Društveni Aspekti Organizovanog Kriminala

DRUŠTVENI ASPEKTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA
Aleksandar Fatić i Božidar Banović

Institut za međunarodnu politiku i privredu
DRUŠTVENI ASPEKTI
ORGANIZOVANOG
KRIMINALA
Urednici:
Aleksandar Fatić
Božidar Banović
Beograd, 2011.
DRUŠTVENI ASPEKTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA
Aleksandar Fatić i Božidar Banović
(urednici)
Izdavač
Institut za međunarodnu politiku i privredu
Beograd, 2011.
Za izdavača
dr Duško Dimitrijević, direktor
Recenzenti
prof. dr Dobrivoje Radovanović
prof. dr Želimir Kešetović
Lektura
Srđan Nikolić
Kompjuterska obrada
Sanja Pavlović
Štampa
„Želnid”, Beograd
ISBN: 978-86-7067-151-5
Ova knjiga nastala je u okviru projekta „Srbija i savremeni svet:

putevi i perspektive učvršćivanja spoljnopolitičkog, bezbednosnog
i spoljnoekonomskog položaja Srbije u savremenim procesima
u međunarodnoj zajednici“, finansiran od Ministarstva za nauku
i tehnološki razvoj Republike Srbije, za period 2006–2010. godina.
SADRŽAJ
Prvi deo: Kriminalističko-obaveštajni rad
Aleksandar Fatić
KRIMINALISTIČKO-OBAVEŠTAJNI RAD
I TRADICIJA GRAĐANSKIH I LJUDSKIH PRAVA .................................... 11
Dragan Manojlović
OBAVEŠTAJNA KRIMINALISTIČKA MREŽA:
ORUĐE ZA KONTROLU ORGANIZOVANOG KRIMINALA ................... 23
Saša Mijalković
OBAVEŠTAJNO-KRIMINALISTIČKI ASPEKTI
SUPROTSTAVLJANJA „AUTOMAFIJI” ...................................................... 40
Drugi deo: Finansijske istrage

Goran Bošković
METODI FINANSIJSKE ISTRAGE U SUZBIJANJU
ORGANIZOVANOG KRIMINALA ............................................................... 63
Eldan Mujanović
ISTRAGE PRANJA NOVCA U BOSNI I HERCEGOVINI:
TRENDOVI I PERSPEKTIVE ....................................................................... 82
Milovan Milovanović
FINANSIJSKO-OBAVEŠTAJNA SLUŽBA
REPUBLIKE SRBIJE: DOSADAŠNJA ISKUSTVA ..................................... 106
Treći deo: Sistem institucija protiv organizovanog kriminala

Jasmina Kiurski
ULOGA JAVNOG TUŽIOCA U BORBI PROTIV
ORGANIZOVANOG KRIMINALA .............................................................. 127
5
Društveni aspekti organizovanog kriminala
Miodrag N. Simović
NEKA PITANJA POLOŽAJA I ULOGE TUŽIOCA
U ISTRAZI U KRIVIČNOM POSTUPKU
BOSNE I HERCEGOVINE ............................................................................ 154
Božidar Banović i Zoran Đokić

PERSPEKTIVE RAZVOJA SISTEMA INSTITUCIJA
ZA BORBU PROTIV ORGANIZOVANOG KRIMINALA U SRBIJI .......... 173
Milan Škulić
SPECIJALNE ISTRAŽNE TEHNIKE U FUNKCIJI SUZBIJANJA
ORGANIZOVANOG KRIMINALITETA ..................................................... 201
Željko Dobranović
MJESTO I ULOGA PRIVATNE ZAŠTITE
U SUPROTSTAVLJANJU ORGANIZIRANOM KRIMINALU ................... 226
Mladen Milosavljević
UTICAJ ORGANIZACIONIH, KADROVSKIH,
ZAKONSKIH I DRUGIH PARAMETARA
NA (NE)MOGUĆNOST BORBE
SA ORGANIZIRANIM KRIMINALOM
U BOSNI I HERCEGOVINI .......................................................................... 241
Marina Mališ Sazdovska i Iskra Akimovska Maletić

ULOGA POLICIJE I TUŽILAŠTVA U BORBI PROTIV
ORGANIZOVANOG KRIMINALA U REPUBLICI MAKEDONIJI ............261
Milan Milošević
ORGANIZACIJA POLICIJE, TUŽILAŠTVA
I SUDSTVA U KONTEKSTU BORBE PROTIV
ORGANIZOVANOG KRIMINALA U NEKIM
EVROPSKIM I SUSEDNIM ZEMLJAMA ....................................................274
Božidar Banović i Zvonimir Ivanović

ANALIZA ODREĐENIH STRATEŠKIH KONCEPCIJA
U BORBI PROTIV VISOKOTEHNOLOŠKOG KRIMINALA .................... 286
Aleksandar Fatić
KORUPCIJA I MOĆ U JAVNOJ UPRAVI .................................................... 305
6
Društveni aspekti organizovanog kriminala
Četvrti deo: Trendovi organizovanog kriminala

Dragan Simeunović
SOCIJALNE DIMENZIJE HOMEGROWN
(„DOMAĆEG”) TERORIZMA ..................................................................... 323
Uroš Pena i Mile Šikman

ORGANIZOVANI KRIMINALITET U REPUBLICI SRPSKOJ
I BOSNI I HERCEGOVINI: STANJE I MJERE SUZBIJANJA .................. 345
Marjan Nikolovski
ORGANIZOVANI KRIMINAL: NJEGOVA PERCEPCIJA
I DINAMIKA U REPUBLICI MAKEDONIJI .............................................. 369
Milan Žarković
ZLOČIN TRGOVINE LJUDIMA KAO OBLIK
ORGANIZOVANOG KRIMINALNOG DELOVANJA
NA TERITORIJI REPUBLIKE SRBIJE ........................................................ 387
Srđan Korać
ORGANIZOVANI KRIMINAL
KAO BEZBEDNOSNA PRETNJA EVROPSKOJ UNIJI ............................. 410
Dragana Batić
LIČNOST IZVRŠIOCA KRIVIČNIH DELA
IZ OBLASTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA:
NARCISTA, MAKIJAVELISTA ILI PSIHOPATA? ...................................... 451
Aleksandra Bulatović
ODNOS RASTA KRIMINALA I NEDOSTATKA
DRUŠTVENE STIGMATIZACIJE ............................................................... 461
7
Prvi deo
Kriminalističko-obaveštajni rad
KRIMINALISTIČKO-OBAVEŠTAJNI RAD
I TRADICIJA GRAĐANSKIH I LJUDSKIH PRAVA
Aleksandar Fatić*
APSTRAKT
Trendovi u razvoju savremenog ukupnog policijskog rada su metodološki
značajno različiti u odnosu na njegov tradicionalni oblik. Klasični policijski
rad, koji je suštinski reaktivnog karaktera, gotovo sasvim je ustupio mesto
proaktivnom policijskom radu, koji se još naziva i „policijskim radom
rukovođenim obaveštajnim radom” (intelligence-led policing) i proističe iz
prirode savremenih bezbednosnih pretnji, pre svega organizovanog kriminala
i terorizma. Proaktivni policijski rad, sam po sebi, donosi brojna pitanja u
odnosu na tradicionalni domen građanskih i ljudskih prava. On se zasniva na
aktivnom i često agresivnom prikupljanju podataka u odnosu na osobe koje
niti su osuđivane za krivično delo, niti u trenutku prikupljanja informacija čine
neko krivično delo. Stoga je mogućnost zloupotrebe proaktivnog policijskog
rada izuzetno izražena, a otvaraju se i brojna pitanja u vezi sa integritetom
čuvanja i upotrebe prikupljenih podataka. Autor u tekstu raspravlja neka od
navedenih pitanja, locirajući ih pre svega u sferu novih metodologija za borbu
protiv organizovanog kriminala koje se razvijaju primarno u SAD. Pitanja o
ljudskim pravima se u tom kontekstu sagledavaju kao jedna od varijabli
savremenog „bezbednosnog društva”. Tekst pozicionira ovo pitanje u kontekstu
fenomena „sekuritizacije” društvenog diskursa. U tekstu se raspravlja pitanje
do koje mere su argumenti zagovornika „sekuritizacije” opravdani, a u kojoj
meri je ograničavanje ljudskih prava prihvatljivo ako se ima u vidu percepcija
povišenog stepena pretnje od organizovanog kriminala.
Ključne reči: kriminalistički obaveštajni rad, klasični bezbednosni obaveštajni
rad, raspolaganje obaveštajnim materijalom, politička hijerarhija, tradicionalna
prava na privatnost.
Primena obaveštajnih metoda u radu policije u borbi protiv organizovanog

kriminala podrazumeva značajne kontroverze, koje se pre svega tiču potrebe da se
jasno razdvoji obaveštajni materijal dobijen klasičnim bezbednosnim obaveštajnim
*
Autor je naučni savetnik u Institutu za međunarodnu politiku i privredu, Beograd.
11
Aleksandar Fatić
radom od onog dobijenog kriminalističkim obaveštajnim radom. Sama metodologija

prikupljanja ovog materijala u bezbednosnom i kriminalističkom kontekstu najčešće
je identična, ali tretman materijala mora biti dramatično različit kada je reč o ova
dva tipa službi. Problematika tretmana ovog tipa obaveštajnog materijala je predmet
posebne diskusije ovog autora na drugom mestu, a cilj ove analize biće posebne
karakteristike dominantnog modela kriminalističko-obaveštajnog rada danas i
njihove posledice za integritet društva. Reč je o modelu presretanja komunikacija,
koji se smatra intruzivnim, nametljivim obaveštajnim metodom izvedenim iz
poznatog tipa bezbednosnog obaveštajnog rada koji se običajno naziva Sigint
(Signals Intelligence).
Sigint u tradicionalnom bezbednosnom kontekstu
Sigint predstavlja svaki oblik presretanja komunikacija koji se zasniva na

tehnologiji elektromagnetnog polja, uključujući tu sve radijske i elektronske
komunikacije. On uključuje specifične oblike obaveštajnog materijala do kojih se
dolazi, poput elektronskog obaveštajnog materijala (Elint) ili presretanja
komunikacija telefonom (Comint). Sigint se obično razdvaja od obaveštajnog rada
zasnivanog na upotrebi agenata kao izvora informacija (Human Intelligence —
Humint) ili upotrebe savremene opreme za mapiranje i geografski nadzor, poput
špijunskih satelita (Image Intelligence — Imint). Iako su se tradicionalno i Sigint, i
Imint, i Humint koristili pre svega u bezbednosnom kontekstu vojnih i paravojnih
operacija, danas se sve ove forme obaveštajnog rada primenjuju i u kriminalističkom
obaveštajnom kontekstu u borbi protiv organizovanog kriminala. Čak se i Imint danas
u SAD koristi za lociranje kretanja transporta oružja, ljudi ili droge, za mapiranje
puteva organizovane trgovine ukradenim automobilima, kao i za praćenje terorističkih
grupa. Presretanje elektronskih komunikacija ili telefonskih razgovora danas je široko
rasprostranjeno u policijskom radu protiv organizovanog kriminala, a neretko se
neopravdano i nelegitimno koristi i kao najlakši način suzbijanja i drugih, klasičnih
oblika kriminaliteta, iako za to nije namenjen i time se krši princip minimalizma u
upotrebi policijskih ovlašćenja, o čemu će biti reči pri kraju ovog teksta.
Primena Siginta je u celini najprisutnija tema u obaveštajnom diskursu danas,
uključujući i sistematske analize obaveštajnih operacija, pa se toj temi stoga mora
obratiti posebna pažnja kada je reč o njenoj primeni u kriminalističko-
obaveštajnom kontekstu.1 Popularnost Siginta proističe iz lakoće i bezbednosti
1
Videti primera radi: Cees Wiebes, Intelligence and the War in Bosnia 1992–1995, Lit Verlag,
Münster, 2003.
12
Kriminalističko-obaveštajni rad i tradicija građanskih i ljudskih prava
njegove primene i iz njegovog velikog potencijala u prikupljanju širokog spektra

informacija o različitim temama. U današnjoj literaturi jasno su prepoznate kako
dobre, tako i loše strane Siginta, koje se moraju imati u vidu prilikom donošenja
strateške odluke o njegovoj manje ili više širokoj primeni u kriminalističko-
obaveštajnom radu. Ovde će stoga biti nešto detaljnije razmotrene prednosti i
mane Siginta kako bi se formirao kontekst za izvođenje zaključaka o bitnim
elementima njegove policijske primene.
Pozitivne karakteristike Siginta kao metode

prikupljanja obaveštajnog materijala
1. Primena presretanja komunikacija upotrebom elektromagnetnog polja pre svega
lišava obaveštajnu službu i operativce gotovo svih rizika sa kojima se oni
tradicionalno suočavaju prilikom prikupljanja podataka korišćenjem drugih
metoda, posebno Huminta. Postavljanje prislušnog uređaja (kada je to potrebno,
a danas često nije, jer je signal moguće „uhvatiti” u vazduhu) je bezbedno,
omogućava da se komunikacijama pristupi iz udobnosti kancelarije ili
operativne stanice, sa velike udaljenosti, bez ikakvog rizika po bezbednost
operativca, pa i bez rizika za otkrivanje praćene komunikacije. Na ovaj način
se postiže pre svega visok stepen bezbednosti, ali se omogućava i procesuiranje
komunikacije uz dovoljno vremena i pažnje, što je inače problem kada se
operativno deluje u realnim situacijama u kojima vlada napetost. Ukratko, Sigint
postavlja obaveštajnog operativca u potpuno superiornu poziciju u odnosu na
subjekta koji se prati.
2. Informacije do kojih se dolazi presretanjem komunikacija su obično
objektivne, to jest nisu prejudicirane ličnim stavovima agenta, što je često
slučaj pri Humintu, niti odnosima agenta sa subjektima praćenja. Takođe, one
ne podležu organizacionim, političkim i drugim predrasudama.
3. U nekim slučajevima primena Siginta omogućava da se izbegne jedno od
osnovnih pravila obaveštajnog rada, a to je da se svaka informacija proverava
iz najmanje dva izvora. Poznato je da je postupanje na osnovu informacije
koja nije proverena mnogo puta dovelo do ozbiljnih negativnih posledica,
kako bezbednosnih, tako i političkih, slično postupanju na osnovu takozvane
sirove obaveštajne informacije ili materijala, bez prethodne analize i kritičkog
sagledavanja u svetlu drugih informacija. Kada je reč o transkriptima
presretnutih komunikacija, oni ponekad, ali ne uvek, mogu biti toliko uverljivi
da se mogu koristiti bez potrebe da se dodatno proveravaju na osnovu
informacija dobijenih Humint-om ili Imint-om. Reč je, očigledno, o velikoj
13
Aleksandar Fatić
prednosti ove vrste prikupljanja obaveštajnih podataka, jer se na ovaj način

omogućava značajna ušteda vremena i resursa obaveštajne službe.
4. U vezi sa prethodnom prednošću, Sigint je, zbog osobina tehnologije koja se
pri njemu koristi, brzo raspoloživ krajnjim korisnicima. Presretnute e-mail
komunikacije, radio ili telefonski razgovori, mogu se gotovo u realnom
vremenu elektronskim putem preneti na velike udaljenosti i staviti na
raspolaganje donosiocima odluka u udaljenim krajevima sveta. Američka
Nacionalna bezbednosna agencija (National Security Agency — NSA) ima
danas najrazvijeniji i najobuhvatniji sistem elektronskog praćenja sa
globalnim dosegom, tako da je u stanju da presreće praktično sve vrste
komunikacija u bilo kom delu sveta i da taj materijal koristi sa minimalnim
odlaganjem u stizanju do krajnjeg korisnika.
5. Presretanjem komunikacija dobija se velika količina informacija koje se
odnose na očekivani predmet, ali često i na druge značajne teme (poput drugih
krivičnih dela u kriminalističko-obaveštajnom kontekstu), što je jedinstvena
osobina koju nema obaveštajni materijal do koga se dolazi upotrebom agenata
ili tehnologije za imidžing. Stoga je informativna vrednost materijala
dobijenog Sigintom obično znatno veća od drugog obaveštajnog materijala.
Poznati su primeri kada je policija, korišćenjem Siginta u kriminalističko-
obaveštajnom kontekstu, prateći, recimo, organizovanu trgovinu zabranjenom
robom u okviru delatnosti organizovane kriminalne grupe dolazila do
informacija o pripremi ubistava. Time se tada otvaralo pitanje o načinu na
koji je trebalo intervenisati radi sprečavanja ubistva, a da se pri tome ne
kompromituje čitava operacija praćenja organizovanog šverca ljudi, oružja
ili droge. Reč je o opštoj osobini Siginta da neselektivno omogućava
pribavljanje informacija o svemu onome o čemu subjekti komuniciraju, pri
čemu se ponekad ne može pretpostaviti šta može biti rezultat takvog praćenja
komunikacija.
6. Pozitivna osobina Siginta je i da „nikada ne spava”, to jest da može stalno
biti u funkciji. Kada je reč o Humintu, situacija je sasvim drugačija. Jedan
agent ne bi trebalo da bude aktivan duže vreme u kontinuitetu; on se mora
odmarati kako fizički, tako i obaveštajno i strateški. Kada se ponovo aktivira,
bilo bi idealno da se to čini u odnosu na druge subjekte, pa i u drugom
geografskom prostoru, uz što veću vremensku udaljenost od prethodnog
aktiviranja, kako bi se izbeglo otkrivanje. Sa Sigintom, nema potrebe za
odmaranjem, i informacije se, neprimećeno, prikupljaju u kontinuitetu.
7. Sigint je moguće vrlo jednostavno „fokurisati na subjekt”, pa i na više različitih
subjekata u kratkom vremenskom intervalu. Kada se plasira agent u neku
14
sredinu, ta taktika zahteva vreme za pripremu, priliku, logističku podršku,

obezbeđivanje pomoći u slučaju opasnosti, a svi ti elementi podrazumevaju
da mora prvo postojati fokus na nekom subjektu (npr. neka osoba ili grupa), a
tek potom se gradi struktura koja stoji iza agenta poslanog u tu sredinu. Kada
agenta treba povući, to često nije jednostavno, jer bi bilo upadljivo i moglo bi
dovesti do reakcije subjekata koja, u nekim situacijama, može poništiti veliki
deo vrednosti informacija koje je agent prikupio. Naročito je komplikovano
plasirati agenta u neku drugu sredinu u kratkom vremenskom periodu. Sigint
omogućava da se, uz postojanje odgovarajućih tehnoloških kapaciteta (neke
obaveštajne službe, pre svega u SAD, imaju tehnološke mogućnosti da
praktično presreću sve komunikacije globalno) promeni fokus za svega
nekoliko sati i prate komunikacije neke druge grupe. Reč je o velikoj prednosti
Siginta u odnosu na Humint u smislu fleksibilnosti fokusa.
8. Često su podaci do kojih se dolazi primenom Siginta takvi da donose neuporedivo
veću korist od bilo kakvih informacija koje pribavljaju agenti. Možda je
najočigledniji primer „razbijanje” zaštitne šifre za šifrirane komunikacije. Kada
se to jednom postigne, ukoliko je neprimetno, a šifru je moguće promeniti u vrlo
kratkom roku, dobija se spektar informacija visoke vrednosti.
9. Odnos Siginta prema Humintu je često povoljan u smislu troškova, jer
investicija u opremu i obuku kadrova daje dugoročne povratne rezultate zbog
velike količine informacija koje se kontinuirano mogu nabavljati.
Slabosti Siginta
1. Obaveštajni materijal do koga se dolazi presretanjem komunikacija je, po
pravilu, u demokratskim društvima klasifikovan visokim stepenom zaštite
informacija, što znači da se automatski stavlja na raspolaganje samo vrlo
uskom krugu političkih i bezbednosnih donosilaca odluka. Ta činjenica, kao
i protokoli koji regulišu restrikcije u raspodeli ovakvog materijala, često
dovode do toga da relevantne informacije dobijene Sigintom ne dospevaju,
ili bar ne dospevaju dovoljno brzo, do operativaca na terenu koji bi mogli da
deluju na sprečavanju bezbednosne pretnje. Upravo to je bila slabost
obaveštajnog rada pre 11. septembra 2001. godine, pa se pokazalo da su neka
upozorenja o pripremi terorističkih napada na SAD u centrale obaveštajnih
agencija i drugih bezbednosnih struktura stigle dan ili dva nakon što je napad
izvršen. Restriktivnost u raspolaganju Sigintom je deo demokratske
organizacije društva, ali istovremeno može ograničiti njegovu vrednost za
operativno delovanje.
15
Aleksandar Fatić
2. Drugo ograničenje Siginta, takođe u demokratskim društvima, odnosi se na

normativne restrikcije na upotrebu informacija koje on sadrži. Primera radi,
u obaveštajnim strukturama je tokom druge polovine prošlog veka bilo
rašireno pravilo da prva rečenica u svim Sigint izveštajima upozorava
korisnike (mali broj njih na vrhu državne hijerarhije) da se na osnovu
informacija sadržanih u izveštaju ne sme postupati, čak ni da bi se sprečila
bezbednosna pretnja, ukoliko bi takvo postupanje moglo otkriti izvor
informacija. Drugim rečima, ako Sigint sadrži rezultate praćenja elektronskih
komunikacija neke grupe, i postupanje po nalazima tog praćenja bi grupi
ukazalo da je bezbednosna struktura u stanju da čita njenu šifru, postupanje
bi bilo često zabranjeno da grupa ne bi promenila šifru ili modus
komunikacije, čime bi obaveštajna agencija naglo postala „gluva” u odnosu
na grupu.
Oktobra 1995. godine, australijska služba za Sigint, Defence Signals
Directorate (DSD), presrela je šifrovanu komunikaciju indonezijske vojske iz
koje se videlo da se sprema ubistvo pet australijskih novinara uhapšenih u
Istočnom Timoru. Ova informacija nije prosleđena australijskom premijeru,
jer je DSD pretpostavio da bi on nešto preduzeo ili bi čak javno obznanio da
ima takvu informaciju, čime bi se možda sprečilo pogubljenje novinara, ali bi
se istovremeno Indonežanima otkrilo da DSD može da ih „sluša”. Svih pet
novinara je ubijeno. Sličnih primera ima još tokom proteklih decenija u
selektivnoj upotrebi Siginta.2
3. Sigint često nije predmet poverenja u tradicionalnim obaveštajnim sistemima
čija kultura se zasniva na Humint-u. Primera radi, tokom Hladnog rata bilo
je uobičajeno da se nalazi dobijeni Sigintom tretiraju kao nedovoljno pouzdani
za operativno postupanje dok se ne potvrde Humintom.
4. U savremenim uslovima Sigint se smatra, nasuprot prethodnom iskustvu,
jedinim pouzdanim izvorom informacija, pa se zanemaruje Humint. To
dovodi do problema u interpretaciji elektronski dobijenog obaveštajnog
materijala koji, iako u nekim slučajevima može biti gotov obaveštajni
proizvod, to ipak uglavnom nije i zahteva procesiranje, obradu i interpretaciju
da bi se na osnovu njega moglo postupati. To procesiranje podrazumeva
stavljanje tog materijala u odgovarajući kontekst. U bar dva slučaja pripreme
NATO saveza ili Varšavskog ugovora za manevre tokom Hladnog rata, koje
je detektovao sistem Siginta druge strane, gotovo da je došlo do izbijanja
ozbiljnog nuklearnog sukoba, jer su nalazi Siginta, bez odgovarajuće kritičke
2
Cees Wiebes, Intelligence and the War in Bosnia 1992–1995, op. cit., p. 225.
16
interpretacije, shvaćeni kao indikacija pripreme napada druge strane. U

obaveštajnoj literaturi ovaj fenomen isključivog oslanjanja na Sigint se
ponekad naziva „snobizam Siginta” ili „sindrom zelenih vrata”.
5. Potreba za interpretacijom Siginta, u slučajevima kada sam obaveštajni materijal
nije istovremeno i obaveštajni proizvod, često zahteva vreme. U nekim
situacijama ni informacije dobijene Sigintom ne mogu biti na vreme pretvorene
u operativno upotrebljive podatke da bi se sprečila bezbednosna pretnja.
6. Najznačajnija slabost Siginta je u činjenici da se njime dobijaju milioni
informacija svakog dana, te da ni najrazvijene obaveštajne službe često ne
mogu analitički da se izbore sa tolikom količinom materijala. Iako je sam
obaveštajni materijal osnova obaveštajnog rada, kada njegova količina
prevaziđe određene limite, on postaje prepreka. U svojoj knjizi Vibs (Wiebes)
navodi reči admirala Mekonela (McConnell), direktora Nacionalne agencije
za bezbednost SAD (NSA) 2005. godine, koji je, govoreći o tehnološkim
kapacitetima NSA za Sigint – verovatno najvećim od svih obaveštajnih
agencija u svetu, rekao: „Dobra vest je da ova agencija može dekodirati i
analizirati milion poruka dnevno; loša vest je da treba odlučiti kojih milion
poruka da dekodiramo od milijardi poruka koje presrećemo na globalnom
planu”.3 U ovom kontekstu, Humint ima jasnu prednost, jer je dobro
pozicionirani agent u stanju da pravi kritičke procene informacija, da ih
selektuje na licu mesta i da ih prosleđuje i formuliše na načine koji olakšavaju
njihovo dalje procesiranje.
7. Konačno, treba imati u vidu činjenicu da tipični subjekti interesovanja
obaveštajnih agencija nisu tehnološki pasivni u odnosu na presretanje
komunikacija Sigintom, pa je suprotstavljanje Sigintu prilično razvijeno. Neke
metode tehničkog sprečavanja Siginta uključuju:
(a) obezbeđivanje signala posebnim protokolima za upotrebu frekvencija,
korišćenjem različitih metoda ometanja i elektromagnetnog „zamračenja”
u vreme transmisije sopstvenog signala;
(b) česte promene šifre kada je reč o šifriranim transmisijama;
(c) upotreba „skokovite frekvencije”, pri čemu se poruka emituje
promenljivom frekvencijom koju može da „uhvati” samo legitimni
primalac poruke, kome je unapred poznat strukturni model skakanja
frekvencije, a svako ko poruku pokušava da presretne pri prvoj promeni
frekvencije prosto gubi signal;
3
Ibid., p. 227.
17
Aleksandar Fatić
(d) upotreba „snop transmisije” (burst transmissions), pri čemu se iznenada,

velika količina informacija emituje u signalu od svega nekoliko sekundi,
koji potom odmah prestaje, čime se maksimalno smanjuje raspoloživo
vreme za aktiviranje uređaja za presretanje i povećava protok informacija
preko granice koja omogućava čitljivo „hvatanje signala”;
(e) upotreba „raširenog spektra”, pri čemu se informacija emituje istovremeno
na više različitih frekvencija, pa presretanje jedne frekvencije daje samo
nerazumljiv deo poruke;
(f) namerno emitovanje pogrešnih informacija sa ciljem da one budu
presretnute;
(g) upotreba kriptografije, to jest kriptovanih poruka.
8. Treba naglasiti i da Sigint može služiti političkim ciljevima pojedinaca koji
njime raspolažu, pogotovo kada se ima u vidu ekskluzivnost informacija koju
protokoli za raspolaganje Sigintom obično podrazumevaju.
Zbog svega navedenog, Sigint je izuzetno osetljiv način prikupljanja
obaveštajnih podataka, kako u klasičnom, tako i u kriminalističkom obaveštajnom
radu. Međutim, njegova osetljivost u kriminalističkom obaveštajnom radu je još
znatno veća nego u klasičnom obaveštajnom radu.
Specifičnosti i rizici kriminalističkog obaveštajnog rada
Za razliku od klasičnog bezbednosnog obaveštajnog rada, čiji je cilj

prikupljanje obaveštajnog materijala koji, nakon obrade, omogućava operativno
delovanje na zaštiti nacionalne bezbednosti (špijunaža i kontrašpijunaža),
kriminalistički obaveštajni rad služi za suzbijanje „mekih” pretnji bezbednosti, pre
svega organizovanog kriminala i jednim delom terorizma. U borbi protiv terorizma
se sve više koriste i vojne strukture i klasični bezbednosni obaveštajni rad, jer je
terorizam svojom bitnom dimenzijom i pitanje za političke strukture. Organizovani
kriminal, koji je legitiman predmet interesovanja kriminalističko obaveštajnih
struktura, nije pitanje za političke strukture. Praćenje organizovanog kriminala, za
razliku od praćenja subjekata interesovanja klasičnog obaveštajnog rada (stranih
predstavništava, grupa, vojnih i diplomatskih misija, terorističkih grupa), odvija
se isključivo na suverenoj teritoriji i strogo u skladu sa zakonom. Dok je klasični
obaveštajni rad, pogotovo kada se primenjuje na teritoriji druge države, po
definiciji delovanje van granica zakona, kriminalistički obaveštajni rad mora biti
u celosti zakonit. Osim toga, kriminalistički obaveštajni rad podrazumeva sve
standarde zaštite privatnosti i drugih građanskih i ljudskih prava. Stoga on, za
18
razliku od tradicionalnog bezbednosnog obaveštajnog rada, podrazumeva bitnu

selektivnost. Ta selektivnost proističe iz činjenice da se kriminalističke obaveštajne
metode primenjuju za suzbijanje organizovanog kriminala kada postoji jasnom
sumnja da se priprema krivično delo, sa krugom osumnjičenih, i na osnovu naloga
tužioca, istražnog sudije i predsednika Vrhovnog suda (u Srbiji), tako da se
informacije do kojih se eventualno dođe primenom ovih metoda, van domena
određenog nalogom, moraju tretirati kao poverljive.
Osnovni problem u primeni kriminalističkog obaveštajnog rada proističe
upravo iz navedene potrebe za selektivnošću, to jest iz činjenice da se daleko
najveći deo ukupnog rada sastoji iz presretanja komunikacija (Sigint) i iz napetosti
koja postoji između opšte osobine Siginta da je neselektivan po prirodi i zakonske
obaveze da se njegovi rezultati, u kriminalističko-obaveštajnom kontekstu,
tretiraju selektivno. Jedna od prednosti Siginta navedenih u prethodnom odeljku
upravo je njegova neselektivnost, koja predstavlja pozitivnu stranu ove metode
u klasičnom obaveštajnom radu. Presretanje komunikacija diplomatskog
predstavništva neke zemlje za koju se pretpostavlja da ima neprijateljske namere
prema zemlji domaćinu podrazumeva otvorenost za sve vrste informacija: ako
se presretanjem komunikacija ustanovi da neki diplomata te zemlje švercuje retke
vrste ptica iz zemlje domaćina umesto da se bavi špijunažom, i ta informacija je
korisna za operativno delovanje na sprečavanju šverca ptica. Generalno
posmatrano, od informacija do kojih se dolazi u klasičnom obaveštajnom radu
se ne očekuje da budu prihvatljive u sudskom postupku, nego da budu operativno
upotrebljive i da donesu korist u sprečavanju neke pretnje bezbednosti. Suprotno
tome, u kriminalističko-obaveštajnom radu često je bitno da informacije budu
prihvatljive u sudu, i cilj nije samo operativno sprečavanje pretnje bezbednosti
(mada to svakako jeste jedan od ciljeva), već i zakonsko procesuiranje počinilaca
dela organizovanog kriminala. Istovremeno, zakonska ograničenja, koja u načelu
uopšte ne važe za klasični obaveštajni rad, jer se on odvija po definiciji u najvećoj
meri van domena zakona, ne dopuštaju da se, primera radi, informacije koje se
dobiju o nekoj javnoj ili političkoj ličnosti, a koje se ne odnose na organizovani
kriminal niti na sumnju na osnovu koje je izdat nalog za presretanje komunikacije,
koriste protiv te ličnosti.
Selektovanje informacija dobijenih metodom koji je, pre svega, tehnološki
složen, zahteva skupu opremu i obučene kadrove, a pošto je po prirodi i
neselektivan, stvara relativno obuhvatne probleme. Oprema kojom raspolažu
manje zemlje, a koja se koristi za Sigint, obično je u rukama vojnih i civilnih
obaveštajnih službi. Njeno stavljanje na raspolaganje policiji podrazumeva
nabavku duple opreme, ali i obuku kadrova. U prelaznom periodu prirodno je da
19
Aleksandar Fatić
isti kadrovi rukuju istom opremom za različite svrhe; kako za svrhe klasičnog
obaveštajnog, tako i za svrhe kriminalističko-obaveštajnog rada. Ti kadrovi su
obučeni za određene protokole i često se dešava da oni sa informacijama u celini
postupaju na identičan način. Kada se ima u vidu činjenica da u klasičnom
obaveštajnom radu rezultati Siginta dolaze na raspolaganje ličnostima na vrhu
političke i bezbednosne hijerarhije, postaje jasan problem u tome da se u rukama
istih ličnosti nađu i informacije dobijene kriminalističko-obaveštajnim radom.
Dok jedan predsednik države treba da ima sve informacije u vezi sa pretnjama
od terorizma, potpuno je neprihvatljivo da on raspolaže informacijama o
presretanju komunikacija zbog sumnje na organizovani kriminal zajedno sa
neselektivnim informacijama o javnim i političkim ličnostima. Takve informacije
ne smeju biti dostupne bilo kojoj političkoj ličnosti.
Autonomija sistema za borbu protiv kriminala, uključujući i organizovani
kriminal, u odnosu na politički sloj upravljača u društvu je od ključnog značaja. U
tome se sastoji i osnovna razlika u upotrebi informacija dobijenih klasičnim
obaveštajnim radom od onih dobijenih kriminalističkim obaveštajnim radom.
Kriminalistički obaveštajni rad, tehnički obično istovetan klasičnom obaveštajnom
radu, za razliku od njega, mora biti tajan u odnosu na najviši politički vrh jednog
društva. Ne sme postojati način da neki političar dođe do obaveštajnih podataka
prikupljenih u kontekstu kriminalističkog obaveštajnog rada, a za sve one u
krivičnopravnom sistemu koji omoguće takvu distribuciju obaveštajnog materijala
moraju se primenjivati drakonske sankcije. Samo na taj način moguće je održati
razuman stepen integriteta kriminalističko-obaveštajnog rada.
U razvijenim zemljama odnos političke strukture i policijske profesije je
regulisan po opštim pravilima koja uređuju status javne administracije u političkom
sistemu. Na čelu svakog ministarstva, pa tako i ministarstva unutrašnjih poslova,
stoje jedna ili dve osobe koje su politički imenovane, uključujući obično samog
ministra i eventualno državnog sekretara ili pomoćnika ministra. Svi ostali
zaposleni su profesionalno agnažovani. Između ministra, koji obično niti je stručan
za policijski posao, niti zna način delovanja policije, i profesionalnih policajaca
postoji hijerarhija koja je vrlo uslovna. Ministar donosi odluke iz domena opštih
pitanja, obezbeđuje finansijske i materijalne uslove za rad policije, bavi se ključnim
kadrovskim i materijalnim upravljačkim odlukama, i učestvuje u formulisanju
opšte strategije rada ministarstva, ali on, u demokratskim državama, nema nikakva
ovlašćenja da deluje kao nalogodavac prema policiji u operativnom delovanju.
Drugim rečima, ministar nema pravo da se meša u tekuće policijske istrage (kod
nas bi to bio pretkrivični postupak), da izdaje naloge za postupanje ili nepostupanje
po nekom pitanju, pa čak ni da ima detaljan uvid u stanje nekog predmeta. Ministar,
20
ukratko, ne treba uopšte da bude ovlašćen da pristupa predmetima i da se njima

na bilo koji način bavi. Samo na taj način se obezbeđuje da svaki policijski
službenik, po unutrašnjoj hijerarhiji, bude odgovaran za postupanje po predmetima
iz svog domena ovlašćenja i rada. Uz poštovanje tog principa, mogućno je zaštiti
i obaveštajni materijal prikupljen kriminalističkim obaveštajnim radom od
političke upotrebe, a i od uvida političkih ličnosti.
U nedovoljno razvijenim zemljama, poput Srbije, ministar unutrašnjih
poslova ima ovlašćenje da deluje kao nalogodavac policiji. On, primera radi,
može izdati nalog da policija neku osobu uhapsi ili urgirati da se neko procesuira,
što je svojevrstan apsurd za svaku državu koja sebe vidi kao demokratsku.
Ministar u nerazvijenim sistemima ima uticaj i ovlašćenja nad ministarstvom „po
dubini”, što obično znači da u dubinskim strukturama buja korupcija i
neefikasnost, političke linije se štite i promovišu. Sve je znak da je profesionalnost
na niskom nivou. U svakoj policiji, u kojoj ministar ima moć po dubini, nema ni
približno dovoljno profesionalnosti za demokratske standarde.
Kada se ima u vidu činjenica da ovakvi nedovoljno efikasni sistemi danas
raspolažu ovlašćenjima da koriste Sigint, ali i Humint i Imint, postaje jasno kakve
to rizike podrazumeva na planu zaštite privatnosti i ličnih podataka, ali i na kakav
drastičan način neizgrađen represivni institucionalni sistem ugrožava osnovne
principe demokratskog poretka.
Opšta klima u svetu, koja se ponekad naziva trendom „bezbednosnog
društva”, u kome se mnoga tradicionalna građanska prava i slobode ograničavaju
u korist jednog nametljivijeg modela policijskog i kriminalističko-obaveštajnog
rada, pre svega zbog pretnje od terorizma, ali i organizovanog kriminala, pogoduje
dodatnom razvijanju negativnih strana zastale ili propale tranzicije u
institucionalnom kontekstu represivnog aparata u nekim zemljama. Tolerancija
na sve agresivnije načine prikupljanja podataka o građanima, uz sve manje
proceduralnih, pa i tehničkih organičenja i istovremeno nedostatak svesti i
mehanizama za sprečavanje zloupotrebe takvih informacije od strane političkih
aktera, omogućavaju da se, pod fasadom borbe protiv novih pretnji bezbednosti,
praktično „sekuritizuje” celo društvo i da se, uz izgovor o potrebi za borbom
protiv organizovanog kriminala i terorizma, suzi domen legitimnog prava na
samoizražavanje, na kritički stav, na političke razlike, pa i na socijalni protest.
U primitivnim društvenim kontekstima koji nisu dovoljno napredovali u
tranzicijama, postoji tendencija da se ovlašćenja koriste na maksimumu, i
istovremeno postoji nerazumevanje smisla principa da se ona ne koriste kada nisu
neophodna. Slično tome, postoji tendencija da se svi postupci opravdavaju time
što su „u skladu sa zakonom”, čak ikada su očigledno necelishodni i neprimereni
21
Aleksandar Fatić
realnim životnim okolnostima. Mogućno je činiti veliku štetu društvu „u skladu

sa zakonom”, kao što je, takođe u skladu sa zakonom, moguće i dobro upravljati.
Nedovoljno izgrađeni upravljački stavovi u represivnom sistemu, u kome se samo
postojanje mogućnosti za korišćenje kriminalističko-obaveštajnog rada shvata i
kao pravo da se on koristi uvek kada može biti od koristi, čak i kada je to samo
prečica ka istim rezultatima koji se mogu postići na druge, manje problematične
načine, podrazumevaju stanje u kome je kriminalističko-obaveštajni rad više
štetan nego koristan za samo društvo. To je jedan od klasičnih paradoksa
nedovršenih tranzicija u kojima modeli javne politike i tehnike borbe protiv pretnji
bezbednosti, umesto da budu deo rešenja, postaju deo problema.
CRIMINAL INTELLIGENCE AND CIVIL

AND HUMAN RIGHTS TRADITION
Methodology of development trends in modern policing is significantly different
from traditional policing. Classical policing, being essentially reactive and activated only
upon filing of a criminal report or detection of a crime committed, has almost entirely
been replaced by a more proactive type of policing, also known as “intelligence-led
policing”. This new style of policing has been introduced due to the nature of modern
security threats, such as organised crime and terrorism, shifting the focus from
prosecution to crime prevention, given drastic effects that such threats may cause. The
nature of proactive policing raises numerous issues concerning the traditional sphere of
human and civil rights. Namely, this type of policing is based on an active and often
aggressive process of intelligence gathering against persons who have no criminal record
or persons who did not even commit any criminal offence whatsoever at the time of
being subjected to this intelligence gathering. Hence, proactive policing, i.e. criminal
intelligence, is highly likely to be abused and may raise various concerns over the
integrity of use and retention of intelligence data collected in such a manner. This paper
discusses some of the above issues, primarily new methods of fighting organised crime
that have been developed mostly in the United States. In this context, human rights issues
are regarded as one of the variables of modern “security society”. The paper also
discusses this issue in the context of “securitisation” of social discourse. The term
“securitization” was invented by Ole Weaver, a Scandinavian theorist, to denote a
tendency of modern political elites to associate all kinds of relations in a society with
security concerns, with a view to justifying various forms of manipulation in the sphere
of governance. The paper explores this issue and ask how reasonable Weaver’s arguments
may be and to what extent human rights restriction could be deemed acceptable, given
the public perception of increasing threat posed by organised crime.
22
OBAVEŠTAJNA KRIMINALISTIČKA MREŽA:
ORUĐE ZA KONTROLU ORGANIZOVANOG
KRIMINALA
Dragan Manojlović*
APSTRAKT
Kriminalisti se ne interesuju za kriminalne pojave sâme po sebi, već za
probleme koji su u vezi sa manifestacijom kriminalne pojave i refleksijom
njene statističke slike u vrednovanju njihovog učinka. Ovakav pristup ima
dalekosežne posledice sa više aspekata. Već krajem osamnaestog veka
kriminalistička teorija i praksa je počela da napušta pojedinačni model kontrole
kriminala nazvan „pecanje sa jednom udicom i jednim štapom ili više udica i
više štapova” i krenula put kriminalističko-obaveštajnih mreža u kriminalnom
miljeu. Jedan broj autora je tada zauzeo stanovište da je „jednom udicom
moguće uloviti jednu krupnu ribu, a da je mreža ta koja omogućava ulov više
krupnih, a često i predvodnika jata sa mnogo manjih, ali značajno velikih riba”.
Razume se, verujem, iako se to ne vidi u nas, da smo svesni da je „pojedinačno
pecanje sa jedom udicom i jednim štapom, pa i sa više štapova“ daleka
prošlost, a da je obaveštajna mreža u kriminalnom miljeu efikasnije sredstvo.
Ključne reči: kriminalni milje, obaveštajna kriminalistička mreža, kontrola
organizovanog kriminala, bezbednost.
Često se ističe u kriminalističko-obaveštajnim istraživanjima da je istorija

kriminalnih delatnosti samo jedna od učiteljica. Ovo verovanje je ispravno samo
ako mu ne izmiče jedna važna činjenica: svaki kriminalni događaj je jedinstven,
različit od svih drugih. Stojeći tako u kriminalnim dosijeima (obaveštajnim
analitičkim bazama) oni imaju i nešto što ih povezuje, modus operandi,
perseveranca i dr. Šta nam sa aspekta kriminalističko-obaveštajnog rada govori
sama činjenica da se pojave u kriminalnom miljeu ponavljaju?1 Činjenica da se
*
Autor je docent na Pravnom fakultetu Univerziteta u Novom Pazaru.
1
Kriminalni milje obuhvata: a) prostor u više njegovih oblika; b) kriminalnu delatnost u svim
njenim oblicima; c) kriminalno tržište; d) ilegalne ili legalne robe ili dobra i usluge; e) aktivne
i pasivne učesnike u kriminalnoj delatnosti; f) kriminalni profit.
23
Dragan Manojlović
kriminalne pojave u određenom broju ponavljaju ukazuje na to da je broj

mogućnosti da se one dese na drugačiji način, kada se posmatra izolovano,
opservacijom, prilično ograničen. Kriminalističko-obaveštajna nauka nas upućuje
na to da sadašnji kriminalni milje, a i onaj budući, nisu bez kontakta sa svojom
prošlošću. Naravno, bilo bi pogrešno zaključiti da se kriminalni milje i priroda
njegovih pojava može najpotpunije naći samo u njegovoj kriminalnoj istoriji.
Misao da objašnjenje savremenih pojava u kriminalnom miljeu moramo tražiti u
prošlosti, ne znači da su uzroci u prošlosti uvek najodlučniji za objašnjenje
sadašnje kriminalne pojave. Ako bi smo sa kriminalističko-obaveštajnog aspekta
pretpostavili da je modus operandi u kriminalnoj istoriji glavno obeležje današnjih
pojava iz kriminalnog miljea, onda bi smo mogli shvatiti da su današnje
kriminalne pojave samo produžetak one pojave koja joj je prethodila, te bi tako
kriminalističko-obaveštajni rad izgubio smisao, jer bi se dejstva kriminalnih
pojava mogla posmatrati i objašnjavati kao različiti trenuci jednog jedinog i istog
razvoja te pojave u sadašnjosti. Svakako, sa kriminalističko-obaveštajnog spektra,
moramo razumeti kriminalne pojave iz istorijske perspektive, jer postoje neki
elementi koji imaju dosta zajedničkog sa kriminalnim pojavama u sadašnjosti.
Taj elemenat koji se „ponavlja” mogao bi da nam bude od koristi u sadašnjem ili
budućem kriminalističko-obaveštajnom radu.
Posmatranje kriminalnog miljea sa kriminalističko-obaveštajnog aspekta,
pomoću kriminalne istorije (kriminalističko-obaveštajnih dosijea), zahteva da
razlikujemo „kriminalističko-obaveštajnu kriminalnu istoriju” i „kriminalističko-
obaveštajnu kriminalnu tradiciju” pojave koja se u sadašnjosti opaža.2
Kriminalističko-obaveštajna istorija kriminalne pojave je sve ono što se desilo toj
pojavi (prošlost kriminalne pojave). Kriminalističko-obaveštajna tradicija je, prema
tome, ono što smo iz istorije kriminalne pojave uzeli, tj. razumeli kao njenu
jedinstvenost. To je ono što smo mi prema metodologiji kriminalističko-
obaveštajnog rada izabrali iz njene prošlosti kao kriminalističko-obaveštajnu
2
Nezavisno od rada policije, njenih operativnih zahteva i drugih delatnosti, pojave u okruženju
su posledica radnji kojima članovi zajednice zadovoljavaju svoje praktične potrebe, bez kojih
se ne mogu organizovati zajednice. Ovo je naročito značajno za rad kriminalaca u okruženju,
kada se ispoljavaju signali komunikacije potekle iz raznih zahteva koje oni ispunjavaju u delu
svojih aktivnosti vezanih za podelu rada u kriminalnom poduhvatu. Ta obaveštenja ne nastaju
sasvim nezavisno od njih samih, već su u vezi sa njima i njihovim aktivnostima. U
kriminalističko-obaveštajnim poslovima se veoma često ne uzima dovoljno u obzir činjenica
da su u signalima, koje neka kriminalna organizacija stvara zbog svojih unutrašnjih potreba,
sadržana korisna obaveštenja o njenom radu, stanju, unutrašnjim odnosima i aktivnosti i da ona
u mnogo čemu mogu biti potpunija i bolja od obaveštenja dobijenih od pojedinaca koji su po
funkciji i položaju svestrano obavešteni o radu kriminalne organizacije.
24
Obaveštajna kriminalistička mreža: oruđe za kontrolu organizovanog kriminala
vrednost. Izbor elemenata iz kriminalne prošlosti pojave koja se sada posmatra treba
se obaviti na osnovu propisane metodologije kriminalističko-obaveštajnog rada.
Kriminalističko-obaveštajna teorija stoji na stanovištu da posmatrajući
kriminalne pojave možemo uočiti njihove sledeće osobenosti: a) nameru za
potpunom tajnošću; b) relativnu tajnost; c) kontrolisan sistem distribucije; d)
ponašanje usmereno na ostvarenje neke svrhe (da li je kriminalni cilj realan i
ostvarljiv, da li se kriminalni cilj može ostvariti na različite načine i da li postoje
različita sredstva za ostvarenje kriminalnog cilja); e) ostvarivost uprkos
spoljašnjim smetnjama; f) konzistentnost ponašanja pri ostvarivanju jednog te
istog kriminalnog cilja.
O kriminalnom miljeu sa obaveštajno-kriminalističkog aspekta
Za kriminalističko-obaveštajne potrebe moguće je razlikovati pet slojeva

kriminalnog miljea: lokalni, regionalni, nacionalni, problemski i međunarodni.
Oni omogućuju pet različitih nivoa kriminalističko-obaveštajnog posmatranja
pojave. Bazični nivo posmatranja pojave iz kriminalnog miljea zasniva se na
kriminalnim verovanjima, mišljenjima i ponašanjima koja su stereotipna,
repetitivna, rutinska. Takav je manji deo kriminalnog miljea i manji deo
funkcionisanja kriminalnih delatnosti unutar njega. Ovde je od naročite važnosti
da se kriminalne pojave na svim nivoima posmatraju na osnovu svoje
postvarenosti (reifikovanosti). Tradicionalni kriminalistički operativni rad nije
moguć bez postvarenja pojave u kriminalnom miljeu. Postvarenje je conditio sine
qua non ovog pristupa pojavama u kriminalnom miljeu. Kada sa operativno-
kriminalističkog aspekta govorimo o postvarenju kriminalne pojave posmatramo
njene manifestacije od nastanka pa sve do njenog nestanka.
Novi pristup istraživanja pojava u kriminalnom miljeu nije usmeren na
postvarenje pojave, već na obaveštajni pristup svim bezbednosnim izazovima,
rizicima i pretnjama, kao i njihovom prepoznavanju, nezavisno od toga da li je
došlo do postvarenja pojave u kriminalnom miljeu. Određenje kriminalističko-
obaveštajnog rada u kriminalnom miljeu može se sažeti sledećim rečima:
kriminalističko-obaveštajni rad u kriminalnom miljeu počiva na naučnim
osnovama. To znači da u osnovi kriminalističko-obaveštajnog rada leže izvesne
naučno dokazane pretpostavke (postulati): a) kriminal postoji; b) kriminal se može
spoznati; c) kriminal spoznajemo putem istraživanja; d) kriminalne pojave su
uzročno-posledično povezane.
25
Dragan Manojlović
Ono što kriminalistički obaveštajac zna o kriminalnim pojavama iz kriminalnog

miljea, zasniva se na njegovim profesionalnim znanjima. Ono što mi saznajemo o
pojavama iz kriminalnog miljea preko naših čula, uključujući tu i razna tehnička
pomagala, može biti obrnuta slika stvarnosti. Drugim rečima, čula nas veoma često
mogu prevariti. Osnovni teorijski postulati kriminalističko-obaveštajnog rada polaze
od sledećih pretpostavki: 1) kriminalne pojave postoje objektivno, realno; 2) one
ne miruju, nego su u stalnom kretanju i menjanju, nestajanju i nastajanju; 3) one
deluju jedna na drugu, s obzirom da se kreću i menjaju, nastaju i nestaju; 4) to
uzajamno delovanje podrazumeva da kriminalne pojave stupaju u određene relacije;
5) posedovati saznanja o pojavi iz kriminalnog miljea, znači biti u stanju spoznati
kriminalnu pojavu, znači posedovati analitičko-obaveštajnu inteligenciju.
Često se postavlja pitanje zbog čega je kriminalistički-obaveštajni rad tako
kasno postao predmetom naše kriminalističke teorijske i praktične misli. Kako
to da ono što je najbliže policijskom i kriminalističkom profesionalnom radu nije
ranije postalo predmetom njegovog interesovanja? Zar kriminalne pojave iz
kriminalnog miljea i odnosi između njih, najbliži policijskom i kriminalističkom
opažanju i izučavanju, nisu bili vidljivi? Na ovo pitanje bismo mogli dati odgovor
koristeći dosadašnja teorijska saznaja kriminalističke nauke, kao i saznanja
stručne prakse razvijana kroz istoriju na sledeći način: kriminalisti se ne interesuju
za kriminalne pojave same po sebi, već za svoje probleme u vezi sa
manifestovanjem kriminalne pojave i refleksijom njene statističke slike u
vrednovanju njihovog učinka. Ovakav pristup ima dalekosežne posledice sa više
aspekata: a) onemogućava uočavanje trendova kriminalnih delatnosti u
kriminalnom miljeu; b) onemogućava prikupljanje saznanja radi ranog
upozorenja o razvoju i potencijalnom ostvarenju kriminalne delatnosti; c)
onemogućava kontrolu kriminala; d) zahteva angažovanje znatno većih ljudskih
i materijalnih resursa, jer reaguje tek nakon izvršenja krivičnog dela; e)
omogućava nesmetan razvoj kriminalnih delatnosti i učvršćivanje struktura
kriminalnih organizacija; f) omogućava stvaranje početnog kriminalnog profita
koji dalje omogućuje opstanak kriminalnih grupa; g) gradi osećaj nebezbednosti
kod građana. Upravo sa ovog aspekta dalje izlaganje ćemo usmeriti na izgradnju
obaveštajne kriminalističke mreže koja kriminalnu pojavu uočava u povoju.
Kontrola kriminala — tradicionalni model jedne udice
Već sredinom osamnaestog veka kriminalistička teorija i praksa je počela da

napušta model kontrole kriminala, nazvan „pecanje sa jednom udicom i jednim
štapom ili više udica i više štapova”, i krenula put obaveštajnih kriminalističkih
26
mreža u kriminalnom miljeu. Većina kriminalista je tada zauzela stanovište da je

jednom udicom moguće uloviti jednu krupnu ribu, a da je mreža ta koja
omogućava ulov više krupnih riba, a neretko i predvodnika jata sa mnogo manjih,
ali značajno velikih riba. Verujem, iako se to ne vidi u nas, da smo svesni da je
pojedinačno „pecanje sa jednom udicom i jednim štapom, pa i sa više štapova”
daleka prošlost, a da je mreža efikasnije sredstvo.
Uspeh u kontroli kriminala u preovlađujućem delu uslovljen je sposobnostima
izgradnje obaveštajnih kriminalističkih izvora i obaveštajne kriminalističke mreže
u kriminalnom miljeu. U dvadesetom veku bezbednosna i kriminalistička nauka
u svetu pokazala je veliki napredak u mnogim pravcima, a naročito u pravcu
stvaranja sposobnosti kod policije za izgradnju metoda kriminalističko-
obaveštajnih delatnosti, što je iz temelja promenilo i menja odnos prema
kriminalnom miljeu. Danas možemo pronaći veliki broj stručnjaka, što nije slučaj
sa našim prostorom, koji su eksperti u tajnama za izgradnju obaveštajno-
kriminalističkog izvora. Tradicionalna kriminalistička teorija i praksa u nas se
zasniva na institutima informatora i saradnika. Zašto u svetu teorija i praksa u
kriminalistici sa naročitom pažnjom pristupa izgradnji kriminalističko-
obaveštajnih sposobnosti kod kriminalističkih službenika? Zato što je to od
najveće važnosti za kontrolu kriminala i upravljanje resursima. Sa kriminalističko-
obaveštajnog aspekta u kriminalističkoj teoriji i praksi, u jednom broju zemalja,
pa i kod nas, nije poznato sledeće: 1) kako izgraditi obaveštajni kriminalistički
izvor? 2) kako navesti, odnosno usmeriti potencijalni izvor da stupi u kontakt sa
kriminalističkim obaveštajcem? 3) kako izgraditi obaveštajnu kriminalističku
mrežu? 4) kako upravljati obaveštajnim kriminalističkim izvorom i mrežom da
bi smo učinili efikasnijim i efektivnijim kapacitet i kvalitet rada policije?
Način izgradnje obaveštajnih kriminalističkih izvora u kriminalističkoj teoriji,
a naročito u praksi u svetu postao je ideal obrazovanja kriminalističkih i
policijskih službenika. Sve detalje kriminalističko-obaveštajnih metoda kao i
tehnika za izgradnju profila izvora, profila kriminalnog miljea, modela pristupa
i dodira sa izvorom, ključa za vođenje izvora i mreža, modela edukacije vođa i
izvora, struktura u kriminalističkim službama, modela upotrebe izvora i mreža,
metodologije bezbednosne zaštite (kontraobaveštajne kriminalističke zaštite)
izvora, kriminalističko-obaveštajnog bontona, kriminalističko-obaveštajne etike,
kriminalističko-obaveštajnog jezika i komunikacije sa izvorom mnoge zemlje su
utemeljile tokom prošlog stoleća. Velika otkrića kriminalističko-obaveštajne
teorije pomoću kojih se uspelo shvatiti šta se događa pre nastajanja posledice u
kriminalnom miljeu počinju da se javljaju u prvoj i drugoj deceniji devetnaestog
veka. Kriminalisti su shvatili, na osnovu istraživanja i nakon što su pojedine
27
Dragan Manojlović
kriminalističke akcije u kriminalnom miljeu predupređene, da je potreban novi

pristup u kontroli kriminala koji bi omogućio da se svaka kriminalistička operacija
pretvori u uspešnu akciju u kriminalnom miljeu, bez reakcije iz kriminalnog
miljea koja bi je sprečila.
Kriminalistička teorija i praksa dolazi tada do sledećih zaključaka: 1) da je
kriminalističko-obaveštajna delatnost stalno kruženje pomoću analitičko-
obaveštajnog načina izazivanja odgovora (antedeliktum) na kriminalnu delatnost
i kriminalni milje; 2) da je tradicionalni način reakcije na kriminalni delikt, način
neposrednog „pozivanja” na kriminalnu delatnost; 3) kriminalističko-obaveštajna
delatnost je direktno vezana za kriminalni milje, a ne za delikt i troši najmanje
vremena i energije; 4) reakcija (postdeliktum) traži od kriminalista da troše vreme
i energiju mnogo više. Novija kriminalističko-obaveštajna teorija „ne podržava”
delatnost kriminalističkih službenika na prikupljanju podataka iz kriminalnog
miljea koja se odvija nakon izvršenog kriminalnog delikta, a još manje onu
delatnost koja se pokreće tek nakon zahteva tužioca za prikupljanjem obaveštenja
o izvršenom kriminalnom deliktu. Da bi poduprla kriminalistička istraživanja
kriminala, koja se kreću u smeru kriminalističko-obaveštajnih istraživanja, u
pripremi kriminalnih delatnosti mnoge zemlje su razvile sistem kriminalističko-
obaveštajnog obrazovanja službenika za rad u kriminalnom miljeu putem
ugradnje u taj milje i razvoj obaveštajnih kriminalističkih mreža. Napominjemo
da bi bilo pogrešno, kada govorimo o ugradnji u kriminalni milje, da mislimo na
prikrivenog islednika, jer on nije predmet ovog rada.
Tradicionalni operativni pristup i savremeni kriminalistički zahtevi
Pre nego što damo savremene kriminalističke poglede i pristupe izgradnji

obaveštajne kriminalističke mreže u kriminalnom miljeu i okruženju na kontroli
kriminala, držim da je važno da učinimo neka pojašnjenja koja su mnogim
kriminalistima nejasna usled višedecenijskog prisustva operativnog pogleda na
kriminalnu delatnost, kriminalni milje i okruženje. Zasnivanje kriminalističkih
istraga na operativnoj informaciji je samo jedan mali segment, odnosno isuviše
usko posmatranje kriminalnih delatnosti, kriminalnog miljea i okruženja. U
savremenoj kriminalističkoj teoriji operativna informacija je samo jedan manji
deo taktičkog nivoa rada kriminalista čija su saznanja usmerena na pristup i
izvršenje jedne kriminalističke operacije. Njena potreba i relevantnost je
privremenog karaktera; to je informacija koja se koristi za jedno konkretno
krivično delo. Nasuprot ovako uskom posmatranju i pristupu kriminalista u našoj
kriminalističkoj teoriji i praksi, kriminalistička teorija i praksa u svetu poznaje
28
više nivoa informacija iz kriminalnog miljea. Jedna od njih je opšta

kriminalističko-obaveštajna informacija. Ona omogućuje: permanentno
skeniranje kriminalnog miljea i fizičkog okruženja (infrastruktura kriminalnih
delatnosti), poznavanje drugih aspekata (kulture i običaja učesnika u kriminalnim
delatnostima), globalno poznavanje slojeva, struktura kriminalnih trendova i
samih kriminalnih organizacija (istorije, struktura, vođstva, i sl.), kao i spoljašnje
i unutrašnje podrške kriminalnim aktivnostima. Druga takođe veoma prisutna
kriminalističko-obaveštajna informacija je ona koja obogaćuje saznanja o
aktivnostima čije se značenje i pojedinosti na prvi pogled ne razumeju, ali su
veoma značajna prilikom kriminalističko-analitičkog istraživanja pojava koje
mogu ukazivati na kriminalnu delatnost nevidljivu sa aspekta terenskog
obaveštajnog rada. Treća je kriminalističko-obaveštajna informacija ona koja
kriminalnu delatnost otkriva po slojevima u zavisnosti od nivoa, strukture i oblika
kriminalne aktivnosti u kriminalnom miljeu. Tu i mnoge druge koje nismo
pomenuli. Sve ovo ukazuje da je stavljanje znaka jednakosti između
kriminalističko-obaveštajnog istraživanja i operativnog aspekta rada veoma
pogrešan i ne omogućava razvoj kriminalističko-obaveštajnog rada, već ga
sputava, bez obzira što je operativna informacija jedna u nizu informacija koje
se prikupljaju kriminalističko-obaveštajnom delatnošću.
Takođe je značajno za razumevanje ove teme da ukažemo na to da se
izgradnja obaveštajne kriminalističke mreže i infiltracija u kriminalni milje ne
može poistovetiti sa prikrivenim istražiteljem (islednikom).3 Prikriveni istražitelj
nije kriminalistički institut za kontrolu kriminala, već procesni institut za
prikupljanje dokaza u vezi sa konkretnom kriminalnom delatnošću (svoju
aktivnost sprovodi na osnovu naredbe nadležnog sudije). Nužno je ovde, sa
aspekta svetskih dostignuća kriminalističko-obaveštajne i kriminalističke teorije
i stručne prakse, ukazati da je pristup, ustoličen u nas, kojim se praksa (iskustvo)
3
Podržavam ona stanovišta u teoriji i praksi bezbednosti koja smatraju da on nije prevashodno
institut usmeren na izgradnju bezbednosti, već na prikupljanje dokaza u postupku istraživanja
konkretne kriminalne delatnosti, odnosno kriminalnog delikta. Dakle, radi se o procesnom
institutu koji sa bezbednosnog aspekta ne stupa na bojište, odnosno u kriminalni milje pre nego
što postoji osnova sumnje kojom se može obrazložiti zahtev sudu da izda naredbu o primeni
ovog procesnog instituta kada postoji kriminalna organizacija ili je posledično došlo do izvršenja
kriminalnog delikta. Ovo je jedna od ključnih činjenica koja pokazuje da prikriveni islednik nije
institut prevashodno usmeren na proaktivno dejstvo u kriminalnom miljeu, već je prevashodno
reaktivni institut, što sa aspekta bezbednosti nema velikog značaja za individualni i kolektivni
osećaj bezbednosti, odnosno on ne doprinosi njegovoj izgradnji. U bezbednosnoj praksi možemo
sresti stanovišta da je prikriveni islednik „zakasneli borac za izgradnju bezbednosti”, on je borac
za otkrivanje krivičnog dela i učinioca.
29
Dragan Manojlović
službi bezbednosti pretače u kriminalističku praksu putem praktičnog „znanja”

stečenog pri radu službenika tih službi, ključni, pogrešni korak.
Projekti za razvoj savremenih pristupa kontroli kriminalnog miljea
Na inicijativu Evropola, 1996. godine održan je prvi ekspertski sastanak o

kriminalističko-obaveštajnim izvorima, sa vizijom pristupanja sveobuhvatnom
razvoju pravnih (unutrašnjih i međunarodnih), bezbednosnih, kriminalističkih i
drugih pravila potrebnih za uspešno funkcionisanje kriminalističko-obaveštajnih
izvora u kriminalnom miljeu. Ovaj sastanak imao je sledeće ciljeve: a) povećati
svest zemalja članica o potrebi razvoja ovog instituta za kontrolu kriminala u
međunarodnim razmerama; b) razviti neophodne metode za vođenje i rad izvora
u kriminalnom miljeu; c) staviti na raspolaganje informacije o nekim specifičnim
aspektima angažovanja izvora u okviru EU, kao što su regrutovanje, korišćenje i
isplata; g) proučiti formiranje specifične nominalne baze podataka za ove potrebe,
posebno za izvore koji su na crnoj listi; e) poboljšati mogućnost razmene veoma
osetljivih informacija prikupljenih korišćenjem izvora o delatnosti kriminalnih
organizacija na prostoru Evrope.4
Kao ishod sastanka nametnula se potreba sprovođenja dubljih istraživanja u
ovoj oblasti sa razvojem projekta koji bi obuhvatio: a) određenje načina
angažovanja; b) ispitivanje mogućnosti razvoja zajedničkog sistema zemlja
članica, uzimajući u obzir iskustva nekih zemalja u vezi sa kodifikacijom; c)
definisanje izvodljivosti formiranja baze podataka o obaveštajnim kriminalističkim
izvorima angažovanim na prikupljanju saznanja o delatnostima kriminalnih
organizacija na evropskom prostoru.5
Kako je projekat dao određene putokaze, od 1996. do 2000. godine razvijana
je metodologija koja je omogućila zaključenje Sporazuma o razmeni
kriminalističko-obaveštajnih informacija, formiranje baze podataka i evropskog
sistema za kodifikaciju i osnovnih pravila njihovo postizanje. Naročito je značajno
to što je došlo do saglasnosti oko zajedničkog određenja pojma kriminalističko-
obaveštajnog izvora, iako je ono bilo instrumentalne prirode.6 Definicija glasi:
4
“Europol lide for intelligence guide”, 5.1.2.1, Rev. 1, Europol, Bruxelles, 1999.
5
Četiri zemlje su se javile dobrovoljno: Belgija, Nemačka, Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo
(prim. autora).
6
“Europol lide for intelligence guide”, 5121, 20 000, 530, CO, Rev., Europol, Bruxelles, 1–2
August 2000.
30
„Kriminalističko-obaveštajni izvor je lice prema kome se deluje sa poverljivošću

i koje prenosi informacije i/ili pruža pomoć nadležnim organima”. Kao što se
može zaključiti ovo nije kriminalistička, niti obaveštajna definicija, jer je mnogo
uža, odnosno govori samo o fizičkom licu kao obaveštajnom izvoru. Ona je
sredstvo za poboljšanje razmene bezbednosnih i kriminalističko-obaveštajnih
informacija između država, odnosno organa tih država, na kontroli i suzbijanju
kriminalnih delatnosti koje sobom donosi organizovani kriminal. Ohrabreni
postignutim, sa željom da se sistem još više razvija, članovi istraživačkog projekta
usmerili su istraživanje u sledećim pravcima: a) razvoj profesionalnih standarda
(načela i procedura) za angažovanje i prikupljanje podataka od strane
kriminalističkih izvora, koji mogu postati evropska norma u ovoj oblasti; b)
izgradnja modela za obuku rukovodilaca pod okriljem Evropola, kao i modela
za jedinstveno obezbeđenje izvora.7 To je razlog zašto se u većem broju evropskih
zemalja pristupilo donošenju zakonskih pravila u oblasti obaveštajnih
kriminalističkih izvora, bilo da se radi o ljudskom ili tehničkom izvoru, koja treba
da dovedu do odgovarajućih načela i procedura u izboru, pripremi, angažovanju,
vođenju i obezbeđenju izvora.
Donošenje pisanih akata iz ove oblasti treba da omogući u kriminalističkom
aspektu kontrolu organizovanog kriminala putem: a) poboljšanja kvaliteta
(efikasnosti i efektivnosti) u vezi sa ovom najosetljivijom kriminalističko-
obaveštajnom operacijom; b) uspešnijeg prikupljanja kriminalističko-obaveštajnih
informacija, korišćenja i eksploatacije prikupljenih informacija; c) boljeg
rukovođenja samim kriminalističko-obaveštajnim izvorom, na osnovu
njegove/njene sfere aktivnosti; d) efikasnijeg prodora u kriminalnu sredinu; e)
direktnog prikupljanja kriminalističko-obaveštajnih podataka sa učešćem ili bez
učešća izvora; f) izrade preventivnog istraživanja radi presecanja delatnosti
kriminalnih mreža, pojedinaca i kriminalnih organizacija; g) ranog upozoravanja
o postojanju kriminalnog plana ili kriminalne organizacije; h) izrade studija
trendova kriminalne delatnosti i oblika kriminala; i) izgradnje mehanizama za
„rastezanje” vremena potrebnog za kriminalističku istragu koje će obuhvatiti i fazu
pripreme za izvršenje kriminalnog delikta (tj. da se kriminalističko-obaveštajne
operacije izvode istovremeno sa pripremom kriminalnog poduhvata).8
Kriminalističko-obaveštajni aspekti kontrole organizovanog kriminala, kao i
svakog drugog kriminala u svetu, na osnovu istraživanja koja su sprovedena,
7
“Europol lide for intelligence guide”, 5121, 20001017, CO., Rev., Europol, Bruxelles, 2000.
8
William A. Bonger, Criminality and Economic Conditions, Indiana University Press,
Bloomington, 1969 (reissued), p. 18.
31
Dragan Manojlović
ukazuju da obezbeđivanje dokaza u začetku kriminalne delatnosti pojedinca ili

kriminalne grupe ima presudnu ulogu u pogledu ishoda presecanja kriminalne
delatnosti i nesmetanog vođenja krivičnog postupka. Kriminalističko-obaveštajna
analiza izvršenih kriminalnih delikata u evropskim razmerama pokazuje da do
ispoljavanja kriminalne delatnosti najčešće nije došlo spontano, nego je ona
unapred isplanirana. Prva kriminalističko-obaveštajna mera jeste sprečavanjem
nastajanja i ispoljavanja kriminalne delatnosti, druga je da se prikrivenost
kriminalne delatnosti svede na najmanju moguću meru, a treća da kriminalističko-
obaveštajna operacija u kriminalnom miljeu bude nenametljiva.9
Prva pretpostavka za ostvarivanje kriminalističko-obaveštajnog aspekta
kontrole kriminalnih delatnosti jeste pravovremeno prikupljanje kriminalističko-
obaveštajnih informacija. Druga pretpostavka je da kriminalistički aspekt
suzbijanja kriminala ima kriminalističko-obaveštajni kapacitet da sprovede svoju
operaciju u tom pravcu.10 Posmatrano sa obaveštajnog aspekta, postoje brojni
metodi kojima se mogu prikupljati kriminalističko-obaveštajne informacije i
dokazi o kriminalnim delatnostima, i pored njihove fenomenološke karakteristike
da su prikrivene u pripremi izvršenja, pri samom izvršenju i nakon izvršenja
krivičnog dela. Prema stavovima većine kriminalističkih teoretičara, moguće je
očekivati veći stepen efektivnosti prilikom suzbijanja svih oblika kriminalne
delatnosti ukoliko se izgrade metodi kojima se neće dodatno zadirati u zaštićeno
područje ljudskih prava i sloboda. U pronalaženju mosta između dva suprotna
pola koja teže istom cilju (prava građanina na nesmetano uživanje ljudskih prava
i sloboda i njegovog opravdanog i zakonom zasnovanog zahteva da bude
bezbedan s jedne, i očuvanja opravdanih interesa oštećenog s druge strane) leži
velika mudrost u primeni kriminalističko-obaveštajne mreže. Savremeno doba
karakteriše brz razvoj kriminalnih delatnosti u svim oblastima društvenog
života.11 Trendovi u toj oblasti su neuporedivo brži i veći od napretka u razvoju
9
H. Sean, Filing inteligence, London, 1997, p. 17.
10
Očigledno je da su novi pojavni oblici kriminala stavili pred državne organe, i to pre svega
policiju i organe krivičnog gonjenja, zadatke koji ne mogu biti uspešno realizovani bez upotrebe
savremenih metoda. Modernizacija sistema krivičnog pravosuđa zahteva davanje većeg značaja
početnim fazama pretkrivičnog i krivičnog postupka. U mnogim evropskim zakonodavstvima,
najuočljivije u Italiji, povećava se i uloga javnog tužioca u ovim fazama postupka. Efikasno
suzbijanje kriminala pretpostavlja povećanje ovlašćenja prilikom intervenisanja. Potom,
potrebno je i novo shvatanje obaveštajnog rada. Ključ za uspeh je kvalifikovano i proaktivno
prikupljanje i obrada obaveštenja i tesna međunarodna saradnja (prim. autora).
11
A. I. Gurov, Kriminalni profesionalizam u borbi s njim, VHII, MVD, SSSR, Moskva, 1981,
str. 29.
32
struktura i poslova kriminalističkih aspekata saznanja i mogućnosti kontrole

kriminalnih pojava u kriminalnom miljeu.
Kriminalna delatnost je vrlo dinamičan i u svojim fazama uzajamno zavisan
proces, tako da sve strukture u kriminalnom lancu poslova moraju biti čvrsto
uzročno-posledično povezane.12 Kriminalističko-obaveštajni aspekti saznavanja i
kontrole kriminala primenom obaveštajnih izvora i mreža u kriminalnom miljeu
(preventivna istraživanja prikrivenim angažovanjem kriminalističko-obaveštajnog
izvora) možemo posmatrati kao proces sa više segmenata, naizgled zasebnih, a
opet neraskidivo povezanih. Tu spadaju: 1) izgradnja struktura za kriminalističko-
obaveštajne delatnosti; 2) odabir i edukacija regrutera unutar bezbednosnih
(policijskih, kriminalističkih, carinskih i dr.) struktura za početni dodir, tzv. spoljna
ruka koja gradi klimu i uslove za regrutovanje izvora; 3) regrutovanje
kriminalističko-obaveštajnih izvora; 4) angažovanje kriminalističko-obaveštajnog
izvora; 5) izgradnja kriminalističko-obaveštajnog profila izvora; 6) izgradnja
kriminalističko-obaveštajnog profila mreže; 7) izgradnja kriminalističko-
obaveštajnog profila kriminalnog miljea; 8) prikupljanje kriminalističko-
obaveštajnih podataka o kriminalnoj delatnosti u predpolju, pre nastupanja
kriminalne posledice; 9) obrada kriminalističko-obaveštajnih podataka i upotreba
tih podataka. Šire i primerenije posmatranje, koje je prihvaćeno u svetskoj teoriji
o kriminalističko-obaveštajnim aspekatima kontrole kriminala, upućuje na to da
je proces sa tri elementa, veoma često primenjivan u praksi balkanskih zemalja,
isuviše usko shvatanje preventivnog prikrivenog sprovođenja operacija putem
kriminalističko-obaveštajnih izvora i mreža u kriminalnom miljeu.
Savremeni pristup izgradnji obaveštajne kriminalističke mreže

u kriminalnom miljeu
Prošlo je osam godina od kada je Republika Srbija na nivou državnih

institucija, u skladu s nastalim demokratskim promenama, prihvatila svima
evidentnu činjenicu da je opterećena kriminalom. Takođe, prošlo je šest godina
od kada je donošenjem najviših pravnih akata definisala pojam organizovanog
kriminala sa pravnog aspekta i počela da gradi mehanizme za njegovo otkrivanje
i suzbijanje. Nešto kasnije (sredinom 2004. godine), uz međunarodnu pomoć,
krenulo se sa izgradnjom kriminalističko-obaveštajnih struktura koje bi bile
sposobne da prepoznaju pojave u kriminalnom miljeu i time pomognu da se
12
James Q. Wilson, Thinking About Crime: Crime and Human Nature, Vintage Books, New York,
1985, p. 123.
33
Dragan Manojlović
presretne delatnost kriminalnih organizacija, a istovremeno omogući rano

upozoravanje drugih struktura u sistemu bezbednosti o nastanku i razvoju
bezbednosnih pojava u kriminalnom miljeu.
Krenuvši ka ostvarenju ovog cilja, posmatrano sa naučnog, teorijskog i
praktičnog aspekta, prihvaćena je tradicionalna metodika rada, koja je i sada
sprečava da razvije toliko potreban sistem kriminalističko-obaveštajnih delatnosti,
kriminalističko-obaveštajnu službu, kriminalističko-obaveštajne izvore i
kriminalističko-obaveštajnu mrežu u kriminalnom miljeu. Prvo, kao osnova
kriminalističko-obaveštajne delatnosti prihvaćena je obaveštajna metodika rada
službi bezbednosti koje su radile u dvadesetom veku, kao što je Služba državne
bezbednosti. Na ovaj način je tradicionalni rad službi bezbednosti dvadesetog
veka prihvaćen kao mera kvaliteta za izgradnju kriminalističko-obaveštajnih
struktura. Drugo, poistovećuju se obaveštajna analitička delatnost, operativna
analitička delatnost i kriminalističko-obaveštajni rad. Treće, ne razume se potreba
da se razviju i drugi instituti za prikupljanje saznanja iz kriminalnog miljea, već
se kruto drži operativne informacije, informatora i saradnika kao jedinih
kriminalističkih instituta.
Uzimajući u obzir obaveštajne elemente i metodiku obaveštajnog
kriminalističkog rada u okviru kojih se sprovode kriminalističko-obaveštajne
operacije na izgradnji kriminalističko-obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu,
ne može se prihvatiti stanovište da su znanja službenika državne bezbednosti ona
znanja potrebna za edukaciju službenika kriminalističko-obaveštajnih službi. Taj
problem je veoma složen, jer obaveštajni poduhvati, u onom smislu u kojem ih
sprovode civilne i vojne obaveštajne službe, nikako ne odgovaraju obaveštajnim
poduhvatima sprovedenim od strane kriminalističko-obaveštajnih službi. Takvi
poduhvati mogu imati svoju bližu ili dalju krajnju granicu, određenu ciljevima
koji su kod ovih službi zasnovani na suprotnim metodološkim i bezbednosnim
pristupima. Nadalje, za vodećeg službenika kriminalističko-obaveštajne službe
ne može se reći, slikovito rečeno, da je službenik koji „nosi dva šešira“. On nije
glavni obaveštajni savetnik predsednika države i ne prima službene direktive od
Saveta za nacionalnu bezbednost. Još nešto što je, čini se, veoma značajno jeste
pokušaj da se u stručnoj praksi stavi znak jednakosti između ciljeva, mera i
operacija koje preduzimaju obaveštajci obaveštajnih službi i kriminalistički
obaveštajci opterećen je nejasnoćama kako sa teorijskog, tako i sa praktičnog
aspekta. Drugim rečima, trenutna struktura kriminala u kriminalnom miljeu i moć
policijskih struktura za njegovu kontrolu je u negativnoj korelaciji (videti Prilog
1). Policijska struktura ne odgovara nivoima i trendovima kriminala. Postojeći
vertikalni i horizontalni kapacitet kriminalističko-obaveštajne strukture ne može
34
biti pouzdan izvor bezbednosne stabilnosti zajednice, pa time ni lične i imovinske

bezbednosti građana. On ne razume pojave iz kriminalnog miljea (videti Prilog
2) što je osnovni element za izgradnji kredibiliteta države kako na unutrašnjem,
tako i na međunarodnom planu.
Prilog 1: prikaz odnosa negativne korelacije između kapaciteta kriminalnih

struktura u kriminalnom miljeu i kriminalističkih struktura za njegovu kontrolu
Prilog 2: prikaz odnosa negativne korelacije indikatora/signala iz kriminalnog

miljea i kapaciteta kriminalističkih struktura za njihovo prepoznavanje
35
Dragan Manojlović
Posebnost kriminalističko-obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu (Prilog 3)

je u tome što ona nije primarno povezana sa načinom vršenja krivičnog dela, već
je njena suština u pristupu kojim se na osnovu signala ili indikatora, primenom
kriminalističko-obaveštajne metodologije, nezavisno od bilo kakvih kriminalističkih
istraga konkretnog kriminalnog delikta, prepoznaje namera nastajanja ili izgradnje
kriminalne organizacije kao entiteta koji priprema izvršenje kriminalnog delikta, i
preduzimaju mere za njenu kontrolu, presecanje njenog nastanka ili njene delatnosti
pre nastupanja posledice, tj. pre izvršenja krivičnog dela.
Prilog 3: prikaz jedne od mogućih struktura za izgradnju kriminalističke

obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu
Ovu finu i za razvoj kriminalističko-obaveštajne mreže ključnu razliku treba

imati u vidu da bi se omogućilo odgovarajuće razumevanje misije kriminalističko-
obaveštajnog rada u kriminalnom miljeu. Pristup kontrole kriminala putem
kriminalističko-obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu kultiviše razvoj
kriminalističko-obaveštajnog rada kao jezgra bezbednosnih struktura (policijskih,
36
kriminalističkih, carinskih i dr.) i celokupnog bezbednosnog sistema. Dakle,

dokazivanje i suzbijanje kriminalne delatnosti u kriminalnom miljeu primarno
oslonjeno na kriminalističko-obaveštajnu mrežu zahteva razvijenu obaveštajnu
dimenziju kriminalističkih struktura u policiji. Ona se shvata kao način
organizovanja i delovanja policije, čime se bitno uvećava moć i vrednost saznanja
u kontroli, suzbijanju i dokazivanju kriminalne delatnosti pred sudskim organima.
Ovaj pristup u sebi nosi dugoročniju perspektivu jer omogućava izgradnju
stabilnijeg osećaja bezbednosti za građane.
Takođe, ovim metodom rada u kriminalnom miljeu policijska struktura u
svakom trenutku nadgleda pojave u kriminalnom miljeu putem prikrivenih
operacija, čime gradi sposobnost da pravovremeno deluje na bezbednosne
izazove, rizike i pretnje koje kriminalna pojava sa sobom nosi. Kriminalističko-
obaveštajna delatnost putem obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu se ne
aktivira i ne razvija svoju delatnost nakon što je izvršeno krivično delo, već vodi
obaveštajne operacije koje su slojevite i usmerene na prikupljanje najveće moguće
količine obaveštajnih saznanja, da bi bila u stanju da deluje preventivno. To joj
istovremeno omogućava da najefektivnije odgovori na zahteve ukoliko je
krivično delo izvršeno, jer poseduje veliku količinu informacija koje su
prikupljene pre nego što je krivično delo izvršeno. Ovo je ključna razlika u odnosu
na sadašnji pristup zasnovan na statističkom prikazu broja rasvetljenih krivičnih
dela od ukupnog broja izvršenih krivičnih dela, kojim se zamagljuju činjenice,
tj. broj rasvetljenih krivičnih dela prikazan je procentom, a ne uspehom ili
neuspehom policije i stanjem bezbednosti jednog društva, zajednice ili države.
Zaključak
Kriminalističko-obaveštajni rad u kriminalnom miljeu razvojem i primenom

kriminalističko-obaveštajnih metoda kroz obaveštajnu mrežu kao što su: metoda
mravinjaka, metoda ostrva, metoda parabola, metoda dodira sa delatnošću,
metoda pokrivača-senke, metoda zlatnog mosta, metoda neposredne delatnosti,
metoda hobija i mnoge druge omogućio bi da se obaveštajna saznanja potrebna
za razvoj i izgradnju analitičkog kriminalističko-obaveštajnog dela (studija,
biografija i dr.), u cilju praćenja trendova kriminalnih delatnosti na svim nivoima
(međunarodnom, nacionalnom, strateškom, taktičkom, lokalnom i problemskom),
prikupljaju nezavisno od tekućih istraga na nenametljiv način.
Ne može se reći da kod nas sada postoje ni približno adekvatne strukture za
razvijanje obaveštajnih metoda i razvoj obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu.
37
Dragan Manojlović
Nema znakova da će se u bližoj budućnosti započeti sa izgradnjom struktura koje

će raditi na edukaciji i osposobljavanju obaveštajaca regrutera i kriminalističkih
obaveštajaca za rad na izgradnji obaveštajne mreže i prepoznavanju pojava u
kriminalnom miljeu. Sadašnji pristup kontroli kriminala, kojim se kriminalisti ne
interesuju za kriminalne pojave same po sebi, već za probleme manifestovanja
kriminalne pojave i refleksije njene statističke slike u vrednovanju njihovog
učinka, ima dalekosežne negativne posledice po individualnu i kolektivnu
bezbednost. Odlaganje formiranja i izgradnje obaveštajne mreže u kriminalnom
miljeu na osnovu promenjene prirode bezbednosnih pretnji ne doprinosi izgradnji
individualne i kolektivne bezbednosti.
Literatura
1. Bonger, William A., Criminality and Economic Conditions, Indiana University Press,
Bloomington, 1969 (reissued).
2. Dokument Europol-a 5. 1. 2. 1., – 1999.
3. Dokument Europol-a 5. 1. 2. 1., – 20.000., 530., CO., Rev., 1–2. avgust 2000.
4. Dokument Evropol–a 5.1. 2. 1. – 20001017., CO., Rev.
5. European Sources of Scientific and Technical Information, 6th edition, Longman,
London, 1984.
6. Gurov A. I., Kriminalni profesionalizam u borbi s njim, VHII, MVD, SSSR, Moskva,
1981.
7. Phillips, C., Policing today, No. 2, 1997.
8. Qian Xuesen [6929 1331 2773], Science and Technology of Technology Intelligence,
Defense Technology Intelligence, 1983, special issue.
9. Sean, H., Filing intelligence, London, 1997.
10. Statističke evidencije Interpola 1990–2007. godine.
11. Statističke evidencije Ministarstva unutrašnjih poslova 1990–2007. godine.
12. Wilson, James Q., Thinking About Crime: Crime and Human Nature, Vintage Books,
New York, 1985.
13. Zhenlin, Song [1345 2182 2651], Hubert E. Shalt, The Need for Assessment in
Defense Intelligence and Literature, AD-A 046026, Defense Technology Intelligence,
Vol 1, 1980.
38
THE CRIMINAL INTELLIGENCE NETWORK:

A TOOL FOR THE CONTROL OF ORGANISED CRIME
The author argues that criminal science is not focused on crime phenomenon per se,
but is rather focused on problems pertaining to its manifestation and to issues of how
relevant statistics may affect assessment of its impact. As early as in the late 18th century,
criminal science gradually abandoned a crime control model of what was called “fishing
with a single hook and a single fishing rod or even fishing with multiple hooks and
multiple fishing rods”, which were deemed as isolated attempts, and moved towards a
model of criminal intelligence network in a criminal environment. At that time, there
were some authors who believed that although “a big fish can be caught with a single
hook, it is the use of a fishing net that can help catch several big fish and even their
leader, the one followed by many smaller, but important fish”. The author stresses that
the model of criminal intelligence network in a criminal environment is a much more
effective tool to curb organised crime.
39
OBAVEŠTAJNO-KRIMINALISTIČKI ASPEKTI
SUPROTSTAVLJANJA AUTOMOBILSKOJ MAFIJI
Saša Mijalković*
APSTRAKT
Delovanje automafije ima višestruke ugrožavajuće efekte po nacionalnu
bezbednost i javni interes balkanskih zemalja u tranziciji, a neposredna
posledica je stvaranje osećaja lične i imovinske nebezbednosti građana.
Basnoslovno bogatstvo stečeno krađom vozila učestvuje u jačanju „sive
ekonomije” i u razvoju drugih vidova kriminalnih aktivnosti, a naročito
zabrinjava korišćenje ovakvog „prljavog profita” za finansiranje
međunarodnog terorizma i za uticaj na političku vlast korumpiranjem
pojedinih njenih predstavnika. Ozbiljan pristup rešavanju problema
automafije zahteva utemeljenost aktivnosti i mera nacionalnog sistema
bezbednosti na aktuelnim dometima domaće i inostrane bezbednosno-
kriminalističke teorije i na primerimama dobre kriminalističko-
obaveštajne prakse, ali i na sveobuhvatnoj obaveštajno-kriminalističkoj
analizi etioloških, fenomenoloških i viktimoloških dimenzija ovog
problema. Sistem međusobne razmene podataka, u okviru kojeg je
omogućen pristup bazama podataka svim članovima mreže, pogodan je
za analizu i planiranje rešavanja gotovo svakog savremenog
bezbednosnog problema. Neophodno je definisati efikasne metode
prikupljanja i primarne obrade obaveštajnih informacija, predmet i ciljeve
analitičko-statističkih istraživanja i ciljeve bezbednosnog procenjivanja
i kriminalističkog prognoziranja aktivnosti automafije.
Ključne reči: krađa motornih vozila, organizovani kriminal, automobilska
mafija/automafija, nacionalna bezbednost, nacionalni sistem bezbednosti,
suprotstavljanje automafiji, kriminalističko-obaveštajna delatnost.
Delikti nad motornim vozilima (eng. motor vehicle crime) je izraz u

operativnoj upotrebi u Interpolu i prevashodno se odnosi na slučajeve krađa
vozila. Oni obuhvataju oduzimanje vozila, krađu vozila, krađu predmeta sa vozila
*
Autor je docent na Kriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu. Rad predstavlja rezultat
samostalnih naučnih istraživanja i lični je stav autora.
40
Obaveštajno-kriminalistički aspekti suprotstavljanja automobilskoj mafiji
i iz vozila, oštećenje i/ili uništenje vozila. Reč je o jednom od najzastupljenijih

vidova kriminala u mnogim zemljama. Oštećenje i uništenje vozila najčešće se
kvalifikuju kao bezobzirno i drsko ponašanje, vandalizam, zločini protiv imovine
ili opšte bezbednosti. Ovi delikti neretko predstavljaju jedan od obrazaca
ponašanja delinkvenata i deo su „potkulture huligana”, a preduzimaju se s ciljem
ispoljavanja ličnog nezadovoljstva i bunta pojedinaca i grupa nanošenjem štete
vlasniku ili korisniku vozila, odnosno kao posredni napad na tzv. protivničku,
suprotstavljenu stranu (fizičko ili pravno lice, državu i državne organe, stranu
državu, međunarodnu organizaciju, verski, nacionalni, rasni, politički ili drugi
pokret, suparnički sportski tim itd.). Realizuju se u pojedinačnim akcijama,
odnosno kroz spontano ili koordinirano kolektivno ponašanje kada dobijaju
obeležja masovne pojave, najčešće u okviru građanskih nereda.
Oduzimanje vozila, krađa vozila, krađa predmeta sa vozila i iz vozila spadaju
u tzv. lukrativna krivična dela, koja se vrše s ciljem sticanja protivpravne
imovinske koristi za sebe ili drugog. Zbog toga su u bezbednosnoj praksi i
zastupljenija nego pojave uništenja i oštećenja vozila. Naročito su izražene krađe
automobila koje su za zločince i finansijski najisplativiji delikti nad motornim
vozilima.1 Kradu se razne vrste vozila (bicikli, motocikli, putnički automobili,
teretna vozila, autobusi, kombinovana vozila itd). Predmet ovog rada je
prevashodno krađa putničkih automobila (u daljem delu rada automobili ili
vozila), mada je modus operandi krađe ostalih kategorija vozila isti, sličan ili se
neznatno razlikuje.2
Krađa motornih vozila (eng. motor vehicle theft, izraz koji operativno
upotrebljava Evropol) postala je visoko organizovana kriminalna aktivnost koja
je poprimila globalni karakter. Do razvoja ovog vida kriminala dolazi nakon
1
Primetan je drastičan rastući trend krađa motornih vozila na račun njihovog oduzimanja radi
posluge, kojih je sve manje. Živojin Aleksić, Milan Škulić i Milan Žarković, Leksikon
kriminalistike, samostalno autorsko izdanje, Beograd, 2004, str. 136.
2
Vozilo je svako prevozno sredstvo namenjeno za kretanje po putu, osim pokretnih stolica bez
motora za nemoćna lica i dečjih prevoznih sredstava. Vozilo na motorni pogon je svako vozilo
koje se pokreće snagom sopstvenog motora, osim vozila koja se kreću po šinama. Motorno
vozilo je takvo vozilo na motorni pogon koje je prvenstveno namenjeno prevozu lica i stvari na
putevima ili koje služi za vuču priključnih vozila namenjenih za prevoz lica i stvari, osim vozila
za prevoz lica i stvari koja se kreću po šinama, bicikala sa motorom, traktora i drugih vozila na
motorni pogon koja nisu prvenstveno namenjena prevozu lica i stvari. Putnički automobil je
motorno vozilo namenjeno prevozu lica koje, pored sedišta vozača, ima najviše osam sedišta
(„Zakon o osnovama bezbednosti saobraćaja na putevima”, član 10, stav 1, tačke 25–27 i 31,
Službeni list SFRJ, broj 50/1988 sa kasnijim izmenama i dopunama). O obimu i sadržaju
pojmova ostalih pomenutih kategorija vozila opširnije u članu 10 ovog Zakona.
41
Saša Mijalković
Drugog svetskog rata, s razvojem autoindustrije i međunarodne pokretljivosti

ljudi, dobara, usluga i kapitala. Svakako da su uslovi ekonomske globalizacije,
naglog razvoja i modernizacije automobilske industrije i uopšte tehničko-
tehnološkog napretka doprineli i ekspanziji krađe motornih vozila. To je, po
„principu spojenih sudova”, uslovilo razvoj i drugih oblika kriminala.
Mnogi vlasnici motornih vozila, ali i vlasnici i radnici osiguravajućih društava
i pripadnici nacionalnog sistema bezbednosti Republike Srbije bili bi srećni da
je i danas aktuelna konstatacija jednog visokog starešine Gradskog sekretarijata
unutrašnjih poslova u Beogradu s početka sedamdesetih godina prošloga veka
da „krađe motornih vozila, posebno krađe putničkih automobila, u mnogim
industrijski razvijenim zemljama predstavljaju veoma raširenu i vrlo ozbiljnu
kriminalnu pojavu, a da su kod nas nerazvijene i, u odnosu na ostala krivična
dela, malobrojne”.3
Nažalost, ovakve pojave nisu zaobišle ni našu zemlju. Zbog geografskog
položaja i međunarodnih drumskih, železničkih, vazduhoplovnih i rečnih
saobraćajnica, Srbija je oduvek bila zahvalno međunarodno ilegalno tržište.
Nestabilnost i loši bezbednosni uslovi u poslednjoj deceniji dvadesetog veka
izraženi, pre svega, u političkoj, normativnoj, ekonomskoj, socijalnoj i moralnoj
krizi društva, učinili su da Srbija postane veoma značajan sektor i faktor globalne
mreže organizovanog kriminala. Time su i aktivnosti u vezi sa krađom motornih
vozila na teritoriji Srbije zauzele značajno mesto u kriminalnoj ekonomiji i na
ilegalnim tržištima transnacionalnog organizovanog kriminala. Pri tom se
teritorija Srbije pojavljuje kao zemlja iz koje se vozila kradu i krijumčare u druge
države, ali i kao zemlja tranzita, privremene ili konačne destinacije vozila koja
su ukradena u drugim državama.
Interpol i Evropol potražuju najmanje sto trideset hiljada automobila za koje
osnovano sumnjaju da se nalaze na teritoriji zemalja Zapadnog Balkana. Polovina
ukradenih automobila nalazi se na teritoriji Crne Gore, oko trideset hiljada je na
prostoru Bosne i Hercegovine, a oko dvadeset pet hiljada tih automobila nalazi
se na području Kosova i Metohije. Ostatak od oko petnaest hiljada vozila nalazi
se na teritorijama Hrvatske, Makedonije i centralne Srbije. Od 1995. godine na
teritoriji Republike Srbije nestalo je oko osamnaest hiljada vozila naših i stranih
državljana, računajući i vozila naših državljana koja su nestala u inostranstvu.
Reč je o organizovanoj kriminalnoj delatnosti međunarodnih razmera. Vozila koja
3
Jovan Stanisavljević, Kriminalistička obrada krivičnih dela oduzimanje motornih vozila, krađe
sa i iz motornih vozila i krađe motornih vozila, Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove,
Beograd, 1973, str. 37.
42
su ukradena na teritoriji centralne Srbije završavaju u Hrvatskoj i Bosni i

Hercegovini gde se organizovanim kriminalom razmenjuju za vozila koja su tamo
ukradena. Drugi deo vozila završava na teritoriji Kosmeta, Makedonije i u Crnoj
Gori. Jedan kanal krijumčarenja ukradenih automobila vodi ka Moldaviji,
Ukrajini, Belorusiji i Rusiji, a drugi preko Bugarske ka Turskoj, Iraku i Siriji.4
Nesporno je da se naša zemlja suočila sa neorganizovanim i organizovanim
krađama motornih vozila u nacionalnim i međunarodnim razmerama. Pred nama
je ozbiljan zadatak rešavanja ovog bezbednosnog problema i obaveza da se on
kontroliše kroz nacionalni materijalni i procesni krivičnopravni okvir, ali i kroz
sistemsku prevenciju.
Pojam krađe motornih vozila i automafije
U bezbednosno-kriminalističkoj praksi često je veoma teško precizno

kvalifikovati pojavu protivpravnog oduzimanja vozila. Krivično delo
neovlašćenog korišćenja tuđeg vozila čini lice koje bez pristanka ovlašćenog lica
koristi tuđe motorno vozilo. Pokušaj ovog dela takođe se kažnjava. Teži oblik
dela postojaće ukoliko je to učinjeno provaljivanjem ili obijanjem motornog
vozila, upotrebom sile ili pretnje. Za osnovni oblik dela predviđena je novčana
kazna ili zatvor do dve godine, a za teži oblik zatvor od tri meseca do pet godina.5
Krađu čini lice koje tuđu pokretnu stvar oduzme drugom u nameri da njenim
prisvajanjem sebi ili drugom pribavi protivpravnu imovinsku korist. Pokušaj
krađe se takođe kažnjava. Za ovo delo predviđena je novčana kazna ili zatvor do
tri godine.6 Najzad, krivično delo teške krađe postojaće ukoliko je krađa izvršena
na neki od sledećih načina: 1) obijanjem ili provaljivanjem zatvorenih zgrada,
soba, kasa, ormana ili drugih zatvorenih prostora ili drugim savlađivanjem većih
prepreka; 2) od strane više lica; 3) na naročito opasan ili naročito drzak način; 4)
od strane lica koje je pri sebi ima kakvo oružje ili opasno oruđe radi napada ili
odbrane; 5) za vreme požara, poplave, zemljotresa ili drugog udesa; 6)
iskorišćavanjem bespomoćnosti ili drugog teškog stanja nekog lica. Teška krađa
postojaće i ako vrednost ukradenih stvari prelazi iznos od trista hiljada dinara ili
ukradena stvar predstavlja kulturno ili prirodno dobro. Teži oblik krivičnog dela
4
Iz izjave Božidara Stojiljkovića, glavnog policijskog inspektora Uprave kriminalističke policije
Ministarstva unutrašnjih poslova Republike Srbije. Navedeno prema: „Interpol na Balkanu traži
130.000 ukradenih vozila”, Blic, 4. avgust 2007.
5
„Krivični zakonik Republike Srbije”, član 213, Službeni glasnik RS, broj 85/2005.
6
Ibid., član 203.
43
Saša Mijalković
postojaće ukoliko vrednost ukradenih stvari prelazi iznos od milion dinara. Za

osnovne oblike krivičnog dela predviđena je kazna zatvora od jedne do osam
godina, a za teži oblik zatvor od dve do deset godina.7
Da bi u konkretnom slučaju događaj protivpravnog oduzimanja vozila mogao
da se kvalifikuje kao krađa, odnosno kao teška krađa, neophodno je dokazati
nameru izvršioca krivičnog dela da stekne protivpravnu imovinsku korist za sebe
ili drugog. Bezbednosno-kriminalistička i pravosudna praksa pokazale su da je
to veoma teško. Na primer, ukoliko je lice zatečeno u izvršenju krivičnog dela
dok je provalničkim alatom obijalo vrata vozila, ne može se pouzdano znati da li
je njegova namera bila da oduzme npr. samo muzički CD omiljenog pevača koji
se nalazi na sedištu vozila (sitna krađa), mobilni telefon i jaknu koji su ostavljeni
u vozilu (krađa), da iskoristi vozilo kako bi se odvezao do nekog mesta gde će ga
potom ostaviti (neovlašćeno korišćenje tuđeg vozila) ili da ga prisvoji za sebe,
proda, pokloni, rastavi u delove koje će koristiti ili prodati (teška krađa). U takvim
situacijama mnoge policije u svetu čekaju da lice do kraja izvrši krivično delo
kako bi mogli da ga pravilno kvalifikuju. Međutim, u situacijama kada je motorno
vozilo već protivpravno oduzeto, krivična dela se najpre kvalifikuju kao
neovlašćeno korišćenje tuđeg vozila. Ukoliko se tokom kriminalističke obrade
krivičnog dela dokaže koristoljublje izvršioca, događaj će se prekvalifikovati u
krađu ili tešku krađu, u zavisnosti od vrednosti vozila.
Vrednost ukradenog vozila se preliminarno određuje na osnovu iskaza
vlasnika, što i ne mora da bude njegova objektivna, realna vrednost. Važan
parametar za utvrđivanje vrednosti vozila može da bude cena koju je vlasnik
platio prilikom njegove kupovine, ukoliko je to učinio relativno skoro pre krađe
vozila. Potom, vrednost vozila utvrđuje se na osnovu vrednosti vozila istog tipa,
marke, godine proizvodnje i opremljenosti na tržištu automobila. Najzad, ukoliko
je ukradeno vozilo pronađeno, njegovu vrednost procenjuje veštak. Ovaj oblik
kriminala u poslednje vreme poznatiji je kao automobilska mafija.
Automobilska mafija ili automafija, kako ćemo je u daljem tekstu zvati, jeste
žargonski naziv za kriminalno delovanje lica usmereno ka protivpravnom
oduzimanju motornih vozila koja su u tuđoj svojini ili državini, radi sticanja
protivpravne imovinske koristi za sebe ili drugog.8 Ovakve aktivnosti mogu, ali i
7
Ibid., član 204.
8
Državina (possessio) je pravno zaštićena faktička vlast (corpus possessionis) nekog lica na stvar.
Faktička vlast lica na stvar je nezavisna od postojanja imovinskog prava na stvar i razlikuje se od
pravne vlasti koju ima titular subjektivnog prava. Između ostalog, može da bude zakonita i
nezakonita. Pod pravom svojine (dominium, propriates) podrazumeva se subjektivno pravo iz
44
ne moraju da imaju obeležja organizovanog kriminala i mogu, ali ne moraju da

imaju međunarodnu dimenziju. U širem smislu, pod automafijom se podrazumeva
svaka krađa motornih vozila, kao i sve aktivnosti pripreme krađe i aktivnosti dalje
eksploatacije protivpravno oduzetog vozila. U užem, pravom smislu, automafija
podrazumeva da su navedene kriminalne aktivnosti preduzete od strane
organizovane grupe, uključujući i lica koja nisu stalni članovi već spoljni saradnici
kriminalnih grupa.
Kriminalne aktivnosti u vezi sa krađom motornih vozila su mnogobrojne, a
priroda njihovih interakcija različita. Krađe motornih vozila su tesno povezane
sa nizom kriminalnih aktivnosti koje im nužno prethode, odnosno čije je
preduzimanje neophodno ili olakšava protivpravno otuđenje vozila. Pre svega,
reč je o pribavljanju sredstava namenjenih izvršenju krivičnih dela, falsifikovanju
isprava, korupciji i zloupotrebi službenog položaja lica koja mogu da daju podatke
o vozilima koja su pogodna za krađu, provaljivanju u tuđe stanove i „džepnim
krađama” radi otuđenja dokumentacije i ključeva vozila, organizovanju
zločinačkih udruženja i slično.
Uticaj automafije na bezbednost građana i nacionalnu bezbednost
Sama krađa motornih vozila može da bude skopčana sa uporednim

izvršenjem drugih krivičnih dela poput: razbojništva, razbojničke krađe, pretnje,
prinude, ucene, prevare, carinskih prekršaja i privrednih prestupa, ometanja i
sprečavanja ovlašćenih službenih lica u obavljanju poslova bezbednosti i
održavanja javnog reda i mira, lažnog prijavljivanja krađa motornih vozila,
prevare osiguravajućih društava i drugih. Eksploatacija ukradenih vozila takođe
je povezana sa mnogim nezakonitim radnjama kao što su: falsifikovanje isprava,
korupcija, prikrivanje, prevara, iznuda, ucena, ometanje i sprečavanje ovlašćenih
službenih lica u obavljanju poslova bezbednosti, pranje novca, tržišni i carinski
delikti i slično. Nedvosmisleno je potvrđena veza ove kriminalne aktivnosti sa
organizovanim kriminalom i terorizmom. U tom smislu, vozila se ne kradu samo
radi sticanja materijalne koristi za sebe ili drugog. Profitom od prodaje ukradenih
vozila često se finansira realizovanje drugih vidova kriminalnih aktivnosti.
kojeg proističe najviša pravna i faktička vlast na stvar. Titulari prava svojine mogu biti fizička i
pravna lica i nazivaju se vlasnici. Pod ovlašćenjima iz prava svojine podrazumevaju se ovlašćenja
držanja, korišćenja i raspolaganja. To znači i da, na primer, državinu nad vozilom imaju i zakupac,
lice koje ima službeno vozilo u zaduženju, lice kome je vozilo pozajmljeno, ali i lopov koji je vozilo
ukrao. Ilija Babić, Privredno pravo, Policijska akademija, Beograd, 1998, str. 111, 122.
45
Saša Mijalković
Ukradena vozila se koriste i za neposredno izvršenje drugih krivičnih dela

kao što su: ubistva, razne pljačke, otmice lica, krijumčarenje droge, oružja, ljudi,
umetnina i slično. Ukradeno vozilo može da bude kompenzacija za dobijanje
neke druge stvari koja je nastala ili je pribavljena izvršenjem krivičnih dela (npr.
zavisnici često kradu motorna vozila i nude ih preprodavcima, nekada samo i za
usmeno obećanje isplate novca koji im je neophodan za kupovinu droge) ili za
činjenje „kriminalnih usluga” (npr. predaja ukradenog automobila licu kao
kompenzacija za njegovu uslugu transportovanja prokrijumčarenih cigareta).9
Najopasnija je svakako veza sa političkim kriminalom, pre svega kroz finansiranje
terorizma ili korišćenjem ukradenih vozila kao auto-bombi prilikom izvođenja
terorističkih napada.10
Delovanje automafije ima višestruke ugrožavajuće efekte po javni interes
balkanskih zemalja u tranziciji. Neposredna posledica ekspanzije ovog vida sve
nasilnije i brutalnije organizovane kriminalne delatnosti je stvaranje osećaja lične
i imovinske nesigurnosti građana. Dalje, milijarde dolara ilegalno stečenog profita
dodatno jačaju „sivu zonu” ekonomije i obezbeđuju finansijsku potporu za druge
vrste kriminalnih aktivnosti. Naročito zabrinjava korišćenje dela ovakvog
„prljavog profita” za finansiranje međunarodnog terorizma i uticaj na političku
vlast korumpiranjem pojedinih njenih predstavnika. Ugrožavanje ekološke
bezbednosti zemlje, odnosno zagađivanje životne sredine, takođe nije problem
koji se može zanemariti. Najizraženije je, svakako, zagađivanje vazduha: većina
ukradenih i prokrijumčarenih vozila iz zapadnoevropskih zemalja sagoreva
gorivo čija upotreba, prema standardima Evropske unije, više nije dozvoljena.
Utvrđeno je da emitovani izduvni gasovi značajno ugrožavaju zdravlje ljudi i
životinja. A kako i ne bi kada je, na primer, kod dizel vozila starog devet godina
emisija štetnih gasova u vazduhu deset puta veća nego kod novih automobila.11
9
Siniša Žarković i Anto Rajkovača, „Otuđenje i krijumčarenje motornih vozila”, Hrvatski ljetopis
za kazneno pravo i praksu, Hrvatsko udruženje za kaznene znanosti i praksu, Vol. 5, broj 2,
1998, str. 639.
10
Sa zvaničnog sajta Interpola: www.interpol.int/Public/Vehicle/Default.asp.
11
Srđan Korać, „Trgovina ukradenim vozilima na Balkanu”, Puls — magazin o korupciji, juli–
avgust 2005, str. 30.
46
Prilog 1: sistem kriminalnih aktivnosti koncentrisanih oko krađa vozila
KRAĐA I DRUGE
NEZAKONITE
NEZAKONITE
AKTIVNOSTI U VEZI
AKTIVNOSTI PREDUZETE
SA EKSPLOATACIJOM
PRILIKOM KRAĐA
UKRADENIH VOZILA
VOZILA
NEZAKONITE
NEZAKONITE
AKTIVNOSTI
AKTIVNOSTI U VEZI
FINANSIRANE
SA PRIPREMANЈEM
SREDSTVIMA
KRAĐA VOZILA
OD KRAĐA VOZILA
Kao što se moglo videti, obim kriminalnih aktivnosti automafije je velik, a

njihov sadržaj raznolik. Načelno, dominantne oblasti kriminalnog delovanja
automafije su pripremne radnje za krađu vozila, radnje protivpravnog oduzimanja
vozila i radnje eksploatisanja ukradenog vozila. Obaveštajno-kriminalistički
kapaciteti i procesi moraju da budu usmereni ka svim navedenim oblastima
kriminalnog delovanja automafije.
Obaveštajno-kriminalistička potpora suprotstavljanju automafiji
Dimenzije obaveštajno-kriminalističkih analiza

bezbednosnih rizika i potreba
Ozbiljan pristup rešavanju problema automafije zahteva utemeljenost aktivnosti
i mera nacionalnog sistema bezbednosti na aktuelnim dometima domaće i inostrane
bezbednosno-kriminalističke teorije i na primerima dobre prakse, ali i na
sveobuhvatnoj analizi etioloških, fenomenoloških i viktimoloških dimenzija
problema. Neophodno je izvršiti određena naučna, analitičko-statistička istraživanja,
odnosno analize. Takva istraživanja, uz uvažavanje zahteva sveobuhvatnosti,
47
Saša Mijalković
tačnosti, preciznosti, objektivnosti i praktične primenljivosti, moguće je sprovesti

jedino u okviru izvesnog kriminalističko-obaveštajnog sistema. To, svakako,
podrazumeva angažovanje više subjekata bezbednosti, nosilaca kriminalističko-
obaveštajnih aktivnosti i njihovo povezivanje u izvesnu nacionalnu obaveštajnu
mrežu. Sistem međusobne razmene podataka, u okviru kojeg je omogućen pristup
bazama podataka svim članovima mreže, pogodan je za analizu i planiranje
rešavanja gotovo svakog savremenog bezbednosnog problema.
U okviru pomenutog sistema, poželjno je oformiti kriminalističko-
obaveštajne timove koji će projektovati i delimično sprovoditi preventivno-
represivne mere. Reč je o specijalizovanim strukturama koje su osposobljene da
primenom kriminalističko-obaveštajnih metoda sistematski prikupljaju, obrađuju
i analiziraju obaveštajne podatke od značaja za identifikovanje pojedinaca i
kriminalnih organizacija, razotkrivanje, presecanje tokova i dokazivanje
delovanja automafije.12 Zahtevi visokog stepena efikasnosti sistema bezbednosti
u suprotstavljanju automafiji uslovljeni su efikasnošću kriminalističko-
obaveštajnog rada na najmanje tri nivoa:
• lokalnom, gde se prikupljaju obaveštajne informacije o etiološkim,
fenomenološkim, viktimološkim i posledičnim aspektima automafije i o
efektima preventivno-represivnih mera sistema bezbednosti, na osnovu kojih
se usmeravaju dalje aktivnosti suprotstavljanja;
• nacionalnom, stvaranjem informacione osnove za donošenje strategijskih
odluka u suprotstavljanju ovom vidu organizovanog kriminala;
• nadnacionalnom, sprovođenjem obaveštajno-kriminalističkih operacija
preventivnog i represivnog karaktera, u saradnji sa službama bezbednosti
drugih zemalja ili u okviru međunarodnih organizacija.
Prikupljanje i primarna obrada obaveštajnih informacija

Značaj posedovanja objektivnih informacija o bezbednosnom problemu od
nesumnjivog je značaja za njegovo rešavanje. Stoga je neophodno i opravdano
koristiti sva zakonska i etički dopustiva sredstva za prikupljanje obaveštajnih
informacija13 o automafiji. Najčešći metodi prikupljanja obaveštajnih informacija su:
12
O kriminalističko-obaveštajnom radu opširnije u: Dragan Manojlović, „Kriminalističko-
obaveštajni rad: prepoznavanje pojava iz okruženja — prikupljanje obaveštajnih podataka”,
Bezbednost, broj 1, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srbije, 2005, str. 109.
13
Informacija je znanje kome je dat materijalni oblik, odnosno znanje kome je dat oblik simbola.
Obaveštajne informacije su izvor iz kojih se ekstrahuju obaveštajni podaci, supstrat i sirovina
48
• metod neposredne opservacije (lična zapažanja pripadnika službi bezbednosti);

• prikupljanje informacija od informanata (građani, poznaničke, prijateljske i
rodbinske veze koje po mestu stanovanja, zaposlenja i kretanja dolaze do
informacija o automafiji, a to su: automehaničari, radnici na (auto)otpadima,
čuvari parkinga, radnici osiguravajućih društava, radnici servisa za tehnički
pregled vozila, prodavci automobila i autodelova na autopijacama i sl.);
• prikupljanje informacija od oštećenih;
• agenturni metod (vrbovanje pripadnika kriminalne grupe ili drugih lica iz
kriminalne sredine da duže vreme i potajno pružaju poverljive informacije
od značaja za sprečavanje, otkrivanje i dokazivanje krivičnih dela i učinilaca.
Postoje dve kategorije tzv. informatora: pouzdanici (garanti), koji su po
pravilu neporočna lica koja duže vreme iz kriminalne sredine dostavljaju
informacije službama bezbednosti uz izvesnu novčanu naknadu i vigilanti,
koji pripadaju kriminalnoj sredini, vrše krivična dela i istovremeno
obaveštavaju službe bezbednosti o aktivnostima svojih kriminalnih
saradnika);14
• metod infiltracije pripadnika službe bezbednosti u kriminalnu sredinu
(angažovanjem tzv. agenta provokatora, koji, u cilju hapšenja izvršioca
krivičnih dela, stupa s njim u kontakt, predstavljajući se kao kriminalac, radi
navodnog zajedničkog kriminalnog delovanja i tzv. prikrivenog policijskog
izviđača, ubačenog u kriminalnu grupu radi otkrivanja i dokazivanja krivičnih
dela i učinilaca);15
• isledni metod (isleđivanjem nosilaca kriminalne delatnosti koji direktno ili
indirektno učestvuju u aktivnostima automafije, kao i lica iz kriminalne
sredine koja o tome imaju saznanja);
• metod tehničke opservacije (korišćenjem elektronskih i uređaja za audio,
vizuelno i audio-vizuelno nadgledanje i snimanje);
• metod saradnje sa subjektima bezbednosti drugih zemalja (kroz policijsku,
obaveštajnu, sudsku i druge vidove saradnje);
iz koje se proizvodi znanje. Prema tome, obaveštajni podaci su posebno znanje ekstrahovano
iz obaveštajnih informacija, neophodno za rešavanje konkretnih bezbednosnih problema (Izvori,
tehnike i tehnologije prikupljanja informacija za potrebe korisnika obaveštajnih podataka,
Obrazovno-istraživački centar Bezbednosno-informativne agencije, Beograd, 2004, str. 2).
14
Branislav Simonović, Kriminalistika, Institut za pravne i društvene nauke Pravnog fakulteta u
Kragujevcu, Kragujevac, 2004, str. 24–7.
15
Ibid. Takve uloge pripadnika policije u rasvetljavanju krivičnih dela danas su u dobroj meri
institucionalizovane u tzv. prikrivenom isledniku.
49
Saša Mijalković
• metod analize sadržaja programa sredstava javnog informisanja

(prvenstveno oglasa i reklama agencija za prodaju i posredovanje u prodaji
automobila i auto-delova i sl.) i drugi.
Da bi obaveštajne informacije bile pretočene u smislene i tačne obaveštajne
podatke, one se kroz tzv. obaveštajni ciklus klasifikuju, procenjuju, analiziraju,
interpretiraju, objedinjuju i u formi završnih obaveštajnih dokumenata
(informacije, izveštaji, statistički pregledi, bilteni i sl.) dostavljaju korisnicima.
Obaveštajni podaci bi trebalo da se unesu i u određene operativne kriminalističke
evidencije, opšte ili specijalizovane baze podataka.
Prema značaju, obaveštajne informacije, odnosno podaci, mogu da budu
strateški (o opštim obeležjima pojava na nacionalnom nivou) i operativni
(konkretne informacije o konkretnim slučajevima i aktivnostima automafije), te
zato i postaju predmet strateških ili operativnih analiza, odnosno osnova strateških
ili operativnih prognoza.
Analitičko-statistička istraživanja
Analitičko-statistička istraživanja podrazumevaju dalju obradu obaveštajnih
podataka.16 S obzirom na metodologiju obrade i prirodu rezultata, ove mere bi
trebalo da imaju karakter empirijskog naučno-istraživačkog rada. Trebalo bi da
ih sprovode specijalizovane jedinice za analitiku i naučna istraživanja, što
podrazumeva angažovanje timova od pojedinaca određenog stručnog profila,
stepena obrazovanja, radnog iskustva i intelektualnih sposobnosti. Osim toga, u
radu se koriste razni naučni metodi, pretežno iz domena metodologije naučnog
istraživanja društvenih i matematičkih nauka i savremena tehnička i tehnološka
dostignuća automatske obrade podataka — informatike. Analitičko-statistička
istraživanja moraju se usmeriti najmanje u dva pravca:
1. ka kvantitativnoj i kvalitativnoj analizi trendova krivičnih dela u vezi sa
krađom motornih vozila i njihovih elemenata na mikro i makro planu, radi
utvrđivanja zakonitosti u njihovom nastanku, manifestaciji i posledicama
(prvenstveno modusa operandi i indicija koje ukazuju na pripremu, izvršenje
16
Jedan od primera ovakvog istraživanja predstavljen je u: Anton Tallo, “Prävention des kfz-
diebstahls und kfz-identifizierung”, Actuelle Probleme der kriminologischen Prognostic, II,
International Symposium, Liptovsky Jan, 26–29. 9. 1998, Bratislava, 1999. Prevod teksta
objavljen u: „Prevencija krađe motornih vozila i identifikacija motornih vozila”, Pogledi —
odabrani tekstovi iz strane kriminalističko-bezbednosne literature, Policijska akademija,
Beograd, 2003, str. 53–8.
50
i posledice ovih krivična dela), koncipiranja i praktičnog sprovođenja

preventivne i represivne delatnosti;
2. ka analizi optimalnosti organizacionih i funkcionalnih rešenja i kapaciteta
subjekata bezbednosti za adekvatan odgovor na aktuelne i potencijalne
bezbednosne probleme (adekvatnost postojeće legislative, kadrovi,
organizaciona rešenja, finansije, materijalno-tehnička sredstva i sl.).
Predmet analitičko-statističkih istraživanja automafije, uz uvažavanje
određenih prostornih i vremenskih parametara, trebalo bi da bude:
• kretanje ukupnog broja registrovanih motornih vozila po godinama;
• kretanje ukupnog broja otuđenih (oduzetih i ukradenih) motornih vozila na
teritoriji Republike Srbije po godinama, i to kako vozila u vlasništvu
državljana Republike Srbije, tako i vozila koja su registrovana u inostranstvu;
• kretanje ukupnog broja otuđenih motornih vozila naših državljana u
inostranstvu, po godinama;
• ukupan broj pronađenih, a prethodno ukradenih motornih vozila na području
Republike Srbije po godinama, kako onih koja su u vlasništvu državljana
Republike Srbije, tako i vozila koja su registrovana u inostranstvu;
• ukupan broj pronađenih motornih vozila u inostranstvu koja su ukradena na
području Republike Srbije;
• godišnja teritorijalna distribucija krađa motornih vozila u Republici Srbiji (po
gradovima i opštinama, odnosno po Policijskim upravama);
• starosni opseg i prosečna starost ukradenih motornih vozila na području
Republike Srbije, po godinama;
• podaci o kategorijama motornih vozila koja su ukradena (putnička, teretna,
autobusi, motocikli itd.);
• podaci o markama i proizvođačima vozila koja su ukradena (npr. Zastavin
program, Folksvagenov, Mercedesov program itd.);
• podaci o tome da li su ukradena vozila imala neke vidove mehaničke ili
elektronske zaštite od krađe;
• podaci o lažnom prijavljivanju krađa motornih vozila;
• podaci o delovanju organizovanog kriminala na polju krađa i eksploatisanja
ukradenih motornih vozila;
• druge raspoložive podatke o krađi motornih vozila.
Reč je o obimnim podacima kakvih, u određenoj meri, nema ni u bazama
podataka drugih nacionalnih policija i sistema bezbednosti. Osim ovih, opštih
podataka, trebalo bi uraditi i analize o:
51
Saša Mijalković
• načinima izvođenja pripremnih radnji za krađu vozila, radnji protivpravnog

oduzimanja vozila i radnji eksploatisanja ukradenog vozila;
• korišćenju savremenih naučno-tehničkih dostignuća za krađu i eksploatisanje
ukradenih automobila;
• identifikovanim središtima automafije i mestima koja predstavljaju centre
eksploatisanja ukradenih vozila;
• dometima falsifikovanja isprava i dokumenata kojima se omogućava
eksploatisanje ukradenih motornih vozila, metodima i sredstvima
falsifikovanja, kao i o načinima otkrivanja falsifikata;
• identifikovanim međunarodnim rutama za krijumčarenje ukradenih motornih
vozila;
• krijumčarskim kanalima, odnosno o mestima i načinima prevoženja
ukradenih automobila preko državne granice;
• načinima saradnje domaće i stranih automafija;
• biofiziološkim i socijalnim obeležjima izvršilaca krivičnih dela (pol, starost,
državljanstvo, obrazovanje, lične sposobnosti i znanja koja koriste u krađi
vozila, materijalni status, zaposlenost i sl.);
• određenim kategorijama izvršilaca krivičnih dela, pre svega o tzv.
povratnicima, specijalistima i profesionalcima;
• načinima delovanja izvršilaca krivičnih dela (pojedinačno, u grupi ili u okviru
organizovane kriminalne grupe);
• učestvovanju pripadnika službi bezbednosti u aktivnostima automafije;
• iskustvima pripadnika službi bezbednosti u otkrivanju, rasvetljavanju i
dokazivanju krivičnih dela iz oblasti automafije;
• dometima saradnje našeg sistema bezbednosti sa službama bezbednosti
drugih zemalja, kao i o pravcima unapređenja saradnje;
• drugim interesantnim i ilustrativnim podacima o automafiji, kao i o
slučajevima koji su obrađivani i isleđivani.
Rezultate analitičko-statističkih istraživanja trebalo bi predstaviti u obliku
analitičkih studija sa mnoštvom tabelarnih, grafičkih, dijagramskih, kartografskih
i sličnih prikaza. Takođe, trebalo bi da se odlikuju visokim nivoom naučnog i
stručnog znanja, po čemu se razlikuju od primarnih, završnih obaveštajnih
dokumenata. Međutim, njihova slaba strana je zasnovanost na otkrivenim
pojavama ugrožavanja bezbednosti, odnosno zanemarivanje tzv. tamne brojke
kriminaliteta. Analitičke studije su jedan od osnova kreiranja politike
suprotstavljanja automafiji. U tom smislu, „posrednici” između rezultata
52
analitičkih studija i kreiranja bezbednosne i kriminalne politike svakako su

bezbednosno procenjivanje i kriminalističko prognoziranje.
Bezbednosno procenjivanje i kriminalističko prognoziranje

aktivnosti automafije
Bezbednosno procenjivanje predstavlja sintetički zaključak o stanju i
trendovima krađa motornih vozila, kao i o efikasnosti sistema bezbednosti u
njihovoj prevenciji i suzbijanju. Reč je o tzv. dijagnozi ovih pojava iz aspekta
savremenih bezbednosnih problema koja podrazumeva:
• upoređivanje aktuelnog stanja sa dugogodišnjim prosečnim obimom krađa
vozila, njihove zastupljenosti u ukupnoj bezbednosnoj problematici, kao i
negativnih efekata. Tako se stanje ovih pojava može oceniti kao redovno,
unapređeno, pogoršano i slično;
• ocenu normativnih, organizacionih i funkcionalnih dostignuća, te efikasnosti
pojedinih subjekata bezbednosti u suprotstavljanju ovim pojavama, pri čemu
se može konstatovati njihovo unapređenje, stagnacija ili regresija.
Ocena trenutnog stanja ukazuje na potrebe i pravce unapređenja aktuelne
bezbednosne prakse, i to na strateškom nivou, čime se visokim rukovodiocima
sistema bezbednosti daju parametri za rekonstrukciju dotadašnjeg pristupa u
rešavanju ovog problema i na operativnom nivou, čime se rukovodiocima na
mikro nivou ukazuje na neophodnost primene konkretnih mera prevencije i
suzbijanja delovanja automafije.
Procena bezbednosnog stanja ima za cilj i da se na osnovu prošlosti i realne
procene sadašnjosti dâ prognoza kriminalne delatnosti (tzv. kriminalistička
prognoza) koju treba očekivati, mogućih nosilaca ugrožavanja, tipova
potencijalnih žrtava i posledica, čime se daje orijentacija operativnom radu, tj.
omogućava uspešno planiranje i usmeravanje prevencije inkriminisanog
ponašanja.17 U zapadnim zemljama postoji trend formiranja tzv. ekspertskih
multidisciplinarnih radnih grupa za praćenje i strategijsku analizu pojedinih formi
kriminala. Opremljene dobrim kompjuterskim bazama podataka i softverima za
analizu i prognozu kriminala, ove grupe izrađuju prognoze budućih izvršenja
17
Kriminalističko prognoziranje je proces dobijanja informacija o budućoj pojavi, događaju koji
u trenutku predviđanja još ne postoji. Prognoza je logička posledica ovakvog kreativnog procesa
i ima višestruku funkciju: orijentacionu, preventivnu, represivnu i normativnu (Ostoja Krstić,
Prognostika kriminaliteta, Policijska akademija, Beograd, 2003, str. 186, 219).
53
Saša Mijalković
krivičnih dela na osnovu kojih se organizuju specijalni programi prevencije,

kontrole i nadzora na strategijskim i operativnim nivoima.18
Međutim, mora se imati u vidu velika dinamičnost savremenih bezbednosnih
problema. Zato analitičko-statističke službe moraju da predviđaju eventualne
modifikacije prethodnih i aktuelnih etioloških, fenomenoloških, viktimoloških i
posledičnih komponenti automafije. U tome su veoma značajne tzv.
prognozirajuće obaveštajne informacije, pogodne za biranje, usmeravanje i
finalizaciju programa prevencije i represije.19
Bezbednosna procena i kriminalistička prognoza imaju veći značaj ukoliko
je do približnih rezultata procene i prognoze nezavisno došlo više različitih
subjekata bezbednosti. Segmenti procena i prognoza mogu se, radi konsultacije,
razmenjivati sa drugim državama. Neki njihovi sadržaji mogu se komparirati sa
sadržajima analiza, procena i prognoza pojedinih međunarodnih organizacija.
Prognoza razvoja automafije sama po sebi nema nikakvu svrhu i efekte ukoliko
se na osnovu nje ne osmisle adekvatni preventivni i represivni programi i obratno,
preventivni i represivni programi su nedovoljno smisleni ukoliko nisu zasnovani
na detaljnoj kriminalističkoj prognozi.
Kriminalistički metodi prevencije krađa motornih vozila

i sticanja obaveštajnih saznanja
Kriminalističko-operativno delovanje u funkciji neposredne prevencije krađa
motornih vozila podrazumeva obavljanje poslova bezbednosti preduzimanjem
operativno-taktičkih i kriminalističko-istražnih mera i radnji kojima se direktno
sprečavaju nastanak i posledice ovih pojava. Osim toga, ove mere se koriste i u
njihovom suzbijanju, te imaju i efekte specijalne i generalne prevencije. Najzad,
njima se u dobroj meri obezbeđuju obaveštajne informacije i podaci o automafiji.
Reč je prvenstveno o tzv. redovnim poslovima bezbednosti. Oni uključuju:
– poslove održavanja javnog reda i mira koji se najčešće obavljaju redovnom
patrolnom i pozorničkom delatnošću. Stalno prisustvo uniformisanih
pripadnika policije na terenu obeshrabruje izvršioce krivičnih dela u njihovim
nastojanjima. Pripadnici policije osmatraju teren, uočavaju pojave koje su
interesantne iz aspekta suprotstavljanja automafiji, i nastoje da samostalno ili
18
Opširnije u: Branislav Simonović, Kriminalistika, op. cit., str. 22.
19
Karakteriše ih visok stepen verodostojnosti sadržaja i visoka verovatnoća da će se događaji
koji se pominju u njihovom sadržaju zaista i dogoditi. Detaljnije u: Izvori, tehnike i tehnologije
prikupljanja informacija za potrebe korisnika obaveštajnih podataka, op. cit., str. 2.
54
u saradnji sa građanima i drugim državnim organima otklone probleme.

Posebna pažnja mora da se obrati na praćenje pojave ispoljavanja volje za
izvršenjem krivičnog dela.20 S obzirom na to da se volja manifestuje
prevashodno kroz pripremne radnje za krađu automobila, njihovim
uočavanjem i pravovremenim proverama i akcijama ove kriminalne aktivnosti
mogu da se spreče. S tim u vezi, daju se saveti građanima da svoja vozila ne
parkiraju na neosvetljenim i nenaseljenim mestima, da ih zaključavaju i
obezbeđuju sigurnosnim sistemima, da otklone sve kvarove i nedostatke koji
bi olakšali provaljivanje u unutrašnjost automobila i njegovo odvoženje, da
prijave svako sumnjivo ponašanje pojedinaca i grupa koje ukazuju na
automafiju, da svoja dvorišta i prostore za parkiranje urede na način koji će
otežati ili onemogućiti neovlašćen pristup vozilima i drugo. Istovremeno,
neposredne starešine će dostavljene informacije o određenim faktorima
lokalne infrastukture koji doprinose razvoju automafije, odnosno olakšavaju
krađu motornih vozila proslediti nadležnim organima lokalne samouprave.
Pre svega, misli se na dojave o neispravnosti uličnog osvetljenja, o
neobezbeđenosti i neosvetljenosti javnih parkirališta i drugih površina koje
se koriste za parkiranje vozila, o neophodnosti projektovanja stambenih
zgrada sa obezbeđenim garažama (usmeravanje lokalne građevinsko-
urbanističke politike), o potrebama postavljanja video nadzora za nadgledanje
parking površina, o potrebi osnivanja gradskog parking-servisa sa službama
za obezbeđenje parking-prostora itd. Najzad, tokom obavljanja redovne
patrolne i pozorničke delatnosti, pripadnici policije neretko uhvate izvršioce
krivičnih dela in flagranti, odnosno u toku ili neposredno nakon krađe vozila;
– poslove kontrole saobraćaja, koji obuhvataju kontrolu vozača, vozila i
prtljaga na javnim putevima. U takvim prilikama moguće je uočiti ukradeno
vozilo ili lice za kojim je raspisana potraga, mogu se otkriti falsifikovane
isprave o vozilu i vozaču, falsifikovane ili ukradene registarske oznake,
falsifikovani brojevi motora i šasije, sredstva i alat za provaljivanje u vozila
i njihovo stavljanje u pogon, delovi ukradenih vozila itd.;
– poslove kontrole prelaženja državne granice, koji obuhvataju kontrolu
putničkog saobraćaja (lica i prevoznih sredstava) i kontrolu međunarodnog
transporta robe. Pravilnom proverom lica i vozila kroz službene evidencije
mogu se otkriti ukradena vozila ili izvršioci krivičnih dela za kojima tragaju
naše ili strane službe bezbednosti. Pravilno evidentiranje saobraćaja lica i
20
O ispoljavanju volje za izvršenjem krivičnih dela opširnije u: Duško Modly i Nedžad Korajlić,
Kriminalisticki rječnik, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj, 2002, str. 734.
55
Saša Mijalković
vozila omogućava da se kasnije otkriju eventualni propusti u kontroli

prelaženja državne granice i identifikuju krijumčarski kanali, ali i sprega
automafije sa pripadnicima graničnih službi;
– poslove obezbeđenja državne granice, s ciljem da se onemogući licima i
vozilima prelazak državne granice van graničnog prelaza. Promena
metodologije ovog posla, od tradiconalnog vojnog obezbeđenja ka tzv.
dubinskom obezbeđenju od strane policije, trebalo bi da umanji mogućnost
ilegalnog prelaženja granice, odnosno da poveća izvesnost otkrivanja
ilegalnih prelazaka;
– poslove izdavanja identifikacionih, putnih i drugih isprava, pri čemu je
neophodno unaprediti kvalitet isprava i stepen zaštite od falsifikovanja, ali i
ažurnost evidencija o izdatim ispravama;
– poslove registrovanja vozila i vozača, prilikom kojih mogu da se uoče
odstupanja podataka iz registracionih listova od podataka pohranjenih u
bazama podataka o vozilima. Strogo pridržavanje postupka registracije vozila
umanjuje mogućnost registrovanja vozila sa falsifikovanim identitetom;
– poslove nadzora i kontrole rada određenih privrednih subjekata, poput
preduzeća za prodaju i posredovanje u prodaji vozila, za pružanje usluga
uvoza vozila iz inostranstva, za pružanje usluga posredovanja pri
registrovanju motornih vozila, autoservisa, servisa za tehnički pregled vozila,
autootpada, autopijaca i slično;
– poslove kriminalističke kontrole određenih kriminogenih sredina, kriminalnih
stecišta (pijaca, autoradionica, skladišta vozila, magacina auto-delova i sl.) i
aktivnosti bivših, aktivnih i potencijalnih izvršilaca krivičnih dela. Oblici
kriminalističkog postupanja koji slede mogu se podvesti pod pojam
kriminalističke kontrole;
– poslove kriminalističkog evidentiranja uspostavljanjem i ažuriranjem opšte
azbučne kartoteke, albuma fotografija kriminalaca, evidencije pojedinih
kategorija učinilaca krivičnih dela, evidencije osobenih znakova, evidencije
nadimaka, evidencije krivičnih dela s nepoznatim izvršiocem, evidencije
krivičnih dela po načinu izvršenja (evidencija modusa operandi), evidencije
legitimisanih sumnjivih lica, evidencije ukradenih i nestalih predmeta,
evidencije pojedinih kategorija objekata, evidencije nestalih osoba i
neidentifikovanih leševa;21
21
O navedenim evidencijama konkretnije videti u: Živojin Aleksić i Zoran Milovanović,
Kriminalistika, Partenon, Beograd, 1994, str. 93–7.
56
– tzv. unutrašnju i spoljnu kontrolu rada subjekata bezbednosti, radi

identifikovanja pojedinaca i grupa koji zloupotrebljavaju položaj i na neki
način učestvuju u delatnostima automafije;
– druge bezbednosno-kriminalističke poslove.
Realizovanje navedenih, ali i bezbednosno-kriminalističkih poslova koji
ovom prilikom nisu pomenuti, zahteva primenu izvesnih mera i radnji za čije su
preduzimanje radnici službi bezbednosti zakonom ovlašćeni. Najčešće je reč o:
upozorenju, izdavanju naređenja, legitimisanju, pozivanju, upućivanju,
privođenju, sprovođenju i zadržavanju lica, blokadi, raciji, traženju obaveštenja,
poligrafskom testiranju, opserviranju, ulaženju u tuđ stan i druge prostorije,
pregledu prostora, objekata i dokumentacije, pregledu i pretresanju lica, snimanju
na javnim mestima, javnom raspisivanju nagrade, lišavanju slobode,
privremenom oduzimanju predmeta, pružanju pomoći državnim organima pri
izvršavanju odluka, upotrebi nekih sredstava prinude, specijalnih istražnih metoda
i slično.22
Osim navedenih poslova, generalno, delatnosti automafije mogu da se spreče
određenim poslovima bezbednosti koji su usmereni ka:
– prevenciji i suzbijanju organizovanog kriminala, čime se stiče uvid i kontrola
nad delovanjem organizovanih kriminalnih grupa. Naročito je značajno
suprotstavljanje organizovanom ekonomskom kriminalu, pre svega korupciji
i pranju novca, čija je veza sa automafijom nedvosmisleno potvrđena;
– prevenciji i suzbijanju oblika opšteg kriminala koji mogu da imaju veze sa
krađom motornih vozila poput: falsifikovanja dokumenata, krađa, prvenstveno
„džepnih” i „provalnih”, čime se dobavljaju dokumenta pogodna za
falsifikovanje, odnosno ključevi od vozila i garaža u kojima su vozila
parkirana, razbojništva, razbojničkih krađa i uopšte nasilja na ulicama (s
obzirom na to da se pri protivpravnom prisvajanju motornih vozila sve više
koristi nasilje nad vlasnicima vozila, pripadnicima parking-službi,
pripadnicima policije itd.), nedozvoljene trgovine autodelovima, neovlašćenog
bavljenja zanatsko-uslužnim radom (tzv. divlje autoradionice, neregistrovana
preduzeća za transportovanje robe), maloletničke delinkvencije, krađa
predmeta sa i iz motornih vozila itd.;
– prevenciji i suzbijanju privrednog kriminala turističkih, ugostiteljskih,
transportnih, uslužnih i drugih sličnih preduzeća i agencija;
22
„Zakon o policiji”, član 30, Službeni glasnik Republike Srbije, broj 101/2005.
57
Saša Mijalković
Najzad, mora se istaći značaj tzv. sektorskog poslovanja policije i tzv.

community policing, odnosno koncepta rada policije u lokalnoj zajednici, u
okviru kojih se pripadnici policije svakodnevno susreću s građanima i razmenjuju
obaveštajne informacije, što je osnova preventivne i proaktivne bezbednosno-
kriminalističke delatnosti.23 Zbog toga su za prevenciju automafije izuzetno
značajni i poslovi usmereni ka unapređenju odnosa s građanima.
Policija u ostvarivanju bezbednosti ljudi i imovine sarađuje i sa organima
teritorijalne autonomije i lokalne samouprave. Takođe, ova služba sarađuje i sa
drugim organima i ustanovama, nevladinim i drugim organizacijama,
manjinskim i drugim organizovanim grupama radi razvijanja partnerstva u
sprečavanju ili otkrivanju delikata i njihovih učinilaca i u ostvarivanju drugih
bezbednosnih ciljeva.24
Zaključak
Uslovi sveopšte globalizacije usložnjavaju stvari i stvaraju prepreke

nastojanjima službi nacionalnog sistema bezbednosti da se suprotstave
organizovanom kriminalu, pa samim tim i automafiji. Svet postaje „globalno
selo”, „globalna saobraćajnica”, „globalno tržište”, što stimuliše globalizaciju
organizovanog kriminala i globalizaciju automafije. Generalno govoreći, svaki
vid globalizacije podrazumeva gubljenje identiteta, do čega najlakše dolazi u
pogledu identiteta stvari. Vozilo koje je danas ukradeno u jednoj zemlji, u
uslovima liberalizacije viznih režima i migracione politike, već sutra može da
bude hiljadama kilometara udaljeno od mesta krađe.
Visokosofisticirani kriminal zahteva visokosofisticirani pristup u njegovom
sprečavanju i suzbijanju. Iako savremena naučno-tehnološka dostignuća uveliko
pomažu u socijalnoj kontroli širokog spektra zločina, ljudski faktor će još dugo
imati prednost nad tehnološkim faktorom. S obzirom na to da nema dobre policije
bez dobre informacije, veština dolaženja do informacije putem „žive reči” još
zadugo će biti dragocena na Balkanu. Ovo, svakako, ne isključuje potrebu razvoja
elektronskih sredstava i metoda, odnosno softvera za obaveštajno-kriminalističku
analizu i prikupljanje obaveštajnih informacija i podataka, što je neminovna
budućnost i nužna potpora formalnoj socijalnoj kontroli.
23
O ovom vidu policijskog delovanja opširnije u: Branislav Simonović, Rad policije u zajednici
(Community Policing), Banja Luka, 2006.
24
„Zakon o policiji”, član 6, op. cit.
58
Činjenica je da je svaka korenita promena teška i spora, što se nedvosmisleno

odnosi i na tranziciju nacionalnih sistema bezbednosti, odnosno njegovih obaveštajno-
kriminalističko-analitičkih komponenti. Ona obeshrabruje i diskvalifikuje misiju
bezbednosti. Stoga se glavnim pravcem redefinisanja nacionalne obaveštajno-
kriminalističke prakse mora smatrati zamena tradicionalnih analitičkih metoda, koje
su generalno kvantitativne i odnose se na prošlo vreme, novim kvalitativnim
analizama kojima se prognozira budući razvoj kriminala.
Literatura
1. Anton Tallo, “Prävention des kfz-diebstahls und kfz-identifizierung”, Actuelle
Probleme der kriminologischen Prognostic, II, International Symposium,
Liptovsky Jan, 26–29. 9. 1998, Bratislava, 1999. Prevod teksta objavljen u:
„Prevencija od krađe motornih vozila i identifikacija motornih vozila”, Pogledi
— odabrani tekstovi iz strane kriminalističko-bezbednosne literature, Policijska
akademija, Beograd, 2003.
2. Branislav Simonović, Kriminalistika, Institut za pravne i društvene nauke Pravnog
fakulteta u Kragujevcu, Kragujevac, 2004.
3. Branislav Simonović, Rad policije u zajednici (Community Policing), Banja Luka,
2006.
4. Dragan Manojlović, „Kriminalističko-obaveštajni rad: prepoznavanje pojava iz
okruženja — prikupljanje obaveštajnih podataka”, Bezbednost, MUP Republike
Srbije, br. 1, 2005.
5. Duško Modly i Nedžad Korajlić, Kriminalistički rječnik, Centar za kulturu i
obrazovanje, Tešanj, 2002.
6. Ilija Babić, Privredno pravo, Policijska akademija, Beograd, 1998.
7. Jovan Stanisavljević, Kriminalistička obrada krivičnih dela oduzimanje motornih
vozila, krađe sa i iz motornih vozila i krađe motornih vozila, Savezni sekretarijat za
unutrašnje poslove, Beograd, 1973.
8. „Krivični zakonik Republike Srbije”, Službeni glasnik RS, broj 85/2005.
9. Ostoja Krstić, Prognostika kriminaliteta, Policijska akademija, Beograd, 2003.
10. Siniša Žarković i Anto Rajkovača, „Otuđenje i krijumčarenje motornih vozila”,
Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, Hrvatsko udruženje za kaznene znanosti
i praksu, Vol. 5, broj 2, 1998.
11. Srđan Korać, „Trgovina ukradenim vozilima na Balkanu”, Puls — magazin o
korupciji, juli–avgust 2005.
12. „Zakon o policiji”, Službeni glasnik RS, broj 101/2005.
59
Saša Mijalković
13. Živojin Aleksić i Zoran Milovanović, Kriminalistika, Partenon, Beograd, 1994.

14. Živojin Aleksić, Milan Škulić i Milan Žarković, Leksikon kriminalistike, samostalno
autorsko izdanje, Beograd, 2004.
CRIMINAL INTELLIGENCE IN FIGHTING ORGANISED CAR THEFT

Activities by what is called “used car mafia” pose multiple threats to national security
and public interests of Balkan countries in transition. As an immediate result of these
rampant and increasingly violent and brutal organised crime activities, people have
started to feel unsafe and frightened both for their own personal safety and for safety of
their property. Enormous wealth generated through organised crime activities is used for
boosting “grey economy” and developing other forms of criminal activities, such as drug
trafficking, weapons proliferation and white collar crimes that mostly occur in the
privatization process. Another cause for major concern is the fact that proceeds of such
crimes are used to finance terrorism and influence those in political power through
corruption of individual public officials. Such activities also endanger the environment,
raising environmental pollution levels, as yet another by-product of “used car mafia”
activities that must not be overlooked. Serious approach in addressing problems of “used
car mafia” will require national security measures and activities that need to rely on the
current scope of both national and international theories on crime and security, including
“the best criminal intelligence practices” and comprehensive criminal intelligence
analysis of various aspects of that problem and its aspects related to etiology,
phenomenology and victimology. To that effect, it will be necessary to conduct this
analysis also for scientific, analytical and statistical purposes. Such a research, which
will also need to comply with requirements of comprehensiveness, accuracy, precision,
impartiality and viability, may be conducted only within a specific criminal intelligence
system. This will entail involving several law enforcement agencies and criminal
intelligence professionals and joining them in a single national “intelligence network”.
Mutual information exchange system, which will allow access to respective databases
of everyone in the network, will facilitate analysis and planning of possible solutions to
almost any security concern. It will be necessary to define effective methods of
intelligence data collection and primary processing and identify research topics and goals
for analytical and statistical purposes, including goals of security assessments and
forecasts that should be made in respect of future activities of the “used car mafia”.
60
Drugi deo
Finansijske istrage
METODI FINANSIJSKE ISTRAGE U SUZBIJANJU
ORGANIZOVANOG KRIMINALA
Goran Bošković*
APsTrAKT
U savremenim uslovima na globalnom planu težište borbe protiv imovinski
motivisanog kriminala usmerava se na zaplenu krimminalnih, protivpravno
stečenih sredstava i onemogućavanje uključivanja takvih sredstava u legalne
finansijske tokove. Autor u radu ukazuje na značaj i modalitete primene
metoda finansijske istrage u savremenoj kriminalističkoj praksi. Primena ovih
metoda omogućuje otkrivanje postojanja kriminalnom delatnošću stečenih
nelegalnih sredstava i stvara osnovu za pokretanje postupka za oduzimanje
tih sredstava. Primena metoda finansijske istrage ima izuzetan značaj u borbi
protiv organizovanog kriminala, jer nelegalno stečena sredstva predstavljaju
ekonomsku polugu moći kriminalnih organizacija. Velike količine nelegalno
stečenih sredstava u posedu kriminalne organizacije potencijalna su opasnost
za korumpiranje državnih ograna i legalnog biznisa, te narušavaju integritet
finansijskih institucija i omogućavaju uključivanje u legalno poslovanje, što
može biti naročito opasno ako se koristi kao podrška kriminalnoj delatnosti.
Ključne reči: finansijska istraga, organizovani kriminal, oduzimanje nelegalno
stečenih sredstava, metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti, metod
dokazivanja na osnovu troškova.
Finansijska istraga je u većini slučajeva moćno oružje u borbi protiv

imovinskog, a posebno organizovanog kriminala, jer omogućava praćenje
tragova novca. U savremenim uslovima u svetu, težište borbe protiv imovinski
motivisanog kriminala usmerava se ka zapleni protivpravno sredstava stečenih
kriminalnom delatnošću i ka onemogućavanju uključivanja takvih sredstava u
legalne finansijske tokove.1 sredinom osamdesetih godina dvadesetog veka
*
Autor je docent na Kriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu.
1
Hans-Jörg Albrecht, “Money Laundering and the Confiscation of the Proceeds of Crime — A
Comparative View on Different Models of the Control of Money Laundering and Confiscation”,
in: Thomas G. Watkin (ed.) The Europeanisation of Law, United Kingdom Comparative Law
Series, Vol. 18, Alden Press, Oxford, 1998, p. 169.
63
Goran Bošković
počeo je zaokret u suprotstavljanju kriminalu na globalnom planu koji je težište

borbe protiv imovinski motivisanog kriminala usmerio ka zapleni sredstava
stečenih kriminalnom delatnošću i onemogućavanju uključivanja takvih
sredstava u legalne finansijske tokove. Ovakav pristup zasniva se na nekoliko
osnovnih postavki.2 Prvo, pošto je sticanje imovine na nelegalan način osnovni
razlog oduzimanja tako stečene imovine, to će uticati na motivaciju učinilaca.
Drugo, oduzimanje nelegalno stečene imovine deluje preventivno pre svega na
mogućnost infiltracije kriminalnih organizacija u legalnu ekonomiju. Treće, na
ovaj način se oduzimaju nelegalno stečena sredstva koja se mogu koristiti u
vršenju drugih krivičnih dela. Četvrto, sa stanovišta morala, nikome se ne može
dozvoliti da ostvaruje zaradu kriminalnom delatnošću.
Uticaj na ovakvo opredeljenje u suprotstavljanju imovinski motivisanom
kriminalu ostvario je neuspeh tradicionalnih pristupa u borbi protiv kriminala,
posebno onog organizovanog. Šezdesetih godina dvadesetog veka u Americi
borba protiv ove vrste kriminaliteta bila je usmerena prema nižim, lako
zamenljivim strukturama kriminalnih organizacija i nije dala očekivane
rezultate.3 sedamdesetih godina borba protiv organizovanog kriminala bila je
usmerena prema najvišim strukturama kriminalnih organizacija. Međutim, ni
ovaj pristup nije dao zadovoljavajuće rezultate, jer su se kriminalne organizacije
pregrupisale kako bi nastavile da se bave nelegalnom delatnošću.
Objašnjenje ove pojave traži se u osnovnim postavkama funkcionisanja
nelegalnog tržišta koje ukazuju na to da ukoliko postoji potreba za nelegalnom
robom ili uslugama, neko će to naći isplativim i pokušaće da zadovolji te potrebe.
Ove mehanizme nelegalnog tržišta treba imati u vidu pri kreiranju strateških
opredeljenja suprotstavljanju organizovanom kriminalu, koji najčešće kontroliše
nelegalno tržište.4 Nelegalno tržište u širem smislu predstavlja tržište dobara i
usluga na kome se, kršenjem pozitivnih zakonskih propisa, obavljaju
kupoprodajne transakcije robe i usluga, čiji je promet inače dozvoljen u okviru
zakonom predviđenih procedura (alkohol, nafta, cigarete i sl.). Ovo tržište se
naziva još i „crnim tržištem ili sivom ekonomijom”. Nelegalno tržište u užem
2
robert T. Naylor, “A critique of follow-the-money methods in crime control policy”, Crime,
Law and Social Change, No. 32, 1999, p. 11.
3
Videti u: Howard Abadinsky, Organized Crime, 6th Edition, Wadsworth Publishing, New York,
2000.
4
Videti u: Piter ruter, “The Mismeasurement of Illegal Drug Markets: the implications of its
Irrelevance”, in: susan Pozo (ed.), Exploring the Underground Economy, Upjahn Institute,
Michigan, 1999.
64
Metodi finansijske istrage u suzbijanju organizovanog kriminala
smislu je tržište robe i usluga čiji je promet strogo zabranjen ili ograničen
zakonskim propisima i kontrolisan od strane državnih institucija (trgovina
oružjem, narkoticima, ljudima i sl.) Nelegalno tržište najčešće obuhvata:
nelegalne robe, njihovu proizvodnju, trgovinu i posedovanje; nelegalnu trgovinu
legalnim robama (radi izbegavanja plaćanja poreza) i nelegalno pružanje usluga
(krijumčarenje ljudi, prostitucija).5 Takođe, na ovakva opredeljenja treba da utiču
i različite procene o veličini kriminalnog profita, posebno onog koji je ostvaren
nedozvoljenom trgovinom opojnim drogama, oružjem i drugim protivpravnim
delatnostima.6
U tekstu ćemo pokušati da ukažemo na značaj i modalitete primene metoda
finansijske istrage u savremenoj kriminalističkoj praksi. Primena ovog metoda
omogućava otkrivanje postojanja nelegalnih sredstava stečenih kriminalnom
delatnošću i stvara osnovu za pokretanje postupka za oduzimanje tih sredstava.
Značajprimenemetodafinansijskeistrage
zasuzbijanjeorganizovanogkriminala
Za ostvarivanje ciljeva, svakoj organizaciji, uključujući i kriminalnu,

potrebna su finansijska sredstva. Ona se pribavljaju zakonito ili nezakonito, zatim
se evidentiraju, ulažu i transferišu, a rezultat te finansijske aktivnosti je stvaranje
„papirnatih” tragova te aktivnosti.7 Takvi tragovi mogu se otkriti upotrebom
finansijskih istražnih tehnika. Kriminalističke obrade slučajeva organizovanog
kriminala i drugih vrsta imovinskog kriminala mogu se poboljšati selektivnom
upotrebom različitih metoda finansijske istrage. Korišćenjem metoda finansijske
istrage, kao savremenog dostignuća kriminalističke nauke, dolazi se do:
• informacija o ulaganju nezakonito stečenih sredstava u legalno poslovanje;
• informacija o privrednim subjektima iskorišćenim kao paravan za kriminalnu
delatnost;
• dodatnih pouzdanih dokaza sadržanih u dokumentaciji koja prati ekonomsku
aktivnost kriminalnih organizacija;
5
Alan W. Weenink (ed.), Crime without frontiers: Crime Pattern Analysis Eastern Europe 2002–
2003, Korps Landelijke Politiediensten, Driebergen, 2004, p. 32.
6
Michael D. Ehrenstein, “Tracking Narco-Dollars: The Evolution of a Potent Weapon in the
Drug War”, University of Miami Inter-American Law Review, summer 1990, p. 652.
7
Videti u: rachel Ehrenfeld, Evil Money: Encounters Along the Money Trail, Harper Collins
Publishers, New York, 1992.
65
Goran Bošković
• otkrivanja dokaza o postojanju ili skrivanju protivzakonito stečene imovine;

• otkrivanja dokaza o prethodno nepoznatim poslovima kriminalnih
organizacija ili pojedinaca;
• otkrivanja prethodno nepoznatih svedoka, te lica i privrednih subjekata
uključenih u kriminalnu delatnost;
• informacija u vezi sa izvršenjem drugih krivičnih dela, koje mogu pomoći
da se rasvetle šire kriminalne delatnosti pojedinaca i kriminalnih organizacija;
• otkrivanja međunarodnih finansijskih veza i operacija između kriminalnih
organizacija lociranih u različitim zemljama;
• otkrivanja visokokvalitetnih dokaza sadržanih u različitoj finansijskoj
dokumentaciji na osnovu koje se mogu utvrditi tačne metode sticanja, vreme
transfera i mesta ulaganja nezakonito stečenih sredstava;
• informacija koje će omogućiti da se identifikuje, prati i vrednuje imovina
koja može biti predmet oduzimanja;
• informacija koje omogućuju primenu mera zamrzavanja kako bi se sprečilo
bilo kakvo postupanje sa nezakonito stečenom svojinom (transfer ili odlaganje);
• drugih informacija značajnih za kriminalističku obradu slučajeva organizovanog
kriminala.
U pojedinim situacijama, na stepen osnova sumnje da je izvršeno krivično
delo iz oblasti imovinskog kriminaliteta mogu da utiču i spoljne manifestacije,
što je posledica delovanja kriminalne materijalne koristi na učinioca. Ove spoljne
manifestacije mogu da posluže kao povod za postavljanje verzije o izvršenom
krivičnom delu imovinskog kriminaliteta (promena ponašanja, trošenje novca,
kupovina skupocenih stvari i sl.). Osnovna mera koja se primenjuje u takvim
slučajevima je finansijska istraga osumnjičenog koja obuhvata procenu da li
način života osumnjičenog ukazuje na „pošten život”. Finansijska istraga može
se obaviti na dva načina. Prvi je poznat kao analiza neto vrednosti i koristi se u
slučajevima kada osumnjičeni ima imovinu koja privlači pažnju, a drugi je
analiza izvora i primene sredstava, koja se koristi kada osumnjičeni ima vidno
izražene potrošačke navike.8
Metodi finansijske istrage preuzeti su iz postupaka poreskih službi u
utvrđivanju neprijavljenih prihoda u slučajevima izbegavanja plaćanja poreza i
prilagođeni su potrebama borbe protiv organizovanog kriminala. Istorijski
8
James r. richards, Transnational Criminal Organizations, Cybercrime, and Money
Laundering, CrC Press, London, 1999, p. 215.
66
posmatrano, najpoznatiji primer primene ovog metoda dogodio se u slučaju

Alfonsa (Al) Kaponea 1931. godine, kada su ovaj metod zvanično prihvatili
američkih sudovi.9 Širu primenu u borbi protiv organizovanog kriminala u sAD
metodi finansijske istrage ostvarili su 1970. godine donošenjem rICO zakona
(Racketeer Influenced and Corruption Organization Act), koji je ove metode
prihvatio kao sredstvo za borbu protiv organizovanog kriminala i u dokazivanju
postojanja nezakonitih prihoda.
Zakonik o krivičnom postupku u članu 234 određuje da istražni sudija na
predlog javnog tužioca može da naredi bankarskoj, finansijskoj ili drugoj
organizaciji da dostavi podatke o stanju poslovnih i ličnih računa osumnjičenog,
kao i da naloži ovim organizacijama da privremeno obustave izvršenje
finansijskih transakcija za koje postoji sumnja da predstavljaju dobit ostvarenu
krivičnom delom. U članu 504k, stav 1 propisuje se da javni tužilac može
zahtevati da nadležni državni organ, bankarska ili druga finansijska organizacija
obavi kontrolu poslovanja određenih lica i da mu dostavi dokumenta i podatke
koji mogu poslužiti kao dokazi o krivičnom delu ili imovini pribavljenoj
krivičnim delom, kao i druga obaveštenja o sumnjivim novčanim transakcijama
predviđenim Konvencijom o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda
stečenih kriminalom.10 U ovom slučaju, jedan međunarodni pravni akt postao
je neposredan izvor krivično-procesnog prava.11 Takođe, u stavu 2 navedenog
člana određuje se da ukoliko postoje uslovi predviđeni stavom 1, javni tužilac
može da naloži nadležnom organu ili organizaciji da privremeno obustave
isplatu, odnosno izdavanje sumnjivog novca, vrednosnih papira ili predmeta.
Novi Zakonik o krivičnom postupku sadrži odredbe slične navedenim u
članu 86.12 U tom članu stav 1 određuje da javni tužilac može zahtevati da
nadležni državni organ, bankarska ili druga finansijska organizacija obavi
kontrolu poslovanja određenih lica i da mu dostavi dokumenta i podatke koji
mogu poslužiti kao dokazi o krivičnom delu ili imovini pribavljenoj krivičnim
delom, kao i druga obaveštenja o sumnjivim novčanim transakcijama
9
George M. Manning, Financial investigation and forensic accounting, CrC Press, Boca raton,
2005, p. 81.
10
„Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni list SRJ, br. 70/2001 i 68/2002, Službeni glasnik
RS, br. 58/2004, 85/2005 i 115/2005.
11
„Zakon o potvrđivanju Konvencije o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda stečenih
kriminalom”, Službeni list SRJ, međunarodni ugovori, broj 7/2002.
12
„Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni glasnik RS, br. 45/2006, a primenjivaće se od 1.
januara 2010. godine, izuzev odredaba čl. 107, 110 i 117 do 122 ovog zakonika, koje će se
primenjivati od dana stupanja na snagu zakonika.
67
Goran Bošković
predviđenim Konvencijom o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda

stečenih kriminalom. Pod pojmom određena lica u smislu odredbe iz navedenog
stava smatraju se osumnjičena lica, ali i druga lica koja mogu biti uključena u
prikrivanje kriminalne delatnosti (poslovni partneri, rodbina i dr.). Takođe, u 2.
stavu člana 86 kaže se da javni tužilac pod uslovima iz stava 1 može naložiti da
nadležni organ ili organizacija privremeno obustavi isplatu, odnosno izdavanje
sumnjivog novca, vrednosnih papira ili predmeta. Zatim, u stavu 4 navedenog
člana kaže se da na predlog javnog tužioca, sud može da donese rešenje o
privremenoj obustavi izvršenja određene novčane transakcije za koju postoji
osnova za sumnju da predstavlja krivično delo ili da je namenjena izvršenju,
odnosno prikrivanju krivičnog dela ili dobiti ostvarene krivičnim delom.
smatramo da navedene odredbe Zakonika o krivičnom postupku postavljaju
osnove za primenu metoda finansijskih istraga u suzbijanju organizovanog
kriminaliteta i drugih oblika imovinskog kriminaliteta. Takođe, smatramo da bi
trebalo još više razraditi te odredbe u pravcu usvajanja koncepta borbe protiv
kriminaliteta motivisanog imovinskom korišću koji se zasniva na
identifikovanju, pronalaženju i oduzimanju nelegalno stečenih prihoda i samim
tim ostvarivanju posrednog uticaja na otklanjanje osnovnih motiva za ovu vrstu
kriminalne delatnosti, koristeći se iskustvima stranih zemalja i važećim pravnim
rešenjima u ovoj oblasti u tim zemljama.13 Dobar primer su odredbe koje su
sadržane u rICO zakonu koje se primenjuju na teritoriji sAD.14
Metoddokazivanjanaosnovunetovrednosti
Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti zasniva se na činjeničnim

dokazima vezanim za finansijske transakcije osumnjičene osobe. Primenjuje se
u poreskim istragama (neprijavljen prihod) i drugim finansijskim istragama
(nezakoniti prihodi), ali se razlikuje glavni predmet istrage — neprijavljen, tj.
nezakonit prihod. Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti meri povećanje
odnosno smanjenje neto vrednosti sredstava kojima jedna osoba raspolaže. sva
povećanja za koja ne postoji odgovarajuća dokumentacija svrstavaju se u
kategoriju neprijavljenih ili kategoriju nezakonitih prihoda u zavisnosti od
13
Godine 2009. u srbiji je usvojen Zakon o oduzimanju imovine stečene krivičnim delima, koji
svojim normativnim određenjima treba da omogući širu primenu metoda finansijske istrage u
odnosu na postojeće stanje.
14
Detaljnije u: richard L. Bourgeois, “racketeer Influenced and Corrupt Organizations”,
American Criminal Law Review, Vol. 37, No. 2, spring 2000, pp. 879–940.
68
prirode istrage. U američkom pravnom sistemu postoji razlika između slučajeva

kada se metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti koristi u poreskim
istragama i slučajeva kada se taj metod koristi u istragama vođenim na osnovu
rICO zakona (Prilog 1).
Prilog 1: razlike u primeni metoda dokazivanja na osnovu troškova

u američkom pravnom sistemu15
Poreskeistrage PrimenaRICOzakona
Imovina Imovina
- finansijske obaveze - finansijske obaveze
= neto vrednost = neto vrednost
- neto vrednost početne godine - neto vrednost iz početne godine
= porast neto vrednosti = porast neto vrednosti
+ neoporezivi troškovi + lični troškovi
- prihod koji se ne oporezuje - ukupna sredstva
= oporezivi prihod - legalni prihodi
- prijavljeni oporezivi prihod = nezakonit prihod
= neprijavljeni prihod
Istorijski posmatrano organizovana primena ovog metoda javlja se tridesetih

godina dvadesetog veka, kada policijske službe u sAD nisu imale uspeha u
pokušajima krivičnog gonjenja šefova raznih mafijaških porodica koje su se
bavile organizovanim kriminalom.16 U slučajevima kada bi policija lišila slobode
nekog od potčinjenih kriminalaca, oni su odbijali da sarađuju ili da svedoče
protiv svojih šefova, najčešće iz straha od osvete. Šefovi pojedinih gangsterskih
porodica bili su veoma bogati baš zahvaljujući organizovanoj kriminalnoj
delatnosti, koja je donosila velike profite naročito u vreme prohibicije.
Protivzakonito stečena sredstva trošena su na različite načine ili su ulagana u
poslove koji su donosili profit.
15
George M. Manning , Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 82.
16
Opširnije videti u: Jay s. Albanese, Organized Crime in America, 3rd Edition, Anderson
Publishing, Cincinnati, 1996.
69
Goran Bošković
Posredne metode dokazivanja prvi su razvili specijalni agenti Poreske uprave

sAD (Internal Revenue Service — Irs) pri krivičnom gonjenju učinilaca
krivičnih dela organizovanog kriminaliteta zbog kršenja poreskih zakona.
Koristeći ove metode na osnovu dokumentacije dokazali su da su prihodi članova
kriminalnih organizacija bili dovoljno visoki za obaveznu poresku prijavu,
odnosno da članovi kriminalnih organizacija nisu prijavljivali sve prihode. Na
taj način su šefovi gangsterskih porodica odlazili u zatvor, ali ne zbog ubistava,
ucena ili drugih krivičnih dela, nego prvenstveno zbog utaje poreza na prihod.
Osuda Al Kaponea za utaju poreza tridesetih godina, prema nekim mišljenjima,
značajno je uticala na ekspanziju pranja novca.17 Mejer Lanski (Mayer Lansky)
poučen događajima sa Al Kaponeom i svestan da će njega i njegove saradnike
zadesiti ista sudbina, ukoliko ne prikriju svoje nelegalne prihode ili ih ne prikažu
kao legalne, smislio je jedan od prvih načina pranja novca koristeći se konceptom
pozajmica od švajcarskih banaka u koje je prethodno ulagan „prljav” novac koji
se vraćao u sAD u vidu pozajmica različitim firmama posedovanim od strane
kriminalnih organizacija.
Teorijska osnova metoda dokazivanja na osnovu neto vrednosti zasniva se
na činjenici da onaj ko poseduje novac može da ga potroši, uloži ili sačuva
(„slamarica”). Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti bavi se svim tim
mogućnostima. Koristeći ovaj metod može se izračunati koliko je pojedinac
potrošio novca, koliko je uložio, a koliko sredstava je sačuvao za određeni
vremenski period. Ovi iznosi se potom upoređuju sa poznatom vrednošću
imovine/sredstava kojom je lice raspolagalo u određenoj godini. Višak
imovine/sredstava se smatra neprijavljenim, odnosno nezakonitim prihodom, u
zavisnosti od vrste istrage.
Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti primenjuje se u slučajevima
kada nema neposrednih dokaza o prihodima ili su knjige evidencije
neodgovarajuće ili netačne, a privatna imovina osumnjičenog se uvećava.
Uspešna primena metoda dokazivanja na osnovu neto vrednosti zavisi od
pouzdanosti informacije o polaznoj neto vrednosti osumnjičenog lica koja
uključuje sva sredstva i sve obaveze u određenom vremenskom trenutku.
Polazna neto vrednost je osnovica (polazna tačka) od koje će se računati buduće
promene sredstava ili obaveza. Prilikom primene metode izračunavanja na
osnovu neto vrednosti izuzetno je važno da se utvrdi tačna neto vrednost na
početku (u osnovnoj ili polaznoj godini) sa odgovarajućim dokazima.
17
James r. richards, Transnational Criminal Organizations, Cybercrime and Money
Laundering, op. cit., p. 44.
70
Postupak analize neto vrednosti

Primena metoda dokazivanja na osnovu neto vrednosti zahteva primenu
matematičkih operacija određenih formulom za izračunavanje neto vrednosti.18
Formula neto vrednosti glasi: imovina i sredstva (I) - dugovanja (D) = neto
vrednost (Nv) - neto vrednost početne godine (Np) = povećanje (ili smanjenje)
neto vrednosti(N) + lični troškovi (Lt) + lični gubitci (Lg) = ukupna sredstva
(Us) - legalni prihodi (Lp) = neprijavljen ili nezakonit prihod (Nn).
Imovina i sredstva najčešće obuhvataju: gotovinu, novac na računima,
čekove, štednju, hartije od vrednosti, vozila, ulaganje u nekretnine, lične
predmete, antikvitete, opremu i sredstva koja se koriste u poslovanju i drugo.
Finansijske obaveze obuhvataju: kredite, pozajmice, dospele račune, stanja na
računima (minusi), hipoteke, nagomilane rate za otplatu i drugo. Troškovi
amortizacije obuhvataju ulaganja u sredstva za proizvodnju ili sredstva za
obavljanje drugih delatnosti.
Da bi se utvrdila početna neto vrednosti osumnjičenog, treba detaljno
analizirati sve stavke koje smo svrstali u grupu imovine i sredstava uz korišćenje
dostupne dokumentacije. Jedan od mogućih problema prilikom utvrđivanja
početne neto vrednosti može biti i utvrđivanje iznosa gotovog novca koji
osumnjičeni poseduje. Prilikom upotrebe svake indirektne metode dokazivanja
jedan od najznačajnih elemenata koje treba utvrditi jeste iznos gotovine.
Gotovina se određuje obavljanjem razgovora sa osumnjičenim i potencijalnim
svedocima, pregledom dokumentacije, primenom tehnike izvora i upotrebe
izvora sredstava.19
Posle utvrđivanja gotovog novca sva ostala imovina se uključuje u formulu
kako bi se smanjila mogućnost greške. Krajnje stanje na računima određenog
datuma uračunava se za svaki postojeći bankovni račun. To uključuje: štedne
uloge, račune za kredite, račune u kreditnim zadrugama, gotovinu koja se drži
kod brokerskih kuća i svaki drugi oblik štednog uloga. Krajnje stanje na
računima mora da odgovara svakom ulogu ili čeku koji je prošao kroz taj račun.
Dokumentacija o završnom stanju na računima na kraju godine obuhvata izvode
sa datih računa, kao i bilo koji drugi oblik poravnavanja koji je bio pripremljen.
Takođe, mora se dokazati vlasništvo nad datim bankovnim računom i to bilo
preko uzorka sačuvanog potpisa, bilo preko zahteva za otvaranje računa.
18
George M. Manning , Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 98.
19
Opširnije u: John Madinger and sydney A. Zalopany, Money Laundering: A Guide for
Criminal Investigators, springer Verlag nad CrC Press, Boca raton, 1999.
71
Goran Bošković
Vrednost bilo koje hartije od vrednosti uračunava se na kraju godine.

