‫ــــم‬ ‫لــــی ُم َح َّمــــ ٍد َو آلِ ُم َح َّمــــ ٍد َو َع ِّج ْ‬

‫ــــل َف َر َج ُه ْ‬ ‫ـــــل َع ٰ‬ ‫اَللّٰ ُه َّ‬

‫ــــم َص ِّ‬
 ‫وزارت آموزش و پرورش‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬
‫استان شناسی​ کردستان ـ پایۀ دهم دورۀ دوم متوسطه ـ ‪110320‬‬ ‫نام کتاب‪:‬‬
‫سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی‬ ‫پدیدآورنده‪:‬‬
‫دفتر تألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطه نظری‬ ‫مدیریت برنامه ریزی درسی و تألیف‪:‬‬
‫جمال ایرانی‪ ،‬اقبال وحدانی‪ ،‬کیهان مشیرپناهی و جمال​محمدزاده (اعضای گروه تألیف) ـ سید اکبر‬ ‫شناسه افزوده برنامه ریزی و تألیف‪:‬‬
‫میر جعفری‪ ،‬حسن ستایش(ویراستار)‬
‫کل نظارت بر نشر و توزیع مواد آموزشی ‬
‫ اداره ّ‬ ‫مدیریت آماده‌سازی هنری‪:‬‬
‫احمدرضا امینی (مدیر امورفنی و چاپ) ـ  طاهره حسن​زاده (مدیر هنری ‪   ،‬طراح گرافیک  و طراح‬ ‫شناسه افزوده آماده سازی‪:‬‬

‫جلد)    ـ شهرزاد قنبری (صفحه آرا) ـ فاطمه باقری مهر‪ ،‬سیف الله بیک محمد  دلیوند‪،‬علیرضا کاهه‪​،‬‬

‫زینت بهشتی شیرازی ‪ ،‬حمید ثابت​کالچاهی (امور آماده سازی)‬
‫تهران‪ :‬خیابان ایرانشهر شمالی ـ ساختمان شمارۀ ‪ ٤‬آموزش و پرورش (شهید موسوی)‬ ‫نشانی سازمان‪:‬‬
‫ تلفن‪٩ :‬ـ‪ ،٨٨٨٣١١٦١‬دورنگار‪ ،٨٨٣٠٩٢٦٦ :‬کد پستی‪١٥٨٤٧٤٧٣٥٩ :‬‬
‫وبگاه‪ www.chap.sch.ir :‬و ‪www.irtextbook.ir‬‬
‫ شرکت چاپ ونشر کتاب های درسی ایران‪ :‬تهران ـ کیلومتر ‪ ١٧‬جادۀ مخصوص کرج   ـ خیابان‬ ‫ناشر‪:‬‬
‫‪( ٦١‬داروپخش) تلفن‪  ٥ :‬ـ ‪ ،٤٤٩٨٥١٦١‬دورنگار‪ ،44985160 :‬صندوق پستی‪١٣٩ :‬ـ  ‪٣٧٥١٥‬‬
‫ شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران «سهامی خاص»‬ ‫چاپخانه‪:‬‬
‫چاپ سیزدهم ‪1401‬‬ ‫سال انتشار و نوبت چاپ‪:‬‬

‫کلیه حقوق مادی و معنوی این کتاب متعلق به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و‬
‫پرورش است و هرگونه استفاده از کتاب و اجزای آن به صورت چاپی و الکترونیکی و ارائه در پایگاه های مجازی‪،‬‬
‫نمایش‪ ،‬اقتباس‪ ،‬تلخیص‪ ،‬تبدیل‪ ،‬ترجمه‪ ،‬عکسبرداری‪ ،‬نقاشی‪ ،‬تهیه فیلم و تکثیر به هر شکل و نوع بدون کسب‬
‫مجوز از این سازمان ممنوع است و متخلفان تحت پیگرد قانونی قرار می گیرند‪.‬‬

‫‪ISBN 964 - 05 - 1794 -1‬‬ ‫شابک     ‪964 -05  -١79٤ -1‬‬

‫نهضت برای اسالم نمی​تواند محصور باشد در یک کشور و نمی​تواند محصور باشد در حتی‬
‫دنباله نهضت انبیاست‪ .‬نهضت انبیا برای یک محل‬
‫کشورهای اسالمی‪ .‬نهضت برای اسالم همان ٔ‬
‫نبود ه​است‪ ،‬پیغمبر اکرم اهل عربستان است لکن دعوتش مال عربستان نبوده‪ ،‬محصور نبوده به‬
‫همه عالم است‪.‬‬
‫عربستان‪ ،‬دعوتش مال ٔ‬
‫امام خمىنى « ُق ّ ِدس ِ‬
‫ س ُّر ُه»‬ ‫َ‬
‫درﻳﺎی ﺧﺰر‬

‫رس‬
‫ﻓﺎ‬ ‫ﻠﻴﺞ‬
‫ﺧ‬
‫ﺗﻨﺐ ﺑﺰرگ‬

‫درﻳﺎی ﻋﻤﺎن‬
‫ﺗﻨﺐ ﮐﻮﭼﮏ‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‬
 ‫فهرست‬

‫‪١‬‬ ‫ ‬ ‫ ‬ ‫فصل اول‪ :‬جغرافیای طبیعی استان کردستان‬

‫ ‪٢‬‬ ‫درس ا ّول‪ :‬موقعیت جغرافیایی و وسعت استان‬
‫   ‪٤‬‬ ‫نحوه شکل​گیری آ ​ن‬
‫درس دوم‪ :‬ناهمواری های استان و ٔ‬
‫‪19‬‬ ‫درس سوم‪ :‬وضعیت آب و هوای استان‬
‫    ‪26‬‬ ‫درس چهارم‪ :‬منابع طبیعی استان‬
‫  ‪٤7‬‬ ‫درس پنجم‪ :‬مسائل زیست محیطی استان و راه حل​های آن‬

‫‪53‬‬ ‫ ‬
‫فصل دوم‪ :‬جغرافیای انسانی استان کردستان‬
‫      ‪٥٤‬‬ ‫درس ششم‪ :‬تقسیمات سیاسی استان‬
‫‪59‬‬ ‫درس هفتم‪ :‬شیوه​های زندگی در استان‬
‫  ‪66‬‬ ‫درس هشتم‪ :‬جمعیت استان و حرکات آن‬

‫‪    ٧1‬‬ ‫ ‬
‫فصل سوم‪ :‬ویژگی​های فرهنگی استان کردستان‬
‫    ‪٧2‬‬ ‫ ‬ ‫درس نهم‪ :‬مردم​شناسی فرهنگی استان‬

‫   ‪٨1‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬

‫  ‪٨2‬‬ ‫لیه تمدن‬
‫درس دهم‪ :‬گذشت ٔه استان و مراکز ّاو ٔ‬
‫‪88‬‬ ‫درس یازدهم‪ :‬جایگاه کردستان در دفاع از سرزمین ایران‬

‫‪97‬‬ ‫فصل پنجم‪ :‬توانمندی​های استان کردستان‬

‫‪98‬‬ ‫درس دوازدهم‪ :‬قابلیت​ها و جاذبه​های گردشگری استان‬
‫‪١١1‬‬ ‫درس سیزدهم‪ :‬توانمندی​های اقتصادی استان‬

‫‪١٢1‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬شکوفایی استان کردستان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬
‫‪١٢2‬‬ ‫درس چهاردهم‪ :‬دستاوردهای انقالب شکوهمند اسالمی‬
‫‪133‬‬ ‫درس پانزدهم‪ :‬چشم​انداز ٔ‬
‫آینده استان‬

‫‪١٤2‬‬ ‫منابع و مآخذ‬

 ‫ سخنی با دانش آموزان عزیز‬

‫برنامه استان شناسی چه نوع برنامه ای است؟ هدف برنامه ریزان درسی از تألیف کتاب استان شناسی چیست‬
‫شاید از خود سؤال کنید که ٔ‬
‫مطالعه این کتاب چه اهمیتی دارد؟ پاسخ ما به شما دانش آموز عزیز این است که کتاب استان شناسی شما را با استان محل زندگی‪ ،‬مسائل‬
‫ٔ‬ ‫و‬
‫جغرافیایی‪ ،‬تاریخی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬مردم شناسی‪ ،‬اقتصادی و فرهنگی آن آشنا می کند‪ .‬از طرف دیگر یکی از انتظارات تربیتی دنیای امروز‪ ،‬تربیت‬
‫شهروندانی آگاه و مسئول است‪ .‬یک شهروند مطلوب‪ ،‬نیازمند پیدا کردن درکی همه جانبه از واحدهای سیاسی کشور و سرزمین ملی خویش در‬
‫زمینه های مختلف است‪ .‬این برنامه به شما کمک می کند تا از استان محل زندگی خود نگاهی جامع و همه جانبه پیدا کنید‪ .‬کسب بصیرت نسبت‬
‫پیشینه تاریخی استان به‬
‫ٔ‬ ‫به محیط زندگی و آگاهی از خصوصیات آنچه در گذشته و حال و مسائل محیطی‪ ،‬اجتماعی و اقتصادی‪ ،‬فرهنگی و‬
‫شما کمک خواهد کرد تا با بحث و گفت و گو بینشی عمیق از این مسائل پیدا کرده و راه حل های این مشکالت را پیدا کنید‪.‬‬
‫آینده جامعه خواهید بود‪ .‬زندگی مدرسه ای‪ ،‬باید شما را به عنوان یک انسان مسئول به دانش الزم برای‬
‫بدون شک شما مدیران ٔ‬
‫حل مسائل جامعه مجهز کند‪ .‬مکانی که شما در آن زندگی می کنید توانمندی های مختلفی دارد؛ برای مثال‪ ،‬می توان به توانمندی های‬
‫جغرافیایی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬اقتصادی و انسانی اشاره کرد‪ .‬خود شما بخشی از این سرمایه و توانمندی هایید‪ .‬بهره برداری از توانمندی های ّ‬
‫بالقو ٔه‬
‫برنامه استان شناسی به شما می آموزد که فرصت های موجود در‬ ‫یک کشور در گرو شناخت همه ٔ‬
‫ جانبه محل زندگی شما و نیز کشور است‪ٔ .‬‬
‫استان شما کدام است و یا اینکه تهدیدها و ناتوانی ها را چگونه می توانید به فرصت تبدیل کنید؟‬
‫همه امکانات موجود در محیط‪ ،‬فرصت است‪ ،‬آب و هوا‪ ،‬بیابان‪ ،‬کوه‪ ،‬رودخانه‪ ،‬جنگل‪ ،‬نیروی انسانی‪ ،‬میراث‬
‫فراموش نکنید که ٔ‬
‫فرهنگی‪ ،‬صنایع دستی و خیلی چیزهای دیگر‪ ،‬مهم این است که بیاموزید چگونه از این فرصت ها در جهت سعادت خود و جامعه استفاده کنید‪.‬‬
‫آگاهی از مسائل استان موجب خواهد شد تا از علل پیشرفت و یا عقب ماندگی استان خود آگاه شوید و برای ّ‬
‫حل آن‪ ،‬راه حل های‬
‫خلق پیدا کنید‪.‬‬
‫ّ‬
‫درباره محیط زندگی یا موضوعات اجتماعی از محیط‬
‫ٔ‬ ‫ممکن است این سؤال در ذهن شما مطرح شود که آیا بهتر نیست آموزش‬
‫نزدیک آغاز شود و سپس به محیط دورتر مانند استان و یا کشور بینجامد‪ .‬ما در این برنامه از طریق طرح پرسش ها و فعالیت های مختلف‬
‫این فرصت را برایتان فراهم کرده ایم‪.‬‬
‫مطالعه شهر و استان در زمینه های جغرافیایی‪ ،‬تاریخی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬آداب و رسوم محلی نه تنها می تواند‬
‫ٔ‬ ‫بدون شک‬
‫اورانه‬
‫موجب دلبستگی به زادگاه و سرزمین ملی شود‪ ،‬بلکه این فرصت را فراهم می کند تا با گنجینه های مختلف طبیعی‪ ،‬انسانی‪ ،‬فرهنگی و ف ّن ٔ‬
‫کشور خود آشنا شوید‪ .‬در این برنامه درمی یابید که افراد زیادی چه در گذشته یا حال در استان شما برای اعتالی کشور تالش کرده اند‪.‬‬
‫ جانبه‬
‫انقالب اسالمی ایران در سال ‪ ١٣٥٧‬شرایطی را فراهم کرد که دولت و مردم با احساس مسئولیت بیشتری برای پیشرفت همه ٔ‬
‫ادامه این تالش ها جهت رسیدن به قل ّٔه رفیع سربلندی و شکوفایی ایران اسالمی که به همت و کوشش شما‬
‫ایران عزیز تالش کنند‪ .‬در ٔ‬
‫دان ش آموزان عزیز بستگی دارد امید است با عنایت حق تعالی و اعتماد به نفس از هیچ کوشش و خدمتی دریغ نکنید‪ .‬در این راه قطعاً‬
‫راهنمایی های مفید دبیران محترم جغرافیا بسیار سودمند خواهد بود‪.‬‬

‫به امید موفقیت شما               ‬ ‫     ‬

‫گروه جغرافیای دفترتألیف کتاب های درسی عمومی و متوسطۀ نظری‬
 ‫استان کردستان از دیدگاه مقام معظم رهبری(مدظله العالی)‬
‫کردستان سرزمین فداکاری​های بزرگ است؛ سرزمین هنر و فرهنگ است؛ سرزمین صفا و وفاداری است؛ سرزمین مردم‬
‫وفاداری است که در حساس​ترین سال​های عمر این نظام و این کشور‪ ،‬با مردانگی خود و با رشادت خود‪ ،‬توطئه​های بزرگی را خنثی‬
‫توطئه دشمن را در لحظات حساس تشخیص دادند و با فداکاری خود‬
‫ٔ‬ ‫ِ‬
‫سرزمین مردم با رشادت و با رشد عقلی و آگاهی است که‬ ‫کردند‪.‬‬
‫فتنه بزرگی را خاموش کردند؛ پیش از آن​که آن فتنه بتواند به هدف​های شوم خود برسد‪ .‬این از یاد ملت ایران نخواهد رفت‪ .‬کردستان در‬
‫ٔ‬
‫تاریخ انقالب اسالمی‪ ،‬نشان افتخاری را با خود حمل می​کند که در کمتر استانی نظیر آن را می​شود دید‪.‬‬
‫عزیزان من! برادران و خواهران من! در فجر پیروزی انقالب اسالمی کسانی به دنبال این بودند که در کشور جنگ داخلی درست‬
‫کنند و برادرکشی به راه بیندازند‪ .‬ستمگران جهانی از این که یک قدرت مستقل و متکی به دین و ایمان مذهبی در این منطقه سر بلند کند‪،‬‬
‫همه توان سخت و نرم خود را به میدان آوردند تا شاید بتوانند این مولود تازه‬ ‫وحشت می​کردند و سراسیمه بودند؛ لذا ٔ‬
‫همه نیروهای خود و ٔ‬
‫پابه هستی گذاشته را در همان اولین قدم​ها نابود کنند و از بین ببرند‪ .‬مردم کُرد در این استان امتحان خوبی را در این رویارویی بزرگ از‬
‫خودشان نشان دادند‪ .‬من کردستان را از نزدیک دیده​ام و در روزهای محنت و سختی‪ ،‬عظمت ایستادگی این مردم را با چشم مشاهده‬
‫همه‬
‫آوازه مقاومت مردم استان شما ــ در دوران​های مختلف‪ :‬چه در آغاز انقالب‪ ،‬چه در دوران جنگ تحمیلی ــ به گوش ٔ‬
‫کرده​ام‪ .‬البته ٔ‬
‫ملت ایران رسیده است‪.‬‬
‫روحیه مهربان و باصفای مردم‬
‫ٔ‬ ‫استان کردستان یک استان فرهنگی است‪ .‬شما به طبیعت سرسبز و زیبای این استان نگاه کنید؛ به‬
‫ِ‬
‫نزدیک این استان فراوان​اند ــ نگاه‬ ‫این استان نگاه کنید؛ به تاریخ این استان ــ که علما و شعرا و اهل فرهنگ و اهل هنر در همین تاریخ‬
‫همه این​ها نشان می​دهد که این استان‪ ،‬یک استان فرهنگی است‪.‬‬
‫کنید؛ ٔ‬
‫(‪)١٣٨٨/٢/٢٢‬‬
 ‫سقز‬

‫بانه‬
‫دیواندره‬

‫بیجار‬

‫مریوان‬

‫سروآباد‬ ‫دهگالن‬
‫سنندج‬
‫قروه‬

‫کامیاران‬

‫تصویر ماهواره ای از استان کردستان‬

‫تصویر فوق یک تصویر ماهواره ای ‪ 7‬ــ  ‪ Landsat‬است که از کل استان در سال های ‪ ١٣٨١‬تا ‪ ١٣٨٢‬هجری شمسی‬
‫گرفته شده است‪ .‬در این تصویر که تحت عنوان تصویر گویا شده‪ ،‬شناخته می شود‪ ،‬خطوط آبی رنگ‪ ،‬رودخانه ها‪ ،‬خطوط سیاه‬
‫رنگ‪ ،‬جاده ها و خطوط قهوه ای رنگ‪ ،‬شبکه مختصات جغرافیایی را نشان می دهند‪ .‬همچنین زمین های زراعی دارای محصول‬
‫به رنگ سبز روشن‪ ،‬باغات و اراضی جنگلی به رنگ سبز تیره و اراضی بایر و لم یزرع به رنگ سفید دیده می شوند‪.‬‬

‫)عکس از سازمان فضایی ایران(‬

 ‫فصل اول‬
‫جغرافیای طبیعی استان کردستان‬
 ‫درس اوّل ‪ :‬موقعیت جغرافیایی و وسعت استان‬

‫آیا می­​دانید استان کردستان در کجای ایران واقع شده است؟‬

‫استان کردستان با وسعتی برابر با ‪ 28300‬کیلومتر مربع در نوار کوهستانی غرب ایران واقع شده است‪ .‬این استان ‪1/7‬درصد‬
‫مساحت کشور را در بر می​گیرد و از این نظر‪ ،‬شانزدهمین استان کشور است‪ .‬استان­ما بین مدارهای ‪ 34‬درجه و ‪ 45‬دقیقه تا ‪ 36‬درجه‬
‫دقیقه طول شرقی قرار دارد‪ .‬این موقعیت بر‬
‫دقیقه عرض شمالی و بین نصف​­النهارهای ‪ 45‬درجه و ‪ 34‬دقیقه تا ‪ 48‬درجه و ‪ٔ 14‬‬ ‫و ‪ٔ 28‬‬
‫روی آب و هوا‪ ،‬نوع پوشش گیاهی‪ ،‬فعالیت­​های انسانی‪ ،‬راه​های ارتباطی و‪ ....‬استان اثر گذاشته است‪.‬‬
‫تان‬ ‫جمهوری آذربایجان‬
‫منس‬
‫ار‬
‫وان‬
‫خج‬
‫ن‬
‫آذربایجان غربی‬

‫دریای خزر‬ ‫نستان‬

‫قی‬

‫ترکیه‬ ‫ترکم‬
‫هوری‬
‫شر‬

‫دبیل‬

‫جم‬
‫جان‬

‫ار‬
‫ربای‬

‫خراسان شمالی‬
‫آذ‬

‫گیالن‬ ‫گلستان‬

‫زنجان‬ ‫مازندران‬ ‫خراسان رضوی‬

‫البرز قزوین‬
‫کردستان‬ ‫سمنان‬
‫همدان‬ ‫تهران‬
‫قم‬
‫مانشاه‬
‫کر‬
‫مرکزی‬ ‫افغانستان‬
‫یالم‬ ‫خراسان جنوبی‬
‫ا‬ ‫لرستان‬
‫اصفهان‬
‫لو‬
‫محا‬
‫عراق‬ ‫هار‬
‫خوزستان‬ ‫چ‬ ‫یزد‬
‫ری‬
‫تیا‬

‫یه و‬
‫بخ‬

‫و‬
‫کهگیل حمد‬
‫ویرا‬
‫ب‬
‫ستان‬

‫فارس‬ ‫کرمان‬
‫لوچ‬

‫پاکستان‬
‫نوب‬

‫خارک‬
‫ستا‬
‫شهر‬

‫سی‬
‫بو‬

‫هرمزگان‬
‫رس‬
‫الوان ج فا‬ ‫قشم‬
‫مرز کشور‬ ‫خلی‬ ‫سیری کیش‬ ‫تنب بزرگ‬
‫تنب کوچک‬
‫حد استان‬ ‫ابوموسی‬
‫مرکز استان‬ ‫دریای عمان‬

‫شکل ‪١‬ــ‪١‬ــ نقشۀ تقسیمات کشوری جمهوری اسالمی ایران به تفکیک استان‬
‫‪2‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫فعالیت‬

‫نقشه تقسیمات سیاسی ایران‪ ،‬جاهای خالی را با کلمات مناسب پر کنید‪.‬‬

‫با استفاده از ٔ‬
‫‪1‬ــ استان کردستان از سمت شمال به‪ ............‬و از سمت جنوب به‪ ..............‬محدود است‪.‬‬
‫‪2‬ــ استان کردستان از سمت شرق و شمال شرقی با استان‪ ..................‬همسایه است‪.‬‬
‫‪٣‬ــ استان کردستان از سمت غرب به کشور ‪ ............‬محدود است‪.‬‬

‫سیمای طبیعی استان در تصویر ماهواره ای‬

‫به تصویر ماهواره​­ای استان کردستان (شکل ‪٢‬ــ‪ )١‬که در سال ‪ ١٣٨٣‬توسط ماهواره ‪ ETM‬گرفته شده‪ ،‬نگاه کنید‪.‬از‬
‫این​گونه تصاویر ماهواره​­ای برای پیش​­بینی​های هواشناسی‪ ،‬تشخیص میزان آب رودها‪ ،‬برآورد محصوالت مختلف کشاورزی و به طور‬
‫کلی بهره​­برداری از منابع زمین استفاده​های ارزشمندی می­​شود‪.‬‬

‫سقز‬

‫بانه‬
‫دیواندره‬

‫بیجار‬

‫مریوان‬

‫سنندج‬
‫سروآباد‬ ‫دهگالن‬
‫قروه‬

‫کامیاران‬

‫شکل ‪ 2‬ــ‪١‬ــ تصویر ماهواره­​ای استان کردستان‬

‫‪3‬‬
 ‫درس دوم ‪ :‬ناهمواری های استان و نحوۀ شکل گیری آن‬

‫به شکل زیر توجه کنید‪ .‬آیا می​دانید ناهمواری​های استان کردستان چگونه به​وجود آمده​اند؟‬

‫شکل ‪ 3‬ــ‪١‬ــ چشم اندازهایی از ناهمواری​­های استان‬

‫دوره ترشیاری به وجود آمده‬

‫نتیجه حرکات کوهزایی اواخر ٔ‬
‫کردستان سرزمینی کوهستانی و ناهموار است‪ .‬این ناهمواری­​ها در ٔ‬
‫دوره کواترنر تحت تأثیر عوامل فرسایش به صورت کنونی در آمده است‪.‬‬
‫و به صورت قطعی تثبیت شده و سپس در طول ٔ‬
‫‪4‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫شکل​های ناهمواری​های استان‬

‫شکل ‪ ٥‬ــ‪١‬ــ نمایی از دشت­​های وسیع در بخش شرقی استان‬ ‫ی از کوه­​های­مرتفع با دره​­های عمیق در بخش غربی استان‬
‫شکل ‪4‬ــ‪١‬ــ نمای ­‬

‫دامنه پرشیب و دره​های تنگ و عمیق و گاه با‬‫ناهمواری​های استان کردستان یا به صورت کوهستان (شکل ‪٤‬ــ‪( )١‬گاه با ٔ‬
‫دامنه های مالیم و یکنواخت) یا در برخی نقاط دیگر به صورت سرزمین​های کم و بیش هموار (شکل ‪​​​٥‬ــ‪ )١‬دیده می​­شود‪ .‬بنابراین‬
‫ناهمواری​های استان را «سرزمین​های مرتفع» و «دشت​ها» تشکیل می­​دهند‪.‬‬
‫الف) سرزمین​های مرتفع (کوهستانی)‬
‫نحوه پیدایش‪ ،‬جهت ناهمواری و جنس طبقات‪ ،‬این سرزمین​ها را می​توان به دو بخش «غربی»‬ ‫با در نظر گرفتن شکل ظاهری‪ٔ ،‬‬
‫رودخانه قشالق با امتداد شمالی ــ جنوبی‪ ،‬این دو بخش را از هم جدا می­​کند‪ ،‬در حالی‬
‫ٔ‬ ‫دره‬
‫و «شرقی» تقسیم کرد‪ .‬در جنوب استان‪ٔ ،‬‬
‫که در شمال استان‪ ،‬خط تقسیم آب حوضه​های آبخیز رودخانه​های قزل اوزن و زرینه رود در ارتفاعات « هه​­وه​تو »‪ ،‬محل جدایی این‬
‫دو بخش از یکدیگر است‪.‬‬
‫نقشه ناهمواری​های استان (شکل ‪6‬ــ‪ )١‬نشان دهید؟‬
‫رودخانه قشالق را بر روی ٔ‬
‫ٔ‬ ‫دره‬
‫٭ آیا می​توانید ٔ‬
‫‪5‬‬
 ‫سیاه منصور‬

‫راهنمای نقشه‬

‫رودخانه‬
‫شهر‬
‫قله کوه‬
‫طبقات ارتفاعی‬
‫پیازه‬
‫کوساالن‬

‫عه واالن‬

‫کیلومتر‬

‫شکل ‪  6‬ــ‪١‬ــ نقشۀ ناهمواری­​های استان‬

‫فعالیت‬
‫نقشه ناهمواری​های استان و راهنمای آن به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬ ‫‪1‬ــ با توجه به ٔ‬
‫طبقه ارتفاعی قرار دارد؟‬
‫الف) شهر یا روستای محل زندگی شما در کدام ٔ‬
‫ب) کوه​های مرتفع بیشتر در کدام بخش از استان واقع شده​­اند؟‬
‫پ) با توجه به شماره​های درج شده بر روی نقشه و با راهنمای ­ی دبیرخود‪ ،‬نام کوه​های مورد نظر را بنویسید‪.‬‬
‫‪1‬ــ‪2 ...........‬ــ ‪3.............‬ــ ‪4 ............‬ــ‪5 ...............‬ــ‪.............‬‬
‫‪2‬ــ کدام کوه​ها در نزدیکی محل زندگی شما واقع شده است؟‬

‫‪6‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫‪1‬ــ ناهمواری​های بخش غربی‪ :‬این بخش از‬

‫رودخانه قشالق تا نوار‬
‫ٔ‬ ‫ناهمواری​های استان‪ ،‬از غرب‬
‫مرزی عراق و از جنوب کامیاران تا شمال سقز و بانه را‬
‫در برمی​گیرد‪ .‬قسمت اعظم این ناهمواری ها را ارتفاعات‬
‫تشـکیل می​­دهـند که نیمه جنوبی آن جـزء رشته کوه های‬
‫زاگرس بـه شمار مـی روند‪ .‬جنس نـاهمواری های بخش‬
‫غـربی‪ ،‬اغلب رسوبـی‪ ،‬به ویـژه از نـوع آهک است‪.‬‬
‫ارتفاعات این بخش را از یک سو کوه های گنبدی شکل‬
‫و فرسایش یافته و از سوی دیگر رشته​کوه های ممتد و‬
‫موازی با دامنه​های پرشیب تشکیل می دهند‪.‬‬
‫شکل ‪٧‬ــ‪١‬ــ نمایی از کوه فرسایش​یافته (آربابا)‬

‫وسیله‬
‫ٔ‬ ‫کوه​های فرسایش یافته‪ :‬در بخش غربی استان کردستان به دلیل بارش فراوان‪ ،‬کوه​ها اغلب تحت تأثیر فرسایش به‬
‫آب های روان‪ ،‬به صورت گنبدی شکل با دامنه​های مالیم و یکنواخت و دره​های باز درآمده​­اند که مهم​ترین آن​ها عبارت​اند از‪:‬‬
‫چل­ چه­ مه‪ ،‬پیازه‪ ،‬آبیدر‪ ،‬آربابا‪ ،‬عه​­واالن و کوره میانه‪.‬‬

‫شکل ‪   8‬ــ‪١‬ــ کوه چل­​چه­​مه‬

‫‪7‬‬
 ‫آیا می دانید‬
‫توده کوهستانی و مهم​ترین کانون آبگیر استان است‪ .‬خط ­الرأس آن‪ ،‬حوضه​های آبخیز‬ ‫چل­ چه­ مه وسیع ­ترین ٔ‬
‫دریاچه ارومیه‪ ،‬دریای خزر و خلیج فارس را از هم جدا می­​کند‪ .‬رودخانه​های پرآبی مانند زرینه رود‪ ،‬قزل اوزن و برخی‬
‫ٔ‬
‫سرشاخه​های سیروان از ارتفاعات این کوهستان سرچشمه می​گیرند‪.‬‬

‫رشته کوه​های ممتد‪ :‬در بخش غربی ناهمواری​های استان عالوه بر کوه​های فرسایش یافته و گنبدی شکل‪ ،‬چند رشته‬
‫کوه ممتد و موازی با جهت شمال غربی ــ جنوب شرقی در امتداد گسل اصلی و جوان زاگرس گسترش پیدا کرده​­اند‪ .‬مهم​ترین این‬
‫رشته کوه​ها عبارت​اند از شاهو‪ ،‬کوساالن و ه ­ه ورامان که در جنوب غربی استان واقع شده​­اند‪.‬‬

‫شکل ‪9‬ــ‪١‬ــ رشته کوه شاهو‬

‫شاهو مرتفع​­ترین و طوالنی​ترین رشته کوه استان کردستان است‪.‬این رشته کوه با ‪ 65‬کیلومتر طول از جنوب غربی کامیاران تا‬
‫شمال غربی پاوه (دره هه­​جیج) امتداد دارد‪ .‬خط​­الرأس این رشته کوه‪ ،‬مرز استان​های کردستان و کرمانشاه را تشکیل می​دهد‪.‬‬
‫ارتفاعات باشکوه شاهو از قسمت­​های مختلفی تشکیل شده که هر قسمت آن در تابستان‪ ،‬محل ییالقی (هه​­وار) یکی از روستاهای‬
‫حومه آن است که مهم​ترین آن​ها عبارت​اند از‪ :‬هانیه‪ ،‬دشتی‪ ،‬شه​­لیوان‪ ،‬هوار تخت و‪....‬‬
‫ٔ‬
‫٭ به نظر شما مناطق ییالقی این کوهستان چه نقشی در زندگی اقتصادی و اجتماعی ساکنان آن دارند؟‬

‫شکل ‪10‬ــ‪١‬ــ چشم اندازی از مناطق ییالقی شاهو ( هه­​وار برالوکان )‬ ‫‪8‬‬

 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫قله آن با ارتفاع ‪ 3390‬متر‪ ،‬پیرخضر (پیرخدر) نام‬ ‫قله بیش از ‪ 3000‬متر است که بلندترین ٔ‬
‫شاهو دارای ده​ها ٔ‬
‫دارد‪ .‬هم​­چنین شاهو دارای دامنه​های پرشیب‪ ،‬صخره​­ای و صعب­​العبور است‪ .‬در اثر اختالف جنس کوه​ها و قابلیت‬
‫انحالل آن (در بعضی قسمت­​ها) و نیز ریزش​­های جوی فراوان در منطقه‪ ،‬پدیده​های مورفولوژیکی و اشکال کارستی‬
‫متعددی در کوه​های این منطقه بوجود آمده است که مهم​ترین آن​ها عبارت​اند از‪ :‬سراب­​ها‪ ،‬غارها و دره​های تنگ و‬
‫عمیق‪.‬‬
‫نتیجه آن در‬
‫بنابراین از یک سو آب​های روان‪ ،‬بریدگی­​ها و دره​های عمیقی در این کوه​ها ایجاد کرده است که در ٔ‬
‫بعضی جاها‪ ،‬دامنه​ها با شیب نزدیک به ‪ 90‬درجه به دره​ها ختم می​­شود و از سوی دیگر‪ ،‬آب​های نفوذی (آب باران و‬
‫آب حاصل از ذوب برف​­ها) موجب شده است تا چشمه​های سراب (سراب پالنگان‪ ،‬بل‪ ،‬دیوه­​زناو) و غارها (غار شمیران‬
‫در نزدیکی روستای دله­​مرز) به​وجود آید‪.‬‬

‫شکل ‪12‬ــ‪١‬ــ سراب بل در دره عمیق سیروان‬ ‫شکل ‪11‬ــ‪١‬ــ نمای بخشی از دامنه​های پرشیب شاهو‬

‫‪٢‬ــ ناهمواری​های بخش شرقی‪ :‬این بخش از ناهمواری­​های استان از جنوب شرقی قروه تا شمال بیجار و قسمت​­هایی از‬
‫دیواندره و شرق سنندج را دربرمی​گیرد‪ .‬از ویژگی​های این ناحیه‪ ،‬وجود یک حصار کوهستانی متشکل از سنگ​­های دگرگونی و‬
‫رسوبی است که دشت​های مرتفع نسبتاً هموار و تپه ماهوری منطقه را احاطه کرده است؛ ضمن این که در سطح این دشت​ها‪ ،‬ارتفاعات‬
‫منفرد و پراکنده نیز ظاهر شده­​اند‪.‬‬
‫‪9‬‬
 ‫بیشتـر سنگ­​هـای ایـن بخش‪ ،‬از نـوع‬
‫دگرگـونـی است امـا در اطـراف قـروه کـوه هـای‬
‫آتشفـشانـی و تـوده هـای نـفـوذی نیـز بـه چشـم‬
‫می خورد‪ .‬مهم​ترین ارتفاعات این بخش عبارت اند‬
‫از‪ :‬بـه­​گر و پـریشان‪ ،‬پنجه​­علی‪ ،‬شیدا‪ ،‬شاه​­نشین و‬
‫سیاه منصور‪.‬‬
‫کوه به­​گر با ارتفاع ‪ 3262‬متر از سطح‬
‫دریا‪ ،‬مرتفع­​ترین کوه بخش شرقی استان و یکی‬
‫از کانون​های آبگیر منطقه است که خط ­الرأس‬
‫حوضه آبخیز گاوه­​رود و قزل اوزن را‬
‫ٔ‬ ‫آن‪ ،‬دو‬
‫از هم جدا می­​کند‪ .‬عالوه بر آن از نظر زیستگاه‬
‫شکل ‪13‬ــ‪١‬ــ کوه «به­​گر» در جنوب قروه‬ ‫جانوری نیز یکی از مناطق مهم استان به شمار‬
‫می​­رود‪.‬‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫عوام ­ل مؤثر در شکل­​گیری ناهمواری بخش­شرقی استان عبارت​اند از‪:‬‬
‫فوران​های آتشفشانی‪ :‬از مهم​ترین بقایای آتشفشان­​های این منطقه می​توان به کوه شیدا (در شمال شرقی‬
‫توده نفوذی اشاره کرد‪.‬‬
‫دهگالن) به عنوان یک ٔ‬

‫شکل ‪14‬ــ‪١‬ــ تودۀ آتشفشانی شیدا در شمال شرقی دهگالن‬

‫‪10‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫فعالیت های دگرگونی‪ :‬از بارزترین نمونه‬

‫سنگ­​های دگرگونی منطقه‪ ،‬می​توان به سنگ مرمر‬
‫قصالن قروه اشاره کرد‪.‬‬
‫تشکیالت آهـکی و فـرسایش آب هـای‬
‫روان‪ :‬بــا تـوجـه بـه تـرکیب شیمیایی  ‪  ،‬مقاومت‬
‫و قابلیت نفـوذ سنگ­ ها و ضخامت این تشکیالت‪،‬‬
‫اشکال آهکی خاصی در منطقه به وجود آمده است‬
‫که می​توان به کوه حمزه عرب در دشت مرتفع گروس‬
‫شکل ‪١٥‬ــ‪١‬ــ سنگ​های دگرگونی قصالن قروه‬
‫جنوبی و غار کرفتو در شمال دیواندره اشاره کرد‪.‬‬
‫عالو ه بر آن‪ ،‬در منطقه باباگُرگُر شهرستان‬
‫قروه‪ ،‬سنگ های رسوبی آهکی (تراورتن) که ناشی‬
‫از چشمه های معدنی می باشد‪ ،‬به چشم می خورد‪.‬‬

‫شکل ‪١٦‬ــ‪١‬ــ غار کرفتو‬

‫شکل ‪١٧‬ــ‪١‬ــ سنگ های رسوبی آهکی (تراورتن)‬

‫‪11‬‬
 ‫فعالیت‬
‫با توجه به مطالب این درس و اطالعات خود به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬
‫‪1‬ــ محل زندگی شما در کدام بخش از ناهمواری​های استان قرار دارد؟‬
‫‪2‬ــ آیا در کوه​های محل زندگی شما پدیده​های طبیعی مانند غار‪ ،‬چشم ­ه و سراب وجود دارد؟ نام آن​ها را‬
‫بنویسید‪.‬‬

‫ب) دشت​های استان‬

‫دشت​های استان کردستان با چشم​­اندازهای طبیعی و انسانی‪ ،‬مناظر دلپذیری از طبیعت زیبا را به نمایش می­​گذارند‪ .‬مهم ترین‬
‫دشت​های استان کردستان در بخش شرقی گسترش پیدا کرده​­اند و در بخش غربی استان تنها دشت مریوان از وسعت چشم​گیری‬
‫برخوردار است‪ .‬دشت​های مهم استان عبارت​اند از‪:‬‬
‫ ‪1‬ــ دشت​های بخش شرقی‪ :‬مهم​ترین دشت​های این بخش عبارت​اند از دشت​های گروس‪ ،‬دهگالن‪ ،‬قروه و چاردولی که‬
‫مساحتی حدود ‪ 200000‬هکتار دارند‪ .‬ویژگی غالب این دشت​ها‪ ،‬ارتفاع زیاد آن​ها است‪ .‬دشت «هه​­وه​­تو» با ارتفاع ‪ 2200‬متر از‬
‫سطح دریا‪ ،‬مرتفع​ترین دشت استان است که در شمال­ دیواندره قرار دارد‪.‬‬
‫منظره تپه ماهوری یکنواختی به وجود آورده‬
‫ٔ‬ ‫در دشت​های این بخش‪ ،‬جنس رسوبات به همراه فرسایش توسط آب​های روان‬
‫است‪ .‬شکل تپه ماهوری با پوششی از خاک​های نرم‪ ،‬وسعت دشت​های پایکوهی‪ ،‬آب و هوای معتدل و بارندگی​های مناسب از‬
‫توسعه فعالیت­​های کشاورزی و دامداری فراهم‬
‫ٔ‬ ‫یک سو‪ ،‬و خالقیت و پشتکار ساکنان منطقه از سوی دیگر ؛ شرایط مساعدی برای‬
‫کرده است و امکان بهره​­برداری از زمین را در شهرستان​های قروه‪ ،‬بیجار‪ ،‬دهگالن و دیواندره به حداکثر رسانیده است‪.‬‬

‫شکل ‪19‬ــ‪١‬ــ چشم اندازی از دشت دهگالن‬ ‫شکل‪18‬ــ‪١‬ــ چشم اندازی از دشت «هه­​وه­​تو»‬

‫‪12‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫در این دشت​ها‪ ،‬غلبه با محصوالتی مانند گندم و جو است و در سال های اخیر‪ ،‬اقتصاد روستایی منطقه به سمت کشت­​های‬
‫سودآور مانند سیب​­زمینی‪ ،‬صیفی­​جات‪ ،‬حبوبات و نباتات علوفه​ا­ی (مانند یونجه) که از کیفیت بسیار مناسبی برخوردارند‪ ،‬سوق داده‬
‫شده است‪.‬‬
‫‪٢‬ــ دشت​های بخش غربی‪ :‬در بخش غربی استان‪ ،‬دشت مریوان از موقعیت ممتازی برخوردار است‪ .‬این دشت‪ ،‬حدود‬
‫‪ 11000‬هکتار مساحت دارد و اطراف آن را کوه​های پوشیده از جنگل​­های بلوط در برگرفته است‪.‬‬
‫نیمه جنوبی دشت مریوان از مخروط افکنه​های بزرگ و کوچک تشکیل شده است که با توجه به حاصل­​خیزی آن‪2200،‬‬ ‫ٔ‬
‫شبکه آبیاری و زه​کشی قرار گرفته است‪ .‬زه​کش اصلی این طرح «چم زریبار» است که در‬ ‫هکتار از زمین​های این دشت تحت پوشش ٔ‬
‫عمده کشاورزی دشت مریوان عبارت​اند از‪ :‬گندم‪ ،‬حبوبات‪ ،‬توتون و صیفی­​جات‪.‬‬ ‫میانه دشت جریان دارد‪ .‬محصوالت ٔ‬ ‫ٔ‬

‫ی از دشت مریوان درجنوب دریاچۀ زریبار‬

‫شکل‪20‬ــ‪١‬ــ بخش ­‬

‫فعالیت‬
‫نقشه ناهمواری​ها (شکل ‪6‬ــ‪ )١‬نشان دهید‪.‬‬
‫ ــ مرتفع­​ترین دشت استان کردستان را بر روی ٔ‬

‫‪13‬‬
 ‫شکل‪21‬ــ‪١‬ــ نمایی از دشت کامیاران‬

‫نقش ناهمواری​های استان در زندگی مردم‬

‫باره ناهمواری​های استان کردستان‬
‫با توجه به آن​چه در ٔ‬
‫گفته شد‪ ،‬این نـاهمواری­​هـا به طور مستقیم و غیـرمستقیم بر‬
‫زنـدگی مـردم منطقه تأثیر می­​گذارنـد‪ .‬اگـر موقعیت استان و‬
‫ویـژگی این ناهمواری­​هـا را در نظر بگیریم‪ ،‬به نقش و اهمیت‬
‫آن ها بیشتر پی می ­بریم‪:‬‬
‫ ‪1‬ــ جهت رشته کوه​ها و واقع شدن آن​ها در مقابل‬
‫بادهای مرطوب غربی‪ ،‬موجب افزایش بارش به​ویژه در بخش‬
‫غربی استان می­ شود که در ارتفاعات اغلب به صورت برف‬
‫دیده می شود‪.‬‬
‫سرچشمه رودهای دائمی و‬
‫ٔ‬ ‫ ‪2‬ــ ارتفاعات استان‪،‬‬
‫پرآبی مانند زاب‪ ،‬سیروان‪ ،‬زرینه رود و قزل­​اوزن است که‬
‫عالوه بر تأمین آب استان‪ ،‬آب مورد نیاز برخی از استان​های‬
‫دیگر کشور را تأمین می کند‪.‬‬
‫حاشیه رودها به دلیل‬
‫ٔ‬ ‫ ‪3‬ــ کوهپایه​ ها‪ ،‬دره​ ها و‬
‫برخورداری از آب و هوای معتدل و منابع آب فراوان‪ ،‬موجب‬
‫استقرار سکونتگاه​های دائمی در این مناطق شده است‪.‬‬
‫شکل ‪22‬ــ‪١‬ــ چشم اندازی از رابطه انسان و محیط در مناطق کوهستانی‬

‫‪14‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫ ‪4‬ــ خاک​هـای حاصل​­خیـز آبـرفتی در دشت​ها و مجاور‬

‫ناحیه کـوهستـانی‪ ،‬شرایط منـاسبی بـرای زراعت و‬
‫رودهـای ایـن ٔ‬
‫باغداری و در نتیجه‪ ،‬اشتغال به کار مردم استان ایجاد کرده است‪.‬‬
‫ ‪5‬ــ چشم­​اندازهای طبیعی کوهستان​های منطقه (آبشارها‪،‬‬
‫غارها‪ ،‬چشم ه​ها‪ ،‬سراب­​ها و…) شرایط مساعدی برای گردشگری‬
‫در طبیعت استان فراهم کرده است‪.‬‬
‫٭ شما کدام نقش های دیگر ناهمواری های استان را می توانید‬
‫نام ببرید؟‬

‫شکل ‪23‬ــ‪١‬ــ یکی از مسیرهای کوه​نوردی‬

‫در ارتفاعات هه​­ورامان‬

‫شکل ‪24‬ــ‪١‬ــ نقش کوهستان های استان در شبکۀ اطالع​­رسانی کشور‬

‫مخاطرات طبیعی و راه​های مقابله با آن‬

‫‪١‬ــ زمین لرزه‪ :‬استان کردستان از نظر زمین ساختی وضعیت ویژه​­ای دارد‪ .‬به دلیل وجود گسل اصلی زاگرس‪ ،‬بخش   عمده­ ای‬
‫از استان ما‪ ،‬به ویژه غرب آن به یکی از نقاط زلزله خیز ایران تبدیل شده است‪.‬‬
‫مناطقی از استان کردستان که در معرض خطر زلزله قرار دارند‪ ،‬در شکل ‪25‬ــ‪ ١‬نشان داده شده است‪.‬‬
‫٭ آیا می​توانید مشخص کنید که شهر یا روستای محل زندگی شما جزء نقاط زلزله​­خیز استان است یا خیر؟‬

‫‪15‬‬
 ‫آذربایجان غربی‬
‫زنجان‬

‫همدان‬

‫عراق‬

‫راهنمای نقشه‬
‫شهر‬ ‫کرمانشاه‬
‫خط گسل‬
‫محل وقوع زلزله‬ ‫کیلومتر‬

‫شکل ‪25‬ــ‪١‬ــ نقشۀ پراکندگی زمین­​لرزه​های استان‬

‫‪2‬ــ نــاپـایداری دامنه​­ای‪ :‬استان کــردستان‬

‫سرزمینی کوهستانی است که دارای دامنه​های پایدار و‬
‫ناپایدار فراوانی است‪ .‬ح رکات توده​­ای مواد بر روی‬
‫دامنه​ها‪ ،‬برخی از نقاط این استان را تهدید می­​کند که در‬
‫پدیده لغزش بیشتر قابل توجه است و آثار مخرب‬‫این میان ٔ‬
‫آن بر روی زمین​های زراعی‪ ،‬راه​های ارتباطی و مناطق‬
‫مسکونی بارها مشاهده شده است‪ .‬از جمله می توان به‬
‫لغزش زمین در محورهای ارتباطی (سنندج ــ مریوان و‬
‫سروآباد ــ کامیاران) و تالوت بانه اشاره کرد‪.‬‬

