You are on page 1of 162
BAI NHAP MON GIAI PHAU SINH Li TRE MAM NON Gidi phdu — Sink li ngubi la mén khoa hoc nghién citu vé cdu tao vad chite nang ctia co thé con ngudi, tim hiéu co ché hoat dong cua co thé di tu hoat déng cia té bao dén hoat déng ctia mé, cia co quan, cia hé co quan. Khi cham s6c va nudi duéng tré mam non, ngudi cham sée can cé nhing kién thite vé dace diém co thé tré, tam li tré... ti dé mdi cé thé nudi day tré khoa hoc, gitip tré iré nén khoé manh va théng minh. Mén hoe “Gidi phdu sinh li tré mdm non” sé cung céip céc kién thic co ban vé co thé tré cho nhiing nguoi truc tiép nuéi day tré cling nhut cdc nha quan li gido duc mam non. Mon “Gidi phdu sinh li tré mdm non” con duge xem la co sé khoa hoc dé tiép thu cde mon khoa hoe nhu Dinh duang tré mdm non, Vé sinh - Phong bénh tré mdm non, Tam li hoc mdm non, Gido duc hoc mam non V6i bai nay, ngudi doc c6 thé: — Néu duge dac diém vé cau tric chung cia co’ thé ngudi. - Mé ta duge cdc cau trac trong té bao nguvdi va dac diém cde céu trac ay & co thé tré em. — Liét ké duge cdc hoat déng cua té bao ngudi va dac diém cdc hoat dong 4y & co thé tré em mam non. - Chi ra duge céc thanh phan hod hoe cé trong té bao ngudi va su khac biét vé thanh phan hod hoc 6 té bao tré m4m non. — Ké va néu duge dac tinh chung cia cdc loai mé 3 nguéi va nhan biét duge su khdc biét clia mé 6 tré em va 6 ngudi Idn. - Tw nhing dae diém té bao, mé va cc quan tré em, c6 thé phan tich duge co sé ctia qué trinh nudi duéng, cham séc tré mdm non. GIGI THIEU CHUNG VE CO THE NGUOT Co thé ngudi duge 1ép da bao boc bén ngoai, xvong tao nén b6 Ichung eg thé, duéi da 1a lép mé va eo. Trong co thé cé hai khoang chinh, khoang nguc chifa tim, phéi; khoang bung chifa rudt, gan, da day, than, bang quang, co quan sinh san... Don vi cau trac nén co thé ngudi 1a cdc té bao. Tap hop cde té bao cing cau trac va chtie nang tao thanh m6. ‘Tap hgp cdc mé tao nén co quan va tap hop cdc co quan tao nén hé co quan. Co thé ngudi do nhiéu hé co quan tao nén nhu hé than kinh, hé van d6ng, hé tudn hoan, hé hé hap, hé tiéu hod, hé tiét niéu, hé ndi tiét, hé sinh duc.. Tuy gém nhiéu co quan nhung co thé nguti 1a mot thé thong nhat. Su thong nhat duge biéu hién 6 nhiéu khia canh. Thit nhat, co thé 6 sy thong nhat giita edu trite va chite nang. Cau tréc co thé 1a két qua cia su phat trién ca thé. Chie nang cé méi lién hé khang khit va 1é thude véi c&u trac. : Thi hai, co thé c6 su théng nhat gitta déng hod va di hod. Déng hod 1a su trao déi va hap thu ede chat tiv méi trudng ngoai vao co thé dé téng hop thanh cde thanh phan cua co thé. Di hod 1a su phan huy cae chat hitu co phtic tap trong co thé dé gidi phong nang luong. Nang lugng nay ding dé thyc hién cac qua trinh séng cing nhu dé tong hgp cde chat phite tap ti’ nhiing chat do co thé lay vao tit mdi truémg ngoai. Déng hoa va di hod tuy trai nguge nhung 1a hai qua trinh théng nhat, khéng thé tach rai nhau Thit ba, co thé cé sy théng nhat vé hogt déng gitta cdc ed quan trong co thé. Gitta cde ed quan va hé co quan trong co thé luén c6 su phéi hop hoat déng nhip nhang va théng nhat. Hoat déng ctia eg quan nay anh hudng dén hoat dong cia co quan khée: vi du, hé hap anh huéng dén tuan hoan va nguge lai. Toan bé co thé anh hung dén ting co quan trong co thé: vi du, ngudi to lén thi tim phi lam viée nhiéu hon ngudi thap bé. Trong tting co quan, ¢6 sy phéi hgp lan nhau gitfa cdc bd phan: vi du, ban cdu n&o trai gitip tu duy logic, ban cdu nao phai quan li nhiing hinh 4nh cu thé. Thit iu, gitta co thé va méi truéng cing 6 su théng nhét, mdi trutmg thay 4éi thi co thé cing thay adi, 66 phan ting thich nghi. Co thé ngudi hoat dong véi su ty diéu chinh. Trong co thé, cdc co quan hoat dong véi su chi huy cia hé than kinh va st diéu hoa cia hé ndi tiét. Hé than kinh va noi tigt ludn hoat dng tuong hd, nhd 46, cdc chite nang sinh li duge duy tri én dinh dé co thé tén tai. Hé than kinh cing gitip co thé lién hé v6i moi tru’ng xung quanh. cAC CAU TRUC TRONG CO THE NGUOI Té bao Té bao 1a don vi cau trie va chite nang co ban cia co thé. Trong co thé, té bao cd thé c6 nhiéu hinh dang va kich thuée khae nhau nhung déu c6 mot céu tao chung gém mang té bao, nhan, té bao chat chita cdc bao quan... BED aansens da hoc vé té bao & chuong trinh phé thong, hay cd gdng nhé lai tén cdc 66 phan trong té bao va vai trd ciia ching. Ten bé phan Vai tré Mang té bao Gidp té bao trao déi chat... Cau tao 10 Mang té bao bao quanh té bao, gdm hai lép, c6 c&u tao tir’ phospholipit xen ké véi cdc phan tit protéin do dé né kiém sodt va chon loc ede chat di qua mang. Véi cu trtic dace bigt nay, té bao cé kha nang thyc hién nhiéu nhiém vu: ngiin ede té bao véi cde té bao khde va véi m6i truting xung quanh; diéu khién sy van chuyén ra vao mang té bao cia cde chat dé trao déi chat va thong tin véi mi trudng ngoai; duy tri dién thé mang va néng 46 cde chat bén trong va ngoai mang. O tré em, mang t& bao cé tinh tham tét, cho phép hap thy cac chat dé dang hon 6 nguéi lén. Nhan té bao thutmg nam giita té bao, 1a bao quan quan trong nhat trong té bao. Nhan chtfa cdc nhiém sae thé cé thanh phén 1a prétéin, axit ribénuclélie (ARN), axit dé6xiribénucléic (ADN), phospholipit, cde ion kim loai. Nhiém vu cia nhan lA kiém soat cde hoat dong hod hoc cia té bao va chita cdc théng tin di truyén. Ti thé 1a loai bao quan cé6 céu trie phite tap, git nhiém vu tao nén ATP — mét chat gidu nang lugng dé cung cAp cho céc hoat déng clia té bao. Ti thé 6 b6 gen riéng nén 6 kha nang ty nhan doi. BF s.., khi doc xong phdn trén, anh/chi hay chi thich tén cdc bao quan cho hinh bén. 1. Mang té bao Té bao chdt la mot khéi dich gdm 90% 1 nuée, cdn lai IA cde protéin, lipit, gluxit, cde amino axit, nuclédtit, ARN, ede ion kim loai va cdc san phaém chuyén hod trung gian.. Té bao chat la noi dién ra cde phan ting sinh hod cia té bao, 1A dung méi hoa tan cde chat edn thiét cho hoat dong té bao va 1a noi chita cdc bao quan. Luéi n6i chdt 1a hé théng mang van chuyén cdc chat trong té bao. C6 hai loai ludi néi chat 1A ludi ndi chat hat cé nhiém vu dn prétéin téng hop dén noi dy tri; lui ndi chat tron 1a noi téng hgp lipit, du trit canxi va 1a noi giai déc cho té bao. Ribosom 1a céc bao quan nhé hinh cau thudng tap trung trén luéi ndi chat hat. Ching 6 cau tao ti prétéin va ARN. Ribosom tham gia téng hgp prétéin tit khuon mau ARN théng tin. Trong té bao cé chita hang tram dén hang nghin phan tit ribosom. Thé Golgi la noi chita protéin do ribosom téng hgp hay c6 d&e cdc chat trong té bao. Lisosom 1a cdc khéi cdu chita cde enzym thye hién cde qua trinh phan huy ctia t& bao nhu tiéu huy cdc vat la, tiéu huy ti thé gia cdi, tiéu huy vi khudn, cdc chat can ba, stia chita cde tén thuong trong té bao... * Hinh 1. Té bao nguéi Hoat dong cita té bao Mii té bao la m6ét hé théng mé, ty duy tri va tu san xudt. Ching e6 mat ma riéng huéng dan e4e hoat dong cla minh. Mat ma nay duge giit trong nhan. Té bao cé nhiéu hoat déng: trao déi chat, hoat dong chic ning, sinh san va biét hoa. BR. /chi hay ding mii tén dé chi huéng van chuyén cde chat giita méi truéng va té bdo trong bang sau. Hinh 2. Su phan chia té bao 12 Té bao Chat Méi truéng o Oxi - | Nuéc Muéi khodng | Cacbonic Chat thai | Chat haw co Trong hoat déng trao déi chat, t€ bao thu nhan chat dinh duéng, chuyén hod cde chat nay thanh nang luong thdng qua qué trinh déng hod va di hod. Trao déi chat duge thye hién qua mang té bao va qué trinh chuyén hoa cing nhu tao nang luong duoc tién hanh trong ti thé. Qua trinh trao déi chat nhim duy tri su tén tai va sinh trudng ciia t& bao. O tré em, qua trinh trao déi chat dién ra manh mé hon 6 ngudi lén. Tuy vao nhiém vu, t& bao c6 thé c6 nhiéu hoat dong chite ndng khaée nhau. Té bao than kinh cé hoat dong chtie nang 1a lam phat sinh va lan truyén nhung dong dién sinh hoc, té bao co cé hoat dng chife nang 1a co gidn, té bao niém mac cé hoat dong chic nang 1a tiét. chat nhay, té bao tuyén ndi tiét cé hoat dong tiét hormon... O iré em, hoat déng chitc nang ciia té bao chua hoan thién. Khi t& bao phat trién dén m6t mic 46 nhat dinh, ching sé sdn sinh thé hé té bao moi. Qua trinh sinh sén ctia té bao nguvi da sé dya trén su nguyén phan, tite la té bao con giéng té bao me vé b6 nhiém sdc thé. Chi c6 mé6t sé té bao sinh duc sinh sdn bang hinh thtic gidm phan, tife 1A t& bao con c6 bé nhiém sde thé don boi. Su phan chia t& bao gidp co thé Idn lén va déi mi. G tré em, qué trinh phan chia dién ra nhanh va nhiéu hon & ngudi Ién. Sau khi tring thu tinh, chang tao thanh hgp ti. Hop tu phan chia lién tuc tao thanh phéi. Néu qué trinh phan chia nay cat tiép tue dién ra thi sé khdng hinh thanh nén cg thé ngudi ma chi tao thanh mgt khéi té bao Ién. Trong qua trinh phat trién, cdc té bao ctia hop tit sé cé su phan céng chtie nang dé phat trién thanh nhimg co quan khde nhau. Qué trinh nay goi 1a biee hod. Biét hod cing 14 mOt hoat dong cia té bao. Trong méi co quan cla co thé, cdc t& bao cling c6 qué trinh biét hod: ching phan cong cde hoat dong khée nhau. Vi du, trong mo biéu bi da cé nhiéu loai té bao thue hién nhitng hoat déng khée nhau nhu léng, tuyén mé hdi.. O tré em, qua trinh biét hod 6 cdc co quan chua tién hanh xong, dae biét 1 trong thdi ki so sinh. © Su lén lén ctia tré em bat nguén ti su gia tang sé lugng té bao trong cdc co quan ctia co thé. Té bao & tré em cb nhitng dace diém vé edu trie va chite ndng thudn Igi dé ching dé dang phat trién va sinh sdn nhanh chong. Tuy nhién, t& bao d tré em eting c6 nhitng diém chua hoan thién vé edu tric khién cho ching dé bi nhitng yéu té la xm nhap. Té bao tré em cing chua hoan thien vé cde hoat déng chite nang, diéu nay khién cho hogt dong -ctia mé ma ching tao nén chia hoan thién. 