- R6 khé ! Mang lam gi cho nang vao than ! (ding dé td sy thong cdm véi néi dau khé vat va cda ngudi khac) - Khén khé ! Toi biét thé, téi da bao anh ding di. (ding dé té su thuong xot, 4n han). - U nhi ! Bai nay chang minh hoe réi ! (ding khi suc nhé ra diéu gi, dé tra loi nguoi nhac minh). Phong cach SHHN wa ding tie Idy vA vi vay da sinh ra nhiing ti lay gidu s&c thai cu thé, goi hinh, ggi cam. Lay van cé tac dung goi cam rat manh : /oanh quanh, lung thing, hép tép... Lay Gm noan toan 6 gid tri goi cam, nhfén manh y : sé sa, rau rau, nao nao... Nhting tu 66n am tiét lay am cd tac dung nh&n manh va cham biém : ngé nga ngé ngén, ding da ding dinh, hét ha hét hai... Phong e4dch SHHN thich ding thanh ngit, tue ngit, quén ngi : vé dudng cho huou chay, mugn gid bé mang, cd lon nust cé bé, ga que dn qudn céi cay, khi vd phép, Rhi khong phdi, do thud nhét ai... Phong cach SHHN va ndi tt. Vi du : hgp téc x4 néng nghiép — hop tac x4 - hgp téc - hop ; cita hang bach hoa téng hop - bach hda - téng hop ; mau dich quéc doanh - mau dich — mau... Nha van Kim Lan da ghi lai trong tac phém Lang mét doan d6i thoai r&t tiéu biéu : - N6 chét mot cdi nha t6i neo ngudi qué, phi nhiing nh mét minh ti, thi t6i 6 lai lang cung anh em co day ! - Thoi thi chang 6 lai lang cing anh em duge thi tan cu, au cing 1a khang chién. - Thi vugn ! Lua du6i ta tét nhiéu chit ? Cac ong ba 6 dau ta lén day a ? Ta thay ngoai mot &m dia phuong : von thay cho vdn, con 6 tiéu tit.chi tao dang cho céu nghi vin (Lia dudi ta tot nhidu chit ?) Tiéu ti @ bay t6 sy kinh trong (Céc ong ba do dau ta lén ddy @ 2), Thoi thi bay t6 su mién cuong, sy tat yeu phai nhan (Thoi thi chéng 6 lai lang cing anh eni duoc thi 133tan cu, @u cing [a khong chién). Phy ngit chi ¥ kién (N6 chét mot edi nha t6i neo nguai qué). Phu ngi chi ¥ kién va ti€u ti bay tO su phan tran, gidi thich (Phdi nhing nhit mot minh t6i, thi toi 6 lai lang cimg anh em co déy), Yéu t6 ta (trong Lia dudi ta, d déu ta) dem lai sfc thai than mat, gén gui cho ldi ndi hdi thoai. Ngoai ra, con thy mach trinh bay bj ditt quang, bi chuyén d6i bat ng’, do do céc ¥ khong an khép véi-nhau thoat déu dang noi chuyén tan cu, b6ng nhién ditt quang, chuyén sang chuyén Ida m4, sau dé lai quay sang chuyén qué quén, goc ghc. 3. Cu phdp cia phong etch SHHN Mot dae diém ni bat cla phong céch SHHN vé mat oti phép la hay ding nhitng cau Adi, nhitng cau cém thén, nhing cau n6i true tiép, nhiing cau dia déy. Vi du, mot doan ghi chép eta nha van Ché Lan Vien : ~ Ta mac céi 4o nau, ta an bit com don ti bé lam sao ta lai khong thuong con trAu, con bd! Khén néi "ngudi siéng thi kiéng ngwdi nhéc, ngudi nhac thi kich baéc ngudi siéng”. Minh 6 dem hét rudt gan vao hop téc xa thi da cd dita noi : "0, cham cho l4m ma hang A, ma lay cé nhan, ma lay xuat séc’. Phong cach SHHN co nhiing két cdu ct phip riéng ma c&c phong cach khdc thudng ft ding. Vi du : - Dung da... lei... thay cho khéng nhétng... ma con... : Anh ta dé khéng tudn thi ludt di dudng Igi cdn pha roi trot tu. Hom dé trdi dé muta igi con gid mia déng bac. ~ Dang két cfu "dng tit - gi ma - dong tir” biéu thi thai dO phd dinh : Hoc hank gi ma chi an uéi chai. CO gang gi ma 7, 8 gid edng vdn chua cdt néi mink ra Rhdi giuong. ~ Dang két cfu cé thi 44 nhén manh : Viec gi khO dén may, quyét tam lam thi lam chéc duge. - Ding cau Adi 48 phi dinh : Ana lam nhu vay thi lam sao ma det duge két qud ? Cung cdch phuc vu nhu thé thi lidu e6 ai dén nita khong ? - Chon cach néi cy thé hon trong hai edch ndi déng nghia - Trong 100 ngudi thi dén 70 nguai la dan cay (so “shnh voi 13410% dan s6 JA néng dan). Khi ban rdi thi 56 tham, 7 kin n&o duge nhidu ngudi theo hon thi duge {ao sinh véi : sau kkhi thao juan thi biéu quyét theo nguyén tde thiéu sé phuc ting da sé). Negucc lai, céc phong céch khée cd nhitng hinh thie ct phap riéng ma phong cach SHHN khong hay ding. Chang han cdu trac bi déng hay duge ding trong phong c4ch khoa hoc, phong céch chinh ludn : "Nhu céu dél voi nhdng tri thie ngon ngi hoc vé van ban khéng chi dude dua ra tiv van ban hoc, thi phap hoc J nhiing nginh khoa hoc c6 46i tugng la van ban" (Trén Ngoc Thém). Trong phong cach SHHN, cdu tre bi dong thutng duge chuyén thanh cfu tric chi d6ng : "Khong chi van ban hoc, thi phép hoc JA nhing nganh khoa hoc c6 d6i tuong la van ban méi dua ra nhu cfu dé6i vdi kién thie ngén ngi hoc vé van ban’. 4. Tu tit trong phong eéch SHHN Phong céch SHHN hay ding vi von, so sanh dé idi noi cd hinh anh. Vi dy, goi ngudi thi dang ten goi cd khd nang goi ta nhiing hinh Anh, nhitng dac diém cu thé, riéng biet thudng cé & mét nguai) ; lao Tu rau, ong Hai lin, cau Ba trang... Mot nit sinh vigt Iwu nim cho ban : *- Van oi, Van ca chua oi, Van nha van tuong lai oi, Van Ruit-xki-ia-dic gi, Cai bong ma chia tay no la la kia rdi, minh so ci bing ma fy qué ! Van oi ching minh Igp mOt hdi v6i nhau, nim ném nita gap nhau xem luc dy, méi dita da thé nao. Cé dia nao Ify chéng chifa ? Dita nao truée duoc goi 1a... bac’. (Ma Van Khéng) C6 thé hi€u : Van cd chua = Van co hai m4 lun luén héng ; Van nhé vin tuong lai = Van gidi vin ; Van Rut-xhi-ia-dite = Van gidi Nga van ; cdi béng ma chia tey 1A mot dn dy tu td Ba cau cudi la nhitg cfu ghép n6i véi nhting hinh thie tlah luge : dé th nao = da thay déi thé ndo ; dua nao trude = dita nao lay chéne truéc... (1) Cu Dinh Ts. Phong edeh hoc va die diém tu ti... tt ALPhong céch SHHN thich dang cach dién ta khoa truong, ni gidm aé t6 dam hinh anh khién ngudi nghe cha ¥ - run naw ely ady, cham nhu ria, den nhu cot nhd chay, dep mé hon, ngon tuyét tran, chdn khéng chiu duge, bé th bang dau mui him, sgi téc ché lam d6i, cay chia vdi.., Mot xa vien phat biéu trong budi hop : ~ Chao 6i ! Khéng ua thi dua cd doi! Ghen vg ghen chéng khong n6ng bang ghen an. Minh ludi con trau dé géy thanh con dé, con bd dé tép lai bang cai que, thi cong lam sao, diém lam sao ! (Ghi chép cia Ché Lan Vien) Chwong LT NGON NGU NGHE THUAT I - SU KHAC NHAU GIUA NGON NGU NGHE THUAT VA NGON NGU PHI NGHE THUAT Gita ngon nga nghé thuat vA ngon ngi phi nghé thuat co nhimg sy khac nhau co ban : 1. v6 hé théng tin hiéu, 2. v8 chic nang x4 hoi, 3. vé tinh hé théng, 4. v6 binh dién nghia. 5. vé sy co mat cla cdc loai phuong tién ngon ng, 6. vé vai trd trong ng6n ngit dan téc. 1. V6 hé théng tin higu Ng6n ngit phi nghé thuat, tite ngon ngit ty nhién cia con ngudi, cé thé dugc xdée dinh nhu lA mst ma chung, phé bién nhét, tic mot hé th6ng tin higu déu titn va quy tde sit dung nhiing tin higu do, ma con ngudi ding dé vat chat hoa nhiing ¥ nghi, tinh cam cia minh, tic dé dién dat nhiing y nghi, tinh cam nay trong mot hinh thie duge tri gidc m6t eéch cdm tinh : * 136ti ngit, phat ngon... Con ngon ngi nghé thuat, tuc ngon ngit trong c4ée tac phém nghé thuat ngon ti, lai lA mot ma phite tap hon, lA hé théng tin hiéu thi hai, duge cfu tao nén ti he théng tin higu tht nhét (tu ng6n ngd ty nhien), "ngdn ngit la you td thi nhét cia van hoc’, "ngon ngit tré thanh vat ligu xay dung nén nhitng hinh tuong dién dat tu tudng nghé thuat". Méi yéu t6-ngOn ngit trong tac phdm van hoc la mot phuong tién biéu hién, mdi yéu t6 dé nhét thiét tham gia vao vide boc 16 noi dung tu tudng ngh® thuat cda the phém!!), 2. Vé chite néng x4 hoi Neon ngi phi nghé thuat va ngén ngit nghé thuat hoan thank nhimg chic nang khée nhau, Truéc hét céin phan biét phim chat tham mi v6i chic nang thdm mi. Nhitng phim chat tham mi cla ngén ngit, nh sy hoAn thién vé hinh thie, su day dd, hai hoa vé ndi dung, tinh r6 rang, tinh sang sta, su chat ché, can d6i trong cdch trinh bay... cd thé cé mat trong ca Idi noi khoa hoe, 18i ni cOng van - su vu, cA trong léi noi chinh luan... Lai néi sinh hoat hang ngay thudng cd nhitng thude tinh, nhu : tinh dién cdm, tinh tao hinh, va déi khi cd Unh hinh tugng. Song van dé la 6 méi tuong quan gitta cdc chite nang. Chite nang cht: yéu co tinh cht quyét dinh trong t&t cd ede phong céch ngén ngit ké trén van la chic nang giao tiép, tht nhién trong nhitng bién dang cia chic nang nay (trao déi truc tiép, thong bdo, thong tin...). Nhitng phém chét thém mi néu co thi cing chi dong vai tro phy thuéc thi yéu, Con trong ngon ngit eda van nghé thuat thi chite nang thém mi xu&t hion 6 binh dién thi nhét, no day chite nang giao tiép xuéng binh dién thi hai. Ban than khai niém chic nang thém mi 6 day cing dugc dé day bing mot nOi dung dac trung khac vé chat : chic nang nghé thuat ~ hinh tugng‘** Chic nang thdm mi eta ngon ngii trong cfc tac phdm van hoc la 6 ché tin hiéu ngén ngit (tic dac trung nghia va dac trung am thanh) IA yéu t6 tao thanh cla hinh tugng. Néu khOng th4y r6 su khdc nhau gida cfc chic nang nghé thuat - hinh tugng nay v6i c4ce phdm chat thdm mi, (1) Dinh Trong Lac. V8 sy phan sich ngon nga... tr. 48-49, (2) V.D. Bondaletép... Phong cach hpe uéng Nea. L., 1989. tr 213-214. 