‫شکل‪26‬ــ‪١‬ــ لغزش زمين در محور سنندج ــ مريوان (پل‬

‫كانی ونوشه) موجب قطع راه ارتباطی شده است‪.‬‬

‫‪16‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫پدیده بهمن برفی (هه­​ ره​­س) در مناطق‬

‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ بهمن‪:‬‬
‫کـوهستـانی و شیـب​دار کـردستان کـه فـاقد پـوشش گیـاهی‬
‫و جنگلی غنی انـد‪ ،‬خسارت​هـایی به بـار آورده و روستـاهای‬
‫پـای کـوهی را در معـرض خطـر قـرار داده است‪ .‬از جملـه‬
‫دامنه کوه​های آبیدر و آریز‬
‫دامنه های بهمن­​خیز استان می​توان به ٔ‬
‫در سنندج و ارتفاعات بانه‪ ،‬شاهو‪ ،‬هورامان و‪ ...‬اشاره کرد‪.‬‬
‫بهمن در ارتفاعات استان تاکنون جان تعدادی از کوه نوردان‬
‫را گرفته است‪.‬‬
‫شکل ‪27‬ــ‪١‬ــ نمایی از سقوط بهمن در دامنه​های بهمن­​خیز استان‬

‫شکل ‪2٨‬ــ‪١‬ــ نمایی از بارش برف سنگین در معابر کوهستانی استان‬

‫عالوه بر سقوط بهمن در دامنه های بهمن­​خیز‪ ،‬بارش برف سنگین در نقاط مرتفع استان‪ ،‬گاه موجب مسدود شدن جاده​ها و قطع‬
‫ارتباط روستاها می​­شود‪ .‬به عنوان نمونه می​توان به بارش برف سنگین زمستان ‪ 1387‬در محور دیواندره ــ سقز اشاره کرد که ارتفاع‬
‫آن در بعضی نقاط به سه متر رسید و موجب مسدود شدن این محور ارتباطی گردید‪.‬‬
‫راه​های مقابله با مخاطرات طبیعی‪ :‬اگرچه برخی از اقدامات مردم استان نظیر استفاده​های نادرست از دامنه​ها ‪ ،‬تغییر‬
‫کاربری زمین‪ ،‬چرای بی​­رویه دام​ها‪ ،‬تخریب مراتع و قطع درختان جنگلی باعث تشدید برخی از مخاطرات از قبیل لغزش زمین و سقوط‬
‫بهمن شده است؛ اما مردم این استان و سازمان​های مربوط‪ ،‬برای حفظ و حراست از محیط طبیعی پیرامون خود اقدامات زیادی انجام‬
‫داده​­اند؛ به طوری که در بعضی از مکان​ها با تقویت پوشش گیاهی‪ ،‬ایجاد جنگل و پارک​های جنگلی‪ ،‬تراس​­بندی و بانکت​بندی از‬
‫حوادث ناگوار ناشی از این گونه مخاطرات تا حدود زیادی جلوگیری کرده​­اند‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫شکل ‪29‬ــ‪١‬ــ تراس​­بندی دامنه​ها به شیوه سنتی‬

‫شکل ‪ 30‬ــ‪١‬ــ تراس​­بندی دامنه​ها به شیوه جدید (اطراف روستای صوفیان سنندج)‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬ــ با راهنمایی دبیر خود نام مکان هایی را که (در محورهای ارتباطی استان) دچار لغزش زمین شده اند‪،‬‬
‫بنویسید‪.‬‬
‫‪2‬ــ برای پیشگیری از آسیب​­های ناشی از مخاطرات طبیعی‪ ،‬در اطراف محل زندگی شما چه اقداماتی صورت‬
‫گرفته است؟‬
‫‪3‬ــ هنگام وقوع هر کدام از مخاطرات طبیعی‪ ،‬چه اقدامی انجام می​­دهید و چگونه به دیگران کمک می­​کنید؟‬

‫‪18‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫درس سوم ‪ :‬وضعیت آب و هوای استان‬

‫آب و هوای استان کردستان بیشتر متأثر از ارتفاع و جهت کوه​های زاگرس‪ ،‬هم­چنین توده­ هوای مرطوب مدیترانه​­ا­ی است‪.‬‬
‫عمده بارش در کشور است‪ ،‬در عبور از کردستان و برخورد‬ ‫جریان­​های آب و هوایی متأثر از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه که عامل ٔ‬
‫با ارتفاعات زاگرس‪ ،‬بخش قابل توجهی از رطوبت خود را به شکل باران و برف از دست می​دهد‪.‬‬
‫آیا می توانید بگویید که کدام توده های هوایی دیگر بر آب و هوای استان ما تأثیر می گذارند؟‬

‫شکل ‪ 31‬ــ‪١‬ــ برخورد تود ­ه هوای مرطوب مدیترانه​­ای با ارتفاعات کردستان‬

‫آب و هوای کردستان از نوع مدیترانه​­ای است که با توجه به نقش عوامل محلی‪ ،‬می​توان آن را به دو نوع فرعی تقسیم کرد‪:‬‬
‫الف) نواحی کوهستانی و دشت​های مرتفع با زمستان­​های بسیار سرد و تابستان​های معتدل‬
‫ب) دره​ها و نواحی پست با زمستان​های معتدل و تابستان​های گرم و خشک‬

‫پراکندگی جغرافیایی دما و بارش در سطح استان‬

‫درجه سانتی­​گراد است و در ارتفاعات تا ‪8‬‬
‫ٔ‬ ‫ساالنه دما‪ ،‬حدود ‪13‬‬
‫ٔ‬ ‫با توجه به نقش عوامل مؤثر بر آب و هوای استان‪ ،‬میانگین‬
‫ساالنه استان نیز حدود ‪ 500‬میلی متر است که در ارتفاعات غرب و شمال غربی‬
‫ٔ‬ ‫درجه سانتی­​گراد کاهش پیدا می­​کند‪ .‬میانگین بارندگی‬
‫ٔ‬
‫دوره ‪ 46‬ساله‬
‫منطقه به بیش از ‪ 800‬میلی متر می​­رسد‪ .‬مریوان پرباران​ترین شهر استان است که میانگین بارش دراز مدت آن برای یک ٔ‬
‫منتهی به سال ‪ 1387‬به میزان ‪ 887/4‬میلی­​متر بوده است‪ ،‬در حالی که در نواحی شرقی استان‪ ،‬میزان بارندگی ساالنه حدود ‪300‬‬
‫میلی متر است‪.‬‬
‫‪19‬‬
 ‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪١‬ــ‪١‬ــ ویژگی های آب و هوای شهرستان​های استان‬

‫مساحت‬ ‫مشخصات آب وهوایی‬

‫تعداد روزهای‬ ‫میانگین بارش‬ ‫میانگین ساالنۀ دما‬ ‫(کیلومتر‬
‫ویژگی​های آب و هوایی‬
‫یخ­بندان ساالنه‬ ‫ساالنه (میلی­ متر)‬ ‫(درجۀ سانتی­​گراد)‬ ‫مربع)‬ ‫شهرستان​ها‬

‫بیجار ‪107‬‬ ‫بیجار ‪326‬‬ ‫بیجار ‪10/9‬‬ ‫تابستان­​ها معتدل و‬

‫‪10150‬‬ ‫بیجار‪ ،‬قروه و دهگالن‬
‫قروه ‪108‬‬ ‫قروه ‪332/4‬‬ ‫قروه ‪11/4‬‬ ‫زمستان­ ها بسیار سرد‬

‫تابستان­​ها گرم و زمستان ها‬ ‫سنندج و کامیاران‬

‫سنندج ‪105‬‬ ‫‪452‬‬ ‫سنندج ‪13/4‬‬ ‫‪4000‬‬
‫سرد‬
‫سقز ‪124‬‬ ‫سقز ‪489/2‬‬ ‫سقز ‪11/1‬‬ ‫تابستان­​ها معتدل و‬
‫دیواندره (زرینه‬ ‫زمستان­ ها در نقاط مرتفع‬ ‫سقز و دیواندره‬
‫‪8520‬‬
‫هه ­وه​­تو) ‪150‬‬ ‫دیواندره ‪374/2‬‬ ‫دیواندره ‪7/9‬‬ ‫بسیار سرد و در نواحی‬
‫دره ­ای حاشیه رودها سرد‬
‫مریوان ‪99‬‬ ‫مریوان ‪887/4‬‬ ‫مریوان ‪12/8‬‬ ‫تابستان­​ها معتدل و‬
‫‪5550‬‬ ‫مریوان‪ ،‬بانه و سروآباد‬
‫بانه ‪71‬‬ ‫بانه ‪631/4‬‬ ‫بانه ‪13/7‬‬ ‫زمستان ها سرد‬

‫‪20‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫آذربایجان غربی‬
‫زنجان‬

‫همدان‬

‫عراق‬

‫راهنمای نقشه‬
‫شهر‬
‫میانگین بارش ساالنه به میلی متر‬

‫کرمانشاه‬

‫کیلومتر‬

‫شکل ‪32‬ــ‪١‬ــ نقشۀ پراکندگی بارش در استان‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬ــ با توجه به شکل ‪٣٢‬ــ‪ ١‬دو شهر «بیجار» و «مریوان» را از نظر دما و بارش با هم مقایسه کنید و علل‬
‫تفاوت میان آن دو را بنویسید‪.‬‬
‫‪2‬ــ با توجه به شکل ‪3٢‬ــ‪ ،١‬روند تغییرات بارندگی استان از غرب به شرق را بررسی کنید‪.‬‬
‫‪3‬ــ به همراه دبیر جغرافیا از ایستگاه هواشناسی شهرستان محل زندگی خود بازدید به عمل آورید و از نزدیک‬
‫نحوه اندازه­​گیری داده​های هواشناسی آشنا شوید و از آن گزارشی تهیه کنید‪.‬‬
‫با ٔ‬

‫‪21‬‬
 ‫رابطۀ انسان و آب و هوا در استان‬
‫پدیده طبیعی محل زندگی انسان‬
‫آب و هوا مهم​ترین ٔ‬
‫است‪ .‬در استان کردستان به دلیل تنوع شرایط طبیعی‪،‬‬
‫ساکنـان آن در طول تاریخ سعی کرده​­انـد که با وضعیت‬
‫آب و هوایی حاکم بـر آن به نوعی سازگاری پیدا کنند‪.‬‬
‫لباس زیبای کُردی آمیخته​­ای است از هنر و طبیعت که در‬
‫تکامل آن‪ ،‬آب و هوا نقش تعیین کنند ه​­ای داشته است‪.‬‬
‫تنوع آب و هوایی استان سبب احداث سکونت­گاه​ها منطبق‬
‫بـا شرایط اقلیمی نقاط مختلف استان شده که به عنوان‬
‫نمونه می​توان به سکونت­گاه​های هه­​ورامان اشاره کرد‪.‬‬
‫شکل ‪3٣‬ــ‪١‬ــ نمایی از معماری سنگی متناسب با آب و هوای منطقه (هه​­ورامان)‬ ‫رابطـه‬
‫ٔ‬ ‫«آب و هـوا» و کشاورزی در کـردستان‬
‫تنگـاتنگی بـا یکـدیگر دارنـد‪ .‬کشت انـواع میـوه​هـا و‬
‫محصوالت بـه مدد مساعدت شرایط موجود امکان ­پذیر‬
‫است‪ .‬بـه دلیل بارش مناسب به​خصوص در غرب استان‬
‫شرایط برای کشت انـواع محصوالت زراعی و باغی به‬
‫صورت دیم فراهم شده است‪ .‬در شرق استان نیز کشت‬
‫دیم محصوالتی مانند گندم‪ ،‬جو و حبوبات رایج است‪.‬‬

‫شکل ‪3٤‬ــ‪١‬ــ کشت گندم دیم در استان‬

‫شکل ‪3٥‬ــ‪١‬ــ باغات انگور دیم شهرستان مریوان‬

‫‪22‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫آب و هوا و گردشگری ارتباط دوسویه با یکدیگر دارند‪ .‬در کردستان به‬
‫دلیل وضعیت آب و هوایی مناسب‪ ،‬شاهد چشم​­اندازهای زیبای طبیعی مانند‪:‬‬
‫مناطق پوشیده از جنگل‪ ،‬مراتع‪ ،‬آبشارها و رودخانه​های خروشان‪ ،‬دریاچه​های‬
‫متعدد و… هستیم که شرایط مساعدی را برای گسترش گردشگری در استان‬
‫فراهم کرده است‪.‬‬

‫شکل ‪3٦‬ــ‪١‬ــ نقش اقلیم در خلق چشم​­اندازهای‬

‫زیبای طبیعی‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫منطقه کردستان بهترین شرایط‬
‫ٔ‬ ‫با آغاز سال که مصادف با شروع باران­​های بهاری و سرسبزی طبیعت است‪،‬‬
‫دامنه کوه​ها به طبیعت­ گردی‬
‫طبیعی را برای عالقه­​مندان و دوستداران طبیعت داراست و گردشگران می​توانند در دشت و ٔ‬
‫بپردازند‪ .‬این وضعیت تا آبان ماه ادامه دارد‪ .‬در فصل زمستان نیز استان دارای جاذبه​های فراوانی است‪ .‬سردی هوا‬
‫دریاچه زریبار می​شود و مکان جالبی برای گشت وگذار در طبیعت آن ایجاد می­​کند؛ ضمن این کـه‬
‫ٔ‬ ‫سبب یخ­ بستن سطح‬
‫بـارش   بــرف زمستانه شرایط  مناسبی  را بــرای‬
‫ورزش نشاط​­بخش ‪ ،‬مفرح و هیجان­​انگیز    اسکی‬
‫  در بسیاری از دامنه​های استان فراهم می­​آورد‪.‬‬
‫٭ در محل زندگی شما کدام ورزش‬
‫متناسب با زمستان منطقه رایج است؟‬

‫شکل ‪3٧‬ــ‪١‬ــ یخ​­بندان دریاچۀ زریبار و گشت و گذار در سطح آن‬

‫‪23‬‬
‫تأثیر آب و هوا در زندگی مردم‪ :‬با وجود نقش مثبت شرایط آب و هوایی استان‪ ،‬گاه شاهد پیامدهای منفی آن در زندگی‬
‫متغیری است و به دالیل کوهستانی بودن منطقه‪ ،‬بارش برف و باران قابل مالحظه‪،‬‬ ‫مردم هستیم؛ زیرا استان ما دارای آب و هوای بسیار ّ‬
‫سرمای شدید‪ ،‬وجود مه غلیظ و کاهش دید‪ ،‬ورود گرد و خاک از کشورهای عراق و عربستان و … همواره در معرض نوسانات آب و‬
‫هوایی قرار دارد و برخی از مخاطرات اقلیمی اغلب خسارت­​زا هستند‪ .‬در این میان می​توان به سیل و خشکسالی اشاره نمود‪.‬‬
‫سیل‪ :‬در استان کردستان به دلیل کوهستانی بودن منطقه‪ ،‬بارش زیاد و جریان رودها در بسترهای پرشیب شرایط برای ایجاد‬
‫حاشیه رودخانه​ها در مواقع پرآبی و طغیان رودها از بین می­​روند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫سیل فراهم است و هر ساله بخشی از زمین​های زراعی‬
‫در چند سال اخیر اجرای طرح​های آبخیزداری از یک سو و تقویت پوشش گیاهی از سوی دیگر تا حدود زیادی مانع از ایجاد‬
‫سیل شده است‪ .‬با این­ حال اکنون هم تعدادی از روستاهای استان‪ ،‬حتی شهرهایی مانند سنندج و مریوان در مواقع بارندگی شدید با‬
‫مشکل سیل و آب گرفتگی معابر روبرویند‪.‬‬

‫شکل ‪3٨‬ــ‪١‬ــ عدم رعایت حریم رودخانه و خطر سیل‬

‫دهه‬
‫پدیده خشکسالی دوره​­ای متأثر است‪ .‬خشکسالی عمومی ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫خشکسالی‪ :‬استان کردستان همانند بیشتر مناطق جهان‪ ،‬از‬
‫گذشته که تقریباً اکثر نقاط کشور ما را تهدید می­​کرد‪ ،‬در کردستان نیز پیامدهایی را از قبیل کاهش شدید آب چشمه ها و رودها به دنبال‬
‫داشت‪ .‬بسیاری از چشمه​ها و رودهای استان ــ به استثنای رودهای پایین دست سدها ــ خشک شدند و تعداد زیادی از روستاها با‬
‫کمبود منابع آب مواجه شدند‪.‬‬
‫دهه گذشته و پیامدهای آن‪ ،‬همچنان مشهود است‪ .‬در خشکسالی سال آبی ‪78‬ــ‪ ،1377‬بخش دام و طیور‬ ‫تداوم خشکسالی در ٔ‬
‫بیشتر از سایر بخش​­های اقتصادی استان مورد تهدید قرار گرفت‪ .‬آثار این خشکسالی­​ها در بخش شرقی استان بیشتر محسوس است؛‬
‫چرا؟‬
‫‪24‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫دهـه اخیـر راه​ حل­​ ها و اقدامات‬

‫در دو ٔ‬
‫مناسبی در جهت مـقابلـه بـا سیـل و خشکسالی در‬
‫سطح استان انجام شده است؛ که از آن جمله می توان‬
‫به اجـرای طـرح​هـایی مـانند بـررسی خصوصیـات‬
‫رودخانه​ها‪ ،‬شناسایی مسیل­​های استان‪ ،‬دیوارکشی‬
‫حاشیه رودها‪ ،‬احداث سدهای مخزنی و… اشاره‬ ‫ٔ‬
‫کرد‪.‬‬

‫شکل ‪39‬ــ‪١‬ــ اقدامات پیش­​گیرانه از سیل‬

‫شکل ‪٤٠‬ــ‪١‬ــ احداث سد؛ راهی برای مقابله با خشکسالی‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬ــ با توجه به کوهستانی بودن منطقه‪ ،‬یکی از مشکالت استان‪ ،‬یخبندان است‪ .‬این پدیده در محل زندگی شما‬
‫چه خساراتی به بار آورده است؟‬
‫‪2‬ــ در محل زندگی شما چه اقداماتی برای مقابله با سیل و خشکسالی انجام شده است؟‬

‫‪25‬‬
 ‫درس چهارم ‪ :‬منابع طبیعی استان‬

‫آیا می دانید‬
‫استان­­ کردستان از کدام منابع و توان­​های طبیعی برخوردار است؟‬
‫استان ما دارای منابع و ذخایر طبیعی فراوانی مانند آب‪ ،‬خاک‪ ،‬مناب ­ع غن ­ی زیرزمینی (از قبیل­طال‪ ،‬سنگ آهن‪،‬‬
‫سنگ مرمر‪ ،‬گرانیت‪ ،‬سیلیس و…)‪ ،‬جنگل و مرتع‪ ،‬تنوع گونه​های جانوری و… است‪ .‬در این درس با برخی از این‬
‫منابع آشنا می شوید‪.‬‬

‫‪١‬ــ وضعیت آب​های استان‬

‫استان کردستان با میانگین بارندگی ساالنه حدود ‪500‬‬
‫میلی متر از استان​های پربارش و یکی از مهم​ترین قلمروهای تولید‬
‫آب کشور ماست‪ .‬وضعیت ناهمواری​های استان موجب شده‬
‫است تا بخش اعظم آن (قریب ‪ 55‬درصد) به روان آب سطحی‬
‫عمده روان­ آب​ها نیز یا به استان​های دیگر‬
‫تبدیل شود که قسمت ٔ‬
‫سرازیر می­​شود و یا از طریق رودخانه های مرزی از کشور خارج‬
‫می­​گردد‪45 .‬درصد آب​ها نیز به داخل زمین نفوذ می​کند یا تبخیر‬
‫می­​شود‪.‬‬

‫شکل ‪4١‬ــ‪١‬ــ نمای بخشی از منابع آب استان‬

‫‪26‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫آب های استان کردستان را می​توان به دو بخش (آب​های سطحی و آب​های زیرزمینی) تقسیم کرد‪:‬‬
‫الف) آب​های سطحی‬
‫این بخش‪ ،‬قسمت اعظم آب​های استان را در برمی​گیرد و شامل رودها و دریاچه​هاست‪.‬‬
‫رودها‪ :‬با توجه به استقرار کانون​های آب​گیر دائمی در این استان‪ ،‬بخش ٔ‬
‫عمده آب​ها را رودخانه​ها تشکیل می​دهد‪ .‬رودهای‬
‫متعددی مانند زرینه رود‪ ،‬سیمینه رود‪ ،‬سفید رود‪ ،‬زاب کوچک‪ ،‬سیروان ورازآور (یکی از سرشاخه​های کرخه) از این استان سرچشمه‬
‫دریاچه ارومیه جریان می یابند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫حوضه آبریز دریای خزر‪ ،‬خلیج فارس و‬
‫ٔ‬ ‫می​گیرند و در سه‬

‫فعالیت‬
‫٭ حوضه​های آبریز استان در شکل ‪4٢‬ــ‪ ١‬نشان داده شده است‪ ،‬با توجه به آن جدول زیر را کامل کنید‪:‬‬

‫جدول ‪٢‬ــ‪ ١‬ــ حوضه​های آبریز و رودخانه​های مهم استان‬

‫رودخانه​های مهم‬ ‫حوضۀ آبریز‬ ‫ردیف‬

‫‪1‬ــ‪2 .....................‬ــ‪.......................‬‬ ‫دریای خزر‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬ــ‪2 .....................‬ــ‪3.................‬ــ‪....................‬‬ ‫خلیج فارس‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬ــ‪2 ......................‬ــ‪.........................‬‬ ‫دریاچ ٔه ارومیه‬ ‫‪3‬‬

‫‪27‬‬
 ‫حوضۀ آبریز دریاچه ارومیه‬

‫حوضه آبریز دریای خزر‬

‫رس‬
‫​جفا‬
‫خلی‬
‫ریز‬
‫ه آب‬
‫وض‬
‫ح‬

‫راهنمای نقشه‬

‫مرز حوضه آبریز‬

‫مرز زیر حوضه‬

‫سد‬
‫رود‬
‫کیلومتر‬

‫شکل ‪ 4٢‬ــ‪١‬ــ نقشۀ پراکندگی حوضه​های آبریز استان‬

‫قلمرو حوضه​های آبریز قزل اوزن‪ ،‬سیروان و زرینه رود با توجه به گستردگی در سطح استان‪ ،‬بیشترین سهم را در تشکیل ذخایر‬
‫آبی ناشی از بارندگی دارند‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫شکل‪44‬ــ‪١‬ــ بخشی از مسیر رود قزل اوزن‬ ‫شکل‪4٣‬ــ‪١‬ــ بخشی از مسیر سیروان‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪٣‬ــ‪١‬ــ وضعیت آب​های استان‬

‫مساحت حوضه‬ ‫مصارف‬ ‫میزان‬

‫(کیلومتر مربع)‬ ‫تبخیر و نفوذ‬ ‫روان آب‬ ‫بارش‬ ‫واحد‬ ‫حوضۀ آبریز‬
‫شرب‬ ‫کشاورزی‬

‫‪7425‬‬ ‫‪178‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪369‬‬ ‫‪600‬‬ ‫میلی متر‬ ‫سیروان‬

‫‪1318‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪373/4‬‬ ‫‪2740‬‬ ‫‪4455‬‬ ‫میلیون متر مکعب‬

‫‪1545‬‬ ‫‪164‬‬ ‫ــ‬ ‫‪47‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪722‬‬ ‫میلی متر‬ ‫زاب‬

‫‪253/5‬‬ ‫ــ‬ ‫‪72‬‬ ‫‪790‬‬ ‫‪1115/5‬‬ ‫میلیون متر مکعب‬

‫‪5320‬‬ ‫‪162‬‬ ‫‪33/9‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪304/1‬‬ ‫‪586‬‬ ‫میلی متر‬ ‫زرینه رود‬
‫‪862‬‬ ‫‪180/4‬‬ ‫‪455‬‬ ‫‪1620/1‬‬ ‫‪3117/5‬‬ ‫میلیون متر مکعب‬

‫‪13445‬‬ ‫‪297‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪375‬‬ ‫میلی متر‬ ‫قزل اوزن‬
‫‪4006/5‬‬ ‫‪13/5‬‬ ‫‪75/4‬‬ ‫‪946/5‬‬ ‫‪5041/9‬‬ ‫میلیون متر مکعب‬

‫‪500‬‬ ‫‪248‬‬ ‫ــ‬ ‫‪96‬‬ ‫‪206‬‬ ‫‪550‬‬ ‫میلی متر‬ ‫رازآور‬

‫‪123/8‬‬ ‫ــ‬ ‫‪48/2‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪275‬‬ ‫میلیون متر مکعب‬

‫‪28235‬‬ ‫‪233‬‬ ‫‪7/7‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪219/3‬‬ ‫‪496‬‬ ‫میلی متر‬ ‫مجموع استان‬
‫‪6564/5‬‬ ‫‪216/9‬‬ ‫‪1024‬‬ ‫‪6199/5‬‬ ‫‪14004/9‬‬ ‫میلیون متر مکعب‬

‫‪29‬‬
‫سدها و دریاچه​ها‪ :‬کردستان به عنوان یکی از استان​های پرآب‪ ،‬توان زیادی در تأمین آب کشور دارد؛ از این رو در سال های‬
‫اخیر به سدسازی در این استان توجه زیادی شده است‪ .‬البته سدهای در حال بهره​برداری استان تا به حال فقط نقش تأمین آب برخی‬
‫شهرهای کردستان و آب شرب و کشاورزی استان​های مجاور را داشته­​اند و به کاربردهای دیگر سدها مانند تولید برق‪ ،‬پرورش آبزیان‪،‬‬
‫ایجاد تأسیسات گردشگری و… کمتر توجه شده است‪ .‬تاکنون هفت سد مخزنی در استان کردستان به بهره​برداری رسیده که در زیر به‬
‫معرفی تعدادی از آن​ها می​پردازیم‪:‬‬
‫رودخانه قشالق سنندج‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ سد قشالق‪ :‬سد مخزنی قشالق از نوع خاکی ــ سنگی با ٔ‬
‫هسته رسی و به ارتفاع ‪ 80‬متر بر روی‬
‫تـأسیس شده و در سال ‪ 1358‬مـورد بهـره­​برداری‬
‫قرار گرفته است‪ .‬این سد برای تـأمین آب آشامیدنی‬
‫دراز مـدت شهـر سننـدج‪ ،‬همچنین آب مـورد نیـاز‬
‫سه     هـزار هکتـار از اراضی کشـاورزی پـایـاب سد‬
‫احداث شده است‪ .‬در حال حاضر‪ ،‬ساالنه ‪ 20‬میلیون‬
‫متر مکعب آب این سد برای شرب و ‪ 22‬میلیون متر‬
‫مکعب آن برای آبیاری اراضی کشاورزی به مصرف‬
‫می​­رسد‪ .‬ساالنه بخشی از آب تنظیمی این سد‪ ،‬بدون‬
‫استفاده از استان خارج و وارد کشور عراق می​شود‪.‬‬

‫شکل ‪45‬ــ‪١‬ــ دریاچۀ سد مخزنی قشالق‬

‫رودخانه گاوه رود (یکی از شاخه​های سیروان)‬

‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ سد گاوشان‪ :‬این سد از نوع سنگ​ریزه​­ای با ٔ‬
‫هسته رسی است که بر روی‬
‫تأسیس شده است‪ .‬این سد ساالنه از خروج حجم قابل توجهی آب از کشور جلوگیری می­​کند‪ .‬سد گاوشان دارای تونل انتقال آب به‬
‫طول بیش از ‪ 20‬کیلومتر است که هدف از ساختن آن‪ ،‬انتقال آب سد به دشت​های کامیاران و کرمانشاه (بیله​وار و میان دربند)و تأمین‬
‫بخشی از آب آشامیدنی شهر کرمانشاه است‪.‬‬

‫شکل ‪46‬ــ‪١‬ــ دریاچۀ سد مخزنی گاوشان‬

‫‪30‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫محدوده‬
‫ٔ‬ ‫دریاچه آن در‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ سد شهید کاظمی‪ :‬این سد مخزنی بر روی زرینه رود احداث شده و با وجود این که محل سد و‬
‫استان کردستان قرار دارد ولی از آب آن بیشتر در استان​های آذربایجان غربی و شرقی استفاده می شود‪ .‬این سد‪ ،‬آب مورد نیاز ‪ 80‬هزار‬
‫هکتار از اراضی آذربایجان غربی را تأمین می کند‪ .‬یک خط انتقال آب نیز (به طول ‪ 185‬کیلومتر) از این سد برای تأمین آب مصرفی‬
‫شهر تبریز به بهره​برداری رسیده است که در مسیر انتقال‪ ،‬آب مورد نیاز دیگر شهرهای آذربایجان شرقی را نیز تأمین می​کند‪ .‬گفتنی‬
‫است که آب آشامیدنی شهر سقز نیز به میزان ‪ 20‬میلیون مترمکعب در سال از این سد تأمین می شود‪.‬‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪٤‬ــ‪١‬ــ سدهای در حال بهره­​برداری استان کردستان‬

‫حجم مخزن سد‬

‫آب قابل تنظیم ساالنه‬
‫(میلیون متر‬ ‫نام رود‬ ‫موقعیت‬ ‫نام سد‬ ‫ردیف‬
‫(میلیون متر مکعب)‬
‫مکعب)‬

‫‪1030‬‬ ‫‪880‬‬ ‫زرینه رود‬ ‫‪ 20‬کیلومتری شمال شرقی سقز‬ ‫شهید کاظمی‬ ‫‪1‬‬

‫‪250‬‬ ‫‪550‬‬ ‫گاوه رود‬ ‫‪ 45‬کیلومتری جنوب سنندج‬ ‫گاوشان‬ ‫‪2‬‬

‫‪140‬‬ ‫‪224‬‬ ‫قشالق‬ ‫‪ 12‬کیلومتری شمال سنندج‬ ‫قشالق‬ ‫‪3‬‬

‫‪60‬‬ ‫‪96/45‬‬ ‫زریبار‬ ‫‪ 4‬کیلومتری جنوب غربی مریوان‬ ‫زریبار‬ ‫‪4‬‬

‫‪19/3‬‬ ‫‪33/3‬‬ ‫سنگ سیاه‬ ‫‪ 18‬کیلومتری جنوب شرق دهگالن‬ ‫سنگ سیاه‬ ‫‪5‬‬

‫‪7/6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫اوزن دره‬ ‫جنوب بیجار‬ ‫گل ُبالغ‬ ‫‪6‬‬

‫‪8/7‬‬ ‫‪4/8‬‬ ‫بانه‬ ‫‪ 5‬کیلومتری شرق بانه‬ ‫بانه‬ ‫‪7‬‬

‫عالوه بر سدهایی که از آن ها بهره​­برداری می​شود‪ ،‬سدهای متعدد دیگری در حال تأسیس​اند که مهم​ترین آن ها عبارت​اند از‪:‬‬
‫زیویه‪ ،‬سیازاخ‪ ،‬چراغ ویس‪ ،‬سورهال‪ ،‬گاران‪ ،‬سورکه­​ول (آزاد)‪ ،‬ژاوه‪ ،‬تروال و‪. ...‬‬

‫‪31‬‬
‫‪٤‬ــ دریاچۀ زریبار‪ :‬این دریاچه مهم​ترین تاالب طبیعی استان کردستان و یکی از بزرگترین دریاچه​های آب شیرین ایران‬
‫دریاچه زریبار از نوع دریاچه های تکتونیکی (زمین​­ساختی) است که در سه کیلومتری غرب شهر مریوان واقع شده‬‫ٔ‬ ‫به شمار می​رود‪.‬‬
‫است‪ .‬امتداد عمومی دریاچه‪ ،‬شمالی ــ جنوبی بوده‪ ،‬طول متوسط آن در این امتداد ‪ 6/5‬کیلومتر است که در موقع پر آبی به ‪ 8‬کیلومتر‬
‫دریاچه زریبار ‪ 15‬کیلومتر مربع است که در فصل بهار به دلیل بارندگی‬
‫ٔ‬ ‫می​رسد‪ .‬حداکثر عمق آن نیز ‪ 10/5‬متر است‪ ،‬مساحت متوسط‬
‫دریاچه زریبار که از جوشش چشمه​های کف آن تأمین می­ شود‪ ،‬بیشتر‬ ‫ٔ‬ ‫و ذوب برف ها تقریباً به حدود ‪ 24‬کیلومتر مربع می­​رسد‪ .‬آب‬
‫برای کشاورزی و پرورش ماهی استفاده می­​​شود‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬این دریاچه از نظر حفظ زندگی جانوری و فعالیت​های گردشگری نیز‬
‫اهمیت فراوانی دارد‪.‬‬

‫شکل ‪47‬ــ‪١‬ــ نمایی از دریاچه زریبار‬

‫ب)آب​های زیرزمینی‬
‫استان کردستان دارای منابع غنی آب زیرزمینی است‪ .‬عواملی از قبیل کوهستانی بودن منطقه و برخورداری از بارش فراوان‪،‬‬
‫تشکیالت آهکی قابل نفوذ‪ ،‬گسترش دشت​های آبرفتی و همچنین وجود طبقات غیر قابل نفوذ زیرین‪ ،‬باعث فراوانی آب​های زیرزمینی‬
‫در این استان شده است‪ .‬مهم​ترین منابع آب زیرزمینی موجود در استان کردستان در دشت​های آبرفتی قروه‪ ،‬دهگالن‪ ،‬مریوان‪ ،‬بیجار‬
‫و کامیاران قرار دارد‪.‬‬
‫منابع آب​های زیرزمینی استان کردستان بخشی از نیازهای مصرفی آب آشامیدنی و کشاورزی منطقه را تأمین می­​کند‪ .‬عالوه بر‬
‫آبهای زیرزمینی موجود در الیه​های آبدار دشت​های آبرفتی‪ ،‬در غرب استان نیز تشکیالت آهکی‪ ،‬نفوذ آب را به​داخل زمین آسان کرده‬
‫و شرایط زمین​­شناسی مناسب‪ ،‬سبب شکل​­گیری الیه​های آبدار شده که این الیه​ها منشأ چشمه​های دائمی و سراب​­ها می​­باشند‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫شکل ‪٤٨‬ــ‪١‬ــ سراب پالنگان (بیلوی شیخ عالء​الدین)‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫مصارف آب استان‪ :‬منابع آب استان کردستان در سه بخش کشاورزی‪ ،‬آشامیدن و صنعت به مصرف‬
‫می رسد‪ .‬در حال حاضر‪ ،‬مصارف بخش صنعت حدود ‪ 1‬درصد‪ ،‬آشامیدن ‪ 1‬درصد و بخش کشاورزی نزدیک به‬
‫‪16‬درصد کل منابع آب استان را تشکیل می دهند و این موضوع بیانگر آن است که استان کردستان‪ ،‬تنها نزدیک به ‪18‬‬
‫درصد کل منابع آبی خود را مورد استفاده قرار می​دهد و ‪ 82‬درصد بقیه در استان مصرف نمی​­شود‪.‬‬
‫بقیه آن از منابع آب      زیر زمینی‬
‫حدود ‪ 65‬درصد از نیاز های آبی استان کردستان از طریق منابع آب​های سطحی و ٔ‬
‫تأمین می​شود‪.‬‬

‫‪ ٣٥‬درصد‬
‫آب های‬ ‫بخش صنعت‬
‫زیرزمینی‬ ‫‪ ٦٥‬درصد‬ ‫بخش کشاورزی‬
‫آب های سطحی‬
‫بخش آشامیدن‬
‫خروجی‪ ،‬تبخیر و ذخیره در‬
‫سفره های آبدار‬

‫شکل ‪ ٥٠‬ــ‪١‬ــ درصد منابع تأمین آب های استان‬ ‫شکل ‪ ٤٩‬ــ‪١‬ــ درصد وضعیت مصارف آب در استان‬

‫توان آب استان در مقایسه با کل کشور‪ :‬کردستان یکی از استان​های مرطوب کشور است و از نظر منابع آب (با حجم‬
‫ذخایر آبی حدود ‪ 14‬میلیارد متر مکعب که ‪ 7‬درصد کل آب​های کشور را تشکیل می​دهد)‪ ،‬نسبت به اکثر استان​های ایران وضعیت‬
‫مناسب و مطلوب و نسبت به بعضی از استان​ها ــ مانند گیالن و مازندران ــ وضعیت متوسط دارد‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫مسائل و مشکالت آب در استان و راه حل​های آن‬
‫استان کردستان از نظر منابع آب‪ ،‬به ویژه آب​های سطحی‪ ،‬یکی از مناطق مستعد کشور است اما حدود نیمی از آب­ های سطحی‬
‫حوضه سیروان است)‪ .‬عواملی که‬ ‫ٔ‬ ‫منطقه‪ ،‬بدون استفاده و بهره​برداری از استان خارج می​شود (بیشترین حجم خروجی مربوط به‬
‫بهره​برداری از این آب​ها را محدود می​کنند‪ ،‬عبارت​اند از‪:‬‬
‫عمده خاک های قابل‬
‫نیمه غـربی استان جاری است؛ در حـالـی کــه قسمت ٔ‬ ‫٭ حدود‪ 80‬درصد از منابع آب هـای سطحـی در ٔ‬
‫نیمه شرقی آن قرار دارند‪.‬‬
‫بهره برداری در ٔ‬
‫​کننده آب) در ارتفاعات باالتر‬
‫٭ وضعیت ناهمواری​های منطقه به​گونه­​ای است که زمین های کشاورزی و مراکز جمعیتی (مصرف ٔ‬
‫از مسیر رودها واقع شده​­اند و بدون سرمایه گذاری کالن نمی توان به صورت بهینه از آب این رودها استفاده کرد‪.‬‬
‫  ذخیره آب وجود ندارد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫سرشاخه رودها‪ ،‬بندها و سدهای خاکی برای‬
‫ٔ‬ ‫٭ در‬
‫٭ به نظر شما چگونه می توان از هدر رفتن آب های سطحی‬
‫استان جلوگیری کرد و به نحو مطلوب از آن استفاده نمود؟‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫در ش هرهـای مختلف استان کـردستان دو روش‬
‫تصفیه لجن فعال و برکه تثبیت مورد استفاده قرار گرفته‬
‫است‪ .‬روش لجن فعال در شهرهـای سنندج و سقز و روش‬
‫برکـه تثبیت در شهر قروه بـرای تصفیه استفاده شده اند‪.‬‬
‫شکل ‪   5١‬ــ‪١‬ــ برداشت از منابع آب زیرزمینی‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬ــ آب آشامیدنی شهر یا روستای محل زندگی شما از کجا تأمین می­​شود؟ در این​باره گزارشی تهیه کنید و به‬
‫کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫‪2‬ــ برای این​که خود و دیگران با کمبود آب مواجه نشوید‪ ،‬چه اقداماتی انجام می​­دهید؟ به دیگران چه توصیه هایی‬
‫می­​کنید؟‬
‫استفاده بهینه از آب‪ ،‬چه اقداماتی توسط دولت انجام گرفته است؟‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ در شهرستان محل زندگی شما برای‬
‫‪4‬ــ به صورت گروهی با هم بحث کنید و برای جلوگیری از بهره​برداری بی رویه از آب​های زیرزمینی استان‬
‫راه حل ارائه دهید‪.‬‬
‫‪34‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫‪2‬ــ وضعیت خاک​های استان‬

‫حدود ‪ 70‬درصد از وسعت استان را کوه​ها و تپه​ها تشکیل داده است و قریب ‪ 14/5‬درصد از اراضی نیز شامل فالت ها و‬
‫تراس های فوقانی است‪.‬در واقع کوه​ها و ارتفاعات بخش مهمی از استان را شامل می​شود و بخش عمده​ای از این کوه​ها دارای‬
‫پوششی از خاک عمیق تا نیمه عمیق است که گیاهان استپی آن را پوشانده است و بیشتر کوه​های غرب استان (شهرستان​های­​بانه و‬
‫مریوان) پوشیده از جنگل​های بلوط است‪.‬‬
‫خاک​های استان کردستان جوان بوده و مراحل تکامل خود را به طور کامل سپری نکرده​­ است و چون اکثر این خاک​ها در‬
‫تپه­  ماهورها پدید آمده​­اند‪ ،‬زه​کشی خوبی دارند و خطری از نظر شوری و قلیاییت آن​ها را تهدید نمی­​کند‪.‬‬
‫منطقه شرق و غرب گسترش یافته​اند‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫به طور کلی خاک​های استان کردستان به لحاظ وضعیت ناهمواری در دو‬

‫شکل‪ ٥٢‬ــ‪١‬ــ کوه​های پوشیده از جنگل های بلوط‬

‫خاک​های شرق استان عمدتاً عمیق​اند و برروی دشت​ها و فالت​ها قرار دارند و در این دشت​ها به سبب وجود سفره​های آب‬
‫عمده کشت محصوالت زراعی آبی​اند و به همین‬
‫زیرزمینی غنی و استحصال آب این مناطق از طریق چاه​های عمیق و نیمه عمیق‪ ،‬محل ٔ‬
‫دلیل یکی از قطب​های کشاورزی استان محسوب می​شوند‪.‬‬
‫خا ک​های غرب استان (به غیر از دشت مریوان که عمیق است) از عمق کمتری برخوردارند و بر روی زمین​های شیبدار‪،‬‬
‫تپه  ماهور و کوهستانی قرارگرفته​اند اما به سبب وجود بارش بسیار مناسب‪ ،‬جریانات سطحی و سر منشأ آبخیزهای مهم کشور‪ ،‬توان‬
‫باالیی برای تولید محصوالت کشاورزی نظیر انواع میوه و غالت دارند‪.‬‬

‫‪٣‬ــ وضعیت­پوشش­گیاهی استان‬

‫پوشش گیاهی تابع عواملی چون آب‪ ،‬خاک و شرایط آب و هوایی است‪ .‬بارش عمده­​ترین عامل متغیر در تعیین نوع پوشش‬
‫گیاهی استان کردستان است‪.‬‬
‫‪35‬‬
 ‫شکل‪ ٥٣‬ــ‪١‬ــ پوشش­ گیاهی استپی‬

‫شکل ‪ ٥٤‬ــ‪١‬ــ پوشش­گیاهی جنگل و مرتع‬

‫اشکال ناهمواری­​ها و تغییرات بارندگی سبب شکل­​گیری انواع پوشش گیاهی در استان کردستان شده است که این تغییرات از‬
‫محدوده شهرستان​های بانه‪ ،‬مریوان و سروآباد‪ ،‬مراتع خوب و جنگل­​های انبوه بلوط‬
‫ٔ‬ ‫غرب به شرق نمود بیشتری دارد‪ .‬به طوری که در‬
‫دیده می­​شود‪ .‬این در حالی است که با کاهش بارندگی و پایین­آمدن درصد رطوبت به سمت شرق‪ ،‬ابتدا جنگل­​های بلوط کاهش پیدا‬
‫نیمه شرقی استان پوشش‬‫کرده و به تدریج جای خود را به انواع پوشش بوته­​ای مانند زالزالک‪ ،‬بادام کوهی‪ ،‬گون و… داده است و در ٔ‬
‫گیاهی عمدتاً به مراتعی با وضعیت فقیر یا خیلی فقیر محدود می­​شود‪.‬‬
‫پوشش گیاهی عالوه بر حفاظت از خاک‪ ،‬سبب کند شدن حرکت روان­ آب​های ناشی از بارندگی شده و عامل عمده در کنترل‬
‫سیالب بوده است؛ همچنین امکان نفوذ تدریجی آب را به سفره​های آب زیر زمینی فراهم کرده است‪.‬‬
‫پوشش گیاهی استان را می​توان در دو بخش «جنگل­​ها» و «مراتع» بررسی کرد‪:‬‬
‫جنگل​­ها‬
‫حوضه آبریز رودخانه های‬
‫ٔ‬ ‫جنگل­​های استان کردستان‪ ،‬بخش عظیمی از جنگل­​های بلوط غرب کشور را تشکیل می​دهند که در‬
‫سیروان و زاب در شهرستان­​های بانه‪ ،‬مریوان‪ ،‬سروآباد‪ ،‬کامیاران و بخشی از سنندج گسترش پیدا کرده است‪.‬‬
‫مساحت رویشگاه​های جنگلی استان بالغ بر ‪ 500000‬هکتار است که به علت تخریب و دست​کاری انسان هم­ اکنون به ‪320000‬‬
‫هکتار جنگل طبیعی و ‪ 2500‬هکتار جنگل دست کاشت تقلیل یافته است که معادل ‪ 2/5‬درصد از جنگل­​های کشور است‪ .‬این‬
‫سرانه جنگل در حال حاضر در کشور ‪ 0/2‬هکتار (‪ 2000‬متر مربع)‬ ‫ٔ‬ ‫جنگل­ ها حدود ‪ 12‬درصد سطح­استان را تشکیل می​دهد‪ .‬سهم‬
‫است که این مقدار در استان کردستان ‪ 0/23‬هکتار (‪ 2300‬مترمربع) می باشد‪.‬‬
‫‪36‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫از نظر قدمت بر اساس بررسی​های دیرینه­​شناسی‪ ،‬این جنگل­​ها حدود ‪ 15‬هزار سال قدمت دارند که مهم ترین و اصلی ترین‬
‫جامعه جنگلی استان کردستان به شمار م ی روند‪ .‬مهم​ترین گونه​های ­جنگلی ­استان عبارت​اند از‪ :‬بلوط ایرانی‪ ،‬وی­​ول‪ ،‬دارمازو‪،‬‬
‫ٔ‬
‫گالبی­ وحشی‪ ،‬زالزالک‪ ،‬انواع گونه​های­بادام‪ ،‬بنه و… ‪.‬‬