13 Thanh phan hod hoc cia té bao a. bao duoc cdu tao tw nhiéu thanh phdn hod hoc khdc nhau. Anh/chi hay phén logi cde thanh’ phén dy theo 2 nhém chdt (v6 co va hitu co) bing ctich dénh ddu x vao 2 cbt tring dubi day: 14 Thanh phan hoa hoc Vo co Hitu eo Phospho x Prétéin Axit dééxirib6nucléic (ADN) Nuée Enzym Canxi Kali Lipit Gluxit Natri Sat Axit ribénucléic (ARN) Dong Trong té bao, ngudi ta tim thay 74 nguyén to hod hoc trong tu nhién. C6 thé chia thanh phan hoa hoc ctia t& bao thanh hai loai, hitu co va vé co. Prétéin chiém 10 — 20%, tham gia vao moi cu tric cua té bao. Lipit chiém 2— 3%, 14 thanh phan chinh cla cée mang trong té bao. Gluxit chiém 1%, 1a nguén nang lugng dy tri ciia té bao. Cac axit nucléic tham gia cdu tao nhén t& bao. Cée hop chat nhu enzym va hormon tham gia c4e phan ting hoa hoc trong té bao.. Phan v6 eo gdm 75 — 85% nue va 1% cde mudi khodng la thanh phan chinh ciia té bao chat. G tré em, té bao c6 ham lugng nude cao hon 6 ngudi 1én nhung ham lugng protéin lai thap hon. © é bao duge tao nén tw nhitng chét khdc nhau. Dé gia ting s6 lugng té bao, chting ta cin cung edp cho tré em cde loai thite dn phong phit vé ching loai dé c6 thé gitip té bao mdi trong ea thé tré em hinh thanh mét cach ddy du va hoan chinh nhdt. Mo Mo 1a tap hop cdc t& bao da biét hod, tte 1A ¢6 cling ngudn gée, cu tao va chtfe nang trong co thé. Trong co thé, e6 nhiéu loai mé khac nhau nhung co ban déu xudt phét tir 4 loai m6 chinh 1a biéu mé, mé lién két, m6 co va mé than kinh. BID rons chuong trinh phé thong, ede anh/chi da biét vé cde loai mé khae nhau. Anh|chi hay lién két tén céc loi mé véi cde hinh vé duoi day 1. Mé lién két 2. M6 than kinh 3. Mo biéu bi 4. M6 co Hinh 3. Cac loai m6 Biéu mé (mé biéu bi) la tap hop cde té bao dimg sat nhau, giifa cdc té bao trong biéu mé rat it hoac khong c6 chat gi chen vao gitia ching. Biéu mé thudng bao phit mat ngoai hay mat trong ciia cdc co quan, tao thanh cdc tuyén néi tiét hay ngoai tiét. M6 lién két 1a loai mé trong dé té bao sap xép khong sat nhau, xen ké gitfa chang 1a Ikhodng gian bao chita chat nén. Chat nén 1a chat nim xen gitta cdc t& bao, cé vai trd dém. Cac mé lién két duéi da thutng c6 chat nén 6 dang 16 th nbu mau, bach huyét; m6 lién két day chang cé chat nén dang sdi; mé m6 cé chat nén é dang keo. M6 co 1a loai mé trong dé té bao c6 dang s¢i, ¢6 khé nang co gidn. Mé co kha phé bién trong co thé, gim 3 , thie quan, tit cung..; Co van ttie 14 cde bap thit, chiém da sé trong co thé, gitt nhiém vu tao hinh, gitp co thé van dong; Co tim tao nén qua tim, c6 edu tric dae biét gém ce soi co phan nhaénh. loai: Co tron tao nén cde néi quan nhu da da M6 than kinh 1a loai mé dae biét, tao nén nao bd, tuy séng, day than kinh va hach than kinh. M6 than kinh do cée té bao than kinh tao nén. Day 1A nhiing té bao cé cdu tric dae biét, trong dé noron 1a loai phé bién nhat. Noron cé kha nang tiép nhén kich thich, tao dong dién sinh hoc va truyén dong dién di trong mé than kinh. G tré em, mo c6 ham lugng nue kha cao, edu tric va chite n&ing cia m6 chua hoan chinh © Co thé tré em duce tao nén tit nhitng logi mé khée nhau. Nhing mo nay déu chua hoan thién vé cdu tric va chite nang. Chinh vi vay, mé tré em dé bi ton thuong va dé bi vi khudn tén cong. Dé gitip tré em tranh nhiém béenh, ching ta cdn trinh dé tré tiép mic vdi mdi trudng 6 nhiém. Dé gitp tré em tranh cdc ton thuong trén co thé, can chu ¥ cde thiét bi, dé ding thich hop voi tré, cde diéu kién an toan dé bdo vé tré. Ngoai ra, cdin cung cdip cho tré em ede loai thiic an gitip ting kha nang chiu dung ciia té bao va mé, tw dé lam tang suc dé khang cho co thé. Co quan va hé ed quan Co quan la mét bé phan ctia co thé, nim 6 mét vi tri nhat dinh trong co thé, cé c&u tao va hinh dang nhat dinh dé thue hién mot chtic nang nhat dinh trong co thé. Co quan do tap hop nhiéu loai mé tao nén. Vi du, ban tay duge tao nén bédi mé lién két nhu mé, xuong, mau.; mé biéu bi nhu da, léng.; m6 than kinh nhu day than kinh... GO tré em, trong thdi ki thai nhi, cde co quan da duge hinh thanh va phat trién lién tue cho dén luc co thé tré truéng thanh. Cac co quan cia co thé tré em chua hoan chinh vé céu trie va chife nang. Trong méi dé tudi, cdc co quan lai c6 nhiing dic diém céu tao riéng va chite nang hay déi theo cde die diém cau tao ay. Cang lén, edu tao va chtfe nang cilia cdc eo quan cang hoan thién. Khi co thé truéng thanh 1a luc cdc co quan da hoan thién vé cau trac va chic nang. H@ co quan la tap hgp cdc co quan cing thyc hién chung mot nhiém vu chite nang trong co thé. O tré em, cdc hé co quan cing cé nhiing dac diém cau tao riéng va chtic nang hay déi theo cdc dac diém céu tao ay. © Tré mam non 06 dy dil cée co quan va hé co quan tuong ting nhu nguoi lén nhung chua hodn thign vé cdu tric va chite ndng, chinh vi vdy, edn phdi hiéu r6 su phat trién ctia cde co quan, hé co quan tré em dé bdo vé va cham s6c that t6t, gitip chung phat trién hoan chinh. is) Tom lai, co thé tré em mdm non con chua hoan chinh vé cau tric va | chute nang ti cdp d6 té bao dén cép dé co quan. Nhung cting voi thdi gian, co thé tré s® dan hodn thign. Do vay méi dé tuéi tré lai cd mot dde diém khac nhau va tién b6 hon so vdi giai doan truéc. da BAI TAP CUNG CO 1 2A-GTSLHTMN, D. Cae cau trén déu ding. Su tu diéu chinh trong co thé duge the hign nha : A. su chi huy cia hé than kinh. B. su diéu hoa ctia hé néi tiét. C. suf hoat déng tuong hé ciia hé than kinh va n6i tiét. (aves co THU VIE st... AQDAOG Velo... I 2. Hay két néi c6t trai va phdi cho hop li. 1. Rang ham cé cau trie gd ghé dé lam chic nang nhai 1a biéu hién cia khia canh ............ 2. Thé nhanh thi tim dap manh la biéu hién cia khia canh 3. Khi trdi néng, co thé todt mé hoi 1a biéu hién eta khia canh . Thong nhat vé hoat dong gitta céc co quan trong co thé. . Thong nhat gitta co thé va méi trudng. Théng nh&t gitta c&u trac va che nang. . Théng nhat gitta déng hod va di hoa. 3. Don vj edu tric co ban cua co thé ngudi la gi? A. Té bao. B. Mé. C. Co quan. D. Hé co quan. 4. Bién cho hap li vao cbt ben phdi nhitng cu trie cilia hinh bén trai. ___: B6 phan gitp tao nang lugng cho té bao. : BO phan giup té bao trao déi chat. : BO phan gitip té bao van chuyén ede chat : BO phan gidp hoa tan chét dinh dutng. : Bé phn gitp su sinh san té bao. : BO phan gitip té bao tao prétéin. : B6 phan gidp du triv ma cho té bao. : Bg phan gidp du trv protéin cho té bao. 5. Dién cho hgp Ut vao e6t bén phdi nhing edu trite cua hinh ben trai. 2B-GTSLHTMN : Loai mé cé khodng gian bao chtfa chat nén. : Loai m6 bao phi m&t ngoai hay mat trong clia cdc co quan. : Loai mo ma té bao cila nd cé loai tén 1a noron : Loai mé trong dé té bao cé kha nang co gian. 6. Chét nao c6 ham luong cao nhat trong té bao tré em? A. Prétéin. B. Lipit. C. Khoang. D. Nuée. 7. Hoat déng tao ra va truyén di nhitng dong dién sinh hoc cia té bao than kinh la loai hoat déng gi ctta té bao? A. Hoat déng biét hoa. B. Hoat déng sinh san. C. Hoat déng chiic ning. D. Hoat dong trao déi chat. @ BAI TAP NANG CAO 1. Anh/chi hay giai thich tai sao bia an cia tré mam non can cé cae chat khae nhau? 2. Anh/chi hay gidi thich tai sao tré em 6 tuéi mam non lai dé ng6 déc hon ngudi 1én? =e TIM DOC 1, Lé Thanh Van, Sinh li hoe tré em, Nha xudt ban Dai hoc Quéc gia HA NOi, 2002, trang 9 — 23. 