137néu khéng thdy méi tuong quan gitta cée chttc nang thi dé di d&n ch6 coi ngdn ng van chuong la mot phong cach chitc nang, 46i lap v6i ba phong cfch ngon ngif got gita cdn lai (phong c&éch khoa hoc,.phong céch chinh luan va phong céch hanh chinh), "vai H do 1A ng6n ng van chuong cs ddy da 4 chic nang da ndi 6 trén" (chute nang.thong bdo, che nang trao déi, chic nang tée dong, chtic nang tham mi)" 3. Vé tinh hé théng Ngon ngit nghé thugt vA ngOn ngit phi nghé thuat déu co tinh hé thong, song tinh hé théng trong méi kiéu ngon_ngir co sy khde biét ve chGt. Chic nang thdm mi cda mot yéu t6 ngon ng duge xéc dinh bai vi tri va vai trd cua né trong hé théng cdc hinh tuong cla tac phém cing nhu trong Aé théng cia phong céch cé nhan céa tac gia. Ttc 1a, chite nang thém mi dua vao tinh hé théng cia phong cach vdi tif cach 1a mot phom tri: thém mi vdi nhing -théng sO va nhiing thuée do gin voi phong cach ca phong cach cd nhén, cia phong cach téc phdm, cua phong cach khuynh hudng, cla phong cdch truéng phdi van hoc. Con khdi niém phong c&ch chitc nang cia ngon ngit phi nghé thuat dua trén tinh hé théng kh4c vé chat, tinh hé théng cla cdu frie bén trong ngén ngi, tinh he théng bi quy dinh béi cu tric cha frang théi hién dai cia ngon ngit, tinh hé théng gin voi su Ahu bit cia xd hoi G01 vol ngon ngi. Phong cach chic nang cd cA mot hé théng céc ddu higu ngén ngit, bao quat tit ed cée'cdp do cia ngon ngit. O co sd cia toan b6 van nghé thuat khong cd mét hé théng cdc déu higu ngon ngtt nhu thé (ttc bao gém tét cA céc cdp d6 cua ngon ngu). Tinh hé thing 4 day duge xAy dung theo nhitng thong s6 khdc, nhitng thong s6 thém mi, nhéng thong s6 nghé thuat cia me 4, V6 blnh dién nghia Ngon ngit phi ngh¢ thuat chi cé mét binh dién nghia. Ngon ngit nghé thuat cd hai binh di¢én nghla. Nd cd kha nang mot (1) Ca Dinh Ta, Phong cach hoc va ddc difm m tie... tr 90. (2) UD. Rondalerdp. Phong cdch hye uéng Nga... tr. 216. 138mat hu6éng vao hé théng ngon ng& van hda. véi nhiing ¥ nghia cilia céc tii, cla cdc hink thie ngd phap, va mat khac hudng vao hé théng c4c hinh tugng cla téc phim nghé thuat, cdi hé théng von thong béo cho nhiing thanh t6 ngén ngit cAi gié tri ngit cAnh, cai gid tri; hinh tugng - thém mi, Bai vi su phan Anh thé gidi trong tac phém van hoc di déi véi hu cdu nghé thuat, cho nén tit dé nay sinh ra kha nang thong fin déi vita vé khach thé duge m6 tA vita vé tac gia, vé nhing dac diém trong cach cam thu thé gidi, trong thé gici quan cla tac gid vin duoc dién dat trong phong céch tac phém, trong nhiing ‘ha van ban". 5. Vé sy c6é mat ca cfc loai phuang tién ngén ngit NgOn ngi nghé thuat 1a biéu hién day dd nbat va ndi bat nhét cia ngon ngi van hda, va rong hon nifa cia ngén ngit toan dan. NgOn ngif nghé thuat hién dai dya vao chuén mye ngon ngit hién dai. Song trong nhitng thé loai van hoc cd tink lich stt, nd vot ra ngoai khuon khé cia chudn vA st dung ca nhitng phuong tién ngon ngit ¢@ ci, truéc hét 1A nhitng phuong ti¢n ti vung, nhu nhitng tit 8, nhiing ti lich sit. Ngon ngit nghé thuat bao g6m ca nhiing phuong tién ngon ng khong co trong ngon ngi hién dai, cing chua co trong lich st cla nd, tue nhimg ¢én tic hiéu theo nghia rong. Ngudi ta goi nhitng tan ti nay JA nhiing "td tiém nang" (do nha van sit dung nhiing kha nang tiém tang cia ngOn ngit dé cfu tao nén) hoac nhiing tie ngéu hop (tic da duge c&u tao mot cach ngdu nhién), Ngon ng nghé thuat trong nhing pham vi nh&t dinh, sf dung ca nhiing phuong tién ng6n ngi ngoai ngon ngt van hea, nhw nhitng ti dia phuong, nhiing tu cia ti¢ng ling, nhiing tir tuc. Ngon ngit nghé thudt hiéu theo mét nghia nao dd 1a gidu hon ngon ngt toan dan@) 6. Vé vai trd trong ngon nga dan toc Tuy nhién, gid tri cla ngOn ngi nghé thuat khong phai chi xdc dinh 6 t&m bao quét réng én cha nhiing phudng tién ngon ngit toan dfn ma nd sit dung. Co mot cdi quan trong hon. thé, (1) LG, Baclat, Sdd, tr. 120 139dé la tinh chat mdéu muec cua ngon ngit nghé thuat. Ngon ngit & dy trd thanh mot hién tuong nghé thuat do su hoan thién cua nd, su hoan thién dat duge nhd tai nang va lao dong bén bi cia bao nha van uu td trong suét hang thé ki, Khée voi ngén ngi van hdéa, ngén ngit nghé thuat mang mau s&c riéng ctla méi tac gia, phan 4nh nét dc déo khéng Mp lai cia mdi nha van. Céc nha van Idn bao gid cling cé mét but phap riéng, mét phong céch riéng, mot ngén ngi riéng, lam thanh hé théng thé hai so véi hé théng thi nhat cla ngon ngit. Ng6n ngit nghé thuat xting dang giit vai tro trung tam cha ngén ngu dan téc. Vai tro cia nd trong sy phat trién cia ng6n ngif dan téc to lén dén mic chinh ngdn ngt dan toc luén luén gén véi ten tuéi cla cc nha van l6n. Il - CAC DAC TRUNG CUA NGON NGU NGHE THUAT Ngon ngit nghé thugt - tic ngon ngit trong cic tac phdm nghé thudt ngon ti - 1A mot ma phic tap duge cfu tao nén tu he thong tin higu thir nhét (tir ngon ngi ty nhién). Chic nang thém mi cua ngon ngi trong cdc tac phdm ngh? thuat duce thé hién 6 ché tin hieu ngén nga (ttc dac tring nghia va dac tring 4m thanh) tré thanh yéu té tao thanh cua hinh tugng. Muén thuc hién dugc chic nang thédm mi, ng6én nga nghé thuat phai ed duge nhimg dac trung chung, nhu tinh edu tric, tinh hinh tugng, tinh ci thé hda, tinh cu thé hoa. 1. Tinh cfu tric a) Méi van ban nghé thuat ty ban than nd la mét clu tric, trong do céc thanh t6 néi dung tu tudng, tinh cam, hinh tugng va cdéc thanh t6 hinh thiic ngon ngit dién dat ching khong nhiing phy thuéc ldn nhau ma con phy thuéc vao hé théng ndi chung. Su Iya chon, cau tao va té hop nhiing thanh té nay bj quy dinh béi chic nang thém mi cia ngon ngit nghé thuat, cu thé-hon béi y dinh thém mi cia tac phdm. Tinh cAu tric cia ngon ngw nghé thuat la tinh chat theo dé "cdc yéu t6 ngén ngit 140trong mét tac ph&m phai gAn bd qua lai véi nhau dé cing thye hign nhiém vy chung, phéi pha hop véi nhau gidi thich cho nhau vA hé trg cho nhau dé dat t6i mt hiéu qua dién dat chung"). Tat ca céc yu t6 véi cfc m6i quan hé nhu thé lam cho van ban tré thanh "mét ban hda tfu, od mot tOng hgp Ive manh mé, téc déng dén ngudi tigp nhan van ban", Chi cain bé di mot tit thay bang mot ty khée la da lam héng cd mot cau tho, phé tan céi nhac diéu cia no, xda sach m6i quan hé cia né véi hoan cénh xung quanh. Tu nghé thugt khong song don doc, tu no, vi nd, tit nghé thuAt ding trong ddi nga, nd gop ph4n minh vao cdc "tit d6ng d6i" khdc. Tinh cfu tric 1a diéu kién cia cdi dep. M6t yéu t6 ngén ngit chi cd dugc ¥ nghia thém mi khi nAm trong taéc phém. Chinh la trén cdi nén van ban phi hop mA tit ngii ed thé thay d6i y nghia : ca ki hay méi mé, diu dang hay thm dc, trang trong hay hai hue...) Su phy thudc cla mot yéu t6 ngon ngit vao mot yeu té ngon nga khée va