Ëàáîðàòîðíà ðîáîòà ¹1 4. Âèì³ðÿé äîâæèíó æîëîáà. Çàïèøè S = ... (ñì).

Âèðàçè øëÿõ,
ÿêèé ïðîéøëî ò³ëî, ó ìåòðàõ. Äëÿ öüîãî ñâîº çíà÷åííÿ
Âèçíà÷åííÿ ïðèñêîðåííÿ ò³ëà
ïîä³ëè íà 100 (áî 1 ì = 100 ñì).
ï³ä ÷àñ ð³âíîïðèñêîðåíîãî ðóõó 5. Ïîâòîðè äîñë³ä äåê³ëüêà ðàç³â.
Çàïèøè: t2 = ... (ñ), t3 = ... (ñ), t4 = ... (ñ), t5 = ... (ñ).
Ìåòà ðîáîòè: âèðàõóâàòè ïðèñêîðåííÿ, ç ÿêèì ñêî÷óºòüñÿ 6. Äëÿ êîæíîãî çíà÷åííÿ t ðîçðàõóé ïðèñêîðåííÿ çà ôîðìóëîþ
êóëüêà ç ïîõèëîãî æîëîáà. 2S
a= 2 .
Òîá³ áóäóòü ïîòð³áí³: ìåòàëåâèé öèë³íäð, ìåòàëåâèé æîëîá, t
7. Çíàéäè ñåðåäíº çíà÷åííÿ ïðèñêîðåííÿ
êóëüêà, ñåêóíäîì³ð àáî ìåòðîíîì, øòàòèâ, âèì³ðþâàëüíà
a + a2 + a3 + a4 + a5
ñòð³÷êà. añåð = 1 = ... (ì/ñ2 ).
Ïîÿñíåííÿ òà ðåêîìåíäàö³¿ äî ðîáîòè: 5
Çíàéäè ñåðåäíº çíà÷åííÿ ÷àñó
ßê òîá³ âæå â³äîìî, ïðèñêîðåííÿ — öå ô³çè÷íà âåëè÷èíà,
t + t + t3 + t4 + t5
ÿêà ïîêàçóº, ÿê çì³íþºòüñÿ øâèäê³ñòü ò³ëà çà îäèíèöþ ÷àñó tñåð = 1 2 (ñ).
V − V0 5
a= . (1) 8. Îö³íè ïîõèáêó âèì³ðþâàííÿ:
Âèì³ðþºòüñÿ [a] = ì / ñ2. t à) ó íàñ âèïàäîê â³äíîñíî¿ ïîõèáêè íåïðÿìèõ âèì³ð³â, áî ìè íå
Ìè âèâ÷àºìî ð³âíîïðèñêîðåíèé ðóõ, òîáòî òàêèé, ïðè ÿêîìó
âèì³ðþâàëè ïðèñêîðåííÿ áåçïîñåðåäíüî, à çíàõîäèëè éîãî
ïðèñêîðåííÿ íå çì³íþºòüñÿ.
çà ôîðìóëîþ.
