BOSNA I VIZANTIJA

SIMA ĆIRKOVIĆ
Srpska akademija nauka i umjetnosti, Beograd

U radu su ocrtane etape u razvoju odnosa između Bosne i Vizantije od X do XV veka. Kod
Konstantina VII Porfirogenita Bosna je samo geografski pojam, u vreme cara Manojla I
Komnina samostalna država u procepu između suparničke Ugarske i Vizantije. Najbliže su
Bosna i Vizantija bile između 1018. i 1190. godine, kada se vlast Carstva prostirala do Save i
kada je sedište namesnika bilo u Sirmiju. Potiskivanjem Vizantije do Šar-planine, oslabile su
veze. O diplomatskim odnosima sačuvana su dva podatka iz 1403. i 1423. Rezultate vizantijskih
uticaja Bosna je primala posredno, šireći se na teritorije koje su bile u sastavu Nemanjićke
države, a talas uticaja se može zapaziti u vezi sa krunisanjem Tvrtka I za kralja 1377. godine. U
crkvenom pogledu Bosna nije imala veze sa Carigradom. O kraju bosanske države i njenim
osobenim verskim prilikama znao je ponešts vizantijski istoričar Laonik Halkokondil.

Nastojeći da upoznamo odnose dveju zemalja u dužem razdoblju - u našem slučaju reč je o
najmanje pet stoleća - moramo neprekidno imati na umu promene koje su dovele do znatnih
razlika kod svake od posmatranih strana. Činjenica da su jezgra Bosne i Vizantije ostala od X
do XV veka na istom mestu ne sme da zakloni od našeg pogleda one značajne promene u
prostiranju, usled kojih možemo ne figurativno, nego doslovno govoriti da udaljenost među
njima nije ostajala jednaka. Nije svejedno da li pred očima imamo „zemlju Bosnu" iz vremena
Konstantina VII Porfirogenita (913-959) ili državu bana Stjepana II Kotromanića (1322-1353),
„koji držaše od Save do mora i od Cetine do Drine"; da li mislimo na Vizantijsko Carstvo
Vasilija II (976-1025) ili na raskomadanu carevinu poslednjih Paleologa. Rastojanje među
njima bilo je najmanje kad se Bosna proširila do Drine, a Carstvo imalo namesnika u Sirmiju.
Taj period srazmerne blizine najslabije je poznat, a i trajao je kratko: već krajem XII veka
granice Vizantijskog Carstva potisnute su do Šar-planine, a kasnije je razdaljina između Bosne
i Vizantije bila još veća.
Pogodnu polaznu tačku za naše razmatranje može da pruži već nagovešteni spis O
narodima ili O upravljanju Carstvom, povezan sa imenom cara Konstantina VII Porfirogenita;
spis istovremeno enciklopedijski svestran i praktično usmeren. Susedi Carstva, udaljenije
zemlje, narodi, plemena, posmatrani su i viđeni kroz prizmu carskih interesa; iz istorije njihovih
odnosa sa carskim prethodnicima birano je prvenstveno ono što govori o pravima, što
predstavlja presedan, što može poslužiti prilikom pregovora u budućnosti.
Naši učeni čitaoci Konstantinovog dela, zaokupljeni isključivo poglavljima koja se
odnose na Južne Slovene i njihove susede, skloni su da previde širinu luka od Španije preko
Francuske i Rusije do Gruzije i do zemlje Arabljana. Političko poprište aktuelno za carevog
naslednika opisano je u 53 poglavlja, neujednačena po obimu, raznovrsna po sadržini i ne retko
neuskalađena među sobom, ali veoma poučna za poznavanje pogleda na svet sredinom X veka,
za identifikovanje njegovih glavnih delova, za prepoznavanje njegovih proporcija.
Istoričare koji makar u najgrubljim crtama znaju šta se dešavalo posle 959. godine, više
od drugih stvari zaokupljaju pitanja o tome kako se desilo da neke velike sile opisane u
Konstantinovom spisu postanu privremeno beznačajne, kao Bugarska, ili sasvim iščeznu, kao
Hazari, Pečenezi, Moravska. Ili će biti iznenađeni time što u vidnom polju Spisa o narodima
nema ponekog od onih koji će biti sudbonosni za Carstvo u kasnijim vremenima. Normani još
nisu u Mediteranu, Katalanaca, naravno, nema, a poglavlja o Španiji posvećena su antičkoj
geografiji i etimologiji, Venecija je dobila posebna poglavlje, dok se Đenova ne spominje.