2. Nguyén Quang Vinh, Sinh hoe 8, Nha xuat ban Gido duc, 2006, trang 8 ~ 17 3. Nguyén Héng Yén, Gidi phdau sinh li, Nha xudt ban Ha N@i, 2005, trang 7 — 16. SU TANG TRUGNG VA PHAT TRIEN CUA CO THE TRE MAM NON Giéi thiéu chung Mac di khi sinh ra, tré em da co tat cd moi co quan nhut vé co thé tré mdm non Sy tang truéng va phat trién ed thé ngudi 1én véi cde che ning tuong ting nhung co thé tré mdm non khong phai la sy thu nhé ctia co thé ngudi lén ma cé nhitng dac diém riéng theo timg dé tudi. Co thé tré em 1a co thé dang phat trién, chua hoan thién vé céu trde va chite nang, cdn rat non yéu Co thé tré 1a co thé khong ngitng Idn lén. Lén lén gém hai qué trink, dé 1a ting trudng va phat trién. Tang truéng 1a nhing thay déi vé lugng cla co thé nhu tang can nang, to ra ciia cde co quan nhu co bap, sy dai ra vé kich thuée ctia ede ed quan nhu téc, méng, xuong Tat cd bat nguén tir qua trinh tang sé luong té bao, tang tich luy cde chat 6 té bao. Phat trién 1a nhing thay déi vé chat cla co thé. Do 1a su hoan thién che nang nhu kha nang tiét men cua tuyén tiéu hod, hinh thanh chtie nang mdi nhu hoat dong cia cde tuyén sinh duc, hinh thanh cau trie mdi nhu ring vinh vié Sy tang trudng va phat trién eta cde eg quan khdc nhau trong co thé tré em dién ra khong déng th : ¢6 eo quan tang trudng va phat trién truée, c6 co quan tang truéng va phat trién sau. Vi du, & tré mam non hé sinh due chi phat trién khi céc co quan khdc trong co thé tré da tuong déi hoan thién. Trong cing mét théi diém, sy tang truéng va phat trién ciia cde co quan trong co thé tré em dién ra khéng déng déu: c6 co quan thay déi nhiéu, e6 co quan thay déi it Cu thé 6 co tay, co canh tay tang truéng nhanh hon co ngén tay. 21 Nhip d6 tang truéng va phat trién clia co thé cing khéng déng déu, ¢6 nhiing giai doan tang truéng nhanh ké tiép nhing giai doan tang trudng cham va nguge lai. Nam dau d@i va thdi ki day thi 1A hai giai doan tang trudng but pha, nhitng giai doan con lai tré tang trudng én dinh hon. cAc YEU T6 ANH HUGNG DEN SU PHAT TRIEN THE LUC ae... /chi hay néu cde nguyén nhan cé thé lam tré mam non cham lon Cac yéu t6 bén ngoai Dinh duéng 2 Hinh 4. Thap dinh dudng Van dong Nhu cau dinh dudng ciia tré 6 tuéi mdm non 1a rat cao do co thé tré em ngoai nhu cau chuyén hod co ban cdn 6 nhu céu tang truéng va phat trién. Ché d6 dinh dudng cho tré trong 49 tudi mdm non la rat quan trong N6 khéng chi dap tng di nhu cdu vé nang lugng cho tré ma con phai dap ting di nhu edu vé cde chat dinh duong m cung cap nguyén liéu phat trién co thé. Dé dap img nhu cau nay, ché d6 dinh du@ng cho tré can nhiéu ching loai thie an khée nhau, dya trén 4 nhoém thye phdm chinh 1a nhém giau dam, nhém giau chat béo, nhém giau gluxit va nhom giau vitamin — khodng. Viée thiéu an hay an qué thién léch mét loai thye pham sé gay dén su léch lac vé thé luc ctia tré nhu suy dinh du@ng, hoac béo phi Cang cha ¥ cho tré mam non hoat déng vi hoat dong can thiét cho su phat trién co bap, t tré em, giup tré phat trién tét cdc co quan trong co thé, dn hoan ciia giup tré trau déi cdc ki nang, ki xdo, gitp phéi hgp cit dong, rén phan xa... Khong chi thie day qué trinh phat trién thé luc, van déng con giup kich thich phat trién tri tué cho tré. Bénh tat méic phai Cham soc Beénh tat mac phai tac déng xdu dén sy phat trién thé luc ciia tré mm non do lam r6i loan cdc chife nang cla co thé, lam gidm cde qué trinh hap thu va téng hop cac chat, tir dé lam gidm t6c d@ tang truting ciia tré va anh huéng dén tdm vée cia tré. Tré cén duoc tiém ching dé trénh cdc bénh nhiém tring nguy hiém. Chuong trinh tiém ching mé rong é Viet Nam hién thdi cung cap min phi cho tré em dudi mét tudi cde mii tiém ngifa m6t sé bénh nguy hiém... Viéc tiém chting cho tré cén duge thye hién ding lich, dting liéu va theo chi din cia bac si. Ngoai ra, 6 thé ehich ngtta thém cho tré cdc miii tiém khie tu vao ede loai dich ¢6 thé xudt hién tai dja phuong. Tré mam non cing cdn duge ngudi én chim soe cdén than. Co thé khong thé chiu dung duge nhiing tré G tuéi mam non cdn non yéu, ching tc déng manh tit mdi trugng bén ngoai. Tré 6 a6 tudi nay con khé vung vé trong di chuyén cing nhu sti dyng dé vat nhung lai rat hang hai trong moi viée. Ching muén tim hiéu thé gidi xung quanh nhung lai chua ¥ thite duge sy nguy hiém véi ban than. Tré em mém non rat dé gap tai nan khi 6 mét minh. Vi vay, ching can sy cham nom sat sao ctia nguti én. Ngudi Ién ed a thu xép cho tr nhiing ché choi khéng nguy hiém, dé cdc vat dé gay tai nan ra khdi tim v6i cua tré, cha ¥ quan sdt tré Ichi chting choi, lua chon 48 choi thich hgp cho tré.. Than nhiét ela tré mam non chua én dinh do hé théng than kinh - néi tiét chua hoan chinh, c&u trie da chua hoan thién, phéi, tudn hoan lam viée chua tét. Than nhiét tré mdm non con phy thuée vao méi trudng. Nhiét lugng tao ra trén mdi kilégram can nang & tré m&m non cao hon 6 cae do tudi lgn hon va tré cang nhé th) nhiét lugng nay cAng cao. Tré thudng tang nhiét dd nhanh khi nhiét 46 méi trudng ngoai tang, khi hoat déng nhiéu, khi khoe. Dau 23 tré thuéng néng hon nhing phan khac trong co thé va co thé tré mam citing la vi tri thodt nhiét nhiéu nhat trén non do vay, néu tré dé tée dai hode di ma tram dau trong nhiing ngay néng thu’ng bi tang than nhiét. Tuy nhién, & d6 tuéi mdm non, lép mé dudi da — nguén nang lugng ding lam 4m co thé con rat it nén khi moi truyng ngoai lanh thi tré d8 bi ha nhiét, cdm thay lanh. Tré cing it dy trit md ¢ phii tang nén khi déi, tré dé bi lanh. Viée cham séc tré cdn bao gdm ca viée cho tré nghi ngoi. Trong thii gian tré nghi nggi, co thé tré em mém non c6 kha nang phue héi kha nang lam viée va dac biét la thoi gian ngu gitp tré tang trudng rat té Tré it ng hay nga nhiéu thuéng cham lén, cham khon hon tré ngui du. Méi truong MGi trudng 1a yéu té quan trong tac déng dén su biéu tu nhién va hién cia kiéu gen. Do dé, voi cing mét kiéu gen, dita tré xa hei nao duge nudi duéng trong méi trudng tét c6 kich thuée co thé va tée dé tang trudng tét hon nhiing dita tré duye nudi dudng trong diéu kién méi truéng kém hon Cac yéu té bén trong Yéu t6ditruyén —_Yéu t6 di truyén cé vai trd quan trong véi kich thue co thé va tée d6 tang trudng co thé. Trong cimg mot diéu kién cham séc va nudi dudng, mét dita tré cé kiéu gen cao to sé cd kich thudc co thé va tée dé tang trudng tot hon dita tré c6 kiéu gen thap bé Tuy nhién, kiéu gen khong quyét dinh dén su tang truéng va phat trién co thé tré mdm non. Qua trinh phat trién thé luc céa tré phy thude nhiéu vao sy cham s6¢ nudi dudng cia ngudi lén. Than kinh Than kinh chi huy moi hoat dong trong co thé ngudi anh huéng dén sy phat trién thé luc cia tré em. GO tré mim Moi van dé truc trac cla hé thdn kinh déu ga 24 N6i tiét Bénh tat bam sinh non, hé than kinh phat trién chua hoan thién nén chua digu khién tot cdc hoat déng cia co thé va dé gay anh huéng khéng tét cho viée phat trién thé lye. Cac hormon, dae biét 1a hormon tang truéng déng vai trd quan trong trong su phat trién thé luc cia tré. Cac hormon thudng lién quan dén qué trinh chuyén hod nén ching 6 tac dung kiém sot ede chile nang cia cde co quan trong co thé, gitp ching hoat dong binh thugng va hai hoa véi nhau, Tac dong cia hormon thuing cham hon tac déng ctia hé than kinh nhung hiéu qua kéo dai Bénh bam sinh tac déng xdu dén su phat trién thé luc cua tré em. Bénh tat lam réi loan cae chtie nding cia eo thé tré em, lam gidém cdc qué trinh hap thu va téng hgp cdc chat, tiv dé lam giém tée dé tang trudng cia tré va anh huéng dén tam voc cilia tré. CAC GIAI DOAN PHAT TRIEN CUA CO THE TRE EM Giai doan thai nhi Su phat trién thé luc cua co thé ngudi duge chia thanh 6 giai doan: thai nhi, so sinh, bu me, rang stta (nha tré mau gido), thiéu nién, day thi Trude khi ra ddi, tré trai qua thdi ki thai nhi dai khoang 280 ngay, ttc 40 tudan. Trong bung me, thai nhi sOng va phat trién nhé nhiing dudng chat tif co thé me qua day nhau. Do vay, sy phat trién cia thai nhi phy thude vao thé luc, ste khoé, tinh hinh an udng, cach séng, ché dé lao déng va nghi ngoi, tam tu va tinh cam cia ngudi me. Trong 2 - 3 thang dau, tit mét tring thu tinh, thai nhi da dan hinh thanh cde bd phan va cdc td chtte trong co thé Do 46, trong 3 thang dau ngutii me can c6 gang an uéng di chat, dé lugng di trong nhimg thang dau, hién tuong 6m nghén cé thé lam ba me gap khé khan trong 4n udng. 25 Stun 12 tugn Thal nhi Thal nhi 24 tudn 40 tudn Hinh 5. Sy phat trién cia