Yons pe mo|nuLOy BiosouTeezpaImodpo Bujod 2 azour aU ~ Spd}q apyelaxzpI uA) vz 09 © Apdig Uo wiolAeZ Az0 “atN alu ZoEpEQ ‘nysya1 aLMeIspod BU Sonid op sb{nd2ysszad “ou0ys uzzig aqueréd 01 euzpa1modpo vzsisoxdley, cdoead buoz0} gemosuadusoyaz Age ‘oUZEM 950p BIS zeyo siozsoim a2 “gidosidas dis kzpep az WS uTU aL APEIQ 2z “LosouMad A 08 z2bleur atu -msyar fauzarBojoyy A21}eue famojoSsz07s pn Kuo180 30m Ax) (ammaiy| exKGorsty epp s1uazoeuz oanurzoyazal uepeg yauemoziqefoadsia ni Azad eu £25 ‘aujounnne >is afep ssontutan Yosmripem wiotez o¥2ey -oxpezs ozpieg badiojus foupd}q oof qn] mysyor viuarunzor oBaauosep mat be uu fazasvepeg Aad auo bermuyzowatun aru ‘yeMep feupaf aruans gy a19eI9 a yosuoasnypa: Kuzafisdue moypors 1yAisrapyereyp ‘eioeLeU Hfoyns izid wu ysxabzadiop ~ yocuzaéireue tfoeiado njaim baaeispod jonuoy fonyey 29q 1 Lory ale “eyuIDazad 1 AuoU| Op OD Aue Aud msy9} WoruEOIOTAzid wisuLZOAArY 2 AULZELNZ ‘pray AINAZAIVMOUdM {ypbysiorpa moar F port you ~zo1 uemosoysez Apepyizid aimouers aabfent ‘afospa 1 yel‘euzodtez09 ere -emooesdo oumosez evo afnuufogg “epesBorqiq PyZEISY NOYOY eu eUOZD -zsouurez niudors wxussod as 9Z0U 91axyeyn YsIU Op atoIeIOG “YDAMO}OE -az025 mveads ajoia opeisozod ryzbisy wrasanyer vz0d “YDAUZD! -zoXrauucs qoeaead yduzai] a fauelmeuno 1 fareBoq ozpzeq 1 4299. ON41 994M O1 Say ‘aMoneyspod Bz BioIne zazid YaxuEUZN ruoghin op ~ bmoymA eizpaLmodez z atupodz — dis wzaKEsFO Yorysi0, -Apa anpaooad 1 pafod vfoeiuazaad ezsziuod “eluieiso wean 21028944), ‘uemooeido yoxuur op e!U]a2 AZ eqazn geysopo sido Szsforupepyop faf og ‘r4AveUIa|qoxd (a1 faye9 91. o eyneu) eaesBoaqed “du aol “yosuzadaorsiy yneu z gn} fouzaAsey -en z ypdidfazid “ypszorusowiod yneu z visKz404 791 o1S%z0 “eruemoddis -od Aunpasoid auq>upo 1 21fojopoyauu Busejas opapEIZSy}AN yorysjodores mouomun omusiordpg “YosulXoezapous modaiqne Yoxzsisoud atuzoeuz op d15 ezoquexBo Yoszsmou mgisya1 atmussoripa m 09 ~ 1f>e1 upo vpsdiuigazid op imoyujaiza sowrodop isnuu yDeypedAm ngo yy “oe ~seuiAad msyar aziigod arupassodzaq a 2oznop moWELEA | MopE;A YOU -{a]04 etuezanpyda qny fosoupeziermod atwerspod eu Age “(yscuzady -neaqu ysezeyozid m yoxuemoyser moIsyar auzZsHBo}waUas wns wars °mzi afapng nypedén wadtup WLS jy “wurystoine WofousruL WEsuEAO tuoan (ndéiayore) msya) oBatyoauaid oBauemoyseZ alu eLUaqeEIsh | -99.m Uazpoysop Y>dupnurz yaXaeleBeUIAN ‘yoezeyozid —wyesBodAy zoz1d yoxuosperzsyoiuz . Jest to zwykle je- dyne Swiadectwo inteneji autorskich w sprawie zakresu i ukladu edycji Bardzo rzadko autor pozostawia (lub realizuje za Zycia) zaplanowany uktad swych dziet zebranych?®. Uktad taki - choé jest autorskim ukla- dem kompozycyjnym ~ w zasadzie bywa pomijany przez edytora, chot hicktore jego elementy moga byé w planie edycji uwzglednione. (Oczy- wiscie, musi on byé szezegdtowo opisany w komentarzu tekstologicz- nym). Podziat na utwory publikowane za zycia i po Smierci pisarze sto- sowany jest od dawna iod dawna stanowi przedmiot Zywej dyskusji Zwolennicy takiego rozwiazania preywotujg trojakie jego uzasadnienie ~ po pierwsze moraine: edytor winien byé lojalny w stosunku do au- tora, ktory juz przeciez bronié sig nie moze. Autora mozna obarezyé od- powiedzialnoscig za to, co sam, wlasna suwerenng decyzjq skierowai do druku (do publikacji). Pozostale w tece utwory uznal najwidoeznie} za niewykofezone, moze nie zadowalaty go z innych powodéw. Sq one in- teresujace dla badacza i winny byé udostepnione w wydaniu zbiorowym, z wyraznym jednak zaznaczeniem, Ze nie maja one pelnej akceptacji au torskiej. Co wigeej: autor, byé moze, niepublikowanych swych rekopi- 2 Praga termin .publikacja” rozumie sig tu kag forme publicznego preedstawie- nia utwordw. W epoce, kta jest preedmiotem zuinteresowania, najczescie) jest to druk. Chodzi jednak, oczywiscie, io inne rodzaje publikaci,takie jak: inscenizacja, public. ‘nareeytacja radiofonizacja, odpisy rekopisinienne krgbace w obiegu czytelniezym. stot- ne jest to, czy owo przekazanie do publicznsj wiadomosei tekstu utworu adbywe sig ‘zeodnie z wola autora, czy tet nie. 2© Tak bylo w wypadku Jana Kasprowicza, ktéry powierzy! wydanie swych Deel oetyekich (\. 1-6, Lw6w 1912) Ludwikowi Bemackiems, ale osobiscie zaplanowal — 1 to bardzo szczegdlowo ~ zawartosé poszezepslnych toméw. Pomingtniemal zupetnie kryterium chronologicane, stosujgc uklad gatunkowo-problemowy. Uliad taki 2atarh zupeinie obraz kolejnych przemian tworezosci Kasprowieza, Poeta przedstawil sie czyteinikowi w spos6b przez siebie zaprojektowany, jest to w pewnym sensie autokre- acja tworey. Zauwazmy, Ze wydanie Kasprowiczowskie obejmuje jedynie czesé twor- 2osei poety ~i to nie tyiko dlatego, 2e byla ona jeszcze nie zakonezo 4u Swiadomego ograniczenia sig autora do urworbw40 s6w nie preeznaczyl weale do druku i edytor, wydobywajae je z ukrycia i udostepniajac ogdtowi czyteinikéw, nietaktownie narusza autorska wole, jechze ten akt dzie zlagodzony wyrainie sformulowana informacja, Ze teksty te ujawnione sq niezgodnie (a przynajmniej bez uuzgodnienia) z inteneja autora. Taka najczytelniejszq informacja jest wyodrebnienie ich w oddzieiny blok. —po drugie socjologicznoliterackie: utwory publikowane za Zycia pi- sarza wehodzity w obieg literacki. wywotywaly reakcje czytelnicze i kry- tyezne, mogly prowokowaé autora do odpowiedzi, polemik czy wyja- Mogly ez. wplywaé na dalszy bieg jego twérczosei ~ prowokowaé spirowaé zachowania twéreze. Jest ry przez niego publikowane: ukryte w rekopisach waly. ~ po trzecie historyeznoliterackie: kierujac do druku (do publikacji) utwory wykoiezone, i odpowiedzialnosé za ich ksztalt takiej nie odgry- ch. To na ich podstawie ezytelnicy i krytyc; struowali obraz pisarza (ezesto na diugo przejmowany przez histori ratury). Ujawnienie utwordw nieznanych moze obraz ten modyfikowad, a niekiedy i zmienié dose znacznie. Ta zmiana nalezy juz jednak do cza- sow