cA vao ngi cdnh lai noi nghé thuat cd thé duge minh hoa bang su phan tich doan tho miéu tA cénh chi em Thy Kiéu ra vé sau hoi Dap thanh. Chinh cdi mtc d6 gidm di trong y nghia cia tit lay hoan toan (ta fa, thanh thank, nao nao, nho nho, se se, riu rau) da nim trong mét thé théng nhat v6i ¥ ughia cia hang loat céc td ngi khéc nhim midu tA mot quang canh da féng dan vao hic tan hdi (thdi gian thi vao lic bong nga), cdc vat déu nhé bé (tiéu khé, nhip ciu, ndm dat) hoge déu m& nhat (ed be thanh thank, cudi ghénh, nia vang nita xanh}, con ngudi thi cd phan bang khuang, mét méi (tho thdn dan tay ra ve, bude dan, tan xem). Khéc hdn voi doan truéc 1A doan miéu ta 18 Tao mo va hoi Dap thanh. © day tit ngt duoc sii dung héa hgp véi nhau nham vé Jén mét bite tranh ndo nhiét, sdi déng, mau sfic.da@m diac, hinh dang rd nét (Cé (2) DS Him Chau, Dang Die Sieu, Digp Quang Ban. Tiéng Viet 10. Nxb Gito duc. 1990, tr. 18. (Q) Bui Minb Todn, Nkang mdi quan hé hé thing cia ngén nga va viee phan Hich ngon ngit nghé shude cia ide phdm van hoo. "Neon ngit' (86 chuyen dé tiéng Viet trong cdi cach gido duc), 1989, S63, tr. 30. Q) X. Amondp. Tir agdi tint mhde M., 1973, 11. 3 141non xanh tan chan troi, Canh lé trang diém mot vai bong hoa), khéng khi s6i déng (nhing ti l4y bo phan : no nite, sam site, dap diu, ngén ngang), hoat déng nhanh manh (kéo len, rée, bay), khong gian rong lén (nhitng tir ghép hop nghia : gan xa, yén anh, chi em, ngua xe, Go qubn, gd dong), nhip diéu dan trai réng md (nhitng két cfu séng dOi : Lé la Téo mo Adi la Dap thanh, tai ti, giai nhan, Ngua xe nhu nude Go quan nh ném, Thoi ving h3 rée tro tidn gidy bay). R6 rang, méi bic tranh déu 1A mot hé thOng riéng, mét su tap hop cdc yéu tO riéng dé phuc vy cho mét mue dich nhat dinh. Va néu ta hiéu thém rang bic tranh tan hdi ra vé cd phdn mé Ao khong nhiing rat thich hap dé dién ta khong khi vé chiéu, "cu6i chau" cia mot ngay 1é, ma cdn chudn bi rat hop M cho mot su kién méi sip xdy ra - su xudt hién cia bing ma Dam Tién... - thi méi eang thay r6é rang méi doan tho trén day la mét hé théng ndi tai, nhung chang van luén gén bo va théng nhat vdi he théng chung cia ton 66 tac phdm voi tu cach mbt chink thé). Tuy nhién, gdm bé va théng nh&t véi hé théng chung cia tac phdm - he théng khong phai chi cd cae doan van, cdc khd tho (eéc don vi Ién) ma nhiéu khi chi la nhitng-tir "bé nhd’, binh thudng. Chang han, ngudi ta chi cd thé hiéu ddy du, hoan toan ¥ nghia an du cla cdc ti "thép", "ti", "doi mat", "cdi lat", "lang le" trong céc ddu dé tac phim duéi day, sau khi da doc xong toan b0 tac ph&m. Thép dé toi thé ddy (N. Otordpxcki) khong phai viét vé chuyén luyén thép luyén gang ma miéu t& buée dudng déu tranh gian khé, su t6i luyén "chdt thép" cha thé hé tré anh hing cda dat nude trong chién du va lao dong, trong id lia cAch mang. Doi mét (Nam Cao) khéng phai 1a chuyén t& don thudn di mdét cua mot con ngudi cy thé nao ma danh ddu bude d4u déi méi trong quan niém séng va sang tac cla mét nha van tich cyc va chan thanh di vao céch mang va khang chién, Cai dat (Va Thi Thudng) phé phan l6i séng “di hoa vi quy", cdi lat duge hi¢u theo nghia hinh tugng, nghla bé sung (lat mém buéc chat). Ong Luan 1a ngudi bj nhing ‘cdi (1) Bui Minh Toan, Sdd., ur, 30. 142lat" on hué budc chat dy. Nhiing !8i thang th4n cia Ung da tim ra duoc cach thodt khdi “cdi lat" ay. Céi lang lé cua cd ki su nong nghiép ngay ddu trén dung dén Lai Chau nhan eOng téc la cdi lang 16 mA mé say. Céi lang 18 cla gid bao trong gid *6p” cia anh thanh nién trén Tram khi tugng Sa Pa la ci lang lé r&t thi vj. Cai yén lAng cia mQt gid sdng chon von trén cao khién cho 6ng hoa si gid rét them thuéng. Tt cA nhiing con ngudi a day déu lam viée trong lang lé dang quy cla Sa Pa, cho d&t nudc ron rang, cho dét nude khong bao gid lang lé. Trong ci Léng i@ Sa Pa (Nguyén Thanh Long) van th&y ci néo déng, rn rang ctia céng viée, oda tinh cdm con ngudi b) Tinh cdu trac cha ngon ngit trong tac phdm nghé thuat lé tu nhién dat ra vin dé vé mot pham tri da lién két tat ca cde phuong tién ngén ng hét site da dang trong tac phém thanh mot chinh thé ldi ndi nghé thuat. Cai pham tri dé theo vién si V.V. Vinogorad6p lA pham tri "hinh tugng tée gia". Thuat ngit "hinh tugng tdc gid" dif dat hai khai niém gin bd v6i nhau : thi nhat, dé 1A ngudi séng teo ra thé gidi nghé thuat cia téc phdm, ngudi dai dign cho nhifng quan ni¢m tu *tudng - nghé thuat nhét dinh duge thé hién trong tac phdm, thi hai, dé 1A cfu tréc 13i néi ngén ti von 1A trung tam to chitc cha téc phém nghé thuat. “Hinh tugng tée gia" véi tu cach 1a ngudi sdng tao ra thé giéi nghé thuat thi khéng tach rdi khdi chinh céi thé giéi nghe thuat dé. Trong "hinh tuong téc gid” can chi y dén quan diém nghé thuat, lap trudng tu tudéng duoc thé hién trong tac phdm vA quy dinh nhiing ché nhdén manh, dem dén mot diéu tinh chung cho téc phém. Do do, "hinh tugng tac gia” khéng thé trang hoan toan véi c4 tinh cia nha van. Chang han H. do Bandéc da di nguge lai véi nhiing cam tinh giai c&p riéng cta minh, nhing thanh kién chinh tri riéng cua minh, dé biéu 16 trong Tén trd dvi long cm phyc doi véi nhiing dai biéu cia qudn ching nh4n dan, dé nhin thy av sup dé t&t yéu cia ting lép quy téc... "Hinh tugng tac gia" vl vay gdn lién véi cu tric nghé thudt trong dé nd duge thé hién, "Ching toi quan ni¢m 143ngudi sdng tao trong sang tac cla anh ta ch khong thé nao ben ngoai sang tae cia anh ta"). Ti do nay ra ¥ nghia thi hai cla “hinh tugng tde gia" : cdu true lai néi ngén ngit cd nkén xuyén thm co cfu cla tic phdm nghé thuat va xéc dinh méi lién hé va tée dong qua lai gitta tat cd cae you té cla nd, Tuy nhién céi c&u tréc ldi ndi cla hinh tugng tée gid nay khong by han ché trong khuén kh6 cha ldi ndi tée gid that su, vi trong mOt s6 thé loai van hoc khong cé Idi noi téc gid that su, chi eo lai noi cha nguai ké, cha ngudi tuong thugt, cha nhan vat. Khi ngudi ké chuyén khéng thay thé tac gid (cla tac phim nghé thuat) thi léi noi that su cia tac gid dién dat tryc tidp va day da “hin tudng tac gid", phan 4nh 4p trudng cia tac gia, nhig sy danh gid va nhiing cAm xtic cua tée gia. Nhung khi cd ngu’i ké chuyén thay thé tac gid, vi du, trong truyén ngén Ldo Hac cta Nam Cao, thi "hinh tugng téc gid" biéu hién trude hét thong qua hinh tuong ngwai ké. Su bidu hién cac bién c6 theo quan diém ngudi ké, ngudi quan sat truc tigp, xung "téi", cd tac dung nh&n manh giong ditu hién the va t6 dam cénh duge t4i hién : "Lao c6 lam ra vui vé. Nhung trong lao cudi nhu méu va déi mat ldo ding ang nuGe, toi muén 6m choang léy lao ma da lén khéc...".\Cung cd khi su tudng thuat di ti ngoi tht ba, nhung co nhitng can ctt dé khang dinh su cd mat cla "ngudi ké kh6ng ré rang” cd giong néi cia minh, cé cach dénh gid cha minh, do tA sy xudt hién cia tinh chdt Adi thoai chung eva ngit diéu, cla ci phap, cua tit ngit, von 1a thude tinh ca ngudi ké. "Nguéi ké khong ré rang” rét gfin véi tée gid song van co mot sé nét khde biét nhu : su tri gidc truc tiép va ddy cAm xic, su binh gia cdi md, ty nhién. Nhiéu truyén ng&n cla Nguyén Cong Hoan co su tu@ng thuat nhu thé, chang han, truyen Kép Tu Ben : "Mot hoi chu6ng vita ditt. Man kéo len, Mot trang v6 tay dom d6p nhu phdo né dé hoan nghénh éng chaa khoi hai. Anh Tu Bén ling thing buée ra, cui déu chao, réi ding thén ngudi ra nhu phéng dén mot lic, Tiéng reo, tiéng hd, ting vé tay lai Jam dit hon truée ! MA khan (1) MM. Bakkotin. Gop vdo phuong phép indn cia khoa nghitn citu van hoc. Trong oun “Ngif cinh". M., 1975, wr. 203. 