FACULTAD DE CIENCIAS JURÍDICAS,

POLÍTICAS,

EDUCACIÓN Y HUMANIDADES.

Mba'apokuaa teéva: Derecho

Mbo'epyrã: Achegety. Guarani Ñe’ẽ Jehairã

Mbojojahakuéra

Temimbo’e: Mara Luz Suárez Ayala

Mbo’ehára: Dra. Mabel López.
Mbo’esyry: Peteĩha

2022

1
 Ame'ê che aguyje mbo'ehára kuérape, irũnguérape ha mbo’ehaovusu
mba’ekuaa ha pytyvõrã.

Aguyjevete umi tembipurukuérape ñanemokakuaava’ekue profesional ramo.

Techaukaha

Ñe’ ẽra Kuatia rogue

Ñepyrῦra………………………………………………………………………….1

Avañe'ẽ…………………………………………………………………………………2

Achegety/Pundie/muanduhe/Puso/Pua’e/

Guarani Ñe’ẽ Jehairã Mbojojahakuéra……………………………………….3/13

Mohu'ã…………………………………………………………………………...14

Arandukuaita…………………………………………………………………….15
 1
Ñepyrũrã
Peteĩ ñe'ẽ térã ñe'ẽ achegety térã achegety ha'e pe taikuéra aty
oñemohendava'ekue.

Pe achegety térã Guarani achegety ou Paraguáigui ha ha’e peteĩ jehairã

oñemopyendáva latín achegety rehe, ojeporúva Guarani ñe’ẽme g ̃uarã.

Guarani ñe’ẽte oguereko mbohapypa mbohapy (33) taipu (fonemas) ha umíva

jahai hag̃ua jaipuru peteĩ achegety oguerekóva mbohapypa mbohapy tai.
Upévare jahai hag̃ua peteĩ taipu jaguereko peteĩ tai año. Ndaipóri jajavy hag̃ua.

Águi jahecháta máva mávapa umi tai ha mba’eichaitépa jaipuruva’erã.

Ko tembiapo ogureko mba’epa ha’e Achegety mba’éichapa ojeforma avei

oguereko umi mba’ekuaarã.

Añepyru hag̃ua ahai avañe’e rehe, puso, muanduhe, Ñe'ẽ imuanduheteĩva,

Puteĩ ha taiteĩ, muanduhe Pu'atã, muanduhe Tĩgua, ñe'ẽpehẽtai purukuaape ha
Guarani Ñe’ẽ Jehairã Mbojojahakuéra.
Ajapo hag̃ua ko tembiapo aiporu tembiporu, aheka marandu Internet-pe,
amoñe’ẽ marandu kuatia rehegua, ambyaty heta téma ha ahai pe
iñimportantevéva.
Pe ojehupytyséva ha’e oñehesa’ỹijo haguã, aipyhy, oikuaa ha aipuru che
rendimiento-pe temimbo’e universitaria ramo.
Ko'ã tema oñeme'ê mbo'ehao primaria-pe pero iporã oñeme'ê jey ndoikuaáigui
hikuái, ñañangarekova’erã Guarani ñe’ẽ ha ñañangareko porãva’erã.
Oikuaávo pe alfabeto ha’e pe primer paso peteĩ mitã ojapova’erã oaprende
haĝua upe rire omoñe’ẽ ha ohai. Péicha umi mitã oaprende oñemongeta
porãve hag̃ua hekoháre, tahaʼe ombohasa hag̃ua hemiandu térã oikuaa hag̃ua
mbaʼépa opensa hapichakuéra.
Opa hag̃ua, ko tembiapo oguereko umi paso ohechaukáva mbo’ehára, ikatu
ojehecha, guerojera, mohu’a ha arandukuaaita.
Achegety ndaha’éi ñane retãme añónte oñehesa’ỹijóva, ha katu oñemoarandu
ambue tendáre ko yvy ape ári, omomba’éva ñane ypykuéra ñe’ẽ.
Ko tembiapo rupive aha’arõ ikatu amoañetévo tema ha umi mba’e
oñeikotevẽva.