Íà ñüîãîäí³øí³é ðîáîò³ ìè çíàéäåìî ïðèñêîðåííÿ, âè-
Ôîðìóëà äëÿ ðîçðàõóíêó ïîõèáêè ìຠâèãëÿä:
ì³ðþþ÷è øëÿõ, ÿêèé ïðîéøëî ò³ëî çà ïåâíèé ïðîì³æîê ÷àñó. ∆S ∆t
at 2 ε= +2 ,
Çãàäàºìî, ùî S = V0t + . S ∆tñåð
2 ε — â³äíîñíà ïîõèáêà ïðèñêîðåííÿ;
Áóäåìî îáåðåæíî ñïóñêàòè êóëüêó ç âåðøèíè ïîõèëî¿ ïëî-
tñåð — ñåðåäíº çíà÷åííÿ ÷àñó;
ùèíè. Òîìó V0 = 0. Ïåðåïèøåìî ð³âíÿííÿ, âçÿâøè äî óâàãè,
∆t — àáñîëþòíà ïîõèáêà âèì³ðþâàííÿ ÷àñó. Äëÿ ñåêóí-
ùî øâèäê³ñòü ï³ä ÷àñ ðóõó çðîñòàòèìå. Îäåðæóºìî
äîì³ðà äîð³âíþº 1 ñ;
at 2 2S
S= . À ç öüîãî âèò³êàº, ùî a = 2 . S — òâîº çíà÷åííÿ øëÿõó;
2 t ∆S — àáñîëþòíà ïîõèáêà âèì³ðþâàííÿ øëÿõó. Âîíà ñêëà-
Áà÷èìî, ùî äëÿ çíàéäåííÿ ïðèñêîðåííÿ ïîòð³áíî âèì³ðÿòè
äàºòüñÿ ç ³íñòðóìåíòàëüíî¿ ïîõèáêè ∆³S òà ïîõèáêè â³äë³êó
S — øëÿõ, ÿêèé ïðîéøëî ò³ëî, òà t — ÷àñ íà ïîäîëàííÿ
∆âS — âîíà äîð³âíþº ïîëîâèí³ ïîä³ëêè ïðèëàäó, ÿêèé âèêî-
öüîãî øëÿõó. ðèñòîâóºòüñÿ ïðè âèì³ðþâàíí³. ßêùî òè êîðèñòóâàâñÿ çâè-
÷àéíîþ ó÷í³âñüêîþ ë³í³éêîþ, òî îòðèìàºø:
Âèêîíàííÿ ðîáîòè ∆³S = 1 ìì — ç òàáëèö³ ³íñòðóìåíòàëüíèõ ïîõèáîê.
1. Âñòàíîâè æîëîá ïîõèëî. Çàêð³ïè éîãî ó øòàòèâ³ àáî ïðîñòî ∆âS = 0,5 ìì — ïîëîâèíà ö³íè ïîä³ëêè, ÿêà ñêëàäຠ1 ìì.
ïðèòóëè äî ñòîñó êíèæîê. Êóò íàõèëó òðåáà çðîáèòè ∆S = 1 ìì + 0,5 ìì = 1,5 ìì = 0,15 ñì.
íåâåëèêèé, áî ïðè âåëèêîìó êóò³ êóëüêà áóäå ñêî÷óâàòèñü 0,15 ñì 1ñ
íàäòî øâèäêî äëÿ òî÷íîãî çàñ³êàííÿ ÷àñó. Çàïèøè ε = +2 = ... (áåçðîçì³ðí à âåëè÷èíà ).
S ∆tñåð
2. Ó ê³íö³ æîëîáà ïîêëàäè ìåòàëåâèé Îòðèìàíå çíà÷åííÿ â³äíîñíî¿ ïîõèáêè áóäå ìåíøå, í³æ 1
öèë³íäð. Êóëüêà, ñêîòèâøè ïî æîëîáó, (íàïðèêëàä, òè ìîæåø îäåðæàòè 0,15 àáî, ÿêùî ïåðåâåñòè
S
áóäå ñòóêàòèñÿ îá öèë³íäð — çâóê ñïîâ³- ó â³äñîòêè — 15%).
ùàòèìå ïðî çàê³í÷åííÿ ðóõó. Áàæàíî, ùîá òâîÿ ïîõèáêà íå ïåðåâèùóâàëà 30%. Òàê ùî
3. Äî÷åêàâøèñü ìîìåíòó, êîëè ñåêóíäíà ïåðåâ³ð îäåðæàíå çíà÷åííÿ;
ñòð³ëêà ãîäèííèêà äîñÿãíå 12, â³äïóñòè êóëüêó òà çàíîòóé á) òåïåð ðîçðàõóºìî àáñîëþòíó ïîõèáêó äëÿ ïðèñêîðåííÿ.
÷àñ ¿¿ óäàðó îá öèë³íäð. Çàïèøè: t1 = ... (ñ).
208 209
 ∆a = añåð ⋅ ε = ... (ì/ñ2), V2 = V0 + at = 0 + 10 ⋅ 0,1 = 1 (ì/ñ);
äå añåð — òâîº ðîçðàõîâàíå ñåðåäíº çíà÷åííÿ ïðèñêîðåííÿ; at 2 10 ⋅ 0,12
ε — â³äíîñíà ïîõèáêà âèì³ðþâàííÿ, âèñëîâëåíà ó âèãëÿä³ S2 = V2t + = 1 ⋅ 0,1 + = 0,15 (ì) = 15 (ñì).