pééniejszych, jest historyczna rewizja literackiej przeszlosci. Zelaszano jednak zastrzezenia do takiego podziatu tworezosci na utwo- ty wydane (publikowane) za zycia pisarza i po jego smierci, Wskazywa- no, Ze niekiedy utwory pisarza, catkowicie przez niego wykoviczone i prze- kazane do druku, nie mogty sig ukazaé ze wzgledu na zakaz, cenzury yych przeciwno: niektére dziela 2 Tak rzecz sig miala na przyklad 7 Odpowiedzia na psainy preyszlosci Stowac- ‘kego, enonimowo wydana w Lipsku (1848) bez wiedzy i wo autora. Tak opublikowa- am edna, izle woleatrska do ofca nie rakeeptowaa falta 1a ich wydzielenie w odrebna grup, | i i | i f } 4l ‘wziaé autorska odpowiedzialnosé, byloby mylace. Totez ~ zdajgc sobie 2 tego sprawe i probujac tema zaradzi¢ — Czestaw Zgorzelski w wydaniu Wierszy Mickiewicza (w Dzielach wszyst - Wroctaw 1971) wy- odrebnit dwa dziaty, zatytulowane ostroznie: Iiersze ogloszone przez poete i Wiersze nie ogtoszone przez poete, wprowadzajac do te dzialu element woli samego autora. Ale . byé moze Porgezne i shuszne w wypadku Mickiewicza, moze okazaé sig zawodne w sytuagji, edy wSréd utwordw nieogloszonych znajda sig takie. ktore autor zamierzat ogtosi¢, ale nie zdola tego uczynié choeby ze w7; cenzuralnych. Totez mona by proponowaé ~ propozyc} jako modelowy przykta ie rozwi i nazwa ta moze sig zmienia¢ zaleznie od potrzeb edy 2. Autorskie uktady kompozycyjne. W edyeji zasadniczo powtarza si¢ tomy utworéw drobaych. tomi . cykle poetyckie i icane stworzone przez autor x voréw. Autorski dobér bowiem i uklad Jest réwniez aktem tworezym. Tytul nadany takiej catosei przez pisarza moze stanowié waeny wyznacznik prey odezytywaniu poszezee6ln: Jej skladnikow. Zasada nienarusza problemu powtarzalnogci tych si twordw w réznych kompozyeyjnych, Zdarza sie to dosé czesto. Autor ezasami tworzy cykle z udziatem utwordw poprzednio samodzieinych i juz pul nych; niekiedy wprowadzal ten sam utwér do dwu roznych cyklow, dyfikujac przez to jego odezytania; czesto ten sam utwor w divu roznych tomikow poetyckich, Tak gospodarowaly swointi poezjami Kazimiera Makowiezéwna i Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Antoni Stonimski ostatni ze swych tomikéw poetyckich ztozs ‘nowych opublikowat w roku 1963: utwory pozniejsze do! wanych kolejno wyboréw swych poezji Istnigja rézne sposoby edytorskiego rozwigzywania takich pro 1), Petne powt6rzenie tego samego utworu we wszystkich miejsca: Ktorych on na podstawie réznych kryteriow przy liusz Kleiner w Drietach ich Stowackiego:42 wydany przez poetg tomik Lilla Weneda (Paryz 1840), wraz z wlaczony- ‘mi doi przez autora wierszami List do Aleksandra Hfolviskiego} i Grab Agamennona, Stanowia one bowiem jakas autorska kompozycje, ktéra uszanowaé. Ale oba te wiersze wchodza rownies sklac dwu calosci eyklicanych nie wydanych za 2ycia poety: Grdb Aga- ‘memnona do Podrézy do Ziemi Swigtej = Neapolu, List do Aleksandra H. do Listow poetwekich = Egiptu. Kleiner drukuje te eykle w tomie 9, wrad unwordw publikowanych posmiertnie, powtarzajge oba teksty in exter 39; odmiany jednak obydwu przekazéw edytor podaje tylko raz, w tymée tomie 9, zakladajae, ze oba utwory zostaty przez poete wyiete z tych ca- tosci doraznie, dla cetéw druku, ale ich wiasciwe miejsce jest w eyklach, a nie obok Lilli Wenedy. ~ 2), Zamieszezenie w jednym z miejse odsyla- cza, informujacego, Ze tu wiasnie autor umicécit utwér, ale nastepnie wykorzystal go w inne} catosei i tam wiasnie edytor go drukuje. Takie rozwiazanie preyjelo w Pismach zebranveh Kasprowicza, gdzie dwaw sze 0 incipitach: Uiderzmy w dzwony, podniesmy okrzykii A kiedy znown 'acas: w nasze progi drukuje sig - zgodnie z decyzja autorska 2 roku 90 ~ jako wyodrebnione wydawnictwo U inunny wieszcza (wydane 2 okaz\i sprowadzenia do kraju prochw Mickiewicza), w micjscu za Jego przedruku w tomie Anima lachrymans (Lw6w 1894) umieszeza sie Jedynie odsylacz, wskazujacy tom i strony z tekstami obu utwordw Jako prayklad negatywny przywolaé mozna Dziefa Jana Kasprowieza W opracowaniu Stefana Kolaczkowskiego (t. 1-22, Krakow 1930). Edy- ja ta ~ populama, to prawda ~ komponowana byta z naruszeniem autor- skich decyzji. Edytor rozbudowywal cykle (choé zachowywal w zasa- dzic ich tytuly), wlaczajae do nich utwory .pokrewne charakterem”, a tak- e zmiienial 3. Chronolo gia Jesttonajezesciej stosowane kryterium ukla- du, prayjmowane bade to jako nadrzedne dla calej edycji, bad jako po- rzadkujace material w obrebie inaczej wyodrebnionych grup. Uklady chro- nologiczne wystepujace w edycjach wyznaczajq nastepstwo utwordw wedtug chronologii w ydawniczej (2godnie z nastepstwem dat Publikacji, najczescie} w kolejnosei pierwodruk6w), albo — w obrebie utwordw nie p ismienniczej (wedlug datich powstania). Ta o: sowana rownie? do utworéw publi- Kowanych. O mozliwosei zastosowania jednego lub dragiego typu ukla- du chronologicznego decyduje, oczywiscie, modliwosé dostatecznie do- 43 Kiadnego datowania dostatecznie duéej liczby utwordw. Na og6l edytor stara sig wprowadzié chronologig do konstrukeji wydania, choé zdarzaja sig z rzadka edycje zbiorowe, zupetnie jej pod uwage nie biorgce?* Chronologia jest bardzo waznym wyznacznikiem uktadu, zwlaszeza ‘w tym modelu edytorstwa (a tym modelem caly czas sig tu zajmujemy), tory stawia sobie za cel ostateczny dotarcie poprzez teksty do indywi dualnosei tworeze} autora, do jego autentycznych decyzji wwérezych, do kolejnych faz rozwoju jego artystyezne} asobowosei ~ zaréwno w mini- skali ksztattowania sie poszczegélnych utwordw, jak i w makroskali prze- tian calej jego twérezosci. Uklad chronologiczny jest przy tym, jak sig wyclaje, najporeczniejszy rownie? 