144quan thay anh an mac ngé nghinh, cdi mém béi nho nhem, thi ai ma nhin cudi duge | Cang thay anh ding yén, ho cing dugc ngim va cing cho la anh muén pha tro nhu thé, nén cAng cudj gia. Ac that ! Vai anh Tu Bén dong hém ay cd luén luén phai 6 san khdu. Nhé&t la anh phai lam nhiéu diéu bO hon moi khi. Lam luc con phai ran ra ma cudi ha ha". Trong li ndi co su t6n tai song song cia hai dang noi, hai binh dién binh gid loi néi cia chink téc gid vA cla cA ngu’i ké &n minh. Co thé nei ring thuat ngi "hinh tugng tac gia” chua dat, no ggi ra sy lién tuéng khong ding dén thuat ngit "hinh tyong nhan vat" v6én vé thie chat khéng cd méi tuong quan nao vé mat néi dung véi nd, Cai quan niém “hinh tugng tac gia" con ed ché chua ro rang, khong phai nd da duge tat c& céc nha khao sdt vé phong cdch thita nhan\), Tuy nhien, su phan tich cdc phugng tién ngdn ngit thong qua lang kinh "hinh tuong tac gid" ciing lam xich lai g4n ché hiéu hé théng tu tuéng - nghé thuat cia tae phém®, 2. Tinh hinh tigng a) Trong nhdn thie ludn, khai niém "hinh tugng" chi nhing két qua ciia hoat d6ng nhan thie cia con ngudi, déc lap véi hinh thie cia hinh tugng (khong ehi nhitng hinh tugng cu thé ma cA nhiing hinh tugng tritu tugng : nhiing kh4i niém, nhiing céng thiic, nhitng li thuyét...©). Trong tam Hf hoc, ngudi ta hiée hinh tugng truéc hét 1a sv phan dnh thyc té mét cach cy thé cam tinh. Trong nghién ctu van hoc, tu hinh tugng duge xem xét theo ba nghia : hinh tugng nh la mét chi tiét cé mau sdc, hinh anh, mOt an du hode mot hinh thie chuyén nghia khdc gan véi nghia bong ; hinh tuong nhw la nhan vat van hoc va hinh tuong nhu 1a mot kiéu dae bidt cla nhan thie va phan 4nh thé gidi kh@ch quan. C4ch giai thuyét thi ba la cach giai thuyét chung nhat vé hinh tugng, cdn hai c4ch giai thuyét déu Corapchencé, Ca tink sing tao va se phdt ifn cua vdn hoc, M., 1975, (2) LG. Baclit. Tiéng Nga. wr, 150. (3) Kh. M. Saliutin. Ngdn ngit vd ne duy. M., 1980, te. § 145ed thé coi lA nhiing phuong tién nhan thie va phan anh mot céch hinh tugng thyc té kh4ch quan!) b) Trong ngén nga hoc, dac biét trong phong cach hoc, tinh hinh tugng, theo nghla rong nh&t ed thé xc dinh 1A thuéc tinh cha ldi noi tho (i noi nghé thuat) truyén dat khong chi thong tin légic ma con cA thong tin duge tri giée mot cach cdm tinh {cam gide, tri gidc, biéu tong) nh’ hé thong nhitng kink tong ngén tic Con ban than hinh tong ngon tit dau tien oS thé duge xde dinh nhu lA manh doan cia li ndi (tt hode cum ti) mang théng tin hinh tugng, ma ¥ nghia eda thong tin hinh tugng nay khong tuong duong véi ¥ nghia cia nhing yéu té duge lay tach riéng ra cia manh doan dé eOng lai®. Mot ti trong tac phdm nghé thuat khong thé duge coi ngang bang nhu tit eda ngOn ngit thue hanh, vi trong van ban nghé thudt, th thi ca (tit aghé thugt) cé hai binh dién theo khuynh huéng nghia cia minh, cd m6i tuong quan déng thdi ca véi nhing tit cia ng6n ngit van hda chung, cd voi nhitng you t6 cha cau trac ngén ti cia vin ban nghé thuat@. Ta "ving" trong cau tho ctia Nguyén Dinh Thi la nhu vay : Buéi chiéu ta méu Ng6n ngang nhing ving bom. “Viing bom” cht khong phai "h6 bom". Trong “ving” cd nét nghia thudng truc ‘cd nuéc’ ma tit *hé” khong nhat thiét phai cé. Chinh nét nghla "ed nuéc" nay tao nén sy cong hudng gitta tit "ving" vA ti "méu" trong cau di truéc. Su cong hudng dé din dén mét hinh tugng lién tuéng cd sic t6 céo manh me : nhiing ving bom dan Mi da trit xu6ng lang qué ta chinh la nhitng ving mau‘) Co thé adi, bat ki mat tu nao cua ngon ngit phi nghé thuat {thuc hanh} trong diéu kién cla mét ngit canh nhdt dinh déu (1) AN. MOrokhOpxki.. Phong edch hide tiéag dak... tr. 35. (2) Nbtr, un 38. (3) VV, Vindgoradtip Phong edch hoe. Lf thuyli ngon nga cha. Thi hoe M., 1963, u. 125. (4) Bui Minh Todn. Sad., tr. 30. 146ed thé chuyén thanh mét ti thi ca, néu co thém mot nghia bd sung nao dé, mét nghia hink tuong nao dé. Trong cau tho cha Nguyén Dinh Thi : Oi nhiing canh déng qué chay mdu Day thép gai dam nat tréi chiéu c&e tii ngi "chay m4u", "dam n4t" bén canh cae nghia den, nghia dau tién cdn mang nghia bé sung xay dung hinh tuong van hoc : phée hoa hinh tudng Té quéc Viet Nam thn thuong bi ké thi tan pha, hay diet - Noi nhv trén khong cd nghia ia méi tk caa ngon ng phi nghé thuat xudt hién trong van ban nghé thudt déu bat bude phai duce cAi tao thanh th thi ca. Trong van ban nghé thuat bao gid cing cd nhitng yéu t6 cd gid tri nghé thuat bén canh phiing yéu t6 khong co gia tri do, nhimg yeu té due goi la nhimg ‘vi tri tréng réng’, *nhimg bao bi", tic nhing vi tri chi es gid tri vé mat giao tiép ma khOéng cé hoac cd it gid tri vé mat nghé thuat{). c) Trén day, noi vé hinh tugng trong ti. Con trong nhitng don yj ln hon tit thi khéi niém hinh tugng oo thé xac dinh nhw la mét thé théng nhdt cia tao hinh va biéu dat. Hinh tuong la mét tin hiéu phic tap trong do xudt hién véi tu cdch 1a binh dién néi dung, ed su biéu dat mdi, khong bi rut gon lai 6 cdi duge biéu dat trudc do. Vi du, trong nhitng truyén ngu ngén, ngudi ta cd thé phan bigt rach roi hai binh dién : teo Ainh, tie miéu ta it nhiéu cu thé cai hoan cénh sinh hoat nado do va biéu det, tlic mét suy luén légic ndo dé vén mang tinh chat dao dio, ran day. Chang han, truyén Chi buén ndi dat di cho tinh toan budén mot lai mudi, r6i mua cho chéng mot con ngya, cudi nhong nhong, nghi dén day chi thich qua, nhay ién, danh vd ganh néi : binh dién dao Ainh. Cau chuyén dé ngy y khuyén ran nhitng ngudi hay suy nghi vién vong, khong lo dén cong viée truéc mat (chit khong phai cé mye dich khuyén ngudi buén néi phai giit gin cén than) binh dién diéu dat (1) 1G. Backlit. Tieng Nea... a 40 147d) Cé thé ndi rang sy théng nAdt gitta nOi dung va hinh thite ctla van ban nghé thuat cd nghla la trong hinh thie bat ki mét yéu té nao cing la (hode co thé 1a) cd néi dung ham suc. Lai noi nghé thuat khéng phai la phuong tién truyén dat nhiing hin tuong tén tai trong mot hinh thite nay hay mot hinh thie khac, ma JA ban than su thé hién ctia nhiing hinh tugng nay", Ngon ngit cua tac phdm nghé thudt khong phai la cai vé ngoai cia hinh tugng ma la hinh thie duy nhat trong dé hinh tugng cd thé tén tai dugc. Tuy nhién, khong phai td cA cée yéu t6 ngon ngit déu co vai trd nhu nhau trong chite nang tham mi cia ngon ngi nghé thuat. Cd nghia la cdc don vi ngom ngit phan biét nhau theo tinh chdt vA mic dé tham gia vao viéc dién dat hinh tuong nghé thuat. Vai tro quyét dinh trong viéc dién dat hinh tuong nghé thuat thuge vé nhiing don vi ngén ng ma su phite hop chite nang cia chang trong tac phdm nghé thuat thé hién 6 su bién di noi dung khai niém cia chang. Vi dy, mét doan trich trong Nuéc non ngan dam cha Té Hau : Con thuyén radi bén sang Hién Xudi dong song Céi, ngugc trién song Bung Chap ching thac Lita, thac Chong Théc Dai, théc Kho, thac Ong, théc Ba Thac bao nhiéu thaée cing qua Thénh thénh 1a chiée thuyén ta trén dai. Ti “thuyén" trong cau tho cudi la don vi ngén ng cd suv bign adi nOi dung khdi ni¢ém. Do cach két hop doc dao gitta "chide thuyén" (chi su vat eu thé) véi "trén dai” (chi khai niém tru tugng) ma ngudi doc bude phai chuyén sang binh dién nghia thi hai. Va chinh la su hién thyc hda déng thdi cia hai y¥ nghia : ¥ nghia su vat - logic (chiée thuyén) véi ¥ nghia Ainh tuong cd tinh &n du (con dutng céch mang) da dem dén mot rung cdm thdm mi cho nguij doc khi nhan duge mét noi dung thong tin méi mé : thay ré duge quan diém lap trudng, tu (1) Dinh Trong Lac. 2 se phan rch ngon ngt cia ttc phdm van hoc trong nha medng "Ngon ng, 1975, $6 2, tr49, 148tudng, tinh cam, théi d6 binh gid clea tac gid déi véi dé tai duge dién dat (mi¢u ta chuyén di bing thuyén trén con dudng cong tac tré ra Bac). Sy bién déi ndi dung khéi niém cia ti "thuyén" trong vi du trén da duge chudn bj béi nga canh, ma nhitng thanh té cia ngd cdnh nay cting chiu mot su bién ddi ngd nghia nhat dinh, ngoai y¥ nghia den cia minh ra chung dién dat mOt dée trung chung duoc thuc tai héa do két qua cia cach sit dung. Vi du, dé dién dat