‫شکل ‪ ٥٥‬ــ‪١‬ــ جنگل​­های بلوط غرب استان‬

‫مراتع‬
‫مساحت مـراتع استـان کـردستـان بـالغ بـر ‪ 1400000‬هکتـار‬
‫است که ‪ 50‬درصد سطح استان را دربرمی​گیرد و حدود ‪ 1/7‬درصد‬
‫عمده این مراتع بـه ویژه در‬
‫سطح مراتع کشور را شامل مـی​­شود‪ .‬بخش ٔ‬
‫نیمه  غـربی استـان جزء مـراتع ییالقــی است کـــه منـاطق تحت پــوشش آن‬ ‫ٔ‬
‫عبارت​انـد از‪ :‬بیشتر نقاط شهرستان­​هـای بـانه و مـریوان‪ ،‬بخش​­هــایی‬
‫از سروآبـاد (هه​­ورامان   ‪،‬کـوساالن  ‪ ،‬کـوره­ میانه و…) ‪ ،‬دیـواندره (سارال)‪،‬‬
‫کامیاران (عه​­واالن و شاهو) و سرشیو و خورخوره  (سقز)‪.‬‬
‫تیره چتریان (که​­ما‪،‬‬
‫­عمـده ایـن­مـراتع را گیاهانی از ٔ‬
‫ٔ‬ ‫پوشش­گیـاهی‬
‫لو‪ ،‬جاشیر)‪ ،‬گندمیان‪ ،‬جو وحشی‪،‬گَ َون­​ها‪ ،‬اسپند و سایر گونه​های علفی‬
‫و خاردار (خارزرد‪ ،‬کنگر‪ ،‬فرفیون) تشکیل می​دهد‪.‬‬

‫شکل ‪ ٥٦‬ــ‪١‬ــ مراتع عالی­کردستان در منطقۀ سارال دیواندره‬

‫‪37‬‬
 ‫شکل ‪ ٥٧‬ــ‪١‬ــ نقشۀ پراکندگی پوشش گیاهی استان‬

‫چگونگی بهره​­برداری از جنگل­​ها و مراتع در استان‪ :‬بهره​­برداری از جنگل­​ها و مراتع استان کردستان هم اکنون به‬
‫بوته گون را که از آن کتیرا به دست می­​آید‪ ،‬به‬
‫اداره منابع طبیعی‪ ،‬صمغ درختان بنه (سقز) و نیز ٔ‬
‫صورت سنتی انجام می­​شود و هر ساله ٔ‬
‫افراد محلی واگذار می​­کند که تعدادی از این افراد بدون توجه به وضعیت درختان و بوته​ها ؛ به منظور کسب درآمد بیشتر‪ ،‬با بهره​­برداری‬
‫بی​رویه موجب از بین رفتن گیاهان در دراز مدت می­​شوند و خسارات جبران­​ناپذیری به طبیعت وارد می­​کنند‪.‬‬
‫تخریب جنگل­​ها و مراتع استان کردستان‪:‬عوامل مؤثر در تخریب جنگل­​ها و مراتع استان کردستان به دو دسته (طبیعی‬
‫و انسانی) تقسیم می­​شوند‪:‬‬
‫عوامل طبیعی عبارت​اند از‪ :‬وضعیت ناهمواری​های منطقه­و شیب زیاد دامنه​ها‪ ،‬خشکسالی​های دوره​­ای و تغییرات تدریجی‬
‫آب و هوای منطقه‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫عوامل انسانی عبارت​اند از‪ :‬تبدیل عرصه​های جنگلی و مرتعی به زمین​های زراعی دیم‪ ،‬چرای بی ٔ‬
‫­​رویه دام از نظر تعداد‬
‫و تداوم آن‪ ،‬آتش​­سوزی​های غیر عمدی در منطقه‪ ،‬برداشت نامناسب علوفه از مراتع برای دام­​ها‪ ،‬جمع​­آوری گیاهان برای مصارف‬
‫تهیه زغال و هیزم… ‪.‬‬
‫خوراکی و دارویی‪ ،‬استفاده از چوب جنگل برای ٔ‬
‫پیامدهای تخریب جنگل­​ها و مراتع‪:‬‬
‫‪1‬ــ فرسایش شدید خاک و ایجاد سیل‬
‫‪2‬ــ نابودی گیاهان خوش​­خوراک برای دام​­ها و افزایش گیاهان سمی و خاردار‬
‫محدوده شهرها و مشکالت ناشی از آن‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ افزایش روان آب​های سطحی در‬

‫شکل ‪ ٥٨‬ــ‪١‬ــ تبدیل عرصه های جنگلی و مرتعی به زمین​های کشاورزی‬

‫شکل ‪ ٥٩‬ــ‪١‬ــ چرای بی­​رویه دام­​ها در مراتع‬

‫‪39‬‬
 ‫راه​های ترمیم جنگل و مرتع در استان‬
‫کردستان‪ :‬با توجه به وضع موجود پوشش گیاهی‬
‫استان‪ ،‬جهت احیای جنگل ها و مراتع اقداماتی را‬
‫می​توان انجام داد که مهم​ترین آن​ها عبارت​اند از‪:‬‬
‫تراس ­بندی و بانکت​­بنـدی در دامنه​ها‪ ،‬تولیـد نهال و‬
‫جنگل­​کاری‪ ،‬قـرق مراتع‪ ،‬کـود پاشی مـراتع‪ ،‬تبدیل‬
‫دیمزارهای کم بازده به مرتع‪ ،‬نظارت بر بهره​­برداری از‬
‫محصوالت فرعی جنگل‪ ،‬تأمین سوخت روستاییان‬
‫و ه م­چنین دادن آموزش​­های الزم به کشاورزان و‬
‫دامداران (که بهره​­برداران اصلی منابع طبیعی هستند)‬
‫توسعه جنگل هـا و مراتع‬
‫ٔ‬ ‫در جهت حفاظت‪ ،‬احیـا و‬
‫استان که مخروبه شده​­اند‪.‬‬
‫شکل ‪ ٦٠‬ــ‪١‬ــ بانکت بندی و نهال کاری در دامنه کوه​های کردستان‬ ‫٭ آیا می​توانید بگویید که در این زمینه از چه‬
‫طریق باید به روستاییان آموزش داد؟‬

‫فعالیت‬
‫به صورت گروهی و با راهنمایی دبیر خود یکی از فعالیت­​های زیر را انجام دهید‪:‬‬
‫چناره مریوان است‪ ،‬در مورد علل به وجود آمدن‬‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ مهم​ترین رویشگاه جنگلی استان کردستان‪ ،‬جنگل­​های‬
‫این رویشگاه جنگلی تحقیق کنید و گزارش آن را به کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫گونه‬
‫درباره نوع پوشش گیاهی و علل به وجود آمدن آن در محل زندگی خود تحقیق کنید و نام محلی چند ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫‪٢‬ــ‬
‫گیاهی غالب را بنویسید‪.‬‬
‫‪3‬ــ در سال های اخیر چه عواملی سبب تخریب پوشش گیاهی در شهرستان محل زندگی شما شده است؟‬
‫‪٤‬ــ گزارشی از اقدامات انجام شده در جهت احیای جنگل­​ها و مراتع شهرستان محل زندگی خود تهیه و در‬
‫کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫‪٥‬ــ عکس​­هایی از مناظر گیاهی و جنگلی شهرستان محل زندگی خود تهیه کنید و در کالس در مورد شباهت​ها‬
‫و تفاوت­​های آن ها با یکدیگر‪ ،‬بحث کنید‪.‬‬
‫‪٦‬ــ چه راهکارهایی برای حفاظت از جنگل­​ها و مراتع در شهرستان محل زندگی­خود می​توانید ارائه دهید؟‬
‫‪40‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫‪4‬ــ زندگی جانوری در استان کردستان‬

‫استان ما به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط مساعد طبیعی‪ ،‬تنوع زیستگاه​ها و رویشگاه​های آن‪ ،‬از تنوع زندگی جانوری بسیار‬
‫باالیی برخوردار است‪ .‬اکثر نقاط کوهستانی این استان در گذشته تا به امروز مأمن و زیستگاه حیوانات وحشی مانند سیاه گوش‪ ،‬خرس‬
‫قهوه­ ای‪ ،‬پلنگ‪ ،‬گرگ‪ ،‬کل و ُبز‪ ،‬قوچ و میش‪ ،‬خوک وحشی‪ ،‬شغال‪ ،‬روباه‪ ،‬خرگوش و ‪ ...‬بوده است‪.‬‬

‫شکل ‪ ٦١‬ــ‪١‬ــ تنوع گونه​های جانوری در زیستگاه​های استان‬

‫عالوه بر آن‪ ،‬تنوع جمعیت پرندگان و آبزیان نیز به دلیل وجود زیست­گاه​های آبی و خشکی‪ ،‬نسبتاً زیاد است و این استان پناهگاه‬
‫پرنده بومی‪ ،‬مهاجر و نیمه مهاجر است که­مهم​ترین آن​ها عبارت​اند از‪ :‬کرکس‪ ،‬دال سیاه‪ ،‬عقاب طالیی‪ ،‬شاهین‪ ،‬فالمینگو‪،‬‬ ‫صدهاگونه ٔ‬
‫هُدهُد‪ ،‬سبز قبا‪ ،‬دارکوب‪ ،‬سار‪ ،‬کبک معمولی‪ ،‬کبک چیل و‪. ...‬‬
‫دهه اخیر بسیاری از گونه​های جانوری‬ ‫مهم​ترین عامل تهدید تنوع زیستی استان تخریب زیستگاه​هاست‪ .‬هم­چنین در چند ٔ‬
‫به طور بی​­رحمانه شکار شده​­اند‪ .‬بعضی از شکارچیان به​طور بی­​رویه یا در فصل غیرمجاز و با استفاده از روش​­های غیرمتعارف‪ ،‬به شکار‬
‫پرندگان و حیوانات کمیاب و در حال انقراض استان می​­پردازند که صدمات جبران­​ناپذیری به محیط­ زیست استان و اجزای تشکیل‬
‫دهنده آن وارد می­​کنند‪.‬‬
‫ٔ‬

‫‪41‬‬
‫اگر زیستگاه​های با ارزش استان تحت قوانین و مقررات خاصی قرار گیرند‪ ،‬قطعاً موجب حفظ میراث تاریخی و طبیعی‬
‫استان خواهد شد‪ .‬در همین جهت با تالش اداره کل حفاظت محیط زیست استان به​منظور حفظ بقای نسل گونه های مختلف‬
‫جانوری و نیز حفاظت از زیستگاه­​های این دسته از جانداران‪ ،‬شکار برخی گونه​ها ممنوع و برای آن ها زیستگاه​ها و مناطق‬
‫دهه اخیر رشد قابل مالحظه­​ای پیدا کرده و وسعت مناطق حفاظت ٔ‬
‫شده‬ ‫حفاظت شده تعیین شده است‪ .‬تعداد این زیستگاه​ها در ٔ‬
‫استان از یک درصد به ‪6/5‬درصد و از یک منطقه به ‪ 5‬منطقه‪ ،‬افزایش یافته تا عاملی برای حفظ تنوع جانوری و گیاهی استان‬
‫باشد‪ .‬در این باره می​توان به اقدامات زیر اشاره کرد‪:‬‬
‫منطقه کوساالن و شاهو به مناطق حفاظت شده‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ ارتقاء سطح‬
‫ت شده‬‫‪2‬ــ تبدیل مناطق «عبدالرزاق سقز» و «به​­گر و پریشان قروه» به مناطق حفاظ ­‬
‫‪3‬ــ اجرای طرح احداث سایت جهت احیای زیست بو م​های استان (به ویژه برای برخی گونه​ها مثل آهو در بیجار و‬
‫سقز)‬
‫‪4‬ــ تبدیل تاالب بین المللی زریبار به پناهگاه حیات وحش‬

‫زیستگاه​ها و مناطق حفاظت شده استان کردستان‬

‫(نقشه مناطق حفاظت شده و شکار ممنوع استان) توجه کنید و به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫٭ به شکل ‪٦٢‬ــ‪١‬‬
‫‪1‬ــ آیا تعداد و پراکندگی زیست­گاه​ها با شرایط طبیعی استان متناسب است؟‬
‫‪2‬ــ کدام​یک از این زیستگاه​ها در شهرستان محل زندگی شما واقع شده است؟‬
‫‪٣‬ــ به نظر شما این مناطق چه نقشی در حفاظت از گونه​های گیاهی و جانوری استان دارند؟‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬ــ چنانچه یک گروه اکوتوریست (طبیعت گرد) از شما بخواهد گزارشی از وضعیت پوشش گیاهی و‬
‫زندگی جانوری استان تهیه کنید‪ ،‬چه اطالعاتی در اختیار آن ها قرار می دهید؟‬

‫‪42‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫راهنما‬
‫مناطق حفاظت شده‬
‫مناطق شکار ممنوع‬
‫تاالب زریوار‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٣٠‬‬ ‫‪٦٠‬‬
‫کیلومتر‬

‫شکل ‪ ٦٢‬ــ‪١‬ــ نقشۀ زیست­گاه​های جانوری استان‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫منطقۀ حفاظت شدۀ بیجار‪ :‬این منطقه که در سال ‪ 1354‬حفاظت شده اعالم شد‪ 31769 ،‬هکتار مساحت‬
‫شده بیجار‪ ،‬تپه ماهوری‬
‫منطقه حفاظت ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ناحیه کوهستانی در ‪ 15‬کیلومتری شمال بیجار واقع شده است‪.‬‬
‫دارد و در یک ٔ‬
‫شده بیجار تاکنون‬
‫منطقه حفاظت ٔ‬
‫ٔ‬ ‫دارای اقلیم نیمه خشک معتدل با میانگین بارندگی‪ 350‬میلی­​متر در سال است‪ .‬در‬
‫گونه گیاهی شناسایی شده است‪ .‬این منطقه‬
‫گونه ماهی و ‪ٔ 137‬‬ ‫‪ 19‬گونه پستاندار‪ 75 ،‬گونه پرنده‪ 11،‬گونه­خزنده ‪ٔ 5 ،‬‬
‫یکی از زیستگاه​های مهم استان است که ذخیرگاه ژنی قوچ و میش ارمنی محسوب می­ شود و جمعیت قابل مالحظه​ای‬
‫قلعه چشمه سنگین) در این منطقه‪،‬‬
‫(قلعه قم چقای و ٔ‬
‫از این گونه را در خود نگهداری می­​کند‪ .‬واقع شدن آثار تاریخی ٔ‬
‫اهمیت دو چندانی به آن داده است و از این نظر نیز پذیرای گردشگران زیادی است‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫منطقۀ حفاظت شدۀ عبدالرزاق‪ :‬این منطقه با‬
‫وسعت ‪ 44000‬هکتار در شهرستان سقز واقع شده است‬
‫و از مناطق تپه ماهوری استان بوده که در سال ‪ 1386‬به‬
‫عنوان حفاظت شده ثبت و اعالم گردیده است‪ .‬این منطقه‬
‫شده بیجار و مناطق‬‫پشتوانه مناطق حفاظت ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫به عنوان‬
‫شکل ‪ ٦٣‬ــ‪١‬ــ بخشی از منطقۀ حفاظت­شدۀ بیجار‬ ‫شده جنوب آذربایجان غربی از اهمیت باالیی‬ ‫حفاظت ٔ‬
‫برخوردار است‪.‬‬
‫این زیستگاه تنوع زیستی باالیی دارد که تا کنون‬
‫گونه‬
‫در آن ‪ 17‬گونه پستاندار‪ 180 ،‬گونه پرنده و ‪ٔ 350‬‬
‫گیاهی شناسایی شده است‪ .‬آن چه که به این منطقه اهمیت‬
‫دریاچه سد‬
‫ٔ‬ ‫دو چندان بخشیده است‪ ،‬از یک سو وجود‬
‫زرینه در نزدیکی زیستگاه و از سوی دیگر آثار تاریخی‬
‫تپه باستانی زیویه است‪.‬‬ ‫فرهنگی غارکرفتو و ٔ‬
‫منطقۀ حفاظت شدۀ به­​ گر و پریشان‪ :‬این‬
‫زیستگاه با مساحت‪ 37000‬هکتار در جنوب شهرستان‬
‫قروه واقع شده و از زیس تگاه های مهم کل و ُبز استان‬
‫شکل‪ ٦٤‬ــ‪١‬ــ بخشی از منطقۀ حفاظت شدۀ عبدالرزاق سقز‬ ‫کردستان است‪ .‬این منطقه از نوع صخره​ای است و در‬
‫منطقه شکار ممنوع  ‪ ،‬و در سال ‪1385‬‬
‫ٔ‬ ‫سال ‪ 1375‬به عنوان‬
‫به عنوان حفاظت شده اعالم شد‪ .‬در داخل این منطقه‬
‫تاکنون ‪ 12‬گونه پستاندار  ‪  42 ،‬گونه پرنده  ‪ 8 ،‬گونه خزنده‬
‫چشمه‬
‫ٔ‬ ‫و ‪ 3‬گونه ماهی شناسایی شده است‪ .‬عالوه بر آن‪،‬‬
‫شاه پسند و نادره راه در این زیستگاه دارای ارزش تاریخی‬
‫امامزاده‬
‫ٔ‬ ‫و کوه پنجه علی در غرب آن ‪  ،‬به دل یل وجود‬
‫هم​جوار آن دارای ارزش فرهنگی و مذهبی است‪.‬‬

‫شکل ‪ ٦٥‬ــ‪١‬ــ بخشی از زیستگاه به​­گر و پریشان‬

‫‪44‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫شکل ‪ ٦٦‬ــ‪١‬ــ بخشی از زیستگاه کوساالن و شاهو‬

‫منطقۀ حفاظت شدۀ کوساالن و شاهو‪ :‬زیستگاه کوساالن و شاهو از جمله زیستگاه​های منحصر به​فرد‬
‫استان کردستان است که بیشتر زمین​های آن کوهستانی و شیب​­دار و در بعضی نقاط صعب​­العبور است‪ .‬این زیستگاه‬
‫مهم از مناطق بکر طبیعی استان کردستان است که با مساحت ‪ 57000‬هکتار در شهرستان­​های کامیاران‪ ،‬سروآباد و‬
‫مریوان واقع شده و دارای تنوع زیستی بسیار باالیی می​­باشد‪ .‬معماری روستاهای داخل این منطقه نیز به آن روح و‬
‫زیبایی ویژه ای داده است‪.‬‬
‫این منطقه براساس مصوبات دولت در سال ‪ 1387‬به مناطق تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط زیست‬
‫گونه‬
‫استان اضافه شده است‪ .‬در این زیستگاه تاکنون ‪ 23‬گونه پستاندار‪ 117 ،‬گونه پرنده‪ 17 ،‬گونه خزنده و ‪ٔ 242‬‬
‫گیاهی شناسایی شده است که می​توان به گونه​های پرندگان شکاری‪ ،‬کبک‪ ،‬کل و ُبز‪ ،‬سیاه گوش‪ ،‬قوچ و میش‪ ،‬خرس‬
‫قهوه­​ای‪ ،‬روباه‪ ،‬گرگ‪ ،‬گراز و پلنگ اشاره کرد‪ .‬با توجه به شرایط طبیعی و ویژگی​های انسانی مناطق حفاظت شده‪،‬‬
‫این مناطق دارای ارزش​های فراوانی​اند‪.‬‬

‫منطقۀ شکار ممنوع هه  ​­وه تو ­​‪:‬‬

‫ایـن زیستگاه که در شهرستان دیوانـدره‬
‫واقع شده‪ ،‬نـه تنها در سطح استـان بلکه‬
‫در سطح کشور نیز‪ ،‬منـاسب ترین زیستگاه‬
‫برای زنـدگی میش مـرغ است‪ .‬زیستگاه‬
‫هه ­وه­ تـو حدود ‪ 24000‬هکتـار مساحت‬
‫منطقه‬
‫ٔ‬ ‫دارد و در مهر ماه ‪ 1373‬به عنوان‬
‫شکار ممنوع اعالم شد‪.‬‬

‫شکل ‪ ٦٧‬ــ‪١‬ــ میش­مرغ در زیستگاه هه­​وه­​تو‬

‫‪45‬‬
 ‫شکل ‪ ٦٨‬ــ‪١‬ــ بخشی از تاالب بین ­المللی زریبار‬

‫تاالب بین المللی زریبار‪ :‬در کمتر کشوری با آب و هوای خشک و نیمه خشک می​توان منظره­​ای با‬
‫ترکیب کوهستان پوشیده از جنگل بلوط‪ ،‬اراضی کشاورزی‪ ،‬نیزارها و تاالب را مشاهده کرد‪ .‬در این میان‪ ،‬تاالب‬
‫بین المللی زریبار به عنوان نگینی بسیار زیبا که بر گرفته از معماری و موهبت خالق یکتاست‪ ،‬در غرب ایران می­​درخشد‬
‫و عالوه بر جلوه​های طبیعی آن‪ ،‬نزد مردم منطقه دارای جایگاه فرهنگی و مذهبی باالیی است‪.‬‬
‫این تاالب با مساحت ‪ 3292‬هکتار‪ ،‬در سال ‪ 1386‬به عنوان بیست و سومین تاالب عضو کنوانسیون رامسر‬
‫ثبت شده است و از تنوع زیستی باالیی برخوردار بوده که تاکنون در آن ‪ 97‬گونه پرنده‪ 32 ،‬گونه پستاندار‪ 11 ،‬گونه‬
‫خزنده‪ 13 ،‬گونه ماهی و ‪ 100‬گونه گیاهی شناسایی شده است‪ .‬این تاالب هر ساله مأمن هزاران پرنده مهاجر و بومی‬
‫حاشیه تاالب و در میان نی​­زارها اقدام به تخم​­گذاری می­ کنند‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫است؛ از جمله این پرندگان که در فصل جوجه­ آوری در‬
‫می​توان به‪ :‬اردک سبز‪ ،‬خوتکا‪ ،‬پرستوی دریایی‪ ،‬سبز قبا‪ ،‬لک لک سفید‪ ،‬آنقوت‪ ،‬حواصیل سفید و خاکستری‪،‬‬
‫اردک نوک پهن و… اشاره کرد‪ .‬یکی دیگر از ویژگی​های این تاالب بسیار زیبا تنوع آبزیان آن است که می​توان به‬
‫انواع گونه​های ماهی (سیاه ماهی خالدار‪ ،‬سیاه ماهی معمولی‪ ،‬عروس ماهی ؛ کپور و مارماهی)‪ ،‬سگ آبی و… اشاره‬
‫کرد‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫درس پنجم      ‪ :‬مسائل زیست محیطی استان و راه حل های آن‬

‫آیا می دانید‬
‫٭ کدام مشکالت زیست محیطی‪ ،‬استان ما را تهدید می­ کند؟‬
‫توسعه سریع شهرها (سنندج‪ ،‬سقز‪ ،‬کامیاران‬
‫ٔ‬ ‫رشد جمعیت شهری و روند سریع مهاجرت از روستاها‪ ،‬باعث‬
‫و ‪ )...‬و پیدایش نقاط شهری جدید (شویشه‪ ،‬دزج‪ ،‬چناره‪ ،‬کان ­ی دینار و ‪ )...‬شده و پاره ­ای مشکالت زیست محیطی‬
‫رویه جمعیت حاصل شده‪،‬‬‫را در بیشتر شهرهای استان به دنبال داشته است‪ .‬رشد شهر نشینی که در اثر افزایش بی ٔ‬
‫کننده محیط زیست استان است؛ زیرا افزایش جمعیت موجب افزایش مصرف‪ ،‬تولید پسماندها‪،‬‬ ‫ٔ‬ ‫مهم ترین عامل تهدید‬
‫پساب­ ها‪ ،‬آلودگی هوا‪ ،‬آب و خاک شده است‪ .‬لذا هر چند استان کردستان فاقد مکان­ های کامال ً صنعتی و شهرهای‬
‫بسیار بزرگ است ولی شواهد آلودگی­ های محیطی در ابعاد مختلف محسوس است‪.‬‬

‫‪1‬ــ آلودگی هوا در استان‬

‫با توجه به کوهستانی بودن منطقه و واقع شدن شهرها در مجاورت محیط ­های طبیعی مانند کوه ها‪ ،‬رودها و دره های وسیع‪،‬‬
‫تهویه هوا کمک می­ کند‪ .‬هم­چنین گستردگی جنگل­ های استان به ویژه در بخش غربی‪،‬‬ ‫همواره نسیمی در این دره ها جریان دارد که به ٔ‬
‫عامل مهم ­تری در پاک­سازی هوای استان است‪.‬‬
‫با این حال‪ ،‬دو دسته از عوامل موجب آلودگی هوای استان می­ شوند که عبارت اند از‪ :‬عوامل طبیعی (گرد و خاک) و عوامل‬
‫نقلیه موتوری‪ ،‬واحدهای تولیدی و صنعتی‪ ،‬سیستم ­های گرمایشی واحد­های مسکونی و تجاری و ‪.)...‬‬ ‫انسانی (وسایل ٔ‬
‫الف) عوامل طبیعی (گرد و خاک)‪ :‬هوای استان ما‪ ،‬در فصل خشکسالی‪ ،‬به طور متناوب تحت تأثیر ٔ‬
‫پدیده گرد و خاک‬
‫پدیده گرد و خاک بارها در استان ما اتفاق افتاده و هر بار ‪ 3‬تا ‪ 5‬روز پایدار بوده است‪ .‬در چنین‬
‫دهه گذشته‪ٔ ،‬‬ ‫قرار می­ گیرد‪ .‬در یک ٔ‬
‫فاصله ‪ 100‬متری کاهش‬
‫ٔ‬ ‫شرایطی غلظت گرد و خاک و آلودگی هوا ده ها برابر حد استاندارد طبیعی افزایش پیدا کرده و شعاع دید را تا‬
‫دهه دوم تیر ماه ‪ 1388‬در هوای سنندج تا کنون بی­ سابقه بوده و بر اساس گزارش اداره کل حفاظت محیط‬ ‫داده است (گرد و غبار ٔ‬
‫زیست استان‪ ،‬در روز چهاردهم تیر ماه سال ‪ 1388‬به بیش از ‪ 30‬برابر حد استاندارد طبیعی خود رسیده است‪ ،‬که بسیار خطرناک‬
‫اعالم شد)‪.‬‬
‫٭ به نظر شما چه عواملی موجب پیدایش این پدیده می­ شود؟‬
‫‪47‬‬
 ‫شکل ‪  ٦٩‬ــ‪١‬ــ گرد و غبار سنندج در تیرماه ‪1388‬‬

‫ب) عوامل انسانی‪ :‬مهم ترین منبع انتشار آالینده های هوای استان کردستان‪ ،‬وسایل ٔ‬
‫نقلیه موتوری است‪( ،‬به ویژه خودروهای‬
‫فرسوده با مصرف زیاد بنزین و احتراق ناقص‪ ،‬آلودگی­ هوا را تشدید می­ کنند)‪.‬‬
‫عده ­ای گمان می­ کنند که آلودگی هوا فقط مختص کالن شهرهاست و شهرهای استان کردستان با چنین مشکلی مواجه نیستند‬
‫آالینده هوا در شهرهای سنندج و سقز توسط اداره کل حفاظت محیط زیست استان‪ ،‬به  آلودگی هوا‬ ‫ٔ‬ ‫اما با سنجش عوامل تعیین کننده‬
‫پدیده وارونگی دما‬
‫در این شهرها پی خواهیم برد که این امر به دلیل وضعیت جغرافیایی شهرها‪ ،‬مساعد بودن شرایط محیطی برای ایجاد ٔ‬
‫در ماه های سرد سال به ویژه در شهر سنندج‪ ،‬عدم تطابق معابر سواره­ رو با تعداد خودروها در اکثر شهرهای استان است‪.‬‬
‫به نظر شما برای رفع این مشکل چه راه کارهایی وجود دارد؟ فهرستی از آن ها تهیه کنید‪.‬‬

‫‪2‬ــ آلودگی صوتی در استان‬

‫آلودگی صوتی به نوعی با آلودگی هوا ارتباط دارد؛ زیرا صوت از طریق هوا پخش می شود‪ .‬منابع آلودگی صوتی در شهرهای‬
‫محدوده شهر (به ویژه‬
‫ٔ‬ ‫بزرگ استان کردستان‪ ،‬وجود شهرک­ های کارگاهی‪ ،‬تعمیرگاهی و کارگاه های آهنگری و جوش کاری داخل‬
‫محدوده شهری قرار‬
‫ٔ‬ ‫نقلیه موتوری به ویژه تردد کامیون ها از خیابان های کمربندی که اکنون داخل‬
‫محالت حاشیه ­ای) و وسایل ٔ‬
‫گرفته اند‪ ،‬می­ باشد‪ .‬البته این مشکل برای روستایی هایی که در مسیر محورهای ارتباطی اصلی (سنندج ــ همدان‪ ،‬سنندج ــ کرمانشاه‬
‫و‪ )...‬واقع شده اند‪ ،‬نیز ملموس است‪.‬‬
‫محدوده شهرها‪ ،‬امتداد خیابان های کمربندی و جاده ها از راه های کنترل آلودگی صوتی است‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫ایجاد فضای سبز در‬
‫٭ به نظر شما راه های دیگر مقابله با آلودگی صوتی چیست؟‬
‫‪48‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫ ‪٣‬ــ آلودگی آب در استان‬

‫به تصاویر زیر توجه کنید و برداشت خود را از آن بیان کنید‪.‬‬

‫شکل‪7٠‬ــ‪١‬ــ آلودگی آب رودها‬

‫ کننده آب­ های‬
‫ت های کشاورزی و دامداری و واحدهای صنعتی از مهم ترین منابع آلوده­ ٔ‬
‫مراکز مسکونی شهری و روستایی‪ ،‬فعالی ­‬
‫سطحی­در استان کردستان اند‪.‬‬

‫سروآباد‬

‫شکل ‪٧١‬ــ‪١‬ــ نقشۀ طبقه ­بندی جریانات آبی استان کردستان بر حسب آلودگی‬
‫‪49‬‬
‫وضعیت آلودگی دریاچۀ زریبار‪ :‬اگرچه این دریاچه هنوز هم یک تاالب طبیعی محسوب می­ شود اما بررسی ­های انجام شده‬
‫توسط کارشناسان ذی ربط در سال­ های اخیر نشان می ­دهد که حیات آن توسط منابع آلوده ٔ‬
‫ ­کننده زیر در حال تهدید است‪:‬‬
‫آلوده سطح شهر مریوان از طریق کانال­ های روباز که به سمت دریاچه جریان دارد و وارد باتالق های‬
‫‪١‬ــ ورود بخشی از آب های ٔ‬
‫شرقی این دریاچه می شود‪.‬‬
‫‪2‬ــ فعالیت ­های گردشگری و عدم رعایت بهداشت محیط توسط برخی از گردشگران (رها کردن زباله و مواد زائد در محیط‬
‫پیرامون دریاچه)‪.‬‬

‫شکل‪٧٢‬ــ‪١‬ــ ازدیاد گردشگران در محیط پیرامون دریاچۀ زریبار یکی از عوامل تهدیدکنندۀ دریاچه‪.‬‬

‫حاشیه این تاالب) به داخل دریاچه‪.‬‬

‫ٔ‬ ‫‪ 3‬ــ ورود فضوالت دامی و فاضالب­ های خانگی روستایی (حدود ‪ 9‬پارچه آبادی‬
‫‪4‬ــ آلودگی­ های ناشی از فعالیت ­های کشاورزی (با شسته شدن خاک مزارع و باغات در اثر بارندگی یا آبیاری‪ ،‬بخشی از‬
‫کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی به داخل دریاچه راه پیدا می ­کند)‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫­ کننده آب ها مربوط به فعالیت ­های شهری است یا فعالیت ­های روستایی؟‬
‫‪1‬ــ به نظر شما بیشترین منابع آلوده ٔ‬
‫چرا؟‬
‫­ کننده شهری خطرناک ترند یا روستایی؟ چرا ؟‬
‫‪2‬ــ با توجه به مبحث آلودگی آب‪ ،‬بگویید که منابع آلوده ٔ‬
‫مقابله‬
‫درباره وضعیت آلودگی آب های شهرستان محل زندگی خود تحقیق کنید و راه های ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪٣‬ــ به صورت گروهی‬
‫با آن را ارائه دهید‪.‬‬
‫‪50‬‬
 ‫جغرافیای طبیعی استان‬

‫‪4‬ــ آلودگی خاک در استان‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫ زمینه‬
‫استان کردستان از توان بسیار باالیی در زمینه کشاورزی و دامداری برخوردار است و بیشتر فعالیت ها در ٔ‬
‫زراعت‪ ،‬باغداری و پرورش دام صورت می­ گیرد که این فعالیت ها موجب­ به کارگیری انواع کودهای شیمیایی و سموم‬
‫دفع آفات نباتی شده است‪ .‬بنابراین استفاده گسترده از سم و کود‪ ،‬زمینه آلودگی خاک را در این استان ایجاد کرده‬
‫است در حالی که در محیط طبیعی این استان‪ ،‬گونه های جانوری مفیدی وجود دارند که از آفات و حشرات مضر تغذیه‬
‫مبارزه بیولوژیکی محسوب‬
‫ٔ‬ ‫می کنند‪ .‬مهار آفات توسط کبک‪ ،‬قورباغه‪ ،‬مارمولک‪ ،‬عنکبوت و کفش دوزک و ‪...‬‬
‫می­ شود و استفاده از سموم شیمیایی‪ ،‬همیشه باید آخرین حربه برای مهار آفات باشد‪.‬‬
‫در سال های اخیر گسترش کاشت گونه های سوزنی­ برگ در فضاهای سبز استان موجب اسیدی شدن خاک‬
‫در محیط ­های ذکر شده گردیده که خود عامل آلودگی خاک می­ باشد‪ .‬گذشته از آن توسعه فعالیت ­های عمرانی و صنعتی‬
‫دهه اخیر نیز از عوامل آلودگی خاک محسوب می­ شوند‪.‬‬ ‫استان در دو ٔ‬
‫هم­چنین در برخی از نقاط استان‪ ،‬کشاورزان بعد از اتمام فعالیت ­های کشاورزی اقدام به آتش زدن بقایای‬
‫حاصل از برداشت می­ نمایند‪ ،‬به نظر شما این اقدام چه معایبی دارد؟‬

‫ ‪  ٥‬ــ آلودگی محیط های شهری و روستایی‬

‫طراوت زندگی از سخاوت طبیعت است‪ ،‬به خاطر زندگی‪ ،‬به طبیعت احترام بگذاریم‪.‬‬

‫منابع مختلفی ممکن است در آلودگی محیط ­های انسانی نقش داشته باشد اما مهم ترین این منابع در استان کردستان‪ ،‬انباشت‬
‫زباله (پسماند) است که از راه های مختلف تولید و وارد محیط می­ شود‪.‬‬

‫مراکز مسکونی شهری و روستایی‪ ،‬پایانه های مسافربری‪ ،‬میادین میوه و تره ­بار‪ ،‬بیمارستان­ ها و … از مهم ترین‬
‫عرضه کاال و عدم مدیریت مناسب‬
‫ٔ‬ ‫شیوه‬
‫تولید کنندگان پسماند محسوب­می شوند‪ .‬افزایش جمعیت‪ ،‬مصرف بی­ رویه‪ٔ ،‬‬
‫مواد زائد نیز از دالیل اصلی ازدیاد پس­ماند به شمار می­ روند‪.‬‬
‫­ابه ناشی از آن بر روی زمین چه پیامدهایی دارد؟‬‫٭ به نظر شما انباشت پسماند در محیط و شیر ٔ‬
‫‪51‬‬
‫نابسامانی در جمع­ آوری زباله های شهری در برخی محله های شهرها به دلیل کمبود وسایل و ناکافی بودن نیروی انسانی(به ویژه‬
‫وسیله کامیون­ های روباز صورت می­ گیرد که‬
‫ٔ‬ ‫در محالت حاشیه ای) نیز یکی از معضالت است‪ .‬همچنین حمل زباله در شهرها به‬
‫در بعضی موارد باعث پخش آلودگی در معابر می­ شود‪.‬‬
‫یکی از راه های پیش گیری از خطرات پس­ ماند در محیط زندگی‪ ،‬روش صحیح جمع ­آوری و دفن بهداشتی آن است‪.‬‬
‫احداث و راه اندازی تصفیه خانه های فاضالب شهری و نیز جلوگیری از ورود فاضالب روستایی و فضوالت دامی به داخل‬
‫ خانه فاضالب سنندج‪ ،‬مریوان‪ ،‬سقز‪،‬‬
‫رودخانه ها از مهم ترین عوامل کاهش آلودگی آب به حساب می آیند‪ .‬در این رابطه طرح احداث تصفیه ٔ‬
‫بانه و ‪ ...‬در حال اجرا است و امید می ­رود با اتمام و بهره ­برداری از این طرح ­ها شاهد کاهش آلودگی آب رودخانه های استان باشیم‪.‬‬

‫شکل ‪73‬ــ‪1‬ــ تصفیه خانۀ فاضالب سنندج‬

‫فعالیت‬
‫برای جلوگیری از آلودگی محیط زندگی خود چه پیشنهادهایی می ­توانید ارائه دهید؟‬

‫‪52‬‬
 ‫فصل دوم‬
‫جغرافیای انسانی استان کردستان‬
 ‫درس ششم      ‪ :‬تقسیمات سیاسی استان‬

‫نقشه زیر نگاه کنید ؛ این نقشه‪ ،‬تقسیمات سیاسی استان کردستان را نشان می دهد‪ .‬بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال‬
‫به ٔ‬
‫‪ ،1388‬این استان دارای ‪ 10‬شهرستان‪ 27 ،‬شهر‪ 27 ،‬بخش‪ 84 ،‬دهستان و ‪ 1900‬روستاست‪.‬‬

‫شکل ‪1‬ــ‪٢‬ــ نقشه تقسیمات سیاسی استان کردستان‬

‫فعالیت‬
‫(نقشه تقسیمات سیاسی استان کردستان)‪ ،‬نام شهرها‪ ،‬بخش­ ها و دهستان هایی که در داخل‬
‫ٔ‬ ‫با توجه به شکل‪١‬ــ‪٢‬‬
‫محدوده شهرستان محل زندگی شما قرار دارند‪ ،‬بنویسید‪.‬‬
‫‪54‬‬
 ‫جغرافیای انسانی استان‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪١‬ــ‪٢‬ــ تقسیمات سیاسی استان کردستان‬

‫شهر‬ ‫مرکز دهستان‬ ‫دهستان‬ ‫مرکز بخش‬ ‫بخش‬ ‫مرکز شهرستان‬ ‫شهرستان‬
‫شوی‬ ‫شوی‬
‫بانه‬ ‫بانه‬ ‫مرکزی‬

‫بله که‬ ‫بله که‬

‫آرمرده‬ ‫آرمرده‬ ‫آرمرده‬
‫آرمرده‬ ‫پشت آربابا‬
‫بوالحسن‬ ‫بوالحسن‬ ‫بانه‬ ‫بانه‬
‫کانی سور‬
‫کانی سور‬ ‫کانی سور‬ ‫کانی سور‬ ‫نمشیر‬
‫کوخان‬ ‫نمه شیر‬
‫بوئین سفلی‬ ‫بوئین‬
‫بوئین سفلی‬ ‫بوئین سفلی‬ ‫ننور‬
‫ننور‬ ‫ننور‬
‫چنگیز قلعه‬ ‫حومه‬
‫خورخوره‬ ‫خورخوره‬
‫بیجار‬
‫توپ آغاج‬ ‫سیلتان‬ ‫بیجار‬ ‫مرکزی‬
‫جعفر آباد‬ ‫سیاه منصور‬
‫نجف آباد‬ ‫نجف آباد‬
‫بابار شانی‬ ‫بابار شانی‬ ‫بیجار‬ ‫بیجار‬
‫پیر تاج‬ ‫پیر تاج‬
‫بابار شانی‬ ‫بابار شانی‬ ‫چنگ الماس‬
‫خسرو آباد‬
‫خسرو آباد‬

‫آق بالغ طغامین‬ ‫طغامین‬

‫یاسوکند‬ ‫یاسوکند‬ ‫کرانی‬ ‫یا سوکند‬ ‫کرانی‬

‫گرگین‬ ‫گرگین‬

‫‪55‬‬
 ‫حسن آباد‬ ‫حومه دهگالن‬

‫قرو چای‬ ‫قرو چای‬ ‫دهگالن‬

‫دهگالن‬ ‫مرکزی‬
‫بله دستی‬ ‫ئیالق شمالی‬ ‫دهگالن‬ ‫دهگالن‬

‫بلبان آباد‬ ‫ئیالق جنوبی‬

‫بلبان آباد‬ ‫بلبان آباد‬ ‫بلبان آباد‬
‫سیس‬ ‫سیس‬

‫نساره علیا‬ ‫حومه‬ ‫دیواندره‬ ‫مرکزی‬

‫دیواندره‬
‫شریف آباد‬ ‫چهل چشمه‬
‫گاوشله‬ ‫قراتوره‬
‫خرکه‬ ‫حسین آباد شمالی‬
‫هزار کانیان‬ ‫سارال‬ ‫دیواندره‬ ‫دیواندره‬
‫هزار کانیان‬ ‫سارال‬
‫کوله‬ ‫کوله‬
‫گورباباعلی‬ ‫اوباتو‬
‫زرینه‬
‫زرینه‬ ‫زرینه‬
‫زرینه‬ ‫کرفتو‬
‫شالی شل‬ ‫کانی شیرین‬
‫بیساران‬ ‫بیساران‬
‫پایگالن‬ ‫پایگالن‬
‫سرو آباد‬ ‫دزلی‬ ‫دزلی‬
‫سرو آباد‬ ‫مرکزی‬
‫رزآب‬ ‫رزآب‬
‫سرو آباد‬ ‫سرو آباد‬
‫ژریژه‬ ‫ژریژه‬
‫قلعه جی‬ ‫کوساالن‬
‫اورامان تخت‬ ‫اورامان تخت‬ ‫اورامان‬
‫اورامان تخت‬ ‫اورامان‬
‫سلین‬ ‫شالیار‬ ‫تخت‬

‫‪56‬‬
 ‫جغرافیای انسانی استان‬

‫قهرآباد سفلی‬ ‫ترجان‬

‫تموغه‬ ‫تموغه‬
‫سقز‬ ‫سقز‬ ‫مرکزی‬
‫سرا‬ ‫سرا‬
‫میرده‬ ‫میرده‬
‫سنته‬ ‫امام‬
‫تیلکوه‬ ‫تیلکوه‬
‫زیویه‬ ‫سقز‬ ‫سقز‬
‫صاحب‬ ‫خورخوره‬ ‫خورخوره‬ ‫صاحب‬
‫صاحب‬ ‫صاحب‬
‫گل تپه‬ ‫گل تپه‬
‫چهل چشمه‬
‫دگاگاه‬ ‫حسن‬ ‫سرشیو‬
‫غربی‬
‫ساالران‬
‫حسن ساالران‬ ‫ذوالفقار‬
‫حسن آباد‬ ‫آبیدر‬
‫آرندان‬ ‫آرندان‬
‫سنندج‬
‫حسین آباد‬
‫حسین آباد‬
‫جنوبی‬
‫سنندج‬ ‫مرکزی‬
‫صلوات آباد‬ ‫حومه‬
‫توریور‬ ‫ژاورود شرقی‬ ‫سنندج‬ ‫سنندج‬
‫سراب قامیش‬ ‫سراب قامیش‬
‫علی آباد‬ ‫نران‬
‫آویهنگ‬ ‫ژاورود غربی‬
‫شویشه‬ ‫شویشه‬ ‫کالترزان‬ ‫شویشه‬ ‫کالترزان‬
‫نگل‬ ‫نگل‬

‫‪57‬‬
 ‫قلعه‬
‫بدر‬

‫قروه‬ ‫کانی گنجی‬ ‫پنجه علی‬ ‫قروه‬ ‫مرکزی‬

‫دلبران‬
‫قاملو‬ ‫پنجه علی جنوبی‬
‫دلبران‬ ‫دلبران‬
‫قروه‬ ‫قروه‬
‫قصالن‬ ‫قصالن‬

‫سریش آباد‬ ‫گیلکلو‬ ‫لک‬ ‫سریش آباد‬ ‫سریش آباد‬

‫یالغوز آغاج‬ ‫یالغوز آغاج‬

‫وینسار‬ ‫چهار دولی شرقی‬

‫دزج‬ ‫دزج‬ ‫چهاردولی‬
‫دزج‬ ‫چهار دولی غربی‬
‫شیروانه‬ ‫بیلوار‬

‫کامیاران‬ ‫گشکی‬ ‫ژاورود‬ ‫کامیاران‬ ‫مرکزی‬

‫ورمهنگ‬ ‫شاهو‬
‫موچش‬ ‫امیرآباد‬ ‫کامیاران‬ ‫کامیاران‬

‫یوسف آباد‬ ‫سورسور‬

‫موچش‬ ‫موچش‬ ‫موچش‬
‫نشور سفلی‬ ‫عواالن‬
‫کوله ساره‬ ‫گاورود‬
‫نی‬ ‫زریوار‬
‫مریوان‬ ‫کانی دینار‬ ‫سرکل‬ ‫مریوان‬ ‫مرکزی‬
‫کانی دینار‬
‫پیر خضران‬ ‫کوماسی‬
‫مریوان‬ ‫مریوان‬
‫برده رشه‬ ‫برده رشه‬ ‫خاوومیرآباد‬ ‫برده رشه‬ ‫خاوومیرآباد‬
‫چناره‬ ‫سرشیو‬
‫چناره‬ ‫چناره‬ ‫سرشیو‬
‫جانوره‬ ‫گلچیدر‬

‫‪58‬‬
 ‫جغرافیای انسانی استان‬

‫درس هفتم      ‪ :‬شیوه های زندگی در استان‬

‫تصاویر زیر را با هم مقایسه کنید‪ .‬شباهت ­ها و تفاوت ­های آن ها‬

‫را بنویسید‪.‬‬

‫شکل ‪٢‬ــ‪٢‬ــ یکی از مناطق ییالقی استان (هه ­وار)‬

‫شکل ‪٣‬ــ‪٢‬ــ یکی از روستاهای پایکوهی استان «نیاوا»‬

‫شیوه زندگی رایج است که در این درس با برخی از ویژگی های آن ها آشنا‬
‫در استان کردستان همانند سایر مناطق کشور سه نوع ٔ‬
‫می­ شویم‪.‬‬

‫‪1‬ــ زندگی کوچ­ نشینی‬

‫شرایط آب و هوایی و جغرافیایی کوهستان­ های زاگرس و ارتباط این نواحی با قلمروهای پست و سرزمین­ های گرمسیری واقع در‬
‫بخش­ های غربی و جنوب­ غربی آن همراه با پیوستگی اکولوژیکی این مناطق با یکدیگر و وجود علف­زارهای وسیع و غنی و نواحی سردسیری‬
‫و گرمسیری‪ ،‬از دیرباز شرایط مناسب و مطلوبی را برای پیدایش و تکوین حیات کوچ ­نشینی و تداوم آن در  این منطقه به­ وجود آورده است‪.‬‬
‫هم­چنین در کردستان گرایش به کوچ ­نشینی در مقاطعی از تاریخ‪ ،‬همزمان با رخدادهایی مانند زلزله های ویرانگر‪ ،‬هجوم طوایف‬
‫و دولت ­ها و اقوام مهاجم‪ ،‬جنگ­ های ایران و عثمانی و… افزایش یافته است‪.‬‬

