø£åàkÕ>∑T˙{Ï |ü<ä∆‘·T\ ÁøÏ+<ä ñ+~. <˚X¯yê´|üÔ+>±H˚ ø±ø£ sêÁwüº+˝À ≈£L&Ü #ê˝≤
m≈£îÿe $d”Ôs¡í+˝À dü÷ø£åàkÕ>∑T ˙{Ï |ü<ä∆‘·T\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚ e&ÜìøÏ nbÕs¡yÓTÆq neø±XÊ\T
ñHêïsTT. ø=ìï n<Ûä´j·THê\ Á|üø±s¡+ <˚X¯yê´|üÔ+>± <ë<ë|ü⁄ 27 $T*j·Tq¢ ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡í+˝À dü÷ø£åàkÕ>∑T
˙{Ï bÕs¡T<ä\ |ü<ä∆‘·T\qT $düÔ]+#˚ neø±X¯+ ñ+~.
ÇÁC≤sTT˝Ÿ˝À dü÷ø£åà˙{Ï kÕ>∑T ÁøÏ+<ä ñqï yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+˝À <ë<ë|ü⁄ 81 XÊ‘·+ $d”Ôsêíìï |òü]ºπ>wüHé
|ü<ä∆‹˝À kÕ>∑T #˚j·T&Üìï >∑eTìùdÔ, |òü]ºπ>wüHé |ü<ä∆‹øÏ ñqï ÁbÕ<Ûëq´‘·qT eTq+ ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ. n_Ûeè~∆
#Ó+~q <ë<ë|ü⁄ nìï <˚XÊ\˝À |òü]ºπ>wüHé |ü<ä∆‹ì $düÔ è‘·+>± ne\+_düTÔHêïs¡T.

291
 Á|üdüTÔ‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e÷Á‘·+ |òü]ºπ>wüHé |ü<ä∆‹ yê&Éø£+ Ç+ø± Äs¡+uÛÑ <äX¯˝ÀH˚ ñ+~. dü÷ø£åà kÕ>∑T
˙{Ï |ü<ä∆‘·T\ ÁøÏ+<ä ñqï yÓTT‘·Ô+ $d”Ôs¡í+˝À πøe\+ ø=~›bÕ{Ï $d” Ôs¡í+˝À e÷Á‘·y˚T |òü]ºπ>wüHé <ë«sê ms¡Te⁄\T
n+~düTÔHêïs¡T. ¬s’‘·T\T Ç+ø± ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‘ ·T˝À¢H˚ n+fÒ, yÓ<ä»\¢&É+ >±ì, ˝Ò<ë
yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl˝À y˚j·T&É+ ø±ì #˚dü÷Ô ñ+{≤s¡T. |òü]ºπ>wüHé |ü<ä∆‘·T\ e\¢ b˛wüø±\qT K∫Ñ·+>± yÓTTø£ÿ
y˚s¡T e´edüú≈£î dü÷{Ï>± n+~+#˚ kÂ\uÛÑ´+ ñ+~. |òü]ºπ>wüHé <ë«sê yÓTTø£ÿ m<äT>∑T<ä\ <äX¯\≈£î nqT>∑TD+>±
yê{Ï nedüsê\qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT uÒØE y˚dü÷Ô y˚s¡T m<äT>∑T<ä\, n_Û eè~∆ #Ó+<˚ <äX¯, |üP‘· eT]j·TT ø±|ü⁄
<äX¯˝À¢ dæbòÕs¡T‡ #˚dæq b˛wüø±\qT n+~+#˚ neø±X¯+ ñ+~. _+<äTùd<ä´+‘√ bÕ≥T |òü]ºπ>wüHé #˚j·Tø£b˛‘˚
|ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\˝À, ˙{Ï $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡∆´+˝À, b˛wüø±\ düÁø£eT $ìjÓ÷>∑+˝À Ä•+∫q |òü*‘ê\T
sêe⁄.
|òü]ºπ>wüHé e\¢ ø£*π> ˝≤uÛ≤\T :
Q á |ü<ä∆‹˝À |ü+≥ jÓTTø£ÿ b˛wüø±\ nedüsê\qT, m<äT>∑T<ä\ <äX¯\qT n˝≤π> yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT
|ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø√e&É+ e\¢ b˛wüø±\ $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡ú´+ ô|s¡T>∑T‘·T +~.
Q |ü+≥≈£î ø±e*‡q yÓ÷‘ê<äT˝À eT]j·TT nedüs¡yÓTÆq <äX¯\˝À b˛wüø±\ \uÛÑ´‘·.
Q b˛wüø±\T H˚s¡T>± y˚s¡¢≈£î n+~+#·&É+ e\¢ b˛wüø±\T e´s¡∆+ ø±e⁄.
Q b˛wüø±\T uÛÑ÷$T˝À Ç+øÏb˛e&É+, Ä$] ø±e&É+ n˝≤π> n\uÛÑ´ b˛wüø±\T>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+<ä≥+
˝≤+{Ï qcÕº\qT |òü]ºπ>wüHé <ë«sê n~Û>∑$T+#·e#·TÃ.
Q ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ 15 qT+&ç 40 XÊ‘·+ es¡≈£î n˝≤π> ≈£L©\ nedüs¡+ 10 qT+&ç 15 XÊ‘·+ es¡≈£î
‘·>T∑ ‘Z êsTT.
Q kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‘·T˝À¢ ms¡Te⁄\qT yÓ<ä»\¢≥+, yÓTTø£ÿ\ yÓTT<äfi¯fl˝À y˚j·T&É+ ˝≤+{Ï |ü<ä∆‘·T\‘√ b˛*ùdÔ
|òü]ºπ>wüHé e\¢ ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡ú´+ ¬s+&ç+‘·\T+≥T+~.
Q yê\T>± ñqï bı˝≤˝À¢ n˝≤π> Ç‘·s¡ düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\≈£î |òü]ºπ>wüHé #ê˝≤ nqT≈£L\yÓTÆq |ü<䛋.
nìï+{Ïø£+fÒ eTTK´+>± |òü]ºπ>wüHé |üsê´es¡D düeT‘Í˝≤´ìï ø±bÕ&ÉT‘·T+~.
Q |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\T <ë<ë|ü⁄ 30 qT+&ç 40 XÊ‘·+ ô|]π> neø±X¯+ ñqï~.
Q |ü+≥ ñ‘·Œ‘·TÔ\ HêD´‘· u≤>∑T+≥T+~.
|òü]ºπ>wüHé |ü<ä∆‹ eT÷&ÉT s¡ø±˝…’q |ü]ø£sê\ <ë«sê Çe«e#·TÃ. á |ü]ø£s¡eTT ø£+Á{À\T ôV≤&é <ä>∑Zs¡
neTs¡Ãã&ç ñ+≥T+~. |òü]ºπ>wüHé |ü]ø£s¡eTT <ë«sê e#˚à ms¡Te⁄ Á<ëeDeTT yÓTsTTHé ˝…’Hé˝Àì ˙{Ï‘√ ø£*dæ
|ò\æ sº T¡ <ë«sê eTs¡˝≤ yÓTsTTHé ˝¬ H’… ˝é ÀøÏ yÓfió¯ flq≥Tº #·÷&Ée˝…qT. á $<Ûeä TT>± #˚jT· &É+ e\q ms¡Te⁄ Á<ëeD+˝À
ñqï eT*Hê\T |òæ\ºs¡T ne⁄‘êsTT. |òü]ºπ>wüHé |ü<ä∆‹˝À |òü]ºπ>wüHé {≤´+≈£î, yÓ+#·TØ ˝Òø£ |òü]ºπ>wüHé |ü+|ü⁄
<ë«sê Çe«e#·TÃ. |ò]ü >πº wüHé {≤´+≈£î ˝Òø£ yÓ+#·T] KØ<äT ‘·≈î£ ÿe ø±u{Ϻ s¬ ‘’ T· \T M{Ïì m≈£îÿe>± $ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T.
292
|òü]ºπ>wüHé |ü]ø£s¡+ m+|æø£ eTTK´+>± yê&˚ ms¡Te⁄\T (bı&ç ˝Ò<ë Á<äe s¡÷|ü+), bı\+ $d”Ôs¡í+, |ü]ø£s¡+
jÓTTø£ÿ KØ<äT ‘·~‘·s¡ n+XÊ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
|òü]ºπ>wüHé≈£î nqT≈£L\yÓTÆq ø=ìï s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T ÁøÏ+<ä Çe«ã&ܶsTT.
˙{Ï˝À ø£]π> s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T
qÁ‘·»ì bı{≤wt
` j·T÷]j·÷ (46`0`0) bı{≤wæj·T+ ø√¢¬s’&é (0`0`60)
` nyÓ÷àìj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ (34`0`0) (‘Ó\¢~ e÷Á‘·y˚T)
` nyÓ÷àìj·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ (26`0`0) bı{≤wæj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ (13`0`45)
` ø±*¸j·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ (16`0`0) bı{≤wæj·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ(0`0`50)
` j·T÷]j·÷ nyÓ÷àìj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ (32`0`0) (ô|ò]ºπ>wüHé Áπ>&é)
` bı{≤wæj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ (13`0`45) bı{≤wæj·T+ <∏äjÓ÷ dü˝ÒŒ¤≥T (0`0`25)
` yÓT^ïwæj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ (11`0`0) (Á<ëeD+)
` yÓ÷H√nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ (12`61`0) yÓ÷H√ bı{≤wæj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ
(0`52`34)

uÛ≤dü«s¡+

j·T÷]j·÷ bòÕùdŒ¤{Ÿ yÓ÷H√ yÓ÷H√ bòÕkÕŒ¤]ø˘ Ädæ&é mHé.|æ.¬ø

(17`44`0) nyÓ÷àìj·T+ bı{≤wæjT· + (0`52`0) 19`19`19
bòÕùdŒ¤{Ÿ bòÕùdŒ¤{Ÿ 20`20`20
(12`61`0) (0`52`34)
|ò]ü >πº wüHé |ü<‹∆ä ˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ ms¡Te⁄\T ˙{Ï˝À |üP]Ô>± ø£]>π dü«uÛ≤yêìï ø£*– ñ+&Ü*. ˝Ò≈î£ +fÒ ms¡Te⁄\
neX‚cÕ\T Á&ç|üŒs¡T s¡+Á<Ûë\≈£î n&ÉT¶|ü&ç eT÷dæy˚kÕÔsTT. |òü]ºπ> wüHé |ü<ä∆‹˝À bı&ç s¡÷|ü+˝À (˝Ò<ë) Á<äe
s¡÷|ü+˝À ñqï ms¡Te⁄\qT yê&ÉTø√e#·TÃ. eT+∫ HêD´‘· eT]j·TT ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ø√¢¬s’&é\T
˝Òq≥Te+{Ï ms¡Te⁄\qT m+|æø£ #˚düTø√yê*.
|òü]ºπ>wüHé |ü<ä∆‹ j·÷»e÷q´+˝À ø°\ø£yÓTÆq n+XÊ\T :
|òü]ºπ>wüHé <ë«sê |ü+≥\ j·÷»e÷q´+˝À $$<Ûä n+XÊ\qT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø=ì, yê{ÏøÏ
nqT>∑TD+>± b˛wüø±\qT @ <äX¯˝À, m+‘· yÓ÷‘ê<äT˝À $&ÉT<ä\ #˚j·÷* nH˚ n+XÊ\qT ìs¡ísTT+#·≥+
»s¡T>∑T‘·T+~.
293
|òü]ºπ>wüHéqT Á|üuÛ≤$‘·+ #˚ùd ø=ìï eTTK´yÓTÆq n+XÊ\T :
Q mqTï≈£îH˚ |ü+≥ (s¡ø£+, |ü+≥ m<äT>∑T<ä\ <äX¯, ìØí‘· $d”Ôs¡í+˝À yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘·, |ü+≥ b˛wüø±\qT
rdüTø=H˚ $<Ûëq+, |ü+≥ ø±\|ü]$T‹ eT]j·TT \ø£å´+>± ô|≥Tº≈£îqï ~>∑Tã&ÉT\T)
Q kÕ>∑T $<Ûëq+ (kÕ<Ûës¡D kÕ>∑T, Á^Hé Vü≤Ödt˝À kÕ>∑T, eT{Ϻ ˝Ò≈£î+&Ü Ç‘·s¡ e÷<Ûä´e÷\˝À kÕ>∑T)
Q uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ eT]j·TT s¡kÕj·Tìø£ \ø£åD≤\T (H˚\ dü«uÛ≤e+, \eD |ü]e÷D dü÷∫ø£ (Ç.dæ.), ñ<ä»ì
dü÷∫ø£, ã+ø£XÊ‘·+, ùd+Á~j·T ø£s¡“q+, uÛÑ÷kÕs¡+)
Q yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T
Q kÕ>∑T˙{Ï HêD´‘· (ñ<ä»ì dü÷∫ø£, Ç.dæ)
ô|’q dü÷∫+∫q $<Ûä+>± |òü]ºπ>wüHé j·÷»e÷q´+ $$<Ûä n+XÊ\ <ë«sê Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘·T+~.
ø±ã{Ϻ |ò]ü >πº wüHé <ë«sê |ü+≥\≈£î b˛wüø±\qT n+~+#˚ Á|üD≤[ø£\qT ‘·j÷· s¡T #˚ùd≥|ü&ÉT ÁøÏ+<ä dü÷∫+∫q
kÕ+πø‹ø£ n+XÊ\qT |ü]>∑D˝ÀøÏ rdüTø√yê*.
1. eT<Ûä´düú+ qT+&ç ˝À‘Ó’q πs>∑&ç uÛÑ÷eTT˝À¢ |òü]º˝…’»s¡T {≤´+≈£ î |ü]ø£sêìï yê&ÉTø√yê*. n˝≤π> ‘˚*ø£bÕ{Ï
uÛÑ÷eTT˝À¢ |òü]º˝…’»s¡T Ç+C…ø£ºs¡T |ü]ø£sêìï yê&ÉTø√yê*.
2. Á|ü‹s√E |òü]ºπ>wüHé <ë«sê b˛wüø±\qT n+~+#·≥+ n‘·´+‘· ÁX‚j·Tdü ÿs¡+. M\Tø±ø£b˛‘˚, yêsêìøÏ
¬s+&ÉTkÕs¡¢sTTHê |òü]ºπ>wüHé #˚j·÷*.
3. |ü+≥ jÓTTø£ÿ b˛wüø±\ nedüsê\ <äècÕº´ dü¬s’q ms¡Te⁄\qT m+|æø£ #˚düTø√yê*. m+|æø£ #˚düTø=H˚
ms¡Te⁄, b˛wüø±\qT n+~+#·≥y˚T ø±≈£î+&Ü nedüs¡yÓTÆ‘˚ ˙{Ï ñ<ä»ì dü ÷∫ø£qT ≈£L&Ü düe]+#˚~>±
ñ+&Ü*.
4. m+|æø£ #˚ùd s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄ kÕ>∑T˙{Ï HêD´‘·≈£î nqTe⁄>± ñ+&Ü*. (˝Ò≈£î+fÒ neX‚cÕ\T @s¡Œ&ç
Á&ç|üŒs¡T¢ eT÷düT≈£îb˛‘êsTT).
5. kÕ>∑T˙{Ï˝À m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT ø±*¸j·T+, yÓT^ïwæj·T+, dü˝ÒŒ¤{Ÿ, ÇqTeTT ˝Ò<ë e÷+>∑˙düT >∑qø£ ñ+fÒ
n$ ms¡Te⁄\‘√ #·s¡´ »]|æ ms¡Te⁄\ kÕeTsêú´ìï ‘·–ZkÕÔj·Tì ¬s’‘·T\T >∑T]Ô+#·Tø√yê*.
6. kÕ<Ûës¡D+>± <=]πø j·T÷]j·÷, ‘Ó\¢s¡ø£+ eT÷´πs{Ÿ Ä|òt b˛{≤wt eT]j·TT ˙{Ï˝À ø£]π> ø±+ô|¢ø˘‡
ms¡Te⁄\‘√ ø£\|ü&É+ e\¢ |ü+≥jÓTTø£ÿ qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡eTT eT]j·TT bı{≤wt\ nedüsê\qT
rs¡TÃø√e#·TÃqT.
7. ˇπø {≤´+≈£î˝À ø£*|æq $$<Ûä s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T ˇø£ <ëì‘√ eTs=ø£{Ï ‘˚*ø£>± ø£*dæ b˛j˚T
dü«uÛ≤yêìï ø£*– ñ+&Ü*. Á<äes¡÷|ü+˝À ñ+&˚ ms¡Te⁄\T ≈£L&Ü e÷¬sÿ{Ÿ ˝À <=s¡T≈£î‘êsTT. ø±ì Ç$
KØ<Ó’q$ ø±ã{Ϻ n~Ûø£ $\Te >∑\ ñ<ë´q |ü+≥˝À¢ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
8. |ü+≥≈£î dæbÕò s¡T‡ #˚dqæ yÓTT‘·+Ô b˛wüø±\qT |üP]Ô |ü+≥ ø±\+˝À n+~+#˚ $<Û+ä >± s√Eyê] yÓ÷‘ê<äTqT
˝…ø£ÿ>∑≥Tºø√yê*.

294
9. Á<äe ˝Ò<ë bı&ç s¡÷|ü+˝À ñ+&˚ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\qT {≤´+≈£î˝À ø£*ù|≥|ü&ÉT {≤´+≈£î |ü]e÷DeTT˝À
70 XÊ‘·+ $T+#·≈£î+&É ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*.
10. |òü]ºπ>wüHé e´e~Û, kÕ>∑T ˙s¡T n+~+#˚ e´e~Û˝À n+‘·sꓤ>∑yÓTÆ ñ+&Ü*. |òü]ºπ>wüHé e´e~Û m|ü&ÉT kÕ>∑T
˙s¡T n+~+#˚ e´e~Û ø£Hêï ‘·≈£îÿe>± ñ+&Ü*.
11. |òü]ºπ>wüHé Á|üÁøÏj·T ÁbÕs¡+_Û+#˚ eTT+<äT ø=~›ùd|ü⁄ Á&ç|t e´edüúqT q&ç|æ+#ê*. Bì e\¢ bı\+ n+‘·{≤
düe÷qyÓTÆq ˇ‹Ô&ç‘√ ˙s¡T $&ÉT<ä\ ne⁄‘·T+~.
12. Á&ç|t dædüº+qT ø=~›ùd|ü⁄ q&ç|æ, ˙{Ï ˇ‹Ô&ç dæús¡+>± ñqï|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T |òü]ºπ>wüHéqT ÁbÕs¡+_Û+#ê*. Bì
e\¢ dædüº+˝À <ä÷s¡+>± ñqï Á&ç|üŒs¡T¢ ≈£L&Ü düe÷q |”&Éq+‘√ ˙{Ïì, b˛wüø±\qT yÓTTø£ÿ\≈£î
n+~e«>∑\T>∑T‘êsTT.
13. |òü]ºπ>wüHé ‘·s¡Tyê‘· ìØí‘· e´e~Û˝À Á&ç|t e´edüúqT ø=~›ùd|ü⁄ q&ç|æ+#ê*. Bì e\¢ ô|’|ü⁄\˝À eT]j·TT
Á&ç|üŒs¡¢˝À $T–*b˛sTTq b˛wüø±\ neX‚cÕ\T ø£&ç– y˚j·Tã&ÉT‘êsTT. ìØí‘· e´e~Û ø£Hêï eTØ m≈£îÿe
ùd|ü⁄ >∑qTø£ ˙{Ïì |ü+|æ‘˚ yÓTTø£ÿ\ y˚s¡¢ <ä>∑Zs¡˝À ñqï b˛wüø±\T uÛÑ÷$T˝À|ü* bıs¡˝À¢øÏ Ç+øÏb˛‘êsTT.
#Ós¡≈£î |ü+≥≈£î Á&ç|t <ë«sê b˛wüø±\ j·÷»e÷q´+ô|’ nqø±|ü*¢˝À »]|æq |ü]XÀ<Ûäq˝À, dæbòÕs¡düT
#˚dæq qÁ‘·»ì eT]j·TT bı{≤wt ms¡Te⁄\qT j·T÷]j·÷, eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt (‘Ó\¢ì) s¡÷|ü+˝À Hê{Ïq
30 s√E\ qT+&ç 180 s√E\ es¡≈£î yês¡+ e´e~Û˝À 20 <äbòÕ\T>± n+~+∫q|ü⁄&ÉT uÛÑ÷$T˝À y˚ùd |ü<ä∆‹
ø£+fÒ düTe÷s¡T 20.1 XÊ‘·+ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç bı+<äe#·Ãì ìsê∆]+#·&É+ »]–+~. uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄qT
HêfÒ≥|ü&ÉT #êfi¯fl˝À y˚j·T&É+ eT+∫~.
|ü{Ϻø£ 1 : $$<Ûä ms¡Te⁄\ jÓTTø£ÿ ˙{Ï˝À ø£]π> dü«uÛ≤eeTT
ms¡Te⁄\T ˙{Ï˝À ø£]π> dü«uÛ≤eeTT
(Á>±eTT\T ˇø£ ©≥s¡T ˙{Ï˝À 200 c e<ä›)
m. qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\T
1. nyÓ÷àìj·T+ HÓÁ’ fÒ{Ÿ 1920
2. j·T÷]j·÷ 1100
3. ø±*¸j·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ 1290
_. uÛ≤dü´s¡+ ms¡Te⁄\T
1. yÓ÷H√ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ 400
2. j·T÷]j·÷ bòÕùdŒ¤{Ÿ 495
3. bòÕk˛Œ¤]ø˘ ÄeT¢eTT 457
dæ. bı{≤wt ms¡Te⁄\T
1. bı{≤wæj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ 310
2. bı{≤wæj·T+ ø√¢¬s’&é 340
3. eT*º ` ¬ø. 320
4. mHé.|æ.¬ø. $TÁX¯eT+ 330

295
|ü{Ϻø£ 2 : |òü]ºπ>wüHé ø=s¡≈£î @ @ ms¡Te⁄\T ø£\|üe#·TÃ, ø£\|ü≈£L&É<√ á ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À dü÷∫+#·ã&ç+~.

dæ

dæ ` ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·Te#·Tà mdt.dæ. ` ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·Tsê<äT

m˝Ÿdæ ` ø=+‘· es¡≈£î ø£\|üe#·TÃ
|òü]ºπ>wüHé ms¡Te⁄\ $esê\T
1. j·T÷]j·÷ 5. yÓ÷H√ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ
2. nyÓ÷àìj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ 6. yÓ÷H√ bı{≤wæj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ
3. nyÓ÷àìj·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ 7. bı{≤wæj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ
4. ø±*¸j·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ
ñ<ëVü≤s¡D: ‘˚*ø£bÕ{Ï mÁs¡H˚\˝À¢ y˚s¡TX¯q>∑ kÕ>∑T #˚j·TTq|ü&ÉT Á&ç|ü <ë«sê ˙{Ïì $‹Ôq 20 s√E\
‘·sê«‘· Á|ü‹ eT÷&Ée s√E 10 $T.MT. ˙{Ïì 65 s√E\ es¡≈£î, n≥T ‘·sê«‘· |üø£«<äX¯ es¡≈£î 15 $T.MT.
˙{Ïì Çyê«*.
˙{Ï <ë«sê ms¡Te⁄\ yê&Éø£eTT á ÁøÏ+<ä ‘Ó*|æq $<Ûä+>± y˚s¡TXËq>∑ |ü+≥≈£î yê&É≥+ e\¢ n~Ûø£
~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃ. ˙s¡T ns¡>∑+≥ e~*q ‘·sê«‘· yÓ+#·TØ dædüº+qT neT]à ã¬ø≥Tº˝À ˝Òø£ ô|ò]º˝…’»s¡T
{≤+≈£î˝À ˙{Ï˝À ø£]>π ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äTqT mø£sê≈£î ÁøÏ+<ä ‘Ó*|æq $<Û+ä >± ø£*|æ Á&ç|ü <ë«sê |ü+|üe#·TÃqT.
ms¡Te⁄\T Ç∫Ãq ‘·sê«‘· ˙{Ïì ø£˙düeTT ns¡>∑+≥ es¡≈£î |ü+|æ+#ê*.

296
y˚sT¡ XËq>∑˝À »]|æq |ü]XÀ<Ûqä \˝À, |ü+≥ $‹Ôq 25 s√E\ ‘·sê«‘· 5 s√E\ e´e~Û‘√ düe÷q yÓ÷‘ê<äT˝À
mø£sê≈£î 500 Á>±eTT\T j·T÷]j·÷, 1.5 øÏ˝À\ yÓ÷H√ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤≥T, 2.5 øÏ˝À\ dü˝ÒŒ¤≥T Ä|òt
bı{≤wtqT 12 <äbòÕ\T>± Çe«≥+ e\¢, dæbòÕs¡düT #˚dæq ms¡Te⁄\qT <ä TøÏÿ˝À y˚ùd |ü<ä∆‹ ø£+fÒ n~Ûø£
~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃqT. ˙{Ïì Ç∫Ãq ‘·sê«‘· ms¡Te⁄\qT Çyê«*‡ e⁄+≥T+~.

|òü]ºπ>wüHé |ü<ä∆‹˝À ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ dü+ã+~Û+∫ Ç‘·s¡ $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+)
|ü]bÕ\q uÛÑeq+, m.mHé.õ.ÄsY.m.j·TT., ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
bò˛Hé HÓ+ : 98485 72321

297
 uÛÑ÷kÕs¡+, kÕ>∑T˙s¡T eT]j·TT |ü+≥ yÓTTø£ÿ\ |üØø£å\
$<Ûëq+ ` ÄeX¯´ø£‘·
I. uÛÑ÷kÕs¡ (eT{Ϻ ˝Ò<ë eTè‹Ôø£) |üØø£å
H˚\\T yê{Ï˝Àì düVü≤»+>± ñqï b˛wüø£ |ü<ësêú\‘√ bÕ≥T, n<äq+>± y˚d æq ùd+Á~j·T eT]j·TT
s¡kÕj·TìøÏ ms¡Te⁄˝À¢ì b˛wüø±\qT yÓTTø£ÿ\≈£î n+<äCÒdæ |ü+≥ ~>∑Tã&çøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘êsTT. ø±ã{Ϻ H˚\˝À¢
ñqï uÛÑ÷kÕsêìï ‘·s¡#·÷ ‘Ó\TdüTø√e&É+ m+‘√ nedüs¡+. ‘·<ë«sê ms¡Te⁄\ yê&Éø£+˝À nqedüs¡|ü⁄ Ks¡TÃ\T
#˚jT· ≈£î+&Ü, uÛ÷Ñ kÕsêìï ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷, n~Ûø£ eT]j·TT düTdæsú ¡ ~>∑Tã&ÉT\qT bı+<äe#·TÃ. BìøÏ dü+ã+~Û+∫
¬s’‘·T\T ‘·eT bı\+˝Àì eT{Ϻì esê¸<Ûës¡ uÛÑ÷eTT\˝À 3 dü+ˆˆ\≈£î ˇø£kÕ] eT]j·TT ˙{Ï edü‹ ÁøÏ+<ä
3 |ü+≥\ø=ø£kÕ] |üØø£å #˚sTT+#·T≈£î+fÒ eT+∫~. b˛wüø£ |ü<ësêú\ >∑T]+#˚ ø±ø£, uÛÑ÷$T˝Àì #Í&ÉT
>∑TD≤\qT, düTqï+ XÊ‘êìï, H˚\ ø±\TcÕ´ìï >∑T]Ô+#˚+<äT≈£î ≈£L&Ü eTè‹Ôø£ (eT{Ϻ) |üØø£å #˚sTT+#·Tø√yê*.
uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å˝À nìï{Ïø£Hêï eTT+<äT ‘Ó\TdüTø√yê*‡q $wüj·T+ eT{Ϻ qeT÷HêqT ùdø£]+#·&É+.
uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å ø=s¡≈£î rj·Te\dæq eT{Ϻ qeT÷Hê dü]jÓÆTq~ ø±ì#√, <ëì uÛÖ‹ø£, s¡kÕj·Tìø£ eT]j·TT Je
\ø£åD≤\T eTq bı\+ \ø£åD≤\qT Á|ü‹_+_+#˚~>± ñ+&É<äT. Bì e\q #˚sTT+∫q uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å, <ëìøÏ
nqT>∑TD+>± #˚dæq ms¡Te⁄\ dæbòÕs¡T‡\T e´s¡úeTe⁄‘êsTT. n+‘˚ø±ø£, ˇø=ÿø£ÿkÕ] ‘·|ü&ÉT dæbòÕs¡T‡\T ≈£L&Ü
#˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±ã{Ϻ, eT{Ϻ qeT÷Hê ùdø£s¡D˝À á ÁøÏ+~ C≤Á>∑‘·Ô\qT ‘·|üŒø£ bÕ{Ï+#ê*.
Q bı\+˝À ªVμ Äø±s¡+˝À >∑&ç¶C≤‹ |ü+≥˝…’q e], C§qï, yÓTTø£ÿC§qï, dü»®, #Ói≈£ î yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\≈£î
15 ôd+.MT. es¡≈î£ eT]j·TT ˝À‘Óq’ y˚sT¡ e´edü∆ >∑\ y˚sT¡ X¯q>∑, Á|ü‹,Ô n|üsê\T, ≈£Ls¡>±j·T\T yÓTT<ä\>∑T
|ü+≥\˝À 30 ôd+.MT. es¡≈£î bÕs¡‘√ >∑T+≥ rdæ, n+<äT˝À ô|’bıs¡ qT+∫ ÁøÏ+~ es¡≈£î ˇø£ Á|üø£ÿ>±
eT{Ϻì ùdø£]+#ê*.
Q á $<Ûä+>± mø£sê $d”Ôs¡í+˝À 8`10 #√≥¢ ùdø£]+∫q eT{Ïºì ˇø£ <ä>∑Zs ¡ #˚]Ã, u≤>± ø£*|æ 4 uÛ≤>±\T>±
#˚j·÷*. n+<äT˝À m<äT{Ï uÛ≤>±\T rdüT≈£îì, $T>∑‘ê uÛ≤>±\T rdæy˚j· ÷*. á $<Ûä+>± eT{Ϻ 1/2 øÏ˝À
e#˚à es¡≈£î #˚j·÷*.
Q Ç˝≤ ùdø£]+∫q eT{Ϻ˝À sêfi¯ó¢, |ü+≥ y˚s¡T¢, yÓTT<äfi¯ófl ˝Òq≥T¢>∑ #·÷düTø=ì, ˙&É˝À Äs¡ìyê«*.
Q eT{Ϻ qeT÷Hê ø=s¡≈£î bı\+˝À eT{Ϻì Á‘·$«, ùdø£]+∫q|ü⁄&ÉT
` >∑≥¢ <ä>∑Zs¡˝ÀqT eT]j·TT |ü+≥ ø±\«\˝ÀqT eT{Ϻì rdüTø√sê<äT.
` #Ó≥¢ ÁøÏ+<äqTqï bı\+ uÛ≤>∑+ qT+∫ eT{Ϻì ùdø£]+#·sê<äT.
` ms¡Te⁄ (|üX¯óe⁄\ ù|&É, ø£+b˛düTº, e]àø£+b˛düTº, |ü∫Ãs=≥º yÓTT<ä\>∑Tq$) ≈£î|üŒ\T y˚dæ ñ+∫q
#√≥ eT{Ϻì ùdø£]+#·sê<äT.
` m|ü&É÷ ˙s¡T ì\ã&˚ |ü\¢|ü⁄ düú\+˝À eT{Ϻì ùdø£]+#·sê<äT.
Q bı\+˝À yê\T m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT, <ëìì m‘·TÔ, |ü\¢|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\T>± $uÛÑõ+∫ y˚s¡T y˚s¡T>± eT{Ϻ
qeT÷Hê\qT ùdø£]+#ê*. n≥Te+{Ï dü+<äsꓤ˝À¢ ≈£L&É, ô|’q ‘Ó*|æq C≤Á>∑‘·Ô\T bÕ{Ï+#ê*.
Q bı\+˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&É #Í&ÉT ÁbÕ+‘·+>± ñqï≥T¢ nqTe÷q+ ø£*–‘˚ nø£ÿ&ç qT+&ç Á|ü‘˚´ø£+>± qeT÷HêqT

298
 rdæ y˚s¡T>± #Í&ÉT \ø£åD≤\ |üØø£å ø=s¡≈£î |ü+bÕ*. n+‘˚>±ì, n≥Te+{Ï eT{Ϻì u≤>∑T>± ñqï Ç‘·s¡
ÁbÕ+‘·|ü⁄ eT{Ϻ‘√ ø£\T|üsê<äT.
Q |ü+&É¢ ‘√≥\≈£î nqTyÓ’q H˚\\qT >∑T]Ô+#·Tq|ü⁄&ÉT >±ì, |ü+&É¢ #Ó≥¢ ≈£î @yÓ’q b˛wüø£ |ü<ësêú\T eT]j·TT
Ç‘·s¡ düeTdü´\ >∑T]Ô+|ü⁄ ø=s¡≈£î eT{Ϻ qeT÷HêqT á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± rdüTø√yê*.
` kÕ<Ûës¡D+>± |ü+≥qT ã{Ϻ 3 qT+&ç 5 n&ÉT>∑T\ (1`2 MT) ˝À‘·T >∑T+≥ Á‘·$«, $&ç>± Á|ü‹
n&ÉT>∑T≈£î ø=+‘· eT{Ϻì (qeT÷Hê) ùdø£]+∫, uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å≈£î |ü+bÕ*.
` eT{Ϻ qeT÷Hê ø=s¡≈£î >∑T+≥ Á‘·e⁄«‘·Tqï|ü&ÉT @yÓ’Hê >∑{Ϻ bıs¡\T ñqï≥¢sTT‘˚ yê{Ï ˝À‘·T
eT]j·TT yê{Ï \ø£åD≤\ >∑T]+∫ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ rdüTø√yê*.
` |ü+&É¢ ‘√≥\ $wüj·T+˝À Ç˝≤+{Ï qeT÷Hê ùdø£s¡D mø£sê≈£î 2`4 #√≥¢ qT+∫ #˚ùdÔ #ê˝≤
eT+∫~.
Ç≥Te+{Ï qeT÷Hê\qT |üØø£å ø=s¡≈£î |ü+|ü⁄q|ü⁄&ÉT ªª|ü+&É¢ ‘√≥\≈£î nqTyÓ’q |üØø£å\ ø=s¡≈£îμμ nì
‘Ó*j·TCÒj÷· *.
Q bı\+˝Àì |ü\T ÁbÕ+‘ê\ (8`10 #√≥¢) qT+&ç ùdø£]+∫q eT{Ïºì ˝Ò<ë |ü+&É¢ ‘√≥ ø=s¡≈£î rdæq
eT{Ϻì >±ì, ø£*ù|+<äT≈£î j·T÷]j·÷ ˝Òø£ Ç‘·s¡ ms¡Te⁄\ dü+#·T\qT yê&Ésê<äT. Ç+<äTø=s¡≈£î X¯óÁuÛÑyÓTÆq
bÕ¢dæºø˘ w”≥TqT ñ|üjÓ÷–+#·T≥ eT+∫~.
Q á $<Ûä+>± ùdø£]+∫q eT{Ϻì u≤>± ˙&É˝À >±*øÏ Ä]q ‘·s¡Tyê‘· eT+∫ bÕ¢dæºø˘ u≤´>∑T˝À >±ì,
>∑T&Éd¶ +ü ∫˝À >±ì ì+|æ, ‘·eT≈£î düMT|ü+˝Àì e´ekÕj·T XÊK≈£î dü+ã+~Û+∫q uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØøå± øπ +Á<ëìøÏ
á ÁøÏ+~ düe÷#ês¡+‘√ |ü+bÕ*.
1. ¬s’‘·T ù|s¡T, düπs« HÓ+ãs¡T, Á>±eT+, eT+&É\+
2. ø±e\dæq |üØø£å (uÛÑ÷kÕs¡/#Í&ÉT/|ü+&É¢‘√≥ m+|æø£≈£î)
3. Ç+‘·≈£î eTTqT|ü⁄ |ü+≥, <ëìøÏ yê&çq ms¡Te⁄\T
4. y˚j·TuÀe⁄ |ü+≥
5. H˚\˝À >∑eTì+∫q @y˚ì düeTdü´\T
Q kÕ<Ûës¡D+>± ¬s’‘·T\T ø±–‘·+˝À ô|’q ‘Ó*|æq $wüj·÷\T Áyêdæ eT{Ϻ qeT÷Hê‘√ bÕ≥T dü+∫˝À y˚dæ
uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å πø+Á<ëìøÏ |ü+|ü⁄‘·T+{≤s¡T. Bì‘√ bÕ≥T, eTs=ø£ ø±–‘·+ô|’ Ç<˚ $wüj·÷\T Áyêdæ ô|’q
»‘· #˚dæ |ü+|æ‘˚ u≤>∑T+≥T+~. $esê\qT Áyêj·T{≤ìøÏ ô|ì‡˝ŸqT ñ|üjÓ ÷–ùdÔ y˚T\T.
uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ô|’ ìj·T+Á‘·D
eTq sêÁwüº+˝À $$<Ûä õ˝≤¢\˝À H˚\˝À¢ \uÛÑ´ uÛ≤dü«s¡|ü⁄ |ü]dæú‹ >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ <ëì \uÛÑ´‘·
eT<Ûä´düú+ qT+∫ m≈£îÿe kÕúsTT˝À ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. $$<Ûä |ü]XÀ<ÛäHê kÕúHê\˝À, H˚\˝Àì uÛ≤dü«s¡|ü⁄
\uÛÑ´‘·qqTdü]+∫ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ô|’ »]|æq |ü]XÀ<Ûäq\˝À uÛ≤dü«s¡+ \uÛÑ´‘· n~Ûø£+>± ñqï|ü&ÉT, <ëìì
‘·–+Z ∫ yê&çHê ≈£L&Ü ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>≈Z∑ î£ +&Ü n<˚ |ò\ü kÕj·÷ìï bı+<äe#·TÃqì |ò*ü ‘ê\T ‘Ó*j·TCÒdTü HÔ êïsTT.
eTq sêÁwüº+˝À, KØ|òt˝À eTTK´yÓTÆq |ü+≥˝…’q e], yÓTTø£ÿC§qï, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, y˚s¡TX¯q>∑˝À
H˚\˝À¢ uÛ≤dü«s¡eTT n~Ûø£+>± ñqï|ü&ÉT á ms¡Te⁄\ yê&Éø±ìï 25 qT+&ç 50 uÛ≤‘·+ es¡≈£î ‘·–Z+#·e#·Ãì
Á|ü‘˚´ø£ ÁfÒdüsY Á|üjÓ÷>±\T <ÛäèMø£]düTÔHêïsTT. e] |ü+≥˝À H˚\ uÛ≤dü«s¡|ü⁄ |ü]dæú‹ì ã{Ϻ, ôV≤ø±ºs¡T≈£î 100

299
qT+&ç 300 øÏ˝À\ dü÷|üsYqT (2`6 ãkÕÔ\T), ˝Òø£ 35 qT+&ç 112 øÏ˝À\ &çm|æì ( ãkÕÔ qT+&ç2¼ 3
4

ãkÕÔ\T) ‘·–Z+∫ yê&çHê ≈£L&Ü ~>∑Tã&ç @e÷Á‘·+ ‘·>∑Z≈£î+&Ü sêe&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n˝≤π> uÛÑ÷kÕs¡
|üØø£å\qqTdü]+∫ yÓTTø£ÿC§qï˝À ≈£L&Ü 25 qT+&ç 50 XÊ‘·+ es¡≈£î, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT˝À 50 qT+&ç 100
XÊ‘·+ es¡≈£î ‘·–Z+∫ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<äe#·TÃqT. ø±ã{Ϻ sêÁwüº ¬s’‘ê+>∑+ yê] bı˝≤˝À¢ì \uÛÑ´ uÛ≤dü«s¡|ü⁄
kÕúsTTì ã{Ϻ, uÛ≤dü«s¡|ü⁄ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+˝À ìj·T+Á‘·D bÕ{Ï+∫ ms¡Te⁄\ô|’ Ks¡TÃqT ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃqT.
II. kÕ>∑T˙{Ï |üØø£å :
|üPs¡«+ kÕ>∑T˙{Ï jÓTTø£ÿ HêD´‘·ô|’ m≈£îÿe nqTe÷Hê\T ˝Òø£ s¬ ‘’ T· \T ìs¡“j
¤ T· +>± yê&ÉT‘·T+&˚yês¡T.
ø±˙ ô|s¡T>∑T‘·Tqï ˙{Ï ø=s¡‘· e\q uÛÑ÷$T˝Àì bıs¡\ qT+&ç ˙{Ïì ‘√&ÉT≥ e\q (uÀs¡T¢) m≈£îÿe \eD≤\T
H˚\ ñ|ü]‘·\+ô|’ #˚] |ü+≥ m<äT>∑T<ä\≈£î Vü‰ì ø±s¡ø£eTe⁄‘·THêïsTT. Bì e\q |ü+≥\T dü]>± m<ä>∑ø£
b˛e≥y˚T ø±≈£î+&É, H˚\\T ≈£L&Ü u≤>∑T#˚ùd+<äT≈£î M\T|ü&Éì Ø‹˝À #Ó&çb˛j˚T+<äT≈£î ÄkÕÿs¡eTTqï~.
Ç≥Te+{Ï Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&É≈£î+&Ü, Áø=‘·Ô>± Á‘·$«q uÀs¡ T u≤e⁄\ ˙s¡T, qs¡‡Ø\ ø=s¡≈£î y˚πs
ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ‘Ó|æŒ+∫ yê&˚ ˙{Ïì yÓTT<ä≥ |üØø£å #˚dæ Ä ‘·s¡Tyê‘· yê&ÉTø√e&É+ eT+∫~.
Q kÕ>∑T˙{Ï |üØø£å ø=s¡≈£î bı\+˝Àì uÀs¡T u≤$ ˙{Ïì |ü+|ü⁄˝À düTe÷s¡T 20`30 ì$TcÕ\T ãj·T≥≈£î
e<ä*ô|{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· eT+∫ bÕ¢dæºø˘ d”kÕ˝À düTe÷s¡T 500 $T.©. (ns¡©≥s¡T) rdæ düMT|ü uÛÑ÷kÕs¡
|üØøå± øπ +Á<ëìøÏ |ü+bÕ*. M\sTTq+‘· es¡≈î£ >±E d”kÕ ã<äT\T bÕ¢dæøº ˘ d”kÕqT yê&ÉT≥j˚T ÁX‚jT· düÿs¡+.
eT+<äT d”kÕ\qT yê&Ésê<äT. ˙{Ï qeT÷HêqT rùd d”kÕqT n<˚ ˙{Ï‘√ 3`4 kÕs¡T¢ ø£&–ç Ä ‘·sT¡ yê‘· ˙{Ï
qeT÷Hê‘√ ì+|ü⁄ø√yê*. d”kÕ eT÷‘·‘√ >±* ˝Ò≈£î+&Ü ˙{Ï‘√ |üP]Ô>± ì+bÕ*.
Q ø±\Te\T ˝Ò<ë #Ós¡Te⁄\ qT+&ç qeT÷Hê ˙{Ïì rùd≥|ü&ÉT ˇø£ ô|<ä› ø£ Ás¡≈£î ∫qï ã¬ø{ŸqT ø£{Ϻ ˇ&ÉT¶≈£î
<ä÷s¡+>± ˙{Ïì rj·÷*. Ä ˙{Ï‘√ d”kÕqT 2`3 kÕs¡T¢ ø£&ç–, Ä ‘·s¡Tyê‘· qeT÷Hê‘√ ì+bÕ*.
Q ˇø=ÿø£ÿkÕ] |ü]ÁX¯eT\ qT+&ç e~* ô|≥ºã&çq ˙{Ïì ≈£L&É |üØø£å #˚j·T e\dæ edüTÔ+~. n≥Te+{Ï
dü+<äsꓤ\˝À Ä ˙s¡T bı\+˝À yÓTT<ä≥ Á|üy˚•+#˚ düú\+ e<ä› ˙{Ï qeT÷HêqT rj·÷*. n˝≤π> M\sTT‘˚
n<˚ ˙s¡T |ü]ÁX¯eT Äes¡D+ qT+&ç ãj·T≥≈£î e∫Ãq ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ≈£L&É qeT÷HêqT rdæ |üØø£å
ø√düeTT |ü+|æ‘˚, ¬s+&ç+{Ï ˙{Ï HêD´‘· b˛*ø£ ˝Òø£ e´‘ê´kÕìï >∑eTì+#·e#·TÃ.
Q kÕ>∑T˙{Ï HêD´‘· |üØø£å ø=s¡≈£î qeT÷HêqT ùdø£]+∫q yÓ+≥H˚ 6 >∑+ˆˆ\ ˝À|ü⁄ <ä>∑Zs¡˝Àì düMT|ü
uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å πø+Á<ëìøÏ |ü+bÕ*. qeT÷Hê‘√ bÕ≥T ¬s’‘·T ù|s¡T, düπs« HÓ+ãs¡T, uÀs¡T ˝Òø£ ø±\Te
$esê\T, Á>±eT+, eT+&É\+ ‘·~‘·s¡ $wüj·÷\T ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
III. |ü+≥ yÓTTø£ÿ\T / |ü+&É¢ #Ó≥¢ Ä≈£î\ qeT÷Hê |üØø£å :
ø=ìï |ü]dæú‘·T˝À¢ eTTK´+>± |ü+&É¢ ‘√≥˝À¢ #Ó≥T¢ ø=ìï dü+e‘·‡sê\ ‘·s¡Tyê‘· uÛÑ÷$T n&ÉT>∑T
bıs¡\˝Àì Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\ e\q>±ì, uÛÑ÷$T ìkÕ‡s¡eTe≥+ e\q >±ì b˛wüø£ |ü<ës¡úeTT\ ˝À|ü
\ø£åD≤\T #·÷|ækÕÔsTT. Ç≥Te+{Ï dü+<äsꓤ˝À¢ H˚\ ñ|ü]‘·\ bıs¡\ eT{Ϻø£Hêï, #Ó≥¢ jÓTTø£ÿ uÛ≤>±\qT,
eTTK´+>± Ä≈£î\qT |üØø£å#˚dæ b˛wüø£ |ü<ësêú\ ˝ÀbÕ\qT düe]+#·Tø√e#·TÃ. ø=ìï |ü]dæú‘·T˝À¢ kÕ<Ûës¡D
yê]¸ø£ |ü+≥˝À ≈£L&Ü |ü+≥ Hê{Ïq ‘·sê«‘· b˛wüø£ |ü<ësêú\T, eTTK´+>± dü÷ø£åàb˛wüø£ |ü<ësêú\ ˝ÀbÕ\T

300
ø£ì|ækÕÔsTT. á |ü]dæú‘·T˝À¢ |ü+≥ jÓTTø£ÿ uÛ≤>±\qT |üØø£å #˚sTT+∫ ‘·<äqT>∑TD+>± #·s¡´\T rdüTø=ì |ü+≥
~>∑Tã&ç eT]j·TT HêD´‘· ‘·>∑Z≈£î+&Ü #˚düTø√e#·TÃ.
Q |ü+≥ jÓTTø£ÿ Ä≈£î\T eT]j·TT #Ó≥¢ Ä≈£î\˝À @yÓq’ ˝ÀbÕ\Tqï≥T¢ dü+<˚V≤ü + ø£*–q|ü⁄&ÉT eTTK´+>± n$
ô|s¡>∑≈£î+&Ü, ∫qï$>∑, |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T>± ˝Òø£ mÁs¡>± e÷s¡T‘·Tqï≥¢sTT‘˚ yÓ+≥H˚ |üØø£å #˚sTT+#ê*.
nsTT‘˚ á ∫Vü‰ï\T ø°≥ø±\T ˝Ò<ë s√>∑+ e\q e∫Ãq$ ø±eì ìsê∆s¡D #˚dü T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘·H˚ yÓTTø£ÿ/
#Ó≥Tº Ä≈£î\qT b˛wüø£ |ü<ës¡ú ˝ÀbÕ\ ø=s¡≈£î |üØø£å #˚sTT+#ê*. Ç≥Te+{Ï |üØø£å ø=s¡≈£î, @ |ü+≥˝À @
uÛ≤>±ìï|üØø£å≈£î |ü+bÕ˝À |ü{Ϻø£˝À sTTe«ã&ç+~. ì]∆wüºyÓTÆq dü+K´˝Òq|üŒ{ÏøÏ, |ü]dæú‘·T\ø£qT>∑TD+>±
ˇø£ mø£sê˝À dü+<˚Vü‰düŒ<äeTT>∑ ñqï 8`10 #√≥¢ Ä≈£î\qT ùdø£]+∫ qeT÷Hê>± |ü+bÕ*.
Q qeT÷Hê ø=s¡≈£î rj·Te\dæq |ü+≥ Ä≈£î\qT X¯óÁuÛÑyÓTÆq #˚‘·T\‘√ Á‘· T+∫ / rdæ eT+∫ ˙{Ï‘√ u≤>±
ø£&ç–, Äs¡u…{Ϻ, eT+∫ ø±–‘·|ü⁄ dü+#·T˝À¢ y˚dæ ø±e\dæq düe÷#êsêìï (¬s’‘·T ù|s¡T, |ü+≥ù|s¡T, Á>±eT+,
eT+&É\+ ‘·~‘·s¡ $esê\T) bı+<äT|üs¡∫ Á|üjÓ÷>∑XÊ\≈£î |ü+bÕ*.
Q á |üØø£å\qT 4`5 s√E˝À¢ |üP]Ô #˚sTT+#·T≈£îH˚ @sêŒ≥T #˚düTø√yê*.
Q Á|üdüTÔ‘·+ á |üØø£å\qT Á<ëø£å, ns¡{Ï eT]j·TT m>∑TeT‹øÏ nqTyÓ’q |ü+&É¢ ‘√≥˝À¢ bÕ{ÏdüTÔHêïs¡T. á |üØø£å
ø=s¡≈î£ Á|ü‘´˚ ø£ dü<Tä bÕj·÷\T ø£*–q Á|üj÷Ó >∑XÊ\\T ø±e\dæ ñqï+<äTq Ç|ü&ç|ü &˚ sTT$ ÁbÕ#·Ts¡´+˝ÀøÏ
edüTqÔ ï$.
|ü+≥ ù|s¡T |üØø£å ø=s¡≈£î ùdø£]+#ê*‡q uÛ≤>∑+
e÷$T&ç |üP]Ô>∑ ‘·j·÷s¡sTTq Áø=‘·Ô Ä≈£î
Nì, ìeTà |üP]Ô ‘·j·÷s¡sTTq Áø=‘·Ô Ä≈£î (ø=eTà ∫es¡q)
ns¡{Ï ô|’ qT+&ç 3e Ä≈£î (áHÓ rdæy˚dæ)
Á<ëø£å 5e Ä≈£î ‘=&çeT
e] ô|’ qT+&ç 3e Ä≈£î
#Ós¡≈£î ô|’ qT+&ç 3 qT+&ç 5e Ä≈£î
Á|ü‹Ô ô|’ qT+&ç 3e Ä≈£î
IV |üØø£å |òü*‘ê\ $X‚¢wüD :
uÛÑ÷kÕs¡, kÕ>∑T˙{Ï, |ü+≥ Ä≈£î\ |üØøå± |òü*‘ê\qT $X‚¢wæ+#˚+<äT≈£î |üØø£å\T »]|æq #√≥ ñqï
n~Ûø±s¡T\ düV‰ü j·T+ rdüTø√yê*. |ò*ü ‘ê\T b˛düTº <ë«sê eùd,Ô düMT|ü+˝À ñqï e´ekÕj·TXÊK n~Ûø±s¡T\qT
>±ì, e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúHê˝À¢ì dü+ã+~Û+‘· XÊÁdüÔy˚‘·Ô\qT >±ì dü+Á|ü~+#ê*. ‘·<äqT>∑TD+>±
#·s¡´\T ‘·ø£åD+ rdüTø√yê*.
Q uÛÑ÷kÕs¡ |üØøå± πø+Á<ä+ qT+∫ \_Û+#˚ dü\Vü‰\T :
1. uÛÑ÷kÕsêìï ìsê›]+∫, y˚j·Te\dæq |ü+≥\T, y˚j·Te\dæq ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äTqT ìs¡ísTT+#·&É+
2. düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\qT >∑T]Ô+∫, u≤>∑T#˚ùd $<ÛëHê\T, j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T dü÷∫+#·&É+
3. dü÷ø£åàb˛wüø±\qT $X‚¢wüD #˚dæ dü\Vü‰\T Çe«&É+
ªªdüeT‘·T\ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å\ e\¢ e÷Á‘·y˚T kÕ<Ûä´ |ü&ÉT‘·T+~μμ.

301
302
 Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
uÛÑ÷kÕs¡ |üØøå± πø+Á<ë\T
Áø£.dü+. õ˝≤¢ |ü]XÀ<Ûäq πø+Á<ä+/e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\/ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+
1. ∫‘·÷Ôs¡T ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕ∆q+, ‹s¡T|ü‹
2. ∫‘·÷Ôs¡T l y˚+ø£fÒX¯«s¡ e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\, ‹s¡T|ü‹
3. ∫‘·÷Ôs¡T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕ∆q+, ô|s¡Te÷fi¯fl|ü˝…¢
4. yÓ’.j·Tdt.ÄsY.ø£&É|ü e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕ∆q+, }≥T≈£Ls¡T
5. HÓ\÷¢sT¡ ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, HÓ\÷¢s¡T
6. ø£s¡÷ï\T ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕ∆q+, q+<ë´\
7. nq+‘·|ü⁄s¡+ e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕ∆q+, nq+‘·|ü⁄s¡+
8. nq+‘·|ü⁄s¡+ ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, nq+‘·|ü⁄s¡+
9. >∑T+≥÷s¡T ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕ∆q+, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T
10. >∑T+≥÷s¡T ñ|ü˙{Ï |ü]XÀ<Ûäq kÕ∆q+, u≤|ü≥¢
11. >∑T+≥÷s¡T e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\, u≤|ü≥¢
12. $XÊK|ü≥ï+ ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕ∆q+, nqø±|ü*¢
13. |ü•ÃeT >√<ëe] ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕ∆q+, e÷s¡TfÒs¡T
14. lø±≈£îfi¯+ e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\, HÓ’sê

uÛÑ÷kÕs¡+, kÕ>∑T ˙s¡T eT]j·TT |ü+≥ yÓTTø£ÿ\ |üØø£å\ $<Ûëq+ ÄeX¯´ø£‘· >∑T]+∫q eT]ìï $esê\≈£î
dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (kÕsTT˝Ÿ ôd’Hé‡)
ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ‹s¡T|ü‹
ôd˝Ÿ: 98484 65232

303
 rs¡ ÁbÕ+‘·|ü⁄ H˚\˝À¢ ˙{Ï j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T eT]j·TT
uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï yê&Éø£+˝À bÕ{Ï+#·e\dæq yÓTfi¯≈£îe\T
Ä+Á<Ûä ø√kÕÔ rs¡eTT˝À 8.23 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ ÇdüTø£ H˚\\T ñHêïsTT. n+<äT˝À 1.738 \ø£å\
ôV≤ø±ºs˝¢¡ À ˙{Ï eT≥ºeTT uÛ÷Ñ $T ñ|ü]‘·\eTT qT+&ç 0.3`3.0 MT. ˝À‘·T˝À ñ+≥T+~. á H˚\˝À¢ y˚d$ü ø±\+˝À
˙{ÏeT≥ºeTT uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\+ qT+&ç 1.8 ` 3.0 MT.\ ˝À‘·T≈£î ~– eTs¡\ es¡¸|ü⁄˙s¡T Ç+≈£î≥ e\q
qe+ãsY HÓ˝≤Ks¡T≈£î ˙{ÏeT≥ºeTT 0.3 ` 0.5 MT.\ ˝À‘·T≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+~. es¡¸eTT <ë«sê uÛÑ÷$T˝ÀìøÏ
Ç+øÏq eT+∫ ˙s¡T, ˝À‘·T˝À ñHêï ñ|ü ˙{Ïô|’ ø£≥ø±\T>± @s¡Œ&É≥+ á ÇdüTø£ H˚\\ Á|ü‘˚´ø£‘·.
n+<äTe\q ¬s’‘·T\T ÇdüTø£ H˚\˝˝À <=s¡Te⁄\T Á‘·$«, Ä <=s¡Te⁄˝ÀìøÏ }≥ <ë«sê e#·Tà eT+∫˙{Ïì
≈£î+&Éb˛‘· b˛dæ, ø±j·T>∑÷s¡\T |ü+&ç+#·&ÉeTT, e], $Ts¡|ü, eØ®ìj· ÷ bı>±≈£î, j·T÷ø£*|òüºdt, dü]«Hês¡T
eTfi¯ófl eT]j·TT ∫qï ∫qï |üP\‘√≥\T ô|+#·&ÉeTT #˚kÕÔs¡T. ˇø=ÿø£ÿ <=s¡Te⁄ düTe÷s¡T 160`200 (4`5
ôd+≥T¢) #·.MT. $d”Ôs¡íeTT ø£*– düTe÷s¡T 800 #·.MT. $d”Ôs¡íeTT˝À ô|’s¡T¢ |ü+&ç+#·T≥≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT. ˇø£
ôV≤ø±ºs¡T uÛÑ÷$T˝À 10 <=s¡Te⁄\ Á‘·e⁄«≥ e\q Á|ü‹ ôV≤ø±ºs¡Tq≈£î düTe÷s¡T 2000 #·.MT. uÛÑ÷$T nq>±
nsTT<äe e+‘·T <=s¡Te⁄\ ÁøÏ+<ä eè<Ûë ne⁄‘·T+~. á $<Ûeä TT>± rs¡ÁbÕ+‘·eTT˝À kÕ>∑T#˚jT· T≥≈£î jÓ÷>∑´yÓTqÆ
düTe÷s¡T 34760 ôV≤ø£ºs¡T¢ uÛÑ÷$T <=s¡Te⁄\ ÁøÏ+<ä eè<Ûë ne⁄‘·T+~. á ÇdüTø£ H˚\˝À¢ ùd<ä´ jÓ÷>∑´yÓTÆq
eT+∫ ˙{Ï bıs¡ ˝À‘·T ‘·≈£îÿe>± ñqï+<äTq >=≥º|ü⁄u≤e⁄\T <ë«sê HêD´yÓTÆq ˙s¡T \uÛÑ´eTT ø±<äT.
u≤|ü≥¢˝Àì nœ\uÛ≤s¡‘· düeTq«j·T ñ|ü˙{Ï |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<äeTT˝À |üì#˚j·TT#·Tqï e´ekÕj·T
$X¯«$<ë´\j·T XÊgE„\T á düeTdü´\T |ü]wüÿ]++#·{≤ìøÏ, eTT+<äT>± ˙{Ï eT≥ºeTT˝ÀqT eT]j·TT \eD
kÕ+Á<ä‘·˝ÀqT e#·Tà e÷s¡TŒ\qT n<Ûä´j·TqeTT #˚dæ, ø=‘·Ô Á|üÁøÏj·T ø£ìô|{≤ºs¡T. á Á|üÁøÏj·T kÕsπø‹ø£
|üs+¡ >± m≈£îÿe kÕ>∑T˙{Ï \uÛ´Ñ eTj˚T´≥≥T¢ #˚jT· T≥j˚T >±ø£ dü÷ø£Îùd<ä´ |ü<‹∆ä <ë«sê ˙{Ïì düeTs¡e∆ +‘·eTT>±
ñ|üjÓ÷–+#·T≥≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. á q÷‘·q <=s¡Te⁄ |ü<ä∆‹˝À düT e÷s¡T 2 ôV≤ø£ºs¡T¢ uÛÑ÷$T eT<Ûä´˝À
yÓTT<ä≥ 4 ˝Òø£ 6 n&ÉT>∑T\ (1.2`1.8 MT.\.) yê´düeTT ø£*–q dæyÓT+≥T es¡\qT 4.8 MT.\. ˝À‘·T es¡≈£î
uÛÑ÷$T˝ÀìøÏ ~+#ê*. á u≤$ kÕ<Ûës¡DeTT>± ¬s’‘·T\T ‘·e⁄«≈£îH˚ <=s¡Te⁄˝≤>±H˚ |üì#˚düTÔ+~. 4 ˝Òø£ 6
n+>∑Tfi≤\ yê´düeTT ø£*– eT÷&ÉT ˝Òø£ Hê\T>∑T es¡Tdü\˝À ∫qï ∫qï s¡+Á<ÛäeTT\T ø£*–q eT{Ϻ, dæyÓT+≥T
˝Òø£ |æ.$.dæ. ô|’|ü⁄\qT y˚dü$˝À ˙{Ï eT≥ºeTTqqTdü]+∫ 2.5 ˝Òø£ 3.0 MT.\. ˝À‘·Tq u≤$øÏ Çs¡T|üø£ÿ˝≤
35 MT.\. #=|üq yÓTT‘·+Ô 70 MT.\. bı&Ée⁄q neTsêÃ*. yÓTT<ä≥ u≤$øÏ ô||’ ⁄ü \T neTs¡TÃ≥≈£î ìs¡sí TT+∫q
˝À‘·T˝À¢ u≤$ ˝À|ü* qT+&ç s¡+Á<Ûeä TT #˚dæ yÓ\T|ü* qT+&ç ô||’ ⁄ü \qT neTsêÃ*. ô||’ ⁄ü \T uÛ÷Ñ $T˝À neTs¡TÃq|ü⁄&ÉT
s¡+Á<ÛäeTT\T ÁøÏ+~ yÓ’|ü⁄q≈£î ñ+&ÉTq≥T¢ neT]à ô|’|ü⁄\ #·T≥÷º 10`15 ôd+.MT. \ eT+<äeTT˝À uÒ; ∫|t‡
(8`12 $T.MT.) qT y˚dæ ô|’ uÛ≤>∑eTTq b˛*‹Hé ù||üsY˝À ø£|æŒ uÛÑ÷$T˝À |üP&ÜÃ*. Ç<˚$<Ûä+>± ¬s+&Ée |üø£ÿ
≈£L&Ü neTsêÃ*. H˚\˝Àì ˙s¡T ô|’|ü⁄q≈£î neT]Ãq s¡+Á<ÛäeTT\ >∑T+&Ü ô|’|ü⁄ ˝ÀìøÏ #˚s¡T‘·T+~.
ô||’ ⁄ü \qT 0.2 XÊ‘·+ yê≥eTT˝À e⁄+#·T≥ e\q ô||’ ⁄ü ˝…q’ T ˝Àì ˙s¡T u≤$˝ÀìøÏ Á|üeVæ≤düT+Ô ~. á
$<ÛäeTT>± neT]Ãq 70 MT.\. ô|’|ü⁄˝…’qT qT+&ç ô|’|ü⁄˝…’qT ô|’ qTqï ˙{Ï eT≥ºeTTqT nqTdü]+∫ ôdø£qT≈£î
3`8 ©≥s¡T¢ #=|üq ˙s¡T u≤$ ˝ÀìøÏ Á|üeVæ≤düT+Ô ~. á u≤e⁄\T 20 dü+e‘·‡s¡eTT\T |ü+≥\T |ü+&ç+#·T≥≈£î
304
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT. á ˙{Ï‘√ 6 ÅdæŒ+ø£¢s¡¢ <ë«sê n+~+∫ s√E≈£î ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T≈£î ˙{Ï‘·&ç ô|≥ºe#·TÃqT. á
$<ÛäeTT>± ‘·j·÷s¡T #˚dæq es¡\ u≤$ düTe÷s¡T 2 ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡íe TT˝À s¡; ø±\eTT˝À y˚dæq Äs¡T ‘·&ç ô|’s¡¢≈£î
dü÷ø£Îùd<ä´ |ü<ä∆‹ ˝Ò<ë 4 ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡íeTT˝À Hê{Ïq |ü+&É¢‘√≥\≈£î _+<äT |ü<ä∆‹˝À ˙{Ïì düs¡|òüsê
#˚j·T>∑\T>∑T‘·T+~. 8`10 ÅdæŒ+ø£¢s¡¢ <ë«sê 2 ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs¡í+˝À á ÁøÏ+<ä #Ó|üŒã&çq |ü+≥\qT eT]j·TT
qs¡‡Øì ô|+#·e#·TÃqT.
KØ|òt ` e], bı>±≈£î, $Ts¡|ü, ø±´EØHê, e÷$T&ç eT]j·TT ø=ã“] qs¡‡Ø, Á≈£îkÕ+Á&Ü eT]j·TT #˚eT+‹.
s¡; ` y˚s¡TX¯q>∑, ô|düs¡, $TqTeTT, $Ts¡|ü, e+>∑, u…+&É eT]j·TT ø=\ø±dæj·÷
y˚dü+– ` e] qs¡‡Ø.
u≤e⁄\ ìsêàD+˝À bÕ{Ï+#·e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T :
1. u≤|ü⁄ ìsêàD+ y˚dü$ø±\+˝À ˙{ÏeT≥º+ u≤>± ÁøÏ+~øÏ ~–q|ü&ÉT #˚j·÷*. n+<äTe\q y˚dü$˝À ≈£L&Ü
ø=+‘·y˚Ts¡≈£î ˙{Ïì bı+<äT≥≈£î neø±X¯+ ñ+~.
2. s¡+Á<ÛäeTT\T ñqï eT{Ϻ ô|’|ü⁄\qT ø£*|æ neTs¡TÃq|ü&ÉT ø=ã“] |”#·T dü]>± neTsêÃ*. eT]j·TT ô|’|ü⁄\
ÁøÏ+<ä >∑T\ø£ dü]>± ≈£L]à s¡+Á<ÛäeTT\ >∑T+&Ü ô|’|ü⁄˝ÀìøÏ ÇdüTø£ sê≈£î+&Ü #·÷&Ü*. ˝Òì#√ ÇdüTø£ m≈£îÿe>±
u≤$˝ÀøÏ e∫à u≤$ yÓ+≥H˚ |üP&ç b˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ+~. |”.M.d”. ô|’|ü⁄\T neTs¡TÃq|ü&ÉT ô|’|ü⁄\≈£î HÓ’˝≤Hé
yÓTwt >∑T&ɶ dü+∫ ‘=&É>±*.
3. <=s¡Te⁄ |ü<ä∆‹˝À u≤e⁄\T ì]à+#·Tq|ü&ÉT u≤$øÏ u≤$øÏ eT<Ûä´ <ä ÷s¡eTT H˚\ dü«uÛ≤eeTT ã{Ϻ 80 qT+&ç
120 MT. ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*. Ç+<äTe\q >=≥ºeTT˝ÀìøÏ Á|üy˚•+#·T ˙{Ï MT<ä Ç‘·s¡ u≤e⁄\ Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤
‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
4. u≤e⁄\ ìsêàD≤ìøÏ eTT+<äT $~Û>± uÛ÷Ñ $T˝Àì ˙{Ï e´ekÕj·T $ìjÓ÷>∑ jÓ÷>∑´‘· |üØø£\å T »]|æ+#·e˝…qT.
q÷‘·q |ü<ä∆‹˝À u≤$ ìsêàDeTTq≈£î n>∑T Ks¡Tà :
á |ü<ä∆‹˝À u≤$ ì]à+#·T≥≈£î düTe÷s¡T s¡÷. 50,000/` Ks¡Tà ne⁄‘·T+~. á Ks¡Tà eTTK´eTT>±
u≤$ ôd’E ô|’|ü⁄\T neTs¡Tà ˝À‘·T eT]j·TT <ëìøÏ nedüs¡eT>∑T eT{Ϻ |üì MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
y˚dü$˝À q~eT≥º+ 1.75 MT. (51/2 n.) ˝À‘·T˝À ñ+&ç ô||’ ⁄ü \T 2.10 MT. (7 n.) ˝À‘·T˝À neTs¡TÃ≥≈£î
u≤$ ôdE’ qT ã{Ϻ s¡÷. 50,000/` es¡≈î£ Ks¡Tà n>∑TqT. >=≥ºeTT\T 3.0 (10.n) ˝À‘·Tq neTs¡TÃ≥≈£î
s¡÷. 60,000/` es¡≈î£ Ks¡Tà n>∑TqT.
á Ä<ÛTä ìø£ <=s¡Te⁄ |ü<‹∆ä ˝À 100 ≈£î ô|>’ ± e´ekÕj·T u≤e⁄\T eT]j·TT eT+∫ ˙{Ï ùdø£sD¡
u≤e⁄\qT Á|üø±X¯+, >∑T+≥÷s¡T eT]j·TT |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢\˝À ì]à+#·&+É nsTTq~. eTq sêh+˝À
70,000 ôV≤ø±ºs¢¡ ÇdüTø£ H˚\˝À¢ á u≤e⁄\T ì]à+#·e#·TÃqT.
á |ü<‹∆ä e\q ˝≤uÛeÑ TT\T :
• ô|q’ Tqï eT+∫ ˙{ÏH˚ ô||’ ⁄ü \ <ë«sê H˚ø]£ +#·T≥ e\q H˚\ ˝À|ü\ bıs¡\˝À ñqï ñ|ü ˙s¡T ô|ø’ Ï e#˚Ã
neø±X¯+ ˝Ò<Tä . • ˙{ÏeT≥ºeTT ô||’ ⁄ü ˝…q’ T ø£Hêï ÁøÏ+<ä≈î£ |ü&bç ˛sTTq|ü&ÉT ˙{Ï düs|¡ süò ê Ä–b˛e⁄qT. ø±e⁄q
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\qT n‹>± $ìjÓ÷–+#˚ neø±X¯eTT ˝Ò<ë ñ|ü˙s¡T ô|ø’ Ï e#˚à Á|üe÷<äeTT ˝Ò<Tä . • <=s¡Te⁄\
qT+&ç ˙s¡T Ä$] <ë«sê eè<Ûë ø±e{≤ìï n]ø£≥º e#·TÃqT. • <=s¡Te⁄\ ÁøÏ+<ä eè<Ûë>± b˛e⁄ ùd<ä´eTTq≈£î
305
jÓ÷>∑´yÓTqÆ 34760 ôV≤ø£sº ¢¡ uÛ÷Ñ $Tì |üP]Ô>± ùd<ä´eTTq≈£î ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃqT. • Ä<ÛTä ìø£ ˙{Ï |ü]ø£sê\‘√
dü÷ø£Îùd<ä´ eT]j·TT _+<äT |ü<‹∆ä ˝À ˙{Ïì dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚døæ =ì ‘·≈î£ ÿe ˙{Ï‘√ m≈£îÿe ~>∑Tã&ÉT\qT
kÕ~Û+#·e#·TÃqT. • Á>±MTD ÁbÕ+‘·eTT˝À eT+∫ ˙{Ï düs|¡ süò ê #˚jT· T≥≈£î á u≤e⁄\T nqT≈£L\eTT.
u≤$ ìsêàDeTTq≈£î nedüse¡ T>∑T |ü]ø£se¡ TT\T :
• 5 n&ÉT>∑T\ yê´dü+ >∑\ es¡\T. • 5 n+ˆˆ yê´dü+ >∑\ eT{Ïôº ||’ ⁄ü \T / s¡+Á<Ûeä TT\T ñqï |”.M.d” ô||’ ⁄ü \T,
HÓ˝’ ≤qT y˚Twt ‘=&ÉT>∑T‘√ • X¯óÁuÛeÑ TT #˚dqæ ø=ã“]|”#T· • 1/3, 1/2 n+. ôdE’ >∑T\ø£sêfi¯ófl (∫|t‡)
• n&ÉT>∑T yÓ&\ É TŒ ñqï bÕ¢døºæ ˘ ù||üsT¡ #·T≥º.
>=≥º|⁄ü u≤e⁄\T :
n<˚ $<Ûeä TT>± s¬ ‘’ T· \T $$<Ûä s¡øe£ TT\T >=≥º|⁄ü u≤e⁄\qT rs¡ ÁbÕ+‘·+˝À Á|üdTü ‘Ô e· TT yê&ÉT#·THêïs¡T.
• ˝À‘·T >± y˚ùd >=≥º|⁄ü u≤e⁄\T • ‘·≈î£ ÿe ˝À‘·T˝À y˚ùd >=≥º|⁄ü u≤e⁄\T • ‘·≈î£ ÿe ˝À‘·T˝À 2 ˝Òø£ 3
>=≥º|⁄ü u≤e⁄\T ø£*dæ y˚dqæ $.
˝À‘·T>± y˚ùd >=≥º|⁄ü u≤e⁄\ <ë«sê 2 &Óddæ yæ TÓ Hé‡ /MT. ø£Hêï n~Ûø£ \eD kÕ+Á<ä‘· ø£*–q ˙s¡T
‘√&Éã&ç, |ü+≥\≈£î Vü‰ì ø£*>π neø±XÊ\T #ê˝≤ rs¡ÁbÕ+‘·|⁄ü Á>±e÷˝À¢ ñqï~. n+<äTe\q 14`18
n&ÉT>∑T\ ˝À‘·T˝À ì]à+#˚ >={≤º|⁄ü u≤e⁄\ <ë«sê 1 ôV≤#Y.|æ. yÓ÷{≤s¡T |ü+|ü⁄‘√ >∑+≥≈£î 14,400 ©≥s¡¢
˙{Ïì $T+∫ ‘√&É≈î£ +&Ü eT÷&ÉT >∑+≥\bÕ≥T ˙{Ïì ‘√&ç |ü+≥\≈£î Äs¡T ‘·&TÉ \qT Á&ç|t eT]j·TT ÅdŒæ +ø£s¢ ¢¡
|ü<‹∆ä ˝À n+~+#·e#·TÃ. á $<Ûeä TT>± ˇø£ >=≥º|⁄ü u≤$ qT+&ç ñ<äjT· + ˇø£kÕ], eTs¡\ kÕj·T+Á‘·+ ˇø£kÕ]
eT÷&ÉT >∑+≥\≈£î $T+#·≈î£ +&Ü yÓTT‘·eÔ TT 86,400 ©≥s¡¢ ˙{Ïì ‘√&É≥+ e\q ˙{Ï \eD kÕ+Á<ä‘˝· À ô|<ä>› ±
e÷s¡TŒ sê<äT eT]j·TT H˚\ dü«uÛ≤eeTT |ü+≥\≈£î Vü‰ì #˚jT· $<Û+ä >± e÷s¡<Tä . j·Tdt.@.j·Tdt. 400 f…Ásê
MT≥sY <ë«sê Ä#ês¡´ mHé. õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+, >∑T+≥÷s¡T eT]j·TT C≤rj·T uÛ÷Ñ uÛÖ‹ø£
|ü]XÀ<ÛHä ê dü+dü,∆ ôV≤’ <äsêu≤<é yês¡T #˚dqæ |ü]XÀ<Ûqä \˝À á $wüj T· + ìs¡÷|æ+#·ã&çq~.
4.5`6.0 MT. ˝À‘·T˝À y˚ùd >=≥º|⁄ü u≤e⁄\˝À ˙{Ï \eD kÕ+Á<ä‘· 8.1`46.0 XÊ‘·eTT ô|]π>
neø±X¯eTT ñqï~. á ‘·≈î£ ÿe ˝À‘·T˝À y˚ùd >=≥º|⁄ü u≤e⁄\T ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î 5 qT+&ç 6 y˚jT· e\dæ ñqï~
eT]j·TT 2 ˝Òø£ 3 b˛s¡ãº T˝Ÿ yÓ÷{≤s¡T |ü+|ü⁄\T yê&ç á u≤e⁄\ qT+&ç ˙{Ïì ùdø£]+∫ y˚sT¡ X¯q>∑, $Ts¡|,ü
$$<Ûä ≈£Ls¡>±j·T\T eT]j·TT Hês¡T eTfi¯q¢ T ˝≤uÛÑ kÕ{Ï>± ô|+#·Tø=q e#·TÃqT. á |ü<‹∆ä ˝À >=≥º|⁄ü u≤e⁄\qT
ì]à+#·T≥≈£î ôV≤ø±ºsT¡ ≈£î düTe÷s¡T s¡÷. 25000 ` 30000 Ks¡Tà ne⁄‘·T+~.
s¬ +&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉT >=≥º|⁄ü u≤e⁄\qT y˚dqæ yê&ÉT $<ÛëqeTT˝À >=≥ºeTT\˝À >±* #˚sT¡ ≥ eT]j·TT
Ç‘·s¡ düeTdü´\ e\q ô|<ä>› ± yê&Éø+£ ˝ÀìøÏ sê˝Ò<Tä eT]j·TT nqTdüsD¡ j ° T· + ø±<äT.
á u≤e⁄\qT ì]à+#·T≥≈£î nedüse¡ T>∑T kÕ+πø‹ø£ düV‰ü j·TeTTq≈£î eT]j·TT Ç‘·s¡ $es¡eTT\≈£î
ñ|ü ˙{Ï |ü]XÀ<ÛHä ê øπ +Á<ä+, e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\ bòÕs¡+ ˝Ò<ë e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥ ø£fi≤XÊ\, u≤|ü≥¢
yê]ì dü+Á|ü~+#·e#·TÃqT.
eT]+‘· düe÷#ês¡+ ø=s¡≈î£ dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
Ábıô|dò sü Y   j·T÷ìe]Ù{Ï ôV≤&é (mdt.&ÉãT¢´.dæ.Ç.), &܈ˆ mHé.{Ï.ÄsY. e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥ ø£fi≤XÊ\,
u≤|ü≥¢ ` 522 101, ôd˝Ÿ. HÓ+. 81798 15632
306
 dü÷ø£åà b˛wüø±\ ˝ÀbÕ\T ` dües¡D
Á|ü‹ yÓTTø£ÿ ‘·q J$‘· #·Áø±ìï |üP]Ô #˚düTø√e&ÜìøÏ 19 eT÷\ø±\qT ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+≥T+~.
á eT÷\ø±\qT ÄeX¯´ø£ b˛wüø±\T n+{≤s¡T. nsTT‘˚ ø=ìï b˛wüø±\qT m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝ÀqT, ø=ìï
b˛wüø±\qT ‘·≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝ÀqT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+≥T+~. yÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˚ yÓ÷‘ê<äTqT ã{Ϻ
dü÷ú\ / Á|ü<Ûëq b˛wüø±\ì (n~Ûø£ yÓ÷‘ê<äT˝À), ñ|ü / ~«rj·T b˛wüø ±\T (dü÷ú\ b˛wüø±\T ø£+fÒ ‘·≈£îÿe)
eT]j·TT dü÷ø£Î b˛wüø±\T (n‹ ‘·≈î£ ÿe yÓ÷‘ê<äT) >± $uÛõÑ +#·&+É »]–q~. ø£s“¡ qeTT, ôV≤’ Á&√»Hé eT]j·TT
Äøχ»Hé\qT ìsêàD≤‘·àø£ b˛wüø±\T>±qT, qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wæjT· + Á|ü<ëÛ q b˛wüø±\T>±qT, ø±*¸jT· +,
yÓT^ïwæjT· + eT]j·TT >∑+<Ûøä e£ TTqT ñ|ü b˛wüø±\T>±qT, õ+ø˘, ÇqTeTT, sê–, e÷+>∑˙düT, uÀsêHé, e÷*_¶qyéT,
ø√¢]Hé, k˛&çj·T+, yÓì&çj·T+, dæ*ø±Hé\qT dü÷ø£åà b˛wüø±\T n+{≤s¡ T, ù|s¡T≈£î ‘·–q≥T¢>±H˚ yÓTTø£ÿ≈£î Ç$
dü÷ø£åà |ü]e÷D+˝À nedüs¡+ ne⁄‘êsTT. nsTT‘˚ yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\˝ÀqT, ~>∑Tã&ÉT\T ô|s¡>∑&É+˝ÀqT M{Ï
bÕÁ‘· n‘·´+‘· ø°\ø£+. Ç$ ˝À|æ+∫q|ü⁄&ÉT ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑Z&É+‘√ bÕ≥T eT]j·TT ø°\ø£ |ü]$T‹øÏ $T+∫
nedüs¡yÓTÆq kÕúsTTø£Hêï n~Ûø£+>± n+<äTu≤≥T˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT Vü‰ì ø£ *– ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑TZ‘êsTT. yÓTTø£ÿ≈£î
ø±e\dæq b˛wüø£ |ü<ësê∆\qT düø±\+˝À düÁø£eT+>± eT]j·TT düeTÁ>∑+>± n+~+∫q|ü⁄&ÉT e÷Á‘·yT˚ Ä•+∫q
~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·>\∑ +.
|ü+≥\ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î Á|ü<Ûëq b˛wüø±\‘√bÕ≥T dü÷ø£åà b˛wüø±\ nedüs¡+ #ê˝≤ eTTK´eTT. Á|ü<Ûëq
b˛wüø±\T n+<äTu≤≥T˝À ñHêï, dü÷ø£åà b˛wüø±\ ˝ÀbÕ\T+fÒ ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑TZ‘êsTT. n+<äTe\q dü÷ø£åà
b˛wüø£ ˝ÀbÕ\T ÁøÏ‘+· dü+e‘·‡s¡+ ô|s’ T¡ ˝À >∑eTì+∫q jÓT&É\ kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· es¡≈î£ H˚\˝ÀH˚ yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q
ms¡Te⁄\T y˚düTø=ì ˝ÀbÕ\T |ü+≥\ô|’ sê≈£î+&Ü ìyê]+#·Tø√yê*. |ü+≥\˝À dü÷ø£åà b˛wüø±\ ÄeX¯´ø£‘·,
˝À|ü ∫Vü‰ï\T, ìyês¡D >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
eTTK´+>± á dü÷ø£Î b˛wüø£ ˝ÀbÕ\T n~Ûø£ düTqï+ ø£*– øå±s¡ >∑TD+ ø£*–q q\¢πs>∑&ç H˚\\T,
ùd+ÁBj·T |ü<ës¡∆+ ‘·≈£îÿe>± ñqï H˚\˝À¢, ÄeT¢ >∑TD+ ø£*–q ‘˚*ø£ bÕ{Ï H˚\˝À¢qT, n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+
eT]j·TT n‹ ‘·≈£îÿe ˝À‘·T˝À ˙{Ï eT≥º+ ñqï H˚\˝À¢qT, HêD´yÓTÆq kÕ>∑T ˙s¡T n+~+#·˝Òq|ü⁄&ÉT, |ü+≥
u…≥º≈£î >∑T¬s’q|ü⁄&ÉT, #·* rÁe+>± ñqï |ü]dæú‘·T\˝ÀqT dü÷ø£åà b˛wüø£ ˝ÀbÕ\T e#˚à neø±XÊ\T m≈£îÿe.
u…≥º≈£î >∑Ts¡j˚T´ H˚\˝À¢ uÀsêHé, ÇqTeTT eT]j·TT e÷+>∑˙düT ˝ÀbÕ\T kÕ<Ûës¡D+>± nìï |ü+≥\˝À edü÷Ô
ñ+{≤sTT. #·* rÁe+>± ñqï |ü]dæú‘·T\˝À õ+ø˘, sê–, ÇqTeTT ˝ÀbÕ\T ãVæ≤s¡Z‘·eTe⁄‘·T+{≤sTT. n<˚
$<Ûä+>± ˙s¡T ì*#˚ ˝À‘·≥Tº uÛÑ÷eTT\T, eTTs¡T>∑T ˙s¡T b˛ì uÛÑ÷eTT\T eT]j·TT m\¢y˚fi¯˝≤ ˙s¡T ô|fÒº e]
bı˝≤˝À¢qT kÕ<Ûës¡D+>± õ+ø˘ ˝À|ü+ e#˚à neø±X¯+ m≈£îÿe. ùd+ÁBj·T |ü<ës¡∆+ #ê˝≤ m≈£îÿe ñqï
uÛ÷Ñ eTT˝À¢qT, ≈£îfi¯flì |ü+≥ neX‚cÕ\qT H˚\≈£î n+~+∫q|ü⁄&ÉT sê– b˛wüø+£ ‘ê‘êÿ*ø£+>± n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ

307
sê˝Òø£b˛e&É+ e\q ˝À|ü ∫Vü‰ï\T ø£ì|ækÕÔsTT. kÕ>∑T ˙{Ï˝À ø±s√“H˚{Ÿ‡, u…’ ø±s√“H˚{Ÿ‡ m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&ÉT,
H˚\˝À düTqï+ bÕfi¯ófl m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&TÉ ÇqT|ü <Ûë‘·T ˝À|ü+ ø£ì|ædTü +Ô ~. nsTT‘˚ mìï C≤Á>∑‘\Ô· T rdüT≈£îqï|üŒ{Ïø°
|ü+≥\ô|’ ø=ìï b˛wüø£ |ü<ësê∆\ ˝ÀbÕ\T >∑eTì+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± ˝À|ü \ø£Då ≤\T >∑eTì+∫q
‘·sê«‘· |ü+≥\ô|’ b˛wüø±\qT |æ∫ø±] #˚düTÔ+{≤+. nsTT‘˚ |æ∫ø±] <ë«sê ø£+fÒ uÛÑ÷$T <ë«sê yÓTTø£ÿ
rdüT≈£îqï≥¢sTT‘˚ eT+∫ |òü*‘·+. ø±ã{Ϻ uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å |òü*‘ê\ Á|üø±s¡+ ø±e\dæq b˛wüø±\qT dæbòÕs¡düT
y˚Ts¡≈î£ eTT+<äT>±H˚ H˚\≈£î n+~+∫q≥¢sTT‘˚ ˝ÀbÕ\qT ìyê]+#·Tø√e#·TÃqT. eTq sêÅw+ºü ˝À dü÷ø£àå b˛wüø±\˝À
õ+≈£î ˝À|üeTT e] eT]j·TT yÓTTø£ÿC§qï |ü+&ç+#˚ uÛÑ÷eTT˝À¢ kÕ<Ûës¡DeTT. õ+≈£î ‘·s¡Tyê‘· ÇqTeTT
eT]j·TT uÀsêHé ˝ÀbÕ\T nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü sê– eT]j·TT e÷+>∑˙dt ˝ÀbÕ\T eTq sêÅwüº+ H˚\˝À¢ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe
XÊ‘·+ >∑eTì+#·&ÉyÓTÆq~.
b˛wüø£ ˝ÀbÕ\T ãVæ≤s¡Z‘·eTj˚T´ yÓTTø£ÿ\ $$<Ûä uÛ≤>±\T : kÕ<Ûës¡D+>± dü÷ú\ b˛wüø£ ˝À|ü ∫Vü‰ï\T
yÓTTø£ÿ\ ÁøÏ+~ uÛ≤>±˝À¢ eTT<äTs¡T Ä≈£î˝À¢ ø£ì|æùdÔ, dü÷ø£åà b˛wüø£ ˝À|ü ∫Vü‰ï\T yÓTTø£ÿ\ ô|’ uÛ≤>∑+˝À ˝Ò‘·
Ä≈£î˝À¢ ø£ì|ækÕÔsTT. ÇqTeTT, e÷+>∑˙düT, sê– eT]j·TT >∑+<Ûäø£+ b˛wüø£ ˝ÀbÕ\T yÓTTø£ÿ ô|’ uÛ≤>∑+˝À
ø£ì|æ+∫ rÁe+ nsTTq|ü⁄&ÉT yÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ ãVæ≤s¡Z‘·eTe⁄‘êsTT. õ+ø˘, e÷*_¶qyéT, yÓT^ïwæj·T+ ˝À|ü
\ø£åD≤\T eTT+<äT>± yÓTTø£ÿ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+˝À ñqï Ä≈£î˝À¢ ø£ì|ækÕÔ sTT. uÀsêHé eT]j·TT ø±*¸j·T+ ˝À|ü
\ø£åD≤\T yÓTTø£ÿ ∫>∑Ts¡¢˝À ø£ì|ækÕÔsTT.
dü÷ø£åà b˛wüø±\ ÄeX¯´ø£‘· : õ+≈£î nH˚ dü÷ø£åà b˛wüø£+ yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ&˚ s¡kÕj·THê\ n_Ûeè~∆øÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. n+‘˚>±ø£ nH˚ø£ m+C…’yéT\˝À ñ‘˚Ô»ø±s¡ø£+>± |üì#˚d æ m≈£îÿe |æ\ø£\‘√ yÓTTø£ÿ @|ü⁄>±
ô|s¡>&∑ ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. n<˚ $<Û+ä >± |ü+≥\˝À ~>∑Tã&ÉT\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚ùd øÏsD ¡ »q´ dü+jÓ÷>∑
ÁøÏj·T nH˚ Á|üÁøÏj·T˝À ÇqTeTT ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~. e÷+>∑˙dt ÄeX¯´ø£‘· ø£qTø£ #·÷dæqf…Æ¢‘˚ |üÁ‘·Vü≤]‘·+
ô|+bı+~+#·&É+˝ÀqT, yÓTTø£ÿ ÄVü‰sêìï ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îH˚ øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ ÁøÏj·T nH˚ Á|üÁøÏj·T˝À Ç‘·s¡
b˛wüø±\ d”«ø£sD¡ qT Áø£eTãB›ø]£ +#·&+É ˝ÀqT, nH˚ø£ Äø°‡ø£sD¡ , ø£j
å T· ø£sD¡ #·s´¡ \˝ÀqT ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤düT+Ô ~.
yÓTTø£ÿ\ $$<Ûä JeÁøÏj·T\˝À, |üÁ‘· Vü≤]‘·+ ‘·j·÷Ø˝À eT]j·TT øÏs¡D»q´ dü+jÓ÷>∑ ÁøÏj·T˝À sê– eT÷\ø£+
n‘·´+‘· ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~. |ü+≥ |üø£«‘·˝ÀqT, |òü\Bø£s¡D≈£î, yÓTTø£ÿ\˝À $$<Ûä |æ+&ç |ü<ësê∆\
düs¡|òüsê˝ÀqT uÀsêqT eTTK´yÓTÆq ø°\ø£ bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~.
dü÷ø£åà b˛wüø±\˝À õ+≈£î ˝À|üeTT <ë<ë|ü⁄ nìï õ˝≤¢\ H˚\˝À¢ >∑eTì+#·ã&ç+~. sêÅwüº+˝Àì kÕ>∑T
uÛÑ÷eTT˝À¢ düTe÷s¡T 40 XÊ‘·+ á ˝À|ü+ ñ+~. nsTT‘˚ >∑T+≥÷s¡T, HÓ\÷¢s¡T, yÓ’.mdt.ÄsY. ø£&É|ü, ∫‘·÷Ôs¡T
eT]j·TT Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝À¢ õ+≈£î ˝À|üeTT $kÕÔs¡+>± >∑eTì+#·ã&çq~. ø£s¡÷ï˝Ÿ, nq+‘·|ü⁄s¡eTT eT]j·TT
|ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ õ+≈£î ˝À|ü+ ˇø£ yÓ÷düÔs¡T>± $düÔ]+∫ ñ+~. $XÊK|ü≥ï+, ‘·÷s¡TŒ >√<ëe]
eT]j·TT KeTà+ õ˝≤¢˝À¢ õ+≈£î ˝À|ü+ ‘·≈£îÿe kÕúsTT˝À ñ+~.

308
 õ+≈£î ˝À|üeTT kÕ<Ûës¡D+>± <ëfi≤« e]˝À, yÓTTø£ÿC§qï, Á|ü‹Ô eT]j·TT n|üsê\˝À ø£ì|ædüTÔ+~.
e]˝À õ+≈£î ˝À|ü+ yÓTs¡ø£ rdæq bı˝≤˝À¢, ∫eø£ì ˝Òø£ e÷>∑ì ùd+Á~j· T |ü<ës¡ú+ y˚dæq H˚\˝À¢, #Í&ÉT
eT]j·TT ñ|ü H˚\˝À¢, uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄ m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À y˚dæq bı˝≤˝À¢ õ+≈£î ˝À|ü+ ø£ì|ædüTÔ+~. õ+≈£î
˝À|ü+ <ëfi≤« e]˝À Hê{Ïq 2 qT+∫ 4 yêsê\˝À yÓTTø£ÿ ô|’qT+&ç 3 ˝Ò<ë 4e Ä≈£î q&çeT áHÓ ‘Ó\¢>±
bÕ*b˛‘·T+~. Ä ‘·sT¡ yê‘· Ä≈£î ø=quÛ≤>∑+ Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T˝ÀH˚ ñ+&ç Ä≈£î eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À eTT<äTs¡T Ç≥Tø£s+¡ >∑T
eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT (‘·T|ü eT#·Ã\T), ø=ìïkÕs¡T¢ @$<ÛäyÓTÆq ˝À|ü \ø£åD≤\T ø£ì|æ+#·≈£î+&Ü qÁ‘·»ì,
uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄\T ‘·–q+‘·>± y˚dæq|üŒ{Ïø° ô|’s¡T @|ü⁄>± ô|s¡>∑<äT.
yÓTTø£ÿC§qï˝À õ+≈£î ˝À|ü+ e\q ˝Ò‘· Ä≈£î˝À¢ q&çeT áHÓ≈£î düe÷+‘·s¡+>± ‘Ó\T|ü⁄ ˝Ò<ë |üdüT|ü⁄
#ês¡\T @s¡Œ&ç, yÓTTø£ÿ –&Édüu≤] ñ+≥T+~. ˝À|ü+ rÁe‘· m≈£îÿesTTq|ü&ÉT Ä≈£î\T ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T˝À e÷]
Ä≈£îô|’ eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT.
Á|ü‹Ô |ü+&ç+#˚ nìï s¡ø±\ uÛÑ÷eTT\˝À õ+ø˘ ˝À|ü+ ø£ì|ædüTÔ+~. |ü+≥ XÊFj·T <äX¯˝À õ+≈£î
˝À|ü+ e\q ˝Ò‘· Ä≈£î\˝À áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ |üÁ‘·Vü≤]‘·+ ø√˝ÀŒe≥+, ‘Ó\¢ì ∫qïeT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT.
ø£D|ü⁄\T eT<Ûä´ bı&Ée⁄ ‘·–Z yÓTTø£ÿ bı<ä˝≤>∑ ñ+&ç ø±+&É+ düqï>± ñ+≥T+~. ˝À|ü+ n~Ûø£yÓTÆq|ü&ÉT y˚s¡T¢
≈£î[flb˛e&É+, Ä≈£î\T n+#·T\T #·T≥T¢ ‹s¡>&∑ +É eT]j·TT ø±&É\ MT<ä ‘·T|ü (sê– s¡+>∑T) eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT.
yÓTT>∑Z\T, |üP\T sê*b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
n|üsê\˝À õ+≈£î ˝À|üeTT e\¢ yÓTTø£ÿ\T –&Édüu≤]b˛sTT ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#·Ã ˝Ò<ë ‘Ó\T|ü⁄ eT#·Ã\T
e∫Ã, Ä≈£î\T ∫qï$>± e÷], ø£DT|ü⁄\T <ä>∑Zs¡>± ñ+&ç yÓTTø£ÿ >∑TãTs¡T>± Ä\dü´+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
ø£+~ |ü+≥˝À õ+ø˘ ˝À|æ+∫q#√ yÓTTø£ÿ\T eTT<äTs¡T Ä≈£î|ü#·Ã #ês¡\‘√ ø£ì|ækÕÔsTT. Ä≈£î\˝À
áHÓ\T Ä≈£î|ü#·Ã>± ñ+&ç áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡T‘·T+~. yÓTTø£ÿ\T ≈£îs¡#·>± ñ+&ç,
ø=eTà\T eT]j·TT Ä≈£î\ |ü]e÷D+ u≤>± ‘·–Z ∫qï Ä≈£î\‘√ |ü⁄e⁄« e÷~] nì|ædüTÔ+~. |üP‘· sêe≥+
Ä\dü´+ ne⁄‘·T+~. |üP‘· eT]j·TT |æ+<Ó sê\≥+ »s¡T>∑T≥, ˝À|ü+ rÁeyÓTÆq|ü&ÉT áHÓ\T Ä≈£î|ü#·Ã>±
ñ+&ç eT<Ûä´≈£î, bÕ*b˛sTT ˝À|ü*øÏ eTT&ÉT#·T≈£î+{≤sTT. Ä≈£î n+#·T\ qT+&ç m+&çq≥T¢>±, ˝À|ü rÁe‘·qT
ã{Ϻ >√<ÛäTeT s¡+>∑T˝À ìØ®eyÓTÆq eT#·Ã\T @s¡Œ&ç Ä≈£î yÓTT‘·Ô+ m+&çb˛sTT sê*b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
#Ói≈£î˝À õ+≈£î ˝À|ü+ ø±]Ù ‘√≥\˝À düs¡« kÕ<Ûës¡D+. õ+≈£î ˝À|ü+ e\q Ä≈£î\˝À q&çyÓTáHÓ
eT]j·TT Ä≈£î n+#·T\T |ü#·Ã>± e⁄+&ç eT<Ûä´uÛ≤>∑+ |üÁ‘·Vü≤]‘êìï ø√˝ÀŒsTT ‘·s¡Tyê‘· ø£DC≤\ ø£åj·T+
»s¡T>∑T‘·T+~. <äTãT“ #˚j·T<äT eT]j·TT ø£DT|ü⁄\ eT<Ûä´ ì&ç$ ‘·–Z b˛‘·T+~. #Ói≈£î ¬>&É\T düqï>±, s¡dü+
˝Ò≈£î+&Ü e⁄+{≤sTT.
|ü+≥\˝À õ+≈£î ˝À|ü+ ìyês¡D≈£î kÕ<Ûës¡D H˚\˝À¢ eT÷&ÉT |ü+≥\≈£î ˇø£kÕ], Áø=‘·Ô Äj·Tø£≥Tº
ÁøÏ+<ä kÕ>∑T#˚ùd H˚\˝À¢, #Í&ÉT eT]j·TT ñ|ü H˚\˝À¢ ¬s+&ÉT |ü+≥\≈£î ˇø£kÕ] mø£sêøÏ 20 øÏ˝À\ õ+≈£î

309
dü˝ÒŒ¤{Ÿ y˚j·÷*. ô|’s¡TMT<ä õ+≈£î ˝À|ü+ >∑eTìùdÔ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 2 Á>±eTT\T õ+≈£î dü˝ÒŒ¤{Ÿ #=|üq ø£*|æ
Ä≈£î\T yÓTT‘·Ô+ ‘·&ç#˚˝≤ mø£sê≈£î 200 ©≥s¡¢ eT+<äT Á<ëeD+ #=|üq, 2`3 kÕs¡T¢ 5 s√E\ e´e~Û˝À
|æ∫ø±Ø #˚j·÷*. e] ‘·s¡Tyê‘· e] |ü+&ç+#˚ H˚˝˝À¢ mø£sêìøÏ 20 øÏ˝À\ õ+≈£î dü˝ÒŒ¤{ŸqT Á|ü‹ <ëfi≤«
|ü+≥≈£î eTT+<äT y˚dæ õ+≈£î ˝ÀbÕìï ìyê]+#·Tø√e#·TÃqT.
eTq sêÅwüº+˝À õ+≈£î ‘·s¡Tyê‘· ÇqTeTT ˝À|ü+ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. ÇqTeTT ˝À|ü+ düTqï+ n~Ûø£+>±
ñ+&ç øå±s¡ >∑TD+ ø£*–q H˚\˝À¢ eT]j·TT kÕ>∑T˙{Ï˝À ø±s=“H˚≥T¢, u…’ø±s=“H˚≥T¢ n~Ûø£+>± ñ+&˚ dü+<äsꓤ˝À¢
ø£ì|ædüTÔ+~. n~Ûø£ yÓ÷‘ê<äT\˝À õ+≈£î, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wæj·T+, e÷+>∑˙düT ñqï H˚\˝À¢ ≈£L&Ü ÇqTeTT
˝À|ü+ ø£ì|ædüTÔ+~.
ÇqTeTT ˝À|ü+ e]˝À yÓT≥ºHês¡TeT&ÉT˝À¢, ˙{Ï m<ä›&ç ñqï|ü&ÉT Ä≈£î\ áHÓ\ eT<Ûä´uÛ≤>∑+ |üÁ‘·
Vü≤]‘êìï ø√˝ÀŒsTT, |üdüT|ü⁄>± e÷s¡T‘·T+~. ˝À|ü+ rÁeeTT nj˚T´ø=B› Ä≈£î Áø£eT+>± bÕ*b˛sTT ‘Ó\¢>±
e÷] m+&çb˛‘êsTT.
Á|ü‹Ô |ü+≥˝À ÇqT|ü <Ûë‘·T ˝À|ü+ @s¡Œ&çq|ü&ÉT yÓTT<ä≥ ˝Ò‘· Ä≈£î\T ‘Ó\¢>± bÕ*b˛‘êsTT. <Ûë‘·T
˝À|ü+ m≈£îÿyÓ’q|ü⁄&ÉT eTT<äTs¡T Ä≈£î\˝À ≈£L&É áHÓ\ eT<Ûä´ ‘Ó\¢>± bÕ*b˛‘·T+~. ∫es¡>± ô|<ä› áHÓ\T
e÷&çb˛sTT, ˝Ò‘· Ä≈£î\ MT<ä eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. ÇqTeTT ˝À|üeTT Á>∑Væ≤+∫q|ü&ÉT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ
10 Á>±. nqïuÒ~Ûì 1 Á>±. ìeTà ñ|ü‘√ ø£*|æ yÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ ‘·&ç#˚$<Ûä+>± yês¡+, |ü~s√E\ e´e~Û˝À
¬s+&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
#Ói≈£î |ü+≥˝À ÇqTeTT ˝À|æ+∫q|ü&ÉT ˝Ò‘· Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷] bÕ*b˛sTT Áø£eT+>±
Ä≈£î n+‘ê ‘Ó\¢>± ô|\TdüTu≤s¡T‘·T+~. |æ\ø£\T #·ìb˛‘êsTT. áHÓ\≈£î düe÷+‘·s¡+>± Ä≈£î\T bı&Ée⁄Hê
#ês¡\T @s¡Œ&É‘êsTT. ˝À|ü+ rÁeyÓTÆq|ü&ÉT <äTãT“ yÓTT‘·Ô+ ‘Ó\¢>± e÷s¡T‘·T+~. yÓTTø£ÿ ‘√≥‘√ b˛*ùdÔ ø±]Ù
|ü+≥˝À ÇqTeTT ˝À|ü \ø£åD≤\T m≈£îÿe>± ø£ì|ækÕÔsTT. |ü+≥ô|’ 20 Á>±. nqïuÛÒ~ G ìeTà ñ|ü 2 Á>±.
˝Ò<ë ˇø£ #Óø£ÿ ìeTà ã<ä› s¡dü+ ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j ·÷*.
ø£+~ |ü+≥˝À ÇqTeTT ˝À|ü+ e\q yÓTT<ä≥>± ˝Ò‘· Ä≈£î\ áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ ‘ê‘êÿ*ø£+>±
bÕ*b˛sTT |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡‘êsTT. ˝À|ü+ ø=qkÕ–Hê ˝Ò<ä rÁe‘·s¡yÓTÆ‘˚ áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+
Á|üø±X¯e+‘·yÓTÆq |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘·T+~. Á|üeTTK+>± m>∑T e Ä≈£î\˝À áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ |üdüT|ü⁄>±
e÷s¡≥+ nH˚~ ÇqqT|ü <Ûë‘·Te⁄ ˝À|ü+ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq \ø£åD+. ˝À|ü+ u≤>± m≈£îÿyÓ’q|ü&ÉT áHÓ\T ≈£L&Ü
bÕ*b˛sTT Ä≈£î\ yÓTT‘·Ô+ ˝Ò‘· Ä≈£î |ü#·Ã ˝Ò<ë |üdüT|ü⁄>± e÷] ∫es¡≈£î |üP]Ô>± ø±–‘·+ ‘Ó\T|ü⁄˝ÀøÏ
e÷s¡T‘·T+~. |ü+≥˝À ˝À|ü+ sê≈£î+&Ü ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T≈£î 10 øÏ˝À\ ◊s¡Hé N˝Ò{ŸqT y˚dæ ìyê]+#·Tø√e#·TÃqT.
ñ<ä»ì dü÷∫ø£ Ä<Ûës¡+>± ◊s¡Hé N˝Ò≥T\qT m+|æø£ #˚düTø√yê*. |ü+≥˝À ˝À|ü \ø£åD≤\T ø£ì|æ+∫q m&É\
nqïuÛÒ~ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 5 Á>±. #=|üq, 0.5 Á>±. ìeTà |ü|ü eT]j·TT 15 Á>±. j·T÷]j·÷‘√ ø£*|æ yês¡+
e´e~Û˝À ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*. yÓT≥º ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷$T˝À ‘˚eT n~Ûø£+>± ñqï|ü&ÉT $TqTeTT,

310
ô|düs¡ ô|’s¡¢˝À ÇqT|ü<Ûë‘·T ˝À|ü+ ø£ì|ædüTÔ+~. ˝Ò‘· Ä≈£î\˝À áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑+ |üdüT|ü⁄ es¡í+˝ÀøÏ e÷]
áHÓ\T e÷Á‘·+ Ä≈£î|ü#·Ã>± ñ+{≤sTT. Ä≈£î\T |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷] q\¢ì eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. ˝À|ü+
rÁeyÓTÆq|ü&ÉT Ä≈£î\T yÓTT‘·Ô+ ‘Ó\¢>± e÷] m+&çb˛b˛‘êsTT. ìyês¡D ≈£î ©≥s¡T ˙{Ï˝À ô|òÁs¡dt dü˝ÒŒ¤{Ÿ /
nqïuÛÒ~ 2 Á>±., 0.5 Á>±. ìeTà ñ|ü eT]j·TT 15 Á>±. j·T÷]j·÷ ø£* |æ ô|’s¡Tô|’ yês¡+ e´e~Û˝À ¬s+&ÉT
kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*. Ç‘·s¡ |ü+≥˝À¢ ≈£L&Ü Ç<˚ $<ÛäyÓTÆq \ø£åD≤\T Á|ü<Ûëq+>± ˝Ò‘· Ä≈£î˝À¢ ø£ì|æ+∫
yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\ ≈£î+≥T|ü&ÉT‘·T+~.
uÀsêHé ˝À|ü+ ñuÛÑj·T >√<ëe] eT]j·TT ø£ècÕí õ˝≤¢˝À¢ì ø=ã“] |ü+&ç+#˚ H˚\˝À¢ >∑eTì+#·&É+
»]–+~. e]˝À uÀsêHé ˝À|ü+ e\¢ ˝Ò‘· Ä≈£î\T e+ø£s¡T¢ ‹]– Ä≈£î\T m+&çb˛‘êsTT. H˚\˝À¢ uÀsêHé
m≈£îÿe nsTTq|ü&ÉT Ä≈£î\ô|’ ∫es¡q eT#·Ã\T e∫à m+&çb˛‘êsTT. H˚\˝À¢ uÀsêHé ˝À|ükÕúsTT eT]j·TT
$wüeT kÕúsTT\ eT<Ûä´ e´‘ê´dü+ ‘·≈£îÿe ø±e⁄q uÀsêHé ˝À|ü+ ìsê›]+∫q ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T H˚\\≈£î ˝Ò<ë
|ü+≥≈£î uÀsêHé n+~+#ê*.
|ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·T≈£î+&Ü n<˚ H˚\˝À¢ @fi¯fl ‘·s¡ã&ç Á|ü‹Ô |ü+≥H˚ kÕ>∑T #˚j·T≥+ e\q Á|ü‹Ô
|ü+&ç+#˚ nìï s¡ø±\ H˚\˝À¢, uÀsêHé ˝À|ü+ düs¡« kÕ<Ûës¡DyÓTÆq~. uÀsêHé ˝À|ü+ e\q Á|ü‹Ô˝À ˝Ò‘·
ø=eTà\T m+&çb˛e&É+, ø=eTà\T <ä>∑Zs¡ <ä>∑Zs¡>± @s¡Œ&É&É+, ø=eTà\˝À ø£D|ü⁄\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ‘·>∑Z&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. Ä≈£î\T <√HÓ Äø±s¡+˝ÀøÏ e÷s¡‘êsTT. Ä≈£î\ ø±&É\T düqï>± yÓT*‹]–, Äø±s¡+ ø√˝ÀŒsTT,
ø±&É\ MT<ä q\¢{Ï e\j·÷\T @s¡Œ&É‘êsTT. |üP‘· dü«s¡÷|ü+ e÷s¡T‘·T+~. Äø£s¡¸D |üÁ‘ê\T ∫qïyÓ’ ˝À|ü\≈£î
eTT&ÉT#·Tø=ì ñ+{≤sTT. ∫qïø±j·T\T @s¡Œ&É‘êsTT. Á|ü<Ûëq ø±+&É+ eT]j·TT ˝Ò‘· ø±j·T\ô|’ |ü>∑Tfi¯ófl @s¡Œ&ç
sê*b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. >∑÷&É, |üP\T sê*b˛sTT, ~>∑Tã&ç >∑D˙j·T+>± ‘·>∑TZ‘·T+~. Á|ü‹Ô b˛>∑T, |æ+»
HêD´‘· <Óã“‹+≥T+~. Á|ü‹Ô |ü+&ç+#˚ H˚\˝À¢ uÀsêHé ˝À|ü+ ìyês¡D≈£î mø£sê≈£î 4 øÏ˝À\ uÀsêø˘‡qT ÄK]
<äTøÏÿ˝À y˚dæ uÛ÷Ñ $T˝À ø£*j·T<äTqï&É+ e\q Á|ü‹Ô |ü+≥˝À uÀsêHé ˝À|ü+ ìyê]+#·e#·TÃ. ô|s’ T¡ ô|’ >∑eTì+∫q
˝À|ü+qT düe]+#·T≥≈£î 1 qT+&ç 1.5 Á>±. uÀsêø˘‡qT ˇø£ ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ (0.15%) Á|ü‹Ô yÓTTø£ÿ
60`65 s√E\˝À ñqï|ü&ÉT ˇø£kÕ] 85`90 s√E\|ü&ÉT eTs=ø£kÕ] yÓTTø£ÿ |üP]Ô>± ‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±]
#˚j÷· *.
#Ói≈£î |ü+≥ @|ü⁄>± ô|s¡>&∑ +É , >¬ &É\ dü+K´ ô|+#·&+É ˝À eT]j·TT |ü+≥ |üø«£ ‘·≈î£ ‘·«s¡>± sêe&ÜìøÏ
uÀsêHé nedüs¡+. uÀsêHé ˝À|ü+ ø±s¡D+>± n≈£î\ ø±&É\ ˝À|ü\ düqïì >√<ÛäTeT s¡+>∑T #ês¡\T @s¡Œ&ç
ô|s¡T>∑T‘·Tqï ∫e] ø=q\T ≈£î+∫+#·T≈£îb˛sTT, yÓTTø£ÿ\ ∫es¡\T #·ìb˛‘êsTT. ˝À|ü ìyês¡D≈£î ùd+ÁBj·T
ms¡Te⁄\T yê&Éø£+ ‘·|üŒìdü], |ü+≥ô|’ ˝À|ü \ø£åD≤\T ø£ì|æ+∫q≥¢sTT‘˚ 0.5 XÊ‘·+ uÀsêø˘‡ ˝Ò<ë uÀ]ø˘
j·÷dæ&é Á<ëeD+‘√ (5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ) |æ∫ø±] #˚j·T≥+ e\q ˝À|ü+qT düe]+#·e#·TÃqT.
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT eT]j·TT y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥˝À¢ uÀsêHé ˝À|ü+ düs¡«kÕ<Ûës¡D+. Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT˝À
|üP\˝À¢ eT<Ûä´uÛ≤>∑+ –+» ø£≥º<äT. n<˚$<Ûä+>± y˚s¡TX¯q>∑˝À |ü|ü eT<Ûä´uÛ≤>∑+ uÀ\T>± ñ+≥T+~. á
˝ÀbÕìï 0.1 XÊ‘·+ uÀ]ø˘ Äe÷¢ìï (1 Á>±. 1 ©≥s¡T ˙{ÏøÏ) ô|’s¡T y˚dæq 30 qT+&ç 45 s√E\ ‘·s¡Tyê‘·
¬s+&ÉTkÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚dæq m&É\ düe]+#·Tø√e#·TÃqT.
311
 kÕ<Ûës¡D+>± e÷+>∑˙düT H˚\˝À¢ ñ+&Ée\dæq ø£˙dü kÕúsTT ø£Hêï n~Ûø£+>±H˚ ñ+≥T+~. Á|ü‹≈£L\
|ü]dæú‘·T\˝À H˚\ qT+&ç yÓTTø£ÿ Á>∑Væ≤+#·˝Òq|ü&ÉT e÷+>∑˙düT ˝À|ü+ ô|’s¡T≈£î @s¡Œ&ÉT‘·T+~. e÷+>∑˙düT
˝À|ü+ e\q ˝Ò‘· Ä≈£î\ áHÓ\ eT<Ûä´ uÛ≤>∑eTT˝À |üÁ‘· Vü≤]‘·eTT ø√˝ÀŒsTT |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡T‘êsTT.
áHÓ\qT n+≥T≈£îì ñqï |üÁ‘· <äfi¯ uÛ≤>∑eTT e÷Á‘·eTT Ä≈£î |ü#·Ã>±H˚ ñ+≥T+~, |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+fÒ
ÇqTeTT ˝À|ü+>± >∑T]Ô+#ê*.
#Ói≈£î |ü+≥˝À e÷+>∑˙düT ˝À|ü+ >∑eTì+∫q|ü&ÉT eT<Û´ä Ä≈£î\T eT]j·TT ø=‘·>Ô ± e#˚à Ä≈£î\˝À
eTT<äTs¡T Ä≈£î |ü#·Ã #ês¡\T áHÓ\ eT<Ûä´ @s¡Œ&É‘êsTT. ˝Ò‘· s¡+>∑T ø£qã&çq Ä≈£î\T Áø£y˚T|æ s¡+>∑T ø√˝ÀŒsTT
‘Ó\¢>± e÷s¡‘êsTT. ˝À|ü+ rÁeyÓTÆq|ü&ÉT ‘Ó\¢>± e÷]q Ä≈£î uÛ≤>±\ eT<Ûä´ eT#·Ã\T @s¡Œ&ç ˇø£ <ëì˝À
ˇø£{Ï ø£*|æ #ês¡\T>± @s¡Œ&ÉT≥ e\q Ä≈£î ì\Te⁄>± N*q≥T¢ ø£qã&É‘êsTT. áHÓ\T ≈£L&Ü Ä≈£î |ü#·Ã
s¡+>∑T ø√˝ÀŒsTT ˝Ò‘· |üdüT|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡‘êsTT. ˝À|ü ìyês¡D≈£î mø£sê≈£î 20`40 øÏ˝À\ e÷+>∑˙düT
dü˝ÒŒ¤{Ÿ H˚\≈£î y˚dæ >±ì ˝Ò<ë 0.2`0.5 XÊ‘·+ (2`5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ) e÷+>∑˙düT dü˝ÒŒ¤{Ÿ Á<ëeD+ yês¡+
e´e~Û˝À ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ |ü+≥ô|’ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
e÷*_¶q+ ˝À|ü+ lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢˝À¢ì ÄeT¢ H˚\˝À¢ >∑eTì+#·ã&ç+~. á ˝À|ü+
e\q yÓTTø£ÿ m<ä>∑ø£, |üdüT|ü⁄ s¡+>∑TøÏ e÷] qÁ‘·»ì ˝À|ü \ø£åD≤\qT b˛* ñ+{≤sTT. Ä≈£î˝À¢ áHÓ\ eT<Ûä´
|üdüT|ü⁄ eT#·Ã\T @s¡Œ&É‘êsTT. ø£+≈£î\˝À ‘ê\T –+»\T @s¡Œ&É‘êsTT. á ˝ÀbÕìï ìyê]+#·&ÜìøÏ mø£sêìøÏ
400 Á>±eTT\ k˛&çj·T+ e÷*uÒ¶{ŸqT eT{Ϻ‘√ ø£*|æ y˚j·÷*. |ü+≥ô|’ ˝À|ü \ø£åD≤\qT ìyê]+#·T≥≈£î
0.1 XÊ‘·+ (1 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ) nyÓ÷àìj·T+ e÷*uÒ¶{ŸqT |æ∫ø±] #˚j·÷*.
m+C…’yéT e´edüú˝À sê– n‘·´+‘· ø°\ø£+. sê– ˝À|ü+ e\q Ä≈£î\T eTT<äTs¡T Ä≈£î|ü#·Ã, ˙* s¡+>∑T
ø£*dæq≥T¢>± eT]j·TT Ä≈£î\ ø=q\T |üdüT|ü⁄>± bÕ*b˛sTT ‘Ó\¢>± e÷] m+&çb˛e⁄qT. ø£+≈£î\˝À –+»\T
|üP]Ô>± @s¡Œ&Éø£ ∫qï$>± ñ+{≤sTT. ìeTà C≤‹ yÓTTø£ÿ\˝À ˝Ò‘· Ä≈£î\T sê*b˛e&É+, ø±+&ÉeTT eT]j·TT
ø±j·T\ MT<ä Ç≥Tø£ s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ÉTqT. ø±j·T ˝À|ü\ eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À ã+ø£ @s¡Œ&ÉTqT. ˝À|ü ìyês¡D≈£î
mø£sêìøÏ 10 øÏ˝À\ yÓTÆ\T ‘·T‘·TÔeTT y˚dæ ˝ÀbÕìï dü]#˚j·Te#·TÃqT.
n+<äTu≤≥TqT ã{Ϻ kÕ<Ûä´eTsTTq+‘· es¡≈£î ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\qT yê&ç q≥¢sTT‘˚, dü÷ø£åà b˛wüø±\
˝ÀbÕ\T |ü+≥\ô|’ sê≈£î+&Ü #·÷düTø√e#·TÃ.
˝À|ü ∫Vü‰ï\T ø£ì|æ+∫q ‘·sê«‘· |ü+≥\ô|’ b˛wüø±\qT |æ∫ø±Ø #˚j·T&É + e\q Ä |ü+≥ ø±˝≤ìπø
|üì #˚kÕÔsTT. nsTT‘˚ eTT+<äT>±H˚ uÛ÷Ñ kÕs¡ |üØø£å |ò*ü ‘ê\qT >∑eTì+∫ H˚\≈£î dæbÕò s¡dTü y˚Ts¡≈î£ y˚dTü ≈£îqï≥¢sTT‘˚
ˇø£{Ï, ¬s+&ÉT dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î ˝ÀbÕ\T sê≈£î+&Ü ñ+&É≥+‘√ bÕ≥T eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T bı+<˚ neø±X¯+
ø£\<äT. Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ m+‘√ ø=+‘· yÓ÷‘ê<äT˝À ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\qT H˚\≈£î n+~+∫q≥¢sTT‘˚ dü÷ø£åà
b˛wüø±\ ˝ÀbÕ\ u≤] qT+&ç yÓTTø£ÿ\qT ø±bÕ&ÉTø√e&É+‘√ bÕ≥T Ä•+∫q ~>∑Tã&ÉT\T bı+<ä>∑\+.
Ç‘·s¡ $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (kÕsTT˝Ÿ ôd’Hé‡), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+,
bò˛Hé : 08924 - 223203, ôd˝Ÿ : 94946 37759
312
 düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\T ` yê{Ï j·÷»e÷q´+
düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\T, kÕ<Ûës¡D kÕ>∑T uÛÑ÷eTT\≈£î _Ûqï+>± ñ+&ç , |ü+≥\ dæ∆s¡ n~Ûø√‘·Œ‹Ôì
kÕ~Û+#·T≥≈£î Ä≥+ø£eTT ø£\T>∑ #˚kÕÔsTT. düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\T nH˚ø£ s¡ø±\T. M{Ï˝À düeTdü´qT dü]
#˚dæ, |ü+≥\ kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\+>± e÷]Ã, n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT kÕ~Û+#· T≥≈£î á ÁøÏ+<ä dü÷∫+∫q
j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\qT bÕ{Ï+#·e˝…qT.
1. ˝À‘·T ‘·≈£îÿe eT]j·TT >∑\dü n~Ûø£+>± >∑\ H˚\\T : H˚\ ˝À‘·T ‘·≈£îÿe>± e⁄+&É≥+ (30 ôd+.MT.
ø£qï ‘·≈£îÿe) e\q ˙s¡T eT]j·TT uÛÑ÷kÕs¡+ |ü]$T‘·+>± ñ+&É≥+‘√ y˚s¡T ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·–Z |ü+≥
~>∑Tã&ç ‘·>T∑ ‘Z T· +~. á H˚\\ ñ‘êŒ<äø£ X¯øìÔÏ ô|+#·&ÜìøÏ yê\T≈£î n&É+¶ >± uÀ<Ó\T, ø±\«\T Hê>∑fifl¯ ‘√
˝Ò<ë ªªã+&ébòÕs¡àsYμμ ‘√ ˝Ò<ë bÕs¡\‘√ >±ì ì]à+∫ ô|’s¡TqT uÀ<Ó\ MT<ä Hê{≤*. ˇø£ MT≥s¡T eT<Ûä´
<ä÷s¡+˝À <äTøÏÿ ˝À‘·T>± eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ ø=ø£kÕ] <äTHêï*. M{Ï‘√ bÕ≥T mø£sê≈£î 4 ≥qTï\ |üXó¯
e⁄\ ms¡Te⁄ ˝Ò<ë Ç‘·s¡ ùd+Á~j·T|ü⁄ ms¡Te⁄\qT y˚dæ ~>∑Tã&çì ô|+#· e#·TÃ.
2. ‘·≈î£ ÿe ˙{Ï ì\«X¯øÔÏ >∑\ uÛ÷Ñ eTT\T : M{Ï˝À ÇdüTø£ XÊ‘·+ n~Ûø+£ >± ñ+&É≥+‘√ bÕ≥T ã+ø£ eTqTï
20 XÊ‘·+ ø£qï ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. á H˚\˝À¢ ~>∑Tã&çì ô|+#·{≤ìøÏ mø£sê≈£î 40 ≥qTï\ #Í&ÉT
dü«uÛ≤e+ ˝Òì #Ós¡Te⁄ eT{Ϻì y˚dü$˝À esê¸\≈£î eTT+<˚ ‘√˝≤*. #Ós¡Te⁄ eT{Ϻ˝Àì ô|<ä› ô|fi¯fl\qT
|ü>\∑ >={Ϻ #˚qT yÓTT‘·+Ô ô|’ |ü\T#·>± #·*¢ uÛ÷Ñ $T˝À ø£*j·T<äTHêï*. ÇdüTø£ H˚\˝À¢ #ÓsT¡ e⁄ eT{Ïìº ‘√*q
‘·s¡Tyê‘· 200 øÏ˝À\ ãs¡Te⁄ >∑\ s√\sYqT 5`6 kÕs¡T¢ q&ç|æ+#ê*. #Ós¡Te⁄ eT{Ϻ y˚j·T&É+ e\q
uÛ÷Ñ $T˝À ã+ø£ eTqTï XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\q uÛ÷Ñ $TøÏ ˙{Ïì, b˛wüø£ |ü<ësêú\qT ì\T|ü⁄≈£îH˚
X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. @ |ü+≥ neX‚cÕHÓ’ïHê mø£sê≈£î 20 øÏ«+{≤fi¯fl #=|üq esê¸ø±˝≤ìøÏ ˇø£ HÓ\
eTT+<äT>±H˚ #˚qTô|’ |ü\#·>± #·*¢ <ä+‹ ˝Ò<ë >∑T+≥ø£‘√ eT{Ϻ˝À ø£ *j·T<äTìï á düeTdü´qT
n~Û>$∑ T+#·e#·TÃ. ô|’ e´s¡ú |ü<ësêú\qT #˚qT˝À ‘√*q ‘·sê«‘· n˝≤H˚ >±*øÏ e~* y˚jT· ≈£î+&Ü yÓ+≥H˚
#˚qT˝À ø£*j·T<äTqï&É+ #ê˝≤ eTTK´+. |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄\qT ≈£L&Ü Bì¬ø’ yê&ÉTø√e#·TÃ.
3. H˚\ ô|’bıs¡ >∑{Ϻ|ü&˚ düüeTdü´ : n~Ûø£ ÇqTeTT, n\÷´$Tìj·T+ Ĭø’‡&ÉT eT]j·TT ã+ø£eTqTï, dæ˝Ÿº
ø£*|æ 20 `40 XÊ‘·eTT ø£qï m≈£îÿe ñqï uÛÑ÷eTT\˝À ‘=\ø£] esê¸\ ‘·s¡Tyê‘· m+&É e\q H˚\
ñ|ü]‘·\+ ô|+≈£î ø£&ÉT‘·T+~. n+<äT#˚‘· ˙s¡T Ç+≈£î<ä\ ‘·–Z Á|üyêVü≤ y˚>∑+ ô|s¡>∑&É+ e\¢ H˚\ ø√‘·≈£î
>∑Ts¡e⁄‘·T+~. n+‘˚ø±ø£ ñ|ü]‘·\ >∑{ºÏ bıs¡\ e\¢ –+» yÓTT\¬ø‘·TÔ XÊ‘·+, y˚sT¡ eT]j·TT y˚sT¡ ãT&çô|\
n_Ûeè~∆ düqï–\T¢‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>± ‘·≈£îÿe ùd+Á~j·T |ü<ës¡∆eTTqï mÁs¡ H˚\˝À¢ eT{Ϻ ô|fi¯fl\T
ã\V”≤q+>± ñ+&É&É+ e\q es¡¸ ‘êøÏ&çøÏ á düeTdü´ edüTÔ+~. |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ ˝Ò<ë e÷–q
ùd+Á~j·T |ü<ësê∆\ yê&Éø£eTT H˚\ ô|’bıs¡ >∑{Ϻ |ü&É≈£î+&É #˚kÕÔsTT. –+» ô|<ä›>± ñ+&˚ ˝Òø£ n~Ûø£
$‘·Ôq+ yê&˚ |ü+≥\≈£î Ç~ n+‘· Çã“+~ø£s¡+ ø±<äT. e´ekÕj·T e´sêú\‘√ eT{Ϻì ø£|üŒ≥+ e\q
(eT˝ŸÃ) á düeTdü´ sê≈£î+&Ü #·÷&Ée#·TÃ. ∫ôd˝Ÿ Hê>∑*‘√ H˚\qT <äTqï≥+ <ë«sê e´ekÕjÓ÷‘·Œ‹Ôì

313
ô|+#·e#·TÃ. Ç≥Te+{Ï H˚\˝À¢ mø£sêøÏ 16 ≥qTï\ ÇdüTø£ì yÓ<ä»*¢ <äT øÏÿ #˚düT≈£îqï eT+∫ |òü*‘ê\T
ø£ì|æ+#·TqT. á |ü<ä∆‹ nq+‘·|ü⁄s¡eTT õ˝≤¢ mÁs¡H˚\˝À¢ ÁbÕeTTK´‘· #Ó+~+~. Bìe\¢ H˚\˝ÀøÏ ˙s¡T
Ç+πø dü«uÛ≤eeTT ô|s¡T>∑T‘·T+~.
4. H˚\ ˝À|ü\ >∑{ºÏ bıs¡\T : ñ|ü]‘·\+ qT+&ç MT≥s¡T yÓ&\É TŒq >∑T+≥ Á‘·e⁄«‘·÷ yÓ[flq ø=+‘· ˝À‘·Tq
>∑{Ϻ bıs¡\T ø£qã&É‘êsTT. >∑{Ϻ bıs¡≈£î ô|’q, ÁøÏ+<ä e÷eT÷\T eT{Ϻ ñ+≥T+~. ∫qïbÕ{Ï #ê≈£îqT
Á>∑T∫à á >∑{Ϻ bıs¡qT ìsê∆]+#·Tø√e#·TÃ. >∑{Ϻbıs¡ ñqï#√≥ #ê≈£î≈£î >∑{Ϻ>± ‘·>∑T\T‘·T+~. ô|<ä›
Á{≤ø£ºs¡T‘√ ˝À‘·T>± <äTH˚ï Hê>∑fi¯fl‘√ ˝Ò<ë düuŸ kÕsTT\sY ˝Ò<ë ∫ôd˝Ÿ Hê>∑fi¯fl‘√ <äTìï á düeTdü´qT
n~Û>$∑ T+#·e#·TÃ. ˝À‘·T kÕfi¯flqT 60 ôd+{°MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À n&É+¶ >±, ì\Te⁄>± s¬ +&ÉT yÓ|’ ⁄ü ˝≤ ‘√˝≤*.
M{Ï‘√ bÕ≥T mø£sê≈£î 10 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ eT]j·TT 2 ≥qTï\ õ|ü‡+ ≈£L&Ü y˚ùdÔ 10 qT+&ç
12 XÊ‘·+ es¡≈£î n~Ûø£ ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃ. á ˝À‘·T <äTøÏÿ Á|üuÛ≤ e+ 3 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î
ñ+≥T+~.
5. e÷>±DÏ˝À Äs¡T‘·&ç |ü+≥\≈£î <äTøÏÿ düeTdü´ >∑\ uÛ÷Ñ eTT\T : e÷>±DÏ˝À e] ‘·sê«‘· Äs¡T‘·&ç ô|s’ T¡ ≈£î
nqTyÓ’q eT+∫ <äTøÏÿ #˚j·T&É+ ˇø£ Á|ü<Ûëq düeTdü´. e] ‘·s¡Tyê‘· Äs¡T‘·&ç |ü+≥\T yÓj·T´{≤ìøÏ
uÛ÷Ñ $Tì <äTqï>±H˚ ô|fi¯fl\T ô|<ä$› >± ˝ÒkÕÔsTT. n+<äTe\¢ y˚dqæ ô|’sT¡ ($‹Ôq –+»\T) dü]>± yÓTT\¬ø‘·<Ô Tä .
yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· ‘·≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. Ç˝≤+{Ï dü+<äsꓤ˝À¢ yÓTT<ä ≥ e÷eT÷\T>± Hê>∑fi¯fl‘√ <äTìïq
‘·sê«‘· Á{≤ø£ºs¡T‘√ q&ç#˚ ‹s¡T>∑T <ä+‘Ó (s√≥y˚≥sY) ˝Ò<ë |üfi¯fl <ä+‘Ó‘√ ‘˚*ø£>± <äTìï‘˚ ô|<ä› ô|fi¯fl\T
|ü–* Äs¡T‘·&ç |ü+≥\≈£î nqTyÓ’q <äTøÏÿ edüTÔ+~. Bì e\¢ y˚s¡TX¯q>∑˝À n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#·e#·TÃ.
e] ø√dæq ‘·sT¡ yê‘· y˚ùd Ç‘·s¡ Äs¡T‘·&ç |ü+≥\≈£î ≈£L&Ü á |ü<‹∆ä ‘√ <äTøÏÿ #˚jT· &É+ m+‘√ ÁX‚jT· düÿs¡+.
6. rÁe yê\T >∑\ uÛÑ÷eTT\T : Bìe\¢ H˚\ø√‘· n~Ûø£+>± ñ+&É≥y˚T ø±ø£ uÛÑ÷kÕs¡+ ‘·>∑Z≥+‘√ bÕ≥T
H˚\ ˙{Ï ì\«X¯øÏÔ ‘·–Z, u…≥º |ü]dæú‘·T\T y˚>∑+>± e∫à |ü+≥ ~>∑Tã&ç ‘·>∑TZ‘·T+~. Ç~ yÓT≥º ÁbÕ+‘ê˝À¢
rÁe düeTdü´.
eT÷&ÉT, Hê\T>∑T XÊ‘·+ es¡≈î£ yê\Te⁄qï H˚\˝À¢ yê\T≈£î n&É+¶ >± ø±+≥÷s¡T ùd<ä´+ #ÓjT· ´&É+
<ë«sê á H˚\\ ñ‘êŒ<äø£‘·qT >∑D˙j·T+>± ô|+#·e#·TÃ. ø±+≥÷s¡T ùd<ë´ìøÏ M\T ø£*–+#˚+<äT≈£î
yê\T≈£î n&ɶ+>± Á|ü‹ MT≥s¡T ì\Te⁄≈£î (50 qT+&ç 100 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+˝À) ø±+≥÷s¡T ªø°μ ˝…’q¢qT
(Ä<Ûës¡ sπ K\qT) @sêŒ≥T #Ój÷· ´*. Bì¬ø’ ∫qï >∑≥TºqT @sêŒ≥T #˚dTü ø√yê*. Bìô|’ #Ó≥q¢ T ô|+#·Tø√e#·TÃ.
sêfi¯flqT ≈£L&É ù|s¡Ãe#·TÃ. ô|’s¡T y˚dæq 3`4 yêsê\ ‘·sê«‘· ô|<ä› Hê>∑*‘√ Á|ü‹ 3.5 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À
es¡¸|ü⁄ ˙s¡T dü+s¡ø£åD¬ø’ yê\T≈£î n&ɶ+>± ø±+≥÷s¡T ø°˝…’q¢≈£î düe÷+‘·s¡+>± ˝À‘·T Hê>∑* kÕ\T (˙{Ï
dü+s¡ø£åD kÕ\T) qT y˚j·÷*. ô|’s¡T y˚dæq 25 s√E\ ‘·sê«‘· ô|’s¡T kÕ\T≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<Ó\T,
ø±\«\ ìsêàD+ ≈£L&É es¡¸|ü⁄ ˙{Ï dü+s¡ø£åD eT]j·TT dü~«ìjÓ÷>±ìøÏ m+‘√ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. M{Ï
e\¢ yÓT≥º ô|’s¡¢ ~>∑Tã&ç 20 qT+&ç 25 XÊ‘·+ es¡≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+~.

314
 yê\T rÁe‘· n~Ûø£+>± ñqï|ü&ÉT ø±+≥÷s¡T (düeT‘·\) >∑≥¢qT ì]à+#ê*‡ ñ+≥T+~. á
>∑≥T¢ es¡<ä ˙{Ï y˚>±ìï Ä|æ, H˚\˝À ˙{Ï ì\«qT ô|+#·T‘êsTT. |òü*‘· +>± esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T˝À¢ ô|’s¡T
u…≥ºqT Bs¡Èø±\+ m<äTs=ÿH˚ M\T+≥T+~. M{Ïì @sêŒ≥T #˚düTø=H˚≥|ü&ÉT Á|ü‹ MT≥s¡T ì\Te⁄≈£î ˇø£
>∑≥TºqT ì]à+#ê*.
‘˚*ø£ bÕ{Ï H˚\˝À¢ eT]j·TT yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ 600 $T©¢ MT≥s¡¢ ø£qï ‘·≈£îÿe ñqï ÁbÕ+‘ê˝À¢
ø±+≥÷s¡T >∑≥T¢ u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT. yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ 600 $T©¢ MT≥s¡¢ ø£qï m≈£îÿe>± ñqï
˝Ò<ë ˙{Ïì y˚>∑+>± |”˝Òà >∑TD+ ‘·≈£îÿe>± ñqï m&É\ yê\T >∑≥¢qT ì]à+#·e#·TÃ.
e{Ϻy˚s¡T >∑&ç¶ yÓTTø£ÿ\‘√ Je>∑≥¢qT ≈£L&É ø±+≥÷s¡T >∑≥¢≈£î ã<äT \T>± ô|+#·e#·TÃ. á
yÓTTø£ÿ\qT ø±+≥÷s¡T >∑≥T¢ e÷~]>±H˚ ø±+≥÷s¡T MT<ä y˚j·÷*‡ e⁄+≥T+~. u…≥ºqT ‘·≥Tºø=ì, |üX¯ó
e⁄\T ‹qì, ‘·≈î£ ÿe ˙s¡T nedüse¡ Tj˚T´ Ç‘·s¡ kÕúìø£ >∑&¶ç C≤‹ yÓTTø£ÿ\qT ≈£L&É e{Ïyº s˚ T¡ ≈£î ã<äT\T>±
Je>∑≥Tº ìsêàD≤ìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± ø±+≥÷s¡T >∑≥Tº≈£î ã<äT\T>∑ ∫qï eT{Ϻ >∑≥TºqT ì]à+#·e#·TÃ. á eT{Ϻ
>∑≥Tº m>∑Te yÓ|’ ⁄ü >∑≥TºqT ÄqTø=ì e{Ïyº s˚ T¡ yÓTTø£ÿ\qT Á|ü‹ 10`15 ôd+{°MT≥s¡q¢ T ˇø£ yÓTTø£ÿqT Hê{Ï‘˚
Ç$ ≈£L&É düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚kÕÔsTT. Bì e\¢ ø±+≥÷s¡T >∑≥¢ e\¢ qwüºb˛j˚T uÛÑ÷$T $d”Ôs¡í+
‘·>∑TZ‘·T+~. Ks¡TÃ ≈£L&Ü ø£\dæedüTÔ+~.
n~Ûø£ es¡¸ düeTj·T+˝À H˚\ ø√‘· ˝Ò≈£î+&Ü es¡<ä˙s¡T yÓfi¯fl{≤ìøÏ ø±+≥÷s¡T >∑≥¢qT ø=~›>±
yê\T Ç∫à (Áπ>&ÉT‘√) ì]à+#ê*. πs>∑&ç uÛÑ÷eTT˝À¢ 0.1 qT+&ç 0.2 XÊ‘·+ yê\T dü]b˛‘·T+~.
eT<Ûä´düú|ü⁄ H˚\˝À¢ 0.3 qT+&ç 0.4 XÊ‘·+ yê\T Çe«e#·TÃ. Ç<˚ ÇdüT ø£ H˚\˝À¢ 0.5 XÊ‘·+ es¡≈£î yê\T
Çe«e#·TÃ. ø±+≥÷s¡T yê\T >∑≥T¢ 400 MT≥s¡¢ø£Hêï bı&Ée⁄>± ì]à+∫ H˚\ ø√‘· ˝Ò≈£î+&Ü es¡<ä˙s¡T
b˛e&ÜìøÏ yê\T≈£î nqT>∑TD+>± Á|ü‘˚´ø£+>± es¡<ä ø±\Te\qT ì]à+#ê*‡ ñ+≥T+~. á ø±\«˝Àì
˙{Ïì bı˝≤˝À¢ì ˙{Ï ≈£î+≥\ (bòÕsYà bÕ+&é‡) ˝ÀøÏ eT[fl+#ê*. á >∑T+≥\˝Àì ˙{Ïì |üX¯óe⁄\T
Á‘ê>∑&ÜìøÏ, #Ó≥¢ ô|+|üø±ìøÏ, u…≥º düeTj·T+˝À øÏw¢ ºü |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ô|s’ T¡ qT s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
7. #Í&ÉT H˚\\T : Ç$ Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉT s¡ø±\T. ‘Ó\¢ (bÕ\) #Í&ÉT eT]j·TT ø±s¡T (q\¢) #Í&ÉT.
7.1 ‘Ó\¢#Í&ÉT ˝Ò<ë bÕ\#Í&ÉT H˚\\T : y˚dü$ ø±\+˝À ø=ìï H˚\\ ñ|ü]‘·\+ ô|’q ‘Ó\¢{Ï bıs¡ ˝≤>∑
˙{Ï˝À ø£]π> \eD≤\‘√ ù|s¡Tø=ì ñ+≥T+~. á uÛÑ÷eTT˝À¢ $‹Ôq –+»\T dü]>± yÓTT\¬ø‘·Ôe⁄.
yÓTT\¬ø‹Ôq ô|’s¡T ≈£L&É @|ü⁄>± ô|s¡>∑<äT. bı\+˝À yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· ≈£L&É #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
á düeTdü´qT n~Û>∑$T+#˚+<äT≈£î uÛÑ÷$Tô|’ ù|s¡Tø=qï ñ|ü (#Í&ÉT) qT bÕs¡‘√ #ÓøÏÿ rdæy˚j·÷*.
bı˝≤ìï yÓTT<ä≥ u≤>± <äTìï kÂ\uÛ≤´ìï ã{Ϻ ∫qï eT&ÉT\T>± #˚düTø√yê*. Á|ü‹ eT&ç˝À düTe÷s¡T
15 ôd+{° MT≥s¡¢ ˝À‘·T ˙s¡T ì\« ñ+&˚≥≥T¢ kÕ>∑T˙{Ïì ô|{≤º*. á ˙{Ï ˝À \eD XÊ‘·+ ‘·≈£îÿe>±
ñ+&Ü*. ˙{Ï˝À \eD XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+fÒ n≥Te+{Ï ˙{Ïì ñ|üj÷Ó –+#·sê<äT. á ˙{Ïì eT&ç˝À

315
4 ˝Òø£ 5 s√E\T ì\« ñ+∫ uÛÑ÷$T˝À Ç+ø£˙j·÷*.‘·sê«‘· eTTs¡T>∑T ˙{Ïì ˝À‘Ó’q ø±\Te\ <ë«sê
rdæyj˚ ÷· *. es¡¸|⁄ü ˙{Ïì á |üìøÏ ñ|üj÷Ó –ùdÔ eT+∫ |ò*ü ‘ê\T+{≤sTT. á $<Û+ä >± 3`4 kÕs¡T¢ #˚ùdÔ
#Í&ÉT rÁe‘· #ê˝≤ es¡≈î£ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. HêD´yÓTqÆ ˙s¡T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òq|ü&ÉT, ñ|ü˙{Ïì ‘·≥Tºø=q>∑*>π
e], #Ói≈£î, C§qï, k˛j·T, u§ã“s¡, dü»,® Äyê\T ˝≤+{Ï ô|s’ q¢¡ T ô|+#·Tø√yê*. e]˝À kÕsê« ø±˝≤ìøÏ
B|æÔ (j·T+.{Ï.j·TT. 4870), Ç+Á<ä (j·T+.{Ï.j·TT. 1061), bÕ+&ÉT s¡+>∑ (j·T+.dæ.j·T+. 100),
HÓ\÷¢sT¡ k˛q (j·THé.j·T˝Ÿ.ÄsY. 3041) eT]j·TT <ëfi≤« kÕ>∑T≈£î k˛eT•\ (j·THé.j·T˝Ÿ.ÄsY. 33358),
HÓ\÷¢] eTwüO] (j·THé.j·T˝Ÿ.ÄsY. 34449), HÓ\÷¢sT¡ k˛q (j·THé.j·T˝Ÿ.ÄsY. 3041) s¡ø±\T, #Ói≈£î˝À
83$15, $Ts¡|ü˝À uÛ≤düÿs¡, Äyê\T˝À Áø±+‹, |æ.j·TyéT. 28, es¡TDY s¡ø±\qT m+#·Tø√yê*.
e] kÕ>∑T≈£î |ü∫à s=≥º ô|’s¡T¢ eTT+<äT>± H˚\˝À ô|+∫ ø£*j·T<äTHêï*. Hê≥T≈£î eTT+<äT eT+∫
˙{Ïì $ìjÓ÷–+∫ 3`4 kÕs¡T¢ H˚\˝ÀìøÏ \eD≤\qT Ç+øÏ+#·≥+ <ë«sê ˝Ò<ë ãj·T{ÏøÏ b˛j˚T˝≤
@sêŒ≥T #˚dTü ø√yê*. Hês¡T ej·TdüT‡ 25`35 s√E\T ñ+&ç, ≈£î<äTs¡T≈£î m≈£îÿe yÓTTø£ÿ\T e#˚Ã˝≤ Hê≥T
@sêŒ≥T #˚düTø√yê*. dæbòÕs¡düT ø£Hêï 25 XÊ‘·+ n<äq|ü⁄ qÁ‘·»ì ms¡ Te⁄\qT y˚düTø√yê*. Hê{Ïq 15
eT]j·TT 20 s√E\≈£î õ+ø˘ dü˝ÒŒ¤{Ÿ 2 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*. uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å\
<ë«sê øå±s¡+ ≈£L&Ü n~Ûø£+>± ñ+fÒ dæbòÕs¡dt y˚Ts¡≈£î õ|ü‡+qT ≈£L &Ü yê&ÉTø√yê*. |ü|ü<Ûëq´|ü⁄
|ü+≥\T #Í&ÉTqT n+‘·>± ‘·≥Tºø√˝Òe⁄. yÓT≥º ÁbÕ+‘ê˝À¢ uÀ<Ó\T, kÕfi¯ófl ì]à+∫ kÕfi¯fl eT<Û´ä ˝À $‘êÔ*.
uÀ<Ó MT<ä $‘·Ôsê<äT. $‘·Ô{≤ìøÏ eTT+<äT $‘·ÔHê\qT 0.1 XÊ‘·+ ñ|ü Á<ëeD+˝À (1 Á>±. ©≥s¡T
˙{Ï˝À) 2`3 >∑+≥\T Hêqu…&ç‘˚, ñ|ü Á|üuÛ≤yêìï ‘·≥Tº≈£îH˚ X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄,
ø£+b˛düTº eT]j·TT |ü∫Ãs=≥º ms¡Te⁄\qT yê&Ü*. M{Ï‘√ u≤≥T uÛÑ÷$T˝À ÄeT¢ >∑TD≤ìï ø£*–+#˚
j·T÷]j·÷qT, yê&ç‘˚ eT+∫~. ôd’H√u≤ø°º]j·÷ nH˚ dü÷ø£åà u≤ø°º]j·÷qT yê&É≥+ e\¢ k˛&çj·T+
\eD≤\ e\¢ ø£*π> #Ó&ÉTqT ø=+‘·es¡≈£î ‘·–Z+#·e#·TÃ.
ñ|ü >∑TD≤ìï ‘·≥Tºø=H˚ ãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»q eèø£åC≤‹ yÓTTø£ÿ\T
‘·s>¡ ‹∑ \eD kÕ+Á<ä‘· eèø£å C≤‘·T\T
(&ç.j·Tdt./MT.)
‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\T 25`35 düsêÿ]‘·TeTà, C…s¡Tdü˝Ò+ ‘·TeTà
eT<Ûä´düú+>± ‘·≥Tºø=H˚ s¡ø±\T 15`25 q\¢‘·TeTà, düs¡T>∑T&ÉT, ˙\–], ÇÁC≤sTT˝Ÿ ‘·TeTà
eT<Ûä´düú+>± düTìï‘·‘·«+ 10`15 düs¡T>∑T&ÉT, ‘Ó\¢eT~›, ø±qT>∑
düTìï‘·‘«· + 7`10 H˚πs&ÉT, ‘·+π>&ÉT
˙{Ï edü‹ ˝Òì #Í&ÉT uÛ÷Ñ eTT\T : ˙{Ïedü‹ ˝Òì #Í&ÉT uÛ÷Ñ eTT\qT u≤>∑T #˚jT· T≥≈£î kÕ<Û´ä |ü&<É Tä . ø£qTø£
n{Ϻ uÛÑ÷eTT\˝À nqTyÓ’q #Ó≥¢qT Hê≥e#·TÃ. á uÛÑ÷eTT˝À¢ 15 ôd+.MT. yê´dü+ >∑\ μÄ>∑sYμ qT yê&ç
1.2`1.5 MT. ˝À‘·T >∑T+‘· yÓj÷· ´*. Á|ü‹ >∑T+‘· qT+&ç rdæq eT{Ï˝º À 2`3 øÏ˝À\ õ|ü‡+, 7`8 øÏ˝À\
316
ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄ ø£*|æ >∑T+‘·\T |üP&ÜÃ*. Á|ü‹ >∑T+‘·≈£î 25 Á>±. qÁ‘·»ì, nyÓ÷àìj·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ
s¡÷|ü+˝À y˚dæ yÓTTø£ÿ\T Hê≥e#·TÃ. yÓTTø£ÿ\T Áã‹πøes¡≈£î ˙s¡T ô|≥ºe˝…qT.
7.2 ø±s¡T #Í&ÉT H˚\\T : á ø±s¡T #Í&ÉT H˚\˝À¢ y˚d$ü ø±\+˝À ô|q’ q\T|ü⁄ ˝Òø£ ã÷&ç<ä s¡+>∑T bıs¡qT
#·÷&Ée#·TÃ. M{Ï˝À e÷]Œ&ç »]π> k˛&çj·T+ 15 XÊ‘·+ ø£Hêï m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ ø=~›
bÕ{Ï es¡¸+ e∫ÃHê, ˙s¡T ‘·«s¡>± uÛÑ÷$T˝ÀøÏ Ç+ø£<äT. m+&çq|ü&ÉT H˚\ #ê˝≤ >∑{Ϻ>± e⁄+≥T+~.
ùd<ë´ìøÏ nqT≈£L\+>± ñ+&É<äT. á H˚\˝À¢ ˙s¡T Ç+πø dü«uÛ≤e+ ‘·≈£îÿe ø±ã{Ϻ yÓTT<ä≥>± bı˝≤ìï
∫qï∫qï eTfi¯ófl>± #˚düTø=ì, eTfi¯fl qT+&ç eTTs¡T>∑T ˙s¡T b˛j˚T˝≤ ˝À‘Ó’q eTTs¡T>∑T ˙{Ï ø±\«\qT
@sêŒ≥T #˚dTü ø√yê*. á H˚\\qT u≤>∑T #˚jT· {≤ìøÏ ªªõ|ü‡+qTμμ y˚j÷· *‡ e⁄+≥T+~. õ|ü‡+ yÓ÷‘ê<äTqT
uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å <ë«sê ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. uÛÑ÷kÕs¡ |üØøå± |òü*‘ê\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òø£b˛‘˚ mø£sê≈£î
düTe÷s¡T>± 1.2 qT+&ç 1.6 ≥qTï\ õbÕ‡ìï y˚j·Te#·TÃ. õbÕ‡ìï H˚\ô|’ #·*¢ eT{Ϻ˝À ø£*ùd˝≤ ô|’q
<ä+‘Ó‘√ ˝Ò<ë >=Ás¡T‘√ <äTHêï*. yÓTT‘·Ô+ õbÕ‡ìï ˇπø <äbòÕ>± y˚j· ÷*. |ü\T <äbòÕ˝À¢ y˚j·T≈£L&É<äT.
‘·s¡Tyê‘· ˙{Ïì ì\« ø£{Ϻ H˚\˝À Ç+πø˝≤ #˚dæ yês¡+ s√E\T ‘·s¡Tyê‘· ˙{Ïì, eTTs¡T>∑T ø±\e˝ÀìøÏ
|ü+bÕ*. πs>∑fi¯fl˝À ‘·s¡T#·T>± ‘˚*ø£bÕ{Ï ‘·&ÉT\qT Çyê«*‡ ñ+≥T+~.
ˇø£y˚fi¯ H˚\˝À düTqï+ n~Ûø£+>± e⁄+fÒ, õbÕ‡ìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± ◊s¡Hé ô|’¬s’{ŸqT ˝Ò<ë
bı&ç#˚dæq >∑+<Ûäø±ìï yê&Ée#·TÃ. ô|’¬s’{Ÿ bı&ç 5 $T©¢ MT≥s¡¢ ø£q ï ‘·≈£îÿe dü÷ø£å à‘·«+ ø£*– e⁄+&Ü*.
ô|s¬’ {’ ŸqT H˚\MT<ä #·*¢ eT{Ï˝º À ø£*ùd˝≤ <ä+‘Ó‘√ ‘˚*ø£>± <äTHêï*. eT{Ϻ ‘˚eT>± e⁄+&˚≥≥T¢ ‘˚*ø£bÕ{Ï
‘·&çô|{Ϻ yês¡+ s√E\T >±*øÏ e~* y˚j·÷*. ‘·s¡Tyê‘· eT&ç˝À ˙s¡T ô|{Ϻ Ç+πø˝≤ #˚dæ, ‘·s¡Tyê‘·
eTTs¡T>∑T ø±\Te\ <ë«sê ãj·T≥≈£î |ü+bÕ*.
#Ói≈£î bòÕ´ø£ºØ\˝À e´s¡ú |ü<ës¡ú+>± $T–˝Ò Áô|dteT&éqT ≈£L&É õ|ü ‡+≈£î ã<äT\T>± yê&Ée#·TÃ.
mø£sê≈£î 1.2 qT+&ç 1.6 ≥qTï\T y˚j÷· *. ø±s¡T#Í&ÉT ˇø£ yÓ÷düsÔ T¡ >± ñ+fÒ, J\T>∑qT ô|+∫ eT{Ï˝º À
ø£*j·T<äTìï‘˚ #Í&ÉT Á|üuÛ≤eeTT ‘·>∑TZ‘·T+~. Ç≥Te+{Ï H˚\˝À¢ ˇø£ uÀ<Ó $&ç∫ ¬s+&Ée uÀ<Ó˝À
kÕ>∑T˙{Ïì ø£{ºÏ ô|s’ T¡ qT ˙s¡T ø£{qºÏ kÕ\T˝À y˚dæ ~>∑Tã&çì ô|+#·e#·TÃ. ‘·|Œü ì dü]>± J\T>∑, e], sê–
|ü+≥\ Áø£e÷ìï 2`3 dü+ˆˆ es¡≈£î bÕ{Ï+#ê*.
8. ÄeT¢ H˚\\T : á H˚\\ ñ<ä»ì dü÷∫ø£ 6.5 ø£qï ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~. á H˚\\T düs«¡ kÕe÷q´+>±
yê]¸ø£ es¡¸bÕ‘·+ n~Ûø+£ >± ñ+&˚ lø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s+¡ , $XÊK|ü≥ï+, yÓT<äø˘ õ˝≤¢˝À¢ì »V”≤sêu≤<é
ÁbÕ+‘·+ eT]j·TT HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñHêïsTT. ô|’øÏ #·÷&É{≤ìøÏ á H˚\\T ‘˚*ø£>±
mÁs¡>± ø£q|ü&É‘êsTT. á H˚\\qT u≤>∑T #˚j·T&ÜìøÏ düTqï+ ˝Ò<ë ñ≈£î ÿ |ü]ÁX¯eT˝À e´s¡ú|ü<ës¡ú+>±
$T–˝Ò uÒdæø˘kÕ¢>¥ qT yê&Ée#·TÃ. uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å Ä<Ûës¡+>± m+‘· düTqï+ y˚j·÷˝À ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å |òü*‘·+ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òq|ü&ÉT mø£sê≈£î 2 qT+&ç 3 øÏ«+{≤fi¯fl bı&ç#˚dæq düTHêïìï
kÕfi¯fl˝À y˚ùdÔ dü]b˛‘·T+~. yÓTT<ä≥ 2`3 dü+e‘·‡sê\T düTqï+ u≤>± nedüs¡eTj˚T´ ˝…>∑T´yéT C≤‹

317
ô|’s¡¢qT, ≈£Ls¡>±j·T\qT |ü+&ç+#·e#·TÃ. y˚dæq düTqï+ Á|üuÛ≤e+ 5 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î e⁄+≥T+~.
n+<äTe\¢ Ä ‘·s¡Tyê‘· dü+e‘·‡sê˝À¢ düTqï+ n+‘·>± nedüs¡+ ˝Òì Ç‘· s¡ ô|’s¡¢qT y˚j·Te#·TÃ.
9. düTqï+ n~Ûø£+>± >∑\ H˚\\T : á H˚\\qT >∑T]Ô+#·≥+ #ê˝≤ ‘˚*ø£. >∑\dü ˝Ò<ë Á|ü‘˚´ø£ bıs¡
s¡÷|ü+˝À ñqï düTHêïìï #·÷&É>±H˚ ‘˚*ø£>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. ‘˚*ø£>± >∑T]Ô+#·˝Òì |ü]dæú‘·T˝À 1:4
ìwüŒ‹Ô˝À ôV’≤Á&√ø√¢]ø˘ ÄeT¢+, ˙s¡T ø£*|æ ˇø£ #·Tø£ÿ $TÁX¯eT Á<ëeD≤ìï eT{Ϻô|’ y˚ùdÔ ãTdü ãTdüeTH˚
qTs¡>∑ eùdÔ, düTqï+ n~Ûø£+>± >∑\ H˚\>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. á H˚\˝À uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄ $ìjÓ÷>∑
kÕeTs¡ú´+ n‹ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥y˚T ø±ø£ dü÷ø£åà b˛wüø£ |ü<ësêú˝…’q õ+≈£î, ÇqTeTT, e÷+>∑˙dt, sê–
˝ÀbÕ\T düs¡«kÕe÷q´+>± ø£ì|ækÕÔsTT.
dü÷ø£åà b˛wüø±\T, á H˚\˝À¢ y˚ùdÔ n+‘· düeTs¡úe+‘·+>± ô|’s¡T˝À ˝ÀbÕ\qT dü]~<ä›˝Òe⁄.
|ò*ü ‘·+>± á H˚\˝À¢ y˚ùd |ü+≥\ ~>∑Tã&ç eT]j·TT HêD´‘·qT yÓTs¡T>∑T|üsá ˝Òe⁄. ø£qTø£ ô|s’ T¡ ô|’ |æ∫ø±Ø
#˚j·T≥+ eT+∫~.
mø£sê≈£î 4 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄qT y˚dæ |ü+≥ qcÕºìï ‘·–Z+#·e#·T Ã. á H˚\˝À¢ »qTeTT
eT]j·TT J\T>∑qT |ü∫Ãs=≥º ô|’s¡T¢>± ô|+∫ H˚\˝À ø£*j·T<äTìï eTT]π>˝≤ #˚ùdÔ düTqï|ü⁄ <äTÁwüŒuÛ≤yê\T
ø=+‘· es¡≈£î ‘·–Zb˛‘êsTT.
uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄qT #˚˝À yÓ<»ä \¢≈î£ +&Ü ô|s’ T¡ qT kÕ\T˝À $‘˚≥Ô |ü&˚ –+»ø£qï 5 ôd+{°MT≥s¡¢
˝À‘·T eT]j·TT 5 ôd+{°MT≥s¡¢ |üø£ÿq |ü&˚˝≤ $‘·Ôq+ eT]j·TT ms¡Te⁄qT ˇπøkÕ] y˚ùd ªªd”&éø£yéT
ô|ò]º˝…’»sY Á&ç˝Ÿμμ <ë«sê y˚j·÷*. Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± uÛ≤dü«s¡+‘√ |ü{Ïwü˜|üs¡∫q |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ ˝Ò<ë
ø£+b˛dtºqT ≈£L&Ü yê&ç uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄ $ìjÓ÷>∑ kÕeTsêú´ìï ô|+#· e#·TÃ.
á H˚\˝À¢ ô|]π> ìeTà, Hê]+» ‘√≥˝À¢ ÇqT|ü <Ûë‘·T ˝À|ü+ e\¢ kÕe÷q´+>± |ü˝≤¢≈£î\T
ø£ì|ækÕÔsTT. á ˝ÀbÕìï düe]+#·{≤ìøÏ »qTeTTqT |ü∫Ãs=≥º |ü+≥>± ô|+∫ bÕ<äT˝À y˚dæ ≈£îfi¯flìùdÔ,
b˛wüø£ ˝ÀbÕ\T eTTK´+>± ÇqT|ü <Ûë‘·T ˝À|ü+ ‘·>∑TZ‘·T+~. Bì‘√bÕ≥T Á|ü‹ bÕ<äT˝À 25 øÏ˝À\
e÷–q |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ eT]j·TT 125 Á>±eTT\ nqïuÛÒ~ì y˚ùdÔ, á ˝À|ü+ düe]+#·ã&ÉT‘·T+~.
á H˚\˝À¢ y˚dæq ìeTà, Hê]+» ‘√≥˝À¢ ãVüQfi¯ dü÷ø£åà eT]j·TT Ç‘·s¡ b˛wüø±\ ˝ÀbÕ\T
$kÕÔs¡+>± ø£q|ü&É‘êsTT. M{Ïì düe]+#·{≤ìøÏ á ÁøÏ+~ $TÁX¯e÷ìï ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ 2`3 kÕs¡T¢
|üø+å£ e´e~Û˝À |æ∫ø±Ø #˚j÷· *. õ+≈£î dü˝ŒÒ {¤ Ÿ 5 Á>±eTT\T, e÷+>∑˙dt dü˝ŒÒ {¤ Ÿ 2Á>±eTT\T, yÓT^ïwæjT· +
dü˝ÒŒ¤{Ÿ 2 Á>±eTT\T. ô|Áò s¡dt dü˝ŒÒ {¤ Ÿ 2 Á>±eTT\T, uÀsêø˘‡ 1 Á>±eTT, düTqï+ 6 Á>±eTT\T eT]j·TT j·T÷]j·÷
10 Á>±eTT\T.
10.ñs¡äø£ uÛÑ÷eTT\T : e´ekÕj·÷ìøÏ kÕ>∑T ˙s¡T m+‘· nedüs¡yÓ÷ eTTs¡T>∑T ˙s¡T b˛j˚T edü‹ ≈£L&Ü
n+‘˚ nedüs¡+. &Ó˝≤º uÛÑ÷eTT˝À¢ eTTK´+>± #Í&ÉT uÛÑ÷eTT˝À¢ eTTs¡T>∑T˙s¡T ì\« ñ+fÒ |ü+≥\T dü]>±
|ü+&Ée⁄. bı˝≤˝À¢ $T>∑T\T ˙s¡T ñ+&É≥+ e\q yÓTTø£ÿ\ y˚sT¡ e´edü≈ú £î düs¬ q’ yÓ÷‘ê<äT˝À ÁbÕDyêj·TTe⁄
318
n+<äø£ ~>∑Tã&ç >∑D˙j·T+>± ‘·>T∑ ‘Z T· +~. á uÛ÷Ñ eTT\T düV≤ü »+>± eTTs¡T>∑Tb˛ì, ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê˝À¢H˚
ñ+{≤sTT. á uÛÑ÷eTT˝À¢ eTTs¡T>∑T b˛e⁄≥≈£î ¬s+&ÉT |ü<ä∆‘·T\T ne\+_+#·e#·TÃ.
ñ|ü]‘·\ eTTs¡T>∑Tr‘· : ñs¡ø£ uÛÑ÷eTT\˝À yê\TqqTdü]+∫ Á|ü‹ 100 MT. ˝Ò<ë 125 MT. <ä÷s¡+˝À
ì\Te⁄>± 1.25 MT. ˝À‘·T, 1 MT. yÓ&É\TŒ >∑\ uÀ<Ó\qT rdæ yê{Ïì eTTs¡T>∑T ø±\«øÏ ø£\bÕ*.
Bìe\q bı\+˝Àì ô|’bıs¡˝À ø£]– ñqï \eD≤\T á eTTs¡T>∑T ˙{Ï <ë«sê b˛‘êsTT.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ eTTs¡T>∑Tr‘· |ü<ä∆‹ : uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\eTTq≈£î ˙{Ï eT≥ºeTT <ä>∑Zs¡>± ñ+&˚ eTTs¡T>∑T ì\«\qT,
uÛÑ÷>∑s¡“¤ eTTs¡T>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ >=≥ºeTT\qT neTs¡TÃ≥ <ë«sê #Í&ÉT uÛÑ÷eTT\qT u≤>∑T #˚j·Te#·TÃqT.
á |ü<ä∆‹˝À eTTs¡T>∑T˙{Ïì rdæ H˚\˝À \eD kÕ+Á<ä‘·qT ‘·–Z+#·T≥≈£î 3 ˝Òø£ 4 n+>∑fi¯eTT\ yê´dü+
ø£*– s¡+Á<ÛäeTT\T ñqï eT{Ϻ / |æ.$.dæ. bÕ¢dæºø˘ >=≥ºeTT\qT H˚\˝Àe⁄qï \eD kÕ+Á<Ûä‘· eT]j·TT ˙{Ï
eT≥ºeTT ñqï ˝À‘·T qqTdü]+∫ düTe÷s¡T 1.25 MT.\ ˝À‘·T˝À uÀ<Ó\qT Á‘·$« >=≥ºeTT\qT neTs¡Ãe˝…qT.
uÀ<Ó\ eT<Û´ä <ä÷s¡+, H˚\ uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷|ü+ qqTdü]+∫ 30 qT+&ç 60 MT. ñ+&Ée˝…qT. eT{Ϻ ô||’ ⁄ü ˝…‘’ ˚
>=≥ºeTT #·T≥÷º 10 ôd+.MT.\ eT+<äeTT ÇdüTø£ y˚dæ |üP&ÉÃe˝…qT. bÕ¢dæºø˘ >=≥ºeTT\T neT]Ãqf…Æ¢‘˚
s¡+Á<Ûeä TT\ #·T≥÷º HÓ˝’ ≤qT >∑T&ɶ neTs¡Ãe˝…qT. á $<Û+ä >± uÀ<Ó\˝À neT]Ãq >=≥ºeTT\ es¡Tdü\ìï+{Ïì
eTT+<äT>± neT]à eTTs¡T>∑T ˙{Ïì bı\+ qT+&ç ãj·T≥≈£î rdüTø=ì yÓfi‚Ëfl eTTK´ >=≥ºeTT\ es¡Tdü≈£î
ø£\|üe˝…qT. n|ü&ÉT es¡Tdü\ qT+&ç \eDeTT\‘√ ≈£L&çq eTTs¡T>∑T˙s¡T eTTK´ es¡Tdü˝ÀìøÏ, eTTK´
es¡Tdü qT+&ç <ä>∑Zs¡˝À ñqï ˝À‘Ó’q eTTs¡T>∑T ø±\«˝ÀìøÏ Á>±${° |ü <ä∆‹˝À Á|üeVæ≤düTÔ+~. eTTK´ es¡Tdü
qT+&ç Á>±${° |ü<ä∆‹˝À ˙s¡T b˛e⁄≥≈£î neø±X¯+ ˝Òì ÁbÕ+‘ê\˝À eTTK´ >=≥ºeTT\ es¡Tdü ∫es¡
@sêŒ≥T #˚dqæ es¡\ u≤$˝ÀìøÏ #˚sT¡ ˙{Ïì Ç+»qT düV‰ü j·T+‘√ eTTs¡T>∑T ø±\«˝ÀìøÏ ‘√&Ée˝…qT. á
|ü<ä∆‹ nqTdü]+∫ e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ yês¡T eT∫©|ü≥ï+ e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+˝À
#˚dæq |ü]XÀ<Ûäq |òü*‘·+>± e]˝À 25 qT+&ç 50 XÊ‘·+ eT]j·TT ‘·eT\bÕ≈£î |ü+≥˝À 35 qT+&ç 38
XÊ‘·+ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì kÕ~Û+#·e#·TÃqì ‘˚*+~. á |ü<‹∆ä ˝À eTTs¡T>∑T˙{Ï bÕs¡T<ä\ e´edüú ì]à+#·T≥≈£î
ôV≤ø±ºs¡T ˇøÏÿ+{ÏøÏ düTe÷s¡T>± 80,000 ` 1,20,000 (Á|üdüTÔ‘· KØ<äTÁ|üø±s¡+) s¡÷bÕj·T\T Ks¡TÃ
ne⁄‘·T+~. $d”Ôs¡í+ ô|]–‘˚ ôV≤ø±ºs¡T Ks¡Tà ‘·>∑TZqT.
uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ eTTs¡T>∑T ˙{Ï ìs¡÷à\q e´edü\ú $es¡eTT\T : n|æŒø£≥,¢ ñ|ü>∑T+&É÷s¡T |ü]XÀ<ÛHä ê øπ Áå ‘ê\˝À
uÛÑ÷>∑s¡“¤ eTTs¡T>∑T˙{Ï ìs¡÷à\q e´edüú\ @sêŒ≥T e\q e] |ü+≥ ~>∑Tã&ç n|æŒø£≥¢˝À 1.8 qT+&ç
6.75 ≥/ôV≤ (275%) ô|s¡>&∑ yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü s¬ +&√ |ü+≥ nsTTq $TqTeTT, ô|düs,¡ |ü#÷ C§qï, Äyê\T
|ü+≥\T ≈£L&Ü kÕ>∑T #˚j·T>∑*>±s¡T. á e´edüú\ @sêŒ≥T e\q uÛÑ÷eTT\ jÓTTø£ÿ \eD kÕ+Á<Ûä‘·˝À
>∑D˙j·TyÓTÆq nqT≈£L\ e÷s¡TŒ ø£ì|æ+∫+~. \eD kÕ+Á<ä‘· 16.2 qT+&ç 3.1 &Ó.d”/MT es¡≈£î
‘·–Z+~. n|æŒø£≥¢ Á>±eT+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ eTTs¡T>∑T˙{Ï ìs¡÷à\Hê e´edüú e\q kÕ©q ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T qT+&ç
3.5 ≥qTï\ \eD≤\T ‘=\–+|üã&çq≥T¢ |ü]XÀ<ÛäHê |òü*‘ê\T ‘Ó*j·T#˚düTÔHêïsTT.
319
eTTs¡T>∑T rùd edü‹˝Òì uÛÑ÷eTT\˝À dü˝…’Œ¤&é Vü‰ì :
|ü\¢|ü⁄ ÁbÕ+‘ê\˝À e] |ü+&ç+#˚ bı˝≤˝À¢ eTTs¡T>∑T edü‹ düÁø£eT+>± ˝Òq|ü&ÉT |ü+≥\≈£î
dü˝…’Œ¤&é e\¢ qwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~. á uÛÑ÷eTT\˝À>∑\ >∑+<Ûäø£eTT dü˝…’Œ¤&é>± e÷s¡T‘·T+~. dü˝…’Œ¤&é Vü‰ì
kÕ<Ûës¡DeTT>± ã+ø£ H˚\˝À¢qT, ø=‘·Ô>± kÕ>∑T˝ÀìøÏ ‘Ó∫Ãq H˚\˝À¢qT, ÇqT|ü <Ûë‘·T ˝À|ü+ ñqï
H˚\˝À¢qT, eTTs¡T>∑T edü‹ düÁø£eTeTT>± ˝Òq|ü&ÉT ø£\T>∑T‘·T+~.
j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T
1. á \ø£åDeTT\qT >∑eTì+∫q yÓ+≥H˚ nø£ÿ&Éø£ÿ&É bı\+ n+‘ê ˇø£ n&ÉT>∑T ˝À‘·Tq ø±\Te rdæ
˙{Ïì bı\+ qT+&ç rdæy˚j·÷*.
2. bı\eTTqT ∫qï ∫qï HÓÁ¬s\T @s¡Œ&˚es¡≈£î Äs¡u…{≤º*. ‘·s¡Tyê‘· ˙s¡T ô|{≤º*.
3. nqTyÓ’q |ü]ø£s¡eTT‘√ bı\+˝À #êfi¯fl eT<Ûä´ eT{Ϻ u≤>± ø£~˝Ò˝≤ #Ój·÷´*.
4. ô|’s¡T ø√\T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\T ‘·|üŒìdü]>± yê&Ü*.
5. dü˝…’Œ¤&é Vü‰ì e#·Tà bı\+˝À ≈£î[fl, dü>∑+ ≈£î[flj·TTqï ùd+Á~j·T |ü<ës¡úeTT\qT (ms¡Te⁄\qT)
yê&Ésê<äT.
6. dü˝ÒŒ¤≥T eT÷\ø£+ e⁄qï s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\qT yê&Ésê<äT.
7. ÇqT|ü <ë‘·Te⁄ ñqï ms¡Te⁄\qT yê&Ée˝…qT.
8. mÁs¡eT{Ϻ (˝…{Ÿ¬s’{Ÿ) ˝À ÇqT|ü <ë‘·Te⁄ m≈£îÿe>± ñ+&ÉT≥ e\q, dü˝…Œ¤Ì&é Vü‰ì düeTdü´ ñqï
uÛÑ÷eTT\˝À á mÁs¡ eT{Ϻì yê&ç ìyê]+#·e#·TÃqT.

düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\ô|’ Ç‘·s¡ $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (kÕsTT˝Ÿ ôd’Hé‡), ñ|ü˙{Ï |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\ πøåÁ‘·eTT, u≤|ü≥¢.
bò˛Hé : 08643`225098, ôd˝Ÿ HÓ+. 94410 15258

320
 uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ düeTdü´\T ` j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T
n~Ûø£ ~>∑Tã&ç kÕ~Û+#ê\+fÒ b˛wüø±\ düeT‘·T\´‘·‘√ bÕ≥T H˚\ uÛÖ‹ø£ Äs√>∑´+ #ê˝≤ eTTK´yÓTqÆ ~.
ˇø£kÕ] H˚\ uÛÖ‹ø£ düeTdü´\T ñ‘·ŒqïeTsTT‘˚ Ä H˚\\qT ‹]– |ü⁄qs¡T<ä›]+#·&ÜìøÏ #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\T
|ü&ÉT‘·T+~. eTq <˚X¯+˝À düTe÷s¡T>± 90 $T*j·THé ôV≤ø±ºs¡¢ $d”Ôs ¡í+˝À H˚\ uÛÖ‹ø£ düeTdü´\ Á|üuÛ≤e+ e\q
|ü\T |ü+≥˝À¢ ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑Z&É+ >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. Á|ü<Ûëq+>± ‘·≈£îÿe ˝À‘·T >∑\ H˚\\T 26.4 $T.ôV≤.
$d”Ôs¡í+ ˝Àq÷, H˚\ >∑{Ϻ |ü&˚ düeTdü´ ø£\ H˚\\T 21.57 $T.ôV≤. $d”Ôs¡í+˝À, ˙s¡T m≈£îÿe>± Ç+πø H˚\\T
13.75 $T.ôV≤. $d”Ôs¡í+˝Àq÷, n&ÉT>∑Tq >∑{Ϻ bıs¡ >∑\ H˚\\T 11.31 $T.ôV≤. $d”Ôs¡í+ ˝Àq÷, ô|’bıs¡
ô|s¡≈£îø£≥º&É+ 10.25 $T.ôV≤. $d”Ôs¡í+˝À eT]j·TT ˙s¡T ì\« düeTdü´ >∑\ H˚\\T 6.24 $T.ôV≤. $d”Ôs¡í+˝À
ø£\e⁄. á H˚\ uÛÖ‹ø£ düeTdü´\T düVü≤» dæ<ä∆+>±H˚ @s¡Œ&Ée#·Tà ˝Ò< ë e´ekÕj·T+ #˚j·TT Áø£eT+˝À ˙{Ï ø√‘·
Á|üuÛ≤e+ e\q ùd+ÁBj·T ø£s¡“q+‘√ ≈£L&çq ñ|ü]‘·\ kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚ \ ø=≥Tºø=ì b˛e&É+ ‘·<ë«sê
ìkÕ‡s¡e+‘·yÓTÆq ÁøÏ+~ bıs¡ ãj·T≥|ü&É≥+, ‘·s¡‘·sê\T>± |ü+≥ e÷]Œ&ç ˝Ò≈£î+&Ü ˇπø |ü+≥qT y˚j·T&É+,
ndüeT‘·T\´ b˛wüø£ j·÷»e÷q´+ ne\+_+#·&É+, ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\T yê&É ø£b˛e&É+, ndüTs¡øÏå‘· bı˝≤\T
e+{Ï yÓTT<ä\>∑T ø±s¡D≤\ e\q uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\T ø°åDÏ+∫ ‘·<äq+‘·s¡+ uÛÖ‹ø£ düeTdü´\T>± s¡÷bÕ+‘·s¡+
#Ó+<äT‘êsTT.
|ü+≥ ~>∑Tã&çì |ü]$T‹ #˚ùd H˚\ uÛÖ‹ø£ düeTdü´\˝À, esê¸<Ûës¡ H˚\˝À¢ ‘·≈£îÿe ã+ø£eT{Ϻ, ‘·≈£îÿe
ùd+ÁBj·T ø£s¡“qeTT, ˝À‘·T ‘·≈£îÿe eT]j·TT >∑{Ϻã&˚ dü«uÛ≤e+ >∑\ H˚\\T Á|ü<ÛëqyÓTÆq$>± ù|s=ÿqe#·TÃqT.
n~Ûø£+>± ˙s¡T Ç+πø dü«uÛ≤e+ eT]j·TT ‘·≈£îÿe ˙{Ï ì\« X¯øÏÔ, n&ÉT >∑T eT{Ϻ˝À >∑{Ϻ bıs¡, rÁe yê\T
eT]j·TT H˚\ ñ|ü]‘·\+ ô|+≈£î ø£≥º&É+ ≈£L&É eTTK´yÓTÆq$. n˝≤π> ˙{Ï edü‹ H˚\˝À¢, eTTs¡T>∑T ˙{Ï düeTdü´
eT]j·TT e÷>±DÏ ‘·sê«‘· <äTøÏÿ düeTdü´ e+{Ï$ Á|ü<ÛëqyÓTÆq$. Ç≥Te+{Ï H˚\ uÛÖ‹ø£ düeTdü´\Tqï|ü&ÉT,
düeTdü´qT |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·≈£î+&Ü m+‘· yÓ÷‘ê<äT˝À s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T eT]j·TT y˚T˝…’q $‘·ÔHê\qT
$ìjÓ÷–+∫qqT düTdæsú ¡ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·˝eÒ TT. n+<äTe\q H˚\ uÛÖ‹ø£ düeTdü´\qT |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·T≥≈£î
á düeTdü´\ >∑T]+∫ eT]j·TT yê{Ï j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\ >∑T]+∫ ‘Ó\Tdü Tø√e&É+ eTTK´eTT.
1. H˚\ ô|’bıs¡ ô|+≈£î ø£≥º&É+ eT]j·TT >∑{Ϻ|ü&˚ dü«uÛ≤e+ >∑\ #·˝≤ÿ uÛÑ÷eTT\T :
eTq Ä+Á<äÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+˝À esê¸<Ûës¡+ ÁøÏ+<ä kÕ>∑T #˚ùd mÁs¡H˚\˝À¢ á düeTdü´ n~Ûø£+>± ø£\<äT
ø±s¡D≤\T @eTq>± dæ˝Ÿº eT]j·TT ÇdüTø£ düe÷q yÓ÷‘ê<äT˝À ñ+&É≥+ eT]j·TT ‘·≈£îÿe ùd+ÁBj·T ø£s¡“q+
|òü*‘·+>± H˚\ ìsêàD+ dü]>± ˝Òø£b˛e&É+ eT]j·TT ◊s¡Hé, n\÷´$Tìj·T+ Ĭø’‡&ÉT\T m≈£îÿe>± ñ+&É≥+
e\¢ á düeTdü´ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á H˚\˝À¢ |ü+≥ $‹Ôq 48 >∑+≥˝À¢ esê¸\T |ü&ç Ä–b˛‘˚ H˚\ô|’ ô|+≈£î
@s¡Œ&ÉT≥e\¢ esê¸<Ûës¡+>± |ü+&ç+#·T dü»®, Á|ü‹Ô, y˚s¡TX¯q>∑, ÄeTT<ä+ eT]j·TT ø£+~ e+{Ï |ü+≥˝À¢ yÓTT\ø£
XÊ‘·+ sêø£b˛e&É+, e∫Ãq yÓTT\ø£ <Óã“‹q&É+ <ë«sê bı\+˝À ‘·–q yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· ˝Ò<ë |ü+≥ ~>∑Tã&ç
‘·>∑TZqT. yÓTTø£ÿ\ y˚s¡T¢ uÛÑ÷$T˝ÀøÏ #=#·TÃø=ì b˛˝Òø£ ô|’s¡T≈£î ‘·–q+‘· ˙s¡T, >±*, b˛wüø±\T \uÛÑ´+ ø±e⁄.
á H˚\˝À¢ ˙{Ï Á|üyêVü≤ y˚>+∑ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~ ø±ã{Ϻ b˛wüø£ $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡´ú + eT]j·TT ˙{Ï $ìjÓ÷>∑
kÕeTs¡ú´+ ‘·≈£îÿe>± ñ+{≤sTT.
321
 á H˚\˝À¢ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ |üX¯óe⁄\T ms¡Te⁄ mø£sê≈£î 4 ≥qTï\ #=|üq $‘Ô̊eTT+<äT y˚düTø√yê*.
H˚\qT |ü+≥ neX‚cÕ\‘√ eT*Ã+>¥ |ü<‹∆ä ˝À ø£|Œæ ñ+#ê*. ≈£î[flq ùd+ÁBj·T e´sêú˝q’… e]bı≥Tº, y˚sT¡ X¯q>∑
bı≥Tº, eTTø£ÿ\T #˚dæq Á|ü‹Ô ø£f…º\T eT]j·TT |ü]ÁX¯eT qT+∫ e#˚à Äs√>∑´ø£s¡ e´sêú\qT esê¸\≈£î eTT+<äT>±
bı\+˝À y˚düTø=ì ø£*j·T<äTHêï*. $‘·Ôq+ $‹Ôq kÕfi¯fl yÓ+ã&ç |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄qT y˚j·TT≥ <ë«sê á
H˚\˝À¢ yÓTT\ø£ XÊ‘êìï ô|+#·e#·TÃqT. H˚\ ô|+≈£î @s¡Œ&çq yÓ+≥H˚ >∑T+≥ø£ bÕj·T&É+ <ë«sê yÓTT\ø£
XÊ‘êìï ô|+#·e#·TÃqT.
2. n&ÉT>∑T eT{Ϻ˝À >∑{Ϻ bıs¡ >∑\ H˚\\T :
kÕ<Ûës¡D+>± mÁs¡H˚\˝À¢ ô|’bıs¡˝Àì ã+ø£ eT{Ϻ, ˙{Ï‘√ bÕ≥T ÁøÏ+~ bıs¡˝ÀøÏ #˚] nø£ÿ&É ñqï,
◊s¡Hé, n\÷´$Tìj·T+ Ĭø’‡&ÉT (˝Ò<ë) ø±*¸j·T+ ø±s¡“H˚≥T‘√ ø£*dæ >∑{Ϻ bıs¡>± @s¡Œ&ÉT‘êsTT. n+‘˚
ø±≈£î+&Ü e], #Ói≈£î e+{Ï |ü+≥\qT e÷]Œ&ç #˚j·T≈£î+&ÉT≥ e\q, Á{≤ø£ºs¡T\T Ç‘·s¡Á‘· uÛ≤] j·T+Á‘ê\T
m≈£îÿe>± yê&ÉT≥ e\q ø±\Áø£y˚TD≤ á düeTdü´ ‘·˝…‘·TÔ‘·T+~. Bì ìsêús¡D≈£î ˇø£ MT≥s¡T yÓ&É\TŒ, bı&Ée⁄
˝À‘·T >∑\ >=sTT´ì Á‘·$« #·÷ùdÔ uÛÑ÷$T ˝À|ü\ (< 50 ôd+.MT.) >∑{Ϻ bıs¡ ø£qã&ÉT‘·T+~. >∑{Ϻ bıs¡ ô|’q,
ÁøÏ+<ä e÷eT÷\T eT{Ϻ ñ+≥T+~. ∫qïbÕ{Ï #ê≈£îqT Á>∑T∫Ñ˚ >∑{Ϻ>± ‘·>∑T\T‘·T+~. Ç~ e÷eT÷\T>±
10`25 ôd+.MT. eT+<ä+>± ñ+≥T+~. á H˚\˝À¢ düeT÷Vü≤ kÕ+Á<ä‘· m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\¢ ˙{Ï Ç+πø
kÕeTs¡ú´+ ‘·–Z, es¡¸+˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+ b˛wüø±\‘√ düVü‰ ãj·T≥≈£î yÓ[¢b˛e⁄qT. ‘·<ë«sê yÓTTø£ÿ\≈£î ø±e\dæq
˙s¡T, b˛wüø±\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Éø£ |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\T ‘·–Zb˛e⁄qT. |ü+≥ y˚s¡T e´edüúô|’Hê Á|ü‹≈£L\
Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+#·TqT. ô|<ä› Á{≤ø£ºs¡T‘√ ˝À‘·T>± <äTH˚ï Hê>∑[ (˝Ò<ë) düuŸkÕsTT\sY (˝Ò<ë) ∫ôd˝Ÿ Hê>∑fi¯fl‘√
60 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ <äTìï á düeTdü´qT n~Û>∑$T+#·e#·TÃ. á ˝À‘·T <äTøÏÿ Á|üuÛ≤e+
3 dü+ˆˆ es¡≈£î ñ+≥T+~. #Ói≈£î ¬s’‘·T\T q\¢H˚\˝À¢ Bì‘√ bÕ≥T mø£ sê≈£î 10 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄
eT]j·TT õ|ü‡+ y˚düTø=ì n~Ûø£ ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃqT.
3. ‘·≈£îÿe ˙{Ï ì\« X¯øÏÔ (˝Ò<ë) ˙s¡T m≈£îÿe>± Ç+πø H˚\\T :
á H˚\˝À¢ ã+ø£eT{Ϻ yÓ÷‘ê<äT ‘·≈£îÿe>±qT (5`15%) n+‘˚ yÓ÷‘ê<äT˝À dæ˝Ÿº eT]j·TT düqï
ÇdüTø£ 60`70 XÊ‘·+, >∑s¡T≈£î ÇdüTø£ 20`30 XÊ‘·+ ñ+&É≥+ e\¢ ˙s¡T Ç+øÏb˛j˚T kÕeTs¡ú´+ m≈£îÿe>±
ñ+&ç, |ü&çq es¡¸bÕ‘·+˝À #ê˝≤ uÛ≤>∑+ H˚\ ˝À|ü* bıs¡˝À¢øÏ eè<Ûë>± b˛e⁄qT. n+<äTe\¢ ¬s’‘·T\T m≈£îÿe
yÓ÷‘ê<äT˝À s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚j·T&É+ ‘·–ZkÕÔs¡T ‘·<ë«sê |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\T >∑D˙j·T+>± ‘·>∑Z{≤ìøÏ
ÄkÕÿs¡eTT+≥T+~.
á H˚\˝À¢ ~>∑Tã&ÉT\T ô|+#·&ÜìøÏ ã+ø£ eT{Ϻ XÊ‘êìï ã{Ϻ mø£sê≈£î 60 qT+&ç 100 ≥qTï\
#Í&ÉT dü«uÛ≤e+ ˝Òì #ÓsT¡ e⁄ eT{Ïìº y˚d$ü ˝À ˇπøkÕ] >±ì ˝Ò<ë $&É‘·\T>± >±qT esê¸\≈£î eTT+<˚ y˚dTü ø√yê*.
#Ós¡Te⁄ eT{Ϻ ‘√\T≈£îH˚ eTT+<äT $~Û>± eT{Ϻ qeT÷Hê |üØø£å #˚sTT+#·T≈£îì y˚düTø√e&É+ eT+∫~. #Ós¡Te⁄
eT{Ϻ˝Àì ô|<ä› ô|fi¯fl\qT |ü>∑\>={Ϻ #˚qT yÓTT‘·Ô+ô|’ |ü\T#·>± ‘√\Tø=ì H˚\˝À ø£*j·T<äTHêï*. ˝Òì#√
nø£ÿ&Éø£ÿ&É ‘·≥Tº @s¡Œ&ç $‘·ÔHê\T yÓTT\¬ø‘˚Ô XÊ‘·+ ‘·>∑Ze#·TÃ. #Ós¡Te⁄ eT{Ϻì y˚j·T&É+ <ë«sê ã+ø£eTqTï
XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ‘·<ë«sê ˙{Ïì, b˛wüø±\qT ì\T|ü⁄≈£îH˚ kÕeTs¡ú´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. yÓTT<ä{Ï dü+ˆˆ ˝ÀH˚
10`20 XÊ‘·+ es¡≈£î n~Ûø£ ~>∑Tã&çì kÕ~Û+#·e#·TÃqT. #Ós¡Te⁄ eT{Ϻ ‘√*q ‘·sê«‘· 500 øÏ˝À\ ãs¡Te⁄
322
>∑\ s√\sYqT 4`6 kÕs¡T¢ q&ç|æ+#·&É+ e\¢ yÓTÆÁø√b˛sY‡ (dü÷ø£åà s¡+Á<Ûë\T) XÊ‘·+ ô|s¡>∑≥+ <ë«sê eT+∫
|ò*ü ‘ê*ï bı+<äe#·TÃqT. |ü+≥ neX‚cÕ\qT mø£sê≈£î 20 øÏ«+{≤fi¯fl #=|üq esê¸ø±˝≤ìøÏ HÓ\ eTT+<äT>±H˚
#˚qT˝À |ü\T#·>± #·*¢ <ä+‹ (˝Ò<ë) >∑T+≥ø£‘√ ø£*j·T<äTHêï*. mø£sê≈£î 5 ≥qTï\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄qT
y˚düTø√yê*.
4. ‘·≈£îÿe>± ˙s¡T Ç+πø dü«uÛ≤e+ (˝Ò<ë) eTTs¡T>∑T düeTdü´>∑\ H˚\\T :
‘·TbòÕqT\ düeTj·T+˝À ≈£î]ùd n~Ûø£ esê¸\ e\q ø±ì (˝Ò<ë) dü«‘·Vü‰ >± ‘·≈£îÿe ˙s¡T Ç+πø πs>∑&ç
H˚\˝À¢ eTTs¡T>∑T düeTdü´ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. bı˝≤˝À¢ $T>∑T\T ˙s¡T ñ+&É≥+ e\q yÓTTø£ÿ\ y˚s¡T e´edüú≈£î dü¬s’q
yÓ÷‘ê<äT˝À Äøχ»Hé eT]j·TT b˛wüø±\T n+<äø£ |ü\T |ü+≥˝À¢ ~>∑Tã&ÉT\T >∑D˙j·T+>± ‘·>≥ Z∑ + >∑T]Ô+#·&+É
»]–+~. á H˚\˝À¢ eTTs¡T>∑T r‘·≈£î 100 MT. (˝Ò<ë) 125 MT. <ä÷s¡+˝À yê\TqqTdü]+∫ ì\Te⁄>±
1.25 MT. ˝À‘·T 1 MT. yÓ&É\TŒ ø±\«\qT rdüTø=ì yê{Ïì eTTs¡T>∑T ø±\«øÏ ø£\bÕ*.
uÛÑ÷ ñ|ü]‘·\eTTq≈£î ˙{Ï eT≥ºeTT <ä>∑Zs¡>± ñ+fÒ ≈£L&Ü eTTs¡T>∑T düeTdü´ edüTÔ+~. á H˚\˝À¢
uÛÑ÷>∑s¡“ eTTs¡T>∑T r‘· |ü<ä∆‹ì ne\+_+#·&É+ ‘·|üŒìdü]. á |ü<ä∆‹˝À düTe÷s¡T 1.25 $Tˆˆ ˝À‘·T˝À 30
qT+&ç 60 $Tˆˆ\ eT<Ûä´ <ä÷s¡eTTq >=≥º+ #·T≥Tº 10 ôd+.MT. eT+<äeTT ÇdüTø£ y˚dæ |üP&ɺe˝…qT. á $<Ûä+>±
neTs¡Tà >=≥ºeTT\ es¡Tdü*ï ˙{Ïì bı\+ qT+&ç ãj·T≥≈£î rdüT≈£îì yÓfi ‚fl Á|ü<Ûëq >=≥ºeTT\ es¡Tdü e<ä›≈£î
neTs¡Ãe˝…qT. á >={≤º\ <ë«sê ˝À‘Ó’q eTTs¡T>∑T ø±\«˝ÀìøÏ Á>±${Ï |ü<ä∆‹˝À Á|üeVæ≤düTÔ+~. ø±ì á
uÛÑ÷>∑s¡“ eTTs¡T>∑T r‘· kÂø£s¡´+ ø£*Œ+#·&É+ Ks¡TÑ√ ≈£L&çq |üì.
sêj·T\d”eT õ˝≤¢˝À¢ì esê¸<Ûës¡ q\¢πs>∑&ç H˚\\≈£î kÕúìø£ \uÛÑ´‘·qT nqTdü]+∫ u…fi¯ó≈£î ˝Ò<ë ù|ò˝Ÿ
sêsTTì mø£sê≈£î 80 ≥qTï\T ˝Ò<ë 20 Á{≤ø£ºs¡¢ #=|üq eT]j·TT 25 XÊ‘·+ s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T ‘·–Z+∫
y˚dæq, H˚\ >∑{Ϻ|ü&˚ kÕeTsê∆´ìï ‘·–Z+#·&É+‘√ bÕ≥T ˙s¡T Ç+πø kÕeTs¡∆´+ ô|s¡>∑&É+ >∑eTì+#·&ÉyÓTÆq~.
‘·<ë«sê ‘˚eT XÊ‘·+ ô|s¡>∑&É+ <ë«sê esê¸<Ûës¡ y˚s¡TX¯q>∑˝À 26 XÊ‘·+ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì bı+<äe#·TÃqì
|ü]XÀ<Ûäq˝À ‘˚*+~.
5. ˝À‘·T ‘·≈£îÿe eT]j·TT >∑s¡|ü n~Ûø£+>± >∑\ H˚\\T :
H˚\ ˝À‘·T ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ (30`50 ôd+.MT.) e\q y˚s¡T ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·>∑Z≥y˚T ø±ø£ ˙s¡T
eT]j·TT uÛÑ÷kÕs¡+ |ü]$T‘·+>± ñ+&É≥+˝À |ü+≥ ~>∑Tã&ç ‘·>∑TZ‘·T+~. á H˚\\ ñ‘êŒ<äø£‘· X¯øÏÔì
ô|+#·&ÜìøÏ uÀ<Ó\T, ø±\«\qT Hê>∑[ (˝Ò<ë) ã+&é bòÕs¡àsY‘√ (˝Ò<ë) bÕs¡\‘√ >±ì ì]à+∫ ô|’s¡TqT uÀ<Ó\
MT<ä Hê{≤*. ˇø£ MT≥s¡T <ä÷s¡+˝À 30`35 ôd+.MT. ˝À‘·T>± 3 dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] <äTHêï*. n&ÉT>∑Tq
>∑s¡|ü >∑\ uÛÑ÷eTT\˝À Á{≤ø£ºs¡T≈£î ∫ôd˝Ÿ Hê>∑[‘√ <äTìïq#√ n&ÉT>∑Tq >∑\ >∑s¡|ü ô|’øÏ sê≈£î+&ÜH˚, Ä bıs¡
>∑T\¢u≤] y˚s¡T¢ ô|s¡>∑{≤ìøÏ M\T|ü&ÉT‘·T+~. n+‘˚>±ø£ m≈£îÿe ˙s¡T uÛÑ÷$T˝ÀìøÏ Ç+πø neø±X¯+ ñ+≥T+~.
á |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê 10`20 XÊ‘·+ es¡≈£î n~Ûø£ ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃqT.
6. yê\T m≈£îÿe>± >∑\ H˚\\T :
yê\T m≈£îÿe>± >∑\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ 10`40 XÊ‘·+ es¡¸|⁄ü ˙s¡T eè<Ûë>± ãj·T≥≈£î b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
|ü&çq es¡¸|ü⁄ ˙{Ï‘√ bÕ≥T>± ˇø£ ôV≤ø±ºs¡T≈£î ˇø£ dü+e‘·‡s¡+˝À H˚\ qT+&ç 16.4 ≥qTï\ kÕs¡e+‘·yÓTÆq

323
H˚\ (12 ≥qTï\ ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+&Ésê<äT) ô|’bıs¡ eT]j·TT n+<äT˝Àì b˛wüø±\T ≈£L&Ü ø=≥Tºø=ì
b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á ÁbÕ+‘ê˝À¢ H˚\ ø√‘·≈£î >∑T] ne«&Éy˚T ø±ø£ ˙{Ï ì\« kÕeTs¡ú´+ ‘·–Z u…≥º
|ü]dæú‘·T\≈£î ‘·«s¡>± >∑T] ne«&É+ <ë«sê |ü+≥ ~>∑Tã&ç ‘·–Zb˛e⁄qT.
H˚\ yê\TqT ã{Ϻ j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T Ä#·]+#ê*. 2 qT+&ç 3 XÊ‘·+ yê\Tqï H˚\˝À¢
ø±+≥÷s¡T ùd<ë´ìï ne\+_+#ê*. ø±+≥÷s¡T ùd<ä´+ nq>± yê\T≈£î n&ɶ+ >± <äTqï≥+, yê\T≈£î n&ɶ+>±
$‘·Ô&É+, yê\T≈£î n&ɶ+>± n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·T&É+. ø±+≥÷s¡T ùd<ë´ìøÏ M\T ø£*–+#˚+<äT≈£î ø±+≥÷s¡T ˝…’q¢
yÓ+ã&ç 50 qT+&ç 100 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ∫qï >∑≥ºqT sêfi¯fl‘√ ø±ì (˝Ò<ë) eT{Ϻ‘√ ø±ì ì]à+#·&É+ <ë«sê
˙{Ï Á|üyêVü≤ y˚>∑+‘√ bÕ≥T eT{Ϻ ø=≥Tºø=ì b˛e&Üìï ≈£L&Ü ‘·–Z+#·e#·TÃqT. ô|’s¡T y˚dæq 20 s√E\
‘·sê«‘· ô|<ä› Hê>∑[‘√ Á|ü‹ 3.6 MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ˝À‘·T Hê>∑{ÏkÕ\T (˝Ò<ë) ˙{Ï dü+s¡ø£åD≤ kÕ\T (˝Ò<ë)
>=&ÉT¶kÕ\TqT y˚j·÷*. á |ü<ä∆‹ e\¢ yÓT≥º ô|’s¡¢ ~>∑Tã&ç 20`25 XÊ‘·+ es¡≈£î ô|+#·Tø√e#·TÃqT.
yê\T rÁe‘· 3 qT+&ç 6 XÊ‘·+ ñqï|ü&ÉT ø±+≥÷s¡T düeT‘·\ >∑≥¢qT 20`70 MTˆˆ m&ÉeT˝À
0.5 #·.MT. $d”Ôs¡í+ ‘·>∑Z≈£î+&Ü y˚düTø√yê*. ‘·<ë«sê es¡<ä Á|üy êVü≤ eè~∆ì ‘·–Z+∫, H˚\˝À ˙{Ï Ç+πø
kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#·Tø√e#·TÃqT. ˙s¡T m≈£îÿe>± Ç+πø kÕeTs¡ú´+ >∑\ ‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\˝À¢ eT]j·TT yê]¸ø£
es¡¸bÕ‘·+ 600 $T.MT. ø£Hêï ‘·≈£îÿe>± ñqï H˚\˝À¢ á |ü<ä∆‹ì bÕ{Ï+ #ê*. á >∑≥¢ô|’q e{Ϻy˚s¡T >∑&ç¶
(˝Ò<ë) Kdt`Kdt >∑&ç¶ yÓTTø£ÿ\qT Á|ü‹ 10`15 ôd+.$T. <ä÷s¡+˝À Hê{Ï‘√ Je>∑≥Tº>± m≈£îÿe eTìïø£
edüTÔ+~. á Je >∑≥Tº≈£î u…≥ºqT ‘·≥Tº≈£îH˚, |üX¯óe⁄\T ‹qì, ‘·≈£î ÿe ˙s¡T nedüs¡eTj˚T´ kÕúìø£ >∑&ç¶ C≤‹
yÓTTø£ÿ\qT ≈£L&Ü y˚düTø√e#·TÃqT. n˝≤π> es¡¸bÕ‘·+ 600 $T.MT. ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT H˚\ ø√‘·≈£î
>∑T] ne«≈£î+&Ü ø±+≥÷s¡T >∑≥¢qT ø=~›>± yê\T Ç∫à (Áπ>&ÉT‘√) ì]à+#ê*. πs>∑&ç H˚\˝À¢ 0.1`0.2 XÊ‘·+,
eT<Ûä´düú H˚\˝À¢ 0.3`0.4 XÊ‘·+ eT]j·TT ÇdüTø£ H˚\˝À¢ 0.5 XÊ‘·+ es¡≈£î ñ+&˚≥≥T¢ Áπ>&Ó&é >∑≥T¢ ì]à+∫
˙s¡T b˛e&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£+>± es¡<ä ø±\Te\qT ì]à+#ê*. á ø±\«\ qT+&ç ˙{Ïì Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘·\≈£î,
#Óø˘ &ÜyéT˝ÀøÏ, ˙{Ï ≈£î+≥˝ÀøÏ (˝Ò<ë) bòÕs¡+ bÕ+&ÉT≈£î ‘·s¡*+#·e#·Tà ‘·<ë«sê uÛÑ÷>∑s¡“ »˝≤\ ì\«\T
ô|+#·&É+‘√ bÕ≥T>± |üX¯óe⁄\T Á‘ê>∑&ÜìøÏ, #Ó≥¢ ô|+|üø±ìøÏ eT]j·TT u…≥º |ü]dæú‘·T˝À¢ |ü+≥≈£î
n+~+#·e#·TÃqT. ¬s’‘·T\T bòÕs¡+ bÕ+&É¢qT 10 $T. I 10 $T. I 2.5 $T.MT $d”Ôs¡í+˝À Á‘·e⁄«ø=ì, eT{Ϻ
eT]j·TT dæyÓT+≥T 6:1 ìwüŒ‹Ô˝À ø£*|æ |üP‘· |üPdæq≥¢sTT‘˚ ˙s¡T m≈£îÿe ø±\+ ì\« ñ+≥T+~. á ˙{Ïì
u…≥º |ü]dæú‘·T\T ms¡Œ&çq|ü⁄&ÉT s¡øÏå‘· ‘·&ÉT\T n+~+#·&É+ <ë«sê yÓT≥º |ü+≥˝À¢ 20`30 XÊ‘·+ n~Ûø£
~>∑Tã&çì kÕ~Û+#·e#·TÃqT. ô|q’ ù|s=ÿqã&çq j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \‘√ bÕ≥T>± |ü+≥\≈£î dæbÕò s¡dTü #˚jT· ã&çq
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\‘√ ø£*|æ ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑+ eT]j·TT neø±XÊìï ã{Ϻ 3 dü+e‘·‡sê\
ø=ø£kÕ] |ü∫Ãs=≥º ô|’s¡T¢ y˚j·TT≥ <ë«sê H˚\ uÛÖ‹ø£ Äs√>±´ìï ô|+bı+~+∫ düTdæ∆s¡ ~>∑Tã&ÉT\qT
kÕ~Û+#·e#·TÃqT.
eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :
XÊÁdüÔy˚‘·Ô (kÕsTT˝Ÿ |òæõø˘‡), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+, ‹s¡T|ü‹
bò˛Hé HÓ+. : 0877`2248704, ôd˝Ÿ HÓ+. : 88977 38665

324
 ñ|ü #Í&ÉT eT]j·TT ñs¡ø£ uÛÑ÷eTT\ |ü⁄qs¡T<Ûä∆s¡D≈£î uÛÑ÷>∑s¡“¤
eTTs¡T>∑T ˙{Ï ìs¡÷à\q |ü<ä∆‘·T\T
ñ|ü #Í&ÉT ñs¡ø£ uÛÑ÷eTT\˝À \eD kÕ+Á<ä‘·, ñ<ä»ì dü÷∫ø£ eT]j·TT e÷s¡TŒ #Ó+<äT k˛&çj·T+
XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+&É&É+ e\q yÓTTø£ÿ\≈£î, y˚fi¯fl≈£î >±*, ˙s¡T b˛wü ø£ |ü<ës¡∆eTT\T dü]>± n+<äø£ ô|’s¡T
ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·–Z ~>∑Tã&ÉT\T >∑D˙j·T+>± ‘·>∑TZ‘êsTT. á uÛÑ÷eTT\˝À $‘·ÔHê\T dü]>± yÓTT\¬ø‘·Ôø£ b˛e&É+,
Hês¡T¢ m+&çb˛e&É+ ô|s¡T>∑T<ä\ düÁø£eT+>± ˝Òø£b˛e&É+, qÁ‘·»ì, õ+≈£î e+{Ï b˛wüø£ |ü<ës¡∆eTT\ ˝À|ü+
yÓTT<ä\>∑T düeTdü´\T ñ‘·ŒqïeTe⁄‘êsTT. eTTK´+>± ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ
<ä>∑Zs¡>± ñ+&É&É+ e\q ñc˛íÁ>∑‘·\T m≈£îÿe>± ñ+&˚ ø±\+˝À ñ|ü]‘·\+ qT+&ç ˙s¡T Ä$] nsTTq|ü⁄&ÉT
\eD≤\˙ï uÛÑ÷$Tô|’ bıs¡\˝À ù|s¡T≈£î b˛sTT \eD kÕ+Á<ä‘· u≤>± ô|]– |ü+≥\\≈£î qwüº+ #˚≈£Ls¡T‘·T+~.
á düeTdü´\ e\q $$<Ûä |ü+≥\˝À ñ‘·Œ‹Ô >∑D˙j·T+>± düTe÷s¡T 30 qT+&ç 40 XÊ‘êìøÏ ‘·–Zb˛sTT
¬s’‘·T\T $|üØ‘·+>± qwüºb˛‘·THêïs¡T. kÕ>∑T Ks¡Tà $|üØ‘·+>± ô|]–q Á|üdüTÔ‘· ø±\+˝À |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\T
‘·–Zb˛e&É+ ¬s’‘·T\≈£î >√s¡T #·T≥Tºô|’ s√ø£* b˛≥T>± n_Ûe]í+#·e#· TÃ. kÕ>∑T ˙{Ï uÛÑ÷eTT\˝À HÓ\ø=qï ø=ìï
|ü]dæ‘ú T· \ eT÷\+>± eT+∫ uÛ÷Ñ eTT\T ≈£L&Ü ñ|ü #Í&ÉT eT]j·TT ñs¡ø£ uÛ÷Ñ eTT\T>± ø=ìï dü+e‘·‡sê\˝ÀH˚
s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó+<äT‘·THêïsTT. eTq sêh+˝Àì 65 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢ e´ekÕj·T uÛÑ÷$T˝À düTe÷s¡T 30 \ø£å\
ôV≤ø±ºs¡¢ uÛÑ÷$TøÏ $$<Ûä eqs¡T\ <ë«sê kÕ>∑T ˙s¡T n+<ä#˚j·Tã&ÉT‘·Tqï~. sêh+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä ñ|ü #Í&ÉT
uÛÑ÷eTT\T düTe÷s¡T 4 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢˝Àq÷, ñs¡ø£ uÛÑ÷eTT\T düTe÷s¡T 3 \ø£å\ ôV≤ø±ºs¡¢˝Àq÷ ñqï≥Tº
>∑T]Ô+#ês¡T.
1. ñ|ü #Í&ÉT H˚\\T :
\eD dü÷∫ø£, ñ<ä»ì dü÷∫ø£ eT]j·TT e÷s¡TŒ #Ó+<äT k˛&çj·T+ XÊ‘·+ Ä<Ûës¡+>± düeTkÕ´‘·àø£
uÛÑ÷eTT\qT ñ|ü, #Í&ÉT eT]j·TT ñ|ü‘√ ≈£L&çq #Í&ÉT H˚\\T>± á ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À ù|s=ÿqã&çq $<Ûä+>±
eØZø£]+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
düeTkÕ´‘·àø£ H˚\\T \eD dü÷∫ø£ ñ<ä»ì dü÷∫ø£ e÷s¡TŒ #Ó+<äT k˛&ç j·T+ XÊ‘·+
(|æ.ôV≤#Y.)
(Ç.dæ.Ç.)(&ç.mdt./myéT.) (Ç.mdt.|æ.) (%)
ñ|ü H˚\\T (bÕ\ #Í&ÉT 4 ø£+fÒ m≈£îÿe 8.5 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe 15 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe
˝Ò<ë ‘Ó\¢ #Í&ÉT H˚\\T)
#Í&ÉT/øå±s¡ H˚\\T (ø±s¡T 4 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe 8.5 ø£+fÒ m≈£îÿe 15 ø£+fÒ m≈£îÿe
#Í&ÉT ˝Ò<ë q\¢ #Í&ÉT H˚\\T)
ñ|ü‘√ ≈£L&çq #Í&ÉT 4 ø£+fÒ m≈£îÿe 8.5 ø£+fÒ ‘·≈£îÿe 15 ø£+fÒ m≈£îÿe
H˚\\T

325
2. ñs¡ø£ H˚\\T :
e´ekÕj·T uÛÑ÷eTT\˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ uÛÑ÷$T ñ|ü]‘·\+ qT+&ç 1.0 MT≥s¡T ø£Hêï ‘·≈£îÿe>±
ñ+fÒ M{Ïì ñs¡≈£î uÛÑ÷eTT\T>± eØZø£]kÕÔs¡T. uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙s¡T eT+∫<äsTT‘˚ ø=+‘· es¡≈£L |üs¡yê˝Ò<äT. ñ|ü
˙s¡sTT‘˚ düeTdü´\T eT]+‘· ô|s¡T>∑T‘êsTT. á uÛÑ÷eTT\˝À yÓTTø£ÿ\ y˚fi¯fl≈£î >±*, b˛wüø£ |ü<ës¡∆eTT\T dü]>±
n+<äe⁄. Ç<˚ø±≈£î+&Ü y˚dü$ ø±\+˝À n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\ eT÷\+>± ˙{Ï Ä$] Á|üÁøÏj·T e\q \eDeTT\T
uÛÑ÷$Tô|’ bıs¡\≈£î #˚s¡‘êsTT. ‘·<ë«sê |ü+≥\≈£î qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. á düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\˝À @
düeTdü´≈£î @ |ü<ä∆‹ ne\+_Û+#ê*, m˝≤+{Ï kÕ>∑T ˙{Ï eT]j·TT eTTs¡T>∑T ˙{Ï j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T
bÕ{Ï+#ê* nH˚ yê{Ïô|’ s¬ ‘’ T· \T ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√yê*. ˝Òøb£ ˛‘˚, n~Ûø£ yÓ÷‘ê<äT˝À s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T
$ìjÓ÷>∑+ e\q Ks¡Tà n~Ûø£yÓTÆ ¬s’‘·T\≈£î ìø£s¡ ˝≤uÛÑ+ ÄXÊ»qø£+>± ñ+&É<äT.

