Ang Gidak-on
iyang tuyo. Kini mao ang labing
Sa Dagat
Gahinam-hinam si Magno…
WALA panumbalinga ni Magno ang samad
sa usa ka tudlo sa wala niyang kamot nga
hitadtaran sa sanggot. Midapiyas ra gayod
ang usa sa iyang mga tadtad! Nangawat siya
pagputol sa usa sa dagkong mga alambre
nga gikoral sa eskuylahan sa Sibugon. Ang
alambre nga gababag iyang sanggaon og
bato sa ubos, ug subli-sublion pagtigbas
hangtod maputol. Panahon karon sa gubat,
ug ingon sa wala nay usang nagtagad sa mga
kabtangan. Ang kahimtang sa panahon
nakadugang sa iyang kaisog, daw nagpasalig
kaniya. Wala sa iyang hunahuna ang
panagana nga kon hikit-an siyag tawo,
moingon kini: “Kawatan! Kawatan!” nga
mopakaulaw kaniya. Maoy migahom kaniya
ang kainit sa iyang pagbati labot lamang sa
hinungdanon karon sa tibuok kalibotan
alang kaniya. Kay ang gisulti ni Noy Binoy
(tag-iya sa balay nga ilang gibansan
pagpuyo kay namalhin man pod ang banay
niini ngadto sa laing baryo) nanumbalay
kanunay sa iyang hunahuna sukad pa sa
nangaging mga semana; nakasibot kaniya
pag-ayo, lahi sa mga sulti ni Tatay Meloy
niya nga nakapapikal kaniya.
“Makamao na diayng mamana ning imong
bata, Loy, kay makakuha baya pod.” Gisulti
kini ni Noy Binoy ngadto kang Tatay niya,
kadtong miduaw si Noy Binoy sa balay niini
sa Biasong, atol nga siya si Magno gikan
nagpupamana didto. (May pana ug antepara
si Noy Binoy nga gibiyaan sa balay. Hikit-
an kini ni Magno, ug pagadad-on na
inigpanginhas niya.)
“A, ambot lang anang bataa.” Ingon sa wala
lang sa buot ni Tatay niya ang sulti niini.
“Mora man og wa lagi ko makatilaw og
kuha niya?”
Haskang lagota ni Magno! Wa ba lang god
diay isipa sa buot ni Tatay niya kadtong
nadala niya? Ug kadto pa diayng unang mga
labayan, pata, ibis, pangan, alibangbang nga
nangakuha niya sa hunasan ug giapil gani
pagtuwa sa mga kinhason? Nangasamad,
nangatunok man gani siya pagpanguha
niadto! Ug daw gaba hinuon, nabukog man
gani si Tatay niya sa ibis kay gihato-hato
man paghigop ug pagbahog ang sabaw sa
tinuwa! (Ginubat man kuno kining klaseha
sa tinuwa, pulong pang Mama Petra niya.)
Ug kay nabukog man, di ba unta usa kini ka
pruyba nga nakatilaw gyod diay si Tatay
niya? Apan wa sab gyoy laing nahimo si
Magno kay mao ra man kadtoy gisulti ni
Tatay niya. Igo ra siya sa pagsinta sa hilom,
sa pagbahad sa hilom, nga bantay bitaw
nyag makakuha siyag daghan ug dagko
kaayo!
Tuod, sa sunod nga pagduaw ni Noy Binoy,
ug naghisgot kinig pamahan sa dili na kuno
madugay, labihang hinangopa ni Magno kay
dad-on man siya ni Noy Binoy— ug wala
man usab mopakitag pagsupak si Tatay niya.
Apan, ah, bisan pag misupak si Tatay niya,
mouban gyod siya buwahan makakuha gyod
siyag daghang isda nga makapasiga sa mga
matang budlaton ni Tatay niya. Ug ingon ra
bang Noy Binoy, labihang daghanang isda
nga manggawas sa bahan, ilabig
maghinipong na paingon sa bolsa, ug maayo
kaayo sa pagpamana! Ang uban gani kunong
mananagat nga manguyog, sakay sa ilang
mga sakayan, dili aron sa pagpangabay aron
kabahinan, kondili aron pagpamana lang.
Dasig god kuno kaayo ang lawod. Kay
daghan mang tawo, daghang sakayan!