Vrednost akcija kao i svih drugih materijalnih stvari određuje se u odnosu na
njihove cene u vreme sticanja, a ne po tržišnoj ceni. Promene tržišne cene ne
utiče na određivanje poreza. Dobici ili mogući gubitak, kao rezultat promene
tržišne cene, se ne oporezuje, niti se mogu odbiti od poreza do trenutka dok se
hartije od vrednosti ne prodaju. Dokumentacija koja se odnosi na hartije od
vrednosti uključuje izvode sa brokerskih računa, potvrde o posedovanju akcija
i zahteve za otvaranje računa.
Cena vozila u vreme kupovine pridodaje se na kraju godine. Ukoliko je kredit
koji je služio za kupovinu vozila osiguran, preostali iznos koji se duguje se
svrstava u rubriku dugovanja u završnoj formuli. Dokumentacija za vozila može
obuhvatati bilo koji oblik dokumentacije od prodavaca vozila (agencija ili
pojedinac), kao i bilo koji drugi oblik pisanog dokaza o registraciji ili prenosu
vlasništva u posedu državnog organa.
Cena nekretnine u vreme kupovine uračunava se na kraju godine. Kao i u
prethodnom slučaju, ako je kredit za kupovinu nekretnine bio osiguran, on se
posebno računa pod stavkom dugovanja. Dokumentacija o nekretninama trebalo
bi da obuhvati kupovnu cenu, dokaz o dobijanju kredita (ukoliko je postojao
zahtev o njegovom dobijanju), način isplate i pravni status nekretnine. Pored
dokaza o kupovini nekretnine, trebalo bi doći i do dokaza o kontinuiranosti
vlasništva nad datom nekretninom od strane iste osobe, koja uključuje vrednost
ove nekretnine prilikom izračunavanja neto vrednosti proverom plaćanja
godišnjeg poreza na nekretninu.20
U slučajevima kada je preduzeće odvojen pravni subjekt od osumnjičene
osobe imovina preduzeća se neće izračunavati prilikom procene neto vrednosti
osumnjičene osobe. Imovina preduzeća može se računati samo u slučajevima
kada je osumnjičena osoba jedini vlasnik preduzeća. U takvim situacijama
postoji preplitanje lične imovine sa imovinom preduzeća, te je potrebno
izračunati neto vrednost preduzeća. Kada imamo prisustvo sredstava u
preduzeću, ona se moraju uračunati u svojoj prvobitnoj ili prilagođenoj vrednosti.
Amortizacija i smanjenje vrednosti sredstava preduzeća moraju se posebno
navesti pod stavkom dugovanja. Poslovna imovina najčešće obuhvata: poslovni
nameštaj i opremu, nekretnine, sredstva za proizvodnju i potraživanja.
20
Videti u: Petrus C. Duyne and Michel Levi, “Criminal financial investigation: a strategic and
tactical approach in the European dimensions’’, in: Emilio C. Viano (ed.), Global organized
crime and international security, Ashgate, Aldershot, 1999.
72
sledeći korak u formuli predstavljaju dugovanja. Kao i u slučaju imovine i

sredstava, iznos koji se duguje na kraju godine uključuje se u formulu. U dugovanja
se svrstava svako zaduživanje subjekta. Ona uključuju dug koji se odnosi na
zaduženja za lični kredit, kredite za kupovinu opreme, zaduženje za kredit dobijen
za nekretninu, zaduženje po kreditnoj kartici ili bilo koji drugi oblik zaduživanja.
Poslovna zaduživanja mogu da uključe nagomilane otplate na računu i račune za
naplatu. Dokumentacija o dugovanjima koja se odnose na imovinu i sredstva
ukljućuje fakture, zahteve za odobrenje kredita, poresku prijavu i druga dokumenta.
Neto vrednost obuhvata samo novac potrošen za kupovinu sredstava ili
smanjenje dugovanja. Pojedinac troši novac i za lične životne troškove. Ti troškovi
uključuju: izdatke za hranu, komunalije, školarinu, osiguranje, plaćanje poreza,
benzin i druge potrebe. Ove stavke se takođe moraju uzeti u obzir prilikom
utvrđivanja ukupno potrošenih sredstava. Lični troškovi smanjuju deo razlike do
nezakonite ili neprijavljene dobiti. Takođe, neuključivanje ličnih gubitaka u
formulu za neto vrednost poremetiće već izračunate podatke i neće predstaviti
celokupan iznos neprijavljene dobiti ili nezakonito stečene dobiti. Lični gubici
mogu biti kapitalni, zatim gubici nastali prilikom prodaje ličnih predmeta i slično.
Napokon, sledi utvrđivanje sredstava iz poznatih izvora. Krediti ovde nisu poznati
izvori, jer se prilikom izračunavanja neto vrednosti označavaju kao dugovanja.
Gotovinu možemo da odredimo kao novčana sredstva koja se nalaze u
posedu neke osobe. Ta sredstva se mogu nalaziti kod nekog pojedinca u
njegovom stanu ili kancelariji, mogu da budu poverena trećoj osobi ili
pohranjena u nekom sefu. Gotovina ne uključuje novac koji se nalazi na bilo
kom računu finansijskih institucija. Finansijska analiza je usmerena ka gotovini
kojom neko raspolaže određenog datuma prethodne godine ili godine pre početka
istrage (osnovna godina) i na gotovinu kojom se raspolaže istog datuma tekuće
godine u kojoj se kriminalistička obrada sprovodi.21
U postupku utvrđivanja sume gotovine kojom je lice raspolagalo u osnovnoj
godini, koja služi za upoređenje i u tekućoj godini ili godinama obuhvaćenim
istragom, treba prikupiti lične i materijalne dokaze. Prikupljanje ličnih dokaza
sprovodi se vođenjem razgovora sa osumnjičenim i licima kojima su mogle biti
poznate pojedine činjenice u vezi sa konkretnom kriminalističkom obradom. radi
izbegavanja nesporazuma, na početku razgovora osumnjičenom treba predočiti šta
se podrazumeva pod pojmom gotovina, jer osumnjičeni kasnije može stvari, koje
je izostavio iz iskaza ili ih lažno saopštio, da pripiše nerazumevanju pojma gotovine.
21
T. L. Kitchens, “The cash follow analysis method: Following the paper trail in Panzi schemes”,
FBI Law Enforcement, No. 8, 1993, p. 13.
73
Goran Bošković
U svakom konkretnom slučaju treba preduzeti mere da bi se saznalo nešto

više o bilo kakvom pisanom tragu o postojanju gotovine. Kada je reč o različitim
kriminalnim aktivnostima, najčešće se vodi neka vrsta evidencije (npr. dnevna
prodaja opojne droge). Ona se vodi po principu jednostrukog knjiženja i može
da sadrži značajne podatke o količini novca koji je osumnjičeni zaradio. Takođe,
treba prikupiti i svu vrstu dokumentacije koja može da opovrgne postojanje
gotovine, a odnosi se na sve delatnosti kojima je gotovina stečena.
Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti svoje začetke i najširu primenu
ostvario je u sAD. Da bi službe za sprovođenje zakona sAD primenile ovaj
metod, potrebno je da budu ispunjena tri zahteva određena od strane Vrhovni
suda sAD.22 Prvi zahtev je pouzdano utvrđivanje početne neto vrednosti za
osnovnu godinu. Drugi podrazumeva razumno negiranje obrazloženja
osumnjičenog koja ne ukazuju na njegovu krivicu. Treći je utvrđivanje toga da
li je rast neto vrednosti rezultat dohotka oporezovanog prema važećim propisima
ili je posledica nezakonitih poslova.
Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti temelji se na posrednim
dokazima. Ovo je primarna metoda dokazivanja neprijavljenih i nezakonitih
prihoda koja se primenjuje kada se ne može primeniti metoda istrage specifičnih
stavki ili kada nije moguć uvid u knjige evidencije, a očigledno je da osumnjičeni
akumulira imovinu i sredstva.
U cilju što bolje prezentacije i razumevanja celokupnog postupka primene
ovog metoda preporučljivo je korišćenje tabelarnih prikaza i grafičkih priloga.
Prilozima se objašnjava ceo slučaj, a organizovani su na takav način da služe
postizanju zadatog cilja, odnosno izračunavanju neprijavljenog ili nezakonitog
prihoda. Prilozi se mogu koristiti i u pojedinim fazama krivičnog postupka za bolje
razumevanje primenjenih metoda i dokazivanje pojedinih činjenica relevantnih za
krivični postupak.
Metoddokazivanjanaosnovutroškova
Metod dokazivanja na osnovu troškova je posredan metod dokazivanja

neprijavljenih ili nezakonitih prihoda. Ovaj metod je u osnovi jednak metodu
dokazivanja na osnovu neto vrednosti. Oba metoda predstavljaju
računovodstvene varijacije osnovne teorije. Metod dokazivanja na osnovu
22
Ovi zahtevi sadržani su u presudi Vrhovnog suda sAD u slučaju Holand. Navedeno prema:
George M. Manning, Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 88.
74
troškova primenjuje se kada pojedinac većinu svojih prihoda potroši, to jest

ima izražene potrošačke navike. Metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti
se primenjuje kada pojedinac akumulira znatnu količinu imovine u nekom
periodu. Navedeni metodi mogu se primeniti za rekonstrukciju nezakonitih ili
neprijavljenih prihoda (slučajevi usko povezani sa porezom). U slučaju primene
metoda dokazivanja na osnovu troškova, u američkom pravnom sistemu postoje
varijacije za slučajeve izbegavanja plaćanja poreza i za slučajeve gde se
primenjuju odredbe rICO zakona (Prilog 2).
Osnovne teorijske postavke ovog metoda objašnjene su u jednom
sudskom procesu pred američkim sudom. U njemu je rečeno da primena
metoda počinje procenom stanja neto vrednosti poreskog obveznika na
početku poreskog perioda.23 On može da poseduje mnogo ili ništa. Ukoliko
u tom periodu njegovi troškovi prelaze iznos prijavljenih prihoda, a njegova
neto vrednost krajem tog perioda ostane ista kao na početku (odnosno ukoliko
evidentirani računi ne pokrivaju u celini iznos razlike), možemo zaključiti da
su u njegovoj poreskoj prijavi navedena primanja koja su niža od stvarno
primljenih iznosa.
Prilog 2: razlike u primeni metoda dokazivanja na osnovu troškova

u američkom pravnom sistemu24
Poreskeistrage PrimenaRICOzakona
Ukupni troškovi Ukupni troškovi

- ukupno neoporezivi prihodi - izvori zakonitih sredstava
= ukupni prihodi = sredstva iz nezakonitih izvora
- poreski odbici
- poreske olakšice
= oporezivi prihodi
- prijavljeni oporezivi prihodi
= neprijavljeni oporezivi prihodi
23
James r. richards, Transnational Criminal Organizations, Cybercrime, and Money
Laundering, op. cit., p. 215.
24
George A. Manning, Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 97.
75
Goran Bošković
Metod dokazivanja na osnovu troškova prvi put je primenjen u slučajevima

poreza na prihode obveznika čija je osnovica bila gotovina. U tim slučajevima
poreski obveznici su imali zakonit izvor sredstava (firmu ili platu) ili su bili bez
vidljivih sredstava za život. Ovaj metod dokazivanja primenjuje se kako za
istragu slučajeva utaje poreza na prihod, tako i za finansijske istrage izvršenih
krivičnih dela imovinskog kriminaliteta. Koristi se, takođe, i u slučajevima kada
osumnjičeni potroši većinu protivpravno stečene imovinske koristi i kada je
ispunjen jedan od sledećih uslova:
• osumnjičeni ne vodi knjige i evidencije;
• knjige i evidencija nisu dostupne;
• knjige i evidencija nisu potpune;
• osumnjičeni zadržava ili ometa uvid u knjige i evidencije.25
računovodstvo se bazira na koncepciji da je vrednost imovine ili sredstava
jednaka zbiru vrednosti finansijskih obaveza i vlasničkog kapitala.26 Metod
dokazivanja na osnovu neto vrednosti zasniva se na promeni vrednosti
vlasnikovog kapitala iz godine u godinu. Primena ovog metoda podrazumeva
utvrđivanje imovine, stanja na svakom od računa i utvrđivanje rashoda krajem
osnovne godine, kao i svih onih godina koje su pod istragom i primenjuje se u
slučajevima kada osumnjičeni akumulira znatna sredstva.
Prilikom primene metoda dokazivanja na osnovu troškova u obzir se jedino
uzimaju rashodi ukoliko na računima u godinama koje su pod istragom nastanu
promene. U takve promene ubrajaju se izvori sredstava i njihovo trošenje. Metoda
dokazivanja na osnovu troškova se primenjuje kada se većina prihoda troši umesto
da se akumulira, odnosno iskoristi za smanjenje finansijskih obaveza.27 Tako se
sredstva mogu trošiti za nabavku droge, za putovanja, kupovinu poklona, kockanje,
lične troškove života i slično. U slučajevima kada se u kriminalističkoj obradi
uspešno dokažu svi zakoniti izvori sredstava (uključujući kredite, poklone,
nasledstvo i dr.), ostaje samo jedan mogući izvor prihoda — nezakonit novac.
Zahtevi za primenu metoda dokazivanja na osnovu troškova, koji se
primenjuju u američkom pravnom sistemu, slični su zahtevima koji se odnose
na metod dokazivanja na osnovu neto vrednosti. Prvi zahtev je da sa razumnom
25
Ibid., p. 98.
26
Videti šire u: radovan radovanović i K. Škorić, Finansijsko računovodstvo, Ekonomski
fakultet, Beograd, 1999.
27
Videti u: Marcel Pheijffer, “Financial investigation and crime-money”, in: Petrus van Duyne,
Vincenzo ruggiero, Miroslav scheinost (eds), Cross-border crime in a changing Europe,
Tilburg University and JKsP, 2000.
76
pouzdanošću treba utvrditi polaznu tačku (početnu neto vrednost), a drugi da

treba dokumentovati verovatan izvor prihoda koji je iskorišćen za trošenje. Treći
zahtev se odnosi na istraživanje svih navoda osumnjičenog o njegovoj nevinosti.
Postupak analize troškova

U slučajevima primene metoda dokazivanja na osnovu troškova, najpre treba s
razumnom pouzdanošću utvrditi početnu neto vrednost. Prilikom primene ovog
metoda ne moraju se prikazati tačni brojevi za svaki sa pojedinih računa na strani
sredstava i finansijskih rashoda za osnovnu godinu ili za godine koje su pod
istragom. Međutim, treba uzeti u obzir sve račune na osnovu kojih se mogu utvrditi
podignuti iznosi sa računa, kao i potrošen iznos. sledeći korak je utvrđivanje
verovatnog izvora viška sredstava. U istrazi treba predstaviti dokaze kojima se
dokumentuje da se u periodu na koji se istraga odnosi osumnjičeni bavio nekom
nezakonitom delatnošću. Dokazi uključuju i svedočenja o umešanosti osumnjičenog
u nezakonite poslove. Zatim, veoma je važno da se provere svi dokazi u slučajevima
koji se ne odnose na konkretno krivično delo, a dokazuju zakonite izvore sredstava
osumnjičene osobe. Metod dokazivanja na osnovu troškova zasniva se na
posrednim dokazima, a ako se ne uračuna neki oblik zakonitog izvora sredstava, to
utiče na verodostojnost rezultata u primeni ovog metoda.
Baza metode dokazivanja na osnovu troškova formira se upoređivanjem izvora
sredstava sa njihovim korišćenjem.28 Postoji više različitih izvora sredstava
osumnjičene osobe tokom godine. U slučajevima kada se vrednost imovine ili
sredstava smanjuje, to može da znači da je ta imovina, odnosno sredstva pretvorena
u gotovinu. Takođe, kada imamo povećanje finansijskih obaveza (rashodi), to znači
da su od finansijskih ustanova, pojedinaca ili drugih osoba uzimana novčana
sredstva na kredit, tada polagana na neki račun ili su bila potrošena.
sredstva mogu da budu zakonita ili nezakonita, odnosno oporeziva ili
neoporeziva. specifični izvori sredstava mogu da budu: smanjenje imovine,
povećanje rashoda i zakoniti prihodi. smanjenje imovine podrazumeva
smanjivanje gotovog novca, stanja na bankovnim računima, zaliha, stanja na
računu potraživanja, u opremi i drugo. Povećavanje finansijskih obaveza/rashoda
može da bude prouzrokovano povećanjem glavnica kredita, povećanjem računa
dospelih na naplatu i sl. Zakoniti prihodi mogu biti: plate, poslovna dobit,
iznajmljena nekretnina, dobit na osnovu prodaje lične imovine, pokloni,
nasledstva, isplate polisa osiguranja i krediti.
28
Videti u: Michael Levi, “Investigating, seizing and Confiscating the Proceeds of Crime”,
Police Research Group Paper 61, Home Office of the United Kingdom, London, 1995.
77
Goran Bošković
Trošenje sredstava označava novac koji je osumnjičena osoba potrošila za

godinu dana. Povećanje imovine, smanjivanje finansijskih obaveza i lični životni
troškovi zahtevaju trošenje sredstava. sredstva se mogu trošiti za različite
namene, a najčešće su to: povećanje imovine, smanjenje finansijskih obaveza,
lični životni troškovi, gubici na prodaji imovine i slično. Povećanje imovine se
najčešće odnosi na: povećanje sredstava, povećanja stanja na bankovnim
računima, povećanja zaliha, povećanja potraživanja, povećanje poslovne
opreme, nekretnina i lične imovine. smanjenje finansijskih obaveza uglavnom
se odnosina smanjenje plativih računa i glavnica kredita.
Postupak analize troškova odvija se u tri osnovne faze. Prva obuhvata
svrstavanje svih transakcija u kategoriju upotrebe/trošenja ili izvora sredstava.
Druga podrazumeva utvrđivanje ukupnih troškova i poznatih izvora sredstava
za svaku godinu koja je predmet istrage, a u trećoj se od ukupnih troškova za
posmatrani period oduzimaju ukupni poznati izvori sredstava, pa se time dobija
vrednost neprijavljene ili nezakonite dobiti.
Prilog 3: Postupak analize troškova

Troškovi Poznatiizvori
(Upotreba sredstava) (Izvori sredstava)
povećanje gotovine smanjivanje gotovog novca

povećanje stanja smanjivanje stanja
na bankovnim računima na bankovnim računima
povećanje imovine/sredstava smanjivanje imovine/sredstava
smanjivanje finansijskih povećavanje finansijskih
obaveza/rashoda obaveza/rashoda
životni troškovi plaćeni čekovima druga primanja (osim plate)
ili gotovinom plate ili poslovni dobici
gubici na osnovu prodaje dobitak zarađen prodajom
lične imovine lične imovine
Formula za analizu troškova glasi: neprijavljena ili nezakonita dobit (N)

jednaka je razlici ukupnih troškova (Ut) i poznatih izvora sredstava (Pi).29
N = Ut – Pi
29
George A. Manning, Financial investigation and forensic accounting, op. cit., p. 98.
78
Metod dokazivanja na osnovu troškova zasniva se na posrednim dokazima.

Ovo je primarni metod dokazivanja nezakonitih prihoda i neprijavljenih
oporezivih prihoda.30 Metod dokazivanja na osnovu troškova primenjuje se kada
nemamo na raspolaganju knjige ili evidencije, a osumnjičena osoba troši svoja
sredstva i ne akumulira imovinu. U ovom slučaju treba uporediti potrošene
vrednosti sa poznatim izvorima sredstava. Prvo se mora utvrditi polazna tačka,
zatim utvrditi verovatan izvor prihoda i na kraju istražiti tragovi i navodi
osumnjičenog kako bi se došlo do relevantnih informacija. Preporučljivo je
koristiti grafičke i tabelarne prikaze finansijskih informacija u pojedinim fazama
krivičnog postupka za bolje razumevanje primenjenih metoda i dokazivanje
činjenica relevantnih za krivični postupak.
Zaključak
Upotreba savremenih tehničkih dostignuća i korišćenje usluga eksperata

u različitim oblastima (računovođa, pravnika, informatičara i dr.) u
aktivnostima organizovanog kriminala doprineli su njihovoj sofisticiranosti i
umnogome suzili mogućnosti za njihovo otkrivanje. Potreba da se
suprotstavimo različitim kriminalnim aktivnostima organizovanih kriminalnih
grupa upućuje na korišćenje savremenih dostignuća kriminalističke nauke u
praktičnoj delatnosti nadležnih državnih organa na suzbijanju ove vrste
kriminala. Jedno od moćnih oruđa jesu metodi finansijske istrage koji
omogućavaju otkrivanje finansijskih operacija organizovanog kriminala,
lociranje nezakonito stečenih sredstava i time stvaraju osnove za pokretanje
postupka za oduzimanje tih sredstava.
Usvajanjem koncepta borbe protiv imovinskog kriminala oduzimanjem
nelegalno stečene imovine kriminalcima i kriminalnim organizacijama se ruše
se ekonomske poluge moći i sužavaju mogućnosti u sledećim oblastima:
• da prikrivaju poreklo i postojanje nelegalno stečene imovine;
• da nesmetano koriste protivpravno stečena sredstva;
• da prikrivaju sopstvenu kriminalnu delatnost i izbegnu kaznu za učinjena
krivična dela.
30
Videti u: John Evans, “The Proceeds of Crime: Problems of Investigation and Prosecution”,
paper presented to the United Nations International Conference on Preventing and Controlling
Money Laundering and the Use of the Proceeds of Crime: A Global Approach, Courmayeur,
Mont Blanc, 18–20 June 1994.
79
Goran Bošković
Efikasnim sistemom mera oduzimanja nelegalno stečene imovine

onemogućava se infiltracija kriminalnih organizacija u finansijske institucije i
kontrolisanje političkih i ekonomskih tokova „prljavim” novcem. Nelegalno
stečena sredstva se najčešće koriste za korupciju u javnim službama,
finansijskom sektoru i drugim oblastima privredne i vanprivredne delatnosti.
savremeni koncept borbe protiv imovinskog kriminala, posebno
organizovanog kriminala, upućuje na potrebu za usavršavanjem postojećih i
uvođenjem novih kriminalističkih metoda u kriminalističku praksu.31 To
podrazumeva stalno praćenje novih naučnih i tehničkih dostignuća i njihovo
uključivanje u postojeće metode, s akcentom na primenu metoda finansijske
analize u suprotstavljanju organizovanom kriminalu i drugim oblicima
imovinskog kriminala. U tom kontekstu nadamo se da će ovaj rad biti skroman
doprinos u primeni metoda finansijske istrage u praksi organa zaduženih za
borbu protiv orghanizovanog kriminala u našoj zemlji.
Literatura
1. Abadinsky, Howard, Organized Crime, 6th Edition, Wadsworth Publishing, New
York, 2000.
2. Albanese, Jay s., Organized Crime in America, 3rd Edition, Anderson Publishing,
Cincinnati, 1996.
3. Albrecht, Hans-Jörg, “Money Laundering and the Confiscation of the Proceeds of
Crime: A Comparative View on Different Models of the Control of Money
Laundering and Confiscation”, in: Watkin, T. G. (ed.), The Europeanisation of Law
— United Kingdom Comparative Law Series, No. 18, Alden Press, Oxford, 1998.
4. “Best practice survey no. 4”, The Council of Europe, strasbourg, 2002.
5. Bourgeois, richard L.(ed.), “racketeer Influenced and Corrupt Organizations”,
American Criminal Law Review, Vol. 37, No. 2, spring, 2000.
6. Duyne, Petrus C., and Levi, Michael, “Criminal financial investigation: a strategic
and tactical approach in the European dimensions”, in: E. C. Viano (ed.), Global
organized crime and internacional security, Aldershot, Ashgate, 1999.
7. Ehrenfeld, rachel, Evil Money: Encounters Along the Money Trail, Harper Collins
Publishers, New York, 1992.
8. Ehrenstein, Michael D., “Tracking Narco-Dollars: The Evolution of a Potent Weapon
in the Drug War”, University of Miami Inter-American Law Review, summer, 1990.
31
“Best practice survey No. 4”, The Council of Europe, strasbourg, 2002, p. 3.
80
9. Evans, John, “The Proceeds of Crime: Problems of Investigation and Prosecution”,

paper presented to the United Nations International Conference on Preventing and
Controlling Money Laundering and the Use of the Proceeds of Crime: A Global
Approach, Courmayeur Mont Blanc, Italy, 18–20 June 1994.
10. Kitchens T. L, “The cash folow analysis method: Following the paper trail in Panzi
schemes”, FBI Law Enforcement, No. 8, 1993.
11. Levi, Michael (ed.), Investigating, Seizing and Confiscating the Proceeds of Crime,
Police research Group Paper 61, Home Office, London, 1995.
12. Madinger, John & Zalopany, sydney A., Money Laundering: A Guide for Criminal
Investigators, springer Verlag, CrC Press, Boca raton, 1999.
13. Manning, George M., Financial investigation and forensic accounting, CrC Press,
Boca raton, 2005.
14. Naylor, robert T., “A critique of follow-the-money methods in crime control
policy”, Crime, Law and Social Change, No. 32, 1999.
15. Pheijffer, Marcel, “Financial investigation and crime-money”, in: van Duyne, P. C.,
ruggiero, Vincenco, and scheinost, Miroslav (eds), Cross-border crime in a
changing Europe, Tilburg University and JKsP, 2000.
16. radovanović, radovan i Škorić K., Finansijsko računovodstvo, Ekonomski fakultet,
Beograd, 1999.
17. richards, James r., Transnacional Criminal Organizations, Cybercrime, and Money
Laundering, London, CrC Press, 1999.
METHODs OF FINANCIAL INVEsTIGATION

IN THE ANTI-OrGANIsED CrIME POLICY
It has been argued that modern fight against financially motivated forms of crime
is focused on forfeiture of proceeds of crime and prevention of placement of illicit
financial gain into legitimate money flows. This paper analyses the importance and
modalities of applying financial investigation methods in modern criminal justice
practice. Application of these methods enables detection and tracing of proceeds of
crime and serves as the basis for their forfeiture. Application of financial investigation
methods is also very important in fighting organised crime, since proceeds of crime are
perceived as the main economic lever of power in the hands of criminal organizations.
Large amounts of illicit financial gain made by criminal organizations are potentially
dangerous as they may be used for corruption in the sphere of legitimate business
operations and government authorities. They also undermine the integrity of financial
institutions and enable engagement in legitimate business operations, which can be
extremely dangerous if used to support criminal activities.
81
ISTRAGE PRANJA NOVCA U BOSNI
I HERCEGOVINI: TRENDOVI I PERSPEKTIVE
Eldan Mujanović*
APsTrAKT
Autor u radu predstavlja rezultate istraživanja o implementaciji propisa kojima
je uređeno pranje novca u Bosni i Hercegovini u periodu od 2003. do 2008.
godine. Pranje novca je inkriminirano krivičnim zakonodavstvom Bosne i
Hercegovine tokom 2003. godine nakon reformi provedenih u ovoj oblasti.
Nakon detaljne analize može se reći da je Bosna i Hercegovina u potpunosti
harmonizirala svoj pravni okvir uređenja pranja novca sa acquis
communautaire Evropske unije i značajnim međunarodnim inicijativama. s
ciljem pune provedbe usvojenih propisa, formirano je Finansijsko-obavještajno
odjeljenje u okviru Državne agencije za istrage i zaštitu (sIPA) kao policijski
model nacionalne finansijsko-obavještajne jedinice. rezultati istraživanja
predstavljeni u ovom radu ukazuju da je otkrivanje i dokazivanje krivičnih djela
pranja novca uglavnom zasnovano na informacijama koje su nadležna državna
tijela dobijala od poreskih organa. Ključni metodi istraživanja su pronalazak i
oduzimanje poslovne dokumentacije i njeno vještačenje, zaticanje počinitelja
na izvršenju krivičnih djela, kao i primjena mjera privremenog oduzimanja
nezakonito stečenog novca koji je bio predmet legaliziranja. Fokus kaznenog
progona je bio usmjeren na počinitelje nižeg nivoa u kriminalnim mrežama
pranja novca. Ključne karakteristike procesuiranja analiziranih slučajeva su
primjena instituta pregovaranja o krivnji, izricanje sankcija koje su u prosjeku
blizu posebnih minimuma kao i ograničena primjena mjere oduzimanja
imovinske koristi stečene krivičnim djelom.
Ključne riječi: pranje novca, finansijske istrage, procesuiranje, oduzimanje
nezakonito stečene imovine, Bosna i Hercegovina.
Pranje novca u Bosni i Hercegovini se počelo problematizirati i javno

diskutirati krajem devedesetih godina prošlog stoljeća. Ako posmatramo prve
autore koji su izučavali ovaj fenomen (Elmedin Muratbegović; Izvještaj od
*
Autor je viši asistent na Fakultetu kriminalističkih nauka Univerziteta u sarajevu.
82
Istrage pranja novca u Bosni i Hercegovini: trendovi i perspektive
2000), možemo reći da su to bili prvaci u akademskoj i stručnoj javnosti koji su

adresirali ovu problematiku široj društvenoj zajednici.1 Upravo u to vrijeme
donesena su i prva zakonodavna rješenja za uređenje pranja novca u državi koju
su mnogi u vrijeme poslije konflikta smatrali neuređenim područjem
opterećenim (organiziranim) kriminalom. Ove normativne inicijative su
uređivale pranje novca kao administrativni (upravni) prekršaj na razinama
entiteta. Također su implementirale neke od međunarodnih standarda za saradnju
javnog i privatnog sektora u sprečavanju pranja novca (identifikacija klijenata,
prijavljivanje nadležnim državnim organima novčanih transakcija koje prelaze
zakonski cenzus, prijavljivanje sumnjivih i povezanih transakcija, vođenje
evidencija i sl.).2 Iako su ta zakonska rješenja bila neadekvatna i nedovoljno
efikasna, danas se može reći da su ipak služila kao dobar osnov za reforme u
ovoj oblasti, kao i za sveobuhvatan sistem protiv pranja novca. Od 2003. do
2008. godine bilo je mnogobrojnih zakonodavnih, institucionalnih, provedbenih
i drugih reformi protiv pranja novca. Ove reforme su dale rezultate u praksi, a i
povod za dalja akademska, stručna i druga razmišljanja. U vezi s tim, ovaj rad
analizira pravno uređenje pranja novca u BiH, stepen harmonizacije sa
međunarodnim standardima te sprovođenje samih propisa.
Pojam,obimirasprostranjenostpranjanovca
Prije nego što se osvrnemo na pojam pranja novca, treba istaći da se ovaj
fenomen primarno javlja pri suzbijanju opojnih droga.3 Nastojalo se ne samo da se
ponuda i potražnja za opojnim drogama limitiraju na međunarodnom planu, nego
1
Pogledati u: Elmedin Muratbegović, „Mjere sigurnosne politike na sprečavanju organizovanog
kriminala”, diplomski rad odbranjen na Fakultetu kriminalističkih nauka, 1998. Takođe vidjeti:
„sprečavanje pranja novca i provođenje mjera protiv pranja novca u Bosni i Hercegovini”,
izvještaj pripremljen za Ured visokog predstavnika, sarajevo, 1–5. maj 2000.
2
Temeljem rješenja iz Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini iz 1995, odnosno
Aneksa IV ovog međunarodnog ugovora, Bosna i Hercegovina je uređena kao država koja se
sastoji iz dva entiteta — Federacije Bosne i Hercegovine i republike srpske. Nakon arbitraže,
područje grada Brčko i njegove okoline je proglašeno Distriktom Brčko Bosne i Hercegovine.
Iz navedenih ustavnih rješenja slijedi da svaki od postojećih nivoa vlasti ima nadležnosti u
oblasti krivičnog zakonodavstva, što je značajno i za uređenje pranja novca, o čemu će biti više
riječi u nastavku.
3
Izraz „pranje novca” se po prvi put spominje 1982. u jednom krivičnom predmetu u sAD. Prije
toga se upotrebljavao izraz „recikliranje“ (eng. recycling) koji ima korijene u riječi italijanskog
jezika riciclaggio, što je i danas sinonim za pranje novca u zakonodavstvu ove države. Vidjeti
83
Eldan Mujanović
i da se onemogući legaliziranje nezakonito stečenih sredstava. Mjere protiv pranja

novca i za oduzimanje nezakonito stečene imovine također su efikasne protiv
proizvodnje i prometa opojnih droga, kao i protiv drugih oblika organiziranog
kriminala.4 Međutim, izvori koji tretiraju pranje novca pokazuju da su neke forme
prikrivanja novca postojale i mnogo ranije.5 Pored opojnih droga, pranje novca se
također vezuje i za različite oblike organiziranih kriminalnih aktivnosti. Ako se
organizirani kriminal posmatra kao oblik moderne subkulture koja počiva na crnom
tržištu (na kojem vladaju pravila ponude i potražnje zabranjenih dobara), ili kao
organizirano poduzetništvo, sigurno je da takve nezakonite aktivnosti donose velike
dobiti koje se prikrivaju i prerušavaju radi njihovog legaliziranja.6
Iako sâm naziv pranje novca podrazumijeva niz složenih i komplementarnih
radnji kojima se nezakonito stečen novac odnosno imovina prikrivaju i prerušavaju,
treba odmah istaći da je zapravo riječ o legaliziranju nezakonito stečene imovine.7
U krivično-pravnom poimanju, pranje novca je transformiranje dobiti iz nezakonitih
aktivnosti u zakoniti kapital.8 Kriminološka shvatanja pri tome prihvataju široko
tumačenje ovog pojma, navodeći da je pranje novca aktivnost kojom se pretvara
ilegalno stečena imovina u zakonitu imovinu, kako bi se ista mogla trošiti ili
investirati u legalnoj ekonomiji bez izazivanja sumnje.9 Jeste tačno da se definicija
može ograničiti na samo neki od oblika, ali je pojam pranja novca u novije doba
u: Valsamis Mitsilegas, Money laundering counter-measures in the European Union: A new

paradigm of security governance versus fundamental legal principles, Kluwer Law
International and Aspen, The Hague, London, Boston, 2003, p. 39. Takozvani „rat opojnim
drogama“ (eng. war on drugs) činio je okosnicu unutrašnje i inostrane politike administracije
predsjednika sAD ronalda reagana (1981–1989).
4
Hans-Jörg Albrecht and Cyrille Fijanut (eds), The containment of transnational organized crime
(Comments on the UN convention of December 2000), Max-Planck Institut für ausländisches
und internationales strafrecht, Freiburg, 2002, pp. 1–19.
5
Videti u: Eldan Mujanović, „Pranje novca kao globalni sigurnosni izazov (stanje u Bosni i
Hercegovini)”, Kriminalističke teme, Fakultet kriminalističkih nauka, sarajevo, 2007, str.
115–31.
6
Hans-Jörg Albrecht and Cyrille Fijanut (eds), The Containment of transnational organized
crime (Comments on the UN convention of December 2000), op. cit.
7
Iako se radi o univerzalnom nazivu koji prihvataju brojna nacionalna zakonodavstva, u nekim
propisima se koristi i naziv „prikrivanje protuzakonito dobivenog novca” („Kazneni zakon
republike Hrvatske”, član 279, Narodne novine, br. 110/97).
8
Peter Alldridge, Money laundering law: Forfeiture, confiscation, civil recovery, criminal
laundering and taxation of the proceeds of crime, Hart Publishing, Oxford, 2003, p. 2.
9
Freda Adler, Gerhard O. W. Mueller and William s. Laufer, Criminology and the criminal
justice system, McGraw Hill, New York, 2006, p. 395.
84
zapravo mnogo širi (zbog sve većeg broja krivičnih djela uz nezakonito stečeni
novac), pa je nužno posmatrati ga kao proces.10 Ipak treba naglasiti da je pranje
novca jednostavan koncept. riječ je o procesu kojim se prihodi iz kriminalnih
aktivnosti prerušavaju radi prikrivanja njihovog ilegalnog porijekla.11
Pranje novca se sastoji od niza netransparentnih aktivnosti ili faza tokom
ovog procesa. stvarni obim fenomena nije podložan statističkim analizama koje
bi ga u potpunosti osvjetlile. Iako su objavljivani različiti izvještaji o ukupnom
iznosu ilegalnog novca koji se legalizira, takvi pokazatelji daju samo približnu
sliku o obimu pranja novca.12 Perači novca ne dokumentuju njihove operacije,
niti objavljuju svoje zarade. samim tim što se njihove aktivnosti odvijaju širom
svijeta, procjene je još teže praviti. stoga je nemoguće dati pouzdane procjene
o količini opranog novca u svijetu.13 Ipak, može se okvirno konstatirati da se u
većini država precjenjuje iznos novca koji se pere. Taj iznos se greškom
izjednačava sa ukupnom sumom imovinske koristi koja nastaje vršenjem
krivičnih djela u određenoj državi.14 Iz rečenog slijedi da su procjene o obimu
pranja novca sklone pretjerivanju.15
10
Usporediti: William C. Gillmore, Dirty money: The evolution of money laundering
countermeasures, Council of Europe Publishing, strasbourg, 2005, p. 32.
11
Paul Allan schott, Reference guide to anti-money laundering and combating the financing of
terrorism, The World Bank and International Monetary Fund, Washington, 2003, p. I-1.
12
Tako npr. Međunarodni monetarni fond procjenjuje da se godišnji iznos opranog novca u
svijetu kreće između dva i pet odsto svjetskog GDP, tj. negdje između 600 milijardi i 1,5
triliona američkih dolara. Navedeno prema: www.imf.org/external/np/aml/eng/2003/090503.
pdf. slične procjene objavljuju i svjetska banka, Interpol, Us Department of state i dr.
13
terrorism, op. cit., p. I-6.
14
Izuzev na visokim nivoima, većina nezakonite imovinske koristi se jednostavno troši po modelu
prikrivenog trošenja kriminalaca za njihove vlastite potrebe, njihovih porodica i prijatelja, prije
nego se takva imovinska korist odnosno novac čuva i reinvestira. Oni mogu imati u određenom
trenutku višak gotovog novca koji potiče npr. iz nezakonitog stavljanja u promet opojnih droga
i mogu imati privremene probleme sa njegovim čuvanjem, ali to su samo slučajevi kada je
iznos zarade od takvih nezanonitih aktivnosti postao prevelik (mreža isplata za osoblje
kriminalne organzacije i drugi operativni troškovi) da bi se trošio u doglednoj budućnosti tako
da kriminalci (kao i ljudi skloni izbjegavanju plaćanja poreza) tada imaju probleme kako da
operu novac. U tim slučajevima nezakonita imovinska korist ulazi u legitimne tokove najčešće
trošenjem na putovanja i odmore, kladionice, kasina, kupovinu automobila, vlasništva nad
klubovima, kao i investiranjem u izgradnju i uređenje stambenih prostora.
15
O metodama utvrđivanja približnog iznosa opranog novca više videti u: Michael Levi,
“Evaluating the regulation of money laundering”, Kriminologisches Bulletin de Criminologie,
Vol. 21, No. 2, 1995, pp. 23–32.
85
Eldan Mujanović
Treba napraviti nekoliko distinkcija u vezi s oblicima pranja novca. Već je

pominjano da je pranje novca proces sa raznim fazama: deponovanje (kada se
nezakoniti novac „ubacuje” u finansijski sistem), transformacija (kad se vrše
složene transakcije „raslojavanja” i alociranja sredstava radi njihovog
prerušavanja) te integracija (kada se sredstva konačno legaliziraju). Pored toga,
potrebno je i posmatrati načine počinjenja (modus operandi) i klasificirati ih
prema zajedničkim karakteristikama. Na primer, da li je perač novca ujedno i
počinitelj tzv. predikatnog ili prethodnog krivičnog djela iz kojeg je proistekao
taj novac? Moramo razlikovati perača koji namjerava prikrivati imovine koje je
stekao vlastitim nezakonitim radnjama od perača koji prima nezakonito stečen
novac od treće osobe da bi ga prikrivao. U drugom slučaju postoji namjera da se
protuzakonito stečeni novac i imovina učini „nedodirljivim”. Moramo također
voditi računa o pomoći koja se pruža počiniteljima kroz učešće, udruživanje ili
pripremanje radi počinjenja, pokušaj i pomaganje, poticanje, olakšavanje i
davanje savjeta radi počinjenja ovih krivičnih djela. Prema obliku nezakonito
stečenih dobara, treba razlikovati materijalne od nematerijalnih, pokretne od
nepokretnih, kao i pravne dokumente ili instrumente kojima se dokazuje
vlasništvo ili interes u takvoj imovini. Poseban oblik pranja se izvršava
kompjuterima, zloupotrebama u sistemu elektronskog bankarstva (on-line
banking) i aukcijama na internetu (online auctioneering).
Međunarodniizvori
Inkriminacija pranje novca ima svoj osnov u brojnim međunarodnim

ugovorima koji ukazuju na opasnost ove pojave i koji zahtijevaju od država
članica da inkriminiraju pranje novca u svojim krivičnim zakonodavstvima.16
Ono je koncepcijski stvoreno kao inkriminacija za razne sisteme krivičnog
zakonodavstva međusobno ekonomski povezanih država.17 Međunarodne
regulative su izražaj solidarnosti protiv kriminaliteta širom svijeta. Takve
inicijative (konvencije, zakoni, principi i sl.) potiču saradnju protiv
organizovanog kriminala uopšte, uz specijalizacije u pojedinim oblastima. Tako
16
U većini zemalja pranje novca je inkriminirano u okviru krivičih zakona kao samostalna
inkriminacija dok je u pojedinim zakonodavstvima ono sadržajno uvršteno u propise kojima
se sveobuhvatno suprostavlja nezakonitom sticanju imovinske koristi. Vidjeti Zakon o dobiti
iz kaznenih djela Velike Britanije iz 2002. godine (Proceeds of Crime Act 2002).
17
Berislav Pavišić, Velinka Grozdanić i Petar Veić, Komentar Kaznenog zakona, Narodne
novine, Zagreb, 2007, str. 630.
86
su politike u oblasti krivičnog zakonodavstva dobile međunarodnu dimenziju.

Mjere protiv organiziranog kriminaliteta su podržane posvećenošću unificiranoj
(odnosno harmoniziranoj) legislativi i zajedničkim naporima u provođenju
zakona predviđenih međunarodnim ugovorima i supranacionalnim
direktivama.18 U pregledu relevantnih međunarodnih izvora treba poći od
prostornog kriterija, tj. predstaviti ih prema području u kojem oni imaju pravnu
valjanost. Tako razlikujemo univerzalne, regionalne (evropske) i ostale izvore
kojima se uređuje pranje novca.
Kao krovna međunarodna organizacija i najvažniji subjekt i kreator
mnogobrojnih inicijativa za suprotstavljanje svim oblicima kriminalnih
aktivnosti, Ujedinjene nacije (UN) su donijele veoma značajne dokumente koje
tretiraju sprečavanje pranja novca. Od samog osnivanja Lige naroda pa do danas,
ova međunarodna organizacija ostaje pri namjeri da se suprotstavlja
kriminalitetu.19 U kontekstu prvobitnih inicijativa suprotstavljanju pranju novca
i ulozi UN važno je spomenuti rezoluciju Generalne skupštine UN br. 55/188
u kojoj se pozivaju države članice na „intenzivniju međunarodnu saradnju kako
bi se postigli ciljevi suprotstavljanja korupciji i s njom povezanim pranjem
novca”.20 Aktivna uloga UN u suprotstavljanju korupciji i pranju novca je
namijenjena harmonizaciji relevantnih pravnih i političkih kontramjera kao i
jačanju međunarodne saradnje. Inicijative UN su kategorizirane u rezolucije,
pravne instrumente, globalne akcione programe i političke smjernice.21 Među
izvorima donesenim pod okriljem UN najvažnije mjesto zauzima Konvencija
protiv nezakonite trgovine drogama i psihotropnim tvarima (poznata i kao Bečka
Konvencija) iz 1988. godine. Ova Konvencija predstavlja jedno od najvećih
postignuća u međunarodnoj saradnji kada je u pitanju oduzimanje profita od
18
Michael Levi, “Incriminating disclosures: an evaluation of money laundering regulation in
England and Wales”, European journal of crime, criminal law and criminal justice, Vol. 3,
No. 2, 1995, pp. 202–17.
19
Ovi počeci sežu u period pedesetih godina prošlog stoljeća, a prvo značajnije uključivanje UN
po pitanju organiziranog kriminala je zabilježeno 1975, kada se na petom Kongresu UN u
Ženevi raspravljalo o dinamičnoj prirodi i problemima organiziranog kriminala. Na sedmom
Kongresu UN koji se održavao u Milanu 1986. raspravljalo se o kriminalu u kontekstu razvoja
čovječanstva. Značajno je spomenuti da je na ovom skupu usvojen Milanski akcioni plan. Par
godina poslije, tačnije 1990, Generalna skupština UN je usvojila model Ugovora o ekstradiciji,
prijenosu krivičnog postupka, uzajamnoj pomoći u krivičnim stvarima i dr.
20
“Preventing and combating corrupt practices and illegal transfer of funds and repatriation of
such funds to countries of origin”, resolution No. 55/188, General Assembley, United Nations.
21
Abdullahi Y. shehu, “International initiatives against corruption and money laundering: An
overview”, Journal of Financial Crime, Vol. 12, No. 3, 2005, pp. 221.
87
Eldan Mujanović
pranja novca.22 Konvencija sadržava inkriminacije vezane za nezakonitu

trgovinu opojnim drogama, među koje je uključeno i pranje novca te predviđa
posebne sankcije i procedure za oduzimanje imovine stečene nezakonitim
prometom opojnim drogama. Bečka konvencija je imala značajnog uticaja na
većinu drugih međunarodnih inicijativa. Njome se pozivaju zemlje članice da
inkriminiraju prijestupe pranja novca i da uspostave sveobuhvatan pravni okvir
koji će tretirati pitanja pranja novca. Konvencijom se stvaraju tri kategorije
krivičnih djela povezanih sa pranjem novca (iako se u samoj konvenciji nigdje
ne koristi ovaj termin). Prvi oblik krivičnih djela identifikovanih u Konvenciji
uključuje (a) prijenos ili konverziju imovine uz znanje da takva imovina potiče
iz nezakonite trgovine opojnim drogama, s ciljem prikrivanja i prerušavanja
ilegalnog porijekla te imovine, ili (b) pomaganje drugome da izbjegne zakonske
posljedice njegovih ili njenih postupaka.
Drugi oblik krivičnih djela pranja novca je definisan kao namjera da se
prikriju ili preruše istinito porijeklo, izvor, lokacija, raspolaganje, premještaj,
pravo raspolaganja ili vlasništvo nad imovinom za koju se zna da potiče od
krivičnih djela povezanih sa zloupotrebom opojnih droga. Treća vrsta ovih
krivičnih djela uključuje sticanje, posjedovanje ili korištenje imovine za koju se
zna da potiče od krivičnih djela povezanih sa zloupotrebom opojnih droga.23
Određenje pranja novca navedeno u ovoj Konvenciji je najprihvaćenije u svijetu
i njime se koriste svi važeći međunarodni pravni instrumenti koji uređuju ovu
oblast.24 Bosna i Hercegovina je stranka nekolicine međunarodnih konvencija
kojima se preporučuje način reguliranja problematike zloupotrebe opojnih droga
među kojima je i Bečka konvencija.25 Veliki broj zemalja članica ove Konvencije
zapravo ukazuje na impresivno rapidnu demonstraciju konsenzusa o ovom
međunarodnom instrumentu.26
sljedeći važan izvor univerzalnog karaktera je Konvencija UN o borbi protiv
transnacionalnog organiziranog kriminaliteta (poznatija kao „Palermo
22
Cynthia De Gabrielle, „Međunarodni napori sAD u borbi protiv pranja novca”, Hrvatski
ljetopis za kazneno pravo i praksu, Vol. 8, No. 2, 2001, str. 205.
23
„UN Konvencija protiv nezakonite trgovine drogama i psihotropnim tvarima”, član 3.
24
terrorism, op. cit., pp. V-2, V-3.
25
Elmedin Muratbegović, „Pravni i institucionalni okvir suprotstavljanja organizovanom
kriminalitetu u Bosni i Hercegovini”, Organizovani kriminalitet-stanje i mere zaštite, zbornik
radova, Policijska akademija Beograd, 2005, str. 298.
26
Ernesto U. savona, Money trails: International money laundering trends and
prevention/control policies, IsPAC, Cormayeur, 1994, p. 32.
88
konvencija”) donesena 2000. godine u istoimenom gradu u Italiji. Ova

konvencija pod pranjem novca, ako je počinjeno s namjerom („obavezno”
krivično djela pranja novca) podrazumijeva:
(a) bilo koju konverziju ili prijenos imovine (objektivni elementi krivičnog djela)
znajući da ta imovina potiče iz krivičnog djela (subjektivni element
„namjere” uz prisustvo izvjesne kognitivne komponente) s ciljem prikrivanja
ilegalnog porijekla te imovine ili pomaganja nekoj osobi koja je uključena
u izvršenje predikatnog krivičnog djela da izbjegne pravne posljedice
njegovih ili njenih radnji.27 Čini se da je ova odredba namijenjena
finansijskim institucijama i posrednicima koji mogu biti uključeni u fazu
„deponovanja” u procesu pranja novca koju karakteriše brzo premještanje
ilegalne imovine, kako bi se izmiješala sa zakonitim sredstvima;28
(b) prikrivanje ili prerušavanje istinitog porijekla, izvora, lokacije, prava
raspolaganja, premještanja ili vlasništva odnosno prava nad imovinom
(ponovo se traži namjera prilikom izvršenja ovog oblika krivičnog djela
pranja novca sprečavanjem otkrivanja ilegalnog porijekla imovine) znajući
da ta imovina potiče iz krivičnog djela.29
U odnosu na „uslovna” krivična djela pranja novca Palermo konvencija u
istom članu predviđa da države članice, ako je to kompatibilno sa osnovnim
konceptima njihovih pravnih sistema trebaju inkriminirati:
(a) sticanje, posjedovanje ili korištenje imovine, znajući, u vrijeme sticanja te
imovine, da ta imovina potiče iz krivičnog djela;
(b) učešće, udruživanje ili pripremanje radi počinjenja, pokušaj i pomaganje,
poticanje, olakšavanje i davanje savjeta radi počinjenja krivičnih djela pranja
novca.30
U kontekstu ove Konvencije, pranje novca se posmatra kao sastavnica
organiziranih kriminalnih aktivnosti. Njena ideja je da finansijska moć u rukama
kriminalnih organizacija odražava njihovu snagu ali u isto vrijeme i ranjivu
tačku. Percepcija, ili čak ubjeđenje o organiziranim kriminalnim grupama kao
27
„Konvencija UN o borbi protiv transnacionalnog organiziranog kriminaliteta”, član 6 (a) (i).
28
crime (Comments on the UN convention of December 2000), op. cit., p. 121.
29
„Konvencija UN o borbi protiv transnacionalnog organiziranog kriminaliteta”, član 6 stav 1
tačka a (ii).
30
„Konvencija UN o borbi protiv transnacionalnog organiziranog kriminaliteta”, član 6 stav 1
tačka b (i) i (ii).
89
Eldan Mujanović
kriminalnim poduzetništvima je dovela do toga da su snage za provođenje

zakona shvatile da je najefikasniji način da se „uguše” organizirane kriminalne
grupe presijecanje njihovo finansijskog „krvotoka”. Ovaj veoma važan
međunarodni instrument namijenjen suprostavljanju organiziranom kriminalitetu
je sadržajno inkorporiran i unutar zakonodavstva Bosne i Hercegovine.31
Važno je još istaći da se pranje novca spominje i u okviru nekoliko drugih
konvencija donesenih od strane UN.32 Univerzalni značaj imaju i aktivnosti radne
grupe za finansijske mjere u suzbijanju pranja novca (FATF) osnovane kao
međuvladino tijelo zaduženo za kreiranje i promovisanje politike suzbijanja pranja
novca. Ova grupa je 1990. predvidjela mnoge zadatke u okviru Četrdeset preporuka
o suzbijanju pranja novca koje su postale jedan od najvažnijih međunarodnih
standarda u suprotstavljanju pranju novca.33 Uzimajući u obzir promjene koje su se
dešavale u oblasti sprečavanja pranja novca od njihovog donošenja, preporuke su
1996. godine izmijenjene i dopunjene, kako bi predstavljale odraz navedenih
promjena. Četrdeset preporuka čine osnovni okvir za napore protiv pranja novca i
kreirane su da budu univerzalno primjenjive. U posljednjim revidiranim preporukama
iz 2003. godine (u kojima je izvršenja izmjena strukture odnosno sistematizacije
preporuka prema njihovom značaju i neke stilske modifikacije) u odnosu na krivično-
pravno uređenje pranja novca, FATF preporučuje da države treba da inkriminiraju
pranje novca na osnovu Bečke konvencije i Palermo konvencije.
U okviru regionalnih (evropskih) izvora trebamo razlikovati izvore o pranju
novca donesene od strane Vijeća Evrope od onih koji su sastavni dio pravne
stečevine Evropske unije (lat. acquis communautaire, eng. community patrimony).
Treba istaći da Vijeće Evrope nije naddržavna organizacija, koja bi imala vlastite,
originalne, prenesene nadležnosti Ovdje je glavna razlika između Vijeća Evrope
i Evropske Unije koja ima u svome primarnom pravu nadležnosti koje su na nju
31
Predsjedništvo BiH je donijelo odluku o ratifikaciji ove konvencije 5. februara 2002, a tekst
konvencije je objavljen u: Službeni glasnik BiH, Međunarodni ugovori, br. 3/2002.
32
To su Međunarodna Konvencija UN o sprečavanju finansiranja terorizma iz 1999. i Konvencija
UN protiv korupcije iz 2004. godine.
33
Četrdeset preporuka uključuju odredbe o ulozi nacionalnog zakonodavstva u borbi protiv
pranja novca, uključujući i definiranje opsega krivičnih djela pranja novca, privremenih mjera
i oduzimanja, ulogu finansijskog sistema u borbi protiv pranja novca, uključujući identifikaciju
klijenata i čuvanje podataka, povećane opreznosti finansijskih institucija, mjere saradnje sa
državama bez odgovarajućih zakona, druge mjere za izbjegavanje pranja novca, primjenu i
ulogu administrativnih tijela, jačanje međunarodne saradnje, uključujući administrativnu
saradnju, razmjenu općih podataka, razmjenu podataka o sumnjivim transakcijama, druge
vrste saradnje, osnove i sredstva za saradnju pri konfiskaciji, međunarodnu pravnu pomoć i
izručenje i složenu međunarodnu krivično-pravnu pomoć u pitanjima pranja novca.
90
prenijele države članice. Iz ovog razloga temeljni pravni akti Vijeća Evrope su
međudržavni ugovori, koji su nastali u okviru Vijeća Evrope, ali nisu izraz njegove
volje, kao posebne međunarodne institucije, nego su izraz volje država članica.
Iz ovoga slijedi da međunarodni ugovori koji su doneseni pod okriljem Vijeća
Evrope uzimaju u obzir načela suverenosti država i načelo nemiješanja u
unutrašnje stvari suverenih država. Tako države imaju mogućnost da kada
određenu Konvenciju ratificiraju, to urade uz izvjesne rezerve, tako da njene
odredbe nisu samoizvršive nego ih države same transformiraju u vlastiti pravni
poredak.34 Izvori kaznenog materijalnog prava Vijeća Evrope su ugovori u kojima
se države stranke obavezuju na (a) inkriminiranje određenih sadržaja i/ili (b)
uređenje odgovarajućih pitanja općeg dijela kaznenog prava.35 Među izvorima
Vijeća Evrope o pranju novca najveći značaj ima Konvencija o pranju, traganju,
privremenom oduzimanju i oduzimanju imovinske koristi pribavljene krivičnim
djelom (koja se još naziva strazburška konvencija).36 Najsveobuhvatniju
definiciju pranja novca upravo daje strazburška Konvencija Vijeća Evrope kojom
države ugovornice preuzimaju obaveze da u svoje zakonodavstvo uvedu sljedeća
krivična djela (krivična djela pranja prihoda stečenih krivičnim djelom):
a) konverzija ili prijenos imovine za koju se zna da predstavlja nezakonit
prihod, sa svrhom prikrivanja ili prerušavanja nezakonitog porijekla takve
imovine ili pomaganja bilo kojoj osobi uključenoj u izvršenje glavnog
krivičnog djela da izbjegne zakonite posljedice svojih djela;
b) prikrivanje ili prerušavanje prave prirode, porijekla, mjesta raspolaganja,
premještanja te postojanje prava odnosno vlasništva na imovini za koju se
zna da predstavlja nezakonit prihod;
34
Videti: Ljubo Bavcon, „Dejavnost saveta Evrope na kazenskem področju”, u: Uprava in
sodstvo v evropskih povezavah in reforma javne uprave u Sloveniji, Inštitut za javno upravo,
Ljubljana, 1998, str. 249–369.
35
Berislav Pavišić, Kazneno pravo Vijeća Evrope: Izvori, komentari, praksa, Golden marketing
i Tehnička knjiga, Zagreb, 2006, str. 231.
36
“Convention on Laundering, search, seizure and Confiscation of the Proceeds from Crime”,
sTE 141, 1 september 1993, The Council of Europe, http://conventions.coe.int/treaty/en/
Treaties/Html/141.htm. U samom nazivu Konvencije se može primjetiti da ona ne sadrži
prefiks „evropska”, čime su njeni autori željeli ohrabriti i druge države koje nisu članice Vijeća
Evrope da joj pristupe. Prema dostupnim podacima to su do sada učinile Australija i Monako.
Definicija pranja novca u ovoj konvenciji je preuzeta iz Bečke konvencije UN, čime su se na
izvjestan način željela sačuvati dostignuća ovog važnog izvora UN. Izvjesne novine u pogledu
definicije pranja novca su se odnosile na obim inkriminacije obzirom na pojam predikatnog
(glavnog) krivičnog djela, što je već tada nagovještavalo nastupanje jednog trenda napuštanja
tretiranja pranja novca isključivo u odnosu na nedozvoljenu trgovinu opojnim drogama.
91
Eldan Mujanović
c) sticanje, posjedovanje ili upotreba imovine za koju se zna u vrijeme primanja

da je predstavljala nezakonit prihod,
d) sudjelovanje u izvršenju, udruživanje ili dogovor radi izvršenja, pokušaj
izvršenja i pomaganje, poticanje, olakšavanje i davanje savjeta u izvršenju
bilo kojeg od krivičnih djela utvrđenih u ovom članu.37
Odredbama ove Konvencije, predviđeno je, između ostalog, da nije važno
potpada li glavno (predikatno) krivično djelo pod krivično-pravnu nadležnost
određene stranke, da se može predvidjeti da se kaznena djela pranja novca ne
primjenjuju na osobu koja je počinila glavno (predikatno) krivično djelo, da se
znanje, namjera ili svrha potrebni kao element nekog krivičnog djela mogu
izvoditi iz objektivnih činjeničnih okolnosti, odnosno predviđena je mogućnost
propisivanja krivičnih djela iz nehata.38 Kratkim pregledom pojedinih odredbi
strazburške Konvencije može se zaključiti da je ona poprilično radikalna i
anticipirana u smislu nametanja strankama obaveza da u svoje zakonodavstvo
uvedu niz mjera koje su po svojoj prirodi predstavljale novum. Izvori koji su
naknadno doneseni u velikoj mjeri se oslanjaju na ovu konvenciju.39
Kao punopravna članica ove međunarodne organizacije Bosna i Hercegovina
je i stranka ove Konvencije Vijeća Evrope i primjenjuje je bez bilo kakvih rezervi
u punom njenom sadržaju.40 U području Evropske unije, pranje novca je uređeno
37
„Konvencija o pranju, traganju, privremenom oduzimanju i oduzimanju imovinske koristi
pribavljene krivičnim djelom”, Vijeće Evrope, član 6 stav 1.
38
„Konvencija o pranju, traganju, privremenom oduzimanju i oduzimanju imovinske koristi
pribavljene krivičnim djelom”, op. cit., član 6 stav 2. radi se o veoma značajnoj odredbi koja
uređuje pitanje eksteritorijalnog počinjenja predikatnih krivičnih djela, čemu se deceniju poslije
poklonila posebna pažnja prilikom donošenja Palermo Konvencije.
39
U cilju pune implementacije Konvencije, prvenstveno za zemlje centralne i istočne Evrope,
koje nisu implementirale preporuke FATF, Vijeće Evrope je formiralo posebnu komisiju koja
je provodila aktivnosti samoprocjenjivanja i uzajamne evaluacije postojećih mjera protiv pranja
novca u ovim državama koja se prvobitno nazivala PC-r-EV a koja je kasnije dobila naziv
MONEYVAL. radi se o programu pod nazivom Odabrani Komitet eksperata za evaluaciju
mjera protiv pranja novca Vijeća Evrope (Council of Europe Select Committee of Experts on
the Evaluation of Anti-Money Laundering Mesaures) koji djeluje u okviru Evropskog komiteta
za probleme kriminaliteta (CDPC). U toku 2002. Komitet ministara Vijeća Evrope je
nadležnosti ovog tijela proširio i na evaluaciju mjera protiv finansiranja terorizma. Danas ovaj
program na raspolaganju ima impresivan set međunarodnih standarda suprotstavljanja pranju
novca donesenih pod okriljem UN, Vijeća Evrope, EU, FATF i drugih, čime njegovi izvještaji
i preporuke dobijaju na značaju.
40
Bosna i Hercegovina je Konvenciju potpisala 30. marta 2004, a ratifikacija je uslijedila 1. jula
iste godine (Službeni glasnik Bosne i Hercegovine, Međunarodni ugovori, br. 12/2005).
92
propisima Unije koji imaju karakter sekundarnog prava.41 Iste godine kada je
potpisala Bečku konvenciju UN u ime tadašnje EZ, Komisija je objavila
Prijedlog direktive o sprečavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhe pranja
novca. U memorandumu ovog prijedloga Komisija je u duhu prethodnih
inicijativa, označila pranje novca kao „(...) aktivnost koja biva sve raširenija
svakog dana” imajući „(...) evidentan uticaj na obim organizovanog kriminala
generalno kao i nezakonitu trgovinu opojnim drogama pojedinačno”. Pojedine
analize su ukazale da je opravdanje da donošenje ovakve Direktive (paralelno
sa postojanjem drugih međunarodnih ugovora koji tretiraju oblast prevencije
pranja novca) postojanje praktične potrebe EZ da „(...) pokaže vanjskom svijetu
da se unutar zajednice postupa na jedinstven način u odnosu na pitanje pranja
novca” posebice pod pritiskom koji je dolazio iz sAD, kao i potrebe da se ide
šire od obima Bečke konvencije, na način da se obuhvati ne samo oblast
inkriminiranja pranja novca već i prevencije ovog fenomena te da se pruža
pravno vezana snaga sadržaju neobaveznih Preporuka FATF. Na ovaj način
Direktiva Vijeća EZ uspostavlja ambiciozne legislativne napore u objedinjavanju
aspekta kontrole i prevencije pranja novca.42
Donošenjem Direktive o sprečavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhe
pranja novca, EU je iskazala jasan stav u pogledu uređenja ovog pitanja.43 radi
se o izvoru koji ima istinsko porijeklo u EU, koji je dao odlučan poticaj
harmonizaciji kako s preventivnog gledišta, tako i s obzirom na pojedine državne
represivne sisteme. U odnosu na definiciju pranja novca, Direktiva o
spriječavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhe pranja novca preuzima
definiciju iz Bečke konvencije UN-a, ali je Vijeće, svjesno činjenice da novac
koji se pere potiče i iz drugih krivičnih djela, preporučuje državama članicama
da prošire važenje odredbi ove Direktive u njihovim zakonodavstvima i na druge
dobitke od krivičnih djela. Vijeće nadalje smatra da je prevencija upotrebe
finansijskih sistema u svrhe pranja novca zadatak koji državna tijela nadležna
za suprotstavljanje ovom fenomenu ne mogu izvršiti bez saradnje kreditnih i
41
Države članice imaju mogućnost izbora glede metoda implementacije zahtjeva iz direktive u
vlastito zakonodavstvo. Navedeni akti sekundarnog prava EU su definisani u članu 249
ugovora iz Amsterdama odnosno članu 189 Ugovora iz Mastrihta. Videti u: Verica Trstenjak,
„Acquis Communautaire in slovensko pravo”, Podjetje delo, Vol. 6–7, 2000, str. 843–8.
42
Valsamis Mitsilegas, Money laundering counter-measures in the European Union: A new
paradigm of security governance versus fundamental legal principles, op. cit., p. 56.
43
“Council Directive 91/308/EEC of 10 June 1991 on prevention of the use of the financial
system for the purpose of money laundering”, The Council of the European Union,
http://eurlex.Evropa.eu/LexUriserv/LexUriserv.do?uri=CELEX:31991L0308:EN:HTML.
93
Eldan Mujanović
finansijskih institucija i njihovih nadzornih tijela (supervizorskih organa). U tom

slučaju, neophodno je odstupiti od pravila bankarske tajne i uspostaviti sistem
obaveznog izvještavanja o sumnjivim transkacijama koji će osigurati da će
informacije o komunikaciji sa nadležnim državnim organima ostati nepoznate
osobama na koje se one odnose. U Direktivi se ističe da se pranje novca ne odvija
samo putem kreditnih i finansijskih institucija već i preko drugih profesija i
kategorija organizacija. Države članice stoga moraju, u cijelosti ili djelimično
proširiti odredbe ove direktive na druge profesije i kategorije organizacije koje
su posebice pogodne za svrhe pranja novca.
U toku 2001. godine EU donosi izmijenjenu i dopunjenu Direktivu o
sprečavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhe pranja novca usljed činjenice
da je FATF revidirao svoje Preporuke 1996. te da je u međuvremenu donesen
Akcioni plan o organiziranom kriminalu. U tom smislu Odredbe iz članova 3–
11 Direktive iz 1991. su doživjele značajnije izmjene i dopune. Ovim članovima
se definišu obaveze država članica da osiguraju odgovarajuće postupanje
kreditnih i finansijskih institucija u vezi sa identifikacijom klijenata, čuvanjem
dokumentacije o izvršenim transakcijama, informisanjem državnih organa
nadležnih za suprotstavljanje pranju novca i osiguranju saradnje sa ovim
organima, postupanjem u slučajevima sumnjivih transakcija i mjerama interne
kontrole s ciljem sprečavanja pranja novca.44
44
Direktiva u članu 2 obavezuje države članice da osiguraju da obaveze utvrđene ovom
direktivom budu nametnute sljedećim institucijama:
1. kreditnim institucijama kako su definisane u tački A člana 1;
2. finansijskim institucijama kako su definisane u tački B člana 1;
i sljedećim pravnim ili fizičkim osobama koje obavljaju svoje profesionalne djelatnosti:
3. revizori, spoljne računovođe i poreski savjetnici;
4. agenti za nekretnine;
5. notari i druge nezavisne pravne profesije, kada učestvuju, bilo da:
(a) pomažu u planiranju ili izvršenju transakcija za klijente u vezi sa:
(i) kupovinom ili prodajom nekretnina ili poslovnih udjela;
(ii) upravljanjem klijentovim novcem, hartijama od vrijednosti ili imovinom;
(iii) otvaranjem ili upravljanjem bankarskim, štednim ili drugim računima;
(iv) organizovanjem doprinosa neophodnih za stvaranje, djelovanje ili upravljanje
kompanijama;
(v) otvaranjem, djelovanjem ili upravljanjem trustova, kompanija ili sličnih struktura;
(b) ili djeluju u ime ili za svog klijenta u bilo kojoj finansijskoj transakciji ili prometu
nekretninama;
94
Direktiva o sprečavanju upotrebe finansijskih sistema u svrhe pranja novca

i Direktiva iz 2001. godine koja je dopunjuje, jasno zadire u područje krivičnog
prava, iako je uređenje ovog područja (pranje novca) isključiva nadležnost
država članica. Vijeće Evropske zajednice nije odredilo krivično djelo pranja
novca i sankcije za njega, ali je definisalo pranje novca i obavezalo države članice
da inkriminiraju pranje novca u njihovom zakonodavstvu i da propišu sankcije
za kršenje zakona. Iz ovoga slijedi da Direktive sadrže mjere za suprotstavljanje
pranju novca koje moraju biti usvojene od strane svih država članica, a primjena
strožih mjera je ostavljena na dispoziciju državama članicama.45
Među ostale izvore treba uvrstiti i one koje su donijeli Bazelski komitet za
superviziju banka (Izjava o sprečavanju upotrebe bankarskih sistema u
kriminalne svrhe s ciljem pranja novca, Ključni principi za bankarstvo i Detaljne
finansijske provjere klijenata) koji imaju veliki značaj u postupanjima
finansijskih institucija koje sudjeluju u aktivnostima suprotstavljanja pranju
novca. Temeljem ovih izvora, ti subjekti propisuju vlastite procedure i postupke
s ciljem provođenja zakonskih obaveza o sprečavanju pranja novca.
SuprotstavljanjepranjunovcauBosniiHercegovini
Nesumnjivo je da fenomen pranja novca nije zaobišao područje BiH,

posebice ako se uzmu u obzir sve okolnosti koje su pogodovale pojavi i razvoju
organiziranog kriminala. složeno državno uređenje, heterogene i nedovoljno
jasne nadležnosti različitih institucija u sistemu krivičnog pravosuđa te
fragmentiran sistem sigurnosti su samo neki od nedostaka koji su omogućavali
djelovanje različitih organiziranih kriminalnih grupa. Poseban problem je
predstavljao neuređen pravni sistem u domenu krivičnog pravosuđa koji nije bio
efikasan da se nosi sa različitim pojavnim oblicima organiziranog kriminala. U
tom smislu nužno je bilo kreirati strategiju za suprotstavljanje pojedinim
oblicima organiziranih kriminalnih aktivnosti među kojima našu pažnju posebno
privlači pranje novca. Govoreći o strategiji na sprečavanju pranja novca, treba
istaći da se strategija za sprečavanje pranja novca u BiH treba zasnivati na ranije
6. trgovci dobrima visoke vrijednosti, kao što su drago kamenje ili plemeniti metali,
umjetnička djela, aukcionari, kada god se isplata obavlja u gotovini i u vrjednosti od 15000
EUr-a ili više;
7. kasina.
45
Vid Jakulin, „Pranje denarja v aktih Evropske unije in sveta Europe”, u: Strokovno srečanje
pravnikov javnega prava, Inštitut za javno upravo, Ljubljana, 1997, str. 9.
95
Eldan Mujanović
navedenim međunarodnim dokumentima i standardima temeljem kojih je

zakonodavstvo i praksu trebalo inovirati novim metodama i sredstava
suprotstavljanja ovom fenomenu. Područja koja je trebalo reformirati su oblasti
(a) pravnih reformi, (b) unapređenja sistema, (c) razvijanja mogućnosti i (d)
sveopćih nastojanja u borbi protiv pranja novca.46 Od izuzetnog značaja za
suzbijanje pranja novca je bila uspostava adekvatnih struktura unutar sistema
policije, tužilaštva i pravosuđa te osnivanje kadrovski i djelotvorne finansijske
obavještajne jedinice. Neophodno je bilo obučiti bankarske i sudske kadrove i
uspostaviti jasan režim za razotkrivanje sumnjivih transakcija.47
Kada je riječ o pravnim reformama treba istaći da je tokom 2003. godine
donesen paket zakona o reformi krivičnog pravosuđa što je predstavljalo veliki
korak ka uspostavi održivog sistema krivičnog zakonodavstva u BiH. Krivični
zakon BiH i Zakon o krivičnom postupku BiH stvorili su nužne krivično-pravne
normativne pretpostavke za uspješnu borbu protiv organizovanog kriminala na
cijelom području države.48 Na polju materijalnog krivičnog zakonodavstva
usvajanjem novog Krivičnog zakona BiH došlo je do prihvatanja međunarodnih
rješenja koje se odnose na inkriminisanje udruživanja radi vršenja krivičnih djela,
pripremanja izvršenja krivičnih djela i organizovanog kriminala, dok je Zakon
o krivičnom postupku doživio temeljne promjene uvođenjem novog koncepta
istrage kojom rukovodi tužilac i propisivanjem posebnih istražnih radnji koje su
namijenjene što uspješnijoj borbi protiv organiziranog kriminaliteta.
Pranje novca je inkriminisano Krivičnim zakonom Bosne i Hercegovine kao
i Krivičnim zakonima Federacije Bosne i Hercegovine, republike srpske i
Brčko Distrikta. Krivično djelo pranja novca je sistematizovano u okviru glave
XVIII KZ BiH (krivična djela protiv privrede i jedinstva tržišta te krivična djela
46
„sprečavanje pranja novca i provođenje mjera protiv pranja novca u Bosni i Hercegovini”,
op. cit.
47
„Izvještaj Evropske komisije o procesu stabilizacije i pridruživanja BiH za 2003”,
www.dei.gov.ba/izvjestaj.asp?n1=4.
48
Krivični zakon Bosne i Hercegovine proglasio je Visoki predstavnik za BiH 24. januara 2003.
Odlukom br. 101/03 (Službeni glasnik BiH br. 3/03), dok su ispravke objavljene u Službenom
glasniku BiH br. 32/03. Navedeni tekst KZ BiH usvojila je Parlamentarna skupština BiH,
nakon čega je objavljen kao prečišćeni tekst KZ BiH u Službenom glasniku BiH br. 37/03. KZ
BiH stupio je na snagu 1. marta 2003 (član 252). Izmijenjen je Odlukom Visokog predstavnika
o izmjenama i dopunama KZ BiH (Službeni glasnik BiH br. 54/04) i Zakonom o izmjenama
i dopunama KZ BiH koji je usvojila Parlamentarna skupština BiH (Službeni glasnik BiH br.
61/04). Zakon o krivičnom postupku BiH objavljen je u Službenom glasniku BiH br. 36/2003,
a izmjene i dopune u Službenom glasniku BiH br. 26/2004 i br. 63/2004.
96
iz oblasti carina). Ovo krivično djelo predstavlja potpuno novu inkriminaciju u

zakonodavstvu BiH. Propisivanje ovog krivičnog djela rezultat je, prije svega,
preuzetih obaveza BiH temeljem međunarodnih konvencija, kao i činjenice da
su aktivnosti pranja novca kao sastavnog djela organiziranog kriminala našle
plodno tlo na području BiH, a s obzirom na tranzicijski karakter države,
poslijeratno stanje, preobražaj i liberalizaciju gospodarstva, postupak
privatizacije odnosno pretvorbe, inozemna investicijska ulaganja i slično.49
Članom 209 stav 1 KZ BiH, pranje novca je inkriminirano na način da djelo čini
onaj ko novac ili imovinu za koju zna da su pribavljeni počinjenjem kaznenog
djela primi, zamijeni, drži, njome raspolaže, uporabi u gospodarskom ili drugom
poslovanju ili na drugi način prikrije ili pokuša prikriti. U odnosu na pitanje
obima inkriminacije je očigledno da je zakonodavac odabrao tzv. all crimes
pristup odnosno inkriminirao pranje/legalizaciju novca ili imovine koji potiču
iz počinjenja bilo kojeg krivičnog djela koje objektivno može generirati
imovinsku korist. Ovakvim uređenjem čak nije precizno naveden ni iznos
odnosno visina novca ili imovine koji trebaju poticati iz počinjenja krivičnog
djela, već zakonodavac za postojanje ovog krivičnog djela predviđa da se radi o
novcu ili imovini veće vrijednosti ili da ovo krivično djelo ugrožava zajednički
ekonomski prostor BiH ili ima štetne posljedice za djelatnosti ili finansiranje
institucija BiH. Također se iz teksta inkriminacije može zaključiti da je
zakonodavac odlučio da inkriminira slučajeve tzv. samopranja, odnosno nije
isključio odgovornost počinitelja predikatnog/predhodnog krivičnog djela za
počinjenje krivičnog djela pranja novca.50 Može se reći da u opis radnji ovog
krivičnog djela spada izuzetno širok krug onih ponašanja kojima se vrši
legalizacija nezakonito stečene imovinske koristi u praksi.51 Najzad, ovo krivično
djelo predstavlja poseban, specifičan vid krivičnog djela prikrivanja, a na što
ukazuje činjenica da radnja počinjenja djela može biti svaka radnja koja se sastoji
u prikrivanju ili pokušaju prikrivanja „prljavog” novca ili imovine. Kao
49
Zdravko rajić i drugi, Komentari krivičnih/kaznenih zakona u BiH, Vijeće Evrope, sarajevo,
2005, str. 686–7.
50
Počinitelj ovog krivičnog djela može biti bilo koja osoba, dakle i počinitelj
predikatnog/predhodnog krivičnog djela.
51
„Moguće je, a u praksi će se to i redovno dešavati, da učinitelj koji nije otkriven u ranoj fazi
izvršenja ovog djela, poduzme više alternativno postavljenih radnji izvršenja. Osnivanje i
registracija firme je pripremna radnja. Obaveza suda je samo da kvalifikuje aktivnost iz koje
potiče novac kao konkretno krivično djelo propisano zakonom te da utvrdi postojanje
elemenata krivičnog djela pranje novca. Potrebno je ukazati na neophodnost razlikovanja, u
konkretnom slučaju, iznosa novca koji je opran od iznosa novca koji potiče iz osnovnog
krivičnog djela” (sud Bosne i Hercegovine, KPŽ–12/06, 27. april 2006).
97
Eldan Mujanović
kvalifikatornu okolnost za ovo krivično djelo, zakonodavac predviđa visinu

odnosno vrijednost nezakonitog novca i imovine (Krivični zakon BiH, član 209
stav 2). U skladu sa međunarodnim standardima, zakonodavac predviđa
mogućnost blažeg kažnjavanja počinitelja koji je s nehatom postupao u odnosu
na okolnost da novac i imovina potiču iz krivičnog djela (član 209 stav 3). Kao
sigurnosnu mjeru oduzimanja predmeta, zakonodavac propisuje obavezno
oduzimanje novca i imovine koji su stečeni krivičnim djelom a koje je počinitelj
prikrio, odnosno pokušao prikriti (član 209 stav 4). Inkriminiranjem pranja novca
unutar krivičnog zakonodavstva BiH izvršena je harmonizacija sa
međunarodnim standardima i to ultima ratio. Međutim, u cilju uspostave
sveobuhvatnog sistema za suprotstavljanje ovoj pojavi, bilo je neophodno
donijeti niz drugih pravnih propisa koji nemaju krivično-pravni karakter. Tako
je donesen Zakon o sprečavanju pranja novca BiH koji je u potpunosti
implementirao međunarodne standarde u oblasti prevencije pranja novca
izvršenog putem finansijskih i drugih institucija. Njegove odredbe su također u
potpunosti usaglašene sa relevantnim standardima EU o kojima je bilo riječi.52
U okviru institucionalnih reformi uporedo sa reformom krivičnog
zakonodavstva su uspostavljeni sud BiH i Tužilaštvo BiH kao najviše i stvarno
nadležne pravosudne institucije koje ostvaruju krivično-pravnu nadležnost BiH,
između ostalog, i u oblasti suzbijanja pranja novca.53 Paralelno sa osnivanjem
suda BiH, iskazala se potreba za stvaranjem agencije za sprovođenje zakona na
državnoj razini koja bi djelovala kao operativno oruđe ovog suda. Takođe,
činjenica da teški i organizirani kriminal djeluje preko unutarnjih i međunarodnih
granica Bosne i Hercegovine dovela je do spoznaje da je BiH neophodna
Agencija za sprovođenje zakona na državnoj razini, koja je posebice
osposobljena za borbu protiv najtežih oblika kriminala. Državna agencija za
istrage i zaštitu (State Investigation and Protection Agency — sIPA) je dio
projekta izgradnje institucija za sprovođenje zakona na državnoj razini. Tokom
2004. usvojena je neophodna zakonska regulativa za osnivanje agencije a
usvajanjem Zakona o državnoj agenciji za istrage i zaštitu BiH ona se naziva
Državna agencija za istrage i zaštitu čime su proširena njena policijska ovlaštenja
i definirane njene nadležnosti.54 U kontekstu stvarne nadležnosti za obavljanje
52
„Zakon o sprečavanju pranja novca Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 29/04.
53
„Zakon o sudu Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 50/2000; „Zakon o tužilaštvu
Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 42/2003.
54
„Zakon o državnoj agenciji za istrage i zaštitu BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 27/2004. Poslovi
iz ovlasti ove agencije su: sprečavanje, otkrivanje i istraga kaznenih djela iz nadležnosti suda
BiH, prikupljanje obavijesti i podataka o ovim kaznenim djelima, te praćenje i analiza
98
poslova sprečavanja i otkrivanja pranja novca treba reći da je odredbama ovog

Zakona uspostavljena organizaciona jedinica unutar agencije pod nazivom
Finansijsko obavještajno odjeljenje (član 11).55 Istim zakonom je propisano da
su zadaci Finansijsko-obavještajnog odjeljenja (FOO): primanje, prikupljanje,
evidentiranje, analiziranje, istraživanje i prosljeđivanje tužiocu informacija,
podataka i dokumentacije primljene u skladu sa zakonom i drugim propisima
BiH o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorističkih aktivnosti. Ured
također ima ovlasti da ostvaruje međunarodnu saradnju na polju sprečavanja i
istrage pranja novca i finansiranja terorističkih aktivnosti. Pored toga, ovo
odjeljenje pruža Tužiocu stručnu podršku iz područja finansija (član 12). Kroz
svoju veoma kratku praksu, FOO je zabilježilo veoma dobre rezultate koji se
ogledaju u impresivnom broju obavještenja koja dobija od obveznika zakona o
sprečavanju pranja novca, kojih je iz godine u godinu sve više, te zaključivanjem
ugovora o međusobnom razumijevanju sa brojnim finansijsko-obavještajnim
jedinicama širom svijeta.56
Temeljem izvršenih reformi i uspostavljanja sveobuhvatnog sistema
suprostavljanja pranju novca u BiH stvorile su se pretpostavke za detaljne analize
implementacije propisa u praksi. Naučne analize politika konfiskacije i mjera
suprotstavljanju pranju novca se trebaju fokusirati prvenstveno na procese
implementacije ovih politika i problema na koje se nailazi prilikom provođenja
krivičnih zakona u ovoj oblasti.57 Prije nego što se baziramo na metodologiju
sigurnosne situacije i pojava koje pogoduju nastanku i razvoju kriminaliteta, pružanje pomoći
sudu i Tužiteljstvu BiH u prikupljanju obavijesti, te izvršavanje naloga suda i glavnog tužitelja
BiH, fizička i tehnička zaštita osoba, objekta i druge imovine zaštićene zakonom, zaštita
svjedoka, provedba međunarodnih sporazuma o policijskoj suradnji i drugih međunarodnih
instrumenata unutar svojih ovlasti, kriminalistička ekspertiza te ostali poslovi propisani
zakonom i drugim propisima.
55
Ova organizaciona jedinica Agencije je počela sa izvršavanjem poslova iz svoje nadležnosti
stupanjem na snagu Zakona o sprečavanju pranja novca BiH 28. decembra 2004.
56
samo tokom 2005. FOO je zaprimilo 113 306 obavještenja od obveznika zakona, od kojih se
oko polovine odnosi na gotovinske transakcije koje prelaze zakonski cenzus, dok se druga
polovina odnosi na povezane i sumnjive transakcije, što svjedoči veoma dobroj praksi i saradnji
između FOO i obveznika zakona. Na godišnjem plenarnom sastanku EGMONT grupe
održanom u julu 2005, FOO Agencije za istrage i zaštitu BiH je primljeno u punopravno
članstvo ove međunarodne stručne grupe. U odnosu na različita uređenja i organizaciono
pozicioniranje ovih jedinica unutar državnih tijela, može se reći da je BiH odabrala policijski
model ove specijalizovane službe.
57
crime (Comments on the UN convention of December 2000), op. cit., p. 8.
99
Eldan Mujanović
istraživanja ovih krivičnih djela, osvrnut ćemo se na neke od fenomenoloških

karakteristika pranja novca u BiH uočene na temelju podataka iz dvadeset
pravosnažnih presuda suda BiH za krivično djelo pranje novca.
Za opća morfološka obilježja krivičnog djela pranja novca u BiH prema
presuđenoj (sudskoj) statistici, možemo prvenstveno reći da se kao predmet
prikrivanja i legaliziranja dominatno javljaju sredstva iz krivičnog djela poreske
utaje. Od analiziranih slučajeva, svi se odnose na poresku utaju kao predhodno
(predikatno) krivično djelo.58 Kao tipični modus operandi se javljaju slučajevi
registrovanja tzv. fiktivnih/fantomskih firmi koje su služile za prikrivanje
gotovog novca koji su veletrgovačke kompanije deponovale na račune fiktivnih
firmi, prilikom koje se sačinjavala poslovna dokumentacija o navodnim
poslovnim odnosima kupoprodaje raznih (najčešće visokotarifnih) roba između
veletrgovačke i fiktivne kompanije. U sljedećoj fazi bi se novac bezgotovinski
(žiralno) transferisao na račun veletrgovačkih kompanija (u čijem ukupnom
iznosu se nalazio dio koji se odnosio na vrijednost navodno prodate robe a dio
na vrijednost utajenog poreza na promet roba i usluga). U međuvremenu je roba
koja je bila predmetom fiktivnog prometa bila prodata za gotovinu na crnom
tržištu dok bi obaveza plaćanja poreza bila prenesena na fiktivnu firmu koja
najčešće nije imala prijavljeno pravo sjedište, tj. ovlaštene lica tih kompanija su
bila nedostupna. U samo jednom od slučajeva je krivično djelo počinjeno
pomaganjem u prikrivanju nezakonito stečenih sredstava neizvršavanjem
službene dužnosti prijavljivanja finansijskih transakcija koje su počinitelji na
osnovu zakona bili dužni a propustili prijaviti nadležnim organima.
U odnosu na tehniku i tehnologiju počinjenja ovih krivičnih djela, evidentno
je da su počinitelji koristeći nedostatke u tada važećoj zakonskoj regulativi
(primarno onoj u oblasti indirektih poreza) koristili infrastrukturu privatnog
poduzetništva i platnog prometa s ciljem počinjenja ovih krivičnih djela. To je
uključivalo osnivanje fiktivne firme (za što je bilo potrebno poznavati procedure
osnivanja poslovnih subjekata), pronalaženje fiktivnih adresa na kojima su
prijavljivanja sjedišta fiktivnih kompanija, otvaranje transakcijskih računa kod
poslovnih banaka, primanje i polaganje na bankovne račune velikih iznosa
gotovine do davanja naloga za žiralni transfer novca veletrgovačkim kompanijama.
58
Činjenica je da su u samom početku provođenja „novih” zakona nadležni organi obuhvatili
raniji period kada je bila rasprostranjena pojava izbjegavanja plaćanja poreza. U međuvremenu
se sve češće javljaju zahtjevi stručne i naučne javnosti da se institucije počnu baviti slučajevima
pranja novca iz drugih teških krivičnih djela. Vidjeti u: Ad. M., „Kriminalci ostaju ekonomski
jaki”, Dnevne novine SAN, 7. februar 2007, str. 5.
100
Kriminografiju počinitelja možemo osvjetliti kroz spol, dob, obrazovni

status, zaposlenje, raniju osuđivanost, državljanstvo i dr. opće karakteristike
pravosnažno osuđenih lica. Kao počinitelji ovog krivičnog djela, u najvećem
broju slučajeva se javljaju osobe muškog spola, relativno starije dobi, srednjeg
obrazovnog profila, u velikom broju slučajeva stalno zaposleni (formalno-pravno
u okviru „fiktivnih” firmi), državljani BiH ali i ostalih zemalja iz njenog
okruženja. Posmatrajući varijablu koja se odnosila na recidivizam počinitelja
došli smo do podatka da je skoro polovina od svih osuđeih lica ranije bila
osuđena za neko drugo krivično djelo.
Za kriminalističko istraživanje ovih krivičnih djela je bitno istaći da su
nadležna policijska tijela do saznanja o počinjenom krivičnom djelu pranja novca
najčešće dolazila putem obavijesti koje su poslovne banke dostavljale FOO
temeljem Zakona o sprečavanju pranja novca odnosno putem saradnje sa
poreskim organima koji su saznali poslovne aktivnoste fiktivnih firmi provodeći
naplatu poreza na promet proizvoda i usluga. radi otkrivanja počinitelja ovih
krivičnih djela i njihove identifikacije, vršene su provjere o licima koja su bila
ovlaštena raspolagati sredstvima na računima fiktivnih firmi. Pored toga, radi
pribavljanja dokaza o poslovnim odnosima veletrgovačkih i fiktivnih firmi, bilo
je potrebno identifikovati sjedišta odnosno prostorije u kojima se čuvala fiktivno
sačinjena poslovna dokumentacija. Po dobijanju ovih saznanja, primjenjivale su
se mjere pretresa i oduzimanja predmeta (poslovne dokumentacije, pečata i sl.),
na temelju naredbi suda BiH. Osumnjičeni za počinjenje ovih krivičnih djela su
najčešće lišeni slobode prilikom pokušaja deponovanja ili transferiranja novca
u poslovnim bankama. U tim prilikama su nerijetko zatečeni sa većim iznosima
gotovine, koja je bila predmetom privremenog oduzimanja.
Kod dokazivanja krivičnih djela pranja novca, bitno je istaći da su tokom
istrage najčešće primjenjivane sljedeće mjere dokazivanja: vještačenje poslovne
dokumentacije i ukupnog poslovanja fiktivne firme, grafološka vještačenja te
korištenje podataka o finansijskim transakcijama, ovlaštenim licima i dr.
dobijenim od strane poslovnih banaka.59 Treba istači da je veliki broj postupaka
okončan zaključivanjem sporazuma o priznanju krivnje između tužitelja i
optuženih lica.60 Na temelju ovih sporazuma je donesen najveći broj presuda
59
„Zaključak o fiktivnosti proizilazi iz činjenice da firma ima obrt od preko 8 miliona KM za
samo 22 dana a da pri tom nema sjedište, skladište, transportna sredstva, što je upitno sa
stanovišta tehničkih kapaciteta, radne snage, poslovnog umijeća, osposobljenosti kojom
raspolaže firma” (sud Bosne i Hercegovine K–128/04, 11. april 2005).
60
Olakšavajuće okolnosti su da se radi o mladoj osobi, koja je nastupala naivno, neobrazovana
je, spremna da svjedoči u postupcima protiv lica koja su utajila porez. sud je utvrdio da je
101
Eldan Mujanović
kojima su počiniteljima izrečene različite krivično-pravne sankcije, kako po vrsti

tako i po mjeri (kazna zatvora, novčana kazna, uslovna osuda) i posebne mjere
(oduzimanje imovinske koristi pribavljene krivičnim djelom).
Zaključak
Oblast suprostavljanja fenomenu pranja novca je doživjela temeljne reforme

na području Bosne i Hercegovine. Značajni zakonodavni napori u iznalaženju
najadekvatnijih normativnih rješenja u suprostavljanju organiziranom kriminalu
su ujedno obuhvatili i ovu oblast. rješenja iz pozitivnih zakonskih odredbi
nesumnjivo upućuju na zaključak da je Bosna i Hercegovina harmonizirala (prije
nego unificirala) vlastito zakonodavstvo sa relevantnim međunarodnim
ugovorima i standardima suprostavljanja pranju novca. Jasne i precizne
nadležnosti novouspostavljenih institucija u sistemu kaznene vlasti su dodatan
argument za tvrdnju da je u Bosni i Hercegovini uspostavljen sveobuhvatan sistem
suprostavljanja pranju novca. statistički podaci o sve intenzivnijoj i sadržajnijoj
saradnji između javnog i privatnog sektora u ostvarivanju zakonskih obaveza
također ohrabrujuće djeluju i ulivaju povjerenje u institucije i sistem u cjelini.
Uvažavajući činjenicu da je protok vremena od provedenih reformi
objektivno kratak za neke značajnije rezultate u oblasti represije pranja novca,
ne možemo a da ne iznesemo nekoliko primjedbi na praksu procesuiranja
otkrivenih slučajeva pranja novca u BiH. Činjenica da su institucije sistema
reagovale na pojavu fiktivnih firmi tako što su počinitelji krivičnih djela poreske
utaje procesuirani dominantno zbog pranja novca nije za pozitivnu ocjenu.
Pogotovo ako se uzme u obzir da su u tim postupcima uglavnom procesuirani
niže rangirani pojedinci u sistemu pranja novca, a nikako ne osobe koje su stajale
iza veletrgovačkih firmi u čiju korist i za čiji račun su vršene finansijske
vratolomije s ciljem izbjegavanja plaćanja poreza. Jedna od okolnosti koja je
evidentna iz analizirane prakse procesuiranja pranja novca jeste i to da su od
počinitelja redovono oduzimana (kao nezakonito stečena imovinska korist)
sredstva koja su u trenutku lišavanja slobode imali u svom posjedu odnosno koja
su žiralno namjeravali transferisati veletrgovačkim kompanijama. Novac za koji
je utvrđeno da predstavlja iznos neplaćenog poreza nažalost nije bio predmetom
optuženi bio „oružje u rukama drugih lica” (sud Bosne i Hercegovine, K–169/05, 26.
decembra 2006). Kao olakšavajuće okolnosti sud uzima posebice „spremnost za suradnju i
svjedočenje u predmetima protiv pravnih osoba” (sud Bosne i Hercegovine, X–K–194/06,
28. juni 2006).
102
oduzimanja od veletrgovačkih kompanija. Kaznenu politiku suda na primjerima

analiziranih slučajeva (koja bi trebala služiti ostvarenju ciljeva generalne i
specijalne prevencije) nije potrebno posebno komentarisati.
Ipak, u aktuelnom trenutku se mogu nazrijeti neki pozitivni pomaci u
shvatanju pranja novca kao procesa koji se najčešće vezuje za počinjenje teških
krivičnih djela iz oblasti organiziranog kriminala. Ovome svjedoči nekolicina
istraga koje se vode zbog sumnje za počinjeno pranje novca poteklog iz
nezakonite trgovine opojnim drogama i oružjem, zatim iz krivičnih djela iznuda,
lihvarenja i slično. Za očekivati je da će ovakvi potezi državnih institucija
promijeniti statistiku presuđenih slučajeva pranja novca u BiH.
Literatura
1. Adler, Freda, Mueller, Gerhard O. W., and Laufer, William s., Criminology and the
criminal justice system, McGraw Hill, New York, 2006.
2. Albrecht, Hans-Jörg, and Fijanut, Cyrille (eds), The containment of transnational
organized crime (Comments on the UN convention of December 2000), Max-Planck
Institut für ausländisches und Internationales strafrecht, Freiburg, 2002.
3. Alldridge, Peter, Money laundering law: Forfeiture, confiscation, civil recovery,
criminal laundering and taxation of the proceeds of crime, Hart Publishing, Oxford,
2003.
4. Bavcon, Ljubo, „Dejavnost sveta Evrope na kazenskem področju”, u: Uprava in
sodstvo v evropskih povezavah in reforma javne uprave u Sloveniji, Inštitut za javno
upravo, Ljubljana, 1998.
5. De Gabrielle, Cynthia, „Međunarodni napori sAD u borbi protiv pranja novca”,
Hrvatski ljetopis za kazneno pravo i praksu, Vol. 8, No. 2, 2001.
6. Gillmore, William C., “Dirty money: The evolution of money laundering
countermeasures”, The Council of Europe Publishing, 2005.
7. Jakulin, Vid, „Pranje denarja v aktih Evropske unije in sveta Europe”, u: Strokovno
srečanje pravnikov javnega prava, Inštitut za javno upravo, Ljubljana, 1997.
8. Levi, Michael, “Evaluating the regulation of money laundering”, Kriminologisches
Bulletin de Criminologie, vol. 21.2, Lausanne, 1995.
9. Levi, Michael, “Incriminating disclosures: an evaluation of money laundering
regulation in England and Wales”, European journal of crime, criminal law and
criminal justice, Vol. 3, No. 2, 1995.
10. Mitsilegas, Valsamis, Money laundering counter-measures in the European Union:
A new paradigm of security governance versus fundamental legal principles, Kluwer
Law International and Aspen, The Hague, London, Boston, 2003.
103
Eldan Mujanović
11. Mujanović, Eldan, „Pranje novca kao globalni sigurnosni izazov (stanje u Bosni i
Hercegovini)”, Kriminalističke teme, Fakultet kriminalističkih nauka, sarajevo,
2007.
12. Muratbegović, Elmedin, „Mjere sigurnosne politike za sprečavanje organizovanog
kriminala”, diplomski rad odbranjen na Fakultetu kriminalističkih nauka, 1998.
13. Muratbegović, Elmedin, „Pravni i institucionalni okvir suprotstavljanja
organizovanom kriminalitetu u Bosni i Hercegovini”, Organizovani kriminalitet:
stanje i mere zaštite, zbornik radova, Policijska akademija, Beograd, 2005.
14. Pavišić, Berislav, Grozdanić, Velinka i Veić, Petar, Komentar Kaznenog zakona,
Narodne novine, Zagreb, 2007.
15. Pavišić, Berislav, Kazneno pravo Vijeća Evrope: izvori, komentari, praksa, Golden
marketing i Tehnička knjiga, Zagreb, 2006.
16. rajić, Zdravko et. al., Komentari krivičnih/kaznenih zakona u BiH, sarajevo,
savjet/Vijeće Evrope, 2005.
17. savona, Ernesto U., Money trails: International money laundering trends and
prevention/control policies, IsPAC, Cormayeur, 1994.
18. schott, Paul Allan, “reference guide to anti-money laundering and combating the
financing of terrorism”, The World Bank and International Monetary Fund,
Washington, 2003.
19. shehu, Abdullahi Y., “International initiatives against corruption and money
laundering: An overview”, Journal of financial crime, Vol. 12, No. 3, 2005.
20. „sprečavanje pranja novca i provođenje mjera protiv pranja novca u Bosni i
Hercegovini”, izvještaj pripremljen za Ured visokog predstavnika sarajevo, 1–5.
maj 2000.
21. Trstenjak, Verica, Acquis Communautaire in slovensko pravo, Ljubljana, Podjetje
delo, vol. 6–7, 2000.
MONEY LAUNDErING INVEsTIGATIONs IN BOsNIA

AND HErZEGOVINA: TrENDs AND PErsPECTIVEs
Money laundering as a criminal offence was introduced in the criminal justice
legislation of Bosnia and Herzegovina during the 2003 criminal law reforms. In order
to harmonize the criminal laws at all three levels, all of the relevant European and
universal standards and principles of the criminalization of money laundering were
adopted and implemented. After detailed analyses it could be said that Bosnia and
Herzegovina has fully harmonized its legal framework of controlling money laundering
with the EU Acquis communautaire and other important international initiatives (UN
Conventions, FATF recommendations, etc). In order to fully implement these laws,
specialized institutions needed to be established that would cooperate with financial
104
institutions and other relevant domestic and international counterparts. In this context,
within the state Investigation and Protection Agency (sIPA), a police model of national
financial intelligence unit has been established. It is an active member of the global anti-
money laundering network. This article is based on the author’s research of law
enforcement and the judicial implementation of money-laundering laws in Bosnia and
Herzegovina between 2003 and 2007. The research shows that the detection and
prosecution of money-laundering cases was mainly based on the information’s received
from the taxation authorities. The key methods of investigation were finding and
confiscation of the business documentation and its expertise, in flagranti arrests of
suspects and temporary confiscations. The focus of prosecution was on low level
offenders and persons at the end of the criminal chain. The main results of the
prosecutions were plea bargains, minimum sanctions and a restrictive use of confiscation
of illegally obtained property.
105
FINANSIJSKO-OBAVEŠTAJNA SLUŽBA
REPUBLIKE SRBIJE: DOSADAŠNJA ISKUSTVA
Milovan Milovanović*
APsTrAKT
Autor u radu analizira primenu pravnih propisa i funkcionisanje
institucionalnog okvira republike srbije u oblasti politike sprečavanja pranja
novca i finansiranja terorizma. Autor ukazuje na probleme koji su uslovljeni
ograničenjima samog krivičnog postupka, nedovoljnoj saradnji među
relevantnim državnim organima i lošoj koordinaciji sa tužilaštvom. Broj
prijavljenih transakcija stalno raste zbog unapređenja mehanizama za prijem
podataka i pojačanog nadzora Narodne banke srbije i Komisije za hartije od
vrednosti. Ostali nadzorni organi se nisu još uvek uključili u sistem, što je
jedan od osnovnih razloga potpune neaktivnosti većine obveznika. Uprava
analizira primljene podatke od obveznika, zajedno sa podacima dobijenim
od strane drugih državnih organa, a analitički izveštaj o slučajevima pranja
novca prosleđuje policiji, tužilaštvu ili drugom organu radi sprovođenja mera
iz njihove nadležnosti. razmena podataka sa drugim organima takođe beleži
konstantan napredak, jer učesnici u sistemu borbe protiv pranja novca i
finansiranja terorizma stiču sve više iskustva. Dalje jačanje svesti svih
učesnika u sistemu i stalna obuka su conditio sine qua non razvoja sistema i
postizanja boljih rezultata u ovoj oblasti.
Ključne reči: pranje novca, organizovani kriminal, finansijsko-obaveštajna
služba, krivično pravo, zakonodavstvo, srbija.
Pranjenovca:krivičnopravniokviruSrbiji
Postoji čitav niz definicija pranja novca koje se međusobno razlikuju u

detaljima, ali je suština uvek ista: pranje novca je proces prikrivanja nezakonitog
porekla imovine stečene izvršenjem krivičnog dela. Konačni cilj tog procesa
jeste stvaranje privida da su novac ili imovina stečeni na zakonit način. Ovom
*
Autor je samostalni savetnik i rukovodilac Grupe za pravne i finansijsko-materijalne poslove
u Upravi za sprečavanje pranja novca Ministarstva finansija Vlade republike srbije.
106
Finansijsko-obaveštajna služba Republike Srbije: dosadašnja iskustva
vrstom kriminala bave se, pre svih, obučeni i obrazovani ljudi različitih profila:
pravnici, advokati, računovođe. Takav je slučaj kod dobro organizovanih i
bogatih kriminalnih grupa. suzbijanje krivičnog dela pranja novca može da
posluži i za sprečavanje drugih oblika unošenja prljavog novca u legalne tokove,
te da se na taj način zaštite finansijski sistem i zdrava konkurencija.
U Službenom listu SRJ, broj 53/2001, objavljen je Zakon o sprečavanju
pranja novca – prvi propis kod nas koji se bavio ovom materijom. Tim zakonom
inkriminisano je po prvi put pranje novca u srbiji i to na sledeći način: „Ko
protivno odredbama ovog zakona na teritoriji savezne republike Jugoslavije na
račune kod banaka i drugih finansijskih organizacija i institucija položi novac
(gotov novac, efektivni strani novac i druga finansijska sredstva) stečen
obavljanjem nezakonite delatnosti (siva ekonomija, trgovina oružjem, drogom,
psihotropnim supstancama i dr.) ili taj novac na drugi način uključi u legalne
finansijske tokove radi obavljanja dozvoljene privredne i finansijske delatnosti,
a za koji je znao da je pribavljen krivičnim delom — kazniće se (...)”.
Već na prvi pogled se vidi da ova definicija pranja novca ne odgovara
teorijskoj definiciji. Takođe, nekoliko međunarodnih konvencija sadrži precizne
i do detalja razrađene definicije krivičnih dela pranja novca, ali se u izradi nacrta
tog zakona očigledno pošlo od drugačijih teorijskih pretpostavki. U praksi se
pojavilo nekoliko problema u vezi sa ovako definisanim krivičnim delom. Prvo,
polaganje na račune kod banaka i drugih finansijskih institucija novca stečenog
krivičnim delima jeste jedan od načina na koje se novac smešta u legalne
finansijske tokove tj. to je školski primer za prvu fazu u procesu pranja novca
— smeštanje ili ulaganje novca ili imovine. sve ostale faze i svi ostali poznati
modeli, kako smeštanja, tako i raslojavanja i integracije prljavog novca, nisu
našli mesta u ovoj inkriminaciji kao radnje izvršenja krivičnog dela. Drugim
rečima, smeštanje prljavog novca u legalne finansijske tokove na drugi način,
tj. mimo računa u banci, ne bi moglo da se procesuira. Doduše, inkriminacija
sadrži jednu takvu opštu odredbu koja glasi: „(...) ili na drugi način smeštanje
tog novca u finansijski sistem”, ali kako se radi o krivičnom pravu gde se pravo
ima tumačiti restriktivno, takva odredba je praktično neprimenljiva.
Drugi veliki nedostatak ovakve inkriminacije je bila njena teritorijalna
ograničenost. Ako bi se doslovno primenjivao ovaj propis tadašnje savezne
republike Jugoslavije, da bi se polaganje prljavog novca na račune posmatralo
kao pranje novca, ono se mora obaviti u srbiji, iako se taj propis nije ni
primenjivao u Crnoj Gori ili na Kosovu. Drugim rečima, kriminalac koji bi želeo
da opere novac trebalo je da otputuje do najbližeg grada u Bosni i Hercegovini,
koja u to vreme nije imala zakon o sprečavanju pranja novca na snazi, tamo
107
izvrši uplatu u bilo kojoj finansijskoj instituciji, izda nalog za transfer na račun
u banci u Beogradu i imao je ispunjen cilj tj. nije mogao biti gonjen za pranje
novca, iako je nesumnjivo to delo izvršio.
Pored toga, i spisak krivičnih dela iz kojih je proistekla imovina koja je
predmet pranja novca bio je ograničen na „sivu ekonomiju, trgovinu oružjem,
drogom, psihotropnim supstancama i drugo”. Opet zbog obaveze restriktivnog
tumačenja propisa koji se odnose na krivična dela, tumačenje da se skraćenica
„i dr.” iz ove inkriminacije može posmatrati tako da se pod tim podrazumevaju
sva krivična dela, ne pije vodu. Pojam sive ekonomije nije bio definisan, a takva
definicija nije mogla da se nađe ni u drugim zakonima.
Uprkos zamerkama koje idu do toga da se tvrdi da delo inkriminisano kao
pranje novca uopšte nije pranje novca, u srbiji je, od trenutka stupanja na snagu
ovog zakona, započela institucionalizovana borba protiv tog oblika kriminala.
Iako je Zakon o sprečavanju pranja novca, koji je na navedeni način inkriminisao
to delo, prestao da važi još u decembru 2005. godine i dalje postoji potreba da
se o tome priča zbog principa u krivičnom pravu da se na učinioca krivičnog
dela ima primeniti zakon koji je blaži po njega, te se za pranje novca izvršeno
pre stupanja na snagu Krivičnog zakonika ima primeniti opisana inkriminacija.
Krivični zakonik, koji je stupio na snagu 1. janura 2006. godine, donosi novu
inkriminaciju pranja novca, koja glasi: „Ko izvrši konverziju ili prenos imovine,
sa znanjem da ta imovina potiče od krivičnog dela, u nameri da se prikrije ili
lažno prikaže nezakonito poreklo imovine, ili prikrije ili lažno prikaže činjenice
o imovini sa znanjem da ta imovina potiče od krivičnog dela, ili stekne, drži ili
koristi imovinu sa znanjem da ta imovina potiče od krivičnog dela, kazniće se
zatvorom od šest meseci do pet godina”. Ako je iznos novca ili imovine koji su
predmet ovog krivičnog dela veći od milon dinara, zaprećena kazna je zatvor do
deset godina. Za isto delo kazniće se odgovorno lice u pravnom licu ako je znalo
da je imovina proistekla iz krivičnog dela. Posebno važna odredba je da se
imovina koja je predmet pranja novca ima oduzeti. Ovo je važno iz razloga što
je oduzimanje protivpravne imovinske koristi, te sprečavanje njenog korišćenja
u svrhe nastavljanja ili pospešivanja kriminalne delatnosti jedan od osnovnih
razloga uvođenja pranja novca kao posebnog krivičnog dela.
Navedena definicija pranja novca pruža nadležnim organima mnogo bolji
osnov za borbu protiv ovog oblika kriminala, mada i dalje postoje određeni
nedostaci koji mogu izazvati probleme u praksi. Jedan od tih problema jeste taj
što pojam imovine nije definisan u samom Zakoniku. Dok je pojam novca
definisan, verovatno zbog krivičnog dela falsifikovanja novca ili drugih, pojam
imovine je ostao po strani, iako je predmet krivičnog dela baš imovina.
108
Takođe, postoji otvoreno pitanje da li je pranje sopstvenih prihoda

inkriminisano. Ovde je reč o mogućnosti da se jedno lice goni kako za pranje
novca, tako i za prethodno krivično delo u isto vreme. Na taj način bi se
verovatno izrekla jedinstvena kazna primenom odredaba o sticaju krivičnih dela.
Konvencije koje je republika srbija ratifikovala sadrže obavezu inkriminisanja
pranja sopstvenih prihoda ako to nije u suprotnosti sa fundamentalnim načelima
pravnog sistema. starija teorija je smatrala da je načelo koje je u suprotnosti sa
ovom inkriminacijom — načelo ne bis in idem. To načelo zabranjuje da se
jednom licu dva puta sudi za jedno delo. Međutim, u novijoj teoriji preovladalo
je stanovište da se inkriminacijom pranja novca štiti poseban zaštitni objekat, te
da se radi o potpuno odvojenoj radnji od radnje izvršenja prethodnog dela i da
se princip ne bis in idem ne može isticati kao prepreka za zajednčko gonjenje
ovih dela.
Što se mentalnog elementa kod ovog krivičnog dela tiče, sve konvencije koje
sadrže obavezu inkriminisanja pranja novca govore o tome da se znanje da je
imovina stečena izvršenjem krivičnog dela ima izvesti iz objektivnih, faktičkih
okolnosti, te da za izricanje osuđujuće presude za ovo krivično delo nije
prethodno potrebna osuđujuća presuda za prethodno krivično delo. Koliko je
moguće intervenisati zakonskim odredbama u ovom smislu odvojeno je pitanje,
te je jedino sudska praksa dužna da da odgovor na to.
Kada je o sudskoj praksi reč, dolazi se do još jednog suštinskog problema u
borbi protiv pranja novca. Taj problem odnosi se na veoma mali broj krivičnih
postupaka za ovo krivično delo i još manji broj presuda za to delo. svi napred izneti
navodi koji se odnose na nedostatke u samim propisima jesu samo teorijske rasprave
koje mogu doprineti rešavanju problema koji nesumnjivo postoji, ali nedostatak
prave sudske prakse je teško nadoknadiva šteta samom sistemu za sprečavanje
pranja novca. Na osnovu podataka u posedu Uprave za sprečavanje pranja novca,
u srbiji je doneta samo jedna pravnosnažna osuđujuća presuda za pranje novca,
kao i jedna presuda koja je ukinuta u drugostepenom postupku. razlozi koji stoje
iza takvog stanja različito se interpretiraju u različitim institucijama, dok se jedini
pravi izlaz iz te situacije nalazi u adekvatnoj saradnji svih organa i njihovoj
koordinaciji od strane tužioca. Vlada republike srbije donela je, na sednici održanoj
25. septembra 2008. godine, Nacionalnu strategiju za borbu protiv pranja novca i
finansiranja terorizma u kojoj je prepoznat ovaj problem i preporučuju se koraci za
njegovo prevazilaženje. U toj strategiji predviđa se obrazovanje ad hoc radnih grupa
za rešavanje konkretnih predmeta pranja novca i finansiranja terorizma, te
uređivanje njihovog rada na način da se mogu okupiti odmah po pozivu, kao i
određivanje predstavnika (oficira za vezu) Uprave za sprečavanje pranja novca,
109
Ministarstva unutrašnjih poslova, Poreske policije, Uprave carina, Bezbednosno-

informativne agencije i tužilaštva za rad na konkretnim predmetima.1 Iskustvo u
svim državama u kojima su donošene osuđujuće presude za pranje novca pokazalo
je da bez stvaranja tima zaduženog za konkretni slučaj i efikasnog vođenja tog tima
nije moguće doći do zadovoljavajućeg rezultata.
O pranju novca se jako puno govori kako u stručnoj, tako i u široj javnosti. U
stručnoj javnosti se nekada taj pojam želi i simplifikovati, te se tako tvrdi da je to
samo jedno krivično delo i da u Krivičnom zakoniku postoji još nekoliko stotina
krivičnih dela kojima se ne pridaje tolika pažnja. Ono što se u ovakvim
slučajevima previđa jeste činjenica da bez izvršenja nekog drugog krivičnog dela,
kojim je stečena neka protivpravna imovinska korist, nema ni krivičnog dela
pranja novca. Kako Krivičnim zakonikom krug tzv. prethodnih ili predikatnih
krivičnih dela nije ograničen, inkriminacija pranja novca postaje veoma moćno
sredstvo borbe protiv svih krivičnih dela. Upravo su značaj te inkriminacije i
razorne posledice koje pranje novca ima za finansijski sistem i društvo u celini,
razlozi za posvećivanje velike pažnje tom problemu. s druge strane, šira javnost
je takođe veoma zainteresovana za ovaj fenomen, a kao veoma zanimljiva tema
naročito je privlačna časopisima željnih velikih vesti i skandala. Tako se jedna
velika afera, koja je snažno potresala društvo u srbiji tokom 2003. godine,
odnosila na optužbe da su određeni službenici Vlade republike srbije bili
umešani u pranje novca.2 U takvim vestima i takvim časopisima pranje novca se
često pominje u pogrešnom kontekstu, odnosno ono što se u tim člancima navodi
kao pranje novca to ustvari nije. Često se kao primer pranja novca navodi
izvlačenje novca iz društvenih preduzeća plaćanjem fiktivnih usluga ili čak utaje
poreza, pa se stiče utisak da se sve malverzacije i krivična dela čiji je predmet
neka suma novca podvode pod taj pojam, što svakako nije tačno.3
Finansiranjeterorizma:krivičnopravniokvir
O finansiranju terorizma se nije mnogo govorilo pre terorističkih napada na

sjedinjene Američke Države, 11. septembra 2001. godine. U okviru Ujedinjenih
nacija je 1999. godine doneta Međunarodna konvencija o suzbijanju finansiranja
1
„Nacionalna strategija za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma”, Službeni glasnik
RS, broj 89/2008.
2
radi se o tadašnjim državnim službenicima Nemanji Kolesaru i Zoranu Janjuševiću.
3
Milovan Milovanović, „Pranje novca: neka otvorena pitanja”, Revija za bezbednost, broj 5,
maj 2008.
110
terorizma, međutim, iako je ta konvencija otvorena za potpisivanje u sedištu

Ujedinjenih nacija od 10. januara 2000. godine, do terorističkih napada od 11.
septembra 2001. godine potpisale su je samo Velika Britanija, Bocvana, Šri
Lanka i Uzbekistan, što govori o nezainteresovanosti međunarodne zajednice za
ovaj fenomen u to vreme. republika srbija ratifikovala je ovu konvenciju 1. jula
2002. godine.4 Krivičnim zakonikom od 1. januara 2006. godine finansiranje
terorizma inkriminisano je kao posebno krivično delo. Do tada su pravnici ovaj
oblik terorističke aktivnosti tumačili kao pripremnu radnju u vršenju drugih
krivičnih dela terorizma. Ta inkriminacija glasi: „Ko obezbeđuje ili prikuplja
sredstva namenjena za finansiranje vršenja krivičnog dela iz članova 312, 391 i
392 ovog zakonika, kazniće se zatvorom od jedne do deset godina”.
Nekoliko je otvorenih pitanja u vezi sa navedenom inkriminacijom. Pre
svega, zahtev koji postavlja Konvencija je da krivično delo obuhvata prikupljanje
sredstava koja su namenjena za izvršenje terorističkog akta, finansiranje
terorističke organizacije ili finansiranje pojedinačnog teroriste. Kada je reč o
terorističkom aktu, inkriminacija iz Krivičnog zakonika se vezuje za sledeća
krivična dela: terorizam, međunarodni terorizam i uzimanje talaca. Teroristički
akt u smislu Konvencije je svako delo utvrđeno sporazumima u Ankesu uz
Konvenciju, a to su 13 univerzalnih sporazuma o suzbijanju terorizma —
konvencija i protokola uz konvencije koje je srbija ratifikovala, kao i Izmene i
dopune Konvencije o fizičkoj zaštiti nuklearnog materijala iz 2005. godine,
Protokol uz Konvenciju o suzbijanju nezakonitih radnji uperenih protiv
bezbednosti pomorske plovidbe iz 2005. i Protokol uz Protokol uz Konvenciju
o suzbijanju nezakoniih radnji uperenih protiv nebezbednosti nepokretnih
platformi koje se nalaze u epikontinentalnom pojasu iz 2005. godine nisu
ratifikovani. Konvencija kumulativno, pored nabrajanja šta se sve smatra
terorističkim aktom, nudi i jednu opštu definiciju terorističkog akta, koja glasi:
„(...) bilo koje drugo delo čiji je cilj da izazove smrt ili težu telesnu povredu
civila ili bilo kog drugog lica koje ne učestvuje aktivno u neprijateljstvima u
slučaju oružanog sukoba, kada je svrha takvog dela, po njegovoj prirodi ili spletu
okolnosti povezanih sa tim delom da zastraši stanovništvo, ili da primora neku
vladu ili međunarodnu organizaciju da učini ili da se uzdrži od činjenja nekog
dela”. Pozivanjem na članove zakonika koji inkriminišu finansiranje vršenja
nekoliko krivičnih dela koja nesumnjivo spadaju u skup dela terorizma učinjen
je korak napred, s tim što bi inkriminacija finansiranja terorizma morala da
obuhvati i druga dela koja su već propisana kao krivična dela u istom zakoniku,
4
Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori, broj 7/2002.
111
kao na primer: neovlašćeno pribavljanje i ugrožavanje bezbednosti nuklearnim

materijama iz člana 287, ugrožavanje bezbednosti vazdušnog saobraćaja iz člana
291, ugrožavanje bezbednosti vazdušnog saobraćaja nasiljem iz člana 292,
otmica vazduhoplova, broda ili drugog prevoznog sredstva iz člana 293 i dr.
Potrebno je, takođe, izvršiti analizu odredaba Krivičnog zakonika u cilju
utvrđivanja koja krivična dela se mogu smatrati terorističkim aktima, a koja ne,
te na osnovu toga dopuniti inkriminaciju finansiranja terorizma. Taj posao ne
mora imati samo navedeni cilj, već bi to bilo od koristi u sveobuhvatnoj borbi
protiv terorizma.
sledeći problem je taj što Krivični zakonik ne definiše ni pojam teroriste, ni
pojam terorističke grupe, a potrebno je da se inkriminiše i njihovo finansiranje.
Predlog zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma definiše te
pojmove za potrebe tog zakona na sledeći način:
„Teroristom u smislu ovog zakona smatra se lice koje samo ili sa drugim
licima sa umišljajem:
1) pokuša ili učini teroristički akt (kako je definisan istim zakonom) na bilo
koji način, neposredno ili posredno;
2) podstrekava ili pomaže u izvršenju terorističkog akta;
3) raspolaže saznanjem o nameri grupe terorista da izvrši teroristički akt,
doprinese izvršenju ili pomogne nastavljanje vršenja terorističkog akta sa
zajedničkom svrhom.
Terorističkom organizacijom, u smislu ovog zakona, smatra se grupa
terorista koja:
1) pokuša ili učini teroristički akt (kako je definisan istim zakonom) na bilo
koji način, neposredno ili posredno;
2) podstrekava ili pomaže u izvršenju terorističkog akta;
3) raspolaže saznanjem o nameri grupe terorista da izvrši teroristički akt,
doprinese izvršenju ili pomogne nastavljanje vršenja terorističkog akta sa
zajedničkom svrhom.“
Navedene definicije mogu poslužiti u tumačenju odredaba Krivičnog
zakonika, ali ipak zbog restriktivnog tumačenja tih odredaba potrebno je izmeniti
sam Zakonik.
Nije neophodno da se imovina ili sredstva prikupljeni radi finansiranja
terorizma zaista upotrebe za izvršenje ili pokušaj izvršenja terorističkog akta,
niti oni moraju biti povezani sa jednim konkretnim terorističkim aktom. Drugim
rečima, inkriminacijom finansiranja terorizma teži se sprečavanju izvršenja
112
terorističkog akta. Tako, prikupljanje imovine korišćenjem raznih dobrotvornih

organizacija za finansiranje kampa za obuku u korišćenju oružja ili eksploziva
ili bilo kakvu drugu obuku u vojnim veštinama jeste krivično delo iako akt
terorizma nije izvršen, a nije ni doneta konkretna odluka o napadu na neki
objekat. Kao i kod pranja novca, znanje da su sredstva namenjena u te svrhe
izvodi se iz objektivnih faktičkih okolnosti. Kada je reč o imovini namenjenoj
za finansiranje terorizma, bitno je istaći da ta imovina može biti stečena kako
zakonitim, tako i nezakonitim putem. Bilo da se radi o imovini dobijenoj
prodajom narkotika na ilegalnom tržištu ili o imovini prikupljenoj kroz
dobrotvorne fondove, bitno je samo njeno ishodište tj. krajnja namena. Ovo je
jedan od elemenata po kome se finansiranje terorizma razlikuje od pranja novca.
Kao i kod pranja novca, nedostaci u krivičnopravnom okviru mogu značajno
uticati na efikasnost samog sistema za borbu protiv finansiranja terorizma, ali je
mnogo važnije da se taj okvir, sa nedostacima ili ne, primenjuje u praksi. Takođe,
postoji značajna razlika između činjenice da nema sudske prakse za pranje novca
i činjenice da nema sudske prakse za finansiranje terorizma. Dok je manje-više
sigurno da pranja novca u jednoj državi ima, te je samo pitanje da li će biti
otkrivena i procesuirana, ne može se sa takvom sigurnošću tvrditi da ima
finansiranja terorizma. No ipak, nikako se ne sme smanjivati pritisak da se radi
i na tom planu svim sredstvima, jer posledice jednog terorističkog akta su mnogo
više zastrašujuće negoli posledice pranja novca.
Prevencijapranjanovcaifinansiranjaterorizma
Pravni okvir u republici srbiji koji se odnosi na preventivne mere u borbi

protiv pranja novca i finansiranja terorizma evoluirao je od Zakona o sprečavanju
pranja novca iz 2001. godine, preko istoimenog zakona iz 2005. godine, koji je
doneo niz izmena u taj sistem, do Zakona o sprečavanju pranja novca i
finansiranja terorizma, koji je Vlada republike srbije utvrdila kao predlog i
prosledila Narodnoj skupštini krajem septembra meseca 2008. godine i koji bi
trebalo da bude usvojen do kraja iste godine. Primetna je veoma dinamična
zakonodavna aktivnost na ovom planu, što je posledica više razloga. Prvi razlog
ogleda se u takođe veoma dinamičnoj aktivnost međunarodnih organizacija na
donošenju standarda od međunarodnog značaja. Nakon donošenja Zakona iz
2001. godine, koji je bio prvi takav propis kod nas i već na samom početku svog
života postao prevaziđen, nastala je potreba donošenja zakona koji bi bio
usklađen, pre svega sa tada važećom Drugom direktivom Evropske unije i
drugim standardima, ali i sa novim iskustvima koje je stekla kratkoveka savezna
113
komisija za sprečavanje pranja novca. Zbog poznatih političkih previranja

(raspad državne zajednice srbije i Crne Gore, ubistvo premijera Zorana Đinđića,
raspuštanje Narodne skupštine i raspisivanje izbora itd.) taj zakon je, iako izrađen
već u prvoj polovini 2003. godine, dugo čekao na usvajanje, te je donet tek u
decembru 2005. godine. Pred sam kraj 2005. godine doneta je i Treća direktiva
EU o sprečavanju zloupotrebe finansijskog sistema u svrhe pranja novca i
finansiranja terorizma, a neposredno pre toga je izmenjeno i Četrdeset preporuka
FATF koje se smatraju jednim od najvažnijih standarda u ovoj oblasti. Drugi
razlog dinamičnosti pomenute aktivnosti jeste zasigurno evolucija sistema u
srbiji i sticanje novih znanja o ovom problemu, kako kod državnih organa, tako
i kod obveznika. srbija se po tome ne izdvaja od drugih zemalja, posebno
zemalja u regionu. Na primer, slovenija je od 1995. kada je donela prvi Zakon
o sprečavanju pranja novca do 2007. godine, kada je donet važeći zakon, isti
propis menjala četiri puta, dok je Crna Gora isto uradila tri puta za četiri godine.
Predlog zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma usklađen
je sa pomenutim međunarodnim standardima i propisuje sledeće preventivne
mere: 1) identifikaciju klijenata kod obveznika prilikom uspostavljanja
poslovnog odnosa, bilo da se radi o otvaranju računa ili nekom drugom odnosu;
2) verifikaciju identiteta klijenata iz nezavisnih i verodostojnih izvora, kao što
su lični dokumenti za fizička lica ili izvodi iz registra za pravna lica; 3)
utvrđivanje i proveru identiteta stvarnih vlasnika klijenata ili novca koji je
predmet poslovnog odnosa (Mora se saznati ko je vlasnik pravnog lica ili ko ima
stvarnu kontrolu nad pravnim ili fizičkim licem koje posluje preko finansijske
institucije.); 4) prikupljanje informacija o poslovnim i drugim aktivnostima
klijenta i nameravanom obimu i načinu poslovanja kod finansijske institucije
(Drugim rečima, ne sme biti iznenađenja za finansijsku instituciju u pogledu
poslovanja klijenta. svako odstupanje od uobičajenog obima i načina poslovanja
mora biti razlog za oprez i pokretanje drugih mehanizama takođe predviđenih
tim zakonom.); 5) praćenje poslovanja klijenta sa povećanom pažnjom je
najvažniji od tih mehanizama. Klijent koji ima uobičajene transafere u iznosu
od na primer 5000 evra nedeljno, a nakon godinu dana počne da daje naloge za
transfer pet miliona evra mora biti smešten u poseban skup klijenata čije se
poslovanje prati sa posebnom pažnjom. Na osnovu tako obavljenog posla mogu
se otkriti transakcije koje vredi prijaviti Upravi. Navedene mere spadaju u korpus
mera poznavanja stranke i njenog poslovanja (costumer due diligence), a imaju
za cilj otklanjanje rizika od pranja novca i finansiranja terorizma prisutnih kada
finansijska institucija, a samim tim i nadležni državni organi u kasnijim fazama,
114
nemaju mogućnost da znaju ko vrši transakciju i ko je vlasnik novca koji kruži

u finansijskom sektoru.
Prijavljivanje Upravi transakcija i lica je, pored mera poznavanja stranke i
njenog poslovanja, jedna od dve centralne obaveze i preventivne mere koje se vrše
kod obveznika. Banke i drugi obveznici dužni su da prijavljuju transakcije koje za
predmet imaju gotov novac, kao i transakcije i lica za koje postoji osnovi za sumnju
da su povezani sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma. U vezi s tim, posebno
je važno imati na umu da prijavljivanje Upravi gotovinskih transakcija u iznosu
od 15 000 evra ili više nije centralna tema kada se govori o borbi protiv ovih oblika
kriminala, niti je najvažnija obaveza banaka i drugih obveznika. Mnogo važnija
obaveza i suština celokupnog rada obveznika, od utvrđivanja i provere identiteta
klijenta, preko utvrđivanja stvarnog vlasnika do praćenja poslovanja klijenta sa
posebnom pažnjom, jeste otkrivanje neuobičajenih obrazaca ponašanja klijenta,
te otkrivanje sumnjivih transakcija i njihovo prijavljivanje Upravi. To je tema na
koju bi morali da se koncentrišu svi učesnici u delu sistema koji se bavi
prevencijom pranja novca i finansiranja terorizma. Prijavljivanje gotovinskih
transakcija je neophodno kada se sistem rađa i započinje svoj život, a to posebno
važi za finansijsko-obaveštajnu službu koja je deo tog sistema. Iskustvo drugih
zemalja, kao i iskustvo srbije uostalom, pokazalo je da odmah po donošenju
zakona o sprečavanju pranja novca banke i drugi obveznici jednostavno nisu
spremni ni sposobni da otkriju i prijave prave transakcije koje bi mogle da imaju
veze sa pranjem novca. U tim slučajevima, takođe mlade finansijsko-obaveštajne
službe moraju imati materijal da započnu svoj rad i opravdaju svoju ulogu u
sistemu, te se njima po automatizmu prijavljuje polaganje, zamena i podizanje
gotovog novca koji prelazi određene iznose. Međutim, i to je jedna vrsta
pojednostavljivanja stvari koje je neophodno na početku stvaranja sistema za borbu
protiv ovih oblika kriminala jer je baratanje gotovim novcem jedan od
najjednostavnijih metoda prve faze tog procesa — faze ulaganja prljavog novca u
sistem, a ujedno najlakše ju je i otkriti. Prijavljivanje gotovinskih transakcija, s
druge strane, nikako ne treba posmatrati kao nevažnu temu, posebno u državama
u kojima je takozvana keš ekonomija dominantna, kakav je slučaj u srbiju.
smanjivanje obima gotovog novca koji cirkuliše u državi, a samim tim i
umanjivanje rizika koji neminovno proističu iz nemogućnosti da se takvi tokovi
drže pod kontrolom, je cilj koji se želi postići novom odredbom sadržanom u
Predlogu zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma u članu 36,
a to je zabrana plaćanja za robu i usluge u gotovom novcu u iznosu od 15 000 evra
ili više. stupanjem na snagu tog zakona takva plaćanja moraće da se vrše preko
banaka ili drugih finansijskih institucija gde se preventivne mere vrše na manje-
115
više zadovoljavajuć način. Naravno, uspeh takve odredbe u praksi zavisiće od

adekvatne primene, koja će opet zavisiti od efikasne kontrole stavljene tim
predlogom u nadležnost tržišne inspekcije i Poreske uprave.
Zablude u praksi postoje i u vezi sa prijavljivanjem transakcija. Transakcije
i lica za koja se sumnja da su u vezi sa pranjem novca i finansiranjem terorizma
Upravi prijavljuju banke i drugi obveznici. Uprava, kao finansijsko-obaveštajna
služba, nije nadležna za primanje takvih prijava od građana i za postupanje sa
tim prijavama. Prijave za pranje novca ili finansiranje terorizma, kao i za svako
drugo krivično delo, podnose se policiji ili tužilaštvu koji u svoju istragu, ako to
smatraju potrebnim, mogu uključiti i Upravu na osnovu navedenog zakonskog
ovlašćenja dajući inicijativu za proveru svih transakcija ili lica za koje se sumnja
da su u vezi sa pranjem novca.
Posebno važne odredbe propisane Predlogom novog zakona i tiču se
preventivnog dela sistema odnose se na prijavljivanje prenosa preko državne
granice gotovog novca ili drugih prenosivih sredstava plaćanja, kao što su
menice, čekovi itd. u iznosu od 10 000 evra ili više. Do donošenja tog zakona,
kontrola prenosa gotovog novca oslanjala se na propise o deviznom poslovanju
koji za cilj imaju zaštitu finansijskog sistema države i zabranjuju iznošenje
gotovog novca iz države u propisanim iznosima, s tim da je unos novca
neograničen. Na osnovu Predloga zakona ta obaveza se više ne vezuje za propise
o deviznom poslovanju, već će svako lice koje prelazi državnu granicu biti dužno
da popuni formular koji će mu biti dostupan na tom prelazu i u njemu navede
podatke o sebi i novcu koji prenosi. Uprava carina će primenjivati sve mere
carinskog nadzora koje joj stoje na raspolaganju u cilju kontrole poštovanja ove
obaveze; za svako propuštanje prijavljivanja tih sredstava ili pogrešno
prijavljivanje istih propisana je prekršajna sankcija, a ta se sredstva moraju
privremeno oduzeti dok se sankcija ne izrekne.
Donošenje zakona kojim se propisuju preventivne mere u borbi protiv pranja
novca jeste veoma značajan korak napred u toj borbi. samo donošenje zakona
tj. samo njegovo postojanje odvratiće mnoge kriminalce od pranja novca,
međutim ne zadugo. Implementacija takvog zakona, koji sadrži mnogo detalja i
mnogo obaveza za veliki broj subjekata, neuporedivo je teži zadatak. Efikasna
implementacija zakona u bankarskom sektoru, kada je bude, takođe će biti
efikasna jedno vreme, jer pranje novca kroz bankarski sektor jeste
najjednostavnije. No, prljav novac će se vrlo brzo preseliti u druge sektore za
koje će se pokazati da ne primenjuju zakon. slično iskustvo ima i srbija. Primena
Zakona o sprečavanju pranja novca može se oceniti kao vrlo efikasna samo u
bankarskom sektoru. Primena tog zakona kod osiguravajućih društava,
116
brokersko-dilerskih društava i drugih finansijskih institucija kao što su davaoci

finansijskog lizinga je na putu da postane efikasna, dok se za neke druge
obveznike, kao što su advokati ili agencije za posredovanje u prometu nekretnina,
ne može reći ni da su otpočeli rad na tom planu.
Ako se posmatraju razlozi zbog kojih obveznici izvršavaju obaveze iz
Zakona o sprečavanju pranja novca, ističu se dva osnovna. Prvi je očuvanje
reputacije ili dobrog ugleda kako same institucije tako i celokupnog sektora kome
ta institucija pripada. Drugi je strah od sankcija. Ako se posmatra iskustvo u
primeni Zakona o sprečavanju pranja novca u srbiji, više je nego jasno da u tom
pogledu preovladava strah od sankcija. Uprava za sprečavanje pranja novca je
do sada najviše izveštaja primila od banaka, dok su drugi obveznici tu obavezu
manje više zanemarivali. Kada se zna da se adekvatna kontrola primene ovog
zakona vrši jedino u bankarskom sektoru, te da su sankcije zbog kršenja tog
zakona izrečene samo bankama, zaključak je jasan. Narodna banka srbije je
veoma aktivna kada se radi o kontroli banaka i ovlašćenih menjača, ali se ta
kontrola ne vrši u sektoru osiguranja ili kod penzionih fondova. Takođe,
Komisija za hartije od vrednosti vrši kontrolu kod dilersko-brokerskih društava,
mada se ta aktivnost ne može oceniti kao intenzivna s obzirom na to da su do
sada izvršene ukupno tri kontrole u tom sektoru, te da je isto toliko zapisnika o
izvršenoj kontroli dostavljeno Upravi. svi drugi obveznici za sada nisu imali
posla sa kontrolnim mehanizmom, pa je to i osnovni razlog zbog čega se zakon
u tim sektorima ne primenjuje na zadovoljavajući način.
Jačanje svesti i znanja kod različitih učesnika u sistemu za borbu protiv
pranja novca i finansiranja terorizma pojavljuje se, takođe, kao uslov bez koga
se ne može u razvoju sistema i postizanju boljih rezultata u ovoj oblasti.
Međutim, to je uvek lako reći, a vrlo teško izvesti, pre svega zbog nedostatka
materijalnih i drugih uslova za obuku svih učesnika u sistemu, počev od
obveznika, kojih je nekoliko hiljada, preko zaposlenih u organima za nadzor
primene zakona, do zaposlenih u finansijsko-obaveštajnoj službi, policiji,
tužilaštvu, sudovima i drugim organima koji imaju svoju ulogu u sistemu
(Uprava carina ili Poreska uprava).
Usvajanjem Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma veliki
deo posla na zaokruživanju pravnog okvira u pogledu preventivnih mera biće
zaokružen. Međutim, ostaje još mnogo posla da se uradi, počev od primene tog
zakona do donošenja drugih zakona. Potrebno je što pre usvojiti Zakon o
represivnim merama koje se sprovode na osnovu relevantnih rezolucija saveta
bezbednosti Ujedinjenih nacija, kojim će se urediti zamrzavanje imovine licima
koja su kao teroristi ili njihovi finansijeri označeni rezolucijama saveta bezbednosti
117
UN broj 1267 i 1373. Potrebno je zatim što hitnije izmeniti Zakon o platnom
prometu ili drugi relevantni zakon, kako bi se na adekvatan način uredili elektronski
transferi novca zahtevom finansijskim institucijama da u porukama koje po pravilu
prate elektronske transfere novca navode osnovne podatke o pošiljaocu tih sredstava,
te ako ti podaci nisu prisutni odbijaju prijema i vraćaju ta sredstava finansijskoj
instituciji koja ih šalje. Neophodno je što pre učiniti napore kako bi se analiziralo
stanje u vezi sa nedobitnim nevladinim organizacijama i mogućim rizicima njihove
zloupotrebe u svrhe pranja novca i, pre svega, finansiranja terorizma. Analiza stanja
potrebna je i na planu neformalnih oblika prenosa novca, pošto ne postoje
centralizovani podaci o mogućem postojanju mreža za prenos novca poput tzv.
havale, njihovoj mogućoj povezanosti sa pojedinim etničkim zajednicama u srbiji
(primer kineske zajednice) i rizicima od pranja novca i finansiranja terorizma. Lista
aktivnosti koje se moraju preduzeti ovim nije iscrpljena.
Upravazasprečavanjepranjanovca
kaofinansijsko-obaveštajnaslužbaSrbije
Finansijsko-obaveštajna služba (eng. financial inteligence unit) je generičko

ime za državne organe koji se osnivaju širom sveta a čije su osnovne funkcije:
prikupljanje podataka o mogućim slučajevima pranja novca i finansiranja
terorizma od finansijskih institucija i nekih nefinansijskih profesija, čuvanje tih
podataka i informacija, njihova analiza i prosleđivanje rezultata te analize
nadležnim organima, policiji i tužilaštvu pre svega. Prve finansijsko-obaveštajne
službe obrazovane su ranih devedesetih godina dvadesetog veka i u okviru svoje
nadležnosti imale su ove funkcije s tim da je ubrzo u krug ovih osnovnih
nadležnosti ušlo i traženje dodatnih podataka od obveznika i drugih državnih
organa. Navedene četiri funkcije imaju sve finansijsko-obaveštajne službe na
svetu i to je minimum poslova koje moraju obavljati. Vremenom su ove službe
razvijale i druge uloge, te postoje neke koje u svom delokrugu nadležnosti imaju
i funkciju nadzora nad primenom Zakona o sprečavanju pranja novca ili neke
druge. Takođe, razvili su se i različiti modeli organizovanja ovih službi.
Takozvani administrativni model preovladava među članicama Egmont grupe,
međunarodne organizacije koja okuplja finansijsko-obaveštajne službe iz celog
sveta i koja od maja 2008. godine broji 108 članica. Oko 65% svih ovakvih službi
obrazovano je u okviru ministarstva finansija ili centralne banke ili kao poseban
organ, što ih čini administrativnim u ovom smislu; oko 30% obrazovano je u
okviru policije, dok je ostalih 5% obrazovano u okviru tužilaštva ili je usvojen
hibridni model koji sadrži osobine više drugih modela.
118
Finansijsko-obaveštajna služba republike srbije obrazovana je prvobitno kao

savezna komisija za sprečavanje pranja novca, s tim da poslove iz svoje
nadležnosti nikada nije vršila u Autonomnoj pokrajini Kosovo i Metohija i u Crnoj
Gori. savezna komisija počela je da radi 1. jula 2002. godine, a imala je četiri
člana i predsednika komisije. Donošenjem Ustavne povelje državne zajednice
srbije i Crne Gore nadležnosti te komisije prenete su na republički nivo i to u
Ministarstvo finansija i ekonomije. Promenjeno je i ime te službe u Uprava za
sprečavanje pranja novca organizovane kao jedan od sektora u okviru tog
ministarstva. Takva organizacija donela je neke probleme u vezi sa interpretacijom
pojma nezavisnosti, autonomije ili sprečavanja uticaja na finansijsko-obaveštajnu
službu, što je jedan od osnovnih međunarodnih standarda kada je reč o ovim
službama. Ukoliko finansijsko-obaveštajna služba nema zaseban budžet ili ako
sama ne donosi odluke o trošenju sredstava koja su joj dodeljena, ali i ako sve
druge uobičajene i svakodnevne odluke mora donositi neko izvan te službe, rađa
se navedeni problem. Međutim, u praksi ta služba je funkcionisala kao zaseban
organ u okviru Ministarstva finansija. Formalni problem u vezi sa samostalnošću
tog organa rešen je donošenjem Zakona o sprečavanju pranja novca u decembru
2005. godine, kojim se Uprava za sprečavanje pranja novca obrazuje kao poseban
organ u okviru Ministarstva finansija.
Što se tiče nadležnosti Uprave, pored već pomenute četiri osnovne
nadležnosti, Uprava ima ovlašćenje da izda nalog finansijskoj instituciji da prati
sve transakcije koje se vrše preko jednog ili više računa označenih u tom nalogu,
te da se o svakoj takvoj transakciji, pre njenog izvršenja, obavesti Uprava. Pored
toga, Uprava može da obustavi izvršenje transakcije na 72 sata, s tim da ako taj
rok pada u neradne dane, može se posebnim nalogom produžiti za dodatnih 48
sati. Na osnovu ovih odredaba Uprava može naložiti banci da prati finansijsku
aktivnost jednog ili više klijenata, te ako postoje razlozi za hitno postupanje i
dovoljno razloga za sumnju, može zamrznuti konkretnu transakciju koju je banka
prijavila. Nadležni istražni sudija imaće 72 sata od tog trenutka da donese naredbu
o privremenom oduzimanju protivpravne imovinske koristi i preduzme druge
mere koje su potrebne za efikasan krivični postupak za navedena krivična dela.
Posebno važna odredba Zakona jeste ona koja nabraja organe koji mogu dati
inicijativu Upravi da proveri sva lica i sve transakcije za koje postoji osnova za
sumnju da su u vezi sa pranjem novca. Takva odredba nije propisana u
konvencijama koje se bave ovom materijom ili u drugim dokumentima koji se
smatraju standardnim u ovoj oblasti, ali je veoma korisna u praksi. Iako su
nadležnosti finansijsko-obaveštajne službe ograničene na analizu sumnjivih
transakcija prijavljenih od strane banaka ili drugih finansijskih institucija, sigurno
119
je dobro ne zatvarati vrata inicijativama sa druge strane, te dati mogućnost

Poreskoj upravi, policiji ili nekom drugom organu da, kada otkriju neke okolnosti
koje mogu biti povezane sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma, pokrenu
mehanizam prikupljanja svih zakonom propisanih podataka i iniciraju postupak
analize u Upravi. Međutim, ova odredba može da bude mač sa dve oštrice.
Široko tumačenje ove odredbe pretvara finansijsko-obaveštajnu službu u
mehanizam za zaobilaženje zakonskih rešenja sadržanih u Zakoniku o krivičnom
postupku na taj način što će drugi organi tražiti od nje da prikupi podatke koji su
im potrebni u otkrivanju i procesuiranju drugih krivičnih dela. Finansijsko-
obaveštajna služba može da traži podatke i informacije od finansijskih institucija
i bez naredbe istražnog sudije ili tužioca, u zavisnosti od pravnog sistema, dok
policija ili drugi organi to ne mogu. Ovakvo rešenje izaziva i određenu pozornost
sa stanovišta zaštite ljudskih prava. Zbog toga su ovlašćenja ovakvih službi, koja
su veoma snažna, strogo ograničena na slučajeve pranja novca ili finansiranja
terorizma, a takva je situacija i u zakonodavstvu republike srbije.
U srbiji, kao i u mnogim drugim državama, finansijsko-obaveštajna služba
preuzima ulogu koordinatora u sistemu za borbu protiv ovih oblika kriminala. U
državama koje su među prvima inkriminisale pranje novca i u kojima se sistem
razvija poslednjih petnaest do dvadeset godina u centru sistema su se nalaze različiti
organi poput ministarstva finansija, centralne banke, tužilaštva ili ministarstva
pravde. U državama koje su kasnije započele kreiranje sistema, među kojima su
srbija i sve države u regionu, taj sistem je počeo svoj život donošenjem zakona o
sprečavanju pranja novca i istovremeno obrazovajem finansijsko-obaveštajne
službe koja preuzima na sebe ulogu vodeće institucije u tom sistemu i istovremeno
ulogu koordinatora u unapređivanju tog sistema. Komitet saveta Evrope, koji se
bavi procenom mera i radnji koje države preduzimaju na planu sprečavanja pranja
novca i finansiranja terorizma – MONEYVAL, navedenu je činjenicu prepoznao
u Izveštaju o prvom krugu evalaucije sistema u srbiji izvršenoj u oktobru 2003.
godine. Taj izveštaj je usvojen na redovnom zasedanju MONEYVAL-a u januaru
2005. godine. U njemu stoji sledeće: „Generalno gledano, finansijsko-obaveštajna
služba republike srbije ostavlja pozitivan utisak veoma aktivne institucije koja
postepeno postaje centar i vodeća snaga sistema za sprečavanje pranja novca u
srbiji”.5 s druge strane, ovakve konstatacije mogu da dovedu do jedne vrste
pojednostavljivanja problema, a to je mišljenje da je dovoljno obrazovati jedan
državni organ, na način kako to zahtevaju međunarodni standardi, te da će taj organ
5
“First round evaluation report on serbia and Montenegro”, summary, The Council of Europe,
strasbourg, 2005, www.coe.int/t/dghl/monitoring/moneyval/Evaluations/round1-2/MONEYVAL
(2005)2summ-sEr_en.pdf, p. 4.
120
biti nadležan da reši probleme na tom planu. Uprava za sprečavanje pranja novca
jedini je organ koji u svom nazivu eksplicitno sadrži reči pranje novca, te se vrlo
često u javnosti mogu čuti komentari u kojima se tvrdi da je obrazovana Uprava
za sprečavanje pranja novca, pa da ona treba i da spreči pranje novca. Pod
sprečavanjem se u takvim komentarima podrazumeva sve od otkrivanja pranja
novca, hapšenja učinilaca do izricanja presuda. Takav pristup zasigurno ne može
doneti nikakav pomak napred u borbi protiv pranja novca. Bez postojanja sistema
sa tačno određenim ulogama i odgovornostima neće ni biti rezultata.
Često pominjan i svakako nesumnjiv problem je privatizacija i mogućnost
legalizacije prljavog novca kroz kupovinu društvenih preduzeća. Međutim, kada
se govori o tom problemu, mogu se čuti ili pročitati komentari da je provera
kapitala koji služi za privatizaciju zadatak Uprave za sprečavanje pranja novca.
To se može čuti i od pojedinih eksperata koji često istupaju, te se javnost koja
ima poverenja u te analitičare i komentatore može dovesti u zabludu. sličan
problem se javlja i kod tvrdnji da se na osnovu Zakona o sprečavanju pranja
novca vrši provera porekla novca koji je predmet transakcija u iznosu od 15 000
evra ili više, što je limit koji je propisan tim zakonom za obavezu identifikacije
klijenata i prijavljivanje gotovinskih transakcija. Zakon o sprečavanju pranja
novca nije zakon o proveri porekla novca, a informacije o poreklu novca ili
imovine koji su predmet transakcija pominje samo kod obaveze banke ili drugog
obveznika da prikupe te informacije ako posumnjaju da se u vezi sa transakcijom
ili licem koje vrši tu transakciju radi o pranju novca. Drugim rečima, ne može
se proveravati poreklo novca niti preduzimati druge mere dok ne postoji neki
osnov za sumnju da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma.
MONEYVAL je zakazao novi, treći krug procene sistema za borbu protiv
pranja novca za februar 2008. godine. Za razliku od prvog kruga procene, nova
procena vrši se na osnovu nove metodologije koju su zajednički usvojili FATF,
svetska banka, Međunarodni monetarni fond i savet Evrope, Ova procena je
mnogo detaljnija i zahteva mnogo dublju analizu sistema, a postavljeni su i mnogo
strožiji kriterijumi za ocenu tog sistema. Ostaje da se vidi kako će republika srbija
proći ovaj test, posebno imajući u vidu da se dobri rezultati nekada i ne vide i da
je potrebno umeće i mnogo zalaganja da bi se pokazali na pravi način.
Zaključak
Cilj ovog teksta nije samo da opiše iskustva u postavljanju sistema za

sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma u republici srbiji, već još više
da ukaže na neke prisutne probleme zbog kojih se taj posao relativno sporo
121
odvija. Problemi proizlaze iz robusnosti sistema koji se teži uspostaviti, što traži
vreme i posvećenost, ali ponekad i iz nerazumevanja koliko takav sistem može
da pomogne u borbi protiv kriminala, šta taj sistem sve podrazumeva i koje
učesnike obuhvata. Iskustva srbije u kreiranju tog sistema ne razlikuju se mnogo
od iskustava drugih država. svaka država koja je ušla u taj obiman posao morala
je da prođe kroz sve teškoće kroz koje prolazi i naša zemlja. Takođe, nigde na
svetu taj sistem nije doveden do perfekcije, a to je jedan od razloga zašto se
međunarodne organizacije aktivno bave ovim problemom i kroz međusobne
procene sistema i kroz takozvani „pritisak jednakih” kojim teže da usklade te
sisteme. republika srbija je deo tog procesa i svakako nije na začelju, ali s druge
strane, još mnogo posla ostaje da se uradi.
Literatura
1. “First round evaluation report on serbia and Montenegro — summary”, Internet,
http://www.coe.int/t/dghl/monitoring/moneyval/Evaluations/round1-2/MONEYVAL
(2005)2summ-sEr_en.pdf.
2. „Krivični zakonik republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 85/05, 88/05 i 107/05.
3. „Nacionalna strategija za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma”, Službeni
glasnik RS, br. 89/08.
4. „Predlog zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma”, Internet,
http://www.apml.org.rs/index.php?option=com_remository&Itemid=10&func=startd
own&id=39&lang=rs.
5. „Zakon o sprečavanju pranja novca”, Službeni glasnik RS, br. 107/05 i 117/05.
6. „Zakon o sprečavanju pranja novca”, Službeni list SRJ, br. 53/01.
FINANCIAL INTELLIGENCE IN sErBIA: EXPErIENCEs

sO FAr AND rOLE IN THE CrIMINAL JUsTICE sYsTEM
serbian legal framework for the prevention of money laundering and financing of
terrorism had evolved from the Law on the Prevention of Money Laundering, enacted
in 2001, which criminalized money laundering in a manner that was incompatible with
international standards, thus failing to provide an appropriate basis for fighting this type
of crime, into the Criminal Code that came into force in 2006, where money laundering
was criminalized in keeping with international standards. Problems related to criminal
procedure mostly occurred due to a small number of criminal prosecutions of money
laundering cases. reasons for this are interpreted differently by different institutions
and the only way out of this situation is proper cooperation among all relevant agencies
122
and their coordination by the prosecutor’s office. Evolution of the legal framework for
the prevention of money laundering started following the adoption of the Law on the
Prevention of Money Laundering in 2001 and subsequently in 2005. The serbian
government determined a draft Law on the prevention of money laundering, which
contained new provisions that were in compliance with the Third EU Directive on
Money Laundering and also prohibited cash payments of goods and services over
15,000 euros, etc. The director of the Administration for the Prevention of Money
Laundering has set up a working group to prepare a draft National strategy for
Combating Money Laundering and Financing of Terrorism, which, inter alia, proposed
establishment of various task forces to deal with specific cases of money laundering,
including appointment of liaison officers from the police and anti-money laundering
Administration in order to coordinate work on particular cases. Various serbian
institutions are involed in the system of combating money laundering and financing of
terrorism, with the Administration for the Prevention of Money Laundering as the main
coordinating body. This Administration is serbia’s Financial Intelligence Unit (FIU)
has been organised as a separate entity within the Ministry of Finance, and as such
belongs to the classical administrative type of FIUs. Banks and other obligors referred
to in the Law on the Prevention of Money Laundering are obliged to report to the
Administration suspicious transactions, including cash transactions over a certain limit.
Only a few transactions were reported during the first year of operation, but their number
increased significantly in subsequent years. such headway was made due to improved
data reception mechanisms and tightened supervision by the National Bank of serbia
and securities Commission. Other supervisory bodies have not yet joined the system,
which is why most obligors have been rather inert. The Administration analyzes data
supplied by obligors, together with data supplied by other government agencies, and
then reports its findings to the police, prosecutor’s office or other relevant law
enforcement agencies. Data exchange has also been improving steadily with a constant
increase in professional experience of those involved in the system of combating money
laundering and financing of terrorism. Further raising of awareness of everyone involved
in the system, coupled with continuous training, is a conditio sine qua non for system
development and improved performance in this field.
123
Treći deo
Sistem institucija protiv
organizovanog kriminala
ULOGA JAVNOG TUŽIOCA U BORBI
PROTIV ORGANIZOVANOG KRIMINALA
Jasmina Kiurski*
APstrAKt
Autorka u radu analizira značaj uloge javnog tužilaštva u republici srbiji
u borbi protiv organizovanog kriminala, sa posebnim fokusom na
razmatranje položaja i ovlašćenja specijalnog tužilaštva za organizovani
kriminal. U tekstu se razmatraju specifičnosti Zakona o organizaciji i
nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala i
odredbe sadržane u Zakoniku o krivičnom postupku koje se odnose na
specijalno tužilaštvo. Autorka analizira proširena ovlašćenja specijalnog
tužioca u postupku za krivična dela organizovanog kriminala u kontekstu
uvođenja modela tužilačke istrage. Osnovni nedostatak krivičnopravnih
propisa o organizovanom kriminalu je njihova neodređenost, terminološka
neusklađenost i međusobna protivurečnost, posebno kada je u pitanju
definisanje pojma organizovanog kriminala, kriminalne organizacije i
organizovane kriminalne grupe i druge organizovane grupe. Autorka
zaključuje da nedostatke treba otkloniti donošenjem novog Zakona,
odnosno izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom postupku.
Ključne reči: organizovani kriminal, organizovana kriminalna grupa,
specijalni tužilac, otkrivanje, suzbijanje, zakoni, konvencije.
transnacionalni organizovani kriminal, mafija, korupcija i terorizam su

izrazi koji se sve češće, ako ne i redovno, čuju u stručnim i javnim raspravama,
političkim debatama, svim vidovima medija, pa i među građanima, i svi oni
zajedno ukazuju na opasnost i težinu ovog oblika kriminala koji razara
ekonomsku, moralnu i političku moć države i društva, a da pri tom niko ne
daje konkretan odgovor na pitanje šta je to uopšte organizovani kriminal, koji
su njegovi uzroci i, u skladu sa tim, koje mere preduzeti u cilju efikasnog
suzbijanja organizovanog kriminala.
*
Autorka je tužilac Apelacionog javnog tužilaštva u Beogradu.
127
Jasmina Kiurski
Cilj ovog rada je da pravnom analizom odredaba zakona koji regulišu

oblast organizovanog kriminala pokuša da da odgovor na neka od postavljenih
pitanja. stoga je možda najbolje poći od jezičkog tumačenja izraza
organizovani kriminal. Organizovanje (grč. organon, nlat. organisatio) znači
pravljenje, stvaranje oranizacije. Organizacija pak, (nlat. organisatio) znači
spajanje pojedinačnih delova u celinu, tako da ta celina bude sposobna za
život, organizovanje, ustrojstvo, uređenje, udruženje. I konačno, organizator
(nlat. organisator) je ustrojilac, onaj koji (ume da) organizuje, uređivač,
osnivač (ili tvorac) organizacije.1 Pravilnim tumačenjem izraza organizacija i
organizator, možemo zaključiti, ali ne i pravno definisati, da organizovani
kriminal pretpostavlja visok stepen organizovanja grupe ljudi koja se udružuje
da bi vršila krivična dela i na čijem čelu se nalazi organizator koji postavlja
ciljeve i nameće jasna pravila ponašanja za svakog člana grupe. tokom daljeg
izlaganja ovog rada uočićemo da je ova konstatacija veoma bliska pravnoj
definiciji organizovanog kriminala.
Istorijski posmatrano organizovani kriminal predstavlja poseban oblik
profesionalnog kriminaliteta koji se razvio naročito u ekonomski razvijenim
zemljama u dvadesetom veku. to su posebne, čvrsto organizovane grupe
kriminalaca koje deluju uglavnom duži niz godina na osnovu sopstvenih normi,
standarda ponašanja i shvatanja o vrednostima, što im omogućava da uspešnije
vrše kriminalnu delatnost. Kriminalci, prostitutke i drugi pripadnici
antisocijalnih, društveno nepriznatih grupa, takođe imaju svoj moral i etička
pravila različita od opšte prihvaćenih pravila za regulisanje osnovnih odnosa
među članovima društva ili određene grupe ljudi (npr. porodični moral,
profesionalni, lekarski itd.) što ne umanjuje njihov značaj. Naprotiv, njihov moral
i etička pravila mogu biti mnogo stroži od morala društva, a članovi ovakvih
grupa su mnogo rigidniji u primeni svojih pravila, odnosno u sankcionisanju
njihovog kršenja. Istovremeno, brojne promene na društvenom makro planu,
kao što su: ekonomska i politička kriza društva, izmena vrednosnog sistema
praćenog opštim padom morala, socijani problemi, korupcija i neprilagođenost
novim društveno-političkim, ekonomskim i svojinskim uslovima utiču posredno
na funkcionisanje organizovanog kriminala.
Za rad kriminalnih grupa karakteristična je čvrsta organizovanost i
hijerarhijska struktura. Odnosi u okviru organizacije odvijaju se uz strogu
disciplinu, poslušnost i ličnu lojalnost, koja dolazi do izražaja utoliko više što
je kriminalna grupa čvršće organizovana i jače integrisana. Ove organizacije
1
Milan Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, Prosveta, Beograd, 1980, str. 639.
128
Uloga javnog tužioca u borbi protiv organizovanog kriminala
se odlikuju velikom operativnošću i sposobnošću brzog premeštanja svoje

aktivnosti na brojna udaljena mesta u drugim državama. Polje delovanja
njihove aktivnosti je veoma široko, s tim što se ono javlja po pravilu u obliku
uske specijalizacije; jedne organizacije se bave organizovanjem prostitucije,
druge krijumčarenjem opojnih droga, treće trgovinom ljudima itd. Kriminalne
organizacije se u obavljanju svojih aktivnosti služe svim sredstvima —
podmićivanjem, pretnjom, zastrašivanjem, političkim vezama i sl. kako bi
postigle svoje ciljeve i onemogućile funkcionisanje zakonitih mehanizama
jedne države. U tom cilju, one su često tesno povezane upravo sa licima koja
primenjuju zakon ili politički uticajnim ljudima, što im daje velike prednosti
u odnosu na druge izvršioce krivičnih dela koji nemaju takve saradnike i
zaštitnike. Ovaj vid saradnje sa predstavnicima legalne vlasti jedne zemlje je
specifičnost organizovanog kriminala koja otežava njegovo otkrivanje. stoga
se kriminalne organizacije često dogovaraju i vode koordinirane akcije protiv
snaga organizovanog društva, ali, isto tako, oni često vode suparničke borbe
između sebe kako bi obezbedili mesto lidera. U oba slučaja se koriste svim
sredstvima i metodama (od pretnji, ucenjivanja, pa do ubistva pojedinca ili
člana njegove/njene porodice), tako da nije ništa neobično da se član neke
kriminalne organizacije, koji je lišen slobode i protiv koga se vodi krivični
postupak, znatno više plaši osvete svoje „braće” ako progovori, nego reakcije
društva u smislu izricanja krivične sankcije za izvršeno krivično delo. Ovo
važi stoga što se krupni poslovi, koji donose izuzetno velike novčane dobiti,
mogu sprovesti samo pomoću pretnje, ucene, nasilja i korumpiranja.
Organizovani kriminal uzima u poslednje vreme veoma široke razmere, tako
da skoro nema države u kojoj ne deluje neka od kriminalnih organizacija.
Dodatan problem predstavljaju tzv. zločinci u belim okovratnicima, koji
pripadaju višim odnosno vladajućim slojevima društva i samim tim imaju znatan
uticaj na zbivanja u političkom i društvenom životu zemlje.2 Imajući u vidu
strukturu organizovanog kriminala, njegovu kompleksnost i rasprostranjenost,
postavlja se pitanje organizacije države i njene spremnosti da se suprotstavi
2
Većina naših autora smatra da je za postojanje organizovanog kriminaliteta nužna njegova
veza sa državom i njenim organima, odnosno stvaranje određenog uticaja u političkim i
privrednim stukturama. tako Đorđe Ignjatović definiše organizovani kriminalitet kao vrstu
imovinskog kriminaliteta koju karakteriše postojanje kriminalne organizacije koja obavlja
kontinuiranu privrednu delatnost, koristeći pri tome nasilje i korupciju nosilaca vlasti. Prema
Dobrivoju radovanoviću, organizovani kriminalitet po definiciji mora biti u sprezi s
državom i ne može postojati bez saradnje s vlastima, dok Vladimir Vodinelić organizovani
kriminalitet dovodi u vezu s pojedinim državnim organima i privrednim i finansijskim
strukturama koje imaju veći značaj i uticaj u poslovnom svetu.
129
Jasmina Kiurski
organizovanom kriminalu koji polako i sistematski podriva čitav društveni

sistem jedne zemlje. U vezi s tim, smatramo da svaka država mora u okviru
strategije borbe protiv organizovanog kriminala preduzeti kako preventivne
mere, kojima bi se pokušali otkloniti uzroci organizovanog kriminala, tako i
represivne mere, koje podrazumevaju donošenje niza zakona iz oblasti
materijalno-krivičnog zakonodavstva, krivično-procesnog zakonodavstva i
zakonodavstva o posebnoj organizaciji i nadležnosti organa u suzbijanju
organizovanog kriminala.3 svaka država, pa i republika srbija, morala bi da
osigura nezavisnost, integritet i depolitizaciju pravosudnog sistema koji
predstavlja osnov vladavine zakona, od koje dalje zavisi efikasnost svih mera u
borbi protiv organizovanog kriminala. Države bi trebalo da poboljšaju efikasnost
svojih zakona i da ih dovedu do najvišeg mogućeg nivoa, a u skladu sa ustavima
i međunarodnim normama za zaštitu ljudskih prava. to podrazumeva izradu
modela zakona po kojima će se predmeti protiv organizovanog kriminala
obrađivati na jednostavniji i ekspeditivniji način, bez obzira na razlike pravnog
sistema država i time omogućiti efikasniju borbu kako na nacionalnom, tako i
na međunarodnom planu. U tom cilju, sve vlade bi trebalo da rade transparentno
i odgovorno na svim nivoima kako bi javnost imala najširi pristup
informacijama. treba posvetiti naročitu pažnju jačanju sistema finansijskog
3
Momčilo Grubač, „Organizovani kriminal u srbiji kao pojava novijeg vremena”, u: Borba
protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnog
predloga reforme, Institut za uporedno pravo i UNICrI, Beograd, 2008, str. 40:
„Preventivnim merama se nastoje eliminisati uzroci organizovanog kriminala, odnosno
ograničiti mogućnost njegovog širenja (...). Značajan segment preventive se odnosi na
smanjivanje potražnje za uslugama organizovanog kriminala. Ovde spadaju mere kao što
su dekriminalizacija nekih klasičnih delatnosti organizovanog kriminala, npr. legalizacija
pojedinih „mekih” droga, prostitucije, određenih igara na sreću itd”. Mišljenja smo da ne
postoji nijedan razlog koji opravdava legalizaciju bilo koje vrste opojnih droga, pa ni u cilju
suzbijanja organizovanog kriminala, sa napomenom da termine „meke” ili „lake” droge ne
poznaju ni pravna ni medicinska stručna literatura. Postoji samo rešenje o utvrđivanju
opojnih droga i psihotropnih supstanci (Službeni glasnik RS, br. 24/2005) i nijednog trenutka
se ne sme zaboraviti da je mali korak od tih tzv. mekih droga (marihuana) do heroina i
kokaina. Nasuprot tome, podržavamo legalizaciju prostitucije, sa predlogom da se takva
inicijativa pokrene u srbiji. Italijanski pravni sistem protiv organizovanog kriminala predviđa
„integrisan sistem pravila” koga sačinjavaju posebne norme različite vrste: krivično-
materijalno pravo, krivično-procesno pravo, upravno pravo, poresko pravo i izvršenje
zavodskih sankcija koje su usmerene na borbu protiv organizovanog kriminala. tako se u
krivičnom postupku predviđaju posebna pravila za postupke u predmetima organizovanog
kriminala, kao što su izuzeci od pravila o dokazima. U italijanskom sistemu, posebna
odeljenja tužilaštva (Direzione Nazionale Antimafia i regionalna tužilaštva) imaju glavnu
ulogu u toj borbi, jer ne postoje posebni sudovi koji sude za mafijaška krivična dela.
130
upravljanja, odnosno unapređenju integriteta, odgovornosti i odgovarajućeg

upravljanja javnim poslovima i imovinom. Jednostavno rečeno, neophodno je
izvršiti reformu na svim nivoima kako bi se stvorili uslovi za borbu protiv
organizovanog kriminala u svim njegovim pojavnim oblicima. ta borba
predstavlja zadatak ne samo države, već i svakog pojedinca, a podrazumeva
odbranu i jačanje moralnih vrednosti u svim društvima.
Zakonodavstvo Republike Srbije i položaj javnog tužilaštva
„Javno tužilaštvo je samostalni državni organ koji goni učinioce krivičnih

i drugih kažnjivih dela, ulaganjem pravnih sredstava štiti ustavnost i zakonitost
i preduzima druge radnje na koje je zakonom ovlašćeno” (član 1 Zakona o
javnom tužilaštvu republike srbije).4 Na istovetan način javno tužilaštvo
definiše i član 156 Ustava republike srbije, koji republičko javno tužilaštvo
prvi put definiše kao najviše tužilaštvo u republici srbiji.5 Ustav predviđa
republičkog javnog tužioca (član 158), javne tužioce i zamenike javnih tužilaca
(član 159), ali ne i javne tužioce posebne nadležnosti kao što su javni tužilac
za ratne zločine, javni tužilac za organizovani kriminal i javni tužilac za
visokotehnološki kriminal. Međutim, donošenjem Zakona o organizaciji i
nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala predviđa
se osnivanje tzv. specijalnog tužilaštva i specijalnog tužioca, kao potpuno
novog organa krivičnog gonjenja za krivična dela organizovanog kriminala.6
4
„Zakon o javnom tužilaštvu republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 61/2005. radna
grupa komisije za sprovođenje nacionalne strategije reforme pravosuđa, formirana na sednici
održanoj 16. aprila 2007. godine, izradila je radnu verziju Novog zakona o javnom tužilaštvu
na osnovu usaglašenih radnih verzija Zakona o javnom tužilaštvu radne grupe republičkog
javnog tužilaštva i Udruženja javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca republike srbije,
koji u članu 1 propisuje: „javno tužilaštvo je jedinstveni, samostalni i u vršenju svoje
nadležnosti nezavisni pravosudni državni organ koji goni učinioce krivičnih dela i drugih
kažnjivih dela, preduzima mere za zaštitu ustavnosti i zakonitosti kao i ljudskih prava i
građanskih sloboda”.
5
„Ustav republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 98/2006.
6
„Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala”,
Službeni glasnik RS, br. 42/2002, br. 27/2003, 39/2003, 60/2003, 67/2003, 29/2004, 58/2004,
45/2005 i 61/2005. Ovaj model preuzet je iz italijanskog krivičnog zakonodavstva koje
predviđa Nacionalnu direkciju za borbu protiv mafije, na čijem čelu je državni tužilac za
borbu protiv mafije, koji zajedno sa svojim zamenicima, nadležnost obavlja preko 26
Okružnih direkcija, istražne Direkcije za borbu protiv mafije, i Centralnih i Okružnih službi
policijskih snaga (državna policija, karabinjeri i poreska policija). Za razliku od italijanskog
131
Jasmina Kiurski
Da bi se jasno sagledala uloga javnog tužioca u borbi protiv organizovanog

kriminala, potrebna je pažljiva analiza odredbi Zakona o organizaciji i
nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala, članova
504a–504h Zakonika o krivičnom postupku koje regulišu postupak za krivična
dela organizovanog kriminala (glava XIXa: „Posebne odredbe o postupku za
krivična dela organizovanog kriminala”), zatim odredbi člana 21 i članova
146–164 novog Zakonika o krivičnom postupku (glava VIII: „Posebne
dokazne radnje”) i materijalnih odredbi o krivičnim delima organizovanog
kriminala sadržanih u krivičnim zakonima (Krivični zakonik republike srbije
iz 2003. i 2005. godine).7
Iz navedenih zakona nesporno proizlazi namera zakonodavca da za
organizovani kriminal kao kompleksnu društvenu pojavu uvede neka nova
zakonska rešenja i institute, do sada nepoznate u našem krivičnom
zakonodavstvu, od kojih posebnu pažnju zaslužuje izmenjena uloga javnog
tužioca i to kako u povećanom obimu njegovih ovlašćenja, tako i u
preduzimanju nekih radnji i prava koja su do sada pripadala isključivo sudu.
Zakonodavac je imao u vidu nesumnjivu sporost i neefikasnost našeg
pravosudnog sistema, koji se sa postojećim zakonskim rešenjima svakako
ne bi mogao efikasno suprotstaviti organizovanom kriminalu. Namera
zakonodavca je jasna, ali se postavlja pitanje da li se ona i u kojoj meri zaista
može realizovati u praksi, s obzirom na sadržinu navedenih procesnih i
materijalnih odredbi. Na žalost, moramo konstatovati da su navedene
odredbe nedovoljno precizne i neodređene, međusobno neusklađene ili
protivrečne, što za posledicu ima neujednačeno postupanje tužilaštva i suda,
a samim tim i pravnu nesigurnost građana. radi davanja potpunog i
pravilnog odgovora na postavljena pitanja, osim analize navedenih odredbi,
treba sagledati i usklađenost naših zakona sa brojnim međunarodnim
konvencijama o sprečavanju i suzbijanju organizovanog kriminala kao što
su: Konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala,
Konvencija o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda stečenih
kriminalom, Konvencija UN protiv nezakonitog prometa opojnih droga i
krivičnog zakonodavstva, većina drugih zemalja predviđa specijalizovana odeljenja

tužilaštva: npr. Bosna i Hercegovina: Posebno odeljenje za organizovani kriminal, privredni
kriminal i korupciju; Francuska — specijalizovano odeljenje javnog tužilaštva itd.
7
„Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni list SRJ, br. 70/2001; „Zakonik o krivičnom
postupku republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 46/2006, stupio na snagu dana 10. juna
2006, a primena se odlaže do 1. januara 2010. godine; „Krivični zakonik republike srbije”,
Službeni glasnik RS, br. 67/2003 i br. 88/2005.
132
psihotropnih supstanci i Evropska konvencija o međusobnom pružanju

pravne pomoći u krivičnim stvarima.8
Pojam organizovanog kriminala

u Zakonu o organizaciji i nadležnosti državnih organa
u suzbijanju organizovanog kriminala
U uvodnim odredbama se navodi da se ovim zakonom uređuje

obrazovanje, organizacija, nadležnost i ovlašćenja posebnih organizacionih
jedinica državnih organa, radi otkrivanja i krivičnog gonjenja učinilaca
krivičnih dela određenih ovim zakonom (član 1). Međutim, u poglavlju II pod
nazivom „Organizacija i nadležnost državnih organa u suzbijanju
organizovanog kriminala” Zakon kao posebne ogranizacione jedinice
predviđa: specijalno tužilaštvo, službu za suzbijanje organizovanog kriminala,
Posebna odeljenja nadležnih sudova i Posebnu pritvorsku jedinicu. Očigledno
da je odredba člana 1 nepotpuna jer ne obuhvata presuđenje i izdržavanje
pritvora, već se navodi da se posebne organizacione jedinice osnivaju samo
radi otkrivanja i krivičnog gonjenja učinilaca krivičnog dela organizovanog
kriminala. Zakon o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju
organizovanog kriminala (u daljem tekstu Zakon o organizovanom kriminalu)
je pokušao da se bavi materijalnom, pravnom i organizacionom
problematikom koja su tema razmatranja većeg broja zakona, kako smo to
već ukazali. Mišljenja smo da navedeni Zakon i pored sedam izmena u periodu
od 2002. do 2005. godine nije uspeo da ostvari postavljeni cilj. Zakonodavac
je samo „dotakao” brojna pitanja, a da pri tom nije dao adekvatna rešenja za
složenu problematiku poput organizovanog kriminala. Zakon sadrži odredbe
kojima se predviđa samo obrazovanje i organizacija navedenih posebnih
organizacionih jedinica državnih organa, ali ne i odredbe koje precizno
definišu njihovu nadležnost i ovlašćenja u smislu odredbe člana 1. Pitanje
nadležnosti je od izuzetne važnosti, o čemu će kasnije biti više reči. Naime,
Zakon ne određuje poimenično za koja krivična dela je nadležan specijalni
8
„Zakon o potvrđivanju Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala i
dopunskih protokola”, Službeni list SRJ, Međunarodni ugovori, br. 6/01; „Zakon o
potvrđivanju Konvencije o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda stečenih
kriminalom”, Službeni list SRJ, Međunarodni ugovori, br. 7/02 i Službeni list SCG,
Međunarodni ugovori, br. 18/05; Službeni list SFRJ, Međunarodni ugovori, br. 14/90;
Službeni list SRJ, Međunarodni ugovori, br. 10/01.
133
Jasmina Kiurski
tužilac, već su to sva krivična dela koja se shodno odredbi člana 2 smatraju
krivičnim delima organizovanog kriminala.9
Član 2 Zakona sadrži definiciju organizovanog kriminala i ona glasi: „(...)
organizovani kriminal predstavlja vršenje krivičnih dela od strane
organizovane kriminalne grupe, odnosno druge organizovane grupe ili njenih
pripadnika za koja je predviđena kazna zatvora od četiri godine ili teža kazna”.
U članu 3 ovog Zakona se dalje navodi da se pod „organizovanom
kriminalnom grupom” podrazumeva grupa od tri i više lica koja postoji određeno
vreme i deluje sporazumno u cilju vršenja jednog ili više krivičnih dela, za koja
je predviđena kazna zatvora od četiri godine ili teža kazna, radi posrednog ili
neposrednog sticanja finansijske ili druge materijalne koristi (stav 1). Da bi se
jedna kriminalna grupa smatrala organizovanom kriminalnom grupom potrebno
je da su ispunjena četiri kumulativno postavljena uslova:
1. da se grupa sastoji od tri i više lica;
2. da grupa postoji određeno vreme, s tim što zakon nije definisao koje se to
vreme smatra „određenim” i da li to pretpostavlja trajno delovanje grupe
ili samo duži vremenski period;
3. da grupa deluje sporazumno u cilju vršenja krivičnih dela za koja je
predviđena kazna zatvora od četiri godine ili teža kazna, odnosno da
9
Ovaj propust nije otkonjen ni izradom radne verzije novog zakona o državnim organima u
postupku za krivična dela organizovanog kriminala i druga posebno složena krivična dela od
30. novembra 2006. koji u članu 2 navodi da se: „ovaj zakon primenjuje radi otkrivanja,
krivičnog gonjenja i suđenja za: 1. krivična dela utvrđena u članu 21 Zakonika u krivičnom
postupku; 2. krivična dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti republike srbije (članovi
305–321 KZ); 3. krivično delo međunarodnog terorizma (član 391 KZ) i krivično delo
finansiranja terorizma (član 393 KZ). Ovaj zakon primenjuje se i radi otkrivanja, krivičnog
gonjenja i suđenja za krivično delo primanja mita (član 367 KZ), krivično delo davanja mita
(član 368 KZ), krivično delo protivzakonitog posredovanja (član 366 KZ) i krivično delo
zloupotrebe službenog položaja (član 359 KZ) u slučajevima kada: a) vrednost, koja je bitno
obeležje krivičnog dela, prelazi iznos od 2.000.000 dinara ili b) kada okrivljeni vrši neku
javnu funkciju na osnovu izbora, postavljenja ili imenovanja”. Pre svega, upućuje se primedba
na naziv zakona, odnosno na izraz „druga posebno složena krivična dela” koji se ponavlja u
tekstu zakona. Navedeni izraz ne poznaje pravna teorija kao odrednicu bilo koje vrste
kriminaliteta, a ni pozitivno materijalno krivično pravo. složeno krivično delo predstavlja
zakonsku konstrukciju do koje dolazi spajanjem dva ili (retko) više krivičnih dela i za koje
zakon propisuje jedinstvenu kaznu (Zoran stojanović, Krivično pravo: opšti deo, Beograd,
str. 224). Ovim predlagači radne verzije pokušavaju da neopravdano prošire svoju stvarnu
nadležnost bez jasno definisanih kriterijuma, što proizlazi ne samo iz naziva zakona, već i iz
sadržine člana 2 ovog Zakona, jer predstvlja veštačku konstrukciju kvalifikovanih oblika
navedenih krivičnih dela, koju konstrukciju Krivični zakonik ne poznaje.
134
postoji svest o zajedničkom delovanju u odnosu na konkretnu kriminalnu

aktivnost;
4. da je krajnji cilj izvršenja tih krivičnih dela sticanje finansijske ili druge
materijalne koristi.
Pod „drugom organizovanom grupom” podrazumeva se „grupa koja nije
obrazovana u cilju neposrednog vršenja krivičnih dela, niti ima tako razvijenu
organizacionu strukturu, definisane uloge i kontinuitet članstva svojih
pripadnika, ali je u funkciji organizovanog kriminala” (stav 2).
Zakonodavac je preuzeo definiciju iz člana 2 Konvencije UN protiv
transnacionalnog organizovanog kriminala. termin „grupa za organizovani
kriminal” (tačka a) doslovce je prepisana iz ovog člana i odgovara pojmu
„organizovana kriminalna grupa”, dok je „organizovana grupa” (tačka c) nešto
izmenjena u odnosu na pojam „druga organizovana grupa” i označava grupu
koja nije slučajno formirana radi neposrednog izvršenja krivičnog dela, i koja
ne mora da ima formalno definisane uloge svojih članova, kontinuitet članstva
ili razvijenu strukturu. Zakonodavac je dodavanjem izraza „u funkciji
organizovanog kriminala” samo još više otežao tumačenje neodređenog
termina „organizovane grupe” iz Konvencije (negativna definicija). Ovaj
pojam je toliko proizvoljan i neodređen da u praksi ostavlja prostor za veoma
široko tumačenje, a samim tim i različito postupanje. Navedena Konvencija i
Protokoli koji dopunjuju ovu konvenciju ne sadrže definiciju organizovanog
kriminala, već samo navode da je svrha ove konvencije da na efikasniji način
unapredi saradnju u pogledu sprečavanja i borbe protiv transnacionalnog
organizovanog kriminala.10
Definicija organizovanog kriminala iz člana 2 ovog zakona razlikuje se
od definicije organizovanog kriminala sadržane u odredbi člana 504a
Zakonika o krivičnom postupku, koji koristi termin „kriminalna organizacija”.
Imajući u vidu odredbu člana 15a Zakona o organizovanom kriminalu, da se
„za krivična dela organizovanog kriminala primenjuju odredbe Zakonika o
krivičnom postupku, ako ovim zakonom nije drukčije određeno”, sledi
zaključak da će se u pogledu definicije organizovanog kriminala u praksi
primeniti odredba člana 2 Zakona o organizovanom kriminalu kao lex
specialis zakona. Ovaj zaključak odnosi se i na odredbu člana 4, stav 3 Zakona
o organizovanom kriminalu u kojoj se navodi da „ako ovim zakonom nije
10
reč je o Protokolu za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudskim bićima,
naročito ženama i decom i o Protokolu protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem i
vazduhom.
135
Jasmina Kiurski
drukčije određeno, na specijalno tužilaštvo primenjuju se odredbe zakona

kojim se uređuje javno tužilaštvo” (Zakon o javnom tužilaštvu republike
srbije). Ovo pitanje je od izuzetnog značaja za praksu, jer je na specijalnom
tužiocu teret dokazivanja da li je određeno lice pripadnik organizovane
kriminalne grupe, odnosno druge organizovane grupe koja se po definiciji
razlikuje od člana kriminalne organizacije u smislu odredbe člana 504a
Zakonika o krivičnom postupku. Umesto da otkloni postojeće neusaglašenosti
novi Zakonik o krivičnom postupku unosi još veću zabunu, jer u članu 21
izjednačava „kriminalnu organizaciju” i „kriminalnu grupu”. Problem u praksi
ne predstavlja samo neujednačenost navedenih termina već i njihova
neodređenost. stoga sledi zaključak da će javni tužioci i sudije ove okolnosti
ceniti kao faktičko pitanje u svakom konkretnom slučaju.
Specijalno tužilaštvo
Osim uvodnih odredbi koje definišu organizovani kriminal, posebnu
pažnju zaslužuju odredbe člana 4, 5 i 6 Zakona o organizovanom kriminalu,
koje regulišu položaj, ovlašćenja i dužnosti specijalnog tužioca. Odredba člana
4 propisuje da je za postupanje u predmetima krivičnih dela organizovanog
kriminala nadležno Okružno javno tužilaštvo u Beogradu za teritoriju
republike srbije, a da se u Okružnom javnom tužilaštvu u Beogradu obrazuje
Posebno odeljenje za suzbijanje organizovanog kriminala (u daljem tekstu:
specijalno tužilaštvo). Već smo napomenuli da u uporednom zakonodavstvu
postoje dva modela. Prvi model predviđa specijalizovana tužilaštva, odnosno
specijalizovane tužioce koji poseduju svojevrsno pravo ekskluziviteta
krivičnog gonjenja određenih kategorija krivičnih dela koje u našem
krivičnom postupku postoji kada se radi o krivičnom gonjenju lica za koja se
osnovano sumnja da su učinila krivično delo organizovanog kriminala.11 Drugi
model predviđa formiranje odeljenja pri tužilaštvima opšte nadležnosti za
određenu kategoriju krivičnih dela (odeljenje za organizovani kriminal,
odeljenje za korupciju i sl.). Iz ovih razloga ne može se izjednačiti Posebno
odeljenje za suzbijanje organizovanog kriminala sa specijalnim tužilaštvom,
kako to čini zakonodavac u stavu 2 ovoga člana, imajući pri tom u vidu
odredbu člana 159 Ustava, koji jasno kaže da funkciju javnog tužilaštva vrši
javni tužilac, kao i odredbu člana 6 Zakona o organizovanom kriminalu u kojoj
11
Milan Škulić, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije, Beograd,
2003, str. 215.
136
se navodi da specijalni tužilac ima prava i dužnosti kao javni tužilac.