á düeTdü´\≈£î |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\T, á uÛÑ÷eTT\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D≈£î Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T

$X¯«$<ë´\j·T+ $$<Ûä |ü]XÀ<ÛHä ê ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤+#·&+É »]–+~. eTTK´+>± eT∫©|ü≥ï+ øπ +Á<ä+>±
e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, e´ekÕj·T uÛÑ÷eTT\˝À Å&Ó’H˚J |ü<Ûäø£+, u≤|ü≥¢ πø+Á<ä+>± ñ|ü˙{Ï |ü]XÀ<ÛäHê
|ü<Ûäø£+, Ç+&√ ` &É#Y Å&Ó’H˚CŸ |ü]XÀ<ÛäHê |ü<Ûäø£+ eT]j·TT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˙{Ï j·÷»e÷q´ |ü<Ûäø£+ <ë«sê
|ü]XÀ<Ûäq\T ìs¡«Væ≤+#êsTT. á |ü<Ûäø±\T $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À kÕ>∑T #˚ùd $$<Ûä |ü+≥\˝À ~>∑Tã&ÉT\T,
ñ‘êŒ<äø£‘· ô|+#·&ÜìøÏ $$<Ûä |ü<ä∆‘·T\T dæbòÕs¡düT #˚j·T&É+ »]–+~. M{Ï˝À nÁ>±q$Tø˘ |ü<ä∆‘·T\T, kÕsTT˝Ÿ
nyÓT+&éyÓT+{Ÿ |ü<ä∆‘·T\T eT]j·TT uÛÑ÷>∑s¡“¤ eTTs¡T>∑T ˙{Ï ìs¡÷à\q (Ç+»˙]+>¥) |ü<ä∆‘·T\T ñHêïsTT.
n˝≤π> C…HÓ{Ïø˘‡ bÕ¢+{ŸÁ;&ç+>¥ $uÛ≤>∑eTT yês¡T ≈£L&Ü düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\˝À ñ|ü #Í&ÉT\qT ‘·≥Tº≈£îH˚
e+>∑&Ü\qT s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. eTTK´+>± ñ|ü #Í&ÉT uÛ÷Ñ eTT\˝À |ü+&ç+#·&ÜìøÏ e] e+>∑&Ü\qT
e÷s¡TfÒsT¡ (|ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢) eT]j·TT HÓ\÷¢sT¡ e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕ∆Hê\ XÊgy˚‘\Ô· T s¡÷bı+~+#ês¡T.
$esê\qT e´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+˝Àì dü+ã+~Û‘· yê´kÕ\T /ôdø£åq¢˝À bı+<äT|üs¡Ã&É+ »]–+~. düeTÁ>∑
$esê\qT á |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆Hê\ qT+&ç ¬s’‘·T\T bı+<äe#·TÃqT.
Çø£ Ç+»˙]+>¥ |ü<ä∆‘·T\ |üs¡+>± düeTkÕ´‘·àø£ uÛÑ÷eTT\˝À ©∫+>¥ Á|üÁøÏj·T <ë«sê eTTs¡T>∑T ˙{Ïì
ìs¡÷à*+#·&ÜìøÏ \eD kÕ+Á<ä‘· ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ¬s+&ÉT s¡ø±\ |ü<ä∆‘·T\T |ü]XÀ<äHê |òü*‘ê\ <ë«sê
s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~.
1. ñ|ü]‘·\ eTTs¡T>∑T ˙{Ï ìs¡÷à\q e´edü∆.
2. uÛÑ÷>∑s¡“¤ eTTs¡T>∑T ˙{Ï ìs¡÷à\q e´edü∆.
düeTdü´ rÁe‘·, dü«uÛ≤eeTT, uÛÑ÷$T uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\ Ä<Ûës¡+>± á e´edü∆\ m+|æø£, &çC…’Hé eT]j·TT
ìsêàDeTT á ÁøÏ+~ n+X¯eTT\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.

326
1. H˚\ eT]j·TT uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï \eD dü÷∫ø£.
2. uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+.
3. H˚\ eT]j·TT ˙{Ï ñ<ä»ì dü÷∫ø£.
4. H˚\ jÓTTø£ÿ s¡ø£eTT.
5. Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì es¡¸bÕ‘·eTT.
6. Ä ÁbÕ+‘· |ü+≥\T s¡ø±\T, düs¡[.
ñ|ü]‘·\ eTTs¡T>∑T ˙{Ï ìs¡÷à\q e´edü∆ :
á |ü<ä∆‹˝À ô|’q ù|s√ÿqï n+XÊ\qT ã{Ϻ 50 qT+&ç 100 MT≥s¡T¢ n+‘·s¡eTT‘√ 1 MT≥s¡T ˝À‘·T,
40 ôd+.MT. ÁøÏ+<ä yÓ&É\TŒ, 1:1 Á|üø£ÿyê\T‘√ Åf…Æ|”Jj·T+ Äø±s¡|ü ⁄ n&ÉT¶ø√‘· ôdø£åHé˝À eTTs¡T>∑T ˙{Ï
ø±\Te\qT uÛÑ÷$T $d”Ôs¡í+ y˚Ts¡≈£î düe÷+‘·s¡+>± Á‘·e«&É+ »s¡T>∑T ‘·T+~. Ç˝≤ #˚dæq|ü⁄&ÉT eTTs¡T>∑T˙s¡T
eT]j·TT n+<äT˝À ø£]–q \eD≤\T á ø±\Te\˝ÀøÏ #˚s¡‘êsTT. M{Ï <ë«sê á ˙{Ïì <ä>∑Zs¡˝Àì ô|<ä›
eTTs¡T>∑T ø±\Te˝ÀøÏ |ü+ù| @sêŒ≥T #˚jT· &É+ e\q \eD≤\T eT]j·TT eTTs¡T>∑T˙s¡T bı\+ qT+&ç ãj·T≥≈£î
|ü+|æ y˚jT· ã&É‘êsTT. 2`3 dü+e‘·‡sê\˝À ñ|ü #Í&ÉT ñs¡ø£ dü«uÛ≤e+ ‘·–Z |ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
á |ü<ä∆‹ ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ ≈£L&çq~. m≈£îÿe j·T+Á‘ê\‘√ |üì ˝Ò≈£î+&Ü ¬s’‘·T\ |üs¡+>± #˚düTø√e&ÜìøÏ
M\e⁄‘·T+~.
uÛÑ÷>∑s¡“¤ eTTs¡T>∑T ˙{Ï ìs¡÷à\q e´edü∆ :
á |ü<ä∆‹˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT{≤ºìï ã{Ϻ 1 qT+&ç 1.5 MT≥s¡¢ ˝À‘·T˝À 30 qT+&ç 100 MT≥s¡¢
n+‘·s¡eTT˝À ø£+<äø±\T Á‘·$«, yê{Ï˝À s¡+Á<ÛäeTT\T ø£*–q |æ.$.dæ. ô|’|ü⁄\qT >±˙ eT{Ϻ ô|’|ü⁄\qT >±˙,
0.2 XÊ‘·+ yê\T ñ+&˚≥≥T¢>± @sêŒ>∑T #˚dæ ø£+<äø±\qT ‹]– |üP&çÃy˚j ·÷*. >∑‘·+˝À eT{Ϻ ô|’|ü⁄\qT
ñ|üj÷Ó –+#˚yês¡T. Ç|ü&ÉT Ä<ÛTä Hê‘·qyÓTqÆ |æ.$.dæ. ô||’ ⁄ü \T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e#êÃsTT. Ks¡Tà ≈£L&Ü ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
á ô|’|ü⁄\ s¡+Á<ÛäeTT\ <ë«sê eT{Ϻ πsDTe⁄\T ô|’|ü⁄\˝ÀøÏ yÓfi¯fl≈£î+&Ü #˚j·T&ÜìøÏ nedüsêìï ã{Ϻ ô|’|ü⁄\
#·T≥÷º HÓ˝’ ≤Hé yÓTwt (<√eT ‘Ós¡ ˝≤+{Ï~) ø±˙ õjÓ÷`f…ø‡˘ f…˝Æ Ÿ (s¡ >T∑ ˝Z ≤+{Ï~) e+{Ï Ä<ÛTä Hê‘·q |ü<ës¡e∆ TT\T
˝Ò<ë ø=ã“]|”#·T, Á|ü‹Ô >∑T&ɶ\T #·T≥º&É+ >±˙, ∫qï ôd’E ø£+ø£s¡ sêfi¯flqT #·T≥÷º b˛j·T&É+ >±˙ #˚j·÷*.
Ç˝≤ düe÷+‘·s¡+>± y˚dæq s¡+Á<ÛäeTT\T ø£*–q ô|’|ü⁄\qT ˝Ò≥s¡˝Ÿ ô|’|ü⁄\T n+{≤s¡T. M{Ï yê´dü+ nedüsêìï
ã{Ϻ 8 ôd+.MT. qT+&ç 10 ôd+.MT. >± ñ+&Ü*. á ˝Ò≥s¡˝Ÿ ô|’|ü⁄\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ ø=~›>± m≈£îÿe yê´dü+
(n+fÒ düTe÷s¡T 10 ôd+.MT. qT+&ç 15.0 ôd+.MT.) ø£*–q ô|’|ü⁄qT @≥yê\T>± neTsêÃ*. Bìì ø£˝…ø£ºs¡T
ô|’|ü⁄ n+{≤s¡T. BìøÏ yê\T 1 qT+&ç 2 XÊ‘·+ ñ+#ê*. uÛÑ÷$T ˝À|ü\ á ˝Ò≥s¡˝Ÿ eT]j·TT ø£˝…ø£ºs¡T
ô|’|ü⁄\qT ‘·–q+‘· yê\T˝À neTs¡Ã&É+ e\q ô|’|ü⁄\˝À ˙s¡T Ä>∑ø£ düT \uÛÑ+>± ∫e] es¡≈£î Á|üeVæ≤düTÔ+~.
˝Ò≥s¡˝Ÿ ô|’|ü⁄\ #·T≥÷º e&Éø£≥Tº (|òæ\ºsY) |ü<ës¡∆eTT\qT #·T≥º&É + e\q ô|’|ü⁄\˝ÀøÏ ∫qï eT{Ϻ πsDTe⁄\T >±˙
327
ÇdüTø£ >±˙ #=s¡ã&˚ neø±X¯+ ñ+&É<äT. n+<äTe\q ô|’|ü⁄\ s¡+Á<ÛäeTT\T eT÷düT≈£îb˛≈£î+&Ü ñ+&ç e´edü∆
m≈£îÿe ø±˝+ |üì#˚dTü +Ô ~. ø£˝ø… sº£ T¡ ô||’ ⁄ü ≈£î s¡+Á<Ûeä TT\T ñ+&Ée⁄. ø±ã{Ϻ #·T≥÷º |ò\æ sº Y |ü<ës¡e∆ TT\T #·T≥ºqedüs+¡
˝Ò<äT. ˝Ò≥s¡˝Ÿ ô|’|ü⁄qT ø£˝…ø£ºs¡T ô|’|ü⁄≈£î ø£\|ü&ÜìøÏ {Ï`C≤sTT+{Ÿ \qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. á s¡ø£+>± e´edü∆
@sêŒ≥T #˚j·T&É+ e\q uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝Àì eTTs¡T>∑T ˙s¡T yê{Ï˝À ø£]– ñqï \eD≤\T á ô|’|ü⁄\ <ë«sê
Á|üeVæ≤+∫ uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ ‘·>∑Z&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. Ç˝≤ bı\+ ∫e] es¡≈£î #˚]q eTTs¡T>∑T ˙{Ïì
düVü≤» yê\TqT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îì ø£˝…ø£ºs¡T ô|’|ü⁄ <ë«sê H˚s¡T>± >±˙, ˝Ò<ë uÛÑ÷$T düVü≤» yê\T dü]b˛ì
|ü]dæ∆‘·T\˝À ˙{Ïì bı\+ ∫es¡ ÁbÕ+‘·+˝À ˇø£ qTsTT´ (dü+|t) ˝ÀøÏ #˚]à Bì qT+&ç yÓ÷{≤s¡T ` |ü+|ü⁄
düVü‰j·T+‘√ ˙{Ïì ‘√&ç <ä>∑Zs¡˝Àì eTTs¡T>∑T ø±\«≈£î |ü+|æ+#·e#·T ÃqT. á e´edüú ìsêàD+ e\q eTTs¡T>∑T
˙s¡T m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ãj·T≥≈£î yÓfi¯fl&É+ e\q uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥º+ eT]j·TT uÛÑ÷$T˝Àì \eD dü÷∫ø£
Áø£eT+>± ‘·–Z |ü+≥ u≤>± e∫à ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~. s¬ +&ÉT eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À uÛ÷Ñ $T uÛÖ‹ø£ s¡kÕj·Tìø£
dæú‹˝À e÷s¡TŒ\T e∫à eT+∫ H˚\\T>± e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘êsTT. á e´edüú ìsêàD≤ìøÏ ‘=* Ks¡Tà ø=~› m≈£îÿe
nsTTHê ìs¡«Vü≤D Ks¡Tà <ë<ë|ü⁄>± ñ+&É<äT. ø=ìï n+#·Hê\qT ã{Ϻ uÛ Ñ÷$T˝Àì düeTdü´\ rÁe‘·, ô|’|ü⁄\
|ü]e÷DeTT\ Ä<Ûës¡+>± ˇø£ mø£sêìøÏ |ü~ùV≤qT y˚\ s¡÷bÕj·T\T>± ‘=* Ks¡TÃ ñ+&Ée#·TÃ. ¬s’‘·T\T á
e´edüúqT düVü≤ø±s¡ |ü<ä∆‹˝À kÕeT÷Væ≤ø£+>± @sêŒ≥T #˚düT≈£îqï≥ºsTT‘˚ Ks¡Tà u≤>± ‘·π>Z neø±X¯+ ñ+~.
e´edüú &çC…’Hé eT]j·TT ìsêàDeTT H˚\ dü«uÛ≤eeTT, uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï eT≥ºeTT, Ä ÁbÕ+‘·eTT˝À |ü+≥\qT ã{Ϻ
ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ Ks¡Tà ≈£L&Ü n+<äT≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡T‘·T+~. @ |ü+≥˝À á e´edüúqT @s¡Œs¡∫Hê
¬s+&ÉT, eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\˝À ~>∑Tã&ÉT\T 2`3 ¬s≥T¢ ô|s¡T>∑T‘êsTT. nìï C≤Á>∑‘·Ô\T kÕ+πø‹ø£ |üs¡+>±
rdüT≈£îì dü]>±Z @sêŒ≥T #˚dæq≥¢sTT‘˚ á e´edüú <ë<ë|ü⁄ 25`30 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£L m≥Te+{Ï düeTdü´
˝Ò≈£î+&Ü |üì #˚düTÔ+~. eTTK´+>± ¬s’‘·T\T ‘Ó\TdüTø√e\dæq~ @$T≥+fÒ yê] ÁbÕ+‘·+˝À düeTkÕ´‘·´ø£
uÛÑ÷eTT\T ñqï≥ºsTT‘˚, yê{Ï eØZø£s¡D Á|üø±s¡+ m˝≤+{Ï |ü]cÕÿs¡ e÷s¡Z+ ˝Ò<ë m˝≤+{Ï e´edüú
nedüs¡eTe⁄‘·T+~ nqï~. #Í&ÉT uÛÑ÷eTT\sTT‘˚ #Í&ÉT XÊ‘·+ ‘·–Z+#·&ÜìøÏ dæbòÕs¡düT #˚dæq yÓ÷‘ê<äT˝À
ªõ|ü‡yéTμ yê&ÉT≥ u≤>± ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡eTT. õ|ü‡yéT yê&ÉT≥ e\q uÛÑ÷$T˝À \eDeTT\ eT<Ûä´ s¡kÕj·Tìø£
#·s¡´\ eT÷\+>± ˙{Ï˝À ø£s¡>∑&É+ e\¢ á ˙{Ïì bı\+ qT+&ç ãj·T≥≈£î $&É>=≥ºe#·TÃqT. n˝≤π> ‘·–q
yÓ÷‘ê<äT˝À ø£+b˛düTº ms¡Te⁄, J\T>∑ ˝Ò<ë Ç‘·s¡ |ü∫Ãs=≥º ms¡Te⁄\qT ø£*j·T<äTqï&É+ e\q #Í&ÉT XÊ‘·+
u≤>± ‘·>∑TZ‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\T eè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. |ü+≥\T u≤>± ô|]– ~>∑Tã&ÉT\T
ô|s¡T>∑T‘êsTT.
ñ|ü H˚\\T ˝Ò<ë ñ|ü‘√ ≈£L&çq #Í&ÉT H˚\\T nsTT‘˚ ô|’q ù|s=ÿqã&ç q nÁ>±q$Tø˘ eT]j·TT
kÕsTT˝Ÿ ny˚T+&éyTÓ +{Ÿ |ü<‘∆ä T· \‘√ u≤≥T>± ©∫+>¥ Á|üÁøÏjT· ‘√ eTTs¡T>∑T ˙{Ï‘√ u≤≥T \eDeTT\ ìs¡÷à\q≈£î
ñ|ü]‘·\ eTTs¡T>∑T˙{Ï ìs¡÷à\q e´edüúqT >±ì, nedüsêìï ã{Ϻ uÛÑ÷>∑s¡“¤ eTTs¡T>∑T ˙{Ï ìs¡÷à\q e´edüúqT
>±˙ @sêŒ≥T #˚düT≈£îqï≥ºsTT‘˚ ñ|ü H˚\\qT düeTs¡∆e+‘·+>± |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·e#·TÃqT.
328
yÓ÷\T uÛÑ÷>∑s¡“¤ ˙{Ï ìs¡÷à\q e´edüú (yÓ÷\T Å&Ó’H˚J dædüº+) : ã+ø£ eT{Ϻ H˚\\˝À nq>± düTe÷s¡T 35%
ã+ø£ eTqTï ñ+&˚ H˚\˝˝À á e´edüúqT ô|’|ü⁄\T ˝Ò≈£î+&Ü yÓ÷\T Hê>∑*‘√ y˚düTø√e#·TÃ. Ç~ j·T÷HÓ’f…&é
øÏ+>¥&ÉyéT eT]j·TT q÷´õ˝≤+&é <˚X¯eTT\˝ÀqT, eTq <˚X¯+˝À eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ sêheTT˝Àì k˛j·÷;Hé |ü+&ç+#˚
eTT+|ü⁄≈£î >∑T]jÓÆTq uÛÑ÷eTT\˝ÀqT ÁbÕ#·Ts¡´+˝À ñHêïsTT. uÛÑ÷$T˝À ‘˚eT XÊ‘·+ 25% ñqï|ü&ÉT 75
ôV≤#Y.|æ. Á{≤ø£ºs¡T‘√ q&ç#˚ yÓ÷\T Hê>∑*‘√ düTe÷s¡T>± 45 qT+&ç 50 ôd+.MT. ˝À‘·T˝À q&ç|æq|ü&ÉT,
>∑T+Á&É+>± ñ+&˚ ø±\Te\T uÛÑ÷>∑s¡“¤+˝À @s¡Œ&ç ≈£L*b˛≈£î+&Ü ì\ã&É ‘êsTT. á ø±\Te\ <ë«sê m≈£îÿe
˙s¡T ÁøÏ+<ä≈£î }] ‘·<ë«sê Á|ü<Ûëq eTTs¡T>∑T ˙{Ï ø±\Te˝ÀøÏ yê\T <ë«sê Á|üeVæ≤kÕÔsTT. á ø±\Te\T
düTe÷s¡T 2 qT+∫ 4 dü+e‘·‡sê\T |üì #˚kÕÔsTT. ø±\Te\ n+‘·s¡eTT 2.5 qT+∫ 4 MT≥s¡¢ es¡≈£î
ñ+≥T+~. yÓ÷\T Hê>∑* KØ<äT düTe÷s¡T s¡÷. 30,000/`, Ç~ dæ.◊.m.Ç. uÛÀbÕ˝Ÿ˝À <=s¡T≈£î‘·T+~.
eTq sêh+˝À l düsê«sêj·T düT>∑sY‡ eT]j·TT ¬ø.dæ.|æ. düT>∑sY‡ ø£+ô|˙ yês¡T #Ói≈£î |ü+&ç+#˚ ã+ø£
eT{Ϻ H˚\˝À¢ (eTT+|ü⁄≈£î >∑T] nsTTq) á yÓ÷\T Å&Ó’H˚J e´edüú\qT Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T
$X¯«$<ë´\j·T XÊgy˚‘·Ô\T $»j·Te+‘·+>± @sêŒ≥T #˚dæ (qeT÷q |ü<ä∆‹˝À) |ü]XÀ<Ûäq\T #˚XÊs¡T.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Ábıô|òdüsY   j·T÷ìe]Ù{° ôV≤&é (kÕsTT˝Ÿ   yê≥sY Ç+»˙]+>¥   H√&É˝Ÿ Ä|ò”düsY,
&܈ˆ mHé.{Ï.ÄsY. e´ekÕj·T Ç+»˙]+>¥ ø£fi≤XÊ\, u≤|ü≥¢ ` 522 101
bò˛Hé HÓ+. 81798 15632

329
 e]à ø£+b˛düTº ‘·j·÷Ø˝À yÓTfi¯≈£îe\T
Á|üdTü ‘Ô · $düèÔ ‘· e´ekÕj·T kÕ>∑T $<Ûëq+˝À H˚\ HêD´‘·qT, uÛ÷Ñ |ò\ü <ä‘q· T ø±bÕ&É{≤ìøÏ, ùd+ÁBj·T
ms¡Te⁄\ yê&Éø±ìï |ü⁄qs¡T<ä]∆ +#·&+É m+‘√ nedüs+¡ . |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄, ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\ \uÛ´Ñ ‘· HêHê{ÏøÏ
‘·–Zb˛‘·Tqï Á|üdüTÔ‘· |ü]dæ∆‘·T˝À¢, ø=ì y˚düTø√e≥+ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£ + ø±<äT. ø£qTø£, Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± ø£+b˛düTº
ms¡Te⁄\qT düT\uÛÑ |ü<ä∆‘·T˝À¢ ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì y˚düTø√e≥+ m+‘√ nedüs¡+. Bì e\¢ |ü]düsê\ |ü]X¯óÁuÛÑ‘·
eT]j·TT |üsê´es¡D≤ìøÏ y˚T\T »s¡T>∑T‘·T+~. kÕ+Á|ü<ëj·T e´ekÕj·T+˝À ˇø£|ü &ÉT H˚\˝À $]$>± ø£ì|æ+#˚
yêqbÕeTT\T H˚{Ï Ä<ÛäTìø£ e´ekÕj·T+˝À s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ ô|s¡>∑&É+, ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\
yê&Éø£+ ‘·>∑Z&É+ e\q yêqbÕeTT\ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·>∑Z&É+ »]–+~. yêqbÕeTT\T H˚\ Äs√>±´ìï
ø±bÕ&É&+É ˝À eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔjT· ì Á|üU≤´‘· XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· #Ûê]¢dt &Ü]«Hé yÓTT≥ºyTÓ T<ä{>Ï ± 1881˝À Á|ü|+ü #êìøÏ
‘Ó*j·TCÒXÊs¡T.
e]àø£+b˛düT≈º î£ nqTyÓq’ yêqbÕeTT\T ` s¡ø±\T
yêqbÕeTT\T yÓHÓïeTTø£ ˝Òì Je⁄\T. Ç+<äT˝À 3600 s¡ø±\T ñHêïsTT. M{Ï˝À dü>∑+ e÷Á‘·y˚T
Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± yê´|æ+∫ ñHêïsTT. M{Ïì ¬s+&ÉT s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·&É+ »]–+~.
1. ãÁs√sTT+>¥ nq>± u§]j·T\T #˚j·TT s¡ø£eTT : H˚\qT >∑T\¢#˚dæ uÛÑ÷$T ˝À|ü* bıs¡\˝À ñ+≥T+~. eTq
<˚X¯+˝À á s¡ø£y˚T m≈£îÿe>± ñHêïsTT. ˙{Ï m<ä›&çì u≤>± ‘·≥Tº≈£îì 90 XÊ‘·+ eT{Ϻì 10 XÊ‘·+ e´s¡ú
|ü<ësêú\qT ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+≥T+~. 8 qT+&ç 10 n+>∑Tfi≤\ bı&Ée⁄ ñ+&ç düTe÷s¡T 15 dü+e‘·‡sê\T
J$düTÔ+~. nsTT‘˚ á s¡ø£+ yêqbÕeTT e]à ø£+b˛dtº ‘·j·÷ØøÏ n+‘·>± |üìøÏ sê<äT.
ñ<ë: ô|ò]{Ïe÷ m˝≤+π>{≤, ô|ò]{Ïe÷ @dæj·÷{Ïø± yÓTT<ä˝>∑Tq$
2. HêHé ãÁs√sTT+>¥ nq>± u§]j·T\T #˚j·Tì s¡ø£eTT : uÛÑ÷$T ô|’ bıs¡\˝À ñ+≥÷ u§]j·T\T #˚j·Tì
s¡øe£ TT. Ç~ e]à ø£+b˛dtº ‘·j÷· ØøÏ u≤>± nqT≈£L\+>± e⁄+&ç eT{Ï˝º À >∑\ ùd+ÁBj·T |ü<ësêú\qT ‘·THê‘·Tqø£\T
#˚dæ Jeq ms¡Te⁄qT ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔsTT. Ç$ 90 XÊ‘·+ e´s¡ú |ü<ësêú\qT 10 XÊ‘·+ eT{Ϻì ÄVü‰s¡+>±
rdüTø=ì HêD´yÓTÆq ø£+b˛dtº>± e÷s¡TkÕÔsTT. M{Ï˝À |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô X¯ øÏÔ m≈£îÿe. ø£qTø£ ¬s’‘·T\T Ç≥Te+{Ï
s¡ø±\qT mqTïø√e&É+ eT+∫~. M{Ï J$‘· ø±\eTT düTe÷s¡T ¬s+&ÉTqïs¡ dü+e‘·‡sê\T.
ñ<ë: ◊d”ìj·÷ bòısTTf…&É, j·TTÁ&ç\dt j·T÷õì yÓTT<ä\>∑Tq$.
yêqbÕeTT\qT ñ|üj÷Ó –+∫ ùd+Á~j·T e´s¡∆ |ü<ësê∆\ dü~«ìjÓ÷>∑+ : yêqbÕeTT\ dü+‘·‹ì eè~∆ #˚jT· &Üìï
e]à ø£\ÃsY nì, n$ $dü]+® #˚ |ü<ësê∆\qT e]à ø±´dæ+º >¥‡ nì, yêqbÕeTT\qT ñ|üj÷Ó –+∫ ùd+ÁBj·T e´s¡∆
|ü<ësê∆\‘√ $\TyÓ’q ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&Üìï e]à ø£ +b˛dæº+>¥ n+{≤s¡T. M{Ï <ë«sê
‘·j÷· s¡jT˚ ´ ms¡Te⁄qT e]à ø£+b˛dtº nì n+{≤s¡T. e÷qe⁄ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑+˝Òø,£ e<ä*y˚dqæ ≈£î[flq ≈£Ls¡>±j·T\T,
|ü+&ÉT¢, Ä≈£î\T, #Ó‘êÔ #Ó<ës¡+, ø=ã“] |”#·T, |üX¯óe⁄\ ô|+≥ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì yêqbÕeTT\T ÄVü‰s¡+>±
rdüT≈£î+{≤sTT. Ç$ |üsê´es¡D+˝Àì e´s¡∆ |ü<ësê∆\qT ‹ì, ø±\Twü´ ìyês¡D≈£î ‘√&ÉŒ&É≥y˚T>±ø£ $\TyÓ’q

330
ms¡Te⁄qT ¬s’‘·T≈£î n+~kÕÔsTT. yêqbÕeTT\T rdüT≈£îqï ÄVü‰s¡+ Js¡í e´edüú˝À nH˚ø£ s¡÷bÕ+‘·sê\T #Ó+~
nH˚ø£ s¡kÕj·THê\‘√ $T[‘·yÓTÆq |ü<ësê∆ìï $dü]®+#·&É+ e\¢ Ä |ü<ës¡∆+˝À b˛wüø±\‘√ bÕ≥T nH˚ø£ s¡ø±\
$≥$TqT¢, m+C…’eTT\T ñ+&É≥+ e\¢ e]à ø£+b˛düTº $\Te m≈£îÿe. yêqbÕeTT\ ñìøÏ, ø£<ä*ø£\ e\¢ H˚\
>∑T\¢u≤s¡T‘·T+~. |òü*‘·+>± H˚\˝À >±*, ˙s¡T #=s¡ã&ç eT]j·TT ì\T|ü⁄≈£îH˚ X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
e]à ø£+b˛düTº ‘·j·÷Ø $<Ûëq+ :
≈£î+&û ôd’E : düTe÷s¡T 15 n&ÉT>∑T\ bı&Ée⁄, 3 n&ÉT>∑T\ yÓ&É\TŒ, 1.5 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ.
≈£î+&û ‘·j·÷Ø : dæyÓT+≥T ≈£î+&û\qT 3 n&ÉT>∑T\ yÓ&É\TŒ I 1.5 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ˝À M˝…’q+‘· bı&Ée⁄>±
‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. dæyÓT+≥T es¡\qT ≈£L&Ü Ç+<äT≈£î yê&ÉTø√e#·TÃ. á dæyÓT+≥T ≈£î+&û\ n&ÉT>∑TuÛ≤>∑+
qTqï>±, >∑{Ϻ>± ñ+&˚≥≥T¢ bÕ¢düº]+>¥ #˚j·÷*. ˙s¡T ≈£î+&û˝À ì\ã&É ≈£î+&Ü, ≈£î+&ûøÏ ˇø£ yÓ’|ü⁄q ∫qï
s¡+Á<Ûä+ @sêŒ≥T #˚j·÷*. dæyÓT+≥T ≈£î+&ûøÏ m+&É ‘·>∑\≈£î+&Ü, #·\¢{Ï |ü+~] ˙&ÉqT ø£*Œ+#ê*.
• eTT+<äT>± ø£+b˛düTº #˚jT· e\dæq e´s¡|∆ <ü ësê∆\ìï{Ï˙ (#Ó‘,Ô· Ä≈£î\T, |ü+≥ø√‘· ‘·sT¡ yê‘· $T–*q |ü+≥
neX‚cÕ\T, |æ∫ÃyÓTTø£ÿ\T, |üX¯óe⁄\T ‹q>± $T–*q >∑&ç¶ yÓTT<ä˝…’q$) düTe÷s¡T ˇø£ HÓ\ s√E\ bÕ≥T
ˇø£ >=sTT´˝À y˚dæ, n$ ˇø£ e÷~]>± ≈£îfi‚fl es¡≈£î ≈£îfi¯flu…{≤º*.
• Ä ‘·sT¡ yê‘· bÕøÏøå +£ >± ≈£î[¢q á e´s¡|∆ <ü ësê∆\qT ‘Ó∫Ã, e]à ø£+b˛düTº ≈£î+&û˝À y˚dæ ø£+b˛düTº #˚dTü ø√yê*.
• nsTT‘˚ ≈£î+&û˝À M{Ïì y˚j·TuÀj˚T eTT+<äT ≈£î+&û n&ÉT>∑Tq u…&ç¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ düTe÷s¡T 15 ôd+.MT.
eT+<ëq ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√yê*, ∫$øÏq ø=ã“] |”#T· ˝Ò<ë ø=~›>± ∫$øÏq #Ós≈¡ î£ |æ|Œæ ì eTTø£ÿ\T>± ø={Ϻ
˝Ò<ë ≈£î[flq #Ó‘·ÔqT düe÷q+>± ≈£î+&û n+‘ê |ü\T#·>± |üs¡∫ yÓj·÷´*.
• u…&ç¶+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ y˚XÊø£, <ëì MT<ä bÕøÏåø£+>± ≈£îfi¯¢u…{Ϻ ñ+#·T≈£îqï e´s¡∆ |ü<ësê∆\qT yÓj·÷´*.
‘·s¡Tyê‘· ù|&É ˙fi¯ó¢ ∫\ø£]+#ê*.
• ø=~›>± ∫$øÏq ù|&ÉqT (10 ôd+.MT. eT+<ëq) á e´s¡∆ |ü<ësê∆\qT y˚dæ q bıs¡ô|’q yÓj·÷´*.
|ü∫Ãù|&ÉqT yÓj·T´≈£L&É<äT. |ü∫à ù|&É ˝Ò<ë ∫eø£ì e´s¡∆ |ü<ësê∆\T y˚j·T&É+ e\q y˚&ç ñ<䓤$+∫
yêqbÕeTT\T #·ìb˛j˚T neø±X¯+ ñqï~.
• yêqbÕeTT\qT (#·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡≈£î yÓsTT´ / 1 øÏ˝À #=|üq) eØà ø£+b˛düTº ≈£î+&û˝ÀøÏ e<ä˝≤*.
• e]à ø£+b˛düTº≈£î nqTesTTq yêqbÕeTT\T u§]j·T\T #˚j·Tì s¡ø±\T : ◊d”ìj·÷ bò˛f…&Ü, j·T÷Á&ç\dt
j·T÷õì eTTK´yÓTÆq$.
• bÕ‘· >√HÓ dü+#·T\qT (˝Ò<ë) e]>∑&ç¶ì ≈£î+&ûô|’q ø£bÕŒ*.
• Á|ü‹ s√E |ü\Ã>± ˙s¡T ∫\ø£]dü÷Ô ñ+&Ü*. ˙fi¯ófl m≈£îÿe>± b˛j·T≈£L&É <äT.
• ¬s+&ÉT`eT÷&ÉT HÓ\˝À¢ eT+∫, düdü´ b˛wüD >∑\ eØà ø£+b˛düTº ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~.
• dæyÓT+≥T ≈£î+&û qT+&ç ‘·j·÷¬s’q eØà ø£+b˛düTºqT rj·T{≤ìøÏ 4`5 s√E\ eTT+<äT, ≈£î+&û˝À ˙s¡T
#·\¢sê<äT. Ç˝≤ #˚j·T≥+ e\¢, yêqbÕeTT\T ‘˚eTqT yÓ<äT≈£îÿ+≥÷ ≈£î+&û n&ÉT>∑T uÛ≤>±ìøÏ #˚s¡‘êsTT.
ø£qTø£ ‘·j·÷¬s’q ø£+b˛düTºqT ô|’ qT+&ç ‘˚*ø£>± rdüTø√e#·TÃ.

331
• ≈£î+&û˝À qT+&ç ø£+b˛düTºqT ãj·T≥≈£î rdæ, X¯+U≤ø±s¡+>± >∑T≥º\T, >∑T≥º\T>± b˛dæ, eTT‘·ø£ »˝…¢&É‘√
»*¢+∫, |ü+≥ bı˝≤\≈£î y˚düTø√yê*.
• u≤>± ‘·j·÷¬s’q eØà ø£+b˛düTº, bı&ç bı&ç˝≤&ÉT‘·÷ ø±|ò” s¡+>∑T˝À ñ+≥T+~.
• dü+e‘·‡sêìøÏ á$<Ûä+>± ˇø£ ≈£î+&û qT+&ç 4 kÕs¡T¢ ø£+b˛düTº #˚düT ø√e#·TÃ. Bì e\¢ wüße÷s¡T
3 ≥qTï\ ø£+b˛düTº \_ÛdüTÔ+~.
eØà ø£+b˛dtº ñ|üjÓ÷>±\T :
• H˚\ ñ‘êŒ<äø£‘·T ø±yê*‡q nqT≈£L\ \ø£åD≤\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
• y˚dæq ô|’s¡Tπø ø±ø£ ‘·sê«‘· 2`3 ô|’s¡¢ô|’ Bì Á|üuÛ≤e+ ñ+≥T+~.
• yÓTTø£ÿ\≈£î ø±yê*‡q nìï b˛wüø±\T Ç+<äT˝À \uÛÑ´eTe⁄‘êsTT. b˛wüø±\ düeT‘·T\´‘· ñ+≥T+~.
• eØà ø£+b˛dtº ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ düT\uÛÑ+, Ks¡Tà ‘·≈£îÿe
• s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T yê&Ü*‡q ÄeX¯´ø£‘· ‘·–Z Ks¡Tà Ä<ë ne⁄‘·T+~.
• |ü\T s¡ø±\ m+C…e’ TT\T, Vü‰s√àqT¢, nyÓTHÆ √ÄeT¢eTT\T ‘·j÷· s¬ ,’ yÓTTø£ÿ\T #·Ts¡T≈£î>± ô|s¡>&∑ ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
• s√>∑ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ ô|+#˚ ÄøχH√yÓTÆ≥T¢ ‘·j·÷s¡e&É+ e\¢ ô|’s¡T Äs√>∑´+>± ñ+&ç |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T
yê&Ü*‡q ÄeX¯´ø£‘· ‘·–Z, ˝≤uÛÑ+ #˚≈£Ls¡T‘·T+~.
• uÛÑ÷$T˝À ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq dü÷ø£åàJe⁄\T eè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. H˚\ düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq Äs√>∑´+ ø£*–
ñ+≥T+~.
• ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&ÉT¢, Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\ HêD´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. yê{ÏøÏ eT+∫ s¡+>∑T, s¡TN, yêdüq,
s¡yêD≤˝À ì\« ñ+&˚ >∑TD+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
• ùd+Á~j·T e´sê∆\qT, |ü+≥ neX‚cÕ\qT eØà ø£+b˛düTº ‘·j·÷ØøÏ ñ|üjÓ÷ –+#·&É+ e\¢, eT+∫ ms¡Te⁄
\uÛÑ´eTe⁄‘·T+~. |ü]düsê\ ø±\Twü´ ìyês¡D≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
• ~>∑Tã&ç‘√ bÕ≥T |òü\kÕj·T+ HêD´‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~. eØà ø£+b˛düTº≈£î ñ|üjÓ÷–+∫q e´s¡∆ |ü<ësê∆\qT
ã{Ϻ, kÕ∆ìø£ yê‘êes¡D |ü]dæ∆‘·T\qT ã{Ϻ ‘·j·÷¬s’q ø£+b˛düTº˝Àì b˛wüø±\ XÊ‘·+˝À ø=~›bÕ{Ï
‘˚&Ü\T+&Ée#·TÃ. qÁ‘·»ì 1.5 qT+&ç 2.0 XÊ‘·+, uÛ≤dü«s¡+ 0.5 qT+&ç 1.5 XÊ‘·+, bı{≤wæj·T+
0.5 qT+&ç 1.0 XÊ‘·+ ñ+≥T+~. Ç$ø±ø£ ø±*¸jT· +, yÓT^ïwæjT· +, >∑+<Ûøä +£ , sê–, ÇqTeTT, e÷+>∑˙düT,
õ+≈£î, e÷*_¶q+, uÀsêHé b˛wüø±\T ≈£L&É \_ÛkÕÔsTT. kÕ<Ûës¡D ô|s’ ¡ì¢ ï+{ÏøÏ mø£sêìøÏ 1.0 qT+&ç 1.5
≥qTï\ #=|üq eØà ø£+b˛düTº y˚j·Te#·TÃ. ≈£î+&û\˝Àì yÓTTø£ÿ\≈£î 200 Á>±. #=|üq y˚j·Te#·TÃqT.
e]à ø£+b˛düTº b˛wüø±\‘√ bÕ≥T H˚\øÏ ùd+ÁBj·T |ü<ës¡∆+ n+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bì e\q H˚\˝À
˙s¡T ì\T|ü⁄≈£îH˚ X¯øÏÔ n˝≤π> eTTs¡T>∑T e´edüú ≈£L&Ü ø=+‘· es¡≈£î yÓTs¡T>∑T|ü&ÉT‘·T+~.
e]à ø£+b˛düTº ‘·j·÷Ø˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T :
• yêqbÕeTT\qT dü÷s¡´s¡•à qT+&ç es¡¸eTT qT+&ç s¡ø£åD ø£*Œ+#ê*.
• e]à ø£+b˛düTº u…&釽À 40`50% ‘˚eT ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*.

332
• bÕøÏåø£+>± ≈£î[flq e´s¡∆ |ü<ësê∆\ $TÁX¯e÷ìï yê&ÉTø√yê*.
• m\Tø£\T, NeT\T, ø√fi¯ófl yÓTT<ä˝…’q X¯Á‘·Te⁄\ u≤] qT+&ç s¡ø£åD ø£*Œ+#ê*.
• e´s¡∆ |ü<ësê∆\qT y˚j·T&É+, e]à ms¡Te⁄qT ùdø£]+#·&É+ düø±\+˝À #˚j·÷*.
• e´s¡∆ |ü<ësê∆\˝À bÕ¢dæºø˘ eT]j·TT >±E |ü<ësê∆\T ˝Ò≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*.
eØà yêwt : yêqbÕeTT\ X¯Øs¡ uÛ≤>±\ qT+&ç n$ $dü]®+#˚ e]à ø±´dæº+>¥‡ qT+&ç ‘·j·÷s¡j˚T´ Á<äyêìï ªªeØà
yêwtμμ n+{≤s¡T. Ç+<äT˝À yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <√Vü≤<ä|&ü ˚ Vü‰s√àqT¢, nyÓTHÆ √ ÄeT¢eTT\T, $≥$TqT¢, b˛wüø±\T
|ü⁄wüÿ\+>± ñ+{≤sTT.
‘·j·÷Ø $<Ûëq+ : yêqbÕeTT\T ñ+&É&ÜìøÏ nqTe⁄>± u…&é @sêŒ≥T #˚j·÷*. BìøÏ ˇø£ ô|<ä › ôd’E eT{Ϻ
bÕÁ‘· (≈£î+&É) ˝Ò<ë ô|<ä› bÕ¢dæºø˘ Á&ÉeTTà ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ. bÕÁ‘· n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À ˇø£ s¡+Á<Ûä+ @sêŒ≥T
#˚dæ, <ëìì <ä÷~ düVü‰j·T+‘√ eT÷dæ ñ+#ê*. bÕÁ‘· n&ÉT>∑T uÛ≤>±ìï yÓTT<ä{Ï 3`4 n+>∑Tfi≤\T ÇdüTø£‘√
Äô|q’ 3 n+>∑Tfi≤\T ∫qï ∫qï Ç≥Tø£ eTTø£ÿ\T, sêfi¯fl‘√ ì+bÕ*. BìMT<ä u≤>± e÷–q ùd+Á~j·T|ü<ësê∆ìï
bÕÁ‘·˝À Hê\T–+≥ eT÷&ÉT e+‘·T\ es¡≈£î ì+bÕ*. Ç+<äT˝À M\sTTqìï m≈£îÿe (150 qT+&ç 200)
yêqbÕeTT\T e<ä˝≤*. bÕÁ‘·˝À m\¢|ü&ÉT 50`60 XÊ‘·+ ‘˚eT ñ+&˚≥≥T¢ Á|ü‹s√E ˙{Ïì ∫\ø£]dü÷Ô
ñ+&Ü*. yêqbÕeTT\ $düs¡®q |üP]Ô>± ‘·j·÷¬s’q ‘·sê«‘· m≈£îÿe ˙s¡T b˛j·÷*. bÕÁ‘· n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝Àì
s¡+Á<Ûä+ qT+&ç {° &çø±ø£åHé e+{Ï Á<äe+ u§≥Tº u§≥Tº>± Ádü$+#·&É+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. Bìì ùdø£]+#ê*.
Ç˝≤π> eTs√ ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ ˙s¡T b˛dæ e∫Ãq Á<äyêìï ùdø£]+#ê*. BìH˚ e]à yêwt n+{≤s¡T. Ç~ n‘·´+‘·
$\TyÓq’ ùd+Á~j·T Á<äe ms¡Te⁄. ùd+Á~j·T |ü<ës¡e∆ T+‘ê e]à ø±´dæ+º >¥>± e÷] b˛sTTq|ü⁄&ÉT, <ëìì rdæyd˚ æ
ø=‘·>Ô ± ùd+Á~j·T |ü<ësê∆ìï y˚ùdÔ yêqbÕeTT\ qT+&ç eTs¡\ ø±´dæ+º >¥‡ ‘·j÷· s¡e&É+ ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. Ç<˚
|ü<ä∆‹ |ü\Te÷s¡T¢ Ä#·]+#·&É+ e\¢ nedüs¡yÓTÆq+‘· e]àyêwt \_ÛdüTÔ +~.
b˛wüø£ $\Te\T : qÁ‘·»ì`500 |æ.|æ.j·T+., uÛ≤dü«s¡+`390 |æ.|æ.j·T+., bı{≤wæj·T+`460 |æ.|æ.j·T+.,
ø±*¸j·T+`540 |æ.|æ.j·T+., yÓT^ïwæj·T+`110 |æ.|æ.j·T+., ÇqTeTT`273 |æ.|æ.j·T+., e÷+>∑˙düT`180
|æ.|æ.j·T+., õ+≈£î`180 |æ.|æ.j·T+., sê–`21 |æ.|æ.j·T+.
yÓ]à ø£\ÃsY : yêqbÕeTT\ dü+‘·‹ì eè~∆ #˚j·T&Üìï e]àø£\ÃsY n+{≤s¡T. yêqbÕeTT\qT m≈£îÿe dü+K´˝À
n_Ûeè~∆ #˚j·T&ÜìøÏ 1:1 ìwüŒ‹Ô˝À ù|&É eT]j·TT m+&çq Ä≈£î\qT ø£\T|ü⁄ø√yê*. Ç˝≤ ø£\T|ü⁄ø=qï, Á|ür
10 øÏ˝À\ e´s¡∆ |ü<ësê∆\≈£î 50 yêqbÕeTT\T #=|üq e<äT\T≈£îì, ˙&É˝À ô|≥Tºø=ì nqT≈£L\yÓTÆq
yê‘êes¡D |ü]dæ∆‘·T\T ø£*ŒùdÔ (ñc˛íÁ>∑‘· 15`300 ôd+{°Áπ>&é, ‘˚eT XÊ‘·+ 70`80%) ¬s+&ÉT HÓ\˝À¢
yêqbÕeTT\ dü+K´ e+<ä ¬s≥T¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+) eT]j·TT n~Û|ü‹,
e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, <ä]Ù. ôd˝Ÿ HÓ+ : 94907 23412

333
 Jeq ms¡Te⁄\T ` e´ekÕj·T+˝À yê{Ï ÁbÕeTTK´‘·
Á|üdüTÔ‘· e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À Vü≤]‘· $|ü¢e+ <ë«sê m+‘√ Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+∫j·TTHêïeTT. Vü≤]‘·
$|ü¢e+˝À eTq+ Á|üy˚X¯ ô|{Ϻq ôV’≤Á_&é e+>∑&ÉeTT\T s¡kÕj·TìøÏ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+q≈£î eT+∫ ~>∑Tã&ÉT\T
Çe«&É+ ø±s¡D+>± H˚{Ï e´ekÕj·T+˝À s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T eT]j·TT s¡kÕj·Tq eT+<äT\T yê&Éø£+ HêHê{ÏøÏ
ô|s¡T>∑T‘·÷ ñqï~. Bì Á|üuÛ≤e+ eTq≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ uÛÑ÷$T˝À ñqï JesêdüT\ô|’ n~Ûø£+>± ñqï~.
n~Ûø£ s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T yê&Éø£+ e\q uÛÑ÷$T˝Àì JesêX¯ó\˝À n‹ eTTK´ düeTT<ëj·TyÓTÆq dü÷ø£åà
Je⁄\ô|’ Á|üuÛ≤e+ |ü&ç yê{Ï dü+K´ ‘·>∑TZ‘·÷ Ç$ »]ù| s¡kÕj·Tq #·s ¡´\ô|’ >∑D˙j·TyÓTÆq e÷s¡TŒ\T
dü+‘·]+#·Tø=qT#·T uÛÑ÷$TøÏ ñqï düVü≤» >∑TD≤\T eT]j·TT H˚\ Äs√>∑ ´ |ü]dæú‹ HêHê{ÏøÏ ø°åDÏ+#·T≥≈£î
<√Vü≤<ä |ü&ÉT#·Tqï~.
e´ekÕj·T+˝À n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À á s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T eT]j·TT |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T yê&Éø£+ e\q
uÛ÷Ñ $T˝À|ü\ eT]j·TT ñ|ü]‘·\+ô|’ ñqï |üsê´es¡D+ ø±\Twü´+ n>∑T≥j˚T>±ø£ s¬ ‘’ T· ≈£î ô|≥Tºã&ç $wüjT· +˝À
n~Ûø£yÓTÆq uÛ≤s¡+ ≈£L&Ü |ü&ÉT#·Tqï~. á H˚|ü<Ûä´+˝À eTq e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À düeTq«j·T düeTÁ>∑ uÛÑ÷kÕs¡
dü+s¡ø£åD |ü<ä∆‹ m+‘√ eTTK´yÓTÆq~>± >∑T]Ô+#·≥+ »]–+~. Bì˝À ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\T yê&Éø£+‘√ bÕ≥T
Jeq ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ m+‘√ ÁbÕeTTK´‘· dü+‘·]+#·T≈£îqï~. Jeq ms¡Te⁄\T nq>± uÛÑ÷$T˝À ñqï dü÷ø£åà
Je⁄\˝À yÓTTø£ÿ\≈£î b˛wüø£ |ü<ësêú\qT eT]j·TT ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ Vü‰s√àq¢qT düeT≈£Lsπ à dü÷ø£àå Je⁄\
düeTT<ëj·T+. á dü÷ø£Î Je⁄\T |ü+≥≈£î ø±yê*‡q b˛wüø£ |ü<ësêú\qT Á|üø£è‹˝Àì düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq eqs¡T\
qT+&ç n+~+#˚ >∑TDeTTqT ø£*– ñ+&ÉTqT. <ëìøÏ nqT>∑TDyÓTÆq e÷s¡TŒ\qT uÛÑ÷$T˝À ø£\T>∑CÒj·TTqT.
Jeq ms¡Te⁄\T uÛÑ÷$T˝À y˚dæq|ü&ÉT yê{Ï˝À ñqï dü÷ø£åàJe⁄\ dü+K´ nq÷Vü≤´+>± ô|]– yÓTTø£ÿ\T
#·Ts¡T≈£î>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ $$<Ûä b˛wüø±\‘√ bÕ≥T nedüs¡yÓTÆs¡q Vü‰s√àq¢qT, $≥$Tq¢qT n+~+#·TqT. Jeq
ms¡Te⁄\T düVü≤» dæ<ä∆yÓTÆq$. yê{Ï e\q yê‘êes¡D ø±\Twü´+ »s¡T>∑< äT. |ü+≥≈£î Vü‰ì #˚j·Te⁄. M{Ï
yê&Éø+£ <ë«sê s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ yÓ÷‘ê<äT ø=+‘· y˚Ts¡ ‘·>T∑ qZ T. ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÑ√ n~Ûø£ |ò*ü ‘·+ bı+<äe#·TÃqT.
M{Ï˝À eTTK´yÓTqÆ $
(m) qÁ‘·»ìì dæúØø£]+#˚ Jeq ms¡Te⁄\T
1. s¬ C’ À_j·T+ 2. n»{Àu≤ø£sº Y
3. nC§ôd’Œ]\¢yéT 4. ˙* Ä≈£î|ü#·Ã Hê#·T
5. nC§˝≤¢ ` nHê_Hê 6. ndæ{À u≤ø£ºsY
7. ÁbòÕ+øÏj÷·
¬s’CÀ_j·T+ : ˝…>∑÷´yéT C≤‹ |ü+≥\T nq>± n|üsê\ (|ü|üC≤‹) |ü+≥\≈£î qÁ‘·»ì n+~+#·T Jeq

334
ms¡Te⁄>± yê&Ée˝…qT. |ü|üC≤‹ ô|’s¡¢˝À eTTK´yÓTÆq ø£+~, ô|düs¡, $TqTeTT, X¯q>∑ e+{Ï ô|’s¡¢≈£î, y˚s¡TX¯q>∑
k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT e+{Ï q÷HÓ –+»\ ô|’s¡¢≈£î ¬s’CÀ_j·T+ ø£\ÃsYqT $‘·ÔqeTTq≈£î |ü{Ϻ+∫ ñ|üjÓ÷–+#·e˝…qT.
Bìì ñ|üj÷Ó –+#·T≥ e\q yÓTTø£ÿ Áy˚fifl¯ ô|’ ˝Ò‘· >∑T˝≤_ s¡+>∑T ø£*–q ãT&çô|\T @s¡Œ&É‘êsTT. á ãT&çô|\˝À
ñqï ¬s’CÀ_j·T+ >±*˝Àì qÁ‘·»ìì dæúØø£]+∫ yÓTTø£ÿ\≈£î n+~+#·TqT. á ¬s’CÀ_j·T+ ø£\ÃsY ˇø=ÿø£ÿ
|ü+≥≈£î Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ÁôdºÌHé ñ+&ÉTqT. ø±e⁄q ¬s’‘·T @ |ü+≥ y˚j· TTH√ Ä |ü+≥≈£î ìπs›•+#·ã&çq ¬s’CÀ_j·T+
e÷Á‘·y˚T yê&Ée\qT.
ñ|üjÓ÷–+#·T $<Ûëq+ : 100 $T©¢ ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À 10 Á>±.\ |ü+#·<ës¡ ˝Ò<ë u…\¢+ ˝Ò<ë >∑+õ bÂ&És¡TqT
ø£*|æ 10 ì$TcÕ\T eTs¡>∑u…{Ϻ #·˝≤¢s¡Ãe˝…qT. á #·˝≤¢]Ãq Á<ëeD+ 10 øÏ.\ $‘·ÔHê\ô|’ #·*¢ <ëìøÏ
200 Á>±. \ ¬s’CÀ_j·T+ ø£\ÃsY bı&çì u≤>± ø£*j·Tu…{Ϻ $‘·Ôq+ #·T≥÷º bıs¡˝≤ @s¡Œ&˚≥≥T¢ C≤Á>∑‘·Ô
eVæ≤+#·e˝…qT. á Á|üÁøÏjT· qT s¬ ‘’ T· \T bÕ*<∏Hä é dü+∫ì>±ì, bÕ¢døºæ ˘ ‘={Ïìº >±ì ñ|üj÷Ó –+∫ #˚dTü ø=qe#·TÃqT.
|ü{Ϻ+∫q $‘·Ôq+qT 10 ì$TcÕ\T ˙&É˝À Äs¡u…{Ϻ ‘·s¡Tyê‘· bı\+˝À Hê≥Tø=qe˝…qT.
¬s’CÀ_j·T+ Jeq ms¡Te⁄ ‘·|üŒìdü]>± yê&Ée*‡q ÄeX¯´ø£‘·
1. ø=‘·Ô>± ˝…>∑÷´yéT C≤‹ |ü+≥qT bı\+˝À y˚ùd≥|ü&ÉT
2. >∑‘·+˝À ˝…>∑÷´yéT C≤‹ |ü+≥ y˚dæq|üŒ{ÏøÏ ‘·–qìï y˚s¡T ãT&çô|\T (Hê&É÷´˝Ÿ‡) @s¡Œ&Éq|ü&ÉT
3. |ü+≥ e÷]Œ&ç |ü<ä∆‹˝À ˝…>∑÷´yéT C≤‹ |ü+≥≈£î eTT+<äT eT]j·TT @ Ç‘·s¡ C≤‹ |ü+≥\qT
yê&çj·TTqïjÓT&É\
4. yê‘êes¡D |ü]dæÔ‘·T\T ¬s’CÀ_j·T+ (Jeq ms¡Te⁄) Áã‹øÏ ñ+&ÉT≥≈£î nq≈£L*+#·q|ü&ÉT nq>±:
m. n~Ûø£ ÄeT¢ / øå±s¡ uÛÑ÷eTT\T nsTTq jÓT&É\
_. eTTs¡T>∑T ˙s¡T ì\« ñqï bı\+˝À (es¡<ä\T e∫Ãq|ü&ÉT)
dæ. n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À
n»{Àu≤ø£ºsY : |ü|üC≤‹ |ü+≥\qT $TqVü‰sTT+∫ $T>∑‘ê nìï |ü+≥\≈£î qÁ‘·»ì Jeq ms¡Te⁄>±
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT. á u≤ø°º]j·÷ qÁ‘·»ìì dæúØø£]+#·T≥j˚T ø±ø£ yÓTTø£ÿ≈£î ø±e*‡q Vü‰s√àq¢qT eT]j·TT
$≥$THé\qT n+~+#·TqT. á u≤ø°]º j·÷ eTTK´+>± ùd+Á~j·T ø£s“¡ q+ m≈£îÿe>± ñqï uÛ÷Ñ $T˝À düeTs¡eú +‘·+>±
|üì#˚j·TTqT. n+<äTe\q á Jeq ms¡Te⁄ Ä≈£î≈£Ls¡\T, ≈£Ls¡>±j·T\T eT]j·TT |üP\ ‘√≥\≈£î dæbòÕs¡düT
#˚jT· ã&ÉT#·Tqï~.
yê&˚ $<Ûëq+ : @ |ü+≥≈£î yê&çq >±ì 2 øÏ˝À\ ø£\ÃsYqT 200 øÏ˝À\ ùd+Á~j·T|ü⁄ ms¡Te⁄‘√ ø£*|æ $‘·Ôq+
HêfÒ düeTj·T+˝À ˇø£ mø£s+¡ H˚\ô|’ yÓ<»ä \¢e˝…qT. Ç~ #·*q¢ düeTj·T+˝À ø±ì, yÓqTyÓ+≥H˚ ø±ì uÛ÷Ñ $T˝À
‘·–q+‘· ‘˚eT ñ+&ÉTq≥T¢ C≤Á>∑‘·Ô rdüTø=qe˝…qT.

335
nCÀôdŒÌ]\¢yéT : á eT<Ûä´ ø±\+˝À Bì ÁbÕeTTK´‘· n~Ûø£+>± >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. á u≤ø°º]j·÷ yÓTTø£ÿ
y˚s¡T¢ #·T≥÷º ô|s¡T>∑T‘·÷ neø±X¯eTTqï #√≥ Áy˚fi¯¢˝ÀøÏ #=s¡ã&ç ≈£ L&Ü J$kÕÔsTT. á ø±s¡D+>± á Jeq
ms¡Te⁄ dæúØø£]+∫q qÁ‘·»ì H˚s¡T>± yÓTTø£ÿ≈£î m≈£îÿe XÊ‘·+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&ÉTqT.á Jeq ms¡Te⁄qT
˝…>∑÷´yéT C≤‹ |ü+≥\≈£î ‘·|æŒ+∫ $T>∑‘ê |ü+≥\≈£î yê&ÉTø=qe#·TÃqT. Ç~ e], #Ói≈£î, Á|ü‹Ô, $T]Ã, C§qï,
dü»®, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, ns¡{Ï yÓTT<ä˝…’q |ü+≥\≈£î u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT. ùd+Á~j·T |ü<ës¡ú+ ‘·≈£îÿe>± ñqï
H˚\˝À ≈£L&Ü Ç~ |üì #˚j·TTqT.
ñ|üjÓ÷–+#·T $<ÛëqeTT : ‘·≈£îÿe ø±\+ |ü+≥\≈£î 2 øÏ˝À\ nCÀôd’Œ]\¢yéT ø£\ÃsYqT 200 øÏ˝À\ ùd+Á~j·T
ms¡Te⁄‘√ ø£*|æ ˇø£ mø£s+¡ bı\+˝À $‘·qÔ eTT ÁøÏ+<ä |ü&≥˚ ≥T¢ y˚dTü ø=qe˝…qT. Hês¡TeT&ç y˚dTü ø=H˚ |ü+≥\≈£î
Hês¡T |”≈£î≥≈£î eTT+<äT>± Hês¡TeT&ç e<ä› 70 qT+&ç 80 ©≥s¡T¢ |üfÒº ∫qï eT&çì ‘·j·÷s¡T #˚düTø=qe˝…qT.
Ä ˙{Ï˝À 2 øÏ˝À\ nCÀôd’Œ]\¢yéT Jeq ms¡Te⁄qT u≤>∑T>± ø£*|æ Ä Á<ëeD+˝À 10 ìeTTcÕ\T Áy˚fi¯flqT
e÷Á‘·y˚T eTT+∫ yÓ+≥H˚ Hê≥Tø=qe˝…qT. #Ói≈£î |ü+≥ $wüj·T+˝À HêfÒ $‘·Ôq|ü⁄ #Ói≈£î eTT#ÓÃ\qT 10
ì$TcÕ\T eTT+∫ Hê≥Tø√e˝…qT.
˙* Ä≈£î|ü#÷ Hê#·T (ôdH’ =u≤ø°]º j·÷)
Ç~ e]øÏ e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ qÁ‘·»ìøÏ dü+ã+~Û+∫q Jeq ms¡Te⁄. á Jeq ms¡Te⁄˝À
eTTK´+>± HêkÕºø˘, mHê_Hê, {≤*bò˛<∏é]ø˘‡ yÓTT<ä\>∑T ôd’H√ u≤ø°º]j·÷\ düeTT<ëj·TeTT ñ+&ÉTqT. ¬s’‘·T\T
e] ø±\+q≈£î eTT+<äT>± ∫qï ∫qï eT&ÉT\˝À>±ì, ‘=f…º\˝À>±ì ô|+#·Tø=ì e]Hê≥T¢ y˚dæq ‘·s¡Tyê‘·
Bìì yê&ÉTø=qe#·TÃqT. á Jeq ms¡Te⁄qT 3`4 |ü+≥ ø±˝≤\\≈£î es¡Tdü>± y˚ùdÔ Ä ‘·s¡Tyê‘· qT+&ç
y˚j·Tqedüs¡+ ˝Ò<äT.
yê&˚ $<Ûëq+ : ˇø£ mø£s¡+ bı\+˝À e]Hê≥T¢ y˚dæq 3 qT+&ç 7 s√E\ e´e~Û˝À 4 qT+&ç 6 øÏ˝À\
á Jeq ms¡Te⁄qT 40`50 øÏ˝À\ ùd+Á~j·T ms¡Te⁄‘√ ø£*|æ #·\T¢ø√e˝…qT. Ç~ y˚dæq 15`20 s√E\˝À
á Hê#·T eT+<äeTT>±, #ê|ü˝≤ n\T¢≈£îb˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· ˙s¡T rdæy˚dæ H˚\qT ‘êøÏq Hê#·TqT eT{Ϻ˝À
ø£*ùd≥≥T¢ #˚j·Te˝…qT. á Jeq ms¡Te⁄ dæúØø£]+∫q qÁ‘·»ì yÓTTø£ÿ≈£î n+<äT≥j˚T>±ø£ á Hê#·T ùd+Á~j·T
|ü<ës¡ú+>± ≈£L&Ü yÓTTø£ÿ≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT.
¬s’‘·T\T ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îH˚ $<Ûëq+ : eTT+<äT>± ‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îqï H˚\qT eT+∫>± #·<Tä qT|üsT¡ Ãø=ì 20I2
MT. yÓ’XÊ\´+>∑\ bÕ¢{Ÿ\T>± ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì yê{ÏøÏ >∑≥¢qT, ˙{Ï ø±\Te\qT @s¡Œs¡#·Tø√e˝…qT.
10 ôd+.MT. ˝À‘·T ˙{Ïì ñ+∫ Bì˝À 2 øÏ˝À\T dü÷|üsY bòÕùdŒ¤{ŸqT y˚j ·Te˝…qT. Ä ‘·s¡Tyê‘· 5 øÏ˝À\
KØ<äT #˚dqæ ø£\ÃsYqT düe÷q+>± #·\T¢ø√e˝…qT. N&É|&” \É T sê≈£î+&Ü 200 Á>±.\T ø±s√“|òPü ´sêHé >∑T[ø£\qT
#·\¢e˝…qT. 10 ôd+.MT. ˙{ÏeT≥º+ m\¢|ü&ÉT ñ+&ÉTq≥T¢ C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#·e˝…qT. 15 s√E\˝À eTq≈£î

336
eT+<äyÓTÆq Hê#·T bıs¡ á ˙{Ïô|’ @s¡Œ&ÉTqT. Ä düeTj·T+˝À ˙{Ïì |üP ]Ô>± rdæy˚dæ bÕ¢{ŸqT m+&Éu…{Ϻq
eTq≈£î m+&çq Ä˝ÒZqT ô|#·TÃ\T e÷~]>± rdæq#√ ˇø=ÿø£ÿ bÕ¢{Ÿ qT+&ç 30`40 øÏ˝À\T \uÛÑ´eT>∑TqT.
nC§˝≤¢ ` nHê_Hê : á Jeq ms¡Te⁄ ˙{Ïô|’ ‘˚* Ä&ÉT‘·÷ e] bı\+˝À ô|]π> ô|òsYï C≤‹ ∫qï yÓTTø£ÿ
nsTTq nCÀ˝≤¢ ` nHê_Hê nH˚ ôd’H√ u≤ø°º]j·÷≈£î ÄÁX¯j·T+ ø£*|æ+∫ qÁ‘·»ìì dæúØø£]+∫ e] ô|’s¡T≈£î
n+<äTu≤≥T˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. á Jeq ms¡Te⁄ ˇø£ qÁ‘·»ì e÷Á‘·y˚ T >±ø£, ùd+Á~j·T ø£s¡“q+
eT]j·TT bı{≤wæj·T+ e] ô|’s¡T≈£î n+~+#·TqT. Ç~ uÛÑ÷$T jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£ >∑TD≤\qT, uÛÑ÷kÕsê\qT
ô|+bı+~+#·TqT. á Jeq ms¡Te⁄ ñc˛íÁ>∑‘·\T ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç, ‘·–q+‘· ˙{Ï edü‹, uÛ≤dü«s¡|ü⁄ b˛wüø£+
ñqï#√≥ u≤>± ô|s¡T>∑TqT.
yê&˚ $<Ûëq+ : e] Hê{Ïq yês¡+ ‘·s¡Tyê‘· düTe÷s¡T 200 øÏ˝À\ nCÀ˝≤¢ Jeq ms¡Te⁄qT ˇø£ mø£s¡+˝À
yÓ<ä»*¢ 15 qT+&ç 20 s√E\T ˙{Ïô|’ u≤>± ô|s¡>∑ìe«e˝…qT. ‘·s¡Tyê‘· ˙{Ïì ‘=\–+∫q#√ Ç~ 3`4
s√E\˝À ≈£î[flb˛sTT qÁ‘·»ìì eT]j·TT Ç‘·s¡ b˛wüø£eTT\qT yÓTTø£ÿ≈£î n+~+#·TqT. neø±X¯eTTqï ¬s’‘·T\T
Bìì |ü∫Ãs=≥º ms¡Te⁄>± ô|+∫ <äeTTà˝À ø£*j·T <äTìïq#√ Bì ñ|üjÓ÷>∑+ eT]+‘· u≤>± ñ+&ÉTqT.
n+‘˚ø±ø£ ∫qï, ∫qï ‘=f…º\˝À ô|+∫q nCÀ˝≤qT ãj·T≥≈£î rdæ m+&Éu…{Ϻ bı&ç>± #˚dæ |üX¯óe⁄\ <ëHê˝À
ø£*|æ |üX¯óe⁄≈£î ‹ì|æ+#·&É+ e\q bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô ≈£L&Ü ô|s¡T>∑TqT.
ndæ{À u≤ø£ºsY : Ç~ #Ói≈£î eT]j·TT wüß>∑sY ;{Ÿ e+{Ï |ü+≥\≈£î e÷Á‘·y˚T qÁ‘·»ì Jeq ms¡Te⁄>±
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT. á Jeq ms¡Te⁄≈£î H˚s¡T>± yÓTTø£ÿ\ Áy˚fi¯fl˝À¢H˚ >±ø£ yÓTTø£ÿ\ ô|’ uÛ≤>∑eTT\ ô|’qqT ≈£L&Ü
J$+∫ qÁ‘·»ìì dæúØø£]+∫ yÓTTø£ÿ\≈£î n+~+#·TqT. n+‘˚ø±ø£ mHé.m.m. nqã&˚ Vü‰s√àqT n~Ûø£+>±
ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉTqT.
yê&˚ $<Ûëq+ : ˇø£ mø£s¡+ #Ói≈£î |ü+≥≈£î 4 øÏ˝À\ Jeq ms¡Te⁄qT ¬s+&ÉT <äbòÕ\T>± yê&Ée˝…qT. eTT#ÓÃ\T
HêfÒ≥|ü&ÉT 2.0 øÏ˝À\T eT]j·TT yÓ÷ø±\T ˝À‘·T |ü+≥ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· 2.0 øÏ˝À\T, 200 øÏ˝À\
ùd+Á~j·T|ü⁄ ms¡Te⁄‘√ ø£*|æ yê&Ée˝…qT.
ÁbòÕ+øÏj·÷ : Ç~ møϺH√yÓTÆdæ{Ïdt C≤‹øÏ #Ó+~q dü÷ø£Î J$. Bìì düs¡T>∑T&ÉT #Ó≥¢≈£î e÷Á‘·y˚T qÁ‘·»ìì
dæúØø£]+#˚ Jeq ms¡Te⁄>± yê&ÉTø√e˝…qT. Ç~ düs¡T>∑T&ÉT #Ó≥T¢ Áy˚ fi¯flô|’ ô|<ä› ôd’E ãT&çô|\T @s¡Œs¡∫ n~Ûø£
yÓ÷‘ê<äT˝À qÁ‘·»ìì dæúØø£]+∫ yÓTTø£ÿ≈£î n+~+#·TqT.
yê&˚ $<Ûëq+ : düs¡T>∑T&ÉT yÓTTø£ÿ\qT uÛÑ÷$T˝À HêfÒ≥|ü&ÉT ¬s’‘·T\T eTT+<äT>± bÕ‘· yÓTTø£ÿ\ Áy˚fi¯flô|’ ñqï
ãT&çô|\qT dü+Á>∑Væ≤+∫, yê{Ïì ˇø£ bÕÁ‘·˝À yÓT‘·Ô>± q\>∑>={Ϻ ˙{Ï ‘√ u≤>± ø£*|æ Á<ëeD+ ‘·j·÷s¡T
#˚düTø√e˝…qT. á Á<ëeD+qT Áø=‘·Ô yÓTTø£ÿ\T HêfÒ Á|ü‹ yÓTTø£ÿ≈£î 500 $T.©. #=|üq b˛dæ Hê≥Tø√e˝…qT.

337
_. uÛ≤dü«s¡+qT n+~+#˚ Jeq ms¡Te⁄\T
|ü+≥ yÓTTø£ÿ\≈£î y˚dæq ˝uÛÑ´ uÛ≤dü«s¡+, uÛÑ÷$T˝À #˚] ø=~› s√E\ e´e~Û˝À uÛÑ÷$T jÓTTø£ÿ ñ<ä»ì
dü÷#·ø£qT nqTdü]+∫, $$<Ûä s¡ø£eTT˝…’q \uÛÑ´+ø±ì uÛ≤dü«s¡|ü⁄ s¡÷|ü+˝ÀìøÏ e÷]b˛e⁄qT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î
uÛÑ÷$T ÄeT¢>∑TDeTT ø£*–j·TTqï#√, y˚dæq uÛ≤dü«s¡+, ◊s¡Hé ˝Ò<ë n\÷´$Tìj·T+ bòÕùdŒ{Ÿ\T>± e÷]b˛sTT
yÓTTø£ÿ≈£î \uÛÑ´+ ø±≈£î+&Ü ñ+&ÉTqT. ˇø£y˚fi¯ uÛÑ÷$T øå±s¡ >∑TDeTT ø£*– ñqï, y˚dæq uÛ≤dü«s¡+, ø±*¸j·T+
˝Ò<ë yÓT^ïwæj·T+ bòÕùdŒ{Ÿ‡>± e÷] yÓTTø£ÿ≈£î \uÛÑ´+ø±<äT. á |ü]dæú‘·T\˝À uÛ≤dü«s¡+q≈£î dü+ã+~Û+∫ Jeq
ms¡Te⁄\T y˚dæq#√ \uÛÑ´+ø±ì s¡÷|ü+˝À ñqï uÛ≤dü«s¡+qT yÓTTø£ÿ≈£î \uÛÑ´eTj˚T´ dæú‹øÏ ‘Ó#·TÃqT.
M{Ï˝À eTTK´+>± yê&ÉTø£˝À ñqï$
1. bòÕùdŒ¤{Ÿ kÕ\T´ã˝…’õ+>¥ u≤ø°º]j·÷ (bòÕk˛Œ u≤ø°º]j·÷)
2. bòÕùdŒ{Ÿ kÕ\T´ã˝…’õ+>¥ |ü+¬>’ (bòÕk˛Œ|òü+¬>’)
bòÕk˛Œu≤ø°º]j·÷ : á Jeq ms¡Te⁄ eTTK´+>± u≤dæ\¢dt yÓT>∑B∏]j·T+‘√ >±ì, dü÷&√yÓ÷Hêdt qT >±ì
ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ÉTqT. á Jeq ms¡Te⁄ uÛÑ÷$T˝Àì yÓTTø£ÿ\≈£î \uÛÑ´+ ø±ì s¡÷|ü+˝À ñqï
uÛ≤dü«s¡+qT, \uÛÑ´eT>∑T s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡TÃqT. á Jeq ms¡Te⁄qT nìï |ü+≥\≈£î yê&ÉTø=qe#·TÃ. á Jeq
ms¡Te⁄ düeTs¡∆e+‘·+>± |üì#˚j·TT≥≈£î ùd+Á~j·T ø£s¡“qeTT n‘·´edüs¡+. ø±e⁄q á Jeq ms¡Te⁄‘√ ‘·|üŒì
dü]>± ùd+Á~j·T ms¡Te⁄qT yê&Ée˝…qT. á Jeq ms¡Te⁄ yÓTTø£ÿ≈£î uÛ≤dü«s¡+qT \uÛÑ´|üs¡T#·T≥j˚T >±ø£
yÓTTø£ÿ\≈£î ø±yê*‡q Vü‰s√àq¢qT ≈£L&Ü düs¡|òüsê #˚j·TTqT. yÓTTø£ ÿ\≈£î s√>∑ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì ô|+bı+~+#·TqT.
Bì e\¢ |ü+≥ ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑TqT.
yê&˚ $<Ûëq+ : mø£sê≈£î 2.0 øÏ˝À\ bòÕk˛Œu≤ø£ºsYqT, 200 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄‘√ ø£*|æ <äTøÏÿ˝À>±ì,
yÓTTø£ÿ Hê{Ïq|ü&ÉT >±ì kÕfi¯fl˝À |ü&˚≥≥T¢ y˚düTø=qyÓ\qT. e] $wüj ·T+˝À Hê≥T¢ y˚dæq 3 qT+&ç 7 s√E\
e´e~Û˝À y˚düTø=qe˝…qT. á Jeq ms¡Te⁄\T yê&˚ düeTj·T+˝À bı\+˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ñ+&ÉTq≥T¢ C≤Á>∑‘·Ô
rdüTø√e˝…qT.
bòÕk˛Œ|òü+¬>’ : á Jeq ms¡Te⁄ ÄdüŒ]®\¢dt neyÓ÷] ˝Ò<ë ô|ìd”*j·T+ &çõ{À≥yéTqT ñ|üjÓ÷–+∫
‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ÉTqT. bòÕk˛Œu≤ø°º]j·T+ ø£Hêï X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq Jeq ms¡Te⁄. Bìì nìï |ü+≥\≈£î
yê&ÉTø=qe#·TÃqT. Ç~ H˚\˝À #˚ùd JeÁ|üÁøÏj·T <ë«sê m≈£îÿe XÊ‘·+ \uÛÑ´ uÛ≤dü«s¡+ yÓTTø£ÿ≈£î <=s¡T≈£îqT.
yê&˚ $<Ûëq+ : 2.0 øÏ˝À\ Jeq ms¡Te⁄qT 200 øÏ˝À\ ùd+Á~j·T|ü⁄ ms¡Te⁄‘√ ø£*|æ ˇø£ mø£s¡+ H˚\≈£î
$‘·Ôq+ Hê{Ï kÕfi¯fl˝À |ü&˚≥≥T¢ y˚düTø√e˝…qT.
bòÕùdŒ≥T yÓTT_˝…’õ+>¥ yÓTÆø√¬s’C≤ (y˚yéT) : Ç~ •©+Á<Ûä|ü⁄ C≤‹øÏ #Ó+~q Jeq ms¡Te⁄. yÓTTø£ÿ Áy˚fi¯ófl
#=s¡˝ìÒ uÛ÷Ñ $T n&ÉT>∑T bıs¡\˝ÀìøÏ #=#·TÃø=ìb˛sTT yÓTTø£ÿ\≈£î eTTK´+>± uÛ≤dü«s¡+‘√bÕ≥T dü÷ø£àå b˛wüø±˝…q’

338
õ+≈£î, ø±|üsY, dü\Œ¤sY, e÷+>∑˙düT, ÇqTeTT yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ˙{Ï‘ √ düVü‰ n+~+#·TqT. yÓTÆø√¬s’C≤ yê&çq
yÓTTø£ÿ\˝À ˙{Ï m<ä›&çì ‘·≥Tºø√e≥+, s√>∑ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ ô|s¡>∑≥+ >∑eTì+#·e#·TÃ. uÛÑ÷$T˝À HÓeT{À&É¢
u…&<É qä T á •©+Á<Û+ä <ë«sê yÓTTø£ÿ\≈£î ‘·|Œæ +#·e#·TÃqT. á Jeq ms¡Te⁄ eTTK´+>± >√¢eTdt ˝Ò<ë >¬ >’ ±kıŒsê
nH˚ •©+Á<äeTT\‘√ ‘·j·÷s¡e⁄qT.
yê&˚ $<Ûëq+ : á Jeq ms¡Te⁄≈£î dü]jÓÆTq ì]∆wüº |ü]e÷DeTT\T ˝Òì ø±s¡D+ e\q ø£˙dü+ 5 øÏ˝À\qT
ˇø£ mø£s¡+ uÛÑ÷$TøÏ y˚j·Te\dæ ñ+≥T+~. ¬s’‘·T\T Hês¡TeT&ç y˚dæ |ü+&ç+#˚ |ü+≥\≈£î Bìì düT\uÛÑ+>±
yê&ÉTø=qe#·TÃqT. ‘·|üŒìdü]>± $‘·Ôq+ / yÓTTø£ÿ ÁøÏ+<ä e÷Á‘·y˚T |ü&˚≥≥T¢ á Jeq ms¡Te⁄qT yê&Ée˝…qT.
dæ. bı{≤wæj·T+ yÓTT_˝…’»sY‡ : á Jeq ms¡Te⁄ uÛÑ÷$T˝À yÓTTø£ÿ≈£î n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì bı{≤wæj·T+qT
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃqT. Ç$ Ç≥e\ ø±\+˝ÀH˚ |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø=qã&ç q$. M{Ï˝À eTTK´+>±
ªªÁ|òü≥÷]j·÷ nsêì¸j·÷μμ nH˚ u≤ø°º]j·÷ bı{≤wæj·T+ yÓ÷_˝…’»sY‡>± Çe«ã&ÉT#·Tqï~. Bì‘√bÕ≥T ø=ìï
u≤dæ\¢dt C≤‘·T\T ø£*|æ $TÁX¯eT+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·TT#·THêïs¡T.
yê&˚ $<Ûëq+ : 2.0 øÏ˝À\ Jeq ms¡Te⁄qT 200 øÏ˝À\ ùd+Á~j·T ms¡Te⁄‘√ ø£*|æ ˇø£ mø£s¡+ uÛÑ÷$Tô|’
yÓ<ä»\¢e˝…qT. q÷HÓ |ü+≥\˝À Bì Á|üuÛ≤e+ u≤>± ø£qã&ÉT#·Tqï~.
&ç. õ+ø˘ kÕ\÷´ã˝…’»sY : á Jeq ms¡Te⁄ ø=ìï u≤dæ\¢dt d”Œdædt ñ|üjÓ÷–+∫ á eT<Ûä´ø±\+˝À #ê˝≤
Áô|’y˚≥T dü+düú\T ‘·j·÷s¡T #˚j·TT#·Tqï$. Bì Á|üuÛ≤e+ e], yÓTTø£ ÿC§qï e+{Ï |ü+≥\ô|’ ø=+‘·y˚Ts¡≈£î
#·÷&Ée#·TÃqT.
Ç. yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\qT n_Ûeè~∆ |üs¡#˚ Jeq ms¡Te⁄ (|æ.õ.|æ.ÄsY.) : á Jeq ms¡Te⁄ ˇø£
$TÁX¯eT düeTT<ëj·T+‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï~. eTTK´+>± u≤dæ\d¢ t C≤‹ u≤ø°º]j·÷\qT eT]j·TT dü÷&√yÓ÷Hêdt C≤‹
u≤´ø°º]j·÷\qT ˇø£ $TÁX¯eT+>± ‘·j·÷s¡T#˚dæ |æ.õ.|æ.ÄsY. Jeq ms¡Te⁄>± n+~+#·T#·THêïs¡T. yÓTTø£ÿ≈£î
b˛wüø±\T n+~+#·T≥‘√bÕ≥T á Jeq ms¡Te⁄\T s√>∑ìs√<Ûøä £ X¯øìÔÏ ô|+bı+~+#·TqT. yÓTTø£ÿ\ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ Vü‰s√àq¢qT, $≥$THé\qT n+~+#·TqT. uÛ÷Ñ $T˝Àì yÓTTø£ÿ\≈£î, ‘Ó>T∑ fi¯ófl ø£\T>∑#ù˚ d •©+Á<ë\qT
ô|s¡>∑≈£î+&Ü n]ø£≥TºqT. yê{Ï˝À ø=ìï+{Ïì Jeìj·T+Á‘·D ø±s¡T\T>± ìπs∆•+#·&ÉyÓTÆq~.
yê&˚ $<Ûëq+ : ˇø£ mø£sê≈£î ¬s+&ÉT øÏ˝À\T á Jeq ms¡Te⁄qT 200 øÏ˝À\T |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄‘√>±ì,
yêqbÕeTT\ ms¡Te⁄‘√>±ì $‘·qÔ + Hê≥T≈£îH˚ düeTj·T+˝À yÓ<»ä \¢e˝…qT. nedüsy¡ TÓ qÆ |ü&ÉT ˇø£kÕ] ô|s’ T¡ ô|’
kÕj·T+Á‘·|ü⁄ y˚fi¯ |æ∫ø±Ø ≈£L&Ü #˚j·Te#·TÃqT. |æ∫ø±Ø Á<ëeDeTT˝À @<Ó’Hê meT*‡|òüsTTsY (emulsifier)
ø£\T|üe˝…qT.

339
 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì Á|ü<Ûëq |ü+≥\≈£î nedüs¡yÓTÆq eTTK´ Jeq ms¡Te⁄\T eT]j·TT yê{Ï yÓ÷‘ê<äT
|ü+≥ $d”sÔ +í¡ yÓ÷‘ê<äT nedüs¡yÓTÆq Jeq ms¡Te⁄\T (≥qTï˝À¢)
(ôV≤.) (øÏ./ôV≤.) nCÀôdŒÌ]\¢yéT bòÕk˛Œ¤ bı{≤wt s¬ C’ À_j·T+ yÓTøÆ √¬s»’
n»{Àu≤ø£ºsY u≤ø°]º j·÷ u≤ø°]º j·÷
e] 370 5/5/5/0/12.5 12280 12280 12280 - -
C§qï 300 5/5/5/0/12.5 1580 1580 1580 - 3750
yÓTTø£ÿC§qï 513 5/5/5/0/12.5 2565 2565 2565 - 6413
n|üsê\T 1290 0/5/5/1.25/12.5 - 3010 3010 1565 15850
y˚sT¡ X¯q>∑ 1290 0/5/5/1.25/12.5 - 3225 3225 3225 16125
Ç‘·s¬ q÷HÓ 203 5/5/5/0/12.5 1015 1015 1015 - 2538
|ü+≥\T
#ÓsT¡ ≈£î 170 10/10/10/0/12.5 1740 1740 1740 - 2175
$T]Ã 205 5/5/5/0/12.5 1525 1525 1525 - 3813
Á|ü‹Ô 905 5/5/5/0/12.5 2263 2263 2263 - 11313
yÓTT‘·eÔ TT 22968 28203 28203 4790 116815
Á<äe s¡÷|ü+˝À s¡÷bı+~+#·ã&çq Jeq ms¡Te⁄\T
bı&ç s¡÷|üeTT˝À \uÛÑ´eTe⁄‘·Tqï ô|’q $e]+∫q Jeq ms¡Te⁄\˝À ñqï kÕ<Ûäø£ u≤<Ûä\qT >∑T]Ô+∫
neTsêe‹ e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+˝À |ü]XÀ<ÛHä ê |ò*ü ‘·eTT>± yÓ\Te&çq Á<äe s¡÷|ü+˝Àì Jeq ms¡Te⁄\T
m+‘√ ÁbÕeTTK´‘·qT dü+‘·]+#·Tø=qT#·Tqï$. Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ yês¡T
s¡÷bı+~+∫q á Á<äe s¡÷|ü+˝Àì Jeq ms¡Te⁄\T bı&ç s¡÷|ü+˝À ‘·j·÷s¡e⁄‘·Tqï Jeqms¡Te⁄\ ø£Hêï
m+‘√ eT+∫ |ò*ü ‘ê\T n+<äCj Ò T· T#·Tqï$. Á<äe s¡÷|üeTT˝ÀqTqï á Jeq ms¡Te⁄\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· Tq|ü&ÉT
nH˚ø£ ùd+Á~j·T s¡kÕj·Tq |ü<ës¡úeTT\T ø£*|æ m≈£îÿe ø±\eTT ì\« ñ+&˚ $<ÛäeTT>± ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÉyÓTÆq~.
n~Ûø£ dü+K´˝À |ü+≥ bı\eTTq≈£î ø±e\dæq á Jeq ms¡Te⁄\ u≤´ø°º]j·÷ ø£DeTT\T (108/$T.©.)
\uÛÑ´eT>∑TqT. á Á<äes¡÷|ü Jeq ms¡Te⁄\T sêuÀj˚T ø±\+˝À eT+∫ HêD´‘· ø£*– dü‘·Œ¤*‘·eTT\qT
n+~+#·TqT.
yê&Ée\dæq yÓ÷‘ê<äT : ˇø£ mø£s¡+ bı\eTTq≈£î 300 $T.©. qT+&ç 500 $T.©. es¡≈£î Á|ü‹ ˇø=ÿø£ÿ s¡ø£|ü⁄
Jeq ms¡Te⁄qT $TÁX¯eT Á<ëeDeTT>± #˚dæ yê&Ée\j·TTqT.
yê&Ée\dæq |ü<ä∆‹ :
$‘·ÔqeTTq≈£î |ü{Ϻ+#˚ |ü<ä∆‹ : ˇø£ øÏ˝À $‘·ÔqeTTq≈£î 5`6 $T.©. Jeq ms¡Te⁄qT düe÷q yÓ÷‘ê<äT˝À
10% #Ó¬øÿs¡ ˝Ò<ë u…\¢+ Á<ëeDeTT‘√ ø£*|æ $‘·ÔqeTT #·T≥Tº düe÷qeTT>± |ü≥Tºq≥T¢ ø£\|üe\j·TTqT.
‘·s¡Tyê‘· 10 ì$TwüeTT\T ˙&É˝À Äs¡u…{Ϻ $‘·TÔø=qe\j·TTqT.
340
uÛÑ÷$T˝À y˚ùd |ü<ä∆‹ : ˇø£ mø£s¡eTT bı\eTTq≈£î 300 $T.©. qT+&ç 500 $T.©. Á|ü‹ ˇø=ÿø£ÿ s¡ø£|ü⁄ Jeq
ms¡Te⁄qT rdüTø=ì 10 ©≥s¡¢ kÕ<Ûës¡D ˙{Ï‘√ ø£*|æ, <ë<ë|ü⁄ 100`200 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄‘√ >±ì
yêqbÕeTT\ ms¡Te⁄‘√ >±ì ˝Ò<ë eT] @ Ç‘·s¡ ùd+Á~j·T ms¡Te⁄‘√ >±ì ø£*|æ $‘·ÔqeTT HêfÒ kÕfi¯fl˝À
|ü&˚≥≥T¢ y˚düTø=qe˝…qT. m{Ϻ |ü]dæú‘·T\˝ÀqT |ü+≥ bı\eTT˝À #˚|üfÒº yÓTT<ä{Ï n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·TT≥≈£î
eTT+<äT>± Jeq ms¡Te⁄\T yê&ÉT≥ eTT–+#·e˝…qT.
Hês¡TqT eTT+∫ yê&˚ |ü<ä∆‹ : á |ü<ä∆‹ eTTK´eTT>± nC§ôd’Œ]\¢yéT nH˚ Jeq ms¡Te⁄ yê&ÉTø√&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ qT. düTe÷s¡T 300 $T.©. qT+&ç 500 $T.©. nC§ôdŒ’ ]\¢yTé Jeq ms¡Te⁄qT 70 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À
ø£*|æ Hês¡TeT&ç˝À ∫qï ≈£î+≥ #˚dæ <ëì˝À b˛j·Te\j·TTqT. á ˙{Ï˝À |”øÏq Hês¡T jÓTTø£ÿ Áy˚fi¯flqT 10
ì$TwüeTT\T eTT+∫ Hê≥T¢ y˚düTø=qe˝…qT.
Á&ç|t |ü<ä∆‹˝À ˙{Ïì ô|fÒº |ü+≥≈£î : düTe÷s¡T 300 $T.©. qT+&ç 500 $T.©. Á|ü‹ ˇø=ÿø£ÿ s¡ø£|ü⁄ Jeq
ms¡Te⁄qT rdüTø=ì Á&ç|t {≤´+ø˘˝À ø£*|æ yÓTTø£ÿ\T Hê{Ïq yês¡+ s√E\˝À|ü⁄ y˚düTø=qe˝…qT.
Á<äe s¡÷|üeTT˝À qTqï á Jeq ms¡Te⁄\ e\q ˝≤uÛÑeTT\T :
1. m≈£îÿe ø±\eTT nq>± 12 qT+&ç 18 HÓ\\T ì\« ñ+&ÉTqT.
2. >∑&ÉTe⁄ ‘˚B es¡≈£î n~Ûø£ dü+K´˝À u≤´ø°º]j·÷ ñ+&ÉTqT.
3. Ç‘·s¡ u≤´ø°º]j·÷ ø£\Twæ‘·eTT ñ+&É<äT.
4. ‘˚*ø£>± m≈£îÿe uÛÑ÷$T $d”Ôs¡íeTTq≈£î ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT.
5. ‘˚*ø£>± |ü+≥ jÓTTø£ÿ Áy˚fi¯fl #·T≥Tº ñqï yê‘êes¡DeTT‘√ düeTq«j· T dü+ã+<ÛäeTT @s¡Œs¡#·Tø=ì n~Ûø£
dü+K´˝À ô|s¡T>∑TqT.
6. á u≤´ø°]º j·÷ jÓTTø£ÿ n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘\· T eT]j·TT Ç‘·s¡ yê‘êes¡D ˇ&ç<Tä &ÉT≈£î\T ‘·≥Tºø=ì ô|s¡T>∑TqT.
7. á f…ø±ï\õ <ë«sê ‘˚*ø£>± m≈£îÿe bı\eTTq≈£î ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À Jeq ms¡Te⁄\qT H˚s¡T>± yÓTTø£ÿ
Áy˚fi¯fl <ä>∑Zs¡ #˚s¡Tq≥T¢ y˚j·Te#·TÃqT.
8. |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô n~Ûø£eTT>± ñ+&ÉTqT.
9. ùd+Á~j·T e´ekÕj·TeTT˝À |ü+≥≈£î ø±e\dæq b˛wüø£eTT\qT düeT≈£Ls¡Ã&É+˝À á Á<äeJeq ms¡Te⁄\T
Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤+#·TqT.
Jeq ms¡Te⁄ yê&Éø£+˝À rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘·Ô\T :
1. Jeq ms¡Te⁄ bÕ´¬ø{Ÿ m+&É y˚&ç ‘·>∑\ì ˙&É Á|ü<˚X¯+˝À ì\«#˚j·Te˝…qT.
2. ¬s’‘·T yê&˚ Jeq ms¡Te⁄ bÕ´¬ø{Ÿ Ä |ü+≥≈£î dü¬s’q<Ó’ ñ+&Ée˝…qT.
3. ñ|üjÓ÷–+#˚ Jeq ms¡Te⁄ bÕ´¬ø{Ÿô|’ ñqï >∑&ÉTe⁄ ‘˚B ˝À|ü\ e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–+#·e˝…qT.
4. s¡kÕj·THê\‘√ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚düTø=H˚≥|ü&ÉT $~Û>± 24`48 >∑+ˆˆ e´e~Û ñ+&Ée˝…qT.
5. s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\‘√ ø£*|æ Jeq ms¡Te⁄\T yê&Ésê<äT.
6. düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚j·TT≥≈£î HêD´‘·>∑\ ø£\ÃsYqT yê&ÉTø=qe˝…qT.

341
7. ô|’s¡T≈£î ìπs∆•+#·ã&çq Jeq ms¡Te⁄qT bı\eTT˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ñqï|ü&ÉT yê&ÉTø√e˝…qT.
8. ùd+Á~j·T ms¡Te⁄‘√ Jeq ms¡Te⁄ ø£*|æq yÓ+≥H˚ |ü+≥≈£î yê&ÉTø√e˝…qT.
9. Jeq ms¡Te⁄\qT yê&˚|ü&ÉT ˝Ò<ë yÓTT<ä{Ï kÕ]>± $ìjÓ÷–+#˚≥|ü⁄&ÉT dü+ã+~Û‘· XÊgy˚‘·Ô\qT >±ì/
e´ekÕj·T n~Ûø±s¡T\qT >±ì dü+Á|ü~+∫ yê] dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î yê&ÉTø√e&É+ eT+∫~.
Jeq ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ e\q ø£*π> ñ|üjÓ÷>∑eTT\T
1. yê‘êes¡D ø±\Twü´+qT n]ø£≥ºe#·TÃ.
2. yê‘êes¡D+˝ÀqT, H˚\˝Àì, yÓTTø£ÿ\T ‘·eT+‘· ‘êeTT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√˝Òì b˛wüø±\qT yê{ÏøÏ
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃqT.
3. Vü‰s√àqT¢, $≥$TqT¢ yÓTTø£ÿ≈£î \uÛÑ´yÓTÆ ô|s¡T>∑T<ä\ y˚>∑+>±qT eT]j·TT Äs√>∑´ø£s¡+>± ñ+&ÉTqT.
4. H˚\ qT+&ç dü+Áø£$T+#˚ ‘Ó>∑Tfi¯flqT ø=+‘·y˚Ts¡ n]ø£≥ºe#·TÃqT.
5. H˚\ uÛÖ‹ø£\ø£åD≤\T u≤>∑T|ü&ÉTqT eT]j·TT uÛÑ÷kÕs¡+ n_Ûeè~› #Ó+<äTqT.
6. ¬s’‘·T\≈£î s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ Ks¡Tà ‘·–Z ˝≤uÛ≤\ ìwüŒ‹Ô n~Ûø£eT>∑TqT.
7. s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ ~>∑TeT‹ø£j˚T´ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´+ Ä<ë n>∑TqT.
8. kÕ<Ûës¡D ~>∑Tã&ÉT\T 10`20 XÊ‘·+ es¡≈î£ ô|s¡T>∑TqT. Bì‘√ bÕ≥T 20`25 XÊ‘·+ s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\
yê&Éø±ìï ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃqT.
Á|üdüTÔ‘· |ü]XÀ<Ûäq˝À ñqï $TÁX¯eT Jeq ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ <ë«sê n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+e#·Ãì
‘˚*q~. á $TÁX¯eT Jeq ms¡Te⁄˝À ˇø£ qÁ‘·»ì u≤ø°º]j·÷, ˇø£ bòÕùdŒ¤ {ŸqT ø£]–+#˚ u≤ø°º]j·÷ eT]j·TT
ˇø£ |æ.õ.|æ.ÄsY. u≤ø°º]j·÷ ø£\dæ ˇπø bÕ´¬ø{Ÿ>± s¡÷bı+~+#·ã&ÉT#· Tqï$.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Jeq ms¡Te⁄\T \uÛÑ´eTj˚T´ πø+Á<ë\T
1. ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕúq+, ‹s¡T|ü‹, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢
2. ñ<ë´eq |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, yÓ’.j·Tdt.ÄsY. Vü‰]ºø£\ÃsY j·T÷ìe]Ù{°, ‘ê&˚|ü*¢>∑÷&Ó+,
|ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢
3. ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕúq+, nqø±|ü*¢, $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢
4. e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq kÕúq+, neTsêe‹, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢
5. e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+, }≥T≈£Ls¡T, yÓ’.mdt.ÄsY. ø£&É|ü õ˝≤¢.

Jeq ms¡Te⁄\T ô|’ eT]+‘· düe÷#ês¡+ ø=s¡≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (yÓTÆÁø√ ãjÓ÷\õ), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, neTsêe‹ ` 522 020,
>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢. ôd˝Ÿ : 91821 15274

342
 Ä<ÛäTìø£ e´ekÕj·T |ü]ø£sê\T
e´ekÕj·T j·÷+Árø£sD¡ , Ä<ÛTä ìø£ e´ekÕj·T $<ÛëHê\˝À #ê˝≤ eTTK´bÕÁ‘· b˛wædTü +Ô ~. m+<äTø£+fÒ
ø=‘·eÔ +>∑&Ü\T, e´ekÕj·T|ü<‘›ä T· \ <ë«sê ô|]–q ñ‘êŒ<äø‘£ q· T #˚õøÏÿ+#·Tø=ì s¬ ‘’ T· |üP]Ô ˝≤uÛ+Ñ bı+<ë\+fÒ,
Á>±e÷\˝À ñ+&˚ e´ekÕj·T ≈£L©\ ˝À≥T eT]j·TT düø±\+˝À #˚jT· e\dæq |üqT\qT ìs¡«]Ô+#˚+<äT≈£î
j·÷+Árø£sD¡ e÷Á‘·yT˚ s¬ ‘’ T· ≈£î n+&É>± düV‰ü j·T|ü&>É \∑ <äT. á j·÷+Árø£sD¡ eTT+<äT>± Á{≤ø£sº T¡ qT yÓTT<ä\Tø=ì
e´ekÕj·T|üqT\˝À ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ j·T+Á‘ê\qT s¡÷bı+~+#·&+É es¡≈î£ »]–+~. á Á{≤ø£sº T¡ ˝Ò<ë |üìeTT≥¢qT
düs¬ q’ |ü<‘›ä T· \˝À yê&˚+<äTe\q e´ekÕj·T |üqT\qT düø±\+˝À düeTs¡e∆ +‘·+>± ìs¡«]Ô+#·e#·TÃqT. ‘·<ë«sê
|ü+≥\ ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|+#·&+É ‘√ bÕ≥T e´ekÕj·÷ìø£jT˚ ´ Ks¡TÃqT >∑D˙j·T+>± ‘·–+Z #·e#·TÃqT. Ç+‘˚ø±ø£
e´ekÕj·T ≈£L©\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü &É Üìï >∑D˙j·T+>± ‘·–+Z #·&+É ‘√bÕ≥T HêD´yÓTqÆ |ò*ü ‘êìï bı+<ä&+É ˝À
<√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
á j·÷+Árø£sD¡ $<Ûëq+˝À eTTK´+>± e´ekÕj·T |üqT\≈£î ø±e\dæq X¯øÔÏq+~+#˚ Á{≤ø£sº T¡ eT]j·TT
|üìì ã{Ϻ s¡÷bı+~+∫q j·T+Á‘·eTT ˝Ò<ë |üìeTT≥T¢ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+ eTTK´+. Ç+<äT˝À Á{≤ø£sº T¡
s¡ø±\qT |ü]o*ùdÔ eTTK´+>± eT÷&ÉT s¡ø±\ Á{≤ø£sº q¢¡ T s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À 1) |üesY {Ï\s¢ Y
2) 4 #·Áø±\ Á{≤ø£sº T¡ 3) #Óq’ T ˝Ò<ë u…\Tº #·Áø±\ Á{≤ø£sº T¡ .
|üesY {Ï\s¢ Y : Bì <ë«sê nìï n+‘·s¡ ø£èwæ eT]j·TT <äeTTà #˚jT· e#·TÃqT. Ç+‘˚ø±ø£ BìøÏ neT]Ãq Ç+»qT
qT+&ç X¯øìÔÏ u…\Tº <ë«sê bı+~ q÷]Œ&ç j·T+Á‘ê\qT q&çô|+<äT≈£î, s¡kÕj·THê\qT |æ∫ø±Ø #˚jT· &ÜìøÏ,
˙{Ïì ‘√&˚ |ü+|ü⁄\qT düeTs¡e› +‘·+>± q&ÉT|üe#·TÃqT. n<˚ $<Û+ä >± á |üesY {Ï\s¢ T¡ qT ñ|üj÷Ó –+∫ Á{≤©
<ë«sê <Ûëq´+, ms¡Te⁄\T yÓTT<ä\sTTq yê{Ï s¡yêD≤qT düTHêj·Tdü+>± #˚jT· e#·TÃqT. Ç˝≤ |ües¡T {Ï\s¢ T¡ qT
ãVüQfi≤s¡ø› £ X¯øÔÏ j·T+Á‘·+>± yê&ç s¬ ‘’ ê+>∑+ ˝≤uÛ|Ñ &ü eÉ #·TÃ. á |üesY {Ï\s¢ T¡ qT ∫qï, düqïø±s¡Ts¬ ‘’ T· \T ‘·≈î£ ÿe
Ks¡TÑ√ nìï |üqT\qT düeTs¡eú +‘·+>± |üP]Ô #˚jT· e#·TÃqT.
Á{≤ø£sº T¡ : Ç~ Hê\T>∑T #·Áø±\‘√ q&ÉT|üã&˚ e´ekÕj·T |üqT\ø√düyT˚ nq>± m>∑T&ÉT~>∑T&ÉT, m+&çq ˝Ò<ë
ãTs¡<,ä ã+ø£ ˝Ò<ë ÇdüTø£ e+{Ï n‹ø£weºü TsTTq |ü]dæ‘ú T· \˝À ≈£L&Ü yê&˚+<äT≈£î M\T>± s¡÷|üø\£ Œq #˚jT· ã&çq
j·T+Á‘·eTT Bì nX¯«|ü⁄ X¯øÔÏ 15`90 ôV≤#Y|æ \ es¡≈î£ ñ+&ç s¬ +&ÉT ˝Ò<ë Hê\T>∑T #·Áø±\≈£î X¯øìÔÏ ø£*Œ+∫
bı\+˝À q&çù|+<äT≈£î s¡÷bı+~+#·ã&ç ñ+≥T+~. á Á{≤≈£îsº T¡ Á|ü‘´˚ ø£‘\· qT e÷eT÷\T Hê\T>∑T #·Áø±\
yêVü≤Hê\‘√ b˛*ùdÔ 1) Ç+<äT˝À m≈£îÿe nX¯«|ü⁄X¯øìÔÏ bı+<äT|ü]#˚ Ç+»qT eTT+<ä] u≤>∑+˝À neT]Ã
m≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· \qsTTHê m<äTs=ÿì n‹Áø£$T+#·&ÜìøÏ M\T>± s¡÷bı+~+#·ã&ç ñ+≥T+~. 2) Ç+&çô|+&É+{Ÿ
ÁuÒø+Ï >¥ dædyºü Té . Bì <ë«sê Á{≤ø£sº T¡ ˇø£y|’Ó ⁄ü nq>± ≈£î&ç ˝Ò<ë m&ÉeT #·Áø±\qT e÷Á‘·yT˚ ˝Ò<ë s¬ +&ÉT Á|üøÿ£ \
#·Áø±\qT ˇπø e÷s¡T Äù|+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. Ç˝≤ ˇø£ yÓ|’ ⁄ü e÷Á‘·y˚T #·Áø±\qT n|ü>\∑ >∑&+É e\q bı\+˝À
n‹ ‘·≈î£ ÿe Á|ü<X˚ +¯ ˝À ‹]π>+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. Ç+<äTe\q bı\+˝À |ü+≥ ñqï|ü⁄&ÉT ‘·≈î£ ÿe Á|ü<X˚ +¯ ˝À
‹]π>+<äT≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ≥É + e\q Á|ü‹ |üqT\˝À ≈£L&Ü n+‘·sø¡ è£ wæ ˝Ò<ë |æ∫ø±] #˚dæ düeTj·T+ eè<ëø±≈£î+&Ü
ñ+&˚+<äT≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. 3) 3 Væ≤{ŸÃ dædyºü Té á neT]ø£ Á|ü‘´˚ ø£+>± e´ekÕj·T |üìeTT≥¢qT Á{≤ø£sº T¡
‘·–*+#·Tø=ì, |üì#˚ùd|ü⁄Œ&ÉT ø±e\dæq $<Û+ä >± Á{≤≈£îsº T¡ ‘√ nqTdü+<ëq |ü]#˚+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. n+‘˚ø±ø£
343
Væ≤{ŸÃ dædeºü TT <ë«sê ÁøÏ+<äT≈£î ô|ø’ Ï ø£~|æ ‘·<ë«sê ì]›weºü TsTTq ˝À‘·T≈£î bı+<äe#·TÃqT. 4) |æ.{Ï.z neT]ø£
Á{≤ø£sº T¡ X¯øìÔÏ Ç‘·s¡ |ü]ø£sê\qT q&çù|+<äT≈£î nq>± q÷]Œ&ç j·T+Á‘ê\T |æ∫ø±] #˚ùd ÁùdŒj·Ts¡T, s√≥y˚≥s¡T
e+{Ï j·T+Á‘ê\qT q&çù|+<äT≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. 5) ôV≤’ Á&Ü*ø˘ *|tº dædyºü Té Bì <ë«sê ãs¡Te⁄\qT ˝Òù|
ôV≤’ Á&Ü*ø˘ *|t>º ± eT]j·TT ôV≤’ Á&Ü*ø˘ yÓ÷{≤s¡TqT ôd‘’ +· q&çù|+<äT≈£î nqTe⁄>± s¡÷bı+~+∫ ñ+≥T+~.
Ç+‘˚ø±ø£ Á|ü‘˚´ø£+>± Hê\T>∑T #·Áø±\≈£î X¯øÏÔì ø£*– bı\+ m+‘· Á|ü‹≈£L\‘·\T Ç$T&ç ñqï|üŒ{ÏøÏ
n‹düTHêj·Tdü+>± j·T+Á‘ê\qT yê&˚+<äT≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~. nq>± 4 #·Áø±\˝À @ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë ˇø£
#·Áø±ìøÏ H˚\ô|’ |ü≥Tº <=]øÏHê |ü≥Tº düV‰ü j·T+‘√ |üìì |üP]Ô #˚j·T>∑\<äT nq>± nes√<Ûë\qT n~Û>$∑ T+#·>\∑ <äT.
∫qï Á{≤≈£sº T¡ (MINI TRACTOR) : eTq<˚X¯ e´ekÕj·T s¡+>∑+˝Àì s¬ ‘’ T· \T 86 XÊ‘·eTT ∫qï eT]j·TT
düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T ñ+&É&+É e\q, <˚X+¯ ˝Àì Á{≤≈£sº T¡ ‘·j÷· Ø<ës¡T\T, ∫qï eT]j·TT düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \qT
ñ<˚•› +∫ s¡÷|üø\£ Œq #˚jT· ã&ç+~. Bì nX¯«|ü⁄ X¯øÔÏ 14.5`24 ôV≤#Y|æ <ëø± ñqï$. ø±ø£b˛‘˚ á ∫qï
Á{≤ø£sº T¡ ¢ <äTøÏÿ<äTqï&ÜìøÏ |üìøÏsê<äT. m+<äTø£+fÒ <äTøÏÿ<äTH˚ï|ü⁄Œ&ÉT ø±e\dæq nX¯«|ü⁄X¯øÔÏ ñqï|ü⁄{Ïø° <äTH˚ï|ü⁄Œ&ÉT
Á{≤ø£sº T¡ ô|’ |ü&˚ ãs¡Te⁄qT n~Û>$∑ T+#˚+<äT≈£î bı\+˝À |ü≥Tº #·Áø±\<ë«sê ñ+&Ü*. ø±ì ñqï #·Áø±\
|ü]e÷D+ ãs¡Te⁄ n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ dü]b˛<äT. ø±ø£b˛‘˚ á ∫qï Á{≤≈£îºsT¡ ¢ <äTìïq bı˝≤ìï <äeTTà #˚jT· &ÜìøÏ,
n+‘·sø¡ è£ wæ #˚jT· &ÜìøÏ, s¡kÕj·THê\T |æ∫ø±Ø #˚jT· &ÜìøÏ yÓTT<ä\sTTq |üqT\qT bı\+˝À ñ+&˚|+ü ≥qT
Á‘=ø£ÿ≈£î+&Ü qwü|º sü #¡ ≈· î£ +&Ü #˚|≥ü eº #·TÃqT.
u…\Tº #·Áø±\ Á{≤≈£sº T¡ : á Á{≤≈£sº T¡ q+<äT u…\Tº #·Áø±\ neT]ø£ <ë«sê Á{≤≈£sº T¡ ≈£î H˚\ô|’ u≤>±|ü≥Tº <=s¡T≈£î‘·T+~.
Ç+<äTeT÷\+>± Á{≤≈£sº T¡ m≥Te+{Ï nes√<Ûë\qsTTHê düTHêj·Tdü+>± n~Ûø$£ T+∫ #˚|{ü qºÏ |üìì dü|©üò ø£è‘·+
#˚jT· >∑\<äT. á Á{≤ø£sº T¡ \qT ô|<ä› ô|<ä› m‘·TÔ |ü˝≤¢\qT #·<Tä qT #˚jT· &ÜìøÏ eT]j·TT eT{Ϻ |üqT\≈£î yê&˚+<äT≈£î
ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . á u…\Tº #·Áø±\ Á{≤ø£sº T¡ j·TT<ä› j·T+Á‘ê\≈£î ôd’‘+· yê&ÉT‘ês¡T.
I. <äTøÏÿ <äTH˚ï j·T+Á‘ê\T :
s¬ ‘’ ê+>∑+ bı\+ ‘·j÷· Ø˝À 9 ˝Ò<ë 11 ø£Ás¡T\ ø£©yº ≥˚ s¡TqT ñ|üj÷Ó –+∫ <ëì ‘·sT¡ yê‘· s√{Ày˚≥s¡TqT
yê&ç bı\+ ‘·j÷· Ø #ê˝≤ u≤>± #˚dqæ ≥T¢ nqT≈£î+{≤s¡T. ìC≤ìøÏ ø£©· yº ≥˚ s¡T n+‘·s¡ ø£èwæ #˚ùd+<äT≈£î
s¡÷bı+~+#·ã&çq Hê>∑*. ø±e⁄q ø£*yº ≥˚ s¡TqT ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê 15 ôd+.MT. es¡≈î£ e÷Á‘·yT˚ bı\+˝À
~>∑ã&ç <äTøÏÿ #˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç+<äT eT÷\+>± |ü+≥ y˚fió¯ fl ñ|ü]‘·\+˝À e÷Á‘·yT˚ @s¡Œ&É&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
Ç˝≤ ô||’ Hü ˚ |ü+≥ y˚fió¯ fl ñ+&É&+É eT÷\+>± #ÓiT≈£î |ü+≥˝À >±* ø±\+˝À nq>± nø√ºãs¡T,qe+ãs¡T
HÓ\\˝À |ü&bç ˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
Ç+<äT≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± bı˝≤ìï ˝À<äTøÏÿ <äTìï nq>± düTe÷s¡T 30 qT+∫ 40 ôd+.MT. ˝À‘·T≈£î
<äTìï Ä ‘·sT¡ yê‘· s√{Ày˚≥s¡T‘√ ø£*j·T<äTìï ‘·sT¡ yê‘· Hê≥&É+ e\q |ü+≥ Áy˚fió¯ fl eè~∆ u≤>± #Ó+<äT‘·T+~.
Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\q b˛wüø±\qT ˝À‘Óq’ H˚\ qT+&ç rdüTø=ì |ü+≥ ~>∑Tã&ç ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+<äì |ü]XÀ<ÛHä ê
|ò*ü ‘ê\T yÓ\&¢ dç Tü HÔ êïsTT. ˝À‘·T <äTøÏÿ e\q ã\yÓTqÆ Áy˚fió¯ fl ‘·j÷· s¬ ’ ˙{Ïì eT]j·TT b˛wüø±\qT düeTs¡eú +‘·+>±
Á>∑V≤æ +#·&+É , |ü+≥ u≤>± |ü+&ç+#·&+É e\q |ü+≥ ~>∑Tã&ç 10 qT+&ç 15% es¡≈î£ ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|]π>
M\T+~.
344
1. düuŸ kÕsTT\sY ˝Ò<ë ∫dü˝Ÿ b¢ (SUB SOILER) : e´ekÕj·T bı˝≤\qT dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄q s¬ +&ÉT ˝Ò<ë
eT÷&ÉT |ü+≥\qT |ü+&ç+#·&ÜìøÏ m&É ‘Ós|¡ ˝æ ≈Ò î£ +&Ü yê&É&+É e\q bı\+˝Àì ô|’ bıs¡\˝À b˛wüø±\T ‘·–Z
Áø£yT˚ |æ |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\T ‘·–bZ ˛e&É+ Á|ü‹ s¬ ‘’ T· >∑eTì+∫ ñ+{≤s¡T. Ç˝≤ ‘·–bZ ˛e&ÜìøÏ >∑\ eTTK´yÓTqÆ
ø±s¡D≤\˝À <äTøÏÿì ˝À‘·T≈£î <äTqïø£b˛e&É+. ˝À<äTøÏÿ ÁøÏ+<äqTqï >∑{ºÏ eT{Ϻ bıs¡qT #Û~˚ +#·&+É e\q Áø£yT˚ DÏ
ô|’ eT{Ϻ ˝ÀeT{Ï˝º À ø£*dæ yÓTTø£ÿ≈£î ø±e\dæq b˛wüø±\qT düeTs¡eú +‘·+>± Çe«>∑\T>∑T‘êsTT. Ç˝≤ bı˝≤ìï n‹
˝À‘·T>± <äTH˚ï+<äT≈£î s¡÷bı+~+#·ã&çq<˚ ªªdüuŸ kÕsTT\sYμμ ˝Ò<ë ªª∫dæ˝Ÿμμ Hê>∑*.
Ç~ ˇø£{Ï ˝Ò<ë eT÷&ÉT <Ûèä &ÛyÉ TÓ qÆ ø£Ás¡T\#˚ ì]à+#·ã&çq Hê>∑*. Bìì ñ|üj÷Ó –+∫ <äTøÏÿì n‹
˝À‘·T>± nq>± 60 qT+&ç 90ôd+.MT.˝À‘·T es¡≈î£ <äTqïe#·TÃqT. á Hê>∑*ì eT÷&ÉT ˝Ò<ë Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\≈£î
ˇø£ e÷s¡T ñ|üj÷Ó –+∫ <äTøÏÿì n‹˝À‘·T>± <äTqï&É+ e\q H˚\ ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝Àì >∑{bºÏ ıs¡qT (Vü‰sYb¶ Õ´Hé)
N*à Áø=‘·Ô eT{Ïìº bÕ‘· ô|’ eT{Ï‘º √ ø£\|ü&+É »s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\q |ü\T ˝≤uÛ≤\T ñHêïj·Tì
e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûqä \T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. eTTK´+>± yÓT≥º ùd<ä´+˝À esê¸<ëÛ s¡|⁄ü |ü+≥\qT |ü+&ç+#˚≥|ü⁄&ÉT
á düuŸ kÕsTT\sY ˝Ò<ë ∫dæ˝Ÿ Hê>∑* <ë«sê <äTqï&É+ e\q ˝À‘Óq’ eT{Ϻ bıs¡\qT ø£~*+∫ ˝À‘Óq’ bıs¡˝À¢
H˚\ >∑T\¢ u≤s¡ ìe«&É+ e\q |ü&çq es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì m≈£îÿe uÛ≤>∑+ bı\+ ˝À‘·T bıs¡\˝À ì\«
ñ+#˚+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. á ˙{Ï ì\« >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T≥ e\q bı\+˝À |ü+&ç+#˚ |ü+≥ ˙{Ï m<ä&› øç Ï
˝ÀqT ø±≈£î+&Ü ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. ø±ø£b˛‘˚ bı˝≤ìï n‹˝À‘·T>± <äTH˚ï+<äT≈£î ø£˙dü+ 45ôV≤#Y.|æ. >∑\
Á{≤ø£sº q¢¡ T ñ|üj÷Ó –+#·&+É ñ+≥T+~. Bì <ë«sê ˇø£ mø£s¡ bı\eTTqT 1 ˝Ò<ë 1 1/2 >∑+≥\˝À <äTqï
e#·TÃqT.
2. s¬ ø£ÿ Hê>∑* (M.B. PLOUGH) : Ç~ n‹ eTTK´yÓTqÆ <äTøÏÿì <äTqï&ÜìøÏ s¡÷bı+~+#·ã&çq Hê>∑*. Ä
Hê>∑*ì m&É‘¢ √ >±ì Á{≤ø£sº T¡ ‘√ >±ì ˝≤–q|ü⁄&ÉT Hê>∑* eTT+<ä] ø£Ás¡T uÛ≤>∑+ H˚\˝À ìπs•› +#·ã&çq (Hê>∑*
|ü]e÷D≤ìï ã{Ï)º ˝À‘·T≈£î ~– Äô|’ eT{Ϻ ô|fi¯flqT düeTs¡eú +‘·+>± uÛ÷Ñ $T qT+&ç y˚sT¡ #˚dTü +Ô ~. n˝≤ y˚sT¡ #˚jT· ã&çq
eT{Ϻ ô|fi¯flqT Hê>∑*s¬ ø£ÿô|ø’ Ï |ü+|æ bı&ç>± #˚dTü +Ô ~. Ç+‘˚ø±ø£ ô|’ s¬ ø£ÿ jÓTTø£ÿ e+|ü⁄e\q eT{Ϻ ô|fi¯flqT |üP]Ô>±
Á‹|æŒ Á|üøÿ£ ≈£î y˚dTü +Ô ~. Ç~ düTe÷s¡T 30`60 ôd+.MT.˝À‘·T es¡≈î£ <äTìï Hê>∑* |ü]e÷D≤ìï ã{Ϻ <äTøÏÿì
bı+<äe#·TÃ. Bì‘√ <äTìïq <äTøÏÿHêD´‘· m&É‘¢ √ q&çù| #Óøÿ£ Hê>∑*‘√ ˝Ò<ë Á{≤ø£sº T¡ ‘√ q&ÉT|üã&˚ ø£*yº ≥˚ s¡T‘√
e#˚à HêD´‘·‘√ b˛*ùdÔ eT÷&ÉT s¬ ≥T¢ ôV≤#·TÃ>± ñ+≥T+~. Ç<˚ ø±≈£î+&Ü s¬ ø£ÿ Hê>∑*˝À ñ+&˚ s¬ ø£ÿqT eTq
nedüsêìï ã{Ϻ nq>± ø£\T|ü⁄ u…&<É ä m≈£îÿe>± ñqï #√≥ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT |üP]Ô>± ‹s¡>∑ ‹|üŒ&ÜìøÏ, ˝Ò<ë
|ü+≥ neX‚cÕ\T ñ+&˚ bı˝≤ìï u≤>± bı&ç #˚jT· &ÜìøÏ, eTØ ã+ø£eTqTï ñqï bı\+˝À HêD´eTsTTq
bı\+ ‘·j÷· ØøÏ ìØí‘· s¬ ø£ÿqT e÷]à n~Ûø£ |ò*ü ‘êìï bı+<äe#·TÃqT. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\q |üìeTT≥¢≈î£ yê&˚
m&ÉT¢ ˝Ò<ë Á{≤ø£sº ¢¡ X¯øÔÏ kÕeTsêú´\qT düeTs¡eú +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. #·˝≤ÿ uÛ÷Ñ eTT\˝À ô|’ bıs¡ >∑{ºÏ |ü&qç |ü⁄Œ&ÉT
á |üìeTT≥Tº u≤>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. 35 ôV≤#Y.|æ. Á{≤ø£sº T¡ ‘√ á |ü]ø£sêìï yê&ç s¬ +&ÉT >∑+≥\˝À
1`1.5 mø£sê\qT <äTqïe#·TÃqT.
3. |üfiflË |ü⁄ Hê>∑* (DISC PLOUGH) : Ç+<äT˝À düTe÷s¡T 60 ôd+.MT. qT+&ç 90 ôd+.MT. es¡≈î£ yê´dü+ ø£*–
>∑T+‘·>± ñqï s¬ +&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT |üfi≤fl\qT Á|ü‘´˚ ø£ Ø‹˝À $&ç$&ç>± ‹]π>+<äT≈£î M\T>± ˇø£ #ÛÁ· {≤ìøÏ

345
neT]à H˚\qT <äTH˚ï+<äT≈£î M\T>± e⁄+≥T+~. Ç˝≤ ‹]π> Hê>∑* |üfiflË \T ñ+&É&+É e\q @ $<Ûyä TÓ qÆ
Ä≥+ø£eTT m<äTs¬ q’ |üŒ{ÏøÏ á |üfiflË |ü⁄ Hê>∑*ì ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ.
s¬ ø£ÿ Hê>∑*ì mø£ÿ&Ó‘’ ˚ düeTs¡eú +‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#·˝yÒ ÷Ó n≥Te+{Ï H˚\˝À ≈£L&Ü á |üfiflË |ü⁄
Hê>∑*ì düeTs¡eú +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü H˚\+‘ê sêfi¯fleTj·TyÓTÆ ñqï|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò<ë yÓTTø£ÿ\ y˚fió¯ fl
neX‚cÕ\T bı~– ñqï|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò<ë ÇdüTø£ H˚\˝À¢ ˝Ò<ë #·˝≤ÿ H˚\˝À¢ ≈£L&Ü |üfiflË |ü⁄ Hê>∑*ì düeTs¡eú +‘·+>±
yê&Ée#·TÃqT. á |üfiflË |ü⁄ Hê>∑* eTTK´+>± ãs¡Te⁄ e\q uÛ÷Ñ $T˝À|ü*øÏ ~>∑&+É e\q >∑{ºÏ H˚\˝À ‘·–q ‘˚eT
˝Òì H˚\˝À ≈£L&Ü Hê>∑* ãs¡Te⁄qT ô|+∫ ìØí‘· ˝À‘·T es¡≈î£ <äTqïe#·TÃqT. ø±ø£b˛‘˚ Bì˝À |üfiflË \‘√ <äTìï
eT{Ïìº Á|üøÿ£ ≈£î HÓ≥&º +É e\q bı\eT+‘ê ô|<ä› ô|<ä› >∑&\¶É ‘√ m‘·TÔ |ü˝≤¢\T>± ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. bı\+˝À @s¡Œ&ɶ
á m‘·TÔ |ü˝≤¢\qT düeTs¡eú +‘·eTsTTq <ä+‘·T\ <ë«sê H˚\qT u≤dæq|ü⁄&ÉT eT{Ϻ >∑&\¶É T bı&ç nsTTb˛sTT H˚ \
#·<Tä qT>± ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. n≥T¢ø±ø£ á m‘·TÔ |ü˝≤¢\≈£î ãj·T|ü&ç ¬s‘’ ê+>∑+ H˚\qT<äTqï&É+ e÷ì @ $<Û+ä >±qT
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ìÉ ø£*yº ≥˚ s¡TqT yê&É&+É e\q H˚\qT <äTìïHêeTqï ÁuÛeÑ T˝À s¬ ‘’ T· \T #ê˝≤ qwübº ˛‘·THêïs¡T.
II. <äTìïq bı˝≤ìï q÷]Œ&ç #˚ùd |üìeTT≥T¢
eT{Ϻ >∑&\¶É qT |ü>\∑ >=fÒº |üìeTT≥T¢ : <äTøÏÿì düTe÷s¡T 30 ôd+.MT. ˝À‘·T es¡≈î£ <äTqï&É+ e\q ô|<äô› |<ä› eT{Ϻ
>∑&\¶É T @s¡Œ&ç bı\eT+‘ê m‘·T|Ô ˝ü ≤¢\T>± e⁄+&ÉT≥e\¢ ‘·øDå£ y˚T $‘·&Ô ÜìøÏ M\T |ü&<É Tä . á bı˝≤ìï $‘˚+Ô <äT≈£î
M\T>± eT{Ϻ >∑&\¶É qT bı&ç#d˚ æ #·<Tä qT #˚jT· &É+ #ê˝≤ eTTK´eTT. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\q ô|s’ q¢¡ T düÁø£eT+>±
$‘·&Ô yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü ˙{Ï bÕs¡T<ä\≈£î M\T>± bı˝≤ìï #·<Tä qT #˚dæ uÀ<Ó\qT ˝Ò<ë ø±\«\qT ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=H˚+<äT≈£î
düT\uÛeÑ Te⁄‘·T+~. Ç˝≤ bı˝≤ìï $‘˚+Ô <äT≈£î nqTe⁄>± e÷s¡Ã&ÜìøÏ $$<Ûä s¡ø±\ <ä+‘·T\qT yê&ÉT‘ês¡T.
1. |üfiflË |ü⁄ <ä+‹ (DISC HARROW) : Ç~ |üfifl‚ \ düeT÷Vü≤+‘√ #˚jT· ã&çq ˇø£ |ü]ø£s+¡ , Ç+<äT˝À >∑T+Á&É+>±
ñ+&˚ 3 qT+&ç 12 |üfi≤fl\qT ˇø£ >±´+>∑T˝À ì\Te⁄>± neT]Ã, Ç˝≤+{Ï düeT÷Vü‰\qT (>±´+>∑T\qT) s¬ +&ÉT
˝Ò<ë Hê\T–+{Ïì ˇø£ #ÛÁ· {≤ìøÏ _–+#·ã&ç ñ+≥T+~. ás¡ø+£ <ä+‘·T\qT m&É‘¢ √ >±ì Á{≤ø£sº T¡ ‘√ >±ì
q&çù|+<äT≈£î Á|ü‘´˚ ø£ Ø‹˝À s¡÷bı+~+#·ã&çq~. <äTøÏÿì ˇø£{Ï ˝Ò<ë s¬ +&ÉT e÷s¡T¢ <äTìï bı\+˝À q&É|&ü +É
e\q eT{Ϻ >∑&\¶É qT u≤>± bı&ç#d˚ Tü +Ô ~. n+‘˚ >±ø£ bı\+˝Àì eT{Ïqº +‘ê ø£*j·T ‹|ü⁄Œ‘·T+~. Ç˝≤
ø£*j·TÁ‹|üŒ&É+ e\q H˚\ u≤>± >∑T\¢ u≤] yÓTTø£ÿ m<äT>∑T<ä\≈£î y˚s¢¡ ô|+|ü⁄<ä\≈£î ø±e\dæq >±* eTs¡\qT
bı\+˝À @s¡Œ&É&ÜìøÏ düV‰ü j·T |ü&TÉ ‘·T+~.
á |üfiflË |ü⁄ <ä+‘·T\˝À eT÷&ÉT s¡ø±\T ñHêïsTT. M{Ïì nedüsêìï ã{Ϻ düeTs¡eú +‘·+>± yê&ÉTø√e#·TÃqT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ÇdüTø£ bÕ\T n~Ûø+£ >± ñqï bı˝≤\T ˝Ò<ë m&ÉT¢ e÷Á‘·y˚T ñqï s¬ ‘’ T· \T s¬ +&ÉT >±´+>∑T\T ñqï
<ä+‘·T\T (Single Action Disc Harrow) düeTs¡eú +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. n<˚ ø£+&É H˚\˝À mø£ÿ&Ó‘’ ˚ m≈£îÿe
>∑&\¶É qT bı&ç#j ˚ T· e\dæ ñ+≥T+<√ nø£ÿ&É Hê\T>∑T >±´+>∑T\T ñqï <ä+ ‘·T\T (Double Action Disc Harrow)
yê&Ée\dæ ñ+≥T+~. |ü+&É¢ ‘√≥\˝À #Ó≥¢ ÁøÏ+<ä ùd<ä´+ #˚jT· &ÜìøÏ Á|ü‘´˚ ø£+>± ì]à+∫q (offset disc
harrow) <ä+‹ì düeTs¡e ú +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. M{Ïì ñ|üj÷Ó –+∫ 35 ôV≤#Y.|æ. Á{≤ø£sº T¡ ‘√ >∑+≥≈£î s¬ +&ÉT
mø£sê\T <äTqïe#·TÃqT.

346
2. |üfifl¯ <ä+‹ (SPIKE TOOTH HARROW) : <äTøÏÿì u≤>± <äTìï, bı&ç #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· bı\+ ñ|ü]‘·\+
m>∑T&ÉT ~>∑T&ÉT\T>± ñ+&É≥+ |ü]bÕ{Ï. á m‘·TÔ |ü˝≤¢\qT dü]#˚dæ e~*y˚dqæ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT @]y˚dæ
bı\+ n+‘ê <äTìï #·<Tä qT #˚ùd+<äT≈£î ˝Ò<ë düeT‘·\+>± bı˝≤ìï ‘·j·÷s¡T #˚jT· &ÜìøÏ á <ä+‹ #ê˝≤ u≤>±
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. Bìì |ü+&É¢ e÷qT <ä+‹ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. á |üfifl¯ <ä+‹ #ÛÁ· {≤ìøÏ s¬ +&ÉT es¡Tdü\˝À
ÇqT|ü eTTø£ÿ\qT eTT+<äT yÓqTø£ dü]˝Ò≈î£ +&Ü neT]à ñ+{≤s¡T. á ÇqT|ü eTTø£ÿ\T (ø£Ás¡T\T) ã<äT\T ªdæμ
s¡÷|ü+˝À ÁdæŒ+>∑T ø£Ás¡T\qT ≈£L&Ü neT]Ãq |üfifl¯ <ä+‘·T\T ñHêïsTT. á s¡ø+£ >± ø£Ás¡T\qT m≈£îÿe ˝À‘·T≈£î
dü]#˚dæ sêfi¯ófl ñqï bı˝≤˝À¢ düeTs¡eú +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. á |üfifl¯ <ä+‘·T\˝À s¬ +&ÉT es¡Tdü\˝À ˇø£ es¡Tdü
Á|üøÿ£ ≈£î (n≥TÇ≥T) ø£~˝Ò+<äT≈£î M\T>± Á{≤ø£sº T¡ |æ.{Ï.ˇ. qT+&ç X¯øìÔÏ rdüTø=ì yê&Ée#·TÃqT. Bìì eTTK´+>±
eT{Ϻ >∑&\¶É qT q*|æ ø£\T|ü⁄ neX‚cÕ\qT rdæ y˚jT· &ÜìøÏ düeTs¡eú +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT.
á |üfifl¯ e÷qT e] bı˝≤\˝À <äeTTà #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· H˚\qT #·<Tä qT #˚ù d+<äT≈£î eTT]j·TT ø£~|æ
y˚dqæ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT ùdø£]+∫ y˚sT¡ #˚ùd+<äT≈£î ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
3. s√{Ày˚≥s¡T (ROTOVATOR) : Ç~ Ä<ÛTä ìø£ |ü]ø£sê\˝À #ê˝≤ ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q |ü]ø£s+¡ . á |ü]ø£se¡ TT
Á{≤ø£sº T¡ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À neTs¡Ãã&çq |üesY fÒø˘ Ä|òt (|æ.{Ï.ˇ) düV‰ü j·T+‘√ q&ÉT|üã&˚ ˇø£ |ü]ø£s+¡ . |æ.{Ï.ˇ.
qT+&ç |ü]ø£sêìøÏ neT]Ãq ‹]π> ø£Ás¡T\ <ë«sê bı\+˝Àì eT{Ϻ >∑&\¶É qT eT]j·TT |ü+≥ ì\«\qT u≤>±
ø£‹]Ô +∫ ø£*j·T‹|üŒ&É+ <ë«sê n‘·´~Ûø£ >±* eTs¡\qT bı\+˝À #˚]à HêD´yÓTqÆ >∑T\¢qT bı\+˝À \uÛ´Ñ eTj˚T´≥T¢
#˚dTü +Ô ~. Bìì eTTK´+>± H˚\˝À|ü\ |ü+&˚ |ü+≥ (y˚sT¡ X¯q>∑, |üdTü |ü⁄ yÓTT<ä\>∑T) bı˝≤\qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+
e\q yÓTTø£ÿ y˚s¢¡ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nqTyÓq’ |ü]dæ‘ú T· \qT n+~+∫ m≈£îÿe ~>∑Tã&ÉT\qT bı+<˚+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~.
n+‘˚ ø±ø£ #Ói≈£î,yÓTTø£ÿC§qï e+{Ï |ü+≥\ ø√‘· ‘·sT¡ yê‘· |ü+≥ neX‚cÕ\qT ∫qï ∫qï eTTø£ÿ\T>±#˚dæ
bı\+˝À ø£\T|ü&+É <ë«sê, ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À neX‚cÕ\T ≈£î[fl bı\+ HêD´‘·qT ô|+bı+~+#·e#·TÃqT. á
s√{Ày˚≥s¡T ø£Ás¡T\T 30 ˝Ò<ë 36 ˝Ò<ë 42 ø£*–, Á{≤ø£sº T¡ |ü]e÷D≤ìï ã{Ϻ bı\+˝Àì H˚\ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ
m+#·Tø√e\dæ ñ+≥T+~. ø±ø£b˛‘˚ á |ü]ø£s+¡ Á{≤ø£sº T¡ |æ.{Ï.ˇ. X¯øÏÔ <ë«sê q&É|&ü +É e\q n~Ûø£ Ç+<Ûqä +
Ks¡Tà ne⁄‘·T+~.
á |ü]ø£s+¡ <ë«sê bı\+ HêD´‘·qT ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À neT]Ãq ‘·\T|ü⁄qT, <ëì
ø√D≤ìï e÷]à yê&Ée\dæ ñ+≥T+~. >∑+≥≈£î mø£sê #=|ü⁄Œq 30`36 ø£Ás¡T\ s√{Ày˚≥s¡TqT 35`45 ôV≤#Y.|æ.
Á{≤ø£sº T¡ ‘√ ˝Ò<ë 42 ø£Ás¡T\ s√{Ày˚≥s¡TqT 50`55 ôV≤#Y.|æ. Á{≤ø£ºsT¡ ‘√ yÓTT‘·{Ô Ï <äTøÏÿ #˚dTü ø√e#·TÃqT. á
j·T+Á‘êìï <äTøÏÿ <äTqï&ÜìøÏ ø±≈£î+&Ü <äTìïq bı\+˝À H˚\qT >∑T\¢ u≤s¡Ã&ÜìøÏ #ê˝≤ düeTs¡eú +‘·+>±
yê&Ée#·TÃqT.
4. |üesY ¨ (POWER HOE) : á j·T+Á‘·eTT <äTøÏÿ<äTìïq ‘·s¡Tyê‘· ~«rj·T <äTøÏÿ #˚j·T&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. á |ü]ø£sêìï Á{≤≈£ºs¡T |æ.{Ï.z. ‘√ q&É|ü&É+ e\q, H˚\qT >∑T\¢ u≤s¡Ã&É+˝À #ê˝≤
düeTs¡›e+‘·+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. n≥Te+{Ï bı\+˝À bı\+ <äTìïq yÓ+≥H˚ bı\eT+‘ê eT{Ϻ>∑&ɶ\‘√
m>∑Tfi¯ófl ~>∑Tfi¯ófl>± ñ+≥T+~. á |ü]ø£s¡+˝À ø£Ás¡T\T ì\Te⁄>± bı+<ä T|üs¡∫ n$ Á{≤≈£ºs¡T X¯øÏÔ e\q
eT{Ϻ>∑&ɶ\qT bı&ç #˚j·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, >±* eTs¡\qT H˚\˝À yÓT+&ÉT>± ì+|ü&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ H˚\qT

347
>∑T\¢u≤s¡Ã&É+ <ë«sê |ü+&ç+∫q |ü+≥ y˚s¡T¢ eè~∆ #Ó+<ä&É+ eT]j·TT uÛÑ÷$T˝À |ü+&˚ |ü+≥\sTTq y˚s¡TX¯q>∑,
|üdüT|ü⁄˝≤+{Ï |ü+≥\T u≤>± |ü+&˚+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. n+‘˚ø±ø£ y˚s¡¢≈£î Äøχ»Hé u≤>± n+<ä&É+ <ë«sê
|ü+≥≈£î n+~+∫q b˛wüø±\T u≤>± n+~ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
5. #·<Tä qT #˚ùd |ü\ø£ (LEVELING PLANK) : Ç~ kÕ>∑T˙{Ï Ä<Ûë]‘· bı˝≤˝À¢ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ #ê˝≤
eTTK´yÓTqÆ |ü]ø£s+¡ m+<äTø£+fÒ uÛ÷Ñ $Tì <äTøÏÿ <äTìïq ‘·sT¡ yê‘· H˚\+‘ê m‘·T|Ô ˝ü ≤¢\‘√ ì+&ç ñ+≥T+~. nB
ø±ø£ <äTqï&É+ #˚‘· H˚\ >∑T\¢ u≤s¡&+É ≈£L&Ü »s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ m‘·TÔ |ü˝≤¢\‘√ ≈£L&çq >∑T\¢ u≤]q
H˚\˝ÀkÕ>∑T ˙{Ïì ô|≥º&+É (Á|üeVæ≤+|ü #˚jT· &É+) <ë«sê |ü\+¢ >± ñqï ÁbÕ+‘·bı˝≤˝À¢ ˙s¡T u≤>± ì*∫ b˛sTT
m‘·TÔ Á|ü<X˚ Ê\≈£î #˚sø¡ £ b˛e&É+, m‘·T>Ô ± ñqï ÁbÕ+‘ê\≈£î ≈£L&Ü kÕ>∑T ˙{Ïì n+~+#·&+É ø√dü+ m≈£îÿe ùd|ü⁄
˙{Ïì ô|≥ºe\dæ ñ+≥T+~. Ç˝≤ m≈£îÿe ùd|ü⁄ ˙s¡T ô|≥º&+É e\q ‘·>T∑ Z bı˝≤˝À¢ ˙s¡T ì*∫ ˝À|ü* bıs¡\≈£îb˛sTT
(Deep Percolation) #ê˝≤ es¡≈î£ eè<Ûë ne⁄‘·T+~. á Á|üÁøÏjT· <ë«sê 25`30 XÊ‘·+ kÕ>∑T ˙fi¯ófl qwü+ º
»s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ ø±ø£ <äTìï, <äeTTàqT #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· H˚\ eT{≤ºìï düeT‘·\+>± #˚jT· &É+ <ë«sê kÕ>∑T˙{Ï
Ä<ë düTe÷s¡T 30`40% ñ+≥T+<äì |ü]XÀ<ÛHä ê‘·àø£+>± ìs¡÷|æ+#·ã&ç+~. ø±ã{Ϻ <äTìïq H˚\qT #·<Tä qT
#˚jT· &É+ m+‘·sTTHê nedüs+¡ . á <äTìïq H˚\qT #·<Tä qT #˚ùd+<äT≈£î |ü\ø£qT s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~.
á #·<Tä qT #˚ùd |ü\ø£ m&É¢ düV‰ü j·T+‘√ #˚ùd<äsTT‘˚ ÁøÏ+<ä uÛ≤>∑ +˝À ˇø£ ÇqT|ü |ü{º° yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À ∫qï
|ü\ø£ (TailBoard) neTs¡Ãã&ç ñ+≥T+~. á Á|ü<ëÛ q |ü\ø£≈î£ H˚\ jÓTTø£ÿ ø√D≤ìï m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT e÷πsÃ+<äT≈£î
#˚‹ |æ&ìç neT]à ñ+{≤s¡T. á #˚‹ |æ&ìç eTT+<äT≈£î e+∫ ô|≥º&+É <ë«sê Á|ü<ëÛ q |ü\ø£ eT]j·TT <ëìøÏ
neT]Ãq ÇqT|ü ã<ä› H˚\ô|’ sêdüT≈£î+≥÷ m≥Te+{Ï H˚\qT ‘Ó+#·≈î£ +&Ü ˝≤–q eT{Ïìº nø£ÿ&É e<äT\T‘·T+~.
Ç˝≤ ø±ø£ #˚‹ |æ&ìç ì{≤s¡T>∑ ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê H˚\ ñ|ü]‘·˝≤ìï ‘Ó+∫ m‘·TÔ Á|ü<X˚ Êìï ‘·–+Z #˚+<äT≈£î
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. á$<Û+ä >± |ü\ø£qT ñ|üj÷Ó –+∫ H˚\ eT{≤ºìï s¡÷bı+~+#·e#·TÃqT. á #·<Tä qT #˚ùd
|ü]ø£s+¡ Á{≤ø£sº T¡ ‘√ yê&É&ÜìøÏ Á{≤ø£sº T¡ 3 bÕsTT+≥T Væ≤#Y <ë«sê ‘·–*+#·&ÜìøÏ s¡÷bı+~+∫ ñ+{≤s¡T.
Bìì Á|üj÷Ó –+∫ H˚\qT düeTs¡eú +‘·+>± #·<Tä qT #˚jT· &ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~.á #·<Tä qT #˚ùd |ü\ø£≈î£ <ä+‘·T\qT
neT]Ã s¬ +&ÉT |üqT\qT ˇπøkÕ] #˚jT· e#·TÃqT.
6. ˝Ò»sY >∑sTT&É&é ˝≤´+&é ˝…e\sY (LAZER GUIDED LAND LEVELLER) : Ç{°e\ s¡÷bıs~+∫q
Á{≤ø£sº T¡ ‘√ q&ç#˚ ˝…e\sYqT ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î (Lazer guided land leveller) ˝Ò»sY düV‰ü j·T+‘√ |ü]ø£sêìï
s¡÷bı+~+∫ ñHêïs¡T. á |ü]ø£sêìï |ü]o*ùdÔ bı\+˝À e⁄qï m‘·TÔ |ü˝≤¢\qT düe]+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü eTq≈£î
ø±e\dæq yê\T XÊ‘êìï bı+<˚+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. á yê\T bı\+ jÓTTø£ ÿ |ü]e÷D≤ìï ã{Ϻ ø±e\dæq
$<Û+ä >±, ˇø£y|’Ó ⁄ü >±ì ˝Ò<ë s¬ +&ÉT yÓ|’ ⁄ü \ yê\T≈£î >∑÷&Ü ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. á |ü]ø£s+¡
<ë«sê flat or table top bı˝≤ìï ≈£L&Ü bı+<äe#·TÃqT. Ç+‘˚ ø±≈£î+&Ü á ˝Ò»sY >∑sTT&É&é ˝≤´+&é ˝…e\sYqT
e] bı\+ <äeTTà #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· ≈£L&Ü yê&ç düeTs¡eú +‘·+>± kÕ>∑T ˙{Ïì Ä<ë #˚jT· e#·TÃ.
7. >∑T+≥ø£ (BLADE HARROW) : <äTìïq bı˝≤ìï <ä+‘·T\‘√ u≤>± bı&ç#d˚ ,æ ‘·sT¡ yê‘· bı&ç eT{Ϻ ˝À|ü*
H˚\ m‘·TÔ |ü˝≤¢\qT dü]#˚dæ düeT‘·\+ bı+<ä&ÜìøÏ á >∑T+≥ø£ yê&ÉT‘ês¡T. Ç+<äT˝À ˇø£ uÒ&¢ TÉ qT #·Á{≤ìøÏ
neT]à bı˝+˝Àì ô|’ eT{Ϻ ÁøÏ+<ä uÛ≤>∑+˝À <ë– ñqï m‘·TÔ |ü˝≤¢\qT ˝Ò≈î£ +&Ü #ÓøÿÏ #·<Tä qT #˚jT· &ÜìøÏ
düeTs¡eú +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. n<˚ ø±≈£î+&Ü @<äsTTHê ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì y˚fifl¯ ‘√ düV‰ü
348
rùd+<äT≈£î ≈£L&Ü u≤>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. á >∑T+≥ø£qT yê&ç H˚\ô|’ uÛ≤>∑yT˚ ø±≈£î+&Ü eT{Ϻ ÁøÏ+<ä m‘·TÔ
|ü˝≤¢\qT dü]#˚jT· &É+ e\q kÕ>∑T ˙{Ïì bı\+˝À düe÷q+>± nìï ~≈£îÿ\≈£î Á|üeVæ≤+|ü #˚jT· e#·TÃqT. Ç˝≤
dü] #˚dqæ H˚\˝À kÕ>∑T ˙{Ïì ìs¡«Vü≤D e\q düTe÷s¡T 30 XÊ‘·eTT ˙{Ïì Ä<ë#˚jT· e#·TÃqì |ü]XÀ<Ûqä \
<ë«sê ìs¡÷|æ+#·ã&çq~.
8. uÀ<Ó Hê>∑* (BUND FORMER) : <äTìï #·<Tä qT #˚dqæ bı\+˝À uÀ<Ó\T y˚jT· &ÜìøÏ á |ü]ø£sêìï #ê˝≤
düeTs¡eú +‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃqT. nq>± ø=ì ï |ü+≥\T uÀ<Ó\ ô|u’ Û≤>∑+˝À Hê≥&ÜìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ #√≥¢
bı\+˝À $uÛÑ»q #˚ùd+<äT≈£î uÀ<Ó\T y˚j·T&É+ |ü]bÕ{Ï. á uÀ<Ó\qT y˚ j·T&ÜìøÏ s¡÷bı+~+∫q
|ü]ø£sêìøÏ,neT]Ãq s¬ +&ÉT |ü\ø£\T eTT+<äT≈£î q&çù|≥|ü⁄Œ&ÉT eTT+<ä] yÓ&˝É ≤Œ{Ï eTTK+<ë«sê eT{Ïìº |ü\ø£
eT<Û´ä HÓ{ºÏ ∫e]>± neTs¡Ãã&ɶ ‘·≈î£ ÿebÕ{Ï <ë«s¡+ >∑T+&ÜH=ø£ÿ&É+ <ë«sê uÀ<Ó\qT s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.ø±e\dæq uÀ<Ó\ |ü]e÷D≤ìï ã{Ϻ uÀ<Ó Hê>∑*ì m+#·Tø√e\dæ ñ+≥T+~. Ç~ Á{≤ø£sº T¡ ‘√
q&çù| Hê>∑fifl¯ <ë«sê ˇπø kÕ] s¬ +&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT uÀ<Ó\qT s¡÷bı+~+#·e#·TÃqT. M{Ï eT<Û´ä <ä÷sêìï eT÷&ÉT
qT+∫ ◊<äT n&ÉT>∑T\ es¡≈î£ e÷s¡TÃ≈£îH˚ M\T+≥T+~.
9. ø±\«\T rùd |ü]ø£s+¡ (RIDGER) : á |ü]ø£s+¡ ˝À, H˚\<äTìï, #·<Tä qT #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· H˚\ ñ|ü]‘·\+˝À
ø±\Te\T #˚ùd+<äT≈£î yê&ÉT‘ês¡T. BìøÏ ªV’ Äø±s¡+˝À ˇø£ ø£Ás¡T eT<ä´˝À neTs¡Ãã&ç s¬ +&ÉTyÓ|’ ⁄ü ˝≤ s¬ ø£ÿ\qT
neT]à yê&˚+<äT≈£î M\T>± #˚‹ |æ&ìç (m&É‘¢ √ q&çù| yê{Ïø)Ï bı+<äT |üs∫¡ ñ+{≤s¡T. #·<Tä qT #˚dqæ bı\+˝À
á |ü]ø£sêìï yê&É&+É <ë«sê ªV’ Äø±s¡|⁄ü ø£Ás¡T H˚\ ˝À|ü*øÏ b˛sTT s¬ +&ÉT s¬ ø£ÿ\ <ë«sê e#˚à eT{Ïìº
düe÷q+>± Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ ‘√j·T&É+ e\q bı\+˝À ø±\« @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á $<Ûä+>± kÕ>∑T ˙{Ïì
Á|üeVæ≤+|ü#ù˚ d+<äT≈£î bı\+˝À ø±\Te #˚dæ ˙{Ïì ø£≥&º +É <ë«sê ˙{Ï Ä<ë »s¡>&∑ yÉ T˚ ø±ø£, kÕ>∑T bı\+˝À
nìï ÁbÕ+‘ê\≈£î ˙s¡T düÁø£eT+>± n+<˚≥T¢ #˚jT· e#·TÃqT. Ç+‘˚ø±ø£, ø=ìï |ü+≥\˝À H˚\qT (eT{Ïìº )
yÓTTø£ÿ\ y˚fifl¯ ≈£î m>∑<√j·T&É+ (Earthingup) m+‘·sTTHê nedüs+¡ nq>± ã+>±fi≤<äT+|ü e+{Ï |ü+≥\≈£î
eT]j·TT bı&Ée⁄>± ô|]π> #Ói≈£î, yÓTTø£ÿC§qï, C§qï yÓTT<ä\sTTq |ü+≥\≈£î y˚fifl¯ ≈£î<äTfi¯fl e<ä› H˚\qT / eT{Ïìº
‘√j·T&É+ m+‘·sTTHê nedüs+¡ Ç≥Te+{Ï Á|ü<X˚ Ê\˝À á ]&És® T¡ qT ñ|üjÓ÷–+∫ düeTs¡eú +‘·+>± eT{Ïìº
m>∑<√j·T&ÉyT˚ ø±ø£, ø±\« s¡÷|üø\£ Œq n<äT“‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT.
III. $‘˚Ô+<äT≈£î nqTyÓ’q |ü]ø£sê\T (SOWING EQUIPMENT)
$‘·HÔ êìï $‘·&Ô +É nH˚~ ùd<ä´ä +˝À #ê˝≤ eTTK´yÓTqÆ Á|üÁøÏjT· . $‘·ÔqeTT m+‘·eT+∫<Óq’ ìØí‘·
düeTj·T+˝À $‹Ôq|ü⁄Œ&˚ s¬ ‘’ T· ø£cÕº\T |ò*ü +∫ |üP]Ô ~>∑Tã&ç kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. nBø±ø£ esê¸<ës¡ |ü]dæú‘·T\˝À
yêqsêø£ me]øÏ ‘Ó*j·T<äT. es¡¸+ m+‘· |ü&çHê H˚\˝À nqTyÓ’q ‘˚eT XÊ‘·+ 3`5 s√E\T e÷Á‘·y˚T
ñ+≥T+~. n+fÒ ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À m≈£îÿe $d”Ôs¡í+˝À düeTs¡úe+‘·+>± $‘˚Ô|ü]ø£sê\T m+‘Ó’Hê nedüs¡+.
n<˚ $<Ûä+>± s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\qT $‘·ÔqeTT‘√ bÕ≥T $‘·ÔHêìøÏ 5 ôd+.MT. ˝À‘·TqT 5 ôd+.MT Á|üø£ÿq
y˚j·T&É+ e\q n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT bı+<äe#·TÃqì |ü]XÀ<Ûäq\T #Ó|ü⁄ÔH êïsTT. Ç+‘˚ø±ø£ e´ekÕj·T ≈£L©\
ø=s¡‘· ‘·|æŒ+#·Tø√yê\+fÒ ùd<ä´+˝À |üqT\ìï+{Ï˙ j·÷+Árø£s¡D ø±$+#·&É+ m+‘·sTTHê nedüs¡+. á
j·÷+Árø£s¡D≈£î eTTK´eTsTTq ÄeX¯´ø£‘· $‘·ÔHêìï kÕfi¯fl˝À Hê≥&É+, n|ü⁄&˚ n+‘·s¡ø£èwæ, |ü+≥ y˚fi¯fl≈£î
eT{Ϻ ø£|üŒ&É+ eT]j·TT kÕfi¯fl˝À ø±\«\T rj·T&É+ e+{Ï |üqT\qT j·T+Á‘ê\/|üìeTT≥¢ <ë«sê düT\uÛÑ+>±
349
#˚j·Te#·TÃqT. ø±ã{Ϻ, ø±e\dæq $<Ûä+>± $‘·ÔqeTT y˚j·T&É+‘√ bÕ≥T n+‘·s¡ ø£èwæ e+{Ï |üqT\qT ≈£L©\
nedüs¡+ ˝Ò≈£î+&Ü düT\Te⁄>± |üP]Ô #˚ùd+<äT≈£î ‘·|üŒìdü]>± $‘˚Ô |ü]ø£sê\qT e÷Á‘·y˚T yê&Ü*.
m.ô|kò ˛ŒHê>∑* (FESPO PLOUGH) : n+fÒ eTeT÷\T #Óøÿ£ / ÇqT|ü Hê>∑*øÏ s¬ +&ÉT »&ç>¶ ±\qT (>∑sê≥T\qT)
neT]à <ëì qT+&ç Hê>∑* yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À, Hê>∑* #˚dæq kÕfi¯fl˝À $‘·Ô q+, eT]j·TT ms¡Te⁄ $&ç$&ç>±
ms¡Te⁄ |ü&˚≥T¢ >={≤º\qT neTs¡Ãã&ç ñ+≥T+~. á $‘˚Ô Hê>∑* q&çù| ¬s’‘·T‘√ u≤≥T, $‘·ÔHêìï eT]j·TT
ms¡Te⁄qT yê{ÏøÏ ìπs›•+#·ã&çq »&ç¶>±\˝À y˚j·T&ÜìøÏ Á|ü‘˚´øÏ+∫ ≈£L©\T ø±yê*. Ç+‘˚ø±≈£î+&Ü kÕ\T≈£î
kÕ\T≈£î eT<Ûä´ <ä÷s¡+ düe÷q+>± bı\eT+‘ê bı+<ë\+fÒ |üì HÓ’|ü⁄D´‘· >∑\ ≈£L©‘√ u≤≥T kÕ\T #·ø£ÿ>±
y˚j·T>∑\ eT∫Ãø£ #˚j·Tã&ɶ m&ÉT¢ m+‘·sTTHê nedüs¡+.
_. >=Ás¡T. (SEED DRILL) : Ç~ |üP]Ô>± ÇqTeTT m&É¢ düVü‰j·T+‘√ $‘˚Ô j·T+Á‘·eTT. ÇqTeTT˝Ò<ë #Óø£ÿ‘√
#˚jT· ã&ç, y˚T&çøÏ Çs¡TyÓ|’ ⁄ü ˝≤ s¬ +&ÉT »&ç>¶ ±\qT ãB∆\‘√ neT]à ñ+{≤s¡T. ms¡Te⁄ eT]j·TT $‘·qÔ + y˚sπ «s¡T>±
|ü&+˚ <äT≈£î M\T>± ø£Ás¡T\≈£î Çs¡TyÓ|’ ⁄ü ˝≤ s¬ +&ÉT >={≤º\qT neT]à bÕ¢døºæ ˘ >={≤º\ <ë«sê »&ç>¶ ±\≈£î ø£\T|üã&ç
ñ+≥T+~. ˝≤π> m<äT›\ X¯øÏÔ eT]j·TT düeTs¡ú‘·qT, ã{Ϻ eT÷&ÉT qT+&ç mì$T~ ø£Ás¡T\qT neTs¡TkÕÔs¡T. á
ø£Ás¡T\ / #Óø£ÿ\ dü+K´qT ã{Ϻ »&ç¶>±\ dü+<äT\ dü+K´ ìsê∆]+#·ã&É T‘·T+~. á ¬s+&ÉT »&ç¶>±\ qT+&ç
neTs¡Ãã&ɶ #Óø£ÿ\≈£î >={≤º\ <ë«sê ms¡Te⁄qT eT]j·TT $‘·ÔHêìï #˚s ¡TdüTÔ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 4 #Óø£ÿ\ >=Ás¡T
q+<äT »&ç¶>±\≈£î 4 >={≤º\qT neTπsÃ+<äT≈£î M\T>± 4 s¡+Á<ë\T #˚dæ ñ+{≤sTT. á #Óø£ÿ\ dü+K´ ô|]π>
<ëìì ã{Ϻ, >=Ás¡T<ë«sê $‘˚Ô $d”Ôs¡íeTT ô|s¡T>∑T‘·T+~. Bìì yê&ç düTe÷s¡T s√E≈£î ¬s+&ÉT qT+&ç Hê\T>∑T
mø£sê\T $‘·Ôe#·TÃqT. á »&ç¶>±\˝À ìπs›•+∫q $‘·ÔHêìï y˚j·T&ÜìøÏ, HÓ’|ü⁄D´+ ø£\ ≈£L©\T m+‘·sTTHê
nedüs¡+. Ç|üŒ{Ï |ü]dæú‘·T\˝À Ç~ ø£wüºyÓTÆq |üì.
dæ. ÁøÏ&Ü $‘Ô̊Hê>∑* (CRIDA SEED DRILL) : á $‘Ô̊|ü]ø£s¡+ πø+Á<ä yÓT≥º e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ä+
yê]#˚ s¡÷bı+~+#·ã&çq~. Bì˝À >=Ás¡T ˝≤>± $‘˚Ô+<äT≈£î ≈£L©\T nedü s¡+ ˝Ò≈£î+&Ü, ‘·q+‘·≥‘êH˚
ìπs•› +#·ã&çq $‘·HÔ êìï eT]j·TT ms¡Te⁄qT ìj·T+Á‹+#˚+<äT≈£î ˇø£ |üfifl¯ #·Áø±ìï yê\T>± s¡÷bı+~+#·T≥#˚,
$‘·Ôq+ ˇø=ø£ÿ{Ï>± |ü&˚+<äT≈£î M\T+~. Bìì eTTK´+>± y˚s¡TX¯q>∑˝≤+{Ï yÓT‘·Ô{Ï $‘·ÔHêìï ôd’‘·+ n‹
‘·≈£îÿe sê|æ&çøÏ >∑T] nj˚T´ $<Ûä+>± ì]à+#·ã&çq~. á $‘Ô̊ |ü]ø£s¡+ Á{≤ø£ºs¡T ˝Ò<ë m&É¢ <ë«sê q&çù|+<äT≈£î
M\T>± ‘·j·÷s¡T #˚kÕs¡T. Á{≤ø£ºs¡T‘√ $‘˚Ô j·T+Á‘·+˝À 9 ˝Ò<ë 11 kÕfi¯ófl ˇπø e÷s¡T $‘˚Ô $<Ûä+>± ø£Ás¡T\T
ñ+&É≥+e\¢ >∑+≥≈£î ˇø£{qÏ ïs¡ qT+&ç s¬ +&ÉT mø£sê\T $‘˚+Ô <äT≈£î M\e⁄‘·T+~. n<˚ m&É‘¢ √ q&çù| j·T+Á‘·+˝À
3 kÕfi¯ófl $‘˚Ô+<äT≈£î M\T>± 3 ø£Ás¡T\T ø£*– Á|ü‘˚´øÏ+∫ $‘·Ôq+ &Éu≤“\T neTsêÃs¡T. Bì‘√ >∑+≥≈£î
1/2 qT+&ç 1 mø£s¡eTT es¡≈£î $‘·Ô&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. Bì KØ<äT düTe÷s¡T s¡÷. 40,000/` eT]j·TT
s¡÷. 60,000/` ñ+≥T+~.
&ç. >∑T»sê‘Y $‘˚Ôj·T+Á‘·eTT (TROUGH FEED SEED DRILL) : á $‘˚Ôj·T+Á‘·+˝À $‘·Ôq+ &Éu≤“qT+&ç
ˇø£ ∫qïbÕ{Ï <√HÓ˝ÀøÏ |ü&ç yê{Ï qT+&ç ø£|ü\‘√ ø£*–q #·Áø£+ ‹s¡> ∑&É+ <ë«sê ô|’ $‘·Ôq+ @$<ÛäyÓTÆq
sê|æ&ç>±ì, ˇ‹Ô&ç>±ì ˝Ò≈£î+&Ü $‘·ÔHêìï ø£Ás¡T\˝À neTs¡Ãã&çq >={≤º\≈£î #˚s¡TdüTÔ+~. Ç˝≤ $‘·ÔHêìøÏ
@$<ÛäyÓTÆq sê|æ&ç ˝Òq+<äTq m≥Te+{Ï $‘·ÔHêìï jÓÆTq $‘·Ôe#·TÃqT. nq>± yÓT‘·Ô{Ï, >∑{Ϻ $‘·Ôq+ ˝Ò<ë ∫qï
$‘·qÔ + ˝Ò<ë ô|<ä› $‘·qÔ + nsTTHê $‘·eÔ #·TÃqT. |ü+≥qT ã{Ϻ $‘·qÔ yÓ÷‘ê<äT e÷s¡&+É e\q yê{ÏøÏ dü]|ü&Ü
350
ø£|ü \qT (>∑T+‘·\qT) ø£*–q s¡÷bı+~+∫q #·Áø±\qT s¡÷bı+~+∫ j·T+Á‘·+‘√ u≤≥T ekÕÔsTT. Á{≤ø£sº T¡ ‘√
nsTT‘˚ >∑+≥≈£î 1`2 mø£s¡eTT\T düT\uÛÑ+>± $‘·Ôe#·TÃqT. Bì KØ<äT düTe÷s¡T s¡÷.38,000/` ñ+≥T+~.
n<˚ sêfi¯ófl bı~– ñqï bı˝≤\˝À yê&˚+<äT≈£î M\T>± ÁdæŒ+>¥ ø£Ás¡T\T ø£*–q $‘˚Ôj·T+Á‘êìï yê&Ée\dæ
ñ+≥T+~ Bì <Ûäs¡ düTe÷s¡T s¡÷. 50,000/`.
á j·T+Á‘·+ m&É¢‘√ q&çù|+<äT≈£î M\T>± ≈£L&Ü s¡÷bı+~+#·ã&ç ñ+~. Bì‘√ nsTT‘˚ >∑+≥≈£î 1/2
qT+&ç 1 mø£s¡+ es¡≈£î $‘·Ô e#·TÃqT. Bì <Ûäs¡ s¡÷. 12,000/`
Ç. |üP≥¢ &é |ò&” é $‘˚Ô j·T+Á‘·eTT (FLUTED FEED SEED DRILL) : á $‘˚j Ô T· +Á‘·eTTqT yÓT‘·{Ô Ï $‘·HÔ ê\≈£î
$TqVü‰ m≥Te+{Ï $‘·ÔHê\sTTHê, ø±e\dæq $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äTqT m≥Te+{Ï Çã“+~ ˝Ò≈£î+&Ü $‘·Ôe#·TÃqT.
á $‘˚Ô j·T+Á‘·eTT˝À $‘·Ôq+ &Éu≤“ ÁøÏ+<ä u≤>±q ø£Ás¡T\ dü+K´qT ã{Ϻ $&ç$&ç>± |üP¢{&é Mfi¯flqT (>∑T+Á&É{Ï
dü÷úbÕø±s¡|ü⁄ #·Áø±ìï) ñ|ü]‘·\+˝À >±&û\T>± #˚dæq≥Te+{Ï #·Áø±\qT ˇø£ bı&Éyê{Ï ø£&û¶ô|’ neTs¡Ãã&ç
ñ+≥T+~. $‘˚Ô j·T+Á‘·+ Á>ö+&éM˝Ÿ qT+&ç e#˚à Á‹ù|Œ X¯øÏÔì á ø£&û¶ ì Á‹ù|Œ$<Ûä+>± ÇqT|ü #Ó’q¢<ë«sê
≈£\T|üã&ç ñ+≥T+~. á >±&û #·Áø£+ $‘·Ôq+ &Éu≤“˝À ‘Ós¡Teã&çq m&Üìï ã{Ϻ $‘˚Ô $‘·Ôq+ yÓ÷‘ê<äT
Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. Ç<˚ |ü]ø£sêìï n‹ ∫qï $‘·ÔHêìï $‘˚Ô+<äT≈£î M\T>± n&ÉT>∑T u≤>∑+˝À neT]Ãq
MT≥qT ñ|üj÷Ó –+∫ yê{Ï eT<Û´ä <ä÷sêìï ‘·–+Z ∫ $‘·eÔ #·TÃqT. á j·T+Á‘êìï e], >√<ÛTä eT |ü+≥ <ÛëHê´\qT
düeTs¡úe+‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. ø±ø£b˛‘˚ á j·T+Á‘·+ <ë«sê $‹Ôq|ü⁄&É T eTq≈£î ø±e\dæq kÕfi¯fl <ä÷sêìï
bı+<˚˝≤ s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~ ø±˙, –+»≈£î –+»≈£î eT<Ûä´ ìπs›•+∫q m&ÉeT bı+<ä&ÜìøÏ
M\Tø±<äT. ø±ã{Ϻ á $‘˚Ôj·T+Á‘êìï nìï |ü+≥\≈£î nq>± yÓTTø£ÿ≈£L, yÓTTø£ÿ≈£L eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ñ+&Ée\dæq
|ü+≥\≈£î ñ|üjÓ÷–+#·˝ÒeTT.
m|òt. Js√ {Ï˝Ÿ Á&ç˝Ÿ (ZERO TILL DRILL) : Ç~ ≈£L&Ü $‘·ÔHêìï $‘˚Ô+<äT≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ j·T+Á‘·eTT
ø±ø£b˛‘˚, H˚\qT <äTqï≈£î+&Ü $‘·Ôe\dæe∫Ãq|ü⁄&ÉT düeTs¡úe+‘·+>± bı\+ ñ|ü]‘·˝≤ìï neT]Ãq >∑{Ϻ
ø£‹Ôe+{Ï ø£Ás¡TqT ñ|üjÓ÷–+∫ ø£‹Ô]+∫ n+<äT˝À $‘·ÔHêìï y˚dæ yê&Éø£*π> $‘˚Ôj·T+Á‘·eTT. nq>± q\¢πs>∑&ç
H˚\˝À yÓTT<ä{Ï |ü+≥qT ø√ùddæq ‘·s¡Tyê‘· ¬s+&√|ü+≥qT $‘˚Ô+<äT≈£î, H˚\qT <äTìïq≥¢sTT‘˚ ô|<ä› ô|<ä›
eT{Ϻ>∑&ɶ\T @s¡Œ&ç ‹]– kÕ>∑T #˚j·÷*‡edüTÔ+~. Ç˝≤ #˚j·T&ÜìøÏ dü eTj·T+ ñ+&Éø£b˛e&Éy˚Tø±ø£ m≈£îÿe
ÁX¯eT|ü&É e\dæ edüTÔ+~. Ç˝≤+{Ï H˚\˝À |ü+≥ø√dæq yÓ+≥H˚, <äTqï ≈£î+&ÜH˚ $‘·ÔHêìï $‘·Ô&É+ m+‘·sTTHê
nedüs¡+. ø±ø£b˛‘˚ yÓTT<ä{Ï |ü+≥≈£î ‘·|üŒìdü]>± <äTøÏÿì <äTìï kÕ>∑T #˚j·T&É+ m+‘·sTTHê nedüs¡+ Ç˝≤
ˇπø $‘˚Ôj·T+Á‘·eTT |ü\T s¡ø±\ $‘·ÔHêìï $‘·Ô&Éy˚T ø±≈£î+&Ü |ü\T yÓ÷‘ê<äT\˝À ìπs›•+#·&ÜìøÏ M\sTTq
neT]ø£\T ø£*– ãVüQ düeTs¡eú +‘·+>± |üì #˚jT· >∑*–q j·T+Á‘·eTT. Bì˝À eTTK´+>± >√<ÛTä eT, yÓTTø£ÿC§qï,
XËq>∑ yÓTT<ä\>∑T $‘·ÔHê\qT #ê˝≤ düeTs¡úe+‘·+>± $‘·Ôe#·TÃqT.
õ. $‘˚Ô j·T+Á‘·eTT : eTq <˚X¯+˝À ∫qï düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T 80 XÊ‘·+ ñ+&É≥+ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq $wüj·Ty˚T.
Ç+<äTe\q e´ekÕj·T j·÷+Árø£s¡D˝À #˚‹ |üìeTT≥T¢ eT]j·TT #˚‹ j·T+Á‘ê\ ÁbÕeTTK´‘· ‘·|üŒ≈£î+&Ü
ñ+≥T+~. n+‘˚ø±ø£ Á>±e÷\˝À ø°åDÏ+∫q |üX¯ódü+|ü<ä, ≈£L©\ ø=s¡‘· m≈£îÿe ø±e&É+ e\q ¬s’‘˚ ‘·q
bı\+˝À düT\Te⁄>± yê&˚+<äT≈£î M\T>±, q&ç#˚≥|ü&ÉT neTs¡Ãã&çq ˝≤+>¥ Vü‰´+&ç˝ŸqT ‘√düTÔ $‘˚Ô+<äT≈£î
M\T>± á j·T+Á‘·+ s¡÷bı+~+#·ã&çq~. Ç˝≤ $‘·Ô&É+˝À ì]∆wüºyÓTÆq $‘·ÔHêìøÏ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ bÕ{Ï+#·&É+
351
»s¡T>∑T‘·T+~. BìøÏ ñqï ÇqT|ü øÏ¢|ü\T uÛÑ÷$T ˝À|ü\≈£î 2.5`5 ôd+.MT. ˝À‘·T≈£î e÷Á‘·y˚T Á|üy˚•+∫,
ìπs∆•+∫q $‘·ÔHê\ dü+K´ (ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT) e÷Á‘·y˚T $‘·Ô&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á $‘˚Ô
j·T+Á‘·+ #ê˝≤ düeTs¡∆e+‘·+>± |üì #˚j·T&Éy˚T ø±≈£î+&Ü $‘˚Ô+<äT≈£ î ø±e\dæq düeTj·T+ #ê˝≤ es¡≈£î Ä<ë
#˚düTÔ+~. ¬s’‘·T\T es¡¸+ |ü&çq yÓ+≥H˚ ¬s’‘·T ≈£L©\ ø√dü+ düeTj· ÷ìï eè<Ûë #˚j·T≈£î+&Ü $‘·ÔHêìï ‘·q
bı\+˝À $‘·TÔø√e#·TÃqT. Bì KØ<äT s¡÷. 8500/` s√EøÏ 1`1 1/2 mø£s¡+ es¡≈£î $‘·TÔø√e#·TÃqT.
$Tì Á{≤ø£ºs¡T‘√ q&ÉT|üã&˚ ªªãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»Hê\ j·T+Á‘·eTTμμ :
eTq <˚X¯+˝À ∫qï düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T düTe÷s¡T 80 XÊ‘·+ ñ+&É&É+ eT]j·TT yê] bı˝≤\T ∫qï ∫qï
$d”Ôs¡í+ ø£*–q+<äTq ô|<ä› |ü]ø£sê\T eT]j·TT j·T+Á‘ê\T m≈£îÿe>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ée⁄. n+‘˚ø±ø£ ø°åDÏ+∫q
|üX¯ódü+|ü<ä, ≈£L©\ düeTdü´ m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\q ¬s’‘ê+>∑+ n~Ûø£ ≈£L©\T nedüs¡eTj˚T´ |üqT\sTTq
$‘·Ô&É+, n+‘·s¡ø£èwæ, ≈£\T|ü⁄ rj·T&É+, |ü+≥ ø±\+˝À ˇø£{Ï ¬s+&ÉT e÷s¡T¢ s¡kÕj·Tq eT+<äT\qT |æ∫ø±]
#˚j·T&É+ e+{Ï |üqT\qT #ê˝≤ ø£wüº|ü&ç m≈£îÿe Ks¡Tà #˚dæ |üP]Ô #˚düTÔHêïs¡T. á ≈£L©\ ø=s¡‘·‘√ ≈£L©\T
<=s¡ø£ø£ n+‘·s¡ø£èwæ, ø£\T|ü⁄ rj·T&É+ e+{Ï |üqT\qT #˚j·T˝Òø£ $&ç∫ ô|≥º&É+ ≈£L&Ü »s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤
e~*ô|≥º&É+ e\q |ü+≥ ~>∑Tã&ç ‘·–Z ¬s’‘·T≈£î qwüº+ »s¡T>∑T‘·T+~. ¬s’‘·T\ ø£cÕºìï <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì,
|ü+&ç+∫q |ü+≥qT düeTs¡∆e+‘·+>± ø±bÕ&ÉTø√e&É+ eT]j·TT |ü+≥qT Ç+{ÏøÏ #˚πsà es¡≈£î ‘√&ÉŒ&É{≤ìøÏ
á ãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»Hê\ j·T+Á‘· |ü{°ºì <äøÏåD eT+&É\ ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ä+, ‹s¡T|ü‹
yês¡T ◊.dæ.m.ÄsY. Ä]∆ø£ k»q´+‘√ s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~.
á j·T+Á‘·|ü⁄ |ü{°ºì ∫qï ¬s’‘·T≈£î ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+&˚+<äT≈£î s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. á j·T+Á‘·+
<ë«sê |ü+≥ $‘·ÔHêìï eT]j·TT s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\qT $‘·Ô&É+, |ü+≥≈£î s¡kÕj·Tq eT+<äTqT |æ∫ø±]
#˚j·T&É+, |ü+≥ kÕfi¯fl˝À ø£\T|ü⁄qT rj·T&É+‘√ u≤≥T, kÕfi¯fl eT<Ûä´ H˚\qT >∑T\¢u≤s¡Ã&É+ e+{Ï |üqT\qT
düeTs¡∆e+‘·+>± ìs¡«]ú+#·&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
1. $‘˚Ô+<äT≈£î neT]ø£ : $‘·ÔHêìï eT]j·TT s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\qT $‘˚Ô+<äT≈£î M\T>± Á≥|òt|”&é (Trough
feed) MT≥]+>¥ ø=*∫ ì]∆wüºyÓTÆq $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äTqT $‘˚Ô+<äT≈£î |ü]ø£s¡ + neTs¡Ãã&çq~. Bì <ë«sê
ìπs∆•+∫q kÕfi¯fl <ä÷s¡+˝À ìπs∆•+∫q $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äTqT $‘·Ôe#·TÃqT. $‘·ÔHêìï ã{Ϻ (∫qï ˝Ò<ë ô|<ä›
|ü+≥) $‘˚Ô+<äT≈£î M\T>± |ü\T #·Áø±\T ñ+{≤sTT. kÕfi¯fl <ä÷s¡+ e÷πsÃ+<äT≈£î M\T>± |ü{°º ô|’q ø±¢+|ü⁄\
<ä÷sêìï düe]+∫ e÷s¡Ãe#·TÃqT. $‘·Ôq+ kÕfi¯fl˝À |ü&˚+<äT≈£î M\T>± ø£Ás¡T\T neTs¡Ãã&çq$. á ø£Ás¡T\
yÓqø£ uÛ≤>∑+˝À $‘·Ôq+ eT]j·TT ms¡Te⁄\qT düs¡|òüsê≈£î >={≤º\qT neTs¡Ãã&çq~.
2. kÕfi¯fl eT<Ûä´ n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·T&ÜìøÏ neT]ø£ : |ü+≥ ø±\+˝À ø£\T|ü⁄ rj·T&É+, kÕfi¯fl eT<Ûä´ H˚\qT
ø£*j·Tu…{Ϻ, >∑T\¢u≤s¡Ã&É+ #ê˝≤ eTTK´yÓTÆq |üì. á $<Ûä+>± >∑T\¢u≤s¡Ã&É+ e\q |ü+≥ y˚s¡T e´edüú˝À >±*
eTs¡\T eè~∆ #Ó+~ uÛÑ÷$T˝Àì ‘˚eT eT]j·TT b˛wüø±\qT y˚s¡T e´edüú düT\uÛÑ+>± rdüTø=ì |ü+≥ ~>∑Tã&ç
≈£L&Ü ô|+bı+<äT‘·+~. á j·T+Á‘·+ <ë«sê n+‘·s¡ø£èwæ düT\Te⁄>± #˚j ·Te#·TÃqT. Á{≤ø£ºs¡T |æ.{Ï.ˇ. qT+&ç
X¯øÏÔì bı+~ kÕfi¯fl eT<Ûä´ <ä÷s¡+˝À ì]∆wüºyÓTÆq y˚>∑+‘√ e+|ü⁄ ø£Á s¡T\T ‹s¡T>∑&É+ e\q ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\
ìs¡÷à\q >±$+#·&Éy˚T ø±ø£ H˚\qT >∑T\¢ u≤s¡TdüTÔ+~. Ç˝≤ >∑T\¢u≤]Ãq bı\+˝À es¡¸+ |ü&çq|ü⁄&ÉT ˝Ò<ë ˙{Ï
‘·&ÉT\T n+~+∫q|ü&ÉT, yÓTTø£ÿ\T ˙{Ïì u≤>± dü+Á>∑Væ≤+∫ |ü+≥ ~>∑Tã&ç ô|s¡>∑&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
352
3. |æ∫ø±] #˚ùd j·T+Á‘·eTT>± : |ü+≥\˝À s¡kÕj·Tq eT+<äT\ |æ∫ø±], N&É |”&É\T eT]j·TT ÁøÏ$T
ø°≥ø±\qT ìs¡÷à\q≈£î m+‘√ nedüs¡+. á s¡kÕj·THê\T #ê˝≤ $wü|üP]‘·yÓTÆq$ ne&É+ e\q |æ∫ø±]
≈£L©\‘√ #˚ùd≥|ü&ÉT yês¡T nHês√>±´ìøÏ >∑T]ø±e&É+ ≈£L&Ü |ü]bÕ{Ï. Ç|üŒ{Ï e´ekÕj·T H˚|ü<Ûä´+˝À
s¡kÕj·THê\ |æ∫ø±]øÏ ≈£L©\T eTT+<äT≈£î sêø£ düø±\+˝À ìj·T+Á‹+#·˝ Òø£ ¬s’‘·T\T #ê˝≤ Çã“+<äT\≈£î
>∑Ts¡e&É+ |ü]bÕ{Ï. á ‘·s¡TD+˝À s¡kÕj·THê\qT bı\+˝À Á{≤ø£ºs¡T dü Vü‰j·T+‘√ |æ∫ø±] #˚j·T&É+ #ê˝≤
ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+. á s¡kÕj·THê\ |æ∫ø±]øÏ Á{≤ø£ºs¡T≈£î |ü+|ü⁄qT neTs¡Ã&É+ »]–+~. Ç~ $Tì Á{≤ø£ºs¡T
|æ.{Ï.ˇ. <ë«sê X¯øÏÔì bı+~ |ü+|ü⁄qT q&ÉT|ü⁄‘·T+~. Bì <ë«sê 6 qT+&ç 12 Hêõ˝Ÿ‡ yê&ç |æ∫ø±]
#˚j·Te#·TÃqT. á s¡kÕj·Tq eT+<äTqT ì\« #˚j·T&ÜìøÏ 200 ©. bÕ¢dæºø ˘ Á&ÉyéT neTs¡Ãã&ç ñ+&ÉTqT.
4. s¡yêD≤ kÕ<ÛäqeTT>± : á j·T+Á‘·+‘√ s¡kÕj·Tq eT+<äT\T #·˝Ò¢≥|ü&ÉT $TqVü‰ $T–*q |üqT\≈£î
yê&ÉTq|ü⁄&ÉT ô|’uÛ≤>±ìï ã+&ç ˝≤>± yê&Ée#·TÃqT. Bì <ë«sê $‘·ÔHê\T, eT+<äT\T, |ü]ø£sê\T yÓTT<ä\Tø=ì
<Ûëq´+, |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T yÓTT<ä\>∑Tq$ düeTs¡∆e+‘·+>± Ç+{ÏøÏ #˚s¡Ãe#·TÃqT.
Ç˝≤ á ãVüQfi¯ Á|üjÓ÷»Hê\ j·T+Á‘ê\ |ü{°ºì yê&ç ¬s’‘ê+>∑+ ˝≤uÛÑ+ bı+<äe#·TÃqT. á |ü]ø£s¡+
KØ<äT düTe÷s¡T ˇø£ \ø£å s¡÷bÕj·T\T ne⁄‘·T+~.
IV. e]
bı˝≤\˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ |üìeTT≥T¢
1. e] bı˝≤˝À¢ <äeTTà #˚j·T&É+ (PUDDLING) :
eTT+<äT>± ¬sø£ÿHê>∑*‘√ bı˝≤ìï ˝À‘·T≈£î <äTìï m+&É≈£î m+&Éu…≥º&É+ e\q eT{Ϻ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À
ñqï N&É|”&É\ neX‚cÕ\T ãj·T≥|ü&ç m+&É≈£î q•kÕÔsTT. n<˚ ø±ø£ ‘·T+>∑ e+{Ï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ >∑&ɶ\‘√
bÕ≥T düeT÷\+>± ãj·T≥|ü&ç HêX¯qeTe⁄‘êsTT. Ç˝≤ <äTøÏÿ <äTìïq bı\+˝À e]Hê≥T y˚j·T&ÜìøÏ eTT+<äT
˙{Ïì düTe÷s¡T 10 ôd+.MT. es¡≈£î ì*|æ u≤>± <äeTTà #˚j·÷*. eTq ¬s’‘ê+>∑+ á <äeTTàqT #˚j·T&ÜìøÏ
≈£L&Ü #Óø£ÿHê>∑* ˝Ò<ë Á{≤+|ü¢sYqT m&É¢‘√ ˝Ò<ë Á{≤ø£ºs¡T≈£î ÇqT|ü #·Áø±\qT ‘·–*+∫, ‹s¡>∑‹|æŒ <äeTTà
#˚kÕÔs¡T. Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\¢, HêD´yÓTÆq <äeTTà sê<äT. <äeTTà eTTK´ ñ<˚›X¯´eTT : ˙{Ï düy˚Tàfi¯q+‘√ eT{Ϻì
∫*øÏ ‘·<ë«sê ˙{Ï n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À ˇ+Á&ÉTeT{Ϻ bıs¡qT @s¡Œ]∫, ô| ’ ì\« ñ+∫q ˙s¡T ˝À|ü* bıs¡˝À¢
Ç+øÏ b˛≈£î+&Ü #˚j·T&É+ Ç+<äT≈£î Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq Hê>∑fi¯¢qT e÷Á‘·y˚ T yê&Ü*.
<äeTTà #˚j·T&ÜìøÏ yê&Ée\dæq |ü]ø£sê\T'
m) m.|æ.m.j·TT |ü&É¢s¡T (A.P.A.U PUDDLER) : m&É¢‘√ ùd<ä´+#˚ùd ¬s’‘·T\ø√dü+ Á|ü‘˚´øÏ+∫ ì]à+∫q
|ü]ø£s¡+. e] Hês¡Tì Á|ü<Ûëq bı\+˝ÀøÏ e÷]Ãq|üŒ{ÏqT+&ç (Hê≥T¢ y˚d æq|üŒ{ÏqT+&ç) 5`10 ôd+. MT≥s¡¢
˙{Ïì ì\« ñ+∫ e] ô|’s¡TqT kÕ>∑T#˚j·T&É+ |ü]bÕ{Ï. ø±ø£b˛‘˚ á ˙{Ï ì\«qT ‘·>∑Z≈£î+&Ü ø±bÕ&˚+<äT≈£î
eT]j·TT Hê≥¢ düeTj·T+˝À yÓTTø£ÿ y˚fi¯ófl ÇeT&É&ÜìøÏ yÓT‘·Ô{Ï uÛÑ÷$Tì bı+<äT|ü]#˚+<äT≈£î ªªe]<äeTTàμμ #ê˝≤
nedüs¡+ nq>± Ç˝≤ <äeTTà #˚j·TT >∑*–q <ëì¬ø’ Á|ü‘˚´ø£+>± s¡÷bı+~+∫q m.|æ.m.j·TT. |ü&É¢s¡TqT yê&ç
nqT≈£îqï $<Ûä+>± e]<äeTTàqT #˚j·T>∑\<äT. á $<Ûä+>± m.|æ.m.j·TT |ü&É¢s¡T‘√ <äeTTà #˚j·T&É+ e\q H˚\
n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À ˇø£ >∑{Ϻ eT{Ϻ bıs¡ @s¡Œ&ç ˙{Ïì ˝À|ü* bıs¡\˝ÀøÏ b˛≈£î+&Ü #˚dæ ‘·<ë«sê Á|ü<Ûëq
bı\+˝À ô|fÒº kÕ>∑T˙{Ï yÓTT‘êÔìï düTe÷s¡T 30`40 XÊ‘·+ Ä<ë #˚j·Te#·TÃ. m.|æ.m.j·TT |ü&É¢s¡T KØ<äT
s¡÷. 2,800/`.
353
_. $wüßí |ü&É¢s¡T (VISHNU PUDDLER) : Bìì Á{≤ø£ºs¡T≈£î ‘·–*+#·Tø=ì e] bı\+˝À <äeTTà #˚j·T&ÜìøÏ
Á|ü‘˚´ø£+>± ªªÄ+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ˙{Ï j·÷»e÷q´ |ü<∏äø£eTTμμ, ‹s¡T|ü‹ yês¡T s¡÷bı+~+#ês¡T. á j·T+Á‘êìï
˙{Ïì ì\« ñ+∫q bı\+˝À <äeTTàqT düeTs¡úe+‘·+>± #˚j·Te#·TÃqT. á j· T+Á‘·+˝À 36 ˝Ò<ë 40 ø£Ás¡T\T
ø£*– eTT+<äT≈£î ˝≤>∑&É+ e\q eT<Ûä´˝À neTs¡Ãã&çq cÕ|tº ‹]–, <ëì‘√ bÕ≥T neT]Ãq |ü\ø£\T ˝Ò<ë
‘Ó&ÉT¢qT Á‹|ü‘·T+~. Ç˝≤ Á‹ù|Œ|ü&ÉT eT{Ϻ eTT<ä›\qT ô|’øÏ ÁøÏ+ <ä≈£î ø£*j·TÁ‹|æŒ ∫\ø£&É+ e\q <äeTTà
HêD´‘· ô|+bı+~düTÔ+~, Ç˝≤ <äeTTà #˚dæq bı˝≤ìï |ü\ø£ düVü‰j·T+‘√ #·<äTqT #˚dæ 12`24 >∑+≥\T
ø£<ä|ü≈£î+&Ü ñ+∫ Äô|’ bı\+˝À Hê≥¢qT y˚düTø√yê*. Ç˝≤ #˚j·T&É+e\q e] Hê≥¢≈£î ø±e\dæq yÓT‘·Ô{Ï
bıs¡ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n+‘˚ø±ø£ e] kÕ>∑T˝À kÕ>∑T˙{Ï Ä<ë 40 XÊ‘·+ es¡≈£î eT]j·TT <äeTTà#˚ùd düeTj·TeTT
50 XÊ‘·+ es¡≈£î ‘·–Z+#·e#·TÃqì |ü]XÀ<ÛäHê|üPs¡«ø£+>± ìs¡÷|æ+#·ã&ç+~. Bì KØ<äT s¡÷. 18,000/`
qT+∫ 22,000/` es¡≈£î ñ+≥T+~
dæ. s√{Ày˚≥sY (ROTOVATOR) : s√{Ày˚≥s¡T yÓT≥º ùd<ä´+˝ÀH˚ ø±ø£ e]<äeTTà #˚j·T&ÜìøÏ düeTs¡úe+‘·+>±
yê&Ée#·TÃqT. Ç~ eTT+<äT $e]+∫q $<Ûä+>± Á{≤ø£ºs¡T/|üesY {Ï\¢sY jÓTTø£ÿ |æ.{Ï.z. cÕ|tº <ë«sê q&ÉT|üã&˚
j·T+Á‘·eTT BìøÏ neTs¡Ãã&çq ˇ+|ü⁄ ø£Ás¡\ |æ.{Ï.ˇ <ë«sê n+~q X¯øÏ Ô‘√ y˚>∑+>± ‹]– ‹|æŒ eT{Ϻ>∑&ɶ\qT
q÷]à ˙{Ï˝À ∫\ø£]düTÔ+~. Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\q e]Hê≥T¢≈£î ø±e\dæq <äeTTà HêD´‘· ô|]– ˙{Ïì
H˚\˝À|ü*øÏ Ç+øÏ b˛≈£î+&Ü |üP]Ô>± n]ø£&ÉT‘·T+~. n+‘˚ø±ø£ á s√{Ày˚≥sYqT yê&˚ |üø£å+˝À <äTøÏÿì
Hê>∑*‘√ <äTH˚ï nedüs¡+ ≈£L&Ü ñ+&É<äT. ø±ø£b˛‘˚ ˙{Ïì ì\« ñ+∫q bı\+˝À s√{Ày˚≥sY düVü≤j·T+‘√
Á{≤ø£ºsY/|üesY {Ï\¢sY yÓTT<ä{Ï π>s¡T˝À n+fÒ n‹ ‘·≈£îÿe y˚>∑+˝À <äeTTà yÓTT<ä\T ô|{≤º*. Ä ‘·s¡Tyê‘· y˚>∑+
ô|+∫ <äeTTà HêD´‘·qT ô|+#·e#·TÃ. Ç˝≤ #˚j·T&É+ eT÷\+>± e÷eT÷\T |ü<䛋‘√ b˛*ùdÔ 60 XÊ‘·eTT
düeTj·÷ìï, 40 XÊ‘·eTT kÕ>∑T˙{Ïì ‘·–+Z ∫, HêD´yÓTqÆ <äeTTàqT bı+<äe#·TÃqT. Bì KØ<äT s¡÷ˆˆ 1,00,000
es¡≈£î ñ+≥T+~.
&ç. |üfiËfl|ü⁄ <ä+‹ (DISC HARROW) : á |üfiËfl|ü⁄ <ä+‹ì yÓT≥º ùd<ä´+˝ÀH˚ ø±ø£, e]bı˝≤˝À¢ <äeTTà
#˚jT· &ÜìøÏ ≈£L&Ü düeTs¡eú +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. ø±ø£b˛‘˚, á |üfiflË |ü⁄ <ä+‘·T\˝À dæ+–˝Ÿ j·÷ø£Hå é &çdÿt Vü‰s√
(ˇπø es¡Tdü˝À neTs¡Ãã&çq |üfi≤fl\ <ä+‹) ì e÷Á‘·y˚T <äeTTàqT #˚j·T&ÜìøÏ yê&Ée˝…qT. Ç˝≤ n&ÉTdüT
bı\+˝À <äeTTà #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· #·<äTqT #˚ùd |ü\ø£qT yê&ç H˚\ ñ|ü ]‘·˝≤ìï #·<äTqT #˚j·T&É+ e] |ü+≥
˙{Ï j·÷»e÷q´+˝À #ê˝≤ eTTK´yÓTqÆ |üì. á |ü]ø£s+¡ <ë«sê kÕ>∑T ˙{Ïì 20% es¡≈î£ Ä<ë #˚jT· e#·TÃqì
ìs¡÷|æ+#·ã&çq~. |üfiËfl|ü⁄ <ä+‹ KØ<äT s¡÷. 30,000/`.
2. |ü∫Ãs=f…º ms¡Te⁄qT ø£*ù| Á{≤+|ü¢sY (TRAMPLER) :
¬s’‘ê+>∑+ e] bı\+˝À H˚\ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ b˛wüø±\T eT]j·TT eT{Ϻ uÛÖ‹ø£ |ü]e÷D≤\qT yÓTs¡T>∑T
|ü]#˚+<äT≈£î »qTeTT ˝Ò<ë J\T>∑\qT (˝Ò<ë) ¬s’‘·T≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñqï Ç‘·s¡ |ü∫Ãs=f…º ms¡Te⁄qT
ø£\T|ü&É+ |ü]bÕ{Ï. á |ü∫Ãs={Ϻ ms¡Te⁄¬ø’ |ü+&ç+#˚ H˚\˝À ø£*ù|+<äT≈£î <äTìï bı\+˝À ˙{Ïì ì\« ñ+∫
á Á{≤+|ü¢sYqT yê&Ü*. Bì˝À m&É¢ düVü‰j·T+‘√ q&çù|$ eT]j·TT Á{≤ø£ ºs¡T düVü‰j·T+‘√ q&çù|$ $&ç $&ç>±
s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. á Á{≤+|ü¢sY≈£î neT]Ãq bı&Éyê{Ï ø£‘·TÔ\T (uÒ¢&é ‡), |ü]ø£sêìï ˝≤–q|ü⁄&ÉT H˚\ô|’
|üs¡#·ã&çq |ü∫à Ä≈£îqT ø£‹Ô]+∫ eT{Ϻ˝À|ü\≈£î Á‘=≈£îÿ‘·÷ eT{Ϻì ø=+‘·es¡≈£î ‹s¡>∑ ‹|ü‘·T+~. Ç˝≤
354
Á{≤+|ü¢sYqT yê&ç |ü∫Ãs=f…º ms¡Te⁄qT ‘=+<äs¡>± eT{Ϻ˝ÀøÏ ø£\|ü&É y˚Tø±ø£ düeTs¡›e+‘·+>± ≈£îfi‚fl+<äT≈£î
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. s¬ ‘’ ê+>∑+ Bì Äø±s¡ ìsêàD≤\qT #·÷dæ bıs¡bÕ≥T‘√ e] <äeTTà≈£î #˚ùd j·T+Á‘·+>± yê&É&+É
@ e÷Á‘·+ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+ ø±<äT.
3. m. e] Á&ÉyéT d”&És¡T (DRUM SEEDER) :
e]ì, Hê≥¢ |ü<䛋˝À kÕ>∑T #˚j·T&É+ eTq sêÁwüº+˝À |ü]bÕ{Ï, ø±ø£b˛‘˚ á |ü<䛋øÏ m≈£îÿe ≈£L©\
ÄeX¯´ø£‘· m+‘·sTTHê nedüse¡ TT. s√E s√E≈£L ô|s¡T>∑T‘·Tqï e´ekÕj·T ≈£L©\ ø=s¡‘· e\¢ Hê≥¢ düeTj·T+˝À
s¬ ‘’ ê+>±ìï #ê˝≤ Çu“+<äT\≈£î >∑T]#˚dTü HÔ êïsTT. Ç˝≤ Çã“+<äT\ qT+&ç ãj·T≥ |ü&+˚ <äT≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>±
e] –+»\qT kÕfi¯fl˝À H˚sT¡ >± $‘·&Ô ÜìøÏ s¬ ‘’ ê+>∑+ düeTTK‘· #·÷|ü⁄‘·THêïs¡T. Ç˝≤ kÕfi¯fl˝À yÓTT\ø£ m‹Ôq e]
–+»\qT HêfÒ+<äT≈£î Á&ÉyTé d”&sÉ T¡ qT #ê˝≤ düeTs¡eú +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. á Á&ÉyTé d”&sÉ T¡ qT yÓTT≥ºyTÓ T<ä≥>±
n+‘·sê®rj·T e] |ü]XÀ<Ûäq dü+düú (IRRI) yê]#˚ s¡÷bı+~+#·ã&çq|üŒ{ÏøÏ, <ëìô|’ |ü]XÀ<Ûäq\qT »]|æ,
Bìì ô|ò’ãsY bÕ¢dæºø˘‘√ s¡÷bı+~+∫ ‘·>∑TyÓ’q #·Áø±\qT neT]Ã, <äeTTà#˚dæq bı\+˝À ≈£L&Ü n‹düT\Te⁄>±,
Ä&É ≈£L©\T ôd’‘·+ ˝≤π>+<äT≈£î M\T>± ì]à+#·ã&ç+~.
á Á&ÉyéT d”&És¡T <ë«sê ˇπø kÕ] mì$T~ es¡Tdü˝˝À kÕfi¯fleT<ä´ 20 ˝Ò<ë 25 ôd+.MT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À
$‘˚Ô+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. á Á&ÉyéT d”&És¡T q+<äT Hê\T>∑T dü÷úbÕø±s¡T&ÉT &Éu≤“\qT eT<Ûä´ uÛ≤>∑+˝À ‹]π>
cÕ|ü⁄º≈£î neT]Ã, á cÕ|ü⁄º≈£î Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ #·Áø±\qT neTs¡Ãã&ç ñ+≥T+~. eTqeTT Hê{≤\qT≈£îqï e]
$‹ÔHêìï 24 >∑+≥\T Hêqu…{Ϻ 12 >∑+ˆˆ eT+&Ó ø£{Ϻ, –+»\ qT+&ç yÓT T\≈£ Äs¡+uÛÑ<äX¯˝À |ü]ø£sêìøÏ
neT]Ãq Hê\T>∑T &Éu≤“\˝À ì+bÕ*. Ç˝≤ &Éu≤“\qT 3/4 es¡≈£î ì+|æ, |ü]ø£sêìï eTT+<äT>± <äeTTà#˚dæ
#·<äTqT #˚dæq bı\+˝À #·Áø±\ düVü‰j·T+‘√ |ü]ø£sêìøÏ neT]Ãq, #˚‹|æ&ç düVü‰j·T+‘√ ˝≤>∑&É+ e\q
#·Áø±\T ‹]– &Éu≤“\T ‹]–, &Éu≤“\≈£îqï s¡+Á<ë\ <ë«sê bı\+˝À es¡Tdü>± |ü&ÉT‘·T+~. á es¡Tdü\T
bÕ&Ée≈£î+&Ü bı\+˝À yês¡+ es¡≈î£ |ü\T#·{Ï ˙s¡T e÷Á‘·yT˚ ô|{≤º*. Ç˝≤ bı\+˝À ˙s¡T |ü\T#·>± ñ+&É&+É
e\q ø£\T|ü⁄ m≈£îÿe>± e#˚à neø±X¯+ ñ+&É&+É e\q, ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT ‘·>T∑ yÓ÷‘ê<äT˝À 5`6 e s√E\˝À
yê&É&É+ e\q düeTs¡úe+‘·+>± ø£\T|ü⁄qT ìyê]+|ü e#·TÃqT. Á&ÉyéT d”&És¡TqT ˝≤>∑&ÜìøÏ ˇø£s¡T, ˇø£s¡T
$‘·Ôq+ n+~+#·&ÜìøÏ nedüs¡eTT ø±e&É+ e\q e] HêfÒ Ks¡TÃ u≤>± ‘·–Z düTe÷s¡T s¡÷. 1500/` qT+&ç
s¡÷. 2000/` es¡≈£î Ä<ë#˚j·Te#·TÃqì |ü]XÀ<Ûäq\ <ë«sê ìs¡÷|æ+#·ã&ç+~. á Á&ÉyéT d”&És¡TqT
ñ|üjÓ÷–+∫ s√E≈£î 2`3 mø£sê\ e] Hê≥e#·TÃqT. Ç+‘˚ø±ø£ Hê≥T¢ es¡Tdü\˝À y˚j·T&É+ e\q es¡Tdü\
eT<Ûä´˝À ø£\T|ü⁄ rùd+<äT≈£î ø√H√M&És¡TqT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT. á $<Ûëq+˝À ¬s’‘·T\T
rdüTø=qe\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T bı\+ #·<Tä qT>± ñ+&ç ‘·≈î£ ÿe ‘·&ç bı\eT+‘ê ô|fÒ+º <äT≈£î M˝…’ ñ+&Ü* eT]j·TT
&Éu≤“\˝À qT+&ç –+»\T düÁø£eT+>± sê˝Ò+<äT≈£î M\T>± yÓTT\ø£ m≈£îÿe bı&Ée⁄ ˝Ò≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô |ü&É&É+
m+‘·sTTHê nedüs¡+.
_. e] HêfÒ j·T+Á‘ê\T (TRANSPLANTER) :
e] kÕ>∑T #˚ùd ¬s’‘ê+>∑+ e] Hês¡TqT Hês¡TeT&ç qT+&ç rdæ ‹]– Á|ü<Ûëq bı\+˝À Hê≥&ÜìøÏ
ø±e\dæq e´ekÕj·T ≈£L©\ <=s¡ø£ø£, dü]jÓÆTq düeTj·T+˝À Hê≥T¢ y˚j·T˝Òø£ #ê˝≤ Çã“+<äT\≈£î >∑T¬s’

355
 Hê≥T¢qT Çã“+~ø£s¡+>± eTT–düTÔHêïs¡T. BìøÏ eTTK´eTsTTq ø±s¡D+, e]Hê≥T¢ y˚j·T&É+ ÁX¯eT‘√ ≈£L&É≈£îqï
|üì eT]j·TT ãTs¡<ä˝À #˚j·Te\dæq |üì. e÷s¡T‘·Tqï JeqXË’* ô|s¡T>∑T‘·Tqï Ä]úø£ dæú‹ >∑‘·T\T, e]Hê≥T¢
HêfÒ≥Te+{Ï |üqT\qT #˚|ü≥º&ÜìøÏ düTeTTK‘·qT #·÷|ü&É+ ˝Ò<äT. Ç+<ä T≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± e]Hê≥T
j·T+Á‘ê\T Á|üy˚X¯ ô|≥º&É+ »]–+~. Bìì 25 dü+ˆˆ eTT+<äs¡H˚ Á|üy˚X¯ô|{Ϻq|üŒ{ÏøÏ eTq sêÁwüº+˝À n+‘·>±
s¬ ‘’ T· Ä<äsD¡ bı+<ä˝<Ò ìä #Ó|Œü e#·TÃqT. á e]HêfÒ j·T+Á‘·eTT, j·÷+Árø£sD ¡ ˝À eTT+<ä+» y˚dqæ |ü+C≤uŸ,
Vü≤sê´Hê eT]j·TT ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ e+{Ï sêÁcÕº\˝À nH˚ø£ |ü]XÀ<Ûqä \T #˚dqæ |üŒ{ÏøìÏ ÁbÕ#·Ts¡´+ e÷Á‘·+ n+‘·+‘·
e÷Á‘·yT˚ .
ø±ø£b˛‘˚ Ç|ü&ÉT eTq<˚X¯+˝À ‘·˝…‹Ôq e´ekÕj·T ≈£L©\ ˝Ò$Tì ¬s’‘ê+>±ìï á Hê≥¢ j·T+Á‘ê\ yÓ’|ü⁄
#·÷ùd˝≤ #˚düTÔqï~. á e] Hê≥T j·T+Á‘·+˝À eTTK´eTsTTq~ Hês¡T ô|+#·&É+. á Hês¡TqT bÕ¢dæºø˘ Á|ü‘˚´ø£
ÁfÒ\˝À >±ì ˝Ò<ë ìsê∆]+∫q |ü<䛑·T\ <ë«sê e÷Á‘·y˚T ô|+∫q Hês¡TqT j·T+Á‘·+<ë«sê HêfÒ+<äT≈£î
M\e⁄‘·T+~. á Hês¡TqT Hês¡TeT&ç˝À ≈£L&Ü bÕ¢dæºø˘ w”≥TqT |üs¡∫ <ëìô|’ |ü\T#·>± eT{Ϻì y˚dæ <ëì ô|’
yÓTT\¬ø‹Ôq e] $‘·ÔHê\qT #·*¢ |ü\T#·>± ˙s¡T‘√ ‘·&É|ü&É+ e\q Hês¡ TqT ô|+#·e#·TÃ. Ç˝≤ 15`20 s√E\
Hês¡TqT nq>± (12`15 ôd+{° MT≥s¡T¢ ô|]–q ‘·s¡Tyê‘·) ÁfÒ ø=\‘·\ ø£qT>∑TD+>± ø£‹Ô]+∫ j·T+Á‘·+
<ë«sê #ê˝≤ düeTs¡úe+‘·+>± á bÕ¢dæºø˘ |òæ˝Ÿàô|’ ô|+#·&É+˝À Çã“+<äT\‘√ bÕ≥T eT{Ϻ eT+<äeTT $‘·Ôq+
kÕ+Á<ä‘· dü]düe÷q+>± ñ+&˚≥T¢ #˚jT· &É+ #ê˝≤ ø£wyºü TÓ qÆ |üì BìøÏ Á|ü‘´· e÷ïj·T+>± ÁfÒ|<ü ‹›ä ì Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É
»]–+~. á |ü<䛋˝À bÕ¢dæºø˘ ÁfÒ\T düTe÷s¡T 600 Á>±ˆˆ\ eT{Ϻì ì+|æ Äô|’ $‘·ÔHêìï |üs¡∫ Äô|’ eT{Ϻ
eT]j·TT m≈£îÿe |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ ˝Ò<ë e]àø£+b˛düTº y˚j·T&É+ Äô|’ ˙s¡T ∫\ø£]+#·&É+ es¡≈£î ˇπø ø£H˚«j·TsY
j·T+Á‘·+ <ë«sê ìs¡«]Ô+#·e#·TÃqT. Ç˝≤+{Ï 80 ÁfÒ\T ˇø£ mø£sê bı˝≤ìøÏ ø±e*‡e⁄+≥T+~. á ÁfÒ\qT
bı\+˝À ˇø£ eT÷\q |ü\T#·{Ï ˙{Ïì ø£{Ϻ <ë+{À¢ e⁄+∫ 15 qT+∫ 25 s√E\T ô|+∫ Hês¡TqT j·T+Á‘·+
<ë«sê düeTs¡úe+‘·+>± Hê≥e#·TÃqT.
Hês¡T HêfÒ+<äT≈£î eTT+<äT bı˝≤ìï u≤>± <äeTTà #˚dæ, #·<äTqT #˚düTø√e&É+ #ê˝≤ eTTK´+ n+‘˚ø±ø£
bı˝≤ìï Äs¡u{… ≤º*. HêfÒ eTT+<äT |ü\T#·>± ˙s¡T ô|≥º&+É e\¢ e] Hês¡T HêfÒ j·T+Á‘·+ düT\Te⁄>± q&çù|+<äT≈£î
M\e⁄‘·T+~.
á j·T+Á‘·+ <ë«sê Hê{Ïq|ü⁄&ÉT 8 kÕfi¯fl˝À ˇπø e÷s¡T Hê≥&É+ »s¡T>∑T ‘·T+~. BìøÏ Á|ü‘˚´øÏ+∫
neT]Ãq y˚fi¯ófl˝≤+{Ï neT]ø£ ÁfÒ qT+&ç Hês¡TqT rdæ bı\+˝À Hê≥&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Çø£ b˛‘˚ kÕfi¯fl˝À
Hê≥T≈£î Hê≥T≈£î eT<Ûä´ düTe÷s¡T 14 qT+&ç 23 ôd+ˆˆ MT≥s¡T¢ ñ+≥T+~. á Hê≥T¢ |ü&˚ ˝À‘·TqT >∑eTì+∫
eTq≈£î ø±e\dæq $<ä+>± H˚\qT ã{Ϻ ˝À‘·T e÷s¡TÃø=H˚+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. á j·T+Á‘·+ <ë«sê s√E≈£î
2`6 mø£s¡eTT\T e]Hê≥¢qT y˚j·Te#·TÃqT. e´ekÕj·T ≈£L©\T Ks¡TÃ düTe÷s¡T 45 XÊ‘·+ ‘·>∑TZ‘·T+~. Bì
KØ<äT s¡÷. 2,75,000/` qT+&ç s¡÷. 18,00,000/` es¡≈£î ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ HêfÒj·T+Á‘·+ yê&˚+<äT≈£î
ñqï Çã“+<äT\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì kÕeT÷Væ≤ø£+>± ˇø£ Á>±eT+˝À ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT j·T+Á‘ê\qT
ñ+#·Tø=ì yê&É≥+ m+‘·sTTHê Ä<ëj·Tø£s¡+.