Pangilaw pang taman! Labot pa, gusto sang
Magno, ug, nga mosaksi gayod siyag
pamahan kay sukad sa ilang pag-abot sa
Biasong, mga napulo na karon ka bulan,
pulos ra sugid bahin sa bahan ang iyang
nahibaw-an. Panagsa ra man god ang
pamahan kay gipalabi man sa mga tawo ang
pamarungoy ug pamilakay. Wa man poy
midapit kaniya. Gawas pa, ug kini ang
labing dako kaayong hinungdan, mao ang
dako niyang paghigugma sa dagat! Kay wa
ba god siya
mangandoy kaniadto, sa nagtungha pa, nga
magkapitan siya sa bapor? Aron iyang
tadlas-tadlason, iyang darohon ang lawod,
ang dagat, sa iyang bapor? Adtoon hain
kutob, asa kutob ang kataposan sa dagat,
kansang gilapdon hutdon niyag sarap
kaniadto sa iyang tinan-awan gikan sa
pangpang nga daplin sa ilang dagat!
Tungod bitaw niadtong pangandoya, sa pag-
ingon gayod sa iyang mga kauban sa saring
nga kan-on siya sa ukoy ug iho, mibudlot
ang iyang baba sa pagtubag: “Sus, paligsan
ko diay nang ukoy ug iho ninyo sa akong
bapor, Bay, tilaw na!”
Karon, si Magno, nga mipadayugdog lang
gyod, bisag nasamad na siya ug nagtulo ang
dugo, pagpangawat sa alambre, wala pa
malimot sa maong pangandoy. Ug gani,
samtang naghunahuna siya karon sa
umaabot nga pamahan, morag pagahikit-an
niya nga daghan kaayo siyag kuhang isda,
ug nagkapitan siya sa sakayan: sakayan lang
kay wa man roy bapor, karong gubat.
Hapones ra ang duna.
Mga 13 nay panuigon karon ni Magno sa
iyang tutimaan, ug sumala usab sa lista ni
Mama niya sa mga adlawng natawhan
nilang magsoon, ilawom sa takob sa ilang
kaban. Ang iyang mga ginikanan wala
magpakabuhi sa dagat. Panahi maoy ilang
pangita hangtod karon nga pinukpok ug
saguran maoy tahion alang sa sinina. Tagsa
na lang kaayo ang panapton. Ang ilang
pinuy-anan layo-layo ra sa dagat, diin ang
daplin usa ka habog nga pangpang. Apan
bisan sa maong gilay-on nga tabok sa
kinapusoran sa lungsod, mangawat-kawat
gayod siya paglaag ngadto— ug gikan sa
pangpang iyang suhiron ang tibuok kanap sa
dagat kutob sa maabot sa iyang panan-aw.
Dunay pagbati sulod kaniya nga miangay,
kun gusto sa dagat, apan wala na lang kaayo
siya makasabot kun magpakasabot kay
nagsugod man kadto sa gamay pa kaayo
siya, mga lima pa lang ka tuig. Ingon sa usa
ka lamat. Morag dili siya mamatay nga
maghunahuna kun magtan-aw sa dagat.
Apan ang dagat sa ila, bisan maanindot
lantawon gikan sa pangpang, wala gayod
makahingpit sa iyang kalipay. Gusto kaayo
siyang mokaon og kinhason, apan walay
kinhason ang ilang dagat. Masinakoon,
matod pa sa uban nga iyang pagahidunggan.
Dili maayong pagkabuhat sa Ginoo.
Makakaon lang siyag kinhason kon
makapalit si Mama niya gikan sa merkado
ug kini panagsa ra usab, kay matod pang
Mama niya, dili man kada tabo adunay taga
laing lugar nga makapanindag kinhason. Ug
maglagot dayon si Magno kon may
Domingong magsunod nga dili makadalag
kinhason si Mama niya bisan pag tugnon
niya.
“Kay asa ba gyod gikan nang kinhason, Ma?
Asa man gyod na sila puyo? Lisod diay na
silang kuhaon? Layo diay…?”
Magpusotpusot ang iyang mga pangutana.
Sa sinugdan, tubayan siya ni Mama niya.
Ang kinhason gikan sa hunasan sa dagat.
Unya, sundon na pod niyag pangutana nga
sa ila duna may dagat nganong wa lagiy
kinhason. Mao gyod kay kantil man, tubag
usab ni Mama niya. Dayon mangutana na
pod siyag hain man diay nang hunasan.
Madugay pul-an kaha si Mama niya,
moingon na lang: Saba diha, uy! Samok
nimo, a!”
Unya, balihon na sab niya si Tatay niyag
pangutana. Mao rang klaseha sa tubag ang
iyang madungog, punan lang og diyotay sa
Tatay niya sa pag-ingon: “Gamay pa ka.