2e wzgledu na sluzebnosé wobec r6z- nych metod i zadai badawezych, jako ze pozwala latwo synchronizowaé bieg tworezosci z ciagami wydarzet biograficanych, historycznych, hi- storyeznoliterackich, ulatwia wige rozpatrywanie utwordw, ich grup, okre~ sow autorskiej dziatalnosci lub calej twérezosci w réznie wyznaczanych kontekstach historycznych, Oczywiscie, kaédy wybér daje korzySei i stra- ty. Do tych ostatnich nalezy w tym wypadku zatarcie niektérych innych cech pisarstwa danego autora, cech, ktre moga byé uwydatnione przy zastosowaniu innego ukladu — na przyklad przy wyodrebnieniu grup gatunkowych, problemowych ezy innych, (Szczegélowo 0 problemach datowania w rozdziale nastepnym). 4, Uktad wedtug grup rodzajowych lub gatunkowych, Wykorzystywany jest dosé czgsto, porzadkuje on w seriach (niekiedy Kilkutomowych) dorobek pisarza, akcentujgc typ uprawianej przezeit tworczosei, Tradycyjnie w wydaniach Mickiewieza wyodrebnia sig na poczatku drobne utwory poetyckie, nastepnie poema- ty, dramaty, Pana Tadeusza, wreszcie pisma proza w réinych ukladach wewngtrznych; Pisma wszystkie Fredry w opracowaniu Stanislawa Pi- 28 ‘Proyktadem takiego wydania moze byé (populame, co prawda) wydanie Dzteb ‘Poetyekich Adama Asnyke w opracowaniu Z. Michalowskiego (t |-3, Warszawa [1987)), Uklad tego wydania opiera sig na wyodrebnieniu grup problemowych, gatunkowych i autorskich eatosci kompozycyjnych, pray ezym kayteris preydziuiu poszczegdlaych Uutworbw do Kolejaych toméw nie zawsze sq dastatecrnie jasne. Zawarose wydania Dreedstawia sig nastenujaco: 1. 1: Programowe; Petriotyceno-religijne; Spoleczne: Re- Acksyjne. ~ 7. 2: Sen grobéw; Nad glebiamt; W Tairack; Odpoceywa; Rézne. - 7.3 Mitosne; Midosé i Away; Na iudowg mute: Album piesnt; Zantobliwe. (Kursywa czna- zono tytuty autorskich cyklow). Uklad ten nie jest dostatecznie precyzyiny, poszeze- 16Ine utwory moglyby sie znaleZé z rownym uaasadnieniem w cd2nyeh grupact,44 gonia sktadaja sig serii:t. 1-6: komedie pierwszego okresu (1818-1836), 7-10: komedie drugiego okresu (ok. 1854-1861), t. 11 i 12: utwory poetyckie, t. 13 i 14: utwory prozaiczne, pamigtniki, notaty, listy, t. 15 pisma polityczno-spotecene; Dziela zebrane Wyspiatiskiego pod redak- cja Leona Ploszewskiego obejmuja w pierwszych dziesigciu tomach utwo- Fy dramatyczne, nastepnie zas:t. 11 ~ utwory poetyckie niedramatyezne, . 12 — inseenizacje, t. 13 ~ studium Hamlet, t. 14 — pisma proza oraz juvwenilia NajezeSciej stosowane sa kryteria mieszane, przy czym ich hierarchia zalezy od prayjgtego przez edytora sposobu widzenia i oceny pisarza, od charakteru jego tworezosei (jej rS¢noradnosei i rozmiaréw), wreszcie od niektorych innych ezynnikéw (jak na przyklad od epoki i jej stosunku do twarezosci przekladowej ~ 0 ezym byla mowa wydej. przy charaktery- styce zawartosci edycji). Juliusz Kleiner w swej edycji Dziel wszpstkich Stowackiego wyodrebnil dwa wielkie dziaty nadrzedne: Dzial pierwszy: Unwory wrdane za zvcia poety(t. 1-7)i Deiat drugi: Unwory wydane z pu- scizny rekopismiennej (t.8-17), Podzial ten zostat przeprowadzony przez edytora tak Konsekwentnie, Ze cigcia biegna niekiedy wewnatrz utwo- row, jezeli tylko czesé utworu byta publikowana za Zycia poety: pierw- ‘kiego, wydane przez Stowackiego (Lipsk 1841) ie 5, piesni dalsze, pozostate w rekopisie, w tomie Ll: ierwszego rapsodu Kréla Ducha, wydane przez autora W to- ku 1847, Kleiner drukuje w tomie 7, cata zaé reszte (lacznie z odmiana- mi) wtomach 16-17. Dopiero w obrebie tak wyodrebnionych dziatow glownych edytor wprowadza uklad Scisle chronologiczt \wedluy chronologii wydat i drukéw autorskich (zachowujac calosei wy- dawnicze stworzone preez Stowackiego), w dziale IT - wedhug dat po- wstania. W obu edytor faczy w jednym szeregu dziela réznogatunkowe; w obu utrzymuje nienaruszalnosé autorskich uktadéw kompozycyjnych ‘Tak skonstruowany ciag chtonologicany przetykany jest grupami utwo- row drobnych, drukowanymi w réanych powiazaniach (Wiersze drobne ‘ogioszone w latach 1830-1840 — wt. 5, Utwory mlodzievicze 2 lat 1825- +1829; Wiersze drobne napisane w latach 1832-1842 —w . 8, duzy blok Wierszy drobnych z lat 1843-1849 —w t. 12). Wydanie to imponuje kon- sekweneja w przeprowadzeniu przyjetych zlozeit; powoluje jednak uklad dosé skomplikowany, w ktorym orientacja i, zwlaszeza, ogamigcie calo- Sci niektérych utwordw jest znacznie utrudnione. 45 Inna hierarchig kryteriow ukladu proponuje Konrad Gorski w Dzie~ tach wszysikich Mickiewieza (w wydaniu ossolifiskim, ktérego ukazaly sig tylko tomy: 1 (Wiersze w ezterech woluminach. w opracowaniu Cze- slawa Zgorzelskiego) i 4 (Pan Tadeusz, przygotowany przez redakiora naczelnego Dziel). Nadrzednym elementem porzadkujacym sa tu erupy rodzajowo-gatunkowe, nazwane seriami: 1. Dzicla poetyckie, proza ar- tystyczna i pisma krytycznoliterackie ~w pigcitttomach: 2. Pi eystyezne, historyezne j filozoficzne oraz zwigzane 2 organizacia Fi matow i Kotem Towiafskiego: 3. Listy: 4. Pisma francuskie historyez- noliterackie i politycane. Seria | sklada sie z 5 tomow (drobne uwory Na nizszych szczeblach ukladu przyjeto nastepuiace zasady: bie danego gatunku i w ramach poszezegéInych okresdw Zycia poety po- dzial na pisma ogtoszone za éycia autora (i przez niego samego) i pisma ogloszone po émierci; 2. Zachowanie cyklow stworzonych praez poete; zachowanie porzadku chronologicznego z wy; utworéw skladajacych sie na cykle stworzone przez poete. W razie nie- modliwosci dokladnego ustalenia daty powstania utwor zostanie ezony w ramach ezasowych oznaczonych w sposdb preybliz umowny"? Problemy datowania Na ogdt czeéé utword) nna. (Mowa caly czas, oczywi zumieniu sformutowanym w Uwagach wstepnvch). Czasem data znajdu- Jesigw autografie pod tekstem: moze wowezas oznaczaé chwile powsta- nia utworu lub (jak to bywa przy dedykacjach lub inskrypejach w mietnikach i sztambuchach) date wpisu. Niekiedy czas powstania uiwo- tu moéna ustalié dokladnie lub z przyblizeniem na podstawie treéci - na prayklad przy utworach okolicznosciowych. Druki w ezasopismna czgéciej sa datowane; data druku wyznacza wowczas terr (,date