356
V. n+‘·s¡ ø£èwæøÏ yê&˚ |üìeTT≥T¢
|ü+≥ @<Ó’Hê n+‘·s¡ ø£èwæ #ê˝≤ eTTK´yÓTÆq Á|üÁøÏj·T Ç˝≤ n+‘·s¡ ø£èwæ #˚j·T&É+ e\¢ |ü+≥bı\+˝À
ø£\T|ü⁄ ìyê]+#·&yÉ T˚ ø±ø£ yÓTTø£ÿy˚fifl¯ <ä>sZ∑ ¡ H˚\qT >∑T\¢u≤πs $<Û+ä >± #˚dæ ‘·<ë«sê y˚fió¯ fl >±*ì |”\TÃø√e&˚yT˚
ø±ø£ u≤>± ˝À|ü*øÏ ÁbÕøÏ uÛÑ÷$T˝À|ü\ bıs¡\ ˝Àì ˙{Ïì düeTs¡úe+‘·+>± bı+<äT‘·T+~. n+‘˚ø±ø£ yÓT≥º
ùd<ä´+˝À nsTT‘˚ uÛÑ÷$T˝À|ü* bıs¡\qT+&ç düqï{Ï ˙{Ï s¡+Á<ë\ <ë«sê ˙s¡T yê‘êes¡D+˝ÀøÏ ≈£\TdüTÔ+~.
á$<Ûä+>± qwüºb˛j˚T ˙{Ïì n+‘·s¡ ø£èwæ <ë«sê n]ø£≥ºe#·TÃqT. ¬s’‘ê+>∑+ |ü\T $<Ûë\T>± n+‘·s¡ ø£èwæì
#˚kÕÔsT¡ . nq>± #˚‹ ‘=*ø£ qT+&ç Á{≤ø£sº T¡ es¡≈î£ ñ|üj÷Ó –+∫ #˚kÕÔsT¡ . á n+‘·s¡ ø£èwæ düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚j÷· \+fÒ,…
$‘·HÔ êìï kÕfi¯fl˝À $‘êÔ*. n|ü&˚ á n+‘·s¡ ø£èwæì j·÷+Árø£sD¡ #˚ùd+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. M{ÏjT· +Á‘ê\˝À
eTTK´eTsTTq$.
(m) ˝≤+>¥ Vü‰´+&É˝Ÿ M&És¡T :
kÕºsY M&És¡T, dæ+–˝Ÿ uÒ¢&ÉT M&És¡T, ø√H√M&És¡T, s√≥Ø M&És¡T yÓTT<ä˝…’q$. á |ü]ø£sê\qT ì\T#·Tqï
uÛÑ+–eT˝À ñ+&ç kÕfi¯fleT<Ûä´ ø£\T|ü⁄qT rj·T&Éy˚T ø±ø£ yÓTTø£ÿ\ y˚ fi¯fle<ä› H˚\>∑T\¢ u≤πs $<Ûä+>± #˚j·T&ÜìøÏ
Á|ü‘˚´ø£+>± s¡÷bı+~+#·ã&çq~. Bì‘√ mH√ïs¡ø±\ ø£Ás¡T\qT s¡÷bı+~+∫ yê&ÉTø√e#·TÃqT. á kÕºsY
M&És¡T ¬s+&ÉT |üfi¯fl#·Áø±\qT #·Á≥+˝À neT]à BìøÏ bı&É>±{Ï #˚‹ |æ&çì, ì\ã&ç ñ|üjÓ÷–+#˚ M\T>±
s¡÷bı+~+∫ ñ+{≤s¡T. Ç˝≤ ì\T#·Tqï ã+–eT˝À |üì #˚j·T&É+ e\q, |üìøÏ ø±e\dæq ÁX¯eT n‹ ‘·≈£îÿe
nedüs+¡ ñ+≥T+~. ˇø£ eTìwæ Bì düV‰ü j·T+‘√ s√E≈£î 0.25`0.4 mø£sê\T n+‘·s¡ ø£èwæ düeTs¡eú +‘·+>±
#˚j·Te#·TÃqT. n+‘˚ø±ø£ e+>∑Tø=ì ‘=*ø£‘√ #˚ùd ÁX¯eTqT b˛*ùdÔ düT e÷s¡T 50 XÊ‘·+ ‘·≈£îÿe ÁX¯eT‘√
|üP]Ô#j ˚ T· e#·TÃqT.
(_) m&É¢‘√ q&çù| n+‘·s¡ ø£èwæøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ j·T+Á‘ê\T :
1. >∑T+≥÷s¡T / ˇ+>√\T Hê>∑* : Ç~ m&É¢ düVü‰j·T+‘√ |üì#˚ùd n+‘·s¡ ø£èwæøÏ >±qT s¡÷bı+~+∫q
|ü]ø£s¡eTT. Bì˝À eT÷&ÉT ø£Ás¡T\T ˇø£ #·Á{≤ìøÏ _–+∫ á #·Á≥eTT ¬s +&ÉT #·Áø±\ ô|’ neT]Ã, m<äT›\T
düT\Te⁄>± ˝≤π>+<äT≈£î M\T>± ì]à+#ês¡T. á ø£Ás¡T\ n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+ ˝À u≤‘·T ø±*ì b˛* eT{Ϻì ø£~|æ
ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ô|ø£*+#˚ $<Ûä+>± ñ+≥T+~ á ≈£Ás¡T\ eT<ä´ <ä÷s¡+ |ü+≥ kÕfi¯fl eT<Ûä´ <ä÷sêìï ã{Ϻ
e÷s¡TÃø=H˚+<äT≈£î M\T>± s¡÷bı+~+#ês¡T. á ø£Ás¡T\ eT<Ûä´ #·Á≥+ #·Áø±\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç q&ÉTe&É+ e\q,
m<äT›\≈£î ÁX¯eT #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. á |ü]ø£s¡+‘√ düTe÷s¡T >∑+≥≈£î 0.36 qT+&ç 0.4 mø£s¡eTT\T n+‘·s¡ ùd<ä´+
#˚jT· e#·TÃqT.
2. 3 ˝Ò<ë 5 ø£Ás¡T\ Hê>∑* : á Hê>∑* Á|ü‘˚´ø£+>± m<䢑√ ˝≤π>+<äT≈£î s¡÷bı+~+#·ã&çq$ á Hê>∑*˝À
3 ˝Ò<ë 5 ø£Ás¡T\T ˇø£ #·Á{≤ìøÏ _–+∫ yê{Ï eT<ä´ <ä÷s¡+ kÕfi¯fl eT<Ûä´ <ä÷sêìï nqTdü]+∫ e÷]à n+‘·s¡
ø£èwæ#˚j·T&ÜìøÏ M\T>± s¡÷bı+~+∫ ñ+≥T+~. n+<äTe\q @ |ü+≥¬ø’Hê n+‘·s¡ø£èwæ #˚ùd+<äT≈£î
düeTs¡úe+‘·+>± yê&É>∑\+. Bì˝À #·Áø±\T s¡÷bı+~+#·q+<äTe\q >∑+≥≈£î 0.25 qT+&ç 0.3 mø£s¡eTT\T
e÷Á‘·y˚T ùd<ä´+ #˚j·T>∑\<äT.

357
(dæ). ôd\Œ¤Áb˛ô|˝Ÿ¶ M&És¡T : Bì˝À 3 qT+∫ 5 ôV≤#Y.|æ. &ûõ˝Ÿ Ç+»qTqT #·Á≥+ô|’ _–+∫ Ä X¯øÏÔì u…\Tº
<ë«sê yÓqTø£ s¡÷bı+~+#·ã&çq s√≥Ø M&És¡TqT eT]j·TT M&És¡T eTT+<ä T≈£î q&çù|+<äT≈£î #·Áø±\qT neT]Ã
#·Áø±\qT Á‹ù|Œ $<Ûä+>± neTs¡Ãã&ç ñ+≥T+~. ø±ø£b˛‘˚ Bì y˚>∑eTT #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. Bì˝À ø£Ás¡T\qT |ü+≥
kÕfi¯¢ eT<Ûä´ <ä÷sêìï ã{Ϻ e÷s¡TÃø=ì nìï s¡ø±\ |ü+≥ kÕfi¯fl˝À n+‘·s¡ø£èwæøÏ M\T>± e÷s¡TÃø=H˚+<äT≈£î
M˝…’‘·T+~. Bìì ∫qï ¬s’‘·T\T ‘·≈£îÿe ÁX¯eT‘√ ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT ùd<ä ´+ (e´ekÕj·T+) #˚ùd+<äT≈£î M\T>±
s¡÷bı+~+#·ã&çq~. Bì <ë«sê >∑+≥≈£î 0.15 qT+&ç 0.25 mø£se¡ TT\T n+‘·sø¡ è£ wæ #˚jT· e#·TÃqT. Ç~ø±ø£
5`6.5 ôV≤#Y.|æ. Ç+»qT düVü‰j·T+‘√ H˚s¡T>± ø£Ás¡T\qT q&ÉT|üã&˚ j·T+Á‘·eTT. Bì y˚>∑eTT m≈£îÿe eT]j·TT
>∑+≥≈£î 1 mø£s¡eTT es¡≈£î n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·Te#·TÃqT. M{Ï KØ<äT s¡÷. 52,000/` qT+&ç s¡÷. 56,000/`
es¡≈£î ñ+≥T+~. BìøÏ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq #·Áø£eTT\T ˝Òq+<äTq j·T+Á‘êìï ìj·T+Á‹+#·&É+ ø£wüº+ n+<äTe\q
j·T+Á‘·+ eTT+<äT≈£î b˛e&ÜìøÏ ìπs›•+∫q #·Áø±\T e⁄qï j·T+Á‘·eTT düT\Te⁄>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
&ç. Á{≤ø£ºs¡T düVü‰j·T+‘√ kÕfi¯fl˝À n+‘·s¡ùd<ä´+ #˚ùd j·T+Á‘·+ :
n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·T&É+ <ë«sê mH√ï ñ|üjÓ÷>±\T ñqï|üŒ{ÏøÏ yÓT{º uÛÑ ÷$T˝À ‘·|üŒìdü], m+<äTø£+fÒ
n+‘·sø¡ è£ wæ <ë«sê ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT ‘=\–+#·&yÉ T˚ ø±ø£, kÕfi¯fl eT<Û´ä ˝À uÛ÷Ñ $Tì >∑T\¢ u≤s¡Ã&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
á Á|üÁøÏj·T <ë«sê |ü&ɶ es¡¸+ ˝Ò<ë kÕ>∑T ˙s¡T u≤>± Ç+øÏ yÓTTø£ÿ y˚s¡¢≈£î n+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+‘˚ø±ø£
n+~+∫q b˛wüø±\qT yÓTTø£ÿ y˚s¡¢ es¡≈£î #˚] eè<ë ø±≈£î+&Ü ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. á n+‘·s¡ùd<ä´+ yÓT≥º
ùd<ä´+˝À nsTT‘˚ esê¸\T ˝Òq|ü&ÉT |ü+≥ u…≥≈º î£ >∑Ts¬ q’ |ü⁄&ÉT uÛÑ÷$T˝À|ü* ‘˚eT düqï{Ï >={≤º\ <ë«sê Ä$¬s’
|ü+≥ eT]ø±düÔ ˙{Ï j·T<ä›&çøÏ >∑T¬s’j˚T´ neø±X¯+ ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ n+‘·s¡ø£èwæ <ë«sê Ä Hêfi≤\qT |üP&çÃ
‘·<ë«sê uÛÑ÷$T˝À|ü* ‘˚eTqT ì\T|ü⁄ ø=H˚+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~.
á |ü]ø£s¡+ Á{≤ø£ºs¡T |æ.{Ï.z. düVü‰j·T+‘√ ¬s+&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT kÕfi¯flqT ˇπøe÷s¡T #˚ùd+<äT≈£î
M\e⁄‘·T+~. Bì KØ<äT s¡÷. 70,000/` ne⁄‘·T+~. Bì <ë«sê s√E≈£î 6 mø£s¡eTT\T es¡≈£î n+‘·s¡ø£èwæ
#˚j·Te#·TÃ.ø±ø£b˛‘˚ áj·T+Á‘·+ yê&˚+<äT≈£î |ü+≥qT kÕfi¯fl |ü<䛋˝À e÷Á‘·y˚T Hê{Ï ñ+&Ü* eT]j·TT
kÕfi¯fleT<ä´ 20 ôd+.MT >±ì n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+&Ü*.
VI. bı\+˝À kÕ>∑T ˙{Ïì Ä<ë#˚ùd |üìeTT≥T¢
bı\+ ‘·j·÷Ø˝À ø=ìï y˚T˝…’q yÓTfi¯≈£îe\T bÕ{Ï+#·&É+ <ë«sê eT]j·TT dü¬s’q |üìeTT≥T¢ yê&É&É+ <ë«sê ≈£L&Ü
kÕ>∑T ˙{Ïì 20`40 XÊ‘·eTT Ä<ë #˚j·Te#·TÃqT. á Á|üÁøÏj·T˝À yê&É e\dæq |üìeTT≥¢qT |ü]o*ùdÔ:
uÒdqæ *düsº T¡ (BASIN LISTER) : á |ü]ø£sêìï yÓT≥º ùd<ä´+˝À mø£ÿ&É |ü&qç es¡¸|⁄ü ˙{Ïì nø£ÿ&ÉH˚ yê&˚+<äT≈£î
Á|ü‘˚´ø£+>± s¡÷bı+~+∫q |ü]ø£s¡+. Ç~ bı\+˝À Hê{Ïq kÕfi¯flqT $TqVü‰ bı\eT+‘ê ø±\Te\T eT]j·TT
>∑≥T¢ #˚j·T&ÜìøÏ düeTs¡úe+‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. á |ü]ø£s¡+˝À neTs¡ Ãã&çq MT≥ bı\+˝À eT{Ϻì Á‘=y˚«
ø£Ás¡TqT øÏ+<ä≈£î ô|’øÏ eTs¡\Ã&É+ e\q eT{Ϻì ø=~› ø=~›>± rdæ ∫qï ∫qï >∑T+‘·\T>± #˚düTÔ+~. Ç˝≤ #˚dæq
ø±\Te≈£î n&ÉT¶ø£≥º ≈£L&Ü y˚düTÔ+~. yÓT≥º uÛÑ÷eTT\˝À |ü+≥ es¡Tdü\qT $TqVü‰sTT+#·Tø=ì bı\eT+‘ê
#˚j·T&É+ e\q >∑T+‘·\˝À |ü&˚ nø±\ es¡¸|ü⁄ ˙s¡T ì\« ñ+&ç. Ä ˙s¡T Á|üø£ÿH˚ ñqï yÓTTø£ÿ\≈£î m≈£îÿe ø±\+
n+<äTu≤≥T˝À ñ+≥T+~.
358
bÕ¢døºæ ˘ eT˝ŸÃ y˚ùd j·T+Á‘·eTT : ø=‘·Ô e´ekÕj·T $<ÛëHê\˝À ‘˚eT Ä<ë#˚ùd bÕ¢døºæ ˘ eT*Ã+>¥ ˇø£{Ï eTTK´+>±
¬s’dt¶ u…&é (m‘·ÔsTTq eT{Ϻ uÀ<Ó\) ô|’q |ü+&ç+#˚ |ü+≥\T eT]j·TT ≈£Ls¡>±j·T\T |üfi¯fl ‘√≥\ qT+&ç
|ü+≥\qT HêfÒ≥|ü&ÉT eT{Ϻ uÀ<Ó\qT y˚dü÷Ô <ëì‘√ bÕ≥T Á&ç|t ô|’|ü ⁄qT yê&ç |ü+&ç+#·&É+ |ü]bÕ{Ï. á
$<Ûä+>± eT{Ϻ uÀ<Ó\qT y˚ùd Äô|’ Á&ç|t ô|’|ü⁄qT eT]j·TT bÕ¢dæºø˘ w”{ŸqT |ü]∫, w”{Ÿ Á|üø£ÿq eT{Ϻ‘√ ø£|üŒ&É+
e+{Ï nìï |üqT\qT ˇπø kÕ] #˚j·T&É+ ø√dü+ s¡÷bı+~+∫q |ü]ø£s¡y˚T á bÕ¢dæºø˘ eT˝ŸÃ |ü]ø£s¡+. á
Á|üÁøÏj·T <ë«sê |ü+≥≈£î ˝Ò<ë yÓTTø£ÿ≈£î Ç∫Ãq ‘˚eT Ä$] ø±≈£î+&Ü |ü+≥ yÓTT<äfi¯fl˝ÀH˚ ñ+&ç
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. n+‘˚ø±ø£ ≈£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T e#˚Ã+<äT≈£î M\T ˝Ò≈£î+&Ü #˚düTÔ+~. Ç˝≤ ñ|üjÓ÷|ü&É&É+
e\q ø£\T|ü⁄rùd+<äT≈£î nj˚T´ Ks¡TÃqT ‘·–Z+∫ ˙{Ï ñ‘êŒ<äø£‘·qT ô|+#˚+<äT≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Bì˝À
neTs¡Ãã&çq #·Áø£+ <ë«sê ø±e*‡q <ä÷s¡+˝À >∑T+‘·\T #˚dæ yê{Ï˝À |ü+≥ ˝Ò<ë $‘·Ôq+ HêfÒ+<äT≈£î
M˝Ö‘·T+~.
Bì KØ<äT s¡÷. 71,000/` ñ+&ç e÷eT÷\T 35 ôV≤#Y|æ Á{≤ø£ºs¡T‘√ ˝≤π> +<äT≈£î M\T>±
s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. á |ü]ø£s¡+ <ë«sê 1 MT≥s¡T ˝Ò<ë 1.5 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë 2 MT. yÓ&É\TŒ>∑\ eT*Ã+>¥
w”≥TqT y˚j·Te#·TÃqT.
ÁùdŒj·TsY‡ :` (eT+<äT\T |æ∫ø±Ø #˚j·TT |ü]ø£s¡eTT)
|ü+≥ ~>∑Tã&ç nH˚ø£ $wüj·÷\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.n+<äT˝À n‹ eTTK´yÓTÆq~ |ü+≥qT HêX¯q+
#˚ùd |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ÁøÏ$Tø°≥ø±\ qT+&ç dü+s¡øÏå+#·Tø√e&É+. ÁùdŒj·TsY nqT á |ü]ø£s¡eTT ø£\T|ü⁄
ìyês¡D eT+<äT\qT, ms¡Te⁄\qT eT]j·TT |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT düe÷+‘· s¡+>± |æ∫ø±Ø #˚j·TT≥≈£î
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ÁùdŒj·TsY‡ ñ|üjÓ÷–+#˚ X¯øÏÔ Á|üø±s¡+ |ü\T $<ÛäeTT\T>± $uÛÑõ+#·ã&çq$. Hê´|t kÕ´ø˘
ÁùdŒj·TsY‡, |üesY ÁùdŒj·TsY‡, Á{≤ø£ºsY eTÚ+f…&é ã÷yéT ÁùdŒj·TsY ‡ yÓTT<ä˝…’q$. Hê´|t kÕ´ø˘ ÁùdŒj·TsY M|ü⁄q
‘·–*+#·T≈£îì m&ÉeT #˚‹‘√ ©esYqT ô|’øÏ øÏ+<äøÏ ø£~*+#·&É+ e\q {≤´+ø˘˝À |”&Éq+ @s¡Œ&ç |æ∫ø±Ø
#˚j·Te\dæq Á<äe+ Hêõ˝Ÿ <ë«sê dü÷ø£åà πsDTe⁄\T>± (‘·T+|üs¡T¢>±) e÷s¡ã&É‘êsTT. πsDTe⁄\ |ü]e÷D+
|”&Éq+ eT]j·TT Hêõ˝Ÿ MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
Hê´|t kÕ´ø˘ ÁùdŒj·TsY bı\+˝À |ü+≥ HêX¯q+ #˚j·TT |ü⁄s¡T>∑T\qT dü eTs¡∆e+‘·+>± m<äTs¡Tø√e&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Hê´|t kÕ´ø˘ ÁùdŒj·TsY <Ûäs¡ s¡÷ˆˆ 500`2500/`˝À e÷¬sÿ{Ÿ˝À <=s¡T≈£î#·Tqï~. |üesY
ÁùdŒj·TsY M|ü⁄q ‘·–*+#·T≈£îì m&ÉeT #˚‹ düVü‰j·T+‘√ eT+<äT ø±e\dæq Á|ü<˚X¯+˝À y˚j·Te#·TÃqT. |üesY
ÁùdŒj·TsY ô|Á{À˝Ÿ ˝Ò<ë øÏs√dæHé Ç+»Hé‘√ q&É|ãü &ÉT‘·T+~. á |ü]ø£se¡ TT e÷¬sÿ{Ÿ˝À s¡÷ˆˆ 5000`12,000/
` <Ûäs¡˝À \uÛÑ´eTe⁄‘·T+~. Á{≤ø£ºsY eTÚ+f…&é ã÷yéT ÁùdŒj·TsY Á{≤ø£ºsY düVü‰j·T+‘√ q&ÉT#·TqT. á |ü]ø£s¡eTT
Á{≤ø£ºsY yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À ø±e\dæq düeTj·T+˝À neTs¡TÃø√e#·TÃqT. á |ü]ø£s¡eTT Á{≤ø£ºsY |æ{Ïˇ düVü‰j·T+‘√
Á<äyêìï |æ∫ø±Ø #˚düTÔ+~. Bì <Ûäs¡ Á{≤ø£ºsY nX¯« ÁX‚DÏ eT]j·TT {≤´+ø˘ ¬øbÕdæ{° MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
VII. |ü+≥ ø√ùd j·T+Á‘ê\T (HARVESTING EQUIPMENT) :
eTTK´+>± e], >√<ÛäTeT |ü+≥qT düeTs¡úe+‘·+>± ø√ùd j·T+Á‘ê\T ñHêïsTT. M{Ï˝À ∫qï Ç+»qT‘√

359
q&ÉTdü÷Ô ø√ùd j·T+Á‘·+ Ø|üs¡T (Reaper) qT+&ç ô|<ä› ø£+u…’qsY (Combine Harvester) \ es¡≈£î
ñHêïsTT. ‘·<ë«sê |ü+≥qT ø√j·T≥y˚T ø±≈£î+&Ü |ü+≥ q÷]Œ&ç ≈£L&Ü M\e⁄‘·T+~. M{Ï <ë«sê s√EøÏ ˇø£
ôV≤ø±ºs¡T qT+&ç 10 ôV≤ø±ºs¡T\T es¡≈£î |ü+≥qT ø√j·Te#·TÃqT.
m. Ø|üs¡T eT]j·TT Ø|üsY ø£+u…’qsY (REAPER CUM BINDER) : e] ∫qï ø£eT‘ê\˝À |ü+&ç+∫q|ü⁄Œ&ÉT,
ô|<ä› ø£+u…’qsY\ e+{Ï j·T+Á‘ê\‘√ ø√dæ q÷]Œ&ç #˚j·T&É+ nkÕ<Ûä´+ (#ê˝≤ ø£wüº+). nBø±ø£ ø£+u…’qT\‘√
ø√j·T&É+ e\q düTe÷s¡T 40`50 XÊ‘·+ e] >∑&ç¶ bı\+˝À e~* y˚j·Te\dæedüTÔ+~. ∫qï düqïø±s¡T
¬s’‘·T\T Ç˝≤ e] >∑&ç¶ì qwüºb˛j˚T+<äT≈£î Çwüº|ü&És¡T. Ç+<äT≈£î>±qT nq>± ∫qï ø£eT‘ê\˝À eT]j·TT e]
>∑&ì¶ç qwübº ˛≈£î+&Ü ø√ùd+<äT≈£î Ø|üsT¡ ˝Ò<ë ø£+u…+’ &ÉsY s¡÷bı+~+#·ã&ç+~, Ç+<äT˝À Ø|üsqY T ñ|üj÷Ó –+#·&+É
<ë«sê e] |ü+≥qT >∑&綑√ u≤≥T ø√dæ ˇø£ÿ Á|üø£ÿ≈£î HÓ{Ϻ es¡Tdü>± ù|s¡TdüTÔ+~ Bìì rdüTø=ì Ä˝Ÿ Áø±|t
Á‘ÓwüsY <ë«sê >±ì ˝Ò<ë ≈£L©\‘√ ô|&É˝Ÿ Ä|üπs≥sY Á‘ÓwüsY ñ|üjÓ÷–+∫ q÷]Œ&ç #˚j·Te#·TÃqT. n<˚ Ø|üsY
ø£yéT u…’+&ÉsY nsTT‘˚ e] >∑&ç¶ì ø√dæ ø£≥º\T ø£{Ϻ bı\+˝À $&ÉTdü TÔ+~. Ç˝≤ ø£≥º\T ø£≥º&É+ e\q bı\+
qT+&ç q÷]Œ&ç #˚ùd düú˝≤ìøÏ düT\Te⁄>± #˚s¡Ãe#·TÃqT. n+‘˚ ø±ø£ <Û ëq´+ qwüºb˛≈£î+&Ü q÷]Œ&ç #˚j·T&É+
M\e⁄‘·T+~. á j·T+Á‘ê\ KØ<äT s¡÷ˆˆ 1,00,000/` Ø|üsY e÷Á‘·y˚T, n<˚ Ø|üsY ø£+u…’+&ÉsY nsTT‘˚
s¡÷.3,50,000/`. Bì kÕeTs¡ú´+ s√E≈£î 3 qT+∫ 5 mø£sê\T es¡≈£î düeTs¡úe+‘·+>± #˚j·Te#·TÃqT.
_. ø£+u…H’ ¶é Vü‰sπ «düsº Y (COMBINED HARVESTER) : á e]ø√ùd j·T+Á‘ê\˝À eTTK´+>± #·Áø±\qT neT]Ãq$
eT]j·TT u…\Tº (Track) #·Áø±\ <ë«sê q&ç#˚j·T+Á‘ê\T ñHêïsTT. #·Áø±\ ø√ùdj·T+Á‘ê\qT ‘˚ *ø£bÕ{Ï
H˚\˝À eT]j·TT ÇdüTø£XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+&˚ e]bı˝≤\˝À düeTs¡úe+‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. á j·T+Á‘êìï
q\¢πs>∑&ç H˚\˝À¢ nq>± #·Áø±\T ~>∑ã&çb˛j˚T H˚\˝À¢ yê&˚+<äT≈£î M\Tø±<äT. n<˚ u…\Tº #·Áø±\T ñqï
j·T+Á‘ê\qT @ H˚\˝ÀqsTTHê düeTs¡úe+‘·+>± yê&ç e], >√<ÛäTeT |ü+≥qT ø√dæ q÷]Œ&ç #˚j·Te#·TÃqT.
ø±ø£b˛‘˚ á j·T+Á‘ê\≈£î dü+e‘·‡s¡eTT bı&Ée⁄Hê |üì ñ+&Éq+<äTq |ü+ ≥ düeTj·T+˝À U≤∞>±
ñ+#·e\dæedüTÔ+~. á düeTj·T+˝À ¬s’‘·T≈£î ô|{Ϻq ô|≥Tºã&çqT+&ç nq>± 4 #·Áø±\˝À @ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë ˇø£
#·Áø±ìøÏ H˚\ô|’ |ü≥Tº <=]øÏHê |ü≥Tº düV‰ü j·T+‘√ |üìì |üP]Ô #˚j·T>∑\<äT nq>± nes√<ë\qT n~Û>$∑ T+#·>\∑ <äT.
Ä<ëj·T+ sê<äT. ø£qTø£ Ç{°e\ Á{≤ø£sº T¡ qT MT<ä ñ+∫, Á{≤ø£sº T¡ X¯ø‘ÔÏ √ q&ç|,æ U≤∞ düeTj·÷\˝À Á{≤ø£sº T¡ qT
e´ekÕj·T |üqT\≈£î yê&˚+<äT≈£î M\T>± s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. Bì KØ<äT s¡÷. 14 \ø£\å qT+&ç s¡÷. 16
\ø£\å T es¡≈î£ ñ+≥T+~.
Ç<˚ ø£+u…’Hé¶ Vü‰πs«düºs¡¢qT ø=~› bÕ{Ï e÷s¡TŒ\‘√ yÓTTø£ÿ C§qï |ü+≥qT ø√dæ q÷]Œ&ç #˚ùd+<äT≈£î ≈£L&Ü
yê&Ée#·TÃqT. j·T+Á‘êìï yê&ç yÓTTø£ÿ C§qï yÓTTø£ÿ‘√ bÕ≥T ø√dæ <ëì ‘·s¡Tyê‘· q÷]Ã yÓTTø£ÿ eT]j·TT ø£+øÏ
uÛ≤>±ìï bı&ç, y˚s¡T #˚dæ HêD´yÓTÆq yÓTTø£ÿC§qï $‘·ÔHê\qT e÷Á‘·y ˚T ˇø£ <ä>∑Zs¡ dü+#·T\ <ë«sê bı+<˚+<äT≈£î
M\e⁄‘·T+~. Ç<˚ j·T+Á‘êìï eTT+<ä] ø£≥ºsY u≤sYqT e÷]à e]ø√dæ q÷πsà j·T+Á‘·+>± yê&ÉTø=H˚+<äT≈£î
M˝…’q ìsêàD≤\T ≈£L&Ü e÷¬sÿ{Ÿ˝À \_ÛdüTÔHêïsTT. Bì KØ<äT s¡÷. 19 \ø£å\T.
e] >∑&ç¶ ø£≥º\T ø£fÒº j·T+Á‘·eTT :
eTq sêÁwü+º ˝À e] |ü+≥qT 60`70 XÊ‘·eTT ø£+u…H’ é Vü≤s¬ «düsº Y <ë«sê ø√dæ q÷]Œ&ç #˚jT· ã&ÉT‘·T+~.
360
ø±˙ Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\q bı\+˝À e~*y˚j·Tã&ɶ e] >∑&ç¶ì rdæ |üX¯óÁ>±dü+>± yê&É&É+ #ê˝≤ ÁX¯eT‘√
≈£L&çq~ eT]j·TT m≈£îÿe ≈£L©\ nedüs+¡ |ü&TÉ ‘·T+~. Ç+<äTe\q ˇø√ÿkÕ] e]>∑&ì¶ç bı\+˝À ø±˝ÒÃj·T&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ qwüºb˛≈£î+&Ü, bı\+˝À |ü&çq >∑&ç¶ì rdæ ø£≥º\T ø£fÒº+<äT≈£î M\T>± á j·T+Á‘·eTTqT
s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~. á j·T+Á‘·eTT Á{≤ø£sº T¡ |æ.{Ï.z. düV≤ü j·T+‘√ q&ÉT|üã&ÉT‘·T+~. á j·T+Á‘·eTT‘√
e] >∑&ç¶ ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± ø£≥º\T ø£≥ºã&ÉT‘·T+~. ˇø£ s¡ø£+˝À ø£≥º\T >∑T+Á&É+>± #·T≥º\T>± #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
eTs=ø£ s¡ø£+˝À >∑&ç¶ì #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+>± ø±ì ˝Ò<ë Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+>± ø±ì ø£≥º\qT #˚dæ bı\+˝À
e<äT\T‘·T+~. á j·T+Á‘·+˝À eTTK´+>± ø£˝…ø£ºs¡T, u…’+&ÉsY/sêeTsY, nHé˝À&ÉsY nH˚ |ü]ø£sê\T+{≤sTT.
y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T\qT uÛÑ÷$T qT+&ç rùd j·T+Á‘ê\T :
á y˚s¡TX¯q>∑ eTq sêÁwüº+˝À e] ‘·s¡Tyê‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq |ü+≥. á |ü +≥qT eTTK´+>± esê¸<ë]‘·
ÁbÕ+‘ê\˝À (yÓT≥º ùd<ä´+) y˚j·T&É+ |ü]bÕ{Ï. á esê¸<ë]‘· ÁbÕ+‘ê\˝À |ü+≥ ∫e] <äX¯˝À ñqï|ü⁄&ÉT
es¡¸+|ü&øÉ £ |ü+≥qT rùd+<äT≈£î #ê˝≤ ø£w|ºü &ü Hç ê ≈£L&Ü s¬ ‘’ T· |ü+≥qT #˚õøÏÿ+#·Tø√˝Ò&TÉ . n≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· \˝À
uÛÑ÷$T qT+&ç y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥qT y˚s¡T #˚dæ bı+<ä&É+ #ê˝≤ eTTK´yÓ TÆq |üì. Bìì y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T\qT |”πø
j·T+Á‘·+ <ë«sê düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«]Ô+#·e#·TÃqT.
nq+‘· >∑T+≥ø£ : nø±s¡+˝À ñ+&˚ uÒ¢&ÉTqT ˝Ò<ë ˇπø uÒ¢&ÉT ˇø£ #·Á{≤ìï neTs¡Ãã&ç Bìì q&ç|æq|ü⁄&ÉT
düTe÷s¡T 30 ôd+.MT. ˝À‘·T≈£î ‘Óπ>≥T¢ ì]à+#·ã&çq~. Bì <ë«sê düeTj·T+ eè<Ûëø±≈£î+&Ü düeTs¡úe+‘·+>±
y˚s¡TX¯q>∑qT ø±j·T\qT uÛÑ÷$T qT+&ç y˚s¡T #˚j·Te#·TÃqT. Ç+‘˚ø±ø£ ‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\˝À nsTT‘˚ >∑T+≥ø£≈£î
neT]Ãq uÒ¢&ÉT <ë«sê ≈£L&Ü ø=~›bÕ{Ï ìsêàD≤‘·àø£+>± e÷s¡TŒ\ <ë«sê ˝À‘·T≈£î #˚] y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥qT
düeTs¡eú +‘·+>± uÛ÷Ñ $T qT+&ç yÓTTø£ÿ\qT y˚sT¡ #˚jT· e#·TÃqT. Bì <ë«sê >∑+≥≈£î ˇø£ mø£sê es¡≈î£ y˚sT¡ X¯q>∑
|ü+≥qT y˚s¡T#˚j·Te#·TÃqT.
y˚s¡TX¯q>∑ rdæ <äT*ù| j·T+Á‘·eTT (DIGGER CUM WINDROWER) : á j·T+Á‘·eTT Á{≤ø£ºs¡T yÓqTø£
‘·–*+#·Tø=ì, |æ.{Ï.z qT+&ç X¯øÏÔì rdæø=ì q&ÉT|üã&ÉT‘·T+~. á j·T +Á‘·+ Bì˝À bı+<äT|üs¡∫q ª$μ
Äø±s¡|ü⁄ uÒ¢&ÉT uÛÑ÷$T˝ÀøÏ ~– Á{≤ø£ºs¡T eTT+<äT≈£î q&çù|≥|ü⁄Œ&ÉT uÒ¢&ÉT yÓ&É\TŒ≈£î |ü+≥qT düTe÷s¡T 25 ôd+.
MT≥s¡¢ es¡≈£î Ä e∫Ãq |ü+≥ ` yÓTTø£ÿ\qT ‹]π> ÇqT|ü }dü\ uÛ≤>∑+˝À #˚] ‘·<ë«sê yÓTTø£ÿ≈£î n+≥T≈£îqï
eT{Ϻì <äT*|æ yÓqTø£ es¡Tdü>± ≈£î|üŒ>± y˚düTÔ+~. BìøÏ ñqï ª$μ Äø±s¡|ü⁄ uÒ¢&ÉT yÓ&É\TŒqT e÷s¡TÃø=H˚
$<Ûä+>± s¡÷bı+~+∫ ñ+{≤s¡T. H˚\s¡ø±ìï ã{Ϻ Á{≤ø£ºs¡T nX¯«|ü⁄X¯øÏÔì ã{Ϻ, es¡Tdü\ eT<Ûä´ <ä÷sêìï ã{Ϻ
e÷s¡TÃø√e*‡e⁄+≥T+~. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\q ø±j·T\T ‘Ó– uÛ÷Ñ $T˝À $T–*b˛≈£î+&Ü ñ+{≤sTT. á |ü]ø£sêìï
yê&É{≤ìøÏ eTTK´+>± |ü+≥qT es¡Tdü\˝À $‘·eÔ \dæ ñ+≥T+~. es¡Tdü\˝À ˝Òøb£ ˛‘˚ á |ü]ø£s+¡ yê&çq≥¢sTT‘˚
|ü+≥ qwüº+ »]π> neø±X¯+ ñ+~.
á j·T+Á‘·+ KØ<äT s¡÷. 1,68,000/` Bìì ñ|üjÓ÷–+∫ |ü+≥ rùd|ü⁄&ÉT Á{≤ø£ºs¡TqT yÓTT<ä{Ï π>s¡T˝À
e÷Á‘·y˚T q&ÉT|üe\dæ ñ+≥T+~. n˝≤ ø±ø£b˛‘˚ ª$μ uÒ¢&ÉT ô|’øÏ ˝Òdæ yÓTTø£ÿ\qT e÷Á‘·y˚T ø£‘·Ô]+∫ ø±j·T\T
uÛ÷Ñ $T˝À $T–*b˛j˚T Á|üe÷<äeTT ñqï~. ø±e⁄q á j·T+Á‘êìï düeTs¡e∆ +‘·+>± yê&Ü\+fÒ ø=ìï yÓTfi¯≈î£ e\T
bÕ{Ï+#·e\dæ ñ+≥T+~.
361
y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T\qT y=*#˚ j·T+Á‘·eTT : |ü+≥ |ü+&ç+∫q ‘·s¡Tyê‘· #Ó≥Tº qT+&ç ø±j·T\qT y=*#˚ Á|üÁøÏj·T
#˚˝≤ eTTK´yÓTÆq~ eT]j·TT düTìï‘·yÓTÆq Á|üÁøÏj·T. nq>± ø±j·T\qT #Ó≥Tº qT+&ç y˚s¡T #˚j·T&É+ ≈£L©\
<ë«sê #˚kÕÔsT¡ . nø£ÿ&É Ç˝≤ s¬ ‘’ T· ≈£L©\ô|’ Ä<Ûës¡|&ü &É +É e\q, düø±\+˝À |ü+&ç+∫q |ü+≥ rdüTø=q˝Òøb£ ı‘·Tqï
H˚|ü<Ûä´+˝À ‘·|üŒqdü] ¬s’‘·T j·T+Á‘ê\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ edüTÔ+~. ø=+<äs¡T y˚s¡TX¯q>∑ #Ó≥¢qT sêsTT ˝Ò<ë
ø£{Ϻ <äT+>∑≈£î ø=≥º&É+ <ë«sê ø=~›>± y˚>∑+>± #˚j·T>∑\s¡T ø±ø£b˛‘˚ Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\q ø±j·T\T ø=~›bÕ{Ï
<Óã“≈£î >∑T¬s’ ‘·<ë«sê |ü|ü⁄Œ yÓTT\¬ø‘˚Ô dü«uÛ≤yêìï qcÕºb˛j˚T neø±X¯+j·TTqï~. Bì KØ<äT düTe÷s¡T
s¡÷.1,55,000/`. q÷]Œ&ç, ÁbÕ+‘êìï ã{Ϻ ‘·>∑TyÓTÆq $<ÛëHêìï ne\+_+#·e\dæ ñ+≥T+~. y˚s¡TX¯q>∑
#Ó≥Tº qT+&ç y˚s¡T#˚ùd j·T+Á‘ê\qT |ü]o*ùdÔ eTTK´+>± eT÷&ÉT s¡ø±\ j·T+Á‘ê\THêïsTT. n$
1. y˚s¡TX¯q>∑ Ádæº|üŒsY 2. y˚sT¡ X¯q>∑ m+&ÉTø£f\º… qT+&ç y˚sT¡ #˚ùd j·T+Á‘·+
3. y˚s¡TX¯q>∑ |ü∫Ãø£f…º\ qT+&ç y˚s¡T #˚ùd j·T+Á‘·+ 4. y˚s¡TX¯q>∑ |ü|ü⁄Œy√*#˚ j·T+Á‘·+
1. y˚s¡TX¯q>∑ Ádæº|üŒsY : á j·T+Á‘·+ ANGRAU <ë«sê s¡÷|üø£\Œq #˚j·T&É+ »]–+~. á j·T+Á‘·+
Ç<äs› T¡ >±ì ˝Ò<ë eTT>∑TsZ T¡ ≈£L©\T X¯q>∑ ø£≥\º qT ø£≥Tºø=ì ‹]π> eè‘êÔø±s¡|⁄ü Á&ÉyTé ô|q’ e⁄+∫q|ü⁄Œ&ÉT,
‹]π> Á&ÉyéTô|’ ñqï ÇqT|üø=ø°ÿ\qT y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T\qT ‘êøÏ, #Ó≥Tº qT+&ç ø±j·T\qT y˚s¡T #˚düTÔ+~.
Ç˝≤ #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT ≈£L©\ <ë«sê ø±j·T\qT y˚sT¡ #˚ùd+<äT≈£î ø±e\dæq ˇ‹Ô&ìç e÷Á‘·yT˚ ñ|üj÷Ó –+∫
düeTs¡úe+‘·+>± ø±j·T\qT #Ó≥Tº qT+&ç y˚s¡T #˚j·Te#·TÃ.
á j·T+Á‘êìï 2 ôV≤#Y.|æ. yÓ÷{≤s¡T <ë«sê >±ì 1.1`3 ôV≤#Y.|æ Ç+»Hé düV‰ü j·T+‘√>±ì
q&çù|≥T¢ neT]ø£qT ø£*–+∫ ñ+{≤s¡T. á j·T+Á‘êìøÏ y˚sT¡ X¯q>∑ yÓTTø£ÿ\qT |ü≥Tºø=H˚yês¡T ø±≈£î+&Ü
düVü‰j·T ì$T‘·Ô+ nq>± y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥qT n+~#·&É+ ø√dü+ Ç<ä›s¡T ≈£L©\T nedüs¡+ ñ+≥T+~.
Bì kÕeTs¡ú´+ 100`125 πø.J\T ˇø£ >∑+≥ düeTj·T+˝À #˚j·T>∑\<äT.
á j·T+Á‘·+ <ë«sê eT+∫ HêD´yÓTÆq ø±j·T\qT bı+<äe#·TÃqT. ø±˙ á j·T+Á‘êìï
ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À 5 eT+~ ≈£L©\ nedüs¡+ ñ+&É&É+ e\q ô|<ä› bı˝≤\ |ü +≥q÷]Œ&çøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT. Bìì ∫qï, düqïø±s¡T ¬s’‘·T\T, mø£ÿ&Ó’‘˚ ¬s’‘·T ≈£î≥T+u+ e´ekÕj·T |üqT\≈£î
‘√&ÉŒ&ÉT‘ês√ yê] #ê˝≤ düeTs¡eú +‘·+>± yê&˚+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. Bì KØ<äT s¡÷.80,000/` es¡≈î£
ñ+≥T+~.
2. Á&Ó’bÕ&é Á‘ÓwüsY (m+&ÉT y˚s¡TX¯q>∑ ø£≥º\qT+&ç ø±j·T\T y˚s¡T #˚ùd j·T+Á‘·eTT) : Ç~ m+&çq ø£≥ºqT
nq>±, y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥qT rdæ bı\+˝À ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT s√E\ bÕ≥T m+&çq |ü+≥qT+&ç ø±j·T\T
y˚s¡T #˚j·T&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. n+f… |ü+≥ ø√‘· düeTj·T+˝À m≥Te+{Ï esê¸\T ñ+&Éø£
ø√dæq |ü+≥qT bı\+˝ÀH˚ ñ+∫ u≤>± m+&çq ‘·s¡Tyê‘· nq>± m+&ÉT ø£f…ºqT+&ç j·T+Á‘·+ <ë«sê
ø±j·T\qT y˚s¡T #˚ùd+<äT≈£î düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. nq>± nq+‘·|ü⁄s¡+, ø£s¡÷ï\T
e+{Ï õ˝≤¢\˝À nq>± áXÊq´ ãTT‘·T|üeHê\ Á|üuÛ≤e+ ˝Òì ÁbÕ+‘ê\˝À ñ|ü jÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
á j·T+Á‘·+ Á{≤ø£ºsY |æ.{Ï.z X¯øÏÔ düVü‰j·T+‘√ø±ì ˝Ò<ë 5 ôV≤#Y.|æ.>∑\ Ç+»Hé ˝Ò<ë

362
 yÓ÷{≤sY düVü‰j·T+‘√ >±ì q&çù|+<äT≈£î M\T>± s¡÷bı+~+∫ ñ+{≤s¡T. á j·T+Á‘·+ q&çù|+<äT≈£î
nq>± m+&ÉTX¯q>∑ ø£≥º\qT j·T+Á‘·+˝À y˚j·T&ÜìøÏ ˇø£s¡T n+~+#·&ÜìøÏ Ç<ä›s¡T ≈£L©\ nedüs¡+
ñ+≥T+~. á j·T+Á‘·+ <ë«sê >∑+≥≈£î 500 πøJ\ es¡≈£î bı+<äe#·TÃqT. á j·T+Á‘êìï |ü∫ÃX¯q>∑
ø£≥º\qT+&ç ø±j·T\T y˚s¡T#˚j·÷&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É<äT.
3. Á|òüwt bÕ&é Á‘·wüsY (|ü∫à y˚s¡TX¯q>∑ ø£≥º\ qT+&ç ø±j·T\qT y˚s¡T #˚ùd j·T+Á‘·+) : á j·T+Á‘·+ ≈£L&Ü
Á{≤ø˘sº Y düV‰ü j·T+‘√>±ì ˝Òø£ 7.5`10 ôV≤#Y.|æ. >∑\ Ç+»Hé‘√ >±ì q&çù|+<äT≈£î M\T>± s¡÷bı+~+#·ã&ç
ñ+≥T+~.ø±ø£b˛‘˚ á j·T+Á‘·+˝À neT]Ãq Á&ÉyéT eT]j·TT ø±Héπøyé |ü∫à #Ó≥¢qT ôd’‘·+ q÷]Ã
ø±j·T\qT y˚s¡T #˚ùd≥T¢ s¡÷|üø£\Œq #˚j·Tã&ç ñ+≥T+~. á j·T+Á‘·+ <ë«sê ø±j·T\qT y˚s¡T
#˚j·T&ÜìøÏ q\T>∑Ts¡T ≈£L©\ nedüs¡+ ñ+≥T+~. nq>± ø£≥º\qT j·T+Á‘· +˝À y˚j·T&ÜìøÏ ˇø£s¡T
yê]øÏ n+~+#·&ÜìøÏ Ç<ä›s¡T ≈£L©\T eT]j·TT ø±j·T\qT ãdüÔ˝ÀøÏ ì+|æ y˚s¡T #˚j·T&ÜìøÏ ˇø£s¡T
nedüs¡+ ñ+≥T+~.
á j·T+Á‘êìï ñ|üjÓ÷–+∫ ø±j·T\T y˚s¡T #˚j·T&ÜìøÏ n|ü⁄Œ&˚ rdæq |ü∫ à y˚s¡TX¯q>∑
ø£≥º\T e÷Á‘·y˚T ñ|üjÓ÷–+#·e\dæ ñ+≥T+~. ˝Òì |üø£å+˝À ‹]π> r>∑ Á‘·wæ+>¥ Á&ÉyéT≈£î #·T≥Tºø=ì
ø±j·T\T |ü–* qwüº+ »]π> Á|üe÷<ä+ ñqï~. á j·T+Á‘êì ñ|üjÓ÷–+∫ |ü∫à ø£f…º <ë«sê düTe÷s¡T
>∑+≥≈£î 250`300 πøJ\ es¡≈£î ø±j·T\qT y˚s¡T #˚j·Te#·TÃqT. á Á|üÁøÏj·T˝À |ü∫Ãy˚s¡TX¯q>∑ ø£fÒºqT
j·T+Á‘·+˝À y˚jT· &É+ e\q ø±j·T\‘√ bÕ≥T Ä≈£î\T ≈£L&Ü y˚sT¡ #˚jT· ã&ç j·T+Á‘·+˝À ñ‘·ŒqïeTj˚T´
>±* <ë«sê yÓqTø£ uÛ≤>∑+ qT+&ç ‘√j·Tã&ÉT‘·T+~. Ç~ |ü∫ÃÄ≈£î nsTTq+<äTq yê{Ïì |üX¯ó<ëD≤øÏ
ì\«|üs¡T#·Tø=ì yê&ÉTø√qe#·TÃqT. Bì KØ<äT s¡÷.1,68,000/`
4. y˚s¡TX¯q>∑ |ü|ü⁄Œ ˇ*#˚ j·T+Á‘·+ ( Groundnut- Decorticator) : y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T\qT+&ç
|ü|ü⁄Œy√*#Ó+<äT≈£î m≈£îÿe düeTj·TeTT eT]j·TT m≈£îÿe ≈£L©\T ø±e\dæ ñ+≥T+~. BìøÏ >±qT
düeTs¡úe+‘·+>± eT]j·TT y˚>∑+>± |üì#˚ùd j·T+Á‘ê\qT s¡÷bı+~#·&É+ »]–+~. á j·T+Á‘ê\˝À
¬s+&ÉT s¡ø±\T :
m. #˚‹‘√ q&çù| y˚s¡TX¯q>∑ ˇ*#˚ j·T+Á‘·eTT
_. yÓ÷{≤s¡T‘√ q&çù| y˚s¡TX¯q>∑ ˇ*#˚ j·T+Á‘·eTT
m. #˚‹‘√ q&çù| y˚sT¡ X¯q>∑ ˇ*#˚ j·T+Á‘·eTT : á j·T+Á‘·eTT ∫qï düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚
$<Ûä+>± s¡÷bı+~+#·ã&çq~. á j·T+Á‘êì nìï s¡ø±˝…’q y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T\qT+&ç |ü|ü⁄Œy√*#Ó+<äT≈£î
dü«\Œe÷s¡TŒ\‘√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Bì˝À s√E≈£î 40 πøJ\T ˝Ò<ë 80 πøJ\T ø±j·T\qT
y√\T#·Tø=qe#·TÃqT.
_. yÓ÷{≤s¡T‘√ q&çù| y˚s¡TX¯q>∑ ˇ*#˚ j·T+Á‘·eTT : Ç+<äT˝À >∑+≥≈£î 25 πøJ\ qT+&ç 250 πøJ\
|ü|⁄ü ŒqT y√*#Ó+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. Bì˝À d”&é Á&ÉyTé eT]j·TT ø±Héπøyé eT<ä´ <ä÷sêìï ø±j·T\ |ü]e÷D≤ìïã{Ϻ
e÷]à düeTs¡úe+‘·+>± q÷]Œ&ç #˚j·Te#·TÃqT. BìøÏ j·T+Á‘·+ |ü]e÷Hêìï ã{Ϻ 1 ˝Ò<ë 2 ôV≤#Y.|æ.
yÓ÷{≤s¡T ˝Ò<ë Ç+»Hé düVü‰j·T+‘√ q&ÉT|üã&ÉT‘·T+~.
363
#Ói≈£î kÕ>∑T˝À j·÷+Árø£sD¡
#Ói≈£î HêfÒ j·T+Á‘·eTT\T 3 s¡ø±\T n$ :
1. #Ói≈£î eTT#ÓÃ\T ($‘·qÔ + ø=s¡≈î£ ) q]πø j·T+Á‘·eTT
2. #Ói≈£î eTT#ÓÃ\T HêfÒ j·T+Á‘·eTT
3. ã&é ∫|t |ü<‹∆ä <ë«sê ô|+∫q yÓTTø£ÿ\T (#Ói≈£î Hês¡T) HêfÒ j·T+Á‘·eTT
1. #Ói≈£î eTT#ÓÃ\T ($‘·qÔ + ø=s¡≈î£ ) q]πø j·T+Á‘ê\T :
á |ü<‹∆ä <ë«sê #Ói≈£îqT eTTø£ÿ\T>± (eT÷&ÉTø£fi¢¯ eTT#ÓÃ\T>±) #˚‹ø£‘T· \Ô ‘√ q]øÏ Äô|’ bı\+
‘·j÷· Ø ‘·sT¡ yê‘· uÀ<Ó\≈£î s¬ +&ÉT yÓ|’ ⁄ü ˝≤ ≈£L©\ <ë«sê ñ+∫ yÓTT\ø£ m‹Ôq ‘·sT¡ yê‘· eT{Ïìº m>∑<√j·T&É+
|ü]bÕ{Ï. Ç˝≤ ø±≈£î+&Ü ‹]π> ø£‹ìÔ neT]Ãq j·T+Á‘·eTTqT ñ|üj÷Ó –+∫ n‹düT\Te⁄>±, ø±e\dæq |ü]e÷D+˝À
#Ói≈£îqT ø£‹· ]Ô +#·e#·TÃqT. á j·T+Á‘êìï ñ|üj÷Ó –+∫ n‹ y˚>+∑ >± #Ói≈£î $‘·HÔ êìï ‘·j÷· s¡T #˚jT· e#·TÃqT.
á |ü<‹∆ä ˝À #Ói≈£îqT q]πø+<äT≈£î eT]j·TT ‘·j÷· s¡sTTq bı\+˝À |ü]#˚+<äT≈£î e´ekÕj·T ≈£L©\T nedüs+¡ .
2. #Ói≈£î eTT#ÓÃ\T HêfÒ j·T+Á‘·eTT (SET PLANTER) :
#Ói≈£îqT eTT&ÉT ø£qTï\ eTTø£ÿ\T>± #˚dæ yê{Ïì uÀ<Ó\˝À kÕfi¯fl˝À eT<Û´ä <ä÷sêìï ã{Ϻ es¡Tdü>±
|üs#¡ &· +É Ä ‘·sT¡ yê‘· kÕfi¯fl eT<Û´ä ˝À ñqï ø±\«\˝À kÕ>∑T ˙{Ïì n+~+∫ |ü+≥qT ô|+#·&+É |ü]bÕ{Ï. Ç<˚
ø±≈£î+&Ü yÓTTø£ÿ\ Á|üøÿ£ uÛ≤>∑+˝À ms¡Te⁄\qT y˚jT· &É+ |ü]bÕ{Ï. #Ói≈£î y˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· kÕfi¯fl eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D ø=s¡≈î£ , ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT |æ∫ø±Ø #˚kÕÔsT¡ . Ç˝≤ Á|ü‹ |üìì y˚sT¡ y˚sT¡ >± e´ekÕj·T ≈£L©\
<ë«sê #˚ùd ã<äT\T bı\+˝À kÕfi¯fl eT<Û´ä <ä÷sêìï ã{Ϻ uÀ<Ó\T ø±\«\T y˚jT· &É+, #Ói≈£îqT eT÷&ÉT ø£qTï\
eTTø£ÿ\T #˚jT· &É+, yê{Ïì bı\+˝À |üs#¡ &· +É , s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· &É+, ø£\T|ü⁄ eT+<äT |æ∫ø±]
#˚jT· &É+ e+{Ï nìï |üqT\qT ˇπø ˇø£ #Ói≈£î eTT#ÓÃ\T HêfÒ j·T+Á‘·+ <ë«sê #˚jT· e#·TÃ. á j·T+Á‘êìï
q&çù|+<äT≈£î 45 ôV≤#Y.|æ {≤Áø£sº T¡ nedüse¡ Te⁄‘·T+~. á j·T+Á‘êìï {≤Áø£sº T¡ 3 bÕsTT+{Ÿ Væ≤#Y <ë«sê
‘·–*+#·Tø=ì |æ.{Ï.ˇ. cÕ|ü⁄qº T neTs¡TÃø=ì Á{≤ø£sº T¡ qT q&É|&ü +É <ë«sê yÓTT<ä{Ï >π sY eT]j·TT ˝À&é >π sY qT
e÷Á‘·yT˚ yê&ÉTø=ì |ü]ø£sêìï eTT+<äTøÏ q&É|&ü +É <ë«sê, ÁøÏ+<ä neTs¡Ãã&çq s¬ +&ÉT s¬ ø£ÿ\ ]&És® T¡ <ë«sê
ø±\Te\T eT]j·TT uÀ<Ó\qT bı\+˝À ì]àdüT+Ô ~. á ø±\Te\T eT]j·TT uÀ<Ó\ eT<Û´ä <ä÷sêìï nedüsêìï
ã{Ϻ e÷πsÃ+<äT≈£î á j·T+Á‘·+˝À neT]ø£ ø£*Œ+#·ã&ç ñ+≥T+~. »+≥ kÕfi¯flø£sTT‘˚ 2 n&ÉT>∑T\,e÷eT÷\T
s¬ ‘’ T· á j·T+Á‘êìï yê&˚+<äT≈£î Ç<äs› T¡ ≈£L©\ nedüs+¡ . yês¡T j·T+Á‘·+ô|’ neT]Ãq ≈£îØÃ\ô|’ ≈£Ls=Ãì
#Ói≈£î >∑&\É qT ñ+#˚ ÁfÒ qT+&ç ˇø√ÿ #Ói≈£îqT n&ÉT>∑TuÛ≤>∑+˝À ñqï >∑sê≥T <ë«sê ˝À|ü\ ñ+#·&+É <ë«sê,
ÁøÏ+<ä ñqï ‹]π> ø£‹Ô #Ói≈£îqT ø£‹]Ô +∫ eTTø£ÿ\T>± #˚dæ j·T+Á‘·+ @s¡Œ]∫q ø±\Te\˝À |üsT¡ #·T‘·T+~. Ä
‘·sT¡ yê‘· yÓ+≥H˚ #Ói≈£îqT eT{Ï‘º √ ø£|Œæ Äô|’ á eT{Ïìº >∑{>ºÏ ± H=øÏÿ yÓTT\ø£ m‘·&Ô ÜìøÏ nqTe⁄>± #˚dTü +Ô ~.
á $<Û+ä >± #Ói≈£î eTTø£ÿ\qT bı\+˝À ìØí‘· kÕfi¯fl˝À HêfÒ+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. Ç˝≤#˚jT· &É+‘√
bÕ≥T ø±e\dæq s¡kÕj·TìøÏ ms¡Te⁄\qT kÕfi¯fl˝À y˚dqæ #Ói≈£î Á|üøÿ£ q |ü&≥˚ T¢ #˚dTü +Ô ~. á s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄
Hê≥T¢ y˚ùd+<äT≈£î ≈£Ls¡TÃqï e´øÏÔ ≈£îØà n&ÉT>∑ uÛ≤>∑+˝À ñqï ô|f…˝º À y˚jT· e\dæ edüT+Ô ~. ÁøÏ+~ neT]Ãq

364
 MT≥ <ë«sê (fluted roller metering mechanism) ms¡Te⁄ |ü+|æD° yÓ÷‘ê<äTì ìsêú]+#· e#·TÃqT.
á |ü]ø£s+¡ eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À ñ+&˚ >={≤ºìï (6 Ç+#·T\ |æ.$.dæ ô||’ ⁄ü ) ˇø£ s¡kÕj·Tìø£ Á<äyêìï ì\«
ñ+#˚+<äT≈£î {≤´+ø˘>± yê&ç n+<äT˝Àì Á<äyê´ìï ÁøÏ+<ä neTs¡Ãã&çq >=≥º+ <ë«sê kÕfi¯fl eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À
ñqï bı\+ô|’ |æ∫ø±] #˚dæ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. |æ∫ø±] #˚jT· ã&˚ _+<äTe⁄\T ô|<ä$› >±
ñ+&ç ø£\T|ü⁄ eT+<äT |æ∫ø±]øÏ e÷Á‘·yT˚ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
á $<Û+ä >± #Ói≈£î HêfÒ≥|ü⁄&ÉT #˚jT· e\dæq Hê\T>∑T eTTK´yÓTqÆ |üqT\qT ˇπø j·T+Á‘·+ <ë«sê
eT]j·TT ˇπø düeTj·T+˝À düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#· e#·TÃqT. á j·T+Á‘·eTT KØ<äT s¡÷.2.5 \ø£\å T ñ+&ç
s¬ +&ÉT kÕfi¯fl˝À y˚ùd+<äT≈£î Ç<ä]› ≈£L©\ <ë«sê düTe÷s¡T s√E≈£î 4 mø£sê\T HêfÒ+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~.
3. #Ói≈£î Hês¡T HêfÒ j·T+Á‘·eTT (BUDCHIP PLANTER) :
#Ói≈£î |ü+≥ nH˚ø£ #ÓiT≈£î HêfÒ Ä<ÛäTìø£ |ü<ä∆‘·T\qT ne\+_+#·&É+ <ë«sê m≈£îÿe
~>∑Tã&ÉT\qT bı+<ä&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. á |ü<‘∆ä T· \˝À ã&é∫|t |ü<‹∆ä ì ne\+_+∫ kÕ>∑T #˚jT· &É+ e\q
nH˚ø£ ˝≤uÛ≤\T bı+<äe#·TÃqì |ü]XÀ<Ûqä \ <ë«sê ‘˚*+~. á|ü<‹∆ä ˝À eTTK´+>± #Ói≈£î ø£qTï\qT e÷Á‘·yT˚
ø£‹]Ô +∫ yê{Ïì ÁfÒ\˝À Hês¡TqT 30 s√E\ qT+&ç 45 s√E\T ô|+∫ Ä ‘·s¡Tyê‘· bı\+˝À H˚sT¡ >±
Hê≥T‘ês¡T. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\q $‘·HÔ êìøÏ ø±e\dæq #Ói≈£î yÓ÷‘ê<äT >∑D˙j·T+>± ‘·>T∑ ‘Z T· +~. n<˚ ø±ø£ á
ø£DT|ü⁄\T rdæq #Ói≈£îqT u…\+¢ #˚jT· &ÜìøÏ ø±ì ˝Ò<ë bÕø£+ #˚jT· &ÜìøÏ >±ì yê&É&+É e\q #Ói≈£î eè<Ûë
nj˚T´ neø±X¯+ ˝Ò<Tä . Ç+‘˚ ø±ø£ á |ü<‹∆ä ˝À Hês¡TqT ùw&é HÓ{Ÿ ÁøÏ+<ä ô|+∫ Ä ‘·sT¡ yê‘· Á|ü<ëÛ q
bı\+˝ÀìøÏ e÷s¡Ã&É+ <ë«sê e+<ä XÊ‘·+ yÓTT\ø£‘√ düe÷q+>± bı\+˝À yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘q· T bÕ{Ï+#·ã&É&yÉ T˚
ø±ø£ 1 HÓ\qT+&ç 1 1/2 HÓ\\ es¡≈î£ Á|ü<ëÛ q bı\+˝À |ü+≥ ø±\+ ‘·–+Z #·e#·TÃqT. ‘·<ë«sê Á|ü<ëÛ q
bı\+˝À |ü+≥qT ô|+#·&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡TÃqT ‘·–+Z #·e#·TÃqT eT]j·TT kÕ>∑T˙{Ï e´j·T+ ‘·–Z |ü+≥˝À ˙{Ï
kÕeTs¡´ú + ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ø£b˛‘˚ á |ü<‹›ä ˝À HêfÒ+<äT≈£î s¬ ‘’ T· kÕfi¯fl eT<Û´ä <ä÷sêìï 4`5 n&ÉT>∑T\≈£î ô|+∫
ø±\Te\T #˚dæ ì]›wyºü TÓ qÆ yÓTTø£ÿ≈£î ∫qï >∑T+‘·\T #˚dæ <ëì˝À Hê≥e\dæ sêe&É+ e\q ≈£L©\T e+–
ÁX¯$T+#·e\dæedüT+Ô ~. Bì e\q n~Ûø+£ >± Ks¡TÃ #˚jT· e\dæ edüT+Ô ~. Ç+<äT e\q ø=+‘· eT+~ s¬ ‘’ T· \T á
|ü<‹∆ä ì ne\+_+#·&ÜìøÏ düTeTTK‘· #·÷|ü&+É ˝Ò<Tä . á ÁX¯eTqT <äèwæ˝º À ñ+#·Tø=ì Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>±
e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ yês¡T #Ói≈£î Hês¡T HêfÒ j·T+Á‘êìï ø=ìï e÷s¡TŒ\T #˚dæ ‘·sT¡ yê‘· #Ói≈£î Hês¡TqT
HêfÒ+<äT≈£î Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. Ç~ ˇø£ Á{≤ø£sº T¡ ‘√ q&ÉT|üã&˚ j·T+Á‘·eTT. á Hês¡T HêfÒ j·T+Á‘êìï |ü]o*ùdÔ
eTTK´+>±
* ì]›wºü kÕfi¯fl <ä÷s¡+˝À ø±\«\T #˚ùd s¬ +&ÉT s¬ ø£ÿ\ ø£Ás¡T,
* ø±\«˝À HêfÒ yÓTTø£ÿ\T eT<Û´ä <ä÷sêìï ìπs•› +#˚ neT]ø£,
* yÓTTø£ÿ HêfÒ≥|ü&ÉT ø±e\dæq ˙{Ï düs|¡ süò ê (düTe÷s¡T 200 $T.©.)
* ø±e\dæq ms¡Te⁄ düs|¡ süò ê »s¡>&∑ ÜìøÏ nqTe⁄>± s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~.
á j·T+Á‘·eTT yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À neT]Ãq s¬ +&ÉT ≈£îØÃ\˝À ≈£Ls=Ãì #Ói≈£î Hês¡TqT eTT+<äT

365
uÛ≤>∑+˝Àì ÁfÒ\T neT]ø£ qT+&ç rdæ ‹]– >∑T+≥\˝À (s¡+Á<Ûë\˝À) y˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. j·T+Á‘·+ <ë«sê
‘ÓsT¡ eã&çq kÕfi¯fl˝À Hês¡T yÓTTø£ÿqT y˚jT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ ‘ÓsT¡ eã&çq kÕfi¯fl˝À >=≥º+ qT+&ç ˙s¡T
yÓ\Te&ç yÓTTø£ÿ (Hês¡T) ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À ì+|æ Äô|’ yÓqø£ uÛ≤>∑+˝À neTs¡Ãã&çq s¬ +&ÉT s¡ã“s¡T #·Áø±\ <ë«sê
yÓTTø£ÿ Á|üøÿ£ eT{Ïìº H=øÏÿ yÓTTø£ÿ <äè&Û+É >± bı\+˝Àñ+&˚ $<Û+ä >± Hê≥&É+ Cs¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ b˛ùd ˙{Ï˝À
ø±e\dæq yÓ÷‘ê<äT˝À ms¡Te⁄\qT Á<äe s¡÷|ü+˝À ø£*|æ yÓTTø£ÿ y˚fifl¯ ≈£î n+~+#·&+É <ë«sê ms¡Te⁄ $ìjÓ÷>∑
kÕeTsêú´ìï >∑D˙j·T+>± ô|+#·e#·TÃqT.
Ç˝≤ yÓTTø£ÿ Hê{Ï ˙s¡Tb˛dæ ms¡Te⁄ n+~+#· >∑\ neT]ø£\T $&ç$&ç>± ø±\«\T #˚ùd s¬ +&ÉT s¬ ø£ÿ\
ø£Ás¡T\T #ÛÁ· {≤ìøÏ neTs¡Ãã&ç ñ+≥T+~. á ø£Ás¡T\ <ä÷sêìï ø±e\dæq kÕfi¯fl <ä÷sêìï ã{Ϻ e÷s¡TÃø=H˚+<äT≈£î
M\T>± ø±¢+|ü⁄\ düV‰ü j·T+‘√ #ÛÁ· {≤ìøÏ _–+#·ã&ç ñ+≥T+~.nq>± 2 n&ÉT>∑T\ qT+&ç 5 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+
es¡≈î£ kÕfi¯fleT<Û´ä <ä÷s¡+ @s¡Œs¡#· e#·TÃqT. kÕfi¯fl˝À yÓTTø£ÿ≈£î yÓTTø£ÿ≈£î eT<Û´ä <ä÷sêìï Hês¡T y˚ùd >∑sê≥T˝Àì
eT÷‘· ‘ÓsT¡ #·Tø=H˚ düeTj·÷ìï ã{Ϻ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. á <ä÷s¡+ ìπs•› +#·&+É #ÛÁ· ≥+˝À _–+∫q |üfifl¯
(Gear wheel) #·Áø±\ neT]ø£ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+~. á |üfifl¯ #·Áø±\qT e÷s¡Ã&É+ <ë«sê j·T+Á‘·+ ÁøÏ+<ä
uÛ≤>∑+˝À bı+~+|üã&çq #·Áø£+ (Groundwheel) eT]j·TT |ü\T#·Áø±\ ìwüŒ‹Ô Ä<Ûës¡+>± eT÷‘· ‘Ós#¡ T· ø=ì
>∑sê≥T˝À y˚dqæ yÓTTø£ÿqT ø±\«\˝ÀìøÏ |ü&˝˚ ≤ #˚dæ ø±e\dæq <ä÷sêìï düeTq«j·T |üsT¡ düT+Ô ~. nq>± kÕfi¯fl˝À¢
15 ôd+.MT. qT+&ç 50ôd+.MT. es¡≈î£ yÓTTø£ÿ≈£î yÓTTø£ÿ≈£î eT<Û´ä <ä÷sêìï ìπs•› +#·e#·TÃqT.
á |ü]ø£sêìï yê&É&+É <ë«sê #Ói≈£î Hês¡T Hê≥&ÜìøÏ ≈£L©\≈£î nj˚T´ Ks¡TÃqT düTe÷s¡T 5 y˚\
s¡÷bÕj·T\ es¡≈î£ ‘·–+Z #·e#·TÃqT. Ç+‘˚ ø±ø£ ã&é ∫|t |ü<‹∆ä <ë«sê e#˚à ˝≤uÛ≤\qT düeTs¡‘ú ‘· √ bı+<äe#·TÃqT.
eT]j·TT #Ói≈£î ø√ùd j·T+Á‘êìï yê&˚+<äT≈£î M\T>± 4 n&ÉT>∑T\T ˝Ò<ë m≈£îÿe kÕfi¯fl eT<Û´ä <ä÷sêìï
ìπs•∆ +#·e#·TÃ. á $<Û+ä >± #Ói≈£î kÕ>∑T |üP]Ô j·÷+Árø£sD¡ ≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
#Ói≈£î q]πø (ø√fÒ)º j·T+Á‘·eTT (SUGAR CANE HARVESTER) :
á j·T+Á‘·+ #Ói≈£î |ü+≥qT q]øÏ ô|’ Ä≈£îqT y=*∫ eT]j·TT |ü+≥qT Ä≈£îqT y˚sT¡ #˚d,æ #Ói≈£îqT
eTTø£ÿ\qT e÷Á‘·yT˚ Á{≤ø£sº T¡ (infield tractor) \˝À ì+ù|+‘· es¡≈î£ #˚dTü +Ô ~. Bì˝Àì n~Ûø£ nX¯«|ü⁄ X¯øÔÏ
>∑\ 70 qT+&ç 230 ôV≤#Y.|æ.\ es¡≈î£ X¯øÔÏ >∑\ Ç+»qTqT ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê |ü+≥ qs¡ø&£ yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü
Ä≈£îqT y˚sT¡ #˚d,æ #ÓiT≈£î eTTø£ÿ\T #˚dæ Á≥sTT\sY\˝ÀøÏ møÏÿ+#·&É+ es¡≈î£ düeTs¡eú +‘·+>± á j·T+Á‘·+
|üì#˚dTü +Ô ~. n+‘˚ø±ø£ |ü+≥ Ä≈£î\qT y˚sT¡ #˚dæ yê{Ïì ∫qï ∫qï eTTø£ÿ\T>± (1μμ`2μμ) #˚dæ bı\+˝À
|üsT¡ düT+Ô ~. Ç+<äT e\q á ∫qï eTTø£ÿ\T eT˝ŸÃ>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü &É yÉ T˚ ø±ø£, á Ä≈£îqT H˚\˝À ø£*ù|+<äT≈£î
M\e⁄‘·T+~. Ç˝≤ #Ói≈£î Ä≈£îqT eTTø£ÿ\T #˚dæ H˚\˝À ø£\T|ü&+É <ë«sê H˚\ dü«uÛ≤e+ ô|’ eT+∫ e÷s¡TŒ\T
dü+uÛ$Ñ +∫ ùd+Á~j·T ‘·‘«· + ô|]– H˚\˝À ø±s¡“qT XÊ‘·+ ô|]– ~>∑Tã&ÉT\qT ô|+#·&+É ˝À ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
á #Ói≈£î q]πø j·T+Á‘·+ eTTK´+>± eTT+<ä] uÛ≤>∑+˝À #Ói≈£îqT H˚\ø£T düe÷+‘·s+¡ >± q]πø+<äT≈£î
‹]π> ø£‘T· \Ô T s¬ +&ÉT |üfi≤fl\ô|’ neT]à ˇø£<ëìø=ø£{Ï e´‹πsø£+>± ‹]– ø£‹]Ô düT+Ô ~. Ç˝≤ ‹]π> ø£‘T· \Ô e<ä≈› î£
|ü+≥qT HÓ≥&º ÜìøÏ X¯+K±ø±s¡+˝À ñqï ô|<ä› s¬ +&ÉT dü÷bú Õ\T ‹s¡T>∑T‘·÷ j·T+Á‘·+ eTT+<äT≈£î ø£~*q|ü⁄Œ&ÉT
bı\+˝À |ü+≥qT ø£‘T· \Ô ô|ø’ Ï HÓ≥Tº‘T· +~. á ø£~˝Ò ø£‘T· \Ô düeTT<ëj·T|ü⁄ |üfi≤fl\ m‘·TqÔ T, y˚>±ìï, #ÛÁ· ≥+
366
m‘·TqÔ T e÷s¡Ã&ÜìøÏ ôV≤’ Á&Ü*ø˘ |ü+|ü⁄\qT, yê{Ïì ìj·T+Á‹+#˚ MT≥\T j·T+Á‘êìï q&çù| Á&Óe’ s¡T <ä>sZ∑ ¡
neTs¡Ãã&ç ñ+≥T+~. yê{Ïì ñ|üj÷Ó –+∫ bı˝≤ìï ã{Ï,º |ü+≥qT ã{Ϻ j·T+Á‘·+˝À ø±e\dæq e÷s¡TŒ\qT
#˚dæ düeTs¡eú +‘·+>± #Ói≈£îqT qs¡ø>£ \∑ T>∑T‘ês¡T. á j·T+Á‘êìøÏ eTT+<äT uÛ≤>∑+˝À #Ói≈£î n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À
ø=fÒº neT]ø£‘√ u≤≥T ô|’ uÛ≤>∑+˝À ‹]π> ø£‘T· \Ô qT #Ói≈£î ô|’ uÛ≤>∑+˝Àì yÓTT<ä\T Ä≈£î\qT ø·‹]Ô +#·&+É
»s¡T>∑T‘·T+~
á j·T+Á‘·+ s¬ +&ÉT s¡ø±\T
1. #·Áø±\‘√ s¡÷bı+~+∫q #Ói≈£î q]πø j·T+Á‘·+
2. u…\Tº (track) #·Áø±\‘√ s¡÷bı+~+∫q #Ói≈£î q]πø j·T+Á‘·+
á s¬ +&ÉT j·T+Á‘ê\ |üìrs¡T ˇπø $<Û+ä >± ñHêï M{Ï kÕeTs¡´ú + yê{Ï˝À ÇeT&ÉÃã&ç Ç+»qT <ëì
nX¯«|ü⁄ X¯øôÔÏ |’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~.
#Ói≈£î #Ó‘qÔ· T bı&ç #˚ùd j·T+Á‘·+ (TRASH SHREDDER) :
#Ói≈£î |ü+≥ ˇø£e÷s¡T |ü+≥qT rdüTø=ì eTs¡T<ëeTT |ü+≥>± (ø±]Ù|ü+≥)>± s¬ +&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT
kÕs¡T¢ rdæø=H˚ $<Ûëq+ eTq sêÁwü+º ˝À e⁄+~. á eTs¡<ëeTT |ü+≥ ô|+#·&ÜìøÏ eTT+<äT nq>± #Ói≈£î eTTK´
|ü+≥qT ø√dæq ‘·sT¡ yê‘· bı\+˝À ñqï #Ó‘Ô· (#Ói≈£î Ä≈£î\, |ü+≥ neX‚cÕ\T) qT ø±*à kÕfi¯fleT<ä´ uÛ≤>±ìï
<äTqï&É+ |ü]bÕ{Ï. eTTqTà+<äT |ü+&ç+#˚ |ü+≥≈£î ˝≤uÛ+Ñ nì s¬ ‘’ T· øÏ ‘Ó*dæq|üŒ{ÏøÏ ≈£L&Ü á #Ó‘qÔ· T uÛ÷Ñ $T˝ÀìøÏ
#˚sá &ÜìøÏ düs¬ q’ |ü<‹∆ä ˝Ò≈î£ +&Ü ø±*Ãy˚dTü HÔ êïs¡T. á $<ÛëHêìï ne\+_+#˚+<äT≈£î #Ói≈£î #Ó‘qÔ· T eTTø£ÿ\T>±
#˚dæ |ü<‹∆ä ˝À 3 n&ÉT>∑T\T ˝Ò<ë #Ói≈£î q]πø $TwüqTqT yê&˚+<äT≈£î M\T>± 4 ˝Ò<ë 5 n&ÉT>∑T\T kÕfi¯fl eT<Û´ä
<ä÷sêìï e÷s¡TÃø√e&ÜìøÏ M\TqT ø£*Œ+#·ã&ç ñ+≥T+~. <ëìì H˚\˝À ø£\|ü&+É <ë«sê ˝Ò<ë H˚\ô|’ |üs∫¡
eT*Ã+>¥ |ü<‹∆ä ˝À ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê dü‘Œ· *‘ê\qT bı+<äe#·TÃqì |ü]XÀ<ÛHä ê |üPs¡«ø£+>± ìs¡÷|æ+#·ã&ç+~.
á |ü<‹∆ä ì düT\Te⁄>± ne\+_+#˚+<äT≈£î Áôw&És¶ Y (#Ó‘qÔ· T bı&ç #˚ùd j·T+Á‘·+) m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
á j·T+Á‘·eTT Á{≤ø£sº T¡ düV‰ü j·T+‘√ q&ÉT|üã&˚ j·T+Á‘·eTT. Bì˝À eTTK´+>± Á{≤ø£sº T¡ |æ.{Ï.ˇ.
<ë«sê X¯øìÔÏ bı+~ ‹]π> cÕ|ü⁄º ñ+≥T+~. á cÕ|ü⁄≈º î£ eT&É‘|· &ü ˚ ø£Ás¡T\T ø£*– ñ+{≤sTT. á j·T+Á‘êìï
Á{≤ø£sº T¡ ≈£î ‘·–*+#·Tø=ì #Ói≈£î ø={Ϻ #Ó‘Ô· ì+&ç ñqï bı˝≤˝À¢ q&ÉT|ü&+É <ë«sê á eT&É‘· |ü&˚ ø£Ás¡T\T
ã\+>± #Ó‘qÔ· T H˚\≈£î ø=≥º&+É <ë«sê #Ó‘Ô· eT]j·TT #Ói≈£î|ü+≥ neX‚cÕ\T ∫qï ∫qï eTTø£ÿ\T>±
ø£‹]Ô +#·ã&ÉT‘êsTT. Ç˝≤ ø·‹]Ô +#·ã&çq #Ó‘qÔ· T á j·T+Á‘·+ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À ñqï s√\s¡T ø=øÏÿ (nD>∑ >={Ï)º
H˚\ô|’ ì]›w‘ºü √e˝À |üsT¡ |ü⁄˝≤>± e÷s¡TdüT+Ô ~. Ç˝≤ @s¡Œ&çq #Ó‘Ô· u≤>±ìï eT*Ã+>¥ ˝≤>± yê&Ée#·TÃqT ˝Ò<ë
Bìô|’ •©+Á<ë\ Á<äyêìï |æ∫ø±Ø #˚dæ ‘=+<äs>¡ ± #Ó‘Ô· J]í+∫ø=ì b˛sTT H˚\˝À ø£\dæb˛j˚T≥T¢ #˚jT· e#·TÃqT.
á Áôw&És¶ T¡ >∑+≥≈£î ˇø£ mø£se¡ TT es¡≈î£ düeTs¡e∆ +‘·+>± #Ó‘qÔ· T bı&ç #˚dæ #·<Tä qT #˚dTü +Ô ~. Bì
yÓ&\É TŒ 4, 6 ˝Ò<ë 8 n&ÉT>∑T\T es¡≈î£ edüT+Ô ~. Bì KØ<äT s¡÷. 1,50,000/` qT+&ç s¡÷. 2,75,000/`
es¡≈î£ ñ+≥T+~.

367
s¡≥÷Hé e÷H˚»sY (RATOON MANAGER) :
#Ói≈£î |ü+≥ yÓTT<ä{Ï |ü+≥qT rdæq ‘·sT¡ yê‘· n<˚ |ü+≥ yÓTT<äfifl¯ qT ô|+∫ s¬ +&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT ø±]Ù
|ü+≥\qT (eTs¡<ëeTT |ü+≥>±) kÕ>∑T #˚jT· &É+ |ü]bÕ{Ï. eTqsêÁwü+º ˝À ñ‘·sÔ ‘¡ \Ó +>±D≤ ÁbÕ+‘·eTT eT]j·TT
eTVü‰sêÁwü+º ˝À á $<Û+ä >± 5 ˝Ò<ë 6 eTs¡T<ëeTT |ü+≥\qT rùd n\yê≥T ñqï~. #Ói≈£î HêfÒ+<äT≈£î nj˚T´
Ks¡TÃqT |üP]Ô>± ˝Ò≈î£ +&Ü #˚jT· e#·TÃqT. ø±≈£î+fÒ düø±\+˝À ø±]Ù j·÷»e÷q´+ #˚|≥ü >º *∑ –‘˚ ø±]Ù |ü+≥qT
ôd‘’ +· yÓTT<ä{Ï |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\≈£î BÛ≥T>± bı+<˚+<äT≈£î neø±X¯+ ñ+≥T+~.
eTs¡<ëeTT j·÷»e÷q´+˝À yÓTT<ä{~Ï eT]j·TT eTTK´yÓTqÆ ~ yÓTT<ä{Ï |ü+≥ yÓ÷&ÉT\qT (|ü+≥
rùddæq ‘·sT¡ yê‘· bı\+˝À ñqï uÛ≤>∑+) uÛ÷Ñ $TøÏ düe÷+‘·s+¡ >± rdæy˚jT· &É+ ˝Ò<ë #Óøÿ£ &É+. Ç˝≤ yÓTTø£ÿ\qT
uÛ÷Ñ $TøÏ düe÷q+>± rdæyj ˚ T· ø£ b˛‘˚ yÓ÷&ÉT\ô|’ yÓTT\∫q |ü+≥ <Ûèä &Û+É >± ô|s¡>ø∑ £ |ü+≥ |ü&bç ˛‘·T+~. BìøÏ
>±qT ÁøÏ+<ä es¡≈î£ (uÛ÷Ñ eT{≤ºìøÏ) qs¡ø&£ +É e\q |æ\ø£\T uÛ÷Ñ $T ˝À|ü\ qT+&ç <Ûèä &Û+É >± ô|]– |ü+≥
ì{≤s¡T>± ñ+≥T+~. yÓTTø£ÿô|’ Ä•+#·T •©+Á<ë\ u≤] qT+&ç s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ •©+Á<ä eT+<äT\qT yÓTTø£ÿ
yÓTT<äfifl¯ ≈£î n+~+#· e\dæ ñ+≥T+~. bÕ‘· y˚sT¡ ¢ b˛wüø±\qT |”\TÃø=H˚ kÕeTs¡´ú + ‘·>&Z∑ +É e\q Áø=‘·Ô y˚fifl¯ qT
eè~∆ #˚jT· &É+ ø√dü+ bÕ‘· |ü+≥ y˚fifl¯ qT ø£‹]Ô +#·&+É #ê˝≤ nedüs+¡ . n+‘˚ ø±ø£ bÕ‘· y˚sT¡ q¢ T ø£‹]Ô +#·&+É
e\q Áø=‘·Ô y˚sq¢¡ T eè~∆ #Ó+<ä&+É ‘√ bÕ≥T uÛ÷Ñ $T ˝À|ü\ ñqï Á|ü<Ûëq y˚sT¡ qT ì{≤s¡T>± ˝À‘·Tq ô|+bı+~+∫
‘·<ë«s¡ |ü+≥≈£î ø±e\dæq b˛wüø±\qT ˝À|ü{Ï bıs¡\ qT+&ç düeT≈£Ls¡Ãã&ÉT‘·T+<äì |ü]XÀ<Ûqä \ <ë«sê
ìs¡÷|æ+#·ã&çq~.Ç˝≤ |ü+≥ y˚sT¡ ¢ ì{≤s¡T>±˝À|ü*øÏ yê´|æ+#·&+É <ë«sê yÓTTø£ÿ≈£î H˚\˝À |ü≥Tº n~Ûøy£ TÓ qÆ >±*
ø±\+˝À nq>± nø√ºãs¡T, qe+ãs¡T e÷kÕ\˝À |ü+≥ |ü&bç ˛≈£î+&Ü ≈£L&Ü ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Ç+‘˚ø±ø£ kÕfi¯fl
eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À ñqï ø£\T|ü⁄qT ìyê]+∫, ø±e\dæq s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T eT]j·TT ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\qT
ìsêú]+∫q yÓ÷‘ê<äT˝À yÓTTø£ÿ≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚≥Tº y˚jT· e\dæ ñ+≥T+~. eT{Ïìº yÓTT<äfifl¯ ≈£î m>∑<√dæ
|ü+≥qT |ü&bç ˛≈£î+&Ü #·÷&Ée\dæ ñ+≥T+~.
Ç˝≤ eTs¡<ëeTT |ü+≥≈£î #˚jT· e\dæq eTTK´yÓTqÆ ◊<äT |üqT\qT ˇπøkÕ] #˚jT· &ÜìøÏ s¡÷bı+~+∫q
j·T+Á‘·yT˚ á s¡≥÷Hé e÷H˚»sY. á j·T+Á‘·+˝À n&ÉT>∑T u≤>∑+˝À ‹]π> ø£‘T· \Ô (¬s+&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT) <ë«sê
|ü+≥ yÓTT<äfifl¯ qT ø£‘]Ô· +#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. Á{≤ø£sº T¡ |æ.{Ï.ˇ. (Power Take Off) qT+&ç X¯øìÔÏ >π s¡T u≤≈£î‡ <ë«sê
‹]π> ø£‘T· \Ô ≈£î n+~+#·&+É e\q ø£‘T· \Ô T y˚>+∑ >± ‹]– |ü+≥ jÓTTø£ÿ yÓTT<äfifl¯ qT ø£‹]Ô düT+Ô ~. Ç˝≤ ø£‘]Ô· +∫q
|ü+≥ yÓTT<äfifl¯ ô|’ N&É|&” \É HêX¯q ø±]DÏì |æ∫ø±] #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. á s¡kÕj·Tìø£ Á<äyêìï ÁøÏ+<ä neTs¡Ãã&çq
s¡ã“s¡T >=≥º+ <ë«sê yÓTTø£ÿô|ø’ Ï |ü&≥˚ T¢ |æ∫ø±] #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. á s¡kÕj·Tq eT+<äT Á|üyêVü‰ìï bı+<äT|üs#¡ ã· &çq
MT≥s¡T ñ|üj÷Ó –+∫ ìj·T+Á‹+#·e#·TÃqT.
Çø£ y˚fifl¯ yÓTT<äfiq¢¯ T ø£‘]Ô· +#·&ÜìøÏ á j·T+Á‘·+ eT<Û´ä uÛ≤>±ìøÏ s¬ +&ÉT yÓ|’ ⁄ü \ s¬ +&ÉT |üfi≤fl\qT
neTs¡Ãã&ç ñ+≥T+~. á |üfi≤fl\ s¡÷|üø\£ Œq y˚sq¢¡ T ø£‹]Ô +#·&ÜìøÏ M\T>± |üfiflË \ ∫e] uÛ≤>∑+ ø£‘]Ô· +#·ã&ç
(Notched type disc) s¡+|ü|⁄ü ø£‹ì Ô b˛* düT\Te⁄>± düeTs¡eú +‘·+>± |üì #˚jT· >∑\T>∑T‘·T+~. á |üfi≤fl\ eT<Û´ä
ñqï <ä÷sêìï ø±e\dæq $<Û+ä >± e÷s¡TŒ ø£*Œ+#·ã&ç ñ+≥T+~. ‘·sT¡ yê‘· |ü+≥ kÕfi¯fl eT<Û´ä ñqï bı˝≤ìï
eT]j·T |ü+≥ Ä≈£î\qT eTTø£ÿ\T #˚dæ ø£*j·T<äTìï eT{Ï˝º À ø£*ù|+<äT≈£î s¬ +&ÉT |üfi≤fl\qT neTs¡Ãã&ç

368
ñ+≥T+~. á |üfi≤fl\ neT]ø£qT #ÛÁ· ≥+ô|q’ ñqï MT≥ <ë«sê e÷]à kÕfi¯fleT<Û´ä <ä÷s¡+˝À Ç$T&˚≥≥T¢
#˚jT· &ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. Ç˝≤ yÓTT<ä{Ï |ü+≥ Ä≈£î\qT eT]j·TT neX‚XÊ\qT eT{Ï˝º À ø£\|æ bı\+ jÓTTø£ÿ
dü‘T· eÔ qT ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. Ç˝≤ #˚jT· &É+ <ë«sê H˚\˝Àì ø±s¡“Hé |ü]e÷D+ ô|]– |ü+≥
~>∑Tã&ç ô|s¡>&∑ ÜìøÏ m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
á j·T+Á‘·+ <ë«sê ô|ù’ |s=ÿqã&çq |üqT\‘√ u≤≥T s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\qT ìsêú]+∫q yÓ÷‘ê<äT˝À
bı\+˝À yÓTTø£ÿ yÓTT<äfifl¯ e<ä› #·\&¢ ÜìøÏ neT]ø£ ø£*– ñ+~. BìøÏ >±qT >∑sê≥T ªYμ Äø±s¡+˝À ˇø£
ms¡Te⁄qT ì\« ñ+#˚+<äT≈£î >∑sê≥T ì]à+#·ã&ç ñ+≥T+~. Bì n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À s¡÷bı+~+#·ã&çq MT≥qT
ø±e\dæq yÓ÷‘ê<äTqT e÷Á‘·yT˚ #·˝+¢Ò <äT≈£î M\T>± neT]ø£ s¡÷bı+~+#·ã&ç ñ+≥T+~. Ç<˚ ø±≈£î+&Ü eT{Ïìº
yÓTTø£ÿ yÓTT<äfifl¯ <ä>sZ∑ ¡ m>∑<√j·T&ÜìøÏ @sêŒ≥T ≈£L&Ü ñ+≥T+~.
á $<Ûä+>± ˇø£ÿ j·T+Á‘êìï ˇø£kÕ] ñ|üjÓ÷–+∫ nsTT<äT |üqT\qT düeTs¡úe+‘·+>±
ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃqT. Bì KØ<äT s¡÷. 1,72,000/`. Bì kÕeTs¡´ú + s√E≈£î 3`4 mø£se¡ TT\ es¡≈î£ |üqT\T
|üP]Ô #˚jT· e#·TÃqT. á |ü]ø£sêìï yê&É&+É e\q bÕ‘· |ü+≥ yÓ÷&ÉT #Óøπ ÿ+<äT≈£î n<˚ $<Û+ä >± eT{Ϻ m>∑<√j·T&ÜìøÏ,
bÕ‘· |ü+≥ y˚sq¢¡ T ø£‹]Ô +#·&ÜìøÏ, •©+Á<ä Á<ëeø£+ |æ∫ø±]øÏ, kÕfi¯fl eT<Û´ä bı˝≤ìï <äTìï ø£*j·T Á‹|üŒ&ÜìøÏ,
∫es¡>± ms¡Te⁄\T y˚ùd+<äT≈£î nj˚T´ Ks¡Tà yÓTT‘·+Ô s¡÷.10,000/` nq>±, j·T+Á‘êìï yê&É&+É e\q
mø£sêìøÏ s¡÷.1,000/` Ks¡Tà e÷Á‘·yT˚ dü]b˛sTT s¡e÷s¡$T s¡÷.9,000/` Ä<ë ne⁄‘·T+~.
ñ‘êŒ<äø£‘· ô|+#˚ eT]j·TT Ks¡Tà ‘·–Z+#˚ e´ekÕj·T j·T+Árø£s¡D |ü<䛑·T\T :
yÓT≥º ùd<ä´+˝À ˙{Ïì\«≈£î düuŸkÕsTT\sY $ìjÓ÷>∑+
yÓT≥º ùd<ä´+˝À n‹ eTTK´yÓTqÆ n+X¯eTT á es¡¸|⁄ü ˙{Ï dü~«ìjÓ÷>∑eTT eT]j·TT bı\+˝À ‘˚eTqT
ø±bÕ&ÉT≥. á es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì uÛÑ÷$T ô|’|ü&çq yÓ+≥H˚ rdæ |ü≥º&É+ ˇø£ Á|üÁøÏj·T. Ç˝≤ y=&çdæ |ü{Ϻq ˙{Ïì
≈£î+≥\˝À ì\« ñ+∫ á ˙{Ïì |ü+≥ u…≥º≈£î >∑]j˚T´ düeTj·T+˝À nq>± n‘·´edüs¡ düeTj·T+˝À ˇø£ ‘·&ç
˝Ò<ë ¬s+&ÉT ‘·&ÉT\qT Çe«&É+ <ë«sê ø=~› bÕ{Ï |ü+≥qT <äøÏÿ+#·Tø√e#·TÃ. Ç˝≤ø±ø£ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À
|ü&çq ˙{Ïì #Óø˘ &Ü´eTT\ <ë«sê Ç+≈£î&ÉT >∑T+‘·\ <ë«sê ì\«|üs¡#·& É+ |ü]bÕ{Ï ø±≈£î+fÒ Ç+<äT≈£î ø=+‘·
bı\+ e<ä\e\dæ edüT+Ô ~. Ç˝≤ ø±ø£, bÕπs ˙{Ïì |ü&qç bı\+˝ÀH˚ ì\« ñ+#˚+<äT≈£î M\T>± düuŸkÕsTT*+>¥
<ë«sê 40`60 ôd+.MT. (ì\Tyê{Ï ˝À‘·T) kÕfi¯fl˝À yê\T≈£î n&É+¶ >± #˚jT· &É+ <ë«sê Á|üeVæ≤+#˚ es¡¸|⁄ü ˙{Ïì
bı\+ ˝À|ü* bıs¡\≈£î #˚πs≥≥T¢ #˚dæ ‘·<ë«sê ‘˚eTqT bı+<äT|üs¡∫ yÓ Ts¡T¬>’q |òü*‘ê\qT kÕ~Û+#·e#·TÃqT.
n+fÒ bı\+ ‘·j·÷Ø˝À ø=ìï yÓTfi¯≈£îe\T (düuŸkÕsTT*+>¥qT) bÕ{Ï+#·&É + <ë«sê es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì |ü&çq
bı\+˝ÀH˚ Ç+πø≥≥T¢ #˚dæ ‘·<ë«sê bı\+ ˝À|ü* bıs¡\˝À ‘˚eT ñ+&˚≥T¢ #˚j·Te#·TÃqT.
yÓT≥º uÛÑ÷$T ‘·j·÷Ø˝À ¬s’‘·T |ü<ä∆‹
esê¸<Ûës¡|ü⁄ yÓT≥º bı˝≤˝À¢ ñ|ü]‘·\+ |ü&çq ˙s¡T nø£ÿ&çø£ø£ÿ&˚ ˙*#˚ kÂø£s¡´+ ˝Òø£ yê\T yÓ’|ü⁄≈£î
Á|üeVæ≤+∫ ˙{Ï Á|üyêVü≤+˝À ø£*dæ yê>∑T\T #˚s¡&É+ |ü]bÕ{Ï. Ç˝≤ |ü &çq es¡¸|ü⁄˙s¡T eè<Ûë ø±≈£î+&Ü yê\T≈£î
n&É+¶ >± ùd<ä´+ #˚jT· &É+ (<äTqï&É+) <ë«sê ˙{Ï Á|üyêVü≤+ y˚>±ìï ‘·–+Z ∫ ø=~›bÕ{Ï ˙{Ïì $ìjÓ÷–+#·e#·TÃqT.
ø±ø£b˛‘˚ e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À »]π> Ä<ÛTä ìø£ e÷s¡TŒ\ ø±s¡D+>± s¬ ‘’ ê+>∑+ Á{≤ø£sº T¡ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ,ç ø£*yº ≥˚ s¡TqT
369
<äTøÏÿì <äTH˚ï |ü]ø£s¡+>± uÛ≤$+∫ ‘·<ë«sê <äTqï&É+ »s¡T>∑T‘√+~. ø±ì ø£*ºy˚≥sY n+‘·s¡ ø£èwæ #˚j·T&ÜìøÏ
s¡÷bı+~+#·ã&çq |ü]ø£s¡+. á ø£*ºy˚≥sY H˚\qT <äTqï&ÜìøÏ yê&çq|ü&ÉT ô|’ bıs¡\˝À nq>±
5`10 ôd+.MT. es¡≈£î e÷Á‘·y˚T H˚\qT >∑T\¢u≤s¡Ã>∑\<äT. ø±˙ XÊÁdüÔ Á|üø±s¡+ Á|ü‹ ô|’s¡T y˚s¡T e´edüúqT
15`25 ôd+.MT. es¡≈£î eè~∆ #˚düTø√>∑\<äT. n+‘˚ø±ø£ Á|üø£è‹ dæ<ä∆yÓTÆq yê‘êes¡D |”&Éq+˝À e÷s¡TŒ\
ø±s¡D+>± uÛÑ÷$T ˝À|ü* bıs¡\T yÓT\¢yÓT\¢>± >∑{Ϻ|ü&ç y˚s¡T ô|s¡T>∑T<ä\≈£î Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\T ñ‘·ŒqïyÓTÆ
yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\ ˝À|æ+|üCÒdüTÔ+~. á $<Ûä+>± ô|’s¡T (ô|’qH˚ <äTqïã&çq) 5`10 ôd+.MT. ˝À‘·T es¡≈£î
e÷Á‘·y˚T y˚s¡T e´edüú eè~∆#˚dæ ‘·<ë«sê b˛wüø±\qT rdüTø=ì ô|’eT{Ϻ ìs¡T|üjÓ÷>∑yÓTÆb˛‘·T+~. Ç+<äTe\¢
|ü+≥ ñ‘êŒ<äø£‘· ‘·>∑TZ‘·T+~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü es¡¸+ <ë«sê düeT≈£L]q ˙s¡T á >∑{Ϻ bıs¡\ ø±s¡D+>±
uÛÑ÷$T ˝À|ü*øÏ Ç+øÏb˛≈£î+&Ü ô|’H˚ yê\T yÓ’|ü⁄q≈£î Á|üeVæ≤+∫, bı\+˝À qT+&ç yê>∑T˝À ø£*dæ b˛j˚T+<äT≈£î
<√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. Ç˝≤ ˙s¡T eè<Ûë ne&Éy˚T ø±ø£ ˙{Ï Á|üyêVü≤+ ô|’bıs¡\ <ë«sê Á|üeVæ≤+#·&É+ e\q
H˚\˝Àì b˛wüø±\T ôd’‘·+ ø=≥Tº≈£îb˛sTT yê>∑T\˝ÀøÏ #˚s¡&É+ e\q H˚\ ìkÕ‡s¡yÓTÆ, |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\ ‘·–Z
qwüº+ #˚≈£Ls¡T‘·T+~.
düuŸ kÕsTT\sY <ë«sê uÛÑ÷$T˝À ˙{Ï ì\«qT ô|+bı+~+#·&É+ : es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì bı\+˝À Ç+πø≥≥T¢ #˚ùd<˚
düuŸkÕsTT*+>¥ |ü<ä∆‹. Bì˝À yÓTT<ä{Ï~ y˚dü$˝À <äT≈£îÿ\T ˇø£ e÷s¡ZeTT. ø±ø£b˛‘˚ <äT≈£îÿ\T <äTqï&ÜìøÏ
ø±e\dæq ¬sø£ÿ Hê>∑* ˝Ò<ë |üfiËfl|ü⁄ Hê>∑* e+{Ï |ü]ø£sê\‘√u≤≥T <äTìïq ‘·s¡Tyê‘· ô|<ä› eT{Ϻ>∑&ɶ\qT
q÷]Ã, #·<Tä qT #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~. Ç˝≤ #˚jT· &ÜìøÏ s¬ ‘’ T· yÓTT>∑T#Z ÷· |ü&+É ˝Ò<Tä . Ç+<äT≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>±
H˚\qT ªdüuŸkÕsTT\sYμ <ë«sê 40`60 ôd+.MT. ˝À‘·T es¡≈£î ì{≤s¡T>±<äTqï&É+ <ë«sê ˝À|ü* >∑{Ϻ bıs¡\qT
#˚~+Û #·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ #˚~+∫q kÕfi¯fl <ë«sê |ü&qç es¡¸eTT n<˚ bı\+˝À ˝À|ü*øÏ 40`60 ôd+.MT.
Ç+ø£&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. Ç˝≤ es¡¸|ü⁄ ˙s¡T |ü&çq bı\+˝ÀH˚ Ç+πø≥≥T¢ #˚j·T&É+ e\q ˙{Ï Á|üyêVü≤+
<ë«sê qwüºb˛j˚T uÛÑ÷kÕsêìï n]ø£≥ºe#·TÃqT. n+‘˚ø±ø£ bı\+ ˝À|ü* bıs¡\≈£î es¡¸|ü⁄ ˙{Ï Á|üy˚X¯+ <ë«sê
bı\+˝À 40`60 ôd+.MT. ˝À‘·T es¡≈£î ‘˚eT ì\« ñ+&ç |ü+≥ y˚s¡¢≈£î u…≥º düeTj·T+˝À n+~+∫ |ü+≥
qcÕºìï ‘·–ZdüTÔ+~. n+‘˚ø±ø£ düuŸkÕsTT*+>¥ <ë«sê ˝À‘·T>± ì{≤s¡T>± <äTqï&É+ e\q ˝À‘·T>± >∑T\¢u≤s¡&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. ‘·<ë«sê yÓTTø£ÿy˚s¡¢≈£î >±*ì n+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T +~. á Á|üÁøÏj·T <ë«sê |ü+≥ y˚s¡¢≈£î n~Ûø£
˝À‘·T≈£î ô|+bı+~+#·Tø=ì, ‘˚eT eT]j·TT b˛wüø±\qT ˝À‘·T bıs¡\ qT+&ç bı+~ |ü+≥ düeTè~∆>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
ø£+~ eT]j·TT y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥\˝À düuŸkÕsTT*+>¥ <ë«sê Á|üjÓ÷»Hê\T (Á|üjÓ÷>∑ |òü*‘ê\T)
ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúqeTT ‹s¡T|ü‹˝À e´ekÕj·T Ç+»˙]+>∑Tyês¡T #˚|ü{Ϻq
düuŸkÕsTT*+>¥ ô|’ Á|üjÓ÷>±\ |òü*‘ê\T |ü]o*ùdÔ á ÁøÏ+<ä $<Ûä+>± ñHêïsTT. dü>∑+ bı\+˝À esê¸<Ûë]‘·
ø£+~ |ü+≥ $‘·Ôq+ HêfÒ|ü⁄Œ&ÉT dü>∑+ bı\+˝À 2 MTˆˆ m&É+˝À düuŸkÕsTT\sY <ë«sê düTe÷s¡T 40`60
ôd+ˆˆMT ì\Te⁄>± <äTqï&É+ »]–+~. $T–*q nìï bı\+ Á|üÁøÏj·T\T, bı\eT+‘ê düe÷q+>± bÕ{Ï+#·&É+
»]–+~. |ü+≥ Ä>∑wüߺ HÓ\˝À Hê{Ïq|üŒ{ÏøÏ qe+ãs¡T, &çôd+ãs¡T es¡≈£ î e÷eT÷\T>± düe÷q+>±
ø£qã&çq|üŒ{ÏøÏ &çôd+ãs¡T, »qe], |òæÁãe] e÷kÕ\˝À m≥Te+{Ï esê¸\T ˝Òq+<äTq á ÁøÏ+~ |ü+≥
e÷s¡TŒ >∑eTì+#·&É+ »]–+~. nq>± düuŸ kÕsTT*+>¥ #˚dæq dü>∑u≤>∑+˝À ø£+~ |ü+≥˝À ÄK] (ø±j·T)

370
<äX¯˝À e∫Ãq ¬s+&ÉT HÓ\\T u…≥ºqT ≈£L&Ü ‘·≥Tºø=ì |ü+≥ ìø£s¡ ~>∑Tã&çì qyÓ÷<äT #˚j·Tã&ç+~. n<˚
$<Ûä+>± düuŸ kÕsTT*+>¥ #˚j·Tì bı\+˝À |ü+≥ u…≥º |ü]dæú‘·T\q≈£î >∑T¬s’ |ü+≥ qwüº+ uÛ≤Ø>± #˚≈£L]+~.
y˚s¡TX¯q>∑ kÕ>∑T˝À Hê{Ïq HÓ\ s√E˝À¢ ˇø£ HÓ\ u…≥º düuŸkÕsTT\sY yê&çq bı\+˝À y˚s¡T≈£îfi¯ófl
‘Ó>∑T\T Á|üuÛ≤yêìï |ü+≥ ‘·≥Tºø=H˚ kÕeTsê∆´ìï ø£*Œ+∫+~. n+fÒ u…≥º düeTj·T+˝À ≈£L&Ü ‘˚eT ñ+&É&É+
e\q u…≥º ‘·s¡Tyê‘· es¡¸+ |ü&çq|üŒ{Ïø° @$<ÛäyÓTÆq ‘Ó>∑T\T Á|üuÛ≤ $‘·+ #˚j·T˝Ò<äT. n+‘˚ø±ø£ ‘˚eTe⁄qï
ø±s¡D+>± dü÷ø£åàJe⁄\ dü+K´ ≈£L&Ü düuŸkÕsTT*+>¥ #˚dæq bı\+˝À 5`6 ¬s≥T¢ n~Ûø£+>± ñ+&É&É+
>∑eTì+#êeTT. á ø±s¡D+>± düuŸkÕsTT\sY y˚dæq bı\+˝À düTe÷s¡T 25 s√E\≈£î y˚s¡TXËq>∑ u…≥º≈£î >∑T¬s’
≈£L&Ü düuŸkÕsTT\sY y˚j·Tì bı\+ ø£+fÒ Ä•+∫q ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃqì ìs¡÷|æ+#·ã&ç+~.
á $<Û+ä >± yÓT≥º ÁbÕ+‘ê˝À¢ s¬ ‘’ T· bı\+ ‘·j÷· Ø˝À düuŸkÕsTT*+>¥ #˚jT· &É+ <ë«sê bı\+˝À |ü&qç
es¡¸|ü⁄˙{Ïì Ä bı\+˝ÀH˚ yê&ÉTø=ì ˝≤uÛÑ|ü&Ée#·TÃqT.
düuŸkÕsTT*+>¥ (H˚\˝À >∑{Ϻ bıs¡\qT #Û˚~+#·&É+)
1. 40 ôd+.MT.\ qT+&ç 60 ôd+.MT.\ ˝À‘·T≈£î ì{≤s¡T>± <äTìï uÛÑ÷$T˝Àì >∑{Ϻ bıs¡qT #Û˚~+#·e#·TÃ.
2. Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\q bı\+˝À |ü&çq es¡¸|ü⁄ ˙s¡T #Û˚~+∫q kÕfi¯fl<ë«sê n<˚ bı\+˝ÀH˚ Ç$T&ç ‘˚eTqT
ì\« ñ+#˚+<äT≈£î ]»sê«j·Ts¡T˝≤>± ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
3. á $<Ûä+>± düuŸkÕsTT*+>¥ <ë«sê uÛÑ÷$T ˝À|ü\ (40`60 ôd+.MT. es¡≈£î) >∑T\¢ u≤s¡Ã&É+ <ë«sê |ü+≥
yÓTTø£ÿ\ y˚s¡¢qT ˝À|ü* es¡≈£î eè~∆ #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
4. y˚s¡¢ eè~∆ m≈£îÿe>± »s¡>∑&É+ <ë«sê ˝À|ü* bıs¡\˝Àì ‘˚eTqT bı+~ |ü+≥ |ü{Ïwüº+>± ‘·j·÷¬s’ m≈£îÿe
s√E\T u…≥ºqT ‘·≥Tºø√>∑\T>∑T‘·T+~.
5. düuŸkÕsTT*+>¥ #˚j·T&É+ <ë«sê |ü+≥ y˚s¡T¢ uÛÑ÷$T˝À|ü* es¡≈£î yê´|æÔ #Ó+~ H˚\˝Àì ‘˚eT eT]j·TT
b˛wüø±\qT rdüTø=H˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~. Ç˝≤ ˝À|ü* es¡≈£î H˚\qT >∑T\¢u≤s¡Ã&É+ e\q y˚s¡¢
<ë«sê Äøχ»HéqT |”\TÃ≈£îH˚+<äT≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
6. düuŸkÕsTT*+>¥ (40`60 ôd+.MT.es¡≈£î) düuŸkÕsTT\sY nH˚ Hê>∑*‘√ düeTs¡úe+‘·+>± #˚j·Te#·TÃqT.
Bì KØ<äT s¡÷. 15,000/` qT+&ç s¡÷. 35,000/` es¡≈£î ñ+≥T+~.
7. á düuŸkÕsTT\sY yê&Éø±ìï kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üjÓ÷–+#˚ 40 ôV≤#Y.|æ. Á{≤ø£ºs¡T X¯øÏÔ dü]b˛‘·T+~. á
|ü]ø£sêìï ñ|üjÓ÷–+∫ ˇø£ mø£s¡+ bı˝≤ìï düTe÷s¡T 1.30 >∑+≥ düeTj·T+˝À ø±e\dæq ˝À‘Ó’q
1 MT≥s¡T <ä÷s¡+˝À kÕfi¯flqT bı+<äe#·TÃqT.
>∑T+‘·\T rj·TT |ü]ø£s¡eTT :` (b˛dtº ¨˝Ÿ &ç>∑ZsY)
á |ü]ø£s¡eTT ñ<ë´qeq yÓTTø£ÿ\T, ô|òì‡+>¥ eT]j·TT r>∑ ‘√≥\≈£î |ü +~] y˚j·T{≤ìøÏ
ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT. á |ü]ø£s¡eTT Á{≤ø£ºsY ˝Ò<ë Ç+»Hé‘√ q&ÉT|üã&ÉT‘·T+~. Á{≤ø£ºsY eTÚ+f…&é b˛dtº ¨˝Ÿ
Á&ç>∑ZsY Á{≤ø£ºsY yÓqTø£ uÛ≤>±q eT÷&ÉT bÕsTT+≥¢ eTÚ+{Ï+>¥‘√ ‘·– *+∫ |æ{Ïˇ X¯øÏÔ‘√ >∑T+≥\T rj·TT
uÛ≤>∑eTTq≈£î ÁuÛeÑ TqeTTqT n+~+#·TqT. á |ü]ø£s+¡ ‘√ >∑+≥≈£î 12 >∑T+‘·\T rj·Te#·TÃqT. >∑T+≥ |ü]e÷D+

371
Ä>∑sY |ü]e÷D+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çñ+≥T+~. á |ü]ø£s¡eTTqT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\q ¬s’‘·T≈£î ô|≥Tºã&ÉT\
Ks¡TÃ\T ‘·–Z+#·e#·TÃqT. Ç+»Hé düVü‰j·T+‘√ q&ç#˚ b˛dtº ¨˝Ÿ &ç>∑Z sY <Ûäs¡ s¡÷. 10,000`25,000\ es¡≈£î
ñ+≥T+~. Á{≤ø£ºsY‘√ |üì#˚j·TT b˛dtº ¨˝Ÿ &ç>∑ZsY <Ûäs¡ s¡÷. 30,000`1,00,000/` es¡≈£î ñ+&Ée#·TÃqT.
X¯q>∑ |ü+≥˝À j·÷+Árø£sD¡ :
|ü|ü X¯q>∑ sêh+˝À ø£s÷¡ ï\T, ø£&|É ,ü nq+‘·|⁄ü s+¡ eT]j·TT Á|üø±X¯+ õ˝≤¢\˝À m≈£îÿe>± |ü+&ç+#˚yês¡T.
Ç|ü&ÉT >∑T+≥÷s¡T, ø£ècÕí õ˝≤¢\˝À ≈£L&Ü |ü+≥ $d”sÔ +í¡ u≤>± ô|]–+~.
á X¯q>∑|+ü ≥ H˚\ ‘·j÷· Ø qT+&ç |ü+≥ ø√dæ e÷]Œ&ç #˚ùd+‘· es¡≈î£ nìï e´ekÕj·T |üqT\≈£L
ø±e\dæq j·T+Á‘ê\T ñHêïsTT.
H˚\ ‘·j÷· Ø : s¬ ø£ÿHê>∑* ˝Ò<ä |üfiflË |ü⁄ Hê>∑*‘√ y˚d$ü <äTøÏÿ <äTìï Äô|’ H˚\qT s√{≤ y˚≥s¡T‘√ >∑T\¢ u≤]Ã
e~˝ÒjT· &É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Äô|’ |ü+≥ $‘˚≥Ô |ü&ÉT nø√ºãs¡T 15 qT+&ç $‘·qÔ + eT]j·TT ms¡Te⁄ y˚jT· T
|ü]ø£s+¡ qT yê&ç düeTs¡e∆ +‘·+>± X¯q>∑qT kÕfi¯fl˝À $‘·&Ô +É »s¡T>∑T‘·T+~. á |ü+≥˝À ø£\T|ü⁄ rj·T&ÜìøÏ
ø£*yº ≥˚ s¡T yê&ç kÕfi¯fl˝À rj·Te#·TÃqT. n<˚$<Û+ä >± düd´ü s¡øDå£ ≈£î Á{≤ø£sº T¡ düV‰ü j·T+‘√ q&É|⁄ü ã&˚ |üesY ÅùdŒj·Ts¡TqT
yê&ç düeTs¡e∆ +‘·+>± #˚jT· e#·TÃqT. á eT+<äT |æ∫ø±] #˚jT· &É+ ã÷yéT ÅôdŒj·TsY Hêõ˝Ÿì >±ì ˝Ò<ë Ädæ˝w¢Ò Hü é
Hêõ˝Ÿ >±ì Á{≤ø£sº T¡ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À neT]à ‘·<ë«sê |æ∫ø±] #˚jT· e#·TÃqT. ‘·<ë«sê >∑+≥≈£î ˇø£ mø£sê
es¡≈î£ |æ∫ø±] #˚jT· e#·TÃqT.
|ü+≥ ø√j·TT≥ eT]j·TT e÷]Œ&ç : |ü+≥qT ø√j·T&ÜìøÏ eTqTwüß\ düV‰ü j·T+‘√ ø√dæ bı\+˝À ≈£î|üŒ\T y˚dæ
‘·sT¡ yê‘· 4`6 s√E\ ‘·sT¡ yê‘· X¯q>∑ |ü+≥≈£î s¡÷bı+~+#·ã&çq q÷πsà j·T+Á‘·+ <ë«sê #ê˝≤ düeTs¡e∆ +‘·+>±
e÷s¡Ãe#·TÃqT.
X¯q>∑ |ü+≥qT ø√ùd uÒ&¢ TÉ : Á{≤ø£sº T¡ düV‰ü j·T+‘√ |ü+≥qT ø√ùd+<äT≈£î M\T>± s¡÷bı+~+#·ã&çq~. Bì <ë«sê
|ü+≥qT }&çà eT<Û´ä es¡Tdü\˝À e<äT\T‘·T+~. Ç˝≤ ø√dæq }&çÃq |ü+≥qT |ü+≥q÷πsà j·T+Á‘·+˝À eTqTwüß\
<ë«sê y˚dæ q÷πsÃ+<äT≈£î M\e⁄‘·T+~. á$<Û+ä >± #˚jT· &É+ <ë«sê |ü+≥qT ø√ùd ≈£L©\qT ‘·–+Z #·e#·TÃqT.
X¯q>∑ |ü+≥ ø£+u…H’ ¶é Vü‰s¬ «düsº Y : X¯q>∑ |ü+≥˝À 90% j·÷+Árø£sD¡ kÕ~Û+#·ã&ç+~ nì ‘Ó\T|ü&ÜìøÏ eTTK´eTsTTq
ø±s¡D+ X¯q>∑ ø£+u…H’ ¶é Vü‰s¬ «düsº Y sêe&ÉyT˚ . á ø£+u…H’ é <ë«sê >∑+≥≈£î 1 mø£sê es¡≈î£ ø√dæ q÷]Œ&ç ≈£L&Ü
#˚jT· ã&ÉT‘·T+~. á j·T+Á‘·eTT eTTU´+>± ô|<ä› bı˝≤˝À¢ düeTs¡e∆ +‘·+>± |üì#˚dTü Ô eT]j·TT düeTj·T+ eè<Ûë
ø±≈£î+&Ü |üì#˚dTü +Ô ~. j·T+Á‘êìï m.|æ.ÄÁ>√ Ç+&ÉÅddº” t ø±s√ŒπswüH,é $»j·Tyê&É yês¡T ø=qT>√\T #˚dæ ø£dyºü Té
Vü≤sTT]+>¥≈î£ ÇdüTHÔ êïs¡T. X¯q>∑ s¬ ‘’ T· \T eTTK´+>± >∑T+≥÷s¡T, ø£ècÕí eT]j·TT Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ s¬ ‘’ T· \T á
kÂø£sê´ìï yê&ÉTø√e#·TÃqT.
|ü+≥ e´sê∆\qT q÷]à uÛ÷Ñ $T˝À ø£*ù| j·T+Á‘·eTT : eTq |üPØ«≈£î\T |ü+≥ e´sê∆\qT düeTs¡e› +‘·+>± H˚\˝À
ø£*|æ eè<Ûë ø±≈£î+&Ü H˚\ jÓTTø£ÿ Äs√>∑´+ ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷ e´ekÕj·T+qT ìs¡«]Ô+#˚yês¡T. ø±˙ Ç|üŒ{Ï
s√E\˝À nÁ–ø£\Ãs¡˝Ÿ Ç+f…ì‡|òøπæ wüHé e\q düeTj·T+ ‘·≈î£ ÿe ne&É+ e\q s¬ ‘’ T· á e´sê∆\qT ø±*Ãy˚jT· &É+
»s¡T>∑T‘·T+~. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\q H˚\˝Àì yÓTÁÆ ø√_j·T˝Ÿ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·–,Z H˚\˝Àì ø±s¡“q XÊ‘·+

372
‘·–Z eT]j·TT ô|’ H˚\˝À b˛wüø±\T ‘·–Z H˚\ Äs√>∑´+ #ê˝≤ <Óã“‹q&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+‘˚ø±ø£ ô|’ bıs¡\˝À
ñqï ùd+ÁBj·T |ü<ës¡+∆ #ê˝≤ es¡≈î£ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. ø±ã{Ϻ H˚\ Äs√>∑´+ <äèwæ˝º À ô|≥Tºø=ì |ü+≥ e´sê∆\qT
H˚\˝ÀøÏ #˚sá &É+ #ê˝≤ eTTK´yÓTqÆ ~. á $wüjT· +˝À e] |ü+≥ ø√dæq ‘·sT¡ yê‘· ˝Ò<ë #Ói≈£î |ü+≥ ø√‘·
‘·sT¡ yê‘· |ü+≥ e´sê∆\qT ø±\Ã&É+ |ü]bÕ{Ï. Ç˝≤ ø±ø£ |ü+≥ e´sê∆\qT n˝≤H˚ H˚\˝À ø£\|ü&ÜìøÏ M\T|ü&<É Tä .
n+<äT≈£î á e´sê∆\qT ∫qï eTTø£ÿ\T>± bı&ç #˚dæ <ëìì H˚\˝À ø£\|ü&ÜìøÏ düeTs¡e∆ +‘·+>± ne\+_Û+#˚+<äT≈£î
j·T+Á‘êìï s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~.
á j·T+Á‘·+˝À eTT+<äT uÛ≤>∑+ |ü+≥ e´sê∆\qT ∫qï ∫qï eTTø£ÿ\T #˚j·T&ÜìøÏ y˚>+∑ >± ‹s¡T>∑T˝≤&˚
s√\s¡TqT neTs¡Ãã&ç ñ+≥T+~. á s√\s¡T ñ|ü]‘·\+ô|’ s¡øs£ ø¡ ±\ ø£‘T· \Ô qT Á|üj÷Ó –+∫ |ü+≥ e´sê∆\qT
eTTø£ÿ\T #˚jT· &ÜìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˝˚ ≤ neTs¡Ãã&ç+~. n˝≤H˚ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À neT]Ãq j·T+Á‘· uÛ≤>∑+, |ü+≥
e´sê∆\ eTTø£ÿ\qT H˚\˝ÀøÏ ø£\|ü&ÜìøÏ M\T>± s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. á j·T+Á‘êìï eTTK´+>± e] |ü+≥
ø√ùddæq ‘·sT¡ yê‘· bı\+˝À ñqï ‘˚eTqT eT]j·TT b˛wüø±\qT e´s¡+∆ ø±≈£î+&Ü (<äTqï≈£î+&Ü) e] |ü+≥
yÓTT<äfifl¯ qT q÷]à H˚\˝À ø£\|ü&ÜìøÏ ≈£L&Ü düeTs¡e∆ +‘·+>± yê&Ée#·TÃqT. Ç˝≤ #˚jT· ã&çq bı\+ s¡; |ü+≥˝À
n|üsê\ kÕ>∑TqT uÛ÷Ñ $Tì <äTqï≈£î+&Ü düeTs¡e∆ +‘·+>± $‘˚+Ô <äT≈£î M\e⁄‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á yÓTT‘·+Ô
|üì ˇø£ÿkÕ] yê&ç ìs¡«]Ô+#·&+É e\q s¡;˝À |ü+≥qT düeTj·T+ eè<Ûë ø±≈£î+&Ü $‹Ô eT+∫ |ü+≥qT
|ü+&ç+#·e#·TÃqT. á j·T+Á‘êìï ˝≤>∑&ÜìøÏ 40 ôV≤#Y.|æ. nX¯«|ü⁄ X¯øÔÏ >∑\ Á{≤ø£sº T¡ qT ñ|üj÷Ó –+∫ |æ.{Ï.ˇ.
<ë«sê X¯øìÔÏ bı+~ j·T+Á‘êìï ìs¡«]Ô+#·e\dæ ñ+≥T+~.
Ç˝≤ |ü+≥ e´sê∆\qT H˚\˝À / bı\+˝À ø£\|ü&+É <ë«sê bı\+ Äs√>∑´+ yÓTs¡T>∑T |ü&&É yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü,
ø£s“¡ q XÊ‘·+ ô|s¡>&∑ ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. Ç+‘˚ø±≈£î+&Ü bı\+˝À ˙{Ïì ì\«|ü]#˚ kÕeTs¡´∆ + ≈£L&Ü
ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±e⁄q e÷s¡T‘·Tqï e´ekÕj·T $<ÛëHê\ e\q bı˝≤ìï ìØ«s¡´|üs#¡ ≈· î£ +&Ü bı\+˝À b˛wüø±\qT
ô|+#·&+É ‘√ bÕ≥T nr ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+˝À s¬ +&Ée |ü+≥qT |ü+&ç+∫ ‘·<ë«sê ˝≤uÛkÑ Õ{Ï ñ‘·Œ‘·T\Ô qT
bı+<äe#·TÃqT.
uÀ<Ó kÕ>∑T $‘˚Ô j·T+Á‘·eTT : düeTÁ>∑ j·÷+Árø£sD¡ ne\+_Û+#˚ ‘·sT¡ D+˝À e÷s¡T‘·Tqï e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \T
eT]j·TT nedüsê\≈£î nqTyÓq’ |üìeTT≥T¢ s¡÷bı+~+#·&+É #ê˝≤ nedüs+¡ . á Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑+>± uÀ<Ó
kÕ>∑TqT düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚jT· &É+ ø√dü+ uÀ<Ó kÕ>∑T $‘˚Ô j·T+Á‘êìï s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~.
nq>± e÷s¡T‘·Tqï ˙{Ï kÕ>∑TqT nqTdü+<Ûëq|üs#¡ T· ø=ì uÀ<Ó kÕ>∑TqT ¬s‘’ ê+>∑+ ne\+_ÛdTü HÔ êïs¡T.
eTTK´+>± ≈£Ls¡>±j·T\T, |üP\T ‘√≥\˝À eT]j·TT y˚sT¡ X¯q>∑ |ü+≥ kÕ>∑T˝À á |ü<‹∆ä ì ne\+_ÛdTü HÔ êïs¡T.
nq>± ‘·T+|üs¡ ùd<ä´+ qT+&ç _+<äT ùd<ä´+ yÓ|’ ⁄ü eTs¡\T‘·Tqï ‘·s¡TD+˝À düT\Te⁄>± ˙{Ïì |ü+≥≈£î n+~+#·&ÜìøÏ
eT]j·TT y˚fifl¯ |ü+≥ nsTTq y˚sT¡ X¯q>∑ ˝≤+{Ï |ü+≥qT rùd düeTj·T+˝À düT\uÛ‘Ñ s· +¡ #˚dæ ªª&ç>sZ∑ Y ø£+ ùwø£sμY μ
˝≤+{Ï j·T+Á‘ê\qT düeTs¡e∆ +‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃqT. n<˚ø±≈£î+&Ü y˚sT¡ X¯q>∑ ˝≤+{Ï y˚sô¢¡ |’ |ü+&˚ |ü+≥\T
Ç˝≤+{Ï uÀ<Ó\ kÕ>∑T˝À HêD´‘· eT]j·TT ñ‘êŒ<äø‘£ · yÓTs¡T>±Z bı+<äe#·TÃqì Á|üj÷Ó >±‘·àø£+>± ìs¡÷|æ+#·ã&ç+~.
ø±ø£b˛‘˚ Ç+‘·es¡≈î£ á uÀ<Ó\qT y˚jT· &ÜìøÏ Á|ü‘´˚ ø£+>± |ü]ø£sê\qT yê&ç Ä ‘·sT¡ yê‘· ≈£L©\ düV‰ü j·T+‘√

373
Hê≥T¢ / |ü|ü y˚jT· &É+ |ü]bÕ{Ï. Ç+<äT˝Àq÷ ≈£L©\ ø=s¡‘· m≈£îÿe>± ñqï á s√E˝À¢ uÀ<Ó\T y˚jT· &É+
yê{Ïô|’ Hê≥T¢ y˚jT· &É+ e+{Ï |üqT\T ≈£L©\‘√ #˚jT· &É+ #ê˝≤ Ks¡TÑ√ ≈£L&çq $wüjT· +.
uÀ<Ó kÕ>∑T $‘˚Ô j·T+Á‘·eTT : á j·T+Á‘·+˝À uÀ<Ó\T y˚jT· &É+ yÓTT<ä{~Ï . n+<äT≈£î |ü]ø£s+¡ ˝À s¬ +&ÉT s¬ ø£ÿ\T
m<äTs¡T m<äTs¡T>± neT]à yê{Ï eT<Û´ä <ä÷sêìï e÷πsÃ+<äT≈£î M\T>± #·Á≥+ô|’ s¡+Á<Ûë\qT y˚dæ á s¡+Á<Ûë\qT
e÷]Ã _–+#·&+É <ë«sê uÀ<Ó yÓ&\É TŒqT ø±e\dæq≥Tº e÷s¡Ãe#·TÃqT. nq>± ∫qï 40 ôd+.MT. uÀ<Ó qT+&ç
1 MT. (100 ôd+.MT.) es¡≈î£ y˚jT· e#·TÃqT. á uÀ<Ó m‘·TqÔ T ìsê∆]+#·&ÜìøÏ ˇø£ |ü\ø£qT neTs¡Ãã&ç+~. á
|ü\ø£qT ÁøÏ+<ä≈î£ ô|ø’ Ï e÷]à uÀ<Ó m‘·TqÔ T 30 ôd+.MT. qT+&ç 10 ôd+.MT. es¡≈î£ e÷s¡TÃø√e&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~.
Ç˝≤ á |ü\ø£qT e÷]à uÀ<Ó m‘·TqÔ T |ü+≥≈£î ø±e\dæq $<Û+ä >± e÷s¡TÃø=qe#·TÃqT.
Ç+‘˚ø±≈£î+&Ü uÀ<Ó ô|q’ 5 es¡Tdü\ qT+&ç ˇø£ es¡Tdü es¡≈î£ e÷]à $‘·TøÔ =qe#·TÃqT. Ç˝≤
e÷πsÃ≥|ü&ÉT es¡Tdü\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ 20 ôd+.MT. qT+&ç 80 ôd+.MT. es¡≈î£ e÷s¡Ãe#·TÃqT. á j·T+Á‘êìï
Á{≤ø£sº T¡ düV‰ü j·T+‘√ ˝≤>∑&+É <ë«sê bı\+˝À eT{Ïìº neTs¡Ãã&çq s¬ ø£ÿ\T eT<Û´ä uÛ≤>±ìøÏ m>∑<√j·T&É+ <ë«sê
b˛‘· eT{Ϻ uÀ<Ó>± ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. Ç˝≤ ‘·j÷· s¡sTTq uÀ<Óô|’ neTs¡Ãã&çq |ü\ø£ uÀ<Ó m‘·TqÔ T ø±e\dæq
$<Û+ä >± (10`30 ôd+.MT. es¡≈î£ ) e÷s¡Ãe#·TÃqT. Bìô|’ neT]Ãq >=Ás¡T düV‰ü j·T+‘√ |ü|ü qT eT]j·TT
ms¡Te⁄qT $‘·eÔ #·TÃqT. Ç˝≤ $‹Ôq ‘·sT¡ yê‘· kÕ\TqT eT{Ï‘º √ yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À neT]Ãq s√\Ts¡T ø£|ü ‘·T+~.
Ç˝≤ á j·T+Á‘êìï ñ|üj÷Ó –+∫ ì]∆w˜ü m‘·TÔ ø£*–q uÀ<ÓqT uÀ<Óô|’ kÕfi¯flqT bı+<äT|üs∫¡ |ü|ü qT eT]j·TT
ms¡Te⁄qT $‹Ô <ëìì ø£|Œü &É+ (eT{Ï‘º √) ≈£L&Ü ˇπøe÷s¡T #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. Ç+‘˚ø±ø£ uÀ<Ó≈î£ Çs¡TyÓ|’ ⁄ü ˝≤
ø±\«\qT bı+<äT|üsT¡ düT+Ô ~. Ç˝≤ #˚dqæ uÀ<Ó\ô|’ |ü+≥ |ü+&ç+#·&+É <ë«sê m≈£îÿe es¡¸+ |ü&qç |üŒ{ÏøÏ |ü+≥
eTT+|ü⁄≈£î >∑T]ø±≈£î+&Ü ñ+≥T+~. n<˚ düeTj·T+˝À _+<äT ùd<ä´+ ñ|üj÷Ó –+∫ düe÷q+>± |ü+≥≈£î ˙{Ïì
n+~+#·e#·TÃqT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü y˚sT¡ X¯q>∑ ˝≤+{Ï y˚sT¡ |ü+≥\qT düeTs¡e∆ +‘·+>± |ü+&ç+∫ eT]j·TT düT\Te⁄>±
|ü+≥qT rj·Te#·TÃqT. á$<Ûëq+ j·T+Á‘ê\qT (&ç>sZ∑ Y ø£yTé ùwø£s)Y ñ|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ #ê˝≤ nqTyÓq’ ~. á
j·T+Á‘êìï nÁ–ø£\Ãs¡˝Ÿ Ç+»˙]+>¥ $uÛ≤>∑eTT, ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúq+, ‹s¡T|ü‹ yê]#˚
s¡÷bı+~+#·&+É »]–+~.

Ä<ÛäTìø£ e´ekÕj·T |ü]ø£sê\T eT]j·TT j·T+Á‘ê\ô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô   j·T÷ìe]‡{Ï ôV≤&é (m|òt.m+.|æ.),
ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+, ‹s¡T|ü‹, ôd˝Ÿ : 94409 14961

374
 e´ekÕj·T+˝À Á&√q¢ kÕ+πø‹ø£‘· $ìjÓ÷>∑+
e´ekÕj·T düTdæús¡‘·, uÛÑ÷$Tô|’ e÷qe Hê>∑]ø£‘· ñìøÏì ìs¡ísTTdüTÔ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e´ekÕj·T+
e÷qe⁄\ Á|ü<ëÛ q Jeq $<Ûëq+. yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ, n~Ûø±´s¡øú e£ TsTTq e´ekÕj·T+ eT]j·TT yÓ÷H√-
Áø±|æ+>¥ e´edüú\ jÓTTø£ÿ #Ó&ÉT Á|üuÛ≤yê\T e´ekÕj·T+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ n+XÊ\ô|’ ãVüQfi¯- |ü]e÷D
ˇ‹Ô&çì ø£*–kÕÔsTT. nq>± uÛÑ÷$T, ˙s¡T eT]j·TT |üsê´es¡D+, nø±\ esê¸\T eT]j·TT o‘√wüídæú‹
ñ\¢+|òüTq\ ø±s¡D+>±, düø±\+˝À $‘·ÔHê\T Hê≥T≥, |ü+≥\ s¡ø£åD eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T n‹
‘·≈£îÿe ø±\+˝Àn‹ô|<ä› ÁbÕ+‘·+˝À #˚|ü{≤º*‡ edüTÔ+~.
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝À >∑ D ˙j· T yÓ T Æ q »HêuÛ ≤ Á|ü ‘ · ´ ø£ å e´ekÕj· T ø±s¡ ´ ø£ ˝ ≤bÕ\ qT+&ç
ñ|üdü+Vü≤]+#·ã&ÉT‘·T+~ eT]j·TT n+<äTe\¢, 2050 Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ ¬s’‘·T\T / e´ekÕj·T ì|ü⁄DT\
ø=s¡‘·qT m<äTs=ÿ+≥T+~. yÓTT‘·Ô+ ÁXÊ$Tø£ X¯øÏÔ˝À e´ekÕj·T ø±]à≈£î\ XÊ‘·+ 2018 ˝À 50.0 XÊ‘·+ qT+&ç
2050 Hê{ÏøÏ 25.7 XÊ‘êìøÏ |ü&çb˛j˚T neø±X¯+ ñ+~.
<˚oj·T &çe÷+&é Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 1950 ˝À 36.1 ø√≥¢ »HêuÛ≤≈£î 50.8 $T*j·THé ≥qTï\
qT+&ç 2019-20 ˝À 135 ø√≥¢ »HêuÛ≤≈£î 295.87 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+∫+~.
eTTqTà+<äT ô|s¡T>∑T‘·Tqï &çe÷+&éqT rs¡Ã&ÜìøÏ, Á|üdüTÔ‘· kÕúsTT qT+&ç 2050 Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ‘·q yê]¸ø£
ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ôì 333 $T*j·THé ≥qTï\≈£î ô|+#ê*. ˇø£ Á|üø£ÿ s¡T‘·T|üeHê\ Ä>∑eTq - ‹s√>∑eTq
e´‘ê´kÕ\T <ëì e\¢ e#˚à nø±\ esê¸\T eT]j·TT o‘√wüídæú‹ ñ\¢+|òüTq\T, e´ekÕj·T ø±]à≈£î\ ø=s¡‘·,
ÇqTŒ≥¢qT m≈£îÿe>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+ ‘·<ë«sê kÕ>∑T Ks¡Tà $|üØ‘·+>± ô|s¡>∑≥+ e+{Ï n+XÊ\T ¬s’‘·Tì
eT]j·TT e´ekÕj·T s¡+>±ìï ndæÔs¡|üs¡TdüTÔHêïsTT. düeTj·T+ Ä<ë eT]j·TT eqs¡T\ $ìjÓ÷>±ìï ‘·–Z+#˚
kÕ+πø‹ø£‘·\T n_Ûe~∆ #Ó+<äø£b˛‘˚ <˚X¯ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î uÛÑ+>∑ + yê{Ï˝Ò¢ $<Ûä+>± eT]j·TT e´ekÕj·T
s¡+>±ìï Á|ü‹≈£L\+>± Á|üuÛ≤$‘·+ #˚kÕÔsTT.
ÄVü‰s¡ eT]j·TT yêDÏ»´ |ü+≥\≈£î ‘·s¡#·÷ N&É|”&É\T k˛≈£î‘·T+&É≥+ e\¢ m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT yê{Ï
ìyês¡D≈£î s¡kÕj·THê\qT ÁùdŒ #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. Ç{°e\ $]$>± ñ|üjÓ÷–düTÔqï Á&√q¢ <ë«sê
Ä düeTdü´≈£î z #·ø£ÿì |ü]cÕÿs¡+ <=]øÏ+~.
j·TT.m.$. ˝Ò<ë Á&√Hé (e÷qes¡Væ≤‘· yÓ’e÷ìø£ yêVü≤q+) nH˚~ m–πs |ü]ø£s¡+, Ç~ Ä{Àô|’\{Ÿ
eT]j·TT õ.|æ.mdt. ø√Ä]¶H≥˚ ¢ düV‰ü j·T+‘√ eTT+<äT>± ôd{Ÿ #˚dqæ m‘·T˝Ô À, y˚>+∑ ‘√ eT]j·TT ~X¯˝À m>∑Ts¡T‘·T+~.
Á&√Hé |ü]ø£s¡+ kÕ<Ûës¡D πs&çjÓ÷ ‘·s¡+>±\ ìj·T+Á‘·D\ <ë«sê ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·T+~. @<Ó’Hê ˝À|ü+ ˝Ò<ë
Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq |ü]dæú‹ dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄Œ&ÉT ˝Ò<ë @<Ó’Hê n&ÉT¶ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT, Bìï e÷qMj·T+>± ô|’\{Ÿ
#˚jT· e#·TÃ.
375
 e´ekÕj·T Á&√Hé nH˚~ |ü+≥ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·&ÜìøÏ eT]j·TT |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\qT |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&ÜìøÏ
e´ekÕj·÷ìøÏ e]Ô+#˚ e÷qes¡Væ≤‘· yÓ’e÷ìø£ yêVü≤q+. ôdHê‡s¡T¢ eT]j·TT &çõ≥˝Ÿ Çy˚Tõ+>¥ kÕeTsêú´\T
¬s’‘·T\≈£î yê] πøåÁ‘ê\ jÓTTø£ÿ >=|üŒ ∫Á‘êìï Çe«>∑\e⁄. |ü+≥ ~>∑T ã&ç eT]j·TT e´ekÕj·T kÕeTsêú´ìï
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&É+˝À á düe÷#ês¡+ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± ñ+≥T+~.
e´ekÕj·T Á&√Hé f…ø±ï\J‘√ $‘·ÔHê\T, ms¡Te⁄\T y˚j·T&É+, |ü⁄s¡T>∑T , ‘Ó>∑Tfi¯¢, ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T
eT]j·TT Á<äe ˝Ò<ë ˙fi¯fl˝À ø£]–b˛>∑\ ms¡Te⁄\ |æ∫ø±Ø eT]j·TT |ü+≥ |üs¡´y˚ø£åD, H˚\ |üs¡´y˚ø£åD,
yê≥sYôw&é |üs¡´y˚ø£åD, ø±\Te $&ÉT<ä\\ |üs¡´y˚ø£åD, ˙{Ï eqs¡T\ n_Ûe~∆ Á|üD≤[ø£ eT]j·TT |üs¡´y˚ø£åD
ø√dü+ |üØyêVü≤ø£ eT]j·TT Ä<˚X¯ ÁbÕ+‘ê\ düπs«, |ü+≥ πøåÁ‘ê\ 3-&ç e÷´|æ+>¥ eT]j·TT K∫Ñ· e´ekÕj·T
kÕ+πø‹ø£‘·qT ¬s’‘·T\≈£î #˚s¡y˚j·Te#·TÃqT.
eTTK´+>± s¡kÕj·THê\qT |æ∫ø±] #˚j·T&É+ e\¢ ø£*π> XÊ«düø√X¯ dü+ã+~Û+‘· yê´<ÛäT\≈£î #Óø˘
ô|{Ϻq≥¢e⁄‘·T+~. ≈£L© Ks¡TÃ\T u≤>± ô|]–b˛sTTq H˚|ü<∏ä´+˝À, Bì $ìjÓ÷>∑+ <ë«sê ¬s’‘·T\≈£î ô|≥Tºã&ç
Ks¡TÃ\T ≈£L&Ü u≤>± ‘·>∑TZ‘êsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü.. e] ˝≤+{Ï |ü+≥\≈£ î ãTs¡<ä˝À q&ÉTdü÷Ô. s¡kÕj·THê\T
|æ∫ø±] #˚j·÷*‡q düeTdü´≈£î Ç~ #·ø£ÿì |ü]cÕÿs¡+. Bì <ë«sê ¬s’‘·T \≈£î |üì ˇ‹Ô&ç >∑D˙j·T+>±
‘·>T∑ ‘Z T· +~. m‘·TÔ m≈£îÿe>± e⁄+&˚ |ü+≥\˝À (yÓTTø£ÿC§qï, C§qï, #Ós≈¡ î£ , ñ<ë´q |ü+≥\T yÓTT<ä\>∑Tqq$..)
Á&√Hé\‘√ |æ∫ø±] #ê\ düT\uÛÑ+>± eT]j·TT ‘·«s¡>± #˚j·Te#·TÃqT.
e´ekÕj·T+˝À Á&√Hé jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\T :
1. e´ekÕj·T Á&√Hé f…ø±ï\J‘√ $‘·HÔ ê\T, ms¡Te⁄\T y˚jT· &É+,|ü⁄s¡T>∑T, ‘Ó>T∑ fi¯,¢ ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T eT]j·TT
Á<äe ˝Ò<ë ˙fi¯fl˝À ø£]–b˛>∑\ ms¡Te⁄\ |æ∫ø±] #˚j·Te#·TÃqT.
2. 10 ©≥s¡¢ {≤´+ø˘ kÕeTs¡ú´+ >∑\ Á&√Hé‘√, 1 mø£sêìï 6-10 ìeTcÕ˝À¢ (16.2 øÏ˝À MT≥s¡T¢ /
>∑+≥≈£î @ 0.6-1.0 MT≥s¡T |ü+≥ MT<ä m‘·TÔ˝À) |æ∫ø±] #˚j·Te#·TÃqT.
3. e´ekÕj·T Á&√Hé ‘√ |æ∫ø±] ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ ≈£L&ÉT≈£îqï~ eT]j·TT 90% ˙{Ïì eT]j·TT 95%
düeTj·÷ìï Ä<ë #˚j·Te#·TÃqT.
4. Ç~ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T ˝Ò<ë •©+Á<Ûä HêX¯ø±\T ˝Ò<ë ø£\T|ü⁄ dü+Vü‰s¡ø±\T 100-200 ©≥s¡T¢ / mø£s¡
qT+&ç 10 ©≥s¡T¢ / mø£sêìøÏ #·\¢&ÜìøÏ ˙{Ï nedüsêìï ‘·–ZdüTÔ+~.
5. e´ekÕj·T Á&√Hé ‘√ |æ∫ø±] #˚j·T&É+ <ë«sê dæbòÕs¡T‡ #˚j·Tã&çq |ü⁄s¡T>∑T, ‘Ó>∑Tfi¯ófl eT]j·TT ø£\T|ü⁄
eT+<äT yÓ÷‘ê<äT MT<ä 25% $ìjÓ÷>±ìï ‘·–Z+#·e#·TÃqT.
6. e´ekÕj·T Á&√Hé ‘√ düVü≤» eqs¡T\ jÓTTø£ÿ düeTÁ>∑ C≤_‘êqT düT\uÛÑyÓTÆq eT]j·TT ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√,
‘·«]‘·+>± #˚düTÔ+~.

376
7. e´ekÕj·T Á&√Hé bı˝≤\qT ˇπøkÕ] ‘·«s¡>± eT]j·TT düT\uÛÑ+>± $X‚¢wæ+#˚ kÕeTsêú´ìï ¬s’‘·T\≈£î
ÇdüT+Ô ~.
8. Ç~ n‘·´~Ûø£ K∫Ñ·‘«· +‘√ eT]j·TT ÇqTŒ≥¢qT düø±\+˝À e]Ô+|üCj Ò T· &ÜìøÏ s¬ ‘’ T· \≈£î düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~,
‘·<ë«sê K∫Ñ·yÓTÆq e´ekÕj·÷ìï #˚|ü≥º&É+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
9. |ü+≥\T, H˚\\T eT]j·TT yê‘êes¡D+ jÓTTø£ÿ ‘·≈£îÿe m‘·TÔ˝À ]yÓ÷{Ÿ ôdì‡+>¥ ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ
Á&√qT¢ eT©ºôdŒÁø£º˝Ÿ / ôV’≤|üsYôdŒÁø£º˝Ÿ / <∏äs¡à˝Ÿ / *&ÜsY ¬øyÓTsê\qT yÓ÷j·T>∑\e⁄.
10. H˚\ ‘˚eT ôdHê‡s¡‘¢ √ ≈£L&çq Á&√qT¢ ˇø£ øπ Áå ‘·+˝Àì @ uÛ≤>±\≈£î m≈£îÿe ˙s¡T nedüsy¡ ÷Ó >∑T]Ô+#·>\∑ e⁄
eT]j·TT ‘·<ë«sê ˙{Ï bÕs¡T<ä\ Ä{Ày˚TwüHé≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
11. e´ekÕj·T Á&√Hé ‘√ H˚\ \ø£åD+ eT]j·TT H˚\ Äs√>∑´ |üs¡´y˚ø£åD #ê˝≤ düT\uÛÑ+ eT]j·TT ‘·≈£îÿe
Ks¡TÑ√ ≈£L&ÉT≈£îqï~ ne⁄‘·T+~.
12. Á&√Hé Ä<Ûë]‘· ôdHê‡sY e´edü\ú ‘√ |üsê´es¡D≤ìï düT\uÛ+Ñ >± eT]j·TT #ê˝≤ <ä>sZ∑ >¡ ± |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&+É ˝À
düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
13. e] / |ü|ü⁄Œ<ÛëHê´\ Á|ü‘·´ø£å $‘·ÔHê\ qT #·\¢e#·TÃqT eT]j·TT n≥M ÁbÕ+‘ê˝À¢ $‘·Ôq u≤+ãT\qT
$dæ] n≥M ÁbÕ+‘ê\˝À yÓTTø£ÿ\qT ‘·«]‘· >∑‹q Hê≥e#·TÃqT.
14. ¬s’‘·T\T ‘·eT bı˝≤\qT ‘·«s¡>± eT]j·TT düeTs¡∆e+‘·+>± kÂÿ{Ÿ #˚j·T&É+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
πøåÁ‘ê\ dæú‹ì ìs¡ísTT+#·&É+˝À Ç~ düeTj·÷ìï Ä<ë #˚düTÔ+~.
15. Á&√Hé Ä<Ûë]‘· <∏äs¡à˝Ÿ ¬øyÓTsê\T bı\+˝Àì ‘·&ç eT]j·TT bı&ç ÁbÕ+‘ê\qT (bÕ#Ódt) ø£qT>=q&É+˝À
düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. ¬s’‘·T\≈£î ˙s¡T e<∏ë ø±≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ Ç~ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
16. Ç~ kÕàsYº eT]j·TT K∫Ñ· e´ekÕj·÷ìøÏ düVü‰j·T|ü&˚ |üsê´es¡D &˚{≤qT |üs¡´y˚øÏå+#·&É+˝À
düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
17. Á&√qT¢, õ.◊.mdt. (õjÓ÷Á>±|òæø˘ ÇqŒ¤πsàwüHé dædüºyéT) e÷´|æ+>¥qT düeTÁ>∑|ü]∫+~. Ç~ nìï s¡ø±\
uÛÖ>√[ø£ eT]j·TT ÁbÕ<˚•ø£ &˚{≤qT ì\« #˚j·T&ÜìøÏ eT]j·TT $X‚¢wæ+ #·&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
18. Ç~ ~>∑Tã&çì ô|+#·&ÜìøÏ eT]j·TT yê´bÕsêìï eTT+<äT≈£î rdüT¬øfi¯¢&ÜìøÏ Ks¡TÃ\qT ‘·–Z+#·&É+˝À
e÷´|æ+>¥˝À ¬s’‘·T\≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
19. ¨yéT ã≥Hé H=øÏÿ‘˚, Á&√Hé eTq+ mø£ÿ&ÉqT+&ç fÒø˘ Ä|òt #˚kÕyÓ÷ nø£ÿ&Éπø ‹]– sê>∑\<äT.
20. Ç~ Ç‘·s¡ ◊.ˇ.{Ï. |ü]ø£sê\‘√ düT\uÛÑ+>± @ø°ø£‘·+ #˚düTÔ+~ eT]j·TT Á&√Hé f…ø±ï\Jì
ñ|üjÓ÷–+∫ e´ekÕj·T+˝À Ä]º|òæwæj·T˝Ÿ Ç+f…*C…Hé‡ eT]j·TT yÓTwæHé ˝…]ï+>¥ jÓTTø£ÿ nqTes¡Ôq+
düT\uÛÑ+ ne⁄‘·T+~.

377
21. Á&√Hé ‘√ |æ∫ø±] e\¢ eT+<äT yÓTTø£ÿ jÓTTø£ÿ ô|’ uÛ≤>∑+, eT<Ûä ´ uÛ≤>∑+ eT]j·TT ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À
kÕ+Á|ü<ëj·T |æ∫ø±] j·T+Á‘ê\ ø£+fÒ yÓTs¡T>∑T>± ‘·&ÉT|ü⁄‘·T+~ eT]j·TT @ø£Ø‹q ‘·&ÉT|ü⁄‘·T+~.
e´ekÕj·T+˝À Á&√Hé $ìjÓ÷>∑+˝À C≤Á>∑‘·Ô\T :
1. e´ekÕj·T Á&√Hé ÁbÕs¡+uÛÑ Ks¡Tà #ê˝≤ m≈£îÿe. ˇø£ j·T÷ì{Ÿ $\Te <ë<ë|ü⁄ 10 \ø£å\T ny√«#·TÃ
(Á&√Hé G »qπs≥sY G 5 ôd{Ÿ‡ u≤´≥Ø\T G Á{≤© Ä{À (Á&√Hé ì bı˝≤\≈£î yÓTTdüT¬ø\¢&ÜìøÏ).
2. Á&√Hé ‘√ |æ∫ø±] düeTj·T+˝À u≤´≥Ø\qT y˚>∑+>± n+~+#·&ÜìøÏ n<äq|ü⁄ 6-7 ôd≥¢ u≤´≥Ø\qT
ñ+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~, Ç~ n~Ûø£ ÁbÕs¡+uÛÑ ô|≥Tºã&çøÏ ø£\TdüTÔ+~.
3. Bìï Ä|üπs{Ÿ #˚j·T&ÜìøÏ, Áø±wt ˝≤´+&ç+>¥ ˝Ò<ë Á&√Hé ‘·|æŒb˛≈£î+&Ü ñ+&É{≤ìøÏ XÊÁd”Ôj·T+>± •ø£åD
bı+~q ô|’\{Ÿ nedüs¡+.
4. #ê˝≤ e´ekÕj·T Á&√Hé\T ‘·≈£îÿe m–πs düeTj·÷ìï ø£*– ñ+{≤sTT eT]j·TT düTBs¡È $e÷q
düeTj·T+, m≈£îÿe \ø£åD≤\T eT]j·TT düT<ä÷s¡ ÁX‚DÏ ø£*–q Á&√qT¢ KØ<Ó’q$.
6. Bìì ñ|üjÓ÷–+#·&ÜìøÏ nìï s¡ø±\ Á|üuÛÑT‘·« øÏ¢j·T¬sHé‡ eT]j·TT &ç.õ.dæ.m. (&Ó’¬sø£ºsY »qs¡˝Ÿ Ä|òt
dæ$˝Ÿ @$j˚TwüHé) qT+&ç nqTeT‹ nedüs¡+.
7. rÁeyÓTÆq yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T˝À¢ M{Ïì m>∑s¡y˚j·T&É+ ø£wüº+.
8. eTs¡eTà‘·T\T eT]j·TT ìs¡«Vü≤D Ks¡Tà #ê˝≤ m≈£îÿe eT]j·TT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê˝À¢ n+<äTu≤≥T˝À
˝Ò<Tä .
9. Áô|y’ {˚ Ÿ ÁbÕ+‘ê\ô|’ m>∑Ts¡T‘·÷ #·≥|º sü y¡ TÓ qÆ »]e÷Hê\qT Äø£]¸dTü +Ô ~. nÁ–ø£\Ãs¡˝Ÿ Á&√Hé <äX¯´e÷q
<äwæº˝À (VLOS) e÷Á‘·y˚T |üì#˚düTÔ+~.
10. eTTK´+>± e] ˝À dü+X‚¢wüD ø±\+ (|üP‘· <äX¯) ˝À eT+<äT |æ∫ø±] ñ<äj·T+ 11.00 >∑+≥\ ‘·sê«‘·
e÷Á‘·y˚T #Ój·÷´*.

eT]+‘· düe÷#ês¡+ ø=s¡≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (nÁ– Ç+»˙]+>¥), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
ôd˝Ÿ HÓ+ : 97049 12463

378
 $$<Ûä kÕ>∑T |ü]dæú‘·T\˝À yÓ’$<Ûä´yÓTÆq |ü+≥\ m+|æø£
dü>∑≥T es¡¸bÕ‘·eTT, H˚\\ dü«uÛ≤e+ eT]j·TT yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT ã{Ϻ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÅcÕºìï
Äs¡T e´ekÕj·T yê‘êes¡D eT+&É˝≤\T>± $uÛõÑ +#ês¡T. $$<Ûkä Õ>∑T |ü]dæ‘ú T· \˝À, Á|ü‹ e´ekÕj·T yê‘êes¡D
eT+&É\+˝À >∑\ Á|ü‹ õ˝≤¢≈£î nqT≈£L\yÓTÆq |ü+≥\ $esê\T ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À bı+<äT|üs¡ã&çq$.
Áø£. e´ekÕj·T yê‘êes¡D eTTK´yÓTÆq kÕ>∑T Á|ü<Ûëq |ü+≥\T nqT≈£L\yÓTÆq
dü+K´ eT+&É\+, õ˝≤¢ |ü]dæú‹ eT]ø=ìï ô|’s¡T¢
I ñ‘·Ôs¡ø√kÕÔ eT+&É\+ ø±\Te\ ÁøÏ+<ä mÁs¡ H˚\\T e] #Ói≈£î, sê–, yÓTTø£ÿC§qï,ø£+~,
1. lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ / mÁs¡ >∑s¡|ü H˚\\T e]`$TqTeTT/ô|düs/¡ qTe⁄«\T /
»qTeTT / y˚sT¡ X¯q>∑
#ÓiTe⁄\ ÁøÏ+<ä mÁs¡ H˚\\T e] y˚s¡TX¯q>∑, qTe⁄«\T, n|üsê\T,
yÓTTø£ÿC§qï, e]` sê–/»qTeTT,
yÓTTø£ÿC§qï`ñ\e\T
esê¸<Ûës¡ mÁs¡ H˚\\T >√>∑T sê–, n|üsê\T, ø£+~
yÓTTø£ÿC§qï Á|ü‹Ô, y˚s¡TXËq>∑, qTe⁄«\T,
e] ` ô|düs¡
2. $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢ y˚sT¡ X¯q>∑ qTe⁄«\T, >√>∑T, e]`ô|düs¡,
esê¸<Ûës¡ mÁs¡ >∑s¡|ü yÓTTø£ÿC§qï ø£+~, ø=Ás¡, dü»®, sê–`ñ\e,
H˚\\T yÓTTø£ÿC§qï`n|üsê\T
#ÓiTe⁄\ ÁøÏ+<ä qTe⁄«\T, yÓTTø£ÿC§qï,e]`ô|düs/¡
e] $TqTeTT / »qTeTT / sê–/
mÁs¡ >∑s¡|ü H˚\\T yÓTTø£ÿC§qï, e]`n|üsê\T`ø=Ás¡
ø±\Te\ ÁøÏ+<ä e] y˚s¡TX¯q>∑, Á|ü‹Ô,
mÁs¡ >∑s¡|ü H˚\\T #Ói≈£î yÓTTø£ÿC§qï, e], ô|düs¡/
$TqTeTT / »qTeTT / sê–
dü»,® ∫s¡T<ÛëHê´\T, qTe⁄«\T
3. $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢ esê¸<Ûës¡ mÁs¡ H˚\\T #Ói≈£î, sê– ø£+~, ô|düs¡, yÓTTø£ÿC§qï
`n|üsê\T, dü»®Gø£+~ /
#Ói≈£îGn|üsê\T, esê¸<Ûës¡ e]
u≤e⁄\ ÁøÏ+<ä mÁs¡ H˚\\T e], #Ói≈£î yÓTTø£ÿC§qï, sê–, n|üsê\T,
y˚sT¡ X¯q>∑
#ÓiTe⁄\ ÁøÏ+<ä mÁs¡H˚\\T e],#Ói≈£î sê–, yÓTTø£ÿC§qï, y˚s¡TX¯q>∑,
qTe⁄«\T, n|üsê\T
ø±\Te ÁøÏ+<ä e],#Ói≈£î e]`$TqTeTT/ô|düs/¡ sê–/
qTe⁄«\T/yÓTTø£ÿC§qï/
ˇ+Á&ÉT eT]j·TT q\¢H\˚ \T Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT/»qTeTT/
y˚sT¡ X¯q>∑/#Ói≈£îGn|üsê\T

379
Áø£eT e´ekÕj·T yê‘êes¡D eTTK´yÓTÆq kÕ>∑T Á|ü<Ûëq nqT≈£L\yÓTÆq
dü+K´ eT+&É\+, õ˝≤¢ |ü]dæú‹ |ü+≥\T eT]ø=ìï ô|’s¡T¢

II >√<ëe] eT+&É\+ >√<ëe] &Ó˝≤º eT<Ûä´ e] #Ói≈£î, e] ` $TqTeTT /

1. ‘·÷s¡TŒ >√<ëe] ÁbÕ+‘·+ ô|düs¡, y˚s¡TX¯q>∑
õ˝≤¢
uÀs¡¢ ÁøÏ+<ä mÁs¡ H˚\\T e] yÓTTø£ÿC§qï, qTe⁄«\T,
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, bı>±≈£î, Á|ü‹Ô

#ÓiTe⁄\ ÁøÏ+<ä e] e], n|üsê\T, qTe⁄«\T,

mÁs¡ H˚\\T y˚s¡TX¯q>∑, bı>±≈£î,
yÓTTø£ÿC§qï
esê¸<Ûës¡ mÁs¡ H˚\\T $TqTeTT qTe⁄«\T, ø£+~,
∫s¡T<ÛëHê´\T, Á|ü‹Ô,
yÓTTø£ÿC§qï
>√<ëe] &Ó˝≤º e] e]`n|üsê\T
|ü∫Ãs=≥º |ü+≥\T

2. |ü•ÃeT >√<ëe] ø±\Te\ ÁøÏ+<ä ˇ+Á&ÉT e] e]`n|üsê\T

õ˝≤¢ H˚\\T eT]j·TT q\¢ |ü∫Ãs=≥º |ü+≥\T,
n|üsê\T, Äyê\T,
H˚\\T
qTe⁄«\T, sê>∑T\T, #Ói≈£î
ø±\Te\ ÁøÏ+<ä ‘˚*ø£bÕ{Ï e] #Ói≈£î, e] ` |ü∫Ãs=≥º
q\¢ H˚\\T |ü+≥\T

m‹Ôb˛‘·\ ˙{Ï bÕs¡T<ä\ e] e]`n|üsê\T

ÁøÏ+<ä mÁs¡ H˚\\T eT]j·TT y˚s¡TX¯q>∑
q\¢ H˚\\T yÓTTø£ÿC§qï, qTe⁄«\T
uÀs¡T u≤e⁄\ ÁøÏ+<ä e], bı>±≈£î, e]`n|üsê\T
mÁs¡ H˚\\T/q\¢ H˚\\T Á|ü‹Ô y˚s¡TX¯q>∑, yÓTTø£ÿC§qï

380
 Áø£. e´ekÕj·T yê‘êes¡D eTTK´yÓTÆq kÕ>∑T nqT≈£L\yÓTÆq
dü+K´ eT+&É\+, õ˝≤¢ Á|ü<Ûëq |ü+≥\T eT]ø=ìï ô|’s¡T¢
|ü]dæ‹ú
III ø£ècÕí eT+&É\+ ø±\Te\ ÁøÏ+<ä ‘·÷s¡TŒ e] e]`e]`|üX¯óÁ>±dü |ü+≥\T
1. ø£ècÕí õ˝≤¢ ÁbÕ+‘· ˇ+Á&ÉT e]` e]` n|üsê\T
mÁs¡ H˚\\T e]`yÓTTø£ÿC§qï/C§qï
e]`e]`|ü∫Ãs=≥º |ü+≥\T
ø±\Te\ ÁøÏ+<ä |ü•ÃeT e] Á|ü‹Ô, $T]Ã, yÓTTø£ÿC§qï,
ÁbÕ+‘· mÁs¡ eT]j·TT #Ói≈£î Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, y˚s¡TX¯q>∑,
q\¢ H˚\\T e]`$TqTeTT/ C§qï/ ô|düs¡/
yÓTTø£ÿC§qï, |üdüT|ü⁄
Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT, yÓTTø£ÿC§qï, Á|ü‹,Ô
esê¸<Ûës¡ mÁs¡ eT]j·TT Á|ü‹Ô, ø£+~, $T]Ã, ÄeTT<äeTT, ø£+~˝À n+‘·s¡
q\¢ H˚\\T ô|düs,¡ $TqTeTT, |ü+≥>± dü»®, ø=Ás¡, y˚s¡TX¯q>∑,ô|düs¡,
y˚sT¡ X¯q>∑ $TqTeTT, X¯q>∑ s¡;˝À (q\¢H˚\\T)
ø±\Te\ ÁøÏ+<ä q\¢ e]`e] e]`e]`|üX¯óÁ>±dü |ü+≥\T/
2. >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢ e], n|üsê\T n|üsê\T/|ü∫Ãs=≥º |ü+≥\T
H˚\\T, ˇ+Á&ÉT H˚\\T e] `yÓTTø£ÿC§qï e]`C§qï
ø±\Te\ ÁøÏ+<ä ‘˚*ø£ e] Á|ü‹Ô, $T]Ã, |üdüT|ü⁄,
y˚s¡TX¯q>∑, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT,
bÕ{Ï H˚\\T e]`n|üsê\T/ y˚dü$ qTe⁄«\T
e]`yÓTTø£ÿC§qï/ n|üsê\T, <Ûäìj·÷\T,
esê¸<Ûës¡ q\¢ H˚\\T Á|ü‹Ô, $T]Ã, ø£+~, ≈£îdüTeT, Äyê\T, |üX¯óÁ>±dü |ü+≥\T,
eT]j·TT mÁs¡ H˚\\T X¯q>∑, ô|düs¡, |üdüT|ü⁄, ø=Ás¡`X¯q>∑ (q\¢ H˚\\T)
bı>±≈£î, $TqTeTT Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, $T]Ã, e]>∑`X¯q>∑
˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä e], $T]à e]`qTe⁄«\T, e]`yÓTTø£ÿC§qï/
3. Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ yÓTTø£ÿC§qï nesê\T, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, |üdüT|ü⁄,
ãs¡Te⁄ H˚\\T
|üX¯óÁ>±dü |ü+≥\T, e]`C§qï
˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä e], Á|ü‹Ô, $T]Ã, e] ` qTe⁄«\T, Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT,
‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\\T $TqTeTT, ø£+~ yÓTTø£ÿC§qï, y˚sT¡ X¯q>∑, e]`n|üsê\T
esê¸<Ûës¡ ãs¡Te⁄ H˚\\T X¯q>∑, Á|ü‹Ô, $TqTeTT,y˚sT¡ X¯q>∑,yÓTTø£ÿC§qï,ÄeTT<ä+,
ø£+~, bı>±≈£î, ø£+~,ÄeTT<ä+Gø£+~,ø=Ás¡`X¯q>∑,
ÄeTT<ä+ ≈£îdüTeT,Äyê\T,<Ûìä j·÷\T,e]>∑`X¯q>.∑
esê¸<Ûës¡ ‘˚*ø£bÕ{Ï ø£+~, C§qï dü»®, ø£+~ G dü»®, ÄeTT<ä+
H˚\\T ô|düs¡, qTe⁄«\T ô|düs¡, qTe⁄«\T, y˚s¡TX¯q>∑,
n\dü+<ä, ∫s¡T<ÛëHê´\T

381
 Áø£. e´ekÕj·T yê‘êes¡D eTTK´yÓTÆq kÕ>∑T Á|ü<Ûëq |ü+≥\T nqT≈£L\yÓTÆq
dü+K´ eT+&É\+, õ˝≤¢ |ü]dæú‹ eT]ø=ìï ô|’s¡T¢
IV <äøÏåD eT+&É\+ ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä #Ói≈£î
e]
1. mdt.|æ.mdt.ÄsY. ãs¡Te⁄ H˚\\T, ˇ+Á&ÉT,
HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢ ÇdüTø£ H˚\\T
esê¸<Ûës¡|ü⁄ q\¢ H˚\\T $TqTeTT, yÓTTø£ÿC§qï, bı>±≈£î,
Á|ü‹Ô, X¯q>∑, ø£+~.
Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT
y˚sT¡ X¯q>∑, ô|düs¡, ø£+~, ∫s¡T<ÛëHê´\T,
esê¸<Ûës¡ mÁs¡ H˚\\T
qTe⁄«\T dü»®, ñ\ø£, n\dü+<ä

y˚sT¡ X¯q>∑ C§qï, dü»®, ø£+~,

2. ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ esê¸<Ûës¡ mÁs¡ H˚\\T ñ\e, ∫s¡T<ÛëHê´\T,
n\dü+<ä, y˚sT¡ X¯q>∑,
ø=Ás¡, qTe⁄«\T, ÄeTT<äeTT,
nq|ü
u≤e⁄\ ÁøÏ+<ä e] #Ói≈£î, y˚sT¡ X¯q>∑, Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT,
mÁs¡ H˚\\T dü»`® y˚sT¡ X¯q>∑, qTe⁄«\T,
yÓTTø£ÿC§qï, ô|düs¡, sê–,
$TqTeTT
#ÓiTe⁄\T, ø±\Te\ e] #Ói≈£î, sê–, y˚s¡TX¯q>∑,
ÁøÏ+<ä mÁs¡ H˚\\T Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT, yÓTTø£ÿC§qï
3. yÓ’.mdt.ÄsY. esê¸<Ûës¡ q\¢ H˚\\T X¯q>∑, Á|ü‹Ô, C§qï, yÓTTø£ÿC§qï,
ø£&É|ü õ˝≤¢ Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT $TqTeTT, y˚sT¡ X¯q>∑, ø=Ás¡,
<Ûìä j·÷\T, ø£+~, ≈£îdüTeT, Äyê\T
esê¸<Ûës¡ mÁs¡ H˚\\T y˚sT¡ X¯q>∑, qTe⁄«\T, ÄeTT<ä+,
ø£+~ ∫s¡T<ÛëHê´\T, ô|düs¡, nq|ü,
n\dü+<ä, dü»,® $TqTeTT
ø±\Te\T, u≤e⁄\T, e], y˚s¡TX¯q>∑ Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT, yÓTTø£ÿC§qï,
#ÓiTe⁄\ ÁøÏ+<ä mÁs¡ y˚s¡TX¯q>∑, dü»®,
H˚\\T C§qï, |üdüT|ü⁄, |üX¯óÁ>±dü |ü+≥\T

ø±\Te\T, u≤e⁄\ e] yÓTTø£ÿC§qï, Á|ü‹Ô,$TqTeTT, X¯q>∑,

ÁøÏ+<ä q\¢ H˚\\T Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, C§qï, qTe⁄«\T,
|üX¯óÁ>±dü |ü+≥\T

382
 Áø£. e´ekÕj·T yê‘êes¡D eTTK´yÓTÆq kÕ>∑T Á|ü<Ûëq nqT≈£L\yÓTÆq
dü+K´ eT+&É\+, õ˝≤¢ |ü]dæú‹ |ü+≥\T eT]ø=ìï ô|’s¡T¢
V n‘·´\Œ es¡¸bÕ‘· esê¸<Ûës¡ q\¢ H˚\\T Á|ü‹Ô, X¯q>∑, yÓTTø£ÿC§qï, Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT, bı>±≈£î,
eT+&É\+ C§qï <Ûìä j·÷\T, y˚sT¡ X¯q>∑, $TqTeTT,
1. ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢ ø£+~, ÄeTT<ä+, ≈£îdüTeT, yêeTT
esê¸<Ûës¡ mÁs¡ H˚\\T y˚sT¡ X¯q>∑, y˚sT¡ X¯q>∑Gø£+~, ÄeTT<ä+Gø£+~,
ø£+~, Á|ü‹Ô, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, C§qï, dü»®,
≥yÓ÷{≤ dü»G® ø£+~, ∫s¡T<ÛëHê´\T, ø=Ás¡\T
˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä e] e]`y˚sT¡ X¯q>∑/Äyê\T/
q\¢ H˚\\T e]`e] Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT, $TqTeTT,Á|ü‹,Ô
$T]Ã, |üdüT|ü⁄, ñ*¢
˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä e] e]`y˚s¡TX¯q>∑/ô|düs¡/
mÁs¡ H˚\\T Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, $T]Ã, ñ*¢, Á|ü‹Ô

y˚sT¡ X¯q>∑, ÄeTT<ä+, ø£+~ G ÄeTT<ä+,

2. nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢ esê¸<Ûës¡ mÁs¡ H˚\\T ø£+~Gdü»,® dü»,® ∫s¡T<ÛëHê´\T,
y˚sT¡ X¯q>∑Gø£+~
ø=Ás¡Gø£+~
C§qï, y˚s¡TX¯q>∑, yÓTTø£ÿC§qï,
esê¸<Ûës¡ q\¢ H˚\\T X¯q>∑ Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, <Ûäìj·÷\T,
$TqTeTT, ≈£îdüTeT,
ø=Ás¡`X¯q>∑, Á|ü‹Ô
˙{Ï bÕs¡T<ä\ ÁøÏ+<ä e], y˚sT¡ X¯q>∑, Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT,
mÁs¡ H˚\\T eT]j·TT y˚s¡TX¯q>∑ yÓTTø£ÿC§qï, $TqTeTT, ñ*¢,
q\¢ H˚\\T Á|ü‹Ô, $T]Ã, Äyê\T
VI $TøÏÿ* m‘Ó’Ôq –]»q esê¸<Ûës¡ mÁs¡ H˚\\T b˛&ÉT yÓTTø£ÿC§qï, sê>∑T\T,ø=Ás¡, düT>∑+<Ûä
eT+&É\+ e´ekÕj·T+ Á<äyê´\T, ø±|ò”, n\¢+, |üdüT|ü⁄, >√>∑T
($XÊK|ü≥ï+ eT]j·TT
#Óø˘&Ü´+\ ÁøÏ+<ä e] sê–, ø=Ás¡, e*XË\T
lø±≈£îfi¯+˝Àì ø=ìï
mÁs¡ H˚\\T yÓTTø£ÿC§qï, sêCŸe÷,
eT+&É˝≤\T)
dü»,® ∫≈£îÿ&ÉT, $TqTeTT

$$<Ûä kÕ>∑T |ü]dæú‘·T\˝À yÓ’$<Ûä´yÓTÆq |ü+≥\ m+|æø£ô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêeT :
Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (nÁ>±q$T)   ôV≤&é, e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+, ¬s&ç¶|ü*¢,
ôd˝Ÿ HÓ+. 98481 48522

383
 s¡;˝À e]ø£Hêï yÓTs¡T¬>’q Äs¡T‘·&ç |ü+≥\T
s¡;˝À ≈£L&Ü u≤e⁄\ ÁøÏ+<ä, #Ós¡Te⁄\ ÁøÏ+<ä, ‘˚*ø£ uÛÑ÷eTT˝À¢ ôd’ ‘·+ e] kÕ>∑T #˚j·Tã&ÉT‘√+~.
s¡; ø±\+˝À ˙{Ï eqs¡T\T dü]>±Z˝Òø£b˛e≥+, $<äT´‘Y ø=s¡‘· m≈£îÿe>± ñ+&É≥+e\¢ á eqs¡T\ ÁøÏ+<ä
e]kÕ>∑T ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+ ø±<äT. á ÁøÏ+~ |ü{Ϻø£˝À s¡; ø±\+˝À $$<Ûä |ü+≥\≈£î ø±e\dæq ˙{Ï |ü]e÷D+,
ˇø£ mø£s¡+ e]øÏ $ìjÓ÷–+#˚ ˙{Ï‘√ kÕ>∑T #˚j·T>∑*π> Äs¡T‘·&ç ô|’s¡ ¢ $d”Ôs¡í+ eT]j·TT ˙s¡T ô|≥Tº≥≈£î
Ks¡Ãj˚T´ $<äT´#·Ã¤øÏÔ j·T÷ì≥¢ $esê\T #·÷|üã&ܶsTT.
|ü+≥ nedüsy¡ TÓ qÆ mø£sê e]øÏ Ç#˚à ˙{Ï‘√
kÕ>∑T ˙{Ï $<äT´#·Ãø¤ ÔÏ kÕ>∑T #˚j·T>∑\ Äs¡T‘·&ç
|ü]e÷D+ j·T÷ì≥T¢ |ü+≥\ $d”Ôs¡í+
($T.MT.) (mø£sê\˝À)
<Ûëq´|ü⁄ |ü+≥\T
1. e] 1200 900 `
2. yÓTTø£ÿC§qï 600 450 2.0
3. >√<ÛTä eT 400 300 3.0
4. C§qï 500 375 2.4
5. dü»® 300 225 4.0
6. sê>∑T\T 400 187 3.0
7. ø=Ás¡ 150 112 8.0
q÷HÓ –+»\ |ü+≥\T
1. y˚s¡TX¯q>∑ 500 375 2.4
2. qTe⁄«\T 300 225 4.0
3. Äyê\T 400 300 3.0
4. Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT 400 300 3.0
5. k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT 400 300 3.0
6. ÄeTT<äeTT 300 187 4.0
7. ≈£îdüTeT\T 200 150 6.0
|ü|ü <ÛëHê´\ |ü+≥\T
1. ø£+~ 300 225 4.0
2. n\dü+<ä\T 300 225 4.0
3. ô|dü\T 150 112 8.0
4. $TqTeTT\T 200 112 6.0
5. X¯q>∑\T 200 112 6.0
≈£Ls¡>±j·T |ü+≥\T
1. e+>∑ 600 450 2.0
2. u…+&É 600 450 2.0
3. ñ*¢ 600 450 2.0
4. ≥e÷{À 800 600 1.5
5. |ü∫Ã$T]à (≈£Ls¡ $T]Ã) 800 600 1.5

384
s¡; ø±\+˝À e]øÏ ã<äT\T>± Äs¡T‘·&ç |ü+≥\ kÕ>∑T e\q Á|üjÓ÷»Hê\T
Q n~Ûø£ $d”Ôs¡í+˝À |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚j·Te#·Tà eT]j·TT n~Ûø£ ˝≤uÛ≤ìï bı+<äe#·TÃqT.
Q e] ø£Hêï Äs¡T‘·&ç |ü+≥\ kÕ>∑T≈£î nedüs¡yÓTÆq ˙s¡T, $<äT´#·Ã¤øÏÔ eT]j·TT ô|≥Tºã&ÉT\T ‘·≈£îÿe.
Q e] kÕ>∑Tã&çøÏ ø±e\dæq ˙{Ï‘√ ø£˙dü+ 2 qT+&ç 8 mø£sê\ $d”Ôs¡í+˝À Äs¡T‘·&ç |ü+≥\qT
kÕ>∑T #˚j·Te#·TÃ.
Q |ü+≥ e÷]Œ&ç e\q |ü+≥\ Hê•+#˚ |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>∑Tfi¯ófl ‘·>∑TZ‘êsTT.
Q ì‘ê´edüsê˝…’q |ü|ü\T, q÷HÓ –+»\T eT]j·TT ≈£Ls¡>±j·T\ ø=s¡‘· ‘· >∑TZ‘·T+~.
Q |ü|ü <Ûëq´|ü⁄ |ü+≥\‘√ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·T≥+ e\q uÛÑ÷kÕs¡+ eè~∆ ne⁄‘·T+~.
Q Ks¡TÃì ‘·–Z+#·Tø√e&ÜìøÏ <äTøÏÿ <äTqï ≈£î+&Ü, ø±˝≤ìï eè<Ûë #˚j·T ≈£î+&Ü ªªõs√{Ï˝Ò¢CŸμμ |ü<ä∆‹˝À Äs¡T‘·&ç
|ü+≥\qT kÕ>∑T #˚j·T&É+ <ë«sê ˝≤uÛ≤\qT ô|+#·Tø√e#·TÃ.
e] ø√dæq ‘·sê«‘· Äs¡T‘·&ç ô|s’ T¡ ¢ kÕ>∑T |ü<‘∆ä T· \T
]˝Ò |ü+≥ : 1) ø√kÕÔ ÁbÕ+‘ê˝À¢ e] ø√j·T&ÜìøÏ yês¡+ s√E\ eTT+<äT qT+∫ ãTs¡<ä |ü<äTqT˝À $TqTeTT
eT]j·TT ô|düs¡ ˝≤+{Ï |ü|üC≤‹ ô|’s¡¢ $‘·ÔHê\qT $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚dæ (øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 2.5 Á>±. <∏Ó’s¡yéT/ø±bÕºHé/
e÷+ø√C…uŸ/ø±s¡“+&ÜõyéT e+{Ï ‘Ó>T∑ fi¯fl eT+<äT\‘√ eT]j·TT 5 $T.©. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é ˝Ò<ë 5 Á>±. <Ûj ä ÷Ó $T<∏ëø±‡yéT
ø£*|æ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚dæq≥¢sTT‘˚ düTe÷s¡T 15`20 s√E\ es¡≈£î ‘Ó>∑T fi¯ófl eT]j·TT s¡dü+ |”˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\ u≤]
qT+&ç s¡øÏå+#·Tø√e#·TÃ). bı\eT+‘ê düe÷q+>± yÓ<ä»\T¢‘ês¡T. $‘˚ÔeTT+<äT ¬s’CÀ_j·T+ ø£\Ãs¡T (20Á>±ˆˆ øÏ˝À
$‘·HÔ êìøÏ) ‘√ $‘·qÔ X¯ó~∆ #˚j÷· *. |ü˝≤¢≈î£ ‘Ó>T∑ \TqT ‘·≥Tº≈î£ H˚ $TqTeTT s¡ø±\T m˝Ÿ._.õ.`787, {Ï._.õ.`104,
õ._.õ.`1 e+{Ï s¡ø±\qT, ô|düs¡˝À &ÉãT¢´.õ.õ.`42, ◊.|æ.myéT.2`14 e+{Ï s¡ø±\qT e] e÷>±DT\˝À
y˚dTü ø√yê*.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : ô|düs¡ 10 qT+&ç 12 øÏ˝À\T mø£sêìøÏ, $TqTeTT 16`18 øÏ˝À\T mø£sêìøÏ.
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D : yÓ&É˝≤Œ≈£î >∑&ç¶ C≤‹ ø£\T|ü⁄ ñqï|ü&ÉT 200 $T.©. Çe÷õ‘ê|òæsY 5% 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ
|ü+≥ 20`25 s√E\|ü&ÉT bı\+˝À ‘˚eT ñqï|ü&ÉT 2`4 Ä≈£î\ <äX¯˝À |æ∫ø±] #˚j·÷*. }<ä eT]j·TT
>∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ìyês¡D≈£î ô|òHêø±‡ÁbòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 9% Á<ëeø£+ mø£sê≈£î 250 $T.©. ˝Ò<ë øÏ«»˝À bòÕ|t
Ç<ÛÓ’˝Ÿ 5% Á<ëeø£+ mø£sêìøÏ 400 $T.©./200 ©ˆˆ ˙{Ï‘√ ø£*|æ $‹Ôq 15`20 s√E\≈£î |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
ñ‘·Ôs¡ ø√kÕÔ˝À ø£ì|æ+#˚ s¡+>∑+ $TqTeTT eT]j·TT Ç‘·s¡ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D≈£î $‹Ôq 25`30 s√E\ eT<Ûä´
k˛&çj·T+ mdæb˛¢]|òæHé eT]j·TT ø√¢&çHêbòÕ|t Áb˛bÕ]®˝Ÿ ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 1.5`2.0 $T.©.
#=|üq |æ∫ø±] #˚düTø√yê*. mø£sêìøÏ 300`400 $T.©. eT+<äTqT 200 ©. ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ã+>±s¡T r>∑ ìs¡÷à\q≈£î e] |üq\qT rdæq yÓ+≥H˚ mø£sê≈£î 1.5 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% eT+<äTqT 20
øÏ˝À\ ÇdüTø£˝À ø£*|æ düe÷q+>± #·˝≤¢*.
$TqTeTT |ü+≥≈£î ˙{Ï \uÛÑ´‘·qT ã{Ϻ $‹Ôq 30 s√E\≈£î eT]j·TT 50 s√E\≈£î ‘˚*ø£bÕ{Ï ‘·&ÉT*yê«*.
düdü´s¡ø£åD : ô|düs¡, $TqTeTT ô|’s¡¢qT Ä•+#˚ e÷s¡Tø± eT#·Ã\ |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î yÓTT>∑Z, |üP‘· <äX¯˝À y˚|ü q÷HÓ
5 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ˝Ò<ë 5 XÊ‘·+ y˚|ü –+»\ ø£cÕj·T+ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. |ü+≥˝À >∑÷fi¯ófl >∑eTìùdÔ
mdæù|ò{Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë øÏ«Hê˝ŸbòÕdt 2 $T.©. ˝Ò<ë ø√¢]ô|’]bòÕdt 2.5 $T.©. ˝Ò<ë H=yê\T´sêHé 1 $T.©. ‘√
bÕ≥T &Ó’ø√¢s√yêdt 1 $T.©. #=|üq ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷ *. |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñ+fÒ
¬s’Hêø°‡|òæsY ˝Ò<ë ôd’ŒH√kÕ&é 0.3 $T.©. ˝Ò<ë me÷yÓTøϺHé u…+CÀj˚T{Ÿ 0.4 Á>±. ˝Ò<ë |üP¢u…+&ÉyÓTÆ&é 0.2 $T.©.

385
#=|üq ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. |ü˝≤¢≈£îqT yê´|æÔ #˚ùd ‘Ó\¢<√eT ìyês¡D≈£î mdæù|ò{Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë
yÓ÷H√Áø={ÀbòÕdt 1.6 $T.©. ˝Ò<ë yÓT{≤dækÕºø˘‡ 2 $T.©. ˝Ò<ë mdæ{≤$TÁ|æ&é 0.2 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq
ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. ã÷&ç<ä ‘Ó>∑T\T ìyês¡D≈£î ø±s¡“Hé&ÓõyéT ˝Ò< ë <∏äjÓ÷bòÕH˚{Ÿ $T<∏Ó’˝Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë
¬øsê<∏˚Hé 1 $T.©. ˝Ò<ë ôV≤ø±‡ø=qCÀ˝Ÿ 2 $T.©. ˝Ò<ë yÓTÆø√¢ãT{≤ì˝Ÿ 1 Á>±. ˝Ò<ë &Ó’ô|òHéø=qCÀ˝Ÿ 1 $T.©.
#=|üq ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
2) sêj·T\d”eT õ˝≤¢˝À¢ q\¢sπ >∑&ç H˚\˝À¢ e] ø√ùd 10 s√E\≈£î eTT+<äT Äyê\T eT]j·TT qTe⁄«\T $‘·HÔ ê\qT
bı\+˝À ]˝Ò |ü+≥>± $‘·TÔ‘ês¡T.
$‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT : 1) Äyê\T : 1`1.5 øÏ˝À\T / mø£sêìøÏ— 2) qTe⁄«\T : 1.5`2 øÏ˝À\T / mø£sêìøÏ
$‘˚Ô |ü<‹∆ä : $‘·HÔ ê\qT 5`6 øÏ˝À\ düqïì ÇdüTø£˝À ø£*|æ bı\eT+‘ê düe÷q+>± yÓ<»ä \T¢‘ês¡T. Ä düeTj·T+˝À
ñ+&˚ ãTs¡<ä |ü<äTqT˝À $‘·ÔHê\T yês¡+˝À yÓTT\¬ø‘·TÔ‘êsTT. e] ø√dæq |æeTà≥ u≤>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. nsTT‘˚
qTe⁄«\ $‘·ÔHê\qT 1.5 øÏ˝À˝ _j·T´|ü⁄ q÷ø£\‘√ ø£*|æ #·\T¢≈£î+fÒ bı\eT+‘ê düe÷q+>± yÓ<ä»\¢ã&É‘êsTT
ø£qTø£ á C≤Á>∑‘·Ô rdüTø√yê*.
Js√ {Ï˝Ò¢õ kÕ>∑T |ü<ä∆‹ : e] ø√‘· j·T+Á‘êìï ñ|üjÓ÷–+∫ e] ô|’s¡TqT ø√dæq ‘·s¡Tyê‘· <äTøÏÿ #˚j·T≈£î+&É $‘˚Ô
|ü<ä∆‹ì Js√ {Ï˝Ò¢õ kÕ>∑T |ü<ä∆‹ n+{≤s¡T.
kÕ>∑T #˚j·T<ä–q |ü+≥\T: yÓTTø£ÿC§qï, ÄeTT<ä+, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT eT]j·TT XËq>∑ e]ø√dæq ‘·s¡Tyê‘· e]
<äTãT“\T eT∞fl ∫>∑Ts¡Ã≈£î+&Ü #˚j·T&ÜìøÏ bÕsêø±«{Ÿ nH˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äT 1.0 ©≥s¡T 200 ©ˆˆ ˙{Ï˝À ø£*|æ
(bÕsêø±«{Ÿ eT+<äT 5 $T.©./ ©.) mø£sêìøÏ <äTãT“\T u≤>± ‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
$‘·TÔ düeTj·T+ : e] ø√dæq ‘·sê«‘· ‘·–q+‘· ‘˚eT ñqï≥¢sTT‘˚ H˚s¡T>± $‘·TÔø=ì ‘·sê«‘· ø£\T|ü⁄ eT+<äT 1`3
s√E\ ˝À|ü\ |æ∫ø±] #˚düTø√e#·Tà ˝Ò<ë eTT+<äT>±H˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äT |æ∫ø±] #˚dæ ‘·sê«‘· s√E $‘·TÔø√e#·TÃ.
>∑eTìø£: á |ü<ä∆‹˝À $‘˚Ô≥|ü&ÉT uÛÑ÷$T˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT ˝Òì |üø£å+˝À ô|’bÕ≥T>± ˇø£ ‘·&ç Ç∫à $‘·TÔø√yê*.
$‘˚Ô |ü<ä∆‹ : 1) #˚‹‘√ q&çù| $‘·TÔ |ü]ø£sê\ <ë«sê $‘·TÔø√e&É+ eT+∫~. Bì e\q düeTj·T+ u≤>± Ä<ë
ne⁄‘·T+~. (kÕ\T≈£î kÕ\T≈£î eT<Ûä´ ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ 60 ôd+.MT., ãs¡Te⁄ H˚\˝À¢ 75 ôd+.MT. <ä÷s¡+ ñ+&Ü*).
2) kÕ\T |ü<ä∆‹˝À ø£Ás¡|ü⁄\¢ kÕj·T+‘√ #˚‹‘√ $‘˚Ô |ü<ä∆‹.
Js√ {Ï˝Ò¢õ yÓTTø£ÿC§qï : e] e÷>±DT˝À¢ yÓTTø£ÿC§qïqT qe+ãs¡T qT+&ç »qe] yÓTT<ä{Ï yês¡+ es¡≈£î
y˚düTø√e#·TÃ. ‘ê&ÉTqT ñ|üjÓ÷–+∫ ˝Ò<ë $‘·Ôq+ y˚ùd j·T+Á‘·+‘√ >±ì es¡Tdü≈£î es¡dü≈£î eT<Ûä´ 60 ôd+.MT.
eT]j·TT yÓTTø£ÿ≈£î yÓTTø£ÿ≈£î eT<Ûä´ 20 ôd+.MT. ñ+&˚≥≥T¢>± #·÷düTø√yê*. mø£sêìøÏ 80`96 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì,
32 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+, 32 øÏ˝À\ bı{≤wt ì#˚à ms¡Te⁄\qT yê&Ü*. nÁ{≤õHé 0.8`1.0 øÏ˝À/mø£sêìøÏ nq>±
(nÁ{≤õHé 4`5 Á>±eTT\T ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq ¬s+&ÉT s√E˝À¢|ü⁄ H˚\ô|’ |æ∫ø±] #˚j·÷*) ˝Ò<ë
bÕsêø±«{Ÿ 0.5 ©. G nÁ{≤õHé 0.5 øÏ˝À ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT (bÕsêø±«{Ÿ 2.5 $T.©. G nÁ{≤õHé 2.5 Á>±./
©≥s¡T ˙fi¯fl˝À) 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ H˚\ô|’ |æ∫ø±] #˚j·Te#·TÃ. ‘·<ë«sê $‹Ôq 20`25 s√E\ es¡≈£î
m˝≤+{Ï ø£\T|ü⁄ düeTdü´ sê<äT. |ü+≥ y˚dæq 20`25 s√E\≈£î, ø£\T|ü⁄ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï≥¢sTT‘˚
ªªf…+uÀÁ{Ïj·÷Héμμ nH˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äT mø£sêìøÏ 115 $T.©. 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ H˚\˝À ‘˚eT ñqï|ü&ÉT
ø£\T|ü⁄ô|’ |æ∫ø±] #˚j·÷*. $‹Ôq HÓ\ s√E\≈£î yÓ&É˝≤Œ{Ï ø£\T|ü⁄ yÓ TTø£ÿ\T >∑eTìùdÔ 2,4 ` &ç k˛&çj·T+ kÕ˝Ÿº
mø£sê≈£î 500 Á>±. 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£\T|ü⁄ |æ∫ø±] #˚j·÷*.