Unya rag madako ka…” Ug dili siya
matagbaw…
Ug wala gayod siya matagbaw. Wala gayod
niyay nakatagbaw. Bisan kadtong mga
sirena, nimpa, kataw, ukoy— nga, gumikan
sa mga sugilanong iyang pagahidunggan,
nangabuhi, gipanghikit-an ug gipangutana
niya sulod sa kalibotang gimugna sa
maukiton niyang handurawan. Sulod niini,
sa dugayng panahon, nagatuyok ang daw
limbo sa iyang mga daman-daman nga
nagtukod og mga misteryo bahin sa dagat,
kinhason ug hunasan. Unya, wala lamang
niya damha nga sa ulahing katuigan,
masulbad ang maong misteryo sa usa
lamang ka pagkilab sa hitabo, atol sa
naghinandas na ang gubat.
Ug dinhi karon, duol sa Sibugon, sa Biasong
nga ilang gilalinan, sakay niadtong bangka
nga magabii ang paglawig (ug naglunang
siya sa sinuka kay gidagat kuno siya pulong
pa sa taga bangka), dinhi niya hipalgi ang
tubag sa iyang mga pangutana: dinhi sa
hunasan sa Biasong. Apan dako-dako na
siya karon og kabuot, ug maantigo na gani
siyang molangoy sa suba ug dagat sa
Sibugon ug Biasong. Makamao na siyang
modala ug mangulin sa sakayan nga wala
niya sukad hikamaohi didto sa ila hangtod
na lang sa paggubat nga nanagan sila sa
bukid.
Sanglit dunay hunasan dinhi sa Biasong, ug
tungod kay duna may mga bata nga kusog
manginhas ug modapit kaniya, nakat-onan
niya unsaon pagkuha ang mga litob, balisa,
punaw, ugpan, lakip ang mga lukot sa
kalusayan. Yatak-yatakan lang ang
kalapokan sa hunasan, ug kon dunay gahing
hitumban, kon dili man ugaling bato, litob
kun punaw gayod. Nakat-onan na gani niya
ang pagmata lamang niini. Bahin sa ubang
kinhason sama sa liswi, aninikad, kibol,
suso, kumungkumong, kasag, ug buwawo,
makita lang kini silang mangamang sa
tubigan, kabatoan o sa balas. Ug
mapagarbohon kaayo siyang makig-estorya
ni Mama niya, ingon man sa iyang
manghod.
“Ay, sus, nia ra man diay ni, Ma. Ingnon ra
man diay ni sila ini pagpanguha. Sayon ra
man diay kaayo. Pamuniton man lang
nato… kontra niadto maglibog ko… Pero
karon, sus…!” Manglitik siya sa tudlo, ug
mangatawa usab ang iyang Mama ug ang
iyang mga manghod, kinsa iya usab nga
gipanudloan. Si Tatay niya nga kusog
kaayong mokaon sa kinhason dili modayeg
kaniya nga mao untay iyang gipaabot.
Moingon hinuon: “Kahambogerong pagka
bata!” Ug maitok ang iyang buot.
Wala lamang usab siya magdahom kaniadto
nga dinhi gihapon sa hunasan sa Biasong
ikahimamat niya karon ang mga mananap sa
dagat sama sa bahagbahag, tuyom, dunsol,
suwaki, daphag, kuruskuros, waluwalo,
sabay ug uban pa. Dinhi na lang usab siya
makaila og musi, tamala ug gatasan. Sa usa
ka pulong, unsay lunlon lamang ngalan
kaniadto bahin sa kadaghanan ning mga
mananapa sa dagat, karon hitsura na gyod
niini maoy iyang nailhan! Duna pa ganiy
mga bulak sa hunasan nga, kon hikapon
mawala, iyang nasagulo na ang mga hitsura,
bisan tuod wala pa siya makaila sa ngalan.
Dali na kaayo karon siyang makaingon:
“Ah, kana di na makaon, kana dili
mangunsa, kini katol, kadto malala, kiri
mamaak…” Ug sa kalibotan sa iyang
hunahuna masaligon na siyang moingon:
“Ah, mao diay ni ang dagat, ingon niini ang
dagat— karong buntag taob, unyang palis
hunas. Kini hunasan, kadto takot, didto sa
unahan tuay awo, kiring luok kanipaan ug
katunggan diin tua ang mga alimango,
kagang, imbaw, mangla, agukoy; kadtong
makita Punta sa Katipa nga nagbudhi sa
daghang sakayanon, kanang puloa Isla de
Kapayas, kadtong hanap nga bungtod
Siquijor, diha Plaridel, diri Lopez Jaena…
Kadtong daghang sakayang naglayag
mamilakay, manguhag salanga nga morag
kabawng ihawon!”