I u poglavljima koja opisuju današnji južnoslovenski prostor mogu se zapaziti oni koji
su kasnije izgubili svaki značaj (Neretljani mogu biti poučan primer), a može se zapaziti, na
drugoj strani, da nema ni nagoveštaja kasnije uloge i veličine nekih drugih. Bosna može da
bude pogodan primer sa izrazito skromnim mestom geografskog pojma bez ikakve političke
individualnosti. Ne govori se o stanovnicima Bosne, ni o njenim eventualnim arhontima,
spomenuta je kao omeđeni deo „Krštene Srbije", koja se prostirala između Hrvatske na zapadu
i Bugarske na istoku. Sa prostora današnje Jugoslavije spomenuto je u carevo spisu blizu stotinu
imena naselja, župa, predela, ostrva, oblasti, od čega znatno više od polovine otpada na
vizantijsku dalmaciju i Hrvatsku sa najobimnijim popisom „županija" i gradova.
Bosna je „zemlja" ili „zemljica", čija je geografska individualnost za amčena okolnošću
da se „naseljeni gradovi'' iz njenog okvira (to Katera, to Desnik) posebno navode. nica da je
lako prepoznatljivi grad Salinis (Soli) naveden uz druge gradove „Krštene Srbije" daje oslonac
za zaključivanje o prostiranju te prvobitne Bosne. Pri tome se mora uzeti u obzir činjenica da
se u Konstantinovom spisu Hrvatska, kao i primorske kneževine graniče sa Srbijom. Bosna,
dakle, ne predstavlja neki njen periferni ili granični deo; ona tada još nije izašla iz doline
istoimene reke. Posebne arhonte imaju ne samo Hrvati, Srbi, Zahumljani, Travunjani, Dukljani,
Moravljani nego i Konavljani, čija je teritorija u XII veku samo župa, ni u čemu različita od
ostalih brojnih župa. Bosna koju naziremo u spisu Konstantina VII Parfirogenita predstavlja
pravi kontrast ne samo Bosni kakvu znamo iz izvora XIV i XV veka već i Bosni vremena bana
Kulina i njegovih prethodnika.
Dva veka kasnije car Manojlo I Komnin (1143-1180) u jednom trenutku trijumfa sklapa
svoju carsku titulu poput rimskih careva nabrajajući sve one koje je pobedio. Tako je ovaj car
1166. godine ne samo avtokrator, sevast, avgust, „bogomupravljani naslednik krune velikog
Konstantina" nego je i isavrijski, kilikijski, jermenski, dalmatski, ugarski, bosanski, hrvatski,
lazicki, ivirski, bugarski, srpski, zikijski, azarski, gotski . Bosna se ovde našla u društvu zemalja
koje okružuju Vizantijsko Carstvo na dugom potezu od Blatnog do Kaspijskog jezera.
Potčinjavanju njenog vladara dat je značaj koji su imale pobede nad ugarskim kraljem ili
srpskim velikim županom. To je, uostalom, u skladu sa onim što o Basni uzgredno i kratko kaže
Jovan Kinam, istoričar Manojlovih ratova. Pričajući o događajima 1154-1155. godine, Kinam
kaže kako je car doznao „da se Borič, erzarh dalmatske zemlje Bosne", koji je bio među
saveznicima ugarskog kralja, vraća u svoju zemlju, pa je poslao protiv njega svoga vojskovođu
Vasilija Cinciluka. Iako je Borič sa svojim odredom imao dug put od Franičeva do Bosne,
Vizantinci ga nisu stigli i napali, jer su naišli na glavninu ugarske vojske i u okršaju s njom
pretrpeli poraz. Isti pisac, govoreći o nešto ranijim događajima (1150), beleži kretanje cara
Manojla I ka zapadu „prema drugoj reci po imenu Drina koja izvire negde odozgo i odvaja
Bosnu od ostale Srbije". Primećuje pri tome da „Bosna nije potčinjena arhižupanu Srba nego
narod u njoj ima poseban način života i upravljanja". Politička samostalnost i individualnost se
teško može izričitije formulisati, pogotovu što je za Kinama Borič „Dalmata" kao i veliki župani
i što je Bosna Drinom odvojena od „ostale Srbije".