386
Js√{Ï˝Ò¢õ bı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, ÄeTT<ä+, X¯q>∑ |ü+≥˝À¢ : ô|+&ç$T<∏ë*Hé eT+<äT yÓ÷‘ê<äT: 1`1.2 ©ˆˆ/ mø£sêìøÏ
dü]b˛‘·T+~. (ô|+&ç$T<∏ë*Hé 5`6 $T.©. / ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ H˚\ô|’ $‹Ôq 1`2 s√E˝À¢|ü⁄ |æ∫ø±]
#˚dTü ø√yê*). dü]jÓTÆ q j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \T eT]j·TT dæbÕò s¡dTü #˚dqæ yÓ÷‘ê<äT˝À ms¡Te⁄\T düs¬ q’ düeTj·T+˝À
y˚døæ √yê*.
Js√{Ï˝õ¢Ò Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT |ü+≥≈£î yÓTT>∑Z ‘=&ÉT>∑T <äX,¯ |ü⁄e⁄« $ø£d+æ #·T <äX¯ eT]j·TT –+»ø£fºÒ <äX˝¯ À¢ ‘·|Œü ìdü]>±
˙{Ï ‘·&ÉT\T Çyê«*.
e] e÷>±DÏ˝À #√&ç (sê–) : e] ø√‘·≈£î dæ<ä∆yÓTÆq|ü⁄&ÉT ÄK] ‘·&ç rdæ y˚dæq ‘·s¡Tyê‘·, eTs¡ Tdü{Ï s√E 24
>∑+≥\T mø£sêìøÏ 4 øÏ˝À\T Hêqu…{Ϻq #√&ç $‘·ÔqeTT\T e] #˚qT MT<ä yÓ<ä»\T¢ø√yê*. Hêqu…{Ϻq $‘·ÔHê\qT
24 >∑+≥\T ‘·s¡Tyê‘· bı&ç >∑T&ɶ MT<ä 15 ìeTTcÕ\T Äs¡u…{Ϻq≥¢sTT‘˚ $‘·Ôq+ eTT<ä›>± ˝Ò≈£î+&Ü yÓ<ä»\T¢≥≈£î
düT\Te⁄>± ñ+≥T+~. #√&ç $‘·Ôq+ yÓ<ä»*¢q ‘·s¡Tyê‘· H˚\ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ e] #˚qT 7`12 s√E\≈£î ø√‘·≈£î
edüTÔ+~. #˚qT˝À ø√dæq e] |üq\qT bı\eTT˝À 4 ˝Òø£ 5 s√E\T Äs¡u…{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· rdæy˚j·÷*.
á $<Ûä+>± #˚ùdÔ yÓ<ä»*¢q #√&ç $‘·ÔqeTT\T yÓTT\¬ø‹Ô 2 Ä≈£î\ ej·TdüT‡ ø£*– ñ+≥T+~. e] |üq\T
ÁøÏ+<ä #√&ç yÓTTø£ÿ\T #·ìb˛≈£î+&Ü <Ûäè&É+>± ñ+{≤sTT. $‘·ÔqeTT yÓ<ä»*¢q 3`4 yêsê\ e´e~Û˝À |ü\T#·>±
˙s¡T u…{Ϻ H˚\ dü«uÛ≤yêìï <äèwæº˝À ñ+#·T≈£îì 2 ˝Òø£ 3 s√E\ ‘·s¡ Tyê‘· 25 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷ eT]j·TT 8`10
øÏ˝À\ eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt ms¡Te⁄qT ô|’bÕ≥T>± yÓ<ä»*¢ ≈£L*\‘√ >=|ü (n+‘·s¡ø£èwæ) #˚ùd≥|ü&ÉT e‘·TÔ>±
ñqï ô|’s¡TqT |ü\T#·>± #˚dæ, |ü\T#·>± ñqï #√≥ Hê≥T≈£îqï≥¢sTT‘˚ yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· bı\eT+‘ê düe÷q+>±
ñ+≥T+~.
H˚\ dü«uÛ≤yêìï ã{Ϻ 3`4 yêsê\ e´e~Û˝À ˙s¡T ô|≥Tºø√yê*. á $<Ûä+>± #√&ç (sê–) |ü+&ç+#·{≤ìøÏ
n‹ ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ mø£sêìøÏ 10`15 øÏ«+{≤fi¯¢ ~>∑Tã&ç bı+<äe#·TÃqT. düTes¡íeTTœ, uÛ≤s¡‹, l#Ó’‘·q´
s¡ø±\˝À @<Ó’Hê ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ. á eT÷&ÉT $‘·ÔqeTT\T yÓ<ä»*¢q s√E qT+&ç ø√‘·≈£î 105`110 s√E\
düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.
H˚\ ‘·j÷· Ø : eT+∫ <äTøÏÿ nedüs+¡ nj˚T´ |ü+≥˝À¢ qTe⁄«\T, Äyê\T, <Ûìä j·÷\T ‘·sê«‘· y˚sT¡ X¯q>∑ eTTK´yÓTqÆ ~.
e] ø√dæq ‘·sê«‘· <äeTTà #˚dæq e÷>±DÏ uÛÑ÷$T m+&çb˛sTTq|ü⁄&ÉT >∑{Ϻ eTT<ä›>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. ø±ã{Ϻ H˚\
‘·j·÷Ø˝À Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ nedüs¡+. uÛÑ÷$T˝À ‘·–q+‘· ‘˚eT e⁄qï|ü &ÉT <äTqï≥+ eTTK´+. ‘˚eT m≈£îÿe>± ñqï
|ü⁄&ÉT Hê>∑*‘√ <äTqTï≥≈£î |üìøÏsê<äT. n˝≤π> uÛÑ÷$T u≤>± m+&çq≥¢ sTT‘˚ <äTìïq|ü⁄&ÉT ô|<ä› ô|<ä› eT{Ϻ >∑&ɶ\T
@s¡Œ&É‘êsTT. n+<äT e\q ‘·–q düeTj·T+˝À ˝À‘·T>± Hê>∑*‘√ ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ <äTHêï*. H˚\<äTøÏÿ dü]>±
‘·j·÷s¡T ø±ì |üø£å+˝À yÓTT\ø£ XÊ‘·+ u≤>± ‘·–Z, ìØí‘· $d”ÔsêíìøÏ ñ+&Ée\dæq+‘· yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· ñ+&É<äT.
<ëì e\q ~>∑Tã&ç u≤>± ‘·–Zb˛‘·T+~.
ø£qTø£ H˚\ ‘·j·÷ØøÏ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆ #·÷bÕ*. ‹s¡T>∑T<ä+‹‘√ ¬s+&É T yÓ’|ü⁄˝≤ <äTqï&É+ <ë«sê >∑&ɶ\˙ï |ü–*
H˚\ yÓT‘·Ô>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. ‘·sê«‘· #·<äTqT #˚dæ, uÀ<Ó\T, #êfi¯ ófl @s¡Œs¡∫ $‘·ÔHê\qT uÀ<Ó\ô|’ $‘·TÔø=+fÒ
|ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\, ~>∑Tã&ç u≤>± ñ+≥T+~.
Äs¡T‘·&ç |ü+≥\ô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (nÁ>±qMT), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
nqø±|ü*¢, bò˛Hé : 08942 `223203, 223370 ôd˝Ÿ : 98496 36324

387
 Je ìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê Vü‰ìø±s¡ø£ |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D
Á|üø£è‹˝Àì |üsêqïJe⁄\T, ã<äìø£\T eT]j·TT ø=ìï s¡ø±\ yÓ’s¡˝Ÿ, u≤ø°º]j·T˝Ÿ, |òü+>∑˝Ÿ yê´<ÛäT\T
|ü+≥\ô|’ e#˚à N&É|ü⁄s¡T>∑T\qT Ä•+∫ yê{Ïì n<äT|ü⁄˝À ñ+#·≥+˝À ‘·e T e+‘·T bÕÁ‘·qT ìs¡«]Ôdü÷Ô
ñ+{≤sTT. Ç≥Te+{Ï düVü≤» X¯Á‘·Te⁄\qT düdü´s¡ø£åD˝À ˇø£ n+X¯+>± $ìjÓ÷–+#·Tø=+≥÷ N&É|”&É\
ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·Tø√e{≤ìï Je ìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê düdü´s¡ø£åD #˚düTø√e≥+ nì #Ó|üŒe#·TÃ.
>∑]wü˜ $wüÁ|üu≤Û e+ >∑\ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT $#·øDå£ ≤s¡V≤æ ‘·+>± |æ∫ø±Ø #˚jT· &É+ e\q |üsêqïJe⁄\T,
ã<äìø£\T |üP]Ô>± HêX¯qeTe⁄‘·THêïsTT. ô|’ô|#·TÃ, N&É|ü⁄s¡T>∑T\T Áø£eT+>± á eT+<äT\≈£î ‘·≥Tºø=H˚ X¯øÏÔì
dü+‘·]+#·Tø=ì M{Ïì n<äT|ü⁄#˚ùd $TÁ‘· |ü⁄s¡T>∑T\T |ü+≥bı˝≤˝À¢ HêX¯qeTe≥+ e\q N&É |ü⁄s¡T>∑T\T ‹]–
$»è+_ÛdüTÔHêïsTT. ø±ã{Ϻ N&É|ü⁄s¡T>∑T\qT n<äT|ü⁄˝À ñ+#˚+<äT≈£î ‘·≈£îÿe $wüÁ|üuÛ≤e+ >∑\ eT+<äT\qT
nedüsêìï ã{Ϻ e÷Á‘·y˚T $ìjÓ÷–ùdÔ ø=+‘·es¡≈£î á |üsêqïJe⁄\qT eT]j·TT ã<äìø£\qT ø±bÕ&ÉTø=+≥÷
yê{Ï <ë«sê e#˚à ˝≤uÛ≤ìï ≈£L&Ü bı+<äe#·TÃ. á $<Ûä+>± Jeìj·T+Á‘·D qT düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD˝À ˇø£
eTTK´yÓTÆq kÕ<Ûäq+>± yê&ÉTø√e#·TÃ. |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ neX‚cÕ\T ˝Ò≈£î+&Ü ùd+Á~j·T |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê
|ü+&ç+∫q ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î ô|s¡T>∑T‘·Tqï Ä<äsD ¡ <äècÕº´ Jeìj·T+Á‘·D |ü<‘∆ä T· \ ÁbÕeTTK´‘· eT]+‘· ô|]–+<äH˚
#Ó|üŒe#·TÃ. Jeìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\qT s¡kÕj·Tìø£ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± yê&É≥+ e\q
|üsê´es¡D düeT‘·T\´‘· ≈£L&Ü bÕ{Ï+#·ã&ÉT‘·÷ s¬ ‘’ T· k˛<äsT¡ \T |ü⁄ s¡T>∑T eT+<äT\ neX‚cÕ\T ˝Òì HêD´‘· >∑\
ñ‘·Œ‘·TÔ\qT kÕ~Û+#·e#·TÃ.
|üsêqï Je⁄\qT|üj÷Ó –+∫ N&É|⁄ü s¡T>∑T\qT ìj·T+Á‹+#·≥+ :
Á|ü‹ |ü⁄s¡T>∑T J$‘· #·]Á‘·, Á>∑T&ÉT¶<äX¯— >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T <äX¯ , ø√X¯düú<äX¯ (ìÁ<ëedüú<äX¯) eT]j·TT
¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T<äX¯ nqã&˚ Hê\T>∑T <äX¯\˝À |üP]Ô ne⁄‘·T+~. düVü ≤»dæ<ä∆+>± Á|ü‹ <äX¯, X¯Á‘·T |ü⁄s¡T>∑T\≈£î
˝Àqe⁄‘·÷ ñ+≥T+~. N&É|ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ Á>∑T&É¢ MT<ä |üsêqï Je⁄\ <ë&ç e\q >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T <äX¯ sê≈£î+&É
HêX¯qyÓTÆ, n+<äT˝ÀqT+&ç |üsêqï Je⁄\T ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘êsTT. M{Ïì Á>∑T&ÉT¶ |üsêqïJe⁄\T>± e´eVü≤]kÕÔs¡T.
Á>∑T&ÉT¶ <äX¯qT q•+|ü#˚ùd |üsêqï Je⁄˝À¢ eTTK´yÓTÆq~ Áf…Æø√Á>±e÷ Á>∑T&ÉT¶ |üsêqïJ$. Ç~ $$<Ûä s¡ø±\
|ü+≥\˝À |ü\Ts¡ø±\ |ü⁄sT¡ >∑T\ô|’ Á>∑T&ÉT¶ <äX˝¯ À Ä•+∫ yê{Ïì HêX¯q+ #˚dTü +Ô ~. ªÁf…øÆ √ø±s¡Tμ¶ \T>± e´eVü≤]+#·ã&˚
|üsêqï Je⁄\T Ä•+∫q Á>∑T&É¢ ø±s¡T¶\qT ¬s’‘·T k˛<äs¡T\T |ü+≥ bı˝≤\˝À Ä≈£î n&ÉT>∑T uÛ≤>∑+˝À
neTs¡TÃø=qï≥¢sTT‘˚, Ä•+∫q |òü*‘ê\qT bı+<äe#·TÃ. |üsêqïJe⁄\qT ¬s ’‘·T\T ‘·eT+‘· ‘êeTT ≈£L&Ü á
ÁøÏ+~ $<Ûëq+ <ë«sê ô|+bı+~+#·Tø√e#·TÃ.
ªªÁf…Æø√Á>±e÷ œ˝Àìdtμμ |üsêqïJ$ >∑T&É¢qT Áf…Æø√ø±s¡T¶\ s¡÷|ü+˝À ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê
kÕ∆q+, nqø±|ü*¢˝Àì ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ ø£+Á{À˝Ÿ ˝ÒuÀπs≥Ø yês¡T ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ, ¬s’‘·T\≈£î düs¡|òüsê #˚düTÔHêïs¡T.
u≤>± m+&çq yÓTTø£ÿC§qï\T ˝Ò<ë C§qï\T eTs¡|ü{Ϻ+∫ |æ+&çì Äs¡u…{≤º*. Á|ü‘˚´ø£+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&çq
#Óø£ÿ &Éu≤“\T ˝Òø£ bÕ¢dæºø˘ uÒdæHé˝À Äs¡ô|{Ϻq |æ+&çì y˚j·÷*. _j·T´|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T Á>∑T&É¢qT |æ+&ç MT<ä »*¢

388
eT÷‘·ô|{≤º*. >±* k˛ø£{≤ìøÏ M\T>± s¡+Á<Ûë\T+&˚ eT÷‘·\qT &Éu≤“\qT eT÷j·T{≤ìøÏ yê&Ü*. bÕ¢dæºø˘
uÒdæHé nsTT‘˚ |ü\Ã{Ï >∑T&ɶqT eT÷‘·>± ñ|üjÓ÷–+#ê*. düTe÷s¡T 40 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· M{Ï qT+&ç ¬sø£ÿ\
|ü⁄s¡T>∑T\T ãj·T≥≈£î sêe≥+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. Á|ü‹ s√E á |ü⁄s¡T>∑T\qT ùdø£]+∫ Á>∑T&É¢qT ô|≥º{≤ìøÏ
»˝…¢&É neT]Ãq >∑sê≥Tq+<äT y˚j·÷*. ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ô|{Ϻq Á>∑T&É¢qT rdæø=ì X¯óÁuÛÑ+#˚dæ, düqï{Ï »˝…¢&É
<ë«sê »*¢+∫ yê\T>± ñqï ù||üs¡T ô|’q ÁøÏ+<ä≈£î C≤s¡$&ç∫ Ä $<Ûä+>± e#˚à eT+∫Á>∑T&É¢qT y˚s¡T #˚j·÷*.
á Á>∑T&É¢˝À ø=ìï{Ïì |üsêqï Je⁄\qT ô|+#·{≤ìøÏ, eT]ø=ìï{Ïì |æ+&ç| ü⁄s¡T>∑T\qT ô|+#·{≤ìøÏ
ñ|üjÓ÷–+#ê*. Á>∑T&É¢qT õ>∑Ts¡T sêdæq ø±s¡T¶ (15I5 ôd+.MT.) \ ô|’q #·*¢ n‹øÏ+∫, Ä]q ‘·s¡Tyê‘· >±E
>={≤º˝À¢ ñ+#ê*. Áf…Æø√Á>±e÷à |üsêqï Je⁄\qT á ø±s¡T¶qï >±E >={≤º˝À¢ e~* <ä÷~ _s¡&Ü‘√
eT÷j·÷*. |üsêqï Je⁄\≈£î ÄVü‰s¡+>± ‘˚HÓqT >±E ø±–‘·+ô|’q u§≥T¢ u§≥T¢>± ñ+∫ >±E>={≤º˝À¢
ñ+#ê*. ˇø£ s√E ‘·s¡Tyê‘· Á>∑T&ÉT¢qï ø±s¡T¶qT rdæ y˚s=ø£ >±E >=≥º+˝À ñ+∫ <ä÷~ _s¡&Ü‘√ eT÷j·÷*.
Hê\Ze s√Eq≈£î |üsêqïJ$ >∑\ Á>∑T&ÉT¢ q\T|ü⁄ s¡+>∑T≈£î e÷s¡‘êsTT. M{Ïì Áf…Æø√ø±s¡T¶\+{≤s¡T. 8 qT+∫ 9
s√E˝À¢ á Áf…Æø√ø±s¡T¶\ qT+&ç Áf…Æø√Á>±e÷ |ü⁄s¡T>∑T\T ãj·T≥≈£î ekÕÔsTT. á |üsêqïJ$ì |ü+≥ bı˝≤\˝À
yê&ÉTø√yê* nqTø=qï|ü⁄&ÉT ¬s+&ÉT s√E\ eTT+<äT nq>± 7e s√Eq Áf…Æø √ø±s¡T¶qT ∫qï∫qï eTTø£ÿ\T>±
#˚dæ |ü+≥ bı˝≤˝À¢ 5 MT≥s¡¢≈£î ˇø£{Ï #=|üq Ä≈£î n&ÉT>∑T uÛ≤>±q |æHé #˚j·÷*. Áf…Æø√Á>±e÷ |üsêqï
Je⁄\T eTs¡Tdü{Ï s√Eq ãj·T≥≈£î e∫à Vü‰ìø±s¡ø£ |ü⁄s¡T>∑T\ Á>∑T&É¢ qT yÓ‹øÏ Ä•+∫ HêX¯q+ #˚kÕÔsTT.
e]ô|’s¡T Hê{Ïq 20 s√E\ qT+∫ ô|’s¡TqT |ü]o*dü÷Ô ñ+&Ü*. ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T >∑T&É¢qT Ä≈£î
∫es¡¢˝À, Ä≈£îeTT&É‘· |ü⁄s¡T>∑T >∑T&ÉT¢ Ä≈£î áHÓ yÓ+ã&ç ñ+{≤sTT. Ä≈£î\MT<ä >∑T&ÉT¢ ˝Ò<ë ô|’s¡T˝À ¬sø£ÿ\
|ü⁄s¡T>∑T\T ø£ì|æ+∫q yÓ+≥H˚ |üsêqïJ$ Á>∑T&Éq¢ T ô|s’ T¡ ˝À e<ä˝≤*. e]˝À N&É|⁄ü s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î mø£sêìøÏ
40 y˚\ Áf…øÆ √Á>±e÷ Á>∑T&ÉT¢ ø±yê*. ˇø√ÿ ªª Áf…øÆ √ø±s¡T¶ μμ MT<ä 20 y˚\ Á>∑T&ÉT¢ ñ+{≤sTT. s¬ +&ÉT Áf…øÆ √ø±s¡T\¶ qT
16 ∫qïeTTø£ÿ\T>± #˚dTü ø=ì Ä≈£î\ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q m+&É Á|ü‘´· ø£+å >± |ü&≈É î£ +&Ü kÕº|s¢ü ‘Y √ |æìï+>¥ #˚j÷· *.
á $<Ûä+>± neT]Ãq 2`3 s√E˝À¢ Áf…Æø√ø±s¡T¶˝À¢ì Á>∑T&É¢ qT+&ç Áf…Æ ø√Á>±e÷ |üsêqïJe⁄\T ãj·T≥≈£î
ekÕÔsTT. Ç$ ô|s’ T¡ ≈£î Vü‰ì ø£*–+#˚ |ü⁄s¡T>∑T\ Á>∑T&Éq¢ T yÓ~øÏ yê{Ï qT+&ç s¡d+ü |”*à #·+|æyd˚ ,æ |üsêqïJe⁄\T
n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. á $<Ûä+>± Áf…Æø√Á>±e÷ ø±s¡T¶\qT yês¡+`|ü~ s√E\ e´e~Û˝À 3 qT+&ç 6 kÕs¡T¢
bı\+˝À e] Hê{Ïq 30 s√E\ qT+&ç 60 s√E\ eT<Ûä´ ø±\+˝À e] bı\+˝À neT]Ãq≥¢sTT‘˚ ø±+&É+
‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T, Ä≈£îeTT&É‘· |ü⁄s¡T>∑T |üP]Ô>± ìyê]+#·e#·TÃ. e]˝À ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î
Áf…Æø√Á>±e÷ »bÕìø£yéTqT, Ä≈£îeTT&É‘· |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î Áf…Æø√Á>±e÷ œ˝ÀìdtqT ñ|üjÓ÷–+#ê*.
yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥Hê•+#·T ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î Áf…Æø√Á>±e÷ ø±s¡T¶\qT $‹Ôq
15 s√E\ qT+&ç mø£s¡+ bı\+˝À 40 y˚\ Áf…Æø√Á>±e÷ œ˝Àìdt |üsêqïJ$ Á>∑T&É¢qT yês¡+`|ü~ s√E\
e´e~Û˝À 3 kÕs¡T¢ ô|{Ϻq≥¢sTT‘˚ ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃ.
yÓTTø£ÿC§qïqT Ç{°e\ Ä•+∫q ø£‘ÓÔs¡ |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î Åf…Æø√Á>±e÷ Á|”{ÏjÓ÷dü+ |üsêqïJ$ì
mø£sêìøÏ 50 y˚\ Á>∑T&É¢qT yÓTTø£ÿC§qï $‹Ôq 15 s√E\ qT+&ç ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ 15 s√E\ e´e~Û˝À e<ä˝≤*.
#Ói≈£î |ü+≥˝À |”ø£|ü⁄s¡T>∑T, ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T\qT Áf…Æø√Á>±e÷ œ˝Àìdt |üsêqïJ$
389
düeTs¡∆e+‘·+>± ìyê]düTÔ+~. #Ói≈£î Hê{Ïq HÓ\ s√E\ qT+&ç 7`10 s√E\ e´e~Û˝À 6`8 kÕs¡T¢
mø£sê≈£î 20 y˚\ Áf…Æø√Á>±e÷ œ˝Àìdt |üsêqïJe⁄\qT e<ä˝≤*. #Ói≈£î |ü+≥˝À ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T
ìyês¡D≈£î #Ói≈£î Hê{Ïq 120 s√E\ qT+&ç 2`4 kÕs¡T¢ mø£sê≈£î 20 y˚\ Åf…Æø√Á>±e÷ œ˝Àìdt |üsêqï
Je⁄\qT 7`10 s√E\ e´e~Û˝À e<ä˝≤*. n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘\· T qyÓ÷<Óq’ HÓ\˝˝À (@Á|æ˝Ÿ`pHé) ÅføÆ… √Á>±e÷
œ˝Àìdt n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\qT ‘·≥Tº≈£îH˚ |üsêqï Je⁄\qT #Ói≈£î |ü+≥˝À mø£sê≈£î 20 y˚\ |üsêqï Je⁄\qT
8 kÕs¡T¢, 7`10 s√E\ e´e~Û˝À #Ói≈£î Hê{Ïq 30 s√E\ qT+&ç eT]j·TT 4 kÕs¡T¢, ø£DT|ü⁄\T @s¡Œ&˚
<äX¯˝À e<ä˝≤*. Á|ü‹Ô |ü+≥\ MT<ä e#˚à X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T, >∑T˝≤_ s¡+>∑T ø±j·T ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T\qT
Áf…Æø√Á>±e÷ œ˝Àìdt >∑T&ÉT¶ |üsêqï Je⁄\qT mø£sêìøÏ 60 y˚\T #=|ü q $‹Ôq 45 s√E\ qT+&ç 7`10
s√E\ e´e~Û˝À 4 qT+&ç 6 kÕs¡T¢ ô|{Ϻ |üP]Ô>± ìyê]+#·Tø√e#·TÃ. y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥ Hê•+#·T Ä≈£îeTT&É‘·
|ü⁄s¡T>∑TqT Áf…Æø√Á>±e÷ œ˝Àìdt |üsêqï Je⁄\T 20 y˚\T ñqï Áf…Æø√ø±s¡T¶qT $‹Ôq 30 s√E\ qT+&ç 7`10
s√E\ e´e~Û˝À 3 qT+&ç 6 kÕs¡T¢ ô|{Ϻ ìyê]+#·e#·TÃ. ≥e÷≥, e+>∑, u…+&É yÓTT<ä˝…’q ≈£Ls¡>±j·T |ü+≥\
MT<ä e#˚Ã ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T, ø±j·T ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T, X¯ q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T\qT 20 y˚\ Á>∑T&ÉT¢ ñqï
Áf…Æø√ø±s¡T¶qT mø£sêìøÏ #=|üq |üP‘· düeTj·T+ qT+&ç 7`10 s√E\ e´e~Û˝À 3 qT+&ç 6 kÕs¡T¢ ô|{Ϻ
|üP]Ô>± ìyê]+#·e#·TÃ.
Á|üø£è‹ dæ<ä∆+>± Á>∑T&É¢qT Ä•+#˚ |üsêqï Je⁄\T eT]j·TT ã<äìø£\T— >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑TqT Ä•+#˚
|üsêqï Je⁄\T eT]j·TT ã<äìø£\T— ø√X¯dü∆ <äX¯ Hê•+#˚ |üsêqï Je⁄\T eT]j·TT ã<äìø£\T— ¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑TqT
HêX¯q+ #˚ùd kÕ˝… |ü⁄s¡T>∑T\T, ã\T¢\T, ‘=+&É\T, >=\¢uÛ≤eT\T, ‘·T ˙>∑\T eT]j·TT |ü≈£åî\T |ü+≥ bı\+˝À
düd´ü s¡øD
å£ #˚|&ü ‘É êsTT. ø£qTø£ á $TÁ‘· |ü⁄s¡T>∑T\qT |ü+≥ bı˝≤\˝À dü+s¡ø+åÏ #·Tø√e\dæq nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê
ñ+~.
u≤ø°º]j·÷\qT ñ|üjÓ÷–+∫ N&É|ü⁄s¡T>∑T\qT ìj·T+Á‹+#·≥+ :
N&É|ü⁄s¡T>∑T u≤´ø°º]j·÷qT H√{Ï <ë«sê rdüT≈£îqï|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T s√>±ìøÏ >∑T] ne⁄‘·T+~. u≤´ø°º]j·÷
N&É|ü⁄s¡T>∑T X¯Øs¡eTT˝ÀìøÏ Á|üy˚•+∫q|üŒ{Ï qT+&ç 7 >∑+≥\˝À|ü⁄ s√>∑\ø£åD≤\T ø£qã&É‘êsTT. |ü⁄s¡T>∑T
|üø£åyê‘êìøÏ >∑T] ne⁄‘·T+~. X¯Øs¡+ yÓT‘·Ô>± e÷] m+&çb˛‘·T+~. X¯Øs¡+ ˝À|ü\ Á<äe+ q\¢>± e÷]
#Ó&ÉTyêdüq edüTÔ+~. ˇø√ÿkÕ] X¯Øs¡+˝Àì Á<äe+ bÕ\ e÷~] ãj·T≥≈£î edüTÔ+~.
u≤dæ\¢dt ‘·T]HéC…ìdædt (;.{°.) nH˚ u≤ø°º]j·÷ eT+<äT\T Á<äe s¡÷|ü+˝ÀqT, bı&ç s¡÷|ü+˝ÀqT &Ó’ô|˝Ÿ,
ãjÓ÷˝…|t, ãjÓT_{Ÿ, nÁ^, Vü‰˝Ÿº, ãjÓ÷ÄdtŒ¤, &Ó˝Ÿ|òæHé nH˚ $$<Ûä ù|s¡¢‘√ \uÛÑ´eTe⁄‘·THêïsTT. M{Ïì mø£sê≈£î
400Á>±eTT\T ˝Ò<ë 400 $T.©. ©≥s¡T eT+<äTqT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ (2 $T.©. / ©≥s¡T), 2`3 kÕs¡T¢
kÕj·T+Á‘·|ü⁄ y˚fi¯˝À |æ∫ø±Ø #˚ùdÔ, N&É|ü⁄s¡T>∑T\T yê´~ÛøÏ >∑T] nsTT #·ìb˛‘êsTT. Á|ü‹Ô, ø£+~, X¯q>∑,
≈£Ls¡>±j·T\ MT<ä e#˚à X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T, bı>±≈£î \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T ø£‘ÓÔs¡ |ü⁄s¡T>∑T\qT M{Ï yê&Éø£+ <ë«sê
ìyê]+#·e#·TÃ. yÓTTø£ÿC§qï Hê•+#·T ø£‘ÓÔs¡ |ü⁄s¡T>∑TqT ≈£L&Ü ;.{°.ì (◊.dæ.m.ÄsY.`mHé._.m.◊.ÄsY.,
_.{Ï.õ.) |æ∫ø±] #˚dæ ìj·T+Á‹+#·e#·TÃ.

390
•©+Á<Ûë\qT ñ|üj÷Ó –+∫ N&É|⁄ü s¡T>∑T\qT ìj·T+Á‹+#·T≥ :
•©+Á<Ûë\T |ü⁄s¡T>∑T X¯Øs¡+ô|’ <ë&ç #˚dæ ˝À|ü*øÏ Á|üy˚•kÕÔsTT. •©+Á<Ûä|ü⁄ s¡ø±ìï ã{Ϻ |ü⁄s¡T>∑T X¯Øs¡+ô|’
‘Ó\T|ü⁄, q\T|ü⁄ ˝Ò<ë s¡+>∑T\˝À ã÷E |ü<ës¡∆+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. á •©+Á<Ûä|ü⁄ ã÷E |ü⁄s¡T>∑T X¯Øs¡+ ˝À|ü\
ãj·T{≤ ≈£L&Ü @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Bì e\q |ü⁄s¡T>∑T X¯Øs¡+ >∑{Ϻ>± ne⁄‘·T+~. •©+Á<Ûë\˝À |òü+>∑dt yê´~Û
ø£\T>∑CùÒ d eT+<äT\T ø=ìï bı&ç s¡÷|ü+˝À \uÛ´Ñ eTe⁄‘·THêïsTT. yÓT{≤¬sõ’ j·TyéT mHÓk’ ˛|æj ¢ ÷· qT ñ|üj÷Ó –+∫
y˚sT¡ X¯q>∑, #Ói≈£î e+{Ï |ü+≥\ Hê•+#·T y˚sT¡ |ü⁄s¡T>∑T, ø=ã“]Hê•+#·T eTT≈£îÿ |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃqT.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü $$<Ûä |ü+≥\ Hê•+#·T #Ó<ä\T ìj·T+Á‘·D≈£î Jeø°≥ø£ HêX¯ì\T ñ‘·ÔeT kÕ<Ûäq+.
yÓT{≤¬s’õj·TyéT mHÓ’k˛|æ¢j·÷qT|üjÓ÷–+∫ ø=ã“]ô|’ e#˚à eTT≈£îÿ|ü⁄s¡T>∑T (¬s’H√dæs¡dt), y˚s¡TX¯q>∑ô|’
e#˚à y˚sT¡ |ü⁄s¡T>∑TqT ìyê]+#·e#·TÃ. n<˚ $<Û+ä >±, u…y]˚ j·÷ u≤dæj÷· Hê e] eT]j·TT Á|ü‹Ô |ü+≥\˝À s¡d+ü
|”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\ ø√dü+, e]®dæ*¢j·T+ ˝…ø±ì Á<ëø£å˝À |æ+&ç |ü⁄s¡T>∑T\qT ìyê]+#·Tø√e{≤ìøÏ yê&ÉTø√e#·TÃ.
yÓ÷{≤¬s’õj·TyéT mHÓ’k˛|æ¢j·÷ (◊.dæ.m.ÄsY.mHé._.m.◊.ÄsY., myéT.m. 35) eT]j·TT u…y˚]j·÷ u≤dæj·÷Hê
(◊.dæ.m.ÄsY.mHé._.m.◊.ÄsY., _._. 45) qT ñ|üj÷Ó –+∫ yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥˝À ø£‘sÔÓ |¡ ⁄ü s¡>T∑ qT ìyê]+#·e#·TÃ.
á |ò+ü >∑dt yê´~Û ø£\T>∑ #˚ùd Jes¡kÕj·THê\T kÕ<Ûës¡D+>± bı&ç s¡÷|ü+˝À \uÛ´Ñ eTe⁄‘êsTT. M{Ïì yê&ÉT≈£î+≥÷
|ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·Tø√e{≤ìøÏ 5Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ #=|üq ø£* |æ |æ∫ø±], 2`3 kÕs¡T¢ #˚düTø√yê*.
ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕ∆q+, nqø±|ü*˝¢ À ãjÓ÷˝≤õø£˝Ÿ ø£+Á{À\T ˝Òu§πs≥Ø yês¡T yÓT{≤¬sõ’ j·TyéT
mHÓ’k˛|æ¢j˚T eT]j·TT u…yÓ]j·T uÒdæj·÷Hê ø£\ÃsYqT ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ, ¬s’‘·T\≈£î düs¡|òüsê #˚düTÔHêïs¡T. 1 øÏ˝À
yÓT{≤¬sõ’ j·TyéT mHÓk’ ˛|æj¢ T˚ (◊.dæ.m.ÄsY.mHé._.m.◊.ÄsY,. myéT.m.4) ø£\ÃsYqT 100 øÏ˝À\ |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄˝À
ø£\T|ü⁄ø=ì mø£s¡+ bı\+˝À #Ós¡≈£î HêfÒ düeTj·T+˝À ˝Ò<ë ‘=\ø£] esê¸\T |ü&çq|ü&ÉT ø±\Te˝À¢ y˚j·TT≥
e\q y˚sT¡ |ü⁄s¡T>∑TqT, #Ó<\ä qT ìyê]+#·e#·TÃ. y˚sT¡ X¯q>∑qT Ä•+#·T y˚sT¡ |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î $‘˚Ô düeTj·T+˝À
ˇø£ mø£sê bı\+øÏ 4 øÏ˝À\ yÓT{≤¬s’õj·TyéT mHÓ’k˛|æ¢j˚T ø£\ÃsYqT 100 øÏ˝À\ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄‘√
ø£\T|ü⁄ø=ì y˚j·÷*. #Ós¡≈£î, y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥\ Hê•+#·T y˚s¡T |ü⁄s¡T>∑TqT |üP]Ô>± ìyê]+#·e#·TÃ. ø=ã“]ì
Ä•+#˚ dü]Œ˝≤ø±s¡ ‘Ó\¢<√eT ìyês¡D≈£î, m+≥yÓ÷bòÕ<∏√C…ìø˘ •©+Á<Ûä+ , ◊k˛]j·T |òüP´yÓ÷k˛s√ùd (1I108
k˛Œs¡T‡/$T.©.) 5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ 15 s√E\ e´e~Û˝À 2`3 kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚dæ ìyê]+#·Te#·TÃ.
yÓ’s¡dtì ñ|üjÓ÷–+∫ N&É|ü⁄s¡T>∑T\qT ìj·T+Á‹+#·≥+ : X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T, ÄeTT<ä+ MT<ä e#˚Ã Hêe÷\
|ü⁄s¡T>∑T, \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T, ø£‘ÓÔs¡ |ü⁄s¡T>∑T\qT ìyê]+#·{≤ìøÏ q÷´øÏ¢j·÷sY bÕ*ôV≤Á&√dædt yÓ’s¡dt Á<ëeD≤ìï
ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïs¡T.
q÷´øÏj ¢ ÷· sY bÕ* ôV≤Á&√dædt yÓs’ d¡ t (mHé.|æ.$.) Á<ëeD ‘·j÷· ] : Bìì s¬ +&ÉT $<Ûë\T>± ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√e#·TÃ.
1. XÊÁd”Ôj·T+>± m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À ‘·j·÷s¡T#˚j·T≥+, 2. ¬s’‘·T\T dü«j·T+>± ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e≥+.
1. XÊÁd”Ôj·T+>± mHé.|æ.$. Á<ëeD ‘·j·÷] : mHé.|æ.$. Á<ëeD+ ‘·j·÷s¡T #˚j·T{≤ìøÏ 7`8 s√E\
ej·TdüT‡>∑\ bı>±≈£î \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T ˝Òø£ 5`7 s√E\ ej·TdüT‡>∑\ X¯ q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T ˝≤sê«\qT mqTïø=ì
yê{Ïì 8 >∑+≥\ bÕ≥T ÄVü‰s¡+ ˝Ò≈î£ +&Ü e⁄+#ê*. bı>±≈£î \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T ˝≤sê«\≈£î yÓs’ d¡ t yê´~Û k˛øÏ+#·T≥≈£î

391
ÄeTT<ä+ Ä≈£î\qT mHé.|æ.$. Á<ëeD+˝À 15`20 ì$TcÕ\T eTT+∫ Ä≈£î\T Äsêø£ yê{Ïì ˇø£ 4`5
Ç+∫\T ˝À‘Ó’q, 12 Ç+∫\T yÓ&É˝≤Œ{Ï, bÕ¢dæºø˘ bÕÁ‘·˝À e⁄+∫ 50 qT+&ç 70 ˝≤sê«\qT Ä≈£î\ô|’ e<ä˝≤*.
X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T ˝≤sê«\≈£î yê´~Ûk˛øÏ+#˚+<äT≈£î eT÷&Ée <äX¯≈ £î #˚]q ˝≤sê«\qT $&ç$&ç>± ∫qï U≤∞
d”kÕ˝À¢ e⁄+#ê*. yê{ÏøÏ ˙{Ï˝À Hêìq X¯q>∑ –+»\qT yÓs’ d¡ t Á<ëeD+˝À eTT+∫ s√E≈£î ˇø£{Ï ˝Ò<ë s¬ +&ÉT
–+»\qT ÄVü‰s¡+>± Çyê«*. yÓ’s¡dt ø£*–q ÄVü‰sêìï ˝≤sê«\≈£î ¬s+&ÉTs√E\T ô|{Ϻ Ä ‘·s¡Tyê‘· yÓ’s¡dt ˝Òì
ÄVü‰sêìïyê«*. yÓ’s¡dt ø£*–q ÄVü‰s¡+ ‹qï 4 ˝Òø£ 5 s√E\≈£î ˝≤sê«\≈£î yÓ’s¡dt yê´~Ûk˛øÏ 7 ˝Òø£ 8
s√E\≈£î #·ìb˛e≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. á $<Ûä+>± yê´~Û k˛øÏ #·ìb˛sTTq 200 ˝≤sê«\qT eT+∫ ˙s¡T>∑\
bÕÁ‘·˝À y˚dæ yês¡+ s√E\bÕ≥T ñ+#ê*. á $<Ûä+>± #˚j·T≥+e\q yÓ’s¡dt k˛øÏq ˝≤sê«\T ≈£î[fl bÕÁ‘·
n&ÉT>∑TuÛ≤>±ìøÏ #˚s¡T‘êsTT. yÓ’s¡dt ø£D≤\T e⁄qï Á<ëeø±ìï $Tø°‡˝À y˚dæ ¬s+&ÉT eT÷&ÉT ì$TcÕ\T Á‹|æŒ
e&Éb˛j·÷*. á $<Û+ä >± e&Éø{£ qºÏ Á<ëeD≤ìøÏ eT+∫˙s¡T ø£*|æ 7 s√E\T #·\ì¢ Á|ü<X˚ +¯ ˝À ì\« e⁄+#ê*.
Ä ‘·s¡Tyê‘· ô|’q ‘˚*q ‘Ó≥TºqT rdæy˚dæ n&ÉT>∑TuÛ≤>∑+˝À e⁄qï ∫ø£ÿ {Ï |ü<ësêúìøÏ eT] ø=+#Ó+ eT+∫˙{Ïì
ø£*|æ 500 ÄsY.|æ.m+. e<ä› 5 ì$TcÕ\bÕ≥T ôd+Á{°|Pü ´CŸ #˚j÷· *. ô|’q ‘˚*q ‘˚≥qT y˚sπ >±E >=≥º+˝ÀøÏ
e÷]à <ëìì ôd+Á{°|òüP´CŸ˝À e⁄+∫ 2500 ÄsY.|æ.myéT. e<ä› 15`20 ì$TcÕ\bÕ≥T ôd+Á{°|òüP´CŸ #˚dæ
>=≥º+ n&ÉT>∑TuÛ≤>±q #˚]q yÓ’s¡dtqT rdüTø=ì >±Ed”kÕ˝À¢ ì+|æ Á|òæ CŸ˝À uÛÑÁ<ä|üs¡#·Tø=ì ô|’s¡Tô|’ |ü⁄s¡T>∑T
ø£ì|æ+∫q|ü&ÉT á Á<ëeø±ìï ‘·–q yÓ÷‘ê<äT˝À ˙s¡T ø£\T|ü⁄≈£î+≥÷ ñ|üjÓ÷–+#ê*.
2. ¬s’‘·T\T dü«j·T+>± mHé.|æ.$. Á<ëeD≤ìï ‘·j·÷s¡T #˚düTø=q≥+ : ¬s’‘·T\T bı\+˝À yÓ’s¡dt yê´~Û k˛øÏ
‘·\ÁøÏ+<äT\T>± y˚˝≤&ÉT‘·Tqï X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT bı>±≈£ î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T ˝≤sê«\qT ùdø£]+#·Tø√yê*.
á ˝≤sê«\qT ˇø£ bÕÁ‘·˝ÀìøÏ rdüTø=ì eT+∫ ˙fi¯ófl ø£*|æ yÓT‘·Ô>± q÷] Á<ëeD+ ‘·j·÷s¡T #˚dæ |ü\T#·ì
>∑T&ɶ <ë«sê e&Éb˛j·÷*. 200 yê´~Ûk˛øÏq |ü⁄s¡T>∑T\ qT+&ç e∫Ãq Á<ëeD≤ìøÏ 200 ©. ˙{Ïì, 1 øÏ˝À
u…\¢+ eT]j·TT 100 $T.©. {°bÕ˝Ÿ ˝Ò<ë sê_Héã÷¢ #˚]à mø£s¡+ bı˝+˝À |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. {°bòÕ˝Ÿ ˝Ò<ë
sê_Héã÷¢ n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì |ü]dæ‘ú T· \˝À ‘˚*ø£bÕ{Ï düãT“ Á<ëeD≤ìï ≈£L&Ü Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± yê&ÉTø√e#·TÃ.
ô|s’ T¡ ˝À neT]Ãq *+>±ø£s¸¡ ø£ ãT≥º˝ÀìøÏ 8`10 s¬ ø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T\T Äø£]¸+#·ã&çq s¬ +&ÉT yês¡eTT\˝À
>±ì ˝Òø£ ô|’s¡Tô|’ |ü⁄s¡T>∑T Á>∑T&É¢qT >∑eTì+#·{+ »]–q yês¡+ s√E˝À¢ yÓ’s¡dt Á<ëeD≤ìï ô|’s¡Tô|’ |æ∫ø±]
#˚j·÷*.
mHé.|æ.$. yê´~Û k˛øÏq ˝≤sê« \ø£åD≤\T : mHé.|æ.$. yê´~Û k˛øÏq |ü⁄s¡T>∑T\T yÓT‘·Ôã&ç q\¢>± e÷s¡‘êsTT.
|ü⁄s¡T>∑T X¯Øs¡ n&ÉT>∑TuÛ≤>∑+ >∑T˝≤; s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡T‘·T+~. Ç$ yÓTTø£ÿ\ ô|’ uÛ≤>±ìøÏ bÕøÏ ô|’ qT+&ç ÁøÏ+<ä≈î£
y˚˝≤&ÉT‘·÷ #·ìb˛‘êsTT ˝Ò<ë Ä≈£î\ MT<ä q\¢>± ø£s¡T#·T≈£î b˛sTTq≥T¢+{≤sTT. yê´~Ûk˛øÏq |ü⁄s¡T>∑T#·sêàìï
‘êøÏq≥¢sTT‘˚ e<äT\T>± e⁄+&ç #·s¡à+ |ü–* X¯Øs¡+ qT+&ç ‘Ó\¢ì Á<äe + ãj·T≥ø=düTÔ+~.
mHé.|æ.$. Á<ëeD+ ñ|üjÓ÷–+#˚ düeTj·T+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T : mHé.|æ.$. Á<ëeD≤ìï yÓTTø£ÿ
n+‘·{≤ düeT+>± ‘·&ç#˚≥T¢ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. |æ∫ø±Ø #˚ùd|ü&ÉT eT<Ûä ´eT<Ûä´˝À Á<ëeD≤ìï ø£Ás¡‘√ u≤>±
ø£\bÕ*. kÕj·T+Á‘·+ y˚fi¯˝À yê‘êes¡D+ #·\¢>± e⁄qï|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. dü÷s¡´s¡•à>∑\

392
düeTj·T+˝À |æ∫ø±] #˚dqæ ≥¢sTT‘˚ dü÷s¡´s¡•à˝À e⁄qï n‹ ˙\˝ÀVæ≤‘· øÏsD¡ ≤\T yÓs’ d¡ t kÕeTsêú´ìï ‘·–kZ ÕÔsTT.
mHé.|æ.$. Á<ëeD+ |æ∫ø±Ø #˚ùd eTT+<äT e÷Á‘·y˚T ˙{Ï‘√ ø£*|æ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. ì\Te e⁄+∫q
Á<ëeD≤ìï |æ∫ø±Ø #˚ùdÔ yÓ’s¡dt kÕeTs¡ú´+ ‘·>∑TZ‘·T+~. nedüsêìï ã{Ϻ 10 s√E\ e´e~Û˝À 2`3 kÕs¡T¢
|æ∫ø±Ø #˚düTø=qe#·TÃ.
ø°≥ø£HêX¯ì qT* |ü⁄s¡T>∑T\T (á.|æ.mHé.) :
ø°≥ø±\qT Ä•+#˚ qT*|ü⁄s¡T>∑T\qT ≈£L&Ü Je s¡kÕj·THê\T>± düdü´s¡ø£ åD˝À $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
ôV≤{Ïs√sêã¶sTT{Ïdt, d”ºqsY˙e÷ e+{Ï qT* |ü⁄s¡T>∑T\T ø°≥ø£ HêX¯qT\T>± Vü‰ìø£s¡ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ì
‘·–Z+#·&É+˝À ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êj·Tì |ü]XÀ<Ûäq˝À¢ ‘˚*+~. á ø°≥ø£ HêX¯q qT*|ü⁄s¡T>∑T\qT ¬s’‘ê+>±ìøÏ
n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ◊.dæ.m.ÄsY. ` mHé._.m.◊.ÄsY., u…+>∑Tfi¯Ss¡T yês¡T ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔHêïs¡T eT]j·TT e÷¬sÿ{À¢
\uÛÑ´eTe⁄‘·THêïsTT. ø°≥ø£ HêX¯ø£ qT*|ü⁄s¡T>∑T˝…’q ôV≤{Ïs√sêã¶sTT{Ïdt Ç+&çø± (ICAR-NBAIR H38) qT
5 øÏ˝À\ bı&çeT+<äTqT 60 øÏ˝À\ ‘·&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ mø£s¡+ bı\+˝À #Ós¡≈£î Hê{Ïq düeTj·T+˝À >±ì,
‘=\ø£] esê¸\T |ü&çq yÓ+≥H˚ >±ì kÕfi¯¢˝À y˚düT≈£îqï≥¢sTT‘˚ y˚s¡T|ü⁄s¡T>∑TqT |üP]Ô>± ìyê]+#·e#·TÃ. ø°≥ø£
HêX¯ì qT*|ü⁄s¡T>∑T˝…q’ ôV≤{Ïs√sêãºsTT{Ïdt Ç+&çø± (◊.dæ.m.ÄsY.`mHé._.m.◊.ÄsY.,myéT.m.35) qT 4 øÏ˝À\T/
200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ yÓTTø£ÿC§qï Hê•+#·T ø£‘ÓÔs¡|ü⁄s¡>∑TqT n]ø£≥ºe#·TÃ.
ô|’q #Ó|üø=qï á |üsêqï Je⁄\T eT]j·TT Je s¡kÕj·THê\T ¬s’‘·T k˛<äs¡T\≈£î \uÛÑ´+ #˚j·÷\qï
ñ<˚X› ´¯ +‘√ e´ekÕj·T XÊK Ä<Û«ä s¡´+˝À 20 Jeìj·T+Á‘·D ñ‘·Œ‹Ô øπ +Á<ë\T HÓ\ø=\Œã&ܶsTT. Ç$ Ç+ÁãV”≤+
|ü≥ï+ ($»j·Tyê&É), >∑T+≥÷s¡T, ø±øÏHê&É, ì&É<äy√\T, ˇ+>√\T, HÓ\÷¢s¡T, q+<ë´\, ø£&É|ü, nq+‘·|üPsY,
$»j·Tq>∑s¡+ eT]j·TT $XÊK|ü≥ï+ |ü≥ºD≤\˝À HÓ\ø=\Œã&ç Äj·÷ ÁbÕ+‘· ¬s’‘·T\≈£î Jeìj·T+Á‘·D
ñ‘·Œ‘·T\Ô qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡sí TT+∫q <Ûsä \¡ ≈£î $Áø£sTTdüTHÔ êïsTT. Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
jÓTTø£ÿ Jeìj·T+Á‘·D Á|üj÷Ó >∑XÊ\, ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕ∆q+, nqø±|ü*¢ qT+&ç á øπ +Á<ë\≈£î
kÕ+πø‹ø£|üs¡+>± dü\Vü‰\+~dü÷Ô Jeìj·T+Á‘·D kÕ<ÛäHê\T ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq ªªÇHê≈£î´\yéT
ø£\Ãs¡T (eT÷\ |ü<ësêú\T) Á|ü‹ |ü+≥ø±\+˝À n+~dü÷Ô Jeìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\ ÁbÕ#·Tsê´ìøÏ <√Vü≤<ä+
#˚düTÔqï~.
Je ìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\ $ìjÓ÷>∑+˝À C≤Á>∑‘·Ô\T :
1. Åf…Æø√Á>±e÷ Á>∑T&ÉT¶ |üsêqï J$ì bı\+˝À e~˝Ò eTT+<äT qwüº|ü]#˚ |ü⁄s¡T>∑T Á>∑T&ÉT¶ <äX¯˝À ñqïB, ˝Òì~
>∑eTì+∫ e<ä˝≤*.
2. *+>±ø£s¡¸ø£ ãT≥º\T 3`5/ mø£sêìøÏ #=|üq neT]à qwüº|ü]#˚ |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ‘·*¢ |ü⁄s¡T>∑T\ ñìøÏì
>∑eTì+∫ Åf…Æø√ø±s¡T¶\qT bı\+˝À $&ÉT<ä\ #˚j·÷*.
3. Åf…Æø√ø±s¡T¶\qT neTs¡Ã&ÜìøÏ eTT+<äT>±ì, 15 s√E\ es¡≈£î >±ì |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT bı\+˝À |æ∫ø±]
#˚jT· sê<äT.

393
4. $$<Ûä |ü+≥\˝À düd´ü s¡øDå£ ≈£î dæbÕò s¡dTü #˚dqæ yÓ÷‘ê<äT Á|üø±s¡+ ‘·–q düeTj·T e´e<ÛTä \˝À ÅføÆ… √ø±s¡T\¶ qT
$&ÉT<ä\ #˚j·÷*.
5. kÕj·T+Á‘·+ düeTj·TeTTq Åf…Æø√ø±s¡T¶qT Ä≈£î ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À neTsêÃ*. (ùdº|ü¢sY |æqTï #˚j·÷*).
6. Je ìj·T+Á‘·D ñ‘·Œ‘·TÔ\ HêD´‘· |üs¡+>± eT]j·TT |üsê´es¡D |üs¡ +>± s¡kÕj·Tìø£ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\
ø£+fÒ ÁX‚j·TyÓTÆq|üŒ{ÏøÏ M{Ï ì\« ñ+&˚ kÕeTs¡∆´+ ‘·≈£îÿeì #Ó|üø√yê*. ˇø£ÿ yÓ’s¡dt Á<ëeø£+ ‘·|æŒ+∫
$T–*q Je s¡kÕj·THê\˙ï 6 HÓ\\T qT+∫ n~Ûø±]ø£+>± 1 dü+e‘·‡s¡+ ø£+ fÒ m≈£îÿe ì\« ñ+&Ée⁄.
ø±ã{Ϻ ø=qT>√\T #˚ùd≥|ü&ÉT >±ì yê&ÉTø=H˚≥|ü&ÉT >±ì yê{Ï ì\« ñ+#˚ ‘˚Bì |ü]o*+#·Tø=ì C≤Á>∑‘·Ô
|ü&Ü*‡q nedüs¡+ ñ+~.
ô|q’ ‘Ó*|æq Jeìj·T+Á‘·D kÕ<ÛHä ê˝Ò ø±≈£î+&Ü bı>±≈£î ø£cÕj·T+, y˚|–ü +»\ ø£cÕj·÷\T eT]j·TT
ø=ìï s¡ø±\ eèø£ådü+ã+~Û‘· ø£cÕj·÷\ <ë«sê ≈£L&Ü N&É|”&É\qT ìyê]+#·Tø√e#·TÃ.
bı>±≈£î ø£cÕj·T+ ‘·j·÷] : bı>±≈£î ø£cÕj·T+ ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥≈£î>±qT 500 Á>±eTT\ bı>±≈£îqT 4`5
©≥s¡¢ ˙{Ï˝À 24 >∑+≥\T Hêqu…{≤º*. 320 Á>±eTT\ u≤sY düãT“ bı&çì y˚πs bÕÁ‘·˝À ø£*j·Tu…{Ϻ ‘·j·÷s¡T
#˚düT≈£îqï bı>±≈£î ø£cÕj·÷ìøÏ ø£\bÕ*. á Á<ëeD≤ìï 6`7 ¬s≥¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚düTø=qe#·TÃ.
y˚|ü–+»\ ø£cÕj·T+ ‘·j·÷] : y˚|ü–+»\qT rdüTø=ì, bı&ç>± #˚dæ, øÏ˝À bı&çì |ü\T#·ì >∑T&ɶ dü+∫˝À
b˛dæ, eT÷‹ì ø£{Ϻ 20 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À sêÁ‘·+‘ê Hêqu…{≤º*. Ç˝≤ Hêqu…{ Ϻq dü+∫ì M˝…’qìïkÕs¡T¢ >∑{Ϻ>±
|æ+&Ü*. n˝≤ #˚j·T≥+ e\q bı&ç˝À e⁄qï nC≤&ç¬søϺHé eT÷\|ü<ës¡ú+ ø£cÕj·T+˝ÀøÏ u≤>± edüTÔ+~.
|üP]Ô>± |æ+&çq ‘·s¡Tyê‘· |æ|æŒ ø£*–q dü+∫ì bÕs¡y˚j·÷*. á $<Ûä+>± 5% y˚|ü–+»\ ø£cÕj·T+
‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~. á Á<ëeD≤ìøÏ 20 Á>±. düãT“bı&ç ø£*|æ u≤>± ø£]–+#ê*. á ø£*|æq ø£cÕj·÷ìï
|ü\T#·ì >∑T&ɶ <ë«sê e&Éb˛j·÷*. ˝Òq≥¢sTT‘˚ ø£cÕj·T+˝À e⁄+&çb˛sTTq |ü<ësêú\T ÁùdŒj·TsY Hêõ˝Ÿ˝À
∫≈£îÿø=ì |æ∫ø±ØøÏ n+‘·sêj·T+ ø£\T>∑T‘·T+~. á $<Ûä+>± nedüs¡yÓTÆ q+‘· Á<ëeD≤ìï ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì
|æ∫ø±Ø #˚j·Te#·TÃ.
ø±e⁄q $$<Ûä Jeìj·T+Á‘·D |ü<‘∆ä T· \qT eTq nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± düeTÁ>∑ddü ´ü s¡øDå£ Á|üÁøÏjT· ˝À
ˇø£ Á|ü<ëÛ Hê+X¯+>± yê&ÉTø=qï≥¢sTT‘˚ |ü⁄sT¡ >∑T eT+<äT\ yê&Éø±ìï >∑D˙j·T+>± ‘·–+Z #·Tø=qe#·TÃ. Jeìj·T+Á‘·D
|ü<ä∆‘·T\qT bÕ{Ï+#·≥+e\q yê‘êes¡D ø±\Twü´+ ‘·>∑Z≥+, |üsê´es¡D düeT‘·T\´‘· ô|s¡>∑≥y˚T ø±≈£î+&Ü
neX‚wüs¡Væ≤‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\qT kÕ~Û+∫, Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ s¡+>∑+˝À eTq<˚X¯ ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î eT+∫ <Ûäs¡ |ü*πø≥≥T¢
#·÷düTø√e#·TÃ.

Jeìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‹˝À |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡Dô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (m+≥e÷\J), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, nqø±|ü*¢,
$XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢. bò˛Hé HÓ+. 08924`223532, ôd˝Ÿ HÓ+. 96180 61963

394
 Je s¡kÕj·THê\T ` N&É|”&É\ ìyês¡D˝À yê{Ï ÁbÕeTTK´‘·
e´ekÕj·T+˝À N&É|”&É\T Ä•+#·&É+ e\q »]π> |ü+≥ qwüº+ <ë<ë|ü⁄ 30 qT+∫ 35 XÊ‘·+
es¡≈£î ñ+≥T+~. M{Ï e\q ¬s’‘ê+>±ìøÏ ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑Z≥+ ˇø£ÿfÒ ø±≈£î+&Ü e∫Ãq ~>∑Tã&ÉT\˝À ≈£L&Ü
HêD´‘· ˝À|æ+∫ Ä]úø£+>± ¬s’‘·T≈£î nbÕs¡ qwüº+ ø£\T>∑CÒkÕÔsTT nq≥+˝À n‹X¯jÓ÷øÏÔ @e÷Á‘·+ ˝Ò<äT. ¬s’‘·T
k˛<äs¡T\T Á|ü<Ûëq+>± |ü+&ç+#·Tø=H˚ <Ûëq´|ü⁄ |ü+≥\T, n|üsê\T, q÷HÓ–+»\ qT+&ç yêDÏ»´ |ü+≥˝…’q
Á|ü‹Ô, #Ói≈£î, |ü+&ÉT¢ eT]j·TT ≈£Ls¡>±j·T\ |ü+≥\ es¡≈£î nìï |ü+≥\˝À á N&É|”&É\ düeTdü´ ˇø£
ø=s¡øs£ êìø=j·T´>± ‘·j÷· s¡sTT+~. >∑&∫ç q <äXÊã›+ es¡≈î£ s¡kÕj·Tìø£ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT |æ∫ø±Ø #˚jT· ≥+
<ë«sê N&É|&” \É qT ìyê]+#·Tø√e≥eTqï~ ˇø£ ÄqyêsTTr>± edü÷Ô e∫Ã+~. >∑&∫ç q s√E\˝À s¡kÕj·Tìø£
|ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T düeTs¡∆e+‘·+>± N&É|”&É\qT ìyê]+#·>∑£*–q|üŒ{Ï ø°, Ç{°e* ø±\+˝À |ü⁄s¡T>∑T\T
s√>∑ìs√<Ûäø£X¯øÏÔ ô|+bı+~+#·Tø√e&É+ e\q M{Ï yê&Éø£+ ¬s’‘·T k˛<äs¡T\≈£î dü‘·Œ¤*‘ê\T Çe«≥+ ˝Ò<äH˚
#Ó|üŒe#·TÃ. ô|’ô|#·Tà $#·Ã\$&ç>± |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ yê&Éø£+ e\q e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\˝À |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\
neX‚cÕ\T ô|]– HêD´‘ê |üs¡+>± ˝ÀbÕ\T ‘·˝…‘·Ô≥+ |ü]bÕ{Ï nsTT´+~. Á|üdüTÔ‘· &ÉãT¢´.{Ï.y√. Vü≤j·÷+˝À
ñ‘·Œ‘·TÔ\ HêD´‘·≈£î ñqï ÁbÕeTTU≤´ìï <äèwæº˝À ô|≥Tº≈£î+≥÷ N&É|”& É\ ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·Tø√yê\+fÒ ¬s’‘·T
k˛<äsT¡ \T s¡kÕj·Tq |üsT¡ >∑T eT+<äT\ MT<ä e÷Á‘·yT˚ Ä<Ûës¡|&ü ≈É î£ +&Ü Á|ü‘ê´e÷ïj·T |ü<‘∆ä T· \qT nqTdü]+#ê*‡q
nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ+~. düd´ü s¡øDå£ ˝À |üsê´es¡D≤ìøÏ Vü‰ì #˚jT· ≈£î+&Ü, $TÁ‘· |ü⁄s¡T>∑T\qT dü+s¡ø+åÏ #·T≈£î+≥÷,
‘·eT≈£îqï Ä]úø£ eqs¡T\˝À N&É|”&É\qT ìj·T+Á‹+#·Tø√yê\+fÒ Jeìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\T düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq
Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± ¬s’‘·T\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. |ü\T |ü+≥\˝À á eT<Ûä´ m≈£îÿe>± dæbòÕs¡düT #˚düTÔqï
düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD˝À Jeìj·T+Á‘·D ˇø£ Á|ü<ÛëHê+X¯+>± #˚|ü≥ºã&ÉT ‘·Tqï~.
|ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT N&É|&” \É T ‘·eT düV≤ü » X¯Á‘·Te⁄#˚ ìyê]+#·ã&É≥+ nqï~ nHê~>± edüTqÔ ï|üŒ{Ïø°
yê{Ï ìwüŒ‹Ô Á|üø£è‹˝À #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\q Ä•+∫q |òü*‘ê\T ¬s’‘ê+>±ìøÏ #˚s¡&É+ ˝Ò<äT.
Jeìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\˝À eTTK´+>± |üsêqïJe⁄\T, ã<äìø£\T, eèø£å dü+ã+<Ûä |ü<ësê∆\T (y˚|ü q÷HÓ,
nC≤&çsêøÏHº ,é ô|]’ Á‘·yTé yÓTT<ä˝q’… $), Je s¡kÕj·THê\ ÁøÏ+<ä *+>±ø£s¸¡ ø£ ms¡\T eT]j·TT »qT´e⁄\T #=|æŒ+∫q
yÓTTø£ÿ\T eT]j·TT dü÷ø£ÎJe⁄\ Ä<Ûë]‘· Jedü+ã+<Ûä ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T $]$>± yê&ÉT‘·Tqï|üŒ{Ïø°
\uÛÑ´‘· eT]j·TT yê&Éø£+˝À kÂ\uÛÑ´+ e\q Ç{°e\ ø±\+˝À Ç$ ãVüAfi¯ ÁbÕ#·Tsê´ìøÏ e#êÃsTT.
Ç$ |ü⁄s¡T>∑T≈£î s√>∑+ ø£\T>∑#˚ùd ø£åeT‘· ø£*–q dü÷ø£ÎJe⁄\qT Ä<Û ës¡+>± #˚düTø=ì ‘·j·÷s¡T
#˚jT· ã&É‘êsTT. |ü⁄sT¡ >∑T\˝À s√>±\qT ø£\T>∑T#˚ùd dü÷ø£ÎJe⁄\T dü÷\ú +>± Hê\T>∑T s¡ø±\T>± eØZø]£ +#·Tø√e#·TÃ.
n$. 1. yÓ’s¡dt\T 2. u≤ø°º]j·÷\T 3. ø°≥ø£ HêX¯ø£ •©+Á<Ûë\T eT]j· TT 4. ø°≥ø±\ Hê•+#·T qT*
|ü⁄s¡T>∑T\T. Çy˚ ø±≈£î+&Ü |ü+≥\ Hê•+#˚ $$<Ûä ‘Ó>∑Tfi¯flqT ìyê]+#· {≤ìøÏ eT]j·TT |ü+≥ bı˝≤\˝À
$|üØ‘· qwüº+ ø£\T>∑#˚ùd qT* |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·{≤ìøÏ ìπs ›•+#·ã&çq Jedü+ã+<Ûä eT+<äT\T ≈£L&Ü
yê&Éø£+˝À ñHêïsTT.
yÓ’s¡dt Ä<Ûë]‘· Jes¡kÕj·THê\T : e÷qyê[øÏ @ s¡ø£+>± yÓ’s¡dt dü÷ø£ÎJe⁄\ e\q s√>±\T dü+uÛÑ$kÕÔjÓ÷,

395
n<˚ XË*’ ˝À |ü⁄sT¡ >∑T\≈£î ≈£L&Ü $$<Ûä s¡ø±\ yÓs’ d¡ \t T k˛øÏ s√>∑ø±s¡ø±\e⁄‘êsTT. yê{Ï˝À Á|ü<ëÛ q+>± #Ó|ü ø√<ä–q$
1. j· T Hé . |æ . $. (q÷´øÏ ¢ j · T sY bÕ* ôV≤Á&√dæ d t yÓ ’ s ¡ d t ) 2. ôd’ { À bÕ¢ d æ à ø˘ yÓ ’ s ¡ d t (dæ . |æ . $.)
3. Á>±qT´˝Àdædt yÓ’s¡dt (õ.$.)
j·THé.|æ.$. Á<ëe≈£eTT : j·THé.|æ.$. Á<ëeø£+ |æ∫ø±Ø #˚düTø√e≥+ <ë«sê $$<Ûä |ü+≥\Hê•+#˚ \<Ó›
|ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûèä ‹ì ‘·–+Z #·Tø√e#·TÃqT. Á|ü‹ìÔ Ä•+#˚ X¯q>∑|#ü ÷ |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹ì ‘·–+Z #·{≤ìøÏ ôV≤#Y.mHé.|æ.$.
qT eT]j·TT bı>±≈£î \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·{≤ìøÏ j·Tdt.mHé.|æ.$.qT mø£sê≈£î 200 m˝Ÿ.Ç. (˝≤s¡«˝Ÿ
ÇøÏ«yê˝…+{Ÿ) yê&ÉT≈£î+≥÷ düeTs¡e∆ +‘·+>± ‘·–+Z #·Tø√e#·TÃqT. n<˚$<Û+ä >± Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT, ≥yÓ÷{≤ eT]j·TT
Ç‘·s¡ |ü+≥\˝À X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î á j·THé.|æ.$. Á<ëeø£+ mø£sê≈£î 200 m˝Ÿ.Ç. ≈£qTø£
|æ∫ø±Ø #˚dTü ø=qï≥¢sTT‘˚ M{Ï ñ<Ûèä ‹ì >∑D˙j·T+>± ‘·–+Z #·e#·TÃ. ÄeTT<ä+ |ü+≥Hê•+#˚ Hêe÷\ |ü⁄s¡T>∑T,
y˚s¡TX¯q>∑Hê•+#˚ mÁs¡>=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\≈£î ≈£L&Ü Ç<˚ yÓ÷‘ê<äT˝À yê{Ïø£ì ñ<˚∆•+#·ã&çq j·THé.|æ.$.
Á<ëeø±\qT yê&ç ñ<Ûäè‹ì ìj·T+Á‹+#·Tø√e#·TÃqT.
j·THé.|æ.$ Á<ëeD+ ñ|üjÓ÷–+#˚ düeTj·T+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T :
• á Á<ëeD≤ìï yÓTTø£ÿ n+‘·{≤ düeT+>± ‘·&ç#˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
• |æ∫ø±] #˚ùd≥|ü&ÉT eT<Û´ä eT<Û´ä ˝À Á<ëeD≤ìï ø£Ás¡‘√ u≤>± ø£\bÕ*. kÕj·T+Á‘·+ y˚X˝¯ À yê‘êes¡D+
#·\¢>± ñqï|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
• dü÷s¡´s¡•à >∑\ düeTj·T+˝À |æ∫ø±] #˚dæq≥¢sTT‘˚ dü÷s¡´s¡•à ñqï n‹˙\˝ÀVæ≤‘· øÏs¡D≤\T yÓ’s¡dt
kÕeTsê∆´ìï ‘·–ZkÕÔsTT. |æ∫ø±] #˚ùd≥|ü&ÉT sê_Hé ã÷¢qT ø£*|æ‘˚ n‹ ˙\˝ÀVæ≤‘· øÏs¡D≤\ qT+&ç
yÓ’s¡dt ø±bÕ&Éã&ÉTqT.
• j·THé.|æ.$. Á<ëeD+ |æ∫ø±Ø #˚ùd eTT+<äT e÷Á‘·y˚T ˙{Ï‘√ ø£*|æ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. ì\Te
e⁄+∫q Á<ëeD≤ìï |æ∫ø±Ø #˚ùdÔ yÓs’ d¡ t kÕeTs¡´∆ + ‘·>T∑ ‘Z T· +~. nedüsêìï ã{Ϻ 10 s√E\ e´e~Û˝À
2`3 kÕs¡T¢ |æ∫ø±Ø #˚düTø√e#·TÃqT.
u≤ø°]º j·÷ Ä<Ûë]‘· Jes¡kÕj·THê\T : Jes¡kÕj·THê\˝À dæ+Vü≤ uÛ≤>∑+ u≤ø°]º j·÷ Ä<Ûë]‘· Jes¡kÕj·THê\T>±
#Ó|üø√e#·TÃ. bı&ç eT]j·TT Á<äes¡÷|ü+˝À \uÛÑ´eTj˚T´ á Jes¡kÕj·THê\˝À m≈£îÿe>± _.{Ï. bòÕs¡Tà˝ÒwüHé‡
˝Ò<ë _.{Ï. eT+<äT\T yê&ÉTø£˝À ñHêïsTT. X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T, bı>±≈£î\<Ó› |ü⁄s¡T>∑T, Hêe÷\ |ü⁄s¡T>∑T e+{Ï
|ü⁄s¡T>∑T\ ˝≤sê«\qT Ç~ Ä•+∫ yê{Ïì s√>∑Á>∑düÔ+ #˚j·T≥+ <ë«sê |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ì ‘·–ZdüTÔ+~. e÷¬sÿ{Ÿ˝À
$$<Ûä ø£+ô|˙\ <ë«sê á _.{Ï. bòÕs¡Tà˝ÒwüHé ¬s’‘ê+>±ìøÏ n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. bı&ç ˝Òø£ Á<äes¡÷|ü+˝À
&Ó’ô|˝Ÿ, &Ó*Œ¤Hé, ãjÓ÷_{Ÿ, ãjÓ÷ÄdtŒ, nÁ^ Vü‰˝Ÿº e+{Ï |ü\Tù|s¡¢‘ √ Ç$ e÷¬sÿ{À¢ \uÛÑ´eTe⁄‘·THêïsTT.
|ü+≥\˝À Bìì yê&ÉTø√yê\qTø=qï|ü&ÉT 2 Á>±. eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ˝Òø£ 2 $T.©. eT+<äT ©≥s¡T
˙{ÏøÏ ø£*|æ #˚qT |üP]Ô>± ‘·&ç#˚˝≤ |æ∫ø±Ø #˚düTø√yê*. |ü+≥≈£î ø±e\dæq ˙{Ïì ã{Ϻ <ë<ë|ü⁄ 1000
Á>±eTT\T ˝Ò<ë 1000 $T.©. Á|ü‹ ôV≤ø±ºs¡T≈£î yê&ÉTø√e\dæ edüTÔ+~.
ø°≥ø£HêX¯ø£ •©+Á<Ûë\T (m+≥yÓ÷bòÕ<∏√C…ìø˘ |òü+>∑dt) : |ü⁄s¡T>∑T\Hê•+#˚ $$<Ûä s¡ø±\ •©+Á<Ûë\qT bı&ç
s¡÷|ü+˝À ‘·j÷· s¡T#˚d,æ yê&ç |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûèä ‹ì ‘·–+Z #·T ø√e≥+ á eT<Û´ä ÁbÕ#·Ts¡´+˝ÀøÏ e∫Ã+~. eTTK´+>±

396
eT÷&ÉT s¡ø±\ •©+Á<ÛäC≤‘·T\T, ãy˚]j·÷ u≤dæj·÷Hê, yÓT{≤¬s’õj·T+ mHÓ’k˛|æ¢ eT]j·TT e]ºdæ*¢j·T+ ˝…ø±ì
˙{Ï˝À ø£s¡T>∑T bı&ç (&ÉãT¢´.|æ.) s¡÷|ü+˝À \uÛÑ´eTe⁄‘·THêïsTT. Ç$ |ü+≥\˝À |æ∫ø±Ø #˚düTø=qï|ü⁄&ÉT
Vü‰ìø±s¡ø£ |ü⁄s¡T>∑T\qT Ä•+∫, ã÷E˝≤>± @s¡Œ&ç |ü⁄s¡T>∑TqT ìØ«s¡´+ #˚kÕÔsTT. |ü+≥ bı\+˝À |ü⁄s¡T>∑T\
ñ<Ûäè‹ ô|s¡T>∑T‘·T+&É&É+ >∑eTì+∫q|ü⁄&ÉT á bı&ç eT+<äTqT 5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£\T|ü⁄ø=ì |æ∫ø±Ø
#˚dTü ø=+fÒ dü‘Œ· *¤ ‘ê\T kÕ~Û+#·e#·TÃ. M{Ï˝À ãy˚]j·÷ u≤dæj÷· Hê Ä≈£î\qT ø=]øÏ ‹H˚ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\≈£î,
yÓT{≤¬s’õj·T+ mHÓ’k˛|æ¢ eT{Ϻ˝À, yÓTTø£ÿ yÓTT<ä\T˝À ñ+&˚ y˚s¡T |ü⁄s¡T>∑T e+{Ï N&É\qT düeTs¡úe+‘·+>±
n]ø£≥Tº‘·T+~. e]ºdæ*¢j·T+ ˝…ø±ì $$<Ûä |ü+≥\˝À s¡dü+ |”˝Òà |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ì >∑D˙j·T+>± ‘·–ZdüTÔ+~.
ãy˚]j·÷ u≤dæj·÷HêqT ñ|üjÓ÷–+∫ e]˝À düT&ç <√eT eT]j·TT Ä≈£î eTT&É‘· |ü⁄s¡T>∑T\qT n<˚$<Ûä+>±
$T]à e+{Ï |ü+≥\˝À X¯q>∑|#ü ÷ |ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûèä ‹ì ‘·–+Z #·e#·TÃ. e]ºd*æ j¢ T· +
˝…ø±ì Jes¡kÕj·Tq+ Ç{°e* ø±\+˝À Á<ëø£å eT]j·TT e÷$T&ç˝À |æ+&ç |ü⁄s¡T>∑T ìyês¡D≈£î $]$>±
yê&É≥+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. e÷¬sÿ{À¢ á ø°≥ø£ HêX¯ø£ •©+Á<Ûë\T ;ÛeT, __dæ, $X¯« nuÛÑjYT, e]ºπøsY, ôd’Œ&ÉsY,
πsdüsY e+{Ï $$<Ûä ù|s¡¢‘√ <=s¡T≈£î‘·THêïsTT.
ø°≥ø£ HêX¯ø£ qT* |ü⁄s¡T>∑T\T (m+≥yÓ÷bÕ<∏√C…ìø˘ ìeT{À&é‡) : ø°≥ø±\qT Ä•+#˚ qT*|ü⁄s¡T>∑T\qT ≈£L&Ü
Jes¡kÕj·THê\T>± yê&ÉTø=H˚ <äX¯˝À |ü⁄s√>∑‹ kÕ~Û+#·≥+ »]–+~. ôV≤{Ïs√sêu…ºÌ{Ïdt eT]j·TT d”ºqsY˙e÷
Á|üC≤‘·T\≈£î #Ó+~q qT*|ü⁄s¡T>∑T\T Vü‰ìø±s¡ø£ |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ì ‘·–Z+#·≥+˝À ø£åeT‘· ø£*– ñ+&É≥+
Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>± ìsê∆s¡D\T »]>±sTT. á qT*|ü⁄s¡T>∑T\T |ü<ës¡ú s¡÷|ü+˝À s¡÷bı+~+∫ ¬s’‘ê+>±ìøÏ
n+<äTu≤≥T˝À ô|≥º{≤ìøÏ $düÔè‘· |ü]XÀ<Ûäq\T »s¡>∑T‘·THêïsTT. Ç$ e÷¬sÿ{À¢ \uÛÑ´eTe{≤ìøÏ eT]ø=+‘·
düeTj·T+ |ü≥ºe#·TÃ.
‘Ó>∑Tfi¯fl ìyês¡D˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ eTTK´yÓTÆq Je s¡kÕj·THê\T :
‘Ó>∑Tfi¯fl ìyês¡D˝À eTTK´+>± Áf…Æø√&Ósêà C≤‹øÏ #Ó+~q •©+Á<Ûë\T eT]j·TT dü÷&√yÓ÷Hêdt bò˛¢¬sôdHé‡
nqã&˚ u≤ø°º]j·÷qT $]$>± yê&ÉT‘·THêïs¡T.
Åf…Æø√&ÓsêàqT $‘·Ôq+ eT]j·TT uÛÑ÷$T <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<˚ ‘Ó>∑Tfi¯fl ìyês¡D≈£î yê&É‘ês¡T. Åf…Æø√&ÓsêàqT
Äs¡T‘·&ç |ü+≥\˝À eT]j·TT ‘√≥ |ü+≥\˝À eTTK´+>± y˚s¡T≈£îfi¯ófl, e&É \T ‘Ó>∑T\T, Hês¡T≈£îfi¯ófl e+{Ï
‘Ó>∑Tfi¯ófl ìyês¡D˝À yê&ÉT‘ês¡T. Bìì y˚s¡TX¯q>∑, n|üsê\T, X¯q>∑, bı>±≈£î, $Ts¡|ü, ≥e÷{À Hês¡TeTfi¯fl, N˙,
ã‘êÔsTT e+{Ï ‘√≥ |ü+≥\˝À yê&Ée#·TÃqT. Áf…Æø√&Ósêà Je •©+Á<Ûä Hê•ìì 2 øÏ˝À\T, u≤>± ∫$øÏq |üX¯óe⁄\
ms¡Te⁄ 90 øÏ˝À\T eT]j·TT 10 øÏ˝À\ y˚|ü|æ+&ç ø£*|æq $TÁX¯eTeTT˝À u≤>± ø£*|æ <ëìô|’ >√HÓ dü+#·T\T ø£|æŒ
15 s√E\T+∫q ‘·s¡Tyê‘· düTe÷s¡T mø£sê H˚\≈£î á $TÁX¯e÷ìï Hê>∑* kÕ\T <ë«sê <äTøÏÿ <äTH˚ï≥|ü⁄&ÉT
y˚dTü ø=qï≥¢sTT‘˚ uÛ÷Ñ $T˝À ñqï Vü‰ìø±s¡ø£ •©+Á<Ûë\T ìj·T+Á‹+#·ã&ç, |ü+≥ y˚dqæ |ü⁄&ÉT ‘Ó>T∑ fi¯ófl >∑D˙j·T+>±
‘·>∑TZ‘êsTT. Áf…Æø√&Ós¡à bı&çì øÏ˝À $‘·ÔHêìøÏ 8 qT+∫ 10 Á>±. ≈£ *|æ $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚dæ $‘·TÔø=qï≥¢sTT‘˚ |ü\T
s¡ø±\ ‘Ó>∑Tfi¢̄ qT+∫ |ü+≥qT s¡øÏå+#·Tø√e#·TÃ. dü÷&√yÓ÷Hêdt bò˛¢¬ sôdHé‡ u≤ø°º]j·÷qT yê&çq≥¢sTT‘˚ Ç$ |ü+≥qT
Ä•+#˚ ‘Ó>∑Tfi¯flqT ìyê]+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yÓTTø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nedüs¡eTsTTq Vü‰s√àq¢qT ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ ~>∑Tã&ç
ô|+#·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. e] |ü+≥qT Ä•+#˚ n–Z ‘Ó>T∑ \T eT]j·TT ø±+&ÉeTT ≈£îfi¯ófl ìyês¡D≈£î düT&√yÓ÷Hêdt

397
bı¢¬sôdHé‡ nqã&˚ u≤ø°º]j·T Ä<Ûë]‘· Je s¡kÕj·THêìï 5 Á>±. ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£\T|ü⁄ø=ì |æ∫ø±Ø #˚düTø=+fÒ
eT+∫ |òü*‘ê\T kÕ~Û+#·e#·TÃ.
Jedü+ã+<Ûä ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ ø=qT>√\T eT]j·TT yê&Éø£+˝À ¬s’‘·T k˛<äs¡T\T rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T:
ñ‘·Œ‘·TÔ\ HêD´‘· |üs¡+>± eT]j·TT |üsê´es¡D |üs¡+>± (Je dü+ã+<Ûä ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T), s¡kÕj·Tìø£
|ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ ø£+fÒ ÁX‚j·TyÓTÆq|üŒ{Ïø° M{ÏøÏ ì\« ñ+&˚ kÕeTs¡∆´+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿeì #Ó|üø√yê*. ˇø£ÿ yÓ’s¡dt
Á<ëeø£+ ‘·|æŒ+∫ $T–*q Jes¡kÕj·THê\˙ï 6 HÓ\\ qT+∫ n~Ûø±~Ûø£+>± 1 dü+e‘·‡s¡+ ø£+fÒ m≈£îÿe ì\«
ñ+&Ée⁄. ø±ã{Ϻ M{Ïì ø=qT>√\T #˚ùd≥|ü⁄&ÉT >±ì yê&ÉTø=H˚≥|ü⁄&ÉT >±ì yê{Ï ì\« ñ+#˚ ‘˚Bì |ü]o*+#·Tø=ì
C≤Á>∑‘·Ô|ü&Ü*‡q nedüs¡+ ñ+~. Jes¡kÕj·THê\T nqT≈£îqï+‘· ÁbÕ#·Ts¡ ´+ ˝ÀìøÏ sêø£b˛e{≤ìøÏ eTs=ø£
eTTK´ø±s¡D+ HêD´‘ê|üs¡+>± ñqï düeTdü´\T. dü¬s’q |ü<ä∆‘·T\T, ìπs›•+#·ã&çq |ü]ø£sê\T eT]j·TT kÕeTÁ–
yê&É≈£î+&Ü ø=ìï dü+düú\T HêD´‘·˝Òì Jes¡kÕj·THê\qT ‘·j·÷s¡T#˚dæ ¬s’‘·T\qT yÓ÷dü–+#·≥+ ≈£L&Ü á eT<Ûä´
ø±\+˝À >∑eTì+#·≥+ »]–q~. Ç≥Te+{Ï b˛ø£&\É qT ìj·T+Á‹+∫ s¬ ‘’ ê+>±ìøÏ HêD´‘· ø£*–q Jes¡kÕj·THê\qT
n+~+#˚ Á|üÁøÏj·T˝À uÛ≤>∑+>± ô|’q ù|s=ÿqï Jes¡kÕj·T\ìï+{Ïì |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ #·≥º+ |ü]~Û˝ÀìøÏ ‘˚e≥+
»]–+~. qøÏ© |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T |ü≥Tºø=+fÒ @s¡ø£yÓTÆq •ø£å\T eT]j·TT »]e÷Hê\T neT\T˝À ñHêïjÓ÷,
ne˙ï ≈£L&Ü qøÏ© Jes¡kÕj·THê\T n$Tàq e´≈£îÔ\≈£î ≈£L&Ü e]ÔkÕÔsTT. Á|üuÛÑT‘·« nqTeT‹ ˝Ò≈£î+&Ü @
Jes¡kÕj·THêìï ‘·j·÷s¡T#˚j·T≥+ ø±˙, ì\« ñ+#·≥+ ø±˙, neTà≥+ ø±˙ #˚j·T≥+ »]–‘˚ #·≥º Á|üø±s¡yÓTÆq
#·s¡´\≈£î neø±X¯eTTqï~. s¡kÕj·Tìø£ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T ø=H˚≥|ü⁄&ÉT @$<ÛäyÓTÆq C≤Á>∑‘·Ô\T bÕ{ÏdüTÔHêïyÓ÷ ny˚
C≤Á>∑‘\Ô· T (ñ<ëVü≤s¡D≈£î bÕ¬ø{Ÿô|q’ |ü+Jø£sD ¡ dü+K´, ‘·j÷· Ø ‘˚B, m|üŒ{Ï es¡≈î£ ì\« ñ+#·e#·TÃ. yê&Éø+£ ˝À
C≤Á>∑‘·Ô\T, Ç‘ê´~ $esê\T) Jes¡kÕj·THê\T ø=H˚≥|ü⁄&ÉT ≈£L&Ü ¬s’‘·T k˛<äs¡T\T bÕ{Ï+#ê*. ‘·–q s¡o<äT
˝Ò≈£î+&Ü Jes¡kÕj·THê\qT ø=qT>√\T #˚j·T≥+ e\q HêD´‘ê|üs¡+>± @<˚ì nqTe÷Hê\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT
»yêãT<ëØ ‘·q+ ñ+&É≈£î+&Ü b˛‘·T+~. ô|’ C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø=qï|üŒ{Ïø ° HêD´‘ê|üs¡+>± @<˚ì nqTe÷Hê\T
ñqï|ü⁄&TÉ Á|üuTÑÛ ‘·« s¡+>∑ dü+dü\ú >∑TDìj·T+Á‘·D (Quality Cotrol) #˚sTT+#·Tø=ì eTT+<äT≈£î kÕ–q≥¢sTT‘˚ dü‘Œ· *¤ ‘ê\T
kÕ~Û+#·e#·TÃ. Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+˝Àì Je ìj·T+Á‘·D Á|üj÷Ó >∑XÊ\ á øπ +Á<ëìøÏ
kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·T+ n+~dü÷Ô dü$Twæº>± ¬s’‘ê+>±ìøÏ HêD´‘· >∑\ Je s¡kÕj·THê\T n+~+#·≥+˝À ‘·eT bÕÁ‘·
b˛wædüTÔHêïsTT. á $<Ûä+>± Jes¡kÕj·THê\qT ¬s’‘·T k˛<äs¡T\T düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± bı+<äT
|üs¡TÃø=ì |ü+≥ bı˝≤\˝À yê&ÉT≈£îqï≥ºsTT‘˚ M˝…’q+‘· es¡≈£î ‘·≈£îÿe ô|≥Tºã&ç‘√ |üsê´es¡D düeT‘·T\´‘·qT
ø±bÕ&ÉTø=+≥÷ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Ûdü÷Ô Ä]úø£ ˝≤uÛ≤\qT bı+<äe#·TÃqT.

Jedü+ã+<Ûä ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ yê&Éø£+ <ë«sê N&É|”&É\ ìj·T +Á‘·Dô|’ eT]ìï $esê\≈£î
dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (bÕ¢+{Ÿ bÕ<∏ë\J), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
bò˛Hé HÓ+ : 0863`2524022, ôd˝Ÿ HÓ+ : 89856 22133

398
 düdü´s¡ø£åD eT+<äT\ neX‚cÕ\T
|üsê´es¡D+, Äs√>∑´+ eT]j·TT yêDÏ»´+ô|’ Á|üuÛ≤e+
|ü⁄s¡T>∑T, ‘Ó>∑T\T eT]j·TT ø£\T|ü⁄ ìyês¡D eT+<äT\T $#·ø£åD≤ s¡Væ≤‘·+>± |ü+≥\ô|’ |æ∫ø±]
#˚j·T&É+ e\q ø=ìï s¡ø±\ eT+<äT\T yê{Ï neX‚cÕ\T ø=ìï dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î $∫äqï+ ø±≈£î+&Ü
e⁄+{≤sTT. eTq+ ‹H˚ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\˝À M{Ï neX‚cÕ\T e⁄+&É≥+ e\¢ Á|ü‹ s√p ø=+‘· dü÷ø£Î
yÓTT‘êÔ˝À¢ eTq X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy˚•kÕÔsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü |üsê´es¡D+˝À nìï s¡ø±\ ÁbÕDT\ô|’ ≈£L&Ü á
neX‚cÕ\T s¡ø£ÔeTT eT]j·TT ø=e⁄« |ü<ësêú\‘√ ù|s¡T≈£îb˛e≥+ e\¢ nH˚ø£ s¡ø±\ Bs¡Èø±*ø£ s¡T>∑à‘·\qT
ø£\>∑#˚kÕÔj·Tì |ü]XÀ<Ûäq˝À¢ ‘˚*+~. eTTK´+>± ø±q‡sY, •X¯óeTs¡D≤\T, >∑T+&Ó »ãT“\T, n+>∑yÓ’ø£\´+
˝≤+{Ï $wü Á|üuÛ≤yê\T Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± >∑eTì+#·≥+ »]–+~. nsTT‘˚ Á|ü|ü+#· yêDÏ»´ düs¡∞ø£s¡D
H˚|<ü ´äÛ +˝À eTTU´+>± eTq <˚X+¯ qT+&ç »s¡T>∑T‘·Tqï m>∑TeT‘·T˝À¢ düd´ü s¡øD
å£ eT+<äT\ neX‚cÕ\T |ü]$T‹øÏ
$T+∫ ñ+&É≥+ e\¢ ø=ìï m>∑TeT‘·T\T ‹s¡düÿ]+#·ã&ܶsTT. á neX‚cÕ\ >∑]wü˜ |ü]$T‘·T\qT $$<Ûä s¡ø±\
|ü+≥\ô|’ dæbòÕs¡düT #˚j·Tã&çq düdü´s¡ø£åD eT+<äT\≈£î Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú eT]j·TT Á|ü|ü+#· e´ekÕj·T
eT]j·TT ÄVü‰s¡ dü+düú\#˚ dü+j·TTø£Ô+>± ìs¡«Væ≤+#·ã&ÉT‘·Tqï ø√&Ó ø˘‡ ø£MTwüHé yês¡T ìsê∆]düTÔHêïs¡T. n˝≤H˚
eTq<˚X+¯ ˝À Äs√>∑´ eT+Á‹‘·«XÊK yês¡T neX‚cÕ\ >∑]wü˜ |ü]$T‘·T\qT $$<Ûä e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô T eT]j·TT
ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ô|’ ìsê∆]kÕÔs¡T. n+fÒ, @<Ó’Hê düdü´s¡ø£åD eT+<äT kÕ<Ûës¡D e´øÏÔ J$‘·ø±\+˝À $$<Ûä s¡ø±\
ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ <ë«sê ˝Ò<ë ˙{Ï <ë«sê ùd$+∫q|ü&ÉT yê{Ï XÊ‘·+ >∑]wü˜ |ü]$T‹øÏ $T+#·q|ü&ÉT n$
Äs√>±´ìøÏ @$<Ûä+>± Vü‰ìø£s¡+ ø±<äT. n˝≤H˚ |üsê´es¡D+˝À $$<Ûä s¡ø±\ ÁbÕDT\T eTTK´+>± |ü≈£åî\T á
neX‚cÕ\ u≤]q|ü&ç #·ìb˛e≥+ ≈£L&Ü $~‘·y˚T. n+<äT#˚‘· Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± m≈£îÿe düdü´s¡ø£åD ìyês¡D
X¯øÔÏ ø£*– ‘·≈î£ ÿe s√E\T |üsê´es¡D+˝À e⁄+&ç, e÷qe Äs√>∑´+ô|’ ‘·≈î£ ÿe Á|üu≤Û e+ >∑\ eT+<äT\ nH˚«wüD˝À
uÛ≤>∑+>±H˚ á eT<Ûä´ø±\+˝À n‹ ‘·≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À¢ |üì#˚ùd ø°≥ø£ eT]j·TT •©+Á<ä HêX¯ø±\T e÷¬sÿ{À¢
n+<äTu≤≥T˝À e⁄HêïsTT. >∑‘· <äXÊã›ø±\+˝À $$<Ûä s¡ø±\ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ qeT÷Hê\ô|’ ìs¡«Væ≤+∫q
|ü]XÀ<Ûäq Á|üø±s¡+ 20 XÊ‘·+ $$<Ûä s¡ø±\ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ neX‚cÕ\qT >∑eTì+#·&É+ »]–+~. ø±˙ n$
πøe\+ dü÷ø£Î yÓ÷‘ê<äT˝À¢ e÷Á‘·y˚T e⁄Hêïj·Tì ìsê∆]+#·&É+ »]–+~. ø=‘·Ô>± nH˚ø£ s¡ø±\ eT+<äT\T
e÷¬sÿ{Ÿ˝ÀøÏ edüTÔHêïsTT. yê{Ï yê&Éø£+ ≈£L&Ü $düÔè‘·+>± eTTK´+>± ≈£Ls¡>±j·T˝À¢ n~Ûø£+>± e⁄+≥Tqï~.
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ yê] <ë«sê ø=ìï |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T ø=ìï |ü+≥\≈£î e÷Á‘·y˚T yê&Éø±ìøÏ nqTeT‹
ì∫Ãq|üŒ{Ïø° Ç‘·s¡ dæbòÕs¡T‡ #˚j·Tì |ü+≥\ô|’ ≈£L&Ü yê&É≥+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T Ç≥Te+{Ï |ü⁄s¡T>∑T
eT+<äT\ >∑T]+∫ $düÔè‘· ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~. nsTT‘˚ eTq ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT
m>∑TeT‹ #˚j·÷\+fÒ, ~>∑TeT‹ #˚düT≈£îH˚ <˚X¯+ yês¡T ìsê∆]+∫q HêD´‘ê Á|üe÷D≤\‘√ bÕ≥T eTTK´+>±
düd´ü s¡øD å£ eT+<äT\ neX‚cÕ\T ≈£L&Ü |ü]$T‹øÏ $T+∫ e⁄+&Ésê<äT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î >∑‘· 7`8 dü+e‘·‡sê\T>±

399
eTq <˚X¯+ qT+∫ m>∑TeT‹ nsTTq _j·T´+,$T]Ã, ‘˚HÓ, Á<ëø£å, u…+&É, ;Hé‡, bÕ\≈£Ls¡ eT]j·TT ø£]y˚bÕ≈£î
$$<Ûä <˚XÊ\ yês¡T eTTK´+>± nyÓT]ø±, ◊s√bÕ, <äTu≤sTT <˚XÊ\ yês¡T neX‚cÕ\THêïj·Tì ‹s¡düÿ]+#·&É+
»]–+~. n+<äTe\q düdü´s¡ø£åD eT+<äT\ neX‚cÕ\T eTq e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ˝À¢ ˝Ò≈£î+&Ü e⁄+&Ü\+fÒ
ø=ìï eTTK´ C≤Á>∑‘·Ô\qT bÕ{Ï+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~.
1. düdü´s¡ø£åD eT+<äT\T |æ∫ø±Ø #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· |ü+≥qT ø√j·T{≤ìøÏ ø=+‘· düeTj·T+ y˚∫e⁄+fÒ
(yÓsTT{Ï+>¥ |”]j·T&é) neX‚cÕ\T ìsê∆]+∫q |ü]$T‘·T\≈£î $T+#·e⁄.
2. düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD |ü<ä∆‘·T\qT bÕ{Ï+∫, dæbòÕs¡düT #˚j·Tã&çq düdü´s¡ø£åD eT+<äT\qT nedüsêìï ã{Ϻ
e÷Á‘·y˚T yê&Ü*.
3. ms¡T|ü⁄s¡+>∑T Á‹uÛÑT»+ e⁄qï (ñ<눈 $T<∏√$T˝Ÿ, yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt) düdü´s¡ø£åD eT+<äT\qT dæbòÕs¡düT‡
#˚j·Tã&çq |ü+≥\ô|’ e÷Á‘·y˚T |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
4. kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· es¡≈î£ ‘·≈î£ ÿe ø±\+˝À $wü Á|üu≤Û e+ ø√˝ÀŒj˚T ø=‘·Ô s¡ø±\ düd´ü s¡øD
å£ eT+<äT\T eT]j·TT
Je |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T (ãjÓ÷ô|dæºôd’&é‡) yê&Ü*.
5. ìsê∆]+∫q yÓ÷‘ê<äT˝À¢ dü]jÓÆTq ÁùdŒj·TsY‡qT ñ|üjÓ÷–+∫ ìsê∆]+∫q düeTj·÷˝À¢ e÷Á‘·y˚T |æ∫ø±Ø
#˚j·÷*.
6. |ü+≥qT ø√j·T&ÜìøÏ eTT+<äT kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘· es¡≈£î düdü´s¡ø£åD eT+<äT\qT |æ∫ø±Ø #˚j·Tsê<äT.
7. |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ #·≥º Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ ≈£Ls¡>±j·T˝À¢ yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕd,t øÏ«Hê˝ŸbÕò dt yê&Éø±ìï
|üP]Ô>± ìùw~Û+#ês¡T.
8. >∑èVü≤+˝À $ìjÓ÷–+#˚ ≈£Ls¡>±j·T\qT eT]j·TT |ü+&Éq¢ T 2 XÊ‘·+ ñ|ü Á<ëeD+˝À 20 ì$TcÕ\T+∫
ø£&ç–q≥¢sTT‘˚ neX‚cÕ\T #ê˝≤es¡≈£î rdæy˚j·Tã&É‘êsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ≈£Ls¡>±j·T\qT ñ|ü˙{Ï
Á<ëeD+‘√ X¯óÁuÛÑ|üs¡∫ Áô|wüsY≈£îø£ÿsY‘√ e⁄&çøÏ+∫q≥¢sTT‘˚ ø=ìï neX‚cÕ\T |üP]Ô>± ‘=\–s#·&ÜìøÏ
ÄkÕÿs¡+ ñ+≥T+~.
9. $ì>∑sY (mdæ{Ïø˘ Ädæ&é) Á<ëeD+˝À ø±uÒCŸ, ø±©|òü¢esY ˝≤+{Ï$ e⁄+∫, ‘·s¡Tyê‘· ø£&ç–‘˚ |ü⁄s¡T>∑T
eT+<äT\ neX‚cÕ\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+#˚ ìùw~Û+#·ã&çq |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ |ü{Ϻø£
m. ñ‘·Œ‹Ô, ~>∑TeT‘·T\T, yê&ÉTø£˝À ìùw~+#·ã&çq düdü´s¡ø£åD eT+<äT\T
1. Ä*¶ø±sY“ 7. ø±|üsY ndæ{ÀÄ]‡HÓ’{Ÿ
2. n˝ŸÁ&çHé 8. Ç<∏Ó’˝Ÿ yÓTs¡Tÿ] ø√¢¬s’&é
3. _.ôV≤#Y.dæ. 9. Ç<∏Ó’˝Ÿ bòÕsê~∏j·÷Hé
4. ø±*¸j·T+ ôd’HÓ’&é 10. Ç~∏©Hé &Ó’ÁuÀyÓTÆ&é
5. ø√¢sY&˚Hé 11. ôV≤bÕºø√¢sY
6. ø√¢sYô|òHé $HébòÕdt 12. *+&˚Hé (>±e÷ ôV≤#Y.dæ.ôV≤#Y.)
400
13. f…Á{≤&Ób’ Õò Hé 40. ô|òHê]e÷˝Ÿ
14. {≤ø±‡|òæHé 41. ô|+~∏j·÷Hé
15. &Ó’ÁuÀyÓ÷ø√¢s√Ábıù|Hé 42. *qTsêHé
16. &Ó’Ä˝ŸÁ&çHé 43. $T<∏ëøχ`Ç<∏Ó’˝ŸyÓTs¡TÿØ ø√¢¬s’&é
17. e÷*ø˘ ôV’≤Á&ÉC…’&é 44. $T<∏Ó’˝Ÿ |üsê~∏j·÷Hé
18. yÓTqC≤Hé 45. |üsêø±«{Ÿ &Ó’$T<ÛÓ’˝Ÿ dü˝ÒŒ¤{Ÿ
19. yÓ÷{ÀE´sêHé 46. ô|+{≤ø√¢s√|òæHê˝Ÿ
20. k˛&çj·T+ MT<∏˚Hé Ä]‡H˚{Ÿ 47. Åf…Æø√¢s√ ndæ{Ïø˘ Ädæ&é
21. HÓ’Á{Àô|òHé 48. Åf…Æø√¢sêŒHé
22. $T<∏√$T˝Ÿ 24 XÊ‘·+ _. yê&Éø±ìøÏ ìùw~Û+#·ã&ç, ‘·j·÷s¡T #˚dæ
23. $T<∏√$T˝Ÿ 12.5 XÊ‘·+ m>∑TeT‘·T\≈£î nqTeT‹+#·ã&ɶ düdü´s¡ø£åD
24. ô|+{≤ø√¢s√ HÓ’Á{Àu…+õHé eT+<äT\T :
25. bòÕkÕŒ¤$T&ÜHé 85% mdt.m˝Ÿ. 1. ìø√{ÏHé dü˝ÒŒ¤{Ÿ
26. |òæHÓ’˝Ÿ yÓTs¡Tÿ] ndæfÒ{Ÿ 2. ø±bÕºbòÕ˝Ÿ 80 XÊ‘·+ bı&ç eT+<äT
27. ø±s√“|òüP´sêHé 50% XÊ‘·+ mHé.|æ. 3. &Ó’ø√¢sYyêdt
28. m+Á&çHé 4. bò˛πs{Ÿ
29. m+&√dü˝≤Œ¤Hé 5. Åf…ÆCÀbòÕdt
30. bò˛πs{Ÿ dæ. yê&Éø£+ qT+&ç ‘=\–+#·ã&ɶ eT+<äT\T :
31. Åf…ÆCÀbòÕdt 1. &Ü\bÕHé
32. Åf…Æ&ûe÷sYŒ¤ 2. bòÕs√à~Ûj·÷Hé
33. k˛&çj·T+ ôd’HÓ’&é 3. ô|òsꓤyéT
34. <∏j
ä ÷Ó $T{≤Hé 4. ì¬ø˝Ÿ ø√¢¬s’&é
35. n˝≤ø√¢sY 5. bÕsê&Ó’ø√¢s√u…+JHé
36. u…H√$T˝Ÿ 6. dæe÷õHé
37. ø±s¡“]˝Ÿ 7. yêsꌤ]Hé
38. ø√¢sYu…+E˝Ò{Ÿ 8. dæπsà{Ÿ
39. &Éj·÷õHêHé
m. nqTeT‹+#·ã&çq ø±+_H˚wüHé |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T
1. ndæù|ò{Ÿ 25%Gô|Hée˝Ÿ πs{Ÿ 3% Ç.dæ. 6. ø√¢sYô|’]bòÕdt 50%Gôd’|üsYyÓTÁ‹Hé 5% Ç.dæ.
2. ndæù|ò{Ÿ 5%G Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 1.1% 7. ôd’|òüP¢Á~ÛHé 0.025%G{≤Hé|òüP¢Á~∏Hé 0.04%
3. ndæù|ò{Ÿ 50%GÇ$T&Üø√¢Á|æ&é 1.8%mdt.|æ. 8. ôd’yÓ÷ø±‡ì˝Ÿ8%Ge÷+ø√C…uŸ 64% &É.ãT¢´.|æ
4. ø±s¡“]˝Ÿ 4%G>±e÷ _.ôV≤#Y.dæ 4% >∑T[ø£\T 9. ôd’|üsYyÓTÁ~∏Hé 3%GøÏ«Hê˝ŸbòÕdt 20% Ç.dæ
10. &Ó˝≤ºyÓTÁ‹Hé 0.75%Gm+&√dü˝≤Œ¤Hé
5. ø√¢sYô|’]bòÕdt 16% G n˝≤Œ¤ôd’|üsYyÓTÁ‹Hé 1% Ç.dæ.
29.75%Ç.dæ.
401
11. &Ó˝≤ºyÓTÁ‹Hé 1%GÅf…ÆCÀbòÕdt 35% Ç.dæ. 16. bòÕdü˝ÀHé 25% G ôd’|üsY yÓTÁ~∏Hé 5% Ç.dæ.
12. m+&√dü˝≤Œ¤Hé 35% Ç.dæGôd’|üsYyÓTÁ‹Hé5% Ç.dæ. 17. bÕkÕŒ¤$T&ÜHé 40%GÇ$T&Üø√¢Á|æ&é 2% mdt.|æ.
13. Ç~∏j·÷Hé 40% G ôd’|üsYyÓTÁ‹Hé 5% Ç.dæ. 18. Ábıô|òH√bÕdt 40% G ôd’|üsYyÓTÁ~∏Hé
14. Ç~∏Áb˛˝Ÿ 40% G Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 40% 4%Ç.dæ.
15. Ç+&Üø±‡ø±sY“ 14.5%Gndæ{≤$TÁ|æ&é 19. ô|’]ÁbÕøχô|òHé 5%Gô|òHéÁbıô|Á~∏Hé
7.7%mdt.dæ. 15%.Ç.dæ.
_. nqTeT‹+#·ã&çq ø±+_H˚wüHé : ‘Ó>∑T\T ìyês¡D eT+<äT\T
1. ø±s¡“+&ÓõyéT12%Ge÷+ø√C…uŸ 63%&ÉãT¢´.|æ 7. Áôdºb˛ºyÓTÆdæHé G f…Á{≤ôd’øÏ¢Hé (90G10)
2. ø±s¡“+&ÓõyéT 25%Ge÷+ø√C…uŸ 50% &ÉãT¢´.mdt 8.ô|òHê$T&√Hé4.44%GbòÕdæº˝Ÿ66.66&ÉãT¢´.&ç.õ
3. ø±sê“øχHé 37.5% G <ÛÓ’sêyéT 37.5% &ç.mdt. 9.ô|òHê$T&√Hé10%Ge÷+ø√C…uŸ50%&ÉãT¢´&çõ
4. ø±sê“øχHé 17.5% G <ÛÓ’sêyéT 17.5 m|òt.m|òt. 10.ôV≤ø±‡ø=H√CÀ˝Ÿ 4% G C…H˚uŸ
68%&ÉãT¢´.|æ.
5. yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ 8% G e÷+ø√C…uŸ 64% &ÉãT¢´.|æ 11.f…ãTø=H√CÀ˝Ÿ 50% G Áf…ÆbòÕ¢øχÁk˛º_Hé 25%
6. yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ myéT`4% G e÷+ø√C…uŸ 64% &ÉãT¢´õ.m|òt1
&ÉãT¢´.|æ. 12. Áf…Æôd’ø√¢CÀ˝Ÿ 18% G e÷+ø√C…uŸ 62%
&ÉãT¢´.|æ.
dæ. ø£\T|ü⁄ ìyês¡D eT+<äT\T
1. nì˝ÀbòÕdt 24% G 2, 4, &ç`32% Ç.dæ. 4. $Tk˛dü\÷Œ¤sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ 3% G
nsTT&√dü\÷Œ¤sêHé
2. u…Hédü\÷Œ¤sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ 0.6%GÁô|{Ï˝≤ø√¢sY $T<∏˝’Ó Ÿ k˛&çj·T+ 0.6 &ÉãT¢´.õ.
6% õ 5. ø√¢&çH√bòÕ|t`Ábı|üsY–˝Ÿ 15% G
3. ôV≤ø±‡õH√Hé 13.2% G &Ó’j·T÷sêHé 46.8 yÓ÷{Ÿdü\÷Œ¤sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ 1% &ÉãT¢´.|æ.
&ÉãT¢´.dæ.
&ç. ]õÅùdºwüHé≈£î ìsêø£]+#·ã&çq eT+<äT\T
1. _Hê|üÁøÏ˝Ÿ 9. &ÓÁ’ ø√{ÀbòÕdt
2. ø±*¸j·T+ Äs√‡H˚{Ÿ 10. ˝…b˛ºbÕò dt
3. ô|òHé{ÏHé ndæfÒ{Ÿ, ô|òHé{ÏHé ôV’≤Á&ܬø’‡&é 11. nyÓ÷àìj·T+ dü\Œ¤ y˚T{Ÿ
4. ˝…&Äé ]‡H˚{Ÿ 12. #Ó’H√MT<∏=j˚TH˚{Ÿ (yÓTT]kÕºHé)
5. ø±s√“ô|H√~Ûj·÷Hé 13. Ç.|æ.myéT
6. yê$T&√~∏j÷· Hé 14. <Ûj ä ÷Ó &ÓeT{≤Hé/&Ód’ \ü ÷Œ¤{≤Hé

402
7. yÓTbòÕdtbò˛˝≤Hé, yÓT$HébòÕdt (bòÕdtÁ&çHé) 15. 2, 4, 5 ` {Ï
8. nõH√bòÕdt Ç<∏Ó’˝Ÿ, nõHébòÕdt MT<∏Ó’˝Ÿ 16. ˝…|{t ÀbòÕdt
Ç. |ü]$T‘· $ìjÓ÷>±ìøÏ nqTeT‹+∫q eT+<äT\T
1. n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ&é m\Tø£\ ìyês¡D eT]j·TT ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ ì\«\≈£î e÷Á‘·y˚T
(ì|ü⁄DT\ |üs¡´y˚ø£åD˝À)
2. &ç.&ç.{Ï. Äs√>∑´XÊK yês¡T e÷Á‘·y˚T <√eT\ ìyês¡D≈£î yê&Ée#·TÃqT.
dü+e‘·‡sêìøÏ 10,000 ≥qTï\T e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+
#˚jT· ã&çq~.
3. $T<∏Ó’˝Ÿ ÁuÀyÓTÆ&é ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ì\Te˝À e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ (ì|ü⁄DT\
|üs¡´y˚ø£åD˝À)
4. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt ≈£Ls¡>±j·T\˝À ìùw<Ûä+
5. ôd’|üsY yÓTÁ‹Hé 3% bı>∑ ‘·j·÷] |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D #˚j·TT Ä|üπs≥sY‡ e÷Á‘·y˚T.
j·T+Á‘·+
6. ô|òHÓÁ{À~∏j·÷Hé k˛ºπsCŸ˝À e#·Tà |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D
7. &ÜCÀyÓT{Æ Ÿ ‘˚j·÷ø£T |ü+≥ MT<ä ìùw~Û+#·ã&çq~.
8. Åf…Æ|üP¢sê*Hé »\ #·sê\≈£î $wü‘·T\´+ ø±e⁄q #˚|ü\ ô|+|üø£+q≈£î <ä÷s¡+>±
$ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
á $<Ûä+>± ø=ìï eTTK´yÓTÆq yÓTfi¯≈£î\qT bÕ{Ï+∫qf…¢Ì‘˚ düdü´s¡ø£åD eT+<äT\ neX‚cÕ\ Á|üuÛ≤e+
qT+∫ eTq Äs√>±´ìï, |üsê´es¡D≤ìï eT]j·TT yêDÏ»´˝≤yê<˚M˝À¢ eTq<˚X¯ m>∑TeT‘·T\≈£î @ $<ÛäyÓTÆq
Á|üuÛ≤e+ ˝Ò≈£î+&Ü s¡øÏå+#·Tø=qe#·TÃqT.

á $wüj·÷\ô|’ eT]ìï $esê\≈£î á ÁøÏ+~ nÁ&ÉdüTqT dü+Á|ü~+#·>∑\s¡T :

d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (m+≥e÷\õ), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ‹s¡T|ü‹
bò˛Hé HÓ+. 0877`2248704, ôd˝Ÿ HÓ+. : 89857 00447

403
 ‘˚HÓ{°>∑\ ô|+|üø£+˝À yÓTfi¯≈£îe\T
e÷qe⁄ìøÏ y˚T\T#˚j·TT ø°≥ø±\˝À n‹eTTK´yÓTÆq$ ‘˚HÓ{°>∑\T. M{Ï qT+&ç ‘˚HÓ e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&É
Ç‘·s¡ eTTK´yÓTÆq ñ|ü ñ‘·Œ‘·TÔ\T yÓTÆqeTT, |ü⁄bıŒ&ç, sêC≤Vü≤s¡+, $wü+ eT]j·TT ÁbÕb˛*dt \uÛÑ´eTÚ‘êsTT.
eT<ÛTä s¡yTÓ qÆ ‘˚HÓ e÷qe⁄ìøÏ düeT‘·T˝≤Vü‰sêìï n+~+#·≥y˚T ø±≈£î+&É $T–*q ñ|ü ñ‘·Œ‘·T\Ô Ç‘·s¡ |ü]ÁX¯eT\
(ø±ôdà{Ïø˘) kÕú|üq≈£î ≈£L&É ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT. n+‘˚ø±≈£î+&É |ü+≥\˝À |üs¡|üsê>∑ dü+|üs¡ÿeTT »]– n~Ûø£
~>∑Tã&ÉT\T sêe&ÜìøÏ ‘˚HÓ{°>∑\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
‘˚HÓ{°>∑\ C≤‘·T\T : ‘˚HÓ{°>∑˝À¢ Hê\T>∑T C≤‘·T\T ñHêïsTT. n$
1. ø=+&É‘˚HÓ{°>∑\T : m|ædt &√πs‡{≤, 2. ∫qï / $düqø£Ás¡ ‘˚HÓ{°>∑ \T : m|ædt b˛¢]j·÷, 3. |ü⁄≥º ‘˚HÓ{°>∑\T
: m|ædt ôdπsHê Ç+&çø±, 4. ◊s√bÕ ‘˚HÓ{°>∑\T : m|ædt yÓT*¢ô|sê. yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT s¡ø±\T ô|+#·{≤ìøÏ
nqT≈£L\yÓTÆq$ ø±e⁄. ∫e] ¬s+&ç+{Ïì ô|+#·e#·TÃ. ‘˚HÓ{°>∑\T dü+|òüTJe⁄\T. Á|ü‹ ‘˚HÓ|ü≥Tº˝À ˇø£ sêDÏ
á>∑, ø=ìï e+<ä\ b˛‘·T{°>∑\T, ø=ìïy˚\ ≈£L* á>∑\T ø£*dæ J$kÕÔsTT. ÁøÏ+~ \ø£åD≤\qT ã{Ϻ á eT÷&ÉT
s¡ø±\ á>∑\qT >∑T]Ô+#·e#·TÃ.
e.dü+. \ø£åD+ sêDÏ á>∑ b˛‘·T{°>∑ ≈£L* á>∑
1 |ü]e÷D+ ≈£L*/b˛‘·T{°>∑\ ø£Hêï sêDÏ á>∑ ø£Hêï ∫qï~, ≈£L* ≈£L*/b˛‘·T{°>∑\ ø£Hêï
bı&ÉyÓ’q~ á>∑ ø£Hêï bı&Éyq’Ó ~. yÓ&\É TŒ>± ∫qï~.
<äè&Û+É >± ñ+≥T+~.
2 ø£fi¯ófl ‘· \ ô|’ ˇø£ < ëìø=ø£ { Ï eT÷Á‘·|æ+&Üø±s¡+ >∑*–, ˇø£ ‘·\ô|’ ˇø£<ëìø=ø£{Ï
<ä÷s¡+>± ñ+{≤sTT. <ëì‘√ ˇø£{Ï ø£*dæ ñ+{≤sTT. <ä÷s¡+>± ñ+{≤sTT.
3 ñ<äs¡+ yÓT]ùd ã+>±s¡TeHÓï ∫es¡ >∑T+Á&É+>± yÓ+Á≥Tø£\T q\¢ { Ï #ês¡ \ T ø£ * –
ø£*–, ∫e] yÓ’|ü⁄≈£î ø£*– ñ+{≤sTT. ñ+≥T+~.
Áø£y˚T|æ düqïã&ÉT‘·T+~.
bı&Ée⁄ m≈£îÿe.
4 ¬sø£ÿ\T ñ<äsêìï ø=+‘· es¡≈£î ø£|ü‘êsTT. |üP]Ô>± ø£|ü‘êsTT |üP]Ô>± ø£|ü‘êsTT
5 H√{Ï uÛ≤>±\T nqTe⁄>± ñ+&Ée⁄. nqTe⁄>± ñ+&Ée⁄. nqTe⁄>± ñ+{≤sTT.
eTø£s+¡ <ä+
ùdø£s¡D≈£î
6 yÓqTø£ »‘· ø±fi¯ófl nqTe⁄>± ñ+&Ée⁄. nqTe⁄>± ñ+&Ée⁄. nqTe⁄>± ñ+{≤sTT.
|ü⁄bıŒ&ç ùdø£s¡D≈£î
7 $wü|ü⁄ ø=+&ç Á|ü‘·´]∆ sêDÏì ≈£î≥º&ÜìøÏ ñ+&É<äT. s¡ø£åD≈£î|üjÓ÷–düTÔ+~.
ñ|üj÷Ó –düT+Ô ~.
8 yÓTÆq|ü⁄ >∑<äT\T bı&ç>± ñ+{≤sTT. ≈£L*á>∑ >∑~ ø£Hêï m‘·TÔ>± düe÷+‘·s¡+>± yÓTÆq+‘√
ñ+&ç ≈£î+uÛ≤ø±s¡+˝À yÓTÆq+‘√ ø£|Œü ã&ç ñ+{≤sTT.
ø£|üŒã&ç ñ+{≤sTT.
404
‘˚HÓ{°>∑\ s¡ø±\T ` ‘˚HÓ|ü≥Tº ìs¡«Vü≤D
sêDÏ á>∑ : Ç~ dü+|üPs¡í+>± eè~∆ #Ó+~q Ä&É á>∑. J$‘· ø±\+˝À ˇπøkÕ] >±*˝À b˛‘·T{°>∑‘√ dü+|üs¡ÿ+
»s¡T|ü⁄‘·T+~. n|ü⁄&ÉT ‘·q J$‘· ø±\eT+‘ê dü]|ü&Ü eT>∑ ;» ø£D≤\qT Á>∑Væ≤+∫, ;» ø√X¯+˝À
ì\Te#˚düT≈£î+≥T+~.
sêDÏ á>∑ eTTK´ ø£s¡Ôe´+ >∑T&ÉT¢ô|≥º&É+, |ü≥Tº n_Ûeè~∆˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤+#·&É+. sêDÏ á>∑
|òü\Bø£s¡D+ #Ó+<äì >∑T&É¢qT ô|≥º&É+ $X‚wü+. |òü\Bø£s¡D+ #Ó+~q >∑T&ÉT¢ ≈£L* á>∑\T>±, |òü\Bø£s¡D+
#Ó+<äì >∑T&ÉT¢ b˛‘·T{°>∑\T>±qT eè~∆ #Ó+<äT‘êsTT. sêDÏ á>∑ ‘·q J$‘·ø±\eT+‘· ≈£L* á>∑\T ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd
sêC≤Vü≤s¡+‘√ ã‘·T≈£î‘·T+~.
b˛‘·T {°>∑\T : sêDÏ á>∑‘√ dü+|üs¡ÿ+ #˚j·T≥+ ‘·|üŒ, Ç‘·s¡ |üqT\T #˚j·Te⁄. J$‘·ø±\+ 2`3 HÓ\\T.
≈£L* á>∑\T : Ç$ dü+|üPs¡í+>± eè~∆ #Ó+<äì Ä&É á>∑\T. |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô ‘·|üŒ, ‘˚H Ó|ü≥Tº˝Àì |üqT\ìï Çy˚
#˚kÕÔsTT. Äs¡Tyêsê\T J$kÕÔsTT. yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT yêsê\T |ü≥Tº ˝À|ü* |üqT\T nq>± yÓTÆq|ü⁄ >∑<äT\qT
X¯óÁuÛÑ|üs¡#·≥+, \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\≈£î ÄVü‰sêqï+~#·≥+, yÓTÆq|ü⁄ >∑< äT\qT ì]à+#·≥+ ‘·s¡Tyê‘· eT÷&ÉT yêsê\T
|ü≥Tº yÓ\T|ü* |üqT\T nq>± X¯Á‘·Te⁄\ qT+&ç |ü≥TºqT s¡øÏå+#·≥+, |ü⁄bıŒ&ç, eTø£s¡+<ä+, ˙s¡T ùdø£]+#˚
u≤<Ûä´‘·\qT ìs¡«Væ≤kÕÔsTT.
J$‘· #·Áø£+ : ‘˚HÓ{°>∑\ J$‘·+˝À Hê\T>∑T <äX¯\T+{≤sTT. n$ >∑T&ÉT¶, \<Ó› |ü⁄s¡ T>∑T, ø√X¯düú<äX¯ eT]j·TT
¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑T / á>∑<äX¯.
‘˚HÓ{°>∑\T $$<Ûä <äX¯˝À¢ >∑&çù| düeTj·T+ (s√E˝À¢)
<äX¯\T sêDÏ á>∑ ≈£L* á>∑ b˛‘·T{°>∑
>∑T&ÉT¶ 3 3 3
\<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T 5 5`6 7
ø√X¯düú <äX¯ 7`8 11`12 14
á>∑ yÓ\Te&É≥+ 16 e s√E 21 e s√E 24 e s√E
‘˚HÓ{°>∑\ ô|+|üø±ìø£edüs¡yÓTÆq |ü]ø£sê\T
1. ‘˚HÓ{°>∑\ ô|f…º : Ç~ ‘˚HÓ{°>∑\ >∑èVü≤+. Bì˝Àì uÛ≤>±\T
n&ÉT>∑Tã\¢ : Ç~ ô|f…º ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+. ‘˚HÓ{°>∑\T ô|]π> ns¡ÁøÏ+~yÓ’|ü⁄ eT÷j·T{≤ìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTÔ+~. á>∑\T ô|f…º qT+&ç yÓ\T|ü*øÏ yÓfi¯fl{≤ìøÏ, ˝À|ü* øÏ sêe{≤ìøÏ nqTe⁄>± Bì
eTT+<äT uÛ≤>∑+˝À ∫qï <ë«s¡eTT+≥T+~. ‘˚HÓ{°>∑\T ô|]π> ns¡ø£Hêï, Ç~ 10 ôd+.MT. bı&Ée⁄>±
ñ+≥T+~. n+<äTe\q ô|f…º ˝À|ü*øÏ >±ì, yÓ\T|ü*øÏ >±ì yÓfi‚fl eTT+<äT ‘˚HÓ{°>∑\T ø=~›ùd|ü⁄
Ä>∑{≤ìø£qTe⁄>± ñ+≥T+~. <ë«s¡+yÓ’|ü⁄ yê\T ñ+&˚≥≥T¢ neTsêÃ*. n+<äTe\q es¡¸|ü⁄ ˙s¡T ô|f…º
˝À|ü*øÏ Á|üy˚•+#·<äT.
405
‘˚H{Ó >° \∑ T ô|]π> ns¡ : Ç~ q\TyÓ|’ ⁄ü \ eT÷j·Tã&ç, ÁøÏ+~ eT]j·TT ô|’ uÛ≤>∑+ ‘Óse¡ ã&ç ñ+≥T+~. ‘˚H{Ó >° \∑ T
ô|]π> #·Á{≤\T neTs¡Ã{≤ìøÏ M\T>± ñ+≥T+~. |ü⁄≥º ‘˚HÓ{°>∑\ ô|f…º˝À 8 #·Á{≤\T, ◊s√bÕ ‘˚HÓ{°>∑\
ô|f…º˝À 10 #·Á{≤\T neTs¡Ãe#·TÃ.
‘˚HÓ{°>∑\ #·Á{≤\T : Á|ü‹ #·Á≥+˝À ô|’q ˇø£ ã<ä›, |üø£ÿq ¬s+&ÉT ã<ä›\T, ÁøÏ+<ä ˇø£ ã<ä› ñ+{≤sTT. ô|’ ã<ä›
ÁøÏ+~ ã<ä› ø£Hêï bı&Ée⁄>± ñ+&ç, ‘˚HÓ{°>∑\T ô|]π> ns¡˝À neT]Ãq|ü ⁄&ÉT y˚˝≤&É{≤ìøÏ nqTe⁄>± ñ+≥T+~.
‘˚HÓ{°>∑\T Bìô|’ yÓTÆq+‘√ wü&ÉT“¤C≤ø±s¡|ü⁄ >∑<äT\T ì]àkÕÔsTT. n$ ‘˚HÓ{°>∑\ dü+‘êH√‘·Œ‹ÔøÏ, |ü⁄bıŒ&ç,
eTø£s¡+<ä+ ì\Te#˚j·T{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
‘˚HÓ ì\«#˚ùd ns¡ : Ç~ ‘˚HÓ{°>∑\T ô|]π> ns¡qT b˛* ñ+≥T+~. ‘˚HÓ #·Á{≤\T neTs¡Ã{≤ìø£ qTe⁄>±
ñ+≥T+~. ◊s√bÕ ‘˚HÓ{°>∑\ ô|f…º˝À ‘˚HÓ{°>∑\T ô|]π> ns¡ eT]j·TT ‘˚ HÓ ì\« #˚ùd ns¡ ˇπø |ü]e÷D+˝À
ñ+{≤sTT. ø±ì |ü⁄≥º ‘˚HÓ{°>∑\ ô|f…º˝À ‘˚HÓ ì\Te#˚ùd ns¡, á>∑\T ô|]π> ns¡ø£Hêï ∫qï~. eTø£s¡+<ä+
düeTè~∆>± \_Û+#˚ düeTj·T+˝À Bìì ‘˚HÓ{°>∑\T ô|]π> ns¡ô|’ neTsêÃ*.
‘˚HÓ#·Á≥+ : Ç~ ‘˚HÓ{°>∑\ #·Á{≤ìï b˛* ñ+≥T+~. Bì eT<Ûä´˝À yÓTÆq+‘√ wü&ÉT“¤C ≤ø±s¡|ü⁄ >∑<äT\T ì]à+∫
‘˚HÓqT ì\«#˚kÕÔsTT.
˝À|ü* eT÷‘· : Ç~ ‘˚HÓ{°>∑\T ô|]π> ns¡ / ‘˚HÓ ì\«#˚ùd ns¡ ô|’ uÛ≤>∑+ eT÷j·T{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
eT<Ûä´˝À ÇqT|ü»˝…¢&É neT]Ãq s¡+Á<Ûä+ >±* Á|üdüs¡D≈£î nqTe⁄>± ñ+≥T+~.
ô|’ eT÷‘· : Ç~ ‘˚HÓ|ü≥TºqT m+&É, yêq, >±* qT+&ç s¡ø£åD ø£*ŒdüTÔ+~. BìøÏ ¬s +&ÉT yÓ’|ü⁄\ »˝…¢&É‘√
ø£|üŒã&çq s¡+Á<Ûë\T >±* Á|üdüs¡D≈£î|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
&ÉMTà uÀs¡T¶ : Ç~ ‘˚HÓ{°>∑\ #·Á≥+ |ü]e÷D+˝À ñ+≥T+~. ô|f…º˝À #·Á{≤\ dü+K´ ‘·≈£ îÿe>±
ñqï|ü⁄&ÉT Bìì neTsêÃ*. n+<äTe\q ô|f…˝º Àì ñc˛íÁ>∑‘q· T ‘˚H{Ó >° \∑ ø£qTe⁄>± Áø£eTãB›ø]£ +#·T≈£î+{≤sTT.
2. kÕº+&ÉT : Bìô|’ ‘˚HÓ{°>∑\ ô|f…º neT]Ãq|ü⁄&ÉT, ô|f…º q\TyÓ’|ü⁄\≈£î >±* Á|üdüs¡D nqTe⁄>± ñ+≥T+~.
ô|f…º\qT es¡¸|ü⁄˙s¡T qT+&ç s¡øÏådüTÔ+~.
3. sêDÏì y˚s¡T |ü]#˚ »˝…¢&É : Ç~ ‘˚HÓ{°>∑\ ô|]π> ns¡ qT+&ç sêDÏ á>∑ ‘˚HÓ ns¡˝ÀìøÏ Á|üy˚•+#·≈ £î+&Ü
ìs√~ÛdüTÔ+~. n+<äTe\q sêDÏ á>∑ ‘˚HÓ ns¡˝À >∑T&ÉT¢ ô|≥º˝Ò<äT. ≈£L* á>∑\T e÷Á‘·+ ˇø£ ns¡ qT+&ç
¬s+&Ée ns¡˝ÀìøÏ ‹s¡>∑{≤ìø£eø±X¯eTT+≥T+~.
4. bı>∑&uÉ ≤“ : Ç~ á>∑\ô|’ bı>∑ u≤]+#·{≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. n+<äTe\q ô|f…º˝Àì á>∑\ ø£s≈¡ î£ ‘·q+
‘·–Z, |ü]o*+#·{≤ìø£qTe⁄>± ñ+≥T+~.
5. eTTdüT>∑T : Ç~ eTTK+ô|’ ‘˚HÓ{°>∑\T ≈£î≥º≈£î+&Ü ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
6. #˚‹ ‘=&ÉT>∑T\T : Ç$ á>∑\T #˚‘·T\≈£î ≈£î≥º≈£î+&Ü ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
7. bÕ¢dæºø˘ &Éu≤“ : eTø£s¡+<ä+ \_Û+#·q|ü&ÉT, |ü+#·<ës¡ bÕø£+ á>∑\≈£î |ü≥º{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.

406
8. ‘˚HÓrùd j·T+Á‘·+ : ‘˚HÓ #·Á≥+˝À yÓTÆq|ü⁄ n≥º\T #Ó&É≈£î+&Ü ‘˚HÓ rj·T{≤ì≈£î|üjÓ÷>∑| ü&ÉT‘·T+~. ◊s√bÕ/
|ü⁄≥º ‘˚HÓ{°>∑\ #·Á{≤\qT+&ç ‘˚HÓ rj·T{≤ìøÏ y˚s¡T y˚s¡T |ü]e÷D≤\T >∑\ j·T+Á‘·+ nedüs¡+.
9. –HÓï\T : M{ÏH˚ j·÷{Ÿy˝Ó Ÿ‡ nì≈£L&Ü |æ\TkÕÔsT¡ . á –HÓï˝À¢ |ü]X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ ˙s¡T b˛dæe⁄+#ê*. ‘˚H{Ó >° \∑ ≈£î
M{ÏqT+∫ ˙s¡T \_Û+#·≥y˚Tø±≈£î+&Ü NeT\T eT]j·TT #Ó<ä\T u≤] qT+&ç s¡ø£åD≈£î ≈£L&Ü á –HÓï\T
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. á –HÓï\qT kÕº+&ÉT ÁøÏ+<ä neTsêÃ*.
nqTyÓq’ Á|ü<X˚ +¯ : $$<Ûä s¡ø±\ |ü⁄cÕŒ˝À¢ \_Û+#˚ |ü⁄bıŒ&ç, eTø£s+¡ <ä+ ‘˚H{Ó >° \∑ ÄVü‰s¡+. |ü⁄bıŒ&ç, eTø£s+¡ <ä+
n+~+#·>∑\ ô|’s¡T\T/yÓTTø£ÿ\T/‘√≥\Tqï Á|ü<˚X¯+ ‘˚HÓ{°>∑\ ô|+|üø±ìø£qTyÓ’q~. n+<äTe\q, ‘˚HÓ{°>∑\
ô|+|üø±ìøÏ eTT+<äT>± |ü⁄bıŒ&ç, eTø£s+¡ <ä+ n+~+#˚ yÓTTø£ÿ\qT >∑T]Ô+∫ |üP]Ô ne>±Vü≤q @s¡Œs¡T#·Tø√yê*.

dü+. yÓTTø£ÿ ù|s¡T eTø£s¡+<ä+ / |ü⁄bıŒ&ç eTø£s¡+<ä+ |ü⁄bıŒ&ç

1 |òü\yÓTTø£ÿ\T ìeTà, Hê]+», ã‘êÔsTT, ñdæ], H˚sπ &ÉT, yÓ\>∑, ø=ã“], bÕe÷sTT˝Ÿ,
J&çe÷$T&ç, ns¡{,Ï <ëìeTà, >±qT>∑, ≈£î+≈£î&ÉT, fÒ≈£î, C≤eT
‘ê&ç, |ü⁄#·Ã, πs>∑T j·T÷ø£*|üdº ,t eTT\>∑
2 ≈£Ls¡>±j·T\T <√dü, >∑TeTà&ç, ;s¡, bı≥¢, ` e+>∑, $Ts¡|ü,
ø±ø£s¡ ≥e÷{À
3 düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T ` <Ûìä j·÷\T, ñ*¢ `
4 q÷HÓ –+»\T Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT, Äyê\T, ` ÄeTT<ä+
qTe⁄«\T, ≈£îdüTeT\T

5 n|üsê\T ô|düs¡, $TqTeTT, ø£+~ ` `

ãsƒêDÏ, |æ*¢ô|düs¡, ñ\e
6 <ÛëHê´\T ` ` C§qï, yÓTTø£ÿC§qï,
dü»®, ø=Ás¡
7 ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T >∑&ç¶ #êeT+‹, yê$T{Ï, ` `
|ü˝Ò¢s¡T, ñ‘·ÔπsDÏ, ‘·T‘·TÔs¡
u…+&É
8 Ç‘·s¡C≤‹ yÓTTø£ÿ\T »qTeTT, y˚|,ü ` `
Áu…õ˝Ÿ yÓTTø£ÿ

407
‘˚HÓ{°>∑\ j·÷»e÷q´+
á ÁøÏ+~ dü÷∫+∫q $wüj·÷\T eTqdüT‡˝À e⁄+#·Tø=ì, bÕ{Ï+∫ ‘˚HÓ{°>∑\ ô|+|üø£+ <ë«sê
˝≤uÛeÑ TT bı+<äe#·TÃ.
m. eT+∫ düú˝≤ìï m+|æø£ #˚düTø=q&É+ :
1. ‘˚H{Ó >° \∑ ô|+|üøe£ TTqT ÁbÕs¡+_Û+#·uÀj˚T dü\ú +˝À ‘·–qìï |ü⁄wŒü C≤‘·T\T+&ç n$ m≈£îÿe eTø£s+¡ <äeTTqT
eT]j·TT |ü⁄bıŒ&çì ‘˚HÓ{°>∑\≈£î n+~+#·>∑˝ÒZ˝≤ e⁄+&Ü*.
2. Ä ÁbÕ+‘·eTT s√&ÉT¶ e÷s¡Z+ <ë«sê düT\Te⁄>± #˚s¡T≈£îH˚ ˝≤>∑ e⁄+&Ü*.
3. ∫‘·Ô&ç ˝Ò≈£î+&Ü bı&ç>± e⁄+&Ü*.
4. H˚\ô|’ m+&ÉT Ä≈£î\T, |ü⁄\¢\T ˝Ò≈£î+&Ü #˚düTø√yê* ˝Òì#√ m+&Üø±\+ n–ï Á|üe÷<ë\T
dü+uÛ$Ñ +#·e#·TÃqT.
5. $<äT´‘Y ùdºwüHé\≈£î, Ç≥Tø£ã{°º\≈£î eT]j·TT ¬s’˝Ò« Á{≤≈£î≈£î <ä÷s¡+>± ‘˚HÓ ô|f…º\T ô|≥Tºø√yê*.
6. dü«#·Ã¤yÓTÆq bÕπs ˙s¡T <ä>∑Zs¡˝À ‘˚HÓ{°>∑\≈£î \uÛÑ´eTj˚T´˝≤ e⁄+&Ü*.
7. ô|qT>±\T\ qT+&ç á<äTs¡T >±\T\ qT+&ç ‘˚HÓ |ü≥Tº\ s¡ø£åD ø=s¡≈£î düVü≤»dæ<ä∆yÓTÆq ˝Òø£ ø£èÁ‹eT+>±
ô|+∫q eèøå±\T e⁄+&Ü*.
8. ñ<äj·Tø±\|ü⁄ eT]j·TT kÕj·T+Á‘·|ü⁄ dü÷s¡´s¡•à Ä ÁbÕ+‘·+˝À |ü&˚˝≤ e⁄+&Ü*.
9. yê´bÕs¡ düs¡[˝À ô|+#˚ ‘˚HÓ |ü≥Tº\T ˇø£ j·T÷ì{Ÿ qT+&ç eT]jÓTTø£ j·T÷ì{ŸøÏ ø£˙dü+ 2`3 øÏ.MT.
<ä÷s¡+ ñ+&Ü*.
10. ì\« j·TTqï eTT]øÏ ˙{Ï >∑T+≥\T, s¡kÕj·THê\T ‘·j·÷s¡T#˚ùd |ü]ÁX¯eT\T eT]j·TT wüß>∑sY bòÕ´ø£ºØ
ÁbÕ+‘ê˝˝À ‘˚HÓ |ü≥Tº\T ô|≥Tºø=qsê<äT.
_. eT+∫ \ø£åD≤\Tqï ‘˚HÓ{°>∑\ m+|æø£ :
‘˚HÓ {°>∑\ ô|+|üø±ìï ¬s+&ÉT s¡ø±\ ‘˚HÓ {°>∑\‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·Tø=qe#·TÃqT. n$ @eTq>± |ü⁄≥º
‘˚HÓ{°>∑\T eT]j·TT ◊s√bÕ ‘˚HÓ{°>∑\T. ‘˚HÓ |ü]ÁX¯eTqT ÁbÕs¡+_Û+#·uÀj˚T düú\+˝À \_Û+#˚ |ü⁄wüŒ C≤‘·T\qT
ã{Ï,º s¬ ‘’ T· \ Ä]úø£ k˛úeT‘·qT ã{Ϻ s¬ +&ÉT C≤‘·T\˝À ˇø£ <ëìì m+|æø£ #˚dTü ø=qe#·TÃqT. ø±ì ‘˚HÓ |ü]ÁX¯eT˝À
sêDÏ+#ê\+fÒ s¬ +&ÉT C≤‘·T\˝Àq÷ HêD´yÓTqÆ ‘˚HÓ {°>\∑ T eT]j·TT Á|ü‘´˚ ø£+>± sêDÏ á>∑qT ã{Ϻ e⁄+≥T+~.
|ü⁄≥º ‘˚HÓ{°>∑\ ˇø=ÿø£ÿ |ü≥Tº qT+&ç dü+e‘·‡sêìøÏ 5 ` 6 øÏ˝À\ ‘˚ HÓ \_ÛdüTÔ+~. n<˚ ◊s√bÕ ‘˚HÓ |ü≥Tº
ˇø=ÿø£ÿ{Ï 15`20 øÏ˝À\ ‘˚HÓqT dü+e‘·‡sêìøÏ ÇdüTÔ+~. |ü≥Tº\qT ˇø£#√≥ qT+&ç eT]jÓTTø£ #√{ÏøÏ
e÷s¡TÑ·÷ e⁄+fÒ Ç+ø± m≈£îÿe ‘˚HÓ ~>∑Tã&ç ◊s√bÕ |ü≥Tº\ qT+&ç bı+<äe#·TÃqT.

408
eT+∫ ‘˚HÓ{°>∑\ eT]j·TT sêDÏ á>∑ m+|æø£ :
1. ‘˚HÓ {°>∑\ ô|+|üø£+˝À •ø£åD bı+~q ‘·s¡Tyê‘·, ‘˚HÓ{°>∑\ ô|+|üø £+ <ës¡T\e<ä› qT+&ç yê´~Û k˛ø£ì
‘˚HÓ|ü≥Tº\qT ø=qT>√\T #˚düTø=qe˝…qT.
2. ‘˚HÓ ~>∑Tã&çì m≈£îÿe>±ì#˚à yê´~Û ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ>∑\, m≈£îÿe Á>∑T&ÉT¢ ô|fÒº ˝Ò‘· ej·TdüT‡>∑\ sêDÏ á>∑
|ü≥TºqT+&ç e÷Á‘·y˚T |ü≥Tº\qT n_Ûeè~∆ |üs¡#·Tø=qe˝…qT.
3. eT+∫ |òü\e+‘·yÓTÆq sêDÏ á>∑\qT |ü≥Tº\˝À e⁄+#·Tø=qe˝…qT.
4. ÇHé Á;&ç+>¥qT ìyê]+#·Tø=qT≥≈£î>±qT Á|üøè£ ‹˝À düV≤ü »dæ<+∆ä >± ô|]π> |ü≥Tº\qT ô|+#·Tø=ì n_Ûeè~∆
#˚düTø=qe˝…qT.
dæ. ‘˚HÓ |ü≥Tº\ j·÷»e÷q´eTT
1. BIS / ISI Á|üe÷DeTT\‘√ kÕúìø£+>± \_Û+#˚ ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄ >∑\ <ës¡Te⁄ (season wood) >∑\
#Óø£ÿ‘√ ‘˚HÓ ô|f…º\qT #˚sTT+#·Tø=qe˝…qT.
2. n&ÉT>∑Tã\¢qT, |æ\¢\ >∑~‘√ ø£*|æ y˚T≈£î\T ø=≥ºsê<äT.
3. ˇø£ ìØí‘· ÁbÕ+‘·+˝À 50`100 es¡≈£î e÷Á‘·y˚T ‘˚HÓ |ü≥Tº\T+&˚˝≤ #·÷düTø√yê*.
4. Á|ü‹ es¡Tdü≈£î eT]j·TT ‘˚HÓ ô|f…º≈£î, ‘˚HÓ ô|f…º≈£î eT<Ûä´ <ä ÷s¡+ 10 MT≥s¡T¢ eT]j·TT 3 MTˆˆ
m&É+e⁄+&˚˝≤ |ü≥Tº\qT neTs¡TÃø√yê*.
5. $T‹MT]q dü+K´˝À ‘˚HÓ |ü≥Tº\qT ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝À ô|≥ºsê<äT.
‘˚HÓ|ü≥Tº ‘·ìF / |ü]o\q
1. ‘·sT¡ #·T>± n&ÉT>∑Tã\¢\qT, ô|’ eT÷‘·qT X¯óÁuÛ+Ñ #˚dTü ø=qT≥ <ë«sê, e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ q· T bÕ{Ï+#·T≥
<ë«sêqT ‘˚HÓ{°>∑\T ô|+#˚ ÁbÕ+‘êìï X¯óÁuÛÑ+>± e⁄+#·Tø√yê*.
2. Áø£eTeTT>± |ü≥Tº\qT |ü]o*+∫, |ü≥Tº\˝À @<Ó’Hê nkÕ<Ûës¡D |ü]dæú‹ì ˝Ò<ë ‘˚HÓ {°>∑\ Á|ües¡Ôq˝À
@yÓ’Hê e÷s¡TŒ\T+fÒ yÓ+≥H˚ ‘Ó\TdüTø=qe˝…qT.
3. |ü≥Tº\ |ü]o\q≈£î 20 eT]j·TT 30 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ñc˛íÁ>∑‘· >∑\ ~Hê\˝À #˚|ü≥ºe˝…qT.
4. #·*>±, >±* ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&ÉT eT]j·TT eTãT“\T e⁄qï|ü⁄&ÉT |ü≥Tº\qT |ü]o*+#·sê<äT.
5. ‘˚HÓ{°>∑\T ≈£îfÒº dü«uÛ≤yêìï nD#·T≥≈£î nedüs¡yÓTÆq|ü⁄&ÉT e÷Á‘·y˚T bı>∑qTyê&Ü*.
6. |ü≥Tº\˝Àì Áù|òeTT\qT rùd≥|ü⁄&ÉT ≈£î<äT|ü⁄\‘√ ø±≈£î+&Ü, HÓeTà~>± rdæ |ü]o*+#·Tø=qe˝…qT.
7. ‘˚HÓ |ü≥Tº\qT |ü]o*+∫q|ü⁄&ÉT Áù|eò TT\ eT<Û´ä á>∑\ q*–b˛≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*. ˝Òì#√ |ü≥Tº˝Àì
á>∑\T ≈£î≥º&ÜìøÏ <ë]rdüTÔ+~.

409
8. yê´~Û k˛øÏq |ü≥Tº\qT, Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq |ü≥Tº\ qT+&ç y˚s¡T#˚düTø√yê*.
9. Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq eT]j·TT yê´~Û >∑\ |ü≥Tº\qT $&ç$&ç>± |ü]o*+#·T ø=qe˝…qT.
10. ‘·–q s¡ø£åDì#˚à <äTdüTÔ\T eT]j·TT eTTdüT>∑TqT <Ûä]+∫ |ü≥Tº\qT |ü]o*+#·Tø=qe˝…qT.
&ç. ‘êC≤ eT+∫ ˙{Ï @sêŒ≥T
Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq ‘˚HÓ |ü≥Tº\qT ø£*Zj·TT+&Ü\+fÒ ˝À‘·T˝Òì |üfi≤fl\qT ‘êC≤ ˙{Ï‘√ ì+|æ m\¢|ü&É÷
‘˚ H Ó { ° > ∑ \ qT n+<ä T u≤≥T˝À e⁄+#ê*. m+<ä T ≈£ q >± ˙s¡ T á ÁøÏ + ~ $<Û ä e TT>± ‘˚ H Ó { ° > ∑ \ ≈£ î
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
1. ‘˚HÓ |ü≥Tº\˝À ‘·–q+‘· ‘˚eTqT ø£*Œ+∫ ‘·<ë«sê |ü≥Tº˝Àì Á>∑T&ÉT¢ bı<ä>ã∑ &É&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
2. ‘˚HÓ eT]j·TT |ü⁄bıŒ&ç $TÁX¯e÷ìï ‘·–q bÕø£+˝À ˝Ò‘· ≈£L* á>∑\T ‘·j·÷s¡T#˚düTø=q{≤ìøÏ ˙s¡T
nedüs¡+ ñ+≥T+~. Ç˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚dæq $TÁX¯e÷ìï ˝Ò‘· ≈£L* á>∑\T |ü ≥Tº˝Àì \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\≈£î
ÄVü‰s¡+>± n+~kÕÔsTT.
3. ‘˚HÓ |ü≥Tº\T ô|≥Tº≈£îqï ÁbÕ+‘·+˝À 37 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ø£Hêï m≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘· ô|]–q|ü⁄&ÉT ‘˚HÓ
{°>∑\T ˙{Ï qT+&ç Ä$]ì ‘·j·÷s¡T#˚dæ |ü≥TºqT #·\¢|üs¡#·T≈£î+{≤sTT.
Ç. |ü⁄bıŒ&ç eT]j·TT eTø£s¡+<äeTT \_Û+#·ì ø£s¡e⁄ø±\+˝À ‘˚HÓ{°>∑\ j·÷»e÷q´+
1. ‘˚HÓ |ü≥Tº\˝À eTø£s¡+<äeTT/‘˚HÓ, ì\«\T ‘·–qìï ˝Òq|ü⁄&ÉT eT]j· TT Ä ÁbÕ+‘·+˝À eTø£s¡+<äeTT
\uÛÑ´+ ø±q|ü⁄&ÉT 50 XÊ‘·+ |ü+#·<ës¡ bÕø±ìï |ü≥Tº\≈£î n+~+#ê*.
2. |ü+#·<ës¡ bÕø£+qT |ü≥Tº\≈£î Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT ‘˚HÓ {°>\∑ T bÕø£+˝À eTTì– #·ìb˛e⁄≥qT ìyê]+#·Tø=qT≥≈£î
>±qT bÕø£+qT ˝À‘·T˝Òì |üfi≤fl\˝À b˛dæ >∑&ì¶ç bÕø£+˝À e⁄+#·T≥ <ë«sê ‘˚H{Ó >° \∑ T >∑&M¶ç T<ä ≈£Ls=Ãì
düT\Te⁄>± bÕø±ìï rdüT≈£î+{≤sTT.
3. Äs¡Tãj·T≥ |ü+#·<ës¡ bÕø±ìï ‘·j·÷s¡T#˚j·T≈£L&É<äT. <√#·Tø=qã&É&Üìï eT]j·TT NeT\ u≤]q
|ü≥Tº\T |ü&É≈£î+&Ü e⁄+&ÉTq≥T¢ ‘˚HÓ |ü≥Tº\ ÁbÕ+‘·+˝À bÕø£+ ˇ*øÏb˛≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*.
4. Ábı<äT›>∑T+øÏq ‘·sê«‘· e÷Á‘·y˚T |ü≥Tº\≈£î |ü+#·<ës¡ bÕø±ìï n+~yê«*.
5. |ü≥Tº\ìï+{Ïø° ˇπøkÕ] |ü+#·<ës¡ bÕø±ìï Çyê«*.
6. |ü≥Tº\≈£î ‘˚HÓqT >±ì, ‘˚HÓ ø£*|æq |ü+#·<ës¡ bÕø±ìï >±ì Çe«sê<äT.
7. Áø=e⁄«˝Òì k˛j·÷|æ+&ç : 3 bÕfi¯ófl Áã÷j·TsY‡ ádtº : 1 bÕ\T
dæÿ+, bÕ\bı&ç : 1 bÕ\T |ü+#·<ës¡ : 22 bÕfi¯ófl

410
 ‘˚HÓ : 50 bÕfi¯fl ìwüŒ‹Ô‘√ #˚jT· ã&çq |ü<ës¡eú TTqT |ü⁄bıŒ&çøÏ ã<äT\T>± |ü⁄bıŒ&ç ì\«\T ‘·–qìï ˝Òì
eT]j·TT |ü⁄bıŒ&ç \uÛÑ´+ø±ì d”»qT˝À |ü≥Tº\≈£î n+~+#ê*.
8. >∑+<Ûäø£|ü⁄ bı&ç‘√ bı>∑u≤]+∫q U≤∞ yÓTÆq|ü⁄ n≥¢qT >±* #=s¡eì >∑<äT\˝À m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT
uÛÑÁ<ä|üs¡#·Tø=qe˝…qT.
9. bÕ‘·ã&çq q\¢>± e÷]q yÓTÆq|ü⁄ n≥º\qT ‘=\–+#·Tø=qe˝…qT.
m|òt. |ü≥TºqT e\dü rdüTø=ì b˛e⁄q|ü⁄&ÉT rdæø=qe\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T
1. |ü≥Tº\≈£î ÄVü‰s¡+ \uÛÑ´+ø±ì Á|ü<˚X¯+ qT+&ç düeTè~∆>± ÄVü‰s¡+ (|ü⁄bıŒ&ç, eTø£s¡+<äeTT) \_Û+#˚
ÁbÕ+‘ê\≈£î e÷s¡TÃø=qe˝…qT.
2. |ü≥Tº\qT e÷s¡TÃ≥≈£î eTT+<äT Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\qT düπs« #˚düTø=ì nø£ÿ&É ‘˚HÓ{°>∑\≈£î \uÛÑ´eTj˚T´
|ü+≥\qT n+#·Hê y˚düTø√yê*.
3. |ü≥Tº\qT eT]jÓTTø£ #√{ÏøÏ e÷s¡TÃ≥≈£î eTT+<äT, kÕj·T+ø±\+ ≈£L* á>∑\˙ï |ü≥Tº≈£î #˚s¡T≈£îqï
‘·sê«‘· ‘˚HÓ|ü≥Tº <ë«s¡eTT\qT eT÷dæ y˚j·÷*.
4. ‘˚HÓ ô|f…º ˝À|ü* uÛ≤>±ìï yÓ\T|ü* uÛ≤>±ìï dü]jÓÆTq $<Ûä+>± bÕ´øÏ+>¥ #˚düTø=ì |ü≥TºqT ≈£î<äT|ü⁄\
qT+&ç s¡øÏå+#·Tø=qe˝…qT.
õ. $$<Ûä ãTT‘·Te⁄\˝À ‘˚HÓ |ü≥Tº\˝À #˚|ü≥ºe\dæq j·÷»e÷q´eTT
m+&Üø±\+˝À ‘˚HÓ|ü≥Tº\ j·÷»e÷q´eTT
♦ ‘˚HÓ|ü≥Tº\qT <ä≥ºyÓTÆq ˙&É˝À e⁄+#·Tø=qe˝…qT.
♦ ‘·&ç>√HÓ |ü{≤ºqT ‘˚HÓ ô|f…º ô|’ eT÷‘· ô|’ j·TT+#ê*. eT<Ûë´Vü≤ï+ m+&É y˚fi¯\˝À ˙{Ïì ‘˚HÓ ô|f…º
#·T≥÷º #·*¢ |ü≥Tº\ #·T≥÷º #·\¢ì yê‘êes¡D≤ìï @sêŒ≥T #˚düTø√yê*.
♦ ‘˚HÓ |ü≥Tº <ë«sêìï yÓ&É\TŒ #˚düTø=ì |ü≥Tº≈£î >±* n+<äTq≥T¢>± #·÷düTø√yê*. |ü~ Áù|òeTT\T >∑\
|ü≥Tº\˝À |ü~+{ÏøÏ ã<äT\T ‘=$Tà~+{Ïì e⁄+∫, ∫qï, ∫qï #Óø£ÿeTTø£ÿ\qT >∑<äT\ eT<Ûä´ qT+∫
|ü≥Tº˝ÀìøÏ ‘êC≤ >±* Á|üdü]+#˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*.
♦ ‘˚HÓ |ü≥Tº\Tqï Á|ü<˚X¯+˝À ‘êC≤ eT+∫˙s¡T ‘˚HÓ {°>∑\qT n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&ÉTq≥T¢ @sêŒ≥T
#˚dTü ø√yê*.
esê¸ø±\+˝À ‘˚HÓ|ü≥Tº\ j·÷»e÷q´eTT
♦ n&ÉT>∑Tã\¢ô|’ ì+&çq #Ó‘·ÔqT X¯óÁuÛÑ+ #˚dæ, ‘=\–+∫ uÛÑ÷$T˝À ˝À‘· T>± bÕ‹ô|{≤º*.

411
♦ ùd«#·Ã¤>± M#˚>±*ì n&ÉT¶≈£îH˚ nqedüs¡yÓTÆq #Ó≥¢ ø=eTà\qT q]øÏy˚d æ |ü≥Tº\Tqï ÁbÕ+‘êìï X¯óÁuÛÑ+>±
e⁄+#·Tø√yê*.
♦ ø£èÁ‹eT ÄVü‰sêìï (|ü+#·<ës¡bÕø£+ / |ü⁄bıŒ&çøÏ ã<äT\T>± yê&˚ |ü<ës¡ú+) |ü≥Tº nedüsêìï ã{Ϻ
‘·j·÷s¡T#˚dæ |ü≥Tº≈£î Çyê«*.
♦ ‘˚HÓ |ü≥Tº\˝À e\düqT, <√#·Tø=qã&É≥+ qT+&ç ‘·–q C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø=ì ìyê]+#·Tø√yê*.
♦ >∑T&ÉT¢ ô|fÒº ≈£L* á>∑\T >∑\ |ü≥Tº\qT/ã\V”≤qyÓTÆq |ü≥Tº\qT ù||ü s¡T |ü<ä∆‹ qT|üjÓ÷–+∫
ø£\T|ü⁄ø=qe˝…qT.
♦ ø£+~Ø>∑\qT, NeT\qT, ø£|üŒ\qT, ã\T¢\qT ‘˚HÓ|ü≥Tº\˝À ìyê]+#·Tø=qe˝…qT.
esê¸ø±˝≤q+‘·+ |ü≥Tº\ j·÷»e÷q´eTT
♦ |ü≥Tº\˝À ‘·–q+‘· U≤∞ì @s¡Œs¡#ê*.
♦ eT>∑ á>∑\ ñ‘·Œ‹Ôì ô|]π>˝≤ |ü≥Tº\qT ã\|üs¡#·Tø√yê*.
♦ |ü≥Tº\qT Ä•+∫, qwü|º sü #¡ ˚ q\T¢\qT, yÓTqÆ |ü⁄ |ü⁄s¡T>∑TqT eT]j·TT ø£+~Ø>∑\qT ìyê]+#·Tø=qe˝…qT.
#·*ø±\+˝À |ü≥Tº\ j·÷»e÷q´eTT
♦ |ü≥Tº\˝À |ü⁄bıŒ&ç, eTø£s¡+<ä ì\«\T ô|s¡T>∑T≥ <ë«sê sêDÏ á>∑ m≈£îÿe >∑T&É¢qT ô|&ÉT‘·T+~. ø±e⁄q
|ü≥Tº˝Àì á>∑\ dü+K´ ô|]–, e\dü b˛e⁄≥≈£î dæ<ä∆eTe⁄‘êsTT.
♦ ø=‘·Ô>± ø£fÒº sêDÏ á>∑ >∑<äT\qT m|üŒ{Ïø£|ü&ÉT ‘=\–+#·Tø=+≥÷, e\düqT ìyê]+#·Tø√yê*.
♦ m+&É |ü&˚ Á|ü<˚X¯+˝À |ü≥Tº\qT e÷s¡TÃø√yê*.
♦ Ä≈£î|ü#·Ã |ü≈£åî\ qT+&ç, q\¢ |ü≈£åî\ u…&É<ä qT+&ç |ü≥Tº\qT ø±bÕ&ÉTø√yê*.
♦ ã\V”≤qyÓTÆq |ü≥Tº\qT ã\yÓTÆq |ü≥Tº\‘√ ø£\T|ü⁄ø√yê*.
♦ ø£èÁ‹eT yÓTÆq|ü⁄ n≥º\qT |ü≥Tº≈£î Ç∫à ø=‘·Ô n≥º\qT n*¢+#·Tø√yê*.
♦ bÕ‘· sêDÏ á>∑\ kÕúq+˝À ø=‘·ÔsêDÏ á>∑\qT Á|üy˚X¯ ô|≥Tºø√yê*.
♦ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ u≤] qT+&ç |ü≥Tº\qT ø±bÕ&ÉTø√yê*.
♦ ‘˚HÓ ns¡\˝À |üP]Ô>± ì+&çq d”\T y˚dæq Áù|òeTT\ qT+&ç e÷Á‘·y˚T ‘˚ HÓqT ‘˚HÓ j·T+Á‘·eTT˝À
rdæø√yê*.
‘˚H{Ó >° \∑ ≈£î e#˚à yê´<ÛTä \T ` ìyês¡D : ‘˚H{Ó >° \∑ T nH˚ø£ s¡ø±˝…q’ yê´<ÛTä \≈£î >∑Ts¬ ’ X¯Á‘·Te⁄\ u≤]q |ü&‘É êsTT.
ô|+|ü⁄&ÉT C≤‹ ‘˚HÓ{°>∑˝…’q ◊s√bÕ, |ü⁄≥º‘˚HÓ{°>∑\T $$<Ûä ‘Ó>∑Tfi¯ ófl, X¯Á‘·Te⁄\ u≤]q |ü&É‘êsTT. ‘˚HÓ{°>∑\
|æ\¢\≈£î (\<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\T) dü+Áø£$T+#˚ u≤ø°º]j·÷ ‘Ó>∑Tfi¯ófl, ◊s√bÕ ‘˚HÓ{°>∑\≈£î yÓs√yê q*¢ |ü•ÃeT <˚XÊ˝À¢

412
n‘·´+‘· Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq$. á s√>±\T (u≤ø°º]j·÷), X¯Á‘·TyÓ’q yÓs√yê q*¢ì uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À >∑T]Ô+#ês¡T.
Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq s¡÷|ü+˝À yÓ’s¡dt yê´~Û |ü⁄≥º‘˚HÓ{°>∑\≈£î k˛øÏq+<äTq ‘˚HÓ |ü]ÁX¯eT #ê˝≤ qwüºb˛sTT+~. ø±˙
◊s√bÕ ‘˚HÓ{°>∑\≈£î eTq<˚X¯+˝À yÓ’s¡dt\ <ë«sê Vü‰ì »s¡>∑˝Ò<äT. Ç]&√ yÓ’s¡dt 70e <äX¯ø£+˝À ‘˚HÓ{°>∑\≈£î
rÁe+>± k˛øÏ+~. 1978`1985 dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä ø±\+˝À ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘·<X˚ +¯ ˝Àì |ü⁄≥º‘H˚ {Ó >° ˝∑ À¢ <∏ëjYTXÊø˘
Áã÷&é yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T rÁe+>± e∫Ãq+<äTe\¢ 90`95 XÊ‘·+ ‘˚HÓ{°>∑\ |ü≥T¢ #·ìb˛‘êsTT. Ç<˚ yê´~Û <äøÏåD
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 90 ` 95 XÊ‘·+ ‘˚HÓ{°>∑\ |ü≥Tº\qT Ä•+∫ 1991`1992˝À ‘˚HÓ |ü≥Tº\≈£î rÁe qwüº+
yê{Ï*+¢ ~.
‘˚HÓ{°>∑\ ô|+|üø£+<ës¡T¢ ‘·eT ‘˚HÓ |ü≥Tº\≈£î e#˚à yê´<ÛäT\qT ‘=*<äX¯˝ÀH˚ >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ ø=ìï
yÓTfi¯≈£îe\T ‘Ó\TdüTø=qï≥¢sTT‘˚ yê´<ÛäT\qT n]ø£fÒº #·s¡´\qT #˚|ü {Ϻ qcÕºìï ìyê]+#·Tø√e#·TÃ.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘˚HÓ{°>∑\≈£î e#·Tà yê´<ÛäT\T : Ç‘·s¡ Je⁄\ e÷~]>±H˚ ‘˚HÓ{°>∑\≈£î ≈£L&Ü yê´<ÛäT\T,
X¯Á‘·Te⁄\THêïsTT. yê´<ÛäT\T ˝Ò<ë ø=ìï X¯Á‘·Te⁄\ yê´|æÔ ‘˚HÓ{°>∑˝À¢ #ê˝≤ ‘·«s¡>± yê´|ædüTÔ+~. m+<äTø£q>±
ˇø£ |ü≥Tº˝Àì ‘˚HÓ{°>∑\˙ï dü+|òüTJe⁄\T>± ˇπø#√≥ J$+∫ ≈£L* á>∑\T, ÄVü‰sêìï \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\≈£î,
b˛‘·T {°>\∑ ≈£î sêDÏ á>∑≈î£ n+~+#·&+É e\¢, e\düb˛e⁄≥, |ü≥Tº\ qT+∫ ‘˚H{Ó >° \∑ T ‘·|Œæ +#·Tø=ì bÕ]b˛e⁄≥,
<√#·Tø=qT≥, |ü⁄cÕŒ\qT dü+<ä]Ù+∫ |ü⁄bıŒ&ç, eTø£s¡+<ëìï ùdø£]+#·T ≥ nqT \ø£åD≤\‘√ yê´<ÛäT\T, ø=ìï
X¯Á‘·Te⁄\ yê´|æÔøÏ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. ‘˚HÓ{°>∑\ \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\ø=#˚à ø=ìï s¡ø±\ yê´<ÛäT\T #ê˝≤ rÁeyÓTÆq$.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eT]ø=ìï <˚XÊ\‘√ uÛÑ÷ dü]Vü≤<äT›\qT ø£*– ñ+&ÉT≥ <ë«sê ‘˚HÓ{°>∑\T |ü⁄bıŒ&çì, eTø£s¡+<ä
ùdø£s¡D yÓTTø£ÿ\ |ü⁄cÕŒ\ qT+∫ ùdø£]+#·T≥ <ë«sê (y˚πs <˚XÊìøÏ uÛ Ñ÷dü]Vü≤<äT›\Tqï) #Ó+~q ‘˚HÓ{°>∑\T
eTq<˚X+¯ ˝Àì |ü⁄cÕŒ\qT dü+<ä]Ù+#·T≥, eTq<˚X¯ ‘˚H{Ó >° \∑ T ny˚ |ü⁄cÕŒ\qT <ä]Ù+#·T≥ <ë«sê uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝ÀøÏ
$$<Ûä yê´<ÛäT\T düT\Te⁄>± Á|üy˚•+#·>∑*>±sTT. nìï s¡ø±\ ‘˚HÓ{°>∑ \ \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\T øÏ+~ s¡ø±\ yê´<ÛäT\
u≤]q |ü&É‘êsTT.
1. XÊø˘Áã÷&é s√>∑+ 2. <∏ëjYTXÊø˘ Áã÷&é s√>∑+ 3. j·T÷s√|æj·THé b½Ÿ Áã÷&é s√>∑+
1. XÊø˘Áã÷&é s√>∑+ : á yê´~Û ◊s√bÕ ‘˚HÓ{°>∑˝À¢ Ç‘·s¡ K+&Ü˝À¢ >∑T]Ô+#ês¡T. eTq<˚X¯+˝À ≈£L&Ü ◊s√bÕ
‘˚HÓ{°>∑˝À¢ á yê´~Ûì >∑T]Ô+#ês¡T.
2. <∏ëjYT XÊø˘ Áã÷&é yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T : á yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T yÓTT≥ºyÓTT<ä{ÏkÕ]>± 1976˝À <∏ëjYT˝≤+&é˝À
>∑T]Ô+#ês¡T. nø£ÿ&É qT+∫ ãsêà, H˚bÕ˝Ÿ, Ç+&çj·÷, bÕøÏkÕúHé≈£î yê´|æ+∫+~. eTq<˚X¯+˝À 1978 dü+ˆˆ˝À
y˚T|òü÷\j·T˝À >∑T]Ô+#ês¡T. Ä ‘·sê«‘· á yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T eTq<˚X¯+ ˝Àì ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·eT+‘ê yê´|æ+∫+~.
<∏ëjYT XÊø˘ Áã÷&é ‘Ó>∑T\T n‘·´+‘· Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq yÓ’s¡dt ‘Ó>∑ T\T. á ‘Ó>∑T\T <ë«sê <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ
1991˝À Á|üy˚•+∫, |ü⁄≥º‘˚HÓ {°>∑\ |ü≥Tº\T 95 XÊ‘·+ HêX¯HêìøÏ ø±s¡DyÓTÆ+~.

413
 á ‘Ó>∑T\T 30 HêH√ MT≥s¡¢ yê´kÕs¡ú+ >∑\ yÓ’s¡dt πsDTe⁄\ e\¢ ø£\T>∑T‘·T+~. á yÓ’s¡dt˝À ˇπø b˛>∑T
>∑\ ÄsY.mHé.m. ñ+≥T+~. e÷eT÷\T dü÷ø£åà<ä]Ùì‘√ yÓ’s¡dt\qT #·÷&É≥+ kÕ<Ûä´|ü&É<äT. ø±e⁄q m\Áø±ºHé
yÓTÆÁø√Ák˛|ü⁄‘√ e÷Á‘·y˚T yÓ’s¡dtqT #·÷&É>∑\+. kÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘ · e<ä› 10 s√E\ es¡≈£î á yÓ’s¡dt düJe+>±
ñ+&É>∑\<äT. 58 &çÁ^\ ôd+.Áπ>. e<ä› 10 숈\ ñ+∫q≥¢sTT‘˚ #·Ts¡T≈£î<äq+ ø√˝ÀŒ‘·T+~. ej·TdüT‡ e∫Ãq
≈£L* á>∑\T yÓs’ d¡ qt T ô|s¡T>∑T‘·Tqï |æ\\¢ ≈£î (\<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\≈£î) n+~+#˚ ÄVü‰s¡+ <ë«sê yÓs’ d¡ t ˇø£ \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T
qT+∫ Ç+ø=ø£ \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T≈£î yê´|ædüTÔ+~. yê´~Û k˛øÏq \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\ qT+∫, #·ìb˛sTTq \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\qT
yÓTÆq|ü⁄>∑~ qT+∫ ãj·T≥≈£î rdæy˚ùd ≈£L* á>∑\ <ë«sê ≈£L&Ü yÓ’s¡dt yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. ≈£L* á>∑\
ôV’≤b˛ô|òs¡+õj·T˝Ÿ Á>∑+<ÛäT˝À¢ yÓ’s¡dt ÁøÏeTT\T düeT≈£Ls¡T≥ <ë«sê yÓ’s¡dt <ÛësêyêVæ≤ø£+>± Ç‘·s¡ |ü≥Tº\˝Àì
\<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T\≈£î yê´|ædTü +Ô ~. ˇø£ |ü≥Tº˝Àì ≈£L* á>∑\T Ç+ø=ø£ |ü≥Tº˝ÀìøÏ yÓfifl¯ &É+, |ü≥Tº\T <√#·Tø√ã&É≥+
<ë«sê á yÓ’s¡dt yê´~Û ˇø£ |ü≥Tº qT+∫ Ç+ø=ø£ |ü≥Tº≈£î yê´|ædüTÔ+~.
‘˚HÓ|ü≥Tº\˝À XÊø˘ Áã÷&é yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T ` ìsê∆s¡D :
♦ ej·TdüT‡˝À ô|<ä› \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\T á yê´~Û e\¢ #·ìb˛‘êsTT. ø=ìïkÕs¡T¢ eP´bÕ<äX¯ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À
≈£L&Ü \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\T #·ìb˛‘êsTT. #·ìb˛sTTq \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\ qT+∫ @ Á|ü‘˚´ø£ yêdüq sê<äT.
♦ ‘Ó>T∑ \T k˛øÏ #·ìb˛sTTq \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T\T >∑~˝À ì{≤s¡T>± ñ+&ç, ‘·\ Hê\Tø£ e˝… kÕ–, yÓTqÆ |ü⁄ >∑<Tä \
qT+∫ ø£ìŒdüTÔ+~.
♦ ‘Ó>∑T\Tk˛øÏ #·ìb˛sTTq \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\T düŒwüºyÓTÆq >√<ÛäTeT s¡+>∑T ø£*– ‘·\, H√{Ï uÛ≤>±\T q\¢ã&ç
ñ+{≤sTT. \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T s¡+>∑T ‘Ó\T|ü⁄qT+∫, |üdüT|ü⁄|ü#·Ã, >√<Ûä TeT s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷] ∫es¡≈£î q\T|ü⁄
s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡T‘·T+~. ø±ì q\T|ü⁄ s¡+>∑T˝ÀìøÏ e÷s¡&+É nH˚~ <äøÏDå uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À #ê˝≤ HÓeTà~>±
»s¡T>∑T‘·T+~. ∫es¡>± \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T yÓTqÆ |ü⁄>∑~˝À m+&çb˛sTT #·÷&É&ÜìøÏ |ü&eÉ Äø±s¡+˝À ñ+≥T+~.
♦ dü+∫ @sêŒ≥T ˝Ò‘· ej·TdüT‡˝Àì \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T˝À¢ #ê˝≤ düŒwüº+>±, XÊø˘ Áã÷&é, <∏ëjYT ÁXÊø˘ Áã÷&é
‘Ó>∑Tfi¯ófl k˛øÏq ‘˚HÓ |ü≥Tº\˝À (ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À) ñ+≥T+~. n<˚ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+∫
@sêŒ≥T XÊø˘ Áã÷&é ˝Ò<ë <∏ëjYTXÊø˘ Áã÷&é ‘Ó>∑Tfi¯fl˝À n+‘· düŒwüº+>± ñ+&É<äT.
♦ #·ìb˛sTTq \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T˝À¢ kÕπ> >∑TD+, ≈£î[flq yêdüq ñ+&É<äT.
♦ ‘Ó>∑T\Tk˛øÏq |ü≥Tº˝À \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\ n_Ûeè~∆ ‘·–Zb˛‘·T+~. ≈£L* á>∑˝À¢ |ü≥Tº˝À #·ìb˛sTTq
\<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\qT ‘√&çy˚ùd kÕeTs¡ú´+ ‘·–Zb˛‘·T+~. n˝≤π> b˛wüD ≈£ L* á>∑\T ô|]π> \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\≈£î
ÄVü‰s¡+ Ç∫à b˛wæ+#·˝Òe⁄.
♦ |ü≥Tº˝Àì ≈£L© á>∑\˙ï |ü≥TºqT e~* bÕ]b˛e&ÉeTH˚~ kÕ<Ûës¡D+>± yê´~Û k˛øÏq |ü≥Tº˝À ø£ì|æ+#˚
\ø£åD+.

414
>∑eTìø£ : ◊s√bÕ ‘˚H{Ó >° ˝∑ À¢ e#˚à XÊø˘Áã÷&é ‘Ó>T∑ \T, |ü⁄≥º‘H˚ {Ó >° ˝∑ À¢ e#˚ à <∏ëjYTXÊø˘ Áã÷&é ‘Ó>T∑ \T \ø£D
å ≤\T
ˇπø˝≤ ñ+{≤sTT. ø±ì <∏ëjYTXÊø˘ Áã÷&é ‘Ó>∑T\T ø£*Z+#˚ yÓ’s¡dt uÛÖ ‹ø£+>±, s¡kÕj·Tìø£+>±, d”s¡˝≤õø£˝Ÿ>±
XÊø˘Áã÷&é ‘Ó>∑T\T ø£*–+#˚ yÓ’s¡dt ø£+fÒ yÓ’$<Ûë´ìï ø£*– ñ+≥T+~.
XÊø˘Áã÷&é, <∏ëjYTXÊø˘ Áã÷&é ‘Ó>∑Tfi¯fl ìyês¡D :
♦ XÊø˘, <∏ëjYT XÊø˘ Áã÷&é ‘Ó>∑Tfi¯ófl yÓ’s¡dt\ <ë«sê ekÕÔsTT ø±ã{Ϻ ˇø£ ì]∆wüºyÓTÆq ìyês¡D n+≥÷
˝Ò<äT. ø±s¡D+ yÓ’s¡dt \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T˝À¢ì, ø£D≤˝À¢ ˇø£ uÛ≤>∑+>± ñ+&çb˛e&Éy˚T. nsTTq|üŒ{ÏøÏ øÏ+<ä
dü÷∫+∫q #·s¡´\T yê´<ÛäT\T yê´|æÔ #Ó+<ä≈£î+&Ü ø=+‘· es¡≈£î n]ø£≥ ºã&É‘êsTT.
♦ ‘˚HÓ|ü≥Tº\qT ã\+>± ñ+#·Tø√yê*. <√#·Tø√ã&É≥+, ‘˚HÓ{°>∑\T |ü≥TºqT e<ä*ô|{Ϻ yÓfi¯fl&Üìï
ìs√~Û+#ê*.
♦ Á|üø£è‹˝À \_Û+#˚ |ü≥Tº\qT |ü≥Tºø=ì ô|f…º˝À¢ ô|+#·sê<äT.
♦ ‘˚HÓ |ü]ÁX¯eT˝À yê&˚ |ü]ø£sê˝…’q #ê≈£î, ‘˚HÓ ô|f…º (U≤∞$), Ç‘·s ¡ |ü]ø£sê\˙ï düãT“ bòÕsêà*ø˘
Á<ëeD+˝À 24 >∑+≥\T Hêqu…≥Tº≥ <ë«sê ‘Ó>∑T\T≈£î ø±s¡DyÓTÆq yÓ’s¡dt ÁøÏeTT\T #·ìb˛‘êsTT.
♦ yÓ≥qØ Áπ>&é≈£î #Ó+~q f…ÁsêyÓTÆdæHé eT+<äTqT 200 $T.Á>±.\qT 500 $T.Á>±.\ |ü+#·<ës¡ bÕø£+˝À
ø£*|æ ◊s√bÕ ‘˚HÓ |ü≥Tº\≈£î Çyê«*. f…Á{≤ôd’øÏ¢Hé yÓ≥]qØ Áπ>&é eT+<äTqT (200 $T.Á>±.)
300 $T.©. |ü+#·<ës¡ bÕø£+˝À ø£*|æ |ü≥Tº‘˚HÓ{°>∑\ |ü≥Tº\øÏyê«* (yÓ≥]qØ Áπ>&é \_Û+#·q≥¢sTT‘˚
e÷qe⁄\≈£î yê&˚ f…ÁsêyÓTÆdæHé >={≤º\qT n+‘˚ &√düT>∑\$ yê&Ée#·TÃ) eT+<äTqT yêsêìøÏ 4 ˝Ò<ë 5
kÕs¡T¢ ˇø£ |ü≥Tº≈£î, 5`6 yêsê\T yê&Ü*. á$<Ûä+>± #˚dæ ‘˚HÓ |ü≥Tº \≈£î e#˚à Ǒ·s¡ yê´<ÛäT\qT
ìs√~Û+#·Tø√e#·TÃ.
♦ yê´~Ûì |üP]Ô>± ˝Ò<ë ø=+‘· es¡≈£î ‘·≥Tº≈£îH˚ ‘˚HÓ |ü≥Tº\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ïì n_Ûeè~∆ |üs¡#·Tø√yê*.
3. j·T÷s√|æj·THé b½Ÿ Áã÷&é yê´~Û : á yê´~Û ◊s√bÕ ‘˚HÓ{°>∑\T mø£ÿ&Óø£ÿ&ÉTHêïjÓ÷ nìï#√{≤¢
ñ+~. |ü⁄≥º ‘˚HÓ{°>∑\T ≈£L&Ü á yê´~Û u≤]q |ü&É‘êsTT. ø±ì yê´~Ûì ø£\T>∑CÒùd u≤ø°º]j·÷ s¡ø£+
y˚sT¡ >± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À á yê´~Û 1971 dü+ˆˆ˝À |ü⁄≥º‘H˚ {Ó °>˝∑ À¢ eTVü‰sêÁwü˝º À e∫Ã+~. á
yê´~Û yÓT*k˛ø√ø£dt |òPü {º ≤Hé nH˚ u≤ø°]º j·÷ <ë«sê edüT+Ô ~. á u≤ø°]º j·÷ ô|]π> \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T\ eT<Û´ä
bı≥º˝À ˇ+≥]>± >±ì, >=\TdüT\T>± >±ì ˝Ò<ë >∑T+|ü⁄\T>± >±ì ñ+≥T+~. u≤ø°º]j·÷ ø£D≤\T
ÄVü‰s¡+‘√bÕ≥T b˛sTT, \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T eT<Ûä´ bı≥º˝À n_Ûeè~∆ #Ó+<äT ‘êsTT.
j·T÷s√|æj·THé b½Ÿ Áã÷&é yê´~Û ` ìsê∆s¡D :
♦ yê´~Û k˛øÏq \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\T yÓTÆq|ü⁄ >∑<äT˝À¢ ˇø£ |üø£ÿ≈£î ø=+#Ó+ »s¡T>∑T‘êsTT.
♦ \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\ 4`5 s√E\ ej·TdüT‡˝À (yê´~Û k˛øÏq ‘·sê«‘·) #·ìb˛‘êsTT. á ej·TdüT‡˝À Ç$
eTT&ÉT#·T≈£îqï <äX¯˝À ñ+{≤sTT. n|üŒ{ÏøÏ \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\ yÓTÆq|ü⁄ >∑~ yÓTÆq+‘√ eT÷‘·y˚j·Tã&É<äT.

415
♦ \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T\ s¡+>∑T yÓT]ùd ‘Ó\T|ü⁄ qT+∫ ù|\eyÓTqÆ |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ, Ä ‘·sê«‘· >√<ÛTä eT s¡+>∑T˝ÀøÏ
e÷s¡T‘·T+~. #·ìb˛sTTq \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\T ∫es¡≈£î bı\TdüT˝≤>∑ m+&çb ˛sTT, yÓTÆq|ü⁄ >∑<äT\≈£î
n+≥Tø√≈£î+&Ü, s¡ã“s¡T ˝≤>∑ ø£ìŒkÕÔsTT.
♦ yê´~Û k˛øÏ ≈£î[flb˛sTTq \<Ó›|ü⁄s¡T>∑T\ qT+∫ |ü⁄*dæb˛sTTq yêdüq edüTÔ+~.
♦ yê´~Û rÁe‘· m≈£îÿe>± ñ+fÒ d”\T y˚dqæ , d”\T y˚jT· ì \<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T\ >∑<Tä \T yÓTqÆ |ü⁄ n≥ºô|’ #Ó~]b˛sTTq
\ø£åD+ á yê´~Û eTTK´yÓTÆq >∑Ts¡TÔ>± ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
yê´~Û ìyês¡D :
♦ ‘˚HÓ |ü≥Tº\≈£î |ü+#·<ës¡ bÕø£+ Ç#·TÃ≥, d”\Ty˚dqæ |æ\\¢ (\<Ó|› ⁄ü s¡T>∑T) n≥º\qT Ç#·TÃ≥, ã\V”≤qyÓTqÆ
|ü≥Tº\qT ã\yÓTÆq |ü≥Tº\≈£î ø£\T|ü⁄≥, uÒdæ ‘˚HÓ|ü≥Tº\qT ã\+>± ñ+#·Tø√yê*. ej·TdüT‡ eT[flq
sêDÏ á>∑\ kÕúq+˝À ø=‘·Ô>± dü+|üs¡ÿ+ #Ó+~q sêDÏ á>∑\qT Ç∫Ãq≥¢sTT‘˚ 2 ˝≤uÛ≤\T ñ+{≤sTT.
yÓTT<ä≥ ˇø£ |ü≥Tº ã\+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ¬s+&√kÕ] ≈£L* á>∑\T yê´~Û k˛øÏq \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\qT
yÓTÆq|ü⁄ >∑<äT\ qT+∫ rdæy˚dæ, yÓTÆq|ü⁄ >∑<äT\qT X¯óÁuÛÑ+ #˚j·T&ÜìøÏ e´e~Û <=s¡T≈£î‘·T+~.
♦ f…ÁsêyÓTÆdæHé (yÓ≥]q] Áπ>&é) nqT j·÷+{ÏãjÓ÷{Ïø˘ eT+<äTqT 200 $T.Á>±. rdüTø=ì 500 $T.©.
(ns¡øÏ˝À) |ü+#·<ës¡ bÕø£+˝À ø£*|æ |ü≥Tº\≈£î yêsêìøÏ 4`5 kÕs¡T¢>± 5`6 yêsê\T yê´~Û ‘·π>Z
es¡≈£î |ü≥Tº≈£î n+~+#ê*. Ç~ ◊s√bÕ ‘˚HÓ{°>∑\ |ü≥Tº\øÏyê«*‡q yÓ÷‘ê<äT.
♦ |ü≥Tº ‘˚H{Ó >° \∑ |ü≥Tº\≈£î f…Á{≤ôdø’ H¢Ï é 200 $T.Á>±. (yÓ≥]qØ Áπ> &é) eT+<äTqT 300 $T.©. |ü+#·<ës¡
bÕø±ìøÏ ø£*|æ yêsêìøÏ 4 qT+∫ 5 kÕs¡T¢>±, 5 qT+∫ 6 yêsê\T |ü≥Tº\≈£î n+~+∫ ìyês¡D
#˚düTø√e#·TÃ. U≤∞ yÓTÆq|ü⁄ n≥º\qT 80 XÊ‘·+ mdæ{Ïø˘ Äe÷¢ìï 150 $T.©. ˇø£ |ü≥Tº≈£î (8`10
U≤∞ Áù|òeTT\≈£î) Çyê«*. (150 $T.©. mdæ{Ïø˘ Äe÷¢ìï ˇø£ d”kÕ˝À b˛dæ <ëìøÏ e‹Ôì @sêŒ≥T#˚dæ,
|ü≥Tº˝Àì n&ÉT>∑T ã\¢MT<ä ñ+∫ yêdüq k˛πø˝≤ @sêŒ≥T #˚j·÷*). mdæ{Ïø˘ ÄeT¢|ü⁄ Ä$]ì 3`4
s√E\T U≤∞ yÓTÆq|ü⁄ n≥º\≈£î k˛πø˝≤ #˚j·÷*. U≤∞ yÓTÆq|ü⁄ >∑<äT˝À¢ì u≤ø°º]j·÷ ÄeT¢|ü⁄ Ä$]øÏ
#·ìb˛‘·T+~. ‘·sê«‘· U≤∞ yÓTqÆ |ü⁄ n≥º\qT ˇø£s√E ˙&É˝À ñ+∫ ‹]– |ü≥Tº\≈£î düs|¡ süò ê #˚dTü ø√e#·TÃ.
ôV≤#·Ã]ø£ : j·÷+{ÏãjÓ÷{Ïø˘ eT+<äT yê&Éø±ìï ‘˚HÓ \_Û+#˚ ø±˝≤ìøÏ Hê\T>∑T yêsê\ eTT+<äT Ä|æy˚j·÷*.
eTqsêÁwüº+˝À XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq |ü<ä∆‘·T\˝À ‘˚HÓ{°>∑\ ô|+|üø£eTT˝À •ø£åD rdüTø=q>√s¡Tyês¡T `

Ç‘·s¡ $es¡eTT\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (m+≥e÷\J), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, $»j·TsêsTT ` 534 475
|ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+. 08812`225689, ôd˝Ÿ HÓ+. 94933 04643

416
 #Ó<ä\T ìyês¡D |ü<ä∆‘·T\T
|ü+≥\T |ü+&ç+#˚ nìï ÁbÕ+‘ê\˝À eTTK´+>± mÁs¡ì, ‘˚*ø£ H˚\˝À¢ á #Ó <ä|ü⁄s¡T>∑T\T $düÔè‘·+>±
yê´|æ+∫ |ü+≥\qT Ä•+∫ qwüº|üs¡TdüTÔHêïsTT. e] e÷>±DT˝À¢ eT]j·TT q\¢ì H˚\˝À¢ |ü+&ç+∫q|ü&ÉT
M{Ï düeTdü´ ‘·≈£îÿe. á |ü⁄s¡T>∑T\T kÕeT÷Væ≤ø£+>± |ü⁄≥º˝À¢ ìe•kÕÔsTT. Ç$ eTTK´+>± 4 ‘Ó>∑\T. (1) sêDÏ,
(2) sêE, (3) |üì#˚ùd #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\T (ùde≈£î\T), (4) ôd’ìø£ #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\T (dæbÕsTT\T). sêDÏ eT]j·TT
sêE |ü⁄s¡T>∑T\T yÓTT<ä≥ ¬sø£ÿ\T ø£*– ñ+{≤sTT. á ¬sø£ÿ\ |ü⁄s¡T>∑ T\T ‘=\ø£] esê¸\T |ü&çq yÓ+≥H˚ |ü⁄≥º
qT+&ç ãj·T≥≈£î e∫à H˚\MT<ä ø±˙, >±*˝À>±ì dü+|üs¡ÿ+ »s¡T|ü⁄≈£î+{≤sTT. dü+|üs¡ÿ+ »]–q ‘·s¡Tyê‘·
|ü⁄s¡T>∑T\ s¬ ø£ÿ\T sê*b˛‘êsTT. s¬ ø£ÿ\T sê*q sêDÏ |ü⁄s¡T>∑T uÛ÷Ñ $T˝ÀøÏ b˛sTT ‘·sê«‘· ˇø£s√E˝À düTe÷s¡T>±
30,000`80,000 Á>∑T&ÉT¢ ô|&ÉT‘·T+~. á $<Ûä+>± nedüsêìï ã{Ϻ 7`10 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î Á>∑T&ÉT¢
ô|&ÉT‘·T+~. Á>∑T&É¢ qT+&ç |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T 40 qT+&ç 50 s√E\˝À|ü ⁄ ãj·T≥ø=kÕÔsTT. |æ\¢ |ü⁄s¡T>∑T\T ô|<ä›
|ü⁄s¡T>∑T\T>± e÷s¡{≤ìøÏ dü+e‘·‡s¡ ø±\+ |ü&ÉT‘·T+~. |üì#˚ùd #Ó<ä |ü⁄s¡T>∑T\T ‘Ó\¢>± ˝Òø£ >√<ÛäTeT es¡í+
ø£*– #ê˝≤ m≈£îÿe dü+K´˝À ñ+{≤sTT.
ôd’ìø£ #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\T, |üì#˚ùd |ü⁄s¡T>∑T\ø£+fÒ ô|<ä›$>± ñ+&ç ¬ sø£ÿ\T ˝Ò≈£î+&Ü ñ+{≤sTT. ø=~›
HÓ\˝À¢ |üì#˚ùd #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\T ø=‘·Ô>± @s¡Œs¡#·Tø=qï ìyêkÕ\ qT+&ç ÄVü‰s¡+ yÓ<äT≈£î˝≤≥˝À ãj·T≥≈£î
yÓfifl¯ &É+ ÁbÕs¡+_ÛkÕÔsTT. >∑{ºÏ <ä+‘ê\T >∑\ ôdì’ ø£ #Ó<|ä ⁄ü s¡T>∑T\T ìyêkÕìï ø±bÕ&ÉT‘·÷ ñ+{≤sTT. #Ó<|ä ⁄ü s¡T>∑T\
ìyêkÕ\T uÛÑ÷$T˝À|ü\ nH˚ø£ MT≥s¡T¢ yê´|æ+∫ ñ+{≤sTT. n‹ø£wüº+ MT<ä M{Ïì Á‘·$« y˚j·Te#·Tà ø±ì
50 $T.MT. bı&Ée⁄qï sêDÏ |ü⁄s¡T>∑TqT HêX¯q+ #˚ùdes¡≈£î #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\T HêX¯qeTsTTq≥T¢ uÛ≤$+#·sê<äT.
#Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\ >∑÷fi¯flqT u≤>± ô|]–q eT{Ϻ ~ã“\T eT]j·TT >±*b˛e⁄ >={≤º\ <ë«sê >∑T]Ô+#·e#·TÃ.
qwüº|ü]#˚ $<Ûëq+
‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\˝À¢, ùd+ÁBj·T |ü<ës¡∆+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚ H˚\˝À¢, |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·Tì bı˝≤˝À¢, ˙{Ï
m<ä›&ç eT]j·TT esê¸uÛ≤e |ü]dæ∆‘·T\˝À #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\ ‘êøÏ&ç m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. |üì#˚ùd #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\T
m≈£îÿe dü+K´˝À |ü+≥ bı˝≤\qT Ä•+∫ yÓTTø£ÿ\ ø±+&É+˝ÀìøÏ b˛sTT ˝À|ü* |ü<ësêúìï ‹+{≤sTT. n˝≤
‹q≥+ e\q @s¡Œ&çq U≤∞ Á|ü<˚XÊ\qT eT{Ϻ‘√ ì+|ü⁄‘êsTT. Bìe\q yÓTTø£ÿ\T yÓTT<ä≥ e&É*b˛sTT
‘·s¡Tyê‘· m+&çb˛sTT #·ìb˛‘êsTT. Ç≥Te+{Ï yÓTTø£ÿ\qT #ê˝≤ düT\uÛÑ+>± |”øÏy˚j·Te#·TÃ. á |ü⁄s¡T>∑T\T
ø±j·T\˝ÀìøÏ ≈£L&Ü ø£Hêï\T #˚dæ –+»\qT bÕ&ÉT#˚kÕÔsTT. #Ó<ä\T yÓTTø£ÿ\˝Àì ø£D≤\qT ‹q&É+ e\q y˚&ç
yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \˝À yÓTTø£ÿ\T ‘·«s¡>± ≈£î[flb˛sTT ‘·«s¡>± n<äèX¯´eTÚ‘êsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü #Ó<|ä ⁄ü s¡T>∑T\T
y˚s¡TX¯q>∑ e+{Ï |ü+≥\˝À ø±j·T\ áHÓ\ eT<Ûä´>∑\ ô|+≈£î |ü<ësêúìï ‹ìy˚kÕÔsTT. BìH˚ ªªkÕÿ]|òæπøwüHéμμ
n+{≤s¡T. Bìe\q $‘·ÔHê\≈£î H˚s¡T>± Vü‰ì »s¡>∑<äT. ø±˙, ø±j·T\qT ˇø£s¡ø£+ ÄdüŒ]®\¢dt ã÷E ‘Ó>∑T\T≈£î
417
>∑T]#˚kÕÔsTT. á ã÷E ‘Ó>∑T\T ªªnbòÕ¢{≤øχHéμμ nH˚ $wü |ü<ësêúìï ‘·j·÷s¡T#˚dæ $‘·ÔHê\qT |üìøÏsê≈£î+&Ü
#˚düTÔ+~, nbòÕ¢{≤øχHé ˇø£ ã\yÓTÆq ø±´q‡sY ø±s¡ø£+.
#Ós¡≈£î˝À $‘·Ôq|ü⁄ eTT#ÓÃ\øÏs¡TyÓ’|ü⁄\ qT+&ç Á|üy˚•+∫ ˝À|ü* |ü< ës¡∆+, yÓTT>∑Z\T ‹q&É+ e\¢
yÓTT\ø£XÊ‘·+ ‘·>∑TZ‘·T+~. m~–q ‘√≥˝À¢ ≈£L&Ü ˝À|ü* yÓT‘·Ôì |ü<ës¡∆+ ‹ìy˚dæ πøe\+ &=\¢\T $T>∑T\TqT.
|ü+&ÉT¢ eT]j·TT n&É$ C≤‘·T\ yÓTTø£ÿ\ u…s¡&ÉTqT ‹+≥÷ eT{Ϻ‘√ ø£ù |ŒkÕÔsTT. Ç$ Ä•+∫q #Ó≥T¢
–&Éduü ≤]b˛‘êsTT. á |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+∫q Hês¡TeTfi¯ófl ≈£L&Ü e&É* #·ìb˛‘êsTT. M{Ï ñ<Ûèä ‹ yÓT≥º |ü+≥˝À¢
eT]j·TT ˙{Ï m<ä›&ç ñqï |ü+&É¢ ‘√≥˝À¢ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. kÕ<Ûës¡D+>± ÇdüTø£ H˚\˝À¢ ‘˚eT ˝Òq|ü&ÉT
#Ó≥¢qT Ä•+∫, ø±+&É+ ô|’bıs¡qT ‘=*∫ #Ó≥¢≈£î Vü‰ì ø£*ZkÕÔsTT. Hês¡TeT&ç˝À ≈£L&Ü yÓTTø£ÿ\qT Ä•+∫
qcÕºìï ø£\T>∑CÒkÕÔsTT.
ìyês¡D
|ü+≥bı˝≤\ >∑≥ô¢ |q’ ˝Òø£ bı\+ #·T≥÷º ñqï #Ó<ä |ü⁄s¡T>∑T\ |ü⁄≥º\qT |üP]Ô>± Á‘·$« sêDÏ |ü⁄s¡T>∑TqT
yÓ*øÏ rdæ #·+bÕ*. 5 $T.©. ø√¢sYô|ò’]bòÕdt 50 Ç.dæ. eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ düTe÷s¡T 15`30 ©≥s¡¢
eT+<äT Á<ëeD≤ìï #Ó<ä |ü⁄≥º˝À¢ u≤>± ‘·&#ç ≥˚ ≥T¢ b˛j·÷*. H˚\ ‘·j·÷Ø düeTj·T+˝À ˝À‘·T <äTøÏÿ #˚dTü ø√yê*.
#Ó<ä\T m≈£îÿe>± Ä•+#˚ bı˝≤˝À¢ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚düTø√yê*. u≤>± ≈£î[flq |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ e÷Á‘·y˚T |ü+≥
bı˝≤˝À¢ y˚dæ ø£*j·T<äTHêï*. dü>+∑ ∫$øÏq |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄ y˚ùdÔ #Ó<ä |ü⁄s¡T>∑T\ düeTdü´ m≈£îÿej˚T´ neø±X¯+
ñ+~.
y˚s¡TX¯q>∑, #Ós¡≈£î eT]j·TT yÓTTø£ÿC§qï e+{Ï |ü+≥\T HêfÒ düeTj·T+˝À $‘·Ôq X¯ó~∆ #˚düTø√yê*.
|ü+≥ ô|]π> <äX¯˝À #Ó<ä\T Ä•+∫q≥¢sTT‘˚ ø√¢]ô|’]bòÕdt 50 Ç.dæ. 5 $T.©. ˝Ò<ë Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 17.8
mdt.m˝Ÿ. 0.25 $T.©. eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ yÓTTø£ÿ yÓTT<äfi¯fl #·T≥÷º uÀ<Ó\ô|’ b˛j·÷*.
|ü+&É¢ #Ó≥¢qT #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+∫q|ü&ÉT ø±+&Üìï >√HÓ dü+∫‘√ s¡T~›, 5 $T.©. ø√¢sYô|’]bòÕdt
50 Ç.dæ. eT+<äTqT ©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£*|æ ø±+&É+ MT<ä, yÓTT<äfi¯fl MT<ä , #Ó≥Tº #·T≥÷º |æ∫ø±] #˚j·÷*.
bÕ<äT˝À¢ ‘˚eT ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*. yêDÏ»´ |ü+≥\˝À #Ó<ä |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•+∫q|ü&ÉT, #Ó<ä|ü⁄s¡T>∑T\
ñ<Ûäè‹ì nqTdü]+∫ |òæÁb˛ì˝Ÿ >∑T[ø£ eT+<äT\qT ‘·–q yÓ÷‘ê<äT˝À uÛÑ ÷$T˝À y˚dæ ø£*j·Tu…{Ϻ ˙s¡T ø£{≤º*.

Ç‘·s¡ $es¡eTT\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
}≥T≈£Ls¡T ` 516 003, yÓ’.mdt.ÄsY. ø£&É|ü õ˝≤¢,
bò˛Hé HÓ+ : 08562 ` 231150, ôd˝Ÿ : 94409 72870
418
 ¬s’‘·T\≈£î y˚T\T #˚ùd yê‘êes¡D≤<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü˝Vü‰\T
eT]j·TT |ü+≥˝À¢ N&É|”&É\ô|’ yê‘êes¡D Á|üuÛ≤e+
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ e´ekÕj·T Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ <˚X+¯ . eTq <˚X+¯ ˝À <ë<ë|ü⁄ 70 XÊ‘·+ eT+~ e´ekÕj·T+ô|H’ ˚
Ä<Ûës¡|ü&ç J$düTÔHêïs¡T. $$<Ûä |ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\T Á|ü<Ûëq+>± yê‘êes¡D+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+{≤sTT. n<˚
$<Ûä+>± eTq sêÁwüº+˝À ≈£L&Ü $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ $$<Ûä s¡ø±˝…’q yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T+&É≥+ e\¢ Ä
ÁbÕ+‘ê˝À¢ |ü+&ç+#˚ |ü+≥\ô|’ yê‘êes¡D Á|üuÛ≤e+ m≈£îÿe. H˚\ <äTìïq <ä>∑Zs¡ qT+&ç Ä |ü+≥ e÷¬sÿ{À¢
ny˚Tà es¡≈£î á yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T ¬s’‘·T\≈£î ˇø£ |üØø£å>± ì\TdüTÔHêïsTT.
Á|üøè£ ‹ yÓ|’ Øü ‘ê´\≈£î, $|ü‘T· \Ô ≈£î ø±s¡DeTe⁄‘·Tqï yê‘êes¡D e÷s¡TŒ, ÁbÕDø√{Ï H˚&TÉ m<äTs=ÿ+≥Tqï
n‹ô|<ä› ñ|üÁ<äe+. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ e\q ãTT‘·T|üeHê\ sêø£ Ä\dü´+ ø±e&É+, es¡¸bÕ‘·+˝À ôV≤#·TÑ·>T∑ \Z T,
‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À n~Ûø£ ñ<Ûäè‹‘√ ≈£L&çq es¡¸+, esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T\T, |ü+≥ ø±\+˝À es¡¸bÕ‘· $düÔs¡D
düeT+>± ˝Òø£b˛e&É+, n~Ûø£ esê¸\T, nø±\ esê¸\T, es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT\T, nø£kÕà‘·TÔ>± e&É>∑fi¯ó¢ |ü&É&É+,
ñc˛íÁ>∑‘·\˝À ôV≤#·Tà ‘·>∑TZ\T, n~Ûø£ ˙{Ï nedüs¡+, $|üØ‘·yÓTÆq y˚&ç >±\T\T yÓTT<ä˝…’q Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T
dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT. á Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T $$<Ûä |ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\ô|’ >∑D˙j·TyÓTÆq Á|üuÛ≤yêìï
#·÷|ædüTÔHêïsTT. Bì e\q ¬s’‘·T\≈£î ø=ìï kÕs¡T¢ bÕøÏåø£+>±, ˇø√ÿkÕ] |üP]Ô>± |ü+≥ qwüº+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
á H˚|<ü ´äÛ +˝À e÷s¡T‘·Tqï yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \≈£î nqT>∑TD+>± j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \qT e÷s¡TÃø=ì
n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT kÕ~Û+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~. $$<Ûä |ü+≥\˝À Á|ü‹≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT
n~Û>∑$T+∫, n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·&É+˝À ¬s’‘·T\≈£î dü\Vü‰\T, dü÷#·q\qT n+~+#·&É+ ø√dü+, uÛ≤s¡‘·
yê‘êes¡D dü+dü∆, uÛ≤s¡‘· e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú eT]j·TT e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\T dü+j·TTø£Ô+>±
eT<Ûä´‘·s¡Vü‰ eTT+<ädüTÔ yê‘êes¡D dü÷#·q\ Ä<Ûës¡+>± ªªyê‘êes¡D≤<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü÷#·q\Tμμ nH˚
|ü<Ûäø±ìï <˚X¯ yê´|üÔ+>± πøåÁ‘·kÕúsTT yê‘êes¡D $uÛ≤>±\qT (AMFU) @sêŒ≥T #˚dæ sêÁwüº+˝À 1996`98
dü+e‘·‡s¡eTT\˝À nìï yê‘êes¡D eT+&É˝≤\˝À ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. á |ü<∏äø£+ Á|üdüTÔ‘·+ Á>±MTD e´ekÕj·T
yê‘êes¡D ùdyê |ü<Ûäø£+ (GKMS) nH˚ ù|s¡T‘√ neT\T#˚j·Tã&ÉT‘√+~.
á |ü<∏äø£+ <ë«sê sêÁwüº+˝Àì ¬s’‘·T\+<ä]ø°, sêuÀj˚T 5 s√E\≈£î õ˝≤¢ eT]j·TT u≤¢ø˘\yêØ>±
eTT+<ädTü Ô yê‘êes¡D n+#·Hê\T, $$<Ûä |ü+≥\˝À #˚|≥ü eº \dæq yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü÷#·q\qT
ãT˝…{qÏ T¢ eT]j·TT mdt.myéT.mdt\ s¡÷|ü+˝À n+<äCdÒ Tü HÔ êïs¡T. nqø±|ü*¢ øπ +Á<ä+ qT+&ç ñ‘·sÔ ¡ ø√kÕÔ eT+&É˝≤ìøÏ,
˝≤+ πø+Á<ä+ qT+&ç ø£ècÕí, >√<ëe] eT+&É˝≤\≈£î, ‹s¡T|ü‹ πø+Á<ä+ qT+&ç <äøÏåD eT+&É˝≤ìøÏ, nq+‘·|ü⁄s¡+
πø+Á<ä+ qT+&ç n‘·´\Œ es¡¸bÕ‘· eT+&É˝≤ìøÏ, ∫+‘·|ü*¢ πø+Á<ä+ qT+&ç m‘Ó’Ôq |üs¡«‘· eT+&É˝≤ìøÏ yê‘êes¡D
Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü\Vü‰\T n+~düTÔHêïs¡T.
uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D dü+düú, á |ü<Ûäø£+ jÓTTø£ÿ Á|üjÓ÷»Hê\qT sêÁwüº+˝Àì ¬s’‘·T\+<ä]ø° eT]+‘·
#˚s¡Te #˚dü÷Ô, Á|ü‹ õ˝≤¢≈£î eT]j·TT e´ekÕj·T düuŸ &ç$»Hé\≈£î eTT+<ädüTÔ yê‘êes¡D n+#·Hê\T, $$<Ûä
419
|ü+≥\˝À #˚|ü≥ºe\dæq yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü÷#·q\qT n+<äCÒj ·T&ÜìøÏ, õ˝≤¢ e´ekÕj·T
yê‘êes¡D πø+Á<ë\qT (DAMU) Ä>∑wüߺ 2019˝À @sêŒ≥T #˚j·T&ÉyÓTÆq~. á πø+Á<ë\T eTq sêÁwüº+˝À,
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, ÄeTT<ë\e\dü (lø±≈£îfi¯+), s¡düÔ≈£î+≥u≤sTT ($»j·Tq>∑s¡+), >∑]ø£bÕ&ÉT (ø£ècÕí),
<ä]Ù (Á|üø±X¯+), HÓ\÷¢s¡T (HÓ\÷¢s¡T), }≥T≈£Ls¡T (ø£&É|ü), ãqyêdæ (ø£s¡÷ï\T), ø£\Te#Ós¡¢ (CTRI) (‘·÷s¡TŒ
>√<ëe]), yÓ+ø£≥sêeTqï >∑÷&Ó+ (|ü•ÃeT >√<ëe]) (Dr. YSRHU) \˝À ñHêïsTT. 2020e dü+e‘·‡s¡+
qT+&ç Äj·÷ õ˝≤¢\˝Àì πøåÁ‘·kÕúsTT yê‘êes¡D $uÛ≤>±\‘√ bÕ≥T (AMFU), õ˝≤¢ e´ekÕj·T yê‘êes¡D
πø+Á<ë\T (DAMU) ≈£L&Ü õ˝≤¢ eT]j·TT e´ekÕj·T düuŸ &ç$»Hé\≈£î eTT+<ädüTÔ yê‘êes¡D n+#·Hê\T,
yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü÷#·q\qT ãT˝…{ÏqT¢ eT]j·TT dü+øÏå|üÔ dü+<˚X¯eTT\ (mdt.myéT.mdt) <ë«sê
n+<äCÒdüTÔHêïsTT. Á|ü‹ eT+>∑fi¯ eT]j·TT X¯óÁø£ yêsê˝À¢ neTsêe‹, >∑T+≥÷s¡T yê‘êes¡D πø+Á<ä+ yês¡T
sêuÀj˚T ◊<äT s√E\≈£î e]Ô+#˚ yê‘êes¡D dü÷#·q\qT, ô|’ πø+Á<ë˝À¢ì |üs¡´y˚ø£åD n~Ûø±]øÏ n+<äCÒkÕÔs¡T.
Ç+<äT˝À dü+Á>∑Væ≤+∫q uÛÑ$wü´‘Y yê‘êes¡D dü÷#·q\T s√E yêØ>±qT eT]j·TT yês¡eT+‘·{ÏøÏ es¡¸bÕ‘·+,
|ü>∑{Ï eT]j·TT sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T, >±* y˚>∑+ eT]j·TT ~X¯, Äø±X¯+˝Àì eTãT“\ |ü]dæú‹ eT]j·TT ‘·TbòÕqT
~X¯, ã\+ yÓTT<ä\>∑T dü\Vü‰\qT bı+<äT|üs¡TkÕÔs¡T.
kÕúìø£ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT >∑eTì+∫ sêuÀj˚T ◊<äT s√E˝À¢ yê‘êes¡D+˝À ø£*π> e÷s¡TŒ\
düe÷#êsêìï Ä<Ûës¡+ #˚dTü ø=ì ì|ü⁄DT\ ø£$T{° Ä ÁbÕ+‘·+˝Àì |ü+≥\ <äXq¯ T ã{Ϻ #˚|≥ü eº \dæq j·÷»e÷q´+
eT]j·TT N&É|&” \É ñ<Ûèä ‹ eT]j·TT ìyês¡D #·s´¡ \≈£î dü+ã+~Û+∫q eTT+<ädTü Ô dü\Vü‰\qT ‘·j÷· s¡T#˚dTü +Ô ~.
á $<Ûä+>± ‘·j·÷s¡T#˚dæq yê‘êes¡D≤<Ûës¡ e´ekÕj·T dü\Vü‰\qT eT]j·TT dü+øÏå|üÔ dü+<˚XÊ\qT Äj·÷
ÁbÕ+‘ê\ ¬s’‘·T\≈£î πs&çjÓ÷, <ä÷s¡<äs¡ÙHé, ◊.myéT.&ç. ùdeqT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=qT Çbò˛ÿ, H√øÏj·÷, ]\j·THé‡
bòÂ+&˚wüHé yÓTT<ä\>∑T Á|üsTTy˚≥T dü+düú\ <ë«sê, yêsêÔ |üÁ‹ø£\T, á`yÓTsTT˝Ÿ, yê{Ÿ‡ n|t Á>∑÷|ü⁄\T, ø£èwæ
$C≤„q øπ +Á<ë\T, dü«#·Ã+¤ <ä dü+dü\ú T, e´ekÕj·T n~Ûø±s¡T\T eT]j·T T õ˝≤¢\ yê] m+|æø£ #˚jT· ã&ɶ s¬ ‘’ T· \≈£î
n+<äCÒj·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á dü\Vü‰\qT nqTdü]+∫ ¬s’‘·T\T dü]jÓ ÆTq düeTj·T+˝À ‘·–q eTT+<äT
C≤Á>∑‘·Ô #·s¡´\T #˚|ü{Ϻ |ü+≥ qwüº+ eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ô Ks¡TÃ\qT ‘·– Z+#·Tø=ì n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\qT bı+<äe#·TÃ.
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T õ˝≤¢\yêØ>± bı+<äT|üs¡∫q
á düe÷#ês¡eTT ãT˝…{Ïq¢ s¡÷|ü+˝À www.imdagrimet.gov.in nH˚ yÓuŸôd’{Ÿ <ë«sê Á|ü‹ eT+>∑fi¯,
X¯óÁø£ yês¡eTT\˝À s¬ ‘’ T· \T ‘Ó\TdüTø=ì bÕ{Ï+#·e#·TÃ. á düe÷#ês¡eT+‘ê ªªy˚T|òTt <ä÷‘Yμμ eT]j·TT ªªe´ekÕj·T
yê‘êes¡D+μμ nqT Ä|t\qT >∑÷>∑T˝Ÿ ù|¢ k˛ºsY qT+&ç &ÍHé˝À&é #˚düTø=qT≥ <ë«sê ≈£L&Ü Á|ü‹ ¬s’‘·T
bı+<äe#·TÃqT. nœ\ uÛ≤s¡‘· düeTq«j·T e´ekÕj·T yê‘êes¡D |ü<Ûäø£+, nq+‘·|ü⁄s¡eTT <ë«sê ≈£L&Ü Á|ü‹
yês¡+ sêÁwüº yê´|ü+Ô >± yê‘êes¡DeTT, |ü+≥\ |ü]dæ‹ú , $$<Ûä |ü+≥\˝À esê¸u≤Û e |ü]dæ‘ú T· \˝À #˚|≥ü eº \dæq
#·s´¡ \T, yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· dü÷#·q\qT www.cropweatheroutlook.in/ERF nH˚ yÓuŸôd{’ Ÿ <ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î
n+~+#·&+É »s¡T>∑T‘·Tqï~. uÛ≤s¡‘· yê‘êes¡D dü+düú eT]j·TT nœ\ uÛ≤s¡‘· düeTq«j·T e´ekÕj·T yê‘êes¡D
|ü<∏äø£eTT, πø+ÁBj·T yÓT≥º e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú (dæ.ÄsY.◊.&ç.@.) ôV’≤<äsêu≤<é, Äj·÷ sêÁcÕº\
420
 düeTq«j·T πø+Á<ë\T dü+j·TTø£Ô+>±, HÓ’ãTT‹ ãTT‘·T|üeHê\ ø±\+˝À (pHé ` ôdô|º+ãsY) Á|ü‹
X¯óÁø£yês¡eTT ªªC≤rj·T yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü÷#·q\Tμμ n+<äCjÒ T· &É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. á ãT˝…{qÏ ˝¢ À
Á|üdüTÔ‘· yê‘êes¡D |ü]dæú‹, sêuÀj˚T ¬s+&ÉT yêsê\˝À es¡¸bÕ‘· n+#·Hê, $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü<Ûëq |ü+≥\
kÕ>∑T˝À #˚|ü≥ºe\dæq yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü÷#·q\qT bı+<äT|üs¡#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. á
ãT˝…{ÏqT¢ www.imdagrimet.gov.in/erfsview15 nH˚ yÓuŸôd{’ Ÿ <ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
s¬ ‘’ T· \T á düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± sêuÀj˚T s¬ +&ÉT yêsê\ e´e~Û˝À e´ekÕj·T |üqT\˝À e÷s¡TŒ\T, #˚sT¡ Œ\T
#˚|ü≥ºe#·TÃqT.
yê‘êes¡D≤<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü÷#·q\T
• sêh+˝À ãTT‘·T|üeHê\T Á|üy•˚ +∫q ‘·sT¡ yê‘·, 60`75 $T.MT. es¡¸+ |ü&qç f…s¢Æ TT‘˚ es¡¸<ëÛ s¡ |ü+≥\qT
$‘·TøÔ √yê*.
• pHé 1 ‘·sê«‘· 60`75 $T.MT. es¡¸bÕ‘·+ |ü&çq≥¢sTT‘˚H˚ esê¸<Ûës¡ |ü+≥\qT $‘·TÔø√yê*.
• ms¡Te⁄\T y˚ùd eTT+<äT H˚\˝À ‘·–q+‘· |ü<äTqT ñ+&Ü* ˝Ò<ë 20`25 $T.MT. es¡¸bÕ‘·+ ≈£î]dæq
‘·sê«‘· e÷Á‘·y˚T ms¡Te⁄\qT y˚düTø√yê*.
• $‹Ôq 48 >∑+≥\ ˝À|ü\ bı\+˝À ‘·–q ‘˚eT #·÷düTø=ì ø£\T|ü⁄ eT+<äT\ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
• ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T eT]j·TT ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T |æ∫ø±Ø #˚dæq ‘·sê«‘· ø£˙dü+ 4`6 >∑+≥\T
es¡¸+ ˝Ò≈£î+&Ü ñ+&Ü*.
• >±* y˚>∑+ 15 øÏ.MT. ø£+fÒ m≈£îÿe ñ+fÒ ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T eT]j·TT ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T
|æ∫ø±] #˚j·Tsê<äT.
• y˚T|òü÷eè‘·yÓTÆq yê‘êes¡D+ e⁄+&ç es¡¸dü÷#·q ñ+fÒ ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ ø£ eT+<äT\T |æ∫ø±Ø #˚j·Tsê<äT.
• yê‘êes¡D+˝À n~Ûø£ ‘˚eT, n~Ûø£ esê¸\ e+{Ï e÷s¡TŒ\Tqï|ü&ÉT •©+Á<Ûä Hê•qT\T yê&ç ‘Ó>∑Tfi¯flqT
ìyê]+#·Tø√yê*.
• u…≥º |ü]dæú‘·T\T ñqï|ü&ÉT |ü+≥ m<äT>∑T<ä\, <äX¯qT ã{Ϻ 2 XÊ‘·+ j·T÷]j·÷ Á<ëeD+, &ç.m.|æ,
bı{≤wæj·T+ HÓ’ÁfÒ≥T ˝Ò<ë eT©º`¬ø ˝≤+{Ï b˛wüø±\qT ¬s+&ÉT eT÷&ÉT <äbòÕ\T>± |æ∫ø±] #˚j·÷*.
• es¡¸ dü÷#·q ñqï#√ ˙{Ï ‘·&ÉT\T Çe«&É+ ÄbÕ*.
• e] Hê{Ïq 4`5 s√E\ es¡≈£î eT]j·TT |æ\ø£\T ‘=&çπ> <äX¯˝À 2 ôd+.MT. ˙s¡T ô|{≤º*.
• e]˝À n+≈£îs¡+ <äX¯ qT+&ç –+» >∑{Ϻ|ü&˚ es¡≈£î 5 ôd+.MT. ˝À‘·T ˙s¡T ô|{≤º*.
• yÓTTø£ÿC§qï˝À »\T¢ eT]j·TT |”#·T <äX¯\˝À ˙{Ï m<ä›&ç ˝Ò≈£î+&Ü #· ÷düTø√yê*.
• Á|ü‹Ô˝À $‹Ôq 15 s√E\≈£î, n≥T ‘·sê«‘· |üP‘· <äX¯≈£î e#˚à eTT+<äT esê¸\T ˝Òq≥¢sTT‘˚ ˇø£kÕ]
˙s¡T ø£{≤º*. |üP‘· <äX¯ qT+∫ ø±j·T ô|]π> es¡≈£î ˙{Ï m<ä›&ç ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*.