thai nhi Bar so sinh, ‘Theo ede chuyén gia dinh dudng va sinh sin nhu bac st Nguyén Lan Dinh va Nguyén Ngoc Phuong, trong 3 thang dau, néu viée 6m nghén khéng anh huéng qué nang né, nguéi me cé thé ting 12kg - 2kg. Sau 3 thang, thai nhi cé thé dai 6,5em va nang 18g. Ti thang thit 3 tré di, bao thai phat trién rat nhanh vé trong lugng va chiéu dai. Ngudi me tiép tue tang can, khoang 0,5kg/tudn. Dén 6 thang, thai nhi 6 thé dai 38cm va nang 570g. O ba thang giifa thai ki, trén co thé bé phi mot l6p long mang. Mam rang bat hinh thanh dudi loi. Nguoi me da cam thay nhing ct déng cia thai nhi O ba thang cudi, thai nhi sé phat trién nhanh vé can nang. Dén tudn 28, thai nhi da mé mat. Thinh gic cua tré da hoan chinh tit thang thir 7. Tré cing ¢6 nhiing cit dong nhu quay, dap, mut tay, ha miéng.. Tré cé vé gay gd & tudn 28 nhung nhing tudn sau sé tron hon do bat dau tich mé duéi da. Cuéi thai ki thai nhi c6 thé ho va née. Thai nhi cing 6 nhiing hic thie ngi khde nhau. Trong théi ki mang thai, nguéi me cin an udng di chét, ch ¥ vé sinh dn udng, vé sinh than thé. Khi mang thai, can than trong trong viée uéng thuée, tiém ching vA chup X—quang. Nguvi me can kham thai it nhat 1a 3 14n trong suét thai ki. Cang can cha ¥ ché 46 sinh hoat, lao déng hgp If dé khéi anh hugng dén thai nhi nh {chi hay thdo ludn dé tim ra nhitng tap quan sai lam khi nudi tré Giai doan so sinh Hinh 6. Em bé sd sinh Giai doan nay bat ddu tir lic tré lot long me cho dén mot thang tudi. Day 1A giai doan dita tré phai tiép xii véi méi trudng séng hoan toan mdi mé va bat dau cudc sng déc lap véi co thé ngudi me. Cac co quan trong co thé tré em bat dau hoat déng ngoai co thé me. Hé hé hap, hé tiéu hod, hé tudn hoan bat dau hoat dong theo mét phuong thife méi. Hoat dong ciia cdc co quan trong co thé tré trong giai doan nay chua tét do cau tao cia ching chua hoan thién. Tré 6 giai doan nay cing chua tu kiém sodt duge than nhiét va nhiét dé co thé tré thutng thay déi theo nhiét dg mdi trudng ngoai. Viée ngudi 1én mac quan do cho tré, theo doi nhiét 46 phdng, theo déi mtic gid sé gidp tré gitt duge nhiét 46 on dinh Méi trudng thich hgp cho tré tir 28 - 30°C va do dm thich hgp 1a 60 — 70%. Trong giai doan nay ¢6 mot sé hién tugng cin chi ¥ Tré cé hién tugng sut can khoang 200 — 300g trong tuan a méi. Sau tudn dau, tré tang can tré lai va bat dau tang u tién do ching chua thich nghi duge véi mdi trusng can nhanh chong. Hién tugng vang da sinh li do dai séng ngan chi 30 ngay cua héng céu c6 HbF va chtfc nang chuyén hod cua gan chua hoan chinh, loai bé cdc héng cdu gia ci chua t6t khién cho chét bilirubin ty do sinh ra trong qué trinh huy héng cdu & dong trong mau, bai tiét qua da khién da cé mau vang. Théng thudng, tré sé hét vang da sau mt tun. Tré sé nhanh chong dit hién tuong nay néu duge phoi nang m, Sau mot tudn, néu tré van yang da, ngudi cham séc cén nghi ngay dén hién tugng benh If cla gan hoa ldch va cho tré di Ikhaém tai bénh vién dé kip théi xt Ii Mot hién tugng khde 14 hién tugng rung rén. Khi em bé ra ddi, cde béc si sin khoa cat ron cho bé va cuéng ron 27 néu duge git vé sinh tét sé khé va rung trong 10 ngay dau. Cung co nhiing truvng hop rén lau rung hon nhung di gi di nifa thi rén cing sé rung trong thang dau. Hién tugng chan tay mia vin cing thudng thay trong giai doan nay. Mt hién tugng khde la chan tay tré bi cong. Hién tugng nay 1a hién tuong sinh Ii do tu thé a tré trong théi ki bao thai. Chan tay tré sé thang tré lai trong vong 2 thang dau néu tré duge dinh du@ng tot. Trong thang dau, tré so sinh thudng tang cén rat nhanh. Téi thiéu trong thang dau, tré phdi tang duge 0,7kg. Thong thudng, tré tang tir 1 - 1,5kg. Giai doan bu me BP ion hay nhé lai theo kinh nghiém nhing thoi diém cia nhitng thay déi ciia tré trong nam dau tién. Hoat dong ctia tré Théi diém tré biét thue hign Ngang dau lén khi dat nam sap Khoang 2 thang Lat Trusn Bo Ngoi Diing chung Di men Tu di An dam Moc rang Biét tén cia minh Giai doan nay duoc tinh tir khi tré day thang dén khi tron 1 tudi. Pay a giai doan c6 t6c a6 tang truing va phat trién nhanh nhét vé moi mat. Trong 6 thang dau, t6e do 28 tang trudng nhanh hon 6 thdng sau. Trung binh tré tang tir 140 — 200g/tuan, cao 2,! 85 — 140g/tudn, cao 1,25cm/thang & 6 thang sau. /thang & 6 thang dau va tang Nao tré chua phat trién va khong thé d4p ting mot cach hoan chinh nhiing kich thich tir bén ngoai, do vay céc Hinh 7. Em.bé dong tac cua tré lon x6n. Dan dan khi nao hoan thién 3 thang tudi . ; hon, ede cit dgng tinh té hon. Hé co ciia tré bi me chua phat trién, co chi chiém 23 — lén). Dae biét 1a co tay chan tré em phat trién yéu nén % trong lugng toan than (so véi 42% 6 ngudi cdc cif déng con kém. Tim mach ciia tré 6 tudi nay hoat dong yéu do co tim méng va huyét 4p thap. Tim tré dap nhanh va dé tang nhip tim khi tré khéc hay van dong. Dung hé hap ctia tré bi me hep, co hé hap cdn yéu, tré thé nhanh va khong én dinh. Co quan tiéu hod cla tré ba me thich nghi véi thie an léng. Thanh da day méng, day chua phat trién, mén vi réng khién tré hay oc sifa. Tré cing hay bi dai tién hay bi trung tién do lép co thanh ruét yéu va co gian kém. Cac eo quan trong co thé tré trong giai doan nay céu tric va chife nang déu non yéu, dé nhiém khudn, dé tén thuong. Vi thé, tré 6 giai doan nay van edn su cham sée cn than etia ngudi lén. Nhiéu thay déi cia tré xudt hién trong giai doan nay. Khodng 2 thang, khi dat bé m , bé c6 xu huéng mudn ngée dau day. Tir 3 — 4 thang, bé tim cach lat. Ty 4 — 6 thang, bé ging ngéi, nhung phai dén 9 thang, bé méi ngéi ving. Giai doan nay bé Hinh 8. Em bé i: 6 thang tudi cing c6 thé xuat hién chiée rang du tién véi nhiing biéu hién nhu hay ngam dé vat, chay dai, sét nhe... Bé cing cé nhu cau 4n dam trong khoang 4 — 8 thang, qua giai doan nay, viée tap an dam cho bé sé gap tré ngai. Ter G — 9 thang, bé tim cdch, truém, bd, voi tay dén dé vat minh thich, tap cim ndm dé vat. Dén 9 thang, ta nén cho bé chuyén sang an dae hon nhu tir bot sang chdo nhi. Tu 9 — 12 thang, bé b&t d4u muén ditng chung, tap di men, mt sé bé nhanh nhen eé thé di chap chiing. Bé cing phat trién ngdn ng qua viée hiéu y ngudi lén, hiéu cde ménh lénh don gidn, biét phan biét la quen, biét néi vai tit nhu “ba”, “ma”, “ba”, “mam”. Giai doan rang sita Thi ki nha tré Hinh 9. Em bé 1 tudi Giai doan rang sifa bat dau tiv khi tré trdn 1 tudi dén 6 tudi. Giai doan nay duge chia thanh 2 thoi ki nhé 1a : thdi ki nha tré tir 1 — 3 tudi va théi ki mau gido tir 4 - 6 tudi. Tée d6 tang trudng 6 giai doan nay cham dan, méi nam tang trung binh chi khodng 2 — 3kg, chiéu cao tang tir 8 — 12cm/na4m. Té chic nado cia tré truéng thanh 100%, sé do vong dau gan tuong duong ngudi Idn, dat 55cm. Cae co cing phat trién hon. Giai doan nay tré moc day di cdc rang sifa. Trong 3 nam dau tré phat trién vé cn nang nhanh hon chiéu cao va bé trai phat trién nhanh hon bé gai. Su phat trién thé lyc, van dng, cém gide, ngén ngif cia tré phu thude nhiéu vao cac diéu kién vé sinh, cham séc, &n gide ngi, thoi gian choi va ché d6 sinh hoat cia tré... va mite d@ quan tam ctia ngudi lén téi tré. Trong thdi ki nha tré, cdc chite phan co thé tiép tue hoan chinh. Cée cit déng, dng téc ciia tré phat trién manh va cang Ién cng kkhéo léo, gon gang. Tir 13 - 14 thang, tré da c6 thé di duge ving. Ti 18 thang, cdc thép trén so tré da kin. Khi duge 2 tudi, tré co thé ding thia (muéng), tu cdm li (céc) udng nude. Tré cing moc dii cée rang sta nén an udng dé dang hon. Tré thich mang vac, Hinh 10. Em bé 3 tudi Thoi ki mau gido Hinh 11, Em bé 6 tuéi di chuyén dé vat, stt dung dé vat va ty mae quan do, mang giay dép. Ngén ngif tré phat trign nhanh chéng va da tré thanh cach tiép xdc cia tré véi méi trudng xung quanh Do mi&n dich thu dong ciia me truyén cho da gidm nhiéu va mién dich chi déng cia ban than tré con nén tré dé mae cdc bénh duiing tiéu hod, hé hap. Vi thé can c&ch li tré khi cé nguéi bénh, chi ¥ vé sinh tét miéng, mii, hong, tai va vé sinh mdi trudng tét Thdi gian nay, tré phat trién manh hon vé tri tué. Thor ki mau gido tang trung binh 2kg/naim, cao tir 5 dén 7,5em/nam. Thé luc tré tuong déi khoé do tré da thich nghi tét véi méi truémg. Tré it bénh hon va da biét ty phue vu nhu mac quan, tu xte An, khéng lam roi vai thife an, biét don dep dé choi. Tré ci g 06 thé An duge nhiing thtic an hang ngay cia nguvi 1én. Tré sit dung tay tét hon nhu vé, nan, cat bang kéo, cai nit (cite) 40, kéo day kéo khod, dénh rang. Tré cing 6 thé tung himg, ném bat 46 choi dé