Zakonodavac nije dosledan jer ne prati do kraja hijerarhijsku organizaciju
javnog tužilaštva (načelo nadređenosti), ali isto tako ne definiše do kraja prava
i dužnosti specijalnog tužioca.
republički javni tužilac postavlja specijalnog tužioca – rukovodioca
specijalnog tužilaštva iz redova javnih tužilaca i zamenika javnih tužilaca koji
ispunjavaju uslov za izbor u zvanje okružnog javnog tužioca, a uz pismenu
saglasnost lica koje se postavlja. Osim formalnog uslova za izbor okružnog
javnog tužioca, zakon ne navodi kriterijume na osnovu kojih republički javni
tužilac postavlja specijalnog tužioca, s obzirom da se radi o nekoj vrsti
specijalizacije koja zahteva posebno znanje, veštine i slično (član 5, stavovi
1–2). Mandat specijalnog tužioca traje dve godine i on/ona može biti ponovo
postavljen/a (član 5, stav 3), što pretpostavlja mogućnost uzastopnog
postavljenja više puta, jer zakonodavac nije naveo nikakva ograničenja (npr.
može biti postavljen najviše dva puta uzastopno i sl.). Mišljenja smo da je
dvogodišnji mandat nedovoljan za kompletnu obradu tako složenih predmeta,
posebno ako se ima u vidu činjenica da se specijalni tužilac uključuje u
postupak od trenutka saznanja da se u jednom krivičnom predmetu radi o
slučajevima organizovanog kriminala, pa do presuđenja. Ovo ovlašćenje
specijalnog tužioca, kao i posebna procesna ovlašćenja u postupku za dela
organizovanog kriminala predviđena odredbama Zakonika o krivičnom
postupku, predstavljaju ovlašćenja javnog tužioca u tzv. tužilačkoj istrazi.
republički javni tužilac pre postavljenja specijalnog tužioca donosi rešenje
o upućivanju tog lica u specijalno tužilaštvo, a upućivanje se vrši uz pismenu
saglasnost upućenog lica i traje najduže dve godine (član 5, stavovi 4 i 5).
Navedeni stavovi ovoga člana regulišu proceduru postavljenja specijalnog
tužioca u kojoj se, osim pismene saglasnosti lica koje se postavlja za
specijalnog tužioca, traži i zadovoljenje jedng posebnog, formalnog uslova.
taj uslov je donošenje prethodnog rešenja republičkog javnog tužioca o
upućivanju tog lica u specijalno tužilaštvo. Zakonodavac predviđa formu
rešenja o upućivanju tog lica u specijalno tužilaštvo, a da pri tom ne navodi
formu odluke republičkog javnog tužioca o postavljenju i razrešenju
specijalnog tužioca. stav 6 ovoga člana propisuje da specijalnog tužioca
republički javni tužilac može razrešiti i pre isteka vremena na koje je
postavljen. Očigledno je da se radi o diskrecionom pravu republičkog javnog
tužioca, ali se pri tom ne navode kriterijumi za razrešenje specijalnog tužioca
pre isteka njegovog mandata. Diskreciono pravo republičkog javnog tužioca
u konkretnom slučaju, kao i bilo koje drugo diskreciono pravo javnog tužioca
137
Jasmina Kiurski
(npr. načelo oportuniteta), nužno podrazumeva izvesnu slobodu u odlučivanju

koja se ne sme poistovetiti sa samovoljom. Da bi se to izbeglo potrebno je
utvrditi kriterijume pomoću kojih se ona formira i tako izbeći stvaranje
nejednakih merila pri oceni opravdanosti primene diskrecionog prava. Odluka
republičkog javnog tužioca o postavljenju i razrešenju specijalnog tužioca
treba da bude rešenje u pisanoj formi i sa obrazloženjem.
republički javni tužilac ima još jedno diskreciono pravo kada je u pitanju
organizovani kriminal – ovlašćenje da predmet poveri ili prenese u nadležnost
specijalnog tužilaštva. Zakonodavac ne definiše izraze „poveriti” i „preneti”, ali
je u praksi zauzet stav da odluka republičkog javnog tužioca o poveravanju ili
prenošenju predmeta u nadležnost specijalnog tužioca zavisi od toga da li je
započet krivični postupak od strane redovnog, odnosno da li je doneto rešenje o
sprovođenju istrage protiv određenog lica ili ne. Kada dođe do saznanja da se u
jednom krivičnom predmetu radi o slučajevima krivičnih dela organizovanog
kriminala, u smislu odredbe člana 2 ovog Zakona, specijalni tužilac se u pisanoj
formi obraća republičkom javnom tužiocu zahtevajući od njega da mu poveri ili
prenese nadležnost. Mogućnost donošenja odluke republičkog javnog tužioca o
poveravanju ili prenošenju nadležnosti specijalnom tužiocu u konkretnom
krivičnom predmetu predstavlja vid delovanja načela supstitucije, one koja je
zakonom striktno predviđena prema kriterijumu vrste krivičnog dela.12 O
navedenom zahtevu specijalnog tužioca republički javni tužilac je dužan da
donese odluku u roku od osam dana (član 6, stav 3). Navedeni rok je
instruktivnog karaktera jer Zakon ne predviđa posebnu procesnu sankciju ukoliko
se on ne ispoštuje. Odredba člana 6 trpi brojne kritike jer predviđa jedan
specifičan postupak, koji nije do kraja definisan. Pre svega, Zakon kao i u
prethodnoj odredbi, ne predviđa formu odluke o prenošenju ili poveravanju
nadležnosti, sa napomenom da republički javni tužilac u praksi uvek donosi
rešenje o poveravanju ili prenošenju nadležnosti u pisanoj formi i sa
obrazloženjem. takođe, do sada se u praksi nije desilo da republički javni tužilac
odbije zahtev specijalnog tužioca za poveravanje ili prenošenje nadležnosti.
Međutim, veoma je važno napomenuti da republički javni tužilac ne može
samoinicijativno poveriti ili preneti nadležnost specijalnom tužiocu ukoliko
smatra da se u jednom konkretnom krivičnom predmetu radi o slučajevima
krivičnih dela organizovanog kriminala. to je neprihvatljivo i nelogično, jer
zakon s jedne strane daje veoma široko diskreciono ovlašćenje republičkom
javnom tužiocu da donese konačnu odluku o zahtevu specijalnog tužioca da mu
12
Ibid., str. 217.
138
se poveri ili prenese nadležnost, bez mogućnosti prigovora na takvu odluku, a

istovremeno onemogućava tog istog republičkog javnog tužioca da poveri ili
prenese nadležnost specijalnom tužiocu bez njegovog formalnog zahteva. samim
tim postavlja se pitanje ko uopšte ceni da li se u jednom konkretnom slučaju radi
o krivičnom delu organizovanog kriminala. Da li to radi specijalni tužilac ili
republički javni tužilac? Na izvestan način samo se stvara privid nadređenosti
republičkog javnog tužioca u odnosu na specijalnog tužioca. Iz odredbe člana 6
proizlazi da je specijalni tužilac jedino i isključivo nadležan da inicira postupak
poveravanja ili prenošenja nadležnosti, jer zakon ne predviđa mogućnost da i
drugi državni organi, sudovi ili javna tužilaštva zahtevaju od republičkog javnog
tužioca da poveri ili prenese nadležnost specijalnom tužiocu ako u svom radu
uoče krivična dela organizovanog kriminala, niti predviđa obavezu ovih organa
da po službenoj dužnosti obaveste specijalnog tužioca kako bi preduzeo
odgovarajuće mere u smislu odredbe člana 6.
Odredba člana 7 sadrži još jedno ograničenje u odnosu na specijalnog
tužioca. Okružni javni tužilac u Beogradu ovlašćen je da na predlog
specijalnog tužioca donosi poseban akt o unutrašnjoj organizaciji i
sistematizaciji radnih mesta u specijalnom tužilaštvu, uz saglasnost ministra
pravosuđa. Očigledno je da u ovom slučaju specijalni tužilac zavisi od odluke
kako Okružnog javnog tužioca u Beogradu, tako i od saglasnosti ministra
nadležnog za pravosuđe, s obzirom da se bez ove saglasnosti akt o unutrašnjoj
organizaciji i sistematizaciji radnih mesta u specijalnom tužilaštvu ne može
doneti. U odnosu na ovu odredbu stoji ista primedba kao kod člana 4 i odnosi
se na neopredeljenost zakonodavca da li je specijalno tužilaštvo samostalno
tužilaštvo ili je samo Odeljenje Okružnog javnog tužilaštva u Beogradu.
Odredba člana 8 predviđa mogućnost republičkog javnog tužioca da na
predlog specijalnog tužioca uputi u specijalno tužilaštvo javnog tužioca ili
zamenika javnog tužioca na period koji traje najduže devet meseci, a koji može
biti produžen odlukom republičkog javnog tužioca uz pismenu saglasnost
upućenog lica. Zakon uobičajeno ne predviđa formu odluke, a pismenu
saglasnost upućenog lica traži samo u slučaju ako je upućivanje iz stava 1 ovog
člana produženo odlukom republičkog javnog tužioca. takođe, Zakon ne
predviđa mogućnost vraćanja upućenog lica, odnosno javnog tužioca ili
zamenika javnog tužioca, pre isteka roka od devet meseci odlukom republičkog
javnog tužioca, a na predlog specijalnog tužioca ili na lični zahtev.
Konačno, odredba člana 9 daje ovlašćenje specijalnom tužiocu da može od
državnog organa ili organizacije da zatraži upućivanje zaposlenog na rad u
specijalno tužilaštvo. Upućivanje na rad vrši se uz saglasnost zaposlenog i traje
139
Jasmina Kiurski
najduže godinu dana. Iz dosadašnjeg izlaganja možemo zaključiti da specijalni

tužilac, koji obavlja jednu odgovornu i veoma značajnu funkciju, samostalno
odlučuje jedino o upućivanju na rad zaposlenog u specijalno tužilaštvo.
Služba za suzbijanje organizovanog kriminala

Druga posebna organizaciona jedinica državnih organa u suzbijanju
organizovanog kriminala jeste služba za suzbijanje organizovanog kriminala.
Član 10 propisuje da se, radi obavljanja poslova organa unutrašnjih poslova u
vezi sa krivičnim delima organizovanog kriminala, obrazuje služba za suzbijanje
organizovanog kriminala (u daljem tekstu služba) u okviru ministarstva
nadležnog za unutrašnje poslove. služba postupa po zahtevima specijalnog
tužioca, u skladu sa zakonom, a ministar nadležan za unutrašnje poslove
postavlja i razrešava starešinu službe po pribavljanju mišljenja specijalnog
tužioca. smatramo da je odredba člana 10 nepotpuna, te da bi je trebalo proširiti
time što bi se detaljnije regulisao odnos nadređenosti specijalnog tužioca i
starešine službe. takođe bi trebalo predvideti kriterijume za postavljenje i
razrešenje starešine službe od strane ministra nadležnog za unutrašnje poslove
po pribavljanju saglasnosti, a ne mišljenja specijalnog tužioca, kako to predviđa
Zakon. Ova primedba stoji iz razloga što mišljenje nema obavezujući karakter,
pa je saglasnost neophodna i stoga što od značaja saradnje specijalnog tužioca
i starešine službe i njihovog međusobnog odnosa i profesionalne sposobnosti
zavisi uspeh specijalnog tužilaštva i službe za suzbijanje organizovanog
kriminala. Imajući u vidu dosadašnju praksu, potrebno je da Zakon predvidi
obavezu svih policijskih uprava i službi da sa prvim saznanjima o krivičnim
delima organizovanog kriminala istovremeno obaveste starešinu službe i
specijalnog tužioca, odnosno specijalno tužilaštvo, koje je jedino i isključivo
ovlašćeno da postupa po ovim predmetima. to pretpostavlja neposredno
uključivanje specijalnog tužioca u pretkrivični postupak. On/ona će u skladu sa
odredbama Zakonika o krivičnom postupku koordinirati i usmeravati rad ostalih
učesnika, s tim da služba jedina može preduzimati radnje provere i prikupljanja
potrebnih obaveštenja po zahtevu specijalnog tužioca ili istražnog sudije
Posebnog odeljenja Okružnog suda u Beogradu, zavisno od faze postupka.
Formiranje posebnih jedinica ima za cilj veći stepen specijalizacije svih
učesnika postupka (policije, tužilaštva i suda), što je i opravdano, s obzirom
na karakteristike i specifičnosti organizovanog kriminala na koje smo ukazali.
stoga je propust zakonodavca što osim formalnih uslova ne predviđa posebne
kriterijume u pogledu stručnosti lica koja se postavljaju odnosno upućuju u
140
specijalno tužilaštvo i službu za suzbijanje organizovanog kriminala. stav 4

ovoga člana predviđa da ministar nadležan za unutrašnje poslove može
odrediti da u sprečavanju i otkrivanju krivičnog dela terorizma učestvuje
organizaciona jedinica Ministarstva unutrašnje poslove – Žandarmerija. Iako
terorizam ne spada u krivična dela organizovanog kriminala, ovo zakonsko
rešenje ima svoje opravdanje, s obzirom da krivična dela terorizma po pravilu
vrše organizovane terorističke grupe ili terorističke organizacije.
Zakon dalje predviđa da su svi državni organi i organizacije dužni da na
zahtev službe ili specijalnog tužioca učine sledeće:
• bez odlaganja omoguće upotrebu svakog tehničkog sredstva kojim
raspolažu;
• obezbede blagovremeno odazivanje svakog svog pripadnika, odnosno
zaposlenog, uključujući i starešine organa ili organizacije, radi davanja
obaveštenja i saslušanja u svojstvu osumnjičenog ili svedoka;
• Bez odlaganja predaju službi svaki pismeni ili drugi dokaz koji poseduju
ili da na drugi način saopšte informacije koje mogu da pomognu u
rasvetljavanju krivičnih dela organizovanog kriminala (član 10, stav 5).
U odnosu na ovo zakonsko rešenje stoji primedba, kao i kod člana 6 ovog
Zakona, da zakonodavac predviđa da državni organi i organizacije mogu
preduzeti neku od navedenih radnji samo na zahtev službe ili specijalnog
tužioca, ali ne i po sopstvenoj inicijativi ili po službenoj dužnosti.
Posebna odeljenja nadležnih sudova

Za postupanje u predmetima krivičnih dela organizovanog kriminala
nadležan je Okružni sud u Beogradu kao prvostepeni za teritoriju republike
srbije, a za odlučivanje u drugom stepenu nadležan je Apelacioni sud u
Beogradu (član 12). U Okružnom sudu u Beogradu obrazuje se Posebno
odeljenje za postupanje u predmetima organizovanog kriminala, što jasno
govori da se zakonodavac opredelio, pored tužilačke, i za posebnu sudsku
specijalizaciju u krivičnim predmetima organizovanog kriminala. radom
Posebnog odeljenja Okružnog suda rukovodi predsednik Posebnog odeljenja
Okružnog suda, kojeg postavlja predsednik Okružnog suda u Beogradu iz
redova sudija raspoređenih na rad u Posebnom odeljenju Okružnog suda. sudije
u Posebno odeljenje raspoređuje predsednik Okružnog suda u Beogradu na
vreme od dve godine iz redova sudija tog suda ili sudija drugih sudova upućenih
na rad u taj sud, uz njihovu saglasnost. rad Posebnog odeljenja bliže uređuje
141
Jasmina Kiurski
predsednik Okružnog suda u Beogradu. Organizacija, odnosno specijalizacija

na nivou drugostepenog suda predviđena je na istovetan način kao kod
Posebnog odeljenja Okružnog suda u Beogradu. U Apelacionom sudu u
Beogradu obrazuje se Posebno odeljenje za postupanje u predmetima
organizovanog kriminala. Njime rukovodi predsednik Posebnog odeljenja, a
predsednik Posebnog odeljenja i sudije ovog odeljenja se postavljaju, odnosno
raspoređuju, na identičan način kao i predsednik i sudije Posebnog odeljenja
Okružnog suda u Beogradu. Načelo zbornosti suda i profesionalnosti sudija u
krivičnom postupku za krivična dela organizovanog kriminala se primenjuje
bez izuzetka. U prvostepenom postupku za ova krivična dela sudi veće
sastavljeno od trojice sudija, a u drugom stepenu veće sastavljeno od pet sudija.
U krivičnim predmetima organizovanog kriminala nema sudije pojedinca, a
sudije porotnici ne ulaze u sastav ni prvostepenog, ni drugostepenog veća, čime
se u ovakvim postupcima ispoljava načelo profesionalnosti sudija.
Zakonodavac u članu 12, stav 3 navodi da sukob nadležnosti između
redovnih sudova za postupanje u predmetima organizovanog kriminala rešava
Vrhovni sud srbije. Očigledno je da član 12 Zakona o organizovanom
kriminalu, kao i odredbe članova 37–39 Zakonika o krivičnom postupku,
regulišu samo sukob nadležnosti između razliličitih sudova, ali ne i posebnih
odeljenja, što predstavlja pravnu prazninu. Ovo zakonsko rešenje je od
izuzetnog značaja za praksu s obzirom da Okružni sud u Beogradu, osim
Posebnog odeljenja za organizovani kriminal po sistematizaciji, u prvom
stepenu ima i posebna Veća za ratne zločine i visokotehnološki kriminal, koja
se, bez obzira na naziv, tretiraju kao posebna sudska odeljenja. Moguć je sukob
nadležnosti između ovih odeljenja, posebno između Posebnog odeljenja za
organizovani kriminal i Odeljenja (Veća) za visokotehnološki kriminal jer
krivična dela visokotehnološkog kriminala najčešće vrše organizovane
kriminalne grupe. Isto tako, moguć je i sukob nadležnosti između Posebnog
odeljenja za organizovani kriminal i Odeljenja Okružnog suda u Beogradu
nadležnog za krivična dela iz redovne nadležnosti. Iako zakon ne poznaje
sukob tzv. funkcionalne nadležnosti, ovaj problem je u praksi prevaziđen tako
što se Posebno odeljenje Okružnog suda u Beogradu u nekoliko slučajeva
oglasilo funkcionalno nenadležnim za postupanje po optužnicama specijalnog
tužioca i predmete dostavilo u nadležnost redovnih sudova, kao stvarno i
mesno nadležnih.13 Međutim, praksa poznaje i slučajeve u kojima su veća
13
U predmetu Kp. br. 6/07, KvP br. 71/07 rešenjem vanraspravnog veća od 9. marta 2007.
Posebno odeljenje Okružnog suda u Beogradu se oglasilo funkcionalno nenadležnim za
postupanje po optužnici specijalnog tužioca povodom prigovora i predmet dostavilo
142
Posebnog odeljenja Okružnog suda u Beogradu postupala po optužnici

specijalnog tužioca, a nakon sprovedenog postupka donela oslobađajuće (njih
13) ili odbijajuće presude (njih 41) sa konstatacijom da nije bilo dokaza da se
radi o zločinačkom udruživanju. tako se postavlja pitanje zasnivanja stvarne
nadležnosti Posebnog odeljenja Okružnog suda u Beogradu, koje je osnovano
samo sa jednim ciljem – da postupa po predmetima za krivična dela
organizovanog kriminala.14 Po logici stvari, Posebno odeljenje Okružnog suda
u Beogradu postupa po zahtevu za sprovođenje istrage, odnosno po optužnom
aktu specijalnog tužioca, zavisno od faze postupka. Ako se ima u vidu odredba
člana 6, po kojoj zakonodavac isključivo i jedino ovlašćuje specijalnog tužioca
da ceni da li se u jednom krivičnom predmetu radi o slučajevima
organizovanog kriminala, odnosno republičkog javnog tužioca koji mu na
njegov zahtev poverava ili prenosi nadležnost i ako se pritom razmotri odredba
člana 15a, po kojem je Zakon o organizovanom kriminalu (lex specialis)
primaran u odnosu na Zakonik o krivičnom postupku, opravdano se postavlja
pitanje da li se Posebno odeljenje Okružnog suda u Beogradu može oglasiti
stvarno nenadležnim na navedeni način (funkcionalna nenadležnost) ili je u
prvostepenom krivičnom odeljenju Okružnog suda u Beogradu za krivično delo zloupotrebe

službenog položaja iz člana 359, stav 3, u vezi stavova 1 i 4 Krivičnog zakonika. Postupajući
po žalbi specijalnog tužioca, Posebno odeljenje Vrhovnog suda srbije rešenjem Kž II O.K.
br. 51/07 odbilo je navedenu žalbu kao neosnovanu i na ovaj način pokušalo da prevaziđe
navedenu pravnu prazninu prihvatajući termin „funkcionalne nenadležnosti” koji zakon ne
poznaje. U drugom predmetu, rešenjem od 23. februara 2007. vanraspravno veće Posebnog
odeljenja se oglasilo stvarno nenadležnim i predmet dostavilo Drugom opštinskom sudu u
Beogradu kao stvarno i mesno nadležnom za krivično delo zloupotreba službenog položaja
iz člana 359, stav 1 Krivičnog zakonika. Ovo rešenje je takođe potvrđeno odlukom
Vrhovnog suda srbije Kž II O.K. br. 38/07 od 16. marta 2007. godine.
14
Vrhovni sud srbije svojim rešenjem Kž II br. 1364/07 od 29. avgusta 2007. uvažio je žalbu
okružnog javnog tužioca i ukinuo rešenje Okružnog suda Kraljevu K br. 34/07 od 13. jula
2007, kojim se ovaj sud oglasio stvarno nenadležnim za postupanje po optužnici okružnog
javnog tužioca u Kraljevu Kt br. 206/07 i Ktm br.60/07 od 27. aprila 2007. za krivično delo
iz člana 246, stav 2 u vezi sa stavom 1 Krivičnog zakonika i dr. U obrazloženju se navodi
da, ukoliko Okružni sud u Kraljevu smatra da se u konkretnom postupku radi o krivičnim
delima organizovanog kriminala, onda je morao da ispoštuje proceduru propisanu Zakonom
o suzbijanju organizovanog kriminala, te da spise predmeta dostavi specijalnom tužiocu
koji bi se, ako nađe da se radi o slučajevima predviđenim u članu 2 ovog Zakona, obratio
republičkom javnom tužiocu da mu optužnicu prenese i poveri u nadležnost za postupanje.
Bez takvog akta republičkog javnog tužioca i optužnog akta specijalnog tužioca nije moguće
ustanoviti ni funkcionalnu nadležnost, posebno kod Odeljenja Okružnog suda u Beogradu,
a specijalni tužilac je isključivo nadležan za postupanje pred Posebnim odeljenjem za
organizovani kriminal Okružnog suda u Beogradu.
143
Jasmina Kiurski
obavezi da postupa po optužnici specijalnog tužioca. Ako se, posle otvaranja

glavnog pretresa, utvrdi da nema elemenata organizovanog kriminala
(zločinačkog udruživanja iz člana 346 Krivičnog zakonika) u smislu odredbe
člana 37, stav 2 Zakonika o krivičnom postupku, sprovodi se postupak i donosi
odluka i za krivično delo iz nadležnosti redovnih sudova (praksa poznaje
ovakve slučajeve). Ukoliko se prihvati prvo shvatanje, lančano se otvara niz
drugih pitanja. Pre svega, kako specijalni tužilac da ostvari svoju ulogu u
suzbijanju organizovanog kriminala i šta da učini sa dokazima prikupljenim
primenom odredbe člana 232 Zakonika o krivičnom postupku na osnovu kojih
je sa sigurnošću zaključio da se radi o krivičnom delu organizovanog
kriminala? Uslovno rečeno, ovo pitanje stoji i u situaciji kada republički javni
tužilac odbije zahtev specijalnog tužioca da mu poveri ili prenese nadležnost.
Kako je na ovaj problem već ukazano od strane ljudi iz prakse i u drugim
radovima na temu organizovanog kriminla, možemo samo da konstatujemo
da se uočena „pravna praznina” može otkloniti samo donošenjem novog
zakona koji će jasno regulisati pitanje sukoba nadležnosti ili izmenama i
dopunama važećeg Zakona.15
Posebna pritvorska jedinica

Krajnja faza u tretmanu krivičnih dela organizovanog kriminala jeste
formiranje posebnih pritvorskih jedinica (član 15). U Okružnom zatvoru u
Beogradu obrazuje se Posebna pritvorska jedinica za izdržavanje pritvora
određenog u krivičnom postupku za krivična dela organizovanog kriminala.
Ministar nadležan za pravosuđe bliže uređuje njenu organizaciju radi
postupanja sa pritvorenicima u Posebnoj pritvorskoj jedinici, a u skladu sa
Zakonikom o krivičnom postupku i Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija.
Zakon u preostalom delu, između ostalog reguliše i čuvanje službene tajne.
Član 17 propisuje da su sva lica koja izvršavaju poslove i zadatke u okviru
nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala dužna da
podatke i sazananja do kojih dođu prilikom obavljanja tih poslova i zadataka
čuvaju kao službenu tajnu. Obaveza čuvanja službene tajne u pretkrivičnom
i istražnom postupku za krivična dela organizovanog kriminala predviđena je
15
radmila Dragičević-Dičić, „Postupci pred Posebnim odeljenjem za organizovani kriminal”,
u: Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do
sveobuhvatnog predloga reforme, op. cit., str. 172; Nevenka Kažić, „Analiza Zakona o
organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala republike
srbije i njegova primena u praksi”, u: ibid., str. 191–4.
144
članom 504v Zakonika o krivičnom postupku, o čemu će više reči biti u

narednom odeljku.
Pojam organizovanog kriminaliteta

u Zakoniku o krivičnom postupku
Odredbe glave XXIXa pod nazivom: „Posebne odredbe o postupku za

krivična dela organizovanog kriminala” (članovi 504a–504h) sadrže posebna
pravila za krivično gonjenje učinilaca krivičnih dela organizovanog kriminala,
zatim za postupak oduzimanja predmeta i imovinske koristi i za postupak
međunarodne saradnje u otkrivanju i krivičnom gonjenju učinilaca krivičnih
dela organizovanog kriminala. Ove odredbe predstavljaju lex specialis u
odnosu na preostale odredbe Zakonika o krivičnom postupku, koji je lex
generalis. sadržina odredbe 1. stava člana 504 se može podeliti na tri celine.
Prva se odnosi na posebna pravila za krivično gonjenje učinilaca krivičnih
dela organizovanog kriminala i sadrži definiciju organizovanog kriminala
bitno različitu od definicije sadržane u Zakonu o organizaciji i nadležnosti
državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala kao i brojna, potpuno
nova ovlašćenja javnog tužioca u krivičnom postupku. Drugi deo se odnosi
na postupak oduzimanja predmeta i imovinske koristi, sa napomenom da će
ove odredbe zakonika verovatno biti ukinute zato što izrađen Nacrt zakona o
oduzimanju imovine proistekle iz krivičnog dela, koji u članu 2 predviđa da
se odredbe ovog zakona primenjuju i za krivična dela organizovanog
kriminala. treći deo se odnosi na postupak međunarodne saradnje u otkrivanju
i krivičnom gonjenju učinilaca krivičnih dela organizovanog kriminala, pri
čemu glava XXIXa ne sadrži nijednu odredbu koja se odnosi na ovu materiju
međunarodne pravne pomoći.
Za razliku od definicije sadržane u Zakonu o suzbijanju organizovanog
kriminala, koja je preuzeta iz Konvencije UN protiv transnacionalnog
organizovanog kriminala, Zakonik o krivičnom postupku iz 2001. se
rukovodio definicijom organizovanog kriminala koju je dala Evropska unija
i koju prihvata Evropski sud za ljudska prava.16 Međutim, ova definicija, kao
ni definicija organizovanog kriminala u novom Zakoniku o krivičnom
postupku iz 2006. godine, nije rešila problem proizvoljnog određivanja pojma
organizovanog kriminala. ta definicija organizovanog kriminala (član 504a)
16
“European Union’s Working Group on Narcotics and Organized Crime”, 1994.
145
Jasmina Kiurski
sadrži jedanaest zahteva, s tim da je za postojanje krivičnog dela

organizovanog kriminala potrebno da su kumulativno ispunjena tri obavezna
zahteva navedena u stavu 3 ovog člana uz još najmanje tri od ukupno osam
limitativno nabrojanih zahteva u stavu 4 ovoga člana, čije postojanje zavisi
od okolnosti slučaja. te zahteve ćemo nabrojati ovde u celini.
Konstanti zahtevi su:
1. Postojanje osnovane sumnje da je izvršeno krivično delo rezultat
organizovanog delovanja više od dva lica;
2. Da se radi o vršenju teških krivičnih dela;
3. Da je cilj vršenja ovih teških krivičnih dela sticanje dobiti ili moći (stav 3.).
Varijabilni zahtevi su:
1. Da je svaki član kriminalne organizacije imao unapred određen zadatak
ili ulogu;
2. Da je delatnost kriminalne organizacije planirana na duže vreme ili
neograničeno;
3. Da se delatnost organizacije zasniva na primeni određenih pravila interne
kontrole i discipline članova;
4. Da se delatnost organizacije planira i vrši u međunarodnim razmerama;
5. Da se u vršenju delatnosti primenjuje nasilje ili zastrašivanje ili da postoji
spremnost za njihovu primenu;
6. Da se u vršenju delatnosti koriste privredne ili poslovne strukture;
7. Da se koristi pranje novca ili nezakonito stečene dobiti;
8. Da postoji uticaj organizacije ili njenog dela na političku vlast, medije,
izvršnu ili sudsku vlast ili na druge društvene ili ekonomske činioce
(stav 4).17
U članu 21. Novog zakonika o krivičnom postupku iz 2006. godine izraz
„organizovani kriminal” odnosi se na slučajeve postojanja osnovane sumnje
da je krivično delo, za koje je propisana kazna zatvora od četiri godine ili teža
kazna, rezultat delovanja tri ili više lica udruženih u kriminalnu organizaciju,
odnosno kriminalnu grupu, čiji je cilj vršenje teških krivičnih dela radi sticanja
dobiti ili moći, kada su pored toga ispunjena još najmanje tri od sledećih
uslova:
17
Momčilo Grubač, Krivično procesno pravo, Pravni fakultet Univerziteta Union i službeni
glasnik, Beograd, 2006, str. 524.
146
1. Da je svaki član kriminalne organizacije, odnosno kriminalne grupe imao

unapred određeni ili očigledno odredivi zadatak ili ulogu;
2. Da je delatnost kriminalne organizacije planirana na duže ili neograničen
vreme;
3. Da se delatnost organizacije zasniva na primeni određenih pravila
unutrašnje kontrole i discipline članova;
4. Da se delatnost organizacije planira i vrši u međunarodnim razmerama;
5. Da se u vršenju delatnosti primenjuje nasilje ili zastrašivanje ili da postoji
spremnost na njihovu primenu;
6. Da u vršenju delatnosti koriste privredne ili poslovne strukture;
7. Da se koristi pranje novca ili nezakonito stečena dobit;
8. Da postoji uticaj organizacije ili njenog dela na političku vlast, sredstva
javnog informisanja, zakonodavnu, izvršnu ili sudsku vlast ili na druge
važne društvene ili ekonomske činioce.
Novi Zakonik o krivičnom postupku pored kriminalne organizacije uvodi
još jedan novi termin — „kriminalna grupa”, uz napomenu da nijedan od ova
dva zakonika ne određuje pojam kriminalne organizacije, odnosno kriminalne
grupe.18
Kao što je navedeno u glavi XXIXa Zakonika o krivičnom postupku iz
2001, uvedena su nova pravila koja se tiču ove materije i nova rešenja koja se
odnose na izmenjeni položaj javnog tužioca u krivičnom postupku. On je
18
Milan Škulić, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, op. cit, str. 46–
60: „Kriminalna organizacija: 1) predstavlja udruženje više lica; 2) ima tajni karakter; 3)
poseduje određena pisana ili nepisana pravila u kojima su sadržani uslovi njenog delovanja,
te prava i dužnosti njenih članova, koji obavezuju na njihovo poštovanje, uz svest da se u
suprotnom izlažu veoma strogim sankcijama; 4) cilj je stvaranje profita, tj. imovinske koristi
ili postizanje moći; 5) osniva se radi vršenja krivičnih dela; 6) zasnovana je na
hijerarhijskom načelu; 7) aktivnosti članova organizacije se vrše na profesionalnoj osnovi,
što važi kako za nelegalne aktivnosti, gde spada i vršenje krivičnih dela, tako i za legalne
ili paralegalne delatnosti pripadnika krimianlne organizacije; 8) ima trajni karakter; 9) nastoji
da ostvari monopol u/na određenom području, i taj monopol se može odnositi na određeno
teritorijalno područje, na određenu profitnu oblast i može da bude kombinovan; 10) nije
ideološkog karaktera, odnosno ne osniva se radi ostvarivanja određenih političkih,
nacionalnih i sličnih ideja, ciljeva i ideala; 11) sklona je da se služi nasiljem, i u pitanju je
pre svega, funkcionalno nasilje, tj. njime se omogućava ili olakšava ostvarenje ciljeva
organizacije; 12) nastoji da korumpira određene državne organe i po pravilu, postoji
određena koruptivna veza između nje i pojedinih eksponenata državne vlasti, odnosno nekih
javnih službi, ili pojedinih političara, pa čak i čitavih partija”.
147
Jasmina Kiurski
dobio nova, veoma značajna ovlašćenja. Pre svega, iskazi i obaveštenja koja
je javni tužilac prikupio u pretkrivičnom postupku mogu se koristiti kao dokaz
u krivičnom postupku, ali se odluka ne može zasnivati samo na njima (član
504j), što predstavlja vid tužilačke istrage. Posebno treba naglasiti ovlašćenje
javnog tužioca koje se odnosi na davanje posebnog statusa članu kriminalne
grupe — svedoku saradniku (član 504d). Drugim rečima, javni tužilac ima
pravo da sudu predloži da se kao svedok sasluša pripadnik kriminalne
organizacije protiv koga je podneta krivična prijava ili se vodi krivični
postupak za delo organizovanog kriminala. Ovim ovlašćenjem javni tužilac
je odstupio od načela legaliteta i načela oficijelnosti, kojima se rukovodi u
vršenju javnotužilačke funkcije. to praktično znači da javni tužilac može da
„abolira” učinioca krivičnog dela ako smatra da će njegov iskaz u značajnoj
meri omogućiti otkrivanje, dokazivanje i sprečavanje drugih krivičnih dela
kriminalne organizacije kojoj pripada i ukoliko ispunjava i druge, taksativno
navedene uslove, o čemu odlučuje posebno sudsko veće. Prividno izgleda da
je dobijanje statusa svedoka saradnika u domenu sudske vlasti. Međutim, tim
ovlašćenjem isključivo disponira javni tužilac, jer samo on može predložiti
dobijanje tog statusa. Ovo rešenje sadrži institut nagodbe, do sada nepoznat u
našem krivično procesnom zakonodavstvu. treba istaći da politiku potpune
„abolicije” na ovaj način ne poznaje uporedno pravo, koje od slučaja do slučaja
predviđa oprost od kazne u manjoj ili većoj meri. Postojeće odredbe Zakonika
o krivičnom postupku i ostali propisi koji se odnose na ovu materiju ne
dozvoljavaju da se taj program potpune abolicije za sada reši na adekvatniji i
pravičniji način.
Javni tužilac može pribavljati podatke o imovini, finansijskom stanju i
transakcijama lica za koje postoji sumnja da mogu poslužiti kao dokaz o
krivičnom delu ili imovini pribavljenoj krivičnim delom. Nadležni državni
organi, bankarske i druge finansijske organizacije su dužni da postupe po
njegovom zahtevu. Javni tužilac može naložiti da nadležni organ ili
organizacija privremeno obustavi isplatu, odnosno izdavanje sumnjivog
novca, vrednosnih papira ili predmeta. Ovo ovlašćenje javnog tužioca je u
skladu sa Konvencijom o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda
stečenih kriminalom (član 504k).
Osim navedenih ovlašćenja javnog tužioca, u Zakoniku o krivičnom
postupku uvedene su i neke druge značajne izmene koje se tiču ovlašćenja
istražnog sudije i organa unutrašnjih poslova, a koja se znatno razlikuju od
dosadašnjih. Pored svedoka saradnika predviđena je mogućnost postojanja još
jednog novog učesnika u krivičnom postupku, a to je prikriveni islednik (član
148
504nj). Predviđene su i mere kontrolisane isporuke u cilju identifikovanja lica

umešanih u izvršenje krivičnog dela (član 504o). Izmenjene su mere koje se
odnose na oduzimanje predmeta i imovinsku korist (članovi 504r–h) itd.
Napominjemo da se većina od ovih mera može preduzeti samo na predlog ili
uz saglasnost javnog tužioca. to svakako govori o veoma značajnoj ulozi
javnog tužioca u borbi protiv organizovanog kriminala.
Već smo konstatovali da je Zakonik o krivičnom postupku regulisao
proceduru oduzimanja predmeta i imovinske koristi i van uslova predviđenih u
odredbama članova 82–88 i članova 513–520 ovog zakona ako postoje osnovi
sumnje ili osnovana sumnja da je izvršeno krivično delo organizovanog
kriminala. Međutim, izvesno je da će ovu materiju ubuduće regulisati Zakon o
oduzimanju imovine proistekle iz krivičnog dela, koji u članu 2, stav 1, tačka 1
propisuje da se odredbe ovog Zakona primenjuju za krivična dela organizovanog
kriminala. Imovinom proisteklom iz krivičnog dela u smislu ovog Zakona
smatra se imovina okrivljenog, svedoka saradnika ili ostavioca koja je u
očiglednoj nesrazmeri sa njegovim zakonitim prihodima (član 3 stav 1 tačka 2).
Nadležni organi za otkrivanje, oduzimanje i upravljanje imovinom proisteklom
iz krivičnog dela su: javni tužilac, sud, Jedinica za finansijsku istragu i Direkcija
za upravljanje oduzetom imovinom, s tim što se nadležnost javnog tužioca i
suda u ovom postupku određuje prema nadležnosti suda za krivično delo iz koga
potiče imovina (član 5). Zakon jasno definiše ovlašćenja Direkcije – organa u
sastavu Ministarstva pravde u vezi sa upravljanjem, procenom, skladištenjem,
čuvanjem i prodajom, kao i evidencijom imovine proistekle iz krivičnog dela.
Osim ove imovine, Direkcija upravlja i oduzetim predmetima krivičnog dela
(član 87 Krivičnog zakonika), imovinskom koristi pribavljenom krivičnim
delom (članovi 91–92 Krivičnog zakonika) i imovinom datom na ime jemstva
u krivičnom postupku (član 9). Značajno je da zakon predviđa da Direkcija
učestvuje i u pružanju međunarodne pravne pomoći, a u članu 50 (glava V pod
naslovom „Međunarodna saradnja”) se navodi da se ova saradnja, u cilju
oduzimanja imovine proistekle iz krivičnog dela, ostvaruje na osnovu
međunarodnog sporazuma, a ako međunarodni sporazum ne postoji ili neka
pitanja nisu uređena međunarodnim sporazumom, međunarodna saradnja se
ostvaruje na osnovu odredaba ovog Zakona. Mišljenja smo da je navedeni Zakon
od izuzetne važnosti u borbi protiv organizovanog kriminala, te da oduzimanje
imovine stečene kriminalom ima ne samo krivičnopravno, već i kriminalno-
političko opravdanje.
Za razliku od Zakona o oduzimanju imovine proistekle iz krivičnog dela
Zakonik o krivičnom postupku ne sadrži ni jednu odredbu o postupku
149
Jasmina Kiurski
međunarodne saradnje u otkrivanju i krivičnom gonjenju učinilaca krivičnih

dela organizovanog kriminala, pa čak ni odredbu koja upućuje na primenu
glave XXXII Zakonika o krivičnom postupku koja reguliše postupak za
pružanje međunarodne prave pomoći i izvršenje međunarodnih ugovora u
krivičnopravnim stvarima. Na žalost, ove odredbe o međunarodnoj pravnoj
pomoći ne sadrži ni Zakon o suzbijanju organizovanog kriminala, osim u članu
15lj gde se navodi da se saslušanje svedoka ili oštećenog, čije prisustvo nije
moguće obezbediti na glavnom pretresu, a koja se može vršiti putem video-
konferencijske veze, može obaviti i putem međunarodne krivičnopravne
pomoći.19 Danas je saradnja država u borbi protiv organizovanog kriminala
neophodna, jer se pokazalo da su nacionalne strategije i nacionalna
zakonodavstva nedovoljni kada je u pitanju složeni kriminal sa međunarodnim
elementom. transnacionalni organizovani kriminal kao globalni problem u
porastu zahteva zajedničku reakciju u kojoj je nužna intenzivna saradnja kako
na nacionalnoj, tako i na regionalnoj i međunarodnoj osnovi. U cilju
unapređenja međunarodne saradnje i ostvarenja tešnjeg povezivanja među
članicama saveta Evrope, 29. maja 2000. je doneta Evropska konvencija o
međusobnom pružanju pravne pomoći u krivičnim stvarima sa dodatnim
Protokolom, kojom se ugovorne strane obavezuju da jedna drugoj pružaju
najširu moguću pravnu pomoć u istrazi, gonjenju i sudskom postupku.20
takođe, Konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala u
članu 18 reguliše „uzajamnu pravnu pomoć” sa ciljem da se na efikasan način
unapredi saradnja između država članica u pogledu sprečavanja i borbe protiv
organizovanog kriminala. „Uzajamnu pravnu pomoć” predviđa i Konvencija
UN protiv nezakonitog prometa opojnih droga i psihotropnih supstanci (član
7), dok Konvencija o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda stečenih
kriminalom propisuje „opšte principe i mere za međunarodnu saradnju” (član
7). Navedene konvencije i protokoli definišu uslove i načine pružanja
uzajamne pravne pomoći koja će se realizovati na osnovu relevantnih zakona,
ugovora i bilateralnih i multilateralnih sporazuma.
19
Hrvatski Zakon o Uredu za suzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta (Narodne
novine, br. 76/07) predviđa posebno Odeljenje za međunarodnu saradnju i zajedničke istrage
(član 15a) i reguliše međunarodnu saradnju u krivičnom progonu i istraživanju krivičnih
dela iz nadležnosti ureda. Napominjemo da ovaj zakon sadrži i odredbe o osiguranju
prisilnog oduzimanja sredstava, prihoda i imovine ostvarene krivičnim delom.
20
Konvencijom se potvrđuje Evropska kovencija o međusobnom pružanju pravne pomoći u
krivičnim stvarima iz 1959. i Dodatni protokol uz Evropsku konvenciju o međusobnom
pružanju pravne pomoći u krivičnim stvarima iz 1978. godine.
150
Zaključak
Analizom važećih zakona ukazali smo na brojne nepreciznosti i

neodređenosti odredaba, njihove neusklađenosti, pravne praznine i
nedoslednost zakonodavca koje onemogućavaju javnog tužioca, odnosno
specijalnog tužioca da efikasno i potpuno ostvari svoju, veoma značajnu ulogu
u suzbijanju organizovanog kriminala. Postojeće stanje zahteva donošenje
nacionalne strategije i aktivnost svih subjekata države na borbi protiv
organizovanog kriminala, njihovu koordinaciju i saradnju na svim nivoima. to
pretpostavlja političku volju i spremnost države da donošenjem raznovrsnih
nacionalnih mera za uspešnu prevenciju i suzbijanje organizovanog kriminala
omogući stvaranje nezavisnog i efikasnog pravosudnog sistema i razvoj
vladavine prava, demokratskog i etičnog društva. Posebno mesto u nacionalnoj
strategiji treba dati unapređenju međunarodne pravne pomoći, bez koje nema
ostvarenja postavljenih ciljeva. s toga je potrebno uspostavljanje funkcionalnog
sistema međunarodne i uzajamne saradnje uklanjanjem zakonskih i praktičnih
prepreka, odnosno stvaranjem zakonskih mogućnosti da svaka država u
potpunosti ispuni svoje obaveze iz odgovarajućih sporazuma. Mišljenja smo
da bi donošenje novog jedinstvenog i sveobuhvatnog Zakona o suzbijanju
organizovanog kriminala otklonilo probleme na koje smo ukazali ovim radom.
Evidentna je potreba za daljim zakonodavnim reformama u ovoj oblasti, pri
čemu zakonodavac mora uzeti u obzir specifičnosti organizovanog kriminala
i u skladu s tim predvideti adekvatna rešenja.
Literatura
1. Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do
sveobuhvatnog predloga reforme, 2008, Dosije, Beograd.
2. Grubač, Momčilo, Krivično procesno pravo, Pravni fakultet Univerzitet Union,
službeni glasnik, Beograd, 2006.
3. „Krivični zakonik republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 67/2003, 88/2005.
4. „Protokol za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudskim bićima,
naročito ženama i decom” i “Protokol protiv krijumčarenja migranata kopnom,
morem i vazduhom”, Palermo, 12–15. decembar 2000. godine
5. Škulić, Milan, Organizovani kriminalitet, Dosije, Beograd, 2003.
6. teofilović, Nebojša, Relacije korupcije i organizovanog kriminaliteta: Sprečavanje
i suzbijanja savremenih oblika kriminaliteta, Kriminalističko-policijska akademija,
Beograd, 2006.
151
Jasmina Kiurski
7. „Ustav republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 98/2006.

8. „Zakon o javnom tužilaštvu republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 61/2005.
9. „Zakon o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog
kriminala, Službeni glasnik RS, br. 42/2002, 27/2003, 39/2003, 60/2003, 67/2003,
29/2004, 58/2004, 45/2005 i 61/2005.
10. „Zakon o potvrđivanju Evropske konvencije o međusobnom pružanju pravne
pomoći u krivičnim stvarima”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br.
10/2001.
11. „Zakon o potvrđivanju Konvencije o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji
prihoda stečenih kriminalom”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br.
7/2002; Službeni list SCG — Međunarodni ugovori, br. 18/2005.
12. „Zakon o potvrđivanju Konvencije Ujedinjenih nacija protiv nezakonitog prometa
opojnih droga i psihotropnih supstanci”, Službeni list SFRJ — Međunarodni
ugovori, br. 14/1990.
13. „Zakon o potvrđivanju Konvencije Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog
organizovanog kriminala”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br. 6/2001.
14. „Zakon o Uredu za suzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta”, Narodne
novine Republike Hrvatske, br. 76/2007.
15. „Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni glasnik RS, br. 46/2006.
16. „Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni list SRJ, br. 70/2001.
tHE ANtI-OrGANIsED CrIME rOlE OF tHE stAtE PrOsECUtOr

the role and jurisdiction of the Public Prosecutor’s Office in combating organised
crime are goverened by separate provisions pertaining to criminal procedure against
organised crime, which are laid down in Chapter 29 of the Criminal Procedure Code
and also in a separate law on the Organization and Jurisdiction of Government
Authorities in suppression of Organised Crime. Prosecution of perpetrators of
organised crime in the territory of the republic of serbia is in the jurisdiction of the
special Prosecutor’s Office for the suppression of Organised Crime within the
Belgrade District Prosecutor’s Office, headed by the special prosecutor for organised
crime. Working groups, which were set up by the Commission in charge of
implementation of the National Judicial reform strategy in 2006, have prepared a
draft law on Public Prosecutor’s Office, establishing a separate prosecutor’s office,
i.e. a special Public Prosecutor’s Office for Organised Crime of the republic of
serbia, and a draft law on government authorities involved in criminal proceedings
against organised crime and other complex crimes, establishing a special Public
Prosecutor’s Office for Organised Crime and Other Complex Crimes. A draft law
on forfeiture of proceeds of crime is also designed to help the special Prosecutor’s
152
Offices to proceed with successful prosecution, given the complexity of organised

crime and its threat to the society. the importance of the Public Prosecutor’s Office
role in combating organised crime is mainly reflected in the special Prosecutor’s
Office as the sole authority competent to assess whether a certain crime is to be
classified as organised crime, and if so, the special Prosecutor will send a written
request to the republic Public Prosecutor for the case to be assigned or transferred
to his office. there are specific provisions contained in the law on the Organization
and Jurisdiction of Government Authorities in suppression of Organised Crime and
in separate provisions of the Criminal Procedure Code, entrusting the special
Prosecutor’s Office with specific procedural powers in organised crime cases, thus
enhancing its functional autonomy and highlighting its leading role in evidentiary
and investigative proceedings, and introducing new instruments and special
investigative techniques aimed at suppressing organised crime: cooperating witnesses,
surveillance of the suspect’s business activities, rendering simulated business services
and conclusion of simulated legal affairs, engagement of undercover agents,
controlled delivery and seizure of illicit proceeds. the public prosecutor may also
file a written and reasoned motion to the investigative judge to order the use of special
investigative techniques, such as the surveillance and recording of telephone and
other conversations or communication by other technological devices and video
recording, with a view to detecting organised crime and obtaining evidence thereof.
Broader competences of the special Prosecutor in criminal prosecution of organised
crime cases are closely similar to the new model of investigation by prosecutor, which
is provided for in the Criminal Procedure Code of 2006, since all activities of the
police and the court during the evidentiary and investigative proceedings and even
some activities at the main hearing may be undertaken only upon the public
prosecutor’s request, proposal or approval. Main shortcomings of the current criminal
legislation provisions related to organised crime are their vagueness, incompatible
terminology and mutual contradictions, especially those pertaining to the definition
of terms “organised crime”, “criminal organization”, “organised criminal groups”
and “other organised groups”. such deficiencies need to be eliminated through
adoption of a new law, i.e. through amendments to the Criminal Procedure Code.
153
NEKA PITANJA POLOŽAJA I ULOGE
TUŽIOCA U ISTRAZI U KRIVIČNOM POSTUPKU
BOSNE I HERCEGOVINE
Miodrag N. Simović*
APstrAKt
Autor u radu analizira položaj i ulogu tužioca tokom sprovođenja istrage i
njegov odnos prema policijskim, poreskim, carinskim i drugim organima u
kontekstu borbe protiv organizovanog kriminala u Bosni i Hercegovini. Analiza
je fokusirana na saradnju tužilaštva, policije, carine i poreske službe u okviru
multidisciplinarnih istražnih timova. Pored izmijenjene uloge tužioca, koji je
stupanjem na snagu novih zakona o krivičnom postupku postao svojevrsni
„menadžer istrage”, promijenila su se i ovlašćenja ovlašćenih službenih lica u
istražnom postupku, te je dokazima pribavljenim od strane tih lica u istrazi dat
dokazni značaj, i to pod uslovom da su oni pribavljeni na zakonit način. Uloga
suda u istrazi takođe je doživjela velike promjene i svedena je samo na one
situacije u kojima se ograničavaju ljudska prava i slobode građana. Može se
zaključiti da je Bosna i Hercegovina na legislativnom planu usvojila
kriminalnopolitički pristup organizovanom kriminalitetu koji uglavnom
odgovara zahtjevima savremene antikriminalne politike. Međutim, de lege
ferenda, složen posao trajaće i nadalje, upotpunjavanjem odgovarajućih
odredaba posebno materijalnog i procesnog krivičnog prava.
Ključne reči: organizovani kriminal, tužilaštvo, krivični postupak, policija,
istraga, Bosna i Hercegovina.
sprečavanje organizovanog kriminaliteta bi trebalo biti jedan od najvećih

izazova svih savremenih demokratskih država. U tom kontekstu su od naročitog
značaja i položaj i uloga tužioca tokom sprovođenja istrage, kao i njegov odnos
prema policijskim, poreskim, carinskim i drugim organima. razlog tome je što
rezultat suđenja u velikoj mjeri zavisi od kvalitetnog i uspješnog vođenja istrage
kao početne faze krivičnog postupka. Pravo tužioca u Bosni i Hercegovini (BiH)
*
Autor je redovni profesor Pravnog fakulteta u Banjoj luci i potpredsjednik Ustavnog suda
Bosne i Hercegovine.
154
Neka pitanja položaja i uloge tužioca u istrazi u krivičnom postupku BiH
da formira multidisciplinarne istražne timove sastavljene od predstavnika

različitih institucija i agencija za provođenje zakona (policijski organi,
Obavještajno-bezbjednosna agencija BiH, Državna agencija za istrage i zaštitu,
Granična policija BiH, razne inspekcije, poreska uprava itd.), omogućava mu
da pravilnom podjelom rada i koordinacijom ima cjelovitu sliku istrage i njenih
rezultata. Nesumnjivu prednost i povoljniji položaj u fazi istrage u odnosu na
osumnjičenog i njegovog branioca daje tužiocu činjenica da je on državni organ
sui generis sa kojim su dužni sarađivati ovlašćena službena lica i drugi državni
organi, kao i pružiti mu pomoć u obavljanju njegovih funkcija. Uz to, tužilac je
u mogućnosti da praktično vodi istragu u tajnosti, te da na kraju istrage (prije
podizanja optužnice) ispita osumnjičenog koji tek tada može saznati da je protiv
njega otvorena istraga. U tom smislu je u toj fazi postupka oslabljen položaj
osumnjičenog, ali bi potpuna „jednakost oružja” između tužioca, s jedne strane,
i osumnjičenog i njegovog branioca, s druge strane, znatno otežala i istraživanje
i rasvjetljavanje krivičnih djela organizovanog kriminaliteta, s obzirom na
njihove različite uloge koje imaju u krivičnom postupku. Ovakvu poziciju
tužioca treba sagledati i u kontekstu cjelokupnih zakonskih rješenja u skladu sa
kojima se od tužioca, pored obaveze da sprovede istragu, zahtijeva ne samo da
utvrdi činjenice koje idu na teret osumnjičenog, već i one koje mu idu u korist.
Pored izmijenjene uloge tužioca, koji je stupanjem na snagu novih zakona o
krivičnom postupku postao svojevrsni „menadžer istrage”, promijenila su se i
ovlašćenja ovlašćenih službenih lica u istražnom postupku, te je dokazima
pribavljenim od strane tih lica u istrazi dat dokazni značaj, i to pod uslovom da
su oni pribavljeni na zakonit način.1 Uloga suda u istrazi takođe je doživjela
velike promjene i svedena je samo na one situacije u kojima se ograničavaju
ljudska prava i slobode građana. Aktivnije učešće suda u istražnom postupku
predstavlja izuzetnu situaciju, i to samo kod obezbjeđenja dokaza za koje postoji
opasnost da se u vrijeme suđenja neće moći izvesti pred sudom ili da će njihovo
izvođenje biti znatno otežano.
1
U jednom istraživanju koje je u prvoj polovini 2008. godine sprovedeno na području grada
Banja luka, anketirano je 20 ispitanika, i to: 12 inspektora u sektoru kriminalističke policije
u Centru javne bezbjednosti Banja luka i osam tužilaca Okružnog tužilaštva Banja luka.
Ispitanici su odabrani metodom slučajnog uzorka. Anketni list izrađen za potrebe ovog
istraživanja bio je anoniman, a sastojao se od pet pitanja koja su se odnosila na lična obilježja
ispitanika i 12 pitanja u vezi sa predmetom istraživanja, odnosno kvalitetom saradnje
Ministarstva unutrašnjih poslova republike srpske i tužilaštva republike srpske. Na pitanje
da li postoji ova saradnja, najveći broj anketiranih (45 odsto) je dalo odgovor da smatra da ova
saradnja postoji u potpunosti, dok njih 35 odsto smatra da ta saradnja postoji u velikoj mjeri.
s druge strane, niko od anketiranih ne smatra da je postojeća organizacija ove saradnje idealna
i da nije potrebno ništa mijenjati kako bi se ona poboljšala.
155
Miodrag N. Simović
Sudija za prethodni postupak
sudija za prethodni postupak je sudija koji tokom istrage postupa u

slučajevima kada je to propisano zakonom (član 20 tačka g Zakona o krivičnom
postupku BiH).2 riječ je o potpuno novom institutu koji je na određeni način
supstitut nekadašnjeg istražnog sudije. Cilj uvođenja ovog novog subjekta je da
se istražni postupak stručno i organizacijski unaprijedi da bi se obezbijedila
njegova efikasnost. On je jedna vrsta nadzornog organa u odnosu na tužioca,
budući da u nekim pitanjima, kao što su pretresanje stana i lica i određivanje
posebnih istražnih radnji, tužilac mora imati odobrenje sudije za prethodni
postupak. Određena ovlašćenja sudija za prethodni postupak ima i u postupku
za izručenje osumnjičenih, odnosno optuženih i osuđenih lica.
Ovlašćenja sudije za prethodni postupak su sljedeća: postavljanje branioca
zbog slabog imovnog stanja (član 46 stav 2) i razrješenje postavljenog
branioca (član 49); izdavanje naredbe za pretres stana, prostorija i lica (član
51); izdavanje naredbe o privremenom oduzimanju predmeta (član 65);
izdavanje naredbe za dostavljanje podataka o bankovnim depozitima ili o
privremenom oduzimanju finansijskih sredstava (član 72 stavovi 1 i 5); donosi
rješenje o izricanju novčane kazne do 5000 KM ili izdaje naredbu za prinudno
dovođenje svjedoka u slučaju neodazivanja na uredno dostavljen poziv (član
81 stav 5); odobrava naredbu za prinudno dovođenje svjedoka koju je izdao
tužilac (član 81 stav stav 6); odlučuje o slanju osumnjičenog na psihijatrijski
pregled, odnosno posmatranje u odgovarajuću zdravstvenu ustanovu (član
110 stav 2); izdavanje naredbe o preduzimanju posebnih istražnih radnji (član
118 stav 1); izdavanje naredbe za dovođenje (član 125); izdavanje rješenja
za određivanje jemstva (član 130); određivanje mjera zabrane (član 126 stav
5); određivanje pritvora (član 134); nadzor nad komunikacijom pritvorenika
s vanjskim svijetom i braniocem (član 144); nadzor nad izvršenjem pritvora
(član 146) itd.
Na sve odluke sudije za prethodni postupak, koje se odnose na primjenu
prinudnih mjera za osiguranje prisustva osumnjičenog i svjedoka (osim naredbe
za dovođenje), dopuštena je žalba vanraspravnom vijeću istog suda. spor sudije
za prethodni postupak i tužioca o određivanju pritvora rješava vanpraspravno
vijeće (član 24 stav 6) u roku 48 sati (član 134 stavovi 5 i 6).
2
„Zakon o krivičnom postupku BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 36/03, 26/04, 63/04,
13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 29/07, 53/07, 76/07, 15/08 i 58/08. Zakonske odredbe u ovom
tekstu, pored kojih nije naveden naziv zakona, odnose se na ovaj zakon.
156
Sudija za prethodno saslušanje
sudija za prethodno saslušanje je definisan kao sudija koji nakon podizanja

optužnice postupa u slučajevima kada je to propisano zakonom i koji ima
ovlašćenja koja pripadaju sudiji za prethodni postupak (član 20 tačka e). I on je
takođe potpuno novi institut u Zakonu o krivičnom postupku BiH, koji, između
ostalog, prihvata, tj. potvrđuje optužnicu. Kada primi optužnicu i dokaze
priložene uz nju, sudija za prethodno saslušanje procjenjuje ima li dovoljno
dokaza da se optužnica potvrdi. Ostala ovlašćenja ovog sudije su: postavlja
branioca u slučaju obavezne odbrane i u slučaju slabog imovnog stanja
osumnjičenog, odnosno optuženog (član 45 stav 4 i član 46 stav 2); odlučuje o
razrješenju postavljenog branioca (član 49 stavovi 3 i 4); vrši kontrolu nad
izvršenjem pritvora i postupanjem s pritvorenicima, te određuje mjere zabrane i
jemstvo, ako do tada nisu određene (članovi 126, 130 i 146); ukida ili određuje
pritvor nakon podizanja optužnice, ako osumnjičeni prije toga nije bio u pritvoru,
ali ne može produžiti pritvor, nego to čini vijeće iz 24 stav 6 (član 135 stav 2);
preduzima mjere za sudsko obezbjeđenje dokaza (član 226 stav 3); uzima izjavu
o krivici (član 229); obustavlja postupak u slučaju povlačenja optužnice (član
232); razmatra sporazum osumnjičenog, odnosno optuženog i njegovog branioca
s tužiocem o uslovima za priznanje krivice za djelo za koje se osumnjičeni,
odnosno optuženi tereti (član 231); odlučuje o prethodnim prigovorima (član
233); dostavlja predmet sudiji, odnosno vijeću radi zakazivanja glavnog pretresa
(član 229 stav 4 i član 233 stav 2); odlučuje o ustupanju krivičnog gonjenja
stranoj državi (član 412) itd.
Na pitanje može li sudija za prethodni postupak obavljati i funkciju sudije
za prethodno saslušanje, ne postoji u sudskoj praksi BiH jedinstven odgovor,
niti je to pitanje riješeno zakonom. Neki sudovi podržavaju mišljenje da isti
sudija u istom postupku može obavljati funkcije i sudije za prethodni postupak
i sudije za prethodno saslušanje, dok drugi sudovi izražavaju suprotno stanovište.
Moglo bi se reći da je spajanje ovih funkcija u jednom licu izuzetno moguće
samo u sudovima s malim brojem sudija. Pristalice mišljenja da funkcije obje
sudije može vršiti isto lice ističu da u istrazi ponekad sudija za prethodni
postupak odlučuje samo o postavljanju branioca. Zatim, dosljednom primjenom
principa da učešće sudije u odlučivanju u fazi istrage isključuje postupanje u
istom predmetu nakon podizanja optužnice, bio bi blokiran rad većine sudova u
BiH, i to naročito sudova koji nemaju više od pet sudija, jer bi već u istrazi iz
daljneg postupanja bilo isključeno četiri sudije (sudija za prethodni postupak i
tri člana vanraspravnog vijeća). s druge strane, mnogo je više razloga koji govore
u korist stanovištu da nije etično da ove dvije funkcije obavlja isto lice. I odredbe
157
Miodrag N. Simović
o izuzeću sudija iz člana 29 tačke d i f posredno vode zaključku da bi vršenje

ove dvije funkcije od strane jednog lica bilo bi u suprotnosti i sa članom 6
Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, tj. sa pravom
na pravično suđenje.
Položaj tužioca u krivičnom postupku
Novim Zakonom o krivičnom postupku BiH realizovane su obimne

promjene i u onim procesnim normama i institutima koji su u vezi s otkrivanjem
krivičnog djela i učinioca, dakle u dijelu krivičnog postupka koji se označava
kao istraga. U tom smislu, ovaj zakon napušta koncept istražnog sudije i vođenje
istrage povjerava tužiocu, kao i policijskim, carinskim, poreskim i drugim
organima koji svoje aktivnosti moraju preduzimati u skladu sa zakonom i pod
nadzorom tužioca. Iako je na nadležnom tužioca da provodi istragu, u praksi
veći dio aktivnosti obavljaju policijski organi, ali uz prethodno odobrenje tužioca.
ta nova uloga tužioca u krivičnom postupku proizilazi iz adversarnog sistema
krivične procedure i u velikoj mjeri približava ulogu tužioca ulozi kakvu tužilac
ima u sistemu krivične procedure koja postoji u anglosaksonskim zemljama.
treba napomenuti da savremene tendencije u krivičnom procesnom
zakonodavstvu, prije svega u državama Evropske unije i sAD, idu u pravcu da
tužilački, odnosno tužilačko-policijski koncept istrage postaje dominantan, a da
sudski koncept istrage polako gubi na značaju.
tužilac u krivičnom postupku nastupa u dvostrukoj ulozi. Prvo, on je državni
organ zadužen za otkrivanje i gonjenje učinilaca krivičnih djela. U drugom
slučaju, tužilac je stranka u postupku (član 20 tačka f) i ima približno ista
ovlašćenja kao i suprotna stranka, tj. osumnjičeni, odnosno optuženi.
Neka osnovna prava i dužnosti tužioca su da: odmah po saznanju da postoje
osnovi sumnje da je učinjeno krivično djelo, preduzme potrebne mjere u cilju
njegovog otkrivanja i sprovođenja istrage, pronalaženja osumnjičenog,
rukovođenja i nadzora nad istragom, kao i radi upravljanja aktivnostima
ovlašćenih službenih lica vezanim za pronalaženje osumnjičenog i prikupljanje
izjava i dokaza; sprovede istragu u skladu sa zakonom; daje imunitet (član 84);
zahtijeva dostavljanje informacija od strane državnih organa, preduzeća, pravnih
i fizičkih lica u BiH; izdaje pozive i naredbe i predlaže izdavanje poziva i naredbi
u skladu sa zakonom; naredi ovlašćenom službenom licu da izvrši naredbu izdatu
od strane suda u skladu sa zakonom, utvrđuje činjenice potrebne za odlučivanje
o imovinskopravnom zahtjevu u skladu s članom 197 i o oduzimanju imovinske
158
koristi pribavljene krivičnim djelom u skladu sa članom 392; predlaže izdavanje

kaznenog naloga (član 334); podiže i zastupa optužnicu pred sudom; podnosi
pravne lijekove i obavlja i druge poslove određene zakonom (član 35 stav 2).3
s druge strane, u skladu sa st. 1 i 2 člana 35, svi organi koji učestvuju u istrazi
dužni su da o svakoj preduzetoj radnji obavijeste tužioca i da postupe po svakom
njegovom zahtjevu. tužilac je dužan utvrditi kako činjenice koje terete
osumnjičenog tako i one koje mu idu u korist (član 14).
Istraga se pokreće naredbom o sprovođenju istrage koja se donosi zbog
osnove sumnje da je izvršeno krivično djelo. Naredbu izdaje tužilac. Postojanje
osnova sumnje ocjenjuje tužilac dok postojanje osnovane sumnje, koja je potrebna
za potvrđivanje optužnice, određivanje pritvora i slično, ocjenjuje sud (npr. sudija
za prethodni postupak kad određuje pritvor; sudija za prethodno saslušanje kod
potvrđivanja optužnice). Naredba o provođenju istrage je interni akt tužioca čijim
se donošenjem postiže nekoliko ciljeva. Danom donošenja naredbe počinje teći
zakonski rok od šest mjeseci u kojem tužilac treba provesti istragu.
Uloga tužioca u vezi sa načelom akuzatornosti

Iz same činjenice da se krivični postupak pokreće isključivo po zahtjevu
ovlašćenog tužioca, proizilazi da sud ne može po svojoj inicijativi pokrenuti
krivični postupak. Posljedica razdvajanja ovih funkcija jeste da se postupak ne
samo da ne može pokrenuti bez zahtjeva ovlašćenog tužioca, nego se on mora i
obustaviti čim tužilac odustane od optužnice (nemo iudex sine actore).
Ne postoji mogućnost da se za krivična djela pred sudom goni po privatnoj
tužbi, niti da se u krivičnom postupku pod određenim uslovima pojavi
supsidijarni tužilac koji bi preuzeo gonjenje od tužioca i umjesto njega postao
ovlašćeni tužilac. takođe, zakon ne dozvoljava mogućnost da za određen broj
krivičnih djela tužilac ima pravo da preduzme krivično gonjenje samo ako je u
tom smislu postavljen prijedlog od strane oštećenog (gonjenje po prijedlogu).4
3
Imunitet bi se trebao davati u pisanom obliku, iako to zakon izričito ne naglašava. Imunitet
može samo dati glavni tužilac (član 84 stav 3), a ne i sud. svjedok koji je dobio imunitet i koji
je svjedočio, ne može se krivično goniti, osim ako nije lažno svjedočio.
4
Izuzetak u tom smislu predstavlja Zakon o krivičnom postupku republike srpske, Službeni
glasnik Republike Srpske, br. 50/03, 115/04 i 29/07. Ograničenja načela oficijelnosti u tom
zakonu javljaju se u obliku procesne ustanove prijedloga oštećenog za krivično gonjenje (član
205 stav 1). U Krivičnom zakonu republike srpske (Službeni glasnik Republike Srpske, br.
49/03 i 108/04) ima više krivičnih djela za koja tužilac preduzima gonjenje po prijedlogu ošte-
ćenog. to su sljedeća krivična djela: neovlašćeno otkrivanje profesionalne tajne (član 173),
159
Miodrag N. Simović
Ovlašćenja tužioca u istražnom postupku

Osnovna djelatnost tužioca u krivičnom postupku, koja ujedno predstavlja i
njegovu početnu djelatnost, jeste istražni postupak. Definiciju istrage daje član
20 tačka j) zakona prema kojem istraga obuhvata aktivnosti preduzete od strane
tužioca ili ovlašćenog službenog lica u skladu sa ovim zakonom, uključujući
prikupljanje i čuvanje izjava i dokaza.
tužilac je u fazi istrage ovlašćen preduzimati sve istražne radnje, kao i radnje
dokazivanja. U nekim slučajevima tužilac može postupati samostalno, a nekada
uz odobrenje drugog organa. tako, tužilac ima pravo: izdati naredbu za
privremeno oduzimanje pošiljki ako postoji opasnost od odlaganja (član 67 stav
4); u hitnim slučajevima može narediti banci ili drugom pravnom licu koja vrši
finansijsko poslovanje da dostavi podatke o bankovnim depozitima i drugim
finansijskim transakcijama (član 72 stav 3); izuzetno može narediti dovođenje
svjedoka koji se uprkos uredno dostavljenom pozivu nije odazvao (član 81 stav
6); ima pravo na izdavanje pisane naredbe o vještačenju (član 96 stav 1);
ovlašćen je narediti obdukciju ako je smrt prouzrokovana krivičnim djelom ili
je u vezi sa krivičnim djelom (član 222) i slično. U navedinim slučajevima tužilac
mora naknadno tražiti odobrenje sudije za prethodni postupak, osim u slučaju
obdukcije koja se sprovodi samo na zahtjev tužioca.
Uloga tužioca u istražnom postupku koncipirana je kao svojevrsnog „menadžera
istrage” i podrazumijeva nekoliko faza: donošenje naredbe o sprovođenju istrage,
planiranje istrage i rukovođenje i nadzor nad istragom.5 Planiranje istrage i timski
rad nije novina u djelovanju u sprečavanju i suzbijanju organizovanog kriminaliteta,
ali pojam strateškog planiranja zajedničkog djelovanja tužilaca i ovlašćenih
službenih lica jeste određena novina i ona zahtijeva odgovarajuće standarde i način
prilaska teškom krivičnom djelu uopšte, visok stepen obrazovanja i specijalizacije
i krajnje profesionalni rad svih učesnika istrage.6
utaja (član 235), oduzimanje tuđe stvari (član 236), prevara (član 249), oštećenje tuđe stvari
(član 249), oštećenje tuđih prava (član 251), gonjenje u slučaju kad je učinilac u bliskom odnosu
sa oštećenim (član 256) i krivično djelo samovlašće (član 397).
5
Evropska policijska misija (EUPM) je u sklopu svog mandata u BiH predložila, uvela i predala
na upotrebu domaćim policijskim strukturama niz programa i projekata iz oblasti policijskog
djelovanja među kojima se nalaze i Projekt istraga teških krivičnih djela i Projekat rukovođenje
licem mjesta teških krivičnih djela. Navedeni projekti sadrže savremeni pristup saradnji tužioca
i policije kroz „strategiju” djelovanja prilikom istrage teških krivičnih djela, te timski i
koordinirani rad svih učesnika u istrazi koji na bilo koji način imaju dodira sa elementima istrage.
6
Jedan od pozitivnih primjera ove saradnje u republici srpskoj jeste izvođenje akcije
„Eskalibur” 2005. godine. U samom radu, koji je trajao više od šest mjeseci, tužilac iz
160
Naredba tužioca o sprovođenju istrage

Istraga se pokreće naredbom tužioca o sprovođenju istrage koja predstavlja
formalni uslov za njeno sprovođenje. Prema odredbi člana 216 stav 2, naredba
o sprovođenju istrage sadrži sljedeće obavezne elemente: podatke o učiniocu
krivičnog djela (ukoliko su poznati), opis djela iz kojeg proizilaze zakonska
obilježja krivičnog djela, zakonski naziv krivičnog djela, okolnosti koje
potvrđuju osnove sumnje za sprovođenje istrage, postojeće dokaze, okolnosti
koje treba istražiti i istražne radnje koje treba preduzeti. Kada su u pitanju podaci
o učiniocu krivičnog djela, kako istraga tako i naredba o sprovođenju istrage
mogu se odnositi na nepoznatog učinioca. Ovo je od posebnog značaja kod
krivičnih djela organizovanog kriminala, korupcije i terorizma, kao i finansijskih
i privrednih delikata gdje je češći slučaj da se raspolaže podacima koji upućuju
na krivično djelo nego na učinioca krivičnog djela.
s obzirom na najčešće nizak stepen saznanja o krivičnom djelu i učiniocu u
ovoj fazi postupka, opis djela iz kojeg proizilaze obilježja krivičnog djela –
predstavlja inicijalni opis događaja. tužilac u toku istrage može mijenjati opis
djela, proširujući ili dopunjujući naredbu o sprovođenju istrage. takođe, tužilac
tokom istrage može mijenjati i pravnu kvalifikaciju krivičnog djela, i to u
zavisnosti od utvrđenih činjenica i okolnosti tokom istrage. Zato, početna pravna
kvalifikacija krivičnog djela koja je bilo predmet istražnog postupka, ne veže
tužioca u pogledu eventualnog optuženja.
Kada su u pitanju okolnosti koje potvrđuju osnove sumnje za sprovođenje
istrage i postojeći dokazi, ovaj dio naredbe predstavlja, sa jedne strane, zaštitu od
neosnovanog vođenja istrage, a, sa druge strane, početnu fazu planiranja i razrade
istražne strategije. riječ je o sublimiranju i koncentraciji činjenica i dokaza kojima
se potvrđuju osnovi sumnje da je izvršeno krivično djelo. Analizom tih okolnosti
tužilac percepira stanje predmeta i vrši ocjenu o tome koje okolnosti je u istrazi
potrebno istražiti i koje istražne radnje treba sprovesti da bi se potpuno razjasnilo
činjenično stanje, odnosno događaj koji predstavlja predmet istrage, a koje će
Odjeljenja za organizovani i privredni kriminalitet Okružnog tužilaštva Banja luka je, zajedno
sa inspektorima Centra javne bezbjednosti Banja luka, proučavao dokazni materijal i nalagao
preduzimanje istražnih i drugih operativno-taktičkih mjera i radnji. U toku sprovođenja ove
akcije pronađeno je i oduzeto 39 motornih vozila, koja su ukradena u toku izvođenja akcije.
Ili, u toku akcije „Falsifikat” (2004. godine) na području Centra javne bezbjednosti Banja luka
utvrđeno da nije plaćena carina za 874 vozila. Od ukupnog broja oduzetih vozila, za 184 je
utvrđeno da su predmet međunarodne potrage, tj. da su ukradena, a za 234 vozila da su
prekucavani brojevi motora i šasije.
161
Miodrag N. Simović
dovesti ili do obustave istrage ili do prerastanja osnova sumnje u novu kvalitetu
spoznaje — osnovanu sumnju, potrebnu za podizanje optužnice.
Okolnosti koje se istražuju tokom istrage su one koje se odnose na obilježja
krivičnog djela, odnosno krivičnu odgovornost osumnjičenog. Eventualno
istraživanje drugih okolnosti (koje nisu vezane za krivično djelo i krivičnu
odgovornost osumnjičenog) predstavljalo bi kršenje osnovnih ljudskih prava
osumnjičenog i drugih lica. takođe, samo donošenje naredbe o sprovođenju
istrage ne proizvodi nikakve posljedice za osumnjičenog u smislu ograničenja
određenih njegovih prava.
Prema tome, sadržaj naredbe o sprovođenju istrage ukazuje da tom naredbom
tužilac istovremeno odlučuje o postojanju osnova za istragu, kao i o predmetu
istrage, te o načinu njenog vođenja (istražna strategija i taktika). Međutim,
posmatrajući naredbu o sprovođenju istrage kao cjelinu, a posebno imajući u
vidu da ne postoji obaveza njenog dostavljanja osumnjičenom i njegovom
braniocu, nepredviđanja procesnih sankcija u slučaju nedonošenja takve naredbe,
te činjenicu da u odnosu na osumnjičenog ona ne proizvodi nikakvo pravno
dejstvo u smislu ograničenja njegovih prava, kao i da je tužiocu u članu 218 stav
4 data slobodna dispozicija u pogledu donošenja naredbe — proizilazi da je
naredba o sprovođenju istrage interni akt tužioca. to je inicijalni akt u istražnom
postupku, koji se ne može posmatrati kao strogo formalni akt, odlučujući za
pravnu valjanost radnji preduzetih u istražnom postupku.
Rukovođenje i nadzor tužioca nad radom

ovlašćenih službenih lica u istrazi
rukovođenje i nadzor nad radom ovlašćenih službenih lica u istrazi obavlja
tužilac. to podrazumijeva aktivnu ulogu tužioca od samog postojanja osnova
sumnje da je učinjeno krivično djelo.
Nadzor nad radom ovlašćenih službenih lica manifestuje se na tri različita načina,
tako da tužilac: 1) osigurava stručnu podršku i tumačenje krivičnopravnih odredbi,
kako materijalnog tako i procesnog krivičnog prava, te vodi računa o primjeni i
zaštiti ljudskih prava u postupcima ovlašćenih službenih lica; 2) izdaje potrebne
naredbe i uputstva ovlašćenim službenim licima, u smislu prikupljanja informacija
i dokaza na zakonom dopušten način, kako bi oni bili pravno valjani u postupku
pred sudom i 3) učestvuje u potrebnim procesnim radnjama i drugim postupanjima
tokom istrage, a koja se odnose na angažman ovlašćenih službenih lica.
rukovođenje istragom, u prvom redu, ima za cilj osmišljavanje i
prilagođavanje odgovarajuće istražne strategije i taktike prilikom koje tužilac
162
može odlučiti da određene istražne radnje obavi neposredno, a pojedine provjeri

ovlašćenim službenim licima. tužilac mora detaljno ispitati sve dokaze koje
prikupe ovlašćena službena lica da bi osigurao njihovu istinitost i pouzdanost.
Odnos tužioca prema ovlašćenim službenim licima, kao i njihove obaveze i
dužnosti prema tužiocu, posebno su propisane u članu 218, pri čemu su moguće
dvije situacije. Ako postoje osnovi sumnje da je izvršeno krivično djelo s
propisanom kaznom zatvora preko pet godina, ovlašćeno službeno lice je dužno
odmah obavijestiti tužioca i pod njegovim nadzorom preduzeti potrebne mjere
da se pronađe učinilac krivičnog djela, da se spriječi skrivanje ili bjekstvo
osumnjičenog ili saučesnika, da se otkriju ili sačuvaju tragovi krivičnog djela i
predmeti koji mogu poslužiti kao dokazi, te da se prikupe sve informacije koje
mogu biti korisne u krivičnom postupku. Ako postoje osnovi sumnje da je
izvršeno krivično djelo za koje je propisana kazna zatvora do pet godina,
ovlašćeno službeno lice je dužno obavijestiti tužioca o svim raspoloživim
informacijama, preduzetim mjerama i radnjama, i to najkasnije sedam dana od
saznanja za postojanje osnova sumnje da je krivično djelo počinjeno.
Odnos tužioca i ovlašćenih službenih lica je neka vrsta nepotpune spoljašnje
(jer se radi o različitim organima) nadređenosti tužioca prema ovlašćenim
službenim licima. tužilaštvo, dakle, više nije pasivni subjekat koji „čeka” krivičnu
prijavu ovlašćenih službenih lica, bez velikih mogućnosti uticaja na njenu sadržinu.
Odnos tužioca i osumnjičenog u istrazi

Novi istražni postupak proizveo je dvojako dejstvo za položaj osumnjičenog
u istrazi. s jedne strane, osumnjičeni uživa sve procesne garancije u smislu
poštovanja svih njegovih prava i sloboda zagarantovanih ustavom i ratifikovanim
međunarodnim dokumentima, i to već od svog prvog pojaljivanja pred istražnim
organima — bilo da se radi o ispitivanju od strane tužioca ili ovlašćenih službenih
lica. Položaj osumnjičenog i njegovog branioca je značajno pasiviziran u odnosu
na položaj koji su oni imali prema ranijem zakonu o krivičnom postupku.
U novom istražnom postupku osumnjičeni nema mehanizam da osporava
osnov vođenja krivične istrage protiv njega, kako je to imao po ranijem zakonu
o krivičnom postupku (žalbom na rješenje o sprovođenju istrage). Ne samo da
nema mogućnost osporavanja osnova za otvaranje istrage koja se vodi protiv
njega, nego osumnjičeni ne mora ni znati da se protiv njega uopšte vodi krivična
istraga. razlog tome je što u novom Zakonu o krivičnom postupku nije propisana
obaveza tužioca da osumnjičenom i njegovom braniocu dostavi naredbu o
sprovođenju istrage. Međutim, ukoliko se tužilac odluči da već na samom početku
163
Miodrag N. Simović
istrage ispita osumnjičenog, on mu već u toj početnoj fazi mora saopštiti sve
osnove sumnje koji stoje protiv njega, te ga upoznati sa svim njegovim pravima
u skladu sa članom 78 i od tada osumnjičeni i njegov branilac mogu razgledati
sve dokaze koji idu u korist osumnjičenog.
Prisustvo osumnjičenog, odnosno njegovog branioca u istražnom postupku,
prilikom provođenja određenih istražnih radnji, predviđeno je vrlo restriktivno, i
to kod onih radnji kojima se ograničavaju pojedina prava ili slobode građana (npr.
pretres). Međutim, ni tada se ne radi o aktivnoj ulozi osumnjičenog, odnosno
njegovog branioca, nego o svojevrsnoj kontroli zakonitosti izvođenja određene
istražne radnje, odnosno postojanju mogućnosti za stavljanje određenih prijedloga
za obezbjeđenje dokaza. Prema iznesenom, uloga osumnjičenog, a posebno
njegovog branioca u istrazi, na neki način se svodi na prava, a ne na ovlašćenja, i
to u cilju ostvarivanja i zaštite ustavnih prava i sloboda osumnjičenog. sa
povećanjem ograničenja prava i sloboda osumnjičenog u istražnom postupku, raste
i obim i stepen prava osumnjičenog, odnosno njegovog branioca.
Osnovna prava koja imaju svi osumnjičeni, nezavisno od karaktera istražnih
mjera i radnji koji se prema njemu preduzimaju, su ona određena članom 6.
Pravo osumnjičenog na razmatranje spisa i razgledanje pribavljenih predmeta
tokom istrage, usko je vezano za njihov dokazni karakter i vrijednost, odnosno
za pitanje da li se radi o dokazima na štetu ili u korist osumnjičenog. Pristup
spisima predmeta, odnosno pribavljenim dokazima dozvoljen je ukoliko su isti
u korist osumnjičenog (pod uslovom da takav pristup ne dovodi u opasnost cilj
istrage), a onemogućen ukoliko su na štetu osumnjičenog.
Odnos tužioca i oštećenog u istražnom postupku

Pojam oštećenog određen je članom 20 tačka h). to je lice čije je lično ili
imovinsko pravo krivičnim djelom povrijeđeno ili ugroženo. Oštećeni ima
značajnu ulogu u krivičnom postupku, često i kao svjedok u dokaznom postupku.
On ne mora znati da se sprovodi istraga, jer tužilac nema obavezu obavještavanja
oštećenog o otvaranju istrage. Iz same zaštitne funkcije krivičnog zakonodavstva
određene u članu 1 Krivičnog zakona BiH proizilazi da se krivični postupak
sprovodi u cilju zaštite osnovnih prava i sloboda čovjeka i građanina, odnosno
zaštite drugih individualnih i opštih vrijednosti koje ustanovljuje i jemči pravni
poredak.7 Zbog toga, tužilac u svakom trenutku u istražnom postupku mora imati
u vidu oštećenog kao lica čija su prava i slobode povrijeđeni, odnosno ugroženi
7
„Krivični zakon BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 37/03, 54/04, 61/04 i 30/05.
164
krivičnim djelom. Oštećeni je izuzetno koristan izvor saznanja o krivičnom djelu

i učiniocu, kao i lice koje je posebno zainteresovano za uspješno okončaje
krivičnog postupka. Zato zakon dopušta mogućnost oštećenom i za stavljanje
pritužbi na odluke tužioca o nesprovođenju, odnosno obustavi istrage. s druge
strane, tužilac je u obavezi da u istražnom postupku ispita i utvrdi sve činjenice
i okolnosti od značaja za ostvarivanje imovinskopravnog zahtjeva oštećenog,
kako bi oštećeni mogao ostvariti svoje pravo na taj zahtjev i po okončanom
krivičnom postupku. Uz to, u članu 202 zakon dopušta mogućnost oštećenom
za stavljanja zahtjeva za privremene mjere obezbjeđenja imovinskopravnog
zahtjeva, tako da mu i na takav način dopušta određenu aktivnost u istrazi.
Neotvaranje istrage
Članom 216 stav 3 regulisana je situacija kada tužilac donosi naredbu da se
istraga neće sprovoditi, dok su članom 216 stav 4 određene obaveze tužioca u
takvom slučaju, te pravima oštećenog, odnosno podnosioca prijave. Odredbom
člana 216 stav 3 propisano je da tužilac donosi naredbu da se istraga neće
sprovoditi ako je iz prijave i pratećih spisa očigledno da prijavljeno djelo nije
krivično djelo, ako ne postoje osnovi sumnje da je prijavljeno lice učinilo krivično
djelo, ako je nastupila zastarjelost krivičnog gonjenja ili je djelo obuhvaćeno
amnestijom ili pomilovanjem ili ako postoje druge okolnosti koje isključuju
krivično gonjenje. Naredbu o nesprovođenju istrage tužilac donosi u pisanoj
formi. U članu 216 stav 4 propisane su obaveze tužioca u slučaju donošenja
naredbe nesprovođenja istrage: tada će tužilac obavijestiti oštećenog i podnosioca
prijave, i to u roku od tri dana. Oštećeni i podnosilac prijave imaju pravo podnijeti
pritužbu u roku od osam dana uredu tužioca kako bi se takva odluka tužioca
provjerila i na taj način spriječila svaka njegova eventualna samovolja.
Poseban slučaj kada tužilac neće narediti sprovođenje istrage je kod primjene
međunarodnog prava za lica sa imunitetom predviđenog članom 208, kao i slučaj
kada je zakonom propisano da se za određene osobe krivično gonjenje može
preduzeti samo po odobrenju nadležnog državnog organa (član 209).
Obustava istrage
tužilac će obustaviti istragu naredbom ukoliko se ustanovi da: djelo koje je
učinio osumnjičeni nije krivično djelo; postoje okolnosti koje isključuju krivičnu
odgovornost osumnjičenog (osim u slučaju iz člana 206); nema dovoljno dokaza
da je osumnjičeni učinio krivično djelo; djelo je obuhvaćeno amnestijom,
165
Miodrag N. Simović
pomilovanjem ili zastarom ili postoje druge smetnje koje isključuju krivično
gonjenje (član 224 stav 1). O obustavi istrage, kao i o razlozima za obustavu
istrage, tužilac će u pisanoj formi obavijestiti oštećenog, koji ima prava
predviđena u članu 216, kao i osumnjičenog (ako je ispitan) i lice koje je prijavilo
krivično djelo. Ukoliko ne postoji jedan od razloga za obustavu istrage, a stanje
stvari je dovoljno razjašnjeno, tužilac će okončati istragu i podići optužnicu.
Sudsko obezbjeđenje dokaza
sudsko obezbjeđenje dokaza spada u jednu od specifičnih uloga suda u

istražnom postupku, u kojem sud uzima aktivnije učešće u obezbjeđivanju
dokaza za koje postoji opasnost da se u vrijeme suđenja neće moći izvesti pred
sudom ili će njegovo izvođenje biti znatno otežano. riječ je o izuzetnim
situacijama u kojima se sud prije suđenja stavlja u poziciju organa pred kojim
se izvodi određeni dokaz, uz obezbjeđenje kontradiktornosti krivičnog postupka.
Ishod svih preduzetih radnji u ovoj fazi postupka je isti kao da su one bile
izvedene na glavnom pretresu, s tim što sudija za prethodni postupak cijeni da
li će biti moguće kasnije izvođenje ovog dokaza i da li je dokaz relevantan, dok
se na glavnom pretresu cijeni samo da li je dokaz relevantan. radi se o tipičnom
institutu adversarnog sistema koji daje mogućnost održavanja jednog segmenta
suđenja prije samog glavnog pretresa.
sudsko obezbjeđenje dokaza je dozvoljeno u odnosu na saslušanje svjedoka
i druge dokaze Prema odredbi člana 223 stavovi 1–4, saslušanje svjedoka prije
glavnog pretresa, kako bi se njegov iskaz koristio na glavnom pretresu, moguće
je pod uslovom da je to u interesu pravde i da postoji mogućnost da svjedok neće
biti dostupan sudu za vrijeme suđenja. sudija za prethodni postupak će tada, na
prijedlog stranaka ili branioca, narediti da se izjava svjedoka uzme na posebnom
saslušanju. Na primjer, to bi bili slučajevi kada se radi o svjedoku za kojeg je
izgledno da neće doživjeti glavni pretres, zbog slabog zdravstvenog stanja ili
pretrpljenih povreda, ili o svjedoku stranom državljaninu čije bi prisustvo na
glavnom pretresu bilo povezano sa neopravdano visokim troškovima dolaska.
U odnosu na druge dokaze koje je potrebno obezbijediti prije glavnog pretresa,
potrebno je da stranke ili branilac smatraju da će doći do nestanka određenog
dokaza ili nemogućnosti njegovog izvođenja na glavnom pretresu — kada mogu
predložiti sudiji za prethodni postupak preduzimanje neophodne radnje u cilju
obezbjeđenja dokaza.
166
Završetak istrage
Istraga se može završiti na dva načina, što zavisi od rezultata do kojih se

došlo u njenom sprovođenju. Jedan od načina završetka istrage je njena obustava
do koje dolazi u slučaju kada rezultati istrage ukazuju da nema mjesta optužbi.
Drugi način završetka istrage je okončanje istrage, do kojeg dolazi u slučaju kada
rezultati sprovedenih istražnih radnji ukažu da ima mjesta optužbi.
Pravo da obustavi istragu ima samo tužilac, koji istragu obustavlja naredbom
o obustavi istrage. Obustava istrage predstavlja negativnu odluku tužioca u
pogledu daljeg krivičnog gonjenja po otvorenoj istrazi i posljedica je rezultata
do kojih se došlo u istražnom postupku. Uslovi i način obustave istrage regulisani
su članom 224. Kako je to navedeno u samoj odredbi stava 1 člana 225, tužilac
okončava istragu kada nađe da je stanje stvari dovoljno razjašnjeno da se može
podići optužnica. to podrazumijeva razjašnjenje o kojem se krivičnom djelu
radi, ko su učinioci, te sa kojim se dokazima raspolaže. Zaključak tužioca o
postojanju osnovane sumnje da je osumnjičeni učinio krivično djelo mora
obuhvatiti i ocjenu da li činjenice koje proizilaze iz prikupljenih dokaza
predstavljaju zakonska obilježja određenog krivičnog djela. Ovakvu ocjenu vrši
tužilac, ali je ona podložna preispitivanju od strane sudije za prethodno
saslušanje, i to prilikom donošenja odluke o potvrđivanju optužnice. tom
prilikom sudija za prethodno saslušanje može ocijeniti da stanje stvari u istrazi
nije dovoljno razjašnjeno, odnosno da dokazi predloženi uz optužnicu ne ukazuju
na postojanje osnovane sumnje da je osumnjičeni izvršio krivično djelo koje je
predmet optužbe. U tom slučaju tužilac može nastaviti istragu u cilju dodatnog
razjašnjenja stanja stvari, odnosno u cilju prikupljanja dokaza koji će dovesti do
potvrđivanja optužnice.
Odredba stava 3 člana 225 naglašava obavezu ispitivanja osumnjičenog
ukoliko ranije u toku istrage nije bio ispitan. Prije okončanja istrage i podizanja
optužnice osumnjičeni mora biti ispitan. Prema tome, tužilac ili ovlašćeno službeno
lice nema obavezu ispitivanja osumnjičenog odmah po donošenju naredbe o
sprovođenju istrage, već tu mogućnost ima sve do okončanja istrage. Odredba
člana 225 stav 2 uspostavlja pravilo da je optimalno vrijeme za sprovođenje istrage
šest mjeseci od dana donošenja naredbe, te da ukoliko u tom roku istraga ne bude
završena, potrebne mjere će preduzeti kolegij tužilaštva. smisao ove odredbe
sastoji se u naglašavanju potrebe poštovanja prava osumnjičenog da u najkraćem
razumnom roku bude izveden pred sud i da mu bude suđeno bez odlaganja, kao
prava obezbijeđenog članom 6 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i
osnovnih sloboda. rok od šest mjeseci nema prekluzivni karakter, niti postoji bilo
167
Miodrag N. Simović
kakva krivičnoprocesna posljedica ili sankcija nepoštovanja tog roka, izuzev što
će u cilju ubrzanja i okončanja istražnog postupka kolegij tužilaštva preduzeti
„potrebne mjere”. Zakon ne određuje koje su to mjere koje može preduzeti kolegij
tužilaštva, pa bi se moglo reći da se te mjere kreću u vrlo širokom obimu, od
angažovanja dodatnih tužilaca do rasterećenja postupajućeg tužioca sa jednim
brojem drugih zaduženih predmeta itd.
Umjesto zaključka
Prva praktična iskustva nesumnjivo ukazuju da je uvođenje novih

krivičnoprocesnih ustanova iz Zakona o krivičnom postupku BiH bilo
opravdano, jer je već dalo dobre rezultate, mnogo veće od očekivanih.8 Ovo je i
razumljivo ako se ima u vidu da, na primjer, izjašnjenje o krivici predstavlja
obaveznu procesnu radnju; da je sporazum o priznanju krivice predstavlja pisani
višestruko prihvatljiv za stranke i branioca, ali i za oštećenog, svjedoke i vještake
koji se ne moraju izlagati dodatnim naporima i troškovima koji ih očekuju na
glavnom pretresu; da je izdavanje kaznenog naloga uslovljeno zahtjevom tužioca
u podnesnoj optužnici i saglašavanjem optuženog sa sadržajem zahtjeva itd. sa
aspekta efikasnosti krivičnog postupka i prava na suđenje u razumnom roku,
nove procesne ustanove predstavljaju značajan napredak u odnosu na ranije često
neefikasno i vrlo dugo trajanje pojedinih krivičnih predmeta. Zatim, veoma je
važno naglasiti da u dosadašnjim postupcima završenim bez održavanja glavnog
8
Prema Informaciji Ministarstva pravde BiH iz centralne baze podataka o presuđenim predmetima
za teška krivična djela za period od 1. januara 2006. do 31. decembra 2007. godine, u ovom
periodu tom ministarstvu je dostavljeno ukupno 446 pravnosnažnih presuda. Od ukupnog broja
ovih presuda, 213 ih je doneseno u krivičnim postupcima koji su pokrenuti zbog učinjenih
krivičnih djela iz domena pranja i krivotvorenja novca, 176 presuda na osnovu krivičnih djela
čija je pozadina droga, a 24 presude zbog trgovine ljudima. Vrijedi istaći da su u ovom periodu
donesene i 33 presude iz ostalih predmeta čija centralizacija je predviđena Zakonom o krivičnom
postupku BiH. Poredeći podatke, može se zaključiti da je od ukupnog broja dostavljenih presuda
(446), 126 ima elemenat ranije osuđivanosti, što pokazuje da je jedna četvrtina ljudi koji su
počinili krivično djelo u periodu obrade ranije već krivično odgovarala. simptomatično je da je
najviše povratnika krivično odgovaralo za krivična djela vezana za drogu (69 presuda). Evidentan
je i visok broj osuđenih lica mlađe dobi (18–29 godina života) zbog krivičnih djela u vezi sa
drogom (ukupno 40), što još jednom pokazuje da je potreba borbe protiv narkomanije i
prevencije prioritetna. Nadalje, uočljivo je da su kazne zatvora u trajanju od tri godine ili više
izrečene u samo pet odsto svih presuda, a razlozi su nepoznati: mogu biti ili u zakonom
zaprijećenoj sankciji za odgovarajuće krivično djelo ili u zauzetim stavovima sudova u pogledu
istovrsnih krivičnih djela, a u odnosu na visinu izrečene kazne.
168
pretresa (tzv. presude bez suđenja) uglavnom nije dolazilo do povrede prava
krivičnoprocesnih subjekata u postupku, prije svih prava na odbranu optuženog,
odnosno drugih ljudskih prava i osnovnih sloboda koje čine dio međunarodnih
standarda u oblasti zaštite navedenih prava koji se direktno primjenjuju u
pravnom sistemu BiH (član II/2. Ustava BiH). Na kraju, prvi statistički podaci
govore da primjena novih procesnih ustanova nije posljedica blaže kaznene
politike. sa novim praktičnim iskustvima i efikasnijim radom sudova u
nezavršenim predmetima u redovnim krivičnim postupcima, broj završenih
predmeta (primjenom novih krivičnoprocesnih ustanova) biće sve veći.
Unapređenju stanja u oblasti sprečavanja i suzbijanja krivičnih djela
organizovanog kriminaliteta treba da doprinesu i Preporuke za unapređenje baze
podataka teških krivičnih djela Ministarstva pravde BiH koje su u januaru 2008.
godine pripremljene u okviru Projekta za razvoj sektora pravosuđa Američke
vladine organizacije za međunarodni razvoj (UsAID). radi se o tome da je East-
West Management Institute (EWMI) zaključio petogodišnji ugovor sa UsAID-
om za implementaciju reforme sektora pravde kroz Projekat razvoja sektora
pravosuđa (JsDP) u BiH. Jedna od komponenta JsDP-a ima za cilj jačanje
kapaciteta Ministarstva pravde BiH. U svrhu podrške ovoj komponenti, odobren
je angažman konsultanta na kratkoročnoj osnovi za procjenu i unapređenje baze
podataka teških krivičnih djela. Uspostavljeni ciljevi konsultantskog angažmana
su: 1) ocijeniti kapacitet baze podataka i dati preporuke za unapređenje; 2) razviti
standardni postupak izvještavanja od strane sudova, koji će osigurati dostavljanje
blagovremenih, potpunih i tačnih informacija Ministarstvu pravde BiH; 3)
savjetovati Ministarstvo pravde BiH tokom pripreme njegovog prvog izvještaja
za Vijeće ministara BiH i Parlamentarnu skupštinu BiH, i to na osnovu informacija
iz baze podataka, te pružiti osnovnu obuku osoblju ovog ministarstva. ta podrška
treba uključiti i unapređenje softvera baze podataka kako bi se omogućilo
uključivanje i pohranjivanje dodatnih informacija, kao i softver za rutinsko
pravljenje izvještaja na osnovu unesenih podataka. takvi izvještaji bi se mogli
praviti na godišnjoj, polugodišnjoj ili tromjesečnoj osnovi, a sadržavali bi
ažurirane podatke na kojima bi se mogle zasnivati odluke o strateškim politikama.
Literatura
1. Abadinsky, Howard, Organized crime, third Edition, Nelson-Hall, Chicago, 1990.
2. Baley, David H., Police for the future, Oxford University Press, New York, 1994.
3. Bošković, Mićo, Organizovani kriminalitet — prvi deo: kriminološki i kriminalistički
aspekti, Policijska akademija, Beograd, 1998.
169
Miodrag N. Simović
4. Bošković, Mićo, Organizovani kriminalitet i korupcija sa posebnim osvrtom na

Republiku Srpsku, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja luka, 2004.
5. Bošković, Mićo, Organizovani kriminalitet: metodika, Policijska akademija,
Beograd, 1998.
6. Bošković, Mićo, Transnacionalni organizovani kriminalitet, Policijska akademija,
Beograd, 2003.
7. Dobovšek, Bojan, Organizovani kriminal, ljubljana, 1997.
8. Dvoršek, Anton, Kriminalističke strategije, Visoka policijsko-varnosna škola,
ljubljana, 2001.
9. Gaćeša, Drago, Policija, organizacija, rukovođenje i nadležnost, Viša škola
unutrašnjih poslova, Banja luka, 1998.
10. Grubač, Momčilo i Beljanski, slobodan, Nove ustanove i nova rešenja u Zakoniku
o krivičnom postupku SR Jugoslavije, službeni glasnik, Beograd, 2002.
11. Ignjatović, Đorđe, Organizovani kriminalitet — drugi deo: kriminološka analiza
stanja u svetu, Policijska akademija, Beograd, 1998.
12. Jurčević, Marinko, „Obuka o krivičnom postupku”, www.tuzilastvobih.gov.ba.
13. Krapac, Davor, Krivično procesno pravo, Narodne novine, Zagreb, 2007.
14. Krivokapić, Vladimir, Žarković, Milan, i simonović, Branislav, Kriminalistička
taktika, Viša škola unutrašnjih poslova, Beograd, 2003.
15. Matijević, Mile, Kriminalistička taktika, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja
luka, 2007.
16. „Modul 1 — Krivična oblast: istražni postupak”, www.fbih.cest.gov.ba.
17. Organizovani kriminalitet i korupcija, zbornik rada, Beograd, 1996.
18. Ostoja Krstić, Kriminalistička prevencija i prognostika, Visoka škola unutrašnjih
poslova, Banja luka, 2005.
19. Petrović, Borislav i Dobovšek, Bojan, Mreže organizovanog kriminaliteta, Pravni
fakultet, sarajevo, 2007.
20. sačić, Željko, Organizovani kriminalitet, MUP republike Hrvatske, Zagreb, 1997.
21. sijerčić-Čolić, Hajrija, Hadžiomeragić, Malik, Jurčević, Marinko, Kaurinović,
Damjan i simović, Miodrag, Komentari zakona o krivičnom postupku, savjet
Evrope i Evropska komisija, sarajevo, 2005.
22. sijerčić-Čolić, Hajrija, Krivično procesno pravo, knjiga druga, Pravni fakultet,
sarajevo, 2008.
23. sijerčić-Čolić, Hajrija, Krivično procesno pravo, knjiga prva, Pravni fakultet,
sarajevo, 2008.
24. simonović, Branislav, Rad policije u zajednici, Visoka škola unutrašnjih poslova,
Banja luka, 2006.
170
25. simović, Miodrag, Krivično procesno pravo: posebni dio, Pravni fakultet, Banja
luka, 2006.
26. simović, Miodrag, Krivično procesno pravo: uvod i opšti dio, Pravni fakultet, Bihać,
2005.
27. simović, Miodrag, Praktični komentar Zakona o krivičnom postupku Republike
Srpske, Banja luka, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja luka, 2005.
28. Škulić, Milan, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije,
Beograd, 2003.
OrGANIsED CrIME: stAtUs AND rOlE

OF tHE PrOsECUtOr IN INVEstIGAtING OrGANIsED CrIME
IN BOsNIA AND HErZEGOVINA
suppression of organised crime should be one of the major challenges of all modern
democratic countries. In this context, the position and role of the prosecutor is especially
important during criminal investigations, including his relationship with the police,
customs and taxation authorities and other relevant agencies. the reason for this lies in
the fact that the outcome of a trial mostly depends on the quality of investigation as the
initial stage of criminal proceedings. In Bosnia and Herzegovina, the prosecutor is
entitled to create multi-disciplinary investigative teams, made up of representatives of
different law enforcement agencies and institutions (police, Intelligence and security
Agency, state Investigations and Protection Agency, Border Police, various
inspectorates, tax Administration, etc.), to assign duties and coordinate operations, all
of which will give the prosecutor a proper insight into the investigation and its outcome.
throughout the investigation, the prosecutor is in a more favourable position than the
suspect and his attorney, owing to the fact that the prosecutor is a sui generis government
authority whom authorized officials and other government authorities must cooperate
with and off er assistance to in the performance of his duties. Futhermore, the prosecutor
is virtually allowed to conduct an undercover investigation and, upon its completion
(before preferring the indictment), to interrogate the suspect who will only then be
informed about his being subject of investigation. Hence, the position of the suspect is
rather weakened at this stage of the criminal proceedings, but given their different roles
in this process, full “equality of arms” between the prosecutor on one hand and the
suspect and his attorney on the other could hinder the prosecutor from investigating and
successfully resolving organised crime cases. th e position of the prosecutor should
also be perceived in the context of overall legal provisions that require the prosecutor
not only to investigate the case and find incriminating evidence, but also to find some
mitigating circumstances in favour of the suspect. In addition to the amended role of
the prosecutor who has turned into some kind of an “investigation manager” after the
new criminal procedure statutes came into force, competences of authorized officials
participating in the investigation have also been modified, so the evidence that they
171
Miodrag N. Simović
obtain during the investigation are now treated as important evidence, provided that
they were legally obtained. the role of the court during the investigation also underwent
numerous changes and is now reduced to restrictions of human rights and civil freedoms.
Active involvement of the court in the investigating procedure has become an exception
rather than a rule, and the court is now involved only if evidence need to be secured in
case there is a danger that might prevent its presentation in court or if the evidence might
be presented in court with serious difficulty. It may be concluded that, in the field of
legislation, Bosnia and Herzegovina has adopted a criminal justice policy approach to
organised crime that is mostly compliant with the requirements of modern crime
prevention policies. However, de lege ferenda is a dificult and complex task, which will
persist through the process of supplementation of relevant provisions of both substantive
and criminal procedure laws. the last, but not the least, it will also be necessary to define
regulations in other legislative areas and, in addition to repressive measures, to define
legal possibilities to undertake preventive measures ante delictum.
172
PERSPEKTIVE RAZVOJA SISTEMA INSTITUCIJA
ZA BORBU PROTIV ORGANIZOVANOG
KRIMINALA U SRBIJI
Božidar Banović i Zoran Đokić*
APstrAKt
U ovom radu prezentirani su dosadašnji rezultati u borbi protiv organizovanog
kriminala u srbiji, uz istovremenu kritičku analizu dosadašnjeg razvoja,
ovlašćenja i međusobnih odnosa institucija za borbu protiv organizovanog
kriminala, sa ciljem davanja predloga za izgradnju konzistentnog sistema
državnih i društvenih institucija za suzbijanje i sprečavanje organizovanog
kriminala u srbiji, te inkorporiranje tog sistema u međunarodne okvire za
borbu protiv organizovanog kriminala. Problematika organizovanog
kriminala u srbiji u poslednjih dvadesetak godina, koliko traje zanimanje
naučne i stručne javnosti (ali i državnih i društvenih institucija) za ovaj
fenomen, prošla je nekoliko faza. Početak devedesetih godina prošlog veka
i čitavu tu deceniju karakteriše potpuno negiranje i ignorisanje od strane
državnih organa, uz skromno i stidljivo pojavljivanje teme organizovanog
kriminala u radovima domaćih teoretičara, pri čemu se to, prvenstveno,
odnosilo na organizovani kriminal van domaćih prostora. tek posle
demokratskih promena, jača svest o postojanju i opasnosti organizovanog
kriminala na tlu srbije, a nakon toga i svest o potrebi izgradnje normativnog
okvira, ali i izgradnji novih, odnosno, transformacije postojećih institucija za
suprotstavljanje organizovanom kriminalu.
Ključne reči: organizovani kriminal, kriminalne grupe, zakonodavstvo,
institucije, pravosuđe, policija, sistem institucija.
Analizirati organizovani kriminal u srbiji i metode njegovog sprečavanja i

suzbijanja znači usmeriti se na poslednje dve decenije. Do početka devedesetih
godina prošlog veka organizovanog kriminala u srbiji, u smislu njegovog
*
Božidar Banović je vanredni profesor na Pravnom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu i na
Fakultetu za bezbednost Univerziteta u Beogradu. Zoran Đokić je načelnik službe za suzbijanje
kriminala Ministarstva unutrašnjih poslova Vlade republike srbije (u penziji).
173
aktuelnog pojmovnog određenja, nije ni bilo. smatra se da društveno-politički i

ekonomski ambijent, u periodu pre toga, ne samo da nisu pogodovali razvoju
organizovanog kriminala, nego su mu predstavljali i prepreku. „Zatvorena
socijalistička privreda, kontrolisano tržište, tvrde i dobro kontrolisane granice,
neznatne trgovačke i druge veze sa inostranstvom i slično, nisu omogućavali
nastanak organizovanog kriminala. Privatnog preduzetništva nije bilo,
posedovanje nekretnina je bilo ograničeno, a tokove novca je strogo nadzirala
policija. spoljnotrgovinski poslovi su bili pod direktnom kontrolom obaveštajnih
službi, koje je kontrolisalo najuže partijsko rukovodstvo”.1
Prema dominirajućim shvatanjima u teoriji, koja praksa u velikoj meri
potvrđuje, za nastanak i razvoj organizovanog kriminala, između ostalog,
neophodan je odgovarajući, pre svega društveno-politički ambijent. U
autokratskim, totalitarnim i nedemokratskim režimima organizovani kriminal nije
se mogao razviti na isti način i u meri koju srećemo danas u razvijenim
demokratskim državama. Procesi uvođenja tržišne ekonomije, politička
demokratizacija i pluralizam predstavljaju temelj svakog slobodnog demokratskog
poretka, ali istovremeno i osnovni uslov za razvoj organizovanog kriminala,
naročito u bivšim komunističkim državama.
Problematika organizovanog kriminala u srbiji, u poslednjih dvadesetak
godina, koliko traje zanimanje naučne i stručne javnosti, ali i državnih i
društvenih institucija za ovaj fenomen, prošla je nekoliko faza. Početak
devedesetih godina prošlog veka karakteriše potpuno negiranje i ignorisanje od
strane državnih organa, kao i skromno i stidljivo pojavljivanje pojma
organizovanog kriminala u radovima domaćih teoretičara, pri čemu se to,
prvenstveno, odnosilo na organizovani kriminal van domaćih prostora.
Devedesete godine u srbiji, ili početak perioda tranzicije, praćen je ekspanzijom
kriminala, čiji se pojedini pojavni oblici po prvi put pojavljuju. „raspad
socijalističke Jugoslavije, početak građanskih ratova u bivšoj državi, zavođenje
ekonomskih sankcija međunarodne zajednice srbiji i Crnoj Gori (počev od 1991.
godine), nastojanje novog (Miloševićevog) autoritarnog režima da te sankcije
izigra i da očuva vlast, doveli su do procvata organizovanog kriminala. U nekoj
vrsti samoodbrane, taj kriminalitet i povećanu korupciju, iznedrila je ondašnja
(Miloševićeva) vlast, kao ’slamku spasa’ i kao sredstvo za očuvanje svojih
političkih pozicija. ta državna vlast je organizovani kriminal prećutno prihvatila
1
Momčilo Grubač, „Organizovani kriminal u srbiji kao pojava novijeg vremena”, u: Borba
protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnog
predloga reforme, Institut za uporedno pravo i UNICrI, Beograd, 2008, str. 41.
174
Perspektive razvoja sistema institucija za borbu protiv organizovanog kriminala
kao izvor sredstava neophodnih za funkcionisanje državnog aparata i vršenje

državnih funkcija, za obezbeđenje minimuma egzistencije stanovništva kojim
je upravljala (isplatu penzija i zarada državnim službenicima i vojnicima) i za
kupovinu preskupog naoružanja i municije za lokalne ratove”.2
Početni koraci u ovom pravcu bili su vezani za korupciju, odnosno
korišćenje uticaja. „Korišćenje uticaja od strane kriminalnih grupa, sa ciljem
izbegavanja istrage, procesuiranja, pa čak i kažnjavanja, može se smatrati
najvećom pretnjom. Kriminalna grupa koja pokušava da podmiti zvaničnike na
nižem nivou, kako bi kreirala bezbedno okruženje za realizaciju kriminalnih
aktivnosti, predstavlja manju pretnju u odnosu na grupu koja se bavi vršenjem
uticaja na visoke rukovodioce organa reda, pripadnike pravosudnih organa,
političare i državne zvaničnike”.3
tokom ovog perioda zapaženo je formiranje većeg broja trajnih, prilično
čvrsto organizovanih, kriminalnih grupa, koje su imale za isključivi cilj vršenje
širokog spektra raznovrsnih, prvenstveno profitabilnih, kriminalnih delatnosti. sa
druge strane, organizovani kriminal ne samo što nije krivično gonjen i suzbijan,
već je svesno i planski negovan i podstican. taj period bi se mogao nazvati zlatnim
dobom organizovanog kriminala u srbiji. Država je bila potpuno integrisana u
kriminal, a kriminal u državu. Organizovani kriminal „zarobio” je državu. Domaći
organizovani kriminal ispoljavao je ambiciju da preuzme ili stavi pod svoju
kontrolu glavne državne institucije (pojedina ministarstva, vladu, skupštinu,
sudove, policiju). Najviši državnici, njihove porodice i najbliži srodnici bavili su
se kriminalom ili su bili umešani u kriminal. Neki od njih bili su čak i vođe
najmoćnijih kriminalnih organizacija. Po nalogu vlasti kriminalne organizacije
su vršile otmice i ubistva političkih protivnika, opozicionih lidera, novinara.
Na ovu pojavu država odgovara daljim ignorisanjem i negacijom postojanja
problema organizovanog kriminala, a u naučnoj i stručnoj javnosti stidljivo se
probijaju prvi ozbiljniji nagoveštaji analize organizovanog kriminala u srbiji.
U tom periodu nije bilo nijedne presude za organizovani kriminal. Nije bio
donet nijedan propis unutrašnjeg prava, niti ratifikovan nijedan međunarodni
ugovor o suzbijanju te vrste krivičnih dela. Pojam organizovanog kriminala bio
je nepoznat i stručnoj javnosti. O tome se uopšte nije razmišljalo i raspravljalo.
taj se izraz nije koristio ni u pravnom, ni u političkom govoru, čak ni u
predizbornim kampanjama.
2
Ibid., str. 41–2.
3
“EU Organised Crime threat Assessment 2006”, June 2006, Europol, www.europol.europa.eu/
publications/octa/octa2006.pdf, p. 109.
175
tek posle 2000. godine i demokratskih promena, jača svest o postojanju i

opasnosti organizovanog kriminala na tlu srbije, a nakon toga i svest, a zatim i
politička volja za izgradnju normativnog okvira, ali i formiranje novih, odnosno,
transformaciju postojećih institucija za suprotstavljanje organizovanom
kriminalu. Naravno, i ovaj period karakteriše politička nestabilnost i različiti
oblici otpora reformskim procesima, koji ga usporavaju, a često zaustavljaju.
Stanje, struktura i dinamika organizovanog kriminala u Srbiji
Kao i sve države koje se nalaze u procesu tranzicije i privredne

transformacije, i republika srbija je izložena brojnim bezbednosnim rizicima,
među kojima je posebno značajan organizovani kriminal, u svim oblastima
ispoljavanja, a naročito u finansijskoj sferi, ali i u oblasti trgovine ljudima,
krijumčarenja narkotika, psihotropnih supstanci, prekursora, oružja, motornih
vozila, a poslednjih godina sve više i u oblasti viskotehnološkog kriminala.
Poseban bezbednosni izazov predstavlja i korupcija, sa kojom se susreću i mnogo
razvijenije zemlje Evrope i sveta, i to posebno u delu u kojem se oslanja na
organizovani kriminal i tako ugrožava temeljne vrednosti društva i usporava
integracione procese tranzicije.
Da bismo na pravi način sagledali i analizirali stanje, strukturu i dinamiku
organizovanog kriminala u srbiji, neophodno je pravilno i potpuno sagledavanje
njegovih uzroka ali i posledica. Kao pokušaj da se osmisli delotvoran strategijski
odgovor na ovu pretnju, u toku je rad na donošenju Nacionalne strategije za
borbu protiv organizovanog kriminala. U ovom strateškom dokumentu, koji je
na žalost još uvek samo u fazi nacrta sačinjenog od strane Ministarstva
unutrašnjih poslova, uzroci organizovanog kriminala u republici srbiji ukratko
su prikazani na sledeći način:
• Ekonomski: siromaštvo, struktura vlasništva i svojinska transformacija;
• Politički: dugogodišnja međunarodna izolacija zemlje, postojanje neformalnih
centara moći, nepostojanje konsenzusa o strateškim ciljevima razvoja države;
• Pravni: neadekvatan pravni okvir, neprimenjivanje ili selektivno
primenjivanje propisa, postojanje pravnih praznina, neusklađenost propisa;
• Institucionalni: nepostojanje ili nefunkcionisanje institucija, nedovoljna
koordinacija, kadrovska neosposobljenost i materijalna neopremljenost
institucija;
• Istorijski: brza izmena sistema društvenih vrednosti, posledice ratova na tlu
bivše Jugoslavije, nedostatak profesionalizma, običaji.
176
Navedeni uzroci, budući da su proistekli iz čitavog društveno-ekonomskog,

političkog i pravnog okruženja, i dalje imaju teške posledice po ukupnu
bezbednost građana i društva u celini, kao i po uspešnost demokratskog
preobražaja i uvođenja tržišne privrede. Prema nacrtu navedenog dokumenta,
posledice organizovanog kriminala mogu se sumirati na sledeći način:
• Ekonomske: ugrožavanje tržišne ekonomije, smanjenje društvenog
proizvoda, umanjenje investicija, porast siromaštva građana;
• Društveno-političke: ugrožavanje demokratskih institucija, povećavanje
troškova funkcionisanja države, izazivanje opšteg osećaja nesigurnosti i
nepoverenja građana u institucije države, razaranje moralnih vrednosti
društva, apatija građana.
Na osnovu praćenja stanja i pojavnih oblika kriminala u republici srbiji,
sagledavanjem geneze nastanka ove pojave i na osnovu analize kriminalne
delatnosti do sada identifikovanih pripadnika organizovanih kriminalnih grupa,
može se konstatovati da se organizovani kriminal na našem području postepeno
razvijao i to kroz nekoliko faza.
Prva faza
Koreni organizovanog kriminala u republici srbiji datiraju od polovine
osamdesetih godina prošloga veka. Ovu predistoriju organizovanog kriminala, koji
u to vreme još uvek nema sve odlike te pojave u njenom modernom shvatanju,
treba sagledavati kroz kriminalnu delatnost pojedinačnih učinilaca teških krivičnih
dela, od kojih su pojedini bili povratnici, čak i višestruki, a ne retko i specijalni
povratnici. sama njihova kriminalna aktivnost na vršenju pojedinih vrsta krivičnih
dela nametnula im je potrebu da se spontano udružuju. Način izvršenja određenih
krivičnih dela opredelio ih je da lakše i bezbednije vrše takva krivična dela u sprezi
sa drugim učiniocima. takav način izvršenja omogućavao je da se lakše prikriju
tragovi i dokazi, da se izbegne ili da se oteža krivični progon, da se brže rasturaju
ili prodaju predmeti krivičnog dela i time efikasnije ostvari osnovni motiv za
bavljenje kriminalom – sticanje nezakonite imovinske koristi.
Određeni oblici saučesništva kao što je saizvršilaštvo i pomaganje, ali i
pojedini oblici krivičnih dela kao što su prikrivanje, pravljenje i nabavljanje
sredstava za izvršenje krivičnih dela, pravljenje falsifikovanih isprava, korupcija
(bilo da se vrši direktno aktivno podmićivanje ili da se odvija preko posrednika),
organizovanje mreže preprodavaca i rasturača, itd. doveli su i do prvih oblika
zločinačkog udruživanja radi vršenja krivičnih dela. Jedan broj kriminalaca u tom
periodu odlazi u inostranstvo radi vršenja krivičnih dela. Baviti se kriminalom u
177
srbiji nije bilo isplativo, a bilo je i rizično. Policija je bila zavidno efikasna, a
kaznena politika sudova prilično stroga, tako da su kriminalci odlazili u
inostranstvo, ne samo radi traženja bogatijeg plena, već su neki od njih bekstvom
iz zemlje pokušali da izbegnu krivični progon. U inostranstvu su se povezivali sa
međunarodnim organizovanim kriminalnim grupama i uglavnom su vršili
imovinska krivična dela. takođe su se, ne samo u inostranstvu, već i u domaćim
i stranim zatvorima povezivali sa licima koja imaju kriminalnu prošlost. tu su se
„školovali” za vršenje raznih krivičnih dela. Pojedini naši kriminalci su proterivani
iz zemalja zapadne Evrope, deportovani su u srbiju i dobijali su zabranu boravka
u inostranstvu zbog kriminalne delatnosti, ili zbog falsifikovanja putne isprave,
povrede viznog režima i propisa o kretanju i boravku stranaca.
U tom periodu počinje regrutovanje kriminalaca za saradnju sa službama
državne bezbednosti (saveznom i republičkim službama). Za saradnju sa tim
službama regrutovani su na osnovu operativnih saznanja službi javne bezbednosti.
Za potrebe službi državne bezbednosti obavljali su tajne operacije u inostranstvu
(i u zemlji), koje su uglavnom bile usmerene ka takozvanoj neprijateljskoj
emigraciji. Pri tome su najčešće korišćeni metodi ucenjivanja i nuđeno im je
iskupljivanje od krivičnog progona tako što će obavljati određene „patriotske
zadatake”. Pokrivanje njihove kriminalne delatnosti od strane tajnih službi bila je
jedna od protivusluga, a to je korišćeno i kao sredstvo stvaranja obaveze i vezivanja
kriminalca za te službe. služba im je izdavala lična dokumenta sa lažnim
identitetom, snabdevala ih službenim legitimacijama i dozvolama za nošenje
oružja. sve je to bilo doneklo pokriveno podzakonskim aktima, obaveznim
instrukcijama o primeni određenih operativno tehničkih sredstava i metoda rada
tih službi, koje su imale karakter državne tajne sa najvećim stepenom tajnosti —
„strogo poverljivo”. Ipak, udruživanje radi bavljenja kriminalom u ovom periodu,
još uvek nema sve odlike i elemente organizovanog kriminala. Pretežni oblici
kriminalne delatnosti u to vreme bila su imovinska krivična dela: „tipovane” teške
krađe i razbojništva, krađe vozila u inostranstvu itd. U ovom periodu dogodila se
i prva klasična likvidacija u podzemlju, a njena žrtva, kao i neposredni izvršioci,
osim kriminalnog, imali su i dosijea saradnika službi državne bezbednosti.
Druga faza
Naredna faza se vezuje za početak devedesetih godina, koji je obeležila ratna
kriza u regionu, raspad sFrJ i početak raspada sistema bezbednosti. Ovaj period
karakterišu ekonomske sankcije dela međunarodne zajednice prema srJ i odsustvo
međunarodne saradnje u borbi protiv kriminala. Ovakvo okruženje predstavljalo je
178
plodno tlo za razvijanje svih vidova organizovanog kriminala. Od strane službi

bezbednosti angažuju se određene kategorije kriminalaca za obavljanje raznih,
navodno bezbednosnih, zadataka i učestvovanje u ratnim dejstvima u sastavu
paravojnih i specijalnih jedinica. srbija je bila izopštena iz međunarodne policijske
organizacije Interpol, pa nije bilo saradnje i razmene informacija sa stranim
policijama. to je i vreme velike ekonomske krize, hiperinflacije i nedostatka mnogih
vrsta roba na tržištu, što je pogodovalo bavljenju kriminalom i raznim špekulacijama.
Kriminalna delatnost bila je usmerena na ilegalno tržište cigareta, kafe, naftnih
derivata i drugih akciznih roba, na ilegalnu proizvodnju i distribuciju alkoholnih
pića, krijumčarenje oružja, opasnih materija, narkotika, psihotropnih supstanci i
ljudi. Korupcija se širila na svim nivoima, a mnoge kriminalne radnje odvijale su
se u organizaciji aktuelne vlasti. Formiraju se prave organizovane kriminalne grupe,
čiji sukobi interesnih sfera i međusobni neraščišćeni odnosi dovode do brojnih
obračuna, pa i likvidacija u takozvanim sačekušama. U ovom periodu, osim
kriminalne delatnosti na ratištu, koja se ogledala kroz pribavljanje „ratnog plena”,
koji to svakako nije bio, već se radilo o najtežim oblicima imovinskog kriminala,
nezakonita dobit sticana je i kroz takozvano ratno profiterstvo.
Pretežni oblici kriminala bili su imovinski: iznude, reketiranje, krađe vozila u
zemlji i inostranstvu i s tim u vezi falsifikovanje („prekucavanje”) identifikacionih
oznaka brojeva motora i šasije, falsifikovanje dokumentacije i registarskih tablica,
„skidanje” stranih vozila sa osiguranja, pravljenje vozila „blizanaca”, iznude kroz
traženje otkupa za vraćanje ukradenih vozila, rasturanje kradenih vozila i prodaja
delova, a u oblasti privrednog kriminala: krijumčarenje i nedozvoljena trgovina
akciznim robama: cigaretama, naftnim derivatima, alkoholom i žestokim
alkoholnim pićima, nedozvoljena kupoprodaja deviza, poreske utaje uz pokrivanje
falsifikovanom poslovnom dokumentacijom, korupcija i povezivanje sa
strukturama političke vlasti. Poslovi sa drogom odvijaju se za potrebe domaćeg
narko tržišta i uspostavljaju se jake veze sa kosovskim Albancima.
Treća faza
sledeća faza odvija se od druge polovine devedesetih godina, pa sve do
ubistva premijera Zorana Đinđića i policijske akcije „sablja”. to je period
punog razvoja i delovanja organizovanih kriminalnih grupa u srbiji, koje
intenzivno učestvuju u međunarodnoj trgovini narkoticima, psihotropnim
supstancama i prekursorima, proizvodnji sintetičkih droga. Bave se najtežim
krivičnim delima kao što su otmice, iznude, razbojništva, krađe i druga krivična
dela u vezi sa vozilima, te trgovina ljudima. Nasilje se proširilo i na oblast
179
političkog i javnog života, što se ogledalo kroz likvidacije političara, visokih

funkcionera i policajaca uz nastavak međusobnih obračuna kriminalaca. Dolazi
do ekonomskog jačanja i enormnog bogaćenja zaštićenih kriminalaca. Novac
iz kriminalne delatnosti intenzivno investiraju u legalne poslove i kupovinu
nepokretne i pokretne imovine. Jačaju kriminalne delatnosti u ekonomskoj i
finansijskoj sferi. stvarane su veze između kriminalnih grupa i nosilaca
državnih funkcija koje su se zasnivale na korupciji, sa ciljem da se omogući i
olakša nezakonito sticanje imovinske koristi vršenjem krivičnih dela. U ovom
periodu su izvršene i najveće zloupotrebe vlasti, kroz stvaranje paradržavnih
centara moći koji su nezakonito poslovanje prevodili u „zakonito”, a kriminal
pravdali „zaštitom državnih i nacionalnih interesa”. Pri tome je tadašnji režim
negirao da uopšte postoji organizovani kriminal. Organizovani kriminalci su u
tom periodu nezakonito stekli ogomnu imovinu, uz korupciju koja se ogledala
ne samo kroz podmićivanje, već i zloupotrebe službenih i odgovornih lica u
raznim državnim institucijama.
tek nakon demokratskih promena, shvativši da organizovani kriminal
predstavlja veoma ozbiljnu pretnju, država reaguje na zakonodavnom i
institucionalnom planu. Na osnovu raspoloživih policijskih saznanja, 2002.
godine sačinjava se tzv. Bela knjiga, odnosno dokument čiji je naziv
„Identifikovane organizovane grupe na teritoriji republike srbije”. tada su
identifikovane 123 organizovane kriminalne grupe sa 844 pripadnika i sačinjen
je Akcioni plan borbe protiv organizovanog kriminala. Podaci na osnovu kojih
je sačinjen ovaj dokument prikupljeni su i sistematizovani na bazi operativnih
saznanja pripadnika kriminalističke policije. sa ove vremenske distance moguće
je dati ozbiljan kritički osvrt na podatke sadržane u Beloj knjizi, koja je izuzetno
značajan dokument za početno sagledavanje i kasnije praćenje stanja i kretanja
organizovanog kriminala. Posebno ističemo sledećih nekoliko nedostataka, koji
se pre svega odnose na obim i kvalitet podataka sadržanih u tom dokumentu.
Neiskustvo u sagledavanju problematike organizovanog kriminala i
nedostatak pravih kriterijuma za analiziranje i vrednovanje prikupljenih
podataka, uslovili su da je ovim dokumentom obuhvaćen preterano veliki broj
organizovanih kriminalnih grupa. Precenjeni su realna snaga većine grupa i
potencijalna opasnost koja od njih preti. svega 14 grupa bilo je sa više od 10
članova, a nedostatak dubljeg operativnog prodora u njihovo jezgro doprineo je
da se u ovom slučaju nerealno proceni njihova moć i uticaj koji su se zasnivali
na ekonomskoj snazi i jakim političkim vezama u aktuelnoj vlasti i opoziciji, ali
i uporištima u policiji i bezbednosnim službama. Ovakvi propusti mogu se
donekle i opravdati činjenicama da tadašnja Uprava kriminalističke policije, a
180
takođe i potom formirana Uprava za borbu protiv organizovanog kriminala, nisu

bile u dovoljnoj meri materijalno i tehnički opremljene, niti su bile u potrebnoj
meri popunjene ljudskim resursima.
Poseban problem u radu tih policijskih jedinica bili su nepostojanje
kriminalističko-obaveštajnog sistema, nepostojanje adekvatnog zakonskog
okvira za primenu specijalnih istražnih tehnika (posebnih radnji dokazivanja),
neobučenost i neopremljenost za primenu tih mera, nedovoljni i neadekvatno
opremljeni kapaciteti za operativnu analitiku, zastareli i neadekvatni resursi
kriminalističke tehnike, monopol resora državne bezbednosti nad primenom
mera nadzora telefonskih i drugih komunikacija itd. U navedenim uslovima,
identifikovanje organizovanog kriminala nije izvršeno samo na bazi podataka
o realizovanim slučajevima u kojima su bili prisutni neki od elemenata
organizovanog kriminala i novih operativnih saznanja. Intuitivnim procenama
zasnovanim na velikom iskustvu, nadomešćeni su nedostatak materijalno
tehničke podrške i nedovoljna obučenost ljudskih resursa za primenu
savremenih metoda borbe protiv organizovanog kriminala, tako da je i bez
utvrđene i jasne metodologije obavljen zadatak identifikovanja organizovanih
kriminalnih grupa na teritoriji republike srbije.
Navedenim dokumentom nisu obuhvaćeni podaci o organizovanim
kriminalnim grupama iz oblasti ekonomskog i finansijskog kriminala, osim
nekoliko marginalnih grupa i pojedinaca. razlog za ovo je pre svega subjektivne
prirode. Iskusni operativci raspolagali su saznanjima o jakim vezama
organizovanih grupa koje se bave ovom vrstom kriminala sa uticajnim
političarima i nosiocima najviših funkcija vlasti. svesno su izostavili da u Belu
knjigu unesu podatke o organizatorima i članovima grupa koji su ogroman kapital
nezakonito stekli i nastavili da ga stiču izbegavanjem plaćanja propisanih dažbina
koje predstavljaju javni prihod, krijumčarenjem i korupcijom u najširem smislu.
Ipak, kao najveću manjkavost Bele knjige ističemo njenu nekonspirativnost.
Ovakav dokument morao je biti zaštićen najvećim stepenom tajnosti. Određeni
podaci bazirani na operativnim saznanjima, morali su biti korišćeni isključivo
od strane policajaca, javnih tužilaca i sudija koji rade na konkretnom krivičnom
predmetu. Nažalost, ovi podaci su veoma brzo postali dostupni onima kojima
nikako nisu smeli biti poznati, dakle kriminalcima koji su obuhvaćeni tim
dokumentom. Umesto da se čuva kao najstroža službena tajna, Bela knjiga je
data na korišćenje redakcijama određenih dnevnih listova, koji su u svojim
izdanjima objavili njenu sadržinu. Posledice ovakvog neprofesionalizma mogle
su biti nesagledive.
181
Četvrta faza
Ubistvo premijera uslovilo je da se uvede vanredno stanje i da država počne
ozbiljan obračun sa organizovanim kriminalom. Nažalost, tek ovaj tragični
događaj doneo je punu političku podršku policiji i pravosudnim organima, što
je rezultiralo da se efikasno sprovede policijska akcija „sablja”, kojom je zadat
odlučujući udarac organizovanom kriminalu. to je do sada najobimnija,
najsveobuhvatnija i najuspešnija akcija srpske policije u borbi protiv
organizovanog kriminala, dobro organizovana i profesionalno izvedena, uz
izuzetan stepen sinhronizovanosti sa drugim službama bezbednosti u zemlji (pre
svih sa BIA i Vojskom sCG) i ostvarenom uspešnom saradnjom sa policijama
nama susednih i drugih evropskih zemalja. tokom ove akcije razbijeno je više
organizovanih kriminalnih grupa i rasvetljeno je ubistvo premijera i veliki broj
teških krivičnih dela. U sagledavanju i oceni efekata ove akcije treba biti realan
i naglasiti da se svi postignuti rezultati tokom vanrednog stanja ne odnose samo
na rezultate akcije borbe protiv organizovanog kriminala, već i na redovnu
delatnost policije na suzbijanju kriminaliteta. Završetkom ove akcije počela je
poslednja, aktuelna faza razvoja organizovanog kriminala u srbiji.
Organizovane kriminalne grupe koje danas deluju na području republike
srbije mogu se opisati kao dinamične, sa prilagodljivom strukturom i
sposobnošću da brzo menjaju polje delovanja u različitim kriminalnim
aktivnostima: trgovini drogom, ilegalnim migracijama i trgovini ljudima,
nelegalnoj trgovini kulturnim dobrima, krađama i prevarama, krađi i drugim
krivičnim delima u vezi sa motornim vozilima, finansijskom i privrednom
kriminalu, poreskim prevarama i utajama, itd. Ove grupe su uglavnom
organizovane u horizontalnom smislu koordinacije, sa većim stepenom
nezavisnosti u delovanju, a manje u vertikalnom smislu stroge hijerarhije i
subordinacije. Članovi ovih grupa su kako državljani republike srbije, tako i
državljani susednih država, pre svega Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Njihova
delatnost ima i transnacionalni karakter. One deluju i prekogranično,
koordinirajući aktivnosti i sarađujući sa organizovanim kriminalnim grupama u
Bugarskoj, BiH, Hrvatskoj, Crnoj Gori, Makedoniji, rumuniji, turskoj, Austriji,
Nemačkoj i Italiji, što nameće da međunarodna i regionalna saradnja budu uslov
bez koga se ne može postići uspeh ni na nacionalnom nivou borbe protiv
organizovanog kriminala. transnacionalni karakter njihove kriminalne delatnosti
posebno je izražen u oblastima trgovine opojnim drogama, sintetičkim drogama
i prekursorima, ilegalnim migracijama i trgovini ljudima, imovinskim krivičnim
delima (razbojništva, prevare i krađe motornih vozila). Izražen je ekonomsko
finansijski kriminal, poreske utaje, prevare u privrednom poslovanju,
182
falsifikovanje novca i znakova za vrednost, a postepeno se pojačava kriminalna

aktivnost u oblasti visokotehnološkog kriminala (falsifikati i zloupotrebe platnih
kartica). U svom delovanju koriste korupciju kao sredstvo za ostvarivanje
planiranih ciljeva. Nasilje je i dalje prisutno u međusobnim obračunima i u cilju
zastrašivanja i održavanja discipline članova grupe. Koriste pranje novca u cilju
infiltracije imovinske koristi stečene kriminalom u legalne tokove.
Zakonodavni okvir
Borba protiv organizovanog krminala zahteva organizovano, integrisano i

koordinisano angažovanje celokupnog pravnog sistema. Velika je zabluda da su
norme krivičnog materijalnog i posebno krivičnog procesnog prava, pa i kada
su savršene, dovoljne za adekvatno suprotstvaljenje organizovanom kriminalnom
delovanju. takva shvatanja zanemaruju samu suštinu organizovanog kriminala,
kao specifične, često transnacionalne, kriminalne delatnosti, čiji su ciljevi
višestruki. Jeste da organizovani kriminal u krajnjoj liniji teži profitu, kao svom
krajnjem cilju, ali iza toga se, kako to i domaća praksa pokazuje, često krije poriv
za ostvarivanje delimične ili potpune kontrole nad ekonomijom ili pojedinim
njenim segmentima, pa i političkim i državnim institucijama i organima.
Nesumnjivo je potvrđeno da priroda organizovanog kriminala zahteva
adekvatnu, pre svega zakonodavnu, a zatim i praktičnu reakciju države, svih
njenih organa, nevladinog sektora, javnosti i na kraju međunarodnu reakciju,
kroz međusobnu saradnju država i međunarodnih organizacija.
Početni koraci u borbi protiv organizovanog kriminala pripadaju
zakonodavstvu. Bez adekvatnih pravnih normi, svaka praktična reakcija na
organizovano kriminalno delovanje, svodi se na stihiju, a manifestuje se kao
rešavanje pojedinačnih kriminalnih događaja. Upravo zbog toga, zakonodavstvo
o organizovanom kriminalu treba da bude složen i dobro organizovan korpus
pravila materijalnog i procesnog krivičnog prava, upravnog prava, pravila o
organizaciji pravosuđa i državnih organa, prava o izvršenju krivičnih sankcija,
privrednog, finansijskog, poreskog i drugih grana prava. Ovakvo zakonodavstvo
je i preduslov formiranja specijalizovanih institucija, kao i osposobljavanja
postojećih, za borbu protiv organizovanog kriminala.
Mi ovde nećemo ići u dublju analizu zakonskih normi koje se na neposredan
ili posredan način odnose na borbu protiv organizovanog kriminala, već ćemo
se zadržati na deskripciji i hronologiji krivičnopravnih normi, shvaćenih u
najširem smislu, uz neophodna objašnjenja i analizu pojedinih rešenja.
183
Kao što smo pomenuli u uvodnom delu, do suočavanja države sa opasnošću

od organizovanog kriminala u srbiji dolazi tek posle demokratskih promena
2000. godine. Kao rezultat toga, ratifikovan je niz međunarodnih dokumenata,
koji direktno ili posredno tretiraju problematiku organizovanog kriminala, a čije
se pojedine odredbe u postupcima pred domaćim sudovima primenjuju i
neposredno (član 504k stav 1 i član 504o stav 2 Zakonika o krivičnom
postupku).4 to je bio početni korak, koji je uslovio i progresivne promene u
ostalim granama zakonodavstva, pre svega u krivičnom zakonodavstvu.
Kada su u pitanju norme materijalnog krivičnog prava, potrebno je istaći da
u Krivičnom zakoniku republike srbije ne postoje posebne odredbe koje se
eksplicitno odnose na krivična dela organizovanog kriminala.5 Opšti deo
Zakonika ne sadrži posebne sankcije za krivična dela organizovanog kriminala,
što je posledica činjenice da naše materijalno krivično zakonodavstvo nema
posebnu grupu krivičnih dela organizovanog kriminala, odnosno da svako od
krivičnih dela propisanih posebnim delom Zakonika može „steći” karakter
krivičnog dela organizovanog kriminala, u zavisnosti od tumačenja
odgovarajućih zakonskih odredaba, prvenstveno polazeći od pojmovnog
određenja organizovanog kriminala. Kada su u pitanju druge odredbe opšteg
dela Krivičnog zakonika, na organizovani kriminal posebno se mogu odnositi
norme o oduzimanju imovinske koristi (članovi 91–93).
Posebni deo Krivičnog zakonika sadrži dva krivična dela koja mogu biti od
značaja za suzbijanje organizovanog kriminala: dogovor za izvršenje krivičnog
dela (član 345) i zločinačko udruživanje (član 346). Osim toga i kod većeg broja
krivičnih dela inkriminisan je kvalifikovani oblik ako su ta krivična dela izvršena
u okviru grupe, ili je organizovana grupa posrednika ili preprodavaca predmeta
krivičnog dela. Pojedine nove inkriminacije direktna su posledica preuzetih
obaveza iz odgovarajućih međunarodnih dokumenata (konvencija, sporazuma,
ugovora) koji tretiraju problematiku organizovanog kriminala (trgovina ljudima,
pranje novca i sl.).
Krivično procesno zakonodavstvo često se smatra udarnom pesnicom u borbi
protiv organizovanog kriminala. Odredbe ove grane zakonodavstva u srbiji
sadrže tzv. procesni pojam organizovanog kriminala, a zatim ovlašćenja
4
Pored dokumenata navedenih u tekstu Jasmine Kiurski, reč je i o sledećim dokumentima: „Zakon
o potvrđivanju Konvencije UN protiv korupcije”, Službeni list SCG, Međunarodni ugovori, br.
12/05; „Zakon o potvrđivanju krivičnopravne konvencije o korupciji”, Službeni list SRJ,
Međunarodni ugovori, br. 2/02 i Službeni list SCG, Međunarodni ugovori, br. 18/05 itd.
5
„Krivični zakonik republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 i 107/2005.
184
državnim i drugim organima za preduzimanje posebnih radnji dokazivanja u

cilju otkrivanja i naročito dokazivanja krivičnih dela organizovanog kriminala.
Ovde se nećemo baviti analizom pojma organizovanog kriminala u domaćem
zakonodavstvu, samo ćemo napomenuti da Zakonik o krivičnom postupku iz
2001. u glavi XXIXa sadrži posebne odredbe o postupku za krivična dela
organizovanog kriminala, a da su u članu 504a stavovima 3 i 4 propisani
slučajevi krivičnih dela za koja se primenjuju posebne odredbe Zakonika o
postupku za dela organizovanog kriminala. Pojam organizovanog kriminala
određen je, ali na drugačiji način, i Zakonom o organizaciji i nadležnosti državnih
organa u suzbijanju organizovanog kriminala.6 Zakonik o krivičnom postupku
iz 2006. godine u članu 21 sadrži pojam organizovanog kriminala, pri čemu je,
u stvari, u ovom Zakoniku izvršena integracija odredbi iz prethodno pomenuta
dva zakona.7 „Kako ni u svetu još ne postoji opšteprihvaćena pravna definicija
organizovanog kriminala, nije čudno što na zadovoljavajući način ta definicija
nije data ni u zakonodavstvu srbije. Iako su sama pojava i njene teške posledice
potpuno jasne i lako prepoznatljive, pojam organizovanog kriminala se veoma
teško definiše. toj opštoj teškoći u zakonodavstvu srbije pridružuje se i jedna
posebna: pojam organizovanog kriminala je određen u više različitih propisa i
na više različitih načina, tako da postoji više različitih zakonskih definicija iste
pojave. ta okolnost omogućuje proizvoljnost, koja predstavlja veliku opasnost,
posebno u zemlji nestabilne demokratije, u kojoj se borba protiv organizovanog
kriminala lako može pretvoriti u sredstvo političke represije i negaciju ljudskih
prava i sloboda, slično kao u ranijoj totalitarnoj državi”.8
Organi koji se bave suzbijanjem kriminala širom sveta usaglašeni su u stavu
da je organizovani kriminal u porastu, a da je uz terorizam velika pretnja po
međunarodni poredak u celini. Pomenuta usaglašenost odnosi se i na
pronalaženje adekvatnog odgovora na savremene kriminalne pretnje.
tradicionalna sredstva i metodi suprotstavljanja kriminalu sve više odlaze u
istoriju, ili se transformišu u savremenije. Osnovni pravac ovakve transformacije
6
„Zakon o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala”,
Službeni glasnik RS, br. 42/2002, 27/2003, 39/2003, 67/2003, 29/2004, 58/2004, 45/2005 i
61/2005. Organizovani kriminal u smislu ovog Zakona predstavlja „vršenje krivičnih dela od
strane organizovane kriminalne grupe, odnosno druge organizovane grupe ili njenih pripadnika
za koje je predviđena kazna zatvora od četiri godine ili stroža kazna”.
7
„Zakonik o krivičnom postupku”, Službeni glasnik RS, br. 46/2006 i 49/2007.
8
Momčilo Grubač, „Postupak za dela organizovanog kriminala”, u: Borba protiv organizovanog
kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnog predloga reforme, op. cit.,
str. 128.
185
tiče se izgradnje, usklađivanja sa aktuelnim potrebama i unifikacije, na

međunarodnom nivou, legislativnih mehanizama kojima se detaljno regulišu
ovlašćenja policijskih i drugih agencija prilikom primene tzv. specijalnih
istražnih radnji ili specijalnih istražnih tehnika. sprečavanje i suzbijanje
savremenog kriminala ne može se više ni zamisliti bez primene ovakvih
sredstava, metoda i tehnika. Istovremeno, kao imperativ u ovoj, po ljudska prava
i slobode, osetljivoj oblasti, postavlja se usklađivanje interesa države i društva
za određenim stepenom bezbednosti sa pojedinačnim interesima u zaštiti i
poštovanju osnovnih sloboda i prava.
specijalne istražne radnje možemo definisati kao radnje kojima policija i
drugi organi koji se bave sprečavanjem i suzbijanjem kriminala, sistematski,
tajno, uz upotrebu različitih prikrivenih i tehničkih mera praćenja i istraživanja
i (ili) obmane, prikupljaju informacije o krivičnim delima i njihovim učiniocima
sa ciljem njihovog otkrivanja, istraživanja i dokazivanja, a bez znanja lica prema
kojima se one preduzimaju.
Zakonik o krivičnom postupku iz 2001. godine specijalne istražne radnje
nije normirao na jednom mestu, niti (kako bi to sa stanovišta pravne tehnike bilo
celishodno) u okviru posebne glave Zakonika. Ovo je i razumljivo, s ozirom na
vreme kada je donet osnovni tekst Zakonika i njegove izmene i dopune, koje su
nakon toga usledile. Do prvih izmena i dopuna, Zakonik je, u okviru odredbi
koje se odnosile na krivičnu prijavu i ovlašćenja organa pretkrivičnog postupka,
regulisao (članovi 232–233) samo nadzor i snimanje telefonskih i drugih
razgovora ili komunikacija drugim tehničkim sredstvima i optička snimanja lica,
kao specijalnu istražnu radnju. tek izmenama i dopunama iz decembra 2002.
godine u okviru posebnih odredbi o postupku za krivična dela organizovanog
kriminala članom 504lj predviđene su radnje pružanja simulovanih poslovnih
usluga i sklapanja simulovanih pravnih poslova, kao i angažovanje prikrivenih
islednika, dok je članom 504o definisana mera kontrolisane isporuke.
Zakonik o krivičnom postupku iz 2006. godine specijalne istražne radnje
reguliše u glavi VIII, „Posebne dokazne radnje”, a kao takve predviđene su: tajni
zvučni i optički nadzor osumnjičenog, pružanje simulovanih poslovnih usluga i
sklapanje simulovanih pravnih poslova, angažovanje prikrivenog islednika,
kontrolisana isporuka, automatsko računarsko pretraživanje ličnih i drugih
podataka i saslušanje svedoka saradnika. Većina ovih radnji se pominjala i u
dosadašnjem Zakoniku o krivičnom postupku, ali ih novi Zakonik reguliše
detaljnije, preciznije, a (što je posebno značajno) ne ograničava ih isključivo na
krivična dela organizovanog kriminala, već proširuje njihovu primenu i na druge
slučajeve u kojima se one mogu pokazati celishodnim.
186
Formiranje i razvoj institucija za borbu

protiv organizovanog kriminala u Srbiji
strategije i politike protiv organizovanog kriminala, kako na državnom, tako

i na nivou međunarodnih organizacija, zasnivaju se, prvenstveno, na represivnom
aspektu. U tom smislu akcenat je na otkrivanju i dokazivanju krivičnih dela i
procesuiranju članova kriminalnih grupa i organizacija. s obzirom na specifičnu
prirodu fenomena organizovanog kriminala, specifična su i praktična rešenja u
pogledu organizacije i nadležnosti organa za borbu protiv organizovanog
kriminala.
Iskustva većina država ukazuju da, osim adekvatnog zakonodavnog okvira,
za efikasnu borbu protiv organizovanog kriminala neophodno je formirati
specijalizovane državne institucije, reorganizovati postojeće i uspostaviti
saradnju i međusobnu koordinaciju između njih. sa druge strane, imajući u vidu
transnacionalni karakter najopasnijih oblika organizovanog kriminala,
međunarodna saradnja sa srodnim institucijama drugih država, kao i na nivou
međunarodnih organizacija i tela, predstvalja uslov bez koga se ne može ni
zamisliti sprečavanje i suzbijanje organizovane kriminalne delatnosti.
Prvi oblik neformalnog organizovanja usmeren ka problemu organizovanog
kriminala u srbiji učinjen je 2000. godine u okviru Ministarstva unutrašnjih
poslova, formiranjem Poskoka, specijalizovane radne grupe u okviru Uprave
kriminalističke policije. Osnovni zadatak ove grupe bio je da sistematizuje
operativne podatke o identifikovanim kriminalnim grupama koje deluju na
području srbije, njihovim kriminalnim delatnostima, vođama i članovima, što
je rezultiralo sačinjavanjem dokumenta „Identifikovane kriminalne grupe i
pojedinci u republici srbiji”. Na taj način, u stvari, izvršena je prva ozbiljnija
analiza, doduše na nivou operativnih saznanja, stanja, strukture i dinamike
organizovanog kriminala u srbiji.
Međutim, već sledeće godine ova radna grupa rasformirana je, a odmah
zatim, na neki način umesto nje, formirana je Uprava za borbu protiv
organizovanog kriminala (UBPOK), čiji je osnovni zadatak bio sprovođenje
operativnih obrada krivičnih dela organizovanog kriminala. Na čelu UBPOK
nalazio se načelnik, a u okviru uprave formirana su odeljenja: za borbu protiv
organizovanog finansijskog kriminala, za borbu protiv organizovanog opšteg
kriminala, za kriminalističku tehniku, za operativnu tehniku, analitiku i podršku
i za posebne akcije. Posebno je izdvojen Odsek za istraživanje ratnih zločina i
traganje za nestalim licima. UBPOK ostvaruje neposrednu i blisku koordinaciju
i saradnju sa Upravom kriminalističke policije, grada Beograda, kao i područnim
187
odeljenjima i odsecima. tokom 2005. godine UBPOK je promenio status i

postao služba za borbu protiv organizovanog kriminala, u okviru Uprave
kriminalističke policije.
reorganizacijom Ministarstva unutrašnjih poslova tokom 2002. godine,
resor državne bezbednosti transformisan je u Bezbednosno-informativnu
agenciju (BIA). Donet je Zakon o bezbednosno-informativnoj agenciji, kojim
je predviđeno, između ostalog, da pripadnici BIA, u otkrivanju, praćenju,
dokumentovanju, sprečavanju, suzbijanju i presecanju delatnosti organizacija i
lica usmerenih na vršenje organizovanog kriminala i krivičnih dela sa elementom
inostranosti, unutrašnjeg i međunarodnog terorizma i najtežih oblika krivičnih
dela protiv čovečnosti i međunarodnog prava i Ustavom utvrđenog poretka i
bezbednosti republike, primenjuju ovlašćenja utvrđena zakonom i drugim
propisima koje primenjuju ovlašćena službena lica i radnici na određenim
dužnostima ministarstva nadležnog za unutrašnje poslove, u skladu sa propisima
o unutrašnjim poslovima.9 BIA, prema tome, ima i nadležnost preduzimanja
operativnih aktivnosti sprečavanja i suzbijanja organizovanog kriminala, pa se,
u širem smislu, može tretirati kao poseban državni organ koji je specijaliziran i
za problematiku suzbijanja organizovanog kriminala. Izmenama Zakonika o
krivičnom postupku iz septembra 2005. godine, BIA je izjednačena sa organima
unutrašnjih poslova u pogledu nadležnosti za preduzimanje tzv. specijalnih
istražnih tehnika.
Prema tome, prvi oblici institucionalnog organizovanja za borbu protiv
organizovanog kriminala izvršeni su na osnovu unutrašnjih propisa Ministarstva
unutrašnjih poslova i bez paralelnih organizacionih promena u drugim
institucijama, pre svega u pravosuđu.
Zakonom o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju
organizovanog kriminala (ZONDOsOK) u srbiji je prvi put zakonski regulisana
organizacija državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala i njihova
nadležnost. Cilj ovog zakona, sadržan u članu 1, je regulisanje osnivanja,
organizacije, nadležnosti i ovlašćenja posebnih organizacionih jedinica državnih
organa radi otkrivanja i krivičnog gonjenja učinilaca krivičnih dela organizovanog
kriminala. Ovim zakonom, a radi ostvarivanja prethodno navedenog cilja,
predviđeno je formiranje specijalizovanih, posebnih državnih organa:
• služba za suzbijanje organizovanog kriminala u okviru Ministarstva
unutrašnjih poslova;
9
„Zakon o bezbednosno-informativnoj agenciji”, Službeni glasnik RS, br. 42/2002.
188
• specijalno tužilaštvo — Posebno odeljenje, u okviru Okružnog javnog

tužilaštva u Beogradu, za suzbijanje organizovanog kriminala;
• Posebno odeljenje za postupanje u predmetima krivičnih dela organizovanog
kriminala u Okružnom sudu u Beogradu (prvostepeno), kao i u Apelacionom
sudu (drugostepeno);
• Posebna pritvorska jedinica pri Okružnom zatvoru u Beogradu.
Služba za suzbijanje organizovanog kriminala