421
• yê‘êes¡D+, es¡¸bÕ‘· $X‚w¢ Dü Á|üø±s¡+ esê¸<ëÛ s¡ y˚sT¡ X¯q>∑ $‘·TÔø=qT≥≈£î ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢˝Àì |ü&eÉ T≥
eT+&É˝≤\≈£î p˝…’ e÷dü+, ‘·÷s¡TŒ eT+&É˝≤\≈£î pHé ¬s+&√ |üø£å+ qT+&ç p˝…’ ¬s+&√ |üø£å+
es¡≈£î— ø£&É|ü eT]j·TT nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢\≈£î p˝…’ e÷düeTT nqTyÓ’q düeTj· T+. Ä>∑wüߺ e÷dü+˝À
|ü+≥ $‘·TÔø=ìq m&É\ |ü+≥ ˙{Ï m<ä›&çøÏ ˝ÀHÓ’ ~>∑Tã&ÉT\T >∑D˙j·T+>± ‘·π>Z neø±X¯eTT+~.
• y˚s¡TX¯q>∑˝À |üP‘· <äX¯, }&É\T ~π> düeTj·T+, ø±j·T }πs düeTj·T+, eT]j·TT –+» ø£fÒº
<äX¯\˝À ˙{Ï m<ä&› ç ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷düTø√yê*.
• Ábı<äT› ‹s¡T>∑T&ÉT˝À yÓTT>∑Z ‘=&ÉT>∑T, |üP‘· eT]j·TT –+» ø£fºÒ <äX\¯ ˝À ˙{Ï m<ä&› ç ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷düTø√yê*.
• n|üsê\˝À |üP‘· eTT+<äT eT]j·TT –+»ø£≥Tº <äX¯\˝À ˙{Ï m<ä›&ç ˝Ò≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*.
• $$<Ûä |ü+≥˝À¢ n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·&ÜìøÏ |ü+≥ ø°\ø£ <äX¯˝À¢ mÁs¡ #·˝≤ÿ H˚\˝À¢ düTe÷s¡T
50 $T.MT. eT]j·TT q\¢ πs>∑&ç H˚\\≈£î 60 $T.MT. #=|üq ˙s¡T Çyê«*.
ãTT‘·T|üeHê\ sêø£ Ä\dü´yÓTÆq|ü&ÉT $$<Ûä |ü+≥˝À¢ ¬s’‘·T\T #˚|ü≥ºe\dæq #·s¡´\T
e]
• eT<Û´ä ø±*ø£ s¡ø±\T (130`135 s√E\T) ˝Ò<ë dü«\Œø±*ø£ s¡ø±\qT (110`120 s√E\T) m+#·Tø√yê*.
Bs¡Èø±*ø£ s¡ø±\T (145`150 s√E\T) y˚j·T≈£L&É<äT.
• eTT<äTs¡T Hês¡TqT e÷eT÷\T ø£+fÒ <ä>sZ∑ >¡ ± Hê{≤*. ≈£î<äTs¡T≈£î 4 ˝Ò<ë 6 yÓTTø£ÿ\T ñ+&˚˝≤ #·÷düTø√yê*.
• qÁ‘·»ì eT÷&ÉT <äbòÕ\T>± ø±ø£, ¬s+&ÉT <äbòÕ\T>± 2/3 e+‘·T <äeTTà˝ÀqT, $T>∑‘ê uÛ≤>∑+ n+fÒ
1/3 e+‘·T ∫s¡Tbı≥º <äX¯˝ÀqT y˚düTø√yê*.
Á|ü‹Ô
• ‘·«s¡>± e#˚Ã s¡ø±\qT m+#·Tø√yê*.
• ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+˝À yÓTfi¯≈£îe\T bÕ{Ï+#ê*.
eT<Ûä´˝À esê¸\T ≈£îs¡eø£ u…≥º |ü]dæú‘·T\T HÓ\ø=+fÒ
• H˚\˝À |ü<äTqT ˝Òø£b˛‘˚ ms¡Te⁄\T y˚j·T≥+ ÄbÕ*.
• ¬s+&ÉT XÊ‘·+ j·T÷]j·÷ Á<ëeD≤ìï 10`15 s√E\ e´e~Û˝À 2 qT+&ç 3 kÕs¡T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
• ‘·s¡#·T>± >∑T+≥ø£ ˝Ò<ë >=Ás¡T‘√ n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·÷*.
$$<Ûä |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ‘Ó>T∑ fi¯fl ñ<Ûèä ‹ yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \qT ã{Ϻ e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~. <ë<ë|ü⁄
30 XÊ‘·+ ~>∑Tã&ÉT\T á N&É|”&É\ e˝Ò¢ qwüºb˛‘·÷ ñHêï+. ø=ìï |ü⁄s¡T>∑T\T u…≥º |ü]dæú‘·T˝À¢ m≈£îÿe>±
Ä•ùdÔ eT]ø=ìï m≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ñqï|ü&ÉT ñ<Ûäè‘·+>± Ä•kÕÔsTT. n˝≤π> ø=ìï ‘Ó>∑Tfi¯ófl es¡¸bÕ‘·+,
>±*˝À ‘˚eT n~Ûø£+>± ñqï|ü&ÉT m≈£îÿesTT‘˚ eT]ø=ìï #·* m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT m≈£îÿee⁄‘êsTT.
@ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T˝À¢ @ @ N&É|”&É\T m≈£îÿe>± Ä•kÕÔsTT nH˚ ne>±Vü≤q eTq sêÁwüº ¬s’‘ê+>±ìøÏ
m+‘Ó’Hê nedüs¡+.
422
$$<Ûä |ü+≥˝À¢ N&É|”&É\ ñ<Ûäè‹øÏ nqT≈£L\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\T
1) e]
ø±+&É+ ‘=*#˚ |ü⁄s¡T>∑T : bı&ç yê‘êes¡D+, ‘·≈£îÿe sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T, >±*˝À ‘˚eT ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç,
dü÷s¡´s¡•à s√EøÏ 7 >∑+≥\ø£+fÒ m≈£îÿeùd|ü⁄ ñqï|ü&ÉT ñ<Ûäè‹ m≈£î ÿe>± ñ+≥T+~. Á|ü<Ûëq+>± ø£s¡Te⁄
HÓ\ø=qï dü+e‘·‡sê\˝À m≈£îÿe qwüº+ ø£*–düTÔ+~.
Ä≈£î eTT&É‘· : n~Ûø£ esê¸\T |ü&çq ‘·sê«‘· u…≥º |ü]dæú‘·T\T HÓ\ø=ì, 35 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt |ü>∑{Ï ñc˛Á>∑‘·,
17 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·, yês¡+ s√E\bÕ≥T eTãT“\T, >±*˝À Ä~Ûø£ ‘˚eT‘√ (90% ø£+fÒ
m≈£îÿe) ≈£L&çq yê‘êes¡D+ nqT≈£L\+.
ñ*¢ø√&ÉT : ãTT‘·T|üeHê\T Ä\dü´yÓTÆ, Ä\dü´+>± Hê≥T¢ y˚dæq ÁbÕ+‘ê\T ñ*¢ø√&ÉT k˛ø£{≤ìøÏ nqT≈£L\+.
düT&ç<√eT : Ä>∑wüߺ ` ôdô|º+ãs¡T HÓ\˝À¢ n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ (yêsêìøÏ 30 $T.MT. ø£+fÒ m≈£îÿe ø£˙dü+
2 yêsê\T), n~Ûø£ ‘˚eT‘√ ≈£L&çq y˚&ç yê‘êes¡D+, sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T 21`230 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt eT<Ûä´
ñ+fÒ m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~.
ø£+|ü⁄ q*¢ : y˚T HÓ\˝À esê¸\T |ü&çq≥¢sTT‘˚ ôdô|º+ãs¡T`qe+ãs¡T HÓ\˝À¢ ø£+|ü⁄q*¢ ñ<Ûäè‘·+>± Ä•düTÔ+~.
ø£+øÏ q*¢ : qe+ãs¡T HÓ\˝À ‘·≈£îÿe es¡¸bÕ‘·+ ñ+&ç, dü÷s¡´s¡•à s√E≈£î 7 >∑+≥\T $T+∫ ñqï|ü&ÉT
ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
n–Z ‘Ó>∑T\T ˝Ò<ë yÓT&É$s¡T|ü⁄ ‘Ó>∑T\T : nø√ºãs¡T qT+&ç |òæÁãe] eT<Ûä´ ø±\+˝À, ˇø£ yês¡+ bÕ≥T sêÁ‹
ñc˛Áí>∑‘·\T 18`22 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt>± ñ+&ç |ü>∑{Ï, sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘· ˝À¢ ‘˚&Ü 10 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ø£+fÒ
m≈£îÿe, >±*˝À ‘˚eT 90% ø£Hêï m≈£îÿe, Ä≈£î\ô|’ ‘˚eT 10 >∑+≥\ ø£+ fÒ m≈£îÿe düeTj·T+ ñ+&ç,
∫s¡T»\T¢\T, eTãT“\‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+, eT+#·T ≈£îs¡TdüTqÔ ï yê‘êes¡D+ n–Z‘>Ó T∑ \T yê´|æøÔ Ï nqT≈£L\+.
bı&É ‘Ó>∑T\T : Á|ü<Ûëq+>± Ä>∑wüߺ ` nø√ºãsY e÷kÕ\ eT<Ûä´ ñc˛íÁ>∑‘·\T 28`32 &ç Á^\ ôd*‡j·Tdt, >±*˝À
‘˚eT 90 XÊ‘·+, eTãT“\‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+ eT]j·TT düqïì es¡¸|ü⁄ »\T¢\‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+
‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ nqT≈£L\+.
Ä≈£î m+&ÉT ‘Ó>∑T\T : ñc˛íÁ>∑‘·\T 25`30 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt, >±*˝À n~Ûø£ ‘˚eT, >±*‘√ ≈£L&çq es¡¸+ ˝Ò<ë
eT+#·T ≈£îs¡e&É+.
bı≥º≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘· 20 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ø£+fÒ ‘·≈£îÿe, >±*˝À ‘˚eT 90 XÊ‘·+ ø£+fÒ
m≈£îÿe. eT+#·T |ü&É≥+ ˝Ò<ë yê‘êes¡D+ #·\¢>± ñ+&É≥+, ‘Ó>∑T\T n_Ûeè~∆øÏ nqT≈£L\+.
>√<ÛäTeT Ä≈£îeT#·Ã : >±*˝À ‘˚eT 90 XÊ‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe, HÓ’s¡T‹ ãTT‘·T|üeHê\T Ä\dü´yÓTÆq dü+e‘·‡sê˝À¢
á ‘Ó>∑T\T m≈£îÿe Ä•düTÔ+~.
e÷ì |ü+&ÉT ‘Ó>∑T\T : |üP‘· <äX¯˝À eT+#·T ˝Ò<ë eTãT“\‘√ ≈£L&çq »\T¢\T, >±*˝À ‘˚eT 90 XÊ‘·+ ø£+fÒ
n~Ûø£+ ˝Ò<ë ‘·TbòÕqT\‘√ ≈£L&çq es¡¸+ á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ nqT≈£L\+.
423
m\Tø£\T : Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T, es¡<ä\T dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT m\Tø£\˝À nkÕ<Ûës¡D Á|ü‘·T´‘·Œ‹Ô »]– ñ<Ûäè‹
ˇø£ÿkÕ]>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
2) yÓTTø£ÿC§qï :
ø£‘ÓÔs¡ |ü⁄s¡T>∑T : pHé, p˝…’ e÷dü+˝À kÕ<Ûës¡D+ ø£+fÒ n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\T, |ü⁄s¡T>∑T Ä•+#·T≥≈£î ¬s+&ÉT
eT÷&ÉT yêsê\ eTT+<äT n~Ûø£ esê¸\T, >±*˝À ÄÁs¡∆‘· ‘·–Z ñ<äj·T, eT<Ûë´Vü≤ï ø±\|ü⁄ kÕù|ø£å ÄÁs¡∆‘·˝À n~Ûø£
e´‘ê´dü+ ñqï|ü&ÉT á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe ñ+≥T+~.
ø£eTà s√>∑+ ˝Ò<ë ≥]‡ø£+ Ä≈£îe÷&ÉT ‘Ó>∑T\T : |üP‘· <äX¯˝À n~Ûø£ ‘˚eT‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+,ñc˛íÁ>∑‘·\T
18`27 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt eT<Ûä´ ñ+&ç, eT+#·T‘√ ≈£L&çq es¡¸|ü⁄ »\T¢ \T á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ nqT≈£L\+.
y˚T&çdt e&É\T ‘Ó>∑T\T (˝Ò{Ÿ $˝Ÿº) : –+» bÕ\T b˛düT≈£îH˚ <äX¯˝À ˙{Ï m<ä›&ç, y˚&ç yê‘êes¡D+ (ñc˛íÁ>∑‘·\T
20`32 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt) eT]j·TT n~Ûø£ ‘˚eT á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ nqT≈£L\+.
3) C§qï :
–+» ã÷E ‘Ó>∑T\T : |üP‘· eT]j·TT –+» >∑{Ϻ|ü&˚ düeTj·T+˝À esê¸\T |ü&ç‘˚ m≈£îÿe>± yê´|ædüTÔ+~.
ã+ø£ ø±s¡T ‘Ó>∑T\T : |üP‘· eT]j·TT –+» >∑{|ºÏ &ü ˚ düeTj·T+˝À Äø±X¯+ y˚T|ò÷ü eè‘·yTÓ Æ, #·\ì¢ ‘˚eT‘√ ≈£L&çq
yê‘êes¡D+ e⁄+fÒ m≈£îÿe>± yê´|ædüTÔ+~.
yÓTTe⁄« ‘=\T#·T á>∑ : $‘·ÔqeTT yÓTT\¬ø‹Ôq|üŒ{Ï qT+&ç 5 yêsê\ es¡≈£î á |ü⁄s¡T>∑T Ä•düTÔ+~. 25`30
&çÁ^\ ôd*‡j·Tdt |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·\T, >±*˝À ‘˚eT 60 XÊ‘·+ ø£Hêï m≈£îÿe ñqï|ü⁄Œ&ÉT ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>±
ñ+≥T+~.
ø±+&É+ ‘=\T#·T |ü⁄s¡T>∑T : ô|’s¡T $‹Ôq 30 s√E\ ej·TdüT qT+&ç |ü+≥ ø√ùd es¡≈£î Ä•düTÔ+~. 27`32
&çÁ^\ ôd*‡j·Tdt |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·\T, >±*˝À ‘˚eT 60 XÊ‘·+ ø£Hêï ‘·≈£îÿe ñqï|ü&ÉT ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>±
ñ+≥T+~.
4) ô|düs¡ / $TqTeTT :
|ü˝≤¢≈£î ‘Ó>∑T\T eT]j·TT Ä≈£îeTT&É‘· yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T : bı&ç yê‘êes¡D+, u…≥º |ü]dæú‘·T\T m≈£îÿe ø±\+
(<ë<ë|ü⁄ 7 qT+&ç 10 s√E\T) ø=qkÕ–‘˚ s¡dü+ |”\TÃ |ü⁄s¡T>∑T\ (‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ‘Ó\¢<√eT)
ñ<Ûäè‹ m≈£îÿyÓ’ ‘·<ë«sê ‘Ó>∑T\T m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~.
ã÷&ç<ä ‘Ó>T∑ \T : $‹Ôq 30`35 s√E\ ‘·sê«‘· >±*˝À ‘˚eT m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&ÉT ã÷&ç<ä ‘Ó>T∑ \T yê´|ædTü +Ô ~.
Á‘·T|ü‘Ó>∑T\T : #·\¢ì bı&ç yê‘êes¡D+ Á‘·T|ü ‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ nqT≈£L\+.
u≤ø°º]j·÷ Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T : nø√ºãs¡T, &çôd+ãs¡T e÷kÕ\˝À es¡¸|ü⁄ »\T¢\T eT]j·TT eTTdüTs¡T‘√ ≈£L&çq
yê‘êes¡D+ á ‘Ó>∑T\T≈£î nqT≈£L\+.
5) ø£+~ :
X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T (ôV≤*ø√yÓsêŒ) : KØ|òt˝À eTT+<äT>± ‘·≈£îÿe esê¸\T, qe+ãs¡T HÓ\˝À n~Ûø£ esê¸\T,

424
ˇø£ÿkÕ]>± sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘˝· À¢ ‘·>T∑ <Z \ä á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹øÏ nqT≈£L\+. Á>∑T&ÉT¶ <äX¯ ˝Ò<ë ∫qï ˝≤sê«\ <äX˝¯ À
m≈£îÿe es¡¸+ ≈£î]ùdÔ ñ<Ûäè‹ ‘·>∑TZ‘·T+~.
eTs¡÷ø£ eT#·Ã\ |ü⁄s¡T>∑T (>∑÷&ÉT |ü⁄s¡T>∑T) : nø√ºãs¡T qT+&ç &çôd+ãs¡T es¡≈£î es¡¸|ü⁄ »\T¢\‘√ ≈£L&çq
yê‘êes¡D+ ˝Ò<ë eTãT“\‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+ eT]j·TT >±*˝À n~Ûø£ ‘˚eT XÊ‘·+ ñqï|ü&ÉT á |ü⁄s¡T>∑T
Ä•düT+Ô ~.
ø±j·T á>∑ : |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·\T 30 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç, sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T 10`17
&çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é >±qT, >±*˝À ‘˚eT 70 XÊ‘·+ #=|üq ñqï|ü&ÉT á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ n~Ûø£eTe⁄‘·T+~.
ô|ò’{Àb˛Ôsê m+&ÉT ‘Ó>∑T\T : n~Ûø£ esê¸\T, H˚\˝À n~Ûø£ ‘˚eT e⁄+&ç sêÁ‹, |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü
‘·≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT á ‘Ó>∑T\T Ä•düTÔ+~.
6) ≈£îdüTeT:
ù|qTã+ø£ : &çôd+ãs¡T, »qe] e÷kÕ˝À¢ sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘\· T 12`15 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt eT<Û´ä ñ+&ç eTãT“\‘√
≈£L&çq Äø±X¯+ ñqï≥¢sTT‘˚ ñ<Ûèä ‹ m≈£îÿe. esê¸\T ñ<Ûèä ‘·+>± ≈£î]ùdÔ ù|qTã+ø£ <ëq+‘·≥ n<˚ ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T : $‹Ôq 60 s√E\ qT+&ç eTTK´+>± &çôd+ãs¡T`»qe] e÷kÕ˝À¢ esê¸\T ≈£îs¡e&É+
˝Ò<ë Äø±X¯+ y˚T|òü÷eè‘·yÓTÆ yê‘êes¡D+˝À ‘˚eT 70 XÊ‘·+ $T+∫q|ü⁄&ÉT ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe ne⁄‘·T+~.
ôdº]*{° yÓTTC≤sTTø˘ yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T : @Á|æ˝Ÿ`y˚T HÓ\˝À¢ esê¸\T |ü&ç‘˚ Ä>∑wüߺ qT+&ç nø√ºãsY HÓ\˝À¢ Ä•+#˚
neø±X¯+ m≈£îÿe.
ô|ò’{Àb˛Ôsê m+&ÉT ‘Ó>∑T\T : n~Ûø£ esê¸\ H˚\˝À n~Ûø£ ‘·&ç ñ+&ç, sêÁ‹, |ü>∑\T ñc˛íÁ>∑‘·\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü
‘·≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT á ‘Ó>∑T\T Ä•düTÔ+~.
7) Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT:
Ä\ºπsï]j·÷ Ä≈£î e÷&ÉT ‘Ó>∑T\T : $‹Ôq 50`60 s√E\ ‘·s¡Tyê‘·, sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T 200 ôd*‡j·Tdt ø£+f…
‘·≈£îÿe>± ñ+&ç, eT+#·T‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+, >±*˝À ‘˚eT 80`90 XÊ‘·+ es¡≈£î ñqï|ü&ÉT m≈£îÿe>±
yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. |üP‘·, –+» >∑{|ºÏ &ü ˚ <äX\¯ ˝À Ç˝≤+{Ï yê‘êes¡D+ ñqï|ü&ÉT m≈£îÿe qwü+º ø£\T>∑T‘·T+~.
‘·T|ü⁄Œ ‘Ó>∑T\T : 25`36 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·, 80`85 XÊ‘·+ >±*˝À ‘˚eT á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ
nqT≈£L\+.
8) ÄeTT<ä+
mÁs¡ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T / u§+‘· |ü⁄s¡T>∑T : ‘=\ø£] esê¸\ e\¢ H˚\ 10`20 ôd+.MT. y˚Ts¡ ‘·&ç∫q≥¢sTT‘˚
m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~.
ã÷E ‘Ó>T∑ \T : ÄeTT<ä+ yÓTTø£ÿ >¬ \y˚ùd düeTj·T+˝À ‘·TbòÕqT e\¢ m&É‘]Ó |æ ˝Ò≈£î+&Ü 3`4 s√E\T
∫s¡T»\T¢\T, >±*˝À ‘˚eT 90 XÊ‘·+ ô|q’ , sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘\· T 22 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe ñqï#√
m≈£îÿe>± Ä•düT+Ô ~.
425
y˚sT¡ ≈£îfi¯ófl/eTdæ≈î£ fi¯ófl ‘Ó>T∑ \T : u…≥º |ü]dæ‘ú T· \T eT]j·TT n~Ûø£ H˚\ ñc˛íÁ>∑‘\· T á ‘Ó>T∑ \T yê´|æøÔ Ï nqT≈£L\+.
n\ºπsï]j·÷`Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T : sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘\· T 16`20 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt eT<Û´ä ñ+&ç eTãT“\T eT]j·TT
n~Ûø£ ‘˚eT‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+.
9) #Ói≈£î
|”ø£ |ü⁄s¡T>∑T : n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘· eT]j·TT |ü+≥˝À ˙{Ï m<ä&› ç |ü]dæ‘ú T· \T á |ü⁄s¡ T>∑T ñ<Ûèä ‹øÏ nqT≈£L\+. á
|ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ esê¸<Ûës¡ #Ói≈£î eT]j·TT @Á|æ˝Ÿ e÷düeTT˝À Hê{Ïq #Ói≈£îô|’ n~Ûø£+>± ñ+&˚ neø±X¯+
ñ+~.
mÁsq¡ *¢ (yÓT{Æ ‡Ÿ ) \ø£ÿ ‘Ó>T∑ \T : es¡Tdü>± n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\T, bı&ç yê‘êes¡D+ ñ+&ç y˚d$ü ø±\+˝À yêq »\T¢\T
|ü&qç düeTj·÷\˝À á q*¢ ñ<Ûäè‹ ø£ì|ædüTÔ+~.
‘Ó\¢ù|qT : yê‘êes¡D+ eTãT“\‘√ ø£$Tà ñc˛íÁ>∑‘\· T 29`35 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt eT<Û´ä eT]j·TT >±*˝À ‘˚eT
XÊ‘·+ 80`90 >± ñqï|ü&ÉT ‘Ó\¢ù|qT ñ<Ûäè‹ n~Ûø£+.
|üdüT|ü⁄ q*¢ : ñc˛íÁ>∑‘·\T 26`29 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt eT<Ûä´ ñ+&ç, >±*˝À ‘˚eT 60`70 XÊ‘·+ ñqï
|ü]dæú‘·T\T á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹øÏ nqT≈£L\+. @Á|æ˝Ÿ qT+&ç nø√ºãs¡ T es¡≈£î á q*¢ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>±
ñ+≥T+~.
yÓTTe«≈£îfi¯ófl ‘Ó>T∑ \T : esê¸\T ‘=+<äs>¡ ± y˚T`pHé HÓ\˝À¢ ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ Æ p˝…’ HÓ\˝À n~Ûø£ esê¸\T |ü&qç |ü&ÉT
ñ<Ûäè‘·+>± Ä•+∫, >±*, es¡¸|ü⁄ »\T¢\ <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~.
mÁs¡≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : n~Ûø£ esê¸\T ≈£î]dæ, >±*˝À ‘˚eT n~Ûø£+>± ñqï|ü&ÉT mÁs¡≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T Ä•düTÔ+~.
ø±≥Tø£ ‘Ó>∑T\T : ø±]Ù ‘√≥\˝À n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\T ñqï|ü&ÉT á ‘Ó>∑T\T m≈£îÿe>± Ä•+∫ yÓTTe⁄« q\¢ì
ø=s¡&Ü>± e÷s¡T‘·T+~.
|üdüT|ü⁄ Ä≈£î ‘Ó>∑T\T : n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+, yÓqTyÓ+≥H˚ n~Ûø£ ñc˛íÁ>∑‘·\‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡ D+ á ‘Ó>∑T\T
Ä•+#˚+<äT≈£î nqT≈£L\+.
‘·T|ü ‘Ó>∑T\T : esê¸ø±\+˝À ˙s¡T ì\« ñ+&ç, >±*˝À 70`90 XÊ‘·+ ‘˚eT, 30 &çÁ^\ ôd+.Áπ>.
ñc˛íÁ>∑‘·\‘√ eTãT“\T ø£$Tàq yê‘êes¡D+, á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ nqT≈£ L\+. á ‘Ó>∑T\T ôdô|º+ãs¡T˝À
yÓTT<ä≥ ø£ì|æ+∫ &çXË+ãs¡T`»qe]˝À n~Ûø£+>± ñ<Ûäè‹ ñ+≥T+~.
10) Á|ü‹Ô
X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T (ôV≤*ø√yÓsêŒ) : KØ|òt˝À eTT+<äT>± ‘·≈£îÿe esê¸\T, qe+ãs¡T HÓ\˝À n~Ûø£ esê¸\T,
sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·˝À¢ ˇø£ÿkÕ]>± ‘·>∑TZ<ä\ ñ<Ûäè‹øÏ nqT≈£L\+. Á>∑T&ÉT¶ <äX¯ ˝Ò<ë ∫qï ˝≤sê«\ <äX¯˝À m≈£îÿe
es¡¸+ ≈£î]ùdÔ ñ<Ûäè‹ ‘·>∑TZ‘·T+~.
‘Ó\<¢ √eT : 10 s√E\≈£î $T+∫ u…≥º |ü]dæ‘ú T· \T eT]j·TT bı&ç yê‘êes¡D+ á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûèä ‹øÏ nqT≈£L\+.

426
y˚s¡T≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : u…≥º |ü]dæú‘·T\T @s¡Œ&ç Ä ‘·sê«‘· n~Ûø£ esê¸\T |ü&ç H˚\˝À ‘˚eT m≈£îÿyÓ’‘˚ Ä•düTÔ+~.
ø±j·T≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : Á|ü‹Ô ø±j·T <äX¯˝À ñqï|ü&ÉT esê¸\T m≈£îÿe |ü&ç‘˚ m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~.
u≤ø°º]j·÷ Ä≈£î m+&ÉT ‘Ó>∑T\T : m≈£îÿe >±* y˚>∑+, n~Ûø£ ‘˚eT, sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘· 21 &çÁ^\ ôd*‡j· Tdt ø£Hêï
‘·≈£îÿe ñ+&É≥+, es¡¸+‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+ nqT≈£L\+.
11) y˚s¡TX¯q>∑
Ä≈£îeTT&É‘· : $‹Ôq 30`35 s√E\ ‘·sê«‘· u…≥º |ü]dæú‘·T\T ($‹Ôq 30 s√E\ es¡≈£î esê¸\T ˝Òø£b˛‘˚)
ñqï≥¢sTT‘˚ ˝Ò<ë |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·\T ˇø£ÿkÕ]>± 3 qT+&ç 5 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt ô|]–q|ü&ÉT, eT<Ûë´Vü≤ï+
|üP≥ >±*˝À ‘˚eT 40% ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT, p˝…’ e÷dü+ ∫e] yês¡+ eT]j·TT Ä>∑wüߺ yÓTT<ä{Ï
yês¡+˝À |ü+≥ $‹Ôq|ü&ÉT á |ü⁄s¡T>∑T m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~.
s¡dü+ |”\Tà |ü⁄s¡T>∑T\T : bı&ç yê‘êes¡D+, m≈£îÿe s√E\T esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T\T ñqï≥¢sTT‘˚ ù|qT, |ü#·Ã
B|ü|ü⁄ |ü⁄s¡T>∑T\T eT]j·TT ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T Ä•kÕÔsTT.
mÁs¡>=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T / u§+‘· |ü⁄s¡T>∑T : pHé ∫e] yês¡+˝À eT]j·TT p˝…’ e÷dü+˝À ‘=\ø£] esê¸\ e\¢
H˚\ 10`20 ôd+.MT. y˚Ts¡ ‘·&ç∫q≥¢sTT‘˚ ¬sø£ÿ |ü⁄s¡T>∑T\T ãj·T{ÏøÏ ekÕÔsTT. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À |üP]Ô
esê¸<Ûës¡+>± |ü+≥kÕ>∑T #˚düTÔqï |ü]dæú‘·T\˝À á |ü⁄s¡T>∑T ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~.
bı>±≈£î \<Ó› |ü⁄s¡T>∑T : ôdô|º+ãs¡T, nø√ºãs¡T, qe+ãs¡T e÷kÕ\˝À 10`20 $T.MT. es¡¸bÕ‘·+, ¬s+&ÉT
eT÷&ÉT s√E\T es¡Tdü>± ≈£î]dæq≥¢sTT‘˚ uÛÑ÷$T˝Àì ø√X¯düú <äX¯ qT+&ç, ¬sø£ÿ |ü⁄s¡T>∑T\T ãj·T≥≈£î e∫à Ä
‘·s¡Tyê‘· |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·\T 30`32 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt, sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T 21`23 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt>± ñ+&ç
>±*˝À ‘˚eT XÊ‘·+ 80 ø£Hêï m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT á |ü⁄s¡T>∑T n~Ûø£+>± Ä•düTÔ+~.
ù|qTã+ø£ : &çôd+ãs¡T, »qe] e÷kÕ˝À¢ sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T 12`15 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt eT<Ûä´ ñ+&ç |ü>∑{Ï
ñc˛íÁ>∑‘·\˝À Áø£y˚T|æ ô|s¡T>∑T<ä\ ñ+&ç eTãT“\‘√ ≈£L&çq yê‘êes¡D+ ñqï≥¢sTT‘˚ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe. esê¸\T
ñ<Ûäè‘·+>± ≈£î]ùdÔ ù|qTã+ø£ <ëq+‘·≥ n<˚ ‘·>∑TZ‘·T+~.
Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T : |ü+≥ 40`50 s√E\ eT<Ûä´˝À ñ+&ç n~Ûø£ ‘˚eT, es¡¸bÕ‘·+ ñqï≥¢sTT‘˚ eTT+<ädüTÔ>±
e#·Tà Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T |ü+≥ 50`60 s√E\ eT<Ûä´ ñ+&ç, sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T 16`22 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt
>±*˝À ‘˚eT 90 XÊ‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe, es¡¸+ ˝Ò<ë eT+#·T e\¢ Ä≈£î\ô|’ ‘˚eT m≈£îÿe>± 3`4 s√E\ es¡≈£î
(Ä≈£î\ô|’ ‘˚eT 20 >∑+≥\T) ñqï≥¢sTT‘˚ Ä\dü´+>± e#˚à Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó >∑T\T Ä•düTÔ+~.
Á‘·T|ü ‘Ó>∑T\T : sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T 20`22 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt, >±*˝À ‘˚eT 80 XÊ‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe, Á|ü‹
s√E ∫s¡T »\T¢\‘√ es¡¸+ ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT s√E\bÕ≥T ≈£îs¡Tdü÷Ô, s√E˝À 5 >∑+≥\ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe düeTj·T+
dü÷s¡´s¡•à ñqï≥¢sTT‘˚ m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~.
yÓTTe⁄«≈£îfi¯ófl yÓ’s¡dt / ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl yÓ’s¡dt ‘Ó>∑T\T : ô|’s¡T 20 qT+&ç 40 s√E\ eT<Ûä´ ñqï|ü&ÉT u…≥º

427
|ü]dæú‘·T\T HÓ\ø=ì ‘êeTs¡ |ü⁄s¡T>∑T\T m≈£îÿe>± ñ+&ç, bı\+ #·T≥÷º m≈£îÿe bÕØú˙j·T+ yÓTTø£ÿ\T ñ+&ç
bı\+˝À yÓTTø£ÿ\ dü+K´ ‘·≈£îÿe ñqï|ü&ÉT á ‘Ó>∑T\T Ä•+#˚ neø±X¯+ m≈£îÿe.
y˚s¡T≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T : |ü+≥ 25`35 s√E\ ‘·sê«‘· es¡Tdü>± esê¸uÛ≤e |ü]dæú‘·T\T HÓ\ø=ì ñqï|ü&ÉT
y˚s¡T≈£îfi¯ófl Ä•düTÔ+~.
ø±+&É+ ≈£îfi¯ófl •©+Á<Ûä|ü⁄ ‘Ó>∑T\T : |ü+≥ 60`70 s√E\ <äX¯˝À esê¸\T n~Ûø£+>± ≈£î]dæq|ü⁄&ÉT á ‘Ó>∑T\T
Ä•düT+Ô ~.
12) X¯q>∑ :
s¡ã“s¡T |ü⁄s¡T>∑T : $‹Ôq 15 qT+&ç 45 s√E\ düeTj·T+˝À >±*˝À m≈£îÿe ‘˚eT (ñ<äj·T+ |üP≥
75`95%, eT<Ûë´Vü≤ï+ |üP≥ 60`75%) eT]j·TT ‘·≈î£ ÿe ñc˛íÁ>∑‘\· T (|ü>\∑ T 26`320C, sêÁ‹ 17`240C)
ñqï|ü&ÉT á |ü⁄s¡T>∑T jÓTTø£ÿ ñ<Ûäè‹ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T : XÊFj·T <äX¯ ∫e]˝À |ü+≥ u…≥º |ü]dæú‘·T\≈£î >∑T¬s’q ‘·s¡Tyê‘· es¡¸+ ≈£î]dæq|ü&ÉT,
$‹Ôq 30`45 s√E\ qT+&ç ø√‘· <äX¯ eT<Ûä´˝À ñc˛íÁ>∑‘· 320C ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñHêï, >±*˝À ‘˚eT 50%
ø£+fÒ ‘·≈£îÿe ñHêï X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T m≈£îÿe>± |ü+≥qT Ä•düTÔ+~.
yÓTT<ä\T ≈£îfi¯ófl : yÓTT\ø£ <äX¯ qT+&ç 45 s√E\ eT<Ûä´˝À H˚\˝À n~Ûø£ ‘˚eT XÊ‘·+ ñ+&ç, H˚\˝À dü]>±
≈£îfi¯flì |ü+≥ e´sêú\T ñ+&ç, H˚\ ÄeT¢ dü«uÛ≤e+ ø£*– ñqï|ü&ÉT, ñc˛íÁ>∑‘· 27`350C eT<Ûä´˝À ñ+&ç,
>±*˝À ‘˚eT m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT yÓTT<ä\T ≈£îfi¯ófl ‘Ó>∑T\T yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~.
y˚s¡T ≈£îfi¯ófl : |ü+≥ |üP‘· <äX¯ qT+&ç ø±j·T @s¡Œ&˚ <äX¯ es¡≈£î, u…≥º |ü]dæú‘· T\T ñ+&ç, |ü>∑{Ï ñc˛íÁ>∑‘·\T
300C ø£+fÒ m≈£îÿe>± ñ+fÒ á ‘Ó>∑T\T yê´|æÔøÏ nqT≈£L\eTT.
m+&ÉT ‘Ó>∑T\T : Ç~ $‘·Ôq+, eT{Ϻ <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<˚ ‘Ó>∑T\T. ¬s’‘·T\T |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·T≈£î+&Ü
ñ+&É&É+, bı&ç, y˚&ç yê‘êes¡D+ ñ+&ç, 250C ø£+fÒ m≈£îÿe ñc˛íÁ>∑‘·\T ñqï|ü&ÉT Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T
m≈£îÿe>± Ä•düTÔ+~.
Ä≈£îeT#·Ã : ¬s’‘·T\T ôdô|º+ãsY HÓ\˝ÀH˚ eTT+<äT>± |ü+≥ $‹Ôq|ü⁄&ÉT, $‹Ôq |ü+≥ ôdô|º+ãsY HÓ\ ∫e]˝À,
nø√ºãs¡T yÓTT<ä{Ï |üø£å+˝À esê¸\˝À ∫≈£îÿø=qï|ü&ÉT, |ü+≥ $‹Ôq 15 s√E\ qT+&ç ø√‘· <äX¯ eT<Ûä´˝À
nø±\ n~Ûø£ esê¸\T ≈£î]dæq|ü&ÉT, 25`300C ñc˛íÁ>∑‘·\T ñqï|ü&ÉT Ä≈£îeT#·Ã ‘Ó>∑T\T m≈£îÿe>± yê´|æÔ
#Ó+<äT‘·T+~.
yÓTT–* : |üP‘· <äX¯ qT+&ç |æ+<Ó/ø±j·T @s¡Œ&˚ düeTj·T+˝À, y˚≈£îeC≤eTTq eT+#·T/bı>∑ eT+#·T‘√ ≈£L&çq
yê‘êes¡D+, ˇø£ÿkÕ]>± sêÁ‹ ñc˛íÁ>∑‘·\T 4`50C y˚Ts¡ ‘·–Zq|ü⁄&ÉT, >±*˝À ‘˚eT 10`12% es¡≈£î
ô|]–q|ü⁄&ÉT X¯q>∑ |ü+≥˝À |üP‘· yê&çb˛e&É+, n|ü&É|ü&˚ @s¡Œ&ÉT‘·Tqï |æ+<Ó\T/ø±j·T\T bÕ*b˛sTT,
e&Éã&ç, sê*b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

428
 Çy˚ø±ø£ |ü+≥\ô|’ ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T |æ∫ø±Ø #˚ùd≥|ü&ÉT ¬s’‘·T\T es¡¸+ ˝Òì s√Eq ˝Ò<ë
ø£˙dü+ 8 >∑+≥\ bÕ≥T es¡¸+ ˝Òì düeTj·T+˝À |æ∫ø±Ø #˚ùdÔ |òü*‘·+ ñ+≥T+~. n+<äTe\q ¬s’‘·T\T ÁøÏ$T
dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T |æ∫ø±Ø #˚ùd eTT+<äT ‘·|üŒìdü]>± sêuÀj˚T Hê\T>∑T s√E\ yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\qT
‘Ó\TdüTø=ì es¡¸+ |ü&˚ dü÷#·q\T ˝Òq≥¢sTT‘˚ |æ∫ø±Ø #˚j÷· * ˝Ò<ë es¡¸+ |ü&˚ dü÷#·q\T+fÒ |æ∫ø±Ø Ä|æyj ˚ ÷· *.
á $<Ûä+>± ¬s’‘·T\T yê‘êes¡D |ü]dæú‘·T\ø£qT>∑TD+>± ˇø£ s√E |æ∫ø±Ø Ä|æy˚ùdÔ <˚XÊìøÏ ø=ìï ø√≥¢
s¡÷bÕj·T\T Ä<ë ne≥y˚T ø±ø£ ¬s’‘·T\T nqedüs¡ Ks¡Tà ‘·–Z+#·Tø√e#· TÃ. Bì‘√ bÕ≥T yê‘êes¡D eT]j·TT
˙{Ï ø±\Twü´+ ≈£L&Ü ìyê]+#·e#·TÃ. H˚\˝À dü]jÓÆTq yÓ÷‘ê<äT˝À ‘˚e T ñqï|ü&ÉT ô|’bÕ≥T>± y˚dæq
ms¡Te⁄\T yÓTTø£ÿøÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e∫à ~>∑Tã&ç ô|s¡T>∑T‘·T+~. n+<äTe\q eTT+<ädTü Ô e´ekÕj·T yê‘êes¡D
dü\Vü‰\ <ë«sê es¡¸+ |ü&˚ dü÷#·q\T ‘Ó\TdüTø=ì ms¡Te⁄\T ùdø£]+∫, es¡¸+ |ü&É>±H˚ y˚düT≈£î+fÒ ms¡Te⁄
qwüº+ ‘·>∑Z&É+‘√ u≤≥T ~>∑Tã&ÉT\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
es¡¸+ |ü&˚ neø±X¯+ ñ+fÒ |ü+≥≈£î ˙{Ï ‘·&ç Ä|æ y˚j·÷*. ˝Òì#√ ˙{Ï yÓ÷‘ê<äT m≈£îÿyÓ’ H˚\˝À
y˚dæq ms¡Te⁄\T eè<Ûëø±e&Éy˚T ø±ø£ ˙{Ï eT]j·TT $<äT´‘Y #ÛêØ®\T ô|s¡T>∑T‘êsTT. esê¸\T m≈£îÿe>± ≈£î]dæ
ô|’s¡T˝À m≈£îÿe ø±\+ ˙s¡T ì\« ñqï|ü&ÉT õ+ø˘ eT]j·TT ÇqT|ü <Ûë‘·T ˝À|ü+, bı{≤wt eT]j·TT qÁ‘·»ì
b˛wüø±\ ˝ÀbÕ\T e#˚à neø±X¯+ |ü\T |ü+≥˝À¢ ñ+≥T+~. n˝≤π> #·* rÁe‘· m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT
uÛ≤dü«s¡+ ˝À|ü+ ‘·˝‘… Ô˚ neø±X¯+ ñ+~. á $<Ûyä TÓ qÆ yê‘êes¡D≤<Ûës¡yTÓ qÆ e´ekÕj·T dü\Vü‰\qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT
‘Ó\TdüTø=ì ¬s’‘·T\T bÕ{ÏùdÔ, dü]jÓÆTq düeTj·T+˝À ‘·–q eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô #·s¡´\T #˚|ü{Ϻ |ü+≥\qT
s¡øÏå+#·Tø√e&Éy˚T>±ø£ ô|≥Tºã&ç Ks¡TÃ\T ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ.
ô|’ düe÷#êsêìï eT]+‘· eT+~ ¬s’‘·T\≈£î, e´ekÕj·÷~Ûø±s¡T\≈£î n+<äCÒdæ sêÁwüº ¬s’‘ê+>±ìøÏ y˚T\T
#˚j·÷\H˚ dü<äT<˚∆X¯+‘√ e´ekÕj·T yê‘êes¡D XÊÁdüÔ $uÛ≤>∑+ <ë«sê Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T
$X¯«$<ë´\j·T+ yês¡T yê‘êes¡D dü\Vü‰\qT Á|ü‹ eT+>∑fi¯ eT]j·TT X¯óÁø£yêsê˝À¢ n+<äCÒdüTÔHêïs¡T.

yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü\Vü‰\≈£î eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
‹s¡T|ü‹ ` 517 502, bò˛Hé HÓ+. 0877`2248827, ôd˝Ÿ : 73822 93055
eT]j·TT
d”ìj·TsY XÊÁdüÔy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, nq+‘·|ü⁄s¡eTT,
bò˛Hé HÓ+ : 08554`200474, ôd˝Ÿ : 83281 75186

429
 $$<Ûä |ü+≥\˝À yê&É<–ä q ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T
|ü+≥\ kÕ>∑T˝À ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷Hê´ìøÏ m+‘√ ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+~. ø£\T|ü⁄ e\q $$<Ûä |ü+≥\˝À
»]π> qwü+º 90 XÊ‘·+ es¡≈î£ ñ+&Ée#·TÃ. |ü+≥\ kÕ>∑T˝À ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷Hê´ìøÏ s¬ +&ÉT |ü<‘∆ä T· \T bÕ{Ï+#ê*.
1. ø£\T|ü⁄ sê≈£î+&Ü ìyê]+#·&+É . 2. ô|s’ T¡ ˝À Ä•+∫q ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#·&+É . neø±X¯+ ñqï+‘·es¡≈î£
bı\+˝À ø£\T|ü⁄ sê≈£î+&Ü ìyê]+#·Tø√e≥+ eT+∫~.
ø£\T|ü⁄ sê≈£î+&Ü ìyê]+#·Tø√e{≤ìøÏ j·÷»e÷q´+ :
* H˚\ düeT‘·\+>± ˝Òì ÁbÕ+‘ê\˝À ø£\T|ü⁄ düeTdü´ m≈£îÿe. ø±ã{Ϻ ô|’sT¡ $‘˚eÔ TT+<˚ H˚\qT #·<Tä qT #˚j÷· *.
* y˚d$ü ˝À ˝À‘·T <äT≈£îÿ\T <äTqï≥+ e\q bı\+˝À ñqï ‘·T+>∑, >∑]ø£ e+{Ï yÓTT+&çC≤‹ ø£\T|ü⁄ ìyê]+#·e#·TÃ.
* ‘=\ø£] esê¸\T yÓTT<ä˝q’… yÓ+≥H˚ H˚\qT M\Tqïìï m≈£îÿekÕs¡T¢ >=Ás¡T, >∑T+≥ø£\T e+{Ï |ü]ø£sê\‘√
<äTqï≥+ e\q H˚\ ô|b’ ıs¡\˝Àì ø£\T|ü⁄ $‘·HÔ ê\T #ê˝≤ es¡≈î£ yÓTT\ø£ <äX˝¯ ÀH˚ n+‘·]+∫, |ü+≥‘√
bÕ≥T>± e#˚à ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T #ê˝≤ es¡≈î£ ‘·–bZ ˛‘êsTT.
* s¬ ‘’ T· \T kÕ>∑T#˚ùd uÛ÷Ñ eTT\qT m+‘√ C≤Á>∑‘>Ô· ± ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷düT≈£î+{≤s¡T. n+‘˚ ÁX¯<‘∆ä √ bı\+>∑≥T¢,
bı˝≤\≈£î yÓfifl‚ &=+ø£\T, s√&É¢ Á|üøÿ£ Á|ü<X˚ Ê\˝À ø£\T|ü⁄ ˝Ò≈î£ +&Ü #·÷düT≈£î+fÒ ≈£\T|ü⁄ $‘·qÔ + ‘·j÷· ]
#ê˝≤ es¡≈î£ ‘·–bZ ˛‘·T+~.
* Á>±e÷\˝À #ÓsT¡ e⁄ >∑≥T¢, ø±\Te >∑≥T¢, Ä≥ dü˝ú ≤\T, U≤∞ Á|ü<X˚ Ê\˝À ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ô|s¡>˙∑ j·T≈£î+&Ü
#˚dqæ |ü⁄&ÉT |ü+≥ bı˝≤\˝À ø£\T|ü⁄ düeTdü´ ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
* |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄ bı˝≤ìøÏ y˚dqæ |ü⁄&ÉT |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄˝À ñ+&˚ ø£\T|ü⁄ $‘·HÔ ê\ <ë«sê e#˚à ø£\T|ü⁄qT
ìyê]+#·Tø√e{≤ìøÏ, ‘=\ø£] esê¸\≈£î nedüs+¡ y˚Ts¡≈î£ bı˝≤ìï <äTìï ms¡Te⁄‘√ bÕ≥T>± e#˚à ø£\T|ü⁄
$‘·HÔ ê\T ô|s’ T¡ y˚jT· ø£eTT+<˚ yÓTT\∫ q•+#˚˝≤ #˚j÷· *.
* ø£\T|ü⁄ $‘·HÔ ê\T ø£\e≈£î+&Ü ñqï |ü+≥ $‘·HÔ ê\T e÷Á‘·yT˚ yê&Ü*.
* |ü+≥ yÓTTø£ÿ\ kÕ+Á<ä‘· bı\+˝À dü]|ü&Ü ñqï|ü⁄&ÉT ø£\T|ü⁄ ñ<äè‹ì ô|s’ T¡ n&ÉT≈¶ î£ +≥T+~.
* |ü+≥ $‘·HÔ ê\T #·\≥¢ + ø£+fÒ, j·T+Á‘· |ü]ø£sê\T ñ|üj÷Ó –+∫ dæbÕò s¡dTü #˚dqæ m&É+‘√, dæbÕò s¡dTü y˚Ts¡≈î£
$‘·qÔ yÓ÷‘ê<äT bÕ{Ï+∫, dü]nsTTq |ü<‹∆ä ˝À $‹Ôq|ü⁄&ÉT ø£\T|ü⁄ düeTdü´ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~.
* y˚d$ü ˝À bÕ©B∏Hé w”{qŸ T H˚\ô|’ neT]Ãq|ü⁄&TÉ H˚\ u≤>± y˚&øÓ ÿÏ , H˚\˝À e⁄qï ø£\T|ü⁄ $‘·HÔ ê\T q•+∫b˛‘êsTT.
* ô|’s¡T y˚j·T{≤ìøÏ ø=+‘· düeTj·T+ ñqï|ü⁄&ÉT bı\+˝À |ü∫à s=≥º ô|’s¡T¢ kÕ>∑T#˚dæ ø£\T|ü⁄ ñ<Ûäè‹
‘·–+Z #·Tø√e{≤ìøÏ neø±X¯+ ñ+~.
* Á&ç|t |ü<‹›ä ˝À |ü+≥\≈£î ˙s¡T ø£{qºÏ |ü⁄&ÉT bı\+˝À ø£\T|ü⁄ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ neø±XÊìï ã{Ϻ
˙s¡T ø£≥&º ÜìøÏ Á&ç|t |ü<‹∆ä @sêŒ≥T #˚dTü ø√yê*.
* kÕ<Ûës¡D |ü<‹∆ä ˝À ˙{Ïì ø£{qºÏ |ü⁄&ÉT bı\+˝À ˙s¡T ì\ã&çq|ü⁄&ÉT ø£\T|ü⁄ m≈£îÿe>± Ä•+#·{≤ìøÏ neø±X¯+
ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ Á&ç|t neø±X¯+ ˝Òì <ä>sZ∑ ,¡ ô||’ ⁄ü \T ñ|üj÷Ó –+∫, bı\+˝À ˙s¡T ì\ã&É≈î£ +&É |ü+≥\≈£î
˙s¡T nedüs+¡ y˚Ts¡øπ bÕ]+∫q|ü⁄&ÉT ø£\T|ü⁄ düeTdü´ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~.
* ô|s’ ≈¢¡ î£ n+~+#˚ ms¡Te⁄\T bı\+˝À #·\≈¢ î£ +&Ü Á&ç|t ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s´¡ + ñqï|ü⁄&ÉT Á&ç|t <ë«sê,

430
 ˝Òq|ü⁄&ÉT yÓTTø£ÿ\≈£î <ä>sZ∑ ˝¡ À eT{Ϻ ÁøÏ+~ |ü&˝˚ ≤ y˚dqæ |ü⁄&ÉT ≈£L&Ü ø£\T|ü⁄ ñ<Ûèä ‹ì ‘·–+Z #·Tø√e#·TÃ.
* |üsêqï ãT≈£îÿ˝…q’ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T (ã+>±s¡T r>∑, bı>∑eT˝…¢ yÓTTˆˆ) Ä•+#˚ H˚\˝À yê{Ï yÓTT\ø£≈î£ ,
ô|s¡T>∑T<ä\≈£î <√Vü≤<ä|&ü ˚ |ü+≥\T ø=ìï dü+e‘·‡sê\T kÕ>∑T#˚jT· ≈£î+&Ü ñqï|ü⁄&ÉT |üsêqï ãT≈£îÿ˝…q’
ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T bı\+˝À q•+∫b˛j˚T˝≤ #˚jT· e#·TÃ.
* |ü+≥ø√dæq ‘·sT¡ yê‘· bı\+˝À $T–*b˛j˚T ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT yÓ+≥H˚ HêX¯q+ #˚j÷· *. n˝≤ #˚jT· q|ü⁄&ÉT,
yê{Ï <ë«sê $‘·qÔ + ñ‘·Œ‹Ô »]– ‘·sT¡ yê‘· kÕ>∑T #˚ùd ô|s’ ˝¢¡ À ø£\ T|ü⁄ düeTdü´ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.
* ô|s’ T¡ $‘˚eÔ TT+<äT ˝Òø£ HêfÒeTT+<äT H˚\qT |üP]Ô>± bı©B∏Hé w”{Ÿ‘√ ø£|Œæ , nedüsy¡ TÓ qÆ <ä>sZ∑ ¡ bı©B∏Hé w”{Ÿ≈î£
u…C≤®\T y˚dæ ô|s’ T¡ $‹Ô ˝Òø£ Hê{Ï, ô|s’ T¡ ˝À ø£\T|ü⁄ yÓTT\e≈£î+&Ü #˚jT· e#·TÃ. á |ü<‹∆ä ˝À Ks¡Tà n~Ûø+£
ø±ã{Ï,º n~Ûø£ Ä<ëj·T+ Ç#˚à |ü+≥\ kÕ>∑T˝À bÕ{Ï+#·e#·TÃ.
|ü+≥\qT Ä•+∫q ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#˚+<äT≈£î j·÷»e÷q´+ :
kÕ<Ûës¡D+>± |ü+≥ ø±\|ü]$T‹˝À yÓTT<ä{Ï eT÷&Ée e+‘·T ø±\+˝À ø£\T|ü⁄ düeTdü´qT ô|s’ T¡ ¢ ‘·≥Tºø√˝Òe⁄.
ø±ã{Ϻ ô|s’ ¢¡ yÓTT<ä{Ï eT÷&Ée e+‘·T ø±˝≤ìï ø£\T|ü⁄≈£î düTìï‘· <äX>¯ ± #Ó|Œü e#·TÃ. á<äX˝¯ À ô|s’ T¡ ‘√ bÕ≥T>±
yÓTT\∫, ô|]π> ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#·{≤ìøÏ á ÁøÏ+<ä ‘Ó*|æq |ü<‘›ä T· \T bÕ{Ï+#ê*.
j·T+Á‘· |ü]ø£sê\‘√ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D : ô|s’ T¡ $‹Ôq ‘·sT¡ yê‘· 15`20 s√E\ e´e~Û˝À nedüs+¡ y˚Ts¡≈î£
|üXó¯ e⁄\T ˝Òø£ j·T+Á‘ê\‘√ q&ç#˚ |ü]ø£sê\‘√ n+‘·s¡ ùd<ä´+ #˚dæ kÕfi¯fl eT<Û´ä ˝À ô|]π> ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#·e#·TÃ.
kÕfi¯fl˝À yÓTTø£ÿ\ eT<Û´ä q $T–*b˛j˚T ø£\T|ü⁄qT eTqTwüß\‘√ rsTT+#ê*.
eTqTwüß\‘√ ø£\T|ü⁄ rsTT+#·T≥ : n+‘·sù¡ d<ä´+ #˚jT· {≤ìøÏ |üXó¯ e⁄\T, j·T+Á‘ê\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òq|ü⁄&ÉT,
M\T ø±q|ü⁄&ÉT nedüsêìï ã{Ϻ 15`20 s√E\ m&É+‘√ eTqTwüß\‘√ ø£\T|ü⁄ rsTT+∫ ô|s’ ˝¢¡ À ø£\T|ü⁄
düeTdü´qT n~Û>$£∑ T+#·e#·TÃ.
ùd+Á~j·T |ü<‘›ä T· \‘√ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D : ô|s’ T¡ ≈£î nqT≈£L\eTT, ø£\T|ü⁄≈£î Á|ü‹≈£L\eTT nsTTq |ü]dæ‘ú T· \qT
j·÷»e÷q´+ <ë«sê ø£*Œ+∫ ô|s’ T¡ ≈£î ø£\T|ü⁄qT m<äTs=ÿq&É+˝À ô|#’ s˚ TT ñ+&˚˝≤ #˚jT· ≥+ á |ü<‹›ä eTTK´
ñ<˚X› ´¯ +. ø£\T|ü⁄qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ ô|s’ T¡ ¢ m+#·Tø√yê*. m+#·T≈£îqï ô|’s˝¢¡ À ≈£L&É ‘·«s¡>± ô|s¡T>∑T‘·÷ ø£\T|ü⁄≈£î
˝§+>∑q≥Te+{Ï s¡ø±\T m+#·Tø√e#·TÃ. dü]nsTTq $‘·qÔ yÓ÷‘ê<äT˝À, dü]nsTTq |ü<Tä qT, dü] nsTTq
˝À‘·T˝À, dü] nsTTq m&É+‘√ ô|s’ T¡ $‹Ô bı\+˝À dü]|ü&Ü |ü+≥ yÓTTø£ÿ\T ñ+&˚˝≤ j·÷»e÷q´+ #˚j÷· *.
ô|s’ T¡ qT düø±\+˝À $‹Ôq|ü⁄&ÉT ô|s’ T¡ u≤>± ô|]– ø£\T|ü⁄ n<äT|ü⁄˝À ñ+≥T+~. ø£+~ e+{Ï ô|s’ ˝¢¡ À es¡Tdü\
eT<Û´ä <ä÷s¡+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø±ã{Ϻ ‘=*<äX˝¯ À $TqTeTT, ô|düs¡, y˚sT¡ X¯q>∑, C§qï, dü»,® ø=Ás¡ e+{Ï
n+‘·s¡ |ü+≥\T kÕ>∑T#˚dæ ø£\T|ü⁄ düeTdü´ ‘·–+Z #·e#·TÃ.
JesêX¯ó\‘√ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D : |ü⁄s¡T>∑T\T, •©+Á<Ûë\T ñ|üj÷Ó –+∫ ≈£L&Ü ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#˚ neø±X¯+
ñ+~. ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT ìs¡÷à*+#·{≤ìøÏ e÷Á‘·yT˚ JesêX¯ó\T ø=ìï ñ|üj÷Ó >∑+>±
ñHêïsTT. bÕØúìj·T+ (ej·÷´] uÛ≤eT) ìyês¡D≈£î C…>’ √ Á>±eT u…ø’ \£ πs{≤ (ô|+≈£î|ü⁄s¡T>∑T), Hê>∑»eTT&ÉT
ìyês¡D≈£î bı\TdüT |ü⁄s¡T>∑T, s¬ \’ Tø£+|ü ìyês¡D≈£î ø√dæ&=dæ$T, {Ï˝Àì$Tj·÷ |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘·T+>∑ ìyê]+#·{≤ìøÏ
Áu≤ø±º |ü⁄s¡T>∑T\T, bı>∑eT˝…¢ ìyês¡D≈£î ô|{’ò À yÓTCÆ ≤, >∑TÁs¡|ü⁄&Óøÿ£ ìyês¡D≈£î ìjÓ÷ø¬ {ÏHê, kÕ˝Ò«ìj·÷ ìs¡÷à\q≈£î
ôd{’ ÀuÒ>±, ˙{Ï ø£\Tô|q’ ôV≤’ Á&ç˝≤¢, #êsê yÓTT<ä˝q’… yê{Ï ìs¡÷à\q≈£î Á>±dtø±sYŒ s¡ø+£ #˚|ü ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
431
ø±ì Jeø£\T|ü⁄Hê•qT\ ‘·j÷· ], ì\«, n+<äTu≤≥T, yê&Éø+£ ˝À ñqï nH˚ø£ s¡ø±˝…q’ Çã“+<äT\ ø±s¡D+>±,
M{Ï $ìjÓ÷>∑+ ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£ |ü]dæ‘ú T· \T @s¡Œ&çq|ü⁄&ÉT ‘·|Œæ ‘˚ ô| <ä>› ± ˝Ò<Hä ˚ #ÓbÕŒ*. eTTK´+>± Hê>∑»eTT&ÉT,
bÕØúìj·T+, >∑TÁs¡|⁄ü &Óøÿ£ , s¬ \’ Tø£+|ü e+{Ï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ñ<Ûèä ‹ n~Ûø+£ >± ñ+&ç düeTkÕ´‘·àø£+>± e÷]q
|ü]dæ‘ú T· \˝ÀH˚ yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q JesêX¯ó\qT ñ|üj÷Ó –+∫, ˇø£ ì]úwºü Á|üD≤[ø£‘√ yê{Ï ìyês¡D≈£î á
|ü<‘›ä T· \qT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£î+≥THêï+.
Jeø£\T|ü⁄Hê•qT\T : ≈£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT #·+|ü>*∑ >π ø=ìï s¡ø±\ dü÷ø£àå Je⁄\qT ø£\T|ü⁄eT+<äT\ e˝Ò |ü+≥\˝À
ø£\T|ü⁄ ìs¡÷à\q≈£î ñ|üj÷Ó –+#˚ |ü<‹›ä . Jeø£\T|ü⁄Hê•qT\T |ü+≥\˝À e#˚à nìï s¡ø±\ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT
ìyê]+#·˝eÒ ⁄. Á|ü‹ Jeø£\T|ü⁄Hê•ì ≈£L&É ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ø£\T|ü⁄yÓTTø£ÿ MT<ä e÷Á‘·yT˚ |üì#˚ùd X¯øÔÏ e÷Á‘·yT˚
ø£*– ñ+&É≥+ e\q, M{Ï $ìjÓ÷>∑+ n+‘· ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+<ä ˝Ò<Tä .
JekÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ : ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT ‘·≥Tºø=q>∑*>π »qT´e⁄qT |ü+≥ yÓTTø£ÿ˝˝À Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº s¡ø±\qT
kÕ>∑T#˚d÷ü ,Ô ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#·{≤ìøÏ ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T $ìjÓ÷–+∫, |ü+≥ yÓTTø£ÿ\≈£î m≥Te+{Ï Çã“+~
˝Ò≈î£ +&Ü, ø£\T|ü⁄ e÷Á‘·yT˚ ìyê]+|üã&˚˝≤ s¡÷bı+~q |ü]C≤„q+ Ç~. Á|ü‹,Ô yÓTTø£ÿC§qï, k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT
e+{Ï |ü+≥\ »qT´e⁄˝À¢ >¬ bÌ¢ ˛ò ùd{Ÿ qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ »qT´e⁄qT ø£\T|ü⁄≥ <ë«sê, Ä |ü+≥\ kÕ>∑T˝À |ü+≥\≈£î
m≥Te+{Ï Çã“+~ ˝Ò≈î£ +&Ü ø£\T|ü⁄ ìyês¡D≈£î >¬ bÌ¢ ˛ò ùd{ŸqT yê&ÉTø√e#·TÃ. á |ü<‹›ä ø=ìï Ç‘·s¡ eTTK´
|ü+≥\˝À eTT+<äT eTT+<äT $ìjÓ÷>∑+˝ÀøÏ e#˚à neø±XÊ\T ñHêïsTT. |ü+≥\ kÕ>∑T˝À M˝…q’ +‘· es¡≈î£
ø£\T|ü⁄yÓTTø£ÿ\T sê≈£î+&Ü j·÷»e÷q´+ #˚|{ü ≤º*. ˇø£yfi˚ ¯ |ü+≥\˝À ø£\T|ü⁄ Ä•+∫q|ü⁄&ÉT ô|q’ ‘Ó*|æq
|ü<‘›ä T· \˝À nqT≈£L\yÓTqÆ yê{Ïì m+#·T≈£îì ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+ #˚|ü{≤º*. á s¬ +&ÉT |ü<‘›ä T· \˝À ≈£L&Ü
ø£\T|ü⁄ ìyês¡D dü|©üò ø£è‘·+ ø±q|ü⁄&ÉT ˝Òø£ nqT≈£L\+>± ˝Òq|ü⁄&ÉT e÷Á‘·yT˚ ∫e]>± ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T
ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îì ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+ #˚|{ü ≤º*.
ø±ì Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‘ú T· \˝À s¬ ‘’ T· \T ø£\T|ü⁄ Ä•+#·≈î£ +&Ü #·÷düTø√e≥+, Ä•+∫q ø£\T|ü⁄ ìyê]+#·{≤ìøÏ
Ç‘·s¡ j·÷»e÷q´+ MT<ä <äèwæº ô|≥º≈î£ +&É |üP]Ô>± ªø£\T|ü⁄ eT+<äT\ <ë«sê e÷Á‘·yT˚ ø£\T|ü⁄ ìyês¡Dμ nH˚
<Û√s¡DÏ˝À kÕ>∑T‘·THêïs¡T. Bì e\q Bs¡Èø±\+˝À ø=ìï Çã“+<äT\T m<äT s=ÿqe\dæq |ü]dæú‘·T\T
ñ‘·ŒqïeTe⁄‘êsTT. ø±ã{Ϻ ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷Hê´ìøÏ ø£\T|ü⁄eT+<äT\ø£+fÒ eTT+<äT>±, Á|ü‘ê´e÷ïj·T j·÷»e÷q´
|ü<‘∆ä T· \T @y˚T$T ñqïjÓ÷ Ä˝À∫+#·T≈£îì yê{Ïì ‘·eT |ü+≥\ ø£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+˝ÀøÏ ‘Ó#T· Ã≈£îì, Ä ô|q’
nedüs+¡ y˚Ts¡≈î£ e÷Á‘·yT˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T $ìjÓ÷>∑+ #˚|{ü qºÏ |ü⁄ &ÉT Ks¡Tà ‘·>≥Z∑ +, |üsê´es¡D nqT≈£L\‘·,
HêD´yÓTqÆ ñ‘·Œ‘·T\Ô T, n~Ûø£ ˝≤uÛ+Ñ bı+<ä{≤ìøÏ neø±XÊ\T yÓTs¡>e∑ ⁄‘êsTT.
|ü+≥\˝À s¡kÕj·THê\ <ë«sê ø£\T|ü⁄ ìyês¡D :
e] :
H˚s¡T>± $‹Ôq e] :
1. dü]jÓTÆ q |ü<Tä qT ñqï|ü&ÉT <äTøÏÿ˝À H˚sT¡ >± $‘·T≥Ô :á$<Ûëq+˝À s¬ ‘’ T· \T ‘=\ø£] esê¸\T |ü&qç yÓ+≥H˚
˝Ò<ë ø±\Te˝À ˙s¡T e∫Ãq yÓ+≥H˚ bı\+ <äTøÏÿ <äTìï $‘·ÔHê\qT H˚\˝À ‘·–q+‘· |ü<äTqT #˚] q|ü⁄&ÉT $‹Ô,
esê¸<Ûës¡+>± ˝Òø£ Äs¡T‘·&ç |ü+≥>± kÕ>∑T#˚dü÷Ô ø±\Te\ <ë«s¡ ˙s¡T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e∫Ãq nq+‘·s¡+
e÷>±DÏ e]>± kÕ>∑T#˚kÕÔs¡T. á |ü<ä∆‹˝À s¡kÕj·THê\‘√ ø£\T|ü⁄ ìs¡÷à\q eT÷&ÉT <äX¯\˝À #˚j·÷*.
432
• $‘·TÔ≥≈£î eTT+<äT : bı\+˝À ‘·T+>∑, >∑]ø£, <äs¡“¤>∑&ç¶, u§+‘· }<ä e+{Ï yÓTT+&ç C≤‹ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T
m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT, ‘=\ø£] esê¸\T |ü&ç, ø£\T|ü⁄ @|ü⁄>± ô|s¡T>∑T#·Tqï|ü&ÉT 1.0 ©. ˙{ÏøÏ 10 MT.©.
¬>’¢bò˛ùd{Ÿ 41%G 10 Á>±. j·T÷]j·÷ ˝Ò<ë nyÓ÷àìj·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ ø£*|æ, m≈£ÿ&É ø£\T|ü⁄ ñ+fÒ nø£ÿ&É |æ∫ø±]
#˚j·÷*. á eT+<äT ÁùdŒ #˚dæq 10`15 s√E\ ‘·sê«‘· bı\+ <äTìï e] $‘·TÔø√e#·TÃ.
• $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1`2 s√E\ ˝À|ü⁄ : e] $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1`2 s√E\ ˝À|ü⁄ ‘˚eT ñqï|ü&ÉT
mø£sê≈£î 1.0 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30%(kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY) ˝Ò<ë 400 $T.©. Áô|{Ï˝≤ø√¢sY 50%(Ø|òæ{Ÿ,
mπsCŸ) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ ÁùdŒ #˚j·÷*.
• $‹Ôq 15`20 s√E\ eT<Ûä´ : @ ø±s¡D+ #˚‘·HÓ’q $‹Ôq yÓ+≥H˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T ÁùdŒ #˚j·Tø£ b˛‘˚
bı\+˝À }<ä e+{Ï >∑&ç¶ C≤‹ yÓTTø£ÿ\T ñ+fÒ mø£sê≈£î 400 $T.©. ôd’Vü‰˝ÀbòÕ|t ãT´f…Æ˝Ÿ 10%(øÏ¢+#·sY,
sê|tn|t) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ ÁùdŒ #˚j·÷*. >∑&ç¶ C≤‹ eT]j·TT yÓ&É ˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ñ+fÒ mø£sê≈£î
100 $T.©. _dt ô|’]u≤ø˘ k˛&çj·T+ 10% (Hê$T˙ >√˝Ÿ¶, ‘ês¡ø˘) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 15`25
s√E\ eT<Ûä´ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
• $‹Ôq HÓ\ s√E\ ‘·sê«‘· : bı\+˝À yÓ&˝É ≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ñ<Ûèä ‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT mø£sê≈£î 400
Á>±. 2, 4`&ç k˛&çj·T+ kÕ\Tº 80%(ô|òsêïø√‡Hé, Á^H√ø˘‡Hé, ø°¢Hé 80, kÕ*ø˘‡) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ ÁùdŒ
#˚j·÷*.á eT+<äT ÁùdŒ #˚dæq|ü&ÉT ô|’s¡T ø=+#Ó+ mÁs¡ã&ÉTqT. ø£qTø£ ô|’ bÕ≥T>± qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT
y˚düTø√e#·TÃqT. ˝Ò<ë mø£sê≈£î 50 Á>±.Ç<∏ëøχ dü\÷Œ´¤sêHé 15%(düHé ¬s’dt) ˝Ò<ë 8.0 Á>±. yÓT{Ÿdü\÷Œ¤´sêHé
$T<∏Ó’˝Ÿ G ø√¢]eTT´sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ 20% (Ä˝Ÿ $Tø˘‡) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ ø£\T|ü⁄ô|’ |ü&˚≥≥T¢ |æ∫ø±]
#˚j·÷*.
2. <äeTTà #˚dæq bı\+˝À H˚s¡T>± $‘·TÔø=qT≥ :
• e] $‹Ôq 3`5 s√E\ ˝À|ü⁄ : bı\+˝À ˙s¡T |ü\T#·>± ñqï|ü&ÉT mø£sê≈£î 35`50 Á>±. Äø±‡&Éj·÷]®˝Ÿ
80% ({≤|tkÕºsY) ˝Ò<ë 80 Á>±. ô|’s¡CÀdü\÷Œ¤sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ 10% (kÕ~∏) eT+<äT\˝À @<√ ˇø£ <ëìì
eTT+<äT>± ns¡©≥s¡T ˙{Ï˝À ø£\T|ü⁄ø=ì ÄÁ<ëeD≤ìï 20 øÏ˝À\ bı&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ düeT+>± #·˝≤¢*. á
eT+<äT #·*¢q 2`3 s√E\ es¡≈£î bı\+˝Àì ˙s¡T ãj·T≥≈£î b˛ì#·TÃ≥ ø±ì ˝Ò<ë ãj·T≥ ˙s¡T bı\+˝ÀøÏ
ô|≥Tº≥ ø±ì #˚j·Tsê<äT.
• e] $‹Ôq 15`20 s√E\ eT<Ûä´ : @<Ó’Hê ø±s¡D+ #˚‘· $‹Ôq yÓ+≥H˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T ÁùdŒ #˚j·Tø£b˛‘˚,
bı\+˝À }<ä yÓTT<ä\>∑T >∑&ç¶ C≤‹ yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>± ñ+fÒ mø£sê≈£î 400 $T.©. ôd’Vü‰˝ÀbòÕ|t ãT´f…Æ˝Ÿ
10% (øÏ¢+#·sY, sê|tn|t) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ ÁùdŒ #˚j·÷* ˝Ò<ë >∑ &ç¶C≤‹ eT]j·TT yÓ&É˝≤Œ≈£î yÓTTø£ÿ\T
m≈£îÿe>± ñ+fÒ mø£sê≈£î 100 $T.©. _dtô|’]u≤ø˘ k˛&çj·T+ 10% (Hê$Tì >√˝Ÿ¶, ‘ês¡ø˘, n&√sê) 200 ©.
˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 15`20 s√E\ eT<Ûä´ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
• $‹Ôq HÓ\ s√E\ ‘·s¡Tyê‘· : $‹Ôq HÓ\ s√E\ ‘·sê«‘· bı\+˝À yÓ&É˝≤Œ≈£î yÓTTø£ÿ\ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>±
ñqï|ü&ÉT mø£sê≈£î 400 Á>±. 2, 4`&ç k˛&çj·T+ kÕ\Tº 80%(ô|òsêïø√‡Hé, Á^H√ø˘‡Hé, ø°¢Hé 80, kÕ*ø˘‡)
200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ ÁùdŒ#˚j·÷*. á eT+<äT ÁùdŒ #˚dæq|ü&ÉT ô|’s¡ T ø=+#Ó+ mÁs¡ ã&ÉTqT. ø£qTø£ ô|’
bÕ≥T>± qÁ‘·»ì ms¡Te⁄qT y˚düTø√e#·TÃqT. ˝Ò<ë mø£sê≈£î 50 Á>±. Ç<∏ëøχ dü\÷Œ¤´sêHé 15% (düHé ¬s’dt)

433
bı&ç eT+<äTqT ˝Ò<ë 8.0 Á>±. yÓT{Ÿdü\÷Œ¤´sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ Gø√¢]eTT´sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ 20% (Ä˝Ÿ $Tø˘‡) 200 ©.
˙{Ï˝À ø£*|æ ø£\T|ü⁄ô|’ |ü&˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
e÷>±DÏ e] :
Hês¡TeT&ç : Hês¡TeT&ç˝À }<ä ìs¡÷à\q≈£î ˇø£ mø£s¡+ Hês¡TeT&çøÏ Áô|{Ï˝≤ø√¢sY 50% Á<ëeø£+ 400 $T.©.
(Ø|òæ{Ÿ, mπsCŸ) 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ Hês¡TeT&ç $‹Ôq 2 ˝Òø£ 3 s√E\˝À |æ∫ø±] #˚j·÷* ˝Ò<ë $‹Ôq
14`15 s√E\|ü&ÉT }<ä ìs¡÷à\q≈£î mø£s¡+ Hês¡TeT&çøÏ 400 $T.©. ôd’Vü‰˝ÀbòÕ|t ãT´f…Æ˝Ÿ 10%
(øÏ¢+#·sY, sê|tn|t) 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT. }<ä eT]j·TT yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T
Hês¡TeT&ç˝À ñqï|ü&ÉT Hês¡TeT&ç $‹Ôq 15 s√E\≈£î mø£sê≈£î 100 $T.©. _dtô|’]u≤ø˘ k˛&çj·T+ 10%
Á<ëeø£+ (Hê$Tì >√˝Ÿ¶, ‘ês¡ø˘, n&√sê) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ ÁùdŒ #˚j·÷*.
Hê{Ïq e] bı\+˝À :
• }<ä yÓTT<ä\>∑T @ø£ yê]¸ø£ >∑&ç¶C≤‹ yÓTTø£ÿ\T m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT 1.0 qT+&ç 1.5 ©. ãT´{≤ø√¢sY 50%
(e÷#Ó{Ï, Væ≤˝≤ºø√¢sY) ˝Ò<ë 400 $T.©. nì˝ÀbòÕdt 30% (nì˝À>±sY¶, ns√õHé) ˝Ò<ë 400 $T.©.
Áô|{Ï˝≤ø√¢sY 50% (Ø|òæ{Ÿ, mπsCŸ) ˝À @<√ ˇø£<ëìì mø£sê≈£î 20 øÏ˝À\ bı&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ, Hê{Ïq 3
qT+&ç 5 s√E\˝À |ü\T#·>± ˙s¡T ñqï|ü&ÉT #·˝≤¢*.
• >∑&ç¶, ‘·T+>∑, yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ñqï|ü&ÉT mø£sê≈£î 4.0 øÏ˝À\T ãT´{≤ø√¢sY 5% >∑T[ø£\T
eT]j·TT 4.0 øÏ˝À\T 2,4`&ç. Ç<∏Ó’˝Ÿ mdüºsY 4% ˝Ò<ë 4.0 øÏ˝À\T u… Hé dü\TŒ¤´sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ
(0.6%)GÁô|{Ï˝≤ø√¢sY(6.0%) (˝À+&Üø˘‡ |üesY) >∑T[ø£\T 20 øÏ˝À\ bı&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ, Hê{Ïq 3 qT+&ç
5 s√E\˝À bı\+˝À ˙s¡T |ü\T#·>± ñqï|ü&ÉT düe÷q+>± yÓ<»ä ˝≤¢* ˝Ò<ë mø£sê≈£î 50 Á>±. Äø±‡&Éj÷· ]®˝Ÿ
80% ({≤|tkÕºs)Y ˝Ò<ë 80 Á>±. ô|s’ C¡ Àdü\TŒ¤´sêHé Ç<∏˝’Ó Ÿ 10% (kÕ~∏)Û \˝À @<√ ˇø£<ëìì eTT+<äT>± 500
$T.©. ˙{Ï˝À ø£*|æ, Ä Á<ëeD≤ìï 20 øÏ˝À\ bı&ç ÇdüTø£˝À ø£*|æ Hê{Ïq 3 qT+&ç 5 s√E\˝À bı\+˝À
˙s¡T |ü\T#·>± ñqï|ü&ÉT #·˝≤¢*.
• Hê{Ïq 15`25 s√E\ düeTj·T+˝À >∑&ç¶ eT]j·TT yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T ñ+fÒ mø£sê≈£î 100 $T.©.
_dtô|’]u≤ø˘ k˛&çj·T+ 10% (Hê$Tì >√˝Ÿ¶, ‘ês¡ø˘, n&√sê) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ bı\+˝À ˙s¡T rdæ
|æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
• Hê{Ïq 25`30 s√E\|ü&ÉT bı\+˝À yÓ&É˝≤Œ{Ï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ñ<Ûä è‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT mø£sê≈£î
400 Á>±. 2,4`&ç k˛&çj·T+ kÕ\Tº 80% (ô|òsêïø√‡Hé, Á^H√ø˘‡Hé, ø°¢ Hé 80, kÕ*ø˘‡) ˝Ò<ë 400 $T.©.
2,4`&ç myÓTÆHé kÕ˝Ÿº 58% Á<ëeø£+ (M&ée÷sY dü÷|üsY, M&ÜsY 58) ˝Ò<ë 50 Á>±. Ç<∏ëøχdü\÷Œ¤sêHé 15%
(düHé¬s’dt) ˝Ò<ë 8.0 Á>±. yÓT{Ÿdü\÷Œ¤´sêHé $T<∏Ó’˝ŸG ø√¢]eTT´sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ 20% (Ä˝Ÿ$Tø˘‡) 200 ©. ˙{Ï˝À
ø£*|æ ø£\T|ü⁄ô|’ |ü&˚≥≥T¢ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
yÓTTø£ÿC§qï :
$‹Ôq yÓ+≥H˚ : mø£sê≈£î 0.8`1.0 øÏ. nÁ{≤õHé 50% (nÁ≥{≤|t, k˛˝≤s√, $T˝ŸõHé, dü÷s¡´) ˝Ò<ë 1.0
qT+&ç 1.25 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% (kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY) ˝Ò<ë 200 $T.©. Äø°‡bò˛¢s√ô|òHé 23.5% (>√˝Ÿ,
Äøχ>√˝Ÿ¶) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 24 qT+&ç 48 >∑+≥\ ˝À|ü⁄ H˚\ô|’ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
434
$‹Ôq 20`25 s√E\≈£î : yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ìyês¡D≈£î mø£sê≈£î 400 Á>±. 2,4`&ç k˛&çj·T+ kÕ\Tº
80%(ô|òsêïø√‡Hé, Á^H√ø˘‡Hé, ø°¢Hé 80, kÕ*ø˘‡), yÓ&É˝≤Œ≈£î eT]j·TT >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D≈£î mø£sêìøÏ
30 $T.©. {ÀÁb˛$TCÀHé 33.6% ( {Ï+»sY) ˝Ò<ë 115 $T.©. f…+uÀ Á{ÏjÓ÷Hé 34.4% (˝≤&çdt) 200 ©.
˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. ‘·T+>∑ C≤‹ >∑&ç¶ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT mø£sêìøÏ 36 Á>±. Vü‰˝À dü˝Ÿ|òü⁄´sêHé
$T<∏Ó’˝Ÿ 75% &ÉãT¢´.õ. (ôd+ÁbÕ) qT 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
yÓTTø£ÿC§qï˝À Ä|üsê\T/ q÷HÓ –+»\T n+‘·s¡ |ü+≥>± y˚dqæ |ü⁄&ÉT : mø£sê≈£î 1.0`1.25 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé
30% (kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 24 qT+&ç 48 >∑+≥\ ˝À|ü⁄ |æ∫ø±] #˚düTø√yê*.
e÷>±DÏ e]˝À <äTqï≈£î+&Ü $‹Ôq yÓTTø£ÿ C§qï : mø£sê≈£î 1.0 øÏ. nÁ{≤õHé 50% (nÁ{≤{≤|t, k˛˝≤s√,
$T˝ŸõHé, dü÷s¡´) G 1.0`1.25 øÏ. ¬>¢Ìbò˛ôd{Ÿ 71% (m¬ø‡˝Ÿ MTsê) ˝Ò<ë 1.0 øÏ. nÁ{≤õHé 50%
(nÁ{≤{≤|t, k˛˝≤s√, $T˝ŸõHé, dü÷s¡´) G 1.0 ©. bÕsêø±«{Ÿ 24% (Á>±e÷ø√‡Hé) $‹Ôq 24`48 >∑+≥\
˝À|ü⁄ 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*. $‹Ôq 20`25 s√E\≈£î yÓT≥º yÓTTø£ÿC§qï˝À ‘Ó*j·T#˚dæq
$<Ûä+>±H˚ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D #˚j·÷*.
C§qï : mø£sê≈£î 600`800 Á>±. nÁ{≤õHé 50% (nÁ{≤{≤|t, k˛˝≤s√, $T˝ŸõHé, dü÷s¡´) 200 ©. ˙{Ï˝À
ø£*|æ $‹Ôq 24`48 >∑+≥\ ˝À|ü⁄ |æ∫ø±] #˚j·÷*. Hê{Ïq 25`30 s√E\ eT<Ûä´ yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄
ñqï≥¢sTT‘˚ mø£sê≈£î 400 Á>±. 2,4`&ç k˛&çj·T+ kÕ\Tº 80% (ô|òsêïø√‡Hé, Á^H√ø˘‡Hé, ø°¢Hé 80, kÕ*ø˘‡)
200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
sê– : $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë Hês¡T Hê≥{≤ìøÏ eTT+<äT mø£sê≈£î 1.0 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% (kÕº+|t,
ô|+&çkÕºsY) ˝Ò<ë u…q‡\÷Œ¤´sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ G Á|æf…˝≤ø√¢sY (˝§+&Üø£ ‡ |üesY) qT mø£sêìøÏ 0.8 øÏ.Á>±. 200 ©.
˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j÷· *. Hê{Ïq 20`25 s√E\|ü&ÉT yÓ&˝É ≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ìs¡÷à\q≈£î mø£sê≈£î
400 Á>±. 2, 4`&ç. k˛&çj·T+ kÕ\Tº 80% (ô|òsêïø√‡Hé, Á^H√ø˘‡Hé, ø°¢Hé 80, kÕ*ø˘‡) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ
|æ∫ø±] #˚j·÷*.
dü»® : mø£sêìøÏ 400`600 Á>±.nÁ{≤õHé 50% (nÁ{≤{≤|t, k˛˝≤s√, $T˝ŸõHé, dü÷s¡´) 200 ©. ˙{Ï˝À
ø£*|æ $‹Ôq 24`48 >∑+≥\˝À|ü⁄ |æ∫ø±] #˚j·÷*. Hê{Ïq 20`25 s√E\ eT<Ûä´ yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄
düeTdü´ ñqï|ü⁄&ÉT mø£sê≈£î 400 Á>±. 2,4`&ç k˛&çj·T+ kÕ\Tº 80%(ô|òsêïø√‡Hé, Á^H√ø˘‡Hé, ø°¢Hé 80,
kÕ*ø˘‡) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. yÓ&É˝≤Œ≈£î eT]j·TT >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ ñqï|ü⁄&ÉT 6.0 Á>±.
yÓT{Ÿdü\÷Œ¤´sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ G ø√¢]eT÷´sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ 20% (Ä˝Ÿ$Tø˘‡) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
ø=Ás¡ : mø£sêìøÏ 500 Á>±. nÁ{≤õHé 50% (nÁ{≤{≤|t, k˛˝≤s√, $T˝ŸõHé, dü÷s¡´) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ
$‹Ôq 48 >∑+≥\˝À|ü⁄ |æ∫ø±] #˚j·÷*. $‹Ôq 20`25 s√E\≈£î yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ e÷Á‘·y˚T ñqï|ü⁄&ÉT
mø£sêìøÏ 400 Á>±. 2, 4`&ç k˛&çj·T+ kÕ\Tº 80% (ô|òsêïø√‡Hé, Á^H√ø√‡Hé, ø°¢Hé 80, kÕ*ø˘‡) 200 ©.
˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. yÓ&É˝≤Œ≈£î eT]j·TT >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ düeTdü´>± ñqï|ü⁄&ÉT mø£sêìøÏ 6.0 Á>±.
yÓT{Ÿdü\÷Œ¤´sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ G ø√¢]eT÷´sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ 20% (Ä˝Ÿ$Tø˘‡) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
Á|ü‹Ô : • $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1`2 s√E\˝À mø£sê≈£î 400 $T.©. yÓT{˝≤ø√¢sY 50% ˝Ò<ë 1.0`1.3 ©.
ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% (kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY) ˝Ò<ë 1.5`2.0 ©. n˝≤ø√¢sY 50% (˝≤k˛, n˝≤{≤|t) 200
©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
435
• KØ|òt˝À esê¸\T m≈£îÿe>± ñ+&ç n+‘·s¡ø£èwæ ≈£î<äs¡q|ü⁄&ÉT mø£sê≈£î 250 $T.©. ô|’]<∏äjÓ÷u≤ø˘ k˛&çj·T+
10% (Væ≤{ŸM&é, B∏yéT) eT]j·TT 400 $T.©. øÏ«»˝ÀbòÕ|t`|æ`Ç<∏Ó’˝Ÿ 5% (≥sêZ dü÷|üsY) 200 ©. ˙{Ï˝À
ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚j·÷*.
#Ói≈£î :
#Ói≈£î eTT#ÓÃ\T Hê{Ïq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 3e s√Eq nÁ≥õHé 50% bı&ç eT+<äTqT mø£sêìøÏ
2.0 øÏ˝À\T ˝Ò<ë yÓTÁ{ÏãTõHé 600 Á>±. 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ bı\eT+‘ê |æ∫ø±Ø #˚dæ ˇø£ HÓ\ es¡≈î£
ø£\T|ü⁄ ìyê]+#·Tø√e#·TÃ. ‘√≥ Hê{Ïq HÓ\ ‘·sT¡ yê‘· 20, 25 s√E\ e´e~Û˝À nedüsêìïã{Ϻ 2, 3 kÕs¡T¢
>=Ás¡T‘√ ˝Ò<ë <ä+‹‘√ n+‘·sø¡ è£ wæ #˚j÷· * ˝Ò<ë ≈£L©\‘√ ø£\T|ü⁄ rsTT+#ê*. yÓ&˝É ≤Œ{Ï ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\T
m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT mø£sê≈£î 2,4`&ç k˛&çjT· + kÕ˝Ÿº 0.8 øÏ˝À\T eT]j·TT ˇø£ ©≥s¡T Á>±yÓ÷ø√‡Hé 200 ©.
˙{Ï˝À ø£*|æ es¡Tdü\ eT<Û´ä ô|s’ T¡ ô|’ |ü&≈É î£ +&Ü Hê{Ïq 20, 60 s√E\|ü&ÉT |æ∫ø±Ø #˚j÷· *. á $TÁX¯eT+
ÁùdŒ #˚dTü qÔ ï|ü&ÉT eT+<äT ô|s’ T¡ ô|’ |ü&‘ç ˚ |ü+≥≈£î qwü+º »s¡T>∑T‘·T+~. n<˚ $<Û+ä >± eTT#Óà Hê{Ïq 20e
s√Eq, 90e s√Eq yÓTÁ{ÏãTõHé 400Á>± G 2,4`&ç k˛&çjT· + kÕ˝Ÿº 800 Á>±. mø£sêìøÏ 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À
ø£*|æ |æ∫ø±Ø #˚jT· ≥+ e\q ø£\T|ü⁄qT düeTs¡e∆ +‘·+>± ìyê]+#·e#·TÃ. r>∑ C≤‹ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ ìyês¡D≈£î
ãTT‘·T|üeHê\ ‘·sT¡ yê‘· mø£sêìøÏ 1.0 ©. bÕsêø±«{Ÿ G 1.0 øÏ˝À 2,4 k˛&çjT· + ø£*|æ ˝Ò<ë eTT#Óà Hê{Ïq
75 s√E\≈£î Ä˝Ÿ $Tø˘‡ ø£\T|ü⁄ eT+<äTqT mø£sêìøÏ 8 Á>±. #=|üq 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ #êfi¯˝¢ À yÓTTø£ÿ\
Á|üøÿ£ q |æ∫ø±] #˚j÷· *.
n|üsê\T :
ø£+~ : $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1`2 s√E\˝À mø£sê≈£î 1.0`1.3 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% (kÕº+|t, ô|+&çkÕºs)Y
200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. $‹Ôq 30 qT+&ç 60 s√E\ eT<Ûä´ >∑T+≥ø£‘√ >±ì, >=Ás¡T‘√ >±ì
n+‘·s¡ø£èwæ #˚j·÷* ˝Ò<ë mø£sê≈£î 250 $T.©. ÇeTõ‘ê|æsY 10%(|üs¡wüO´{Ÿ, \>±yéT) 200 ©. ˙{Ï˝À
ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
yÓT≥º $TqTeTT eT]j·TT ô|düs¡ : $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1`2 s√E\˝À mø£sê≈£î 1.0`1.3 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé
30%(kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*. >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ ìs¡÷à\q≈£î mø£sê≈£î
250 $T.©. ô|òHêø±‡ÁbÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 9% ($|t dü÷|üsY) ˝Ò<ë ÁbıbÕøÏ«C≤bòÕ|t 10% (kıôd’{Ï, mõ˝Ÿ) 250
$T.©. ˝Ò<ë 400 $T.©. ¬ø’«»˝≤bòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 5% (≥sêZ dü÷|üsY) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 15`20
s√E\|ü&ÉT |æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT. bı\+˝À >∑&ç¶C≤‹ eT]j·TT yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ ñqï|ü⁄&ÉT mø£sê≈£î 200
$T.©. ÇeTõ‘ê|æsY 10% (|üs¡wüO´{Ÿ, \>±yéT) $‹Ôq 15`20 s√E\˝À|ü⁄ 200 ©. ˙{Ï˝À |æ∫ø±]
#˚j·÷*. á eT+<äT ÅùdŒ #˚dæq|ü⁄&ÉT $TqTeTT ô|s¡T>∑T<ä\ ˇø£ yês¡+ Ä–q|üŒ{ÏøÏ ‘·s¡Tyê‘· e÷eT÷\T dæú‹øÏ
e#·TÃqT. ô|s’ T¡ 25 qT+&ç 30 s√E\|ü&ÉT mø£sê≈£î 300 $T.©. k˛&çjT· + kÕ˝Ÿº Ä|òt ndæb˛ò s¢ √ô|Hò é 16.5%
G ø√¢&çHêbÕ|t Ábı|ü]®˝Ÿ 8% (◊]dt, |üfÒ\) ˝Ò<ë 400 $T.©. bò˛$TkÕô|òHé 11.1% G |ü⁄¢yêJbòÕ|t ãT´f…Æ˝Ÿ
11.1% (|üP´d”ô|ò¢ø˘‡) ˝Ò<ë 800 $T.©. Ábı|üøÏ«»bòÕ|t 2.5% G Çe÷õ‘ê|æsY 3.75% (ôwø£&é) qT
200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Te#·TÃ.

436
e÷>±DÏ $TqTeTT eT]j·TT ô|düs¡ :
• e] |üq\T rdæq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë eTs¡Tdü{Ï s√E, mø£sê≈£î 1.5`2.0 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30%(kÕº+|t,
ô|+&çkÕºsY) 20 øÏ. ÇdüTø£˝À ø£*|æ kÕj·T+Á‘·+y˚fi¯ bı\+˝À düe÷q+>± #·˝≤¢*. #·*¢q yÓ+≥H˚ mø£sê≈£î
200 ©. ˙s¡T |æ∫ø±] #˚ùdÔ ô|’s¡T≈£î qwüº+ ˝Ò≈£î+&Ü ø£\T|ü⁄ ìyê]+|üã&ÉT‘·T+~. á |ü<ä∆‹ e\¢ e÷>±DÏ
n|üsê\˝À e#·Tà ã+>±s¡T r>∑ ≈£L&Ü ø=+‘·es¡≈£î ìyê]+|üã&ÉT‘·T+~.
• e÷>±DÏ $TqTeTT˝À >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ ìs¡÷à\q≈£î mø£sê≈£î 250 $T.©.ô|òHêø±‡ÁbÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 9% ($|t
dü÷|üsY) ˝Ò<ë 400 $T.©. ¬ø’«»˝≤bòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 5% (≥sêZ dü÷|üsY) ˝Ò<ë 250 $T.©. ÁbıbÕøÏ«C≤bòÕ|t
10% (mõ˝Ÿ) qT 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 15`20 s√E\|ü&ÉT |æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT.
• bı\+˝À >∑&C¶ç ≤‹ eT]j·TT yÓ&˝É ≤Œ≈£î yÓTTø£ÿ\Tqï|ü⁄&ÉT mø£sê≈£î 200 $T.©.ÇeTõ‘ê|æsY 10% (|üsw¡ Oü ´{Ÿ,
\>±yéT) $‹Ôq 15`20 s√E\˝À|ü⁄ 200 ©. ˙{Ï˝À |æ∫ø±] #˚j·÷*. Bì e\¢ ã+>±s¡T r>∑ ≈£L&Ü
ø=+‘·es¡≈î£ ìyê]+|üã&ÉT‘·T+~. á eT+<äT ÅùdŒ #˚dqæ |ü⁄&ÉT $TqTeTT ô|s¡T>∑T<ä\ ˇø£ yês¡+ Ä–q|üŒ{ÏøÏ
‘·s¡Tyê‘· e÷eT÷\T dæú‹øÏ e#·TÃqT ˝Ò<ë mdæ|òüP¢s√ô|òHé 16.5% G ø±¢&çHêbòÕ|t 8% (◊]dt, |üfÒ˝≤)
mø£sêìøÏ 400 $T.©. ˝Ò<ë |òü⁄¢yêõbòÕ|t`|æ`ãT´f…Æ˝Ÿ 13.4% G bò˛yÓTkÕô|òHé 11.1% (|òüP´dæô|ò¢ø˘‡)
mø£sêìøÏ 400 $T.©. |æ∫ø±] #˚j·÷*.
• ô|’s¡T HÓ\ s√E\ ‘·sê«‘· ã+>±s¡T r>∑ m≈£îÿe>± ñqï #√≥ bÕsêø±«{Ÿ 24% (Á>±e÷ø√‡Hé) 1.0 ©.
˙{ÏøÏ 5.0 $T.©. |æ∫ø±] #˚ùdÔ ô|’s¡T‘√ bÕ≥T ã+>±s¡T r>∑ ≈£L&Ü #·ìb˛‘·T+~.
n|üsê\˝À ã+>±s¡T r>∑ ìyês¡D≈£î düeTÁ>∑ #·s¡´\T :
• ‘=\ø£]˝À ô|’s¡T y˚j·Tø£ eTT+<äT bı\+˝À ñqï ø£\T|ü⁄ô|’ ã+>±s¡T r>∑ ñìøÏì >∑eTì+∫q|ü&ÉT
|üP‘·≈£î sêø£eTT+<˚ <äTqï≥+ <ë«sê ø±ì, bÕsêø±´{Ÿ/¬>¢ôd˝Ÿ e+{Ï eT+<äT\‘√ >±ì ìyê]+#ê*
• y˚dü$ ˝À‘·T <äT≈£îÿ\T #˚j·÷*.
• ‘=\ø£] n|üsê\ô|’ ã+>±s¡T r¬>qT >∑eTì+∫q|ü⁄&ÉT M˝…q’ +‘· es¡≈î£ Ä ô|s’ T¡ qT |ü∫Ãs=≥º>± ø£*j·T<äTHêï*.
• ã+>±s¡T r>∑ Ä•+#·T neø±X¯eTTqï bı˝≤˝À¢, n|üsê\ ô|’s¡T y˚dæq yÓ+≥H˚ ô|+&ç$T<Ûë*Hé 30%
(kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY) mø£sê≈£î 1.0 ©. qT 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*
• e÷>±DÏ n|üsê\˝À 20 s√E\ <äX˝¯ ÀH˚ Ç$Tõ‘ê|æsY 10% mø£sê≈£î 200 $T.©. |æ∫ø±] #˚j÷· *. á
<äX¯˝ÀH˚ ã+>±s¡T r¬> $TqTeTT ô|’s¡Tô|’ dæ∆s¡|ü&ÉT‘·÷ ñ+≥T+~ ø£qTø£, ìyês¡D ‘˚*ø£.
• bı\+ >∑≥¢ô|’ ñqï Ç‘·s¡ ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ MT<ä eè~∆ #Ó+<˚ ã+>±s¡T r¬>qT ≈£L&Ü $‘·Ôq+ @s¡Œ&Éø£eTT+<˚
HêX¯q+ #˚j÷· *.
• á #·s¡´\T #˚|ü≥º˝Òq|ü&ÉT ø=ìï dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚j·÷*. ã+>±s¡T r>∑ Ä•+#·ì
yÓTTø£ÿC§qï, C§qï, dü»® e+{Ï |ü+≥\qT kÕ>∑T #˚j·÷*.
X¯q>∑ : mø£sê≈£î 1.0`1.25 ©.ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% (kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY) ˝Ò<ë 1.0 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé
30% G Çe÷õ‘Y|æsY 2% (y˚˝ÀsY 32) $‹Ôq 24`48 >∑+≥\ ˝À|ü⁄ |æ∫ø±] #˚j·÷*. $‹Ôq 25`30
s√E\≈£î >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ ìs¡÷à\q≈£î mø£sêìøÏ 400 $T.©. øÏ«»˝≤bòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 5%(≥sêZdü÷|üsY) ˝Ò<ë

437
250 $T.©. ô|òHêø±‡bòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 9% Á<ëeø£+ ($|t dü÷|üsY) ˝Ò<ë 250 $T.©. ÁbıbÕøÏ«C≤bòÕ|t 10%
(mõ˝Ÿ, kıôd’{°) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
q÷HÓ–+»\T
y˚s¡TX¯q>∑ :
• $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1`2 s√E\˝À mø£sê≈£î 1.0 qT+&ç 1.6 ©.ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% (kÕº+|t,
ô|+&çkÕºsY) ˝Ò<ë 1.0`1.25 ©. n˝≤ø√¢sY 50% (˝≤k˛, n˝≤{≤|t) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±]
#˚j·÷*. >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ ìs¡÷à\q≈£î mø£sê≈£î 250 $T.©. ô|òHêø±‡ÁbÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 9% ($|t dü÷|üsY) ˝Ò<ë
ÁbıbÕøÏ«C≤bòÕ|t 10% (kıôd’{Ï, mõ˝Ÿ) 250 $T.©. ˝Ò<ë 400 $T.©. ¬ø’«»˝≤bòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 5% (≥sêZ
dü÷|üsY) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ $‹Ôq 15`20 s√E\|ü&ÉT |æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT. bı\+˝À >∑&ç¶C≤‹
eT]j·TT yÓ&É˝≤Œ≈£î ø£\T|ü⁄ ñqï|ü⁄&ÉT mø£sê≈£î 250 $T.©. ÇeTõ‘ê|æsY 10% (|üs¡wüO´{Ÿ, \>±yéT) $‹Ôq
15`20 s√E\˝À|ü⁄ 200 ©. ˙{Ï˝À |æ∫ø±] #˚j·÷*.
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, ÄeTT<ä+ : $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1,2 s√E\˝À mø£sê≈£î 1.0 qT+&ç 1.25 ©.ô|+&ç$T<∏ë*Hé
30% (kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY) ˝Ò<ë n˝≤ø√¢sY 50%(˝≤k˛, n˝≤{≤|t ) |æ∫ø±] #˚j·÷*. $‹Ôq 25`30
s√E\≈£î >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ ìs¡÷à\q≈£î mø£sê≈£î 400 $T.©. øÏ«»˝≤bòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 5% (≥sêZdü÷|üsY) ˝Ò<ë
250 $T.©. ô|òHêø±‡bòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 9% Á<ëeø£+ ($|t dü÷|üsY) ˝Ò<ë 250 $T.©. ÁbıbÕøÏ«C≤bòÕ|t 10%
(mõ˝Ÿ, kıôd’{°) 200 ©. ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
qTe⁄«\T : $‹Ôq yÓ+≥H˚ ˝Ò<ë 1,2 s√E\˝À mø£sê≈£î 1.0 ©. ô|+&ç$T<∏ë*Hé 30% (kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY)
|æ∫ø±] #˚j·÷*. $‹Ôq 20`25 s√E\≈£î >∑&ç¶C≤‹ ø£\T|ü⁄ ìs¡÷à\q≈£î mø£sêìøÏ 400 $T.©. øÏ«»˝≤bòÕ|t
Ç<∏Ó’˝Ÿ 5%(≥sêZdü÷|üsY) ˝Ò<ë 250 $T.©. ô|òHêø±‡bòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ 9% Á<ëeø£+ ($|t dü÷|üsY) ˝Ò<ë
250 $T.©. ÁbıbÕøÏ«C≤bòÕ|t 10% Á<ëeø£+ (mõ˝Ÿ, kıôd’{°) 200 ©≥s¡¢ ˙{Ï˝À ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·÷*.
‘·T+>∑, >∑]ø£ e+{Ï yÓTT+&çC≤‹ ø£\T|ü⁄ ìyês¡D : uÛÑ÷$Tì <äTqïø£ eTT+<äT>±ì ˝Ò<ë yÓTT<ä{Ï |ü+≥ ‘·sê«‘·
¬s+&Ée |ü+≥ y˚j·Tø£ eTT+<äT #˚|ü≥ºe\dæq |ü<ä∆‹: ‘·T+>∑ eT]j·TT Ç‘·s¡ ø£\T|ü⁄qT 15`20 s√E\ es¡≈£î
ô|s¡>∑˙j·÷*.nedüs¡yÓTÆ‘˚ ˙{Ïì ô|{Ϻ ‘·«s¡>± ô|]π>≥≥T¢ #˚j·÷*. ø£\T|ü⁄ 15 s√E\T ô|]–q düeTj·T+˝À
>¬ bÌ¢ ˛ò ùd{Ÿ 41% mø£sê≈£î 2.0 ©. nq>± ©≥s¡T ˙{ÏøÏ 10 $T.© eT]j·TT 10 Á>±. j·T÷]j·÷ #=|üq ø£*|æ
ø£\T|ü⁄ u≤>± ‘·&#ç ≥˚ ≥T¢ |æ∫ø±] #˚j÷· *.10`15 s√E\T Ä–, ø£\T|ü⁄ u≤>± m+&çb˛sTTq ‘·sê«‘· <äTìïq#√
yÓTT+&ç C≤‹ ø£\T|ü⁄qT ø=+‘· es¡≈£î ìyê]+#·e#·TÃqT. á $<Ûä+>± 2`3 kÕs¡T¢ #˚dæq, ‘·T+>∑ yÓTT<ä\>∑T
yÓTT+&ç ø£\T|ü⁄ ‘·>∑TZeTTK+ |ü&ÉT‘·T+~.
ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T $ìjÓ÷>∑+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T
* dæbÕò s¡dTü #˚jT· ì, |üP]Ô $esê\T ‘Ó*j·Tì ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T yê&Ésê<äT.
* dæbÕò s¡dTü #˚dqæ eT+<äTqT dæbÕò s¡dTü #˚dqæ ô|s’ T¡ ≈£î e÷Á‘·yT˚ yê&Ü*.
* dæbÕò s¡dTü #˚dqæ yÓ÷‘ê<äT, dæbÕò s¡dTü #˚dqæ |ü<‹›ä ˝ÀH˚ yê&Ü*.
* ø£\T|ü⁄ eT+<äT\ neX‚cÕ\ e\q ‘·sT¡ yê‘· y˚ùdô|s’ T¡ MT<ä <äTÁwüŒuÛ≤e+ ñ+≥T+<√ ˝Ò<√ ‘Ó\TdüT≈£îì
yê&Ü*.
* dæbÕò s¡dTü #˚dqæ ø£\T|ü⁄ eT+<äT yÓ÷‘ê<äTqT ‘˚*ø£bÕ{Ï H˚\\˝À ‘·≈î£ ÿe yÓ÷‘ê<äT˝ÀqT, ùd+Á~j·T |ü<ës¡+∆
m≈£îÿe ñ+&˚ q\¢ H˚\\˝À m≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝ÀqT, mÁs¡H\˚ ˝À eT<Û´ä düÔ yÓ÷‘ê<äT˝Àq÷ yê&Ü*.
438
* $TÁX¯eT |ü+≥\T kÕ>∑T#˚ùd≥|ü&ÉT, kÕ>∑T˝À ñqï |ü+≥\T nìï+{ÏøÏ düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T
e÷Á‘·yT˚ yê&Ü*.
* ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T yê&˚+<äT≈£î Á|ü‘´˚ ø£+>± ˇø£ ÁùdŒj·TsY ñ+#·Tø√e≥+ eT+∫~.
* ÁùdŒ #˚ùd+<äT≈£î X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ eT+∫ ˙s¡T yê&Ü*. ñ|ü˙s¡T, eTT]øÏ˙s¡T yê&Ésê<äT.
* ÁùdŒ #˚ùd e´øÏÔ #˚‘T· \≈£î, ø£fifl¯ ≈£î, Ç‘·s¡ X¯Øs¡ uÛ≤>±\≈£î ‘·–q s¡øDå£ ‘√ e÷Á‘·yT˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äT |æ∫ø±]
#˚j÷· *.
* ø£\T|ü⁄eT+<äT\T ÁùdŒ≈£î ô|s’ T¡ <äXq¯ T ã{Ϻ mø£sê≈£î 200`250 ©≥s¡T¢ ˙{Ïì yê&Ü*.
* kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· es¡≈î£ ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T #˚‹ |ü+|ü⁄‘√ yê&Ü*.
* ÁùdŒ #˚ùd düeTj·T+˝À ø£\T|ü⁄ eT+<äT |ü&qç #√≥ eTs¡\ |ü&≈É î£ +&É ÁùdŒ #˚j Ó ÷· *.
* ì]úwyºü TÓ qÆ dü÷#·q\T ˝Ò≈î£ +&Ü ø£\T|ü⁄ eT+<äT\qT |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T, ‘Ó>T∑ fi¯ófl eT+<äT\‘√ ˝Ò<ë Ç‘·s¡
ø£\T|ü⁄ eT+<äT\‘√ ø£*|æ yê&Ésê<äT.
* ø±\ |ü]$T‹ <ë{Ïq eT+<äT\T yê&Ésê<äT.
* m+&É m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&ÉT, >±* m≈£îÿe>± ñqï|ü⁄&ÉT (>∑+≥≈£î 10 øÏ.MT) ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T ÁùdŒ #˚jT· sê<äT.
* ø£\T|ü⁄ eT+<äT ÁùdŒ #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· 6`8 >∑+≥\˝À|ü⁄ es¡¸+ ≈£î]dæq ø£\T|ü⁄ eT+<äT Á|üu≤Û e+ ‘·>eZ∑ #·TÃ.
* ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\ e˝Ò $wü|üP]‘ê\T. |æ\¢\≈£î, ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\≈£î <ä÷s¡+>±
ñ+#ê*.
* ÄVü‰s¡ |ü+≥\˝À, |üXó¯ e⁄\ y˚T‘·≈î£ yê&˚ ô|s’ ˝¢¡ À ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T yê&çq|ü⁄&ÉT dü÷∫+∫q ø±\|ü]$T‹
‘·sT¡ yê‘· e÷Á‘·yT˚ ô|s’ T¡ ¢ ø√j·÷*.
* kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· es¡≈î£ j·÷+Á‹ø£ |ü<‘∆ä T· \T, ùd<ä´ |ü<‘∆ä T· \T bÕ{Ïd÷ü Ô |ü]$T‘·+>±H˚ ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T yê&ÉT‘·÷
düeTÁ>∑ ≈£\T|ü⁄ j·÷»e÷q´+ bÕ{Ï+#ê*.
* bòÕ{¢ Ÿ bÕHé ˝Òø£ |ò&¢ü é C…{Ÿ Hêõ˝Ÿ ñ|üj÷Ó –+∫ ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T |æ∫ø±] #Ój÷· ´*.
Á|üdüTÔ‘·+ eTq sêh+˝À e÷¬sÿ{Ÿ˝À n+<äTu≤≥T˝À ñqï ø£\T|ü⁄ eT+<äT\ $esê\T
Áø£.dü+. kÕ+πø‹ø£ HêeTeTT yê´bÕs¡ HêeTeTT (\T) eT÷\|ü<ës¡ú+ %
1 2,4`&ç k˛&çj·T+ kÕ\Tº ô|sêïø√‡Hé, Á^H√¬ø‡Hé, ø°¢Hé80, kÕ*ø˘‡, 2, 4`&ç 80% ˙{Ï˝À
2 2, 4`&ç nyÓTÆHé kÕ\Tº M&ée÷sY dü÷|üsY, M&ÜsY 58% Á<ëeø£+
3 nÁ{≤õHé nÁ{≤{≤|t, kı˝≤s√, dü÷s¡´, $T*õHé, 50% ˙{Ï˝À ø£]π> bı&ç
<ÛäqTõHé, Áø√õHé Åôdºø˘
4 nì˝ÀbòÕdt nì˝À>±sY¶, ms√õHé, nì˝Ÿ~ÛHé, nì˝ÀkÕºsY, M&√ì˝Ÿ 30% Á<ëeø£+
5 ãT´{≤ø√¢sY e÷´∫{Ÿ, {°&é, Á{≤|t, $T˝Ÿø√¢sY, <ÛäqTø√¢sY, u…˝Ÿø√¢s Y, 50% Á<ëeø£+
nqTø√¢sY 5% >∑T[ø£\T
6 ãT´{≤ø√¢sY G2, 4`&ç nqTø√¢sYG2, 4`&ç 5% G 4% >∑T[ø£\T
7 2, 4`&ç Ç<∏Ó’˝Ÿ mdüºsY Hêø˘M&é, 2,4`&ç >∑T[ø£\T 4% >∑T[ø£\T
8 n˝≤ø√¢sY ˝≤k˛, n˝≤{≤|t 50% bı&ç

439
9 ô|+&ç$T<∏ë*Hé kÕº+|t, ô|+&çkÕºsY, >∑<ÛäsY, <äqT{≤|t, ô|+&É$T˝Ÿ,|üì&Ü 30% Á<ëeø£+
10 ôd’Vü‰˝À bÕ|tãT´f…Æ˝Ÿ øÏ¢+#·sY, sê|tn|t, &Óì{Ï˝Ÿ 10% Á<ëeø£+
11 ô|òHêø±‡ÁbÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ $|t dü÷|üsY, eP´e÷dü÷|üsY, ô|Hêø±‡dæ˝Ÿ 9% Á<ëeø£+
12 ô|òHêø±‡ÁbÕ|t Ç<∏Ó’˝ŸGùd|òüqsY ¬s’dtkÕºsYº 6.3 % Á<ëeø£+
13 øÏ«»˝≤bòÕ|t Ç<∏Ó’˝Ÿ ≥sêZd÷ü |üsY 5% Á<ëeø£+
14 ÇeTõ‘ê|æsY |üs¡wüO´{Ÿ, BHêeTCŸ, \>±yéT, M&éu≤¢ø˘ 10% Á<ëeø£+
15 Á|æ{Ï˝≤ø√¢sY mπsCŸ, ]|òæ{Ÿ, Áô|{Ï>±Hé 50% Á<ëeø£+
16 Äøχbò˛¢sY|òæHé >√˝Ÿ, Äøχ>√˝Ÿ¶, >±*>±Hé 23.5% Á<ëeø£+
17 ô|’s¡CÀdü\÷Œ¤sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ kÕ~∏ 10% ˙{Ï˝À ø£]π> bı&ç
18 Äø±‡&Éj·÷]®˝Ÿ {≤|tkÕºsY, ÄøχyÓTsTTHé 80% ˙{Ï˝À ø£]π> bı&ç
19 Äø±‡&Éj·÷]®˝Ÿ sê|tº 6% Á<ëeø£+
20 yÓTÁ{ÏãTõHé X¯+ø£sY, {≤{≤yÓTTÁ{Ï, Á{ÏãT´{Ÿ, u≤]j·TsY 70% ˙{Ï˝À ø£]π> bı&ç
21 yÓT{Ÿ dü\÷Œ¤´sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ G Ä˝Ÿ$Tø˘‡, ¬s’$Tø˘‡, Ä˝ŸÁ–|t 20% ˙{Ï˝À ø£]π> bı&ç
ø√¢]eT÷´sêHé Ç<∏Ó’˝Ÿ
22 bÕsêø±´{Ÿ Á>±yÓ÷ø√‡Hé, j·TTìø±´{Ÿ, $T˝Ÿø±´{Ÿ 24% Á<ëeø£+
23 ¬>¢Ìbò˛ùd{Ÿ (&Ó’`nyÓ÷àìj·T+ kÕ\Tº) mø˘‡˝Ÿ y˚Tsê, ¬>¢ÌbÕdt &˚ø£sY, Ä˝ŸøÏ˝Ÿ 71% ˙{Ï˝À ø£]π> bı&ç
24 ô|’]<∏äjÓ÷u≤ø˘ k˛&çj·T+ Væ≤{ŸM&é, B∏yéT, ¬s’|t 10% Á<ëeø£+
25 _dtô|’]u≤ø˘ k˛&çj·T+ Hê$Tì >√˝Ÿ¶, ‘ês¡ø˘, m&√sê 10% Á<ëeø£+
26 Á|æ{Ï˝≤ø√¢sY G ùd|òüqsY k˛ô|ò{Ÿ 50% Á<ëeø£+
27 ô|+&ç$T<∏ë*Hé dæmdt kÕº+|t mø˘‡Á{≤ 38.7% Á<ëeø£+
28 ÁbıbÕøÏ«C≤bòÕ|t mõ˝Ÿ, kıôd’{°, zô|˝Ÿ 10% Á<ëeø£+
29 k˛&çj·T+ kÕ˝Ÿº Ä|òt ndæbò˛¢s√ ◊]dt, |üfÒ\ 24.5% Á<ëeø£+
ô|òHéGø±¢&çHêbòÕ|t Ábı|ü]®˝Ÿ
30 {§ÁbÕ$TCÀHé {Ï+»sY 33.6% Á<ëeø£+
31 f…+uÀÁ{ÏjÓ÷Hé ˝≤&çdt 34.4% Á<ëeø£+
32 Á|æ{Ï˝≤ø√¢sYGu…Hédü\÷Œ¤´sêHé ˝§+&Üø˘‡ |üesY, mπsõ ÅkÕº+>¥ 6.6% >∑T[ø£\T
33 bò˛$TkÕô|òHé G |òüP¢yêJbòÕ|t |üP´dæô|ø¢ò ‡˘ 22.2% Á<ëeø£+
ãT´f…˝Æ Ÿ
34 Ábı|üøÏ«»bòÕ|t G Çe÷õ‘·|æsY ôwø£&é 6.25 Á<ëeø£+
35 Vü‰˝À dü˝Ÿ|òü⁄´sêHé $T<∏Ó’˝Ÿ ôd+ÁbÕ 75% ˙{Ï˝À ø£]π> bı&ç

eT]ìï $es¡eTT\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (nÁ>±q$T), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<∏äHê kÕúq+,
˝≤+, >∑T+≥÷s¡T ` 522 034, ôd˝Ÿ : 80084 04875
440
|ü{Ϻø£ 1 : ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£, •©+Á<äHêX¯ø£ eT+<äT\T eT]j·TT Je ìj·T+Á‘·D ø±s¡ø±\ ø£\sTTø£ $esê\T

441
 |ü{Ϻø£ (1) eT+<äT\ $esê\T
ì\Te⁄ : ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T
1. &Ó’ø√¢sYyêdt 2. mdæù|ò{Ÿ 3. ø√¢]ô|ò’]bòÕdt
4. ¬s’Hêøχ|òæsY 5. &Ó’$T<∏√j˚T{Ÿ 6. ô|òìÁ{À~∏j·÷Hé
7. eT˝≤~∏j·÷Hé 8. yÓT<∏ë$T&√bòÕdt 9. $T<∏Ó’˝Ÿ &ÓyÓT{≤Hé
10. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 11. ô|òHé<∏√j˚T{Ÿ 12.<∏äjÓ÷&çø±sY“
13. bòÕdü˝ÀHé 14. Ábıô|òH√bòÕdt 15.øÏ«Hê˝ŸbòÕdt
16. ôd’|üsY yÓTÁ~∏Hé 17. &Ó˝≤ºyÓTÁ~∏Hé 18.ô|òHée˝Ÿπs{Ÿ
19. ô|òHéÁbıô|Á~∏Hé 20. Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 21.ø±s√“|òü⁄´sêHé
22. ø±s√“dü˝≤Œ¤Hé 23. ã÷Áb˛ô|òõHé 24.|òæÁbıì˝Ÿ
25. &Ó’H√f…|òüP´sêHé 26. m~∏Áb˛˝Ÿ G Ç$T&Üø√¢Á|æ&é 27.ô|’yÓTÁ{ÀC…’Hé
28. Ç<∏√ô|òHéÁbòÕø˘‡ 29. ø±s¡º|t ôV’≤Á&√ø√¢¬s’&é mdt.|æ. 30.ø√¢sê+Á‹ì*Áb˛˝Ÿ mdt.dæ.
31. |òüP¢u…+&ÉyÓTÆ&é
Jeìj·T+Á‘·D ø±s¡ø±\T
32. u≤dæ\¢dt ‘·T]+õjÓTì‡dtt 33. ôV≤*ø√yÓsêŒ Ä]àC…sê j·THé.|æ.$.
34. k˛Œ&√ô|ºsê *≥÷sê j·THé.|æ.$. 35. u…y˚]j·÷ u…dæ‡j·÷Hê
36. e]ºdæ*¢j·TyéT \ø±ì 37. Áf…Æø√&Ósêà d”Œd”dt
38. dü÷&√yÓ÷Hêdt bò˛]¢ ôdHé‡
n&ɶ+ : •©+Á<äHêX¯ø£ eT+<äT\T
1. ø±s¡“+&ÜõyéT 50 &ÉãT¢´.|æ. 2. uÀs√¶$TÁX¯eT+ 3. nC≤øχÁk˛º_Hé 25 j·Tdt.dæ.
4. ø±|üºbòÕ˝Ÿ 80 &ÉãT¢´.|æ. 5. ø±|üsYÄø°‡ø√¢¬s’&é 50 &ÉãT¢´.|æ. 6. ø±s√“øχHé
7. &çH√πø|t 48% Ç.dæ. 8. e÷+ø√C…uŸ 75 &ÉãT¢´.|æ. 9. dü\Œ¤sY (yÓ≥ºãT˝Ÿ) 80 &ÉãT¢´.&ç.õ.
10. <∏äjÓ÷bòÕH˚{Ÿ $T<∏Ó’˝Ÿ 70 &ÉãT¢´.|æ. 11. C…’sêyéT 27% j·Tdt.dæ. 12. õHÓuŸ 75 &ÉãT¢´.|æ.
13. <∏Ó’s¡yéT 75% &ÉãT¢´.|æ. 14. ø±bÕºHé 50% &ÉãT¢´.|æ. 15. Áb˛|æHÓuŸ 70 &ÉãT¢´.|æ.
16. ø±|üsY dü˝ÒŒ¤{Ÿ 17. Äøχø±s√“øχHé 18. yÓT≥˝≤øχ˝Ÿ 35% &ÉãT¢´.mdt.
19. ôV≤ø±‡ø√qCÀ˝Ÿ 5 Ç.dæ. 20. yê*&ÜyÓTÆdæHé 3 j·T˝Ÿ 21. Áb˛|æø=qCÀ˝Ÿ 25 Ç.dæ.
22. f…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 25.9 Ç.dæ. 23. Áf…Æôd’ø√¢CÀ˝Ÿ 75 &ÉãT¢´.|æ. 24. ◊k˛Ábı<∏äjÓ÷˝ÒHé 40 Ç.dæ.
25. ø±düT>±yÓTÆdæHé 3 j·T˝Ÿ 26. Áf…ÆbòÕ¢ø°‡Ák˛º_HéGf…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 75 &ÉãT¢´.|æ.
27. ø±s¡ “ +&É õ yé T 12%Ge÷+ø√C… u Ÿ 6 3% 28.ø±bÕºHé70%GôV≤ø±‡ø√qCÀ˝Ÿ 5% &ÉãT¢´.|æ.
29. Á¬ø’kÕøχyéT $T<∏Ó’˝Ÿ 44 Ç.dæ. 30. Áf…Æôd’ø√¢CÀ˝Ÿ 18%Ge÷+ø√C…uŸ 62%
31. Áb˛|æø=qCÀ˝ŸG&Ó’ô|òH=ø=qCÀ˝Ÿ 32.ø±s¡“+&ÉõyéT 25%&ÉãT¢´.|æ.Ge÷+ø√C…uŸ 50%&ÉãT¢´.|æ.
33. nC≤øχÁk˛º_Hé 11%Gf…ãT´ø=qCÀ˝Ÿ 18.3%mdt.dæ.
Jeìj·T+Á‘·D ø±s¡ø±\T
34. u≤dæ\¢dt ‘·T]+õjÓTì‡dt 35. ôV≤*ø√yÓsêŒ Ä]àC…sê j·THé.|æ.$.36. k˛Œ&√ô|ºsê *≥Tsê j·THé.|æ.$.
37. u…y˚]j·÷ u…dæ‡j·÷Hê 38. e]ºdæ*¢j·TyéT \ø±ì 39. Áf…Æø√&Ósêà d”Œd”dt
40. dü÷&√yÓ÷Hêdt bò˛¢]ôdHé‡
442
 |ü{Ϻø£ 2 : ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ ø£\sTTø£ $esê\T (dæbòÕs¡düT #˚dæq yÓ÷‘ê<äT y˚Ts¡≈£î)

Áø£.dü+. ø°≥ø£ HêX¯ø£ eT+<äT\T ø°≥ø£ HêX¯ø£ eT+<äT\T

ôdŒÌì{Às¡yéT bò˛¢ìø±$T&é düj·÷+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ ôdŒÌs√yÓTdæô|òHé Áb˛|üs>¬Y {’ Ÿ \Tô|òqT´sêHé

1 ôdŒÌì{Às¡yéT C C C C C
C

2 bò˛¢ìø±$T&é C C C C C C

443
3 düj·÷+Á{Ïì*Áb˛˝Ÿ C C C C C

4 ôdŒÌs√yÓTdæô|òHé C C C C C C

5 Áb˛|üs>¬Y {’ Ÿ C C C C C C

6 \Tô|òqT´sêHé C C C C C C

C ` ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Te#·TÃ.

 |ü{Ϻø£ 3 : ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£, •©+Á<Ûä HêX¯ø£ eT+<äT\ ø£\sTTø£ $esê\T (dæbòÕs¡düT #˚dæq yÓ÷‘ê<äT y˚Ts¡≈£î)

444
C- ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Te#·TÃ NC - ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Tsê<äT
445
C- ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Te#·TÃ NC - ø£*|æ |æ∫ø±] #˚jT· sê<äT
 N
N
N
N
N
N
N
N
N

N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N

NC ` ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Tsê<äT

446
 |ü{Ϻø£ 4 : ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ ø£\sTTø£ $esê\T

447
C- ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Te#·TÃ I- ø£*|æ |æ∫ø±] #˚j·Tsê<äT

• øå±s¡ dü«uÛ≤e+ >∑\ eT+<äTqT @ Ç‘·s¡ eT+<äT\‘√ ø£\T|üsê<äT

• Áf…Æø√&Ósêà •©+Á<äeTTqT ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\‘√ ø£*|æ $‘·ÔqX¯ó~∆ #˚j·Tsê<äT
• dü÷&√yÓ÷Hêdt bò˛¢]ôdHé‡ u≤ø°º]j·÷qT j·÷+{° ãj·÷{Ïø˘ eT+<äT\‘√ ø£\T|üsê<äT
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T (ì\Te⁄)
1. uÀsêø˘‡ 2. ô|òÁs¡dt dü˝ÒŒ¤{Ÿ 3. eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt
4. dü÷|üsY bòÕùdŒ¤{Ÿ 5. j·T÷]j·÷ 6. õ+ø˘ dü˝ÒŒ¤{Ÿ

7. Á{Ï|ü⁄˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ¤{Ÿ 8. &Ó’ nyÓ÷àìj·TyéT bòÕùdŒ¤{Ÿ

ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\T (n&ɶ+)
1. mdæù|{ò Ÿ 2. Ä*¶ø±sY“ 3. ø±s¡“]˝Ÿ
4. ø±s√“|ü⁄´sêHé 5. ø±s=“dü˝≤Œ¤Hé 6. ø√¢sYô|òHé$HébòÕdt
7. ø√¢sYô|’]bòÕdt 8. &Éj÷· õHêHé 9. &Ó’ø√¢sYyêdt
10. &Ó$’ T<∏√j˚T{Ÿ 11. &Ó’dü˝ÀŒ¤{≤Hé 12. ô|òìÁ{À~∏j·÷Hé
13. ô|Hò dé ˝ü ÀŒ¤~j
∏ ÷· Hé 14. ô|Hò ~é j
∏ ÷· Hé 15. ôV≤ø±‡ø√¢sôY V≤πø‡Hé
16. ◊k˛ô|òHébòÕdt 17. *+&˚Hé 18. eT˝≤~∏j÷· Hé
19. yÓTbò˛k˛Œ¤˝≤Hé 20. yÓ÷<∏ë$T&√bÕdt 21. $T<∏Ó’˝Ÿ &ÓyÓT{≤Hé
22. $T<∏˝’Ó Ÿ bÕsê~∏j÷· Hé 23. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 24. bÕkÕŒ¤$T&ÜHé
25. ô|Hò ê$TbòÕdt 26. bò˛sπ {Ÿ 27. bòÕkÕŒ¤$T&ÜHé
28. Ábıô|òH√bòÕdt 29. øÏ«Hê˝ŸbÕò dt 30. f…ã÷´bòÕdt
31. f…˝ÀÁ&çHé 32. Áf…ÆCÀbòÕdt

Source : A guide on crop pests - A. Regupathy, S. Palanisamy,

N. Chandra Mohan, K. Gunathilagaraj (1997)

448
449
$$<Ûä s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ ø£\sTTø£ $esê\T

450
I) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ìùw~Û+#·ã&çq ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT]j·TT •©+Á<Ûä HêX¯ø£ eT+<äT\ $esê\T
m) ‘·j·÷Ø, ~>∑TeT‹, eT]j·TT yê&É&ÜìøÏ M\T˝Òì ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT]j·TT •©+Á<Ûä HêX¯ø£ eTs<äT\T

1. ÄÁ*¶Hé 18. f…Á{≤&çb˛ò Hé 35. ô|òHê]yÓ÷˝Ÿ

2. u…+JHé ôV≤ø±‡ø√¢¬s’&é 19. {Àø±‡|òæòHé 36. ô|òHé~∏j·÷Hé
3. ø±*¸j·T+ ôd’HÓ’&é 20. Ä©¶ø±sY“ 37. *q÷´sêHé
4. ø√¢¬s¶Hé 21. ø√¢s√u…+õ˝Ò{Ÿ 38. $T<∏Ó’˝Ÿ ô|sê~∏j·÷Hé
5. ø±|üsY mdæ{À]‡HÓ’{Ÿ 22. &Óm’ ˝ŸÁ&çHé 39. k˛&çj·T+ ôd’H˚&é
6. &Ó’ÁuÀyÓ÷ø√¢s√Ábıù|òHé 23. e÷*ø˘ ôV’≤Á&ÜC…’&é 40. <∏äjÓ÷$T{ÀHé
7. m+Á&çHé 24. Ç~∏*Hé &Ó’ÁuÀyÓTÆ&é 41. n˝≤ø√¢sY
8. Ç<∏Ó’˝Ÿ yÓTs¡÷ÿ´Ø ø√¢¬s’&é 25. {Ïd”m (f…Æø√¢s√ mdæ{Ïø˘ j·÷dæ&é) 42. &Ó’ø√¢sYyêdt
9. Ç<∏Ó’˝Ÿ ô|sê~∏j·÷Hé 26. yÓT{≤≈£î‡sêHé 43. bò˛πs{Ÿ
10. ôV≤bÕºø√¢sY 27. ø√¢s√ô|òHé$HébòÕdt 44. bòÕkÕŒ¤$T&ÜHé
11. yÓTqCÀHé 28. *+&˚Hé (>±e÷ ôV≤.dæ.ôV≤#Y) 45. Åf…ÆCÀbòÕdt
12. HÓÁ’ {Àô|Hò é 29. m+&√dü˝≤Œ¤Hé 46. Åf…Æø√¢s√bòÕHé
13. ô|sêø±«{Ÿ &Ó’$T<∏Ó’˝Ÿ dü˝ÒŒ¤{Ÿ 30. u…H√$T˝Ÿ
14. ô|+{≤ø√¢s√ HÓ’Á{Àu…+JHé 31.yÓT<Û√ø°‡ Ç<∏Ó’˝Ÿ yÓTs¡Tÿ´] ø√¢¬s’&é
15. ô|+{≤ø√¢s√|òæHê˝Ÿ 32. Åf…Æ&çe÷sYŒ¤
16. |òæHÓ’˝Ÿ yÓTs¡÷ÿ´Ø mdæfÒ{Ÿ 33. ø±s¡“]˝Ÿ
17. k˛&çj·T+ $T<∏˚Hé Äs√‡H˚{Ÿ 34. &Éj·÷õH√Hé
_) ~>∑TeT‹, ‘·j·÷Ø eT]j·TT yê&É{≤ìøÏ M\T˝Òì ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT]j·TT •©+Á<Ûä HêX¯ø£ eT+<äT\
bòÕs¡Tà˝ÒwHü ‡é
1. $T<∏√$T˝Ÿ 24% m˝Ÿ 3. bòÕk˛Œ¤$T&ÜHé 85% mdtm˝Ÿ
2. $T<∏√$T˝Ÿ 12.5% m˝Ÿ 4. ø±s√“|òüP´sêHé 50% mdt.|æ.
dæ) yê&É&ÜìøÏ ìùw~Û+#·ã&ç, m>∑TeT‹ #˚j·T&ÜìøÏ e÷Á‘·y˚T ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq≥T e+{Ï ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£
eT]j·TT •©+Á<Ûä HêX¯ø£ eT+<äT\T eT]j·TT yê{Ï bòÕs¡Tà˝ÒwüHé‡
1. ìø√{ÏHé dü˝ÒŒ¤{Ÿ 2. ø±bÕºbò˛˝Ÿ 80% bÂ&ÉsY 3. &Ó’ø√¢sYyêdt 4. bò˛πs{Ÿ 5. Åf…ÆCÀbòÕdt
&ç) ñ|üdü+Vü≤]+#·ã&çq ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT]j·TT •©+Á<Ûä HêX¯ø£ eT+<äT\T
1. &˚\bòÕHé 5. bÕsê&Ó’ø√¢s√u…+JHé (|æ&çdæ_)
2. ô|òsê“yéT 6. dæeTõHé
3. bòÕs√à~∏j·÷Hé 7. yêsYbòÕ]Hé
4. ìπø˝Ÿ ø√¢¬s’&é 8. dæπsà{Ÿ

451
II) ]õÁùdºwüHé≈£î ìsêø£]+#·ã&çq ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT]j·TT •©+Á<Ûä HêX¯ø£ eT+<äT\T
1. ø±*¸jT· + Ä]‡H˚{Ÿ 10. nõHébÕdt Ç<∏Ó’˝Ÿ
2. Ç.|æ.j·THé 11. _HêbÕÁøÏ˝Ÿ
3. nõHébòÕdt $T<∏Ó’˝Ÿ 12. &ÓÁ’ ø√{ÀbòÕdt
4. ˝…&é Ä]‡H˚{Ÿ 13. <∏Ó’jÓ÷&ç$T{≤Hé / &Ó’dü˝ÀŒ¤{≤Hé
5. yÓT$HébòÕdt (bòÕdtÁ&çHé) 14. ô|òìºHé ndæfÒ{Ÿ
6. 2, 4, 5`{Ï 15. ô|òìºHé ôV’≤Á&ܬø’‡&é
7. ø±s√“|òæH√~∏j·÷Hé 16. øÏH√$T~∏jÓ÷H˚{Ÿ (yÓ÷]düºHé)
8. yê$T&√~∏j·÷Hé 17. nyÓ÷àìj·T+ dü˝≤Œ¤y˚T{Ÿ
9. yÓTbòÕdtbò˛˝Hé 18. ˝…bò˛ºbòÕdt (bòÕôd«˝Ÿ)
III) uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü]$T‘· yê&ÉTø£≈£î nqTeT‹+#·ã&çq ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT]j·TT •©+Á<Ûä HêX¯ø£
eT+<äT\T
1. n\÷´$Tìj·T+ bòÕôd’Œ¤&é 6% 6. &ÉCÀyÓT{Ÿ
2. &ç&ç{Ï 7. ø±bÕºbòÕ˝Ÿ 80%
3. $T<∏Ó’˝Ÿ ÁuÀyÓTÆ&é 8. ôd’|üsYyÓTÁ‹Hé 3% bı>∑
4. yÓ÷H√Áø√{ÀbòÕdt 9. Á{Ï|òüP¢sê*Hé
5. ô|òìÁ{À~∏j·÷Hé

|ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T eT]j·TT •©+Á<ä HêX¯Hê\T ø£\sTTø£ ô|’ Ç‘·s¡ $wüj·÷\ø√dü+

dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :
düVü≤ |ü]XÀ<ÛäHê dü+#ê\≈£î\T, ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ‹s¡T|ü‹
ôd˝Ÿ : 99896 25209—
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô, (ø°≥ø£ XÊg+), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, e÷s¡TfÒs¡T ` 534 122
ôd˝Ÿ : 94402 86682—
d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+ ` 522 034,
bò˛Hé HÓ+. 0863`2524017, ôd˝Ÿ : 94900 21346 eT]j·TT
XÊgy˚‘·Ô (‘Ó>∑Tfi¯fl XÊg+), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+ ` 522 034,
bò˛Hé HÓ+. 0863`2524017, ôd˝Ÿ : 94902 93418.

452
 $$<Ûä s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄˝À¢ \_Û+#˚ b˛wüø£ $\Te\T
Ä<ÛäTìø£ e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T ø°\ø£yÓTÆq bÕÁ‘·qT b˛wædüTÔHêïsTT. ô|s¡T>∑T‘·Tqï
»HêuÛ≤ nedüsê\qT r]à ÄVü‰s√‘·Œ‹Ôì ô|+#·&ÜìøÏ e´ekÕj·T+˝À ms¡Te⁄\T $düÔ‘·+>± ñ|üjÓ÷>∑+˝À
ñHêïsTT. s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\qT ≈£L&Ü düeTÁ>∑ b˛wüø£ j·÷»e÷q´+˝À uÛ≤>∑+ #˚j·T≥+ e\q Ä•+∫q
~>∑Tã&ÉT\T kÕ~Û+#·e#·TÃqT. s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ dü+‘·T*‘· yê&Éø£+ eT]j·TT düeTs¡ú e+‘·yÓTÆq $ìjÓ÷>∑+
>∑T]+∫ dü¬s’q ne>±Vü≤q ñqï|ü⁄Œ&˚ ms¡Te⁄\ qT+&ç |üP]Ô |òü*‘·+ bı+<ä>∑\+. ms¡Te⁄\T #˚qTøÏ, yÓTTø£ÿ\øÏ
b˛wüø±\T n+~+#·T≥≈£î, H˚\ Äs√>∑´+ ô|+bı+~+#·T≥≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\qT 3 s¡ø±\T>± eØZø£]+#·e#·TÃqT.
1) dü÷{Ï ms¡Te⁄\T : qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wæj·T+ \˝À @<Ó’Hê ˇπ ø Á|ü<Ûëq b˛wüø±ìï ø£*–q ms¡Te⁄\qT
ªdü÷{Ï ms¡Te⁄\Tμ n+{≤s¡T. ñ<ë: nyÓ÷àìj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ, dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕôdŒ¤≥T, eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt
2) dü+ø°s¡í ms¡Te⁄\T : ¬s+&ÉT ˝Ò<ë n+‘·ø£Hêï m≈£îÿe Á|ü<Ûëq b˛wüø£ |ü<ësê∆\Tqï ms¡Te⁄\qT ªdü+ø°s¡í
ms¡Te⁄\Tμ n+{≤s¡T. ñ<ë: yÓ÷H√ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ, &Ó’ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ (&ç.m.|æ.).
3) $TÁX¯eT ms¡Te⁄\T : ˇø£{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe dü÷{Ï ms¡Te⁄\T >±ì, dü+ø°s¡í ms¡Te⁄\T >±ì ø£*– ñqï
ms¡Te⁄\qT ª$TÁX¯eT ms¡Te⁄\Tμ n+{≤s¡T. ñ<ë: 20:20:20, 17:17:17.
ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑ kÕeTs¡´∆ + nH˚~ nH˚ø£ n+XÊ\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ˇø£ øÏ˝À s¡kÕj·Tìø£
b˛wüø±ìï |ü+≥≈£î n+~+∫q|ü⁄Œ&ÉT e#˚à ~>∑Tã&çì, m˝≤+{Ï s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄ yê&É≈î£ +&Ü e∫Ãq ~>∑Tã&çì
uÒØE y˚düTø=ì ‘·<äqT>∑TD+>± s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\qT yê&É{≤ìï düeTs¡∆ ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑+ n+{≤s¡T.
ms¡Te⁄\qT m˝≤ yê&Ü* ?
düÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt b˛wüø±\qT ÄVü‰s¡ |ü+≥\≈£î 4:2:1 ìwü Œ‹Ô˝À yê&ÉeTì dæbòÕs¡TdüT
#˚düTÔ+&É>± ¬s’‘·T\T qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\qT nedüs¡yÓTÆq <ëì ø£Hêï ¬s+&ÉT qT+&ç ¬s+&ÉTqïs¡ ¬s≥T¢ n~Ûø£+>±
y˚dTü HÔ êïs¡T. ‘·<ë«sê nedüs+¡ ˝Òì b˛wüø±ìï y˚dæ e<Ûë #˚jT· &É+ e\q Ks¡Tà ô|s¡>&∑ +É , b˛wüø±\ düeT‘·T\´‘·
˝À|æ+#·&É+, ~>∑Tã&ç ‘·>∑Z&É+, H˚\ Äs√>∑´+, |òü\<ä‘· ø°åDÏ+#·&É+ »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñ+≥T+~. nedüs¡yÓTÆq
y˚Ts¡πø ms¡Te⁄\qT y˚j·T&É+, y˚dæq ms¡Te⁄\T düeTs¡úe+‘·+>± yÓTTø£ÿ rdüT≈£îH˚≥≥T¢ #˚j·T&É+ <ë«sê ms¡Te⁄
Ks¡TÃ ‘·–Z+#·Tø√e#·TÃ eT]j·TT s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑ kÕeTsêú´ìï ô|+#·Tø√e#·TÃ.
ms¡Te⁄\T m˝≤ m+|æø£ #˚düTø√yê*, @ H˚\≈£î @ ms¡Te⁄ |üìøÏ edüTÔ+~ ?
• j·T÷]j·÷, nyÓ÷àìj·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ, ø±*¸j·T+ nyÓ÷àìj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ ms¡ Te⁄\˝À ñqï eTTK´ b˛wüø£+
ªªqÁ‘·»ìμμ nsTTq|üŒ{Ïø° n~ s¡kÕj·Tìø£+>± $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢ ñ+≥T+~. ms¡Te⁄\ \ø£åD≤\T ≈£L&Ü
y˚πs«s¡T>± ñHêïsTT.

453
• ÇdüTø£ bÕ\T ‘·≈£îÿe ñqï e÷>±DÏ uÛÑ÷eTT˝À¢ ‘·|üŒ $T>∑‘ê ñqï nìï H˚\\≈£î |ü+≥\≈£î ô|’s¡T
n&ÉT>∑T˝ÀqT, ô|’bÕ≥T>± j·T÷]j·÷ y˚düTø√e#·TÃ.
• nyÓ÷àìj·T+ dü˝ŒÒ ≥¤ TqT øå±s¡ >∑TD+ H˚\\≈£î, düTqï|ü⁄ bÕ\T m≈£îÿe>± ñqï H˚\\≈£î m|ü⁄Œ&ÓH’ ê #˚dTü ø√e#·TÃ.
ø±˙ ÄeT¢ uÛÑ÷eTT\≈£î dü˝…’Œ¤&é Ç+EØ e#˚à uÛÑ÷eTT\≈£î #˚j·Tsê<äT.
• ø±*¸j·T+ nyÓ÷àìj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ nìï uÛÑ÷eTT\≈£î m|ü⁄Œ&Ó’Hê y˚düTø√e#·TÃ. ø±˙ e]˝À ∫s¡Tbı≥º
<äX¯˝À e÷Á‘·y˚T y˚düTø√yê*. ø±˙ ÄK] <äeTTà˝À ô|’s¡T n&ÉT>∑T˝ÀqT, yÓTT<ä{Ï kÕ] ô|’bÕ≥T düeTj·÷˝À¢
y˚ùdÔ n+<äT˝Àì HÓ’ÁfÒ{Ÿ qÁ‘·»ì e<∏ë ne⁄‘·T+~,
• dü÷|üsY bòÕùdŒ{Ÿ qT kÕ<Ûës¡D+>± nìï ô|’s¡¢≈£î kÕe÷q´ dæú‹ >∑\ H˚\\≈£î eT]j·TT øå±s¡ H˚\\≈£î
y˚j·Te#·TÃ. ø±˙ ÄeT¢ >∑TD+ >∑\ H˚\\≈£î dü˝…’Œ¤&é Ç+EØ e#˚à H˚\\≈£î y˚j·Tsê<äT.
• neT¢ >∑TD+ >∑\ H˚\\≈£î &Ó’ ø±*¸j·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ, sêø˘ bòÕùdŒ¤{Ÿ e+{Ï$ |üìøÏ ekÕÔsTT. nsTT‘˚ Ç$
øå±s¡>∑TD+ >∑\ H˚\\≈£î, kÕ<Ûës¡D ô|’s¡¢≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ée⁄. |òü\ eøå±\T, ‘√≥ eøå±\T e+{Ï
ãVüQyê]¸ø±\≈£î ≈£L&Ü yê&Ée#·TÃ.
• uÛ≤dü«s¡+ |ü+≥\˝À y˚s¡T e´edüú n_Ûeè~∆øÏ #ê˝≤ nedüs¡+. ø±e⁄q uÛ≤dü«s¡+ n+~+#˚ ms¡Te⁄\qT
e´ekÕj·T (yê]¸ø£) |ü+≥\≈£î ÄK] <äTøÏÿ˝À ô|’s¡T n&ÉT>∑T˝À y˚j·÷*.
• eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wæj·T+qT bÕ\#Í&ÉT ‘·|üŒ $T–*q nìï H˚\\≈£î yê&Ée#·TÃ. bı>±≈£î ô|’s¡T≈£î
y˚j·Tsê<äT. HêD´‘· ‘·–Zb˛‘·T+~.
• dü˝ÒŒ¤{Ÿ Ä|òt bı{≤wt nìï H˚\\≈£î nìï ô|’s¡¢≈£î yê&Ée#·TÃ.
• ø±+ô|¢ø˘‡ ms¡Te⁄˝À¢ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ{Ÿ nìï H˚\\≈£î, nìï ô|’s¡¢≈£î y˚j·Te#·TÃ.
• HÓ’Á{ÀbòÕùdŒ{Ÿ yÓT≥º, Äs¡T‘·&ç ô|’s¡¢≈£î, mÁs¡ H˚\\≈£î, kÕe÷q´ s¡kÕj·Tq dæú‹>∑\ H˚\\≈£î, ø=~›bÕ{Ï ÄeT¢
>∑TD+ >∑\ H˚\\≈£î u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. yê{Ïì e] ô|’s¡T≈£î y˚ùdÔ n+<äT˝Àì HÓ’ÁfÒ≥T düÁ‘·»ì
e<∏ë ne⁄‘·T+~.
• á yÓTfi¯≈£îe\T bÕ{Ï+∫ ms¡Te⁄\qT m+|æø£ #˚düTø√e&É+ e\¢ ô|’s¡T≈£î b˛wüø±\T düeTs¡úe+‘·+>±
ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT.
• e´ekÕj·T XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T/n~Ûø±s¡T\T $$<Ûä e´ekÕj·T |ü+≥\≈£î nedüs ¡eTj˚T´ b˛wüø±\qT yÓ÷‘ê<äT
y˚Ts¡≈£î dü÷∫+#ê*‡ ñ+≥T+~. ñ<ë´q |ü+≥\≈£î e÷Á‘·+ yÓTTø£ÿ≈£î yê&Ü*‡q b˛wüø±\ yÓ÷‘ê<äTqT
ãfÒº ms¡Te⁄\ |ü]e÷D≤ìï dü÷∫kÕÔs¡T. e´ekÕj·T |ü+≥\T |ü‹Ô, $T]Ã, e] ˝≤+{Ï |ü+≥\≈£î e÷Á‘·+
b˛wüø±\ yÓ÷‘ê<äTqT e÷Á‘·y˚T dü÷∫kÕÔs¡T. s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄˝À¢ì á yÓ÷‘ê<äTqT ˝…ø£ÿ>∑{Ϻ yê&ç‘˚ Ks¡TÃ
‘·>&Z∑ yÉ T˚ >±ø£ ô|s’ T¡ ≈£î b˛wüø±\T düeT‘·T\´+>± n+~q≥¢e⁄‘·T+~. ms¡Te⁄\ <Ûsä \¡ T ‘·sT¡ #·÷ ô|s¡T>∑T‘·Tqï+<äTq
yê{Ï yê&Éø£+ eT]+‘· uÛ≤s¡+ ø±≈£î+&Ü b˛wüø±\ yÓ÷‘ê<äT >∑Dq˝À ¬s’‘·T\T ‘·|üŒìdü]>± ne>±Vü≤q
ø£*– ñ+&Ü\ì ¬s’‘·T\T >∑eTì+#ê*.

454
ms¡Te⁄˝À¢ b˛wüø±\ XÊ‘·+
ms¡Te⁄\ ãkÕÔô|’ Ä ms¡Te⁄˝À ñ+&˚ b˛wüø±\ XÊ‘·+ eTTÁ~+∫ ñ+≥T+~. j·T÷]j·÷ ãkÕÔô|’
46 XÊ‘·+ ñ+≥T+~. n+fÒ e+<ä øÏ˝À\ j·T÷]j·÷˝À 46 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì ñ+≥T+~. dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY
bÕùdŒ{Ÿ˝À 16 XÊ‘·+ uÛ≤dü«s¡+ ñ+≥T+~. eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt˝À 60 XÊ‘·+ bı{≤wt ñ+≥T+~. á
ms¡Te⁄˝À¢ ˇπø b˛wüø£ |ü<ës¡ú+ ñqï+<äTq M{Ïì dü÷{Ï ms¡Te⁄\T n+{≤s¡T. ¬s+&ÉT ˝Ò<ë eT÷&ÉT
b˛wüø±\T ø£*|æ ñ+&˚ ms¡Te⁄\qT ø±+ô|¢ø˘‡ ms¡Te⁄\T n+{≤s¡T. &û@|”˝À 18 XÊ‘·+ qÁ‘·»ì, 46
XÊ‘·+ uÛ≤dü«s¡+ ñ+{≤sTT.
b˛wüø±\ >∑Dq Ç˝≤...
Á|ü‹ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄≈£î dü+ã+~Û+∫ K∫Ñ·yÓTÆq ms¡Te⁄\ XÊ‘êìï dü÷∫dü÷Ô ms¡Te⁄\ Áπ>&é
qT Á|üø£{ÏkÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î Á|ü‹ 100 øÏ. Á>±. \ 10-20-10 ˝À 10 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 20 øÏ˝À\
uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT 10 øÏ˝À\ bı{≤wæj·T+ ñ+{≤sTT. ˇø=ÿø£ÿkÕ] s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\˝À b˛wüø±\
ìwüŒ‹Ô ˇø£fÒ nsTTHê ≈£L&Ü b˛wüø±\ XÊ‘·+˝À ‘˚&Ü\T ñ+&Ée#·TÃ. dü +‘·T*‘· eT]j·TT K∫Ñ·yÓTÆq
b˛wüø±\ yê&Éø£+ nH˚~ düTdæús¡ e´ekÕj·÷ìøÏ eT]j·TT ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä ‘· kÕ~Û+#·{≤ìøÏ nedüs¡yÓTÆq
kÕ<Ûäq+. dæbòÕs¡T‡ #˚dæq b˛wüø£ yÓ÷‘ê<äT (øÏ.Á>±.)I100
|ü+≥≈£î y˚j·Te\dæq ms¡Te⁄ yÓ÷‘ê<äT (øÏ.Á>±.) R
ms¡Te⁄˝À b˛wüø£ XÊ‘·+ (%)
ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü‹Ô |ü+≥≈£î mø£sê≈£î 60 øÏ˝À\ qÁ‘·»ì, 20 øÏ˝À\ uÛ≤dü«s¡+, 24 øÏ˝À\ bı{≤wt
dæbòÕs¡düT #˚j·Tã&ç+~. m+#·T≈£îH˚ ms¡Te⁄˝À b˛wüø±\ yÓ÷‘ê<äTqT ã{Ϻ nedüs¡eTj˚T´ ms¡Te⁄\qT
˝…øÏÿ+#·e#·TÃ. øÏ˝À qÁ‘·»ì ø√dü+ 2.17 øÏ˝À\ j·T÷]j·÷ (100/46) qT yê&Ü*. øÏ˝À uÛ≤dü«s¡+
n+~+#˚+<äT≈£î 6.25 øÏ˝À\ dæ+–˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ{Ÿ (100/16) y˚düTø√yê*. øÏ˝À bı{≤wt ø√dü+
1.67 øÏ˝À\ eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt (100/60) yê&Ü*. qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt b˛wüø±\qT
yê&çq|ü⁄Œ&ÉT yê{Ï yÓ÷‘ê<äTqqTdü]+∫ nedüs¡yÓTÆq ms¡Te⁄\T ˝…ø£ÿ>∑ {Ϻ dü¬s’q nedüs¡yÓTÆq+‘· yÓ÷‘ê<äT˝À
yê&ç e<∏ë Ks¡Tà ‘·–Z+#·T≈£îì, b˛wüø±\ düeT‘·T\´‘·qT bı+<äe#·TÃ. ms¡Te⁄\ yê&Éø£+˝À ø±+ô|¢ø˘‡
ms¡Te⁄\T <äTøÏÿ˝À $‘·ÔHê\T y˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT yê&Ü*. ô|’bÕ≥T>± ø±+ô|¢ ø˘‡ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ e\¢ b˛wüø±\T
düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚j·Te⁄. j·T÷]j·÷qT |ü\T <ÛäbÕ\T>± y˚j·÷*. m≈£îÿe>± j·T÷]j·÷ yê&Éø£+
e\¢ N&É|”&É\T, ‘Ó>∑Tfi¯ófl k˛≈£î‘êsTT.

455
$$<Ûä s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\˝À b˛wüø±\ XÊ‘·+ :
Áø£eT dü+K´ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T b˛wüø£ |ü<ësêú\ XÊ‘·+
qÁ‘·»ì uÛ≤dü«s¡+ bı{≤wæj·T+
I dü÷{Ï qÁ‘·»ì ms¡Te⁄\T
1 nyÓ÷àìj·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ 20.6 - -
2 j·T÷]j·÷ 46.0 - -
3 j·T÷]j·÷ (ø√f…&é) 45.0 - -
4 nyÓ÷àìj·T+ ø√¢¬s’&é 25.0 - -
5 ø±*¸j·T+ nyÓ÷àìj·T+ HÓÁ’ fÒ{Ÿ 26.0 - -
6 nyÓ÷àìj·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ HÓÁ’ fÒ{Ÿ 26.0 - -
II dü÷{Ï uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄\T
1 dæ+>∑˝Ÿ dü÷|üsY bòÕôdŒ¤{Ÿ - 16 -
2 dü÷|üsY bòÕùdŒ¤{Ÿ (Á{Ï|ü⁄˝Ÿ) - 48 -
3 uÀHé MT˝Ÿ (sê) 3 20 -
4 uÀHé MT˝Ÿ (d”ºyéT¶) - 22 -
5 sêø˘ bòÕôdŒ¤{Ÿ - 18 -
III dü÷{Ï bı{≤wæj·T+ ms¡Te⁄\T
1 eT÷´πs{Ÿ Ä|òt bı{≤wt - - 51 - 60
2 dü˝ÒŒ¤{Ÿ Ä|òt bı{≤wt - - 48 - 50
IV qÁ‘·»ì eT]j·TT uÛ≤dü«s¡+ ø£*–q ms¡Te⁄\T
1 yÓ÷H√ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ (|òüdtº Áπ>&é) 11 52 -
2 &Ó’ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ 18 46 -
3 nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ dü˝ÒŒ¤{Ÿ (16-20-0) 16 20 -
4 nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ dü˝ÒŒ¤{Ÿ (20-20-0 ) 20 20 -
5 nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ dü˝ÒŒ¤{Ÿ 18 9 -
6 HÓ’Á{À bòÕùdŒ¤{Ÿ (20-20-0 ) 20 20 -
7 HÓ’Á{À bòÕùdŒ¤{Ÿ (23-23-0 ) 23 23 -
8 j·T÷]j·÷ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ (Á>√yÓ÷sY) 28 28 -
9 j·T÷]j·÷ nyÓ÷àìj·T+ bòÕùdŒ¤{Ÿ (Á>√yÓ÷sY) 24 24 -
10 nyÓ÷àìj·T+ HÓ’ÁfÒ{Ÿ bòÕùdŒ¤{Ÿ (23-23-0 ) 23 23 -
456
 V qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+ eT]j·TT bı{≤wæj·T+ ø£*–q ms¡Te⁄\T
1 HÓ’Á{À bòÕùdŒ¤{Ÿ (bı{≤wæj·T+‘√) 15 15 15
2 10-26-26 10 26 26
3 12-32-16 12 32 16
4 14-35-14 14 35 14
5 14-28-18 14 28 14
6 17-17-17 17 17 17
7 19-19-19 19 19 19
dü÷ø£åà b˛wüø£ ms¡Te⁄\T
Áø£eT dü+K´ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T dü÷ø£åà b˛wüø+£ XÊ‘·+
1 õ+≈£î dü˝ÒŒ¤{Ÿ (ZnSO4.7H2O) õ+≈£î 21.0
2 õ+≈£î dü˝ÒŒ¤{Ÿ (ZnSO4.H2O) õ+≈£î 33.0
3 e÷+>∑˙düT dü˝ÒŒ¤{Ÿ (MnSO4) e÷+>∑˙düT 30.5
4 uÀsêø˘‡ (Na2B4O7.10H2O) uÀsêHé 10.5
5 kÕ\T´uÀsY (Na2B4O7.10H2O + uÀsêHé 19
Na2B11O6.10H2O)
6 ø±|üsY dü˝ÒŒ¤{Ÿ (CuSO4.5H2O) ø±|üsY 24
7 ô|òÁs¡dt dü˝ÒŒ¤{Ÿ (FeSO4.7H2O) ÇqTeTT 19.0
8 N˝Òf…&é õ+≈£î (Zn-EDTA) õ+≈£î 12.0
9 N˝Òf…&é ÇqTeTT (Fe-EDTA) ÇqTeTT 12.0
10 yÓT^ïwæj·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ yÓT^ïwæj·T+ 9.6
ã\es¡úø£yÓTÆq ms¡Te⁄\T (Fortified Fertilizers)
Áø£eT dü+K´ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T b˛wüø±\ XÊ‘·+
1 uÀs√H˚f…&é dæ+>∑˝Ÿ dü÷|üsY bòÕùdŒ¤{Ÿ uÛ≤dü«s¡+ -16— uÀsêHé - 0.18
2 õ+πøf…&é j·T÷]j·÷ qÁ‘·»ì -43— õ+≈£î - 2.0
Source : Singh S.S, 2011, Soil Fertility and Nutrient Management; Kalyani Publishers,
pp : 235-247
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ >∑T]+∫ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (eTè‹Ôø£ XÊg+), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T,
bò˛Hé HÓ+ : 80083 33985
457
 ø=\e÷Hê\T
yÓT\Æ T......................................... 1760 >∑C≤\T ˝Ò<ë 1609.34 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë 5280 n&ÉT>∑T\T
MT≥s¡T....................................... 1.0936 >∑C≤\T ˝Ò<ë 39.37 n+>∑Tfi≤\T
>∑»+......................................... 0.9144 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë 91.44 ôd+{° MT≥s¡T¢
n&ÉT>∑T....................................... 0.3048 MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë 30.48 $T©¢ MT≥s¡T¢
n+>∑Tfi¯+..................................... 2.54 ôd+{° MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë 30.48 $T©¢ MT≥s¡T¢
>∑T+≥........................................ 120.99 #·<äs¡|ü⁄ >∑C≤\T ˝Ò<ë 101.17 #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡T¢
ôd+≥T....................................... 48.4 #·<sä |¡ ⁄ü >∑C≤\T ˝Ò<ë 435.6 #·<sä |¡ ⁄ü n&ÉT>∑T\T ˝Ò<ë
0.01 mø£sê\T
mø£s+¡ ........................................ 4840 #·<äs¡|ü⁄ >∑C≤\T ˝Ò<ë 43560 #·<äs¡|ü⁄ n&ÉT>∑T\T
mø£s+¡ ........................................ 0.4047 ôV≤ø±ºs¡T\T
ôV≤ø±ºsT¡ ....................................... 2.471 mø£sê\T
yÓT\Æ T.......................................... 1.609 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢
yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï.................................. 1000 øÏ˝À\T ˝Ò<ë 2204.6 bÂqT¢
bÂHé........................................... 0.4536 øÏ˝À\T ˝Ò<ë 453.3 Á>±eTT\T
øÏ˝À Á>±eTT................................... 2.2046 bÂqT¢
øÏ«+{≤\T...................................... 100 øÏ˝À\T
>±´\qT........................................ 4.5361 ©≥s¡T¢
©≥s¡T.......................................... 0.2200 >±´\Hé ˝Ò<ë 1000 $T©¢ ©≥s¡T¢
WqT‡........................................... 28.412 $T©¢ ©≥s¡T¢
{° dü÷ŒHé....................................... 5 $T©¢ ©≥s¡T¢
øπ +&û........................................... 500 bÂqT¢ ˝Ò<ë 226.8 øÏ˝À\T
ã+&ç |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄........................ 0.5 ≥qTï
mø£sêìøÏ ˇø£ bÂqT.......................... ôV≤ø±ºs¡T≈£î 1.12 øÏ˝À\T
Á|ü‹Ô uÒ\T...................................... 170 øÏ˝À\T
bı>±≈£î uÒ\T................................. 217.7 øÏ˝À\T
>√>∑T uÒ\T ................................... 180 øÏ˝À\T
|ü⁄{Ϻ (e])..................................... 560`600 øÏ˝À\T (8 ãkÕÔ\T)
ãkÕÔ (e]) ................................... 70`75 øÏ˝À\T
≈£L´_ø˘ n&ÉT>∑T\ ˙s¡T..................... 28.31 ©≥s¡T¢
{°m+d” n&ÉT>∑T\ ˙s¡T....................... 28316846592 ©≥s¡T¢
eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+), |ü]bÕ\Hê uÛÑeq+, m.mHé.õ.ÄsY.m.j·TT.,
˝≤+, >∑T+≥÷s¡T, ôd˝Ÿ HÓ+ : 80089 03578
458
 $$<Ûä |ü+≥\˝À m\Tø£\ düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´+
m\Tø£\T e÷qe⁄\ e˝… ø°ås¡<ë\ ‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~q Je⁄\T. M{Ï˝À Á|ü‘˚´ø£+>± 2 »‘·\ ø=]πø
<ä+‘ê\T s√p 0.4 $T.MT. #=|üq ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+{≤sTT. <ä+‘ê\ |ü]e÷D+qT dæús¡+>± ñ+#·&ÜìøÏ
n$ ì‘·´+ yê{Ïì ns¡>∑Ødü÷Ô $$<Ûä edüTÔe⁄\≈£î, kÕe÷Á^øÏ eT]j·TT |ü+≥\≈£î qwüº+ ø£\T>∑CÒkÕÔsTT.
m\Tø£\ e\q Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± dü+e‘·‡sêìøÏ 3.3 ø√≥¢ ≥qTï\ ÄVü‰s¡<ÛëHê´ìøÏ qwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~.
eTq <˚X¯+˝À m\Tø£\ ‘êøÏ&çøÏ düTe÷s¡T 50 \ø£å\ ≥qTï\ ÄVü‰s¡<Ûëq´+ qwüº b˛‘·THêïeTT. eTq sêÁwüº+˝À
e] |ü+&ç+#˚ ÁbÕ+‘ê˝À¢ eTTK´+>± ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê˝À¢ es¡<ä ‘êøÏ&ç dü+uÛÑ$+∫q|ü⁄&ÉT m\Tø£\
ñ<Ûäè‹ ô|s¡>∑&É+ |ü]bÕ{Ï. Ç{°e\ yê‘êes¡D+ eT]j·TT ùd<ä´ |ü<ä∆‘·T˝À¢ edüTÔqï e÷s¡TŒ\ ø±s¡D+>± nìï
õ˝≤¢˝À¢qT m\Tø£\ ñ<Ûèä ‹/u…&<É ä >∑eTìdüTHÔ êïeTT. >∑‘+· ˝À 1978,1988, 1996, 2010, 2021 dü+e‘·‡sê\˝À
m\Tø£\ ñ<Ûèä ‹ e\q ø£*>π qcÕºìï eTq sêÁwüº s¬ ‘’ ê+>∑+ #·$#·÷dæ+~. |ü⁄wüÿ\+>± ˙s¡T \_Û+#˚ ÁbÕ+‘ê\˝ÀqT,
e] ‘·s¡Tyê‘· e] ˝Ò<ë n|üsê\T y˚ùd ÁbÕ+‘ê\˝ÀqT m\Tø£\ ‘êøÏ&ç m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. eTq sêÁwüº+˝À
mH√ï m\Tø£ C≤‘·T\qT >∑T]Ô+∫q|üŒ{Ïø°, Á|ü<Ûëq+>± u≤+&çø√{≤ u…+>∑˝…ì‡dt (∫qï |ü+~ø=≈£îÿ/bı\+
m\Tø£), eTdt ã÷&ÉT>∑ (∫f…º\Tø£) C≤‘·T\T e] bı˝≤ìøÏ, πs≥dt πs≥dt (ø=ã“] m\Tø£), ñ&ÉT‘· C≤‘·T\T
ø=ã“], ø√ø√ e+{Ï ñ<ë´q |ü+≥\≈£î qwüº+ ø£\T>∑CÒkÕÔsTT.
m\Tø£\ e\q e] |ü+≥≈£î ø£*π> qwüº+
• e]˝À $‘·Ôq+ y˚dæq|üŒ{Ï qT+&ç ø√‘· <äX¯ es¡≈£î m\Tø£\T qwüº+ ø£\ T>∑CÒkÕÔsTT. n+‘˚ø±ø£ |ü+≥ ø√‘·
nq+‘·s¡+ ø£fi≤fl˝˝ÀqT, >√<ëeTT˝À¢qT <ÛëHê´ìï qwüº|üs¡Tdü÷Ô ø£\Twæ ‘·+ #˚kÕÔsTT.
• Hês¡T eT&ç˝À #·*¢q $‘·ÔHê\qT ‹ìy˚kÕÔsTT. ø±ì á <äX¯˝À qwüº+ #˚d æHê, ¬s’‘·T\T ‹]– $‘·ÔHê\qT
#·\T¢ø√e&É+ <ë«sê ˝Ò<ë ø±düÔ m≈£îÿe $‘·Ôq+ yê&É&É+ <ë«sê m\Tø£ e\q ø£*π> qcÕºìï uÛÑØÔ #˚düTø=H˚
neø±X¯eTT+~.
• |æ\ø£\T ô|fÒº <äX¯˝À, |æ\ø£\qT ˙{Ï eT{≤ºìøÏ 5`10 ôd+.MT. m‘·TÔ˝À 450 ø√D+˝À ø=]øÏ y˚kÕÔsTT.
m\Tø£\T e] |æ\ø£\qT ‹q&É+ ø£+fÒ, ø=s¡ø£&ÜìøÏ m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·ì kÕÔsTT.
|æ\ø£\T y˚ùd <äX¯˝À (m\Tø£\T qwüº|ü]#˚ düeTj·÷ìøÏ) m\Tø£\ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿyÓ’‘˚ |ü+≥qwüº+ m≈£îÿyÓ’,
ˇø=ÿø£ÿ |üsê´j·T+ eTs¡˝≤ Hê≥T¢ y˚j·Te\dæq |ü]dæú‹ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
• ∫s¡Tbı≥º <äX¯˝À m\Tø£ #˚ùd qwüº+ #ê˝≤ ø°\ø£yÓTÆq~. á <äX¯˝À e] <äTãT“\qT >∑≥¢ yÓ+ã&˚ ø±ø£,
bı\+ eT<Û´ä ˝À ø=]øÏ y˚d,æ qwü|º sü T¡ düT+Ô ~. Bìe\q bı\+˝À nø£ÿ&Éøÿ£ &Ü U≤∞\T ø£ì|ækÕÔsTT. ø=]øÏq
<äTãT“\ qT+&ç yÓ\Te&˚ ‹j·T´{Ï ÁkÕe+ m\Tø£˝À¢ Á|ü‘·T´‘·Œ‹Ô Äs¡+uÛ≤ìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
• m\Tø£ u§]j·T˝À¢ <Ûëq´|ü⁄ –+»\qT ì\« #˚j·T&É+ eTs√ Á|ü<Ûëq qwüº+. ˇø=ÿø£ÿ s¡+Á<Ûä+˝À düTe÷s¡T
0.5 qT+&ç 4.0 øÏ˝À\ es¡≈£L <Ûëq´|ü⁄ –+»\qT ì\« #˚düTÔ+~.
• <Ûëq´|ü⁄ >√<ëeTT\˝À 5`10% ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT qwüº|üs¡#·&Éy˚T ø±ø£ , ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\qT yê{Ï
eT÷Á‘·+, yÓ+Á≥Tø£\‘√ ø£\Twæ‘·+ #˚dæ HêD´‘·qT <Óã“rkÕÔsTT.
459
n|üsê\T : m\Tø£\ e\q n|üsê\ |ü+≥\≈£î 10`15 XÊ‘·+ qwüº+ yê{Ï\T¢‘·T+~. ô|düs¡, $TqTeTT e+{Ï
|ü+≥\T ô|’s¡T |üø£« <äX¯≈£î #˚s¡Tø=qï|ü⁄&ÉT, ø±j·T\qT n|üø£«, |üø£«<äX¯˝À¢ ùdø£]+∫, m\Tø£ u§]j·T\˝À ì\«
ñ+#·T‘·T+~. $TqTeTT, ô|düs¡ ø±j·T˝À¢ >∑\ Áb˛{°qT, m\Tø£\T <Ûäè&É+>± ã*j·T&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
‘·<ë«sê yê{Ï Á|ü‘·T´‘·Œ‹Ô kÕeTs¡ú´+ ≈£L&É ô|s¡T>∑T‘·T+~.
#Ói≈£î : m\Tø£\T #Ói≈£î |ü+≥qT ø£DT|ü⁄ ø£fÒº<äX¯˝ÀqT, @|ü⁄>± m~π> <äX¯˝ÀqT, |üø£«<äX¯˝ÀqT qwüºeTT
ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. #Ói≈£î >∑&É\qT ø=]øÏ y˚j·T&É+ e\q, #·#·Tà >∑&É\ T ø£ì|ækÕÔsTT. bı\+ >∑≥¢ô|’Hê, ˝À|ü\
m\Tø£ u§]j·T\T, eT{Ϻ b˛>∑T\T ø£ì|ækÕÔsTT.
sêh+˝À düeTkÕ´‘·àø£ m\Tø£ C≤‘·T\T :
bı\+ m\Tø£ : á m\Tø£ ÁbòÂ&É <äX˝¯ À 200`350 Á>± ãs¡Te⁄ ø£*–, dü+e‘·‡s¡ ø±\+ Áã‹øÏ, u§]j·T\T #˚ùd
dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+≥T+~. eT÷&ÉT HÓ\\ e´e~Û˝À |üø£«+ #Ó+~, dü+e‘· ‡sêìøÏ 5`6 kÕs¡T¢ |æ\¢\qT
ø£+≥T+~. ˇø=ÿø£ÿ á‘·˝À düTe÷s¡T 6`8 |æ\¢\ #=|ü⁄Œq ø£+≥T+~. >∑sꓤ<Ûës¡D düeTj·T+ 21 s√E\T.
ˇø=ÿø£ÿ Ä&É m\Tø£ dü+e‘·‡sêìøÏ >∑]wü˜+>± 65 |æ\¢\qT ô|&ÉT‘·T+~. es¡¸ãTT‘·Te⁄˝À ø£ècÕí, >√<ëe]
&Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\˝À m\Tø£\ ‘êøÏ&ç m≈£îÿe. m\Tø£˝À¢ >∑s¡“¤<Ûës¡D |ü+≥\ XË’*, e´e~Û\qT ã{Ϻ ≈£L&Ü e÷s¡TŒ
#Ó+<äT‘·T+~. m\Tø£ u§]j·T\ Á|üø£ÿH˚ eT{Ϻì ñ+&É\T>± #˚dæ b˛>∑T ô|&ÉT‘·T+~.
nkÕ<Ûës¡D Á|ü‘·T´‘·Œ‹Ô : Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´˝…’q es¡<ä\T, ‘·TbòÕqT\T, eTT+|ü⁄|ü]dæú‘·T˝À¢ #ê˝≤ m\Tø£\T
ìs¡÷à*+#·ã&É‘êsTT. C≤‹ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D¬ø’ m\Tø£\T nkÕ<Ûës¡D Á|ü‘· T´‘·Œ‹Ô˝À uÛ≤>∑+>± ˇø=ÿø£ÿ á‘·≈£î
15`22 |æ\¢\qT ô|&ÉT‘·T+~. ø±qTŒ nsTTq yÓ+≥H˚ 3`4 s√E˝À¢ >∑s¡“¤< ës¡D »s¡T>∑T‘·T+~. |æ\¢˝À¢ eT>∑,
Ä&É m\Tø£\ ìwüŒ‹Ô 1:2 ñ+≥T+~. |òü*‘·+>± m\Tø£\ ñ‘·Œ‹Ô ‘·≈£îÿe ø±\ e´e~Û˝ÀH˚ >∑D˙j·T+>± ô|]–,
|ü+≥\ qwüº+ rÁe‘·s¡eTe⁄‘·T+~.
∫f…º\Tø£ : á m\Tø£ 10`12 Á>±eTT\ ãs¡Te⁄ ø£*–, M|ü⁄ uÛ≤>∑+ >√<ÛäTeT es¡í+˝À, ñ<äs¡ uÛ≤>∑+ ‘Ó\T|ü⁄
es¡+í ˝À ñ+≥T+~. ˙{Ï bÕs¡T<ä\ edü‹ ñqï bı˝≤˝À¢ m≈£îÿe>± ø£ì|ædTü +Ô ~. eTq sêÁwü+º ˝À e], n|üsê\T,
yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥\≈£î qwüº+ ø£\T>∑CÒdüTÔ+~. ∫f…º\Tø£ #˚dæq s¡+Á<Ûä+ ∫qï>±, >∑T+Á&É+>± ñ+&ç, ãj·T≥ eT{Ϻ
b˛>∑T\T ˝Ò≈£î+&Ü ñ+≥T+~. dü+e‘·‡s¡+ bı&ÉTe⁄Hê Á|ü‘·T´‘·Œ‹Ô #˚dü ÷Ô, ø±qTŒ≈£î 2`8 |æ\¢\qT ø£+≥T+~.
ø=ã“] m\Tø£ : á m\Tø£ ø=ã“], ø√ø√, ÄsTT˝ŸbÕyéT e+{Ï |ü+≥\≈£î eT]j·TT <Ûëq´+ >√<ëeTT˝À¢,
Ç+&É˝¢ À dü+#·]dü÷Ô ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\qT Ç+{Ï˝À $$<Ûä edüTeÔ ⁄\≈£î qwü+º ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~. Bì ãs¡Te⁄ 80`120
Á>±. ñ+&ç, ˝Ò‘· qT+&ç eTT<äTs¡T >√<ÛäTeTs¡+>∑T˝À ñ+≥T+~. Bì ‘√ø£ X¯Øs¡+, ‘·\ uÛ≤>±\ø£Hêï bı&Ée⁄>±
ñ+≥T+~. eT÷‹ uÛ≤>∑+ bı&Ée⁄>± kÕ– ñ+≥T+~. dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê |æ\¢\qT ô|&ÉT‘·T+~. Á|ü‹
ø±qTŒ≈£î |æ\¢\ dü+K´ 6`10 es¡≈£î e⁄+≥T+~. >∑sꓤ<Ûës¡D ø±\eTT 22 s√E\T.
m\Tø£\ ñ<Ûäè‹øÏ nqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T :
• &Ó˝≤º ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\˝À ø±\Te\ ÁøÏ+<ä |ü+&ç+#·ã&˚ e] |ü+≥˝À m\Tø£\ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe.
• ìs¡+‘·s+¡ ÄVü‰s¡+, ˙s¡T, ÄÁX¯jT· + \uÛ´Ñ ‘· ø±s¡D+>± á ÁbÕ+‘ê\T m\Tø£\ dü+‘êH√‘·Œ‹ÔøÏ nqT≈£L\+
• kÕ>∑T ˙{Ï ø±\Te\T, ñ<ë´qeq |ü+≥˝…’q ø=ã“], ø√ø√, ÄsTT˝Ÿ bÕyéTe+{Ï ‘√≥\ Á|üø£ÿH˚ e] kÕ>∑T
m\Tø£\ ñ<Ûäè‹øÏ $TøÏÿ* nqT≈£L\+.

460
• düV≤ü »X¯Á‘·Te⁄˝…q’ bÕeTT, >∑T&É>¢ ÷∑ ã, |æ*,¢ eTT+–dü e+{Ï$ n~Ûø£ s¡kÕj·THê\ yê&Éø+£ e\¢ q•+∫b˛e&É+
e\¢ m\Tø£\ ñ<Ûäè‹ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~.
• m\Tø£\ j·÷»e÷q´+˝À dü$Twæº>± ¬s’‘·T\+<äs¡÷ bÕ˝§Zqø£b˛e&É+ eT]j·TT nXÊÁd”Ôj·T |ü<äú‘·T\qT
ne\+_+#·&É+ e\¢ m\Tø£\ ñ<Ûäè‹ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
• s¬ ‘’ T· \T |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT >∑T[ø£\qT $wü|⁄ü ms¡\T>± m\Tø£\ ìyês¡D≈£î yê&çq|ü&ÉT, m\Tø£\T nkÕ<Ûës¡D
Á|ü‘·T´‘·Œ‹Ô <ë«sê yê{Ï dü+K´qT ô|+#·T≈£î+{≤sTT.
m\Tø£\ ñìøÏì >∑T]Ô+#·&É+ :
• bı\+ >∑≥¢ô|’ düJe m\Tø£ u§]j·T\T+&É&É+.
• ãTs¡<ä eT{Ϻ˝À m\Tø£\ bÕ<äeTTÁ<ä\T eT]j·TT dü+#·]+∫q u≤≥\T+&É≥+.
• ø=]øÏ y˚j·Tã&çq e] |æ\ø£\T, <äTãT“\T ñ+&É&É+.
• m\Tø£\ $düs¡®q |ü<ësê∆\T, q÷HÓ e+{Ï ÁkÕyê\T ø£ì|æ+#·&É+ yÓTT<ä\ >∑Tyê{Ïì ã{Ϻ m\Tø£\ ñìøÏì
>∑T]Ô+#·e#·TÃ.
m\Tø£\ ìyês¡D≈£î düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´+ :
1. ùd<ä´ |ü<ä∆‘·T\T : y˚dü$˝À ˝À‘·T>± <äTøÏÿ <äTHêï*. bı\+>∑≥¢ô|’q, bı\+˝Àì ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\qT rdæ
X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø√yê*. ‘·<ë«sê >∑≥T¢ X¯óÁuÛÑ|ü&ç, m\Tø£\≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·T ÄVü‰s¡yÓTÆq HêeTT eT]j·TT ø£\T|ü⁄
yÓTTø£ÿ\ >∑&ɶ\T \_Û+#·≈£î+&Ü ñ+{≤sTT. kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘· es¡≈£î >∑≥¢ dü+K´qT, |ü]e÷D≤ìï ‘·–Z+#·Tø√yê*.
á Á|üÁøÏj·Te\¢ m\Tø£\T ÄÁX¯j·T+ bı+<˚ ÁbÕ+‘·+ ‘·–Z, m\Tø£\ kÕ+Á<ä‘· ‘·>∑TZ‘·T+~. kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘· es¡≈£î
Hê≥T¢ ˇπøkÕ], düø±\+˝À »]π>≥≥T¢ #·÷&Ü*. |òü*‘·+>± e] Á|ü‘·T´‘·Œ ‹Ô ø±\+ |ü]$T‘·yÓTÆ, m\Tø£\
kÕ+Á<ä‘· ‘·>T∑ ‘Z T· +~. y˚sπ «s¡T düeTj·÷˝À¢ Hê≥T¢ #˚|&ü ‘ç ,˚ m\Tø£\≈£î e] ∫s¡Tbı≥º<Xä ¯ m≈£îÿe ø±\+ \uÛ´Ñ eTsTT,
Á|ü‘T· ´‘·Œ‹Ô ø±\+ ô|]– yê{Ï ñ<Ûèä ‹ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Hês¡TeT&ç˝À ‘·–q+‘· ˙s¡T ñ+&˚≥≥T¢ #˚j÷· *. Bì e\¢
yÓTT\¬ø‘˚Ô $‘·ÔHê\T m\Tø£\ e\¢ qwüºb˛≈£î+&Ü ñ+{≤sTT.
2. uÛÖ‹ø£ / j·÷+Á‹ø£ |ü<ä∆‘·T\T : kÕeT÷Væ≤ø£+>± ¬s’‘·T\+<äs¡÷ m\Tø£ ãT≥º\qT, uÀqT\qT bı\+˝À <äeTTà
#˚ùd düeTj·T+ eT]j·TT ô|s’ T¡ ‘=*<äX˝¯ À mø£sêìøÏ 20 #=|ü⁄Œq neTs¡TÃø√e&É+ <ë«sê, e\düe#˚à m\Tø£\qT
ìyê]+#·e#·TÃ. bı>∑u≤]+#·T j·T+Á‘·+ (ãÁs√k˛àø£sY)qT ñ|üjÓ÷–+∫, m\Tø£ u§]j·T˝À¢ bı>∑u≤]+#·T
ø=qï≥¢sTT‘˚, m\Tø£\T }|æsê&Éø£, #·ìb˛‘êsTT. á $<Ûëq+ n‘·T´‘·ÔeTyÓTÆq~. |üsê´es¡D≤ìøÏ m≥Te+{Ï
Vü‰ì ø£\T>∑<äT. s¡kÕj·Tq |ü<ä∆‘·T\ø£Hêï ÁX‚wü˜yÓTÆq~. ø£ècÕí>√<ëe] &Ó˝≤º ¬s’‘ê+>∑+ á |ü<ä∆‹ì ñ|üjÓ÷–+∫,
dü‘Œ· *¤ ‘ê\T bı+<äT‘·THêïs¡T. ô|s’ T¡ ˝À >∑T&É>¢ ÷∑ ã kÕúesê\qT @s¡Œs¡T#·Tø=ì m\Tø£\ ñ<Ûèä ‹ì ‘·–+Z #·Tø√e#·TÃ.
ms¡`‘Ós¡ |ü<ä∆‹ <ë«sê e]˝À m\Tø£\ ìyês¡D : ms¡`‘Ós¡ |ü<ä∆‹ m\Tø£\ jÓTTø£ÿ Á|ües¡ÔHêe[ì #˚~dü÷Ô
m\Tø£\qT ‘·qyÓ|’ ⁄ü ≈£î Äø£]¸d÷ü ,Ô m\Tø£\qT neT]Ãq ãT≥º˝À¢ |ü&≥˚ Tº #˚dæ yê{Ïì düeTs¡e∆ +‘·+>± ìyê]düT+Ô ~.
BìøÏ >±qT 2 1/4 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔqï bÕ¢dæºø˘ w”≥TqT rdüT≈£îì, 2 n&ÉT>∑T\T H˚\ô|’ 1/4 n&ÉT>∑T bı\+˝Àì
eT{Ϻ ÁøÏ+<ä ñ+∫, ÇqT|ü r>∑ eT]j·TT yÓ<äTs¡T ã<ä›\ düVü‰j·T+‘√ ô|’s¡T #·T≥÷º >√&É e÷~]>± ‘Ós¡qT
@s¡Œs¡T#·Tø√yê*. Á|ü‹ 20`25 MT. bı&Ée⁄≈£î ‘Ós¡˝À ˙{Ï eT≥º+ ô|’uÛ≤>±q ∫qïbÕ{Ï s¡+Á<Ûä+ (10 ôd+.MT.
461
yê´dü+) #˚dæ ‘Ós¡˝À|ü* yÓ’|ü⁄q r>∑ uÀqT\qT neTs¡TÃø√yê*. m\Tø£\ T düT\Te⁄>± ˝À|ü*øÏ #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ
‘Ós¡ eTT+<äT, ø£HêïìøÏ H˚s¡T>± ∫qïbÕ{Ï >∑≥TºqT @s¡Œs¡#·Tø√yê*.
ms¡`‘Ós¡ ˝À|ü\ >∑\ ô|’s¡TqT 15`20 s√E\T eTT+<äT>± Hê≥Tø=qï≥¢sTT‘˚ eT+∫ |òü*‘ê\qT
Ä•+#·e#·TÃqT. Ç~ kÕ<Ûä´+ ø±ì |üø£å+˝À ms¡`‘Ós¡qT m\T≈£\T m≈£îÿe>± dü+#·]+#˚ ô|<ä› >∑≥T¢qï eT&ç˝À
@s¡Œs¡#·Tø√yê*. ˇø£ mø£s¡+˝À neT]Ãq ms¡`‘Ós¡, #·T≥÷º ñqï 10`15 mø£sê\ qT+&ç m\Tø£\qT
Äø£]¸+∫ ãT≥º˝À¢ |ü&˚≥T¢ #Ój·T´&É+ e\q #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ bı˝≤˝À¢ ≈£L&Ü m\Tø£\ u…&É<ä >∑D˙j·T+>±
‘·>T∑ ‘Z T· +~.
˝À|ü\ >∑\ ô|’s¡T qT+&ç yÓ\Te&˚ s¡kÕj·Tq dü+πø‘ê\≈£î m\Tø£\T Äø£]¸+#·ã&ç yê{Ï Á|ües¡Ôq
Á|üø±s¡+ ‘Ós¡qT ÄqT≈£îì á<äT≈£î+≥÷ s¡+Á<ÛëìøÏ eTT+<äT @s¡Œs¡∫q >∑≥TºqT #˚s¡Tø=ì <ëì <ë«sê ‘Ós¡≈£î
Äe‘·\ yÓ’|ü⁄ ô|’s¡T˝À ñ+∫q r>∑ ãT≥º˝À¢ |ü&É‘êsTT. Á|ü‹ s√E ñ<äj·T+ ms¡`‘Ós¡qT |ü]o*+∫ m\Tø£\T
|ü&ɶ r>∑ãT≥º\qT ãj·T≥≈£î rdæ |ü+≥ ø±\«˝À 2 ìeTTcÕ\T |üP]Ô>± eTT+∫q≥¢sTT‘˚ m\Tø£\T }|æsê&Éø£
#·ìb˛‘êsTT. #·ìb˛sTTq m\Tø£\qT y˚s¡T #˚dæ r>∑ ãT≥º\qT j·T<ë kÕ∆ q+˝À ñ+#ê*.
ˇø£ mø£s+¡ ˝À ms¡ ‘Ós¡ @s¡Œ&É#&· ÜìøÏ düTe÷s¡T 250 MT. bı&Éyq’Ó bÕ¢døºæ ˘ w”{Ÿ nedüs+¡ |ü&TÉ ‘·T+~.
Bì KØ<äT düTe÷s¡T>± s¡÷.1,000 es¡≈£î ne⁄‘·T+~. ˇø£ d”»qT˝À yê&çq bÕ¢dæºø˘ w”{Ÿ yÓ+≥H˚ rdæ
ãÁ<ä|ü]∫q m&É\ ‘·sê«‘· 1`2 d”»qT¢ es¡≈£î yê&ÉTø√e#·TÃ. r>∑ ãT≥º\qT #ê˝≤ ø±\+ es¡≈£î (4`5 dü+.)
yê&ÉTø√e#·TÃ. ˇø=ÿø£ÿ r>∑ãT≥º KØ<äT düTe÷s¡T 200 es¡≈£L ñ+≥T+~. ˇø£ mø£sê bı\+˝À ms¡`‘Ós¡
@sêŒ≥T≈£î düTe÷s¡T s¡÷. 3,000/` Ks¡Tà ne⁄‘·T+~.
Ks¡Tà ‘·–Z+#·Tø=H˚+<äT≈£î >±qT, ¬s’‘·T\+<äs¡÷ kÕeT÷Væ≤ø£+ á |ü< ä∆‹ì ne\+_Û+∫q≥¢sTT‘˚
10`15 mø£sê\ $d”Ôs¡í+≈£î >±qT ˇø£ mø£sê bı\+˝À 15`20 s√E\T eTT+<äT>± Hê≥T¢ y˚düT≈£îì Bì
#·T≥÷º ms¡ ‘Ós¡qT @s¡Œ]ùdÔ, á bı\+‘√ bÕ≥T #·T≥TºÁ|üø£ÿ\ >∑\ bı˝≤\ qT+&ç ≈£L&Ü m\Tø£\T eTT<äTs¡T
ô|’s¡T≈£î Äø£]¸+|üã&ç #·T≥÷º ñqï $T>∑‘ê bı˝≤˝À¢ yê{Ï dü+K´ >∑D˙j·T+>± ‘·–Z, #·T≥Tº Á|üø£ÿ\ bı˝≤\T
≈£L&Ü m\Tø£\ u≤] qT+&ç s¡øÏå+|üã&É‘êsTT. ¬s’‘·T\T m\Tø£\ u…&É<ä m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\¢ mø£ÿ&Ó’‘˚
eTT+<äT>± Hês¡TeTfi¯flqT yÓjT· ´&ÜìøÏ uÛj Ñ T· |ü&‘É ês√, n≥Te+{Ï Hês¡TeTfi¯fl #·T≥÷º á ms¡ ‘Ósq¡ T neTs¡TÃø√e&É+
<ë«sê Hês¡TeTfi¯flqT m\Tø£\ u≤] qT+&ç s¡øÏå+#·Tø√e#·TÃ. ms¡ ‘Ós¡ |ü]e÷D≤ìï neTs¡Ãe\dæq ÁbÕ+‘êìï,
nedüs¡+ eT]j·TT dü+<äs¡“¤+ ã{Ϻ |ü]dæ∆‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡TŒ #˚düT≈£î+≥÷ |ü+≥qT m\Tø£\ u≤]
qT+&ç düeTs¡∆e+‘·+>± s¡øÏå+#·Tø√e#·TÃ.
3. s¡kÕj·Tq |ü<ä∆‘·T\T : s¡kÕj·Tq eT+<äT\ <ë«sê m\Tø£\ ìyês¡D nH˚ Á|üÁøÏj·T düs¡«kÕ<Ûës¡DeTT. M{Ïì
ms¡eT+<äT>± ‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì, kÕeT÷Væ≤ø£+>± Á>±eT+ ˝Ò<ë eT+&É\ + ˇø£ j·T÷ì{Ÿ>± rdüTø=ì,
#˚|ü{Ϻq≥¢sTT‘˚ dü‘·Œ¤*‘ê\T bı+<äe#·TÃ. Á|üdüTÔ‘·+ eTq≈£î ¬s+&É Ts¡ø±\ m\Tø£ ìyês¡D eT+<äT\T
\uÛÑ´eTe⁄‘·THêïsTT. n$ ÁuÀe÷&ÉjÓ÷˝ÀHé (‘Ó\¢ eT+<äT), õ+ø˘ bòÕôd’Œ¤&é (q\¢ eT+<äT).
m) ÁuÀe÷&ÉjÓ÷˝ÀHé : á eT+<äT ã÷&ç<ä es¡í+˝À ñ+≥T+~. m\Tø£\T HÓeTà~>± 4`5 s√E˝À¢
s¡ø£ÔÁkÕe+‘√ #·ìb˛e&É+ e\q m\Tø£\T á eT+<äTqT uÛÑTõ+#·&ÜìøÏ dü+<˚Væ≤+#·e⁄.