dang. Tré c6 thé thue hién cdc dong tac lumg bung nhu cdi nguvi, ngdi xm... Chan tré cing khoé hon nén ¢6 thé di trong duvng hep, di kiéng gét, ding co 1 ché , nhay chay, bd trudn, treo Tré cing cé thé phdi hgp cir déng tét, chang hoat dong véi nhém ban qua nhiing trd choi hay phéi hop véi ban trong lao dong nhu khiéng ghé, ban trong lép. Dén cudi giai doan, rang sia bat ddu rung di va thay bing rang vinh vi DANH GIA SU PHAT TRIEN THE LUC CUA TRE MAM NON C6 kha nhiéu chi s6 dé ddnh gid sy phat trién thé luc cla tré nhu truong lye co, dé day mé mé, vong dau, vong nguc, chiéu cao, can ning. nhung khéng cé chi sé nao cé 31 Hinh 12. CAch do vong déu Chi sé vong ngue a2 thé dank gid mét cdch tron ven sy phat trién thé luc. Mii chi sé thudng danh gié mt sé mat trong qua trinh phat trién thé luc cia tré. Chi s6 vong dau ding dé danh gid sy phat trién cia bo xuong, cla hé than kinh Vong dau duge do bing thuée day, vong quanh dau phia trén léng may va vanh tai. G tré mdm non khoé manh, vong dau tang trung binh 1 — 1,5em/thang. Vong dau tang nhanh trong nim dau, cde ném sau tang cham hon Bang 1. Chi sé véng dau trung binh cia tré dudi 3 tudi. . Vang dau (cm) Thang tuéi = Bé trai Bé gai 0 35e1 | 34,71 3 A177 40,47 6 44,04 42,71 9 45,48 44,16 12 46,50 45,20 24 48,72 47,54 36 49,68 48,63 Vong dau tré m4m non néu nhé hon chi sé trung binh khéng qua 2,5em duge coi nhu binh thudng. Tuy vay, néu én mét sé bénh li dau tré to qué mic thi cing cén nghi d nhu nao dng thuy, khéi u nao.. nén dem tré dén kiém tra é bénh vién. Chi s6 vong nguc giip danh gid sy phat trién cia bo xuong va clia hé ho hap. Vong ngue tang nhanh trong nam ddu va cham hon 6 ede nam sau. Vong nguc duge do bing thuée day, quanh than, phia duéi nach. Chi so ‘ong ngye lic méi sinh nhé hon vong dau nhung sau 46 sé tang bang va lén hon vong dau. Vong nguc tré so inh c6 kich thuée trung binh tit 32 — 34cm, vong ngye bé trai ln hon bé gai. Tré 1 tudi c6 vong ngye tang 11 — 13cm, dat trung binh 45 — 48cm. Tré 3 tudi, vong ngue dat trung binh 51 — 52cm. Sau 6 tudi, vong ngue cia tré tang nhanh va vugt vong dau. Bang sau cho biét chi sé vong ngue cua tré em qua cic giai doan tuéi. Bang 2. Chi sé vong ngye cita tré mam non, Tuéi Vang ngyc (cm) oO 31,844 1,14 6 thang 44,55 + 2,45 1 tué! 45,98 = 1,61 2 tudi 3 tudi | 4 tudi 51,46 + 1,94 studi | 51,70+1,99 6 tudi $1,962 2,01 Vong ngue tré néu nhé hon chi s6 trung binh khong qué 2,5em duge xem nhu binh thudng. Chis6 chiéucao Chi sd chiéu cao gitip ta danh gid su phat trién cia bo SA.GTSLHTMN xuong. Chiéu cao duge do bang thuée nam véi tré duéi 1 tuéi hay bing thuée ding véi tré 1én hon. Dé danh gid chiéu cao nén c6 ciia tré, ta c6 thé sit dung cao chudn theo 6 tuéi do Trung tam Qu gia théng ké Ste khoé ctia Mi (National Center Health Statistics - NCHS) thiét lap. Bang nay 1a cae chi sé thong ké vé chiéu cao chudn cla co thé cing nhu léch bang ch chudn 6 cde dé tuéi khac nhau theo gidi tinh. Hinh 13. Céch do chiéu cao 33 34 Bang 3. Chiéu cao tinh bang cm cila bé trai trong nam dau tién Thang tuéi | -2SD | -1SD [Trung h_ | +1SD | +28D 0 45,9 | 48,2 50,5 52,8 | 55,1 1 497 | 524 54,6 57,0 | 595 2 52,9 | 555 58,1 60,7 | 632 3 55,8 | 585 61,1 637 | 664 4 58,3 | 61,0 63,7 66,4 | 69.1 5 60s | 632 65,9 636 | 71.3 7 641 | 668 69,5 722 | 748 8 65,7 | 68,3 71,0 73,6 | 76,3 9 67.0 | 637 72,3 75,0 | 776 10 683 | 71,0 73,6 76,3 | 739 | 1 696 | 72,2 74,9 775 | 80,2 12 70,7 | 73,4 76,1 788 | 815 Tré duge coi 1a phat trién binh thudng néu chiéu cao khong thap hon 10% so véi chiéu cao chuan. Tuy nhién, néu tré cao qué mite binh thutng ma co dau higu tri tré vé tri tud, c6 thé nghi dén nhiing bénh di truyén hay hi ching réi loan néi tiét. Vi dy, dénh gid chiéu cao cia bé trai Gia Cat 8 thang tudi cao 69cm, ta tim bang chiéu cao theo tuédi véi gidi tinh la nam. 6 cét tudi, ta tim vi tri 8 thang, tir 6 8 thang ta giéng theo chiéu ngang dé tim chiéu cao chudn ting v6i cot trung binh ta duge chiéu cao trung binh 8 thang tudi 1a 7lem. Cae edt —1SD, -2SD, +1SD, +2SD 1a 08 thang tudi, kém hon chudn 5% (1SD) c6 gia tri 68,3cm Bé Gia Cat 8 thang cing 1a binh thuding vi kém chudn chua dén 5%. 6t ghi tri sé léch (kém hay hon) chuan 5%, 109 0 69cm tuy chua dat chudn nhung 38-GTSLHTMN Chi sé can nang Hinh 14. Can em be dudi 1 tudi Chi sé cn n&ng gitip danh gid sy phat trién cia toan bo co thé, dénh gia duce mic d6 hap thu va tiéu hao cua co thé, danh gid duge ché d6 dinh dutng. Dé xdc dinh can nang nén c6 eta tré c6 nhiéu cdch trong d6 céch sit dung bang can nang chudn do Trung tam Quéc gia thong ké Stic khoé cia Mi thiét lap. Bang la ede chi sé duge théng ké vé cAn nang chuan cia co thé cing nhu léch chudn 6 c4c 46 tudi khée nhau theo gidi tinh. Bang 4. Can nang theo dé tudi tinh bang kilégram cla bé gai trong nam dau tién ThANG| asp | -2sp | -1sp | "S| 4180 | +280 | +380 tuéi binh | ~ o | te [22 [a7 | s2 | 36 | 40 | 45 22 | 28 | 34 | 40 | 45 | 51 | 56 27 | 33 | 40 [47 | 54 | 61 | 67 a2 | 39 | 47 | 54 | 62 | 70 | 77 a7 | 45 [53 | 60 | 69 | 77 | 86 41 | 50 | 58 | 67 | 75 | a4 | 9.9 46 [55 [63 | 72 | 81 | 90 | 100 50 | 59 | 68 | 77 | a7 | 96 | 105 5.3 | 63 | 72 [ 82 | 01 | 104 | 144 3 | 57 |6e| 76 | a6 | 96 | 105 | 115 to | 59 | 69 | 79 | a9 | 99 | 109 | 19 11 [62 | 72 | 82 | 92 | 103 | 119 | 129 72 [64 | 74 | 35 | 95 | 106 | 116 | 12,7 wo | olor fa foo |r | Tré duge cho 1A phat trién binh thuéng néu cén nang khong cao hay thép hon 20% so véi edn nang chun. Néu cao hon chudn 20%, c6 thé xem la thifa edn va thép hon chudn 20%, c6 thé coi 1a nhe can Vi du, danh gid c4n ning cia bé géi Thao Uyén 10 thang tudi nang 9,6kg, ta tim bang can nang theo tudi v6i gidi tinh 1a nt. G edt tudi, ta tim vi tri 10 thang, tir 6 10 thang ta giéng theo chiéu ngang dé tim cén nang chuan ting véi trung binh ta duge cAn nang trung 35 26 binh 10 thang tudi 1a 8,9kg. G 10 thang tudi, nang hon chudn 10% (1SD) c6 gid tri 9,9kg. Bé Thao Uyén 10 thang tuédi nang 9,6kg tuy vugt chuan nhung chua dén 10% nén bé ¢6 cn nang binh thuting ‘Tuy nhién dé danh gia chinh x4c su cAn déi vé phat trién co thé tré mam non, nén stt dung ban thong ké can nang theo chiéu cao. Baing 5. Can nang (kg) theo chiéu cao tinh bang cm ctia bé gai | ene -3sp | -2sp | -1sp ha en ee 438D 760] 71 [| a1 | 91 | 10,1 | 115 | 129 | 143 765 | 72 | 82 | 92 | 102 | 116 | 130 | 144 70 | 78 | a3 | 93 | 104 | 118 | 132 | 145 ms | 74 | 84 | 94 | 105 | 119 | 138 | 147 7ao| 75 | 85 | 96 | 106 0 | 134 | 148 75 | 76 | 36 | 97 | 107 149 7a0 | 77 | 87 | 98 | 108 154 795 | 78 | 88 | 99 | 109 | 123 | 138 | 152 aoo | 79 [| 89 | 100 | 11.0 | 124 | 139 205 | 80 | 9,0 | 101 | 11,1 | 126 | 140 81,0 | 8,1 91 10,2 | 11,2 | 12,7 | 141 sis | a2 | 92 | 103 | 11.3 | 128 | 142 a20| a3 | 93 | 104 | 115 | 129 | 148 22s | 84 | 94 | 108 | 116 | 130 | 148 | 159 330 | 85 | 95 | 106 | 11,7 | 13.4 | 146 | 160 23s | a6 | 96 | 107 | i128 | 132 | 147 | 10, | aso | a7 | 97 | 08 | 119 | 139 | 140 | 162 aas | 38 | 98 | 109 | 120 | 135 | 14.9 | 164 250] 89 | 99 12,1 | 136 | 15.0 | 165 Can ning theo chiéu cao duge coi la binh thuéng khi nim trong khoang tir —1SD dén +1SD, tite 1éch +10% so véi chuan. Vi du, dinh gid can nang cia bé gai Bao Quyén 2 tuéi, éu cao va nang 10kg cao 85cm. Trude tién ta tim cét ch chiéu cao 1A 85cm, giéng theo hang ngang dén da tri s cOt trung binh, ta duge can nang trung binh véi tré cao 85em 1a 12,1kg. Bé Bao Quyén can nang 10kg, chiéu cao thap hon chudn hon 10% nén c6 thé xem la bé nhe cén. Biéu dé Hién nay 6 cde nuée trén thé gidi, trong dé 6 Viet tang truéng Nam, ngu@i ta ding biéu dé tang truéng dé theo doi su tang truéng cua tré mdm non. s00 NANG 1 8r TTT “Ti vos zs : | }=SCCFttéC —+ (Tré xuéng can) : nguy hiém ‘aby han Hinh 15. Biéu d6 theo déi tang trudng 6 tré mam non Dé ve duye biéu dé tang truéng, ngudi ta theo doi c4n nang cia tré hang thang va chém mét diém tuong ting 37 trén dé thi. Néi cdc diém nay lai, ta sé thu dudng biéu dé (dung biéu dién) su tang trudng cia tré Néu dutng tang trudng theo huéng di lén, ta c6 thé két luan sy tang trudng d tré 1a binh thudng. Néu dudng tang truéng theo huéng xuéng, ta két ludn su tang trudng cia tré dang trong tinh trang nguy hiém. Néu duéng tang truéng theo huéng nam ngang, cé dau hiéu de doa bé, c6 van dé vé dinh dudng hay bénh tat. Ngoai ra trén dé thi cdn c6 cde dung biéu dién chudn va léch chudn dé nguvi st dung tién so sénh GO Viet Nam, chting ta sit dung biéu dé tang truéng véi céc kénh A, B, C, D chia sin dé danh gia va can thiép dinh duéng. C6 