2
Avañe'ẽ. Achegety
Ñañepyrῦ hag̃ua jahaita avañe'ẽ rehe jahechaukata mba’e ñe’ẽpe ojeiporu
achegety guaranime.
Avañe'ẽ ha Guaraniñe'ẽ ombohéra hikuái umi Guaranikuéra pe iñe'ẽ teépe.
Guarani ha'e peteĩva umi te'yikuéra Amérika-gua ñe'ẽnguéra apytépe hetave
iñe'ẽhárava, oñemohendáva irundy tetãnguéra iñambuévape
(Paraguái, Argentina, Volívia ha Pindoráma). Avei, ha'eñoite ojehechakuaáva
ñe'ẽ teéramo peteĩ tetã Ñembyamérika-guápe.
Tupi ha guarani ñe'ẽ aty guasu rehegua, oguereko hetáichag̃ua ñe'ẽnunga,
upéicharõ jepe oĩ jekupyty ijapytepekuéra ha heta mba'épe ojojogua ko'ã
ñe'ẽnungakuéra.
Avañe'ẽ ha karaiñe'ẽ ha'e Paraguái retaãme ñe'ẽ tee ary 1992 guive.
Japypateĩ 2006 guive ha'e avei ñe'ẽ tee Mercosur-
pe, karaiñe'ẽ ha poytugañe'ẽ ykére.
Avañe'ẽ he'ise Idioma Guarani. Péva ha'ehína pe ñe'ẽ ha'ekuéra oipurúva
oñomongeta hag̃ua, ombohasávo ojupe hemiandu, hembikuaa, hembiasa ha
hembipota. "Ava" niko he'ise tekove, yvypóra,
tapicha, kuimba'e térã kuña oikóva oñondive, peteĩ avano'õme (sociedad);
"ñe'ẽ" ikatu he'ise "ñemongeta ahy'o pu rupive".
Péva ha'ehína pe tembipuru guasu guarani kuéra oipurúva ojokupyty hag̃ua,
ojoapytépe. Ñe'ẽ niko omopeteĩ chupekuéra ha ohechauka avei avakuéra
oikoha peteĩ tetãme ha upe tetãme ojepuruha peteĩ ñe'ẽte, ha’éva avañe'ẽ.