ZONDOsOK u članu 10 predviđa da se radi obavljanja poslova organa
unutrašnjih poslova u vezi sa krivičnim delima organizovanog kriminala, u
okviru ministarstva nadležnog za unutrašnje poslove, obrazuje služba za
suzbijanje organizovanog kriminala (u daljem tekstu: služba). Ova služba
postupa po zahtevima specijalnog tužioca, a njenog starešinu postavlja i
razrešava Ministar unutrašnjih poslova po pribavljenom mišljenju specijalnog
tužioca, što ukazuje na funkcionalnu, ne i organizacionu, povezanost službe sa
specijalnim tužiocem, odnosno subordinaciju specijalnog tužioca u odnosu na
službu. Ministar unutrašnjih poslova bliže uređuje rad službe. Odnos
specijalnog tužioca i službe, u zakonskom tekstu nije precizno regulisan. „Zakon
ništa ne govori o kriterijumima i potrebnim kvalifikacijama za izbor rukovodioca
službe i njegovog osoblja, tako da je i u slučaju kadrovskog popunjavanja službe
zakon nedorečen i neodređen. s obzirom na specifičnost i osetljivost materije i
u slučaju ovog državnog organa bilo je potrebno detaljnije propisati kriterijume
i kvalifikacije neophodne za rukovodioca i ostale pripadnike službe, a ne to
ostaviti internim pravilima koje donosi ministar unutrašnjih poslova”.10
Iako ZONDOsOK predviđa da je za postavljenje starešine službe potrebno
mišljenje specijalnog tužioca, ta norma nema sankciju, odnosno nije propisano
šta se dešava u slučaju da se to mišljenje ne prihvati, ili se postavi starešina
službe mimo tog mišljenja, što se do sada ipak nije desilo. specijalni tužilac
nema uticaja na unutrašnje uređenje službe, već je to prepušteno ministru
unutrašnjih poslova. „Kanal komunikacije između specijalnog tužilaštva i
službe trebalo bi da bude stalno otvoren i bez mešanja hijerarhijskih struktura,
a sve u cilju izbegavanja bilo koje vrste spoljnih uticaja, kao i uticaja unutar
10
Nevenka Kažić, „Analiza Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju
organizovanog kriminala republike srbije i njegova primena u praksi”, u: Borba protiv
organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnog predloga
reforme, op. cit., str. 188.
189
službe od strane njenih hijerarhijskih struktura. Međutim, iz samog zakonskog

teksta nije potpuno jasno da li je to moguće”.11
Prema odredbama ZONDOsOK, drugi državni organi i organizacija dužni
su da, na zahtev službe ili specijalnog tužioca: 1) bez odlaganja omoguće
upotrebu svakog tehničkog sredstva kojim raspolažu; 2) obezbede blagovremeno
odazivanje svakog svog pripadnika, odnosno zaposlenog, uključujući i starešine
organa ili organizacije, radi davanja obaveštenja i saslušanja u svojstvu
osumnjičenog ili svedoka; 3) bez odlaganja predaju službi svako pismeno ili
drugi dokaz koji poseduju, ili na drugi način saopšte informacije koje mogu
pomoći u rasvetljavanju krivičnih dela organizovanog kriminala.
tokom 2006. godine u sklopu reforme Ministarstva unutrašnjih poslova,
formirana je Direkcija policije. tom prilikom reformisane su Uprava
kriminalističke policije i UPBOK. U novoj organizacionoj strukturi Uprave
kriminalističke policije postoji nekoliko užih organizacionih jedinica koje su
proistekle iz ranije UPBOK i koje su, zajedno sa drugim organizacionim
jedinicama proisteklim iz ranije Uprave kriminalističke policije, sada u funkciji
borbe protiv organizovanog kriminala. to su pre svih služba za borbu protiv
organizovanog kriminala (sBPOK) kao jedinica nadležna za kriminalističke
istrage, ali i druge organizacione jedinice koje su nadležne za kriminalističko-
obaveštajne poslove, za operativno analitičke poslove, za primenu specijalnih
istražnih metoda, za kriminalističko tehnička veštačenja, za lišenja slobode
opasnih kriminalaca, za međunarodnu policijsku saradnju. Zbog prirode poslova
borbe protiv organizovanog kriminala, kriminalističke obrade organizovanih
kriminalnih grupa i njihove kriminalne delatnosti zahtevaju mukotrpan i
dugotrajan rad, za koji su često nedovoljni ljudski i materijalni resursi sBPOK.
to je razlog zbog kojeg ove poslove obavljaju i druge organizacione jedinice
kriminalističke policije, služba za suzbijanje kriminala, Uprava kriminalističke
policije Policijske uprave za grad Beograd i Odeljenja kriminalističke policije
ostalih područnih policijskih uprava, što je jedan od načina rešavanja ovog
problema. Drugi način je upućivanje potrebnog broja policijskih službenika
kriminalističke policije u sBPOK i njihovo angažovanje na određeno vreme dok
traje rad po konkretnoj kriminalističkoj obradi.
saradnja navedenih organizacionih jedinica, koje obavljaju poslove borbe
protiv organizovanog kriminala, sa specijalnim tužilaštvom odvija se efikasno
i efektivno, na način propisan Zakonikom o krivičnom postupku. tužilaštvo se
u veoma ranoj fazi uključuje u rad po konkretnim predmetima i u najvećem
11
Ibid.
190
broju slučajeva prihvata inicijativu policije i na osnovu toga zahteva od suda

naredbu za primenu specijalnih istražnih mera. specijalno tužilaštvo tokom
pretkrivičnog postupka usmerava operativnu aktivnost policije ka pribavljanju
relevantnih dokaza. Kada utvrdi da postoje elementi organizovanog kriminala,
ovo tužilaštvo preuzima rukovodeću ulogu u pretkrivičnom postupku. U slučaju
da postoji sumnja da li se može zasnovati funkcionalna nadležnost tog
tužilaštva, određuje se nadležnost stvarnog i mesno nadležnog tužilaštva, a
specijalno tužilaštvo prati njegov rad, da bi kada se za to steknu uslovi zahtevalo
poveravanje ili prenošenje nadležnosti.
saradnja sa istražnim sudijama posebnog odeljenja je na zavidnom nivou.
U saradnji sa specijalnim tužilaštvom, istražne sudije često angažuju u istrazi
policijske službenike kriminalističke policije. Dakle uloga policije se ne
završava podnošenjem krivične prijave, već po nalozima i naredbama istražnog
sudije i sugestijama postupajućih tužilaca, policijski službenici aktivno
učestvuju u istrazi, pomažući sudu u izvođenju određenih radnji dokazivanja.
Ovakav pristup nedvosmisleno potvrđuje da je ispravno zalaganje za promenu
koncepta istrage, jer ovakav pristup istražnih sudija je mnogo bliži logici
postupanja javnih tužilaca.
Specijalno tužilaštvo
Prema odredbama člana 4 ZONDOsOK, za postupanje u predmetima
odnosno krivično gonjenje krivičnih dela organizovanog kriminala, nadležno je
Posebno odeljenje za suzbijanje organizovanog kriminala (specijalno tužilaštvo)
Okružnog javnog tužilaštva u Beogradu. Na rad specijalnog tužilaštva
primenjuju se odredbe Zakona o javnom tužilaštvu, ako odredbama
ZONDOsOK nije drugačije određeno. Prema tome, ZONDOsOK je lex
specialis u odnosu na Zakon o javnom tužilaštvu.12
radom specijalnog tužilaštva rukovodi specijalni tužilac za suzbijanje
organizovanog kriminala (u daljem tekstu: specijalni tužilac). republički javni
tužilac postavlja specijalnog tužioca, iz reda javnih tužilaca i zamenika javnih
tužilaca koji ispunjavaju uslov za izbor za okružnog javnog tužioca, uz pismenu
saglasnost lica koje se postavlja. Prethodni uslov je da to lice, rešenjem
republičkog javnog tužioca, bude upućeno na rad u specijalno tužilaštvo, opet
uz njegovu pismenu saglasnost. Mandat specijalnog tužioca traje dve godine, uz
12
„Zakon o javnom tužilaštvu”, Službeni glasnik RS, br. 63/2001, 42/2002, 39/2003, 44/2004,
61/2005 i 106/2006.
191
mogućnost ponovnog izbora, odnosno postavljenja, ali uz mogućnost razrešenje

pre isteka vremena na koje je postavljen. Po prestanku funkcije, dakle po isteku
mandata, ili po razrešenju, specijalni tužilac vraća se na dužnost koju je vršio
pre postavljenja. Praksa je pokazala da je mandat od dve godine prekratak,
imajući u vidu složenost krivičnih dela organizovanog kriminala i broj
osumnjičenih koji su u pojedinim predmetima obuhvaćeni krivičnim gonjenjem,
kao i trajanje sudskih postupaka u ovako složenim predmetima. Mogućnost
ponovnog mandata je samo mogućnost, i zavisi od diskrecione ocene
republičkog javnog tužioca, pa se u naučnoj i stručnoj javnosti smatra da mandat
specijalnog tužioca treba produžiti, na recimo šest godina. Osim toga, ni
kriterijumi za razrešenje specijalnog tužioca pre isteka mandata nisu
specificirani, niti je utvrđena posebna procedura takvog razrešenja, što može
negativno uticati na rad specijalnog tužioca i celog tužilaštva.
ZONDOsOK predviđa da specijalni tužilac ima prava i dužnosti kao i javni
tužilac, dakle njegov procesni položaj u pretkrivičnom i krivičnom postupku isti
je kao i položaj javnog tužioca. Kada dođe do saznanja da se u jednom krivičnom
predmetu radi o organizovanom kriminalu, on se u pisanoj formi obraća
republičkom tužiocu, zahtevajući od njega da mu poveri ili prenese nadležnost
za postupanje u tom predmetu. O takvom zahtevu republički javni tužilac dužan
je da odluči u roku od osam dana. Procedura poveravanja ili prenošenja
nadležnosti za pojedine krivične predmete specijalnom tužiocu, takođe, nije
precizno regulisano, niti su jasno određeni kriterijumi za to. I ovde republički
javni tužilac ima diskreciono ovlašćenje da to učini ili ne učini, a inicijativa
potiče od specijalnog tužioca. „Postupak je jednostran, jer zakon ne predviđa
mogućnost da i drugi državni organi, sudovi ili druga tužilaštva zahtevaju od
rJt da prenese nadležnost specijalnom tužiocu, ako u svome radu prepoznaju
predmete iz nadležnosti specijalnog tužilaštva, niti predviđa obavezu da o takvim
predmetima, po službenoj dužnosti, obaveste specijalnog tužioca, kako bi on na
njih reagovao u skladu sa svojim ovlašćenjima”.13
Kadrovska struktura specijalnog tužilaštva određuje se posebnim aktom o
unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mesta u specijalnom tužilaštvu.
Ovaj akt donosi okružni javni tužilac u Beogradu, na predlog specijalnog tužioca,
a uz saglasnost ministra nadležnog za pravosuđe. (član 7 ZONDOsOK).
Zamenike specijalnog tužioca upućuje na rad u specijalno tužilaštvo republički
javni tužilac na predlog specijalnog tužioca iz redova javnih tužilaca ili njihovih
13
Nevenka Kažić, „Analiza Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju
organizovanog kriminala republike srbije i njegova primena u praksi”, op. cit., str. 185.
192
zamenika, na period od devet meseci, koji može biti produžen odlukom

republičkog javnog tužioca, uz pismenu saglasnost upućenog lica (član 8
ZONDOsOK). Ovde treba naglasiti da se za inicijalno upućivanje ne traži
saglasnost lica koje se upućuje, dok se za produženje roka upućivanja traži, što
je sasvim nelogično rešenje. takođe, posebni kriterijumi za upućivanje javnih
tužilaca ili zamenika javnih tužilaca u specijalno tužilaštvo nisu utvrđeni,
uostalom kao ni za postavljenje specijalnog tužioca. rok od 9 meseci, na koji se
javni tužilac ili zamenik javnog tužioca upućuje na rad u specijalno tužilaštvo,
prema opštem shvatanju, veoma je kratak, te ga, i bez obzira na mogućnost
njegovog produženja, treba zakonom produžiti. Nijedan predmet organizovanog
kriminala do sada nije okončan za devet meseci. Postoje predlozi da se ovaj rok
ili produži i izjednači sa mandatom specijalnog tužioca, ili veže za dužinu trajanja
postupka po predmetu u kojem konkretni zamenik postupa.
Kao važan uslov za efikasan rad specijalnog tužilaštva postavlja se
mogućnost angažovanja lica različitih specijalnosti iz drugih organa i institucija.
Zakonodavac je predvideo da, ako je to potrebno radi vođenja krivičnog
postupka, specijalni tužilac može od državnog organa ili organizacije da zatraži
upućivanje zaposlenog na rad u specijalno tužilaštvo. rukovodilac organa ili
organizacije dužan je da bez odlaganja odluči o ovom zahtevu, a upućivanje se
vrši uz saglasnost zaposlenog i traje najduže godinu dana (član 9 ZONDOsOK).
Možda bi bilo korisno proširiti mogućnost ovakve vrste angažovanja i na
zaposlene u nedržavnom sektoru, uz detaljno regulisanje njihovih prava i
dužnosti, kako tokom angažovanja, tako i nakon toga.
Posebna odeljenja nadležnih sudova

Osim specijalizacije na nivou policije i tužilaštva, naš zakonodavac se
opredelio za specijalizaciju na nivou sudova, što ipak, predstavlja izuzetak u
odnosu na praksu većine država. Međutim, pitanje je koliko je ovakva sudska
specijalizacija opravdana, a pogotovo kada se uzmu u obzir odredbe zakona, po
kojima se, osim naziva i nadležnosti, specijalizacija faktički ne ispoljava ni u
čemu drugom.
Za postupanje u predmetima krivičnih dela organizovanog kriminala, prema
odredbama ZONDOsOK (član 12), nadležan je Okružni sud u Beogradu, kao
prvostepeni za teritoriju republike srbije, dok je za odlučivanje u drugom
stepenu nadležan Apelacioni sud u Beogradu. U skladu sa tim, u Okružnom sudu
obrazovano je Posebno odeljenje za postupanje u predmetima krivičnih dela
organizovanog kriminala (Posebno odeljenje Okružnog suda). Kolokvijalno ovo
193
odeljenje naziva se i „specijalni sud”. Potrebno je odmah ukazati na jedan

paradoks. Od donošenja ZONDOsOK, odredba o formiranju Posebnog
odeljenja Apelacionog suda nije realizovana, jer Apelacioni sudovi još uvek nisu
formirani, pa je u žalbenom postupku nadležan Vrhovni sud srbije, u kome je,
iako to zakon izričito ne predviđa, osnovano Posebno odeljenje za postupanje u
predmetima organizovanog kriminala. Odredbe o obrazovanju Posebnog
odeljenja za postupanje u predmetima organizovanog kriminala predviđene za
Apelacioni sud, primenjene su na Vrhovni sud srbije.
rad Posebnog odeljenja bliže uređuje predsednik Okružnog suda u Beogradu.
sudije u Posebno odeljenje Okružnog suda raspoređuje predsednik Okružnog suda
u Beogradu, na vreme od dve godine, iz reda sudija tog suda ili sudija drugih
sudova upućenih na rad u taj sud, uz njihovu saglasnost. radom Posebnog odelenja
Okružnog suda rukovodi predsednik, koga postavlja predsednik Okružnog suda,
iz reda sudija raspoređenih na rad u Posebno odeljenje (član 13 ZONDOsOK).
slične odredbe o uređenju i radu Posebnog odelenja Apelacionog suda u Beogradu
sadržane su u članu 14 ZONDOsOK. Međutim, u praksi ovu nadležnost vrši
Vrhovni sud srbije. sudije u ovo odeljenje je rasporedio predsednik Vrhovnog
suda na vreme od dve godine iz reda sudija Vrhovnog suda uz njihovu saglasnost,
a radom odeljenja rukovodi predsednik odeljenja koga je postavio predsednik
Vrhovnog suda iz reda sudija raspoređenih u Posebno odeljenje Vrhovnog suda.
Odeljenje čini 10 sudija Vrhovnog suda raspoređenih u dva petočlana veća, a većini
sudija je već produžavan mandat. Predsednik Vrhovnog suda uređuje rad ovog
Odeljenja i Godišnjim rasporedom poslova postavlja predsednike veća te
raspoređuje sudije Posebnog odeljenja u ova veća. sudije raspoređene u Posebno
odeljenje Vrhovnog suda su istovremeno i članovi redovnih sudskih veća
Vrhovnog suda, tako da odlučuju u žalbenom postupku i u postupku po vanrednim
pravnim lekovima i u predmetima ostalih krivičnih dela.14
Kao i kod specijalnog tužilaštva, zakon ni ovde nije utvrdio posebne
kriterijume za raspoređivanje sudija u Posebno odeljenje Okružnog, odnosno
Apelacionog suda, niti za postavljenje predsednika tih odeljenja. rok od dve
godine, na koji se sudije raspoređuju u posebna odeljenja Okružnog, odnosno
Apelacionog suda, pokazao se u praksi kao prekratak, s obzirom na dužinu
trajanja postupaka za krivična dela organizovanog kriminala. Zakon ne predviđa,
ali ni ne zabranjuje produženje ovog roka, tako da je u praksi bilo produženja za
pojedine sudije. Ovaj problem još je izraženiji nego kada su u pitanju specijalni
tužilac i njegovi zamenici, jer može direktno uticati na efikasnost postupka i
14
Videti: www.vk.sud.rs.
194
njegovo odugovlačenje, usled promene člana, a pogotovo predsednika sudskog

veća kome je istekao mandat u posebnom odelenju suda.
Bezbednosno-informativna agencija
Zakonom o Bezbednosno-informativnoj agenciji definisano je da se Agencija,
pored ostalog, bavi i poslovima vezanim za suprotstavljanje međunarodnom
organizovanom kriminalu, odnosno, stručnim poslovima i zadacima na praćenju,
dokumentovanju, sprečavanju, suzbijanju i presecanju delatnosti organizacija i
lica usmerenih na vršenje organizovanog kriminala i krivičnih dela sa elementom
inostranosti, unutrašnjeg i međunarodnog terorizma i najtežih oblika krivičnih
dela protiv čovečnosti i međunarodnog prava te protiv Ustavom utvrđenog
poretka i bezbednosti republike. U obavljanju ovih poslova, pripadnici agencije
primenjuju ovlašćenja utvrđena zakonom i drugim propisima koje primenjuju
ovlašćena službena lica i radnici na određenim dužnostima ministarstva nadležnog
za unutrašnje poslove, u skladu sa propisima o unutrašnjim poslovima.
U skladu sa tim, u BIA su, na osnovu odgovarajućih podzakonskih akata,
formirane organizacione jedinice koje se bave poslovima i zadacima u vezi sa
suprotstavljanjem međunarodnom organizovanom kriminalu. s tim u vezi
Agencija je uspostavila saradnju sa većim brojem službi bezbednosti susednih
zemalja, zemalja Jugoistočne Evrope i Evropske unije, kao i srodnim službama
drugih zemalja; Agencija je stalni učesnik međunarodnih konferencija koje se
organizuju u cilju poboljšanja međunarodne saradnje na planu suprotstavljanja
organizovanom kriminalu.
saradnja BIA i državnih organa nadležnih za borbu protiv organizovanog
kriminala, odvija se pre svega kroz dostavljanje informacija i podataka ovim
organima od strane Agencije. takođe, ljudski i materijalno-tehnički resursi
Agencije, koriste se u pretkrivičnom postupku u predmetima organizovanog
kriminala, na način i pod uslovima propisanim Zakonikom o krivičnom
postupku. Iskustva stečena u dosadašnjoj saradnji državnih organa nadležnih za
borbu protiv organizovanog kriminala sa BIA, u konkretnim predmetima
organizovanog kriminala, pokazuju da je ova Agencija u stanju da pruži značajan
doprinos borbi protiv organizovanog kriminala.
Uprava carina
Uprava carina kao organ u sastavu Ministarstva finansija republike srbije
poslove iz svog delokruga obavlja preko: Centralne Uprave carina i područnih
195
organa — carinarnica. Aktivnosti carinske službe neposredno su vezane za

izgradnju carinske službe kao relevantnog subjekta čiji je zadatak da omogući
brz protok robe i putnika i efikasnu kontrolu, a odvijaju se u skladu sa Carinskim
zakonom, podzakonskim aktima i preuzetim obavezama prema međunarodnim
organizacijama CAFAO i institucijama (svetska banka). Pored osnovne, fiskalne
uloge, Uprava carina svakako zauzima značajno mesto u ukupnim aktivnostima
državih organa koji su usmereni na borbu protiv organizovanog kriminala.
Značaj ove uloge uslovljen je i proizlazi iz zakonom određenih delokruga rada
i naležnosti Uprave carina. Uz Ministarstvo unutrašnjih poslova (Graničnu
policiju), carinska služba predstavlja prvi bedem redovne odbrane od svih vrsta
krijumčarenja i kriminala koji dolazi iz inostranstva, odnosno koji se odvijaju
ka inostranstvu.
Uprava carina je donela sopstvenu strategiju za borbu protiv organizovanog
kriminala čija je polazna osnova Akcioni plan Evropske unije o organizovanom
kriminalu iz 1997. godine, koji je njen sastavni deo. U tom smislu je izvršena
reorganizacija carinske službe, koja u svome sastavu ima i specijalizovane uže
organizacione jedinice nadležne za suzbijanje krijumčarenja, za carinske istrage,
za obaveštajne poslove i za analizu i upravljanje rizikom. saradnja državih
organa nadležnih za borbu protiv organizovanog kriminala sa Upravom carina
odvija se kroz razmenu informacija. U praksi, policija najčešće dostavlja zahteve
za dostavljanje određenih podataka ili dokumentacije, kao i za vršenje provera
putem međunarodne carinske saradnje. Na žalost, obaveštajni podaci kojima
raspolaže Uprava carina, a to važi i za podatke takvog karaktera kojima raspolažu
drugi državni organi, nisu u potrebnoj meri stavljeni u funkciju borbe protiv
organizovanog kriminala. razlog za to je nepostojanje jedinstvenog
kriminalističko-obaveštajnog sistema.
Poreska policija
U okviru Ministarstva finansija 2003. godine formiran je sektor poreske
policije, kao posebna organizaciona jedinica Poreske uprave. Poreska policija je
isključivo nadležna za otkrivanje poreskih krivičnih dela i njihovih učinilaca.
Poreska policija u pretkrivičnom postupku postupa kao organ unutrašnjih
poslova i ovlašćena je da, u skladu sa zakonom, preduzme sve potražne radnje,
izuzev organičenja kretanja. strateški ciljevi Poreske policija usmereni su na
otkrivanje i suzbijanje najtežih poreskih krivičnih dela, sa posebnim težištem na
otkrivanju i suzbijanju nezakonite evazije poreza na dodatu vrednost, kao
najznačajnije poreske forme.
196
saradnja Poreske policije sa državnim organima nadležnim za borbu protiv

organizovanog kriminala, uglavnom se odnosi na sprečavanje i otkrivanje
poreskih krivičnih dela. Posebno je dobra i intezivna saradnja sa policijom, koja
se odvija na bazi Uputstva o obaveznim oblicima i načinu ostvarivanja saradnje
Ministarstva finansija i ekonomije i Ministarstva nadležnog za unutrašnje
poslove. U skladu sa ovim Uputstvom, obavezni oblici saradnje Poreske policije
i Ministarstva unutrašnjih poslova su: Međusobno obaveštavanje putem
ustupanja podataka, informacija i dokumentacije od značaja za otkrivanje
poreskih krivičnih dela i njihovih učinilaca, kao i drugih podataka i saznanja od
značaja rad ovih organa na suzbijanju kriminaliteta; preduzimanje potražnih
radnji; prinudno dovođenje osumnjičenog radi saslušanja i preduzimanje
zajedničkih akcija. U dosadašnjoj praksi ova saradnja se odvijala korektno, ali
mišljenja smo da zbog raširenosti poreskog kriminala njen obim mora da bude
mnogo veći od dosadašnjeg, što se posebno odnosi na oblast borbe protiv
organizovanog kriminala.
Uprava za sprečavanje pranja novca

Uspostavljanje efikasnih mehanizama koji dovode do pravovremenog
otkrivanja i sprečavanja pojave prevođenja i ulaganja finansijske dobiti stečene
kriminalnim radnjama u legalne finansijske tokove, jedan je od osnovnih ciljeva
naše države u borbi protiv organizovanog kriminala. Na osnovu Zakona o
sprečavanju pranja novca, koji je stupio na snagu u decembru 2005. godine, u
okviru Ministarstva finansija formirana je Uprava za sprečavanje pranja novca
kao finansijsko-obaveštajna služba (Financial Intelligence Unit).15 U skladu sa
Zakonom, banke i druge finansijske organizacije, menjači, preduzeća,
osiguravajuće organizacije, investicioni fondovi i druge institucije, „obveznici“
po ovom Zakonu, obavezni su da Upravi za sprečavanje pranja novca dostavljaju
podatke o sumnjivim finansijskim transakcijama. Na osnovu člana 22 Zakona o
sprečavanju pranja novca, Uprava može na inicijativu suda, javnog tužioca,
Narodne banke srbije, ministarstva nadležnog za unutrašnje poslove,
ministarstva nadležnog za finansije, Agencije za privatizaciju, Komisije za hartije
od vrednosti i drugih nadležnih državnih organa da izvrši proveru fizičkih i
pravnih lica i svih transakcija, za koje postoji sumnja da se radi o pranju novca.
Uprava za sprečavanje pranja novca zakonom je ovlašćena da razmenjuje
podatke i informacije u vezi sa pranjem novca ne samo sa Ministarstvom
15
„Zakon o sprečavanju pranja novca”, Službeni glasnik RS, br. 107/2005.
197
unutrašnjih poslova i drugim državnim organima, već i sa organima stranih

država ili međunarodnim organizacijama. Prijemom srbije u članstvo Egmont
grupe, Uprava je dobila mogućnost da razmenjuje informacije sa finansijsko-
obaveštajnim službama drugih zemalja, u skladu sa pravilima o razmeni ovog
međunarodnog udruženja. U svrhu borbe protiv organizovanog kriminala,
policija i specijalno tužilaštvo od Uprave dobijaju podatke o sumnjivim
transakcijama, koji se mogu koristiti kao početna saznanja o kriminalnoj
delatnosti i njenim nosiocima, ali i zahtevaju određene podatke tokom rada na
konkretnim predmetima organizovanog kriminala. Posebno je važno
pravovremeno dostavljanje tri vrste podataka:
• podataka koji se nalaze u bazama podataka koje vodi Uprava za sprečavanje
pranja novca (baza novčanih transakcija u iznosu preko 15 000 evra, baza
sumnjivih transakcija, baza prenosa novca preko državne granice) i podataka
iz baze kojom Uprava raspolaže, a koja se odnosi na ino-plaćanje;
• podataka iz banaka (o imovinskom stanju i bankarskim ulozima, o
instrumentima platnog prometa u zemlji i inostranstvu i ostali podaci koji
su potrebni za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i kriminalne delatnosti
iz koje potiče novac koji se ubacuje u legalne finansijske tokove);
• podataka iz domena međunarodne saradnje, kao što su provere baza
finansijsko-obaveštajnih službi drugih zemalja za pravno ili za fizičko lice.
Najzad, nadležni državni organi dužni su da nakon preduzimanja mera iz svoje
nadležnosti redovno dostavljaju Upravi za sprečavanje pranja novca podatke i
informacije o postupcima u vezi sa prekršajima, privrednim prestupima i krivičnim
delima koji se odnose na pranje novca, kao i njihovim izvršiocima (lični podaci,
faza postupka, podaci o pravosnažnim odlukama, odnosno presudama).
Zaključak
Na osnovu prethodnih razmatranja, nameće se zaključak da, iako su

formirane institucije specijalizovane za borbu protiv organizovanog kriminala i
postoje određeni oblici njihove međusobne saradnje i saradnje sa drugim
relevantnim institucijama, ove institucije još uvek ne funkcionišu u potpunosti
kao sistem. U nedostatku jedinstvenih kriterijuma i metodologije za
identifikovanje konkretnih slučajeva organizovanog kriminala, u praksi se
događa da u pretkrivičnom i krivičnom postupku postupaju i druge policijske
službe, odnosno javna tužilaštva i sudovi, bez formalnog sukoba nadležnosti. Po
našem mišljenju, ovaj problem se može prevazići na sledeći način:
198
• Formiranjem jedinstvenog kriminalističko-obaveštajnog sistema radi

efikasnog prikupljanja i analize informacija i podataka o organizatorima i
članovima zločinačkih udruženja i organizovanih kriminalnih grupa i o
njihovoj kriminalnoj delatnosti i to na osnovu jedinstvene metodologije;
• Izgradnjom jedinstvene metodologije i kapaciteta za identifikovanje
organizovanog kriminala, sakupljanje i analizu prikupljenih podataka. U okviru
toga neophodna je i izgradnja kapaciteta koji bi podržavali institucionalnu
razmenu informacija od važnosti za borbu protiv organizovanog kriminala;
• Izradom jedinstvenih kriterijuma i metodologije za praćenje rezultata borbe
protiv organizovanog kriminala i određivanjem jedne institucije (tačke) u
kojoj bi se prikupljali, analizirali i obrađivali svi realizovani slučajevi. Koja
će to institucija ili telo biti, zavisiće od zakonodavnog rešenja kojim će se
regulisati koncept istrage. samo tako ćemo znati koliko je organizovanih
kriminalnih grupa i koliko članova tih grupa procesuirano, za koliko i kojih
krivičnih dela, koliku imovinsku korist su pribavili kriminalom, na čiju štetu,
kako i gde plasiraju nelegalnu dobit, kakva im je organizaciona struktura,
načini izvršenja, metodi prikrivanja kriminalne delatnosti, načini izbegavanja
krivičnog progona, korišćenje nasilja, korupcije i pranja novca, u kojoj je fazi
postupak, da li se osumnjičeni brane sa slobode ili su u pritvoru i koliko dugo.
Literatura
sveobuhvatnog predloga reforme, 2008, Dosije, Beograd.
2. „Zakon o potvrđivanju Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanog
kriminala i dopunskih protokola”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br.
6/2001.
3. „Zakon o potvrđivanju Konvencije o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda
stečenih kriminalom”, Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br. 7/2002; Službeni
list SCG — Međunarodni ugovori, br. 18/2005.
4. „Zakon o potvrđivanju Konvencije UN protiv korupcije”, Službeni list SCG —
Međunarodni ugovori, br. 12/2005.
5. „Zakon o potvrđivanju krivičnopravne konvencije o korupciji”, Službeni list SRJ —
Međunarodni ugovori, br. 2/2002; Službeni list SCG — Međunarodni ugovori, br.
18/2005.
6. „Krivični zakonik republike srbije”, Službeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005 i
107/2005.
199
7. „Zakonik o krivičnom postupku republike srbije”, Službeni list SRJ, br. 70/2001 i
68/2002; Službeni glasnik RS, br. 58/2004, 85/2005 i 115/2005.
8. „Zakon o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog
kriminala”, Službeni glasnik RS, br. 42/2002, 27/2003, 39/2003, 67/2003, 29/2004,
58/2004, 45/2005 i 61/2005.
9. „Zakon o Bezbednosno-informativnoj agenciji”, Službeni glasnik RS, br. 42/2002.
10. „Zakon o javnom tužilaštvu”, Službeni glasnik RS, br. 63/2001, 42/2002, 39/2003,
44/2004, 61/2005, 106/2006.
DEVElOPMENt PrOsPECts FOr tHE sErBIAN sYstEM

OF INstItUtIONs COMBAtING OrGANIsED CrIME
Problems of organised crime in serbia went through several stages over the past two
decades ever since the professional public, researchers and relevant experts, including
government and social institutions, had first shown interest in this phenomenon. In the
early 1990s, these problems were either totally denied or ignored by relevant authorities
and the topic of organised crime first appeared bashfully in studies drawn up by local
theorists, which focused mainly on organised crime beyond serbian borders. the 1990s,
when the transition process started in serbia, were characterized by an expansion of
organised crime which was then made manifest for the first time. there are various factors
that led to the criminalization of the serbian society, especially such factors as the
disintegration of the former Yugoslavia, armed conflicts within its former republics,
escalation of terrorism in Kosovo and Metohija, economic sanctions and the NAtO
aggression that caused human casualties, destroyed military facilities and incurred serious
damage to economic facilities in serbia. that period was also characterized by political
instability, inadequate and vague legislation and different forms of resistance to reform,
all of which either slowed down or even halted the reform process. It may be noted that
many permanent and rather closely organised criminal groups emerged in that period,
created solely for the purpose of committing various forms of lucrative criminal activities.
the state simply kept ignoring and denying the problem, while first attempts to seriously
analyze the problem of organised crime in serbia appeared in the professional public. It
is only after democratic changes took place that the awareness of threats of organised
crime in the serbian territory was raised, followed by the awareness of the need to put in
place relevant norms and build new institutions or transform the existing ones in order
to encapacitate them to combat organised crime. this paper will present results which
have been achieved so far in the fight against organised crime in serbia and will give a
critical overview of current progress, competences and relations among various
institutions in charge of suppressing organised crime and will also come up with
suggestions on how to build a consistent system of government and social institutions
for the prevention and suppression of organised crime in serbia and to incorporate that
system in the international framework for fighting organised crime.
200
SPECIJALNE ISTRAŽNE TEHNIKE
U fUNKCIJI SUZBIJANJA ORGANIZOVANOG
KRIMINALITETA
Milan Škulić*
APstrAKt
U radu se objašnjavaju osnovne osobenosti zakonske definicije organizovanog
kriminala. Autor posebno ističe da je u praktičnoj primeni adekvatnija
definicija sadržana u Zakoniku o krivičnom postupku, od one koja postoji u
Zakonu o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju
organizovanog kriminala. U radu se analiziraju bitni elementi zakonske
definicije organizovanog kriminala, a potom se posebno objašnjavaju neke
osnovne fenomenološke odlike ovog oblika kriminaliteta. Zbog određenih
fenomenoloških odlika organizovanog kriminaliteta, neophodno je da se za
njegovo suzbijanje koriste posebne dokazne tehnike, poput: tajnog zvučnog i
optičkog nadzora osumnjičenog, pružanja simulovanih poslovnih usluga i
sklapanja simulovanih pravnih poslova, angažovanja prikrivenog islednika,
kontrolisane isporuke, automatskog računarskog pretraživanja ličnih i drugih
podataka i saslušanja svedoka saradnika. U radu se izlažu osnovne
karakteristike najvažnijih posebnih dokaznih radnji, a autor zaključuje da se
te radnje, koje se mogu preduzimati isključivo na osnovu naredbe suda, moraju
koristiti oprezno i selektivno.
Ključne reči: organizovani kriminalitet, krivični postupak, zakonska definicija,
fenomenološke karakteristike, specijalne istražne tehnike, srbija.
Zakonska definicija organizovanog kriminaliteta
U novom Zakoniku o krivičnom postupku republike srbije, izraz

„organizovani kriminal” se definiše slično kao u nekadašnjoj Glavi XXIXa još
uvek važećeg Zakonika o krivičnom postupku, ali uz određene modifikacije
čiji je cilj preciziranje elemenata definicije organizovanog kriminala. Ratio legis
*
Autor je redovni profesor na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu.
201
Milan Škulić
definisanja organizovanog kriminala u članu 21 jeste da taj pojam bude opšteg

karaktera, te da više ne postoji poseban tip krivičnog postupka onda kada je
određeno krivično delo iz sfere organizovanog kriminaliteta predmet krivičnog
postupka, a što onda, i u pravno-tehničkom smislu predstavlja skladnije rešenje,
jer se omogućava da se u odgovarajućim odredbama Zakonika, gde je to
potrebno, samo uputi na odredbe iz člana 21, kao na primer u delu Zakonika o
krivičnom postupku u kojem su regulisane određene posebne dokazne radnje
(Glava VIII). Organizovani kriminalitet zbog niza svojih osobenosti zahteva
posebno mesto u krivičnoj proceduri, a pre svega stvaranje i uvođenje određenih
posebnih dokaznih tehnika podobnih za pribavljanje dokaza u odnosu na ova
inače veoma teško dokaziva krivična dela. U novom Zakoniku o krivičnom
postupku su takve specijalne dokazne tehnike svrstane u Glavu VIII pod
naslovom: „Posebne dokazne radnje”.
terminološki i naučno, termin „kriminalitet” bio bi verovatno opravdaniji
od izraza „kriminal”, ali se zakonodavac ipak opredelio za naučno manje
korektan izraz „kriminal”, s obzirom da je on već postao ustaljen poslednjih
godina i zbog toga što već nekoliko godina postoji Zakon o organizaciji i
nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala, a pri tom
nije bilo uslova za blagovremeno terminološko usklađivanje tog zakona sa
Zakonikom o krivičnom postupku. Nije čak ni sasvim izvesno koliko je zaista
korektniji izraz „kriminalitet” od izraza „kriminal”, jer se u oba slučaja radi o
rečima stranog porekla. Prvi izraz direktno potiče od nemačke reči
Kriminalität, dok je drugi pseudoanglicizam (crime znači zločin, dok criminal
označava atribut „krivični”, mada može imati i značenje „zločinački”, na
primer: criminal act, criminal behaviour). Izvorni oblik obeju reči je latinskog
porekla, a drugim jezicima koristi se u tom ili sličnom obliku za označavanje
krivičnih dela kao totaliteta — skupa svih krivičnih dela u određenom vremenu
i prostoru ili skupa određene vrste krivičnih dela, zavisno od atributa koji ide
iz tu imenicu.1
Da bi se smatralo da određeno krivično delo spada u organizovani
kriminal(itet), potrebno je kumulativno ispunjenje sledećih uslova:
1) uslov egzstiranja određenog stepena sumnje kao procesnog parametra —
postojanje osnovane sumnje da je izvršeno krivično delo;
2) uslov apstraktne težine krivičnog dela, s obzirom na predviđenu kaznu
— za to krivično delo je propisana kazna zatvora od četiri godine ili teža kazna;
1
Uporediti u: Peter-Alexis Albrecht, Kriminologie, Verlag C. H. Beck, München, 1999, pp. 17–8.
202
Specijalne istražne tehnike u funkciji suzbijanja organizovanog kriminaliteta
3) uslov organizacijske prirode krivičnog dela — krivično delo mora biti

rezultat delovanja tri ili više lica udruženih u kriminalnu organizaciju, odnosno
kriminalnu grupu;
4) uslov postojanja specifičnog kriminalnog cilja kriminalne organizacije,
odnosno kriminalne grupe — njen cilj mora biti funkcionalno vršenje krivičnih
dela, tj. krivična dela se vrše radi sticanja dobiti ili moći.
Osim navedenih uslova koji moraju postojati kumulativno, neophodno je da
su istovremeno uz te uslove ispunjena alternativno još najmanje tri od sledećih
propisanih uslova:
1) uslov postojanja odgovarajuće hijerarhijske strukture — svaki član
kriminalne organizacije, odnosno kriminalne grupe je imao unapred određeni,
odnosno očigledno odredivi zadatak ili ulogu;
2) uslov aktuelne ili planirane stalnosti kriminalne organizacije — delatnost
organizacije se planira na duže vreme ili za neograničeni vremenski period;
3) uslov postojanja odgovarajuće regulative u organizaciji — delatnost
organizacije se zasniva na primeni određenih pravila unutrašnje kontrole i
discipline članova;
4) uslov internacionalizacije aktivnosti — delatnost organizacije se planira
i vrši u međunarodnim razmerama;
5) uslov nasilničke prirode organizacije — u vršenju delatnosti primenjuje
se nasilje ili zastrašivanje ili postoji spremnost za njihovu primenu;
6) uslov postojanja odgovarajućih poslovnih veza — u vršenju delatnosti
koriste se privredne ili poslovne strukture;
7) uslov nezakonite legalizacije prihoda organizacije — koristi se pranje
novca ili nezakonito stečene dobiti;
8) uslov postojanja veze sa faktorima moći — tj. sa određenom granom vlasti
ili drugim uticajnim faktorima (politička vlast, sredstva javnog informisanja,
zakonodavna, izvršna ili sudska vlast i drugi važni društveni ili ekonomski činioci).
Definicija iz člana 22 se uglavnom oslanja na pojmovno određene radne
grupe Evropske unije iz 1994. godine, a njega prihvata Evropski sud za ljudska
prava.2 Iz Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala
preuzet je kriterijum koji se odnosi na težinu krivičnog dela s obzirom na
zaprećenu kaznu (četiri godine zatvora ili teža kazna). I nekadašnja definicija
2
Više o tome: Milan Škulić, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije,
203
Milan Škulić
organizovanog kriminala u Glavi XXIXa ranije važećeg Zakonika o krivičnom

postupku se temeljila na definiciji koja se smatra prihvatljivom u Uniji, dok je
definicija iz Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju
organizovanog kriminala uglavnom preuzela pojmovno određenje organizovanog
kriminala iz Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala,
koje je preterano neodređeno (pre svega zbog izuzetno lošeg zvaničnog prevoda
te Konvencije na srpski jezik). Potpuno je nelogično da postoje različite definicije
jednog te istog pojma u različitim zakonskim aktima. U svakom slučaju, prednost
treba dati definiciji iz Zakonika o krivičnom postupku, a ovaj će se problem
definitivno prevazići ako se usvoji postojeći Nacrt Zakona o postupku za krivična
dela organizovanog kriminala i druga posebno složena krivična dela. taj nacrt
uopšte ne sadrži bilo kakvu definiciju organizovanog kriminala, već samo upućuje
na član 22 Zakonika o krivičnom postupku, što predstavlja logično i pravno-
tehnički dobro rešenje jer je taj zakon u jednom svom delu samo lex specialis u
odnosu na Zakonik o krivičnom postupku koji je lex generalis.
Prema članu 2 Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u
suzbijanju organizovanog kriminala, organizovani kriminal predstavlja vršenje
krivičnih dela od strane organizovane kriminalne grupe, odnosno druge
organizovane grupe ili njenih pripadnika, za koja je predviđena kazna zatvora
od četiri godine ili teža kazna.3 Prema članu 3, stav 1 ovog Zakona, pod
organizovanom kriminalnom grupom se podrazumeva grupa koja kumulativno
ispunjava sledeće uslove: 1) uslov koji se odnosi na kvantitativni sastav grupe
— radi se o grupi od tri ili više lica; 2) uslov koji se odnosi na trajnost grupe —
ona treba da postoji određeno vreme; 3) uslov koji se odnosi na kriminalnu
delatnost grupe — potrebno je da grupa deluje sporazumno u cilju vršenja jednog
ili više krivičnih dela za koja je predviđena kazna zatvora od četiri godine ili
teža kazna, radi sticanja, posredno ili neposredno, finansijske ili druge
materijalne koristi. Pod pojmom druga organizovana grupa podrazumeva se
grupa koja nije obrazovana u cilju neposrednog vršenja krivičnih dela, niti ima
tako razvijenu organizacionu strukturu, definisane uloge i kontinuitet članstva
3
Ni naslov ovog zakona nije sasvim adekvatan. Bolje bi bilo da se on zove „Zakon o organizaciji
i nadležnosti državnih organa u postupku za krivična dela organizovanog kriminala i druga
posebno složena krivična dela”, kao što je to i predviđeno u već pripremljenoj radnoj verziji
odgovarajućeg zakonskog nacrta. s jedne strane, nije advekvatno govoriti o suzbijanju ove
vrste kriminala, kada se zakon odnosi na organizaciju i nadležnost odgovarajućih državnih
organa u krivičnom postupku koji ima osoben predmet, dok, s druge strane, taj zakon (što u
određenoj meri važi i za sadašnji zakon) reguliše i neka pitanja drugih krivičnih postupaka,
čiji predmet nisu krivična dela organizovanog kriminala, već druga tzv. posebno složena
krivična dela. Pored toga, slična rešenja postoje i u uporednom zakonodavstvu.
204
svojih pripadnika, ali je u funkciji organizovanog kriminala. Ova definicija je u

mnogim elementima u neskladu kako sa onom koja je sadržana u važećem
Zakoniku o krivičnom postupku (član 504a, st. 2 i 3), tako i sa pojmovnim
određenjem organizovanog kriminala u članu 21 novog Zakonika o krivičnom
postupku. U svakom slučaju, s obzirom da je Zakonik o krivičnom postupku
osnovni izvor našeg krivičnog procesnog prava, u praksi, bez obzira na
postojanje i drugačije zakonske definicije organizovanog kriminala, prednost
treba dati onoj definiciji koju sadrži Zakonik o krivičnom postupku.4
Cilj kriminalne organizacije se mora sastojati u vršenju krivičnih dela. Vršenje
krivičnih dela i daje kriminalni karakter određenoj organizaciji, odnosno
formiranoj grupi od tri ili više lica, ali se ta krivična dela ne vrše radi njih samih,
već su ona sredstvo kojim organizacija alternativno ili kumulativno stiče dobit ili
moć. Dobit predstavlja svaki profit koji može biti sam po sebi nelegalan (npr.
novac dobijen iznudom ili ostvaren otmicom itd.) ili on čak može biti legalan sam
po sebi (npr. prihod od igara na sreću, kladionica, poslovnog prostora itd.), ali
organizacija takav legalni profit štiti izvršenjem krivičnih dela, odnosno pospešuje
svoje privredno delovanje određenim krivičnim delima (npr. vrši se ubistvo,
zastrašivanje ili otmica konkurenta na tenderu u postupku privatizacije i sl.). Nije
svako krivično delo pripadnika kriminalne organizcije automatski ili apriorno
krivično delo organizovanog kriminala, već je potrebno da takvo krivično delo
bude funkcionalno povezano sa ciljem kriminalne organizacije i njenim ukupnim
delovanjem, a ne da je neka vrsta „ekscesa” određenog pripadnika kriminalne
organizacije. Krivično delo mora izvirati iz kriminalne organizacije i njenog
delovanja. radi se praktično o krivičnim delima ne samo pojedinih pripadnika
kriminalne organizacije, već same te organizacije kao takve, na šta upućuje i
formulacija iz člana 21 po kojoj je „cilj kriminalne organizacije, odnosno
kriminalne grupe, vršenje teških krivičnih dela radi sticanja dobiti ili moći”.
smatra se da je svaki član kriminalne organizacije ili kriminalne grupe imao
unapred određeni zadatak onda kada mu je na izričit način to naređeno, tj.
naloženo mu je da obavlja određenu radnju ili mu se, onda kada je u pitanju
krivično delo nečinjenja, (što je relativno retko u organizovanom kriminalu, ali
može biti prisutno u delima povezanim sa organizovanim kriminalom kakva su
koruptivna krivična dela), naređuje, odnosno nalaže da se uzdrži od činjenjenja
koje bi morao da obavi. Naređenje može biti dato za pojedini zadatak (npr.
4
Više o tome u: Milan Škulić, „Nacrt Zakona o državnim organima u postupu za krivična dela
oganizovanog kriminala i moguće modifikacije pravila krivičnog postupka za dela
organizovanog kriminala”, u: Zbornik Srpskog udruženja za krivično pravo, Beograd, 2005,
str. 232–46.
205
Milan Škulić
ubistvo ili otmica određenog lica) ili za obavljanje određene delatnosti u

određenom vremenskom periodu (npr. kontinuirano vršenje iznude u odnosu na
određeno lice ili privredni subjekat). Naređenje ili nalog u odnosu na određeni
ili odredivi zadatak može biti kako izričito, tako i prećutno. Da bi nalog imao
konkludentni karakter potrebno je da između nalogodavca i nalogoprimca postoji
takav odnos u kojem onaj koji prima određeni nalog bez ikakve dileme shvata
šta mu je zadatak iako mu je to od strane nalogodavca dato na prećutan način,
koji nije lako razumljiv onome ko je van takvog odnosa.
Delatnost kriminalne organizacije se planira na duže vreme, onda kada iz
svih okolnosti proizlazi da će organizacija delovati više meseci ili čak više
godina, odnosno u vremenski neograničenom periodu, što je posledica niza
konkretnih okolnosti. Na primer, članovi kriminalne organizacije nemaju drugi
izvor prihoda, a iz svih okolnosti i njihovog načina života proizlazi da računaju
u dužem vremenskom periodu na prihode od svog delovanja u okvirima
kriminalne organizacije. Na takvo planiranje kriminalne organizacije mogu
ukazati i njene logističke pripreme, odnosno dokazi koji ukazuju na
pripremljenost organizacije da deluje duže ili u neograničenom vremenskom
periodu, jer poseduje, priprema i obezbeđuje potrebna materijalna sredstva i
ljudske resurse za takvo delovanje ili je organizacija obezbedila ili ugovorila
kontinuiranu nabavku takvih sredstava. Na primer, kriminalna organizacija, tj.
njeni članovi, a posebno oni koji su rukovodeći u hijerarhijskoj lestvici, sklopili
su sporazum o kontinuiranom krijumčarenju oružja ili droge ili postoje dokazi
o planiranim nelegalnim isporukama u dužem vremenskom periodu u
budućnosti. Pravila unutrašnje kontrole i discipline članova su tipična za veće i
bolje organizovane kriminalne organizacije. Ona podrazumevaju postojanje
takvih pravila, najčešće u nepisanom, ali nespornom obliku, a ređe i kroz
postojanje određenih ritualnih ponašanja članova kriminalne organizacije, koja
u nekim vrlo retkim slučajevima potiču iz određenih pisanih pravila. Daleko je
češće da su pravila unutrašnje kontrole i discipline članova utemeljena na
ustaljenoj praksi i tzv. nepisanim, ali vrlo čvrstim pravilima, koja podrazumevaju
rigorozno kažnjavanje onih članova organizacije koji ta pravila prekrše.
Disciplina članova podrazumeva ne samo postojanje odgovarajućih pravila koja
se moraju poštovati, već i sistem određenih sankcija za njihovo kršenje. to je u
vezi sa hijerarhijskom strukturom u organizaciji, koja može biti i veoma složena,
te postojati na više nivoa. tipičan primer za to je italo-američka mafijaška
organizacija u kojima postoji jedan nesporni vođa – kum, koji ima svog
konsiljera, a ispod kuma su različito rangirani mafijaši, najčešće u činu
206
„kapetana” i „poručnika”, koji komanduju određenim brojem njima direktno

podređenih „vojnika”.5
savremeni oblici organizovanog kriminala često podrazumevaju određene
međunarodne veze između različitih kriminalnih organizacija. Međunarodne
razmere delovanja organizovanog kriminala su tipične za neka krivična dela
poput krijumčarenja, trgovine ljudima, neovlašćene proizvodnje, držanja i
stavljanja u promet opojnih droga itd.6 to predstavlja i razlog za postojanje jedne
od posebnih dokaznih radnji u novom Zakoniku o krivičnom postupku – dokazne
radnje kontrolisane isporuke (član 154). sve druge posebne dokazne radnje, a
naročito posebna dokazna radnja pružanja simulovanih poslovnih usluga i
sklapanja simulovanih pravnih poslova, mogu imati značaj za prikupljanje
dokaza koji se odnose na organizovani kriminal u međunarodnim razmerama.
Nasilje kao oblik delovanja organizovanog kriminala se svodi na vršenje
krivičnih dela nasilničkog karaktera, odnosno svodi se, pre svega, na ona krivična
dela kojima se napada na život ili telo čoveka, ali i na slobodu (npr. u slučaju
otmice) ili se njima, kada je u pitanju zastrašivanje, pasivnom subjektu krivičnog
dela stavlja u izgled primena određenog realnog nasilja nad njim ili nad nekim
njemu bliskim. Korišćenje privrednih ili poslovnih struktura podrazumeva
nelegalne ili legalne veze organizovanog kriminala sa određenim privrednim
subjektima, bilo putem ulaganja novca proisteklog iz krivičnih dela
organizovanog kriminala, bilo kroz druge veze koje se odlikuju zajedničkim
ulaganjima i učešćem u profitnim delatnostima, razmenom međusobnog uticaja
na druge uticajne društvene činioce (što može biti povezano sa određenim
koruptivnim krivičnim delima), nedozvoljenim delovanjem na konkurenciju od
strane članova kriminalne organizacije u korist određenih privrednih ili poslovnih
entiteta (iznudama, pretnjama) itd.
Pranje novca, odnosno plasiranje nezakonito stečene dobiti je direktno
povezano sa korišćenjem privrednih ili poslovnih struktura od strane kriminalne
organizacije, posebno kada su u pitanju veće sume novca koji je proistekao iz
krivičnih dela, a koji treba plasirati u legalne finansijske tokove. to se vrši i u
međunarodnim razmerama. Krivično delo pranja novca, koje je nekada postojalo
u tzv. sporednom krivičnom zakonodavstvu srbije je sada propisano u članu 231
Krivičnog zakonika srbije. Uticaj kriminalne organizacije ili njenog dela na
određene uticajne društvene činioce može biti neposredan ili posredan. Uticaj
5
Više o tome u: Howard Abadinsky, Organized Crimes in the USA, Washington, D.C., 2001,
pp. 97–9.
6
Više o tome u: Zoran stojanović, Komentar Krivičnog zakonika, Beograd, 2006, str. 583.
207
Milan Škulić
je neposredan kada, na primer, kriminalna organizacija, odnosno njeni članovi

direktno korumpiraju određene nosioce državne vlasti, ili potkupljuju novinare,
tj. predstavnike masovnih medija itd. Uticaj je posredne prirode onda kada ne
postoji direktna koruptivna veza, odnosno tzv. potkupljivanje, ali se uticaj postiže
bilo putem drugih lica, tzv. prijatelja kriminalne organizacije, odnosno njenih
„poverenika”, ili se to postiže u određenim suptilnijim formama, poput na primer,
„sponzorisanja” određenih masovnih medija ili nekih političkih partija, odnosno
„ulaganja” u njih i slično. U društvene činioce koji mogu biti predmet takvog
uticaja kriminalne organizacije, u članu 21, tačka 8 navode se u egzemplarnom
smislu: 1) politička vlast, 2) sredstva javnog informisanja, 3) oblici vlasti
podeljene u skladu sa Ustavom: a) zakonodavna, b) izvršna i v) sudska, 4) drugi
važni društveni ili ekonomski činioci, što znači da i drugi konkretni faktori, pod
uslovom da imaju odgovarajući društveni značaj, mogu biti predmet takvog
uticaja kriminalne organizacije. Izraz „politička vlast” nije najadekvatniji, jer
takva vrsta vlasti ne postoji striktno u ustavnom smislu, iako su partije, kao
osnovni oblici političkog delovanja i organizovanja, deo ustavnog sistema, tako
da pod ovim izrazom treba podrazumevati političke partije i njihove uticajnije
članove, a pre svega visoke partijske funkcionere, bez obzira da li je konkretna
partija na vlasti ili deluje kao opoziciona.
Osnovna fenomenološka obeležja organizovanog kriminaliteta
Osnovna fenomenološka obeležja organizovanog kriminaliteta su značajna,

kako radi boljeg shvatanja ovog oblika kriminaliteta u praktičnom smislu, tako
i zbog povezanosti tih pojavnih odlika sa neophodnošću razvijanja posebnih
istražnih tehnika u cilju suzbijanja organizovanog kriminaliteta.7 Odličnu i skoro
sveobuhvatnu definiciju organizovanog kriminaliteta daje Hauard Abadinski
(Howard Abadinsky) koji zaključuje:
„Organizovani kriminalitet je neideološko udruženje jednog broja lica, koja
među sobom ostvaruju vrlo bliske društvene interakcije, organizovano na
hijerarhijskoj osnovi, od najmanje tri nivoa/ranga, a u cilju obezbeđenja
profita i moći, zahvaljujući učešću u nezakonitim i zakonitim aktivnostima.
Pozicije u hijerarhiji i pozicije funkcionalne specijalizacije moraju da budu
prenesene (preuzete) na osnovu srodstva ili prijateljstva, ili racionalno
prenesene (poverene) s obzirom na veštinu onoga kome se određena pozicija
7
Više o pojavnim oblicima organizovanog kriminaliteta u: Vlado Kambovski, Organiziran
kriminalitet, skopje, 2005, str. 85–6.
208
dodeljuje. stalnost članstva se podrazumeva, a članovi teže da očuvaju

integritet svog udruženja i aktivnost u sleđenju ciljeva organizacije.
Organizacija izbegava nadmetanje (konkurenciju) i teži monopolu u odnosu
na određenu industrijsku granu, odnosno na teritorijalnoj osnovi. Organizacija
je voljna da upotrebi nasilje ili da se služi podmićivanjem radi ostvarenja
svojih ciljeva ili radi obezbeđenja discipline. Članstvo je restriktivnog
karaktera, mada nečlanovi mogu da budu uključeni u aktivnosti u izuzetnim
situacijama. Postoje eksplicitna pravila, verbalna ili pisana, čija se primena
obezbeđuje pretnjom određenim sankcijama, što uključuje i ubistvo“.8
Objašnjavajući svoje pojmovno određenje organizovanog kriminaliteta,
prethodno citirani autor ističe da, mada ne postoji opšte prihvaćena definicija
ove vrste kriminaliteta, postoji jedan broj osobina ili atributa identifikovanih
kako od nadležnih službi pravnog sistema, tako i od strane naučnih istraživača,
koje se smatraju indikativnim za taj fenomen: a) obezbeđuju osnovu za
određivanje da li se pojedina grupa kriminalaca može smatrati vidom
organizovanog kriminaliteta; b) da li ona zahteva drugačiji pristup u odnosu na
druge kriminalne grupe. U tom smislu organizovana kriminalna grupa je: 1)
neideološka; 2) hijerarhijska; 3) ima ograničeno ili ekskluzivno članstvo; 4)
poseduje tendenciju da traje, odnosno da bude večita; 5) služi se protivzakonitim
nasiljem i podmićivanjem; 6) u njoj se ispoljavaju specijalizacija članstva i
podela rada među članovima; 7) monopolistička; 8) rukovođenje u njoj se
zasniva na eksplicitnim pravilima i regulativama.9
U osnovne karakteristike tipične ili klasične grupe, čije delovanje spada u
organizovani kriminalitet, ulazi više bitnih odlika.10
Neideološki karakter organizovanog kriminaliteta

Jedna organizovana kriminalna grupa nema političke ciljeve, niti je
motivisana ideološkim interesovanjima; njeni ciljevi su novac i moć, tako da
njeno uključivanje u politiku može samo da bude deo aktivnosti grupe usmeren
na obezbeđivanje protekcije ili imuniteta za svoje nezakonite aktivnosti, a na
temelju ovog kriterijuma se i razlikuju grupe organizovanog kriminaliteta od
grupa koje su takođe organizovane i violentne, te krše zakon, ali to čine iz
8
Howard Abadinsky, Organized Crimes in the USA, op. cit., p. 5.
9
Ibid., pp. 4–5, 7–14.
10
Više o tome: Milan Škulić, Organizovani kriminalitet: pojam i krivičnoprocesni aspekti, op.
cit., str. 35–42.
209
Milan Škulić
političkih motiva (npr. Kju Kluks Klan).11 Iz ove osobine klasičnih kriminalnih
organizacija proizlazi i njihova jasna distinkcija u odnosu na terorističke
organizacije, koje takođe imaju hijerarhijsku strukturu i niz drugih osobenosti
poput većine organizovanih kriminalnih grupa. Dok neki autori pišu da teroristi
deluju na temelju prihvatanja koncepcije proizašle iz filozofije bombi, za
organizovane kriminalce je karakteristično da je njihova osnovna filozofija –
filozofija profita po svaku cenu, po čemu su veoma slični mnogim „uspešnim
poslovnim ljudima” savremene tržišne i liberalne privrede, naročito u periodima
prvobitne akumulacije kapitala.12
Hijerarhijska struktura organizovanog kriminaliteta

Organizovana kriminalna grupa raspolaže vertikalnom strukturom moći, od
tri ili više stalna ranga, a svaki od njih ima određeni skup ovlašćenja u odnosu
na potčinjenje, s tim da su ta ovlašćenja neodvojiva od pozicije koju određeno
lice ima unutar kriminalne grupe.13
Limitiranost ili ekskluzivnost članstva u kriminalnoj organizaciji

Kriminalna organizacija ima značajna ograničenja u pogledu toga ko je
kvalifikovan da postane njen član, što može da bude bazirano na etničkoj
pripadnosti, prijateljstvu, rasi, kriminalnoj prošlosti ili sličnim okolnostima. O
tome ko konkretno može postati član, te da li raspolaže potrebnim osobinama,
obično odlučuje tzv. sponzor, tj. neki visoko rangirani član. Po pravilu,
potencijalni član mora da ispuni i neke posebne uslove.14 Priroda tih uslova zavisi
od vrste organizacije, njene tradicije, pisanih ili nepisanih pravila i običaja, ali
takođe i od konkretne situacije, osobine potencijalnog novog člana i slično.
Aleksandrov o tome kaže sledeće: „Prvo na siciliji, a zatim u sjedinjenim
Državama niko nije mogao postati vojnik samo na osnovu svoje želje. Pomalo
kao onaj ko je želeo da postane vitez u srednjem veku ili pak skaut u Baden-
Pauelu, i onaj ko je želeo da postane mafiozo morao je prethodno da prođe kroz
ispit. Počev od puberteta budući vojnik može da dokazuje svoju vrednost. Prvi
11
12
O filozofiji bombi videti u: Walter laquer, Terorism, little Brown and Company, Boston and
toronto, 1977, p. 21.
13
14
Ibid.
210
od tih dokaza koje iziskuju poglavari familije jeste suprotstavljanje zakonima

okupatora, a na siciliji uvek postoji neki okupator, od feničanskog porobljavanja
do kontrole centralne vlasti rima, kao što će uvek postojati, u svim civilizovanim
zemljama zapadnog sveta, zakon vlasnika”.15
Trajnost kriminalne organizacije

Organizovana kriminalna grupa se ustanovljava dogovorom kriminalaca i
dizajnira se tako da traje kroz vreme i posle života aktuelnih članova, a stalnost
se pretpostavlja od strane članova i ona obezbeđuje važnu osnovu za privlačenje
kvalifikovanih osoba koje žele da postanu članovi organizacije i pri tom računaju
na trajno egzistiranje kriminalne organizacije.16
Korišćenje nezakonitog nasilja i podmićivanja

U kriminalnoj organizaciji je nasilje dostupan i prihvatljiv resurs, a spremnost
na upotrebu ili ispoljavanje nasilja je važan element koji omogućava grupi da
ostane u životu, te ostvari svoje ciljeve. Organizovana grupa uvek kada je to
neophodno, pribegava podmićivanju da bi tako zaštitila svoje operacije ili svoje
članove. Upotreba nasilja ili podmićivanja nije ograničena etičkim obzirima, već
je isključivo limitirana praktičnim interesima.17
Specijalizacija i podela rada

Kao i kod drugih vidova organizacije, određeni stepen specijalizacije i podele
rada među članovima predstavlja conditio sine qua non. specijalizacija i podela
rada među članovima organizovane grupe je povezana i sa podelom aktivnosti
na nelegalne i legalne. Fundamentalni cilj kriminalne grupe je postizanje
ekonomske dobiti, a ona se može postići kako nelegalnim, tako i legalnim
aktivnostima, s tim da organizovana kriminalna grupa generalno svojim
nezakonitim aktivnostima podržava i one delatnosti koje su inače zakonite. Podela
rada se zasniva na profesionalizaciji pripadnika organizovanih kriminalnih grupa.
Profesionalni kriminalitet se manifestuje dugotrajnim činjenjem krivičnih dela,
tako da to predstavlja izvor prihoda, a njegovi akteri planiraju svoje aktivnosti u
15
Viktor Aleksandrov, Istorija mafije, „Dolče vita”, Beograd, 1998, str. 25.
16
17
Ibid.
211
Milan Škulić
cilju ostvarivanja zarade, s tim da se čak njihov životni stil, može označiti kao
hedonistički.18 Za profesionalni kriminalitet nije uvek neophodno da se krivična
dela čine u kontinuitetu, odnosno na duži vremenski period, već je potrebno da
se izvršenjem konkretnog krivičnog dela planira obezbeđivanje životnih prihoda,
te da postoji plan da se taj način ostvarivanja sredstava za životnu egzistenciju
praktikuje i u budućnosti, s tim da usled raznovrsnih okolnosti (npr. otkrivanje
od strane nadležnih državnih organa, lišavanje slobode i vođenje krivičnog
postupka i sl.), takav plan ne mora u svojim krajnjim konsekvencama i ostvariti.
Organizovani kriminalitet je po definiciji, uvek profesionalnog karaktera, tj.
njegovi su pripadnici profesionalci jer im iz vršenja krivičnih dela, kao i drugih
aktivnosti organizovane kriminalne grupe, proističu prihodi, a oni sami sebe u
osnovi i na psihološkom nivou doživljavaju kao pripadnike osobene „kriminalne
profesije”. Međutim, sam po sebi, profesionalni kriminalitet ne mora uvek da
bude u sferi organizovanog kriminaliteta, pa tako određeni učinilac može
profesionalno, ali potpuno individualno, ili u formi nekog oblika saučesništva
koje ne ispunjava uslove da se smatra organizovanim kriminalitetom, da vrši npr.
provalne, krađe, razbojništva i druga krivična dela. Dodirne veze između
profesionalnih kriminalaca koji su tako orijentisani da ne deluju u sferi
organizovanog kriminaliteta i onih kriminalaca koji deluju organizovano kao
članovi kriminalne organizacije mogu biti izražene i kroz angažovanje
individualnih profesionalaca od strane organizovane kriminalne grupe za neki
poseban ad hoc zadatak, kao što je to npr. naručeno ubistvo, uništenje određenog
objekta eksplozivom i slično. U takvim slučajevima bi se, zavisno od konkretne
situacije, obeležja učinjenog krivičnog dela i njegove pravne kvalifikacije, i takav,
inače individualni profesionalni kriminalni akt ili akt učinjen u nekoj klasičnoj
formi saučesništva, mogao smatrati krivičnim delom organizovanog kriminaliteta,
jer je učinjen u sprezi sa delovanjem organizovane kriminalne grupe.
Monopolistički karakter organizovane kriminalne grupe

Organizovanom kriminalitetu se ne sviđa konkurencija. On stremi
hegemoniji u odnosu na određeno geografsko područje (deo grada ili gradska
četvrt) ili u odnosu na pojedinu legalnu ili nelegalnu delatnost (profitnu oblast),
npr. distribucija droge na određenoj teritoriji. Monopol, naravno, uništava
slobodnu trgovinu i povećava profit, s tim da se monopol organizovanog
18
Clemens Bartollas and simon Dinitz, Introduction to Criminology: Order and Disorder,
Harper & row Publishers, New York, 1989, p. 263.
212
kriminaliteta održava nasiljem, pretnjom da će se nasilje upotrebiti ili korupcijom

javnih službenika, a ovi se metodi mogu i kombinovati.19
Rukovođenje organizovanom kriminalnom grupom na temelju pravila

Organizovana kriminalna grupa, slično legitimnoj organizaciji, poseduje niz
pravila i regulativa, koje članovi grupe moraju da poštuju, a ako član grupe
prekrši pravila, on se ne otpušta, već se često eliminiše.20
Iz navedenih osnovnih osobina kriminalne organizacije proizlazi da veliki
deo tih atributa sam po sebi nije kriminalnog karaktera, već je imanentan čitavom
nizu drugih organizacija, grupa ili udruženja, počev od privrednih subjekata,
preduzeća, pa do organizacija građana, drugih slobodnih asocijacija, nevladinih
organizacija i sl. U tom smislu, treba poći od opšteg pojma organizacije,
udruženja i ustanove. Organizacija predstavlja trajno delanje određene vrste sa
nekim ciljem, a organizovanom grupom treba nazivati skupinu sa upravnim
aparatom koji trajno dela sa nekim ciljem, dok udruženje predstavlja udruženu
grupu čiji pravni poredak važi samo za učesnike na osnovu njihovog članstva,
za razliku od ustanove, koja je grupa čiji se uspostavljeni poreci (relativno)
uspešno nameću, u granicama određene sfere uticaja, svakom delovanju koje se
može odrediti prema određenim svojstvima.21
Posebne dokazne radnje
specijalne dokazne, odnosno istražne tehnike predstavljaju određene načine

prikupljanja dokaza koji su po svom karakteru atipični, te se primenjuju samo u
odnosu na neka krivična dela. ta dela su, s jedne strane, veoma teška i ozbiljna,
kako u faktičkom pogledu s obzirom na posledice koje prouzrokuju u jednom
opštem životnom smislu, tako i u krivičnopravnom pogledu s obzirom na kaznu
koja je za njih propisana, dok se, s druge strane, takva dela zahvaljujući nekim
njihovim fenomenološkim karakteristikama, te psihološkim i drugim osobinama
njihovih učinilaca, veoma teško otkrivaju, razjašnjavaju i dokazuju korišćenjem
uobičajenih, odnosno redovnih dokaznih metoda.22 to je i dovelo do potrebe da
19
20
Ibid.
21
Maks Veber, Privreda i društvo, Drugi deo, Prosveta, Beograd, str. 36–7.
22
Više o tome: Milan Škulić, Krivično procesno pravo: opšti deo, Beograd, 2007, str. 279.
213
Milan Škulić
se u savremena krivičnoprocesna zakonodavstva uvode tzv. specijalne istražne

tehnike, te da se u odnosu na takva krivična dela modifikuje upotreba nekih inače
klasičnih dokaznih sredstava.23 te tehnike su pre svega karakteristične za
nekadašnji pretkrivični postupak, a sada prethodnu istragu i zbog toga se uz njih
često koristi atribut „istražne”, koji u većini zakonodavstava upućuje na ono što
je u našem zakonodavstvu nekada bio pretkrivični postupak, a sada je prethodna
istraga. Njihovi dokazni rezultati se koriste u krivičnom postupku (ako dođe do
njegovog pokretanja), pa se zbog toga koristi i termin „dokazne tehnike”. Pored
toga, neke specifične specijalne dokazne tehnike, odnosno određena
modifikovana dokazna sredstva, se isključivo koriste u krivičnom postupku, kao
što je to u našem zakonodavstvu slučaj sa saslušanjem svedoka saradnika. Naš
zakonodavac koristi termin „posebne dokazne radnje”, što je logički opravdano,
a predstavlja i dobro pravno-tehničko rešenje. Dokazne radnje se uopšteno mogu
podeliti na: a) opšte dokazne radnje (Glava VII) i b) posebne dokazne radnje
(Glava VIII). U posebne dokazne radnje spadaju: tajni zvučni i optički nadzor
osumnjičenog, pružanje simulovanih poslovnih usluga i sklapanje simulovanih
pravnih poslova, angažovanje prikrivenog islednika, kontrolisana isporuka,
automatsko računarsko pretraživanje ličnih i drugih podataka i saslušanje
svedoka saradnika.24 Većina ovih radnji se pominjala i u dosadašnjem i još uvek
važećem Zakoniku o krivičnom postupku u okviru glave XXIXa, odnosno u
odredbama koje su se odnosile na organizovani kriminal. Novi ih Zakonik
reguliše dosta detaljnije i, što je od posebnog značaja, ne ograničava ih jedino
na krivična dela organizovanog kriminala već proširuje njihovu primenu i na
druge slučajeve u kojima se one mogu pokazati celishodnim, a radi se o teškim
krivičnim delima.
23
Više o tome: W. Gropp (Hrsg), Rechtliche Initiative gegen Organisierte Kriminalität, Max-
Planck-Institut für strafrecht, Freiburg, 2000, pp. 16–7.
24
Potpuno je neargumentovana kritika eliminisanja posebnog postupka za dela organizovanog
kriminala u novom Zakoniku o krivičnom postupku (skoro da nema države u svetu koja ne
poseduje neki poseban postupak tog tipa), već samo postoje određene posebne dokazne radnje,
odnosno tehnike, kao što je to učinjeno i u novom Zakoniku o krivičnom postupku srbije i
kao što se predviđa, na primer, u novom Nacrtu Zakonika o krivičnom postupku Crne Gore.
Dobro je što se takve radnje omogućavaju i za neka druga, teška krivična dela, jer se time
olakšava njihovo efikasnije suzbijanje. Pored toga, na taj se način i građani dovode u
ravnopravniji položaj, jer zbog čega bi na npr. za oštećenog u krivičnom delo razbojništva
bilo daleko manje šansi da to delo bude razjašnjeno i dokazano, nego za oštećenog krivičnim
delom organizovanog kriminala. Pored toga, potrebno je i u Zakoniku o krivičnom postupku
eliminisati elemente specijalnih suđenja i nekih specifičnih postupaka i dati što više opštih
zakonskih rešenja, što je i u skladu sa osnovnim postulatima pravne države.
214
Tajni zvučni i optički nadzor osumnjičenog

tajni zvučni i optički nadzor osumnjičenog (članovi 146 i 147) je u
nekadašnjem Zakoniku bio regulisan u okviru odredbi koje su se odnosile na
krivičnu prijavu i ovlašćenja organa pretkrivičnog postupka, no imajući u vidu
svrhu njenog preduzimanja opravdano je njeno svrstavanje u posebne dokazne
radnje. U poređenju sa dosadašnjim rešenjem, proširen je krug krivičnih dela
kod kojih je moguća primena ove radnje (član 146, stav 1), a pod određenim
uslovima ju je moguće primeniti i ako osobite okolnosti ukazuje da se priprema
neko od krivičnih dela u pogledu kojih je dozvoljena primena tajnog i optičkog
nadzora osumnjičenog (član 146, stav 2). Značajnu novinu predstavlja odredba
koja dozvoljava da se dokazi prikupljeni ovom dokaznom radnjom koriste i ako
se ne odnose na delo zbog koga je dozvoljen nadzor, pod uslovom da se odnose
na dela kod kojih se može narediti tajni zvučni i optički nadzor (član 147, stav
5). Ovim se reguliše pitanje tzv. slučajnih, odnosno uzgrednih nalaza, tj.
pribavljanja inače legalnom merom — posebnom dokaznom radnjom, onih
dokaza koji se ne odnose na konkretno krivično delo zarad čijeg je otkrivanja i
dokazivanja, preduzeta posebna dokazna radnja. Ovo dokazi se odnose na
krivično delo koje spada u grupu krivičnih dela u pogledu kojih se može
preduzeti ta posebna dokazna radnja. Ovo pravilo će važiti i kada, u skladu sa
zakonikom, ovu posebnu dokaznu radnju, vrši prikriveni islednik.
Za posebnu dokaznu radnju tajnog audio i video nadzora nadležan je jedino
sud u odgovarajućem funkcionalnom obliku (istražni sudija) koji naredbu za
nadzor i snimanje telefonskih i drugih razgovora ili komunikacija drugim
tehničkim sredstvima i optičko snimanje, odnosno lociranje u prostoru i praćenje
pomoću elektronskih uređaja, donosi na pismeni i obrazloženi predlog javnog
tužioca. Prema članu 41, stav 1 Ustava republike srbije, tajnost pisama i drugih
sredstava komuniciranja je nepovrediva, ali su odstupanja dozvoljena samo na
određeno vreme i na osnovu odluke suda, ako su neophodna radi vođenja
krivičnog postupka ili zaštite bezbednosti republike srbije, na način predviđen
zakonom (član 41, stav 2 Ustava srbije)
Materijalni uslov za preduzimanje posebne dokazne radnje iz člana 146 se
temelji na postojanju odgovarajućeg stepena sumnje tj. osnovane sumnje da su
određena lica učinila jedno ili više od taksativno nabrojanih krivičnih dela (član
146, stav 1, tačka 1–4).25 Pored krivičnih dela protiv ustavnog uređenja i
bezbednosti, te dela organizovanog kriminala, kao i krivičnih dela protiv čovečnosti
25
Više o tome u: Milan Škulić, Komentar Zakonika o krivičnom postupku, službeni glasnik,
215
Milan Škulić
i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom, sada se još i u pogledu nekih

taksativno nabrojanih krivičnih dela, koja po mnogim elementima spadaju ili u
teška krivična dela ili u dela koja se inače veoma otežano dokazuju uobičajenim
dokaznim metodama, omogućava primena ove posebne dokazne radnje. Ratio
legis takvog proširenja zakonskih mogućnosti primene ove prilično deprivirajuće
i veoma osetljive posebne dokazne radnje je utemeljen kako na činjenici da je
potrebno razviti efikasne metode otkrivanja i dokazivanja niza krivičnih dela koja
spadaju u klasičan kriminalitet, tako i na činjenici da se zahvaljujući ovakvim
mogućnostima bolje iskorišćavaju dokazi koji se odnose na druga teška krivična
dela za koje nije izdata naredba za radnju iz člana 146, ali se tokom njene realizacije
došlo do dokaza za takva krivična dela. to je opravdano kako kriminalno-
političkim razlozima, tako i težinom krivičnih dela koja su u pitanju. Naredba iz
člana 146 se izdaje kada postoje osnovi sumnje (blaži stepen sumnje u odnosu na
osnovanu sumnju), ali i ta sumnja mora biti sasvim konkretna i odnositi se na
realnu mogućnost da je lice o kojem se radi učinilo neko od taksativno nabrojanih
krivičnih dela. Uvek je u izvesnoj meri problematično priskuškivanje i snimanje
razgovora koje lice u pogledu kojeg postoje osnovi sumnje iz člana 146, stav 1
vodi sa drugim licima u odnosu na koje ne postoji takav stepen sumnje, ali se to
nikada ne može potpuno izbeći. U praktičnom smislu, pravo na privatnost tih lica
neminovno strada kao neka vrste „koletarne štete” njihovog odnosa sa licem u
pogledu kojeg postoje osnovi sumnje iz člana 146, stav 1. Međutim, nadzor
telefonskih i drugih razgovora lica za koje postoje osnovi sumnje da je samo ili sa
drugima učinilo neko od krivičnih dela iz člana 146, stav 1 se ne sme sprovoditi
ako je sasvim očigledno da njegov razgovor sa drugim licima za koje takvi osnovi
sumnje ne postoje. to nema nikakve veze sa svrhom preduzimanja radnje iz člana
146, a faktičko je pitanje kada će postojati takva procena.
snimanja iz člana 146, stav 1, tj. nadzor nad razgovorima, može se po naredbi
istražnog sudije obaviti u stanovima i drugim prostorijama, kao i na otvorenom
prostoru. slično je i u drugim državama, kao na primer u Nemačkoj, gde postoji
tzv. mali prisluškivački zahvat i „veliki prisluškivački zahvat” (große und kleine
Lauschangriff), koji se odnose na prisluškivanje razgovora u prostorijama.26 Ako
26
J. König, “Einsatz technischer Mittel nach par. 100c stPO”, Kriminalistik, No. 5, 1998, pp.
349–50. Praksa istražnih organa u Nemačkoj insistira na proširenju mogućnosti za
prisluškivanje telefonskih i drugih razgovora i „ozvučenju” prostorija i vozila. Mada je prema
oficijelnim statistikama broj obavljenih prisluškivanja u Nemačkoj u proseku tokom jedne
godine znatno viši nego u sAD, to faktički nije tako, jer se u sAD zvanično statistički ne
beleže sva zaista obavljena prisluškivanja i pod određenim uslovima je moguće prisluškivanje
i bez odluke suda, što se potom statistički ne beleži. to je u Nemačkoj nemoguće. Više o tome
216
se radi o razgovoru koji nije telefonski, odnosno ne odvija se putem odgovarajućih

uređaja, on može biti predmet nadzora samo ako je to striktno određeno u naredbi
istražnog sudije. Mogućnost iz člana 146, stav 7 predstavlja krupan izuzetak u
odnosu na nepovredivost stana i takav način sprovođenja posebne dokazne radnje
iz člana 146, stav 1 je moguć jedino ako je to izričito predviđeno u naredbi
istražnog sudije. tu treba u praksi biti veoma oprezan, te takvu meru treba
preduzimati ako zaista realno nema mogućnosti da se na drugi način prikupe
dokazi u odnosu na teško krivično delo iz člana 146, stav 2. to je i razlog da se
predviđaju i određene promene radi uvođenja još jednog paralelnog vida sudske
kontrole u odnosu na takav način sprovođenja posebne dokazne radnje iz člana
146, stav 1. Inače, ni takav ulazak u stan nije u suprotnosti sa ustavnopravnim
odredbama, jer iako je prema članu 40, stav 1 Ustava srbije stan nepovrediv, na
osnovu pismene odluke suda moguće je ulaženje u tuđi stan i protiv volje
njegovog držaoca (član 40, stav 2 Ustava srbije). Prilikom takvog sprovođenja
posebne dokazne radnje iz člana 146, stav 1 ne sme se vršiti pretresanje, jer se
naredbom iz člana 146, stav 3 pretresanje ni ne može odrediti (za to bi bila
neophodna posebna naredba), a pretresanje prilikom sprovođenja radnje iz člana
146, stav 7 bi bilo moguće jedino ako bi postojao neki od zakonskih i ustavnih
razloga za pretresanje bez naredbe (član 40, stav 3 Ustava srbije). Obaveza
ovlašćenih lica da svoj ulazak u stan i druge prostorije i montiranje uređaja za
nadzor razgovora, kao i njihovo demonitranje, zabeleže uređajima za zvučno i
video snimanje, uvedena je radi dokumentovanja da na takav način nisu vršene
bilo kakve zloupotrebe.
Prema Predlogu Zakona o izmenama i dopunama Zakonika o krivičnom
postupku, član 146, stav 7 bio bi promenjen i glasio bi:
Kada je to izričito predviđeno naredbom istražnog sudije, koju je u roku od 48
časova od kada je doneta, svojom naredbom potvrdio predsednik Vrhovnog
suda srbije ili sudija koga je odredio predsednik Vrhovnog suda srbije i pod
uslovom da se na drugi način ne mogu obezbediti dokazi koji se odnose na
krivična dela iz stava 1, tačke 1 do 3 ovog člana, ili bi to očigledno bilo
skopčano sa znatnim teškoćama, odnosno dovelo bi do ugrožavanja života ili
zdravlja ljudi, odnosno uništenja imovine veće vrednosti, ovlašćena službena
lica policije, odnosno Bezbednosno-informativne agencije mogu, radi izvršenja
posebne dokazne radnje iz stava 1 ovog člana, tajno ući u stan ili druge
prostorije i u njih, odnosno u predmete koji se u njima nalaze, postaviti tehničke
videti u: Wolfgang Weinem, “Die strafprozessuale Überwachung der telekommunikation”,

Kriminalistik, No. 11, 1995, p. 735.
217
Milan Škulić
uređaje za sprovođenje radnje iz stava 1 ovog člana ili po potrebi preduzeti

radnje održavanja već postavljenih takvih tehničkih uređaja.27
Ovim bi se za ovu osetljivu posebnu dokaznu radnju uveo poseban dupli sudski
ključ, što bi predstavljalo dodatnu garanciju da se ona neće zloupotrebljavati.28
Inače, i sada, u okvirima važećeg Zakonika o krivičnom postupku, postoji
mogućnost tajnog ulaska u stan i druge prostorije, što može učiniti prikriveni
islednik koji, ako je naredbom istražnog sudije to predviđeno, može upotrebiti
tehnička sredstva sa snimanje razgovora i ući u tuđi stan i u druge prostorije (član
504nj). Ovim je stvorena vrlo široko definisana mogućnost odstupanja od prava
neprikosnovenosti stana, što suštinski ne predstavlja bitnu razliku u odnosu na
rešenje iz novog Zakonika o krivičnom postupku, mada bi to rešenje (kao što je
prethodno već objašnjeno), svakako moglo biti poboljšano uvođenjem „duplog
sudskog ključa”. Još uvek važeći Zakonik o krivičnom postupku odredbom člana
504nj, stav 5 ne uvodi bilo kakve kontrolne mehanizme tajnog audio-video
nadzora, koje obavlja prikriveni islednik tako što montira odgovarajuće tehničke
uređaje u stanovima i u drugim prostorijama, niti se reguliše način uklanjanja tih
uređaja itd. Konačno, ako kritičari navedene odredbe Zakonika o krivičnom
postupku iz 2006. zaista smatraju da je ona neustavna, kako su onda do sada
strpljivo trpeli izneti primer o ulasku prikrivenog islednika u tuđi stan i to bez
ikakvih posebnih uslova i zašto niko nije reagovao na to što se u članu 232
sadašnjeg Zakonika govori o prisluškivanju telefonskih i drugih razgovora, a pri
tom se u članu 232, stav 5 navodi posebno: „snimanja iz stava 1 ovog člana mogu
se po naredbi istražnog sudije obaviti i u prostorijama koje nisu stanovi”? to znači
da se ova zakonska odredba može tumačiti tako da se snimanje može izvršiti u
stanovima i drugim prostorijama, iako se može smatrati da se na ovaj način stanovi
izuzimaju od ove radnje, što je očigledno bila intencija zakonodavca.29 Da bi se
snimanje uopšte i obavilo, u te stanove, odnosno druge prostorije, se mora ući, pa
zašto bi onda takav ulazak bio ustavan, a ovaj sada, striktno regulisan i uz određene
zaštitne odredbe, bio neustavan?30
27
Više o tome u: Milan Škulić, „Planirane novele u novom Zakoniku o krivičnom postupku”,
Zbornik Srpskog udruženja za krivično pravo: Primena novog Zakonika o krivičnom postupku
Srbije, Kopaonik, 2007, str. 219–20.
28
Više o tome u: Milan Škulić, „Posebne dokazne radnje u novom Zakoniku o krivičnom
postupku”, Revija za bezbednost, br. 7, juli 2008, str. 22–3.
29
Više o tome u: tihomir Vasiljević i Momčilo Grubač, Komentar Zakonika o krivičnom
postupku, Justinijan, Beograd, 2005, str. 415.
30
U tehničkom smislu se određenim uređajima (npr. registrovanjem mikro vibracija prozorskih
okana putem upotrebe posebnih uređaja) mogu nadzirati i razgovori koji se obavljaju u
218
Prikriveni islednik
Prikriveni islednici (istražitelji) se u literaturi definišu kao policijski službenici
kojima je dodeljen promenjen identitet (legenda) u određenom vremenskom periodu
da bi delujući tajno u kontaktu sa određenim kriminalnim krugovima prikupljali
informacije koje će moći da se koriste za otkrivanje, razjašnjavanje i sprečavanje
krivičnih dela i to pre svega onih koja se odnose na organizovani kriminalitet.31 Za
razliku od ranijeg i još uvek važećeg Zakonika, novi Zakonik o krivičnom postupku
dosta detaljno reguliše angažovanje prikrivenog islednika predviđajući uslove za
njegovo angažovanje, krivična dela u pogledu kojih se može angažovati, postupak
njegovog određivanja, njegova prava i dužnosti. tako se prikriveni islednik može
angažovati samo ako postoji određeno kriminalno organizovanje, ali ne samo ono
koje spada u organizovani kriminal, već svako organizovanje koje se odlikuje
postojanjem grupe učinilaca povezanih određenim zajedničkim ciljevima
kriminalnog karaktera (član 151 stav 1). tu bi, na primer, spadala špijunska grupa,
kada su u pitanju krivična dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti, ili grupa za
vršenje ratnih zločina, kada se radi o krivičnim delima protiv čovečnosti i
međunarodnog prava, kao i grupe formirane za vršenje imovinskih delikata, npr.
za krađu automobila, za provalne krađe i sl. Prikriveni islednik se može angažovati
ako postoje osnovi sumnje da je učinjeno krivično delo protiv bezbednosti i
ustavnog uređenja, protiv čovečnosti i međunarodnog prava, organizovanog
kriminala, ili za koje je propisana kazna zatvora preko četiri godine (član 151 stav
2), a pod određenim uslovima i u slučaju pripremanja nekog od navedenih dela
(član 151, stav 3). Precizira se da je prikriveni islednik po pravilu radnik organa
unutrašnjih poslova, Bezbednosno-informativne agencije ili drugog državnog
organa (član 151, stav 6), a izričito se zabranjuje da prikriveni islednik bude lice za
koje postoji sumnja da pripada ili je pripadalo organizovanoj kriminalnoj grupi, ili
lice koje je osuđivano za teška krivična dela (član 151, stav 7).
Prikrivenom isledniku se izričito zabranjuje da podstrekava ili provocira na
izvršenje krivičnih dela (član 153, stav 1), a u slučaju da on sam učini krivično
delo, mogu se primeniti odredbe Krivičnog zakonika o nužnoj odbrani ili krajnjoj
nuždi (član 153, stav 2).32 sudska odluka se ne može zasnivati samo na iskazu
prostorijama, tako da nije uvek neophodno uređaje za nadzor montirati u samoj prostoriji. U
nekim situacijama nemoguće je vršiti tu vrstu tzv. spoljašnjeg prisluškivanja. Više o tome u:
Živojin Aleksić i Milan Škulić, Kriminalistika, Pravni fakultet, Beograd, 2007, str. 298.
31
Gerold Koriath, “Verdeckteer Ermittler — Ein europaweit taugliches Instrument”,
Kriminalistik, No. 8–9, 1996, p. 535.
32
U nekim drugim sistemima je moguće široko korišćenje planirane „provokacija” za krivično
delo, a kao prikriveni islednici se mogu koristiti i lica iz samog kriminalnog miljea, što je
219
Milan Škulić
prikrivenog islednika koji je saslušan kao svedok. Iako bi se moglo postaviti

pitanje koja je svrha angažovanja prikrivenog islednika, ako se sudska odluka
ne može zasnivati samo na njegovom iskazu, pretpostavka je da će se njegovim
aktivnostima, ako ih on obavi na kvalitetan način, omogućiti dobijanje i drugih
dokaza, a pored toga, ne treba zaboraviti ni njegovu mogućnost da prisluškuje i
snima razgovore, a takvi snimci takođe imaju dokazni značaj.
Svedok saradnik
Posebna dokazna radnja saslušanja svedoka saradnika regulisana je veoma
detaljno i dosta drugačije u poređenju sa dosadašnjim rešenjem. Propisani su
strožiji uslovi za dobijanje svojstva svedoka saradnika (član 156) što je i
opravdano, imajući u vidu da bi saslušanje svedoka saradnika uz paralelno
davanje određenih pogodnosti davaocu iskaza trebalo da bude krajnje dokazno
sredstvo koje se koristi samo kada se na drugi način ne bi mogla dokazati
odgovornost okrivljenih za krivična dela organizovanog kriminala. Kao
materijalni uslov za dobijanje svojstva svedoka saradnika dosadašnji zakonik je
zahtevao „postojanje olakšavajućih okolnosti”, što je bilo nelogično i
kontradiktorno, s obzirom da se takve okolnosti pouzdano mogu utvrditi tek u
kompletno sprovedenom krivičnom postupku, a ne na osnovu neke površne
skopčano sa nizom problema. Na primer, za američku praksu je karakteristično da se prikriveni

agenti ubacuju u kriminalne grupe i na veoma dugačak period, tako da prestavljaju neku vrstu
„krtica” u kriminalnom „podzemlju”, što nije skopčano samo sa velikim faktičkim rizicima
od otkrivanja, već je u praksi teško zamislivo da oni, tokom dužeg boravka u kriminalnoj
sredini, ne budu primorani da se i sami u određenoj meri uključe u kriminalne aktivnosti. to
tada ipak dovodi i do ozbiljnih krivičnopravnih problema, koji se u praksi ne uočavaju u velikoj
meri, niti se njima američka pravna nauke u većoj meri bavi, jer se takvi događaji po pravilu
zataškavaju od strane same policije, tako da se u vezi s tim ne postavljaju pravna pitanja o
koja bi se rešavala u određenom tipu procedure. Jedan od najzapaženijih slučajeva korišćenja
prikrivenog agenta u praksi sAD u borbi protiv organizovanog kriminaliteta je vezan za
aktivnost FBI agenta Džozefa Pistonea (Joseph Pistone), koji je u periodu od 1975. do 1981.
bio infiltriran u njujoršku Bonano familiju Koza Nostre, gde je bio prihvaćen kao pravi
pripadnik Koza Nostre, te raspoređen u bandu pod vođstvom jednog kapoa Bonano familije.
tokom šest godina svojih prikrivenih aktivnosti on je uspeo da sakupi dokaze o svakodnevnim
aktivnostima te kriminalne organizacije, od kojih su najvažnije bile informacije o kontaktima
te kriminalne organizacije i drugih organizovanih kriminalnih grupa, što je nakon okončanja
njegovog rada, rezultiralo osuđivanjem više od 100 učinilaca krivičnih dela organizovanog
kriminaliteta u poznatom slučaju Pizza Connection. Više o tome u: John l. Barrett, Strategie
und Techologie, Erfahrungen US-amerikanischer Strafverfolgungsbehörde bei der
Bekämpfung der Organisierten Kriminalität, Organisierte Kriminalität, Bundeskriminalamt,
Wiesbaden, 1997, p. 196.
220
procene i to u vreme podnošenja krivične prijave. Zbog toga novi Zakonik govori
o „proceni celishodnosti” javnog tužioca i suda uz određene zakonski definisane
parametre (član 156, stav 2). Po novom rešenju se umesto termina „pripadnik
kriminalne organizacije” govori o „licu za koje postoji osnova sumnje da je
pripadnik kriminalne organizacije i koje je to priznalo” (član 156, stav 1), što se
obrazlaže činjenicom da se i do sada u praksi radilo o licima koja su sama priznala
da su pripadnici kriminalne organizacije, ali se o njima u krivičnom postupku ne
može govoriti kao o pripadnicima s obzirom da u odnosu na krivično delo
zločinačkog udruživanja postoji pretpostavka nevinosti. Uslovi postojanja
osnovane sumnje da je lice u pitanju pripadnik kriminalne organizacije i uslovi
njegovog priznanja su postavljeni kumulativno. Pored toga što se može koristiti
u pogledu dokazivanja krivičnog dela organizovanog kriminala, svedok saradnik
se može koristiti i kod krivičnog dela protiv ustavnog uređenja i bezbednosti, kao
i kod krivičnog dela protiv čovečnosti i međunarodnog prava, koje je učinjeno
od strane više lica organizovanih za vršenje krivičnih dela (član 156 stav 3).
Značajnu novinu predstavljaju i odredbe o spajanju postupka pri saslušavanju
svedoka saradnika (član 158), čime faktički ovakav svedok istovremeno dobija
i svojstvo okrivljenog iako se naziva samo svedokom saradnikom. rešenje je
posebno opravdano imajući u vidu i da je do sada, a na osnovu odredbi
nekadašnjeg Zakonika, sud donosio odbijajuću presudu prema svedoku
saradniku koji je ispunio svoje obaveze, a da bi se uopšte donela presuda
određeno lice mora da ima svojstvo okrivljenog. Iako je navedeno rešenje
zbunjujuće na prvi pogled, treba naglasiti da je ono i do sada implicitno
primenjivano u praksi. Novi zakonik potpunije definiše uslove koji se odnose
na isključenje pojedinih lica od mogućnosti da budu svedoci saradnici, tako da
pored organizatora kriminalne grupe to ne može biti ni lice koje je zajedno sa
drugim licima organizovalo kriminalnu grupu, ali je njegov doprinos tome
znatan, kao ni lice koje je u dužem vremenskom periodu rukovodilo grupom
(član 159). Ovim se rešava problem tzv. saorganizovanja kriminalne grupe, s
obzirom da se faktički ovakve grupe redovno i organizuju od strane više lica, pa
je glavnog organizatora teško, gotovo nemoguće odrediti sa stoprocentnom
sigurnošću. Jasno je i da osnivači grupe ne moraju biti i njeni lideri, te je
neopravdano faktičkim rukovodiocima grupe dozvoliti mogućnost da budu
svedoci saradnici.
Značajne i krupne izmene su napravljene u pogledu posledica ispunjenja
dužnosti od strane svedoka saradnika. Prema dosadašnjem rešenju, svedok
saradnik koji je ispunio svoju obavezu automatski se oslobađao od krivičnog
gonjenja, što je neopravdano i nepravedno, imajući u vidu da na taj način lice za
221
Milan Škulić
koje je dokazano da je učinilo veoma teška krivična dela za to ostaje nekažnjeno.

I uporednopravno posmatrano, većina država predviđa samo blaže kažnjavanje
ovih lica, a u skladu sa tim i novi Zakonik predviđa da se svedoku saradniku
odmerava kazna u granicama propisanim zakonikom, pa mu se tako odmerena
kazna izriče umanjena za jednu polovinu. (član 163, stav 1). Izuzetno se
dozvoljava mogućnost da sud, na predlog javnog tužioca, svedoka saradnika
oglasi krivim, a oslobodi od kazne (član 163, stav 2). U slučaju da svedok
saradnik ne ispuni svoje dužnosti, on postaje običan optuženi i dalji postupak se
odvija prema opštim pravilima (član 164, stav 1), s tim što se iz spisa izdvajaju
svi zapisnici koje je on dao kao svedok saradnik i oni se ne mogu koristiti kao
dokaz u krivičnom postupku (član 164, stav 2), a svedok saradnik će biti ponovo
saslušan, sada u svojstvu okrivljenog. Iz ovoga proizlazi da se ranije izjave, koje
je to lice dalo pre nego što je postalo svedok saradnik, odnosno kao osumnjičeni
ili okrivljeni, mogu koristiti u krivičnom postupku. Zadržano je dosadašnje
rešenje po kome će javni tužilac, u slučaju otkrivanja ranije učinjenog krivičnog
dela organizovanog kriminala od strane svedoka saradnika, opet i u odnosu na
to delo, ceniti ispunjenost kriterijuma da to lice zadrži svojstvo svedoka saradnika
(član 164, stav 3). Ovo rešenje je dopunjeno i odredbom po kojoj će, u slučaju
otkrivanja nekog ranijeg krivičnog dela svedoka saradnika, koje ne predstavlja
delo organizovanog kriminala, javni tužilac postupiti prema opštim pravilima
ovog zakonika (član 164, stav 4). to se faktički može svesti na pokretanje
krivičnog gonjenja, odbacivanje krivične prijave itd.
Zaključak
specijalne dokazne, odnosno istražne tehnike predstavljaju određene načine

prikupljanja dokaza koji su po svom karakteru atipični, te se primenjuju samo u
odnosu na neka krivična dela. Ona su, s jedne strane, veoma teška i ozbiljna, kako
u faktičkom pogledu, s obzirom na posledice koje prouzrokuju u jednom opštem
životnom smislu, tako i u krivičnopravnom pogledu, s obzirom na kaznu koja je
za njih propisana, dok se s druge strane, takva dela zahvaljujući nekim njihovim
fenomenološkim karakteristikama, te psihološkim i drugim osobinama njihovih
učinilaca, veoma teško otkrivaju, razjašnjavaju i dokazuju korišćenjem uobičajenih,
odnosno redovnih dokaznih metoda. to je i dovelo do potrebe da se u savremena
krivičnoprocesna zakonodavstva uvode tzv. specijalne istražne tehnike, te da se u
odnosu na takva krivična dela modifikuje upotreba nekih inače klasičnih dokaznih
sredstava. te tehnike su pre svega karakteristične za pretkrivični postupak i zbog
toga se uz njih često koristi atribut „istražne”, koji u većini zakonodavstava upućuje
222
na ono što je u našem važećem zakonodavstvu pretkrivični postupak, a predstavlja

prethodnu istragu po novom Zakoniku o krivičnom postupku. Njihovi dokazni
rezultati se koriste u krivičnom postupku (ako dođe do njegovog pokretanja), pa
zbog toga koristimo i termin „dokazne tehnike”. Pored toga, neke specifične
specijalne dokazne tehnike, odnosno određena modifikovana dokazna sredstva,
se isključivo koriste u krivičnom postupku, kao što je to u našem zakonodavstvu
slučaj sa saslušanjem svedoka saradnika.
Primena posebnih dokaznih radnji je po pravilu, nužno skopčana sa bitnim
ograničenjima Ustavom i međunarodnopravnim aktima garantovanih prava i
ljudskih sloboda, što i predstavlja razlog da samo sud u određenom
funkcionalnom obliku (istražni sudija), može da odobri primenu određenih
posebnih dokaznih tehnika, poput audio-video nadzora, angažovanja prikrivenih
islednika itd. Pored toga, posebne dokazne tehnike su nužno ekskluzivnog
karaktera i nikako ne dolazi u obzir njihova široka primena, jer bi to s jedne
strane, ne samo dovelo u pitanje njihov izuzetan karakter i učinilo ih manje
efikasnim, već bi se tada, s druge strane, to svelo na neopravdano ograničavanje
određenih prava i sloboda. stoga je princip racionalne i celishodne upotrebe
posebnih dokaznih radnji od najvećeg značaja, jer one, iako predstavljaju moćno
„oružje” u suzbijanju nekim uobičajenim dokaznim metodama teško dokazivih
krivičnih dela (pre svega organizovanog kriminaliteta), ako se preterano koriste,
mogu da budu izrazito štetne po stabilnost pravnog sistema, slično kao što je
ponekad mala razlika između leka i otrova. ta se razlika ogleda samo u dozi.
Država, tj. najvažniji eksponenti državnih vlasti stoga moraju vrlo pažljivo da
spreče preteranu upotrebu posebnih dokaznih radnji u praksi, te nikada ne smeju
da zaborave na uvek aktuelno pitanje: „ko će nas čuvati od čuvara?”
Literatura
1. Abadinsky, Howard, Organized Crimes in the USA, Washington, D.C., 2001.
2. Albrecht, Peter-Alexis, Kriminologie, Verlag C. H. Beck, München, 1999.
3. Aleksandrov, Viktor, Istorija mafije, „Dolče vita”, Beograd, 1998.
4. Aleksić, Živojin i Škulić, Milan, Kriminalistika, Pravni fakultet, Beograd, 2007.
5. Barrett, John l., Strategie und Techologie, Erfahrungen US-amerikanischer
Strafverfolgungsbehörde bei der Bekämpfung der Organisierten Kriminalität,
Organisierte Kriminalität, Bundeskriminalamt, Wiesbaden, 1997.
6. Bartollas, Clemens, and Dinitz, simon, Introduction to Criminology: Order and
Disorder, Harper & row Publishers, New York, 1989.
223
Milan Škulić
7. Gropp, W. (Hrsg), Rechtliche Initiative gegen Organisierte Kriminalität, Max-

Planck-Institut für strafrecht, Freiburg, 2000.
8. Kambovski, Vlado, Organiziran kriminalitet, skopje, 2005.
9. König, J., “Einsatz technischer Mittel nach par. 100c stPO”, Kriminalistik, No. 5,
1998.
10. Koriath, Gerold, “Verdeckteer Ermittler — Ein europaweit taugliches Instrument”,
Kriminalistik, No. 8–9, 1996.
11. laquer, Walter, Terorism, little Brown and Company, Boston and toronto, 1977.
12. stojanović, Zoran, Komentar Krivičnog zakonika, Beograd, 2006.
13. Škulić, Milan, „Posebne dokazne radnje u novom Zakoniku o krivičnom postupku”,
Revija za bezbednost, br. 7, juli 2008.
14. Škulić, Milan, „Nacrt Zakona o državnim organima u postupu za krivična dela
oganizovanog kriminala i moguće modifikacije pravila krivičnog postupka za dela
organizovanog kriminala”, u: Zbornik Srpskog udruženja za krivično pravo,
Beograd, 2005.
15. Škulić, Milan, „Planirane novele u novom Zakoniku o krivičnom postupku”,
Zbornik Srpskog udruženja za krivično pravo: Primena novog Zakonika o krivičnom
postupku Srbije, Kopaonik, 2007.
16. Škulić, Milan, Komentar Zakonika o krivičnom postupku, službeni glasnik,
Beograd, 2007.
17. Škulić, Milan, Krivično procesno pravo: opšti deo, Beograd, 2007.
Beograd, 2003.
19. Vasiljević, tihomir i Grubač, Momčilo, Komentar Zakonika o krivičnom postupku,
Justinijan, Beograd, 2005.
20. Veber, Maks, Privreda i društvo, Drugi deo, Prosveta, Beograd.
21. Weinem, Wolfgang, “Die strafprozessuale Überwachung der telekommunikation”,
Kriminalistik, No. 11, 1995.
sPECIAl INVEstIGAtIVE tECHNIqUEs

IN FIGHtING OrGANIsED CrIME
In the present Code, the term “organised crime” pertains to cases where reasonable
suspicion exists that a criminal offense for which four years of imprisonment or a more
severe sentence is envisaged, is a result of actions performed by three or more persons
associated in a criminal organization, i.e. criminal group, with the aim of committing
grave criminal offenses in order to gain proceeds or power and when, in addition at least
three of the following conditions have been met: 1) that each member of the criminal
224
organization, i.e. criminal group, had previously determined, i.e., obviously determinable
task or role; 2) that the activity of the criminal organization was planned for an extensive
or indefinite period of time; 3) that the activities of the organization are based on
implementing certain rules of inner control and discipline of members; 4) that the
activities of the organization are planned and implemented internationally; 5) that the
activities include applying violence or intimidation or that there is readiness to apply
them; 6) that economic or business structures are used in the activities; 7) that money
laundering or illicit proceeds are used; 8) that there exist influence of the organization,
or part of the organization, on political structures, the media, legislative, executive or
judicial authorities or other important social or economic factors. Organised crime is
characterized by: the lack of ideology, hierarchy, limited or exclusive membership of a
criminal organization, use of violence and bribery, specialized activities and distribution
of activities, monopolistic character of an organised criminal group, running the
organised criminal group according to a specific set of rules, etc. Given the above
features, suppression of organised crime requires use of special investigative techniques
and evidentiary action. special investigative techniques may include: surveillance and
audio and video recording of communication, rendering simulated business services
and conclusion of simulated legal affairs, engagement of undercover agents, controlled
delivery, automatic computerized search of personal and other data and examination of
cooperating witnesses. this paper will present the main characteristics of the most
important special investigative techniques and will conclude that such techniques, which
may only be applied under a court order, must be used selectively and with great caution.
225
MJESTO I ULOGA PRIVATNE ZAšTITE
U SUPROTSTAVLJANJU ORGANIZIRANOM
KRIMINALU
Željko Dobranović*
APstrAKt
U radu se razmatra ciljeve i zadaće sigurnosti u javnom i privatnom sektoru
kao i odnos privatne i javne sigurnosti te njihov sinergijski doprinos
nacionalnoj sigurnosti. Posebno se analizira djelovanje državnih tijela
nadležnih za zaštitu od organiziranog kriminaliteta i za njegov progon kao i
njihov odnos s organizacijama privatne sigurnosti. Prikazan je zakonski
okvir djelovanja sektora privatne sigurnosti, njegova veličina i mogućnosti
djelovanja u republici Hrvatskoj. Analiziraju se mogućnosti i praksa
djelovanja organizacija privatne sigurnosti u prevenciji kriminalnih radnji s
naglaskom na potencijalne ugroze sigurnosti od organiziranog kriminala.
Analiziraju se razlozi društvenog interesa za djelovanje i zakonsko uređenje
sektora privatne sigurnosti kao i ograničenja koja nužno proizlaze iz
činjenice da je sektor privatne sigurnosti uslužna djelatnost koja odnos sa
svojim korisnicima uređuje na slobodnom tržištu uz određene preduvjete
nametnute zakonom.
Ključne reči: organizovani kriminal, privatne bezbednosne kompanije,
bezbednost, Hrvatska.
Privatne sigurnosne kompanije
Privatne sigurnosne kompanije pružaju usluge svojim klijentima u istražnim i

zaštitnim djelatnostima, u ovisnosti o nacionalnim zakonodavstvima i tržišnim
uvjetima. Organizirane su za pružanje različitih sigurnosnih usluga koje se u načelu
mogu svrstati u dvije skupine: u prvoj su zaštitarske kompanije, a u drugoj su
kompanije istražnih djelatnosti (privatni detektivi, forenzički laboratoriji i slično).
*
Autor je voditelj studija kriznog menadžmenta Veleučilišta Velika Gorica i predsjednik
Hrvatskog ceha zaštitara.
226
Mjesto i uloga privatne zaštite u suprotstavljanju organiziranom kriminalu
Privatne sigurnosne tvrtke pružaju istražne usluge i usluge zaštite osoba, poslovnih
prostora i imovine, a samim time pridonose suzbijanju kriminaliteta. Kao takve,
privatne sigurnosne (zaštitarske) tvrtke postoje u svim dijelovima svijeta.
Kompanije privatne zaštite prije svega su kompanije koje pružaju usluge zaštite
osoba i imovine i djeluju kao čimbenik prevencije kriminaliteta. Posluju u državi
u kojoj se nalazi i sjedište, a kad djeluju u inozemstvu, posluju preko lokalnih
kompanija ili formiraju svoje podružnice tako da djeluju u okviru domaćeg
zakonodavstva. Gotovo u svim državama djeluju pod specijalnim zakonom o
privatnoj zaštiti (sigurnosti) ili posebnim člancima drugih zakona koji se odnose
na uvjete poslovanja kompanija privatne zaštite. Država ima monopol nad
zakonitom i opravdanom uporabom sile i jedini je nositelj sigurnosti odgovoran
za stvaranje pretpostavki za unutrašnju sigurnost i obranu od vanjskih prijetnja.
Odnos privatne i javne sigurnosti
Uvođenje tržišne ekonomije u zemljama u tranziciji vodi širenju privatnog

vlasništva, porastu ekonomske razmjene, pojavi novih poslova i srednje i više
klase, povećanju stranih investicija i privatizaciji industrije koja je prije bila u
vlasništvu države (bankarstvo, naftna industrija i zračni promet). sve te promjene
ranjive su na kriminal i otuda potreba za onima koji pružaju privatnu zaštitu.
Poduzetnici angažiraju tjelohranitelje, financijske institucije traže fizičku zaštitu
svojih zgrada i blindirane automobile za transport novca, srednje klase kupuju
elektronske alarmne sustave za svoje vile, a kompanije angažiraju konzultante
za razvijanje sustava sigurnosti i zaštite. U tome se zemlje u tranziciji ne razlikuju
mnogo od zemalja razvijenih demokracija. Glavni je cilj traženje mjera, sustava
i načina za sprječavanje eventualnih gubitaka.
Zemlje u tranziciji nalaze se usred političke i gospodarske reforme. Za
tranziciju je potrebno vrijeme. Proces demokratizacije suočava se s različitim
oblicima „neformalnog autoritarizma” inspiriranog političkim, ideološkim i
religijskim motivima zasnovanima na načelima o osjećanjima.1 Politička kultura
„dijaloga, tolerancije i kompromisa” našla je plodno tlo u nekim zemljama
Istočne Europe, kao i u nekim drugim zemljama u tranziciji, ali im je potreban
daljnji razvoj. to se odnosi i na vrlo obimne reforme državnih organa i institucija
— vojske, policije, službi sigurnosti, obavještajnih službi, pravosudnog sustava
itd. reforme policije i pravosuđa u tijeku su, ali još nisu u potpunosti završene.
1
„Zapad kao dugoročni zaštitnik Balkana”, Washington Times, 12 June 1999.
227
Željko Dobranović
Zbog sve većeg značenja i porasta broja privatnih sigurnosnih čimbenika

(privatne vojne kompanije, privatne sigurnosne kompanije i privatne zaštitarske
kompanije) širom svijeta, sve je važnije da demokratske institucije, a posebice
parlamenti, osiguraju najnižu potrebnu razinu praćenja i nadziranja ovih
čimbenika koji djeluju u sektoru sigurnosti. U protivnom, zbog te intenzivne
privatizacije sektora sigurnosti, postoji velika vjerojatnost ugrožavanja temeljnih
demokratskih načela i ljudskih prava.
Porast broja (i/ili veličine) privatnih zaštitarskih kompanija uvjetovan je
porastom gospodarstva i s tim povezanim porastom rizika sigurnosti, što ne bi
trebalo izazivati posebnu brigu zbog toga što je ta pojava u principu primjereno
uređena. No, na porast broja privatnih sigurnosnih čimbenika proteklih je
godina bitno utjecao i porast rizika od kriminalnog djelovanja, koji je doveo do
nove pojave poznate kao privatizacija sigurnosnih djelatnosti. Važno je da
djelatnost ovih subjekata bude nadzirana državnim mehanizmima nadzora
sigurnosnog sektora.
Kao što je shearing uočio: „Ma kakva da je bila sama ideja o državnosti i
privatnosti, i kakva će ubuduće biti, sigurnost je temeljni način na koji
upravljamo svojim životima”. restrukturiranje sigurnosti, međutim, dovodi u
pitanje našu opću spoznaju o tome što je državnost, a što je privatnost.
Upravljanje sigurnošću mijenja se i to mora dovesti do promjene svijesti o
samom konceptu sigurnosti. shearing predlaže sustav čvorastog upravljanja
(nodal governance framework).
stanje u privatnoj zaštiti nije bez utjecaja na opće stanje nacionalne
sigurnosti, zbog čega država mora imati nadzor i određeni utjecaj nad sustavom
privatne zaštite koji osigurava poželjno stanje nacionalne sigurnosti, ali bez
distorzija na tržištu. Država odgovara, i mora odgovarati, za stanje nacionalne
sigurnosti tako što pruža usluge zaštite u području javne sigurnosti i uređivanjem
uvjeta djelovanja privatne zaštite. Pri tome je važno razlikovati način na koji se
pružaju (financiraju) usluge u javnom ili državnom i privatnom ili tržišnom
sektoru usluga. U javnom se sektoru usluge pružaju vlasti ili primaju od vlasti,
a financiraju se porezom. U privatnom, to jest tržišnom sektoru, zainteresirani
kupac kupuje uslugu od tvrtki kojima je motivacija za pružanje usluge zarada
(Prilog 1).
stoga je privatna zaštita gospodarska grana (industrija) koja na temelju
ugovora (i prema uvjetima određenima zakonom) pruža sigurnosne usluge
(zaštitarstvo) svojim klijentima radi ostvarivanja njihove sigurnosti štićenjem
osoba i imovine od ugrožavanja. radi razumijevanja odnosa na tržištu, važno je
naglasiti da zaštitarstvo pripada uslužnim djelatnostima, pri čemu je njegov
228
Prilog 1: Položaj privatne i javne sigurnosti
konačni proizvod osjećaj sigurnosti kupca zaštitarskih usluga. Zbog svojih

svojstava zaštitarstvo spada u uvjetovane gospodarske djelatnosti, što znači da
se njime mogu baviti samo tvrtke i pojedinci koji udovoljavaju zakonom
propisanim uvjetima za obavljanje djelatnosti i za to dobivaju licencu od države.
Odnos privatne zaštite s javnim sektorom sigurnosti, prije svega s policijom,
mora se promotriti s dva stajališta: prvim, formalnim, koji je uvjetovan
zakonskim i djelatnim uvjetima i drugim, neformalnim, koji je rezultat dinamike
tržišta rada u sektoru sigurnosnih usluga. Formalne veze, pogotovo one zakonom
određene, koje se odnose na ocjenu zakonitosti u primjeni ovlasti, mogu imati
znatan utjecaj na zaštitarsko tržište, stoga moraju biti predmet posebne brige i
industrije i izvršne vlasti. Drugi aspekt formalnih odnosa proizlazi iz činjenice
da je zaštitarstvo u biti samo prevencijski element u uspostavi sustava javne
sigurnosti, dok policija ima i zadaće nametanja javne sigurnosti, iz čega proizlazi
potreba jasne suradnje u trenutku kad prestaje (radna) obveza zaštitara i počinje
obveza policije u uspostavi sustava javne sigurnosti.2 ta vrsta odnosa od javne
je koristi, stoga bi bilo potrebno realizirati je putem jasno utvrđenih i obostrano
2
radna obveza zaštitara je određena radnim nalogom i proizlazi iz obveza određenih u ugovoru
s korisnikom usluge.
229
Željko Dobranović
prihvaćenih standardnih operativnih postupaka.3 Potrebno je naglasiti kako je

navedeno sučelje samo naizgled dvostrano jer u njemu realno postoje tri
sudionika s različitim ulogama, a to su: policija s jedne strane, a s druge strane
zaštitarska tvrtka (davatelj zaštitarskih usluga) i klijent (nalogodavac i primatelj
zaštitarskih usluga) koji je najčešće i oštećeni (izravno ili njegov klijent). takve
postupke treba više uvježbavati i proširiti postojeću praksu razmjene iskustava.
Prilog 2: Odnos između privatne i javne sigurnosti
Budući da je zaštitarstvo i gospodarska djelatnost, znači da u njoj sudjeluju

ljudi (interesne skupine) s različitim ulogama i interesima. s jedne su strane
zaštitari (oni kojima je to zanimanje i posao: poduzetnici, poslodavci,
zaposlenici, investitori), a s druge strane kupci usluga zaštitarske industrije te s
treće strane država koja uvjetuje i regulira odnose na tržištu i u samoj djelatnosti,
ali se ne smije zanemariti i interes javnosti za stanje i djelovanje svih primarno
zainteresiranih. Jasno je kako svaka skupina poima zaštitarstvo na različite
načine, ovisno o vlastitoj zadaći i položaju u djelatnosti i spram djelatnosti. Valja
zapaziti da presjek tržišta zaštitarskih usluga i poslova javne sigurnosti daje
područje za javno privatno partnerstvo.
Iskustva u pojedinim članicama Europske unije ukazuju da se pojam javno-
privatnog partnerstva koristi i za područje prevencije kriminaliteta, to jest pod
taj se pojam podvodi i suradnja između sektora javne sigurnosti privatne zaštite.
3
Iskustva suradnje po pojedinim policijskim upravama dobra su i daju dobru osnovu za
uspostavu više razine normizacije postupaka, kao i njihovu primjenu na državnoj razini.
230
Na značaj javno privatnog partnerstva u području prevencije kriminaliteta, kao

i razlike u poimanju tog pojma, ukazuje i izvješće sa seminara o javno-privatnom
partnerstvu održanom u Hagu prosinca 2002. godine za članice Europske unije
i tadašnje kandidatkinje za prijem u EU.4 seminar je bio organiziran s namjenom
savjetovanja EU komisije kao i EU mreže za prevenciju kriminaliteta (EUCPN)
u budućim koracima. Među zaključcima seminara bila je i preporuka za:
• EUPCN da:
– Izradi preporuku državama članicama o uspostavi Nacionalnih foruma za
javno-privatno partnerstvo;
– Ustroji radnu skupinu za izradu liste „Što treba a što ne treba uraditi” za
Europsku inicijativu o javno-privatnom partnerstvu u području preventive
kriminaliteta;
• EU komisiji da zbog međunarodnih svojstava kriminala spram gospodarstva
radna skupina EUCPN zajedno s Europskom komisijom i privatnim
partnerima ozbiljno razmotre ideje u javno-privatnom partnerstvu.
Opći zaključci seminara ukazali su na temelje i preduvjete za javno privatno
partnerstvo:
• Temelj za javno-privatno partnerstvo
U Europi se povećao broj kriminalnih radnji, dok se istovremeno društvena
kontrola kriminaliteta u pojedinim zemljama smanjila. Policija nije više u
mogućnosti kontrolirati povećanu razinu kriminala a građani imaju osjećaj
manje sigurnosti. Počinje biti široko prihvaćeno, kako uloga u rješavanju
sigurnosnih problema mora biti podijeljena između vlade i društva. Ova
podjela odgovornosti može biti promatrana kao zajednički pokušaj da
privatni i javni čimbenici iznađu rješenja za narastajući kriminal.
• Preduvjeti za javno-privatno partnerstvo
Javno-privatno partnerstvo je suradnički sporazum između samostalnih
privatnih i javnih subjekata o zajedničkom radu na postizanju zajedničkih
ciljeva, temeljem jasne podjele odgovornosti, zadaća i ovlasti, ali bez
hijerarhijskih odnosa između partnera. Najvažniji preduvjet za uspjeh javno-
privatnog partnerstva je obostrano povjerenje i prepoznavanje mogućnosti
za budućnost. Ovaj oblik suradnje (partnerstva) je sredstvo za koordinirani
pristup prema jasno definiranom cilju koji ne može biti ostvaren bez
suradnje, a koji uzima u obzir potrebu za prevencijom i represijom.
4
O seminaru više pogledati na: www.coess.org/documents/seminar_public-private_partnership.pdf.
231
Željko Dobranović
Bez obzira što zaštitarstvo i policija doprinose uspostavi više razine

sigurnosti, po svojim su zadaćama to bitno različiti sustavi. Osnovna razlika
između zaštitarstva i policije je u tome što je zaštitarstvo po svojoj namjeni u
odnosu na možebitna kaznena djela prevencijsko, to jest djeluje na sprječavanju
protupravnih radnji ugrožavanja štićene osobe ili imovine (Prilog 3).
Prilog 3: Uloga privatne zaštite u sprječavanju kaznenih djela
Učinkovita privatna zaštita omogućava racionalniju uporabu policije u

njenim temeljnim zadaćama. U današnjem društvu ulozi su vrlo visoki, kako
ekonomski tako i osobne sigurnosti, da bi se zanemario mogući doprinos
privatnog sektora na sigurnost države. Povijesno postojali su brojni valjani
razlozi zašto to partnerstvo nije bilo moguće. Prema Connollyju barem su dva i
to: „Problem kvalitete privatne sigurnosti i povjerenja u državnu administraciju”.
U današnjim uvjetima ta je suradnja moguća i nužna ako želimo racionalniji
sustav sigurnosti.
sigurnost, i javna i privatna, podrazumijeva primjenu sile. U demokratskim
društvima to je regulirano zakonskim okvirima. Povijest sigurnosti, povijest je
uspostavljanja državnog monopola nad nasiljem. Prema Maxu Weberu ovaj
monopol najistaknutija je karakteristika moderne države. Govoreći o zapadnom
Balkanu, povjerenik Europske unije za vanjske poslove Chris Patten ukazuje na
glavne izazove, koje valja navesti:
232
• osiguranje vladavine zakona u cijeloj regiji, potpomognute profesionalnim

policijskim snagama i pouzdanim sudovima i sucima;
• obračun s organiziranim kriminalom i korupcijom;
• izgradnja snažne državne administracije;
• promjena ekonomije od socijalističke, središnje planirane k tržišno
orijentiranim gospodarstvima u kojima će poduzeće dobro poslovati po
zakonu i u kojima će biti ukinute zapreke legitimnoj regionalnoj trgovini;
• stvaranje klime povjerenja zahvaljujući kojoj će regionalna suradnja postati
prirodna kao što je to u zemljama EU.5
U jakim i demokratskim državama jačanje sektora privatne sigurnosti može
postati dio nove arhitekture javne/privatne zaštite. Danas je uređenje privatnog
sektora sigurnosti (u zemljama u tranziciji) pod nadzorom, mada se njegova uloga
širi. Postoji očigledna potreba ne samo za izgradnjom jake države, već i za
razvijanjem zakonskih okvira i mehanizama nadzora za sektor privatne sigurnosti.
Zakonsko uređenje „privatne zaštite” podrazumijeva uređenje uvjeta pod
kojima je nekom trgovačkom društvu (obrtu) dopušteno obavljanje djelatnosti
privatne zaštite, određenje vrste zaštitarstva (sigurnosnih usluga) koju može
ponuditi na tržištu, uređenje uvjeta i načina rada osoba koje obavljaju poslove
zaštitarstva, uređenje ovlasti za primjenu tjelesne sile i uporabu oružja (vatrenog
i drugog), uz uvjet da se ne prekorači nužna obrana, uređenje uvjeta uporabe
postupaka i tehničkih sredstava kojima se može povrijediti privatnost osoba te
nadzor sigurnosnog sustava države nad njihovim radom. U načelu, strukovne
specifičnosti djelovanja uređuju se posebnim zakonom, a kada to nije slučaj,
onda se koriste pojedine odredbe posebnih zakona koje se izravno odnose na
djelatnost privatne zaštite. Posebna se pozornost posvećuje distinkciji privatne
zaštite i javne zaštitne službe (policija i slično), kao i onemogućavanju zloporaba
zaštitne funkcije.
razlozi za zakonsko uređenje privatne zaštite brojni su i različiti, a njihovom
analizom moguće je spoznati zašto neke države nemaju svrsishodno zakonsko
uređenje privatne zaštite. razlozi za zakonsko uređenje privatne zaštite, kako ih
navode predstavnici vlada, strukovnih udruženja i znanstvenici, mogu se
klasificirati prema Jormu Hakalu na sljedeći način:
razlozi za zakonsko uređenje:
1. radi određivanja ustavnih i drugih zakonskih granica i ovlasti u radu
privatnih davatelja sigurnosnih usluga sa svrhom:
5
Govor na Zapadno-balkanskom demokratskom forumu, solun, 11. travnja 2002.
233
Željko Dobranović
• zaštite nepovredivosti i privatnosti (ustavna i ljudska prava) osoba u doticaju

s privatnom zaštitom;
• sprječavanja privatne vojne ili nasilne aktivnosti povezane s politikom,
štrajkovima ili demonstracijama;
• određivanja prostora i objekata u kojima je privatnoj zaštiti dopušteno
obavljati posao;
• određivanja uloge, suradnje i podjele posla između tijela javne vlasti
(policija) i čimbenika privatne sigurnosti;
• omogućavanja javnosti jasnog vidljivog razlikovanja policije i zaštitara;
• određivanja dopuštene sile i nadzora nad dopuštenom i upotrijebljenom
silom zaštitarstva;
• davanja dodatne pravne zaštite zaštitarskom osoblju u njihovom radu.6
2. radi nadziranja privatnih davatelja sigurnosnih usluga i upravljanja njima u
ime javnih interesa sa svrhom:
• isključivanja kriminalaca (prema legalnoj evidenciji) i nepodobnih osoba
(loš karakter) iz mogućnosti stjecanja „položaja povjerenja”, to jest
zaposlenika u tvrtkama privatne zaštite;
• jamčenja odgovornosti tvrtki privatne zaštite i njihovih zaposlenika;
• jamčenja jednakog postupka davatelja sigurnosnih usluga i zaštitarskog
osoblja;
• upravljanja posjedovanjem i uporabom nesmrtnog oruđa i vatrenog oružja
u zaštitarskom radu;
• omogućavanja učinkovite kontrole tvrtki privatne zaštite i zaštitarskog
osoblja od tijela vlasti i javnosti;
• kontrole multinacionalnih sigurnosnih kompanija.
3. radi uspostave specifičnih zahtjeva nad poslom privatne zaštite sa svrhom:
• jamčenja minimalne obuke zaštitarskog osoblja;
• eliminacije divljih (cowboy) kompanija iz zaštitarstva i s tržišta;
• poboljšanja položaja, ugleda, sveobuhvatne vjerodostojnosti i normizacije
zaštitarstva i zaštitarskog osoblja;
• uspostave minimalnih uvjeta zaposlenja (i plaće) za zaštitarsko osoblje;
• povećanja vladinih prihoda putem naknade od licenciranja.
6
Naš je zakonodavac propustio urediti navedeno.
234
Način i širina zakonskog uređenja privatne zaštite razlikuju se od države do

države. Zbog globalizacijskih procesa u gospodarstvu pojavljuje se potreba za
djelovanjem zaštitarskih tvrtki i izvan granica matičnog nacionalnog
zakonodavstva, pa se zato nameće potreba normizacije određenih aspekata
djelovanja zaštitarstva, kao i harmonizacije zakonodavstava na razinama
zajedničkog tržišta (države članice EU i pridružene države).
Zakonski okvir djelovanja sektora privatne sigurnosti

u Republici Hrvatskoj
suvremena faza u razvoju zaštitarske djelatnosti u Hrvatskoj započinje

donošenjem Zakona o osnovama društvene samozaštite 1976. godine.7 Navedeni
zakon propisivao je osnovne zadatke fizičke i tehničke zaštite, a to su:
• čuvanje i osiguranje zgrada, postrojenja i druge imovine;
• sprječavanje i otkrivanje pojava koje mogu ugroziti ili nanijeti štetu imovini
poduzeća;
• onemogućavanje pristupa nepozvanim osobama u zgrade, prostorije i druge
prostore koje koristi poduzeće;
• poduzimanje i drugih zakonom dopuštenih mjera koje su bile potrebne za
zaštitu rada i zaštitu radnika koji su taj rad obavljali.
Zakonskim propisima koji su regulirali djelokrug rada fizičke i tehničke
zaštite u sebi su sadržavali i preventivnu i represivnu komponentu iako je tada
sukladno društvenom uređenju osnovna funkcija navedene zaštite bila
preventivna djelatnost.
s razvojem novih gospodarskih i društvenih odnosa 1990. godine u republici
Hrvatskoj započeo je proces privatizacije sigurnosti, i to najprije kao tjelesno
osiguranje osoba i imovine i djelatnošću privatnih istražitelja. Zakon o osnovama
društvene samozaštite nije mogao više zadovoljiti aktivnosti razvoja novih
društvenih odnosa iz razloga što su načela i pravila rada zastarjela i nisu se više
mogla praktično primjenjivati.
Godine 1996. donesen je novi Zakon o zaštiti osoba i imovine koji je stupio
na snagu 1. prosinca 1996. godine.8 s tim danom prestao je važiti Zakon o
7
„Zakon o osnovama društvene samozaštite”, Narodne novine SR Hrvatske, br. 8/76.
8
Vrijeme u kojem i članice EU intenzivno zakonski uređuju područje zaštitarstva putem svojih
nacionalnih zakonodavstava.
235
Željko Dobranović
osnovama društvene samozaštite.9 Zakon o zaštiti osoba i imovine uredio je

zaštitarsku djelatnost, utvrdio je uvjete i načine ustrojavanja trgovačkih društava,
kao i način obavljanja poslova zaštite osoba i imovine. Zakon je propisao i način
nadzora nad subjektima koji obavljaju poslove zaštite osoba i imovine, a koji
nisu bili određeni kao poslovi Ministarstva unutrašnjih poslova i drugih tijela
državne uprave. Navedenim zakonom uređena je i detektivska djelatnost, kao i
obavljanje detektivskih poslova, te prava i obveze privatnih detektiva i nadzor
nad njihovim radom.
Zakon o zaštiti osoba i imovine postavio je temeljne standarde u razvoju
zaštitarstva u republici Hrvatskoj. No, ubrzo po donošenju navedenog zakona
zaštitarske tvrtke tražile su njegove izmjene i dopune. Budući da su postojali
opravdani razlozi za izmjene i dopune, tijekom 2003. godine donesen je novi
Zakon o privatnoj zaštiti. stupanjem na snagu Zakona o privatnoj zaštiti prestale
su važiti odredbe Zakona o zaštiti osoba i imovine, osim odredaba članaka od
39 do 50 i drugih koji se odnose na privatne detektive.10 Prijedlog zakona o
privatnim detektivima nalazi se u postupku usvajanja u saboru, čime će ta
djelatnost biti uređena na način primjeren suvremenim potrebama društva.11
Zakonom o privatnoj zaštiti uređen je način obavljanja djelatnosti zaštite osoba
i imovine iznad opsega koji osigurava država. Zakon propisuje uvjete za njezino
obavljanje, uvjete i način rada osoba koje obavljaju poslove privatne zaštite, te
nadzor njihova rada. također, zakonom je propisano donošenje provedbenih
propisa koje moraju donijeti ministar unutrašnjih poslova i ministar zdravstva.
Promatrajući način obavljanja poslova zaštite objekata i imovine u povijesnom
razvoju, uočljivo je da je osnovna komponenta zaštite u poduzećima danas zadržala
svoje osnovne oblike. Zaštitu imovine obavljaju svi oni koji su prirodno
zainteresirani za sigurne uvjete na radu, rukovoditelji u poduzećima i neposredni
profesionalni izvršitelji koji rade na poslovima zaštite osoba, imovine i objekata.
Zakon o privatnoj zaštiti temeljni je propis u republici Hrvatskoj koji uređuje
područje obavljanja djelatnosti zaštite osoba i imovine. Zakon o privatnoj zaštiti,
te na njemu temeljeni podzakonski akti propisuju opseg, način i uvjete obavljanja
privatne zaštite koji se odnose na pravne osobe registrirane kod nadležnog
trgovačkog suda, a to su:
• obavljanje djelatnosti tjelesne zaštite
9
Videti u: Narodne novine SR Hrvatske, br. 8/76, 14/77 i 28/86.
10
Videti u: Narodne novine Republike Hrvatske, 83/96, 90/96 i 96/01.
11
Prijedlog zakona dostupan je na: www.sabor.hr/fgs.axd?id=12445.
236
• obavljanje djelatnosti tehničke zaštite

• obavljanje djelatnosti tjelesne i tehničke zaštite
• obavljanje izobrazbe za čuvare i zaštitare.
Obrtnici, kao fizičke osobe, mogu obavljati samo poslove tehničke zaštite,
uz iznimku obavljanja tjelesne zaštite isključivo za svoje potrebe putem
uspostave unutrašnje čuvarske službe. Fizičke osobe (pojedinci) mogu na temelju
zakona obavljati poslove: čuvara, zaštitara i zaštitara-tehničara.
Ministarstvo unutrašnjih poslova nadležno je za izdavanje odobrenja za
obavljanje djelatnosti privatne zaštite za pravne osobe i obrtnike, unutrašnje
čuvarske službe te odobrenje ustanovama za izobrazbu čuvara i zaštitara.
također je nadležno i za izdavanje dopuštenja (licenci) fizičkim osobama za
obavljanje poslova privatne zaštite (čuvara, zaštitara ili zaštitara-tehničara).
Ovlasti osoba koje obavljaju poslove privatne zaštite određene su zakonom i
ovise o vrsti dopuštenja koja su ishodile kod nadležne policijske uprave. Ovlasti
osoba kojima je izdano dopuštenje za obavljanje poslova tjelesne zaštite su:
a) provjera identiteta osoba;
b) davanje upozorenja i zapovjedi;
c) privremeno ograničenje slobode kretanja;
d) pregled osoba, predmeta i prometnih sredstava;
e) osiguranje mjesta događaja;
f) uporaba čuvarskog psa;
g) uporaba tjelesne snage;
g) uporaba vatrenog oružja.
Čuvari ne mogu koristiti ovlasti pod c, f, g i h. Čuvari i zaštitari svoje ovlasti
smiju primjenjivati samo na poslovima privatne zaštite.
Poslovi privatne zaštite mogu se obavljati samo unutar i oko štićenog objekta,
te oko štićene osobe unutar perimetra zaštite za koji imaju ugovornu obvezu o
štićenju, što znači da se načelno ne obavljaju na javnim površinama.12 Na javnim
površinama iznimno se mogu obavljati poslovi tjelesne zaštite po odobrenju
nadležne policijske uprave na temelju prijedloga lokalne samouprave. U primjeni
ovlasti čuvari i zaštitari dužni su postupati čovječno i poštovati dostojanstvo,
ugled i čast svake osobe, te druga temeljna prava i slobode čovjeka. Primijenjene
12
Perimetar zaštite za objekte određen je u elaboratu zaštite i može se u načelu protegnuti
maksimalno do granice vlasništva klijenta s kojim postoji ugovor o zaštiti objekta, bez
zadiranja u javni prostor ili vlasništvo drugih. Kod tjelohranitelja perimetar zaštite ograničen
je na osobu koja se štiti i ovisan je o njegovu kretanju.
237
Željko Dobranović
ovlasti moraju biti razmjerne potrebi zbog koje se poduzimaju te ne smiju

izazvati veće štetne posljedice od onih koje bi nastupile da nisu primijenjene.
sektor privatne zaštite u republici Hrvatskoj ima 16 000 ovlaštenih
djelatnika, koji obavljaju poslove privatne zaštite. Za djelatnost privatne zaštite
registrirano je 246 tvrtki i 222 organizacije unutarnje zaštite.
Organizirani kriminal
Za organizirani kriminal, koji se smatra velikim problemom u mnogim

europskim državama, ne postoji opće prihvaćena definicija (Dobovšek 1996). No
to nije prepreka da se toj velikoj društvenoj opasnosti ne suprotstavi na primjeren
način. Primjenom termina organizirani kriminal ukazuje se na organizacijske
aspekte provođenja kaznenog dijela. U osnovi organiziranog kriminala je
udruživanje za počinjenje kaznenih dijela na način primjeren poslovnom
poduhvatu s učinkovitom i profitabilnom organizacijom. Zbog toga je i
Udruživanje (grupa ili organizacija) za počinjene kaznenog dijela i samo postalo
kazneno djelo. Velika društvena opasnost, složeni uvjeti djelovanja i otežani procesi
suprotstavljanja tako organiziranom kriminalu (bez obzira na vrstu kaznenih djela
koji se realiziraju) nametnuli su potrebu utemeljenja posebnih organizacija za
suprotstavljanje kao i njihovu suradnju. U republici Hrvatskoj u tu svrhu ustrojen
je 2001. godine Ured za suzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta
(UsKOK). Hrvatska je osnivanjem UsKOK-a ujedno ispunila i obveze preuzete
ratificiranjem Kaznenopravne konvencije o korupciji (NN-MU 11/00) i
Konvencije Ujedinjenih naroda protiv transnacionalnog organiziranog4/02 objava
13/03) a koje su, sukladno članku 141. Ustava republike Hrvatske (NN 41/01),
postale dio unutarnjeg hrvatskog pravnog poretka. Organizirani kriminal je
posebno opasan zbog posjedovanja velikog korupcijskog potencijala čijom
primjenom razara društvo (državu). Analiza nadležnosti po pojedinim kaznenim
djelima koja su u nadležnosti posebnih organizacija za suzbijanje organiziranog
kriminala najbolje pokazuje kojim se kaznenim djelima bavi organizirani kriminal
u ostvarivanju svog profita a time razornim djelovanjem na društvo u cjelini.
Uloga privatne sigurnosti u suzbijanju organiziranog kriminala
Kad se govori o ulozi privatne sigurnosti onda je potrebno imati na umu da u

sektoru privatne sigurnosti postoje dvije skupine subjekata. Jednu skupinu čine
organizacije koje obavljaju istražno zaštitne djelatnosti i tako pružaju sigurnosne
238
usluge a drugu skupinu čine njihovi klijenti koji ih ugovorom obvezuju na

realizaciju zahtijevanih sigurnosnih usluga. Vrsta i obim sigurnosnih usluga
izravno je ovisna o procjeni sigurnosnog rizika za klijenta (naručitelja sigurnosnih
usluga). Zakonska ograničenja uvjeta djelovanja određuju da tvrtke privatne
zaštite djeluju u području prevencije kriminaliteta pa tako i organiziranog
kriminaliteta, Jednako tako i naručitelji sigurnosnih usluga koji na taj način
konzumiraju svoje pravo na samozaštitu, smanjenjem ili eliminacijom
sigurnosnog rizika, djeluju prevencijski u odnosu na potencijalno kazneno djelo
jer je kazneni progon u isključivoj nadležnosti države.
Analiza procjena sigurnosnih rizika pokazuje da se organizira zaštita i od
onih ugroza koje predstavljaju kaznena djela, pa tako i kaznena djela koja su u
sferi djelovanja organiziranog kriminala. Analiza uvjeta djelovanja privatnih
zaštitarskih tvrtki ukazuje na činjenicu da se postiže preventivno djelovanje samo
uspješnom realizacijom ugovora o pružanju sigurnosnih usluga. Pri tom treba
imati na umu nemogućnost potpunog iskorištavanja prikupljenih informacija o
uvjetima djelovanja, osim za informacije o kaznenim djelima koje se gone po
službenoj dužnosti, zbog obveza iz poslovnog odnosa s klijentom.
Činjenica da je u suzbijanju organiziranog kriminaliteta važan čimbenik i
informiranost o pojavnosti, ukazuje na potrebu uspostave takvih odnosa s
nadležnim tijelom za njegovo suzbijanje koji će moći iskoristiti sve raspoložive
informacije. Ovo ukazuje na značaj koji u prevenciji organiziranog kriminaliteta
moraju imati i naručitelji sigurnosnih usluga, budući su oni vlasnici informacija
o potencijalnom ugrožavanju.
Zaključak
U suprotstavljanju organiziranom kriminalitetu privatna zaštita ima prevencijsku

ulogu u koja se iskazuje prevencijom kaznenih djela kojima se bavi organizirani
kriminal. Doprinos privatne zaštite u tom djelovanju je vrlo značajan ali se on može
i povećati pogotovo ako se valorizira doprinos koji mogu dati naručitelji sigurnosnih
usluga. Mogućnost većeg doprinosa privatnog zaštitarstva u prevencijskom
djelovanju od organiziranog kriminaliteta leži u području privatno-javnog partnerstva.
Literatura
1. Connolly, Charles P., “the role of Private security in Combating terrorism”, the
Major Cities Chiefs/National Executive Institute’s Annual Conference, sun Valley,
Idaho, www.neiassociates.org/privatesecurity.htm.
239
Željko Dobranović
2. Dobovšek, Bojan, “Organised crime — can we unify the definition?”, in: Policing in
Central and Eastern Europe: Comparing firsthand knowledge with experience from the
west, College of Police and Security Studies, 1996, www.ncjrs.gov/policing/org323.htm.
3. Dobranović, Željko, Mihaljević, Branko, Privatna zaštita u normi i praksi,
Veleučičište Velika Gorica, 2007.
4. Hakala, Jorma, “Why regulate manned private security?”, Internet, http://coess.org/
studies.htm.
5. “report of the seminar Public-Private Partnership (PPP) held on 16 and 17 December
2002 in the Hague”, www.coess.org/documents/seminar_public-private_ partnership.pdf.
6. Schneider, Stephen R., “Combating Organized Crime in (and by) the Private sector:
A Normative role for Canada’s Forensic Investigative Firms”, Journal of
Contemporary Criminal Justice, Vol. 14, No. 4, 1998.
7. shearing, Cliford, “Nodal Governance, Democracy, and the New ‘Denizens’”,
Journal of Law and Society, Cardiff University law school, Vol. 30, Issue 3, 2008.
8. “Zakon o Uredu za suzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta”, Narodne
novine republike Hrvatske, br. 88/2001, 12/2002, 33/2005 i ispravke 48/2005.
tHE rOlE OF PrIVAtE sECUrItY

IN ANtI-OrGANIsED CrIME POlICY
the paper explores security-related goals and tasks in the public and private sectors
and a relationship between private and public security organizations, as well as their
synergy that may contribute to enhancing national security. the author separately
analyses the operation of government agencies in charge of protection against and
prosecution of organised crime, as well as their relationship with private security
organizations. the paper presents an overview of the legal framework for the operation
of private security organizations and describes their size and possible activities in the
republic of Croatia, as well as an analysis of the capabilities and practices of private
security organizations for crime prevention, with special emphasis being placed on
potential security threats posed by organised crime. the author explores reasons for
public interest in the operation and definition of legal frameworks for the private security
sector and limitations to that effect, arising from the fact that private security
organizations belong to the service sector, where the relationship with clients is
determined according to free market principles, in compliance with certain preconditions
which are laid down in the law.
240
UTICAJ ORGANIZACIONIH, KADROVSKIH,
ZAKONSKIH I DRUGIH PARAMETARA
NA (NE)MOGUĆNOST BORBE SA ORGANIZIRANIM
KRIMINALOM U BOSNI I HERCEGOVINI
Mladen Milosavljević*
ABSTRACT
Autor u radu analizira kako ustavno ustrojstvo Bosne i Hercegovine utiče na
organizaciju njenih organa za sprovođenje zakona, budući da uporedo postoje
dva dijametralno različita sistema organizacije službi unutrašnjih poslova. U
Republici Srpskoj postoji vertikalna subordinacija i jedan zajednički budžet,
dok u Federaciji Bosne i Hercegovine, osim entitetskog (Federalnog)
ministarstva unutrašnjih poslova egzistira još deset kantonalnih ministarstava
unutrašnjih poslova, koja su autonomne organizacione cjeline, sa svojim
zakonima o unutrašnjim poslovima i vlastitim budžetima. Vertikalne
subordinacije između entitetskog i kantonalnog nivoa nema, a Distrikt Brčko
ima posebnu, nezavisnu policiju. Pored toga, autor naglašava postojanje
sledećih problema: odsustvo saradnje na planu razmene podataka i planiranja
operacija, preduzimanje samostalnih akcija bez odgovarajuće kontrole,
preklapanje nadležnosti, negativna selekcija kadrova, arbitrarna obrada
krivičnih dela, odsustvo zajedničkog budžeta na državnom nivou prouzrokuje
velike razlike u platama i nezadovoljstvo zaposlenih, jer pojedinci primaju čak
više puta veću platu. Autor zaključuje da Bosna i Hercegovina još dugo neće
moći da ostvare uspeh u borbi protiv organizovanog kriminala zbog toga što
veliki broj činilaca otežava rad policije u svakodnevnoj praksi.
Ključne reči: krivično zakonodavstvo, policija, tužilaštvo, profesionalna etika,
kadrovska politika, Republika Srpska, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina.
Aktuelni razvoj situacije u pogledu organiziranog kriminala, na prostoru zemalja

nastalih raspadom bivše Jugoslavije, čini se nikada nije bio složeniji. Teško je
izdvojiti u jednoj rečenici koji su sve to primarni elementi koji determinišu
*
Autor je načelnik Odeljenja za kriminalističku tehniku Federalnog ministarstva unutrašnjih
poslova Bosne i Hercegovine i docent na Fakultetu kriminalističkih nauka u Sarajevu.
241
kompleksnost aktuelne situacije. S jedne strane, imamo snage organiziranog

kriminala koje već dugi niz godina doživljavaju nevjerovatnu ekspanziju, kako u
planiranju, pripremanju i vršenju krivičnih djela, uklanjanju ili podmetanju tragova,
tako i u raspolaganju neograničenim finansijskim sredstvima. Njihovo jedino
ograničenje jeste intelekt. S druge strane, imamo pozitivne snage društva, koje kroz
svoje različite institucije treba da se suprotstavljaju snagama organiziranog
kriminala. Međutim, na početku se javlja čitav niz otežavajućih okolnosti koje ovaj
segment društva stavlja u podređen položaj. U tom smislu, svakako treba izdvojiti:
šarolikost zakonske regulative, neka ograničenja kroz različite zakone (od Zakona
o krivičnom postupku do Zakona o unutrašnjim poslovima), ograničenost u smislu
finansijskih sredstava, pa sve do cjelokupnog ambijenta svakodnevnog življenja
običnih građana (npr. stotinu građana je bilo svjedokom brutalnog ubistva u centru
Sarajeva, ali niko već nekoliko godina ne želi reći ko je njegov izvršilac). Dakako,
uz sva ta ograničenja, Bosna i Hercegovina ima i svoje dodatne specifičnosti među
kojima svakako treba izdvojiti: ustroj države koji prati i ustroj agencija za
sprovođenje zakona, nadležnosti tih agencija, (ne)saradnja navedenih agencija,
pogrešan kadrovski sastav u agencijskim timovima, kako rukovodnog, tako i svog
ostalog kadra, pogrešne organizacione strukture u pojedinim agencijama, ukidanja
statusa ovlaštenih službenih lica određenim kategorijama službenika, ograničenja
čitavog niza malih segmenata koja u velikom sistemu imaju i te kako veliki značaj
(npr. dosta loša saradnja policije i tužilaštva uz postojanje izuzetaka) itd. Ovaj rad
pokušaće dati jedinstven odgovor na pitnje koliko navedeni parametri zaista mogu
uticati na (ne)mogućnost borbe sa organiziranim kriminalom.
Nadležnostiistrukturaagencijazasprovođenjezakona
uBosniiHercegovini
Ministarstvo sigurnosti
Cijeneći veoma složenu strukturu države Bosne i Hercegovine, kroz čitav
sistem, a uvažavajući Zakon o ministarstvima i drugim organima uprave Bosne
i Hercegovine, konstituisano je Ministarstvo sigurnosti Bosne i Hercegovine.
Navedeni zakon je striktno propisao nadležnosti Ministarstva sigurnosti Bosne
i Hercegovine:
• zaštita međunarodnih granica, unutrašnjih graničnih prijelaza i regulisanje
prometa na graničnim prijelazima BiH;
242
Uticaj organizacionih, kadrovskih, zakonskih i drugih parametara
• spriječavanje i otkrivanje učinilaca krivičnih djela terorizma, trgovine

drogom, krivotvorenja domaće i strane valute i trgovine ljudima i drugih
krivičnih djela sa međunarodnim ili međuentitetskim elementima;
• međunarodna saradnju u svim oblastima iz nadležnosti ministarstva;
• zaštita lica i objekata;
• prikupljanje i korištenje podataka od značaja za bezbjednost BiH;
• organizacija i usaglašavanje aktivnosti entitetskih ministarstava unutrašnjih
poslova i Distrikta Brčko, a u ostvarivanju bezbjednosnih zadataka u interesu
BiH;
• provođenje međunarodnih obaveza i saradnja u provođenju civilne zaštite,
koordiniranje djelovanja entitetskih službi civilne zaštite u BiH i
usklađivanje njihovih planova za slučaj prirodne ili druge nesreće koje
zahvataju teritoriju BiH, i donošenje programa i planova zaštite i spašavanja;
• provođenje politike useljavanja i azila u BiH i uređenje procedure vezano
za kretanje i boravak stranaca u BiH;
• u sastav ovog ministarstva kao upravne organizacije ulaze: Granična policija
(ranije Državna granična služba) BiH, Agencije za informacije i zaštitu BiH
(SIPA) čija će prava, dužnosti i operativna samostalnost biti uređena
posebnim zakonima, te Kancelarija za saradnju sa Interpolom kao
samostalna služba čija se prava i dužnosti uređuju posebnim propisima.1
Nadležnosti Agencije za informacije i zaštitu BiH (SIPA) su:
• sprječavanje, otkrivanje i istraga krivičnih djela iz nadležnosti Suda Bosne
i Hercegovine, a posebno: organizovanog kriminala, terorizma, ratnih
zločina, trgovine ljudima i drugih krivičnih djela protiv čovječnosti i
vrijednosti zaštićenih međunarodnim pravom, te teškog finansijskog
kriminala;
• prikupljanje obavještenja i podataka o krivičnim djelima iz tačke 1 ovog
stava, te praćenje i analiza sigurnosne situacije i pojava koje pogoduju
nastanku i razvoju kriminaliteta;
• pružanje pomoći Sudu BiH i Tužilaštvu BiH u prikupljanju obavještenja, te
izvršavanje naloga Suda i Glavnog tužioca BiH;
• fizička i tehnička zaštita osoba, objekata i druge imovine zaštićene po ovom
zakonu;
• zaštita svjedoka;
1
„Zakon o ministarstvima i drugim upravnim organima BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 05/03.
243
• provođenje međunarodnih sporazuma o policijskoj saradnji i drugih

međunarodnih instrumenata u njenoj nadležnosti;
• kriminalistička ekspertiza;
• ostali poslovi propisani zakonom i drugim propisom.2
SIPA obrađuje podatke i vodi evidencije u skladu sa: Zakonom o policijskim
službenicima BiH, Zakonom o zaštiti ličnih podataka BiH i drugim propisima
BiH.
Nadležnosti Granične policije BiH (ranije Državne granične službe) su:
• provođenje odredbi Zakona o nadzoru i kontroli prelaska državne granice,
kako je propisano tim zakonom;
• provođenje odredbi Zakona o kretanju i boravku stranaca i azilu, kako je
propisano tim zakonom;
• sprječavanje, otkrivanje i istraživanje djela koja su propisana krivičnim
zakonima u Bosni i Hercegovini u slučajevima kada:
a) su ta krivična djela usmjerena protiv sigurnosti državne granice ili protiv
izvršenja poslova i zadataka iz nadležnosti GP BiH, ili
b) se ta krivična djela moraju goniti u skladu s odredbama o zloupotrebi
javnih isprava koje služe kao dokaz identiteta, o putnoj ispravi i obavezi
posjedovanja vize, te odredbama o kretanju i boravku stranaca i azilu
ukoliko su počinjena prilikom prelaska granice ili su direktno vezana za
prelazak državne granice, ili
c) ta krivična djela obuhvataju prijevoz robe preko državne granice čiji
promet nije dopušten, robe bez službenog odobranja ili u slučaju kršenja
važeće zabrane ukoliko je GP dodjeljena dužnost nadziranja takvog
odobrenja i zabrane na osnovu drugog propisa ili administrativnog
sporazuma s organom odgovornim za takvo gonjenje;
• sprječavanje, otkrivanje i istraživanje drugih krivičnih djela na zahtjev
nadležnog organa;
• sprječavanje, otkrivanje i istraživanje:
a) prekršaja koji su propisani zakonom o nadzoru i kontroli prelaska državne
granice, zakonom o kretanju i boravku stranaca i azilu, te drugim
zakonima, ili
b) drugih prekršaja na zahtjev nadležnog organa;
2
„Zakon o Državnoj agenciji za istrage i zaštitu BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 27/04, 63/04,
35/05.
244
• pružanje policijske ispomoći organizacijskim jedinicama u sklopu