thé tham khdo 6 gido trinh Dinh dugng tré mdm non trong cing bé tai liéu nay. AS /chi hay vé biéu dé tang truéng cua bé Hoang Anh theo sé liéu sau day va dénh gid su phat trién cua bé. Thang tuéi 1 2 3 4 5 6 a o © 10 | Cén nang (kg) 4145/5] 6 le9/75] 8 [84] 94 966 | Tilé cdc phan trong co thé G trién khéng déu nhau trong qué trinh phat trién, cho phan trong co thé nhu dau minh chan tay phat nén ta thay tré so sinh thudng cé chan tay ng&n, than 1én va dau to Bang 6. Tilé chiéu dai gida dau vdi than theo cac dé tudi. D6 tudi Sdsinh | 2tudi | 6 tudi 12 tudi Ngudi I6n TH chiéu dai dau 114 115 16 v7 18 than 38 Hinh 16. Su bién déi cia tie chiéu dai gia dau vai than 6 cdc do tudi | 7 | | ial Tém lai, co thé tré mdm non con chia hoan chink vé edu tric va | chite nang tit céip dé té bao dén cdp dé co quan. Nhung cing vdi thoi gian, co thé tré st dén hodn thién. Do vay, d méi dé tudi tré cd mot dae diém khde nhau va tién b6 hon so vdi giai doan truéc. Co thé tré mam non khong ngiing tding truéng va phat trién. Su phat trién thé lue eda tré em qua nhiéu giai doan. Méi giai doan cé nhang die diém riéng biét va giai doan sau luén hodn thién hon so voi giai doan trudc. Cé nhiéu yéu té dnh hudng dén su phat trién thé luc ciia tré mdm non nhu yéu t6 di truyén, yu t6 moi truang va bénh tGt. Dé danh gid su phat trién thé luc ciia tré mdm non, cach thong thudng la dua vao can ndng va chiéu cao qua cde méc thai gian | khac nhau va sit dung bang NCSH. | ba BAL TAP CUNG CO 1. Thoi ki nao cia giai doan thai nhi, tré em tang can nhanh nhdt? A. 3 thang dau. B. 3 thang gitta. C. 8 thang sau cing. D. Tat ca cdc giai doan déu nhu nhau. 39 2. Théi ki nao sau day tré mém non phat trién van déng nhanh nhdt? A. Thdi ki bi me. B. Thai ki nha tré. C. Thai ki mau gido. D. Théi ki so sinh. 3. Thoi ki néo tré phat trién ngén nga@ nhanh chong? A. Thdi ki bi me. B. Thdi ki nha tré C. Théi ki mau gido. D. Thdi ki so sinh. 4. Otré em mdm non, chi 86 vong ddu giip danh gia diéu gi? A. Ché d6 dinh duéng. B. Than kinh. C. Ho hap. D. Van dong. O tré em mam non, chi s6 cén nang gitip dénh gid didu gi? a A. Ché dé dinh dudng. C. Van dong. D. Mite 46 hap thu va tiéu hao. 6. Hay danh gid su phat trién cia bé trai Minh Duy 12 thang tudi, cao 70cm. 7. Hay dank gid su phat trién 65cm cua bé gdi Minh Thu 5 thang tudi cé chiéu cao 8. Bé trai I tudi, chiéu cao 80cm nén 6 can nang bao nhiéu la binh thudng? 40 BAI SU PHAT TRIEN VE CAU TAO CUA HE THAN KINH TRE MAM NON Trong co thé nguéi, hé than kinh gid mét vai trd rét quan trong. No tiép nhan moi thay déi ctia méi trudng bén trong va bén ngodi co thé dé va ra lénh tra loi nhdm gitip co thé thich nghi véi méi trudng séng. Ngodi ra, hé than kinh con chi huy, diéu hanh va phéi hap cdc hoat déng ctia cde hé co quan bén trong co thé... O ngudi, nha su phat trién vuot bac cia vd néo ma con ngubi cd cde hoat déng tu duy. Vé edu tao, hé than kink ngusi duge t6 chite thanh hai phan, than kinh ngoai bien a than kinh trung vong. Than kinh trung wong gom nao b6 va tus séng, thén kinh ngoai bién gdm day thin kinh va ede hach thén kinh. Tat ed ede b6 phén ctia hé than kinh déu duge cdu tqo tt té bao than kinh Sau khi nghién cttu bai, ngudi doc c6 thé: — Liét ké ¢ phan k nhau trong cau trie noron tré em. — Chi ro duge suf kha biét ctia noron 6 tré em va & ngudi lén — Ké duge sy phat trién cia noron trong hé than kinh tré mam non. — ‘Trinh bay duoc c4u tric va sy phat trién cha nao bé tré mam non. - Trinh bay duge cau trac va sy phat trién ctia tuy sing tré mdm non. - Trinh bay duge dac diém cita day than kinh va cde hach than kinh & tré mam non. = Giai thich duge mét sé hién tugng vé than kinh 6 tré mam non. 42 TR BAO THAN KINH Cau tric ndron Hinh 17. Cu tric noron Hé than kinh duge tao thanh tit cae té bao than kinh. Con ngudi cé hang ngan ti té bao thé kd thai nhi, té bao thdn kinh duge lién tuc hinh thanh. Trong 3 thang du cia thai ki, mdi phtit cé khodng 250 000 té bao than kinh duge sinh thém (Theo Eric H. Chudler, Ph.D, Universiti of Washington, lién két téi httov/faculti, washington.edu/chudler/dev.html). Sy gia tang vé sd lugng té bao than kinh duge tiép tue cho dén khi tré n kinh. ‘Trong thvi ra @vi. Ti khi ra déi, sé lugng té bao than kinh khong nhiing khong tang lén ma cdn gidm dan theo dé tudi. C6 hai loai té bao than kinh, noron (neuron) va té bao trg gitip. Té bao tro gidp tuy sf lugng gép 5 lén noron nhung chting chi c6 chite phan trg gitip cho hoat dong cua noron. Dé la nhiing té bao myelin hod soi (oligodendrocyte), t@ bao Soan (Shwann cells) va té bao vé tinh (satellite cells). Noron méi chinh 1a loai té bao c6 vai trd chu yéu trong hoat dong cia hé than kinh. Noron than kinh chia thanh 4 phan: than, nhanh nhu ¢ cdc té bao binh thudng. Than té bao ngoai nhiém gi true, soi A synap. Than noron chita day di cde bao quan vu nuéi duéng noron cdn tham gia nhan va xtf li ede tin higu than kinh, Thar khodng 10 — 40m. Than noron tao thanh chat xdm cia noron & ngudi cé kich thuée m6 than kinh. @ ¢ré em, kich thuée than noron nhé Ti than noron, ¢6 nhiéu soi nhdnh tod ra. Soi nhénh 6 nhiém vy truyén cdc tin hiéu than kinh tit moi noi vé than té bao. O tré em, sdi nhanh noron chua phat trién hét va sé lugng soi nhdnh ciia noron 6 tré em cé it hon @ ngudi lén. Diéu nay khién cho viée thu nhan tin higu than kinh céa noron é tré mdm non khéng tét bing ¢ ngudi lén. 44 Synap trye-than q- Synap trye-true Hinh 18. Cac loai synap Tu than noron, cé mot soi dai cé cdu trac dac biét gitt nhiém vu truyén tin hiéu than kinh tif than noron nay dén noron khée goi 1A sgi true. Phia ngoai sgi true 6 mét lép mang bao dic biét goi 1a bao myelin. Bao myelin cé ban chat 1a phospholipit. Bao myelin khong lién tue ma ngit quang tao thanh cde eo Ranvier. Viéc boc myelin gidp tin hiéu than kinh truyén di nhanh hon nh sy dan truyén nhay vot qua ede eo Ranvier. Sgi truc va si nhanh ctia ngron tao thanh chat trang cla mé than kinh. O tré em, sgi trye cla noron chua duge myelin ho4 hoan toan nén tin hiéu than kinh truyén di chua nhanh chéng va chinh xdc. Su myelin hod cée s¢i than kinh bat dau tit thang 4 trong bao thai. Su myelin hod tip tuc trong nhiéu nam nifa cho dén khi tré duge 2 tuéi, qué trinh myelin hod mdi két thtie Gita noron nay véi noron khac c6 mét célu trie dae biét c6é nhiém vu chuyén tin hiéu than kinh tit té bao nay sang té bao khdc. Cau trac nay duge goi la synap. Synap hinh thanh sau khi noron hinh thanh. Synap c6 thé ndi gitta sgi true va sgi nhdénh, sgi true va than hay giifa 2 soi truc. Méi noron cé téi hon 7 000 khép néi synap véi cée noron khde. G tré em dudi 1 tudi, sé lugng synap it hon nguti Ién va cée synap hoat dong thye sy cing it hon so véi é ngudi lén. Khi tré cang ldén, s6 lugng synap cang ting. Tré em 8 tudi ¢6 nhiéu synap hon ca. Qua 46 tudi nay, lugng synap gidm dan. Nao b ngui truéng thanh c6 khodng 100 ti noron than kinh. Ngay ti’ khi mdi sinh, tré em da c6 sé n¢ron nao bé tuong duong vdi & ngudi lén. Kich thuée nado bé tang khéng phai do tang sé lugng noron ma do sy gia tang cde té bao than kinh tro gitp, su hinh thanh thém cdc sgi nhanh, cde synap va sy boc myelin cia soi true noron. @ ndo, e4e té bao thén kinh chua myelin hod xong. Ode duting dan truyén huéng tam va ving cam thu duge myelin hod truée, tiép theo 1a dudng dan truyén li tam va ving van dong. Cae dutng dn truyén lién két va phéi hop duge myelin hod mu6n nhét. Khi tré 12 — 18 thang tudi, sy myelin hod thdn kinh néo két thuc. Té bao than kinh nao ctia tré em chua biét hod cao. Phai dén n&m 3 tudi, té bao than kinh nao bé cila tré méi bigt hoa xong. Tuy s6ng truéng thanh c6 khodng 1 ti noron than kinh. G tré em, t@ bao than kinh tuy sng chua duge myelin hod hoan toan. © Nao b6 va tus séng cia tr mdm non 6 khéi lugng va hich thuée nhé hon & ngubsi lon. Cang lon, kh lugng va kich thuée cia chting tang nhung su gia tang nay khéng phdi do nao va tuy gia tang kich thude té bao ma la do cdc té bao than kinh gia tang kich thuée, hinh thanh thém cde sgi nhénh, do qua trinh boe myelin ctia sgi true va sy thiét Idp thém ede synap. Sé lugng té bao thdn kinh khong nhang khong tang ma con gidm do nhiéu nguyén nhan nhit cang thdng, gidn di, buén ba... trong qua trinh séng. Myelin cé bdn chat la phospholipit nén muén hé than kinh phat trién t6t, khéng duge thiéu lipit irong khdu phan én cia tré. Hoat dong cia —- Ngodi nhiing hoat déng co ban cia mot té bao, noron ndron con hoat déng chtie nang dae trung, dé 1A phét sinh dong