Avañe'ẽ ojehai ñepyrũ pa’i Franciscano ha Hesuitakuéra og̃uahẽ

rire Paraguái retãme. Ha'ekuéra oikotevẽkuri guarani ñe'ẽtére ombohasa
hag̃ua Hesukirito jeroviakatu ñande ypykuérape. Upevarã ha'ekuéra
oipurúkuri karaiñe'ẽte tai (letra) ha heta apañuãime (problema) ojejuhúkuri
ndikatúigui ohai heta taipu (fonema) avañe'ẽgua.
Techapyrãrõ, karaiñe'ẽme ndaipóri pu'ae jurugua: "y", pu'ae tĩgua: "ã, ẽ, ĩ, õ, ũ,
ỹ" ha puso (').
Jepémo upéicha, ary 1591, Fray Luis de Bolaños, franciscano, ohaíkuri
kuatiañe'ẽ peteĩha avañe'ẽme, ñane retãme. Hembiapokue héra "Catecismo en
Guaraní". Upégui, Pa'i Antonio Ruíz de Montoya, hesuíta, ohaíkuri Guarani
ñe'ẽryru ha ñe'ẽtekuaa peteĩha, ñane retãme. Upe hembiapokue ypykue héra
"Tesoro de la Lengua Guaraní", ohaíva'ekue ary 1639. Upéi, ary 1640,
onohẽkuri "Arte y vocabulario de la Lengua Guaraní". Ipype Ruíz de Montoya
ohesa'ỹijoma Guarani ñe'ẽpukuaa (fonología), ñe'ẽysajakua (morfología) ha
ñe'ẽjoajukatu (sintaxis). Avei 1640 ohaíkuri "Catecismo de la Lengua Guaraní". 3
Upéi, ary 1705, Pa’i Joseph Serrano, hesuíta, ombohasákuri Guaraníme "De la
diferencia entre lo Temporal y lo Eterno". Ary 1721 katu Pa’i Paulo Restivo,
hesuíta, ohaíkuri latín ha avañe’ẽme “Manuale ad usum Patrum Societatis
Jesu”. Ary 1724, Nicolás Japugua'ỹ, ñande ypykue i-kristiáno rekova, ohaíkuri
“Explicación del catecismo en Lengua Guaraní”. Upe ary upévape Pa’i Antonio
Ruíz de Montoya ha Pa’i Paulo Restivo ohaíkuri “Arte de la Lengua Guaraní”,
oñehesa'ỹijojeyhápe Guarani ñe’ẽtekuaa. Ary 1727, Nicolás Japugua'ỹ ohaíkuri
ambue hembiapo hérava “Sermones y Exemplos en Lengua Guaraní”.
Upe rire, ary 1867, Paso Pukúpe, Ñorairõ Guasu aja, oñemboajékuri Guarani
ñe'ẽte haikatu, ojepuru'akue "Kavichu'i", "El centinela", "Cacique Lambaré" ha
"La Estrella" jehaípe. Tapicha omoañeteva'ekue haikatu ha'ékuri: Luis Caminos,
Carlos Riveros, Andrés Maciel ha Juan Crisóstomo Centurión.

Guarani achegety
Guarani ñe'ẽte oguereko mbohapypa mbohapy taipu (fonemas) ha umíva jahai
hag̃ua jaipuru peteẽ achegety oguerekóva mbohapypa mbohapy tai. Upévare
jahai hag̃ua peteĩ taipu jaguereko peteĩ tai año. Ndaipóri jajavy hag̃ua.
Águi jahecháta máva mávapa umi tai ha mba'eichaitépa jaipuruva'erã.
Guarani Ñe'ẽ Achegety:
a - ã - ch - e - ẽ - g - g̃ - h - i - ĩ - j - k - l - m - mb – n - nd - ng - nt - ñ - o - õ - p -
r - rr - s - t – u - ũ - v - y - ỹ - ' (puso).
1.1. Guarani ñe'ẽ achegetýpe jaguereko pakõi (12) pu'ae (vocales), umíva
apytépe jaguereko:

 1.1.1. Poteĩ (6) pu'ae jurugua: a - e - i - o - u - y; ha

 1.1.2. Poteĩ pu'ae tĩgua: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ.
Pu'ae réra ou mokõi ñe'ẽgui: “pu” ha “ae”. “Ae” ou “ha'eñó”gui. Pu'ae hína upe
ipúva ha'eño, ipúva ijeheguirei. Techapyrã:

 Kua = Chive vakapipopo ikua Kuã = Amo karai ohunga ikuã

 Oke = Pe mitã oke Okẽ = Nati ombotýkuri okẽ
 Api = Heta oĩ oguasu'apíva Apĩ = Ko karia'y oñeñapĩ
 Ro = Peru ho'u pohã iróva Rõ = Rejúrõ aháta nendive
 Pytu = Haimete ñandepytupa Pytũ = Ore róga iñipytũmba
 Aky = Che aipo'o umi yva aky Akỹ = Umi ao iñakỹ gueterei
1.2. Umi mokõipa peteĩ (21) tai hembýva ha'ehína pundie (consonantes) ha
umíva apytépe jajuhukuaa:
1.2.1. Paapy (13) pundie jurugua: ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - (') puso;
ha 4
1.2.2. Poapy (8) pundie tĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ,
oñemohendajeýva kóicha:

 1.2.2.1. Irundy (4) pundie tĩguáitéva: g̃ – m – n – ñ; ha

 1.2.2.2. Irundy (4) pundie tĩjuruguáva: mb –nd –ng –nt.
Pundie réra ou moköi ñe'ẽgui avei: “pu” ha “ndie”. “Ndie” ou “ndive”gui. Pundie
he'ise ipúva ambue ndive. Pundie oikotevẽ ambue taipúru ipu hag ̃ua. Péicha
“m” hyapu ñambojoajúrõ hese umi pu'ae (ma, me, mi, mo, mu, my).
Guarani pundiekuéra réra ja'e hag̃ua tekotevẽ ñambojoa-ju hesekuéra pu'ae “e”
(che, ge, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, pe, re, se, te, ve). Puso
añoite héra tee. Techapyrã

Ch = chéve M = amonde P = purahéi

G = regueru Mb = mbaraka R = ogueraha

g̃ = g̃uahẽ N = nandi RR = karréta

H = heta Nd = ndéve S = pesapymi

J = jagua Ng = angete T = tesa

K =
Nt = ohónte V = ova
rekueráma

L = lekaja Ñ = amoñeno ‘ = ka'i

2. Puso ha'e avei peteĩ pundie. Ichupe oñembohéra pundie hay'opy'agua. Puso

jaipuruva'erã mokõi pu'ae pa'ũme año. Araka'eve ndajaipuruiva'erã mokõi
pundie pa'ũme, térã peteĩ pu'ae ha peteĩ pundie pa'ũme. Puso jaipuruhápe
katuete ñamopa'ũ mokõi pu‘ae. Techapyrã:

 Ku'a – kua /
 Po'i – poi /
 Mbo'i – mboi /
3. Taipu 5
3.1. ha, he, hi, ho, hu, hy, jahai hag̃ua jaipuruva'erã tai “h”.
Techapyrã:

 hapy /
 hepy /
 hi'änte /
 hovere /
 hunga /
 hye /
3.2. ja, je, ji, jo, ju, jy, jahai hag̃ua jaipuruva'erã tai “j”.
Techapyrã:

 jagua /
 jety /
 jiperu /
 jogua /
 juru /
 jyva /
3.3. ka, ke, ki, ko, ku, ky, jahai hag̃ua jaipuruva'erã tai “k”. Guarani achegetýpe
ndaipóri “c” térã “q”.
Techapyrã:

 ka'a /
 kerana /
 Kirito /
 kóva /
 kesu /
 kygua /
3.4. sa, se, si, so, su, sy, jahai hag̃ua jaipuruva'erã tai “s”. Ñane ñe'ẽte
achegetýpe ndaipóri “c” térã “z”.
Techapyrã:

 sái /
 sevo'i /
 soso /
 su'u /
 syva/
6
3.5. va, ve, vi, vo, vu, vy, jahai hag̃ua jaipuruva'erã tai “v”. Avañe'ẽ taikuéra
apytépe ndaipóri “b”.
Techapyrã:

 vai /
 verapy /
 viru /
 vosa /
 ovu /
 výro /
4. Tai
B, C, D, F, LL, Q, W, X, Z España ñe'ẽte achegetype-gua ndaipóri Guaraníme,
ha oĩrõ katu ndojepurúi España ñe'ẽtépe ojepuruháicha. Péicha:

 “b” oĩ “m” ykére ha oiko ichugui “mb”

 “d” oĩ “n” ykére ha oiko ichugui “nd”
Guarani achegetýpe ndaiporivoínte b, c, f, ll, q, w, x ha z.
Muanduhe pu'atã