462
1e s√E : düJe m\Tø£ u§]j·T\qT >∑T]Ô+∫, ÁuÀe÷&ÉjÓ÷˝ÀHéé 10`15 Á>±ˆˆ $wü|ü⁄ ms¡qT ø±–‘·+‘√
bÕ´¬ø≥T¢>± ø£{Ϻ (q÷ø£\T 96 bÕfi¯ófl G q÷HÓ 2 bÕfi¯ófl G ÁuÀe÷&ÉjÓ÷˝ÀHé eT+<äT 2 bÕfi¯ófl) ˇø=ÿø£ÿ
u§]j·T˝À y˚j·÷*. ô|’s¡T bı≥º ‘·–*q ‘·sê«‘· $wü|ü⁄ ms¡\qT m\Tø£\ T n+‘·>± d”«ø£]+#·e⁄, ø±ã{Ϻ á
kÕeT÷Væ≤ø£ m\Tø£\ ìyês¡D e] ô|’s¡T ∫s¡Tbı≥º <äX¯ ø£+fÒ eTT+<˚ ne\+_+#ê*.
11e s√E : ‹]– 11e s√Eq düJe m\Tø£ u§]j·T\T+fÒ eTs¡˝≤ ô|’q dü÷∫+∫q yÓ÷‘ê<äT˝À¢ $wü|ü⁄
ms¡qT n+~+#ê*.
_) õ+ø˘ bòÕôd’Œ¤&é : á eT+<äT q\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+≥T+~. n‘·´+‘· $wü|üP]‘·+. |ü+≥ ø±\+˝À ˇπø ˇø£
|üsê´j·T+ yê&ÉTø√yê*. m\Tø£\qT ‘·≈£îÿe düeTj·T+˝À #·+|ü>∑*–q X¯ øÏÔ>∑\ eT+<äT. ◊‘˚ á eT+<äT
yê&Éø±ìøÏ eTT+<äT $wü+˝Òì ms¡qT yê&Ü*‡e⁄+≥T+~. m+<äT#˚‘q· +fÒ á eT+<äTqT m\Tø£ dü+<˚V≤æ düT+Ô ~.
ø±e⁄q ¬s’‘·T\T ¬s+&ÉT |üsê´j·÷\T n+fÒ ˇø£kÕ] eT+<äT ø£\T|ü≈£î+&Ü, eTs=ø£kÕ] eT+<äT ø£*|æq ms¡qT
m\Tø£ u§]j·T\ e<ä› á ÁøÏ+<ä dü÷∫+∫q $<Ûä+>± neTs¡TÃø√yê*.
1e s√E : düJe m\Tø£ u§]j·T\qT >∑T]Ô+∫, 20 Á>±ˆˆ $wü+ ø£\|üì ms¡qT (98 bÕfi¯ófl q÷ø£\T G2
bÕfi¯ófl q÷HÓ) neTsêÃ*.
3e s√E : ‘Ós¡eã&çq m\Tø£ u§]j·T˝À¢ ˇø=ÿø£ÿ u§]j·T≈£î 10Á>±ˆˆ õ+ø˘ bòÕôd’Œ&é ø£*– ñqï $wü|ü⁄
ms¡qT (96 bÕfi¯ófl q÷ø£\TG 2 bÕfi¯ófl q÷HÓ G 2 bÕfi¯ófl õ+ø˘ bòÕôd’Œ¤&é eT+<äT) ø±–‘·+˝À
bÕ´¬ø≥T¢>± ø£{Ϻ Çyê«*.
4e s√E : #·ìb˛sTTq m\Tø£\qT @]y˚dæ, |üP&çÃy˚j·÷*.
n\÷´$Tìj·T+ bòÕôdŒ¤Ì&é _fi¯fl\T : m\Tø£\ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>± ñqï|ü&ÉT M{Ïì yê&ÉTø√yê*. e÷¬sÿ{Ÿ˝À
\uÛÑ´eTj˚T´ 12 Á>±. n\÷´$Tìj·T+ bòÕôdŒ¤Ì&é (6%) _fi¯fl\qT u§]j·T≈£î ˇø£{Ï #=|üq y˚dæ ‘·&ç eT{Ϻ‘√
u§]j·T\qT eT÷dæy˚j·÷*. eT+<äT _fi¯fl\ qT+&ç y˚\Te&˚ bòÕd”Œ¤Hé $wüyêj·TTe⁄ e\¢ m\Tø£\T #·ìb˛‘êsTT.
ô|’ j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \qT e], n|üsê\T, #Ói≈£î, q÷HÓ –+»\ |ü+≥\ (πøÁå ‘·|+ü ≥\T)˝À Ä#·]+∫q≥¢sTT‘˚
düeTs¡∆e+‘·+>± m\Tø£\qT ìyê]+#·Tø√qe#·TÃ. ô|’$<Ûä+>± düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\qT kÕeT÷Væ≤ø£+>±
#˚|ü{Ϻq≥¢sTT‘˚ |ü\T |ü+≥˝˝À m\Tø£\ ìyês¡D »]–, ¬s’‘ê+>∑+ dæús¡yÓTÆq ~>∑Tã&ÉT\TqT bı+<äe#·TÃ.
ø=ã“], ø√ø√ :
e÷¬sÿ{Ÿ˝À \uÛÑ´eTj˚T´ ÁuÀyÓ÷&Éj·T˝ÀHé ˝Ò<ë ÁuÀ&çbòÕø£yéT (Á|üdüTÔ‘·+ e÷¬sÿ≥Tº˝À Áø=‘·Ô>± \_ÛdüTÔqï
¬ø¢sê{Ÿ m\Tø£\ eT+<äT) $wü|ü⁄ ms¡ πø≈£î eTT≈£ÿ\qT (16.6 Á>±.) #Ó≥Tº≈£î ¬s+&ÉT #=|üq ø=ã“] ¬>\˝À¢ r>∑/
‘ê&ÉT düVü‰j·T+‘√ esê¸ø±\+≈£î eTT+<äT ñ+∫ m\Tø£\qT ìs√~Û+#·Tø√yê*.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#· e\dæq ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+) ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, e÷s¡TfÒs¡T ` 534 122.
ôd˝Ÿ : 89787 78724

463
|ü+≥\˝À düø£X‚s¡Tø±\ (ø√‘·T\T, n&É$ |ü+<äT\T   |ü≈£åî\T)
düeTdü´ ` j·÷»e÷q´+
eTq <˚X¯+˝À |ü+≥\˝À qwüº+ eTTK´+>± ø°≥ø±\T, ‘Ó>∑Tfi¯ófl eT]j·TT ø£\T|ü⁄ yÓTTø£ÿ\ e\q
»s¡T>∑T‘·T+~. á eT<Û´ä ø±\+˝À ø°så <¡ ë˝…q’ m\Tø£\T, õ+ø£\T, eTqTuÀ‘·T\T, ø√‘·T\T, n&É$ |ü+<äT\ u…&<É ä
m≈£îÿe>± ô|]– |ü\T ÁbÕ+‘ê˝À¢ |ü+≥\≈£î #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z qwüº+ yê{Ï\ T¢‘√+~. M{Ï˝À ø√‘·T\T, n&É$ |ü+<äT\
düeTdü´ ø=+&É ÁbÕ+‘ê˝À¢ >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. $‘·Ôq+ Hê{Ïq|üŒ{Ï qT+&ç yÓTT\¬ø‹Ô |üø±«ìøÏ e#˚à es¡≈£î
$$<Ûä <äX¯\˝À M{Ï e\q qwüº+ yê{Ï\T¢‘·Tqï~. BìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT >∑eTì+∫q≥¢sTT‘˚ ø√‘·T\T, n&É$
|ü+<äT\ Äyêdü ÁbÕ+‘ê˝…’q n&Ée⁄\ $d”Ôs¡í+ ‘·>∑Z&É+, ‘·<ë«sê yê{Ï øÏ ø±e\dæq ÄVü‰s¡ ø=s¡‘· @s¡Œ&ÉT≥
eT]j·TT ø√‘·T\T, n&É$ |ü+<äT\qT y˚{≤&˚ »+‘·Te⁄\T n+‘·]+∫ b˛e&É+ e+{Ï ø±s¡D≤\T eTTK´yÓTÆq$>±
#Ó|ü⁄Œø√e#·TÃ. n&É$ |ü+<äT\ dü+K´ >∑D˙j·T+>± ô|]– ÄVü‰s¡+ ø=s¡≈£î düMT|ü+˝Àì |ü+≥ bı˝≤\ô|’
Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïsTT. ÄVü‰s¡|ü+≥˝…’q e], yÓTTø£ÿC§qï, C§qï, q÷HÓ –+»\ |ü+≥˝…’q Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT,
y˚sT¡ X¯q>∑ eT]j·TT |ü+&É¢ C≤‹øÏ #Ó+~q C≤eT, <ëìeTà, Á<ëø£å eT]j·TT ≈£Ls¡>±j·T |ü+≥\ô|’ ø√‘·T\T, n&É$
|ü+<äT\T <ë&ç#˚dæ ‹q&É+ <ë«sê, |ü+≥ qwüº+ dü+uÛÑ$düTÔ+~. ø√‘·T\T, n&É$ |ü+<äT\T ‹q&É+ <ë«sê #˚ùd
|ü+≥ qwüº+ ø£Hêï n$ $düÔè‘·+>± dü+#·]+#·≥+ <ë«sê |ü+≥ yÓTTø£ÿ\T <Ûä«+dü+ #˚j·Tã&ç qwüº XÊ‘·+
ô|s¡T>∑T#·Tqï~.
n&Ée⁄\≈£î düMT|ü+˝À ñqï e´ekÕj·Tø£ kÕ>∑T ÁbÕ+‘ê\˝À ø√‘·T\T eT]j·TT n&É$ |ü+<äT\
dü+#ês¡+ n~Ûø£+>± ñ+&É≥+ e\¢ qwüº XÊ‘·+ á ÁbÕ+‘ê\≈£î m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. ø√‘·T\T |ü>∑{Ï |üP≥
dü+#·]dü÷Ô, |ü+≥ô|’ <ë&ç #˚kÕÔsTT. n&É$ |ü+<äT\T eTTK´+>± ÁbÕ‘·:ø±\ düeTj·T+˝À eT]j·TT kÕj·T+Á‘·+
düeTj·T+˝À >∑T+|ü⁄\T>± dü+#·]+∫ |ü+≥ bı˝≤\ô|’ <ë&ç#˚kÕÔsTT. ø√‘·T\T n‘·´+‘· ‘Ó*yÓ’q yêqs¡ C≤‹
Je⁄\T. n&É$ |ü+<äT\≈£î yêdüqqT |üdæ>∑fÒº X¯øÏÔ nyÓ÷|òüT+. n+<äT e\q n$ <ä÷s¡+ qT+#˚ |ü+≥ bı˝≤\
Ä#·÷ø°ì ‘Ó\TdüTø=ì <ë&ç #˚kÕÔsTT.
ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢ : ø√‘·T\T Á|ü<Ûëq+>± |ü+&É¢qT, –+»\qT, <äT+|ü\qT, Ä≈£î\qT, #Ó≥¢ u…s¡&ÉqT, ∫qï
ø°≥ø±\qT uÛÑTõkÕÔsTT. ø√‘·T\T 20`200 dü+K´˝À >∑T+|ü⁄\T>± dü+#·]dü÷Ô |ü+≥\ô|’ <ë&ç #˚kÕÔsTT. M{Ï
≈£îqï ‘√ø£ ø±s¡D+>± #Ó≥¢qT, r>∑\qT ne©\>± møÏÿ, ñs¡T≈£î‘·÷, m>∑ Ts¡T‘·÷ |ü+≥\qT bÕ&ÉT #˚kÕÔsTT.
n&É$ |ü+<äT\T $TÁX¯eT uÛÑø£åD s¡ø±ìøÏ #Ó+~q »+‘·Te⁄\T. M{Ï XÊU≤Vü‰s¡+˝À Á|ü<Ûëq+>± |ü+≥
yÓTTø£ÿ\ y˚s¡T¢, <äT+|ü\T, $$<Ûä s¡ø±\ >∑&ɶ\qT ‹+{≤sTT. e÷+kÕVü‰s¡+˝À uÛ≤>∑+>± ø°≥ø±\T, bÕeTT\T,
bÕ&Ó’b˛sTTq »+‘·T ø£fi‚ãsê\qT uÛÑTõkÕÔsTT. |ü+≥\ô|’ <ë&ç#˚j·TT≥≈£î n&É$ |ü+<äT\≈£î $$<Ûä nqT≈£L\
kÕ<ÛHä ê\T ñHêïsTT. Ç$ ÄVü‰s¡ ùdø£sD¡ ø=s¡≈î£ ≈£îÿe>± ÁbÕ‘·:ø±\ düeTj·T+˝À >∑T+|ü⁄\T>± dü+#·]düT+Ô {≤sTT.
ˇø=ÿø£ÿ >∑T+|ü⁄˝À düTe÷s¡T 15`35 es¡≈£î n&É$ |ü+<äT\T+{≤sTT. n+<äTe\q n$ |ü+≥bı˝≤\ô|’

464
düeTs¡úe+‘·+>± <ë&ç#˚dæ ÄVü‰sêìï bı+<äT‘êsTT. M{ÏøÏ $ìøÏ&ç X¯øÏ Ô eT]j·TT #·÷|ü⁄ e÷Á‘·+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe.
M{Ï ÄVü‰s¡ ùdø£s¡D |ü<ä∆‹ e\q |ü+≥bı˝≤\≈£î ø=+‘·y˚Ts¡ ñ|üjÓ÷>∑+ ø£\T>∑T‘·T+~. n&É$|ü+<äT\ H√{Ïô|’
uÛ≤>∑+ (eTTf…º) #ê˝≤ >∑{Ϻ>± ñ+&ç uÛÑ÷$Tì Á‘·e⁄«≥≈£î nqT≈£L\+>± ñ+&ÉTqT. n+<äTe\¢ Ç$ y˚s¡¢ ø=s¡≈£î
uÛÑ÷$T˝À >∑T+‘·\T Á‘·e⁄«‘êsTT.n|ü&ÉT uÛÑ÷$T >∑T\¢|üs¡#·ã&ç >±* Á|ükÕs¡+ u≤>± »s¡T>∑T‘·T+~ eT]j·TT
es¡¸|⁄ü ˙s¡T düT\uÛ+Ñ >± uÛ÷Ñ $T˝ÀøÏ Ç+≈£î‘·T+~. á Á|üÁøÏjT· ˝À sê*b˛sTTq Ä≈£î\T, #Ó‘Ô· yÓTT<ä\>∑T e´s¡|∆ <ü ësê∆\T
uÛ÷Ñ $T ˝À|ü*øÏ #˚] ≈£î[flb˛sTT ms¡e⁄\T>± e÷] uÛ÷Ñ kÕsêìï ô|+#·T‘êsTT. uÛ÷Ñ $T˝À|ü*øÏ Á‘·e«&É+ eT÷\+>±
y˚s¡T|ü⁄s¡T>∑T\qT ‹+{≤sTT. <ëìe\¢ y˚s¡T |ü⁄s¡T>∑T\ düeTdü´ ø=+‘·es¡≈£î ìyê]+#·ã&ÉT‘·T+~.
|ü+≥ yÓTTø£ÿ\ô|’ ø√‘·T\T, n&É$ |ü+<äT\ <ë&ç ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± yê{Ï\T¢‘T· qï qcÕº\qT ìyê]+#·&ÜìøÏ
düeTÁ>∑ $X‚¢wüD <ë«sê nœ\ uÛ≤s¡‘· düø£X‚s¡Tø£ N&É\ j·÷»e÷q´ $uÛ≤>∑+ ¬s’‘·T\≈£î ø=ìï e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT/
düdü´s¡ø£åD |ü<ä∆‘·T\qT dü÷∫+∫+~. n<˚ $<Ûä+>± á |ü<ä∆‘·T\T düeTs¡úe+‘·+>± neT\T »]π> $<Ûä+>±
¬s’‘·T\qT C≤>∑è‘·+ #˚ùd ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~k˛Ô+~.
ø√‘·T\ ìyês¡D |ü<ä∆‘·T\T :
1. HÓ’˝≤Hé e\ ø£+#ÓqT @sêŒ≥T #˚j·TT≥ : düTe÷s¡T 6`8 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ >∑\ 3 n+>∑Tfi≤\ ø£fi¯óflqï HÓ’˝≤Hé
e\qT ø£Ás¡\T ˝Ò<ë yÓ<äTs¡T u§+>∑T\ düVü‰j·T+‘√ bı\+ #·T≥÷º ø£+#Ó e÷~]>± @sêŒ≥T #˚düTø√yê*. e\
Çe‘·* yÓ’|ü⁄ <ä>∑Zs¡˝À #Ó≥T¢ ˝Ò≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*. ø√‘·T\T e\ ø£fi¯fl˝À¢ ∫≈£îÿø=+{≤j·Tqï uÛÑj·T+‘√ n$
|ü+≥ô|’ <ë&ç #˚j·T&ÜìøÏ dü+X¯Væ≤kÕÔsTT, ‘·<ë«sê 70% es¡≈£î |ü+≥ s¡øÏå+|üã&ÉT‘·T+~. ˇø£ mø£s¡+˝À e\
@sêŒ≥T≈£î (düTe÷s¡T 250 MT. bı&Ée⁄) 20 øÏ˝À\ e\ nedüs+¡ |ü&TÉ ‘·T+~. Ç~ |ü+≥\qT 3`4 dü+e‘·‡sê\
bÕ≥T s¡øÏådüTÔ+~. 1 øÏ˝À HÓ’˝≤Hé e\ KØ<äT düTe÷s¡T s¡÷. 300`350. mø£sê≈£î s¡÷. 6000`8000 es¡≈£î
Ks¡Tà ne⁄‘·T+~.
2. k˛˝≤sY ø£+#ÓqT @sêŒ≥T #˚j·TT≥ : Ç~ n‘·´+‘· düeTs¡∆e+‘·+>± |üì#˚düTÔ+~. k˛˝≤sY |òü\ø£+ qT+&ç
dü+Á>∑Væ≤+|üã&çq X¯øÏÔ, $<äT´‘Y X¯øÏÔ>± u≤´≥Ø˝À ìøÏå|üÔ+ ø±ã&ç bı\+ #·T≥÷º 4`5 es¡dü˝À¢ H˚\ qT+&ç
n&ÉT>∑T e´‘ê´dü+˝À neTs¡TÃø=qï ÇqT|ü r>∑\≈£î »‘·|üs¡#·ã&ç ñ+≥T+~. H˚\ qT+&ç yÓTT<ä{Ï es¡Tdü
ÇqT|ü r>∑qT 1/2 n&ÉT>∑T m‘·T˝Ô À neTs¡TÃø√yê*. ø£+#Ó yÓ\T|ü* yÓ’|⁄ü <ä>sZ∑ ˝¡ À #Ó≥T¢ ˝Ò≈î£ +&Ü C≤Á>∑‘|Ô· &ü Ü*.
bı\+ #·T≥÷º Á|ü‹ 12 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+˝À 8 n&ÉT>∑T\T bı&Ée⁄Hêï yÓ<Tä s¡T u§+>∑T\qT _>∑T‘·T>± bÕ‘·Tø=ì,
ÇqT|ü r>∑qT s¡ã“s¡T ≥÷´ãT eTTø£ÿ\ô|’ yÓ<Tä s¡T u§+>∑T\ #·T≥÷º _>∑T‘·T>± ˝≤– ø£+#ÓqT @sêŒ≥T #˚dTü ø√yê*.
r>∑˝À¢ ‘·≈£îÿe y√˝Òºõ˝À (12 y√˝Ÿº) Á|üdü]+#˚ $<äT´‘Y e\q yê{Ïì ‘êøÏ‘˚ ªªcÕø˘μμqT ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. ø±e⁄q
ø√‘·T\T, |üXó¯ e⁄\T, n&É$ |ü+<äT\T e+{Ï »+‘·Te⁄\T bı\+˝À #=s¡ã&É{≤ìøÏ kÕVü≤dæ+#·e⁄. 5 mø£sêø£\≈£î
k˛˝≤sY j·T+Á‘·|ü⁄ ø£+#Ó @sêŒ≥T #˚düTø√e&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡Tà düTe÷s¡T s¡÷. 20,000/`.
3. ø√‘·T\qT u…~]+#·&É+ : |ü+≥\ô|’ <ë&ç #˚ùd ø√‘·T\qT ¬s’‘·T\T $$<Ûä X¯u≤∆\ <ë«sê ˝Ò<ë $$<Ûä Äø±sê\
<ë«sê u…~]düT+Ô {≤s¡T. ≥bÕdüT\T, u≤+ãT\qT ˝Ò<ë ‘êsêEe«\qT ù|*Ã yê{Ï qT+&ç yÓ\Te&˚ X¯u≤∆\ <ë«sê

465
ø√‘·T\qT u…~]kÕÔs¡T. Ç{°e\ nœ\ uÛ≤s¡‘· düø£X‚s¡Tø£ N&É\ j·÷»e÷q´ $uÛ≤>∑+ yês¡T |ü]XÀ<Ûäq\ <ë«sê
ªªnÁ– ¬øHêHéμμ nH˚ X¯ã∆ |ü]ø£sêìï s¡÷bı+~+#ês¡T. Bì˝À 2`3 Á>±. ø±¬s“Ì&ÉT eTTø£ÿ\qT ñ+∫ 4`5
#·Tø£ÿ\ ˙{Ïì y˚dæq|ü⁄&ÉT yÓ\Te&˚ yêj·TTe⁄\qT ns¡ ì$Twü+ ‘·sê«‘· ˝…’≥s¡T kÕj·T+‘√ yÓ*–+∫q|ü⁄&ÉT
$|üØ‘·yÓTÆq X¯ã∆+ y˚\Te&ç ø√‘·T\T Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç ãj·T|ü&ç bÕ]b˛‘êsTT. Bì KØ<äT düTe÷s¡T
s¡÷. 3,000/`.
n<˚$<Û+ä >± ø√‘·T\≈£î düV≤ü » X¯Á‘·Te⁄˝…q’ m\T>∑Tã+{Ï, |ü⁄* e+{Ï y˚w<ü ës¡D\‘√ yê{Ïì eTuÛ´Ñ |ü]∫
bı˝≤\ qT+&ç ø√‘·T\qT <ä÷s¡+>± bÕs¡Á<√\‘ês¡T. m\T>∑Tã+{Ï <äTdüTÔ \qT ¬s’‘·T <Ûä]+∫ m\T>∑Tã+{Ï e˝…
Á|üe]Ô+∫q≥¢sTT‘˚ ø√‘·T\T u≤>± u…~] Ä ÁbÕ+‘· bı˝≤˝À¢øÏ sêe&ÜìøÏ uÛj Ñ T· |ü&‘É êsTT. Bì KØ<äT düTe÷s¡T
s¡÷. 5,000`8,000/`. Bìì ne\+_Û+#˚≥|ü&ÉT yê{ÏøÏ nqTe÷q+ sê≈£î+&Ü Á|üe]Ô+#ê*. ø√‘·T\T
>∑eTìdüTÔ+&É>± <äTdüTÔ\qT <Ûä]+#·&É+ >±ì, $|üŒ&É+ >±ì #˚j·Tsê<ä T.
ø√‘·T\qT dü+Vü≤]+#·&É+ #·≥º Ø‘ê´ H˚s¡+ ø±e⁄q ô|’q ‘Ó*Œq |ü<ä∆‘· T\qT $T[‘·+ #˚dü÷Ô yê{Ï
qT+&ç |ü+≥\qT ø±bÕ&ÉTø√yê*.
n&É$ |ü+<äT\ ìyês¡D #·s¡´\T :
1. uÛÖ‹ø£+>± @sêŒ≥T #˚j·TT Á|üVü≤Ø\T :
ÇqT|ü eTTfi¯fl r¬> ø£+#Ó (u≤sY“&é yÓ’sY ô|òHé‡) : |ü+≥ bı\+ >∑≥Tº yÓ+ã&ç ˇø£ n&ÉT>∑T <ä÷s¡+˝À eTTfi¯flqT
ø£*– ñqï ÇqT|ü r¬>qT |ü+≥bı\+ #·T≥÷º ø£Ás¡\ düVü≤j·T+‘√ ˇø£ n&É T>∑T m‘·TÔ˝À 3 es¡Tdü\˝À _–+∫
ø£{Ϻqf…Æ¢‘˚ n&É$|ü+<äT\ sêø£qT á eTTfi¯fl ø£+#Ó ìs√~ÛdüTÔ+~. ÇqT|ü eTTfi¯fl r¬> ø£+#ÓqT ˇø£ mø£sê bı\+
#·≥÷º ì]à+#·&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡Tà $esê\T (düTe÷s¡T>±) ÇqT|ü eTTfi¯fl r¬> #·T≥º yÓ\ s¡÷. 9,000/` qT+&ç
s¡÷. 10,000/`, ˇø£ øÏ˝À eTTfi¯fl r>∑ bı&Ée⁄ 27 n&ÉT>∑T\T— yÓ\ ` s¡÷. 100/`— ˇø£ mø£sê bı\+˝À ˇø£
es¡Tdü≈£î 836 n&ÉT>∑T\T— yÓ\ ` s¡÷. 3,100/`— n<˚ eT÷&ÉT es¡Tdü\≈£î ø£*|æ s¡÷. 9300/`, eT÷&ÉT
es¡Tdü\˝À r¬>qT _–+#·T≥≈£î ø£Ás¡\T eT]j·TT ≈£L©\≈£î nj˚T´ Ks¡Tà s¡÷. 3,000/`, yÓTT‘·+Ô ˇø£ mø£sêìøÏ
nj˚T´ Ks¡TÃ düTe÷s¡T>± s¡÷. 13,000/`.
e\j·÷ø±s¡ eTTfi¯fl ø£+#Ó |ü<ä∆‹ (πs»sY ô|òHé‡) : á |ü<ä∆‹˝À e\j·÷ø±s¡+˝À ñqï ÇqT|ü ø£+#ÓqT bı\+
>∑≥¢ yÓ+ã&ç |ü+≥≈£î ˇø£ n&ÉT>∑T <ä÷s¡eTT qT+&ç neT]Ãqf…Æ¢‘˚ n&É $|ü+<äT\T á ø£+#ÓqT <ë≥T≥≈£î
Á|üj·T‹ï+∫q|ü&ÉT, á ø£+#Ó≈£î ñ+&˚ ∫qï |ü<äTHÓ’q uÒ¢&ÉT¢ n&É$ |ü+<äT\ <˚Vü‰ìøÏ rÁeyÓTÆq >±j·÷\qT
ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. >±j·÷\‘√ n$ ns¡dü÷Ô bÕ]b˛e⁄q|ü⁄&ÉT $T>∑‘ê |ü+<äT\T @<√ Ä|ü<ä e⁄qï<äì yÓqTø£≈£î
yÓ[flb˛‘êsTT. á |ü<ä∆‹ #ê˝≤ düeTs¡úe+‘·+>± n&É$ |ü+<äT\ Á|üy˚XÊìï ìs√~ÛdüTÔ+~.
e\j·÷ø±s¡ s¡ø£åD ø£+#ÓqT |ü+≥ bı\+ #·T≥÷º _–+∫ ø£{Ϻqf…¢Ì‘˚ n&É $ |ü+<äT\ sêø£qT á
eTTfi¯flø£+#Ó düeTs¡úe+‘·+>± ìs√~ÛdüTÔ+~. á ø£+#ÓqT ˇø£ mø£sê bı\+ #·T≥÷º ì]à+#·&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡TÃ
$esê\T (düTe÷s¡T>±) : ˇø£ mø£sêìøÏ #·T≥÷º @sêŒ≥T #˚j·Te\dæq e\j·÷ø±s¡ s¡ø£åD ø£+#Ó #·T≥º yÓ\

466
s¡÷. 30,000/`, ˇø£ es¡Tdü˝À e\j·÷ø±s¡ s¡ø£åD ø£+#Ó _–+#·T≥≈£î ø£Ás¡\T eT]j·TT ≈£L©\≈£î nj˚T´
Ks¡TÃ s¡÷. 5,000/`, yÓTT‘·Ô+ ˇø£ mø£sêìøÏ nj˚T´ Ks¡TÃ s¡÷. 35,000/` qT+&ç s¡÷. 40,000/`.
ÇqT|ü e\ ø£+#Ó (#Ó’Hé*+ø˘ ô|òHé‡) : |ü+≥ bı\+ qT+&ç ˇø£ n&ÉT>∑T <ä÷s¡eTT˝À, ÇqT|ü e\ ø£+#ÓqT
3 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔes¡≈£î @sêŒ≥T#˚j·T&É+ <ë«sê düeTs¡úe+‘·+>± n&É$|ü+<äT\ Á|üy˚XÊìï ìs√~Û+#·e#·TÃ.
ÇqT|ü e\ ø£+#ÓqT ˇø£ mø£sê bı\+ #·T≥÷º ì]à+#·&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡Tà $esê\T (düTe÷s¡T>±) ÇqT|ü e\
ø£+#Ó #·T≥º yÓ\ s¡÷. 20,000/` qT+&ç s¡÷. 25,000/`, uÛÑ÷$T qT+&ç 3 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ es¡≈£î ÇqT|ü
e\qT _–+#·T≥≈£î ø£Ás¡\T eT]j·TT ≈£L©\≈£î nj˚T´ Ks¡Tà s¡÷. 3,000/`, yÓTT‘·Ô+ ˇø£ mø£sêìøÏ ÇqT|ü
e\qT _–+#·&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡TÃ s¡÷. 23,000/` qT+&ç düTe÷s¡T>± s¡÷. 28,000/`
kÂs¡X¯øÏÔ ø£+#Ó (k˛˝≤sY ô|òHé‡) : Ç+<äT˝À k˛˝≤sY ù|¢≥¢ <ë«sê 12 y√\Tº\T $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Tã&ç ø£+#Ó
˝≤>∑ @sêŒ≥T #˚dæq yÓ’s¡¢ <ë«sê Á|ükÕs¡+ »]– n&É$|ü+<äT\≈£î cÕø˘ ‘·–* ns¡Tdü÷Ô bÕ]b˛e⁄q|ü⁄&ÉT $T>∑‘ê
|ü+<äT\T @<√ Ä|ü<ä e⁄qï<äì uÛÑj·T|ü&ç yÓqTø£≈£î yÓ[flb˛‘êsTT. á |ü<ä∆‹ #ê˝≤ düeTs¡úe+‘·+>± n&É$
|ü+<äT\ u…&É<äqT ‘·–ZdüTÔ+~. bı\+ #·T≥÷º kÂs¡X¯øÏÔ ø£+#ÓqT 3 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ˝À @sêŒ≥T#˚j·T&É+ <ë«sê
n~ düeTs¡úe+‘·+>± n&É$ |ü+<äT\ Á|üy˚XÊìï ìs√~ÛdüTÔ+~.
kÂs¡X¯øÏÔ ø£+#ÓqT ˇø£ mø£sê bı\+ #·T≥÷º ì]à+#·&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡Tà düTe÷s¡T>± s¡÷. 20,000/`
es¡≈£î ñ+≥T+~.
õ.◊. r¬> ø£+#Ó : |ü+≥ bı\+ #·T≥÷º ˇø£ n&ÉT>∑T <ä÷s¡+˝À õ.◊ r>∑qT uÛÑ÷$TøÏ ˇø£ n&ÉT>∑T m‘·TÔ˝À
3 es¡Tdü\˝À _–+∫ ø£{Ϻqf…¢Ì‘˚ ø£+#Ó˝≤>∑ ñ+&ç n&É$|ü+<äT\T |ü+≥bı\+˝ÀìøÏ yÓfi¯fl≈£î+&Ü ìs√~ÛkÕÔsTT.
á õ.◊ r>∑ Á|üVü≤ØøÏ nø£ÿ&Éø£ÿ&É >∑T+Á&É{Ï ñ#·TÃ\qT @sêŒ≥T#˚dæqf…¢Ì‘˚ n&É$|ü+<äT\T yê{Ï˝À ∫≈£îÿ≈£îì
|ü+≥bı˝≤\˝ÀìøÏ yÓfifl¯ ˝Òe⁄. õ.◊.r>∑ ø£+#ÓqT ˇø£ mø£sê bı\+ #·T≥÷º ì]à+#·&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡Tà $esê\T
(düTe÷s¡T>±) õ.◊. r¬> yÓ\ s¡÷. 9,000/`, uÛÑ÷$T qT+&ç 3 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ es¡≈£î eT÷&ÉT es¡Tdü\˝À
õ.◊.r¬>qT _–+#·T≥≈£î ø£Ás¡\T eT]j·TT ≈£L©\≈£î nj˚T´ Ks¡Tà s¡÷. 3,000/` yÓTT‘·Ô+ ˇø£ mø£sêìøÏ
õ.◊. r¬>qT _–+#·&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡TÃ s¡÷. 12,000/`
ø£+<äø£eTT Á‘·e⁄« |ü<ä∆‹ : |ü+≥bı\+ #·T≥÷º ˇø£ n&ÉT>∑T <ä÷s¡+˝À >∑≥¢yÓ+ã&ç ¬s+&É&ÉT>∑T\ yÓ &É\TŒ
ˇø£{Ïqïs¡ n&ÉT>∑T\ ˝À‘Ó’q ø£+<äø±\qT (Áf…Æ+#Ódt) @sêŒ≥T #˚dæqf… Æ¢‘˚ n&É$ |ü+<äT\T bı\+˝À|ü*øÏ
Á|üy˚•+#·˝Òe⁄. á |ü<äú‹ ˇø£ÿ n&É$|ü+<äT\ ìyês¡D e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü esê¸uÛ≤e ÁbÕ+‘ê˝˝À H˚˝˝Àì
‘˚eTqT eè~∆#˚j·T&ÜìøÏ, ˇø£ bı\+ qT+&ç Ç+ø√ bı\+q≈£î e\düb˛j˚T |ü⁄s¡T>∑T\ ‘êøÏ&çì ‘·–Z+#·&ÜìøÏ
≈£L&Ü ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
bı\+ #·T≥÷º 3 n&ÉT>∑T\ yÓ&É\TŒ 2 n&ÉT>∑T\ ˝À‘·T ø£+<äø±ìï Á‘·e«&ÜìøÏ nj˚T´ Ks¡Tà $esê\T:
ø£+<äø±ìï rj·T&ÜìøÏ (C….dæ._ <ë«sê) >∑+≥≈£î yÓ\ s¡÷. 1,000/` #=|üq ˇø£ mø£sê bı˝≤ìøÏ 15
>∑+≥\T |ü&ÉT‘·T+~, <ëìøÏ >±qT nj˚T´ Ks¡TÃ düTe÷s¡T>± s¡÷. 15,000/`.

467
e\ |ü<ä∆‹ì neT\T|ü]#˚ $<Ûëq+ : 100 $T.MT.\ >∑fi¯ófl ø£*–q ôV≤#Y&ç|æÇ (ôV≤#Y.&ç.|æ.Ç.) HÓ’˝≤Hé yÓ ’s¡T‘√
ì]à‘·yÓTÆq e\ 6 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ ø£*– ñ+≥T+~ eT]j·TT ‘˚*ø£>± ñ+&ç <äè&ÛÉ+>± ñ+≥T+~. |ü+≥
bı\+ #·T≥÷º 3 MT≥s¡¢≈£î ˇø£{Ï #=|üq <äè&ÛÉyÓTÆq yÓ<äTs¡T u§+>∑T\T/dü]« <äT+>∑\T uÛÑ÷$T qT+&ç 3
n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ ñ+&˚≥≥÷º _>∑T‘·T>± bÕ‘·Tø√yê*. HÓ’˝≤Hé e\ô|’ n+#·T >∑fi¯fl qT+&ç õ.◊ yÓ’sYqT #=|æŒ+∫
ø£Ás¡ <äT+>∑\ô|’ n+#·T≈£î _>∑T‘·T>± ø£≥Tº≈£î+≥÷ ∫es¡ es¡≈£î ˝≤– ø£≥ºe˝…qT. n<˚$<Ûä+>± uÛÑ÷$Tô|’ ~>∑Teq
ø£Ás¡ yÓTT<ä{Ï uÛ≤>±\‘√ ≈£L&Ü eTs=ø£ õ.◊.yÓs’ q¡ T _>∑T‘·T>± ˝≤– ø£≥eº ˝…qT. eT]+‘· |ü{wÏ ‘ºü ≈· î£ eT<Û´ä uÛ≤>∑+˝À
≈£L&Ü ˇø£ es¡Tdü õ.◊. yÓ’s¡TqT ø£≥Tºø√e#·TÃ. $T–*q 3 n&ÉT>∑T\ HÓ’˝≤Hé e\qT uÛÑ÷$Tô|’ düe÷+‘·s¡+>±
|ü]∫ _>∑T‘·÷>± ˝≤– @≥yê\T>± ø£Ás¡ ô|>∑TZ\qT bÕ‘·Tø√yê*. á $<Ûä+ >± neT]Ãe HÓ’˝≤Hé e\ |ü+≥
bı\+ #·T≥÷º ˇø£ >√&É e˝… ø£ìŒdüTÔ+~. sêÁ‹ düeTj·T+˝À |ü+≥ bı˝≤\ô|’øÏ <ë&ç #˚ùd n&É$ |ü+<äT\T,
≈£î+<˚fi¯ófl eT]j·TT Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\T bı\+ düMTbÕìøÏ e∫à e\ô|’ n&É T>∑Ty˚j·T>±H˚ yê{Ï ø±* –≥º\T
e\˝À ∫≈£îÿø=ì n$ uÛÑj·T|ü&ç yÓqT‹s¡T>∑T‘êsTT. yê{Ï ns¡T|ü⁄ (Äs¡ ÔHê<ë)\‘√ $T>∑‘ê >∑T+|ü⁄ ≈£L&Ü
bÕ]b˛‘·T+~. á $<Ûä+>± HÓ’˝≤Hé e\ |ü<ä∆‹ düeTs¡∆e+‘·+>± |üì#˚düT Ô+~. düTe÷s¡T 70`80% |ü+≥\≈£î
s¡ø£åD ø£\T>∑CÒdüTÔ+~.
HÓ’˝≤Hé e\ |ü<ä∆‹ ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ bÕ≥T eTìïø£ ñ+≥T+~. m≈£ÿ&Ó’Hê e\ bÕ&Ó’qf…¢Ì‘˚ nø£ÿ&É ø=‘·Ô
e\qT neTs¡TÃø√e#·Tà eT]j·TT õ.◊. yÓ’s¡T eTs¡˝≤ ø=qe\dæq nedüs¡+ ñ+&É<äT. á |ü<ä∆‹ |ü+≥ bı\+
#·T≥÷º >√&Ée˝… ñ+≥÷ |ü+≥qT s¡øÏådüTÔ+~. ˇø£ mø£sê≈£î á e\ |ü<ä∆‹ bÕ{Ï+∫q+<äT e\¢ nj˚T´ Ks¡TÃ
düTe÷s¡T s¡÷. 9,000/`.
2. Jeø£+#Ó\T
bı\+ #·T≥÷º ≈£îdüTeT/ÄeTT<äeTT |ü+≥qT 4 es¡Tdü\˝À Hê≥&É+ : y˚s¡TX¯q>∑ |ü+≥ bı˝≤\ #·T≥÷º
4 qT+&ç 5 es¡Tdü\T ≈£îdüTeT |ü+≥qT <ä>∑Zs¡>± (30I15 ôd+.MT) y˚dæq#√ yê{ÏøÏ düqïì eTTfi¯ófl ñ+&É≥+
eT÷˝≤q n&É$ |ü+<äT\T e∫à eTTf…º‘√ uÛÑ÷$Tì Á‘·e«&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+∫q|ü&ÉT Ä eTTfi¯ófl eTTf…ºô|’
#·sêàìøÏ >∑T#·TÃø=ì rÁeyÓTÆq H=|æŒì ø£*–kÕÔsTT, eT]j·TT ≈£îdüTeT |ü+≥ yêdüq y˚s¡T X¯q>∑ |ü+≥ yêdüq
ø£Hêï |òüT÷≥T>± ñ+&ç düT\uÛÑ+>± yê´|ædüTÔ+~. n+<äTe\¢ <ä÷s¡+˝À ñqï |ü+<äT\T y˚s¡TX¯q>∑ yêdüqqT
|üdæ>∑≥º˝Òø£, ˝À|ü*øÏ #=#·TÃø=ì b˛e&ÜìøÏ $eTTK‘· #·÷|ü⁄‘êsTT. ≈£îdüTeT |ü+≥ e\q ¬s’‘·T\≈£î n<äq|ü⁄
Ä<ëj·T+ ≈£L&Ü düeT≈£Ls¡T‘·T+~.
bı\+ #·T≥÷º ÄeTT<ä|ü⁄ |ü+≥qT 4 es¡Tdü\˝À Hê≥&É+ : yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥bı˝≤\ #·T≥÷º 4 qT+&ç 5
es¡Tdü\T ÄeTT<ä|ü⁄ |ü+≥qT <ä>∑Zs¡>± (45I30 ôd+.MT.) y˚dæq#√ yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥ yêdüq ø£Hêï ÄeTT<ä|ü⁄
|ü+≥ yêdüq |òüT÷≥T>± ñ+&ç ‘·«s¡>± yê´|ædüTÔ+~. n+<äTe\¢ <ä÷s¡+˝À ñqï |ü+<äT\T yÓTTø£ÿC§qï yêdüqqT
|üdæ>∑≥º˝Òø£, ˝À|ü*øÏ #=#·TÃø=ì b˛e&ÜìøÏ $eTTK‘· #·÷|ü⁄‘êsTT. ÄeTT<ä|ü⁄ |ü+≥qT n&É$ |ü+<äT\T
‹q&ÜìøÏ Çwüº|ü&Ée⁄. |òü*‘·+>± yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥ s¡øÏå+#·ã&ÉT‘·T+~. n<˚ $<Ûä+>± ¬s’‘·T\≈£î ÄeTT<äeTT
<ë«sê n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ düeT≈£Ls¡T‘·T+~.
468
bı\+ #·T≥÷º n\¢+ eT]j·TT |üdüT|ü⁄ |ü+≥qT kÕ>∑T#˚j·T&É+ : n\¢+ (35I20 ôd+.MT.), |üdüT|ü⁄ (45I20
ôd+.MT. m&É+) |ü+≥\qT bı\+ #·T≥÷º <ä>∑Zs¡ <ä>∑Zs¡>± Hê≥&É+ e\q Á|ü<Ûëq |ü+≥ yêdüq n&É$ |ü+<äT\T
>∑T]Ô+#·˝Òe⁄ eT]j·TT n\¢+/ |üdüT|ü⁄ |ü+≥\T n&É$ |ü+<äT\≈£î s¡T∫+#·e⁄. Bì <ë«sê ¬s’‘·T\≈£î Á|ü<Ûëq
|ü+≥ ø±bÕ&Éã&É≥+‘√ bÕ≥T n<äq|ü⁄ Ä<ëj·÷ìï bı+<äe#·TÃ.
|ü<Tä HÓq’ eTTfi¯fl‘√ ≈£L&çq yÓTTø£ÿ\T/m&Ü] yÓTTø£ÿ\T bı\+ #·T≥÷º Hê≥&É+ : $$<Ûä eTTfi¯flbı<ä\T (πs–C≤‘·T\T),
nπ>yé C≤‹ yÓTTø£ÿ\T, õõ|òüdt C≤‘·T\T, ø±ø£ºdt C≤‘·T\T, ˇ|üì¸j·÷ yÓTT<ä\>∑T m&Ü] C≤‹ yÓTTø£ÿ\T eT]j·TT
>∑#·Ãbı<ä\qT, >∑≥¢ yÓ+ã&ç ô|+∫qf…¢Ì‘˚ yê{Ï jÓTTø£ÿ eTTfi¯ófl n&É$ |ü+<äT\≈£î >±j·÷\qT ø£\T>∑CÒdæ,
|ü+<äT\T |ü+≥ bı˝≤˝À¢øÏ #=s¡ã&É≈£î+&Ü ìs√~ÛkÕÔsTT.
yêø±ÿj·T #Ó≥¢qT bı\+ #·T≥÷º Hê≥&É+ : yêø±ÿj·T #Ó≥¢qT >∑≥¢ yÓ+ã&ç ô|+#·&ÉeTT eT÷˝≤q yê{Ï |ü<äTHÓ’q
eTTfi¯fl e\q n&É$|ü+<äT\ <˚Vü≤+ >±j·T|ü&ç n&É$|ü+<äT\T ns¡Tdü÷Ô bÕ]b˛‘êsTT. yêø±ÿj·T –+»\qT
∫+‘·|+ü &ÉT≈£î Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . C≤eTT\T, |ü#÷ fi¯ófl eT]j·TT |üfifl¯ s¡kÕ\ ‘·j÷· Ø˝À $]$>±
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. yêø±ÿj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î e÷¬sÿ{Ÿ˝À n~Ûø£ ÁbÕeTTK´‘· ñ+&É&É+ e\q á ñ‘·Œ‘·TÔ\ <ë«sê
¬s’‘·T\≈£î n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ \_ÛdüTÔ+~.
3. s¡kÕj·Tìø£ |ü<ä∆‘·T\T :
Á≈£î[flq ø√&ç Á>∑T&É¢ Á<ëeD+ |ü+≥ bı\+ #·T≥÷º |æ∫ø±] #˚j·TT |ü<ä∆‹ : Á≈£î[flq ˝Ò<ë e÷eT÷\T ø√&ç
Á>∑T&É¢qT ùdø£]+∫ Á<ëeD≤ìï ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*. á Á<ëeD+ 25 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ |ü+≥
bı\+ #·T≥÷º ˇø£ n&ÉT>∑T yÓ&É\TŒ˝À #·<äTqT #˚dæq ‘·&ç uÛÑ÷$Tô|’ |æ∫ø±Ø #˚düTø√yê*. á $<Ûä+>± #˚j·T&É+
<ë«sê |òüT÷f…Æq yêdüq yÓ\Te&ÉT‘·T+~.
á yêdüq |ü+≥ yêdüq ø£+fÒ |òü÷≥÷>± ñ+&ç düT\uÛÑ+>± yê´|æ+∫ |ü+<äT\qT |ü+≥ yêdüq
|üdæ>∑≥º≈£î+&Ü #˚j·T&É+ e\q |ü+<äT\T <ä÷s¡+ qT+&˚ yÓqTø£≈£î yÓ[ flb˛‘êsTT. n+<äTe\¢ n$ |ü+≥
bı˝≤\yÓ’|ü⁄≈£î sêe&ÜìøÏ düTeTTK‘· #·÷|üe⁄. yêdüq m≈£îÿe s√E\T yê´|æ+∫ ñ+&Ü\+fÒ 10 s√E\≈£î
ˇø£ e÷s¡T 50`70 ©.\ ˙{ÏøÏ 40`50 ø√&ç Á>∑T&ÉT¢ ø£*|æ ‘·s¡T#·T>± |æ∫ø±Ø #˚düTø√yê*. á ø√&ç Á>∑T&ÉT¢
Á<ëeDeTTqT |üsê´es¡D≤ìøÏ Vü‰ì #˚j·T<äT eT]j·TT |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. á |ü<ä∆‹øÏ nj˚T´
Ks¡TÃ 1 mø£sêìøÏ düTe÷s¡T>± s¡÷. 500/`.
øÏs√dæHé Á<ëeD+˝À eTT+∫q ø±≥Hé qyês¡TqT |ü+≥ #·T≥÷º 3 es¡Tdü\˝À ø£≥&º +É : á |ü<‹›ä ˝À eT+#ê\≈£î
ñ|üj÷Ó –+#·T ã≥º qyês¡TqT øÏs√dæHé Á<ëeD+˝À Hêqu…{ºÏ 2 >∑+≥\ ‘·sê«‘· rdæ Äs¡u{… ≤º*. Ç˝≤ Äs¡u{… qºÏ
qyês¡TqT |ü+≥bı\+ #·T≥÷º ø£Ás¡<äT+>∑\T bÕ‹ 3 es¡Tdü\T>± #·T≥Tºø√yê*. Ç˝≤ #·T{Ϻq qyês¡T qT+&ç

469
|òü÷f…Æq øÏs√dæHé yêdüq yÓ\Te&ÉT‘·T+~, |òü*‘·+>± n&É$ |ü+<äT\T Ä ÁbÕ+‘êìøÏ sêe&ÜìøÏ $eTTK‘·
#·÷|ü⁄‘êsTT. ‘·<ë«sê |ü+≥ s¡øÏå+|üã&ÉT‘·T+~. á |ü<ä∆‹ø£j˚T´ Ks¡ Tà ≈£L&Ü #ê˝≤ ‘·≈£îÿe.
>∑+<Ûäø£+ G |ü+~Áø=e⁄« q÷HÓ $TÁX¯e÷ìï 3 es¡Tdü\ ø=ã“] ‘ê&ÉT≈£î |üPj·T&É+ : |ü+~Áø=e⁄« q÷HÓ
ùdø£]+∫ <ëìøÏ ‘·–q+‘· >∑+<Ûäø£|ü⁄ bı&çì ø£*|æ, $TÁX¯eT+>± ‘·j·÷s¡T#˚dæ ñ+#·Tø√yê*. |ü+≥ bı\+
>∑≥Tº #·T≥÷º 3 MT.\ m&É+‘√ ø£Ás¡ <äT+>∑\T bÕ‘·Tø√yê*. á ø£Ás¡ <äT+>∑\≈£î ø=ã“]‘ê&ÉTqT uÛÑ÷$TøÏ ˇø£
n&ÉT>∑T m‘·TÔ˝À yÓTT<ä\T ô|{Ϻ eT<Ûä´ ˇø£ n&ÉT>∑T düú\+ ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø=ì 3 es¡Tdü\T _>∑T‘·T>± ˝≤–
ø£≥Tºø√yê*. Ç˝≤ ø£{Ϻq Á‘ê&ÉT≈£î eTT+<äT>± ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îqï |ü+~ Áø=e⁄« eT]j·TT >∑+<Ûäø£|ü⁄ $TÁX¯e÷ìï
<ä≥º+>± |üPj·÷*.
á $TÁX¯eT+ qT+&ç yÓ\Te&ÉT |ò÷ü f…qÆ yêdüq\T #ê˝≤ s√E\ es¡≈î£ ñ+&ç sêÁ‹ y˚fi˝¯ À¢ dü+#·]+#·T
n&É$ |ü+<äT\≈£î Çã“+<äT\T ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT. Äyêdü |ü]~Û >∑\ »+‘·T C≤‘·T\T ˇø£ »+‘·Te⁄ ñqï |ü]~Û˝ÀìøÏ
y˚s=ø£ »+‘·Te⁄ sê<äT. n+<äTe\¢ Çø£ÿ&˚ y˚s=ø£ |ü+<äT\ düeT÷Vü≤+ ñqï<äì yêdüq <ë«sê |üdæ>∑{Ϻ |ü+<äT\T
<ä÷s¡+ qT+&˚ yÓqT ~]– yÓ[flb˛‘êsTT. yêdüq m≈£îÿe s√E\T yê´|æ+∫ ñ+&Ü\+fÒ 10 s√E\≈£î ˇø£
e÷s¡T $TÁX¯eT Á<ëeD≤ìï ‘ê&ÉT≈£î |üPj·÷*. ‘·‘·Œ¤*‘·+>± |ü+<äT\T |ü+≥bı˝≤\ düMT|ü+ qT+&ç <ä÷s¡+>±
yÓ[flb˛sTT |ü+≥\T s¡øÏå+#·ã&ÉT‘êsTT.
|òü÷f…Æq yêdüqqT yÓ<ä»˝…¢ yÓ\T¢*¢, n\¢+ e+{Ï yê{Ïì yÓT‘·Ô>± s¡T _“ (5`7 s√.) ø=ìï s√E\
bÕ≥T ì\« ñ+∫ yê{Ï qT+∫ rdæq ø£cÕj·÷\qT bı\+ >∑≥¢ô|’ #·*¢‘˚ yê{Ï yêdüq≈£î n&É$ |ü+<äT\T Ä
|ü+≥ ÁbÕ+‘ê˝À¢øÏ #=s¡ã&Ée⁄.
4. Je Äs¡HÔ ê<ä |ü<‹∆ä :á |ü<‹∆ä ˝À n&É$ |ü+<äT\ Äs¡HÔ ê<ë\T eT]j·TT n&É$ |ü+<äT\qT y˚{≤&˚ »+‘·Te⁄˝…q’
dæ+Vü‰\T, |ü⁄\T\T, ∫s¡T‘·\T, n&É$ ≈£îø£ÿ\T, qø£ÿ\T eT]j·TT ‘√&˚ fi¯ó¢ yÓTT<ä\>∑Tq$ n&É$ |ü+<äT\qT
y˚{≤&˚≥|ü&ÉT #˚ùd uÛÑj·T+ø£s¡ >±+Á&ç+|ü⁄ X¯u≤∆\qT Á|ü‘·´ø£å+>± ]ø±sY¶ #˚dæ düTì•‘·yÓTÆq d”Œø£s¡¢ <ë«sê |ü+≥
<ä>∑Zs¡ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç Á|ükÕs¡+ #˚dæq≥¢sTT‘˚ n&É$ |ü+<äT\T rÁe uÛÑj·÷+<√fi¯q\≈£î >∑T¬s’ |ü+≥ bı˝≤\
qT+&ç <ä÷s¡+>± bÕ]b˛‘êsTT. Ç≥Te+{Ï Äs¡HÔ ê<ä j·T+Á‘ê\T $<äT´‘Y / kı˝≤sY |ò\ü ø£\ <ë«sê |üì #˚kÕÔsTT.
á j·T+Á‘ê\ <ë«sê yÓ\Te&ÉT >±+Á&ç+|ü⁄ X¯u≤∆\T 10`12 mø£sê\ es¡≈£î yê´|ækÕÔsTT. á j·T+Á‘·+ KØ<äT
m.dæ. yÓs¡¸Hé s¡÷. 19,000 G õ.mdt.{Ï. k˛˝≤sY yÓs¡¸Hé s¡÷. 22,000 G õ.mdt.{Ï.
5. kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<‘∆ä T· \T
}s¡|ü+<äT\ ô|+≥ $TÁX¯eT |æ∫ø±] $<Ûëq+ : BìøÏ>±qT }s¡|ü+<äT\ ô|+≥qT ùdø£]+∫ ‘·–q+‘· ˙{Ï‘√
Á<ëeD+>± ‘·j·÷s¡T#˚dæ e&É>∑≥Tºø√yê*. eTT+<˚ |ü+≥bı\+ #·T≥÷º 1 n&ÉT>∑T yÓ&É\TŒ ÁbÕ+‘êìï #·<äTqT

470
#˚dæ, ˙{Ï‘√ ‘·&ÉbÕ*. á e&É>∑{Ϻq Á<ëeD≤ìï ‘·&ç#˚dæq ÁbÕ+‘·+˝À |æ∫ø±] #˚dæqf…¢Ì‘˚ ˇø£ $<ÛäyÓTÆq yêdüq
edüTÔ+~. á yêdüq Á>∑Væ≤+∫q n&É$ |ü+<äT\T Ä ÁbÕ+‘·+˝À }s¡ |ü+<äT\T dü+#·]düTÔHêïj·Tì ÁuÛÑeT|ü&ç
<ä÷s¡+>± yÓ[flb˛‘êsTT. á yêdüq m≈£îÿe s√E\T yê´|æ+∫ ñ+&Ü\+fÒ 7 s√E\≈£î ˇø£ e÷s¡T $TÁX¯eT
Á<ëeD≤ìï |æ∫ø±Ø #˚j÷· *, ‘·‘Œ· *¤ ‘·+>± |ü+<äT\T |ü+≥ bı˝≤\ düMT|ü+˝ÀøÏ sê≈£î+&Ü <ä÷s¡+>± bÕ]b˛sTT
|ü+≥\T s¡øÏå+#·ã&ÉT‘êsTT.
yÓ+Á≥Tø£\T yÓ<ä»\T¢ |ü<ä∆‹ : øåös¡XÊ\˝À <=]πø e´s¡∆yÓTÆq yÓ+Á≥Tø£\qT ùdø£]+∫ >∑≥¢ #·T≥÷º ˇø£ n&ÉT>∑T
yÓ&É\TŒ ÁbÕ+‘êìï #·<äTqT #˚dæ yÓ+Á≥Tø£\qT |ü\Ã>± #·˝≤¢*. n&É$|ü +<äT\ H˚\qT Á‘·y˚« n\yê≥T, yêdüq
#·÷ùd n\yê≥T Á|üø±s¡+ n$ H˚\MT<ä ‘·eT eTTf…º uÛ≤>±ìï ñ+∫ >±*|”\Ã&É+ e\q á yÓ+Á≥Tø£\T yê{Ï
eTT≈£îÿ˝ÀìøÏ Á|üy˚•+∫ XÊ«dü|üs¡+>± rÁe Çã“+~øÏ >∑T¬s’ ‹]– yÓqTø£≈£î yÓ[flb˛‘êsTT. ‘·<ë«sê |ü+≥\T
s¡ø+åÏ #·ã&ÉT‘êsTT.
Ns¡\ |ü<ä∆‹ : |ü+≥ bı˝≤\ #·T≥÷º ø£Ás¡\qT bÕ‹ bÕ‘· Ns¡\qT >√&É e˝… ø£{Ϻqf…¢Ì‘ ˚, n&É$ |ü+<äT\T sêÁ‹
düeTj·÷\˝À <ë&ç#d˚ qæ |ü&ÉT Ä Ns¡\ düŒs¡Ù‘√ eTqTwüß\T ñqï≥T¢>± ÁuÛeÑ T|ü&ç ns¡Tdü÷Ô <ä÷s¡+>± bÕ]b˛‘êsTT.
á X¯u≤∆\qT $qï $T>∑‘ê |ü+<äT\T uÛj Ñ T· |ü&ç <ä÷s¡+ qT+&˚ yÓqT~s¡T>∑T‘êsTT. |ò*ü ‘·+>± |ü+≥\T s¡ø+åÏ |ü&‘É êsTT.
|ü≈£åî\ ìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\T :
]ã“Hé |ü<ä∆‹ : |ü+≥ m‘·TÔ ø£+fÒ ˇø£ n&ÉT>∑T m‘·TÔ >∑\ ¬s+&ÉT ø£Ás¡\qT ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD~X¯\˝À bÕ‘·Tø√yê*.
ˇø£ Á|üø£ÿ ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T eTs=ø£ Á|üø£ÿ ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T ø£*Z ns¡n+>∑Tfi¯+ yÓ&É\TŒ 30 n&ÉT>∑T\ bı&Ée⁄ >∑\
]ã“Hé 3 ˝Ò<ë 4 yÓT*ø£\qT Á‹|æŒ ø£Ás¡\qT 10 MT. <ä÷s¡eTT˝À Hê{Ï ø£≥ºe˝…qT. |ü≈£åî\ ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe>±
ñqï m&É\ ø£Ás¡\ eT<Ûä´ <ä÷s¡eTT 5 MT. ‘·–Z+∫ ø£≥ºe˝…qT. dü÷s¡´s¡•à ]ã“Hé ô|’ã&ç <Ûä>∑<Ûä>∑ yÓTs¡Tdü÷Ô >±*
M∫q|ü⁄&ÉT ˇø£s¡ø£yÓTÆq X¯ã›eTT #˚dü÷Ô |ü+≥ <äX¯ |ü≈£åî\ ø£+≥|ü& É≈£î+&Ü #˚düTÔ+~. ]ã“Hé |ü<ä∆‹˝À nìï
s¡ø£eTT˝…’q ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\, |ü|ü <ÛëHê´\, q÷HÓ–+»\ |ü+≥\T eT]j·TT |ü+&É¢‘√≥\qT |ü≈£åî\ u≤]
qT+&ç ø±bÕ&Ée#·TÃqT.
Ä≈£î#·T≥Tº |ü<ä∆‹ : yÓTTø£ÿC§qï Ä≈£î\qT, –+»\T bÕ\Tb˛düTø=qT <äX¯˝À ø£+øÏ #·T≥÷º #·T{Ϻ |ü≈£åî\ <äèwæºì
eTs¡\Ãe#·TÃqT. >∑≥¢ qT+&ç 3 ˝Ò<ë 4 es¡Tdü\ es¡≈£î Ä≈£î\qT #·T{Ϻ |ü≈£åî\ <äèwæºì eTs¡*à |ü+≥\qT
s¡øÏå+#·e#·TÃqT. ‘·≈£îÿe $d”Ôs¡íeTT ø£*Zq |ü+≥\≈£î Ç~ nqTyÓ’q |ü<ä∆‹.
y˚|ü–+»\ ø£cÕj·T+ |æ∫ø±] |ü<ä∆‹ : y˚|ü–+»\ ø£cÕj·T+ ‘·j·÷Ø ‘·–q yÓTT‘·Ô+˝À y˚|ü–+»\qT ùdø£]+∫
m+&Éu…≥Tºø√e˝…qT. –+»\T u≤>± m+&çq ‘·s¡Tyê‘· –+»ô|’ bı≥TºqT y˚s¡T #˚dæ –+»\qT ‹]– ˇø£s√E
m+&Éu…≥ºe˝…qT. ‘·s¡Tyê‘· á –+»\qT u≤>± bı&ç>± #˚dæ ‘·&ç˝Òì &Éu≤“\˝À b˛dæ ì\« ñ+#·Tø√yê*. y˚|ü
ø£cÕj·T+ |æ∫ø±] #˚j·T&ÜìøÏ, <ëìøÏ eTT+<äT s√E á –+»\ bı&çì ˇø£ |ü\T#·{Ï >∑T&ɶ˝À ø£{Ϻ, ˇø£
471
bÕÁ‘·˝À ‘·–q+‘· ˙{Ïì rdüTø=ì –+»\ bı&ç ñqï eT÷≥ Ä ˙{Ï˝À eTTqT>∑ Tq≥T¢ ñ+∫qf…¢Ì‘˚ sêÁ‹
düeTj·T+ yÓTT‘·Ô+ Ä bı&ç ˙{Ï˝À Hêì #·ø£ÿ{Ï ø£cÕj·T+ ‘·j·÷s¡e⁄‘· T+~. eTs¡Tdü{Ï s√E ñ<äj·T+ Ä
eT÷≥qT bÕÁ‘·˝À ˙{Ï˝À >∑{Ϻ>± |æ+&ç |æ|æŒì e&Éb˛dæ Ä ø£cÕj·÷ìï ‘·j·÷s¡T#˚düTø√yê*. á s¡ø£+>±
‘·j·÷s¡T #˚dæq y˚|ü –+»\ ø£cÕj·÷ìï 20 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£* |æ |ü+≥ô|’ |æ∫ø±] #˚dæq#√ |ü≈£åî\T
–+»\qT ‹q&ÜìøÏ $eTTK‘· #·÷|ü⁄‘êsTT. |òü*‘·+>± |ü≈£åî\ u≤] qT+&ç |ü+≥qT düeTs¡∆e+‘·+>±
ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃqT. á |ü<‹∆ä <ë«sê 7 qT+&ç 10 s√E\ es¡≈î£ |ü≈îå£ \T |ü+≥qT qwü|º sü #¡ ≈· î£ +&Ü ø±bÕ&Ée#·TÃ.
ø√&ç Á>∑T&ÉT¶ Á<ëeD+ |æ∫ø±] : ≈£î[flq ø√&çÁ>∑T&ÉT¢ ùdø£]+∫ yê{Ïì |ü>∑T\>={Ϻ Á<ëeD≤ìï y˚s¡T|ü s¡#ê*. á
Á<ëeD≤ìï 25 $T.©. ˇø£ ©≥s¡T ˙{ÏøÏ ø£*|æ –+» bÕ\Tb˛düTø=H˚ <äX¯˝À |ü+≥ô|’ |æ∫ø±] #˚dæqf…¢Ì‘˚ Ä
yêdüq\T |ü≈£åî\≈£î rÁeyÓTÆq ∫sê≈£îqT ø£\T>∑#˚j·TTqT eT]j·TT –+»\T s¡T∫+|üe⁄. n+<äTe\q n$ |ü+≥
bı˝≤\ yÓ’|ü⁄q≈£î sê≈£î+&Ü <ä÷s¡+>± bÕ]b˛‘êsTT. Bì <ë«sê e#˚à yêdüq düTe÷s¡T 10`15 s√E\ es¡≈£î
|üì#˚dæ |ü≈£åî\qT sê≈£î+&Ü #˚düTÔ+~. nedüs¡yÓTÆq#√ ¬s+&Ée $&ÉT‘· ≈£L&Ü |æ∫ø±] #˚düTø√e#·TÃ.
e´ekÕj·T |ü+≥\˝À HÓeTfi¯fl j·÷»e÷q´+ : ÄVü‰s¡ <ÛëHê´|ü⁄ |ü+≥˝…’q e], >√<ÛäTeT, C§qï, yÓTTø£ÿC§qï,
q÷HÓ–+»˝…’q Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, qTe⁄«\T, ≈£îdüTeT, e*XË\T yÓTT<ä \>∑Tqy˚ ø±ø£ |òü\C≤‹øÏ #Ó+~q C≤eT,
<ëìeTà, düb˛≥, Á<ëø£å eT]j·TT ≈£Ls¡>±j·T˝…’q ≥e÷≥, u…+&Éø±j·T\T, ø±©|òü¢esY, ø±´uÒõ, e+ø±j·T,
;s¡ø±j·T, <√dü yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\˝À $‘·Ôq+ $‹Ôq <äX¯ qT+∫ |ü+≥ ø±|ü⁄≈£î e#˚à düeTj·T es¡≈£î HÓeTfi¯fl
e\q rÁe qwü+º yê{Ï\T¢‘T· qï~. á qwüº rÁe‘·qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ø=ã“]Á‘ê&ÉT / |ü⁄]ø=düÁ‘ê&ÉTqT $‘·qÔ + $‘˚Ô
<äX˝¯ À bı˝≤ìøÏ 4 yÓ|’ ⁄ü ˝≤ ø£Ás¡\qT bÕ‹ uÛ÷Ñ $TøÏ ˇø£ n&ÉT>∑T m‘· T˝Ô À |ü+≥≈£î ô|q’ n&ÉT,¶ ì\Te⁄ es¡Tdü\˝À
ˇø£ MT≥sY eT<Ûä´ m&É+>± U≤∞ ñ+#·Tø=ì ø£{Ϻqf…¢Ì‘˚, |ü+≥\ MT~øÏ m>∑Ts¡T‘·÷ e#˚à HÓeTfi¯ófl |ü+≥
bı\+ô|’ ~–q|ü&ÉT yê{Ï ø±fi¯fl≈£î á Á‘ê&ÉT #·T≥Tºø=ì HÓeTfi¯ófl uÛÑj÷· +<√fi¯q≈£î >∑Ts¬ ’ Äs¡HÔ ê<ë\T #˚jT· T#·÷
<ä÷s¡+>± m–]b˛‘êsTT. –+» bÕ\Tb˛düT≈£îH˚ <äX˝¯ À, |ò˝ü ≤\T |üø«£ <äX˝¯ À, |ü+≥ >∑≥Tº yÓ+ã&ç uÛ÷Ñ $T qT+∫
ˇø£ n&ÉT>∑T m‘·TÔ˝À 3 es¡Tdü\T |ü+≥ #·T≥÷º ø£{Ϻqf…¢Ì‘˚ HÓeTfi¯fl u…&É<äqT düeTs¡∆e+‘·+>± n]ø£≥ºe#·TÃ.
ô|<ä› ø£eT‘ê\˝À ˇπø |ü+≥qT y˚j·TT $<ÛëqeTT : á |ü<ä∆‹˝À ˇπø s¡ø£yÓTÆq |ü+≥qT nq>± C§qï,
yÓTTø£ÿC§qï, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT |ü+≥\qT @<Ó’Hê ˇø£ <ëìì e÷Á‘·y˚T ô|<ä› ø£eT‘ê\˝À (20 mø£sê\˝À)
|ü+&ç+∫qf…¢Ì‘˚ |ü≈£åî\ e\q yê{Ï˝Ò¢ qcÕºìï #ê˝≤ es¡≈£î n]ø£≥ºe#· TÃ. $$<Ûä –+»\qT ‹H˚ |ü≈£åî\T |ü+≥\
n+#·T\ yÓ+ã&ç e÷Á‘·y˚T qcÕºìï ø£*–kÕÔsTT. m≈£îÿe $d”Ôs¡í+˝À ñqï |ü+≥ bı˝≤\ô|’øÏ |ü≈£åî\ <ë&ç
#˚jT· Tq|ü&ÉT n+#·T\ yÓ+ã&ç $$<Ûä düd´ü s¡øDå£ #·s´¡ \T #˚|{ü qºÏ f…‘Ì¢ ˚ <ë<ë|ü⁄>± |ü+≥ yÓTT‘êÔìï s¡ø+åÏ #·Tø√e#·TÃ.
|ü≈£åî\ u…&É<äqT n]ø£≥º&ÜìøÏ á |ü<ä∆‹ n‘·´+‘· düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq~ eT]j·TT dü«\Œ yÓ÷‘ê<äT düdü´s¡ø£åD
#·s¡´\T e÷Á‘·y˚T #˚|ü≥ºe\dæ ñ+≥T+~. ø±e⁄q ¬s’‘·T\≈£î á|ü<ä∆‹ ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑´yÓTÆq~.
Äs¡ÔHê<ä |ü<ä∆‹ : |ü+≥\qT qwü|º sü #¡ T· $$<Ûä |ü≈îå£ \ Äs¡HÔ ê<ë\qT eT]j·TT |ü+≥≈£î qwü+º #˚jT· T |ü≈îå£ \ MT<ä
472
<ë&ç #˚j·TT |ü≈£åî\ jÓTTø£ÿ ns¡T|ü⁄\qT ùdø£]+∫ Áø£eT|ü<ä∆‹˝À ]ø±sY¶ #˚dæ ìØí‘· X¯uÀ∆‘·Œ‹Ô j·T+Á‘ê\qT
ñ|üjÓ÷–+∫ |ü+≥ bı˝≤\≈£î düMT|ü ÁbÕ+‘·+ qT+∫ Äs¡ÔHê<ë\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·Te˝…qT. n|ü&ÉT |ü+≥qT
qwüº+ #˚j·TT |ü≈£åî\T u…<ä] Ä|ü<ä ñqï<äì ÁuÛ≤+‹øÏ >∑T¬s’ |ü+≥ bı˝≤\ qT+&ç <ä÷s¡+>± bÕ] b˛‘êsTT. á
|ü<ä∆‹˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ j·T+Á‘·+ KØ<äT düTe÷s¡T s¡÷. 20,000/` (k˛˝≤sY ù|¢≥¢‘√), $<äT´‘Y düs¡|òüsê‘√
|üì#˚j·TT j·T+Á‘·+ KØ<äT s¡÷. 15,000/`. á j·T+Á‘·+ düTe÷s¡T>± 4`5 mø£sê\ $d”Ôs¡í+ >∑\ |ü+≥
bı˝≤\≈£î düeTs¡∆e+‘·+>± |üì#˚j·TT#·Tqï<äì Á|üjÓ÷>∑ |üPs¡«ø£+>± s¡TEe⁄ |üs¡#·&ÉyÓTÆq~.
Á|ü‘ê´e÷ïj·T ÄVü‰s¡ düs|¡ süò ê |ü<‹∆ä : $$<Ûä e´ekÕj·T |ü+≥ bı˝≤\ düMT|ü+˝À Äyêdü ÁbÕ+‘ê\˝À eè<Ûë>±
ñqï uÛÑ÷eTT\˝À eT]j·TT bı\+ >∑≥¢ yÓ+ã&ç $$<Ûä n≥M C≤‹ |ü+&É¢ #Ó≥¢qT ô|+∫qf…¢Ì‘˚ n$ $$<Ûä
|ü≈£åî\qT Äø£]¸+#·TqT. |òü*‘·+>± |ü+≥\ô|’ |ü≈£åî\ <ë&ç ‘·–Z n~Û ø£ |ü]e÷D+˝À |ü+≥ qwüº+ ‘·>∑TZ‘·T+~
eT]j·TT n≥M C≤‹ |òü\kÕj·T+ e\q ¬s’‘·T\≈£î n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ düeT≈£Ls¡T‘·T+~. eTTK´+>± n≥MC≤‹
|ü+&É¢ #Ó≥T¢ d”eT∫+‘·, yÓ÷<äT>∑, sê$, eTÁ], e]ÿ, ø£\àø±j·T\T, yÓTTÁ], ‘·TìøÏ, J&ç|ü+&ÉT¢, πs–, ∫+‘·,
yÓ\>∑, }<äT>∑ yÓTT<ä\>∑Tq$.
düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD :
|ü+≥\≈£î Vü‰ì#˚j·TT $$<Ûä |ü≈£åî\qT n]ø£≥Tº≥≈£î >∑\ |ü<ä∆‘·T\qT düeTÁ>∑+>± neT\T |ü]∫q≥¢sTT‘˚
ˇø=ÿø£ÿ |ü<ä∆‹˝À e#˚à |òü*‘ê\T dü+j·TTø£Ô+>± e∫à |ü+≥ qwüº+ düeTs¡∆e+‘·+>± n]ø£≥ºã&ÉTqT.
$$<Ûä düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD |ü<ä∆‘·T\T :
yÓTs¡T|ü⁄ ]ã“HéGÄ≈£î#·T≥Tº |ü<‹∆ä : yÓTTø£ÿC§qï |ü+≥˝À –+» bÕ\Tb˛düT≈£îH˚ <äX˝¯ À sêeT∫\Tø£\T, >√]+ø£\T,
ø±≈£î\T, bÕe⁄sê\T, >∑Te«\T eT]j·TT Ç‘·s¡ |ü≈£åî\T rÁe+>± <ë&ç#˚ kÕÔsTT. á <äX¯˝À yÓTTø£ÿC§qï ø£+&Óô|’
n+#·T qT+&ç q÷>∑T sêe&É+‘√ |ü≈£åî\T Äø£]¸+#·ã&ç –+»\qT ‹+{≤sTT. á <äX¯˝À q÷>∑T ãj·T≥≈£î
ø£ì|æ+#·≈£î+&Ü ø£+&Ó≈£î #·T≥÷º ñqï Ä≈£î\qT ø£+&Ó #·T≥÷º ø£|æŒqf…¢Ì‘˚ n~ |ü≈£åî\T >∑eTì+#·˝Òe⁄. |òü*‘·+>±
|ü+≥ qwüº+ ‘·>∑TZ‘·T+~. á |ü<ä∆‹‘√ bÕ≥T ]ã“Hé\qT |ü+≥≈£î ˇø£ n&ÉT>∑T m‘·TÔ˝À ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD ~X¯˝À
yÓT*Á‹|æŒ ø£{Ϻqf…¢Ì‘˚ dü÷s¡´s¡•à˝À yÓTs¡T|ü⁄ ]ã“Hé\T ‘·fi¯ó≈£îÿq yÓTs¡e&É+ e\q eT]j·TT >±* M#·Tq|ü&ÉT
X¯ã∆+ ñ‘·Œ‹Ô ø±e&É+ e\q |ü≈£åî\T u…<ä] <ä÷s¡+>± bÕ]b˛‘êsTT.
yÓTs¡T|ü⁄ ]ã“Hé G ≈£î[flq ø√&çÁ>∑T&ÉT¶ $TÁX¯eT+ |æ∫ø±] : C§qï, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT eT]j·TT dü»® |ü+≥\˝À
|ü+≥≈£î ˇø£ n&ÉT>∑T m‘·TÔ˝À ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD ~X¯˝À ]ã“Hé ø£{Ϻq ‘·sê«‘· ≈£î[flq ø√&çÁ>∑T&ÉT¶ Á<ëeD≤ìï ˇø£
©≥s¡T ˙{ÏøÏ 20 $T.©. \ yÓ÷‘ê<äT˝À ø£\T|ü⁄ø=ì ø£+≈£î\ô|’q |æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT. á |ü<ä∆‹˝À |ü+≥\qT
$$<Ûä Vü‰ì#˚j·TT |ü≈£åî\ u…&É<ä qT+∫ düeTs¡∆e+‘·+>± s¡øÏå+#·e#·TÃ.
yÓTs¡T|ü⁄ ]ã“Hé G Äs¡ÔHê<ä |ü<ä∆‹ : yÓTTø£ÿC§qï, C§qï, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT, ∫s¡T<Ûëq´ |ü+≥\T, q÷HÓ–+»\T

473
yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\˝À yÓTs¡T|ü⁄ ]ã“Hé\qT |ü+≥≈£î ˇø£ n&ÉT>∑T m‘·TÔ˝À ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD ~X¯˝À yÓT* Á‹|æŒ
ø£{qºÏ f…‘Ì¢ ˚ dü÷s¡´s¡•à ]ã“Hé\ô|’ |ü&ç ‘·fi‘¯ fi· e¯ Tì yÓTs¡TkÕÔsTT. á yÓTs¡T|ü⁄\ e\¢ |ü≈îå£ \ ø£+{ÏøÏ rÁe nkÂø£s´¡ eTT
ø£*– |ü+≥ bı˝≤\ qT+&ç <ä÷s¡+>± bÕ]b˛‘êsTT. Ä ]ã“Hé\‘√ bÕ≥T Äs¡ÔHê<ä X¯u≤∆\qT‘·Œ‹Ô #˚j·TT
j·T+Á‘êìï |ü+≥ bı\+ eT<Ûä´˝À neT]Ãqf…¢Ì‘˚ <ëì qT+&ç Äs¡ÔHê<ä X¯uÀ∆‘·Œ‹Ô »]– yÓTs¡T|ü⁄ ]ã“Hé\
yÓTs¡T|ü⁄\T, Äs¡ÔHê<ä X¯u≤∆\T ˇπø düeTj·T+˝À ñ‘·Œ‹Ô ø±e&É+ e\q |ü≈£åî\T rÁe uÛÑj·÷+<√fi¯q≈£î >∑T¬s’
|ü+≥ bı˝≤\ qT+&ç <ä÷s¡+>± bÕ]b˛‘êsTT.
ô|q’ dü÷∫+∫q |ü<‘∆ä T· \T dü+j·TTø£+Ô >± neT\T#˚dqæ |ü&ÉT yÓTs¡T>¬ q’ |ò*ü ‘ê\T ekÕÔsTT. |ò*ü ‘·+>±
|ü+≥ qwüº+ >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+#·ã&ÉT‘·T+~.
|ü+≥\≈£î y˚T\T #˚j·TT |ü≈£åî\T :
$$<Ûä <äX¯\˝À |ü+≥\qT qwüº|üs¡T#·T |ü⁄s¡T>∑T\qT |ü≈£åî\T ‹ì ¬s’ ‘·T\≈£î y˚T\T #˚kÕÔsTT. ‘Ó\¢
ø=+>∑\T, eT+>∑*|æ≥º, >√]+ø£, bÕ\|æ≥º, ∫qï |üdæ]ø£, e÷\ ø±øÏ, øÏØ≥+ |æ≥º eT]j·TT |üdü]ø£ |æ≥º
bı\+ <äTqTï düeTj·T+˝À uÛÑ÷$T qT+&ç ãj·T≥≈£î e∫Ãq |ü⁄s¡T>∑T\qT @s¡Tø=ì ‹qT≥ e\q |ü⁄s¡T>∑T\
ñ<Ûäè‹ düTe÷s¡T 63 XÊ‘·+ ‘·>∑TZ‘·T+~. Á|ü‹Ô, ø£+~, |ü+≥\qT HêX¯qeTT #˚j·TT X¯q>∑|ü#·Ã |ü⁄s¡T>∑T eT]j·TT
bı>±≈£î\<Ó› |ü⁄s¡T>∑T\|ü⁄ 40 qT+∫ 60 XÊ‘·+ es¡≈£î ‹ì |ü+≥\qT ø±bÕ&ÉT‘êsTT. ˇø£ ø=+>∑
20 ì$TcÕ\˝À 50 |ü⁄s¡T>∑T\qT ‹+≥T+~. á$<Ûä+>± $$<Ûä |üP\, |ü+&É¢ eèøå±\qT ≈£L&Ü bı\+ >∑≥º
#·T≥÷º ô|+∫qf…‘Ì¢ ˚ y˚T\T #˚jT· T |ü≈îå£ \≈£î Äyêdü ÁbÕ+‘ê\T>± e÷] |ü+≥\qT Ä•+#·T ø°≥ø±\qT n<äT|ü⁄˝À
ñ+#·T‘êsTT.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (ø°≥ø£ XÊg+), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+, e÷s¡TfÒs¡T ` 534
122, bò˛Hé HÓ+. 08819`246283, ôd˝Ÿ HÓ+. : 89787 78724

474
 |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø£eTT
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T •©+Á<ÛäeTT (|òü+>∑dt/ã÷E) C≤‹øÏ #Ó+~q Je⁄\T. |ü ⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT XÊU≤Vü‰s¡T\
e÷+kÕVü‰s¡eTT nì n+{≤s¡T. |ü⁄≥>º =&ÉT>∑T •©+Á<Ûë\T u…d&æ jç ÷Ó yÓTøÆ √≥ $uÛ≤>±ìøÏ #Ó+~q$. á |ü⁄≥>º =&ÉT>∑T\˝À
ø=ìï ‹q<ä–q$ eT]j·TT ø=ìï $wü|üP]‘·yÓTÆq$ e⁄+{≤sTT. ‹q&ÜìøÏ ñ|ü jÓ÷>∑|ü&˚ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\˝À
eTTK´yÓTÆq$`
1. eTT‘·´|ü⁄∫|üŒ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T— 2. ã≥Hé |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T— 3. bÕ\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T— 4. e]>∑&ç¶ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T b˛wüø£ $\Te\T ø£*– e⁄+&ç Äs√>±´ìøÏ eT+∫$ ø±e&É+, JeH√bÕ~Û>± eT]j·TT
yê´bÕs¡+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É≥+ e\¢ M{Ï ô|+|üø£+ #ê˝≤ nedüs¡+.
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ >∑T]+∫ nb˛Vü‰\T :
• #ê˝≤ eT+~ M{Ïì e÷+kÕVü‰s¡eTT nqT≈£î+{≤s¡T. Ç~ m+‘· e÷Á‘·eTT ì»eTT ø±<äT.
• ~ã“ ms¡Te⁄\ MT<ä ô|]π>eìï Vü‰ìø£s¡yÓTÆq$>± uÛ≤$kÕÔs¡T. Ç~ ‘·|ü.
• ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+&˚ nìï s¡ø±\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ‹q<ä–q$ nqT≈£î+{≤s¡T. Ç~ ≈£L&Ü ‘·|ü.
• nìï s¡ø±\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ‹q<ä–q$ ø±e⁄.
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ >∑T]+∫ eTTK´yÓTÆq $wüj·÷\T :
• ÄsTTdüºsY, bÕ\ eT]j·TT ã≥Hé |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T $wü|üP]‘·eTsTTq$ ø±e⁄.
• ø=+&É\˝À, >∑T≥º\˝À, mø£ÿ&É |ü&ç‘˚ nø£ÿ&É bı˝≤\˝À ô|]π> nìï s¡ø±\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ‹q≈£L&É<äT.
• |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ‹H˚≥|ü&ÉT eT‘·TÔ bÕ˙j·÷\T rdüTø√≈£L&É<äT.
• >∑TeTà&çø±j·T ˝Òø£ ∫≈£îÿ&ÉT ø±j·T\qT |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\‘√ ø£*|æ ‹q≈£L&É<äT, e+&É≈£L&É<äT. n˝≤ ø£*|æ
‹+fÒ ÄVü‰s¡+ $wü|üP]‘·eTe⁄‘·T+~.
kÕ<Ûës¡D+>± eT]j·TT eTTK´+>± ô|+#·T |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T :
1. ã≥Hé/j·T÷s√|æj·THé/ o‘√wüí eT+&É\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T
2. ‘Ó\¢ã≥Hé / m&ÉT´*dt, ñwüíeT+&É\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T
3. e]>∑&ç¶/#Ó’˙dt |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T
4. eTT‘·´|ü⁄ ∫|üŒ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T
5. wæ{≤ø° |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T
6. u≤¢ø˘ Çj·TsY/q\¢ #Ó$ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T
7. ‘Ó\¢bÕ\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T
8. >√<ÛäTeT {À|æ/ n‹ ô|<ä› |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T
475
$wü|üP]‘· |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T :
1. &Ó‘Y ø±´|t |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T
2. m–πs n>±]ø£dt
3. HêX¯q <˚e<ä÷‘·
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ Wwü<Ûä $\Te\T
• |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T Ä+{°ãjÓ÷{Ïø˘ Á|üÁøÏj·T\T, j·÷+{°ø±q‡sY, ôV’≤b˛*|æ&Ó$Tø˘, ôV’≤b˛ø=˝…ôdºs¡$Tø˘,
eT]j·TT j·÷+{°ôV’≤|üsY f…q¸Hé ˝≤+{Ï »ãT“\≈£î Wwü<Ûë\T>± ñ|üjÓ÷>∑ã&ÉT‘êsTT.
• |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\˝À n>±]ø£dt u…’k˛Œs¡dt, ˝…+{ÏqT´˝≤ m&√&é‡ s¡ø±\T n‹ ‘·≈£îÿe ø=e⁄«qT ø£*–
e⁄+{≤sTT.
• πswæ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T, >±H√&Ósêà \÷´dæ&ÉyéT |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT }|æ]‹‘·TÔ\ ø±´q‡sY, \Tπø$Tj·÷ e+{Ï
ø±q‡s¡¢ ìyês¡DøÏ e÷Á‘·\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+˝À ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• yÓTÆfÒ≈£î (Á–bò˛*j·÷ Áô|ò+&√C≤) |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T j·÷+{°≥÷´eTsY eT]j·TT j·÷+{°ø±q‡sY Wwü<Ûë\T/
eT+<äT\ ˝≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT.
• |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ôd©ìj·T+ e+{Ï Ä+{° Äøχ&Ó+{Ÿ\qT ø£*– s√>∑ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì ô|+∫, ø£D≤\T
eT]j·TT ø£DC≤˝≤\øÏ ø£*π> qcÕº\qT n]ø£&É‘êsTT.
• j·÷+{° @õ+>¥ \ø£åD≤\qT ø£*– ñ+≥T+~.
• Js¡í e´edüúqT yÓTs¡T>∑T |üs¡TdüTÔ+~.
b˛wüø£ $\Te\T :
1. M{Ï˝À Áb˛{°Hé‡ (19`35%) e], >√<ÛäTeT eT]j·TT ≈£Ls¡>±j·T\ ø£+fÒ n~Ûø£+>± ñ+&ÉTqT.
2. bı{≤wæjT· +, k˛&çjT· + ìwüŒ‹Ô, |”#T· |ü<ësêú\T n~Ûø+£ >± ñ+&É&+É e\¢ n~Ûø£ s¡øbÔ£ ˛≥T (_.|æ.),n~Ûø£
ÄeT¢‘· (ndæ&ç{Ï) e\¢ u≤<Ûä|ü&˚yê]øÏ #ê˝≤ u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘êsTT.
3. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\˝À ø=e⁄« |ü<ësêú\T ‘·≈£îÿe>± e⁄+{≤sTT.
4. $≥$THé`_ ø±+ô|¢ø˘‡, $≥$THé`dæ, bò˛*ø˘ ÄeT¢eTT, bòÕ+{À<∏Óìø˘ ÄeT¢eTT eT]j·TT ìj·÷dæqT¢
n~Ûø£+>± e⁄+{≤sTT.
5. M{Ï˝À |æ+&ç|ü<ësêú\T nq>± ø±s√“ôV’≤Á&˚≥T¢ ‘·≈£îÿe>± e⁄+{≤sTT. n+<äTe\¢ #·¬øÿs¡ yê´~Û,
>∑T+&Ó»ãT“ >∑\ yê]øÏ Ç~ eT+∫ ÄVü‰s¡+.
6. bı{≤wæj·T+, bòÕdüŒs¡dt, ø±|üsY eT]j·TT ◊s¡Hé e+{Ï $Tqs¡˝Ÿ‡ $]$>± ñ+{≤sTT.
7. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\˝À eTTK´yÓTÆq nyÓTÆH√ Äe÷¢\T, ˝…’dæHé eT]j·TT Á{Ïb˛ºbòÕHé n~Ûø£+>± \uÛÑ´eTe⁄‘êsTT.
8. ‘êC≤ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\˝À $≥$THé `&ç n~Ûø£+>± ñ+≥T+~.

476
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø£eTT e\q ˝≤uÛ≤\T
• |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT ô|+#·T≥≈£î m≈£îÿe ô|≥Tºã&ç nedüs¡+ ˝Ò<äT.
• |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT ‘·≈£îÿe ø±\ e´e~Û˝À nq>± 35`40 s√E\˝À ô|+#·e#·TÃ.
• Ç+{Ï Äes¡D+˝À ≈£L&Ü M{Ïì düT\uÛÑ+>± ô|+#·e#·TÃqT.
• n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\T eT]j·TT Ä<ëj·÷ìï bı+<äe#·TÃqT.
• |ü+≥ nsTTb˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· ~+&É¢qT ms¡Te⁄>± ˝Ò<ë ãjÓ÷>±´dt ‘·j·÷ ØøÏ yê&ÉTø√e#·TÃ.
• Á>±MTD ìs¡T<√´>∑ j·TTe‘·, eTVæ≤fi¯\T eT]j·TT düqïø±s¡T s¬ ‘’ T· \T |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø±ìï #˚|{ü qºÏ ≥¢sTT‘˚
n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\qT bı+<ä&Éy˚T ø±≈£î+&É, ñbÕ~Ûì ≈£L&Ü bı+<äe#·TÃqT.
eTT‘·´|ü⁄ ∫|üŒ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üøe£ TT
XÊÁd”Ôj·T HêeTeTT ` |ü⁄¢s√≥dt kÕ»sY ø±E : kÕ<Ûës¡D+>± eTT‘·´|ü⁄ ∫|üŒ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT ÄsTTwüºsY
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T nì n+{≤s¡T. Bìì ~Û+Á^ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T nì |æ\TdüTÔ+{≤s¡T. M{Ï ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ‘·≈£îÿe
ñc˛íÁ>∑‘· eT]j·TT m≈£îÿe XÊ‘·+ ‘˚eT ñ+&Ü*, nq>± 20`25 &çÁ^\ ôd+{°Áπ>&é ñc˛íÁ>∑‘· eT]j·TT
75`80% ‘˚eT ñ+&Ü*. Bì ô|s¡T>∑T<ä\≈£î pHé qT+∫ |òæÁãe] es¡≈£î nqT≈£L\yÓTÆq yê‘êes¡D+
ñ+≥T+~. á |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\˝À s¡+>∑T Ä<Ûës¡+>± $$<Ûä s¡ø±\T ø£\e⁄ (‘Ó\T|ü⁄, ã÷&ç<,ä ˝Ò‘· s√C≤ e+{Ï$).
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT pHé HÓ\ qT+∫ |òæÁãe] HÓ\ es¡≈£î ô|+#·T≥≈£î nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
ÄsTTdüºsY |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø±ìøÏ ø£+b˛dæº+>¥ nedüs¡+ ñ+&É<äT. Ç~ $$<Ûä e´ekÕj·T e´sê∆\
qT+∫ n~Ûø£+>± Ábı{°Hé ñ+&˚ ÄVü‰sêìï ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~. Ç~ Á|ü|ü+#·+˝À 3 e n‹ ô|<ä› |ü+&ç+#˚
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T. >√<ÛäTeT >∑&ç¶, e] >∑&ç¶, sê– >∑&ç¶, yÓTTø£ÿC§qï, C§qï, dü»®, Á|ü‹Ô yÓTTø£ÿ ø±+&Ü\T eT]j·TT
Ä≈£î\T, #Ós¡≈£î |æ|æŒ, »q|üHês¡ eT]j·TT Á|ü‹Ô e´sê∆\T, yÓTTø£ÿC§qï bı‘·TÔ\T, y˚s¡TX¯q>∑ ø±j·T\ bı≥Tº,
m+&çq >∑&ç¶, bı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT ø±+&Ü\T, ñ|üjÓ÷–+∫q {° Ä≈£î e´sêú \T, $düà]+∫q e´s¡∆ ø±–‘·+ eT]j·TT
ø£ + b˛dü T º e+{Ï nH˚ ø £ e´ekÕj· T e´sê∆ \ qT ÄsTTdü º s Y |ü ⁄ ≥º > =&É T >∑ T kÕ>∑ T ˝À dü u Ÿ Å ùdº { Ÿ \ T>±
ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃqT.
á |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ô|+#˚ $<Ûëq+ : Ç+<äT˝À eTTK´+>± 6 <äX¯\T ñ+{≤sTT
1. ‘·*¢ ø£\ÃsY ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ 2. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ $‘·Ôq+ (kÕŒHé) ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ 3. düuŸÁùdº{Ÿ
‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ 4. u…&é‡ ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ 5. kÕŒHéì ô|+#·&É+ 6. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ô|]π><äX¯
1. ‘·*¢ ø£\ÃsY ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ :
ø±e\dæq |ü]ø£sê\T : |òü\Hê+>∑ <äX¯≈£î #˚]q |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T, uÒ¢&ÉT¢, ˝≤$THêsY msTTsY bò˛¢, 70% Ä\ÿVü‰˝Ÿ,
ô|Á{Ïù|¢{Ÿ‡, bı{≤{À &Óø˘‡Á{ÀCŸ n>±sY MT&çj·T+.
yÓTT<ä{Ï>± ˝≤$THêsY msTTsYbò˛¢ #Ûê+ãsYì Ä\ÿVü‰˝Ÿ ñ|üjÓ÷–+∫ ˙{Ïì |”˝Òà <ä÷~ düVü‰j·T+‘√

477
X¯óÁuÛÑ|üs¡#ê*. ‘·s¡Tyê‘· |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T jÓTTø£ÿ ô|’\dt eT]j·TT ø±&É ø£*ùd#√≥T qT+&ç uÒ¢&ÉT düVü‰j·T+‘√ ∫qï
∫qï eTTø£ÿ\T>± ø£‹Ô]+∫, yê{Ïì bı{≤{À &Óø˘‡Á{ÀCŸ n>±sY MT&çj·T+ b˛dæq ô|Á{°ù|¢≥T¢ q+<äT e⁄+#ê*.
‘·s¡Tyê‘· 2`3 s√E\˝À yÓTÆd”*j·T+ ô|s¡T>∑T<ä\qT >∑eTì+#·e#·TÃqT.
2. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ $‘·Ôq+ (kÕŒHé) ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ :
|ü–*q –+»\T ø±ì, sêfi¯ófl eT{Ϻ u…&\¶É T ˝Òì @ $<Ûyä TÓ qÆ ‘Ó>T∑ fi¯ófl Ä•+#·ì Äs√>∑´e+‘·yTÓ qÆ C§qï\T
˝Ò<ë >√<ÛäTeT\T ˝Ò<ë yÓTTø£ÿC§qï\T m+#·Tø=ì M{Ïì eT+∫˙{Ï˝À ø£&É>±*. ø£&ç–q |ü<ësêú\qT 30 숈
ñ&Éø£u…{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· m≈£îÿe>± e⁄qï ˙{Ïì rdæy˚j·÷*. ˇø£ øÏ˝À ñ&Éø£u…{Ϻq |ü<ësêúìøÏ 20 Á>±ˆˆ\
ø±*¸j·T+ ø±s√“H˚{Ÿ bı&çì ø£\bÕ*. 5 Á>±eTT\ ø±*¸j·T+ dü˝ÒŒ¤{Ÿ eT]j·TT 3 Á>±eTT\ düTÁø√CŸ bı&çì
ø£\bÕ*. ô|’ $TÁX¯e÷ìï kÕŒHé d”kÕ˝À ˝Ò<ë bÕ¢døºæ ˘ dü+#·T\˝À eT÷&√ e+‘·T es¡≈î£ ì+|æ X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ <ä÷~‘√
yÓT‘·Ô>± >∑{Ϻ>± eT÷‘·ô|{≤º*. q\T#·<äs¡+>± e⁄qï Hê\T>∑T ø±–‘·|ü ⁄ eTTø£ÿ\qT <ä÷~ô|’ e⁄+∫ d”kÕqT ˝Ò<ë
bÕ¢dæºø˘ dü+∫ì <ës¡+‘√ >∑{Ϻ>± ø£{≤º*. Ç˝≤ ø£{Ϻq d”kÕ\qT Ä{Àπø ¢yé˝À 15 bÂ+&É¢ |”&Éq+ #˚]q ‘·sê«‘·
20 ì$TcÕ\ bÕ≥T e⁄+∫, ‘·s¡Tyê‘· >∑~ ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› e⁄+#ê*.
X¯óÁuÛÑ|üs¡∫q kÕŒHé d”kÕ\qT ÇHê≈£î´˝ÒwüHé #˚j·T&ÜìøÏ n‹˙\˝ÀVæ≤‘· ã\T“ nedüs¡+. Ç~ ˝Òø£b˛‘˚,
kÕsê B|ü+ e<ä› ÇHê≈£î´˝ÒwüHé #˚j·Te#·TÃ. d”kÕ\qT Ä{Àπø¢yé qT+&ç rdæq ‘·s¡Tyê‘· 24 >∑+≥\bÕ≥T
n˝≤H˚ e⁄+∫, ‘·s¡Tyê‘· yê{Ï˝ÀøÏ |üØø£å Hê[ø£˝Àì ‘·*¢kÕŒHéqT ÇHê≈£î´˝ÒwüHé ˙&ç˝Ÿ düVü‰j·T+‘√ d”kÕ˝ÀøÏ
ø=~›>± y˚dæq ‘·s¡Tyê‘· yÓ+≥H˚, X¯óÁuÛÑyÓTÆq <ä÷~‘√ eT÷dæ y˚j·÷*. á $<Ûä+>± ÇHê≈£î´˝ÒwüHé #˚dæq
‘·s¡Tyê‘· ø±–‘·+‘√ ø£|æŒ <ës¡+‘√ _–+#ê*. ÇHê≈£î´˝Ò{Ÿ #˚dæq d”kÕ\qT >∑~ ñc˛íÁ>∑‘·˝À n+fÒ 24`28
&çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é eT<Ûä´ 10`15 s√E\ bÕ≥T ñ+&Éìyê«*. yês¡+ s√E\ ‘·s¡Tyê‘·, d”kÕ\qT u≤>±
>∑T+Á&É+>±, y˚>∑+>± ‹|挑˚ •©+Á<Ûä+ <ësê\T eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>± nsTT´, d”kÕ˝Àì –+»\ìï+{Ïì
n+≥T≈£î+≥T+~. d”kÕ\qT e⁄+∫q >∑~ #·\¢>± e⁄+&Ü*. eT÷&ÉT yêsê˝À¢ •©+Á<Ûä+ ô|]–, yê&É{≤ìøÏ
dæ<ä∆+>± e⁄+≥T+~.
3. düuŸÁùd{º Ÿ ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+ : |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø±ìøÏ ø±e\dæq eTT&ç |ü<ësêú\qT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√e&Üìï
düuŸÁùdº{Ÿ ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+ n+{≤s¡T.
ø±e\dæq eTT&ç |ü<ësêú\T : e]>∑&ç¶
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<Ûëq+ :
1. s¡kÕj·Tq |ü<∆ä‹ : yÓTT<ä≥>± e] >∑&ì¶ç 3`5 ôd+ˆˆMT bı&Ée⁄ eTTø£ÿ\T>± bÕ´&ûÁkÕº ø£ ≥sº Y ˝Ò<ë ø£‹‘Ô √ ø±ì
ø£‹Ô]+#ê*. düTe÷s¡T 100 ©ˆˆ ˙{Ï˝À 10`15 øÏ˝À\ >∑&ç¶øÏ 200 $T.©. bòÕs¡à*Hé eT]j·TT 7.5 Á>±
u≤$dæºHé (ø±¬s“+&ÉõyéT) qT u≤>± ø£*|æ 8`12 >∑+≥\bÕ≥T sêÁ‘·+‘ê Hêqu…{≤º*. ‘·s¡Tyê‘· e] >∑&ç¶ì
ãj·T≥≈£î rdæ ˙&É˝À 60`65% ‘˚eT e#˚Ã+‘· es¡≈£î Äs¡u…{≤º*. >∑&ç¶eTTø£ÿ\T eTØ Ä]b˛≈£î+&Ü ø=+#Ó+
‘˚eT>± e⁄+&Ü*.
478
2. y˚&ç#˚j·TT |ü<ä∆‹ : y˚&#ç j
˚ T· T |ü<‹ä∆ ì ≈£L&Ü ne\+_+#·e#·TÃ. á |ü<‹∆ä bÕ\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø+£ ˝À
$es¡+>± #Ó|üŒã&çq~.
4. u…&é‡ (~+&ÉT¢) ‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<Ûëq+ : u…&éì ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ nedüs¡yÓTÆq bÕ*~∏Hé dü+∫øÏ nìï
yÓ’|ü⁄\ 15`20 ∫qï ∫qï s¡+Á<Ûë\qT #˚j·÷*. eTT+<äT>± u…&é‡ ‘·j·÷s¡T#˚j·TT≥≈£î #˚‘·T\qT dæŒ]{Ÿ
(Ä\ÿVü‰˝Ÿ) ‘√ ø£&ÉTø√ÿyê*. bÕ*~∏Hé dü+#·T\˝À >∑&ç¶ eTTø£ÿ\qT 5 ôd+ˆˆMT m‘·TÔ e⁄+&˚˝≤>± y˚j·÷*.
yÓTT<ä{Ï bıs¡qT ì+|æq ‘·s¡Tyê‘· 20 s√E\ ej·TdüT>∑\ d”kÕ˝Àì kÕŒHéqT ˇø£ >∑Tô|Œ&ÉT rdüTø=ì >∑&ç¶ô|’q
n+#·T\˝À #·˝≤¢*. ‘·sT¡ yê‘· eT∞fl 5 ôd+ˆˆMT m‘·TeÔ ⁄+&˚ 2e bıs¡qT e]>∑&‘¶ç √ ì+|æ u≤>± n<äTeTTø√yê*.
eTs¡\ kÕŒHéì yÓ<»ä ˝≤¢*. n˝≤ ˇø£ dü+∫øÏ 4`6 bıs¡\qT ì+|æ eT÷‹ì s¡ã“s¡T u≤´+&ÉT‘√ ˝Ò<ë <ës¡eTT‘√
_–+#·e˝…qT.
5. kÕŒHéì ô|+#·&É+ : n˝≤ ‘·j·÷s¡T#˚dæq u…&É¢qT uÀ<ä>∑&綑√ ì]à+∫q bÕø£\+<äT ˇø£ es¡T dü≈£î 4 qT+∫
5 es¡≈£î Áy˚˝≤&ÉBj·÷*. 15`21 s√E\˝À |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ •©+Á<Ûä C≤\+ u…&é yÓTT‘·Ô+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
‘·s¡Tyê‘· u…&É¢ qT+∫ bÕ*~∏Hé ø£esYì ‘=\–+∫ 65`85 XÊ‘·+ ø£Hêï ‘· ≈£îÿe ‘˚eT ˝Ò≈£î+&Ü s√E≈£î
ˇø£kÕ] ˙{Ï‘√ ‘·&ÉbÕ*.
6. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ô|]π> <äX¯ : bÕ*~∏Hé ø£esYì ‘=\–+∫q ‘·s¡Tyê‘· 10`12 s√E\≈£î ã≥Hé e+{Ï
ìsêàD≤\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT. Ç$ yês¡+ s√E\≈£î |òü\Hê+>∑ <äX¯≈£î #˚s¡T≈£î+{≤sTT.
7. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT ø√j·T≥+ : u≤>± @s¡Œ&çq |òü\Hê+>±\qT dæŒ]{Ÿ‘√ X¯óÁuÛÑ|üs¡∫q ôdº]˝…’C…&é uÒ ¢&ÉT
düVü‰j·T+‘√ ø√j·÷*. ‘·s¡Tyê‘· 10 qT+∫ 15 s√E\ e´e~Û˝À ˇø=ÿø£ÿ u…&é qT+&ç 2 HÓ\\ e´e~Û˝À
düTe÷s¡T>± 2`3 øÏ˝À\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T rdüTø√e#·TÃ.
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ neTàø£eTT : M{Ï jÓTTø£ÿ ì\«ø±\+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\q ‘êC≤ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT 24
>∑+≥\˝À ne÷à*.
ì\« e⁄+#·&É+ : |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT ∫qï ∫qï eTTø£ÿ\T>± ø£‹Ô]+∫, m+&É˝À m+&Éu…{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· yê{Ïì
düTe÷s¡T 6 HÓ\\ es¡≈£î yê&ÉTø√e#·TÃ. Á|òæCŸ˝À 3 HÓ\\ es¡≈£î ì\«e⁄+#·e#·TÃ. ñ|ü ˙{Ï˝À ø=+#Ó+ ùd|ü⁄
Hêqu…{Ϻ Äs¡u…{Ϻq|ü&ÉT |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T s¡+>∑T e÷s¡≈£î+&Ü ñ+{≤sTT.
ô|+|üø£eTT˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T :
• u…&ÉT¢ e⁄qï >∑<äT\˝À |ü⁄s¡T>∑T\T, ø°≥ø±\T eT]j·TT m\Tø£\T sê≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ê*.
• >∑~˝À ‘˚eT XÊ‘·+ ô|+#·T≥ ø=s¡≈£î >√HÓ|ü≥º\qT ø£{Ϻ yê{Ïì m\¢|ü&ÉT ˙{Ï‘√ ‘·&É|üe˝…qT.
• ø£\Twæ‘·yÓTÆq u…&É¢qT >∑T]Ô+∫ yÓ+≥H˚ ‘=\–+#ê*.
• 6`12 HÓ\\ ej·TdüT e⁄qï >∑&ç¶ì rdüTø√e&É+ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± e⁄+≥T+~.

479
• s¡+>∑T e÷]q eT]j·TT eT#·Ã\T ø£*–q >∑&ç¶ì rdüTø√e&É+ ÁX‚j·Tdüÿs¡ + ø±<äT.
• yê´<ÛTä \T sê≈£î+&Ü eTT+<äT C≤Á>∑‘>Ô· ± >∑<Tä \ >√&É\ MT<ä eT]j·TT H˚\ MT<ä Á|ü‹ 10 s√E\ ø=ø£kÕ]
2 XÊ‘·+ bòÕsêà*¶ôV’≤&é ˝Ò<ë &Ó’ø√¢s√yêdt. (10 ©. ˙{ÏøÏ 6 $T.©.) ˝Ò<ë nC≤øÏåÅk˛º_Hé (1 ©. ˙{ÏøÏ
1 $T.©.) \qT ˝Ò<ë øÏ«Hê˝ŸbòÕdt (10 ©. ˙{ÏøÏ 8 $T.©.) ˝Ò<ë u≤$dæ ºHé bı&çì (1.0 Á>±. bı&çì
1 ©. ˙{ÏøÏ) \qT ˇø£<ëì ‘·s¡Tyê‘· ˇø£{Ï e÷]Ã e÷]Ã |æ∫ø±] #˚j·÷*. >√&É\ MT<ä #Ó<ä\T
ñqï≥¢sTT‘˚ ø√¢]ô|ò’]bòÕdtqT |æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT.
bÕ\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø£eTT (XÊÁd”Ôj·T HêeTeTT : ø±˝Àôd’uÒ Ç+&çø±)
M{Ïì $T©ÿ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>± bÕ\ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ˝À
<ä÷~Û #ê≥÷º nì |æ\TkÕÔs¡T. M{Ïì m≈£îÿe>± ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ø£sêí≥ø£ eT]j·TT Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\˝À
ô|+#·T‘·THêïs¡T. Ç$ ñwüíeT+&É\ ÁbÕ+‘·eTT˝…’q sêj·T\d”eT˝À e÷]à qT+&ç nø√ºãsY es¡≈£î ô|+#·e#·TÃqT.
Ç+‘·≈£î eTTqT|ü⁄ es¡≈£î M{Ïì n&Ée⁄\ qT+&ç ùdø£]+∫ ‹H˚yês¡T. Ç$ ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À Äø£s¡¸D°j·T+>±
>=&ÉT>∑T e˝… ñ+&ÉTqT. á |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ |òü\Hê+>±\T bı&ÉyÓ’q ø±&ÉqT ø£*– ∫es¡ yÓ&É\TŒ>± e⁄+&ç
#·÷&É&ÜìøÏ >∑T+&ç |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ (ã≥Hé |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\) qT b˛* e⁄+{≤sTT. Bì ì\«ø±\+ ÄsTTdüºsY
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ø£Hêï m≈£îÿe. n+‘˚ø±ø£ Bìì ì\«e⁄+∫q|ü⁄&ÉT >√<ÛäT eT esêíìøÏ e÷s¡&É+ »s¡>∑<äT. e÷]Ã
qT+&ç nø√ºãsY es¡≈£î ô|+#·T≥≈£î nqT≈£L\+>± ñ+&ÉTqT.
ñ|üjÓ÷>±\T :
• M{Ï ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT Á|òüøϺ|òæπøwüHé≈£î 30`350c. ñc˛íÁ>∑‘· nedüs¡+ ø£qTø£ Ç~ ñwüíeT+&É\
ÁbÕ+‘êìøÏ nqTyÓ’q~.
• ì\«ø±\+ m≈£îÿe (¬sÁ|òæõπs≥sY˝À 20 s√E\T (100 π>CŸ), >∑~ ñc˛íÁ>∑ ‘· 25`280c e<ä›
4 $T.MT. yê´dü+˝À 8`16 s¡+Á<Ûë\Tqï bÕ*B∏Hé dü+#·T\˝À 3`4 s√E\ es¡≈£î ì\«e⁄+{≤sTT.
• M{Ïì düT\uÛÑ+>± ô|+#·e#·TÃ.
• bÕ\ e˝… Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑TqT ø£*– e⁄+{≤sTT.
• Ç$ #ê˝≤ s¡ø±˝…’q e´ekÕj·T e´s¡ú |ü<ësêú\ô|’ ô|s¡T>∑T‘êsTT.
ô|+#˚ $<Ûëq+ : M{Ïì *>√ï˝…’{Ïø˘ eT]j·TT ôd\T´˝À˝…’{Ïø˘ e´sêú\ ô|’q ô|+#·Tø√e#·TÃqT. eTT\¢+– e´s¡ú+
($‘·ÔHê\qT rdæy˚dæq ‘·s¡Tyê‘·) ô|’ 120 XÊ‘·+ C…’ìø£ X¯øÏÔì >∑eTì+#ês¡T. nsTT‘˚ eTT\¢+– e´s¡ú+ m≈£îÿe
yÓTT‘·Ô+˝À \_Û+#·ø£b˛e&É+‘√ Bìì yêDÏ»´ düs¡[˝À ñ|üjÓ÷–+#˚+<äT≈£î dæbòÕs¡düT #˚j·Tsê<äT.
düuŸÁùdº{Ÿ ‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<ÛëqeTT : |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø±ìøÏ ø±e\dæq eTT&ç |ü<ësêú\qT ‘·j·÷s¡T
#˚düTø√e&Üìï düuŸÁùdº{Ÿ ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ n+{≤s¡T.
eTT&ç |ü<ësêú\T ` e]>∑&ç¶ : e]>∑&ç¶ì 3`5 ôd+.MT. bı&Ée⁄ ñ+&˚≥≥T¢ bÕ´&ûÁkÕº ø£≥ºsY ˝Ò<ë ø£‹Ô ‘√ ø±˙

480
∫qï ∫qï eTTø£ÿ\T>± ø£‹Ô]+#ê*. n˝≤ ø£‹Ô]+∫q eTTø£ÿ\qT ¬s+&ÉT |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê Hêqu…≥ºe#·TÃqT.
Bìe\q >∑&ç¶ yÓT‘·Ôã&ÉT‘·T+~.
yÓTT<ä{Ï |ü<ä∆‹ (s¡kÕj·Tq |ü<ësêú\qT ø£\|ü&É+) : düTe÷s¡T 100 ©. ˙{Ï˝À 10`15 øÏ˝À\ >∑&ç¶øÏ
200 $T.©. bòÕs¡à*Hé eT]j·TT 7.5 Á>±. (ø±¬s“+&ÉõyéT) u≤$dæºHéqT u≤>± ø£*|æ 8`12 >∑+≥\ bÕ≥T
sêÁ‘·+‘ê Hêqu…{≤º*. eTs¡Tdü{Ïs√E ñ<äj·÷H˚ï Hêqu…{Ϻq e] >∑&ç¶ì ãj·T≥≈£î rdæ ˙&É˝À Äs¡u…{≤º*. >∑&ç¶
eTTø£ÿ\T eTØ Ä]b˛≈£î+&Ü ø=+#Ó+ ‘˚eT>± ñ+#ê*.
¬s+&Ée |ü<ä∆‹ (y˚&ç #˚j·TT $<ÛëqeTT) : yÓTT<ä{ ø£‹Ô]+∫q >∑&ç¶ eTTø£ÿ\qT >√HÓdü+#·T\˝À ì+|üe˝…j·TTqT.
‘·s¡Tyê‘· ˇø£ Á&ÉeTTà˝À ˝Ò<ë ô|<ä› {≤´+ø˘˝À ˙{Ïì ì+|æ, >√HÓdü+#·T\qT |üP]Ô>± eTTìπ>≥≥T¢ #·÷&Ü*.
˙{Ïì 80`1000C e<ä› düTe÷s¡T ˇø£ >∑+≥ bÕ≥T u≤>± eT]–+#·e˝…qT. ‘·sT¡ yê‘· >√HÓdü+#·T\qT ãj·T≥≈£î
rdæ, s¡+Á<Ûë\T ø£*–q »˝…¢&É e+{Ï #Óø£ÿ\ MT<ä ˝Ò<ë »˝…¢&É ˝≤>± ñ+&˚ yÓ’sY yÓTwt MT<ä |üP]Ô>± ˙s¡T
ø±]b˛j˚Tes¡≈£î e⁄+#ê*.
u…&é‡ (~+&ÉT¢) ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ : 24I14 ôd+.MT. ôd’E>∑\ bÕ*~∏Hé dü+#·T\˝À >∑&ç¶ eTTø£ÿ\qT
5 ôd+.MT. m‘·TÔ e⁄+&˚˝≤>± yÓTT<ä{Ï bıs¡qT ì+bÕ*. ‘·s¡Tyê‘· ˇø£ |æ&ç¬ø&ÉT kÕŒHé rdüTø=ì n+#·T\ #·T≥÷º
eT]j·TT eT<Ûä´˝À #·˝≤¢*. á $<ÛäeTT>± 4`5 bıs¡\T es¡≈£î >∑&ç¶ì ì+|æq ‘·s¡Tyê‘· eT÷‹ì s¡ã“s¡T
u≤´+&ÉT‘√ ˝Ò<ë <ës¡+‘√ _–+#·e˝…qT. á $<Ûä+>± ‘·j·÷s¡T #˚dæq u…& ÉT¶qT Nø£{Ï >∑~˝ÀøÏ e÷s¡Ãe˝…qT.
kÕŒì+>¥ : kÕŒHéqT düuŸÁùdº{Ÿ ô|’ #·\¢&Üìï kÕŒì+>¥ nì n+{≤s¡T. ‘·&ç düuŸÁ ùdº{Ÿô|’ 5 XÊ‘·+ kÕŒHéì
ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
kÕŒì+>¥ eT÷&ÉT $<ÛäeTT\T :
ñ|ü]uÛ≤>∑ kÕŒì+>¥ : bÕX¯Ã¬s’CŸ¶ düuŸÁùdº{ŸqT dü+#·T\˝À ì+|æ ô|’ uÛ≤>±q kÕŒHéqT #·\ T¢ø√yê*. á $<Ûëq+˝À
dü+#·T\˝À j·TTqï düuŸÁùdº{ŸqT Ä{Àπø¢yé / d”ºyéT ôdº]˝…’»sY\˝À ôdº]˝…’CŸ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ñ|üjÓ÷–+#ê*.
˝Òj·TsY kÕŒì+>¥ : á $<ÛëHêìï y˚&ç ˙s¡T ˝Òø£ d”ºyéT bÕX¯Ã¬s’CÒwüHé #˚dæq|ü⁄&ÉT bÕ{ÏkÕÔs¡T. á $<Ûëq+˝À
düuŸÁùd{º ŸqT eT]j·TT kÕŒHéqT bıs¡\T bıs¡\T>± (8`10 ôd+.MT.) y˚j÷· *. á $<Û+ä >± dü+#·T\T ì+&˚es¡≈î£
#˚j·÷* (3`4 bıs¡\T) 35 × 45 ôd+.MT. ôd’E ø£*–q bÕ*~∏Hé dü+#·T\˝À 3 πøJ\ düuŸÁùdº{Ÿ |ü&ÉT‘· T+~.
dü+|üPs¡íyÓTÆq kÕŒì+>¥ : á $<Ûëq+˝À kÕŒHé eT]j·TT düuŸÁùd{º Ÿ\qT dü+|üPs¡+í >± ø£*ùd≥≥T¢ #˚dæ dü+#·T\qT
ì+|ü⁄‘ês¡T.
kÕŒHé s¡ìï+>¥ : Ç~ düuŸÁùdº{Ÿ ô|’q •©+Á<Ûä+ ô|]π> <äX¯. á <äX¯˝À >±* nedüs¡+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. •©+Á<Ûä+
ô|s¡T>∑T<ä\≈£î n~Ûø+£ >± ø±s¡“Hé`&Ó`’ Ĭø‡’ &é nedüs+¡ ø£qTø£ >∑~ì Nø£{>Ï ± e⁄+#ê*. 28`35 &çÁ^\ ôd+{°Á>π &é
ñc˛íÁ>∑‘· ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*. Á|ü‹ s√p |ü]o*dü÷Ô ø£\Twæ‘·yÓTÆq yê{Ïì rdæy˚j·÷*. kÕŒHé s¡ìï+>¥
20`25 s√E\˝À •©+Á<Ûä+ n\T¢ø√e&É+ |üPs¡Ôe⁄‘·T+~. dü+#·T\˙ï |üP]Ô>± ‘Ó\¢>± ø£qã&ÉT‘êsTT.

481
πødæ+>¥ : kÕŒHé s¡ìï+>¥ |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡Tyê‘· dü+#·T\qT πødæ+>¥ #˚kÕÔs¡T. düuŸÁùdº{Ÿ ô|’q Á|òüøϺ|òæπøwüHé‘√ bÕ≥T
Á|òPü {Ï+>¥ u≤&û\qT dü÷\ú yÓTqÆ Ä<Ûësêìï Çe«&ÜìøÏ bÕX¯Ãs¬ C’ Ÿ¶ eT{Ïìº bıs¡>± ø£|Œü &Üìï øπ dæ+>¥ nì n+{≤s¡T.
u…+>∑Tfi¯Ss¡T ÁbÕ+‘·+˝À 25% ÇdüTø£, 20% ‘˚eTj·TTqï eT{Ϻì, düT<ä›bı&ç (6.8%) ‘√ ø£*|æ ñ<ä»ì
dü÷∫ø£ 7.5`8.0 es¡≈£î ñ+&˚≥≥T¢ #˚dæ bÕX¯Ã¬s’CÒwüHé #˚dæ yê&ÉT‘ês¡T. düT<ä›bı&çì ø£\bÕ*‡q |ü]e÷DeTT
eT{Ϻ˝À ñqï ñ<ä»ì dü÷∫ø£ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çj·TT+≥T+~. πødæ+>¥ $TÁX¯e ÷ìï, πødæ+>¥ #˚j·T&ÜìøÏ ¬s+&ÉT
yêsê\T eTT+<äT>±H˚ bòÕsêà*¶ôV’≤&é (5%) ‘√ ‘·&ç|æ bÕX¯Ã¬s’CÒwüHé #˚j·÷*. Ä$]‘√ bÕX¯Ã¬s’CÒwüHé (650
ôd+.Áπ>.) e<ä› 2 >∑+≥\T #˚j·T&É+ düeTs¡úe+‘·yÓTÆq~. ‘·&ç πødæ+>¥ $TÁX¯e÷ìï 2`3 n+>∑Tfi≤\ m‘·TÔ es¡≈£î
ÁfÒ\˝À ì+|æ bÕX¯Ã¬s’CÒwüHé >∑~˝À H˚\ qT+&ç 50 ôd+.MT. m‘·TÔ˝À ˇø£<ëìô|’ ˇø£{Ï e⁄+#ê*. Ä$]
Á|üdü]+#˚ $<Ûä+>± ÁfÒ eT]j·TT >√&É≈£î (düTe÷s¡T 50 ôd+.MT.) eT<Ûä´ <ä÷s¡+ ñ+#ê*. Ä$]ì H˚\
ñ|ü]‘·\ uÛ≤>∑+˝À |ü+|æ+#ê* d”*+>¥ qT+&ç eT]j·TT H˚\ô|’ uÛ≤>±q 20`30 ôd+.MT. m‘·TÔ˝À uÀ¢j·TsY
<ë«sê >±*ì Á|üdü]+|ü#˚dæq jÓT&É\ ñc˛íÁ>∑‘·qT düeT+>± ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ée#·TÃqT. πødæ+>¥ $TÁX¯e÷ìï 2
>∑+≥\T, 6.5 &çÁ^\ ôd+{ÏÁ>π &é e<ä› e⁄+#ê*. øπ dæ+>¥ ô|’ uÛ≤>±q, eT<Û´ä ÁøÏ+~ uÛ≤>±q ôdHê‡sY\qT neTs¡Ã&É+
<ë«sê &çõ≥˝Ÿ <Ûsä êàMT≥s¡T ñc˛íÁ>∑‘q· T düeTq«j·T |üs#¡ e· #·TÃqT. Ä{Àπøy¢ ˝é À 15 |æ.mdt.◊ e<ä› 30 ì$TcÕ\
es¡≈î£ bÕX¯Ãs¬ C’ wÒ Hü é #˚jT· e#·TÃqT. ∫qï yÓTT‘·+Ô ˝À ô|+∫q|ü⁄&ÉT eT{Ïìº Áô|wüs≈Y î£ ø£ÿsY˝À bÕX¯Ãs¬ C’ Ÿ #˚dTü ø√e#·TÃqT.
ø±ì ô|<ä› yÓTT‘êÔìøÏ y˚πs bÕX¯Ã¬s’CÒwüHé >∑~ nedüs¡+. u≤>± •©+Á<Ûä+ n\T¢≈£îqï dü+#·T\qT Áø±|æ+>¥ >∑~˝ÀøÏ
e÷]à ‘Ós¡yê*. bÕ¢dæºø˘ bıs¡qT ÁøÏ+<ä≈£î eT&ç∫ düuŸÁùdº{ŸqT düeT‘·\+ #˚j·÷*. #·˝≤¢]Ãq bÕX¯Ã¬s’CŸ¶ eT{Ϻì
(2`3 ôd+.MT. ˝À‘·T) düuŸÁùdº{Ÿ ô|’q düe÷q+>± |üs¡T#·Tø√yê*. eT{Ϻ |ü]∫q yÓ+≥H˚ dü+#·T\ô|’ u≤$dæºHé
(0.1 XÊ‘·+, 1 ©. ˙{Ï˝À 1 Á>±. #=|üq) ‘√ |æ∫ø±] #˚j·÷*. eTs¡Tdü{Ï s√E qT+&ç ˙{Ïì ô|{≤º*.
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ <äX¯ :
• Á|ü<Ûëq+>± á <äX¯ j·T+<äT m≈£îÿe yÓ\T‘·Ts¡T (30 qT+∫ 350C) eT]j·TT ‘˚eTXÊ‘·+ (80`90%)
ñ+&˚≥≥T¢ #·÷&Ü*. bÕ*Vü≤Ödt >∑~˝À m≈£îÿe dü÷s¡´s¡•à (30`35 0C) ‘√ ≈£L&çq yÓ\T‘·Ts¡T e#·TÃqT
eT]j·TT >∑~ jÓTTø£ÿ H˚\ô|’q düTe÷s¡T 3 qT+∫ 5 n+>∑Tfi≤\ eT+<ëq ÇdüTø£ y˚dæ, s√p ˙{Ï‘√
‘·&É|ü&É+ e\q >∑~ j·T+<äT ‘˚eT XÊ‘·+ e⁄+&˚≥≥T¢ #·÷&Ée˝…qT.
• u…&É¢ jÓTTø£ÿ πødæ+>¥ eTqTï ô|’q Á|ü‹s√p ñ<äj·T+ eT]j·TT kÕj·T+Á‘·+ ˙s¡T #·*¢ ‘˚eT ñ+&˚≥≥T¢
#·÷&Ée˝…qT.
• πødæ+>¥ u…&É¢ qT+∫ düTe÷s¡T 10`20 s√E\˝À >∑T+&ÉT dü÷~ |ü]e÷D+˝À |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T
yÓTT\¬ø‘·TÔ‘êsTT. á <äX¯ qT+∫ düTe÷s¡T 5`8 ôd+.MT. yê´dü+ ø£*–q |òü\Hê+>±\T sêe&ÜìøÏ
yês¡+ s√E\T |ü&ÉT‘·T+~.
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT ø√j·T&É+ : πødæ+>¥ eTqTï≈£î <ä>∑Zs¡>± ø±&É yÓTT<äT\T e<ä› ø£‹Ô]+#ê*. n˝≤ ø£‹Ô]+∫q
‘·s¡Tyê‘· ø±&É\ ∫es¡ eTqTï ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*. Á|ü‹ u…&ÉT¶ qT+∫ dü Te÷s¡T eT÷&ÉT |ü+≥\T ekÕÔsTT.

482
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ neTàø£+ : ‘êC≤>± ø√dæq |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT yÓ+≥H˚ neTàe#·TÃqT ˝Ò<ë |ü#·Ãfi¯ó fl, #·{°ï\T #˚dæ
neTàe#·TÃqT.
ì\« e⁄+#·&É+ : ø√dæq ‘·s¡Tyê‘· s¡+Á<Ûë\T ø£*–q bÕ*~∏Hé dü+#·T\˝À y˚dæ ]Á|òæõπ s≥s¡¢\˝À düTe÷s¡T
2 qT+∫ eT÷&ÉT yêsê\ bÕ≥T ì\«e⁄+#·e#·TÃqT.
ô|+|üø£eTT˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T :
• 6 qT+∫ 12 HÓ\\ ej·TdüT‡ e⁄qï >∑&ç¶ì rdüTø√e&É+ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+>± e⁄+≥T+~.
• s¡+>∑Te÷]q eT]j·TT eT#·Ã\T ø£*–q >∑&ç¶ì rdüTø√e&É+ ÁX‚j·Tdüÿs¡+ ø±<äT.
• u…&ÉT¢ e⁄qï >∑<äT\˝ÀøÏ |ü⁄s¡T>∑T\T, ø°≥ø±\T, m\Tø£\T sê≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô\T eVæ≤+#ê*.
• bÕ©Vü≤Ödt >∑<äT\˝ÀøÏ ÁøÏ$Tø°≥ø±\T sê≈£î+&Ü düqïì <√eT ‘Ós¡ e+{Ï yÓTwt\qT neTsêÃ*.
• yê´<ÛäT\T sê≈£î+&Ü eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô>± >∑<äT\ >√&É\ yÓ+≥ eT]j·TT H˚\MT<ä Á|ü‹ |ü~s√E\ ø=ø£kÕ]
2 XÊ‘·+ bòÕsêà*¶ôV’≤&é ˝Ò<ë &Ó’ø√¢s√yêdt (10 ©. ˙{ÏøÏ 6 $T.©.) \qT ˇø£ <ëì ‘·s¡Tyê‘· ˇø£{Ï e÷]Ã
|æ∫ø±] #˚j·Te˝…qT.
• ø£\Twæ‘·yÓTÆq u…&É¢qT >∑T]Ô+∫ yÓ+≥H˚ >∑<äT\ qT+∫ ‘=\–+#ê*.
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT Ä•+#·T yê´<ÛäT\T :
1. Å&Ó’ããT˝Ÿ 2. yÓ{Ÿ ããT˝Ÿ 3. ø±uŸ yÓuŸ 4. Á^Hé eTÚ˝Ÿ¶ 5. bòÕ˝Ÿ‡ Á≥ô|ò˝Ÿ‡ 6. Ä*yé Á^Hé eTÚ˝Ÿ¶ 7. >√<ÛäTeT
s¡+>∑T bÕ¢düºsY ã÷E 8. e÷´{Ÿ yê´~Û 9. ôd|æ&√ìj·T+ |üdüT|ü⁄ eTÚ˝Ÿ¶ 10. Ç+ø˘ ø±´|t‡ 11. dæqïyÓ÷Hé
ã÷E 12. *|溇ø˘ ã÷E 13. *©¢|ü⁄{Ïj·T+ ã÷E 14. ø±uŸ yÓuŸ 15. Ä≈£î|ü#·Ã ô|<ä› eT#·Ã ‘Ó>∑T\T
16. >√<ÛäTeT s¡+>∑T ≈£îfi¯ófl 17. dæ_]q ≈£îfi¯ófl 18. u≤´ø°º]j·÷ yê´<ÛäT\T 19. yÓ’s¡dt ‘Ó>∑Tfi¯ófl
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT Ä•+#·T ø°≥ø±\T eT]j·TT Ç‘·sê\T :
1. dæj·÷]&é‡ 2. bò˛]&é‡ 3. ùddæ&éô|ò¢Ì 4. Ådæº|t f…Æ˝Ÿ‡ 5. q\T¢ \T 6. qT* |ü⁄s¡T>∑T\T 7. m\Tø£\T
yê´<ÛäT\ ìyês¡D :
• kÕ<Ûës¡D+>± |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\˝À q\T|ü⁄, Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T˝À¢ e⁄+&˚ •©+Á<Ûeä TT\T ô|]– ø£\Twæ‘+· #˚kÕÔsTT.
• ô|’ $<Ûyä TÓ qÆ eT#·Ã\T m≈£îÿe>± ñqïf…‘¢Æ ˚ u…&q¢É T <ä÷s¡+>± bÕs¡yj
˚ T· e˝…qT. ˝Ò<ë eT#·Ã\T ∫qï |ü]e÷D+˝À
e⁄+fÒ nø£ÿ&ç es¡≈£î ø£‹Ô]+∫ 1 Á>±. u≤$dæºHé bı&çì 1 ©. ˙{ÏøÏ ø£ *|æ Ä Á|ü<˚X¯+˝À #·˝≤¢*.
• u≤ø°º]j·÷ ø£\Twæ‘·+ e\¢ |üdüT|ü⁄s¡+>∑T eT#·Ã\T @s¡Œ&ÉT‘êsTT. M{Ï ìyês¡D≈£î 2 Á>±. ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsYqT
|ü~ ©ˆˆ ˙{ÏøÏ ø£*|æ #·˝≤¢* ˝Ò<ë &Ó’ø√¢s√yêdt (10 ©. ˙{ÏøÏ 6 $T.©.) ˝Ò<ë nC≤øÏåÅk˛º_Hé (1 ©. ˙{ÏøÏ
1 $T.©.) \qT ˝Ò<ë øÏ«Hê˝ŸbòÕdt (10 ©. ˙{ÏøÏ 8 $T.©.) ˝Ò<ë u≤$dæ ºHé (1 Á>±. u≤$dæºHé bı&çì ˇø£
©. ˙{ÏøÏ) \qT ˇø£<ëì ‘·s¡Tyê‘· ˇø£{Ï e÷]à |æ∫ø±Ø #˚j·Te˝…qT.

483
• ø£\Twæ‘·yÓTÆq u…&É¢qT >∑T]Ô+∫ yÓ+≥H˚ >∑<äT\ qT+∫ ‘=\–+#ê*.
• q\T¢\ ìyês¡D≈£î z$T{Ÿ 0.66 Á>±./ #·<äs¡|ü⁄ MT≥s¡T≈£î ˝Ò<ë &Ó’ø√bòÕ˝Ÿ 0.1% yê&Ü*.
• qT* |ü⁄s¡T>∑T\ ìyês¡D≈£î |æHê$TbòÕdt 20 $T©¢ Á>±eTT\T /ø£+b˛düT º≈£î yê&Ü*.
• m\Tø£\ ñ<Ûäè‹ n~Ûø£+>± ñqï≥¢sTT‘˚ $wü|ü⁄ ms¡\qT ñ+#ê*.
|ü⁄≥º >=&ÉT>∑T\˝À e#˚à kÕ<Ûës¡D düeTdü´\T eT]j·TT ìyês¡D #·s¡´\T
e.dü+. düeTdü´ ø±s¡D+ ìyês¡D
1. dü+#·T\T ‘Ós¡∫q ‘·s¡Tyê‘· >∑~ ñc˛íÁ>∑‘·\T ôV≤#·Tà ‘·>∑TZ\T ‘·–q+‘· >∑~ ñc˛íÁ>∑‘·\T ñ+&˚≥≥T¢
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ô|s¡>∑&ÜìøÏ ñ+&É&É+. ‘·+‘·Te⁄ (yÓTÆd”*j·TyéT) #·÷&Ü*. ‘·+‘·Te⁄qT (yÓTÆd”*j·TyéT)
m≈£îÿe ø±\+ rdüTø√e&É+. ‘·–q+‘· ô|s¡T>∑T<ä\ ˝Òø£b˛e&É+. ‘·–q+‘· ô|s¡T>∑T<ä\ e#˚à es¡≈î£ #·÷&Ü*.
>∑ ~ ˝À ‘˚ e T XÊ‘· + ‘· ≈ £ î ÿe>± ‘˚eT XÊ‘·+ 85% ≈£î ‘·>≈Z∑ î£ +&Ü #·÷&Ü*.
ñ+&É&É+. >=&ÉT>∑T\T ô|s¡T>∑T‘·T >∑~˝À >±* yÓ\T‘·Ts¡T Á|üdüs¡D u≤>±
qï|ü&ÉT >∑~˝À ‘·≈£îÿe yÓ\T‘·Ts¡T ñ+&˚≥≥T¢ #·÷düTø√yê*.
ñ+&É&É+.
2. ô|]–q |ü⁄≥º >=&ÉT>∑T\T kÕŒHé HêD´‘· ‘· > ∑ Z & É + eT]j· T T HêD´‘· >∑\ kÕŒHéqT ñ|üjÓ÷–+#ê*.
∫qï$>± ñ+&É&É+ eT]j·TT ‘·+‘·Te⁄\T (yÓTÆd”*j·TyéT) q•+∫ düuŸÅùdº{Ÿ ˝À b˛wüø±\T n+~+#ê*.
Ä•+∫q kÕúsTT˝À ô|<ä›$>± b˛e&É + . dü u Ÿ Å ùdº { Ÿ ˝ À b˛wü ø ±\T ˇπøkÕ] |òü\Hê+>±\T (Á|òüP{Ÿ u≤&ûdt)
˝Òø£b˛e&É+. ‘·≈£îÿe>± ñ+&É&É+. ˇπøkÕ] m≈£îÿe sê≈£î+&Ü #·÷&Ü*. u≤´>∑T\qT ø=~›>±
|ò\ü >±+>±\T (Å|Püò {Ÿ u≤&ûd)t |ü⁄≥º&+É ‘Ós¡∫, |òü\Hê+>±\T (Á|òüP{Ÿ u≤&ûdt)
˝Ò<ë ñqï b˛wüø±\T nsTT b˛e&É+. e#˚Ã≥≥T¢ #·÷&Ü*.
3. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ≈£î[flb˛e&É+ m≈£îÿe ˙{Ïì |æ∫ø±] #˚j·T&É+. |ü⁄≥º >=&ÉT>∑T\T ô|s¡T>∑T‘·Tqï|ü&ÉT H˚sT¡ >±
•©+Á<Ûë\T eT]j·TT dü÷ø£ÎÁøÏeTT\T ˙{Ïì #·\¢≈£î+&Ü #·÷&Ü*. @<Ó’Hê $Tdtº
Ä•+#·&+É . ‘·sT¡ yê‘· <äX˝¯ À á>∑\T <ë«sê ˝Ò < ë ÅôdŒj· T sY <ë«sê ˙{Ï ì
Ä•kÕÔsTT. ô|s¡T>∑T‘·Tqï >=&ÉT>∑T\ MT<ä |ü&É≈£î+&Ü
#·˝≤¢*. •©+Á<Ûë\T eT]j·TT dü÷ø£Î
ÁøÏeTT\T yê´|æÔ #Ó+<ä≈î£ +&Ü ìyês¡D #·s´¡ \T
#˚|ü{≤º*.
4. ñ‘·Œ‹Ô ‘·≈£îÿe HêD´‘· ˝Òì ˝Ò<ë q•+∫ b˛sTTq HêD´‘· >∑\ kÕŒHé ñ|üjÓ÷–+#ê*. >∑~
kÕŒHéqT ñ|üjÓ÷–+#·&É+. ôV≤#·Tà ñc˛íÁ>∑‘·\T ôV≤#·Tà ‘·>∑TZ\T ˝Ò≈£î+&Ü
‘·>∑TZ\T ñc˛íÁ>∑‘·\T ñ+&É&É+. #·÷düTø√yê*. |ò\ü Hê+>±\T (Á|òPü {Ÿu≤&ûd)t
sêe&ÜìøÏ ø±e*‡q+‘· ñc˛í Á >∑ ‘ · \ T
ñ+&Ü*.
5. |ü ⁄ ≥º > =&É T >∑ T \ ø±+&É e TT >∑~˝À yÓ\T‘·Ts¡T ˝Òø£b˛e&É+ ‘·–q+‘· yÓ\T‘·Ts¡T >∑~˝À ñ+&Ü*.
bı&Ée⁄>± eT]j·TT |ü\T#·>±
ô|s¡>∑&É+

484
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\‘√ e+≥ø±\T :
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ |ü#·Ãfi¯ófl :
ø±e\dæq |ü<ësêú\T : |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T `1 øÏ˝À— e+≥ q÷HÓ ` 100 Á>±— ñ|ü ` 30 Á>±— $Ts¡|übı&ç
` 25 Á>±— Äyê\T ` 3 Á>±— yÓT+‘·T\T ` 1.6 Á>±— J\ø£Ás¡ ` 1.5 Á>±— \e+>±\T ` 3 Á>±— j·÷\ø£\T
` 2 Á>±— $T]j·÷\T ` 6 Á>±— π>¢dæj·T˝Ÿ ndæ{Ïø˘ Ädæ&é ` 20 $T.©.
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<ÛëqeTT : eTT+<äT>± |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT ˙{Ï‘√ X¯óÁuÛÑeTT>± ø£&É>∑e˝…qT. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT
eTTø£ÿ\T>± ‘·s¡>±*. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT ˇø£ ì$Twü+ bÕ≥T y˚sTT+#ê*. n~ y˚π>≥|ü&ÉT ø=+#Ó+ ñ|ü
y˚j·÷*. ~+∫q ‘·s¡Tyê‘· $T–*q ñ|ü eT]j·TT π>¢dæj·T˝Ÿ ndæ{Ïø˘ Ädæ&é ø£*|æ |üø£ÿq ô|≥Tºø√yê*.
ˇø£ bÕÁ‘·˝À q÷HÓ y˚dæ ‘·sT¡ yê‘· Äyê\T, $Ts¡|bü ı&ç y˚dæ y˚–+#ê*. $T–*q |ü<ësêú\qT yÓT‘·>Ô ± q÷s¡Tø√yê*.
á $TÁX¯e÷ìï y˚sTT+∫q |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\‘√ ø£\bÕ*. X¯óÁuÛÑyÓTÆq d”kÕ˝À 24 >∑+≥\T ñ+∫ s¡T∫ì #·÷&Ü*.
(i) |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ≈£Ls¡ : ø±e\dæq |ü<ësêú\T : ‘êC≤ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T (‘·]–q$) ` 400 Á>±— ‘·]–q
ñ*¢bÕj·T\T ` 100 Á>±— HÓsTT´ `50 Á>±— yÓqï ` 100 Á>±— ≥yÓ÷{≤ (ù|dtº) `25 Á>±— \e+>±\ bı&ç `
4 Á>±— j·÷\ø£\ bı&ç ` 3Á>±— ‘êC≤ ≈£Ls¡>±j·T\T ` 300 Á>±— ñ|ü, $T]j·÷\T, ø±s¡+` s¡T∫øÏ
‘·–q≥Tº.
‘·j·÷s¡T #˚ùd $<ÛëqeTT : ˇø£ bÕÁ‘·˝À HÓsTT´ y˚dæ y˚&ç#˚dæq ‘·s¡Tyê‘· ‘·]–q ñ*¢bÕj·T\T y˚sTT+#ê*.
≥yÓ÷{≤ ù|dtºqT, j·÷\ø£\bı&ç eT]j·TT \e+>±\ bı&çy˚dæ 4`5 ì$TcÕ\ es¡≈£î ø£\T|ü⁄‘·÷ e⁄+&Ü*.
ô|’ $TÁX¯e÷ìøÏ ˙fi¯ófl eT]j·TT |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T y˚dæ ˝Ò‘· >√<ÛäTeT s¡+>∑T e#˚Ã+‘· es¡≈£î ø£\bÕ*. ‘·s¡Tyê‘·
BìøÏ yÓHÓïqT ø£*|æ 3`4 숈 ø£\bÕ*. ÄK]>± 300 Á>±ˆˆ ≈£Ls¡>±j·T\T y˚dæ 15 숈 ‘·≈£îÿe eT+≥˝À ô|{Ϻ
ñ&çøÏ+#ê*.s¡T∫ø√dü+ ø=~›>± ñ|ü, $T]j·÷\bı&ç eT]j·TT ø±s¡+ ø£*|æ, ø=‹ÔMTs¡ #·\T¢ø√yê*.
(ii) |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ‘ê[+|ü⁄, ø±e\dæq |ü<ësêú\T : |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ` 100 Á>±— $Ts¡|übı&ç `1 #Ó+#ê
ñ|ü ` 1/3 #Ó+#ê— J\ø£Ás¡ ` 2Á>±— q÷HÓ ` ‘·–q+‘·.
‘·j÷· s¡T #˚jT· T $<Ûëq+ : |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT ø£&–ç {ÏwOü ´ø±–‘·+ô|’ ô|{≤º*. ˇø£ bÕÁ‘·˝À q÷HÓqT y˚&#ç j
Ó ÷· ´*.
q÷HÓ ø±–q ‘·s¡Tyê‘· |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT y˚dæ 2 ìeTTcÕ\T y˚sTT+#ê*. $T–*q |ü<ësêú\qT eT]j·TT
y˚sTT+∫q |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT 3 ì$TcÕ\ bÕ≥T u≤>± y˚sTT+#ê*.
(iii) |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T _sê´ì ` ø±e\dæq |ü<ësêú\T : |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T `200 Á>±— ñ*¢bÕj·T\T ` 3— |ü∫Ã$T]Ã
` 3— ñ&çøÏ+∫q nqï+`3 ø£|ü\T— ‘·]–q ø=‹ÔMTs¡`1 #Ó+#ê— ô|s¡T>∑T`100 $T.©. eTkÕ\ bı&ç ` 1
#Ó+#ê eT]j·TT ñ|ü ` ‘·–q+‘·
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<ÛëqeTT : |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT eTTø£ÿ\T>± ‘·s¡>±*.á eTTø£ÿ\qT ô|s¡T>∑T, eTkÕ\, ∫{Ϭø&ÉT
ñ|ü ø£*|æq $TÁX¯eT+˝À ns¡ú>∑+≥ Hêqu…{≤º*. ñ*¢bÕj·T\qT düqï>± ‘·s¡>±*.ˇø£ bÕÁ‘·˝À q÷HÓqT y˚&ç
#˚j·÷*. |ü∫Ã$T]Ã, ‘·]–q ñ*¢bÕj·T\T, eTkÕ\ eT]j·TT ñ|ü ‘·–q+‘· y˚dæ y˚sTT+#ê*. eTT<äTs¡T

485
>√<ÛäTeT s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷]q ‘·s¡Tyê‘· eT+≥qT ÄπsŒj·÷*. M{Ïì y˚πs bÕÁ‘·˝ÀøÏ ô|≥Tºø√yê*. n<˚ bÕÁ‘·˝À
Hêqu… { Ï º q |ü ⁄ ≥º > =&É T >∑ T \qT y˚ d æ ô|s¡ T >∑ T <ä > ∑ Z s ¡ |ü & ˚ + ‘· es¡ ≈ £ î y˚ s TT+#ê*. ô|<ä › b ÕÁ‘· ˝ À
ñ&çøÏ+∫q nqïeTT, |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ |ü⁄\TdüT, ‘·]–q ñ*¢bÕj·T\T, ñ|ü  eT]j·TT eTkÕ\ ‘·–q+‘· y˚dæ
u≤>± ø£\bÕ*. ÄK]>± ø=‹ÔMTs¡ #·\T¢ø√yê*.
(iv)|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ #ê{Ÿ ` ø±e\dæq |ü<ësêú\T : |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ` 1 øÏ˝À— ø=‹ÔMTs¡ ` 1 ø£≥º— yÓqï `
250 Á>±— n\¢+yÓ\T¢*¢ ù|dtº ` 1 #Ó+#ê.
‘·j÷· s¡T #˚jT· T $<ÛëqeTT : ‘·]–q ø=‹ÔMTs¡˝À n\¢+yÓ\T¢*¢ ù|dtº eT]j·TT yÓqï y˚dæ ø£\bÕ*. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT
ø±+&É+ qT+∫ y˚s¡T #˚j·÷*. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\˝À á $TÁX¯e÷ìï ì+bÕ*. á |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\qT Á–˝ŸMT<ä 15
ì$TcÕ\T zyÓHé˝À ô|{≤º*.
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ dü÷|t bÂ&ÉsY :
m+&Éu{… qºÏ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ eTTø£ÿ\qT yÓT‘·{Ô Ï bı&ç>± #˚dæ <ëìì 0.5 $T.MT. »˝…&¢ É >∑T+&Ü |ü+|ü⁄‘ês¡T.
á bı&çì bÕ\ bı&ç, yÓTTø£ÿC§qï |æ+&ç eT]j·TT Ç‘·s¡ |ü<ësê∆\T nsTTq q÷HÓ, ñ|ü, #·¬øÿs¡, õ\ø£Ás¡
bı&ç, $T]j·÷\ bı&ç #˚ùd q÷|t bı&ç ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T. á bı&çì dü e÷q |ü]e÷D+ >∑\ ˙{Ï˝À ø£\|ü&É+
<ë«sê #·ø£ÿ{Ï s¡T∫ì, yêdüqqT bı+<äe#·TÃqT.
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ¬ø#·|t :
n|ü&˚ ø√dæq |ü⁄≥º >=&ÉT>∑T\T ø£&ç–, eTTø£ÿ\T #˚dæ ˙{Ï˝À 20 ì$TcÕ\ bÕ≥T ñ&çøÏ+#·Tø√yê*.
n˝≤ ñ&çøÏq <ëìì yÓT‘·Ô{Ï ù|dtº ˝≤>± Ŭ>’+&ÉsY ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·j·÷s¡ T #˚düTø√yê*. ndæ{Ïø˘ j·÷dæ&é,
nÁ>√{Ÿ yÓTT<ä\>∑Tq$ ø£*|æ ¬ø#·|t˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚dæ 35 Á_ø˘‡ Ø&ç+>¥ e#˚à <ëø± ñ&çøÏ+#ê*. ‘·sê«‘· ôdº]˝…’CŸ
#˚dæq d”kÕ\T, C≤&û\˝À ì\« ñ+#·Tø√yê*.
|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ neTàø£+ ô|+#·&ÜìøÏ bÕ{Ï+#ê*‡q C≤Á>∑‘·Ô\T :
ø=‘·Ô>± |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T kÕ>∑T #˚ùd ¬s’‘·T≈£î eTTK´yÓTÆq düeTdü´ e÷¬sÿ{Ï+>¥ ø±e⁄q e÷¬sÿ{Ï+>¥ ô|+#·Tø=qT≥≈£î
á ÁøÏ+~ C≤Á>∑‘·Ô\T / dü\Vü‰\T bÕ{Ï+#·e\dæ ñ+≥T+~.
1. e÷¬sÿ{Ÿ |ü]~Ûì ô|+#ê*.
2. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ e\¢ Äs√>∑´ Á|üjÓ÷»Hê\qT ‘Ó*j·T#˚j·÷*.
3. e+≥ø±\ jÓTTø£ÿ ‘·j·÷Ø $<Ûëq+ n+<ä]øÏ ‘Ó*j·T #˚j·T&É+ <ë«sê |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø±ìï eè~∆
#˚j·Te#·TÃqT.
4. neTà&ÜìøÏ düVü‰j·T düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T @sêŒ≥T #˚j·÷*.
5. ø√˝Ÿ¶k˛ºπsCŸ @sêŒ≥T #˚j·÷*.
6. ¬sÁ|òæõπs≥sY s¡yêD≤ @sêŒ≥T #˚j·÷*.
7. ÁbÕôddæ+>¥ @sêŒ≥T #˚j·÷*.
486
8. ô|<ä› q>∑sê\≈£î |ü+|æD° e´edüúqT @sêŒ≥T #˚j·÷*.
9. eT+∫ bÕ´πøõì ø£qT\≈£î Ç+|ü⁄>± ‘·j·÷s¡T #˚j·÷*.
10. dü÷|üsY e÷¬sÿ≥T¢, >=\TdüT ≈£Ls¡>±j·T e÷¬sÿ≥T¢, {À≈£î yê´bÕs¡düTÔ\qT dü+Á|ü~+#ê*.
11. K∫Ñ·yÓTÆq düô|¢Ì dü+e‘·‡s¡+ n+‘·{≤ dü] nsTTq eT<䛑·T <Ûäs ¡≈£î n+~+#·&É+ <ë«sê n~Ûø£ ˝≤uÛ≤\T
bı+<äe#·TÃqT.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ kÕŒHé \_Û+#·T eTTK´yÓTÆq ÁbÕ+‘ê\T :
1. &çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt bÕ¢+{Ÿ bÕ<∏ë\õ, j·Tdt.$. e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\, ‹s¡T|ü‹, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
2. &ç$»Hé Ä|òt yÓTÆø±\õ n+&é bÕ¢+{Ÿ ô|<∏ë\õ, |üPdü, &Ûç©¢.
3. Ç+&çj·THé ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt Vü‰]ºø£\ÃsY ØôdsYÃ, u…+>∑Tfi¯SsY.
4. ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt yÓTÆÁø√ãj·÷\J n+&é f…ø±ï\õ, #·+&Ûû|òüTsY.
5. &çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt yÓTÆÁø√ãj·÷\J, |æ.m.j·TT., \T~Ûj·÷Hê.
6. &çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt bÕ¢+{Ÿ bÕ<∏ë\õ, sê»kÕúHé, e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\, ñ<äj·T|üPsY.
7. &ç$»Hé Ä|òt eTÁwüOyéT ØôdsYÃ, #Û·+u≤>∑{Ÿ, k˛˝≤Hé, Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<˚XŸ.

|ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø£+ô|’ eT]ìï $es¡eTT\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

XÊgy˚‘·Ô (yÓTÆÁø√ãj·÷\õ), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+, ‹s¡T|ü‹.
bò˛Hé HÓ+ : 99592 54969

487
 düTdæús¡ e´ekÕj·T+ ` yÓTfi¯≈£îe\T ` ÁbÕeTTK´‘·
<˚X+¯ ˝Àì 70 XÊ‘·+ Á|ü»\≈£î e´ekÕj·Ty˚T JeHê<Ûës¡+. 20e X¯‘êã∆+˝À e´ekÕj·T+˝À q÷‘·q
|ü<‘∆ä T· \ e\q »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î nqT>∑TD+>± e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À >∑D˙j·TyÓTqÆ ô|s¡T>∑T<ä\ sêe&É+
»]–q~. á ô|s¡T>∑T<ä\ n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚Ã e+>∑&Ü\ s¡÷|üø£\Œq, kÕ>∑ T˙{Ï $ìjÓ÷>∑+, s¡kÕj·Tìø£
ms¡Te⁄\T y˚j·T&É+, düdü´s¡ø£åD eT+<äT\ yê&Éø£+, j·÷+Árø£s¡D eT]j·TT Á|üuÛÑT‘·« Áb˛‘·‡Vü≤ø±\ e\q
kÕ<Û´ä yÓT+Æ ~.
|ü+≥\ ~>∑Tã&ç ô|]–q|üŒ{ÏøÏ Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À e´ekÕj·T s¡+>∑+ mH√ï düeTdü´\qT
m<äTs=ÿqT#·Tqï~. M{Ï˝À eTTK´+>±
Q düVü≤» eqs¡T\ ‘·s¡T>∑T<ä\ e\q e´ekÕj·T ñ‘êŒ<äø£‘· ‘·>∑Z&É+
Q Á|üø£è‹ düeT‘·T\´‘· ˝À|æ+#·&É+
Q uÛÑ÷$T ìkÕ‡s¡eTe&É+
Q yê‘êes¡D ø±\Twü´+
Q kÕs¡e+‘·yÓTÆq H˚\ø√‘·
Q uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T n&ÉT>∑+≥&É+ eT]j·TT ø£\Twæ‘·eTe&É+
Q ô|s¡T>∑T‘·Tqï ñ‘·Œ‹Ô Ks¡TÃ\T
Q |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ neX‚cÕ\T |ü+≥ ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À e⁄+&çb˛sTT HêD´‘ê|üsy¡ TÓ qÆ düeTdü´\T ‘·˝‘… &Ô· +É
Q e´ekÕj·T ≈£L©\T e\dü b˛e&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ Á|ü<ÛëqyÓTÆq düeTdü´\T>± e⁄qï$.
ô|’ düeTdü´\qT n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ Á|üøè£ ‹øÏ nqT≈£L\yÓTqÆ , ‘·≈î£ ÿe Ks¡TÑ√ ≈£L&çq düTdæsú ¡ e´ekÕj·÷ìï
ne\+_Û+#·e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê e⁄+~. sêuÀj˚T ‘·sê\ nedüsê\≈£î m≥Te+{Ï Çã“+~ ˝Ò≈£î+&Ü
Á|üdüTÔ‘· nedüsê\qT rs¡TÃø√e≥y˚T düTdæús¡‘· jÓTTø£ÿ eTTK´ dæ<ë∆ +‘·+. dæús¡yÓTÆq ñ‘êŒ<äø£‘·qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
düVü≤» eqs¡T\ düeTs¡∆ $ìjÓ÷>∑+ eT]j·TT yê{Ï ñ‘êŒ<äø£‘·qT |ü~ ø±˝≤\ bÕ≥T πs|ü{Ï ‘·sê\ ø√dü+
ø±bÕ&ÉTø√e≥+ m+‘ÓH’ ê nedüs+¡ . |üsê´es¡D |ü]s¡øDå£ , kÕe÷õø£ uÛÁÑ <ä‘‘· √ bÕ≥T>± ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î, e´ekÕj·T
≈£L©\≈£î, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î Ä]úø£+>± ì\<=≈£îÿ≈£îH˚ neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&Éy˚T düTdæús¡ e´ekÕj·T+ jÓTTø£ÿ
Á|ü<Ûëq ñ<˚›X¯´+.
düTdæús¡ e´ekÕj·T+˝À kÕ~Û+#·e\dæq$
Q düVü≤» eqs¡T\qT ø±bÕ&ÉTø√e&É+
Q |üsê´es¡D |ü]s¡ø£åD
Q Ä]úø£ Á|ü>∑‹
Q kÕe÷õø£ eT]j·TT Ä]úø£ düe÷q‘·
e´ekÕj·T+˝À düTdæús¡‘·qT ˇπø s√E˝À kÕ~Û+#·˝ÒeTT. Ç~ ˇø£ Bs¡Èø±\ Á|üj·÷D+. düTdæús¡‘·qT
kÕ~Û+#·&ÜìøÏ e´ekÕj·T<ës¡T\‘√ bÕ≥T>±, ≈£L©\T, Á|üD≤[ø£\T s¡∫+#˚yês¡T, XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T, yê´bÕs¡T\T,
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\T ≈£L&É bÕ\T|ü+#·Tø√yê*. Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·+>± e´eVü≤]+∫q|ü&˚ e´ekÕj·T+˝À
düTdæús¡‘· kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~. á e´ekÕj·T+˝À düVü≤» eqs¡T˝…’q H˚\, ˙s¡T, eèø£å dü+|ü<ä, >±*, Ç+<Ûäq+
jÓTTø£ÿ ñ‘êŒ<äø£‘·qT ø±bÕ&ÉTø√yê*.
e´ekÕj·T+˝À ˙{Ïì düeTs¡eú +‘·+>± $ìjÓ÷–+#·Tø√yê*. eTTK´+>± ø±\«\ ÁøÏ+<ä ˙s¡T |üP]Ô>±

488
dü~«ìjÓ÷>∑+ ø±e&É+ ˝Ò<äT. ø±\Te\ yÓTT<ä{À¢ ø±e\dæq <ëìø£Hêï m≈£îÿe ˙{Ïì yê&ÉT≥e\q H˚\
#Í&ÉT>± e÷s¡T#·Tqï~. ø±\«\ ÁøÏ+<ä e]øÏ ã<äT\T>± Äs¡T‘·&ç |ü+≥\qT |ü+&ç+#ê*‡q nedüs¡+ e⁄+~.
uÀs¡T,¢ u≤e⁄\ qT+&ç ˙s¡T $#·øDå£ ≤s¡V≤æ ‘·+>± yê&Éø+£ ô|]–q+<äTe\q uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ »˝≤\T n&ÉT>∑+≥T‘·THêïsTT.
n+<äTe\q uÛÑ÷>∑s¡“¤ »˝≤\T ‘·>∑Z≈£î+&Ü bı<äT|ü⁄>± yê&ÉTø√yê*. es¡¸|ü⁄ ˙{Ïì ì\« #˚j·T&É+ <ë«sê uÛÑ÷
ñ|ü]‘·\+ ø=≥Tº≈£îb˛e&Üìï ìyê]+#·&É+‘√ bÕ≥T »\eqs¡T\qT Ø#êsY® #˚düTø=+≥÷ kÕ>∑T˙{Ïì ‘·≈£îÿe
Ks¡TÑ√ bı+<äT kÂø£s¡´+ ø£\T>∑T‘·T+~.
dü÷ø£åà ùd<ä´ |ü<ä∆‘·T\qT bÕ{Ï+∫ ˙{Ïì düeTs¡∆e+‘·+>± |ü+≥\≈£î n+~+#ê*. ‘·≈£îÿe ˙{Ï‘√
kÕ>∑j˚T´ Äs¡T‘·&ç |ü+≥\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. eTTs¡T>∑T˙{Ï düeTdü´ e⁄qï ÁbÕ+‘ê˝À¢ <=s¡Te⁄ $<ÛëHêìï
bÕ{Ï+∫ eTTs¡T>∑T ˙{Ïì rdæy˚dæ Ä ˙{Ïì ø=+‘· $d”Ôs¡í+˝À #˚πs≥≥T¢ #˚j·÷*. n≥Te+{Ï ÁbÕ+‘ê˝À¢
kÕ<Ûës¡D |ü+≥\T ø±≈£î+&Ü |üX¯óÁ>±dü |ü+≥\T ˝Ò<ë n≥M e´ekÕj·T+ #˚j·÷*.
$#·ø£åD≤s¡Væ≤‘·+>± s¡kÕj·THê\qT ñ|üjÓ÷–+#·≥+ e\q uÛÑ÷eTT\T ã+&Éu≤], Je+ ø√˝ÀŒsTT,
˙{Ïì ì\T|ü⁄ø=H˚ dæ‹∆ ø√˝ÀŒsTT ìØ®eyÓTqÆ $>± e÷s¡T#·Tqï$. $$<Ûä |ü+≥\˝À qÁ‘·»ì s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T
$]$>± yê&çqf…Æ¢‘˚ n$ HÓ’ÁfÒ{Ÿ s¡÷|ü+˝À ˙{Ï˝ÀìøÏ #˚s¡‘êsTT. nedüsêìøÏ $T+∫ düdü´s¡ø£åD eT+<äT\T
yê&ç‘˚ n$ ≈£L&É ˙{Ï˝ÀìøÏ #˚s¡‘êsTT. Ç+<äTe\q kÕ>∑T˙s¡T ø£\Twæ‘· yÓTÆ e´ekÕj·÷ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+
ø±≈£î+&Ü b˛‘·T+~. á düeTdü´qT ‘·–Z+#·&ÜìøÏ düeTÁ>∑ ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´eTT eT]j·TT düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD
|ü<ä∆‘·T\qT bÕ{Ï+#ê*.
|ü+≥\qT kÕ>∑T#˚j·TT Áø£eT+˝À n&Ée⁄\qT q]øÏ y˚dæ Ä ÁbÕ+‘ê˝À¢ |ü+≥\qT |ü+&ç+#·&É+ e\q
eèø£å dü+|ü<ä‘√ bÕ≥T eq´ ÁbÕDT\ kÕúesê\T ‘·–Zb˛‘·THêïsTT. uÛÑ÷$T MT<ä eèø£å dü+|ü<ä ‘·>∑Z&É+ e\q
H˚\ø√‘· ≈£L&É ô|]– ˙{Ï‘√ bÕ≥T eT{Ϻ ø=≥Tºø=ì b˛sTT ˇ+Á&ÉT>± #˚s¡T≥ e\q $$<Ûä ˙{Ï bÕs¡T<ä\
ÁbÕC…≈£îº\ ˙{Ï ì\« kÕeTs¡ú´+ ‘·>∑TZ‘·T+~. eq´ ÁbÕDT\ dü+s¡ø£åD eT]j·TT JeyÓ’$<ä´+ ø±bÕ&ÉTø√e{≤ìøÏ
eèø£å dü+|ü<äqT ø±bÕ&ÉTø√e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê e⁄+~.
|üP]Ô kÕ∆sTT dü+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‘·T˝À¢ kÕ–q uÛ≤s¡rj·T e´ekÕj·T+ >∑&ç∫q Hê\T>∑T <äXÊu≤∆\T>±
j·÷+Árø£s¡D #Ó+<äT‘·÷ e∫Ã+~. $$<Ûä j·T+Á‘ê\≈£î kÕ<Ûës¡D+>± ô|Á{À*j·T+ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT Ç+<Ûäq+>±
yê&ÉT#·THêïeTT. ô|Á{À*j·T+ ñ‘·Œ‘·TÔ\T Ks¡TÑ√ ≈£L&ÉTø=qïy˚ ø±≈£ î+&Ü M{Ï $ìjÓ÷>∑+ e\q |üsê´es¡D
ø±\Twü´+ ≈£L&É »s¡T>∑T#·Tqï~. á H˚|ü<Ûä´+˝À yê‘êes¡D ø±\Twü´+ ø£\T>∑CÒj·Tì ãjÓ÷&ûõ˝Ÿ, Ç<∏äHê˝Ÿ
˝≤+{Ï Je dü+ã+~Û‘· Ç+<ÛäHêìï yê&ÉT‘·÷ Áø£eT+>± ô|Á{À*j·T+ ñ‘·Œ‘·TÔ\ yê&Éø£+ ‘·–Z+#ê*.
Á|üdüTÔ‘·+ e´ekÕj·T+ e\q >±* ø±\Twü´+ ≈£L&É m≈£îÿe>± e⁄+~. |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T |æ∫ø±]
#˚jT· Tq|ü⁄&ÉT, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\T y˚jT· Tq|ü⁄&ÉT ø=ìï #·s´¡ \ <ë«sê n$ >±*˝À ø£*dæ yê‘êes¡D ø±\Twü´+
ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. Çy˚ ø±≈£î+&Ü H˚\qT n~Ûø£+>± <äTqï&É+ e\q y˚>∑+>± >±\T\T MdüTÔqï|ü⁄&ÉT eT]j·TT
uÛÑ÷$T˝À ˙{Ï XÊ‘·+ ‘·≈£îÿe>± e⁄qï|ü⁄&ÉT <äTeTTà s¡÷|ü+˝À >±*˝À #˚] ø±\Twü´ düeTdü´ ø£\T>∑CÒdüTÔ+~.
n~Ûø£+>± uÛÑ÷$Tì <äTqï≈£î+&Ü e⁄+&É≥+, |ü+≥\ neX‚cÕ\qT uÛÑ÷$T˝ÀøÏ #˚s¡Ã≥+ ˝Ò<ë neX‚cÕ\qT
H˚\qT ø£|æŒe⁄+#˚˝≤ (eT*Ã+>¥) |üs¡#·&É+, >±* ìs√<Ûäø±\T>± #Ó≥¢qT ô|+#·&É+, s¡kÕj·THê\ yê&Éø£+˝À
C≤Á>∑‘·Ô\T bÕ{Ï+#·&É+ ˝≤+{Ï |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê á düeTdü´qT ‘·–Z+#· e#·TÃ.
$$<Ûä |ü+≥\ eT]j·TT s¡ø±\ m+|æø£ $wüj·T+˝À ‘·–q C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ê*. $$<Ûä eqs¡T\qT
ñ|üj÷Ó –+#·Tø=ì düV≤ü » eqs¡T\ MT<ä n~Ûø£ uÛ≤s¡+ |ü&≈É î£ +&Ü eT+∫ ~>∑Tã&çì#˚à |ü+≥\H˚ kÕ>∑T#˚jT· &É+
eT+∫~. s¡ø±\ $wüj·T+˝À ˙{Ï m<ä›&çì eT]j·TT N&É|”&É\qT ‘·≥Tºø=ì n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚à s¡ø±\qT

489
mqTïø√yê*. $$<Ûä |ü+≥\˝À »qT´e÷]Œ&ç s¡ø±\ n_Ûeè~∆ »s¡T>∑T#·Tqï~. |üsê´es¡D≤ìøÏ eT]j·TT |ü+≥
yÓ’$<ë´ìøÏ Vü‰ì ø£\T>∑q+‘· es¡≈£î á s¡ø±\qT kÕ>∑T#˚j·Te#·TÃ. ˇπ ø |ü+≥qT ˇπø uÛÑ÷$T˝À |ü\TkÕs¡T¢
kÕ>∑T#˚j·T&É+ <ë«sê uÛÑ÷kÕs¡+ ‘·>∑Z&É+, |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>∑Tfi¯fl ñ<Ûäè‹ m≈£îÿe ø±e&É+, |ü+≥ ñ‘êŒ<äø£‘·
‘·>∑Z&É+ yÓTT<ä\>∑Tq$ »s¡T>∑T#·Tqï$. á düeTdü´\qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ |ü+≥ e÷]Œ&ç eT]j·TT ãVüQfi¯
|ü+≥\ $<ÛëHêìï bÕ{Ï+#ê*. n+‘·s¡|ü+≥\qT kÕ>∑T #˚j·T&É+ e\q Á|ü‹≈£L\ |ü]dæú‘·T\˝À ¬s’‘·T\≈£î
ø=+‘· Ä]úø£+>± ˝≤uÛÑ+ e⁄+≥T+~. á |ü<ä∆‘·T\ e\q ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, N&É |”&É\ ìyês¡D düT\uÛÑ+>±
e⁄+≥T+~. b˛wüø±\qT eT]j·TT uÛÑ÷$T˝À ‘˚eTqT eè<Ûë ø±≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ.
¬s’‘·T\T düeTÁ>∑ e´ekÕj·T+˝À uÛ≤>∑+>± e´ekÕj·T+‘√ bÕ≥T>± e´ekÕj·T nqTã+<Ûä s¡+>±˝…’q
bÕ&ç, Jyê\ kÕ>∑T, ø√fi¯fl ô|+|üø£+ yÓTT<ä˝…’q$ #˚|ü{Ϻ Ä]úø£+>± ø=+‘· y˚Ts¡ ˝≤uÛ≤\qT Ä]®+#·e#·TÃ.
ˇπøkÕ] |ü+≥\ kÕ>∑T eT]j·TT |üX¯óe⁄\qT ô|+#·&É+ e\q ¬s’‘·T\≈£î #ê˝≤ ˝≤uÛ≤\T e⁄HêïsTT. á |ü<ä∆‹
e\q uÛÑ÷kÕs¡+ eè~∆ #Ó+<ä&Éy˚T ø±≈£î+&Ü H˚\ jÓTTø£ÿ ñ‘êŒ<äø£‘· X¯øÏÔ ≈£L&É ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±˝≤qT>∑TD+>±
|üX¯óe⁄\ ô|+|üø£+˝À ≈£L&É #ê˝≤ e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. |üX¯óe⁄\ m+|æø£, yê{Ï b˛wüD, Äs√>∑´+, |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô
$wüj·T+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT >∑eTì+∫ ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\T eVæ≤+#ê*. |üX ¯óe⁄\ $düs¡®ø±\qT ùdø£]+∫,
HêD´yÓTÆq ùd+Á~j·T ms¡Te⁄>± e÷]à yê&É≥+ e\q s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ $ìjÓ÷>∑+ ø=+‘· ‘·>∑Z&É+‘√ bÕ≥T
|ü+≥ HêD´‘·qT ≈£L&Ü ô|+#·Tø√e#·TÃ.
düTdæús¡ e´ekÕj·T+˝À uÛ≤>∑+>± ùd+ÁBj·T e´ekÕj·÷ìï ø=+‘· eT+~ e´ekÕj·T<ës¡T\T
nqTdü]düTHÔ êïs¡T. Ç+<äT˝À ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\T yê&É≥+, ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T ø±≈£î+&Ü j·÷+Árø£sD ¡ |ü<‘∆ä T· \
<ë«sê ø£\T|ü⁄qT ìyê]+#·&+É , N&É|&” \É ìyês¡D≈£î ùd+ÁBj·T ø£cÕj·÷\T eT]j·TT Je ìj·T+Á‘·D |ü<‘∆ä T· \qT
ne\+_ÛdüTÔHêïs¡T. ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ <ë«sê |üsê´es¡D |ü]s¡ø£åDÒ ø±≈£î+&Ü uÛÑ÷$T Äs√>±´ìï
ø±bÕ&ÉTø=+≥÷ s¡kÕj·Tq neX‚cÕ\T ˝Òì |ü+≥ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT bı+<äe#·TÃ. ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T |ü<äú‹˝À
kÕ>∑T#˚dqæ ô|s’ T¡ \T HêD´‘·|sü +¡ >± u≤>∑Tqï|üŒ{ÏøÏ ~>∑Tã&ÉT\T >∑D˙j·T+>± ô|s¡>&∑ +É ˝Ò<Tä . á e´ekÕj·÷ìøÏ
Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± ~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑Z≈£î+&Ü ñ+&Ü\+fÒ düeT‘·T\´ |ü<äú ‘·T\qT ne\+_+#·e\dæe⁄+~.
á eT<Û´ä ø±\+˝À ø=ìï ø£w¢ sºü T¡ Á>±e÷\ s¬ ‘’ T· \T e´ekÕj·T XÊK eT]j·TT Ä#ês¡´ j·THé.õ.s¡+>±
e´ekÕj·T $X¯« $<ë´\j·T+ yê] |üs´¡ y˚øDå£ ˝À ø=ìï |ü+≥\qT Á|üøè£ ‹ e´ekÕj·T+ <ë«sê |ü+&ç+#·T#·THêïs¡T.
ø±ì $düÔè‘·yÓTÆq |ü]XÀ<ÛäHê |òü*‘ê\ ‘·sê«‘· e÷Á‘·y˚T Á|üø£è‹ e´ekÕj·÷ìï |üP]Ô kÕúsTT˝À ¬s’‘·T\T
ne\+_+#·T≥≈£î neø±X¯eTT+~.
Á|üdüTÔ‘· |ü]dæú‘·T\˝À ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·≈£î düTdæús¡ e´ekÕj·T+ m+‘Ó’Hê nedüs¡+. eTq Á|üuÛÑT‘ê«\T
düTdæús¡ e´ekÕj·÷ìï ne\+_ÛdüTÔqï ¬s’‘·T\qT Áb˛‘·‡Væ≤+∫ düVü≤» eqs¡T˝…’q H˚\ eT]j·TT ˙{Ï uÛÑÁ<ä‘·qT
ø±bÕ&ÉTø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü*. n+<äTø√dü+ Á|üuÛÑT‘ê«\T Áø=‘·Ô Á|üD≤[ø£\T s¡∫+#·&É+ eT]j·TT Áø=‘·Ô
$<ÛëHê\qT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É »s¡>±*. n˝≤ »]–q|ü⁄&˚ eTq+ ø£\Twæ‘+· ø±ì ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‘·T\Ô qT H˚{Ï ‘·sêìøÏ
n+~dü÷Ô düVü≤» eqs¡T\ ñ‘êŒ<äø£‘·≈£î uÛÑ+>∑+ ø£\>∑≈£î+&Ü eTT+<äT ‘·sê\≈£î n+~+#·T≥≈£î neø±X¯+
e⁄+≥T+~.

düTdæús¡ e´ekÕj·T+ô|’ eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (ùd<ä´ XÊg+), e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆qeTT, nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢.
bò˛Hé : 08514 ` 242296, ôd˝Ÿ : 99483 83518

490
 ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+
ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ eTq uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ Áø=‘·Ô @$Tø±<äT. eTq |üPØ«≈£î\ ø±\+˝À s¡kÕj·Tìø£
ms¡Te⁄\T, ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT]j·TT ø£\T|ü⁄ eT+<äT\T ˝Òìø±\+˝À πøe\+ ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\‘√H˚Ó |ü+≥\T
|ü+&ç+#ês¡T.1956`60 eT<Ûä´ø±\+˝À s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ, Áø£y˚T|æ yê{Ï yê&Éø£+
ô|]–, πøe\+ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\qT e÷Á‘·y˚T yê&˚ |ü]dæ∆‘·T\T H˚&ÉT HÓ\ø=HêïsTT. s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄˝Ò
ø±≈£î+&É, N&É|”&É\ ìyês¡D≈£î, ø£\T|ü⁄ ìyês¡D≈£î, |ü+≥\T @|ü⁄>∑ ô|]– |üP\T, ø±j·T\T, –+»\T
n~Ûø£+>± ì\ã&˚+<äT≈£î ø£èÁ‹eT Vü‰s√àqT\ yê&Éø£+ ≈£L&É n~Ûø£yÓTÆ+~. e´ekÕj·T XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ dæbòÕs¡T‡\˝À
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\‘√ u≤≥T |üXó¯ e⁄\ ms¡Te⁄, |ü∫Ãs=≥º ms¡Te⁄\T ≈£L&É yê&ÉeTì Ç‘√~Ûø+£ >± #ÓãT‘·Tqï|üŒ{Ïø,°
düMTø£è‘· ms¡Te⁄\ yê&Éø±ìï eT]∫, πøe\+ s¡kÕj·Tq Ä<Ûë]‘· ùd<ä´+ yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ#·÷|ü≥+ e\¢ H˚\˝À¢,
˙{Ï˝À, ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\˝À |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\ neX‚cÕ\T Äs√>±´ìøÏ Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ $ ñ+&Éf+ #ê\ Ä+<√fi¯q
#Ó+<äe\dæq n+X¯+. nsTT‘˚ e´ekÕj·T+˝À á $<ÛäyÓTÆq |ü]D≤e÷\T @s¡Œ&É&ÜìøÏ nH˚ø£yÓTÆq ø±s¡D≤\T
ñHêïsTT. ˇø£ Á|üø£ÿ ô|]π> »HêuÛ≤ ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘· ø=s¡≈£î n~Ûø√‘·Œ‹Ô #˚j·Te\dæq H˚|ü<Ûä´+˝À, |ü+≥
ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+#·&ÜìøÏ n~Ûø£ ~>∑Tã&ç Ç#˚à |ü+≥\ s¡ø±\qT, dü+ø£sê\qT ‘·j÷· s¡T#˚d,æ yê{ÏøÏ nqT>∑TD+>±
n~Ûø£ b˛wüø±\qT n+~+#·&ÜìøÏ s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\qT yê&Ée\dæ sêe&É + nH˚~ n+<äs¡T ˇ|üø=ì
rs¡e\dæq ì»+. ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\T ≈£L&É ‘·–q+‘· yÓ÷‘ê<äT˝À \uÛ´Ñ + ø±ø£b˛e≥+, s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\‘√
b˛*ùdÔ yê{Ïì m≈£îÿe |ü]e÷D+˝À yê&Ée\dæ ñ+&Éf+, n+<äT≈£î ø±e\dæq s¡yêD≤, ≈£L©\ nedüs¡+,
s¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\˝Àì b˛wüø±\T düT\Te⁄>∑ |ü+≥\T Á>∑V≤æ +#·>*∑ – yÓ+≥H˚ yê{Ï Á|üu≤Û e+ ô|s’ ô¢¡ |’ ø£qã&É≥+,
kı+‘·ùd<ä´+ ‘·–Z øö\T ùd<ä´+ ô|s¡>≥ ∑ +, |üXó¯ dü+|ü<ä Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T+ Áø£yT˚ |æ ‘·–bZ ˛sTT, j·÷+Árø£sD¡
#√≥T #˚düTø√e≥+ e+{Ï nH˚ø£ Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\T ≈£L&É s¡kÕj·Tìø£ ùd<ä´+ yÓ’|ü⁄ e´ekÕj·÷ìï eT[fl+#êsTT.
á |ü]dæ∆‘·T\qT #·ø£ÿ~~› ‹]– ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ yÓ’|ü⁄ ¬s’‘ê+>±ìï q&ç|æ+#· e\dæq nedüs¡+ ñ+~.
nsTT‘˚ Ç~ ˇø£ Áø£eT |ü<䛋˝À, Á|üD≤[ø± ã<ä›+>±, <äX¯\ yêØ>± »s¡ >∑e\dæ ñ+~. ˇø£ Á|üø£ÿ ô|s¡T>∑T‘·Tqï
»HêuÛ≤ ÄVü‰s¡ nedüsê\qT düeTq«j·T |üs¡#·Tø=+≥÷, ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\T, ùd+Á~j·T ÁøÏ$T Hê•qT\
\uÛ´Ñ ‘·qT ô|+bı+~+#·T≈£î+≥÷, j·TTe e´ekÕj·T<ës¡T˝À¢ M{Ïô|’ ne>±Vü≤q ø£*Œdü÷Ô •ø£D å ≤ ø±s¡´Áø£e÷\qT
@sêŒ≥T #˚j·T≥+, ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î eT<ä∆‘·T>± $<Ûëq|üs¡yÓTÆq ìs¡íj·÷\qT neT\T |üs¡#·≥+ e+{Ï
#·s¡´\T rdüTø√yê*.
ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ n+fÒ… @$T{Ï ?
düVü≤» eqs¡T\qT, e´ekÕj·T e´sê∆\qT, |üX¯óe⁄\T, >=Á¬s\T, y˚Tø£\T, ø√fi¯ófl e+{Ï |üX¯ó|üøå±<äT\
$düs¡®Hê\qT, yê{Ï Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT, |ü∫Ãs=≥ºô|’s¡¢qT, düVü≤» dæ<ä› Kì» dü+ã+<ÛäyÓTÆq eT÷\ø±\qT
ms¡Te⁄\T>±, »+‘·T eèø£å dü+ã+<Ûä (y˚|ü, bı>±≈£î, yÓ\T¢*¢ yÓTT<ä ˝…’q$) ÁøÏ$T dü+Vü‰sê\qT, Je ìj·T+Á‘·D
dü÷ø£åàJe⁄\qT (ãjÓ÷ô|dæºôd’&é), |ü⁄s¡T>∑T\ Äø£s¡¸ø£, $ø£s¡¸ø£ (*+>±ø£s¡¸ø±\T) ms¡\qT (|òæs¡yÓ÷HéÁ{≤|t‡) yê&ç
|ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>T∑ fi¯flqT ìj·T+Á‹+#·≥eTT e+{Ï |ü<‘∆ä T· \qT ne\+_+∫ m≥Te+{Ï s¡kÕj·THê\qT yê&É≈î£ +&Ü

491
|ü+≥\qT |ü+&ç#·≥y˚T ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+. Bì e\¢ |ü+≥\≈£î dü÷∆\, dü÷ø£åà b˛wüø±\T n+<ä≥+,
ø±\Twü´ ø±s¡ø±˝…q’ , Äs√>±´ìøÏ Vü‰ì ø£*+Z #˚ s¡kÕj·THê\T, yê{Ï neX‚cÕ\≈£î m≥Te+{Ï ÄkÕÿs¡eTT ˝Òøb£ ˛e≥+
e\¢ HêD´yÓTqÆ , Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ |ü+≥\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· e#·TÃ. ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\ yê&Éø+£ |üP]Ô>± ‘·–bZ ˛sTTq|ü⁄&TÉ
H˚\˝Àì ùd+ÁBj·T |ü<ës¡∆ ì\«\T >∑D˙j·T+>± ‘·–Zb˛‘êsTT. Bì e\q uÛ Ñ÷kÕs¡+ ‘·]–b˛e&Éy˚T ø±ø£
uÛÑ÷uÛÖ‹ø£ dæ∆‹ ≈£L&É <Óã“ ‹+≥T+~. uÛÑ÷$T Äs√>∑´+>± ñ+&É{≤ìøÏ H˚\ HêD´‘·qT |ü]s¡øÏå+#·&ÜìøÏ
ùd+ÁBj·T |ü<ës¡∆+ m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ e\¢ ˝≤uÛ≤\T :
• |ü]düsê\ $TÁ‘·‘ê«ìøÏ, ø±\Twü´ ìyês¡D≈£î <√Vü≤<ä |ü&ÉT‘·T+~.
• JeyÓ’$<Ûë´ìøÏ Hê+~ |ü\T≈£î‘·T+~.
• eT+∫ »qT´ yÓ’$<ä´+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
• düV≤ü » eqs¡T\T m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ≥j˚T >±ø£, Bs¡øÈ ±\ Á|üj÷Ó »Hê\ ø=s¡≈î£ sêuÀj˚T ‘·sê\
yê]øÏ ≈£L&É n+<äTu≤≥T˝À nqT>∑TD+>± ñ+{≤sTT.
• H˚\ >∑T\¢u≤s¡T‘·T+~. eTTs¡T>∑T kÂø£s¡´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. H˚\˝À ‘˚eT, >±*, yÓTTø£ÿ dü+ã+<Ûë\˝À
nqT≈£L\‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ˙s¡T |ü{ºÏ ñ+#·Tø=H˚ X¯øÔÏ ô|s¡T>∑T‘·T+~. y˚sT¡ ¢ u≤>± #=#·TÃø=ìb˛j˚T \ø£D å +
ø£*– ñ+≥T+~. uÛÖ‹ø£ \ø£åD≤\T eè~∆ #Ó+<äT‘êsTT.
• yÓTTø£ÿ≈£î b˛wüø±\T u≤>± n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ekÕÔsTT. H˚\≈£î yê{Ïì |ü{ºÏ ñ+#·Tø=H˚ >∑TD+ n~Ûøe£ Te⁄‘·T+~.
ñ<ä»ì dü÷∫ø£ e+{Ï s¡kÕj·Tq \ø£åD≤\ nqT≈£L\‘· yÓTs¡T>∑e⁄‘·T+~.
• Bs¡Èø±*ø£ düTdæ∆s¡‘· @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
• H˚\ |ü⁄qs¡T<ä∆s¡D »s¡T>∑T‘·T+~.
• düTs¡øÏå‘êVü‰s¡+ \øÏådüTÔ+~. ÄVü‰s¡+˝ÀøÏ $wü|ü<ësê∆\T Á|üy˚•+#˚ neø±X¯+ ñ+&É<äT.
• KØ<Ó’q ô|≥Tºã&ÉT\T ô|{≤º*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT.
• H˚\ ñ‘êŒ<äø£‘·, uÛÑ÷kÕs¡+ ì\ø£&É>± ñ+{≤sTT.
• |ü+≥ HêD´‘· ñ+≥T+~. ñ‘·Œ‘·TÔ\T eT+∫ s¡+>∑T, s¡T∫, yêdüq, ì\« ñ+&˚ >∑TD+ ø£*– ñ+{≤sTT.
• n+‘·s¡ |ü+≥\T y˚düTø√e&É+e\¢, ¬s’‘·T Ä]∆ø£+>± qwüºb˛j˚T Á|üe÷<ä + ñ+&É<äT. N&É|”&É\ ñ<Ûäè‹
‘·>T∑ ‘Z T· +~.
• Á|üø£è‹ eqs¡T˝À¢ düeT‘·T\´‘· Áø£y˚TD≤ edüTÔ+~. |üsê´es¡D+ düeT‘·÷ø£+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. |ü+≥\≈£î
nqT≈£L\ yê‘êes¡D+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
• H˚\, ˙s¡T, e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T ø±\TcÕ´ìøÏ >∑T] ø±e⁄.
• ùd+ÁBj·T, Jeq ms¡Te⁄\T $ìjÓ÷>∑+ ô|s¡T>∑T<ä\ e\¢ yÓTTø£ÿ\≈£î nedüs¡yÓTÆq eTTK´, ñ|ü, dü÷ø£åà
b˛wüø±\T ‘·>∑T yÓ÷‘ê<äT˝À¢ \uÛÑ´eTe⁄‘êsTT.
• N&É |”&É\ ‘êøÏ&ç ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. e∫Ãq$ ≈£L&É Á|üø£è‹ |üs¡+>± düVü≤»+>±H˚ düeTdæb˛‘êsTT.
• düVü≤» dæ<ä∆+>± H˚\˝À ñ+&˚ b˛wüø±\T yÓTTø£ÿ\≈£î u≤>± \uÛÑ´eTe⁄‘êsTT

492
• H˚\˝À yÓTTø£ÿ\≈£î Vü‰ì ø£*–+#˚ •©+Á<Ûë\T, qT* |ü⁄s¡T>∑T\ ñ<Ûäè‹ ‘·>∑TZ‘·T+~.
• H˚\˝À ‘·–q+‘· ùd+ÁBj·T |ü<ës¡∆+ ñ+fÒ |ü\T düeTdü´\≈£î |ü]cÕÿs¡+ \_ÛdüTÔ+~. H˚{Ï |ü]dæ∆‘·T\˝À
Bìì düs¡«s√>∑ ìyê]DÏ>± ù|s=ÿqe#·TÃ.
ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+˝À #˚|≥ü eº \dæq #·s´¡ \T :
• ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+˝À s¡kÕj·THê\T yê&É≈£L&É<äT.
• yÓTTø£ÿ\ qT+&ç \uÛÑ´eTj˚T´ q÷HÓ\T, ˝…’{Ÿ $Tqs¡˝Ÿ ÄsTT˝Ÿ‡, *+>±ø£s¡¸D s¡kÕj·THê\T, >∑+<Ûäø£eTT,
sê– <Ûë‘·Te⁄‘√ ‘·j÷· s¡jT˚ ´ uÀs√¶ù|dt,º uÀs√¶$Tø£ÃsY, ÁbÕôddt #˚jT· ´ì sêø˘ bòÕùdŒ¤{Ÿ (uÛ≤dü«s¡+ ms¡Te⁄>±)
ÄeT¢, øå±s¡ uÛÑ÷eTT\qT |ü⁄qs¡T<ä∆]+#·&ÜìøÏ düTqï+, õ|ü‡+ s¡kÕj· THê\qT |ü]$T‘·+>± yê&Ée#·TÃ.
• uÛÑ÷$Tì kÕs¡e+‘·+ #˚ùd b˛wüø±\qT n+~+#·&ÜìøÏ |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄, ø√fi¯fl ms¡Te⁄, ø£+b˛düTº, e]à
ø£+b˛düTº, |ü∫Ãs=≥º ms¡Te⁄\T, |ü∫à Ä≈£î ms¡Te⁄\T, |æ+&ç #Óø£ÿ\T, #Ós¡≈£î eT&ç¶ e+{Ï ùd+Á~j·T
ms¡Te⁄\T, Jeq ms¡Te⁄\T uÛÑ÷kÕsêìï ô|+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#ê*.
• nedüs¡yÓTÆq y˚Ts¡πø <äTqï&É+, H˚\ ø√‘·≈£î >∑T] ø±≈£î+&Ü C≤Á>∑‘· Ô |ü&É&É+, H˚\, ˙s¡T dü+s¡øÏå+#·&É+
• e´ekÕj·T+‘√ bÕ≥T |üX¯ób˛wüD≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+.
• dü¬s’q $<Ûä+>± n+‘·s¡ |ü+≥\T y˚j·T&É+.
• |ü+≥ e÷]Œ&ç ‘·|üŒìdü]>± bÕ{Ï+#·&É+.
• |ü∫Ãs=≥º ms¡Te⁄\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«&É+.
• e´ekÕj·T e´sê∆\qT düeTs¡∆e+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+.
• |üP]Ô>± ≈£î[flq (‘·j·÷¬s’q) ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\ yê&Éø£+.
• |ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq kÕ>∑T, ≈£\T|ü⁄ ìs¡÷à\q j·÷»e÷q´+.
• ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\T, Jeq ms¡Te⁄\T $]$>± yê&É&É+.
• kÕ>∑T ˙{Ï dü~«ìjÓ÷>∑+, j·÷»e÷q´+ô|’ <äèwæº ô|≥º&É+.
• s¡kÕj·Tq eT+<äT\T ñ|üjÓ÷–+#·≈£î+&Ü düVü≤» düdü´s¡ø£åD j·÷»e÷q´+
• Je ìj·T+Á‘·D |ü<ä∆‘·T\≈£î, eèø£å dü+ã+<Ûä eT+<äT\≈£î ÁbÕ<Ûëq´$Te«&É+
• |ü+≥ ø√dæq ‘·sê«‘· $ìjÓ÷>∑<ës¡TìøÏ n+<˚es¡≈î£ ñ‘·Œ‘·T\Ô HêD´‘· #Ó&≈É î£ +&Ü C≤Á>∑‘\Ô· T rdüTø√yê*.
|ü+≥\ ~>∑Tã&ÉT\ô|’ ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê |ò*ü ‘ê\T :
n_Ûeè~∆ #Ó+~q, #Ó+<äT‘·Tqï <˚XÊ\˝À ùd+ÁBj·T e´ekÕj·÷ìøÏ Ä<äs¡D ô|s¡T>∑T‘·Tqï+<äTe\¢,
á n+X¯+ô|’ |ü\T s¡ø±\ |ü]XÀ<Ûäq\qT ≈£L&É $düÔè‘·+>± #˚düTÔHêïs¡ T. ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+˝À $$<Ûä
|ü+≥\qT |ü+&ç+#·&ÜìøÏ nqTdü]+#ê*‡q Á|üD≤[ø£\T, |ü<ä∆‘·T\T, nedü s¡yÓTÆq b˛wüø±\qT @$<Ûä+>±
n+~+#ê*, ø°≥ø±\qT, s√>∑ø±s¡ø£ •©+Á<Ûë\T, dü÷ø£åàJe⁄\qT @ $<Ûä+>± ìyê]+#·e#·TÃ, ø£\T|ü⁄
j·÷»e÷q´eTT, ñ‘·Œ‘·TÔ\T HêD´‘ê ÁbÕe÷DÏø±\T yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\ô|’ |ü]XÀ<Ûäq\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT.
ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ #˚|ü{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· yÓTT<ä{Ï Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\T |ü]D≤eT<äX¯, á <äX¯˝À |ü+≥
~>∑Tã&ÉT\T ‘·>∑TZ‘êsTT. Ä ‘·sê«‘· H˚\˝À¢ Je dü+ã+<ÛäyÓTÆq ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ‘·–q+‘·>± eè~∆ #Ó+~q MT<ä≥
|ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
493
 Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+˝À >∑‘· <äXÊã› ø±\+ ñ+&ç eTTK´ |ü+≥˝…q’ e],
n|üsê\T, ∫s¡T<ÛëHê´\T (sê–, ø=Ás¡, kÕeT), yÓTTø£ÿC§qï, y˚sT¡ X¯q>∑, #Ói≈£î, Á|ü‹,Ô >√>∑T yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\˝À
ùd+ÁBj·T kÕ>∑T eT]j·TT düV≤ü » kÕ>∑T $<ÛëHê\ô|’ |ü]XÀ<Ûqä \T #˚|ü{ºÏ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À kÕ>∑e⁄‘·Tqï eTTK´yÓTqÆ
|ü+≥\≈£î ùd+ÁBj·T kÕ>∑T dæbÕò s¡T‡\qT n+<äTu≤≥T˝ÀìøÏ rdüT≈£îsêe&É+ »]–+~. $$<Ûä |ü+≥\˝À ùd+ÁBj·T
kÕ>∑T |òü*‘ê\qT ø£qTø£ #·÷dæq≥¢sTT‘˚ n|üsê\T, ∫s¡T<ÛëHê´\T, esê¸<Ûës¡+>± |ü+&ç+#˚ y˚s¡TX¯q>∑, >√>∑T
e+{Ï |ü+≥\˝À 2 qT+&ç 3 dü+e‘·‡sê\˝À ~>∑Tã&ÉT\ dæúØø£s¡D >∑eTì+#·&É+ »]–+~. e]˝À ø=ìï
s¡ø±\˝À ‘·≈£îÿe ø±\+˝ÀH˚ eT+∫ |òü*‘ê\T >∑eTì+#·&É+ »]–+~. eTTK´+>± dü«s¡í, bÕØúe, HÓ\÷¢s¡T dæ],
|ü⁄wü´$T j·T+.{Ï.j·TT. 1121, mHé.m˝Ÿ.ÄsY. 40054 e+{Ï s¡ø±\T ùd+ÁBj·T kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\+>±
ñqï≥T¢ >∑eTì+#·&É+ »]–+~. #Ói≈£î, yÓTTø£ÿC§qï e+{Ï |ü+≥\˝À ~>∑T ã&ÉT\ dæúØø£s¡D≈£î m≈£îÿe
dü+e‘·‡sê\T |ü{Ϻ+~. #Ói≈£î˝À 6 e dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç ~>∑Tã&ÉT\ dæúØø£s¡D >∑eTì+#·&É+ »]–+~.
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ yês¡T ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
∫+‘·|*ü ˝¢ À ªªôd+≥sY Ä|òt m¬ø‡˝…H‡é ÇHé ÄsêZìø˘ bòÕ]à+>¥μμ qT kÕú|+æ ∫ sêh+˝À |ü+&çdTü qÔ ï nìï eTTK´yÓTqÆ
|ü+≥\˝À (e], yÓTTø£ÿC§qï, ∫s¡T<ÛëHê´\T, n|üsê\T, q÷HÓ –+»\T, ≈£Ls¡>±j·T\T, |üP\ yÓTTø£ÿ\T)
yÓTT<ä\>∑T düTe÷s¡T 35 |ü+≥\‘√ ùd+ÁBj·T bòÕsYà kÕú|æ+∫ ùd+ÁBj·T ¬s’‘·T\≈£î eTTK´+>± –]»q ¬s’‘·T\≈£î
ùd+ÁBj·T kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï n+~+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚düTÔHêïs¡T.
ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+˝À m<äTs¡e⁄‘·Tqï nes√<Ûë\T
• H˚\ ñ‘êŒ<äø£‘· MT<ä ùd+ÁBj·T ms¡Te⁄\ Á|üuÛ≤e+ >∑D˙j·T+>± ø£ì|æ+#ê\+fÒ ôV≤#·Tà |ü]e÷D+˝À
yê&Ée\dæsêe≥+ n+<äT˝À ñ+&˚ b˛wüø£ |ü<ës¡∆ |ü]$T‘·T\T (ø±s¡“Hé : qÁ‘·»ì, uÛ≤dü«s¡+, bı{≤wt)
• πø&çàj·T+, Áø√$Tj·T+, sê–, bÕ<äs¡dü+, ì¬ø˝Ÿ, d”dü+, ôd©ìj·T+ e+{Ï uÛ≤s¡ ˝ÀVü‰\qT, H˚\˝À¢qT,
yÓTTø£ÿ˝À¢qT #˚s¡≥+ ˇø£ düeTdü´>± ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~.
• Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+dü∆ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\ Á|üø±s¡+ #·÷ùdÔ, |ü∫Ã$>± ‹H˚ |ü+≥\≈£î eTTs¡T>∑T˙{Ïì kÕ>∑T
˙s¡T>± yê&Ée\dæ eùdÔ, Ä kÕ>∑T ˙{Ï˝À 100 $T.©. ˙{Ï˝À 100 ≈£î $T+∫ ø√*bòÕ+ s√>∑ ø±s¡ø£
ÁøÏeTT\T ñ+&É≈£L&É<äT.
• n~Ûø£ ~>∑Tã&çì#˚à Ä<ÛäTìø£ e+>∑&Ü\ kÕ>∑T˝À ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\ yê&Éø£+ <ë«sê Ä•+∫q |òü*‘ê\T
‘·«s¡>± sêø£b˛e#·TÃqT.
• ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤≈£î ‘·–q+‘· ÄVü‰s¡ uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*Œ+#·&É+˝ÀqT, ≈£L©\ u…&É<ä m<äTs¡e«&É+˝ÀqT,
ø=+‘· nes√<Ûä+ ø£\>∑e#·TÃ.
• e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ $\Te\ MT<ä eT]j·TT ø£˙dü <Ûäs¡ \_Û+#˚ qeTàø£eTT ¬s’‘·T\≈£î ø£*Z+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+
∫q|ü&˚ ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ ‘·«s¡‘·>∑‹˝À ¬s’‘·T\T ne\+_+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~.
ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô <Ûèä Mø£sD¡
H˚&TÉ Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ yÓ|’ ⁄ü nH˚ø<£ X˚ Ê\T n&ÉT>∑T\T y˚dTü HÔ êïsTT. ÄÁùd*º j·÷,
dæ«≥®sê¢+&ÉT, Áu…õ˝Ÿ, nyÓT]ø± e+{Ï <˚XÊ\T ô|<ä› m‘·TÔq ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+ #˚|ü&ÉT‘·THêïsTT. ùd+ÁBj·T

494
ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± –sêøÏ y˚>∑+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. eTq<˚X¯+˝À u≤düTeT‹ _j·T´+, n|üsê\T,
q÷HÓ–+»\T, ‘˚j÷· ≈£î, |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\T, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T, #Ós≈¡ î£ yÓTT<ä˝q’… |ü+≥\qT ø=+‘· $d”sÔ +í¡ ˝À
ùd+ÁBj·T $<Ûëq+˝À |ü+&ç#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô <Ûèä Mø£sD¡ ≈£î $ÁdüT‘Ô y· TÓ qÆ ìj·T+Á‘·D\qT bÕ{Ï+∫, ìj·Te÷qTkÕs¡+>± |ü+≥\qT
|ü+&ç+#ê*‡ ñ+≥T+~. ø£]ƒq‘·s¡yÓTÆq ìã+<Ûäq\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T bÕ{Ï+∫ <ÛäèMø£]+|üã&çq|ü&˚ yê{Ïì
ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T>± >∑T]Ô+∫ m>∑TeT‘·T\qT, yêDÏC≤´ìï nqTeT‹+#· ≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«
e´ekÕj·T XÊK 2005 dü+e‘·‡s¡+˝À C≤rj·T ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ |ü<Ûäø£+ (H˚wüq˝Ÿ ÁbıÁ>±+ |òüsY ÄsêZìø˘
Ábı&ÉøHå£ )é qT Á|üyX˚ ¯ ô|{Ï+º ~. ùd+ÁBj·T <Ûèä Mø£sD¡ |üÁ‘êìï e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± ø±≈£î+&Ü, s¬ ‘’ T· Á>∑÷|ü⁄\≈£î dü+|üPs¡+í >±
Ç#˚ÓÃ $<ÛëHêìï neT\T#˚düTÔqï~.
Á|üdTü ‘Ô +· eTq<˚X+¯ ˝À s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô qT >∑T]Ô+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~. <Ûèä Mø£sD¡
e´edü∆ ªªnô|&Üμμ <ë«sê <ÛäèMø£s¡D |üÁ‘êìï bı+<ä≥+, ‘·<ë«s¡ m>∑T eT‘·T\≈£î kÕqT≈£L\‘·qT bı+<ä≥+.
¬s+&Ée $<Ûëq+˝À ÁbÕ‹ì<Ûä´ Vü‰MT |ü<ä∆‹˝À ñ‘·Œ‹Ô <ës¡T\T yê] ñ‘· Œ‘·TÔ\qT dü«j·T+>±H˚ <ÛäèMø£]+#ê*.
nsTT‘˚ Ç$ m>∑TeT‹ jÓ÷>∑´+ ø±e⁄, <˚oj·T+>±H˚ ñ|üjÓ÷–+#ê*. Ç+&çj·÷˝À <ë<ë|ü⁄ 31 dü+düú\T
ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î <ÛäèMø£s¡D #˚düTÔHêïsTT, eTq Á|üø£ÿ sêÅcÕº˝…’q ø£sêí≥ø£, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, ˇ]kÕ‡,
‘Ó \ +>±D˝À ñqï ùd+ÁBj· T <Û ä è Mø£ s ¡ D dü + dü ú \ T n+~dü T Ô q ï ùde\qT ùd+ÁBj· T ¬ s ’ ‘ · T \T
ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e#·TÃqT. eTq sêh+˝À ≈£L&Ü á ùde\qT ‘·«s¡˝À s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀìøÏ rdüT≈£îsêe&É+
ø=s¡≈£î Á|üuÛÑT‘·«+ #·s¡´\T rdüTø√e&É+ »]–+~. Á|üdüTÔ‘·+ eTq sêh+˝À ¬s’‘·T kÕ~Ûø±]ø£ dü+düú yês¡T
ÁbÕ‹ì<Ûä´ Vü‰$T |ü<ä∆‹˝À ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î <ÛäèMø£s¡D #˚düT ÔHêïs¡T. eTq≈£î <ä>∑Zs¡˝À ñqï ø=ìï ùd+ÁBj·T
<ÛäèMø£s¡D dü+düú\ ∫s¡THêe÷\qT ÁøÏ+<ä bı+<äT |üs¡#·&É+ »]–+~.
C≤rj·T ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ |ü<Ûäø£+ ÁøÏ+<ä |üì #˚düTÔqï ùd+ÁBj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\ dü]º|òæπøwüHé dü+dü∆\ $esê\T :
y˚~ø˘ ÄsêZìø˘ dü]º|òæπøwüHé @C…˙‡ : yÓTÆÁ‹q>∑sY, $Tj·÷q>∑sY, ôV’≤<äsêu≤<é ` 500 050.
Ç+&çjT· Hé kıôd{’ ° |òsü Y dü]|º øπæò wüHé Ä|òt ÄsêZìø˘ Ábı&Éø‡º˘ : bıqïj·T´ sêC≤|ü⁄s¡+, ø=j·T+ã‘·÷sÔ T¡ `641001,
‘·$Tfi¯Hê&ÉT.
n~‹ ÄsêZìø˘ dü]º|òæπøwüHé Áô|’y˚≥T *$Tf…&é : &܈ˆ sêCŸ≈£îe÷sY s√&é, sêC≤õ q>∑sY, |òüdtº u≤¢ø˘, u…+>∑Tfi¯Ss¡T
`560010.
‘·$Tfi¯Hê&ÉT ÄsêZìø˘ dü]|º øπæò wüH,é &çbÕsYyº TÓ +{Ÿ, ø√j·T+ã‘·÷sÔ ¡T : õ.dæ.{Ï. b˛dt,º ø√j·T+ã‘·÷sÔ T¡ ` 641013.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

d”ìj·TsY XÊgy˚‘·Ô (eTè‹Ôø£ XÊg+), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕúq+,
nqø±|ü*¢ ` 531 001, $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢, bò˛Hé HÓ+. : 99896 25211

495
 #Ói≈£î $\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\ ‘·j·÷Ø
Ä+Á<ÛäsêÁwüº+˝À ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´ 81 \ø£å\ ≥qTï\ #Ói≈£î˝À 75% |ü+#·<ës¡ ñ‘·Œ‹ÔøÏ, 12% $‘·Ôq+
eT]j·TT ‹q&ÜìøÏ, 13% u…\¢+ eT]j·TT K+&ÉkÕ] ‘·j·÷ØøÏ ñ|üjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·Tqï~. eTq sêÁwüº+˝À u…\¢+
|ü]ÁX¯eT ˇø£ ô|<ä› Á>±MTD ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT>± n_Ûeè~∆ #Ó+~q~. Ç{°e* ø±\+˝À u…\¢+‘√ ‘·j·÷s¡T #˚dæq r|æ
|ü<ësê∆\≈£î –sêø° ô|s¡T>∑T‘·Tqï~. u…\+¢ |ü+#·<ës¡ ø£+fÒ m≈£îÿe b˛wüø£ $\Te\T ø£*–q ÄVü‰s¡ |ü<ës¡+∆ . Bì˝À
düTÁø√CŸ ‘√ bÕ≥T e÷+düø£è‘·TÔ\T, ø±*¸j·T+, ÇqTeTT, sê– e+{Ï dü÷ø£åà b˛wüø±\T, <∏äj·÷$THé, ¬øs√{ÏHé e+{Ï
$≥$THé‡ ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. u…\¢+ yê&Éø£+ Js¡íX¯øÏÔì ô|+bı+~+#·T≥, s¡ø£ÔV”≤q‘·qT ‘·–Z+#·T≥, }|æ]‹‘·TÔ\
yê´~Ûì ìyê]+#·T≥≈£î <√Vü≤<ä |ü&ÉT‘·T+~.
Çìï b˛wüø£ eT]j·TT Wwü<ä >∑TDeTT\T ñqï u…\+¢ yê&Éø±ìï ô|+∫q≥¢sTT‘˚, Ç≥T $ìjÓ÷>∑<ës¡T&çø,Ï
n≥T u…\¢+ ¬s’‘·T\≈£î m+‘√ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£eTT>± ñ+≥T+~. e÷s¡T‘·Tqï Á|üdüTÔ‘· |ü]dæ∆‘·T\˝À $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT
HêD´yÓTÆq, Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq r|æ |ü<ës¡∆+ yÓ’|ü⁄ yÓTT>∑TZ#·÷|ü⁄‘·THêïs¡T. ø£qTø£, u…\¢+qT u…\¢+ s¡÷|ü+˝À ø±≈£î+&Ü
u…\¢+ qT+&ç ‘·j·÷s¡T#˚ùd Ç‘·s¡ $\TyÓ’q ñ‘·Œ‘·TÔ\ô|’ <äèwæº kÕ]+#ê*.
HêD´yÓTqÆ u…\+¢ ‘·j÷· Ø : u…˝≤¢ìï $$<Ûä ôdE’ \˝À ‘·j÷· s¡T #˚jT· T≥≈£î, 304 Áπ>&é‘√ ‘·j÷· s¡T #˚dqæ ôdsº TTHé˝d… t
d”º˝Ÿ Áù|òyéT\T ˝Òø£ #·Á{eTT\T ñ|üjÓ÷–+#ê*. á #·Á≥eTT\T #Óø£ÿ‘√ ≈£L&É ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#·TÃ.
u…\¢+ eTTø£ÿ\T : nsTT‘˚ u…˝≤¢ìï ∫qï eTTø£ÿ\ s¡÷|ü+˝À (25, 125, 250, 500 Á>±., ˇø£ øÏ˝À) ‘·j·÷s¡T #˚dæ
˙&É˝À Äs¡u…≥º&É+ e\q ‘˚eT 4 qT+&ç 5 XÊ‘·+ es¡≈£î ‘·–Z, bÕ*B∏Hé dü+#·T˝À¢ bÕ´øÏ+>¥ #˚j·T≥+ e\¢ m≈£îÿe
ø±\+ ì\« ñ+≥T+~. bÕ*B∏Hé dü+#·T\˝À bÕ´øÏ+>¥ #˚j·TT≥ e\q #·ø£ÿ{Ï Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq, |ü]ÁX¯óuÛÑyÓTÆq
|ü]dæ∆‘·T\˝À $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î ø±e\dæq |ü]e÷D+˝À u…˝≤¢ìï düs¡|òüsê #˚j·Te#·TÃ. u…\¢+ ‘·j·÷Ø˝À
kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‹˝À ‘·j·÷s¡T #˚ùd ô|<ä› ~eTà\T>± (12 qT+&ç 15 øÏ˝À\T) ø±≈£î+&Ü ¬s’‘·T\T ∫qï ∫qï
eTTø£ÿ\T>± (250 Á>±., 500 Á>±., 1000 Á>±.) ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ e\q düTe÷s¡T mø£sêìøÏ s¡÷. 17,000/`
es¡≈£î n<äq+>± ˝≤uÛÑ+ bı+<äe#·TÃ.
u…\¢+ u≤>± s¡+>∑T sêe{≤ìøÏ ¬s’‘·T\T ôV’≤Á&√düT (k˛&çj·T+ dü˝…Œ¤ Ì{Ÿ)qT $]$>± yê&ÉT‘·THêïs¡T. Ç~
Äs√>±´ìøÏ #ê˝≤ Vü‰ìø£s¡+. ˇø£ øÏ«+{≤\T u…\¢+˝À dü\Œ¤sY&Éj·÷¬ø‡Ì &é 5 Á>±eTT\ ø£Hêï m≈£îÿe ñ+&Ésê<äT.
eT+∫ u…\¢+ ‘·j·÷ØøÏ ‘·&ç düTqï+ eTT<䛑√ bÕ≥T ìeTà s¡dü+ ˝Ò<ë eTTq>±≈£î s¡dü+ ˝Ò<ë ø£\ã+<Ûä s¡dü+ ˇø£
©≥s¡T #Ós¡≈£î s¡kÕìøÏ 1 $T.©. #=|üq yê&É≥+ e\q eT]ìï eT*Hê\T ‘Ó≥Tº s¡÷|ü+˝À ãj·T≥≈£î e∫Ã
eT+∫ s¡+>∑T˝À u…\¢+ ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~.
bı&ç s¡÷|ü+˝À u…\¢+ ‘·j·÷Ø $<Ûëq+ : eTq sêÁwüº+˝À u…˝≤¢ìï $$<Ûä s¡÷bÕ\˝ÀqT, |ü]e÷D+\˝ÀqT
n#·TÃ\T>± b˛dæ, ‘·j·÷s¡T #˚dæ u…\¢+ e÷¬sÿ≥¢≈£î düs¡|òüsê #˚düTÔ Hêïs¡T. lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢˝À $$<Ûä |ü]e÷D+
>∑\ ≈£î+&É\˝À (ˇø£{Ï, ◊<äT eT]j·TT 10 øÏ˝À\ ãs¡Te⁄ >∑\), $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝À ã¬øÿ≥T s¡÷|ü+˝À
(12 qT+&ç 14 øÏ˝À\T ãs¡Te⁄ >∑\), ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢˝À¢ 8 eT]j·TT 10 ôd+.MT. ôd’E\˝À
496
#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡eTT˝À |ü\T#·>± (15 qT+&ç 20 øÏ˝À\T ãs¡Te⁄ >∑\) eT]j·TT ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢˝À ˇø£ øÏ˝À ãs¡Te⁄
>∑\ ñ+&É\T>± ‘·j·÷s¡T #˚dæq u…\¢+ e÷¬sÿ≥Tº≈£î edüTÔ+~. $$<Ûä s¡ ÷bÕ\˝À ñqï u…˝≤¢ìï eTTø£ÿ\T>± #˚dæ,
øÏsêD≤ cÕ|ü⁄\ qT+&ç ø±e\dæq |ü]e÷DeTT˝À $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT ø=qT>√\T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. eTq
sêÁwüº+˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À $$<Ûä yê‘êes¡D |ü]dæ∆‘·T\ e\q, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\ kÕ∆sTT˝À u…\¢+ ì\Te
#˚j·TT≥ ø£wüº+‘√ ≈£L&çq |üì. u…\¢+˝À ñqï >∑÷¢ø√E, Á|òüø√ºCŸ eT]j·TT ø=ìï s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësê∆\T (eTTK´+>±
\eD≤\T, Áb˛{°qT¢) yê‘êes¡D+˝À ‘˚eTqT |”\TÃø=ì, ∫es¡≈£î ã÷E |ü≥º&ÉyÓ÷, ˙s¡T ø±s¡&ÉyÓ÷ »]– HêD´‘·
#Ó&çb˛‘·T+~. á düeTdü´ e\q u…˝≤¢ìï y˚πs <˚XÊ\≈£î m>∑TeT‹ #˚j·T˝Òø£b˛‘·THêïeTT.
á |ü]dæ∆‘·T\qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ, u…˝≤¢ìï bı&ç s¡÷|ü+˝À ‘·j·÷s¡T #˚dæ, Äs¡u…{Ϻ, <ëì˝À ‘˚eTqT
2 ˝Òø£ 3 XÊ‘·+ es¡≈£î ‘·–Z+∫ bÕ\B∏Hé dü+#·T\˝À ì\« #˚dæq|ü⁄&ÉT 1 qT+&ç 2 dü+e‘·‡s¡eTT\T m≥Te+{Ï
HêD´‘· #Ó&çb˛≈£î+&Ü ì\« #˚düTø=ì, yê&ÉTø√e#·TÃqT. u…˝≤¢ìï bı&ç s¡÷|ü+˝À #˚ùd Á|üÁøÏj·T˝À m≥Te+{Ï
s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësê∆\T $ìjÓ÷–+#·{≤ìøÏ neø±X¯+ ñ+&É<äT. n+<äTe\q bı&ç s¡÷|ü+˝À ñqï u…˝≤¢ìï y˚πs
<˚XÊ\≈£î düT\uÛÑ+>± m>∑TeT‹ #˚düTø=qe#·TÃqT. u…\¢+ bı&ç #·÷&É{≤ìøÏ >√<ÛäTeT es¡í+˝À |ü+#·<ës¡ πsDTe⁄\T
Äø±s¡+˝À ñ+&ç Ç+{À¢ yê&ÉT≥≈£î nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
u…\¢+ bı&ç˝À |ü+#·<ës¡ ø£+f… m≈£îÿe>± b˛wüø±Vü‰s¡|ü⁄ $\Te\T ñ+{≤sTT. u…\¢+ bı&ç˝À düTÁø√E
(80`85%), >∑÷¢ø√E, Á|üø√ºdüT (10 qT+&ç 15 XÊ‘·+), e÷+düø£è‘·TÔ\T (0.25%), ø=e⁄« |ü<ësê∆\T (0.05),
ø±*¸j·T+ (0.4%), yÓT^ïwæj·T+ (0.08%), 100 Á>±eTT\ u…\¢+˝À 11 $T.Á>±. ÇqTeTT, 8 $T.Á>±. sê–,
230 yÓTÆÁø√ Á>±eTT\T ìø√{ÏHé ($≥$THé`m), 20 yÓTÆÁø√Á>±eTT\ $≥$THé`_, ˇø£ yÓTÆÁø√Á>±eTT ìø√{ÏHé @dæ&é
ñ+{≤sTT. n<˚ |ü+#·<ës¡˝À 99.9 XÊ‘·+ düTÁø√E e÷Á‘·y˚T ñ+≥T+~.
u…\¢+ bı&ç ‘·j·÷Ø : u…\¢+ ‘·j·÷Ø ˝≤>±H˚ eT+∫ u…\¢+ bı&ç (eT+∫ s¡e«ø£≥Tº ˝Ò‘· ã+>±s¡|ü⁄ s¡+>∑T)
‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*. ˇø£{Ï HêD´‘·>∑\ u…\¢+ bı&çì u≤>± |üø£«‘·≈£î e∫Ãq #Ós¡≈£î qT+&ç
e÷Á‘·y˚T ‘·j·÷s¡T #Ój·÷´*. ¬s+&Ée~ s¡dü+ eT]π>≥|ü&ÉT s¡+>∑T sêe&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ ôV’≤Á&√düT, eèø£å
dü+ã+<ÛäyÓTÆq u…+&É yÓTTø£ÿ\ >∑TE® e+{Ï$ ø£\|ü≈£L&É<äT. u…\¢+ ‘·j·÷Ø˝À e÷eT÷\T>± ø£*ù| düTqï+ ø=~›>±
m≈£îÿe |ü]e÷D+˝À ø£\bÕ*.
u…\¢+ ‘·j·÷ØøÏ #Ós¡≈£î >±qT>±&ç s¡düeTTqT yÓ+≥H˚ ô|q+˝À b˛dæ, s¡düeTT≈£î ‘·–q+‘·>± düTqïeTTqT
¬s+&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉT <äbòÕ\T>± ø£*|æ eTs¡>∑u…{≤º*. s¡dü+ eT]π>≥|ü &ÉT ‘Ó≥TºqT kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘· es¡≈£î |üP]Ô>±
rdæy˚j·÷*. s¡dü+ u≤>± eT]– bÕø£+ ñc˛íÁ>∑‘· 120`1210 ôd+{ÏÁπ>&é ñqï|ü⁄&ÉT n+fÒ eTT<äs¡bÕø£+ sê>±H˚,
ô|Hêìï bısTT´ MT<ä qT+∫ rdæ #·˝≤¢πs≥≥T¢ bÕø±ìï ø£\T|ü⁄‘·÷ ñ+&Ü*. ø=+‘· #·˝≤¢]q ‘·s¡Tyê‘· düTe÷s¡T
nsTT<äT qT+&ç |ü~ ìeTTcÕ\T ø£<ä\≈£î+&Ü ñ+∫‘˚ eT+∫ s¡e«ø£≥Tº @s¡Œ&ç, HêD´yÓTÆq u…\¢+ bı&ç ‘·j·÷s¡T
#˚j·T&ÜìøÏ M\T ñ+≥T+~. bÕø£+ >∑{Ϻ|ü&˚ düeTj·T+˝À Ä bÕø±ìï n\÷´$Tìj·T+ ˝Òø£ d”º\T‘√ #˚dæq ÁfÒ\˝ÀøÏ
rdüTø=ì, #Óø£ÿ, ‘Ó&É¢‘√ ‘·«s¡>± bı&ç>± #Ój·÷´*. ˇø£ ≥qTï #Ós¡≈£ î qT+&ç 100 øÏ˝À\ u…\¢+ bı&ç ‘·j·÷s¡T
#˚j·T&ÜìøÏ 10 qT+&ç 12 eT+~ eTqTwüß\T ‘Ó&É¢‘√ düTe÷s¡T |ü~ùV≤qT ì$TcÕ\T |üì #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~.