Sredinom XII veka Bosna je imala svoga vladara koji se poput srpskog velikog župana
nalazio u procepu između dve u to vreme velike i suparničke sile: Vizantije i Ugarske. Imala je
i daleko prostraniju teritoriju, čije se osnovne konture mogu ocrtati uz pomoć savremenih i
nešto kasnijih izvora. Prostirala se do Drine na istoku, do Save na severu i duž nje do tri
„donjoslavonske" županije (Vrbas, Sana, Dubica), s kojima se graničila negde kod grada Glaža.
Iz popisa župa u Ljetopisu popa Dukljanina (Barskom rodoslovu) može se izvesti da župe duž
gornje Neretve nisu pripadale Bosni, tek iza njih u podgorini Bjelašnice počinjala je Gornja
Bosna. Najteže je utvrditi ranu granicu prema jugozapadu: Rama nije pripadala Bosni prema
Dukljaninovoj geografiji, ali je u tituli ugarskih kraljeva zastupala Bosnu stolećima. Donji kraji
su u okviru Bosne u vreme bana Matije Ninoslava, ali otuda ne sledi da su bili i u vreme bana
Boriča i bana Kulina. U svakom slučaju, u vreme Porfirogenita Pliva, Livno i Imota bile su
granične županije Hrvatske, nisu sa Bosnom imale dodira, pa je moralo proteći vreme dok se i
u ovom pravcu nije proširila toliko da obuhvati Plivu, koja se u kasnom srednjem veku računala
u Donje Kraje.
Trijumf cara Manojla I ovekovečen u epitetu „bosanski" predstavlja poslednji poznati
izraz nadmoći Vizantije. Pod carevim okriljem svakako je započeo svoju vladu ban Kulin, čije
ime prvi put susrećemo u jednom aktu papskog legata Teobalda. Svi kasniji podaci o Kulinu
beleže ga kao vazala ugarskog kralja, što znači izvan domašaja romejskih careva, koji su negde
oko 1195, svakako pre 1198. godine potisnuti iz Sirmija i Beograda. Tada se, u stvari, završila
jedna duga ali sasvim slabo poznata epoha u odnosima Vizantije i Bosne. Vreme Konstantina
VII Porfirogenita odvaja od početka Kulinove vlade tek nekoliko decenija manje nego vreme
bana Kulina i pada bosanske države. U toj tamnijoj polovini srednjovekovne bosanske istorije
odnosi sa Vizantijom su morali biti najintenzivniji.
Kako nemamo izvora koji bi osvetljavali konkretne uslove u kojima se Bosna
preobrazila u onakvu državu kakvu poznajemo u vreme banova Boriča i Kulina, prisiljeni smo
da posvetimo pažnju najopštijim promenama, onima za koje imamo razloga da pretpostavimo
da su uticale na situaciju u Bosni. Takve su, bez sumnje, morale biti promene koje su usledile
posle rušenja Samuilovog carstva, kada je Vizantija pomerila svoje granice do Save i Dunava
(1018). Najisturenija episkopska sedišta u Ohridskoj arhiepiskopiji, obrazovanoj 1018-1020.
godine za tek potčinjene teritorije, bila su u Sirmiju, Rasu i Prizrenu i pomoću njih se,
duž zapadnih međa tih eparhija, može u grubim crtama rekonstruisati granica dokle je dopirala
neposredna vizantijska vlast.
Dok je ranije uticaj Vizantije zračio jedino iz njenih gradskih romanskih uporišta na
jadranskoj obali, sada se vizantijsko područje proširila do Drine i Lima i time približilo Bosni.
Zajedno sa susednim oblastima, Bosna je u dotadašnjem razvoju vizantijske uticaje najviše
osetila u procesu hristijanizacije i uspostavljanja hrišćanske crkvene organizacije, ojačane
rezultatima ćirilometodske misije. Bosna je predstavljala deo kontinuiranog prostora slovenske
službe, koji se protezao od Karantanije preko Hrvatske i Srbije do Bugarske. Dolaskom Mađara
i razaranjem moravske i panonske je crkvene organizacije zapadno krila toga prostora
jadranskoj ostalo vezano za romanska crkvena središta na obali. Novi sloj crkvene organizacije
u državi hristijanizovanih Mađara, vezane za Rim, pape i tradiciju latinskog bogosluženja,
uokviriće naš prostor na severu i izložiti ga talasima posrednih zapadnih uticaja. Njima treba
pripisati kulturnu diferencijaciju i usecanje granica, koje će određivati kasniji razvitak.