przed ktéra cos zaszto") powstania utworu. Ksiazki réznie: zwykle na karcie tytulowe}, czasem (zwlaszeza \ lub przekazéw objetych edyeja jest datowa- A. Mickiewicz: Dsietr wszystkie. Pod red, K, Gorshevo. T 1. Wroclaw SIX-X. (Cytat ze wstepu). Szezegélowie) o ukladzie w | |Or 46 ~1990) w tak zwanej stopce redakeyjnej (na odwrocie karty tytulowej lub na koricu ksiazki). W okresach, kiedy istniata cenzura prewencyjna, nieda- towane druk imniej date cenzury, nieznacznie wyprzedza- Jaca czas druku; druk zatem mial miejsce wkrdtce po nie), ona za$ sama wyzngezala terminus ante quem powstania utworu. Tak byto na przyklad na drukach wydawanych w Rosii (a wige ina ziemiach Krélestwa Pol- skiego) w latach 1863-1905 i w latach pierwsze} okupacji niemieckiej (1915-1918). Pamigtaé przy tym trzeba, Ze data cenzury na ziemiach za- boru rosyjskiego zapisywana byta wediug tak zwanego starego stylu22, Czesto date powstania utworu podaje stan badafi - monografia o autorze lub opracowanie innego typu. (Nie zwalnia to edytora od obowiazku weryfikacji daty, o ile jest to tylko modliwe). Najezescie} jednak dat po- wstania nie ma: w licznych przypadkach nie ma rowniez daty przekazu. Problemy zwigzane 2 ustaleniem daty lub jej weryfikacja dotyeza wiee datowania zaréwno utworu, jak i konkretnego przckazu. Ustalenie dat Powstania wazy w sposdb istotny na uktadzie edycji lub poszezegéinych Je) czesci. Chronologiczne uporzadkowanie przekazow warunkuje wla- Seiwy dobsr podstawy druku (o czym dalej) i porzadck zapisu kolejnych redakeji lub wariant6w, co z kolei pozwala obserwowaé na materiale tek- stowym fazy ksztaltowania sig utworu, W pierwszym preypadku — przy datowaniu utwora — dochodzenie wykorzystuje procedury krytyki wewnetranej i zewnetranej; w drugim — przede wszystkim zewnetrzne). W praktyce 2darza sie czesto, #e datowa- nie uworu dostarcza argument6w do datowania praekazu i odwrotnie, Najdogodnie)szym i powszechnie przyjetym sposobem datowania jest datowanie wedtug tak zwanej chronologii beawzglednej, to znaczy przez podanie wlasciwyeh dla danej rachuby czasu liczb dnia, miesiqca i roku. Na przeszkodzie takiej dokladnosci stoi bardzo czesto niedostatek r6- del. Stosuje sig wowezas tak zwana chronologie wagledna, czyli sytu- owanie w czasie prey pomocy odniesienia do faktow o datach znanych (.preed wojng 1939 roku", ,p0 roku 1945”, .miedzy 19204 1939”, .przed 1898", .po wrzesniu 1900” itp.). Takie ustalenia pozwalaja porzadko- ‘wag material chronologicznie z przyblizeniem na ogét wystarezajaeym do dzial wedlug chronologii wzglednej uzywa sig nickiedy okreslei tacifiskich terminus post quent (lub termi- 47 ‘nus @ quo) —na oznaczenie daty, po ktérej cos sig dokonato oraz t ‘nus ante quem (albo terminus ad quem), wskazujqcego date, przed kidra zaszed! fakt omawiany. Do roku 1582 w kulturze chrzescijariskiej Europy stosowany by! je- den kalendarz, ustanowiony w roku 46 p.n.e. przez Juliusza Cezara (stad zwany pééniej juliaiiskim), Drobne jego niezgodnosci z cyklem stonecz- nym, naktadajgce sie na siebie w ciagu setek lat, spowodowaly koniecz- nosé korekty. Zostata ona przeprowadzona na polecenie papieZa Grzego- za XIII i ustalita nowy kalendarz (gregorianski), ktérym w obszarze kultury laciiskiej postugujemy sie do dzis: bezposrednio po 4 paddzier- nika 1582 roku wprowadzono 15 pazdziernika (stad w krajach, ktdre re- forme te przyjely od razu, brak dokumentéw o datach od 5 do 14 pad- dziemnika 1582), Polska byla jednym z pierwszych paistw (obok Wloch, Hiszpanii i Portugalii), ktore przeszly na kalendarz gregoriatiski: wpro- g0 juz w pazdzierniku 1582 roku. KoScioly prawoslawne (nie wszystkie, ale bodaj wszystkie wschodnie) pozostaly przy julianskim. Kalendarz juliaiiski do roku 1918 byt obowigzujqcym kalendarzem pai- stwowym w Rosji, a wige i w krajach pod jej wladaniem sig znajduja- eych~w pewnych zakresach i w pewnych okresach rownie? na ziemiach polskich, weielonych traktatami rozbiorowymi do imperium carskiego. Wydajac teksty literatury polskie} oraz érédia historyezne do nowszej historti Polski edytor bedzie miat przede wszystkim do czynieniaz mate- rialami datowanymi wediug kalendarza gregoriafskiego i juliaiiskiego; znacznie readzie} z kelendarzem Zydowskim lub mahometatiskim. Cze- stosé wystepowania dwu pierwszych wymaga poswigcenia im kilku slow. Kalendarz juliafiski (tak zwany ,stary styl"; oznaczany w opracowa- niach historyeznych skrotami: ,t. st.” lub w brzmieniu lacitiskim .v. s.", vetus stilus), 2aczat byé wprowadzany na ziemiach polskich zaboru r0- syjskiego wkrotce po rozbiorach. Jednak jeszcze w okresie konstytucyj- nym Krélestwa Polskiego stosowano glownie tradyeyjny kalendarz ere- * ograniezajac do urzedowej korespondencji z wla- dzami (niekiedy zreszta wzywajac datowania podw6jnego). Zakres uzy- cia ,starego stylu” rozszerzal sig w miare postepow rusyfikacji, 2wlasz~ za po roku 1863, gdy represje popowstaniowe usitowaly zniweczyé odrebnosé kulturowa ziem polskich. Stal sig on wowczas jedynym spo- sobem datowania dokumentow i korespondeneji urzedowe); prasie ze- zwolono na uzywanie ,.nowego stylu” jako obocznego (gazety i ezasopi-48 sma miaty wige datowanie podw6jne, famane: 12/24 maja 1889", ,23 marea/4 kwietnia 1898"). W stosunkach prywatnych srodowisk polskich uzywany byt nadal kalendarz gregoriaiski, tak zwany ,nowy st czany w pézniejszych opracowaniach historycznych skrOtem 2 °° — od lac. novus sts) Tu jednak na edytora ezyhaé moga pulap- ki: tak na prayklad niektore listy prywatne Polakéw osiadlych w Peters- burgu czy Moskwie kierowane do Warszawy nosea date wedhug starego tylu, inne —wedhug nowego. Wszelkie wigc datowanie, zardwno samych ZrOdel. jak i fakiGw ustalanych na ich podstawie, musi uwzgledniaé te okolicznosei. Poniewaz przez caly niemal wiek XIX, a zwlaszeza w latach 1863- -1915, istnialo owo podwojne datowanie, materiaty réznie datowane po- 1yé uporzadkowane wedtug jednego systemu rachuby czasu. Dzis uzywamy kalendarza gregoriaiskiego i w edycjach za podstawe ukladu chronologicznego preyimuje sie nowy styl". Kalendarz juliafiski .spod- nia sie” w stosunk do gregorianskiego: w wieku XIX (od 1 IIT 1800) w wieku XX (od I TI 1900) 0 13 dni iz kazdym stuleciem r6z- nica ta rosnie o jeden dzien. Tak wige do daty wedtug ,starego stylu” trzeba dodaé odpowiednia ficzbe (w danym wypadku 12 lub 13), aby otrzymaé , styl nowy”: 3 I 1857 st st.