2 2
äåñÿòêîâîãî äðîáó; Äèâèìîñÿ íà ìàëþíîê. Êóëüêà çì³ñòèëàñÿ ç ïîëîæåííÿ 2
â) çàïèøåìî ê³íöåâèé ðåçóëüòàò a = añåð ± ∆a (ì/ñ2). ó ïîëîæåííÿ 3 íà òðè êë³òèíêè — íà 15 ñì (3 ⋅ 5 = 15).
Íàïðèêëàä: a = 0,8 ± 0,1 (ì/ñ2). Ïåðåâ³ðèìî òðåòþ ä³ëÿíêó. Çíàéäåìî ïî÷àòêîâó øâèäê³ñòü
Ïðîñë³äêóé, ùîá ê³ëüê³ñòü öèôð ï³ñëÿ êîìè ó çíà÷åíí³ añåð íà òðåò³é ä³ëÿíö³, à çàòèì ðîçðàõóºìî éîãî äîâæèíó.
òà ∆a ñï³âïàäàëè. ßêùî öå íå òàê, òî îêðóãëè, êîðèñòóþ÷èñü V3= V2 + at = 1 + 10 ⋅ 0,1 = 2 (ì/ñ);
â³äïîâ³äíèìè ïðàâèëàìè îêðóãëåííÿ. at2 10 ⋅ 0,12
Íàïðèêëàä, ÿêùî îäåðæàâ añåð = 0,82 ì/ñ2 (äâ³ öèôðè ï³ñëÿ S3 = V3t + = 2 ⋅ 0,1 + = 0,25 (ì) = 25 (ñì).
2 2
êîìè), à ∆a = ±0,1 (ì/ñ2) (îäíà öèôðà ï³ñëÿ êîìè), òî çàïè- Äèâèìîñÿ íà ìàëþíîê. ijéñíî — êóëüêà çì³ñòèëàñÿ íà 5
ñóºìî 0,8 ± 0,1 (ì/ñ2). êë³òèí — íà 25 ñì (5 ⋅ 5 = 25).
9. Çì³íè êóò íàõèëó æîëîáà. Çíîâó ïðîâåäè åêñïåðèìåíò òà Çíà÷èòü, íàñòóïíà ä³ëÿíêà áóäå S4 = 35 ñì, à S5 = 45 ñì.
ïîâòîðè ðîçðàõóíîê ïðèñêîðåííÿ. Äèâèìîñü íà ôîòîãðàô³þ òà ïåðåêîíóºìîñÿ, ùî íàøå ïðè-
ïóùåííÿ â³ðíå. Êóëüêà ðóõàºòüñÿ ð³âíîïðèñêîðåíî ç ïðèñ-
Âèñíîâîê: êóëüêà ðóõàºòüñÿ ïîõèëèì æîëîáîì ç ïîñ- êîðåííÿì 10 ì/ñ2.
ò³éíèì ïðèñêîðåííÿì, âåëè÷èíà ÿêîãî çàëåæèòü â³ä êóòà 2. ßê³ ³ç çàëåæíîñòåé îïèñóþòü ð³âíîïðèñêîðåíèé ðóõ?
íàõèëó æîëîáà äî ãîðèçîíòó. ²ç çðîñòàííÿì êóòà çíà÷åííÿ à) S = 3 + 2t; â) S = 3t – t2;
ïðèñêîðåííÿ çá³ëüøóºòüñÿ. á) S = 3t ;2
ã) S = 2 – 2t + 4t2.
гâíîïðèñêîðåíèé ðóõ îïèñóþòü çàëåæíîñò³ á), â) òà ã).
Çàïèòàííÿ òà çàâäàííÿ, 3. Àâòîìîá³ëü çà ïåðøó ñåêóíäó ïðîéøîâ 1 ì, çà äðóãó — 2 ì,
ÿê³ òîá³ ìîæóòü çàïðîïîíóâàòè çà òðåòþ ñåêóíäó — 3 ì, çà ÷åòâåðòó — 4 ì... ×è ìîæíà
1. Íà ìàëþíêó ôîòîãðàô³ÿ ðóõó êóëüêè. Ïî÷àòêîâà øâèäê³ñòü ââàæàòè òàêèé ðóõ ð³âíîïðèñêîðåíèì?