Slične po efektu i trajnosti bile su granice, urezane počev od ranog XI veka, između
teritorija u sastavu Ohridske arhiepiskopije i onih koje su ostale izvan njenih okvira. Na čisto
crkvenom planu, dve stotine godina provedenih pod Ohridom (1018-1219) dovelo je do
priključenja istočnim tradicijama u svim glavnim oblastima verskog života. Crkvena
organizacija je naporedo sa obrascima administrativne i vojne organizacije doprinosila tome da
se pod carskom vlašću obnovi život jednog broja privremeno zapustelih rimskih gradova.
Istočno od ranije spomenute linije Sirmij - Ras - Prizren poznat je niz gradova koje mogu
zastupati Singidum/Beograd, Viminacium/Braničevo, Serdica/Sredec, Naisus/Niš,
Scupi/Skoplje i sl., dok prema zapadu sve do Siska/Siscia, nema sličnog primera kontinuiteta.
Antička gradska naselja otkrivena od strane arheologa i danas su bez imena jer su još početkom
ranog srednjeg veka temeljno zaboravljena. Najzad, život u sastavu Carstva pospešivao je
širenje nekih osnovnih civilizacijskih tekovina, kao što su: upotreba novca, ujednačeni fiskalni
sistem s merama i tehnikama, hijerarhijski odnos gradskih naselja i agrarne akoline.
Sa tačke gledišta naše teme, bitno je uočiti da je Bosna u celini svojoj (u obimu
dostignutom do početka XIII veka) bila izvan teritorije na kojoj je uspostavljena neposredna
vizantijska vlast, tako da je njene uticaje prihvatala sama posrednim putem. U tom pogledu se
Bosna razlikovala i od zemlje „arhižupana Srba'' (Jovan Kinam), druge naslednice „Krštene
Srbije" iz vremena Konstantina Porfirogenita; koja je rasla otimanjem vizantijskih teritorija sve
do Šar-planine. To, naravno, ne znači da je Bosna bila bez veze sa Vizantijom. Iz kratke
Porfirogenitove istorije srpske dinastije vidljivo je koliko je Carstvo nastojalo da bude prisutno
u Srbiji i da parira uticajima iz Hrvatske i Bugarske. Međutim, o događajima pasle Časlavljeve
smrti (sredina X veka) ne zna se gotovo ništa. Ukoliko je zajamčen Samuilov zalet do Zadra, o
kome svedoči jedino Pop Dukljanin, onda bi i Bosna bila uvučena u vizantijske ratove sa
Samuilom, koji ispunjavaju poslednju četvrtinu X i početak XI veka. Iz Dukljaninove tvrdnje
da se Samuilo u svoje mesto vratio „preko Bosne i Raške" (per Bosnam et Rassam) sledilo bi
da su Bosna i Raška podeljene već krajem X veka, ali to može pripadati svetu predstava
anonimnog pripovedača XII veka.
Iz XI veka nema vesti o Bosni u očuvanim izvorima. Vizantijski pisci imaju u vidnom
polju prvenstveno vladare Hrvatske, a zatim srpske kneževe čija su središta bila bliže
vizantijskim uporištima na Jadranu (Vojislav, Mihailo, Bodin). Sa Hrvatskom je u ovo doba
moralo biti neuporedivo više veza no što se mož.e zaključiti iz legendarnih odjeka Ljetopisu
Popa Dukljanina. Pitanje je, takođe, da li je Bosna samo jediom došla pod vlast dukljanskih
kneževa, i to onda kad je Bodin zauzeo i postavio u njoj „kneza Stefana".
Odavno je uočeno da je na položaj Bosne presudno uticalo uključivanje Hrvatske u
Ugarsku (1102) i potčinjavanje dalmatinskih gradova (1105). Tada se zemlja našla između
ugarskog čekića i vizantijskog nakovnja, premala da bi se mogla otrgnuti i suprotstaviti obema
stranama, prevelika, izgleda, da bi se mogla prosto progutati s jednog ili drugog kraja. O pritisku
sa otvorenije i pristupačnije ugarske strane posredno svedoči uključivanje Rame u ugarsku
kraljevsku titulu negde pre 1138. godine. Još uvek nije nađeno zadovoljavajuće objašnjenje
otkuda to da Rama, koja se u pregledu župa i oblasti kod Popa Dukljanina ne računa u Bosnu,
zastupa ovu zemlju u tituli ugarskih kraljeva. Nekako u to vreme, verovatno 1139. godine,
ugarski kralj Bela II dodelio je na saboru „herceštvo bosansko" (bosnensem ducatum) svome
maloletnom sinu Ladislavu, što bi govorilo da je Bosna tada potčinjena Ugarskoj. Ipak, u
kasnijim izvorima vladari Bosne pojavljuju se sa titulom bana poznatom iz unutrašnjeg
uređenja Hrvatske i Ugarske. Među banovima je prvi poznat po imenu i događajima bio onaj
Borić (1154 - 1163), kojega smo spominjali na prethodnim stranicama. On se nije samo
1154/55. godine našao „među saveznicima peonskog vladara": i kasnije je među vazalima
ugarskog kralja, a vlast je izgubio usled unutrašnjeg ugarskog obračuna. Koliko se iz oskudnih
izvora može razabrati, vlast vizantijskog cara bila bi nametnuta Bosni onda kad je bila
nametnuta i ugarskim kraljevima, kao što se to desilo 1166. godine, kada je car Manojlo I, uz
ostalo, postao i „bosanski".