‫وضعیت فعلی کُوچ ­نشینان استان‪:‬امروزه اکثر کوچ ­نشینان استان کردستان اسکان یافته ­اند و این نوع زندگی تنها در‬
‫نیمه غربی استان (هه ­ورامان‪ ،‬ژاوه­ رو و ‪ )...‬که کوهستان های بلند و دره های عمیق همراه با‬
‫محدوده کوچکی در میان ده­ نشینان دامدار ٔ‬
‫ٔ‬
‫دشت ­های سرسبز اطراف دارند‪ ،‬همانند گذشته ادامه دارد‪ .‬به دلیل نزدیکی نواحی ییالقی با سکونتگاه های روستایی (نواحی قشالقی)‬
‫‪59‬‬
‫فاصله  کوتاه و محدود انجام می­ شود‪ .‬کوچ ­نشینان چند ماه از سال را همراه با خانواده و دام ­های خود از مناطق‬
‫ٔ‬ ‫استان‪ ،‬کوچ ­نشینی با‬
‫زمستانه (گرمیان) به مناطق تابستانه (هه ­وار) کوچ می­ کنند و چند ماه دیگر سال را در روستاها به کار کشاورزی مشغول­ اند‪ .‬این نوع‬
‫کوچ ­نشینی از لحاظ فرهنگی و اجتماعی بسیار زیبا و قابل تأمل است‪.‬‬
‫٭  آیا می­ توانید گوشه ­ای از ویژگی های فرهنگی و اجتماعی این نوع کوچ را بیان کنید؟‬

‫شکل ‪٤‬ــ‪٢‬ــ نمونه­ ای از کوچ عشایر‬

‫به کوهستان شاهو‬

‫شکـل ‪   ٥‬ــ ‪ ٢‬ــ  دامپروری   در مناطق‬

‫ییالقـی (هه ­وار هانیه پالنگان) استان‬

‫اقتصاد کوچ ­نشینان کُرد‪ :‬اصلی ­ترین فعالیت کوچ ­نشینان دامداری است و پس از آن زراعت (که بیشتر در کوهپایه ها و‬
‫مجاورت رودها رایج است) و صنایع دستی نیز بخشی از اقتصاد کوچ ­نشینان را تشکیل می دهد‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫ــ اگر در شهرستان محل زندگی شما کُوچ ­نشینی رایج است‪ ،‬با راهنمایی دبیر خود‪ ،‬به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪:‬‬
‫الف) ساختار اجتماعی زندگی این افراد چگونه است؟‬
‫ب) نقش آن ها در اقتصاد منطقه چیست؟‬
‫‪60‬‬
 ‫جغرافیای انسانی استان‬

‫‪2‬ــ زندگی روستایی‬

‫جامعه‬
‫ٔ‬ ‫کردستان به استناد آثار تاریخی‪ ،‬از دیرباز دارای‬
‫اسکان یافته بوده و قدمت سکونت در مناطقی از این استان ( که‬
‫از نظر آب و هوایی شرایط مناسبی داشته است)‪ ،‬به هزاره های‬
‫چهارم و پنجم پیش از میالد می ­رسد‪ .‬با بررسی مکان­ های‬
‫باستانی کردستان و اسناد به­ دست آمده‪ ،‬درمی­ یابیم که ده­ نشینی‬
‫در این سرزمین از دیرباز تا دوران­ اسالمی و پس از آن تا عصر‬
‫حاضر ادامه یافته است‪.‬‬

‫شکل ‪  ٦‬ــ‪٢‬ــ روستای تاریخی هه­ ورامان‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫شکل روستاهای استان‪ :‬بیشتر روستاهای‬
‫استان کردستان از نظر شکل‪ ،‬از نوع متمرکزند‪ .‬وجود‬
‫کوهپایه ها‪ ،‬مخروط افکنه ها و سایر عوامل مؤثر در‬
‫کشاورزی باعث به وجود آمدن این نوع از اشکال‬
‫روستایی شده است‪ .‬به علت کوهستانی بودن منطقه‬
‫ــ به ویژه در غرب استان ــ در این استان روستاهای‬
‫شکل‪٧‬ــ‪٢‬ــ روستای پلکانی پالنگان‬ ‫پلکانی و کوهپایه ­ای با شیب مالیم مشاهده می­ شود‪.‬‬
‫همچنین در امتداد راه ها و رودها شاهد گسترش‬
‫روستاهای طولی یا خطی هستیم‪ .‬در بخش شرقی‬
‫استان کردستان بیشتر روستاها در سطح دشت واقع‬
‫شده ­اند‪.‬‬
‫٭ عکس­ های زیر‪ ،‬نمونه هایی از روستاهای‬
‫استان را نشان می دهد‪ .‬با توجه به شکل­ های ‪  ٧‬ــ‪٢‬‬
‫و ‪  ٨‬ــ‪ ،٢‬روستاهای پلکانی و دشتی را با هم مقایسه‬
‫کرده‪ ،‬شباهت ها و تفاوت های آن ها را بیان کنید‪.‬‬
‫شکل ‪  ٨‬ــ‪٢‬ــ روستای دشتی‬

‫‪61‬‬
 ‫شکل ‪٩‬ــ‪ ٢‬ــ روستای خطی دزلی‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫منابع درآمد روستاییان استان‪ :‬با توجه به موقعیت جغرافیایی استان کردستان‪ ،‬شیوه های تولید و منابع‬
‫درآمد روستاییان این استان متنوع است‪ .‬البته درآمد اصلی آن ها متکی به زراعت و دامداری است‪ .‬باغ­داری‪ ،‬صنایع‬
‫دستی‪ ،‬پرورش زنبور عسل‪ ،‬شیالت و… از دیگر منابع درآمد روستاییان این استان به شمار می روند‪ .‬ضمن این که‬
‫روستاهای نوار مرزی استان بخشی از فعالیت خود را به پیله ­وری اختصاص داده اند و در صادرات و واردات مرزی‬
‫سهیم اند‪.‬‬

‫شکل ‪١٠‬ــ‪٢‬ــ بخشی از فعالیت ­های اقتصادی روستاییان استان‬

‫مسائل و مشکالت روستاهای استان و راه ­حل­ های آن‪ :‬مهم ترین مشکالت روستاهای منطقه‪ ،‬مهاجرفرستی و کاهش‬
‫نیروی کار و تولید است؛ زیرا روستاهای استان به دلیل کمبود امکانات قادر به نگهداری مازاد جمعیت خود نیستند‪ .‬ضمن این که‬
‫کم  ­بودن جمعیت روستاها‪ ،‬فعالیت ­های کشاورزی سنتی‪ ،‬اراضی قطعه قطعه و کوچک‪ ،‬سطح پایین بهره ­وری و… از مهم ترین مشکالت‬
‫روستاهای منطقه است‪.‬‬
‫٭ به نظر شما چگونه می توان از مهاجرت روستاییان به شهرها جلوگیری کرد؟‬
‫‪62‬‬
 ‫جغرافیای انسانی استان‬

‫فعالیت‬
‫توسعه زراعت و دامداری در مناطق روستایی استان کردستان چیست؟‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ عوامل‬
‫‪2‬ــ از طریق بازدید یا مصاحبه با افراد آگاه محلی‪ ،‬تفاوت خانه های شهری و روستایی را از نظر کارکرد آن ها‬
‫بنویسید‪.‬‬
‫‪3‬ــ اگر در روستا زندگی می­ کنید‪ ،‬آیا طرح هادی در روستای شما انجام گرفته است؟ در صورت مثبت بودن‬
‫پاسخ‪ ،‬چه نتایجی داشته است؟‬

‫‪3‬ــ زندگی شهری‬

‫شهرنشینی در استان کردستان سابقه ­ای دیرینه دارد و قدمت آن به سال­ ها قبل از میالد مسیح می رسد‪ .‬شهرهای سنه‪ ،‬ساکز‪،‬‬
‫سی­ سر‪ ،‬دینور‪ ،‬قلعه و… از شهرهای قدیمی استان بوده­ اند‪.‬‬
‫٭ آیا می ­توانید نام امروزی این شهرها را بنویسید‪.‬‬
‫چگونگی شکل­ گیری شهرهای استان‪ :‬اگرچه برخی از شهرهای استان در آغاز‪ ،‬قلعه های حکومتی بوده ­اند (مانند سنندج‪،‬‬
‫مریوان و…)‪ ،‬که بعدها تحت تأثیر عوامل مختلفی توسعه پیدا کرده ­اند اما در بیشتر موارد‪ ،‬ایجاد شهرنشینی و توسعه و گسترش آن‪،‬‬
‫به دلیل مرکزیت روستاهای بزرگ و واقع شدن این روستاها در مسیر راه های ارتباطی میان مناطق و نواحی مختلف استان بوده است‪.‬‬
‫نحوه استقرار این روستاها نیز خود به عواملی مانند آب‪ ،‬خاک حاصل­ خیز و آب و هوای معتدل وابسته است‪ .‬بر همین اساس‪ ،‬از نظر‬ ‫ٔ‬
‫موقعیت جغرافیایی‪ ،‬اکثر شهرهای استان در مجاورت رودها یا در سطح دشت ­ها واقع شده­ اند‪.‬‬
‫٭ آیا می­ توانید برای هر کدام دو نمونه ذکر کنید؟‬

‫شکل ‪١١‬ــ‪٢‬ــ نمایی از شهر مریوان‬

‫‪63‬‬
 ‫بیشتر بدانیم‬
‫بررسی کالبدی شهرها از گذشته تا امروز‪ :‬در‬
‫قلعه حکومتی‬‫گذشته ساختار شهرها به این صورت بوده که ٔ‬
‫معمو ًل بر روی تپه ­ای واقع در مرکز شهر قرار داشته و‬
‫محالت مسکونی و بازار بر گرد آن شکل می­ گرفته اند‪.‬‬
‫شهرهای کردستان نیز چنین وضعیتی داشته­ اند اما به تدریج‬
‫این شهرها به صورت دو یا چند خیابان عمود برهم گسترش‬
‫وسیله خیابان ها و کوچه های متعدد‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫یافته و در نهایت به‬
‫محالت شهری از هم تفکیک شده اند و امروزه نیز با اجرای‬
‫طرح­ های جامع شهری‪ ،‬تغییراتی در فضای شهرها به وجود‬
‫آمده و از نظر فیزیکی رشد قابل مالحظه­ ای پیدا کرده­ تا‬
‫جایی که بازار و محالت قدیمی در وسط شهر و به ترتیب‬
‫در پیرامون آن‪ ،‬خیابان هایی با مجتمع­ های تجاری و سپس‬
‫مسکونی ــ تجاری و در نهایت با شهرک های اقماری برگرد‬
‫آن ظاهر شده­ اند‪.‬‬
‫شکل ‪١٢‬ــ‪٢‬ــ حاشیه ­نشینی در شهرهای استان کردستان‬

‫نگاهی به تاریخچۀ سنندج و تحوالت آن‪ :‬سنه یا سنه­ دژ از شهرهای کهن و مقدس آیین مهر پرستی و‬
‫دین زرتشت در  این بخش از ایران است‪ .‬ارتباط این شهر و نواحی مجاور آن با اساطیر پهلوانی آریایی از اهمیت و‬
‫قدمت این شهر حکایت می­ کند‪.‬‬
‫تپه بزرگی‬‫سنندج در گذشته آبادی کوچکی بوده است با قلعه ­ا­ی در پایین دست خود به نام «سنه»‪ .‬سنه بر روی ٔ‬
‫رودخانه قشالق واقع بوده که از نظر دفاعی محلی مطمئن و موقعیت ممتازی داشته است‪ .‬در سنه طایفه­ ا­ی به‬
‫ٔ‬ ‫بر کنار‬
‫نام زرین­ کفش سکونت داشته اند که گویا نسب آن ها به طوس نوذر پهلوان و سردار ایران باستان می رسیده است‪ .‬اتفاقاً‬
‫اکنون نیز در سمت شرقی شهر تپه ­ای واقع است که آن را طوس ­نوذر می­ خوانند‪.‬‬
‫شهر جدید سنندج در روزگار صفویه و در زمان شاه صفی (سال ‪ 1406‬ﻫ ‪ .‬ق) توسط سلیمان خان اردالن با‬
‫انگیزه نظامی و مرکزیت سیاسی برای سکونت تعداد قلیلی از خانوارهای فئودال بنا نهاده شد‪ .‬این قلعه که اکنون به ٔ‬
‫قلعه‬ ‫ٔ‬
‫فردوسی و باشگاه افسران نیز معروف است‪ ،‬در نهایت استحکام با برج و باروی بلند بنا شد‪ .‬در اطراف آن عمارت ؛‬
‫حمام‪ ،‬مسجد و بازار ایجاد شد و یک رشته قنات در دشت سه ­رنوی (پادگان فعلی) در غرب سنندج برای دارالحکومه‬

‫‪64‬‬
 ‫جغرافیای انسانی استان‬

‫احداث و آب آن را به داخل قلعه‬

‫انتقال دادند‪.‬‬
‫دهه ‪١٣٤٠‬‬ ‫شهر سنندج تا ٔ‬
‫روند رو به رشد آرام و منطقی‬
‫دهه‬
‫را سپری کرده و از اوایل ٔ‬
‫‪ ١٣٥٠‬رشد شتابانی پیدا کرده و‬
‫این شهر نیز چون اکثر شهرهای‬
‫شکل ‪١٣‬ــ‪٢‬ــ سنه ­دژ در سال ‪ 1260‬هجری‬ ‫متوسط کشور جهت پاسخ گویی‬
‫فزاینده‬
‫ٔ‬ ‫به نیازهای جمعیت رو به‬
‫خود‪ ،‬به زمین ها ی کشاورزی و‬
‫باغی‪ ،‬حریم رودخانه ها و تپه های‬
‫حاشیه شهر دست یافته و‬
‫ٔ‬ ‫متعدد‬
‫به شکل امروزی گسترش پیدا‬
‫کرد‪.‬‬
‫بر اساس آخرین طرح جامع‬
‫شهری سنندج‪ ،‬این شهر امروزه‬
‫شامل چهار منطقه‪ 21 ،‬ناحیه و‬
‫‪ 79‬محله است‪.‬‬

‫شکل ‪١٤‬ــ‪٢‬ــ چشم اندازی از شهر سنندج ــ مرکز استان‬

‫فعالیت‬
‫تسمیه شهر یا روستای محل زندگی خود را بنویسید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ از طریق مصاحبه با افراد آگاه‪ ،‬وجه‬
‫‪2‬ــ چنانچه در شهر زندگی می کنید‪ ،‬شهر محل سکونت شما دارای کدام نقش­ های شهری است؟‬
‫‪65‬‬
 ‫درس هشتم      ‪ :‬جمعیت استان و حرکات آن‬

‫٭ به نمودار زیر نگاه کنید؛ این نمودار جمعیت شهرستان های استان کردستان را نشان می دهد‪ .‬حال بگویید که کدام شهرستان‬
‫بیشترین و کدام یک کمترین جمعیت را داراست؟‬

‫جمعیت شهرستان های استان کردستان درسال ‪١٣٩٠‬‬

‫کامیاران‬

‫دیواندره‬
‫سرو­آباد‬
‫دهگالن‬

‫مریوان‬

‫سنندج‬

‫بیجار‬
‫نام شهرستان‬
‫قروه‬

‫سقز‬

‫بانه‬
‫‪168774‬‬

‫‪105996‬‬

‫‪136961‬‬

‫‪450167‬‬

‫‪210820‬‬

‫‪132565‬‬
‫‪62844‬‬

‫‪49841‬‬

‫‪81963‬‬

‫‪93714‬‬
‫تعداد جمعیت‬

‫‪ ٤٥٠٠٠٠‬نفر‬
‫‪٤٠٠٠٠٠‬‬
‫‪٣٥٠٠٠٠‬‬

‫‪٣٠٠٠٠٠‬‬
‫‪٢٥٠٠٠٠‬‬
‫‪٢٠٠٠٠٠‬‬

‫‪١٥٠٠٠٠‬‬
‫‪١٠٠٠٠٠‬‬

‫‪٥٠٠٠٠‬‬
‫‪٠‬‬
‫بانه‬ ‫بیجار‬ ‫دهگالن سنندج سروآباد کامیاران سقز‬ ‫قروه‬ ‫دیواندره مریوان‬
‫شکل ‪1٥‬ــ‪٢‬ــ نمودار جمعیت شهرستان­ های استان کردستان درسال ‪1390‬‬

‫در این درس شما با مهم ترین ویژگی های جمعیتی استان کردستان آشنا خواهید شد‪.‬‬

‫‪1‬ــ ویژگی های کلی جمعیت استان‬

‫بر اساس سرشماری سال ‪ ،1390‬استان کردستان دارای ‪ 1493645‬نفر جمعیت بوده که در ‪ 402354‬خانوار زندگی می­ کردند‪.‬‬
‫از این تعداد‪ 985874 ،‬نفر (معادل ‪ 66‬درصد) در ‪ 271238‬خانوار شهری و ‪ 507771‬نفر (معادل ‪36‬درصد) در ‪ 131116‬خانوار‬
‫روستایی ساکن بوده­ اند‪ .‬از کل جمعیت استان‪ 751156 ،‬نفر مرد و ‪ 742489‬نفر زن می­ باشند‪.‬‬
‫‪66‬‬
 ‫جغرافیای انسانی استان‬

‫٭ آیا می ­توانید بگویید که متوسط جمعیت هر خانوار شهری و یا روستایی استان‪ ،‬چند نفر است؟‬
‫شکل ‪١6‬ــ‪ ،٢‬نمودار هرم سنی جمعیت استان کردستان را نشان می دهد‪ .‬این هرم‪ ،‬نظیر هرم سنی سایر استان­ های ایران و نیز‬
‫­ العاده گروه های سنی‬
‫قاعده هرم‪ ،‬افزایش فوق ٔ‬‫ٔ‬ ‫کشورهای در حال توسعه‪ ،‬دارای قاعده ­ای پهن و رأسی باریک است‪ .‬پهنای چشم­ گیر‬
‫پایین و جوان بودن جمعیت را نشان می دهد‪.‬‬

‫و بیشتر ‪ 95‬ساله‬
‫زن ‪90‬‬ ‫زن ‪85‬‬ ‫مرد ‪90‬‬ ‫مرد ‪85‬‬
‫ساله ‪94‬ــ‪90‬‬
‫ساله ‪90‬ــ‪85‬‬
‫ساله ‪   84‬ــ‪80‬‬
‫ساله ‪79‬ــ‪75‬‬
‫ساله ‪74‬ــ‪70‬‬
‫ساله ‪69‬ــ‪65‬‬
‫ساله ‪64‬ــ‪60‬‬
‫ساله ‪59‬ــ‪55‬‬
‫ساله ‪54‬ــ‪50‬‬
‫ساله ‪49‬ــ‪45‬‬
‫ساله ‪44‬ــ‪40‬‬
‫ساله ‪39‬ــ‪35‬‬
‫ساله ‪34‬ــ‪30‬‬
‫ساله ‪29‬ــ‪25‬‬
‫ساله ‪24‬ــ‪20‬‬
‫ساله ‪19‬ــ‪15‬‬
‫ساله ‪14‬ــ‪10‬‬
‫ساله ‪9‬ــ‪5‬‬
‫ساله ‪4‬ــ‪0‬‬

‫‪120000‬‬ ‫‪100000‬‬ ‫‪80000‬‬ ‫‪60000‬‬ ‫‪40000‬‬ ‫‪20000‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪20000‬‬ ‫‪40000‬‬ ‫‪60000‬‬ ‫‪80000‬‬ ‫‪100000‬‬ ‫‪120000‬‬

‫شکل ‪١٦‬ــ‪٢‬ــ هرم سنی جمعیت استان کردستان در سال ‪ 1390‬و مقایسه با سال ‪1385‬‬

‫‪2‬ــ پراکندگی و تراکم جمعیت استان‬

‫مساحت استان کردستان فقط ‪ 1/71‬درصد از مساحت کل کشور را تشکیل می دهد؛ در حالی که ‪ 2/04‬درصد از کل جمعیت‬
‫کشور را در خود جای داده است‪ .‬تراکم جمعیت استان کردستان ‪ 52/9‬نفر در کیلومتر مربع می­ باشد و از این نظر یکی از پرتراکم­ ترین‬
‫استان­ های کشور از نظر جمعیت است‪ .‬چرا؟‬

‫‪67‬‬
‫در سایر نقاط کشور ما‪ ،‬جمعیت عمدتاً در دشت ­ها و اراضی کم­ارتفاع متمرکز شده است ؛ در حالی که در استان کردستان‪،‬‬
‫جامعه روستایی استان نیز پراکندگی جمعیت با شرایط طبیعی و امکانات‬
‫ٔ‬ ‫تراکم جمعیت در نواحی کوهستانی و کوهپایه ها بیشتر است‪ .‬در‬
‫رابطه چندانی ندارد‪ .‬برای مثال‪ ،‬جمعیت شهرستان­ های قروه‪ ،‬سقز و به ویژه بیجار نسبت به امکانات و منابع‬ ‫ٔ‬ ‫و تولیدات کشاورزی‬
‫کشاورزی آن ها کمتر است ؛ در حالی که در نواحی روستایی سنندج‪ ،‬بانه و به ­خصوص مریوان‪ ،‬که امکانات کشاورزی کم­تری دارند‪،‬‬
‫جمعیت بیشتری استقرار یافته ­اند‪.‬‬
‫٭ به نظر شما علل تراکم زیاد جمعیت در شهرستان های بانه و مریوان چیست؟‬
‫همه شهر­ها پراکنده نشده ­است‪ .‬از میان شهرهای استان‪ ،‬سنندج‬ ‫به طورکلی در استان کردستان‪ ،‬جمعیت به یک اندازه در ٔ‬
‫به دالیلی مانند مرکزیت سیاسی و اقتصادی استان‪ ،‬اعتدال نسبی آب و هوا‪ ،‬دسترسی به راه های ارتباطی و نقش­ های مختلف شهری‪،‬‬
‫جمعیت بیشتری را در خود جای داده است‪.‬‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪٢‬ــ‪٢‬ــ توزیع جمعیت و درصد آن در شهرستان های استان کردستان بر اساس آمار سال ‪1390‬‬
‫کامیاران‬
‫دیواندره‬
‫سرو­آباد‬
‫دهگالن‬

‫مریوان‬

‫سنندج‬
‫بیجار‬

‫جمعیت استان‬
‫قروه‬

‫سقز‬
‫بانه‬

‫‪62844‬‬ ‫‪49841‬‬ ‫‪81963‬‬ ‫‪105996‬‬ ‫‪93714‬‬ ‫‪132565‬‬ ‫‪168774‬‬ ‫‪136961‬‬ ‫‪210820‬‬ ‫‪450167‬‬ ‫‪1493645‬‬
‫‪%4/٢‬‬ ‫‪%3/3‬‬ ‫‪%5/5‬‬ ‫‪%7/1‬‬ ‫‪%6/3‬‬ ‫‪%8/9‬‬ ‫‪%11/3‬‬ ‫‪%9/2‬‬ ‫‪%14/1‬‬ ‫‪%30/1‬‬ ‫‪%100‬‬

‫صفحه بعد توجه کنید‪ .‬این نقشه‪ ،‬تراکم نسبی جمعیت شهرستان های استان را نشان می دهد‪ .‬همان طور که می­ بینید‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫نقشه‬
‫٭ به ٔ‬
‫جمعیت در همه جای استان کردستان به طور یکنواخت پراکنده نشده است‪ .‬چرا؟‬

‫‪68‬‬
 ‫جغرافیای انسانی استان‬

‫سروآباد‬

‫شکل ‪١٧‬ــ‪٢‬ــ نقشۀ تراکم نسبی جمعیت استان کردستان‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬ــ با توجه به شکل ‪17‬ــ‪ ،٢‬مشخص کنید که کدام یک از شهرستان ها‪ ،‬کمترین میزان تراکم و کدام یک از شهرستان ها بیشترین‬
‫میزان تراکم نسبی جمعیت را دارند؟‬

‫‪3‬ــ مهاجرت و پیامدهای آن در استان کردستان‬

‫استان کردستان تحت تأثیر عوامل اقتصادی‪ ،‬طبیعی و اجتماعی همواره به صورت یک قطب مهاجرفرست عمل کرده است‪.‬‬
‫از سال ‪ 1345‬تاکنون‪ ،‬بالغ بر نیم میلیون نفر از جمعیت روستایی استان به دالیل متعددی چون بی کاری و کمی درآمد‪ ،‬از محل زندگی‬
‫خود مهاجرت کرده ­اند‪ .‬حدود ‪ 60‬درصد از این مهاجرت ها به شهرهای استان و بقیه به خارج از استان بوده است‪.‬‬
‫٭ به نظر شما چه عوامل دیگری سبب مهاجرفرستی روستاهای استان شده است؟‬
‫‪69‬‬
 ‫مهم ترین پیامد مهاجرت به شهرها عبارت اند از‪:‬‬
‫پیدایش حاشیه ­نشینی در اطراف شهرهای بزرگ‬
‫کمبود خدمات در محالت جدید شهری‬
‫مشکالت ناشی از ترافیک شهری و آلودگی هوا‬
‫رشد مشاغل با مهارت پایین در شهرها‬
‫٭ شما چه پیامدهای دیگری می­ شناسید؟ چند مورد را نام ببرید‪.‬‬
‫یک نوع دیگر مهاجرت که در دهه های اخیر شدت گرفته است‪ ،‬مهاجرت افرادی است که از استان ها و نقاط دیگر ایران‬
‫به شهرهای کردستان به صورت موقت یا دائم مهاجرت کرده اند و اسکان گزیده ­اند‪.‬‬

‫‪4‬ــ روند افزایش جمعیت در استان کردستان‬

‫دوره ‪ ٤٥‬ساله از ‪ 620‬هزار نفر (در سال ‪ )1345‬به‬
‫جمعیت استان کردستان با آهنگ رشدی پرفراز و نشیب‪ ،‬طی یک ٔ‬
‫‪ 1493645‬نفر (در سال ‪ )1390‬افزایش یافته و به دو و نیم برابر رسیده است‪ .‬آهنگ ازدیاد جمعیت استان کردستان طی سال­ های‬
‫‪   90‬ــ ‪ 1345‬بر اساس جدول ‪٣‬ــ‪ ٢‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪٣‬ــ‪٢‬ــ روند تغییرات جمعیت و رشد آن در استان کردستان از سال ‪ 1345‬تا سال ‪1390‬‬

‫درصد نرخ افزایش ساالنه‬ ‫سال سرشماری و جمعیت به نفر‬

‫‪1355‬ــ    ‪1365 1345‬ــ  ‪1375  1355‬ــ    ‪1385 1365‬ــ   ‪١٣٩٠     1375‬ــ  ‪١٣٨٥‬‬ ‫‪1390‬‬ ‫‪1385‬‬ ‫‪1375‬‬ ‫‪1365‬‬ ‫‪1355‬‬ ‫‪1345‬‬

‫‪1/2‬‬ ‫‪1/01‬‬ ‫‪2/24‬‬ ‫‪3/26‬‬ ‫‪2/36‬‬ ‫‪1493645‬‬ ‫‪1438543‬‬ ‫‪1346383‬‬ ‫‪1078415 782440 619573‬‬

‫دهه ‪1365‬ــ ‪ 1355‬چه بوده است؟‬ ‫٭ آیا می ­توانید بگویید علل رشد زیاد جمعیت استان در ٔ‬
‫٭ آیا می توانید بگویید افزایش یا کاهش رشد جمعیت استان ما‪ ،‬چه مزایا و معایبی دارد؟‬

‫‪70‬‬
 ‫جغرافیای انسانی استان‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪٤‬ــ‪٢‬ــ روند افزایش جمعیت در شهرستان­ های استان کردستان طی ‪ 90‬ــ ‪١٣٤٥‬‬

‫‪1390‬‬ ‫‪1345‬‬ ‫سال سرشماری‬

‫روستایی‬ ‫شهری‬ ‫روستایی‬ ‫شهری‬ ‫شهرستان‬

‫‪1493645‬‬ ‫‪619573‬‬
‫کل استان‬
‫‪507771‬‬ ‫‪985874‬‬ ‫‪517175‬‬ ‫‪102398‬‬
‫‪132565‬‬ ‫‪36697‬‬
‫بانه‬
‫‪42261‬‬ ‫‪90304‬‬ ‫‪28080‬‬ ‫‪8617‬‬
‫‪93714‬‬ ‫‪95802‬‬
‫بیجار‬
‫‪41431‬‬ ‫‪52283‬‬ ‫‪84022‬‬ ‫‪11780‬‬
‫‪81963‬‬ ‫ــ‬
‫دیواندره‬
‫‪53455‬‬ ‫‪28508‬‬ ‫ــ‬ ‫ــ‬
‫‪210820‬‬ ‫‪91946‬‬
‫سقز‬
‫‪68788‬‬ ‫‪142032‬‬ ‫‪74112‬‬ ‫‪17834‬‬
‫‪450167‬‬ ‫‪205242‬‬
‫سنندج‬
‫‪74887‬‬ ‫‪375280‬‬ ‫‪150664‬‬ ‫‪54578‬‬
‫‪136961‬‬ ‫‪101376‬‬
‫قروه‬
‫‪49169‬‬ ‫‪87792‬‬ ‫‪96120‬‬ ‫‪5256‬‬
‫‪105996‬‬ ‫ــ‬
‫کامیاران‬
‫‪49641‬‬ ‫‪56355‬‬ ‫ــ‬ ‫ــ‬
‫‪168774‬‬ ‫‪88510‬‬
‫مریوان‬
‫‪46711‬‬ ‫‪122063‬‬ ‫‪84177‬‬ ‫‪4333‬‬
‫‪49841‬‬ ‫ــ‬
‫سروآباد‬
‫‪44865‬‬ ‫‪4976‬‬ ‫ــ‬ ‫ــ‬
‫‪62844‬‬ ‫ــ‬
‫دهگالن‬
‫‪36563‬‬ ‫‪26281‬‬ ‫ــ‬ ‫ــ‬
‫‪71‬‬
 ‫فصل سوم‬
‫ویژگی های فرهنگی استان کردستان‬
 ‫ویژگی های فرهنگی استان‬

‫درس نهم      ‪ :‬مردم شناسی فرهنگی استان‬

‫به تصاویر زیر نگاه کنید‪ :‬از این تصاویر چه چیزهایی می توان دریافت؟‬

‫شکل ‪1‬ــ‪٣‬ــ بخش ­هایی از ویژگی های فرهنگی ُکردها‬

‫از جاذبه های مهم استان کردستان ویژگی های فرهنگی کم نظیر آن است‪ .‬این ویژگی ها بیشتر در عناصر فرهنگی همانند زبان‪،‬‬
‫لباس‪ ،‬موسیقی‪ ،‬جشن­ ها‪ ،‬مراسم خاص و صنایع دستی نمایان شده و به صورت پویا در زندگی مردم جاری اند‪ .‬این عناصر هویت ما را‬
‫تشکیل می دهند‪ .‬در این درس می­ خواهیم شما را با مهم ترین ویژگی های فرهنگی مردم کردستان آشنا کنیم‪.‬‬

‫منشأ نژادی کردها‬

‫(محدوده رشته کوه های‬
‫ٔ‬ ‫کردها مردمانی آریایی نژاد که از طایفه های مادی ترکیب شده و رفته رفته در کوهستان­ های ماد قدیم‬
‫اسپی روژ یا زاگرس) مسکن گزیده ­اند‪.‬‬
‫هزاره سوم‬
‫ٔ‬ ‫پیشینیه آن ها به‬
‫ٔ‬ ‫کردستان بر اساس متون تاریخی و کاوش های باستان­ شناسی نخستین اقامتگاه اقوام آریایی بوده که‬
‫دریاچه ارومیه ساکن شدند و نخستین‬
‫ٔ‬ ‫منطقه شرق و جنوب‬
‫ٔ‬ ‫قبل از میالد می رسد‪ .‬بخشی از این اقوام (نیاکان کردهای امروزی) در‬
‫دولت آریایی را به نام «ماد» در سرزمین ایران به وجود آوردند‪.‬‬

‫• زبان‬
‫خانواده زبان­ های هند و اروپایی به حساب می ­آید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫زبان مردم کردستان‪ ،‬کُردی و یکی از شاخه های زبان مادی است که خود جزء‬
‫‪73‬‬
‫به علت وسعت زیاد مناطق کردنشین‪ ،‬این زبان دارای شاخه های اصلی و گونه های فرعی متعددی است‪ .‬این تنوع زبانی موجب غنای‬
‫شعر‪ ،‬ادبیات و موسیقی کُردی شده است؛ به طوری که بسیاری از منظومه های کُردی از حدود یک صد سال پیش به زبان‌های مختلف‬
‫ترجمه شده است‪ .‬الزم به ذکر است که برخی از بزرگان کرد که از آنها آثاری به زبان کردی به جای مانده است عبارتند از‪ :‬علی حریری‬
‫قرن ‪ ١٥‬میالدی‪ ،‬مالی بانه ای قرن ‪ ،١٥‬مالی جزیری و احمد خانی قرن ‪ ١٧‬میالدی‪ ،‬اغلب داستان عاشقانه «مم و زین» احمد خانی با‬
‫رومئو و ژولیت شکسپیر مقایسه می شود‪ .‬جدول زیر شاخه های اصلی و گونه های فرعی زبان کُردی را نشان می دهد‪.‬‬
‫گونه فرعی زبان کُردی تکلم می­ کنند؟‬
‫شاخه اصلی و ٔ‬
‫ٔ‬ ‫مردم شهر یا روستای محل زندگی شما با کدام‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪١‬ــ‪٣‬ــ شاخه های اصلی و گونه های فرعی زبان کُردی‬

‫گونه های فرعی‬ ‫شاخۀ اصلی‬ ‫ردیف‬

‫با ‪ 6‬گونه‪ :‬جزیره ­ای‪ ،‬هکاری‪ ،‬بایزیدی‪ ،‬بوتانی‪ ،‬شمدینانی و بادینانی‬ ‫کرمانجی شمالی‬ ‫‪1‬‬
‫با چهار گونه‪ :‬مکریانی‪ ،‬سورانی‪ ،‬اردالنی و جافی‬ ‫کرمانجی جنوبی (سورانی)‬ ‫‪2‬‬
‫با دو گونه‪« :‬کرماشانی» و «لری‪ ،‬لکی‪ ،‬فیلی‪ ،‬کلهری‪ ،‬بختیاری»‬ ‫کرمانشاهی ــ لری‬ ‫‪3‬‬
‫با دو گونه‪ :‬هه­ ورامی  و زازایی‬ ‫گورانی ــ زازایی‬ ‫‪4‬‬

‫در کردستان ایران از دیرباز‪ ،‬ادبیات کُردی با زبان سورانی رایج بوده و انتخاب آن به عنوان زبان نوشتاری کُردی علل فراوانی‬
‫دارد که مهم ترین آن­ ها عبارت اند از‪:‬‬
‫‪1‬ــ کثرت تعداد کردهایی که در ایران به این لهجه سخن می­ گویند‬
‫‪2‬ــ آسان بودن‪ ،‬روانی و پختگی این لهجه نسبت به سایر لهجه ها‬
‫‪3‬ــ آشنایی سایر کردها با این لهجه و تدریس و کتابت آن از دیر باز‬
‫گفتنی است که جهت نگارش زبان کردی در ایران از رسم ­الخط فارسی با تعدادی عالئم قراردادی خاص استفاده می­ شود‪.‬‬

‫• دین و مذهب‬
‫دین کُردها چه قبل از اسالم و چه در دوره های اسالمی با سایر اقوام ایرانی مشترک بوده است‪ .‬طبق اسناد و آثار به دست آمده قبل‬
‫از اسالم بیشتر مردم کردستان زردشتی بوده ­اند و امروزه اکثریت مردم این استان‪ ،‬مسلمان و سنی مذهب بوده و در انجام آداب و مناسک‬
‫دینی از فقه امام شافعی پیروی می­ کنند‪ .‬گروهی هم پیرو مذهب تشیع بوده که اکثریت آن ها در شرق استان ساکن هستند‪ .‬ضمن اینکه تعداد‬
‫قلیلی نیز با پیروی از سایر ادیان (یهودی و مسیحی) و فرق و مذاهب وجود دارند‪ .‬باید یادآور شد یکی از دستاوردهای عظیم انقالب‬
‫اسالمی در این استان اتحاد بین مسلمانان و سایر مذاهب بوده که باعث تحکیم و همبستگی بیشتر بین مردم شده است‪.‬‬
‫‪74‬‬
 ‫ویژگی های فرهنگی استان‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫فرقه «نقشبندیه» و «قادریه» اشاره کرد‪ .‬آنها بر ارزش های‬
‫از فرق مشهور تصوف در کردستان‪ ،‬می توان به دو ٔ‬
‫عرفانی و سیر وسلوک عارفانه تأکید دارند‪ .‬پیروان این دو فرقه روزهای خاصی از هفته در تکایا و خانقاه ها مناسک و‬
‫مراسم ویژه خود را برگزار می کنند‪.‬‬

‫لباس و رابطۀ آن با عوامل جغرافیایی و فرهنگی‬

‫لباس بارزترین نماد فرهنگی و از نیازهای نخستین انسان در طول تاریخ بوده است و نوع و مدل آن در کشورهای مختلف دنیا‬
‫شیوه زندگی مردم منطقه است‪ ،‬از تنوع­ بسیار زیادی برخوردار است‪.‬‬‫با یکدیگر تفاوت دارد‪ .‬لباس کردی که تابع مقتضیات محیط و ٔ‬
‫این لباس از عناصر بسیاری تشکیل یافته است که بعضی از اجزای آن با لباس اقوام مجاورشان مشترک ­اند و برخی دیگر مشخصاً‬
‫کُردی ­اند‪ .‬اجزای پوشاک زنان و مردان کرد شامل تن پوش‪ ،‬سرپوش و پای ­افزار است‪ .‬ساخت و کاربرد هریک از این اجزا بسته‬
‫به فصل‪ ،‬نوع کار و معیشت و مراسم و جشن­ ها با یکدیگر تفاوت دارد‪ .‬هر چند نوع پوشاک نواحی مختلف کردستان مانند هه ­ورامان‪،‬‬
‫سقز‪ ،‬بانه‪ ،‬گروس‪ ،‬سنندج‪ ،‬مریوان و ‪ ...‬متفاوت است اما از نظر پوشش کامل بدن‪ ،‬همه با هم یکسان اند‪ .‬پیش از ورود پارچه‪،‬‬
‫کفش های خارجی و سایر محصوالت داخلی به استان کردستان‪ ،‬بیشتر پارچه ها و پای افزار مورد نیاز توسط بافندگان و دوزندگان‬
‫محلی بافته و ساخته می ­شد‪.‬‬
‫منطقه سقز‪ ،‬و از نظر ساخت پای افزار (گیوه یا کالش) و شال‪ ،‬هه­ ورامانات و آبادی­ های پیرامون کوهستان‬
‫ٔ‬ ‫از نظر بافت پارچه‪،‬‬
‫شاهو از عمده ­ترین نواحی تولید و صدور آن در استان به شمار می روند‪.‬‬

‫شکل ‪٢‬ــ‪٣‬ــ نمونه ای از لباس مردم ُکرد‬

‫‪75‬‬
 ‫فعالیت‬
‫٭ برای آشنایی بیشتر با لباس مردان و زنان شهرستان محل زندگی خود گزارشی تهیه کنید و به کالس ارائه‬
‫دهید‪.‬‬

‫• جشن­ ها و اعیاد‬
‫برگیرنده جشن­ ها و اعیاد مذهبی‪ ،‬قومی و باستانی است که ریشه در باورهای‬
‫ٔ‬ ‫آیین­ هایی که در میان مردم کردستان مرسوم است‪ ،‬در‬
‫مذهبی و تاریخی این مردم دارند‪ .‬این جشن­ ها و اعیاد در بین مردم استان ما به عنوان پدیده ­ای اجتماعی و فرهنگی دارای سابقه ­ای‬
‫تاریخی است که موجبات همبستگی و همیاری اجتماعی را در بین مردم فراهم آورده است‪ .‬کردها در هر یک از جشن­ های ملی و‬
‫مذهبی‪ ،‬فعالیت ­های زندگی‪ ،‬کارهای تولیدی‪ ،‬زراعت‪ ،‬دامداری‪ ،‬کوچ و ‪ ...‬مراسم و مناسک خاصی دارند‪ .‬برخی از این مراسم‬
‫تقریباً همانند سایر مناطق ایران برگزار می­ شود‪.‬‬
‫از مهم ترین آیین­ های مذهبی نیز م ­ی توان به اعیاد فطر و قربان که دارای اهمیت خاصی اند‪ ،‬اشاره کرد‪ .‬همچنین میالد‬
‫پیامبر  اکرم (ص) به عنوان روزی خجسته همراه با مراسم مولودی خوانی و نواختن دف دارای جایگاه ویژه‌ای در میان مردم استان‬
‫نیمه شعبان) نیز جزء اعیاد‬
‫است که در تمام طول ماه ربیع االول برگزار می­ شود‪ .‬گذشته از آن‪ ،‬جشن معراج پیامبر و شب برات (جشن ٔ‬
‫باشکوه این منطقه است‪.‬‬
‫٭ به نظر شما برگزاری و حفظ این آیین­ های مذهبی‪،‬‬
‫چه نقشی در تعمیق باورهای دینی جوانان دارد؟‬
‫مهم ترین و عمومی‌ترین جشنی که در میان مردم‬
‫کردستان مرسوم است‪ ،‬برگزاری جشن نوروز است‪ .‬جشن‬
‫نوروز که یک مراسم سنتی و باستانی است‪ ،‬در اقصی نقاط‬
‫کردستان به صورت خودجوش همراه با مراسم موسیقی‬
‫حماسی (هه­ ل ­پرکی) و برپایی آتش برگزار می‌گردد‪.‬‬
‫شکل ‪٣‬ــ‪٣‬ــ مولودی خوانی‬ ‫مقدمه نوروز‬
‫ٔ‬ ‫• از جمله بازی ­ها و نمایش ­هایی که‬
‫است‪ ،‬مراسم میرنوروزی (میرمیرین یا امیربهادری) و‬
‫کوسه ­گردی است‪ .‬چنان چه اطالعاتی در مورد این مراسم دارید‪ ،‬برای همکالسی ­های خودتان بیان کنید‪.‬‬
‫مراسم و جشن­ های سنتی دیگری نیز در میان کردها دیده می­ شود که ریشه در باورهای اساطیری و ادیان باستانی آن ها دارد‪.‬‬
‫برگزاری جشن عروسی پیر شالیار از آن جمله است‪ .‬جشن عروسی پیر شالیار مراسمی بسیار کهن است که با تغییرات زیادی که‬
‫(هفته دوم‬
‫در طی زمان در آن به وجود آمده است‪ ،‬ریشه های کهن اساطیری خود را به خوبی حفظ کرده است‪ .‬این مراسم در دو نوبت ٔ‬
‫هفته دوم بهمن هر سال) طی مراسم باشکوهی در روستای هه ­ورامان تخت برگزار می­ شود‪.‬‬ ‫اردیبهشت و ٔ‬

‫‪76‬‬
 ‫ویژگی های فرهنگی استان‬

‫مراسم پیرشالیار در میان مردم کردستان به ویژه‬

‫منطقه هه ­و­رامان از جایگاه خاصی برخوردار است و ریشه‬
‫ٔ‬
‫در باورهای دینی مردم منطقه دارد‪ .‬این مراسم بسیار کهن‬
‫که تحت عنوان «چه­ ژنه و پیری» (عروسی پیر شالیار) است‪،‬‬
‫هفته دوم بهمن ماه که مصادف با جشن سده است‪ ،‬طی‬ ‫در ٔ‬
‫مراحل و رسومات خاصی در روستای هه ­و­رامان تخت‬
‫نیمه فصل بهار مصادف‬‫ادامه آن نیز در ٔ‬
‫برگزار می‌شود و ٔ‬
‫با ‪ 15‬اردیبهشت در آرامگاه پیرشالیار (نزدیکی روستای‬
‫شکل‪٤‬ــ‪٣‬ــ مقبرۀ پیر شالیار در هه ­و­رامان تخت ــ سروآباد‬ ‫هه ­ورامان تخت)‪ ،‬تحت عنوان مراسم «کومسای» برگزار‬
‫جنبه‬
‫می‌شود‪ .‬گفتنی است که بازدید از این مراسم اکنون ٔ‬
‫کشوری و حتی بین‌المللی پیدا کرده است؛ به طوری که جمع‬
‫کثیری از عالقه مندان‪ ،‬روزنامه‌نگاران و محققان داخلی و‬
‫خارجی به هنگام برگزاری مراسم در میان بازدیدکنندگان‬
‫دیده می‌شوند‪.‬‬

‫شکل ‪  ٥‬ــ‪٣‬ــ مراسم آیینی عرفانی پیر شالیار تخت ــ سروآباد‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫• موسیقی‬
‫استان کردستان یکی از غنی‌ترین استان‌های کشور از نظر موسیقی است که به حق باید آن را مهد و جایگاه موسیقی ایرانی‬
‫قلمداد کرد؛ زیرا موسیقی کردی با موسیقی ­های باستانی ایران نسبتی تمام و کمال دارد‪ .‬در میان انواع ب ­ی نظیر موسیقی کردی‪،‬‬
‫«هوره» و «شمشال» از همه قدیمی ­ترند‪ .‬موسیقی کردی اغلب از یک ویژگی بارز برخوردار است و در عین این که حالتی‬
‫همه آیین­ ها‬
‫رزمی و کوبنده دارد‪ ،‬جنبه های مالیم و آرام فراوانی نیز دارد‪ .‬کردها موسیقی را جزئی از زندگی خود می ­دانند و در ٔ‬
‫و مراسم ملی‪ ،‬سوارکاری و سوگواری­ های سنتی از آن استفاده می ­کنند‪ .‬وجود گروه های مختلف موسیقی در استان و استادان‬
‫برجسته موسیقی در تهران و شهرهای بزرگ کشور که برخاسته از استان کردستان اند‪ ،‬این استان را به یکی از مراکز مهم‬ ‫ٔ‬
‫موسیقی کشور تبدیل کرده است‪ .‬در حال حاضر بسیاری از ملودی‌ها و آهنگ‌های کردی در موسیقی اقوام خاورمیانه شنیده‬