= 15 IIT 1857 n, st, 30 VI 1876 st st.= [2 VIT 1876 n, st, 25 XII 1895 st. st. = 61 1896 n st, 1OTV 1905 st st. =23 IV 1905 n. st. Pewien klopot sprawia przeliczenie ostatnich dni lutego w latach przestepnych. Istnieja odpowiednie tablice przcliczenio- we, utatwiajace synchronizacj¢ stylow?!, *' Opracowah pomecniczych ulatwiaiacych operowanie rémymi systemami ka- lendarza jest wile. Praktycenym kompendium jest Ireneusza Ihnatowicea Vademecum sku (UL, Warszawa 1967 i wyd. mast), zawierajace ‘nun, podstawowe informacje o kalendarzu oraz liczne tblice, wSr6d nich: Preeliczenia dot kalendlarcajulivisRiego } gregortaiskiego: tv. .wiecany kalendarz”, pozwalejacy liczenie dnia tygodnia dla Kazdej daty w XVI-XX stuleciach;tablice proelicze- niowe kalendarzy: mahometafiskiego i 2ydowskiego na gregoriafski, Tame podstawo- ‘va bibliografia przedmiotu. Omowienie problematyki kalendarza oraz zestawienia po- fe male2é momma w pracach: J, Szymafiski: Nauki pomocnicze histori (Wy. 4 Warszawa 1983; Chronologia polska. Praca zespolowa pod red. B, Wiodarskiego, War- szawa 1957 (ta min. omOwienie ré2nych sposobow rachuiby czasu oraz liczne tabl nicze do usaleoia czas wedlug rBanych zasad). Tak zwany ,wieezny kalen- pozwalajacy na wzyskiwanie informaeji prey niepeinych danych datowania (na przyklad na ustalenie roku prey znanej dacie dzienno-miesigezne} i dniu tygodnia) 22- 49 Sposoby ustalania dat utworéw i przekaz6w niedatowanych 1. Okrelanie czasu pawstania utwordw. Dokonuje sig ono ~ jesli nie ma dokladniejszych danych ~ na podstawie cech wewnetrznych utworu (jego tresci uacji znajduia 2astosowanie metody wewnetrznej krytyki tekstu, omowione wyse), pray przedstawianiu probleméw atrybucji autorstwa, Wstepnym wyznaczni- kiem przybligonego datowania bedzie przede wszystkim proba synchro- nizacji utworu z dziejami twérezosci autora — przypisanie dzicta do okre- Slonej fazy jego pisarstwa. Oc: jednym z wadniejszych zabie- g6w winno byé wytropienie wszelkich odniesiesi do faktéw historyez- aych, odniesienie takie bowiem ustala, przynajmniej wstepnie, ter ‘Post quem: wamianka w tekécie 0 niedawnej Smierei Jézefa Ignacego Kra- szewskiego oznacza, Ze zapis powstal po 19 marca 1887 roku i #2 nie még! powstaé wezesniej (przy czym okreslenie ,niedawno” Scie ustala date zapisu na czas niezbyt odlegty od tego faktu, ale w utwo- 2e operujacym fikeja literacka — na preyklad w realistycznie ujetej po- wiesei historycznej — takiego znaczenia nie ma; w obu jednak wypad- kach informacja powstata po tej dacie). Mozna przywolaé i przyklad od- wrotny: wierszowana dedykacja (jesli nie zachodza jakies szezegéine okolicznosci) powstaje zwykle za zycia adresata; znana data jego smicre’ ‘wyznacza zatem terminus ante quem, termin, przed kt6 byé napisana. Terminy post quem i ante quem moga byé okrestane na podsta- wie znajdujaeych sig w utworze realidw, a takze pewnych stiw, 2wrotow frazeologicznych, wyrazen czy preytaczanych cytatw. o ile (zwykle preyblizone) ich pojawienia sig w jezyku. Datowaniu takiemu sluza rowniez informacje, jakich dostareza kon- tekst historyezny lub historyeznoliteracki. O ezasie powstania u Swindezyé moga datowane jego recenzje, drukowane w prasie, od nia w utworach innych autoréw 0 oznaczonych datach powstania. wresz- cie wszelkie umiejscowione w ezasie slady recepe)i utworu (wamianki polemiki, nawiqzania). Ujawnia sie tu nie po raz pierwszy ~ znaczenie rozbudowanego warsztatu, jakim dysponowaé winien edytor, wars7! materialowego, zwlaszeza mozliwie peine} rejestracji bi obejmujacej wiedze 0 wydawanym pisarzu. Oczywiscie kazdorazowo terminus ante quem powstania utwont jest wyznacrony przez date jego publikacji, Datowanie praekazu wayne jest swige i z tego punktu esa2. Datowanie przekazow. Druki zwarte,Rokich publikacji-a ezasemi blizszq date dru- ku — ustala sig na podstawie istniejacych bibliografii lub opracowaf histo- terackich, Jesli na ksigzce brak roku wydania — poszukiwania i8¢ moga réznymi torami, zaleznie od okresu historycznego, w ktorym ksiad- ka zostala wydana i ktory mona na og6!z pewnym prawdopodobiefistwem okreslig, Praede wszystkim wskazaé na nia moga podstawowe bibliogra- fie. Nicktorzy z pisarzy najwybitniejszych doczekali sig monografi biblio- graficenych; to one beda pierwszym arddlem przy ustalaniu wszelkich pro- bbleméw bibliograficznych zwiazanych z twérczoscia tych pisarzy. Bardzo pomocna jest tu rowniez wielotomowa seria Bibliografia literatury pol- skiej . Nowy Korbut "wraz z jej kontynuacja, wydanym w dwu seriach Slow: esnyoh pisarzy polskicl i nowym jego opracowaniem: stow- nikiem Bspélcsesni polsey pisarze i badacze lteratury. Podstawowych danych dostarezy bi narodowa: dla wieku XIX (j okreséw weze- Sniejszych, kt6re pozostaja poza zakresem niniejszego omowienia) Biblio grafia polska Karola Estreichera; jej kontynuacja, obeimujaca wiek XX, zgromadzona jest w Bibliotece Narodowej w Warszawie w formic kartote- kt stopniowo wydawana (Bibliografia polska 1901-1939; ukazaty sig je} tomy 1-7, zawierajace litery A-Fo). Cenne sa w takich wypadkach biblio- grafic biezace, wydawane jako periodyk w zeszytach, opatrzonych data: ~Preewodnik Bibliograficzny” (seria 1: 1878-1914, seria 2: 1920-1928, seria 3: 1929-1933), ,Ksigzka” (1901-1914), .Urzedowy Wykaz Drukow ‘wydanych w Rzeezypospolite| Polskiej” (1928-1939), .Przewodnik Biblio- grafiezny. Urzedowy