Ministarstva sigurnosti u provođenju Zakona o kretanju i boravku stranaca
i azilu i drugih važećih propisa iz ove oblasti;
• poduzimanje mjera zaštite zračnog civilnog saobraćaja i sigurnosti prostorija
međunarodnih aerodroma u BiH;
• osiguravanje svoje organizacijske jedinice od opasnosti;
• davanje stručnog mišljenja pravosudnim organima ili drugim institucijama
na njihov zahtjevu vezi sa vjerodostojnošću dokumenata koji su korišteni ili
su se namjeravali koristiti za prelazak državne granice. Takvi dokumenti
uključuju putne dokumente, dokumente za ličnu identifikaciju i bilo koje
druge dokumente koji su vezani za kretanje osoba, vozila ili roba preko
državne granice;
• izvršavanje drugih poslova propisanih zakonom i drugim propisma.3
Kao unutrašnji poslovi iz nadležnosti Federalnog ministarstva unutrašnjih
poslova označeni su:
• sprječavanje i otkrivanje krivičnih djela terorizma, međukantonalnog
kriminala, stavljanja u promet opojnih droga i organiziranog kriminala, te
pronalaženje i hvatanje učinilaca tih krivičnih djela i njihovo privođenje
nadležnim organima;
• osiguranje određenih ličnosti i zgrada Federacije;
• školovanje, stručno osposobljavanje i usavršavanje;
• državljanstvo Federacije.4
Kao unutrašnji poslovi iz nadležnosti Kantona definisani su:
• provođenje Ustava i zakona Kantona, Federacije i Bosne i Hercegovine u
pitanjima unutrašnjih poslova;
• poslovi i zadaci policije, osim poslova koji su u nadležnosti policije
Federacije;
• poslovi i zadaci policije koje (kantonalnom) Ministarstvu povjeri Federalno
ministarstvo;
• osiguranje određenih ličnosti Kantona;
• poslovi i zadaci koji se odnose na: održavanje javnih skupova, lične karte,
lično ime, prijavljivanje prebivališta i boravišta, jedinstveni matični broj
građana, matične knjige, registraciju motornih vozila, vozačke ispite i
3
„Zakon o Državnoj graničnoj službi BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 111/04 i 25/07.
4
„Zakon o unutrašnjim poslovima FBiH”, Službene novine FBiH, br. 42/02, 46/02 i 19/03.
245
izdavanje vozačkih dozvola, nabavljanje, držanje i nošenje oružja i municije,

kretanje i boravak stranaca i izdavanje putnih isprava.5
Ako se svemu doda postojanje policije Distrikta Brčko sa svojim
nadležnostima, jasno je da se malo ko može snaći i precizno odrediti šta je čija
nadležnost u svakom konkretnom predmetu. Cijeneći samo površnu analizu
determinisanih nadležnosti pojedinih institucija primjetno je da su im mnoge
nadležnosti zajedničke. Kao najbolji primjer izdvojićemo oblast zloupotrebe
droga. Navedeni segment faktički se nalazi u nadležnosti svih navedenih
agencija i institucija. Imajući u vidu činjenicu da nema jasno izražene vertikalne
subordinacije ili hijerarhije, iako je u nekim aktima ona pokušana kroz opis
nivoa nadležnosti agencije (federacija, država, kanton), javljaju se različiti
problemi. Tako se dešava da, primjerice, slučaj vezan za droge, koje dolaze iz
druge države, ne vodi Agencija za informacije i zaštitu (SIPA), što bi apsolutno
bila njena nadležnost, već se tu pojavljuje npr. entitetsko ministarstvo. U ovoj
aktivnosti državna Agencija za informacije i zaštitu je samo pasivni posmatrač.
Ako se tome doda podatak da saradnja i razmjena među agencijama nije ni
približno na neophodnom nivou (svakako da postoje pozitivni izuzeci), onda
se stvar dodatno usložnjava.
Svakako, kao bitan nedostatak nameće se nepostojanje jasno izražene
instruktivne i nadzorne aktivnosti od krovne agencije naniže. Izuzetak jeste
struktura organa unutrašnjih poslova u Republici Srpskoj.6 U Federaciji BiH to je
jasan primjer totalne autonomije kantona, i nemogućnosti realnog i kompletnog
nadzora nad njihovim radom. Sistem nadležnosti nekih agencija dat je mnogo šire
nego što to one u stvari zaista mogu imaju. Na primjer, Agenciji za informacije i
zaštitu data je nadležnost kriminalističkih ekspertiza, ali oni faktički nemaju niti
jednog čovjeka za tu aktivnost, niti imaju materijalno-tehnička sredstva da to
realiziraju. Upravo zbog toga tu vrstu aktivnosti za njih rade druge agencije (npr.
one entitetskog nivoa). Navedeno, svakako, otežava i usporava rad, te utiče na
uspješnost borbe sa organiziranim kriminalom.
S druge strane, nekim agencijama (npr. Granična policija BiH) data je
nadležnost da daju „stručno mišljenje o vjerodostojnosti dokumenata”, što na
izvjestan način komplikuje određene aktivnosti, poklapa se sa aktivnostima
entitetskih forenzičkih službi, te otvara i neka druga pitanja. Na primjer, šta znači
5
„Zakon o unutrašnjim poslovima Kantonalnog ministarstva unutrašnjih poslova Sarajevo”,
Službene novine Kantona Sarajevo, br. 22/00.
6
„Zakon o unutrašnjim poslovima Republike Srpske”, Službeni glasnik Republike Srpske, br.
48/03.
246
davanje stručnog mišljenja? Zar to nije vještačenje u svakom slučaju, koje je kao
takvo i definisano Zakonom o krivičnom postupku BiH? Svakako da je i sama
odrednica „stručno mišljenje” diskutabilna na više osnova, kako zbog neodređenosti
pojma u zakonskim aktima, tako i zbog nedovoljne stručne spreme i educiranosti
lica koja ih daju. Svakako da, u određenom smislu, i ovakva rješenja mogu, ako
ništa drugo, onda usporiti borbu sa organiziranim kriminalom ili činiti određene
nejasnoće u eventualnim kasnijim sudskim procesima.
Ovakav koncepcijski pristup nadležnostima navedenih agencija za
sprovođenje zakona nerjetko dovodi do toga da kod određenih krivičnih djela
(obično kod onih iz kategorije teških, kakva su npr. terorizam, određena ubistva
i sl.) imamo situaciju da se na licu mjesta pojavljuju, borave i kreću pripadnici
svih mogućih agencija (od onih državnog nivoa, do nivoa policijske uprave). Na
taj način, lice mjesta mijenja se iz temelja, ostavljaju se nebrojeni lažni tragovi,
kontaminira se lice mjesta na razne načine, otežava se rad uviđajnoj ekipi i istraga
se vrlo vjerovatno usmjerava u krivom smjeru. Poseban problem u ovakvim
situacijama nekada jeste nesnalaženje tužilaca, koji bi trebali „presjecati“ ovakve
situacije i određivati ko će ostati na licu mjesta i izvršiti uviđajne radnje. Dodatna
specifičnost u ovakvim situacijama jeste i boravak rukovodnih lica iz navedenih
agencija, koja ni po kom osnovu ne bi smjela boraviti na navedenim mjestima
(počev od ministara, direktora i komesara policije, različitih rukovodilaca do
ponekog iz administrativnog osoblja).
Nema nikakve sumnje da zbog ovakvih slučajeva najveću korist imaju snage
organiziranog kriminala, a da navedeni faktori direktno utiču na (ne)mogućnost
uspješne borbe sa kriminalom.
Činoviuagencijamazasprovođenjazakona
Od prije nekoliko godina, tačnije sa donošenjem Zakona o policijskim

službenicima u BiH, uspostavlja se i sistem činovanja policijskih službenika (sa
srednjom, višom i visokom školskom spremom). Bez obzira na želju da se tim
zakonima neke stvari kvalitetno urade, napravljen je niz, uslovno rečeno,
neadekvatnih, neprimjereno loših rješenja.
Ako krenemo redom, upitno je bilo početno činovanje, jer su najbolje prošli
oni koji su u datom trenutku bili na dobrim pozicijama (bez obzira da li su ih i
realno zasluživali i kako su do njih došli). Na taj način oni su dobili „betonirane”
visoke činove. S druge strane, povoljno su prošli i oni koji su bili u dobrim
odnosima sa nekom rukovodnom garniturom u trenutku donošenja Pravilnika o
247
činovanju i kod njegove primjene. Tako je do visokih činova došla još jedna grupa
ljudi, od kojih neki, po mišljenjima iskusnih policijskih službenika, takođe to nije
zasluživala iz aspekta struke, profesionalizma, znanja, pa i ljudskih kvaliteta. Na
taj način popunjeno je mnoštvo visokih pozicija i oni koji su bili bolji kadrovi ostali
su uskraćeni za čin koji im realno pripada, te ne mogu napredovati sve dok ovi sa
visokim činovima ne odu u penziju ili na neko još bolje više mjesto, ali i to pod
uslovom da oni budu ti koji će nasljediti svog prethodnika. S druge strane,
ostavljena je mogućnost da ljudi sa srednjom stručnom spremom dostignu činove
onih sa visokom školskom spremom. Nije predviđeno napredovanje u slučajevima
kada neko npr. ostvari znanstvene (sticanje zvanja magistra ili doktora nauka i sl.)
ili specijalističke uspjehe.
Sva navedena, ali i niz rješenja koja nismo naveli, i dalje destimulativno
djeluju na policijske službenike, što zasigurno utiče na (ne)mogućnost kvalitetne
borbe sa snagama organiziranog kriminala.
Ukidanjeovlaštenjapolicijskimslužbenicima
Jedna od stavki nezabilježenih u policijskoj praksi, bar ne na prostorima

zemalja nastalih raspadom bivše Jugoslavije, jeste i neobrazloženo ukidanje
statusa ovlaštenih službenih lica samo jednoj organizacionoj jedinici i to
srednjeg, entitetskog nivoa. Preciznije rečeno, isključivo i samo Odjeljenju
kriminalističke tehnike FMUP (koje se sada nalazi u sklopu Centra za forenziku
i podršku) pri Federalnoj upravi policije, jednostranom i odlukom bez
obrazloženja, na inicijativu IPTF (tadašnji naziv za međunarodnu policiju u BiH),
krajem 2002. godine ukinuta su ovlaštenja.7 Da stvar bude gora, istoj toj službi
u Ministarstvu unutrašnjih poslova Republika Srpske ostala su navedena
ovlaštenja. Svakako da su ona ostala i istim službama na državnom nivou. Status
ovlaštenih službenih lica ostao je i u svim kantonalnim službama kriminalističke
tehnike (niži nivo organizacije od entitetskih MUP-ova, a sa istim opisom posla).
Mnogo se insistiralo na tome da se navedena stvar ispravi, da se svi dovedu
u ravnopravan položaj, da se poštuju odgovarajući zakonski propisi. No sve to
je ostalo bez odjeka kod međunarodne policije. Čak ni zahtjevi da se postupi u
skladu sa Zakonom o krivičnom postupku Federacije Bosne i Hercegovine, čiji
član 235 navodi u stavu 2: „(o)vlaštena službena osoba, može fotografirati i
uzimati otiske prstiju osobe za koju postoje osnovi sumnje da je učinila krivično
7
„Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji Federalne uprave policije”, 2006.
248
djelo (...)”.8 Dakle, nema nikakve dileme da su to aktivnosti koje provode

stručnjaci Odjeljenja kriminalističke tehnike, ali i pored toga ovlaštenja im
nikada nisu vraćena. Da apsurd cjelokupne situacije bude još veći pobrinule su
se odrednice Zakona o policijskim službenicima Federacije BiH, koji u članu
10 decidno pod stavkom 1 kao policijske ovlasti navodi: „provjera i utvrđivanje
identiteta osoba i stvari”, dok članom 13 u stavu 1 dodatno pojašnjava i kaže:
„(i)dentitet se utvrđuje metodama i sredstvima kriminalističke tehnike”.9
Na ovaj način, njihovim učešćem u navedenim radnjama stvoreni su idealni
preduslovi odbranama okrivljenih, posebno onim za slučajeve organiziranog
kriminala, da iz navedenih razloga obaraju sve optužnice i dokaze za svoje
klijente. Istovremeno, niko ne razmišlja koliko su na ovaj način pripadnici
navedene službe oštećeni i u drugim segmentima (npr. svakog mjeseca primaju
znatno manju platu, osnovica za obračun mirovine će im biti manja, ne mogu
promjeniti radno mjesto itd.). Realno pitanje koje se onda nameće jeste može li
ovakav državni službenik ili namještenik (nezadovoljan i oštećen iz više razloga)
davati svoj maksimum u borbi sa organiziranim kriminalitetom.
Finansiranje
Konstituisanje agencija za sprovođenje zakona u BiH pratilo je ustroj države,

a to zapravo znači da imamo više različitih sistema i nivoa policijskih struktura.
Sa finansijskog aspekta to znači da svaka od navedenih agencija ima posebno
finansiranje (vlastiti budžet), te visinu plata samostalno određuje kroz svoje
pravilnike. U Republici Srpskoj je to mnogo bolje rješeno jer u tom entitetu i
dalje postoji centralizacija svih aktivnosti, uključujući i budžet. Šarenilo nastaje
u Federaciji BiH i u odnosu na agencije na državnom nivou.
Koncipiranje finansiranja uposlenika u navedenim agencijama na ovakav
način dovodi do niza različitih apsurda. Tako, npr. policajac u Bosansko-
podrinjskom kantonu (Goražde) ima znatno manju platu od kolege u Sarajevskom
kantonu. Svakako da postoji razlika i između visine plata policajaca na državnom,
entitetskom i kantonalnom nivou. Posebna je priča razlika u visini plata u odnosu
na isti, entitetski nivo. Visina plate policajaca u Federalnom ministarstvu
unutrašnjih poslova nije jednaka visini plate policajca u Ministarstvu unutrašnjih
poslova Republike Srpske. Kao posebna specifičnost, koju u najboljem svjetlu
8
„Zakon o krivičnom postupku FBiH”, Službene novine FBiH, br. 35/03.
9
„Zakon o policijskim službenicima FBiH”, Službene novine FBiH, br. 27/05.
249
odslikava aktuelnu situaciju u finansijskom segmenta, jeste odluka Vlade

Hercegovačko-neretvanskog kantona iz aprila 2008. godine koja je svojom
novom Uredbom o plaćama Kantonalnog MUP-u policajce na sraman i sasvim
ponižavajući način izjednačila s nekvalificiranim radnicima, poput čistačica,
ložioničara itd., te u potpunosti degradirala u odnosu na referente, KV radnike i
ostale administrativce. Da tu nije kraj apsurda najbolje pokazuje podatak da je
policajcima čak zanemarena i školska sprema, a to da im život svakodnevno visi
o koncu, vlasti izgleda uopće nisu vrednovale. Ako ovome dodamo i da je i
prethodni sistem obračuna visine plaća policajcima bio nedovoljan i
nestimulativan za njihov rad, postavlja se pitanje šta se htjelo sa ovakvom
uredbom. Na kraju, postavlja se sasvim jasno, otvoreno i konkretno pitanje: da li
su donosioci ovakve odluke, zaista vjerovali da će nakon njenog donošenja, uz
potpuno ponižavajući položaj policije (sa plaćom čistačice), ijedan policajac imati
volje da se obračunava sa običnim kriminalom, a kamoli sa snagama
organiziranog kriminaliteta?! Čini se da nema dileme da Vlada Hercegovačko-
neretvanskog kantona na ovaj način obezvrjeđuje policajce, uništava sve njihove
motive i volju da rade na uspostavljanju reda i zakona. Kome je potreban
nezadovoljan policajac, policajac bez novca, opreme, sredstava, podrške, motiva?
Odgovor koji se nameće jeste da možda Vlada Hercegovačko neretvanskog
kantona (ne)svjesno stvara snage sigurnosti po mjeri kriminalaca, policiju koja
će, umjesto da djeluje kao zaštitnik države i građana, početi sa strahopoštovanjem
prilaziti „žestokim momcima”, s njima se na ulici srdačno pozdravljati i možda,
kao posljedica prethodne odluke, postati njihovim plaćenicima. Ono što je
nerazumljivo za ovakav postupak Vlade Hercegovačko neretvanskog kantona
prema svojim policajcima, jeste totalno odsustvo reakcije kolega policajaca i
drugih institucija u Bosni i Hercegovini. Izostala je podrška onih koji su je trebali
dati prvi. Zašto? Odgovora jednostavo nema. Kao da se svi ponašaju po principu
ne odnosi se na nas, već na neke druge. Da stvar bude još žalosnija, jedini koji
su reagovali bili su mediji, argumentovano ukazujući na pogubnost ovakve
odluke. Vrijeme pred nama pokazaće pravi razvoj stvari. Međutim, kakva god
odluka bude donesena kasnije, nikada se neće moći izbrisati sadašnje poniženje
policije i poruka koja je jasno poslana njima, državi, ali i kriminalcima. S druge
strane, ne guraju li se policajci na ovaj način direktno u sferu mita i korupcije?
Kadrovskapolitika
Kadrovska politika nepobitno predstavlja jedan od najvažnijih segmenata

uspješnosti svake institucije, bez obzira na djelokrug njenog rada. U tom smislu,
250
ni agencije za sprovođenje zakona nisu izuzetak. Nepodjeljeno mišljenje među

ekspertima i profesionalcima u Bosni i Hercegovini, onim koji nemaju potrebu
zavisnosti od bilo koga ili bilo čega, jeste da je kadrovska politika dobrim dijelom
u policijskim strukturama već dugi niz godina u mnogim segmentima upitna,
nekonzistentna, ali i da nije u potpunosti zasnovana na principima struke, znanja i
profesionalizma. Čini se da se pristupilo gradnji sistema bez adekvatne kadrovske
koncepcije. Ovdje se govori o kadrovskoj problematici u cjelini, bez obzira na nivo
izbora. U kasnijoj fazi pokušaće se dati kraća razrada po određenim segmentima.
Već dugi niz godina se primjerice insistira na neovisnosti izbora najviših
policijskih dužnosnika, te da oni moraju biti izvan sfere politike, a da politika
niukom slučaju ne može i ne smije imati uticaj na izbor određenog visokog
policijskog dužnosnika. Već na početku susrećemo se sa svojevrsnim apsurdom,
jer je određene najviše policijske rukovodioce svojim odlukama imenovao Visoki
predstavnik, nakon što se političari iz različitih stranaka i nacionalnosti nisu
mogli usaglasiti. Na taj način, odmah na početku poništen je kriterij da se politika
neće mješati u izbor. Samo nametanje nekog lica, bez saglasnosti onih koji biraju
određenog policijskog dužnosnika, suprotno je svim elementima neovisnog i
slobodnog izbora, tim više što se pojavljuje međunarodna zajednica kao
nametatelj određenog izbora. S druge strane, ako neko tijelo (Vijeće ministara
BiH) koje je popunjeno po nacionalnom i partijskom principu od onih koji su
dobili prethodne izbore, obavlja izbor nekog najvišeg policijskog dužnosnika,
kako onda uopće izbjeći priču o nemješanju politike ili depolitizaciji policije?
Ako se prvenstveno govori o tome da neko mjesto pripadne isključivo i ponekad
trajno jednom narodu, već na taj način se ukida mogućnost da na to mjesto bude
izabran najstručniji i najkvalitetniji kadar, pripadnik nekog drugog naroda.
Posebna priča su i tzv. Nezavisni odbori za izbor najviših policijskih
dužnosnika (direktora i komesara), kojim bi sam naziv trebao biti vodilja izbora,
ali i rada. Međutim, ako isključimo rijetke pozitivne izuzetke, sve se svodi na
to da u odbore za kadrovska rješenja i politiku određenih struktura (nivo Kantona
ili Federacije) svoje članove delegiraju partije koje su pobjedile na prethodnim
izborima. Onda je jasno da će se u tim odborima naći ljudi koji najviše
odgovaraju pripadnicima navedenih partija i koji će u kasnijem postupku izabrati
kandidata koji njima odgovara, a ne onoga ko ima najbolje stručne i
profesionalne reference. Dakle, nema govora da su tzv. Nezavisni odbori
oslobođeni utjecaja politike, naprotiv. Posebna priča je nacionalna izbalansiranost
ovih odbora koja se tumači od slučaja do slučaja.
U ranijim periodima prilikom zapošljavanja vršene su različite provjere i
poštovani određeni principi. Svakako da je bilo i negativnih izuzetaka, ali vrlo
251
rijetko. Međutim, sadašnja situacija kadrovske politike, na žalost, kao

dominantne karakteristike prilikom zapošljavanja prepoznaje određene interesne
sfere i pojedince, određene poslovne interese, određene političke upute, veze sa
uticajnim porodicama, kao i niz drugih karakteristika u smislu podobnosti.
Svakako, da će se potvrda navedenog teško zvanično dobiti, ali čak i površna
analiza stručnih, profesionalnih i ljudskih karakteristika govori sama za sebe.
Svojevremeno je, navodno, za vozača jedne od viših policijskih institucija
primljen čovjek bez položenog vozačkog ispita, za što se saznalo tek kada je
službeno auto uspio „utjerati” u kanal namenjen tehničkom pregledu. Na jednu
od najviših policijskih dužnosti postavljen je „stručnjak, ekspert i profesionalac”
koji je naredio da se za tri različita vještaka iz triju različitih oblasti (radilo se o
vještacima biološke, hemijske i balističko mehanoskopske struke) napravi
jedinstven plan obuke. Svaki komentar smatram suvišnim.
Analizirajući situaciju u nekim agencijama za sprovođenje zakona došlo se
do podataka da, npr. po pet i više godina nije održan niti jedan zajednički radni
sastanak svih učesnika u nekoj velikoj akciji na kojem bi bila izvršena analiza,
te se utvrdile dobre stvari i eventaulni propusti koji bi se idući put bili
prevaziđeni. Ako se tome doda činjenica da se kod planiranja akcija to radi u
suviše zatvorenom krugu, bez prisustva svih onih struktura koje će učestvovati
u akciji, jasno je da se prije, ali i tokom akcije pojavljuju različiti problemi, što
se direktno reflektuje na njenu uspješnost.
Ide se u krajnost, pa se određen broj pripadnika službi unutrašnjih poslova
bira kroz Agencije za državnu službu, jer su u statusu državnih službenika, čime
se otvaraju dodatne mogućnosti za prijem nekvalitetnog osoblja, pa čak i onog
koje ima kriminalni dosije. Zanimljivi su bili i slučajevi kada su pojedinci prošli
navedenu proceduru prijema kao najbolje ocjenjeni kandidati i pri tome sa
najvišim uspjehom položili stručni dio testa za konkretno radno mjesto, a po
dolasku u novu instituciju nisu pokazali vladanje ni najosnovnijim znanjima iz
opisa tog radnog mjesta. S druge strane, ovakav način prijema stvorio je
mogućnost, koja se već realizira, da se za vještake početnike primaju ljudi koji
su stariji od penzionera ili ljudi kojima je do penzije ostalo par godina i koji su
na tim mjestima ranije radili. Jasno je da takvi ljudi ne mogu dati ni približno
kvalitetan doprinos borbi sa organiziranim kriminalitetom.
Kadrovska križaljka popunjavanja npr. agencija na državnom nivou, nije vršena
po principu najstručnijih i najboljih, već se prvo vršila podjela pozicija po
nacionalnom ključu, a onda su vršeni određeni prijemi kroz različita testiranja.
Koliko su ona bila objektivna i nezavisna, sa znanjem kao dominantnom
252
kategorijom, najbolje govore podaci da su iza nekih kandidata nakon testiranja ispod
njihovih klupa ostajali „zaboravljeni” popunjeni testovi sa tačnim odgovorima).
Svi navedeni parametri uticali su na to da u državne agencije na neke pozicije
odu, možda i najnekvalitetniji kadrovi iz nižih agencija, a zabilježeni su slučajevi
kada se u nekim agencijama slavilo što im na državni nivo odlaze neke kolege,
jer se smatralo da su se rješili najlošijih kadrova. Koliko neprofesionalnost i
nepostojanje i nepridržavanje normalnih i objektivnih kriterijuma može nanijeti
štete kadrovskoj politici agencija za sprovođenje zakona izuzetno ilustrativno
mogu predstaviti sljedeća dva primjera. U jednu od agencija za sprovođenje
zakona na državnom nivou na poslove policijskog službenika primljena je osoba
sa dvije krivične prijave. U državno ministarstvo iz ove oblasti na rukovodnu
funkciju najvažnijeg referenta primljena je osoba koja u svom radnom vijeku
nije imala niti dana radnog staža ili iskustva na datim poslovima. Sada, dakle,
imamo situaciju da će na državnom nivou biti pravljena strategija i biti vršena
koordinacija sa svim agencijama za sprovođenje zakona od strane osobe koja o
tom poslu aspolutno nema nikakvog iskustva.
Generalno posmatrano način kadrovskog popunjavanja pojedinih pozicija u
agencijama za sprovođenje zakona, zasnovan na prethodno determinisanim
kriterijumima, pokazao se pogubnim, jer se sve češće spominje veza između
kriminalaca i policije. U tom smislu, primjerice, uhapšen je i osuđen načelnik odjela
za droge u Travniku zbog dilanja droge, a sličan postupak je u toku u KMUP-u Tuzla,
gdje se za isto djelo tereti bivši načelnik odjela za droge i inspektor istog odjela.
Priča bi mogla imati svoj nastavak u zabilježenim slučajevi da je pripadnik
Granične policije BiH bez ikakvog razloga ispucao okvir pištolja u svog kolegu i
da je samo u jednom danu direktor jedne agencije za sprovođenje zakona na
državnom nivou donio rješenje o suspenziji 13 svojih policijskih djelatnika radi
vršenja aktivnosti nespojivih sa službom, te da se protiv nekih visokih dužnosnika
ovih agencija vode postupci pred tužilaštvom BiH, odnosno da se u agencijama
tog nivoa nalaze uposlenici osumnjičeni za ratne zločine. Svakako da bi sama priča
o kadrovskoj politici mogla zavrijediti doktorsku disertaciju, ipak smatram da je i
navedeno dovoljno da se, bar djelomično, shvati sva složenost situacije i to koliko
navedena politika ima uticaja na (ne)uspjeh borbe sa organiziranim kriminalitetom.
ZakonokrivičnompostupkuBiH
Svakodnevna dešavanja, već dugi niz godina, upućuju na svu složenost borbe
sa kriminalom. Bosna i Hercegovina, na žalost, već poodavno nije suočena samo
253
sa standardnim kriminalom. Ovdje je prisutan organizirani kriminalitet. Ovaj vid

kriminaliteta traži i adekvatne način borbe. Dugo godina zakonska regulativa
nije nudila adekvatne mogućnosti za uspješnu borbu sa organiziranim
kriminalitetom. Dakako da problem nije bio samo u zakonskim okvirima Zakona
o krivičnom postupku. Donošenjem novog Zakona o krivičnom postupku
(državne i entitetske varijante) stvorene su neke nove mogućnosti i načini u borbi
s njim.10 U tom smislu one su i determinisane u poglavlju koje govori o posebnim
istražnim radnjama. Kako je oblast zloupotrebe droga neraskidivo vezana za
skoro sve vidove kriminala, to je i bio razlog da se jednom od dozvoljenih
aktivnosti u sklopu posebnih istražnih radnji posebno pozabavimo. O drugoj
ćemo govoriti samo toliko koliko se ona naslanja na prvu aktivnos,t u Zakonu o
krivičnom postupku označenu kao posebna istražna radnja.
Analizirajući posebnu istražnu radnju kroz komentare ovog zakona u članu
116, stav 2 tačka f (simulirani otkup predmeta i simulirano davanje potkupnine)
možemo zaključiti da se radi o institutu koji je svoju primjenu već odavno
pronašao u mnogim međunarodnim dokumentima i konvencijama koje se odnose
na borbu protiv organiziranog kriminala. Simulirani otkup se ogleda kako u
kupovini predmeta koji su rezultat krivičnog djela, tako i onima koji služe
izvršenju istog, od strane policijskog organa ili druge osobe koja je za to posebno
pripremljena. Najčešće se koristi kod specifičnih krivičnih djela čije otkrivanje
je povezano sa znatnim teškoćama, kao što su npr. trgovina opojnim drogama,
ljudima, oružjem, djelo korupcije itd. Ova radnja ne dovodi u pitanje osnovne
slobode i prava čovjeka (kao što je slučaj kod drugih posebnih istražnih radnji),
volja osumnjičene osobe je u ovom slučaju slobodna, a i druga njegova prava i
slobode su očuvane. Ovaj zaključak svoje uporište nalazi u stavu 5 navedenog
člana u kojem se jasno kaže da se mjera simuliranog otkupa i simuliranog davanja
potkupnine ne smije preduzimati tako da predstavlja podstrekavanje na izvršenje
krivičnog djela, kao i to da, ako su policijski organi ili druge osobe preduzeli takve
radnje, onda ta okolnost isključuje krivično gonjenje podstrekavane osobe za
krivično djelo izvršeno u vezi sa radnjom podstrekavanja. Zanimljivo bi bilo u
ovom kontekstu navesti odredbu člana 30 KZ BiH u kojoj stoji da je
podstrekavanje navođenje drugog s umišljajem da izvrši krivično djelo. Na ovaj
način se naše pravo svrstava u red onih pravnih sistema koji zabranjuju
podstrekavanje mogućih izvršilaca krivičnih djela na njihovo izvršenje, kako bi
oni bili zatečeni in flagranti i kažnjeni.
10
„Zakon o krivičnom postupku BiH”, Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03, 36/03, 26/04, 63/04,
13/05, 48/05, 46/06, 29/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08, 58/08.
254
U vezi sa navedenom odredbom samo po sebi postavlja se i pitanje da li

prikriveni istražitelj (druga posebna istražna radnja o kojoj ćemo govoriti samo
u minimalnom obimu) može vršiti krivična djela kada se želi infiltrirati u
kriminalnu organizaciju? Odgovor na ovo kao i na niz drugih pitanja u pravnoj
teoriji nije naravno riješen na jedinstven način.
Upravo prethodno navedeno tumačenje otvara niz mogućnosti koje se, u
zavisnosti od situacije, mogu i zloupotrebljavati, odnosno čije postojanje može
izazvati manje ili veće probleme, nejasnoće itd. No, prije osvrta na tu temu,
želimo istaći dodatni problem da je u ovakvim aktivnostima zabranjeno
podstrekavanje. Smatramo da će se postaviti realno pitanje sa koliko napora i
umijeća je ovakvu radnju moguće uopće izvršiti bez neke aktivnosti koja bi se
mogla podvesti pod podstrekavanje (tumačenja će biti različita). Svakako, da u
ovom slučaju postoje određena moguća rješenja putem širenja glasina o
poželjnom otkupu kradenih predmeta ili droge ili otvaranjem radnji-paravana u
kojima bi se prodavala različita roba, ali i istovremeno vršio otkup zabranjenih
i kradenih stvari. Ovakvi slučajevi u sebi nose određene probleme, prvenstveno
u tumačenju. U svakom slučaju, radi se o veoma složenom i delikatnom
problemu čija će tumačenje i primjena u budućnosti donijeti čitav niz različitih
problema. Zamislite tek sve sudijske i tužilačke muke, ako se nešto tako desi, u
dokazivanju da nije izvršeno podstrekavanje na navedeno djelo, jer u protivnom
predmet pada, a pritom je, primjerice, ulog 250 kg heroina i razbijanje najmoćnije
narko mafije u regiji sa mogućnošću hapšenja svih njenih bosova! Međutim,
vratimo se pitanju — može li prikriveni istražitelj vršiti krivična djela kada se
želi infiltrirati u redove kriminalne organizacije? Odnosno, može li ih vršiti kada
uđe u organizaciju u određenim situacijama? Zakonodavac kaže da ovo pitanje
u pravnoj teoriji nije rješeno. Upravo tu i jeste problem. Kako i zašto je uopće
moguće da se onda ovakva nešto dopušta ako svi mogući aspekti prethodno
pravno nisu rješeni. Ne nosi li to niz mogućih problema po same prikrivene
istražitelje koji i bez toga reskiraju vlastiti život?! Svima je jasno da se u redove
organiziranog kriminaliteta ne ulazi na jednostavan, lak i pošten način. Tu
„upisninu” obično treba zaraditi na različite načine, koji su vrlo često skopčani
sa izvršenjem različitih krivičnih djela. Osim toga, zamislimo hipotetsku situaciju
da se od prikrivenog istražitelja, u vrlo delikatnoj situaciji po njega (npr. u pitanju
je vlastiti život), traži da ubije pripadnika neke suparničke bande ili izdajnika u
vlastitim redovima (redovima mafije), kao potvrdu da je spreman ili da nije to
za što ga sumnjiče. Da li u takvoj situaciji to treba uraditi? To nije pravno rješeno
i moglo bi mu se kasnije suditi za ubistvo, što za sobom povlači odlazak u zatvor,
gubitak posla itd. Pretpostavka je da će ovdje neki posegnuti za tumačenjem i
255
primjenom krajnje nužde ili nužne odbrane. No da li je i to rješenje? Druga

mogućnost je da prikriveni istražitelj otvoreno prizna opasnim kriminalcima da
je on policajac. Jasno nam je šta bi mu se dogodilo. Ovakvo razmišljanje se
možda čini veoma dalekim od stvarnosti, ali šta ako se desi? Svakako su moguće
i druge slične situacije, jer postoje želje određenih pojedinaca da se sa primjenom
prikrivenih istražitelja krene što prije. Sreća okolnost, bar sa gledišta normalnog
i realnog profesionalca, je to što smo još uvijek dosta daleko od normalnog
korištenja prikrivenog istražitelja i to samo pod uslovom da se bude radilo na
kvalitetnom rješenju cjelokupne problematike. Isto tako, postoji niz razmišljanja
ljudi iz pravosuđa o upotrebi prikrivenog istražitelja iz kojih se vidi da oni, čini
se, uopće ne razumiju svu kompleksnost navedenog problema i rado bi da je
primjenjuju previše brzo i lako. Prije upotrebe prikrivenog istražitelje potrebno
je preduzeti čitav niz radnji i dogovora različitih kategorije eksperata, te rješiti
sva otvorena pitanja. U protivnom, mora se računati na probleme. Oni koji se
upuste u avanturu upotrebe prikrivenog istražitelja u tom smislu moraju preuzeti
i odgovornost.
Posebna istražna radnja simuliranog otkupa nosi u sebi i još čitav niz drugih
problema i nejasnoća. U tom smislu navodimo i sljedeće. Sve smo češće svjedoci
naredbi i prijedloga tužilaštava da se pristupi realizaciji ove posebne istražne
radnje. Međutim, tužilaštva obično previđaju jednu vrlo važnu stvar, a to je
novac. Naime, oni obično zahtjevaju da se pristupi realizaciji simuliranog otkupa,
a da pitanje novca ne rješe, već to ostave agencija za sprovođenje zakona da
obezbjedi. Slične situacije karakterišu i druge slučajeve simuliranog otkupa, a
ne samo droga. Tu mislim se npr. na eksploziv i sl. Ovdje se postavlja nekoliko
pitanja. Prvo, može li se uopće odrediti izvršenje ovakve radnje od strane
tužilaštva, a da isto ne obezbjedi novac? Logično bi bilo da naredbodavac
obezbjedi i novac za ove aktivnosti. S druge strane, mogu li i smiju li agencije
za sprovođenje zakona iz svojih sredstava davati novac za simulirani otkup? Ovo
se vjerovatno sada pokriva novcem iz specijalnih kasa (organa unutrašnjih
poslova), ali to svakako nije najbolje i najpametnije rješenje. S druge strane,
zamislimo situaciju simuliranog otkupa (vrijednost droge npr. 200 000 KM) koji
je obezbjedila agencija za sprovođenje zakona, a koji u akciji biva otuđen od
strane kriminalaca, tj. kriminalci uspiju pobjeći s novcem. Ko će snositi
odgovornost za nestali novac bez obzira na eventualno postojanje nekog
pravilnika? Smatramo da se navedena problematika što hitnije mora analizirati
i za buduće aktivnosti obezbjediti fond za ovakve ili slične operacije. Jedna od
mogućnosti je i stvaranje fonda na državnom nivou u koji bi se stavljao novac
kriminalaca bez pokrića i otkriven u različitim policijskim aktivnostima i sl.
256
Kako uopće organizirati simulirani otkup droge, a bez obezbjeđenja sredstava?

Svakako da se sredstva moraju osigurati, jer bez njih nema ni navedene
aktivnosti. Tako se krug zatvara sve dok se ne rješi uspostava sistema i načina
obezbjeđenja novca za ovakve i slične operacije. Pojavile su se neke naznake
da bi se ovaj problem mogao rješiti kroz posebne fondove u SIPA.
Zaključak
Analizirajući sadašnji sistem organiziranja policijskih agencija i na nivou

kantona i u Bosni i Hercegovini, apsolutno sam siguran da on znatno utiče na
(ne)efikasnost u borbi sa snagama organiziranog kriminaliteta. Izdvajajući
suvišnu iscjepkanost različitog nivoa organiziranosti agencija (posebno u
Federaciji BiH), relativno lošu međusobnu saradnju, nejedinstven budžet,
različite visine plata, različite beneficije, različitu visinu toplog obroka, različitu
socijalnu politiku, različitosti između Republike Srpske i Federacije BiH,
nepostojanje instruktivne i nadzorne djelatnosti na nivou Federacije BiH od
strane FMUP, kadrovsku zbrku koja povremeno liči na rapsodiju u plavom, u
kojoj je mnogo važnije koje si nacionalne opredjeljenosti i da li si dovoljno blizak
nekim uticajnim sferama moći ili da li potičeš iz uticajne porodice, nego jesi li
dobar stručnjak i pravi profesionalac. Sumirajući svu raznolikost uticaja i sistema
prilikom prijema i postavljanja određenih ljudi na odgovarajuća mjesta,
nedvojbeno se nameće zaključak da sve to direktno utiče na (ne)mogućnost
uspješne borbe sa organiziranim kriminalitetom.
Ako se tome dodaju samo neki od segmenata iz Zakona o krivičnom
postupku (o nekim je bilo rječi u radu, poput neadekvatnog obezbjeđivanja
novčanih fondova za fingirane otkupe droge ili za druge operacije prikrivenih
istražitelja, vezane ruku prikrivenim sitražiteljima da u svojim aktivnostima ne
mogu poticati kriminalce na izvršenje krivičnog djela ili njihovo ograničavanje
u postupanjima u odnosu na krivična djela tokom svojih aktivnosti i sl.), jasno
je da su to samo dodatni parametri koji navedenu (ne)mogućnost čine još
kompleksnijom.
Svakako da postoji još čitav niz elemenata koji dodatno utiču na uspješnost
borbe sa organiziranim kriminalom. Međutim, koncepcija rada i ograničenja ne
dozvoljavaju da se o svima njima govori. Ipak, na njih nikako ne smijemo
zaboraviti. Kao primjer može se izdvojiti segment zaštite svjedoka, jer ko će
pristati da bude zaštićeni svjedok, kada je u prvom takvom slučaju u BiH identitet
zaštićenog svjedoka „provaljen” za manje od 24 sata? Na samom kraju,
257
nemoguće je ne oteti se utisku da, cijeneći aktuelnu situaciju, snage organiziranog

kriminaliteta mogu relativno „mirno spavati”.
Literatura
1. „Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji Federalne uprave policije”, 2006.
2. „Zakon o Državnoj agenciji za istrage i zaštitu Bosne i Hercegovine (SIPA)”,
Službeni glasnik BiH, br. 27/2004, 63/2004, 35/2005.
3. „Zakon o Graničnoj policiji (ranije Državnoj graničnoj službi) Bosne i
Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 111/2004 i 25/2007.
4. „Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br.
3/2003, 32/2003, 36/2003, 26/2004, 63/2004, 13/2005, 48/2005, 46/2006, 76/2006,
29/2007, 32/2007, 53/2007, 76/2007, 15/2008, 58/2008.
5. „Zakon o krivičnom postupku Federacije Bosne i Hercegovine”, Službeni novine
FBiH, 35/2003, 37/2003, 56/2003, 78/2004, 28/2005, 55/2006, 64/2007.
6. „Zakon o krivičnom postupku Republike Srpske”, Službeni glasnik RS, br. 50/2003,
111/2004, 115/2004.
7. „Zakon o ministarstvima i drugim državnim organima Bosne i Hercegovine”,
Službeni glasnik BiH, br. 5/2003.
8. „Zakon o policijskim službenicima FbiH”, Službene novine FBiH, br. 27/2005 i
17/2008.
9. „Zakon o unutrašnjim poslovima Federacije Bosne i Hercegovine”, Službene novine
FBiH, br. 42/2002, 46/2002 i 19/2003.
10. „Zakon o unutrašnjim poslovima Kantonalnog ministarstva unutrašnjih poslova
Sarajevo”, Službene novine Kantona Sarajevo, br. 22/2000, 18/2002, 22/2002 i
28/2002.
11. „Zakon o unutrašnjim poslovima Republike Srpske”, Službeni glasnik RS, br.
48/2003.
THe IMPACT OF HUMAN ReSOURCeS POLICy, LeGAL

AND OTHeR PARAMeTReS ON THe (IM)POSSIBILITy TO FIGHT
ORGANISeD CRIMe IN BOSNIA AND HeRZeGOVINA
The way in which the state of Bosnia and Herzegovina is organised imminently
reflects on the organization of its law enforcement agencies. To that effect, there are
two different and totally incompatible organizational systems of the interior
ministries in the respective entities of Bosnia and Herzegovina. In the Republic of
Srpska, the Ministry of the Interior has a vertical subordination system and a single
258
budget, whereas in the Federation of Bosnia and Herzegovina, in addition to the

(Federal) Ministry of the Interior, there are another ten cantonal Ministries of the
Interior, which are fully autonomous organizational units, having their own
respective laws on interior affairs and their own budgets. There is no vertical
subordination between entity and cantonal Ministries of the Interior. Futhermore,
there is an independent police department of the Brčko District. Two state agencies
(Border Police and State Investigations and Protection Agency) have separate,
although limited jurisdictions, while the umbrella organization, the Ministry of
Security of Bosnia and Herzegovina, serves as a kind of intermmediary without
vertical subordination. The above concept allows for non-cooperation rather than
for cooperation in the fields of data exchange, planning of operations, autonomous
action with no control, overlapping jurisdictions, unsound competition, arbitrary
decisions to refrain from action if such an option is deemed more favourable,
arbitrary selection of cases, while the lack of common budget causes major staff
dissatisfaction caused by big differences in salaries, as some of the staff are paid
several times more than others. In some parts of Bosnia and Herzegovina, police
officers were put in the same salary category as staff members with lowest qualifi
cations (like cleaning ladies, for example). All of this has pushed some police officers
into accepting bribe instead of pushing them towards successful fighting against
organised crime. The design of the police ranking system in Bosnia and Herzegovina
has triggered total dissatisfaction of members of the police service and the current
method of filling in job vacancies exacerbated the situation even further. As far as
the employment policy is concerned, professional skills seem to be among the least
important recruitment criteria (unlike criteria of being, for example, sympathizers
of certain political parties, members of favoured families, candidates nominated by
prominent “businessmen” having close ties with powerful politicians, various
combinations of interest, national affiliation, etc.), which, in numerous cases, resulted
in assignment of poorly qualified staff to crucial offices, thus diminishing success
of fight against organised crime. Independent committees in charge of selection of
top ranking police officials, which are supposed to be depoliticized and independent
bodies, have turned into something totally opposite, leaving their door wide open to
political influence on some law enforcement agencies and their operations. The fact
that some authorized officials, who had enjoyed the status of authorized personnel
for many years of their careers, have now lost their status, despite the fact that their
international colleagues enjoy similar status in almost any country (because these
are professionals who have been working on investigations on a daily basis), further
aggravated this difficult situation and created a possibility for any investigation or
trial outcome to be overturned due to the involvement of such unathorized personnel!
The current legislation (The Law on Criminal Procedure of Bosnia and Herzegovina)
has introduced many good solutions, but also some problematic ones. For example,
this law allowed simulated purchases of drugs, without having resolved the issue of
establishing a proper fund to be used to finance simulated purchases. Furthermore,
259
according to the law, undercover agents are no longer allowed to simulate actions
that would prompt criminals to commit a criminal offence (e.g. How can an
undercover agent buy drugs without asking the drug dealer to sell him drugs?). On
the other hand, the law was clear in terms of (im)possibility of committing a criminal
offence through such simulated activities. But what happens if the life of an
undercover agent depends on the need to commit a criminal offence?! Will the law
be there to save him then?! Certainly not. If insufficient knowledge of prosecutors
and lack of adequate cooperation between the prosecutor’s office and the police is
added to the score, it becomes evident that Bosnia and Herzegovina will not be able
to succeed in fighting organised crime for a very long time, because the above factors
have been making this fight much more difficult.
260
ULOGA POLICIJE I TUŽILAŠTVA
U BORBI PROTIV ORGANIZOVANOG KRIMINALA
U REPUBLICI MAKEDONIJI
Marina Mališ Sazdovska i Iskra Akimovska Maletić*
APSTRAKT
Autorke u radu razrađuju aktuelno stanje u makedonskoj policiji i tužilaštvu
u kontekstu primene mera za borbu protiv organizovanog kriminala i predlažu
potrebne izmene za efikasno sprečavanje ovog izuzetno ozbiljnog kriminala
u regionu i šire. Danas postoje organizovane kriminalne grupe koje se bave
savremenim i sofisticiranim tipom kriminala, kao što je na primer ilegalna
trgovina otpadnim materijama, kompjuterski kriminal, ilegalna seča šuma,
pranje novca, finansijski kriminal i dr. U Republici Makedoniji postoji sektor
u organizacionoj strukturi Ministarstva unutrašnjih poslova koji se posebno
bavi borbom protiv organizovanih kriminalnih grupa, a sa najnovijim
izmenama u makedonskoj regulativi postoji i posebno Tužilaštvo za borbu
protiv organizovanog kriminala. Navedeni državni organi u svakodnevnom
radu preduzimaju mere i aktivnosti za suzbijanje organizovanog kriminala,
ali postoje i neke nepravilnosti koje bi trebalo da budu prevaziđene.
Ključne reči: organizovani kriminal, policija, tužilaštvo, politika borbe protiv
organizovanog kriminala, Makedonija.
Za sprečavanje organizovanog kriminala potrebna je široka društvena

aktivnost svih društvenih subjekata, prvenstveno policije i ostalih segmenata
bezbednosnih organa i službi, pravosudnog sistema, uključujući javno tužilaštvo
i sudove, te ostalih nadležnih državnih organa.1 Polazeći od posebnosti
*
Autorke su docentkinje na Fakultetu za bezbednost u Skoplju.
1
Iako postoje brojne definicije pojma organizovanog kriminala, autorke teksta prihvataju kao
najadekvatniju definiciju Miodraga Labovića, koji generički pojam organizovanog kriminala
određuje kao ,,organizovanu kriminalnu aktivnost grupe sastavljene od tri ili više lica, koja
deluje duži vremenski period radi izvršavanja ozbiljnih krivičnih dela, sa različitim stepenom
organizacione strukture. Nju karakterišu: mešanje legalnog i ilegalnog biznisa ili drugih legalnih
transakcija, uticaj na državnu administraciju, policiju, pravosuđe i politiku, koji u određenim
261
organizovanog kriminala u svim njegovim elementima, pojedini autori se

opredeljuju za preventivno delovanje u tri faze: 1) delovanje nadležnih državnih
organa u okviru njihovih nadležnosti, sa ciljem odstranjivanja uslova pogodnih
za pojavu i razvoj organizovanog kriminala; 2) delovanje organa unutrašnjih
poslova u smeru kriminalističke obrade, otkrivanja i dokazivanja organizovanog
kriminala; i 3) krivični progon u koji se uključuju javna tužilaštva i sudovi:
efikasan postupak i oštra kaznena politika.2
U okviru normativnih i institucionalnih promena koje je tokom poslednjih
nekoliko godina sprovela Makedonija pojačana je uloga Javnog tužilaštva
Republike Makedonije, osnivanjem posebnog Tužilaštva za borbu protiv
organizovanog kriminala. Policija u Republici Makedoniji, od konstituisanja
nezavisne države pa do danas, doživljava određene promene kako na
organizacionom, tako i na operativnom planu. Još uvek su u toku reforme koje
treba da približe makedonsku policiju evropskim policijama i njihovim
standardima. Ono što je posebno važno je to da treba imati u vidu nacionalne
specifičnosti i mentalitet društva, tipove kriminalne aktivnosti, tradicije
policijskog rada u društvu i dr. Nije moguće ad hoc implementirati policijske
sisteme iz drugih zemalja sa njihovim specifičnostima ako se prethodno ne
adaptiraju društvenom uređenju i karakteristikama jedne nacionalne države.
Tipičan primer neusaglašenosti makedonskog sistema i predloga koji dolaze
od razvijenih zemalja je sistem rada policije u zajednici (community policing).
Ovaj sistem nije ništa drugo do sistem pozorničke službe koja je postojala u vreme
SFRJ, pri čemu se mora naglasiti da je ona izuzetno dobro i efikasno funkcionisala
na planu sakupljanja informacija sa terena, izgradnje saradničke mreže, otkrivanja
izvršenih krivičnih dela i ostalih kažnjivih dela, uspostavljanja saradnje sa
članovima lokalne zajednice i sl. Ono što se sada primenjuje u sistemu community
policing je isti sistem rada policije, samo sa drugačijim nazivom. Zbog toga je,
situacijama mogu da se nađu u celini pod kontrolom organizovanog kriminala, što implicira
direktnu involviranost državno-političkih struktura, sve do potpunog kontrolisanja ili uticaja
na određene medije i nevladine organizacije, pri čemu se nasilne metode koriste ukoliko perfidni
metodi pritiska i korupcije ne daju očekivani ishod. Cilj organizovanog kriminala je sticanje
finansijske i/ili druge imovinske koristi i/ili sticanje i održavanje političke i/ili društvene moći”.
Navedeno prema: Миодраг Лабовиќ и Марјан Николоски, Организиран криминал и
корупција, Скопје, 2010, str. 59.
2
Mićo Bošković, Organizovan kriminalitet, Policijska akademija, Beograd, 1995, str. 18; Љупчо
Арнаудовски, Репресијата во функција на превенција на организираниот транснационален
криминалитет, Универзитет Св. Кирил и Методиј, Центар за образование на кадри од
областа на безбедноста, Факултет за безбедност, Скопје, 2002, str. 80.
262
Uloga policije i tužilaštva u borbi protiv organizovanog kriminala u Makedoniji
kada je o reformi policije reč, neophodno imati u vidu šta je stvarno novina koju
možemo ,,uvesti” iz drugih država, a šta je ono što moramo poštovati kao dobru
praksu iz ranijeg sistema i dalje je razvijati u budućnosti.
Reforma policije je neminovna zbog novih, savremenih i složenih vidova
kriminala koji su se pojavili u poslednje vreme u našem okruženju, posebno pri
tom imajući u vidu organizovani kriminal. Organizaciona struktura policije i
drugih bezbednosnih organa treba da sledi savremene trendove kako bi bila
sposobna da efikasno odgovori na izazove sofisticiranih tipova kriminala. U
Republici Makedoniji postoji posebno Odeljenje za organizovani kriminal u
segmentu Centralnih policijskih službi čiji je cilj borba protiv organizovanog
kriminala.
OrganizovanikriminaluRepubliciMakedoniji
U 2009. godini u Republici Makedoniji evidentirano je ukupno 208 krivičnih

dela sa 404 izvršilaca. Ovo je za 18,6 odsto više u odnosu na prethodnu godinu,
kada je bilo izvršeno 177 krivičnih dela sa 289 počinilaca. Prema izvorima
Ministarstva unutrašnjih poslova Makedonije, navedeni podaci su rezultat efikasno
preduzetih mera za otkrivanje krivičnih dela korupcije, koja čine 67,8 odsto
ukupnog broja izvršenih krivičnih dela na godišnjem nivou.3 Analiza ostalih
krivičnih dela po strukturi pokazuje da su posle korupcije najzastupljenija sledeća
krivična dela: falsifikovanje novčanica, dela povezana sa krijumčarenjem
migranata i organizovanjem grupa za izvršenje ovih dela, pranje novca i drugih
prihoda od krivičnih dela i trgovina ljudima. Policija je registrovala i krivična dela
neovlašćene proizvodnje i puštanja u promet narkotika, psihotropnih supstanci i
prekursora, iznude izvršene na posebno nasilan način i od grupe učinioca,
krijumčarenje, izradu i nabavku oružja i sredstava za izvršenje krivičnih dela.
Zločinačko udruživanje predstavlja značajan modus operandi vršenja
krivičnih dela iz oblasti organizovanog kriminala.4 U Makedoniji je policija
otkrila u tri slučaja organizovanog kriminala da su počinioci formirali grupu ili
3
Podaci navedeni prema izveštaju o stanju u oblasti organizovanog kriminala i aktivnostima
MUP-a u prvih devet meseci 2009. godine: „Состојбите во областа на организираниот
криминал и активности на МВР во првите девет месеци од 2009”, 2. 11. 2009,
Министерство за внатрешни рабоати, Република Македонија, www.mvr.gov.mk/Show
Announcements.aspx?ItemID=7955&mid=1094&tabId=201&tabindex=0.
4
Videti više u: Марина Малиш Саздовска, Еколошка криминалистика, Солариспринт,
Скопје, 2009, str. 247.
263
bandu zbog vršenja teških krivičnih dela. Reč je o 72 učinioca, koji su prijavljeni
za šest krivičnih dela zločinačkog udruživanja. Pored ovih dela, mogu da se
izdvoje i otkrivena 64 slučaja u okviru kojih su realizovana inkriminisana dela
koja mogu da se podvedu pod organizovani kriminal, odnosno otkrivena je
koruptivna zloupotreba službenog položaja, a izvršioci su službena lica i nosioci
državnih funkcija. Sa zloupotrebom službenog položaja učinili su više tipova
krivičnih dela iz oblasti ekonomskog kriminala i oštetili budžet Republike
Makedonije i akcionarskih društava.
Iako Ministarstvo unutrašnjih poslova preduzima adekvatne mere sa
sprečavanje i otkrivanje organizovanog kriminala u Republici Makedoniji, ipak
evidentni su pojedini propusti. Tako se, na primer, na osnovu analize preduzetih
mera i konačnog ishoda slučajeva organizovanog kriminala na sudu može
zaključiti da u izvesnom broju predmeta nisu preduzete mere prema postojećim
zakonskim rešenjima. U slučajevima kada su otkriveni počinioci dela
zloupotrebe službenog položaja i primanja mita dešavalo se da advokati pobiju
optužbu zbog neadekvatne primene specijalnih istražnih mera, odnosno propusta
koji su radnici MUP-a učinili kada su sprovodili mere tajnog fotografskog i video
snimanja na način koji nije u skladu sa zakonskim odredbama. Zbog toga je
preko potrebno sprovođenje obuke za primenu adekvatnih mera za suzbijanje
Metodikaotkrivanjaorganizovanogkriminala
Represivne mere koje preduzimaju nadležni državni organi radi suzbijanja

organizovanog kriminala sastoje se u primeni kriminalističkih metoda u
otkrivanju, dokazivanju i razjašnjavanju krivičnih dela. Savremene forme
kriminala, u koje spada i organizovani kriminal, imaju karakteristike
organizovanosti, internacionalnosti, visoke profitabilnosti i time uslovljavaju
primenu novih mera za njihovo suzbijanje. Onoliko koliko kriminalci unapređuju
svoje nezakonito delovanje, toliko više policija i ostali subjekti za borbu protiv
kriminala treba da idu u korak sa kriminalcima. Zato je potrebno blagovremeno
primeniti sofisticirane, konspirativne i efikasne mere. U spektru tajnih metoda i
sredstava nalaze se i specijalne istražne mere, koje su deo rada policijskih,
obaveštajnih i drugih službi koje se bave suzbijanjem organizovanog kriminala.
Makedonsko pravosuđe je izmenama od 2003. godine uvelo primenu ovih mera
Zakonom o krivičnom postupku. One se preduzimaju samo u slučajevima kada
je krivično delo počinila organizovana grupa i ukoliko se na drugi način ne mogu
prikupiti informacije ili je njihovo sakupljanje povezano sa velikim teškoćama.
264
Druga novina koja proizlazi iz normativne regulacije ovih mera je njihova

dokazna važnost, a svedoci koji se javljaju tokom suđenja su zaštićeni svedoci.
Takođe, Zakon o krivičnom postupku predviđa da se podaci do kojih se dolazi
označe kao službena tajna. Makedonsko pravosuđe predviđa sledeće specijalne
istražne mere:
• praćenje komunikacija i ulaz u dom i druge prostorije ili u prevozna sredstva
radi stvaranja uslova za praćenje komunikacija, pod uslovima i po proceduri
utvrđenim zakonom;
• uvid u kompjuterski sistem i pretraživanje podataka, oduzimanje
kompjuterskog sistema ili njegovog dela ili baze za skladištenje
kompjuterskih podataka;
• tajno opserviranje, praćenje i vizuelno-tonsko snimanje lica i stvari
tehničkim sredstvima;
• prividni (simulirani) otkup stvari, prividno (simulirano) davanje mita i
prividno (simulirano) primanje mita;
• kontrolisana isporuka i prevoz lica i stvari;
• korišćenje lica sa prikrivenim identitetom za praćenje i sakupljanje
informacija ili podataka;
• otvaranje prividnog (simuliranog) bankarskog računa na koji odlaze sredstva
proistekla iz krivičnog dela;
• registrovanje prividnih (simuliranih) pravnih lica ili korišćenje postojećih
pravnih lica za sakupljanje podataka.
Primenom navedenih mera stvara se posebna metodika koja proizlazi iz
specifičnosti organizovanog kriminala. Naime, za razliku od taktike i tehnike za
otkrivanje, dokazivanje i razjašnjavanje krivičnih dela uopšte, metodika
organizovanog kriminala ima svoje osobenosti.
StrateškiplanMinistarstvaunutrašnjihposlova
zaperiodod2009.do2011.godine
Kao jedna od vrednosti koje je Ministarstvo unutrašnjih poslova zacrtalo kao

svoju smernicu za 2010. i 2011. godinu, predviđena je i borba protiv
organizovanog kriminala. Strateškim planom Ministarstvo je utvrdilo svoje
ciljeve i prioritete u pogledu sprečavanja i otkrivanja organizovanog kriminala
i korupcije:
265
• jačanje borbe protiv svih pojavnih oblika organizovanog kriminala, a

posebno sprečavanje i otkrivanje nedozvoljene trgovine drogama, oružjem
i ljudima;
• unapređenje međunarodne policijske saradnje u borbi protiv organizovanog
kriminala;
• unapređenje međuinstitucionalne saradnje svih subjekata uključenih u borbu
protiv kriminala;
• jačanje ljudskih, materijalno-tehničkih i finansijskih kapaciteta Odeljenja za
organizovani kriminal.5
Rezultati koji se očekuju od primene plana za borbu protiv organizovanog
kriminala su povećanje uspešnosti u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblasti
organizovanog kriminala i korupcije, poboljšanje međuresorske saradnje u borbi
protiv organizovanog kriminala i smanjenje uloge Republike Makedonije kao
tranzitne zone kriminala.
Deo plana se bavi daljim unapređenjem rada Odeljenja za organizovani
kriminal, za čije je funkcionisanje potreban visok stepen specijalizacije kako bi
se postiglo efikasno i ekonomično obavljanje specifičnih i složenih zadataka:
formiranja nacionalne obaveštajne baze podataka; usvajanja Pravilnika za
vršenje poslova Odeljenja za organizovani kriminal; izrade baze podataka
kriminalističkih istraga za organizovani kriminal, izrade baze podataka Sektora
za kriminalističko-obaveštajne radnje, razvoja organizacionih jedinica nadležnih
za sprovođenje kriminalističko-obaveštajnog procesa i sprovođenje nacionalnih
planova za borbu protiv trgovine ljudima, za ekonomski kriminal, korupciju,
pranje novca i druge teže oblike organizovanog kriminala.
Radi ostvarivanja zacrtanih planova ovog i drugih ministarstva koja se bave
suzbijanjem organizovanog kriminala treba obaviti obuku operativnih radnika za
specifične poslove u primeni operativno-taktičkih i istražnih mera i njihovo
tehničko opremanje. Takođe, potrebno je unaprediti i međuresorsku saradnju i
razmenu podataka o krivičnim delima iz oblasti organizovanog kriminala.
Poseban akcenat se stavlja na rad u prikupljanju obaveštajnih podataka za
otkrivanje organizovanih kriminalnih grupa. Ovo je veliki pomak u radu MUP-a
jer se primenjuje i obaveštajni rad izvan delokruga rada obaveštajnih službi,
odnosno kriminalistička policija ima ovlašćenja da se bavi obaveštajnim
poslovima, pa je formiran poseban deo u MUP-u koji se bavi kriminalističko-
5
„Стратешки план за периодот 2009–2010. година”, Септември 2008, Министерство за
внатрешни работи Република Македонија, www.mvr.gov.mk/Uploads/Strateski%20plan
%202009-2011,%20fevruari%202009.pdf.
266
obaveštajnim radom.6 Formiranjem ove organizacione jedinice i stvaranjem baze

obaveštajnih podataka, stiču se uslovi za efikasniju borbu protiv organizovanog
kriminala, ali je, naravno, potrebna i saradnja sa ostalim organima, službama i
institucijama koje su nadležne za borbu protiv organizovanog kriminala.
Javnotužilaštvouborbiprotivorganizovanogkriminala
U okviru normativnih i institucionalnih promena koje je poslednjih nekoliko

godina sprovela Makedonija pojačana je uloga Javnog tužilaštva. Zakonom o
javnom tužilaštvu od 2007. godine uređeni su nadležnost, osnivanje i
funkcionisanje Javnog tužilaštva, osnovi postupka za imenovanje i razrešenje
javnog tužioca Republike Makedonije, osnove za izbor i razrešenje javnih
tužilaca, osnove za prestanak funkcije javnog tužioca i druga pitanja. Javno
tužilaštvo je jedinstveni i samostalni državni organ koji goni izvršioce krivičnih
i drugih kažnjivih dela utvrđenih zakonom.7 Javno tužilaštvo je organizovano
na principima hijerarhije i subordinacije. Međutim, poštovanje ovih principa ne
sme ugroziti samostalnost i odgovornost svakog javnog tužioca prilikom
obavljanja funkcije.
Makedonsko javno tužilaštvo se sastoji od: Javnog tužilaštva Republike
Makedonije, Višeg javnog tužilaštva, Osnovnog javnog tužilaštva za gonjenje
organizovanog kriminala i korupcije i Osnovng javnog tužilaštva. Javno
tužilaštvo Republike Makedonije sa sedištem u Skoplju nadležno je za celu
teritoriju države, Više javno tužilaštvo se osniva za područje nadležnosti
apelacionog suda, a Osnovno javno tužilaštvo za gonjenje organizovanog
kriminala i korupcije osniva se za celu teritoriju Republike Makedonije i ima
sedište u Skoplju. Osnovni javni tužilac za gonenje organizovanog kriminala i
korupcije predstavlja svoje tužilaštvo, rukovodi njim, poštuje prava i obaveze
propisane zakonom i donosi godišnji plan poslovanja na početku svake
kalendarske godine.
Osnovni javni tužilac za gonenje organizovanog kriminala i korupcije
odgovara Javnom tužiocu Republike Makedonije i Savetu javnih tužilaca
Republike Makedonije, a javni tužioci u Osnovnom javnom tužilaštvu za
6
Марина Малиш Саздовска, Приручник за обавештајни циклус, Јофи-скен, Скопје, 2005,
str. 14.
7
„Закон за јавно обвинителство”, Службен весник на Република Македонија, бр. 150/2007,
111/2008.
267
gonjenje organizovanog kriminala i korupcije za svoj posao odgovaraju

Osnovnom javnom tužiocu za gonenje organiziranog kriminala i korupcije i
Savetu javnih tužilaca Republike Makedonije. Osnovno javno tužilaštvo za
gonjenje organizovanog kriminala i korupcije postupa pred osnovnim sudom sa
specijalizovanim sudskim odeljenjem za dela iz oblasti organizovanog kriminala.
Nadzor nad postupanjem u konkretnim predmetima vrši Javno tužilaštvo
Republike Makedonije, radi utvrđivanja eventualnog odsustva profesionalnosti
i stručnosti, nepoznavanja i pogrešne primene zakona, ratifikovanih
međunarodnih ugovora i drugih propisa, pogrešne primene zakona, grube
povrede Kodeksa javnih tužioca, nezakonitog, neblagovremenog i nemarnog
vršenja funkcije javnog tužilaštva, pristrasnog postupanja sa predmetima, teže
povrede prava stranaka i drugih učesnika u postupku i povrede načela
nediskriminacije po bilo kom osnovu.
Javnog tužiloca Republike Makedonije na predlog Vlade imenuje Parlament
Republike Makedonije na period od šest godina sa pravom na ponovno
imenovanje. Savet javnih tužilaca Republike Makedonije daje na predlog Vlade
mišljenje o imenovanju i razrešenju javnog tužioca Republike Makedonije.
Osnovnog javnog tužioca, pored višeg javnog tužioca i osnovnog javnog tužioca,
bira Savet javnih tužilaca Republike Makedonije na vreme od četiri godine,
među javnim tužiocima koji imaju pravo na još jedan izbor. Takođe, javne
tužioce u Osnovnom javnom tužilaštvu za gonjenje organizovanog kriminala i
korupcije bira Savet javnih tužilaca Republike Makedonije među onim javnim
tužiocima koji imaju pravo na ponovni izbor. Osnovni javni tužilac i javni tužioci
u Javnom tužilaštvu za gonjenje organizovanog kriminala i korupcije koji nisu
ponovo izabrani nastavljaju da obavljaju funkciju javnog tužioca u tužilaštvima
iz kojih su bili prvobitno izabrani.
Nadležnost osnovnog javnog tužioca za gonjenje organizovanog kriminala
i korupcije odnosi se na postupanje:
• za krivična dela izvršena od strane organizovane grupe tri ili više lica, koja
postoji određeni vremenski period i deluje sa ciljem da izvrši jedno ili više
krivičnih dela za koja je predviđena kazna zatvora od najmanje četiri godine,
sa namerom direktnog ili indirektnog sticanja finansijske ili druge koristi;
• za krivična dela koja izvrši organizovana grupa ili zločinačka organizacija
na području Republike Makedonije ili drugih država ili kada je krivično delo
pripremljeno ili planirano u Republici Makedoniji ili u drugoj zemlji;
• za krivična dela zloupotrebe službenog položaja i ovlašćenja iz člana 353,
stav 5 Krivičnog zakona, primanje mita od značajne vrednosti iz člana 357
268
i protivzakonitog posredovanja iz člana 359 Krivičnog zakona, izvršena od

strane izabranog ili imenovanog funkcionera, službenog lica ili odgovornog
lica u pravnom licu;
• za krivična dela neovlašćene proizvodnje i puštanja u propmet narkotika,
psihotropnih supstanci i prekursora iz člana 215, stav 2 Krivičnog zakona,
pranje novca i drugih prihoda proisteklih iz izvršenja kažnjivog dela od veće
vrednosti iz člana 273 Krivičnog zakona, terorističkog ugrožavanja ustavnog
poretka i bezbednosti iz člana 313, davanja mita od značajne vrednosti iz
člana 358, nezakonitog uticaja na svedoke iz člana 368a, stav 3, zločinačkog
udruživanje iz člana 394, terorističke organizacije iz člana 394a, terorizma iz
člana 394b, za krivična dela krijumčarenja migranata iz člana 418b, trgovine
maloletnim licima iz člana 418b i za druga krivična dela protiv čovečnosti i
međunarodnog prava iz Krivičnog zakonika, nezavisno od broja počinilaca.
Javni tužilac može da naredi da mu se na određeni period na raspolaganje stave
ovlašćena službena lica Ministarstva unutrašnjih poslova i drugih državnih organa,
kako u predistražnom tako i u krivičnom postupku, koji se vodi na njegov zahtev
radi ostvarivanja funkcije gonjenja krivičnih dela za koja je predviđena minimalna
kazna zatvora od četiri godine ili kada to nalažu posebne okolnosti. Osnovna javna
tužilaštva, Osnovno javno tužilaštvo za gonjenje organizovanog kriminala i
korupcije i Viša javna tužilaštva izveštavaju Javno tužilaštvo Republike
Makedonije za pitanja koja se odnose na ustavnost i zakonitost u njihovom poslu.
Javno tužilaštvo Republike Makedonije u okviru međunarodnih ugovora
ostvaruje neposrednu saradnju sa javnim tužilaštvima u drugim državama,
posebno na planu sprečavanja i gonjenja organizovanog kriminala i ostalih težih
oblika kriminala putem neposredne razmene podataka, neposredne saradnje,
edukacije, specijalizacije zaposlenih i dr.8
Od posebnog značaja je odredba Zakona o krivičnom postupku prema kojoj
javni tužilac nije dužan da preduzme krivično gonenje, odnosno može da od
gonjenja oslobodi lice koje je osumnjičeno da je član organizovane grupe, bande
ili drugog zločinačkog udruženja kada ono dobrovoljno sarađuje pre ili nakon
otkrivanja ili u toku krivičnog postupka.9
8
U cilju uspostavljanja regionalne saradnje u borbi protiv organizovanog kriminala sa
tužilaštvima država Zapadnog Balkana zaključen je Memorandum o saradnji između Javnog
tužilaštva Republike Makedonije i Nacionalnog biroa za borbu protiv mafije Republike Italije.
9
„Закон за кривична постапка”, Службен весник на Република Македонија, бр. 115/1997,
83/2008; Казненоправен одговор на организираниот криминал, Коалиција сите за
правично судење, Скопје, 2007, str. 23.
269
Zaključak
Ukoliko pođemo od međunarodnih dokumenata koji se odnose na

organizovani kriminal, uzimajući u obzir pristup o ovoj pojavi, način njenog
određivanja i njen sadržaj, možemo reći da još uvek postoje nejasnoće i
nedorečenosti u odnosu na utvrđivanje jedinstvene definicije. Pristupi za
definisanje ovog vida kriminala kreću se od shvatanja organizovanog kriminala
kao pojave koja je povezana sa svakim težim krivičnim delom, pa sve do
shvatanja o njegovoj tesnoj vezi sa korupcijom i strukturama vlasti. Trend i
razvoj shvatanja i ideja o organizovanom kriminalu može se pratiti samo ako
se u kontinuitetu prate međunarodni dokumenti, koji su važni zbog obaveza
koje postavljaju državama potpisnicama — pre svega u potrebi za
usaglašavanjem domaćeg krivičnog zakonodavstva sa normama sadržanim u
međunarodnim dokumentima. Usaglašavanje se odnosi na oblikovanje
inkriminacija, odgovornosti, sistema kazni i zaštitnih mera, načina vođenja
krivičnog postupka, dokazivanja i koordiniranog delovanja kroz razne oblike
saradnje između država potpisnica ovih dokumenata. Takođe, iz međunarodnih
dokumenata proizlaze obaveze za pojedine organe krivičnog gonjenja i za
državu u celini.10 Kada je reč o međunarodnim dokumentima koji doprinose
prevenciji, otkrivanju i sankcionisanju organizovanog kriminala posebno treba
istaći Konvenciju UN za borbu protiv transnacionalnog organizovanog
kriminala, koja na sistemski način uređuje okvir za efikasnu borbu protiv ovog
oblika kriminala.
Usaglašavanje sa savremenim standardima i međunarodnom regulativom u
oblasti organizovanog kriminala je stalni zadatak za Republiku Makedoniju, koja
se još uvek bavi unapređenjem domaćeg prava i harmonizacijom zakonodavstva
sa pravnim nasleđem evropske unije. Uporedo sa ulogom Ministarstva
unutrašnjih poslova u predistražnom postupku i u istrazi i proširenjem ovlašćenja
u Carinskoj upravi i Finansijskoj policiji za taksativno nabrojana krivična dela,
čini se da se paralelnom nadležnošću više institucija stvara konkurencija i
izbegava monopol samo jedne nadležne institucije, odnosno pristupa se
problemu sa više različitih aspekata. Sa druge strane, ovakvo stanje dovodi do
toga da se u slučaju neefikasnog realizovanja zadataka odgovornost prebacuje
10
Videti više u: Трпе Стојановски, Значењето на Конвенциите и другите меѓународни
документи во превенцијата на организираниот криминал, со осврт на Конвенцијата
на ООН против транснационалниот организиран криминал и соодветните протоколи,
во Универзитет Св. Кирил и Матодиј, Центар за образование на кадри од областа на
безбедноста, Факултет за безбедност, Скопје, 2002, str. 37.
270
sa jedne na drugu instituciju.11 Polazeći od toga da organizovani kriminal postaje

sve opasniji za izolovanu borbu koju sprovode nacionalne vlade, države
ujedinjuju svoje snage u formiranju moćnog pravnog instrumenta, čija se osnova
temelji na međunarodnoj saradnji koja je pozitivni znak za institucije koje
sprovode zakon.
U cilju prevazilaženja opisane situacije potrebno je da Ministarstvo
unutrašnjih poslova koordinira razmenu informacija sa drugim institucijama,
odnosno potrebno je korišćenje nacionalne kriminalističko-obaveštajne baze
podataka.12 Na taj način će se omogućiti praćenje kretanja i ponašanje lica koja
su uključena u organizovani kriminal i stvoriti mogućnost za efikasniju borbu
protiv delovanja grupa organizovanog kriminala. Ministarstvo unutrašnjih
poslova predviđa osnivanje baze podataka o kriminalističkim istragama u oblasti
ozbiljnog i organizovanog kriminala, izradu baze podataka u Sektoru za
kriminalističko-obaveštajni rad i stručno osposobljavanje i opremanje jedinica
zaduženih za borbu protiv organizovanog kriminala.
Kako bi se postigla efikasnija borba protiv ovog oblika kriminala u Republici
Makedoniji pripremljen je Akcioni plan za uspostavljanje Nacionalnog centra
za koordinaciju aktivnosti na planu borbe protiv korupcije i organizovanog
kriminala. Cilj formiranja Nacionalnog centra je integrisanje operacija protiv
kriminalnih grupa involviranih u razne oblike organizovanog kriminala,
objedinjavanje podataka na nacionalnom nivou, a u vezi s tim i pravovremeno
detektovanje potencijalnih znakova i koordinacija svih nadležnih državnih
subjekata. Navedenim i drugim merama u Republici Makedoniji će se
intenzivirati borba protiv organizovanih kriminalnih grupa u vezi krivičnih dela
nedozvoljene trgovine ljudima, drogom, oružjem i ostalih oblika organizovanog
kriminala, kao i u vezi sa korupcijom i pranjem novca.
Polazeći od toga da organizovani kriminal postaje sve opasniji i globalniji
za izolovanu borbu koju sprovode nacionalne vlade ponaosob, države ujedinjuju
svoje snage za formiranje moćnog pravnog instrumenta, čija se osnova temelji
na međunarodnoj saradnji koja bi mogla da bude pozitivni znak za institucije
izvršne vlasti. U tom cilju neophodno je da se i dalje unapređuje komunikacija
11
Т. Витларов, Г. Калајдзиев, Миодраг Лабовиќ, Трпе Стојановски, Други практични
проблеми при соработката и координацијата во спречување на организираниот
криминал, Скопје, 2005, str. 37.
12
Nacionalna kriminalističko-obaveštajna baza podataka ustanovljena je 2009. godine, a počeće
da funkcioniše od 1. januara 2012. godine. Više videti na: www.mvr.gov.mk/Uploads/Strateski
%20 plan%202009-2011,%20fevruari%202009.pdf.
271
tužilaca, u ovom kontekstu Tužilaštva za organizovani kriminal Republike

Makedonije, sa javnim tužilaštvima pre svega u regionu, ali i šire, kao i da se
unapredi razmena informacija i podataka koja se odnose na predmete u oblasti
Da bi se obezbedila što efikasnija i uspešnija borba Tužilaštva za organizovani
kriminal u Republici Makedoniji treba da se obezbede odgovarajući uslovi za
postupanje po predmetima koji se odnose na organizovani kriminal, zatim
opremanje savremenim tehničkim sredstvima, uspostavljanje komunikacione
mreže sa policijom, sudovima i javnim tužilaštvima u regionu. Ono što je možda
najvažnije — obezbediti što kvalitetniju kadrovsku popunjenost Tužilaštva za
borbu protiv organizovanog kriminala tako što će se izabrati najbolji kandidati
koji se pripremaju na Akademiji za sudije i javne tužioce, uz stalno usavršavanje
i obučavanje već izabranih tužilaca.13
Literatura
1. Арнаудовски Ljупчо, Репресијата во функција на превенција на
организираниот транснационален криминалитет, Универзитет Св. Кирил и
Методиј, Центар за образование на кадри од областа на безбедноста, Факултет
за безбедност, Скопје, 2002.
2. Bošković Mićo, Organizovan kriminalitet, Policijska akademija, Beograd, 1995.
3. Витларов Т., Калајџиев Г., Лабовиќ Миодраг, Стојановски Трпе, Други
практични проблеми при соработката и координацијата во спречување на
организираниот криминал, Скопје, 2005.
4. „Закон за јавно обвинителство”, Службен весник на Република Македонија, бр.
150/2007, 111/2008.
5. „Закон за кривична постапка”, Службен весник на Република Македонија, бр.
115/1997, 83/2008.
6. Лабовиќ Миодраг и Николоски Марјан, Организиран криминал и корупција,
Скопје, 2010.
7. Малиш Саздовска Марина, Еколошка криминалистика, Солариспринт, Скопје,
2009.
8. Малиш Саздовска Марина, Приручник за обавештајни циклус, Јофи-скен,
Скопје, 2005.
13
Akademija za sudije i javne tužioce je javna ustanova za prijem i stručno usavršavanje
kandidata za sudije i javne tužioce, kontinuiranu obuku i unapređivanje stručnosti sudija i
javnih tužioca, te kontiunuranu obuku stručnih službi u pravosuđu u javnom tužilaštvu.
272
9. Kазненоправен одговор на организираниот криминал, Коалиција сите за

правично судење, Скопје, 2007.
10. Стојановски Трпе, Значењето на Конвенциите и другите меѓународни
документи во превенцијата на организираниот криминал, со осврт на
Конвенцијата на ООН против транснационалниот организиран криминал и
соодветните протоколи, Универзитет Св. Кирил и Матодиј, Центар за
образование на кадри од областа на безбедноста, Факултет за безбедност,
Скопје, 2002.
11. „Стратешки план за периодот 2009–2010. година”, Септември 2008,
Министерство за внатрешни работи Република Македонија, www.mvr.gov.mk/
Uploads/ Strateski%20plan%20 2009-2011,%20fevruari%202009.pdf.
THe ANTI-ORGANISeD CRIMe ROLe OF THe POLICe

AND PROSeCUTION OFFICe IN MACeDONIA
Organised crime is a social evil that seriously threathens national and global security.
Nowadays, organised crime groups are pursuing a more sophisticated forms of criminal
activities, such as illegal trafficking and disposal of waste, cyber-crime, illegal logging,
money laundering, financial crime, etc. Relevant institutions, both at national and
international level, take measures to prevent and curb organised crime, and yet there
are failures to overcome. The Ministry of the Interior of FyR of Macedonia has special
sector in its organisational structure which primary responsibility is to fight against
organised crime groups, and the latest legislation reform established the anti-organised
crime prosecution office. Some failures and irregularities that exist in everyday work
of anti-organised crime institutions ought to be overcome. The authors in their
presentation focus on analysis of the current situation in the police and prosecution in
the anti-organised crime policy domain, and they propose changes at both normative
and institutional level needed to build mechanism for a more efficient fighting this form
of serious crime.
273
ORGANIZACIJA POLICIJE, TUŽILAŠTVA
I SUDSTVA U KONTEKSTU BORBE PROTIV
ORGANIZOVANOG KRIMINALA U NEKIM
EVROPSKIM I SUSEDNIM ZEMLJAMA
Milan Milošević*
APSTRAKT
Autor daje komparativni pregled državnih organa u susednim i ostalim
evropskim zemljama u čijoj se nadležnosti nalazi borba protiv organizovanog
kriminala. Uporedna analiza je fokusirana na dobru praksu italijanskih
državnih organa — Nacionalna kancelarija za borbu protiv mafije (Direzione
Investigativa Antimafia), osnovana 1991. godine u okviru Kancelarije
generalnog tužioca pri Kasacionom sudu. Autor pokušava da utvrdi u kojoj
meri je osnovana tvrdnja da je specijalizacija državnih organa efikasniji
odgovor na organizovani kriminal u odnosu na postojeću policiju, tužilaštvo
i sudove. Smatralo se da će njihovim konstituisanjem postupak pred sudom
biti kraći i efikasniji, s obzirom na to da će specijalizovani organi biti mnogo
bolje opremljeni i osposobljeni za borbu protiv organizovanog kriminala.
Praksa je pokazala da takav koncept ima prednosti, ali i nedostataka. Autor
predlaže da je za kompletiranje institucionalnog okvira za borbu protiv
organizovanog kriminala neophodno ustanoviti posebno političko telo po
uzoru na italijansku parlamentarnu komisiju za suzbijanje mafije od 1962.
godine, kako bi se omogućila koordinacija aktivnosti na nacionalnom nivou
i povećana operativna sposobnost svih državnih organa.
Ključne reči: organizovani kriminal, preventivna politika, policija, tužilaštvo,
sudstvo, zatvor, tranziciona reforma.
Usvajanjem i ratifikovanjem niza međunarodnih ugovora i deklaracija, a

posebno Konvencije UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala i
dopunskih protokola, Srbija se nakon demokratskih promena obavezala na
izgradnju državnih kapaciteta specijalizovanih za borbu protiv organizovanog
kriminala. Polazeći od tih obaveza, u periodu od 2001. do 2010. godine usvojeno
*
Autor je redovni profesor na Univerzitetu „Privredna akademija” iz Novog Sada.
274
Organizacija policije, tužilaštva i sudstva
je (ili bitno inovirano) više zakonskih i podzakonskih propisa od značaja za

efikasno i zakonito postupanje datih organa u svakoj od faza te borbe – počev
od otkrivanja i dokumentovanja, preko pritvaranja, utuženja i presuđenja do
izvršenja zatvorskih kazni u pooštrenim uslovima. Na osnovu aktuelnog Zakona
o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju organizovanog
kriminala, korupcije i drugih posebno teških krivičnih dela iz 2002. godine, kao
i drugih odgovarajućih propisa, može se zaključiti da su nosioci borbe protiv
organizovanog kriminala u Republici Srbiji radna tela Vlade Srbije:
Bezbednosno-informativna agencija (BIA), Vojnobezbednosna agencija (VBA),
Ministarstvo finansija (Uprava za sprečavanje pranja novca, Poreska uprava,
Uprava carina) i drugi odgovarajući državni organi i institucije. Nesporno je,
međutim, da se u toj borbi posebno izdvajaju organi unutrašnjih poslova (Služba
za borbu protiv organizovanog kriminala — SBPOK i dr.) i specijalizovani
tužilački, sudski i penalni entiteti.
Slični specijalizovani organi postoje i u drugim državama, pogotovu u
zemljama jugoistočne evrope koje su ozbiljno opterećene problemima
organizovanog kriminala i korupcije.1 Tako u Bugarskoj postoji posebna uprava
MUP-a za borbu protiv organizovanog kriminala (NSBOP), u Rumuniji
Generalni direktorat MUP-a za borbu protiv organizovanog kriminala
(DGCCOA), u Litvaniji posebna vladina agencija sa nazivom Specijalna istražna
služba (STT) itd. Smisao ustrojstva čvrste i centralizovane strukture organa
zaduženih za suzbijanje organizovanog kriminala u Srbiji i pojedinim evropskim
i susednim zemljama baziran je na efikasnosti otkrivanja i procesuiranja
pripadnika kriminalnih grupa i organizacija. Smatralo se da će njihovim
konstituisanjem postupak pred sudom biti kraći i efikasniji, s obzirom na to da
će specijalizovani organi biti mnogo bolje opremljeni i osposobljeni za borbu
protiv organizovanog kriminala unutar zemlje i u međunarodnim okvirima.2
Praksa pokazuje da takav koncept ima svojih prednosti, ali i nedostataka, što
iziskuje podrobniju analizu.
1
O poreklu i evoluciji organizovanog kriminala u zemljama jugoistočne evrope detaljnije videti:
Aleksandar Fatić, „Uloga i struktura organizovanog kriminala u jugoistočnoj evropi”, Puls,
mart–april 2004, str. 1–8; Đorđe Ignjatović, „Organised Crime in the Transition Countries”,
in: Svetislav Tabaroši and Maria Hencovska (eds), Law in transition, Faculty of Law, Univrsity
of Belgrade, Belgrade, 1999, pp. 219–43.
2
Dragomir Milojević, „Poseban postupak za krivična dela organizovanog kriminala”, u: Krivično
zakonodavstvo Državne zajednice Srbije i Crne Gore, Srpsko udruženje za krivično pravo,
275
Milan Milošević
Tužilaštvozaorganizovanikriminal
Zakonom o javnom tužilaštvu iz 2008. godine osnovano je Tužilaštvo za

organizovani kriminal, kao tužilaštvo posebne nadležnosti koje se osniva za
teritoriju Republike Srbije. Formirana su četiri odeljenja ove javnotužilačke
institucije, i to u okružnim tužilaštvima u Beogradu, Novom Sadu, Nišu i
Kragujevcu. Istim zakonom predviđeno je da se do 1. januara 2010. godine izvrši
izbor tužioca za organizovani kriminal i njegovih zamenika, ali i da se preuzmu
predmeti za koje je bilo nadležno bivše Posebno odeljenje za suzbijanje
organizovanog kriminala u Okružnom javnom tužilaštvu u Beogradu (Specijalno
tužilaštvo).3 Za postupanje u svim predmetima organizovanog kriminala stvarno
i mesno je nadležno Tužilaštvo za organizovani kriminal, na koje se primenjuju
odredbe Zakona o javnom tužilaštvu. Radom ovog tužilaštva rukovodi tužilac
za organizovani kriminal, a prilikom predlaganja kandidata za tu funkciju,
odnosno prilikom izbora zamenika ovog tužioca, prednost imaju kandidati koji
poseduju posebna stručna znanja i iskustvo iz oblasti borbe protiv organizovanog
kriminala i korupcije. Takođe, radi uspešnog izvršenja zadataka, Tužilaštvu za
organizovani kriminal stoje na raspolaganju tehnička sredstva i dokumentacija
BIA, VBA, Ministarstva unutrašnjih poslova, uprave javnih prihoda, carine i
drugih državnih organa.
Slični javnotužilački organi postoje i u drugim državama u tranziciji, ali i u
evropskim zemljama razvijene demokratije. Tako je, na primer, za poslove
suzbijanja organizovanog kriminala u Crnoj Gori obrazovano Odeljenje za
suzbijanje organizovanog kriminala u Vrhovnom državnom tužilaštvu, kojim
rukovodi specijalni tužilac.
Centralni organ za borbu protiv organizovanog kriminala u Italiji predstavlja
Nacionalna kancelarija za borbu protiv mafije (Direzione Investigativa
Antimafia), osnovana 1991. godine u okviru Kancelarije generalnog tužioca pri
Kasacionom sudu. U Javnom tužilaštvu Vrhovnog suda ustrojena je Kancelarija
nacionalnog tužioca za borbu protiv mafije (Zakonska odluka br. 367 od 20
novembra 1991. godine, usvojena Zakonom br. 8. od 20. januara 1992. godine).
Nacionalni tužilac za borbu protiv mafije ima dužnost da unapređuje aktivnost
okružnih kancelarija svojih zamenika, vrši koordinaciju policijskih snaga u borbi
protiv mafije i tokom postupka koristi specijalne istražne tehnike.
3
Specijalno tužilaštvo za gonjenje učinilaca krivičnih dela sa elementima organizovanog
kriminala, kao i Posebno odeljenje Okružnog suda u Beogradu nadležno za suđenje učiniocima
ove vrste krivičnih dela osnovani su 1. maja 2003. godine.
276
Zakon o Uredu za suzbijanje korupcije i organizovanog kriminala Republike

Hrvatske iz 2001. godine predviđa postojanje tužilaštva specijalizovnog za
suzbijanje korupcije i organizovanog kriminala. USKOK, kako glasi skraćeni
naziv ovog tužilaštva, ima nadležnost na celokupnoj teritoriji Hrvatske. Način
imenovanja starešine USKOK-a isti je kao i način imenovanja bilo kog javnog
tužioca. Hrvatska uspostavlja strože kriterijume za izbor u ovo Tužilaštvo od
onih koje se traže za postavljenje u Specijalno tužilaštvo prema zakonodavstvu
Srbije. Način razrešenja tužilaca na radu u USKOK-u identičan je načinu na
koji se dužnosti razrešavaju ostali tužioci u Hrvatskoj.4 Direktor Ureda ima pod
sobom službenike pravosudne policije koji su od strane Ministarstva pravde
upućeni na rad u USKOK. Za vreme dok su na radu u USKOK-u pripadnici
pravosudne policije primaju naloge isključivo od direktora Ureda i to je nešto
bolje rešenje od našeg, prema kome specijalni tužilac nema isključiva
ovlašćenja nad Službom ili delom pravosudne straže, već i jedni i drugi ostaju
u kompetenciji svojih ministara (prvi ministra unutrašnjih poslova, a drugi
ministra pravde).
Za razliku od Srbije, Italije ili Hrvatske, u Španiji ne postoji jedinstven organ
za progon učinilaca krivičnih dela organizovanog kriminala. Državnim zakonom
od 24. aprila 1995 godine (Službeni državni bilten od 25. aprila 1995, Zakon br.
1618) menja se Osnovni mesni zakon Odeljenja javnog tužilaštva i uvodi
Specijalna služba javnog tužilaštva za suzbijanje ekonomskih delikata vezanih
za korupciju. Ova Služba zajedno sa Specijalnom službom javnog tužilaštva za
sprečavanje i suzbijanje ilegalne trgovine narkotika i Javnim tužilaštvom
(Audiencia Nacional, možda najvažniji deo tužilaštva zaduženog za suzbijanje
organizovanog kriminala) čini grupu specijalizovanih organa, koji se, pored
ostalog, bave i suzbijanjem organizovanog kriminala. Svi ovi organi nadležnost
ostvaruju na čitavoj teritoriji Španije, pri čemu specijalizovana tužilaštva
poseduju izvornu nadležnost i mogu sama da primaju krivične prijave. U slučaju
neslaganja oko nadležnosti između redovnih i posebnih tužilačih organa, spor
razrešava ministar pravde.5
4
O državnim organima specijalizovanim za borbu protiv organizovanog kriminala u Republici
Hrvatskoj detaljnije videti: Damir Kos i Dražen Tripalo, Komentar Zakona o Uredu za
suzbijanje korupcije i organiziranog kriminaliteta, Narodne novine, Zagreb, 2001; Željko Sačić,
Organizirani kriminalitet u Hrvatskoj, Ministarstvo unutarnjih poslova Republike Hrvatske,
Zagreb, 2001.
5
Goran Ilić i Milan Milošević, „Suzbijanje organizovanog kriminala: pozitivnopravna i uporedna
rešenja”, Pravni informator, God. VI, br. 12, 2003, str. 17.
277
Milan Milošević
Službazaborbuprotivorganizovanogkriminala
Uprava kriminalističke policije Ministarstva unutrašnjih poslova objedinjuje

sve policijske jedinice koje učestvuju u borbi protiv organizovanog kriminala,
među kojima glavnu ulogu ima Služba za suzbijanje organizovanog kriminala.
U okviru pomenute Službe funkcionišu odeljenja koja se bave suzbijanjem
organizovanog kriminala iz oblasti narkotika, te opšteg i finansijskog kriminala,
a od 2008. godine i visokotehnološkog kriminala. Starešinu Službe postavlja i
razrešava ministar unutrašnjih poslova uz pribavljeno mišljenje tužioca za
organizovani kriminal. Služba za suzbijanje organizovanog kriminala u
organizacionom smislu pripada policiji, zbog čega je i sistematizovana u Direkciji
policije. Istovremeno, ona predstavlja i servis Tužilaštva za organizovani kriminal
jer postupa po njegovim nalazima i instrukcijama u obavljanju konkretnih poslova
otkrivanja, hvatanja i gonjenja izvršioca krivičnih dela organizovanog kriminala.
Zakon predviđa obavezu policije da o eventualnom saznanju da se priprema
ili da je izvršeno neko od krivičnih dela organizovanog kriminala, kao i svim
preduzetim radnjama, odmah obavesti pomenutu SBPOK i tužioca za
organizovani kriminal. Tužilac može tražiti da policija, u određenom roku,
preduzme određene mere i radnje i da ga o tome obavesti. Ukoliko policija
neblagovremeno postupi ili uopšte ne postupi po zahtevu tužioca za organizovani
kriminal, on može o tome obavestiti ministra unutrašnjih poslova ili Vladu.
Za razliku od Srbije, gde je policijska struktura zadužena za sprečavanje
organizovanog kriminala centralizovana, u drugim državama koje imaju iskustvo
u ovoj oblasti policijski sistemi koji se suprotstavljaju organizovanom kriminalu
imaju razuđeniju strukturu. Tako na primer, u Upravi kriminalističke policije
Direkcije policije MUP-a Hrvatske, još od 1992. godine deluje Odeljenje
organizovanog kriminala čiji je zadatak da u saradnji sa ostalim jedinicama (u
prvom redu sa Odeljenjem za privredni kriminal i korupciju, Odeljenjem
kriminaliteta droga, Odeljenjem posebnih kriminalističkih poslova i sa
Odeljenjem kriminalističke analitike), kao i sa drugim organima državne vlasti i
policijama drugih zemalja, prikuplja podatke, obrađuje i analizira te informacije,
priprema, da planira i sprovodi kriminalističke obrade nad kriminalnim
udruženjima koja deluju na području Hrvatske, ali su povezana sa inostranstvom,
bavi se normativnom i edukativnom delatnošću, prevencijom, itd.
Borbom protiv organizovanog kriminala u Crnoj Gori se prevashodno bavi
Uprava policije (koja formalno nije u sastavu Ministarstva unutrašnjih poslova),
odnosno Odeljenje za sprečavanje i suzbijanje organizovanog kriminala,
formirano u okviru kriminalističke policije.
278
Kada je reč o policijskim snagama u Italiji, pri Odeljenju javne bezbednosti

Ministarstva unutrašnjih poslova formirana je specijalizovana služba —
Direkcija za istrage u borbi protiv mafije, koja postupa po direktivama i nalozima
državnog tužioca za borbu protiv mafije i ima specifičan zadatak da pripremi
istrage vezane za krivična dela iz oblasti organizovanog kriminala. Direkcija ima
svoju centralnu i okružne policije, koje postupaju po navedenim nalozima
državnog tužioca za borbu protiv mafije. Službe zadužene za suprotstavljanje
mafiji u Italiji nisu strogo podeljene na policijske i tužilačke. Zakonom br. 419.
od 1991. godine je ustanovljen Generalni savet za borbu protiv organizovanog
kriminala kojim koordinira Ministarstvo unutrašnjih poslova. Savet je centralni
organ zadužen za sprovođenje strategije borbe protiv kriminala i čine ga šefovi
policije i direktori civilnih i vojnih obaveštajnih službi. S obzirom na mesto u
sistemu bezbednosti i sastav, za njega se može kazati da se radi o pretežno
policijskom telu. Osim toga, pri Ministarstvu unutrašnjih poslova egzistira i
Stalna opservatorija za organizovani kriminal (Osservatorio Permanente sulla
Criminalita Organizzata), kao samostalno ekspertsko telo zaduženo da proučava
i ispituje kriminal u svetu u saradnji sa univerzitetskim institutima, društvenim
organizacijama i drugim službama.6
Glavni organ koji se bavi otkrivanjem organizovanog kriminala u Francuskoj
je Centralna direkcija sudske policije (DCPJ), i ona okuplja sve centralne i
teritorijalne službe državne policije koje se bave prevencijom i sprečavanjem
organizovanog kriminala i specijalne delinkvencije. Centralna direkcija sudske
policije ima tri potdirekcije: Potdirekciju naučne i tehničke policije, Potdirekciju
za kriminalne afere i Potdirekciju za ekonomsko-finansijske poslove. U
Francuskoj postoje i druge (policijske) službe koje imaju delokrug u oblasti
sprečavanja organizovanog kriminala, na primer službe direktno pripojene
generalnom direktoru Nacionalne policije, kao i Centralna direkcija za unutrašnji
obaveštajni rad (DCRI).7 Posebno mesto u razuđenom sistemu policijskih službi
u Francuskoj zauzima Jedinica koordinacije i traganja u borbi protiv mafije
(UCRAM). Osnovana 1992. godine kako bi odgovorila na eventualni prodor
mafije u Francusku, UCRAM je pokretljiva struktura koja ima zadatak da
usklađuje rad različitih delova policije.
6
Ibid., str. 18.
7
Centralna direkcija za unutrašnji obaveštajni rad (DCRI) nastala je 2008. godine fuzionisanjem
dotadašnjih obaveštajnih službi Ministarstva unutrašnjih poslova — Direkcije za nadgledanje
teritorije (DST) i Centralne direkcije za opšte podatke (DRG). Detaljnije videti u: Milan
Milošević i Zoran Srećković, Bezbednosne službe sveta, Vojnoizdavački zavod, Beograd, 2010,
str. 478–86.
279
Milan Milošević
Posebnaodeljenjanadležnihsudova
Za postupanje u prvostepenim predmetima organizovanog kriminala

obrazovano je Posebno odeljenje Višeg suda u Beogradu, koje je stvarno i mesno
nadležno za teritoriju Republike Srbije u celini. Predsednik Višeg suda u Beogradu
bliže uređuje rad datog Posebnog odeljenja. Osim toga, radom Posebnog odeljenja
Višeg suda rukovodi predsednik tog odeljenja, koga postavlja predsednik Višeg
suda u Beogradu iz reda sudija raspoređenih na rad u Posebno odeljenje Višeg
suda, na vreme od četiri godine. Predsednik Posebnog odeljenja za postupanje u
predmetima krivičnih dela organizovanog kriminala Višeg suda u Beogradu mora
imati najmanje deset godina profesionalnog iskustva u oblasti krivičnog prava,
dok sudija Posebnog odeljenja Višeg suda mora imati najmanje osam godina
profesionalnog iskustva u istoj oblasti. Sudije u Posebno odeljenje Višeg suda
raspoređuje predsednik Višeg suda u Beogradu, na vreme od šest godina, uz
njihovu pismenu saglasnost. Izuzetno, Visoki savet sudstva može uputiti sudiju
iz drugog suda na rad u Posebno odeljenje Višeg suda na vreme od šest godina,
uz njegovu pismenu saglasnost. Sudija koji se upućuje mora ispunjavati pomenute
uslove. Prilikom raspoređivanja, odnosno upućivanja u Posebno odeljenje Višeg
suda, prednost imaju sudije koje poseduju potrebna stručna znanja i iskustvo iz
oblasti borbe protiv organizovanog kriminala i korupcije.
Za drugostepeno odlučivanje u predmetima organizovanog kriminala takođe
je obrazovano Posebno odeljenje u Apelacionom sudu u Beogradu kojim
rukovodi predsednik koga postavlja predsednik Apelacionog suda u Beogradu
iz reda sudija raspoređenih na rad u Posebno odeljenje Apelacionog suda, na
vreme od četiri godine. Po zakonu predsednik Posebnog odeljenja Apelacionog
suda mora imati najmanje 12 godina profesionalnog iskustva u oblasti krivičnog
prava. Sudije u Posebno odeljenje Apelacionog suda raspoređuje predsednik
Apelacionog suda u Beogradu na vreme od šest godina, uz njihovu pismenu
saglasnost. Sudija Posebnog odeljenja Apelacionog suda mora imati najmanje
deset godina profesionalnog iskustva u oblasti krivičnog prava. Izuzetno,
odredbama aktuelnog Zakona o sudijama, Visoki savet sudstva može uputiti
sudiju iz drugog suda na rad u Posebno odeljenje Apelacionog suda na vreme
od šest godina, uz njegovu pismenu saglasnost. Sudija koji se upućuje mora
ispunjavati ogovarajuće uslove. Prilikom datog raspoređivanja, odnosno
upućivanja, prednost imaju sudije koje poseduju potrebna stručna znanja i
iskustvo iz oblasti borbe protiv organizovanog kriminala i korupcije.
Zanimljivo je da ni u Crnoj Gori ne postoje posebni sudovi, ali ni posebna
sudska odeljenja koja se bave samo predmetima organizovanog kriminala, već
280
su za postupanje u tim predmetima nadležni redovni sudovi koji postupaju i u

ostalim predmetima. Razlika je jedino u sastavu veća u odnosu na „redovna”
krivična dela (slično kao u Srbiji), jer se krivična dela organizovanog kriminala
u prvom stepenu sude u veću sastavljenom od troje sudija profesionalaca, a u
drugom stepenu veće je sastavljeno od pet sudija profesionalaca. Čak ni u Italiji
ne postoje posebni specijalizovani sudovi niti specijalizovana sudska odeljenja,
koja bi bila isključivo nadležna za krivična dela organizovanog kriminala,
odnosno krivična dela mafijaškog tipa, već su za suđenje u ovim predmetima
nadležni redovni sudovi.8
Posebnepritvorskeizatvorskejedinicezaorganizovanikriminal
Radi povećanja bezbednosti i neophodne izolacije pritvorenika, aktuelnim

Zakonom o organizaciji i nadležnosti državnih organa u suzbijanju
organizovanog kriminala, korupcije i drugih posebno teških krivičnih dela
osnovana je pri Okružnom zatvoru u Beogradu posebna jedinica za izdržavanje
pritvora osumnjičenih i okrivljenih u postupku za krivična dela organizovanog
kriminala (Posebna pritvorska jedinica). Istim propisom predviđeno je da
ministar pravde Vlade Republike Srbije bliže uredi organizaciju, rad i postupanje
sa pritvorenicima u Posebnoj pritvorskoj jedinici, u skladu sa aktuelnim
Zakonikom o krivičnom postupku i Zakonom o izvršenju krivičnih sankcija.9
Cilj osnivanja Posebne pritvorske jedinice bilo je postizanje većeg stepena zaštite
u odnosu na mogućnost bekstva, jer su po pravilu u pitanju krivični postupci za
veoma teška krivična dela sa većim brojem organizaciono dobro povezanih
izvršilaca. Prema tome, naš zakonodavac se opredelio za posebnu organizaciju
i izvestan vid specijalizacije u pogledu smeštaja pritvorenih lica protiv kojih se
vodi krivični postupak za krivična dela organizovanog kriminala. Oni se smeštaju
u posebne prostorije u odnosu na prostorije u kojima se nalaze pritvorenici protiv
kojih se vodi postupak za druga krivična dela.
S druge strane, Zakonom o izvršavanju kazne zatvora za krivična dela
organizovanog kriminala osnovano je Posebno odeljenje za izdržavanje kazne
zatvora za krivična dela organizovanog kriminala u kazneno-popravnom zavodu
zatvorenog tipa sa posebnim obezbeđenjem (u daljem tekstu: Posebno odeljenje
8
Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do sveobuhvatnog
predloga reforme, UNICRI i Institut za uporedno pravo, Torino i Beograd, 2003, str. 310, 318.
9
Detaljnije videti: „Pravilnik o organizaciji, radu i postupanju sa pritvorenicima u Posebnoj
pritvorskoj jedinici”, Službeni glasnik RS, br. 81/2005.
281
Milan Milošević
KPZ). Za sprovođenje ovog zakona izgrađen je i tehnički opremljen poseban

objekat sa maksimalnim obezbeđenjem u Kazneno-popravnom zavodu u Zabeli
kod Požarevca, u kome će neki od osuđenih za predmetna krivična dela
izdržavati zatvorsku kaznu. Za upućivanje osuđenog za krivično delo
organizovanog kriminala na izdržavanje kazne zatvora u Posebno odeljenje KPZ
potrebno je da sud utvrdi postojanje okolnosti koje ukazuju na opasnost da će
osuđeni nastaviti da usmerava kriminalnu delatnost organizovane kriminalne
grupe, da će uspostaviti saradnju sa drugom organizovanom kriminalnom
grupom, ugroziti bezbednost učesnika u krivičnom postupku, kao i navoditi
druga lica na izvršenje krivičnih dela. Osuđeni koji izdržava kaznu zatvora u
Posebnom odeljenju ima uglavnom ista prava kao i druga osuđena lica, uz
određena ograničenja. Tako se svaki osuđeni, po pravilu, smešta odvojeno od
ostalih osuđenih, a ograničena su mu prava na obaveštavanje, dopisivanje, pravo
na telefonski razgovor i posete bliskih srodnika i drugih lica.
U Republici Srpskoj, u Kazneno-popravnom zavodu u Banja Luci, osnovana
je Posebna pritvorska jedinica za izvršenje mera pritvora određenog u krivičnom
postupku za krivična dela iz člana 3 Zakona Republike Srpske o suzbijanju
organizovanog i najtežih oblika privrednog kriminala.
Nasuprot tome, italijanski propisi izričito ne predviđaju postojanje posebne
pritvorske ustanove za pripadnike mafije. Međutim, Zakon br. 256 od 24. jula
1993. godine pruža ovlašćenje organima za izvršenje krivičnih sankcija da, u
okviru prevencije, osuđenike šalju i u zatvorske ustanove koje nisu blizu
njihovog mesta stanovanja da bi se na taj način sprečila njihova kriminalna
kontaminacija i kontakt sa osuđenim pripadnicima mafije. Najzad, lica osuđena
za organizovani kriminal i kriminal mafijaškog tipa mogu da izdržavaju kazne
u posebnim kazneno-popravnim zavodima.10
Zaključak
evidentno da je Republika Srbija odlučna u nameri da, strateškim pristupom

i uz pomoć međunarodne zajednice, razvije nacionalne kapacitete i potencijale
za efikasnu borbu protiv svih oblika organizovanog kriminala, uključujući
različite oblike koruptivnog povezivanja i uticaja njegovih nosilaca na strukture
državne vlasti. Nakon gotovo jedne decenije od demokratskih promena, Srbija
10
Borba protiv organizovanog kriminala u Srbiji: od postojećeg zakonodavstva do
sveobuhvatnog predloga reforme, op. cit., str. 322.
282
je donela i Strategiju za borbu protiv organizovanog kriminala, u kojoj posebnu

glavu posvećuje institucijama, kapacitetima i sredstvima za borbu protiv
Aktuelnim zakonskim i podzakonskim propisima uređuju se organizacija i
nadležnost državnih organa u suzbijanju organizovanog kriminala (krivičnom
gonjenju i presuđenju), tj. formirani su specijalizovani državni organi za
represivni vid borbe protiv organizovanog kriminala: Tužilaštvo za organizovani
kriminal sa sedištem u Beogradu; Služba za borbu protiv organizovanog
kriminala, u okviru Uprave kriminalističke policije Ministarstva unutrašnjih
poslova (SBPOK); posebna odeljenja u Višem sudu u Beogradu i Apelacionom
sudu; Posebna pritvorska jedinica u Okružnom zatvoru u Beogradu i Posebno
odeljenje u KPZ u Zabeli kraj Požarevca. Očigledno je da se naš zakonodavac
opredelio za čvrstu i centralizovanu strukturu organa zaduženih za suzbijanje
organizovanog kriminala. Taj koncept ima svojih nedostataka i prednosti.
Međutim, ono što se može smatrati osnovnom manjkavošću, jeste odsustvo
pouzdane organizacione veze između Specijalnog tužilaštva i posebne policijske
jedinice, kao i drugih bezbednosnih činilaca.
Sledeći ozbiljan nedostatak ustrojstva posebnih državnih organa predstavlja
nedostatak posebnog političkog tela za borbu protiv ove vrste kriminala. Italija
je još daleke 1962. godine osnovala poseban parlamentarni komitet za suzbijanje
mafije, da bi on danas prerastao u ustavnu kategoriju. Postojanje ovog komiteta
omogućilo je koordinaciju aktivnosti na nacionalnom nivou i povećanu
operativnu sposobnost svih organa u borbi protiv mafije. Iako je ovaj problem u
velikoj meri prevaziđen formiranjem Saveta za nacionalnu bezbednost, ima
mišljenja da bi takvo parlamentarno telo sa velikim ovlašćenjima bilo potrebno
i u Srbiji.
Napori zakonodavca u Srbiji i drugim zemljama jugoistočne evrope da se
razviju specijalizovani državni organi za borbu protiv organizovanog kriminala
predstavljaju pozitivan pomak, jer je efikasno suprotstavljanje organizovanom
kriminalu i korupciji glavni prioritet u svim zemljama u tranziciji. Međutim, za
efikasnu i uspešnu borbu protiv organizovanog kriminala neophodna je
kontinuirana koordinacija i saradnja svih relevantnih subjekata, podrška građana
i javnosti, ali i afirmisanje takve borbe kao vrhovnog društvenog interesa.
Saradnja država u nastojanjima da se organizovani kriminal suzbije premisa je
uspeha tih napora.
Poseban postupak za dela organizovanog kriminala i specijalizovani državni
organi koji ga sprovode, objektivno sužavaju određena prava i garantije
osumnjičenog, odnosno okrivljenog i osuđenog lica, ali je bitno da takva
283
Milan Milošević
ograničenja budu samo u meri koja je nužna i saglasna međunarodnim

standardima u ovoj oblasti. Nikako se ne sme dozvoliti da specijalizovani državni
organi za borbu protiv organizovanog kriminala kompromituju ideje pravne
države i ljudskih prava, jer bi to bila pobeda snaga protiv kojih se bore.11
Literatura
1. Babović Budimir, „Terorrism and Organized Crime in Western Balkans Countries,
Science, Security, Police, Vol. 9, No. 1, 2004.
sveobuhvatnog predloga reforme, UNICRI i Institut za uporedno pravo, Torino i
Beograd, 2003.
3. Ćirić Jovan, Ljudska prava u senci organizovanog kriminala: priručnik za praćenje
i nadgledanje suđenja za krivična dela u vezi sa organizovanim kriminalom, Fond
za otvoreno društvo, Beograd, 2004.
4. Fatić Aleksandar, „Uloga i struktura organizovanog kriminala u jugoistočnoj
evropi”, Puls, mart–april 2004.
5. Grubač Momčilo, „Organizovani kriminal u Srbiji”, Zbornik radova Pravnog
fakulteta u Splitu, God. 46, br. 2, 2009.
7. Ignjatović Đorđe, “Organised Crime in the Transition Countries”, in: Svetislav
Tabaroši and Maria Hencovska (eds), Law in transition, Faculty of Law, University
of Belgrade, Belgrade, 1999.
8. Ilić Goran i Milošević Milan, „Suzbijanje organizovanog kriminala: pozitivnopravna
i uporedna rešenja”, Pravni informator, God. VI, br. 12, 2003.
9. Kos Damir i Tripalo Dražen, Komentar Zakona o Uredu za suzbijanje korupcije i
organiziranog kriminaliteta, Narodne novine, Zagreb, 2001.
10. Milojević Dragomir, „Poseban postupak za krivična dela organizovanog kriminala”,
u: Krivično zakonodavstvo Državne zajednice Srbije i Crne Gore, Srpsko udruženje
za krivično pravo, Beograd, 2003.
11. Milošević Milan i Srećković Zoran, Bezbednosne službe sveta, Vojnoizdavački
zavod, Beograd, 2010.
12. Sačić Željko, Organizirani kriminalitet u Hrvatskoj, Ministarstvo unutarnjih poslova
Republike Hrvatske, Zagreb, 2001.
11
Uporedi: Budimir Babović, „Terorrism and Organized Crime in Western Balkans Countries,
Science, Security, Police, Vol. 9, No. 1, 2004, p. 22; Momčilo Grubač, „Organizovani kriminal
u Srbiji”, op. cit., str. 708.
284
POLICe AND THe JUDICIARy IN THe CONTexT OF FIGHT AGAINST

ORGANISeD CRIMe IN eUROPeAN COUNTRIeS
By ratifying UN Convention on Transnational Organised Crime with its Protocols,
Serbia made commitment to establish specialised anti-organised crime and anti-
corruption institutions and bodies. The author in his presentation gives a comparative
overview of similar public institutions that exist in other european and neighbouring
countries. For instance, Bulgaria has specialised Directorate within the Ministry of the
Interior in charge of fighting organised crime (NSBOP); Croatia established specialised
office within the Prosecution Office that processing only the cases of organised crime
and corruption (USKOK); in Romania exists General Directorate of the Ministry of the
Interior for fight against organised crime (DGCCOA); Lithuania has special anti-
organised crime governmental agency — Special Investigation Service (STT). In Italy,
country with a long and rich experience in combating Mafia, central state organ in charge
of curbing organised crime is National Anti-Mafia Office (Direzione Investigativa
Antimafia), founded in 1991, within the Prosecution Office at the state level. The author
analyses to what extent is valid the assumption that the institutional framework
specialised in anti-organised crime policy and suppression is more efficient than regular
police and judiciary, due to its better equipment, expertise, educated human resources
etc. The author argues that practice has shown so far some weaknesses of the concept
of functional and procedure specialisation of the police and judiciary in this area of
processing crime. The author suggests that the establishment of special political body
is needed to complete the anti-organised crime institutional framework in Serbia, and
refers to good practice of the Italian Anti-Mafia Parliamentary Committee founded in
1962, whose status and extensive competences are now regulated by the Constitution
of the Republic of Italy. The Parliamentary Committee facilitated coordination of the
anti-organised crime actions at the national level, and enhanced operational capacities
of all relevant state institutions and bodies.
285
ANALIZA ODREĐENIH STRATEŠKIH KONCEPCIJA
U BORBI PROTIV VISOKOTEHNOLOŠKOG
KRIMINALA
Božidar Banović i Zvonimir Ivanović*
APSTRAKT
Autori preporučuju multidimenzionalni pristup društvenom fenomenu
organizovanog kriminala uz raslojavanje na posebne aspekte i koordinirano
angažovanje svih raspoloživih resursa na svim nivoima, od globalnog do
lokalnog i od strateškog do operativnog. U mnoštvu pojavnih oblika
organizovanog kriminala autori se odlučuju za analizu više nacionalnih
strateških koncepcija suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalu jer je
savremeni organizovani kriminal nemoguće zamisliti bez primene
visokotehnoloških sredstava. Rad analizira strateške koncepcije u borbi protiv
visokotehnološkog kriminala SAD, Novog Zelanda, Kipra i Velike Britanije.
Analiza SAD obuhvatila je aktuelnu koncepciju strategije u borbi protiv krađe
identiteta, kao jednog od najzastupljenijih oblika. Razlozi za izbor analize
strateških koncepcija Velike Britanije i Novog Zelanda su: specifičnosti
pravnih sistema i različitosti u odnosu na srpski model. Kada je Kipar u
pitanju, kao osnovni motiv analize može se navesti značajno niska stopa
kriminala u odnosu na druge zemlje.
Ključne reči: organizovani kriminal, visokotehnološki kriminal, strategije
sprovođenja zakona, preventivne strategije, strateška analiza.
Strateški pristup država u borbi protiv organizovanog kriminala je

kompleksan i predstavlja višeslojni projekat. U koncepciji suprostavljanja
kriminalitetu uopšteno govoreći nije moguće sveobuhvatno postaviti front po
rovovskom sistemu, slikovito rečeno. Neophodno je multidimenzionalno
pristupiti problemu, raslojiti ga na posebne sektore i pristupati mu segmentno i
koordinirano, svim raspoloživim snagama. Opisano se ne razlikuje mnogo od
*
Božidar Banović je vanredni profesor na Pravnom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu i
na Fakultetu bezbednosti Univerziteta u Beogradu. Zvonimir Ivanović je asistent na
Kriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu.
286
Analiza strateških koncepcija u borbi protiv visokotehnološkog kriminala
ratovanja. Strateške postavke moraju se koordinirano razvijati i planski

projektovati poput strateških bombardera nekadašnjih svetskih supersila, SAD i
SSSR. Ako bismo ih posmatrali izdvojeno od ostalih strateških oružja kao što
su sateliti ili krstareće rakete sa velikim brojem nuklearnih bojevih glava i na
sve ovo nadgradili doktrinu nuklearnog odvraćanja, videli bismo da ništa od
opisanog nije samostalno i izolovano, već u funkciji onog prethodnog. Tako i
na globalnom planu suprotstavljanja organizovanom kriminalu moguće je
razlikovati koncepcije strateških postavki u suprotstavljanju trgovini ljudima,
narkoticima, oružjem i eksplozivima i sve zastupljenijem visokotehnološkom
kriminalu. Svima je jasno da je organizovani kriminal veoma blisko povezan sa
visokotehnološkim kriminalom, jer se savremeni organizovani kriminal ne može
zamisliti bez primene visokotehnoloških sredstava i najrazličitih metoda
visokotehnološkog kriminala.
Pojava kao što je organizovani kriminal ne može biti jednostavna. Kao što
se mrežasta struktura ćelijskih organizacionih modela terorističkih organizacija
(npr. Al Kaide) ne može u potpunosti uništiti zato što se prilagođava nastalim
okolnostima, tako i organizovani kriminal preuzima različite oblike i primenjuje
sredstva koja su manje primetna ili teža za otkrivanje, prilagođavajući se i
adaptirajući na nove mere suzbijanja. Razlog ovome leži u materijalnim
sredstvima kojima raspolažu akteri organizovanog kriminala. Strateške
koncepcije suzbijanja kriminala u različitim državama kreiraju se i
ustanovljavaju u zavisnosti od zastupljene problematike.
U ovom radu sprovešće se analiza strateških koncepcija u borbi protiv
visokotehnološkog kriminala SAD, Novog Zelanda, Kipra i Velike Britanije.
Analiza SAD obuhvatiće samo prikaz aktuelne koncepcije strategije u borbi protiv
krađe identiteta na Internetu, zato što bi analiza ukupne strategije ove države u
oblasti visokotehnološkog kriminala mogla biti predstavljena samo zasebnim
radom. Osnovni cilj analize pomenute strategije jeste sagledavanje aspekata
moguće primene određenih koncepcijskih rešenja u Srbiji. Kao razlozi za izbor
prikaza i analize strateških koncepcija Velike Britanije i Novog Zelanda mogu se
navesti: specifičnosti pravnih sistema i različitosti (kako normativnih okvira, tako
i mera predviđenih u strategijama) u odnosu na srpski model, koji ne poseduje
strateške okvire, a o njima se može zaključivati na osnovu pojedinih delova
zakonskih tekstova. U pogledu izbora Kipra za analizu, kao osnovni motiv za
odabir ove zemlje može se navesti vrlo niska stopa kriminaliteta u odnosu na
druge zemlje (u poslednjih dve godine najniža je na evropskom kontinentu), što
samo po sebi ima posebnu težinu. Značaj ove činjenice ogleda se u merama i
obliku postavljanja strategija suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalu.
287
SAD
Država (poglavito predsednik SAD) aktivno se mobiliše u ovoj oblasti

postavljajući najširi koncept borbe protiv visokotehnološkog kriminala
donošenjem strategije za borbu protiv krađe identiteta. Ovako postavljen koncept
segment je šire politike u borbi protiv visokotehnološkog kriminala, ali značajno
je da je problematika krađe identiteta zauzela toliko značajno mesto u strukturi
kriminala da su u Americi njome morali posebno da se pozabave, čak i na
strateškom nivou. Mi ćemo je u ovom slučaju posmatrati kao deo ukupne
strategije u suprotstavljanju organizovanom kriminalu, a posmatraćemo jedan
segment visokotehnološkog kriminala — krađu identiteta.
Odmah posle terorističkih napada od 11. septembra 2001. godine SAD su,
haotično pokušavajući da se odbrane od novih mogućih napada, preduzele
mnoge korake u pravcu zadiranja u privatnost odobrivši vršenja najrazličitijih
vrsta nadzora. Kasnije su se ovakvi, u nekim slučajevima možda i prenagljeni,
koraci pretvorili u konceptualne potrebe i sistemske, strukturisane i projektovane
zahteve organa suprotstavljanja različitim oblastima visokotehnološkog
kriminala. Uz date koncepte na mnogim nivoima državne uprave predstavljene
su i strategije u borbi protiv ovog oblika kriminala, pa tako skoro sve važnije
državne agencije u SAD imaju ustanovljene i usklađene koncepte strategija u
ovoj oblasti.
Jedna o značajnih aktivnosti koju je preduzeo predsednik SAD na ovom
planu je ustanovljavanje posebne Jedinice za borbu protiv krađe identiteta i
donošenje posebne strategije suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalu u
domenu ove jedinice.1 U strateškom planu jedinica je dala ukupno 31 preporuku,
u rasponu od minornih koraka (na primer smernica o upotrebi serijskih brojeva
socijalnog osiguranja) do široke promene politike u cilju podizanja nivoa
bezbednosti kibernetskog prostora (na primer integrisane aktivnosti i partnerstvo
javnog i privatnog sektora). Skoro svaka instanca u javnoj vlasti od tog trenutka
preduzima niz značajnih koraka u pogledu zaštite svojih domena, pa tako na
primer Odbor za federalne rezerve SAD, Federalna komisija za osiguranje
1
Jedinica je rezultat nove doktrine u bezbednosnim oblastima – povezivanja u obaveštajno-
bezbednosne zajednice. Svaki segment ove jedinice je u stvari zasebna organizacija, organ
ili agencija u SAD. Strateški plan je bio rezultat aktivnosti ove jedinice i 11. aprila 2007.
godine predstavljen je predsedniku SAD u cilju odobravanja. Strategija je obuhvatila više
organizacija i predviđenim dalekosežnim merama ukazala na buduća efikasna rešenja.
“Combating Identity Theft: A Strategic Plan”, April 2007, The President’s Identity Theft
Task Force, www.idtheft.gov/reports/StrategicPlan.pdf.
288
depozita (Federal Deposit Insurance Corporation — FDIC), Kancelarija za

nadzor krađa i još neke agencije ustanovljavaju baze podataka praćenja
incidenata vezanih za sigurnost elektronskih podataka. Specijalna tajna služba
SAD (USA Secret Service — USS) uključila je svoje resurse u ovu kampanju
proširivanjem svojih kapaciteta i linkova sa zvaničnog sajta. Poreska služba u
SAD preko svog sajta, linkova i obaveštenja na njima konstantno pruža podršku
i informacije svojim obveznicama, a ovaj oblik podrške obuhvata i fišing pored
krađe identiteta. Preporuke koje su od posebnog značaja su, između ostalih,
držanje podataka korisnika dalje od kriminalaca kroz smanjenje nepotrebne
upotrebe ovih podataka od strane državnih i drugih organa (npr. brojeva
socijalnog osiguranja), propisivanje standarda zaštite podataka u javnom sektoru,
kao i procedura u slučajevima prodora i krađe tih podataka, propisivanjem normi
u okvirima nadležnosti privatnog sektora u pogledu iste problematike i
otežavanjem mogućnosti zloupotrebe ovakvih podataka. Posebna problematika
odnosi se na žrtve i mogućnost naknade njima nanete štete i generalne zaštite,
koja se sprovodi obukom i operativnom koordinacijom u slučajevima postupanja
po delima visokotehnološkog kriminala, posebno krađe identiteta na
nacionalnom i međunarodnom nivou. Posebno mesto zauzima i uvođenje
standardizacije merenjem uspešnosti organa gonjenja u ovoj oblasti.
Strateška konceptualizacija suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalu
nije moguća bez upliva privatnog sektora u akcije i različite oblike preventivnih
i represivnih mera i radnji. Na planu prevencije visokotehnološkog kriminala
deluje oko 537 nevladinih organizacija. Jedan od oblika uključivanja privatnog
sektora ostvaren je postavljanjem edukativnog sajta: www.LooksTooGoodToBe
True.com. Ključni učesnici ovog projekta na strani privatnog sektora su
Nacionalni centar za borbu protiv kriminala belog okovratnika, Monster.com i
članovi Saveta rizika trgovaca.
Sve navedeno je prikazano u smislu razumevanja funkcionisanja različitih
poluga vlasti na višem nivou. Ova strategija ne ostavlja po strani ni lokalne
organe reda, smatrajući da je za njih, već od prvog momenta kontakta žrtava sa
krađom identiteta, bitno da ukažu na pojedine korake u postupanju.
Na primer, koraci koje žrtve mogu preduzeti kako bi započele postupak
restitucije dobara i sredstava oduzetih izvršenjem dela krađe identiteta i
eventualno osujetiti nastanak još veće štete. U okviru primene smernica
strateškog plana u okviru obuke lokalnih policijskih stanica održano je više od
900 savetovanja za pripadnike organa gonjenja iz više od 250 agencija.
Ministarstvo odbrane SAD sa Federalnom komisijom za trgovinu (Federal
Trade Commission — FTC) kreiralo je nacionalni kurs obuke savetnika za žrtve
289
ovog oblika kriminala.2 Takođe, Ministarstvo odbrane SAD vodi radionice o

krađi identiteta kao konstantan vid obuke.3 Kao deo širokog fronta u borbi protiv
krađe identiteta pojavljuje se i Američka advokatska komora čija je Sekcija za
primenu zakona i uređivanje prakse predložila rezoluciju kojom se sugerisalo
svim advokatskim komorama da, u saradnji sa državnim i lokalnim organima,
pruže subvencionisane oblike pravne pomoći ugroženim kategorijama
stanovništva, kako bi se ustanovio program pružanja pomoći žrtvama krađe
identiteta i njihovog zastupanja.
Analizom prikazanih aktivnosti preduzetih u oblasti visokotehnološkog
kriminala, strateškog plana i angažovanja organa i agencija na njegovom
sprovođenju, može se zaključiti da one predstavljaju koordinirano i sinhronizovano
delovanje na sprovođenju ukupne strategije borbe protiv organizovanog kriminala.
Strateški plan jedinice za borbu protiv visokotehnološkog kriminala jeste
neobavezujući za sve ostale organe, ali kao što se moglo videti, skoro svi akteri u
ovoj oblasti ponašali su se kao da je za njih obavezan i preduzeli adekvatne mere
u pravcu implementiranja njegovih odredaba. Ovo govori o organizovanosti i
predanosti države na planu sprovođenja strategije.
Takođe, značajne aktivnosti preduzete su u uključivanju privatnog sektora,
kako u primeni odredaba, tako i u oblasti obuke i ulaganja sredstava za podršku
sveobuhvatnoj borbi protiv visokotehnološkog kriminala.
Australija
Australija se u strateškom smislu veoma rano aktivirala u suprotstavljanju

visokotehnološkom kriminalu. Već u preliminarnim strateškim konceptima
prepoznaju se nacrti strateškog cilja – kreiranja bezbednog elektronskog
operacionalnog okruženja za javni i privatni sektor.4 Preporuke koje su
2
Kancelarija ovog ministarstva za žrtve kriminala.
3
Više videti na: www.ovcttac.org.
4
Podaci korišćeni sa: www.nifs.com.au/Publications/Dec02/NIFSBulletinDec02.pdf, pp. 6–9;
www.churchilltrust.com.au/site_media/fellows/Wilkins_Peter_2002-1.pdf, p. 7; www.cs.
auckland.ac.nz/~john/NetSafe/etter.pdf, pp. 89–95; “Critical issues in hi-tech crime”, presented
by Commander Barbara etter, Director, ACPR and Chair of the Police Commissioners’
Conference e-Crime Working Party to “embracing the Future Together”, Commonwealth
Investigations Conference, 10 September 2002, pp. ii–iii, 4–7, 9–11. Uporediti sa: Police
Commissioners’ Conference electronic Crime Working Party, 2000, pp. 25–8; A. Rees,
Technology Environment Scan, Report Series No. 133.1, Australasian Centre for Policing
290
predstavljale okvir strateškog plana razvoja australijskog pristupa problemu

mogu se svesti na sledeće. Ustanoviti okruženja ili zajednice u kibernetskom
prostoru koji bi bio bezbedan u istoj meri kao i fizička sredina; ovako visoko
postavljen cilj veoma je teško postići, ali iako deklarativan, ovaj princip ukupnoj
strategiji daje značajno na težini. Tu je zatim i proklamacija o omogućavanju da
reforma zakonodavstva prati brzi razvoj novih tehnologija, kao i da se
uniformnost, ali i komparativnost postignu na najvišem mogućem nivou, bez
prihvatanja najnižih mogućih standarda (tj. na adekvatnom nivou). Treba ukazati
na palijativnost pomenute floskule, jer nema smisla donositi zakon u isto vreme
kad nastaju i razvijaju se nove tehnologije i tehnike.
Sledeća preporuka odnosi se na razumevanje suštine i prirode problema, uz
ukazivanje na okvire visokotehnološkog kriminala i nemogućnost registrovanja
svih njegovih oblika i tzv. tamne brojke ovog kriminaliteta. Ova preporuka
pogađa u centar, projektujući i buduće polje istraživanja, usmeravajući i
ukazujući na aktuelne probleme. Takođe, preporuka o razvoju modela za
multiagencijski Australijski centar visokotehnološkog kriminala, koji bi imao
ulogu jedinstvenog kontaktnog i operativnog centra, višestruko je upotrebljiva.
U pogledu legislativnih rešenja preporučuje se izrada sveobuhvatnog plana na
kreiranju politike i zakonodavnog okruženja koje pruža šansu i privatnom sektoru
da učestvuje u stvaranju pravila i ostvarivanju „mekog mešanja” države u ove
oblasti. Upliv privatnog sektora u ovu oblast predstavlja jedan od krucijalnih
momenata u strateškim koncepcijama, s obzirom na njegove ukupne mogućnosti
i snagu, naročito u razvijenim zemljama. Preporuka o određivanju odgovarajućih
uloga i prioriteta organa gonjenja, uz osvrt na neadekvatnost postojećih resursa
ukazuje na problematiku nedgovarajuće alokacije resursa, rasipanje sredstava bez
potpune i korektne kontrole. Preporuka o rešavanju značajnih pitanja, kao što je
pitanje anonimnosti na Internetu, kao i preporuka o rešavanju pitanja
ustanovljavanja i potvrđivanja identiteta (istovetnosti) ukazuju na postojanje
gorućih pitanja. Kao logičan odgovor određuje se preporuka o ustanovljavanju
preventivnog odgovora, uključujući i kibernetsku etiku, kao i efektivna protektivna
dejstva usmerena na smanjenje viktimizacije, promovisanje adekvatnih aktivnosti
i postupanja u kriznim situacijama i strateška razmatranja bezbednosnih pitanja u
okvirima javnog i privatnog sektora u pogledu ove tehnologije.
Doprinos ključnim procesima regionalnog i međunarodnog karaktera ima
značajan uticaj na politiku informacione ekonomije na nacionalnom nivou, pa
Research, Adelaide, 2000, www.anzpaa.org/Upload/anzpire-research-databases/published-

research/science-and-technology/ACPR133-1/ACPR133_1.pdf, pp. 16–9.
291
je preporuka da se u tom smeru razvija uticaj i ukupan odgovor države. Takođe

se došlo i do zaključka da je neophodno kreiranje realne, strateške i „neomeđene”
obaveštajne službe, pri čemu treba uzeti u razmatranje ulogu koju Australijska
kriminalistička komisija može imati u ovom smislu. Jedan od krucijalnih
zaključaka u vidu preporuka formulisan je u obliku ustanovljavanja i održavanja
efektivnih partnerstava sa lokalnom zajednicom, obaveštajnim i odbrambenim
strukturama, provajderima internet usluga, privatnim sektorom, akademskim
naučnim ustanovama i drugim organima i organizacijama.
Preporuka o neophodnosti utvrđivanja odnosa između prevencije
visokotehnološkog kriminala i represivne delatnosti u ovom sektoru i inicijativa
za zaštitu kritičnih infrastruktura teže ka ustanovljavanju efikasne prakse u borbi
protiv visokotehnološkog kriminala i adekvatnih mehanizama za efektivno
praćenje dometa preduzetih mera u ovoj oblasti. U tom smislu značajno je ukazati
na neophodnost razvoja operativnog odgovora kojim se umanjuju opasnosti
kibernetskog terorizma, kao i neophodnost razvoja koordiniranog sistema
prijavljivanja incidenata, što bi bilo od zajedničke koristi za policiju, vladu i privatni
sektor. Preporučuje se ujednačenje i smanjenje obima postojećih inicijativa na
teritoriji Australije i šire, uz razvoj modela kojim bi se osigurale najefikasnije i
najefektivnije strategije koordinacije i saradnje u primeni resursa. Teži se efikasnom
medijskom menadžmentu u cilju podizanja svesti zajednice i marketinškom
promovisanju rezultata sposobnosti i kapaciteta policije. Preporuka koja obuhvata
angažovanje značajnih kapaciteta na razvoju novih odgovora na pretnje u vezi je
sa efektivnim rešavanjem pitanja kadrova (uključujući i obezbeđivanje ili davanje
pristupa specijalističkim resursima) putem adekvatnih i kontinuiranih obuka i
zadržavanjem kritičnog osoblja, kao i preispitivanjem tradicionalnih metoda rada.
Opisane preporuke objedinjuju napore na razvoju kadrovske politike uz
praćenje najnovijih dostignuća tehnike i adekvatno marketinško predstavljanje
odgovarajućih državnih resora u ovoj oblasti. One su u ovom tekstu prikazane i
u cilju mogućeg prilagođavanja uslovima srpskog kibernetskog prostora.
U okviru razmatranja strateških koncepata, australijski kreatori kriminalne
politike u oblasti suprotstavljanja visokotehnološkog kriminala uvideli su
određena važna operativna pitanja.5
Prvenstveno to je nacionalna regionalna i međunarodna koordinacija i
saradnja, kao i delovanje preko graničnih linija i u okvirima različitih jurisdikcija
i političkih režima. Značajno pitanje je i doprinos zaštiti kritičnih infrastruktura
5
Police Commissioners’ Conference electronic Crime Working Party, 2000, pp. 25–8; A.
Rees, Technology Environment Scan, op. cit., pp. 16–9.
292
kroz prikupljanje obaveštajnih podataka, a naročito se apostrofira preispitivanje

troškova i prioriteta istraga.
Pitanje pronalaženja, utvrđivanja i izuzimanja elektronskog dokaznog
materijala od strane policije zahteva adekvatnu obuku policije i drugih pripadnika
organa gonjenja u oblasti visokotehnološkog kriminala u svetlu aktuelnih problema
privremenog oduzimanja elektronskih dokaza, istraga oko mrežnih krivičnih dela
i izvođenja dokaza. Za ovo je vezano i pitanje pronalaženja tragova u kibernetskom
prostoru, odnosno pitanje mogućnosti traganja (zadržavanja i očuvanja podataka,
internet kafea, anonimizatora, rajeva podataka). Još jedno značajno operativno
pitanje jeste ostvarivanje efektivnog, ekonomičnog i pravovremenog forenzičkog
odgovora na ove izazove uključivanjem savremenih tehnoloških resursa. U tom
pravcu neophodno je ostvariti razvoj strateških i taktičkih obaveštajnih odeljenja
na osnovu informacija (i obaveštajnih podataka) iz različitih izvora, uključujući i
privatni sektor. Od posebne je važnosti rad u realnom vremenu ili internet vremenu
i vođenje onlajn istraga. Takođe, značajno je i rešavanje problema povećane pojave
identitetskog kriminaliteta, od kojih je većina upravo omogućena razvojem
informacione i komunikacione tehnologije i interneta.
Rešavanjem pitanja enkripcije ili pribavljanja podataka sigurnim putem i
omogućavanje pristupa skladištenoj elektronskoj pošti bez potrebe pribavljanja
naredbe, postavlja se i pitanje pribavljanja ovlašćenja za sprovođenje
prekograničnih pretraga baza podataka. Tu je i pitanje praćenja procesuiranja
ovih oblika kriminala i pronalaženje novih pojavnih oblika pranja novca i načina
automatizacije ovakve aktivnosti, uz posedovanje adekvatnih mogućnosti
nadzora i presretanja. U ovom cilju neophodno je ustanovljavanje standarda i
smernica za borbu protiv visokotehnološkog kriminala uz delovanje u okvirima
ustanovljenih i potvrđenih pravila režima privatnosti. Takođe podvučena je
neophodnost adekvatnog postupanja s viktimološkog aspekta, naročito u vezi sa
elektronskom krađom identiteta (prevarom) i stvaranje i usavršavanje stručnosti
i iskustva u radu sa velikom količinom različitih jurisdikcionih pitanja u pogledu
izvršenja dela visokotehnološkog kriminala.
Australijska policija je u jednom trenutku prepoznala značajno povećanje
moguće opasnosti od elektronskih incidenata vezanih za računarsku bezbednost.
Tada je ukazano da je primarna meta visokotehnološkog krminala bio australijski
bankarski i finansijski sistem, kao i da postoji direktna korelacija između
povećane zavisnosti o sofisticiranim internet tehnologijama i rastućeg nivoa
ranjivosti na potencijalne napade.6 Sve ovo je ukazalo da se težište rada u
6
A. Rees, Technology Environment Scan, op. cit., pp. 16–9.
293
suprotstavljanju visokotehnološkog kriminala mora usmeriti na: značaj i nivo

na kojem se ostvaruju pretnje u ovom sektoru, neophodnost prevazilaženja
sukoba nadležnosti i granica; pribavljanje, zadržavanje i očuvanje tragova kao
dokaznog materijala, čak i na stranim teritorijama; pribavljanje adekvatnih
ovlašćenja; dešifrovanje enkripcije; dokazivanje istovetnosti (identiteta); znanja
o tome gde tragati za dokazima; odgovor na oblike ovog kriminala u realnom
vremenu; koordiniranje istražnih aktivnosti; poboljšanje stepena obuke na svim
nivoima; razvijanje strateških partnerstava i saveza i unapređivanje razmene
informacija i obaveštajnih podataka.
VelikaBritanija
Velika Britanija usvojila je strategiju u junu 2009. godine.7 Tim dokumentom

propagirala je sledeće osnovne ciljeve: osiguranje nadmoći u kibernetskom
prostoru; smanjenje rizika od upotrebe resursa kroz smanjenje opasnosti ili
pretnje od kibernetskih operacija umanjenjem motivacije i mogućnosti
neprijatelja; smanjenje ranjivosti interesa Velike Britanije kibernetskim
operacijama i umanjenje nanete štete od kibernetskih napada interesima ove
države. Ove aktivnosti sastoje se od najrazličitijih sredstava i metoda kojim
Velika Britanija može braniti svoj sistem prevencijom napada, zaštitom od
napada, umanjenjem efekata bilo kojeg napada.8 Tu spada i iskorišćavanje
mogućnosti i prilika koje pruža kibernetski prostor – prikupljanjem podataka o
akterima pretnji, promocijom podrške politici Velike Britanije i intervencijom
protiv neprijatelja. Na taj način se želi pokriti veliki dijapazon mogućih aktivnosti
koje bi Velika Britanija mogla preduzeti u kibernetskom prostoru u smislu
ostvarivanja kibernetski bezbednog okruženja i podrške široj nacionalnoj
bezbednosnoj strategiji. Ovo je moguće i kroz usavršavanje znanja, povećanje
sposobnosti i poboljšanje sistema donošenja odluka, putem usavršavanja znanja
i podizanja nivoa javne svesti, kao i razvojem doktrina i politika, ali i razvojem
upravljanja i sistema odlučivanja, tehničkih i Humint (operativno-obaveštajnih)
kapaciteta. Izloženo pokriva širok okvir oruđa, veština i tehnika neophodnih za
ostvarivanje svih stubova strategije. Sve ovo neophodno je kako bi se ostvarila
supremacija u kibernetskom prostoru Velike Britanije.
7
“Cyber Security Strategy of the United Kingdom: Safety, Security and Resilience in Cyber
Space”, Home Office of the United Kingdom, 2010, www.cabinetoffice.gov.uk/media/
216620/css0906.pdf.
8
Ibid., p. 15.
294
U svrhu ostvarivanja pomenutih postulata biće ustanovljeni Međuvladin

program za rešavanje prioritetnih pitanja u strateškim oblastima ostvarivanja
strateških kibernetskih bezbednosnih ciljeva u šta spada obezbeđivanje dodatnih
fondova za razvoj budućih inovativnih tehnologija za zaštitu mreža Velike
Britanije i razvoj i promovisanje rasta kritičnih veština i znanja.9 Značajno je
ostvariti blizak kontakt u radu sa širim javnim sektorom, sa proizvođačima
softvera, sa organizacijama za promociju građanskih sloboda, sa javnim i
međunarodnim partnerima. Neophodno je ustanovljavanje Kancelarije za
kibernetsku bezbednost (Office of Cyber Security — OCS) koja će se baviti
strateškim vođstvom i koherencijom unutar vlade i stvaranjem Kibernetskog
bezbednosno-operativnog centra (Cyber Security Operations Centre — CSOC).
Ciljevi pomenutog tela bili bi aktivni nadzor bezbednosti kibernetskog prostora
i koordinacija odgovora na incidente, kao i omogućavanje boljeg razumevanja
napada na mreže i korisnike u Velikoj Britaniji, te pružanje potpunijih i
konkretnijih saveta i obaveštajnih informacija u vezi sa javnim i poslovnim
rizicima na Internetu.
U objašnjenju strategije određuju se značajni pojmovi, namena i svrha
strategije, objašnjavaju se značaj i smisao pojedinih elemenata i predmeta koje
ona pokriva.10 Pored toga, navode se i rukovodeći principi strategije i ukazuje na
vezu sa Nacionalnom bezbednosnom strategijom. U tom smislu navodi se pristup
nacionalnoj bezbednosnoj strategiji koji je jasno zasnovan na setu esencijalnih
vrednosti koje uključuju: ljudska prava, vladavinu prava, legitimnu i savesnu
vladu, pravdu, slobodu, toleranciju i jednake mmogućnosti za sve.11 Proklamuje
se tvrdokornost u pogledu rizika, ostvarivanja ciljeva i raspoloživih mogućnosti.
Zalaže se za angažovanje na bezbednosnim rizicima u ranoj fazi njihovog
nastanka, gde je to moguće, a u inostranstvu će se favorizovati multilateralni
pristup. Na sopstvenoj teritoriji prednost se daje partnerskom pristupu. U okviru
vlade razviće se integrisani pristup, podržaće se snažni, balansirani i fleksibilni
resursi i mogućnosti za delovanje. I na kraju, proklamuje se nastavljanje ulaganja
u nacionalnu bezbednost, učenja i rada na njenom ojačavanju.
9
Ibid., p. 5.
10
Veoma interesantno i ujedno slikovito objašnjenje razloga donošenja strategije jeste
sledeće: „kao što je u xIx veku bilo neophodno da obezbedimo morske puteve i prostore
u svrhu ostvarivanja nacionalne bezbednosti,a u xx veku bilo neophodno da obezbedimo
vazdušni prostor, u xxI veku mi moramo, takođe, osigurati našu nadmoć u kibernetskom
prostoru”.
11
Ibid., p. 10.
295
U transnacionalnim okvirima, kibernetske bezbednosne pretnje u kibernetskom

prostoru zahtevaju veoma blisku i čvrstu saradnju sa međunarodnim akterima i
državama u cilju da se dobrobiti te saradnje, bazirane na priznatim i efikasnim
pravilima, nastave ostvarivati u globalnom okrtuženju.
Velika Britanija nije skorije započela aktivnosti na implementaciji ove
strategije. U tom smeru Velika Britanija radi još odavno, o čemu govore i rezultati
dvaju nacionalnih strategija o osiguranju informacija iz 2003. i 2007. godine.
U razradi strategija za suzbijanje visokotehnološkog kriminala veoma je
značajno imati partnerski odnos sa privatnim sektorom. U Velikoj Britaniji
veliki broj ovakvih organizacija (uključujući i nevladine) radi na zaštiti od
kibernetskih pretnji, a u istom pravcu deluju i državni organi, npr. CeSG (telo
jedne od obaveštajnih agencija Velike Britanije, Government Communications
Headquarters — GCHQ, uz MI5 Security Service i MI6 Secret Intelligence
Service), koji predstavlja Nacionalno tehničko telo za osiguranje informacija,
a takođe vodi i CeRT tim (GovCertUK) u čiju nadležnost spada rano
upozoravanje i pružanje pomoći u rasvetljavanju ozbiljnih IT incidenata u
javnom sektoru. Osnovna sfera njegovog dejstvovanja je vojna i državna
služba.12 CPNI (Centar za zaštitu nacionalne infrastrukture) igra sličnu ulogu u
okviru privrednih subjekata i organizacija koje se bave Nacionalnim kritičnim
infrastrukturnim objektima.13 Pored ovoga i SOCA (u okviru Ministarstva
unutrašnjih poslova) i druge organizacione jedinice MUP bave se suzbijanjem
i sprečavanjem visokotehnološkog kriminala i sprovođenjem strategije
Asocijacije šefova policija.14
12
The National Technical Authority for Information Assurance (CeSG), 2010, www.cesg.
gov.uk/about_us/whoarewe.shtml, 20/07/2010.
13
Centre for the Protection of National Infrastructure (CPNI) 2010, www.cpni.gov.uk,
20/07/2010.
14
“ACPO e-Crime Strategy”, May 2009, www.acpo.police.uk/asp/policies/Data/ecrime%20
Strategy%20Website%20Version.pdf. U ovom strateškom dokumentu između ostalog pominju
se: konzistentniji pristup elektronskom kriminalu u svim vrstama agencija, organa i snaga;
povećanje javnog poverenja i pouzdanosti u načinu na koji se policija i organi gonjenja
suprostavljaju visokotehnološkom kriminalu; prioriteti koji su prepoznati u dugoročnim i
aktuelnim strukturalnim, proceduralnim i resursnim promenama. Aktuelni su: primena procesa
forenzičke trijaže u cilju efikasnijeg i efektivnijeg pronalaženja resursa elektronskog
kriminaliteta i smanjenja forenzičke dokumentacije (materijala) u okviru snaga gonjenja;
povećanje preciznosti registracije elektronskog kriminaliteta; poboljšanje razumevanja
elektronskog kriminaliteta u okviru policije i unapređenje veština prvih policajaca na mestu
događaja i sl.
296
U okviru modela opisanih strategija zanimljivo je ukazati na dva pravca

razmene podataka o izvršenom delu i učiniocu. Informacije o delu putuju od
prvih policijskih službenika na mestu događaja pravo u Nacionalni centar za
prijavljivanje prevara (National Fraud Reporting Centre — NFRC). Pored ovog
načina mogu se koristiti i putevi direktnog obraćanja oštećenih ovom centru
putem Interneta, telefona ili drugih sredstava komunikacije.
U okviru londonske policije oformljeno je odeljenje pod nazivom Nacionalni
biro za obaveštajne podatke o prevarama (National Fraud Intelligence Bureau
— NFIB). U njegovu nadležnost spada prikupljanje, analiza i razmena operativnih
(obaveštajnih) podataka na osnovu izveštaja prispelih od Nacionalnog centra za
prijavljivanje prevara. Ovako obrađeni podaci biće dostavljani organima gonjenja,
kao i uredu SOCA i Centralnoj policijskoj jedinici za elektronski kriminal (Police
Central e-Crime Unit — PCeU), u zavisnosti od značaja i nivoa ovih podataka i
nadležnosti adresata. Specijalizovani operativci i obaveštajci iz Centralne
policijske jedinice za elektronski kriminal će prema ovom sistemu blisko
sarađivati sa Nacionalnim biroom za obaveštajne podatke o prevarama u cilju
podrške identifikaciji i analizi visokotehnološkog kriminala.15 Iz Nacionalnog
biroa za obaveštajne podatke o prevarama podaci se dostavljaju taktičkim
obaveštajnim (u okviru organa gonjenja) i strateškim jedinicama (za izradu
trendova i formiranje nacionalne strategije za borbu protiv prevara).
U Velikoj Britaniji formiran je partnerski blok sa privatnim sektorom koji je
nazvan virtuelna jedinica (Virtual Taskforce), sastavljena od pripadnika policije,
proizvođača softvera, industrije, akademskih institucija i pripadnika organa
gonjenja. Ona okuplja telekomunikacione provajdere i provajdere internet
usluga, Čatam Haus, Government Communications Headquarters, univerzitete,
PCeU, banke, organizacije koje pružaju usluge platnog prometa. Svi se nalaze
pod kišobranom strateške radne grupe.
Smisao strateške važnosti ovih dokumenata jeste kreiranje koherentnog
odgovora svih adekvatnih subjekata u slučaju pretnje visokotehnološkog
kriminala. Kao najviši cilj određeno je stvaranje novih kibernetskih struktura:
Operativnog centra kibernetske bezbednosti (Cyber Security Operations Centre
15
Police Central e-Crime Unit (PCeU), www.met.police.uk/pceu/. U nadležnost ove jedinice
spadaju: značajni upadi (hakerisanje) u državne, trgovinske ili akademske mreže; DoS (Denial
of Service Attacks) napadi i drugi oblici zloupotrebe botnetova; značajniji prodori u baze
podataka; značajniji veb sajtovi sa lažnim nazivima; masovni oblici visokotehnološkog
kriminala, kao na primer hiperproduktivni fišing sa velikim brojem žrtava; elektronski napadi
usmereni na nacionalne kritične infrastrukturne objekte, koji su inače predmet posebnih
fondova.
297
— CSOC) za nadzor događaja u kibernetskom prostoru (između ostalog

ostvarujući kolektivnu situacionu svesnost), analiziranje trendova za poboljšanje
koordinacije tehničkog odgovora na kibernetske incidente. Njihov cilj nije samo
poboljšanje razumevanja kibernetske bezbednosti, već i omogućavanje i
obezbeđenje koherentne razmene informacija među vladinim telima i
agencijama, među industrijom, međunarodnim partnerima i javnošću. Pored
kreiranja ovog centra strategijom se predviđa ustanovljavanje Kancelarije za
kibernetsku bezbednost (Office of Cyber Security — OCS), čija će nadležnost
biti vezana za implementaciju Kibernetske bezbednosne strategije u svim
državnim organima i partnerskim organizacijama.
Predviđeno je nekoliko smerova rada. Prvi je vezan za sigurne, bezbedne i
otporne sisteme. Drugi je vezan za politiku, doktrinarne osnove, pravna i
regulatorna pitanja, a treći za povećanje nivoa svesti o problematici
visokotehnološkog kriminala i izmena kibernetske bezbednosne kulture.
Postavljanje standarda, kao i politiku i smernice u vezi sa osiguranjem
informacija, bezbednosti i otpornosti u javnim i drugim kritičnim sektorima vlada
će ostvarivati u saradnji sa CeSG i CPNI.16
NoviZeland
Novi Zeland prepoznao je potrebu da svoje napore u borbi protiv

visokotehnološkog kriminala materijalizuje kroz strategiju za borbu protiv
elektronskog kriminala.17 Ova strategija predstavlja okvir za buduće planiranje
u suprotstavljanju visokotehnološkog kriminala, a smisao joj je da pruži sigurnost
partnerima u ovoj borbi, naročito u vezi sa pravilima koja se moraju poštovati
prilikom ostvarivanja preventivnih i represivnih aktivnosti svih aktera.
16
Svemu opisanom u prilog ide The Spending Review, objavljen 20. oktobra 2010. na stranici:
www.hm-treasury.gov.uk/spend_index.htm, Strategic Defence Review, objavljen 19.
oktobra 2010. na stranici: www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/DefencePolicy
AndBusiness/StrategicDefenceAndSecurityReviewPublished.htm; Nacionalna odbrambena
strategija od 18. oktobra 2010, objavljena na stranici: www.mod.uk/DefenceInternet/
DefenceNews/DefencePolicyAndBusiness/NationalSecurity StrategyPublished.htm. Uz to i
The National Security Council u maju objavljuje ažuriran pristup Nacionalnoj bezbednosti i
tada definiše 16 aktuelnih pretnji za Veliku Britaniju.
17
“electronic Crime Strategy to 2010: Policing With Confidence”, www.police.govt.nz/
resources/2007/e-crime-strategy/e-crime-strategy.pdf.
298
Strategijom se demonstrira predanost u postizanju visoko postavljenih ciljeva

– pouzdano, bezbedno i sigurno okruženje i zajednica, smanjenje stvarnog
kriminala i saobraćajnih nesreća, smanjenje broja žrtava i policijska služba
visoke svetske klase. Željeni rezultati proklamovani strategijom su: bezbedno
internet okruženje kroz smanjenje elektronskog kriminala i minimiziranje štete
tim putem nanete licima u Novom Zelandu i poboljšanje tehničkih i operativnih
sposobnosti i mogućnosti policije u efikasnijem rasvetljavanju krivičnih dela.18
Principi i smernice ove strategije sublimirani su u sledećem: policija će
usvojiti kolaborativni pristup i primenu multiagencijskih metoda i mreža; policija
neće udvajati usluge ili mogućnosti u pogledu primene preventivnih mera i
aktivnosti i resurse na rasvetljavanju dela; policija će se angažovati na
međunarodnom planu u pogledu nadzora i pružanja odgovora na dolazeće rizike
i prilike.19
Policijski strateški plan za 2010. godinu proklamuje sledeće ciljeve: 1)
ohrabrivanje lokalne zajednice omogućavanjem prostora za participaciju u
ostvarivanju i rešavanju bezbednosnih problema, postavljanju lokalnih
prioriteta, radu u partnerstvu i obezbeđivanju zaštite; 2) vršenje policijske
delatnosti uz poverenje javnosti u istu putem proaktivne policijske delatnosti
orijentisane na pribavljanje dokaza; efektivno i blagovremeno odgovaranje na
pozive građana; temeljno i metodično obavljanje policijskih delatnosti,
efektivno rasvetljavanje krivičnih dela; 3) organizacioni razvoj kroz efikasno
vođstvo i uključivanje građana u ostvarivanje policijskih aktivnosti; integritet
i vera u sigurno i kvalitetno obavljanje policijske delatnosti od strane građana;
tehnološke inovacije.
Osnovni ciljevi strategije su: razvoj partnerskih odnosa sa lokalnom
zajednicom, privatnim sektorom, i drugim ključnim akterima, mogućnost
ustanovljavanja i stvaranje sposobnosti za brze odgovore na incidente u
kibernetskom prostoru, analitički vezan odgovor na pretnje u ovoj oblasti,
poboljšanje prve linije rada u rasvetljavanju dela visokotehnološkog kriminala,
postavljanje i ostvarivanje visokih forenzičkih standarda u toj oblasti.
U okviru strategije postavljena je i organizacija agencija i državnih organa u
suprotstavljanju visokotehnološkom kriminalu. Nacionalno fokusirana jedinica za
cilj ima unapređenje koordinacije organa gonjenja sa ključnim nosiocima privatnog
sektora u Novom Zelandu i drugim međunarodnim grupama, kao i unapređenje
nadležnosti na taktičkom i strateškom nivou. Ulogu ove jedinice u Novom Zelandu
18
Ibid., p. 4.
19
Ibid.
299
preuzeo bi prema ovoj strategiji Nacionalni centar za kibernetski kriminal (National

Cyber Crime Centre — NC3). U nekoj bližoj budućnosti očekuje se da će ova
jedinica prerasti u CeRT tim Novog Zelanda. Pod njenu nadležnost spadaju i
Nacionalni biro Intepola Novog Zelanda i Javni centar za zaštitu kritičnih
inifrastruktura (CCIP). Takođe, predviđeno je formiranje laboratorije o
elektronskom kriminalu. Kao i u Srbiji, u Novom Zelandu su predviđeni određeni
koraci u pogledu ostvarivanja ove strategije u oblasti visokotehnološkog kriminala.20
Utrđivanje odgovornih lica i nosilaca poslova putem propisa predstavlja
jedan veoma plodotvoran korak u ovakvoj strategiji, a u Novom Zelandu je to
veoma metodično i svrhovito postavljeno. Šta više, predviđeno je godišnje
izveštavanje o domašajima i implementaciji strategije, inkorporiranje aktivnosti
svih aktera u upravljanje rezultatima i revizijom strategije. Ona je trebala biti
završena do 30. septembra 2009. godine, ali još nije publikovana.
Kipar
Kipar je u okviru ukupne strategije o prevenciji kriminala doneo i strategiju

borbe protiv visokotehnološkog kriminala.21 Njome se predviđaju određene mere
i fokusiraju neke institucije kao nosioci ostvarivanja ciljeva i zadataka strategije.
Kancelarija za borbu protiv visokotehnološkog kriminala osnovana je 20.
septembra 2007. godine. Funkcionalnu nadležnost za postupanje reguliše
Naredba br. 3/45. U sklopu šireg fronta u suprostavljanju krivičnim delima
visokotehnološkog kriminala osnovane su telefonska „vruća” linija za žrtve koja
funkcioniše 24 časa i druge direktne linije vezane za ovu jedinicu (sa
ograničenim radnim vremenom od 7 do 19 časova). U aprilu 2009. godine
osnovana je Forenzička laboratorija za elektronske dokaze koja je preuzela
nadležnost na obradi svih elektronskih tragova. Kancelarija za borbu protiv
visokotehnološkog kriminala sastoji se od četiri pripadnika policije sa značajnim
iskustvom u ovoj oblasti. U nadležnost ove jedinice spadaju dela vezana za
računare propisana Zakonom o potvrđivanju Konvencije o visokotehnološkom
kriminalu (CeTS 185).22 U nadležnost kancelarije spadaju i neovlašćena mešanja
u IT sisteme i akti vezani za IT podatke, kao i za dečiju pornografiju.
20
U okvirima eSee agende i eSee agende plus (mada su ovo međunarodni dokumenti).
21
“Crime Prevention Strategy”, Cyprus, 2010, www.eucpn.org/stratdocs/eucpn_crime_
prevention_ strategy_Cyprus. pdf.
22
L.22(III)/2004, “Law on the Convention against Cyber Crime (Ratifying) Law of 2004”
(L.26(III)/2004). Krivična dela u ovom zakonu su: Unlawful access to computer system;
300
U smislu strateškog pokrivanja svih društvenih segmenata ova jedinica ima

i edukativnu i preventivnu ulogu koju ostvaruje predavanjima i seminarima za
različite socijalne grupe. Pored ovoga, kiparska Nacionalna policijska akademija
vrši edukaciju pripadnika policijskih jedinica od najnižih do srednjih nivoa
stručnosti.
Kao budući ciljevi proklamovani u ovom dokumentu navode se:
ustanovljavanje platforme za izveštavanje o nelegalnim materijalima na Internetu
i uspostavljanje veze sa evropskom platformom koja počinje sa radom 2010.
godine; učešće u evropskoj finansijskoj koaliciji u borbi protiv dečije
pornografije; cirkulacija informativnih materijala u javnosti u značajnijem obimu
i u naprednijim formama.
Zaključak
Svaka od analiziranih zemalja, nakon što su se suočile sa problemom

visokotehnološkog kriminala, kroz analizu njegovih pojavnih oblika, dinamike
i strukture, došla je do zaključka da je strateški pristup suprotstavljanju
visokotehnološkom kriminalu, uz uključivanje svih relevantnih državnih organa
i agencija, te privatnog sektora, ne samo potreba, nego i nužnost. Neke zemlje,
su opravdano otišle i dalje od ukupne strategije, uvodeći posebne jedinice i
donoseći posebne strategije u određenim segmentima visokotehnološkog
kriminala, ali i postupanjući koherentno i simultano po smernicama strateškog
plana određene jedinice, kao u slučaju SAD u krađi identiteta.
Posebno interesantno je donošenje strategija od strane državnih organa i
agencija (podstaknuto inicijativom strateškog plana) u različitim oblastima kao
daljih oblika implementacije ove strategije. Svaka od strategija (ili strateških
planova) posebno apostrofira značaj partnerskih odnosa sa privatnim sektorom
i lokalnim zajednicama. Opravdano je pretpostaviti da nije moguće
Unlawful intervention to computer data; Interference with computer data; Intervention in a

computer system; Abuse of inventions/conceptions; Forgery related to computer; Fraud related
to computer; Offences related to child pornography; Offences related to violation of Intellectual
Property, Copyright rights and relevant Rights; Attempt, aiding or abetting; Criminal liability
of Legal Persons. Pored njega krivična dela u ovoj oblasti propisana su i Zakonom o uređenju
elektronske komunikacije i poštanskih usluga (“Law on the regulation of electronic
communication and postal services”, L.112(I)/2004). “Law ratifying the additional protocol
to the convention against cyber crime, concerning the criminalization of racists and xenophobic
acts, which are committed through the computer systems (ratifying law)” L.26(III)/2004; “Law
on combating the trafficking of persons and the protection of victims”, Law of 2007.
301
sveobuhvatno i kvalitetno pokriti sve segmente ove problematike bez upliva

privatnog sektora i lokalne zajednice, što može biti instruktivno i za našu
državu. Uprkos hroničnom nedostatku materijalnih resursa u Srbiji, ovakav
pristup, koji je u praksi drugih, bogatijih zemalja potvrdio svoju efikasnost,
morao bi naći svoje mesto i u domaćoj strategiji suprotstavljanja
visokotehnološkom kriminalu.
Veoma je inovativan pristup koji je uvela Australija u konceptualizaciji
strateških postavki suprotstavljanja visokotehnološkom kriminalu. Oblik
kombinovanih smernica, sa prepoznavanjem ključnih operativnih pitanja i
utvrđivanjem ultimativnih meta i mogućih žrtava visokotehnološkog kriminala,
dovodi do utvrđivanja i definisanja suštinskih oblasti delovanja na sprečavanju
i suzbijanju ovog oblika kriminala.
Posebno je interesantna koncepcija primenjena u Velikoj Britaniji uz
postavljanje najvišeg cilja — obezbeđenja premoći u kibernetskom prostoru
smanjenjem rizika od upotrebe njegovih resursa. Kao jedan od zajedničkih
zaključaka proisteklih iz analize prikazanih strategija može se izdvojiti potreba
za specijalizacijom organa i jedinica u borbi protiv visokotehnološkog kriminala
i preuzimanje ključnih uloga u realizaciji strategija, poput primera prikazanih u
Velikoj Britaniji i u Novom Zelandu. Kontakt žrtava sa policijom i mogućnost
brzog prijavljivanja dela i pružanje značajno brze pomoći žrtvama u ovoj oblasti
veoma su značajni, čak toliko da su dospele u skoro sve opisane strategije, najpre
u SAD, ali i u Australiju i Veliku Britaniju. Propisuju se posebni postupci,
nadležnosti i procedure u pogledu postupanja sa žrtvama, pa se čak postavljaju
sajtovi za prijave i „vruće” telefonske linije za žrtve. Ovo je razumljivo s obzirom
na visinu štete koja nastaje vršenjem visokotehnološkog kriminala u prošlosti,
kao i na društvenu opasnost koju sa sobom nosi neadekvatno postupanje u
odnosu na žrtve.
Poseban segment u svakoj strategiji odnosi se na međunarodnu policijsku
saradnju koja se smatra ključnom u suzbijanju visokotehnološkog kriminala, pri
čemu pominjani specijalizovani organi takođe imaju primarnu ulogu.
Sve opisano daje veoma dobru podlogu razmatranju budućih strateških
koncepcija u Srbiji. Moguće je svaku od strategija opisanih u ovom radu koristiti
prilikom izrade buduće domaće strategije. Jedan od bitnih pravaca može se
prepoznati u modelu razmene informacija usvojenom u Velikoj Britaniji, ali i u
smernicama o pravcima daljeg delovanja (kreiranje sigurnih i bezbednosno
otpornih sistema, razvoj doktrinarne, kriminalno-političke i pravne normative,
podizanje nivoa svesnosti i uticaj na poboljšanje bezbednosne kulture).
302
Literatura
1. Andrew, “Technology environment Scan”, Report Series No. 133.1, Australasian
Centre for Policing Research, Adelaide, 2000, www.anzpaa.org/Upload/anzpire-
research-databases/published-research/science-and-technology/ACPR133-1/
ACPR133_1.pdf.
2. “ACPO e-Crime Strategy”, May 2009, www.acpo.police.uk/asp/policies/Data/
ecrime%20Strategy%20Website%20Version.pdf.
3. Centre for the Protection of National Infrastructure (CPNI), 2010, www.cpni.gov.uk.
4. “Combating Identity Theft: A Strategic Plan”, April 2007, The President’s Identity
Theft Task Force, www.idtheft.gov/reports/StrategicPlan.pdf.
5. “Crime Prevention Strategy”, Cyprus, 2010, www.eucpn.org/stratdocs/eucpn_
crime_prevention_strategy_Cyprus. pdf.
6. “Cyber Security Strategy of the United Kingdom: Safety, Security and Resilience
in Cyber Space”, Home Office, 2010, www.cabinetoffice.gov.uk/media/216620/
css0906.pdf.
7. “electronic Crime Strategy to 2010: Policing With Confidence”, www.police.govt.
nz/resources/2007/e–crime–strategy/e–crime–strategy.pdf.
8. “embracing the Future Together”, Critical issues in hi-tech crime, Commonwealth
Investigations Conference, 10 September 2002, http://conference.auscert.org.au/
conf2010/presentation.php.
9. Office for Victims of Crime (OVC), TTAC’s Download Center for Sexual Assault
Advocate/Counselor Training (SAACT), www.ovcttac.org/calendar.
10. Police Central e-Crime Unit (PCeU), www.met.police.uk/pceu/.
11. Police Commissioners’ Conference electronic Crime Working Party 2000, Rees
2000, pp. 16–19.
12. The National Technical Authority for Information Assurance (CeSG), 2010,
www.cesg.gov.uk/ about_us/whoarewe.shtml
STRATeGIC APPROACH IN CURBING CyBeR-CRIMe