Apan— ah— dili pa kini mao ang tanan
niyang nakat-onan ug ginindotan sa dagat,
maantigo na siyang manulo! Kay unsa pa
man diay but-on? Nga bisag mausik gihapon
ang uban sa iyang mga tigbas, bisag
matunok pa siyag tuyom kun sisi sama sa
uban, makakuha man pod siya sama sa
ubang manunulo! Malipay na mang
makighisgot sa isigkabata niya nga kagabii
nakakuha siyag tulo-katudlong gilapdon sa
danggit, morag-kumosa-bata nga ulo sa
tabugok, ug duna pa man gani unta toy
dangaw gyong pasayan kon wala pa lang
motalipsay ang guna, ug hapit nuon siya
maunay! Puwerte man ganing sugba ni
Tatay niya sa bukubuko ug bakasi niadtong
usa pa gyong gabii, unya miingon…
nakaako pa gyod pag-ingon si Tatay niya
nga, ah, mora man lag kuan kadako, baho
pang mungit! Ug mangatawa dayon ang mga
bata nga iyang sultihan. Unya, mangluwa
dayon siyag dako, dungan sa pagtingkag sa
mga dunggan sa iyang isigkabata inig-ingon
niya: “Pero kon nindot ang panulo, Bay,
labaw gyod kanindot ang
Nagtuo si Magno nga nailhan na niya ang
dagat. Apan ning adlawa, ang dagat
nagpakita kang Magno sa tinuod niining
gidak-on…
pamana!” Mangutana dayon sila: “Kay
ngano man diay, Bay?” ug manghiwi dayon
ang iyang baba samtang magsanasana, mora
gyog tinuorayng misawom sa tubig, sa pag-
ingon, “Nya to, Bay, no… Nya to, Bay, no,
kay kusog man god kaayong mosugat sa ulo
sa pana ang pata ug labayan, Bay…” bisan
nakahibalo na usab ang iyang mga higala,
kay mamana man pod sila; pangutan-on
dayon siyag ngano.
Kay siya wala man pod mahibalog ngano,
moingon lang pod siya: “A, mao gyod na,
Bay!” Unya dili na niya iapil pagsulti nga
giikiran lang siyag gamay sa pata, wala
maigo. Milahoy ang pana ug nabawo na sab
hinuon siyag pangita kay mora man lang og
gilamoy sa dagat; mora man lang siyag
gilipat og salamangkero. Maayo gani kay
nakitan pa niya. Apan karon, nawagtang na
gyog lahos ang pana ni Noy Binoy kay ning
miagi ugong semana sa pagpamana na usab
niya, giikiran na man pod siyag laing
katambak, ug milahoy ang pana nga daw
gihipos sa dagat ug wala na iuli. Wala na
gayod niya hikit-i bisag gingitngitan na lang
siyag pangita sa hunasan. Maayo gani kay
wala man lang pod masuko si Noy Binoy.
Karon, samtang nagpadayon pagtigbas si
Magno sa alambre ug wala manumbaling sa
iyang samad, galungot-lungot siya sa maong
katambak nga, kon magkita lang silag usab
unya inigpamahan (magkita man gani no
ang isda ug luwag), iya gyong unahon
pagpana; ug inigpamauli na nila nga daghan
kaayo siyag kuha, iya gyong ipasugba ni
Tatay niya mismo, ubos sa iyang sugo sama
sa usa ka tinuod nga kapitan! Lain na unya
usab kining estorya sa pamana nga iyang
ilingaw sa iyang mga isigkaingon: pamana
nga dili sa hunasan lang, kondili sa lawod
gayod uban sa bahan nga wala pa niya sukad
hisaksihi… Abi niyag unsa, abi gyod kaha
niyag unsa… Ay, kabuang! Ang bahan diay,
sumala sa tan-aw-tan-aw karon ni Magno,
usa diay ka kutay sa pulos pinikas nga
lunhawng lukay sa lubi nga gitakgos
pinabitay sa pantawan. Uban sa bolsa nga
hinimo sa pukot, gikarga ang tanang
kasangkapan sa bahan sa dakong sakayan
nga gipadagan pinaagi sa rimo, gikuyogan
sa daghang gagmayng sakayan nga tagsaan,
tagurhaan, tagutloan nga ila sa mga
mangangabay ug manunugok sa bahan. Ug
pagkabuang gyod, uy! Mora man lag dula-
dula! Sagbot-sagbot man lang tan-awon.
Kasayon ra diay niini! komedya ni Magno
sa kaugalingon samtang naghinubig siya sa
sakayang inulinan ug binugsayan ni Noy
Binoy ug sa pag-umangkon niini. Ang
antepara gikuwentas ni Magno, ug wa lang
gihapon siya manumbaling nga daw gituok
ang iyang liog. Ang pana nga binuhat niya
gikan sa alambre nga kinawat niya niadtong
usang semana sa Sibugon, nagsinaw-sinaw
ang ulo diha sa luwang nga kanunay lang
may lim-aw sa tubig nga hinunob.