wykaz drukiw wydanych w Polskie Rzeczypospo- Ludowej” (od 1946)", Data zeszytu, w ktérym notowana jest ksiazka, }owi jednoczesnie cerminus ante quem je} wydania, i to na ogél stosun- y od daty reeczywiste), gdy2 interes wydawey (reklama), 4 poinie) i przepisy prawne (obowiazek przesytania egzemplarza obowiaz- kowego) dopingowaly wydawedw (lub drukarzy) do przesylania swych wydawnictw do rejestrac Dokladniejszych danych o dacie wydania ksiqeki dostarezyé moga i in- ¢ Hoda: najwezesniejsze recenzie, publikowane w dziennikach 0 wia- ‘Wymionione sat najiniejzebibliografie. Pelny ich wykaz wrae 2e szozeg6 towa informacjao zakresic i233 na w pracy: J. Crachowska, R. Lo grafic. Slownik.Biblioteki. Mucea iterackie. Wy8, 3 zi SI domych datach (mozna je odnalezé przy pomocy podstawowych biblio- grafii, 2wlaszeza Nowego Korbuta i wielkiej retrospektywne} kartoteki Bibliografi zawartosci literackiej czasopism polskich XIX i XX wieku do roku 1939, tak zwanej kartoteki Bara, znajdujace} sie w Instytucie Bada Literackich PAN w Warszawie). Niektore dzienniki informowaly o pu- blikacji ksigzek eztonkow swych redakeji natychmiast, w notatkach re- dakeyjnych (typu: ,.wezoraj ukazalo sig wydani W ten sposdb, na podstawie wamianki w ,Stowie Polskim” udato sie ustalié, Ze tom Kas- prowicza O bohaterskim koniu i walacym sig domu wyszed! spod prasy 17 kwietnia 1906 roku, Konstatacja to waana, gdyé ustala od razu, 2 utwory z tego tomu drukowane w prasie w roku 1906 przed 17 kwietnia sa pierwodrukami i opublikowane zostaly na podstawie tekstu dostar- czonego przez autora do redakeji (lub, co najwyzej, drukowane z przy- gotowywanego skladu ksig2ki), te zas, kt6re na famach ezasopism poja- wily sig pézniej, najprawdopodobniej sa przedrukiem z ksiaaki (0 ezym nie zawsze méwi pordwnanie tekstéw). Czasem w datowaniu pomocne moga byé wzmianki we wspomnieniach, w prowadzonych na biezaco diariuszach, w datowanych listach. Szezesliwym trafem nazwaé mozna sytuacje, edy zachowaty sig archiwalia drukarni lub wydawnictwa, kore- spondencja pisarza z wydawca, arkusze korektowe. Tak bylo w wypad- ku Kasprowiezowskich Dzie! poetyckich (tom 1-6, Lw6w 1912), ktoryel korekta autorska znajduje sig w Bibliotece Ossolineum, a pieczatki z data na kazdej skladce pozwalaja przesledzié bardzo dokladnie jej przebieg. Druki w dziennikach i czasopismach.Pozor nie zdawaé by sig moglo, Ze jest to sprawa oczywista: dziennik lub cza- sopismo nosi date, zwykle przy winiecie tytulowe).Istnieja jednak dzien- niki popoludniowe, ukazujace sie po poludniu lub wieczorem z data na- stepnego dnia, Wowezas polemika z artykulem wydrukowanym w jed- nym dzienniku po pohidniu moze ukazaé sig w innym, porannym dzien- niku z ta sama data! Problemem szezegéInym, ale bardzo czesto spoty- kanym, jest doktadna data ukazania sie numeru miesigcznika lub perio- dyku o rzadszej czestotliwosei. Moze byé to waine dla datowania opu- blikowanych w nim utwordw. Ze nie jest to problem pozorny, swiadezyé moze fakt, Ze 6 numer miesigcznika Chimera” z roku 1901 pojawi sie w druku po | stycznia 1902, ai inne zeszyty tego pisma mialy nicbaga- telne opéénienia. W probach datowania tak wydawanych periodykow braé trzeba preede wszystkim pod uwagg znajdujace sie w nich odniesie-52 nia do faktéw 0 znanych datach (np. wskazowka co do terminus post quem moze byé nekrolog, opis wemnisazu, polemika). I tu, podabnie jak w wypadiu drukbw zwartych, pomoene w usa niektére biblio- grafie biezace ( 878-1914 reje- strowal réwniez niektére czasopisma z rozpisaniem ich zawarto cenzje poszezegdlnych numeréw i wzmianki o nich w dziennikach, cza- 2 najklopotliwszych, rzadko bowiem dysponuje on wskaz6wkami obiek- tywnymi, sprawdzalnymi, jednoznacenymi, Naklejka Iwowskiego skle- pu z materialami pismiennymi na zeszycie zawierajacym bruliony wier- i te utwory powstaly po przenie- sie le tyl- ko tyle. Czasem 0 chwili powstania utworu méwié mode usytuowanie Jego zapisu na karcie notatnika: brulionowe rauty sonetu znajdujace sie poematu 0 znanych datach powstania okreslaja pos nio i date powstania sonetu; kiedy indzie} podobna funkeje peinié moze poréwnanie tekstu przekazu z innymi przekazami o znanyeh datach: po- zwala to preynajmnie) na ustalenie kolejnosei redakeji lub wari i] jednak edytor zdany jest na swa orientacj¢ w pisarskich oby- wydawanego autora: 0 okresie powstania przekazu (bodaj w przy- izeniu) Swindczyé moze charakter pisma, rodzaj papieru, znak wodny, kolor atramentu, zapewne tez i niektore inne cechy rekopisu. Sa to jed- lograficznejsalisty je d - nego autora. Zaleznie od charakteru jego stosunkéw z korespon- dentami, od zachowanych materiatéw, wreszcie—a moze przede wszyst- kim ~ od celow, jakie sobie postawit edytor, edycja taka moze mieé dwa podstawowe ukiady: 1, Wedtug Scistej chronolog ii. Ukladtenmodliwy jest do zastosowania wowezas, gdy wieksz066 listéw w zbiorze jest do- Kladnie datowana, Jego zaleta jest latwosé zestawienia informacji zawar- storycznym lub historycznoliterackim, 53 a wiee z innymi ciagami fakt6w w ukladach chronologicznych. Przykta- dem takiej kompozye}i moze byé wydanie Listéw Tadeusza Zelenskiego (Boya) przez Barbare Winklowa (Warszawa 1972) lub tom Listy w licz- nych wydaniach dziel Mickiewicz (na przyklad w Wydaniu Narodowym, Jubileuszowym czy Rocznicowym — tu sa to tomy pozwala tez na latwa konfrontacie relacji o tym samym fakei terackim, historycznym) kierowanych do roznych lacje takie niekiedy uzupetniajg sie. wzbog: opisywanych wyderzen. Zaciera na - czacych autora z adresatem ~ ta bowie ujawnia sig w pelni w drugim ukladzie: 2. Wedtug adresato w, wgrupach laczonych nazwiskiem korespondenta. W obrebic tak wydzielonych grup uklad adresatow; y kich nie udalo sig zauwazye), Uktadowi samych grup patronuje na og6t réwnied chronologia ~ zwykle porzadkuje sig je wedtug okre: 2 adresatem: czesto sq to ustalenia przyblizone, umowne, edyz