Pritisak s vizantijske strane primala je delom zemlja „arhižupana" Srbija, za koju je car
Isak II Anđeo (1185-1195) tvrdio 1190/91. godine da „je od davnine pod Romanijom i nije
nikada bila nekom drugom predata", žaleći se papi na ugarskog kralja, koji je zaželeo vlast nad
Srbijom i poslao vojsku protiv nje. Time su, po shvatanju vizantijskog cara, bili narušeni
normalni odnosi i važeći ugovori. Izgleda da se smatralo da u redovnim prilikama i za vreme
mira između Vizantije i Ugarske veliki župani Raške spadaju pod carsku, a banovi Bosne pod
kraljevsku vlast. U vreme ratova stvari su zavisile od odnosa snaga i raške velike župane tada
obično nalazimo među carskim odmetnicima i ugarskim saveznicima. Tokom XII veka dejstvo
spoljašnih činilaca doprinosilo je održanju i produbljivanju već ranije nastale podele na Rašku
i Bosnu.
Potiskivanjem a zatim privremenim padom Vizantije 1204. godine nastaje potpuno
drukčija situacija. Naslednice Vizantijskog Carstva u Epiru i Nikeji, kao i obnovljeno Carstvo
Paleologa posle 1261. godine toliko su udaljeni od Bosne da je teško zamisliti drukčije veze
osim diplomatskih, a i o njima imamo veoma malo vesti. Dubrovčani su 1403. godine obećavali
bosanskom kralju i velikašima da će se kod vizantijskog cara zauzeti da on pomogne
oslobađanje i povratak bosanske vlastele zarobljene na Kosovu. Posle angorske bitke stigli su
glasovi o pojedincima sa za koje se verovalo da su izgubili život 1389. godine da su živi i da
žele da se vrate. Iz 1423. godine imamo usamljeno svedočanstvo o putovanju Asana, poklisara
carigradskog cara vojvodi Sandalju Hraniću u Bosnu. Ta misija se stavlja u kontekst
vizantijskih odbrambenih mera u vreme napada Murata II. O eventualnim rezultatima ni u ovom
slučaju ništa ne znamo.
Otkako je Bosna od Vizantije bila odvojena prostranim područjem srpske države i autokefalne
srpske arhiepiskopije, kulturni uticaji su dopirali samo posredno preko nemanjićkih teritorija,
koje su bosanski banovi potčinjavali sebi počev od bana Stjepana II Kotromanića. Jedan talas
posrednih vizantijskih uticaja u strogo ograničenoj sferi dvorskog uređenja, titula i običaja,
prepoznaje se 1377. godine kad se ban Tvrtko I krunisao za kralja „Srbljem, Bosni, Pomorju i
Zapadnim Stranam". Naravno, tada uvedeni logoteti i protovestijari nisu preuzeti iz
vizantijskog, već iz srpskog dvorskog uređenja. Manje je jasno odakle vojvodi Hrvoju titula
velikog protogera, koja nesumnjivo potiče iz grčkog.