duge cai dae trung chung, dé miéu ta dugc cai diz di, nguy hiém, dai ddng, gian nan, ring ron cha thée ghénh (trong doan 2 g6m céu 3 va cAu 4), tac gid da ding tit lay "chap ching" dao lén déu cfu dé goi ta manh mé mét khong gian nui ring trang diép nhy béo hiéu nhitng thay déi khong thé iudng trudc, tiép dé ding phuong thie lidt ké néu len mot loat tén thdc khién ngudi ta nghe cing dA khiép sg : thdc Lita, thac Chong, thac Dai, thac Kho, thac Ong, thac Ba. Ty "thac' duge lap lai 6 Min trong cé doan nghe nhu tiéng gao thét cua thée ngan truée mat. Viée léy lai nhimg ti “thac” budc dong tho ng4t nhip nhu sau : T - BAT) - B(T) - BT) - B/(T) - TAT) - B(T) - B/ véi 8 thanh trdc trong dé cd 6 tiéng duoc lay lai 6 vi tri ddu (cho nén duge doc nhdn manh, khdc khi doc binh thudng nhu 6 déng tho d4u) khién cho ta cd cam gide dang vugt hét thac nay dén thdc khdc, khong duge ngitng khong dude nghi Nhimg don vi t& vung, ngit 4m dugc sit dung trong 5 dong tho déu khong truc tiép dién dat quan diém, thai dd cia chu thé tudng thudt d6éi vdi céc hién tugng duge miéu ta trong thuc té. Song ching 14 bé phan bat khA li cia mét chinh thé théng nhat : mife xudt phat, mG ddu cia qué trinh di dén sy bién chuyén néi dung khdi niém cia t& von dién dat quan diém, thai dé cia tac gid d6i v6i cAi dude miéu ta. Nhu vay la trong viée biéu dat hink tugng nghé thuat co hai loai don vi : don vi ngén ngit cé sy bién déi ndi dung khai niem va don vi n,én ngt dién dat cdi dac trung chung duge thie tai héa trong ngit camh. Su bién déi néi dung khéi niém va su thuc tai hoa dac trung ngit nghia chung Ia hai giai doan 149cia mét qué trinh th6ng nh4t ea cai bién chic nang thém mi cia céc don vj ngon ngi trong tde phém nghe thuat. e) Qua nhing sy phan tich trén day, cd thé thay tinh hinh tugng xudt hién do két qua cia su déi chiéu hai khdi niém hoac do két, qué cua su thay thé m6t khai niém nay bing mét khai niém kh4c. Nhiing phuong tién cia tink hink tuong trong nghia hep 1A nhitng phuong tién tu tic vA nhiing bién phép tu tit, Song, tinh hinh tugng nay sinh ra khéng chi do viée sit dung nhing phuong tién va bién phap nay. Nhitng tW théng thudng, khong co hinh tugng cing co thé tré thanh nhiing tit c6 tinh hinh tugng, chiing ndo ma trong viée sit dung chung, ngudi ta phat hién ra cé tink cua chit thé téc gid hoac nhan vat. Tom lai, chite nang thém mi cla don vj ngén ngit trong van hyn nghé thudt hodc, noi khac di, tinh hinh tuong cua doh vi mgon ng co nghia la tink tuong quan cha n6 véi hink tuong chi thé tac gia hoac nhan vat‘). Tach quan niém chat ché nhu vay vé tinh hinh tugng khong loai trit cach quan niém rong hon vé tinh hinh tugng sau day : tinh hinh tuong la tink c6 Ui do nghé thud? cha yéu t6 tac ph&m, la su két bgp trong yéu t6 dé ¥ aghia dinh danh véi y nghia chung hon vén bat nguén ti sy hank chttc cilia nd trong van ban nghé thuat ds), 3. Tinh cé thé hoa a) Tinh ca thé hda cua ngén ngif tac phdm nghé thuat ngén tit duge hiéu la déu én phong cach tée gid trong ngin ngit nghé thuét. Déu an phong cach tac gid la cai thuée vé dac diém ban chat, thudc vé diéu kién bat buéc cia ngén ngit nghé thuat. No khong duge dat ra déi vdi ngOr ngit phi nghé thuat. Trong mét-s6 van ban chinh luan, van ban khoa hoc, trong loi néi sinh hoat hing ngay cia mot s6 ngudi, ngudi ta cd noi dén vai nét riéng v6 chi tiét trong van dung ngén ngit cia ca nhan, song dé chua phai la d&u 4n phong cach téc gia. Dau én phong cach téc gid cing khOng cd trong cae tae phdm van hoc () Nhtr. (2) AN. Morokhépxoki. Phong cdch hoc tiéng Anh... Al (3) Cu Dink Tu. Phong cach hee ve dae diém tu tt... 16-190. 150dan gian truyén miéng. D&u &n phong céch téc gia chi od thé cé trong tac phdm nghé thudt véi tu cdch 1a mot thé théng nhat cha cAu tric tu ti hoc két cfu, mot hé théng tu ti hoc hoan chinh duge lien két lai béi hinh tuong tée gia, béi ¥ dinh thdim mi, béi chi dé tu tuéng cla tac phdm. b) Tinh c4 thé hdéa cia ng6n ngit tac phdm nghé thuat thé hién 6 tinh ca thé héa cia ngon ngw tac gia. Ngon ngit la chung, nhung sv van dung ng6n ngi 1a tty thude cé nhan. Méi nha van do xu hudéng, sé trudng, thi hi¢v, tap quan, tam li x4 hoi cd tinh ma hinh thanh giong-ndi riéng, cdi vé riéng cia ngon ngi khi tac gia ké, din chuyén hodc ndi vé minh. Dé6i v6i nha van, edi giong ndi riéng dé 1a céi cd gid tri quyét dink. "Néu tée gid ndo khOng cd Ii ndi riéng cha mink thi nguai dé sé khong bao gid IA nha van ca" (Chékh6p). Méi tac gid lén déu cd mét thi ngén ngit nghé thuat riéng, khéng thé lap lai trong lich st van hoc. Ngén ngit cua H6 Xuan Huong doc dado, di ki vi biét khai thac nhiing ti tugng thanh, tugng hinh “ldt léo", nhitng c4ch ndi lai. chei chit tai tinh. Ngon ngit cba Ta Xuong gidn di, hén nhién ma sdc canh vi biét khai thac nghia géc, nghia den, nghia chinh xac nhét cia ngon ngit sinh hoat hang ngay. Ngén ngit cia Nguyén Khuyén kin ddo, nhe nhang, thém thia, bao gi cing chia dung ci ham y, cdi tién gid dinh cla cau néi, Ngon nga cia Té6 Hit gidu nhac diéu, say ling nguai, hay ding nhing hinh 4nh tugng trung rét hién thyc ma cling tran day chat lang man. Ngdn ngi cua Ché Lan Vién th&m dim mau séc tri tué, hay ding kha nang dién dat ota nhiéu tdng nghia sau xa‘). Cai giong noi riéng cia nha van thé hién trudc bét 6 cai so trudng ngon ngif, ¢ sy ua thich sit dung nhiing loai phuong tién ng6n ngit nhat dinh. Vi du, Nguyén Céng Hoan thich dimg ngén nga sinh hoat hang ngay, nhing phuong tién khdu ngi dfn ching lam cho truyén cia Ong hét nhu ngoai dai, ngudi xem tém tdc, thich thu, than phuc. TO Hoai say mé miéu ta, nhitng bic tranh 6ng dung nén that la dep, that la trau chuét. Nguyén Tuan cd thoi quen khong barg long vdi cai ci, Ong luén tim toi nhiing hinh thi dién dat mdi Q) Vo Bi en Sd, tr 96. IBYla, "khac ngudi" 48 ndi ding duge cai ¥ nghi cla Ong, cdch nhin nhan cla ong”), Cai giong néi riéng cia nha van con thé hién 6 su sang tao ng6n ng. Sy s4ng tao ngén ngit 1a ddéng gop cia m6i nha van lon vao ngon ngii dan t6c. Moi ngudi ndi "coi long", “coi trdn gian"... thi Nguyén Du noi "cdi ngudi ta", “Tram nam trong coi ngudi ta’. Ma ddu tap tho dau tay cia minh, Té Hau dung "Te dy" trong Ite x4 hoi van noi "ti day", “ti do", "ti ngay ay", “ti nam do”... Trong itie’xa hdi quen noi "day nhitng lo au", “nhiéu lo 4u"... thi Nam Cao viét "téi sim nhitng lo au"... c) Tinh ca thé hda cua ngon ngii thé hién a ting sy vat, ting c4nh, ting nha@n vat cia tée phdm. Trong tac ph&m, vat, canh, ngudi... khong tring nhau thi ngon ngit thé hien chong cing khéng thé giéng nhau. Trong Mia lac, Nguyén Khai tA ngudi me yéu con nhu sau ; "Cing 6 géce san nay méi dém qua, dita con trai yéu quy caa chi cing ndm lot vao gitta hai ngudi vita bu me vita ngodi lai nhin bé toét miéng cudi. Mudi ngin tay mém nhu nén khoai, déy méng nhon nhu edn ngo nguay trong ldn 4o nang ldy bau vi da cang sita. Cap chan nhd bé mim mim cia né nhu vdn thie vao dii chi buén buén. Khi chi nhin xudng vain thay thoang trong bong t6i mot déi mat den lay ti phia dudi nguée lén. Va hoi thé néng héi hda voi mii nhat gay cla sita vdn ti d&u phang phat tdi c6, va hai ma". Cing mot hién tugng cé phan giéng nhu vay, Nguyén Ngoc Tan trong Qué huong viét : "Ngdi xuéng mam com chi giat minh vi thigu tiéng khua dia khua chén cia dita tré. Chiéu di lam vé mét, bude ti duéi bén tim lén, chi lat git minh vi thay lung minh lanh léo tréng trai thiéu mot ban chan tré nhé ving vdy 4 sau lung". Qua my cau trich dan, ta thay edi dac sdc ctia Nguyén Khai la 6 nhiing &n tugng phong phd, nhing quan sdt sdc sao, nhitng chi tiét dam nét, nhing ti ngd chon loc: foét miéng cudi, mem nhu non khoai, ngo ngudy, cang sita, mim mim, budn bubn, den lay, néng hoi, nhat gay, phang Phét, Con cai d§c dao cia Nguyéin Ngoc Tan la 8 cai nhin