‫‪77‬‬
 ‫می‌شود و این به علت تأثیرگذاری و غنی بودن موسیقی کردی در کنار موسیقی همسایگان خود است‪.‬‬
‫با توجه به غنی بودن انواع موسیقی کردی در بین ملل خاورمیانه‪ ،‬در زیر به کاربرد چند مورد از آنها اشاره می کنیم‪:‬‬
‫الف) بیت‪ :‬از انواع مقامات کالسیک کردی می باشد که از آن بیشتر برای بازگویی داستان های حماسی استفاده می شود‪.‬‬
‫ب) سیاچمانه‪ :‬از دیگر آوازهای سنتی موسیقی کردی محسوب می شود که در بیشتر مواقع برای بیان مسایل عرفانی از   آن‬
‫استفاده می شود‪.‬‬
‫ج) هوره‪ :‬از این نوع موسیقی در سوگواری و عزاداری استفاده می گردد‪.‬‬
‫الووک‪ ،‬حیران و چمری از انواع دیگر موسیقی کردی محسوب می شوند‪.‬‬

‫• بازی های محلی‬
‫از قدیم‪ ،‬بازی های مختلفی در میان کودکان و نوجوانان کرد رایج بوده است و برخی از این بازی ها قدمت چند هزار ساله دارند‬
‫منطقه دیگر فرق دارد و این بازی ها‪ ،‬کودکان را به کار و تالش‬
‫ٔ‬ ‫که هم ­اکنون نیز در مناطق کردنشین انجام می­ شود‪ .‬بازی هر منطقه با‬
‫جمله این بازی ها می ­توان به بازی قلعه شکنی‪ ،‬قم­ چان‪ ،‬گوروا بازی‪ ،‬زیر‬
‫بیشتر وادار می ­کند و به آن ها تحرک و شادی می­ بخشد‪ .‬از ٔ‬
‫کالهی‪ ،‬کول­ په­ رکی‪ ،‬گویزان و ‪ ...‬اشاره کرد‪.‬‬
‫٭ در محل زندگی شما کدام نوع بازی ها در میان کودکان و نوجوانان رایج است؟ یکی از آن ها را انتخاب و جدول زیر را کامل‬
‫کنید‪:‬‬
‫نوع بازی‬
‫تعداد بازیکنان‬
‫وسایل بازی‬
‫هدف بازی‬
‫آثار بازی‬
‫شرح بازی‬

‫• فرهنگ شفاهی (ادبیات و فولکلور کردی)‬

‫فولکلور مجموعه عقاید و آداب و رسوم و افسانه ها و ترانه های محلی و تصنیف­ های عوامانه هر قوم و ملتی است‪ .‬فولکلور‬
‫پیشینه ­ای تاریخی کهن دارد و از هزاران سال پیش تاکنون نسل به نسل به ما رسیده است‪ .‬فولکلور کردی بسیار وسیع و فوق العاده‬
‫گنجینه فولکلور کُردی را باید در ترانه ها‪ ،‬الالیی­ ها‪ ،‬ضرب المثل­ ها‪ ،‬سخنان ساده و متداول‪ ،‬معماها و چیستان ها و …‬
‫ٔ­‬ ‫غنی است‪.‬‬
‫یافت‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫ویژگی های فرهنگی استان‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫منطقه آن صدها آهنگ‪ ،‬ترانه‪ ،‬بیت و … وجود‬ ‫ٔ‬ ‫‪‬ترانه ها‪ :‬کردستان سرزمین ترانه ها و آهنگ ­هاست و در هر‬
‫دارد‪ .‬ترانه ها در فرهنگ کردی جایگاه ویژه ­ای دارند؛ زیرا ترانه ها به عنوان گنجینه ­ای ارزشمند و مستندی محسوب‬
‫می­ شوند که احساسات و باورهای سیاسی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬مذهبی‪ ،‬عاطفی و … مردم را نسبت به مسائل مختلف فردی و‬
‫اجتماعی بیان می­ کنند‪ .‬بخش مهمی از فولکلور کردی در ترانه های بومی و محلی تجلی می­ یابد که مانند داستان­ های‬
‫سلیقه‬
‫ٔ‬ ‫زاده ذوق و‬
‫غنایی ریشه در فرهنگ اقوام دارد‪ .‬ترانه های کردی شامل اشعار فولکلور کردی است‪ .‬این ترانه ها ٔ‬
‫روستانشینان است که از طریق آن می­ توان به عادات و آداب و رسوم و سنن مردم کُرد پی برد‪ .‬برخی از انواع ترانه های‬
‫ترانه عشق و … ‪.‬‬‫کردی عبارت اند از‪ :‬ترانه های مذهبی‪ ،‬ترانه های کار‪ٔ ،‬‬
‫٭ در محل زندگی شما کدام یک از ترانه ها بیشتر رایج است؟ گزارشی از آن تهیه کنید و به کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫ الالیی ­ها‪ :‬بخشی از ادبیات شفاهی سرزمین ماست که در مناطق مختلف کردستان توسط مادران با ذوق‬ ‫‪‬‬
‫در وزن­ های ساده سروده می­ شود و هدف آن آرامش روح فرزند خود در حین خواباندن اوست‪ .‬الالیی­ ها نخستین ارتباط‬
‫رابطه هم­ سخنی مادر با کودک اند که موجب آرامش جسم و روح مادر و کودک می­ شود‪ .‬وجود کودک تا آنجا برای‬ ‫کالمی و ٔ‬
‫مادر عزیز و با ارزش است که نه تنها با جان و دل از او مراقبت می­ کند‪ ،‬بلکه از خدا و بزرگان دین ه ­م یاری می­ خواهد‪.‬‬
‫٭ از طریق مصاحبه با افراد آگاه‪ ،‬نمونه هایی از الالیی­ های کردی را جمع ­آوری و به کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫‪‬ضرب المثل­ ها‪ :‬ضرب المثل­ ها‪ ،‬جلوه هایی ارزشمند از فرهنگ مردم استان ماست که در درون خود‬
‫رویدادهای تاریخی‪ ،‬تجارب‪ ،‬هنجارها و ارزش ­های جامعه را در بر می­ گیرد و از نسلی به نسل دیگر انتقال می ­یابد‪.‬‬
‫ضرب­ المثل­ ها به طور مختصر و کوتاه با آمیزه ­ای از طنز و کنایه مطالب آموزنده را به طور غیر مستقیم به مخاطبان خود‬
‫انتقال می دهند و جان کالم و لب مطلب را با شیوایی و زیبایی و در اوج فصاحت بیان می­ کنند‪ .‬ادبیات کردی در این‬
‫زمینه بسیار وسیع و غنی است‪.‬‬
‫چند نمونه از ضرب المثل های کردی‬
‫ــ گاوه سن له چاوی خوی دا نابینی ده رزی له چاوی خه لکا ئه بینی؛ یعنی‪ :‬گاو آهن را در چشم خود نمی بیند‪،‬‬
‫سوزن را در چشم دیگران می بیند‪.‬‬
‫ــ له هه ر الییکه و بای بیت شه ن ئه کات؛ یعنی‪ :‬از هر طرف که باد بوزد او خرمن را باد می دهد‪.‬‬
‫کاسه چرب هیچ چیز به خودش نمی گیرد‪.‬‬ ‫کاسه چه ور هیچ ناگریته خوی؛ یعنی‪ :‬مانند ٔ‬‫ــ وه ک ٔ‬
‫ــ پیاوی سه رراست شریکی خه لکه؛ یعنی‪ :‬مرد درست کار شریک مردم است‪.‬‬
‫ــ دوست ئه ویه ئه مگرینی‪ ،‬دوژمن ئه ویه ئه مکه نینی؛ یعنی‪ :‬دوست آن است که مرا به گریه می اندازد و دشمن آن‬
‫است که مرا می خنداند‪.‬‬
‫ــ قسه که وته زار ئه که ویته شار؛ یعنی‪ :‬سخن که از زبان جاری شد‪ ،‬در شهر پخش می شود‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫• هنر وصنایع دستی‬
‫هنر و صنایع دستی‪ ،‬ذوق‪ ،‬عالقه و بینش فرهنگی هر جامعه­ ای است که ریشه در اعتقادات مذهبی‪ ،‬باورهای ملی‪ ،‬وضعیت‬
‫اقلیمی و نیازهای آن جامعه دارد و بخشی از هویت تاریخی‪ ،‬فرهنگی و اجتماعی ما را روایت می­ کند‪ .‬در هر گوشه ­ای از استان‬
‫نتیجه رنج و زحمت بسیار است و در‬
‫کردستان‪ ،‬اعم از شهر و روستا و حتی در میان عشایر‪ ،‬با هنرهای دستی بسیار زیبا و ظریف که ٔ‬
‫عین حال کاربرد عینی‪ ،‬مادی و اجتماعی دارند‪ ،‬روبه روییم‪ .‬هنرهای دستی استان کردستان از شهرت و اعتباری جهانی برخوردارند‬
‫که غیر قابل تصور است‪.‬‬

‫در کردستان تهیه و تولید انواع فرآورده های دستی از دیرباز مرسوم‬

‫بوده و بسیاری از مردم کردستان در کارگاه های صنایع دستی مشغول به‬
‫کارند‪ .‬در واقع صنایع دستی استان بخشی از فرهنگ مردم استان کردستان‬
‫است که بر اساس نیاز و خالقیت در طی زمان شکل گرفته است‪ .‬اکثر‬
‫تولیدات هنرهای سنتی‪ ،‬به ویژه صنایع دستی شامل فرش و گلیم‪ ،‬سجاده‪،‬‬
‫نمد‪ ،‬گیوه و نازک­ کاری جزء سوغات استان محسوب می­ شوند‪.‬‬

‫شکل   ‪   ٦‬ــ‪٣‬ــ نمونه هایی از صنایع دستی استان‬

‫‪80‬‬
 ‫ویژگی های فرهنگی استان‬

‫قالی و گلیم استان کردستان از لحاظ تنوع رنگ‪ ،‬اصالت طرح و کیفیت آن شهرت جهانی دارد‪ .‬مهم ترین نوع قالی این استان‬
‫صفحه شطرنج و سایر‬
‫ٔ‬ ‫در شهرهای سنندج و بیجار بافته می شوند‪ .‬از سوی دیگر شاید بتوان گفت بعد از فرش‪ ،‬مهم ترین سوغات استان‬
‫مصنوعات نازک­ کاری است که توسط هنرمندان این حرفه ها عرضه می شود‪.‬‬

‫بیشتر بدانیم‬

‫• خانواده و خویشاوندی‬
‫خانواده کرد به شکل‬
‫ٔ‬ ‫ساخت خانواده و خویشاوندی کردها مانند دوران باستان پدر تباری است‪ .‬در گذشته‬
‫«گسترده» بود و شامل پدر‪ ،‬مادر‪ ،‬فرزندان و نوادگان می شد‪ .‬امروزه رشد صنعت‪ ،‬جابه جایی جمعیت و شهرگرایی‬
‫خانواده کرد به نوع «هسته ای» شده که با ازدواج یک زن و یک مرد تشکیل می شود‪ .‬فرزندان این خانواده‬
‫ٔ‬ ‫باعث تغییر‬
‫خانواده جدیدی را تشکیل می دهند‪ .‬با این حال در مناطق کردنشین‬
‫ٔ‬ ‫بعد از رسیدن به سن بلوغ قانونی و ازدواج‪ ،‬کانون‬
‫دیرینه ایرانیان بوده‪ ،‬احترام خود‬
‫ٔ‬ ‫بر خالف بسیاری از مناطق دیگر‪ ،‬پدر و مادر و پدربزرگ و مادربزرگ‪ ،‬چنان که سنت‬
‫را نزد فرزندان و نوه ها به خوبی حفظ کرده ­اند‪ .‬پدران و مادران در کردستان همچون درختانی سرسبز‪ ،‬کهنسال و قوی‪،‬‬
‫فرزندان و نوه های خود را در سایه­ سار گرم و پرامید خویش جای می دهند‪.‬‬
‫زن در ساختار فرهنگی و ارزشی کردها دارای اعتبار و موقعیت ویژه ای است‪ .‬کردها به اذعان مورخین غربی‬
‫با وجود تسلط ساختار پدرساالری به عنوان ساختاری فراگیر‪ ،‬نگاه به نسبت برابر گرایانه ای به موقعیت و جایگاه زن‬
‫داشته اند‪.‬‬
‫ازدواج یکی از مناسک مهم گذر فرد به مرحله بزرگسالی محسوب می شود‪ .‬بر همین اساس در فرهنگ ها و‬
‫جوامع مختلف این مرحله با برگزاری آداب و مراسم خاصی همراه است‪ .‬در فرهنگ کردها نیز مراسم ازدواج مبتنی بر‬
‫آداب و مراسم ویژه ای است که در نوع خود بی نظیر است‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫فصل چهارم‬
‫پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬
 ‫پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬

‫درس دهم ‪ :‬گذشتۀ استان و مراکز اوّلیۀ تمدن‬

‫٭ از گذشته استان خود چه می دانید؟‬

‫کردستان به دلیل برخورداری از موقعیت ممتاز‬
‫جغرافیایی و ویژگی های طبیعی همواره یکی از کانون های‬
‫فرهنگ و تاریخ و به طور کلی میراث ­دار تعداد زیادی از‬
‫تمدن های کهن ایران زمین بوده است‪ .‬شما در این درس با‬
‫برخی از این تمدن ها و میراث فرهنگی و تاریخی استان محل‬
‫زندگی خود آشنا می شوید‪.‬‬
‫شکل ‪١‬ــ‪٤‬ــ تپه باستانی زیویه‬

‫اولیۀ تمدن در استان‬

‫الف) مراکز ّ‬
‫سرزمین فعلی کردستان ایران یکی از کهن­ ترین مراکز تمدن در فالت ایران است‪ ،‬در این باره می توان به وجود تپه های باستانی‬
‫تپه تیانه در ‪ 25‬کیلومتری غرب‬‫تپه باستانی زیویه در ‪ 45‬کیلومتری شرق سقز‪ٔ ،‬‬‫فراوان در مناطق مختلف استان استناد کرد؛ از جمله ٔ‬
‫کامیاران‪ ،‬غار باستانی کرفتو در ‪ 67‬کیلومتری شمال غربی دیواندره‪ ،‬غار کانی میکاییل در دو کیلومتری کرفتو و آثار و سنگ نگاره های‬
‫منطقه سارال‪ ،‬هه ورامان‪ ،‬کرفتو‪ ،‬شمال دهگالن و قم­ چقای بیجار که از تاریخ کهن زیست انسانی در این خطه حکایت می کنند‪.‬‬
‫ٔ‬

‫شکل ‪3‬ــ‪٤‬ــ قلعۀ باستانی قم­ چقای‬ ‫شکل ‪٢‬ــ‪٤‬ــ غار کرفتو از قدیمی ­ترین سکونتگاه های انسان‬

‫‪83‬‬
 ‫بیشتر بدانیم‬
‫یکی از تمدن های قدیمی کردستان‪ ،‬تمدن مان نا بوده است‪ .‬مان ناها ابتدا در کوه های زاگرس می­ زیستند و‬
‫نخستین بار در سال نامه ­های آشوری از آن ها نام برده شده است‪ .‬پایتخت آن ها شهر «ایزیرتو» در ‪ 50‬کیلومتری شهر‬
‫سقز کنونی (حوالی زیویه) بوده است‪ .‬حکومت مان ناها در آن زمان از حکومت­ های نیرومند در غرب ایران محسوب‬
‫می­ شد‪ .‬قوم مان نا بر اراضی حاصل­ خیز منطقه تسلط داشتند و سرزمین تحت تسلط آن ها به چند ناحیه تقسیم می­ شد‪.‬‬
‫دریاچه ارومیه ) و … را می ­توان نام برد‪ .‬‬
‫ٔ‬ ‫(کرانه شرقی‬
‫ٔ‬ ‫جمله این نواحی‪ ،‬سوریکاش (سقز کنونی)‪ ،‬اوای شریش‬
‫از ٔ‬

‫لیه سرزمین‬‫• سنگ نگاره­ های کردستان‪ :‬آگاهی از هنر صخره­ ای و سنگ نگاره ها موجب می ­شود تا بیشتر با تمدن­ های ّاو ٔ‬
‫منطقه سارال ‬
‫ٔ‬ ‫مادری خود آشنا شویم‪ .‬در مناطق مختلف استان کردستان کهن­ ترین سنگ نگاره های ایران‪ ،‬شناسایی شده ­اند‪.‬‬
‫ــ ناحیه ­ای از شمال سنندج تا جنوب دیواندره ــ شاهد تمدن­ های بزرگی بوده که در غرب ایران پایه ­گذاری شده است‪ .‬در این ناحیه‪،‬‬
‫ناحیه‬
‫بخش بزرگی از سنگ نگاره­ های کردستان ایران قرار دارد‪ .‬بیشتر ترسیمات و نقش و نگاره ­های حک شده بر روی صخره های ٔ‬
‫سارال در امتداد دره ­هایی وجود دارند که هنوز هم دارای جویبارهای روان هستند‪ .‬‬
‫گفتنی است که نقاشی­ های حک شده روی صخره­ ها شامل تصاویری از اسب سواران‪ ،‬آهوان با انواع شاخ ­ها‪ ،‬گوزن ها‪ ،‬مارها‪،‬‬
‫درختان و سایر گیاهان و اشکال هندسی از قبیل دایره ­های کوچک‪ ،‬مربع و لوزی است‪.‬‬

‫شکل ‪   5‬ــ‪٤‬ــ فنجان نماهای کردستان‬ ‫شکل ‪4‬ــ‪٤‬ــ سنگ نگار ­ه های منطقۀ سارال‬

‫‪84‬‬
 ‫پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫فنجان­ نماها‪ ،‬نمونه­ هایی دیگراز سنگ ­نگاره­ های کردستان‬
‫بخشی از سنگ­ نگاره ­های کردستان را فنجان نماها تشکیل می­ دهند که در مسیر رودخانه ها‪ ،‬دشت ها‪ ،‬نزدیک‬
‫دهانه غارها و پناهگاه های صخره­ ای به قطر تقریبی ‪ 3‬الی ‪ 35‬سانتی متر کنده کاری شده­ اند ‪.‬به عنوان‬
‫قله کوه ها و در ٔ‬ ‫ٔ‬
‫منطقه هه ­ورامانات بر روی تخته سنگی به ارتفاع ‪ 3‬متر و طول ‪ 4‬متر‬
‫ٔ‬ ‫رودخانه سیروان در‬
‫ٔ‬ ‫مثال فنجان نماهایی در مسیر‬
‫فاصله ‪ 100‬متری رودخانه) کشف شده است‪ .‬حدود ‪ 70‬فنجان نما با قطر ‪ 3‬الی ‪ 10‬سانتی­ متر و بیشتر بر روی‬ ‫ٔ‬ ‫(در‬
‫تخته سنگ ها‪ ،‬کنده کاری شده ­اند‪ .‬بعضی از این فنجان نماها به صورت جفت (‪ 2‬عدد‪ 4 ،‬عدد‪6 ،‬عدد) یا به صورت‬
‫خوشه ­ای کنده کاری شده­ اند‪ .‬فنجان نماهای غار تاش و غار شمیران در شاهو از دیگر فنجان نماهای این منطقه اند‪.‬‬

‫ب) میراث فرهنگی و تاریخی استان‬

‫مورخان به دلیل اهمیتی که خط (کتابت) در تاریخ نویسی دارد‪ ،‬بر‬
‫دوره «پیش از تاریخ‬
‫این عقیده اند که تاریخ به دو دوره تقسیم می شود؛ یکی ٔ‬
‫یعنی پیش از اختراع خط» و دوم «دوره های تاریخی یعنی پس از اختراع‬
‫خط»‪ .‬بنابراین برای آشنایی بیشتر با میراث فرهنگی و تاریخی استان محل‬
‫زندگی خود‪ ،‬آن را در دو بخش‪ « :‬پیش از تاریخ » و «دوران تاریخی»‬
‫بررسی می کنیم‪:‬‬
‫‪1‬ــ کردستان پیش از تاریخ‪ :‬پژوهش ­ها و کاوش های باستان  شناسی‬
‫که در استان کردستان انجام گرفته‪ ،‬نشان می دهد که این منطقه در گذشته‬
‫اولیه‬
‫از اهمیت به سزایی برخوردار بوده است‪ .‬همچنان که در بحث مراکز ٔ‬
‫تمدن اشاره شد‪ ،‬طبق بررسی های اخیر از مکان های باستانی مانند غار کرفتو‪،‬‬
‫هه ورامان و سایر مناطق استان‪ ،‬سکونت انسان های اولیه در کردستان به اثبات‬
‫رسیده است‪.‬‬
‫محل استقرارهای فصلی داخل و بیرون غار کرفتو و غار کانی‬
‫میکاییل از طریق کشف بقایای آثاری از تیغه های سنگی‪ ،‬سفالی و … و آثار‬
‫نکته قابل توجه این که آثار قبل‬
‫دوره های نو  سنگی به وضوح مشخص است‪ٔ .‬‬
‫شکل‪6‬ــ‪٤‬ــ نمونه هایی از آثار به دست آمده از مناطق باستانی‬
‫دوره نوسنگی نیز که قدمت حدود ‪ 7‬تا ‪ 8‬هزار سال قبل از میالد مسیح را‬
‫از ٔ‬
‫استان کردستان‬
‫برای کاوشگران مشخص کرده‪ ،‬در این مناطق به دست آمده است‪.‬‬
‫‪85‬‬
 ‫‪2‬ــ کردستان در دوران تاریخی‪:‬‬
‫• کردستان قبل از اسالم‪ :‬در دوران تاریخی یعنی از حدود‬
‫منطقه کوهستانی‬
‫ٔ‬ ‫‪ 3000‬سال قبل از میالد مسیح (ع)‪ ،‬کردستان که در‬
‫پهناور زاگرس واقع بوده‪ ،‬به دلیل تماسی که با ممالک متمدن عهد عتیق‬
‫مانند عیالم (ایالم)‪ ،‬سومر‪ ،‬بابل و اکد داشته است‪ ،‬نام اقوام بسیاری از‬
‫ساکنان این کوهستان مثل گوتی‪ ،‬لولوبی‪ ،‬کاسی‪ ،‬مانایی و غیره در الواح‬
‫و کتیبه های بابلی‪ ،‬آشوری و عیالمی ذکر شده است‪ .‬زمانی که آشوری ها‬
‫دائماً به کوهستان زاگرس حمله می کردند‪ ،‬و بیشتر قصد تصرف سرزمین‬
‫کردستان والحاق والیات و مناطق زاگرس به قلمرو خود را داشتند‪ ،‬برای‬
‫رسیدن به مقصود خود شهرهایی مانند هارهار (در هورامان) را در این‬
‫شکل‪7‬ــ‪٤‬ــ بخشی از هگمتانه(پایتخت ماد)‬
‫مسیر ساختند‪.‬‬

‫در این زمان با توجه به اینکه از چندین قرن قبل (چهارده قرن ق‪.‬م) مهاجرت آریایی ها به فالت ایران شروع شده بود‪ ،‬مادها که‬
‫منطقه کوهستانی زاگرس‪ ،‬بومیان را تحت سلطه و نفوذ خود در آوردند و با آشوریان به‬
‫ٔ‬ ‫از آریایی های پیشرو بودند‪ ،‬بعد از استقرار در‬
‫مقابله برخاستند و سرانجام پس از پیروزی بر آن ها‪ ،‬در سال ‪ 701‬ق‪.‬م حکومت تشکیل دادند و ّاولین پادشاه ماد (دیاکو)‪ ،‬هگمتانه را‬
‫مرکز حکومت خود قرار داد ‪.‬‬
‫در اواسط قرن ششم قبل از میالد پس از سقوط امپراطوری ماد و به قدرت رسیدن هخامنشیان‪ ،‬کردستان که بخشی از‬
‫سرزمین های تحت تسلط مادها بود‪ ،‬در اختیار هخامنشیان قرار گرفت‪.‬‬

‫شکل ‪   8‬ــ‪٤‬ــ هه ­ورامان از سکونتگاه های قدیمی  کردستان‬

‫‪86‬‬
 ‫پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬

‫در دوران حکومت سلوکیان در تقسیم بندی هایی که جانشینان و سرداران اسکندر انجام دادند‪ ،‬کردستان نیز جزء متصرفات‬
‫سلوکوس یکی از سرداران اسکندر مقدونی شد‪ .‬سرانجام بعد از شکست سلوکیان و بیرون راندن آن ها از ایران‪ ،‬کردستان تحت‬
‫حاکمیت دولت اشکانیان قرار گرفت‪ .‬در این زمان کردستان توسط شاهزادگان درجه اول حکومت مرکزی اشکانیان اداره می شد‪( .‬در‬
‫هه ­ورامان چرم نوشته هایی از دوران اشکانیان به دست آمده است)‪ .‬‬
‫ در زمان حکومت ساسانی نیز اگر چه کردستان چندین بار مورد حمله رومی ها قرار گرفت اما این سرزمین همچنان به ایران‬
‫تعلق داشت‪ .‬‬
‫• کردستان بعد از ظهور اسالم ‪ :‬بعد از آن که سپاهیان ساسانی از سپاه اسالم شکست خوردند و سپاهیان عرب به پیروزی های‬
‫پی در  پی دست یافتند‪ ،‬سرانجام تمام خاک کردستان هم به تصرف اعراب درآمد‪ .‬از این زمان به بعد سرزمین کردستان مانند سایر نواحی‬
‫ایران تحت حاکمیت اعراب مسلمان اداره می شد ‪.‬‬
‫اداره کردستان را به امرای‬
‫دوره صفویه شاه اسماعیل صفوی حاکمیت و ٔ‬ ‫تاریخ کردستان ازصفویه تا دورۀ پهلوی‪ :‬در ٔ‬
‫قزلباش واگذار کرد‪ .‬مدتی بعد با توجه به سیاست شاهان صفوی در محدود کردن قدرت قزلباش ها‪ ،‬تقسیم بندی جدیدی که حاکی از‬
‫اطالق نام ایاالت و طوایف مسلط بر مناطق‪ ،‬سرزمین ها و قلمرو تحت تسلط آن ها بود‪ ،‬معمول و متداول شد‪ .‬با توجه به این تقسیم بندی ها‪،‬‬
‫کردستان به سه والیت «اردالن با مرکزیت سنندج»‪ُ « ،‬مکری با مرکزیت مهاباد» و «بابان با مرکزیت سلیمانیه» تقسیم شد‪.‬‬
‫در این دوره‪ ،‬ابتدا خاندان اردالن به عنوان حاکمان محلی مستقل‪ ،‬کردستان را اداره می کردند اما در زمان شاه صفی‪ ،‬آن ها‬
‫تحت نظر و وابسته به حکومت مرکزی در کردستان حکومت می کردند‪ .‬این رویه در دوره های افشاریه و زندیه نیز ادامه داشت‪ .‬در زمان‬
‫قاجار با توجه به تقسیمات کشوری آن دوران‪ ،‬ایران به چهار ایالت و هشت والیت تقسیم شد که بر اساس آن ٔ‬
‫اداره قلمرو هر یک از‬
‫ایاالت و والیات توسط نمایندگان حکومت مرکزی صورت می گرفت‪.‬‬
‫دوره پهلوی اول (سال ‪ 1316‬ﻫ‪ .‬ش) تقسیم بندی های کشوری به صورت استان تغییر یافت و ایران به ‪ 10‬استان تقسیم شد‬ ‫در ٔ‬
‫که طبق آن کردستان‪ ،‬جزئی از استان پنجم ایران محسوب می­ شد و در سال ‪ 1337‬این منطقه از استان پنجم مجزا و به استان کردستان‬
‫تبدیل شد‪.‬‬

‫شکل‪9‬ــ‪٤‬ــ قلعۀ حسن آباد( قلعۀ حکومتی اردالن ها)‬

‫‪87‬‬
 ‫شکل‪10‬ــ‪٤‬ــ عمارت خسروآباد متعلق به دورۀ اردالن ها‬

‫فعالیت‬
‫‪١‬ــ آیا درشهرستان محل زندگی شما‪ ،‬سنگ نگاره یا آثاری وجود دارد که متعلق به یکی از تمدن ها باشد؟‬
‫‪٢‬ــ در مورد یکی از سکونتگاه های قدیمی (باستانی) استان کردستان به صورت گروهی تحقیق کنید‪.‬‬
‫‪٣‬ــ با راهنمایی دبیر جغرافیا در مورد یکی از آثار و ابنیه تاریخی شهرستان محل زندگی خود تحقیق نموده و‬
‫نتیجه آن را در کالس ارائه دهید‪.‬‬

‫‪88‬‬
 ‫پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬

‫درس یازدهم ‪ :‬جایگاه کردستان در دفاع از سرزمین ایران‬

‫٭ به شکل ­های زیر نگاه کنید‪ ،‬از این تصاویر چه نکاتی را می توان استنباط کرد؟‬

‫شکل ‪١١‬ــ‪٤‬ــ رزمندگان کرد در مرزهای استان کردستان‬

‫استان کردستان به علت موقعیت جغرافیایی و به عنوان بخشی از مناطق مرزی کشورما‪ ،‬همواره در طول تاریخ با ساکنان دلیر و‬
‫شجاع خود یکی از ستون ها و پایگاه های مقاومت در دفاع از کیان و تمامیت سرزمین ایران در برابر هجوم بیگانگان بوده و نقش کلیدی‬
‫و مهم خود را ایفا نموده و برای پاسداری از سرزمین ایران‪ ،‬از هیچ گونه فداکاری و ایثار دریغ نکرده است‪.‬‬

‫الف  ) نقش استان در حراست از کیان و مرزهای ایران اسالمی ‬

‫اولیه تمدن و میراث فرهنگی و تاریخی آن) آشنا شدیم‪ .‬در این درس نقش کردستان در‬
‫گذشته استان (مراکز ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫در درس دهم با‬
‫دفاع از سرزمین ایران (از گذشته تا به امروز)‪ ،‬به ویژه از آغاز پیروزی انقالب شکوهمند اسالمی تاکنون بررسی خواهد شد‪.‬‬

‫کردستان و انقالب اسالمی‪ :‬در دوران پهلوی‪ ،‬با توجه به عدم مشروعیت و مقبولیت حکومت نزد  ملت ایران مخصوصاً‬
‫دوره پهلوی دوم‪ ،‬کردستان نیز برای رهایی ایران از حکومت استبدادی‪ ،‬به سهم خود نقش مهم و به  سزایی را در کنار هم  میهنان‬
‫در ٔ‬
‫عزیز در سرنگونی دولت پهلوی و پیروزی انقالب شکوهمند اسالمی ایفا کرد‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫شکل ‪1٢‬ــ‪٤‬ــ تظاهرات مردم کردستان علیه رژیم ستم­ شاهی ــ دوران انقالب‪ ،‬سال ‪1357‬‬

‫پس از پیروزی انقالب اسالمی‪ ،‬با توجه به این که کشورهای استعمارگر‪ ،‬نمی خواستند ایران مستقل و سربلند باشد‪ ،‬برای از بین‬
‫بردن انقالب اسالمی‪ ،‬دست به ترفند و حیله های بسیاری زدند که از جمله می توان به تحمیل هشت سال جنگ علیه ایران اسالمی ‪ ،‬اشاره‬
‫کرد‪ .‬در این زمان مردم کردستان که همواره در طول تاریخ‪ ،‬خود را به عنوان مرزداران ایران زمین معرفی کرده اند‪ ،‬برای دفاع از انقالب‬
‫اسالمی با دشمن بعثی به مقابله برخاستند‪.‬‬
‫دشمنان ایران اسالمی  با سرکردگی استکبار جهانی و در رأس آن ها آمریکا به منظور سرکوب  یا جلوگیری از صدور انقالب‬
‫اسالمی‪ ،‬هر روز در نقطه ­ای از سرزمین پهناور ایران اسالمی‪ ،‬غائله و آشوبی برپا می­ کردند که همواره ناکام می ماندند‪.‬‬
‫٭ به نظر شما علل ناکامی دشمنان‪ ،‬در ضدیت با انقالب اسالمی چه بود؟ ‬

‫آشوبگرانه آمریکا‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫ با توجه به ناکامی ترفندهای‬
‫استکبار جهانی با همراهی ایادی و مزدوران منطقه ای‬
‫خود دست به ترفند نظامی علیه ایران اسالمی  زد و برای‬
‫اجرای مقصود شوم خود‪ ،‬صدام رئیس رژیم بعث عراق‬
‫بهانه واهی نادیده گرفتن حقوق مرزی‪،‬‬
‫را تحریک کرد تا به ٔ‬
‫حمله به کشور ایران را آغاز کند‪.‬‬
‫حمله رژیم عراق‪،‬ایران نیز به همت دالور‬
‫در مقابل ٔ‬
‫مردان غیور و فداکار خود‪ ،‬به رغم مشکالت بی شمار‪ ،‬خود‬
‫را برای یک جنگ تمام عیار آماده کرد‪.‬‬

‫شکل ‪١٣‬ــ‪٤‬ــ مشارکت گستردۀ رزمندگان ُکرد در دفاع از سرزمین ایران اسالمی‬

‫‪90‬‬
 ‫پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬

‫منطقه کردستان به عنوان  یکی از مرزهای حساس و مهم ایران اسالمی با برخورداری از نیروهای توانمند نظامی (ارتش‪ ،‬سپاه‬
‫ٔ‬
‫و پیش مرگان مسلمان کُرد) همراه با بسیج مردمی‪ ،‬در طول ‪ 8‬سال دفاع مقدس نیز‪ ،‬برای سربلندی و عزت ایران اسالمی‪ ،‬شجاعت‪،‬‬
‫رشادت‪ ،‬پایمردی و فداکاری نشان داد و در این راه‪ 5400 ،‬شهید تقدیم انقالب اسالمی  کرد‪.‬‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫آشنایی با سازمان پیش مرگان مسلمان کُرد‬
‫در جریان حوادث پس از پیروزی انقالب اسالمی و طرح شعارهای متفاوت و عمدتاً مخالف با منافع ملّی‬
‫کشور‪ ،‬گروه ها و احزابی با خط­  مشی ­های سیاسی و فکری مختلف‪ ،‬کردستان را مکان مناسبی برای دشمنی با نظام‬
‫اسالمی انتخاب کردند‪ .‬برای مقابله با توطئه­ های شوم آنان سازمان پیش مرگان مسلمان کُرد شکل گرفت‪ .‬این سازمان‬
‫با حضور نیروهای داوطلب مردمی از شهرهای مختلف استان کردستان و با درایت خاص شهید بروجردی در سال‬
‫تجربه موفق بسیج مردمی در کشور خدمات ارزنده ­ای ارائه کند‪ .‬سازمان‬
‫‪ ،1358‬تأسیس شد و توانست به عنوان اولین ٔ‬
‫پیش مرگان مسلمان کرد نقش عمده ­ای در برقراری آرامش در کردستان و دفاع از مرزهای ایران اسالمی داشت‪ .‬این‬
‫سازمان بعد از مدتی در سپاه پاسداران انقالب اسالمی ادغام شد‪.‬‬

‫عملیات ­های نظامی  در مرزهای کردستان‪ :‬در طول هشت سال دفاع مقدس  در مرزهای استان کردستان ده ها عملیات‬
‫صفحه‬
‫ٔ‬ ‫جانبه رزمندگان کُرد برای حفاظت از کیان و مرزهای ایران اسالمی صورت گرفته است که در جدول‬
‫پیروزمندانه با حمایت همه ٔ‬
‫بعد به برخی از این عملیات ها اشاره می شود‪.‬‬

‫شکل ‪ ١٥‬ــ‪٤‬ــ حضور مقام معظم رهبری در جمع پیش مرگان مسلمان ُکرد‬ ‫شکل ‪١٤‬ــ‪٤‬ــ جمعی از پیش مرگان مسلمان ُکرد‬

‫‪91‬‬
 ‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪١‬ــ‪٤‬ــ مشخصات برخی عملیات­ های نظامی علیه دشمنان بعثی و ایادی استکبار در مرزهای کردستان‬

‫نیروی شرکت کننده در عملیات‬ ‫منطقۀ عملیاتی‬ ‫شهرستان تاریخ عملیات‬ ‫نوع عملیات‬ ‫ردیف‬
‫سپاه‪،‬ارتش‪ ،‬پیش مرگان مسلمان کرد‬ ‫قوچ سلطان‬ ‫‪59/10/10‬‬ ‫مریوان‬ ‫نامنظم مرزی‬ ‫‪1‬‬
‫سپاه پاسداران انقالب اسالمی و پیش مرگان مسلمان کرد‬ ‫سردوش‬ ‫‪59/10/18‬‬ ‫مریوان‬ ‫منظم مرزی‬ ‫‪2‬‬
‫سپاه‪،‬ارتش‪ ،‬پیش مرگان مسلمان کرد‬ ‫آلوت‬ ‫‪61/2/24‬‬ ‫بانه‬ ‫نامنظم مرزی‬ ‫‪3‬‬
‫تیپ قدس سپاه و  یگان های جندا‪ ..‬استان کردستان‬ ‫کلیه روستاهای مرزی بانه‬ ‫‪62/1/15‬‬ ‫بانه‬ ‫نامنظم مرزی‬ ‫‪4‬‬
‫سپاه پاسداران انقالب اسالمی‬ ‫دره شیلر‬ ‫‪62/2/11‬‬ ‫مریوان‬ ‫نامنظم مرزی‬ ‫‪5‬‬
‫ارتش و سپاه پاسداران انقالب اسالمی‬ ‫دره شیلر و پنجوین‬ ‫‪62/7/27‬‬ ‫مریوان‬ ‫منظم (والفجر ‪)4‬‬ ‫‪6‬‬
‫سپاه پاسداران انقالب اسالمی و ارتش جمهوری اسالمی ایران‬ ‫دره شیلر‬ ‫‪62/7/27‬‬ ‫مریوان‬ ‫منظم مرزی‬ ‫‪7‬‬
‫ارتش جمهوری اسالمی ایران‬ ‫جبهه مریوان‬ ‫‪64/3/26‬‬ ‫مریوان‬ ‫نامنظم مرزی‬ ‫‪8‬‬
‫سپاه پاسداران انقالب اسالمی‬ ‫آلوت‬ ‫‪64/4/31‬‬ ‫بانه‬ ‫نامنظم مرزی‬ ‫‪9‬‬
‫سپاه‪ ،‬ژاندارمری و ارتش جمهوری اسالمی ایران‬ ‫گرماب و بولحسن‬ ‫‪64/6/10‬‬ ‫بانه‬ ‫‪ 10‬منظم ­مرزی(غدیر خم)‬
‫ارتش جمهوری اسالمی ایران‬ ‫منطق ٔه عمومی پنجوین‬ ‫‪67/1/22‬‬ ‫مریوان‬ ‫منظم مرزی‬ ‫‪11‬‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫آشنایی با عملیات والفجر ‪4‬‬
‫این عملیات با رمز  یا اللّٰه‪ ،‬یا اللّٰه‪ ،‬یا اللّٰه و با هدف آزادسازی بخشی از میهن اسالمی و ارتفاعات مهم منطقه و‬
‫تصرف پیشرفتگی دشت شیلر‪ ،‬تصرف پاسگاه پنجوین و خارج کردن مریوان از معرض دید دشمن انجام شد‪ .‬دشمن‬
‫بعثی که توان مقاومت در برابر رزمندگان اسالم را نداشت‪ ،‬هر روز به گلوله باران و بمباران هوایی شهرهای استان‪ ،‬به‬
‫ویژه  شهر شهید پرور مریوان می پرداخت‪.‬‬
‫عملیات والفجر ‪ ، 4‬بیست روز طول کشید و نیروهای عمل کننده در عملیات‪ ،‬سپاه پاسداران انقالب اسالمی و‬
‫منطقه مریوان آزاد شد‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫نتیجه این عملیات مناطق و ارتفاعات مهم‬
‫ارتش جمهوری اسالمی ایران بودند‪ .‬در ٔ‬

‫‪92‬‬
 ‫پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬

‫شکل‪١٦‬ــ‪٤‬ــ رزمندگان اسالم در حین عملیات علیه دشمن بعثی‬

‫ب ) شخصیت های فرهنگی‪ ،‬علمی‪ ،‬انقالبی‪ ،‬مذهبی و سرداران‬

‫هشت سال دفاع مقدس در استان کردستان‬
‫برجسته استان ما را نشان می­ دهد‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫٭ تصاویر زیر دو تن از شهدای‬
‫شما تا چه اندازه با آنان آشنایی دارید؟ ‬

‫شکل ‪ ١٧‬ــ‪٤‬ــ شهید مال حیدر فهیم و شهید حاج‬

‫هوشنگ ورمقانی‬

‫گذشته پر بار و پر افتخاری از جنبه های فرهنگی‪ ،‬علمی و دینی بوده و در این منطقه از سرزمین‬
‫ٔ‬ ‫با توجه به این که کردستان دارای‬
‫ایران‪ ،‬نام آوران و عالمان بسیاری پرورش یافته اند و در تمام عرصه ها صاحب نام بوده اند و نیز در فداکاری و ایثار و پاسداری از کیان‬
‫سرزمین ایران نقشی قابل توجه و درخور تقدیر داشته اند‪ ،‬اکنون نیز این استان در تمام عرصه ها‪ ،‬نام آوران علمی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬مذهبی‪،‬‬
‫انقالبی و سرداران دلیر و بنام را به خود دیده است‪ .‬با توجه به فراوانی شخصیت ها و مفاخر کردستان‪ ،‬در این  جا به ذکر اسامی  برخی‬
‫چهره برجسته بسنده می شود‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫از نام آوران اشاره می شود و در هر بخش به معرفی و شرحی کوتاه از زندگی چند‬
‫‪93‬‬
 ‫بیشتر بدانیم‬
‫‪1‬ــ شخصیت های فرهنگی‬
‫زمینه موسیقی (سید علی اصغر کردستانی‪ ،‬حسین  یوسف زمانی‪ ،‬استاد حسن‬ ‫از شخصیت های فرهنگی‪ ،‬در ٔ‬
‫کامکار و فرزندان او‪ ،‬عبدالله ناهید سقزی و‪ ،)...‬در هنر مجسمه سازی (استاد  هادی ضیاءالدینی‪ ،‬خاتوزین و‪،)...‬‬
‫زمینه نازک کاری (استاد مجید نعمتیان‪ ،‬استاد علی اکبر بهزادیان و‪ ،)...‬در هنر خوشنویسی (استادان امیر‬ ‫ٔ‬ ‫در‬
‫عرصه هنرهای نمایشی(قطب الدین صادقی‪ ،‬بهروز‬ ‫ٔ‬ ‫نظام گروسی‪ ،‬محمد صابر صابر‪ ،‬شمس الدین کالمی و‪ ،  )...‬در‬
‫زمینه عکاسی و نقاشی (احمد خلیلی فرد‪ ،‬فردین صادق ایوبی و‪ )...‬را می توان نام برد‪.‬‬ ‫غریب پور و‪ )...‬و در ٔ‬
‫استاد مرحوم علی اکبر بهزادیان‪ :‬وی در سال ‪ 1311‬هـ‪.‬ش در سنندج‬
‫متولد شد و از  ‪ 6‬سالگی به فراگیری هنر نازک کاری پرداخت و به مدت ‪ 63‬سال با تالش‬
‫شبانه روزی‪ ،‬استادی کامل در فن و هنر نازک کاری شد‪ .‬استاد در میان هنرمندان در ٔ‬
‫زمینه‬
‫هنر بر روی چوب‪ ،‬موفق به اخذ مدرک درجه یک هنری و دکترای هنر این رشته شد‪ .‬استاد‬
‫بهزادیان در کنار تالش های بی وقفه خود اقدام به برپایی نمایشگاه هایی از آثار خود در بسیاری‬
‫شکل ‪ ١٨‬ــ‪٤‬‬ ‫از شهرهای ایران و کشورهای خارجی کرد (شکل ‪١٨‬ــ‪.)٤‬‬
‫‪2‬ــ شخصیت های علمی ‬
‫زمینه علمی‪ ،‬کردستان دارای مفاخر و شخصیت های زیادی بوده است که در این جا به برخی از نام آوران‬ ‫در ٔ‬
‫معاصر کردستان اشاره می شود‪ :‬مستوره کردستانی (شاعر سنندجی)‪ ،‬خسرو خان اردالن‪ ،‬مرحوم دکتر علی ر ُخزادی‪،‬‬
‫مهجوری کردستانی‪ ،‬دکتر مظفر پرتو ماه‪ ،‬دکتر مهین دخت معتمدی‪ ،‬بابا مردوخ روحانی‪ ،‬شیخ بدیع الزمان سنندجی‪،‬‬
‫پروفسور ارسالن شادمان‪ ،‬عبدالحمید و عبدالمجید حیرت سجادی و‪. ...‬‬
‫مرحومه مستوره کردستانی‪ :‬ماه شرف خانم متخلص به مستوره در سال ‪1220‬ﻫ‪ .‬ق در سنندج متولد شد‪.‬‬
‫وی در طول دوران ‪ 44‬سال زندگی خود عالوه بر دیوان اشعار‪ ،‬کتاب تاریخ کردستان و کتاب هایی در مورد عقاید و‬
‫تعلیمات اسالمی و مجمع االدباء از خود به یادگار گذاشته است‪.‬‬
‫ایشان در مناقب خاندان رسالت اشعاری ذکر کردند مثل ابیات زیر‪:‬‬
‫به آستان والیت کمینه خاک نشینم‬ ‫ز  تاج و تخت جم و کی مراست عار و لیکن‬
‫که هست راهنمای یقین و رهبر دینم‬ ‫اعلی امیر صفدر حیدر‬
‫ٰ‬ ‫علی عالی‬
‫و یا در جای دیگر این بانوی اهل سنت و جماعت می گوید‪:‬‬
‫کش خاک پا به فرق بود تاج و افسرم‬ ‫خیرالنساء فاطمه خاتون عالمین‬
‫من سالک طریق یقین‪ ،‬اوست رهبرم‬ ‫فخر زمین خدیوه این بضعه رسول‬