1. Muanduhe (acento)
2. Muanduhe ñemohenda (clasificación de los acentos)
3. Pu'ae atã (vocal tónica)
4. Ñe'ẽ ñemohenda imuanduhe rupi (clasificación de las palabras por su
acento)
5. Muanduhe purukuaa Guaraníme
1. Muanduhe
Guaraníme ha'e tyapu atã jahekuavóva peteĩ pu'ae ári.
Techapyrã:

 jagua / okarúva /
 jyva / ohókuri /
 ajaka / Itágui /
2. Muanduhe ñemohenda
2.1. Muanduhe hai (acento gráfico u ortográfico): Ha'e pe muan-duhe jahaíva
térã ñaha'ãngahaíva ( ´ ).
Techapyrã:

 oguatáva /
 óga /

 mbo'ehára / 8
2.2. Muanduhe pureko (acento fonético o prosódico): Ha'e pe muanduhe
oñembopurekóva, ndojehaíri ( ).
Techapyrã:

 jagua /
 juru /
 temimbo'e /
2.3. Muanduhe tĩgua (acento nasal): Ha'e pe muanduhe ojehaitĩguáva ( ~ ).
Techapyrã:

 porã /
 okẽ /
 ko'ẽ /
3. Pu'ae atã Ha'e pe pu'ae oñomomuanduhe hai térã purekóva.
Techapyrã:

 jagua / óga /
 ka'i / ára /
 hu'y / ári /
4. Ñe'ẽ ñemohenda imuanduhe rupi
4.1. Ñe'ẽ imuanduheteĩva (Palabras monotónicas): Ha'e umi ñe'ẽ oguerekóva
ipype peteĩ pu'ae atã añónte (hai térã pureko).
Techapyrã:

 áva /
 yva /
4.2. Ñe'ẽ imuanduhe'etáva (Palabras politónicas): Ha'e umi ñe'ẽ oguerekóva
ipype mokõi térã hetave pu'ae atã (hai térã pureko).
Techapyrã:

 pirapirére /
 tupãmba'ejára /
5. Muanduhe purukuaa Guaraníme
5.1. Pu'ae atã ndaha'éirõ pu'ae paha ñe'ẽ imuanduheteĩvape, oguerãhava'erã
muanduhe hai.
Techapyrã:

 óga /
 áva /
9
 ýva /
5.2. Pu'ae atã ndaha'éirõ pu'ae paha ñe'ẽ imuanduhe'etávape, oguerahava'erã
muanduhe hai.
Techapyrã:

 pirapirére /
 Ka'aguasúpe /
5.3. Pu'ae atã ha'érõ pu'ae paha ñe'ẽ imuanduheteĩva ha imuanduhe'etávape,
ndoguerahai'arã muanduhe hai araka'eve; ja'eporãsérõ, pe ñe'ẽ imuanduhe
pureko opytávo.
Techapyrã :

 pirapire /
 iku'arasy /
 ava /
 yva /

Muanduhe tĩgua

1. Taipu tĩgua
2. Muanduhe tĩgua purukuaa
3. Pytyvorã
1. Taipu tĩgua
Jaipurukatu hag̃ua muanduhe tĩgua tekotevẽ jaikuaa máva mávapa umi taipu
tĩgua. Upéva rehe ñanemandu'araẽta umíva rehe.

 Pu'ae tĩgua: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ.
 Pundie tĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ.
2. Muanduhe tĩgua purukuaa
2.1. Pu'ae tĩgua ñamoñe'ẽpehẽrõ peteĩ pundie jurugua ndive, oguerahava'erã
muanduhe tĩgua
Techapyrã:

 Pytã - py / tã
 Okẽ - o / kẽ
 Hu'ũ - hu / 'ũ
2.2. Pu'ae tĩgua ñamoñe'ẽpehẽrõ peteĩ pundie tĩgua ndive, ndo-guerahaiva'erã
muanduhe tĩgua. Pe pundie tĩgua ijehegui omotĩ-guáma ñe'ẽpehẽme.
Techapyrã:
10
 Mberu - mbe / ru
 Anguja - a / ngu / ja
2.3. Muanduhe tĩgua ( ~ ) omyengovia muanduhe haípe ( ´ ), umi pu'ae atã
tĩguávape.
Techapyrã:

 Mokõi - Mo / kõi
 Pytũma - Py / tũ / ma
 Ñasẽva - Ña / sẽ / va
Hetápe oipyapy ko muanduhe tĩgua jepuru. Oĩ oñeporan-dúva mba'eicharupípa
jahekýi pu'ae tĩgua árigui imuanduhe. Umíva he'i ndaikatuiha jajapo upe mba'e
ha'égui peteĩ tai año, ndaikatúiva ñamboja'o.
Ko ára peve ndojejuhúi gueterei aporeko (técnica) ikatú-tava jaipuru muanduhe
tĩgua ñaha'ãngahai hag̃ua hekopete. Upévare, ága peve jaipuru manduhe tĩgua
mbo'ehára Reinaldo Decoud Larrosa omyesakãhaguéicha.
3. Pytyvõrã
Guarani oñe'ẽkuaa'ỹvape hasy'imíjepi ombohyapu térã omohenda hag ̃ua
hekopete, jehaípe, muanduhe tĩgua. Peteĩ aporeko jaipurukuaáva ñane
remimbo'ekuéra ndive ikatupyry hag̃ua muanduhe tĩgua purúpe niko ha'ehína
ñe'ẽ ha ñe'ẽpehẽtai tĩgua jehai py'ỹi, ñamombyta meve iñakãme.
Techapyrãrõ, jaipurukuaa ko'ãva:

Ñe'ẽ Ñe'ẽpehẽtai

-Peteĩ -Mokõi rõ (ohórõ)

-Porã -Okẽ rã (aorã)

-Morotĩ -Hũ mo'ã (oumo'ã)

-g̃uahẽ -g̃uarã va'erã (ouva'erã)

-Hag̃ua -Mitã arã (he'i'arã)

 11
-Ñe'ẽ -Me'ẽ ỹ (aguata'ỹ)

-Ma'ẽ -Ko'ẽ

-Peẽ -Oĩ

-Akã -Sẽ

-Ã -Ko'ã

-Ág̃a -Ag̃ui

Ñe'ẽpukuaa niko ñe'ẽtekuaa vore ñanerekombo'éva mba'éichapa ñambohyapu

ha jahaiva'erã hekopete umi taipu (fonemas), ñe'ẽpehẽ (sílabas) ha ñe'ẽ
(palabras) peteĩ ñe'ẽtegua.

Guarani ñe'ẽpukuaa ñahesa'ỹijokuaa kóicha:

1.1. Puteĩ ha taiteĩ (monofonía y monografía)

1.2. Muanduhe Pu'atã (acento tónico)
1.3. Muanduhe Tĩgua (acento nasal)
1.4. Ñe'ẽpehẽtai purukuaa (polisíntesis)

Tekotevẽ jaikuaa Guarani haikatu, ko'ága jaipurúva, om-bohetekatuhague

mbo'ehára Reinaldo Julián Decoud Larrosa.

Jepémo heta tapicha katupyry oñeha'ãjepékuri ohesa'ỹijo Guarani

ñe'ẽtekuaa, Reinaldo Julián Decoud Larrosa ha'ehína upe
omba'apoporãve'akue.

Heta ára ojepurúkuri opaichag̃ua tai (letras) ñane avañe'ẽ ojehai haguã.
Jahechakuaa haguã upe mba'e natekotevẽi jaha puku, ñamoñe'ẽkuaánte umi
aranduka (libros) ymave guare ha umívape jajuhúta mba'éichapa ñane ñe'ẽ
ojehaíkuri opaicharei.
Upévare ha ja'ehaguéicha, Decoud Larrosa omboheteka-túkuri Guarani haikatu
12
omoheñóivo pe achegety jaipurúva ñande ha oguerekóva mbohapypa mbohapy
(33) tai (letras).

Guarani Ñe’ẽ Jehairã Mbojojahakuéra

Guarani ñe’ẽ ojehai hekopete ha peteĩchapaite irundy mbojojaha rupive.