Nagsinaw-sinaw ang pana kay iya mang
gibaid sa ismiril, kaugalingon sa
mekanikong mibakwit gikan sa Oroquieta.
Gisugdag taktak ang bahan sa dapit sa dagat
nga may giladmon nga pito ka dupa duol sa
Isla de Kapayas, diin daghan kunog isda ang
kabatoan.
“Ikay mahibilin sa sakayan, Doy, kay kami
si Israel mosawom usab aron motabang
pagsubay unsay lakat sa bahan didto sa
ilawom. Ihigot ko lang kining sakayan sa
pakatay aron di ka mahimulag,” pahimangno
ni Noy Binoy kang Magno.
Ingon sa gibatig kahiubos si Magno.
“Mamana man ko, Noy, unya himoon lang
diayng binlanan? Mopay…” Diha sa tumoy
sa dila niya nga mopay pailhon gyod nako si
Tatay!
Mikatawa si Noy Binoy ug Israel. “Bitaw,
pero karon nag mosugod og sawom ning
manunugok dapit sa mga upat ka dupa.”
“Ah, adto diay sa mabaw na lang, Noy?”
Miyango si Noy Binoy ug miambak dayon
uban sa iyang pagumangkon, ug gihigot niya
ang sakayan sa pakatay. Asul pa ang dagat
ning tungora. Ang Adlaw igo pang
miambihas og gamay sa may ulohan.
Gibanabana sa uban nga mag-ikaduha ang
takna sa palis sa usa ka Agosto, kanus-a ang
panahon magtuman gayod sa gusto. Ang
ilang taknaan mao ang Adlaw— diing dapita
sa halayong kahaw-ang kini mahimutang.
Wa kanilay nagtinarong og paniudto, kay
samtang naglawig sila paingon sa Kapayas,
nagtimo-timo sila sa ilang balon nga linung-
ag kamote, saging, palaw, butig, mais, ug
humay. Ang tanan nag-ingon nga tingbon
ang kaon, kay mangilaw ug lamiang isda
human sa taktak! Unsa man diay gitagan-an
nila sa dalang sili, ahos ug luy-a nga
hinumolan sa suka? Duna pay bunga sa
kahoy nga pasaplod sa kinilaw! Tuba pa
gyod! Ug tubig alang sa bayot og
ginhawaan! May santik, tabako, inunap nga
nipa ug sigarilyong binuhat panahon sa
gubat: Dancer, Dancing, Jagging…
Nagtuman sa gusto ang pagpamahit sa kainit
sa Adlaw nga nanugpa sa itom nga
bukubuko sa mga mananagat, ilabi na sa
nanagpabilin sa sakayan. Ang kontra-
kumpas nga huyuhoy, nga gitawag nilag
dupuydupoy, gikan sa piliw, wala
makahupay sa kainit. Apan unsa karoy
nagpamahit nga init, unsay gabiing
nagkaawaaw ug himatyong Bulan, kanus-a
ang Batik nagbantay sa langit tungod sa
dagat sa tan-aw ni Magno, ug unsay pula
kaayong pagsubang sa Adlaw ganinang
buntag nga gisugat sa mga tuktugaok sa
sunoy, karon dapit sa dakong lawod, daw
nagpagusto usab ang langit pagsabak sa
dakong lut-od sa panganod nga nagkaanam
kaitom.
Karon ug unya, ang mga mananalom
motunga pagkalit ibabaw sa tubig ug
mobugwak sa dagko kaayong “huwiii!”
Moulbo ang dagat. Dayon mosalom
pagbalik human walisag kadiyot ang ilang
antepara aron ipangyabo ang
nanagpakasulod nga tubig. “Moulan
tingali!” Dihay misinggit. “Moulan kon di
ipadpad nang dag-oma.” Gipun-an kinig:
“Kalit man lang!” “Makapadpad ba ning
dupuydupoya?” Ming-anam pag-irog ang
mga sakayan, nunot sa birada sa bahan nga
daw naglaang lamang og usa ka gamayng
tipak sa dagat. Ang mga katig nanagsagpa-
sagpa sa nawong sa dagat, daw balos sa tiaw
niini sa pagtuya-tuya sa sakayan. Dapit sa
piliw malantaw ni Magno ang mikuot ug
misiwil nga badlis sa baybayon, ug gihibaw-
an niya hain tungod ang lungsod sa Lopez
Jaena luyo sa dakong kanipaan ug ilawom sa
kalubihan. Gihibaw-an niya hain ang
mabudhiong Punta sa Katipa, hain ang baba
sa suba sa Sibugon, hain ang hunasan sa
Biasong ug matumong gani niya sa simod
ang balay ni Noy Binoy nga ilang gipuy-an
ilawom sa inyaman. Bisag piyongan pa,
makasag-ulo siya hain ang tagsa-tagsa ka
dapit. Dili siya minoon! Ang lungsod gani sa
Plaridel nga, sama sa Lopez Jaena, wala
puyig Hapones, iyang mahulagway nga
morag pundok-pundok sa mga kahon ang
mga balay nga pulos binuhoan. Ang
pantalan didto morag troso nga natumba, ug
milutaw sa dagat. Balik sa lawod, kutob sa
maabot sa iyang panan-aw, naghiyog ang
wanang sa tubig.