‫‪94‬‬
 ‫پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬

‫مرحوم دکتر علی ر ُخزادی‪ :‬وی در سال ‪ 1324‬هـ‪.‬ش در شهر سقز به دنیا آمد‪ .‬از سال ‪ 1342‬شغل‬
‫رشته زبان‬
‫درجه دکتری در ٔ‬ ‫ٔ‬ ‫معلمی  را با تدریس در سنندج آغاز کرد‪ .‬وی مقاطع تحصیالت دانشگاهی خود را تا اخذ‬
‫و ادبیات فارسی به انجام رسانید و بیش از ‪  40‬سال در کُرسی استادی دانشگاه  خدمت کرد‪ .‬وی در ‪ 27‬اردیبهشت‬
‫سال ‪ 1386‬هـ‪ .‬ش در سنندج دیده از جهان فرو بست‪.‬‬
‫نتیجه سال ها تجربه ­اندوزی‪ ،‬پژوهش و کسب علم وی‪ ،‬آثار ماندگاری به صورت‬ ‫ٔ‬
‫کتاب‪ ،‬مقاله‪ ،‬شعر‪ ،‬طرح های پژوهشی و‪ ...‬در زمینه ­های زبان­ شناسی‪ ،‬سبک­ شناسی‪ ،‬نقد‬
‫ادبی‪ ،‬فولکلور و فرهنگ عامه بوده است‪ .‬گزیده­ ای از آثار وی که به یادگار مانده اند‪،‬‬
‫عبارت اند از‪ :‬نوای شعر فارسی‪ ،‬آوا شناسی و دستور زبان کردی‪ ،‬امثال و حکم کردی‪،‬‬
‫دستور زبان فارسی‪ ،‬صناعات ادبی و نیاز های سخن در ادب فارسی‪ ،‬آموزش زبان کردی‬
‫(سورانی) و‪( ...‬شکل ‪١٩‬ــ‪.)٤‬‬
‫شکل ‪ ١٩‬ــ‪٤‬‬
‫‪ 3‬ــ شخصیت های انقالبی‬
‫در کردستان شخصیت های انقالبی بی شماری پرورش یافته و با حضور در میان مردم (چه در سال های قبل‬
‫از انقالب و چه پس از پیروزی انقالب شکوهمند اسالمی) نقش مؤثری ایفا کرده ­اند که از میان آن ها می توان به ده­ ها‬
‫روحانی مبارز اشاره کرد که عالوه بر جایگاه مذهبی در میان مردم‪ ،‬در راه انقالب اسالمی  فداکاری کردند و در این راه‬
‫برجسته انقالبی استان عبارت اند از شهیدان مال حیدر فهیم‪ ،‬ماموستا مال محمد‬ ‫ٔ‬ ‫به شهادت رسیدند‪ .‬برخی از چهره های‬
‫ذبیحی بیساران‪ ،‬ماموستا‪ ...‬کریمیان‪ ،‬ماموستا علی جاللی زاده‪ ،‬شهید ماموستا محمد شیخ االسالم‪ ،‬مال مصطفی‬
‫مردوخی‪ ،‬شهید ماموستا برهان عالی‪ ،‬شهید قصری‪ ،‬شهید نامدار مرادی‪ ،‬شهید حاج سعید توفیقی‪ ،‬شهید مال رحیم‬
‫فرجی و صد ها شهید دیگر‪. ...‬‬
‫شهید مال مصطفی مردوخی‪ :‬وی در سال ‪ 1335‬در روستای دزلی از توابع شهرستان سروآباد متولد شد و‬
‫بعد از چند سال در محضر استادان محلی به فراگیری مقدمات علم فقه پرداخت‪ ،‬به طوری که در سن ‪ 18‬سالگی علوم‬
‫نامه تدریس گرفت‪ .‬شهید مردوخی در سال ‪ 1352‬با حضرت امام  خمینی(ره)‬ ‫را به صورت کامل به اتمام رساند و اجازه ٔ‬
‫ارتباط پیدا کرد و در زمان پیروزی انقالب فعالیت های سیاسی زیادی انجام داد و چند ماه بعد از پیروزی انقالب‪،‬‬
‫درجه رفیع شهادت‬ ‫ٔ‬ ‫سپاه پاسداران انقالب اسالمی مریوان و هه ­ورامان را تأسیس کرد‪ .‬وی در تاریخ ‪ 1358/7/26‬به‬
‫نایل شد‪.‬‬
‫شهید حاج سعید توفیقی‪ :‬وی در سال ‪ 1327‬در روستای اشکفتان از توابع سنندج به دنیا آمد و بعد از‬
‫مشاهده اوضاع نابه  سامان کشور و وجود ظلم در جامعه با مسئوالن‬ ‫ٔ‬ ‫فراگیری علوم اسالمی وارد ارتش شد‪ .‬او به دلیل‬
‫نظامی  رژیم برخورد و در نهایت به کشور عراق پناهنده شد‪ .‬دولت عراق از پذیرفتن او خودداری کرد و ایشان را به‬
‫مقامات دولت ایران تحویل داد که به ‪ 4‬سال حبس محکوم شد‪ .‬وی پس از پیروزی انقالب شکوهمند اسالمی در‬

‫‪95‬‬
 ‫تأسیس سازمان پیش  مرگان مسلمان کرد مشارکت نمود و مسئول اطالعات آن سازمان شد و در سال ‪ 1366‬به عنوان‬
‫فرمانده گردان ضربت انتخاب گردید‪ .‬او سرانجام در سال ‪ 1369‬به شهادت رسید‪.‬‬
‫‪4‬ــ شخصیت های مذهبی‬
‫عرصه دینی و مذهبی نیز دارای شخصیت های‬ ‫ٔ‬ ‫کردستان عالوه بر عرصه های علمی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬انقالبی و‪ ،...‬در‬
‫برجسته­ ای بوده است‪ ،‬از جمله‪ :‬آیت اللّٰه مردوخ ‪ ،‬آیت اللّٰه شیخ عبد الحسین فاضل گروسی‪ ،‬شیخ برهان الدین حمدی‪،‬‬
‫شیخ بهاءالدین و شیخ ضیاءالدین نقشبندی‪ ،‬شیخ حبیب اللّٰه کاشتری‪ ،‬شیخ مصطفی تختوی‪ ،‬مال باقر مدرسی‪ ،‬احمد‬
‫حواری   نسب‪ ،‬حاج ماموستا محمد شیخ االسالم و ‪. ...‬‬
‫مرحوم آیت ال ّلٰه مردوخ‪ :‬محمد مردوخ مشهور به «آیت اللّٰه مردوخ» در سال‬
‫عرصه دینی و مذهبی‪ ،‬عمری را‬ ‫ٔ‬ ‫‪ 1298‬ﻫ‪ .‬ق در سنندج متولد شد‪ .‬آیت اللّٰه مردوخ‪ ،‬گذشته از‬
‫قریحه شعر‬
‫ٔ‬ ‫در مطالعه و بحث و شرکت در امور اجتماعی و تاریخی سپری کرد؛  ضمن این که از‬
‫و شاعری نیز برخوردار بوده و آثاری از خود برجای گذاشته است‪ .‬از جمله آثار او می­ توان به‬
‫«فقه محمدی» و «تاریخ کرد و کردستان» و یا «تاریخ مردوخ» اشاره کرد (شکل ‪٢٠‬ــ‪.)٤‬‬
‫شکل ‪ ٢٠‬ــ‪٤‬‬
‫مرحوم آیت ال ّلٰه شیخ عبد الحسین فاضل گروسی‪ :‬وی درسال ‪ 1259‬شمسی‬
‫علمیه قزوین نیز به فراگیری علوم‬
‫در شهرستان بیجار متولد و پس از طی مراحل تحصیل علوم دینی در منطقه‪ ،‬در مدارس ٔ‬
‫متفاوت پرداخت و در بسیاری از رشته ها از جمله هندسه‪ ،‬فلسفه‪ ،‬منطق‪ ،‬نجوم به تحصیل پرداخت‪ ،‬کتاب­ های ارزنده ­ای‬
‫از او به یادگار مانده است‪.‬‬
‫فقیه مجاهد شهید حاج ماموستا محمد شیخ   االسالم (ره)‪ :‬محمد شیخ االسالم در خانواده ای کامال ً‬
‫مذهبی در سال ‪ ١٣١٥‬شمسی در بانه چشم به دنیا گشود و تحت تعالیم پدرش عالم گرانقدر محمد شیخ االسالم قرار‬
‫گرفت‪ .‬این بزرگوار در فضایی پرورش یافت که سیزده نسل پیش از او در راه رسالت و آموزه های دینی به فعالیت‬
‫مشغول بودند که در این مورد تا هشت نسل پیش از این شهید بزرگوار به صورت مکتوب موجود است‪ .‬این بزرگوار‬
‫در محضر علمای بزرگ کردستان به تحصیل فقه و علوم اسالمی پرداخت‪ .‬وی در سال ‪ ١٣٣٦‬از سوی عالم و استاد‬
‫بزرگ مرحوم مال باقر به عنوان مدرس مجاز و سپس به عنوان مفتی فقه شافعی و دبیر شورای افتا انتخاب شد‪ .‬محمد‬
‫نماینده مردم کردستان در مجلس خبرگان رهبری انتخاب شد‪ .‬وی‬ ‫ٔ‬ ‫شیخ االسالم در دوره های سوم و چهارم به عنوان‬
‫همچنین در شورای عالی مجمع جهانی تقریب بین مذاهب اسالمی به عنوان عضو‪ ،‬فعالیت داشت و همچنین عضو‬
‫هیئت علمی دانشگاه آزاد اسالمی واحد سنندج بود‪.‬‬
‫عالقه بسیار وی به مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در تمامی سخنرانی ها و مباحثشان کامال ً مشهود و زبانزد‬ ‫ٔ‬
‫بود‪ .‬شیخ االسالم به دلیل فعالیت های خستگی ناپذیر و تالش در جهت وحدت اسالمی و همچنین پیروی از والیت‬
‫فقیه هدف کین دشمنان اسالم و مردم قرار گرفت و در پاییز ‪ ١٣٨٨‬به دست عوامل مزدور به فیض رفیع شهادت رسید‪.‬‬

‫‪96‬‬
 ‫پیشینۀ تاریخی استان کردستان‬

‫‪  5‬ــ سرداران هشت سال دفاع مقدس‬

‫با توجه به این که در طول تاریخ همواره ساکنان کردستان در برابر تهاجم‬
‫بیگانگان و در مساعدت و همکاری با حکومت های مرکزی ایران پیش قدم بوده­ اند‪،‬‬
‫در دوران هشت سال دفاع مقدس نیز رشادت و پایمردی از خود نشان دادند و در‬
‫این راه سرداران شهید بسیاری از جمله شهید محمد باقر رحمانی‪ ،‬امیر سرتیپ‬
‫محمود امان اللهی‪،‬مجید لطفی‪ ،‬حاج هوشنگ ورمقانی‪ ،‬محمد جعفری‪ ،‬عثمان‬
‫فرشته‪ ،‬ابراهیم مرادی‪ ،‬جعفر طالبی‪ ،‬یداللّٰه حاجیان‪ ،‬داوود زمانی‪ ،‬جمال صالحی‪،‬‬
‫محمدرضا ترابیان‪ ،‬محمد امین رحمانی‪ ،‬سید منصور بیاتیان‪ ،‬پرویز کاکسوندی‪،‬‬
‫حمیدرضا کاوه‪ ،‬غالمعلی بیدی‪ ،‬علی سلیمانپور و… تقدیم نظام مقدس جمهوری‬
‫اسالمی ایران کردند‪ .‬در کنار این سرداران‪ ،‬باید نامی از شهید بزرگوار شهید‬
‫شکل ‪ ٢١‬ــ‪٤‬‬ ‫بروجردی معروف به مسیح کردستان به میان آورد که به همراه یاران وفادارش‬
‫حماسه ای ماندگار در دفاع از میهن اسالمی و ارزش های انقالب اسالمی در‬
‫خطه کردستان به یادگار گذاشته اند (شکل ‪٢١‬ــ‪.)٤‬‬‫ٔ‬
‫شهید امیر سرتیپ محمود امان اللهی‪ :‬وی در سال ‪ 1339‬هـ‪.‬ش در‬
‫خانواده ای مذهبی در روستای جعفر آباد شهرستان بیجار چشم به جهان گشود‪،‬‬
‫دانشکده‬
‫ٔ‬ ‫پس از سپری کردن دوران تحصیالت متوسطه‪ ،‬در سال ‪ 1356‬وارد‬
‫افسری شد‪ .‬پس از فارغ التحصیلی‪ ،‬در همان اوایل پیروزی انقالب از طرف‬
‫دانشکده به سپاه پاسداران انقالب اسالمی مأمور شد و به عنوان مسئول سپاه و‬
‫شکل ‪ ٢٢‬ــ‪٤‬‬
‫پیش مرگان مسلمان کُرد‪ ،‬شجاعانه خدمت کرد‪ .‬وی در دوران دفاع مقدس مجروح‬
‫شد و مدتی را نیز در اسارت به سر برد‪.‬وی سر انجام در تاریخ ‪ 1379/3/17‬ندای‬
‫حق را لبیک گفت (شکل ‪٢٢‬ــ‪.)٤‬‬
‫شهید پرویز کاکسوندی‪ :‬وی در سال ‪ 1337‬در روستای گاو شله قراتوره‬
‫از توابع شهرستان دیواندره به دنیا آمد‪ .‬بعد از پایان تحصیالت ابتدایی در کنار پدرش‬
‫به فعالیت های کشاورزی پرداخت و در سال های پرشور انقالب به جمع عاشقان‬
‫حضرت امام(ره) پیوست‪ .‬وی در سال ‪ 1358‬به دیواندره بازگشت و عضو سازمان‬
‫پیش مرگان مسلمان کُرد شد و در پی ادغام این سازمان با سپاه‪ ،‬به عضویت رسمی سپاه‬
‫شکل‪ ٢٣‬ــ‪٤‬‬
‫پاسداران انقالب اسالمی درآمد‪ .‬بعد از مدتی فرمانده گردان ضربت شهرستان دیواندره‬
‫شد و سرانجام در تاریخ ‪ ١٣٦٣/8/18‬به شهادت رسید (شکل ‪٢٣‬ــ‪.)٤‬‬

‫‪97‬‬
 ‫فصل پنجم‬
‫توانمندی های استان کردستان‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫درس دوازدهم ‪ :‬قابلیت ها و جاذبه های گردشگری استان‬

‫زمینه طبیعت­ گردی است ؟‬

‫٭ به عکس ­های زیر نگاه کنید و بگویید چرا استان ما جزو استان­ های برتر در ٔ‬

‫شکل ‪١‬ــ  ‪ ٥‬ــ برخی از چشم­ اندازهای گردشگری استان کردستان‬

‫موقعیتطبیعیوویژگی هایجغرافیاییمنطقهازقبیلکوه هایمرتفع‪،‬آبشارهاورودهای خروشان‪،‬شکارگاه ها وغارهایطبیعیازیک سو‬
‫و از سوی دیگر‪ :‬آیین ها‪ ،‬موسیقی اصیل ُکردی‪ ،‬آداب و رسوم و اعتقادات مذهبی‪ ،‬قلعه های مستحکم و تپه های باستانی‪ ،‬اماکن و عمارت های‬
‫تاریخی (مانند حمام­ ها‪ ،‬خانه ها‪ ،‬کاروانسراها)‪،‬روستاهای پلکانی با معماری منحصر به فرد‪ ،‬مراکز صنایع دستی و محلی (فرش‪ ،‬گلیم‪ ،‬شال‪ ،‬گیوه‪،‬‬
‫نازک کاری و‪ )...‬که تنها گوشه ای از غنای عظیم طبیعی‪ ،‬تاریخی‪ ،‬فرهنگی ــ مذهبی و هنری کردستان است‪ ،‬به این استان جاذبه های‬
‫فراوانی بخشیده است‪ .‬هر یک از این جاذبه ها می ­تواند زمینه های الزم را برای گردش و تفریح‪ ،‬کوه نوردی‪ ،‬صید و شکار و ‪ ...‬فراهم‬
‫آورد‪ .‬گذشته از آن‪ ،‬کردستان یکی از قدیمی ترین کانون های زیستی و استقرارگاه های انسان در جهان محسوب می شود که تا کنون ناشناخته‬
‫مانده است‪.‬‬
‫٭ به نظر شما چگونه می توان‪ ،‬قابلیت ها و جاذبه های گردشگری کردستان را معرفی کرد؟‬
‫‪99‬‬
 ‫الف ) جاذبه­  های طبیعی استان‬
‫جاذبه گردشگری طبیعی شهرستان محل زندگی شما چیست ؟‬
‫٭ با در نظر گرفتن شکل­ های ‪٢‬ــ ‪ ٥‬و ‪٣‬ــ  ‪ ،٥‬بگویید که مهم ­ترین ٔ‬

‫مهم ترین جاذبه های طبیعی گردشگری استان کردستان‬

‫شکارگاه ها‬ ‫آبشارها و رودخانه های‬ ‫مناطق سرسبز و پوشیده از جنگل‬ ‫کوه ها و مسیرهای‬ ‫دریاچه های آب شیرین‬
‫غارهای طبیعی‬ ‫خروشان‬ ‫(تفرجگاه های جنگلی)‬ ‫کوه نوردی‬

‫شکل ‪2‬ــ ‪ ٥‬ــ تقسیم­ بندی جاذبه­ های طبیعی استان‬

‫شکل ‪ ٣‬ــ  ‪    ٥‬ــ برخی از جاذبه ­های طبیعی استان‬

‫استان کردستان از جاذبه­ های طبیعی فراوانی برخوردار است که هر کدام به تناسب فصول مختلف سال جلوه­ های زیبای خود‬
‫جاذبه طبیعی زیبا مانند آبشار‪ ،‬سراب‪ ،‬غار‬
‫ٔ‬ ‫را در مقابل دیدگان گردشگران می­ گشایند‪ .‬هر یک از شهرستان ها و مناطق استان از چند‬
‫و  ‪ ...‬برخوردار است که در این جا به برخی از مهم ­ترین آن ها اشاره می ­شود‪.‬‬
‫‪100‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫جاذبه طبیعی گردشگری استان کردستان‬

‫ٔ‬ ‫دریاچۀ زریبار‪ :‬این دریاچه که مهم­ ترین‬
‫است‪ ،‬در غرب شهر مریوان واقع شده و شرق و غرب آن را دو رشته کوه پوشیده از‬
‫جنگل های بلوط در بر گرفته است‪ .‬در شمال و جنوب آن نیز‪ ،‬دشت های سر سبز بیلو و‬
‫مریوان واقع شده­ اند‪ .‬این دریاچه در هر فصل‪ ،‬چشم  ­اندازهای زیبایی به نمایش می گذارد و‬
‫شرایط مناسبی را برای گردش و تفریح در طبیعت پیرامون آن‪ ،‬قایقرانی‪ ،‬ماهی گیری‪ ،‬شنا‪،‬‬
‫شکار و  ‪ ...‬در اختیار گردشگران قرار می ­دهد‪ .‬یکی از جالب ­ترین چشم انداز گردشگری‬
‫زریبار‪ ،‬یخبندان سطح دریاچه در فصل زمستان است که امکان تفریح‪ ،‬گشت و گذار و‬
‫اسکی بر روی آن را برای عالقه مندان فراهم می آورد‪.‬‬
‫شکل ‪ ٤‬ــ‪ ٥‬ــ دریاچۀ زریبار مریوان‬

‫شکل ‪ 5‬ــ‪  ٥‬ــ بازدید رهبر معظم انقالب اسالمی از‬

‫پارک کوهستانی آبیدر سنندج‬

‫ی آبیدر‪ :‬ای ‌ن بوستا ‌ن در ضلع‌ غرب ‌ی شهر سنند ‌ج در ٔ‬

‫دامنه کوه‌ آبیدر قرار دارد‪ .‬آبیدر در فرهنگ‌ منطق ‌ه‬ ‫ بوستا ‌ن جنگل ‌‬
‫ی متعدد مانند امانیه‌‪ ،‬امیری ‌ه و‪...‬آبیدر نامیده شده است‬‫جایگاه‌ خاصی‌ دارد و ب ‌ه دلیل‌ پرآب‌ بودن‌ چشمه   ‌سارها‪ ،‬قنات‌ها و وجود باغ‌ها ‌‬
‫ی در‬ ‫دامنه ای ‌ن کو ‌ه بوستان ‌ی احداث‌ و سکوبندی‌ و جاده‌ساز ‌‬
‫ی اخیر در ٔ‬ ‫منطقه پرآب و خوش آب و هواست)‪ .‬در سال‌ها ‌‬ ‫ٔ‬ ‫(آبیدر به معنای‬
‫ی شهر سنند ‌ج است‌‪ .‬شهر سنندج‬ ‫ی زیبا ‌‬
‫ی هم‌ در آن‌ ساخته‌ شده‌ است‌‪ .‬بوستان آبید ‌ر از مکان‌ها ‌‬‫ش برجسته‌ا ‌‬‫آ ‌ن انجام‌ شده‌ است‌‪ .‬نق ‌‬
‫از فراز این بوستان چشم‌انداز بسیار زیبایی دارد‪.‬‬
‫چشمه طبیعی وجود دارد‪ .‬یکی از بزرگ ترین باغ های این مجموعه باغ‬ ‫ٔ‬ ‫محدوده بوستان جنگلی آبیدر هنوز هم­    چندین باغ و‬
‫ٔ‬ ‫در‬
‫امیریه است و بزرگ ترین سینمای روباز (تابستانه) کشور در این باغ جای گرفته است‪ .‬این مجموعه از قدیم‌االیام تفرجگاه مردم سنندج‬
‫بوده و در میان مردم دارای محبوبیت خاصی است‪.‬‬
‫چشمۀ آب معدنی بابا ُگر ُگر‪ :‬این چشمه در ‪ 23‬کیلومتری شمال قروه واقع شده است‪ .‬آب چشمه  ­ی باباگُرگُر زرد مایل به‬
‫چشمه‬
‫ٔ‬ ‫نارنجی‪ ،‬گاز دار و با طعم مخصوص به خود است و رنگ متغیر آن ناشی از وجود عناصر محلول و یا معلق در آب است‪ .‬آب این‬
‫چشمه باباگُرگُر‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫جوشان در درمان بیماری های پوستی نقش مؤثری دارد‪ .‬هر سال تعداد زیادی از گردشگران برای استفاده از آب‬
‫مقبره امامزاده‬
‫به این محل سفر می کنند‪ .‬زائران معتقدند «استحمام با آب این چشمه و شنا کردن در آن شفابخش است»‪ .‬واقع شدن ٔ‬
‫‪101‬‬
 ‫سید   جالل­   الدین (مشهور به باباگُرگُر) در کنار چشمه نیز ارزش‬
‫و اهمیت گردشگری این مکان را دو چندان کرده است‪.‬‬
‫چشم اندازهای طبیعی هه­ ورامان‪ :‬هه  ­ورامان یکی‬
‫از مناطق خوش آب و هوای استان کردستان است که بین‬
‫شهرهای مریوان‪ ،‬سروآباد و کامیاران قرار دارد‪ .‬وجود‬
‫چشم اندازهای طبیعی زیبا و از همه مهم  ­تر‪ ،‬مردمی سخت کوش‬
‫که نمود عینی آن در زندگی و فعالیت هایی مانند کشاورزی‬
‫پلکانی‪ ،‬کوچ ییالقی به مناطق مرتفع کوهستانی‪ ،‬روستاهای‬
‫پلکانی با معماری سنگی خشکه چین‪ ،‬اعتقادات خالص دینی‪،‬‬
‫تعهد به برگزاری رسومات قدیمی نمایان شده‪ ،‬از جاذبه های‬
‫این منطقه است‪ .‬مهم­ترین بخش این منطقه‪ ،‬هه ورامان تخت‬
‫است که گذشته از چشم­ اندازهای بکر طبیعی‪ ،‬زبان‪ ،‬فرهنگ‪،‬‬
‫پیشینه تاریخی‬
‫ٔ‬ ‫آداب ورسوم و باورهای مردم آن‪ ،‬گویای  یک‬
‫کهن است‪ .‬آرامگاه پیرشالیار (پیشوای دینی و رهبر اخالقی‬
‫مردم هه ­ورامان در قدیم) نیز در این منطقه واقع شده است که‬
‫منطقه‬
‫ٔ‬ ‫اهمیت هه ­ورامان را صد چندان نموده و آن جا را به یک‬
‫شکل‪ ٦‬ــ‪٥‬ــ چشمۀ آب معدنی باباگُرگُر و بقعۀ امام­زاده سیدجالل ­الدین در جوار آن‬ ‫گردشگری نمونه تبدیل کرده است‪.‬‬
‫٭ آیا می­ توانید بگویید وجود آرامگاه پیرشالیار چگونه‬
‫توسعه گردشگری هه ­ورامان تأثیر گذاشته است؟‬ ‫ٔ‬ ‫بر‬

‫شکل ‪ ٧‬ــ‪ ٥‬ــ چشم اندازهای طبیعی و فرهنگی هه   ­ورامان‬

‫‪102‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫شکل ‪ 8‬ــ  ‪٥‬ــ چشم انداز طبیعی چل چه مه‬

‫شکل ‪ 9‬ــ ‪ ٥‬ــ نمایی از طبیعت شهرستان بانه‬

‫فعالیت‬
‫با توجه به آن چه تاکنون آموخته­ اید پاسخ دهید‪:‬‬
‫‪١‬ــ در شهرستان محل زندگی شما کدام جاذبه­ های طبیعی وجود دارد؟ چند مورد از آن ها را نام ببرید‪.‬‬
‫‪2‬ــ کدام  یک از جاذبه  ­های طبیعی شهرستان محل زندگی شما بیشتر مورد بازدید گردشگران قرار می­ گیرد؟‬
‫‪3‬ــ در شهرستان محل زندگی شما‪ ،‬گردشگری تغییرات زیادی در محیط طبیعی ایجاد کرده است‪ .‬در ارتباط‬
‫با یک مورد از تغییرات صورت گرفته در محیط طبیعی‪ ،‬تحقیق کنید و گزارش آن را به کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫‪103‬‬
 ‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ١‬ــ‪ ٥‬ــ جاذبه های طبیعی استان کردستان که قابل دسترسی و بازدید گردشگران می باشند‬

‫موقعیت جاذبه‬ ‫مشخصات جاذبه‬ ‫نام جاذبه‬ ‫ردیف‬

‫یکی از دریاچه های بزرگ آب شیرین ایران ‪ ،‬زیستگاه جانوران و پرندگان کم  یاب‪ ،‬محلی‬
‫‪ 3‬کیلومتری غرب شهر مریوان‬ ‫دریاچه زریبار‬
‫ٔ‬ ‫‪1‬‬
‫برای قایق سواری و ورزش های مختلف آبی‬
‫چشم­ اندازهای بسیار بدیع مانند چشمه ­های سراب‪ ،‬رودخانه زیبای تنگی­ ور‪ ،‬کوه های سر‬
‫‪ 50‬کیلومتری شمال ­غربی کامیاران‬ ‫منطقه پالنگان‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫به فلک کشیده شاهو‪ ،‬مجتمع بزرگ پرورش ماهی سرد آبی‬
‫جنوب شهر قروه‬ ‫دریاچه ­ای با آب شیرین‬ ‫تفرجگاه سراب قروه‬ ‫‪3‬‬
‫چشمه آب معدنی‬ ‫ٔ‬
‫‪ 23‬کیلومتری شمال قروه‬ ‫چشمه جوشان آب گرم با خاصیت آب درمانی‬ ‫ٔ‬ ‫‪4‬‬
‫باباگُرگُر‬
‫بوستان جنگلی آبیدر بوستان جنگلی و تفرجگاه طبیعی‪ ،‬مسیر کوه  نوردی‪ ،‬مکانی مناسب جهت برپا کردن چادر‬
‫سنندج ــ کمربندی آبیدر‬ ‫‪5‬‬
‫برای اقامت موقت گردشگران‬
‫کوه های مرتفع با دره ­های عمیق‪ ،‬آبشارهای فصلی‪ ،‬ارتفاعات پوشیده از جنگل و چمن­زار شهرستان سروآباد‪ ،‬سه راه بیه­ که­ ره تا‬ ‫چشم­ اندازهای‬
‫هه  ورامان تخت به طول ‪ 60‬کیلومتر‬ ‫و مکان های تفریحی دیگری مانند دربند دزلی‪ ،‬داالنی‪،‬‬ ‫طبیعی هه ­ورامان‬ ‫‪6‬‬
‫مه­  یان گوالالن‪ ،‬سلور و قلعه­ خانی‬
‫منطقه چل ­چه ­مه و دارای مسیرهای کوه نوردی ‪ ،‬چشمه ها‪ ،‬آبشارها‪ ،‬رودهای خروشان‪ ،‬پوشش گیاهی و‬ ‫ٔ‬
‫شهرستان دیواندره‬ ‫‪7‬‬
‫دیگر چشم ­اندازهای طبیعی‬ ‫سارال‬
‫شده‬
‫منطقه حفاظت ٔ‬ ‫ٔ‬
‫شهرستان بیجار‬ ‫زیستگاه حفاظت شده‬ ‫‪8‬‬
‫بیجار‬
‫جنوب شهر بانه‬ ‫مشرف بودن به شهر بانه‪ ،‬طبیعت زیبای کوه آربابا‬ ‫تفرجگاه طبیعی آربابا‬ ‫‪9‬‬
‫دارای مسیرهای کوه نوردی ‪ ،‬چشمه سارها‪ ،‬پوشش گیاهی و دیگر چشم ­اندازهای‬
‫شمال شرقی شهر سروآباد‬ ‫کوه کوره میانه‬ ‫‪10‬‬
‫طبیعی‬
‫جاده مریوان ــ سقز نزدیکی روستاهای‬ ‫چشم ­اندازهای بسیار زیبای آبشارهای گویله و قمچیان و پوشش جنگلی ارتفاعات‬ ‫آبشارهای فصلی‬
‫‪11‬‬
‫گویله و قمچیان‬ ‫پیرامون آن‬ ‫مریوان‬
‫دارای مسیرهای کوه نوردی ‪ ،‬چشمه ها‪ ،‬آبشارها‪ ،‬پوشش گیاهی و دیگر چشم ­اندازهای‬
‫شهرستان سروآباد‬ ‫کوساالن‬ ‫‪12‬‬
‫طبیعی‬
‫‪ 20‬کیلومتری شمال­ شرقی سقز‬ ‫دریاچه سد و محلی برای قایقرانی‪ ،‬شنا‪ ،‬ماهی گیری‬ ‫چشم­ انداز‬ ‫دریاچه سد زرینه‬
‫ٔ‬ ‫‪13‬‬
‫ٔ‬
‫‪ 12‬کیلومتری جنوب­ شرقی بانه‬ ‫تفرجگاه طبیعی دارای پوشش جنگلی‪ ،‬چشمه­ و رودخانه‬ ‫منطقه سورین‬
‫ٔ‬ ‫‪14‬‬
‫کیلومتر‪ 45‬جاده­سنندج ــ کامیاران‬ ‫چشم­ انداز دریاچه سد و محلی برای قایقرانی‪ ،‬شنا‪ ،‬ماهی گیری‬ ‫دریاچه سد گاوشان‬
‫ٔ‬ ‫‪15‬‬
‫‪ 18‬کیلومتری جنو ­‬
‫ب شرقی دهگالن‬ ‫تفرجگاه طبیعی‬ ‫سد سنگ سیاه‬ ‫‪16‬‬
‫چشمه آب معدنی‬
‫ٔ‬
‫شهرستان سروآباد ــ روستای گواز‬ ‫چشمه های جوشان آب گرم با خاصیت آب درمانی‬ ‫‪1٧‬‬
‫گواز‬
‫شمال غربی بانه‬ ‫چشم انداز روستا‪ ،‬غار شوی‪ ،‬تفرجگاه جنگلی‬ ‫چ­م شوی بانه‬ ‫‪1٨‬‬
‫‪104‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫ب ) جاذبه ­های تاریخی‪ ،‬مذهبی و فرهنگی‬

‫٭ آیا می دانیدکه استان کردستان  یکی از کانون های فرهنگ و تاریخ کشور ماست و دارای آثار فراوانی در این زمینه است؟‬

‫شکل ‪10‬ــ ‪ ٥‬ــ بخشی از آثار و جاذبه ­های تاریخی و فرهنگی ــ مذهبی استان‬

‫پیشینه تاریخی کهن برخوردار است و همواره بخشی از کانون فرهنگ و تمدن ایران زمین و همچنین‬ ‫ٔ‬ ‫از آنجا که استان ما از‬
‫مهد عرفان و اعتقادات مذهبی و دین ­باوری بوده است‪ ،‬دارای جاذبه ­های مهم تاریخی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬مذهبی و هنری می ­باشد که مهم ­ترین‬
‫آن ها به شرح زیر معرفی می­ شوند‪.‬‬
‫‪1‬ــ آثار­تاریخی و موزه ها‬
‫قلعۀ باستانی زیویه‪ :‬این قلعه در ‪ 45‬کیلو متری شرق سقز و در شمال روستای زیویه واقع شده است‪ٔ .‬‬
‫قلعه زیویه هم از‬
‫نظر معماری و هم از نظر آثار هنری  یکی از شاخص ترین مکان های تاریخ ایران باستان محسوب می شود و مربوط به اقوام مان نایی‬
‫و ماد است که ‪ 2700‬سال پیش در شمال غرب ایران‬
‫حکومت می­ کرده­ اند‪ .‬اشیای به    دست آمده در این قلعه‬
‫از چیره  دستی استادان مان نایی حکایت دارد که از لحاظ‬
‫مطالعه‪ ،‬سرآغاز و منشأ هنر ایران در دوران هخامنشیان‬
‫است‪.‬‬

‫شکل ‪1١‬ــ  ‪ ٥‬ــ قلعۀ باستانی زیویه‬

‫‪105‬‬
 ‫شکل ‪١٣‬ــ  ‪ ٥‬ــ نقش برجستۀ زیویه در بوستان آبیدر‬ ‫شکل ‪١٢‬ــ  ‪   ٥‬ــ بخشی از آثار قلعۀ باستانی زیویه‬

‫غـار بـاستانی کـرفتو‪ :‬این غـار در ‪   67‬کیلومتری‬

‫شمال ­غـربی دیواندره قـرار دارد و  یکی از قـدیمی ­ترین و در‬
‫ت انگیزترین غارهای طبیعی ایران است که در‬ ‫عین حال شگف ­‬
‫ادوار مختلف مورد استفاده و سکونت انسان بوده و طی این‬
‫دوره‌ها جهت سکونت تغییر حالت داده و فضاهایی به صورت‬
‫معماری صخره‌ای در چهار طبقه و در دل کوه حفر شده است‪.‬‬

‫شکل ‪ ١٤‬ــ  ‪ ٥‬ــ نمای بیرونی و طبقات غار کرفتو‬

‫‪106‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫قلعۀ باستانی قم‌چقای‪ :‬این دژ باستانی در ‪ 45‬کیلومتری‬

‫بیجار و در ‪ 12‬کیلومتری روستای قم‌چقای قرار گرفته است‪.‬‬
‫موقعیت طبیعی آن باعث شده که این قلعه از اهمیت خاصی‬
‫برخوردار باشد؛ زیرا از  یک سو به پرتگاهی بسیار هولناک و‬
‫از سوی دیگر به دره‌ای عمیق مشرف است که رودخانه‌ای در‬
‫خط‌القعر آن جاری است‪ .‬در سمت شمالی آن که از ارتفاع کمتری‬
‫شکل ‪15‬ــ  ‪٥‬ــ قلعۀ قم چقای بیجار‬
‫برخوردار است‪ ،‬بقایای دیواری عریض و محکم از سنگ الشه با‬
‫مالت و برج‌های نیم  ‌استوانه‌ای قرار دارد‪ .‬معماری باشکوه قلعه در‬
‫کنار دره ٔ عمیق موجب شگفتی هر بازدیدکننده  ­ای می ­شود‪.‬‬
‫کتیبه و نـقش بــرجستۀ زینانـه (تنگـی‌ور)‪ :‬در‬
‫‪ 45‬کیلومتری شمال غرب کامیاران (نزدیکی روستای تنگی‌ور)‪ ،‬در‬
‫دره‌ای تنگ و بر روی صخره‌ای مرتفع‪ ،‬کتیبه‌ای با خط میخی‬
‫‌تنه مردی در داخل تاقچه‌ای‬ ‫و زبان آشوری باستان همراه با نیم ٔ‬
‫(بر روی صخره) کنده‌کاری شده است‪ .‬عالوه بر اهمیت تاریخی‬
‫کتیبه‪ ،‬محل استقرار آن نیز از لحاظ طبیعت‌گردی بسیار مهم است‪،‬‬
‫دره تنگی‌ور از دیدنی‌ترین‬
‫زیرا آبشارهای طبیعی فراوان منطقه و ٔ‬
‫نقاط استان به شمار می­ روند‪.‬‬
‫شکل ‪ 16‬ــ  ‪٥‬ــ کتیبه (زینانه) تنگی ور (شهرستان کامیاران)‬ ‫کوچه‬
‫ٔ‬ ‫موزۀ سنندج‪ :‬این موزه در خیابان امام(ره)‪،‬‬
‫حبیبی و در بخش بیرونی عمارت مال لطف‌اللّٰه شیخ‌االسالم مشهور‬
‫خانه ساالر سعید قرار دارد و در آن آثار و اشیای تاریخی کشف‬ ‫به ٔ‬
‫شده از استان و سایر نقاط ایران به نمایش گذاشته شده است‪.‬‬
‫موزه سنندج  یکی از نمونه‌های بی‌نظیر هنر اروسی‌سازی‬ ‫اروسی ٔ‬
‫و کار استادکاران سنندجی است‪ .‬عمارت مال لطف‌اللّٰه از بناهای‬
‫موزه سنندج از چهار بخش‪ :‬پیش از‬ ‫دوره قاجار است‪ٔ .‬‬ ‫باقی مانده ٔ‬
‫تاریخ‪ ،‬تاریخی‪ ،‬اسالمی  و بخش نمایش موقت تشکیل شده است‪.‬‬

‫شکل ‪ ١٧‬ــ  ‪ ٥‬ــ گنجین ­­ه ( موزۀ سنندج)‬

‫‪107‬‬
‫شکل ‪ 20‬ــ ‪ ٥‬ــ روستای تاریخی پالنگان‬ ‫شکل ‪19‬ــ  ‪  ٥‬ــ حمام خان‬ ‫شکل ‪ 18‬ــ  ‪ ٥‬ــ عمارت خسروآباد‬

‫‪2‬ــ مراکز مهم مذهبی استان‬

‫روستای نگل و قرآن تاریخی آن‪ :‬روستای نگل در ‪ 65‬کیلومتری‬
‫اولیه اسالمی‪،‬‬
‫جاده سنندج ــ مریوان واقع شده است‪ .‬بنا به روایت در قرون ٔ‬ ‫ٔ‬
‫چهار جلد قرآن نوشته شده و به چهار منطقه فرستاده شده است که  یکی از آن ها‬
‫هم اکنون در مسجد روستای نگل نگهداری می شود‪ .‬این قرآن که به خط کوفی‬
‫و بر روی پوست آهو نوشته شده است‪ ،‬در میان مردم منطقه جایگاه خاصی دارد‬
‫و به دلیل برخورداری از ارزش معنوی‪ ،‬هنری و تاریخی‪ ،‬هر ساله مشتاقان‬
‫شکل ‪21‬ــ ‪  ٥‬ــ قرآن تاریخی نگل‬ ‫زیادی را به سوی خود جذب می­ کند‪.‬‬

‫شکل‪ 22‬ــ ‪  ٥‬ــ شبستان مسجد جامع سنندج‬

‫‪108‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫مسجد جامع سنندج‪ :‬زمان احداث مسجد مربوط به ٔ‬

‫دوره قاجار بوده و به دستور امان  ‌اللّٰه  خان والی کردستان در سال  ‪1228‬‬
‫هجری قمری ساخته شده است‪ .‬این مسجد دو ایوانی است با  یک حیاط مرکزی که در پیرامون آن ‪12‬حجره برای طالب علوم دینی‬
‫ساخته شده است‪ .‬مسجد دارای شبستانی بزرگ با ‪ 24‬ستون است و اطراف شبستان و سر ستون ها با آیات کالم‌‌اللّٰه مجید مزین شده‬
‫است‪.‬این مسجد یکی از جاذبه­ های دیدنی شهر سنندج است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫‪١‬ــ به همراه دبیر جغرافیا از یک مکان گردشگری تاریخی استان یا شهرستان محل زندگی خود بازدید کنید و‬
‫گزارشی از آن تهیه نمایید‪.‬‬
‫‪٢‬ــ از جاذبه های گردشگری شهرستان محل زندگی خود‪ ،‬یک کلیپ (فیلم کوتاه) یا یک مجموعه عکس (در قالب‬
‫‪ )Power Point‬تهیه کنید و در کالس ارائه دهید‪.‬‬

‫شکل‪24‬ــ ‪ ٥‬ــ مقبرۀ حضرت عکاشه‬ ‫شکل ‪23‬ــ ‪  ٥‬ــ مقبرۀ متبرکه حضرت امام­زاده هاجره خاتون‬

‫گردشگری و اقتصاد استان‬

‫زمینه کار و اشتغال‪،‬‬
‫گردشگری از بعد اقتصادی بسیار سودمند است‪ .‬از مهم ترین آثار آن در استان کردستان‪ ،‬می­ تو ان به ایجاد ٔ‬
‫رشد و شکوفایی صنایع دستی و خانگی و افزایش درآمد مردم منطقه اشاره کرد‪.‬‬
‫٭ به نظر شما با توسعه صنعت گردشگری در استان کردستان‪ ،‬چه شغل­ هایی ایجاد می ­شود؟‬

‫‪109‬‬
 ‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ٢‬ــ  ‪    ٥‬ــ آثار و جاذبه های تاریخی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬مذهبی و هنری استان کردستان‬
‫موقعیت جغرافیایی جاذبه‬ ‫مشخصات جاذبه‬ ‫نام جاذبه‬ ‫ردیف‬

‫جاده سنندج ــ سقز ــ سه راهی زیویه‬

‫ٔ‬ ‫‪1‬‬
‫دارای قدمت باستانی و نوع معماری خاص‬ ‫تپه باستانی زیویه‬
‫ٔ‬
‫روستای زیویه‬
‫جاده سنندج ــ  سقز‪ ،‬سه راهی کرفتو‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫اولیه بشری‬
‫دارای قدمت باستانی و معماری منحصر به فرد‪ ،‬یکی از سکونتگاه های ٔ‬ ‫غار کرفتو‬
‫جاده مخصوص کرفتو‬
‫ٔ‬
‫شهرستان بیجار ــ روستای قم ­چقای‬ ‫دارای قدمت باستانی و نوع معماری خاص‬ ‫قلعه قم­ چقای‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬‬
‫شهرستان سرو  آباد ــ سه راهی بیه­ کره جاده‬ ‫قلعه باستانی در رأس آن قرار دارد‪ ،‬معماری خشکه­ چین‪،‬‬ ‫به لحاظ تاریخی و شکل هرمی ٔ‬
‫ گونه روستا که ٔ‬ ‫‪4‬‬
‫روستای هه­  ورامان تخت‬
‫هه ­ورامان‬ ‫روحیه مهمان نوازی مردم و آرامگاه پیرشالیار‬
‫ٔ‬ ‫فرهنگ خاص مردم منطقه‪ ،‬موسیقی عرفانی‪،‬‬
‫جاده سنندج ــ مریوان‪ ،‬روستای نگل‬
‫ٔ‬ ‫دارای قدمت تاریخی از صدر اسالم‬ ‫قرآن تاریخی نگل‬ ‫‪5‬‬
‫سنندج ــ خیابان امام خمینی (ره)‬ ‫موزه مردم شناسی و جایگاه فرهنگی ــ هنری آن در کردستان‬
‫ٔ‬ ‫خانه کُرد‬ ‫‪6‬‬
‫کامیاران ــ روستای کاشتر‬ ‫به لحاظ تقدس نزد اهالی منطقه‬ ‫زیارتگاه حضرت عکاشه‬ ‫‪7‬‬
‫سنندج ــ خیابان صالح الدین ایوبی‬ ‫خواهر امام رضا (ع) و تقدس نزد اهالی منطقه‬ ‫امامزاده هاجره خاتون‬ ‫‪8‬‬
‫شهرستان سنندج ــ خیابان امام‬ ‫معماری و اهمیت­و تقدس مسجد نزد اهالی منطقه‬ ‫مسجد جامع سنندج‬ ‫‪9‬‬
‫سنندج ــ خیابان امام ــ کوی حبیبی‬ ‫موزه تاریخی و باستان­  شناسی استان‬
‫دارای قدمت تاریخی‪ٔ ،‬‬ ‫موزه سنندج‬
‫ٔ‬ ‫‪10‬‬
‫سنندج ــ بلوار خسروآباد‬ ‫دارای قدمت تاریخی و ارزش معماری‬ ‫عمارت خسروآباد‬ ‫‪11‬‬
‫سنندج     ــ دامنه کوه آبیدر بزرگ‬ ‫تقدس نزد اهالی منطقه و قرار گرفتن در دل طبیعت زیبای کوه آبیدر‬ ‫نظرگاه خضرزنده‬ ‫‪12‬‬
‫شهر سقز‬ ‫معماری و اهمیت­و تقدس مسجد نزد اهالی منطقه‬ ‫مسجد دو مناره سقز‬ ‫‪1٣‬‬
‫سقز ــ بخش زیویه ــ دهستان خورخوره‬ ‫به لحاظ تقدیس نزد اهالی منطقه و وجود قرآن تاریخی موالن آباد‬ ‫مقبره شیخ حسن موالن آباد‬ ‫‪14‬‬
‫کامیاران ــ روستای تنگی ­ور‬ ‫دارای قدمت باستانی و تاریخی‬ ‫کتیبه تنگی  ­ور‬
‫ٔ‬ ‫‪15‬‬
‫سنندج ــ خیابان انقالب‬ ‫دارای قدمت تاریخی و محل داد و ستد مردم منطقه‬ ‫بازار سنندج‬ ‫‪16‬‬
‫ضلع شرقی شهر سنندج بر روی رودخانه قشالق‬ ‫قدمت تاریخی و نوع معماری‬ ‫پل قشالق سنندج‬ ‫‪17‬‬
‫بانه ــ دامنه کوه آربابا‬ ‫تقدس مکان نزد اهالی منطقه‬ ‫امام  ­زاده پیر مراد‬ ‫‪18‬‬
‫سنندج ــ ضلع شمالی خیابان انقالب‬ ‫قدمت تاریخی و نوع معماری‬ ‫موزه حمام خان‬
‫ٔ‬ ‫‪19‬‬