1. Mbojojaha peteĩha. Achegety Tee

Guarani ñe’ẽme oĩ 33 ñe’ẽpu tee ojehechaukáva 33 taipu rupive. Umíva hína:

A a, Ã ã,Ch ch, E e, Ẽ ẽ, G g, $ g̃, H h, I i, Ĩ ĩ, J j, K k, L l, M m, Mb mb, N n, Nd

nd, Ng ng, Nt nt, Ñ ñ, O o, Õ õ, P p, R r, Rr rr, S s, T t, U u, Ũ ũ, V v, Y y, Ỹ ỹ, ’
(Puso). Guarani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ omoneĩ avei D d, F f ha Ll ll ojehai hag ̃ua
ñe’ẽ oúva ambue ñe’ẽgui, oñemohenda rire hekópe.

Guarani achegety teépe ndaipóri taipu ipu’ỹva térã ipukõiva. Ndaipóri avei
ñe’ẽpu ojehechaukáva mokõi taipu rupive. Pundie itaipukõiva ojerereko peteĩ
taipu añóramo.

2. Mbojojaha mokõiha. Muanduhe rechaukaha rehegua (´)

Ojehaívo guarani ñe’ẽ, oñemañava’erã pu’ae ipuhatãvéva rehe, ojeporu hag ̃ua
muanduhe rechaukaha.

Pu’ae ipuhatãvéva oĩramo ñe’ẽ pahaitépe, márõ ndojehaiva’erãi hi’ári

muanduhe rechaukaha. Tembiecharã: Guata, ñani, ao.

Pu’ae ipuhatãvéva oĩramo upe mboyve katu, ojehaiva’erã katuete.

Tembiecharã: Ára, purahéi.

Pu’ae ipuhatãva oĩramo mokõi térã hetave peteĩ ñe’ẽme, ojehaiva’erã pe

tenondevevogua ári, ndopytáima guive ipahaitépe.

Tembiecharã: Mbo’ehára.

Pu’ae tĩguáva ári ndojehaíri muanduhe rechaukaha, ogueraháramo tĩgua

rechaukaha. Tembiecharã: Mokõi, ko’ẽrõ, akãme.

Opaite ñe’ẽ oguerahava’erã peteĩ muanduhe rechaukahánte ha upéva osyryry

ñe’ẽ ári oñembojoapývo ñe’ẽky rupive. Tembiecharã: Pirapire, pirapirére,
oñembopirapirevéta.

Oime avei muanduhe andu ko mbojojahápe ombojoapy ha omoĩmbáva.

3. Mbojojaha mbohapyha. Ñe’ẽpehẽ tĩguáva jehairã 13

Ñe’ẽpehẽme ndoikéi oñondive mokõi taipu tĩguáva. Tembiecharã: Ḡua, ma, ne,
ña. Pu’ae juruguáva (a, e, i, o, u, y) oikéramo ñe’ẽpehẽme pundie tĩg ̃uáva (g̃, m,
n, ñ), ndive; térã pundie tĩjuruguáva (mb, nd, ng, nt) ndive, ko’ãva oguerova
hese itĩñe’ẽngue. Tembiecharã: Ma, nda.

Pu’ae tĩguáva (ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ) oikéramo ñe’ẽpehẽme pundie juruguáva (ch, g, h,

j, k, l, p, r, rr, s, t, v,’ (Puso) ndive, oiko ñe’ẽpehẽ tĩguáva. Tembiecharã: Tã,
pytã.

4. Mbojojaha irundyha. Ñe’ẽ apo rehegua

Tapicha oñe’ẽvo guaraníme, ojapo iñe’ẽrã. Upevarã ombojoaju ñe’ẽpy ha

ñe’ẽky. Ojehaívo, umi ñe’ẽky mboyvegua ha ñe’ẽky rireguáva, omoambuéva
ñe’ẽpýpe, oñembojoajuva’erã hese oiko hag̃ua chuguikuéra peteĩ ñe’ẽ año.

Tembiecharã: Oporogueroguataseténiko.