gian (1) Cu Dinh Tu. Phong cach hoe ve dae diém te ti (2) Nhtr,, 192 eos the IL. 152dj, nhe nhom, giau tinh cam va chat tho, thé hign ngay cA & nhac diu cia nhitng cAu van od két clu song hanh, ngét dogn nhip nhang Neay trong mt tac phdm, nhiing nhAn vat tuéng nhu gidng nhau, héa ra van rat khde nhau. *Viét vé nhing phy ni nhan sfc, Ma Van Khang co kha nang kham pha tinh t€ va sfc sao. Tu chi Duyén (Me va con) dn cd Loan (Mua mia ha) vA chi Ll (Mia 14 rung trong ven) 48 c6 nhiing nét dep gidi tinh cfin thiét cho cudc dai. Nhung cai dep cla mdi ngudi cd nhitng dang vé riéng nhu béo trude mét két cuc té&t yéu sé dén véi ting ngudi. Nét dep cua chi Duyén 1a c4i dep n6ng hau, thay chung, thanh nhan, co {ch cho moi ngudi nén chi ay déng tim lai duge niém hanh phic da mét lan mat mat. Con nét dep cda c6 Loan, chi Li la nhing nét dep thi8& vé hinh thé, sée sto va dam mé, tém thutng. Ho phung phi tuéi tré va huong s&e, nén cudi cing ho da m&t ta cat) a) Cai c& thé héa trong ng6n ngit nghé thuat, nhu nhiing phan tich trén day cho théy, chinh 1A céi ddc déo, d&c sdc, khong lép lai, céi riéng, cla t&t ¢& c&c yéu t6 trong sang tae : ii nghi, 161 cam, Idi thé hién, nhing dac diém riéng trong cach * sit dung ti ng, ngit phap, ket cdu doan mach, thi phép tu ti. Negon ngit riéng cla mét nha van, bit phdp riéng cla mét nha van khéng phaj lA mét su kién rai rac bao gém mét sd lugng d6i mdi 3 céc cAp d6. No la su di chéch cua méOt cdi toan thé eo hé thong, so véi cai toan thé cba ng6n ngit chung. "Nguti ta nhan ta mét tic phdm co phong cdch 6 ch no cho cam gidc vé mt cai khép kin* (Mée Giacdp)7), Su giai thich phong céch ngon ngi mot nha van ddi héi su phan tich ohitng c4u truc v6n lam thanh va xdc dinh hé théng. Do do, cd thé noi nhiing khdo sat vé mét bién phép tu tit, ching han so sénh 6 TS Hitu, trat tu dinh ngit 6 Nguyén Tuan... cé thé gay hing thu, song co nhiéu han ché. (1) Nguyén Nguyén Thanhe Ngay dep di — tinh dy bdo vB nitng tinh whe. “Van nghé? 25-5-1987. (2). E. Gionuvorie, Gi, Payta. Ngdn ngt hoc va vite gidng day riéng Phdp. P., 1970. 11.263. 1534. Tinh cy thé hoa Ngon ngit nghé thuat co mot nét chung nhdt, mot thudec tinh rong nhét la su cu thé héo nghé thudt - kink tugng. Ng6n ngit phi nghé thuat khong cd nét nay, thuéc tinh nay. Su cu thé héa nghé thuat - hinh tugng Ja su di chuyén ti binh dién khai nigém cia ngén ngit sang binh dién hink tuong. Su cu thé hoa nay cd tinh chat téng hop, né duge dién dat trong hé thong hoan chinh eta céc phugng tién ngén ngit thudc cée cp dO khée nhau von gép phn vao viéc tao lap va thé hién hé théng cde hinh tugng, tac dong dén tri tuéng tugng cia ngudi doc, kich thich ngudi doc. Truéc mdt ngudi doc, bite tranh mién ta tré nén vé cing phong phd, sinh dong, cdc bién cé hién len trong titng giai doan, titng van déng, ting trang thai, trong su bién déi lien tuc. a) Tinh cu thé héa nghé thuat 4 thuéc tinh réng Ién nhat cia ldi noi nghé thuat. No gidi thich ban chat su tac déng cia tu nga nghé thuat dén ngudi doc, nd gidi thich dae trung cia lei néi nghé thuat nhu 1A dae trung cia hoat d6ng sang tao, né giai thich nhiing bi m4t cia céc guy luat sing tao nghé thuat©), Khoa tam Hi hoc tri gide li noi nghé tuat cho ta bigt ring ti ngiz (trong ti -dién) chi dién dat khdi niém, nd xudt hién trong 161 néi khoa hoe va iéi néi hanh chinh cong vu. Trong pham vi sinh hoat hang ngay, ti ngit khong chi dién dat khai niém nia ma cdn dién dat cA biéu twong, ttc theo m6t nghia nao dé né da duge cu thé hoa, Hon nita st cu thé héa nay théng qua viée sit dung mét cach dac bist, c6 ¥ cdc phuong tién ngdn ngit thi it ma théng qua viée sit dung theo each ty phat, tu nhién thi nhiéu. Noi ty phat vA tu nhién la vi cd nhimg diau kign giao tifp trong pham vi hing ngay, co nhitng ddc diém cia hodn cdnh Idi noi. Trong viée cy thé hoa nay, ddng vai trd khéng nhé la nhitng dei ti chi dink, nhang di tt od hu cing nhu nhitng nhan t6 kem ngon nga (nbu ett chi, vé mat...) : "Anh hay lay c4i c&p cda téi ma ding’, “Anh nén ké edi ban vist dé ra chd nay nay". O day thong thuong tis nga goi ton nhitng su vat cu thé ma cé ngwdi ndi va ngvdi (1) N.M. Kégina. Phong cdch hoc... M., 1983, tr.202 154nghe déu d& biét, do do tit ngit dién dat dung la biéu tuong chi khong phai khéi nigém. Con trong nga canh cia loi noi nghe thuat, thi ti ngi khong chi don gidn dién dat bidu tugng ma edn dién dat hinh twong nghé thuét. Su cu thé hdéa tit ngit trong Ii ndi nghé thuat mang tinh chat khdc, cd ebng dung khac va sit dung nhitng phuong tién dién dat va bién phap dién dat riéng dé chuyén ti - khai ni¢m thanh ti - hinh tuong nghé thudt. Nha van trong qué trinh sang tac da si dung cing chinh nhimg ti mA moi ngudi noi thi tiéng dé st dung, thé nhung nhing ti nay khi xudt hign trong ng canh cia tac phdm khong -phai 1A nhiing cdi biéu dat cfc khAi niém, cdc biéu tugng so ding nifa ma IA nAdng cdi biéu dat cae hinh tuong nghé thuat®, @b) Su cu thé héa nghé thut duge thyc hign nho cfch lua chon va té chic cac phuong tigm ngon ngit. Tham gia vao viéc chuyén ti binh dién khéi niém cia ngon ngit sang binh dien hinh tugng cia tac phdm cd thé 1A nhitng don vi cla t&t ca cdc cfp dO ngén ngit. Dac biét 14 nhitng ti ngit cé nghia hep, cé sttc ggi hinh anh dam nét, nhu : ph&t pho, lua thua, khic khuju, ling, Ivon, chao xap xé, thoi thét...2) Dang cac ti ngit nay thay cho cdc tit ngi cé nghia khdi quat 1a mot cach tiéu biéu nhat dé tao hinh tugng cu thé tde dong vao tri tudng tuong cia ngudi doc. Ti xap x2 trong cfu tho dudi day cia Nguyén Du 1a nhu vay : Xap xe én lieng lau khong Cé lan mat dat réu phong dau giay. Ti agp x2 vita ggi ra mét hinh anh thi gidc, vila ggi ra mot bigu tugng 4m thanh, kh6ng chi miéu tA dang bay cla con chim va tiéng lé x@ cha déi cémh, cdn goi ra su vang lang cia ngéi nha ci trong tim trang cho vo ctla chang Kim). Su cy thé héa nghé thuat cd thé dat ditge bing mot phuong thie dace biét goi la "sy déin ddt bang dong ti”, Nha van goi (1) UD. Bondaletép... Phong cdch hoc sing Nga... L., 1989, 11.202. (2) D6 Hits Chau... Ti€ng Vige 10. tr.24, (3) D6 Hitu Chau, Dang Dic Sieu, Diep Quang Ban. Bai dip Weng Vier 10. Nxb + Gido duc, 1990, tr.21-22. 155tén ting dong tac (vat If va tam If), ting giai doan bién déi cia trang théi, "giai doan h6a" bang mét déng tit, két qua la nhiéu dong ti duoc si dung trong mot doan vin tudng thuat, miéu ta, dua dén tac dung kich thich tr{ tuéng tugng cia ngudi doc, tao ra bidu tugng vé ey tign trién theo ting gici doan cia van dOng va céa hinh tuong ndi chung Hay so sinh hai van ban, mot cla ngén ng phi nghé thuat vA m6t cla ngOn ngit nghé thuat : "Con ngua eda Thao Khay khée va hang, bude ra khdi tau Ja mu6n phi ngay, thé ma bay git méi buéc xu6ng d&@ chuc nga vat ra”. Déy la ngon ngit giao tiép hang ngay, thong bao sy vat, hién tuong, hoat dong, tinh chat. *- Con ngya Thao Khay cudi khde, that hang, lic sém bude ti trong tau ra, qudy dudi, la: mét bai, bén vd bic boi mudn nhéng nhéo phi ngay. Thé ma bay gid méi chi tho cdng quang vao lung mét con IW ngang edi sudi nhé da ldo dao, chénh choang, liu vd, muén quang minh xuéng” Day la mot doan van nghé thuat (trong Mi&n tay cla TO Hoai) tai tao hién thyc, tai tao cdc déi tuong trong hinh thai e@ thé hoa, cu thé hod cia no. Hinh tugng cd tinh chat tac hinh dén mic no b&t dau séng mét cufe sing dvdng nhu 1a "doc lap", "khdch quan" déi véi tac gid. Mt brie chan dung od tinh tao hinh bao git cing thé hién tink hank dong, va khuynh hudng hanh dong bao gid cing dugc thé hién duéi mot hinh thc nay hay mot hinh thife kh4c : nh& van miéu tA mot loat’ dong téc (ben ngoai va bén trong} ciia con ngudi, c4i chudi dong tac, cit chi nay iam hién lén dan dan trong tri tuéng tuong cia nguéi dec mét nhan vat tao hinh co tinh cdch ro nét. Noi dn dan la vi tinh cach khOng dude béc 16 ngay mot hic nhu trong mdt bic tranh, ma dutge béc 16 déin dan ting nét trong qué trinh dién bién cia thién ty sy, khi ting ct chi dong tac, trang théi xudt hién, nhu trong vi du trén : dude ... ra, qudy dudi, ia mét bdi, bite béi, nhang nhéo phi, thd céng, quang uae lung, ldo ddo, chénh choang, liu v6, queng minh xudng. 