Opštiji značaj ima pitanje o eventualnom vizantijskom udelu u formiranju osobenih
bosanskih crkvenih prilika, kojima je obeležje dala dualistička „crkva bosanska". Orijentalno
poreklo, pa i vizantijski uticaji na uobličavanje ideja i prakse dualista, teško da se mogu dovesti
u pitanje. O uticaju Carigrada i balkanskih jeretika izričito govore izvori o francuskim katarima
i italijanskim patarenima. Sporovi iskrsavaju kad se stvari izbliza posmatraju i kad se traga za
konkretnim okolnostima u kojima je dualizam uhvatio korena u Bosni: da li su tu našli utočište
bogumili koje je Stefan Nemanja prognao iz Srbije ili se jeres raširila iz žarišta u primorju ili
treba doslovno shvatiti kazivanje fra Anselma iz Alesandrije (oko 1270) da je „slovenska crkva"
isto što i „bosanska crkva", da je jeretički episkop „Sklavonije" episkop Bosne i da su jeretičku
zarazu doneli trgovci iz Carigrada? Od odgovora zavisi i objašnjenje strukture i organizacije
„crkve bosanske" kakvu poznajemo iz izvora XIV i XV veka; da li su izrasle iz tradicija stare
crkvene organizacije u sferi slovenske službe ili su nastale primenom katarskih ili patarenskih
obrazaca u slovenskoj crkvenoj sredini?
U okviru ove teme ne može se opširno reprodukovati velika diskusija o postanku „crkve
bosanske''. Na drugim mestima obrazložio sam zašto najveći značaj pridajem uticajima iz
Dalmacije. Ovde bih ukazao na presudnu važnost hronologije. Iz svega šta je izneto na
prethodnim stranicama sledi da su eventualne direktne veze sa Carigradom i Vizantijom
verovatne za raniji period (XI-XII v.), a da su praktično isključene od kraja XII i početka XIII
veka. Otuda je prirodno očekivati da će vizantijski poticaji i uplivi biti ugrađeni u tradicije
slavenske službe izrasle iz ćirilometodijanskog nasleđa.
 Osobenosti crkvenih prilika u Bosni pobuđivale su za nju interes u okolnim zemljama.
Tome interesu moramo zahvaliti što je nastao izvestan broj izvora o Bosni krajem srednjeg
veka. I do vizantijskih pisaca dopirali su glasovi o neobičnim veravanjima bosanskih jeretika.
Nemamo osnova da za Bosnu vežemo kratak pasaž u Istoriji Nićifora Grigore, u kojem se pod
1327. godinom priča o dolasku manihejskog učitelja, učenog čoveka, koji se sa pratnjom
iskrena preobratio i odrekao verovanja svojih saplemenika, tako da su svi primili sveto krštenje.
Moramo žaliti što je Grigora odustao od toga da iznese na tom mestu dogme jeretika . Ovako
je sve ostalo neodređena i nejasno. Sudeći po upotrebljenoj terminologiji, smelo bi se zaključiti
da jeretici nisu bili Vizantinci i da su bili dualisti. Mogli su doći ko zna otkuda, iz centralne
Azije čak? Po tome što je događaju pripisan značaj, što ga je Grigora smatrao dostojnim svoga
pera, moglo bi se suditi da je reč o znatnijoj verskoj zajednici. Inače, vesti o bogumilima iz
Vizantije i susedstva spominju samo male tajne grupe i pojedince, neretko monahe.
Nezavisno od ovoga izvora znamo da su glasovi o jereticima iz Bosne dospevali do
Carigrada i uticali na crkvenu politiku. Genadije Skolarije, prvi patrijarh pod turskom vlašću,
odgovarao je sinajskim kaluđerima na pitanje kako da pominju episkopa Bosne i hercega
Stefana, koji su nastupatli kao dobročinitelji. Stanovnici Sandaljeve, u stvari, hercegove zemlje
nazvani su „kudugerima", pogrdnim izrazom upotrebljavanim za dualističke jeretike u
istorijskom delu Laonika Halkokondila, koji je saopštio i nekoliko zanimljivih podataka o
turskom osvajanju Bosne. Zahvaljujući rano objavljenom latinskom prevodu ovog vizantijskog
istoričara, vesti o Bosni su doprle u šire krugove evropskih učenjaka.
Sa Laonikom Halkokondilom se završava kratak niz vizantijskih pisaca u čijim
tekstovima se reflektuje srednjovekovna Bosna. Taj niz se proteže na pet stotina godina i sam
po sebi predstavlja svedočanstvo o vezama i odnosima. Nemo svedočanstvo predstavlja i
činjenica da takvih refleksa Vizantije nema u spomenicima iz Bosne. Ne treba ga, međutim,
tumačiti time da se u Bosni o velikom carstvu nije znalo, to svedočanstvo ćutanjem podseća da
se u Bosni daleko manje pisalo, a da je jaš manje sreće bilo u čuvanju onog što je napisano.