Oĩme ñe’ẽky ikatúva ojererova hendágui ha oñembohasa ñe’ẽpy renondévo

térã hapykuévo, upéicha jave, ndojoajúi. Tembiecharã: Cheakãhatãitémi, etémi
cheakãhatã.

Oĩme ñe’ẽky ikatúva ojeporu oĩ’ỹre ijykére ñe’ẽpy ha’e omoambuéva.

Tembiecharã: Upéva oikomo’ãkuri. Upéva mo’ãkuri. Ikatu avei oñembojoaju
ñe’ẽpy rehe ñe’ẽ riregua ipehẽteĩva.

Tembiecharã: Oúre, amógui.

Ñe’ẽriregua ipehẽ hetáva ndojoajúi ñe’ẽpy rehe. Tembiecharã: Ou rehe, amo

guive.
 14
Mohu'ã

Ahechauka ko tembiapo rupive mba’éicha achegety ojeiporuvaẽra, achegety

rupive avei ikatu ñañe’e ikatu jahai. Achegety rupive ojejapo kuaitia ñe’e, kuatia
hai, achegety rupive ojejapo umi mba’e porava ojembo’eva mbo’ehao ha
mbo’ehao guasúpe.

Iñimportánte avei jaikuaa umi tai ha’eha peteĩ jehaipyre ohechaukáva umi tyapu
yvypóra oipurúva oñemongeta hag̃ua.

Pe achegety tuicha mba’e ha’e mayma tapicha oikuaáva ha, upéicha avei, umi
técnica ñe’ẽ ñembo’e rehegua, ikatutaha oñemongeta pya’e iñirũnguéra ndive.

Haʼeʼỹre, haimete ndaikatumoʼãi oñekomunika hendive oñeñeʼẽ rupi ha oiméne

ojeporúramo umi gesto haʼéta pe tape oñekomunika hag̃ua.

Upévare tuicha mba’e jahai jave ñaconsulta mba’éichapa jahai umi ñe’ẽ, ikatu
haguã oimeraêva omoñe’êva oreko facilidad ojapo haguã.

Ñande temimbo’e ramo ñamomba’eguasu ñane rembiapo upéicha rupi

jaguerekógui hetave mba’ekuaa. Ñaaprende umi concepto, ha jaaplika ñande
estudio-pe.

Tembiapo ohechauka ch’eve mba’éichapa ndahasýi ojeaprovecha haguã ñane

ñe’ẽ Guarani. Pe achegety jeporu hekópe tuicha mba’e, ojestudia ha
oñemba’apo hag̃ua.

Roikuaa umi regla, pu’ae ñe’ẽ ha tĩgua, pundie ñe’ẽ ha tĩgua ha ijeporu umi
jehaipyrépe.

Ñe’ẽmondo ha’e peteĩ jehupytyrã ha ko’áĝa ikatu ñañomongeta ambue tetã

ndive, marandu okakuaa, oñembo’e tetã ambuére, mitãnguéra ohupi iñe’ẽ.

Ko mbo’ehaovusu oheja ñandéve jahupyty umi meta péva ha umia

jahechakuaa ko tembiapo rupive.
Arandukuaita 15

1. https://www.spl.gov.py/gn/index.php/marandukuera/gnr-oguenoh-
guarani-ne-jehaira-mbojojahakuera

2. https://gn.wikipedia.org/wiki/%C3%91emohenda:Achegety

3. https://www.spl.gov.py/es/index.php/noticias/organizan-charla-sobre-
normas-ortograficas-del-guarani

4. https://spl.gov.py/gn/index.php

5. https://gn.wikipedia.org/wiki/Ava%C3%B1e%27%E1%BA%BD#Guarani_
%C3%B1e'%E1%BA%BDte_%C3%B1emohenda

6. https://aprendizaje.mec.edu.py/aprendizaje//system/
materiales_academicos/materiales/000/021/052/original/
3%C2%BA_grado_Guarani_Semana_8.pdf?1618572158