156Su cu thé hdéa nghé thugt dén ting chi tiét tinh té, chi li, dén ting dudng nét H mi, sinh déng kh6ng chi han ché trong viée si dung tit ngit, két clu ma cdn mé réng ra cdc hinh thite giao tiép d6c thoai, d6i thoai, céc phuong thie dién dat tung thuat, miéu ta, bién luan, trit tinh, cdc phuong tién tu ti cing nhu ede bién ph4p tu tit thude ede cfip dd. Vain dé chi la & ch6 ding nhu thé nao, cé dat dude muc dich thm mi hay khong, cé lam aéi bat duge bic tranh toan canh hay khong, co gay duge an tugng va mau sfc d&m da hay khéng\!). Hay doc mét doan d6i thoai gitta mét ba me ti lang qué Ién tham dia con trai thin yéu nay da tré thanh dfing bé tran xa céch, véi mot nguéi con higu, d@y long thugng cdm nhung lai phai nén chju, khong dam béc 16 tinh me con ty nhién cia ngvbi dai : Ba me noi sut sti : - Ching con 6 xa qué, cach tré séng dd, khong thé hang ngay téi hdu ha cha luén, trong long that dy néy (...) - Con mang lén biéu cha it dé, ché, nu véi, bot sdn (...) Ong cha mé ting boo, nét mat ming rd, cham chi : - Bot s4n min qud, thom qué, c6 lai uép c& hoa budi a ? Nha dA neo ngudi l&y ai réy gid, lam céi bot nay t6n eéng lim. ~ Lai géi gi thé nay ? Man nu véi dutng a ? Nam cdn hoc & trang Bai co in6t c4y mAn trdng rft ngon nhung vdn khéng ngot bang man vudn nha. Cé thucng toi cho nhiéu qua qué. - Vdn biét cha thi khéng thiéu cda ngon vat la, nhung hoa qua viin nha chdc lA cha vin nhé. Thang tam nay thé nado cing phai tréy muoi qua budi dutng dua sang dé cha ding. - Théi th6i, c6 ding lo lang cho t6i qué nhiéu khién toi thém tai. Lam cha moi ngudi thi duge, lam con mét ngudi khong tron, tdi cho t6i lam. (Neuyén Khai) (1) Dao Than : Mét vdé date trung cia ngon ngit nghé thudt thé hitn trong vdn sudi ting Vig. SO phu tap chi ‘NgOn ng”, H., 1989, tr.64 157Doan déi thoai cd nhiing chi tiét tuéng nhu bang quo, thita thai, khong dau : 66t sén min qua, thom quad, lai udp hoa budi, tn cong ray gid, nhd cay man tréng 6 trang BGi thud con di hoc, vdn bidt cha thi khong thiéu cia ngon vat la. nhung day la hoa qué vudin nha, thang tim nay thé nao ctng tray muoi qua budi duong dua song, Nhung nhin sau méi thdy day la su cu thé hda nghé thuat, su chi tiét hoa hinh tugng dé co thé hinh dung dugc to&n bo mot canh ng6 dac biét éo le, bat hanh, hiém ed 6 ddi cing v6i tam trang dau dén cta hai me con"? Chinh nhing chi tist nhy muén cé y pha loang cang khdi gyi, din dét, dfy xtic dong len cao d6. Cho dén cudi cing khong nén ni, khong chju dung duge nita, ngudi con linh myc phai thét lén : "Thoi, thdi...” thita nhan néi tui dau t6t bac cla minh Cang nhu ba dac trung dau - tinh cdu tréc, tinh hin tugng va tinh ca thé hdéa - tinh cu thé hdéa 1a mot ddc trung chung cua ngén ngit nghé thuat, chit khéng phai riéng cd cia van xudi nghé thudt trong giai doan hién dai. Bdi vi sy cu thé héa hinh tugng nghé thudt la thuéc tinh chung nbét, khéi quat nhat gidi thich ban chdt cia sang tao nghé thuat ngon tit, ban chat cua su téc déng thém mi cua |di néi nghé thuat. Tat nhién suv biéu hién cua tinh cu thé hoa trong thd cd sy khde biét so véi trong van xuéi nghé thuat. Tho chiu su han ché nhat dinh vé 86 lugng chit, cfu, vé dé dai cia van ban, tiy theo thé tha, ngay tho - van xuéi cing kh6ng thé so sanh duge véi van xudi vé mat nay. Do dé, d6i véi tho, mét trong nhiing phdm chat quan trong nhAt 1a cé dtc, ham sic, 1di it, ¥ nhiéu, ngudi doc cé thé lién tudng tdi nhiéu tang nghia sau xa. Diéu nay gidi thich tai sao tho stt dung 6 mic do dam dae nhiing phuong tién tu tit, nhitng bién phép tu tie trong mot ngit cdnh hep, dé lam hinh thanh nén cdi goi la ngén ngit tho, et phdép tho. Dé thuec hién nguyén téc sing tao nghé thuat ngdn ti - cy thé hda hinh tugng nghé thuat - tho dac biét sti dung bién phap tring diép ¢ cdc c&p d6 dé nh&n manh, dé xody sau nhing y¥ tinh, nbitng hinh tugng ma nha tho cho 1a quan trong. (1) Note, 1.65. 158Vidu: - Diep phu am dau : Dau tuéng lita lyu lap lee dam bong. (Neuyfr. Du) ~ Diép nguyén Gm giita : S*u giang mang lanh dang bay ngang trii. (TS ita) - Hai hda nguyen am ; Em oi Ba Lan mia tuyét tan Dung bach duong swong trang ndng tran. (16 Hitu - Diép tie ngit : + Da cho lay chit héng nhan Lam cho cho hai cho tan cho can + Lam cho nhin chang duge nhau Lam cho déy doa cat déu chang lén Lam cho tréng thay nhon tién Cho ngwéi tham vaén ban thuyén biét tay. (Neuyén Du) - Ditp kién tric ch phap Buén tréng ctta bé chiéu hom Thuyén ai thap thodng canh buém xa xa Buén tréng ngon nudc méi sa Hoa tréi man mac biét la vé dau Buén trong noi cd rdu réu Chan may mat dé&t mot mau xanh xanh Buén tréng gid cuén mat duénh Am dm tiéng séng kéu quanh ghé ngéi. (Nguyén Du) 159Tai sao cdc nha tho lai nang bién phdp tring diép len thanh nguyén téc ? Ta biét rang qué trinh noi dién ra trong mét toa 6: chon nhitng don vi trong true tuong ddng, d6ng thui két hop lai thanh truc théng bao. Ting gify ting phut true tuong déng 44 chidu lén truc két hop mdi tao nén dugc nhing li ndi tho. Vi du : "Duong ching ta di dai nhu tiéng hat", "dai" va “tiéng hat" lA cing trong mot truce tuong d6ng. Dé la nhing don vi cung hé hinh dugc lap lai trén thong béo. Cau tho muén hiéu duge phai bao dam két hop, phai dua vao ngii canh. Nhung muén gi duge tinh chdt tho phai Iva chon va thay thé. Do do, muén cho qué trinh két hop vA dya vao ngit cénh khong réi loan, m& mat khdc vén lam cho déu dm cia sy lva chon va thay thé cang néi bat tren thong bao thi phai ding bién phap tring diép trén cing hé hinh. Tém lai, li ndi nghé thuat cé bén dac trung chung la : tink cu trac, tinh hinh tuong, tinh cd thé hda va tinh cu thé hda nghé thuat. Néu hiéu c&c khai niém nhw trén 4a trinh bay thi cd thé néi day 1A nhitng dac trung phén biét loi ndi nghé thuat v6i lst noi phi nghé thuat. Chuong IV CAC PHUONG TIEN TU TU VA CAC BIEN PHAP TU TU CUA TIENG VIET MO DAU Neghien ciiu cée phuong tien biéu hien cia titng Viet 3 cdc cSp do ngon ngi nham muc dich : a) Tim hiéu kha nang va tiém nang dién dat cia tiéng Viét trong hé théng ng6n ngw va céch thé hién & timg hon cinh giao tiép riéng. 160b) Danh gia gid tri ca cdc phuong tien va tit dé cd mét cdi nhin bao quat v6 cdi hay cai dep cda tiéng Viet dang duge gin gif va phat trién trong giai doan hién nay. e) Van dung cdc phuong tién bidu hién vao viéc tao van ban va phan tich van ban, dé IA nhang doi hdi thutng xuyén d6i véi hoc sinh céc trubng trung hoc. Giéo trinh khéng co tham vong miéu ta ddy di va chi tiét céc phvong tién va bign phép tu tir vO cing phong phi cua tiéng Vist ma chi néu lén mdt sé bién phap cha yéu, goi ra mét vai phan tich gid tri si dung trong cde phong cach ng6n ng hién nay. I - CAC PHUONG TIEN TU TY VA CAC BIEN PHAP TU TU TU NGU Tu ngi 1a phuong tién duge tiép nhan hién nhién nbét, dun vi thuc hign day du cde chic nang ng6n ngit vita phan Anh hién thie khach quan vita béc 16 thdi dé chi quan cla ngudi dang. Dé Hiu Chau nhan xét : "Trong tiéng Viet nhiing ban sde doe dao cing 1a ban sdc cha cac ti!) Mat khae, sau Cach mang thang Tam, kho tang ti vung phat trién manh mé, 6 at, nén viéc Iva chon va két hop tit, viéc “got gida” khong chi danh riéng cho ngudi viét van ma cdn dat ra cho moi ngudi trong viée giao tiép hang ngay. Ai cing mudn ding tit cho ding dé khdi gay ra hiéu lam, *nhiéu" thong tin. Nhung thé nao la dung ? a) Tu ding dung la ti khéng bi 1dn lén vé nghia (nghia biéu vat va bigu niém). Chang han, khong ndi “diém yéu" (kém) thamh "yéu diém" (diém quan trong), "dao ngo” (trén Iinh) thanh “dao nga” (gay ri déi nga), *mai dam" (ban dam) thanh "mai dam" (mua dam) v.v... b) Tir ding ding con co nghia la khong nhdm lin quy t&ec két hop ti. Chdng han, khong noi : "Bén phiu thit tr8 em" (1) DS Hint Chau. Tir vung ngt nghia sing Vie. Nxb Gido duc. H., 1984. 