korespon- dencja z rbinymi oscbami prowadzona jest preeciez w tym samym czasie Niekiedy wyodrebnia sie duze zespoly na podstawie innego kry na przyklad na podstawie typu (beda to grupy typu: skiego Listy do pi stow porzadkowanych wedtus adresatow skuzyé mova Listy 2y Orzeszkowe| w opracowaniu Edmunda Jankowskiego (dotychezas 9, Wroclaw 1954-198 a siiskiego, rozpoczeta pierwszym tomem przez Stanislawa Pigoni tynuowana przez Zbigniewa Sudolskiego (dotychezas 10 tomow woluminach, Warszawa 1963-1994, w PIW-owsk exji i Prozy). Obfitosé list6w Krasiiskiego, diugotrwalosé ciag spondeneyinych z jednym adresatem, wreszcie literacki charakter v zich sktonity wydaweow do wyodrebnienia takich grup v dzieinych tomow, juz nie wigzanych weajemnie w porzadek chi gicany lub inny, opracowanych jednak wedhug podobnych zasad go. Innym praykladem takiego rozwiazania jest wydawni Staff: W kregu literackich prevjasni. Li4 Czachowska i Ireng Maciejewska (Warszawa 1966). W uzasadnieniu przy- Jetych decyzji edytorki pisaly: ,Przekonanie o niemate} wadze ukazania stosunkdw laczacych Staffaz kazdym z tych pisarzy czy wydawedw prze- sadzito 0 konstrukeji catego tomu, Spowodowalo wprowadzenie ukladu listow wedlug adresatow, wlaczenie listow pisanych do czlonkéw bliészych ich rodzin, o ile kontakty byly wspéine (tak np. w zespol stow do Maryli Wolskiej podano réwniez listy do jej matki Wandy Miod- j, ciotki Melanii Padlewskiej, meza Waclawa Wolskiego), a takée tow pisanych zbiorowo lub nawet at sig do nich choé paru stowami. O ko- éw decydowala data pierwszego ~ w praktyce zresziq wyznaczajaca réwnied czas nawigzania wzajemnych kontaktow. ‘Ten typ ukladu uwypukla — jak powiedziano wyzej — wewnetrzna pro- blematyke listow, typ stosunkéw wiazacyeh ich autora z poszczegdlny- mi adresatami. Zatraca jednak jedno iagu chronologicznego, przy- datnaz wielu wyzej wymienionych wzgledow. Totez wyborowi ktoregos Ztych uktadéw towarzyszyé powinna decyzja edytora dotyezaca dodat- kowego spisu list6w, w ukladzie innym, niz przyjety w ghownym zrebie edycji. Przy podstawowym ukladzie chronologicznym winien to byé in- deks wedtug adresatéw (tak jest w wymienionym wy2ej wydaniu Listéw Boya; w Wydaniu Rocznicowym Mickiewieza dotgezono na koitcu bio- gramy adresat6w, a pod kaadym z nich wykaz do niego kierowanych li- stow); przy porzadku wedlug adresatéw — indeks écisle chronologiczny (tak jest w wymienionych listach Staffa), Takie rozwiazanie pozwala na oglad catego zbioru z innego punktu widzenia, niz przyjety w edycji — rodaj w czesci kompensuje scharakteryzowane wyze) ograniczenia obu Ow wielu autordéw moga wystepowad w réz- Jadu. Moga to byé na praykia iksy Lichodziejewskiej rezoici, Listy 14 pisarzy 2a Sakowskiego 1945-1977, wydanym staraniem ciejewsks, w Poslowin do: L, Staff: W kregu literackich 16,5. 659. 55 Stefanii Sakowskie} (Paryz [1979]; moga to byé listy ~ nazwijmy to tak = roinych do réémych”, zwigzane jakims motywem przewodnim lub ‘wspélnota sytuacji historycznej, jak edyeja korespondencji filomat6w spo- raadzona przez Zbigniewa Sudolskiego. Wszystkie te uklady stawiaja przed edytorem mnie} wigcej takie same problemy, wsréd ktérych na pierwszym miejscu wymienié trzeba: iden- tyfikacje (lub weryfikacjg) autor pisania, odezytanie, opis tekstologicany, opatrzenie komentarzem. W ko- ‘mentarzu ezesto przytaczane sq w calosci lub w wyjatkach odpowiedzi a wige glos drugiej strony. W odniesieniu do epok dawniejszych nieczesto sie zdarza, aby zachowaly sig ciagi korespondencyjne zawiera- Jace pelny dwuglos korespondent6w. Do takich nalezy korespondencja narzeezeiiska (i poinie} matzeiiska) Jana Kasprowicza i Jadwigi Gasow- skie), wydana przez cérke poety, Anng Kasprowicz-Jarockg (Poet José, Warszawa 1958, wyd. 2 poprawione i rozszerzone Warszawa 196 ‘obejmujaca w jednym ciagu chronologicanym 92 listy Kasprowieza i Jez Jadwigi z lat 1892-1901. W glownym swym zrebie edycja m: = odpowied2. WezeSniej podobna koncepeje, choé ujeta wybidrez0, probowat realizowaé Ludwik Brunon Swiderski, wydajac wybér Listow Orzeszkowej (t.1-2, Warszawa 1937-1938). Pierwszy tom tej edye}i nosi tytul Dwrugtosy i obejmuje listy pisarki i do nie}, w grupach wedhug na- i Korespondentw, a w obrebie tych grup w ukladzie przemiennym Gist — odpowied?) ~ w tych granicach, w jakich dwugios taki dato sig odtworzyé (w ciggach korespondencyjnych jest bowiem wiele luk). 'W ostatnich Iatach dwugtos korespondencyjny staje sie coraz czesciej stosowang forma publikacji epistolograficznych. Drukowane sq w jed- nym ciagu chronologicznym listy obu stron, na rownych prawach w ob- rebie edycji. Rysuje sig zatem nowa tendencja w edytorstwie listow. Ma ona uzasadnienie merytoryezne: dokumentuje sytuacje komunikacyjng istniejaca pomiedzy dwiema osobami; sytuacje, w kt6rej teksty jedne} ze stron stymuluja teksty strony drugiej. Operujae tradycyjnymi ujeciami ec by mozna, Ze sa nie tylko wydawanym tekstem, ale i wzajemnym wobec siebie komentarzem. Ale praktyka ta sigga daleko poza sfere czy- sto edytorska: ukazuje biograficzne, intelektualne, tworeze 2wigzki po- igdzy korespondentami w zakresie, w jakim nie moze tego zrobié tra- dycyjne wydanie listéw jednej ze stron. W ten spossb powoluje nowy gatunek edytorski, Przykladem takiego gatunku moga byé Ich noce i dnie.56 Korespondencja Marit i Mariana Dabrouskich 1909-1925, opracowana przez Ewe Giebicka (Warszawa 2005), wydane przez Malgorzate Boja- nowska Listy 1922-1967 Mieczystawa Grydzewskiego i Jarostawa lwasz- kiewieza (Warszawa 1997), listy Jana Lechonia i Mieczystawa Grydzew- skiego przygotowane przez Beate Dorosz, cere zespoty okresu powo- Jennego (wige w kompletniejszym stanie zachowania), jak koresponden- cia Zbigniewa Herberta z Jerzym Zawieyskim (w opracowaniu Pawla Kadzieli, Warszawa 2002) czy seria obejmujaca dwuglosy korespondencyjne Jerzego Giedroycia kolejno z