Unya, mingsugod og kisaw ang mga
manunugok. Nanag-iyahay silag ambak,
mga panagwayng pulos nanagtaptap daw
sumusulong og gubat, dala ang ilang mga
sapang, sapyaw ug pana. Ug unsay iyang
paaboton? Mao na kini ang iyang
gipangandoy! Mao na! Ug miambak dayon
si Magno, uban sa iyang mga kasangkapan!
Ug unya, didto sa tunga-tunga sa tubig sa
iyang pag-aninaw, kalit siyang giabot sa
pagduhaduha kon ang tinuod niyang
panuigon napulog tulo na ba gayod, kon ang
iyang tinuod nga ngalan, si Magno ba nga
buot magkapitan kaniadto sa bapor!
Wala pa siya makakitag kalibotan nga
samag dagway sa kalibotan ilawom karon sa
dagat. Labaw kakahibulongan sa kalibotang
puno sa ukoy, sirena, nimpa ug kataw nga,
gumikan sa mga sugilanon nga iyang
hidunggan, mugnaon kaniadto sa iyang
handurawan nga naghimog misteryo bahin
sa kinhason ug hunasan! Dinhi karon, ang
hunasan, diin nagtuo na siyang daghan
kaayo siyag nakatonan, nahimo na lamang
usa ka lipsaw sulod sa iyang hunahuna. Ang
gagmayng aninikad, liswi, buwanbuwan,
kibol, litob, punaw… giilisan karon dinhig
mga mananap kansang mga bayanan
gihimong galamiton didto sa mamala, ug
gipanagtawag sa mga tawo og budyong,
higanteng tuway, ug ambot unsay ngalan
niining uban niyang nakita. Kon nakakita na
siyag ngiob nga sukib didto sa mamala,
pangpang sama sa daplin sa dagat sa ila,
kimba, lugot, bakilid, karon ilawom sa
dagat, nakita niya ang labaw pa! Ug sa iyang
hunahuna mora na lag usa ka kuwadro ang
yuta sa mamala nga sukdon sa iyang panan-
aw paingon sa tuo ug wala, diin ang bulok
usa ra: kalunhaw sa mga tanom! Dinhi karon
ilawom sa dagat, ania ang mga bulok nga
wala niya hiilhi! Ang kuruskuros, tuyom,
suwaki ug tagimtim sa hunasan mao ray
iyang nailhang tunok, kun panagway sa
tunok, taliwala ning lasang sa talinis ug hait
nga mga tumoy ilawom sa dagat! Ug ang
isda? Wa magsulti sa tinuod si Noy Binoy
kaniya. Gamay ra ang “daghan” nga giingon
ni Noy
Binoy kaniadto tandi sa iyang nakita karon.
Kay taliwala karon ning panon sa mga isda,
ang pata, alibangbang, danggit, timbungan,
katambak mao ray iyang nailhan, kay kining
mga isdaa mora diay ang sagad nga
makapuno sa gamitoyng lipsaw nga way lain
kondili ang hunasan! Unya, mao pa diay iya
karon: ang mga isda ug ubang matang sa
kinabuhi ilawom sa dagat magatingog,
magaaguk-ok ingon sa nanagpadalag
mensahe sa usag usa, nagtaho nga aniay
laing binuhat, nahisalaag sa ilang kalibotan!
Sa naghakab-hakab nga ginhawa,
nanlimbasog si Magno. Nanlimbasog nga
makakuha siyag daghan kaayo aron
ikapakugang niya kang Tatay niya! Apan
pagkabakikaw sa iyang panlihok ilawom sa
dagat! Dili gani siya makatumong pag-ayo
sa iyang pana: walay butang nga bantok nga
sarang kasukaran sa iyang mga tiil ug
kamot, ni kasandigan sa iyang lawas sama
unta didto sa mabawng hunasan! Hain na
man diay ang kahanas niyang molangoy-
langoy sa suba sa Sibugon? Gisakdapan na
lang gani ang iyang pana sa usa ka isdang
bungoton. Dihay isdang dako kaayog mata,
pula pa, gitutokan siya. Lain pa ang
nagpabukad-bukad sa hasang, daw
makantalitahong nanghagit kaniya. Dili pa
gani siya makatiro, makahunahuna siya
pagbalik sa itaas aron paghulip sa iyang
kusog nga morag gaposon sa dagat. Dili siya
buot mohinumdom nga sa pag-ingon ni Noy
Binoy nga upat ka dupa, iyang gitubag og
“mabaw diay.”