497
 u…\¢+ bı&ç ‘·j·÷s¡T #˚dæq yÓ+≥H˚ <ëì˝Àì ‘˚eT XÊ‘·+ 10`12 es¡≈£î ñ+≥T+~. bı&ç ì\«
kÕeTsê∆´ìï ô|+#·&ÜìøÏ ‘˚eTqT 2 qT+&ç 3 XÊ‘êìøÏ ‘·–Z+#·T≥≈£î Äs¡ Tãj·T≥ ÁfÒ\˝À ˝Ò<ë bÕ*Vü≤Ödt
Á&Ó’sTTsY˝À ˝Ò<ë m\ÅøϺø£˝Ÿ Å&Ó’j·TsY˝À m+&Éu…≥Tºø√yê*. Äs¡Tãj·T≥ m+&É˝À bı&çì Äs¡u…≥Tº≥≈£î, dü÷s¡´s¡•à
u≤>± ñ+&˚ düTe÷s¡T 16 qT+&ç 20 >∑+≥\ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.
u…\¢+ bı&ç˝À ñqï 10`12 XÊ‘·eTT ‘˚eTqT 2 qT+&ç 3 XÊ‘êìøÏ ‘·–Z+∫q ‘·s¡Tyê‘· 3 $T©¢MT≥s¡¢
»˝…¢&É ˝Ò<ë »˝…¢&É j·T+Á‘·+ <ë«sê »*¢+#ê*. »*¢+∫q bı&çì 400 π>CŸ bÕ\B∏Hé dü+#·T\˝À ø±e\dæq
|ü]e÷D+˝À 1,2,4,10 øÏ˝À\ bÕ´ø£¢\˝À bÕ´øÏ+>¥ #˚düTø√e#·TÃ.
u…˝≤¢ìï bı&ç s¡÷|ü+˝À nyÓT]ø±, |òæ*|òæHé‡, ø=\+_j·÷ eT]j·TT Ç+&√H˚wæj·÷ <˚XÊ\˝À ‘·j·÷s¡T
#˚dæ $<˚XÊ\≈£î m>∑TeT‹ #˚düTÔHêïs¡T. n+<äTe\q eTq+ ≈£L&Ü u…\¢+ bı&çì ‘·j·÷s¡T #˚dæ $<˚XÊ\≈£î m>∑TeT‹
#˚j·Te#·TÃ. n+‘˚ø±≈£î+&Ü u…\¢+ bı&ç ‘·j·÷Øì Á>±MTD kÕ∆sTT˝À ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT>± n_Ûeè~∆ #˚j·TT≥≈£î
neø±X¯eTT ø£\<äT. ‘·j·÷s¡T #˚dæq u…\¢+ bı&çì |ü≥ºD≤\˝À ñqï &çbÕs¡TºyÓT+≥˝Ÿ k˛ºs¡T‡\˝À, ø±s=Œπs{Ÿ
cÕ|ü⁄\˝À $Áø£sTT+#·T≥ <ë«sê u…\¢+ ¬s’‘·T\T n~Ûø£ ˝≤uÛÑ+ bı+<äe#·TÃ.
yê´bÕs¡ düs¡[˝À u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT ‘·j·÷Ø : #Ós¡≈£î s¡düeTTqT X¯ó~∆ #˚dæ, eTs¡>∑u…≥º>± ∫ø£ÿã&çq Á<äes¡÷|ü+ ˝À
ñqï |ü<ës¡∆eTTqT u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT (*øÏ«&é C≤>∑Ø) n+{≤s¡T. Bìì u…\¢eTT ‘·j·÷s¡T #˚j·TTq|ü⁄&ÉT eT<Ûä´
<äX¯˝ÀH˚ rdüTø=qe#·TÃqT. u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT HêD´‘· s¡düeTT˝Àì s¡kÕj·Tìø£ |ü<ës¡∆eTT\T, s¡düeTTqT X¯ó~∆ #˚j·TT
|ü<ës¡∆eTT\T eT]j·TT u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT~+#·T ñc˛íÁ>∑‘·\ô|’ m≈£îÿe>± Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&ÉTqT.
u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT yê&Éø£eTT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À u…\¢+ #˚ùd ¬s’‘·T\T es¡πø |ü]$T‘·eTT>± ñqï~. á
u…\¢|ü⁄ bÕø£eTTqT n≥Tº\T, Ç&û¢\T, >±¬s\T, s=f…º\T e+{Ï ‹qT|ü<ësê∆\‘√ r|æ |ü<ës¡∆eTT>± yê&ÉTø£≈£î
ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃqT. eTVü‰sêÁwüº˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À nsTT‘˚ u…\¢|ü⁄ bÕø£eTTqT ‹j·T´{Ï |ü<ës¡∆eTT>±
#·bÕr\˝ÀqT, |üPØ\˝ÀqT yê&ÉT‘·÷ ñ+{≤s¡T. eTq sêÁwüº+˝À ≈£L&Ü sT÷ u…\¢|ü⁄ bÕø±ìï Ç‘·s¡ bÕ˙j·÷\T,
|ü+&ÉT¢, kÕ«ÿwt\T e÷~]>± d”kÕ˝À ô|{Ϻ e÷¬sÿ≥Tº #˚dæq n~Ûø£ ˝≤uÛ ÑeTTqT bı+<äe#·TÃ.
u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT b˛wüø£ $\Te\T : u…\¢|ü⁄ bÕø£+˝À |ü+#·<ës¡ ø£Hêï ôV≤#·Tà b˛wüø£|ü⁄ $\Te\T ñqï$. u…\¢|ü⁄
bÕø£+˝À 65 XÊ‘·eTT es¡≈£î yÓTT‘·ÔeTT |òüTq|ü<ës¡∆eTT\T ñ+&ÉTqT. á yÓTT‘·ÔeTT |òüTq|ü<ës¡∆eTT\˝À
60 XÊ‘·eTT |ü+#·<ës¡\T (e÷+düøè£ ‘·T\Ô T, m$TH√j·÷dæ&‡é , mø√ì{Ïø˘ j·÷dæ&,é dæÁ{Ïø˘ j·÷dæ&)é , $$<Ûä \eDeTT\T
ø±*¸jT· +, yÓT^ïwæjT· +, bı{≤wæjT· +, uÛ≤dü«s¡eTT, ÇqTeTT, sê–\‘√ u≤≥T $≥$THé`m, $≥$THé`_ ‘·–q+‘·>±
ñ+&ÉTqT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT˝À Wwü<ä $\Te\T ø£\e⁄. u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT˝À sTTìï b˛wüø£|ü⁄ $\Te\T
ñqï$ >∑qTø£ n‹ ‘·≈£îÿe Ks¡TÑ√ ù|<ä Á|ü»\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·T≥≈£î nqT≈£L\eTT>± ñ+&ÉTqT. b˛wüø£|ü⁄
$\Te‘√ u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT ‘˚HÓ‘√ b˛{Ï |ü&ÉT‘·T+<äqT≥˝À dü+<˚Vü≤eTT ˝Ò<äT.
u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT ñ‘·Œ‹Ô : kÕe÷q´+>± u…\¢+ ‘·j·÷ØøÏ #Ói≈£î >±qT>±&ç s¡düeTTqT yÓ+≥H˚ ô|q+˝ÀøÏ b˛dæ
s¡düeTT≈£î ‘·–q+‘· düTqïeTT ø£*|æ X¯ó~∆ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· eTs¡>∑u …≥Tº≥ »s¡T>∑T‘·T+~. s¡düeTT eT]π>≥|ü&ÉT
‘Ó≥TºqT kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘· es¡≈£î rdæ y˚j·TT≥ »s¡T>∑TqT. ‘·s¡Tyê‘· 150 $T.©. Äs√∆bòÕdüŒ]ø˘ j·÷dæ&éqT 1000

498
©≥s¡¢ p´dt≈£î ø£\T|üe˝…qT. n|ü&ÉT ≈£L&Ü ‘Ó≥TºqT rj·Te˝…qT. Áø£eTeTT>± s¡düeTT eT]+‘· ∫ø£ÿã&çq
‘·s¡Tyê‘· 106`107 &çÁ^\ ôd+{ÏÁπ>&é (60`650 Á_ø˘‡) e<ä› ô|qeTT qT+&ç s¡düeTTqT Á>∑Væ≤+#·e\dæ ñ+&ÉTqT.
düTe÷s¡T 600 ©. s¡kÕìï eTs¡>∑ô|≥º&ÜìøÏ ˇø£ ≥qTï #Ói≈£î ø±e\dæ ñ+≥T+~. ˇø£ ≥qTï #Ói≈£î qT+&ç
150`160 øÏ˝À\ u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT e#·TÃqT. u…\¢|ü⁄ bÕø£eTTqT Ç‘·s¡ |ü+&É¢ kÕÿ «wt \T e˝… d”kÕ˝À ø±ì, bÕ´ø˘
#˚dæ e÷¬sÿ{Ÿ #˚dæq eT]+‘· m≈£îÿe Ä<ëj·T+ e#·TÃqT. u…\¢|ü⁄ bÕø£+ ‘·j·÷Ø $T>∑‘ê ñ‘·Œ‘·TÔ\‘√ b˛*Ãq
‘·≈£îÿe ÁX¯eT‘√ ≈£L&çq~.
ì\« #˚j·TT |ü<ä∆‘·T\T : u…\¢|ü⁄ bÕø£eTTqT 250, 500, 1000 $T.©. |ü]e÷D+ >∑\ >±E d”kÕ\˝À ì\«
#˚j·Te#·TÃqT. d”kÕ\˝À ì\« #˚j·TT≥ e\q s¡yêD≤≈£î düT\uÛÑ+>± ñ+&É T≥j˚T >±ø£ $ìjÓ÷>∑<ës¡TìøÏ
Äø£s¡¸D°j·T+>± ñ+&ÉTqT.
ôdº]˝…’CÒwüHé |ü<ä∆‹ : X¯óÁuÛÑ+ #˚dæq d”kÕ\qT eT]π> ˙{Ï˝À 15 ìeTTcÕ\ es¡≈£î ôdº]˝…’CŸ #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· Äs¡u…{Ϻ
u…\¢|ü⁄ bÕø£eTTqT ì+|ü⁄≥≈£î dæ<ä∆eTT>± #˚j·Te˝…qT. 20 qT+&ç 25 ©≥s¡¢ kÕeTs¡∆´eTT >∑\ Ä$] ôdº]˝…’»s¡T
d”kÕ\qT ‘·«s¡>± ôdº]˝…’E #˚j·T{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. X¯óÁuÛÑeTT>± #˚dæq >±E d”kÕ\qT ≈£îø£ÿs¡¢˝À
10 ì$TwüeTT\T ñ+∫ y˚&ç #˚dæ ãj·T≥≈£î rj·Te˝…qT. á $<Ûeä TT>± ôdº]˝…E ’ #˚jT· ã&ç, bı&ç>± ñqï d”kÕ\qT
u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT ì+|ü⁄≥≈£î ñ|üjÓ÷–+#·e˝…qT.
u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT ì+|æq d”kÕ\qT >±* #=s¡ã&É≈£î+&Ü j·T+Á‘· düVü‰j· T+‘√ eT÷‘·\‘√ _–+#·e˝…qT.
(d”kÕ\ MT<ä u…\|¢ ⁄ü bÕø£eTT $esê\T, b˛wüø|£ ⁄ü $\Te\ $esê\T >∑\ n+<äeTsTTq ˝ÒãT˝ŸqT n+{Ï+#·e˝…qT).
u…\¢|ü⁄ bÕø£eTTqT ì\« #˚j·TTq|ü⁄&ÉT HêD´‘· #Ó&É≈£î+&Ü ñ+&ÉT≥≈£î 0.1% ìeTà ñ|ü, 0.1% bı{≤wæj·T+
yÓT{≤u…’dü˝ÒŒ{ŸqT u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT˝À ø£\T|üe˝…qT.
u…\¢|ü⁄ bÕø£eTTq≈£î Ĭs+CŸ, Á<ëø£å môd‡Hé‡\qT ø£*|æ s¡T#·T\T ô|+#·e#·TÃqT. u…\¢|ü⁄ bÕø£eTTq≈£î
1:4 ìwüŒ‹Ô˝À ˙{Ïì ø£*|æ 4`5 #·Tø£ÿ\T Ĭs+CŸ ˝Ò<ë Á<ëø£å môd‡Hé‡\qT ø£*|æq #·ø£ÿ{Ï s¡T∫ >∑\ bÕ˙j·TeTTqT
‘·j·÷s¡T #˚düTø=qe#·TÃqT. u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT Äs¡T HÓ\\T≈£î ô|’>± ì\« ñ+&ÉTqT. ø£qTø£ u…\¢|ü⁄ bÕø£eTT ˇø£ ≈£î{°s¡
|ü]ÁX¯eT>± eT+∫ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£eTT>± ñ+&ÉTqT. BìøÏ ñqï m≈£îÿe b˛wü ø£ $\Te\ <äècÕº´ Bì $ìjÓ÷>∑+
Á|ü»\˝À ô|+#·e\dæ ñqï~.
u…\¢+‘√ $\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\T : u…\¢+qT ñ|üjÓ÷–+∫ #ê¬ø¢≥T¢, ≈£îø°dt, C…©¢, s¡dü>∑T˝≤¢, Vü≤˝≤«, n\¢+,
ñdæ], k˛+|ü⁄\‘√ eTÚ‘·T Áô|òwtqsY‡ ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ. á $\Te Ä<Ûë]‘· u…\¢+ ñ‘·Œ‘·TÔ\T ‘·j·÷s¡T #˚dæ
eT+∫ bÕ´øÏ+>¥˝À $Áø£sTT+∫q≥¢sTT‘˚ ˝≤uÛÑ+ bı+<ä≥y˚T ø±≈£î+&Ü düe÷»+˝À $ìjÓ÷>∑<ës¡TìøÏ eT+∫
Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq ñ‘·Œ‘·TÔ\T Ç∫Ãq yês¡T ne⁄‘ês¡T. á y˚Ts¡≈£î ¬s’‘ ·T\≈£î $$<Ûä u…\¢+ ñ‘·Œ‘·TÔ\ ‘·j·÷Ø˝À
bÕ{Ï+#·e\dæq kÕ+πø‹ø£ n+XÊ\ô|’q nqø±|ü*¢ |ü]XÀ<Ûäq πø+Á<ä+ •ø£å D ≈£L&Ü ÇdüTÔHêïs¡T.
u…\¢+ #ê¬ø¢{Ÿ ‘·j·÷Ø :
ø±e\dæq |ü<ësê∆\T :
u…\¢+ bı&ç `15 Á>±., #ê¬ø¢{Ÿ bı&ç`100 Á>±., J&ç|ü|ü bı&ç `10 Á>±., u≤<ä+ bı&ç `10 Á>±., ã≥ºsY/
HÓsTT´`10 Á>±.
499
 kÕ<Ûës¡D+>± |æ\¢\T #ê¬ø¢≥TqT Çwüº+>± ‹+{≤s¡T. #ê¬ø¢{Ÿ˝À |ü+#·<ës¡≈£î ã<äT\T>± u…\¢+ bı&ç
eT]j·TT J&ç|ü|ü y˚dæq≥¢sTT‘˚ |æ\¢\ Äs√>±´ìøÏ eT+∫~ eT]j·TT u…\¢+ $ìjÓ÷>∑+ ô|+∫qyês¡e⁄‘êeTT.
u…\¢+ #ê¬ø¢≥¢˝À u…\¢+, ø√ø√bı&ç eTTK´yÓTÆq |ü<ësê∆\T. u…\¢+ #ê¬ø¢≥¢ ‘·j·÷Ø˝À ø√ø√ bı&çì, u…\¢+ qT,
J&ç|ü|ü eT]j·TT u≤<ä+ |ü|üqT eTT≈£ÿ\T>± ø£*|æ, #ê¬ø¢{Ÿ n#·TÃ\˝À >∑{Ϻ|ü&˚ es¡≈£î ñ+#ê*. ‘·s¡Tyê‘·
n\÷´$Tìj·T+ bòÕsTT˝Ÿ˝À #·T{Ϻ ø±s¡T¶ uÀs¡T¶ dü+#·T\˝À bÕ´øÏ+>¥ #˚düTø√yê*. Ç˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚dæq #ê¬ø¢≥¢qT
Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq bÕ´øÏ+>¥ #˚dæ n$Tàq≥¢sTT‘˚ ˝≤uÛÑ+ bı+<äe#·TÃ.
u…\¢+‘√ πø≈£î\T :
ø±e\dæq |ü<ësê∆\T :
u…\¢+ bı&ç `100 Á>±., >√<ÛäTeT |æ+&ç `100 Á>±., J&ç|ü|ü bı&ç `10 Á>±., u≤<ä+ bı&ç `10 Á>±., ã≥ºsY/
HÓsTT´`10 Á>±., j·÷\≈£î\ bı&ç`{° dü÷ŒHé, uÒøÏ+>¥ bÂ&ÉsY`1/2 {° dü÷ŒHé
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<Ûëq+ : eTT+<äT>± düºyé yÓ*–+#·Tø=ì ˇø£ bÕÁ‘·˝À ã≥ºsYì y˚dæ y˚&ç #˚dæ ø£]–+#ê*.
ø£]–+∫q ã≥ºsY˝À u…\¢+ bı&ç ø£\T|ü⁄ø√yê*. ‘·s¡Tyê‘· >√<ÛäTeT |æ+ &ç˝À uÒøÏ+>¥ bÂ&ÉsY y˚dæ ø£\T|ü⁄ø√yê*. á
$TÁX¯e÷ìï ã≥ºs,Y u…\+¢ bı&ç˝À ø£\T|ü⁄ø√yê*. u≤>± ø£\T|ü⁄‘·÷ ø=~›ø=~›>± ˙fi¯ófl y˚d÷ü Ô ø±düÔ C≤s¡T>± e#˚Ã≥≥T¢
ø£\T|ü⁄ø√yê*. ‘·s¡Tyê‘· á $TÁX¯e÷ìï f…ø˘eTÚ˝Ÿ¶˝À y˚dæ yÓTÆÁø√ zyÓHé˝À 160`1900 ôd+{ÏÁπ>&é ˝À
20 ìeTTcÕ\T ô|{Ϻ uÒø˘ #˚j·÷*. ‘·s¡Tyê‘· zyÓHé qT+∫ rdæq πøø˘qT 5 ìeTTcÕ\T es¡≈£î #·\¢]Ãq≥¢sTT‘˚,
eT+∫ s¡T∫ø£s¡yÓTÆq πøø˘ ‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT. Ç˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚dæq πø≈£ î\qT Äø£s¡¸˙j·TyÓTÆq &Éu≤“˝À¢ ô|{Ϻ
$Áø£sTT+#·e#·TÃ.
u…\¢+‘√ z{Ÿ‡ ` ≈£îø°dt :
ø±e\dæq |ü<ësê∆\T :
u…\¢+ bı&ç `100 Á>±., >√<ÛäTeT |æ+&ç `100 Á>±., z{Ÿ‡ `30 Á>±., uÒøÏ+>¥ bÂ&ÉsY`1/2 {° dü÷ŒHé, ã≥ºsY/
HÓsTT´`60 Á>±., j·÷\≈£î\ bı&ç`1/2 {° dü÷ŒHé, bÕ\T dü]|ü&çq+‘·
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<Ûëq+ : eTT+<äT>± ô|’q #Ó|æŒq yÓ÷‘ê<äT˝À ã≥ºsY, u…\¢+ bı&çì z bÕÁ‘·˝À rdüTø=ì u≤>±
yÓT‘·Ô>± ø£\bÕ*. ‘·s¡Tyê‘· >√<ÛäTeT |æ+&ç˝À uÒøÏ+>¥ bÂ&És¡T y˚d æ eT]j·TT z{Ÿ‡˝À dü]|ü&Ü bÕ\T y˚dæ
5 ì$TcÕ\T bÕ≥T Hêqu…{≤º*. ã≥ºs,Y u…\+¢ bı&ç ø£*|æq $TÁX¯eT+˝À eTT+<äT>± ø£*|æq >√<ÛTä eT |æ+&ç, uÒø+Ï >¥
bÂ&ÉsY eT]j·TT Hêqu…{qºÏ z{Ÿ‡ n+<äT˝À y˚dæ ø£\T|ü⁄ø√yê*. ‘·sT¡ yê‘· j·÷\≈£î\ bı&ç ≈£L&Ü y˚dæ ø£\T|ü⁄ø√yê*.
á $TÁX¯e÷ìï bÕ\T ˝Ò<ë ˙fi¯ófl ‘·–q+‘· y˚dæ #·bÕ‹ eTT<ä›˝≤>± ‘·j·÷ s¡T #˚düTø=ì &û|t Á|òæCŸ˝À 10 ì$TcÕ\T
ô|≥Tºø√yê*. ‘·s¡Tyê‘· á eTT<ä›qT #·bÕ‹ ø£Ás¡‘√ ˇ‘·TÔø√yê*. Bìì s¡ø£s¡ø±\ n#·TÃ\‘√ eTq≈£î ø±yê*‡q
Äø±s¡eTT\˝À _ôdÿ≥T¢>± ø√dæ, ÁfÒ ˝À neT]à yÓTÆÁø√ zyÓHé˝À 1200 ôd+{ÏÁπ>&é ñc˛íÁ>∑‘· <ä>∑Zs¡ 20 ì$TcÕ\T
bÕ≥T uÒøÏ+>¥ #˚dæq≥¢sTT‘˚ eT+∫ s¡T∫ø£s¡yÓTÆq u…\¢+‘√ ≈£L&çq z{Ÿ ‡`≈£îø°ÿdt ‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT.

500
u…\¢+‘√ bÕkÕÔ (u…\¢+ q÷&ÉT˝Ÿ‡) :
ø±e\dæq |ü<ësê∆\T :
u…\¢+ bı&ç ` 425 Á>±., >√<ÛäTeT |æ+&ç `350 Á>±., sê– |æ+&ç `140 Á>±., yÓTTø£ÿC§qï s¡e«`210 Á>±., yÓTÆ<ë
|æ+&ç`150 Á>±., ˙s¡T`120 $T.©.
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<Ûëq+ : u…\¢+‘√ q÷&ç˝Ÿ‡ ˝Òø£ bÕkÕÔ |ü<ësê∆eTT\T ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥≈£î |òü⁄&é mø˘‡Á≥÷&ÉsY nH˚
$TwüHéqT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. á $TwüHé ñ|üjÓ÷–+∫ >∑+≥≈£î 20`25 πøJ\ es¡≈£î bÕkÕÔ |ü<ës¡∆eTT\qT $$<Ûä
Äø±s¡eTT˝À ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ. eTT+<äT>± |òü⁄&é mø˘‡Á≥÷&ÉsYqT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·Tø√yê*. ‘·sê«‘· eTq≈£î ø±e\dæq
Äø±s¡|⁄ü (>∑e«\T, |üP\T, >={≤º\T) &Ó’ \qT yÓTwæH˝é À ô|{Ϻ _–+#·Tø√yê*. ø=\‘· Á|üø±s¡+ rdüT≈£îqï |ü<ës¡e∆ TT\qT
bÕkÕÔ $TwüHé˝À $Tøχ+>¥ {≤´+ø˘˝À y˚dæ, ô|’q #Ó|æŒq Á|üø±s¡+ ˙fi¯ófl b˛dæ $TwüHéqT ÄHé #˚dæ 5`10 ì$TwüeTT\T
$Tøχ+>¥ #˚j÷· *. ‘·sê«‘· ø£{+Ï >¥ uÒ&¢ ìé ñ|üj÷Ó –+∫ eTs√ 45 ìeTTwüeTT\T $TÁX¯eTTqT eTè<ÛTä e⁄>± #˚dTü ø√yê*.
‘·sê«‘· $TwüqTqT s¡Hé #˚j·T&É+ e\¢ mø˘‡Á≥÷wüHé eT]j·TT ø£{Ï+>¥ Á|üÁøÏj·T »]– eTq≈£î q∫Ãq Äø±s¡+˝À
ÁøÏ+~ ñqï ÁfÒ˝À q÷&ÉT˝Ÿ‡ ekÕÔsTT. á |ü<ësê∆\qT ÁfÒ˝À |ü\Ã>± |ü] ∫ Á&Éj·T´sY˝À 500 ôd+{°Áπ>&é ñc˛íÁ>∑‘·
<ä>∑Zs¡ 5 >∑+≥\ bÕ≥T Äs¡u…{≤º*. m+&Éu…{Ϻq bÕkÕÔì ˙fi¯fl˝À ñ&çøÏ+∫ ‹qe#·TÃ. á $TwüHé‘√ u…\¢+ >∑e«\‘√
bÕ≥T ∫qï ∫qï >∑e«\T, q÷&ÉT˝Ÿ‡ $$<Ûä ‹qTã+&Ésê\qT ≈£L&Ü ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#·TÃ.
u…\¢+‘√ #˚dæq n\¢+, ñdæ] eTTø£ÿ\T eT]j·TT k˛+|ü⁄ :
ø±e\dæq |ü<ësê∆\T :
u…\¢+ bı&ç `200 Á>±., n\¢+`1 øÏ˝À
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<Ûëq+ : eTT+<äT>± n\¢+ ˝Ò<ë ñdæ]ì X¯óÁuÛÑeTT>± ø£&ç– eTTø£ÿ\T>± ø√düTø=ì ˇø£ s√E
Á&Éj·TsY˝À Äs¡u…{≤º*. n˝≤ #˚j·T&É+ e\¢ n\¢+/ ñdæ]˝Àì ‘˚eT b˛sTT 1 øÏ˝À Á>±eTT≈£î 300 Á>±eTT\ es¡≈£î
m+&çq n\¢+ edüTÔ+~. ‘·sê«‘· u…\¢+bı&ç rdüTø=ì n+<äT˝À ‘·–qìï ˙s¡T y˚dæ ∫ø£ÿì Á<äe |ü<ës¡∆+>±
#˚düTø√yê*. Á&Éj·TsY˝À Äs¡u…{Ϻq n˝¢+ ˝Ò<ë ñdæ] eTTø£ÿ\qT, u…\¢ + ø√{Ï+>¥ j·T+Á‘·+˝À y˚dæ ‹bÕŒ*. ‘=*
<äX¯˝À ñc˛íÁ>∑‘· 300 ôd+{°Áπ>&é ñc˛íÁ>∑‘· yÓTT<ä\T nsTT 700 ôd+{°Áπ>&é ñc˛íÁ>∑‘· e#˚à es¡≈£î ø√{Ï+>¥ yÓTwæHéqT
q&ÉbÕ*. ‘·sê«‘· ∫ø£ÿ>± ø£\T|ü⁄≈£îqï u…\¢+bı&ç Á<ëeD≤ìï ø√{Ï+>¥ bÕ´Hé˝À ø=~›ø=~›>± n\¢+ MT<ä y˚dü÷Ô
ñ+&É&É+ e\¢ u…\¢+ Á<ëeø£+ n\¢+ô|’ ø√{Ï+>¥>± edüTÔ+~. n<˚ $<Ûä+>± á j·T+Á‘·eTT‘√ n\¢+, ñdæ]
eT]j·TT k˛+|ü⁄ì ≈£L&Ü u…\¢+‘√ ø√{Ï+>¥ #˚düTø√e#·TÃ.
#Ói≈£î s¡dü+‘√ #˚dæq C…©¢ :
ø±e\dæq |ü<ësê∆\T :
#Ói≈£î s¡dü+ eT]j·TT C…\{°Hé / n>±sY C…˝Ÿ
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<Ûëq+ : eTT+<äT>± |ü]|üø£«‘·≈£î e∫Ãq #Ói≈£îqT rdüT≈£îì Áø£wüsY düVü‰j· T+‘√ #Ói≈£î s¡kÕìï

501
rdüTø√yê*. s¡dü+˝À ñqï eT*Hê\qT e&Éb˛dæ, #Ói≈£î s¡kÕìï X¯ó~∆ #˚ j·÷*. ‘·s¡Tyê‘· #Ói≈£î s¡kÕìï 1000
ôd+{° Áπ>&é <ä>∑Zs¡ 5 ì$TcÕ\T bÕ≥T eT]–+#ê*. Ç˝≤ eT]–+∫q s¡kÕìøÏ ‘·–q yÓ÷‘ê<äT˝À C…\{°Hé n>±sY
C…˝Ÿì ø£\bÕ*. á $TÁX¯e÷ìï kÕ<Ûës¡D ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› #·\¢ã]∫, eTÚ˝Ÿ¶‡˝À y˚düTø=ì, yê{Ïì o‘·\ ñc˛íÁ>∑‘·
e<ä› uÛÑÁ<ä|üs¡#·Tø√yê*.
u…\¢+ eT]j·TT ∫s¡T<ÛëHê´\‘√ #˚dæq q÷Á{Ïu≤sY :
ø±e\dæq |ü<ësê∆\T : ø=Ás¡\T, kÕeT\T, C§qï\T, y˚s¡TX¯q>∑ |ü|ü, j·÷\ø£\ bı&ç eT]j·TT u…\¢+.
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<Ûëq+ : eTT+<äT>± ô|’q #·÷|æq ø=Ás¡\T, kÕeT\T, C§qï\T, y˚s¡TX¯q>∑ |ü|ü u≤>±
y˚sTT+#·Tø√yê*. u…\¢+ eT]j·TT j·÷\≈£î\ bı&ç ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. Ç˝≤ y˚sTT+#·T≈£îqï –+»\qT bı&ç
s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡TÃø=ì Á|üø£ÿq ô|≥Tºø√yê*. y˚s¡TX¯q>∑ |ü|üqT ≈£L&Ü y˚sTT+#·Tø=ì Á|üø£ÿq ô|≥Tºø√yê*.
‘·s¡Tyê‘· ˇø£ –HÓï˝À u…\¢+ rdüTø=ì ˝Ò‘· bÕø£+ e#˚Ã˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. Ç˝≤ ‘·j·÷¬s’q bÕø£+˝À eTq+
eTT+<äT>± #˚düT≈£îqï ∫s¡T<ÛëHê´\ $TÁX¯e÷ìï eT]j·TT y˚s¡TX¯q>∑ |ü|üqT y˚dæ u≤>± ø£\bÕ*. ‘·s¡Tyê‘· á
$TÁX¯e÷ìï ˇø£ ÁfÒ˝À y˚dæ düe÷qyÓTÆq eTTø£ÿ\T>± #˚düTø=ì ø=+#Ó+ ùd|ü⁄ #·˝≤¢s¡ìyê«*. Ç˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚dæq
q÷´Á{°u≤s¡¢qT Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq bÕ´øÏ+>¥ #˚dæ >±* #=s¡ã&Éì Á|ü<˚ X¯+˝À uÛÑÁ<ä|üs¡T#·Tø√yê*.
bı&ç s¡÷|ü+˝À #Ói≈£î s¡dü+ :
#Ói≈£î s¡dü+˝À #·¬øÿs¡ XÊ‘·+ m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\q s¡dü+ rdæq ø=~› düeTj·÷ìπø #Ó&çb˛e⁄≥
»s¡T>∑T‘·T+~. á düeTdü´qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ, #Ói≈£î s¡kÕìøÏ d”úØø£]+∫q yÓ÷{≤s¡T˝À Å&Ó’sTT+>¥ @C…+{Ÿì
ø£*|æ ÅùdŒ Å&Ó’sTT+>¥ #˚dæ bı&ç s¡÷|ü+˝À ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#·TÃ. Ç˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚dæq bı&çì bÕ¬ø≥T¢ ˝Ò<ë
d”kÕ\˝À ì\Te #˚düTø=ì ø±e\dæq düeTj·T+˝À á bı&çì (20 Á>±.) ˙{Ï˝À (200 $T.©.) ø£*|æ #Ói≈£î
s¡kÕìï ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#·TÃ. Ç˝≤ bı&ç qT+&ç ‘·j·÷s¡T #˚dæq #Ói ≈£î s¡dü+, ‘êC≤ #Ói≈£î s¡dü+ e˝… s¡+>∑T,
s¡T∫ ø£*– ñ+≥T+~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À u…\¢+ HêD´‘· Á|üe÷D≤\T :
Áπ>&é 1 u…\¢+˝À 80 XÊ‘·+ es¡≈£î düTÁø√E— 10 XÊ‘·+ es¡≈£î >∑÷¢ø√CŸ, Á|òüø√ºdüT— ˙{Ï˝À ø£s¡>∑˝Òì
eT*Hê\T 1.5 XÊ‘·+ es¡≈£î— 3.5 XÊ‘·+ es¡≈£î ã÷&ç<ä— 5 XÊ‘·+ ø£qï ‘·≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À dü\Œ¤sY &Éj·÷¬ø‡Ì&é—
‘˚eT XÊ‘·+ 5 XÊ‘·+ $T+#·≈£L&É<äT.
Áπ>&é 2 u…\¢+˝À 70 XÊ‘·+ es¡≈£î düTÁø√CŸ— 20 XÊ‘·+ es¡≈£î >∑÷¢ø√CŸ, |òüø√ºdüT— 2.0 XÊ‘·+ es¡≈£î
˙{Ï˝À ø£s>¡ ˝∑ ìÒ eT*Hê\T— 5.0 XÊ‘·+ es¡≈î£ ã÷&ç<—ä 5 XÊ‘·+ ø£qï ‘·≈î£ ÿe yÓ÷‘ê<äT˝À dü\Œ¤sY &Éj÷· ø¬ ‡’ &é, ‘˚eT
XÊ‘·+ 7 ø£qï ‘·≈£îÿe>± ñ+&Ü*.
¬s+&ÉT Áπ>&é\˝À u…\¢+ bı&ç>±qT, >∑{Ϻ>±qT, ‘·–q+‘· s¡e« ø£≥Tº ñ+&ç, ˝Ò‘· ã+>±s¡T s¡+>∑T ø£*–
ñ+&Ü*. u…\¢+ ñ|üŒ>± ø±≈£î+&Ü, r|æ>± ñ+&Ü*.

502
_) u…\¢+ ‘·j·÷Ø˝À #Ói≈£î qT+&ç \uÛÑ´eTj˚T´ ñ|ü ñ‘·Œ‘·TÔ\T :
n) #Ói≈£î |æ|æŒ :
1. 100 ≥qTï\ #Ói≈£î qT+&ç 30 ≥qTï\ #Ói≈£î |æ|æŒ e#·TÃqT.
2. #Ói≈£î |æ|æŒ˝À ôd\T´˝Àdt ` 45%, ô|+{ÀkÕHé‡`28%, *–ïHé‡`20% eT]j·TT düTÁø√dt`5% ñ+&ÉTqT.
3. u…\¢+ ‘·j·÷Ø˝À Ç+<ÛäqeTT>± $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
4. $T>∑T\T #Ói≈£î |æ|æŒì Á_¬ø{Ÿ‡ ˝Ò<ë ô|˝…¢{Ÿ‡>± #˚dæ e+≥ #Ói≈£î >± $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
5. |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\T ô|+#·T≥≈£î ñ|üjÓ÷>∑eTT.
6. H˚\ ø√‘·qT n]ø£≥Tº≥, H˚\˝À ‘˚eTqT ø±bÕ&ÉT≥≈£î kÕsTT˝Ÿ eT˝ŸÃ>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
7. $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹ÔøÏ ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
8. ø±–‘·|ü⁄ |ü]ÁX¯eT˝À eTT&ç |ü<ës¡∆+>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
9. |òüsY |òüP´s¡˝Ÿ e+{Ï s¡kÕj·THê\ ‘·j·÷ØøÏ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+.
Ä) u…\¢|ü⁄ ‘Ó≥Tº :
1. ˇø£ ≥qTï #Ói≈£î qT+&ç u…\¢+ ‘·j·÷Ø˝À 35 øÏ˝À\ u…\¢|ü⁄ ‘Ó≥Tºe#·TÃqT.
2. Äs¡u…{Ϻq ‘·s¡Tyê‘· ùd+Á~j·T|ü⁄ ms¡Te⁄>± ñ|üjÓ÷–+∫, H˚\˝Àì ‘˚eTqT, b˛wüø£ |ü<ës¡∆eTT\qT, uÛÑ÷$T
uÛÖ‹ø£ dü«uÛ≤yêìï ô|+#·Tø√e#·TÃ.
3. ø£+b˛düTº ms¡Te⁄\ ‘·j·÷Ø˝À $ìjÓ÷–+#·e#·TÃ.
4. |ü+<äT\ ô|+|üø£+˝À ÄVü‰s¡+>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
5. yÓTÆq+ e+{Ï $\TyÓ’q ñ|ü ñ‘·Œ‹Ô ‘·j·÷Ø.
Ç) u…\¢|ü⁄ eT&ç¶ :
1. ˇø£ ≥qTï #Ói≈£î qT+&ç u…\¢+ ‘·j·÷Ø˝À 10 øÏ˝À\ u…\¢|ü⁄ eT&ç¶ e#·TÃqT.
2. u…\¢|ü⁄ eT&綽À ø±s√“ôV’≤Á&˚≥T¢ 50%, e÷+düø£è‘·TÔ\T 3.5% ñ+&ÉTqT.
3. yÓTTø£ÿC§qï (36%), u…\¢|ü⁄ eT&ç¶ (40%), j·T÷]j·÷ (2%), \eD≤\T eT]j·TT $≥$TqT¢ (3%) ø£*|æ
|üX¯óe⁄\≈£î eT+∫ $TÁX¯eT <ëD≤>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
4. ˝≤øϺø˘ j·÷dæ&é, |òüP´eT]ø˘ j·÷dæ&é e+{Ï s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësê∆\T u…\¢|ü⁄ eT&ç¶ì ô|òs¡à+fÒwüHé #˚j·TT≥ <ë«sê
‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ.
dæ) #Ói≈£î s¡dü+ ` eTè<äT\ bÕ˙j·T+ :
1. ‘êC≤>± rdæq #Ói≈£î s¡dü+ 90 s√E\ es¡≈£î HêD´‘· #Ó&É≈£î+&Ü ñ+&ÉT≥≈£î 20 øÏ˝À\ #Ói≈£î, 5 ìeTà
ø±j·T\ s¡dü+ eT]j·TT 100 Á>±. n\¢+ ø£*|æ >±qT>±&çq ‘·s¡Tyê‘· Ä s¡dü+qT 40`50 ôd+{°Áπ>&ÉT
es¡≈î£ y˚&ç #˚dæ ‘Ó≥Tº rj·Te˝…qT. #·˝≤¢]q s¡d+ü qT e&Éø{£ ,ºÏ 1 ©≥s¡T≈£î 125 $T.Á>±. k˛&çjT· + u…+CÀj˚T{Ÿ
y˚dæ ôdº]˝…’CŸ #˚dæq >±E d”kÕ\˝À s¡dü+ y˚dæ, d”\T #˚dæ, d”kÕ\qT eTs¡\ y˚&ç ˙{Ï˝À 800 ôd+{°Áπ>&é e<ä›
10 ì$TcÕ\T y˚&ç #˚j·÷*.

503
2. Ç˝≤ #˚dæq #Ói≈£î s¡dü+ 90 s√E\ es¡≈£î HêD´‘· #Ó&É≈£î+&Ü ñ+&ÉTqT. ˇø£ d”kÕ s¡÷. 9/` qT+&ç
10/` \ <Ûäs¡ ñ+&ÉTqT.
&ç) #Ói≈£î qT+&ç bı\+˝À \uÛÑ´eTj˚T´ ñ|ü ñ‘·Œ‘·TÔ\T :
n) #Ói≈£î #Ó‘·Ô ø±\Ã>± e∫Ãq ã÷&ç<ä :
1. 100 ≥qTï\ #Ói≈£î |æ|æŒ eT]j·TT #Ó‘·Ô qT+&ç 300 øÏ˝À\ ã÷&ç<ä e#·TÃqT.
2. ã÷&ç<˝ä À dæ*ø±Hé (85`90%), bı{≤wæjT· + eT]j·TT k˛&çjT· + (5`10%), ø±*¸jT· + (1`2%), uÛ≤dü«s¡+
(1.5`2%) eT]j·TT Ç‘·s¡ dü÷ø£Î b˛wüø±\T ñ+&ÉTqT.
3. |ü+≥ bı˝≤\≈£î ôV≤ø±ºs¡T≈£î 500 øÏ˝À\T ms¡Te⁄>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
4. >±¢düT |ü]ÁX¯eT˝À eTT&ç |ü<ësê∆eTT>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
Ä) #Ói≈£î #Ó‘·Ô :
1. 100 ≥qTï\ #Ói≈£î qT+&ç 10 ≥qTï\ #Ói≈£î #Ó‘·Ô e#·TÃqT.
2. u…\¢+ ‘·j·÷Ø˝À Ç+<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷>∑eTT.
3. $T>∑T\T #Ói≈£î #Ó‘·ÔqT bı\+˝À ø±˝ÒÃã<äT\T, #Ói≈£î #Ó‘·ÔqT ø£ +b˛düTº>± #˚dæ H˚\≈£î ùd+ÁBj·T|ü⁄ ms¡Te⁄>±
yê&ÉT≥ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+, (j·T÷]j·÷, dü÷|üsY bòÕùdŒ¤≥T, ø£+b˛düTº, #Ói≈£î m+&ÉT{≤≈£î≈£î ø£\Ãs¡T ø£*|æ
#·\T¢≥ e\q ‘·«s¡>± ∫$øÏ ùd+ÁBj·T |ü<ës¡∆eTT>± e÷s¡TqT). ø£+b˛dü Tº˝À ùd+ÁBj·T ø£s¡“q+ 38%,
qÁ‘·»ì 0.7%, uÛ≤dü«s¡+ 0.1%, bı{≤wæj·T+ 0.2% ñ+&ÉTqT.
4. #Ói≈£î Hê{Ïq ‘·sT¡ yê‘· H˚\ô|’ #Ó‘øÔ· |£ ü ≥ e\q H˚\˝À ‘˚eT ø±bÕ&Éã&ç, ∫$øÏq #Ó‘Ô· ùd+ÁBj·T |ü<ës¡e∆ TT>±
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉTqT. (m+&ÉT{≤≈£îô|’ j·T÷]j·÷, dü÷|üsY bòÕùdŒ¤≥T, ø£+b˛düTº ø£\Ãs¡T ø£*|æ #·\T¢≥ e\q
‘·«s¡>± ∫$øÏ ùd+ÁBj·T |ü<ës¡∆eTT>± e÷s¡TqT.
Ç) #Ói≈£î yÓ÷düT\T :
1. 100 ≥qTï\ #Ói≈£î qT+&ç 25`30 ≥qTï\ yÓ÷düT\T e#·TÃqT.
2. M{Ï˝À bı&ç |ü<ës¡∆eTT 29%, Á≈£L&é e÷+düø£è‘·TÔ\T 1.6%, Js¡íeTj˚T´ e÷+düø£è‘·TÔ\T 0.8%, b˛wüø£
|ü<ësê∆\T 0.4%, Áø=e⁄«\T 8%, |”#·T 2% eT]j·TT ø±*¸j·T+ 0.3% ñ+&ÉTqT.
3. #Ói≈£î yÓ÷düT\T, u…\¢|ü⁄ eT&ç¶ (5`10%), nyÓ÷àìj·÷ (0.2%) |üX¯óe⁄\ <ëD≤>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
4. #Ói≈£î yÓ÷düT\T Äs¡u…{Ϻ, ‘˚eTqT rdæy˚dæ |”#·T |ü<ës¡∆eTT>±, |üX¯óe⁄\ <ëD≤>± ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Á|ü<Ûëq XÊgy˚‘·Ô (b˛dtº Vü‰¬s«düTº f…ø±ï\õ), ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛäHê kÕ∆q+,
nqø±|ü*¢ ` 531 001, $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢, ôd˝Ÿ : 94419 44640

504
 bÕ\ ñ‘·Œ‘·T\Ô ‘·j÷· Ø eT]j·TT ì\« |ü<‘∆ä T· \T
bÕ\T ÁX‚wy˜ü TÓ qÆ ã\es¡ø∆ £ ÄVü‰s¡eTT. Ç+<äT˝À nìï s¡ø±˝…q’ b˛wüø£ $\Te\T ñHêïsTT. ø=~›>±
$≥$THé`dæ, ÇqTeTT ‘·≈£îÿe. nìï ej·TdüT‡\ yês¡T rdüTø√‘·>∑Z ñ‘·Ô eT ÄVü‰s¡ |ü<ës¡∆eTT. bÕ\qT
ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd »+‘·Te⁄\T ` Äe⁄\T, >π <Ó\T, y˚Tø£\T eT]j·TT >=Á¬s\T. bÕ&ç |ü]ÁX¯eT nH˚~ e´ekÕj·T+˝À ˇø£
uÛ≤>∑+. bÕ&ç Äe⁄\T, y˚Tø£, >=Á¬s\T qT+&ç Bs¡øÈ ±\+ bÕ\ ñ‘·Œ‹Ô ø√dü+ |üXó¯ b˛wüD #˚dæ yê{Ï qT+&ç e#˚Ã
$\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· T≥ ∫qï‘·sV¡ ≤ü qT+&ç ô|<ä› |ü]ÁX¯eT>± |ü]>∑D+Ï #·ã&ÉT‘·T+~.bÕ\qT
ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+, <ëìì X¯óÁuÛ+Ñ #˚jT· &É+, bÕ\ bı&ç rj·T&É+, bÕ\T>± eT∞¢ e÷]Ã&É+, ]f…˝Æ Ÿ yêDÏC≤´ìøÏ
bÕ\T |ü+|ü&+É e+{Ï nH˚ø£ <äX\¯ T Bì˝À ñ+{≤sTT. bÕ\ ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À Á|ü|+ü #·+˝ÀH˚ eTq uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ yÓTT<ä{Ï
kÕ∆q+˝ÀqT, eTq <˚X+¯ ˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ 3 e kÕ∆q+˝À ñHêïsTT. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eTq <˚X+¯ ˝À dü+e‘·‡sêìøÏ
dü>∑≥Tq 108 \ø£å\ yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\ bÕ\qT eT]j·TT <˚X¯ Ä]∆ø£ |ü⁄s√>∑‹øÏ 10 XÊ‘·+ es¡≈£î
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·Tqï~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À neT÷˝Ÿ düV≤ü ø±s¡ dü+dü∆ n‘·´+‘· $düèÔ ‘·yTÓ qÆ ~.
bÕ\˝À b˛wüø£ $\Te\T ì+&ÉT>± ñqï$. ø=e⁄« |ü<ësê∆\T 4%, |æ+&ç |ü<ësê∆\T (ø±s√“ôV≤’ Á&˚{Ÿ\T)
4.7%, e÷+düøè£ ‘·T\Ô T (Áb˛{°qT\T) 3.3%, ˙s¡T 88%, Äe⁄ bÕ\˝À 100 Á>±eTT\≈£î 69 øπ \Ø\T, >π <Ó
bÕ\˝À 100 øπ \Ø\T eT]j·TT y˚Tø£ bÕ\˝À 66 øπ \Ø\T X¯øÔÏ ñ+≥T+~. Ç<˚ $<Û+ä >± bÕ\ ñ‘·Œ‘·T\Ô <ë«sê
ì\« |ü<ësê∆\qT ≈£L&Ü eTq+ ∫qï bÕ{Ï ô|≥Tºã&ÉT\‘√ kÕ∆|+æ #·Tø√e#·TÃ. ì\« |ü<‘∆ä T· \ <ë«sê eTq+
bÕ\qT ñ|üj÷Ó –+∫ $$<Ûä |ü<ësê∆\qT #˚dTü ø√e#·TÃ. n$ @eTq>± MT>∑&É rdæq bÕ\ qT+&ç ø=e⁄« |ü<ës¡+∆
(Áø°eTTqT) bÕ\ø√e, ø£˝≤K+&é, yÓqï, eTõ®>,∑ HÓsTT´, |ü˙ïs¡T, ◊dtÁø°yTé \T yÓTT<ä\>∑T $TsƒêsTT\qT #˚dTü ø√e#·TÃ.
bÕ\qT ‘√&ÉT ô|{Ïqº #√ ô|s¡T>∑T ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. ô|s¡T>∑TqT |ü\#·> ± ˙{Ï‘√ u≤>± ∫*øÏ‘˚ eTõ®>,∑ \d”‡
‘·j÷· s¡e⁄‘êsTT. eTõ®>q∑ T #˚ùd Á|üÁøÏjT· ˝À yÓqï ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. yÓqïqT eTs¡>ô∑ |&ç‘˚ HÓsTT´ edüT+Ô ~. 2005
düsπ « Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ bÕ\ ñ‘·Œ‘·T\Ô T ø£˙dü+ 91,940 yÓT.≥. es¡≈î£ ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü HÔ êïsTT. ì\« bÕ\
|ü<ësê∆\qT m˝≤ ‘·j÷· s¡T #˚j÷· ˝À eT]j·TT ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT≈£î ø±e\dæq |ü]ø£sê\qT $e]+#·&+É »]–q~.
eTT+<äT>± bÕ\ qT+&ç ìeTà s¡d+ü ˝Ò<ë eTT+<äTs√E |ü⁄*dæq eTõ®>∑ ø£*|æ $s¡>>∑ ={Ϻ #ÓHê #˚dqæ
‘·sê«‘· eTqeTT |ü˙ïs¡TqT ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√e#·TÃ. |ü˙ïs¡T <äøDåÏ Ädæj÷· e+≥ $<Ûëq+˝À n‹ düV≤ü »yÓTqÆ
‘êC≤ EqTï. Ç~ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À qT+&ç |ü⁄{Ïqº ~. uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü ‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘ê\˝À Bìì kÕ<Ûës¡D+>± #ÓHê
n+{≤s¡T. Ç~ ì\« ñ+&˚ ÄeT¢ uÛ]Ñ ‘·, ø£s>¡ ì∑ bÕ\ EqTï ˝Ò<ë y˚&ç bÕ\qT ìeTàs¡d+ü ˝Ò<ë Ç‘·s¡ ÄeT¢
ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\‘√ $s¡>>∑ =fÒº ô|s¡T>∑T EqTï (bÕ\ $s¡T>∑T&ÉT). |ü˙ïs¡T ‘·j÷· Ø˝À ÄVü‰s¡ Äe÷¢ìï (kÕ<Ûës¡D+>±
ìeTàs¡d+ü , yÓì>∑s,Y dæÁ{Ïø˘ ÄeT¢+ ˝Ò<ë ô|s¡T>∑T) y˚&ç bÕ\øÏ ø£*|æq bÕ\T $s¡T>∑TqT. eTdæH¢ é ˝Ò<ë EqTï
>∑T&É˝¶ À Äs¡u{… ºÏ n~Ûø+£ >± ñqï ˙s¡T ‘=\–+#ê*. e&Éø{£ qºÏ |ü˙ïs¡Tì eT+∫ Äø±s¡+, s¡÷|ü+ sêe&ÜìøÏ
>±qT #·\{¢ Ï ˙{Ï˝À 2`3 >∑+≥\ bÕ≥T eTT+∫ ñ+#ê*. ‘·sT¡ yê‘· M{Ïì #·‘T· s¡ÁkÕÔø±s¡|⁄ü eTTø£ÿ\T>±
505
 ø√düTø√e#·TÃ. ˇø£ ©≥s¡T bÕ\≈£î >±qTeTq≈£î 300 Á>±. es¡≈î£ |ü˙ïs¡T e#·TÃqT. |ü˙ïs¡TqT ≈£Ls¡˝À¢, Ç‘·s¡
e+≥ø£+>± yê&ÉTø√e#·TÃqT.
bÕ\ø√yê bÕ\T‘√ #˚ùd dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ $TsƒêsTT. Ç~ eT+∫ s¡T∫ ø£*–q ã\es¡ø∆ y£ TÓ qÆ ÄVü‰s¡+. eTq+
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT≈£î e÷¬sÿ{Ÿ˝À ø√yê y˚TøÏ+>¥ (‘·j÷· s¡T #˚ùd) j·T+Á‘·+ \_Û+#·TqT. ˇø£ ©≥s¡T bÕ\≈£î 10`15%
|ü+#·<ës¡ b˛dæ ∫ø£ÿ>± ø√yê nj˚T´+‘· es¡≈î£ ø£*j·Tu…&TÉ ‘·÷ eTs¡>u∑ {… ≤º*. ñ+&É bÕø£+ nj·÷´ø£ ~+bÕ*.
yÓ#÷ >± ñqï|ü&˚ _fi¯fl\T>± #˚dTü ø√yê*. ˇø£yfi˚ ¯ eTq≈£î ø£\ø£+&É d”«{Ÿ ø±yê\qT≈£îqï|ü&ÉT ø√yê ∫e]
<äX˝¯ À 0.5`1% dæÁ{Ïø˘ Äe÷¢ìï y˚dTü ø=ì u≤>± ‹|æŒ ø£&ÜsTT qT+&ç y˚sT¡ #˚j÷· *. Bìï ≈£L&Ü y˚&>ç ±
ñqï|ü&ÉT eTTø£ÿ\T>± ø√düTø√e#·TÃqT.
yÓqïqT ø°så <¡ ë\ bÕ\ qT+&ç ‘·j÷· s¡T #˚jT· T<äTs¡T. eTTK´+>± Äe⁄, >π <Ó, y˚Tø£ bÕ\ qT+&ç ‘·j÷· s¡T
#˚jT· T<äTs¡T. bÕ\ ùdø£sD¡ øπ +Á<ë\ yês¡T bÕ\qT Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç yê] dæã“+~ <ë«sê bÕ\qT
d”«ø£]+#Ó<sä T¡ . ùdø£]+∫q bÕ\˝À ñqï yÓqï XÊ‘·+ Ä<Ûës¡+>±H˚ bÕ\ <Ûsä q¡ T #Ó*+¢ #Ó<sä T¡ . bÕ\˝À ø=e⁄«
6`8 % es¡≈î£ ñ+&ÉTqT. Ç˝≤ ùdø£]+∫q bÕ\qT yÓTT<ä≥ o‘·©ø£s]¡ +∫ ‘· sT¡ yê‘· j·T+Á‘ê\≈£î |ü+ô|<äsT¡ .
ôd+Á{Ï|⁄üò ´CŸ˝À ˇø£ uÖ˝Ÿ ñ+&ÉTqT. Ç~ yÓ÷≥s¡T j·T+Á‘·+ düV‰ü j·T+‘√ ‹s¡T>∑Tq|ü&ÉT bÕ\qT uÖ˝Ÿ˝ÀøÏ
|ü+ô|<äsT¡ . ôd+{Ï|⁄üò ´>∑˝Ÿé uÖ˝Ÿ˝À ‘·≈î£ ÿe kÕ+Á<ä‘· ñqï yÓqïuÖ˝Ÿ jÓTTø£ÿ øπ +Á<ä uÛ≤>∑+ yÓ|’ ⁄ü ≈£î yÓfió¯ flqT. uÖ˝Ÿ
øπ +Á~j·T uÛ≤>∑+ô|q’ ñqï ø£yê≥+ <ë«sê yÓqï yÓ\Te*øÏ e#·TÃqT. n˝≤π> yÓqï rj·Tã&çq bÕ\T eTs√
ø£yê≥+ <ë«sê yÓ\T|ü*øÏ e#·TÃqT. yÓqïqT ˇø£ bÕÁ‘·˝À ì\« #˚jT· T<äTs¡T. bÕ\qT bÕdüÃs¬ C’ wÒ Hü é #˚d,æ o‘·©ø£]+∫
bÕ\qT bÕ´¬ø{Ÿ˝À ì+|æ d”˝Ÿ #˚dæ $Áø£sTT+#Ó<sä T¡ . Ç˝≤ yÓqï ‘=\–+∫q bÕ\˝À 2.2%`3% es¡≈î£ ø=e⁄«
ñ+&ÉTqT. Ç˝≤ ‘·j÷· s¬ q’ yÓqï ‘Ó\>¢ ±, yÓT‘·>Ô ± ñ+&ÉTqT. 20`25% es¡≈î£ ˙{Ïì ø£*– ñ+&ÉTqT. yÓqï
qT+&ç HÓsTT´ì ‘·j÷· s¡T #˚dæ $Áø£sTT+#·e#·TÃqT.
Ç˝≤ $$<Ûä s¡ø±\ bÕ\ |ü<ësê∆\qT eTTK´+>± ì\« ñ+&ÉT |ü<ësê∆\qT eTqeTT ø=+#Ó+ ô|≥Tºã&ç‘√H˚
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT>± Ç+{Ï e<äH› ˚ kÕ∆|+æ #·Tø√e#·TÃ. Ç˝≤+{Ï bÕ\ |ü<ësê∆\qT bÕ\Ç~Û©Hé, HDPE, LDPE
eT]j·TT Ç~Û©Hé ø√ bÕ*eTsY‡ ñ|üj÷Ó –+∫ ‘·j÷· s¬ q’ bÕ´πøõ+>¥ yÓT{°]j·T˝Ÿ‡qT $ìjÓ÷–+∫ ‘·≈î£ ÿe
ñc˛íÁ>∑‘˝· À 50 ôd+{°Á>π &é <ä>sZ∑ ¡ ì\« ñ+#·Tø√e#·TÃqT. nsTT‘˚ á $<ÛëHê\ <ë«sê Á>±eT kÕ∆sTT˝À e÷¬sÿ{Ÿ
nqT≈£L\‘· ã{Ϻ ø=ìï bÕ\ dü+ã+~Û‘· $\Te #˚≈L£ ]Ãq |ü<ësê∆\qT ‘·j·÷s¡T #˚dTü ø=ì s¬ ‘’ T· \T \_∆
bı+<äe#·TÃqT.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Ábıô|òdüsY (|òü⁄&é ÁbÕôddt Ç+»˙]+>¥), &܈ˆ mHé.{Ï.ÄsY. ÄVü‰s¡ XÊg+ eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ ø£fi≤XÊ\,
u≤|ü≥¢ ` 522 101, ôd˝Ÿ : 89192 78731

506
 s¬ ‘’ T· \ |ü]C≤„q kÕ~Ûø±]‘· ~X¯>±
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´j·TkÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ jÓTTø£ÿ $düsÔ D¡ ùde\T
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ |ü]XÀ<ÛHä ê |ò*ü ‘ê\qT s¬ ‘’ T· \≈£î #˚sy¡ j ˚ T· T≥≈£î
$X¯«$<ë´\j·T $düsÔ D¡ $uÛ≤>±˝…q’ ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\T, @s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\T eT]j·TT e´ekÕj·T düe÷#ês¡
eT]j·TT Á|ükÕs¡ øπ +Á<ä+ ø£èwæ #˚dTü HÔ êïsTT.
ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\T : eTq sêh+˝À ñqï 24 ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\˝À 13 ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\T
[ÄeTT<ë\e\dü (Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢), s¡d≈Ôü î£ +≥Tu≤sTT ($»j·Tq>∑s+¡ õ˝≤¢), ø=+&Ó+|üP&ç ($XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢),
ñ+&ç (|ü•ÃeT >√<ëe] õ˝≤¢), >∑]ø£bÕ&ÉT (ø£ècÕí õ˝≤¢), |òTü +≥XÊ\ (ø£ècÕí õ˝≤¢), <ä]Ù (Á|üø±X¯+ õ˝≤¢),
HÓ\÷¢sT¡ (HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢), ø£*øÏ] (∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢), }≥T≈£Ls¡T (ø£&|É ü õ˝≤¢), ãqyêdæ (ø£s÷¡ ï\T õ˝≤¢),
s¬ &ç|¶ *ü ¢ (nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢), ø£fi≤´D <äTs¡+Z (nq+‘·|⁄ü s¡+ õ˝≤¢)] e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T Ä<Û«ä s¡´+˝À |üì
#˚dTü qÔ ï$.
eTTK´ ñ<˚X› Ê´\T :
• s¬ ‘’ T· bı˝≤˝À¢ Á|ü<eä∏ T ÁX‚DÏ Á|ü<sä Ù¡ Hê øπ Áå ‘ê\T ìs¡«Væ≤+#·≥+,
• $$<Ûä eè‘·T˝Ô À¢ HÓ|’ ⁄ü D´ Ä<Ûë]‘· •ø£Då ìe«≥+
• øπ Áå ‘· kÕúsTT˝À øπ Áå ‘· |ü]o\q\T ìs¡«Væ≤+#·&+É
• s¬ ‘’ T· \T, eTVæ≤fi¯\T eT]j·TT j·TTe≈£î\≈£î e´ekÕj·T eT]j·TT nqTã+<Ûä s¡+>±\˝À ‘·ØŒ¤<Tä ìe«≥+,
Á>±e÷\˝Àì j·TTe≈£î\T eT]j·TT #·<Tä e⁄≈£îqï ìs¡T<√´>∑T\≈£î Ä<ëj·÷ìï#˚à $$<Ûä eè‘·T\Ô ˝À •ø£Då ìe«≥+
• n<ÛTä Hê‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü<‘∆ä T· \qT |ü+≥ bı˝≤˝À¢ Á|ü<]ä Ù+#·≥+
• $$<Ûä |ü+≥\ kÕ>∑T $<Ûëq+ô|’ $.dæ.&ç.\qT s¬ ‘’ T· \ Á|üj÷Ó »Hês¡+∆ Á|ü<]ä Ù+#·&+É .
• ô|’ yê{Ï‘√ bÕ≥T $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô eT]j·TT $$<Ûä |ü+≥\ Hês¡T yÓTTø£ÿ\ ñ‘·Œ‹Ôì ≈£L&Ü #˚|{ü ºÏ s¬ ‘’ T· \≈£î
HêD´yÓTqÆ $‘·HÔ êìï / Hês¡T yÓTTø£ÿ\qT n+<äCdÒ Tü HÔ êïs¡T.
@s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\T : 1998e dü+e‘·‡s¡+˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì nìï õ˝≤¢\˝À @s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\qT @sêŒ≥T
#˚jT· ≥+ »]–+~. M{Ïì s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#˚ ÄX¯jT· +‘√ õ˝≤¢\˝Àì e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ÿ
ø£$T{°/ e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúHê\ ÁbÕ+>∑D≤\˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
@s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\ $düsÔ D¡ ùde\qT eT]+‘· |ü{wÏ ˜ü |ü]#˚+<äT≈£î 08.06.2021 qT+&ç ÄeT<ë\e\dü
` lø±≈£îfi¯+— @\÷s¡T ` |ü•ÃeT >√<ëe]— }≥T≈£Ls¡T ` ø£&|É ,ü s¬ &ç|¶ *ü ¢ ` nq+‘·|⁄ü s¡eTT @s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\qT
Äj·÷ õ˝≤¢\˝Àì ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\≈£î— >±E\πs>∑ ` $»j·Tq>∑s+¡ , ô|<ë›|⁄ü s¡+ ` ‘·÷s¡TŒ >√<ëe]—
ñj·T÷´s¡T ` ø£ècÕº, HÓ\÷¢sT¡ ` mHé.|æ.mdt.ÄsY. HÓ\÷¢sT¡ @s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\qT Äj·÷ õ˝≤¢˝Àì e´ekÕj·T
|ü]XÀ<ÛHä ê kÕúHê\≈£î— nqø±|ü*¢ ` $XÊK|ü≥ï+, ˝≤+ ` >∑T+≥÷s¡T Äj·÷ õ˝≤¢\˝Àì ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T
|ü]XÀ<ÛHä ê kÕúHê\≈£î— @\÷s¡T ` |ü•ÃeT >√<ëe], ˇ+>√\T ` Á|üø±X¯+, ø£s÷¡ ï\T @s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\qT Äj·÷
õ˝≤¢˝Àì e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\≈£î, ∫‘·÷sÔ T¡ @s¡Tyêø£ øπ +Á<ä+qT ∫‘·÷sÔ ¡T˝Àì ø£˝ø… s㧜 {Ÿ Ä|òd” Tü ≈£î e÷s¡Ãã&çq~.
eTTK´ ñ<˚X› Ê´\T :
• eqs¡T\ Ä<Ûë]‘· ø±sê´#·sD¡ Á|üD≤[ø£\qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· T≥
507
 • kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„qeTTqT øπ Áå ‘·kÕúsTT˝À |üØøÏ+å #·T≥
• Ç‘·s¡ XÊK\ düeTq«j·T+‘√ s√>∑ìsê∆]‘· øπ Áå ‘· dü+<äsÙ¡ q\T
• uÛ≤>∑kÕ«eTT´\+<ä] $C≤„q eT]j·TT HÓ|’ ⁄ü D´ X¯øìÔÏ ô|+bı+~+#·T≥
• $$<Ûä n_Ûeè~∆ dü+dü\ú T eT]j·TT düe÷#ês¡ e´edü\ú qT düeTq«j·T |üs#¡ T· ø√e&É+
á øπ +Á<ë\T e´ekÕj·T+ eT]j·TT nqTã+<Ûä dü+düú n~Ûø±s¡T\T eT]j·TT s¬ ‘’ T· \‘√ ø£*dæø≥ £ Tº>± |üì
#˚dTü HÔ êïsTT.n˝≤ #˚jT· &É+ <ë«sê XÊÁdüE Ô \„ T, s¬ ‘’ T· \T eT]j·TT $düsÔ D¡ n~Ûø±s¡T\ eT<Û´ä dü‘‡· +ã+<Ûë\qT
yÓTs¡T>∑T|üsT¡ düTHÔ êïsTT.
$$<Ûä |ü+≥\ô|’ ‘·j÷· s¡T #˚dqæ $.dæ.&ç.\qT s¬ ‘’ T· \ ø√dü+ @s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\˝À Á|ü<]ä ÙdüT+Ô {≤s¡T.
øÏkÕHé y˚Tfi≤\T ìs¡«Væ≤+#·≥+, e´ekÕj·÷_Ûeè~∆˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\+<ä]ø° eTTK´+>± s¬ ‘’ T· ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T dü+|ò÷ü \≈£î
‘·ØŒ¤<Tä (•ø£Då ) ìe«≥+, sπ &çj÷Ó , {°.$. eT]j·TT |üÁ‹ø£\ <ë«sê <ä÷s¡ $<ä´q+~+#·≥+ ≈£L&Ü á @s¡Tyêø£
øπ +Á<ë\ u≤<Û´ä ‘˚.
e´ekÕj·T düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡ øπ +Á<ä+ : Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ düe÷#ês¡
eT]j·TT Á|ükÕs¡ øπ +Á<ä+ <ë«sê Äø£s¸¡ Dj ° T· yÓTqÆ |ü{≤\‘√, ‘˚*ø£>± ns¡e∆ Tj˚T´ uÛ≤wü˝À |ü⁄s¡T>∑T, s√>∑ ìsê∆]‘·
ãT˝…{HÏ é \qT eTTÁ~+∫ s¬ ‘’ T· \≈£î ‘·≈î£ ÿe <Ûsä øπ¡ n+~+#·≥+ »s¡T>∑ T‘·Tqï~. Ç˝≤+{Ï ãT˝…{HÏ \é T eTq
sêh+˝À |ü+&ç+#˚ nìï |ü+≥\ô|q’ eTTÁ~+#·≥yÓTqÆ ~. Ç$ $düsÔ D¡ ≤~Ûø±s¡T\≈£î, s¬ ‘’ T· \≈£î eT]j·TT $<ë´s¡T\∆ ≈£î
u≤>± ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± ñ+≥THêïsTT.
s¬ ‘’ T· \ Á|üXï¯ \≈£î n|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT düe÷<ÛëHê\T n+~+#˚ ñ<˚X› ´¯ +‘√ e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
bòÕs¡àsY‡ ø±˝Ÿ ôd+≥sY qT >∑T+≥÷s¡T˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ì|ü⁄DT˝…q’ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· {°yTé ø±˝Ÿ ôd+≥sY ˝À ≈£Ls¡TÃì
ñ+{≤s¡T. s¬ ‘’ T· \T mø£ÿ&çqT+#ÓH’ ê ñ∫‘·+>± ª1800 425 0430μ nH˚ q+ãs¡T≈£î bò˛Hé #˚dæ ‘·eT dü+<˚V‰ü \qT
XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· ‘√ e÷{≤¢&ç ‘·–q dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T bı+<äe#·TÃ.
e´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+ : yê]¸ø£ ªªe´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+μμqT Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ñ>±~ dü+<äs“¡ +¤ >± $&ÉT<ä\
#˚jT· ≥+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. Bì˝À sêh+˝À |ü+&ç+#˚ $$<Ûä |ü+≥\ kÕ>∑T, |üXó¯ e⁄\ j·÷»e÷q´+ eT]j·TT
>∑èVü≤ $C≤„q XÊÁdü+Ô ˝À ñ‘·eÔ T j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \ $esê\qT ‘Ó*j·T|üs#¡ ≥· + »s¡T>∑T‘·Tqï~.
e´ekÕj·T+ : Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T e÷dü |üÁ‹ø£ ªªe´ekÕj·T+μμ <ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î Ä
HÓ\˝À #˚|≥ü eº \dæq e´ekÕj·T |üqT\ >∑T]+∫ s¬ ‘’ T· \≈£î ‘Ó*j·T |üs#¡ ≥· + »s¡T>∑T‘·Tqï~.
~ »s¡ï˝Ÿ Ä|òt ØôdsYà Ä+Á>∑÷ : Á‘Óe’ ÷dæø+£ , á »s¡ï˝Ÿ <ë«sê $$<Ûä n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü]XÀ<ÛäHê
|ò*ü ‘ê\qT Á|ü#T· ]+#·≥+ »s¡T>∑T‘·T+~.
Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· sπ &çj÷Ó ˝À e´ekÕj·T dü÷#·q\T eT]j·TT e´ekÕj·T bÕsƒX¡ Ê\ ø±s¡´Áø£e÷\≈£î kÕ+πø‹ø£
düe÷#êsêìï n+<ä#j ˚ T· &É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
Á>±eT <ä‘‘Ô· · ø±s¡´Áø£eT+ : e´ekÕj·T+ ô|≥Tºã&ç‘√ eTT&ç|&ü ,ç kÕ+πø‹ø£ |üs+¡ >± m≈£îÿe kÕúsTT˝À ñqï~.
b˛{° Á|ü|+ü #·+˝À s¬ ‘’ T· \T ‘êeTT |ü+&ç+∫q ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î ˝≤uÛkÑ Õ{Ï <Ûsä q¡ T bı+<ë\+fÒ eTq e´ekÕj·T+˝À
kÕ>∑T Ks¡TÃqT ‘·–+Z ∫, ñ‘·Œ‹Ô eT]j·TT HêD´‘· ô|+#·&+É >± ìsê∆]+#·Tø√e\dæq nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñqï~.
á H˚|<ü ´ä∏ +˝À ˇø£ Á>±e÷ìï <ä‘‘Ô· · rdüT≈£îì Ä Á>±eT+˝À n+<ä] düs«¡ ‘√eTTU≤_Ûeè~∆øÏ ø£èwæ #˚jT· &ÜìøÏ
e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ Á>±eT <ä‘‘Ô· · ø±s¡´Áø£eT+qT Á|üyX˚ ¯ ô|≥º&+É »]–+~. $X¯«$<ë´\j·T+ |ü]~Û˝Àì
|ü]XÀ<ÛHä ê kÕúHê\T, ø£fi≤XÊ\\T ˇø√ÿ Á>±e÷ìï m+|æø£ #˚dTü ≈£îHêïsTT. eTT>∑TsZ T¡ , q\T>∑Ts¡T XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T Á|ü‹

508
 yês¡+ ˇø£ s√Eq ‘·|Œü ìdü]>± Á>±e÷ìï dü+<ä]Ù+∫, bı˝≤ìï #·÷dæ s¬ ‘’ T· \‘√ eTT#·Ã{Ï+∫ ‘·>T∑ dü\Vü‰\T
ÇkÕÔsT¡ . y˚T˝…q’ $‘·HÔ êìï m+|æø£ #˚dTü ø√e≥+, s¬ ‘’ T· kÕúsTT˝À $‘·HÔ √‘·Œ‹Ô, eT{Ϻ eT]j·TT ˙s¡T |üØø£,å n+‘·s¡
|ü+≥\T y˚dTü ø√e≥+, ùd+ÁBj·T|ü⁄ ms¡Te⁄\T yê&É≥+, düeTÁ>∑ b˛wüø£ j·÷»e÷q´+, düeTÁ>∑ düd´ü s¡øDå£ ,
Á|ü<sä Ù¡ Hê øπ Áå ‘ê\T ìs¡«Væ≤+#·≥+ á ø±s¡´Áø£eT+˝Àì eTTK´yÓTqÆ n+XÊ\T.
øÏkÕHé y˚Tfi≤\T : ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúHê\T, e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê kÕúHê\T, ø£èwæ $C≤„q
øπ +Á<ë\T eT]j·TT ø£fi≤XÊ\\T e´ekÕj·T Á|ü<sä Ù¡ qXÊ\ eT]j·TT s¬ ‘’ T· dü<dä Tü ‡\ <ë«sê y˚T˝…q’ j·÷»e÷q´
|ü<‘∆ä T· \ô|’ s¬ ‘’ T· \qT #Ó‘’ q· ´e+‘·T\T>± #˚ùd ñ<˚X› ´¯ +‘√ øÏkÕHé y˚Tfi≤\T ìs¡«Væ≤kÕÔsT¡ .
$q÷‘·ï $düsÔ D¡ |ü<‘∆ä T· \T
M˝…q’ +‘· m≈£îÿe eT+~ s¬ ‘’ T· \≈£î kÕ+πø‹ø£ düe÷#êsêìï n+~dü÷,Ô $C≤„q kÕ~Ûø±s¡‘· eT]j·TT
$düÔs¡D ùde\qT ô|+#˚ ~X¯>± Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T e´ekÕj·T $düÔs¡D
dü+#ê\Hê\j·T+ yês¡T Ç{°e\ ø±\+˝À ÁøÏ+<ä $q÷‘·ï $düsÔ D ¡ |ü<‘∆ä T· \qT Á|üyX˚ ô¯ |{Ϻ dü‘Œ· *¤ ‘ê\qT
kÕ~ÛdTü HÔ êïs¡T. yê{Ï $esê\ >∑T]+∫ á ÁøÏ+<ä ‘Ó*j·T|üs#¡ &· yÉ TÓ qÆ ~.
1. C…+&Ü |ü<‹∆ä : @s¡Tyêø£/ ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T Á>±e÷˝À¢ì s¬ ‘’ T· bı˝≤ìï |ü]o*+∫ ˝ÀbÕ\
ìyês¡D≈£î dü÷#·q\qT ˇø£ |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À $e]+∫ bı\+˝ÀH˚ C…+&Ü˝≤>± @sêŒ≥T #˚kÕÔsT¡ . yê{Ïì #·÷dæ
s¬ ‘’ T· \T dü‘«· s¡ #·s´¡ \qT yÓ+≥H˚ #˚|{ü ºÏ |ü+≥qT ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. á C…+&Ü˝À $düsÔ D¡ øπ +Á<ä+ ù|s¡T,
dü+Á|ü~+#ê*‡q bò˛Hé q+ãs¡T, dü+<ä]Ù+∫q ‘˚B, |ü+≥ düeTdü´\≈£î ‘·>Z∑ |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\qT dü÷∫kÕÔsT¡ .
2. ìcÕí‘T· ˝…q’ s¬ ‘’ T· •ø£Då ≤ø±s¡T\qT n_Ûeè~∆ |üs#¡ T· ≥ : á Á|üÁøÏjT· ˝À uÛ≤>∑+>± 2,3 eT+&É˝≤˝ qT+∫
m+|æø£ #˚dqæ 15 qT+&ç 20 eT+~ s¬ ‘’ T· \≈£î, m+|æø£ #˚dTü ≈£îqï |ü+≥˝À, ˇø£ |ü+≥ ø±\+˝À $$<Ûä
eTTK´yÓTqÆ |ü+≥ <äX\¯ ˝À •ø£Då Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. yÓTT<ä{kÏ Õ] e∫Ãq 15`20 eT+~ s¬ ‘’ T· \T e÷Á‘·yT˚
Á|ü‹ |ü+≥ <äX˝¯ À Ç#˚Ã≥Te+{Ï •ø£Då ≈£î Vü‰»s¡T ø±e\dæ ñ+≥T+~. á •ø£Då |ü+≥ düeTj·÷ìï ã{Ϻ
e÷s¡T‘·÷ ñ+≥T+~.
3. düè»Hê‘·àø£ s¬ ‘’ T· \ nqTdü+<Ûëq+ : >∑T]Ô+∫q Á|ü‹ õ˝≤¢ kÕúsTT düè»Hê‘·àø£ s¬ ‘’ T· nqTdü+<Ûëq düeTq«j·Tø£sÔ¡
‘·q nqTuÛÑyê\qT eTs√ 30 eT+~ Ç‘·s¡ ¬s’‘·T\‘√ |ü+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. (‘·q Á>±eT+˝Àì
10 eT+~øÏ, ‘·q eT+&É\+˝Àì 10 eT+~øÏ, ‘·q õ˝≤¢˝Àì 10 eT+~øÏ). düeTq«j·Tø£s\Ô¡ ≈£î ø±e\dæq
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï @s¡Tyêø£ eT]j·TT ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\ XÊÁdüÔy‘˚ \Ô· T n+~düT+Ô {≤s¡T.
4. bòÕsYà ôdH’ ‡é ø£u¢ Ÿ‡ : –]»q ÁbÕ+‘ê˝À¢ e´ekÕj·T kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+qT ‘·«]‘·>‹∑ ˝À rdüT≈£îb˛e&É+
5. –]»q j·TTe‘· nqTdü+<Ûëq ø±s¡´Áø£eT+ : –]»q j·TTe s¬ ‘’ T· \qT XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· ‘√ nqTdü+<Ûëq+ #˚jT· ≥+.
15 s√E\ø=ø£kÕ] •ø£Då , ne>±Vü≤Hê dü<dä Tü ‡\T, $C≤„q j·÷Á‘·\T.
6. ~q |üÁ‹ø£˝À ªªá yês¡+ e´ekÕj·T dü÷#·q\Tμμ : 29`09`2014 qT+&ç
• kÕøÏå ~q|üÁ‹ø£ (Á|ü‹ k˛eTyês¡+, 13 õ˝≤¢\ m&çwHt \é T) • Ä+Á<ÛCä À´‹ (ø£èwæ ø±\+ q+<äT)
• Á|üC≤X¯øÔÏ (nÁ– |üd¢ t ø±\+ q+<äT)
Á|üuTÑÛ ‘·« ` Áô|y’ ≥˚ T uÛ≤>∑kÕ«eT´+ : ]\j·THé‡ bòÂ+&˚wHü é yê]‘√ ø£*dæ......
• õ˝≤¢\T : Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì 13 õ˝≤¢\T • ø±s¡´Áø£e÷\T : Hê˝…&®é ÄHé M˝Ÿ‡, &ÉjT· ˝Ÿ ne⁄{Ÿ, dæ{° øπ ãT˝Ÿ
˝À bò˛Hé ÇHé eT]j·TT •ø£Då ≤ ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î ùde\+~düTHÔ êïeTT.

509
Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷\T
HÓ|’ ⁄ü D≤´_Ûeè~∆ eT]j·TT dü«j·T+ ñbÕ~Û : Á>±MTD j·TTe‘·≈î£ eT]j·TT eTVæ≤fi¯\≈£î ∫s¡T<ÛëHê´\T, |ü+&ÉT,¢
≈£Ls¡>±j·T\≈£î $\Te\T CÀ&ç+#·&+É , qs¡‡Ø yÓTTø£ÿ\ ô|Œø£+, |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø+£ , eØà ø£+b˛düTº ms¡Te⁄qT
‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+, ø=ã“] #Ó≥Tº mπøÿ |ü]ø£s+¡ ˝À HÓ|’ ⁄ü D´+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À eè‹Ô HÓ|’ ⁄ü D´ •ø£Då ≤ ø±s¡´Áø£e÷\T
ìs¡«Væ≤+∫ dü«j·T+ ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|+bı+~düTHÔ êïeTT.
e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ Á|ü‹ Á>±e÷ìøÏ : e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T ùde\T sêh+˝À Á|ü‹ Á>±eT+˝Àì
s¬ ‘’ T· \≈£î ‘Ó*j·TCÒùd ñ<˚X∆ ´¯ +˝À @s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\T eT]j·TT ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\ XÊgy˚‘\Ô· T Á|ü‹ õ˝≤¢˝À
Á>±eT düsŒ¡ +#Y\T eT]j·TT nuÛTÑ ´<äjT· s¬ ‘’ T· \‘√ düe÷y˚Xy¯ TÓ Æ e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T ø±s¡´Áø£e÷\T,
Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À |ü+&çdTü qÔ ï |ü+≥\˝À s¬ ‘’ T· \T bÕ{Ï+#·e\dæq ø°\ø£yTÓ qÆ e´ekÕj·T |ü<‘∆ä T· \ô|’ ne>±Vü≤q
|üs#¡ &· +É ‘√ bÕ≥T Á>±eT Á>∑+<Ûë\j·÷ìøÏ e´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+ eT]j·TT Á|ü‹ HÓ\ e´ekÕj·T+ e÷dü|Áü ‹ø£qT
n+~+#·&+É »s¡T>∑T#·Tqï~.
nqTã+<Ûä XÊK\‘√ $düsÔ D¡ ø±s¡´Áø£e÷\T :
• e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{° kÕúsTT #·sá \T • Ä‘êà yê] düV≤ü ø±s¡+‘√ Á|ü<sä Ù¡ Hê øπ Áå ‘ê\T
• {Ï   $ MT{Ï+>¥‡ • eT+&É\ |ü]XÀ<ÛHä ê eT]j·TT $düsÔ D¡ dü\Vü‰ eT+&É* düe÷y˚XÊ\T
• ÁbÕ<Û$ä Tø£ s¡+>∑ $TwüHé • ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+
• Hêu≤sY`¶ s¬ ‘’ T· ø£ã¢ T“\T • ÄsY.ø¬ .$.yÓ.’ (sêÁw”j
º T· ø£èwæ $ø±dt jÓ÷»q)
• ìÁø± • MT&çj÷· ˝≤´uŸ Ädæj÷· `nqï|üPs¡í ø£èwæ Á|ükÕs¡ ùde
sêh Á|üuTÑÛ ‘·«|ü⁄ $düsÔ D¡ ø±s¡´Áø£e÷\˝À uÛ≤>∑kÕ«eT´+ :
yÓ.’ mdt.ÄsY. bı\+ ã&ç : Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T sêh Á|üuTÑÛ ‘·«
ø±s¡´Áø£eTyÓTqÆ ≥Te+{Ï ªªyÓ.’ mdt.ÄsY. bı\+ ã&çμμ ˝À bÕ˝§Z+≥÷, s¬ ‘’ T· \ø£edüsy¡ TÓ qÆ q÷‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
n+~düTHÔ êïs¡T.
yÓ.’ mdt.ÄsY. s¬ ‘’ T· uÛsÑ √kÕ øπ +Á<ë\T : Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T, nqTã+<Ûä
XÊK\ n~Ûø±s¡T\‘√ ø£*dæ ªªyÓ.’ mdt.ÄsY. s¬ ‘’ T· uÛsÑ √kÕ øπ +Á<ë\Tμμ˝Àì $düsÔ D¡ ø±s¡´ø£s\Ô¡ ≈£î •ø£Då ≤ ø±s¡´Áø£e÷\qT
ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T.
$|ü‘T· Ô j·÷»e÷q´+ : ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\ XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T $|ü‘T· Ô düeTj·÷˝À¢ es¡<\ä T, ‘·TbòÕqT eT]j·TT
$|üØ‘·, ø£sT¡ e⁄, >±\T\ e\¢ qwübº ˛sTTq s¬ ‘’ T· \ bı˝≤\qT dü+<ä]Ù+∫ |ü+≥ qcÕºìï ‘·–+Z #˚ |ü<‘∆ä T· \qT
Á|æ+{Ÿ eT]j·TT m\Áø±ºìø˘ MT&çj÷· <ë«sê Á|ü#ês¡+ #˚dTü HÔ êïs¡T.
Ç˝≤+{Ï $düsÔ D¡ ùde\qT s¬ ‘’ T· \+<äs÷¡ ñ|üj÷Ó –+#·Tø=ì, ô|≥Tºã&ÉT\qT ‘·–+Z #·Tø=ì, HêD´yÓTqÆ n~Ûø£
ñ‘·Œ‘·T\Ô qT bı+<äT‘·÷ ˝≤uÛkÑ Õ{Ï e´ekÕj·T+ ~X¯>± |üjT· ì+#ê\ì Ä•düTHÔ êï+.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :

Ábıô|dò sü Y   j·T÷ìe]Ù{Ï ôV≤&é (e´ekÕj·T $düsÔ D¡ ), e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\, u≤|ü≥,¢ ôd˝Ÿ : 82478 78766
eT]j·TT XÊÁdüyÔ ‘˚ Ô· (e´ekÕj·T $düsÔ D¡ ), e´ekÕj·T düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡ øπ +Á<ä+, >∑T+≥÷s¡T.
ôd˝Ÿ : 89856 20346

510
 kÕ+πø‹ø£‘· <ë«sê ¬s’‘·T ùde˝À
e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T $düÔs¡D ùde\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e´ekÕj·T eT]j·TT <ëì nqTã+<Ûä s¡+>±\ ô|’ n~Ûø£ XÊ‘·+ Á>±MTD Á|ü»\T
Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·÷ ñHêïs¡T. >∑‘· ø=ìï <äXÊu≤∆\T>± eTq <˚X+¯ e´ekÕj·T eT]j·TT nqTã+<Ûä s¡+>±\˝À |ü⁄s√_Ûeè~∆
~X¯>± Á|üj·÷DÏdü÷Ô e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À Vü≤]‘· $|ü¢e+, bÕ&ç |ü]ÁX¯eT˝À X‚«‘· $|ü¢e+, eT‘·‡s¡+>±\˝À ˙*
$|ü¢e+ kÕ~Û+∫+~. M{Ï |òü*‘·+>± 1950 qT+&ç ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\ ñ‘·Œ‹Ôì ◊<äT¬s≥T¢ eT]j·TT bÕ&ç ñ‘·Œ‹Ôì
@&ÉT ¬s≥T¢ ô|+#·Tø√>∑*–+~.
e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ kÕ~Û+∫q |ü⁄s√_Ûeè~∆˝À $düÔs¡D XÊgy˚‘·Ô\T eT]j·TT e´ekÕj·T
n~Ûø±s¡T\ bÕÁ‘· m+‘·>±H√ ñ+~. ¬s’‘·T\≈£î dü¬s’q düeTj·T+˝À XÊg $C≤„q+ eT]j·TT Ä<ÛäTìø£ düe÷#ês¡+
n+~+#·>∑*–‘˚ |ü+≥ ~>∑Tã&ç ô|]– e´ekÕj·T+ ˝≤uÛÑ<Ûëj·Tø£+ ne⁄‘·T+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü, eTq <˚X¯+
kÕ+πø‹ø£ s¡+>∑+ eT]j·TT m\Áø±ºìø˘ s¡+>±\˝À ≈£L&Ü m+‘√ |ü⁄s√_Ûeè~∆ kÕ~Ûd÷ü Ô ñqï~. n+<äTe\q s¬ ‘’ T· \≈£î
&çõ≥˝Ÿ e÷<Ûä´e÷\ <ë«sê mH√ï s¡ø±˝…’q≥Te+{Ï yÓTs¡T¬>’q ùde\T n+~+#·>∑\T>∑T‘·THêïeTT. kÕ+Á|ü<ëj·T
m\Áø±ºìø˘ $düÔs¡D e÷<Ûä´e÷˝…’q≥Te+{Ï πs&çjÓ÷ eT]j·TT <ä÷s¡<äs¡ÙHé ¬s’‘·T\≈£î nedüs¡yÓTÆq düeT#ês¡ùde\T
n+<äCÒj·T&É+˝À m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|ü&ܶsTT. n˝≤π> Ä<ÛäTìø£ m\Áø±ºì ø˘ eT]j·TT &çõ≥˝Ÿ e÷<Ûä´e÷˝…’q≥Te+{Ï
ø±˝Ÿôd+≥sY\T, yÓTTu…’˝Ÿ Ä|t\T, yÓTùdCŸ\T eT]j·TT Ç+≥¬sï{Ÿ yÓuŸôd’{Ÿ\T ¬s’‘·T\≈£î ‘·«]‘·>∑‹q düe÷#ês¡+
n+<äCÒj·T&É+˝À $$<Ûä s¡ø±\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT.
1. πs&çjÓ÷ e÷<Ûä´eT+ <ë«sê e´ekÕj·T düe÷#ês¡+ :
Á>±MTD eT]j·TT e´ekÕj·T n_Ûeè~∆˝À πs&çjÓ÷ Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤+∫+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+
Á>±MTD Á|ü»\qT ñ‘˚Ô» |üs¡#·&É+˝À πs&çjÓ÷ ˝Ò<ë Äø±X¯yêDÏ bÕÁ‘·ì >∑T]Ô+∫ nìï ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü\˝À
düe÷#êsêìï Á|ü»\≈£î #˚s¡y˚j·T&É+ ø=s¡≈£î nìï sêÁcÕº\˝À Äø±X¯yêDÏ πø+Á<ë\qT kÕú|æ+∫+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
¬s’‘·T\≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± øÏkÕHé yêDÏ ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê ‘·>∑T dü\Vü‰\T eT]j·TT dü÷#·q\T n+~+#·&É+˝À m+‘√
dü|òü©ø£è‘·+ nsTT+~. á e÷<Ûä´eT+ <ë«sê $X¯«$<ë´\j·T XÊÁdüÔy˚‘·Ô \T ¬s’‘ê+>±ìøÏ düeTjÓ÷∫‘· Ä<ÛäTìø£
kÕ+πø‹ø£ e´ekÕj·T düeT#êsêìï nedüsêqT>∑TD+>± ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïs¡T.
πs&çjÓ÷˝À s√E yêØ e´ekÕj·T ø±s¡´Áø£e÷\T
6.35 ñ<äj·T+ : bı\+ |üqT\T ` 10 ì$TcÕ\T
1.10 eT<Ûë´Vü≤ï+ : |üdæ&ç |ü+≥\T ` 10 ì$TcÕ\T eTTU≤eTTœ
6.25 kÕj·T+Á‘·+ : |ü˝…¢ d”eT\T ` 20 ì$TcÕ\T
6.50 kÕj·T+Á‘·+ : e´ekÕj·T dü÷#·q\T ` 10 ì$TcÕ\T
7.15 kÕj·T+Á‘·+ : |ü+≥ d”eT\T ` 30 ì$TcÕ\T
7.15 kÕj·T+Á‘·+ : e´ekÕj·T bÕsƒ¡XÊ\ (Á|ü‹ k˛eTyês¡+) 30 ì$TcÕ\T
511
2. f…*$»Hé e÷<Ûä´eT+ <ë«sê e´ekÕj·T düe÷#ês¡+ :
Á>±MTD Á|ü»\≈£î e´ekÕj·T+, $<ä´, yês¡\Ô T, ≈£î≥T+ã dü+øπ eå T+, ejÓ÷»q $<ä´, Á|üøè£ ‹ yÓ|’ Øü ‘ê´\T,
|üX¯ób˛wüD eT]j·TT ñ<ë´qeq+ e+{Ï n+XÊ\ô|’ |ü]C≤„q+ ô|+|ü⁄<ä\≈£î eT]j·TT kÕ+πø‹ø£ düe÷#ês¡+
#˚s¡y˚j·T&É+ ø√dü+ <ä÷s¡<äs¡ÙHé mH√ï ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü&ÉT‘·÷ ñ+~. n|üŒ{À¢ <ä÷s¡<äs¡ÙHé˝À bÕ&ç|ü+≥\T
ù|]≥ ¬s’‘·T\≈£î dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T n+<äCÒùdyês¡T. e´ekÕj·T s¡+>∑ XÊgy˚‘·Ô\T ¬s’‘·T\ dü+<˚Vü‰\T ìeè‹Ô
#˚j·T&É+ ø√dü+ eTTU≤`eTTœ ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤dü÷Ô ñHêïs¡T. Á|üdüTÔ‘·+ |ü\T {°M #êqfi¯¢˝À nqï<ë‘·,
nqï|üPs¡í, C…’`øÏkÕHé, ¬s’‘˚ sêE, bÕ&ç|ü+≥, #˚qT`#Ó\ø£, |ü˝…¢ #˚qT, H˚\‘·*¢, uÛÑ÷$T |ü⁄Á‘· eT]j·TT kÕ>∑Tã&ç
˝≤+{Ï nH˚ø£ e´ekÕj·T dü+ã+~Û‘· ø±s¡´Áø£e÷\T Á|ükÕs¡eTe⁄‘·÷ ¬s’‘ ·T\≈£î kÕ+πø‹ø£ düe÷#ês¡+ n+~+#·&É+
m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·THêïsTT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£ |ü+≥\T, ¬s’‘·T\ $»j·T>±<Ûä\T eT]j·TT yê]
nqTuÛÑyê\qT Á|ü‘·´ø£å+>± #·÷|ædü÷Ô ¬s’‘·T\qT #Ó’‘·q´|üs¡Tdü÷Ô ñHêïsTT.
¬s’‘·T\‘√ eTTU≤eTTœ ({°$ #êqfi¯fl <ë«sê)
$$<Ûä |ü+≥\T, e´ekÕj·T kÕ+πø‹ø£‘· |ü]C≤„q+ô|’ <ä÷s¡<äs¡ÙHé, dü| üÔ–] #Ûêq˝Ÿ ˝Àì |üdæ&ç |ü+≥\T
ø±s¡´Áø£eT+ <ë«sê ¬s’‘·T\T bò˛Hé <ë«sê n&ç–q Á|üX¯ï\≈£î XÊÁdüÔy ˚‘·Ô\T düe÷<Ûëq+ Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. n<˚
$<Ûä+>±, {°$ 5 yê] nqï|üPs¡í ø±s¡´Áø£eT+˝À $X¯«$<ë´\j·T XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T bÕ˝§Zì ¬s’‘·T\T bò˛Hé <ë«sê n&ç–q
Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T ÇdüTÔHêïs¡T. n˝≤π>, á{°$ C…’øÏkÕHé, nqï<ë‘· yÓ\T>∑Tu≤≥ ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê ≈£L&Ü
XÊÁdüÔy˚‘·Ô\T ¬s’‘·T\≈£î düe÷#êsêìï n+~düTÔHêïs¡T.
$$<Ûä ‘Ó\T>∑T #êqfi¯ófl`e´ekÕj·T ø±s¡´Áø£e÷\T :
{°.M. #ÛêHÓ˝Ÿ ø±s¡´Áø£eT+ Á|ükÕs¡ düeTj·T+ Á|ükÕs¡eTj˚T´ s√E
<ä÷s¡<sä Ù¡ Hé (dü|–Ôü ]) |üd&æ ç |ü+≥\T kÕˆˆ 6.00 qT+&ç 7.00 >∑+. k˛eTyês¡+`X¯óÁø£yês¡+
kÕøÏå kÕ>∑Tã&ç kÕˆˆ 6.30 qT+&ç 7.00 >∑+. k˛eTyês¡+`X¯óÁø£yês¡+
á {°$ nqï<ë‘· ñˆˆ 6.30 qT+&ç 7.00 >∑+. Á|ü‹s√E
dæ.$.ÄsY q÷´dt s¬ ‘’ ˚ sêE ñˆˆ 6.30 qT+&ç 7.00 >∑+. Á|ü‹s√E
á {°$`Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ C…ø’ kÏ ÕHé kÕˆˆ 6.30 qT+&ç 7.00 >∑+. k˛eTyês¡+`X¯ìyês¡+
eT]j·TT ‘Ó\+>±D
{Ï$`5 nqï|üPs¡í kÕˆˆ 5.30 qT+&ç 6.00 >∑+. Á|ü‹s√E
{Ï q÷´dt #˚q÷`#Ó\ø£ kÕˆˆ 6.30 qT+&ç 7.00 >∑+. Á|ü‹s√E
ôV≤#Y.m+.{Ï.$ e´ekÕj·T yês¡Ô kÕˆˆ 5.00 qT+&ç 5.15 >∑+. Á|ü‹s√E
e÷ {Ï.$ uÛ÷Ñ $T |ü⁄Á‘· ñˆˆ 8.00 >∑+.\≈£î Á|ü‹ X¯ìyês¡+
e÷ >√˝Ÿ¶ uÛ÷Ñ $T |ü⁄Á‘· kÕˆˆ 5.30 >∑+.\≈£î Ä~yês¡+
eTVü‰ {Ï.$ s¬ ‘’ q· ï kÕˆˆ 5.30 qT+&ç 6.00 >∑+. k˛eT, eT+>∑fi¯

512
3. ¬s’‘·T\ ø=s¡≈£î {À˝Ÿ Á|ò” ø±˝Ÿ ôd+≥s¡T¢ : |ü+≥\ j·÷»e÷q´+, n+‘·s¡ |ü+≥\T, düdü´s¡ø£åD #·s¡´\T, Áoe]
kÕ>∑T, N&É|”&É\ ìyês¡D, Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T, uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å\T, ùd+ÁBj·T e´ekÕj·T+, Á>±MTD $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô,
Jes¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\ ‘·j·÷Ø, N&É|”&É\ ìyês¡D, yê‘êes¡D düe÷#ês¡+, uÛÑ÷kÕs¡ |üØø£å\T, ùd+ÁBj·T
e´ekÕj·T+, Á>±MTD $‘·ÔH√‘·Œ‹Ô |ü<Ûäø£+, Jes¡kÕj·Tìø£ ms¡Te⁄\ ‘·j·÷Ø, n˝≤π> eT‘·‡´, ñ<ë´q, |ü≥Tº, bÕ&ç
|ü]ÁX¯eT\ düe÷#ês¡+ e+{Ï mH√ï $wüj·÷\ô|’ dü+<˚Vü‰\qT ø±˝Ÿôd+≥sY \≈£î bò˛Hé #˚dæ XÊgy˚‘·Ô\ qT+&ç
dü\Vü‰\qT bı+<äe#·TÃ.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ q÷‘·q+>± düMTø£è‘· ø±˝Ÿ ôd+≥sY (Integrated Call Centre) qT @sêŒ≥T #˚jT· &É+
»]–+~. á øπ +Á<ä+˝À e´ekÕj·T, ñ<ë´q eT]j·TT |üXó¯ yÓ<’ ´ä $X¯«$<ë´\j·÷\ XÊgy˚‘\Ô· ‘√ bÕ≥T e´ekÕj·T
eT]j·TT nqTã+<Ûä XÊK\ n~Ûø±s¡T\T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&ç dü\Vü‰\T n+~kÕÔs¡T.
Áø£.dü+. ø±˝Ÿ ôd+≥sY ù|s¡T {À˝Ÿ Á|ò” HÓ+ãs¡T
1. bòÕs¡àsY‡ ø±˝Ÿ ôd+≥sY (ANGRAU), >∑T+≥÷s¡T 1800 425 0430
2. øÏkÕHé ø±˝Ÿ ôd+≥sY (uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+) 1800 180 1551
3. ñ<ë´q XÊK 1800 425 2960
4. nqï|üPs¡í ø£èwæ Á|ükÕs¡ ùde 1800 425 3141
5. eT‘·‡´ XÊK 1800 425 1188
6. yê‘êes¡D dü÷#·q\T (uÛ≤s¡‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+) 1800 180 1717
7. |üXó¯ dü+es¡ø∆ £ XÊK 1800 120 4209
8. e÷¬sÿ{Ï+>¥ øÏkÕHé ôd˝Ÿ 1800 233 7425
1800 103 8616
9. l yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡ yÓ≥s¡ï] j·T÷ìe]Ù{Ï, ‹s¡T|ü‹ 1800 120 4209
10. düMTø£è‘· ø±˝Ÿ ôd+≥sY (Integrated Call Centre) 155251
4. e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T bòÕs¡àsY‡ ø±˝Ÿ ôd+≥sY :
¬s’‘·T\ Á|üX¯ï\≈£î n|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT düe÷<ÛëHê\T n+~+#˚ ñ<˚›X¯´+‘√, e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+
bòÕs¡àsY‡ ø±˝Ÿ ôd+≥sYqT >∑T+≥÷s¡T˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ì|ü⁄DT˝…’q XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ {°yéT ø±˝Ÿ ôd+≥sY ˝À ≈£Ls=Ãì
ñ+{≤s¡T. ¬s’‘·T\T mø£ÿ&çqT+#Ó’Hê ñ∫‘·+>± ª1800 425 0430μ nH˚ q+ãs¡T≈£î bò˛Hé #˚dæ ‘·eT dü+<˚Vü‰\qT
XÊÁdüÔy˚‘·Ô\‘√ e÷{≤¢&ç ‘·–q dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T bı+<äe#·TÃ.
5. ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\˝À n+<äTu≤≥T˝À e⁄qï {À˝Ÿ Á|ò” HÓ+ãs¡T¢ :
Äj·÷ õ˝≤¢\ s¬ ‘’ T· \T yê] düeTdü´\qT yê] õ˝≤¢˝Àì ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<äeTT˝À Á|ü‹ s√E |üì~qeTT˝À
{À˝Ÿ Á|ò” HÓ+ãs¡¢≈£î ø±˝Ÿ #˚dæ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\ qT+&ç dü÷#·q\T bı+<äe#·TÃqT.
Áø£.dü+. ø¬ .$.¬ø ù|s¡T {À˝Ÿ Á|ò” HÓ+ãs¡T
1. ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ä+, HÓ\÷¢sT¡ , mdt.|æ.mdt.ÄsY. HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ ` 1800 425 5979 (ñ<äjT· + 9 >∑+ˆˆ \
qT+&ç 10 >∑+ˆˆ es¡≈î£ )
513
2. ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ä+, ø£*øÏ], ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢ ` 1800 425 0195 (ñ<äjT· + 9 >∑+ˆˆ \ qT+&ç 10 >∑+ˆˆ
es¡≈î£ )
3. ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ä+, ø£&|É ,ü yÓ.’ mdt.ÄsY. ø£&|É ü õ˝≤¢ ` 1800 425 1299 (kÕj·T+Á‘·+ 3 >∑+ˆˆ \ qT+&ç
4 >∑+ˆˆ es¡≈î£ )
4. ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ä+, ãqyêdæ, ø£s÷¡ ï\T õ˝≤¢ ` 1800 425 6559 (ñ<äjT· + 9 >∑+ˆˆ \ qT+&ç 10 >∑+ˆˆ
es¡≈î£ )
6. yÓTTu…˝’ Ÿ bò˛q¢ <ë«sê s¬ ‘’ T· \≈£î e´ekÕj·T dü\Vü‰\T :
nqï|üPs¡í ø£èwæ Á|ükÕs¡ ùde (◊.dæ.{Ï. yÓ÷&É˝Ÿ) :
á nqï|üPs¡í ø£èwæ Á|ükÕs¡ ùde nH˚~ ◊.$.ÄsY.mdt. ` {À˝Ÿ Á|ò” q+ãs¡T (1800 425 3141) yÓTTu…’˝Ÿ
j·÷|t (m¬ø|æmdt) eT]j·TT yÓuŸ b˛s¡º˝Ÿ (www.akps.in) nH˚ eT÷&ÉT s¡ø±\ n|æ¢πøwüHé\‘√ ≈£L&çq düMTø£è‘·
e´edüú. ¬s’‘·T\T {À˝Ÿ Á|ò” q+ãs¡T (1800 425 3141) <ë«sê dü+ã+~Û‘· õ˝≤¢ ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+ ˝Ò<ë
@s¡Tyêø£ πø+Á<ä XÊÁdüÔy˚‘·Ô\‘√ ¬s’‘·T\T H˚s¡T>± e÷{≤¢&ç e´ekÕj· T |ü+≥\T, ñ<ë´qeq |ü+≥\T, |üX¯óe⁄\
j·÷»e÷q´+ eT]j·TT #˚|ü\ ô|+|üø£+ô|’ ‘·eT≈£î >∑\ düü+<˚Vü‰\≈£î dü\Vü‰\qT bı+<äe#·Tà eT]j·TT {À˝Ÿ Á|ò”
q+ãs¡T <ë«sê ¬s’‘·T\T ‘·eT Á|üX¯ï\qT 24 >∑+≥\÷ ]ø±s¡T¶ #˚ùd dü< äTbÕj·T+ ø£\<äT. n+‘˚ø±≈£î+&É ¬s’‘·T\T
n&ç–q Á|üX¯ï\≈£î dü+ã+~Û‘· ì|ü⁄DT\ <ë«sê dü+øÏ|å Ôü dü\Vü‰\T, X¯ã∆ dü+<˚XÊ\qT eT]j·TT n‘·´edüs¡ dü+<˚XÊ\T,
ôV≤#·Ã]ø£\qT bı+<äe#·TÃ.
m.¬ø.|æ.mdt. Ä|t <ë«sê á ùde\≈£î ¬s’‘·T\T qyÓ÷<äT #˚düTø√e#·TÃqT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ¬s’‘·T\T qyÓ÷<äT
#˚dTü ø=qT≥≈£î ø=s¡≈î£ @s¡Tyêø£ øπ +Á<ë\T eT]j·TT ø£èwæ $C≤„q øπ +Á<ë\qT dü+Á|ü~+∫ qyÓ÷<äT #˚dTü ≈£îH˚ dü<Tä bÕj·T+
ø£\<äT.
m.¬ø.|æ.mdt. Ä|t
á j·÷|t <ë«sê ¬s’‘·T\T ‘·eT bı\+ qT+&˚, |ü+≥ düeTdü´\qT bò˛{À\T, M&çjÓ÷, nø£ås¡ eT]j·TT X¯ã›
s¡÷|ü+˝À dü+ã+~Û‘· õ˝≤¢ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\≈£î |ü+|æ, ‘·>∑T dü\Vü‰\qT H˚s¡T>± á j·÷|t <ë«sê bı+<äe#·TÃ.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü, ¬s’‘·T\T ‘·eT≈£î e∫Ãq nø£ås¡ eT]j·TT X¯ã› dü+<˚XÊ\qT ‘êeT n&ç–q Á|üX¯ï\T eT]j·TT
XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T n+~+∫q düe÷<ÛëHê\qT eT]j·TT Ç‘·s¡ s¬ ‘’ T· \ nqTuÛyÑ ê\qT m|ü&ÓH’ ê #·÷düTø=H˚ / $H˚ dü<Tä bÕj·T+
ø£\<äT.
7.e´ekÕj·T düe÷#ês¡ øÏjÓ÷dtÿ : uÛ≤s¡‘· e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq eT+&É* yê] Ä]∆ø£ düVü≤ø±s¡+‘√ Ä#ês¡´
mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T |ü]~Û˝Àì ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ë\˝À 2015 e dü+e‘·‡s¡+˝À
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. á øÏjÓ÷dtÿ\ <ë«sê ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+˝À XÊÁdüÔy ˚‘·Ô\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òì düeTj·T+˝À
≈£L&Ü yê]øÏ ø±e\dæq e´ekÕj·T eT]j·TT nqTã+<Ûä düe÷#êsêìï bı+<˚ $<Ûä+>± s¡÷|üø£\Œq #˚j·T&ÉyÓTÆq~.
øÏjÓ÷dtÿ\ <ë«sê ¬s’‘·T\≈£î ø±e\dæq düe÷#êsêìï dü+øÏå|üÔ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À, X¯ã∆ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À
eT]j·TT $&çj÷Ó \ s¡÷|ü+˝À ≈£L&É bı+<äe#·TÃ. øÏj÷Ó dtÿ\‘√ |ü+≥\ düeTÁ>∑ j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \qT $&çj÷Ó \
s¡÷|ü+˝À bı+<äT|üs¡#·&ÉyÓTÆq~. M{Ï‘√ bÕ≥T õ˝≤¢≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìï ≈£L&É Áø√&çø£]+∫ ñ+#ês¡T.

514
8. Á>±MTD ¬s’‘·T yê‘êes¡D ùdyê |ü<∏äø£+ : á |ü<∏äø£+ <ë«sê ¬s’‘·T\≈£î sêuÀj˚T 5 s√E\ yê‘êes¡D
|ü]dæ∆‘·T\qT, $$<Ûä |ü+≥\˝À yê‘êes¡D Ä<Ûë]‘· e´ekÕj·T dü÷#·q\qT dü+øÏå|üÔ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À
#·s¡yêDÏ\≈£î |ü+|ü⁄#·THêïs¡T.
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T Ä<Ûä«s¡´+˝À nqø±|ü*¢ πø+Á<ä+>± ñ‘·Ôs¡ø√kÕÔ,
‹s¡T|ü‹ πø+Á<ä+>± <äøÏåD eT+&É˝≤ìøÏ, ˝≤+ (>∑T+≥÷s¡T) πø+Á<ä+>± ø£ècÕí eT]j·TT >√<ëe] eT+&É˝≤\≈£î,
nq+‘·|ü⁄s¡+ πø+Á<ä+>± n‘·´\Œ es¡¸bÕ‘· eT+&É˝≤ìøÏ, ∫+‘·|ü*¢ πø+Á<ä+>± m‘·ÔsTTq |üs¡«‘· eT+&É˝≤˝À¢ì
<ë<ë|ü⁄ 50 \ø£å\ eT+~ ¬s’‘·T\ yÓTTu…’˝Ÿ bò˛qT\≈£î Á|ü‹ eT+>∑fi¯ eT]j·TT X¯óÁø£ yêsê\˝À yê‘êes¡D
dü÷#·q\qT eT]j·TT ø±˝≤qT>∑TD Ç‘·s¡ e´ekÕj·T dü÷#·q\qT dü+øÏå|üÔ düe÷#ês¡ s¡÷|ü+˝À |ü+|ü⁄‘·THêïs¡T.
9. bòÕyéT πs&çjÓ÷ : Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕ]>± ªªbòÕyéT πs&çjÓ÷.
ÇHé μμ ì 2018 e dü+e‘·‡s¡eTT˝À @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ÄHé˝…’Hé˝À $$<Ûä |ü+≥\ e´ekÕj·T kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
eT]j·TT nqTã+<Ûä düe÷#êsê\qT X¯ã∆ s¡÷|ü+˝À ]ø±s¡T¶ #˚dæ ¬s’‘·T\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&ÉyÓTÆq~.
10. ¬s’‘·T\ $»j·T>±<Ûä\ô|’ $&çjÓ÷\T : Äs¡T‘·&ç $<Ûëq+˝À e] kÕ>∑T, j·÷+Árø£s¡D <ë«sê e]kÕ>∑T
eT]j·TT yÓ<ä |ü<ä∆‹˝À e] kÕ>∑T˝À dü|òü©ø£è‘·T˝…’q ¬s’‘·T\ $»j·T >±<Ûä\qT m˝Áø±ºìø˘ $+>¥, Ä#ês¡´ mHé.õ.
s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ yês¡T $&çjÓ÷\ s¡÷|ü+˝À bı+<äT|üs¡∫, m\Áø±ºìø˘ $+>¥ u≤¢>¥ kÕŒ{Ÿ,
j·T÷≥÷´uŸ #êq˝Ÿ ˝À ¬s’‘·T\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ês¡T.
11. yÓTTu…’˝Ÿ j·÷|t‡
@s¡Tyêø£ j·÷|t :
á n|æ¢πøwüHéqT @s¡Tyêø£ πø+Á<ä+, $XÊK|ü≥ï+ yês¡T n_Ûeè~∆ #˚XÊs¡ T. Ç+<äT˝À e], #Ós¡≈£î,
n|üsê\T($TqTeTT, ô|dü\T, ø£+<äT\T), Á|ü‹Ô, yÓTTø£ÿC§qï, ∫s¡T<Ûë Hê´\T(C§qï, dü»®, sê–, ø=Ás¡, kÕeT) eT]j·TT
q÷HÓ –+» |ü+≥\ (ÄeTT<äeTT, y˚s¡TX¯q>∑, ≈£îdüTeT\T, qTe⁄«\T, Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT) j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\
(nqT≈£L\yÓTÆq H˚\\T, bı\+ ‘·j·÷Ø, s¡ø±\T, $‘·Ôq yÓ÷‘ê<äT, $‘·Ôq X¯ó~∆, ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+, ˙{Ï
j·÷»e÷q´+, ø£\T|ü⁄ ìyês¡D, N&É |”&É\ j·÷»e÷q´+, ~>∑Tã&ç $esê\T yÓTT<ä\>∑Tq$) >∑T]+∫ ‘Ó\T>∑T
uÛ ≤ wü ˝ À ¬ s ’ ‘ · T \≈£ î dü T \Te⁄>± ns¡ ú e Tj˚ T ´ $<Û ä + >± ñHêïsTT. á dü e ÷#ês¡ + Ä+>∑ ¢ e TT˝À ≈£ L &Ü
n+<äTu≤≥T˝À ñ+~.
ø£èwæ $C≤„Hé j·÷|t :
á n|æ¢πøwüHé qT ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, ÄeT<ë\e\dü, Áoø±≈£îfi¯+ yês¡T n_Ûeè~∆ #˚XÊs¡T. Ç+<äT˝À
¬s’‘·T\≈£î, $düÔs¡D n~Ûø±s¡T\≈£î düT\Te⁄>± ns¡úeTj˚T´ $<Ûä+>± ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À $$<Ûä |ü+≥\ (e], yÓTTø£ÿC§qï,
$TqTeTT, ô|düs¡ eT]j·TT ø=ã“]) j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \qT ($‘·qÔ + m+|æø,£ $‘·qÔ X¯ó~∆, s¡ø±\T`yê{Ï >∑TD>∑D≤\T,
ms¡Te⁄\ j·÷»e÷q´+, n+‘·s¡ ø£èwæ, |ü⁄s¡T>∑T\T, ‘Ó>∑Tfi¯ófl, q÷‘·q kÕ+πø‹ø£‘· |ü<ä∆‘·T\T) $|ü⁄\+>±
$e]+#·&É+‘√ bÕ≥T>± M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q bò˛{À\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. ‘·<ë«sê bı\+˝Àì N&É |”&É\qT
>∑T]Ô+∫ dü¬s’q ìyês¡D #·s¡´\qT düø±\+˝À #˚|ü≥ºe#·TÃ.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü, bı\+ >∑D≤+ø±\ <ë«sê kÕ>∑T $d”Ôs¡í+, |ü+≥qT ã{Ϻ m+‘· <ä÷s¡+˝À Hê{Ï‘˚ mìï
yÓTTø£ÿ\T |ü&É‘êjÓ÷ düT\Te⁄>± ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. ¬s’‘·T πøåÁ‘· kÕú sTT˝Àì dü+<˚Vü‰\qT yÓqTyÓ+≥H˚ XÊÁdüÔy˚‘·Ô\‘√
515
dü+uÛ≤wæ+∫ ìeè‹Ô #˚düTø√e&ÜìøÏ Ä#ês¡´ mHé. õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ eT]j·TT e´ekÕj·T
nqTã+<Ûä s¡+>±\T (ñ<ë´qeq+, #˚|ü\ ô|+|üø£+ eT]j·TT yê‘êes¡D+) ìs¡«Væ≤düTÔqï ø±˝Ÿ ôd+≥s¡¢ {À˝Ÿ Á|ò”
bò˛Hé q+ãs¡¢qT á j·÷|t ˝À nqTdü+<Ûëq+ #˚j·Tã&ç ñHêïsTT. $X¯«$<ë´\j·T |ü]~Û˝Àì |ü]XÀ<Ûäq, @s¡Tyêø£,
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ë\ ∫s¡THêe÷\T eT]j·TT e] |ü+≥˝À ñ‘·ÔeT j·÷»e÷q´ |ü<ä∆‘·T\T (Áo e] kÕ>∑T |ü<ä∆‹,
Á&ÉyéT d”&És¡T |ü<ä∆‹˝À $‘·TÔ≥, e]˝À düeTÁ>∑ düdü´s¡ø£åD |ü<ä∆‘ ·T\T, e]˝À ‘Ó>∑Tfi¯fl j·÷»e÷q´+) eT]j·TT
ø=ã“] |ü+≥˝À ñ‘·eÔ T j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \ (s¡ø±\ $esê\T, j·÷»e÷q´ |ü<‘∆ä T· \T, ø=ã“] bı≥Tº ø£+b˛dæ+º >¥,
ø=ã“] #Ó≥Tº m≈£îÿ j·T+Á‘·+) ≈£î dü+ã+~Û+∫q M&çjÓ÷\T j·T÷≥÷´uŸøÏ *+ø˘ #˚j·Tã&ç ñ+{≤sTT.
e´ekÕj·T yê‘êes¡D+ Ä|t :
á n|æ¢πøwüHéqT m.◊.dæ.ÄsY.|æ.m.myéT., nq+‘·|ü⁄s¡+ yês¡T s¡÷bı+~+#ês¡T. yÓsTT´øÏ ô|’>± &ÍHé˝À&é‡
ñqï á Ä|t <ë«sê yê‘êes¡D düe÷#êsêìï nìï õ˝≤¢\ yês¡T bı+<äe#·TÃ. >∑÷>∑T˝Ÿ ù|¢ k˛ºsY qT+&ç &ÍHé˝À&é
#˚düTø√e#·TÃ.
Ä+Á>∑÷ (#Ói≈£î) kÕ>∑T Ä|t :
á Ä|tì $düsÔ D¡ $uÛ≤>∑eTT, ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<ÛHä ê øπ +Á<äeTT, nqø±|ü*¢ yês¡T s¡÷b˛+~+∫
ù|¢ k˛ºsY˝À ANGRAU Sugarcane cultivation n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·&É+ »]–+~. á Ä|t <ë«sê #Ói≈£î
|ü+≥ düeTÁ>∑ kÕ>∑T $<ÛëHêìï ¬s’‘·T\T ‘Ó\TdüTø√qe#·TÃqT.
á j·÷|t $ìjÓ÷–+#·Tø√e{≤ìøÏ Bìì ôd˝Ÿ bò˛Hé q+<äT ÇHékÕº˝Ÿ #˚düTø√yê*. n+Á&ÜsTT&é ôd˝Ÿ
bò˛qT¢ ø£*–q yês¡T >∑÷>∑T˝Ÿ ù|¢ k˛ºsY (Google play store) q+<äT ªªANGRAU Sugarcane cultivationμμ
˝Ò<ë ªªangrauμμ nì f…Æ|ü⁄ #˚dæ ôdsYà #˚dæ &ÍHé ˝À&é #˚düTø√yê*.
n+Á>∑÷ |üX¯ób˛wüDY j·÷|t :
á Ä|tqT ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, ãqyêdæ yês¡T s¡÷bı+~+∫ >∑÷>∑T˝Ÿ ù|¢ k˛ºsY˝À ªªANGRAU Pashu
Poshanμμ n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ês¡T. á Ä|t <ë«sê >=Á¬s\T eT]j·TT y˚Tø£\T, |üX¯ óe⁄\T eT]j·TT ø√fi¯fl
j·÷»e÷q´ düeTÁ>∑ düe÷#êsêìï ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT.
¬ø.$.¬ø, ãqyêdæ dæ.m|òt.m˝Ÿ.&ç Ä|t :
á Ä|tqT ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ä+, ãqyêdæ yês¡T s¡÷bı+~+∫ >∑÷>∑T˝Ÿ ù| ¢ k˛ºsY˝À ªªANGRAU - KVK
Banavasi CFLDμμ n+<äTu≤≥T˝À ñ+#ês¡T. á Ä|t <ë«sê n|üsê\T eT]j·TT q÷HÓ –+»\ düe TÁ>∑ kÕ>∑T
düe÷#êsêìï ‘Ó\TdüTø√qe#·TÃqT. Ä+Á>∑÷ ãjÓ÷f…ø˘ øÏkÕHé Vü≤uŸ n|üs ê\T |ü+&ç+#˚ ¬s’‘·T\T á j·÷|tqT
&ÍHé˝À&é #˚dTü ø√e#·TÃ.
12. á yês¡+ e´ekÕj·T dü÷#·q\T :
n+‘˚ø±≈£î+&Ü, ¬s’‘·T\≈£î düe÷#ês¡+ n+~+#·&É+˝À yêsêÔ|üÁ‹ø£\T eT]j·TT ~q |üÁ‹ø£\T Á|üeTTK bÕÁ‘·
eVæ≤düTÔHêïsTT. |ü\T |üÁ‹ø£\T πøe\+ e´ekÕj·T+ yê{Ï nqTã+<Ûä s¡+>±\≈£î dü+ã+~Û+∫q yês¡Ô\T, dü÷#·q\T
eT]j·TT dü\Vü‰\‘√ ¬s’‘·T\≈£î eT]+‘· #˚s¡TyÓ’HêsTT. yê{Ï˝À eTTK´yÓTÆq$ e´ekÕj·T+, ùd<ä´|òü\+, nqï<ë‘·,
516
¬s’‘·T H˚düÔ+, bÕ&ç|ü+≥\T, nÁ^øÏ¢ìø˘, ¬s’‘·T yêDÏ, ¬s’‘·T ˝Àø£+ , dü«s¡í ùd<ä´+, #Ó’‘·q´ ùd<ä´+ eT]j·TT ø£èwæ C≤>∑s¡DY
Ç+<äT˝À eTTK´yÓTÆq$. nìï ~q|üÁ‹ø£\˝Àq÷ e´ekÕj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#êsêìøÏ Á|ü‘˚´ø£ ù|J\qT
πø{≤sTTdüTÔHêïs¡T.
Bìø£qT>∑TD+>± Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ qyê´+Á<Ûä s¬ ‘’ ê+>±ìøÏ ‘·>T∑ dü÷#·q\T
dü\Vü‰\T düeTj·÷qT≈£L\+>± n+~+#·&ÜìøÏ ˇø£ $q÷‘·ï $<Ûëq+>± ªª á yês¡+ e´ekÕj·T dü÷#·q\Tμμ nH˚
o]¸øq£ T kÕøÏå ~q |üÁ‹ø£˝À õ˝≤¢ m&çwHü ˝é Àì ªªbÕ&ç |ü+≥ ø±\yéTμμ ˝À Á|ü#T· ]+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~. Ä+Á<ÛCä À´‹
~q|üÁ‹ø£ yês¡T ‘·eT Á|ü<Ûëq m&çwüHé˝À ªªø£èwæμμ ø±\+q+<äT Á|ü#· T]+#·&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~. ‘·s¡Tyê‘· 2017 y˚T
HÓ\ qT+&ç Á|üC≤X¯øÔÏ ~q|üÁ‹ø£ Á|ü<ëÛ q m&çwHü ˝é À Á|ü‹ X¯óÁø£yês¡+ Á|ü#T· ]+#˚ ªªnÁ–ô|d¢ μt μ ø±\yéT q+<äT ≈£L&Ü á
yês¡+ e´ekÕj·T dü÷#·q\T Á|ü#·T]+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á Á|ü#·Ts¡D \˙ï $düÔs¡D dü+#ê\≈£î\T, Ä#ês¡´
mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ yê] ù|s¡T MT<ä Á|ü#·T]+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
13. kÕ+|òæTø£ Á|ükÕs¡ e÷<Ûä´e÷\ <ë«sê $düÔs¡D : (Extension Through Social Media)
á eT<Ûä´ø±\+˝À u≤>± $düèÔeTe⁄‘·Tqï kÕ+|òæTø£ Á|ükÕs¡ e÷<Ûä´e÷\qT (Social Media) $düèÔ‘·+>±
ñ|üjÓ÷–+#·Tø=ì kÕ+πø‹ø£ n+XÊ\qT n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚e&É+˝À ≈£L&Ü Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>±
e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ #ê˝≤ eTT+<äT+~. M{Ï˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq$.
• u≤¢>∑sY
• j·T÷≥÷´uŸ #Ûêq˝Ÿ
• kÕe÷õø£ e÷<Ûä´e÷\ Á>∑÷|ü⁄\T
u≤¢>∑sY : Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+ ‘·s¡T|ü⁄q m\Áø±ºìø˘ $+>¥ yês¡T ˇø£ u≤¢>∑sY
(www.angrauew.blogspot.in) qT Ä#ês¡´mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T ñ|ü≈£î\|ü‹ 13 nø√ºãs¡T 2017 ‘˚Bq
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Ç+<äT˝À Á|ü<Ûëq+>± Á|ü‹ yês¡+ $$<Ûä ~q |üÁ‹ø£\˝À Á|ü#·T]‘·yÓTÆq á yês¡+ e´ekÕj·T
dü÷#·q\qT á u≤¢>s∑ ˝Y À bı+<äT |üs#¡ &· +É »s¡T>∑T‘·T+~. n+‘˚ø±ø£ k˛eTyês¡+ Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· sπ &çj÷Ó bÕ&ç|+ü ≥\T
ø±s¡´Áø£eT+˝À bÕ˝§Zì j·T÷ìe]Ù{° XÊgy˚‘·Ô\T eT]j·TT n+X¯+ô|’ düe÷#ês¡+, dü|üÔ–] #Ûêq˝Ÿ˝À |üdæ&ç |ü+≥\
Á|ü‘·´ø£å ø±s¡´Áø£eT+˝À e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T XÊgy˚‘·Ô\T bÕ˝§Zì ‘˚~ eT]j·TT n+X¯+ô|’ ≈£L&Ü düe÷#ês¡+
bı+<äT|üs¡#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
j·T÷≥÷´uŸ #Ûêq˝Ÿ : e´ekÕj·T+ $X¯«$<ë´\j·T+ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ô|’ n_Ûeè~∆ #˚dæq $$<Ûä M&çjÓ÷\qT
e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·TeTT j·T÷≥÷´uŸ #Ûêq˝Ÿ (Ä+Á>∑÷, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T) ˝À bı+<äT|üs¡#·&É+ »]–+~.
Bìì ≈£L&Ü Ä#ês¡´ mHé.õ.s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T ñ|ü≈£î\|ü‹ >±s¡T 13 nø√ºãs¡T 2017q
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Bìì ÁbÕs¡+_Û+∫qq|üŒ{Ï qT+&ç Ç|üŒ{Ï es¡≈£î 100 ≈£î ô|’>± <˚XÊ\˝Àì e´≈£îÔ\T #·÷&É≥+
»]–+~. (https://www. youtube.com/channel/UCD8_GxXQpdBogSAwwFkKTQ/featured)
˝Ò<ë ANGRAU, Guntur nì j·T÷≥÷´uŸ˝À f…Æ|ü⁄ #˚j·Te#·TÃ. á j·T÷≥÷´uŸ #Ûêq˝Ÿ <ë«sê Á|ükÕs¡ yê´|æÔ
50 XÊ‘·+ ô|’>± Ç‘·s¡ <˚XÊ\ qT+&ç edüTÔ+~. á #Ûêq˝Ÿ˝À $$<Ûä |ü+≥\ô|’ $X¯«$<ë´\j·T+ n_Ûeè~∆ #˚dæq

517
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï M&çj÷Ó s¡÷|ü+˝À n+~+#·&+É ‘√ bÕ≥T, $$<Ûä e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T ø±s¡´Áø£e÷\qT
≈£L&Ü n+<äT˝À bı+<äT|üs¡#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á #Ûêq˝ŸøÏ düTe÷s¡T 4500 eT+~øÏ ô|’>± düuŸÅôd’ÿãsY‡
ñHêïs¡T. Ç|üŒ{Ï es¡≈£î 60 øÏ ô|’>± M&çjÓ÷\T n|t˝À&é #˚j·T≥+ »]–q~.
f…*Á>±yéT Ä|t Á>∑÷|ü⁄\T : á eT<Û´ä e´ekÕj·T düe÷#ês¡ yê´|æøÔ Ï $$<Ûä ôd+≥s¡T¢ ªf…*Á>±yéTμ Ä|t Á>∑÷|ü⁄\T ≈£L&Ü
¬s’‘·T\≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#êÃsTT.
yê≥‡|t Á>∑÷|ü⁄\T : $$<Ûä ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ë\ eT]j·TT @s¡Tyêø£ πø+Á<ë\T ≈£L&Ü |ü+≥\ yêØ>±, ÁbÕ+‘ê\
yê]>± ¬s’‘·T\‘√ yê≥‡|t Á>∑÷|ü⁄\T ‘·j·÷s¡T #˚dæ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ã~© #˚düTÔHêïs¡T.
14. Á|üuÛÑT‘·«`Åô|’y˚≥T uÛ≤>∑kÕ«eT´+ :
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T $düÔs¡D πø+Á<ë\T ª]\jÓTHé‡ bòÂ+&˚wüHéμ yê]‘√ ø£*dæ
dü+j·TTø£+Ô >± Hê˝…&®é ÄHé M˝Ÿ‡, &ÉjT· ˝Ÿ ne⁄{Ÿ, dæ{° øπ ãT˝Ÿ˝À bò˛Hé`ÇHé`˝…y’ é eT]j·TT $$<Ûä •ø£Då ≤ ø±s¡´Áø£e÷\
<ë«sê ¬s’‘·T\≈£î ùde\+~düTÔHêïs¡T. á ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê Áoø±≈£îfi¯+, $»j·Tq>∑s¡+, $XÊK|ü≥ï+, ‘·÷s¡TŒ
>√<ëe], ø£ècÕí, |ü•ÃeT >√<ëe], nq+‘·|ü⁄s¡+, >∑T+≥÷s¡T, HÓ\÷¢s¡T eT]j·TT Á|üø±X¯+ õ˝≤¢ ¬s’‘·T\≈£î
ùde\qT n+~düTÔHêïs¡T.
15. b˛s¡º˝Ÿ‡ eT]j·TT yÓuŸ ôd’{Ÿ\T :
yÓTTu…’˝Ÿ bò˛Hé\ $ìjÓ÷>∑+ <ë«sêH˚ ø±≈£î+&Ü $$<Ûä dü+düú\ b˛s¡º˝ Ÿ‡ eT]j·TT yÓuŸ ôd’{Ÿ\ <ë«sê
¬s’‘·T\≈£î ‘·–q düe÷#êsêìï n+<ä#˚j·T&ÜìøÏ ø£èwæ #˚düTÔHêïsTT.
www. icar.org.in www. angrau.ac.in
www.apagrisnet.gov.in www. farmer.gov.in
www. ikisan.com www. agropedia.iitk.ac.in
www.enam.gov.in www.tnau.ac.in
www.rkmp.co.in. www.apeda.gov.in
www.kvk.icar.gov.in www.mkisan.gov.in
¬s’‘·T uÛÑs√kÕ πø+Á<ë\‘√ nqTdü+<Ûëq+ :
ø£èwæ $C≤„q πø+Á<ë\T, @s¡Tyêø£ πø+Á<ë\T, $$<Ûä ¬s’‘·T uÛÑs√kÕ π ø+Á<ë\˝À $~Û ìs¡«Vü≤D˝À ñqï
e´ekÕj·T eT]j·TT nqTã+<Ûä s¡+>±\ ñ<√´>∑T\qT yê≥‡|t eT]j·TT f…*Á>±+ Ä|t‡ <ë«sê Á>∑÷|ü⁄\T>±
@sêŒ≥T #˚dæ ‘·s¡#·T>± $$<Ûä |ü+≥\˝À düeTdü´\ô|’ ìyês¡D≤ #·s¡´\T, yê‘êes¡D, |ü+≥\ <Ûäs¡\T yÓTT<ä\>∑T
yê{Ïô|’ düe÷#êsêìï |ü+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#ê*‡q ∫s¡THêe÷ :
Á|ü<Ûëq XÊÁdüÔy˚‘·Ô (e´ekÕj·T $düÔs¡D), eT]j·TT ñ|ü≈£î\|ü‹ kÕ+πø‹ø£ ø±s¡´<ä]Ù,
|ü]bÕ\Hê uÛÑeq+, m.mHé.õ.ÄsY.m.j·TT., ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T. bò˛Hé HÓ+. 98494 84398 eT]j·TT
XÊÁdüÔy˚‘·Ô (e´ekÕj·T $düÔs¡D), e´ekÕj·T düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡ πø+Á<ä+, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T,
bò˛Hé HÓ+ : 90104 20952
518
 >∑èVü≤ $C≤„q+
ÄVü‰s¡+ ` Äs√>∑´+
eTq Äs√>∑´+ eTq+ ‹H˚ ÄVü‰s¡+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~. dü¬s’q düeT‘·T\ ÄVü‰s¡+ rdüT≈£î+fÒ eTq X¯Øs¡+
ô|s¡T>∑T<ä˝Ò ø±≈£î+&Ü yê´~Û ìs√<Ûøä £ X¯øÔÏ eT]j·TT e÷qdæø£ ô|s¡T>∑T<ä\ ≈£L&Ü u≤>∑T+{≤sTT. eTq ÄVü‰s¡+˝À ‘·–q+‘·
b˛wüø£ $\Te\T ˝Òq≥¢sTT‘˚ bıwüø£ ÄVü‰s¡ ˝À|ü+ e\q e#˚à #ê˝≤ düeTdü´\qT m<äTs√ÿe\dæ edüTÔ+~. s¡ø£Ô V”≤q‘·,
Vü‰s√àqT düeTdü´\T, eT<ÛäTy˚TVü≤+, >∑T+&Ó »ãT“, dü÷ú\ø±j·T+ e+{Ï$ b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+‘√ eTT&ç|ü&ç e⁄+{≤sTT.
ÄVü‰s¡+ <ë«sê eTq≈£î \_Û+#˚ b˛wüø±\T @eTq>± |æ+&ç |ü<ësê∆\T, e÷+düø£è‘·TÔ\T, ø=e⁄«, $≥$TqT¢,
Kì» \eD≤\T, ˙s¡T eT]j·TT |”#·T |ü<ës¡∆eTT. b˛wüø±Vü‰s¡+ nq>± X¯ ØsêìøÏ ø±e\dæq b˛wüø£ |ü<ësê∆\˙ï
‘·>∑T yÓ÷‘ê<äT˝À n+~+#˚ ÄVü‰s¡+ nì ns¡∆+. ÄVü‰s¡+˝À bıwüø£ |ü<ësê∆\T ‘·>∑T bÕfi¯fl˝À¢ ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT eTq+
nHês√>±´ìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êeTT. ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤, Ä<ÛäT˙ø£s¡D, ñ<√´>∑+˝À ˇ‹Ô&ç, M{Ï e\q eTq ÄVü‰s¡|ü⁄
n\yê≥¢˝À e÷s¡TŒ\T edüTÔHêïsTT. ÄVü‰s¡+˝À kÕ+Å|ü<ëj·T|ü⁄ |ü<ä∆‘· T\qT e÷qTø=ì, e÷¬sÿ{Ÿ˝À e#˚à ø=‘·Ô
ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\qT dü¬s’q ne>±Vü≤q ˝Ò≈£î+&Ü ø=ì ‹q≥+ e\q mH√ï Bs¡Èø±*ø£ s√>±\≈£î >∑Ts¡e⁄‘·THêïeTT.
Ç+&çj·THé øöì‡˝Ÿ Ä|òt yÓT&çø£˝Ÿ ØôdsYà yê] C≤rj·T b˛wüD dü+düú (j·THé.◊.j·THé.) yês¡T ø=ìï
e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T Ç#êÃs¡T. á ÄVü‰s¡ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\T eTq+ #˚ùd |üìì ã{Ϻ, *+>∑uÛÒ<äeTTqT ã{Ϻ Å|ü‘˚´ø£ <äX¯˝À
e⁄qï >∑Ø“¤D° Åd”Ô, u≤*+‘·\T, |æ\¢\T, j·TTø£Ôej·TdüTÿ\T ‘·–q |ü] e÷D+˝À ÄVü‰s¡+ rdüTø=qT≥≈£î
düVü‰j·T|ü&É‘êsTT.
‘·èD<ÛëHê´\T, ∫s¡T <ÛëHê´\T, |ü|ü⁄Œ ~qTdüT\T, |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T, bÕ\T, >∑T&ÉT¢, e÷+dü+, #˚|ü,
q÷HÓ, Ç‘·s¡ Åø=e⁄« |ü<ësê∆\T, q÷HÓ –+»\T nì $$<Ûä s¡ø±\T>± ÄVü‰ s¡ |ü<ësê∆\T $uÛÑõ+#·ã&ܶsTT.
ÄVü‰s¡+˝À yÓ’$<Ûä´+ ø√dü+ ô|’q ‘Ó*|æq yê{Ï˝À ø£˙dü+ ◊<äT s¡ø±\T Å|ü‹s√E ‹q&ÜìøÏ m+|æø£ #˚düTø√yê*.
n˝≤ #˚ùdÔ n˙ï b˛wüø±\T eTq X¯ØsêìøÏ n+<äT‘êsTT. ∫s¡T<ÛëHê´\T eTq≈£î ø±e\dæq ø±*¸j·T+, ÇqTeTT,
|”#·T |ü<ësê∆\qT $düè‘·+>± n+~kÕÔsTT. ‘êC≤>± e⁄qï bÕ\T, ≈£Ls¡>±j·T\T ‹q&É+ <ë«sê ø±´q‡sY e+{Ï
s√>±\qT sê≈£î+&Ü C≤Å>∑‘·Ô |ü&Ée#·TÃqT. Ä≈£î ≈£Ls¡\˝À e⁄qï $≥$TqT¢ eT]j·TT Kì» \eD≤\T yÓT]ùd
X¯Øsêìï, #·ø£ÿì ø£+{Ï #·÷|ü⁄ì, yê´~Û ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì ÇkÕÔsTT.
>∑]“¤D° Åd”Ô eT]j·TT u≤*+‘·\≈£î n<äq|ü⁄ ÄVü‰s¡+ nedüs¡+. ‘·èD <ÛëHê´\T, yÓTT\¬ø‹Ôq |ü|ü⁄Œ
–+»\T, bÕ\T, Ä≈£î ≈£Ls¡\T, >∑T&ÉT¢ ‹q&É+ <ë«sê ø±e\dæq X¯øÏÔ, bò˛*ø˘ ÄeT¢+, ÇqTeTT, |”#·T |ü<ës¡∆+
\_ÛkÕÔsTT. düeT‘·T\ ÄVü‰s¡+ rdüTø√e&É+ e\q >∑]“¤D° Åd”Ô\˝À e#˚à eT<ÛäTy˚TVü≤+, eT\ã<ä∆ø£+, {≤øχ$Tj·÷,
e+{Ï düeTdü´\qT n]ø£≥ºe#·TÃ.
ô|]π> |æ\\¢ ≈£î ø±*¸jT· +, ÇqTeTT, n<äq|ü⁄ X¯øÔÏ nedüs+¡ . M{Ï ø=s¡≈î£ bÕ\T, ô|s¡T>∑T, |ü+&ÉT,¢ q÷HÓ –+»\T

519
‹H˚ n\yê≥T #˚dTü ø√yê*. j·TTø£Ô ej·TdüT˝À e⁄qï |æ\\¢ T ∫s¡T‹+&ÉT¢ ‹q&ÜìøÏ Çwü|º &ü ‘É ês¡T. #·<Tä e⁄˝À e⁄qï ˇ‹Ô&ç
e\q ‹q{≤ìøÏ ‘·–q düeTj·T+ πø{≤sTT+#·˝Òø£ b˛‘ês¡T. Ç+{Ï ãj·T≥ <=]πø ∫s¡T ‹+&ÉT¢ ‹H˚ n\yê≥T e\q
f…ÆbòÕsTT&é, $πs#·Hê\T Ç‘·s¡ Js¡íø√X¯ dü+ã+~Û‘· yê´<ÛäT\T >∑Ts¡ j˚T´ neø±X¯+ e⁄+≥T+~.
∫qï |æ\¢\ b˛wüø£ kÕúsTTì |ü]o*+∫q≥¢sTT‘˚ eTq <˚X¯+˝À ¬s+&ÉT s¡ø ±\ kÕúsTT\T ø£ì|ækÕÔsTT. ˇø£yÓ’|ü⁄
ø±e\dæq b˛wüø£ ÄVü‰s¡+ n+<äø£ X¯øVÔÏ ≤” q+>± ej·TdüT≈£î ‘·–q m<äT>∑T<ä\ ˝Ò≈î£ +&Ü e⁄qï |æ\\¢ T ø£ì|ækÕÔsT¡ . eTs√yÓ|’ ⁄ü
b˛wüø±\T ˝Òì ÄVü‰s¡+ (»+ø˘|òü⁄&é) ‹qT≥ m≈£îÿyÓ’ X¯Øs¡ yê´j·÷eT+ ˝Òø£ dü÷ú\ ø±j·T+‘√ u≤<Ûä|ü&˚ |æ\¢\qT #·÷dü÷Ô
ñ+{≤eTT. M{Ïì n]ø£{≤º\+fÒ düeT‘·T\ ÄVü‰s¡+ |ü≥¢ |æ\¢\øÏ, ‘·\T¢\≈£î ne>±Vü≤q ø£*Œ+#ê*.
|ü{Ϻø£ ` 1 $$<Ûä ej·TdüT‡\ yê]øÏ ˇø£ s√E≈£î ø±e\dæq düeT‘·T˝≤Vü‰s¡+ (Á>±eTT˝À¢)

ô|q’ ‘Ó\T|üã&çq ÄVü‰s¡ e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\qT $]$>± n+<ä]ø° n+~ùdÔ eT+∫ ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥¢qT bÕ{Ï+∫
e´øÏÔ>∑‘·, ≈£î≥T+ã, <˚X¯ |ü⁄s√>∑‹øÏ <√Vü≤<ä|ü&É‘ês¡T.
eT÷\+ : C≤rj·T b˛wüø±Vü‰s¡+ dü+düú (2011)
‘˚*ø£ |üqT\T : Ç+{Ï |üqT\T, j·T+Á‘ê\‘√ #˚j·TT e´ekÕj·T |üqT\T, b˛düTºe÷Hé, {° #·s¡T, f…Æ\s¡T,
>∑èVæ≤DÏ\T, ñ<√´>∑düTÔ\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
kÕ<Ûës¡D |üqT\T : e´ekÕj·T ≈£L©\T, ãT≥º\T n˝Ò¢yês¡T, eT‘·‡´ø±s¡T\T, ‘ê|” y˚TÁdüT Ô\T yÓTT<ä\>∑Tq$.
ãs¡Te⁄ |üqT\T : sêfi¯ófl ø=fÒºyês¡T, >∑qT\˝À |üì#˚ùd yês¡T yÓTT<ä\>∑Tq$.
520
 uÛ≤s¡rj·TT\≈£î dæbòÕs¡T‡ #˚dæq b˛wüø±\ |ü{Ϻø£ :
düeT÷Vü‰+ $esê\T ãs¡Te⁄ X¯øÔÏ Áb˛{°Hé ø=e⁄« ø±*¸jT· + ◊s¡Hé $≥$THé m <∏j ä ÷· $THé ]uÀbòÕ$¢ Hé ìj·÷dæHé ô|]&ÜøχHé ÄkÕÿ]“ø˘ ÄVü‰s¡ $≥$THé yÓT^ïwæjT· + õ+ø˘
(kg) (Kcal/ (g/d) (g/d) (mg/d) (mg/ s¬ {ÏH√˝Ÿ ø¬ s√{ÏHé (mg/d) (mg/d) (mg/d) (mg/d) ÄeT¢+ bò˛˝Ò{Ÿ _ 12 (mg/d) (mg/d)
d)
d) (mg/d) (mg/d) (mg/d)
‘˚*ø£ |üì 2320 25 1.2 1.4 16
|ü⁄s¡Twüß\T kÕ<Ûës¡D |üì 60 2730 60 30 600 17 600 4800 1.4 1.6 18 2 40 200 1 340 12
ãs¡Te⁄ |üì 3490 40 1.7 2.1 21
‘˚*ø£ |üì 1900 20 1 1.1 12
kÕ<Ûës¡D |üì 2230 55 25 600 21 600 4800 1.1 1.3 14 2 40 200 1 10
Åd\Ô” T ãs¡Te⁄ |üì 55 2850 30 1.4 1.7 16
>∑]“¤DÏ G350 G23 30 1200 35 800 6400 G0.2 G0.3 G2 2.5 60 500 1.2 310
u≤*+‘·
0`6 HÓ\\T G600 G19 30 G0.3 G0.4 G4 ` 12
6`12 HÓ\\T 1200 21 950 7600 80 300 1.5
G520 G13 30 G0.2 G0.3 G3 2.5

521
|üdæ 0`6 HÓ\\T 5.4 92 * 1.16 - 46 - 0.2 0.3 710kgmg/ 0.1 30 -
** *** 25 25 0.2
|æ\¢\T 6`12 HÓ\\T 8.4 80 * 1.69** 19 500 5 350 2800 0.3 0.4 650kgmg/ 0.4 45 -
∫qï 1`3 dü+ˆˆ 12.9 1060 16.7 27 9 0.6 8 0.9 80 50 5
400 3200 0.5
|æ\¢\T 4`6 dü+ˆˆ 18 1350 20.1 25
600 13 0.7 0.8 11 0.9 40 100 0.2`1 70 7
7`9 dü+ˆˆ 25.1 1690 29.5 30 16 600 4800 0.8 1 13 1.6 120 100 8
u≤\Ts¡T 10`12 dü+ˆˆ 34.3 2190 39.9 35 21 1.1 1.3 15 120 9
1.6 140 0.2`1
u≤*ø£\T 10`12 dü+ˆˆ 35 2010 40.4 35 27 1 1.2 13 160 9
u≤\Ts¡T 13`15 dü+ˆˆ 47.6 2750 54.3 45 32 600 4800 1.4 1.6 16 165 11
40 150
u≤*ø£\T 13`15 dü+ˆˆ 46.6 2330 51.9 40 800 27 1.2 1.4 14 210 11
2 12
u≤\Ts¡T 16`17 dü+ˆˆ 55.4 3020 61.5 50 28 1.5 1.8 17 200 195
u≤*ø£\T 16`17 dü+ˆˆ 52.1 2440 55.5 35 26 1 1.2 14 235 12

eT÷\+ : Ç+&çj·THé øöì‡˝Ÿ Ä|òt yÓT&çø£˝Ÿ ØôdsYÃ, 2010 * KCall/kg/d **g/kg/d ***mg/kg/d
ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆˝À¢ì b˛wüø£ $\Te\T ` yê{Ï˝À|ü+ e\q ø£*π> qcÕº\T

522
#·+{Ï |æ\¢\≈£î nqTã+<Ûä ÄVü‰s¡+ :
dü+e‘·‡s¡+˝À|ü⁄ |æ\¢\≈£î ‘·*¢bÕ\qT $T+∫q ÄVü‰s¡+ y˚πs˝Ò<äT. ø±ì 3`4 HÓ\\ ‘·s¡Tyê‘· _&ɶ˝À
ô|s¡T>∑T<ä\ n~Ûø£+>± ñ+≥T+~. n+<äTe\¢ Äs¡T HÓ\\ ‘·s¡Tyê‘· ‘·*¢b Õ\T e÷Á‘·y˚T b˛wüø±edüsê\T
düeT≈£Ls¡Ã˝Òe⁄. Äs¡Te÷kÕ\ qT+&ç |æ\¢\≈£î ‘·*¢bÕ\‘√bÕ≥T ≥yÓ÷{≤, ø£eT˝≤, ã‘êÔsTT e+{Ï |ü+&É¢
s¡kÕ\T Çyê«*. n˝≤π> ñ&çøÏ+∫q ø±j·T>∑÷s¡\ qT+&ç s¡kÕ\T, |ü|ü‘˚≥ , >∑+õ e+{Ï Á<äe|ü<ësê∆\T
Á‘ê–+#·≥+ e\q »\TãT yÓTT<ä˝…’q$ sê≈£î+&Ü ìyê]+#·>∑\ $≥$TqT\T, ÇqTeTT e+{Ï Kì»\eD≤\T
\uÛÑ´eTe⁄‘êsTT. Äs¡Te÷kÕ\ qT+&ç |ü+&É¢s¡kÕ\‘√ bÕ≥T yÓT‘·Ô>± ñ&çøÏ+∫q <ÛëHê´\qT, |ü|ü\qT, ∫ø£ÿ{Ï
>∑+õì, ñ&çøÏ+∫q ≈£Ls¡>±j·T\qT eT]j·TT ns¡{Ï, u§bÕŒsTT, Ä|æ˝Ÿ, e÷$T&ç e+{Ï |ü+&É¢qT >∑TE®>± #˚dæ
‹ì|æ+#ê*. >∑T&ÉT¶˝Àì |ü#·Ãkıq ≈£L&É #·+{Ï |æ\¢\≈£î ô|≥ºe#·TÃ.
Äs¡T`@&ÉT HÓ\\ |æ\¢\≈£î <Ûëq´+, |ü|ü, #·¬øÿs¡ ø£*|æ #˚dæq $TÁX¯eT nqTã+<Ûä ÄVü‰sêìïyê«*.
nqTã+<Ûä ÄVü‰s¡+ $TÁX¯eT ‘·j·÷ØøÏ >√<ÛäTeT, _j·T´+ ˝Ò<ë @ ∫s¡T<ÛëHê´\TqT yê&Ée#·TÃ. Hêqu…{Ϻ,
eT÷≥ø£{ºÏ yÓTT\ø£‘|Ó Œæ +∫, ns¡u{… ºÏ $dæ]q <ÛëHê´\ bı&ç˝À b˛wüø£ $\Te\T n~Ûø+£ >± ñ+{≤sTT. nqTã+<Ûä
ÄVü‰s¡ $TÁX¯e÷ìï Ç+{À¢ #˚j·T{≤ìøÏ ø±e\dæq$: bı&ç#˚dæq ô|düs¡|ü| ü/ |ü⁄{≤ï\|ü|ü, 1/2 e+‘·T
y˚sTT+∫ bı≥Tºrdæ bı&ç#˚dæq y˚s¡TX¯q>∑|ü|ü, 2 e+‘·T\T bı&ç#˚dæq #·ø£ÿs¡ ˝Ò<ë u…\¢+, ñ|ü dü]|ü&çq+‘·.
9`10 HÓ\\ qT+&ç yÓT‘·Ô>± ñ&çøÏ+∫q øÏ∫&û, Hêqu…{Ϻq s=f…º, n≥T≈£ î\T, Ç&û¢, ñ&çøÏ+∫q #˚|ü
˝Òø£ e÷+dü+ yÓTT<ä˝…’q$ ‘ê*+|ü⁄, ø±s¡+ yê&É≈£î+&Ü ‘·j·÷s¡T #˚dæ ‹ì|æ+#ê*. 11 qT+&ç 12 HÓ\˝À¢
ô|<ä\› T rdüT≈£îH˚ ÄVü‰sêìï, ø=+#Ó+ yÓT‘·>Ô ± ø±s¡+ eTkÕ˝≤\T ˝Ò≈£î+&Ü ô|{≤º*. nìï s¡ø±\ ÄVü‰s¡|<ü ësê∆\qT
|æ\¢\≈£î n\yê≥T #˚j·÷*.
yê´~Û ìyês¡D˝À ÄVü‰s¡+ ÁbÕeTTK´‘· : yê´~Û düeTj·T+˝À ÄVü‰s¡+˝À e÷s¡TŒ nedüs¡e÷ ?
Äs√>±´ìøÏ eT÷\dü÷Á‘·+ ÄVü‰s¡+. Äs√>∑´e+‘·T\ Js¡øí √X¯+, yê] X¯Øsêej·Tyê\T eT+∫ dæ‹∆ ˝À
ñ+&É≥+ e\q, yês¡T Á|ü‹s√E ‹H˚ ÄVü‰sêìï J]í+#·Tø√>∑\s¡T. ø±ì @<Ó’Hê nHês√>∑´ |ü]dæú‹qqTdü]+∫
eTTK´+>± »«s¡+, $s√#·Hê\T, eT<ÛäTy˚TVü≤+ ˝≤+{Ï$ e⁄qï|ü&ÉT X¯Øs¡ dæú‹, nej·Tyê\ |ü]dæ∆‹ ø=+‘·
e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·÷ ñ+{≤sTT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü yê´~Û |ü]dæ∆‹ì ã{Ϻ X¯Ø sêìøÏ ø±e\dæq b˛wüø£ |ü<ësê∆\
|ü]e÷D+˝À ø=+‘· e÷s¡TŒ e⁄+≥T+~. ˇø√ÿs¡ø£yÓTÆq yê´~ÛøÏ ˇø=ÿø£ÿs¡ø£yÓTÆq ÄVü‰sêìï eTq+ Çe«e\dæ
e⁄+≥T+~. kÕ<Ûës¡D+>± »ãT“|ü&çq yê] ÄVü‰s¡+˝À s√– |ü]dæ∆‹ì ã{Ϻ ÄVü‰s¡+˝À e÷s¡TŒ #˚j·Te\dæq
nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ+~. kÕ<Ûës¡D+>± yê´~ÛÁ>∑dTü \Ô ÄVü‰s¡+˝À Ç#˚à |ü<ësê∆\ e÷s¡TŒ‘√bÕ≥T yê{Ï |ü]e÷D+,
s¡÷|ü+˝À ≈£L&Ü eTq+ e÷s¡TŒ #˚kÕÔ+. yê´~Û @yÓTÆq|üŒ{ÏøÏ yê´~Û ìyês¡D˝À πøe\+ &Üø£ºs¡T¢ Ç#˚à eT+<äT˝Ò
ø±ø£ ÄVü‰s¡+ ≈£L&Ü yê´~Û ìyês¡D˝À Á|üeTTKbÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~.
s√–øÏ ÄVü‰sêìï Ç#˚Ã≥|ü&ÉT eTq+ ø=ìï $wüj·÷\qT >∑eTì+#ê* : 1. yê´~ÛÁ>∑düTÔì X¯Øs¡ |ü]dæ∆‹, s√>∑
\ø£åD≤\T, 2. s√–øÏ Ç#˚à b˛wüø£ |ü<ësê∆\T |ü]e÷D+, 3. s√– Js¡íX¯øÏÔ, 4. s√– ÄVü‰s¡ ÇcÕº ÇcÕº\T
$$<Ûä yê´<ÛTä \ düeTj·T+˝À ÄVü‰s¡+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T
$s√#·Hê\T ` ÄVü‰s¡+
$s√#·Hê\T nH˚$ mH√ï ø±s¡D≤\ e\q ∫qï|æ\¢˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü ô|<ä› yê]˝À ≈£L&Ü ekÕÔsTT. á
523
$s√#·Hê\ $wüjT· +˝À eTq+ yÓ+≥H˚ düs¬ q’ C≤Á>∑‘\Ô· T rdüTø√ø£b˛‘˚ X¯Øs¡+˝Àì ˙s¡T qwübº ˛sTT ÁbÕD≤bÕj·T+
»]π>+<äT≈£î neø±X¯+ e⁄+~.
ÄVü‰s¡+ $wüj·T+˝À s√–ì |üdüTÔ\T ñ+#·sê<äT. X¯Øs¡+˝À ˙s¡T qwüºb˛≈£î+&Ü |ü\T#·ì Á<äyê\qT
>∑+≥ >∑+≥ø√kÕ] ˝Ò<ë $s√#·q+ nsTTq yÓ+≥H˚ ñ|ü, #·¬øÿs¡‘√ Á<äyêìï ‘·j·÷s¡T#˚dæ Çyê«*. á
Á<äyêìï Jes¡ø£åø£ Á<äe+ ˝Ò<ë z.ÄsY.j·Tdt n+{≤+. Ç~ m˝≤ ‘·j·÷s¡T #Ój·÷´* n+fÒ.
ø±∫ #·˝≤¢]Ãq ˙fi¯ófl ` 200 $T.©— #·¬øÿs¡ ` ns¡#˚sTT yÓTT‘·Ô+ / >∑Tô|Œ&ÉT— ñ|ü ` ∫{Ϭø&ÉT ø±yê*.
á Á<äe+ Çdü÷Ô &Üø£ºs¡T >±] dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î eT+<äT\T yê&Ü*. M{Ï‘ √ bÕ≥T s√– |ü]dæ∆‹
yÓTs¡T>∑T|ü]#˚+<äT≈£î, |ü+&É¢s¡kÕ\T, |ü\T#·ì eTõ®>∑, |ü\T#·>± ø±dæq C≤e düeTbÕfi¯fl˝À ˙fi¯ófl ø£*|æ Çyê«*.
eTØ #·\¢>±qT, eT] y˚&ç>±qT e⁄qï bÕ˙j·÷\qT Çe«sê<äT. ≈£L˝ŸÁ&ç+≈£î‡ ndü‡\T Çe«≈£L&É<äT. $s√#·Hê\T
‘·>∑TZ eTTK+ |ü{≤ºø£ ‘·s¡Tyê‘· s√– |ü]dæ∆‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡∫ e÷eT÷\T |ü]dæ∆‹øÏ ‘Ó#˚Ã+<äT≈£î ÄVü‰s¡+˝À
e÷s¡TŒ\T #˚j·Te\dæ e⁄+≥T+~.
• |”#·T |ü<ësê∆\T, –+»\T, eTkÕ˝≤ ~qTdüT\T ˝Ò≈£î+&Ü ø±s¡+ ˝Òì ‘˚*ø£>± Js¡íeTj˚T´ ÄVü‰sêìï ø=~›
s√E\T s√–øÏ Çyê«*. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü yÓT‘·Ô>± ñ&çøÏ+∫q ≈£Ls¡>±j·T\T nqï+ Çe«&É+ eT+∫~.
Áø=e⁄« |ü<ësê∆\T n]–+#·Tø=H˚ X¯øÏÔ ñ+&É<äT ø±ã{Ϻ y˚|ü⁄&ÉT≈£Ls¡\T, q÷HÓ edüTÔe⁄\T Çe«≈£î+&Ü ñ+fÒ
eT+∫~. XÊU≤Vü‰s¡T\T |ü|ü~qTdüT\T, bÕ\T eT]j·TT eTõ®>∑ $]$>± yê&Ü*.
»«s¡+
• eTq˝À #ê˝≤ eT+~ »«s¡+ e∫Ã+<ä+fÒ ÄVü‰s¡+ ‹Hê\ì Çwüº+ e⁄Hêï ˝Òø£b˛sTTHê yÓ+≥H˚ uÛÀ»Hêìï
Çe«&É+ e÷ìy˚kÕÔ+.ª\+KD+ |üs¡eTÚwü<Ûä+μ n+{≤+ ø±ì Ç~ m+‘· es¡≈£î düeT+»dü+?
• »«s¡+ e∫Ãq|ü&ÉT X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘· ô|]– JeqÁøÏj·T n‹ y˚>∑+>± »s¡>∑&É+ e\q b˛wüø£|ü<ësê∆\
nedüs¡+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ‘·<äqT>∑TD+>± eTq+ ÄVü‰s¡+ $wüj·T+˝À C≤Á>∑‘·Ô|ü&Ü*.
• »«s¡+‘√ u≤<Û|ä &ü y˚ ê] ÄVü‰s¡+˝À eTq+ ø=ìï e÷s¡TŒ\T #˚j÷· * n+‘˚ ø±ì |üdTü \Ô T |ü&TÉ ø√u…≥sº ê<äT.
»«s¡+ rÁe+>± e⁄qï|ü&ÉT &Üø£ºs¡T >±] dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î eT+<äT\T yê&ÉT‘·÷ dü]jÓÆTq Á<äe |ü<ësê∆\qT
Çdü÷Ô ñ+&Ü*. Á<äe |ü<ësê∆\qT ≈£L&Ü ‘·≈£îÿe |ü]e÷D+˝À ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT >∑+≥\ ø=ø£kÕ] Çdü÷Ô
e⁄+&Ü*.
• s√E yÓTT‘·Ô+˝À z ©≥s¡T bÕ\T ˝Ò<ë bÕ\‘√bÕ≥T Ç‘·s¡ Á<äyêVü‰s¡+ n+fÒ C≤e, |ü\T#·{Ï |üfi¯fl
s¡kÕ\T, ≈£Ls¡>±j·T\ s¡dü+, meTTø£\ dü÷|t eTkÕ˝≤ ˝Ò≈£î+&Ü Çe«e#·TÃ. <äT+|ü\qT yÓT‘·Ô>± ñ&çøÏ+∫
Çe«e#·TÃ. ô|’ #Ó≈£îÿ rj·Tì ø±j·T>∑÷s¡\T Çe«≈£L&É<äT. |”#·T |ü<ësê∆\T m≈£îÿe>± e⁄qï ≈£Ls¡>±j·T\T
rdüTø√sê<äT.
• »«s¡+ |üP]Ô>± ‘·–Zq ‘·s¡Tyê‘·, ¬s+&ÉT eT÷&ÉT s√E\ es¡≈£î ø±s¡+, eTkÕ˝≤ ˝Òì ÄVü‰s¡+ Çyê«*.
ÄVü‰s¡+‘√ <ÛëHê´\T, #·¬øÿs¡, <äT+|ü\T, |ü+&ÉT¢, e÷+düø£è‘·TÔ\T n~Ûø£+>± e⁄qï |ü|ü~qTdüT\T, bÕ\T,
Á>∑T&ÉT¢, yÓT‘·Ô>± ñ&çøÏ+∫q ¬ø’e÷ yÓTTˆˆ>∑T $]$>± yê&Ü*.

524
n\‡s¡T
• ø=+‘· eT+~ bı≥º˝À qT\TeTT‘·Tqï≥T¢ H=|æŒ, eT+≥‘√qT u≤<Ûä|ü&ÉT‘·÷ ñ+{≤s¡T. á H=|挑√ bÕ≥T
ø£+&Ésê\T _>∑|ü≥º&É+, yê+‘·T\T, $s√#·Hê\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. á H=|æŒ kÕ<Ûës¡D uÛÀ»HêìøÏ
eTT+<äT>±ì, uÛÀ»q+ ‘·s¡Tyê‘· ø±ì edü÷Ô ñ+≥T+~. Bìì n\‡s¡T ˝Ò<ë ø£&ÉT|ü⁄˝À |ü⁄+&ÉT n+{≤+.
Ç~ nÁX¯<ä∆ #˚ùdÔ Á|üe÷<ä+>± e÷s¡e#·TÃ. á yê´~Û e\q s√– ãs¡Te⁄ ‘·>∑Z&É+, >∑T+&Ó˝À¢ eT+≥ n+≥÷
ñ+{≤s¡T. á n\‡s¡T ‘·>±Z\+fÒ ÄVü‰s¡+ $wüj·T+˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T:
• n\‡s¡T kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ u≤ø°]º j·÷ e\q edüTqÔ ï≥T¢ ø£qTø√ÿe&É+ »]–+~. &Üø£sº T¡ >±] dü\Vü‰‘√bÕ≥T
ÄVü‰s¡+ $wüj·T+˝À ìj·Te÷\T bÕ{Ï+#·&É+ e\q n\‡s¡T¢ ‘·«s¡>± ‘·>∑T Z‘êsTT. n\‡s¡T¢ ‘·>±Z\+fÒ
XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ $ÁXÊ+‹ nedüs¡+. Çø£ ÄVü‰s¡+ $wüj·T+˝À bÕ\T Á‘ê>±*. bÕ\T ≈£L&Ü eT]
m≈£îÿe>± Á‘ê>∑sê<äT. eT‘·TÔ bÕ˙j·÷\T, bı>±≈£î yê&Éø£+ |üP]Ô>± e÷ìy˚j·÷*.
• eTTK´+>± ø±|ò”, {°, u≤>± ø±s¡+, eTkÕ˝≤ e⁄qï e+≥ø±\T, m≈£îÿe q÷HÓ\‘√ #˚dæq |ü<ësê∆\T,
y˚|ü⁄&ÉT ≈£Ls¡\T, }s¡>±j·T\T, |ü#·Ãfi¯ófl, e÷ìy˚j·÷*. á n\‡s¡T¢ ‘·–Zq ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü Á|ü‹ ˇø£ÿs¡T
‘·eT≈£î @ ÄVü‰s¡+ ‹+fÒ düeTdü´ HÓeTà[+∫q≥T¢ ñ+≥T+<√ Ä ÄVü‰s¡+ rdüTø√e&É+ nedüs¡+. eTØ
y˚&ç>± eTØ #·\¢>± e⁄qï ÄVü‰s¡+ rdüTø√sê<äT. ‹q<ä\T#·T≈£îqï ÄVü‰ sêìï s√»+‘·{Ï˝À ø=+#Ó+,
ø=+#Ó+>± rdüTø√yê*. n~Ûø£yÓTT‘·Ô+˝À ˙s¡T, |”#·T |ü<ësê∆\T, ns¡{ Ï|üfi¯ófl rdüTø√yê*. ≈£L˝ŸÁ&ç+ø˘‡
≈£L&Ü e÷ìy˚j·÷*. m≈£îÿe f…ÆyéT ø£&ÉT|ü⁄ U≤∞>± ñ+#·sê<äT, e÷qdæø £ $ÁXÊ+‹, dü]jÓÆTq ìÁ<ä ≈£L&Ü
n\‡s¡T¢ ‘·–Z+#˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT.
eT\ã<ä∆ø£+
• eTq˝À q÷{ÏøÏ 10`15% e´≈£îÔ\T eT\ã<ä∆ø£+‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·T ñ+{≤s¡T. yêsêìøÏ Hê\T>∑T s√E\T
˝Ò<ë ◊<äT s√E\T eT\ $düs¡®q »]–‘˚ <ëì >∑T]+∫ ô|<ä›>± Ä+<√fi¯q #Ó +<äe\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT,
n+‘·ø£Hêï ‘·≈£îÿekÕs¡T¢ ø£qTø£ eT\ $düs¡®q »]–‘˚ ˝Ò<ë n~ ≈£L&Ü düeTkÕ´‘·àø£+>± ˝Ò<ë ø£wüº+>±
»]–‘˚ <ëìøÏ ‘·–q C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√e&É+ <ë«sê ñ|üX¯eTq+ bı+<äe#· TÃ.
• eT\ã<ä∆ø£+ ìyês¡D ø√dü+ eTq+ ‘·|üŒìdü]>± ìj·Te÷\T bÕ{Ï+#ê*. eTT+<äT>± eTq+ rdüTø=H˚
ÄVü‰s¡+ düeT‘·T˝≤Vü‰s¡+ nsTTñ+&Ü*. eT\ $düs¡®q Á|ü‹s√E ˇπø f…Æy éT≈£î nj˚T´˝≤ Á|üj·T‹ï+#ê*
˙fi¯ófl #ê˝≤ m≈£îÿe>± ‘ê>±*. ñ<äj÷· H˚ï ˝Òe>±H˚ >√s¡TyÓ#÷ ì ˙s¡T ‘ê>±*. Çø£ ÄVü‰s¡+ $wüjT· +˝ÀøÏ
eùdÔ m≈£îÿe |”#·T e⁄qï ≈£Ls¡>±j·T\T Ä≈£î≈£Ls¡\T yê&Ü*. Áø=e⁄« |ü<ësêú\T, m≈£îÿe>± e⁄qï
y˚|ü⁄fi¯ófl, |ü˝≤e⁄, e÷+kÕVü‰s¡+ e÷ìy˚dæ ‘˚*ø£>±, Js¡íeTj˚T´ ÄVü‰ s¡+ rdüTø√yê*. |ü+&É¢s¡kÕ\≈£î
ã<äT\T>± |ü+&É¢qT ‹q&É+ n\yê≥T #˚düTø√yê* yÓTT\¬ø‹Ô+∫q –+»\T, |ü∫Ã≈£Ls¡>±j·T\T ‹Hê*.
eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~Û
• eTq+ rdüTø=H˚ @ ÄVü‰s¡+ nsTTHê X¯Øs¡+˝ÀìøÏ b˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+ ª>∑÷¢ø√CŸμ>± e÷]
eTq X¯Øs¡+˝À $$<Ûä |üqT\≈£î Ç+<Ûäq+ ne⁄‘·T+~. bı≥º yÓqTø£ eTq≈£ î bÕ+ÁøÏj·÷dt nH˚ Á>∑+~Û
e⁄+&ç, ÇqT‡*Hé nH˚ Vü‰s√àHéqT ñ‘·è‹Ô >∑÷¢ø√CŸqT X¯Øs¡ ø£DC≤\+˝ÀìøÏ |ü+|ü⁄‘·÷, >∑÷¢ø√CŸ $$<Ûä
|üqT\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚˝≤ #˚düTÔ+~.
525
• ø±ì á ÇqT‡*Hé ‘·≈£îÿe yÓTT‘·Ô+˝À ñ‘·è‹Ô nsTTq|ü⁄&ÉT, ndü‡\T ñ‘·è‹Ô ˝Òø£b˛sTTq|ü⁄&ÉT, ‘·j·÷¬s’q
ÇqT‡*Hé ñ|üjÓ÷>∑|ü&Éq|ü⁄&ÉT, eTq+ rdüT≈£îqï ÄVü‰s¡+ >∑÷¢ø√CŸ s¡ ÷|ü+˝ÀH˚ s¡ø£Ô+˝À ñ+&É≥+ e\q
eTq≈£î eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~Û edüTÔ+~.
eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~Û sêe&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T :
M{Ï‘√bÕ≥T m≈£îÿe ãs¡Te⁄ ø√˝ÀŒe&É+, ‘·«s¡>± n\dæb˛e⁄≥, >±j·÷\T, |ü⁄+&ÉT¢ ‘·«s¡>± e÷qø£b˛e&É+,
n]ø±* eT+≥\T á \ø£åD≤\T nì|æ+∫q|ü⁄&ÉT eTq+ &Üø£ºs¡T >±]‘√ s¡ø£Ô |üØø£å, eT÷Á‘· |üØø£å\T
#˚sTT+#·Tø√yê*. kÕ<Ûës¡D+>± Äs√>∑´e+‘·Tì s¡ø£Ô+˝À #·¬øÿs¡ XÊ‘·+ 80`100 $T.Á>±./&ç.m˝Ÿ e⁄+≥T+~.
(@MT ‹q≈£î+&Ü |üs¡>∑&ÉT|ü⁄q) uÛÀ»qeTT #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· 110`180 $T.Á>±./&ç.m˝Ÿ. ø±ì eT<ÛäTy˚TVü≤yê´~Û
Á>∑düTÔ\˝À 180`250 $T.Á>±./&ç.m˝Ÿ es¡≈£î ô|s¡T>∑T‘·T+~.
eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~Û #ê˝≤ #·ø£ÿ>± n<äT|ü⁄˝À ñ+#·e#·TÃ. ÄVü‰s¡+ yê´j·÷eT+, eT+<äT\T á yê´~Ûì
n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·T‘ê+. eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~ÛÁ>∑düTÔ\T ÄVü‰s¡ ìj·Te÷\T bÕ{Ï+#ê*‡q ÄeX¯´ø£‘· m+‘Ó’Hê ñ+~.
ÄVü‰s¡+ düeT‘·T\ ÄVü‰s¡+>± e⁄+&Ü*. ÄVü‰s¡+˝À Áø=e⁄« |ü<ësê∆\qT, <Ûëq´|ü⁄ |ü]e÷D≤ìï
‘·–Zdü÷Ô, |”#·T |ü<ës¡∆+ yÓ÷‘ê<äT ô|+#ê* Áø=e⁄« |ü<ësê∆˝…’q yÓq ï, HÓsTT´, MT>∑&É\qT |üP]Ô>± ‘·–Z+#ê*,
q÷HÓ\T eTTK´+>± &Ü˝≤¶, ø=ã“] q÷HÓ yê&Éø£+ e÷ìy˚j·÷*. <ëì ã<äT\T y˚s¡TX¯q>∑q÷HÓ, ≈£îdüTeTq÷HÓ,
Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT q÷HÓqT yê&Ée#·TÃ. á q÷HÓ\qT ≈£L&Ü s√E yÓTT‘êÔ ìøÏ ˇø£ eTìwæøÏ dü>∑≥Tq 4,5
{°dü÷ŒqT\T n+fÒ 20`25 Á>±eTT\ es¡≈£î yê&Ée#·TÃ. Áø=e⁄« XÊ‘·+ m≈£îÿe>± e⁄+&ÉT bÕ\qT, ø√&ç>∑T&É¢
|ü#·Ãkıq yê&É≈£L&É<äT.
|ü|ü<ÛëHê´\qT düTe÷s¡T 80`100 Á>±eTT\ #=|üq Á|ü‹s√E yê&Ée#·TÃ. eTTK´+>± |æ+&ç
|ü<ësê∆\T m≈£îÿe>± e⁄+&˚ <äT+|ü≈L£ s¡˝q’… ã+>±fi¯<Tä +|ü\T, #˚eT, ø£+<ä˝≤+{Ï$ yê&É≈L£ &É<Tä . |ü+&ÉT¢ yê&Éø+£ ˝À
≈£L&Ü C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ê*. d”‘ê|òü\+, düb˛≥, ns¡{Ï, j·÷|æ˝Ÿ ‘·–Z +#ê* / e÷ìy˚j·÷*. Á|ü‹s√E eT+∫
$≥$THé ªdæμ ø√dü+ Ç‘·s¡ $≥$THé\T Kì»\eD≤\ ø√dü+, Ä≈£î≈£Ls¡\T, <äT+|ü≈£Ls¡ ø±≈£î+&Ü ø±´¬s{Ÿ,
;{Ÿs¡÷{Ÿ, e+ø±j·T, bı≥¢ø±j·T, kıs¡ø±j·T, <=+&É ≈£Ls¡>±j·T\T, C≤eT, ñdæ], u§bÕŒsTT, ø£eT\, ã‘êÔsTT
|ü+&ÉT¢ yê&Ée#·TÃ. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü eT÷&ÉT |üP≥˝≤ nqïy˚T ø±≈£î+&Ü, ˇø£ |üP≥ ‘·|üŒìdü]>± >√<ÛäTeT\T,
sê>∑T\T, C§qï\T, dü»®\ yê&Éø£+ eT+∫~.
‘=ø£ÿ rj·Tì <Ûëq´|ü⁄ –+»\T eTTK´+>± |ü|ü<ÛëHê´\T, ô|’q #Ó|æŒq |ü+&ÉT¢ $]$>± yê&Ü*.
M{Ï˝À |”#·T n~Ûø£+>± e⁄+≥T+~. ÄVü‰s¡+˝À |”#·T m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\q Js¡íeTj˚T´ düeTj·T+ m≈£îÿyÓ’
>∑÷¢ø√CŸ HÓeTà~>± s¡ø£Ô+˝ÀìøÏ edüTÔ+~.
ÄVü‰sêìï ‘·–Z+#·≥+ n+fÒ düeT‘·T˝≤Vü‰s¡+, eTTK´+>± m≈£îÿe>± ø±j· T>∑÷s¡\T, Ä≈£î≈£Ls¡\T,
yê&É≥+ n\yê≥T #˚düTø√yê*.
s¡ø+Ô£ ˝À m≈£îÿe yÓTT‘·+Ô >∑÷ø¢ √CŸ dü&HÉ >é ± ô|+#˚ ÄVü‰s¡+ nsTTq #·ø¬ ÿs¡, r|æ edüTeÔ ⁄\T, $TsƒêsTT\T,
o‘·\ bÕ˙j·÷\T, |ü+&É¢s¡kÕ\T, ì\«e⁄+∫q |ü+&É¢s¡kÕ\T, πø≈£î\T, ◊dtÁø°eTT\T rdüTø√sê<äT.
eT<ÛäTy˚TVü≤+ n<äT|ü⁄˝À ñ+#·Tø√ø£b˛‘˚ >∑T+&Ó»ãT“\T, eT÷Á‘·|æ+&É »ãT“\T, qsê\ »ãT“\T,
eTTK´+>± ø£+{Ï #·÷|ü⁄ ø√˝ÀŒ&É+ »]π>+<äT≈£î neø±XÊ\T m≈£îÿe.
526
 &Üø£ºs¡T dü\Vü‰‘√, eT+<äT\ yê&Éø£+‘√ ÄVü‰s¡+ ìj·Te÷\T bÕ{Ïdü÷Ô eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~ÛøÏ n<äT|ü⁄˝À
ñ+#·Tø√yê*. eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~ÛÁ>∑düTÔ\T eTTK´+>± >∑Ts¡TÔ+#·Tø√e\dæq $wüj·÷\T. ñ|üyêdü+ ˝Ò<ë ÄVü‰s¡+
|üP]Ô>± e÷ìy˚jT· sê<äT. Bì e\q s¡ø+Ô£ ˝À >∑÷ø¢ √CŸ XÊ‘·+ #ê˝≤ ‘·>π Z Á|üe÷<ä+ e⁄+≥T+~. eT‘·TÔ bÕ˙j·÷\T,
bı>∑Á‘ê>∑&É+ #˚j·T≈£L&É<äT. dü]jÓÆTq ÄVü‰s¡ ìj·Te÷\T bÕ{Ïdü÷Ô yê´j·÷eT+‘√ á yê´~Ûì n<äT|ü⁄˝À
ñ+#·Tø√e#·TÃ.
ø±˝Òj·T+ dü+ã+~Û‘· »ãT“\T
Á|ü‹ e´øÏÔ X¯Øs¡+˝À ø±˝ÒjT· + #ê˝≤ eTTK´yÓTqÆ nej·Te+. Ç~ X¯Øs¡+˝À mH√ï eTTK´yÓTqÆ |üqT\T
ìs¡«Væ≤dü÷Ô X¯Øsêìï Äs√>∑´+>± ñ+#·T‘·T+~. ø±˝Òj·÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫q »ãT“\˝À C≤+&ûdt/ |ü#·Ãø±yÓTs¡T¢
eTTK´yÓTqÆ ~.
|ü#·Ãø±yÓTs¡T¢
ø±˝Òj·T+˝Àì ø£DC≤\+ <Óã“‹qï|ü&ÉT ªu…’\Ts¡T_Héμ XÊ‘·+ m≈£îÿyÓ’ |ü#·Ãø±yÓTs¡T¢ ekÕÔsTT.
BìøÏ ø±s¡D+, m≈£îÿe>± s¡ø£Ôø£D≤\ $∫äqï‘·, ø±˝Òj·T ø£DC≤\+ <Óã“‹q&É+ n+‘˚ ø±≈£î+&Ü ˇø£
$<ÛäyÓTÆq yÓ’s¡dt eT÷\+>± ≈£L&Ü á C≤+&ûdt edüTÔ+~. á yÓ’s¡dt\T ¬s+&ÉT s¡ø±\T. ˇø£{Ï ôV≤|üf…Æ{Ïdt m,
¬s+&ÉT ôV≤|üf…Æ{Ïdt`_.
ôV≤|üf…Æ{Ïdt`m eTq X¯Øs¡+˝ÀìøÏ eT\ $düs¡®q ‘·s¡Tyê‘· dü]>± #˚‘· T\T düãT“‘√ ø£&ÉTø√ÿø£b˛e&É+
e\q, ã≥ºãj·T\T yê´~Û e∫Ãq e´øÏÔ eT\ $düs¡®q #˚dæq#√ Ä eT\+ Á‘êπ>˙s¡T˝À ø£\e≥+ e\q /
ÄVü‰s¡+˝À @<√ s¡÷|ü+˝À ø£\e≥+ e\q edüTÔ+~. ôV≤|üf…Æ{Ïdt`_ s√– yê&çq Ç+C…ø£åHé dü÷<äT\T yê&É≥+,
s¡ø£Ô dü+ã+~Û‘·+>± nq>± s√– s¡ø£Ô+ me]¬ø’q ‘Ó*j·Tø£ møÏÿ+∫q≥T¢ nsTT‘˚ <ëì <ë«sê yê´|ædüTÔ+~.
BìjÓTTø£ÿ \ø£åD≤\qT >∑eTìùdÔ Äø£* eT+<ä–+∫, »«s¡+, ‘·\H=|æŒ, m≈£îÿe>± / ‘·«s¡>± ãs¡Te⁄ ø√˝ÀŒe&É+,
bı≥ºH=|æŒ e⁄+{≤sTT, ø=+<ä]˝À yê+‘·T\T ≈£L&Ü e⁄+{≤sTT. Ç˝≤+{Ï \ø£åD≤\T 4`8 yêsê\ es¡≈£î ñ+&ç
nÁX¯<ä∆ #˚dæq≥T¢ nsTT‘˚ Ç~ dæÁs√dædt Ä|òt *esY>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #Ó +<äT‘·T+~.
á C≤+&çdt / |ü#·Ãø±yÓTs¡T¢ e∫Ãq yê] ÄVü‰s¡+˝À #˚j·Te\dæq e÷s¡TŒ\T, yÓTT<ä{˝À m≈£îÿe X¯øÏÔì#˚Ã
bÕ˙j·÷\T n+fÒ >∑÷¢ø√E ˙fi¯ófl, ø=ã“]˙fi¯ófl ‘·s¡Tyê‘· ‘˚*ø£>± Js¡í+ nj˚T´ C≤e\T, Áu…&é, yÓqï rdæq
bÕ\T (dæÿyéT&é $T˝Ÿÿ), ñ&çøÏ+∫q ã+>±fi¯<äT+|ü, ∫\ø£&É<äT+|ü\T, |ü+&É¢s¡kÕ\T, #Ós¡T≈£îs¡dü+, u…\¢+bÕqø£+,
yÓqïrdæq eTõ®>∑ ˝≤+{Ï$ Çdü÷Ô Áø£eT+>± eTkÕ˝≤\T ˝Òì ñ&çøÏ+∫q Á>∑T&ÉT¢ ‘Ó\¢kıq, ñ&çøÏ+∫q |ü|ü,
nqï+, yÓT‘·Ô{Ï #·bÕr, ñ&çøÏ+∫q ≈£Ls¡>±j·T\T, Ä≈£î≈£Ls¡\T Çe«e#· TÃ.
m≈£îÿe>± JsêíX¯j·÷ìï ø£~*+#˚ ø±|ò”/ {°\T, eT<ä´+ e÷ìy˚j·÷*. $TsƒêsTT\T, q÷HÓ˝À y˚sTT+∫q,
eTkÕ˝≤\T, yÓqïrj·Tì bÕ\T, HÓsTT´, q÷HÓ, e÷+dü+, #˚|ü, ø√&ç ø=+‘· ø±\+ es¡≈£î e÷ìy˚j·÷*.
>∑T+&Ó »ãT“\T
>∑T+&Ó»ãT“\T e´øÏÔ ej·TdüT‘√ ì$T‘·Ô+ ˝Ò≈£î+&Ü me]¬ø’Hê, nsê∆+‘·s¡+>± sêe#·TÃ. >∑T+&Ó»ãT“\˝À
mH√ï s¡ø±\T e⁄HêïsTT. n$ ø£yê{≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ ne«e#·TÃ. >∑T+&Óbıs¡\≈£î / s¡ø±Ôìï düs¡|òüsê #˚ùd
<ÛäeTqT\≈£î dü+ã+~Û+∫q$ ne«e#·TÃ. kÕ<Ûës¡D >∑T+&Ó»ãT“\T eT<Ûä´ ej·TdüT‡ |ü⁄s¡Twüß\≈£î, s¡T‘·TÁø£eT+

527
Ä–q Åd”Ô\˝À, m≈£îÿe bı>∑ Á‘êπ>yê]˝À, eT<ä´+ ùd$+#˚yê]˝ÀqT, }ãø±j·T+ e⁄qïyê]˝ÀqT, m≈£îÿe
ˇ‹Ô&‘ç √ |üì#˚ùd yê]˝ÀqT, yê´j·÷eT+ #˚jT· ≈£î+&Ü JeqXË*’ ˝À eT+<ä>=+&ç>± e⁄+≥Tqï yê]˝À m≈£îÿe>±
e#˚Ã+<äT≈£î neø±X¯+ ñ+≥T+~.
ÄVü‰s¡+˝ÀqT JeqXË’*˝À á >∑T+&Ó »ãT“\T sê≈£î+&Ü / e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘· rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T.
‘·≈£îÿe |æ+&ç |ü<ësê∆\T, ‘·≈£îÿe>± q÷HÓ dü+ã+~Û‘· |ü<ësê∆\T eT] eTTK´+>± »+‘·T dü+ã+~Û‘·
q÷HÓ |ü<ësê∆\T nsTTq yÓqï, HÓsTT´, yê&˚ q÷HÓ\T ≈£L&Ü m≈£îÿe>± bÕ© nHé XÊ≥TÃπsf…&é bòÕ´{°sT÷dæ&é\T
e⁄qï q÷HÓ\T nsTTq ≈£îdüTeT q÷HÓ, neq÷HÓ, qTe⁄«\ q÷HÓ, k˛j·÷q÷HÓ , Ábı<äT›‹s¡T>∑T&ÉT |üPe⁄\q÷HÓ
yê&Ü*. s√E yÓTT‘·+Ô ˝À 25/30 Á>± q÷HÓ e÷Á‘·yT˚ yê&Ü*. m≈£îÿe>± |”#T· e⁄qï ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\T nsTTq,
Ä≈£î≈£Ls¡\T, ≈£Ls¡>±j·T\T (>√s¡T∫≈£îÿ&ÉT), yÓTT\¬ø‹Ô+∫q –+»\T, bı≥Tºrj·Tì –+» <ÛëHê´\T, |ü+&ÉT¢
yê&Ü*. Á>∑T&É¢˝À |ü#·Ãkıq rdæ, Áø=e⁄«˝Òì ø√&çe÷+dü+, #˚|ü\T yê&Ée#·TÃ. ñ|üyê&Éø£+, ì\« |ü#·Ãfi¯fl
yê&Éø+£ e÷ìy˚d,æ bı>∑Á‘ê>∑&+É , eT<ä´+ Á‘ê>∑≥+ dü+|üP]Ô>± e÷ìy˚j÷· *. m≈£îÿe>± |ü+&ÉT,¢ ˙s¡T, |ü+&És¢ k¡ Õ\T
yê&Ü*. eT\ã<ä∆ø£+ sê≈£î+&Ü #·÷düTø√yê*.
Áø£eTã<ä∆yÓTÆq Jeq+, dü]jÓÆTq yê´j·÷eT+, düeT‘·T˝≤Vü‰s¡+, ˇ‹Ô&ç øÏ <ä÷s¡+>± ñ+≥÷, jÓ÷>± /
<Ûë´q+ ˝≤+{Ï$ #˚dü÷Ô ÄVü‰s¡+ $wüj·T+˝À dü]jÓÆTq y˚fi¯\T bÕ{Ïdü÷Ô , yÓ’<ä´dü\Vü‰‘√ á yê´<ÛäT\ìï+{Ïì
n~Û>$∑ T+#·e#·TÃ.
b˛wüø£ $\Te\T qwüºb˛≈£î+&Ü ÄVü‰s¡+ ‘·j·÷Ø˝À yÓTfi¯≈£îe⁄\T
• ≈£Ls¡>±j·T\qT rdüT≈£îsê>±H˚ #·\¢{Ï Á|ü<˚X¯+˝À >±˙, ]Á|òæõπs≥sY˝À>±˙ ì\Te #˚j·T+&ç ˝Ò<ë yÓ+≥H˚
e+&É+&ç. ‘êC≤ ≈£Ls¡>±j·T\qT >∑~ ñc˛íÁ>∑‘· e<ä› ˝Ò<ë y˚&ç yê‘êes¡D+˝À ñ+#·&É+ e\¢ $≥$TqT¢
q•kÕÔsTT.
• ‘=ø£ÿ rj·Tø£ eTT+<˚ ≈£Ls¡>±j·T\qT ø£&É>±*. ø=ìï ≈£Ls¡>±j·T\T ñ<ë. ã+>±fi≤<äT+|ü\T, ø£+<ä>∑&ɶ
e+{Ï ≈£Ls¡>±j·T\ ‘=ø£ÿô|’ eTT]øÏ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ø£qTø£ yê{Ïì ‘=ø£ÿ rdæq ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü
ø£&>É e∑ #·TÃ.
• ≈£Ls¡>±j·T\ ‘=ø£ÿ\ øÏ+<äH˚ $≥$TqT¢, KìC≤\T m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. ø£qTø£, ≈£Ls¡>±j·T\ ‘=ø£ÿ\T
rùd≥|ü&ÉT ‘=ø£ÿqT M˝…’q+‘· |ü\T#·>± rj·÷*. kıs¡ø±j·T, ø£Áø°, >∑TeTà&çø±j·T yÓTT<ä˝…’q yê{Ï ‘=ø£ÿ
X¯óÁuÛÑ+>± ñqï≥¢sTT‘˚ ‘=ø£ÿ rj·Tø£b˛e&Éy˚T eT+∫~.
• ≈£Ls¡>±j·T\T ø√düTÔqï|ü&ÉT, ≈£Ls¡>±j·T\qT #ê˝≤ ô|<ä› eTTø£ÿ\T>± >±˙, #ê˝≤ ∫qï eTTø£ÿ\T>± >±˙
ø√j·T≈£L&É<äT. ô|<ä› eTTø£ÿ\T ñ&çπø+<äT≈£î #ê˝≤ düeTj·T+ |ü&ÉTÔ+~. ø£qTø£ b˛wüø£ $\Te\T qwüºb˛j˚T
Á|üe÷<äeTT+~. ∫qï eTTø£ÿ\ e\q ñ|ü]‘·\ $d”sÔ +í¡ m≈£îÿee⁄‘·T+~ ø±ã{Ϻ ñ&çøπ Á|üÁøÏjT· ˝À KìC≤\T,
$≥$TqT¢ q•kÕÔsTT.
• ø√dæq ≈£Ls¡>±j·T eTTø£ÿ\qT ˙{Ï˝À m|ü&É÷ Hêqu…≥º≈£L&É<äT. ≈£Ls¡ >±j·T\T q\¢ã&É≈£î+&Ü ˙{Ï˝À
y˚dæq|ü&ÉT, M˝…’q+‘· ‘·≈£îÿe ˙{Ï˝À y˚j·÷*. Ä ‘·s¡Tyê‘· á ˙{Ïì á ≈£Ls¡>±j·T\qT e+&˚+<äT≈£î
yê&Ée#·TÃ.
528
• ≈£Ls¡>±j·T\qT M˝…’q+‘· ‘·≈£îÿe ˙{Ï˝À, M˝…’q+‘· ‘·≈£îÿe ùd|ü⁄ ñ&çøÏ+#ê*. Áô|wüsY ≈£îø£ÿsY˝À
ñ&çøπ +<äT≈£î ‘·≈î£ ÿe düeTj·T+ |ü&TÉ +Ô ~. ≈£Ls¡>±j·T\qT e+&˚≥|ü&ÉT eT÷‘· ô|{≤º*. <ëìe\¢ Äøχ&˚wHü é
e\q b˛wüø£ $\Te\T q•+#·e⁄.
• ≈£Ls¡>±j·T\qT (@ Ç‘·s¡ e+≥ø±HÓ’ïHê) e+&çq yÓ+≥H˚ ‹q&É+ eT+∫~. y˚&ç>± ñ+#·&É+, ‹]– y˚&ç
#˚j·T&É+ e\q $≥$TqT¢ q•kÕÔsTT. yêdüq b˛‘·T+~.
• ã+>±fi≤<äT+|ü\T, ø£+<ä>&∑ ,¶É ∫\>∑&<É Tä +|ü e+{Ï ≈£Ls¡>±j·T\qT ‘=ø£ÿ‘√H˚ ñ&çø+Ï #ê*. ñ&çødÏ Tü qÔ ï|ü&ÉT
‘=ø£ÿ ∫{Ï¢q≥¢sTT‘˚ m≈£îÿe ùd|ü⁄ ñ&çøÏ+#· ≈£L&É<äT. <ëìe\¢ $≥$TqT¢ q•+#·e#·TÃ.
• Ä≈£î ≈£Ls¡\qT u≤>± ø£&ç–q ‘·s¡Tyê‘˚ ø√j·÷*. ø√dæq ‘·s¡Tyê‘· Ä≈£ î ≈£Ls¡\qT ø£&É>∑≈£L&É<äT.
eTT\¢+–, ø±´s¡{Ÿ, ;{Ÿs¡÷{Ÿ, H√˝Ÿø√˝Ÿ, ø±*|òü¢esY ≈£Ls¡>±j·T\≈£î+&˚ Ä≈£î\qT bÕs¡y˚j·T≈£L&É<äT.
yê{Ï˝À nH˚ø£ b˛wüø£ |ü<ësê∆\T+{≤sTT. uÛÑTõj·÷, |ü|ü, #·bÕr\ e+{Ï yê{Ï ‘·j·÷Ø˝À á Ä≈£î\qT
yê&Ée#·TÃ. dü˝≤&é e÷~]>± yê{Ïì ‹qe#·TÃ.
• ≥e÷{≤\T, <√düø±j·T\T, ø±´uÒõ, eTT\¢+–, ø±´s¡≥T¢, ñ*¢bÕj·T\T yÓT T<ä˝…’q ≈£Ls¡>±j·T\qT |ü∫Ã>±
dü˝≤&é e÷~]>± ‹Hê*. á ≈£Ls¡>±j·T\ dü˝≤&éqT s√E ‹H˚ uÛÀ»q+˝À #˚sêÃ*. |ü∫à ≈£Ls¡>±j·T\˝À
b˛wüø£ |ü<ësê∆\T, $≥$TqT¢ n~Ûø£+>± ñ+{≤sTT. nsTT‘˚ |ü∫à ≈£Ls¡>±j·T\qT ‹H˚+<äT≈£î eTT+<äT>±
yê{Ïì X¯óÁuÛÑyÓTÆq ˙{Ï˝À u≤>± ø£&É>±*. ˙{Ï˝À u≤>± ø£&É>∑&É+ e\q yê{ÏøÏ >∑\ eTT]øÏb˛e&É+‘√
bÕ≥T Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq u≤´ø°º]j·÷ q•düTÔ+~.
• e+≥k˛&ÜqT yê&Éø£+&ç. e+≥k˛&Ü yê&É&É+e\q ª_μ Á>∑÷|ü⁄ $≥$TqT¢ q•kÕÔsTT.
• ∫+‘·|ü+&ÉT, ìeTà s¡dü+, {e÷{≤\qT Ä≈£î ≈£Ls¡\T Ç‘·s¡ ≈£Ls¡>±j·T\‘√bÕ≥T e+&É&É+ e\q
$≥$TqT¢ q•+#·e⁄.
ø√$&é düeTj·T+˝À bÂwæø˜ ±Vü‰s¡+
ø√$&é 19 j·÷e‘Y Á|ü|ü+#êìï eDÏøÏdüTÔqï yÓ’s¡dt. ø£s√q <Óã“≈£î nìï <˚XÊ\T $\$˝≤¢&ÉT‘·THêïsTT.
á yÓs’ d¡ t jÓTTø£ÿ \ø£Då ≤\T— ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. á yÓs’ d¡ qt T XÊ«dü˝ÀøÏ |”*Ãq|ü&ÉT ˝Ò<ë á yÓs’ d¡ ‘t √ ø£\Twæ‘y· TÓ qÆ
ÁbÕ+‘êìï #˚‘·T\‘√ eTT≥Tºø=ì, ny˚ #˚‘·T\‘√ eTq eTTU≤ìï eTT≥Tº≈£î qï|ü&ÉT ø£fi¯ófl, eTT≈£îÿ, H√{Ï <ë«sê
Ç~ eTq X¯Øs¡+˝ÀøÏ #=s¡ã&ÉT‘·T+~. yÓTT<ä≥ >=+‘·T, XÊ«dü Hêfi≤\T, }|æ]‹‘·TÔ˝À¢ ñqï ø£D≤\˝ÀøÏ Ç~
yê´|ædüTÔ+~. ø=+‘· eT+~øÏ m≥Te+{Ï \ø£åD≤\T ø£ì|æ+#·ø£b˛e#·TÃ. ø√$&é ` 19 yê´~Û e∫Ãq Á|ü‹ 10
eT+~˝À mì$T~ eT+~øÏ ø=~› ÇHéô|òø£åHé>± ñ+≥T+~. Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\T »«s¡+, <ä>∑TZ, ˇfi¯ófl H=|ü\T,
>=+‘·T H=|æŒ, ‘·\H=|æŒ.
ø√$&é s√>∑T\‘√ u≤≥T ø£s√Hê bÕõ{Ïyé qT+∫ ‘˚sT¡ ≈£îqï ‘·sê«‘· b˛wüø±\T ø°\ø£ bÕÁ‘· b˛wækÕÔsTT.
ø√$&é e∫Ãq ‘·sê«‘· s√>∑T\T ã\V”≤q+>± ‘·j·÷s¡e⁄‘ês¡T. Ç≥Te+{Ï dü eTj·÷˝À¢ eT+<äT\‘√ u≤≥T
ÄVü‰s¡+ eTTK´ uÛÑ÷$Tø£ b˛wædüTÔ+~. Ç≥Te+{Ï yês¡T y˚>∑+>±, |üP]Ô>± ø√\Tø√e&ÜìøÏ dü¬s’q ÄVü‰s¡
ìj·Te÷\T bÕ{Ï+#ê*. Áb˛{°Hé 1`1.5 Á>±., 25`30 XÊ‘·+ ø¬ \Ø\ bòÕ´{Ÿ nedüse¡ Te⁄‘·T+~. n˝≤π> eT©º

529
$≥$THé‡, $Tqs¡˝Ÿ‡, rdüTø√yê*‡ ñ+≥T+~. $≥$THé &ç Á|ü‹ s√E 10`1000 m+d”J nedüs¡eTT+≥T+~.
m+&É˝À ≈£Ls¡TÃ+fÒ düV≤ü »+>±H˚ $≥$THé &ç nedüse¡ TT+≥T+~. $≥$THé m ø√dü+ Ä≈£î≈£Ls¡\T, ≈£Ls¡>±j·T\T,
|ü+&ÉT¢ <ë«sê \_ÛdüTÔ+~. $≥$THé Ç ø√dü+ 134`800 $T.Á>±. Á|ü‹ s√E nedüs¡eTT+≥T+~. õ+ø˘ 30
qT+∫ 220 $T©¢ Á>±eTT\ nedüse¡ TT+≥T+~. $≥$THé dæ nH˚~ n‹ eTTK´yÓTqÆ ~. Ç~ 200 $T.Á>±. qT+∫
2 Á>±. es¡≈£î nedüs¡eTT+≥T+~. Çe˙ï dü÷ø£åà b˛wüø±\T, Ç$ {Ï ôd˝Ÿ‡ n+&é _ ôd˝Ÿ‡ (j·÷+{Ïu≤&û) ì
ô|+|ü⁄<ä\ #˚kÕÔsTT.
ø√$&é qT+∫ ‘˚s¡Tø√e&ÜìøÏ j·÷+{Ïu≤&ûdt nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~. Á|ü‹ s√E zs¡˝Ÿ q÷´Á{Ïwüq˝Ÿ
dü|y¢æ TÓ +{Ÿ‡ nedüse¡ Te⁄‘êsTT.
ø√$&é eTVü≤eTàØ düeTj·T+˝À XÊØs¡ø£ yê´j·÷eT+, Á;‹+>¥ mø£‡sY ôd’E\T eTTK´+. z|æø£qT ã{Ϻ á
yê´j·÷e÷\T #˚j·÷*. düeT‘·T\ ÄVü‰s¡+ rdüTø√yê*. $≥$THé dæ, &ç ø√dü+ e÷Á‘·\T yê&Ü*‡
ñ+≥T+~. M]øÏ $≥$THé dæ, &ç eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+˝À dü]b˛e⁄ ø±ã{Ϻ e÷Á‘·\T nedüs¡+. ø√$&é
s√>∑T\T ø£+&Ésê\ eè~∆ ø√dü+ bò˛ø£dt #˚j·÷*‡ ñ+≥T+~. <ëìøÏ ø±yê*‡q Áb˛{°HéqT s√E rdüTø√yê*.
s√>∑ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ ô|+#·Tø√yê*. sê>∑T\T, z{Ÿ‡, ø±s√“ôV’≤Á&˚{Ÿ ñqï ÄVü‰s¡+. ∫¬øHé, >∑T&ÉT¢, |ü˙ïsY, k˛j·÷,
q{Ÿ‡, d”&é‡ <ë«sê Áb˛{°Hé n+<äT‘·T+~. Äs√>∑´ø£s¡ bòÕ´{Ÿ‡ nH˚~ yê˝Ÿq{Ÿ‡, u≤<ä+, Ä*yé ÄsTT˝Ÿ, #˚|ü\T
rdüTø√yê*. Bì e\¢ ÇeT÷´ì{° ô|s¡T>∑T‘·T+~. bÕ\˝À¢ |üdüT|ü⁄ ø£*|æ s√E≈£î ˇø£ >±¢düT ‘ê>±*. s¡+>∑T
s¡+>∑T˝À¢ ñqï |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T m≈£îÿe rdüTø√yê*. X¯ØsêìøÏ ø±yê*‡q j·÷+{° Äøχ&Ó+{Ÿ‡ \_ÛkÕÔsTT.
ÄVü‰s¡ dü÷#·q\T :
1. s√»+‘ê >√s¡T yÓ#·Ãì ˙{Ïì Á‘ê>∑&É+ n\yê≥T #˚düTø√yê*. 2. Á|ü ‹ s√p ñ<ä j · ÷ H˚ ï 30
ì$TcÕ\T jÓ÷>±düHê\T, ÁbÕDj·÷eT+ n\yê≥T #˚düTø√yê*. 3. Á|ü‹ s√E eTq+ e+&˚ e+≥
ø±\˝À e÷eT÷\T ø£+fÒ n~Ûø£+>± |üdüT|ü⁄, J\ø£Ás¡, <Ûäìj·÷\T, yÓ\T¢*¢ eT]j·TT n\¢+ y˚düTø=ì
e+&ÉTø√e&É+ eT+∫~. M{Ï <ë«sê s√>∑ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ yÓTs¡T>∑T|ü&ÉT‘·T+~. n˝≤π> n\¢+, |üdüT|ü⁄ <ë«sê
>=+‘·T düeTdü´\T rs¡T‘êsTT. yÓ\T¢*¢ rdüTø√e&É+ <ë«sê s¡ø£ÔHêfi≤\qT X¯ó~∆ |üs¡#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
4. \e+>∑+ jÓTTø£ÿ bı&çì, ‘˚HÓ‘√ ø£\T|ü⁄ø=ì s√EøÏ 2`3 kÕs¡T¢ rdüTø√e&É+ e\q ≈£L&Ü ñ|üX¯eTq+
bı+<äe#·TÃqT. 5. bÕ\˝À¢ |üdüT|ü⁄ ø£\T|ü⁄≈£îì Á‘ê>∑T≥ eT+∫~.
6. s√EøÏ ˇø£kÕ] |ü⁄Bq Ä≈£î\T ˝Ò<ë yêeTT $‘·ÔHê\‘√ ≈£L&çq Ä$]ì |”\Ã&É+ e\q ñ|üX¯eTq+
bı+<äe#·TÃqT. 7. düeT‘·T\´ ÄVü‰sêìï bÕ{Ï+#ê*.
ô|’q ‘Ó*|æq ÄVü‰s¡ ìj·Te÷\T dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√e&É+ <ë«sê eTq+ yÓTs¡T¬>’q Äs√>±´ìï
ô|+bı+~+#·Tø√e#·TÃ.
Ç+{À¢ ñ+<ë+ ` düTs¡øÏå‘·+>± ñ+<ë+ ` ø£s√HêqT bÕs¡Á<√\T<ë+.
eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :
nk˛dæj˚T{Ÿ &ûHé, kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T.
ôd˝Ÿ HÓ+. 80089 87132
530
 e´ekÕj·T e´sêú\ qT+&ç Ç+<Ûäq+ ‘·j·÷Ø
|ü+≥qT+∫ |òü\kÕj·÷ìï rdüT≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· $T–*b˛j˚T eèø£å dü+ã+~Û‘· ø£f…º\T, #Ó≥Tºø=eTà\T,
Ä≈£î\T, ø£+≈£î\T eT]j·TT ÄVü‰s¡ ‘·j·÷Ø |ü]ÁX¯eT\ qT+∫ ø£\|ü dü+u+~Û‘· |ü]ÁX¯eT\ qT+∫ e#˚à e´s¡∆
|ü<ësê∆\qT μãjÓ÷e÷dtμ n+{≤s¡T. Ç$ s¡kÕj·Tq s¡÷|ü+˝À X¯øÏÔì ì>∑÷ &ÛÉ+>± ø£*–q |ü⁄qs¡T‘êŒ<äø£
ùd+ÁBj·T |ü<ësê∆\T Á|ü‹Ô, bı>±≈£î, ø£+~, ø£f…º\T, yÓTTø£ÿC§qï, C§qï, dü»® ø£+≈£î\T, ÄeTT<ä|ü⁄ –+»\bı≥Tº,
ø±|ò” –+»\bı≥Tº, y˚sT¡ X¯q>∑ ‘=ø£ÿ\T, Ábı<äT‹› s¡T>∑T&ÉT |ü⁄e⁄« #Ó≥Tº ø±+&ÉeTT, e]>∑&,¶ç e]bı≥Tº, s¡+|ü|⁄ü bı≥Tº,
#Ói≈£î|æ|æŒ yÓTT<ä˝…’q $$<Ûä s¡ø±\ eèø£å, e´ekÕj·T dü+ã+~Û‘· e´s¡∆ |ü<ësê∆\qT m˝≤ <=]øÏq e´sê∆\qT
n˝≤H˚ e+≥#Ói≈£î>± yê&É&É+ nHê~>± edüTÔqï n\yê≥T. á |ü<ësê∆\qT Á|ü‘·´ø£å+>± n$ \_Û+∫q
s¡÷|ü+˝ÀH˚ Ç+<Ûäq+>± yê&çq|ü&ÉT n$
• ‘·≈£îÿe ñwü íX¯øÏÔì ø£*– ñ+{≤sTT.
• eT+&ç+∫q|ü&ÉT bı>∑ sêe&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
• s¡yêD≤˝Àq÷ ì\« ñ+#·&É+˝Àq÷ |ü+|æD° #˚j·T&É+˝Àq÷ Çã“+<äT\T ‘·˝…‘·TÔ‘êsTT.
• e+≥ #Ói≈£î>± yê&çq|ü&ÉT yÓ\Te&˚ bı>∑ e\q Ád”Ô\T }|æ]‹‘·TÔ\ yê´<ÛäT\≈£î, ø£+{Ï dü+ã+~Û‘·
yê´<ÛäT\≈£î >∑T] ne⁄‘ês¡T.
• nìï+{Ï ø£Hêï eTTK´+>± M{Ïì \÷E>± ñ+∫ eT+&ç+∫q|ü&ÉT yÓ\Te&˚ bı>∑ |üsê´es¡D ø±\TcÕ´ìï
ô|+bı+~düT+Ô ~.
eèø£,å e´ekÕj·T e´s¡∆ |ü<ësê∆\T ‹]– Ç+<Ûqä ñ‘·Œ‹ÔøÏ ñ|üj÷Ó –+#·&ÜìøÏ nqTyÓq’ ø£s“¡ q dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ
Je dü+ã+~Û‘· ùd+ÁBj·T |ü<ësê∆\T. Á|üdTü ‘Ô +· HÓ\ø=qï Ç+<Ûqä ø=s¡‘,· |üsê´es¡D ø±\Twü´+, Ä]∆ø£ |ü]dæ‘∆ T· \˝À
Ç≥Te+{Ï |ü⁄qs¡T‘êŒ<äø£ X¯øÏÔeqs¡T\ qT+∫ ñwíüX¯øÏÔì yÓ*øÏ rd” XÊÁd”Ôj·T Á|üÁøÏj·T\ ÄeX¯´ø£‘· m+‘√ ñ+~.
e´ekÕj·T e´sê∆\ qT+∫ m≈£îÿe ñwüíX¯øÏÔ >∑\ Ç+<ÛäHêìï ‘·j·÷s¡T #˚ùd ˇø£ Á|üÁøÏj·TqT Á_¬ø{Ï+>¥ n+{≤s¡T.
e<äT\T>± m≈£îÿe |ü]e÷D+˝À ‘·≈£îÿe kÕ+Á<ä‘· ø£*–q eèø£å, e´ekÕj·T dü+ã+~Û‘· e´s¡∆ |ü<ësê∆\qT m≈£îÿe
kÕ+Á<ä‘· ø£*–q |òüTq |ü<ësê∆\T>± ‘·j·÷s¡T #˚j·TT Á|üÁøÏj·TqT Á_¬ø{Ï+>¥ n+{≤s¡T.
Á_¬ø{Ï+>¥ e\q
• ãjÓ÷e÷dt jÓTT≈£ÿ ñwíü kÕeTs¡∆´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~
• eT+&ç+∫q|ü⁄&ÉT bı>∑ sê<äT
• Ád”Ô\ Äs√>±´ìøÏ, |üsê´es¡D≤ìøÏ Vü‰ì »s¡T>∑<äT
• s¡yêD≤, ì\«, |ü+|æD° düT\uÛÑeTe⁄‘·T+~

531
Á_¬ø{Ï+>¥ f…ø±ï\õ :
ãjÓ÷e÷dt n$ \uÛÑ´eTj˚T´ s¡÷|ü+˝ÀH˚ ˝Ò<ë ø±s¡“HÓ’CŸ #˚dæ Á_¬ø{Ï+>¥ f…ø±ï\J˝À ãjÓ÷e÷dtqT
m≈£îÿe ˇ‹Ô&çøÏ >∑T] #˚dæ Á_¬ø≥¢qT ‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+, eT<Ûä´düú ˇ‹Ô&çøÏ >∑T]#˚dæ ‘ê|üq |ü]ø£s¡+‘√ Á_¬ø≥¢qT
‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ ˝Ò<ë ‘·≈£îÿe e‹Ô&ç‘√ u…’+&ÉsYqT ñ|üjÓ÷–+∫ Á_¬ ø≥¢qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
eTTK´yÓTÆq, n~Ûø£ ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q Á_¬ø{Ï+>¥ f…ø±ï\J\T
1. |ædüºHé Áô|dt ˝Ò<ë sêyéT eT]j·TT &Ó’ f…ø±ï\õ
2. Ádü÷ÿ Áô|dt f…ø±ï\õ
|ædHºü é Áô|dt ˝Ò<ë sêyéT eT]j·TT &Ó’ f…ø±ï\õì ñ|üj÷Ó –+#˚ Á_¬ø{Ï+>¥ yÓTwæH˝é À ãjÓ÷e÷dtqT ˇø£
&Ó’ ˝ÀøÏ |ü+#Y #˚dæ m≈£îÿe e‹Ô&ç‘√ sêyéT düVü‰j·T+‘√ nD#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á $<Ûä+>± #˚j·T&É+ e\q
ãjÓ÷e÷dt ø±+bÕø˘º ø±ã&ç Á_¬ø≥Tº>± ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. á Á|üÁøÏjT· düeTs¡e∆ +‘·yTÓ qÆ ~, Ks¡Tà ≈£L&Ü nqTe⁄>±
ñ+≥T+~. á |ü<ä∆‹˝À 22 XÊ‘·+ es¡≈£î ‘˚eT >∑\ ãjÓ÷e÷dt qT+∫ Á_¬ø≥T¢ ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ.
Ádü÷ÿÁô|dt f…ø±ï\J˝À ‹s¡T>∑T‘·÷ ñ+&˚ ˇø£ u≤¬s˝Ÿ <ë«sê |ü+|ædü÷Ô e‹Ô&çøÏ ˝ÀqT #˚j·T&É+
»s¡T>∑T‘·T+~. Bì e\q ãjÓ÷e÷dt˝À ñ+&˚ *>¥ìHé Á<äe |ü<ës¡∆+>± e÷] u…’+&ÉsY>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
Ádü÷ÿ Áô|dt Á_¬ø{Ï+>¥ j·T+Á‘·eTT˝À ‘ê|üq |ü]ø£s¡+ neT]Ñ˚ Á_¬ø{Ÿ ô|’ bıs¡ ø±s¡“HÓ’CŸ #˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
Á_¬ø{Ï+>¥ Á|üÁøÏj·T
Á_¬ø{Ï+>¥ Á|üÁøÏj·T˝À 1. eTT&ç|ü<ësê∆\ ùdø£s¡D 2. eTT&ç|ü<ësê∆\qT Á_¬ø≥¢ ‘·j·÷ØøÏ dæ<ä›|üs¡#·T≥
3. kÕ+ÁBø£sD¡ ‘√ Á_¬ø≥¢qT ‘·j÷· s¡T#˚jT· T≥ 4. ‘·j÷· s¡T #˚dqæ Á_¬ø≥¢qT #·\㢠]∫, bÕ´øÏ+>¥ #˚dæ $Áø£sTT+#·&+É
1. Á_¬ø{Ï+>¥≈£î yê&˚ eTT&ç|ü<ësê∆\qT eTT+<äT>± ùdø£]+#ê*.
2. ùdø£]+∫q eTT&ç|ü<ësê∆\qT u≤>± m+&Éu…{Ϻ ∫qï ∫qï eTTø£ÿ\T>± #˚j·÷*.
3. Ç˝≤ #˚dæq eTT&ç|ü<ës¡∆+˝À u…’+&ÉsYqT ø£*|æ Á_¬ø{Ï+>¥ yÓTw”qT <ë«sê Á_¬ø≥T¢>± ‘·j·÷s¡T #˚j·Te#·TÃ.
ãjÓ÷e÷dtqT ø±s¡“HÓ’CŸ #˚dæ Á_¬ø≥T¢>± ‘·j·÷s¡T #˚j·÷\+fÒ ã{Ϻ nedüs¡eTe⁄‘·T+~.
1. á Á|üÁøÏj·T˝À eTT+<äT>± ãjÓ÷e÷dtqT u≤>± Äs¡u…{≤º*.
2. Ä]q ãjÓ÷e÷dtqT ã{°º˝À >±* ‘·>∑\≈£î+&Ü eT+&ç+#ê*.
3. ø±s¡“HÓ’CŸ ø±ã&çq ãjÓ÷e÷dtqT j·T+Á‘ê\ düVü‰j·T+‘√ yÓT‘·Ôì bı&ç>± #˚dæ <ëìøÏ u…’+&ÉsYqT ø£\bÕ*.
4. Ç˝≤ ø£*|æq ãjÓ÷e÷dtqT Á_¬ø{Ï+>¥ j·T+Á‘·+ <ë«sê Á_¬ø≥T¢>± ‘·j ·÷s¡T#˚dæ m+&Éu…{Ϻ bÕ´øÏ+>¥ #˚dæ
$Áø£sTT+#·e#·TÃ.
5. ãjÓ÷e÷dt Á_¬ø{Ï+>¥qT ∫qï |ü]ÁX¯eT>± HÓ\ø=\Œe#·TÃ. m≈£îÿe ô|≥Tºã&ç ô|≥º˝Òì yês¡T ≈£î{°s¡
|ü]ÁX¯eT>± ≈£L&Ü HÓ\ø=\Œe#·TÃ.
eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :
Ábıô|òdüsY   j·T÷ìe]‡{° ôV≤&é, &çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt ÄsY.myéT.dæ.mdt., kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\,
>∑T+≥÷s¡T ` 522 034, bò˛Hé HÓ+. 90005 17050
532
 ∫s¡T<ÛëHê´\T ` $\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\T
∫s¡T<ÛëHê´\ b˛wüø£ $\Te\qT >∑T]Ô+∫q eTq Á|üuÛÑT‘·«+ 2018 dü+e‘·‡s¡eTT ∫s¡T<ÛëHê´\
dü+e‘·‡s¡+>± ù|s=ÿqï~. y˚T˝…’q Äs√>±´ìøÏ B∏f…Æq ∫s¡THêeT á ∫s¡T <ÛëHê´\T b˛wüø±\T yÓT+&ÉT>±
ñ+&˚ á ∫s¡T<ÛëHê´\qT b˛wüø£ <ÛëHê´\T>± n_Ûe]ídüTÔHêïs¡T. eTq+ eTq ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥¢qT
Áø£eTãB∆ø£]+#·Tø=H˚ uÛ≤>∑+>± ∫s¡T<ÛëHê´\qT Á|ü»\ ÄVü‰s¡+˝ÀìøÏ rdüT≈£îsêe\dæq ÄeX¯´ø£‘· m+‘Ó’Hê
ñ+~.
∫s¡T<ÛëHê´\˝À nH˚ø£ $\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·T\Ô qT ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√e#·TÃ. n≥T≈£î\T, |æ+&ç, eTTs¡T≈£î\T,
\&É÷¶\T, _ôdÿ≥T¢, πø≈£î\T, bÕ|tø±sYï, yÓTT<ä\>∑Tq$. ∫s¡T<ÛëHê´\ $\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\T.
∫s¡T<ÛëHê´\ qT+&ç yê\÷´ j·÷&˚&é ($\Te Ä<Ûë]‘·) ñ‘·Œ‘·TÔ\T :
1. bı≥Tº rdæq ∫s¡T<ÛëHê´\ |æ+&ç: eTTs¡T≈£î\T, #Ó>√&û\T, \&É÷¶, <√X¯, Ç&û¢ ˝≤+{Ï |ü<ësê∆\‘√ bÕ≥T
Bìì s=f…º\T/ #·bÕr\ ‘·j·÷Ø˝À yê&Ée#·TÃ.
2. ∫s¡T<ÛëHê´\ s¡e«: ñbÕà, øÏ∫&û, πødü], |ü˝≤e⁄\ yê&Éø£+˝À yê&Ée#·TÃ.
3. y˚sTT+∫q ∫s¡T<ÛëHê´\T : (bÕ|t‡)
∫s¡T ‹+&ç>±, $\Te Ä<Ûë]‘· eTkÕ˝≤ bÕ|t, #·¬øÿs¡ bÕ|t‡>± ‘·j·÷Ø˝À yê&Ée#·TÃ.
4. ∫s¡T<ÛëHê´\T n≥T≈£î\T : z{Ÿ‡, ø±sYï bòÕ¢ø˘‡ ã<äT\T>± ñ<äj·÷H˚ï ‹H˚ n˝≤ŒVü‰s¡+>± yê&Ée #·TÃ.
∫s¡T<ÛëHê´\T n≥T≈£î\T #ê˝≤ s¡T∫>± ø£s¡ø£s¡n+≥÷ |æ\¢\T ≈£L&Ü Çwüº|ü&É‘ês¡T.
5. yÓTT\¬ø‹Ôq ∫s¡T<ÛëHê´\ |æ+&ç : Bì‘√ C≤e˝≤>± |üdæ|æ\¢\ ÄVü‰s¡+ yê&Éø£+˝À, Js¡íø√X¯ yê´~ÛÅ>∑düTÔ\T,
#·¬øÿs¡yê´~Û Å>∑düTÔ\T, >∑T+&Ó »ãT“ ñqïyêfi¯ófl yê&Éø√e#·TÃ.
6. bÕkÕÔ, q÷&É˝Ÿ‡, ùde÷´ : ∫s¡T<ÛëHê´\ |æ+&ç‘√ bÕkÕÔ, q÷&É˝Ÿ‡ ˝≤+{Ï mø˘‡Å≥÷&Ó&é |ü<ësê∆\qT
‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#·TÃ. e÷eT÷\T>± yÓTÆ<ë‘√ #˚dæq q÷&ç˝Ÿ‡ ø£Hêï ∫s¡T<ÛëHê´\‘√ #˚dæq q÷&ç˝Ÿ‡
#ê˝≤ b˛wüø£ $\Te\T ø£*–q$. eTq ÄVü‰s¡ kÕ+πø‹ø£ XÊÅdüÔE„\T bÕkÕÔ, q÷&ç˝Ÿ‡, ùde÷´ #˚ùd
|ü<ä∆‘·T\T ø£qTø=ÿHêïs¡T.
7. $$<Ûä <ÛëHê´\‘√ düMTø£è‘· b˛wüø£ |æ+&ç : á |æ+&ç‘√ nìï s¡ø±\ s=f…º\T, Ç&û¢, <√X¯\‘√bÕ≥T
_ôdÿ≥T¢, πøø˘, Åu…&é e+{Ï uÒø£Ø ñ‘·Œ‘·TÔ\T düT\uÛÑ+>± ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#·TÃ.
Ç˝≤ mH√ï s¡ø±\ s¡T∫ø£s¡yÓTÆq Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq e+≥\qT, ∫s¡T<ÛëHê´\ yê&Éø£+ <ë«sê ‘·j·÷s¡T
#˚j·Te#·TÃ. ∫s¡T<ÛëHê´\‘√ $$<Ûä ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\T ‘·j·÷s¡T #˚j· T&É+ ˇø£ ∫qï |ü]ÅX¯eT˝≤>± ô|≥Tºø√e&É+
e\q ¬s’‘·T k˛<äØeTDT\ kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ dæú‹>∑‘·T\T yÓTs¡T>∑T|ü& É≥+‘√bÕ≥T, b˛wüø£ $\Te\T, yÓ’$<Ûä´+
ø£*–q ∫s¡T<ÛëHê´\T eTq ÄVü‰s¡+˝À eTyÓTÆø£+ ne⁄‘·T+~.
533
ñ<눈 ∫s¡T<ÛëHê´\ n≥T≈£î\T ‘·j·÷Ø |ü]ÅX¯eT
∫s¡T<ÛëHê´\‘√ n≥T≈£î\T
∫s¡T<ÛëHê´\ n≥T≈£î\T |æ\¢\≈£î m+‘√ ÇwüºyÓTÆq n˝≤ŒVü‰s¡eTT. ∫s¡T<ÛëHê´\ n≥T≈£î\ ‘·j·÷Ø $<Ûëq+
eT+∫ HêD´yÓTÆq ∫s¡T<ÛëHê´\ m+|æø£

X¯óÅuÛÑ |üs¡T#·T≥

Hêqu…≥Tº≥

Äs¡u…≥Tº≥

y˚sTT+#·T j·T+Á‘·+˝À y˚sTT+#·T≥

n≥T≈£î\ j·T+Á‘·+˝À y˚j·TT≥.