‫جاده سنندج ــ همدان‪ ،‬کیلومتر ‪15‬‬ ‫وجود مقابر بزرگانی همچون‪ :‬آرامگاه موالنا بابا سید ابراهیم‪ ،‬سیدعلی اصغر کردستانی از اساتید‬ ‫روستای گردشگری‬ ‫‪20‬‬
‫موسیقی کردی‬ ‫صلوات آباد‬
‫ضلع جنوبی شهر مریوان‬ ‫قدمت تاریخی‬ ‫قلعه امام‬
‫ٔ‬ ‫‪21‬‬
‫قروه ــ روستای قصالن‬ ‫قدمت تاریخی و نوع معماری‬ ‫حمام قصالن‬ ‫‪22‬‬
‫دهگالن    ــ کوه شیدا‬ ‫تاریخی و مذهبی‬ ‫مقبره شیدا‬
‫ٔ‬ ‫‪23‬‬
‫‪110‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫فعالیت های گردشگری (اقدامات­ انجام­شده در زمینۀ توسعه گردشگری) استان کردستان‪ :‬با توجه‬
‫به توانمندی های گردشگری استان و پیامدهای اقتصادی آن‪« ،‬اداره کل میراث فرهنگی‪ ،‬صنایع دستی و گردشگری»‬
‫توسعه گردشگری استان کردستان و رشد و شکوفایی آن‪ ،‬در سال­ های اخیر اقدامات قابل توجهی به شرح‬ ‫ٔ‬ ‫به منظور‬
‫زیر انجام داده است‪:‬‬
‫توسعه گردشگری استان کردستان‪.‬‬ ‫ٔ‬ ‫‪1‬ــ اجرای مطالعات طرح جامع‬
‫‪2‬ــ ایجاد زیرساخت­ های گردشگری (احداث هتل‪ ،‬مهمان ­پذیر و مهمان سرا‪ ،‬مجتمع­ های گردشگری‪ ،‬سرویس­ های‬
‫بهداشتی و خدماتی بین راهی و دیگر اماکن پذیرایی و اقامتی در محل ­های گردشگری)‪.‬‬
‫‪3‬ــ نام­ گذاری روز ‪ 15‬اردیبهشت به عنوان روز گردشگری استان کردستان که مناسبت آن‪ ،‬اوج سرسبزی‬
‫طبیعت در این منطقه و تقارن آن با برگزاری مراسم آیینی تاریخی پیر شالیار در مهم ­ترین و بزرگ ترین روستا هدف‬
‫گردشگری استان (هه ­ورامان) است‪.‬‬
‫ت گردشگری در استان و پذیرش و اسکان گردشگران ­ی که از سراسرکشور به‬ ‫‪4‬ــ تشکی ­ل ستا ­د دائم ­ی تسهیال ­‬
‫کردستان سف ­ر می کنند‪.‬‬
‫‪  5‬ــ تعیین روستاهای هدف گردشگری توسط کارگروه گردشگری استان‪ :‬در این جهت‪ 13 ،‬روستا مشخص‬
‫شده که عبارت اند از‪ :‬صلوات آباد بیجار‪ ،‬خسرو آباد گروس‪ ،‬هه­ ورامان تخت‪ ،‬دزلی‪ ،‬نوره‪ ،‬اویهنگ‪ ،‬نگل‪ ،‬قصالن‪،‬‬
‫پالنگان‪ ،‬ژیوار‪ ،‬ترجان سقز‪ ،‬قم چقای بیجار‪ ،‬صلوات آباد سنندج‪.‬‬
‫نمونه گردشگری که در سال ‪ 1385‬توسط هیئت وزیران تصویب شده است‪ .‬این مناطق‬ ‫‪6‬ــ ایجاد مناطق ٔ‬
‫عبارت اند از‪ :‬باباگرگر قروه‪ ،‬دوکانان بانه‪ ،‬صلوات آباد سنندج‪ ،‬قم ­چقای و امام­زاده عقیل بیجار‪ ،‬هه ­ورامان سروآباد‪،‬‬
‫منطقه باشماق مریوان‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫زیویه سقز‪ ،‬آبیدر سنندج‪ ،‬یوزباش­ کندی دیواندره و‬‫ٔ‬
‫‪ 7‬ــ سازماندهی و احیای آثار تاریخی و ثبت آن ها در فهرست آثار ملّی به منظور حفاظت از این آثار و فراهم‬
‫نمودن امکان بازدید برای گردشگران‪.‬‬
‫‪ 8‬ــ اختصاص محلی برای نمایشگاه دائمی گردشگری در شهر سنندج‪.‬‬
‫دهه گذشته به ویژه چند سال اخیر‪ ،‬تعداد گردشگران استان کردستان رشد قابل‬ ‫با انجام این فعالیت­ ها در ٔ‬
‫مالحظه­ ای پیدا کرده تا جایی که در سال ‪ 1387‬نسبت به سال ‪ ،1386‬حدود ‪ %90‬رشد داشته است‪ .‬در تعطیالت‬
‫نوروز ‪ 1388‬نیز نسبت به مدت مشابه سال قبل از رشد ‪ 65‬درصدی برخوردار بوده است‪.‬‬
‫ک کرد ؟‬
‫توسعه­صنعت­گردشگری در استان کردستان کم ­‬ ‫ٔ‬ ‫٭ به نظر شما از چه راه های دیگری می­ توان به‬

‫‪111‬‬
 ‫درس سیزدهم ‪ :‬توانمندی های اقتصادی استان‬
‫٭ به شکل های زیر نگاه کنید و بگویید که مهم­ ترین توانمندی های اقتصادی استان ما چیست؟‬

‫شکل ‪ ٢٥‬ــ‪ ٥‬ــ بخش هایی از توانمندی های اقتصادی‬

‫استان کردستان‬

‫استان کردستان  یکی از قطب­ های مهم کشاورزی و دامپروری ایران محسوب می­ شود‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬برخورداری از منابع غنی‬
‫معدنی (فلزی و غیر فلزی) و نیروی انسانی متخصص از  یک سو و موقعیت بسیار مناسب جغرافیایی و همسایگی با کشور عراق به‬
‫عنوان  یکی از بازارهای هدف و همچنین مسیر مناسب ترانزیتی در اتصال بنادر جنوب به شمال غرب کشور از سوی دیگر‪ ،‬این استان‬
‫را از نظر اقتصادی در جایگاه ممتازی قرار داده است‪.‬‬

‫‪1‬ــ توانمندی های بخش کشاورزی‬

‫آب و هوای مناسب برای کشت انواع محصوالت کشاورزی و پرورش دام و طیور‪ ،‬پرورش آبزیان و زنبورداری به استان‬
‫ساالنه ایران)‬
‫ٔ‬ ‫کردستان جایگاه ویژه  ­ای بخشیده است‪ .‬این استان با بارش ساالنه حدود ‪ 500‬میلی ­متر (بیش از دو برابر میانگین بارش‬
‫یکی از پُر آب ترین استان های کشور ماست؛ به طوری که با ‪ 1/7‬درصد مساحت‪ 3/5 ،‬درصد حجم بارندگی کشور را دریافت می ­کند‪.‬‬
‫‪ %7‬از منابع آب کشور توسط حوضه ­های آبگیر استان کردستان تأمین می­ شود‪ .‬منابع آب استان عالوه بر چشم­ اندازها و مناظر زیبا‪،‬‬
‫زمینه ­های مناسبی برای کشاورزی‪ ،‬دامپروری‪ ،‬صنعت‪ ،‬شیالت و‪ ...‬را فراهم کرده است‪.‬‬

‫‪112‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫زراعت و باغداری‪ :‬حدود ‪ 30‬درصد از سطح استان (‪ 1045688‬هکتار) به زمین­ های کشاورزی اختصاص دارد که از‬
‫این مقدار‪ 14/64 ،‬درصد زیر کشت آبی و مابقی آن به صورت دیم کشت می شود‪ .‬استان کردستان از نظر سطح زیرکشت در کشور‬
‫رتبه ششم کشور را داراست‪ .‬میزان تولید‬
‫رتبه ّاول و تولید گندم ٔ‬
‫رتبه ّاول و از نظر تولید توت فرنگی ٔ‬
‫رتبه هفتم‪ ،‬سطح زیر کشت دیم ٔ‬
‫ٔ‬
‫محصوالت کشاورزی استان در سال ‪ 1387‬در جدول ‪٣‬ــ‪ ٥‬درج شده است‪.‬‬

‫شکل ‪ ٢٦‬ــ ‪ ٥‬ــ منظره ای از مزارع گندم استان‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ٣‬ــ‪ ٥‬ــ محصوالت کشاورزی استان و مقدار تولید آن در مقایسه با کشور‬

‫مقایسه با کشور (درصد)‬ ‫تولید استان (تن)‬ ‫عنوان تولیدات‬ ‫ردیف‬

‫‪2/2‬‬ ‫‪1480592‬‬ ‫تولیدات زراعی‬ ‫‪١‬‬
‫‪1/5‬‬ ‫‪171707‬‬ ‫تولیدات باغی‬ ‫‪٢‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪740000‬‬ ‫تولید گندم‬ ‫‪٣‬‬
‫‪5/6‬‬ ‫‪40000‬‬ ‫تولید حبوبات‬ ‫‪٤‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪370000‬‬ ‫سیب زمینی‬ ‫‪٥‬‬
‫‪90/5‬‬ ‫‪31982‬‬ ‫توت فرنگی‬ ‫‪٦‬‬
‫‪4/4‬‬ ‫‪118133‬‬ ‫میوه های دانه ریز‬ ‫‪٧‬‬
‫‪6/9‬‬ ‫‪17267‬‬ ‫میوه های دانه دار‬ ‫‪٨‬‬
‫‪1/8‬‬ ‫‪1885660‬‬ ‫کل تولیدات بخش کشاورزی‬ ‫‪٩‬‬

‫‪113‬‬
‫توسعه باغداری از دیگر توانمندی های بخش کشاورزی استان ماست‪ .‬از میان محصوالت کشاورزی و باغی کردستان‬ ‫ٔ‬ ‫قابلیت‬
‫زمینه میزان تولید‪ ،‬سرمایه­ گذاری و صادرات از سایر محصوالت برجسته ­ترند که عبارت اند از‪:‬‬ ‫‪ 10‬محصول به ترتیب اولویت در ٔ‬
‫توت فرنگی‪ ،‬گردو‪ ،‬انگور‪ ،‬زردآلو‪ ،‬هلو‪ ،‬شلیل‪ ،‬سیب‪ ،‬بادام‪ ،‬به‪ ،‬گیالس و آلبالو‪.‬‬
‫در استان کردستان گیاهان دارویی و صنعتی و میوه­  های نسبتاً منحصر به  فرد (توت  ­فرنگی و انگور دیم) تولید می­ شود‪ ،‬به‬
‫طوری  که استان ما باالترین میزان برداشت توت­  فرنگی در سطح کشور را دارد‪ .‬گذشته از آن با توجه به برخورداری استان کردستان از‬
‫بوته  گَ َون‪ ،‬شیرین بیان و تنوع سایرگیاهان دارویی‪،‬‬
‫شرایط مناسب کشت چغندر قند‪ ،‬دانه ­های روغنی و درختان بنه‪ ،‬هم ­چنین فراوانی ٔ‬
‫می ­توان به ایجاد صنایع تبدیلی مرتبط با این محصوالت اقدام کرد‪.‬‬

‫شکل ‪ ٢٧‬ــ  ‪ ٥‬ــ درخت بنه‬

‫شکل ‪ ٢٨‬ــ ‪٥‬ــ مزرعه ُکلزا‬

‫‪114‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫شکل ‪ ٢٩‬ــ  ‪٥‬ــ توت فرنگی و انگور دیم از محصوالت عمدۀ کشاورزی استان‬

‫دامپروری‪ :‬دامپروری از فعالیت های بسیار کهن در استان کردستان محسوب می­ شود که از دیر باز بسیاری از ساکنان‬
‫روستاها و حتی شهرها بدان مشغول بوده ­اند‪ .‬با توجه به وجود ‪ 1720000‬هکتار جنگل و مرتع در استان کردستان‪ ،‬این استان یکی از‬
‫عمده دامپروری کشور است‪ .‬استان­ ما دارای ‪ 3/5‬میلیون واحد دامی‪ ،‬معادل ‪ 4/9‬درصد دام های کشور است‪ .‬در این استان‪،‬‬
‫مناطق ٔ‬
‫‪115‬‬
‫انواع دام ( گاو‪ ،‬گوسفند‪ ،‬بز و‪ )...‬پرورش داد ­ه می ­شود که در این­میان پرورش گوسفند پروار که  یک نژاد گوشتی است‪ ،‬بیشتر رایج‬
‫است‪ .‬بنابراین استان­ما بخش عمده ای از گوشت مورد نیاز کشور را تأمین می­ کند‪.‬‬
‫فرآورده های دامی استان‪ :‬فرآورده های دامی مانند‪ :‬گوشت قرمز‪ ،‬شیر‪ ،‬پنیر‪ ،‬و محصوالت فرعی نظیر چرم و پوست‪ ،‬موهر‬
‫و کُرک از جمله محصوالت مهم استان به شمار می ­روند‪ .‬کُرک بز مر ُخزکردستان بسیار مرغوب است و در تولید انواع لباس و صنایع‬
‫دیگر از آن استفاده می شود‪ .‬بز مر ُخز که خاستگاه آن استان کردستان است‪ ،‬شهرت جهانی دارد‪ .‬یکی دیگر از دام­ های اصیل استان‬
‫کردستان‪ ،‬اسب کُردی است‪.‬‬

‫استان کردستان ‪ 2/63‬درصد گوشت قرمز‪2/6 ،‬‬

‫درصد شیر و ‪ 1/8‬درصد گوشت مرغ کشور را تولید‬
‫می کند و از این لحاظ موقعیت ممتازی را دارد و با‬
‫توانمندی های بیشتری که در این زمینه دارد (از جمله‬
‫آب کافی‪،‬مراتع بسیار غنی‪ ،‬تولید علوفه فراوان‪ ،‬نیروی‬
‫انسانی ماهر و‪ ) ...‬درصدهای فوق الذکر مـی تـواند بـه‬
‫نحو بسیار چشم گیری افـزایش  یابد‪ .‬شهرستان های‬
‫قروه‪ ،‬بیجار‪ ،‬دیواندره و مریوان در این زمینه توانایی­ های‬
‫بیشتری دارند‪.‬‬
‫شکل ‪ ٣٠‬ــ‪ ٥‬ــ تولید علوفه یکی از توان­ های بخش کشاورزی استان‬

‫رودخانه دائمی بزرگ و کوچک‪ 2200 ،‬حلقه چاه عمیق‪10300 ،‬‬ ‫ٔ‬ ‫شیالت‪ :‬وجود منابع آب فراوان استان از جمله‪50 :‬‬
‫دریاچه آب شیرین زریبار موقعیت مناسبی را‬
‫ٔ‬ ‫دریاچه سدها و‬
‫ٔ‬ ‫چشمه دائمی  و ‪ 432‬رشته قنات همراه با‬
‫ٔ‬ ‫حلقه چاه نیمه عمیق‪20000 ،‬‬
‫برای تولید انواع گونه ­های ماهیان گرمابی و سردابی و سایر آبزیان فراهم کرده است‪.‬‬
‫مهم ­ترین مراکز تولید آبزیان (سرد آبی) در استان کردستان عبارت اند از مجتمع ­های قم چقای‪ ،‬پالنگان و سیروان که ساالنه حدود‬
‫زمینه اشتغال‬
‫‪ 2210‬تن ماهی تولید می کنند و مجتمع ماهیان گرمابی سد سقز نیز در سال حدود ‪ 1/6‬میلیون قطعه ماهی تولید می­ کند که ٔ‬
‫‪ 2000‬نفر را فراهم کرده­ اند‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫‪١‬ــ آیا می توانید بگویید بخش کشاورزی استان ما با چه مشکالتی مواجه است؟ با راهنمایی دبیر خود‪ ،‬فهرستی از آنها تهیه کنید‪.‬‬
‫‪٢‬ــ فعالیت غالب روستائیان محل زندگی شما‪ ،‬کدام یک از موارد زیر است؟ دالیل آن را ذکر کنید‪.‬‬
‫زراعت‪ ،‬باغداری‪ ،‬دامداری‪ ،‬شیالت‬
‫‪116‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫شکل ‪ ٣١‬ــ‪٥‬ــ مجتمع پرورش ماهی سرد آبی پالنگان‬

‫ ‪2‬ــ توانمندی های بخش صنعت و معدن استان‬

‫صنعت‪ :‬در بخش صنعت استان کردستان تا سال ‪،1387‬‬
‫پروانه بهره ­برداری صنعتی معتبر صادر شده که‬‫ٔ‬ ‫تعداد ‪ 775‬فقره‬
‫موجب اشتغال­ ‪ 14309‬نفر شده است‪ .‬هم­چنین تعداد ‪ 2839‬مجوز‬
‫صنعتی با پیش  ­بینی اشتغال ‪ 77500‬نفر صادر شده است‪ .‬استان‬
‫ی صنعتی‬ ‫توسعه فعالیت ها ­‬
‫ٔ‬ ‫کردستان دارای مزیت­ های­ نسبی زیرجهت‬
‫است که در صورت سرمایه­ گذاری مناسب‪ ،‬چشم ­انداز پررونقی را‬
‫نوید می ­دهد‪.‬‬
‫توسعه صنایع‬
‫ٔ‬ ‫اولیه کشاورزی و دامی جهت‬
‫‪1‬ــ وجود مواد ٔ‬
‫تبدیلی وابسته‬
‫توسعه صنایع معدنی‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬ــ وجود ذخایر معدنی قابل توجه جهت‬
‫‪3‬ــ خط انتقال گاز اتیلن از عسلویه تا مهاباد و عبور آن از‬
‫استان‬
‫‪4‬ــ وجود نیروی جوان و تحصیل­کرده و مراکز آموزش‬
‫مهارت­ های فنی و تخصصی در استان‬
‫‪ 5‬ــ وجود امکانات زیربنایی از قبیل‪ :‬آب‪ ،‬زمین‪ ،‬برق‪ ،‬راه های‬
‫ارتباطی‪ ،‬گاز طبیعی و… ‪.‬‬
‫شکل ‪ ٣٢‬ــ‪ ٥‬ــ گوشه ­هایی از فعالیت ­های صنعتی در استان‬
‫‪117‬‬
 ‫صنایع مهم استان کردستان عبارت اند از‪:‬‬
‫کارخانه های سیمان‪ ،‬ذوب آهن و فوالد‪ ،‬کاشی و‬
‫سرامیک‪ ،‬انواع سنگ نما‪ ،‬بتن و فرآورده های بتنی‪،‬‬
‫تراکتور سازی‪ ،‬صنایع غذایی و فرآورده های تبدیلی‪،‬‬
‫تجهیزات پزشکی‪ ،‬مواد شیمیایی‪ ،‬فرش‪ ،‬منسوجات و‬
‫پوشاک و‪. ...‬‬

‫شکل ‪٣٣‬ــ ‪ ٥‬ــ شرکت فوالد زاگرس‬

‫شکل ‪ ٣٤‬ــ‪ ٥‬ــ کارخانجات کاشی کسری‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫ یکی دیگر از توانمندی های صنعتی استان کردستان‪ ،‬صنایع دستی است‪ .‬هنرهای سنتی از دیرباز در میان کُردها‬
‫سلیقه مردم از تنوع زیادی برخوردار بوده است‪ .‬هنرهای‬
‫ٔ‬ ‫رواج داشته و با توجه به شرایط خاص جغرافیایی و ذوق و‬
‫سنتی مهم کردستان عبارت اند از‪ :‬دست بافت­ ها مانند قالی‪ ،‬گلیم‪ ،‬سجاده‪ ،‬شال‪ ،‬پارچه­  های پشمی‪ ،‬گیوه دوزی‪،‬‬
‫نازک کاری‪ ،‬منبت کاری و معرق‪.‬‬
‫صفحه‬
‫ٔ‬ ‫بخش دیگری از هنرهای صنایع دستی استان‪ ،‬ساخت وسایل چوبی مانند رحل قرآن‪ ،‬ابزار موسیقی‪،‬‬
‫شطرنج و‪...‬می­ باشد‪.‬‬

‫٭ کدام صنایع دستی در شهرستان محل زندگی شما رایج است؟ چند مورد را نام ببرید‪.‬‬

‫معدن‬
‫٭ به شکل ‪ ٣٥‬ــ  ‪( ٥‬نقشه معادن) نگاه کنید‪ .‬این نقشه‪ ،‬پراکندگی معادن فعال را در سطح استان کردستان نشان می­ دهد‪ ،‬حال‬
‫محدوده کدام شهرستان ها واقع شده است؟‬
‫ٔ‬ ‫بگویید که بیشترین و کمترین معادن فعال استان در‬
‫‪118‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫سقز‬

‫بانه‬
‫مرمریت قرمز سنندجی‬ ‫دیواندره‬
‫مرمر‬ ‫بیجار‬
‫مرمریت‬
‫گرانیت‬
‫سنگ الشه ساختمانی‬
‫سنگ آهک‬
‫سنگ گچ‬ ‫مریوان‬
‫پوکه معدنی‬ ‫سنندج‬
‫سنگ آهن‬
‫منگنز‬
‫سیلیس‪،‬فلدسپات‪،‬میکا‬ ‫قروه‬
‫دولومیت‬
‫نمک آبی و سنگی‬
‫آنتیموان‬
‫فلورین‬
‫سرب و روی‬
‫فلزات پلی متال‬
‫خاک های صنعتی‬
‫سنگ مس‬ ‫کامیاران‬
‫ترآورتن‬

‫شکل ‪ ٣٥‬ــ  ‪  ٥‬ــ نقشۀ پراکندگی معادن مهم استان‬

‫ذخیره قطعی ‪ 386‬میلیون تن و استخراج سالیانه ‪ 4/5‬میلیون تن مواد معدنی  یکی از‬
‫ٔ‬ ‫استان کردستان با ‪ 199‬معدن فعال‪،‬‬
‫قطب های معدنی کشور محسوب می­ شود‪ .‬این استان از نظر تنوع و میزان کانسارهای معدنی بسیار غنی است؛ به طوری که ذخیره و‬
‫منابع معدنی شناسایی شده و در حال بهره ­برداری استان‪ ،‬بسیار فراوان است و موارد مهم آن عبارت اند از‪ :‬سنگ آهن‪ ،‬طال‪ ،‬سیلیس‪،‬‬
‫پوکه معدنی‪ ،‬سنگ گچ و‪. ...‬‬
‫فلدسپات‪ ،‬خاک صنعتی‪ ،‬میکا‪ ،‬انواع سنگ های تزئینی‪ ،‬سنگ آهک‪ ،‬نمک‪ٔ ،‬‬

‫شکل ‪ ٣٦‬ــ‪ ٥‬ــ ذخایر معدنی  یکی از توانمندی های استان‬

‫‪119‬‬
 ‫‪3‬ــ توانمندی های استان در بخش خدمات (بازرگانی و حمل و نقل)‬
‫بازرگانی‪ :‬با توجه به توانمندی های استان در زمینه­ های کشاورزی و صنعتی‪ ،‬برخورداری از ‪ 230‬کیلومتر مرز مشترک‬
‫بازارچه مرزی فعال در استان‪ ،‬زمینه­ های مناسبی برای تجارت در ابعاد داخلی و خارجی فراهم‬ ‫ٔ‬ ‫با کشور عراق و هم­چنین وجود سه‬
‫شده است‪ .‬بازارچه ­های مرزی سیران  ­بند بانه‪ ،‬باشماق مریوان و سیف سقز به همراه گمرکات فعال در استان (گمرک سنندج‪ ،‬مریوان و‬
‫زمینه صادرات و واردات کاال به کشورهای آسیایی و اروپایی از طریق تجار‪ ،‬تولیدکنندگان‪ ،‬پیله ­وران و تعاونی­ های مرزنشینان‪،‬‬
‫بانه) در ٔ‬
‫فعال اند‪.‬‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫عمده صادراتی استان عبارت اند از‪ :‬محصوالت کشاورزی‪ ،‬لوازم خانگی‪ ،‬محصوالت غذایی و دارویی‪،‬‬
‫اقالم ٔ‬
‫فرآورده­ های نفتی و معدنی و هم­ چنین پوشاک و منسوجات‪ .‬ارزش صادرات استان در سال ‪ 290 ،1387‬میلیون دالر‬
‫عمده وارداتی استان نیز عبارت اند‬
‫بوده که بالغ بر‪ %80‬آن از طریق گمرک باشماق مریوان صورت گرفته است‪ .‬اقالم ٔ‬
‫از‪ :‬مواد اولیه و قطعات‪ ،‬پی وی سی‪ ،‬سیم لخت هوایی‪ ،‬برنج و … ‪.‬‬

‫حمل و نقل‪ :‬موقعیت مناسب جغرافیایی ناشی از استقرار بر محور شمال غربی ــ جنوب غربی کشور و هم مرزی با کشور‬
‫توسعه مبادالت با این کشور‪ ،‬شرایط مناسبی را برای گسترش حمل و نقل و استفاده از آن به عنوان یکی از مزیت ­های‬
‫ٔ‬ ‫عراق و امکان‬
‫حلقه اتصال جنوب و جنوب­ غربی ایران با مناطق شمال ­غرب کشور‬‫استان کردستان فراهم کرده است‪ .‬استان کردستان به عنوان ٔ‬
‫شناخته می­ شود‪ .‬طول راه های اصلی استان ‪ 320‬کیلومتر و طول راه های فرعی آسفالته ‪ 1247‬کیلومتر است‪.‬‬

‫شکل ‪ ٣٧‬ــ ‪ ٥‬ــ حمل و نقل جاده­  ای یکی از توانمندی های استان‬

‫‪120‬‬
 ‫توانمندی های استان کردستان‬

‫‪ 4‬ــ نقش مردم در توسعه اقتصادی استان‬

‫وجود نیروی انسانی جوان‪ ،‬تحصیل­  کرده‪ ،‬کارآمد‪ ،‬مستعد و عالقه  مند به فناوری نوین و در کنار آن وجود منابع سرشار طبیعی و‬
‫ذخایر فراوان استان زمینه  ­ساز رشد و شکوفایی استان در بخش­ های مختلف اقتصادی است‪ .‬در استان جهت تأمین نیروی انسانی مورد‬
‫نیاز‪ ،‬مراکز آموزش عالی متعددی فعال اند ضمن این که مراکز و مجتمع ­های فنی و حرفه ­ای در زمینه­ های مختلف از جمله الکترونیک و‬
‫رایانه‪ ،‬صنایع دستی (فرش‪ ،‬نازک­ کاری و‪ ،)...‬صنایع غذایی و تبدیلی و‪ ...‬مهارت­ های فنی الزم را به متقاضیان ارائه می­ دهند‪.‬‬
‫عرصه فعالیت های اقتصادی استان به ویژه بخش صنعت فراهم کرده‬ ‫ٔ‬ ‫زمینه ورود بخش خصوصی را به‬ ‫این شرایط مناسب‪ٔ ،‬‬
‫است‪ .‬به طوری که ‪ %90‬از سرمایه ­گذاری های صنعتی در بخش های مختلف استان از طریق بخش خصوصی انجام می ­گیرد‪ .‬استان‬
‫برای جلب سرمایه ­گذاری در زمینه ­هایی مانند‪ :‬صنایع غذایی‪ ،‬ماشین آالت و ادوات کشاورزی‪ ،‬صنایع الکتریکی‪ ،‬صنایع چرم و‪...‬‬
‫وضعیت بسیار مساعدی دارد‪.‬‬
‫شرکت تولیدی آتیال ارتوپد‪ :‬مجتمع صنایع تولید تجهیزات پزشکی شرکت آتیال  ارتوپد واقع در شهرک صنعتی شماره ‪٣‬‬
‫سنندج با برخورداری از دانش روز و به کارگیری فن آوری بسیار پیشرفته‪ ،‬برای اولین بار در کشور‪ ،‬لوازم جراحی تخصصی و فوق‬
‫تخصصی ارتوپدی و ستون فقرات را تولید می کند‪ .‬محصوالت این شرکت که مطابق با باالترین استانداردهای بین المللی توسط جوانان‬
‫تحصیل کرده و متخصص استان تولید می شود در درمان ده ها هزار بیمار کشورمان از جمله بیماران مبتال به بیماری های صعب العالج با‬
‫نتایج بسیار مطلوب مورد استفاده قرار می گیرد‪ .‬این مجتمع تولیدی منحصر به فرد در کشور‪ ،‬حاصل بهره برداری از سه طرح از طرح های‬
‫ گانه شرکت آتیال ارتوپد در استان کردستان است‪ .‬هم اکنون طرح چهارم شرکت جهت تولید مفصل مصنوعی لگن در شهرک صنعتی‬ ‫نه ٔ‬
‫شماره یک سنندج در حال احداث است‪ .‬بدین ترتیب با راه اندازی طرح های شرکت آتیال ارتوپد‪ ،‬استان کردستان در راستای اهداف و‬
‫راهبردهای توسعه در بخش صنعت و معدن به قطب صنایع و تجهیزات پزشکی کشور با اشتغال زایی قابل توجه ای تبدیل خواهد شد‪.‬‬

‫شکل ‪ ٣٨‬ــ  ‪  ٥‬ــ شرکت تولید تجهیزات پزشکی آتیال ارتوپد‬

‫فعالیت‬
‫توجه به استعدادها و توانمندی های بخش های مختلف اقتصادی استان کردستان‪ ،‬تأسیس کدام صنایع دیگر‬
‫با ّ‬
‫در این استان‪ ،‬ضرورت دارد؟‬
‫‪121‬‬
 ‫فصل ششم‬
‫شکوفایی استان کردستان‬

‫پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫درس چهاردهم ‪ :‬دستاوردهای انقالب شکوهمند اسالمی‬

‫٭ تصاویر زیر چند نمونه از دستاوردهای انقالب اسالمی در استان را نشان می دهد‪ ،‬در شهرستان محل زندگی شما دستاوردهای‬
‫عمرانی انقالب اسالمی چه بوده است؟‬

‫شکل ‪ ١‬ــ‪٦‬ــ برخی از دستاوردهای انقالب شکوهمند اسالمی  در استان‬

‫انقالب اسالمی  ایران که در سال ‪ 1357‬به پیروزی رسید‪ ،‬عالوه بر  یک رویداد سیاسی‪ ،‬مذهبی‪ ،‬تحولی عظیم در تمام عرصه های‬
‫اقتصادی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬صنعتی‪ ،‬عمرانی و‪ ...‬به وجود آورد‪.‬‬
‫بعد از انقالب اسالمی با تالش و پی گیری مداوم مسئوالن پروژه های مهم صنعتی‪ ،‬کشاورزی‪ ،‬خدماتی و امکانات رفاهی زیادی از‬
‫قبیل تأمین آب آشامیدنی‪ ،‬تولید برق‪ ،‬واحدهای تأسیساتی و عمرانی که قبل از انقالب از آن بی نصیب بودیم‪ ،‬برای اکثر نقاط کشور اسالمی از‬
‫جمله استان کردستان فراهم شد‪ .‬اکنون به بررسی بخشی از این فعالیت­ ها به عنوان دستاوردهای انقالب شکوهمند اسالمی می ­پردازیم‪.‬‬

‫‪١‬ــ   فعالیت های صنعتی و معدنی‬

‫توسعه صنعتی و معدنی گام های مؤثری برداشته شده و در جهت آن پروژه های مهمی  به‬
‫ٔ‬ ‫زمینه‬
‫بعد از پیروزی انقالب اسالمی در ٔ‬
‫اجرا درآمده که باعث ایجاد اشتغال در سطح قابل توجهی شده است‪.‬‬
‫‪123‬‬
 ‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ١‬ــ‪ ٦‬ــ مقایسۀ فعالیت های صنعتی و معدنی در سال­ های ‪ 1357‬و ‪1387‬و ‪1391‬‬

‫تعداد در سال ‪91‬‬ ‫تعداد در سال ‪87‬‬ ‫تعداد در سال ‪1357‬‬ ‫نوع فعالیت و شاغالن‬ ‫ردیف‬
‫‪143‬‬ ‫‪190‬‬ ‫‪3‬‬ ‫کارگاه های بزرگ صنعتی‬ ‫‪1‬‬
‫‪21‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪1‬‬ ‫کارگاه های دولتی‬ ‫‪2‬‬
‫‪169‬‬ ‫‪169‬‬ ‫‪30‬‬ ‫کارگاه های خصوصی‬ ‫‪3‬‬
‫‪193‬‬ ‫‪193‬‬ ‫‪18‬‬ ‫معادن فعال‬ ‫‪4‬‬
‫‪5083‬‬ ‫‪5083‬‬ ‫‪145‬‬ ‫افراد شاغل در بخش صنعت‬ ‫‪5‬‬
‫‪2075‬‬ ‫‪2075‬‬ ‫‪368‬‬ ‫افراد شاغل در بخش معدن‬ ‫‪6‬‬

‫٭ در شهرستان محل زندگی شما کدام فعالیت­ های صنعتی و معدنی صورت می گیرد؟ فهرستی از آنها را تهیه کنید‪.‬‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫شهرک های صنعتی استان‪ :‬بعد از پیروزی انقالب شکوهمند اسالمی‪ ،‬در جهت ایجاد مراکز و مهیا‬ ‫ ‬
‫کردن فضایی برای رشته ها و حرفه های مختلف صنعتی‪ ،‬مسئوالن در اقدامی هماهنگ با سایر استان های دیگر‪ ،‬در‬
‫استان کردستان نیز ایجاد شهرک های صنعتی تصویب شد و مکان هایی برای آنها اختصاص یافت که بسیاری از آنها‬
‫به بهره برداری رسید‪ ،‬و در تعدادی دیگر از شهرستان ها در حال تأسیس می باشند‪ .‬این اقدام از یک سو موجب جذب‬
‫زمینه اشتغال به کار‬
‫سرمایه های بخش خصوصی در مسیرهای تولیدی متناسب با نیازهای جامعه شده و از سوی دیگر ٔ‬
‫جوانان را فراهم کرده است‪.‬‬
‫٭ آیا می ­توانید بگویید که شهرک های صنعتی استان بیشتر در کدام شهرستان متمرکز شده­ اند ؟ چرا این شهرها‬
‫برای استقرار شهرک های صنعتی انتخاب شده است؟‬

‫شکل ‪ ٢‬ــ‪ ٦‬ــ نمایی از  یک شهرک صنعتی در استان‬ ‫‪124‬‬

 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ٢‬ــ‪ ٦‬ــ شهرک های صنعتی ایجاد شده در استان بعد از پیروزی انقالب تا دی ماه ‪1387‬‬

‫اشتغال ایجاد میزان سرمایه گذاری‬ ‫تعداد واحد های‬ ‫تعداد واحدهای فرصت شغلی‬
‫ردیف نام شهرک مساحت(هکتار)‬
‫(میلیون ریال)‬ ‫شده‬ ‫بهره  برداری شده‬ ‫آماده به فعالیت ایجاد شده‬
‫‪262130‬‬ ‫‪ 1964‬نفر‬ ‫‪148‬‬ ‫‪ 3065‬نفر‬ ‫‪79‬‬ ‫‪58/54‬‬ ‫سنندج‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪240681‬‬ ‫‪ 567‬نفر‬ ‫‪26‬‬ ‫‪ 2739‬نفر‬ ‫‪57‬‬ ‫‪299/2‬‬ ‫سنندج‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪155874‬‬ ‫‪ 749‬نفر‬ ‫‪47‬‬ ‫‪ 1117‬نفر‬ ‫‪41‬‬ ‫‪13/86‬‬ ‫سنندج‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪79805‬‬ ‫‪ 591‬نفر‬ ‫‪46‬‬ ‫‪ 1374‬نفر‬ ‫‪29‬‬ ‫‪58/29‬‬ ‫سقز‬ ‫‪4‬‬
‫‪74395‬‬ ‫‪ 473‬نفر‬ ‫‪24‬‬ ‫‪ 879‬نفر‬ ‫‪16‬‬ ‫‪26/28‬‬ ‫قروه‬ ‫‪5‬‬
‫‪18536‬‬ ‫‪ 188‬نفر‬ ‫‪17‬‬ ‫‪ 1500‬نفر‬ ‫‪21‬‬ ‫‪30/25‬‬ ‫بیجار‬ ‫‪6‬‬
‫‪14270‬‬ ‫‪ 66‬نفر‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ 238‬نفر‬ ‫‪18‬‬ ‫‪17/45‬‬ ‫کامیاران‬ ‫‪7‬‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ٣‬ــ‪ ٦‬ــ مشخصات برخی از واحدهای بزرگ صنعتی ایجاد شده در استان بعد از پیروزی انقالب‬

‫ظرفیت­ساالنه‬ ‫تولیدات‬ ‫نام واحد‬ ‫ردیف‬

‫‪ 740000‬قطعه‬ ‫تجهیزات پزشکی‬ ‫شرکت آتیال ارتوپد‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 70000‬تن‬ ‫چدن‬ ‫شرکت فوالد زاگرس‬ ‫‪٢‬‬
‫‪ 1000000‬تن‬ ‫سیمان‬ ‫شرکت سیمان کردستان‬ ‫‪٣‬‬
‫‪ 5000‬دستگاه‬ ‫تراکتور‬ ‫شرکت تراکتور سازی‬ ‫‪٤‬‬
‫‪ 2500000‬متر مربع‬ ‫سرامیک‬ ‫شرکت کاشی کسری‬ ‫‪٥‬‬
‫‪ 150000‬تن‬ ‫گچ‬ ‫کارخانه گچ کردستان‬
‫ٔ‬ ‫‪٦‬‬
‫‪ 150000000‬لیتر‬ ‫ماءالشعیر‬ ‫ی صنعتی خورشید زریوار‬
‫شرکت­تولید ­‬ ‫‪٧‬‬
‫‪7200٠‬‬ ‫آرد‬ ‫کارخانه آرد سهند‬
‫ٔ‬ ‫‪8‬‬
‫‪ 14550‬تن‬ ‫شیر‬ ‫شرکت پاک آرا‬ ‫‪9‬‬
‫‪ 40000‬متر مربع‬ ‫سنگ گرانیت‬ ‫کارخانه سنگ گرانیت سعید‬
‫ٔ‬ ‫‪10‬‬

‫‪125‬‬
 ‫فعالیت‬
‫با راهنمایی دبیر خود‪ ،‬در ارتباط با جایگاه صنعتی و معدنی استان کردستان در میان استان های دیگر کشور‬
‫تحقیق نموده و گزارش آن را در کالس ارائه دهید‪.‬‬

‫‪ ٢‬ــ فعالیت های عمرانی‬

‫عمده زیر اشاره کرد‪:‬‬
‫زمینه فعالیت های عمرانی بعد از انقالب اسالمی  می توان به سه بخش ٔ‬
‫در ٔ‬
‫عمران روستایی‪ :‬انجام پروژه های مهمی از جمله ایجاد شبکه های برق رسانی‪،‬آب رسانی‪ ،‬گازرسانی و نیز ایجاد مراکز‬
‫جمله آن هاست‪.‬‬
‫مخابراتی و واگذاری تلفن به روستاییان از ٔ‬

‫برای مطالعه‬
‫برای پی بردن به حجم فعالیت ها در این بخش‪ ،‬می ­توان به شاخص های زیر اشاره کرد‪:‬‬
‫تعداد روستاهای دارای برق استان در سال ‪ ١٣٥٧‬تنها ‪ 9‬روستا بوده که در سال ‪ ١٣٨٧‬به ‪ 1678‬روستا‬
‫افزایش یافته است‪ .‬هم اکنون حدود ‪ %97‬روستاها ی استان از نعمت برق برخوردارند‪.‬در سال ‪ ١٣٥٧‬هیچ یک از‬
‫روستا ها تلفن نداشتند‪ ،‬در حالی که در سال ‪ ١٣٨٧‬به ‪ 1660‬روستا افزایش یافته است‪.‬در سال ‪ ١٣٥٧‬هیچ یک از‬
‫شبکه‬
‫ٔ‬ ‫روستاها از آب آشامیدنی سالم برخوردار نبودند‪ ،‬در حالی که تا پایان سال ‪ 1387‬مجموع خطوط انتقال آب و‬
‫آبرسانی استان به ‪ 5883‬کیلومتر رسیده است‪ .‬گذشته از آن‪ ،‬در چند سال اخیر برای تعداد زیادی از روستاها‪،‬‬
‫گازرسانی صورت گرفته و بیش از ‪ 120000‬نفر از جمعیت استان از نعمت گاز برخوردار شده ­اند‪ .‬سایر تأسیسات‬
‫زیر بنایی مانند راه سازی‪ ،‬پل سازی و‪ ...‬نیز در اکثر روستا ها صورت گرفته است‪.‬‬

‫برای مطالعه‬
‫‪1٨٠٠‬‬
‫‪1٦٠٠‬‬
‫‪1٤٠٠‬‬
‫‪1٢٠٠‬‬
‫‪1٠٠٠‬‬
‫‪٨٠٠‬‬
‫سال‪١٣٥٧‬‬
‫‪٦٠٠‬‬
‫سال‪١٣٨٧‬‬
‫‪٤٠٠‬‬
‫‪٢٠٠‬‬
‫‪٠‬‬ ‫شکل ‪ ٣‬ــ‪ ٦‬ــ نمودار مقایسۀ فعالیت های عمران‬
‫برق رسانی‬ ‫آب رسانی‬ ‫روستایی در سال های ‪ 1357‬و ‪1387‬‬
‫گازرسانی‬
‫تلفن‬
‫‪126‬‬
 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫عمران شهری‪ :‬در بخش دوم فعالیت های عمرانی بعد از پیروزی انقالب اسالمی‪ ،‬می توان به فعالیت ها و دستاوردهایی اشاره‬
‫کرد که باعث پیشرفت و رونق بسیاری از شهرهای استان شده است‪ .‬برای اطالع بیشتر به جدول ‪٤‬ــ‪ ٦‬توجه کنید‪.‬‬

‫شکل‪ ٤‬ــ‪٦‬ــ نمایی از پروژه های مهم عمران شهری در استان بعد از پیروزی انقالب شکوهمند اسالمی‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ٤‬ــ‪ ٦‬ــ مقایسۀ فعالیت های عمران شهری در استان‪ ،‬قبل و بعد از پیروزی انقالب اسالمی‬

‫متوسط رشد سالیانه‬ ‫تعداد مشترکان در سال‬

‫تعداد مشترکان در سال ‪١٣٥٧‬‬ ‫نوع فعالیت‬ ‫ردیف‬
‫(درصد)‬ ‫‪١٣٨٧‬‬
‫‪1/48‬‬ ‫‪189099‬‬ ‫‪20186‬‬ ‫آب آشامیدنی سالم‬ ‫‪1‬‬
‫‪12/5‬‬ ‫‪256976‬‬ ‫‪29000‬‬ ‫برق‬ ‫‪2‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪194000‬‬ ‫‪0‬‬ ‫گاز‬ ‫‪3‬‬
‫‪11/1‬‬ ‫‪291965‬‬ ‫‪12400‬‬ ‫تلفن‬ ‫‪4‬‬

‫‪127‬‬
‫زمینه راه سازی چه‬
‫مقایسه عملکرد دولت در سال ‪ ١٣٥٧‬با ‪ ١٣٨٧‬در ٔ‬
‫ٔ‬ ‫راه وترابری‪ :‬به جدول و نمودار زیر نگاه کنید با‬
‫نتایجی می توان گرفت؟‬

‫شکل ‪  ٥‬ــ‪٦‬ــ بخشی از فعالیت های راه ­سازی در استان‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ٥‬ــ‪ ٦‬ــ فعالیت راه سازی استان در سال های ‪ 1357‬و ‪1387‬‬

‫سال ‪ 1357‬سال ‪ 1387‬نرخ رشد کل دوره متوسط رشد سالیانه (درصد)‬ ‫نوع راه ارتباطی‬ ‫ردیف‬
‫‪2/8‬‬ ‫‪128/6‬‬ ‫‪320‬‬ ‫‪140‬‬ ‫طول راه های اصلی آسفالته‬ ‫‪1‬‬
‫‪10/6‬‬ ‫‪1978‬‬ ‫‪1247‬‬ ‫‪60‬‬ ‫طول راه های فرعی آسفالته‬ ‫‪2‬‬
‫‪19/2‬‬ ‫‪1974‬‬ ‫‪3720‬‬ ‫‪19‬‬ ‫طول راه های روستایی (شوسه و آسفالته)‬ ‫‪3‬‬

‫کیلومتر‬
‫‪٤٠٠٠‬‬
‫‪٣٥٠٠‬‬
‫‪٣٠٠٠‬‬
‫‪٢٥٠٠‬‬
‫‪٢٠٠٠‬‬
‫‪١٥٠٠‬‬ ‫سال‪١٣٥٧‬‬
‫‪١٠٠٠‬‬ ‫سال‪١٣٨٧‬‬
‫‪٥٠٠‬‬
‫‪٠‬‬
‫طول راه های اصلی‬ ‫شکل ‪ ٦‬ــ‪ ٦‬ــ نمودار مقایسۀ طول راه های ارتباطی‬
‫طول راه های فرعی آسفالته‬
‫طول راه های روستایی‬ ‫استان کردستان در سال های ‪ 1357‬و ‪1387‬‬
‫(شوسه وآسفالته)‬
‫‪128‬‬
 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬ــ منظور از فعالیت های عمرانی در شهر  یا روستا چیست ؟‬
‫‪2‬ــ پروژه های عمرانی در استان پس از پیروزی انقالب اسالمی توسط کدام نهاد انقالبی آغاز شد و توسط کدام‬
‫نهادها پیگیری و تداوم پیدا کرد ؟‬
‫‪3‬ــ در محل زندگی شما کدام طرح­  های عمرانی انجام شده  یا در حال اجراست؟ تحقیق کنید و گزارش آن را‬
‫به کالس ارائه دهید‪.‬‬