Organised crime has many manifestations. Structural features of organised crime
urge an multi-level approach in fighting this serious sort of crime: from global to local,
and from strategic to operational. The authors in their presentation recommend deep
differentiation of this social phenomenon that include every particular aspect, as well
as the coordinated involvement of all available institutional resources in curbing
organised crime activities. At the global level of anti-organised crime policy, different
strategic concepts and approaches are to be applied to meet specific features of some
types of organised crime, such as: human trafficking, illegal trafficking of drugs and
303
arms, and cyber-crime. The authors select to analyse cyber-crime due to its close
association with organised crime. Modern organised crime groups use high technology
in pursuing their illegal activities, as well as various cyber-crime practices. The
presentation focuses on comparative analysis of the strategic concepts in the fight of
cyber-crime in USA, New Zealand, Cyprus and the United Kingdom. The part of
analysis related to the USA experience covers the current strategic concept of the fight
against identity theft. Strategic concept and good practices of the United Kingdom and
New Zealand in curbing cyber-crime are considered in comparison to the Serbian model.
The case study of Cyprus is interesting for comparative analysis due to quite low cyber-
crime rate.
304
KORUPCIJA I MOĆ U JAVNOJ UPRAVI
Aleksandar Fatić*
APSTRAKT
Rad javne uprave obeležava ukrštanje i mešanje formalne i neformalne
prakse, pri čemu svaka neformalnost faktički predstavlja korupciju u najširem
smislu. Da bi se osvetlile neke specifičnosti primene moći u radu javne
uprave, neophodno je razmotriti ne samo formalnu moć koja proističe iz
delegiranja državne vlasti javnim službenicima sa različitim nivoima
ovlašćenja, već i poluge neformalne moći koja uglavnom proističe iz faktičke
kontrole nad „ključevima kapija” ka unapređenju i političkoj karijeri. Autor
analizira tri dimenzije neformalne moći u radu javne uprave. Prvo, reč je o
prirodi delegirane moći i o odnosu između primene takve moći i sticanja
neformalne moći koja uključuje faktički politički uticaj bez formalnih atributa
političke vlasti. Drugo, rad se bavi procesom uzajamnog „zaključavanja”
različitih političkih elita, uključujući i one na vlasti i one u opoziciji. Konačno,
autor propituje modele isključenja legitimnih interesa iz procesa donošenja
odluka. Autor definiše, ilustruje i diskutuje sam pojam nedonošenja odluka,
koji je različit od prostog odbijanja da se donese neka konkretna odluka, kao
i od uzdržavanja administracije da se bavi nekim sistemskim pitanjem, te
ukratko razmatra posledice nedonošenja odluka za rad javne uprave. Glavni
naglasak argumentacije u radu je na tezi da je neformalnost neizbežan element
u delovanju bilo koje javne uprave, te da napor, umesto da se troši na pokušaje
eliminisanja neformalnosti, treba usmeriti na njenu kontrolu i usmeravanje
na načine od kojih će javnost imati koristi, a ne štete.
Ključne reči: korupcija, javna moć, javna uprava, legitimitet, zaključavanje
elita.
Javna administracija je tema u kojoj se ukršta spektar pitanja iz domena

teorije političke demokratije, pre svega pitanja o institucionalnom ustrojstvu
demokratije s jedne, i njenom faktičkom životnom telu koje oličava realna
sposobnost građana da menjaju svoje društvo, s druge strane. Pošto je javna
uprava istovremeno refleksija vlasti države, njena moć u odnosu na građane
*
Autor je naučni savetnik Instituta za međunarodnu politiku i privredu, Beograd.
305
Aleksandar Fatić
proističe iz delegirane moći države, pa ona u svom delovanju odražava

osobenosti same države. U razvijenoj demokratiji upravo se na nivou javne
administracije odvija međudejstvo države i građanskog društva, pa javna uprava
odražava i karakteristike građanskog društva.
U formalnom smislu, javna uprava vrši funkcije upravljanja građanskim
društvom u domenu i na način koji proističe iz količine i strukture delegirane
vlasti od strane države. Ta struktura raspodele vlasti i dužnosti u društvu koju
javna uprava u suštini reguliše predstavlja takozvanu delegativnu demokratiju,
koja se danas u političkoj teoriji smatra defektnom demokratijom, jer sama
norma kao osnova upravljanja u najboljem slučaju omogućava takozvano
pasivno građanstvo, to jest pasivno prihvatanje građanske uloge koja je u celosti
definisana od strane države.1 Formalna validnost javne uprave, koja je prosta
institucionalna posledica delegativne demokratije, nesumnjivo je jedan od
standarda legitimacije, ali ona nije dovoljan uslov za funkcionalnu demokratiju,
koja zahteva da se zadovolje i izvesni društveni uslovi da bi formalni legitimitet
mogao dobiti značenje u stvarnom životu. Bez tih socijalnih uslova građani nisu
u stanju da koriste formalne prerogative koje im institucije normativno garantuju,
slično kao što bez pristupa kompetentnoj pravnoj pomoći norma jednakosti pred
zakonom nema životni značaj za pripadnike jednog društva. Pristup realnim
mogućnostima da se zaštite prava i interesi, to jest da se utiče na formu i
dinamiku društvenih procesa, pitanje je efikasnosti i pravednosti u raspodeli
moći i uticaja u društvu, i često nema gotovo nikakve veze sa formalnim
legitimitetom javne uprave i institucija uopšteno govoreći.
U ideološkom smislu, demokratija koja se pretežno zasniva na
institucionalnim prerogativima i normativnim garantijama prava naziva se
libertinskom, dok se ona koja insistira na ispunjenosti socijalnih uslova za
stvarnu realizaciju prava, uključujući i relativnu ekonomsku i socijalnu jednakost
građana, naziva socijalnom demokratijom:
Sledeći dobro utvrđenu intelektualnu tradiciju, pod liberalnom demokratijom
podrazumevamo pluralistički režim koji poštuje ljudska prava i koji se
pokorava vladavini zakona. Ovaj pojam je dovoljno fleksibilan da uključi obe
– i potkategoriju libertinske i potkategoriju socijalne demokratije. Libertinska
demokratija ograničava domen demokratije i fundamentalnih prava na
političku sferu. Ona određuje samoregulišuće tržište i od države neregulisano
privatno vlasništvo kao institucionalne ekvivalente demokratije u ekonomskoj
1
Wolfgang Merkel, “Institutionen und Reformpolitik: Drei Fallstudien zur Vetospieler-Theorie”,
Berliner Journal für Soziologie, No. 2, 2003, pp. 255–74.
306
Korupcija i moć u javnoj upravi
i socijalnoj sferi. Nasuprot tome, socijalna demokratija insistira da se

demokratija i njen korpus prava moraju proširiti i u socijalnu i ekonomsku
sferu. Konkretno, društveni poredak mora da zadovolji viši standard
demokratičnosti time što će da omogući dobro regulisano učešće građana u
upravljanju, pravne garantije socijalne sigurnosti, raspodelu bogatstva i
prihoda, uzimajući u obzir i načela pravednosti i demokratsku državu čija je
regulativna i distributivna politika u skladu sa svim ovim vrednostima.2
Čak i savremeno libertinsko shvatanje demokratije, koje je isključivo
zasnovano na institucionalizovanim normama, podrazumeva takozvani
popularni ili konstitucionalni suverenitet, to jest vladavinu većine i
konstitutivnost građana za suverenitet države, odnosno činjenicu da su pravi
subjekti suvereniteta pre svega građani, a tek posredno i država. Sama ova
koncepcija u suštini sugeriše izlazak iz strogo libertinskog okvira gledanja na
institucije, jer podrazumeva da je sve ono što je važno građanima kao primarnim
subjektima suvereniteta samim tim sastavni deo legitimacije demokratskog
poretka čiji su oni građani. Nesporno je da su građanima socijalna, ekonomska
sfera i realna mogućnost uživanja njihovih formalno garantovanih prava bar
jednako toliko važni kao i same formalne garantije prava, jer u suprotnom su te
garantije faktički obesmišljene. Način na koji se definiše suverenitet velikim
delom određuje i značaj socijalne sfere i stvarnog pristupa prerogativima
građanstva kroz zaštitu prava i interesa. Prirodno se postavlja pitanje o tome
kakva je odgovornost institucija za ostvarivanje prava građana kao bazičnih
konstituenata države i nosilaca njenog legitimiteta, i to ne samo u formalnom,
libertinski zamišljenom zakonodavnom domenu („svi građani su jednaki pred
zakonom i imaju pravo da koriste socijalne usluge”), nego i u suštinskom,
realnom smislu. Kao što napominje Tomas Maršal (Thomas Marshall), formalna
prava nemaju značenje za svoje nosioce osim ako ih ne prate sredstva kojima se
ona mogu iskoristiti.3
Kada se govori o tome da je država odgovorna za faktičku sposobnost
građana da koriste svoja prava, onda se ta diskusija u savremenoj političkoj teoriji
naziva jednom vrstom teorije rizika. Država preuzima rizik da građani, protivno
svojim zakonom garantovanim pravima, u određenim situacijama neće imati
realna sredstva da ta prava koriste i obavezuje se da im u tome pomogne. Jedan
2
Thomas Meyer with Lewis Hinchman, The Theory of Social Democracy, Polity Press,
Cambridge, 2007, pp. 2–3.
3
Thomas H. Marshall, Class, Citizenship and Social Development, Doubleday, Garden City,
New york, 1964.
307
Aleksandar Fatić
od načina je stvarna i upotrebljiva služba pravne pomoći kojom se od

funkcionalnih advokata očekuje da jedan deo svog profesionalnog vremena
posvete radu za državu, to jest da zastupaju one građane koji nemaju finansijski
pristup kompetentnom pravnom zastupanju. Na ovaj način država može ublažiti
nedostatak realnih sredstava građana da koriste svoje pravo na jednakost pred
zakonom. Slično tome, država može intervenisati u ekonomskom ili domenu
institucionalne politike tako da određenim grupama građana ili pojedincima
ukloni prepreke za korišćenje prava. Jedan prilično kontroverzan primer ove
vrste intervencije je takozvana obrnuta diskriminacija, koja se pri upisu na
univerzitete i u nekim drugim situacijama često primenjuje za pripadnike etničkih
zajednica koje su sistematski marginalizovane. Obrnutom diskriminacijom se
omogućava da pripadnici domorodačkog naroda neke države ili recimo
pripadnici romske nacije u evropi mogu biti tretirani liberalnije nego ostali
kandidati pri konkursima za posao ili za studije, uzimajući u obzir činjenicu da
im uslovi života i socijalna pozicija ne omogućavaju ravnopravnu startnu
poziciju za takmičenje sa većinom ostalih članova društva. U Severnoj Americi
obrnuta diskriminacija se povremeno primenjuje za pripadnike indijanskih
naroda. Treći primer su aktivne službe za zapošljavanje i prekvalifikaciju
posebnih kategorija radnika, recimo radnika srednjih i poznih godina koji su se
formirali u jednom industrijskom periodu, a potom izgubili posao i našli se u
poziciji da traže novi posao u drugom industrijskom periodu u kome se njihove
veštine mnogo manje traže i preti im opasnost da uđu u kategoriju „strukturno
nezaposlenih”, to jest radnika koji u postojećim uslovima faktički uopšte ne
mogu da pronađu zaposlenje. Takvih aktivnih službi za prekvalifikaciju je malo
u svetu, ali sama ideja te vrste servisa spada u domen državne intervencije da se
uklone faktičke prepreke za realizaciju građanskih prava. Maršalova ideja je da
se u nekim, posebno relevantnim situacijama rizika opisane vrste garantije
fundamentalnih građanskih prava imaju proširiti u domen onoga što on naziva
„socijalnim pravima”, to jest proširuju se prava građana na socijalnu pomoć da
faktički pristupe svojim fundamentalnim pravima. U opisanom primeru pravo
na rad je fundamentalno građansko pravo, a usluge službe za prekvalifikaciju i
zapošljavanje je socijalno pravo bez koga pravo na rad u nekim okolnostima
nema stvarno značenje za svoje nosioce.
Rizik sa kojim se građani suočavaju Ronald Dvorkin (Ronald Dworkin) je
podelio na ono što on naziva „opciono lošom srećom” i „brutalno lošom
srećom”. Brutalno loša sreća proističe iz činjenica života, koje podrazumevaju
da će neka prava ostati neiskorišćena potpuno nezavisno od uticaja pojedinca,
dok je opciono loša sreća ono što proističe iz „kockanja”, to jest svesnog
308
preduzimanja rizika od strane pojedinca ili grupe. Recimo, samo kockanje ili
investiranje na bilo kom tržištu otvara prostor za opciono lošu sreću, dok recimo
strukturno nasilje države kroz nefunkcionalne institucije predstavlja brutalno
lošu sreću. Neko ko živi u funkcionalnoj demokratiji moći će da ostvari svoja
ustavom garantovana prava jer mu institucije izlaze u susret, dok neko drugi, ko
živi takođe u demokratiji, ali sa lošim kvalitetom javne uprave, ista ta ustavno
garantovana prava neće moći da iskoristi. Ovaj drugi se suočava sa brutalno
lošom srećom, a država je u takvim slučajevima, za razliku od slučajeva opciono
loše sreće, obavezna da ponudi kompenzaciju i da sprovede reforme.4
Specifičnost brutalnog rizika je da se on odnosi na širok niz grupa u različitim
društvima i da u svakom slučaju postavlja isto pitanje o legitimitetu poretka:
„kako stvoriti društvene pretpostavke za stvarno uživanje fundamentalnih prava,
kada su one ugrožene društveno aktivnim strukturama rizika”.5
Iako postoji više vrsta rizika od neostvarivanja prava, jedan od najraširenijih
uzroka te vrste rizika je neformalnost u radu institucija, to jest zakrivljavanje
njihove funkcije prema partikularnim interesima u odnosu na opšti interes. Ova
vrsta neformalnosti predstavlja korupciju. U svakom slučaju korupcije u javnoj
upravi dolazi do krivljenja formalne moći delegirane od strane države ka
izvorima i nosiocima neformalne moći. U nekim slučajevima, sami nosioci
delegirane moći postaju istovremeno i dominantni nosioci neformalne moći, dok
u drugima oni preusmeravaju legitimne institucionalne transakcije ka
neformalnim nosiocima moći. Oba procesa spadaju u fenomen neformalnosti u
delovanju javnih institucija.
Delegirana(formalna)ineformalnamoć
Životno lice demokratskog političkog poretka seže dalje od formalne,

delegativne strukture političke vlasti. Ova struktura podrazumeva da se moć kroz
institucije rasprostire mehanizmom delegacije od vrha države do nižih službenika,
koji svi, vršenjem ovlašćenja različitog nivoa opštosti i koristeći pravo na
diskreciono odlučivanje različitog stepena obuhvatnosti, konstituišu samu političku
vezu između građana kao objekata i države kao subjekta vlasti. Delegativna
struktura je pri tome shvaćena kao baza za legitimaciju celog političkog sistema,
pri čemu se ne uzima eksplicitno u obzir činjenica da su praktične okolnosti vršenja
4
Ronald Dworkin, Sovereign Virtue: The Theory and Practice of Equality, Harvard University
Press, Cambridge (MA), 2000, p. 73.
5
Thomas Meyer with Lewis Hinchman, The Theory of Social Democracy, op. cit., p. 31.
309
Aleksandar Fatić
vlasti takve da podrazumevaju saradnju aktera čiji je uticaj povezan sa njihovom

faktičkom kontrolom nekih segmenata društva, iako oni ne moraju raspolagati
formalno delegiranom državnom vlašću. Dobar primer za to je saradnja takozvanih
tajkuna u saniranju posrnulih privreda ili omogućavanju izlaska iz ekonomske
krize kroz prihvatanje dodatnih poreskih nameta ili obaveza da održavaju nivo
zaposlenosti radnika koji je viši od ekonomski optimalnog. Takva saradnja, koja
se ponekad naziva ekonomskim patriotizmom, zahteva sinergiju između nosilaca
formalne moći i privrednih aktera kao nosilaca značajne iako neformalne moći.
Bez nje se male privrede teško mogu izvući iz kriznih perioda u kojima proizvodnja
i potrošnja drastično opadaju, a nivo poverenja u politički sistem i instrumente
vlasti se radikalno snižava.
Drugi primer sinergije formalnog i neformalnog uticaja je ostvarivanje ciljeva
kulturne, obrazovne ili naučne politike koje formulišu odgovarajuće vladine
strukture, a čije sprovođenje nije moguće bez saradnje neformalnih nosilaca moći,
pre svega autoriteta u akademskoj sferi. Obično se radi o pojedincima čija
hijerarhijska pozicioniranost kao arbitara u pojedinim pitanjima, ali i kao
donosilaca odluka u kulturnim i obrazovnim institucijama, omogućava tek
efikasno sprovođenje programskih dokumenata i načela koja donose formalni
odlučioci. U opisanom procesu saradnja može podrazumevati ne samo stvaranje
izvesnog „duha jednoobraznosti” između formalnih i neformalnih odlučilaca,
nego i razrastanje fenomena neformalnosti koji se graniči bilo sa otvorenom
korupcijom, bilo zalazi u njen domen. Da bi se načela nekog vladinog programa
mogla uspešno uvesti u zatvorene sredine kakve su, recimo, univerziteti,
neophodno je učiniti kooperativnim nosioce faktičkog autoriteta u tim sredinama
koji svojim stavovima faktički formiraju dominantno mišljenje u tim izolovanim
delovima društva. Nosioci jedne vrste uticaja tako se vremenom simbiotski
stapaju sa nosiocima druge vrste uticaja, čime se trajno formuliše jedna specifična
oligarhija čije je delovanje suštinski koruptivno i generativno za sve veću količinu
neformalnosti u odnosu prema ostalim zainteresovanim delovima društva.
Posledice ove vrste neformalnosti su, s jedne strane, deontološke u moralnom
domenu: one narušavaju neka od osnovnih građanskih prava, pre svega pravo
građana na razumnu jednakost u odnosu na različite institucionalne odnose, jer
oligarhije po definiciji uzurpiraju privilegovane pozicije za svoje članove. Druga
posledica je funkcionalna i tiče se tržišta društvenih usluga, to jest ukupnog
domena društvenih transakcija — materijalnih i nematerijalnih. Oligarhije
narušavaju načela funkcionisanja slobodnog tržišta društvenih transakcija zbog
toga što onemogućavaju jasnu procenu efikasnosti rada institucija i drugih
segmenata društva, čime se onemogućava proziran proces stalne legitimacije i
310
relegitimacije demokratskog poretka. Okoštale strukture koje su nastale u nekom

trenutku konstituisanja demokratskih institucija više ne podležu nikakvoj
relegitimaciji jer ne postoji jasan kriterijum koji bi omogućio da se građani
izjašnjavaju o svom vrednovanju mere u kojoj institucije predstavljaju i uvažavaju
njihove interese. Autoriteti i nosioci neformalne moći pri tome raspolažu
specifičnom aurom reprezentativnosti za građansko društvo i zbog toga što imaju
neki faktički uticaj, a nemaju nikakvu formalnu, delegiranu moć. Stoga je njihova
faktička sraslost sa nosiocima formalne moći još problematičnija; oni zamračuju
pogled javnosti na stvarni lik javne moći i političkih institucija, a jasnoća tog
pogleda je osnovni preduslov funkcionalne i kvalitetne demokratije.
Uloga nosilaca neformalne moći još je značajnija nego što izgleda na prvi
pogled, između ostalog zbog toga što upravo oni ključno utiču na izbor i
delovanje nosilaca formalne moći. Svaki izborni demokratski proces oslanja se
na neku formu individualnog izjašnjavanja kojem podleže psihologija grupe, a
ona suštinski uključuje autoritet i liderstvo. Stoga se demokratsko izjašnjavanje
rukovodi liderskim primerom: iako će u jednoj grupi svaki njen član imati pravo
da se izjašnjava o tome ko će u nekom periodu voditi grupu, bilo da je reč o
profesionalnom udruženju, univerzitetu ili nevladinoj organizaciji, pojedinci će
se u izvesnoj meri rukovoditi stavovima malog broja članova čija se reč sluša,
bilo zbog toga što su najduže u grupi, bilo zato što poseduju poprečne veze sa
ostalim grupama koje ih čine posebno instrumentalno vrednima za grupu.
Profesor univerziteta koji je blizak privrednom sektoru u stanju je da animira
krupni biznis da pomogne univerzitetu; njegova reč se sluša više nego reč
eksperta u svojoj oblasti koji je stručno vredniji i korisniji, ali koji je
organizaciono manje koristan. Pripadnik nevladine organizacije koji je dobro
poprečno povezan sa akademskim sektorom takođe će imati posebnu težinu u
svojoj organizaciji zbog sposobnosti da spoji različite interese. Službenik u
građevinskoj kompaniji koji je povezan sa bankama može pružiti korisne
informacije klijentima o dobijanju kredita i samim tim povećati profit investitora
kroz prodaju nekretnina, pa takav službenik nosi posebnu vrednost u kompaniji.
U svakom slučaju, specifična težina koju pojedinci imaju u svojim sredinama
omogućava da njihovi stavovi dobiju podršku ostalih i da se time
neproporcionalno snažno probijaju ka demokratskom ishodu otelotvorenom u
donošenju odluke. Stoga je neformalna moć ne samo alternativa formalnoj moći;
ona nije samo komplementarna formalnoj moći, već je suštinska pretpostavka
za svako stvarno artikulisanje i ispoljavanje formalne moći. Ljudi koji dolaze u
pozicije formalne moći to čine ili zahvaljujući podršci onih koji raspolažu
neformalnom moći ili tako što su prethodno i sami bili nosioci neformalne moći.
311
Aleksandar Fatić
Politički izbori jasno ilustruju opisanu činjenicu. Prva faza uticaja

neformalnih nosilaca moći ogleda se već u uspostavljanju predizbornog dnevnog
reda za kampanju. Vrednosno opredeljivanje jednog društva za ciljeve koje nova
vlada treba da ostvaruje proističe upravo iz stavova nosilaca autoriteta i uticaja
u društvu. U istočnoevropskim zemljama postepeno uvođenje nekritičkog
opredeljenja za sve što je „evropsko” u institucionalnom i političkom smislu
rezultat je upravo neformalnog uticaja nosilaca društvenog autoriteta. U mnogim
drugim delovima sveta opredeljivanje za proameričke vrednosti, politiku i način
života takođe je poteklo od društvenih elita, faktičkih nosilaca društvenog uticaja
bez delegirane formalne moći, koje su bile izložene formativnom uticaju
američke kulture, a čije su stavove nosioci formalne moći oberučke prihvatili.
Današnji konsenzus u zemljama Balkana da je primarni cilj ukupne spoljne
politike tih zemalja evropska integracija na identičan način je proistekao iz
izloženosti društvenih elita formativnom uticaju evropske kulture, institucija i
vrednosti. Prosečan političar na Balkanu devedesetih godina prošlog veka nije
znao apsolutno ništa o evropi: radilo se o ljudima izraslim iz komunističkog
nasleđa od kojih većina ne bi umela da se snađe u jednom modernom evropskom
metrou, a vrednosti poput nediskriminacije prema istopolnim parovima ili
ekoloških standarda bile su im toliko strane da nisu ni predstavljale deo njihovog
političkog dnevnog reda. Istovremeno, sa uvođenjem višepartijskog sistema i
slobodnijeg izražavanja (iako se počeci glasanja na višepartijskim izborima u
regionu mogu označiti samo kao najbestidnija travestija demokratije i otvorena,
prozirno manipulativna, diktatura jedne komunističke oligarhije) otvorio se
medijski prostor za pojavu novih nosilaca društvenog uticaja. Neki od njih bili
su intelektualci koji su prethodno školovani u evropi ili su bili pod kulturnim
uticajem evrope, koji se nisu plašili da uđu u javni prevoz u razvijenim
evropskim gradovima i, za razliku od političara, mogli su da približno
ravnopravno komuniciraju sa evropskim građanima. Vremenom je duh te vrste
društvenih lidera preovladao, i danas su oni nova oligarhija koja je u
međuvremenu okoštala poput svih oligarhija obeleženih monopolima; ona je
regresirala u intelektualnom, moralnom i funkcionalnom smislu, ali je zadržala
visoko operativan model uticaja na javnost i na oficijelnu politiku. Stoga su njene
vrednosti danas „zvanične” vrednosti balkanskih društava, što je naravno mnogo
bolje nego da su te vrednosti ostale iste kao pre dvadeset godina.
Druga faza uticaja nosilaca neformalne moći je predizborna kampanja. Izbor
kandidata i poslaničkih lista zavisi od toga za koga se založe neformalno
najuticajniji članovi zajednice: bitka stranaka i predsedničkih kandidata za
otvorenu podršku poznatih tenisera, pevača i pevačica, glumaca i drugih javnih
312
ličnosti najbrutalnije odražava činjenicu da izbor formalnih nosilaca moći zavisi

od neformalnih nosilaca moći.
U kasnijim fazama, kada se konstituišu svi organi vlasti, stručni aspekti rada
pojedinih ministarstava, poput, recimo, diplomatije, u vrlo visokoj meri zavise
od ljudi koji ne samo da ne nose formalne atribute vlasti, nego čak nisu ni
zaposleni u tim ministarstvima, a ipak određuju osnovne smernice delovanja
vlasti, ne samo na nivou vrednosti, nego i na planu konkretne politike, a vrlo
često i na mikroplanu konkretne popune kadrovima u segmentima ostvarivanja
pojedinih aspekata državne politike. Stoga je u stvarnosti formalna moć faktički
uvek rezultat neformalne moći, a društveno lice te moći se ne može sagledati
ukoliko se prethodno ne poznaje struktura neformalne moći. Kao što u
korumpiranim društvima nije moguće uspešno učestvovati u formalnim
procedurama bez poznavanja neformalnih mehanizama odlučivanja, a često i
konkretnih ljudi koji nose pojedine funkcije, tako ni u demokratskim
procedurama u bilo kom demokratskom društvu nije moguće efikasno
učestvovati bez podrške drugih nosilaca moći. Primera radi, ni u istorijski
najutvrđenijim demokratijama nije moguće efektivno učestvovati na političkim
izborima kao kandidat bez podrške krupnog poslovnog kapitala, jer je cena
promotivnih kampanja toliko visoka da faktički zahteva integrisanje krupnih
poslovnih interesa u projektovana opredeljenja političkih kandidata.
Zbog svega navedenog može se zaključiti da je formalna moć ne samo
isprepletena sa neformalnom moći, ne samo da je u svom ostvarivanju gotovo
uvek zavisna od saradnje sa nosiocima neformalne moći, već je i generativno i
funkcionalno suštinski zavisna od neformalne moći. Možda bi bilo ispravno
zaključiti i da je formalna moć samo finalna institucionalna transformacija
neformalne moći, koja se preliva kroz različite legitimacijske ili formativne
filtere u demokratskom procesu da bi se uobličila kao institucionalna moć srasla
sa faktičkom društvenom moći.
Administrativnakorupcijakrozuzajamno„zaključavanje”elita
Fenomen koji je poznat kao uzajamno zaključavanje elita prirodno proističe

iz prethodnih uvida u odnos formalne i neformalne moći. I nosioci formalne i
nosioci neformalne moći predstavljaju društvene elite. Oni prvi se još nazivaju
i političkim elitama, ukoliko su povezani sa instrumentima i institucijama vlasti,
dok je pojam društvenih elita širi i uključuje političke, kulturne, javne i druge
elite koje nose značajnu neformalnu moć. Društvene elite u celini se raspodeljuju
313
Aleksandar Fatić
po funkcionalnim i interesnim segmentima, ali usled preplitanja i prelivanja moći

iz jednog segmenta dinamike elita u drugi i iz jedne elite u drugu, njihovi odnosi
teže da budu vrlo bliski, a njihovi interesi u najvećoj meri konvergentni. Stoga
elite u načelu nemaju većih problema u uzajamnoj saradnji. Najekstremniji pol
te saradnje naziva se uzajamnim zaključavanjem elita i podrazumeva fenomen
u kome se iste ličnosti, isti pripadnici elita, protokom vremena nalaze na
različitim funkcionalnim i hijerarhijskim pozicijama u različitim elitama – isti
pripadnik društvene elite danas će biti ministar zdravlja, a sutra ministar odbrane,
da bi kroz nekoliko godina bio predsednik upravnog odbora nekog velikog
javnog preduzeća, sa čijim domenom rada on stručno ne mora i često nema baš
nikakvog dodira, a onda potom postaje recimo predsednik vlade ili države. Na
opisani način jedan pripadnik društvene „avangarde” može se kretati iz političke
elite ka korporativnoj. Tako je britanski ministar spoljnih poslova iz devedesetih
godina, Daglas Herd (Douglas Hurd), poznat po saradnji sa Slobodanom
Miloševićem, posle ministarskog mandata postao visoki službenik jedne uticajne
međunarodne korporacije koja je očekivano imala interesa od režima Slobodana
Miloševića dok je Herd bio ministar; slični primeri su bezbrojni.
Pripadnik korporativne elite takođe može postati pripadnik političke elite
(iako je to manje materijalno unosno), a isto se odnosi i na pripadnike različitih
liderskih društvenih grupa. Uzajamno zaključavanje elita predstavlja primarni
okvir koruptivne neformalnosti, zbog toga što toliko homogeno konsoliduje
interese pojedinaca preko čitavog spektra različitih elitnih pozicija u društvu da
one postaju ne samo potpuno neprozirni za većinu pripadnika društva, nego ih
je nemoguće kontrolisati uobičajenim mehanizmima nadzora. Profesionalni
političar koji se nalazi na ministarskim mestima tokom niza godina, vršeći
potpuno raznorodne funkcije ostvaruje isključivo kontinuitet moći i vlasti: u
njegovom radu ne postoji stručni, a često ni etički kontinuitet brige o predmetima
kojima se bavi, prosto zbog toga što se on ne može ni baviti formalnim
predmetima svoga rada jer su oni uzajamno radikalno različiti. Njegova glavna
delatnost usmerena je na održavanje kontinuiteta pripadnosti društvenoj eliti u
najširem smislu: kada se iscrpe mogućnosti za pripadnost političkoj eliti, otvaraju
se, zahvaljujući prethodnim zaslugama, mogućnosti za priključenje poslovnoj
eliti (Herdov primer), a kada se iscrpe mogućnosti za učestvovanje u poslovnoj
eliti, prelazi se u domen političke elite. Bivši američki predsednik Džordž Buš
mlađi (George W. Bush) pre izbora na tu funkciju bio je funkcioner dve naftne
kompanije. U prvoj je bio direktor, i ta kompanija je propala. Nakon takvog
učinka, angažovala ga je druga naftna kompanija kao visokog menadžera, a na
pitanje zbog čega, odgovor je bio da je njegova vrednost određena činjenicom
314
da mu je u to vreme otac bio predsednik SAD.6 Nakon neuspešne poslovne

karijere, Džordž Buš mlađi, zahvaljujući podršci velikog kapitala i nosilaca
uticaja na javno mišljenje, postaje predsednik SAD, da bi se po okončanju
mandata vratio u redove drugih nepolitičkih, društvenih elita.
Zaključavanje elita je pokazatelj strukturnih slabosti u ustrojstvu političkog
života, kao i suštinskih slabosti u samoj koncepciji delegativne demokratije, koja
da bi se oživotvorila, mora stupati u funkcionalnu međuzavisnost sa okoštalim
strukturama faktičke moći za čije delovanje bi, idealno, sama formalna moć
trebalo da bude institucionalni i dinamički proziran korektiv. Stvarnost primene
formalne vlasti, međutim, sugeriše da se ta vlast ne može efektivno ni vršiti bez
oslanjanja upravo na one strukture čijoj bi formalnoj moći trebalo da bude
korektiv. Stoga u samom ustrojstvu delegativne formalne vlasti postoji nesvodiv
potencijalno koruptivni element čija se aktuelizacija u praksi čini utoliko lakšom
ukoliko je moralni integritet nosilaca formalne vlasti labilniji, dok institucionalni
mehanizmi kontrole nisu efikasni u čišćenju javne uprave od ovog urođenog
koruptivnog virusa.
Isključenjelegitimnihinteresa:„nedonošenjeodluka”
Za njegove počinioce, jedan od najbezbednijih i istovremeno najuspešnijih

oblika zloupotrebe formalne moći usled neformalnih motiva je takozvano
„nedonošenje odluka” (non-decision making) u radu javne administracije, koje
se u našem upravnom rečniku obično naziva „propuštanjem”. Nedonošenje
odluka je različito od odbijanja da se odluka donese i od nemogućnosti da se
ona donese usled različitih stavova ili vrednosti onih koji treba da je donesu. Reč
je o propuštanju da se uopšte raspravlja o nekom pitanju, to jest da se uopšte
zauzme bilo kakav stav o njemu, da se ono uopšte uvrsti u dnevni red. Na opisani
način, pozivajući se na nedostatak vremena, kadrovskih ili drugih resursa, javna
uprava faktički zauzima negativan stav o javnim inicijativama ili konkretnim
pitanjima za javnu politiku, ali i o pitanjima koja su suštinski značajna za privatnu
autonomiju ili privatna prava građana. Istovremeno, propuštanjem administracija
eliminiše rizik od odgovornosti bilo za pogrešno donetu odluku, bilo za
ugrožavanje prava.
Nestavljanje pitanja na dnevni red zakrivljuje celokupni poredak prava i
sloboda, jer faktički isključuje legitimne interese i relevantne oblike javne
6
Videti u: Brian Barry, Why Social Justice Matters, Polity Press, Cambridge, 2005.
315
Aleksandar Fatić
politike u institucionalnom poretku. Ono omogućava neprimetnu

delegitimizaciju političkog sistema i jedan od najopasnijih oblika koruptivne
neformalnosti u radu javne uprave. U sistemima u kojima javna uprava generiše
visok stepen diskrecije u predviđenim procedurama za donošenje odluka
propuštanje je izvanredan način da se zloupotrebi javno ovlašćenje, jer
diskrecija daje formalno pravo da se prave prioriteti, a taj proces se može
predstaviti kao osnova za namerno i sistematsko propuštanje da se donose
pojedine odluke. Istorijski primeri propuštanja su dobro poznati, a treba
pomenuti samo nekoliko najpoznatijih. Kada je 1993. godine muslimanska
enklava Srebrenica, inače „zaštićena zona Ujedinjenih nacija” u Bosni i
Hercegovini sa holandskim bataljonom „čuvara mira” stacioniranim u samom
mestu, postala ugrožena, administracija međunarodnog prisustva u Bosni i
Hercegovini je propustila da reaguje na zahteve za vazdušne udare po srpskim
trupama u naletu na Srebrenicu i da izda naređenje međunarodnim snagama da
stupe u borbu. Kao rezultat toga, kao i kukavičluka iskazanog na samom bojištu,
međunarodne trupe su se povukle, posmatrajući pripreme za ratni zločin koji
je usledio. To propuštanje, koje je bilo rezultat političke i birokratske
kratkovidosti i nekompetentnosti, nanelo je ogromnu ljudsku, moralnu i
političku štetu svim stranama u sukobu i međunarodnoj zajednici. Srpska strana
je ušla u jednu paklenu spiralu međunarodne stigmatizacije zbog zločina koja
traje već gotovo dve decenije i koja je kulminirala ponižavajućim suđenjima
pred Međunarodnim tribunalom za ratne zločine počinjene u bivšoj Jugoslaviji
u Hagu, višegodišnjim strogim viznim režimom i statusom međunarodnog
parije za srpski narod koji bi bio izbegnut da je zločin u Srebrenici odlučno
sprečen vazdušnim udarima. Muslimanski narod je, prvo, doživeo pokolj u
samoj Srebrenici, a potom su stvoreni uslovi za političku zloupotrebu tog
pokolja od strane muslimanskih političara i medija u Bosni i Hercegovini kako
bi se nakon rata potkopala stabilnost Republike Srpske. Međunarodna zajednica
je toliko izgubila kredibilitet da je u kasnijim epizodama bila prinuđena da vrši
invazije na suverene zemlje koristeći celokupnu ratnu mašineriju svojih armija
pod zastavom NATO-a kako bi rešavala pitanja svog globalnog uticaja, koja je
ranije rešavala samo pretnjama silom i vršenjem diplomatskog i ekonomskog
uticaja.
Propuštanje da se pojava organizovanog kriminala kroz industriju „zaštite”
malih preduzeća, koja je bila uočljiva na početku tranzicionih procesa u srednjoj
evropi krajem osamdesetih godina prošlog veka, na odgovarajući način stavi na
dnevni red vlada, dovela je do stanja u kome je kriminalni kapital do te mere
prodro u zvanične ekonomije, a kriminalni maniri postali toliko sastavni deo
316
društvene kontrole u širokom smislu (pre svega kroz nasilje i nametanje odricanja
građanima), da se danas mora govoriti o kriminalizovanim modelima vršenja
državne vlasti u pojedinim zemljama istočne evrope. Nestavljanje organizovanog
kriminala na dnevni red uvelo je čitave regione u period sasvim novih struktura
i prirode nebezbednosti i faktički omogućilo razvijanje takozvane meke
nebezbednosti kao zamene za nekadašnje tvrde, vojničke pretnje bezbednosti.
Nestavljanje korupcije na dnevni red, to jest propuštanje da se o njoj raspravlja
kao o strukturnom, sistemskom fenomenu, dovelo je do transformacije čitavog
organizma društvenih odnosa, čitave dinamike društvenih transakcija ka
modelima sivih i crnih tržišta roba i usluga, do pojave novih društvenih stratuma
posrednika, pregovarača i trgovaca uslugama koje država ili privredni sektor treba
da nude građanima i preduzećima direktno. Primera radi, u postkomunističkom
periodu jedan broj novih „privrednika” obogatio se na načine do tada nepoznate
u ekonomskom sistemu u kome su delovali: oni su posredovali u prodaji
reklamnog prostora i vremena u državnim štampanim i elektronskim medijima
ili, što je još upadljivije, osnivanjem masovnih trgovinskih lanaca u uslovima
potpunog monopola i sinergije sa nosiocima državne vlasti, koristeći se čak i
državnim kapitalom. Rezultat je bilo bogaćenje za svega nekoliko godina koje
najdirektnije govori o proceduralno i moralno problematičnim modelima
poslovnog delovanja. Kada se kapital stečen na opisane načine integriše u
oficijelnu ekonomiju, a njegovi vlasnici se integrišu u društvenu elitu, time se
faktički, na normativnom nivou legalizuje sistemska korupcija i kriminal.
Otvaranje pitanja o ulozi „tajkuna” u saniranju posrnulih ekonomija decenijama
nakon faktičke legalizacije njihovog bogatstva, što je deo političke retorike nekih
tranzicionih i posttranzicionih političkih oligarhija, govori o svesti o opisanom
procesu kod samih nosilaca političke moći, ali istovremeno i o odsustvu
spremnosti ili sposobnosti da se ta legalizacija kriminalne imovine poništi ili da
se otvori pitanje o preispitivanju porekla kapitala. Propuštanje da se sva ova
pitanja uopšte stave na zvanični dnevni red vlada i drugih institucija najsuptilniji
je način da se, bez otvorenog preuzimanja odgovornosti, legalizacija kriminalno
stečene dobiti ne samo ostavi netaknutom, nego i da se održavaju presedani koji
otvaraju prostor da se takve legalizacije i dalje odvijaju.
Propuštanje je način da se ne rešavaju problemi i da se sprečava
zadovoljavanje privatnih interesa koji se legitimno prostiru kroz institucije:
zahtevi i stavovi društvenih grupa koje polažu pravo na usluge institucija
propuštanjem ostaju na marginama odlučivanja, čime grupe trpe sistematsku
štetu i ugrožavanje prava. Kada to naraste do dovoljno radikalnih dimenzija,
dolazi do delegitimizacije ukupnog političkog sistema.
317
Aleksandar Fatić
Zaključak:neizbežnostneformalnostiipotrebazanjenom
demokratskikonstruktivnomtransformacijom
Pošto je sinergija formalne i neformalne moći toliko duboka da se prva ne

može ni konstituisati ni održavati bez druge, neformalnost se može sagledati kao
nesvodiv element političke demokratije. Taj uvid je direktno suprotan
konvencionalnoj mudrosti koja sugeriše da se neformalnost kroz svoje
koruptivne posledice mora neutralisati sve većom formalnošću, da se diskrecija
može rešavati samo sve voluminoznijom normativom i da se odlučivanje mora
što obuhvatnije zameniti proliferacijom pravila. Ukoliko je neformalnost
neizbežna i ne može se redukovati strukturno, ostaje da se njene koruptivne
posledice menjaju različitom upotrebom neformalnosti. U demokratskom
sistemu institucija (a možda i u svakom drugom), neformalnost i neformalna
moć su sama pokretačka energija svakodnevnog života. Ta energija se, međutim,
mora preokrenuti iz destruktivne u konstruktivnu; umesto korupcije, ona mora
početi da služi interesima konstituenata, to jest građana. Mogućnosti da se donose
odluke van formalnih uzusa moraju se koristiti u korist i na pogodnost građana,
a ne u korist disproporcionalno pozicioniranih pojedinaca. Moguće je koristiti
diskreciju tako da se birokratski postupci skrate, pojednostave i da se ono što je
inače komplikovano ili nemoguće učini mogućim — ali ne na način korupcije,
posredovanja, nezakonitosti i zloupotreba, diktature onih koji raspolažu
neformalnom i formalnom moći nad ostalim članovima društva, već na način
maksimalnog izlaženja u susret legitimnim interesima koji se rasprostiru po
institucionalnom sistemu.
Da bi bilo moguće koristiti neformalnost na opisani način, noseći principi
upravljanja i celokupne organizacije javne administracije moraju biti ne
pozitivistički normativizam i stalna nekritička retorika o „zakonitostima” i
„normativnoj praksi”, nego etička načela. Moralna edukacija javnog službenika
je primarni zadatak demokratskih institucija; ta edukacija mora da uključi i
izgradnju vrlo jasnih etičkih kodeksa postupanja za javnu službu zasnovanih na
generičkim, etičkim sistemima. Nadzor nad postupanjem javnih službenika
takođe mora biti prevashodno etički i mora se sprovoditi u redovima njihovih
kolega. Jedino na opisani način moguće je unaprediti moralni osećaj u javnoj
upravi na način koji će omogućiti formiranje specifičnog kolektivnog etičkog
„superega” javne službe. Tek pogledom sa tog etičkog „tornja” specifičnog za
samu javnu administraciju bilo bi moguće nerepresivno, a efikasno, nadzirati i
sprovoditi konstruktivnu neformalnost u odlučivanju u domenu javne politike.
318
Literatura
1. Barry Brian, Why Social Justice Matters, Polity Press, Cambridge, 2005.
2. Dworkin Ronald, Sovereign Virtue: The Theory and Practice of Equality, Harvard
University Press, Cambridge (MA), 2000.
3. Marshall Thomas H., Class, Citizenship and Social Development, Doubleday, Garden
City, New york, 1964.
4. Merkel Wolfgang, “Institutionen und Reformpolitik: Drei Fallstudien zur Vetospieler-
Theorie”, Berliner Journal für Soziologie, No. 2, 2003.
5. Meyer Thomas, with Hinchman Lewis, The Theory of Social Democracy, Polity
Press, Cambridge, 2007.
CORRUPTION AND PUBLIC POWeR IN THe LOGIC OF WORK

OF THe PUBLIC ADMINISTRATION
The work of public administration is marked by an intertwining of formal and
informal practices, where the informality is often called corruption. There are deeper,
structural reasons for informality which, in some countries, might arise from the social
habitus and tradition, and in others it might result from specific elite interests and their
inner dynamics. To shed light on the some of the intricacies of power in the work of
public administration, one must discuss not just the formal power, arising from the
delegation of state authority that pertains to all public officials to varying extents, but
also to informal levers of power, which mainly stem from the factual possession of
“keys to the gates” of promotion and political career. Political sociology knows the
informal bearers of power as “gatekeepers”, yet their role, and the specific elite interests
that allow them to exert their influence in most cases, are insufficiently present in the
current discourse on the public administration. This paper will explore three dimensions
of informal power in the work of public administration. First, it will discuss the nature
of delegation of power and the inter-relationship between the exercise of such formal
power and informal power arising from the factual possession of political influence that
is not formally bestowed upon its bearers. Political theory today has it that political
participation, and hence political power in the broader sense, are not real if they do not
include not just structural and principled, but also factual ability to exercise such
influence that will ultimately result in a change of the state of affairs. Bearers of informal
power are clearly able to exercise influence, an ability that is sometimes denied to some
bearers of formally delegated power. In such cases, the latter will naturally tend to
cooperate with the former, thus creating the first type of political “informality” that is
standardly labelled “political corruption”. Secondly, the paper will explore the logic of
the “interlocking” of various political elites, including those who actively participate in
any current public administration and those who do not. These elites can be classified
319
Aleksandar Fatić
by their social roles (the corporate, the military and the proper political elites, for
example), or by their political orientation and dominant ideology (those in power and
those in the opposition, those belonging to the political left, centre or right, etc.). The
important element of elite dynamics is a practically inherent tendency by elites to
interlock, thus creating corporate interests that transcend their particular ideology or
place in the political system at any synchronic moment in time. In such situations,
deviations from formal mandates, ideological principles or electoral promises, with clear
ricochet effects on the work of public administration at its highest levels, generate the
second type of informality that is typically, although crudely, referred to as
“administrative corruption”. Thirdly, the paper will explore the models of exclusion of
legitimate interests as a form of informality that is virtually impossible to legally trace
and sanction. The so-called non-decision-making is arguably one of the most widespread
forms of informality in the work of public administration, yet one for which no country
has developed adequate controlling mechanisms. The paper will define, illustrate and
elaborate on the very concept of non-decision-making (which is different from both
refusing to make a decision, and from refraining to take up the issue), and discuss briefly
its consequences for the work of the public administration. The main crux of the
argument advanced in the paper will be the thesis that informality is an inevitable
element of the work of any public administration, and that rather than trying to dispense
with informality, efforts should be invested in attempts to control and direct it in ways
beneficial to the public.
320
Četvrti deo
Trendovi organizovanog kriminala
SOCIJALNE DIMENZIJE HOMEGROWN
(„DOMAĆEG”) TERORIZMA
Dragan Simeunović*
ApstrAkt
U radu se analizira problem pojmovnog određenja homegrown tj. „domaćeg”
terorizma. Ova vrsta terorizma je rezervisana, po savremenim studijama,
isključivo za onu vrstu terorizma koja se bazira na radikalnoj interpretaciji
islama. Međutim, epistemološki je neopravdano nazivati neki terorizam
„domaćim” a pri tom misliti samo na islamistički terorizam u svojoj sredini.
takođe, termin homegrown terorizam se uglavnom koristi da bi se njime
označio islamistički terorizam kao pretnja unutar zapadnih društava, mada
se on sreće i u drugim sredinama, recimo na Balkanu. sužavanje pojmovnog
određenja homegrown terorizma vodi stvaranju pomoćnih termina, odnosno
sub-termina. Najčešći sub-termini su insajder i „grupa momaka” (groups of
guys). U daljem toku rada se kroz analizu terorističkih aktivnosti na Balkanu
pokazuje problem identifikacije homegrown tj. „domaćeg” terorizma u
različitim sredinama usled njegovih specifičnosti koje do sada nisu uzimane
u obzir pri njegovom pojmovnom određenju.
Ključne reči: homegrown terorizam, Balkan, nasilnička radikalizacija,
islamistički terorizam, terorizam na Balkanu, definicija terorizma.
Termin homegrown terorizam i problemi pojmovnog određenja
termin homegrown terorizam je postao vrlo frekventan izraz u poslednjih

nekoliko godina, a kod nas se obično prevodi kao domaći terorizam ili se koristi
u svom izvornom vidu kao homegrown terrorism.
U knjigama i člancima na engleskom i drugim stranim jezicima koje su
posvećene ovoj vrsti terorizma autori, pogotovu oni iz različitih zemalja, opisuju
i određuju homegrown terorizam na vrlo različite načine. Već to inicira naučnu
diskusiju i rađa zahtev da i ta vrsta terorizma, kao i terorizam uopšte, mora biti
*
Autor je redovni profesor na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu.
323
Dragan Simeunović
preciznije definisan kako se bar u nauci ne bi događalo da se služimo istim

terminom, a pri tom mislimo na različite stvari ili pojave.
problemi koji bi se mogli odrediti kao ključni problemi pojmovnog
određenja homegrown terorizma su:
1) problem mesta
kao najzahtevniji može se smatrati pristup koji insistira da se kao
homegrown terorizam može određivati samo onaj terorizam koji je i planiran i
počinjen u jednoj zemlji. U rasprostranjene pristupe ovom problemu spada
svakako i onaj po kome se homegrown terorizam određuje prema zemlji u kojoj
je planiran, nezavisno od toga u kojoj zemlji je izveden teroristički napad.1
Holandija čak primenjuje izraz homegrown terorizam čak ako su se osobe koje
će postati teroristi samo radikalizovale na tlu Holandije, nezavisno od toga gde
su planirale ili počinile teroristički akt.2
2) problem aktera homegrown terorizma: ko su zapravo homegrown teroristi?
Homegrown teroristi najčešće se identifikuju kao državljani ili stanovnici
neke zemlje koji teže da terorističkim metodima prouzrokuju drugim
državljanima ili stanovnicima te zemlje neko zlo ili da izazovu neku opasnost
po njih „nezavisno od toga da li ih ugrožavaju kao posebne mete, poput
holandskog reditelja Van Goga (theo Van Gogh), ili ih ubijaju nediskriminativno
kao u slučaju terorističkih napada u Španiji i Velikoj Britaniji”.3
primetno je da se pri određenju aktera ove vrste terorizma primenjuju različiti
kriterijumi, od kriterijuma brojnosti do kriterijuma organizovanosti ili verske
pripadnosti, a da je najčešća primena mešovitih kriterijuma pri čemu se kriterijum
pripadanja veroispovesti, konkretno islamu, uzima kao nezaobilazan pri
identifikaciji aktera homegrown terorizma.
kao najčešći akteri se spominju „vukovi-samotnjaci” (lone wolf individuals).
pored toga, postoje grupe koje se samoregrutuju, samotreniraju i same sebi
određuju cilj napada koji potom izvode, bez ili sa vrlo malo sadejstva i
1
kimberley L. thachuk, Marion E. “spike” Bowman, and Courtney richardson, “Homegrown
terrorism: the threat Within”, Center for technology and National security policy, National
Defense University, May 2008, p. 3.
2
“Homegrown terrorism and radicalisation in the Netherlands: Experiences, Explanations and
Approaches”, testimony by Lidewijde Ongering, Dutch Deputy National Coordinator for
Counterterrorism to the U.s. senate Homeland security and Governmental Affairs Committee,
27 June 2007.
3
terrorism: the threat Within”, op. cit., p. 1.
324
Socijalne dimenzije homegrown („domaćeg”) terorizma
komunikacije sa drugima, a naročito ne sa centrima moći „svetske terorističke

zavere”, poput Al kaide — što se može označiti kao „samonikli terorizam”.4
takođe, postoje i grupe koje žive u drugim zemljama ali su sprovele trening u
zemljama u kojima Al kaida ima uporišta svoje međunarodne mreže i održavaju
veze sa njima. Akteri homegrown terorizma mogu biti „uspavane ćelije” Al
kaide koje je ona u okviru neke svoje srednjeročno ili dugoročno planirane akcije
organizovala u nekoj zemlji sa namerom da ih aktivira tek u određeni čas.5
3) „Islamizacija” termina
U skoro svim knjigama i člancima o homegrown terorizmu ovaj termin je
rezervisan isključivo za onu vrstu terorizma koja se bazira na radikalnoj
interpretaciji islama. Neopravdano je nazivati neki terorizam „domaćim”, a pri tom
misliti samo na islamistički terorizam u svojoj sredini. svi autori redom izbegavaju
da kao homegrown, odnosno kao „domaći” terorizam označe etnoseparatistički ili
ideološki terorizam u svojoj ili nekoj drugoj sredini, iako je on zapravo po mnogo
čemu daleko više domaći od islamističkog terorizma. to se takođe ne čini ni u
slučajevima kada terorističke napade izvode grupe koje se bore za zaštitu prava
životinja ili životne sredine.6 Uopšte, upotreba termina homegrown terorizam
ostavlja po strani celokupni teroristički spektrum sem islamističkog varijeteta
terorizma. praktično, homegrown terorizam znači islamistički domaći terorizam.
4) „Vesternizacija” termina homegrown terorizam
termin homegrown terorizam se uglavnom koristi da se njime označi
islamistički terorizam kao pretnja unutar zapadnih društava. U svim dostupnim
knjigama i člancima njime se obuhvataju samonikle ili uvezene forme
radikalnog islama u neku zapadnu zemlju i državljani odnosno stanovnici tih
zemalja koji su prigrlili ideju islamističkog terorizma i spremni su da tu zemlju
napadnu.7 Međutim, čak i ako se prećutno prihvati da je homegrown terorizam
nešto što je islamistički terorizam na domaćem tlu, on nije samo tragična
privilegija zapadnih društava već je prisutan, pa i rasprostranjen i u drugim
sredinama, recimo na Balkanu.
4
Videti u: Dragan simeunović, Terorizam, pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd,
2009, str. 219.
5
“protecting America from terrorist Attack”, speech by FBI Director robert Mueller at City
Club of Cleveland, 23 June 2006.
6
7
Navedeno prema: raffi khatchadourian, “Azzam the American”, The New Yorker, 22 January
2007.
325
Dragan Simeunović
5) sužavanje pojmovnog određenja homegrown terorizma vodi stvaranju

pomoćnih termina odnosno subtermina
sužavanje pojmovnog određenja homegrown terorizma primenom metoda
„islamizacije” i „vesternizacije” neminovno vodi stvaranju pomoćnih termina
odnosno subtermina. Najčešći pomoćni odnosno subtermini su „insajder” i
„grupa momaka” (groups of guys).
Literatura o homegrown terorizmu poznaje tri kategorije aktera kao insajdera:
1) imigranti i posetioci, bilo da su legalni ili ilegalni; 2) druga ili treća generacija
pripadnika muslimanske dijaspore; i 3) konverti, odnosno lica koja su iz hrišćanstva
ili neke druge religije prešla u islam.8 Zapravo, homegrown uvek znači insajder.
Izraz „grupa momaka”, koji je odskora počelo da koristi rukovodstvo
američkog FBI, a koji je sada sve prisutniji u stručnoj literaturi, po svoj prilici je
skovan da bi se izbegao izraz homegrown koji uvek upućuje i na izvesna
pozitivna osećanja rezervisana za pripanike iste sredine. Ovaj izraz ne zamenjuje
u potpunosti termin homegrown terorizam i najviše se koristi u slučajevima kada
je na delu samoorganizovanje radikalnih islamista, ili pak za grupe čiji su članovi
putovali u određene sredine radi treninga i vratili se u zemlju boravka da bi
počinili teroristički napad.
Definicija homegrown terorizma
Akademskih definicija homegrown terorizma skoro da i nema. Autori

akademskih tekstova o homegrown terorizmu se ponašaju kao da je on
definisana pojava iako se zapravo radi o pojavi, tačnije o vrsti terorizma čije se
pojmovno značenje, a time i određenje podrazumeva. tome svakako doprinosi
i šarenilo akademskih definicija terorizma kao fenomena uopšte. sa druge
strane, pak, broj administrativnih definicija homegrown terorizma nije mali s
obzirom na činjenicu da se o njemu počelo opširnije pisati i misliti tek posle
terorističkog napada u Londonu.
Od svih njih nam se čini kao najkompletnija i za administrativne svrhe
najupotrebljivija definicija u okviru Akta o prevenciji nasilničke radikalizacije i
homegrown terorizma, referisanog 24. oktobra 2007. godine na sednici komiteta
za državnu bezbednost senata sAD, po kojoj homegrown terorizam znači
„upotrebu, planiranje upotrebe ili pretnju upotrebom sile odnosno nasiljem od
8
326
strane grupe ili pojedinaca koji su rođeni ili odrasli u sAD, u njima bazirani ili
koji prvenstveno u njima ili bilo kom njihovom posedu operišu da bi zastrašili
ili prisilili vladu sAD, civilno stanovništvo sAD ili bilo koji njihov deo radi
podrške za političke ili socijalne ciljeve”.9
Ova strukturno uzev vrlo dobra i relativno obuhvatno precizna administrativna
definicija i pored njene namenjenosti američkom tlu može lako da bude adaptirana
i korišćena i u nekom drugom miljeu. Ona takođe podrazumeva povezanost
homegrown terorizma i nasilničke radikalizacije, odnosno povezanost homegrown
terorizma i različitih formi nasilja baziranih na nekoj ideologiji. termin
„nasilnička radikalizacija” u američkom administrativnom vokabularu
podrazumeva proces usvajanja i promovisanja sistema ekstremističkih uverenja
u svrhe omogućavanja ideološki zasnovanog nasilja radi unapređenja političke,
religijske ili socijalne promene.
Činjenica je da je u sAD i u drugim zapadnim zemljama Internet veoma
doprineo uzletu i širenju homegrown terorizma i nasilničke radikalizacije, mada
i u drugim manje razvijenim sredinama iako u manjoj meri i u kombinaciji sa
drugim putevima svog širenja. Moć Interneta je doprinela da građane sAD i
drugih zemalja u kojima postoji homegrown terorizam neprekidno zapljuskuje
teroristička propaganda. Važno je pri tom to što bar formalno američka
administracija ima stav da osobe koje naginju nasilničkoj radikalizaciji ili
homegrown terorizmu odnosno ideološki zasnovanom nasilju mogu da pripadaju
svim rasama, etnicitetima ili religijskim grupama.
Homegrown ili „domaći” terorizam na Balkanu
kad je reč o homegrown odnosno „domaćem” terorizmu na tlu Evrope, poseban

značaj se mora pridavati prostoru Balkana, pre svega nekim zemljama koje su nikle
na prostoru bivše sFrJ. razlog tome nije samo brojnost pripadnika muslimanske
vere — državljana tih država, nego i ekspanzivno prisustvo pridošlica iz takozvanih
kritičnih islamskih zemalja. Nisu nebitni ni takozvani istorijski razlozi.
seme militantnog islama je na Balkanu formalno zasejano još u vreme
kraljevine Jugoslavije kada je 1939. osnovana organizacija Mladi muslimani po
uzoru na istoimeni podmladak Muslimanske braće.
9
“the Violent radicalization and Homegrown terrorism prevention Act”, 2007, referred on 24
October 2007 to the Committee on Homeland security and Governmental Affairs in the senate
of the United states.
327
Dragan Simeunović
svaki nacionalistički pokret je po pravilu povezan sa određenim religijskim

opredeljenjem i lako može biti izvorište ekstremnih verskih osećanja. ređi je
obrnut slučaj da ekstremni vernici postanu nacionalisti-ekstremisti. Njih već mnogo
čvršće povezuje fanatična vera. transformacija albanskih ekstremnih organizacija
od nacionalizma ka verskom ekstremizmu, nije na kosovu i Metohiji nova stvar,
kao što nekima može da izgleda. Još u toku Drugog svetskog rata albanski
nacionalistički pokret na kosovu i Metohiji, utemeljen na programu takozvane
Druge prizrenske lige, doživeo je snažan zaokret ka verskom fanatizmu.
Oko 12 000 albanskih nacionalista je prilikom pristupanja u redove nemačke
divizije „skenderbeg” 1944. godine, na zahtev verskih lidera Druge prizrenske
lige, polagalo zakletvu verskog sadržaja koristeći kuran. suština zakletve je
obavezivanje na džihad protiv nevernika. Otuda ne čudi da je prva akcija divizije
„skenderbeg” bila usmerena na Jevreje na kosovu i Metohiji. samo u prvom
napadu „skenderbega”, u prištini, ubijen je 281 Jevrejin kao najopasniji nevernik.
potom je zaklano 380 srba u selu Vanica i takvi zločini džihad-divizije
„skenderbeg” trajali su sve do kraja Drugog svetskog rata. to nije bila samo borba
albanskih nacionalista u korist Nemaca i Italijana kao što su to možda oni mislili,
već i verski rat. Dokumenti potvrđuju da je čak i na kraju Drugog svetskog rata
rata albanski lider sokolj Dobroši ispred organizacije „Bali kombetar” pozvao sve
Albance na kosovu i Metohiji na sveti rat džihad, a ne na nekakvu borbu za ciljeve
nacizma ili fašizma. Zato je pogrešno pripadnike „skenderbega” nazivati samo
fašistima. Učeni stalno militantnom islamu od svojih verskih vođa (Džafer Deva,
Ali-beg Draga, Vehbi Frašeri, Bajazit Boljetin, muftija El Hadž Emin Husein) oni
su zapravo bili prvi balkanski mudžahedini u dvadesetom veku.
U vreme postojanja sFrJ, nastajale su i trajale razne ekstremne emigrantske
muslimanske organizacije delujući najčešće u sprezi sa ustaškom emigracijom,
ugrožavajući jugoslovenske građane i njihova materijalna dobra. U tome su se
posebno isticale: Hrvatski islamski centar, Udruženje bošnjaka, Udruženje
bosansko-sandžačkih muslimana, Džamijat el Islam, koje su tesno sarađivale sa
Hrvatskim narodnim vijećem, a najveću podršku su imale od islamske
terorističke organizacije Muslimanska braća. sve one su uzele vrlo aktivno
učešće u građanskom ratu na tlu bivše sFrJ.
Iako su i te kako potpomagale arapske i afričke islamske pokrete u njihovoj
političkoj i oružanoj „borbi protiv imperijalizma”, vlasti nekadašnje sFrJ zbog
toga nisu od Zapada trpele neku veću štetu, ako se ne računa povremeni veći ili
manji prekor i uslovno rečeno zatezanje odnosa. razlog za to nije ležao ni u
nerazumevanju događanja od strane Zapada, niti u bilo kakvoj njegovoj slabosti,
već u snazi međunarodnog pozicioniranja tadašnje Jugoslavije. Štaviše, u
328
najvećem broju slučajeva, ono što su za naše tadašnje vlasti bili borci za slobodu,
za Zapad su bili najokoreliji teroristi, uključujući tu i palestinski oslobodilački
pokret sve zajedno sa Jaserom Arafatom. tadašnje tesne veze Jugoslavije sa
nesvrstanim zemljama, kojima je uostalom ona bila lider, podrazumevale su
intenzivne političke i ekonomske veze, kao i slobodan protok ljudi. Dok su u
nesvrstane zemlje iz Jugoslavije uglavnom odlazili građevinski radnici i
medicinsko osoblje na privremeni rad, iz nesvrstanih, mahom islamskih zemalja,
u Jugoslaviju su stizali mladi ljudi željni školovanja. Danas se može konstatovati
da je tlo Jugoslavije pri tom korišćeno i kao prolaz za teroriste iz nerazvijenog
sveta, naprosto već iz razloga što je tada vladajuća ideologija u sFrJ to
podrazumevala kao gest internacionalističke solidarnosti. Ipak, zahvaljujući
sasvim dobrim relacijama i sa Zapadom, jugoslovenske vlasti nisu dozvoljavale
da tlo sFrJ postane išta više sem prolazne, relativno kratkotrajno sigurne stanice
za bliskoistočne i druge islamske „revolucionare”.
Izuzetak takve vrste se ipak dogodio kada je na tlu slovenije osamdesetih
godina prošlog veka stvorena teroristička internacionala koja je obuhvatala
levičarske terorističke organizacije. Naizgled nepovezane dve vrste terorizma,
islamistički i evropsko-levičarski, tada su i te kako imali veze. pripadnici
nemačke terorističke levice ponajviše, mada i italijanski i francuski „crveni
teroristi”, obilato su koristili bliskoistočne logore za svoju obuku u rukovanju
vatrenim oružjem i eksplozivom. Osim toga, u zemljama Magreba su
organizovani razni simpozijumi za mlade na kojima su učestvovali ne samo
levičarski ekstremisti već i mladi teroristi, recimo iz redova baskijske EtA, što
će se mnogo kasnije pokazati važnim kontaktom za ostvarivanje saradnje između
Al kaide i EtA u slučaju terorističkog napada u Madridu.
Jugoslavija naprosto u svemu tome sa stanovišta Zapada nije bila nevina i to
tačno u onoj meri u kojoj je, sa svoje strane, smatrala da na taj način doprinosi
svetskom progresu.
Veliki savremeni nacionalistički pokreti na Balkanu koji se, za ostvarivanje
svojih programskih političkih ciljeva u poslednjih dvadeset godina služe
islamističkim terorizmom jesu albanski i bošnjački. Njihova sve dominantnija odlika
je hibridnost i ona u velikoj meri otežava identifikaciju homegrown terorizma na
Balkanu. Hibridnost se ispoljava u više dimenzija. prvo, organizacije koje pripadaju
tim pokretima su počele da se sem politikom bave i kriminalnim radnjama tog
stepena da su vremenom postale važan sastavni deo ne samo sveta klasičnog
terorizma, već i sveta organizovanog kriminala. Vreme terorizma koji se sprovodi
samo radi političkih ideala je daleko iza nas. razlozi za to su pretežno finansijske
prirode budući da su prihodi od svakog spoja kriminala i politike, pa i terorizma
329
Dragan Simeunović
kao izopačene i nelegalne ali ipak politike, veoma veliki. Akcije međunarodne
zajednice na planu presecanja dotoka novca terorističkim organizacijama od strane
raznih legalnih fondova i nevladinih dobrotvornih organizacija su prirodno uputile
teroriste i ekstremiste na manje legalne izvore finansiranja. kada novac ide iz
poslova organizovanog kriminala u ruke terorista, izlišno je pričati o nekakvoj borbi
protiv pranja novca. Da se podsetimo, pranje novca je pokušaj da se nezakonito
stečeni novac legalizuje. kada novac ide iz jedne ilegalne sfere u drugu, kao kada
je reč o organizovanom kriminalu i terorizmu, legalizacija, pa ni pranje novca nisu
uvek neophodni. prljavo stečeni novac, obično u „kešu”, danas ide za prljave
političke aktivnosti kao što je terorizam, po principu „iz ruke u ruku”. takve tragove
je mnogo teže pratiti nego recimo u slučaju nezakonitih finansijskih aktivnosti
nevladinih organizacija ili pak velikih donacija. Ova dva sve bliže povezana sveta,
svet terorizma i svet organizovanog kriminala su vremenom došli do logički
ispravnog zaključka, koji glasi da je njihova saradnja sve efikasnija u meri u kojoj
su bliži jedni drugima, a sledstveno tome da je ona najefikasnija ukoliko se stope u
jedno telo. Otuda danas mnoge terorističke organizacije su zapravo ujedno i
organizacije koje imaju razvijenu klasičnu kriminalnu delatnost i time izvor prihoda.
Međutim, iako time manje zavise od donatorske pomoći, one su zato sa druge strane
upućene da se preko poslova kao što je šverc ljudi ili narkotika, približavaju zapravo
sebi sličnim organizacijama.
takve organizacije Bartoš stanislavski (Bartosz stanislawski) ispravno
naziva kriminalnim terorističkim organizacijama, uz napomenu da takav naziv
nimalo ne sadrži pežorativnost. po nama, mnogo bolji izraz, koji se doduše još
nije u potpunosti odomaćio, jeste narko-terorizam. On kao kovanica odlično
ukazuje na hibridnost, ali tek delimično na sadržaj kriminalnih aktivnosti
terorističkih organizacija, tačnije samo na glavnu. sličan proces transformacije
na Balkanu, samo u obrnutom pravcu, doživljava i svet organizovanog kriminala.
Ambiciozne kriminalne organizacije koje se bave poslovima kao što je šverc
narkotika sve više su upućene na politizaciju svoje delatnosti čime postepeno
postaju i političke, a ne samo kriminalne organizacije. recimo, albanski
kriminalni lobiji sa kosova i Metohije koji su radili pretežno kurirske poslove
rasturanja droge po Evropi i svetu, sa narastanjem svoje finansijske i
organizacione moći, po prirodi stvari su težili i većem političkom uticaju kako
bi razvili svoje poslove. to ih je odvelo u dva pravca. Jedan je približavanje
koruptivnim političkim vrhovima kosova, a drugi je direktan spoj sa
islamističkim organizacijama na Bliskom istoku koje su spojene sa trgovinom
drogom. Ukoliko pripadnik albanske mafije hoće da nabavi povoljnije, kao i
svaku drugu robu, drogu u Avganistanu, nailazi na pitanje „Da li si dobar
330
vernik?”, koje u Evropi nije neophodno pri takvoj transakciji. Ukoliko neko jeste
dobar vernik, cena droge za njega u Avganistanu, pakistanu ili turskoj je
povoljnija. tako, prividno ili stvarno, ekonomski motivisani kriminalci postaju
deo sveta islamističkog ekstremizma. Braća po poslu postaju sve više braća po
veri. to se uostalom, kako pokazuju podaci, i isplati. U novije vreme svedoci
smo i takozvanih poslovnih brakova između kriminalnih porodica Albanaca sa
kosova i Metohije i kriminalnih porodica iz Avganistana.
Iako je na Balkanu pojava islamističkog ekstremizma i terorizma bilo i ranije,
to se ozbiljnije počelo internacionalizovati tek dolaskom mudžahedina iz
islamskih država na prostor Bosne i Hercegovine početkom devedesetih godina.
tek tada su na Balkanu udareni ozbiljni temelji globalne mreže islamističkog
terorizma, okrenutog tada samo protiv srba i Hrvata, a u budućnosti verovatno
daleko najviše protiv Zapada.
sve važnije terorističke akcije počev od napada na Njujork i Vašington 11.
septembra 2001. godine, imaju vezu sa Bosnom i Hercegovinom i zadugo će još
imati vezu sa njom. Uopšte uzev, odlika bošnjačkog ekstremizma je u tome da je
on od početka mnogo više bio verski nego nacionalistički, samo se u vremenima
koja su bila podobna za nacionalizam više predstavljao kao nacionalni fenomen.
razlog tome je što je seme ekstremizma zasejano u Bosni i Hercegovini u toku
rata potom niklo u formi džihadizma čije je žilavo korenje duboko prodrlo u
bosansko-hercegovačko tlo. svako ima svoje vreme zabluda i pravo na njega.
kad su mudžahedini pohrlili u Bosnu i Hercegovinu da se bore na strani vojske
islamističkog ekstremiste Alije Izetbegovića, možda se Amerikancima to nije
dopalo. Ipak, zbog njihove poznate spoljnopolitičke pragmatičnosti, dugo, bolje
rečeno predugo su tolerisali prisustvo islamskih bliskoistočnih fanatika na
prostoru Bosne i Hercegovine, koju su smatrali teritorijom pod svojom kontrolom.
Mada se često pominju različite cifre mudžahedina koji su ratovali na tlu Bosne
i Hercegovine, za verovati je da je kroz ovu bivšu jugoslovensku republiku u
periodu od 1992. do 1995. godine prodefilovalo od deset do dvanaest hiljada
muslimana iz stranih zemalja, te da je nekoliko hiljada njih dobilo na tadašnjim
legalnim (brak sa državljankom BiH, učešće u ratu u sastavu tadašnjih zvaničnih
vojnih formacija BiH i sl.) ili na nelegalnim osnovama državljanstvo Bosne i
Hercegovine, a da je realan broj onih koji su ostali iznosio oko 1 500. Da ni to
uopšte nije mali broj, na najgori mogući način potvrđuje teroristička akcija u
Njujorku i Vašingtonu za koju sveukupno uzev nije trebalo više od par stotina
ljudi, pri čemu je broj neposrednih izvršilaca na nivou od svega nekoliko desetina
istih takvih fanatika, kakvi su se u stotinama ugnezdili na bošnjačkom krilu usred
Evrope. Naprosto, Amerikanci su polazili od toga da su mudžahedini trenutno
331
Dragan Simeunović
korisni u borbi protiv srba kao što su nekad bili u Avganistanu protiv rusa, i da
će ih kasnije lako moći kontrolisati. Loša procena se sastojala upravo u tome. Za
muslimanski živalj u Bosni i Hercegovini mudžahedini pridošlice sa Bliskog
istoka bili su neka vrsta heroja, otprilike istih onakvih kakvi su za bosanske srbe
bili ruski dobrovoljci koji su se borili na njihovoj strani.
Brojni mudžahedini su ostali u Bosni i Hercegovini verujući da će zauvek
biti dragi gosti. No, kako se politika Zapada u postdejtonovskom periodu počela
menjati, to je i tlo Bosne i Hercegovine postajalo sve više vruće za mudžahedine.
Zapadne zemlje, a pre svega sAD, su sve otvorenije postavljale to pitanje pred
bošnjačke političare, a naročito posle napada od 11. septembra. to je bio razlog
zbog koga su mudžahedini polako počeli da napuštaju Bosnu i Hercegovinu.
Izvestan broj se zaputio u Čečeniju, Irak ili Avganistan, a nemali broj je vrlo lako
otputovao na Zapad preko teritorije Hrvatske koja je u specijalnim odnosima sa
Bosnom i Hercegovinom, i završio ko zna gde sve.
Državni vrh u sarajevu priznaje da je na tlu Bosne i Hercegovine još uvek
više stotina ekstremista iz takozvanih kritičnih zemalja, izražavajući spremnost
da svakog od njih isporuči ukoliko ih neka strana zemlja zatraži, dok inostrani
izvori navode da je takvih oko 1 500.
ponajviše pod američkim pritiskom 2002. godine je pet mudžahedina
isporučeno zemljama Zapada. kao najopasniji među njima slovili su dvojica
Egipćana — Arman Ahmed al Huseini zvani Al Misri i Hasan Mahmud saad al
Šerif zvani sakr, koji su posle završenog rata u Bosni i Hercegovini izvršili napad
na Luksor, egipatsko mondensko letovalište, a potom se mirno vratili u Bosnu i
Hercegovinu, budući da su njeni državljani. Obojica se smatraju ne samo
pristalicama nego i saradnicima Osama Bin Ladena. Uhapšeni su i isporučeni,
jedan Nemačkoj a drugi Italiji, zbog ilegalne trgovine drogom i indikacija za
terorizam. sakr je bio za vreme rata u Bosni i Hercegovini emir i imam jedinice
islamskih fanatika koja se zvala „El mudžahid”. Međutim, kasnije se zbog
žestokih reakcija domaćeg bošnjačkog stanovništva odustalo od daljih postupaka
isporučivanja islamističkih ekstremista kako se ne bi podgrevao ekstremizam u
Bosni i Hercegovini.
I oni koji su pre toga isporučeni na zahtev Amerikanaca isporučeni su pod
uslovom da se ne isporučuju njihovim matičnim državama već su upućeni u
Gvantanamo kao, bar u ovom slučaju, daleko bolje mesto.
poveća grupa mudžahedina koja se nakon rata trajno nastanila u bivšem
srpskom selu Bočinja u opštini Maglaj, i u kome je organizovala svoj život
potpuno na šerijatski način, nije krila svoju bliskost sa Osama Bin Ladenom ni
posle rata. Vođa ove grupe, Abu Hamza, prihvatio je fatvu Bin Ladena iz 1998.
332
godine koja poziva na ubijanje Amerikanaca i drugih „krstaša”. Fatva je,

zahvaljujući angažovanju mudžahedina, ali i arapskom novcu, prevedena na
bošnjački jezik i distribuirana širom Bosne i Hercegovine. teško da će se ikada
moći utvrditi koliki je udeo Ladenovog finansiranja rata u Bosni i Hercegovini
u okvirima sveukupnog iznosa od oko pet milijardi dolara pomoći koje su
islamske zemlje uputile Izetbegovićevoj strani, i za koje je sve namene dat taj
novac, da li samo za tadašnji rat protiv srba, ili i za neke kasnije akcije.
Iako je vremenom sve ozbiljnije pritiskao bosansko-hercegovačke vlasti po
pitanju mudžahedina, Zapad je o tome nerado izveštavao u svojim medijima, na
primer, kao u slučaju hapšenja bliskog Ladenovog saborca i novopečenog
državljanina Bosne i Hercegovine, tunižanina Mehreza Audounija u turskoj
zbog pokušaja političkog ubistva, čemu je prethodio pokušaj ubistva pape
prilikom posete Bosni i Hercegovini, kada je pronađen eksploziv ispod jednog
mosta na putu kojim se kretao papa. taj pokušaj su bošnjački ekstremisti
jednostavno pripisali srpskoj strani i takva vest je objavljena i u medijima.
sporost vlade Bosne i Hercegovine u izvršavanju međunarodno preuzete
obaveze da izvrši reviziju odluke o nelegalnom davanju oko 1 500 pasoša
mudžahedinima iz celog sveta vidi se i iz podatka da je do 2007. komisija saveta
ministara Bosne i Hercegovine donela svega 347 rešenja o poništenju
državljanstva čime je isto toliki broj mudžahedina izgubio pravo na bosanski
pasoš. Nema dileme da su bosanske vlasti iskazivale samilost, pa čak i izvesnu
solidarnost sa mudžahedinima koje treba proterati, recimo poput onih devet čija
je imena obznanila vlada u kairu na svojoj listi terorista. Bosanske vlasti su
tvrdile da mudžahedine koje proteraju u matične zemlje poput Egipta, Jordana i
sirije čekaju nehumane kazne, a možda i smrt.
U toj situaciji teško da bi se mogao uskoro naći i najpoznatiji mudžahedin u
Bosni i Hercegovini Abu Hamza, alijas Ali Husein Imad, koji je u slučaju svog
proterivanja zapretio odmazdom. U međuvremenu, pristalice mudžahedina u
Bosni i Hercegovini su formirali udruženje „Ansarja” koje pruža pravnu pomoć
ugroženim mudžahedinima. takođe, kada je ušla u Avganistan, američka vojska
je pronašla veliki broj bosansko-hercegovačkih pasoša kod talibana, kao i
nepopunjene pasoše Bosne i Hercegovine u svrhu terorističkih akcija.
Hapšenje za delo terorizma Šveđanina bošnjačkog porekla Mirsada
Bektaševića, turčina sa prebivalištem u Danskoj Češura Abdulkadira i Bošnjaka
iz sarajeva Bajre Ikanovića potvrđuje kao moguću preorijentaciju islamističkih
ekstremista sa Balkana od klasičnog ka samoubilačkom terorizmu. kod njih su
prilikom hapšenja pronađeni: 40 kg eksploziva, samoubilački prsluci i njihova
oproštajna obraćanja Alahu snimljena na video trakama. radi veze sa njima je
333
Dragan Simeunović
pohapšeno još 36 lica u nizu drugih država, počev od sAD do kanade, Velike
Britanije, Danske, Švedske, trinidada i Bangladeša, koji su, zajedno sa
uhapšenim u Bosni i Hercegovini, planirali terorističke samoubilačke napade
širom sveta. sasvim u duhu najnovijeg terorističkog komunikacionog trenda svi
uhapšeni su komunicirali isključivo preko Interneta. Bektašević se u
korespondenciji koristio imenom Maksimus, što je pseudonim osobe koja je
održavala sajtove za potrebe Abu Musaba al Zarkavija. Optužene posebno teško
terete snimci njihovih presretnutih razgovora. Finansijer Bektaševićeve
terorističke grupe bio je Abdul Basit, poznat i kao Abu-Lifa, koga je danski sud
u februaru 2007. godine osudio na sedam godina robije.
Činjenica da je oko 750 lica u Bosni i Hercegovini pod permanentnom
prismotrom zapadnih obaveštajnih službi dovoljno govori o potencijalnoj
opredeljenosti velikog broja lica u toj zemlji za islamistički terorizam. Mreža
radikalnih islamista u toj zemlji povremeno iznedri neku opasnost tek koliko da
se vidi da je opasnost od nje ne samo dugotrajna već i okrenuta prema
raznovrsnim metama.
primer iz marta 2008. godine kada su uhapšena petorica muslimana iz Bosne
i Hercegovine koji su nameravali da izvrše terorističke napade na katoličke crkve
i objekte EUFOr eksplozivnim napravama ručne izrade potvrđuje tu tezu i aktuelni
teroristički trend, jer je preko 90 odsto eksplozija od Iraka do Šri Lanke izazvano
upravo takvim sredstvima. terorističku grupu su pored rijada rustempašića, koji
je bio vođa grupe, još sačinjavali i Muhamed Meco, Abdulah Handžić i Edis Velić,
sva četvorica vahabiti iz sarajeva, dok je peti uhapšeni Muhamed Ficer, bio iz
Bugojna. prve mete ove grupe trebalo je da budu katolička katedrala u sarajevu i
franjevački manastir u centralnoj Bosni u mestu Fojnica. tokom rata u Bosni i
Hercegovini rustempašić je bio član ozloglašene mudžahedinske jedinice
smeštene u centralnoj Bosni, koja je više bila teroristička organizacija nego
paravojna jedinica i samo formalno pod jurisdikcijom bosanske vojske. Ova
jedinica je delovala krajnje autonomno i u pogledu izbora ciljeva i u pogledu
metoda svoga delovanja, a uglavnom su je sačinjavali stranci islamisti iz različitih
zemalja. rustempašić je i verovatni izvršilac terorističkog akta miniranja katoličke
crkve u selu Humci pored Bugojna u julu 1996. godine. Nakon toga su ga uhapsili
pripadnici sFOr-a 2004. godine zbog ilegalnog posedovanja oružja i aktivnosti
koje su u vezi sa terorizmom. kao nezaposlen živeo je od novca koji je dobijao od
vahabita iz Austrije. Učestvovao je u sukobu između radikalnih i umerenih
muslimana 2007. godine u Bosni i Hercegovini na strani pokojnog
samoproklamovanog šeika Jusufa Barčića, lidera vahabija u Bosni.
334
Internacionalna dimenzija bošnjačkog ekstremizma i terorizma vidljiva je i

iz drugih podataka. recimo, drugooptuženi član te grupe Edis Velić je proveo
određeno vreme boreći se u Čečeniji na strani islamističkih terorista. svi članovi
grupe su bili aktivni u uličnim protestima koji su svojevremeno organizovani
zbog pokušaja bosanskih vlasti da isporuče mudžahedine zemljama koje su ih
tražile da im sude zbog različitih kriminalnih radnji uključujući i terorizam, kao
i u protestima koji su organizovani zbog rata u Iraku i Avganistanu i tom prilikom
su Velić i Handžić spaljivali zastave sAD i Evropske unije. Međunarodne veze
između rustempašićeve grupe i islamističkih ekstremista u svetu su održavane
i preko Interneta, a i ličnim kontaktima, recimo kontaktima rustempašića i
Bektaševića koji je uhapšen nešto ranije.
U avgustu 2008. godine italijanska policija uhapsila je u Bolonji petoricu
severnoafrikanaca — četiri tunižanina i jednog Marokanca koji su regrutovali
islamističke ekstremiste za terorističke napade u Iraku i Avganistanu. Grupa je
raspolagala značajnim finansijskim sredstvima i, kako je utvrđeno, slala je na
desetine hiljada dolara u Bosnu i Hercegovinu radi organizacije treninga za
samoubilačke napade u Avganistanu i Iraku. Zanimljivo je da im je iz Bosne i
Hercegovine stigla ponuda za organizaciju treninga za samoubilačke terorističke
napade kao i za logističku podršku u tim napadima. prethodno su praćeni tri
godine i utvrđeno je da su se radikalizovali u toku boravka na Zapadu, a svi su
bili spremni i da se lično žrtvuju za džihad. Ova grupa nije formalno pripadala
nijednoj poznatoj terorističkoj organizaciji ali je sebe smatrala bliskoj Al kaidi.
Jedan od uhapšenih, a ujedno i vođa grupe, tunižanin Halil Jaraja je veteran
građanskog rata u Bosni i Hercegovini, a ostala četvorica su zapravo bili
regrutovani za samoubilačke napade.
kao što se vidi, posejano seme islamističkog zla na Balkanu, a posebno u
Bosni i Hercegovini stalno rađa nove gorke plodove pa i one u formi homegrown
terorizma. Hiljade mudžahedina koji su prošli kroz ratove na Balkanu su se razišli
po svetu kao rakova deca da bi pomagali svojoj „muslimanskoj braći u nevolji”
na drugim mestima širom sveta. Njih nije lako ni locirati ni identifikovati jer se
služe novim imenima i pseudonimima. Još je teži zadatak utvrditi koliko su oni
svojom ubilačkom ideologijom zarazili ljudi u Bosni i Hercegovini, na kosovu
i Metohiji, u sandžaku, Albaniji i Makedoniji. to je ono što ne može nijedna
obaveštajna služba na svetu da utvrdi sve dok se skrivena misao ekstremizma
ne počne pretakati u praksu terorizma.
Istine radi, nisu svi stranci koji su učestvovali u borbama u Bosni i
Hercegovini bili mudžahedini. Motivi za dolazak nekih od njih nisu bili samo
verske prirode. primera radi, među prvim strancima koji su stigli u Bosnu i
335
Dragan Simeunović
Hercegovinu da bi se borili protiv srba bili su meštani turskog sela Halibejli

pored Izmira. to selo je davno naseljeno Bosancima, a nemali broj stanovnika
sela ne samo da zna svoje poreklo, već neki među njima održavaju i veze sa
rodbinom u Bosni i Hercegovini. taj očigledno romantizovani pristup ratu ipak
nije bio dominantna karakteristika organizovanog dolaska stranaca koji su iz
turske preko organizacije „Igase”, kao i iz drugih zemalja stizali u Bosnu i
Hercegovinu da uzmu učešće u ratnim operacijama. Iako se iz navedenog
primera vidi da verski fanatizam nije bio jedini motiv za učešće u ratu, on je ipak
bio glavni motiv samoregrutovanja onih koji se nazivaju mudžahedinima.
Na tlu sadašnje srbije uticaj islamskog fanatizma je preko vahabita
najprisutniji u sandžaku. Vahabizam je islamski ekstremni pravac tumačenja
kurana zasnovan na učenju Muhamed ibn Abdul Vahaba.10 U saudijskoj Arabiji
vahabizam je državna religija, ali u drugim muslimanskim zemljama nije uhvatio
korena. praktično, postoji samo u tri oblasti na svetu od kojih je jedna i Balkan.
U sukobu je sa tradicionalnim islamskim vernicima i oni su mu prva meta. U
Bosni i Hercegovini vahabiti su svojom agresivnošću odbili brojne muslimanske
vernike od sebe, ali saudijska Arabija im šalje novac koji im omogućava da se
održe. ko pristupi vahabitima dobija mesečnu „platu”. Nadoknadu primaju i
žene za nošenje feredža i prihvatanje drugih vahabitskih principa koji se tiču
ženskog pola. razlikuju se od tradicionalnih muslimana po izgledu (briju glavu
i nose duge brade) i odeći (kraće široke pantalone). klanjaju se na hambelijski
način i obrezuju žene kako bi ih učinili smernim.
I pored očiglednog dugogodišnjeg postojanja vahabija na balkanskim, pa i
prostorima srbije, kod nas se sve do početka 2007. godine negirala njihova
prisutnost. tek kada su vahabije od 2006. počele da se agresivno ponašaju
izazivajući česte incindente, obično u džamijama koje su pokušavali da preotmu
vernicima Islamske verske zajednice na tlu Bosne i Hercegovine ili u sandžaku,
napadajući pri tom imame i njihove pristalice, vahabizam je ozbiljno shvaćen
kao ekstremizam. Da je terorizam ništa drugo do realizovani ekstremizam
pokazalo je u aprilu 2007. godine otkrivanje kampa za oružanu obuku vahabita
u ataru sela Žabren na planini Ninaja, tačnije između Novog pazara i sjenice.
tada je u sukobu sa policijom poginuo vođa vahabitske terorističke grupe, a
jedan vahabit je ranjen. ta grupa je planirala terorističke napade na lokalne
muslimanske sveštenike, škole i ambasade u Beogradu. Uhapšeni članovi te
vahabitske grupe su osuđeni na dugogodišnje kazne zatvora. Na tlu srbije
10
Izrazi vahabizam i vahabija koriste se u srpskom književnom jeziku, dok izrazi vehabizam i
vehabija pripadaju bošnjačkom jeziku.
336
vahabita ima u Novom pazaru, sjenici, tutinu, prijepolju, Brodarevu, priboju,

a u Crnoj Gori u Bijelom polju, rožaju, plavu i Gusinju.
Na kosovu i Metohiji, albanska muslimanska grupacija, odnosno teroristi
iz njenih redova, ni u vreme svoje terorističke kampanje, pa ni sada ne oslanjaju
se onoliko koliko bi mogli na islamske zemlje, odnosno na njihove terorističke
grupacije. Najverovatniji razlog za to je njihova procena da bi time izgubili
naklonost sAD i uopšte zapadnih zemalja, do koje im je veoma stalo u njihovoj
„borbi za nezavisnost”. Međutim, za procenu daljih događanja veoma je
simptomatično to što se albanski separatistički pokret u svom finansiranju, a
posebno u ilegalnom naoružavanju obilato služio trgovinom drogom i pri tome
tesno sarađivao sa islamistima bliskoistočnih i uopšte muslimanskih zemalja
preko kojih ide put droge. Dozvole li to okolnosti, sigurno je da će ove ilegalne
„ekonomske” relacije lako prerasti u „političke”, naročito ukoliko albanski
ekstremisti procene da im podrška Zapada više nije neophodna.
Dokaz za to je svojevremeno prisustvo izvesnog broja arapskih terorista kao
i Bin Ladenovih ljudi u redovima Oslobodilačke vojske kosova (OVk), u
Makedoniji, a tokom niza godina i na tlu Albanije, i pored snažnog prisustva
zapadnih obaveštajnih službi na tlu Balkana.
Velika je verovatnoća da se Amerikancima osvetila ta vrsta pragmatičnosti
u odnosu na islamistički terorizam. Dok su ga na Bliskom istoku, pa iskreno
govoreći i širom sveta žestoko suzbijale, sAD su prisustvo islamskih terorista
na tlu jugoistočne Evrope tolerisale, premda ponekad imajući kasnije velike štete
od toga, kao u slučaju prisustva mudžahedina na tlu Bosne i Hercegovine. razlog
tome je najverovatnije uverenje administracije sAD da je reč o minornim
snagama islamskih fanatika koje su od koristi američkim saveznicima, a koje se
zbog svoje relativne malobrojnosti lako daju kontrolisati. pri tom je
prenebregnuto jedno od zlatnih pravila borbe protiv terorizma — da se terorizam
koji se ne suzbija totalno, ako opstaje čak i u najmanjoj količini, munjevito
umrežava i pogubno rasprostire poput kancerogene ćelije.
Nije slučajno što je nakon sarajeva glavni vahabijski centar Balkana postala
kosovska Mitrovica, a ne neko mesto u sandžaku gde ih i te kako ima.
kada je reč o OVk i njenoj orijentaciji, nema sumnje da je ova
etnoseparatistička organizacija sve vreme svoga postojanja imala i autentičnu
islamističku boju i uživala podršku međunarodne islamističke terorističke mreže.
O tome svedoče ponajbolje brojni albanski podaci, recimo izjava visokog
funkcionera albanske obaveštajne službe Fatosa kljosija koji je, potvrđujući
podatak da je Osama bin Laden posetio Albaniju 1994. godine, ujedno i naveo
337
Dragan Simeunović
da je bin Laden tada oformio terorističku mrežu koja operiše iz Albanije i

regrutovao borce za sukobe na kosovu i Metohiji 1999. godine.
Malo se zna da je proislamističkoj orijentaciji OVk najviše doprineo
Islamistički oružani pokret koji je na Narodnoj arapskoj islamskoj konferenciji
1995. godine u kartumu napravio strategiju islamističkog terorizma na Balkanu.
Za organizovanje Albanaca na kosovu i Metohiji za džihad zadužen je tada
islamistički centar u karačiju. takođe ni Iran nije sedeo skrštenih ruku, već je
stvorio jaku obaveštajnu mrežu, slao novac OVk preko humanitarnih
organizacija i kroz legalne ekonomske kanale. propagiran je iranski model
države kao idealan i podsticano je otcepljenje kosova i Metohije kao islamske
teritorije. sada proiranska obaveštajna mreža sa kosova deluje prema zemljama
u okruženju i evropskim zemljama uopšte. Da su Albanci bili prijemčivi za
islamističke uticaje vidi se iz mnogo detalja, pa i takvih da su se shodno svojim
pravilnicima za ratovanje svi članovi OVk morali moliti Alahu najmanje dva
puta na dan po pola sata. Da su mudžahedini postojali i postoje na Balkanu ne
samo u Bosni i Hercegovini (o čemu se mnogo piše), već i na kosovu i Metohiji
(o čemu se ne piše) potvrđuje osnivanje jedinice mudžahedina Abu Bekir sadik,
1998. godine u kosovskom selu Donji prekaz. Jedinicu je stvorio Ekrem Avdija
alias Abu suheik, a 70 odsto njenog sastava su činili kosovski Albanci. Danas
su mnogi detalji o kontaktima OVk sa vrhom Al kaide, recimo sa braćom
Zavahiri i njihovoj tesnoj saradnji javna stvar.
koliko je veza OVk i Al kaide bila čvrsta iako skoro nevidljiva pokazuje
izjava neprikosnovenog albanskog kosovskog lidera Ibrahima rugove od 25.
septembra 2001. godine u kojoj priznaje da OVk krije međunarodne teroriste i
njihove baze na kosovu i Metohiji i da je čak spremna da se uključi u
međunarodnu terorističku borbu na strani Al kaide. rugova je nešto kasnije,
tačnije 17. novembra 2001. godine, potvrdio sve snažniju proislamističku
orijentaciju OVk i ponovio da su „teroristi Osame bin Ladena našli pribežište i
dalje ga nalaze u našem regionu”. tom prilikom je obećao da će svoja saznanja
izneti pred Ujedinjenim nacijama i Evropskom komisijom, što posle nije učinio.
rugovu su na ovakva priznanja naterale brojne činjenice poput recimo one
da je u oktobru 2001. godine u Avganistanu pronađena dokumentacija o Albancu
sa kosova i Metohije Damiru Šabaniju. On je svojom rukom popunio formular
i napisao: „Zainteresovan sam za samoubilačke operacije. Imam borbeno
iskustvo u OVk protiv srpskih i američkih snaga”. Da je Šabani bio obučavan
još na kosovu i Metohiji za samoubilačke operacije vidi se iz njegovog navoda
da je dovoljno obučen za samoubilačke operacije. „Doprinos” tog kosovskog
Albanca izboru ciljeva samoubilačkih akcija vidi se iz njegovog predloga da se
338
one ubuduće izvode i u dečjim zabavnim parkovima, pre svega u Diznilendu.

sve u svemu, dovoljno argumenata da se može potvrditi islamistička dimenzija
albanskog radikalizma kao složenog fenomena koji još nije dostigao svoj
antizapadni vrhunac.
proislamističke ekstremističke organizacije čije je prisustvo dokazano na
kosovu i Metohiji jesu: „Abu Bekir sadik” (kosovska Mitrovica), Alahova
vojska (prizren) i „selafisti” (prizren).
Vahabiti imaju specijalna besplatna obdaništa za albansku decu na kosovu
i Metohiji. potvrđeno je i prisustvo Hamasa i Hezbolaha i konspirativni kontakt
52 lica sa tim dvema organizacijama.
Baze koje su nekada služile za obuku OVk su često bile i u funkciji obuke
islamista.
Dok sa jedne strane vlasti kosova pokušavaju da dokažu svoju lojalnost
Zapadu time što su poslale 100 vojnika da se bore na Bliskom istoku na strani
Zapada, istovremeno se veliki broj Albanaca dobrovoljaca sa kosova, iz
Makedonije i Albanije bori u Iraku, Čečeniji i Avganistanu na strani islamista.
kada ih zarobe, iračke vlasti ih prema svojim navodima obično puštaju jer ih
smatraju bliskim Zapadu.
Finansijeri su različiti, ali ciljevi svih organizacija su isti. tako na primer
saudijski komitet udružene pomoći za Čečeniju i kosovo (sJrC) od početka
finansira mudžahedinsku borbenu formaciju Abu Bekir sadik i vahabite, dok
sledbenike Hezbolaha finansira Iran. Okretanje albanskih ekstremista na kosovu
i Metohiji sve više ka islamizmu praćeno je kriminalnim samofinansiranjem.
Nekadašnji članovi OVk su danas glavni kriminalci u domenu trgovine ljudima,
pre svega prostitutkama sa Istoka za potrebe oružanih snaga međunarodne
zajednice smeštenih na kosovu i Metohiji, ali njima snabdevaju i kriminalnu
mrežu Evrope uopšte. Na kosovu i u Makedoniji odavno deluje kriminalna
grupa koja zajedno sa bugarskim kriminalcima prebacuje čak i avganistanske
talibane u Mađarsku, slovačku i Češku.
Nekadašnjim teroristima je danas na kosovu i Metohiji prećutno dozvoljeno
uzgajanje kanabisa na velikim površinama. Oni to rade u saradnji sa proizvođačima
droge iz Avganistana i pakistana. Ako je Avganistan danas zemlja maka, kosovo
je zemlja kanabisa. Ne samo zbog proizvodnje, već daleko više zbog trgovine
ovom vrstom droge. No, kosovo je danas jedno od najsiromašnijih područja u
Evropi i droga donosi prosperitet. tamo gde prolazi droga na kosovu, vidljivi su
znaci blagostanja stanovništva. samo desetak kilometara dalje caruje beda.
procenjuje se da otprilike 30 „porodica” sa ukupno 5 000 ljudi na kosovu veoma
339
Dragan Simeunović
značajno profitira od droge. sve one su rodbinski povezane sa vrhovima političke

vlasti na kosovu. sedam od tih porodica je tesno povezano sa islamističkom
terorističkom mrežom na Bliskom istoku, a sve imaju kontakte sa islamistima. to
sve utiče da proislamističko raspoloženje bubri u iščekivanju da kosovo postane
stvarno nezavisno, što za albanske ekstremiste znači nezavisno i od Zapada a ne
samo od srbije pa da se onda to raspoloženje ispolji svom žestinom.
tradicionalan šverc oružjem na kosovu danas je ogledalo simbiotičkog
odnosa terorista i kriminalaca. kurdski teroristi se sve više snabdevaju oružjem
od kosovskih Albanaca, a oni od njih drogom. Nema sumnje da ih povezuje i
islam kao garancija uzajamne solidarnosti.
Da veze Al kaide sa kosovom jačaju i da su islamistički teroristi smatraju da
su na kosovu sigurni pokazuje i to što se Marokanac Abdelmadžid Bušar, koji je
glavni osumnjičeni za teroristički napad u Madridu, zaputio 11. marta 2004.
vozom iz Mađarske preko centralne srbije ka kosovu i Metohiji bez ikakvih
ličnih dokumenata, ali ga je uhapsila srpska policija i potom ga isporučila Španiji.
U želji da pokažu da je OVk nacionalistička a ne islamistička teroristička
organizacija neki obaveštajni zapadni analitičari su preterivali, pa je ispadalo da
su Albanci sa kosova maltene ateisti, iako su upravo oni bili najžešći vernici u
bivšoj Jugoslaviji. Vojska FNrJ je sa njima vodila rat do početka pedesetih
godina prošlog veka zbog skidanja feredža i mnogoženstva i na kraju se to
završilo kompromisom. Feredže su skinute, a bigamija je ostala. Ima li većeg
dokaza kosovskih Albanaca o čvrstoj veri u islam od toga.
primedbe da je broj Albanaca ekstremista i potencijalnih terorista mali i da
je zato i potencijalna opasnost od njih mala se ne mogu uzeti u obzir kao validne
jer nijedna teroristička grupa nije mala pošto je dovoljan i vrlo mali broj terorista
da napravi veliku štetu. Uz to, Albanci su vrlo povezani po plemenskoj i
srodničkoj osnovi. sve više im je meta Zapad, a Balkan im je samo baza odakle
kreću u napade, iako će doći i dan kada će i po kosovu i Metohiji albanski
ekstremisti početi napadati sve što je zapadno. srbiju smatraju poraženom, ali
to ne znači da će je poštedeti u budućnosti. kad je reč o ekstremizmu i terorizmu
na Balkanu Zapad mora da se suoči sa gorkom istinom — Albanci jesu miljenici
Zapada kao što su bili juče i Bošnjaci, ali Zapadnjaci nisu miljenici Albanaca
baš kao što više nisu miljenici Bošnjaka niti će to ikada biti. Bar su na Bliskom
istoku Amerikanci mogli naučiti da je vera jača od osećanja zahvalnosti.
realno uzev, nisu niti mogu biti svi muslimani na Balkanu fanatici. Ali, neki
od njih to svakako jesu i Amerika će se kao i ostatak sveta kad-tad uveriti da je
opasnost od njih veća nego od Arapa, iz prostog razloga sto se radi o belcima
koji nisu sumnjivi na prvi pogled. Boja kože pak u islamu ne znači nista. Oni su
340
svi jedna nacija. Nije više tajna da je bela Al kaida sve više prisutna ne u Evropi,
nego u Americi.
Albanci muslimani su 2007. godine u sAD bili ključni akteri velike
islamističke zavere i drastičnog primera „samoniklog terorizma” (homegrown
terrorism) sa ciljem da ubijaju američke vojnike u vojnim bazama na tlu sAD, pre
svega u bazi Fort Diks i činili su dve trećine članova uhapšene terorističke grupe.
Ova grupa radikalnih islamista iz Južnog Džersija koju su činili kosovski
Albanac Agron Abdulahu, makedonski Albanci braća Driton, Eljvir i Šain Duka,
turčin serdar tatar, legalno nastanjen u sAD i Mohamed Šnever, američki
državljanin rođen u Jordanu, su tokom 2006. i 2007. godine vršili pripreme za
terorističke napade na američke kasarne da bi ubili što više američkih vojnika.
Bili su spremni, kako su izjavili, da se „žrtvuju za Boga u ime džihada”. U tom
cilju su uvežbavali gađanje iz vatrenog oružja u pustarama oblasti pokono u
pensilvaniji. U ozbiljnoj policijskoj akciji praćenja ove grupe koja je trajala
sedamnaest meseci, FBI je uspeo da dvojicu svojih tajnih saradnika ubaci u grupu,
od kojih je jedan (zvani Besnik) bio bivši član OVk, pa je na osnovu prikupljenih
čvrstih dokaza ova teroristička grupa uhapšena početkom maja 2007. godine, u
momentu kada su uhapšeni pokušavali da nabave ručne bacače kako bi
predstavljajući se kao raznosači pica razneli vojnu bazu Fort Diks. snimci kojima
raspolaže FBI nevosmisleno potvrđuju da se radi o radikalnim islamistima koji
su se nadahnjivali propagandnim materijalom Al kaide i sebe doživljavali kao
ratnike džihada. U njihovim računarima je pronađena ogromna količina
islamističkih materijala uključiv i Ladenove fatve u kojima se poziva na sveti rat.
Mobilisani su za akciju putem Interneta. Napad na bazu su uvežbavali vičući
„Alahu ekber” (Bog je veliki) i kličući džihadu. paradoksalno je da su ovi ljudi
kojima su sAD pružile ne samo novi dom, već posao i sigurnost, pa i političku
podršku njihovom narodu, iskazali krajnju nezahvalnost i mržnju prema Americi
tako što su za prvu metu svog napada izabrali baš vojnu bazu Fort Diks u kojoj
je 1999. godine Hilari klinton u svojstvu supruge tadašnjeg predsednika sAD,
lično dočekivala i pozdravljala na hiljade albanskih izbeglica koje su potom tamo
bile smeštene. Osim toga, hteli su da ubiju i predsednika sAD Džordža Buša i u
te svrhe je Eljvir Duka planirao atentat pomoću snajperske puške.
U materijalima tužilaštva su pohranjeni i iskazi uhapšenih iz kojih se vidi da
je u pitanju bila ozbiljno planirana teroristička aktivnost. Dritan Duka je, primera
radi, hteo da se prijavi u američku vojsku kako bi došao u situaciju da „iznutra”
pobije što više američkih vojnika. Oružje je grupi nabavljao Abdulahu, emigrant
sa kosova koji ih je obučavao u gađanju vatrenim oružjem. Materijali FBI
pokazuju ne samo stepen mržnje koji je povezivao ovu grupu u ratnike džihada,
341
Dragan Simeunović
već i stepen njihovog oduševljenja Ladenom, Al kaidom i talibanima. Da su

sebe smatrali ravnopravnim delom islamističke terorističke mreže pokazuju
snimci njihovih razgovora, kao kad na primer Dritan Duka kaže svom bratu
„talibani napreduju veličanstveno i ja ti sa zadovoljstvom donosim vesti da mi
dobijamo rat” (kurziv aut.). koliki je bio njihov fanatizam vidi se iz informacije
tužilaštva da je kosovski Albanac Agron Abdulahu nakon hapšenja po svojoj
ćeliji crtao kalašnjikove koji bljuju vatru na FBI, što se može oceniti kao
ideološki nastavak borbe. Čak ni u zatvoru nisu prestali da vode džihad.
U prvoj polovini 2009. godine izrečene su dvojici članova grupe presude
doživotnog zatvora dok se ostalima još sudi, čime je američka država pokazala da
nema nikakve milosti prema onima koji je ugrožavaju. U javnosti je pokušano da
se ovaj slučaj dovede sa slučajem nasilja koji su u martu 2008. izvršila dvojica
mlađih Albanaca (braća Imer i Nesret Gaši) zajedno sa Bošnjakom Arminom
puškarom. Dvojica albanskih mladića koji su kasnih devedesetih godina kao
izbeglice sa kosova i Metohije došli u sAD, i njihov vršnjak iz Bosne i
Hercegovine su u kentvudu, u Zapadnom Mičigenu, unesrećili jednu američku
porodicu višestrukim i grupnim silovanjem njihove maloletne ćerke u njenom
domu iskoristivši njeno poverenje. Istraga nije ukazala na političke motive ovoga
zločina. Jedina sličnost sa slučajem iz Džersija je to što su mladi muslimani takođe
duboko povredili čast i sigurnost zemlje koja im je nesebično pružila trajno
gostoprimstvo. pokušaj povezivanja ovih slučajeva ukazuje na povišenu
senzibilnost javnosti prema aktima nasilja koje čine muslimani, što takođe sa svoje
strane nije dobro.
Interesantno je da su američki mediji sve vreme, i u slučaju uhapšenih
terorista i u slučaju silovatelja iste nazivali „licima iz bivše Jugoslavije”, a ne
Albancima ili Bošnjacima što je inače običaj kad se piše o njima kao žrtvama.
time je naneta šteta svim građanima bivše Jugoslavije od slovenaca, Hrvata do
Makedonaca. Ono što počinioce delikata vezuje jeste i to da su svi muslimanske
veroispovesti, a to takođe nije pominjano.
Na kosovu i Metohiji, kao i u Albaniji i u Makedoniji, imamo obnovu
religioznosti i versku netoleranciju. U sve te tri sredine je za poslednjih petnaestak
godina podignuto na stotine novih džamija i drugih sakralnih islamskih objekata.
Ako se taj podatak dovede u vezu sa činjenicom da je u isto vreme na kosovu i
Metohiji i u Makedoniji srušeno, oštećeno i oskrnavljeno na stotine hrišćanskih
verskih objekata i spomenika, iz toga sledi zaključak da obnova religioznosti ima i
militantnu dimenziju i da ne predstavlja tek samo puko korišćenje prava na
ispovedanje vere u građanskom društvu. povratak islamskim korenima jedan deo
muslimanskog življa na Balkanu očigledno doživljava kao učešće u svojevrsnom
342
verskom ratu, tim pre što se radi o regionu u kome bi bilo korisno graditi bolnice,
škole i puteve, kao nešto što mu još uvek izrazito nedostaje. Ovde jeste reč o
nasilničkoj radikalizaciji, ali ne toliko putem Interneta koliko klasičnim
propagandnim metodima. Od nje do homegrown terorizma uvek je samo jedan korak.
Zaključak
Nepreciznost i raznovrsnost u korišćenju termina homegrown terorizam koja

je dovela do niza problema u njegovom pojmovnom određenju — pogotovu u
pogledu njegovog mesta i njegovih aktera — vezivanje tog termina isključivo
za islamistički domaći terorizam i samo za zapadne zemlje, neuzimanje u obzir
iskustvo homegrown terorizma iz drugih sredina, recimo Balkana, učinilo je izraz
homegrown terorizam i njegovu naučnu upotrebu relativno problematičnim. to
je ujedno doprinelo i stvaranju i sve češćem korišćenju subtermina kojima se
nastojala nadoknaditi njegova definiciona insuficijentnost.
primer Balkana pokazuje da homegrown terorizam ne samo da može
postojati i u drugim sredinama već da je on mnogo kompleksnija pojava nego
što se na početku njegovog rađanja pretpostavljalo. Naime, njega specifične
sredine kao što je Balkan generiraju kao specifičnu pojavu. to je sa jedne strane
dodatni izazov za savesne istraživače fenomena terorizma, a sa druge strane to
nesumnjivo otežava identifikaciju neke pojave kao homegrown terorizam. pored
toga na putu toj identifikaciji svakako stoje i ozbiljni politički razlozi.
Literatura
1. “Homegrown terrorism and radicalisation in the Netherlands: Experiences,
Explanations and Approaches”, testimony by Lidewijde Ongering, Dutch Deputy
National Coordinator for Counterterrorism to the U.s. senate Homeland security
and Governmental Affairs Committee, 27 June 2007.
2. khatchadourian raffi, “Azzam the American” , The New Yorker, 22 January 2007.
3. Lieberman Joseph, and Collins susan, Violent Islamist Extremism: The Internet, and
the Homegrown Terrorist Threat, United states senate Committee on Homeland
security and Governmental Affairs Majority, Washington, 2008.
4. precht tomas, “Home grown terrorism and Islamist radicalisation in Europe”,
research report funded by the Danish Ministry of Justice, Copenhagen, 2007.
5. “protecting America from terrorist Attack”, speech by FBI Director robert Mueller
at City Club of Cleveland, Friday, 23 June 2006.
343
Dragan Simeunović
6. simeunović Dragan, Terorizam, pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd,

2009.
7. stanislawski Bartosz, “Flexible Intelligence Against Elusive threats: Evolution of
transnational Criminal/terrorist Organizations and the rising Challenges to
Intelligence Gathering”, IsA, 46th Annual Conference, March 2005.
8. “tE-sAt 2009 EU terrorism situation and trend report”.
9. text of H.r. 1955 [110th]: “Violent radicalization and Homegrown terrorism
prevention Act of 2007”.
10. thachuk kimberley L., Bowman Marion E. “spike”, and richardson Courtney,
Homegrown Terrorism The Threat Within, Center for technology and National
security policy, National Defense University, May 2008.
sOCIAL DIMENsIONs OF tHE HOMEGrOWN tErrOrIsM

the main idea of this paper is to show the problems of definition concerning
homegrown terrorism. Usually, homegrown terrorism is connected with the promotion
of violent radicalization and different forms of ideologically based violence. the term
“violent radicalization” means the process of adopting or promoting an extremist belief
system for the purpose of facilitating ideologically based violence to advance political,
religious, or social change. the Internet especially has aided in facilitating violent
radicalization and the process of homegrown terrorism in the United states by providing
access to broad and constant streams of terrorist-related propaganda to citizens of the
United states. Individuals prone to violent radicalization, homegrown terrorism, and
ideologically based violence span all races, ethnicities, and religious beliefs.
Understanding the motivational factors that lead to violent radicalization and
homegrown terrorism or other forms of ideologically based violence is a vital step
toward eradicating these threats. In books and articles focused on the problem of
homegrown terrorism authors from different countries mostly describe this kind of
terrorism in very different ways. It produced the following definitional problems: the
problem of place, the problem of actors of homegrown terrorism, and both — the
“islamization” and the “westernization” of the term homegrown terrorism. Narrowing
the meaning leads to the creation of sub-terms as well. the UsA and Europe devote a
lot of attention to Islamic terrorism because of the post 9/11 legacy both in terms of the
threats and in terms of the anti-terrorist policy. One of the specific characteristics of
homegrown terrorism is the organization of small groups, consisting of only few
“domestic” members. they are linked with the world of Islamic extremism only
virtually, through video tapes and the Internet. However, homegrown terrorism exists
in other regions as well, including the Balkans. the main characteristic of homegrown
terrorism in the Balkans and in other non-western regions and countries is its low action
profile and a strong connection with the world of organised crime.
344
ORGANIZOVANI KRIMINALITET
U REPUBLICI SRPSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI:
STANJE I MJERE SUZBIJANJA
Uroš Pena i Mile Šikman*
ApstrAkt
Organizovani kriminalitet u republici srpskoj i Bosni i Hercegovini je
istovremeno bezbjednosni izazov, rizik i prijetnja jer ga karakterišu lakoća
prilagođavanja društveno-ekonomskim i političkim uslovima, a posebno
uslovima zemalja u tranziciji kakva je i BiH. Zbog toga autori u radu
analiziraju organizovani kriminalitet u republici srpskoj i BiH, sa posebnim
osvrtom na karakteristike i uslove za pojavu organizovanog kriminaliteta u
republici srpskoj i, te oblike ispoljavanja (etiološki i fenomenološki aspekti
organizovanog kriminaliteta). Autori takođe prikazuju pojedine institucionalne
aspekte suprotstavljanja organizovanom kriminalitetu u BiH, a posebno u
republici srpskoj, analiziraju policijsku praksu u otkrivanju i istrazi
konkretnih krivičnih djela sa obilježjem organizovanog kriminaliteta i
predstavljaju primjere dobre prakse. Autori zaključuju da su razvoj strategijske
analize i kriminalističko-obavještajnog rada u suzbijanju organizovanog
kriminaliteta i jačanje međunarodne saradnje nužni preduslovi za dalje
unaprijeđenje borbe protiv organizovanog kriminaliteta.
Ključne reči: organizovani kriminal, institutionalni okvir borbe protiv
organizovanog kriminala, ministarstvo unutrašnjih poslova, republika
srpska, Bosna i Hercegovina.
Zakonsko određenje organizovanog kriminaliteta
Organizovani kriminalitet, kao i ostali oblici kriminaliteta, jeste društveno

negativna i sankcionisana pojava, te predstavlja izazov ne samo unutrašnjoj, već i
globalnoj bezbjednosti. On se pojavljuje ne samo kao kriminalistički, već i kao
*
Dr Uroš pena je zamenik direktora Direkcije za koordinaciju policijskih agencija Bosne i
Hercegovine. Dr Mile Šikman je načelnik Uprave za policijsko obrazovanje Ministarstva
unutrašnjih poslova republike srpske.
345
globalni bezbjednosni problem, s obzirom na svoju transnacionalizaciju. kada je

riječ o definisanju organizovanog kriminaliteta odmah, se može navesti da
konsenzus o pojmu organizovanog kriminaliteta do sada nije postignut, odnosno
različiti su pristupi u određivanju pojma organizovanog kriminaliteta. prisutne su
različite definicije organizovanog kriminaliteta, prije svega različita autorska
tumačenja organizovanog kriminaliteta, ali i različiti institucionalni pristupi u
njegovom shvatanju.1 Ne upuštajući se u detaljne analize tih shvatanja, kao
dominantna nameću se dva shvatanja i to shvatanje Ujedinjenih nacija i Evropske
unije. Ujedinjene nacije su pokušale da dođu do globalno prihvatljivog koncepta
organizovanog kriminaliteta na konvenciji protiv transnacionalnog organizovanog
kriminaliteta koja je održana u palermu 2000. godine. taj koncept se odnosi na
teža krivična djela, korupciju, pranje novca i ometanje pravosuđa, pod uslovom
da je u pitanju transnacionalno krivično djelo po prirodi i da uključuje organizovanu
kriminalnu grupu.2 pristup koji je proklamovala Evropska unija 1994. Godine, a
koji je potom više puta dorađivan, sastoji se u naglašavanju jedanaest karakteristika,
od kojih barem šest moraju biti ispunjene, pri čemu su četiri karakteristike
obavezne da bi se jedan krivični slučaj mogao smatrati organizovanim
kriminalitetom, a ostale karakteristike zavise od svakog pojedinačnog slučaja.3
1
Vidi detaljnije u: Howard Abadinsky, Organized Crime, Nelson-Hall, Chicago, 1990. p. 5; Jay
Albanese, “the Causes of Organized Crime”, Journal of Contemporary Criminal Justice, No.
4, 2000, p. 413; Ernesto savona, “Organized Crime Across the Borders”, HEUNI Papers, No.
6, 1995, p. 5; Đorđe Ignjatović, Organizovani kriminalitet, drugi deo, policijska akademija,
Beograd, 1998, str. 25; Mićo Bošković, Organizovani kriminalitet i korupcija, Visoka škola
unutrašnjih poslova, Banja Luka, 2004, str. 19–20; Milan Škulić, Organizovani kriminalitet:
pojam i krivičnoprocesni aspekti, Dosije, Beograd, 2003, str. 46. Za listu državnih definicija
organizovanog kriminaliteta videti šire u: Organized Crime in Hawaii, Vol. 1, August 1978,
Hawaii Crime Commission, Honolulu, pp. 98–101.
2
Definicija organizovane kriminalne grupe prema članu 2 konvencije glasi:
„(a) ‘zločinačka organizacija’ je organizovana grupa ljudi od najmanje tri lica koja postoji neko
vrijeme, djelujući zajednički sa ciljem da počini jedno ili više ozbiljnih krivičnih djela,
predviđenih konvencijom, a sa namjerom da direktno ili indirektno ostvari materijalnu korist;
(b) ’teški oblik krivičnog djela‘ je radnja koja predstavlja krivično djelo za koje se može izreći
najviša kazna zatvora u trajanju od najmanje četiri godine ili teža kazna;
(c) ’organizovana grupa’ označava grupu koja nije slučajno formirana radi neposrednog
izvršenja krivičnog dela i čiji članovi ne moraju imati precizno definisane uloge, niti kontinuitet
članstva, ni razvijenu organizaciju.”
(“United Nation Convention Against transnational Organized Crime”, 12–15 December 2000,
palermo)
3
Detaljnije videti u: toon van der Heijden, Measuring Organized Crime in Western Europe,
www.ncjrs.gov/policing/mea313.htm; uporediti sa: Council of the European Union, 6204/2/97,
ENFOpOL 35, Brussels, 21 April 1997 (doc 6204/2/97 Enfopol 35 rev 2).
346
Organizovani kriminalitet u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini
krivični zakon Bosne i Hercegovine u Glavi XXII pod naslovom: „Dogovor,

pripremanje, udruživanje i organizovani kriminal” određuje krivična djela
dogovora, pripremanja, udruživanja i organizovanog kriminala.4 krivičnim
djelima iz ove glave mogu se formirati kriminalne organizacije čiji je cilj
kontinuirano vršenje krivičnih djela koja imaju obilježja organizovanog
kriminaliteta i koja su predviđena navedenim krivičnim zakonom. prema
krivičnom zakonu Bosne i Hercegovine (Opšti dio, član 1) zločinačka
organizacija definisana je kao organizovana grupa ljudi od najmanje tri lica, koja
postoji neko vrijeme, djelujući u cilju činjenja jednog ili više krivičnih djela za
koja se po zakonu može izreći kazna zatvora od tri godine ili teža (stav 17).5
prema članu 250 krivičnog zakona, krivično djelo organizovanog kriminala
postoji ako neko učini krivično djelo propisano zakonom BiH kao pripadnik
zločinačke organizacije (stav 1) ili učini krivično djelo za koje se može izreći
kazna zatvora tri godine ili teža kazna (stav 2), odnosno, ako organizuje ili bilo
kako rukovodi zločinačkom organizacijom (stav 3) ili ako postane pripadnik
zločinačke organizacije (stav 4) koja zajedničkim djelovanjem učini ili pokuša
krivično djelo propisano zakonom BiH i ako za pojedino krivično djelo nije
propisana teža kazna. radnja ovog djela se dakle sastoji u činjenju bilo kojeg
krivičnog djela propisanog zakonom BiH od strane lica koje je pripadnik
zločinačke organizacije (stav 1) ili u činjenju krivičnog djela za koje se može
izreći kazna zatvora u trajanju od tri godine ili teža kazna (stav 2).
krivični zakon republike srpske za razliku od krivičnog zakona Bosne i
Hercegovine, koji to nije učinio, definiše organizovanu kriminalnu grupu i na
različit način od pomenutog zakona određuje zločinačku orgnaizaciju.6 prema
krivičnom zakonu republike srpske „organizovana kriminalna grupa” je grupa
lica od najmanje tri lica formirana radi vršenja krivičnih dela za koje se može
izreći kazna zatvora od tri godine ili teža kazna (član 147 stav 12). Novim članom
383a Zakona o dopuni krivičnog zakona republike srpske, uvodi se krivično
djelo „organizovani kriminal”.7 ko učini krivično djelo propisano krivičnim
4
krivični zakon Bosne i Hercegovine proglasio je Visoki predstavnik za BiH 24. januara 2003.
godine Odlukom br. 101/03 i objavljen je u: Službeni glasnik BiH, br. 3/03; izmene i dopune
u: Službeni glasnik BiH, br. 32/03, 37/03, 54/04, 61/04.
5
Organizovana grupa ljudi (član 1, stav 16 kZ BiH) je grupa ljudi koja je formirana, a nije
spontano nastala, radi učinjenja neposredno sledećeg krivičnog djela i čiji članovi ne moraju
imati formalno definisane uloge, koja ne mora imati kontinuitet članstva i razvijenu
organizaciju.
6
„krivični zakon republike srpske”, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 49/03 i 108/04.
7
„Zakon o dopuni krivičnog zakona republike srpske”, br. 01-886/06, od 4. jula 2006. godine.
347
zakonom republike srpske kao pripadnik zločinačkog udruženja, ako za

pojedino krivično djelo nije predviđena teža kazna, čini krivično djelo
organizovanog kriminala. teži oblik krivičnog djela postoji ako neko kao
pripadnik zločinačkog udruženja učini krivično djelo propisano krivičnim
zakonom republike srpske za koje se može izreći kazna zatvora od tri godine
ili teža kazna i ako za pojedino djelo nije propisana teža kazna. posebne
inkriminacije predviđene su za organizatora zločinačkog udruženja ili učinioca
koji na bilo koji način rukovodi zločinačkim udruženjem, koje zajedničkim
djelovanjem učini ili pokuša krivično djelo propisano krivičnim zakonom
republike srpske, tako što će se kazni zatvorom najmanje deset godina ili
dugotrajnim zatvorom. Za članove zločinačkog udruženja koje zajedničkim
djelovanjem učine ili pokušaju krivično djelo propisano krivičnim zakonom
republike srpske, ako za pojedinačno krivično djelo nije propisana teža kazna,
predviđeno je kažnjavanje zatvorom u trajanju od najmanje jedne godine.
takođe, navedenim članom predviđeno je da pripadnik zločinačkog udruženja,
koji otkrije zločinačko udruženje, može biti oslobođen kazne (svjedok saradnik).
Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine ne određuje, odnosno
ne definiše pojam organizovanog kriminaliteta.8 Međutim, u Glavi IX pod
naslovom „posebne istražne radnje” predviđene su mjere i radnje koje su
potrebne za suzbijanje organizovanog kriminaliteta. Ipak, i u ovom djelu
zakonskog teksta precizno se ne određuje pojam organizovanog kriminaliteta,
već se određuju: vrste posebnih istražnih radnji, krivična djela za koja se mogu
odrediti posebne istražne radnje, nadležnost za određivanje i trajanje istražnih
radnji, materijal dobijen preduzimanjem radnji i obavještavanje o preduzetim
radnjama, „slučajni nalazi”, postupanje bez sudske naredbe ili izvan njenog
okvira i korištenje dokaza pribavljenih posebnim radnjama. Zanimljivo je da
zakonodavac ni prilikom određenja krivičnih djela za koja mogu biti određene
posebne istražne radnje nije definisao organizovani kriminalitet, već je
predvideo određene grupe krivičnih djela (krivična dela protiv integriteta Bosne
i Hercegovine, protiv čovječnosti i vrijednosti zaštićenih međunarodnim
pravom, terorizam), za koja se, uz određene uslove, mogu primjeniti posebne
istražne radnje. pored toga, zakonodavac je odredio krivična djela za koja se
mogu primjeniti posebne istražne radnje propisivanjem donje granice kazne
koja se može izreći (tri godine).
8
„Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik BiH, br. 3/03, 32/03,
36/03, 26/04, 63/04,13/05, 48/05, 46/06, 76/06, 27/07, 32/07, 53/07, 76/07, 15/08 i 58/08.
348
Zakon o krivičnom postupku republike srpske, kao dio krivičnog procesnog

zakonodavstva Bosne i Hercegovine, takođe ne poznaje definiciju organizovanog
kriminaliteta.9 sve navedeno o Zakonu o krivičnom postupku Bosne i
Hercegovine odnosi se i na Zakon o krivičnom postupku republike srpske.
razlike su uglavnom formalne prirode, tako da se u određenju krivičnih djela
za koja mogu biti određene posebne istražne radnje navodi da se ove radnje
mogu odrediti za krivična djela protiv republike srpske, dok ostala krivična
djela imaju isto zakonsko određenje.
Zakon o suzbijanju organizovanog i najtežih oblika privrednog kriminaliteta
kao lex specialis donosi se u cilju efikasnog suzbijanja organizovanog i najtežih
oblika privrednog kriminaliteta.10 Njime se uređuju osnivanje, organizacija,
nadležnost i ovlašćenja posebnih organizacionih jedinca tužilaštva, suda i drugih
državnih organa u republici srpskoj, te se uređuju ostali uslovi radi efikasnog
otkrivanja i krivičnog gonjenja učinilaca krivičnih djela određenih ovim
zakonom. Članom 3 Zakona o suzbijanju organizovanog i najtežih oblika
privrednog kriminaliteta određuju se krivična djela u pogledu kojih će se
primjenjivati ovaj Zakon, i to krivičnog djela organizovanog kriminala iz člana
383a krivičnog zakona republike srpske, te krivičnih djela sa elementima
organizovanosti, kao i krivičnih djela povezanih sa takvim djelima ili učiniocima
takvih djela, a u slučajevima kada za postupanje nije nadležno tužilaštvo i sud
Bosne i Hercegovine (stav a).11 Zakon o suzbijanju organizovanog i najtežih
oblika privrednog kriminala ne definiše organizovani kriminalite, već
organizovani kriminalitet posmatra kroz krivično djelo organizovanog kriminala
iz člana 383a krivično zakona. tako, zakonodavac navodi da je organizovani
kriminal činjenje krivičnog djela, propisanih krivičnim zakonodavstvom
republike srpske, od strane pripadnika zločinačkog udruženja, ako za izvršeno
djelo nije predviđena teža kazna.
9
„Zakon o krivičnom postupku republike srpske”, Službeni glasnik Republike Srpske, br.
50/03, 111/04, 115/04 i 119/08.
10
„Zakon o suzbijanju organizovanog i najtežih oblika privrednog kriminaliteta”, Službeni
glasnik Republike Srpske, br. 37/06 i 69/06.
11
takođe, inkriminacije ovog zakona odnose se na najteže oblike krivičnih djela protiv privrede
i platnog prometa i protiv službene dužnosti kada je zbog okolnosti izvršenja djela ili posledice
dela krivično gonjenje od posebnog značaja za republiku srpsku, te na krivčna djela povezana
sa takvim djelima ili učiniocima takvih djela (stav b). Na posletku, opštim određenjem tu
spadaju i druga krivična djela predviđenim krivičnim zakonodavstvom republike srpske kod
kojih je kao najmanja zaprećena kazna zatovora u trajanju od pet godina, a kada je zbog
okolnosti izvršenja djela ili posledica djela krivično gonjenje od posebnog značaja za
republiku srpsku, te krivična djela povezana sa takvim delima ili učiniocima (stav c).
349
Karakteristike i uzroci organizovanog kriminaliteta

u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini
karakteristike organizovanog kriminaliteta vezane su za njegovo

manifestovanje, što ga čini specifičnim u odnosu na ostale oblike kriminaliteta.
Osnovna karakteristika organizovanog kriminaliteta podrazumjeva postojanje
kriminalne organizacije kao nosioca organizovanog kriminalitet, samog po sebi
nezavisnog i dinamičnog entiteta, koji ima mnoštvo karakteristika, a koji
predstavlja određeni vid društvene strukture. U Jugoistočnoj Evropi, uključujući
republiku srpsku i Bosnu i Hercegovinu, dominiraju kriminalne mreže koje izlaze
van okvira državnih granica.12 Vertikalna intergracija u smislu utvrđene hijerarhije
varira zavisno od kriminogenog tržišta. trgovina opojnim drogama je tržište sa
najjače izraženom vertikalnom strukturom, a tržište za krijumčarenje osoba je
najmanje vertikalno ustrojen sistem. Organizovane kriminalne grupe povezane sa
privrednim kriminalitetom relativno dobro su vertikalno integrisane u mjeri u kojoj
su povezane sa političkom i ekonomskom elitom. U smislu operativnih struktura,
može se reći da ih obilježava ravna mrežna struktura u kojoj se za različite zadatke
i usluge vrši angažovanje iz „spoljnih izvora”. Nacionalna isključivost postaje
manje korisna kao kriterijum, budući da je, prema izvještajima mnogih zemlja,
sastav organizovanih kriminalnih grupa višenacionalan, sa dominatnim
pripadnicima iz redova matične nacije u zemlji u kojoj se krivična djela odvijaju.13
Organizovani kriminalitet podrazumjeva organizovano kriminalno
djelovanje kriminalne organizacije, odnosno organizovano, plansko i sistematsko
vršenje krivičnih djela koja imaju obilježja organizovanog kriminaliteta.14 U
12
predstava o jasno definisanim hijerarhijskim organizacijama u sve većoj mjeri se zamjenjuje
onom o kriminalnim mrežama koje se sastoje od pojedinačnih kriminalaca ili kriminalnih ćelija,
sa varijabilnim stepenom upliva u legalne strukture (najčešće zakonite poslovne strukture) i
regrutovanjem za određene usluge profesionalca poput pravnika, računovođa, stručnjaka za
finansijske usluge i javnih bilježnika — prvenstveno za privredni kriminal i pranje novca.
13
“report from the Commission to the Council on the preparedness of Bosnia and Herzegovina
to Negotiate a stabilisation and Association Agreement with the European Union”,
COM(2003) 692 final, Brussels, 18 November 2003, p. 28.
14
rezultati istraživanja Centra za međunarodnu prevenciju kriminala UN koji se odnose na
transnacionalne organizovane kriminalne grupe u Evropi, na osnovu strukture i bitnih obeležja
organizovanog kriminaliteta, identifikuju sledeće tipove kriminalnih organizacija: standardna
hijerarhija, regionalna hijerarhija, grupna hijerarhija, jezgrovita hijerarhija i kriminalna mreža
(“results of a pilot survey of Forty selected transnational Organized Criminal Groups in
sixteen Countries”, september 2002, Global programme Against transnational Organized
Crime, United Nations Office on Drugs and Crime, pp. 33–43.
350
republici srpskoj i Bosni i Hercegovini identifikovano je nekoliko kriminalnih

organizacija koje se bave različitim oblicima organizovanog kriminaliteta.
sticanje i uvećanje profita, monopola i moći je programska platforma
organizovanog kriminaliteta koja je pretežno usmjerena na ostvarivanje profita,
ekonomskog monopola i ekonomske moći i njihovu naknadnu legalizaciju uz
minimalne rizike.15 pored toga, prisutni su različti modeli ostvarivanja uticaja
na državne organe, pojedince i druge subjekte socijalne kontrole. Najčešće se to
ogleda u uspostavljanju čvršćih ili labavijih veza organizovanog kriminaliteta
sa navedenim kategorijama, u zavisnosti od toga da li postoji aktivna saradnja,
ili je pak ta saradnja pasivne prirode. Ostvarivanje uticaja na državne organe,
pojedince i druge subjekte socijalne kontrole omogućava kriminalnim
organizacijama ostvarivanje postavljenih kriminalnih ciljeva i nesmetano
djelovanje u nacionalnim okvirima, a vrlo često i na međunarodnom nivou.
Uzroci nastanku i razvoju organizovanog kriminaliteta predstavljaju pojave
i procese koji se međusobno kombinuju. Oni podrazumjevaju objektivno
postojanje onih društvenih stanja i odnosa koji se mogu utvrditi, i koji kao takvi,
dovode do pojave organizovanog kriminaliteta. Uslovi i uzroci koji dovode do
pojave organizovanog kriminaliteta, ili održavaju njegovo postojanje,
mnogobroji su i složeni.16 Organizovani kriminalitet proizlazi direktno iz
ekonomskih, socijalnih i političkih uzroka. radi se o uzrocima prisutnim kako
u visoko razvijenim i srednje razvijenim zemljama, tako i u nerazvijenim
zemljama i zemljama u tranziciji. Oni nisu isključivo vezani za trenutnu situaciju,
već se posmatraju sa aspekta postojećih i budućih kriminogenih faktora.17
Uzroci organizovanog kriminaliteta u republici srpskoj i Bosni i Hercegovini
mogu se tražiti u ratnom i poslijeratnom periodu, kao i pojavama i procesima koji
15
Iz tog razloga pojedini autori organizovani kriminalitet opisuju kao „zločinačka preduzeća”
izbjegavajući termin organizovani kriminalitet (petrus van Duyne, “Definitons of Organized
Crime from other countires: the Netherlands”, 1996, Organized Crime research,
www.organized-crime.de/OCDEF1. htm, p. 53.
16
profesor Branislav simonović navodi tri zablude povodom organizovanog kriminaliteta, koje
omogućavaju njegovo bujanje i ekspanziju: 1) nepriznavanje postojanja organizovanog
kriminaliteta u društvu zbog političkih interesa vladajućeg estabilišmenta; 2) minimiziranje
opasnosti koje sa sobom donosi organizovani kriminalitet; 3) da se organizovani kriminalitet
može uspešno suzbijati klasičnim metodama i uz primenu zakonskih ovlašćenja koja se koriste
u suzbijanju klasičnih formi kriminaliteta (Branislav simonović, Kriminalistika, pravni fakultet
Univerziteta u kragujevcu, Grafolik, Beograd, 2004, str. 632).
17
Umberto santino, “Organized Crime: An Italian perspective: Mafia and Mafia-type
Organizations in Italy”, Organized Crime: World Perspectives, Upper saddle river, New
Jersey, 2003, pp. 82–7.
351
su pratili navedeni period. Zapravo, sve nelegalne radnje koje su se odvijale u toku
rata nastavile su se odvijati i nakon završetka rata, a kapital koji se na ovaj način
stekao ulaže se u legalne ili u nelegalne poslove koji donose dalju zaradu. Na
ovakvu situaciju su uticali mnogi faktori, a neki od njih su: završeni ratni sukob
na ovim prostorima, ekonomska kriza, kriminalno sprovedena privatizacija,
socijalna ugroženost stanovništva, česti izbori, prijeteća međunarodna izolacija,
neuspjeh reformi, kriminalizacija ekonomije, nedovoljno razvijen bankarski sistem,
slaba ili nikakva institucionalna kontrola, korupcija, izbjegavanje plaćanja poreza,
nezainteresovanost stranih ulagača, destimulacija investiranja u zemlji, osnovni
kapital koji se ulaže u investicije je kapital koji je nelegalno stečen i na taj način se
legalizuje. Faktori vezani za period poslije rata i tranziciju, kao što je promjena
imovinskih prava, ekonomski pad i oslanjanje na trgovinu, omogućili su drugu
vrstu prilika.18 transformacija ekonomskog sistema u Bosni i Hercegovini kroz
proces promene vlasništva od društvene ka privatnoj svojini, koja pogoduje
stvaranju slobodnog tržišta i funkcionisanju zakona ponude i potražnje, dešavaju
se u državi koja je u ekonomskoj krizi i nije u faktičkoj mogućnosti da usmjerava
određene ekonomske zakonitosti i da u potpunosti kontroliše tržište. to ostavlja
slobodan prostor za djelovanje organizovanog kriminaliteta, koji svojim načinom
djelovanja nastoji da preuzme kontrolu i da usmjerava tok slobodnog tržišta. U
tom kontekstu treba posmatrati i pojavu „crnog tržišta” koje snadbjeva potrošače
deficitarnom i drugom robom po slobodno formiranim cjenama, kao i ispoljavanje
određenih vidova „sive ekonomije”, koja u svojoj ekspanziji predstavlja povoljan
uslov za pojavu organizovanog kriminaliteta, ali i za povezivanje sa odgovarajućim
oblicima postojećeg kriminaliteta. svi oni u sprezi uspostavljaju potpune kontrolu
nad svim tokovima „sive ekonomije”, naročito nad onim koji donose profit.19 Ovo
su klasični simptomi pojave organizovanog kriminaliteta.
Oblici ispoljavanja organizovanog kriminaliteta

Identifikaciju oblika organizovanog kriminaliteta je vrlo važno prethodno

utvrditi u suprotstavljanju organizovanom kriminalitetu. postoje različiti kriterijumi
identifikacije oblika organizovanog kriminaliteta, ali se oni uglavnom odnose na
18
“report from the Commission to the Council on the preparedness of Bosnia and
Herzegovina to Negotiate a stabilisation and Association Agreement with the European
Union”, op. cit., p. 28.
19
Mićo Bošković, Organizovani kriminalitet i korupcija, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja
Luka, 2004, str. 55.
352
identifikovanje njegovih ključnih obilježja. Analizom organizovane kriminalne

djelatnosti Evropol je 2005. godine identifikovao sledeće oblike organizovane
kriminalne djelatnosti:
1) trgovina drogom (trgovina kokainom, heroinom, sintetičkim drogama,
kanabisom, farmaceutskim proiozvodima klasifikovanim kao droge i
anaboličkim i doping tvarima);
2) zločini protiv lica (Crime Against Persons), koji uključuju ilegalne migracije,
trgovinu ljudskim bićima i eksploataciju djece;
3) finansijski zločini i drugi zločini protiv svojine (Financial Crime and Other
crimes against property), koji uključuji: pranje novca, prevare, falsifikovanje,
organizovane provale i krađe i krađe kulturnih dobara;
4) nelegalna trgovina, što uključuje trgovinu ukradenim vozilima, krijumčarenje
duhana, nezakonitu trgovinu vatrenim oružjem i nelegalno poslovanje.20
Organizovani kriminalitet u Jugoistočnoj Evropi ima različite oblike i
uključuje ogroman broj različitih kriminalnih aktivnosti. slično kao i drugim
dijelovima Evrope, glavna kriminalna tržišta su: prevare, poreske i carinske utaje,
i drugi oblici privrednog kriminaliteta, trgovina drogom i njena distribucija,
krijumčarenje i trgovina ljudima.21
Djelimična analiza organizovanog kriminaliteta u republici srpskoj i Bosni
i Hercegovini ukazuje na to da se organizovani kriminalitet manifestuje kroz
nelegalnu trgovinu opojnim drogama, privredni kriminalitet, trgovinu ljudima,
krijumčarenje ljudima (ilegalne migracije), organizovanu krađa motornih vozila,
korupciju, kao i druge oblike ispoljavanja.22 U daljem tekstu prikazani su neki
aspekti pojavnih oblika organizovanog kriminaliteta u republici srpskoj i Bosni
i Hercegovini, pri čemu se nismo upuštali u detaljnu analizu.
Nedozvoljena trgovina opojnim drogama

s obzirom na geografski položaj Bosne i Hercegovine, te značaj tzv.
balkanske rute koja jednim dijelom prolazi kroz njenu teritoriju, pitanje
20
“2005 EU Organized Crime report”, Europol, the Hague, 2005, pp. 9–24.
21
„Izvještaj o stanju organizovanog i privrednog kriminaliteta u Jugoistočnoj Evropi”, CArpO
regionalni projekat, Evropska komisija i savjet Evrope, strazbur, 2005, www.coe.int/
economiccrime.
22
Analiza organizovanog kriminaliteta urađena je na osnovu Izvještaja o radu Ministarstva
unutrašnjih poslova republike srpske, Izvještaja o radu suda i tužilaštva BiH, Izvještaj o stanju
organizovanog i privrednog kriminaliteta u Jugoistočnoj Evropi i drugih relevantnih dokumenata.
353
nedozvoljene trgovine opojnim drogama predstavlja jedan od najznačajnih

aspekata organizovanog kriminaliteta u Bosni i Hercegovini. Bosna i
Hercegovina se vjerovatno može smatrati „centrom redistribucije” droge.
Organizovane kriminalne grupe za nezakonit promet opojnom drogom nemaju
naročitu etničku podelu, nego jake regionalne veze u susjednim zemljama u
kojima se povezanost temelji na zajedničkom porijeklu i geografskoj lokaciji.
Osim nezakonite trgovine drogom, izgleda da postoji i sve veće domaće tržište
korisnika, koji uglavnom konzumiraju sintetičke droge, kao što su ekstazi,
amfetamini, kao i kanabis. Uprkos zabrinutosti koju izražavaju službenici
agencija za sprovođenje zakona i uprkos sadržini informacija o stvarnim
događajima u domaćim medijima, ne postoji studija ili istraživanje o tome koliko
je to tržište i ko su korisnici. Da bi započela adekvatno rješavanje ovog problema
Bosna i Hercegovina bi trebalo da obavi takvo istraživanje.23 O ozbiljnosti
problema zloupotrebe opojnih droga govori i činjenica da je samo na području
Centra javne bezbednosti (CJB) Istočno sarajevo, kantona sarajevo i Bosansko-
podrinjskog kantona identifikovano preko deset organizovanih kriminalnih grupa
koje se bave različitim oblicima zloupotrebe opojnih droga, uključujući
nelegalnu trgovinu, omogućavanje uživanja opojnih droga itd.
Privredni kriminalitet
privredni kriminalitet predstavlja najozbiljniji problem za Bosnu i
Hercegovinu s obzirom na štetu koju čini budžetu zemlje, kao i društvo u cijelini,
kroz protok utajenih poreskih i drugih davanja. Određene procjene ukazuju da
visina štete prelazi iznos od oko 1,5 milijarde evra na godišnjem nivou.24 Najveći
broj do sada tretiranih slučajeva u ovoj oblasti odnosio se na kriminalne radnje
vezane za uvoz i promet robe. Djela iz oblasti privrednog kriminaliteta prema
određenim kriterijumima mogu se kategorisati u sledeće grupe: 1) prevare po
osnovu akciza, poreske i carinske prevare, utaja poreza (ovo su najčešća djela iz
oblasti privrednog kriminaliteta i ona se uglavnom obavljaju uz prilaganje
krivotvorenih administrativnih dokumenata); 2) prevare u toku nabavke (npr.
preduzeće unaprijed greškom plati za robu preduzeću koje traženu robu ne
posjeduje); 3) bankarske prevare; 4) krivotvorenje zvaničnih, administrativnih
23
Vidi detaljnije u: „Izvještaj o stanju u oblasti organizovanog i privrednog kriminala u
Jugoistočnoj Evropi”, op. cit., pp. 47–54.
24
“report from the Commission to the Council on the preparedness of Bosnia and Herzegovina
to Negotiate a stabilisation and Association Agreement with the European Union”, op. cit.,
p. 28.
354
dokumenata; 5) krivotvorenje proizvoda i piraterstvo; 6) stečajne prevare; 7)

prevare kod subvencija i slično, uključujući krivična djela korupcije koja u
navećem broju slučajeva prate navedena djela. svakako, treba navesti i krivična
djela pranja i falsifikovanja novca koja su obično u sferi organizovanog
kriminaliteta.25 prema raspoloživim podacima, dominantan je ilegalni uvoz tzv.
visokotarifne robe (derivati nafte, alkohol i cigarete), kao i većih količina
tekstilne i tehničke robe, pri kojem su, pored ilegalnog uvoza preko državne
granice (krijumčarenje), korišćene i druge metode, kao što je falsifikovanje
dokumentacije prilikom uvoza (carinske prevare). Glavni mehanizam za raširenu
utaju javnih prihoda predstavljala su fiktivna preduzeća koje je bilo relativno
jednostavno registrovati.26 Navedenim kriminalnim aktivnostima najviše je
pogođen budžet, ali nezakonite radnje u oblasti privrednog kriminaliteta
pogađaju sve segmente privrede, a posebno trgovinu i proizvodnju, jer ilegalna
trgovina stvara nelojalnu konkurenciju na tržištu i odvraćaju ulazak i ulaganje
stranog kapitala.
Trgovina ljudima
praksa se značajno promijenila u oblasti trgovine ljudima zahvaljujući
naporima organa za sprovođenje zakona i zatvaranju brojnih noćnih barova,
striptiz klubova i javnih kuća u zemlji. kao posledica toga, seksualna
eksploatacija je postala skrivenija i sofisticiranija, jer se odvija u privatnim
stanovima i putem službi za poslovnu pratnju, a širi se i na internetu. takva
promjena na tržištu ukazuje na menadžersku prefinjenost kriminalaca umiješanih
u posao trgovine ljudima, što sve predstavlja novi izazov za organe gonjenja i
istrage u pogledu ovih krivičnih djela. Osobe umiješane u trgovinu ljudima
uglavnom su državljani BiH, često vlasnici noćnih klubova ili imaju poslovne
25
prikupljena saznanja o stavljanju u promet falsifikovanog novca na području BiH ukazuju na
to da su najviše zastupljeni falsifikati evra, te da veliki dio ovog novca odlazi u zemlje Zapadne
Evrope.
26
poreski organi republike srpske zabilježili su 464 nedostupna preduzeća, 73 fiktivna
preduzeća i 21 „paralelno” preduzeće u istom periodu. prema podacima poreskih organa
Federacije BiH, u 2004. je bilo 1187 pravnih lica koja su označena kao nedostupna, fiktivna
ili paralelna, te je zabilježeno 835 slučajeva utaje poreza od 2002. godine koji su doveli do
gubitka prihoda u iznosu od 320,2 miliona kM (približno 160 miliona evra), za koje presude
tek treba da budu izrečene. „Nedostupna” preduzeća su ona koja su registrovana na nepostojeće
adrese ili uz korištenje lažne dokumentacije za registraciju, dok su „paralelna” preduzeća ona
koja koriste kopije dokumentacije za registraciju sa promijenjenim imenima vlasnika. te kopije
se onda koriste za otvaranje novih bankovnih računa kojima se ne može ući u trag.
355
veze sa drugim vlasnicima barova. Organizovane kriminalne grupe uključene u

ovaj posao lako prevladavaju etničke, državne, entitetske i druge granice, i
uglavnom sarađuju sa trgovcima iz srbije, koja je na glavnom putu trgovine
ljudima iz rumunije, Moldavije i Ukrajine. registrovani slučajevi pokazuju da
su dileri iz Bosne i Hercegovine imali vlastita kriminalna uporišta u rumuniji i
Moldaviji. Vrbovanje na domaćem nivou, interno trgovanje ljudima i
dominantno domaća klijentela imaju implikacije, ne samo na represiju, nego i
na bolju prevenciju i politiku javnog zdravstva za rješavanje zdravstvenih pitanja
na domaćem tržištu seksualnih usluga.27 trenutno je u republici srpskoj ovaj
problem sveden na zadovoljavajući nivo, odnosno više od 90 odsto noćnih
klubova je zatvoreno, a skoro sve djevojke sa pojedinačnim izuzetkom su se
vratile u zemlje iz kojih dolaze ili otišle u treće zemlje. sa zatvaranjem noćnih
klubova nije se riješio problem, on se samo transformisao u drugi oblik. sada se
seksualne usluge nude putem oglasa, a djevojke dolaze, odnosno njihovi makroi
ih dovoze na tražene adrese i vraćaju nakon završenog posla.
Krijumčarenje ljudi
U pogledu krijumčarenja ljudi Bosna i Hercegovina se smatra tranzitnom
zemljom kroz koju se ilegalno transportuju državljani Albanije, kine, turske,
Indije i pakistana ka zemljama Zapadne Evrope. tržište za krijumčarenje ljudi
ima prilično jednostavnu strukturu i čini se da se uglavnom oslanja na tijesnu
saradnju organiziranih kriminalnih grupa iz različitih zemalja u regionu. trenutna
situacija u republici srpskoj, odnosno Bosni i Hercegovini veoma je pogodna
za krijumčarenje ljudi. Glavne rute vezane za ilegalnu imirgaciju idu preko
zemalja Istočne Evrope (rumunije, srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine,
Hrvatske, slovenije) prema zemljama Zapadne Evrope.28 Ilegalna migracija
podrazumijeva dvije kategorije migranata preko teritorije Bosne i Hercegovine.
prva je ekonomska migracija iz zemalja Istočne Evrope (rumunija, Bugarska,
rusija, Ukrajina, Moldavija i dr.), iz zemalja Bliskog i srednjeg istoka (Irak,
Iran, sirija, palestina), iz zemalja Dalekog istoka (poglavito kina), i iz zemalja
Afrike (Alžir, tunis i dr.). posebnu kategoriju predstavljaju kurdi iz turske,
pakistana, Indije i Jermeni iz turske i novoformiranih država bivšeg sssr-a,
27
28
Ilegalni migranti u BiH ulaze preko srbije i Crne Gore preko legalnih i ilegalnih graničnih
prelaza u istočnoj BiH, stižu u sarajevo odakle idu prema zapadnoj BiH. Iz zapadnog dijela
BiH lokalne kriminalne grupe ih vode preko rijeka ili ilegalnih prelaza u Hrvatsku.
356
kojima je prostor Bosne i Hercegovine tranzitni prostor za odlazak u zemlje

Zapadne Evrope i prekookeanske zemlje. Što se tiče vodene granice
najugroženiji putevi su na rijeci Drini, između Bosne i Hercegovine i srbije, na
rijeci savi, između Bosne i Hercegovine i Hrvatske, i na rijeci Uni, između Bosne
i Hercegovine i Hrvatske. pored ovih navedenih pravaca jedna od ruta koja je u
poslednje vrijeme izražena je ona iz luke Bar u Crnoj Gori, preko trebinja u
Bosni i Hercegovinu prema Hrvatskoj.29
Organizovana krađa motornih vozila

Jedan od oblika kriminala koji u posljednje vrijeme sve više poprima
elemente organizovanosti na prostorima Bosne i Hercegovine jeste krađa i
preprodaja ukradenih motornih vozila. Ostvarenje imovinske koristi od
ukradenih vozila postiže se na dva načina: daljom preprodajom i iznuđivanjem
otkupnine od vlasnika za njihov povrat.30 Lica koja se bave ovim vidom
kriminala su dobro organizovana i opremljena sofisticiranom opremom. Na
ovakvu konstataciju upućuje i podatak da je razotkriveno nekoliko desetina
grupa koje su se bavile krađom i preprodajom vozila. slučaj dobro organizovane
grupe od oko 30 članova sa područja Banje Luke najbolja je ilustracija ove
pojave. Organizovanost u vidljivom smislu ogleda se u činjenici da grupe lica
vrše odabir i otuđenje ciljanih vrsta i marki motornih vozila njemačke
proizvodnje (folksvagen, golf, pasat, audi, mercedes, BMW), koja se zatim
uhodanim kriminalnim rutama transportuju do krajnjih destinacija, čime se
zaokružuje ovaj kriminalni čin. kriminalne grupe ostvaruju dobru saradnju na
cijelom području Bosne i Hercegovine, ali i na regionalnom i međunarodnom
nivou, te se može konstatovati da u BiH postoji organizovani autokriminal i sa
obilježjima internacionalnog.
29
30
U poslednje vrijeme je zabilježen porast broja slučajeva vršenja iznude novca od vlasnika
ukradenih vozila. Broj ovakvih slučajeva se povećava, posebno u sarajevskom kantonu gdje
je u skoro svakom trećem slučaju krađe vozila vlasnik ukradenog vozila kontaktiran od strane
izvršilaca, pa oni predlažu sastanak na određenom mjestu u svrhu plaćanja ucjene. Cijena
zavisi od modela vozila. U slučajevima da vlasnik odbije da plati, vozila se dalje transportuju
prema istoku (Crna Gora, kosovo, Albania ili i u zemlje bivšeg sovjetskog saveza) ili se
rastavljaju i prodaju u dijelovima. Ukoliko vlasnik vozila plati ucjenu, on/ona, iz nepoznatog
razloga ne informiše policiju o dogovoru i odbija da da bilo kakve detalje o kriminalcima.
357
U protekle dvije godine, na području koje pokriva MUp republike srpske,

registrovano je više organizovanih kriminalnih grupa koje se bave krađama
motornih vozila i krivičnim djelima vezanim za krađu vozila. sve gore navedene
grupe evidentirane su kao izvršioci krivičnih djela krađe putničkih motornih
vozila novijeg godišta proizvodnje (najčešće iz programa fabrike „Folksvagen“),
kao i u manjem obimu krađe vozila drugih marki i tipova (audi, mercedes, BMW,
škoda i dr.). U toku 2005. godine velik broj ukradenih vozila na području Banja
Luke završio je na teritoriji kosova i Metohije. U većini slučajeva vozila
ukradena u Banja Luci završavaju u Hercegovini, srbiji i Hrvatskoj.
Organizovana razbojništva
U proteklom periodu registrovan je veliki broj slučajeva razbojništava
izvršenih od strane dobro organizovane grupe najčešće nad bankama i poštama
koje nisu imale adekvatne mehanizme zaštite.31 pored toga, bilježe se i slučajevi
razbojništava na štetu drugih trgovačkih i uslužnih objekata kao što su šoping
centri, benzinske stanice, kladionice i slično. Naročito su zabrinjavajući slučajevi
razbojništva u privatnim stambenim objektima. Zajednička karakteristika svih
ovih djela je da se pri izvršenju koristi vatreno oružje i druga sredstava prinude,
te da se gotovo uvijek radi o dobro pripremljenim i organizovanim kriminalnim
aktivnostima. Uz višemilionske materijalne štete ova vrsta kriminala izrazito
negativno se odražava i na osjećaj bezbjednosti građana.
Kompjuterski kriminalitet
U Bosni i Hercegovini kompjuterski kriminalitet ide u korak sa
informatizacijom društva, odnosno adekvatan je stepenu rasprostranjenosti
informacionih tehnologija. Od pojavnih oblika ove vrste kriminala potrebno je
istaći dva koji su do sada registrovani na području Bosne i Hercegovine. prvi se
odnosi na nelegalnu upotrebu kompjuterskih programa (nelicencirani softver),
čija je upotreba i umnožavanje široko rasprostranjeno, a drugi se odnosi na
privredna društva koja posreduju u pružanju telekomunikacijskih usluga,
odnosno usluga telefonije preko Interneta (VoIp) uz izbjegavanje i nepoštovanje
propisa kojima se uređuje ova oblast.
31
tokom 2006. godine u republici srpskoj izvršena su tri razbojništva u petrovu, dva u Banjaluci
i po jedno u Istočnom sarajevu, pelagićevu, tesliću i Ugljeviku, pri čemu je ukupno otuđeno
1 755 600 kM. Najveće razbojništvo desilo se u Banjoj Luci 16. novembra 2006. kada je u
krugu poslovnice rajfajzen banke otuđeno 1 565 600 kM.
358
Korupcija kao oblik organizovanog kriminaliteta

Analiza stanja korupcije u Bosni i Hercegovini urađena od strane svjetske
banke 2000. godine, koja je služila kao osnova za pravljenje budućih koraka u
borbi protiv korupcije, identifikovala je nizak nivo povjerenja građana i javnih
službenika u organe vlasti.32 Naročitu pažnju treba posvetiti činjenici da 86,6
odsto građana Bosne i Hercegovine smatra da proces privatizacije prati korupcija,
te da je taj procenat porastao za sedam odsto u odnosu na 2002. godinu. takođe,
postoji jasna korelacija između mita i administrativne neefikasnosti.33 U prilog
tome govore i činjenice o prosječnom broju dana koji je potreban da se završi
proces registracije preduzeća. prosjek za Balkan je oko mjesec dana. U Federaciji
BiH to traje 124 dana, a u republici srpskoj 56, dok u Distriktu Brčko traje osam
dana. pored duge procedure registracije, u 2001. godini 23,1 odsto vlasnika
privatnih firmi su bili u poziciji da se od njih traži mito na carini, 13,1 odsto od
komunalnih službi i 25 odsto od strane poreske inspekcije.
Suprotstavljanje organizovanom kriminalitetu

suprotstavljanje organizovanom kriminalitetu u republici srpskoj i Bosni i

Hercegovini institucionalizovano je kroz nadležne agencije za sprovođenje
zakona i krivičnopravnu regulativu. Na nivou Bosne i Hercegovine, između
ostalih, u okviru Ministarstva bezbednosti djeluju agencije koje se bave
suzbijanjem organizovanog kriminaliteta (Državna agencija za istrage i zaštitu
(sIpA), Granična policija (Gp) i kancelarija za saradnju s Interpolom).
Nadležnosti Državne agencije za istrage i zaštitu (sIpA) su propisane Zakonom
o Državnoj agenciji za istrage i zaštitu i odnose se uglavnom na organizovani
kriminal, terorizam, ratne zločine, trgovinu ljudima i druga krivična dela protiv
čovečnosti i vrednosti zaštićenih međunarodnim pravom, te na teški finansijski
kriminal. Nadležnosti Granične policije (Gp) propisane su Zakonom o državnoj
graničnoj službi i obuhvataju otkrivanje i istraživanje krivičnih djela propisanih
32
Oko 40 odsto ispitanika percipiraju vlasti kao nepoštene i imaju jako malo povjerenja u njih,
dok preko 70 odsto smatra da je korupcija dio kulture i mentaliteta u BiH. Bitno je napomenuti
da je preko pola ispitanika spremno da prijavi slučajeve korupcije.
33
Na primjer, odgađanja u procesu izdavanja dozvola su često način da se iznudi mito. situacija
u kojoj su državni službenici slabo plaćeni, a njihovo radno okruženje neprofesionalno i
neefikasno pogoduje razvoju korupcije (Studija percepcije korupcije, transparency
International BiH, sarajevo, 2004).
359
krivičnim zakonima u Bosni i Hercegovini, kada su ta krivična djela usmerena

protiv bezbjednosti državne granice ili protiv izvršenja poslova i zadataka iz
nadležnosti Gp. Navedene institucije na nivou BiH, pored suda i tužilaštva BiH,
direktno su nadležne za suzbijanje organizovanog kriminaliteta.34 pored toga,
na nivou Bosne i Hercegovine donijeta je marta 2006. godine strategija Bosne
i Hercegovine za borbu protiv organizovanog kriminala i korupcije (za period
od 2006. do 2009) kao odraz potrebe da se Bosna i Hercegovina što prije počne
sveobuhvatnije obračunavati sa organizovanim kriminalom i korupcijom.
sastavni dio strategije čini dinamički/akcioni plan koji sadrži cilj, mjere, navodi
nosioce i rok realizacije planirane aktivnosti.
U republici srpskoj suprotstavljanje organizovanom kriminalitetu
organizovano je na dva nivoa. prvi nivo uključuje Upravu kriminalističke
policije i njene unutrašnje organizacione jedinice, a naročito Jedinicu za posebne
istrage, koja neposredno preduzima mjere i radnje na suprotstavljanju
organizovanom kriminalitetu, dok drugi nivo uključuje organizacione jedinice
kriminalističke policije u Centrima javne bezbjednosti (sektori, odjeljenja i
odsjeci kriminalističke policije).
Primjeri sprečavanja organizovanog kriminaliteta

u Republici Srpskoj
pripadnici kriminalističke policije MUp-a rs su u prethodnom periodu na

području republike srpske identifikovali nekoliko organizovanih kriminalnih
grupa, te su preduzeli operativno-taktičke i istražne mjere i radnje na otkrivanju
i rasvjetljavanju krivičnih djela koja su vršili pripadnici identifikovanih
organizovanih kriminalnih grupa.
Akcija „Trokut”
Dana 30. januara 2006. godine pripadnici kriminalističke policije MUp
republike srpske u saradnji sa Evropolom i policijom Austrije, slovenije i Hrvatske
izveli su akciju „trokut” u cilju otkrivanja i rasvjetljavanja krivičnog djela
34
U sudu i tužilaštvu BiH formirana su posebna odelenja za organizovani kriminalitet, ekonomski
kriminalitet i korupciju, gdje je pored domaćih tužilaca, u prelaznom periodu, imenovan i
određeni broj međunarodnih tužilaca. takođe, unutar tužilaštva BiH formirane su dvije udarne
grupe i to: Udarna grupa za borbu protiv trgovine ljudima i organizovane ilegalne imigracije i
Udarna grupa za borbu protiv terorizma i jačanja sposobnosti za borbu protiv terorizma.
360
falsifikovanja novca iz člana 205 krivičnog zakona Bosne i Hercegovine. tom

prilikom su izvršeni pretresi na široj lokaciji republike srpske, kao i na području
Federacije BiH i Distrikta Brčko. U toku izvođenja akcije pronađeno je i oduzeto
2067 falsifikovanih novčanica u apoenu od 50 evra, 18 falsifikovanih novčanica u
apoenu od 100 evra, 41 falsifikovana novčanica u apoenu od 200 evra, različitih
serijskih brojeva, kao i 688 tabaka papira bež boje, formata A4 na kojima su bile
odštampane novčanice od 50 evra, po tri na jednom tabaku. Iste su bile pripremljene
za rezanje i dalju obradu. takođe, pronađena je velika količina priručnih sredstava
(klišei, boje, rezači za papir, fluroscentni flomasteri, stare kovanice na kojima se
nalaze likovi istorijskih ličnosti koji se stavljaju na novčanice, srebrnaste folije za
nanos zaštitnih znakova i druga slična oprema) korišćenih za izradu falsifikovanih
novčanica. tada je lišeno slobode šest lica, koja su uz izvještaj o postojanju osnova
sumnje da su počinila krivično djelo organizovanog kriminala, a u vezi sa krivičnim
djelom falsifikovanja, predata tužilaštvu BiH, pri čemu je četvorici od šest lica od
strane suda BiH određen jednomjesečni pritvor zbog postojanja osnova sumnje da
su počinili krivično djelo organizovanog kriminala. sud Bosne i Hercegovine je 18.
oktobra 2007. godine prihvatio sporazum o priznanju krivice između tužilaštva
Bosne i Hercegovine, pa je dvama optuženim licima, koja su oglašena krivim za
krivično delo organizovanog kriminala u vezi sa krivotvorenjem novca, kao i za
krivično delo krivotvorenja isprava, izrečena jedinstvena kazna zatvora u trajanju
od devet godina.35
Akcija „Viza”
Akcija „Viza” vođena je u periodu maj–juli 2004. godine i obuhvatila je
provođenje posebnih istražnih radnji prema većem broju lica zbog osnovane
sumnje da su počinili krivična djela organizovanog kriminala, a u vezi sa članom
220, stav 1 (zloupotreba položaja ili ovlašćenja), a sve u vezi člana 29 krivičnog
zakona Bosne i Hercegovine. U toku 2004. godine pripadnici CJB Banja Luka
operativnim radom došli su do saznanja da organizovana grupa nudi licima, za
određeni novčani iznos, posredovanje u dobijanju viza za odlazak u
zapadnoevropske zemlje i izradu novih ličnih dokumenata. pripadnici kriminalne
grupe su vršili izradu falsifikovanih starih ličnih dokumenata (obrasci ličnih karata
iz FBiH) i prijavno-odjavnih obrazaca, uvjerenja o državljanstvu, izvoda iz
matičnih knjiga rođenih, kao i drugih dokumenata potrebnih za prilaganje uz
zahtjev za izdavanje i zamjenu starih ličnih dokumenata, koje su ovjeravali
35
Detaljnije videti na internet prezentaciji suda Bosne i Hercegovine: www.sudbih.gov.ba/
?opcija=presude&godina=2007&odjel=2&jezik=b.
361
krivotvorenim pečatima i u dogovoru sa zaposlenim u CIps kancelariji dovodili

lica da predaju tako krivotvorena dokumenta i izvrše akviziciju (slikanje i
daktiloskopiranje) kako bi bila omogućena izrada novih ličnih dokumenta sa
lažnim sadržajem. predmet je okončan osudom dva lica na kaznu zatvora od dvije
godine. revizijom zaprimljenih zahtjeva u CIps kancelarijama iz republike
srpske pronađeno je ukupno 161 zahtjev lica za izdavanje ličnih dokumenata u
kojim su priloženi dokumenti sa lažnim sadržajem. Od ukupnog broja do sada je
identifikovano 28 lica, a 3 lica su lišena slobode, ali im nije utvrđen stvarni
identitet. Značaj navedene istrge u vezi sa identifikacionim dokumentima je u
spoznaji da je CIps projekat pokrenut bez mehanizama zaštite sistema od
mogućeg prodora.36 pored navedenog, veoma veliku opasnost predstavljaju lica
za koja nije utvrđen stvarni identitet, a koja mogu biti potencijalni teroristi ili lica
bliska terorističkim organizacijama Oni s tokom poslednjeg rata došli iz neke od
afričkih ili azijskih zemalja upravo sa ciljem da dođu do novog identiteta, kako
bi mogli da se slobodno kreću i prelaze međudržavne granice do ciljne destinacije.
Organizovane krađe motornih vozila

postupajući po naredbi suda BiH, dana 9. oktobra 2007. godine, pripadnici
kriminalističke policije CJB Banja Luka u saradnji sa kriminalističkom policijom
MUp FBiH izvršili su pretrese objekata (kuće, prateći objekati i auto otpadi)
članova organizovane grupe lica koja su se na prostoru republike srpske, FBiH,
Hrvatske, srbije, Njemačke i drugih zemalja bavila krađama putničkih vozila,
prevoženjem otuđenih putničkih vozila preko granica, prekucavanjem brojeva
šasija i motora na otuđenim putničkim vozilima, rashodovanjem otuđenih
putničkih vozila, falsifikovanjem dokumentacije za otuđena putnička vozila, kao
i drugim krivičnim djelima vezana za otuđena putnička vozila. U navedenoj
akciji postignuti su sledeći rezultati:
36
Direkcija za implementaciju CIps projekta je formirana Odlukom savjeta ministara BiH 29.
aprila 2002. kao privremena institucija, čiji je osnovni zadatak bio implementacija CIps
projekta, odnosno uspostavaljanje dijela sistema kojim bi se implementirao dio Zakona o
centralnoj evidenciji i razmjeni podataka. Nakon toga, a prema strategiji razvoja identifikacionih
dokumenata, izrađen je zakon koji uspostavlja Agenciju za identifikaciona dokumenta,
evidenciju i razmjenu podataka BiH. Formiranjem ove Agencije na nivou BiH je formirana
institucija koja prati, koordinira i institucionalno reguliše oblast razvoja identifikacionih
dokumenata, prati relevantne standarde i regulative EU. parlamentarna skupština BiH usvojila
je u junu 2008. Zakon o Agenciji za identifikacione dokumente, evidenciju i razmjenu podataka
Bosne i Hercegovine (Službeni glasnik BiH, br. 56/08), koji je stupio na snagu 22. jula 2008,
kada je prestala da važi Odluka o osnivanju Direkcije za implementaciju CIps projekta.
362
1) ukupno 30 putničkih vozila je pronađeno i oduzeto. Za više putničkih vozila

odmah je utvrđeno da su predmet krivičnih djela teške krađe, a dok će se za
ostala putnička vozila poslije vještačenja utvrditi gdje i kada su otuđena;
2) ukupno 168 motora putničkih vozila je pronađeno i oduzeto. Od toga je za pet
motora je utvrđeno da pripadaju otuđenim putničkim vozilima, dok će se nakon
izvršenih vještačenja utvrditi kojim putničkim vozilima pripadaju pronađeni
motori, jer je na većini pronađenih i oduzetih motora izbrušen broj;
3) pronađen je i oduzet specijalni alat za prekucavanje brojeva šasije i motora
(laser i ručno napravljeni brojevi);
4) pronađeno i oduzeto više komada dijelova od putničkih vozila, za koje se
sumnja da pripadaju otuđenim putničkim vozilima, kao što su: vrata vozila,
volani vozila, airbegovi, elektro instalacije od putničkih vozila i drugo;
5) pronađeno i oduzeto više komada dokumenata za koje se sumnja da su predmet
krivičnih djela falsifikovanja isprava i novac u iznosu od 115 000 evra.
Zloupotreba opojnih droga

Ministarstvo unutrašnjih poslova republike srpske realizovalo je
mnogobrojne aktivnosti na sprečavanju zloupotreba opojnih droga, koje su
rezultirale oduzimanjem određenih količina opojnih droga, identifikovanjem
organizovanih kriminalnih grupa koje se bave nelegalnom trgovinom opojnih
droga, lišavanjem slobode lica koja se bave distribucijom droga itd. Značajno je
navesti međunarodnu policijsku akciju koja je krajem novembra 2007. izvršena
na području republike srpske, Hrvatske i Grčke korišćenjem tzv. međunarodne
kontrolisane isporuke, kada je uhapšeno devet osoba, te zaplenjeno oko 160
kilograma kokaina (u Grčkoj i Hrvatskoj) vrijednog više od 11 miliona evra.
pripadnici kriminalističke policije MUp republike srpske preduzeli su mjere
tajnog nadzora i snimanja lica i predmeta na području republike srpske i
lišavanja slobode lica uključenih u navedenu nelegalnu aktivnost.
Akcija „Memfis”
radnici kriminalističke policije MUp republike srpske su na području
trebinja identifikovali grupu od oko 20 lica koja se bavi nedozvoljenom
trgovinom akciznim robama (cigarete, alkoholna pića i sl.). prema operativnim
podacima, na širem području trebinja nedozvoljena trgovina akciznom robom
poprimila je masovne oblike. Veći broj lica raznih starosnih dobi bavi se
363
navedenim radnjama, a osnovni motiv je velika zarada za kratako vreme.