Äs¡u…≥Tº≥

bÕ´øÏ+>¥ #˚j·TT≥
∫s¡T<ÛëHê´\ n≥T≈£î\ |ü]ÅX¯eT≈£î nj˚T´ Ks¡Tà :
1. uÛÑeq+ eT]j·TT Ç‘·s¡ dæ$\T |üqT\T ` s¡÷. 4.50 \ø£å\T
2. j·T+Å‘· |ü]ø£sê\T ` s¡÷. 10.50 \ø£å\T
3. |üPs¡« ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷\T ` s¡÷. 2.50 \ø£å\T
4. Ç‘·s¡ dæú‹ e´j·÷\T ` s¡÷. 1.50 \ø£å\T
5. e]ÿ+>¥ ø±|æ≥˝Ÿ e÷]®Hé ` s¡÷. 1.50 \ø£å\T
---------------
yÓTT‘·ÔeTT ` s¡÷.20.50 \ø£å\T
---------------
534
∫s¡T<ÛëHê´\‘√ q÷´Á{°u≤sY‡ (j·÷qØ® u≤sY‡) :
eT+∫ HêD´yÓTÆq ∫s¡T<ÛëHê´\ m+|æø£

|òü+ø£åq˝Ÿ |ü<ësê∆\ CÀ&ç+|ü⁄

(yÓTT\¬ø‹Ôq >√<ÛäTeT |æ+&ç / &ÜsYÿ #ê¬ø¢{Ÿ / Ks¡÷®s¡+ / q{Ÿ‡ / –+»\T / z{Ÿ‡ / u≤Ø¢)

u…\¢+ bÕø£+ ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥

u…\¢+ bÕø£+˝À ô|’ |ü<ësê∆\qT CÀ&ç+#·&É+

môdqT‡ eT]j·TT >∑÷¢ø√CŸ n<äq+>± CÀ&ç+#·T≥

HÓsTT´ ˝Ò<ë q÷HÓ sêdæq ÁfÒ\T MT<ä á $TÁX¯e÷ìï |üs¡#ê*

Äs¡u…{Ϻ

@ø£Ø‹ |ü]e÷D≤\T>± ø£{Ÿ #˚j·TT≥

bÕ´øÏ+>¥ #˚j·TT≥
∫s¡T<ÛëHê´\ q÷´Á{°u≤sY‡≈£î nj˚T´ Ks¡Tà :
1. uÛÑeq+ eT]j·TT Ç‘·s¡ dæ$\T |üqT\T ` s¡÷. 2.00 \ø£å\T
2. j·T+Å‘· |ü]ø£sê\T ` s¡÷. 4.00 \ø£å\T
3. |üPs¡« ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷\T ` s¡÷. 1.50 \ø£å\T
4. Ç‘·s¡ dæú‹ e´j·÷\T ` s¡÷. 1.50 \ø£å\T
5. e]ÿ+>¥ ø±´|æ≥˝Ÿ e÷]®Hé ` s¡÷. 1.50 \ø£å\T
---------------
yÓTT‘·ÔeTT ` s¡÷.10.50 \ø£å\T
---------------
535
 sê– e÷˝Ÿº
eT+∫ HêD´yÓTÆq sê>∑T\ m+|æø£

#·\¢{Ï ˙{Ï‘√ X¯óÁuÛÑ+>± ø£&É>±*

Hêqu…≥º&É+ (12`16 >∑+≥\T)

yÓTT\¬ø‹Ô+#·T≥

m+&É˝À Äs¡u…≥º&É+

<√s¡>± y˚sTT+#·T≥

eTs¡ |ü{Ϻ+#·T≥

bÕ´øÏ+>¥ #˚j·TT≥
sê– e÷˝Ÿº |ü]ÁX¯eT≈£î nj˚T´ Ks¡Tà :
1. uÛÑeq+ eT]j·TT Ç‘·s¡ dæ$\T |üqT\T ` s¡÷. 2.00 \ø£å\T
2. j·T+Å‘· |ü]ø£sê\T ` s¡÷. 3.00 \ø£å\T
3. |üPs¡« ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷\T ` s¡÷. 1.50 \ø£å\T
4. Ç‘·s¡ dæú‹ e´j·÷\T ` s¡÷. 0.80 \ø£å\T
5. e]ÿ+>¥ ø±´|æ≥˝Ÿ e÷]®Hé ` s¡÷. 0.80 \ø£å\T
---------------
yÓTT‘·ÔeTT ` s¡÷. 8.10 \ø£å\T
---------------

536
 $TÁX¯eT |æ+&ç
ø±e\dæq |ü<ësê∆\T :
>√<ÛTä eT\T : ‘Ó\¢ C§qï\T : ø=Ás¡\T : k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT
1 1 1 0.5
‘·j·÷Ø $<Ûëq+ :
eT+∫ HêD´yÓTÆq ∫s¡T<ÛëHê´\T, <ÛëHê´\ m+|æø£

˙fi¯fl˝À X¯óÁuÛÑ |üs¡T#·T≥

‘·–q yÓ÷‘ê<äT\˝À >√<ÛäTeT\T, k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT –+»\qT

‘Ó\¢ C§qï\T, ø=Ás¡\T Hêqu…≥Tº≥

bı≥TºqT u≤>± rdæy˚j·÷*

|ü|üqT 20 ì$TcÕ\T bÕ≥T

˙fi¯fl˝À ñ&Éø£ u…{≤º*

m+&Éu…≥Tº≥

eTs¡ |ü{Ϻ+#·T≥

bÕ´øÏ+>¥ #˚j·TT≥

537
$TÁX¯eT |æ+&ç |ü]ÁX¯eT≈£î nj˚T´ Ks¡Tà :
1. uÛÑeq+ eT]j·TT Ç‘·s¡ dæ$\T |üqT\T ` s¡÷. 3.00 \ø£å\T
2. j·T+Å‘· |ü]ø£sê\T ` s¡÷. 6.00 \ø£å\T
3. |üPs¡« ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷\T ` s¡÷. 1.50 \ø£å\T
4. Ç‘·s¡ dæú‹ e´j·÷\T ` s¡÷. 0.80 \ø£å\T
5. e]ÿ+>¥ ø±´|æ≥˝Ÿ e÷]®Hé ` s¡÷. 0.80 \ø£å\T
---------------
yÓTT‘·ÔeTT ` s¡÷. 12.10 \ø£å\T
---------------
k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT ` $\Te Ä<Ûë]‘· ñ‘·Œ‘·TÔ\T :
k˛j·TbÕ\T ` ‘·j·÷s¡T #˚j·TT |ü<ä∆‹
k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT qT+∫ q÷HÓ ‘·j÷· s¡T #˚jT· ≥+, Ä q÷HÓqT e+≥\˝À yê&É≥+ ‘Ó*dæq $wüjT· y˚T.
k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT –+»\˝À Ç+#·T$T+#·T bÕ\‘√ düe÷q+>± e⁄+&˚ k˛j·÷bÕ\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T≥+
ø=~›eT+~πø ‘Ó\TdüT.
k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT n‘·´~Ûø£ e÷+düø£è‘·TÔ\T ø£*–q |ü|ü⁄Œ <Ûëq´+, k˛j·÷˝Àì q÷HÓ |ü<ësê∆\T eTq
X¯ØsêìøÏ y˚T\T #˚kÕÔsTT. Å|ü‹ s√E düTe÷s¡T>± 25 Å>±.\ k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT ÄVü‰s¡+˝À rdüTø√>∑*–‘˚ >∑T+&Ó
»ãT“\T e#˚à neø±X¯+ #ê˝≤ es¡≈£î düqï–\T¢‘·T+<äì (j·TTHÓ’f…&é ùd º{Ÿ‡ |òü⁄&é n+&é Á&É>¥ n&çàìÅùdºwüHé) yê]
|ü]XÀ<Ûäq\˝À s¡TEe⁄ nsTT+~. eTq <˚X¯+˝À XÊU≤Vü‰s¡T\T m≈£îÿe>± ñ+&É≥+ e\q, k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT
qT+&ç ‘·j·÷s¡T #˚ùd $$<Ûä ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\T yê&Éø£+ m+‘·>±H√ eTq Äs√>±´ìøÏ y˚T\T #˚k˛Ô+~. ˇø£
e+‘·T k˛j·÷ |æ+&çøÏ, 2 e+‘·T\ >√<ÛäTeT |æ+&ç˝À ø£*|æ á $TÅX¯eT |æ+&çì #·bÕr\T, |üPØ\ ‘·j·÷Ø˝À
yê&É≥+ e\q |üPØ, #·bÕr\ b˛wüø£ $\Te\T >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. k˛j·÷‘√ ‘·j·÷s¡T #˚dæq MT˝Ÿ
y˚Tø£s¡T >±˙, k˛j·÷ Å–{Ÿ‡ >±˙ ‘·s¡T#·÷ ≈£Ls¡\>± yê&É≥+ e\q XÊU≤Vü‰s¡+ ‹H˚ yê]øÏ m≈£îÿe>±
e÷+düø£è‘·TÔ\T, Kì» \eD≤\T \_ÛkÕÔsTT. k˛j·÷ bÕ\‘√ |ü˙sY ‘·j·÷s¡ T #˚dæ yê&ç‘˚ á |ü˙sY bÕ\‘√
#˚dæq |ü˙sY≈£î Ç+#·T$T+#·T dü]kÕ{Ï>± ñ+≥T+~.
k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉTqT ˙{Ï˝À Hêqô|{Ϻ yÓT‘·Ô>± s¡T_“ e&Éø£≥º>± k˛j·÷ bÕ\T ‘·j·÷s¡T ne⁄‘êsTT. á
k˛j·÷bÕ\˝À e÷+düøè£ ‘·T\Ô T, $≥$TqT¢, Kì» \eD≤\T m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. ø=+<äsT¡ |üdæ yê]øÏ e÷eTT\T
π><Ó, Äe⁄ bÕ\˝À ñ+&˚ ˝≤ø√ºdt nH˚ #·¬øÿs¡ |ü<ës¡∆+ dü]|ü&É<äT. n+<äTe\¢ ˝≤ø√ºdt ÇHé{≤\¬sHé‡ edüTÔ+~.
n˝≤+{Ï yê]øÏ k˛j·T bÕ\T ªª<˚e⁄&ÉT Å|ükÕ~+∫q es¡+μμ >± eTq+ #Ó|ü Œe#·TÃ. k˛j·÷bÕ\˝À eTTK´
\ø£åD≤\T @$T≥+fÒ á k˛j·÷ bÕ\T düT\uÛÑ+>± Js¡í+ ne«&Éy˚T ø±≈£î+&Ü b˛wüø£ $\Te\qT >∑eTìùdÔ π><Ó,
Äe⁄ bÕ\≈£î Å|ü‘ê´e÷ïj·T+>± |üìøÏ ekÕÔsTT. <Ûäs¡˝À ≈£L&Ü π><Ó, Äe⁄ bÕ\‘√ b˛*ùdÔ ‘·≈£îÿe.
k˛j·÷ bÕ\ ‘·j·÷Ø :
k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉTqT rdüT≈£îì X¯óÅuÛÑ|ü]∫ 6`7 >∑+≥\ ùd|ü⁄ ˙{Ï˝À Hêqu…{≤º*. ‘·s¡Tyê‘· X¯óÅuÛÑ+>±
538
ø£&ç– e&Éø£{Ϻ y˚&ç˙{Ï‘√ yÓT‘·Ô>± s¡Tu≤“*. yÓ{Ÿ Ŭ>’+&ÉsY˝À s¡T _“q≥¢sTT‘˚ eT÷‘· e⁄+∫ >±* ‘·>∑\≈£î+&Ü
s¡Tu≤“*. á s¡T_“q |æ+&ç yÓT‘·Ô>± ø±≥Tø£˝≤>± ñ+&Ü*. Bìï k˛j·÷dü¢ÁØ n+{≤s¡T. á k˛j·Tdü¢ÁØøÏ
1 øÏ˝ÀøÏ 10 ©≥s¡¢ <ëø± y˚&ç ˙s¡T b˛dæ 20 ì$TcÕ\T <ëø± ñ&çøÏ+#ê*.
ñ&çøÏq á dü¢ÁØì e&Éø£≥º&É+ <ë«sê k˛j·÷ bÕ\T ‘·j·÷s¡T ne⁄‘êsTT. e&Éø£≥º>± $T–*q á |æ|æŒì
ˇø±sê n+{≤s¡T. á k˛j·÷bÕ\˝À 7`8 XÊ‘·+ |òüTq |ü<ësê∆\T ø£*– ñ+≥T+~. BìøÏ 3`4 XÊ‘·+ #·¬øÿs¡,
0.003 XÊ‘·+ ñ|ü⁄Œì ø£\T|ü&É+ <ë«sê bÕ\ s¡T∫ ô|s¡>∑&É+‘√ bÕ≥T {ÀqT¶ bÕ\˝≤ ‘·j·÷s¡T ne⁄‘êsTT.
ˇø±sê‘√ ≈£L&Ü $$<Ûä b˛wüø±Vü‰s¡ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#· TÃ.
á bÕ\qT e÷eT÷\T bÕ\ ˝≤>± yê&ÉTø√e#·TÃ. ô|s¡T>∑T, |ü˙sY\T ≈£L&Ü ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#·TÃ.
k˛j·÷bÕ\qT eTq+ Ç+{À¢ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. n+fÒ, ˇø£ Ŭ>’+&És¡T / $Tø°‡, >±´dt bısTT´, e+≥
bÕÅ‘·\T, eTdæ¢Hé >∑T&ɶ nedüs¡+ ø±>±, ∫qï ‘·s¡Vü‰ |ü]ÅX¯eT>± q&çù|+<äT≈£î >∑+≥≈£î 30 ©≥s¡¢ k˛j·÷bÕ\T
#˚j·TT j·T+Å‘· kÕe÷Å–ì j·Tdt.j·Tdt.|æ. |òüØ<ëu≤<äT (Vü≤sê´Hê) yês¡T, j·Tdt.|æ.j·TT., ôd+≥sY, dæ.◊.m.Ç.
uÛÀbÕ˝Ÿ yês¡T e÷¬sÿ≥T #˚dTü HÔ êïs¡T. á j·T+Å‘· kÕe÷Å– s¡÷.2.50 qT+&ç 3.50 \ø£\å es¡≈î£ ñ+&Ée#·TÃ. á
k˛j·÷|ü|ü / |æ+&ç ‘·j·÷s¡T #˚ùd $<ÛëqeTT
k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT –+»\qT u≤>∑T #˚j·÷*

ˇø£ sêÁ‹ ˙fi¯fl˝À Hêqu…{≤º*

bı≥TºqT u≤>± rdæy˚j·÷*

|ü|ü |æ+&ç

u≤>± m+&Éu…{Ϻq |ü|üqT ì\« |ü|üqT 20 ì$TcÕ\ bÕ≥T

e⁄+#·Tø√e#·TÃ.
|ü|ü‘√ ≈£Ls¡\T, kÕ+u≤s¡T
|ü#·Ã&˚ ø±ø£ >±¬s\T, Ç&û¢\T,
<√ôd\T #˚düTø√e#·TÃqT.
˙fi¯fl˝À ñ&Éø£u…{≤º*
ñ&çøÏq |ü|üqT u≤>± m+&É u…{≤º*
m+&çq |ü|üqT eTs¡˝À |æ+&ç |ü{Ϻ+#ê*
k˛j·÷ |æ+&ç‘√ s=f…º\T, eTTs¡T≈£î\T, ã÷+~,
ø±sê\T yÓTT<ä˝…’q$ mH√ï #˚düTø√e#·TÃqT.

539
kÕe÷Å–˝À ôdºsTTHé˝…dt d”º˝Ÿ‘√ ‘·j·÷¬s’q Ŭ>’+&És¡T‘√ bÕ≥T ≈£îø£ÿs¡T, d”ºyéT »qπs≥s¡T (Ä$] j·T+Å‘·+) ø£*|æ
ñ+{≤sTT. Ç~ Å|ü‹ >∑+≥≈£î 30 ©≥s¡¢ k˛j·÷ bÕ\T ‘·j·÷s¡T #˚düTÔ+~. BìøÏ 4 øÏ˝À\ k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT
nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. 15 ©≥s¡¢ bÕ\‘√ 30 ©≥s¡¢ düTyêdüq ø£*–q bÕ\qT (ù|¢esY¶ $T˝Ÿÿ) ‘·j·÷s¡T
#˚jT· e#·TÃ.
á j·T+Å‘· ìsêàD+, |üì #˚j·TT $<Ûëq+ >∑eTìùdÔ, Ŭ>’+&ÉsY ø£yéT ≈£îø£ÿs¡T˝ÀøÏ ˙{Ï Ä$] j·T+Å‘·+
qT+∫ Ä$] e#·TÃq≥T¢>± ˇø£ yÓ’|ü⁄ ø£*|æ ñ+≥T+~. Ä$] dü÷{Ï>± Ŭ>’+&És¡T ˝ÀøÏ |ü+|ü&É+ e\q Äøχ»Hé
˝Òì yê‘êes¡D+ ø£*Œ+#·ã&ç eT+∫ HêD´‘· bÕ\T ‘·j÷· s¡T #˚ùd+<äT≈£î <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~. ˙{Ï˝À Hêqu…{qºÏ
k˛j·÷|ü|ü⁄ŒqT, y˚&ç˙{ÏøÏ >∑sê≥T <ë«sê Ŭ>’+&És¡T˝À y˚kÕÔs¡T á Ŭ>’+&És¡T ø£yéT ≈£îø£ÿs¡T≈£î yÓ÷{≤s¡T ñ+&É&É+
e\q 20 ì$TcÕ\T s¡T_“q ‘·s¡Tyê‘· dü¢ÁØ ‘·j·÷s¡T ne⁄‘·T+~. á dü¢Á Øì eTdæ¢Hé >∑T&ɶ <ë«sê e&Éø£≥º&É+
e\q k˛j·÷bÕ\T ‘·j·÷s¡T ne⁄‘êsTT. á k˛j·÷bÕ\T Äs√>±´ìøÏ, Äs√>∑´+. Ä<ëj·÷ìøÏ Ä<ëj·T+
düeT≈£Ls¡Ã>∑\e⁄.
k˛j·÷ |ü|ü ‘√ e+≥ø±\T :
kıj·÷ <√ôd ` $Tq|ü|ü ` 1 ø£|ü, k˛j·÷ |ü|ü ` ø£|ü, _j·T´eTT ` 4 ø£|ü\T
$Tq|ü|ü ø£+fÒ k˛j·÷ |ü|üqT eT÷&ÉT >∑+≥\ eTT+<äT Hêqu…{≤º*. Hêìq _j·T´eTT, |ü|ü\qT
s¡T_“ ˇø£ sêÁ‹ |ü⁄*j·Tu…{Ϻ <√ôd\T y˚dæø√e#·TÃqT. Ç˝≤π> dü>∑eTT bÕfi¯ófl k˛j·÷|ü|ü dü>∑+ $Tq|ü|ü yê&ç
Ç&û¢, e&É #˚j·Te#·TÃ. ô|qs¡≥Tº˝À ≈£L&Ü dü>∑eTT bÕfi¯ófl k˛j·÷|ü|ü  yê&ç k˛j·÷ n≥Tº #˚j·Te#·TÃqT.
ø£+~|ü|ü , ô|düs|¡ |ü ü ‘√ #˚ùd |ü|ü ≈£Ls¡, kÕ+u≤s¡T ˝≤+{Ï e+≥ø±\T k˛j·÷|ü|ü ‘√ #˚døæ √e#·TÃ.
k˛j·÷ |ü#÷ &ç #˚d≈æ î£ H˚|⁄ü &ÉT ø£+~ |ü|ü ˝≤H˚, k˛j·÷|ü|ü –+»\qT y˚sTT+∫ yê&Ü*. #·T&ÉTyê #˚ùd|ü⁄&ÉT
Hêqu…{Ϻq k˛j·÷|ü|üqT q÷HÓ˝À y˚sTT+∫ yê&Ü*. á e+≥ø±\T m+‘√ s¡T∫>± e⁄+{≤sTT. |ü⁄wæ˜ø£s¡+
≈£L&Ü.
k˛j·÷ |æ+&ç‘√ e+≥ø±\T :
s=f…º\T : >√<ÛäTeT ˝Òø£ C§qï|æ+&ç `3 ø£|ü \T, k˛j·÷|æ+&ç ` 1 ø£|⁄ü Œ
eTqeTT Ç+{Ï˝À X¯q>∑|æ+&ç‘√ #˚düT≈£îH˚ |üø√&ç, ø±s¡|üPŒdü, ã÷+~, ãØŒ¤, \&ÉT¶˝≤+{Ï e+≥ø±\T
k˛j·÷ |æ+&ç‘√ #˚dæø√e#·TÃqT. k˛j·÷|æ+&ç˝À Áø=e⁄«XÊ‘·eTT m≈£îÿe ø±ã{Ϻ á e+≥ø±\T m≈£îÿe q÷HÓqT
>∑÷&Ü |”\Ãe⁄.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

nk˛dæj˚T{Ÿ &ûHé, kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T
bò˛Hé HÓ+. 0863` 2235106, ôd˝Ÿ HÓ+. 80089 87132

540
 |ü+&ÉT¢ ` ì\« #˚j·TT |ü<ä∆‘·T\T
y˚d$ü ø±\+ e∫Ã+<ä+fÒ eTqeT+<äs+¡ Ä˝À∫+#˚~ m+&É\T m{≤¢ ñ+{≤jÓ÷ n$ ‘·≥Tºø√e&ÜìøÏ
eTq+ @y˚T$T C≤Å>‘∑ \Ô· T rdüTø√yê˝À Ä˝À∫dü÷Ô ñ+{≤+. m+&Üø±\+˝À eTq+ ùd«<ä+ s¡÷|ü+˝À ø√˝ÀŒsTTq
\eDeTT\qT eT]j·TT ˙{Ïì uÛÑØÔ #˚ùd+<äT≈£î |òüTHêVü‰s¡ |ü<ësê∆\ø£+fÒ ˙{Ïì m≈£îÿe>± rdüTø=+{≤+.
y˚düM ø±\+˝À m≈£îÿe ˙s¡T Å‘ê–q|üŒ{ÏøÏ eTq X¯Øs¡eTT \eDeTT\qT ø√˝ÀŒe≥+ e\q eTqeTT <ëVü‰]Ôì
rs¡TÃø√˝ÒeTT. nsTT‘˚ ø=ìï |ü+&ÉT¢ ‹q&É+ e\q eTqeTT <ëVü‰]Ôì rs¡TÃø√e#·ÃqT.
y˚dü$˝À Äs√>∑´ |ü]s¡ø£åD ` |ü+&É¢ ÁbÕeTTK´‘· :
|ü+&ÉT¢ s¡ø£åø£ ÄVü‰sê\T>± |üì #˚kÕÔsTT. mH√ï JeÅøÏj·T\≈£î, s¡ø£Ô+, meTTø£\T, |üfi¯ófl yÓTT<ä˝…’q
nej·Tyê\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ eTq X¯ØsêìøÏ $≥$TqT¢, Kì» \eD≤\T nedüs¡+. eTq+ rdüT≈£îH˚
ÄVü‰s¡+˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+ $≥$TqT¢, Kì» \eD≤\T |ü+&É¢ qT+&˚ \_ÛkÕÔsTT. m+&Üø±\+˝À kÕ<Ûës¡D+>±
\_Û+#˚ ø=ìï eTTK´yÓTÆq |ü+&ÉT¢ ` n$ eTq≈£î n+~+#˚ b˛wüø£ $\Te\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
Å<ëø£å : Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ m≈£îÿe ‘˚eT ø£*– y˚dü$ ø±\+˝À ‹q&ÜìøÏ u≤>± nqTe⁄>± ñ+{≤sTT. p´dt, Å|òüP{Ÿ
dü˝≤&é\˝ÀøÏ M{Ïì m≈£îÿe>± yê&ÉT‘·THêïs¡T. C≤eTT\T, C…©\¢ T, wüs¡“‘¤ T· \T Ç˝≤ $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À uÛÅÑ <|ä sü #¡ {· ≤ìøÏ
M\T+&˚ Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ Wwü<Ûä >∑TD≤*ï ≈£L&Ü ø£*– e⁄+{≤sTT. Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ n~Ûø£ ø±´\Ø\qT ø£*– m≈£îÿe
yÓ÷‘ê<äT˝À¢ $≥$Tq¢qT n+<äCÒkÕÔsTT.
e+<ä Å>±eTT\ Å<ëø£å |ü+&É¢ qT+∫ \_Û+#˚ b˛wüø±\T : ‘˚eT `82.2 Å>±, |æ+&ç |ü<ësê∆\T `13.1 Å>±.,
Åb˛{°qT¢ `0.6 Å>±., |”#·T |ü<ësê∆\T (ô|ò’ãsY) ` 2.8 Å>±., Åø=e⁄« (bòÕ´{Ÿ)`0.4 Å>±., $≥$THé ªdæμ `1.0
$T.Å>±., ø±*¸jT· + `20 $T.Å>±., bòÕdüŒs¤ d¡ t `23 $T.Å>±., ◊s¡H`é 0.5 $T.Å>±., ¬ ø¬ s√{ÏHé `3 yÓTÅÆ ø√ Å>±eTT\T,
¬ø˝ÀØ\T (X¯øÏÔ)`58 øÏ˝À πø\Ø\T.
Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ eTq≈£î ø£*π> nH˚ø£ yê´<ÛäT\≈£î Wwü<Ûä+>± |üì #˚d üTÔHêïsTT. Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ #˚ùd y˚T\T >∑T]+∫
‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1. Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ >∑T+&Ó »ãT“\ >∑\ yê]øÏ ÅX‚wüºyÓTÆq$. >∑T+&Ó H=|æŒ, >∑T+&Ó y˚>∑+>± ø=≥Tºø√e&É+, >∑T+&Ó
ô|<ä›<Ó’q yê]øÏ Å<ëø£ås¡dü+ y˚T\T #˚düTÔ+~.
2. eT÷Å‘· |æ+&Ü\˝Àq÷, eT÷Å‘êX¯j·T+˝Àq÷ @s¡Œ&çq sêfi¯flqT ø£]–+#·&ÜìøÏ Å<ëø£ås¡dü+ ñ|üjÓ÷>∑
|ü&ÉT‘·T+~. eT÷Å‘·+ kÕ|ò”>± sêe&ÜìøÏ ñ|üø£]düTÔ+~.
3. m≈£îÿe ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îì uÛÑTø±Ôj·÷dü+‘√ u≤<Ûä|ü&˚yê]øÏ Å<ëø£å ñ|üX¯eTq+ ø£*–düTÔ+~.
4. »«s¡+‘√ u≤<Ûä|ü&˚yês¡T Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ rdüT≈£î+fÒ »«s¡+ ‘·>∑TZ ‘·T+~.
5. Å<ëø£å u≤>± s¡ø±Ôìï |ü{ϺdüTÔ+~. |æ\¢\≈£î eT\ã<ä∆ø£+ Äø£* ˝Òø£b˛e&É+ ‘·B‘·s¡ yê´<ÛäT\qT <ä÷s¡+
#˚dTü +Ô ~.

541
6. <ä+‘· yê´<ÛäT\≈£î Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ u≤>± |üì #˚kÕÔsTT.
7. |ü+&ÉT¢ >∑{Ϻ |üs¡#·&ÜìøÏ, |æ|æŒ|üfi¯ófl, |üj˚T]j·÷ e+{Ï yê´<Ûä T*ï ìyê]düTÔ+~.
8. Js¡íX¯øÏÔ ˝ÀbÕìï Å<ëø£å ìyê]düTÔ+~.
9. f…ÆbòÕsTT&é, Bs¡È s√>∑+‘√ u≤<Ûä|ü&˚yê]øÏ Å<ëø£ås¡dü+ ˙s¡kÕìï b˛>={Ϻ eT+∫ X¯øÏÔìdüTÔ+~.
10. ‘·\H=|挑√ u≤<Û|ä &ü y˚ ês¡T uÛ]Ñ +|üsêì yÓTÅÆ >π Hé ‘·\H=|æŒøÏ >∑Ts¬ q’ yê]øÏ Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ ‹+fÒ u≤<Û\ä qT+&ç
$eTT≈£î\Ô e⁄‘ês¡T.
Çìï Wwü<Ûä >∑TD≤\T ø£*–q Å<ëø£å |ü+&ÉT¢ |æ\¢\T, ô|<ä›\T Åø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü rdüT≈£î+fÒ Äs√>∑´+>±
ñ+{≤s¡T. n+<äTø√düy˚T »«s¡+ e∫ÃHê, >∑T+&Ó »ãT“\T #˚dæHê yÓ’<äT´\T Å<ëø£å |üfi¯ófl ‹qeTì Å<ëø£å s¡kÕìï
ùd$+#·eTì dü\Vü‰ ÇdüTÔ+{≤s¡T.
e÷$T&ç : e÷$T&ç |ü+&É¢qT eTTK´+>± kÕÿ«wt\T, C≤yéT‡, C…©¢dt, ‘ê+Å&É yÓTT<ä\>∑T |ü<ësê∆\ ‘·j·÷ØøÏ
ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. Ç+ø± |ü+&Éì |ü∫à e÷$T&ç ø±j·T\qT |ü#·Ãfi¯ófl ô|{º&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. y˚dü$
ø±\+˝À \_Û+#˚ á |ü+&ÉT˝À ;{≤ ¬øs√{ÏHé |ü⁄wüÿ\+. ∫qï |æ\¢\T •X¯ó e⁄\‘√ düVü‰ nìï ej·TdüT‡\ yês¡T
Bìì ‹qe#·TÃ. y˚dü$ ø±\+˝À dü+eè~∆>± \_Û+#˚ á |ü+&É¢qT dü¬s’q yÓ ÷‘ê<äT˝À ‹q&É+ e\q $≥$THé
ªmμ ø±˝Òj·T+˝À ì\Te #˚j·Tã&ç @&Ü~ bı&Ée⁄Hê X¯ØsêìøÏ ø±e\dæq $≥$THé ªmμ nedüs¡+ rs¡T‘·T+~.
e÷$T&ç |ü+&ÉT >∑TE® u≤>± ø£*– eT<Ûä´˝À $‘·ÔHêìï ø£*– e⁄+≥T+~. á –+» ‹q&ÜìøÏ |üìøÏ
sê<äT. 100 Å>±eTT\ e÷$T&ç >∑TE® qT+&ç \_Û+#˚ b˛wüø±\T : ‘˚eT`81 Å>±., Åb˛{°qT¢ `0.6 Å>±., Åø=e⁄«
`0.4 Å>±., |”#·T |ü<ës¡∆+ ` 0.7 Å>±., |æ+&ç |ü<ës¡∆eTT\T `16.9 Å>±., X¯øÏÔ (¬ø˝ÀØ\T) `74 øÏ˝À ¬ø˝ÀØ\T,
ø±*¸j·T+ `14 $T.Å>±., bòÕdüŒ¤s¡dt`16 $T.Å>±., ÇqTeTT ` 1.3 $T.Å>±., ¬øs√{°Hé`2743 yÓTÆÅø√ Å>±.,
$≥$THé ªdæμ`16 $T.Å>±., $Tqs¡˝Ÿ‡ ` 0.4 $T.Å>±.
e÷$T&ç |ü+≥˝À $≥$THé m, ;{≤ ¬øs√{ÏHé s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~. Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq ø£fi¯ófl, #·s¡à+,
|æ\¢\ m<äT>∑T<ä\≈£î $≥$THé ªmμ #ê˝≤ nedüs¡+. e÷$T&ç |ü+&É¢˝À ñ+&˚ ;{≤ ¬øs√{ÏHé s¡ø£Ô Hêfi≤˝À¢ Åø=e⁄«
ù|s¡≈£î+&Ü ìyê]düTÔ+<ä˙, ø=ìï s¡ø±\ ø±´q‡sY\ u≤] qT+&ç s¡øÏådüT Ô+<äì Ç{°e\ |ü]XÀ<ÛäHê |òü*‘ê\T
‘Ó*j·T CÒdüTÔHêïsTT.
|ü⁄#·Ãø±j·T ˝Ò<ë |ü⁄#·Ã |ü+&ÉT : y˚dü$ ø±\+ yÓTT<ä\T ô|&ÉT‘·T+<äq>± eTq≈£î u≤>± ø£ìŒ+#˚~ |ü⁄#·Ãø±j˚T.
Ç~ r>∑|ü+≥. m≈£îÿe XÊ‘·+ ˙{Ïì ø£*– e⁄+≥T+~. Bì˝À ‘·≈£îÿe ø±´\Ø\T m≈£îÿe XÊ‘·+ $≥$THé ªdæμ
ñ+&ÉT≥j˚T >±ø£ <ëVü‰ìï rπsà >∑TD+ ø£*– ñ+≥T+~. Ç~ n~Ûø£ ñc˛ºÅ>∑‘· e⁄qï ÅbÕ+‘ê\˝À u≤>±
ô|s¡T>∑T‘·T+~. ‘·≈î£ ÿe ñc˛íÅ>‘∑ q· T ‘·≥Tºø=q˝Òe⁄. eTq sêÅw+ºü ˝À #ê˝≤ ÅbÕ+‘ê\˝À ÅbÕeTTK´+>± sêj·T\d”eT
ÅbÕ+‘ê\˝À á |ü+≥qT u≤>± |ü+&çdüTÔHêïs¡T. Bìì |ü+&ç+#·&ÜìøÏ m≈£î ÿe Ks¡Tà #˚j·Tqedüs¡+˝Ò<äT.
@eT+<äT\T yê&É≈£î+&Ü m≈£îÿe ˙{Ï nedüs¡+ ˝Ò≈£î+&Ü ô|]π> |ü+≥ |ü⁄#·Ãø±j·T |ü+≥.

542
 |ü⁄#·Ãø±j·T eT+∫ >∑{Ϻ ø£+&ÉqT ø£*– e⁄+&É&Éy˚T ø±≈£î+&Ü #ê˝≤ m≈£îÿe XÊ‘·+ ˙{Ïì ø£*–
e⁄+≥T+~. ø£qTø£ @ ej·TdüT‡ yê¬s’Hê á |ü+&ÉTqT $]$>± rdüTø=qe#·TÃ. y˚dü$˝À m+&É\T n~Ûø£+>±
e⁄+&É&É+ e\q mìï ˙fi¯ófl ‘ê–Hê <ëVü≤+ rs¡<äT. n≥Te+{Ï düeTj·T+˝À ø=ìï |ü⁄#·Ãø±j·T eTTø£ÿ\qT
‹qï≥¢sTT‘˚ <ëVü‰]Ôì ‘=+<äs¡>± rs¡TÃø=qe#·TÃ. ‘·≈£îÿe πø˝Ø\T n~Ûø£ $≥$THé\T, Kì» \eDeTT\T
ø£*– e⁄+&˚ |ü⁄#·Ã|ü+&ÉT˝À e⁄+&˚ b˛wüø£ $\Te\qT >∑eTì<ë›+.
100 Å>±eTT\ |ü⁄#·Ã|ü+&ÉT n+~+#·T b˛wüø£ $\Te\T : ‘˚eT ` 95.8 Å>±., Åb˛{°qT¢ ` 0.2 Å>±., Åø=e⁄« `
0.2 Å>±., |”#·T |ü<ës¡∆+`0.2 Å>±., |æ+&ç |ü<ës¡∆eTT\T`3.3 Å>±., X¯øÏÔ (¬ø˝ÀØ\T)`16 øÏ˝À ¬ø˝ÀØ\T,
ø±*¸j·T+ `11 $T.Å>±., bòÕdüŒ¤s¡dt ` 12 $T.Å>±., ÇqTeTT ` 7.9 $T.Å>±., $≥$THé ªdæ μ `1 $T.Å>±.,
$Tqs¡˝Ÿ‡ `0.3 $T.Å>±.
Ks¡÷“¤» ˝Ò<ë <√dü|ü+&ÉT : Ks¡÷“» |ü+&ÉT >∑TE®˝À 94 XÊ‘·+ ˙s¡T, 5 XÊ‘·eTT #·¬øÿs¡ e⁄+{≤sTT. á
|ü+&É¢˝À ø£+&É ø±≈£î+&Ü e⁄+&˚ ∫qï $‘·ÔHê\ qT+&ç q÷HÓqT rkÕÔs¡T. Ks¡÷“¤» |ü+&ÉTqT m≈£îÿe>± p´dt\T,
kÕÿ«wt\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ yê&É‘ês¡T. #ê˝≤ eT+~ e{Ϻ |ü+&É¢ >∑TE®˝À |ü+#·<ës¡ y˚düTø=ì ‹+{≤s¡T.
Ç˝≤ ‹q&É+ e\q y˚düM ø±\+˝À u≤>± #·\Te #˚düTÔ+~. Ç+{Ï ãj·T{Ï m+&É Å|üuÛ≤e+ X¯Øs¡+ ô|’ m≈£îÿe
|ü&É≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉT‘·T+~.
|ü⁄#·Ã|ü+&ÉT, Ks¡÷“» |ü+&ÉT s¬ +&É÷ y˚d$ü ˝À $]$>± \_Û+#˚y.˚ M{Ï˝À m≈£îÿe XÊ‘·+ ˙s¡T e⁄+&É&+É ,
¬ø˝ÀØ\T ‘·≈£îÿe>± e⁄+&ÉT≥ e\q u≤>± ˝≤e⁄>± e⁄+&˚yês¡T, >∑T+&Ó »ãT“\T, eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~Û e⁄qïyês¡T
≈£L&Ü M{Ïì ‹qe#·TÃ. m+&Ü ø±\+˝À X¯ØsêìøÏ ˙{Ï nedüs¡+ m≈£îÿe ø±ã{Ϻ Ç˝≤+{Ï |ü+&ÉT¢ ‹q&É+
e\q eTq Äs√>±´ìï ø±bÕ&ÉTø=qe#·TÃqT. Çìï y˚T\T\T ø£*– e⁄qï Ks¡÷“» |ü+&ÉT˝À e⁄+&˚ b˛wüø£
$\Te\qT >∑eTì<ë›+.
100 Å>±eTT\ Ks¡÷“¤» |ü+&ÉT˝À ñ+&˚ b˛wüø£ $\Te\T : ‘˚eT ` 95.2 Å>±., Åb˛{°qT¢ `0.3 Å>±., Åø=e⁄«
`0.2 Å>±., |”#·T |ü<ës¡∆+`0.4 Å>±., |æ+&ç |ü<ës¡∆eTT\T `3.5 Å>±., X¯øÏÔ (¬ø˝ÀØ\T)` 17 øÏ˝À ¬ø˝ÀØ\T,
ø±*¸j·T+ ` 32 $T.Å>±., bòÕdüŒ¤s¡dt ` 14 $T.Å>±., ÇqTeTT `1.4 $T.Å>±., $≥$THé ªdæμ `26 $T.Å>±.,
$Tqs¡˝Ÿ‡ `0.4 $T.Å>±.
Ks¡÷“¤» |ü+&ÉT˝À ø±*¸j·T+ m≈£îÿe>± e⁄+≥T+~. Ks¡÷“¤C u≤>± #·\Te #˚j·T&Éy˚T ø±ø£ n~Ûø£
\eD≤\qT ø£*– e⁄+≥T+~. ø±ã{Ϻ Bìì m+&Üø±\+˝À n~Ûø£+>± rdüT≈£î+fÒ eT+∫~.
|ü+&ÉT¢ ` ì\« #˚j·TT |ü<ä∆‘·T\T :
eTq <˚X¯+˝À |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\ ñ‘·Œ‹Ô˝À ~«rj·T kÕúq+˝À ñqï|üŒ {Ïø° #ê˝≤ es¡≈£î M{Ïì
dü]jÓTÆ q |ü<‘›ä T· \˝À ì\« #˚dTü ø=H˚ $<ÛëHê\T ‘Ó*j·Tø£ 60 XÊ‘·+ ô|’>± |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\T eè<Ûë ne⁄#·Tqï$.
á eè<ÛëqT ìyê]+#·T≥≈£î dü]jÓTÆ q |ü<‘∆ä T· \T ne\+_Û+∫ |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\qT ì\« #˚jT· ≥+ nedüs+¡ .
M{Ïì ì\« #˚j·T≥+ <ë«sê dü]jÓÆTq b˛wüø±\T \uÛÑ´eTe⁄‘êsTT.
543
I. |ü+&É¢‘√ C≤yéT ‘·j·÷Ø :
1. |ü+&É¢ m+|æø£ : |ü+&ÉT¢ eT+∫ s¡+>∑T, s¡T∫, yêdüq ø£*– yÓT‘·Ôã&Éì$>∑ e⁄+&Ü*. |ü +&É¢qT eTT+<äT>±
m≈£îÿe ˙{Ï˝À ø£&É>±*. yê{Ïô|’ ø±&É>±ì, ‘=&çeT>±ì e⁄+fÒ rdæy˚j·÷*. <Óã“‘·–*q ˝Ò<ë bÕ&ÉsTTq
uÛ≤>±ìï ø±ì rdæy˚j·÷*.
2. |ü+&É¢qT C≤yéT ‘·j·÷Ø˝À ñ|üjÓ÷–+#·T≥ : |ü+&Éô¢ |’ ‘=ø£ÿqT rdæyj ˚ ÷· *. ˝À|ü* –+»\T>±ì, $‘·HÔ ê\T
>±ì, f…+ø£\T>±ì e⁄qï#√ rdæy˚j·÷*. |ü+&ÉT¢ ˇø£y˚fi¯ u≤>± >∑{Ϻ>∑ e⁄qï jÓT&É\ yê{Ïì ø=~› ˙{Ï˝À
ñ&çøÏ+#ê* Ç˝≤ #˚j·T&É+ e\¢ |ü+&ÉT¢ yÓT‘·Ôã&ÉT‘·T+~.
3. #·¬øÿs¡ ø=\‘·\T : |ü+&ÉT¢ |ü⁄\¢>∑ e⁄+fÒ #·¬øÿs¡, |ü+&É¢ >∑TE®≈£î 1:1 ìwüŒ‹Ô˝À ‘· ÷∫ rdüTø√yê*. |ü+&ÉT¢
‹j·T´>∑ e⁄+fÒ ˇø£ πøõ |ü+&ÉT¢ >∑TE®≈£î 3/4 πøõ #·¬øÿs¡ ‘·÷ø£eTT Á|üø±s¡eTT rdüTø√yê*.
4. ìeTà ñ|ü⁄Œ : ìeTà ñ|ü⁄ŒqT ˇø£ πøõ |ü+&É¢ >∑TE®≈£î 5 Á>±eTT\ qT+&ç 10 Á>±eTT\ es¡≈£î |ü+&É¢ s¡T∫ì
ã{Ϻ rdüTø√yê*.
ì\Te #˚j·TT≥≈£î ø±e\dæq |ü<ësê∆\T : bı{≤wæj·T+ yÓT{≤ u…’ dü˝…Œ¤≥T Bìì p´dt, kÕÿ«wt ‘·j·÷Ø\˝À
yê&ÉTø√e#·TÃ, ‘·j÷· s¡sTTq p´dt d”kÕ\˝À y˚ùdeTT+<äT Bìì ø£\bÕ*. ‘·sê«‘· d”kÕ\˝À y˚dæ d”˝Ÿ #˚j÷· *.
s¡+>∑T˝Òì |ü+&É¢ p´dt\≈£î Ç~ yê&Ée#·TÃ.
k˛&çj·T+ u…HéCÀj˚T≥T : Bìì s¡+>∑T ø£*–q |ü+&É¢≈£î yê&É‘ês¡T. Bìì 700 $T©¢ Á>±eTT\T ˇø£ πøõ
‘·j·÷s¡sTTq C≤yéT ˝Ò<ë C…*¢øÏ ø£\bÕ*. á Á|æ»πs«{Ïyé\qT ø£*ù|eTT+<äT eTT+<äT>± ø=~›>± C≤yéT>±ì
|ü+&É¢ s¡kÕ\qT >±ì dü÷ŒqT˝À rdüTø=ì <ëìøÏ Á|æ»πs«{Ïyé\qT ø£*|æ $T–*q |ü<ësê∆\≈£î ø£\bÕ*.
C≤yéT ‘·j·÷Ø˝À rdüTø=qe\dæq yÓTfi¯ó≈£îe\T :
|ü<ësê∆\qT $TÁX¯eT+ #˚j·TT≥ : |ü+&É¢ >∑TE®qT, #·¬øÿs¡qT u≤>± ø£*|æ ns¡>∑+≥ ˝Ò<ë >∑+≥ùd|ü⁄ e⁄+#ê*.
Bì e\¢ #·¬øÿs¡ |ü+&É¢ s¡dü+˝À ø£\TdüTÔ+~.
|ü<ësê∆\qT ñ&çøÏ+#·T≥ : |ü+&É¢ >∑TE®, #Ó¬øÿs¡ $TÁX¯e÷ìï HÓeTà~>∑ ñ&çøÏ+#ê* ñ&çπø≥|ü⁄Œ&ÉT ø£\T|ü⁄‘·÷
>∑]f…‘√ yÓT<äT|ü⁄‘·÷ e⁄+&Ü*. $TÁX¯eTeTT 105.5 &çÁ^\ ôd*‡j·Tdt es¡≈£î ñ&çøÏ+#ê*.
w”{Ÿ |üØø£å : (C≤yéT ‘·j·÷s¡sTTq~ ˝Òì~ ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î dü÷ŒHé‘√ ñ&ÉT≈£î‘·Tqï $TÁX¯e÷ìï rdüTø=ì
ø=~›>∑ #·\¢ã&ܶø£ $TÁX¯eTeTTqT e+∫‘˚ ø=~›>± bıs¡\T bıs¡\T>± |ü&ÉT‘·T+~. BìH˚ ªw”{Ÿ |üØø£åμ nì
n+{≤s¡T.
‘·j·÷s¡sTTq C≤yéTqT d”kÕ\˝À ì+|ü⁄≥ : C≤yéT y˚&ç>± ñqï|ü⁄Œ&˚ eTT+<äT>∑ ˙{Ï˝À eT]–+∫, Äs¡u…{Ϻ,
bı&ç>± e⁄+#·T≈£îqï d”kÕ\˝ÀøÏ b˛j·÷*. d”kÕ\T ‘·&ç>∑ e⁄+&É≈£L&É<ä T. y˚&ç C≤yéTqT d”kÕ\˝À y˚ùd≥|ü⁄&ÉT
#Óø£ÿ |”≥ô|’>±ì, ã\¢ô|’>±ì d”kÕqT e⁄+∫ b˛düTø√yê*. Ç˝≤ #˚ùdÔ d” kÕ |ü–*b˛<äT. d”kÕ eT÷‘·\T ≈£L&Ü
C≤yéT y˚&ç>± e⁄qï|ü⁄Œ&˚ e⁄+#ê*.
544
ì\Te #˚j·TT≥ : eT÷‘·\T e⁄+∫q C≤yéT d”kÕ\qT uÀ]¢+∫ 5 ì$TcÕ\T e⁄+#ê*. Bì‘√ eT÷‘·≈£L&Ü
ôdº]˝…’E ne⁄‘·T+~ ‘·sê«‘· d”kÕ #·\¢ã&ܶø£ #·\¢ì bı&ç Á|ü<˚X¯eTT˝À ì\Te#˚j·÷*.
$TÁX¯eT |òü˝≤\ C≤yéT ($Tø˘‡&é Á|üP{Ÿ C≤yéT)
$TÁX¯eT |òü˝≤\ C≤yéT ‘·j·÷ØøÏ ø£˙dü+ ¬s+&ÉT s¡ø±\ |ü+&É¢qT rdüTø=qe˝…qT. rdüTø=H˚ |ü+&É¢˝À
Ä|æ˝Ÿ, u§bÕŒsTT, eT]j·TT C≤eT |ü+&ÉT¢ m≈£îÿe>±qT ns¡{Ï, düb˛{≤, nHêdü yÓTT<ä\>∑Tq$ ‘·≈£îÿe >±qT
ñ+&˚≥≥T¢ rdüTø=qe˝…qT. |ü∫Ã$ eT]j·TT eTØ |ü+&çq |ü+&ÉT¢ |üìøÏsêe⁄.
ø±e\dæq |ü<ësê∆\T eT]j·TT ø=\‘·\T : $TÁX¯eT |òü˝≤\ >∑TE® ` 1 øÏ˝À— |ü+#·<ës¡ ` 1 øÏ˝À— ìeTàñ|ü
` 8`10 Á>±eTT\T (1.5`2 ‘·\>={Ϻq #Ó+#ê\T)— sêC…“ÁØ ¬s&é ø£\sY ` ∫{Ϭø&ÉT— $Tø˘‡&é Á|üP{Ÿ mdüqT‡
` 1/2 {° #Ó+#ê— mdt._. bı&ç ` 1/2 Á>±eTT (∫{Ϭø&ÉT)— ‘·j·÷s¡j˚T ´ C≤yéT ãs¡Te⁄ ` 1.5 øÏ˝À—
‘·j·÷Ø Ks¡Tà ` 1 øÏ˝ÀøÏ düTe÷s¡T s¡÷. 200/`.
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<ÛëqeTT : |ü+&É¢qT ø£&ç–, nedüs¡eTì|æùdÔ #Ó≈£îÿ rdæ, –+»\qT ‘=\–+∫ ∫qï ∫qï
eTTø£ÿ\T>± ø√dæ ‘·>∑Te÷Á‘·+ ˙fi¯fl˝À eTTø£ÿ\T u≤>± yÓT‘·Ô ã&ÉTq+‘·es¡≈£î ñ&çøÏ+∫, ø=~›>± #·˝≤¢s¡ì∫Ã
$Tø°‡˝À y˚dæ yÓT‘·Ô{Ï >∑TE®>± #˚dæ ø=\T#·Tø=qe˝…qT. ø=\‘· Á|üø±s¡+ |ü+#·<ës¡qT |ü+&É¢ >∑TE®˝À ø£*|æ
ñ&çøÏ+#·e˝…qT. C≤yéT z yÓ÷düÔs¡T>± ∫ø£ÿã&çq ‘·s¡Tyê‘· ìeTà ñ|ü ø£*|æ C≤yéT ‘·j·÷s¡T nj˚T´+‘· es¡≈£î
ñ&çøÏ+#·e˝…qT.
y˚&ç C≤yéTqT >±E d”kÕ\˝À ì+ù|≥|ü&ÉT rdüTø=qe\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T : 1. d”kÕ\˝À @ e÷Á‘·+ ‘˚eT
ñ+&É≈£L&É<äT, 2. >±E d”kÕ\qT #Óø£ÿ ã\¢ / ¬s+&ÉT eT÷&ÉT eT&É‘·\T y˚dæq <äT|üŒ{Ï MT<ä e⁄+∫ y˚&ç
C≤yéTqT bıj·T´e˝…qT.
II. |ü+&É¢‘√ kÕ«wt\ ‘·j·÷Ø :
|ü+&É¢ m+|æø£ : |ü+&É¢qT mìïø£ #˚ùdeTT+<äT ‘êC≤>± u≤>± |ü+&çq |ü+&É¢qT m+|æø£ #˚j·÷*. eTT+<äT>∑
|ü+&É¢qT m≈£îÿe ˙{Ï˝À ø£&É>±*. ‘·sê«‘· |ü+&É¢qT #˚‹‘√ u≤>± yÓT <äbÕ*, |ü+&É¢ >∑TE®qT ø=~›>± eT+<äbÕ{Ï
>∑T&ɶ˝À ø£{Ϻ s¡dü+ |æ+&Ü*. >∑T&ɶ˝À $T–*q |ü+&É¢ >∑TE®qT eT] ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ nedüs¡yÓTÆ‘˚ y˚&ç#˚dæ ø=~›>∑ ˙s¡T
y˚dæ s¡dü+ rdæ e⁄+#·Tø√yê*. yÓTT‘·Ô+ s¡dü+ ˇø£ –HÓï˝ÀìøÏ rdüTø√yê*. #Óø£ÿs¡ r>∑bÕø£+ e#˚Ã+‘·es¡≈£î
y˚&#ç j˚ ÷· *.
˝Ò‘· bÕø£+ >∑T]Ô+#·{≤ìøÏ ∫{≤ÿ\T : ˇø£ kÕdüs√¢ ø=ìï ˙fi¯ófl b˛düTø=ì ns¡#Ó+#ê bÕø£+ rdæ kÕdüsY ˙fi¯fl˝À
y˚j·÷*, n~ ˙fi¯fl˝À $&çb˛≈£î+&Ü n˝≤π> eTT<ä›˝≤ e⁄+&çb˛‘·T+~. n<˚ bÕø£+ ‘·j·÷s¡T nsTTq≥T¢ >∑Ts¡TÔ.
ˇø£ y˚fi¯ bÕø£+ ˙fi¯fl˝À $&çb˛sTTq≥¢sTT‘˚, n~ bÕø£+ ø±q≥T¢.
bÕø±ìï ~+∫ #·\¢ã&çq ‘·sê«‘· |æ+&ç e⁄+#·T≈£îqï s¡kÕìï ø£\bÕ*. y˚&ç˙fi¯¢˝À eTT+∫ rdæ
Äs¡u…{Ϻq d”kÕ˝À¢ ì+|ü⁄≈£îì ì\Te#˚j·÷*. m≈£îÿe ø±\+ ì\« ñ+#·{≤ìøÏ bı{≤wæj·T+ yÓT{≤u…’dü˝ÒŒ≥T

545
˝Ò<ë k˛&çj·T+ u…+CÀj˚T{Ÿ nH˚ s¡kÕj·THêìï ˇø£ πøJ≈£î 2 Á>±eTT\ #=|ü⁄Œq ø£\T|ü⁄ø√yê*.
Á<ëø£å kÕÿ«wt : ø±e\dæq |ü<ësê∆\T eT]j·TT ø=\‘·\T : Á<ëø£å >∑TE® ` 1 ©≥s¡T (q\T|ü⁄ ˝Ò<ë Ä≈£î|ü#·Ã
Á<ëø£å)— |ü+#·<ës¡ ` 2 øÏ˝À\T— ˙fi¯ófl ` 1 ©≥s¡T— ìeTà ñ|ü ` 30 ` 35 Á>±eTT\T— Á<ëø£å môdHé‡ ` 4
{° #·+#ê\T / dü÷ŒH釗 sêC…“ÁØ ¬s&é ø£\sY ` ∫{Ϭø&ÉT— mdt._.bı&ç ` 3 Á>±.— ‘·j·÷s¡j˚T´ kÕÿ«wt ` 3 1/
4 ©≥s¡T¢—
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<ÛëqeTT : Á<ëø£åqT ø£&ç–, ø±&É\qT rdæy˚dæ, yÓT‘·Ô>± |ædæøÏ ˙fi¯ófl ø£\T|ü≈ £î+&Ü ≈£îø£ÿsY ˝Ò<ë
–HÓï˝À 6`7 ì$TcÕ\T ñ&çøÏ+∫ ÅôdºsTTqs¡T˝À y˚dæ >∑TE® rj·Te˝…qT. Á<ëø£å >∑TE®qT ø=\T#·Tø=ì ˇø£
Á|üø£ÿq ñ+#·e˝…qT. s¡dü+ ø=\‘·\qT ã{Ϻ ø±e\dæq ˙fi¯flqT ˇø£ –HÓï˝À rdüTø=ì bısTT´ MT<ä ô|≥ºe˝…qT.
˙fi¯ófl eTdæ˝Ò≥|ü&ÉT ø=\‘· Á|üø±s¡+ |ü+#·<ës¡ ø£\T|üe˝…qT. |ü+#· <ës¡ |üP]Ô>± ø£]–q ‘·s¡Tyê‘· ìeTà
ñ|üqT ø£*|æ, |ü\T#·{Ï >∑T&ɶ <ë«sê e&É>∑{Ϻ #·˝≤¢s¡Ãe˝…qT. |üP]Ô>± #·˝≤¢]q bÕø£+˝À Á<ëø£ås¡dü+, s¡+>∑T,
mdüHé‡ eT]j·TT mdt._. bı&çì ø£*|æ X¯óÁuÛÑyÓTÆq d”kÕ\˝À ì+|üe˝…q T.
III. |ü+&É¢‘√ kÕdt / ¬ø#·|t ‘·j·÷Ø :
≥e÷{ ¬ø#·|t / kÕdt : ø±e\dæq |ü<ësê∆\T eT]j·TT ø=\‘·\T : u≤>± |ü+&çq ≥e÷{≤\T ` 5 øÏ˝À\T—
ô|<ä ñ*¢ (s¡T_“q$) ` 250 Á>±.— yÓ\T¢*¢ (s¡T_“q$) ` 25 Á>±.— n\¢+ (s¡T_“q$) ` 25 Á>±.— ñ|ü `
20`25 Á>±.— ø±s¡+ ` 4`7 Á>±.— |ü+#·<ës¡ ` 150 Á>±.— >∑s¡+ eTkÕ\ bı&ç ` 3 Á>±.— yÓ’{Ÿ yÓì>∑s¡T `
100 $T.©.— mdt._. bı&ç ` 3 1/4 Á>±.— d”kÕ\T ` 1.
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<ÛëqeTT : ≥e÷{≤\qT ø£&ç– ∫qï ∫qï eTTø£ÿ\T>± ø√j·Te˝…qT. ô|<ä› ñ*¢, n\¢+,
yÓ\T¢*ì¢ $&ç$&ç>± yÓT‘·>Ô ± s¡T_“ ≥e÷{≤ eTTø£ÿ\˝À ø£*|æ ≈£îø£ÿsY ˝Ò<ë kÕ<Ûës¡D –HÓï˝À ˙fi¯ófl ø£\T|ü≈î£ +&Ü
ñ&çøÏ+∫ ÅôdºsTTqs¡T˝À y˚dæ ‹|æŒ ≥e÷{≤ >∑TE®qT rj·Te˝…qT. >∑TE®q T ø=\T#·Tø=ì, ø=\‘· Á|üø±s¡+
ø±s¡+ eT]j·TT >∑s+¡ eTkÕ˝≤ bı&çì ˇø£ >∑T&É˝¶ À eT÷≥ø£{ºÏ ≥e÷{≤ >∑TE®˝À y˚jT· e˝…qT. yÓTT‘·+Ô |ü+#·<ës¡˝À
eT÷&Ée e+‘·Tq ≥e÷{≤ >∑TE®˝À ø£*|æ ‹]– ∫ø£ÿã&ÉTq+‘· es¡≈£î ñ&çøÏ+#·e˝…qT. >∑TE® düTe÷s¡T dü>∑+
nsTTq ‘·s¡Tyê‘· $T–*q |ü+#·<ës¡ eT]j·TT yÓì>∑sYqT ø£*|æ ñ&çøÏ+#·e˝…qT. >∑s¡+ eTkÕ˝≤ eT÷≥qT
ãj·T≥≈£î rdæ ¬ø#·|t˝ÀøÏ >∑{Ϻ>± |æ+&Ée˝…qT. ñ|ü ø£*|æ eT]ø=~› ùd|ü⁄ ñ&çøÏ+∫ mdt._. bı&çì ø£*|æq
yÓ+≥H˚ ‘·>∑T C≤Á>∑‘·Ô\‘√ düqï eT÷‹ >∑\ >±E d”kÕ\‘√ @ e÷Á‘·+ U≤∞ e<ä\≈£î+&Ü ì+|æ eT÷‘·\qT
>∑{Ϻ>± _–+#·e˝…qT.
IV. |ü+&É¢‘√ {≤|ò” : Ä|æ˝Ÿ, u§bÕŒsTT, C≤eT eT]j·TT e÷$T&ç |ü+&É‘¢ √ {≤|ò” ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø=qe#·TÃqT.
ø±e\dæ |ü<ësê∆\T eT]j·TT ø=\‘·\T : $TÁX¯eT |òü˝≤\ >∑TE® ` 1 øÏ˝À— |ü+#·<ës¡ ` 500 Á>±eTT\T—
>∑÷¢ø√CŸ ` 100 Á>±eTT\T— $T˝Ÿÿ yÓTÆ&é ˝Òø£ dæÿ+ $T˝Ÿÿ bÂ&ÉsY ` 150 $T.©— &Ü˝≤¶ ` 150 Á>±eTT\T—
ã≥sY ù||üs¡T ` 1 ˝Ò<ë 2 w”≥T¢— ‘·j·÷s¡j˚T´ {≤|ò” ` 1.25 øÏ˝À— ‘·j·÷Ø Ks¡Tà 1 øÏ˝ÀøÏ düTe÷s¡T
s¡÷. 250/`.

546
‘·j·÷s¡T #˚j·TT $<Ûëq+ : C≤yéT˝À $e]+∫q $<Ûä+>± |ü+&É¢ qT+&ç >∑TE® rdæ, ø=*∫ e⁄+#·Tø=qe˝…qT.
|ü+#·<ës¡˝À >∑÷¢ø√EqT ø£*|æ, Ä $TÁX¯e÷ìï |ü+&É¢ >∑TE®˝À ø£*|æ ñ&çøÏ+#·e˝…qT. {≤|ò” ñ&çπø≥|ü&ÉT
&Ü˝≤¶qT ø=~›ø=~›>± ø£\T|ü⁄‘·÷ ñ+&Ée˝…qT. {≤|ò” z yÓ÷düÔs¡T>± ∫ø£ÿã&çq ‘·s¡Tyê‘· $T˝ŸÿyÓTÆ&éqT ˝Òø£
˙fi¯fl‘√ ø£]–+∫q dæÿ+ $T˝Ÿÿ bÂ&És¡TqT ø£*|æ {≤|ò” ‘·j·÷s¡j˚T´≥+‘· es¡≈£î ñ&çøÏ+∫, &Ü˝≤¶ sêdæ e⁄+∫q
ÁfÒ˝À düTe÷s¡T 1/2 ôd+.MT m‘·TÔ es¡≈£î b˛dæ, #·<äTqT>± #˚dæ, #· ˝≤¢]q ‘·s¡Tyê‘· eTTø£ÿ\T>± ø√dæ, ã≥sY
ù||üsY‘√ bÕ´ø˘ #˚düTø=qe˝…qT.
dü÷#·q : {≤|ò” ‘·j·÷s¡sTTqB ˝ÒìB ‘Ó\TdüTø=q&ÜìøÏ ø=+#Ó+ {≤|ò”ì ˙fi¯fl˝À y˚dæ #·÷&Ée˝…qT. n~ >∑{Ϻ
ñ+&É˝≤>± @s¡Œ&çq≥¢sTT‘˚ {≤|ò” ‘·j·÷s¡sTTq≥T¢>± >∑T]Ô+#·e˝…qT.
V. |ü+&É¢‘√ &çôV’≤Á&˚wüHé ñ‘·Œ‘·TÔ\T :
|ü+&É¢˝À ˙{Ï ‘=\–+|ü⁄qT &çôV’≤Á&˚wüHé n+{≤s¡T. |ü+&É¢˝À ˙s¡T XÊ‘·+ ˝Òø£b˛e&É+ e\q |ü+&ÉT¢
m≈£îÿe HÓ\\T ì\« ñ+{≤sTT. á |ü<‹∆ä nìï s¡ø±\ |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\‘√ #˚dTü ø=qe#·TÃqT. kÕ<Ûës¡D+>±
eTq+ |ü+&É¢qT m+&Éô|&É‘ê+. Ç˝≤ m+&Éô|f…º eTT+<äT eTq+ |ü+&É¢qT u≤¢+∫+>¥ #˚düTø√yê*. á u≤¢+∫+>¥
eT÷\+>± |ü+&ÉT¢ s¡+>∑T e÷s¡e⁄. eT+∫ yêdüq, s¡T∫ ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. Äe÷¢, C≤eT, ô|’HéÄ|æ˝Ÿ, Ä|æ˝Ÿ,
≥e÷{≤, ø±´¬s{Ÿ, n\¢+, yÓ\T¢*¢ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì &ûôV’≤Á&˚wüHé #˚ j·Te#·TÃ.
u≤¢+∫+>¥ #˚ùd |ü<ä∆‹ : ˇø£ yÓ&É˝≤Œ{Ï –HÓï˝À ˙fi¯ófl b˛dæ eTs¡>∑ìyê«*. eT]π> ˙{Ï˝À X¯óÁuÛÑ+ #˚dæq |ü+&É¢qT
y˚dæ ˇø£ 5 ì$TcÕ\T ñ+∫ ˙s¡T e+#˚j·÷*. ‘·s¡Tyê‘· #·\¢{Ï ˙{Ï˝À |ü +&É¢qT y˚dæ e&Éø£{≤º*. Ç˝≤
u≤¢+∫+>¥ #˚dæq |ü+&É¢qT m+&Éu…≥º&É+ ˝Ò<ë j·T+Á‘·+ düVü‰j·T+‘√ Äs¡u…≥º&É+ #˚j·Te#·TÃ. Ç˝≤ m+&çq
|ü+&É¢qT eTq+ ‹qe#·TÃ.
Äe÷¢ &ûôV’≤Á&˚wüHé :
‘êC≤ Äe÷¢ m+|æø£

X¯óÁuÛ|Ñ sü T¡ #·T≥

u≤¢+∫+>¥ #˚j·TT≥

m+&Éu…≥Tº≥ / j·T+Á‘·|ü⁄ Å&Ó’j·TsY

bÕ´øÏ+>¥ #˚j·TT≥

547
Ä≈£î≈£Ls¡\‘√ ` eTq Äs√>∑´+ :
eTqøÏ Á|üø£è‹ Ç∫Ãq Äs√>∑´ nedüsê\˝À Ä≈£î≈£Ls¡\T #˚ùd n<äT“¤‘ê˝…H√ï. X¯ØsêìøÏ ø±yê*‡q
nH˚ø£ s¡ø±\ Kì» \eD≤\qT, $≥$Tq¢qT n+~düTÔ+~. Ä≈£î≈£Ls¡\T ì‘·´+ ‹q&É+ e\¢ yê´~Ûìs√<Ûäø£
X¯øÏÔì ô|+#·&É+, #·s¡à s¡ø£åD≈£î, ø£+{Ï düeTdü´\≈£î, s¡ø£ÔV”≤q‘·≈£î #ê˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Ä≈£î≈£Ls¡\T
eTq ÄVü‰sêìï s¡T∫ø£s¡+>± #˚düTÔ+~. Ä≈£î≈£Ls¡\T e+&ÉT≈£îH˚ eTT+<äT K∫Ñ·+>± ˇø£{ÏøÏ ¬s+&ÉT kÕs¡T¢
ø£&É>∑&É+ eT+∫~. m+<äTø£+fÒ yê{Ï˝À #˚πs ∫qï ∫qï |ü⁄s¡T>∑T\T, <ä TeTTà, <Ûä÷[ eTq Äs√>±´ìøÏ Vü‰ì
ø£*–+#·e#·TÃ. nedüs¡yÓTÆ‘˚ Ä≈£î ≈£Ls¡\T ø£&çπ>≥|ü&ÉT bı{≤wæj·T+ |üsêà+>∑H˚{Ÿ‘√ X¯óÁuÛÑ+ #˚ùdÔ eT+∫
|ò*ü ‘ê\T+{≤sTT.
eTq≈£î e÷¬sÿ{Ÿ˝À #ê˝≤ Ä≈£î≈£Ls¡\T <=s¡T≈£î‘êsTT. ø=ìï d”»q¢qT ã{Ϻ <=s¡T≈£î‘êsTT. ø±ã{Ϻ @
d”»Hé˝À <=]πø Ä≈£î≈£Ls¡qT, Ä d”»Hé˝À ‹Hê*. kÕ<Ûës¡D+>± eTq≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ Ä≈£î≈£Ls¡\T
ã#·Ã* ≈£Ls¡, bÕ\≈£Ls¡, ‘√≥≈£Ls¡, >√+>∑÷s¡, ø=‹ÔMTs¡, |ü⁄BHê. ã#·Ã*≈£Ls¡qT m≈£îÿe>± y˚d$ü ˝À rdüTø√yê*.
m+&Üø±\+˝À m+‘· m≈£îÿe>± ã#·Ã*≈£Ls¡qT ‹+fÒ n+‘· eT+∫~. y˚dü$˝À X¯Øs¡+˝À e#˚à y˚&çì ã#·Ã*
≈£Ls¡ ‘·–ZdüTÔ+~. X¯Øsêìï #·\¢ ãs¡TdüTÔ+~. n+<äTπø ã#·Ã* ≈£Ls¡q T y˚dü$˝À K∫Ñ·+>± rdüTø√yê*.
nìï Ä≈£î≈£Ls¡˝À¢ sêsêE bÕ\≈£Ls¡, eTq n+<äs¡+ Çwüº|ü&˚ Ä≈£î≈£Ls¡, bÕ\≈£Ls¡ e\¢ #ê˝≤
Äs√>∑´ Á|üjÓ÷»Hê\T ñHêïsTT. X¯Øs¡+˝À e#˚à mH√ï düeTdü´\≈£î bÕ\≈£Ls¡ #Óø˘ ô|&ÉT‘·T+~. ø£|òü+, |æ‘·Ô+,
yê‘êìï ‘·–+Z #˚ >∑TD+ bÕ\≈£Ls¡˝À ñ+~. ‘√≥≈£Ls¡˝À j·÷+{ÏÄøχ&Ó+≥T¢ |ü⁄wüÿ\+>± ñ+{≤sTT. yê{Ï e\¢
|ü\T s¡ø±\ ø±´q‡sY ø±s¡ø±\T HêX¯q+ ne⁄‘êsTT. s√>∑ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì ô|+#·T‘·T+~. >√+>∑÷s¡ >∑T+&Ó≈£î
m+‘√ y˚T\T #˚düTÔ+~. >√+>∑÷s¡˝À ñ+&˚ b˛wüø±\T s¡ø£ÔV”≤q‘·qT ‘·–ZkÕÔsTT. ø£]y˚bÕ≈£î, ø=‹ÔMTs¡, |ü⁄BHêqT
Á|ü‹≈£Ls¡˝À y˚düT≈£î+{≤+. ø£]y˚bÕ≈£î ø£+{Ï Äs√>±´ìøÏ m+‘√ y˚T\T #˚düTÔ+~. wüß>∑sY yê´~Ûì ø£+Á{À˝Ÿ˝À
ñ+#˚+<äT≈£î ≈£L&Ü ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. ø=‹ÔMTs¡ Js¡í düeTdü´\qT, ÄdüÔ e÷qT ‘·–dZ Tü +Ô ~. s¡ø±Ôìï X¯ó~∆ #˚j÷· \+fÒ
|ü⁄BHêqT ‹Hê*‡+<˚. Á|ü‹ Ä≈£î≈£Ls¡≈£î Á|ü‘˚´ø£‘· ñ+~. ø±e⁄q MT s√pyê] ÄVü‰s¡+˝À Ä≈£î≈£Ls¡qT
‹qT≥ eT+∫~.
Ä≈£î≈£Ls¡\T ` ì\« #˚j·TT |ü<ä∆‘·T\T
Ä≈£î ≈£Ls¡\˝À eTq X¯ØsêìøÏ m+‘√ nedüsy¡ TÓ qÆ $≥$TqT\T, Kì»\eD≤\T düeTè~∆>± e⁄HêïsTT.
m≈£îÿe yÓTT‘êÔ\˝À ÇqTeTT, ø±*¸j·T+ ñHêïsTT. ÇqTeTT eT÷\+>± s¡ø±Ô_Ûeè~∆ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±*¸j·T+
meTTø£\ >∑{Ϻ‘·HêìøÏ, |ü+{Ï Äs√>±´ìøÏ #ê˝≤ nedüs¡+, ø£+{Ï Äs√>±´ìøÏ, #·s¡à s¡ø£åD≈£î nedüs¡yÓTÆq
$≥$THé ªmμ, yê´~Û ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì ø£*–+#˚ $≥$THé ªdæμ. M{Ï‘√ bÕ≥T ª_μ $≥$THé bò˛*ø˘ j·÷dæ&é,
¬s’uÀô|ò¢$Hé ≈£L&Ü düeTè~∆>± e⁄HêïsTT. Ä≈£î ≈£Ls¡\˝À m≈£îÿe |”#·T |ü<ës¡∆+ e⁄+≥T+~. á |”#·T |ü<ës¡∆+
e\q eT\ã<ä∆ø£+ n]ø£≥ºe#·TÃ. eT<ÛäTy˚TVü≤ yê´~Û Å>∑düTÔ\≈£î, s¡ø £Ô+˝À m≈£îÿe ø=˝…ÅkÕº\T e⁄+&˚ yê]øÏ ≈£L&Ü
á |”#·T |ü<ës¡∆+ nedüs¡+.

548
Ä≈£î ≈£Ls¡\‘√ bı&ÉT\T :
eTq+ kÕ<Ûës¡D+>± Ä≈£î ≈£Ls¡\qT ‘êC≤>±H˚ ‹+≥T+{≤eTT. ø±˙ Ä≈£î ≈£Ls¡\qT bı&ÉT\
s¡÷|ü+˝À ≈£L&Ü rdüTø√e#·TÃ. Ç˝≤ bı&ÉT\T #˚j·T&É+ e\¢ #ê˝≤ ˝≤uÛ≤\T e⁄HêïsTT.
1. á bı&ÉT\qT dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê yê&ÉTø√e#·TÃ. 2. düeTj·T+ Ä<ë ne⁄‘·T+~.
3. $$<Ûä s¡ø±\T>± yê&ÉTø√e#·TÃ. 4. yÓ$’ <Û´ä + e⁄+≥T+~.
á bı&ÉT\ yê&É≥+ e\q Ä≈£î ≈£Ls¡\˝À \_Û+#˚ b˛wüø±\ìï+{Ïì ‘·>∑T yÓ÷‘ê<äT˝À bı+<äe#·TÃ.
@<Ó’Hê Ä≈£î ≈£Ls¡qT bı&ç #˚düTø√yê* n+fÒ eTT+<äT>± eTq+ Ä≈£î ≈£ Ls¡qT m+&Éô|&É‘ê+. Ç˝≤
m+&Éô|fÒº eTT+<äT>± eTq+ Ä≈£î ≈£Ls¡\qT u≤¢+∫+>¥ #˚düTø√yê*. á u≤¢+∫+>¥ eT÷\+>± Ä≈£î ≈£Ls¡\
s¡+>∑T e÷s¡<äT. eT+∫ yêdüq, s¡T∫ ≈£L&Ü e⁄+{≤sTT.
u≤¢+∫+>¥ #˚ùd |ü<ä∆‹ : ˇø£ yÓ&É˝≤Œ{Ï –HÓï˝À ˙fi¯óflb˛dæ eTs¡>∑ìyê«*. eT]π> ˙{Ï˝À X¯óÅuÛÑ + #˚dæq Ä≈£î
≈£Ls¡\qT y˚dæ ˇø£ ì$Twü+ e⁄+∫ ˙s¡T e+#˚j·÷*. ‘·s¡Tyê‘· #·\¢{Ï ˙{Ï‘√ Ä≈£î ≈£Ls¡\qT y˚dæ e&Éø£{≤º*.
Ç˝≤ u≤¢+∫+>¥ #˚dæq Ä≈£î ≈£Ls¡\qT eT+∫ m+&É˝À m+&Éô|{≤º*. m+&çq Ä≈£î ≈£Ls¡\‘√ $$<Ûä s¡ø±\
bı&ÉT\T, ø±sê\T ‘·j·÷s¡T #˚düTø√e#·TÃ.
Ä≈£î ≈£Ls¡\ bı&ÉT\ ‘·j·÷ØøÏ yê&É<ä–q Ä≈£î\T :
1) ø£]y˚bÕ≈£î 2) |ü⁄BHê 3) ‘√≥≈£Ls¡ 4) >√+>∑÷s¡ 5) eTTq>∑.

Ä≈£î ≈£Ls¡\ bı&ÉT\T ‘·j·÷s¡T #˚ùd $<Ûëq+ :

‘êC≤ Ä≈£î ≈£Ls¡\ m+|æø£
#·\¢{Ï ˙{Ï‘√ X¯óÅuÛÑ+>± ø£&É>±*
u≤¢+∫+>¥ #˚j·TT≥
m+&Éu…≥Tº≥
bı&ç #˚j·TT≥
Äs¡u…≥Tº≥

549
bÕ´øÏ+>¥ #˚j·TT≥
Ä≈£î ≈£Ls¡\ bı&ÉT\ ‘·j·÷Ø |ü]ÅX¯eT≈£î nj˚T´ Ks¡Tà :
1. uÛÑeq+ eT]j·TT Ç‘·s¡ dæ$\T |üqT\T ` s¡÷. 4.00 \ø£å\T
2. j·T+Å‘· |ü]ø£sê\T ` s¡÷. 5.00 \ø£å\T
3. |üPs¡« ñ‘·Œ‹Ô e´j·÷\T ` s¡÷. 0.50 \ø£å\T
4. Ç‘·s¡ dæú‹ e´j·÷\T ` s¡÷. 1.00 \ø£å\T
5. e]ÿ+>¥ ø±|æ≥˝Ÿ e÷]®Hé ` s¡÷. 1.00 \ø£å\T
---------------
yÓTT‘·eÔ TT ` s¡÷. 11.5 \ø£å\T
---------------

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

düVü‰ Ä#ês¡T´\T (>∑èVü≤ $C≤„q XÊg+)— &çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt ÄsY.myéT.dæ.mdt., kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\,
>∑T+≥÷s¡T. bò˛Hé HÓ+. 0863` 2235106, ôd˝Ÿ HÓ+. 94907 19823

550
 ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆˝À¢ ø£©ìÔ >∑T]Ô+#·T≥
e÷qe J$‘·+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Û$ä Tø£ nedüs+¡ nVü‰s¡+. eTìwæ s√EyêØ nedüsê\˝À, ÄVü‰s¡+ Á|ü<ëÛ q
bÕÁ‘· b˛wædTü +Ô ~.
ì‘ê´edüs¡ edüTeÔ ⁄\˝À nqedüs¡ |ü<ësê∆\qT ø£*|æ #·˝≤eTDÏ #˚j÷· \qï ÄX¯, n+‘˚ø±≈£î+&Ü nÁø£eT
<ÛHä ês¡q® #˚j÷· \qï ñ<˚X› ´¯ +‘√ Á|ü»\ nC≤„Hêìï, nC≤Á>∑‘qÔ· T Ädüsê>± rdüTø=ì, ø=+‘· eT+~ e÷qe
eTqT>∑&≈É î£ nedüsy¡ TÓ qÆ ÄVü‰s¡|<ü ësê∆\˝À Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ |ü<ësê∆\qT ø£\T|ü⁄‘·THêïs¡T. ÄVü‰s¡ ø£©Ô $|üD˝Ï À @
edüTeÔ ⁄≈£î &çe÷+&é ñ+≥T+<√, @ edüTeÔ ⁄≈£î <Ûsä ¡ m≈£îÿe>± ñ+≥T+<√, Ä edüTeÔ ⁄ ø£©Ô ne«&ÜìøÏ neø±X¯+
m≈£îÿe. ø£©Ô ÄVü‰s¡+ rdüTø=qT≥e\q »]π> qcÕº\qT >∑T]+∫ |üP]Ô>± ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ e\q á ø£©Ô nH˚
$wüj÷· ìï >∑T]+∫ rÁe+>± |ü{+ºÏ #·Tø=qT≥ ˝Ò<Tä . ø£©Ô ÄVü‰s¡+ e\¢ Bs¡øÈ ±\+˝À eT<ÛTä y˚TVü≤+, n~Ûø£ s¡øbÔ£ ˛≥T
e+{Ï nHês√>∑´ düeTdü´\T dü+uÛ$Ñ +#·T&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü, Js¡øí √X¯ düeTdü´\T, ø±q‡sY e+{Ï Á|üe÷<äøs£ ¡ »ãT“\≈£î
<ë] rdüT+Ô ~.
ø£©Ô n+fÒ @$T{Ï ?
ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆˝À¢ ‘·≈î£ ÿes¡ø+£ |ü<ësê∆\qT ø£\|ü&+É (˝Ò<ë) ø=ìï $\TyÓq’ |ü<ësê∆\qT rdæyj
˚ T· &Üìï ø£©Ô
n+{≤s¡T.
eTq <˚X+¯ ˝À ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘ê Á|üe÷D≤\qT 2006˝À @s¡Œs¡∫q uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘,· Á|üe÷D≤\
#·≥+º , ìπs•∆ düT+Ô ~. á #·≥+º <ë«sê uÛ≤s¡‘· ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘,· Á|üe÷D≤\ n<Ûë]{° &Û©û ˝¢ À @sêŒf…qÆ ~. eTq <˚X¯
ÄVü‰s¡ Á|üe÷D≤\qT n+‘·sê®rj·T Á|üe÷D≤\‘√ düe÷q+>± ô|+#·&+É Bì \ø£´å +.
ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\‘√ ø£©Ô ø±s¡D+>± mH√ï <äTwüŒ]D≤e÷\T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT. ˇø=ÿkÕ] eTqTwüß\
ÁbÕD≤\T ≈£L&É b˛j˚T Á|üe÷<ä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. ø£&TÉ |ü⁄ H=|æŒ, |üø£yå ê‘·+, ø±˝ÒjT· yê´<ÛTä \T, &ÉjT˚ ]j·÷, s¡øbÔ£ ˛≥T,
e+{Ï yê´<ÛTä ˝…H√ï ø£©Ô |ü<ësê∆\T uÛTÑ õ+#·≥+ e\¢ sêe#·TÃqT.
ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\˝À ø£©ìÔ ø£qT>=qT $<ÛëHê\T :
ø£©Ôì >∑T]Ô+#·T≥≈£î ∫qï |üØøå± $<ÛëHê\T, s¡kÕj·Tq |üØø£å\T eT]j·TT Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝ÀqT
ø£qT>=qe#·TÃqT. á ÁøÏ+<ä Çe«ã&çq |ü{øºÏ ˝£ À ÄVü‰s¡|<ü ësê∆\T |üØø£$å <ÛëqeTT $|ü⁄\+>± $X¯Bø£]+#·&yÉ TÓ qÆ ~.

551
1. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T eT]j·TT yê{Ï ñ‘·Œ‘·TÔ\T :`
|ü<ës¡∆+ ù|s¡T ø£©Ô |ü<ës¡∆+ yê´<ÛäT\T (˝Òø£) ø£©Ôì ø£qT>=qT |ü<ä∆‹
ø£\T>∑T qcÕº\T
1. >√<ÛäTeT\T, _j·T´+, <äTeTTà, sêfi¯ófl, ñ<äs¡ yê´~Û, ø±˝Òj·T+ M{Ïì |üØø£å>± #·÷&É≥+ <ë«sê
yÓTTø£ÿC§qï\T, bı≥Tº, bÕ&Ó’q bÕ&Ó’b˛e⁄≥, ø±´q‡sY >∑T]Ô+#·e#·TÃqT
C§qï\T, <Ûëq´+, |ü⁄s¡T>∑T\T, yÓTT<ä\>∑Tq$
dü»®\T, X¯q>∑\T, m\Tø£\ E≥Tº,
u≤Ø¢ yÓTT<ä˝…’q$. m\Tø£\ eT\+
msêZ{Ÿ ã÷E ñ<äs¡yê´~Û, ø±˝Òj·T+ eTT<äTs¡T ˙\+ (˝Ò<ë) q\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À bÕ&ÉyÓ’q
bÕ&Ó’b˛e⁄≥, ø±´q‡sY –+»\T ø£qã&ç‘˚ n$ msêZ{Ÿ ã÷E –+»\ì
|üdæ>∑≥ºe#·TÃqT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü yê{Ïì 20%
ñ|ü Á<ëeD+ ø£*|æq >±¢düT ˙fi¯fl˝À y˚ùdÔ
msêZ{Ÿ ã÷E –+»\T ô|’øÏ ‘˚\T‘êsTT.
2. ø£+~ |ü|ü πødü] |ü|ü |üø£åyê‘·eTT ø£+#Ó+ ø£+~|ü|üqT ˇø£ |üØøå±Hê[ø£˝À rdüTø=ì
50 $T.©. dü»\ ôV’≤Á&√ø√¢]ø±eT¢eTTqT y˚dæ ø£*|æ
10 ì.\T ùd|ü⁄ ñ+#·+&ç. |üØø£å Hê[ø£˝À ms¡T|ü⁄
s¡+>∑T ø£ì|æ+∫qf…Æ¢‘˚ πødü]|ü|ü ø£©Ô ñqï≥T¢
‘Ó\TdüT+Ô ~.
3. |ü|ü |ü<ës¡∆eTT\T $TsƒêsTT s¡+>∑T ø±´q‡sY, eT÷s¡Ã¤yê´~Û ˇø£ |üØø£å Hê[ø£˝À ø=+#ÓeTT |ü|üqT rdüTø=ì
(˝Ò<ë) <ëì˝À ø=+#ÓeTT ˙s¡T ø=+#ÓeTT dü»\
yÓT{≤ì˝Ÿ m˝À¢ ôV≤’ Á&√ø√¢]ø±eT¢eTT ø£\|ü+&ç.ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T
(˝Ò<ë) ø£ì|æ+∫qf…‘¢Æ ˚ yÓT≥ì˝Ÿ m˝À¢‘√ ˝Ò<ë ˝…&é
˝…&Áé ø√y˚T{Ÿ Áø√y˚T{Ÿ‘√ ø£©Ô »]–+<äì ‘Ó\TdüT+Ô ~.
4. >√<ÛTä eT |æ+&ç, ÇdüTø£, <Û÷ä [, ñ<äs¡ yê´~Û, ø±˝ÒjT· + ø=+#Ó+ |æ+&çì 10 $T.©. ø±s¡“HéfÁ… {≤ ø√¢s¬ &’ ˝é À
yÓT<Æ ë, s¡e« |ü⁄s¡T>∑T\T bÕ&Ób’ ˛e⁄≥, ø±´q‡sY yê´~Û ø£\|ü+&ç. ø=+‘·ùd|ü{ÏøÏ |üØø£å Hê[ø£ n&ÉT>∑T
uÛ≤>∑+˝À ÇdüTø£, <Û÷ä [ #˚sT¡ ‘·T+~.
‘·e⁄&ÉT ˇø£ >±¢dTü ˝À ø=+#ÓeTT >√<ÛTä eT|æ+&çì y˚jT· +&ç.
|æ+&ç˝À ‘·e⁄&ÉT ñqïf…Æ¢‘˚ n~ bÕÁ‘·˝Àì ˙{Ï ô|’
uÛ≤>∑+˝À ‘˚\T‘·T+~.
#êø˘bı&ç s¡øVÔ£ ≤” q‘· ˇø£ |üØø£å Hê[ø£˝À ø=+#Ó+ >√<ÛäTeT|æ+&çì
y˚j·T+&ç. |æ+&ç˝À ø=+#Ó+ >±&ÛÉ ôV’≤Á&√
ø√¢]ø±eT¢eTTqT ø£\|ü+&ç.ç |æ+&ç˝À #êø˘ bı&ç
ñqïf…‘¢Æ ˚ bÕÁ‘·˝À bı+>∑T ø£ì|ædTü +Ô ~.

552
5. X¯q>∑ |æ+&ç πødü] |æ+&ç |üø£åyê‘·eTT ˇø£ |üØø£å Hê[ø£˝À ø=+#ÓeTT X¯q>∑|æ+&çì
≈£îwüߺ yê´~Û rdüTø=ì 50 $T.©. dü»\ ôV’≤Á&√ø√¢]ø±eT¢eTT
ø£*|æ 15 ì. \T y˚&ç #˚j·T+&ç. >∑T˝≤_ s¡+>∑T
qT+&ç ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T |üØø£å Hê[ø£˝À ø£ì|æ+∫qf…‘¢Æ ˚
ø£©Ô »]–+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
6. u§+u≤sTT s¡e« ÇqT|üs»¡ qT ∫qï Áù|e⁄\T s¡e«˝À nj·TkÕÿ+‘·eTT ñ+∫qf…‘¢Æ ˚ ÇqT|üs»¡ qT
<Óã“ ‹qTqT. <ëìøÏ n‘·T≈£îÿ+≥T+~.
2. q÷HÓ\T eT]j·TT Áø=e⁄« |ü<ësê∆\T :`
|ü<ës¡∆+ ù|s¡T ø£©Ô |ü<ës¡∆+ yê´<ÛäT\T (˝Òø£) ø£©Ôì ø£qT>=qT |ü<ä∆‹
ø£\T>∑T qcÕº\T
e+≥ q÷HÓ Ä]®yÓ÷ìHé ñãT“s√>∑yê´~Û, |üØø£å #˚j·T<ä\∫q |ü<ësê∆eTTq≈£î >±&ÛÉ
>∑ø¢ √e÷, Vü≤è<äjT· qÁ‹ø±eT¢eTTqT u≤>± ø£\|ü+&ç. ÄeT¢ Á<ëeD+˝À
yê´<ÛTä \T, u…]u…] yê´<ÛTä \T ms¡T|ü⁄ Ç≥Tø£sêsTT s¡+>∑T ø£ì|æ+∫qf…‘¢Æ ˚
rdüT≈£îqï q÷HÓ˝À ø£©Ô ñ+<äì ‘Ó\TdüT+Ô ~.
$Tqs¡˝Ÿ q÷HÓ ø±˝Òj·T yê´<ÛäT\T ˇø£ |üØø£åHê[ø£˝À ˇø£ dü÷ŒHé q÷HÓ rdüTø=ì
(˝Ò<ë) Kì» q÷HÓ ø±´q‡sY 2 $T.©. HÓ’Á{À»Hé Ä\ÿVü‰˝Ÿ bı{≤wtqT
ø£\bÕ*.
eT]π> ˙s¡T˝À |üØø£åHê[ø£qT eTT+∫ 15 ì.\T
ñ+#ê*. X¯óÁuÛÑ+ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· 10 $T.©.
eT]–q ˙s¡T ø£\bÕ*. @<Ó’Hê õ&ÉT¶ ø£q|ü&ç‘˚
Kì» q÷HÓ ø£*|æq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
ø=ã“] q÷HÓ ÄeTT<ä+ eü+≥≈£î yê&ç‘˚ yê+‘·T\T ˇø£ |üØøå±Hê[ø£˝À 1 $T.©. q÷HÓ rdüTø=ì
yê+‘·T\T, $πs#·Hê\T, 10 $T.©. mdæ&çô|ò’&é ô|Á{À*j·T+ á<ÛäsYqT
|òæ{Ÿ‡, X¯Øs¡+˝À ˙s¡T #˚s¡T≥ y˚dæ u≤>∑T>± ø£*|æ ˇø£ #·Tø£ÿ >±&ÛÉ dü\÷Œ´]
ø±eT¢eTT‘√ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&çq nyÓ÷àìj·T+
e÷*uÒ≥ ¶ T Á<ëeD+qT y˚jT· +&ç. yÓ+≥H˚ |üØø£å
Hê[ø£ n&ÉT>∑TuÛ≤>∑+ qT+&ç eTãT“‘Ós¡
ø£q|ü&çqf…Æ¢‘˚ ø=ã“] q÷HÓ ÄeTT<ä+‘√
ø£©Ô #˚j·Tã&çq<äì
‘Ó\TdüT+Ô ~. ø=ã“] q÷HÓ Á|ò»” s¡T˝À ñ+∫qf…‘¢Æ ˚
ø£©Ô ˝Òì ø=ã“] q÷HÓ nsTT‘˚ >∑&ɶø£&ÉT‘·T+~.
q÷HÓ‘√ ø£©Ô nsTT‘˚ >∑&ɶ ø£≥º<äT.

553
3. bÕ\T eT]j·TT bÕ\ |ü<ësê∆\T :`
|ü<ës¡∆+ ù|s¡T ø£©Ô |ü<ës¡∆+ yê´<ÛäT\T (˝Òø£) ø£©Ôì ø£qT>=qT |ü<ä∆‹
ø£\T>∑T qcÕº\T
bÕ\T ø£\Twæ‘·yÓTÆq ˙s¡T $ø±s¡+>± ñ+&É&É+ ˇø£ #·Tø£ÿ bÕ\T yÓT]ùd C≤s¡T>± ñqï dü∆\+˝À
ø£&TÉ |ü⁄ H=|æŒ, $πs#·Hê\T y˚ùdÔ Ä #·Tø£ÿ bÕ\T Ä–b˛e#·TÃ. (˝Ò<ë) HÓeTà~>±
nbÕq yêj·TTe⁄ @s¡Œ&É≥+ C≤s¡≥+ e\q nø£ÿ&É ‘Ó\¢ì >∑Ts¡TÔ |ü&Ée#·TÃ. ø£©Ô
bÕ\T yÓ+≥H˚ C≤]b˛‘êsTT.
˙s¡T ø£\|ü≥+, b˛wüø£ $\Te\T ˝≤ø√º MT≥s¡T bÕ\ kÕ+Á<ä‘q· T |üØøÏ+å ∫q|ü⁄&ÉT
Áø=e⁄« |ü<ësê∆\T ‘·>T∑ qZ T e÷eT÷\T bÕ\˝À nsTT‘˚ $\Te\T 1,030
rdæyj˚ T· &É+ eT]j·TT 1,034 ñ+≥T+~. ˝≤ø√ºMT≥sY‘√
1,030 ø£+fÒ $\Te\T m≈£îÿe eùdÔ bÕ\˝À¢ ø=e⁄«
rj·T˝Ò<Tä .
|æ+&ç |ü<ësê∆\T $πs#·Hê\T, |üØøå±Hê[ø£˝À ø=ìïbÕ\T rdüTø=ì <ëìì y˚&ç
ø£\|ü≥+ nbÕq yêj·TTe⁄ @s¡Œ&É&+É #˚dæ #·˝≤¢]à ¬s+&ÉT eT÷&ÉT #·Tø£ÿ\T njÓ÷&çHé qT
ø£*|æ‘˚ yÓ+≥H˚ ˙* s¡+>∑T e∫Ãqf…Æ¢‘˚ |æ+&ç
|ü<ës¡+∆ ˝À ø£©Ô nsTTq≥T¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~.
j·T÷]j·÷ eT÷Á‘·+ <ë«s¡+˝À <äTs¡<ä |üØø£å Hê[ø£˝À ˇø£ dü÷ŒqT bÕ\T rdüTø=ì
¬s+&ÉT #·Tø£ÿ\T yÓ÷‘Ó’e÷˝Ÿ ˙* Á<ëeD+ y˚dæq
j·T÷]j·÷ ø£*|æq bÕ\T |ü~ ìeTTwüeTT\T
‘·sê«‘· ˙* s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡TqT. j·T÷]j˚THé Ád|ºæ ‡t ‘√
≈£L&É á |üØø£å #˚j·Te#·TÃ. j·T÷]j˚THé Ádæº|t‡ ô|’
ˇø£ dü÷ŒHé bÕ\T y˚ùdÔ ˙\+ s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷]q
ø£©Ô ñ+<äì ‘Ó\TdüT+Ô ~.
ã≥º\ k˛&Ü #·sà¡ yê´<ÛTä \T, ˇø£ |üØø£å Hê[ø£˝À dü÷ŒHé bÕ\T rdüTø=ì
&çfs¬… +® {Ÿ bÂ&ÉsY XÊ«düø√dü+ <Óã“ ‹q{+, Áu§yÓ÷ÁøÏkÕ˝Ÿ eTT<äTs¡T ˙* Á<ëeD+ y˚j÷· *.
Áù|>∑T\≈£î ≈£L&É Vü‰ì #˚düTÔ+~. 10 ì. ‘·sê«‘· ø£©bÔ Õ\T eTT<äTs¡T ˙* s¡+>∑T≈£î
e÷s¡TqT. .

554
4. |ü+#·<ës¡, u…\¢+, ‘˚HÓ :
|ü<ës¡+∆ ù|s¡T ø£©Ô |ü<ës¡∆+ yê´<ÛäT\T (˝Òø£) ø£©Ôì ø£qT>=qT |ü<ä∆‹
ø£\T>∑T qcÕº\T
|ü+#·<ës¡ düT<ä› eTTø£ÿbı&ç ñ<äs¡ yê´<ÛäT\T ˇø£ >±¢düT ˙{Ï˝À |ü+#·<ës¡qT ø£]–+∫ ø£<ä|ü≈£î+&Ü
ñ+∫‘˚ düT<ä›eTTø£ÿ bı&ç˝À ø£©Ô nsTT‘˚ düT<ä›eTTø£ÿ
bı&ç >±¢düT˝À ÁøÏ+~øÏ #˚s¡T‘·T+~.
ÇdüTø£, sêfi¯ófl ∫qï Áù|>∑T\≈£î Vü‰ì ø=+#Ó+ |ü+#·<ës¡qT ˇø£ >±¢düT ˙fi¯fl˝À y˚j·T+&ç.
ø£\T>∑TqT. |ü+#·<ës¡ ˙{Ï˝À ø£]–b˛‘·T+~. ø±˙, ÇdüTø£, sêfi¯ófl
˙{Ï˝À ø£s¡>∑≈£î+&Ü n&ÉT>∑TøÏ #˚s¡‘êsTT.
u…\¢+ $TsƒêsTT s¡+>∑T eT>∑yê]˝À f…dæºdt ø=+#Ó+ u…\¢+ rdüTø=ì <ëìøÏ ˇø£ $T.©.
˝Ò<ë yÓT{≤ì˝Ÿ m˝À¢ <Óã“ ‹qTqT. ôV’≤Á&√ø√¢]ø±¢eTeTTqT ø£\|ü+&ç. e÷¬>ï{≤ ms¡T|ü⁄
s¡+>∑T ø£ì|æ+∫qf…Æ¢sTT‘˚ <ëì˝À yÓT{≤ì˝Ÿ m˝À¢
ø£©Ô ñqï<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
‘˚HÓ |ü+#·<ës¡, <Ûqä qwüº+ ø=+#Ó+ <ä÷~ì ‘˚HÓ˝À eTT+∫ Ä<ä÷~ì n–Z|ü⁄\¢‘√
u…\¢+ bÕø£+ ì\« ñ+&É<äT. ø±*ùdÔ ø£©Ô ˝Òì ‘˚HÓ u≤>± eT+&ÉT‘·T+~. ø£©Ô ñqïf…Æ¢‘˚
<ëì˝À ñqï ˙s¡T <ä÷~ì ø±\ìe«<äT. ø±*ì ∫≥|ü≥
X¯ã›+ e#·TÃqT.
5. eTkÕ˝≤ Á<äe´eTT\T :
|ü<ës¡∆+ ù|s¡T ø£©Ô |ü<ës¡∆+ yê´<ÛäT\T (˝Òø£) ø£©Ôì ø£qT>=qT |ü<ä∆‹
ø£\T>∑T qcÕº\T
eTT&ç eTkÕ˝≤ <äTeTTà, bı≥Tº, ñ<äs¡yê´~Û, M{Ïì |üØø£å>± #·÷&É≥+ <ë«sê >∑T]Ô+#·e#·TÃ.
Á<äe´eTT\T |ü⁄s¡T>∑T\T, ø±˝ÒjT· +, ø±´q‡sY
bÕ&Óq’ $‘·HÔ ê\T
m\Tø£ eT\+
$T]j·÷\T u§bÕŒsTT ˇø£ >±E ;ø£s¡T˝À ø=+#ÓeTT $T]j·÷\T rdüTø=ì
–+»\T <ëì˝À ø=+#Ó+ ø±s¡“Hé f…Á{≤ø√¢s¬ &’ é y˚jT· +&ç.
$T]j·÷\T ;ø£sT¡ n&ÉT>∑Tq≈£î u§bÕŒsTT –+»\T
˙{Ïô|’ uÛ≤>∑eTTq≈£î ‘˚\T‘êsTT
\e+>±\T ‘˚*ø£ \e+>±\T eT+∫ \e+>±\T ˇø£ ;ø£s¡T ˙{Ï˝À ø=ìï \e+>±\T y˚j·÷*. eT+∫
yê˝Ÿf˝Æ… Ÿ ÄsTT˝Ÿ ø£+fÒ |ò÷ü ≥T ‘·≈î£ ÿe \e+>±\T ;ø£sT¡ ˝À ÁøÏ+~øÏ #˚sT¡ qT. ‘˚*ø£ \e+>±\T
ñ+≥T+~. b˛wüø£ ô|ø’ Ï ‘˚\TqT.
$\Te\T ‘·>T∑ qZ T.
Äyê\T Ä]®yÓ÷qT –+»\T ñãT“düs√>∑yê´~Û, Äyê\T >∑T+Á&É+>± qTqï>± ñ+{≤sTT. Ä]®yÓ÷qT
ø£+{Ï #·÷|ü⁄ b˛e⁄≥, –+»\T <ÛëqàeTT˝≤ bı&ÉT>±Z, ãs¡ø>£ ± ñ+{≤sTT.
>∑T+&Ó u≤<Û\ä T M{Ïì ã÷‘·<ä›eTT ñ|üjÓ÷–+∫ >∑T]Ô+#·e#·TÃ.
Äyê\ì H˚\ô|’ ˇ‹Ô‘˚ |üdTü |ü⁄>± ˝À|ü\ ø£q|ü&‘É êsTT.
Ä]®yÓ÷Hé –+»\T ˇ‹Ô‘˚ ‘Ó\¢>± ñ+{≤sTT.

555
|üdüT|ü⁄ yÓT{≤ì˝Ÿ m˝À¢ ø±´q‡sY dü+ã+~Û‘· ˙fi¯fl˝À y˚ùdÔ ˙{ÏøÏ |üdü T|ü⁄ s¡+>∑T eùdÔ ø£©Ô nsTTq<äì
yê´<ÛTä \T ‘Ó\TdüTÔ+~. ø=~›>± |üdüT|ü⁄ bı&çì rdüTø=ì
ø=~›>± >±&ÛÉ ôV≤’ Á&√ø√¢]ø±eT¢eTT qT ø£\|ü+&ç. }<äs+¡ >∑T
ø£ì|æ+∫ Ä s¡+>∑T≈£î ˙fi¯ófl ø£*|æq ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&É
ñqïf…Æ¢‘˚ Ä |üdüT|ü⁄ bı&ç˝À yÓT{≤ì˝À m˝À¢ ø£©Ô
ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~.

C§qï |æ+&ç, >√<ÛäTeT ø=~›>± |üdüT|ü⁄ bı&çì yÓTÆÁø√k˛ÿ|t˝À |üØøÏå +∫ #·÷ùdÔ

|æ+&ç, ø£Ás¡ ô|+&É\+ ‘Ó\¢>± ø£ì|æùdÔ n~ ø£©Ô nsTTq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
|æ+&ç, _j·T´|ü⁄ |æ+&ç.
|üdTü |ü⁄, ø±s¡+, ø£èÁ‹eT s¡+>∑T\T s¡ø£ÔV”≤q‘·, ø=+#Ó+ bı&çì rdüTø=ì á<ÛäsY˝À y˚dæ ø£&ç–
eTkÕ˝≤ bı&ç n+<Ûä‘·«eTT, 13 mHé. dü\÷Œ¤´]ø±eT¢eTTqT ø£\|ü+&ç. ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T
(ø£ÁØ bÂ&É sY) eT÷s¡Ã\T Ç∫Ãq |ü<ës¡+∆ ˝À ø£èÁ‹eT s¡+>∑T ø£*bÕs¡ì ‘Ó\TdüT+Ô ~.
ø±´q‡sY dü+ã+~Û‘· ø=+#ÓeTT ˙s¡T ø£*|æq ‘·sT¡ yê‘· ≈£L&É s¡+>∑T b˛≈£î+&Ü
yê´<ÛäT\T ì*∫ ñqïf…Æ¢‘˚ ø£èÁ‹eT s¡+>∑T ø£*bÕs¡ì ‘Ó\TdüTÔ+~.
ø±s¡+ ˝Ò<ë Ç≥Tø£ bı&ç, ∫qï Áù|e⁄\≈£î ˇø£ ;ø£sT¡ ˝À ø√¢s√bòÕyéT, ø±s¡“Hé f…Á{≤ ø√¢s¬ &’ é rdüTø=ì
$Ts¡|ü bı&ç ÇdüTø£, <ä÷[ Vü‰ì ø£\T>∑TqT <ëìøÏ ø=+#Ó+ $Ts¡|bü ı&çì ø£\|ü+&ç. Ç≥Tø£ bı&ç,
ÇdüTø£, <ä÷[ ñqïf…Æ¢‘˚ ;ø£s¡T n&ÉT>∑T uÛ≤>∑eTTq≈£î
e∫à #˚sT¡ ‘êsTT
ø±s¡+, <Ûìä j·÷\ yÓT‘·{Ô Ï ‘·e⁄&ÉT, <Ûqä qwü+º ø=~›>± bı&çì ˙{Ï˝À y˚ j·T+&ç. ‘·e⁄&ÉT eT]j·TT
bı&ç, |üdTü |ü⁄ s¡+|ü|⁄ü bı≥Tº ñ<äs¡ dü+ã+~Û‘· s¡+|ü|⁄ü bı≥Tº ˙{Ïô|’ ‘˚\T‘êsTT.
yÓTT<ä\>∑Tq$ nHês√>∑´+
<Ûäìj·÷\ bı&ç >∑TÁs¡|ü⁄ \<Ó›, ù|&É <Ûäq qwüº+ ø=~›>± <Ûäìj·÷\ bı&çì ˙fi¯fl˝À y˚j·T+&ç. >∑TÁs¡|ü⁄
nHês√>∑´+ \<Ó,› ù|&É ˙{Ï˝À ‘˚\T‘êsTT.
Ç+>∑Te õ>∑Ts¡T, eT{Ï,º sêfi¯ófl ÄVü‰s¡yêVæ≤ø£ Ç+>∑TeqT ˙{Ï˝À ø£*|æq|ü⁄&ÉT n~ ø£©Ô ˝Òì~ nsTT‘˚
<Óã“ ‹+≥T+~. ø£qTø£ ˙{Ï˝À ø£]– ˙{Ïì s¡+>∑T˝ÀøÏ e÷s¡TdüTÔ+~.
eT÷Á‘· |æ+&Ü\˝À ø=+#Ó+ Ç+>∑TeqT bı&ç #˚dæ ˙{Ï˝À y˚j·T+&ç
sêfi¯ófl @s¡Œ&ÉTqT eT{Ϻ, sêfi¯ófl ˙{Ï n&ÉT>∑T uÛ≤>±q #˚s¡T‘êsTT.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« yÓTTø£ÿC§qï ø£+&Ó ø±´q‡sY ì»yÓTqÆ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« ‘=+<äs>¡ ± ‘·Tq>∑<Tä .
<ësê\≈£î s¡+>∑T y˚dæ ø=+#Ó+ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« qT ˙{Ï˝À y˚ùdÔ ì»yÓTÆq~
ø£\T|ü⁄≥. ˙{Ï˝À ñqï+‘· es¡≈£î s¡+>∑TqT Çdü÷ÔH˚ ñ+≥T+~.
ô|<ä› j·÷\Tø£\T ∫qï j·÷\Tø£\T, ô|<ä› j·÷\Tø£\qT y˚s¡T #˚j·÷*. ô|<ä› j·÷\Tø£\T
{≤˝ÿ+ bÂ&ÉsY –+»ô|’ eTT&É‘· ˝Ò≈£î+&Ü qTqT|ü⁄>± ñ+{≤sTT. ∫qï
j·÷\Tø£\ –+» ô|’ ∫qï |ü>∑Tfi¯ófl, eTT&É‘·\T
ñ+{≤sTT. j·÷\Tø£\qT s¡T~›q|ü⁄&ÉT #˚‘T· \≈£î bÂ&ÉsT¡
n+{Ï‘˚ ø£qTø£ j·÷\Tø£\˝À ñqï q÷HÓ rdæq≥T¢
‘Ó\TdüT+Ô ~.

556
 Ç‘·s¡ |ü<ësê∆\T
|ü<ës¡∆+ ù|s¡T ø£©Ô |ü<ës¡∆+ yê´<ÛäT\T (˝Òø£) ø£©Ôì ø£qT>=qT |ü<ä∆‹
ø£\T>∑T qcÕº\T
ñ|ü ‘Ó\¢ sêfi¯ófl, ÇdüTø£ mô|+&Ó{’ dÏ ,t ∫qï dü÷ŒHé ñ|ü rdüTø=ì ˇø£ |üØø£å Hê[ø£˝À
Áù|>∑T\≈£î Vü‰ì y˚dæ ø=+#Ó+ ˙s¡T b˛dæ u≤>± ø£\|ü+&ç. ˙s¡T ‘Ó\¢>±
e÷]‘˚ ñ|ü˝À ø£©Ô ñqï<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. ˙{Ï˝À
ø£s>¡ ì∑ ÇdüTø£ ÁøÏ+~ uÛ≤>∑eTTq≈£î #˚sT¡ ‘·T+~.
njÓ÷&Ó’CŸ¶ ñ|ü e÷eT÷\T ñ|ü >±sTT≥sY yê´~Û ˇø£ ∫qï ã+>±fi≤ <äT+|ü eTTø£ÿ ø√dæ <ëìøÏ ñ|ü
|ü{Ϻ+#ê*. ˇø£ ì$Twü+ Ä– ¬s+&ÉT #·Tø£ÿ\T ìeTà
s¡dü+ y˚j·÷*. njÓ÷&Ó’CŸ¶ ñ|ü nsTT‘˚ ˙* s¡+>∑T≈£î
e÷s¡T‘·T+~. e÷eT÷\T ñ|ü nsTT‘˚ s¡+>∑T e÷s¡<Tä .
‘˚j·÷≈£î\T s¡+>∑T ø£*|æq ø±´q‡sY eT]j·TT Ä≈£î\≈£î ‘·&ç>± ñqï u≤¢{Ï+>¥ ø±–‘·+ MT<ä
({° Ä≈£î\T) yê&çq {° bı&ç Ç‘·s¡ yê´<ÛTä \T rdüTø√yê*. {° Ä≈£î ø£©Ô nsTTqf…Æ¢‘˚ yÓ+≥H˚ ø±–‘·+
MT<ä s¡+>∑T ø£ì|ædTü +Ô ~.
{° bı&ç ÇqT|ü s¡»qT ÄVü‰s¡yêVæ≤ø£ <Óã“ ø=~›>± {° bı&çì ø±–‘·+ô|’ b˛dæ ∫qï nj·TkÕÿ+‘·eTT
‹+≥T+~. qT <ëìô|’ n≥T Ç≥T ‹|æŒHê ÇqT|ü s¡»qT <ëìøÏ
Äø£]¸+∫ n‘·T≈£îÿ+≥T+~. <ëìì ã{Ϻ {° bı&ç ø£©Ô
nsTTq<äì #Ó|Œü e#·TÃ.
ø±|ò” bı&ç ∫ø√] b˛wüø£ $\Te\T ø=+‘· ø±|ò” bı&çì #·\¢{Ï ˙{Ï˝À y˚dæq|ü⁄&ÉT ø±|ò” bı&ç
‘·>T∑ qZ T ˙{Ï˝À ‘˚\T‘·T+~. n<˚ ∫ø√] ø£*|æqf…‘¢Æ ˚ ˙{Ï n&ÉT>∑T
uÛ≤>±ìøÏ #˚s¡T‘·T+~ eT]j·TT ˙{Ïì ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T˝ÀøÏ
e÷s¡TÑ·T+~.
|æ+&ç |ü<ës¡+∆ (˝Ò<ë) ˇø£ |üØø£å Hê[ø£˝À ø=+#Ó+ ø±|ò” bı&çì rdüTø=ì
y˚sTT+∫q Áu…&é bı&ç ˙s¡T ø£*|æ y˚&ç #˚j·÷*. Ç+ø=ø£ |üØø£å Hê[ø£˝À
∫{Ïø¬ &ÉT bı{≤wæjT· + |üsêà+>∑H≥ ˚ T s¬ +&ÉT #·Tø£ÿ\T
ôV’≤Á&√»Hé ø√¢¬s’&é, {Ï+#·sY njÓ÷&çHé Á<ëeD+qT
ø£\bÕ*. ˙\+ s¡+>∑T eùdÔ ø±|ò” bı&ç˝À ø£©Ô nsTTq<äì
‘Ó\TdüT+Ô ~.
∫+‘· –+»\ bı&ç k˛&çjT· + ôV≤’ Á&ܬø‡’ &é Á<ëeD+ ˇø£ |üØø£å Hê[ø£˝À
eT]j·TT ø£s¡÷®s¡|ü⁄ rdüTø=ì ø=+#Ó+ ø±|ò” bı&ç ø£\bÕ*. ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T
–+»\ bı&ç e∫Ãq#√ ∫+‘· –+»\ bı&ç˝À ø£©Ô nsTTq<äì
>∑T]Ô+#·e#·TÃqT.
eø£ÿbı&ç s¡+>∑T, XÊø£]Hé, ñ<äs¡ dü+ã+~Û‘· s¡+>∑T ø£*|æq eø£ÿbı&çì ˙fi¯fl˝À y˚ùdÔ ˙fi¯fl s¡+>∑T
ÇdüTø£ yê´<ÛTä \T e÷s¡T‘·T+~. XÊø£]Hé ø£*|æq. eø£ÿbı&ç m≈£îÿe>±
rj·T´>± ñ+≥T+~. ÇdüTø£ ø£*|æq eø£ÿbı&çøÏ
10 $T.©. ø±s¡“Hé f…Á{≤ø√¢s¬ &’ é qT ø£*|æ 10
ì$TcÕ\T u≤>± ø£\bÕ*. 10 ì$TcÕ\ ‘·sT¡ yê‘·
|üØø£å Hê[ø£ n&ÉT>∑T uÛ≤>±q ÇdüTø£, <äTeTTà, eT{Ϻ
ø£ì|ækÕÔsTT.
dü>∑TZ _j·T´+ ÇdüTø£, {≤\ÿ+ dü>∑TZ _j·T´+ ø±˝≤Ã*. ø£©Ô ˝Òì dü>∑TZ _j·T´+
nsTT‘˚ ø±*Ãq|ü⁄&ÉT ñ_“ @$T ã÷&ç<äqT
$T>∑\Ã<äT. ø£©Ô nsTTq≥T¢ nsTT‘˚ ÇdüTø£ H√{Ï˝À
>∑s>¡ s∑ ˝¡ ≤&ÉT‘·T+~.
ø±ã{Ϻ ô|’ |üØøå± $<ÛëHêìï ñ|üj÷Ó –+∫ ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\ ø£©ìÔ >∑T]Ô+∫, yê{Ïì n]ø£{,ºÏ HêD´‘· Á|üe÷D≤\T ñqï
ÄVü‰s¡ |ü<ësê∆\qT rdüTø√e&É+ e\¢ eTq Äs√>±´ìï ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ.
eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :
ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, &çbÕsYºyÓT+{Ÿ Ä|òt ÄsY.myéT.   dæ.mdt., kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, >∑T+≥÷s¡T.
bò˛Hé HÓ+. 0863` 2235106, ôd˝Ÿ HÓ+. 94907 19823
557
 |æ\\¢ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT n_Ûeè~∆ô|’ $C≤„Hêìï ô|+bı+~+#˚
ªÄ\+ãqμ yÓTTu…˝’ Ÿ Ä|t
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ »HêuÛ≤˝À düTe÷s¡T 40% Á|ü»\T eTTK´+>± eTVæ≤fi¯\T eT]j·TT |æ\\¢ T ˝À|ü b˛wüø±\‘√
u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·THêïs¡T. eTTK´+>± Á>±MTD –]»q ÁbÕ+‘ê\˝Àì |æ\\¢ ô|s¡T>∑T<ä\ eT]j·TT n_Ûeè~∆, |ü≥Dº
ÁbÕ+‘· |æ\\¢ ‘√ b˛*à #·÷ùdÔ ‘·≈î£ ÿe>± ñqï≥T¢ >∑eTì+#·&+É »]–q~. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ |æ\\¢ T ‘·eT
ej·TdüT‡øÏ ‘·>Z∑ m‘·T,Ô ãs¡Te⁄ eT]j·TT n_Ûeè~∆ n+XÊ\˝À yÓqTø£ã&ç ñHêïs¡T. á |ü]dæ‹ú øÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+
ìs¡øså£ êdü´‘· eT]j·TT ne>±Vü≤q ˝À|ü+ nì #Ó|ü ø√e#·TÃ.
|æ\\¢ ˝À n_Ûeè~∆ |ü\T n+XÊ\˝À »s¡T>∑T‘·T+~. XÊØs¡ø,£ y˚T<√_Ûeè~∆, kÕ+|òTæ ø£, e÷qdæø,£ ñ<˚«>∑
eT]j·TT e´øÏ‘Ô «· $ø±dü+ Ç+<äT˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ $. |æ\\¢ ˝À dü+|üPs¡í n_Ûeè~∆ »s¡>±\+fÒ yê]øÏ |ü⁄{Ïqº |üŒ{Ï
qT+&ç dü]jÓÆTq ñÁ‘˚Œs¡D nedüs¡+ ne⁄‘·T+~. ∫qï|æ\¢\T |ü⁄{Ϻq|üŒ{ÏqT+&ç ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ es¡≈£î
C≤„H+˚ Á~j·÷\‘√ |ü\T n+XÊ\T H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. á düeTj·T+˝À yê] C≤„H+˚ Á~j·÷\qT ñÁ‘˚Œs¡|]ü #˚ $$<Ûä
Ä≥ edüTeÔ ⁄\T Ç+{Ï yê‘êes¡D≤ìï ø£*Œ+#ê*. á Ä≥ edüTeÔ ⁄\T ô|<ä>› ± Ks¡TÑ√ ≈£L&ÉTø=qï$ ø±<äT. eTq
Ç+{À¢ ñqï kÕe÷qT‘√H˚ düT\uÛ+Ñ >± ‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√e#·TÃ. Äs√>∑´ s¡+>∑+, $<ë´ s¡+>∑+ eT]j·TT e´ekÕj·T+˝À
yÓTTu…˝’ Ÿ Ä|t\ $ìjÓ÷>∑+ es¡Tdü>± Äs√>∑´+, nuÛ≤´düHê |ò*ü ‘ê\T eT]j·TT ñ‘·Œ‹Ôô|’ kÕqT≈£L\ Á|üu≤Û yê\qT
#·÷|æ+∫+<äì n<Û´ä j·THê\T dü÷∫düTHÔ êïsTT. |ü+≥\qT |üs´¡ y˚ø+åÏ #·&ÜìøÏ eT]j·TT |ü+≥ ñ‘êŒ<äø‘£ q· T
ô|+#·&ÜìøÏ s¬ ‘’ T· \≈£î düe÷#ês¡+ Çe«&ÜìøÏ Ä|t\T n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT. ø±˙ e÷qe n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£\
Ä<Ûës¡+>± e´ekÕj·T ≈£î≥T+u≤\≈£î Jeq HêD´‘·qT ô|+#·&ÜìøÏ n˝≤+{Ï Ä|t\T n+<äTu≤≥T˝À ˝Òe⁄.
|ü≥Dº , Á>±MTD eT]j·TT –]»q ÁbÕ+‘ê\˝Àì eTVæ≤fi¯\T, ‘·\T¢\T, øÏXÀs¡ u≤*ø£\≈£î düeT‘·T\
ÄVü‰s¡eTT, b˛wüD. Äs√>∑´ dü+s¡øDå£ , |æ\\¢ ô|s¡T>∑T<ä\, n_Ûeè~∆ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*–+∫
yê] $C≤„Hêìï ô|+bı+~+|ü #˚jT· &ÜìøÏ Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+, kÕe÷õø£
$C≤„q ø£fi≤XÊ\˝Àì e÷qe n_Ûeè~∆ eT]j·TT ≈£î≥T+ã n<Û´ä j·Tq $uÛ≤>∑eTT yês¡T ªÄ\+ãqμ nH˚ yÓTTu…˝’ Ÿ
Ä|tqT s¡÷bı+~+#·&+É »]–q~.
á yÓTTu…˝’ Ÿ Ä|tqT #ê˝≤ düT\uÛ+Ñ >± me¬sH’ ê >∑÷>∑T˝Ÿ ô|¢ k˛ºs˝Y À http://aalambana.online/
aalambana.apk *+ø˘qT ñ|üj÷ Ó –+∫ &ÍH√¢&é #˚dTü ø√e#·TÃ.
á Ä|t jÓTTø£ÿ Á|ü‘´˚ ø£‘· @eTq>± Ç+<äT˝À düe÷#ês¡eTT n+‘ê ‘Ó\T>∑T˝À s¡÷bı+~+#·&+É »]–q~.
á düe÷#ês¡eTT yÓTT‘·+Ô u§eTà\T Ä&çj÷Ó eT]j·TT M&çj÷Ó \ s¡÷|ü+˝À ô|≥º&+É »]–q~. Bì e\¢ ìs¡øså£ êdüT´\T
≈£L&Ü düT\uÛ+Ñ >± düe÷#êsêìï bı+<äe#·Tà eT]j·TT ns¡+∆ #˚dTü ø√e#·TÃ. á yÓTTu…˝’ Ÿ Ä|t˝Àì n+XÊ\ô|’

558
ne>±Vü≤q ø£*Œ+#·&+É <ë«sê eTqeTT |æ\\¢ ˝À dü+|üPs¡í ô|s¡T>∑T<ä\, n_Ûeè~∆ »s¡>&∑ ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
á düe÷#êsêìï n+<ä]ø° n+~+#·&+É <ë«sê qeC≤‘· •X¯ó eTs¡D≤\T, e÷‘·è eTs¡D≤\T, n_Ûeè~∆ ˝ÀbÕ\T,
n+>∑yø’Ó \£ ´‘· ˝À|ü b˛wüD, e+{Ï nH˚ø£ düeTdü´\qT n~Ûø$£ T+#·e#·TÃ.
ªÄ\+ãqμ yÓTTu…˝’ Ÿ Ä|t ˝Àì Á|ü<ëÛ q n+XÊ\T.
1. ÄVü‰s¡eTT ` b˛wüD 2. |æ\\¢ Äs√>∑´ dü+s¡øDå£ eT]j·TT ñÁ‘˚Œs¡D 3. |æ\\¢ ˝À n_Ûeè~∆ ˝ÀbÕ\T
>∑T]Ô+#·&+É 4. |æ\\¢ ô|+|üø£ $<ÛëHê\T 5. Jeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\T 6. Ç‘·se¡ TT\T (eTVæ≤fi¯\T,
|æ\\¢ ≈£î dü+ã+~Û+∫q #·{≤º\T, ôV≤˝ŸŒ˝…H’ é q+ãs¡T¢ yÓTTˆˆ)
á ªÄ\+ãqμ Ä|t e´ekÕj·T ≈£î≥T+u≤\≈£î, eTVæ≤fi¯\T, |æ\\¢ dü+s¡øDå£ , n_Ûeè~∆øπ ø±ø£, øπ Áå ‘·
kÕúsTT˝À |üì #˚ùd Äs√>∑´ ø±s¡´ø£s\Ô¡ T, n+>∑Hyé ê&û dæã“+~øÏ, Á>±eT dü∫yê\j·T yê\+{°s≈¢¡ î£ m+‘·>±H√
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

Ä#ês¡T´\T (>∑èVü≤ $C≤„q XÊg+), kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T ` 522 509
bò˛Hé HÓ+ : 89190 89155, 97038 33319

559
 b˛wüø±Vü‰s¡ ô|s¡{Ï ‘√≥\ ô|+|üø+£
≈£Ls¡>±j·T\qT ô|s¡{˝Ï À |ü+&ç+#·&+É ˇø£ ø£fi.¯ eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+˝À b˛wüø£ $\Te\ <äècÕº´
≈£Ls¡>±j·T\≈£î m+‘√ ÁbÕeTTK´‘· ñ+~. ≈£Ls¡>±j·T˝À¢ eTq≈£î ø±yê*‡q Kì» \eDeTT\T, $≥$TqT¢
düeTè~∆>± \uÛ´Ñ eTe⁄‘êsTT. M{Ïì $]$>± ñ|üj÷Ó –+#·&+É e\¢, s√>∑ ìs√<Ûøä £ X¯øÔÏ ≈£L&Ü eè~∆ #Ó+<äT‘·T+~.
ô|s¡{À¢ ≈£Ls¡>±j·T\T |ü+&ç+#·&+É e\¢ kı+‘· &ÉãT“\T ô|{Ϻ ø±j·T>∑÷s¡\T ø=H˚ nedüs+¡ ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
B+‘√ &ÉãT“≈£L&Ü Ä<ë ne⁄‘·T+~. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü ô|s¡{˝Ï Àì ≈£Ls¡>±j·T\T ãj·T≥ ø=qï ≈£Ls¡>±j·T\
ø£Hêï m≈£îÿe ‘êC≤>± ñ+{≤sTT. M{Ï‘√ ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ yê&Éø+£ ≈£L&Ü ‘·≈î£ ÿe ñ+≥T+~.
Á|ü‹ ≈£î≥T+ã+ yê] Ç+{Ï #·T≥÷ºe⁄qï dü\ú +˝À ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&ÉT¢ dü+e‘·‡s¡+ bı&Ée⁄Hê
|ü+&ç+∫ yê&ÉT≈£î+fÒ ‘êC≤ ≈£Ls¡>±j·T˝‘√ bÕ≥T e÷qdæø,£ XÊØ]ø£ Äs√>±´ìï bı+<äe#·TÃ.
≈£î+&û\˝À ≈£Ls¡>±j·T\ ô|+|üøe£ TT :
ô|s¡&TÉ ˝Òìyês¡T yÓTTø£ÿ\qT ≈£î+&û\˝À ≈£L&Ü ô|+#·e#·TÃ. á ≈£î+&û\qT u≤˝ÿì˝À, es¡+&Ü˝À¢
$T<Ó\› ô|q’ ≈£L&Ü ñ+∫ yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·e#·TÃ. ÇdüT≈£, eT{Ï,º |üX¯óe⁄\ ms¡Te⁄ ø£*|æq $TÁX¯eTeTT‘√ ≈£î+&û\qT
ì+bÕ*. n~Ûø£ ‘˚eT ãj·T{ÏøÏ y˚fifl‚ +<äT≈£î M\T>± Á|ü‹ ≈£î+&ûøÏ n&ÉT>∑Tq u…C≤®\T+&Ü*. Ç$ |üP&çb˛≈£î+&Ü
ô|+≈£î eTTø£ÿ\T u…»+® ô|q’ ù|sêÃ*. $Ts¡|,ü ≥yÓ÷≥, <Ûìä j·÷\T, u…+&É yÓTT<ä\>∑T ≈£Ls¡>±j·T\qT ≈£î+&û\˝À
ô|+#·e#·TÃqT.≈£î+&û\qT ˇø£ |ü+≥ ‘·sê«‘· ≈£î+&û˝Àì eT{Ïqº +‘ê ãj·T≥≈£î rdæ n+<äT˝À y˚sT¡ ¢ ˝Ò≈î£ +&Ü
X¯óÁuÛ+Ñ #˚dæ ø=ìï s√E\T m+&É˝À ñ+#ê*. ‘·sê«‘· á eT{Ï˝º À @<ÓH’ ê Jeq ms¡Te⁄, e]àø£+b˛düTº dü>+∑ ø£*|æ
eT∞fl ≈£î+&û˝À ì+|æ yÓTTø£ÿ\T yÓjT· ´e#·TÃ. ≈£î+&û\˝À ô|+#˚ yÓTTø£ÿ\ô|’ eTq+ eT]+‘· ÁX¯<∆ä #·÷bÕ*. düs¬ q’
düeTj·T+˝À ø±˝≤ìï ã{Ï,º yÓTTø£ÿ bı&Ée⁄ì ã{Ϻ eT]j·TT |ü+≥ì ã{Ϻ ˙{Ï ‘·&TÉ *dü÷Ô ñ+&Ü*. @<˚yTÓ HÆ ê
≈£î+&û\˝À yÓTTø£ÿ\T ô|+#·&+É nH˚~ ˇø£ eT+∫ n\yê≥T>± eT\#·Tø√e#·TÃ. |ü≥Dº ≤˝À¢ ô|s¡&TÉ kÕ<Û´ä + ø±ì
yê]øÏ á ≈£î+&û\˝À ≈£Ls¡>±j·T\T kÕ>∑T u≤>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
ô|s¡{Ï ‘√≥\˝À |ü+&ÉT¢ yÓTTø£ÿ\T ô|+#·e\dæq ÄeX¯´ø£‘· :
≈£Ls¡>±j·T\‘√ bÕ≥T eTq #·≥÷º ø=ìï |ü+&É¢ yÓTTø£ÿ\qT Hê≥T≈£îqï≥¢sTT‘˚ n$ eTqøÏ mH√ïb˛wüø£
$\Te\T ø£*–q |ü+&Éq¢ T ÇkÕÔsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î C≤eT, ìeTà, u§bÕŒsTT, d”‘ê|ò\ü +, <ëìeTà, düb˛{≤,
ø=ã“], ñdæ] e+{Ï yÓTTø£ÿ\qT Hê≥Tø=qT≥ eT+∫~. ˇø£ÿkÕ] Hê{Ïq ‘·sê«‘· n$ ì‘·´+ eTq≈£î
ñ‘·Œ‘·T\Ô qT n+~dü÷HÔ ˚ ñ+{≤sTT. |ü+&ÉT¢ eTq X¯Øs¡ Äs√>±´ìøÏ ø±e\dæq $≥$TqT¢, Kì»\eD≤\T,
Äe÷¢\T, Js¡Áí øÏjT· ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚ m+C…e’ TT\T, |”#T· |ü<ës¡+∆ eT]j·TT X¯øìÔÏ n+~kÕÔsTT. $≥$TqT¢ ˝À|ü+ e\¢
kÕ<Ûës¡D+>± ø£ìŒ+#˚ s¡øVÔ£ ≤” q‘·, sπ Nø£{,Ï H√{Ï|Pü ‘·, ø°fiH¢¯ =|ü⁄Œ\T, ∫>∑Tfi¯fl yê|ü⁄ eT]j·TT s¡ø+Ô£ ø±s¡T≥ e+{Ï
s¡T>∑à‘·\qT n]ø£≥eº #·TÃqT. n+‘˚ø±ø£ d”‘ê|ò\ü +, C≤eT, u§bÕŒsTT e+{Ï |ü+&ÉT¢ n~Ûø£ yÓ÷‘ê<äT˝À Áb˛{°qq¢ T
ø£*– ñ+&ç eTq X¯Øs¡ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ‘êsTT. n<˚$<Û+ä >± ìeTàC≤‹ |ü+&ÉT,¢ C≤eT, d”‘ê|ò\ü +, düb˛≥

560
yÓTT<ä˝q’… $ X¯Øs¡+˝À meTTø£\ ã˝≤ìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ ø±*¸jT· +qT n+~kÕÔsTT. n+‘˚ø±ø£ C≤eT, ìeTàC≤‹
|ü+&ÉT,¢ düb˛≥, yÓTT<ä\>∑Tq$ eTq Js¡Áí øÏjT· kÕ|ò>æ” ± »]– Äø£* ø£\>∑&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ Äe÷¢\qT n+~kÕÔsTT.
n+‘˚ø±ø£ eTq≈£î u§bÕŒsTT qT+&ç n~Ûø£ yÓ÷‘ê<äT˝À ªmμ $≥$THé \_Û+#·&yÉ T˚ ø±ø£ Js¡Áí øÏjT· ≈£î ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚
m+C…e’ TT\T \_ÛkÕÔsTT.
dü÷ÿfi¯fl˝À ô|s¡{Ï ‘√≥\ ÄeX¯´ø£‘· :
dü÷ÿ\T≈£î yÓfifl‚ |æ\˝¢ À¢ n~Ûø£ XÊ‘·+ |æ\\¢ T dü]jÓTÆ q ÄVü‰s¡+ rdüTø√ø£b˛e&É+ e\¢ b˛wüø±Vü‰s¡
˝ÀbÕìøÏ >∑T] ne⁄‘·THêïs¡T. |æ\\¢ T kÕ<Ûës¡D+>± ù|<ä]ø£eTT, dü÷ÿ\T yê‘êes¡D≤ìøÏ n\yê≥T |ü&øÉ b£ ˛e⁄≥
e+{Ï ø±s¡D≤\ e\¢ uÛÀ»qeTT dü]>± rdüTø√s¡T. b˛wüø±Vü‰s¡+ ô|’ »]–q düsπ «\ Á|üø±s¡+ dü÷ÿ\T |æ\˝¢ À¢
ø±´\Ø\T, Ábı{°qT¢ , $≥$THé ªmμ, s¬ u’ Àù|$¢ Hé, bò˛*ø˘ j·÷dæ&é eT]j·TT ÇqTeTT ˝ÀbÕ\T n~Ûø+£ >± ø£ì|ædTü HÔ êïsTT.
50 XÊ‘·+ ø£+fÒ m≈£îÿe eT+~ |æ\˝¢ À¢ s¡øVÔ£ ≤” q‘· ø£ìŒdüT+Ô ~. n+<äTe\¢ yê] ô|s¡T>∑T<ä\, #·<Tä e⁄ô|’ ÁX¯<,∆ä
$wüj÷· ìï Á>∑V≤æ +#˚ kÕeTs¡´∆ + ‘·–bZ ˛‘·T+~. b˛wüø±Vü≤s¡ ˝À|ü+‘√ u≤<Û|ä &ü ˚ |æ\\¢ T XÊØs¡ø+£ >± eT]j·TT
e÷qdæø+£ >± n_Ûeè~∆ #Ó+<ä˝sÒ T¡ . n+<äTe\q dü÷ÿfi¯fl˝À ô|s¡{Ï ‘√≥\qT ô|+#·e\dæq ÄeX¯´ø£‘· m+‘ÓH’ ê
ñ+~. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<øäÛ e£ TH˚~ |æ\\¢ Äs√>∑´eTT eT]j·TT bÂwæøº ‘£ q· T yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ≥˝À Á|üeTTK bÕÁ‘·
eVæ≤düT+Ô ~. dü÷ÿfi¯fl˝À ô|s¡{Ï ‘√≥\qT ô|+#·&+É e\¢ ‘êC≤ ≈£Ls¡>±j·T\T \_Û+#·T≥j˚T ø±ø£ |æ\˝¢ À¢ Ç~ ˇø£
eT+∫ n\yê≥T>± e÷s¡T‘·T+~. ô|s¡{Ï ‘√≥˝À¢ ≈£Ls¡>±j·T\T ô|+#·&+É yê]˝À |üì dü+düèÿ‹ì, |üì $\Te,
U≤∞ düeTj·÷ìï $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ ø±\πø|å +ü >± ñ+&ÉT≥j˚Tø±ø£ yê]˝À |üì|ü≥¢ ÁX¯<∆ä ∫qï‘·q+ qT+&˚
yÓTTø£ÿ\ ô|+|üø+£ ô|’ ÄdüøÔÏ yÓ\Te&ÉT‘·T+~.
ô|s¡{Ï ‘√≥˝À Wwü<äÛ yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·e\dæq ÄeX¯´ø£‘· :
Á|üdTü ‘Ô · yÓ<’ ´ä $<Ûëq+˝À n˝À¢|‹ü , $<ÛëHê\T n+<äTu≤≥T˝À ñqï|üŒ{Ïø° Á|üdTü ‘Ô · »HêuÛ≤ ô|s¡T>∑T<ä\
<äècÕº´ Äs√>∑´ |ü]s¡øDå£ ≈£î >±qT kÕ+Á|ü<ëj·T, <˚oj·T yÓ$’ <Û´ä yÓ TqÆ ôVA$TjÓ÷, Äj·TTπs«<ä+ MT<ä Á|ü»\T
eT≈£îÿe #·÷|ü⁄‘·THêïs¡T. eTq<˚X+¯ ˝À ô|]π> 15 y˚\ qT+&ç 18 y˚\ yÓTTø£ÿ\˝À 8 y˚\ yÓTTø£ÿ\T Wwü<äÛ >∑TD≤\T
ø£*– ñHêïsTT. yê{Ï˝À ø=ìï eTTK´yÓTqÆ ÄX¯«>∑+<Û,ä H˚\ ñdæ], ø£\ã+<ä, <äT+|üsêh, bı&É|Áü ‹, H˚\y˚eTT,
\ø°àå ‘·T\dæ, ø£èwü‘í T· \dæ, n&Éd¶ sü e¡ TT, yêeTT Ä≈£î, düsd¡ «ü ‹ Ä≈£î yÓTT<ä\>∑Tq$ ô|s¡{Ï ‘√≥\˝À ≈£Ls¡>±j·T\‘√
bÕ≥T>± ô|+#·e#·TÃ.
@&Ü~ bı&Ée⁄Hê ñ+&˚ bÕ¢{Ÿ :
eTT\>∑ø±&É, ns¡{,Ï u§bÕŒsTT, ø£]y˚bÕ≈£î, ø£Ás¡ô|+&É\+. @&Ü~ bı&Ée⁄Hê @<√ ˇø£ |ü+≥ |ü+&ÉT‘·÷H˚
ñ+≥T+~. ø=ìï ìsê≥+ø£+>± |ü+&ÉT‘·÷H˚ ñ+{≤sTT. ø=ìï @&Ü~øÏ s¬ +&ÉT ø±|ü⁄\ìkÕÔsTT. M{Ïì ˇπø
bÕ¢≥T˝À |ü+&ç+#·&+É eT+∫~.

561
ô|s¡{Ï ‘√≥\ ô|+|üø+£ :
≈£Ls¡>±j·T\T : eTq ì‘·´ J$‘·+˝À ≈£Ls¡>±j·T\T ˇø£ eTTK´yÓTqÆ kÕúHêìï ÄÁø£$T+#êsTT. eTTK´+>±
XÊU≤Vü‰s¡T\≈£î b˛wüø£ |ü<ësê∆\‘√ ≈£L&çq ÄVü‰s¡+ düeT≈£Lsπ ~ øπ e\+ ø±j·T>∑÷s¡\ <ë«sêH˚ nq&É+˝À
n‹X¯j÷Ó øÏÔ ø±<äT b˛wüø±Vü‰s¡ ì|ü⁄DT\ Á|üø±s¡+ ˇø£ düeT‘·T\´yÓTÆq ÄVü‰sêìï n+<äTø√yê\+fÒ, ô|<äy› ê]øÏ
s√E≈£î ø£˙dü+ 85 Á>±. |ü+&ÉT¢ 300 Á>± ≈£Ls¡>±j·T\T nedüs+¡ ø±˙, eTq <˚X+¯ ˝À Á|üdTü ‘Ô +· ø±j·T>∑÷s¡\
ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·Tqï<ëì Á|üø±s¡+ #·Tùd,Ô ~HêìøÏ dü>≥∑ Tq ˇø£]øÏ øπ e\+ 120 Á>±. ≈£Ls¡>±j·T\T e÷Á‘·yT˚
n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
ô|s¡{˝Ï À yÓTTø£ÿ\ ô|+|üø+£ : eTqø√dü+ eTq+, Ç+{À¢H˚ ø±j·T>∑÷s¡\qT, ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü ø√yê*‡q nedüs+¡
m+‘ÓH’ êñ+~. kÕe÷q´+>± Á>±eT+˝À Ç+{Ï yÓq≈£ ô|s¡&TÉ ‘√≥\T ñ+{≤sTT. ø±ì m+‘· eT+~øÏ ≈£Ls¡>±j·T\T
ø±yê*? yê{Ïì ô|+#˚+<äT≈£î m+‘· düeTj·T+ øπ {≤sTT+#ê* ? nH˚ $wüj·÷\ô|’ ô|s¡{Ï ‘√≥\ jÓTTø£ÿ
|ü]e÷D+ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~. ô|s¡{Ï ‘√≥, kÕ<Û´ä yÓTqÆ +‘· es¡≈î£ Bs¡#È ‘· T· s¡ÁkÕø±s¡+>± ñ+&É≥+ y˚T\T,
bı&Ée⁄>±, düqï>± ñqï eTfi¯fl˝À $‘·HÔ ê\T y˚jT· &ÜìøÏ, Hês¡T¢ Hê≥Tø√e&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± ñ+≥T+~.
e+{Ï+{Ï <ä>sZ∑ ¡ : e+≥ >∑~øÏ <ä>sZ∑ >¡ ± ô|s¡{Ï ‘√≥qT ô|+#·≥+ e\q e+{Ï+{Ï ˙{Ï e´sê∆\qT yÓTTø£ÿ\≈£î
n+<äTu≤≥T˝À ñ+#·e#·TÃ. Bì <ë«sê ˙{Ï dü~«ìjÓ÷>∑+ »s¡T>∑T‘·T+~.
uÛ÷Ñ $Tì dæ<+∆ä #˚jT· &É+ : eTT+<äT>± ˇø£ bÕs¡rdüTø=ì 30`40 ôd+.MT, ˝À‘·T>± uÛ÷Ñ $Tì ‘·e⁄«ø√yê*.
sêfi¯fl bı<ä\T, eTTfi¯ófl e¬>s’ ê\T ‘=\–+#ê*. 100 øÏ˝À\ eT+∫ bı\+ qT+&ç ‘Ó#T· Ã≈£îqï ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\T
˝Ò<ë e]à ø£+b˛düTº ms¡Te⁄qT y˚dæ eT{Ï˝º À ø£\bÕ* >∑≥T¢ ø£{,ºÏ nedüsêìï ã{Ϻ eT<Û´ä q 45 ôd+.MT. qT+∫
65 ôd+.MT. m&É+ ñ+&˚˝≤ #·÷&Ü*. H˚\ #·<Tä qT>± ≈£L&Ü ñ+&=#·TÃ. $‘·TÔ #·\&¢ +É , #Ó≥T¢ Hê≥&É+.
$‘·TÔ #·\&¢ +É , #Ó≥T¢ Hê≥&É+ :
• H˚sT¡ >± $‘·&Ô +É e\¢ e#˚à u…+&É, |ü+~] ∫≈£îÿ&ÉT, n\dü+<ä\T, e+{Ï ≈£Ls¡>±j·T\T >∑≥T¢>± @s¡Œ]∫q
dü˝ú ≤˝À¢ ˇø£ yÓ|’ ⁄ü 30 ôd+.MT m&É+‘√ $‘·TeÔ #·TÃ.
• m≈£îÿe ~>∑Tã&ç, @&Ü~ bı&Ée⁄Hê ìs¡+‘·s+¡ ø±j·T>∑÷s¡\ düs|¡ süò êj˚T øÏ#HÓ é >±¬sH¶ é Á|ü<ëÛ q \ø£´å +. ø=ìï
ø=ìï ∫{≤ÿ\qT yê&ç á \øå±´ìï düT\uÛ+Ñ >± kÕ~Û+#·e#·TÃ.
• @&Ü~ bı&Ée⁄Hê ìs¡+‘·s+¡ ô|]π> #Ó≥q¢ T ‘√≥≈£î yÓqTø£ uÛ≤>∑+˝À ô|+#ê*. Bìe\¢ yê{Ï ˙&É $T–*q
yÓTTø£ÿ\ô|’ |ü&ç yê{ÏøÏ m+&É ‘·>\∑ ≈£î+&Üb˛j˚T Á|üe÷<ëìï ìyê]+#·e#·TÃ. n˝≤π> $T–*q ø±j·T>∑÷s¡
yÓTTø£ÿ\≈£î ø±e\dæq b˛wüøV£ ‰ü sê\qT Ç$ ˝≤π>düTø√≈£î+&Ü ≈£L&Ü ñ+≥T+~.
≈£Ls¡>±j·T\qT ô|+#·≥+˝À bÕ{Ï+#·e\dæq $$<Ûä |ü<‘∆ä T· \T :
• Hês¡T‘√ ô|+#·<>ä Z∑ ≥eT{À, e+ø±j·T, $Ts¡|ü e+{Ï $‘·HÔ ê\qT eTT+<äT>± H˚\˝À ^‘·\T ^dæ $‘·TøÔ √yê*.
n˝≤ y˚kÕø£ yê{Ïô|’ eT{Ϻ y˚dæ <ëì ô|’ 250 Á>± y˚|ü |æ+&çì ø£*|æ‘,˚ NeT\T $‘·HÔ ê\qT ‹q≈£î+&Ü
ñ+{≤sTT. Hê{Ïq 30s√E\ ‘·sê«‘· ≥e÷{À eT]j·TT 40 qT+∫ 45 s√E\≈£î e+ø±j·T, $Ts¡|,ü

562
 yÓTTø£ÿ\qT rdæ <ä÷s¡+ <ä÷s¡+>± Hê{≤*. Hê{Ïq yÓTTø£ÿ\≈£î yÓTT<ä≥ ˙{Ïì ô|{≤º*. Ä ‘·sê«‘· yÓTTø£ÿ\≈£î
yÓTT<ä≥ s¬ +&ÉT s√E\ø=ø£kÕ] Ä ‘·sê«‘· 4 s√E\ø=ø£kÕ] e÷Á‘·yT˚ ˙fi¯ó¢ b˛j·÷*.
• H˚sT¡ >± $‘·&Ô +É e\q e#˚à u…+&É, |ü+~] ∫≈£îÿ&ÉT, n\dü+<ä\T e+{Ï ≈£Ls¡>±j·T\qT >∑≥T¢>± @s¡Œ]∫q
dü\ú +˝À¢ ˇø£ yÓ|’ ⁄ü 30 ôd+.MT. <ä÷s¡+˝À $‘êÔ*.
• ‘√≥≈£Ls¡qT HêfÒ eTT+<äT $‘·HÔ ê\≈£î eT{Ïìº ñ<ëVü≤s¡D≈£î (5 uÛ≤>±\ eT{Ïøº Ï 1 uÛ≤>∑+ $‘·HÔ ê\qT) ø£*|æ
H˚\˝À yÓ<»ä ˝≤¢*‡ ñ+≥T+~.
• ‘·≈î£ ÿe e´e~Û˝À ô|]π> ø=‹ÔMTs¡, bÕ\≈£Ls¡ ã#·Ã*, |ü⁄BHê e+{Ï yÓTTø£ÿ\qT ‘√≥≈£Ls¡ Çs¡TÁ|üøÿ£ \ eT]j·TT
q&Éø£ <ë]˝À y˚dTü ø√e#·TÃ.
e]àø£+b˛düTº $ìjÓ÷>∑eTT :
≈£Ls¡>±j·T\ yÓTTø£ÿ˝À¢ s√>∑ ìs√<Ûøä £ X¯øÔÏ ô|+#˚+<äT≈£î e]àø£+b˛düTº u≤>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. yÓTTø£ÿ\T
˝Òø£ |ü+≥ô|’ ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ yê&Éø+£ ‘·–+Z #·&ÜìøÏ e]àø£+b˛düTº ‘·|Œü ìdü]>± yê&Ü*.
e+>∑,u…+&É, $T]à yÓTT<ä\>∑T ≈£Ls¡>±j·T\T yÓTTø£ÿ\≈£î ˇø=ÿø£ÿ<ëìøÏ 75 qT+&ç 100 Á>±eTT\T e]àø£+b˛düTqº T
yÓTTø£ÿHêfÒ eTT+<äT y˚dæ Ä ô|’ yÓTTø£ÿ Hê{Ï‘˚ eT+∫ ~>∑Tã&çì bı+<äe#·TÃ. Ä≈£î ≈£Ls¡\T ô|+#·T≈£îH˚≥|ü&ÉT
#·<sä |¡ ⁄ü MT≥s¡T eT&çøÏ eT÷&ÉT øπ õ\ #=|üq e]àø£+b˛düTº y˚dæ Äs√>∑´e+‘·yTÓ qÆ Ä≈£î≈£Ls¡\T ‘·≈î£ ÿe ø±\+˝À
bı+<äe#·TÃ. düd´ü s¡øDå£ ø=s¡≈î£ |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\qT yê&ÉT≥≈£î ã<äT\T>± y˚|–ü +»\ Á<ëeD≤ìï ◊<äTXÊ‘·+
|æ∫ø±] #Ój÷· ´*. ô|s¡{Ï ‘√≥qT m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT X¯óÁuÛ+Ñ >± ñ+#·Tø√yê*. Ç˝≤ #˚jT· &É+ e\q |ü⁄s¡T>∑T\T,
‘Ó>T∑ fi¯fl ‘êøÏ&ìç ø=+‘· es¡≈î£ ìyê]+#·e#·TÃ. X¯óÁuÛ+Ñ #˚jT· >± e∫Ãq #Ó‘,Ô· Ä≈£î\T, ø=eTà\T yÓTT<ä\>∑T
yê{ìï+{Ï˙ ø£+b˛düT>º T∑ +≥˝À y˚ùdÔ u≤>± ≈£î[¢ ms¡Te⁄>± ‘·j÷· s¡Te⁄‘·T+~. ô|s¡{‘Ï √≥˝À |üì#˚jT· &ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó –+#˚ ∫qï ∫qï |üìeTT≥¢qT <ä>sZ∑ ¡ ñ+#·T≈£î+fÒ |üì#˚jT· &É+ düT\Te⁄>± ñ+≥T+~.
ô|s¡{Ï ‘√≥ |ü+≥\ |ü<øäÛ +£ : ô|s¡{Ï ‘√≥ |ü<øä∏ +£ Á|üø±s¡+ y˚dTü ø√e&É+ m+‘ÓH’ ê nedüs+¡ . ô|+#˚ ô|s’ T¡ \T,
Á|ür |ü+≥≈£î yê&˚ s¡ø±\T, |ü+≥\ es¡Tdü Áø£eT+ yÓTT<ä\>∑T $wüj·÷\qT düŒwü+º >± á |ü<øäÛ +£ ˝À y˚dTü ø√yê*.
‘√≥\ qT+∫ ìs¡+‘·s+¡ ≈£Ls¡>±j·÷\ düs|¡ süò ê »]π>≥≥Tº>±qT, Ç+{Ï˝À ì\Te #˚dTü ≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+fÒ
‘·|Œü @ ≈£Ls¡>±j·T\T $T–*b˛≈£î+&Ü #·÷&Ü*.eTq yê‘êes¡D |ü]dæ‘ú T· \qT nqTdü]+∫, ◊<äT>∑Ts¡T düuTÑÛ ´\Tqï
∫qï ≈£î≥T+u≤ìøÏ ø±yê*‡q ≈£Ls¡>±j·T\qT düTe÷s¡T ◊<äT ôd+≥¢ Bs¡È #·‘T· s¡ÁkÕø±s¡+>± ñqï Äes¡D˝À
ô|+#·Tø√e#·TÃ.
|ü+≥\ rs¡T : uÛ≤s¡rj·T |ü]dæ‘ú T· \˝À @&Ü~ bı&Ée⁄Hê @@ yÓTTø£ÿ\T m|ü&Ó|ü &ÉT y˚dTü ø√yê˝À øÏ+<ä
dü÷#·qÁbÕj·T+>± Çe«&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

563
 bÕ¢≥T.HÓ+ ø±j·T>∑÷s¡ yÓTTø£ÿ ù|s¡T d”»qT
01. ≥yÓ÷{À, ñ*¢, pHé ` ôdô|+º ãsY
eTT\¢+– nø√ºãsY ` qe+ãsY
;qT‡ &çôd+ãsY ` |òÁæ ãe]
u…+&É (ˇÁø±) e÷]à ` y˚T
02. e+ø±j·T pHé ` ôdô|+º ãsY
;qT‡ nø√ºãsY ` qe+ãsY
≥yÓ÷{À pHé ` ôdô|+º ãsY
‘√≥≈£Ls¡ y˚T
03. $Ts¡|ü, eTT\¢+– pHé ` ôdô|+º ãsY
n\dü+<ä\T &çôd+ãsY ` |òÁæ ãe]
ñ*¢ e÷]Ã ` y˚T
04. u…+&É, eTT\¢+– pHé ` Ä>∑wßü º
ø±´uÒõ ôdô|+º ãsY ` &çôd+ãsY
>√s¡T ∫≈£îÿ&ÉT »qe] ` e÷]Ã
05. ñ*¢ pHé ` Ä>∑wßü º
;{Ÿs÷¡ {Ÿ ôdô|+º ãsY ` qe+ãsY
≥yÓ÷{À &çôd+ãsY ` e÷]Ã
ñ*¢ @Á|æ˝Ÿ ` y˚T
06. >√s¡T ∫≈£îÿ&ÉT pHé ` ôdô|+º ãsY
e+ø±j·T, ;{Ÿs÷¡ {Ÿ nø√ºãsY ` »qe]
07. ñ*¢ pHé ` ôdô|+º ãsY
ø±´¬s{Ÿ ôdô|+º ãsY ` &çôd+ãsY
>∑TeTà&ç »qe] ` y˚T
bı<ä∫≈£îÿ&ÉT
08. \uŸ ` \uŸ (bı<ä) pHé ` Ä>∑wßü º
ñ*¢ ôdô|+º ãsY ` &çôd+ãsY
u…+&É pHé ` e÷]Ã
ø=‹ÔMTs¡ @Á|æ˝Ÿ ` y˚T

564
ô|s¡{Ï ‘√≥ ñ|üj÷Ó >±\T :
• eTq Ç+{Ï<>ä sZ∑ ¡ ñqï U≤∞ dü˝ú ≤ìï ñ|üj÷Ó –+#·Tø=ì, eTq Ç+{Ï |üqT\≈£î ñ|üj÷Ó –+∫q ˙s¡T eè<Ûë
b˛ìe«ø£ ô|s¡{‘Ï √≥≈£î eT[fl+∫ ≈£Ls¡>±j·T\qT |ü+&ç+#·&+É <ë«sê eT+∫ Ä<ëj·÷ìï bı+<äe#·TÃ.
• ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø£ eT+<äT\ neX‚cÕ\T ˝Òì eT+∫ b˛wüø£ $\Te\T ø£*– j·TTqï s¡T∫ø£sy¡ TÓ qÆ ‘êC≤
≈£Ls¡>±j·T\qT eTq ô|s¡{Ï ‘√≥ qT+&ç bı+<äe#·TÃ.
• <Ûsä \¡ T $|üØ‘·eTT>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï á s√E˝À¢ Ç˝≤ ≈£Ls¡>±j·T\T ô|s¡{‘Ï √≥˝À |ü+&ç+#·Tø√e&É+ e\q
Ks¡Tà u≤>± ‘·–+Z #·Tø=qe#·TÃqT. eT]j·TT $T>∑T\T ≈£Ls¡>±j·T\qT neTà&É+ <ë«sê n~Ûø£ Ä<ëj·÷ìï
≈£L&Ü bı+<äe#·TÃ.
• ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\+<äs÷¡ ø£\dæ ô|s¡{‘Ï √≥˝À |üì #˚jT· &É+ <ë«sê yê´j·÷eTeTT, e÷qdæø£ ñ˝≤¢deü TT
|üìˇ‹Ô&ç ‘·–Z Á|üXÊ+‘·‘· \_ÛdTü +Ô ~ |æ\\¢ eT<Û´ä düV≤ü ø±s¡ uÛ≤eqqT ô|+bı+~+∫ eT+∫ n\yê≥¢qT
H˚]Œ+∫q≥T¢+≥T+~.
• U≤∞ düeTj·÷ìï m+‘√ ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ |üì‘√ dü~«ìjÓ÷–+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
• Ç+{Ï <ä>s∑Z ¡ eTqy˚T |ü+&ç+#·Tø√e&É+ <ë«sê m≈£îÿe yÓTT‘·+Ô ˝À Ä≈£î≈£Ls¡>±j·T\ $ìjÓ÷>∑+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
‘·<ë«sê s¡øVÔ£ ≤” q‘·qT n]ø£≥eº #·Tà dü÷ø£àå b˛wüø£ ˝ÀbÕ*ï n~Û>$∑ T+∫ eT+∫ Äs√>±´ìï bı+<äe#·TÃ.
• ≈£Ls¡>±j·T\qT s√p ÄVü‰s¡+˝À rdüTø√e&É+ e\q n$ eTq+ rdüT≈£îqï ÄVü‰s¡eTT Js¡eí T>∑T≥˝À
düV‰ü j·T|ü&≥É y˚T ø±≈£î+&Ü Äø£*ì ≈£L&Ü ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT. ô|s¡{Ï ‘√≥øÏ dü÷s¡´ s¡•à u≤>± ‘·>˝∑ ≤*.
• r>∑C≤‹ ≈£Ls¡>±j·T\T ô|+#·&+É e\¢ ‘·≈î£ ÿe dü\ú +˝À m≈£îÿe ~>∑Tã&ç eT]j·TT Ä<ëj·T+ bı+<äe#·TÃ.
Hê≥T y˚ùd |ü<‹∆ä eT]j·TT Hês¡T b˛j·T&É+ :
• $‘·qÔ |ü]e÷D+ ∫qï>± ñ+&˚ e+>∑, ≥yÓ÷≥, $Ts¡|ü e+{Ï |ü+≥˝À¢ Hês¡TqT ‘·|Œü ìdü]>± y˚dTü ø√yê*.
• r>∑C≤‹ ≈£Ls¡>±j·T\T nsTTq ø±ø£s,¡ ;s¡ ∫≈£îÿ&ÉT eT]j·TT $‘·qÔ |ü]e÷D+ ô|<ä>› ± >∑\ $T>∑‘ê
≈£Ls¡>±j·T\ |ü+≥˝…q’ u…+&É, eTTq>∑ e+{Ï yê{Ïì H˚sT¡ >± $‘·TøÔ √e#·TÃ. Ä≈£î ≈£Ls¡˝q’… ‘√≥≈£Ls¡,
bÕ\≈£Ls¡ e+{Ï yê{Ïì Hês¡TeT&ç˝À ‘·sT¡ yê‘· ø=~› s√E\≈£î ø√‘· ø√j·Te#·TÃ.
≈£Ls¡>±j·T\T es¡Tdü\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ yÓTTø£ÿ\ eT<Û´ä <ä÷s¡+
≥yÓ÷≥ 60 ôd+ˆˆ 45 ôd+ˆˆ
e+>∑ 60 ôd+ˆˆ 60 ôd+ˆˆ
u…+&É 60 ôd+ˆˆ 30 ôd+ˆˆ
;s¡ 2.5 MT≥s¡T¢ 90 ôd+ˆˆ
ø±ø£s¡ 2.5 MT≥s¡T¢ 90 ôd+ˆˆ
<√dü 1.5 MT≥s¡T¢ 75 ôd+ˆˆ

565
 ≈£Ls¡>±j·T\T es¡Tdü\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ yÓTTø£ÿ\ eT<Û´ä <ä÷s¡+
Äq|ü 3 MT≥s¡T¢ 90 ôd+ˆˆ
∫≈£îÿ&ÉT 2.5 MT≥s¡T¢ 2 MT≥s¡T¢
‘√≥≈£Ls¡ 20 ôd+ˆˆ 20 ôd+ˆˆ
>√+>∑÷s¡ 30 ôd+ˆˆ 10 ôd+ˆˆ
eTTq>∑ 2.5 MT≥s¡T¢ 2.5 MT≥s¡T¢
u§bÕŒsTT 1.8 MT≥s¡T¢ 1.8 MT≥s¡T¢
• r>∑C≤‹≈£Ls¡>±j·T\qT Hês¡TeT&ç qT+&ç Á|ü<ëÛ q bı\+˝ÀøÏ e÷s¡Ãe\dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä . Hês¡TyÓTTø£ÿ\T
˝Ò<ë $‘·HÔ ê\≈£î Á|ü<ëÛ q eT&ÉT\˝À ~>∑Te ‘Ó*j·T#˚dqæ <ä÷sê\˝À y˚jT· T≥+ <ë«sê n~Ûø£ ~>∑Tã&çì bı+<äe#·TÃ.
r>∑C≤‹ ≈£Ls¡>±j·T\qT |ü+~fi¯ófl y˚d>æ ±ì, r>∑\ô|’ bÕøÏ+#·&+É <ë«sê n~Ûø£ ~>∑Tã&ç eT]j·TT eT+∫ HêD´‘·qT
bı+<äe#·TÃ.
ô|s¡{‘Ï √≥ ô|+|üø+£ qT Á|ür ≈£î≥T+ã+ #˚|≥ü eº #·TÃqT. Ç+{Ï Äes¡D˝À ‘√≥qT ô|+#·≥+ e\q n+<ä+,
ÄVü‰<¢ +ä eT]j·TT Äs√>∑´+ ≈£L&Ü dü+bÕ~+#·Tø√e#·TÃ. ô|s¡{‘Ï √≥ ô|+|üø+£ e\q ≈£Ls¡>±j·T\ Ks¡TÃqT Ä<ë
#˚dTü ø√e#·Tà eT]j·TT |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT\T ˝Òì ≈£Ls¡>±j·T\qT |ü+&ç+∫ Ç+{Ï ø=s¡≈î£ ñ|üj÷Ó –+#·e#·TÃ.
ô|s¡{Ï ‘√≥ s¡ø±\T :
1. ô|<ä$› :` ø£˙dü+ 50 ùdÿ«sY MT≥s¡¢ $d”sÔ +í¡ ø£*– ñ+&ç ≈£Ls¡>±j·T\‘√ bÕ≥T ø=ìï |ü+&É¢ yÓTTø£ÿ\T
ô|+#·e#·TÃ. ñ<ë:` u§bÕŒsTT, C≤eT, ìeTà, ñdæ], e÷$T&ç yÓTT<ä\>∑Tq$.
2. eT<Û´ä dü+ú :`ø£˙dü+ 50`200 ùdÿ«sY MT≥s¡¢ $d”sÔ +í¡ ø£*– ñ+&Ü*. ≥yÓ÷≥, e+>∑, $Ts¡|,ü yÓT+‘·T\T,
ø±ø£s,¡ <√dü, ;Hé‡, bÕ\≈£Ls¡, eTT\¢+–, ø±´uÒJ, >√s¡T∫≈£îÿ&ÉT yÓTT<ä\>∑Tq$.
3. ∫qï$ :` ø£˙dü+ 150 ùdÿ«sY MT≥s¡¢ $d”sÔ +í¡ ø£*–q uÛ÷Ñ $T˝À Ä≈£î≈£Ls¡\T eT]j·TT 2 s¡ø±\ ≈£Ls¡>±j·T\
ô|+|üø+£ #˚|≥ü eº #·TÃ.
ô|s¡{‘Ï √≥ ô|+|üø+£ ˝À rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘\Ô· T :` ‘·≈î£ ÿe $d”sÔ +í¡ ˝À |ü+≥qT ô|+#·≥+ e\q Á|ü‘´˚ ø£+>±
nìï n+XÊ\ô|’ ÁX¯<∆ä eVæ≤+#ê*‡q nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ+~.
• eTT+<äT>± H˚\qT X¯óÁuÛ|Ñ sü ∫¡ |üXó¯ e⁄\ ô|+≥y˚dæ Ä ‘·sT¡ yê‘· bÕ<äT\T #˚dTü ≈£îì eØà ø£+b˛düTqº T
yês¡+ s√E\ eTT+<äT ø£\bÕ*.
• $‘·HÔ ê\T/ Hês¡T Hê≥Tø√e&É+ eT]j·TT HêfÒ≥|ü⁄&ÉT <ä÷s¡+ bÕ{Ï+#·≥+ nedüs+¡ .
• Hê{Ïq yÓ+≥H˚ ˙s¡T ô|{≤º*.
• m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT ≈£\T|ü⁄qT rj·÷*.
• m+&Üø±\+˝À eT÷&ÉT s√E\≈£î ˇø£e÷s¡T ˙s¡T ô|{≤º*. o‘êø±\+˝À nsTT‘˚ 1 yês¡+ / 2
yêsê\≈£î ˇø£e÷s¡T ô|≥ºe#·TÃ.

566
 • ≥yÓ÷≥ eT&ç˝À ø£Ás¡\T bÕ‹ ì{≤s¡T>± ô|+#·&+É <ë«sê n~Ûø£ HêD´‘· eT]j·TT m≈£îÿe ø±\+ ì\Te
kÕeTs¡´ú + >∑\ |ü+&Éq¢ T bı+<äe#·TÃ.

bÂwæøº ±Vü‰s¡ ô|s¡{‘Ï √≥ qeT÷Hê |ü≥+ :

ãVüQyê]¸ø£ eT]j·TT @ø£ yê]¸ø£ #Ó≥T¢
r>∑C≤‹ ≈£Ls¡>±j·T\T nsTTq ;s¡, ø±ø£s,¡ <=+&É

e÷$T&ç, C≤eT, ñdæ], u§bÕŒsTT, ns¡{,Ï

eTTq>∑ yÓTT<ä\>∑Tq$
u…+&É >√s¡T ∫≈£îÿ&ÉT
e+>∑ ≥yÓ÷≥
$Ts¡|ü ø±´uÒõ
∫≈£îÿ&ÉT <√dü/Äq|ü
Ä≈£î≈£Ls¡\T ø±´¬s{Ÿ

` m‘ÓqÔ’ yÓTTø£ÿ\T ñ‘·sÔ +¡ yÓ|’ ⁄ü ô|+#·Tø√e&É+ e\q #Ó≥¢ ˙&É $T>∑‘ê yÓTTø£ÿ\ô|’ Á|üd]ü +#·<Tä . >±* ≈£L&Ü
‘·÷s¡TŒ qT+&ç |ü&eÉ Ts¡øÏ Mj·T&É+ e\q >±*, dü÷s¡´s¡•àøÏ n&ÉT¶ ˝Ò≈î£ +&Ü ñ+≥T+~.
` $Ts¡|,ü ≥yÓ÷≥, e+>∑ y˚dqæ #√≥ |ü|⁄ü ŒC≤‹ (∫≈£îÿfi¯ófl, ãsƒêD°) |ü+≥\‘√ |ü+≥ e÷]Œ&ç #˚dTü ø√yê*.
` Ç≥Te+{Ï ∫qï ∫qï C≤Á>∑‘\Ô· T bÕ{Ï+#·&+É e\q ‘·≈î£ ÿe dü\ú +˝À m≈£îÿe ~>∑Tã&ç bı+~ Ç+{Ï*¢ bÕ~øÏ
Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ ≈£Ls¡>±j·T\T |ü+&ç+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü n<äq|ü⁄ Ä<ëj·T+ bı+<äe#·TÃ.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

Ábıô|òdüsY   ôV≤&é, &çbÕs¡TºyÓT+{Ÿ Ä|òt Ç.Ç.  dæ.myéT., kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\,
>∑T+≥÷s¡T ` 522 034
bò˛Hé HÓ+. 0863` 2235106, ôd˝Ÿ HÓ+. 83310 24686

567
 ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T ` eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±s¡‘·≈£î k˛bÕq+
Åd”Ô\T ≈£î≥T+ã e´edüú≈£î πø+Á<ä _+<äTe⁄ e+{Ï yês¡T. eTq <˚X¯ Á|ü<Ûëq eT+Á‹ HÓÁVüQ @eTHêïs¡+fÒ
ªª@ <˚X¯+ jÓTTø£ÿ |ü]dæú‹HÓ’Hê n+#·Hê y˚j·÷\+fÒ eTT+<äT>± Ä <˚X ¯+˝Àì eTVæ≤fi¯\ |ü]dæú‘·T\qT n+#·Hê
y˚j·Te\dæq nedüs¡+ m+‘·>±H√ ñ+<äì nHêïs¡Tμμ. n+<äTe\q eTVæ≤fi¯\ kÕe÷õø£, kÕ+|ò”Tø£, Ä]∆ø£
|ü]dæú‘·T\qT yÓTs¡T>∑T|üs¡#·&ÜìøÏ yê]ì dü«j·T+ ñbÕ~Û u≤≥˝À q&ç|æ+#·e\dæq nedüs¡+ m+‘·>±H√
ñ+~. eTVæ≤fi¯\T ‘·≈£îÿe ô|≥Tºã&ç‘√ kÕú|æ+∫ ìs¡«Væ≤+#·>∑*π> ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T #˚|üfÒº $<Ûä+>± yê]øÏ
‘·–q Áb˛‘ê‡Vü≤+ eT]j·TT düVü≤ø±s¡+ n+~+#ê*. á $wüj·÷ìï |ü]>∑D+˝ÀøÏ rdüTø√ì uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+
mH√ï |ü<Ûäø±\qT s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚dü÷Ô ñ+~.
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT nH˚~ ˇø£ ∫qï kÕúsTT ñ‘ꌑ·TÔ\ ‘·j·÷Ø yê´bÕs¡+. Ç$ ‘·s¡#·T>± ñ<˚∆X¯´+˝À
ì]à+∫q kÂø£s¡´+ ø£+fÒ Ç+{Ï qT+&ç ìs¡«Væ≤+|üã&ÉT‘·T+~.
nsTT‘˚ eTT+<äT>± ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T n+fÒ @$T{À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T nq>± ‘·≈£îÿe ô|≥Tºã&ç‘√ ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\ düV ü‰j·T düVü≤ø±sê\‘√ Ç+{Ï˝Àì
Á|ü‹ Åd”Ô $»j·Te+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·>∑*π> |ü]ÁX¯eT\T. ‘·≈£îÿe ô|≥Tºã&ç‘√ eTT>∑TZs¡T ˝Ò<ë q\T>∑Ts¡T ≈£î≥T+ã
düuÛÑT´\ düVü≤ø±s¡+‘√ ìs¡«Væ≤+#·Tø√>∑*π> ∫qï ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\T.
á ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T eTTK´+>± eTq+ 3 s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. n$
1. e´ekÕj·T Ä<Ûë]‘· ` ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T (bòÕyéT) :
ñ<ë : ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£yÓTÆq yêDÏ»´, |ü+≥\ ô|+|üø£+, ñ<ë´qeq |ü+≥\T ô|+|üø£+, bÕ&ç |ü]ÁX¯eT, ø√fi¯fl
|ü]ÁX¯eT ˝Ò<ë bÂÅ©º, >=Á¬s\T, y˚Tø£\ ô|+|üø£+ ‘·~‘·s¡yÓTÆq$.
2. e´ekÕj˚T‘·s¡ |ü]ÁX¯eT\T (HêHé bòÕyéT) :
ñ<ë : n>∑s¡ã‹Ô ‘·j·÷Ø, ø=y=«‘·TÔ\ ‘·j·÷Ø, |òæHêsTT˝Ÿ, &ç≥¬s®+{Ÿ yÓTT<ä\>∑Tq$.
3. yêDÏ»´ dü+ã+~Û‘· ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T (ÁfÒ&é) :
ñ<ë : øÏsêD≤ cÕ|ü⁄\T, Jsêø˘‡ ôd+≥s¡T¢, bòÕ˙‡ k˛ºsY‡ e+{Ï$. Ç˝≤ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT 3 s¡ø±\T>±
$uÛÑõ+#·Tø√e#·TÃ. eTVæ≤fi¯\T, ‘·eT ‘·eT HÓ’|ü⁄D≤´\T eT]j·TT X¯øÏ Ô kÕeTsê∆´\≈£î nqT>∑TD+>± dü¬s’Hê ≈£î{°s¡
|ü]ÁX¯eT\qT m+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~.
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\ e\q ˝≤uÛ≤\T :
• eTVæ≤fi¯\ Ä]∆ø±_Ûeè~∆ ~X¯>± n&ÉT>∑T yÓj·T´&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&ÉT‘êsTT.
• eTVæ≤fi¯\T kÕ~Ûø±s¡‘·qT kÕ~Û+#·e#·TÃ.

568
• ≈£î≥T+ã kÕ+|ò”Tø£ Ä]∆ø£ dæú‹ì yÓTs¡T>∑T|üs¡#·Tø√e#·TÃ.
• |æ\¢\ dü+|üPs¡í $ø±kÕìøÏ ø±e\dæq Ä]∆ø£ düMTø£s¡D≈£î Ç$ m+‘·>±H√ <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
n+<äTe\q >±+BÛJ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü Ç$ <˚XÊ_Ûeè~∆øÏ |ü≥Tºø=eTà\T
nì ù|s=ÿHêïs¡T. n+‘˚ø±≈£î+&Ü >±+BÛJ ùdyê Á>±yéT kÕú|+æ ∫ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. s¡M+Á<ÛHä ê<Ûé
sƒê>∑÷sY lìπø‘·Hqé T |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ˝À kÕú|+æ ∫ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT >∑Ts¡T<˚e⁄\T>± Áb˛‘·‡Væ≤+#·&+É »]–+~.
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ dü+düú\T eTTK´+>± eTVæ≤fi¯\ Ädü øÏÔ, nqTuÛÑe+, HÓ’|ü⁄D´‘·\qT
<äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì yê]øÏ Äj·÷ s¡+>±\˝À •ø£åD eT]j·TT düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T n+~+#·e\dæq nedüs¡+
m+‘Ó’Hê ñ+~.
ñ<ë : ¬s’‘·T eTVæ≤fi¯\qT e´ekÕj·T Ä<Ûë]‘· ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT #˚|üfÒº $<Ûä+>± Áb˛‘·‡Væ≤ùdÔ yê]øÏ Ä
s¡+>∑+˝À yê]øÏ ñqï nqTuÛeÑ +≈£î •ø£Då eT]j·TT Ä]∆ø£ düV≤ü ø±s¡+ ‘√&Ó,’ yês¡T $»j·T |ü<+äÛ ˝À |üjT· ì+#·&ÜìøÏ
m+‘√ neø±X¯+ ñ+≥T+~.
n<˚$<Ûä+>∑ e´ekÕj·T s¡+>∑+˝À ˝Òì eTVæ≤fi¯\≈£î n>∑s¡ã‹Ô eT]j·TT ø=y=«‘·TÔ\ ‘·j·÷Ø e+{Ï
e´ekÕj˚T‘·s¡ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\˝À •ø£åDqT Ç∫Ãq≥¢sTT‘˚ yê] Ä]∆ø£ |ü]dæú‹ yÓTs¡T>∑T |üs¡T#·Tø√e&ÜìøÏ
neø±X¯+ Ç∫Ãq yês¡eTe⁄‘êeTT.
$<ë´e+‘·T˝…’q Åd”Ô\T eT]j·TT j·TTe‘·T\≈£î yêDÏ»´ dü+ã+~Û‘· ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T #˚|üfÒº ~X¯>±
Áb˛‘·‡Væ≤+#·e#·TÃ.
>=Á¬s\ ô|+|üø£+, |ü≥Tº |ü]ÁX¯eT, e]à ø£+b˛düTº ‘·j·÷Ø, ø√fi¯fl ô|+|üø£+, bÕ&ç |ü]ÁX¯eT, |ü⁄≥º
>=&ÉT>∑T\ ô|+|üø£+, |ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T\ ô|+|üø£+qT eTVæ≤fi¯\T ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+>± ‘·≈£îÿe ô|≥Tºã&ç‘√ #˚|ü≥º<ä–q
e´ekÕj·T Ä<Ûë]‘· ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT ◊.dæ.@.ÄsY. dü+düú yês¡T ù|s=ÿq&É+ »]–+~.
n+<äTe\q ¬s’‘·T eTVæ≤fi¯\T á |ü]ÁX¯eT\T #˚|ü≥º<ä\∫q≥¢sTT‘˚ Á|ü‹ õ˝≤¢˝À e´ekÕj·T XÊK
yê] jÓTTø£ÿ ¬s’‘·T •ø£åD dü+düú (m|òt.{Ï.dæ.) ˝À •ø£åDqT bı+<äe#·TÃ. e´ekÕj·T XÊK yês¡T ø±≈£î+&Ü
e´ekÕj·T nqTã+<Ûä XÊK˝…’q≥T e+{Ï ñ<ë´qeq XÊK, eT‘·‡´ XÊK yÓTT<ä\>∑T XÊK\ •ø£åD≤ πø+Á<ë\˝À
Äj·÷ XÊK\≈£î dü+ã+~Û+∫q •ø£åD\qT ñ∫‘·+>± bı+<ä&Éy˚T ø±≈£î+&Ü Ä]∆ø£ düVü‰j·÷ìï eT]j·TT
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ≈£L&Ü bı+<äe#·TÃ.
n<˚$<Ûä+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+≈£î nqTdü+<ÛëqyÓTÆq ø£èwæ $C≤„ q πø+Á<ë\T, @s¡Tyêø£
πø+Á<ë\T, ÁbÕ+rj·T e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûäq dü+düú\ <ë«sê ≈£L&Ü ¬s’‘· T eTVæ≤fi¯\T á kÕ+πø‹ø£ •ø£åD\qT
bı+<äe#·TÃ.
sêh kÕúsTT˝Àì HÓ’|ü⁄D´ •ø£åD≤ dü+düú\T eTVæ≤fi¯\ kÕ~Ûø±s¡‘·ø£ mH√ï •ø£åD\T Çe«&Éy˚T ø±≈£î+&Ü
yê]øÏ ‘·–q πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq\qT ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤düTÔHêïsTT. n+<äTe\q eTVæ≤fi¯\T á •ø£åD≤ dü+düú\qT
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’Hê ñ+~.
569
 e´ekÕj˚T‘·s¡ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T #˚|ü≥º<ä>∑Z Áb˛‘ê‡Vü‰+ eTVæ≤fi¯\≈£î õ˝≤¢ Á>±MTD≤_Ûeè~∆ @C…˙‡,
Åf…Æì+>¥ n+&é f…ø±ï\J &Óe\|tyÓT+{Ÿ ôd+≥sY eT]j·TT $TìÅd”º Ä|òt ôV≤#Y.ÄsY.&ç. jÓTTø£ÿ »q •ø£åD≤
dü+kÕúHé, HÓÁVüA j·TTe πø+Á<ë\T qT+&ç >±ì, u≤´+≈£î\T ìs¡«Væ≤düT Ôqï •ø£åD≤ dü+düú\T ñ<ë : Ä+Á<Ûä
u≤´+ø˘, ÇHédæº≥÷´{Ÿ |òüsY s¡÷s¡˝Ÿ &Óe\|tyÓT+{Ÿ qT+&ç ‘·–q •ø£åD \qT bı+<ä&Éy˚T ø±ø£ ãTTD kÂø£s¡´+qT
≈£L&Ü bı+<äe#·TÃ.
sêh kÕúsTT˝À U≤BÛ $˝ÒCŸ Ç+&ÉÅddº” t ø±s√ŒπswüH,é U≤BÛ $˝ÒCŸ Ç+&ÉÅddº” t uÀsY¶ qT+&ç ã≥º\ neTàø£eTT
Vü≤düÔø£fi¯\T, >∑èVü≤\+ø£s¡D eT]j·TT >∑èôVA|üø£s¡D edüTÔe⁄\ ‘·j·÷Øô|’ Á|ü‘˚´ø£ •ø£åDT\qT n+<äTø√e#·TÃ.
C≤rj·T kÕúsTT˝À U≤BÛ eTVü‰ $<ë´\j·T, s¡÷s¡˝Ÿ Á>±+&é‡ Áb˛Á>±yéT, H˚wüq˝Ÿ ÇHédæº≥÷´{Ÿ Ä|òt
s¡÷s¡˝Ÿ &Óe\|tyÓT+{Ÿ eT]j·TT Á|ü<Ûëq eT+Á‹ øöX¯˝Ÿ $ø±XŸ jÓ÷»q— e+{Ï dü+düú\T Á>±MTD eTVæ≤fi¯\≈£î
mH√ï s¡ø±˝…’q ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£yÓTÆq ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\ô|’ ñ∫‘· •ø£åD\qT n+~düTÔqï á •ø£åD\T, düVü≤ø±s¡+
eT]j·TT |ü<Ûäø±\qT >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√e\dæq nedüs¡+ m+‘Ó’H ê ñ+~.
n<˚$<Ûä+>± yêDÏ»´ s¡+>∑+˝À ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT˝…’q≥Te+{Ï øÏsêD≤ cÕ|ü⁄ j·÷»e÷q´+, õsêø˘‡
ôd+≥s¡T¢ ìs¡«Vü≤D dü+düú\T Ä]∆ø£ düVü‰j·÷ìï n+~+#·&É+ »s¡T>∑T‘·÷ ñ+~. õ˝≤¢ kÕúsTT˝À &çÅdæºø˘º Ç+&ÉÅd”ºdt
ø±s√ŒπswüHé, _.j·T+.|æ. \ <ë«sê eTVæ≤fi¯\T ≈£î≥T¢, n*¢ø£\T, yÓTø±ìø˘, ]ù|]+>¥, Å&Ó’$+>¥ e+{Ï yê{Ï˝À
eTVæ≤fi¯\≈£î •ø£åD ÇkÕÔs¡T.
∫qï |ü]ÁX¯eT\ n_Ûeè~∆ dü+düú e´ekÕú|øü £ HêD´‘· ø£*–q e´≈£î\Ô qT >∑T]Ô+#·&+É , yê]ì Áù|sπ |æ+#·&+É
eT]j·TT ìsêàD≤‘·àø£ •ø£åD≤ ø√s¡T‡ <ë«sê yê]øÏ •ø£åD Çe«&É+, ‘·<ë«sê $$<Ûä @C…˙‡\ qT+&ç \_Û+#˚
düVü‰j·T+‘√, yês¡T ∫qï ‘·s¡Vü‰ |ü]ÁX¯eT\qT kÕú|æ+#·&ÜìøÏ M\T ø£ *ŒkÕÔs¡T.
Çø£ Á|üuÛÑT‘·« |ü<Ûäø±\T $wüj·÷ìøÏ eùdÔ Á>±MTD n_Ûeè~∆ XÊK neT\T #˚düTÔqï HÓ’|ü⁄D≤´_Ûeè~∆
ø±s¡´Áø£eT+, kÕºsYº n|t ø±s¡´Áø£eT+, y˚Tø˘ ÇHé Ç+&çj·÷ ø±s¡´Áø£e÷\T eTTK´yÓTÆq$. n+<äTe\q Åd”Ô\≈£î
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\qT Áb˛‘·‡Væ≤düTÔqï eT+Á‹‘·« XÊK\ dü+düú\T eT]j·TT |ü<∏äø±\qT >∑T]+∫ düeTÁ>∑+>±
‘Ó\TdüTø=ì eTVæ≤fi≤ kÕ~Ûø±]‘· ~X¯>± |üj·Tì+#ê\ì Ä•düTÔHêï+.

eT]ìï $esê\≈£î dü+Á|ü~+#·e\dæq ∫s¡THêe÷ :

düVü≤ Ä#ês¡T´\T (kÕe÷õø£ $C≤„q XÊg+), kÕe÷õø£ $C≤„q ø£fi≤XÊ\, ˝≤+, >∑T+≥÷s¡T
ôd˝Ÿ HÓ+. 94941 92229

570
 STATEMENT ABOUT THE OWNERSHIP AND
OTHER PARTICULARS ABOUT NEWSPAPER
VYAVASAYA PANCHANGAM
From IV (SEE RULE 8)

Place of Publication Guntur

Periodicity of Publication Annual (Once in a Year)
Printer’s name V. Krishnaiah
Nationality INDIAN
Address Prajasakti Printer & Publisher Pvt. Ltd.
D.No. 14-12-19, Praksash Nagar,
Krishana Nagar (P), Tadepalli (M),
Guntur - 522 502
Publisher’s Name Dr. P. Rambabu
Address Director of Extension
Administrative Office
Acharya N.G. Ranga Agriculutural University,
Lam, Guntur-522 034
Andhra Pradesh
Editor’s Name Dr. A. Lalitha
Nationality INDIAN
Address Prinicpal Agricultural Information Officer,
Acharya N.G. Ranga Agrcultural University,
Lam, Guntur- 522 034
Name and address of the individuals Acharya N.G. Ranga Agrcultural University,
who own the newspaper and partners Administrative Office,
or share holders holding more than Lam, Guntur- 522 034
one percent of the total capital Andhra Pradesh.

I, Dr. P. Rambabu, hereby declare that the particulars given above are true to the
best of my knowledge and belief
Sd/- P. Rambabu
Signature of the Publisher
To
∫s¡THêe÷ :
Á|ü<ëÛ q e´ekÕj·T düe÷#ês¡ n~Ûø±],
e´ekÕj·T düe÷#ês¡ eT]j·TT Á|ükÕs¡ øπ +Á<ä+,
Ä#ês¡´ mHé.õ. s¡+>± e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·T+,
n&Ü«Hé‡&é b˛düTº Á>±&ÉT´j˚TwüHé ôd+≥sY Äes¡D,
˝≤+, >∑T+≥÷s¡T ` 522 034, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
bò˛Hé : 91005 00223
á`yÓTsTT˝Ÿ : paio@angrau.ac.in

ø£
‹Ô
]+
|ü⁄
eTT

From :

>∑eTìø£ : ªe´ekÕj·T |ü+#ê+>∑+μ Á|ü#T· s¡D˝À bı+<äT|üsá ã&çq $$<Ûä n+XÊ\ô|’ MT dü÷#·q\qT,
dü\Vü‰\qT á ø±–‘·|ü⁄ yÓqTø£ yÓ’|ü⁄ Áyêdæ, ô|’ ∫s¡THêe÷≈£î |ü+|ü>∑\s¡T.