Gombrowiczem, Jerzym Stempowskim, Andrzejem Bobkowski szem Mieroszewskim, Zdzistawem Jezioranskim (Janem Nowakiem), Melchiorem Warkowiczem, Konstantym A. Jeleriskim — w odrebnych tomach. To tylko przyklady, dokumentujace coraz wyrazniejszy nurt edy- torstwa epistolograficznego. Nurt, ktéry powohuje nowa sytuacje w tym edytorstwie, dyz w pewnym stopniu autonomizuje epistolografie jako przedmiot dzialai edytorskich, wytaczajac ja z jednoautorskich wydah zbiorowych. CZESC BRZMIENIE TEKSTU CO ksztatcie ostatecznym tekstu, przedstawionym w edycji krytyczne}, decyduja ty kolejne etapy dziatah edytora: 1) wybér podstawy druku, 2) krytyka tekstu, czyli ~ w obrebie tej podstawy —ustalenie tekstu zgod- ‘nego z intencja autora (lub inaczej wyznaczonym kryterium poprawno- Sci), 3) zabiegi ujednolicajace i modernizacyjne, przeprowadzane juz na tekscie krytyeznie ustalonym, Wszystko to dotyczy tekstu glownego. choé rytyka tekstu oraz ujednolicenie pewnych szczeg6low zapisu i moder- nizaoja odnosi sie réwniez do tekst6w obocznych (redake; nych, wariantow), i one sq bowiem tekstem autor: bedzie mowa szezegstowo nize}) Pojecie autentyeznosei przekazu. Przekazy ,edytorsko waine” Konrad Gorski formutuje nastepujaca definicje: . . przekaz rozumiemy taki, w kt6rego zredagowaniu autor wzial udziat w ja- kikolwiek spos6b. Sq to: autograf, druk za Zycia autora dokonany pod Jego kontrola, wreszcie kopia skontrolowana przez autora. Nicautentyczne sa wszelkie przekazy, na kt6rych zredagowanie autor nie mial wpiywu. a wige: druki za jego Zycia, ale dokonane bez jego kon tekstologii, okresla bowiem ten statu da zamierzeniom tworezym autora, Scislej: ktéry wedle wszelkich spo- Tekst edvtorstwo dz srackich, wyd. cyl. 5. 83.358 dziewai powinien najwiemnie| odpowiadaé zmierzeniom tworczym au- tora, Nie zawsze bowiem w przekazie uznanym za autentyczny realizuje sig w pelni rzeczywista wola autora, owa ,intencja twércza, ktora byé winna przewodnia gwiazdg edytora-tekstologa. I nie wszystkie szczegé- ty przekazu autentyeznego wyrazaja wole autorska, zdarzaja sie bowie ww nim bledy typu lapsus calami (lad pidra” czyli tak zwane przepisa- nie sie”), niedopatrzenia autorskiej korekty, a czasem i inne Swiadectwa niestarannosei pisarza w przygotowywaniu wlasnego tekstu do druku. Praykladem moze byé egzemplarz rezyserski Basni nocy swietojariskiej Jana Kasprowieza, przeznaczony do wystawienia w Teatrze Miejskim we Lwowie w roku 1901 vywany w archiwum tego teatru, znajdu- Jacym sig obecnie w Bibliotece Slaskiej w Katowicact?, Jest to odpis obca reka, skontrolowany przez autora, o ezym swiadeza liczne notatki po- ezynione jego charakterem pisma, Sq to m.in. adaptacje kontekstu do skreslei rezysera, uzupelnienia, zmiany w przypisaniu poszczegéinych ‘wypowiedzi osobom dziatajacym itp. Jest to jednoczesnie tekst peten bie- dbw, miejscami niezbomy, z ktérym rezyser i aktor z pewnoscia mieli dodatkowo mnéstwo klopot6w. Znana jest niefrasobliwosé korektorska lckiewicza. To samo mozna powiedzieé o Lechoniu: jego Poezje ze- ,, mimo autorskie} kontroli roja sig od bled6w, dostrzegainych nawet w pobieénej lekturze. Wymieniam tu przekazy autentyezne w rozumieniu Konrada Gorskiego ~ i w rozu- mieniu przyjetym dzis powszechnie w tekstologi Tak wiee przydatnos¢ przekaz6w autentycznych do ustalania tekstu zgodnego z..intencja twreza” pisarza jest ograniczona, ale to one stano- wig przeciez punkt wyjécia w dziataniach edytora do takiego celu 2mie- rzajacych. One podlegaja krytyce, sposréd nich najezescie| wywodzi sie podstawa druku, Totez wszystkie preekazy powstale za Zycia autora pod- legaé winny szczeg6Inie uwaimej analizie, edyz tylko migdzy nimi roz~ poznaé mozna autentyczne, Jedynie w ich braku edytor bierze pod uwa- ge nicautentyczne — a i wowezas probuje hierarchizowaé je wedtug do- smanego stopnia autentycznosei: krytyezne wydanie utwort z auto- grafu, dakonane przez budzacego zaufanie edytora, gwarantowaé moze peina zgodnosé z tymze autografem, dzis z jakichs przyezyn niedostep- nym (na przyklad zniszezonym w czasie wojny); druk w ezasopismie bez 2 Sygn. 3038. 59 autorskiej korekty, ale z autorskiego rekopisu, bedzie wiarogodniejszy, nig takiz-druk z innego Zrédla (na preyktad przedruk z innego czasopi- sma); rekopis obca reka, pisany pod dyktando autora (casus Mojego swiata Kasprowicza), nawet przez niego nie sprawdzony, budzi wiecej zaufania niz populamne wydanie po latach, starczajqco wysokim stopniu autentycznosci stanowia facznie n do krytyki tekstu. W ich braku na ich miejsce wchodza inne ~ oc7ywiscie najlepsze, czyli najpoprawniejsze z dostepnych. polega—ot 6 sko waanych”, inowiacy podstawe do ustalenia tekstu i jego od Wybér podstawy druku Gay juz istnieje zespot praekazéw 0 ustalonym stopniu autentyczno- ci (,edytorsko waznych”) i 0 ustalonej chronologii ich powstania ~ przed edytorem staje kolejne zadanie: wyboru podstawy druku, a wiee tego przekazu, ktéry wyznaczy gtowny ksztalt tekstu. To na tym tekscie be- dzie sie przeprowadzaé krytyke, zabiegi modernizacyine cai caw szcreglach tekst gtowny. Podstawa druku wyznacza jednak zasadnicze jego brzmienie. Proces twérczy jest procesem ciaglym. W szezegoInych wypadkach ~ moszone do utworu ~ trwaé moze Autor ma bowiem niekwestionowane prawo do zospodaro- wania w swoim dziele, moze to czynié rownie? po jego ogloszeniu kiem. Sa pisarze, ulepszajacy stale swoje utwory — w kazdej kolejne} p blikaoji, w kazdym kolejnym wydaniu, Edytor musi jednak znalezé punk, ktéry uzna za podstawowy dla brzmienia dzi fazy jego powstawania pr znacza podstawg druku, Wszystko co jest przed nim i po ri \wydania w innym ksztalcie —w formie redakeji obocznych lub w: Jakiego typu problemy napotyka edytor, stajac wobec w utworach, pokaza dwa przyklady, obydwa zaczerpni tego samego poety. Oto zest ie tych samych tragm Anatola Sterna Anielski cham i Reflektory w brzmieniu 2 ro