Nedozvoljena trgovina kreće iz free shop prodavnica koje su locirane između
graničnog prelaza Bosne i Hercegovine i Crne Gore. karakterstična je velika
razdaljina između dva granična prelaza, te odsustvo vizuelnog nadzora nad ovim
prodavnicama. Cigarete prenose tzv. nosači tako što svaki na sebi nosi 3 do 4
kartona cigareta (svaki karton ima 50 šteka cigareta), tako da vrijednost cigareta
po jednom nosaču iznosi 1800 do 2400 evra. pješke se ulazi sa robom i ona se
skladišti na unaprijed određenim mjestima (manji proplanci okruženi šumom i
napuštene kuće). Vrši se dalji transport unutar teritorije Bosne i Hercegovine.
radeći na suzbijanju krivičnih djela krijumčarenja i nedozvoljene trgovine
akciznim robama, u sklopu planski predviđenih aktivnosti u akciji „Memfis”
izvedenoj na nivou CJB trebinje, u saradnji sa Upravom za indirektno
oporezivanje, a na osnovu prikupljenih informacija i opservacija na terenu, radnici
kriminalističke policije CJB trebinje su tokom 2006. i 2007. godine preduzimali
mnogobrojne aktivnosti koje su rezultirale pretresima i oduzimanjem određene
količine cigareta. Na primer, 21. juna 2006. izvršen je pretres na pet lokacija gdje
je oduzeto oko 75 raznih kartona cigareta, a 1. oktobra iste godine izvršen je
pregled autobusa autoprevoznika „Mostar“ i tom prilikom je oduzeto oko 400
boksova cigareta. 19. Oktobra 2007. pronađeno je i privremeno oduzeto ukupno
47 kartona cigareta čija se vrijednost procjenjuje na oko 50 000 kM.
Sprečavanje korupcije
Ministarstvo unutrašnjih poslova republike srpske pokrenulo je u aprilu
2007. godine projekat sprečavanja korupcije u Ministarstvu unutrašnjih poslova,
čiji je rukovodilac direktor policije. projektom sprečavanja korupcije želi se
postići određeni nivo antikorupcijske kulture. projekat se odnosi na sve
pripadnike Ministarstva, a realizuje se posredstvom osnovnih i unutrašnjih
organizacionih jedinica. Za šest mjeseci implementacije projekta sprečavanja
korupcije ostvareni su očekivani rezultati. Jedinica za profesionalne standarde
sprovodeći projekat zaprimila je ukupno 787 novih predmeta, dok je okončano
293 unutrašnja postupka.37 protiv deset policajaca podnijeti su izvještaji zbog
37
Najveći broj predstavki podnesen je od strane građana ili udruženja i to njih 243 ili 82,93%.
Njih 36 ili 12,29% podneseno je od strane anonimnih podnosilaca, a 14 ili 4,78%. predstavki
je podneseno od strane policajaca. Najveći broj predstavki upućen je protiv pripadnika opšte
policije (195 ili 66,55%), zatim protiv saobraćajne policije (45 ili 15,36%), a na kriminalističku
policiju se odnosi 32 ili 10,92%. Na ostale zaposlene odnosi se 11 ili 3,75% predstavki, na
ostala ovlaštena službena lica 6 ili 2,05%, te na pripadnika jedinice za podršku 4 ili 1,36%
364
toga što postoje osnovi sumnje da su pojedinačno počinili 10 krivičnih djela

falsifikovanja ili uništavanja službene isprave iz člana 379, stav 1 krivičnog
zakona republike srpske. Uprava kriminalističke policije dostavila je Okružnom
tužilaštvu Banja Luka Izvještaj o izvršenom krivičnom djelu osiguraničke
prevare, baziran na prethodnim osnovama sumnje u dvije fingirane saobraćajne
nezgode na putnom pravcu Banja Luka–Čelinac. takodje ista uprava predala je
i izvještaj Okružnom tužilaštvu Doboj o otkrivanju izvršioca krivičnog djela
osiguranička prevara na osnovu prethodnih osnova sumnje o fingiranoj
saobraćajnoj nezgodi. Biro za žalbe i predstavke građana u periodu od 1. aprila
do 30. septembra 2007. godine, neposredno ili preko Jedinice za profesionalne
standarde, zaprimio je ukupno 75 predmeta (predstavki i zahtjeva) u kojima je
podnosilac naveo da traži provođenje unutrašnjeg i disciplinskog postupka za
teže povrede radne dužnosti vršenjem radnji sa elementima korupcije.38
Umjesto zaključka
kao što se iz ovog rada može zaključiti, organizovani kriminalitet je prisutan

u republici srpskoj i BiH u različitim oblicima ispoljavanja, pri čemu nosioci
organizovanog kriminaliteta imaju različit stepen organizovanosti. takođe,
možemo očekivati pojavu novih oblika ispoljavanja organizovanog kriminaliteta
koji se ogledaju, prije svega, u zloupotrebi savremenih informacionih
tehnologija, bankarskih sistema itd.
Ministarstvo unutrašnjih poslova republike srpske nastoji institucionalno,
funkcionalno i organizaciono da odgovori na postojeće i nove oblike ispoljavanja
organizovanog kriminaliteta. Ova nastojanja ogledaju se u stalnom prilagođavanju
organizacije policije, a posebno kriminalističke policije republike srpske, kako
bi što efikasnije odgovorila izazovu organizovanog kriminaliteta, iniciranju i
predlaganju zakonskih i podzakonskih propisa koja se odnosi na suzbijanje
organizovanog kriminaliteta, uspostavljanju i razvijanju saradnje sa drugim
agencijama za sprovođenje zakona, kako u BiH, tako i u regionu, pa i na
međunarodnom nivou itd. pored toga, nužno je razvijanje savremenih istražnih
predstavki. Najviše predstavki odnosi se na neadekvatno postupanje po prijavama građana,

zatim na kontrolu u saobraćaju, te na primjenu sile, kriminalnu aktivnost policajaca, nedolično
ponašanje, vršenje uviđaja saobrađajnih nezgoda itd.
38
potrebno je napomenuti da su navedeni samo predmeti u kojima su podnosioci predstavke
naglasili elemenat koruptivnog ponašanja, dok nisu obuhvaćeni predmeti koji po svojoj prirodi
mogu imati taj elemenat, ali on u predstavci nije naglašen (zapisnici saobraćajnih nezgoda,
nepostupanje po prijavama i slično).
365
metoda uglavnom baziranih na dostignućima informacionih tehnologija i

kriminalistike kao nauke (specijalne istražne tehnike, forenzičke metode,
geografski profajling, kriminalistička strategija i strateško planiranje), te na
primerima dobre prakse u suzbijanju organizovanog kriminaliteta. U tom smislu
do izražaja posebno dolaze dva procesa: strategijsko planiranje i kriminalističko
obavještajni rad. strategijsko planiranje kriminalističke djelatnosti podrazumijeva
globalni pristup u okviru kojeg se analiziraju pojedine vrste kriminaliteta,
uključujući organizovani kriminalitet, uslovi i uzroci koji ih produkuju, pojedini
tipovi kriminalaca i oblici kriminalnog organizovanja, kao i postojeće mjere
njegove kontrole i suzbijanja kako bi se uočile opšte zakonomjernosti, tendencije,
kao i sistemske slabosti u organizaciji sprovođenja kriminalističke djelatnosti sa
ciljem njihovog otklanjanja, iznalaženja novih preventivnih rješenja, povećanja
efikasnosti suzbijanja, otkrivanja i dokazivanja krivičnih djela. Osnov
kriminalističko-strategijskog planiranja je strateška analiza koja za cilj ima
identifikovanje kriminala i kriminogenih faktora, ispitivanje i ostvarivanje
strategijskih mogućnosti djelovanja, vršenje analize postojećih taktičkih koncepata
policijske i istražne kriminalističke prakse na višem nivou međusobnih veza i
odnosa kako bi se na osnovu toga optimizovala i formulisala kriminalno-politička,
policijska i kriminalistička strategija. takođe, strateška analiza treba da utvrdi vezu
između kriminala, krivičnih djela, udruženja i grupa kriminalaca, individualnu
ulogu pojedinih subjekata u kriminalnoj aktivnosti i uzajamne vezu između
krivičnih djela i drugih faktora (lokacija, zaposlenosti, metoda komunikacije).
kriminalističko-obaveštajni rad u suprotstavljanju organizovanom kriminalitetu
karakterišu kriminalističko-obaveštajne analitičke metode. savremene
kriminalističko-obaveštajne analitičke metode, koje se više decenija razvijaju i
kultivišu na polju istraživanja kriminalnih djelatnosti u svijetu, su zbirka metoda
za istraživanje od kojih je svaki primjenljiv na različite činjenice i obrasce
potencijalne kriminalne djelatnosti. Uspješan produkt kriminalističko-obaveštajnih
metoda analize će se idealno kombinovati da bi obezbjedio iscrpnu obradu
podataka iz kojih će moći da se izvuku zaključci i da se daju preporuke za akciju.
Literatura
1. Abadinsky, Howard, Organized Crime, third Edition, Nelson-Hall, Chicago, 1990.
2. Albanese, Jay, “the Causes of Organized Crime”, Jorunal of Contemporary Criminal
Justice, No. 4, 2000.
3. Bošković, Mićo, Organizovani kriminalitet i korupcija, Visoka škola unutrašnjih
poslova, Banja Luka, 2004.
366
4. “Global programme Against transnational Organized Crime: results of A pilot survey

of Forty selected transnational Organized criminal groups in sixteen Coutries”,
september 2002, the United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC).
5. „Građanskopravna konvencija o korupciji savjeta Evrope”, savet Evrope, strazbur,
1999.
6. Ignjatović, Đorđe, Organizovani kriminalitet, drugi deo, policijska akademija,
Beograd, 1998.
7. „Izvještaj o stanju u oblasti organizovanog i privrednog kriminala u Jugoistočnoj
Evropi”, CArpO regionalni projekat, ref. pC-tC(2005)9, Evropska komisija i
savet Evrope, strazbur, Avgust 2005, www.coe.int/economiccrime.
8. „krivični zakon republike srpske”, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 49/2003.
9. Organized Crime in Hawaii, Vol. 1, August 1978, Hawaii Crime Commission,
Honolulu.
10. “report from the Commission to the Council on the preparedness of Bosnia and
Herzegovina to Negotiate a stabilisation and Association Agreement with the
European Union”, COM(2003) 692 final, 18 November 2003, Brussels.
11. santino, Umberto, “Organized crime — An Italian perspective: Mafia and Mafia-
type Organizations in Italy, in: Organized Crime — World Perspectives, Upper
saddle river, New Jersey, 2003.
12. savona, Ernesto, “Organized Crime Across the Borders: preliminary results”,
HEUNI Papers, No. 6, 1995.
13. simonović, Branislav, Kriminalistika, pravni fakultet u kragujevcu, Grafolik,
Beograd, 2004.
14. Studije percepcije korupcije, transparency International, sarajevo, 2004.
Beograd, 2003.
16. “United Nations Convention against transnational Organized Crime”, palermo, 12–
15 December 2000.
17. Van der Heijden, toon, “Measuring Organized Crime in Western Europe”,
www.ncjrs.gov/policing/mea313.htm.
18. Van Duyne, petrus, “Definitons of Organized Crime from other countries”, in:
Organized Crime Research, www.organized-crime.de/OCDEF1.htm.
19. „Zakon o dopuni krivičnog zakona republike srpske”, br. 01-886/06, 4. jul 2006.
godine.
20. „Zakon o Državnoj agenciji za istrage i zaštitu”, Službeni glasnik Bosne i
Hercegovine, br. 27/2004.
21. „Zakon o Državnoj graničnoj službi Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik Bosne
i Hercegovine, br. 50/2004, izmene i dopune 27/2007.
367
22. „Zakon o krivičnom postupku Bosne i Hercegovine”, Službeni glasnik Bosne i

Hercegovine, br. 3/2003, 32/2003, 36/2003, 26/2004, 63/2004,13/2005, 48/2005,
46/2006, 76/2006, 27/2007, 32/2007, 53/2007, 76/2007, 15/2008, 58/2008.
23. „Zakon o krivičnom postupku republike srpske”, Službeni glasnik Republike
Srpske, br. 50/2003, 111/2004, 115/2004, 119/2008.
24. „Zakon o sukobu interesa”, Službeni glasnik Republike Srpske, br. 34/02–14, 36/03–
15.
25. „Zakon o suzbijanju organizovanog i najtežih oblika privrednog kriminaliteta”,
Službeni glasnik Republike Srpske, br. 37/2006, 69/2006.
26. „Zakon o unutrašnjim poslovima republike srpske”, Službeni glasnik Republike
Srpske, br. 48/2003.
27. “2005 EU Organized Crime report”, public version, Europol, the Hague, 2005.
OrGANIsED CrIME IN tHE rEpUBLIC OF srpskA AND BOsNIA

AND HErZEGOVINA: CUrrENt stAtE AND MEAsUrEs
Organised crime in the republic of srpska and Bosnia and Herzegovina is a security
challenge, risk and threat to the republic of srpska and also to Bosnia and Herzegovina.
Organised crime is a negative and harmful phenomenon in any society, including ours.
It is characterized by adaptability to socio-economic and social and political conditions,
especially those in countries in transition, just like ours. For this very reason, the paper
focuses on organised crime both in the republic of srpska and in Bosnia and
Herzegovina, because it is impossible to focus on organised crime in the republic of
srpska alone. Hence, the paper gives an overview of organised crime in the republic of
srpska and Bosnia and Herzegovina and will emphasize its characteristics, circumstances,
forms of manifestation (etiological and phenomenological aspects of organised crime).
the paper also shows some institutional aspects of combating organised crime in Bosnia
and Herzegovina, and especially in the republic of srpska, and highlights those
organizational units working directly on the suppression of organised crime. the paper
lists numerous examples of practical activities conducted by the republic of srpska
Ministry of the Interior aimed at detection and investigation of specific criminal offences
with features of organised crime. the paper explores certain operations by the republic
of srpska Ministry of the Interior, which were conducted either independently or in
coordination with other national or international law enforcement agencies. these include
examples of best practices in combating organised crime. some of these operations were
marked as excellent not only by eminent national authorities, but also by international
authorities, such as EUrOpOL. In conclusion, the paper stresses the need to develop
strategic analysis and criminal intelligence work for the purpose of suppressing organised
crime and stepping up international cooperation in that area.
368
ORGANIZOVANI KRIMINAL:
NJEGOVA PERCEPCIJA I DINAMIKA
U REPUBLICI MAKEDONIJI
Marjan Nikolovski*
ApstrAkt
Nakon proglašenja nezavisnosti republika Makedonija suočava se sa
porastom kriminala, u kvantitativnom smislu reči, kao i sa pojavom
novih oblika krivičnih dela. U tom početnom periodu državne institucije
negirale su postojanje organizovanog kriminala, što samo po sebi može
da ukazuje na eventualnu povezanost kriminalnih struktura i vladajuće
garniture. Nacionalni organi, organizacijski i funkcionalno nisu bili
nepripremljeni za borbu protiv kriminaliteta organizovanih dimenzija.
U republici Makedoniji postoji napredak u jačanju vladavine prava, u
oblasti bezbednosti i institucionalnih reformi, ali organizovani kriminal
i dalje predstavlja opasnost po bezbednost i stabilnost države jer je bio
povezan sa organizovanim finansijskim kriminalom (kriminalna
privatizacija, nelegalno finansiranje političkih stranaka, neplaćanje
carina, poreza, akciza i sl.) i u manjoj meri sa ucenama, iznudama,
naručenim ubistvima i sl. Autor zaključuje da je zbog toga potrebno
graditi nacionalnu strategiju i konkretne mere i aktivnosti, koje su
specifične za borbu sa tim vidovima organizovanog kriminala.
Ključne reči: organizovani kriminal, percepcija kriminala, tranzicija,
Makedonija.
Društva su danas pod pretnjom savremenih oblika organizovanog kriminala

koji ne poznaje nikakve granice, ni teritorijalne, ni administrativne. Organizovani
kriminal najveći je protivnik savremenog sveta jer onemogućuje i koči njegov
razvoj. Za razliku od klasičnog kriminala, organizovani kriminal ima veći obim
i intenzitet delovanja u više sfera društva istovremeno, a isto tako razlikuje se
po tome što su efekti prouzrokovani njegovim delovanjem daleko ozbiljniji i
imaju veoma negativan odraz na civilizacijsku dobrobit.
*
Autor je docent na Fakultetu za bezbednost u skoplju.
369
Marjan Nikolovski
Brojni stručnjaci vode polemiku o uzročno-posledičnoj vezi između pojave

organizovanog kriminaliteta u nerazvijenim, srednjerazvijenim i visokorazvijenim
zemljama s jedne strane i njegovog prerastanja u transnacionalni organizovani
kriminalitet, s druge strane. Do izražaja dolazi naučno gledište da se problemi
ekonomskog razvoja jedne zemlje konsekventno dovode u vezu sa novim oblicima
organizovanog kriminaliteta. Neravnomeran ekonomski razvoj stvara u čitavoj
zajednici ili u jednom njenom delu pojave društvene neprilagođenosti, veliku bedu
i nasilje, koje lako vodi do uočljivih manifestacija običnog ili organizovanog
kriminaliteta i terorizma. Organizovani kriminalitet postoji i u zemljama koje su
manje ekonomski razvijene i u zemljama u tranziciji gde je našao odgovarajuće
uslove za raznovrsnu kriminalnu delatnost. U zemljama u tranziciji, među kojima
je i republika Makedonija, organizovani kriminalitet deluje kao transnacionalni
organizovani kriminalitet i kao takav doživljavao je izvesne transformacije koje
su bile adekvatne društvenim promenama zemlje koja je prolazila kroz proces
tranzicije. Na taj način organizovani kriminalitet je dobijao nove forme i ujedno
zauzimao jake pozicije zahvaljujući uspešnoj kriminalnoj delatnosti pomoću koje
je sticao finansijsku moć i odgovarajući društveni status. Organizovani kriminalitet
je nastavio da deluje i u zemljama koje su prošle proces tranzicije, nastojeći da
svoju organizaciju i delatnost prilagodi novonastalim društvenim odnosima.
razmatrajući kriminogene faktore organizovanog kriminaliteta u zemljama
u tranziciji ne sme se zapostaviti ni njegova istorijska komponenta koja ukazuje
na faze njegovog razvoja koje su uvek bile odraz realnog stanja u društvu,
odnosno na sposobnost da se veoma brzo adaptira i prilagodi svoju delatnost
postojećim uslovima. Zato uzroke organizovanog kriminaliteta ne treba
isključivo vezivati za trenutnu situaciju, već treba imati u vidu njegov razvoj i
delatnost u prošlosti i prognozu njegovog delovanja u budućnosti. U tom
kontekstu zapažena je pojava da je organizovani kriminalitet dobit koju je
ostvario kriminalnom delatnošću u zemljama u tranziciji, u početnoj fazi
uglavnom prebacivao preko granice i ostavljao ga u nekoj stranoj zemlji. kasnije
je ta dobit vraćana u zemlju i polako ubacivana u legalne poslove.
raznovrsni su uzroci pojave organizovanog kriminaliteta u zemljama u
tranziciji, pa iako su na prvi pogled terminološki slični, čak i identični, u suštini
nisu isti, jer sadrže niz specifičnosti društveno-političkog sistema i aktuelnih
pratećih pojava države u kojoj su nastali. Najizraženija su gledišta koja osnovne
uzroke organizovanog kriminaliteta i korupcije vide u ekonomskim odnosima
određene zemlje, pri čemu opet treba imati u vidu sadržajnu razliku ekonomskih
odnosa svake zemlje. kao najznačajnije oblasti u kojima nastaju kriminogeni
faktori navode se oblasti privrede, politike, finansija, državne uprave i javnih
službi. posebno se ističe značaj prelaska sa planske i državno kontrolisane na
370
Organizovani kriminal: njegova percepcija i dinamika u Republici Makedoniji
tržišnu ekonomiju u zemljama u tranziciji kao pogodne osnove za pojavu

organizovanog kriminaliteta i korupcije.1
Među osnovnim uslovima koji pogoduju nastanku i razvoju organizovanog
kriminaliteta u zemljama u tranziciji, a time i u Makedoniji, nalaze se:
• proces globalizacije u skoro svim ključnim područjima egzistiranja i delovanja;
• evidentni problemi i poteškoće u političkom i ekonomskom sistemu i drugim
potsistemima društva koja se nalaze u tranziciji, kao i kriza svih ostalih
legislativnih zaštitnih mehanizama, što je za posledicu imalo posebno
ekspanziju ekonomskog kriminaliteta, koji je proizveo nesigurnost kod
građana, a time i krizu na političko-bezbednosnom području;
• neusklađenost krivično-pravnih rešenja;
• liberalizacija ekonomskog tržišta na globalnom planu i nesposobnosti
odgovarajućih organa koji u tim liberalnim okolnostima nisu imali razrađene
pravne i zaštitne mehanizme za usmeravanje i kontrolu. to je ostavilo
manevarski prostor za ispoljavanje pojedinih oblika organizovanog kriminaliteta
tako što se nosioci nezakonitog delovanja inkorporiraju u komunikacijske i
druge kanale koji vode prema rukovodećim strukturama državne vlasti;
• ekonomska međuzavisnost i ekonomske reforme ne samo u državama koje
se nalaze u tranziciji i veoma oštra i beskompromisna tržišna utakmica;
• izuzetna pokretljivost i transfer novca i kapitala, strahovito brz razvoj
prevoznih i komunikacijskih sistema i ostale brojne unutrašnje protivurečnosti;
• nesposobnost države da u uslovima ekonomske krize preko potsistema
usmerava ekonomske zakonitosti koje se odnose na ponudu i potražnju, tako
da sve kriminalne organizacije preuzimaju inicijativu i jednim delom vrše
preusmeravanje tih tržišnih odnosa u kontekstu pojave „crnog tržišta” i „sive
ekonomije”, koja se manifestuje kroz pranje novca itd.2
Etiologija organizovanog kriminala u Republici Makedoniji
Iako korene organizovanog kriminala možemo naći još od samog

osamostaljenja Makedonije, dugo vremena u političkim i naučnim krugovima
nije bilo prihvaćeno stanovište da on egzistira na prostoru republike Makedonije,
1
Mićo Bošković, Transnacionalni organizovani kriminalitet, policijska akademija, Beograd,
2003, str. 79–84.
2
r. Masleša, „Uticaj organizovanog kriminala na političku i sigurnosnu stabilnost u regiji”,
Kriminalističke teme, br. 3–4, 2003, Fakultet kriminalističkih nauka u sarajevu, str. 691.
371
Marjan Nikolovski
niti su preduzimane adekvatne mere u pravcu njegovog suzbijanja i sprečavanja.

Zvanične institucije negirale su postojanje organizovanog kriminala, što na neki
način može da ukaže na povezanost kriminalnih struktura i pojedinaca sa
organima vladajuće garniture. pored toga, državni organi nisu bili organizacijski
i funkcionalno pripremljeni za borbu protiv ove vrste kriminaliteta.
U bivšoj sFrJ, koja je trajala do početka devedesetih godina prošloga veka,
ta pojava u suštini nije postojala. I pored izvesne liberalizacije, socijalistička
Jugoslavija je do kraja ostala jednopartijska i polupolicijska država. Zatvorena
socijalistička privreda, kontrolisano tržište, tvrde i dobro kontrolisane granice,
neznatne trgovačke i druge veze sa inostranstvom i slično nisu omogućavali
nastanak i razvoj organizovanog kriminala. privatnog preduzetništva nije bilo,
posedovanje nekretnina je bilo ograničeno, a tokove novca je strogo nadzirala
policija. spoljnotrgovinski poslovi su bili pod direktnom kontrolom obaveštajnih
službi, koje je kontrolisalo najuže partijsko rukovodstvo.
postojao je tzv. privredni kriminal koji se, i pored nekih sličnosti, razlikovao
od organizovanog kriminala po mnogim svojim karakteristikama, naročito po
tome što nikako nije mogao biti internacionalizovan, niti je imao za cilj osvajanje
društvene moći i državne vlasti. Na osnovu toga se može zaključiti da
organizovani kriminal ne uspeva u totalitarnim ili polutotalitarnim državama. U
bivšoj Jugoslaviji su postojali pojedini rudimentarni oblici organizovanog
kriminala, na primer, trgovina drogama, ali prema obimu i stepenu
organizovanosti, daleko iza danas postojećih. Drugi oblici organizovanog
kriminala (pranje novca, trgovina ljudima, ilegalni promet oružja, krijumčarenje
energenata i ljudskih organa) nisu uopšte postojali ili skoro da nisu postojali.
Nekim od tih delatnosti (npr. trgovinom oružjem) bavila se sama država, a ne
posebna kriminalna udruženja. pojedinci su u toj vrsti kriminala imali šansu
samo odlaskom u inostranstvo. Država je taj transfer podsticala i svoje ljude u
inostranim udruženjima organizovanog kriminala koristila za ostvarivanje svojih
političkih ciljeva — za likvidiranje političkih protivnika u prvom redu.
372
Hronološki prikaz pojavnih oblika organizovanog kriminala

u Makedoniji od osamostaljenja
• kontinuirane zloupotrebe i trošenje budžetskih sredstva;
• Javne nabavke u državnim ustanovama;
• Formiranje organizovanih kriminalnih grupa koje su se bavile švercom
alkohola i cigareta, otvaranjem prvih free shop-ova na novim graničnim
prelazima;
• kršenje međunarodnog embarga prema tadašnjoj srJ masovnim švercom
nafte za potrebe industrije te susedne zemlje;
• pokušaj atentata na tadašnjeg predsednika Makedonije kiru kligorova;
• piramidalne štednje sa kraja devedesetih godina koje su omogućili i u
koje su bili uključeni pojedinci iz određenih institucija sa podrškom
određenih političkih moćnika;
• Oružani konflikt 2001. godine i učešće organizovanih kriminalnih grupa;
• Učestale oružane pljačke banaka, pošta, štedionica i slično, što je posebna
karakteristika u poslednje vreme, sa elementima koji ukazuju na klasičan
oblik organizovanog kriminala.
Organizovani kriminal u svim pojavnim oblicima i u enormnom obimu javlja
se u Makedoniji tek početkom devedesetih godina prošloga veka, odnosno od
njenog uspostavljanja kao samostalne i nezavisne države. raspad socijalističke
Jugoslavije, početak građanskih ratova u bivšoj državi, zavođenje ekonomskih
sankcija međunarodne zajednice susednim zemljama (počev od 1991. godine),
doveli su do procvata organizovanog kriminala. U nekoj vrsti samoodbrane, taj
kriminalitet i povećanu korupciju iznedrila je ondašnja vlast kao sredstvo za
očuvanje svojih političkih pozicija. Država je organizovani kriminal prećutno
prihvatila i o njegovoj pojavi i razvoju se nije otvoreno govorilo sve do kraja
devedesetih godina. kriminal je prihvaćen kao deo taktike privrednog i državnog
preživljavanja i održavanja socijalnog mira u državi.
U tom periodu, koji je trajao više od deset godina, organizovani kriminal
nije imao pravilan tretman od strane tadašnjih institucija. taj period bi se mogao
nazvati zlatnim dobom organizovanog kriminala u Makedoniji. U tom periodu
nije bilo ni jedne presude za organizovani kriminal. Nije bio donet ni jedan propis
unutrašnjeg prava, niti ratifikovan ni jedan međunarodni ugovor o suzbijanju te
vrste krivičnih dela. pojam organizovanog kriminala je bio nepoznat i stručnoj
javnosti. O tome se nije razmišljalo i raspravljalo. taj se izraz nije koristio ni u
pravnom, ni u političkom govoru, čak ni u predizbornim kampanjama.
373
Marjan Nikolovski
Za kratko vreme Makedonija je na početku poslednje decenije prošloga veka

dobila brojna kriminalna udruženja i sve vrste organizovanog kriminala. ratovi
na području bivše Jugoslavije omogućili su ekspanziju ilegalne trgovine oružjem
koja je donosila ogroman profit, naročito posle uvođenja embarga međunarodne
zajednice na tu delatnost. krađe i krijumčarenje motornih vozila, praćene
prevarama u osiguranju i falsifikovanjem isprava, postale su svakodnevna i
masovna pojava. specijalnost je postalo krijumčarenje nafte i cigareta kao dela
ilegalne međunarodne trgovine, u koje su bili umešani visoki funkcioneri izvršne
i zakonodavne vlasti. trgovina drogama je postala veoma unosna i veoma
rasprostranjena. Monopol su držale najmoćnije bande i kontrolisale međunarodnu
rutu za transport heroina od turske, preko Makedonije do zemalja srednje i
Zapadne Evrope. Heroin i kokain su, i pored sankcija međunarodne zajednice,
nabavljani u velikim količinama u inostranstvu, a kanabis je uzgajan i u zemlji.
Nije redak slučaj realizacije akcije presecanja ilegalnog transporta marihuane od
našeg zapadnog suseda Albanije u Makedoniju. trgovina ženama i decom i dečija
pornografija šire se masovno i brzo. Isto tako, postoje ozbiljne indicije da je
trgovina ljudskim organima pustila korene kao novi oblik organizovanog
kriminala. pojavio se kompjuterski kriminal, piraterija i bankarske prevare. Neki
od glavnih puteva trgovine radioaktivnim materijama vode preko Makedonije.
pranje novca kao propratna pojava i uslov za opstanak organizovanog kriminala
još uvek se u mnogime ne registruje i ne suzbija iako je ta pojava prisutna u
značajnom obimu. Masovna privatizacija državnih preduzeća, do koje je došlo u
procesu tranzicije političkog i privrednog sistema, dobrim delom je obavljena
prljavim novcem. Na kraju, već duže vreme Makedonija spada u red država u
kojima je korupcija u javnim i državnim institucijama na visokom nivou.3
Krivičnopravno određenje krivičnih dela

iz oblasti organizovanog kriminala
Iako organizovani kriminal beleži porast od samog početka transformacije

političkog i ekonomskog sistema nakon osamostaljenja Makedonije, o konkretnim
koracima na planu zaustavljanja i rasvetljavanja organizovanog kriminala možemo
govoriti tek krajem devedesetih godina prošlog i početkom ovog veka. taj period
karakteriše se konkretnim aktivnostima na planu implementacije međunarodnih
konvencija koje se odnose na organizovani kriminal, donošenjem posebnih zakona,
3
Momčilo Grubač, „Organizovani kriminal u zemljama u tranziciji”, Zbornik radova Pravnog
fakulteta u Splitu, br. 4/2009, str. 701–9.
374
promenom krivičnog zakonika i Zakona o krivičnom postupku. sazdan je pravni

okvir u skladu sa međunarodnim normama i standardima, ali to samo po sebi nije
dovoljno. potrebno je preduzeti konkretne korake za eliminisanje uslova koji dovode
do pojave i razvoja organizovanog kriminala i, ono što nas posebno zanima,
preduzeti ozbiljnije poduhvate na naučno-istraživačkom planu proučavanjem
etiologije i fenomenologije organizovanog kriminala, kako bi mogli govoriti o
izgradnji uspešne strategije za borbu sa tom negativnom društvenom pojavom.
Ovaj vid kriminala u krivičnom zakonodavstvu republike Makedonije u sebe
inkorporira širok i raznolik dijapazon krivičnih dela. U tim okvirima možemo
nabrojati više krivičnih dela kao što su: nedozvoljena proizvodnja i trgovina opojnim
drogama i oružjem, trgovina ljudima, krijumčarenje migranata, pranje novca,
falsifikovanje novca i dragocenosti, korupcija, prevare, ucene itd. kao rezultat
aktivnosti na planu intenziviranja međunarodne saradnje i harmonizacije napora za
borbu protiv organizovanog kriminala na nacionalnom nivou, u republici
Makedoniji preduzete su intenzivne aktivnosti za usaglašavanje nacionalnog
zakonodavstva sa međunarodnim standardima. pomenućemo neke od tih promena:
• izmene krivičnog zakona — u nekoliko navrata krivični zakonik je
dopunjavan novim članovima koje se odnose na inkriminacije dela
organizovanog kriminala;4
• izmene i dopune zakona o krivičnom postupku koje su omogućile primenu
posebnih istražnih mera u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblasti
organizovanog kriminala;5
• donošenje posebnih zakona: Zakona o sprečavanju pranja novca (2001),
Zakona o sprečavanju korupcije (2002), Zakona o finansijskoj policiji
(2002), Zakona o zaštiti svedoka (2005);
• izmene člana 17 Ustava republike Makedonije kako bi se omogućilo
legalizovanje praćenja komunikacija i drugih posebnih istražnih mera.6
Na ovaj način materijalno i krivičnopravno zakonodavstvo naknadno se
usaglašavaju sa evropskim standardima. krivičnoprocesno zakonodavstvo
republike Makedonije duži vremenski period predstavljalo je ograničavajući
faktor kako u pogledu spremnosti za borbu protiv organizovanog kriminala i
korupcije, tako i u smislu implementacije međunarodnih standarda koji proizlaze
4
„Измене Кривичног законика”, Службен весник на Република Македонија, бр. 80/99.
5
Владо Камбовски, Организиран криминал, „2-ри aвгуст”, Штип, 2005, стр. 365.
6
Михајло Маневски, Корупција во РМ: превентивни и казнени мерки за спречување,
Скопје, 2005, стр. 492.
375
Marjan Nikolovski
iz prihvaćenih međunarodnih konvencija i preporuka. Navešćemo nekoliko

argumenata koji prikazuju situaciju u ovoj oblasti:
• odsustvo kvalitetnog dokaznog materijala prouzrokovalo je dugotrajne
postupke i narušilo autoritet institucija, čime se stvara utisak neefikasnosti
institucija nadležnih za suzbijanje organizovanog kriminala, pre svega sudstva;
• odsustvo zakonske regulative o zaštiti žrtava i kompenzaciji štete koja im je
naneta, kao i nedostatak regulative o zaštiti svedoka, uvrstili su republiku
Makedoniju u kategoriju zemalja koje nisu prihvatile te međunarodne standarde;
• identična je bila situacija i u pogledu obezbeđivanja i upotrebe svedoka,
tajnih svedoka i svedoka saradnika zato što postojeći zakon o krivičnom
postupku nije davao mogućnost za njihovu upotrebu.
sve ovo ukazuje na neophodnost suštinskih izmena u Zakonu o krivičnom
postupku od 1996. godine i sprovođenja donetih Zakona o praćenju komunikacija
i Zakona o zaštiti svedoka i svedoka saradnika. kao dodatak navedenom
neophodno je usvojiti i primeniti mere za zaštitu lica koja rade na otkrivanju
korupcije kako bi se obezbedila njihova nezavisnost. U toku 2004. godine u
republici Makedoniji završene su aktivnosti na pripremi amandmana Zakona o
krivičnom postupku. Ovim izmenama u zakon su ugrađena rešenja koja se odnose
na upotrebu jezika u postupku, ovlašćenja branilaca za pristup dokazima, načine
dostavljanja informacija (uvodi se mogućnost da se to radi preko ovlašćenih
pravnih lica), a umesto dosadašnjeg pretkrivičnog postupka prihvaćeni su termini
„prethodni” i „predistražni postupak”, pri čemu je posebno uređena uloga javnog
tužioca kao rukovodioca celokupnog postupka kada je reč o krivičnim delima u
oblasti organizovanog kriminala. Isto tako po prvi put su u Zakon o krivičnom
postupku uvedeni Carinska uprava i Finansijska policija, kao organi koji imaju ista
ovlašćenja kao i Ministarstvo unutrašnjih poslova u slučajevima kada postupaju
po posebno nabrojanim krivičnim delima iz njihovog delokruga delovanja.
Institucije nadležne za borbu protiv organizovanog kriminala
pojavni oblik organizovanog kriminala, kao i sama organizacija

organizovane kriminalne grupe, razlikuju se od države do države. U nekim
zapadnim zemljama organizovani kriminal se javlja u obliku šverca alkohola i
cigareta, u drugim se ispoljava kroz plaćena ubistva, a u trećim privredno-
finansijskim kriminalom i sl. sve to dovodi do razlika u pristupu države pri
definisanju modela borbe protiv organizovanog kriminala, odnosno pri izgradnji
politike za borbu sa organizovanim kriminalom. Uzimaju se u obzir sve ove
376
karakteristike i na taj način se nastoji da izgradi model koji će dati najbolji

odgovor u borbi sa organizovanim kriminalom na tom području.
Institucije republike Makedonije nadležne za suprotstavljanje organizovanom
kriminalu su formalno-pravno etablirane i nalaze se u periodu popune ljudstva,
izgradnje i obuke kadrova. Nadležni organi za sprovođenje Zakona o krivičnom
postupku su: sudovi, javna tužilaštva, policija, Carina i Finansijska policija.
Institucije nadležne za borbu protiv organizovanog kriminala možemo generalno
da grupišemo na sledeći način:
1. Organi, institucije i agencije za suprotstavljanje organizovanom kriminalu
koje su direktno predviđene odredbama Zakona o krivičnom postupku —
MUp, Carinska uprava, Finansijska policija itd.;
2. Organi i institucije koji indirektno imaju uticaj na suzbijanje organizovanog
kriminala — Uprava javnih prihoda, Uprava za sprečavanje pranja novca i
finansiranja terorizma, tržišna inspekcija, Devizni inspektorat, kao i
institucije u oblasti javnih finansija, upravljanja budžetom, praćenja
finansijskih transakcija i razni inspekcijski organi;
3. Organi i institucije koji nemaju direktnu ulogu u otkrivanju i dokazivanju
krivičnih dela organizovanog kriminala, ali imaju uticaj na generalnu
prevenciju — različiti socijalni i zdravstveni organi, vladina tela, nevladine
organizacije.
Međuinstitucionalna saradnja
kada je reč o otkrivanju, dokazivanju i sprečavanju organizovanog kriminala
mora se voditi računa da se radi o sofisticiranim i naročito ozbiljnim oblicima
kriminala, koji manifestuju nesagledive posledice na normalno funkcionisanje i
egzistenciju države i pojedinca, pri čemu se kao nužnost za njihovo suzbijanje
nalaže potreba uspostavljanja specijalizovane institucije koja će biti adekvatno
377
Marjan Nikolovski
kadrovski, tehnički i materijalno opremljena. Od velike važnosti za borbu protiv

organizovanog kriminala jeste i uspostavljanje efikasnih i svrsishodnih
mehanizma za međuinstitucionalnu saradnju i koordinaciju, sa ciljem da
aktivnosti ovakvih institucija urode što boljim rezultatima.
U cilju jačanja saradnje između Uprave za sprečavanje pranja novca i drugih
državnih organa uključenih u suzbijanje pranja novca, Nacionalna strategija za
borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma predviđa formiranje
savetodavnog tela za borbu protiv pranja novca. Ovim telom rukovodi direktor
Uprave za sprečavanje pranja novca i u njegov rad su uključeni predstavnici
Ministarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva pravde, Javnog tužilaštva, Carinske
uprave, Uprave javnih prihoda, Finansijske policije i Narodne banke. savetodavno
telo za borbu protiv pranja novca sastaje se po potrebi najmanje jedanput mesečno.
Značajni strategijski dokumenti za borbu protiv

organizovanog kriminala
republika Makedonija sve više pristupa uspostavljanju koncepta bezbedne
zajednice u kojoj postoje tesno povezane specijalizovane institucije. Ovaj
koncept je trend prihvaćen u razvijenim zemljama.7 Makedonija je posle 2001.
godine preduzela više aktivnosti za donošenje strategijskih dokumenata kao
osnova za uspešno suprotstavljanje organizovanom kriminalu:
A) strategija reforme policije i Akcioni plan

za implementaciju procesa reforme policije
Glavni ciljevi strategije reforme policije su: efikasnost u policijskom
poslovanju, organizovanost, stručnost i ekonomičnost, tehnička opremljenost,
odgovornost i motivisanost zaposlenih u policiji – servisu građana. Ovi ciljevi
od donošenja strategije pa do danas ostvaruju se preko decentralizacije
nadležnosti sa centralnog nivoa na područne jedinice MUp-a, preko promene
organizacione strukture policije, preko promene pravila ponašanja i sl. Međutim,
u pogledu optimalne organizaciono-funkcionalne postavljenosti, ostaje otvoreno
pitanje da li će nova organizaciona struktura MUp-a pridoneti ostvarivanju
gorepomenutih ciljeva. Ovo govorim s obzirom na to što se prethodno negiralo
postojanje organizovanog kriminala i sledstveno tome nisu postojale adekvatne
organizacione jedinice za njegovo suzbijanje, a sada sa novim reformama u
7
Opširnije videti u: Миодраг Лабовиќ и Марјан Николовски, Организиран криминал и
корупција, Факултет за безбедност, Скопје, 2010.
378
policiji se otišlo u drugu krajnost, tako da je ranije odeljenje za kriminalističku

policiju kompletno zamenjeno odeljenjem za organizovani kriminal. to znači
da sada na centralnom nivou ne postoji organizaciona struktura koja se bavi
pitanjem rukovođenja i koordinacije kriminalističkih poslova za koje postoji
potreba da budu rukovođeni i koordinisani sa centralnog nivoa.
B) projekt strategije za implementaciju Zakona o zaštiti svedoka

posle donošenja Zakona o zaštiti svedoka doneta je i strategija za
implementaciju istog zakona. sa stanovišta implementacije ovog zakona,
možemo govoriti o većoj efikasnosti u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblasti
organizovanog kriminala. Gotovo i da nema uspešne realizacije policijske
aktivnosti bez primene programa zaštićenog svedoka, što ukazuje na značaj
primene zaštite svedoka u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblasti organizovanog
kriminala.
C) strategija i Akcioni plan za borbu protiv trgovine ljudima

i ilegalne migracije
Budući da su osnovne slobode i prava čoveka bazična ustavnih načela, a
njihova zaštita obaveza države dodatno pojačana potpisivanjem sporazuma o
stabilizaciji i pridruživanju EU i konvencije UN o transnacionalnom
organizovanom kriminalu, republika Makedonija je 2002. godine donela
Nacionalni program za borbu protiv trgovine ljudima i ilegalne migracije. U
strategiji su navedene aktivnosti u pravcu otkrivanja uzročno-posledičnih veza
koje utiču na trgovinu ljudima na nacionalnom i regionalnom planu, aktivnosti
u pravcu otkrivanja nosilaca tih aktivnosti, kao i preventivne mere, mere
krivičnog progona i mere zaštite žrtava trgovine ljudima.
D) Nacionalna strategija za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma

Nacionalna strategija za sprečavanje pranja novca i finansiranje terorizma
predstavlja strateški dokument koji utvrđuje sve one elemente koji će nadgraditi
sistem za sprečavanje pranja novca i finansiranje terorizma u republici
Makedoniji. pored donošenja strategije, potrebno je preduzeti i ostale aktivnosti
kao što su: jača i efikasnija kontrola subjekata u delu koji se odnosi na primenu
mera i delatnosti protiv pranja i novca i finansiranja terorizma, viši nivo
kadrovske i tehničke opremljenosti, kadrovska obuka pripadnika Uprave,
koordinisanje aktivnosti i razmena informacija na međuinstitucionalnom i
međunarodnom nivou, razvijanje građanske svesti o značaju borbe protiv pranja
novca i finansiranja terorizma.
379
Marjan Nikolovski
E) strategija razvoja Carinske uprave

U cilju efikasnije borbe protiv organizovanog kriminala načinjene su
značajnije promene u delu rada Carinske uprave, shodno strategiji razvoja carine.
promenom ovlašćenja pripadnika Ministarstva unutrašnjih poslova u
predistražnom postupku i u istrazi, sada ovlašćena lica u Carinskoj upravi rade
na otkrivanju krivičnih dela i zadužena su za prikupljanje dokaza radi krivičnog
gonjenja izvršilaca tog krivičnog dela. poseban uspeh beleže pripadnici mobilne
carine koji preduzimaju određene aktivnosti i u unutrašnjosti zemlje.
F) strategija reforme pravosudnog sistema sa Akcionim planom

Osnovni cilj strategije reforme pravosudnog sistema je izgradnja
funkcionalnog i efikasnog pravosuđa zasnovana na evropskim pravnim
standardima. reforma pravosudnog sistema obuhvata: reforme materijalnog
zakonodavstva, reforme procesnog zakonodavstva i strukturalne reforme, koje
treba da poboljšaju unutrašnju organizaciju, nadležnosti i odnose između
institucija pravosudnog sistema. sprovođenjem strategije očekuje se otklanjanje
sledećih slabosti u funkcionisanju pravosudnog sistema:
• sporost u sprovođenju procedura;
• dugotrajno izvršavanje konačne sudske odluke;
• preopterećenost pravosudnih organa beznačajnim predmetima;
• loša organizacija u upravljanju predmetima;
• zastarelost opreme i nedovoljno korišćenje informatičke tehnologije;
• nedovoljna koordinacija između Vrhovnog suda, republičkog sudskog
saveta i Ministarstva pravde;
• nepostojanje detaljnih kriterijuma finansiranja sudova i javnog tužilaštava;
• neadekvatna pripremljenost ljudskih resursa u profesionalnom i etičkom
smislu;
• loša materijalna situacija;
• nejasni kriterijumi oko izbora sudija i javnih tužilaca koji omogućuju uticaj
političkog faktora;
• pojava nestručnosti, nesavesnosti i korumpiranosti;
• nedovoljno transparentna komunikacija sa javnošću.
Za prevazilaženje navedenih nedostataka nisu dovoljne samo normativno-
institucionalne mere predviđene ovom strategijom, već promena duha i
mentaliteta nosilaca pravosudnih organa.
380
G) plan konkretnih mera i aktivnosti za sprečavanje organizovanog kriminala

saglasno preduzetim obavezama sa Londonske konferencije o borbi protiv
organizovanog kriminala u Jugoistočnoj Evropi, održane 2002. godine,
Makedonija je pripremila plan konkretnih mera i aktivnosti za sprečavanje
organizovanog kriminala i predstavila ga na sastanku saveta Evropske unije u
oblasti pravde i unutrašnjih poslova 2003. godine u Briselu. Dokument koji su
izradili Ministarstvo unutrašnjih poslova, Ministarstvo pravde i Ministarstvo
finansija sadrži mere za implementaciju, uspostavljanje specijalizovanih
institucija, međuinstitucionalnu saradnju i koordinaciju institucija preko
konkretnih mera i aktivnosti za sprečavanje organizovanog kriminala u
Makedoniji. planom je predviđeno sedam prioriteta na planu sprečavanja
organizovanog kriminala:
1) Uspostavljanje regionalne mreže tužilaca

U cilju ostvarenja prvog prioriteta pripremljen je Memorandum razumevanja
i saradnje zemalja Zapadnog Balkana, formirano je Osnovno javno tužilaštvo
za gonjenje dela iz oblasti organizovanog kriminala i korupcije i pripremljeni su
podzakonski akti za sprovođenje Zakona o javnom tužilaštvu. I pored toga što
je formirano specijalno odeljenje za gonjenje organizovanog kriminala, konkurs
je raspisivan više puta za popunjenje radnih mesta, ali još uvek sva mesta nisu
popunjena, što samo po sebi govori o nezaštićenosti javnih tužilaca koji rade na
progonu krivičnih dela iz oblasti organizovanog kriminala. sve to ukazuje na
duboku involviranost pripadnika organizovanih kriminalnih grupa u institucije
sistema, pre svega institucije čija osnovna delatnost jeste suzbijanje
organizovanog kriminala. Za uspešnu reformu sudstva i tužilaštva neophodno
je predvideti sistem mera i aktivnosti na zaštiti pojedinaca iz institucija nadležnih
za borbu protiv organizovanog kriminala.
2) Unapređenje regionalne saradnje u oblasti pravosuđa

Na planu ostvarivanja drugog prioriteta donet je Zakon o izmenama i
dopunama Zakona o krivičnom postupku.8 transnacionalna komponenta
organizovanog kriminala nameće kao neophodnost razmenu informacija,
saradnju između država u regionu, a za to je potrebno dalje unapređenje
regionalne saradnje u oblasti pravosuđa, baziranu na memorandumima o
razumevanju među državama regiona, a saglasno međunarodnim standardima.
8
Службен весник на Република Македонија, бр. 74/04.
381
Marjan Nikolovski
3) razmena informacija u vezi pranja novca sa državama Zapadnog Balkana

U pogledu jačanja borbe protiv pranja novca usvojen je Zakon o sprečavanju
pranja novca i finansiranja terorizma, čijim je odredbama Finansijska policija
dobila status pravnog lica u okviru Ministarstva finansija, a time i posebna
zakonska ovlašćenja i nadležnosti. Novi zakon o finansijskoj policiji omogućio
je uspostavljanje nove organizacione strukture finansijske policije u cilju
efikasnijeg suprostavljanja organizovanom finansijskom kriminalu. Ona sada
broji tri puta više službenika nego na početku svog postojanja. Godine 2008.
donet je Zakon o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma, kojim je
tadašnja Direkcija za sprečavanje pranja novca, osim promene imena u Uprava
za sprečavanje pranje novca i finansiranje terorizma, dobila viši institucionalni
status — status pravnog lica u okviru Ministarstva finansija. takođe, povećan
je broj zaposlenih i izvršena je njihova specijalistička obuka. Uprava za
sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma potpisala je bilateralne
memorandume o razumevanju i razmeni informacija sa srbijom, Hrvatskom,
Crnom Gorom, Albanijom, rumunijom i Ukrajinom. Uprava o sprečavanju
pranja novca i finansiranja terorizma je uključena u implementaciju regionalnog
projekta CArDs za razvoj efikasnih i funkcionalnih policijskih sistema, a
uspostavljen je i sistem elektronske razmene informacija među finansijskim
institucijama. Na Dvanaestom sastanku Egmont grupe Uprava za sprečavanje
pranja novca i finansiranja terorizma primljena je kao nova članica.
4) Osnivanje odeljenja za borbu protiv organizovanog kriminala

i korupcije u okviru Javnog tužilaštva
Zakonom o javnom tužilaštvu, donetom 9. juna 2004. godine, osnovano je
posebno Odeljenje za gonjenje izvršilaca krivičnih dela iz oblasti organizovanog
kriminala i korupcije u okviru kancelarije javnog tužioca republike Makedonije,
koja je potom usvojila posebna pravila o postupanju Javnog tužioca i o
postupanju jedinice za krivično gonjenje izvršilaca krivičnih dela iz oblasti
organizovanog kriminala i korupcije. Javno tužilaštvo poboljšalo je saradnju sa
relevantnim institucijama republike Makedonije.
5) specijalizacija sudija i njihova obuka

za borbu protiv organizovanog kriminala i korupcije
Formirana su specijalizovana odeljenja u okviru krivičnog suda u skoplju
za suđenje za predmete organizovanog kriminala i izabrane su sudije koje će
suditi u slučajevima organizovanog kriminala. Osnovana je Akademija sudija i
javnih tužilaca gde se vrši obuka za krivični progon dela iz oblasti organizovanog
382
kriminala. Da bi sudije koje rade na predmetima iz oblasti organizovanog

kriminala bile profesionalne i u potpunosti posvećene rasvetljavanju tih krivičnih
dela, počevši od sitnijih izvršioca pa do samog vrha, potrebno je pored visoke
stručnosti i uske specijalizacije poboljšati standard tih sudija i ponuditi im
adekvatnu zaštitu od uticaja i pretnji pripadnika organizovanih kriminalnih grupa.
6) Osnivanje sveobuhvatnog odeljenja

za borbu protiv organizovanog kriminala
saglasno Akcionim planom o reformama u policiji usvojenom u januaru
2005. godine započelo je sa radom Odeljenje za organizovani kriminal u okviru
Centralnih policijskih službi koje se nalaze u sastavu Biroa za javnu bezbednost,
jednom od dva bezbednosna segmenta Ministarstva untrašnjih poslova.
Odeljenje je nadležno za celu teritoriju republike Makedonije i njegovo
osnivanje je znatno poboljšalo organizaciono-funkcionalnu strukturu policijskih
jedinica za borbu protiv organizovanog kriminala. Ova konstatacija zasniva se
na činjenici da je pre toga jedinica za borbu protiv organizovanog kriminala —
Uprava za organizovani kriminal, bila jedan stepen niže u institucionalnoj
hijerarhiji organa unutar Ministarstva unutrašnjih poslova. time je poboljšana
samostalnost ove jedinice iako još uvek ostaje otvoreno pitanje da li je sadašnji
položaj u hijerarhiji dovoljno dobar, imajući u vidu raznovrsnost ne samo oblika
nego i različitih tipova organizovanog kriminala.
7) Formiranje centralizovane jedinice za kriminalističko-obaveštajni rad9

U okviru sedmog prioriteta plana konkretnih mera i aktivnosti za sprečavanje
organizovanog kriminala formirano je koordinaciono telo sa predstavnicima
Ministarstva unutrašnjih poslova, Javnog tužilaštva, Ministarstva finansija,
Carinske uprave, Uprave za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma,
Finansijske policije i Uprave javnih prihoda. Oficiri za vezu iz ovih institucija su
u direktnoj 24-časovnoj komunikaciji na osnovu Memoranduma o saradnji koje
je sačinilo Javno tužilaštvo. takođe, sprovedena je obuka analitičara iz navedenih
institucija radi poboljšanja kvaliteta Odeljenja za kriminalističku analizu.
9
kriminalističko-obaveštajni rad predstavlja obradu povezanih i nepovezanih verodostojnih
fakata, čijom se analizom mogu otkriti planiranje, priprema, izvršenje, izvođenje bilo koje
kriminalne aktivnosti, kao i profit koji iz nje proističe. Upotrebljava se da bi se otkrile,
predvidele, zabranile, destabilizovale i kontrolisale aktivnosti organizovanog kriminala.
Navedeno prema: З. Димовски, Криминалистичко разазнавање, Графотранс, Скопје,
2007, стр. 12–3.
383
Marjan Nikolovski
Zaključak
kada govorimo o organizovanom kriminalu na teritoriji republike

Makedonije, o njegovoj percepciji i dinamici, možemo konstatovati da je
primetan značajan napredak u rasvetljavanju krivičnih dela iz oblasti
organizovanog kriminala u periodu nakon potpisivanja konvencije UN iz
palerma i nakon više sprovedenih legislativnih reformi. Država je pristupila
izradi i usvajanju nove pravne regulative kojom se inkriminišu i sankcionišu
novi oblici organizovanog kriminala. Ove reforme često su beležile zastoj nakon
pritiska pojedinih krugova iz državnih institucija koji su povezani sa određenim
kriminalnim grupacijama. svakako da je značajnu ulogu odigrala međunarodna
zajednica koja je nesebično pomagala te reforme sve sa ciljem efikasnije borbe
sa organizovanim kriminalom i pripremi države za članstvo u Evropskoj uniji.
Na osnovu analize implementacije normativnih akata donetih za svaku
državnu instituciju pojedinačno, može se konstatovati da se i pored ratifikacije
međunarodnih dokumenata koji se odnose na organizovani kriminal, promena
u nacionalnom zakonodavstvu i utvrđivanja prioriteta u politici suzbijanja
kriminala u Makedoniji, beleži uspon organizovanog kriminala, pre svega
organizovanog finansijskog kriminala. Za realizaciju utvrđenih prioriteta
potrebni su ne samo implementacija međunarodnih dokumenata i nacionalnih
normativnih akata, već i specijalizovane institucije koje bi bile osposobljene da
se bave tom problematikom. Ova tvrdnja stoji stoga što su nacionalni organi
osposobljeni za borbu protiv tradicionalnih tipova kriminala organizaciono
nespremni za borbu sa kriminalom koji ima organizovane dimenzije.
Adekvatan odgovor organizovanom kriminalu je moguć jedino kreiranjem
kvalitetne politike suzbijanja ove vrste kriminala. U nju bi bili uključeni krivično-
pravni, kriminološko-kriminalistički i sociološki naučni radnici. prava politika
suzbijanja organizovanog kriminala ne sme se kreirati ad hoc rešenjima,
mišljenjima i pojedinačnim radovima. Ona se mora zasnivati na solidnim
empirijskim i komparativnim istraživanjima, dobroj organizaciji i više stručnih
i naučnih debata, kojih na žalost uopšte nema.
Dosadašnja implementacija međunarodne legislative ukazuje na to da je
institucionalni sistem formalno postavljen, ali ne postoji aktivan model
implementacije. stoga treba utvrditi postojeće nedostatke, (re)dizajnirati
institucije, uspostaviti efikasnije i efektivnije kontrolne mehanizme za rad i
ostvariti koordiniranu saradnje između svih institucija koje su nadležne za borbu
protiv organizovanog kriminala.
384
pošto se u republici Makedoniji, sa stanovišta zvanične politike, svesno ili

nesvesno zagovara koncept o bezbednosnoj zajednici više organa sa paralelnim
ili sličnim nadležnostima u borbi protiv organizovanog kriminala, potrebno je
da svaka od nadležnih institutucija dobije svoje pravo mesto i ulogu. Ukazivanje
na noseću ulogu javnog tužioca implicira dalje osamostaljivanje ove izuzetno
važne državne institucije od izvršne vlasti. saradnju sa institucijama treba graditi,
ne samo na međusobnom poverenju, izbacujući mentalne prepreke koje su
postojale u prošlom periodu, nego i na optimalnom pravnom mehanizmu koji
će silom zakona terati sistem na izvršavanje dužnosti na planu koordinacije
međuinstitucionalne saradnje. Na taj način borba protiv organizovanog kriminala
neće više zavisiti od toga da li neko od izabranih ili postavljenih funkcionera
ima ili nema dobru volju za uspostavljanje koordinisane saradnje u borbi protiv
organizovanog kriminala. Jednako važno, ako ne i najvažnije, jeste kreiranje
politike borbe protiv organizovanog kriminala zasnovane na naučnim
istraživanjima i analizama pomoću kojih bi se utvrdila adekvatna strategija za
borbu protiv organizovanog kriminala.
Literatura
1. Bošković Mićo, Transnacionalni organizovani kriminalitet, policijska akademija,
Beograd, 2003.
2. Grubač Momčilo, „Organizovani kriminal u zemljama u tranziciji”, Zbornik radova
Pravnog fakulteta u Splitu, br. 4/2009.
3. Ignjatović Đorđe, Organizovani kriminal:posebni deo, policijska akademija,
Beograd, 1998.
4. „Измене Кривичног законика”, Службен весник на Република Македонија, бр.
80/99.
5. Камбовски Владо, Организиран криминал, „2-ри aвгуст”, Штип, 2005, стр. 365.
6. Лабовиќ Миодраг, Власта корумпира, Де Гама, Скопје, 2006.
7. Лабовиќ Миодраг и Николовски Марјан, Организиран криминал и корупција,
Факултет за безбедност, Скопје, 2010.
8. Lajmon M. i poter G., Organizovani kriminal, Magor, 2009.
9. Маневски Михајло, Корупција во РМ: превентивни и казнени мерки за
спречување, Скопје, 2005.
10. Masleša r., „Uticaj organizovanog kriminala na političku i sigurnosnu stabilnost u
regiji”, Kriminalističke teme, br. 3–4, 2003, Fakultet kriminalističkih nauka u
sarajevu.
385
Marjan Nikolovski
11. „Закон за изменување и дополнување на Закон за кривична постапка”,

Службен весник на Република Македонија, бр. 15/05.
12. „Закон за кривична постапка”, Службен весник на Република Македонија, бр.
15/97, 44/02.
13. „Закон за следење на комуникации”, Службен весник на Република Македонија,
бр. 121/06.
14. Zigel D., Bunt H. i Zaič D., Globalni organizovani kriminal, Magor, 2009.
OrGANIsED CrIME: tHE pErCEptION AND DyNAMICs

IN MACEDONIA
In the aftermath of disintegration of former yugoslavia, Macedonia faced rapid
increase of crime rates, as well as appearence of new types of criminal activities. During
the first decade of independence, external problems — such as: insecurity in the region,
wars, international embargo posed to serbia, irregular privatization of state property,
and obsolete legislation — triggered the mushrooming of organised crime groups. In
the very period public institutions negated the presence of organised crime, which
indicate connections between criminals and political elites. On the other side, state
institutions were unprepared at both organisational and functional level to efficiently
fight the crime with built structural organisaton. Even though there have been progress
in strenghtening the rule of law, security and institutional reform in Fyr Macedonia,
organised crime is still threatening the state security and stability. In Macedonia,
organised crime is linked to business, i.e. primary to financial crime related to
privatization irregularities, illegal financing of political parties, tax evasion etc., and
secondary to racketeering, ransom, murders, etc. the author points out that the proper
perception and real image of state of the organised crime are the preconditions for
creating good national anti-organised crime strategy and action plan.
386
ZLOČIN TRGOVINE LJUDIMA KAO OBLIK
ORGANIZOVANOG KRIMINALNOG DELOVANJA
NA TERITORIJI REPUBLIKE SRBIJE
Milan Žarković*
ApstrAkt
Autor u radu razmatra moduse vrbovanja, regrutacije, kontrole i eksploatacije
žrtava trgovine ljudima na teritoriji srbije. rad analizira stalne promene i
prilagođavanja kriminalnog delovanja novim okolnostima, kao i iznalaženje
i primenu novih, perfidnijih i sve nehumanijih i brutalnijih metoda sa još
težim posledicama po žrtve trgovine ljudima i zajednicu u celini. U nastojanju
da, uz što je moguće manji rizik, ostvare maksimalnu kriminalnu dobit,
organizovane kriminalne grupe uključene u trgovanje ljudskim bićima
izgrađuju i primenjuju oblike postupanja koji za posledicu imaju povećanje
bezbednosnog rizika i slabljenje efikasnosti organa formalne socijalne
kontrole. U uslovima opterećenja brojnim destabilizujućim faktorima i
izazovima na društvenom, ekonomskom i političkom planu, građani srbije
suočavaju se sa narastajućim kriminalnim organizovanjem i delovanjem u
brojnim segmenitima života, pa i u onima koji se mogu dovesti u vezu sa
eksploatacijom žrtava trgovine ljuduima. Autor zaključuje da veća efikasnost
organa društvene kontrole podrazumeva postojanje svesti o prisutnosti,
dimenzijama i štetnim posledicama trgovanja ljuskim bićima, razumevanje
prirode zločina, složenosti uzroka i izgradnju normativnog okruženja koje će
ustanoviti delotvorne mehanizme sprečavanja i suzbijanja zasnovane na
tačnim i aktuelnim informacijama, iskustvima i analizi različitih modaliteta
manifestovanja zločina u srbiji i u njenom okruženju.
Ključne reči: organizovani kriminal, trgovina ljudima, savremeni trendovi.
Među deliktima organizovanog kriminala zločin trgovine ljudima izdvaja se

ne samo po visini ostvarene nelegalne dobiti, već i po drastičnom kršenju
ljudskih prava. Njegova priroda, mnoštvo i složenost uzroka, faktora i okolnosti
koje mu pogoduju, raznolikost pojavnih oblika, nedovoljan stepen svesti o
*
Autor je vanredni profesor na kriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu.
387
Milan Žarković
postojanju problema, uz neprimerene i nedovoljno usklađene krivične i druge

relevantne propise uslovljavaju nedovoljnu efikasnost konvencionalnih mera
sprečavanja i suzbijanja.1 Upravo stoga, u nastojanjima da izmeni surovu realnost
raznovrsne eksploatacije i porobljavanja ljudi šira društvena zajednica,
uključujući i međunarodne institucije, sve češće i organizovanije osmišljava,
inicira i sprovodi različite aktivnosti i mere usmerene ka sprečavanju i suzbijanju
trgovine ljudima.
Nedeljiv interes subjekata međunarodne zajednice da se suprotstavi trgovini
ljudima i njoj sličnim postupcima prepoznatljiv je u brojnim međunarodnim
dokumentima. Među njima, kao referentni najčešće se po hronološkom redosledu
izdvajaju: konvencija o ropstvu (1926), konvencija o prinudnom radu (1930),
konvencija o suzbijanju trgovine ljudima i eksploatacije prostitucije (1949),
Dopunska konvencija o ukidanju ropstva, trgovine robljem i institucija i prakse
slične ropstvu (1956), konvencija o ukidanju prinudnog rada (1957),
Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima (1966), konvencija o
ukidanju svih oblika diskriminacije žena (1979), konvencija o pravima deteta
(1989), konvencija o zabrani najgorih oblika dečijeg rada (1999), Fakultativni
protokol uz konvenciju o pravima deteta u pogledu uključivanja dece u oružane
sukobe (2000), Fakultativni protokol uz konvenciju o pravima deteta, o prodaji
dece, dečijoj prostituciji i dečijoj pornografiji (2000), Okvirna odluka Veća EU o
trgovini ljudima (2002), konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog
kriminala i dopunski protokol za sprečavanje, suzbijanje i kažnjavanje trgovine
ljudima, naročito ženama i decom (protokol iz palerma), Uredba saveta EU o
dozvolama boravka za državljane trećih zemalja koji imaju dugogodišnje
boravište (2003) i konvencija saveta Evrope protiv trgovine ljudima (2005).
Zakonski odgovor na pretnju koju predstavlja trgovina ljudima različit je od
države do države. Neke od njih uvele su krivičnopravne odredbe kojima se
sankcioniše trgovina ljudima i usvojile ceo spektar drugih propisa koji se odnose
na taj problem. U drugima su u toku procesi izrade, odnosno implementacije
takvih mera, a pojedine još uvek nemaju posebne propise koji tretiraju zločin
trgovine ljudima. Okolnost da nacionalno kazneno pravo ne sadrži posebno
izdvojen delikt trgovine ljudima omogućava trgovcima ljudima da, u slučaju
eventualnog krivičnog progona za neko od srodnih krivičnih dela, prođu
1
Neprimerena pravna regulativa uzrokuje i uzrokovaće ne samo smanjenu efikasnost u
sprečavanju i suzbijanju zločina trgovine ljudima, već će, u uslovima nerazumevanja ukupne
situacije njegovog odvijanja, doprineti dodatnom kršenju ljudskih prava žrtava (Regionalna
norma za obuku policije u suzbijanju trgovine ljudima u jugoistočnoj Evropi, International
Centre for Migration policy Development, Vienna, 2003, str. 35).
388
Zločin trgovine ljudima na teritoriji Republike Srbije
nekažnjeno za ovaj težak zločin ili da budu sankcionisani relativno niskom

kaznom (često novčanom koja se bez problema može platiti). ta situacija ne
samo da ne odslikava ozbiljnu i brutalnu prirodu fenomena trgovine ljudima,
već stvara „visoko profitnu i nisko rizičnu” sliku zločina koja ohrabruje
organizovani kriminal u svom delovanju.2
Jedan od ključnih preduslova za kreiranje odgovarajuće politike
suprotstavljanja trgovini ljudima i za iznalaženje optimalnih odgovora na nju je
dolaženje do saznanja o obimu, strukturi i karakteristikama ovog oblika
organizovanog kriminala, na određenom području i u određenom vremenskom
periodu.3 sve češće se ističe i potreba da se u izgradnji strategije suprotstavljanja
trgovini ljudima pažnja posveti unapređenju sadejstva subjekata nosilaca tih
aktivnosti i fleksibilnosti koja mora da prati one promene u trendovima vršenja
ovog zločina čije je postojanje utvrđeno na osnovu validnih pokazatelja.4
svesni da je predstavljanje tako složenog fenomena kakav je trgovina
ljudima u radu ove vrste moguće kroz fokusiranje samo na pojedine segmente
problema, u tekstu koji sledi biće dat prikaz situacije sagledan kroz prizmu
normativnog odgovora republike srbije na zločin trgovine ljudima, a u
kontekstu podataka o rezultatima aktivnosti pojedinih državnih i nedržavnih
subjekta u njegovom sprečavanju i suzbijanju, u cilju identifikacije i zbrinjavanja
žrtava, kao i kroz upoređenje sa primerima iz inostranstva (dat u izveštajima
Vlade sAD).5
2
Ibid.
3
slobodan Ćopić i Vesna Nikolić-ristanović, „Mehanizam praćenja trgovine ljudima u srbiji”,
u: Praćenje fenomena trgovine ljudima — Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Srbija, Međunarodna
organizacija za migracije, Beograd, 2006, str. 67.
4
“Interview with Barbara Limanowska on prevention Activities”, september 2005, www.human
trafficking.org.
5
Godišnji izvještaj, koji objavljuje Ured za praćenje i borbu protiv trgovine ljudima, namenjen
je, pored ostalog, podizanju globalne svesti, isticanju napora međunarodne zajednice i
ohrabrenju stranih vlada da preduzimaju efikasne korake u borbi protiv svih oblika trgovine
ljudima. U pripremi izveštaja Vlada sAD koristi informacije američkih ambasada o stanju
trgovine ljudima i akcijama vlasti, zvaničnika stranih vlada, nevladinih organizacija i
međunarodnih organizacija, kao i podatke iz objavljenih izveštaja, istraživačkih putovanja u
sve regione i informacije dostavljene na elektronsku adresu tipreport@state.gov. us. Istraživanja
za pripremu izveštaja uključuju i sastanke sa širokom lepezom državnih službenika,
predstavnika lokalnih i međunarodnih nevladinih organizacija, zvaničnika međunarodnih
organizacija, novinara, akademika i preživelih žrtava. Navedeno prema: “trafficking in persons
report”, June 2003, U.s. state Department, p. 14.
389
Milan Žarković
Normativni okvir suprotstavljanja i situacija trgovine ljudima na

teritoriji Republike Srbije u periodu od aprila 2002. do marta 2003.
Do momenta uvođenja krivičnog dela trgovine ljudima u zakonodavstvo

republike srbije procesuiranje učinilaca koji su ostvarivali kažnjive radnje
obuhvaćene ovim krivičnim delom bilo je moguće sprovesti oslanjanjem na
odredbe krivičnog zakona savezne republike Jugoslavije (kZsrJ), odnosno
Osnovnog krivičnog zakona (OkZ)6 i krivičnog zakona republike srbije
(kZrs), koje su predviđale odgovornost za druga, povezana krivična dela.7
s druge strane, u uslovima nerazumevanja svih aspekata složenog fenomena
u kojima žrtve trgovine ljudima nisu prepoznavane kao takve, iste su, neretko,
izlagane riziku gonjena kao prekršioci normi nekog od sledećih zakona: Zakona
o kretanju i boravku stranaca (članovi 106 i 107), Zakona o prebivalištu građana
(član 25), Zakona o ličnoj karti (član 18), Zakona o javnom redu i miru (član 14).8
tako su npr. strani državljani koji nisu imali validna lična dokumenta, niti dozvolu
za boravak u sCG, a koji su faktički bili žrtve trgovine (uglavnom su to bile žene)
tretirani na našoj teritoriji kao ilegalni migranti. U tako definisanom statusu žrtve
su bile dodatno traumatizovane, prekršajno gonjene, a nakon izricanja zaštitne
mere proterivanje stranca tj. udaljenje stranca sa teritorije sCG i deportovane
(vraćene u istu situaciju od koje su pobegle). time su postajale nedostupne za
eventualno svedočenje u postupku protiv lica koja su ih eksploatisala.9 Uz to,
zbog bavljenja prostitucijom prekršajno su gonjene i strane i domaće državljanke,
koje su kao žrtve trgovine ljudima prinuđivane na prostituciju.
podaci o trgovini ljudima na teritoriji republike srbije prikupljani su,
analizirani i prezentovani od strane različitih subjekta koju su postupali povodom
6
Službeni list SFRJ, br. 44/76, 36/77, 34/84, 37/84, 74/87, 57/89, 3/90, 38/90, 45/90, 54/90,
Službeni list SRJ, br. 35/92, 16/93, 31/93, 37/93, 24/94, 61/2001, Službeni glasnik RS, br.
39/2003.
7
Službeni glasnik SRS, br. 26/77, 28/77, 43/77, 20/79, 24/84, 39/86, 51/87, 6/89, 42/89, 21/90,
Službeni glasnik RS, br. 16/90, 26/91, 75/91, 9/92, 49/92, 51/92, 23/93, 67/93, 47/94, 17/95,
44/98, 10/2002, 11/2002, 80/2002, 39/2003, 67/2003.
8
„Zakon o kretanju i boravku stranaca”, Službeni list SFRJ, br. 56/80, 53/85, 30/89, 26/90, 53/91,
Službeni list SRJ, br. 16/93, 31/93, 41/93, 53/93, 24/94, 28/96, 68/2002, Službeni list SCG, br.
12/2005, Službeni glasnik RS, br. 101/2005; „Zakon o prebivalištu građana”, Službeni glasnik
SRS, br. 42/77 (prečišćen tekst), 25/89, Službeni glasnik RS, br. 53/93, 67/93, 48/94, (17/99,
33/99), 101/2005; „Zakon o ličnoj karti”, Službeni glasnik SRS, br. 15/74, 54/77, 57/80, 45/85,
40/88, Službeni glasnik RS, br. 53/93, 67/93, 48/94, (17/99, 33/99), 101/2005; „Zakon o javnom
redu i miru”, Službeni glasnik RS, br. 51/92, 53/93, 67/93, 48/94, 85/2005, 101/2005.
9
Trgovina ljudima — priručnik za novinare, AstrA, Beograd, 2003, str. 43.
390
konkretnih slučajeva. U radu će biti predstavljeni i analizirani podaci sadržani u

izveštajima Ministarstva unutrašnjih poslova, službe za koordinaciju pomoći
žrtvama trgovine ljudima (organizaciono ona je deo Zavoda za vaspitanje dece
i omladine u Beogradu, a sa radom je počela 1. marta 2004) i domaće nevladine
organizacije AstrA (Anti Trafficking Action).
prema Izveštaju o radu ministarstva unutrašnjih poslova republike srbije,
prilikom kontrole ugostiteljskih objekata u kojima su državljanke
istočnoevropskih zemalja bile angažovane kao konobarice, striptizete i animir-
dame, tokom 2001. zatečeno je 1018 stranih državljanki. Istim merama tokom
2002. evidentirane su 423 strane državljanke (rumunije 245, Moldavije 84,
Ukrajine 67, Bugarske 10, rusije 9, Belorusije 3, Makedonije 3, Bosne i
Hercegovine 2). Za njih 60 je utvrđeno da su kao žrtve trgovine ljudima
primoravane na prostituciju. U vezi sa tim, podneta je 31 krivična prijava protiv
47 lica (vlasnika ugostiteljskih objekata i drugih lica) zbog izvršenja 62 krivična
dela u vezi sa trgovinom ljudima (24 za posredovanje u vršenju prostitucije iz
člana 251 kZsrJ, 11 za protivpravno lišavanje slobode iz člana 63 kZrs, 5 za
falsifikovanje isprava iz člana 233 kZrs, 4 za izvršeno krivično delo otmice iz
člana 64 kZrs, 4 za nelegalno posedovanje oružja i municije iz člana 33
ZOOM, 3 za pomoć učiniocu nakon izvršenog krivičnog dela iz člana 204
kZrs, 3 za nedozvoljen prelazak državne granice iz člana 249 kZsrJ i 3 za
zasnivanje ropskog odnosa i prevoz lica u ropskom odnosu iz člana 155 kZsrJ).
pomenutim merama preduzetim u toku 2003. godine evidentirane su 203
strane državljanke (116 državljanki rumunije, 56 državljanki Ukrajine, 22
državljanke Moldavije, 5 državljanki Bugarske, 2 državljanke Belorusije i 2
državljanke BiH). Za njih 43 je utvrđeno da su kao žrtve trgovine ljudima
seksualno eksploatisane. rad policije rezultirao je podnošenjem 14 krivičnih
prijava protiv 46 lica (vlasnika ugostiteljskih objekata i drugih lica) zbog
izvršenja 81 krivičnog dela u vezi sa trgovinom ljudima (29 zbog posredovanja
u vršenju prostitucije iz člana 251 kZsrJ, 19 zbog falsifikovanja isprava iz člana
233 kZrs, 14 zbog nedozvoljenog prelaska državne granice iz člana 249
kZsrJ, 10 zbog protivpravnog lišavanja slobode iz člana 63 kZrs, 7 zbog
zasnivanja ropskog odnosa i prevoza lica u ropskom odnosu iz člana 155 kZsrJ,
1 zbog krivičnog dela protivprirodnog bluda iz člana 110 kZrs i 1 zbog
krivičnog dela silovanja iz člana 103 kZrs).
prema podacima AstrA, čiji je sOs telefon počeo sa radom u martu 2002,
tokom te godine primljeno je 433 poziva upućenih od strane 144 klijenta, uz
identifikovanje trideset dve žrtve. Među žrtvama je bilo 26 domaćih državljanki,
kao i 8 maloletnih osoba. tokom 2003. putem sOs telefona, AstrA je primila
391
Milan Žarković
662 poziva upućenih od strane 203 klijenta. Od ovog broja identifikovano je 30

žrtava trgovine ljudima. Među žrtvama je bilo 15 domaćih državljanki, kao i 5
maloletnih osoba.
prema navodima datim u uvodnim napomenama Izveštaja američkog stejt
departmenta, procena napora svake vlade u borbi protiv trgovine ljudima odvija
se u procesu koji podrazumijeva dva koraka: 1) utvrđivanje znatnog broja žrtava,
2) rangiranje po nivoima. Najpre se određuje da li je konkretna država zemlja
porekla, tranzitno područje ili odredište za znatan broj žrtava teških oblika trgovine
ljudima. Drugi korak je rangiranje na jednu od tri liste. Iako je pitanje obima
problema važno, rangiranje je prvenstveno zasnovano na proceni vladinih mera u
borbi protiv trgovine ljudima, to jest da li u potpunosti poštuje minimum standarda
sadržanih u Zakonu o zaštiti žrtava trgovine ljudima iz 2000. godine (Trafficking
Victims Protection Act). Vlade koje to čine rangirane su u nivo br. 1. Za ostale
Vlada sAD razmatra da li čine značajne napore da bi ispunile te standarde ili ne.
Vlade koje čine značajne napore da bi ispunile minimum standarda rangirane su
u nivo 2, dok su Vlade koje ne poštuju minimum standarda i ne čine značajne
napore da to postignu rangirane u nivo 3.10 U Izveštaju za period april 2002–mart
2003. srbija i Crna Gora je uvrštena u kategoriju država drugog nivoa, to jest među
75 zemlje koje ne ispunjavaju minimum standarda, koji uključuju kažnjavanje
organizatora trgovine ljudima i istinske napore da se problem trafikinga iskoreni,
ali čine značajne napore da se sa tim problemom izbore.11
Suprotstavljanje trgovini ljudima na teritoriji Republike Srbije

nakon usvajanja člana 111b Zakona o izmenama i dopunama
krivičnog zakona
Opredeljenje da se što efikasnije suprotstavi zločinu trgovine ljudima

nadležni organi republike srbije iskazali su i uvođenjem u krivično
10
Ukoliko je primenjivo, zemlje nivoa 2 se rangiraju na nivo 2 nadzorne liste. Listu zemalja koje
treba posebno nadgledati sačinjavaju naročito zemlje u kojima je apsolutni broj žrtava teških
oblika trgovine ljudima veoma značajan ili u značajnom porastu, u kojima nema dokaza o
povećanim naporima u borbi protiv teških oblika trgovine ljudima u odnosu na prethodnu godinu
(uključujući i veći broj istraga, krivičnog gonjenja i presuda za krivična dela trgovine ljudima,
veću pomoć žrtvama ili su smanjeni dokazi o saučesništvu državnih zvaničnika u teškim oblicima
trgovine ljudima). Na pomenutu listu dolaze i države za koje je utvrđeno da čine značajne napore
u cilju ispunjavanja minimuma standarda na osnovu obaveza zemlje da preduzme dodatne korake
u narednoj godini (“trafficking in persons report”, June 2004, U.s. state Department, p. 27).
11
“trafficking in persons report”, June 2003, op. cit., p. 132.
392
zakonodavstvo inkriminacije označene kao trgovina ljudima. Geneza i kreiranje

ove inkriminacije vezuju se za potpisivanje i ratifikaciju UN protokola za
prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudima, naročito ženama i decom,
kao i za uvažavanje preporuka, principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini
ljudima Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za ljudska prava.12
stavom 1 Člana 111b Zakona o izmenama i dopunama krivičnog zakona
republike srbije predviđena je odgovornost za onoga ko silom ili pretnjom,
dovođenjem u zabludu ili održavanjem u zabludi, zloupotrebom ovlašćenja,
poverenja, odnosa zavisnosti ili teških prilika drugoga: vrbuje, prevozi,
prebacuje, predaje, prodaje, kupuje, posreduje u predaji ili prodaji, sakriva ili
drži drugo lice, a u cilju sticanja neke koristi, eksploatacije njegovog rada, vršenja
kriminalne delatnosti, prostitucije ili prosjačenja, upotrebe u pornografske svrhe,
radi oduzimanja dela tela za presađivanje ili radi korišćenja u oružanim
sukobima.13 Za navedena ponašanja zakonodavac je predvideo kaznu zatvora
od jedne do 10 godina. Ista kazna propisana je i u stavu 4 za delo iz stava 1 koje
je učinjeno prema licu koje nije navršilo 14 godina, i kada učinilac nije upotrebio
silu, pretnju ili neki od drugih navedenih načina izvršenja. stav 2 predviđa veći
broj alternativno datih kvalifikatornih okolnosti i predviđa strožije kažnjavanje
(zatvorom najmanje tri godine) ako je delo iz stava 1 ovog člana učinjeno prema
više lica otmicom, prilikom vršenja službene dužnosti, u okviru kriminalne
organizacije, na naročito svirep ili na naročito ponižavajući način ili je nastupila
teška telesna povreda. Najteži oblik, koji predviđa i mogućnost najstrožijeg
kažnjavanja učinioca (zatvorom od najmanje pet godina), vezuje se za slučajeve
u kojima je delo iz stava 1 učinjeno prema maloletnom licu, odnosno u kojima
je nastupila smrt oštećenog lica.
kao aktivni subjekt međunarodnih odnosa, u nastojanju da praksu postupanja
u suprotstavljanju zločinu trgovine ljudima učini što efikasnijim i uskladi
postupanje nadležnih nacionalnih institucija (državnih i nedržavnih) sa naporima
koji se po tom pitanju preduzimaju na međunarodnom planu, naša država je u
12
U nacionalno zakonodavstvo protokol je uveden Zakonom o potvrđivanju konvencije UN
protiv transnacionalnog organizovanog kriminala i dopunskih protokola 22. juna 2001,
Službeni list SRJ — Međunarodni ugovori, br. 6/2001. U okviru principa koji se tiču krivičnog
gonjenja, kažnjavanja i obeštećenja, naglašeno je da će države usvojiti odgovarajuće pravne i
druge potrebne mere da se trgovina ljudima, prateće aktivnosti, te odgovarajuće ponašanje
utvrde kao krivična dela („preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini
ljudima”, Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za ljudska prava, 2002, str. 7).
13
„Zakon o izmenama i dopunama krivičnog zakonika republike srbije”, Službeni glasnik RS,
br. 39/2003.
393
Milan Žarković
preciziranju elemenata krivičnog dela trgovine ljudima kao polazišnu osnovu

imala, i u mnogome preslikala, odredbe sadržane u palermo protokolu. Uprkos
tome, biće krivičnog dela trgovine ljudima definisano članom 111b sadrži i takve
elemente koji ukazuju na nedovoljno razumevanje suštine zločina trgovine
ljudima, to jest, na nedovoljno precizno razlikovanje položaja i situacije žrtve
trgovine ljudima u odnosu na ilegalne migrante („ko (...) zloupotrebom (…)
poverenja, odnosa zavisnosti ili teških prilika drugoga prevozi, prebacuje, (…)
sakriva ili drži drugo lice, a u cilju sticanja neke koristi”).14
povlačenje paralele između ilegalnih migracija i trgovine ljudima crpi svoju
logiku u brojnim zajedničkim okolnostima, pa je u potpunosti razumljivo što
oba kriminalna fenomena svoj zajednički imenitelj nalaze u konvenciji protiv
transnacionalnog organizovanog kriminala i rešenjima sadržanim u njemu. tako
npr. članom 5 protokola protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem i
vazduhom naglašava se da migranti neće biti podložni krivičnom gonjenju, zbog
činjenice da su predmet radnji iznetih u članu 6 protokola. Iz navedenog se može
zaključiti da se migranti tretiraju kao lica čija se lična situacija zloupotrebljava
i koja se u takvim okolnostima, tokom ilegalnog prebacivanja u neku od zemalja
potpisnica, dovode u odnos potpune zavisnosti i u položaj žrtve.15 Ova se
činjenica naglašava i u preambuli konvencije saveta Evrope o borbi protiv
trgovine ljudima, usvojene u Varšavi 16. maja 2005. godine. U ovom dokumentu
se, uz ukazivanje na Okvirnu odluku saveta Evropske unije od 19. jula 2002. o
suzbijanju trgovine ljudima, na Okvirnu odluku saveta Evropske unije od 15.
marta 2001. o položaju žrtava u krivičnom postupku i na Direktivu saveta
Evropske unije od 29. aprila 2004, boravišne dozvole, koje se izdaju
državljanima trećih zemalja, vezuju za lica koja su žrtve trgovine ljudima, ali i
za žrtve ilegalne imigracije koje sarađuju s nadležnim organima.16
14
I u strategiji borbe protiv trgovine ljudima u republici srbiji koju je Vlada republike srbije
donela 7. decembra 2006. godine naglašeno je da je član 111b kZrs konzumirao ne samo
slučajeve trgovine ljudima, već i slučajeve krijumčarenja ljudi.
15
postavlja se logično pitanje: šta se dešava ako takve situacije i faktičke zavisnosti migranata
nema? Da li postoje kriminalno-politički razlozi za izuzimanje od odgovornosti onih migranata
koji se, po svom izboru i u okolnostima koje su sami birali i dogovorili sa krijumčarima, ilegalno
prebacuju u državu potpisnicu (npr. uz korišćenje lažnih identifikacionih dokumenata)?
16
rešenje uvedeno u nacionalne propise Instrukcijom ministra unutrašnjih poslova republike
srbije (5. juli 2004), a u pogledu odobrenja privremenog boravka stranim državljanima iz
humanitarnih razloga odnosi se na žrtve trgovine ljudima, a ne i na krijumčarene migrante.
Instrukcijom je predviđeno da će organ unutrašnjih poslova, nadležan po mestu boravka,
odobriti privremeni boravak iz humanitarnih razloga onim stranim državljanima za koje služba
za koordinaciju pomoći žrtvama trgovine ljudima proceni da im, kao žrtvama trgovine ljudima,
394
Ipak, i konvencija protiv transnacionalnog organizovanog kriminala i

dopunjujući protokoli potenciraju potrebu razlikovanja fenomena trgovine ljudima
i krijumčarenja migranata.17 Iako se ukazuje da je trgovina ljudima poseban oblik
zloupotrebe migracije, i u okviru smernice broj 2 preporuke principa i smernica
o ljudskim pravima i trgovini ljudima naglašava se da trgovina znači više nego
organizovano kretanje lica u cilju profita, a kao dodatni faktor koji razdvaja
trgovinu ljudima od krijumčarenja imigranata apostrofira se prisustvo sile, prinude
ili prevare u nekom delu procesa, pri čemu se prevara, sila ili prinuda koristi u
svrhu eksploatacije.18 Gledano kroz prizmu objekta zaštite, krijumčarenje lica je
delikt protiv države kojim se krše njeni zakoni o granicama i imigraciji, a trgovina
ljudima ozbiljan zločin protiv čoveka, koji uključuje i neki oblik iskorišćavanja.
trgovina ljudima se može provoditi i nakon zakonitog prelaženja državne granice,
dok to prema prirodi stvari nije moguće u slučaju krijumčarenja.Uz to, za razliku
od ilegalnih migracija koje podrazumevaju ilegalno prelaženje međunarodnih
granica zasnovano na dobrovoljnoj odluci i takvo angažovanje krijumčara koji,
nakon naplate unapred (u velikoj većini slučajeva) pomažu migrantu da ilegalno
uđe u zemlju njegovog izbora, trgovina ljudima ne mora nužno podrazumevati i
prelazak granice (unutrašnja trgovina ljudima).19
treba pružiti zaštitu i tretman i to: u trajanju od 3 meseca — u cilju pružanja zaštite i pomoći
u oporavku i povratku u zemlju porekla ili prethodnog prebivališta, u trajanju od 6 meseci —
ukoliko sarađuje sa organima vlasti u otkrivanju krivičnih dela i izvršilaca, odnosno u trajanju
od jedne godine — ukoliko aktivno učestvuje u sudskom postupku kao svedok ili oštećeni,
kao i u slučaju kada to zahtevaju razlozi njene lične bezbednosti. U periodu od uvođenja
instukcije u pravni poredak republike srbije do 30. septembra 2008. odobren je privremeni
boravak za 22 žrtve trgovine ljudima. Uz to, instrukcijom je naloženo nadležnim organima da
pre pokretanja postupka utvrde činjenice i okolnosti koje isključuju ili umanjuju krivičnu ili
prekršajnu odgovornost, u slučaju da ja žrtva trgovine ljudima ušla u zemlju, odnosno da u
njoj boravi na nedozvoljen i nezakonit način (kroz utvrđivanje elemenata sile, pretnje i prinude,
odnosno krajnje nužde ili nužne odbrane).
17
U osvrtu na trgovinu ženama s razlogom se ističe da trgovci manipulišu procesom migracije
kako bi ostvarili svoje kriminalne ciljeve, ali se i napominje da treba zapamtiti da neke žene
dobrovoljno napuštaju svoje domove u potrazi za boljim životom (zakonito ili nezakonito),
pa bi bilo pogrešno pretpostaviti kako je svaka žena koja je nezakoniti migrant ili se sumnjiči
za nezakonitu migraciju ujedno i žrtva trgovine ljudima (Priručnik Regionalna norma za obuku
policije u suzbijanju trgovine ljudima u jugoistočnoj Evropi, op. cit., str. 20).
18
„preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini ljudima”, op. cit., str. 9.
19
potencijalni migrant je taj koji prvi kontaktira trgovca i zna na granici da je predmet
krijumčarenja za razliku od osobe koju su trgovci odabrali kao svoju žrtvu, a koja u tom
trenutku obično ne zna ništa o svojoj sudbini žrtve trgovine ljudima (Priručnik Regionalna
norma za obuku policije u suzbijanju trgovine ljudima u Jugoistočnoj Evropi, op. cit., str. 42
395
Milan Žarković
sagledavanjem trgovine ljudima i postupanja državnih organa u svetlu

odredbi člana 111b krivičnog zakonika republike srbije iz 2003. godine
ustanovljeno je da je za krivično delo trgovine ljudima podneto 117 krivičnih
prijava, i to: 2003. – 9, 2004. – 61, 2005. – 47. Analizom sadržaja utvrđeno je da
se samo 40 odsto podnetih prijava odnosi na aktivnosti koje su u međunarodnim
dokumentima označene kao zločin trgovine ljudima. tokom 2004. godine
prijavama koje se odnose na takve aktivnosti obuhvaćeno je 35 žrtava trgovine
ljudima (31 lice je imalo domaće državljanstvo, a 4 strano). Dvadeset dve žrtve
su bile mlađe od 18 godina, a od toga je sa 13 osoba trgovano radi seksualne
eksloatacije (12 devojaka i 1 mladić), sa 8 u cilju prosjačenja, a sa jednom
maloletnicom radi sklapanja prinudnog braka. U 2005. godini sa 20 prijava protiv
42 izvršioca krivičnog dela trgovine ljudima obuhvaćeno je 26 žrtava (15
punoletnih i 11 maloletnih – devet devojaka i dva mladića). sa 24 osobe je
trgovano u cilju seksualne ekslpolatacije, a sa 2 osobe radi prosjačenja.
služba za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima je u periodu od 1.
marta do 31. decembra 2004. identifikovala 28 žrtava trgovine ljudima, 9
potencijalnih žrtava i jednu žrtvu porodičnog nasilja (20 punoletnih lica i 18
maloletnika). U 25 od 28 slučajeva žrtava trgovine ljudima u pitanju je bila
seksualna eksploatacija, u dva se radilo o prinudnom braku, a u jednom slučaju
o prinudnom prosjačenju. Od 38 identifikovanih žrtava 34 su bile osobe ženskog
pola. Domaćih državljana je bilo 20, a stranih 18. tokom 2005. godine
identifikovano je 28 žrtava trgovine ljudima, 23 potencijalne žrtve i 2 žrtve
porodičnog nasilja (42 punoletna lica i 11 maloletnika). U 24 od 28 slučajeva
eksloatacije žrtava u pitanju je bila seksualna eksploatacija, u tri se radilo o
prinudnom radu, a u jednom slučaju o prinudnom prosjačenju. sve žrtve su bile
ženskog pola. Domaćih državljana je bilo 32, a stranih 21.
putem sOs telefona AstrA je u 2004. godini primila 953 poziva upućenih
od strane 257 klijenata. Od ovog broja identifikovano je 65 žrtava trgovine
ljudima, kojima je pružena medicinska, pravna i psihološka pomoć i podršku.
Među žrtvama su bile 52 domaće državljanke, kao i 41 maloletna osoba. U 2005.
godini putem sOs telefona AstrA je primila 1788 poziva upućenih od strane
487 klijenata. Od ovog broja, identifikovane su 64 žrtve trgovine ljudima, među
kojima 41 domaća državljanka, kao i 18 maloletnih osoba.
i 44). trgovina se razlikuje od krijumčarenja jer postoji namera da se žrtva eksploatiše posle
ilegalnog ulaska, dok veza krijumčarenja sa žrtvama obično prestaje kada se postigne ilegalni
ulazak (Priručnik za istražitelje, radna grupa Interpola za borbu protiv trgovine ženama zbog
seksualne eksploatacije, predstavljeno i odobreno na trećem sastanku grupe, Lion, 6–8. mart
2002, str. 1).
396
U izveštaju američkog stejt departmenta za period od aprila 2003. do marta

2004, srbija i Crna Gora je uvrštena u kategoriju država drugog nivoa — grupu
za poseban nadzor (watch list), i to kao zemlje porekla, tranzita i krajnje
destinaciju za žene i devojke koje su predmet trgovine ljudima radi seksualne
eksploatacije, kako na lokalnom tako i na međunarodnom nivou. U izveštaju se
ističe i to da je svrstavanju Državne zajednice srbije i Crna Gore u grupu za
nadzor pre svega doprinela situacija u Crnoj Gori, kao i to da je lokalna trgovina
decom romske nacionalnosti u svrhu prinudnog prosjačenja i dalje problem.20
U izveštaju za period od aprila 2004. do marta 2005, srbija i Crna Gora je skinuta
sa liste za nadzor i vraćena u grupu država drugog nivoa. U izveštaju se ističe da
žrtve u srbiju i Crnu Goru dolaze iz Ukrajine, rusije, rumunije, Bugarske,
Litvanije, Moldavije, Gruzije i država bivše Jugoslavije, dok se žrtve iz srbije i
Crne Gore prebacuju u Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku i zemlje
zapadne Evrope (uglavnom Italiju) kao i na kosovo, pokrajinu pod upravom
UN. Istovremeno, ističe se da nezadovoljavajuće presude u predmetima trgovine
ljudima, neefikasnost pravosuđa i neodgovarajuća zaštita žrtava otežavaju napore
koji su činjeni protiv trgovine ljudima. U posebnom osvrtu na teritoriju
Autonomne pokrajine kosovo i Metohija ističe se da broj žrtava kojima je
pružena pomoć na kosovu i dalje opada, te da se veruje da uzrok za ovo leži u
sve veštijim reakcijama kriminalnih mreža na policijske napore u borbi protiv
trgovine ljudima i premeštanju komercijalne industrije seksa iz javnih barova u
privatne domove, pri čemu su neodgovarajuće kazne za osuđene trgovce ljudima
i nedostatak adekvatne zaštite svedoka i dalje ozbiljan problem.21
Suprotstavljanje trgovini ljudima na teritoriji Republike Srbije

u svetlu odredaba Krivičnog zakonika iz 2005. godine22
U okviru glave XXXIV krivičnog zakonika, kojom su obuhvaćena krivična

dela protiv čovečnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom, u članu
388 koji predviđa krivično delo trgovine ljudima, predviđena je odgovornost za
onoga ko silom ili pretnjom, dovođenjem u zabludu ili održavanjem u zabludi,
zloupotrebom ovlašćenja, poverenja, odnosa zavisnosti, teških prilika drugog,
zadržavanjem ličnih isprava ili davanjem ili primanjem novca ili druge koristi,
vrbuje, prevozi, prebacuje, predaje, prodaje, kupuje, posreduje u prodaji, sakriva
20
“trafficking in persons report”, June 2004, op. cit., pp. 170–2.
21
“trafficking in persons report”, June 2005, U.s. state Department, pp. 190–2.
22
Službeni glasnik RS, br. 85/2005, 88/2005, 107/2005.
397
Milan Žarković
ili drži drugo lice, a u cilju eksploatacije njegovog rada, prinudnog rada, vršenja
krivičnih dela, prostitucije ili druge vrste seksualne eksploatacije, prosjačenja,
upotrebe u pornografske svrhe, uspostavljanja ropskog ili njemu sličnog odnosa,
radi oduzimanja organa ili dela tela ili radi korišćenja u oružanim sukobima
kazniće se zatvorom od dve do deset godina.
Zakonodavno rešenje koje je u pogledu lica mlađih od 14 godina (dece)
sadržao član 111b, stav 4 kZrs krivični zakonik je proširio (u skladu sa
odredbama palermo protokola) na maloletna lica (lica mlađa od 18 godina).
saglasno tome, u stavu 2 člana 388 propisano je da će se kaznom propisanom za
delo iz stava 1 ovog člana učinjeno prema maloletnom licu učinilac kazniti i kad
učinilac nije upotrebio silu, pretnju ili neki drugi od navedenih načina izvršenja.
kvalifikovani oblik i teža sankcija (zatvor najmanje tri godine) predviđeni
su stavom 3 za slučaj da je delo iz stava 1 učinjeno prema maloletnom licu.23
kvalifikovani oblik krivičnog dela trgovine ljudima, propisan u stavu 4, vezuje
se za one situacije dela iz stavova 1 i 3 u kojima je nastupila teška telesna povreda
nekog lica (učinilac će se kazniti zatvorom od tri do petnaest godina). Ako je
usled dela iz stavova 1 i 3 ovog člana nastupila smrt jednog ili više lica, učinilac
će se kazniti zatvorom najmanje deset godina (stav 5) kazna zatvora najmanje
pet godina propisana je za slučaj da se učinilac bavi vršenjem krivičnog dela iz
stavova 1–3, odnosno da je delo izvršeno od strane organizovane grupe.
Članom 389 krivičnog zakonika republike srbije, kao posebno krivično delo,
izdvojena je trgovina decom radi usvojenja. U okviru ovog propisa predviđena
je odgovornost za onoga ko oduzme lice koje nije navršilo četrnaest godina radi
njegovog usvojenja protivno važećim propisima, za onoga ko usvoji takvo lice
ili posreduje u takvom usvojenju ili ko u tom cilju kupi, proda ili preda drugom
lice koje nije navršilo četrnaest godina ili ga prevozi, obezbeđuje mu smeštaj ili
ga prikriva. Za ovo krivično delo propisana je kazna zatvora od jedne do pet
godina. Za kvalifkovani oblik krivičnog dela iz člana 389 (ko se bavi vršenjem
delatnosti iz stava 1 ovog člana ili je delo izvršeno na organizovan način od strane
više lica) stavom 2 je predviđena kazna zatvora najmanje tri godine.
rešenja u domaćem krivičnom zakonodavstvu u saglasju su sa preporučenim
principima o istraživanju i krivičnom gonjenju zločina trgovine ljudima. Isto se
može zaključiti i u pogledu zaprećenih sankcija. Ipak, iako poznaje srazmerno
23
Uz promene u delu koji se tiče propisivanja kazni za izvršena dela, zakonodavac je bitno
drugačije postavio i kvalifikatorne okolnosti dela trgovine ljudima (izostavio je one koje se
odnose na krivična dela učinjena prema više lica, otmicom, prilikom vršenja službene dužnosti,
na naročito svirep ili na naročito ponižavajući način).
398
strožije kazne za lica proglašena krivim za trgovinu ljudima u otežanim

okolnostima, uključujući dela trgovine decom, aktuelno krivično zakonodavstvo
ne predviđa strožije sankcije za one oblike krivičnih dela trgovine ljudima u
kojima se kao učinioci pojavljuju službena lica.24
sa ciljem da se i na normativnom planu istakne i precizira razliku između
trgovine ljudima i njihovog krijumčarenja, u okviru glave ХХХI, kojom su
obuhvaćena krivična dela protiv javnog reda i mira, u članu 350 kZ izdvojeno
je krivično delo označeno kao nedozvoljen prelaz državne granice i
krijumčarenje ljudi. Ovom inkriminacijom precizirani su normativni okviri
krivičnopravnog reagovanja na problem nelegalnog prelaženja državne granice
od strane naoružanih lica ili upotrebom nasilja i na krijumčarenje ljudi.25 riziku
kažnjavanja izlaže se onaj ko bez propisane dozvole pređe ili pokuša da pređe
granicu sCG, naoružan ili upotrebom nasilja (stav 1), ko u nameri da sebi ili
drugom pribavi kakvu korist, omogućava drugom nedozvoljeni prelaz granice
sCG ili nedozvoljeni boravak ili tranzit kroz sCG, licu koje nije državljanin
sCG (stav 2). kvalifikovani oblik postojaće ako je delo iz stava 2 ovog člana
učinjeno od strane organizovane grupe, zloupotrebom službenog položaja ili na
način kojim se ugrožava život ili zdravlje lica čiji se nedozvoljeni prelaz granice
sCG, boravak ili tranzit omogućava ili je krijumčaren veći broj lica.26
24
prema podacima AstrA sOs telefona, i na osnovu iskustvu skloništa za žene žrtve trgovine,
identifikovano je nekoliko visoko rizičnih grupa dece: deca koja žive na ulici, deca koja žive u
situacijama porodičnog nasilja, deca iz državnih domova za nezbrinutu decu, deca koja žive u
područjima ratnih konflikata ili u post-ratnim područjima, deca iz siromašnih područja, deca
izbeglice, učenice/učenici koji završavaju srednju školu itd. (Trgovina ljudima — priručnik za
novinare, op. cit., str. 48). kao da se gubi iz vida da, u mnogim slučajevima, pojedinci oklevaju
ili nisu u mogućnosti da prijave trgovce ljudima i posluže kao svedoci, jer nemaju poverenja u
policiju i sudski sistem. Ovi problemi se komplikuju kada su službenici organa za sprovođenje
zakona involvirani ili saučesnici u trgovini ljudima. Upravo iz tih razloga, gde je to moguće,
legislativa treba da predvidi dodatne kazne za lica proglašena krivim za trgovinu ljudima u
otežanim okolnostima, uključujući dela trgovine decom, ali i dela koja su učinili državni službenici
(„preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini ljudima”, op. cit., str. 13 i 14).
25
stavom 1 člana 71 Zakona o prelaženju državne granice i kretanju u graničnom pojasu (Službeni
list SFRJ, br. 34/79, 56/80 i 53/85, Službeni list SRJ, br. 24/94, 28/96, 68/2002 i Službeni glasnik
RS, br. 101/05 od 21. novembra 2005) predviđena je prekršajna odgovornost za onoga ko pređe
ili pokuša da pređe državnu granicu van mesta određenog za prelaz, ili ko pređe ili pokuša da
pređe državnu granicu na mestu određenom za prelaz bez važeće putne isprave.
26
U 2007. godini na teritoriji republike srbije otkriveno je 874 strana državljana koji su na
nedozvoljen način ušli u republiku srbiju, što u odnosu na 2006. godinu (kad ih je bilo 1270)
predstavlja smanjenje za oko 31%. Najveći broj mera zbog nedozvoljenog prelaska državne
granice preduzet je prema državljanima Albanije i to 39 % (332). Od ukupnog broja stranih
399
Milan Žarković
razlikovanje trgovine ljudima od njihovog krijumčarenja u važećem

nacionalnom zakonodavstvu ipak nije rešilo sve dileme, a posebno ne one koje
imaju ozbiljne implikacije na praksu suprotstavljanja ovim deliktima. stav
teoretičara različit je u pogledu domašaja stava 2. prema jednom od autora,
omogućavanje drugom licu da nedozvoljeno pređe granicu obuhvata razne
oblike pomaganja da se granica nedozvoljeno pređe. Iz opaske da isto važi i za
nedozvoljeni boravak u sCG ili tranzit, ali pod uslovom da se to omogućava
licu koje nije državljanin sCG, može se zaključiti da se u prvom slučaju kažnjive
radnje omogućavanja nedozvoljenog prelaska državne granice mogu preduzeti
prema bilo kom licu, dok se u slučaju nedozvoljenog boravka ili tranzita iste
mogu odnositi samo na lice koje nije naš državljanin.27
tumačenje prema kome inkriminacija iz člana 350, stav 2 kZrs obuhvata
samo radnje koje se odnose na krijumčarenje stranih državljana – migranata, a
ne i na krijumčarenje državljana republike srbije, ne samo da je prisutno u
teorijskim raspravama, već je kao takvo prihvaćeno u jednom delu pravosudne
državljana koji su na nedozvoljen način ušli u reubliku srbiju punoletnih lica je bilo 679
(78%), maloletnih 195 (22%), osoba muškog pola 797 (91%), a ženskog 77 (9%). poređenjem
podataka za 2006. i 2007. godini uočen je porast samo kod makedonskih državljana za 50%
(66 prema128), dok je kod ostalih azbeleženo smanjenje - albanskih državljana za 54% (717
prema 332); turskih za 42% (134 prema 78); rumunskih za 65% (112 prema 39); moldavskih
za oko 95% (110 prema 7). poseban značaj na polju suzbijanja ilegalnih migracija preko
teritorije republike srbije u prvoj polovini 2007. godine ima prijem rumunije i Bugarske u
EU, uvođenje viznog režima za državljane Moldavije od strane republike rumunije, kao i to
što je republika Mađarska od 01.01.2008. godine uključena u zonu Šengenskog sporazum.
Za očekivati je da će se u narednom periodu povećati broj naših i stranih državljana iz
migraciono visoko rizičnih zemalja koji će pokušati da na ilegalan pređu granicu prema
republici Mađarskoj. U 2007. godini u nedozvoljenom boravku u srbiji zatečeno je 54 strana
državljana (2006. god. bilo ih je 385). Od strane policijskih službenika MUp r srbije u 2007.
godini podneto je 89 krivičnih prijava za krivično delo nedozvoljen prelaz državne granice i
krijumčarenje ljudi iz člana 350 kZ (2006. god. podneto je njih 79). prijave iz 2007. god.
podnete su protiv 137 lica (2006. god. podnete su protiv 140 lica). U 2007. godini evidentirano
je 343 krijumčarenih lica, od kojih je 75 državljana republike srbije (Ap kiM 27), 73 Albanije,
40 turske, 22 rumunije, 12 kine, 3 Iraka, 3 r Makedonije, 3 Moldavije, 3 Bugarske, 3
pakistan, 2 Gruzije, 1 Irana, 1 Hrvatske, 1 kube i 1 Čilea. U periodu 1.1–31.9.2008. Na
teritoriji republike srbije otkriveno je 561 lica – stranih državljana koji su nedozvoljeno način
ušli u srbiju. U tom periodu policijskih službenika MUp r srbije podneli su 54 prijave za
izvršeno krivično delo iz člana 350 kZ. Od ukupno 152 otkrivena krijumčarena lica državljana
republike srbije bilo je 49. Ostali su bili državljani Albanije – 51, Iraka – 6, Jermenije – 7,
Mekedonije – 9, rumunije – 12, Bugarske – 1, kine – 4, turske – 12 i Ukrajine – 1.
27
Ljubiša Lazarević, Komentar krivičnog zakonika Republike Srbije, savremena administracija,
400
prakse.28 sužavanjem zone kažnjivosti za lica koja krijumčarenjem ljudi stiču

izuzetno veliku finansijsku korist ne samo da se umanjuju efekti suprotstavljanja
organizovanom kriminalnom delovanju na međunarodnom nivou, već se time
delom doprinosi i stvaranju uslova za vršenje zločina trgovine ljudima29 zbog
mogućnosti da se novac stečen krijumčarenjem ljudi usmeri u druge kriminalne
radnje, pa i u trgovinu ljudima, zbog toga što se uhodani lanci i mreže
krijumčarenja koriste i za ilegalno prebacivanje ljudi kojima se trguje i zbog
ranjivosti krijumčarenih lica u zemljama destinacije.30
Očigledno je da zastupnici drugog stanovišta posmatraju inkriminaciju
isključivo kroz prizmu primarnih obaveza preduzetih ratifikacijom protokola
protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem i vazduhom, koji predstavlja
dopunu konvencije Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog organizovanog
kriminala (Službeni list SRJ, br. 6/2001). te obaveze predviđaju da će države
potpisnice usvojiti takve zakonske i druge mere da se kao krivična dela ustanove
različite radnje vezane za krijumčarenje migranata. Ipak, treba napomenuti da
je, uvažavajući specifične kriminalnopolitičke razloge zemalja potpisnica, u
stavu 4 člana 6 protokola naglašeno da ništa u ovom protokolu neće sprečavati
državu potpisnicu da preduzima mere protiv lica čije ponašanje predstavlja
28
Zoran stojanović, komentar krivičnog Zakonika, Beograd, 2006, str. 738. prema stavu
sadržanom u odluci Vrhovnog suda srbije (kzz br. 141/07) donetoj u krivičnom predmetu
zbog krivičnog dela nedozvoljeni prelaz državne granice i krijumčarenje ljudi, drugo lice kome
se omogućava nedozvoljen prelaz državne granice, nedozvoljen boravak ili nedozvoljen
tranzit, ne može biti državljanin republike srbije (šire videti u: Milan Žarković,
„krijumčarenje migranata u svetlu odredaba krivičnog zakonika republike srbije”, u: Stanje
kriminaliteta u Srbiji i pravna sredstva reagovanja, II deo, zbornik radova, pravni fakultet u
Beogradu, Beograd, 2008, str. 203–15).
29
Uz podsećanje na rezoluciju Generalne skupštine 54/212 od 22. decembra 1999. i potrebu da
se migrantima pruži humani tretman i da se u potpunosti zaštite njihova prava, u okviru
preambule protokola protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem i vazduhom iskazana
je zabrinutost zbog značajnog porasta uključivanja grupa za organizovani kriminal u
krijumčarenje migranata i druge kriminalne aktivnosti vezane za ovaj delikt.
30
O teškom i neizvesnom položaju lica koja se nelegalno prebacuju preko državnih granica, govori
i činjenica da je protokolom protiv krijumčarenja migranata kopnom, morem i vazduhom,
ostavljena mogućnost da svaka država potpisnica usvoji takve zakonske i druge mere koje mogu
biti neophodne da se utvrde kao otežavajuće predvide aktivnosti koje ugrožavaju, ili je verovatno
da ugrožavaju, živote ili bezbednost migranata o kojima je reč, odnosno one koje povlače
nehumani ili degradirajući tretman, uključujući i eksploataciju takvih migranata. s druge strane,
sve je snažnija inicijativa da se kao jednom od ciljeva aktivnosti na planu borbe protiv kriminalitata
pažnja posveti ranjvim grupama ljudi, odnosno onim faktorima koji ih takvima čine (“Global
Initiative to Fight Human trafficking”, March 2007, UN Office on Drugs and Crime).
401
Milan Žarković
krivično delo u skladu sa domaćim zakonom. stavovima 2 i 3 Člana 350 kZrs

tako je i učinjeno i oni se, kako je to u nazivu krivičnog dela naznačeno, odnose
na krijumčarenje ljudi, a ne samo na krijumčarenje migranata.
Da je zakonodavac imao nameru da kriminalne radnje predviđene stavom 2
veže samo za lica koja nisu državljani sCG, to bi nesumnjivo bilo apostrofirano
u nazivu krivičnog dela koje bi u tom slučaju nosilo logičan naziv: „nedozvoljen
prelaz državne granice i krijumčarenje migranata”. Uz to, zakonodavac ne bi
koristio dva pojma za označavanje pasivnog subjekta u okviru iste rečenice —
„drugom” i „licu koji nije državljanin sCG”. Jednako logičnim se čini i to da bi,
u slučaju da je opredeljenje zakonodavca u pogledu pasivnog subjekta vezano
samo za slučajeve nelegalnih migracija, to jest za nelegalne migrante, tekst stava
2 predviđao da „ko u nameri da sebi ili drugom pribavi kakvu korist, omogućava
nedozvoljeni prelaz granice sCG ili nedozvoljeni boravak ili tranzit kroz sCG,
licu koje nije državljanin sCG (...)”. Došla bi u obzir i redakcije koja bi predviđala
da ko u nameri da sebi ili drugom pribavi kakvu korist, omogućava licu koje nije
državljanin sCG nedozvoljeni prelaz granice sCG ili nedozvoljeni boravak ili
tranzit kroz sCG. Da su stvari u domaćem zakonodavstvu postavljene ne samo
saglasno osnovnoj ideji protokola protiv krijumčarenja migranata kopnom,
morem i vazduhom, već u izvesnoj meri i drugačije, vidljivo je u delu odredbi
kojima se navode kvalifikovanani oblici predviđeni u stavu 3 člana 350 kZrs.
Oni se uz okolnosti predviđene protokolom vezuju i za ugrožavanje zdravlja
krijumčarenih lica, za izvršenje krivičnog dela od strane organizovane grupe,
zloupotrebom službenog položaja ili za slučaj da je krijumčaren veći broj lica, a
ne vezuju se za bezbednost migranata i njihov nehumani ili degradirajući tretman,
uključujući i eksploataciju takvih migranata, kako to predviđa protokol UN.
tokom 2006. godine za krivično delo trgovine ljudima iz člana 388 podneto
je 37 krivičnih prijava protiv 84 lica (76 domaćih državljana i osam stranaca). U
krivičnim prijavama za 56 osoba navedeno je da su žrtve (52 domaća
državljanina i 4 stranca). Od 42 žrtve ženskog pola, njih 20 je bilo punoletno,
dok su 22 žrtve bile maloletne (od toga 9 mlađih od 14 godina). Među 14
muškaraca, sedmorica su starija od osamnaest godina, dok su ostale žrtve bile
maloletne (uključujući i 4 lica mlađa od 14 godina).
prema podacima službe za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima, tokom
2006. godine identifikovano je 39 žrtava trgovine ljudima i 23 potencijalne žrtave
(28 punoletnih lica i 34 maloletnika). Od 62 identifikovane žrtve (46 domaćih i
16 stranih državljana) 60 su bila lica ženskog pola. U 30 od 39 slučajeva
eksloatacije u pitanju je bila seksualna eksploatacija, a u po tri slučaja radilo se o
prinudnom braku, prinudnom prosjačenju, odnosno prinudnom radu.
402
Od strane policijskih službenika MUp republike srbije u 2007. godini

podnete su 34 krivične prijave za izvršeno krivično delo trgovina ljudima iz člana
388. kZ i to protiv 74 punoletna izvršioca (73 državljanina republike srbije i
jedan strani državljanin). U krivičnim prijavama, u toku 2007. godine, za 96
osoba navedeno je da su žrtve (69 domaćih državljana i 27 stranaca). Od 62
muškarca najveći broj je bio stariji od osamnaest godina (46), dok su ostale žrtve
bile maloletne — uključujući i tri lica mlađa od 14 godina. Od 34 žrtve ženskog
pola, 15 je bilo punoletnih i 19 maloletnih (od toga dva lica mlađa od 14 godina).
prema podacima službe za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima tokom
2007. godine identifikovano je 49 žrtava trgovine ljudima i 11 potencijalnih žrtava
(34 punoletnih lica i 26 maloletnika). U 26 od 49 slučajeva eksloatacije u pitanju
je bila seksualna eksploatacija, u 9 se radilo o radnoj eksloataciji, u 2 o prinudnom
braku, u 9 o prinudnom prosjačenju, u jednom o prinudi na vršenje krivičnih dela,
a u 2 slučaja radilo se o prodaji novorođenčadi radi usvojenja. Od 60
identifikovanih žrtava (48 domaćih i 12 stranih državljana) 51 su bila lica ženskog
pola. Od ukupnog broja identifikovanih žrtava služba za koordinaciju pomoći
žrtvama trgovine ljudima je u sklonište za žrtve trgovine ljudima smestila 20
žrtava. Ostalima je obezbeđen drugi vid pomoći: smeštaj u hraniteljske porodice,
pomoć Centra za socijalni rad, smeštaj u Dom za nezbrinutu decu i slično.
U periodu od 2006. do 2007. godine sOs telefon organizacije AstrA
kontaktiralo je 3537 klijenata, a identifikovano je 69 žrtava trgovine ljudima
(osam su osobe muškog pola). Od ukupnog broja identifikovanih muškaraca
žrtava trgovine ljudima trojica su bila mlađa od 18 godina.31 tokom 2006.
identifikovano je 44 žrtve. Među njima je bilo 29 domaćih državljna, kao i 21
maloletno lice. tokom 2007. godine identifikovno je 25 žrtava, među njima su
bila 22 domaća državljana, kao i 10 maloletnih osoba.
republika srija je i u periodu april 2005–mart 2006, kao i u periodu april
2006–mart 2007 od strane američkog stejt departmenta bila svrstana u grupu
zemalja koje čine značajne napore da bi ispunile minimum standarda koji
uključuju kažnjavanje organizatora trgovine ljudima i čine istinske napore da se
problem trafikinga iskoreni. U izveštaju za period april 2006–mart 2007 posebno
se ističe da je zabeležen rast trafikinga unutar srbije, kao i to da trgovci ljudima
sve više koriste internet i sMs poruke kako bi privukli mlade žrtve, a zabeleženi
su i slučajevi trgovine decom radi prinudnog rada i uličnog prosjačenja. Ocenjeno
je da Vlada srbije, iako ne ispunjava u potpunosti minimalne standarde za
iskorenjivanje trgovine ljudima, preduzima značajne napore u tom pravcu, da je
31
„Dvogodišnji izveštaj 2006–2007”, AstrA, Beograd, str. 45.
403
Milan Žarković
usvojila sveobuhvatnu nacionalnu strategiju suprotstavljanja trgovini ljudima, da

je ojačala preventivne mere i nastavila da sprovodi obuku na nacionalnom i
loklanom nivou, ali i da bi trebala da bude oštra u krivičnom gonjenju učinilaca,
te da obezbedi da im izrečena zatvorska kazna bude u skladu sa gnusnom
prirodom počinjenog krivičnog dela. U izveštaju se upozorava da je značajno
porastao broj slučajeva trgovine ljudima unutar kosova (preko 80 odsto žrtava je
maloletno) i ističe da, iako ima izveštaja o umešanosti zvaničnika u trgovinu
ljudima, ni protiv jednog nije pokretan postupak.32
Od strane policijskih službenika MUp republike srbije u periodu 1.1 – 30.
9. 2008. podneto je 26 krivičnih prijava za krivično delo trgovina ljudima iz
člana 388 kZ. Ovim krivičnim prijavama je obuhvaćen 61 izvršilac, a od toga
56 državljana republike srbije (40 lica muškog pola i 16 žena) i 5 stranih
državljana (3 muškarca i 2 žene). krivičnim prijavama obuhvaćeno je 33
oštećenih lica (26 domaćih i 7 stranih državljana), od kojih je 18 bilo uključeno
u seksualnu eksploataciju, troje u radnu, troje radi vršenja krivičnih dela, sedam
radi prisilnog prosjačenja, dvoje radi prinudne udaje. Među oštećenim licima
(žrtvama) bilo je devetoro dece (četvoro muškog, a petoro ženskog pola), osam
maloletnih i šesnaest punoletnih osoba ženskog pola.
prema podacima službe za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima u
periodu 1. januar–30. septembar 2008. identifikovano je 29 žrtava trgovine
ljudima i 13 potencijalnih žrtvi (16 punoletnih lica i 26 maloletnika). U 17 od
29 slučajeva eksloatacije u pitanju je bila seksualna eksploatacija, u sedam radna
eksploatacja, u tri prinudni brak, u četiri prinudno prosjačenje i prinuda na
vršenje krivičnih dela, a u jednom pokušaj usvojenja. Od 42 identifikovane žrtave
(34 domaći, a 8 strani državljani) 35 su lica ženskog pola. U periodu januar–
septembar 2008. AstrA je identifikovala 7 žrtava trgovine ljudima. Među
žrtvama je bilo 5 domaćih državljanki, kao i 3 maloletna lica.
U izveštaju američke vlade za period april 2007–mart 2008, srbija je, kao
zemlja porekla, tranzita i destinacije u međunarodnoj trgovini ženama i decom
radi seksualne eksploatacije, saglasno stanju i merama preduzetim u
suprotstavljanju trgovini ljudima i zaštiti žrtava, svrstana u kategoriju onih
zemalja koje čine značajne, ali i dalje nedovoljne napore u tom pravcu. U
izveštaju, u kom su podaci koji se vezuju za Autonomnu pokrajinu kosovo i
Metohiju dati u posebnom separatu, apostrofiraju se manjkavosti sudskih
postupaka koji traju mesecima ili godinama, kao i činjenica da osuđeni trgovci
ljudima odlažu izvršenje kazne, ostaju na slobodi i zadržavaju mogućnost da
32
“trafficking in persons report”, June 2007, U.s. state Department, pp. 179–81.
404
nastave da eksploatišu žrtve. Generalno, kazne u srbiji su i dalje blage u mnogim

slučajevima i ne služe odvraćanju trgovaca od vršenja ove aktivnosti.
Zaključna razmatranja
U pokušaju predstavljanja situacije i trendova zločina trgovine ljudima na

teritoriji republike srbije problem su bile različite polazišne osnove za
postupanje u pojedinačnim situacijama kod onih nacionalnih institucija koje su
uključene u proces prevencije i suzbijanja zločina trgovine ljudim, a čiji su
izveštaji su korišćeni, identifikacije žrtava trgovine ljudima i njihovo osnaživanje
kroz pružanje pomoći i zaštite. Uz to, od strane ovih institucija korišćene su i
različite metodologije prikupljanja, obrade i klasifikovanja podataka o trgovini
ljudima, njenim izvršiocima i žrtvama. U nekima se polazi od podvođenja
konkretnih ponašanja pojedinaca i grupa pod važeće propise nacionalnog
krivičnog zakonodavstva, koji su se u posmatranom periodu menjali u dva
navrata – 2003. i 2005. godine. kod drugih su uvažavani kriterijume koji su, kao
ključni za prepoznavanje zločina trgovine ljudima dati u međunarodnim
propisima, a potom su i primenjivni samo na osobe koje su kontaktirale i kojima
je bila neophodna pomoć i zaštita. postoje metodologije koje su, uz žrtve koje
su već uključene u lanac trgovine ljudima, razlikovale i potencijalne žrtve.33
rezultat različitih metodoloških pristupa vidljiv je u pogledu brojnih okolnosti,
pa tako i u podacima o broju otkrivenih žrtava trgovine ljudima. tako su npr.
krivičnim prijavama Ministarstva unutrašnjih poslova republike srbije podnetim
u periodu 1. januar 2002–30. septembar 2008. kao žrtve trgovine ljudima označene
323 osobe, dok su u periodu od 1. januara do 30. septembra 2008. označene 33
takve žrtve. služba za koordinaciju zaštite žrtvama trgovine ljudima u periodu 1.
mart 2004–30. septembar 2008. identifikovala je 190 žrtava, a u periodu 1. januar
–30. septembar 2008–29 žrtava i 13 potencijalnih žrtava. s druge strane, u periodu
mart 2002–30. septembar 2008, od strane organizacije AstrA identifikovano je
267 žrtava trgovine ljudima, dok je u periodu 1. januar–30. septembar 2008.
33
tako su npr. podaci o broju lica uključenih u izvršenje krivičnog dela trgovine ljudima
predstavljeni samo u izveštajima Ministarstva unutrašnjih poslova republike srbije. U
značajnom broju otkrivenih slučajeva postojali su dokazi o umešanosti većeg lica u trgovanje
ljudima, ali je zbog činjenice da su ti učinioci svoje kriminalne radnje (vrbovanje, tranzit ili
eksploatacija) vršili na teritoriji drugih država, kao i zbog ograničene mogućnosti utvrđivanja
identifikacionih podataka tih lica izostalo njihovo obuhvatanje krivičnim prijavama podnetim
nadležnim tužilaštvima na teritoriji republike srbije.
405
Milan Žarković
identifikovano 7 takvih žrtava. Upravo stoga, kao i zbog činjenice da uz otkrivene

slučajeve zločina trgovine ljudima nesumnjivo postoje i brojni drugi koji su ostali
neotkriveni, moguće je govoriti samo o nekim opštim odlikama situacije i trendova
manifestovanja na teritoriji republike srbije, kao zemlji porekla, tranzita i
destinacije žrtava trgovine ljudima.
kao konstanta koja odlikuje ceo posmatrani period i provlači se kroz izveštaje
svih institucija čiji su izvori korišćeni, može se izdvojiti stalno povećanje
zastupljenosti domaćih državljanki/državljana među žrtvama trgovine ljudima
identifikovanim na teritoriji republike srbije u periodu 2002–2008. primera radi,
iako se ističe da je odnos broja domaćih i stranih državljanki/državljana,
posmatrano na godišnjem nivou, značajno varirao u poslednjih šest godina, on se
od zastupljenosti od oko 30 odsto iz perioda devedesetih godina, povećao do
proseka od 70 odsto za period 2002–2008. prema podacima organizacije AstrA
za 2007. godinu zastupljenost državljanki/državljana srbije u ukupnom broju
identifikovanih žrtava dostigla je 88 odsto. prema podacima Ministarstva
unutrašnjih poslova zastupljenost domaćih državljanki/državljana najviši nivo
dostigla je 2004. godine—88.5 odsto. prema podacima organizacije AstrA u
2007. sve maloletne žrtve (njih 10) potiču sa teritorije srbije.
kao nepromenjena konstanta, prepoznatljiva u svim izveštajima, je i značajno
veća zastupljenost osoba ženskog pola među žrtvama trgovine ljudima
identifikovanim na teritoriji republike srbije. prema podacima organizacije
AstrA u 2002. i 2003. godini žrtve su bile samo osobe ženskog pola, dok je u
periodu 2004–2005. zastupljenost osoba ženskog pola bila na nivou od 91,8 odsto.
U periodu 2006–2007, prema podacima AstrA zastupljenost osoba ženskog
pola bila je na nivou od 88,4 odsto. prema podacima službe za koordinaciju
zaštite žrtava trgovine ljudima ona se kretala na nivou od 92,6 odsto, a prema
podacima Ministarstva unutrašnjih poslova republike srbije 50 odsto. Odstupanje
vidljivo u podacima MUp vezuje se za činjenicu da su tokom 2007. godine 62
muškarca prepoznata kao žrtve trgovine ljudima sa ciljem radne eksploatacije.
Najzastupljeniji oblik eksploatacije žrtava je kroz seksualnu eksploataciju, a
sve češće se beleže i slučajevi radne ekslploatacije i eksploatacije žrtava u cilju
prinudnog prosjačenja. Istovremeno, kao konstanta koja odlikuje najveći broj
godišnjih izveštaja iz posmatranog perioda može se izdvojiti i povećanje
zastupljenosti maloletnih žrtava trgovine ljudima. prema podacima organizacije
AstrA od ukupnog broja identifikovanih žrtava (267) u 39,85 odsto slučajeva
(106) se radilo o maloletnim licima žrtvama trgovine. U periodu 2002–2003. ta
zastupljenost je oko 10 odsto, a za period 2004–2005. je znatno veća i iznosi 44
odsto. Naročito je visoka u 2004. — 63,07 odsto, u 2006. — 47,7 odsto i u 2007.
406
— 40 odsto. slične podatke o povećanom udelu maloletnih žrtava trgovine ljudima

sadrže i izveštaji drugih institucija. prema podacima iz izveštaja MUp srbije
zastupljenost maloletnih žrtava trgovine ljudima u periodu 2004–2005 je 51,7
odsto, za period 2006–2007 je 36,4 odsto, a tokom prvih devet meseci 2008. godine
bila je 51 odsto.
kao najranjivije kategorije lica prepoznaju se maloletna lica i žene mlađe
životne dobi, a među njima deca ulice i deca iz domova za nezbrinutu decu ili iz
specijalizovanih institucija. Zabeleženo je i prisilno odvođenje žrtava iz doma
za decu ili iz institucije za osobe sa psihički izmenjenim ponašanjem. Usled
nepostojanja adekvatnog sistema socijalne pomoći i podrške ovim ranjivim
grupama nije retkost da ove osobe, pošto jedanput izađu iz lanca trgovine
ljudima, ponovo postanu žrtve. Uz navedeno, evidentno je i povećanje broja
žrtava dece iz romske populacije koja se eksploatišu kroz prisilno prosjačenje, a
koja su dodatno izložena seksualnoj eksploataciji i zlostavljanju.
Nova pojavnost zločina trgovine ljudima na teritoriji srbije, naročito u
periodu 2004–2005. ogleda se i u promenama modusa rada trgovaca. tako se,
uz već prisutne načine vrbovanja od strane bliskih lica (mladića, prijatelja,
rođaka) i nuđenje privlačnih poslovnih i drugih ponuda, trgovci ljudima, za
regrutovanje žrtava sve češće koriste druge žrtve koje se već eksploatišu
(primoravanjem ili davanjem lažnih obećanja da će ih nakon toga osloboditi), a
prisutne su i zloupotrebe ponuda turističkih agencija. Vrbovanje se odvija i kroz
kanale koji su teži za praćenje, kao što su Internet ili sMs poruke.34 U
posmatranom periodu uočene su i promene u mehanizmima kontrole koje trgovci
primenjuju nad žrtvama. Umesto ranije dominantnih metoda fizičkog
zlostavljanja i zastrašivanja (brutalnog prebijanja), sve češće se pribegava
perfidnijim postupcima uslovljavanja, manipulacije i kontrole.
Unapređenje postojećeg koncepta suprotstavljanja trgovini ljudima na
teritoriji republike srbije i podizanje nivoa efikasnosti preduzetih mera na planu
prevencije ovog zločina, a sa tim i vezi i preduzimanje adekvatnih mera pomoći
žrtvama, podrazumeva detaljnije izučavanje ovog složenog društvenog
fenomena i mnogih drugih sa kojima je on u bližoj ili daljoj korelaciji. skretanje
pažnje na postojeće stanje, uz ukazivanje na osobenosti prepoznate tokom rada
institucija angažovanih u suprotstavljanju zločinu trgovine ljudima i pružanju
pomoći i podrške njegovim žrtvama, jedan je od izraza iskrenih htenja i skromnih
mogućnosti autora da tome doprinese.
34
Šire pogledati u: Neda Ilić (ur.), Trgovina ljudima (decom) – pogled kroz internet prozor,
AstrA, Beograd, 2006.
407
Milan Žarković
Literatura
1. Ćopić, sanja i Nikolić-ristanović, Vesna, „Mehanizam praćenja trgovine ljudima u
srbiji”, u: Praćenje fenomena trgovine ljudima: Bosna i Hercegovina, Hrvatska,
Srbija, IOM, Beograd, 2006.
2. „Dvogodišnji izveštaj 2006–2007”, AstrA, Beograd, 2007.
3. “Global Initiative to Fight Human trafficking”, March 2007, United Nations Office
on Drugs and Crime (UNODC).
4. Ilić, Neda (ur.), Trgovina ljudima (decom) – pogled kroz internet prozor, AstrA,
Beograd, 2006.
5. Lazarević, Ljubiša, Komentar krivičnog zakonika Republike Srbije, Beograd, 2006.
6. „preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini ljudima”, Ujedinjene
nacije i Visoki komesarijat za ljudska prava, Beograd, 2002.
7. Priručnik za istražitelje, radna grupa Interpola za borbu protiv trgovine ženama
zbog seksualne eksploatacije, predstavljeno i odobreno na 3. sastanku Grupe Lion,
Francuska 6–8. mart 2002.
8. „regionalna norma za obuku policije u suzbijanju trgovine ljudima u jugoistočnoj
Evropi”, International Centre for Migration policy Development, Vienna, 2003.
9. stojanović, Zoran, Komentar Krivičnog Zakonika, Beograd, 2006.
10. „strategija borbe protiv trgovine ljudima u republici srbiji”, Vlada republike
srbije, 2006.
11. Trafficking in Persons Report, United states Department of state, 2003, 2004, 2005,
2006, 2007. i 2008.
12. Trgovina ljudima — priručnik za novinare, AstrA, Beograd, 2003.
13. Žarković, Milan, „krijumčarenje migranata u svetlu odredaba krivičnog zakonika
republike srbije”, u: Stanje kriminaliteta u Srbiji i pravna sredstva reagovanja,
drugi deo, pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2008.
tHE CrIME OF trAFFICkING IN HUMAN BEINGs As A FOrM OF

OrGANIsED CrIME IN sErBIA
In spite of the progress made by this civilization and growing awareness of the need
to enhance and protect individual human rights and freedoms, still there exists a ruthless
practice of drastic violations and trampling upon basic human values and even upon
human lives due to trafficking in human beings. the existing modes of recruitment,
control and exploitation of victims of trafficking in human beings are modified and
adapted to new circumstances, by finding and applying new and even more perfidious,
inhumane and brutal ways, leaving even more disastrous consequences on the victims,
as well as on the community at large. A cause for concern, more serious consideration
408
of suppressive measures and stronger action in this field is prompted by the fact that
trafficking in human beings is one of the fastest growing criminal activities. In an effort
to acquire maximum criminal gain at minimum risk, organised criminal groups that are
involved in trafficking in human beings tend to design and apply such forms of activities
which in turn could heighten all kinds of risks which rampant organised crime activities
may entail and thus reduce efficiency of formal bodies in charge of social control.
trafficking in human beings is a global phenomenon, affecting all regions or almost all
countries of the modern world, doing so in various ways and at various intensities. the
republic of serbia and its citizens, having been burdened by various destabilizing
factors and also by social, economic and political challenges, are faced with a growing
number of criminal organizations and their activities in numerous spheres of life, even
in those spheres that may be associated with various forms of exploitation of victims of
trafficking in human beings. In addition to a clear-cut, strong and coordinated response
by the international community, greater efficiency of national bodies in charge of social
control will imply greater awareness of trafficking in human beings, its presence,
magnitude and harmful effects, and will also imply better understanding of the nature
of this crime, complexity of its causes, and the need to build such a legal framework
that will put in place effective mechanisms of prevention and suppression of trafficking
in human beings, which would be based on accurate and updated information,
experiences and analyses of various manifestations of this crime in the territory of the
republic of serbia and its neighbourhood.
409
ORGANIZOVANI KRIMINAL KAO BEZBEDNOSNA
PRETNJA EVROPSKOJ UNIJI
Srđan Korać*
ApstrAkt
Autor analizira u kojoj meri transnacionalni organizovani kriminal
predstavlja stvarnu pretnju bezbednosti građana Evropske unije, a u
kontekstu višegodišnje rasprave o problemu političke legitimizacije tzv.
sekuritizacije javnih politika u razvijenim demokratijama u razdoblju posle
Hladnog rata. političke, ekonomske, socijalne i tehnološke promene, koje
su se odigrale tokom poslednjih desetak godina i koje su još aktuelne,
stvorile su grupama organizovanog kriminala brojne nove mogućnosti za
ostvarenje stabilnih profita na području Unije. Države članice su odgovorile
usvajanjem nacionalnih strategija, akcionih planova i raznovrsnih mera za
borbu protiv organizovanog kriminala i pokrenule veliki broj aktivnosti i
inicijativa u okviru Evropske bezbednosne i odbrambene politike i politike
tzv. prostora slobode, pravde i bezbednosti. Autor obrazlaže tezu da
delovanje organizovanog kriminala predstavlja pretnju zajedničkim
evropskim vrednostima jer podriva rad sprovođenje vitalnih javnih
funkcija, jednako na nacionalnom i nadnacionalnom nivou. Analiza je
usredsređena na pronalaženje „slabih tačaka” podložnih prodoru
kriminalnog uticaja na štetu ljudske bezbednosti u oblasti tržišta, zaštite
osnovnih ljudskih prava, demokratskih institucija i vladavine prava,
socijalnog blagostanja, očuvanja kulturnog nasleđa i životne sredine.
Ključne reči: organizovani kriminal, korupcija, bezbednost, ljudska prava,
demokratija, vladavina prava, zaštita životne sredine, kulturno blago,
tržište, Evropska unija.
Okončanje Hladnog rata promenilo je međunarodnu strukturu moći

uspostavljenu u Evropi posle Drugog svetskog rata: rusija je raspadom sovjetske
imperije privremeno gurnuta na margine evropske i svetske politike, obnovljena je
nezavisnost pojedinih država, dok su neke evropske nacije po prvi put stvorile
*
Autor je istraživač saradnik u Institutu za međunarodnu politiku i privredu, Beograd.
410
Organizovani kriminal kao bezbednosna pretnja Evropskoj uniji
sopstvene države. Usled promena prouzrokovanih krahom socijalističkog sveta i

nestanka blokovske podele mogućnost oružanog napada na razvijenu evropsku
zemlju svedena je na najmanji stepen verovatnoće, ali su se istovremeno pojavile
nove bezbednosne pretnje — raznovrsnije, manje vidljive i teže predvidljive. Etnički
sukobi, tenzije zbog graničnih sporova i lošeg položaja nacionalnih manjina,
ekonomski motivisane masovne ilegalne migracije ka zapadnoevropskim društvima
obilja, dostupnost klasičnog i naoružanja za masovno uništavanje na crnom tržištu,
politička nestabilnost tranzicionih država i religijski nadahnut terorizam prepoznati
su u javnom diskursu i stručnoj javnosti kao potencijalne pretnje novog doba.
Organizovani kriminal nije bio odmah neposredno doveden u vezu sa
pitanjima nacionalne bezbednosti iako je bio poznat štetan uticaj mafije na
politički život Italije i privredni razvoj njenih južnih regiona. tradicionalno
shvatanje bezbednosti pretnju je definisalo isključivo kao nešto što dolazi spolja
i pretpostavlja vojno angažovanje neprijatelja usmereno protiv suvereniteta i
nezavisnosti jedne zemlje. premda je, na primer, već osamdesetih godina
dvadesetog veka u razvijenim zemljama zabeleženo naglo širenje trgovine
narkoticima, grupe organizovanog kriminala kao nevojni i potdržavni akteri
uključene su u bezbednosna razmatranja tek kada je postala vidljiva prekogranična
dimenzija njihovog delovanja, podstaknuta procesom globalizacije.1 pojedini
analitičari, poput Luiz Šeli (Louise I. shelley), smatraju da će ovaj globalni
fenomen odrediti nacionalne javne politike u dvadesetprvom veku u meri u kojoj
su to činili Hladni rat u dvadesetom i kolonijalizam u devetnaestom veku.2
Liberalizacija viznog režima prema istočnoevropskim zemljama,
globalizacija kriminalnih tržišta, brz napredak informatičke i komunikacione
tehnologije, stvaranje Zajedničkog tržišta i ukidanje pogranične kontrole unutar
područja primene Šengenskog sporazuma značajno su uticali na porast delovanja
transnacionalnog organizovanog kriminala unutar Evropske unije. kako je u
akademskim krugovima, nacionalnim organima vlasti i institucijama Unije
preovladala procena da je organizovani kriminal ozbiljna pretnja sigurnosti
građana i funkcionisanju institucija sistema, tako su na nivou Unije, u proteklih
desetak godina, pokrenute brojne inicijative u pravcu osmišljavanja i usvajanja
opšte strategije i politike suzbijanja i sprečavanja organizovanog kriminala i
1
Mónica serrano, “transnational Organized Crime and International security: Business as Usual?”,
in: Monica serrano and Mats Berdal (eds), Transnational Organized Crime and International
Security: Business as Usual?, Lynne rienner publishers, Boulder, 2002, pp. 23–5.
2
Navedeno prema izjavi Luiz Šeli dostupnoj na Internet prezentaciji: the transnational Crime
and Corruption Center, American University, Washington D.C., www.american.edu/traccc.htm.
411
Srđan Korać
akcioni planovi usmereni na borbu protiv pojedinih njegovih vrsta i podvrsta.3

temelj policijske i pravosudne saradnje na planu suzbijanja prekograničnog
kriminala postavljen je zapravo još sedamdesetih godina minulog veka
osnivanjem tzv. trevi grupe, mada je cilj tadašnje Evropske zajednice (odnosno
Evropske političke saradnje) bila borba protiv terorizma, koji je u tom razdoblju
predstavljao glavnu pretnju bezbednosti pojedinih zapadnoevropskih zemalja.
Bitna razlika u odnosu na savremene inicijative ogleda se u tome što je
sedamdesetih godina politika borbe protiv međunarodnog kriminala ipak ostala
u isključivoj nadležnosti država članica, pa inače mali broj usvojenih
nadnacionalnih instrumenata nije dao značajne rezultate.
Izmenama Ugovora o Evropskoj uniji usvojenim u Amsterdamu storene su
nove mogućnosti za jačanje saradnje u tzv. trećem stubu, pa je borba protiv ovog
socijalnog fenomena postala ugaoni kamen politike država članica na planu
stvaranja i očuvanja Evropskog prostora slobode, bezbednosti i pravde (Area of
Freedom, Security and Justice).4 shodno zaključcima donetim na sastancima
Evropskog saveta u Beču decembra 1998. i u tampereu oktobra 1999. godine o
nužnosti koordinisanog napora radi suočavanja sa pretnjama organizovanog
kriminala, savet Evropske unije usvojio je maja 2000. godine strategiju
sprečavanja i kontrole organizovanog kriminala za početak novog milenijuma.
Dokument sadrži političke smernice i 39 detaljnih preporukao tome koje sve akcije
treba zemlje članice da preduzmu na nivou Unije, sa spiskom nadležnih tela i
rokova za sprovođenje konkretnih mera, kako bi se poboljšali prikupljanje i analiza
podataka o organizovanom kriminalu, normativni okviri i kontrolni mehanizmi na
nacionalnom i nivou Unije, sprovođenje istrage i oduzimanje nezakonito stečene
imovine, sprečio prodor organizovanog kriminala u javni i privatni sektor, ojačala
saradnja policije i pravosudnih organa i građanskog društva na planu prevencije,
kao i saradnja sa trećim zemljama i međunarodnim organizacijama.5
Zajednička bezbednosna strategija Evropske unije usvojena decembra 2003.
godine pod nazivom „Bezbedna Evropa u boljem svetu”. Ona predstavlja
3
Detaljnije informacije o inicijativama pokrenutim u ovoj oblasti dostupne su na zvaničnom
Internet portalu Evropske unije, na Internet stranici o saradnji država u borbi protiv
organizovanog kriminala: http://europa.eu/scadplus/leg/en/s22008.htm.
4
„Ugovor o Evropskoj uniji”, prečišćen tekst, članovi 29 i 30, u: Duško Lopandić (prir.), Ugovor
o Evropskoj uniji: Rim, Mastriht, Amsterdam, Međunarodna politika, službeni list srJ, pravni
fakultet, Fakultet političkih nauka i Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1999, str. 56–7.
5
“the prevention and control of organised crime: a strategy for the beginning of the new
millennium”, Official Journal of the European Communities, C 124, 3 May 2000, http://eur-
lex.europa.eu/LexUriserv/site/en/oj/2000/c_124/c_12420000503en00010033.pdf, pp. 1–33.
412
prekretnicu u tretiranju problema kontrole organizovanog kriminala jer je on

prelaskom u oblast Evropske bezbednosne i odbrambene politike (European
Security and Defence Policy — EsDp) označen kao spoljna bezbednosna pretnja.
Dokumentom je bezbednost definisana kao preduslov društvenog razvoja i
naglašena je potreba da se koordinisanim naporom odgovori na globalne izazove,
poput ekstremnog siromaštva, gladi, zaraznih bolesti, oskudnih prirodnih resursa,
građanskih (međuetničkih) sukoba i visoke stope kriminaliteta. pored terorizma,
širenja oružja za masovno uništenje (potencijalno najveće pretnje bezbednosti
Unije), regionalnih sukoba na Bliskom i srednjem istoku i uopšte na granicama
Unije i „neuspelih država” (failed states), u nove pretnje uvršćen je i organizovani
kriminal, najviše zbog njegove povezanosti sa međunarodnim terorizmom.
praktična posledica preobražaja fenomena organizovanog kriminala od isključivo
unutrašnjeg pitanja u spoljnopolitički cilj vidljiva je u vođenju misijâ civilnog
upravljanja krizama sprovedenim u okviru Evropske bezbednosne i odbrambene
politike u poslednjih nekoliko godina, među kojima je prva bila policijska misija
u Bosni i Hercegovini uspostavljena 2003. godine.6
Evropska komisija je maja 2005. godine počela da sprovodi petogodišnji
Akcioni plan za slobodu, pravdu i bezbednost u kojem su sadržani detaljno
sačinjeni predlozi mera za delovanje Evropske unije sa utvrđenim rokovima
njihovog usvajanja i sprovođenja, u oblasti upravljanja migracijama, politike
viza i azila, privatnosti i bezbednosti, krivičnog progona i borbe protiv terorizma
i organizovanog kriminala.7 Akcioni plan je izrađen na osnovu tzv. Haškog
programa, odobrenog novembra 2004. godine na sastanku Evropskog saveta,
kojim su formulisana područja prioritetnog delovanja u okviru trećeg stuba
saradnje, među kojima se nalazi i borba protiv organizovanog kriminala. Haški
program utvrđuje neophodnost razvijanja i primene zajedničke strategije za
suzbijanje organizovanog kriminala na nivou Unije kako bi se otklonile
manjkavosti prisutne u saradnji nacionalnih policija i pravosudnih i drugih
organa javne vlasti proistekle iz razlika u domaćim normativnim,
6
O značaju ove misije u kontekstu organizovanog kriminala opširnije videti u: Felix Berenskoetter,
“Under Construction: EsDp and the ‘Fight Against Organised Crime’”, Challenge Working
Paper, Work package 2: securitization beyond borders, 5 July 2006, International relations
Department, London school of Economics & political science, www.sgir.org/archive/
turin/uploads/Berenskoetter-EsDp%20and%20OC%20Berenskoetter.pdf.
7
“Council and Commission Action plan implementing the Hague programme on strengthening
freedom, security and justice in the European Union”, Official Journal of the European
Communities, C 198, 12 August 2005, http://eur-lex.europa.eu/LexUriserv/site/en/oj/2005/
c_198/c_19820050812en00010022.pdf, pp. 1–22.
413
Srđan Korać
institucionalnim okvirima i postojećim administrativnim procedurama.8 takođe

je naglašena potreba razvoja jedinstvenog evropskog modela kriminalističko-
obaveštajne službe i dalje poboljšanje saradnje članica posredstvom Evropola i
Eurojusta.
Navedene aktivnosti svedoče o tome da je, tokom nekoliko proteklih godina,
transnacionalni organizovani kriminal postao jedno od nezaobilaznih javnih
pitanja u političkom procesu koji se odvija u institucionalnom okviru Evropske
unije. različiti aspekti organizovanog kriminala postali su redovno zastupljeni
u razmatranjima koja se neposredno ili posredno odnose na bezbednost Unije
iako među državama članicama tradicionalno postoje razlike u opažanju stepena
pretnje od ovog socijalnog fenomena po njihovu nacionalnu bezbednost.9 Čini
se stoga osnovanim pitanje da li porast transnacionalnog delovanja grupa
organizovanog kriminala, zabeležen u nacionalnim obaveštajnim, policijskim i
pravosudnim statistikama poslednjih desetak godina, predstavlja realnu pretnju
bezbednosti Evropske unije i njenih građana. Ukoliko je odgovor na prethodno
pitanje potvrdan, onda se na to prirodno nadovezuje pitanje određivanja stepena
pretnje, odnosno u kojoj meri su ugrožene osnovne vrednosti zajedničke
članicama Evropske unije. pronalaženje odgovora na postavljena pitanja nameće
potrebu za pronalaženjem i kritičkim sagledavanjem potencijalno slabih tačaka
bezbednosti Unije podložnih prodoru interesa organizovanog kriminala.
Organizovani kriminal i bezbednost: pojmovno razjašnjavanje
Organizovani kriminal
Organizovani kriminal pripada grupi društvenih pojava čija se
fenomenološka raznolikost i višedimenzionalna priroda opiru jednostavnom i
preciznom pojmovnom određivanju. Organizovani kriminal je ušao u javni
8
“Communication from the Commission to the Council and the European parliament — the
Hague programme: ten priorities for the next five years, the partnership for European renewal
in the field of Freedom, security and Justice”, COM(2005) 184 final, 15 May 2005, the
European Commission, http://eur-lex.europa.eu/LexUriserv/LexUriserv.do?uri=COM:2005:
0184:FIN:EN:pDF.
9
Na primer za Nemačku, Francusku, zemlje Beneluksa, Italiju i Veliku Britaniju transnacionalni
organizovani kriminal oduvek je predstavljao veću bezbednosnu pretnju nego za Švedsku,
Finsku, Dansku i portugal (Monica den Boer, “Law-Enforcement Cooperation and transnational
Organized Crime in Europe”, in: Mónica serrano and Mats Berdal (eds), Transnational
Organized Crime and International Security: Business as Usual?, op. cit., p. 108).
414
diskurs prvo posredstvom masovne kulture, u vidu žanrovski profilisane slike

gangstera sadržane u „lakim” književnim ostvarenjima i holivudskim filmovima.
svojevrsna mitologizacija američkog podzemlja u značajnoj meri je otežala
napore zainteresovanih istraživača da izbegavanjem ustanovljenih stereotipa
analitički sagledaju fenomen. predstavu javnosti o potkulturnom miljeu
gangstera postepeno je počelo da koriguje uvođenje koncepta organizovanog
kriminala u medijski prostor u kratkom razdoblju između kraja šezdesetih godina
i sredine osamdesetih godina dvadesetog veka.10 Ipak, tadašnji koncept nije u
potpunosti odgovarao stvarnosti jer je insistirao na uskom viđenju organizovanog
kriminala zasnovanom na proučavanju delatnosti tradicionalnih, etnički
homogenih, strogo hijerarhizovanih kriminalnih udruženja poput američke i
sicilijanske mafije ili japanske Jakuze.11
shvatanje organizovanog kriminala delimično je promenjeno u poslednjih
dvadesetak godina uporedo sa jačanjem svesti o sve većem uticaju procesa
globalizacije na razvoj društvenih odnosa u okvirima nacionalnih država. Širenje
primene izuma u oblasti tehnologije i komunikacija značajno je olakšalo
aktivnosti grupa organizovanog kriminala i stvorilo mogućnosti za iskorišćavanje
novih područja u kriminalne svrhe. pored raznovrsnosti nove „podele rada” i
planetarne geografske rasprostiranjenosti, važno obeležje organizovanog
kriminala postala je njegova transnacionalnost — umrežavanje odnosno
interesno povezivanje kriminalnih struktura iz više zemalja i regiona. Nagli rast
finansijske moći transnacionalnog kriminala zasnovan na višestruko uvećanim
profitima čini se da je uputio izazov bezbednosti nacionalnim državama i čitavoj
međunarodnoj zajednici.12
složenost fenomena organizovanog kriminala podstakla je interesovanje
stručnjaka iz različitih disciplina — kriminologije, sociologije, antropologije,
istorije, ekonomije, prava i političkih nauka, pa ne čudi da je, u nameri da se
10
klaus von Lampe, “the Concept of Organized Crime in Historical perspective”, international
conference “Crime organisé international: Mythe, pouvoir, profit...”, Institut de recherches
interdisciplinaires, Université de Lausanne, 6 October 1999, www.organized-crime.de/
lauhtm01.htm.
11
klaus von Lampe, “Organized Crime research in perspective”, in: petrus van Duyne, klaus
von Lampe and Nikos passas (eds), Upperworld and Underworld in Cross-Boreder Crime,
Wolf Legal publishers, Nijmegen, 2002, p. 190.
12
Opširnije o globalnoj bezbednosnoj pretnji transnacionalnog organizovanog kriminala videti
u: Allan Castle, “transnational Organized Crime and International security”, Working Paper,
No. 19, Institute of International relations, University of British Columbia, November 1997,
www.iir.ubc.ca/pdffiles/webwp19.pdf.
415
Srđan Korać
obuhvate svi analitički slojevi, sačinjen veliki broj definicija ovog pojma.13 Za
potrebe ovog rada koristićemo kao pojmovni okvir zbir elemenata fenomena
organizovanog kriminala koji su zajednički većini definicija datih u literaturi.
Moguće je izdvojiti najmanje četiri osnovna elementa (dimenzije) fenomena
organizovanog kriminala: aktivnost, strukturu, sistem i pojedinca.14 Definicije
organizovanog kriminala često naglašavaju da se radi o sistematskom
izvršavanju krivičnih dela radi sticanja profita i da je stoga aktivnost kategorija
koja suštinski određuje ovaj društveni fenomen. Aktivnosti obuhvataju osnovne,
lukrativne delatnosti zbog kojih su se kriminalci udružili i koje predstavljaju
vidove organizovanog kriminala: proizvodnja i trgovina drogama, trgovina
ljudima, ljudskim organima, zaštićenim biljnim i životinjskim vrstama,
konvencionalnim naoružanjem, nuklearnim materijalom, ukradenim predmetima
(vozilima, kulturnim blagom), seksualna eksploatacija žena i dece, informatički
kriminal (cyber crime), iznude i otmice. pored osnovnih, postoje i pomoćne
aktivnosti čiji je cilj da osiguraju nesmetano sprovođenje osnovne delatnosti, a
u njih se ubrajaju upotreba psihičkog i fizičkog nasilja, izbegavanje izmirenja
poreskih obaveza, pranje novca i korupcija. Organizovani kriminal moguće je
sagledati kroz postojanje stabilne strukture, odnosno neke vrste kriminalnog
kolektiviteta — mreže, grupe ili organizacije, sa hijerarhijskim ili neformalnim
unutrašnjim odnosima koji obezbeđuju kontrolu vođa nad podređenima. sledeća
suštinska odlika organizovanog kriminala je njegovo postojanje kao posebnog
socijalnog podsistema — naličja kulturnih, ekonomskih i socijalnih
diferencijacija u savremenom društvu ili dela šireg socijalnog, ekonomskog i
političkog sistema.15 U okviru navedene odlike posebno je važna težnja
organizovanog kriminala da obavlja kvazidržavne funkcije (poput pružanja
usluga fizičke zaštite ili ilegalnog oporezivanja kroz reket) i da na taj način bude
surogat javne vlasti. Značajan broj definicija naglašava ličnu sposobnost i
psihološki profil pojedinca kao dela kriminalnog kolektiviteta za uspešno
izvršavanje krivičnih dela.
transnacionalnu dimenziju organizovanog kriminala možda najjasnije
definiše konvencija Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog organizovanog
13
Veoma obuhvatan pregled više od 80 definicija organizovanog kriminala sačinio je klaus fon
Lampe (klaus von Lampe). Zbirka definicija dostupna je na: www.organized-crime.de/
OCDEF1.htm
14
klaus von Lampe, “Critical review of Conceptual Approaches”, “Assessing Organised crime”
research project, Freie Universität Berlin, 2004, www.assessingorganisedcrime.net/
publications/AOC-DLV04-vr1.pdf, p. 13.
15
Ibid.
416
kriminala iz 2000. godine. prema odredbama konvencije, o transnacionalnom

karakteru organizovanog kriminala može se govoriti kada se krivična dela
izvršavaju na teritoriji dve ili više država, kada se krivično delo priprema i
upravlja iz jedne, a izvršava se na teritoriji druge zemlje, kada je delo izvršeno
u jednoj državi, ali uz učešće grupe koja deluje u više država i kada je krivično
delo izvršeno u jednoj, ali se njegovi efekti osećaju u drugoj državi.16
Bezbednost
Bezbednost se najsažetije može odrediti kao „odsustvo pretnji usvojenim
vrednostima”, kako je to učinio Arnold Volfers (Arnold Wolfers) ili kao „mala
verovatnoća nanošenja štete usvojenim vrednostima”, kako je prethodnu
definiciju preformulisao Dejvid Boldvin (David A. Baldwin).17 Valjana analiza
bezbednosnih pretnji pretpostavlja razlikovanje između objektivne i subjektivne
dimenzije bezbednosti, kojim se naglašava neophodnost opreznog istraživačkog
pristupa u proceni da li je neka pretnja stvarna ili su je donosioci političkih odluka
precenili/potcenili u zavisnosti od konteksta osmišljavanja i sprovođenja javne
politike i proklamovanih interesa i ciljeva.18 koncept bezbednosti u datom
vremenu zapravo nikada ne predstavlja odgovor na objektivne društvene
okolnosti, već je proizvod političkih i saznajih izbora kojima se određuje njegova
sadržina.19 teoretičari nisu saglasni u sagledavanju kvantitativnog elementa
pojma bezbednosti odnosno mogućnosti stepenovanja bezbednosti. premda se
čini da ideja bezbednosti sâma po sebi podrazumeva da je nešto ili bezbedno ili
nije bezbedno, činjenica da je u praksi skoro nemoguće postići da neka vrednost
bude apsolutno bezbedna od ugrožavanja ipak nameće potrebu stepenovanja
prilikom procene potencijalnih pretnji.20
Uporedo sa povećanjem interesovanja akademske zajednice i organa javne
vlasti za fenomen organizovanog kriminala sredinom devedesetih godina
16
“United Nations Convention Against transnational Organized Crime”, Article 3, United
Nations, 2000, www.uncjin.org/Documents/Conventions/dcatoc/final_documents_2/convention
_eng.pdf.
17
David A. Baldwin, “the concept of security”, Review of International Studies, Vol. 23, 1997,
p. 13,
18
Arnold Wolfers, “‘National security’ as an Ambiguous symbol”, Political Science Quarterly,
Vol. 67, December 1952, p. 485.
19
keith krause and Michael C. Williams, “Broadening the Agenda of security studies: politics
and Methods”, Mershon International Studies Review, Vol. 40, No. 2, October 1996, p. 234.
20
David A. Baldwin, “the concept of security”, op. cit., pp. 14–5.
417
Srđan Korać
dvadesetog veka odigrala se promena u shvatanju sadržine vrednosnog elementa

obuhvaćenog pojmom bezbednosti.21 U središtu tradicionalnog koncepta
bezbednosti nalazi se zaštita nacionalne države i osnovnih atributa njene
suverenosti prvenstveno vojnim sredstvima, razradom mehanizama spoljne i
odbrambene politike kako bi se sprečili i izbegli sukobi sa drugim državama i
izvojevala pobeda — ako do sukoba ipak dođe. Nacionalna država opstaje u
naporima da reši tzv. bezbednosnu dilemu u sopstvenu korist, što znači da očuva
bezbednost progresivnim uvećavanjem vojne moći na račun drugih država.
Novi koncept — koncept ljudske bezbednosti ne osporava značaj nacionalne
države, već naglašava jednaku važnost zaštite ljudi, njihovih zajednica i životnog
okruženja. Bezbednosne pretnje više ne potiču samo od drugih država, nego i
od raznovrsnih prirodnih i društvenih procesa i pojava koje prevazilaze
nacionalne granice. Zbog toga politika pružanja efikasnog odgovora mora
uključiti i nove nivoe delovanja — globalni, regionalni i potdržavni. svojevrsno
predskazanje složene prirode mogućih novih bezbednosnih pretnji pojavilo se
pred okončanje Hladnog rata kada je 1986. godine došlo do nesreće u Černobilju,
u tadašnjem sssr-u, čije je dugogodišnje posledice trpelo stanovništvo srednje
i severne Evrope.
koncept ljudske bezbednosti se prvi put pojavljuje u Izveštaju o ljudskom
razvoju programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDp) objavljenom 1994.
godine, u kojem su kao njegove glavne karakteristike navedeni: univerzalnost,
međuzavisnost sastavnih elemenata, naglasak na politici prevencije i
antropocentričnost.22 Usledila je potom višegodišnja akademska rasprava bez
rezultata o mogućim pravcima sužavanja prvobitnog koncepta, čija širina i
obuhvatnost predstavljaju značajno ograničenje za analitičke potrebe. primera
radi, Horhe Nef (Jorge Nef) je ljudsku bezbednost sagledao kao sistem sačinjen
od pet međusobno povezanih podsistema — životne sredine, privrede, društva,
političke zajednice i kulture.23 Džordž Meklin (George MacLean) ovim pojmom
obuhvata bezbednost pojedinca u neposrednom okruženju, u zajednici sa
drugima i u životnoj sredini, u vidu pristupa elementarnim životnim potrebama
i u ličnoj sigurnosti od: kršenja osnovnih ljudskih i kolektivnih prava, epidemija,
21
Opširnije videti u: Dragan r. simić, Nauka o bezbednosti, službeni list srJ i Fakultet
političkih nauka, Beograd, 2002.
22
“Human Development report 1994”, UNDp, 1994, http://hdr.undp.org/en/media/hdr_
1994_en.pdf.
23
Gary king and Christopher J. L. Murray, “rethinking Human security”, Political Science
Quarterly, Vol. 116, No. 4, 2001–2, p. 591.
418
nasilja, prinudne migracije, političke korupcije, kriminala, terorizma, prekomerne

upotrebe prirodnih resursa i zagađenja.24 kao što je cinično primetio jedan
teoretičar, ljudska bezbednost je i dalje ostala jedna od popularnih ideja poput
održivog razvoja — svi se zalažu za to, ali samo mali broj ljudi ima jasnu
predstavu o njenoj sadržini.25
Još je teže saglasiti se oko opšteprihvaćenog jedinstvenog spiska temeljnih
vrednosti čija efikasna zaštita treba da pojedinca, grupu ili zajednicu učini
bezbednim u svetlu pretnji koje je donelo poslehladnoratovsko doba. Za potrebe
ovog istraživanja zajedničke vrednosti proklamovane osnovnim ugovorima
Evropske unije i poveljom o osnovnim ljudskim pravima usvojenom na samitu
u Nici 2000. godine sagledaćemo shodno novom, proširenom shvatanju
bezbednosti u čijem se središtu nalazi briga o čoveku i njegovom blagostanju.
temeljne vrednosti su: vladavina prava, funkcionalne demokratske institucije,
tržišna privreda, socijalno blagostanje, kulturno nasleđe, zdrava životna sredina i
nesmetano uživanje osnovnih ljudskih prava i sloboda. klasifikacija nabrojanih
vrednosti ima zadatak da olakša analizu, ali je ona uslovna, jer se u društvenoj
stvarnosti sadržaji pojedinih vrednosti prepliću i nije ih moguće jasno razgraničiti.
kako Evropskoj uniji nedostaje najvažniji atribut državnosti, a to je
centralizovana hijerarhijski ustrojena politička struktura, samostalna u odnosu
na članice, sa isključivom kontrolom nad teritorijom i sa mogućnošću da deluje
autoritativno u širokom opsegu pitanja, čini se da valjana analiza bezbednosnih
pretnji ne može biti zasnovana na holističkom pristupu. Efekte delovanja
transnacionalnog kriminala trebalo bi analizirati u kontekstu složenih normativno
uređenih međudejstava aktera u političkim procesima na nacionalnom,
nadnacionalnom i transnacionalnom nivou, te povratnog efekta odluka višeg na
niži nivo. Države članice štite nabrojane vrednosti kroz institucionalni okvir
Evropske unije u oblastima u kojima su prenele deo suverenih prava i dužne su
da dosledno sprovode obaveze preuzete u zajedničkim politikama gde još uvek
preovlađuje odlučivanje međuvladinog tipa.
Osnovne vrednosti Unije moguće je operacionalizovati tako što će predmet
analize biti efekti transnacionalnog delovanja grupa organizovanog kriminala
na valjano obavljanje vitalnih javnih funkcija na nadnacionalnom i nacionalnom
nivou. Osnovne vrednosti koje čine jezgro bezbednosti Evropske unije
otelotvoruju se na praktičnom planu upravo ostvarivanjem u demokratskom
24
Ibid.
25
roland paris, “Human security: paradigm shift or Hot Air?”, International Security, Vol. 26,
No. 2, Fall 2001, p. 88.
419
Srđan Korać
procesu usvojenih ciljeva programa javnih politika koje sprovode nadnacionalne

i nacionalne institucije vršenjem vitalnih javnih funkcija, shodno poverenim
ovlašćenjima i u granicama dodeljenih nadležnosti. rezultati analize biće
sintetizovano predstavljeni za oba nivoa javnih poslova zbog isprepletanog i
istovremenog dejstva pojedinih efekata transnacionalnih kriminalnih aktivnosti
u jednoj državi članici, užoj ili široj grupi članica ili na nivou čitave Unije.
Potencijalno kritične tačke bezbednosti Evropske unije
Funkcionisanje tržišnih mehanizama