Sa pagbalik niyag sawom dihay misugat
kaniyang yakmoon, lapad og nawong nga
isda. Iyang gitirohan, apan ang isda miikid
lag gamay ug milahoy ang pana. Maayo gani
kay natugsok sa lungag sa usa ka dako
kaayong bato ang iyang pana ug iya kining
gikuha. Dayon midali siyag kapay ug tindak
paingon sa itaas kay mora na usab og
mobuto ang iyang dughan, morag dihay
nagduot sa iyang mga dunggan! Igong
migimaw ang iyang ulo sa tubig, napupos
ang iyang pag-utong ug nanug-ab siyag
pulos parat.
Animal! Pagkadaghan unta! Mikibot ang
baba ni Magno nga, aron pagsagang sa iyang
kakapoy, mikapyot sa tarik sa sakayan nga
hinayng nagairog, nunot sa birada sa bahan
nga daw dako pa ang palad sa tan-aw ni
Magno sa piraso nga nalaang nga binuhatan
sa daghang tawong nagatabang atubangan sa
usa ka buok dagat. Ang bolsa sa sipongan,
gibolsa ug gisipong usab sa dagat. Ug ang
mga tawo wala managdulag bahan! Nadigo
sila sa singot nga dagat! Misamot pagkibot
ang baba ni Magno pagkahikap niya sa ulo
sa pana nga nadumpol! Maayo kay wala
maunsa ang sima, wa masangit sa bato
ganina. Ug napahunong lang ang kinibot sa
iyang baba sa pagkakita niya nga diha na
diay nanagtuhog sa ilang mga kuha. Naibog
siya, ug gibati siyag kaulaw. Milingiw siya
gikan kanila, ug ang iyang panan-aw
nakatag lamang sa gilapdon sa pulos tubig
nga nagasalimbong sa tinuod nga kabangis
ug gidak-on ngadto sa nagangito-ngitong
kahiladman. Mao ba kini ang dapit nga
pangitaan niya sa usa ra ka gamayng
katambak nga iyang gidumtan? Mao ba usab
kini ang matahom ug nindot nga talanawon
nga magalamat kaniya kaniadto?
Human manghupaw ug makapahulay,
misalom pagbalik si Magno. Mipaduol
gayod siyag maayo sa lukay nga hinay
kaayong nagadis-og, daw nagsupak sa
kaugalingong gusto. Usa ka laing isda nga
wala niya hiilhi ug daghan kaayog bulok,
mipidpid sa iyang antepara. Hapit na lang
niya hambatag lahos ang isda nga ingon sa
nakighagwa kaniya— gikapay-kapayan ug
gikiay-kiayan lamang siya ug misulod-guwa
sa mga lukayng daw gipakakurtina lamang
niini. Unya, usa ka samarang kitong, tingali
naigo sa laing pana apan nakaipsot,
nagkindang-kindang nga hapit na lang
mosandig sa mga lukay. Gahinam-hinam si
Magno. Giinat gilayon niya ang lastiko, ug
gibuhian. Mikurog ang kitong nga gilapsan.
Labihang lipaya ni Magno. Gidali niyag
punit ang pana, gipahangad ug mikapay
paibabaw. Hapit na maugtos ang iyang
gininhawa. Maayo kay wala na siya
makainom og laing tubig. Mibalik siyag
kapyot sa tarik, ug iyang gisundan paghuslot
ang isda.
Apan milimbarok kini. Nanindog ug
nanglingkaang ang tagas ug hait nga mga
silik. Galisod siya pagkuha, lugos gani siya
makahikap. Ingon sa panuslokon ang iyang
mga kamot sa maidlot nga mga punyal sa
pamasin pang makabalos. Nakahikap lang
siya sa isda dihang nagdinghal-dinghal na
ang hasang ug mihana paghipos ang mga
silik sa tiyan ug bukubuko. Nangingking,
diri niya huslota ang isda agi sa lubot sa
pana aron dili masabod sa sima. Labihang
lipaya ni Magno. Sa dayon na niyang itsa sa
isda nga iyang gihugtan paggunit ngadto sa
luwang sa sakayan, sa makausa pa, mikisi-
kisi ang isda diha sa iyang lamot; ug ang
kadanglog ug pinong himbis mao na lay
nahabilin niini.
Labihan na usab nga lagota ni Magno.