‫‪ 3‬ــ  فعالیت های علمی ــ آموزشی‬

‫به شکل ‪٧‬ــ‪ ٦‬نگاه کنید و بگویید انقالب‬
‫زمینه علمی    ــ آموزشی چه دستاوردهایی‬
‫ٔ‬ ‫اسالمی در‬
‫برای استان کردستان داشته است ؟‬
‫همان  طوری  که انقالب اسالمی در زمینه های‬
‫مختلف جهت توسعه و رونق استان کردستان‬
‫دستاوردهای مهم و چشم گیر داشته است‪ ،‬در ٔ‬
‫زمینه‬
‫علمی ــ آموزشی نیز اقدامات زیادی انجام شده است‬
‫کلیه‬
‫که می توان به افزایش سطح پوشش تحصیلی در ٔ‬
‫دوره متوسطه ( به ویژه در‬
‫دوره های ابتدایی تا پایان ٔ‬
‫روستاها که قبال ً فاقد هرگونه امکانات آموزشی بودند )‪،‬‬
‫توسعه دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی‪ ،‬گسترش‬ ‫ٔ‬
‫ادامه تحصیل در سطوح‬ ‫ٔ‬ ‫رشته های مختلف برای‬
‫مختلف دانشگاهی (از کاردانی تا دکتری) و‪...‬اشاره‬
‫زمینه علمی  ــ‬
‫کرد‪ .‬در  نهایت دستاوردهای انقالب در ٔ‬
‫آموزشی را می توان در دو بخش «آموزش و پرورش»‬
‫و «آموزش عالی» بررسی کرد‪.‬‬

‫شکل ‪ ٧‬ــ‪ ٦‬ــ نمایی از پروژه های آموزشی استان بعد از پیروزی انقالب اسالمی‬

‫‪129‬‬
 ‫بیشتر بدانیم‬
‫آموزش و پرورش‪ :‬تحصیل و آموزش ( به ویژه آموزش عمومی) در هر جامعه­ ای‪،‬یکی از ارکان اساسی آن‬
‫مسئله حساس‬‫ٔ‬ ‫کلیه افراد جامعه است که از نعمت سواد بهره مند شوند‪ .‬با در نظر گرفتن این‬
‫جامعه است و حق مسلم ٔ‬
‫و مهم می توان گفت که قبل از انقالب بسیاری از مناطق‪ ،‬بخش­ ها و روستاهای استان ما از داشتن مدرسه و محل‬
‫آموزش بی بهره بودند اما پس از پیروزی انقالب اسالمی‪ ،‬با توجه به اهمیت و جایگاه علم در جامعه و بها دادن به تعلیم‬
‫و تربیت‪ ،‬از سوی مسئوالن فعالیت های فراوانی صورت گرفته است که از جمله می توان به گسترش و ایجاد مدارس‬
‫زمینه آموزش‬
‫در تمام مناطق‪ ،‬بخش ­ها و روستاهای استان اشاره کرد‪ .‬یکی از اقدامات مهم نظام جمهوری اسالمی در ٔ‬
‫و پرورش‪ ،‬تأسیس مدارس شبانه روزی بوده است‪.‬‬
‫ادامه تحصیل دانش آموزان روستایی را فراهم کرده و از ترک‬ ‫زمینه ٔ‬
‫٭ به نظر شما تأسیس این مدارس چگونه ٔ‬
‫تحصیل آنان جلوگیری کرده است ؟‬
‫زمینه  آموزش و پرورش درج شده است‪:‬‬ ‫در جدول زیر بخشی از دستاوردهای انقالب شکوهمند اسالمی در ٔ‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪٦‬ــ‪٦‬ــ مقایسه شاخص های آموزش و پرورش در استان از سال ‪ 1357‬تا ‪1395‬‬

‫میزان تغییر ‪ /‬رشد‬ ‫سال تحصیلی ‪  95‬ــ‪1394‬‬ ‫سال تحصیلی‪ 57‬ــ‪١٣٥6‬‬ ‫عنوان شاخص‬ ‫ردیف‬
‫‪ 2‬برابر‬ ‫‪93/89‬‬ ‫‪47/66‬‬ ‫پوشش تحصیلی( ابتدایی تا متوسطه)‬ ‫‪1‬‬
‫بیش از ‪ 5‬برابر‬ ‫‪31‬‬ ‫‪6‬‬ ‫سهم آموزش های فنی و حرفه ای‬ ‫‪2‬‬
‫بیش از ‪ 3‬برابر‬ ‫‪93‬‬ ‫‪29/7‬‬ ‫درصد باسوادی‬ ‫‪3‬‬
‫بیش از ‪ 4‬برابر‬ ‫‪88/60‬‬ ‫‪21/54‬‬ ‫درصد باسوادی در مناطق روستایی‬ ‫‪4‬‬
‫بیش از ‪ 5‬برابر‬ ‫‪79/50‬‬ ‫‪14/98‬‬ ‫درصد باسوادی زنان‬ ‫‪5‬‬
‫بیش از‪ 2‬برابر‬ ‫‪3790‬‬ ‫‪1752‬‬ ‫تعداد کل آموزشگاه ­ها‬ ‫‪6‬‬
‫‪ 100‬درصد افزایش‬ ‫‪12‬‬ ‫‪0‬‬ ‫تعداد پژوهش سرای دانش آموزان‬ ‫‪7‬‬
‫بیش از ‪ 7‬برابر‬ ‫‪148‬‬ ‫‪18‬‬ ‫تعداد آزمایشگاه های استاندارد‬ ‫‪8‬‬
‫بیش از ‪ 51‬برابر‬ ‫‪5426‬‬ ‫‪105‬‬ ‫تعداد کتابخانه های مدارس‬ ‫‪9‬‬
‫بیش از ‪ 9‬برابر‬ ‫‪122‬‬ ‫‪13‬‬ ‫تعداد هنرستان های فنی و حرفه ای‬ ‫‪10‬‬
‫‪ 100‬درصد افزایش‬ ‫‪12‬‬ ‫‪0‬‬ ‫تعداد خانه های معلم (مراکز رفاهی فرهنگیان)‬ ‫‪11‬‬
‫‪ 100‬درصد افزایش‬ ‫‪293‬‬ ‫‪0‬‬ ‫تجهیز مدارس به آزمایشگاه رایانه‬ ‫‪12‬‬
‫‪130‬‬
 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫آموزش عالی‪ :‬قبل از انقالب تنها  یک مرکز آموزش عالی در استان کردستان وجود داشت که آن هم وابسته‬
‫توسعه این­ مرکز آموزش­ عالی و تبدیل آن به دانشگاه‬
‫ٔ‬ ‫به دانشگاه رازی کرمانشاه بود اما پس از پیروزی انقالب‪،‬عالوه بر‬
‫کردستان‪ ،‬چندین دانشگاه دیگر در این استان تأسیس شد‪ .‬در حال حاضر اکثر شهرهای استان دارای دانشگاه اند و‬
‫تعداد دانشگاه های استان هم اکنون به ‪ 47‬واحد دانشگاهی افزایش یافته است‪ .‬در سنندج‪ ،‬دانشگاه کردستان‪ ،‬پیام نور‪،‬‬
‫دانشگاه علوم پزشکی‪ ،‬دانشگاه آزاد اسالمی و مراکز آموزش علمی کاربردی و آموزشکده ­های فنی  و حرفه ­ای و‪ ...‬در‬
‫حال فعالیت اند‪ .‬در سال ‪ ،1357‬تعداد کل دانشجویان شاغل به تحصیل در استان کردستان ‪ 459‬نفر بوده که اکنون‬
‫آمار دانشجویان استان به ‪ 58991‬نفر افزایش یافته است‪.‬‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ٧‬ــ‪  ٦‬ــ تأسیس مراکز آموزش عالی استان بعد از پیروزی انقالب شکوهمند اسالمی‬
‫تعداد دانشجوی‬ ‫تعداد‬
‫تعداد رشته‬
‫دوره های تحصیلی‬ ‫در حال تحصیل‬ ‫دانشکده‪/‬مرکز‪ /‬واحد‬ ‫نام دانشگاه‬ ‫ردیف‬
‫( در سال ‪ )1395‬‬
‫( در سال ‪ )1395‬‬ ‫( در سال ‪ )1395‬‬
‫کاردانی‪،‬کارشناسی‪ ،‬کارشناسی ارشد ــ‬
‫‪9500‬‬ ‫‪165‬‬ ‫‪ 8‬دانشکده‬ ‫دانشگاه کردستان‬ ‫‪1‬‬
‫دکترای تخصصی‬
‫کاردانی‪ ،‬کارشناسی‪  ،‬کارشناسی ارشد‪،‬‬ ‫‪ 5‬دانشکده و ‪ 3‬مرکز‬
‫‪2500‬‬ ‫‪30‬‬ ‫دانشگاه علوم پزشکی‬ ‫‪2‬‬
‫دکترای عمومی ‪ ،‬دکترای تخصصی‬ ‫تحقیقات‬
‫کاردانی‪ ،‬کارشناسی‪  ،‬کارشناسی ارشد‬ ‫‪18000‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪ 4‬مرکز و‪ 6‬واحد‬ ‫دانشگاه پیام نور‬ ‫‪3‬‬
‫کاردانی‪،‬کارشناسی‪ ،‬کارشناسی ارشد‪،‬‬
‫‪7000‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪ 14‬واحد‬ ‫دانشگاه آزاد اسالمی‬ ‫‪4‬‬
‫دکترای عمومی‬
‫کاردانی و کارشناسی‬ ‫‪5002‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪ 21‬مرکز‬ ‫دانشگاه جامع علمی کاربردی‬ ‫‪5‬‬
‫کاردانی و کارشناسی‬ ‫‪5000‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪ 7‬مرکز‬ ‫سایر مراکز آموزش عالی‬ ‫‪6‬‬

‫‪ 4‬ــ فعالیت های فرهنگی‬

‫قبل از انقالب‪ ،‬استان کردستان یکی از استان های محروم و فاقد هر نوع امکانات فرهنگی بود اما بعد از پیروزی انقالب‬
‫اسالمی مسئوالن تمام تالش خود را به کار گرفتند تا در بخش های مختلف محرومیت زدایی کنند و به ارتقا و پیشرفت استان‬
‫بپردازند‪ .‬در این جهت گسترش مراکز فرهنگی و ایجاد مکان هایی که در مسیر فعالیت های فرهنگی مؤثر و مورد نیاز قراردارند‪،‬‬
‫‪131‬‬
‫مورد توجه قرارگرفت و در این بخش کتابخانه ها‪ ،‬کانون های پرورش فکری کودکان و نوجوانان‪ ،‬مجتمع های فرهنگی ــ هنری و‬
‫سایر مراکز وابسته تأسیس گردید‪.‬‬

‫برای مطالعه‬

‫جدول ‪ ٨‬ــ‪٦‬ــ مقایسه مراکز فرهنگی استان در سال های ‪ 1357‬و ‪1387‬‬

‫رشد متوسط سالیانه‬ ‫تعداد‬ ‫نوع و زمینه فعالیت فرهنگی‬ ‫ردیف‬

‫(درصد)‬ ‫سال ‪ 1357‬سال ‪1387‬‬
‫‪9/4‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪9‬‬ ‫کتابخانه عمومی‬ ‫‪1‬‬
‫‪6/7‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪2‬‬ ‫کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان‬ ‫‪2‬‬
‫‪3/3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫مجتمع های فرهنگی هنری‬ ‫‪3‬‬
‫‪63/3‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪1‬‬ ‫انتشاراتی‬ ‫‪4‬‬
‫‪26/6‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪3‬‬ ‫چاپخانه‬ ‫‪5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫سینما‬ ‫‪6‬‬

‫‪  ٥‬ــ فعالیت های بهداشتی‪ ،‬درمانی‬

‫اگر چه موضوع بهداشت و درمان در هر جامعه ­ای‪ ،‬یکی از ارکان ضروری آن جامعه است و از حساسیت و اهمیت خاصی‬
‫برخوردار است اما قبل از انقالب بسیاری از شهرها و روستاهای استان ما از حداقل امکانات و مراکز بهداشتی و درمانی بی نصیب‬
‫توسعه مراکز بهداشتی ــ درمانی نیز مانند سایر بخش ها در‬
‫ٔ‬ ‫بودند‪ .‬بعد از پیروزی انقالب شکوهمند اسالمی توجه به سالمت جامعه و‬
‫دستور کار قرار گرفت و در این جهت اقدامات قابل توجهی صورت گرفت‪ .‬برای اطالع بیشتر به جدول ‪٩‬ــ‪ ٦‬مقایسه شاخص های‬
‫بهداشتی و درمانی مراجعه شود‪.‬‬

‫‪132‬‬
 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫برای مطالعه‬
‫جدول ‪ ٩‬ــ‪٦‬ــ مقایسه شاخص­ های بهداشتی و درمانی در سال­ های ‪ 1357‬و ‪1387‬‬

‫متوسط نرخ رشد‬

‫ابتدای ‪ 1357‬انتهای ‪ 1387‬نرخ رشد کل دوره(درصد)‬ ‫عنوان شاخص‬ ‫ردیف‬
‫سالیانه (درصد)‬
‫‪7/01‬‬ ‫‪663/6‬‬ ‫‪756‬‬ ‫‪99‬‬ ‫تعداد پزشک عمومی‬ ‫‪1‬‬
‫‪7/3‬‬ ‫‪717/1‬‬ ‫‪286‬‬ ‫‪35‬‬ ‫تعداد پزشک متخصص‬ ‫‪2‬‬
‫‪4/9‬‬ ‫‪317/6‬‬ ‫‪0/71‬‬ ‫‪0/17‬‬ ‫سرانه پزشک به ازای هر هزار نفر‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬‬
‫‪3/5‬‬ ‫‪176/8‬‬ ‫‪1/55‬‬ ‫‪0/56‬‬ ‫سرانه تخت بیمارستانی به ازای هر هزار نفر‬
‫ٔ‬ ‫‪4‬‬
‫‪2/9‬‬ ‫‪136/7‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪30‬‬ ‫تعداد مراکز بهداشتی درمانی روستایی‬ ‫‪5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪331/8‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪22‬‬ ‫تعداد مراکز بهداشتی درمانی شهری‬ ‫‪6‬‬
‫‪11/7‬‬ ‫‪2691‬‬ ‫‪614‬‬ ‫‪22‬‬ ‫تعداد خانه های بهداشت‬ ‫‪7‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪115‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪7‬‬ ‫تعداد بیمارستان های استان‬ ‫‪8‬‬
‫‪27‬‬ ‫‪800‬‬ ‫‪1955‬‬ ‫‪255‬‬ ‫تعداد تخت های بیمارستانی‬ ‫‪9‬‬

‫فعالیت‬
‫زمینه بهداشتی و درمانی در محل زندگی خود به صورت‬
‫در مورد یکی از دستاوردهای انقالب اسالمی در ٔ‬
‫گروهی تحقیق نموده و گزارش آن را به کالس ارائه دهید‪.‬‬

‫‪133‬‬
 ‫درس پانزدهم ‪ :‬چشم انداز آیندۀ استان‬

‫شکل ‪ ٨‬ــ‪٦‬ــ بخشی از توانمندی های استان مبنایی برای چشم انداز آینده‬

‫سی سال از پیروزی انقالب شکوهمند اسالمی  می گذرد و درخت انقالب امروز به حدی بزرگ و تنومند شده که شاخ و برگ‬
‫ گستره کشور اسالمی ایران سایه افکنده است‪ .‬استان کردستان نیز مانند سایر استان های کشور از برکات وجود انقالب‬
‫ٔ‬ ‫آن بر تمامی‬
‫اسالمی  بی بهره نبوده و این موضوع به زبان آمار و اطالعات قابل مشاهده و اثبات است‪.‬‬
‫با توجه به دستاوردهای انقالب شکوهمند اسالمی که در درس قبل بررسی شد و با در نظر گرفتن موقعیت خاص و وضعیت‬
‫طبیعی استان کردستان و نیروی انسانی ماهر و متخصص آن‪ ،‬این استان می تواند در آینده در بسیاری از زمینه ها رشد و شکوفایی‬
‫پیدا کند‪ .‬طبق بررسی های انجام شده بسیاری از شاخص های اقتصادی‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی استان طی سال های پس از انقالب رشد‬
‫زمینه منابع طبیعی و نیروی انسانی‪ ،‬استان‬
‫بسیار چشم گیری داشته است اما با توجه به استعداد های خدادادی و توان باالی کردستان در ٔ‬
‫توسعه‬
‫ٔ‬ ‫کردستان سزاوار توجه بیشتر مسئوالن و گام های اساسی در راه توسعه و پیشرفت آن است اما باید توجه داشت که در مسیر‬
‫استان تنگناها و محدودیت هایی وجود دارد که در اینجا به برخی از آن ها اشاره می شود‪.‬‬
‫‪134‬‬
 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫برخی از مهم ­ترین مشکالت و محدودیت ها بر سر راه توسعۀ استان‬

‫ــ کمبود تأسیسات مهار‪ ،‬ذخیره و انتقال آب و شبکه های آبرسانی‬
‫ــ عدم تطابق منابع آب و خاک‪ ،‬نیمه مکانیزه بودن کشاورزی‪ ،‬شیب زیاد‪ ،‬کوچکی و پراکندگی اراضی در مناطق غربی استان‬
‫و‪...‬‬
‫نیمه شرقی استان و وقوع خشک سالی­ های پی در پی‬
‫ــ کاهش بارندگی به ویژه در ٔ‬
‫ــ توسعه نیافتگی بخش صنعت و معدن متناسب با قابلیت های استان‬
‫  ــ فقدان شبکه های جمع آوری فاضالب در روستاها و ضعف آن در شهرها‬
‫ ــ پر هزینه بودن احداث راه های زمینی با توجه به وضعیت کوهستانی و صعب العبور بودن بسیاری از مناطق استان‬

‫شکل ‪ ٩‬ــ‪٦‬ــ بخشی از معابر کوهستانی استان (گردنه ته   ­ته)‬

‫توسعه استان می شود؟‬

‫ٔ‬ ‫٭ به نظر شما عالوه بر موارد ذکر شده‪ ،‬چه مشکالت دیگری مانع‬

‫مهم ترین اهداف و راهبردهای پیشنهادی برای توسعۀ استان‬

‫توسعه استان عبارت اند از‪:‬‬
‫ٔ‬ ‫بر اساس سند چشم انداز ‪ 20‬سال آینده‪ ،‬برخی از اهداف مهم بلند مدت‬
‫ــ توسعه و بهره برداری از منابع آب های سطحی و حفاظت از حوضه­ های آب خیز استان‬
‫ــ   توسعه و نوسازی زیر ساخت های کشاورزی و دام پروری متناسب با ظرفیت آب و برنامه ­های مدیریت منابع آب استان‬
‫   توسعه‬
‫ٔ‬ ‫ــ حفاظت‪ ،‬احیا‪ ،‬توسعه و بهره برداری اصولی از منابع طبیعی (جنگل ­ها و مراتع) و محیط زیست استان در جهت نیل به‬
‫پایدار‬

‫توسعۀ پایدار‪ :‬رسیدن به مراحل باالی رشد و توسعه بدون تخریب محیط زیست‪.‬‬

‫‪135‬‬
 ‫ــ تقویت شبکه های زیر بنایی( ارتباط زمینی‪ ،‬ریلی‪ ،‬هوایی‪ ،‬انرژی‪ ،‬مخابرات و‪)...‬‬
‫توسعه بخش صنعت متناسب با منابع موجود‬‫ٔ‬ ‫  ــ‬
‫ــ توسعه و گسترش خدمات بازرگانی‬
‫ ــ فراهم کردن بستر های الزم جهت استفاده از قابلیت های گردشگری استان‬
‫توسعه استان‬
‫ٔ‬ ‫ ــ جذب و نگه­داری منابع انسانی و شناسایی نیروهای کارآفرین و افزایش مشارکت نیروهای محلی در مدیریت‬
‫توسعه انسانی و افزایش ظرفیت های آموزش عالی با اولویت دادن به نیاز های استان و‪...‬‬
‫ٔ‬ ‫ ــ ارتقای شاخص ­های‬
‫در نهایت‪ ،‬در جهت چشم انداز آینده استان‪ ،‬برای ارتقا و پیشرفت بیشتر و هماهنگ با سایر نقاط کشور باید به اهداف‬
‫پیشنهادی با توجه به توانمندی­ های استان در ابعاد مختلف اشاره  شود‪.‬‬
‫٭ شما چه پیشنهاداتی برای توسعه استان کردستان دارید؟‬

‫بیشتر بدانیم‬
‫الف) اهداف و راهبردهای توسعه‬
‫در بخش کشاورزی و منابع طبیعی‪:‬‬
‫با توجه به نقش و جایگاه کشاورزی‬
‫توسعه اقتصادی استان ما‪،‬‬
‫ٔ‬ ‫به عنوان محور‬
‫مهم ­ترین اهداف این بخش عبارت اند از‪:‬‬
‫ــ بهره ­وری اصولی از منابع طبیعی و‬
‫توسعه کشاورزی متناسب با‬‫ٔ‬ ‫انسانی در جهت‬
‫شرایط آب و هوایی استان‬
‫استفاده بهینه‬
‫ٔ‬ ‫ــ تقویت راهکارهای‬
‫افزوده محصوالتی‬
‫ٔ‬ ‫و حداکثری از ارزش‬
‫مانند توت  فرنگی‪ ،‬از طریق تشکیل بنگاه های‬
‫تعاونی تکثیر و کشت‪ ،‬برداشت و فروش‪،‬‬
‫توسعه ناوگان حمل و نقل‪ ،‬احداث سردخانه‬
‫ٔ‬
‫پیوسته‬
‫ٔ‬ ‫توسعه صنایع وابسته و‬
‫ٔ‬ ‫و نگهداری‪،‬‬
‫تبدیلی توت فرنگی (تولید کنستانتره‪ ،‬اسانس‪،‬‬
‫مربا و‪) ...‬در استان کردستان‬
‫شکل ‪ ١٠‬ــ‪٦‬ــ محصوالتی که زمینه ­ساز توسعه صنایع تبدیلی استان اند‪.‬‬

‫‪136‬‬
 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫ــ فرآوری سیب زمینی (پودر‪ ،‬پوره‪ ،‬خالل‪ ،‬نشاسته و‪)...‬‬

‫ــ حمایت از احداث مجتمع های صنعتی دام در استان کردستان‬
‫ــ ارتقای کمی و کیفی محصوالت کشاورزی برابر با استانداردهای ملی و جهانی‬
‫ــ ایجاد ایستگاه های تحقیقاتی و نهالستان های تولید نهال و نشا با استفاده از تکنیک کشت بافت به منظور‬
‫تکثیر سریع و عاری از ویروس‬
‫پروژه آبزی پروری سیروان‬
‫ٔ‬ ‫توسعه آبزی پروری وتسریع در تکمیل‬
‫ٔ‬ ‫ــ توجه به‬

‫شکل ‪١١‬ــ‪٦‬ــ مجتمع ­های آبزی  ­پروری استان‬

‫  ــ طرح تولید و بسته بندی خشکبار به طریق صنعتی و بهداشتی‬

‫ــ تأسیس کارگاه های نیمه صنعتی فرآورده­ های الیاف تولیدی بز مر ُخز‬
‫حاشیه‬
‫ٔ‬ ‫ــ احداث و بازسازی خطوط نفوذی ‪ 20‬کیلو ولت جهت برقراری چاه­ های کشاورزی و پمپاژ‬
‫رودخانه ها‬
‫ب)اهداف راهبردهای توسعه در بخش منابع آب‪:‬‬
‫ــ تکمیل سدهای در دست ساخت سیا زاخ‪ ،‬سورکه ول‪ ،‬چراغ ویس‪ ،‬گاران‪ ،‬زیویه‪ ،‬ژاوه و‪...‬‬
‫پروژه انتقال آب از مناطق غربی استان به دشت های شرقی و شمال شرقی استان‬ ‫ٔ‬ ‫ــ‬
‫ــ احداث و توسعه  ی ایستگاه های پمپاژ و ترویج روش های نوین آبیاری و هم­چنین شبکه­ های محلی انتقال‬
‫آب در دشت های استان (حدود‪ 800‬کیلومتر)‬
‫پ) اهداف و راهبردهای توسعه در بخش صنعت و معدن‪:‬‬
‫توسعه شهرک های صنعتی موجود و احداث شهرک های صنعتی جدید‬ ‫ٔ‬ ‫ــ تجهیز و‬
‫توسعه شرکت های تخصصی سنگ های تزیینی‬ ‫ٔ‬ ‫ــ‬
‫ــ احداث و راه اندازی واحدهای صنعتی مادر (پتروشیمی‪ ،‬پاالیشگاه نفت‪ ،‬ذوب آهن و فوالد )‬

‫‪137‬‬
 ‫کارخانه تولید سیمان خاکستری دیواندره‪ ،‬سقز و‪...‬‬
‫ٔ‬ ‫ــ احداث‬
‫ــ ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی‬
‫ــ ایجاد صنایع تجهیزات پزشکی و دارویی‬
‫ــ احداث کشتارگاه صنعتی در قالب خوشه های صنعتی شامل فرآورده های گوشتی‪ ،‬چرم و محصوالت چرمی‪،‬‬
‫مکمل های غذایی و‪...‬‬

‫شکل ‪١٢‬ــ‪٦‬ــ فرآورده های صنعت چرم‬

‫ــ جلب مشارکت و حمایت از سرمایه گذاران بخش خصوصی برای سرمایه گذاری در بخش صنعت و معدن‬
‫ــ مکان­  یابی مناسب برای ایجاد صنایع جدید‪ ،‬کنستانتره‪ ،‬خودروسازی‪ ،‬تولید الستیک‪ ،‬الیاف شیشه ای و‬
‫بازیافت پس مانده های صنعتی‪ ،‬تولید لوازم الکتریکی و‪...‬‬
‫توسعه کدام یک از صنایع را‬
‫ٔ‬ ‫٭ با توجه به اطالعاتی که از توانمندی­ های شهرستان محل زندگی خود دارید‪،‬‬
‫پیشنهاد می کنید؟‬
‫ت) اهداف و راهبردهای توسعه در بخش میراث فرهنگی و گردشگری‪:‬‬
‫ــ اجرایی کردن طرح جامع گردشگری استان‬
‫دریاچه زریبار‬
‫ٔ‬ ‫توسعه گردشگری‬‫ٔ‬ ‫ــ اجرای طرح ساماندهی و‬
‫ــ تملک و احیای عمارت و چهار باغ خسرو آباد‬
‫ــ اجرای محور فرهنگی ــ تاریخی سنندج‬
‫خانه کُرد‬
‫مجموعه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ــ تکمیل‪ ،‬توسعه و تجهیز‬
‫ــ حمایت از احداث هتل ها و مجتمع های گردشگری استان‬

‫‪138‬‬
 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫شکل ‪ ١٣‬ــ‪٦‬ــ مجتمع­ های گردشگری‬

‫ث) اهداف و راهبردهای توسعه در بخش بازرگانی و حمل و نقل‪:‬‬

‫منطقه آزاد تجاری مریوان‬
‫ٔ‬ ‫ویژه اقتصادی دهگالن و‬
‫منطقه ٔ‬
‫ٔ‬ ‫ــ ایجاد‬
‫ــ تسریع در ایجاد زیرساخت ها و تجهیز بازارچه ­های مرزی (باشماق مریوان‪ ،‬سیف سقز‪ ،‬سیران بند بانه )‬
‫ــ تسریع در تصویب مرز بین المللی (رسمی) باشماق مریوان و اجرای آن‬
‫ــ تسریع در اجرا و اتمام باند دوم محور سنندج ــ همدان و احداث راه اصلی سنندج ــ مریوان‬
‫ــ تسریع در اجرای فرودگاه سقز‬
‫ــ احداث راه آهن همدان ــ سنندج ــ مریوان‬
‫حلقه اتصال استان های‬
‫ــ اتمام بزرگراه کرمانشاه ــ سنندج ــ میاندوآب‪ :‬با توجه به این که استان کردستان در ٔ‬
‫جنوب غرب به شمال غرب کشور است‪ ،‬از این نظر ایجاد بزرگراه شمال ــ جنوب در غرب کشور چندین سال است‪،‬‬
‫برنامه دولت قرار گرفته و بخش هایی از آن انجام شده است‪.‬‬ ‫در ٔ‬
‫ج) اهداف و راهبردهای توسعه در زمینۀ آموزش عالی و بهداشت و درمان‪:‬‬
‫توسعه دانشگاه های استان کردستان و دانشکده های وابسته به آن ها در جهت توانمندی ها و نیازهای استان‬ ‫ٔ‬ ‫ــ‬
‫توسعه رشته های تحصیلی واحد های دانشگاهی پیام نور متناسب با نیاز های استان‬‫ٔ‬ ‫ــ‬
‫آموزشکده فنی و حرفه ای صنایع دستی‬
‫ٔ‬ ‫ــ ایجاد‬
‫ــ احداث مجتمع آموزشی فرش دست باف سنندج‬
‫ ــ ایجاد مراکز رشد و بوستان های علم و ف ّناوری‪ ،‬مرکز تحقیقات و پارک ف ّناوری صنایع الکترونیک و‪...‬‬
‫شبکه بهداشت و درمان استان ( ایجاد بیمارستان در شهرهای سرو آباد‪ ،‬دیواندره‪ ،‬دهگالن و‬ ‫ٔ‬ ‫توسعه‬
‫ٔ‬ ‫ــ‬

‫‪139‬‬
 ‫بیمارستان های تخصصی مانند بیمارستان قلب در سنندج و‪)...‬‬
‫ــ تسریع در تکمیل و بهره برداری بیمارستان های سقز و بانه‬
‫چ) اهداف و راهبردهای توسعه در بخش اجتماعی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬هنری و تربیت بدنی‪:‬‬
‫توسعه اجتماعی استان‬
‫ٔ‬ ‫ــ ایجاد امکانات زیر بنایی برای‬
‫ــ گسترش فعالیت های فرهنگی و تقویت تشکل های غیر دولتی و جذب سرمایه های خصوصی و تعاونی در‬
‫فعالیت های فرهنگی و هنری‬
‫ــ کاهش مشکالت بیکاری و ناهنجاری های اجتماعی و کمک به سالمت خانواده و جامعه‬
‫ــ تکمیل پروژه های تربیت بدنی مانند استادیوم ‪ 15000‬نفری سنندج‪ ،‬احداث سالن ‪ 6000‬نفری و خوابگاه‬
‫پروژه نیمه تمام دیگر و احداث ‪ 15‬استخر و ‪ 40‬سالن ورزشی‬‫ٔ‬ ‫‪ 400‬نفری سنندج و ‪20‬‬
‫توسعه استان‬
‫ٔ‬ ‫ــ بستر سازی برای افزایش مشارکت اجتماعی‪ ،‬فرهنگی و سیاسی زنان در روند‬
‫توسعه اجتماعی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬هنری و‪ ...‬استان ارائه می­ کنید ؟‬ ‫ٔ‬ ‫٭ شما چه پیشنهادهایی برای‬
‫ح)اهداف و راهبردهای توسعه در بخش عمران شهری و روستایی‪:‬‬
‫ــ ساماندهی بافت های فرسوده و مناطق حاشیه ای شهرها‬
‫ــ تسریع در اجرای طرح های  هادی روستایی و جامع شهری‬
‫شبکه آب شرب مناطق شهری و روستایی‬ ‫ــ توسعه و اصالح ٔ‬
‫ــ تسریع در اجرای عملیات گازرسانی شهری و روستایی‬
‫شبکه دفع فاضالب و تصفیه خانه های فاضالب در شهر ها‬‫توسعه ٔ‬‫ٔ‬ ‫ــ احداث و‬
‫ــ مطالعه و احداث مراکز بازیافت زباله های شهری و روستایی‬
‫ــ تقویت و ایجاد زیر ساخت های ناوگان حمل و نقل درون شهری استان‬
‫مرحله عملیاتی شده و در حال اجراست (مانند سد سازی‬ ‫ٔ‬ ‫توسعه استان وارد‬
‫ٔ‬ ‫خوشبختانه برخی از راهبردهای‬
‫شبکه‬
‫ٔ‬ ‫توسعه‬
‫ٔ‬ ‫شبکه حمل و نقل‪،‬‬‫ٔ‬ ‫توسعه‬
‫ٔ‬ ‫و انتقال آب به مناطق حاصل خیز شرقی استان‪ ،‬ایجاد شهرک های صنعتی‪،‬‬
‫مخابرات‪ ،‬گازرسانی و‪) ...‬‬

‫فعالیت‬
‫‪1‬ــ ضمن تجسم تغییرات محل زندگی خود در ‪10‬سال آینده؛ در زمینه های طبیعی‪ ،‬انسانی‪ ،‬اجتماعی و فرهنگی‪،‬‬
‫گزارش مختصری از آن را تهیه و به کالس ارائه دهید‪.‬‬

‫‪140‬‬
 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫کیلومتر‬

‫جاذبه های مذهبی‬ ‫جاذبه های تاریخی ‬ ‫جاذبه های طبیعی ‬

‫مسجد جامع سنندج‬
‫قرآن نگل‬
‫پیر شالیار‬
‫مقبرۀ صاحبه خاتون بیجار‬ ‫کتیبۀ «ته نگی ور» و بنچاق هه ورامان‬
‫مقبرۀ شیدای نازدار‬
‫مسجد دو مناره ای سقز‬
‫مقبرۀ سلطان بالغ‬
‫زیارتگاه طاقه گوره‬
‫پیر عکاشه‬
‫کلیسای سنندج‬
‫تپۀ باستانی «زیویه»‬
‫غار «کرفتو»‬
‫روستای «هه ورامان تخت»‬
‫منطقۀ هه ورامان و کوه های شاهو‬
‫قلعۀ «قم چقای» بیجار‬
‫قلعۀ حسن آباد‬
‫گورستان شهرک زاگرس‬
‫پل صلوات آباد بیجار‬
‫پل فرهاد آباد قروه‬
‫قلعۀ مریوان‬
‫دریاچۀ زریبار‬
‫روستای پالنگان‬
‫چشمۀ آب معدنی «بابا گرگر»‬
‫منطقۀ سارال و کوه چهل چشمه‬
‫منطقۀ سورین بانه‬
‫«چم شوی» بانه‬
‫منطقۀ «به گر و په ریشان»‬
‫منطقۀ حفاظت شده بیجار‬
‫کوه «کوره میانه»‬

‫شکل ‪ ١٤‬ــ‪٦‬ــ نقشۀ گردشگری استان کردستان‬

‫‪141‬‬
 ‫راه های ارتباطی‬
‫جادۀ درجه ‪١‬‬
‫جادۀ درجه ‪٢‬‬
‫جادۀ درجه ‪٣‬‬
‫جاده های خارج از استان‬
‫جمعیت شهرهای استان کردستان به نفر‬

‫‪٢٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫کیلومتر ‪٦٠‬‬

‫شکل ‪ ١٥‬ــ‪ ٦‬ــ نقشۀ راه های استان کردستان‬

‫‪142‬‬
 ‫شکوفایی استان پس از پیروزی شکوهمند انقالب اسالمی‬

‫منابع  و  مآخذ‬

‫‪1‬ــ صفی زاده‪ ،‬صدیق‪،١٣٧٨ ،‬تاریخ کرد و کردستان‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر آتیه‬
‫‪2‬ــ سنندجی‪ ،‬میرزا شکراللّٰه‪ ،١٣٦٦،‬تحفۀ ناصری‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات امیرکبیر‬
‫ترجمه اسماعیل فتاح قاضی‪ ،‬ارومیه‪ ،‬مرکز نشر فرهنگ و ادبیات‬
‫ٔ‬ ‫‪3‬ــ جمعی از نویسندگان‪،١٣٦٧ ،‬کرد در دائرة المعارف اسالم‪،‬‬
‫کردی‬
‫تهران‪،‬خانه فرهنگ و هنر گویا‪4‬‬
‫ٔ‬ ‫‪4‬ــ محمودی ازناوه‪ ،‬سعید‪ ،١٣٨٤،‬کردستان (مجموعه عکس ­هایی از کردستان)‪،‬‬
‫‪5‬ــ زارعی‪ ،‬محمد ابراهیم‪ ،١٣٨٦،‬سیمای میراث فرهنگی‪ ،‬صنایع دستی و گردشگری استان کردستان‪ ،‬سنندج‪ ،‬سازمان میراث‬
‫فرهنگی‪ ،‬صنایع دستی و گردشگری استان کردستان‬
‫ترجمه ابراهیم یونسی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات نگاه‬
‫ٔ‬ ‫‪6‬ــ کینان‪،‬درک‪ ،١٣٧٢،‬کردها و کردستان‪،‬‬
‫مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی‬
‫ٔ‬ ‫‪7‬ــ کلباسی‪ ،‬ایران‪ ،١٣٦٢،‬گویش کردی مهابادی‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫‪  8‬ــ رخزادی‪ ،‬علی‪ ،١٣٧٩،‬آوا شناسی‪ ،‬دستور زبان کردی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات ترفند‬
‫ترجمه ابراهیم یونسی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات پانیذ‬
‫ٔ‬ ‫‪9‬ــ وان برویین سن‪ ،‬مارتین‪،١٣٧٨ ،‬جامعه شناسی مردم کرد‪،‬‬
‫‪10‬ــ نقیب سردشت‪ ،‬بهزاد‪،١٣٨٥ ،‬ساز شناسی موسیقی کردی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات توکلی‬
‫‪11‬ــ رهو‪ ،‬روشنک‪ ،١٣٨١،‬پوشاک زنان کرد‪ ،‬فصل نامۀ فرهنگ کردستان‪ ،‬سال سوم‪ ،‬شماره ‪ ،11‬تابستان‬
‫‪12‬ــ ایزدی‪ ،‬مصطفی (و دیگران)‪ ،١٣٧٨،‬تهاجم عراق و مقابله با متجاوزین‪ ،‬دانشگاه امام حسین (ع)‪ ،‬تهران‬
‫‪13‬ــ شیرزادی‪ ،‬رضا (و دیگران)‪ ،١٣٨٣،‬بررسی جنگ­ های ‪ 500‬سال اخیر ایران و مقایسه با جنگ تحمیلی عراق علیه ایران‪،‬‬
‫عروج نور‪ ،‬تهران‬
‫‪14‬ــ سمیعی‪ ،‬علی‪ ،١٣٨٢،‬کارنامۀ توصیفی عملیات های ‪ 8‬سال دفاع مقدس‪ ،‬نسل کوثر‪ ،‬تهران‬
‫اداره کل حفاظت محیط زیست استان کردستان‪ ،‬سنندج‬ ‫‪15‬ــ احسنی‪ ،‬نبی‪ ،١٣٨١،‬سیمای کلی مناطق جنگلی کردستان‪ٔ ،‬‬
‫‪16‬ــ ایرانی‪ ،‬جمال‪ ،١٣٨٦ ،‬پژوهش تصویری در جغرافیای استان کردستان‪ ،‬سازمان آموزش و پرورش استان کردستان‬
‫‪17‬ــ ایرانی‪ ،‬جمال‪ 1382،‬تا ‪ ،1383‬توریسم و اثرات اقتصادی و فرهنگی آن در استان کردستان‪ ،‬نشریه ژینگه شماره ‪ 2‬الی‬
‫‪ ،10‬سنندج‬
‫نشریه رشد آموزش جغرافیا‪ ،‬شماره ‪ 54‬الی ‪56‬‬‫ٔ‬ ‫‪18‬ــ ایرانی‪ ،‬جمال ‪ ،١٣٧٨ ،‬زریبار از نگاهی دیگر‪،‬‬
‫‪19‬ــ ایرانی‪ ،‬جمال‪،١٣٨٤ ،‬جاذبه ­های گردشگری فرهنگی ــ مذهبی استان کردستان‪ ،‬مجله فرهنگ کردستان‪ ،‬شماره ‪22‬‬
‫‪20‬ــ ایرانی‪ ،‬جمال‪ ١٣٨٧،‬و دیگران‪ ،‬جغرافیای استان کردستان‪ ،‬شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران‪ ،‬تهران‬
‫‪21‬ــ وحدانی‪ ،‬اقبال‪ ،١٣٧٤،‬رابطۀ شبکۀ زه کشی و تأثیر آن بر فرسایش و رسوب گذاری در حوضۀ آب خیز سد قشالق‪،‬‬
‫ نامه کارشناسی ارشد‪ ،‬تهران‬
‫پایان ٔ‬
‫‪22‬ــ وحدانی‪ ،‬اقبال و احسنی‪ ،‬نبی‪ ،١٣٨٥ ،‬بررسی زیستگاه کوساالن‪ ،‬کار پژوهشی دانشگاه آزاد اسالمی واحد سنندج‬
‫‪23‬ــ لحافیان‪ ،‬جمال‪ ،‬بی تا‪ ،‬کهن­ ترین سنگ نگاره­ های ایران در کردستان‪ ،‬میراث آریا (خبرگزاری اجتماعی و فرهنگی)‬
‫‪24‬ــ بدناریک‪ ،‬رابرت جی‪،‬جوالی ‪ ،٢٠٠٧‬اولین کنفرانس بین­  المللی مربوط به فنجان ­نماها‬

‫‪143‬‬
 ‫‪25‬ــ مردوخ‪ ،‬شیخ محمد‪ ،١٣٥١،‬کرد و کردستان‪ ،‬غریقی‪ ،‬سنندج‬
‫‪26‬ــ طباطبایی‪ ،‬محمد ــ قصریانی‪ ،١٣٧١ ،‬فرهنگ ؛ منابع طبیعی کردستان‪ ،‬جهاد دانشگاهی‬
‫‪ 27‬ــ مریوانی‪ ،‬محمد‪ ،١٣٨٢ ،‬بیجار در گذر زمان‪ ،‬توسکا‪ ،‬تهران‬
‫‪28‬ــ بدلیسی‪ ،‬امیر شرف خان‪ ،١٣٧٣ ،‬شرف نامه یا تاریخ مفصل کردستان‪ ،‬با مقدمه و تعلیقات محمد عباسی‪ ،‬تهران‪ ،‬نشر حدیث‬
‫‪29‬ــ قاضی‪ ،‬محمد شریف‪ ، ١٣٧١ ،‬زبدة التواریخ سنندجی در تاریخ کردستان‪ ،‬به کوشش محمد رئوف توکلی‪ ،‬تهران ؛ انتشارات‬
‫توکلی‬
‫‪30‬ــ کردستانی‪ ،‬علی­  اکبر (وقایع نگار)‪ ،١٣٨١،‬حدیقه و ناصریه و مرآت الظفر در جغرافیا و تاریخ کردستان‪ ،‬تهران  ‪،‬گلبان  چاپ‬
‫‪31‬ــ اردالن‪ ،‬مستوره (ماه شرف)‪ ،١٣٢٥ ،‬تاریخ اردالن‪ ،‬با مقدمه و تصحیح ناصر آزادپور‪ ،‬سنندج‪ ،‬چاپ بهرامی‬
‫‪32‬ــ اورامانی‪ ،‬محمد امین‪ ، ١٣٨٠ ،‬تاریخ اورامان (میژوی هه­  ورامان) به کردی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات بلخ‬
‫‪33‬ــ چلبی‪ ،‬اولیاء ‪ ،١٣٦٤ ،‬سیاحت نامه (کردستان در تاریخ همسایگان) ترجمۀ فاروق کیخسروی‪ ،‬ارومیه‪ ،‬انتشارات صالح ­الدین‬
‫ایوبی‬
‫‪34‬ــ حیرت سجادی‪ ،‬عبدالحمید‪ ، ١٣٧٩ ،‬ایالت و عشایر کردستان‪ ،‬سنندج‪ ،‬انتشارات دانشگاه کردستان‬
‫‪35‬ــ روحانی‪ ،‬بابامردوخ‪ ،١٣٧١ ،‬تاریخ مشاهیر کرد‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات سروش‪ ،‬جلد ‪3‬‬
‫‪36‬ــ زکی‪ ،‬محمد امین ‪ ،١٣٧٧‬تحقیقی دربارۀ کرد و کردستان‪ ،‬ترجمه و توضیح حبیب ­الله تابانی‪ ،‬تهران آیدین‬
‫چاپخانه جواهری‬
‫ٔ‬ ‫‪37‬ــ شرفکندی (هه ­ژار)‪ ،‬عبدالرحمن‪ ،١٣٦٠،‬شرف نامه  یا تاریخ مفصل کردستان به کردی‪ ،‬تهران‪،‬‬
‫ساله سازمان ها‪ ،‬نهادها‪ ،‬ادارات و ارگان های استان کردستان‪١٣٨٧ ،‬‬
‫‪38‬ــ گزارش عملکرد ‪ٔ 30‬‬
‫‪39‬ــ آرشیو اطالعات سازمان ها‪ ،‬نهادها‪ ،‬ادارات و ارگان های استان کردستان‪1388 ،‬‬
‫‪40‬ــ سایت اینترنتی سازمان ها‪ ،‬نهادها‪ ،‬ادارات و ارگان های استان کردستان‪1388 ،‬‬
‫‪ 41‬ــ میراث بازیافته (استان کردستان) بی تا ــ گزارش عملکرد گردشگری از سال ‪ 1377‬تا ‪ ،1384‬سازمان میراث فرهنگی و گردشگری‬
‫استان کردستان‬
‫‪42‬ــ استان کردستان در یک نگاه‪ ،١٣٨٨ ،‬دفتر هماهنگی امور اقتصادی استانداری کردستان‬
‫ نامه طبیعت گردی (علمی   ــ ترویجی ‪ ،)١٣٨٧‬سال اول‪ ،‬شماره اول‪ ،‬تهران‬
‫‪43‬ــ فصل ٔ‬
‫نشریه داخلی انجمن صنفی دفتر خدمات مسافرت­ هوایی و جهانگردی‬ ‫ٔ‬ ‫شماره اول‪ ،‬فروردین ‪،1388‬‬
‫ٔ‬ ‫مجله گردشگران‪،‬‬
‫‪44‬ــ ٔ‬
‫نامه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری‪،‬شماره­  های سال ‪ 1387‬و‪1388‬‬ ‫‪45‬ــ پارسه‪،‬هفته ٔ‬
‫‪46‬ــ گزارش ارسالی از سازمان آب و فاضالب کشور ‪1391‬‬

‫تقدیر و تشکر‬

‫اعضای تیم تألیف کتاب استان شناسی کردستان از کلیه عزیزانی که به هر نحو با این تیم‬
‫همکاری داشته اند صمیمانه تشکر و قدردانی نموده و به جهت اینکه ممکن است نامی از قلم‬
‫بیفتد از ذکر اسامی خودداری می نماید ‪.‬‬

‫‪144‬‬