dién va truyén dong dién than kinh. Su phat sinh dong dién cia noron dua trén tinh thém cla mang té bao va su chénh léch vé dién thé gitia bén trong va bén ngoai mang t@ bao. Dong dién sinh ra duye truyén do theo than té bao theo huéng tir sgi nhanh dén than, dén soi truc réi qua synap truyén dén noron than kinh khac Vi kich thuée sgi true chiém phan lén kich thude noron nén tée dé truyén tin higu phy thudc vao c&u trie soi truc. Sgi true ¢6 du’ng kinh 1én hay duge boc myelin sé RAK that thal ‘hai atuén 4tuén Stud thai 7 tudo thai thang tha we 4imang son Hinh 19. ‘Sy phat trién cla nao b6 tré em Hinh 20. So nao Bang 7. Téc dé tang trudng cia nao tré em D6 tudi Nam NG So sinh 380g 360g 4 tuéi 970g 940g 2 tui 71209 70409 3 tudl 1270g 10909 4-6 tudi 1305g - 1140g 10 — 12 tudi 1440g 12609 19 = 21 tudi 14509 13109 (Theo 6 ligu cia Dekaban va Sadowsky tap chi Ann, Neurology, 4:345~356, 1978) Thé tich cia ndo truéng thanh 1a 1600cm®, Trong giai doan dau thoi ki thai nhi, thé tich nao tang khéng nhanh. Dén tudn 29, thé tich ndo khoang 150cm*. Sau tudn thi 29, tée dé tang thé tich nao bo nhanh hon, trung binh 22cm*/ tudn. Dén khi tré ra di, thé tich nao b@ trung binh 1a 400cm! (theo sé liéu cia S.Warfield, R.Kikinis, D. Barnes, P. Zientara, AJolesz, M.K. Tsuji, J.J. Volpe, tai ligu hoc tap ciia Harvard Medical School, Boston). Su gia tang thé tich nao bé cia tré em sau khi ra dai duge phan anh qua chi sé vong dau. Bén ngoai mé nao 6 Iép mang nao bao bge. bao boc quanh nao cé hé théng mach mau day dae dé nudi nao. Mac dit nao chi chiém 2% thé trong toan than nhung 6 dén khodng 15 — 20% lugng mau trong co thé duge cung cp dé nudi nao. O tré em, lugng mau nu6i nao lén dén 60%. Nao b6 duge hop so bao boc. Gitta hop so va n&o bd c6 dich nao tuy dé bao vé nao bé. Dich ndo tuy théng tir vung hép so dén tuy séng. Téng lugng dich nao tuy & ngudi 1én khodng 150ml va 6 tré em khoang 50ml. Dich nao tuy 6 nguén géc tit huyét tuong. Nao b duge chia thanh nhiéu phén khée nhau. Ngoai cing 1a dai n@o. Dai nao chiém phan lén kich thute ndo b6. Lién hé gitta cdc phdn cia nao 1A nao trung gian. Noi tigp véi tuy séng 1A tru nao va phia sau, bén duéi dai nao 1a tiéu nao. © Do lugng mau nuéi nao 6 tré em mdm non la kha cao nén khi chdt doc xdm nhdp vao co thé, nao la co quan bi n. m déc nhiéu nhdt. Diéu nay li gidi tai sao khi ngé déc, tré em mam non nhanh chéng roi vao tinh trang hon mé hon 6 ngubi ln Tru nado Nao trung gian Tiéu nao Tru nao 1a phan néi tiép véi tuy sng, ¢6 vai trd chuyén tin hiéu tir tuy séng lén nao va nguge lai. Tru nao tham gia chi huy ede hoat déng sinh Ii co ban cia eo thé nhu hé hap, than nhiét, tudn hoan.. O tré em, do try nao cé edu tgo va chtte ning én dinh ngay tif khi méi sinh nén trong nam dau tién, tru nao cing vdi nhimg pl duéi vé nao tham gia chi huy chinh cdc hoat dong cia co thé tré em. Nao trung gian nim giiia nao bé, c6 nhiém vu lién lac gitta cde ving khée nhau cia nao bd, nhan va xit li cde tin hiéu va chuyén ching dén vé nao. Nao trung gian cing tham gia chi huy cdc hoat dng khOng y thie, hoat déng ban nang va diéu hod mét sé hoat dong trong co thé nhu than nhiét, cdm gidc déi, khat. Nao trung gian 6 tré em c6 cfu tric va chife ning tung 6i én dinh ti khi mdi sinh nén néo trung gian da tham gia diéu Ikhién cde phan xa khong diéu kién é tré em. Tiéu ndo cé vi tri sau géy, gdm 2 ban cau. Tiéu nao cd chic nang diéu khién van dong, phéi hgp cit dong va git thang bing. Tiéu ndo chua phat trién khi tré 6 46 tudi so sinh. Day chinh 1a nguyén nhan khién tré so sinh chua diéu khién duge cdc hoat dng cia ban than. Khi 3 thang, té bao than kinh tiéu nao biét hoa, tiéu nao méi phét trién nhanh, manh. Lic nay, tuy cdn vung vé, nhung tré c6 thé b&t dau chi dong diéu khién cdc hoat dong cia minh. Ty 1 — 2 tuéi, tiéu nao cé kich thude tuong duong nhu 6 ngudi lén. Dai nao Dai nao 1a phan 16n nh&t cia bé nao. Bén ngoai dai nao c6 1dp vé n&o bao ngoai. V6 nao c6 cau tao tix chat xm, Thay tran Thuy dink day khodng 3mm. Phan duéi vé nao la chat tréng néi Thy ede phan cia vé ndo véi nhau va véi ede phan duéi cia tty hé than kinh. Vé nao chi huy phan xa cé diéu kién. V6 * i Z no rift phat trién khign n6 phai géip lai nhiéu ln dé sre khép véi bén trong hop so. Céc nép géip can tao thanh thal dueng— Tiéu nao cdc Khe, cde nép g&p su tao thanh cae ranh. Cc ranh Hinh 21. Cac thuy néo chia vé nao thanh 2 ban cau trai va phai, méi ban cdu chia thanh nhiéu thuy. Co 4 thuy chinh t n nao 1a thuy dinh, thuy trén, thuy thdi duong va thuy chém. Thuy dinh chi huy cdm gide, thuy thai duong chi huy hoat déng ngén ngit va nghe 4m thanh, thuy chém chi huy c4e qué trinh thi gide va thuy tran chi huy cdc qué trinh suy nghi, lap ké hoach, diéu khién hanh vi cém xtic, G tré mdm non, c4u tric chung cla vé nao tuong tu nhu ngudi lén. Tuy nhién, do vé nao tré mam non chua phat trign nén céc khe va ranh trén vé nao tré chua sau. Bén trong vé nao cé c&u tric phan lép. Cé 6 lép té bao vé nao. Nhung Idp nay cé céu trie khéc nhau va c6 nhiing lién bé phic tap gitip vd nao thyc hién duge chite _ nang cia minh, Tuy nhién, edu tao phan lép nay khéng dong nhat. fi, G mdi ving cé edu tao riéng va cach phéi hgp riéng lam cho vd nao chia thanh nhiéu ving riéng biét Theo sy phan chia cua nha than kinh hoc ngudi Ditc Hinn 22. Cac gp tg Korbinian Brodmann (1868 — 1918), vé nao chia thanh bao vd nao 52 ving véi c&e chtfe nang than kinh khae nhau. AAGTSLNTMN 49 a Hinh 23. Cac ving chic phan tia vd n&o bén ngoai va phia trong (theo Brodmann) Vang 1, 2 3-Ving vé cdm gidc so cép; 4-Vang van dong so cé'p; 5—Vang vo cam gide lién hop; 6—Ving tién van déng; 7-Vimg vé cdm gide lién hop; 8-Vung van dong bé sung; 9—-Ving vé truée tran; 10-Vang cye thuy tran (dinh va gidia thuy trén); 11-Ving thuy tran (hdi thang va quy dao); 12—Ving thuy trdn (ving gitta héi tran lén va ranh gitia); 13, 14~Ving dado; 15-Ving true thuy thai duong; 17-Vé true quan so eéfp: ving cdm thy thi gide; 18-Vé lien hgp trye quan: ving cam thu thi gidc; 19-Vung thi gide chdm: ving cam thy thi gide; 20-Ving duéi cia thuy thdi duong; 21-Ving gidia cla thuy thdi duong; 22- vanh dai truée; 25-Ving vé gi dudi; 26—Ving vd gdi ngoa gt phan ving Wernicke; 23-Vung vé vanh dai sau; 24-Ving vd i; 28-Ving khitu gide thit cp; 29-Ving vé géi vanh dai sau; 30-Ving vé géi vanh dai; 31-Ving vé lug vanh dai sau; 32-Ving vé lung vanh dai trude: ving edm gide cia co thé; 34-Vong khuu gide; 35-Ving can khttu gide; 36-Ving can hai ma; 37-Ving cudn hinh thoi; 38-Ving cue thai duong; 39-Khtic cugn géc cua ving Wernicke; 40-Khtie cugn mép trén eiia ving Wernicke; 41-Vé lién hgp so cap: ving cam gidc cia co thé; 42-Ving thinh gidc lién hop; 43-Ving gan trung tam; 44-Ving ndp cia ving Broca; 45-Ving tam gide cia ving Broca; 46-Ving vé lung bén truéc thuy tran; 47-Héi truée thu} tran cdp thap; 48-Mat giifa thuy thai duong; 52-Ving ndi thuy théi duong va thuy dao. Ving 13, 14, 15, 16, 27, 49, 50, 51 chi c6 6 vugn, Ichi. G tré em mam non, vé nao cing gém 6 I6p té bao va cdc ving chic nang nhu ngudi 1én nhung sy phan biét cdc lép t€ bao cing nhu phan vimg chic nang trén nao tré chua ro rét. 50 40-GTSLHTMN PD worse hay thdo ludn dé tim ra nhang bién phdp cham séc gitip nao tré phat trién tét va trénh duge nhitng nguy hiém cho nao 66. TUY SONG Chite nang Noi cha ty céng Hinh 24. Vj tri tuy séng Kich thuée Cau tao tuy song Tuy sOng 1a hé thdng d4n hai chiéu gitta nao va than kinh ngoai bién: dan truyén cdm gide va téng hop moi thong tin cdm gidc. Tuy séng chi huy cdc hoat déng sinh li ca cg thé va con chi huy cdc hoat déng phan xa don gidn cia co thé: 1A trung tam ctia cde phén xa khong diéu kién cing nhv cdc phan xa cap thap. O tré em, trong nhiing ndm dau, tuy co thé, dae biét la 6 théi ki so sinh. sing chi phéi hoat déng cia si Tuy séng n&m trong cé g, bat dau tir day hop so dén dét that lung dau tién. G tré em, tuy séng nhé, ng&n va nhe hon 6 ngudi dn. Tuy nhién, khoi lugng va kich thuée tuy séng tré em sé thay déi theo 46 tudi, tuong ting véi chiéu cao ctia co thé thé hién trong bang 8 sau: Bang 8. Khdi lugng va kich thudc tuy séng tré em thay theo dé tudi D6 tudi So sinh Trung thanh Chiéu dai tuy séng 80 véi chiéu dai 30% | 27% | 21% | 43-45cm co thé Khéi lugng 2-69 | 129 | 18g 35g (Theo $6 liéu cia tién si Eric H.Chudler, BH Washington, Seattle; Sinh If hoc tr8 em ca Lé Thanh Van) Tuy sdng phan thanh doan theo ting dot mai dét séng, tuy séng nim trong 16 tuy cua dét sng. Gita tuy séng voi