Gidali niyag ayo ang iyang antepara, gitaod
og balik ang pana, mihunat og utong,
dayong tislaob balik sa ilawom. Ang kitong
iyang nakit-an nga luya na kaayong
mikindang ngadto sa ilawom. Gisumpotan
niya, naghakab-hakab ang gininhawaan, ug
sa paghiduol niya iyang gipikahan dayon sa
pana. Mikindang lang og gamay ang isda, ug
gilamoy sa dagat ang iyang pana. Ginanaw
ni Magno ang dapit nga gituohan niyang
napaingnan sa pana. Apan ang naglugitom
nga usa ka dako ug lawom nga lugot sa
dagat maoy misawod sa iyang panan-aw, ug
daw mobira kaniya sa ilawom. Nalisang si
Magno. Nangulo, sa iyang paminaw, ang
iyang kaunoran. Kay mora na man og
mobuto ang iyang dughan, midali gihapon
siya pagpalutaw. Igo siyang miabot
paglangoy ngadto sa katig nakasiplat siyag
usa ka halas sa dagat, itom ug dalag ang
bulok, nagtundok-tundok sa kasko. Labihan
na usab nga lisanga ni Magno, ug wala
gayod siya maglihok, pinugngan ang
ginhawa, nga miubay pag-ubo sa katig sa
sakayan, igo nga dili kini matikwang.
Samtang nagbantay siya sa halas nga dili
moduol kaniya, kalit na lang usab siyang
nahinumdom sa giingon niya kaniadto sa
eskuylahan nga magkapitan siya sa bapor
aron tadlason ug taakon ang kadagatan,
adtoon hain ang kinutoban, paligsan ang iho
ug ukoy… Taphaw diay kaayo kadto!
Pagpahawa sa halas, miluwan si Magno sa
sakayan, ug wala na gayod mobalik
pagsalom. Ug wala pa gani mahingpit og
kahuwas ang iyang kahadlok sa kalas, kalit
nga may pagawng tingog nga mipaibabaw sa
kinisaw sa mga mananagat: “Piskay, piskay,
piskadores! Unos sa Agosto!”
Gipilo sa mga tawo ang ilang kabaskog aron
makasipong. “Piskay, piskay, piskadores!
Pabor sa Isla de Kapayas!”
Sa nagsugod pa lang gani pagtayhop ang
hangin uban sa unang talisik sa ulan,
mikurog ug mikiyugpos na si Magno sa
kahadlok. Karon nga nawalag kalit ang
kainit sa Adlaw, gibati na hinuon niya ang
pagpanghalang sa iyang panit. Paso sa
Adlaw! Wa man tuod siya dagata ug mosuka
karon sama sa pagsakay sa bangka mga
napulo ka bulan kanhi, apan ibabaw sa
sakayang gisugdan nag tuya, daw usa ka
dulaan kun usa ka gapnod, gibati ni Magno
ang iyang kagamay taliwala sa mga kusog sa
dagat gikan sa silangan, sa kasadpan, sa
amihanan, sa habagatan: gikan sa itaas ug sa
ubos! Ug pulong pa sa mga tawo karon,
unos lang sa Agosto! Unsa man diay ang
bagyo? Labaw pa sa kasukaon si Magno nga
naghunahuna! Nagpanglantaw siya sa piliw:
tua ra kini! Bisan pag piyongon niya ang
iyang mga mata, makita, masagulo ug
makatultol gayod siya sa matag dapit nga
tua didto! Apan pagkalayo nang hunahunaon
niadto! Pagkawalay kapuslanan sa iyang
nahibaw-an karon bahin sa mamala taliwala
sa dagat!
Unya, nagpangutana siya sa kaugalingon
ngano, ngano nga hinay kaayo ang pagdis-
og sa bahan paingon sa pulo sa Kapayas.
Ngano nga kadugay nilang nahiduol ug
naabot niini nga unta naa ra man gyod ang
batoong daplin, mora mag maabot lag lud-
an! Makita gani nila ang kinasa!
Taliwala sa misamot nga kaguliyang sa mga
mananagat nga pulos nanagdali nga
makalikay sa dagat (apan nganong wala
madali!), gipangita ni Magno sulod sa iyang
hunahuna si Noy Binoy ug Israel. Unya,
way kalainan sa usa ka gamayng bata nga
morag nawala sa wa-niya-hiilhing kalibotan,
mitibi si Magno nga misangpit sa hilom
kang Tatay niya (motuo ba kaha kini nga
nakakuha gyod unta siyag dakong kitong?),
ingon man sa tanang santos ug santas nga
iyang nahibaw-an— samtang ang
nanghapdos niyang mga kamot nagagunit sa
luthang sa pana, samtang diha gihapon sa
iyang mga mata ang antepara nga nakahatag
kaniyag kasanag sa panan-aw didto sa
ilawom, apan…
Apan.
KATAPOSAN