1 11 161(mét thong bdo thoi bao edp), ma phi ndi ; "Ban thit dank cho phiéu tré em" ; khéng noi : “Ching ta da lan 16i trong chi em' (B4o), ma 1A : "Ching ta da lan Idi trong phong trdo quan ching cpa chi em” v.v c) Tw ding dang cdn co nghia la ding (tring) déi tuong, ding hoan canh, dang phong cach. Diéu nay cing quan trong khéng kém gi hai tiéu chudn tren Trong giao tiép hang ngay, ding ti ding cin co nghia la xit li dang nhiing tinh huéng kh4e nhau bang ngén ngif. Tinh huéng dd co thé chia thanh 2 joai a) Tinh huéng bat buéc, quy dinh ngudi néi khong diigc vi pham ; b) Tinh hudng cho phép trong dé ngudi noi co thé sit dung theo hoan canh riéng ma thém bét cho pha hop, théa man tdi da yéu cfu caa nguai nghe (vita than mat vita kinh trong ; than mat ma khéng suéng sa, kink trong ma khong khach so v.v...). A - Su khu biét tu tu hoc trong tu vung tiéng Viét Khae véi tt vung ~ ngt nghia hoc, tu tu hoc (phong cach hoe) tk vung khong chi dua ra nhting phan dodn hién thuc (jugements de réalité) ma con dua ra nhig phén dodn gid tri Gugements de valeur), Nhung gid tri cla mot tt xét & goc dd phong cach hoe la thé nado ? Noi dén gia trj ta phdi nghi ngay dén két qua phan tich, do dac do mét loat thac tic déi lap theo mét 86 tiéu chi nao do. Gia tri cta mot tu cd thé phan chia thanh 2 loai : i. Gia tri tuyét ddi quy dinh pham chat va viéc sit dung mot don vi ngén ngi trong ngit cAnh. Gia tri nay do sy déi lap cac don vj trong hé théng ngon ngit, tn tai m6t cach khdch quan, doc lap véi ngudi ding. Chang han : "két hén", “cudi nhau", "lay nhau”, "két nghia vg chéng", "két tdc xe to", "két duyén Chau Tran” viv... (1) Phan Ngoc, Tim ivéu phong cach NguyEn Du wong Truyén Kitu. Nxb Khoa hoc x8 hOi. H., 1985 162Data vao eich phan tich eda E. Riden va E. Sokenden!!), m6i don vi thanh ba thanh t6 (chive nang, chudn muc va bidu cam), ta tht phan tich mét sé dun vj trong vi du tréa : a) Nhiing thanh té chitc nang quy dinh tinh huéng si dung. Chang han : — Anh chi cuéi bao gid mA bay git) tai mdi biét. - 20 nam réi, héi dé eéng tdc quen nhau réi I4y nhau, chi di dang ki, chit khéng t6 chic két hén nhu bay gir Nhu vay cd ba tk déu duge ding trong léi ndi hang ngay va 6 vi tri nay cd phan bidt tinh huéng : ‘cudi" chi tinh huéng chung, nhung "l4y nhau" JA séng thanh vg chéng mét cach don gian... cd nét nghia tu tu ddi lap voi “két hén* (té chifc od 1é nghi, cé ching nhan cua phap luat...) b) Nhiing thanh td chudm muec quy dinh pham vi va mu dé si dung. Chang han : “cudi", "Ildy nhau", "ket hén” 1a nhing don vi xudt hién trong giao tiép hang ngay, trong bdo chi, trong van ban hanh chinh vA phdp li v.v.. Ta khong thé thay thé bang cach noi khac, chang han : “két tée xe to", "két nghia dé vang’, "két duyén Tan Tén” v.v.. von 1a kigu noi trong ngon ngit nghé thuat, khong ding trong giao tigp hang ngay, tri khi muén gay mét hiéu qua khac (hai huéc, cham biém viv...) tite lA vugt ra khéi chudén thong thuodng. c) Nhitng thanh té6 biéu cam do su d6i lap vé sdc thai nghia ; “eudi" cd mau sdc trung hda, "lay nhau" biéu 16 su than mat, "két hén" : trang trong, "két toc xe to” biéu 16 mét ¥ dé thém mi bang hinh tuong, vi von v.v.. CA ba thanh to ay tao nén gid tri tuyét déi cla mot tit. 2. Gia tri tudng déi la gia tri trong ng canh, do ngw canh eung cdp, hoac la bot mot so nét nghia nao dd hode la them mot sé nét nghia ma ti’ dd chufa cd Chang han, trong ca dao, nguéi con trai cd khi lai duge goi Ja “thuyén”, "man", 1A "buém", "trang", "gis", IA "con ba gay" vv... (2) V. Duporiddis Nghiéw cfu v8 phong doh. Xb. tin 2, 197L ted, R. Riden, BE. Xkenden. Phong cich hye t€ng Bite. M, W974 (Ban dich iéng Vist cia DT. Quang 163la bat cit mot cai gi co mht nét tuong d6ng méng manh. Nhung do chi la gid tri tuong déi, lam thdi trong ngit cAnh cho phép Nhiing "thuyén", "man", "trang", "gis" v.v... giéng nhau vé mat chtic nang va su "vi pham chugn st dung", nhung that khac nhau vé miic d6 biéu cAm. Néu "thuyén” va “bén" dé chi hai dic diém, hai canh ngd va néi nhé thuong trong chia li tién biét : - Thuyén vé ed nhé bén chang... (ca dao) thi "man" va "dao" lai la su té tinh, uém thu : - Gap day man méi héi dao... (ea dao} Chinh gid tri tuong déi lam nén "dai s6ng cia tir’, khién td ngi khong phai la nhiing ki higu may moc ma lun ludn séng déng, luén Sun bién hda trong hoan canh giao tiép cu thé. Nhung nhiing bién hoa nhu vay khong phai la vo cing vo tan ma chinh hoan canh giao tiép cy thé, nhitng chide nang cy thé la giéi han cusi cing cia sy bién héa. Noi khéc di, nhitng phong cach chttc néng hinh thanh déng thoi véi su phat trién ela ngdn ngit chia dung nhiing quy ‘uéc sit dung duge cong déng chap nhan. Chdng han, ta co : - Nhiing "m4n", "dao", "thuyén", “bén’.., vdi "quan ha’, "bién tai", "son", "thay’, ‘phong’, "van" viv... chuyén ding trong ngon ngit nghé thuat. - Nhiing "oxi", “hidro”, "ham thie’, "ham tri’, "nguyén ching’, “siéu nguyén ching" (khong bién hda) viv... chuyén ding trong ngon ngit khoa hoc. - Nhiing "bao phéi" (cé gan, ndi manh), "nd mém" (ndi doe), “thang tay" (khong kiéng dé) va v8 sé nhing thanh ngit, quén ngit chi ding trong phong cach hdi thoai. Nhing lép ti nay duge.goi la tit ngit don phong cdch. Lép tit vung cén lai ding trong céc phong cach nhu : di, ding, lam, nha, ctta, xe, may, gid, trai, dét vv... chiém mot sé ligng lén dig trong cdée phong cach khac nhau, do 1A Iép ti ngit da phong cach!! (2), @) Ca Dinh Ta. sda, un 199-204, (2) Nguyén Thai How. Phan fogi ar ngic thea quan diém phong cach chite nang ‘Trang (ap “Gia gin sy mang sdng cite siéng Viet ve mas at ng” Tap L Nxb Khoa oe xa hoi. H.. 1982, te, 184. 164Sy phan loai ty ng theo quan diém phong cach chitc nang da chi tigt, tl mi dén my cing chi dua ra mét ci khung tuong d6i va co tinh chét miéu td tinh tai. Khi muén st dung chinh xée thi ngudi dimg phai n4m viing c&éc mau sdc bidu cam cua ti. Va vi vay, ta phai tré lai véi sy phan loai tu ng& cia ti vung hoc. B - C&ée mau s&e bigu cam va cach ding ede lép ti nga@ Trong s6 tit ngit dang ding trong giao tiép hang ngay, trén bao chi, dai phat thanh v.v... ta thdy n6i lén mot s6 lép ti giau mau sfc biéu cam ma gid tri cia ching dya trén sy d6i lap voi nhing tit ngit déng nghia hodc tuong déng vé ¥ nghia Dé 1a nhing lép ti: a) Lép tii Han - Viét so véi tit thudn Viét tuong dutong b) Lép tit xung hd so voi dai tit nhan xung c) Lép t& dia phuong so véi tit toan dan d) Lép ti lay so véi ti ngit tuong duong e) Lép thanh ngit so vdéi ti ngi tuong duong. Sau day ching ta sé lan lugt phan tich cac lép dé. i. Lop tit Han - Viet so vi tit thutn Viét tuong duang. Lép ti Han - Viét bao gém nhitng ti Han da Viét hda duge sii dung khé rong rai trong ede phong cdch chic nang, nhung bj han ché trong sy két hgp cla céc tir t6. Vi du : son, thuy, déc lap, dan t6c, hop tdc héa, xd Aéi chi nghia viv... Can luu y rang nha co lép tit Hén - Viét ma sé lugng ti ngit cia ching ta da tang lén nhanh chdng trong cdc phong eéch khoa hoc, bao chi, chinh lua, hanh chinh v.v... nhung efing gay ra kh& nhiéu [dn lén vi hiéu sai nghia hoae la khong ndm ditgc mau sdc biéu cam tu tit. So vai ti thudn Viét twang dudng, tt Han - Viet theo nhan xét khdi quat ctia nhiéu nha nghién evtu JA ma vé mat nghia nhung 16 vé 4m (am huéng) trong khi ti thufn Viet ro vé nghia, md vé 4m (4m hudng). Hién tugng md vé nghia (nghia biéu vat va bi€u niém) 1a ding, vi ngudi Viet phén lon khong 165