edt sing 6 dich nao tuy. 51 5 doan ~"ngue 8 doan [— that lung 5 doan eung 1 doan cyt La ee cat ngang tly s6ng Hinh 25. Phan doan tuy séng C&t ngang tuy sOng, ngudi ta thay tuy séng chia thanh hai phan chat xdm 6 trong va chat trang 6 ngoai. Su phan bé nay khéng déu nhau 6 cdc doan tuy sdng, tuy nhién thong thudng chat trang nhiéu hon chat xam. Chat xam git vai trd chi huy, chat tring gift vai trd din truyén. Trong chat trdng c6 3 loai ddn truyén: din truyén van déng ti nado bo xudng, din truyén cdm gidc tir tuy sOng lén tru nao, tigéu nao va nao trung gian, din truyén theo cdc day thén kinh ngoai bién. Ti méi doan tuy séng, cé mét déi day than kinh toa ra ngoai. Tir tuy séng cé hai ré than kinh tach biét nhau goi 1a ré trude va ré sau réi nhap lai thanh day than kinh tuy séng. Ré truée din cdc tin hiéu than kinh tiv trung wong ra cde co quan, cdn goi 1a ré van dong. R& sau dan tin hiéu than kinh ti ede co quan vé trung udng, con goi la ré cam gide. 6 tré em, phan chat trang cia tuy song chua duge boc myelin xong. Cée ré van dong duge myelin hod truée nhat, muén nhat 1a ré than kinh cam gidc. BID snicseni hay thdo ludn dé tim ra nhitng bién phap tranh duoc nhitng chdn thuong cho tus sdng. DAY THAN KINH Hinh 26. Day than kinh 52 Khéc véi hé than kinh dinh duéng chi dan truyén thong tin doc theo ndron van déng tif tuy dén co, cde con dudng ciia hé than kinh ty déng luén luén cé hai noron van déng. Soi truc cia noron thi nhat phat xudt tir ndo hode tuy va chay dén cdc hach bén ngoai hé than kinh trung uong. Tai day, ching tiép hgp véi noron thit hai phan bé vo cde co quan dich. Day thén kinh thuéc hé than kinh dinh duéng, 1a bd cia hé than kinh ngoai bién, c6 cu tao tit céc b6 sgi true cua noron than kinh, duge bao boc bén ngoai nha lép mé lién két sgi va cdc té bao than kinh tro gitip. Day than kinh dan truyén tin hiéu than kinh gitia cde ving khac nhau trong co thé. C6 8 loai day than kinh, day cdm gidc (huéng tam) din truyén cdm gidc tt’ moi noi vé trung vong than kinh, day van déng (li tam) dan tin hiéu tra loi tiv trung uong than kinh ho&e chuyén tin higu dén nhiing ving than kinh khéc, day pha dan tin hiéu theo 2 chiéu. Cée day than kinh nay néi true tiép vdi nao, mdt sé 1a day thaén kinh van déng, mét sé 1a day than kinh cém gide Tu tuy sOng, c6 31 doi day than kinh pha. Sau khi rdi khdi tuy sng, ching phan nhanh lién tiép va toa khap 4c co quan cia phn co thé phia duéi dau. Tit nao bd, c6 12 déi day thdn kinh duge dénh sé bing sO la ma tit dén XIL I- Day than kinh khiu gide. T- Day than kinh thi gic. IMl- Day than kinh van nhan chung. IV- Day thén kinh van nhan chéo trén. V- ‘Day than kinh phan ba VI- ‘Day than kinh van nhan ngoai, VII- Day than kinh mat. VIII- Day than kinh thinh gide. IX-__— Day than kinh lu@i hau. X- ‘Day than kinh phé vi. XI-_—CDay than kinh gai song. XII-_-Day than kinh ha thiét. 6 tré em, day thdn kinh chua duge myelin hod hoan toan nén cde tin hiéu truyén di chua linh déng va chua chinh xdc. HACH THAN KINH Hach than kinh thudc hé than kinh ty dng, 1a bé phan cia hé thdn kinh ngoai bién. Hach than kinh 1a nhiing cau tric gm mét nhém cde té bao than kinh tap trung ngoai hé than kinh trung uong. Ching tap trung hai bén tuy séng, phan bé dén tim, co tron trong thanh dng tiéu hod, hé hé hap, hé bai tiét, hé sinh duc, cde mach mdu vA mé6t s6 tuyén. He gue cin ei gin cdr Hinh 27. Hach than kinh He than kinh ty d6ng duge chia thanh hai phan khéc nhau 1a hé giao cdm (sympathetic system) va hé déi giao cdm (parasymthetic system). Hau hét ede ni quan déu duge phan bé béi ca hai soi giao cm va phé giao cm v6i chic nang déi lap nhau. Néu hé giao cam kich thich mét eo quan thi hé phé giao cdm thutng tte ché co quan 46 va nguge lai G tré em, trong nhing thang dau didi, cae hach phé giao cdm chua hoat dong nén cdc hach giao cdm chiém wu thé. Dén 7 tudi, hach than kinh méi hoat dong can bang. | | ia Tom Iai, edu trite hé than kink cua tré mam non con chua hoan thign. | | Vi vay, edn chii ¥ cham séc vé dinh dudng ngay tit trong thai ki thai nhi dé | gitip hé than kinh tré phat trién duge tét. Hé than kinh chua hodn thién vé | edu tric cing gitip gidi thich su chua hodn thién vé chite nang cia hé than | | kinh khién cho tré em cb nhung bat én trong giai dogn tuédi mam non. | ba BAI TAP CUNG CO 1. Té bao than kinh tré em tang s6 lugng nhanh nhat trong giai doan na A. Thai ki C. Sau 3 tuéi. B. So sinh dén 3 tudi. D. Sau 6 tudi. 2, Té bao than kinh néo c6 vai tro chit yu trong hoat dong than kinh? A. Noron. C. TE bao vé tinh, B, Té bao Soan. D. Té bao myelin hod sgi 3. Té bao thdn kinh tré em gdm nhing phén nao? A. Than, sgi true, soi nhénh. B. Eo ranvier, sdi true, sgi nhénh, synap. C. Than, bao myelin, sgi nhénb, synap. D. Synap, sgi nhénh, than, sgi true 4. B6 phan nao trong té bao than kinh ciia tré em cd 86 lugng it hon 6 té bao than kinh ngudi lin? A. Than. C. Sgi nhanh. B. Sgi true. D. Synap. 5. Nguyén nhan nao lam cho tin higu than kinh 6 tré em mdm non truyén cham va kém linh hoat? A. Do nao bé chua hoan thién. B. Do sgi truc té bao than kinh chua duoc myelin hod. C. Do day than kinh chua cé lép mé lién két sgi. D. Cée céu trén déu ding. 6. Chat xdm cia m6 néo cé edu trie tit phdn nao cia noron than kinh? A. Sgi true. ©. Synap. B. Soi nhanh. D. Than. 7. T6e dé truyén tin higu than kinh phu thuéc véo edu’ trie cia phan nao cla té bdo than kinh? A. Than. C. Soi true. B. Soi nhanh. D. Synap. 8. Dua vao huéng dan truyén than kinh, c6 thé phan ra may loai noron? A. Noron huéng tam, noron li tam va noron pha. B. Noron cam gide, noron van déng va noron trung gian. C. Noron trg gidp va noron than kinh. D. Noron cdm giée noron li tam va noron trg gidp. 9. Synap khong thé néi gitta 2 phan nao cia 2 noron than kinh? A. Gitia 2 sgi nhanh. C. Gitta sgi truc va than. B. Gitta sgi true va sgi nhdnh. D. Gitta 2 sg truc. 10. Bién cho hop li vao cot ben phdi nhang cu tric cba hinh ben trdi. ___: Thuy dinh. : Thuy chém ___: Thuy thai duong. ___: Thuy trén. 11. Dong dign than kink duge truyén theo huéng nao trong noron than kinh? A. Sgi truc > sgi nhénh > than. B. Than > sgi true — sgi nhénh C. Soi nhdénh — than > soi true. D. . Than > sgi nhénh = sgi truc. 12. Trong vé ndo, nhing vang nao duge myelin hod sém nhat? A. Cée dung din truyén lién két va phdi hgp. B. Cée dung dan truyén li tam va ving van déng. C. Cée dudng dan truyén huéng tam va ving cam thu D. Cac duéng truyén huéng tam va li tam. 13. Cau néo sau day khéng néu lén tée nhén chinh giip nao b6 tang hich thudc? > Su gia tang sé lugng noron. B. Su boc myelin cia sgi true noron. C. Su gia tang cdc té bao than kinh trg gidp. D. . Sy hinh thanh thém,eéc sgi nhénh va cdc synap. 14, Ving thdn kinh nao sau day la trung tam ctia phan xa 06 diéu kien? A. Tuy song. C. Try nao B. Dai ndo. D. Tiéu nao 15. Phan nao sau day diéu khién van déng va phéi hop ct dong? A. Dai nao. C. Tiéu ndo B. Tuy song. D. Tru nao. 16. Hach thdn kinh thuong gdp nhiéu nhdt 6 dau? A. Hai bén day than kinh. C. Hai bén nao bé. B. Hai bén tuy s6ng. D. Cac cau trén déu sai. 87 truyén tin hiéu nhanh hon sgi truc e6 duéng kinh nhé hay khéng boc myelin. Dya vao huéng dan truyén cia noron, ¢6 thé chia thanh 3 loai noron: noron cdm gide thu nhan tin hiéu tiy eée gide quan vé trung uong than kinh; noron vén déng dn théng tin tiv trung uong than kinh dén eo hode dén c&e hach than kinh; noron trung gian lién hé gita noron cém gide va noron van dong, thudng nam trong trung uong than kinh, Khi noron than kinh hoat déng, ngudi ta goi 1a trang thai hung phan. Khi hung phan, té bao than kinh san sang tiép nh4n va truyén tin hiéu than kinh sang noron khac. Khi té bao than kinh khéng tiép nhén tin hiéu than kinh hay khong truyén tin higu than kinh, dé 1a trang thdi te ché. © He than hinh 6 thé cht huy duge hoat dong cila toan co thé la do cé su lién két chat ché cua cdc té bao than kinh. Céc té bao lién hé véi nhau nha synap. Hé thdn kinh cang c6 nhiéu synap thi hoat dong cang tét. NAO BO Chite nang Kich thuée 46 Nao bé chi huy cfc hoat dong khée nhau cia co thé va hoat dng than kinh cap cao, bao gm phan xa c6 digu kign, tu duy, ngon ngit. Nao bd duge hinh thanh tit ngay 16 ciia thai ki. Sau do, cde té bao than kinh nao b@ lién tiép duge hinh thanh véi tée 46 vo cing nhanh chéng lam nao thay déi va hoan thién dan vé cau trae. O tudn 20 cita thai ki, nao bé cé khéi lugng vao khodng 100g. Téc dé tang truéng ciia nao tré em duge thé hién trong bang 7 sau:

You might also like