Osnovna svrha udruživanja ili učešća pojedinaca u kolektivitetima
organizovanog kriminala jeste ostvarenje ogromnih prihoda. po zavisnosti od
kretanja na ilegalnim tržištima i po logici koju slede u nameri da maksimalizuju
profit, kolektiviteti organizovanog kriminala podsećaju na preduzeća. suštinska
razlika je što kriminalci ne poštuju propise i spremni su da upotrebe širok raspon
nedozvoljenih oruđa i sredstava kako bi zaštitili nesmetano odvijanje procesa
reprodukcije uloženog kapitala. Utoliko je tačna tvrdnja da organizovani kriminal
predstavlja „nastavak poslovanja kriminalnim sredstvima”.26 rukovođeni
logikom maksimalizacije profita i svesni mogućnosti koje pruža finansijska moć,
pripadnici podzemlja najčešće pribegavaju korupciji kao osnovnom oruđu zaštite
kriminalnih interesa.27 Upotreba korupcije u funkciji zaštite i unapređenja
delovanja transnacionalnog organizovanog kriminala sadrži prednosti u odnosu
na nasilne obrasce ponašanja.28 Za razliku od nasilja koje privlači pažnju organa
gonjenja, ogromni prihodi nezakonito stečeni primarnim kriminalnim poslovima
omogućavaju prikriveni upliv u privredni život i uticaj na rad organa vlasti.
26
phil Williams, “Cooperation Among Criminal Organizations”, in: Monica serrano and Mats
Berdal (eds), Transnational Organized Crime and International Security: Business as Usual?,
op. cit., p. 68.
27
Margaret E. Beare and r.t. Naylor, “Major Issues relating to Organized Crime: within the
Context of Economic relationships”, Nathanson Centre for the study of Organized Crime
and Corruption, 14 April 1999, www.ncjrs.gov/nathanson/organized.html.
28
Među brojnim pokušajima pojmovnog određenja korupcije čini se da je za analizu delovanja
transnacionalnog organizovanog kriminala najpogodnije shvatanje analitičara Međunarodnog
monetarnog fonda Vita tancija, prema kojem korupcija postoji tamo gde se namerno odstupa
od načela nepristrasnosti pri odlučivanju kako bi se izvuklo preimućstvo za sebe ili bliske
osobe (Vito tanzi, “Corruption Around the World”, IMF, Staff Papers, Vol. 45, No. 4,
December 1998, www.imf.org/external/pubs/Ft/staffp/1998/12-98/pdf/tanzi.pdf, p. 7).
420
korupcijski odnos po sebi podrazumeva „zaveru ćutanja” između aktera što

dodatno doprinosi većoj delotvornosti kriminalaca.
transnacionalni organizovani kriminal se ne nalazi u nekakvom „socijalnom
vakuumu” već, naprotiv, jednako deluje u području zakonitog i nezakonitog.29
Dugoročni cilj transnacionalnog organizovanog kriminala jeste legalizacija dela
aktivnosti prodorom u sektor privatnog preduzetništva, kako bi se uvođenjem
nezakonito stečenog novca u zvanične ekonomske tokove osiguralo njegovo
nesmetano korišćenje. Zbog toga je neophodno prikrivanje nezakonitog porekla
prihoda njihovim premeštanjem, promenom oblika i ulaganjem u tzv. fiktivne
firme, odnosno sprovođenje složenog postupka obuhvaćenog pojmom pranje
novca.30 Uspešno vođenje kriminalnih poslova zahteva podmićivanje osoba iz
privatnog sektora koje su spremne da stručno znanje i veštine koriste protivno
zakonima i pravilima profesionalnog kodeksa, kako bi zauzvrat olakšale
delovanje transnacionalnog organizovanog kriminala.31 tako se organizovani
kriminal neminovno prepliće sa tzv. kriminalom belog okovratnika (white-collar
crime). Njihov je zajednički imenitelj iznalaženje nezakonitih rešenja za izazove
i probleme koji se pojavljuju u profesionalnom radu.32
Uspostavljanje Zajedničkog tržišta liberalizacijom kretanja roba, kapitala, ljudi
i pružanja usluga i uvođenjem evra kao jedinstvene valute — najdalekosežnijim
dostignućem dosadašnjeg procesa evropske integracije, istovremeno su olakšani
privredni tokovi, ali i delovanje grupa transnacionalnog organizovanog kriminala.
Najzastupljeniji vid organizovanog kriminala u Evropskoj uniji posle trgovine
drogama su upravo različita dela privrednog i finansijskog kriminala.33 prema
29
Više o tome pogledati u: Cathelijne van der schoot, “‘red flags’ and the measures presented
in the national reports”, in: Henk van de Bunt and Cathelijne van der schoot (eds), Prevention
of Organised Crime, Boom Juridische uitgevers, Justitie and Wetenschappelijk Onderzoek
en Documentatiecentrum, 2003, www.minjust.nl:8080/b_organ/wodc/publications/ob215
_all.pdf, p. 25.
30
predrag Bejaković, „pranje novca”, Pojmovnik, www.ijf.hr/pojmovnik/pranje_novca.htm.
31
Najtraženije su usluge advokata, javnih beležnika, poreskih savetnika, knjigovođa i revizora
čiji je zadatak da veštom zloupotrebom nedostataka normativnog okvira osiguraju privid
legalnosti kriminalnim poslovima (Cathelijne van der schoot, “‘red flags’ and the measures
presented in the national reports”, op. cit., p. 28).
32
O fenomenu kriminala belog okovratnika detaljnije pročitati u: David Nelken, “White-Collar
Crime”, in: Mike Maguire, rod Morgan and robert reiner (eds), The Oxford Handbook of
Criminology, Oxford University press, Oxford, 2002, pp. 844–73.
33
“Financial and property Crimes”, January 2006, Europol, www.europol.europa.eu/
publications/serious_Crime_Overviews/overviewFCpC.pdf, p. 11.
421
Srđan Korać
podacima dostupnim u javnim verzijama godišnjih izveštaja Evropola o

organizovanom kriminalu u Evropskoj uniji, u razdoblju od 2004. godine do danas,
pretnju valjanom funkcionisanju jedinstvenog tržišta predstavljaju krivična dela u
oblasti kršenja prava intelektualne svojine, privrednog kriminala, izbegavanja
plaćanja poreza, akciza i carina i pranja novca.
Najveću pretnju u pogledu štetnih posledica po finansijske i ekonomske
interese Unije i bezbednost njenih građana predstavlja kršenje prava intelektualne
svojine, jer svake godine prouzrokuje značajan gubitak u prikupljanju javnih
prihoda zbog delovanja u „sivoj” zoni ekonomije i ukidanje oko 200 000 radnih
mesta u preduzećima čija se roba krivotvori.34 krivotvore se proizvodi široke
potrošnje: odevni predmeti, hrana, piće, cigarete, kozmetika, lekovi, delovi za
uređaje, mašine i motorna vozila, telefoni, igračke i, posebno u poslednje vreme,
kompjuterski programi i igre, filmovi i muzika. Budžeti Unije i država članica,
odnosno građani u krajnjoj liniji, ostaju uskraćeni za milionske iznose poreskih
i drugih prihoda na godišnjem nivou zbog toga što se krivotvorena roba po
pravilu prodaje na crnom tržištu. poslovni ciljevi i interesi preduzeća neposredno
su ugroženi uskraćivanjem profita koji bi inače regularno ostvarili na tržištu, dok
im na duži rok štetu čini kompromitovanje robnih marki usled činjenice da su
krivotvoreni proizvodi lošijeg kvaliteta. postojan gubitak prihoda u dužem
razdoblju neminovno vodi slabljenju kompanijâ i neefikasnom trošenju resursa,
što slabi njihov položaj na tržištu i čini ih neravnopravnim učesnicima u odnosu
na ostala preduzeća. kršenje prava intelektualne svojine ne dovodi samo do
kršenja prava potrošača, već može neposredno da se odrazi na bezbednost ljudi
kada su u pitanju, na primer, krivotvoreni lekovi ili delovi za motorna vozila
(čak i za avione) koji su proizvedeni bez poštovanja neophodnih zdravstvenih
odnosno tehničko-tehnoloških standarda.
različiti vidovi malverzacija radi izbegavanja plaćanja poreza na dodatu
vrednost takođe predstavljaju realnu pretnju funkcionisanju Zajedničkog tržišta i
ograničavaju prikupljanje budžetskih prihoda. primera radi, prevare prilikom
nabavke prehrambenih proizvoda radi trgovine unutar Evropske unije omogućuju
trgovcima na veliko i malo koji sarađuju sa kriminalcima da robu kupljenu bez
uračunatog poreza na dodatu vrednost preprodaju po nižim maloprodajnim
cenama, što remeti tržišnu konkurenciju u prehrambenoj industriji.35 U slučaju tzv.
karusel prevare dolazi do višestruke utaje poreza na dodatu vrednost jer se roba
34
“2005 EU Organised Crime report — public version”, Europol, 25 October 2005,
www.europol.europa.eu/publications/Annual_reports/EuropolAnnual report2005.pdf, p. 20.
35
Ibid., pp. 18–9.
422
— najčešće manje veličine, a veće vrednosti (npr. mobilni telefoni i kompjuterski

delovi), kreće između trgovaca iz više članica Unije. prevare u vidu
preusmeravanja neke od akciznih roba takođe se odvijaju između različitih zemalja
članica Evropske unije (npr. alkoholna pića, cigarete, gorivo ili dr. roba upućuju
se u lažne magacine navedene kao legalno odredište – crno tržište).36
količina i kvalitet falsifikovanih apoena evra rastu iz godine u godinu, što
je posledica pojeftinjenja i lakše dostupnosti neophodne štamparske tehnologije,
angažovanja stručnjaka, rasprostranjene upotrebe (13 zemalja) i jačanja vrednosti
u odnosu na američki dolar. tokom 2004. godine zaplenjeno je 27,7 odsto
krivotvorenih novčanica više nego prethodne, 2003. godine. O razmerama zarade
koju falsifikovanjem ostvaruju kriminalne grupe najbolje svedoči podatak da je
2003. godine oduzeto 570 000 novčanica sa nominalnom vredošću od oko 30
miliona evra. Dok je cena „proizvodnje” jedne novčanice oko osam odsto njene
nominalne vrednosti, tržišna cena dostiže 35–40 odsto.37 Najveći prosečni udeo
u otkrivenoj količini falsifikovanih novčanica ima apoen od 50 evra (40–45
odsto) jer je najlakši za ubacivanje u opticaj. premda je mala verovatnoća da bi
moglo da dođe do krupnih poremećaja u privrednim i novčanim transakcijama,
jasno je da se ozbiljnost pretnje ovog vida transnacionalnog delovanja grupa
organizovanog kriminala nikako ne sme potceniti. tokom 2005. godine samo
su apoeni od 50 evra prouzrokovali štetu privredi unutar Evropske unije u
vrednosti od preko 19 miliona evra.38
Navedena uloga napretka u tehnologiji štampanja za krivotvorenje novca
pokazuje da kolektiviteti transnacionalnog organizovanog kriminala sistematično
prate tehničke i tehnološke inovacije i uklapaju ih u taktiku vršenja krivičnih
dela. takav trend je vidljiv i u oblasti privrednog kriminala. Izveštaj Evropola o
procenama pretnji organizovanog kriminala Evropskoj uniji, objavljen juna
2007. godine, daje procene o trendu porasta rizika od angažovanja kriminalnih
struktura u cilju zloupotrebe elektronskih oblika poslovanja, posebno u
bankarskom sektoru.39 Ipak, elektronska komunikacija najviše je olakšala
najkritičniju fazu delovanja organizovanog kriminala — prikrivanje nezakonitog
porekla prihoda pranjem novca.
36
Ibid.
37
“2004 European Union Organised Crime report — Open version”, Europol, December 2004,
www.europol.europa.eu/publications/Annual_reports/EuropolAnnualreport2004.pdf, p. 13.
predmet krivotvorenja su i pasoši, čekovi, karte za koncerte itd.
38
“2005 EU Organised Crime report — public version”, op. cit., p. 21.
39
“EU Organised Crime threat Assessment 2007”, June 2007, Europol, www.europol.europa.eu/
publications/European_Organised_Crime_threat_Assessment_(OCtA)/OCtA2007.pdf, p. 18.
423
Srđan Korać
pranje novca je skup transakcija i operacija kojima se novac stečen

kriminalnim aktivnostima prenosi preko granica dveju ili više država kako bi se
uključio u regularne finansijske tokove.40 Najviše korišćeni metodi pranja novca
na prostoru Evropske unije su: sistem transfera novca u gotovini (Cash Deposit
System), tzv. podzemno bankarstvo (underground banking) zasnovano na mreži
poverljivih posrednika, prenos posredstvom kurira, legalne kockarnice, ulaganje
u nekretnine i zakonito poslovanje (pretežno sa velikim obrtom gotovine). Legalno
osnovana preduzeća nalaze se u delimičnoj ili potpunoj svojini kriminalaca ili
bliskih saradnika iz podzemlja i prema procenama Evropola većina registrovanih
grupa organizovanog kriminala ih (zlo)upotrebljava pri izvršenju protivzakonitih
radnji. Čest je slučaj da se kao paravan koriste turističke agencije i ugostiteljski
objekti, špediterske, izvozno-uvozne i transportne kompanije i skladišta, posebno
za trgovinu ženama radi seksualnog iskorišćavanja i za krijumčarenje
nedozvoljenih roba i ilegalnih imigranata. Organizovani kriminal, posredstvom
kontrolisanih preduzeća, ima pristup pozamašnim sredstvima iz nacionalnih ili
nadnacionalnih fondova namenjenih razvoju siromašnih regiona Evropske unije,
poput ranije prakse mafije u južnom delu Italije. Visok nivo prisustva klasičnog
kriminala kao jedne od grana „industrije” organizovanog kriminala remeti
privredne tokove i tržišne mehanizme poskupljenjem poslovanja — neposrednim
gubicima u vidu ukradenih resursa i potrebom za dodatnim ulaganjem u
bezbednosne sisteme ili stvaranjem negativne predstave o stanju bezbednosti u
nekom gradu ili regionu koja može da odbije potencijalne investitore i turiste.41
specifičnost pranja novca i njegove povezanosti sa organizovanim
kriminalom ogleda se u tome što se istovremeno pojavljuje i kao proizvod i kao
pretpostavka postojanja ostalih vidova organizovanog kriminala. krivično delo
pranja novca posledica je prethodno počinjenih krivičnih dela sa elementima
organizovanog kriminala, ali bez pranja novca kriminalna aktivnost teško može
biti uspešno nastavljena. Nesmetano finansijsko jačanje omogućuje grupi da
poboljša vlastitu sposobnost u odnosu na konkurentske kriminalne strukture —
tehničkim opremanjem ili uticajem na pojedine pripadnike vlasti putem
korupcije. korupcija se pojavljuje kao jedan od „troškova poslovanja”,
neophodan za bezbedan prelazak iz „crne” ili „sive” zone u oblast regulisanu
pravnim normama.
40
predrag Bejaković, „pranje novca”, op. cit.
41
Jan Van Dijk, “Organized Crime and Collective Victimization”, paper for International
Conference “Corruption and Organized Crime: Bridging Criminal and Economic policies”,
23–24 June 2006, Center for the study of Democracy, sofia, www.tilburguniversity.nl/
intervict/news/06-06-23-paper.pdf, p. 13.
424
Ubacivanje nezakonito stečenog novca u finansijski sistem Evropske monetarne

unije nosi raznorodne rizike za ekonomske procese koji se odvijaju na Zajedničkom
tržištu. pranje velikih iznosa finansijskih sredstava izaziva veštačke promene u
potražnji novca što može da izazove monetarnu nestabilnost, nestabilnost kamata i
kursa evra. Funkcionisanje mehanizma pranja novca podriva integritet finansijskog
sistema, prevashodno bankarskog podsistema, i podstiče rast nepoverenja kod
građana i preduzetnika. pored gubitka motiva za novim investicijama, postojanje
prakse legalizacije nezakonito stečenog novca može na duži rok da dovede do
izmeštanja ekonomske moći sa tržišta na kriminalne strukture.
Zaštita osnovnih prava i sloboda i ostvarenje socijalnog blagostanja

Uloga države u usmeravanju društvenih procesa i odnosa značajno je narasla
tokom poslednjih stotinak godina. Nagli rast nezadovoljstva nižih slojeva
stanovništva izazvan štetnim posledicama razvoja kapitalističkog društvenog
modela prouzrokovao je u prvoj polovini dvadesetog veka nemire u razvijenim
zemljama i ukazao na neophodnost redefinisanja odnosa države i građanskog
društva. Država nije više mogla da „čuva” demokratski poredak, slobodnu
ekonomsku inicijativu i privatnu svojinu, već je morala da efikasno odgovori na
politički artikulisane zahteve za uključenjem brige o blagostanju građana u
osnovne ciljeve javne politike. Intervencija vlasti obuhvatila je skoro sve oblasti
života – država je prerasla u aktivnog učesnika u privredi, obrazovanju,
zdravstvenoj zaštiti i nizu drugih aktivnosti koje su stotinak godina ranije
smatrane isključivim pitanjima privatne sfere. socijalna politika postala je važan
element javne politike i u pojedinim zapadnoevropskim zemljama otelotvorena
u modelu države društvenog staranja (welfare state) kojim je obuhvaćeno
ostvarenje stabilnih cena, pune zaposlenosti, skladnog privrednog rasta, dijaloga
vlasti, preduzetnika i sindikata i većih poreskih zahvatanja sa ciljem da se
predupredi pojava socijalnih napetosti i kriza. Ostvarenje opisanog modela
neposredno je povezano sa jačanjem svesti o značaju zaštite osnovnih ljudskih
prava, posebno ekonomskih i socijalnih prava, koje je obeležilo posleratni period.
Navedene vrednosti su od samog početka bile ugrađene u proces evropske
integracije, pa se tako među ciljevima osnivanja Evropske zajednice navode
unapređenje skladnog, uravnoteženog i trajnog privrednog razvoja, visok stepen
zaposlenosti i socijalne zaštite i podizanje nivoa i kvaliteta života.42
42
„Ugovor o osnivanju Evropske zajednice” (prečišćen tekst), član 2, u: Duško Lopandić (prir.),
Ugovor o Evropskoj uniji: Rim, Mastriht, Amsterdam, Međunarodna politika, službeni list srJ,
pravni fakultet, Fakultet političkih nauka i Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1999, str. 73.
425
Srđan Korać
Život, telesni i psihički integritet i zdravlje pojedinca — najvažnija su ljudska

prava koja su države članice i nadnacionalne institucije dužne da štite i
elementarna su pretpostavka za nesmetano uživanje ostalih prava i sloboda.
Glavne pretnje po navedena temeljna prava u kontekstu delovanja organizovanog
kriminala potiču od ilegalne trgovine narkoticima i ljudima, posebno ženama i
decom radi seksualnog iskorišćavanja.
Upotreba biljaka sa psihoaktivnim supstancama — hemijskim supstancama
koje izazivaju prolazne promene raspoloženja, misaonog toka i ponašanja, može
se pratiti do prapočetaka civilizacije. Antropološko izučavanje života primitivnih
zajednica uticalo je na pojavu pretpostavke da su droge bile poznate još u
mlađem kamenom dobu (razdoblje od 40.000 do 10.000 godina p.n.e). Ipak,
pouzdani dokazi o njihovoj upotrebi nalaze se u materijalnim ostacima starih
kultura: kineske, indijske, sumerske, helenske i pretkolumbovskih kultura
Amerike. Droga je za obične članove zajednice bila tabuu i korišćena je pod
strogom kontrolom vračeva (kasnije svešteničke kaste) u tačno određene svrhe,
prvenstveno za religijske obrede i lečenje.43 Upoznavanje zapadne civilizacije
sa tradicijom korišćenja droga odvijalo se uporedo sa otkrivanjem i kolonijalnim
osvajanjem dotada nepoznatih kontinenata i naroda. Laboratorijska i
psihijatrijska ispitivanja sprovođena sredinom dvadesetog veka značajno su
doprinela stvaranju više novih, veštačkih droga koje se mogu podeliti na
depresive (pružaju veštački osećaj opuštanja od stresa), stimulanse (pojačavaju
aktivnost centralnog nervnog sistema) i halucinogene (izazivaju promenu
mentalnog stanja u vidu euforije, nervoze, senzorne deprivacije, halucinacija,
paranoje i depresije).44
Do naglog širenja upotrebe droga došlo je pod uticajem ideologije tzv. Novog
doba (New Age). koju su šezdesetih godina prošlog veka zagovarali novi
društveni pokreti (prvenstveno tzv. hipi pokret) nastali iz pobune mladih protiv
materijalističkih vrednosti potrošačkog društva, ratova i zagađenja životne
sredine.45 Ideja o potrebi preobražaja ličnosti modernog racionalističkog čoveka
dostizanjem stanja izmenjene svesti postala je jedna od osnovnih ideoloških
postavki, a narkotici legitimno sredstvo za navodno ostvarenje viših nivoa
svesnosti i kosmičkog jedinstva. Na taj način postavljena je krhka granica između
43
O poreklu i društvenoj ulozi droga više videti u: stevan p. petrović, Stanja izmenjene svesti,
Dečije novine, Gornji Milanovac, 1990.
44
“What is drug abuse?”, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC),
www.unodc.org/unodc/en/drug_demand_abuse.html.
45
Detaljnije videti u: Mišel Lakroa, New Age: ideologija Novog doba, klio, Beograd, 2001.
426
upotrebe i zloupotrebe droga, pa su one vremenom poprimile obeležje elementa

masovne kulture i pratećih potkulturnih obrazaca ponašanja. postojano širenje
zloupotrebe droga u poslednje tri decenije prouzrokovalo je formiranje ilegalnog
tržišta i otvorilo novo profitabilno područje transnacionalnog delovanja grupa
organizovanog kriminala. O razmerama globalnog tržišta svedoče procene
kancelarije Ujedinjenih nacija za drogu i kriminal sačinjene 2004. godine, prema
kojima oko 200 miliona ljudi — pet odsto svetskog stanovništa starosne dobi
između 15 i 64 godine, koristi neku od brojnih vrsta narkotika.46
Evropska unija je, zbog visoke platežne moći, posle sAD najznačajniji region
za delovanje trgovaca drogama, posebno usled povećane potražnje kokaina,
marihuane i amfetamina u poslednjih nekoliko godina i stabilne potrošnje heroina.
Čitav evropski kontinent u godišnjoj globalnoj vrednosti ilegalne trgovine
drogama učestvuje sa trećinom ili 106 milijardi američkih dolara.47 Zbog toga ne
čudi podatak redovno sadržan u godišnjim izveštajima Evropola da proizvodnja
i ilegalna trgovina narkoticima predstavljaju najprofitabilnije, te stoga primarne,
nezakonite delatnosti transnacionalnog organizovanog kriminala na teritoriji
država članica Evropske unije. Narkotici poput kanabisa, heriona i kokaina
krijumčare se iz Južne Amerike, Avganistana, jugoistočne Azije, Maroka, Albanije
tzv. atlantskimpravcem, balkanskim pravcem i putem svile i ulaze na teritoriju
Unije sredstvima kopnenog, pomorskog i vazdušnog saobraćaja u više tačaka u
zapadnoj, južnoj i istočnoj Evropi.48
sintetičke droge, prvenstveno narkotici na bazi amfetamina (amfetamin, meta-
amfetamin, ekstazi) većinom se proizvode unutar Unije (pretežno u Holandiji,
Belgiji i poljskoj) i zadovoljavaju evropsku potražnju. Operativni podaci ukazuju
na postojan trend rasta potrošnje ove vrste narkotika iz godine u godinu kao
najpopularnijih posle kanabisa i beleže pad cena najverovatnije uslovljen stabilnim
snabdevanjem.49 specifičnost koja daje značajno preimućstvo proizvodnji i
potrošnji sintetičkih u odnosu na ostale droge ogleda se u tome što su potrebna
relativno mala novčana sredstva za pokretanje proizvodnje, sirovine su lako
dostupne, tehnologija i aparatura jednostavni i jeftini, pa je moguće napraviti veliki
46
Najtraženije droge na ilegalnom tržištu su: indijska konoplja (marihuana), amfetamini, kokain,
opijati (najviše herion) i ekstazi. Navedeno prema: The World Drug Report 2005, UNODC,
2005, www.unodc.org/pdf/WDr_2005/volume_1_web.pdf, p. 23.
47
Ibid., p. 128.
48
Detaljnije pogledati u: “2005 EU Organised Crime report — public version”, op. cit., pp. 9–14.
49
“Amphetamine-type stimulants in the European union 1998–2007”, Europol contribution to
the Expert Consultations for the UNGAss assessment, July 2007, Europol, www.europol.
europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/EuropolUNGAssAssessment.pDF, p. 6.
427
Srđan Korać
obrt uloženog kapitala za kratko vreme. posmatrano sa stanovišta potencijalnog

korisnika sintetičke droge su jeftine, jednostavne za upotrebu, lako se mogu sakriti
i mala je verovatnoća otkrivanja njihove duže zloupotrebe. prosečna cena tablete
ekstazija na tržištu Unije kretala se 2004. godine u rasponu od tri do 16 evra, grama
amfetamina između četiri i 64 evra, dok se jedinica LsD-a prodavala za iznos od
2,5 do 12 evra.50 U severnim članicama Unije zabeležen je porast ilegalne trgovine
farmaceutskim proizvodima klasifikovanim kao narkotici kao na primer veštačke
zamene za opijum i metadon, dok posebnu opasnost predstavlja povećana prodaja
anabolika posredstvom Interneta koje narkomani takođe koriste kao zamenu za
prave narkotike. Internet prodaja omogućuje anonimnost prodavca i kupca i
olakšava nabavku zabranjenih supstanci.51
transnacionalni organizovani kriminal predstavlja neposrednu i jasno vidljivu
pretnju po bezbednost pojedinca i zajednice, jer zloupotreba prirodnih i veštačkih
narkotika ima višestruko štetno dejstvo na ljudski organizam i ponašanje.
korišćenje psihoaktivnih supstanci izaziva mentalna oštećenja, promene u
kognitivnim sposobnostima i moći pamćenja. U slučaju intravenoznih narkomana
opšte urušavanje zdravstvenog stanja prati visok rizik od dobijanja tzv. seksualno
prenosivih bolesti, poput HIV-a i hepatitisa C. Uživaoci među mladim naraštajima
su svesni potencijalnih opasnosti o čemu svedoče rezultati istraživanja
sprovedenog 2004. godine, koji su otkrili strahovanja da će zbog upotrebe
narkotika oboleti od psihičkih problema i seksualno prenosivih bolesti, te da će
imati problema sa zakonom.52 realan rizik od razvoja fiziološke i psihološke
zavisnosti može trajno da naruši zdravstveno stanje oštećenjem vitalnih organa,
dok je krajnji ishod često smrt prouzrokovana unošenjem prevelike doze droge u
organizam. U Evropskoj uniji svake godine od zdravstvenih problema
prouzrokovanih korišćenjem narkotika umre oko 8000 pretežno mladih osoba,
mada je opravdano pretpostaviti da je realan broj iznad procenjenog.53
Zloupotreba narkotika ima i socijalne posledice jer izaziva promene u
ljudskom ponašanju i unosi element agresivnosti koji potom ozbiljno i dugoročno
50
“Drug availability and drug markets: prices and purity information”, Statistical bulletin 2006,
European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA), http://stats06.
emcdda.europa.eu/en/ page049-en.html.
51
Ibid., pp. 19–29. Uporediti sa: “Drugs”, March 2006, Europol, www.europol.europa.eu/
publications/serious_Crime_Overviews/drugs2005.pdf.
52
“young people and drugs”, Flash Eurobarometer 158, June 2004, http://ec.europa.eu/public_
opinion/flash/fl158_en.pdf, p. 32.
53
podatak naveden prema Internet prezenaciji Generalnog direktorata Evropske komisije za zaštitu
zdravlja i potrošača: http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/life_style/drug/drug_en.htm.
428
narušava odnose u porodici i široj društvenoj zajednici. Zloupotreba narkotika

podstiče nasilje zavisnika, koji u težnji da nabavi novac neophodan za redovnu
dozu ulazi u začarani krug izvršenja krivičnih dela najčešće protiv imovine.
primera radi, jedan heroinski zavisnik mora u toku godine da počini oko 200
krivičnih dela kako bi zadovoljio finansijske potrebe za drogom.54 Utoliko se čini
prilično onespokojavajućom procena da u Evropskoj uniji živi između 850 000 i
1,3 miliona teških intravenoznih zavisnika — potencijalnih najamnika grupa
organizovanog kriminala.55 pored toga, poznati su i slučajevi krvnih i seksualnih
delikata počinjenih u stanju izmenjene svesti prouzrokovanom prethodnim
uzimanjem narkotika. socijalne implikacije uživanja narkotika posmatrano na
duži rok su povećanje budžetskih izdataka u vidu troškova zdravstvene i socijalne
zaštite i finansijskih sredstava neophodnih za rad ostalih javnih službi u čijoj
nadležnosti se nalazi suzbijanje ovog problema. Uvlačenje mladih osoba u
narkomaniju može se sagledati i kao grubo kršenje niza osnovnih ljudskih prava
i sloboda — na život, dostojanstvo, telesni i psihički integritet, imovinu, slobodan
razvoj intelektualnih sposobnosti, lično blagostanje itd.
trgovina ljudima predstavlja drugi najunosniji vid organizovanog kriminala
sa godišnjim globalnim profitom koji stručnjaci Ujedinjenih nacija i
Međunarodne organizacije za migracije procenjuju na iznos od sedam do deset
milijardi američkih dolara. Visok prihod u spoju sa relativno malim rizikom od
otkrivanja i kažnjavanja snažno motiviše kriminalne grupe da tretiraju ljude kao
svojevrsno kapitalno dobro koje donosi zaradu „vlasniku” i može se dalje
prenositi u „vlasništvo” drugih. kriminalno iskorišćavanje žrtava u okviru
trgovine ljudima odvija se u obliku prinudnog (ropskog) rada, nezakonite
trgovine ljudskim organima i, u najvećoj meri, u svrhu prinudne seksualne
eksploatacije žena i dece. postojanje fenomena trgovine ljudima temelji se na
nepodudarnosti niskog nivoa životnog standarda karakterističnog za siromašna
društva i naraslih očekivanja građana tih društava u pogledu blagostanja. potraga
za boljim uslovima života opredeljuje građane manje razvijenih i tranzicionih
zemalja da uprkos ogromnim rizicima pokušaju da se ilegalnim putevima
domognu teritorije Evropske unije.
posebno težak vid trgovine ljudima predstavlja trgovina decom. prema
procenama pojedinih međunarodnih vladinih i nevladinih organizacija svake
54
phil Williams, “transnational Criminal Organisations and International security”, Survival,
Vol. 36, No. 1, spring 1994, p. 329.
55
Internet prezenacija Generalnog direktorata Evropske komisije za zaštitu zdravlja i potrošača,
op. cit.
429
Srđan Korać
godine na svetskom nivou preko jednog miliona dece postane deo lanca trgovine,
pri čemu kriminalne strukture steknu profit u vrednosti višoj od jedne milijarde
evra.56 Deca – žrtve trgovine donose „zaradu” kriminalnim grupama kroz:
prinudno prosjačenje, vršenje krivičnih dela, učestvovanje u oružanim sukobima,
radni angažman, nezakonito usvojenje, sklapanje braka, seksualnu i
pornografsku eksploataciju.57 seksualno iskorišćavanje obuhvata regrutovanje
i prinudno uključivanje deteta u prostituciju i izvođenje sa pornografskim
sadržajem, kao i seksualne aktivnosti sa detetom uz upotrebu prinude, pretnje
silom ili sile, novca ili drugih oblika nagrade, te zloupotrebom odnosa poverenja,
autoriteta i uticaja koji odrasla osoba ima sa detetom. Deo seksualnog
iskorišćavanja predstavljaju i zloupotrebe u kontekstu proizvodnje, distribucije,
širenja, prenosa i objavljivanja pornografskih sadržaja sa decom.
Do proširenja Unije na 25 odnosno 27 zemalja, 15 „starih” država članica je
u lancu trgovine ljudima pretežno bilo pozicionirano kao tačke krajnjeg
odredišta. Nakon pristupanja bivših socijalističkih zemalja, koje su u
međunarodnim statistikama vođene prvenstveno kao zemlje porekla ili tranzita
trgovine ljudima, stanje se izmenilo, jer su sada delovi tzv. istočnog i balkanskog
pravca krijumčarenja ljudi internalizovani. studija kancelarije Ujedinjenih nacija
za narkotike i kriminal objavljena 2006. godine svrstala je baltičke zemlje,
poljsku, Češku, slovačku, Mađarsku, rumuniju i Bugarsku u grupu zemalja iz
kojih se regrutuje najveći broj žrtava trgovine ljudima.58 Operativni podaci
prikupljeni pod okriljem Evropola ukazuju da su se grupe organizovanog
kriminala iz „starih” i „novih” članica Unije već interesno povezale ili ako su i
ranije sarađivale, sada su uspostavile lakšu komunikaciju. primera radi, bugarske
kriminalne grupe trguju decom radi usvojenja u saradnji sa lokalnim
kriminalcima u Italiji, Francuskoj i portugalu.59 pornografski sadržaji sa decom
postali su tokom poslednjih deset godina lakše dostupni u zemljama članicama
Unije zbog naglog razvoja komunikacionih tehnologija i Interneta, te ogromnog
rasta broja korisnika ličnih računara. sistem elektronskog plaćanja posredstvom
Interneta omogućio je efikasniju i jeftiniju korespondenciju između proizvođača,
vebmastera i korisnika dečije pornografije, što je otežalo otkrivanje inače složeno
organizovanih pedofilskih mreža.
56
“2005 EU Organised Crime report”, op. cit., p. 16.
57
Više o trgovini decom videti u: Trgovina decom u Srbiji: pretnja i realnost, Centar za prava
deteta, Beograd, 2006.
58
“trafficking in persons: Global patterns”, April 2006, United Nations Office on Drugs and
Crime, www.unodc.org/documents/human-trafficking/Ht-globalpatterns-en.pdf, p. 58.
59
“2005 EU Organised Crime report”, op. cit., pp. 16–7.
430
pretnja koju transnacionalni organizovani kriminal predstavlja za ljudsku

bezbednost u slučaju trgovine narkoticima slična je po sadržaju i posledicama
pretnji trgovine ljudima. trgovina ženama i decom radi seksualne eksploatacije
ne predstavlja samo „obično” krivično delo, već teško kršenje osnovnih ljudskih
prava i sloboda — zapravo je obnova nekadašnje viševekovne trgovine robljem.
stoga ne čudi što je poveljom o osnovnim ljudskim pravima, usvojenom 2000.
godine na samitu u Nici, izričito zabranjena trgovina ljudima (član 5). redovna
primena drastičnih oblika psihičkog i fizičkog nasilja sa trajnim posledicama ili
čak smrtnim ishodom tipičan je model kontrole žrtava i očuvanja procesa
„reprodukcije” kapitala uloženog u ženu gurnutu u lanac prostitucije ili u dete
koje prinudno prosi. Česta meta ucena i nasilja su sâme porodice žrtava trgovine,
jer na taj način kriminalci efikasnije kontrolišu ponašanje odnosno eksploataciju
žrtve. trgovina decom predstavlja najteži oblik krivičnog dela trgovine ljudima
i najdrastičniji vid kršenja ljudskih odnosno dečijih prava na skladan i neometan
rast i razvoj ličnosti, jer su žrtve bespomoćne i time lako podložne različitim
vidovima psihičke manipulacije. preživljeno nasilje ostavlja duboke tragove u
ličnosti, pa čak i kada se oslobodi ropstva žrtvi predstoji dugačko razdoblje
povratka u normalan društveni život, što zahteva specijalan tretman u
zdravstvenim i socijalnim ustanovama. kako su žrtve po pravilu mlade žene,
gubitak za društvo je višestruk i neprocenjiv.
pravo na imovinu — pravo svakog fizičkog i pravnog lica da mirno uživa u
svojoj pokretnoj i nepokretnoj imovini, temeljno je ljudsko pravo i zbog
egzistencijalnog značaja jednako je pravu na život, lični integritet i slobodu.
Merene upotrebnom i simboličkom vrednošću (kao pokazatelj socijalnog statusa),
nepokretna i pokretna imovina imaju ogromnu važnost u životu većine ljudi
vaspitanih u uskim granicama materijalističke paradigme tzv. zapadnog
civilizacijskog kruga. Zbog toga aktivnosti organizovanog kriminala usmerene
na protivpravno otuđenje imovine neposredno pogađaju interese građana i
preduzeća u Uniji. O razmerama imovinskih krivičnih dela možda najbolje govori
statistički podatak da se svake sekunde na teritoriji Evropske unije izvrši po jedan
delikt ove vrste.60 Nije svako kriminalno delo protiv imovine proizvod delatnosti
organizovanog kriminala, ali je kriminalističko-obaveštajnim analizama država
članica i Evropola ustanovljeno da je učešće kolektiviteta organizovanog
kriminala u falsifikovanju ili zloupotrebi platnih kartica, oružanim pljačkama
poslovnih prostorija i prodavnica sa luksuznom ili robom visoke vrednosti, krađi
kontejnera i tovara iz kamiona naglo poraslo u poslednjih nekoliko godina.
60
“Financial and property Crimes”, op. cit., p. 2.
431
Srđan Korać
Organizovanje lanca krađe i prodaje ukradenih vozila najprofitabilniji je vid

imovinskog kriminala na prostoru Unije posmatrano kroz odnos rizik–korist.
prema procenama Evropola svake godine nestane 1,3 miliona motornih vozila,
od čega u 60 do 70 odsto slučajeva vlasnik ponovo dođe u posed svog vozila.61
pošto prema navedenim podacima godišnje trajno nestane oko 450 000 vozila,
a uz procenu da kriminalci po ukradenom vozilu zarade oko 15 000 evra, može
se opravdano zaključiti da ukupan godišnji prihod samo u ovoj „grani” industrije
organizovanog kriminala iznosi preko 6,5 milijardi evra.62 Vozila se kradu radi
preprodaje, u celini ili delovima, na crnim tržištima unutar sâme Unije i zemalja
u njenom okruženju (u balkanskim zemljama, Ukrajini, Belorusiji, rusiji,
zemljama severne Afrike i Bliskog istoka). kriminalci ukradena motorna vozila
koriste u izvršenju drugih nezakonitih radnji (pljačke, krijumčarenje robe i ljudi)
ili ogroman prihod stečen njihovom preprodajom ulažu u širenje ostalih vidova
kriminalne delatnosti.
Bezbednosna pretnja po vlasništvo nad motornim vozilima postojano raste
jer je proširenje Evropske unije na 27 zemalja omogućilo lako i brzo prebacivanje
ukradenih vozila sa krivotvorenom dokumentacijom sa jednog na drugi kraj
Unije. Usled proširenja panevropsko kriminalno tržište postalo je dostupno za
grupe organizovanog kriminala iz poljske, Estonije, Litvanije i Bugarske.
kriminalci prate tehnološke inovacije i poseduju uređaje za razbijanje
mehaničkog ili elektronskog obezbeđenja i uspešno usavršavaju načine
falsifikovanja identiteta vozila. Visok stepen neposredne pretnje organizovanog
kriminala po ličnu bezbednost vlasnika vozila proističe iz preusmeravanja
kriminalnog metoda sa provale u parkirano vozilo na otmice, koje u sve većem
broju slučajeva uključuju oružano nasilje.63
Funkcionisanje demokratskih institucija i poštovanje vladavine prava

koliko god da je bezbednosna pretnja od delovanja transnacionalnog
organizovanog kriminala na život, imovinu i nesmetano uživanju osnovnih prava
pojedinca neposredna i jasno vidljiva, čini se da je njeno višestruko štetno dejstvo
na nivou političke zajednice teško precizno odrediti. Ipak, među teoretičarima
61
62
“An Overview of Motor Vehicle Crime from a European perspective”, January 2006, Europol,
www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/overview-Motor_vehicle
_crime_2006_1. pdf, p. 1.
63
Ibid., pp. 1–2.
432
različitih društvenih disciplina postoji saglasnost da organizovani kriminal ometa

rad javnih službi, podriva vladavinu prava i funkcionisanje demokratskih
institucija i na duži rok podstiče destabilizaciju društvenog poretka. kao
konceptualno polazište u analizi stepena bezbednosne pretnje transnacionalnog
organizovanog kriminala Evropskoj uniji može biti korisna tipologija pretnje
organizovanog kriminala po državu koju je sačinio piter Lupša (peter Lupsha).
tipologija prikazuje evoluciju odnosa između subjekata organizovanog
kriminala i države raščlanjenu u tri faze: 1) predatorska faza, u kojoj kolektiviteti
organizovanog kriminala postepeno ulaze u privredne tokove zaobilazeći
legitimne tržišne strukture; 2) parazitska faza, u kojoj kriminalci ulaze u poslovni
svet, lokalni i regionalni politički život, uz stvaranje „sive” zone privrede i
postepeno preuzimanje zadataka sličnih javnim funkcijama; 3) simbiotska faza,
u kojoj su kriminalne grupe potpuno integrisane u ekonomske i političke
institucije države i poseduju značajnu političku moć.64
subjekti organizovanog kriminala štite vlastito delovanje monopolizacijom
ilegalnih tržišta (fizičkim uklanjanjem konkurencije ili uspostavljanjem saradnje
u vidu oligopola), rešavanjem sporova oko prostornog razgraničavanja
kriminalnih poslova, učvršćivanjem unutrašnje discipline, prikrivanjem izvršenih
krivičnih dela i zastrašivanjem svedoka i javnih funkcionera i službenika
zaduženih za suzbijanje nezakonitosti. Fizičko nasilje najčešće se primenjuje u
vidu likvidacije protivnika iz kriminalne sredine, novinara i zvaničnika javne
vlasti, dok se psihičko nasilje ogleda u upućivanju pretnji i ucena. povećano
korišćenje pretnji nasiljem i nasilja usmerenog na policajce i ostale javne
službenike predstavlja nov trend u kriminalnom miljeu Evropske unije. Na
primer, u relativno bezbednoj zemlji poput Švedske zabeležena je pojava
sistematske primene nasilja bandi motorciklista i zatvorenika prema policajcima
odnosno zatvorskim čuvarima, dok su na meti organizovanog kriminala i carinski
službenici zajedno sa porodicama.65 Grupe koje se bave krijumčarenjem u većoj
meri su sklone da upotrebe oružje protiv pogranične policije, kao što pokazuju
slučajevi otvaranja vatre na grčko-albanskoj i francusko-španskoj granici.66
Dostupnost uređaja za audio i video nadzor omogućila je samozaštitu kriminalnih
struktura svojevrsnim obaveštajnim radom, čiji je cilj da blagovremeno prikupi
informacije o eventualnim akcijama policije i protivničkih grupa ili materijal
neophodan za ucenu javnih službenika.
64
Opširnije pogledati u: peter Lupsha, “transnational Organised Crime versus the Nation-state”,
Transnational Organized Crime, Vol. 2, No.1, 1996, pp. 21–48.
65
66
Ibid.
433
Srđan Korać
Model delovanja transnacionalnog organizovanog kriminala zasnovan na

korupciji predstavlja efikasniji način zaštite i unapređenja kriminalnih interesa,
jer se uticajem na organe javne vlasti, neposredno ili posredno, predupređuju ili
umanjuju efekti politike suzbijanja kriminala. korupcijska praksa usmerena na
javni sektor ne bi bila moguća da ne postoji spremnost predstavnika vlasti da
zloupotrebe poverena javna ovlašćenja zarad sticanja lične koristi. korupcijski
dogovor kao društveni odnos podrazumeva učešće druge strane odnosno volju
javnog službenika da stupi u ovaj odnos, čiji je izvor najčešće želja za ličnim
bogaćenjem i ostvarenjem socijalnog prestiža. kako fenomeni korupcije i
organizovanog kriminala sadrže dimenziju tajnosti, teško je utvrditi tačnu
brojčanu vrednost nivoa njihovog prisustva u Evropskoj uniji jer pravosudne i
policijske statistike govore samo o otkrivenim slučajevima. posrednu i
relativizovanu predstavu o ovim socijalnim fenomenima mogu dati različiti
pokušaji kvantifikovanja procena javnog i stručnog mnjenja. tako, na primer,
indeks opažanja organizovanog kriminala (Organized Crime Perception Index
— OCpI) pokazuje nivo prisustva različitih vidova organizovanog kriminala u
jednom društvu onako kako ga opažaju potencijalne žrtve i stručnjaci. Vrednost
indeksa varira među članicama Unije: najviša je u Bugarskoj, Italiji, rumuniji,
slovačkoj i poljskoj a najniža u skandinavskim zemljama.67 Na globalnoj listi
međunarodne nevladine organizacije transparency International, sastavljenoj
prema procenama stepena prisutnosti korupcije u jednom društvu, u razdoblju
od 2004. do 2006. godine, članice Evropske unije takođe su različito rangirane.
Zemlje se rangiraju prema indeksu opažanja dobijenom intervjuisanjem
poslovnih ljudi, akademskih istraživača i analitičara rizika, a njegova vrednost
ima raspon od 0 do 10, gde 0 predstavlja najviši, a 10 najniži stepen korupcije.
Uporedni pregled lista za navedeno razdoblje pokazuje da su članice sa opaženim
najvišim prosečnim stepenom prisustva korupcije skandinavske članice, a članice
sa najnižom prosečnom vrednošću indeksa su rumunija, Bugarska i poljska.68
Uprkos navedenim nacionalnim razlikama postoji jednaka zabrinutost građana,
o čemu svedoče rezultati ankete sprovedene krajem 2005. godine u okviru
redovnih ispitivanja javnog mnjenja na nivou Unije, prema kojima čak 72 odsto
67
Jan Van Dijk, “Organized Crime and Collective Victimization”, op. cit., p. 8. Iako indeks ne
pruža stvarnu kvantitativnu meru fenomena, on može da grubo ukaže na njegovo postojanje
i usmeri dalje istraživanje.
68
Uporediti rangiranje u: Global Corruption Report 2005, transparency International, Berlin,
pp. 235–8; Global Corruption Report 2006, transparency International and pluto press,
London, 2006, pp. 298–302; Global Corruption Report 2007, transparency International and
Cambridge University press, Cambridge et al., 2007, pp. 325–30.
434
ispitanika doživljava korpuciju kao najveći društveni problem u svojoj zemlji.

kada je reč o nadnacionalnom nivou vlasti, u istoj anketi 71 odsto ispitanih
građana iznelo je stav da je fenomen korpucije prisutan u radu institucija
Evropske unije.69
stavljanje u izgled javnom službeniku materijalne koristi ili nekog drugog
vida pogodnosti, kako bi zauzvrat pristrasno odlučivao o sprovođenju zakona i
propisa, ukazuje na prisustvo administrativne korupcije.70 U kontekstu
organizovanog kriminala predmet administrativne korupcije može da bude i
činjenje u vidu ostvarenja prava koje inače po zakonu ne sleduje i propuštanje
da se preduzme radnja koju je javni službenik shodno propisanoj nadležnosti
dužan da preduzme. Opasnost od pojave pristrasne primene normativne
regulative u korist kriminalnih interesa realna je uvek kada su poverena
diskreciona ovlašćenja javnog službenika široko definisana i kada samo jedan
činovnik poseduje diskreciono pravo da odlučuje o konkretnom pitanju. Izveštaj
Evropola o procenama pretnji organizovanog kriminala Evropskoj uniji objavljen
juna 2007. godine označava upravo niže nivoe nacionalnih javnih administracija
kao potencijalne tačke uticaja prevashodno domaćih grupa organizovanog
kriminala, najviše učešćem posredstvom legalnih preduzeća na konkursima za
javne nabavke.71 kriminalne grupe, koje vode poreklo iz trećih zemalja i odatle
upravljaju aktivnostima, nemaju interes niti sposobnost da koriste
administrativnu korupciju. Ipak, postepenom asimilacijom članova inostrane
kriminalne grupe nastanjenih u nekoj od članica Unije jača uticaj na rad lokalnih
organa vlasti. Oni pa predstavljaju bezbednosnu pretnju posmatrano na duži rok.
U savremenom demokratski uređenom društvu policija predstavlja jednu od
vitalnih javnih službi jer se u njenoj nadležnosti nalaze zadaci očuvanja pravnog
poretka i zaštite života, ljudskih prava i imovine građana od različitih vidova
kriminaliteta. specifična nadležnost i ovlašćenja policije u otkrivanju, suzbijanju
i sprečavanju krivičnih dela predstavljaju najkritičniju tačku za uspešno
delovanje kriminalnih kolektiviteta. podmićen policijski službenik ili funkcioner
mogu biti od višestruke koristi u pogledu prenosa informacija o pokretanju
istraga, o toku prikupljanja dokaza i o planiranim racijama. posebno može da
69
“Opinions on organised, cross-border crime and corruption”, special Eurobarometer 245,
March 2006, http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/ebs245_en.pdf, p. 14.
70
Joel s. Hellman, Geraint Jones and Daniel kaufmann, “seize the state, seize the Day”, Policy
Research Working Paper 2444, the World Bank and European Bank for reconstruction and
Development, 2000, http://econ.worldbank.org/docs/1199.pdf.
71
“EU Organised Crime threat Assessment 2007”, op. cit., p. 12.
435
Srđan Korać
bude korisna „uslužnost” policijskih službenika u tehničkom ometanju

sprovođenja istražnih radnji i manipulacijom dokazima, tako da ne mogu biti
validni u sudskom postupku. podmićeni policijski službenici mogu da obezbede
razne vrste validnih dokumenata, neophodnih za registraciju ukradenih vozila
ili za pokrivanje identiteta i boravka žrtava trgovine ljudima.
U modernom demokratski uređenom društvu sudstvo bi trebalo da deluje
samostalno i nezavisno od zakonodavne i izvršne vlasti, u ustavom i zakonom
propisanim granicama i uz poštovanje principa jednakosti građana pred
sudovima i principa zaštite ljudskih prava. Uloga sudske vlasti posebno je
značajna zato što sudovi staranjem o poštovanju zakona postavljaju temelj
pravnoj sigurnosti građana i preduzeća. Delotvorno sadejstvo policije, tužilaštva
i sudova može drastično da ograniči sposobnost kriminalne strukture da izvršava
krivična dela i stiče novac. Za očekivati je da će u borbi za opstanak imućne
grupe transnacionalnog organizovanog kriminala pokušati da u dogovoru sa
advokatima potkupe pojedine sudije kako bi donele nezakonitu odluku, izrekle
uslovnu ili blažu kaznu, odložile ili ometale donošenje sudske odluke i uticale
na postupanje kolega u zajedničkom sudovanju. sudije bez profesionalnog i
moralnog integriteta teško da će odoleti iskušenju da diskreciono pravo
odlučivanja zloupotrebe zarad ostvarenja ličnih interesa, primanjem pozamašnog
mita od optuženog pripadnika kriminalne strukture.72 Čini se da je korupcijska
praksa u sudovima članica Unije sporadična pojava, sudeći bar prema podatku
objavljenom 2007. godine u Globalnom korupcijskom barometru da je svega
jedan odsto anketiranih građana koji su komunicirali sa predstavnicima sudstva
(19 odsto od ukupnog broja ispitanika) platio mito.73 Na primer, u Francuskoj i
Nemačkoj u razdoblju između 2001. i 2005. godine nije zabeležen nijedan slučaj
korupcije u sudstvu, dok je u Italiji 2006. godine osuđen jedan sudija kasacionog
suda.74 U Grčkoj je sve do 2005. godine, kada je otkriven slučaj arhimandrita
Jakobosa Josakisa koji je podmitio troje sudija kako bi doneli presudu u njegovu
korist, postojao visok nivo poverenja javnosti u integritet sudstva — u istoj
godini je potom razotkrivena razvijena korupcijska praksa u nizu grčkih
sudova.75 postkomunističke članice Unije i dalje imaju problema u izgradnji
72
O ulozi sudstva u kontekstu delovanja organizovanog kriminala više videti u: Edgaro Buscaglia
and Jan van Dijk, “Controlling Organized Crime and Corruption in the public sector”, Forum
on Crime and Society, vol. 3, Nos. 1–2, December 2003, www.unodc.org/pdf/crime/forum
/forum3_Art1.pdf.
73
Global Corruption Report 2007, op. cit., pp. 11–2.
74
Ibid., p. 57.
75
Global Corruption Report 2006, op. cit., pp. 165–6.
436
sudskog sistema prema standardima razvijenih suseda kao što slikovito svedoči
primer Češke koja se smatra jednom od najuspešnijih „novih” članica. „slabe
tačke” češkog sudstva u kontekstu potencijalnog korišćenja korupcije kao
metoda delovanja organizovanog kriminala su: ovlašćenje ministra pravde da se
meša u sudsko odlučivanje, dugi postupci (krivični postupci traju 550 dana, a
građanski preko 800), loše rukovođenje sudovima, odsustvo jedinstvenog
transparentnog sistema kontrole i ocenjivanja postupanja sudija.76
političku korupciju bi kao model zaštite i unapređenja kriminalnih interesa
trebalo sagledati i kroz ambiciju transnacionalnog organizovanog kriminala da
se neformalnim uticajem uspostavi svojevrsna paralelna „država u državi”. U
literaturi se kao primer najčešće navodi uspešno kvazidržavno delovanje mafije
od prve polovine devetnaestog veka na siciliji i u južnim oblastima Apeninskog
poluostrva, usmereno na uspostavljanje i širenje jurisdikcije i obavljanje funkcija
koje se inače nalaze u javnom domenu — pružanje bezbednosti građanima,
preduzećima i zemljoposednicima, zapošljavanje, posredovanje u izmirenju
dugova, kažnjavanje zločinaca itd.77 težnja da konsoliduju položaj u strukturi
društvene moći usmerava aktere transnacionalnog organizovanog kriminala da
grupne interese zaštite i unaprede uticajem na predstavnike najvišeg nivoa vlasti.
premda zahteva daleko veća finansijska i materijalna sredstva, korupcija vrha
vlasti je sa stanovišta zaštite kriminalnih interesa isplativija, jer posredno
omogućava uticaj na sadržaj odluka i mera nižih nivoa vlasti. Najviši nivo upliva
kriminalnih struktura na funkcionisanje javnog sektora obuhvata visoke državne
funkcionere — ministre, članove državnog parlamenta, nosioce najviše sudske
vlasti, pa čak premijere i šefove država.78
saradnja kriminala i visokih državnih zvaničnika može se delimično
obuhvatiti pojmom političke korupcije. Mehanizam političke korupcije deluje u
jednoj državi kada najviši državni zvaničnici koriste poverena ovlašćenja kako
bi javnu politiku i zakone oblikovali u korist sopstvenih interesa i interesa njima
bliskih pojedinaca i grupa.79 Javne funkcije se na taj način pretvaraju u privatne
i država postaje svojevrsno uporište za dalje širenje nezakonitih poslova i
76
Global Corruption Report 2007, op. cit., p. 198.
77
phil Williams, “transnational Criminal Organisations and International security”, op. cit., p. 331.
78
Navedene nivoe prodora transnacionalnog organizovanog kriminala u javni sektor uporediti
sa modelom datim u: Edgaro Buscaglia and Jan van Dijk, “Controlling Organized Crime and
Corruption in the public sector”, Forum on Crime and Society, Vol. 3, Nos. 1–2, December
2003, www.unodc.org/pdf/crime/forum/forum3_Art1.pdf, pp. 23–4.
79
Inge Amundsen, “Corruption: Definitions and Concepts”, Development studies and Human
rights, Christian Michelsen Institute, 2000, www.u4.no/document/showdoc.cfm?id=23.
437
Srđan Korać
maksimalizaciju profita.80 Novac predstavlja jedan od potpornih stubova

modernog političkog sistema zasnovanog na višestranačju. Bez finansijskih
sredstava političke stranke u demokratskom poretku ne bi mogle da sprovode ni
elementarne aktivnosti. Veličina stranačkog budžeta posebno dolazi do izražaja
kada treba organizovati predizbornu kampanju, pa je prirodna težnja svake stranke
da pribavi što veća sredstva. Ipak, opravdano se nameće pitanje protivusluga koje
će darodavci tražiti od političara čiji su izbor na javnu funkciju podržali
donacijama. Ucenjivanjem političara na vlasti da će javnost saznati informaciju
poverljive prirode iz lične prošlosti (učešće u nezakonitoj radnji, homoseksualne
sklonosti i sl.) takođe se može postići efikasna zaštita delovanja kriminalaca.
premda je u teorijskim razmatranjima prisutna argumentacija da
organizovani kriminal shvaćen kao preduzeće odnosno industrija ne teži da
destabilizuje ili razruši poredak u okviru kojeg nesmetano stiče profit, ona se
teško može prihvatiti jer insajderska manjina „privatizacijom” javnih poslova
odriče građanska prava marginalizovanoj većini.81 posledica učešća državnog
rukovodstva u korupciji je nastanak fenomena „zarobljene države”, pod kojim
se podrazumeva protivzakonito plaćanje pojedinaca iz vrha vlasti kako bi se
ostvario uticaj na izradu i usvajanje zakona i administrativnih propisa i na sadržaj
odluka organa vlasti.82 prevlast uticaja kriminalnih interesa na izborne rezultate,
formiranje vlade i kreiranje javne politike obesmišljava demokratsku vladavinu
koja počiva na saglasnosti i posrednom ili neposrednom učešću građana u javnim
poslovima. krajnji ishod političke korupcije su društvena nejednakost i
urušavanje načela odgovornosti na svim nivoima vlasti.
Da li je realna pretnja transnacionalnog organizovanog kriminala na valjano
funkcionisanje demokratskih institucija i uživanje građanskih prava u Evropskoj
uniji? Iako prema mišljenju više od 50 odsto ispitanih građana korupcija najviše
pogađa upravo politički život država članica — domaće političare javnost vidi
kao najsklonije korupcijskoj praksi, u većini „starih” članica mala je verovatnoća
uticaja kolektiviteta transnacionalnog organizovanog kriminala na najviše
80
Michael pinto-Duschinsky, “Organized Crime, Corruption And political Financing: A Foreign
perspective”, www.democracy.ru/english/library/international/eng_1999-6.htm.
81
O oprečnim argumentima više videti u: Felix Berenskoetter, “Under Construction: EsDp and
the ‘Fight Against Organised Crime’”, Challenge Working Paper, Work package 2:
securitization beyond borders, 5 July 2006, International relations Department, London
school of Economics & political science, www.sgir.org/archive/turin/uploads/Berenskoetter-
EsDp%20and%20OC%20Berenskoetter.pdf.
82
Joel s. Hellman, Geraint Jones and Daniel kaufmann, “seize the state, seize the Day”, op.
cit., pp. 5–6.
438
državne zvaničnike.83 Ogromna primanja predviđena za obavljanje visokih

javnih funkcija, stroge zakonske kazne, stalna i intezivna kontrola javnih
institucija, opozicionih stranaka, medija i organizacija građanskog društva
ostavljaju uzak prostor za pojavu političke korupcije zbog toga što je rizik
nesrazmerno veliki u odnosu na potencijalnu protivpravnu dobit. Čak i ako se
pojavi, velika je verovatnoća da će učesnici biti brzo razotkriveni.
U „novim” članicama, u kojima su demokratske institucije još uvek relativno
krhke, navike poštovanja procedura slabe i mediji nedovoljno osposobljeni za
kritičko praćenje rada državnih organa, verovatnoća je veća. U prilog tome
govori slučaj umešanosti u korupcijsku aferu predsednika Litvanije rolandasa
paksasa (rolandas paksas), koja se doduše okončala opozivom sa funkcije aprila
2004. godine, neposredno pred pristupanje ove baltičke republike Uniji. služba
državne bezbednosti objavila je u jesen 2003. godine dokumentaciju o interesnim
vezama litvanskog predsednika i pojedinih članova njegovog kabineta sa
međunarodnim kriminalnim grupama. tvrdnje su zasnovane na činjenici da je
glavni „čovek za vezu” bio Jurij Borisov, ruski državljanin i vlasnik kompanije
za koju se sumnja da predstavlja paravan za ilegalnu prodaju rezervnih delova
za vojne helikoptere vlastima u sudanu. U prilog tvrdnjama o povezanosti
Borisova sa organizovanim kriminalom govore snimci više razgovora koje je u
Moskvi vodio sa osobama za koje postoje indicije da su bliske ruskoj mafiji. Na
osnovu prisluškivanja razgovora Borisova sa paksasovim savetnikom za
nacionalnu bezbednost litvanska obaveštajna služba utvrdila je da su ruskom
biznismenu nezakonito prosleđivane poverljive državne informacije. Ipak,
pitanje „spoljnih” uticaja na obavljanje predsedničkih dužnosti otvorila je
nesporna činjenica da je Borisov donacijom vrednom 350 000 evra stekao
položaj glavnog finansijera paksasove pobedničke predizborne kampanje.84
posmatrano na nivou Evropske unije, delovanje transnacionalnog
organizovanog kriminala očigledno predstavlja neujednačenu i difuznu pretnju
valjanom funkcionisanju demokratskih institucija i poštovanju vladavine prava
zbog različitog nivoa prisustva korupcije u pojedinim zemljama članicama – od
skandinavskih zemalja, gde skoro da nisu zabeležene korupcijske afere u policiji,
sudstvu i političkom životu, preko najvećeg broja članica gde su povremeno
prisutni pojedinačni slučajevi, do Italije, Grčke i bivših socijalističkih zemalja u
kojima je korupcijska praksa uslovljena blagom kaznenom politikom, političkom
83
“Opinions on organised, cross-border crime and corruption”, op. cit., p. 16.
84
O aferi opširnije videti u: „politička korupcija: primer Litvanije”, Puls — magazin o korupciji,
novembar–decembar 2004, str. 42–3.
439
Srđan Korać
tradicijom i kulturom, pa je zbog toga u većoj meri prisutna. Čak i u poslednjoj

grupi zemalja mala je verovatnoća da bi transnacionalni organizovani kriminal
mogao da prouzrokuje fenomen „zarobljene države”, jer su njihove vlasti sada
dužne da neposredno primenjuju komunitarno pravo i poštuju obaveze i razvoj
javnih politika onako kako su sadržani u odlukama donetim u institucijama Unije.
Čini se da je realnija pretnja organizovanog kriminala doslednom i efikasnom
sprovođenju usvojenih propisa prvenstveno na nižim nivoima javnih službi —
carinski, poreski, policijski, sudski i službenici za sprovođenje javnih nabavki.
preostaje da se ispita kako funkcioniše nadnacionalni nivo vlasti. Da li
Evropska komisija i njoj potčinjena administracija, kao nadnacionalna institucija
sa najvećim uticajem na svakodnevni život u Uniji, obavljaju poslove iz dodeljene
nadležnosti shodno komunitarnim interesima, odnosno na korist svih građana?
tradicionalno negativnu predstavu, prisutnu u javnom mnjenju zemalja članica, o
evrokratiji kao administraciji ogromnih razmera koja širi uticaj na račun
nacionalnih interesa učvrstilo je 1998. godine otkriće postojanja raširene
korupcijske prakse u Evropskoj komisiji, na čelu sa tadašnjim predsednikom
Žakom santerom (Jacques santer). Najveća dotadašnja kriza u radu naddržavnih
institucija okončana je 1999. godine podnošenjem kolektivne ostavke komisije.
Odbor nezavisnih stručnjaka, koji je osnovao Evropski parlament, je na osnovu
rezultata dvomesečne istrage zaključio da nema dokaza o neposrednom učešću
evropskih komesara u otkrivenim slučajevima zloupotreba, ali da je Evropska
komisija kolektivno odgovorna za gubitak kontrole nad radom administracije, za
nenamensko raspolaganje budžetskim sredstvima i za širenje favoritizma i
nestručnosti.85 Veliki broj otkrivenih neregularnosti odnosio se na: postojanje
sukoba javnog i privatnog interesa, posebno u vidu nepotizma i kronizma, razvijenu
praksu zloupotreba u raspolaganju budžetskim sredstvima, dodelu unosnih poslova
javnih nabavki i distribuciju različitih vidova finansijske pomoći.86
Uprkos preduzetim merama u pravcu jačanja mehanizama kontrole rada
evropske administracije i integriteta njenih službenika, marta 2007. godine u
Briselu je otkriven novi korupcijski skandal u oblasti javnih nabavki, sa štetom
procenjenom na više desetina miliona evra. Akteri su tri italijanska državljanina
sa stalnim boravkom u Belgiji (jedan službenik komisije zadužen za uređenje
prostorija EU delegacija, jedan pomoćnik člana Evropskog parlamenta iz Italije
85
Nalaze Odbora nezavisnih stručnjaka detaljnije pogledati u: “First report on Allegations
regarding Fraud, Mismanagement and Nepotism in the European Commission”, Committee
of Independent Experts, 15 March 1999, www.europarl.eu.int/experts/pdf/reporten.pdf.
86
Detaljnije videti u: “second report on reform of the Commission”, Volume I, Committee of
Independent Experts, 10 september 1999, www.europarl.eu.int/experts/pdf/rep2-1en.pdf.
440
i jedan direktor više agencija za nekretnine), a predmet desetogodišnje

korupcijske prakse bilo je nameštanje tendera za unajmljivanje poslovnog
prostora i instalaciju sigurnosne opreme za potrebe delegacijâ Evropske komisije
u trećim zemljama.87 Među ciljevima suđenja, koje je još u toku, nalazi se
dokazivanje sumnje da su optužena lica sarađivala sa grupama organizovanog
kriminala od ranije poznatim policiji.
Godišnji budžet Evropske komisije u iznosu od 500 miliona evra namenjen
pokrivanju troškova rada 132 delegacije u trećim zemljama — od čega 56
miliona za iznajmljivanje i održavanje prostorija i 20 miliona za bezbednosne
sisteme, mogu biti dovoljno razlozi za podudarnost interesa organizovanog
kriminala da prividno legalnim putem uvećava prihode i pohlepe evropskih
službenika. Očigledno nedovoljno efikasni kontrolni mehanizmi unutar same
evropske administracije i nizak integritet službenika čine prilično ozbiljnom
pretnju organizovanog kriminala da na privatne račune „prelije” deo budžeta
Unije na štetu građana.
Očuvanje životne sredine

Čovek je kroz čitavu istoriju bio tesno povezan sa prirodnim okruženjem u
kojem živi — od lovačko-sakupljačke zajednice u kamenom dobu do
informatičkog društva u tzv. atomskom dobu. Civilizacija je nastala iz težnje
ljudske vrste da preobrazi neposredno okruženje kako bi zadovoljila egzistencijalne
potrebe. U dugotrajnom procesu prilagođavanja raspoloživih prirodnih resursa
potrebama zajednice čovek je izgradio homocentričan odnos prema životnoj
sredini. Homocentrizam je proizvod upravo zapadnog civilizacijskog kruga i
počiva na uverenju da je čovek najveća vrednost na planeti, dok je sve ostalo
vredno samo ukoliko može da posluži boljitku čovečanstva.88 posledica izmeštanja
ostatka živog i neživog sveta „s onu stranu morala” je visok nivo ugroženosti
životne sredine, što je dugoročno posmatrano najveći globalni problem savremene
civilizacije. Brojna istraživanja uticaja industrijalizacije na funkcionisanje
raznorodnih ekosistema ukazala su da je neodgovorna primena tehnoloških otkrića
nanela nepopravljivu štetu životnoj sredini, posebno u razvijenim evropskim
87
Dan Bilefsky, “police conduct raids in EU corruption investigation”, International Herald
Tribune, 27 March 2007, www.iht.com/articles/2007/03/27/news/eu.php; “EU official charged
in corruption probe”, EU Business, 20 June 2007, www.eubusiness.com/Institutions/
corruption.11/view.
88
O kritici homocentrizma detaljnije videti u: stan rowe, “the Living Earth and Its Ethical
priority”, The Trumpeter, Vol. 19, No. 2, 2003, http://trumpeter.athabascau.ca/content/v19.2.
441
Srđan Korać
zemljama — većinom članicama Evropske unije. Zagađenje atmosferskog

omotača, površinskih i podzemnih voda i kopnenih prostranstava posledica su
„filozofije” gomilanja materijalnih dobara radi ostvarenja što višeg životnog
standarda. Zbog toga je javna funkcija zaštite već narušene prirodne ravnoteže u
životnoj sredini postala prioritetan zadatak nacionalnih vlasti i institucija na
nadnacionalnom nivou. Ekološka politika Evropske unije usmerena je na očuvanje,
zaštitu i poboljšanje kvaliteta životne sredine, zaštitu ljudskog zdravlja i oprezno
i racionalno korišćenje prirodnih bogatstava.89
U poslednjih nekoliko godina primetan je razvoj novog vida ugrožavanja
životne sredine u Evropskoj uniji — ekološkog kriminala (environmental crime).
Ekološki kriminal je „radnja počinjena sa namerom da se načini ili potencijalno
prouzrokuje šteta ekološkim i/ili biološkim sistemima radi sticanja poslovnog
ili privatnog preimućstva”.90 shodno važećim normama međunarodnog prava
kriminalno delovanje u oblasti životne sredine uključuje nekoliko područja
ilegalnih aktivnosti: seča i trgovina šumskom građom, neprijavljeno ribarenje,
prevoz i odlaganje rizičnog otpada, trgovina materijama koje oštećuju ozonski
omotač i trgovina divljim životinjskim vrstama.
prema dostupnim operativnim podacima nacionalnih vlasti za razdoblje
posle 2004. godine, u Uniji preovlađuje ekološki kriminal u vidu prevoza i
odlaganja rizičnog otpada — jalovine, biomedicinskog, hemijskog i metalnog
otpada.91 rast ovog vida kriminalnog delovanja prouzrokovan je uvećanim
troškovima zakonitog odlaganja rizičnog otpada i manjkom slobodnog prostora
na postojećim registrovanim odlagalištima. prema pojedinim procenama u
Evropskoj uniji godišnje preostane oko 150 miliona tona visoko toksičnog
otpada, od čega se svega 15 odsto reciklira ili odloži u skladu sa propisima.92
prevoz i odlaganje rizičnog otpada privlačni su za kriminalce jer, kao i ostali
vidovi ekološkog kriminala, donosi visok profit uz nizak rizik, zato što je reč o
tzv. zločinu bez žrtve u kojem nema neposredno oštećenog lica koje bi prijavilo
89
„Ugovor o osnivanju Evropske zajednice”, (prečišćen tekst), član 174, u: Duško Lopandić
(prir.), Ugovor o Evropskoj uniji: Rim, Mastriht, Amsterdam, Međunarodna politika, službeni
list srJ, pravni fakultet, Fakultet političkih nauka i Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1999,
str. 153.
90
Mary Clifford, Environmental Crime: Enforcement, Policy, and Social Responsibility, Aspen
publishers, Gaithersburg, 1998, p. 26.
91
“2005 EU Organised Crime report — public version”, op. cit., pp. 24–5.
92
“Organised environmental crime in the EU Member states — Final report”, 15 May 2003,
Betreuungsgesellschaft für Umweltfragen, http://ec.europa.eu/environment/crime/pdf/
organised_member_ states.pdf, p. 682.
442
slučaj policiji kao kod klasičnog kriminala. time je verovatnoća otkrivanja

nezakonite radnje neznatna. pored toga, u većini članica Unije predviđene su
male zatvorske ili samo prekršajne kazne, pa je čest slučaj da izvršioci troškove
odbrane na sudu i iznos kazne uračunaju u „budžet” predviđen za izvršenje
krivičnih dela. Nedovoljno razvijena ekološka svest pripadnika policije,
službenika zaduženih za zaštitu prirode i inspekcijskih službi utiču na odsustvo
volje da se uloži veći napor u otkrivanje ove vrste dela i dosledno štite ekološki
propisi. krupnu prepreku predstavlja i manjak specijalizovanog kadra u policiji
i pravosudnim organima za ovu vrstu krivičnih dela. Ipak, najveći problem u
praćenju i sprečavanju ekološkog kriminala, posebno u slučaju trgovine divljim
vrstama gde je neophodno detaljno poznavanje pojedinih grana biologije,
predstavlja spremnost stručnjaka da uz pozamašnu novčanu nadoknadu stečene
profesionalne kvalifikacije stave u službu kriminalaca.93
transnacionalni organizovani kriminal narušava aktivnosti nacionalnih i
nadnacionalnih institucija u oblasti zaštite prirode i na duži rok ugrožava
bezbednost stanovnika Evropske unije. Na primer, nezakonita praksa odlaganja
rizičnog otpada dovodi do zagađenja zemljišta i podzemnih voda čime se remeti
funkcionisanje lokalnog ekosistema, ugrožava zdravlje ljudi i stvaraju visoki
troškovi zdravstvene zaštite (posebno kod lečenja raka), sanacije zemljišta i voda,
što sve skupa ide na teret poreskih obveznika. prekomerno ribarenje u
teritorijalnim vodama Unije vodi iscrpljivanju ribljeg fonda koje potom narušava
prirodan lanac ishrane morskih organizama i podriva ekonomiju malih
primorskih zajednica zasnovanu na redovnom ulovu ribe. slične posledice se
pojavljuju kada se prekomerno love divlje, posebno zaštićene životinjske vrste,
radi nedozvoljene trgovine. Uprkos naučnim i tehnološkim dostignućima život
čoveka i dalje je tesno uslovljen stanjem datog prirodnog okruženja i složenim
vezama različitih ekosistema. svaka degradacija životne sredine, ma koliko se
po trenutnom obimu ili dometu činila beznačajnom, predstavlja na duži rok
realnu pretnju opstanku čovečanstva i drugih oblika života na planeti jer ne
postoje pouzdana saznanja o eventualnim načinima vraćanja prirode u ravnotežu.
Očuvanje kulturnog nasleđa

Duhovna zaostavština jednog naroda ili zemlje opredmećena je u kulturnim
dobrima. pod kulturnim dobrom podrazumevaju se pokretna i nepokretna dobra
od velikog značaja za kulturno nasleđe jedne zemlje poput: umetničkih i
93
Ibid., p. 683.
443
Srđan Korać
arhitektonskih dela, rukopisa knjiga i drugih dobara od umetničkog, istorijskog

ili arheološkog interesa, etnoloških dokumenata, uzoraka vrsta flore i faune,
naučnih zbirki i važnih zbirki knjiga i arhiva, uključujući i muzičke arhive.94 Zbog
toga su poštovanje nacionalnih i regionalnih raznolikosti kultura zemalja članica
i isticanje zajedničkog kulturnog nasleđa održavanjem i očuvanjem kulturne
baštine od evropskog značaja, osnovni ciljevi kulturne politike Evropske unije.95
Delovanje grupa organizovanog kriminala usmereno je protiv integriteta
kulturnog nasleđa u vidu krađe i ilegalne trgovine kulturnim dobrima iz privatnih
ili javnih zbirki ili pribavljenim neposredno sa arheoloških nalazišta. poput ranije
opisane trgovine divljim vrstama, i kod kriminala upravljenog na kulturna dobra
neophodna su visoko specijalizovana stručna znanja i zato je u većini slučajeva
reč o pažljivo planiranoj aktivnosti koja pretpostavlja povezanost grupa
organizovanog kriminala sa tzv. kriminalom belih okovratnika. posebna opasnost
proističe iz činjenice da su akteri nezakonitih radnji često ugledni stručnjaci iz
visokih slojeva društva koji imaju značajnu društvenu moć i poznanstva.96
takođe, među naručiocima i kupcima ukradenih dobara nalaze se veoma imućni
pojedinci, što dodatno otežava otkrivanje lanaca trgovine i mogućnost povraćaja
u matičnu zbirku.
pojava ilegalne trgovine kulturnim dobrima u međunarodnim i
zapadnoevropskim okvirima najčešće se u stručnoj literaturi vremenski smešta
u šezdesete godine dvadesetog veka, dok je uzlazni trend u njenom obimu
zabeležen od sredine osamdesetih godina usled napretka tehnologije,
komunikacije i saobraćaja. Dodatan porast prisutan je od pada Berlinskog zida,
kada su otvorene granice istočnoevropskih zemalja.97 kako Evropol u godišnjim
izveštajima ne posvećuje posebnu pažnju ilegalnoj trgovini kulturnim dobrima,
a zvanični nacionalni statistički podaci su fragmentovani i nedovoljno analitički
povezani, nije moguće stvoriti celovitu predstavu o stvarnim razmerama ove
94
“recommendation on the Means of prohibiting and preventing the Illicit Export, Import and
transfer of Ownership of Cultural property”, 13th session, General Conference of UNEsCO,
20 October–20 November 1964, www.icomos.org/unesco/illicit64.html.
95
„Ugovor o osnivanju Evropske zajednice”, (prečišćen tekst), član 151, u: Duško Lopandić
(prir.), Ugovor o Evropskoj uniji: Rim, Mastriht, Amsterdam, Međunarodna politika, službeni
list srJ, pravni fakultet, Fakultet političkih nauka i Institut ekonomskih nauka, Beograd, 1999,
str. 143.
96
“2005 EU Organised Crime report — public version”, op. cit., p. 22.
97
Edgar tijhuis, “the illicit art and antiquities trade: an emerging criminal market?”, SGOC
Newsletter, standing Group on Organised Crime, Vol. 5, Issue 3, september 2006,
www.essex.ac.uk/ECpr/standinggroups/crime/documents/sGOC_Vol5_3.pdf, p. 2.
444
vrste krivičnih dela i godišnjem iznosu profita koji ostvaruju kriminalne

strukture. Italija je u poslednjih nekoliko godina postigla značajne rezultate u
otkrivanju većih ilegalnih trgovaca kulturnim dobrima i na taj način omogućila
uvid u model organizacije krađe predmeta sa domaćih arheoloških nalazišta i
njihov transfer posredstvom krijumčarskih lanaca u Švajcarsku i sAD, dok je
suđenje jednom holandsko-belgijskom dileru pokazalo kako su vredne umetnine
ukradene iz francuskih muzeja i zamkova nalazile put do privatnih zbirki u
Belgiji i Holandiji.98
Delovanje transnacionalnog organizovanog kriminala predstavlja pretnju
valjanom obavljanju javne funkcije očuvanja kulturnog nasleđa posredstvom
brige o kulturnim dobrima zemalja članica Evropske unije. tretiranje funkcije
očuvanja kulturnog nasleđa u kontekstu pretnje organizovanog kriminala
bezbednosti Evropske unije čini se da može biti osporeno sa stanovišta
neposredne važnosti za sigurnost života pojedinca. Čovek se posvećuje kulturi
tek kada prethodno zadovolji elementarne egzistencijalne potrebe. Nažalost,
prosečan savremeni Evropljanin zatrpan instant proizvodima masovne kulture
izgubio je orijentaciju u vrednovanju duhovnog stvaralaštva. kultura kao
proizvod čovekove samosvesti predstavlja jednu od najvažnijih odlika ljudske
vrste i svojevrsan „skok” iz prirodne datosti. Egzistencijalni značaj kulture
ogleda se u činjenici da se ličnost ostvaruje upravo kroz kulturu kao izraz
duhovnosti, slobode i stvaralaštva. Duhovno stvaralaštvo vekovima taloženo u
kulturnom nasleđu jedne zajednice obogaćuje individualni i zajednički život, pa
je stoga svako pokolenje dužno da ga zaštiti i očuva za dobrobit budućih
narašataja. kriminalno delovanje nasilno i bezobzirno redistribuira kulturna
dobra od nacionalnog, evropskog i svetskog značaja iz javnih u privatne
kolekcije. Na taj način, ukradeni predmeti potencijalno su zauvek istrgnuti iz
zajedničke evropske kulturne baštine i kolektivnog pamćenja.
Zaključak
Okončanje Hladnog rata, krah socijalističkog sveta i blokovske podele

izmenili su bezbednosni ambijent u Evropi. pretnja masovnog oružanog napada
zamenjena je novim raznovrsnijim, manje vidljivim i teže predvidljivim
pretnjama, u koje je svrstan i organizovani kriminal. Niz političkih, ekonomskih,
tehnoloških i socijalnih kretanja značajno je podstakao transnacionalno delovanje
organizovanog kriminala unutar Evropske unije. Odgovor je usledio u vidu
98
Ibid.
445
Srđan Korać
brojnih inicijativa usmerenih na borbu protiv pojedinih vrsta i podvrsta

organizovanog kriminala, ali je u stručnoj i građanskoj javnosti ostalo sporno
pitanje da li on uopšte predstavlja realnu pretnju bezbednosti građana Unije i,
ako predstavlja, u kojoj meri.
sprovedena analiza valjanosti obavljanja vitalnih javnih funkcija na
nacionalnom i nadnacionalnom nivou vlasti obeležila je potencijalno „slabe
tačke” u kojima delovanje grupa organizovaniog kriminala može narušiti
bezbednost građana Evropske unije. tesna povezanost kriminalaca različitog
geografskog i etničkog porekla, saradnja između „specijalista” za pojedine vrste
kriminalnih dela, nasilne metode kriminalne prakse, korumpiranje pojedinaca iz
vlasti i težnja za maksimalizacijom profita svim raspoloživim sredstvima, ukazali
su na opravdanost tvrdnji da bezbednosna pretnja postoji.
Ispitivanje stepena pretnje, odnosno mere ugroženosti osnovnih vrednosti
zajedničkih članicama Evropske unije, nije pružilo egzaktan i jednoznačan
odgovor. Utvrđivanje precizne brojčane vrednosti stepena bezbednosne pretnje
nije moguće, jer subjekti organizovanog kriminala, prirodno, nastoje da
protivpravno ponašanje i stečen prihod prikriju od organa vlasti. Utoliko se čini
razumnom tvrdnja da se stepen bezbednosne pretnje može samo proceniti, a ne
i pouzdano saznati. Oslanjanje na policijske i pravosudne statistike i na rezultate
ispitivanja javnog mnjenja može da posluži samo delimično — najviše na planu
stvaranja opšte predstave o razmerama fenomena u datom vremensko-
prostornom okviru. Zbog toga je procena dopunjena sagledavanjem stvarnih i
potencijalnih, trenutnih i dugoročnih, neposrednih i posrednih efekata
transnacionalnog delovanja organizovanog kriminala na obavljanje vitalnih
javnih funkcija: delovanje tržišnih mehanizama, zaštitu osnovnih ljudskih prava
i socijalnog blagostanja, rad demokratskih institucija, poštovanje vladavine
prava, očuvanje životne sredine i kulturnog nasleđa.
procena stepena pretnje transnacionalnog organizovanog kriminala na
bezbednost građana Evropske unije ne može da bude jednoznačna iz više
razloga. Nivo pretnje razlikuje se u zavisnosti od zemlje, oblasti ili lokalne
zajednice koja je predmet analize, što je uslovljeno isprepletanim dejstvom
velikog broja političkih, ekonomskih, socijalnih i kulturoloških činilaca. Na
primer, u oblastima gde preovlađuje kulturološki obrazac koji neformalno
legitimizuje kvazidržavne kriminalne strukture nasuprot zakonito izabranih
organa javne vlasti, građani neće opažati visok nivo prisustva organizovanog
kriminala kao pretnju vlastitoj bezbednosti. stepen pretnje varira od jednog do
drugog vida organizovanog kriminala — viši je tamo gde su zbog redovne
primene nasilja neposredno ugroženi život i druga elementarna prava (npr.
446
trgovina ljudima i narkoticima), a niži kada ugrožava vrednosti iz šireg kruga,

poput kulturnog nasleđa.
primer dejstva organizovanog kriminala u pravcu uništavanja životne sredine
pokazuje složenost procenjivanja stepena bezbednosne pretnje, jer su procesi
narušavanja ravnoteže ekosistema često nevidljivi na kratak rok. Navedeni
primer naglašava važnost vremenske dimenzije dejstva pretnje nekoj vrednosti
koja se štiti i neophodnost pažljivog procenjivanja potencijalne dimenzije. Iako
se ilegalan ulov i trgovina divljim životinjskim vrstama ili odlaganje rizičnog
otpada odigravaju van naseljenih mesta, bez znanja i ugrožavanja ljudi, njihovo
uporno ponavljanje i širenje imaće dugoročne posledice u vidu trajnog
poremećaja lokalnog ekosistema koji potencijalno može naškoditi životu,
zdravlju ili blagostanju ljudi. kako su ljudska glupost i lenjost sklone da reč
potencijalno razumeju u značenju nikada može se desiti da priroda sâma
potencijalno „pročita” kao zauvek.
postojanje slobodnog prostora u proceni da li je neka bezbednosna pretnja
realna ili samo potencijalna pogoduje pojavi pragmatičnih tumačenja efekata
organizovanog kriminala zasnovanih na političkim interesima. Za građane Unije
sklone evroskepticizmu, nastavak trenda dovođenja raznorodnih komunitarnih
politika u bezbednosni kontekst neminovno vodi jačanju ovlašćenja u okviru
represivne javne funkcije, uz sve težu kontrolu i sve veći prodor u sferu
privatnog. stoga ne čudi što javnost insistiranje na velikoj opasnosti
organizovanog kriminala po društvo i institucije sistema posmatra uz razumnu
meru podozrenja u iskrenost namera nacionalnih i nadnacionalnih donosilaca
odluka i tehnokrata; možda i zato što se čini da pozivanje na pretnju
transnacionalnog kriminala treba da opravda stvaranje evropskog parnjaka
američkom FBI i rastuće troškove sve razgranatije institucionalne strukture
Evropske unije u oblasti Evropske bezbednosne i odbrambene politike i prostora
slobode, bezbednosti i pravde.
kratkoročno posmatrano i sa stanovišta ličnih interesa većine građana,
delovanje transnacionalnog organizovanog kriminala odlikuje niži stepen pretnje
valjanom obavljanju najvećeg broja vitalnih javnih funkcija, čijim posredstvom
se štite zajedničke vrednosti Evropske unije. Ipak, mereno na duži rok pretnja
bi mogla da se postepeno poveća ukoliko bi se nesmetano nastavilo širenje
„suverenog” područja industrije organizovanog kriminala u sferi legalnog i
nelegalnog poslovanja, pojačale veze sa međunarodnim terorističkim grupama
i ostvario veći uticaj na više nivoe nacionalnih i nadnacionalnih odlučilaca.
447
Srđan Korać
Literatura
1. “Amphetamine-type stimulants in the European union 1998–2007”, Europol
contribution to the Expert Consultations for the UNGAss assessment, July 2007,
Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/Europol
UNGAssAssessment.pDF.
2. “An Overview of Motor Vehicle Crime from European perspective”, January 2006,
Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/overview-
Motor_vehicle_crime_2006_1.pdf.
3. Baldwin, David A., “the concept of security”, Review of International Studies, Vol.
23, 1997.
4. Beare, Margaret E. and Naylor, r.t., “Major Issues relating to Organized Crime:
within the Context of Economic relationships”, Nathanson Centre for the study of
Organized Crime and Corruption, 14 April 1999, www.ncjrs.gov/nathanson/
organized.html.
5. Berenskoetter, Felix, “Under Construction: EsDp and the ‘Fight Against Organised
Crime’”, Challenge Working Paper, Work package 2: securitization beyond borders,
5 July 2006, International relations Department, London school of Economics &
political science, www.sgir.org/archive/turin/uploads/Berenskoetter-EsDp%20and
%20OC%20 Berenskoetter.pdf.
6. Buscaglia Edgaro and van Dijk, Jan, “Controlling Organized Crime and Corruption
in the public sector”, Forum on Crime and Society, Vol. 3, Nos. 1–2, December
2003, www.unodc.org/pdf/crime/forum/forum3_Art1.pdf.
7. Castle, Allan, “transnational Organized Crime and International security”, Working
Paper, No. 19, Institute of International relations, University of British Columbia,
November 1997, www.iir.ubc.ca/pdffiles/webwp19.pdf.
8. “Communication from the Commission to the Council and the European parliament
— the Hague programme: ten priorities for the next five years, the partnership for
European renewal in the field of Freedom, security and Justice”, COM(2005) 184
final, 15 May 2005, the European Commission, http://eur-lex.europa.eu/LexUri
serv/LexUriserv.do?uri=COM:2005:0184:FIN:EN:pDF.
9. “Council and Commission Action plan implementing the Hague programme on
strengthening freedom, security and justice in the European Union”, Official Journal
of the European Communities, C 198, 12 August 2005, http://eur-lex.europa.eu/
LexUriserv/site/en/oj/2005/c_198/c_19820050812en00010022.pdf.
10. Defruytier, Melanie, “Organised or disorientated? A Belgian case-study of property
crimes and itinerant groups”, SGOC Newsletter, standing Group on Organised
Crime, Vol. 5, Issue 3, september 2006, www.essex.ac.uk/ECpr/standinggroups/
crime/ documents/sGOC_Vol5_3.pdf.
448
11. “Drug availability and drug markets: prices and purity information”, Statistical
bulletin 2006, European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction
(EMCDDA), http://stats06.emcdda.europa.eu/en/page049-en.html.
12. “European Union situation report on Drug production and Drug trafficking 2003–
2004”, Europol, 2005, www.europol.eu.int/publications/seriousCrimeOverviews/
2005/sC2Drugs-2005.pdf.
13. “Human Development report 1994”, UNDp, 1994, http://hdr.undp.org/en/media/
hdr_1994_en.pdf.
14. king, Gary and Murray, Christopher J. L., “rethinking Human security”, Political
Science Quarterly, Vol. 116, No. 4, 2001–2.
15. Maguire, Mike, Morgan, rod and reiner, robert (eds), The Oxford Handbook of
Criminology, Oxford University press, Oxford, 2002.
16. paris, roland, “Human security: paradigm shift or Hot Air?”, International
Security, Vol. 26, No. 2, Fall 2001.
17. “recommendation on the Means of prohibiting and preventing the Illicit Export,
Import and transfer of Ownership of Cultural property”, 13th session, General
Conference of UNEsCO, 20 October–20 November 1964, www.icomos.org/
unesco/illicit64.html.
18. serrano, Mónica and Berdal, Mats (eds), Transnational Organized Crime and
International Security: Business as Usual?, Lynne rienner publishers, Boulder, 2002.
19. “situation report on Organised and Economic Crime in southeastern Europe 2006”,
CArpO regional project, Council of Europe and European Commission, 2006,
www.coe.int/t/e/legal_affairs/legal_co-operation/combating_economic_crime/3_
technical_cooperation/carpo/pctc_2006_20.pdf.
20. “the prevention and control of organised crime: a strategy for the beginning of the
new millennium”, Official Journal of the European Communities, C 124, 3 May
2000, http://eur-lex.europa.eu/LexUriserv/site/en/oj/2000/c_124/c_12420000503
en00010033. pdf.
21. “the World Drug report 2005”, UNODC, 2005, www.unodc.org/pdf/WDr_2005/
volume_1_web.pdf.
22. tijhuis, Edgar, “the illicit art and antiquities trade: An emerging criminal market?”,
SGOC Newsletter, standing Group on Organised Crime, Vol. 5, Issue 3, september
2006, www.essex.ac.uk/ECpr/standinggroups/crime/documents/sGOC_Vol5_3.pdf.
23. “trafficking human beings in the European Union: An Europol perspective”, May
2007, Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/
tHB_ Factsheet2007.pdf.
24. “trafficking in persons: Global patterns”, April 2006, United Nations Office on
Drugs and Crime (UNODC), www.unodc.org/documents/human-trafficking/Ht-
globalpatterns-en.pdf.
449
Srđan Korać
25. “trafficking of women and children for sexual exploitation in the EU: the
involvement of Western Balkans Organised Crime 2006 — public version”, July
2007, Europol, www.europol.europa.eu/publications/serious_Crime_Overviews/
Western_Balkans_tHB _threat_Assessment.pDF.
26. “United Nations Convention Against transnational Organized Crime”, United
Nations, 2000, www.uncjin.org/Documents/Conventions/dcatoc/final_documents
_2/convention_eng.pdf.
27. Van de Bunt, Henk and van der schoot, Cathelijne (eds), Prevention of Organised
Crime, Boom Juridische uitgevers, Justitie and Wetenschappelijk Onderzoek en
Documentatiecentrum, 2003, www.minjust.nl:8080/b_organ/wodc/publications/ob
215_all.pdf.
28. Von Lampe, klaus, “Critical review of Conceptual Approaches”, “Assessing
Organised crime” research project, Freie Universität Berlin, 2004, www.assessing
organisedcrime. net/publications/AOC-DLV04-vr1.pdf.
29. Von Lampe, klaus, “Organized Crime research in perspective”, in: petrus van
Duyne, klaus von Lampe and Nikos passas (eds), Upperworld and Underworld in
Cross-Boreder Crime, Wolf Legal publishers, Nijmegen, 2002.
30. Williams, phil, “transnational Criminal Organisations and International security”,
Survival, Vol. 36, No. 1, spring 1994.
OrGANIsED CrIME As A sECUrIty tHrEAt tO EUrOpEAN UNION

the author analyses to what extent transnational organised crime poses the real
threat to the security of the EU citizens, particularly with a reference to the post-Cold
War trend of legitimation the public policy through its “securitization”, defined as an
act of moving an public issue from either non-political or political to the “securitized”
place in public discussion, and presenting it in security language. the recent and/or on-
going political, economic, social and technological changes has provided a number of
new good opportunities to organised crime groups in pursuing the objective of stable
profits in the whole of the European Union. the Member states responded by adopting
anti-organised crime strategies, action plans, measures and initiating a number of actions
within the framework of the EsDp and the Freedom, Justice and security policy. the
author argues that transnational organised crime activities threaten the common
European values — set out in the EU treaties and the EU Charter of Fundamental rights
— by hindering the performance of the vital public functions, both on the national and
EU level. the analysis focuses on searching for “weak points” vulnerable to organised
crime intrusion into legitimate business and political process. the following public
functions are selected: functioning market and economy, protection of human rights
and freedoms, social policy, democratic institutions, rule of law, enviromental policy,
and cultural heritage.
450
LIČNOST IZVRŠIOCA KRIVIČNIH DELA
IZ OBLASTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA:
NARCISTA, MAKIJAVELISTA ILI PSIHOPATA?
Dragana Batić*
ApstrAkt
U radu autorka razmatra tri tipa ličnosti koje psiholozi nazivaju „mračnom
trijadom”: narciste, makijaveliste i psihopate. svim ovim tipovima zajednička
je socijalna zlonamernost i dvoličnost, samoživost i agresija, kao i
emocionalna hladnoća. Oni se povezuju sa pripadnicima organizovanog
kriminala jer se većina njih ne kvalifikuje za psihijatrijsku dijagnozu, već se
kao „supklinička” vrsta nalaze među nama, a veoma često i kao deo
organizovanog kriminala. rad govori o karakteristikama svakog tipa ličnosti,
a posebno o nedostatku empatije i moralnosti. Danas se često upoterbljava
izraz „uspešan psihopata” za one koji su umešani u krađe, preprodaju droge
i nasilje, ali nikada nisu optuženi ili uhapšeni za ta nedela. Njihovi su zločini
udruženi sa klasičnim obrascem slatkorečivog šarma, patološkim laganjem i
impulsivnošću. Autorka takođe razmatra razloge „uspešnosti” ovih
kriminalaca i zaključuje da savremeno društvo danas nenamerno veliča neke
od njihovih karakteristika: pohlepu, taštinu i osećanje spoljašnje moći.
Ključne reči: ličnost, psihopata, narcista, makijavelistička ličnost, empatija,
organizovani kriminal.
Organizovani kriminal sve češće podrazumeva kriminal koji je povezan sa

visokim političkim i društvenim strukturama. Osobe koje se bave ovom vrstom
kriminala predstavljaju grupu koja vrši specifične nelegalne zahvate, ali
uglavnom jesu legitimni ekonomski i politički akteri. Organizovani kriminal
jeste zato oblik kriminala koji se teško otkriva i karakteriše ga visoka tamna
brojka.1 reč je zapravo o najsofisticiranijoj vrsti kriminala čiji su akteri sakriveni
*
Autorka je docentkinja na Fakultetu za bezbednost u skoplju.
1
slobodanka konstantinović-Vilić i Vesna Nikolić-ristanović, Kriminologija, Centar za
publikacije pravnog fakulteta Univerziteta u Nišu, Niš, 2003, str. 156.
451
Dragana Batić
iza maski porodičnih ljudi, uspešnih političara i poslovnih ljudi. Znači li to da

su ovi ljudi svuda oko nas — neki od naših suseda, kolega, rukovodilaca,
političara? po čemu se oni razlikuju od nas? Šta ih to nagoni da se bave ovom
vrstom kriminala? Ovaj rad će pokušati da odgovori na neka od ovih pitanja.
kada govorimo o kriminalcima obično mislimo na lopove, serijske ubice,
silovatelje, pedofile. psihološke studije sprovedene na zatvorskoj populaciji
pokazuju da su njihove zajedničke karakteristike: sposobnost da lažu i
manipulišu drugima, nedostatak empatije i brige za druge, plitak emocionalni
afekt, nedostatak kajanja i egocentrična grandioznost.2 Međutim, postoji saznanje
da brojni pojedinci sa sličnim karakteristikama nisu u zatvoru, jer koristeći svoj
šarm i sposobnost za kameleonstvo uspešno zaobilaze pravne i socijalne norme.
prema forenzičkom psihologu Barbari kervin (Barbara kerwin), psihopatija
nije mentalna bolest ili deficit, već opšti stav sebičnosti koji karakteriše odnose
sa drugima.3 s obzirom na to da se istraživanja ličnosti kriminalaca uglavnom
vrše na zatvorenicima, mora se konstatovati da su oni samo deo populacije koju
karakteriše kriminogeno ponašanje. Jedan od razloga na osnovu koga bi mogla
da se postavi hipoteza da je struktura ličnosti zatvorenika značajno drugačija od
onih koji nikada nisu bili hapšeni je taj što određene sposobnosti i crte ličnosti
doprinose da se izbegne zatvor. Drugi mogući razlog jeste uticaj institucije na
zatvorenike zbog čega je teško utvrditi da li je dobijeni rezultat na testovima
ličnosti povezan sa kriminogenim ponašanjem ili sa institucionalizacijom.4
Veoma često psihopatski tip ličnosti se može videti među političarima. tako,
na primer, Džim kuri (Jim kouri) piše da „neke od karakternih crta koje
pokazuju serijske ubice ili kriminalci mogu da se vide unutar političke arene:
oni dele crte psihopata kao što su nedostatak kajanja ili krivice posle izvršenja
krivičnog dela. Oni poseduju crte kao što su: laganje, narcizam, sebičnost. to su
ljudi kojima poveravamo svoju sudbinu”.5 Iako je psihopatija kao poremećaj
ličnosti najpoznatija među laicima, to je samo jedan od tipova koji psiholozi
2
robert D. Hare, Without Conscience: The Disturbing World of Psychopaths Among Us,
Guildford press, New york, 1993, p. 25.
3
Clayton Morgareidge, “Capitalism is Organized Narcissism”, 13 August 2001, Lewis and Clark
College website, http://legacy.lclark.edu/~clayton/commentaries/narcissism.html.
4
Estrella romero, M. Angeles Luengo, and Jorge sobral, “personality and antisocial behaviour:
study of temperamental dimensions”, Personality and Individual Differences, Vol. 31, Issue
3, August 2001, p. 336.
5
Navedeno prema: John kozy, “psychopathic Criminal Enterprise Called America”, Centre for
research on Globalisation (CrG), www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=19536.
452
Ličnost izvršioca krivičnih dela iz oblasti organizovanog kriminala
nazivaju „mračnom trijadom”, u koju spadaju osim psihopatije i makijavelizam

i narcizam. svim ovim tipovima zajedničke su, iako u različitoj meri, socijalna
zlonamernost i dvoličnost, samoživost i agresija, kao i emocionalna hladnoća.
Većina njih se ne kvalifikuje za psihijatrijsku dijagnozu iako ponekad mogu da
obole psihički ili da postanu izopštenici od zakona. Mnogo običnija subklinička
vrsta se nalazi među nama i kreće se po kancelarijama, školama, barovima i
rutinskim putanjama svakodnevnog života.6
Budući da sva tri tipa ličnosti možemo naći među izvršiocima organizovanog
kriminala, dobro je da znamo koje su karakteristike svakog od ovih tipova da bi
mogli da ih prepoznamo kako bi se uspešnije borili protiv njih.
Narcisti
Naziv narcizam potiče od grčkog mita o Narcisu, koji je toliko bio zanet
sopstvenom lepotom da se zaljubio u svoj odraz u ogledalu. Nimfa Eho se takođe
zaljubila u njega, ali je bila grubo odbijena i ostala slomljenog srca. kao što
sugeriše mit, narcisti privlače ljude zato što izgledaju samopouzdano, što im daje
izgled harizmatičnosti. Iako brzo izigraju druge, oni sebe vide kao pozitivne, a
njihovo osnovno geslo glasi: „Drugi postoje da bi mene obožavali”.
Zdrava mera narcizma je neophodna za samopoštovanje i pozitivno viđenje
sopstvene ličnosti, jer daje samopouzdanje i mogućnost za korišćenje sopstvenih
potencijala. Nezdrav narcizam se odlikuje time što osoba ima smanjenu
sposobnost za empatiju i vođenje brige o drugima. U poslovnom svetu narcisti
mogu postati istaknuti lideri, ali nezdravi narcisti žude za divljenjem i slavom i
u to ime su spremni na sve. Iako se odlikuju sposobnošću za inovacijom i
privlačenjem sledbenika, pošto se ne obaziru na to kako njihovi postupci deluju
na druge, oni slobodno i agresivno ostvaruju svoje ciljeve, bez obzira na ljudsku
cenu. U vreme društvenih kriza takvi lideri se mogu činiti privlačnim zato što
su spremni na radikalne promene. Međutim, empatija takvih narcista je
selektivna, pa oni odbijaju da vide one koji ne pothranjuju njihovu slavu. pošto
im nedostaje empatija, oni ne žale nikoga i ravnodušni su prema potrebama
drugih (mogu da prodaju ili zatvore kompaniju bez obzira na posledice po
zaposlene). Dok je osećaj sopstvene vrednosti znak zdravog narcizma, nezdravi
narcisti se odlikuju unutrašnjom nesigurnošću, koja ih nagoni da izbegavaju
6
Danijel Goleman, Socijalna inteligencija: nova nauka o ljudskim odnosima, Geopoetika,
453
Dragana Batić
svaku kritiku, tako što čak i konstruktivnu kritiku doživljavaju kao napad na
sebe. Narcistički lideri zato ne uzimaju u obzir gledišta koja se kose sa njihovima,
što vodi povećavanju nerealističnosti, a to, npr. kompaniju koju vode može
dovesti do propasti.
Od svih tipova mračne trijade, samo su narcisti skloni besramnom veličanju
sebe i hvalisanju, u čemu im pomaže i samoobmana. Narcista je osoba koja ima
grandiozni osećaj sopstvene važnosti, opsesivne fantazije o bezgraničnoj slavi,
a veoma se naljuti kada je kritikuju. Nedostatak empatije čini da oni ne primećuju
neprijatnu usredsređenost na sebe koja je za druge ljude očigledna. Iako ponekad
mogu biti šarmantni, narcisti znaju da budu i vrlo neprijatni budući da su
nezainteresovani za emocionalnu bliskost. Oni su veoma takmičarski nastrojeni,
cinični su i nepoverljivi prema drugima i rado iskorišćavaju ljude, pa i one sa
kojima žive, a za sebe po pravilu misle da su veoma dopadljivi.
Narcizam čini ljude opasnima budući da ih lišava empatije i poštovanja
prema drugima, pa dozvoljavajući ignorisanje humane dimenzije društvenih
odnosa dovodi do toga da narcisi lako prenebregnu moralne norme i skliznu u
kriminal. kriminal je prečica do objekta nečije želje; na taj način kriminalac
potcenjuje realnost drugih ljudi ignorišući njihovo iskustvo i osećanja, zbog čega
druge ljude gleda kao robote, odnosno kao stvari.
Makijavelisti
Naziv makijavelista dolazi od poznatog italijanskog renesansnog političkog

mislioca Nikola Makijavelija (Niccolò Machiavelli), koji je u šesnaestom veku
napisao Vladaoca — svojevrsni priručnik za preuzimanje i održavanje političke
vlasti uz pomoć lukavog manipulisanja. Makijaveli je smatrao da je sebični
interes jedina pokretačka sila i da cilj opravdava sredstva, ma koliko ljudske
patnje izazvao. Za njega se samo po sebi razume da onaj ko se dočepa vlasti
uopšte ne brine o ljudima kojima vlada, kao ni o onima koje je zgazio da bi se
dočepao vlasti.
psiholozi upotrebljavaju izraz makijavelista da označe osobe čiji pogled na
život označava stav „sve može”. to su ljudi bez morala, koji poseduju određeni
šarm, slatkorečivost, samopouzdanje i lukavstvo, ali su nezainteresovani za
uspostavljanje emocionalnih veza, i kao i narcisti, druge ljude vide samo kao
sredstvo za ostvarenje svojih ciljeva. Makijavelista deli karakteristike sa dva tipa
ličnosti tzv. mračne trijade, kao što su neprijatna narav i sebičnost. Ali
makijavelista, mnogo više nego narcista i psihopata, ostaje realističan u pogledu
454
sebe i drugih, jer njemu nije važno da ostavi utisak, već da stvari vidi jasno kako
bi ih što bolje iskoristio. Zato su oni, možda više od druga dva tipa, skloniji
učešću u organizovanom kriminalu. Osobe sa makijavelističkim tipom ličnosti
su obično grube prema podređenima i poltroni u odnosu na nadređene, pa lako
postižu lični uspeh.
Makijavelisti mogu biti čak i empatični ako znaju da će ih to dovesti do
željenog cilja. Ipak, oni su uglavnom emocionalno hladni i svet vide racionalno
i probabilistički, lišeni su ne samo emocija, već i etičkog osećaja za druge ljude,
tako da lako postaju nemoralni. Oni mogu da prodru u emocionalni svet druge
osobe samo površinski i da ga iskoriste za svoje ciljeve, imaju lukavu socijalnu
percepciju koja im omogućava manipulisanje ljudima, odnosno socijalnu
prefriganost. „Ali dugoročno gledano, makijavelisti truju svoje odnose; iza njih
je mnogo ozlojeđenih bivših prijatelja, bivših ljubavnika, bivših poslovnih
partnera tako da se izlažu opasnosti da loš glas o njima utiče na njihov život”.7
pokretljivost savremenog društva im ide u prilog, tako da retko budu uhvaćeni
u nedelima.
Psihopate
U svojoj knjizi Bez savesti: uznemirujući svet psihopata među nama,

stručnjak za probleme psihopatije robert Her (robert D. Hare), osvrćući se na
ozbiljnost i raširenost ovog problema, ukazuje da samo u severnoj Americi ima
oko dva miliona psihopata, dok među stanovnicima Njujorka živi oko 100 000
psihopata. Daleko od toga da je ovaj problem izolovan i da utiče na mali broj
ljudi, naprotiv, psihopatijom je dodirnut skoro svako od nas.8
Najčešća, ali ne i jedina manifestacija psihopatije jeste kriminalno kršenje
društvenih normi. Zbog toga ne iznenađuje da se među kriminalcima u zatvoru
nalaze brojne psihopate iako veći deo psihopata ostaje na slobodi. poslednjih
godina i kod nas i u svetu imamo sve više primera koji predstavljaju
manifestaciju psihopatije: serijske ubice, silovatelje, zlostavljače dece, porodične
nasilnike, članove gangova, dilere droge, potkupljive advokate i sudije, članove
organizovanog kriminala, korumpirane lekare, teroriste, vođe sekti,
beskrupulozne tajkune i političare.
7
Ibid., str. 127.
8
robert D. Hare, Without Conscience: The Disturbing World of Psychopaths Among Us, op.
cit., p. 25.
455
Dragana Batić
Her kao rezultat istraživanja i kliničke prakse daje listu simptoma psihopatije
u vidu kliničke skale koju su ocenili psiholozi i drugi profesionalci. skala
procenjuje: površinski šarm, grandioznost, potrebu za stimulacijom, patološko
laganje, komandovanje i manipulisanje, nedostatak kajanja, bezosećajnost, slabu
kontrolu ponašanja, impulsivnost, neodgovornost, nedostatak prihvatanja
odgovornosti za sopstvene postupke itd. Ova skala je korišćena za predviđanje
rizika od ponovnog vršenja krivičnih dela i mogućnost rehabilitacije. Faktorskom
analizom izdvojena su dva faktora:
Faktor 1 karakterišu sebičnost, bezosećajnost i iskorišćavanje drugih bez
kajanja, dok faktor 2 karakteriše hroničnom nestabilnošću, antisocijalnim i
socijalno devijantnim životnim stilom.9
Faktor 1: Ličnost „agresivnog narciste”

• površinski šarm
• Grandiozni osećaj sopstvene vrednosti
• patološko laganje
• komandovanje, odnosno manipulisanje
• plitak afekt
• Bezosećajnost, nedostatak empatije
• Nesposobnost za prihvatanje sopstvene odgovornosti
Faktor 2: „Socijalno devijantan životni stil”

• potreba ѕa stimulacijom
• parazitski životni stil
• slaba kontrola ponašanja
• promiskuitetno seksualno ponašanje
• Nedostatak realističnih dugoročnih ciljeva
• Impulsivnost
• Neodgovornost
• Maloletnička delinkvencija
• rani problemi u ponašanju
9
robert D. Hare, The Hare Psychopathy Checklist: Revised, Mini Healthy systems, toronto, 1991.
456
Faktor 1 obuhvata crte koje predstavljaju interpersonalni i afektivni deficit

psihopatije, dok faktor 2 predstavlja simptome koji se odnose na antisocijalno
ponašanje. Navedene karakteristike ličnosti slične su onima o kojima smo
već govorili; pojedini autori tvrde da se „mračnom trijadom” označavaju
različite tačke na istom kontinuumu, koji počinje od zdravog narcizma pa se
završava psihopatijom. pri tome, makijavelista i psihopata su naročito slični,
odnosno makijavelista predstavlja supkliničku ili nezatvorenu formu
psihopate.
Međutim, za razliku od narcista i makijavelista, psihopate ne osećaju
nikakvu anksioznost. Čini se da je za njih strah nepoznat, oni ostaju mirni u
situacijama u kojima bi se drugi uspaničili. Ova imunost na stres znači da
psihopate mogu biti opasne na načine koji se retko sreću kod druga dva tipa.
Budući da ne osećaju anticipatorni strah, njih ne zadržava opasnost od kazne,
što ih čini spremnima na sve. ravnodušnost prema posledicama zbog kojih
drugi ljudi poštuju zakon, čini od psihopate, više nego od ostala dva pripadnika
„mračne trijade”, kandidata za zatvor.
psihopate nemaju empatiju: njima je problem da kod drugih ljudi razlikuju
strah od tuge. Okrutnost psihopate dolazi od toga što su oni imuni na ljudsku
patnju. psihopate mogu, kao i makijavelisti, da budu spretne u socijalnoj
kogniciji, mogu naučiti da proniknu u unutrašnji svet druge osobe da bi
naslutili njene misli i osećanja i pritisnuli „pravu dugmad”.10 Danas se
upotrebljava izraz „uspešni psihopata” za one koji krše zakon, ali nikada nisu
optuženi ili uhapšeni za svoja zlodela. „Uspešni” su zato što anksioznije
reaguju i mogu da predvide posledice, iako imaju iste bezobzirne sklonosti
kao i ostale psihopate.
psihopate imaju razvijen neverovatno moćan mehanizam kamuflaže. kada
im to odgovara, mogu se ponašati vrlo prijateljski i izgledati vrlo harizmatično.
Zbog toga psihopate često ostaju nevidljive za žrtve sve dok na njih ne bace
svoju mrežu. to ih čini posebno pogodnim za vršenje krivičnih dela iz oblasti
organizovanog kriminala. Budući da većina ljudi imaju osećanje za fair play i
altruizam, nisu uvek spremni da vide da drugo ljusko biće nema te atribute.
pogotovo je to teško prepoznati kod nekoga ko je u našoj najbližoj okolini,
posebno ako vrši respektabilnu funkciju kao što je slučaj sa rukovodiocima,
političarima, advokatima, lekarima i sl.
10
Danijel Goleman, Socijalna inteligencija: nova nauka o ljudskim odnosima, op. cit., str. 127.
457 457
Dragana Batić
Zaključak
Zajedničko svim tipovima ličnosti unutar tzv. mračne trijade jeste nedostatak
moralnosti i empatije. Da podsetimo, empatija je „emocionalna reakcija koja
izvire iz razumevanja ili anticipacije tuđeg emocionalnog doživljaja ili stanja, i
pri tom je slična ili identična onome što druga osoba oseća, ili bi trebalo da oseća.
Na primer, kada posmatrač vidi osobu koja je tužna i kao rezultat toga i sam
oseća tugu, on je iskusio empatiju”.11 Martin Hofman (Martin L. Hofman),
psiholog koji se dugo godina bavio ovim problemom, o empatiji kaže: „(...) za
mene, empatija je iskra ljudske brige za druge ljude, lepak koji socijalni život
drži zajedno. Ona može biti krhka, ali je bez svake sumnje izdržala celu evoluciju
i verovatno će tako biti dok god bude bilo ljudske vrste”.12
Za razvoj empatijske sposobnosti najvažniju ulogu ima rana socijalna
komunikacija unutar porodice. rano afektivno vezivanje je osnova koja prethodi
zainteresovanosti za druge, a ona, s druge strane, čini osnov empatije. postoji
veliki broj studija koje naglašavaju vezu između roditeljske topline i empatije,
kao i vezu između empatičnosti roditelja i njihove dece. Dok pozitivna iskustva
ohrabruju razvoj empatije, negativna iskustva kao što su zlostavljanje implicira
manjak svesnosti i senzitivnosti za osećanja drugih ljudi. Veliki broj istraživanja
pokazuje vezu između empatije i prosocijalnog ponašanja, posebno kod
adolescenata i odraslih osoba.13 korene moralnosti treba tražiti u empatiji jer
predstavlja saučestvovanje sa mogućim žrtvama — nekim ko pati, ko je u
opasnosti ili nevolji, što obavezuje ljude da reaguju i pomognu drugima. Biti „u
tuđoj koži” navodi ljude da slede moralne principe. prema tome, nedostatak
empatije znači i nedostatak moralnih principa. Većina ljudi se odlikuje empatijom.
Odsustvo empatije kojom se odlikuju osobe sa karakteristikama nekog od tipova
ličnosti iz „mračne trijade”, odnosno nemogućnost da se oseti sažaljenje i empatija
bilo koje vrste ili barem nagoveštaj griže savesti, spada u najsloženije emocionalne
defekte. suština psihopatske hladnokrvnosti jeste u nesposobnosti da se ostvari
dublji emocionalni kontakt sa drugima, već samo površinske veze i odnosi.
prema autorima koji su sproveli obimno istraživanje o makijavelističkom
tipu ličnosti, uspešni manipulatori nisu, kao što bi se moglo misliti, efikasni u
empatiji, pomoću koje otkrivaju tuđe motive, a onda to svoje znanje koriste da
11
Nancy Eisenberg and richard A. Fabes, “Empathy: Conceptualisation, assessment, and relation
to prosocial behavior”, Motivation and Emotion, Vol. 14, No. 2, 1990, p. 132.
12
Martin L. Hofman, Empatija i moralni razvoj, Dereta, Beograd, 2003, str. 12.
13
Ibid., str. 38.
458
bi druge izmanipulisali. U stvari, oni imaju slabu sposobnost empatisanja i slabo

razumeju motive dugih ljudi. „Njihova prednost je upravo u tome što nisu
empatični i što su zahvaljujući tome neosetljivi na druge, što im omogućava da
gaze preko drugih ljudi u ostvarenju sopstvenih ciljeva”.14
savremeno društvo nenamerno veliča neke od karakteristika ovih tipova
ličnosti: pohlepu, taštinu i osećanje spoljašnje moći. kristofer Laš (Christopher
Lasch), autor knjige Kultura narcizma, kritikuje američko društvo dvadesetog
veka zbog forsiranja individualizma i samoljublja koji doprinose stvaranju
patološkog narcizma. „U tom društvu, hijerarhijski odnosi se manifestuju kroz
simbole materijalnog bogatstva i hedonističkog životnog stila. pošto su kao
rezultat toga, odnosi sa drugima determinisani kompeticijom za statusne simbole,
svaka individualna aktivnost je podređena postizanju tih simbola (...) U takvom
društvu, narcista, nošen potisnutim besom i samo-mržnjom, beži u grandiozni
self koncept, koristeći druge ljude kao instrumente”.15
Ovo je veoma izraženo u tzv. tranzicionim zemljama u kojima zbog velike
nezaposlenosti, hronične egzistencijalne nesigurnosti, sve većeg jaza između
bogatih i siromašnih dolazi do promene vrednosnog sistema u smislu
relativizovanja moralnih i društvenih normi. „percepcija slabe životne
perspektive, eskalacija taktike socijalnog takmičenja i spremnosti na rizik rušile
su moralne barijere prema kriminalu i kršenju zakona: granice između legalnog
i nelegalnog za većinu građana prinuđenih na šverc da bi preživeli postale su
zamagljene, a kršenje zakona ’opravdano’ (...) Ograničavajuće društvene
okolnosti, ali i dramatična ekonomska polarizacija društva praćena senkom
sumnjive privatizacije, uticale su na vrednosno prihvatanje kriminala kao
legitimnom u takvom nepravednom društvu”.16 Ovakav socijalni ambijent
veoma pogoduje tipovima ličnosti koji su skloni vršenju organizovanog
kriminala, tzv. mračnoj trijadi: narcistima, makijavelistima i psihopatama.
Literatura
1. Eisenberg Nancy and Fabes richard A., “Empathy: Conceptualisation, assessment, and
relation to prosocial behavior”, Motivation and Emotion, Vol. 14, No. 2, 1990, p. 132.
14 Danijel Goleman, Socijalna inteligencija: nova nauka o ljudskim odnosima, op. cit., str. 127.
15 Christopher Lasch, The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing
Expectations, Norton, London, 1979, pp. 35–41.
16
Olivera pavićević i Biljana simeunović-patić, Srbija i (anti)heroji, Institut za kriminološka i
sociološka istraživanja, Beograd, 2005, str. 6.
459
Dragana Batić
2. Goleman Danijel, Socijalna inteligencija: nova nauka o ljudskim odnosima,

Geopoetika, Beograd, 2008, str. 119.
3. Hare robert D., The Hare Psychopathy Checklist: Revised, Mini Healthy systems,
toronto, 1991.
4. Hare, robert D., Without Conscience: The Disturbing World of Psychopaths Among
Us, Guildford press, New york, 1993.
5. Hofman Martin L., Empatija i moralni razvoj, Dereta, Beograd, 2003, str. 12.
6. konstantinović-Vilić slobodanka, Nikolić-ristanović Vesna, Kriminologija, Centar
za publikacije pravnog fakulteta Univerziteta u Nišu, Niš, 2003.
7. kozy John, “psychopathic Criminal Enterprise Called America”, Centre for research
on Globalisation (CrG), www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=19536.
8. Lasch Christopher, The Culture of Narcissism: American Life in an Age of
Diminishing Expectations, Norton, London, 1979.
9. Morgareidge Clayton, “Capitalism is Organized Narcissism”, 13 August 2001,
Lewis and Clark College website, http://legacy.lclark.edu/~clayton/commentaries/
narcissism.html.
10. pavićević Olivera i simeunović-patić Biljana, Srbija i (anti)heroji, Institut za
kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 2005.
11. romero Estrella, Luengo M. Angeles, and sobral Jorge, “personality and antisocial
behaviour: study of temperamental dimensions”, Personality and Individual
Differences, Vol. 31, Issue 3, August 2001.
tHE pErsONALIty OF AN OrGANIsED CrIME ACtOr:

A NArCIsIst, A MACHIAVELLIAN Or A psyCHOpAtH?
the author deals with three types of personality that are known in psychology as
“the Dark triad”: narcisistic, Machiavellianistic, and psychopathic. the common traits
to all of mentioned types of personality are social viciousness, hypocracy, selfishness,
agression, and emotional coldness. the most of individuals who score high on the Dark
triad traits of personality do not fit into regular psychiatric diagnosis, but as a sub-clinic
sort live among others, and are free to step in organised crime group. the paper analyses
the traits of the three types of personality, with a focus on the lack of empathy and
morality. the notion of “successful psychopaths” is being used to describe persons who
are involved in thefts, drugs trafficking, violence, but manage to avoid criminal
prosecution. their criminal acts are accompanied with classic pattern of silver-tongued
charm, pathological lying, and impulsivity. the author stresses the main reasons why
criminals with this type of behaviour are successful, and emphasizes that contemporary
society unintentionally glorify some traits of the three types of personality, such as: a
greed, a vanity as well as a sense of external power.
460
ODNOS RASTA KRIMINALA I NEDOSTATKA
DRUŠTVENE STIGMATIZACIJE
Aleksandra Bulatović*
ApstrAkt
Društvo sa stabilnom demokratskom procedurom i funkcionalnom
pravnom državom u kojoj kriminal pokreće mehanizam represije počinioca
stvara utisak o neisplativosti zločina. Delotovornost sankcija u stabilnim
društvenim uslovima ima višestruki preventivni efekat na kriminal.
Ukoliko pojedinačna devijantnost ostane nekažnjena ili se kriminal
opravdava višim ciljevima, imamo izražen sukob između vladajuće kulture
i neke sistemske potkulture (kontrakulture) u smislu izostanka njenog
društvenog ograničavanja i/ili društvene stigmatizacije, stvara se fenomen
podeljene lojalnosti, što otežava društvenu kontrolu grupa i pojedinaca. U
okviru takvog konfliktnog sistema dolazi do sistemske devijacije jer eksces
postaje redovna pojava — pojedinačna devijantnost kao personalni
problem utapa se u strukturno-društveni i strateško-razvojni društveni
problem. kako je korupcija tipična sistemska devijacija, prateći specifične
aktuelne fenomenološke odlike ove sistemske devijacije, rad
problematizuje nivo društvene pojavnosti i opšteprihvaćenih vrednosti
različitih oblika devijantnosti u srpskom društvu te širenje uverenja o
kriminalu kao isplativom sredstvu pri postizanju ciljeva s jedne strane, a
o poštenju i znanju, kao o neisplativim mogućnostima, s druge strane.
Autorka poredi logiku borbe protiv kriminala i njegov rast ukazujući na
njihovu uzročno-posledičnu vezu.
Ključne reči: kriminal, društvena stigmatizacija, delotvornost sankcija,
društveni kapital, elite.
kriminal kao oblik protivdruštvenog ponašanja već duže vreme zaokuplja

pažnju političkih elita, a suzbijanje kriminala se, bez razlike, deklariše kao
prioritet javne politike kako u državama razvijene demokratije, tako i u
ostatku sveta. Osnov te politike, kroz svoju integrišuću društvenu funkciju,
*
Autorka je istraživač saradnik u Institutu za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd.
461
određuju pravne vrednosti čiju zaštitu obezbeđuju pravni propisi —

najefikasnija politička sredstva za podsticanje i stvaranje poželjnih društvenih
vrednosti.1
kriminal i strah od kriminala imaju duboki negativan uticaj na ličnu i
društvenu dobrobit. Većina ljudi se ponaša u skladu sa predvidivim
svakodnevnim obrascima; istovremeno, devijantno ponašanje je sveprisutna
društvena pojava. Ljudi dele zajednička osećanja normalnosti koja se
zasnivaju na definisanoj predvidljvosti („prirodnosti”) u međusobnim
susretima ili interakciji i zato svaka različitost i nepredvidljivost u interakciji
unosi određenu dozu nelagode, straha ili osude. Ukoliko kriminal, kao
socijalno najteži oblik devijacije, pokreće mehanizam represije počinioca,
stvara se utisak da se zločin ne isplati. Delotovornost sankcija u stabilnim
društvenim uslovima ima višestruki preventivni efekat na kriminal. Osuđeni
kriminalac ne trpi samo javnu osudu na osnovu rezultata krivičnopravnog
procesuiranja, već i stigmatizaciju kao društvenu osudu koja se ispoljava kao
nespremnost ostalih članova društva da stupaju u interakcije sa njim bilo u
smislu društvenih, bilo u smislu ekonomskih interakcija. Da li će
stigmatizacija funkcionisati na ovaj način zavisi od toga da li postoji
ekvilibrijum između kriminaliteta i društvene osude.
Ukoliko pojedinačni kriminalitet ostane nekažnjen ili se kriminal
opravdava višim ciljevima, onda postoji izražen sukob između vladajuće
kulture i neke sistemske potkulture (kontrakulture); stvara se fenomen
podeljene lojalnosti što otežava društvenu kontrolu grupa i pojedinaca. U
krajnjoj instanci ovog procesa, devijantne norme i vrednosti oblikuju
društvene odnose u dugotrajnom smislu, a alternativni, nedevijantni model
tih odnosa je netipičan i kao takav — potisnut. Na opisan način se koncipira
društvena stvarnost koja predstavlja primer društva sa devijantnom
društvenom kulturom i devijantnim kulturnim obrascima. kroz ovakav proces
diferencijacije kojim se različitosti u društvu umnožavaju, dovodi se u pitanje
egzistencija univerzalnih vrednosti.
1
U savremenim društvima osnovne i univerzalne ljudske vrednosti koje se štite pravnim
propisima su: ljudski život i zdravlje (fizički i duhovni integritet čoveka); sloboda, čast i
dostojanstvo (slobode i prava čoveka); materijalna sigurnost (sigurnost privatne svojine, pravo
na imovinu); intelektualna prava (sloboda intelektualnog stvaralaštva i pravo na intelektualnu
svojinu); politička prava i slobode (individualna i kolektivna prava građana, koje obezbeđuje
pravna država) i socijalna pravda (socijalna i ekonomska prava, relativno ravnomerna raspodela
najosnovnijih egzistencijalnih dobara).
462
Odnos rasta kriminala i nedostatka društvene stigmatizacije
Devijacija, kriminal i kriterijumi normalnosti
Izvorno značenje izraza devijacija jeste skretanje s putanje, izmena izvesnog

pravca, odstupanje od neke vrednosti. tipično za bilo koju ljudsku zajednicu je
da postojanje nekog normativnog i vrednosnog okvira kao okosnice njene
kohezije nužno pretpostavlja i oblike odstupanja od onog što zajednica
prepoznaje kao opšte korisno. U nauci o društvenim devijacijama, ovaj izraz
označava ponašanja pojedinca i društvenih grupa koja odstupaju od moralnih,
religijskih i običajnih normi i vrednosti.2 prema ovim ponašanjima postoji
formalna i neformalna društvena reakcija osude i neodobravanja. Međutim, ne
postoji saglasje o tome šta je devijantno, a šta normalno.
Na društvenom nivou, različitost ili devijantnost „izaziva” društveni poredak.
Devijantnost dovodi u pitanje postojeće društvene odnose, vrednosti i značenja.3
kao fenomen, devijantnost je u svojoj osnovi i suštini vezana za društveni
poredak. Društveni poredak definiše šta je realno, očekivano, prihvatljivo, tj.
normalno, nasuprot onome što je nerealno, neočekivano i neprihvatljivo, tj.
devijantno. Devijacija je društvena pojava kod koje se ispoljava značajno
neslaganje između prihvaćenih standarda (o tome kakva treba da bude društvena
stvarnosti) i postojećeg društvenog stanja. Značenje devijantnosti, u određenom
kontekstu, čuva i štiti grupne interese i tako održava osećanje „normalnosti”.
pojedinci ili grupe postaju devijantni onog trenutka kada na njih društvo
primeni osudu i etiketira ih ili žigoše kao „nenormalne”. U zavisnosti od oblika
odstupanja, ostvaruje se i društvena reakcija, a kriminalno ponašanje
podrazumeva normativno sankcionisanje, najčešće kaznu.
ključne karakteristike devijantnosti su da ona predstavlja produkt socijalne
interakcije koji remeti društveni poredak, napada „opšte prihvaćenu realnost”,
krši grupna, unapred definisana očekivanja i izaziva reakciju neodobravanja.
Devijacije se uobičajeno definišu na osnovu vrednosnih i normativnih
kriterijuma, kao i na osnovu ljudskih potreba i društvene reakcije na devijaciju,
a krivično delo je proizvod kulturnih, socijalnih i mentalnih procesa”.4 Društvene
vrednosti se definišu kao implicitni ili eksplicitni sadržaji i norme poželjnosti
karakteristične za pojedince, društvene grupe i zajednicu. U tom kontekstu
2
Na primer: kriminal, maloletnička delinkvencija, samoubistvo, prostitucija, bolesti zavisnosti,
prosjačenje, društvene dezorganizacije i slično.
3
stephen pfohl, Images of Deviance and Social Control: A Sociological History, second edition,
McGrow Hill, New york, 1994.
4
Nils Christie, „Odgovori na gubitke”, Temida, Vol. 9, No. 1, 2006, str. 5–10.
463
vrednosti su centralni stavovi ili sentimenti koji određuju prioritete među

ljudskim referencijama, te otud daju sadržaj i strukturu organizaciji života u
zajednici i određuju njihove međusobne odnose. kao relativno stabilne, opšte i
hijerarhijski organizovane forme, društvene vrednosti u najvećoj meri određuju
karakter društva, delovanja institucija i utiču na socijalizaciju ličnosti.5 Vrednosti
prihvaćene u nekoj društvenoj sredini, društvenoj grupi ili društvu u celini
formiraju krivično pravo čije norme u savremenim društvima određuju koje
ponašanje odstupa od tih normi, tj. koje nepoželjno i negativno ponašanje sa
stanovišta određenih opšteprihvaćenih vrednosti i normi u društvu predstavlja
kriminalno ponašanje.6
Društvena kontrola devijantnosti
Društvena kontrola je vrlo složen pojam čija se kompleksnost ispoljava u

činjenici da obuhvata veoma raznolike oblike reagovanja društva na devijantnost
kao društveni fenomen — od kažnjavanja, patologizacije i medikalizacije, preko
neutralizacije do ignorisanja, a uslovljena je načinom na koji se konstruiše
društveno normirana teorija i praksa. Mehanizmi društvene kontrole su
mehanizmi kojima društvo reguliše individualna i grupna ponašanja u smislu
opštih sankcija i nagrađivanja.
Društvena kontrola se odnosi na različita sredstva koja društvo primenjuje
kako bi obezbedilo da se njegovi članovi ponašaju u skladu sa kulturnim
normama; formalizovana je u obliku zakona koje sprovodi vlast mehanizmima
sile i drugim oblicima formalnih sankcija. Formalna društvena kontrola se odnosi
na elemente društva kao što su zatvori ili institucije za smeštaj mentalno obolelih
lica tzv. totalne institucije, koje bi trebalo da obezbede resocijalizaciju pojedinaca
koji prekrše formalno pravilo. U formalni sistem društvene kontrole ugrađeni
su: retributivna motivacija na osnovu koje onaj ko krši normu mora da snosi
posledice za takvo postupanje; motivacija ostvarivanja generalne prevencije
kriminala; motivacija ostvarivanja rehabilitacije kao načina da formalna
društvena kontrola utiče na kriminalce i preobrazi ih u produktivne članove
društva; motivacija da se postigne društvena zaštita putem razdvajanja
devijantnih članova društva od nedevijantnih. Neformalna društvena kontrola
se odnosi na elemente društva koji podržavaju neformalne kulturne norme —
5
Ivan Vidanović, Rečnik socijalnog rada, Beograd, 2006.
6
Mike Haralambos, Sociology: Themes and Perspectives, Oxford University press, London, 1980.
464
pored eksplicitnih zakona, društvena kontrola se ostvaruje i kroz običajne norme

i neformalne sankcije koje često mogu biti efikasnije.7
teorija socijalne kontrole u značajnoj meri dominira aktuelnim
objašnjenjima devijantnosti, a posebno kriminala i delinkvencije. Budući da
njene početne pretpostavke razmatraju devijantno ponašanje kao rezultat
odsutnosti socijalne kontrole ili sprečavanja devijantnosti, autori ovog teorijskog
kruga se uglavnom slažu da bi „bez kontrole” ljudi bili slobodni da čine sve što
im se učini kao prirodna potreba, dok se u pogledu potrebnog stepena kontrole
u društvu mišljenja razlikuju.8 travis Hirši (travis Hirschi), jedan od
najuticajnijih teoretičara ove struje, objašnjava kako društvena kontrola
neutrališe sklonost devijantosti na sledeći način:
• kroz poštovanje i socijalizaciju grupnih normi, povezivanjem pojedinca s
grupom zasnovanim na osećanjima odanosti i naklonosti;
• kroz određivanje obaveza koje opisuju stepen do kojeg osoba razvija najniži
nivo konformističkog ponašanja, znajući da devijantni čin koji ugrožava
druge ima sankciju kao posledicu;
• putem uključivanja u telesne aktivnosti nedevijantne prirode, zbog kojih
ostaje malo vremena za delikvenciju (na primer, bavljenje košarkom,
trčanjem, fizičkim radom itd.).9
Fenomenološka slika kriminala stalno se menja. prema konceptu socijalne
dezorganizacije, koren problema se nalazi u društvenim normama i aktivnostima
zajednice, a devijantnost je rezultat nejednakog društvenog razvoja, s mnoštvom
društvenih promena i sukoba koji deluju na individualno ponašanje. socijalna
organizacija postoji kada je vidljiv visoki stepen unutar društvene kohezije koja
povezuje pojedince i institucije u društvu, a podrazumeva slaganje u velikoj meri
oko ciljeva i oko normi koje određuju ponašanje.10 Nasuprot tome, kada je
7
Moral je specifičan običaj i složeni socijalni fenomen koji se sastoji od moralnih vrednosti,
moralnih normi, moralne prakse. kao nepisani sistem normi koje određuju pravila ponašanja ljudi
u zajednici, izgrađenih na shvatanju zajednice, moral usmerava ljude da čine dobro i izbegavaju
zlo. Griža savesti je moralna, unutrašnja, specifična sankcija koju subjekt sam primenjuje na sebi
i utoliko preventivna, a najvrednija društvena norma. kao mehanizam koji utiče na devijacije,
moral je najefikasniji kada se u tradicionalnim društvima oslanja na običaje, a u modernim na
pravo, odnosno, običaji i pravo su znatno delotvorniji kada su u saglasju s moralom.
8
prema teoriji socijalne kontrole, motivacija nije neophodna za objašnjenje devijantnog
ponašanja jer je svako motivisan za kriminalni čin, pa stoga njeno razjašnjenje nije ni nužno.
9
travis Hirschi, Causes of delinquency, N.J.: transaction publishers, New Brunswick, 2002.
10
Mladen Zvonarević, Socijalna psihologija, Školska knjiga, Zagreb, 1981, str. 665.
465
konsenzus važnih vrednosti i normi izvrnut i kada se tradicionalne norme ne

primenjuju, nastupa socijalna dezorganizacija.
U savremenim uslovima beleži se porast ukupnosti kažnjivih ponašanja i
brojnost novih pojavnih oblika, naročito teških kaznenih dela. taj se rast
kriminala može opisati kroz četiri stadijuma: od početnog nivoa ekscesa, preko
delovanja organizovanog kriminala u nekakvoj prihvatljivoj meri u razvijenim
pravnim sistemima (država ima svoju mafiju) koji sledi stadijum društvenog
razvoja u kome su društva bez izgrađene pravne države (mafija ima svoju
državu), pa sve do društva u kojem devijantne norme i vrednosti kreiraju
društvene odnose. promene u političkom poretku obeležene su ne samo
dugotrajnošću uzroka i okolnostima koje im idu na ruku nego i istovremenim
nestajanjem tradicionalne državne i društvne reakcije.
Stigmatizacija kao oblik društvene reakcije

na devijantnost u kriminogenom smislu
stigma je reč grčkog porekla i prvobitno je označavala telesnu oznaku na

određenim članovima zajednice kao što su bili robovi, izdajnici ili kriminalci,
na osnovu koje su oni vizuelno označavani kao moralno nepodobni, odnosno,
da su narušili kulturnu normu. posledica ovakvog obeležja je bilo ignorisanje ili
izbegavanje ovih pojedinaca, posebno na javnim mestima. Drugim rečima,
stigma kao društvena konstrukcija uključuje prepoznavanje različitosti na temelju
neke oznake i posledično obezvređivanje osobe koja je nosilac te oznake.
stigmatizovani pojedinac je primoran da se, uz oznaku koju nosi, suoči s
predrasudama okoline prema toj oznaci (socijalne i psihološke posledice). One
su često generalizovane i utiču na njegovu ličnost i identitet.11
U savremenom kontekstu, reči stigma i stigmatizacija se upotrebljavaju da
označe nevidljivo označavanje neodobravanja koje omogućava da članovi jedne
zajednice identifikuju granice uključenosti u tu zajednicu. to je socijalnoetički
prekor, snažno društveno neodobravanje ličnih osobina ili uverenja koja su u
suprotnosti sa kulturnim normama. On obezbeđuje solidarnost te zajednice i
demonstrira posledice odstupanja od prihvaćenih normi ponašanja.12
11
todd F. Heatherton, robert E. kleck, Mikki r. Hebl, and Jay G. Hull (eds), The Social
Psychology of Stigma, Guilford press, London, 2000.
12
Gerhard Falk, Stigma: How We Treat Outsiders, prometheus Books, Amherst, New york,
2001.
466
Ideja o stigmatizaciji kao društvenom procesu svoje utemeljenje ima u

interakcionističkoj sociologiji i njenoj teoriji etiketiranja. Centralni stav ove ideje
jeste da društvene tvorevine (poredak, institucije, strukture, grupe) nastaju u
međusobnim odnosima ili interakcijama između ljudi. ta interakcija se sastoji u
prenošenju značenja koja nastaju kao proizvod odnošenja između aktera, tj.
njihovih uzajamnih delovanja. sa aspekta izučavanja društvene devijantnosti
krucijalno pitanje je kako se ljudska ponašanja stavljaju u identifikovane
kategorije devijanata.13 polazište u definisanju društvene devijantnosti je odnos
društva (grupa, sredine, institucija, organizacija) prema ponašanju pojedinca. taj
odnos reflektuje društvenu moć i određuje reaktivnu dimenziju stigmatizacije.
Ovakva pojavnost govori o političkoj upotrebi stigmatizacije i upućuje na njen
latentni cilj — da legitimizuje političku vlast i manipuliše realnom političkom
odgovornošću.
U uzročno-posledičnom smislu, stigmatizacija je povezana sa socijalno-
psihološkim fenomenom stereotipizacije kao delom društvenih odnosa između
ljudi — u komunikaciji ljudi tipiziraju jedni druge kroz očekivane društvene
uloge. stigma, iako moćna i dugotrajna, nije neizbežna u smislu da se ne može
dovesti u pitanje. Moguća je promena stigme kao društvene osude ukoliko se
promeni perspektiva bilo stigmatizovanih, bilo onih koji stigmatizuju.
Nedostatak opšte svesti o društvenoj opasnosti određene devijacije ili čak
kriminala, kao i nedostatak institucionalne reakcije u smislu organizovanih
aktivnosti usmerenih na suzbijanje određene devijatne pojave, uz visok stepen
tolerancije državne vlasti, kreira promenu u domenu stigmatizacije. sa stanovišta
kriminala i politike njegove kontrole, ovakve promene imaju dramatične
posledice — nestanak društvene osude ponašanja inače sankcionisanog
krivičnopravnim normama i nestanak odgovarajuće društvene norme u vezi sa
tim ponašanjem utiču na porast kriminala pospešujući ga do nivoa kada ga više
nije moguće kontrolisati u datom socijalnom kontekstu.
Korupcija, društvo i kriminal
korupcija je tipična sistemska devijacija. U kontekstu prethodno opisanom

u tekstu, korupcija je specifičan problem jer objedinjuje klasičnu kriminalnu
devijaciju sa širom etičkom problematikom. korupcija je krivično delo samo u
svom srazmerno malom volumenu, dok je u većem delu etički problem koji se
13
Aleksandar Jugović, „stigmatizacija kao društveni proces”, Temida, 2008, Vol. 1, No. 2, str.
5–19.
467
može adekvatno sankcionisati samo unutar javne službe, a u nekim slučajevima

samo putem unutrašnje moralne sankcije savesti samog pojedinca. Zbog toga je
korupcija posebno zahvalan fenomen za testiranje opšteg uticaja devijacije na
društvenu kulturu, a posebno na kulturu u radu institucija; u sredinama u kojima
je korupcija prihvatljiv, pa i običajan način rada institucija, postoje kulturološki
problemi kakvih nema u društvima u kojima je korupcija javne službe
zanemarljiva.
Društvena svest o ugroženosti opšteg interesa teško se i sporo formira i
normalno je da taj proces neko vreme kasni jer se pojava prvo mora
manifestovati da bi se potom pronašle i preduzele mere. Većina savremenih
rasprava o korupciji obično se fokusiraju na njen uticaj na transparentnost
upravljanja i na smanjenje ukupne količine društvenog bogatstva kroz povećanje
takozvanih transakcionih troškova za građane. Analiza poznatih teorijskih
modela korupcije, počev od operativnih (direktna korupcija, nepotizam,
kronizam) do strateških (uloga „čuvara kapija” i „zajednica za pritisak”)
pokazuje da korupcija nije uvek krivično delo, da ona može biti samo jedan od
načina na koji se vrše inače legalni poslovi upravljanja, te da je manipulacija
strukture društvene moći inherentno podložna kriminogenom uticaju.14 U okviru
takvog konfliktnog sistema dolazi do sistemske devijacije jer eksces postaje
redovna pojava — pojedinačna devijantnost kao personalni problem utapa se u
strukturno-društveni i strateško-razvojni društveni problem.15 reč je ponajpre o
korupciji na koju se naslanjaju i iz njih se razvijaju drugi pojavni oblici devijantne
„inovacije” koja proizvodi i obnavlja nepoverenje u institucije pravnog sistema,
njihove norme i standard, te nepoverenje u pravnu državu uopšte. Nepotkrepljena
socijalizacija putem društveno manifestnih poželjnih normi i vrednosti izaziva
gubljenje slike o kriminalu kao rizičnoj i neprobitačnoj aktivnosti i generiše
životno iskustvo koje podstiče kriminal u takvom društvu. Nepoželjni i sramotni
primeri vremenom postaju prihvaćeni i poželjni uzori, a ključne društvene odluke
donose upravo oni društveni akteri čije su kriminalne aktivnosti i bezobzirnost
prouzrokovale trajne strukturne poremećaje. Na kraju, bezakonje u širem smislu
društvene kontrole postaje prihvaćeno i priznato sredstvo bogaćenja i uspeha.
Nasuprot ovim promenama, u dobro uređenim društvu opasno je i neizvesno
baviti se kriminalom. pravila institucionalnog delovanja utemeljena su na
14
Ovo je posebno upadljivo kada je reč o slabim državama i o organizovanom kriminalu.
15
Aleksandar Fatić, „Osnovni principi etike i javna služba”, u: Dobrivoje radovanović i
Aleksandra Bulatović (urs), Korupcija, Centar za menadžment i Institut za kriminološka i
sociološka istraživanja, Beograd, 2005, str. 147–80.
468
relativno stabilnim zakonskim normama i njihova primena garantuje ostvarenje

svrhe države u formalnom smislu. rukovodeći se tim normama u svom
formalnom postupanju, javni službenik ispunjava svoju ulogu prema građaninu
koji je istovremeno i njegov klijent i istinski poslodavac, koji ga neposredno
plaća putem poreza, te kome duguje svoju lojalnost. poverenje članova društva
u državu i njene institucije svodi se zapravo na relativno stabilan stepen
izvesnosti da će svaki građanin, za svaki zakonom predviđeni korak koji će
učiniti u odnosu prema bilo kojoj društvenoj instituciji, ostvariti pravo koje mu
zakonski pripada. Nepoverenje u taj mehanizam jeste rezultat nesigurnih i
maglovitih odnosa koji ne nude opisani ishod, nego upravo suprotno, da se za
svaku uslugu mora predvideti nekakav alternativni put jer predviđeni i zakonom
utemeljeni put ne donosi očekivani rezultat. taj alternativni put se svodi na
alternativne podsticaje. Iz prethodno rečenog proističe da bi se stepen korupcije
mogao odrediti kao pokazatelj stepena delotvornosti države kao institucije na
jednoj strani i poverenja članova društva u državu i ostale društvene institucije
s druge strane.
konkretna posledica korupcije na neko društvo, koja prva nastupa, jeste
trajno produbljivanje moralne erozije na institucionalnom nivou, tj. dalje
progresivno unošenje nereda i neizvesnosti u očekivanja koja članovi društva
imaju prema institucijama, te u odgovore i usluge koje dobijaju za uzvrat. sledi
legitimacija bezakonja, i to najpre kao alternativnog, a potom i poželjnog puta
prema ostvarivanju društvenih ciljeva. Odsustvo primerene društvene kontrole,
tj. prepoznatljivog i redovnog kontinuiteta na relaciji prekršaj–kazna, kao i
nedovoljna socijalna afirmacija vrednosti ima društvenu dezorganizaciju kao
konačnu očekivanu posledicu, tj. nestanak integrativnih činilaca društvene
zajednice. kad korupcija poprimi sistemski oblik, ljudi se kriminalno ponašaju
čak i bez ikakve svesti o tome, bez onog pravom pretpostavljenog elementa
svake kriminalne radnje, tj. bez umišljaja o krivičnoj radnji, uvereni da je to što
rade u prirodi samog odnosa u kojem preduzimaju te radnje.
Dinamika rasta kriminala u Srbiji
Nakon raspada bivše Jugoslavije i otpočinjanja procesa formiranja sadašnje

srpske države, strateške političke odluke su načelno imale uporište u srpskom
društvu jer su donosioci odluka, tj. politička elita, bili izabrani demokratskom
procedurom. Logika tog odlučivanja je bila utemeljena na kalkulaciji troškova i
koristi, usklađena s parcijalnim i individualnim nasuprot zajedničkim i opštim
interesima, kao i na instrumentalizaciji kriterijuma političke moći u proceni
469
društveno prihvatljivog i neprihvatljivog, zakonitog i kriminalnog, tj. kažnjivog

dela. Društveni odnosi su strukturno i uz podršku medija podsticani u odnosu
na devijantnost i kriminal jer su u iskustvu aktera ostavljali preovladavajući
utisak da su devijantna sredstva lakši i relativno bezopasan put za postizanje
poželjnih ciljeva. kreirana je društvena stvarnost u kojoj su mehanizmi formalne
socijalne kontrole dopuštali pojedinačnoj devijantnosti da ostane nekažnjena, ili
se krivični progon namerno izbegavao kako bi se potom neki kriminalni čin
pokušao opravdati ratnim okolnostima ili u ime viših ciljeva, čime je otvoren
široki prostor mogućnosti da pojedinačni eksces postane redovna pojava.
Institucije su sistematski narušavale i uzurpirale prava građana, narušavajući
pravne propise, umesto da ih brane: vlast je koncentrisana u rukama malog broja
ljudi i vođena kao privatni biznis, državnim finansijama je rukovođeno kao da
su privatne, bez uvida i kontrole bilo kojeg zakonom uspostavljenog državnog
tela, a niko iz strukture vlasti nikada nije dovodio u pitanje takav način
upravljanja društvom i gotovo svi su sudelovali u stvaranju tog anarhičnog
sistema koji je funkcionisao pod parolom „uzmi koliko možeš i dočepaj se čega
možeš”.16 Dominacija takve politike nad društvenim institucijama nije dopustila
samostalnu i od politike nezavisnu strategiju delovanja na osnovu koje bi se
donosile valjane odluke na temelju naučnih, stručnih i profesionalnih kriterijuma.
suzbijanje kriminala nije moglo izbeći oslanjanje na logiku koja je dopustila
razvoj devijantnih struktura i, nezavisno od svesti uključenih aktera, kontinuirano
promovisala kriminal kao alternativno, prihvatljivo, poželjno ili, čak, kao jedino
delotovorno sredstvo postizanja postavljenih ciljeva. kreirano je novo društveno
i kulturno okruženje u kome je izostajala uobičajena društvena stigmatizacija
takvog ponašanja — koruptivna, kriminalizovana elita je obezbedila mehanizme
koji je podsticao članove društva da svoje ciljeve ne ostvaruju na načelima
humanosti, poštenja i marljivosti, već nepoštenim i kriminalnim delovanjem.
Vlast je bila kriminalno ustrojena i počivala na sistematskom narušavanju
pravnih propisa koji određuju okvir i način funkcionisanja društva i zapravo je
sama bila izvor kriminala i korupcije. Iz perspektive javnih interesa, takva vlast
nije imala nikakvu unutrašnju logiku, i iz te iste perspektive bilo je očekivano
da potrebne promene koncentrisanu moć preusmere s ostvarivanja partikularnih
i pojedinačnih ciljeva prema zajedničkoj strategiji funkcionalnoj za društvo u
celini. konkretno, to podrazumeva emancipaciju državnih i javnih institucija od
presudnog političkog uticaja i postavljanje adekvatnog izazova alternativnoj
kriminalnoj socijalizaciji i kriminalnim ciljevima i pravilima kojima su izloženi
16
renato Matić, „Hrvatsko društvo i začarani krug kriminala”, Revija za sociologiju, Vol. 39,
No. 3, 2008, str. 145–59.
470
članovi društva. Aktuelan preovlađujući politički uticaj u profesionalnim

strukturama upućuje na zaključak da politička korupcija u srbiji još uvek opstaje.
potencijal za iskorak iz ovakvog stanja nalazi se u društvenim akterima s
većinom društvene moći, u političkim elitama koje političku moć treba da
usmere na harmonizaciju ekonomskog i kulturnog kapitala s humanim
potencijalima i da na takav način stvore vrednosno podsticajnu društvenu klimu.
Literatura
1. Christie, Nils, „Odgovori na gubitke”, Temida, Vol. 9, No. 1, 2006.
2. Falk, Gerhard, Stigma: How We Treat Outsiders, prometheus Books, Amherst, New
york, 2001.
3. Fatić, Aleksandar, „Osnovni principi etike i javna služba”, u: radovanović
Dobrivoje i Bulatović Aleksandra (urs), Korupcija, Centar za menadžment i Institut
za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 2005.
4. Haralambos, Mike, Sociology: Themes and Perspectives, Oxford University press,
London, 1980.
5. Heatherton, todd F., kleck robert E., Hebl, Mikki r., and Hull, Jay G. (eds), The
Social Psychology of Stigma, Guilford press, London, 2000.
6. Hirschi, travis, Causes of delinquency, N.J.: transaction publishers, New
Brunswick, 2002.
7. Jugović, Aleksandar, „stigmatizacija kao društveni proces”, Temida, 2008, Vol. 1,
No. 2.
8. Matić, renato, „Hrvatsko društvo i začarani krug kriminala”, Revija za sociologiju,
Vol. 39, No. 3, 2008.
9. pfohl, stephen, Images of Deviance and social Control: A sociological Historu,
second edition”, McGrow Hill, New york, 1994.
10. Vidanović, Ivan, rečnik socijalnog rada, Beograd, 2006.
11. Zvonarević, Mladen, Socijalna psihologija, Školska knjiga, Zagreb, 1981.
rIsING CrIME rAtEs IN LIGHt OF FAILING sOCIAL stIGMAtIsAtION

Crime can be regarded as the most serious form of social deviance; at times of crisis
of the state, failing social stigmatisation of crime has the potential to undermine
governments, parliamentary system, and, most importantly the trust citizens invest in
public institutions, the law and common morality. A society with a stable democratic
procedure and a functional rule of law is based on the assumption that the repressive
471
response to crime will generate the impression that “crime does not pay”. It is thus assumed
that effective criminal sanctions in stable social conditions create multiple preventative
effects on the crime rate. Conversely, the assumption implies that, should criminal deviance
remain unsanctioned, or crime is justified by appealing to greater social goals, a conflict
arises between the mainstream culture and a criminal subculture. such conflicts are fuelled
by a lack of public stigmatisation of crime. In the described circumstances the onset of
systemic deviation is possible, given that what is normally excess is allowed to become
the norm, and what is initially an individual transgression of social norms transforms into
a structural social and developmental problem. the paper tracks the spread of public
perceptions of corruption and crime as allowed and positive types of behaviour in the
serbian society, ones that not only pay, but lead to a corresponding devaluing of honesty.
In conclusion, the author discusses the inter-relationship between methods used to fight
corruption and crime and the dynamics of the development of these deviations and argues
for a careful re-examination of the methodologies involved.
472
CIp - Каталогизација у публикацији
Народна библиотека Србије, Београд
343.85:343.9.02(497)(082)
351.74/.75(497)(082)
DrUŠtVENI aspekti organizovanog kriminala

/ urednici Aleksandar Fatić, Božidar Banović.
- Beograd : Institut za međunarodnu politiku
i privredu, 2011 (Beograd : Želnid). - 472
str. : graf. prikazi ; 25 cm
"Ova knjiga nastala je u okviru projekta

'srbija i savremeni svet: putevi i
perspektive učvršćivanja spoljnopolitičkog,
bezbednosnog i spoljnoekonomskog položaja
srbije u savremenim procesima u međunarodnoj
zajednici' [...]". - tiraž 300. - Napomene i
bibliografske reference uz tekst. -
Bibliografija uz svaki rad. - summaries.
IsBN 978-86-7067-151-5
a) Организовани криминалитет - Сузбијање -

Балканске државе - Зборници
COBIss.sr-ID 182273548

Društveni Aspekti Organizovanog Kriminala

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Društveni Aspekti Organizovanog Kriminala

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DRUŠTVENI ASPEKTI ORGANIZOVANOG KRIMINALA

Aleksandar Fatić i Božidar Banović

Ova knjiga nastala je u okviru projekta „Srbija i savremeni svet:

Drugi deo: Finansijske istrage

Treći deo: Sistem institucija protiv organizovanog kriminala

Božidar Banović i Zoran Đokić

Marina Mališ Sazdovska i Iskra Akimovska Maletić

Božidar Banović i Zvonimir Ivanović

Četvrti deo: Trendovi organizovanog kriminala

Uroš Pena i Mile Šikman

Primena obaveštajnih metoda u radu policije u borbi protiv organizovanog

radom od onog dobijenog kriminalističkim obaveštajnim radom. Sama metodologija

Sigint u tradicionalnom bezbednosnom kontekstu

Sigint predstavlja svaki oblik presretanja komunikacija koji se zasniva na

njegove primene i iz njegovog velikog potencijala u prikupljanju širokog spektra

Pozitivne karakteristike Siginta kao metode

prednosti ove vrste prikupljanja obaveštajnih podataka, jer se na ovaj način

sredinu, ta taktika zahteva vreme za pripremu, priliku, logističku podršku,

2. Drugo ograničenje Siginta, takođe u demokratskim društvima, odnosi se na

interpretacije, shvaćeni kao indikacija pripreme napada druge strane. U

(d) upotreba „snop transmisije” (burst transmissions), pri čemu se iznenada,

Specifičnosti i rizici kriminalističkog obaveštajnog rada

Za razliku od klasičnog bezbednosnog obaveštajnog rada, čiji je cilj

razliku od tradicionalnog bezbednosnog obaveštajnog rada, podrazumeva bitnu

ukratko, ne treba uopšte da bude ovlašćen da pristupa predmetima i da se njima

realnim životnim okolnostima. Mogućno je činiti veliku štetu društvu „u skladu

CRIMINAL INTELLIGENCE AND CIVIL

Često se ističe u kriminalističko-obaveštajnim istraživanjima da je istorija

kriminalne pojave u određenom broju ponavljaju ukazuje na to da je broj

O kriminalnom miljeu sa obaveštajno-kriminalističkog aspekta

Za kriminalističko-obaveštajne potrebe moguće je razlikovati pet slojeva

Ono što kriminalistički obaveštajac zna o kriminalnim pojavama iz kriminalnog

Kontrola kriminala — tradicionalni model jedne udice

Već sredinom osamnaestog veka kriminalistička teorija i praksa je počela da

mreža u kriminalnom miljeu. Većina kriminalista je tada zauzela stanovište da je

kriminalističke akcije u kriminalnom miljeu predupređene, da je potreban novi

Tradicionalni operativni pristup i savremeni kriminalistički zahtevi

Pre nego što damo savremene kriminalističke poglede i pristupe izgradnji

više nivoa informacija iz kriminalnog miljea. Jedna od njih je opšta

službi bezbednosti pretače u kriminalističku praksu putem praktičnog „znanja”

Projekti za razvoj savremenih pristupa kontroli kriminalnog miljea

Na inicijativu Evropola, 1996. godine održan je prvi ekspertski sastanak o

„Kriminalističko-obaveštajni izvor je lice prema kome se deluje sa poverljivošću

ukazuju da obezbeđivanje dokaza u začetku kriminalne delatnosti pojedinca ili

struktura i poslova kriminalističkih aspekata saznanja i mogućnosti kontrole

Savremeni pristup izgradnji obaveštajne kriminalističke mreže

Prošlo je osam godina od kada je Republika Srbija na nivou državnih

presretne delatnost kriminalnih organizacija, a istovremeno omogući rano

biti pouzdan izvor bezbednosne stabilnosti zajednice, pa time ni lične i imovinske

Prilog 1: prikaz odnosa negativne korelacije između kapaciteta kriminalnih

Prilog 2: prikaz odnosa negativne korelacije indikatora/signala iz kriminalnog

Posebnost kriminalističko-obaveštajne mreže u kriminalnom miljeu (Prilog 3)

Prilog 3: prikaz jedne od mogućih struktura za izgradnju kriminalističke

Ovu finu i za razvoj kriminalističko-obaveštajne mreže ključnu razliku treba

kriminalističkih, carinskih i dr.) i celokupnog bezbednosnog sistema. Dakle,

Kriminalističko-obaveštajni rad u kriminalnom miljeu razvojem i primenom

Nema znakova da će se u bližoj budućnosti započeti sa izgradnjom struktura koje

THE CRIMINAL INTELLIGENCE NETWORK:

Delikti nad motornim vozilima (eng. motor vehicle crime) je izraz u

i iz vozila, oštećenje i/ili uništenje vozila. Reč je o jednom od najzastupljenijih

Drugog svetskog rata, s razvojem autoindustrije i međunarodne pokretljivosti

su ukradena na teritoriji centralne Srbije završavaju u Hrvatskoj i Bosni i

Pojam krađe motornih vozila i automafije