ðóõó V0 = 0. Ñòîðîíà êâàäðàòà ñ³òêè äîð³âíþº 5 ñì, à ñïà- Ïðèïóñòèìî, ùî öå ð³âíîïðèñêîðåíèé ðóõ. Çíàéäåìî
ëàõè ñòðîáîñêîïà â³äáóâàëèñÿ ç ÷àñòîòîþ 10 Ãö. Âèçíà÷òå ïðèñêîðåííÿ. 2 2
at at
ïðèñêîðåííÿ êóëüêè. S1 = 1 ì S1 = V0t1 + 1 . Òàê ÿê V0 = 0, òî S1 = 1 .
t1 = 1 ñ 2 2
2S1 2 ⋅ 1 ì 2
V0 = 0 Çâ³äñè âèò³êຠa = = = 2 (ì/ñ ).
t2 (1 ñ)2
Çíàéäåìî äîâæèíó äðóãî¿ ä³ëÿíêè
1 2 3 4 5 6 V2 = V0 + at = 0 + 2 ⋅ 1 = 2 (ì/ñ);
Ïðèïóñò³ìî, ùî ðóõ êóëüêè ð³âíîïðèñêîðåíèé. Çíàéäåìî at2 2 ⋅ 12
S2 = V2t + = 2⋅1 + = 3 (ì).
ïðèñêîðåííÿ òàêîãî ðóõó. 2 2
V0 = 0; t — ÷àñ îäíîãî ñïàëàõó (â³äáóâàþòüñÿ 10 Íàñòóïíà ä³ëÿíêà áóäå 5 ì.
n = 10 Ãö; ðàç³â çà ñåêóíäó) Ðîáèìî âèñíîâîê — öåé ðóõ íå º ð³âíîïðèñêîðåíèì.
t = 0,1 ñ; at 2
S1 = .
2
2S1 0,05 0,1
Çâ³äñè âèò³êàº, ùî a= =2 = = 10 (ì/ñ2 );
2 2 0,01
t 0,1
S1 = 5 ñì = 0,05 ì – áà÷èìî ç ìàëþíêó.
Ïåðåâ³ðèìî ñïðàâåäëèâ³ñòü íàøîãî ïðèïóùåííÿ. Çíàéäåìî
äîâæèíó äðóãî¿ ä³ëÿíêè.

210 211
 Ëàáîðàòîðíà ðîáîòà ¹2 5. Äîäàé äðóãèé âàæîê ìàñîþ 100 ã.
à) Çàïèøè Fïðóæí2 = 0,2 êã ⋅ 10 Í/êã = 2 (Í);
Âèçíà÷åííÿ æîðñòêîñò³ ïðóæèíè
á) Âèì³ðÿé íîâå ïîäîâæåííÿ (âîíî áóäå óäâ³÷³ á³ëüøèì çà ïî-
ïåðåäíº çíà÷åííÿ). Çàïèøè: x2 = ... (ñì). Âèñëîâè ðåçóëüòàò
Ìåòà ðîáîòè: åêñïåðèìåíòàëüíî âèçíà÷èòè æîðñòê³ñòü ó ìåòðàõ.
ïðóæèíè. 6. Ïîâòîðè äîñë³ä äëÿ òðüîõ, ÷îòèðüîõ âàæê³â.
Òîá³ áóäóòü ïîòð³áí³: øòàòèâ, ñï³ðàëüíà ïðóæèíà, íàá³ð 7. Òåïåð ìîæíà ðîçðàõóâàòè æîðñòê³ñòü ïðóæèíè. Öå ìîæíà
âàæê³â ïî 100 ã, ë³í³éêà. çðîáèòè äâîìà ñïîñîáàìè:
à) ðîçðàõóâàòè k äëÿ êîæíîãî äîñë³äó:
Ïîÿñíåííÿ òà ðåêîìåíäàö³¿ äî ðîáîòè: Fïðóæí1 Fïðóæí4
ßê â³äîìî, ïðè äåôîðìàö³¿ ïðóæèíè (¿¿ ðîçòÿãíåíí³ àáî ñòèñ- k1 = = ... (Í/ì) ... k4 = = ... (Í/ì),
êàíí³) âèíèêຠñèëà ïðóæíîñò³, ÿêà íàìàãàºòüñÿ ïîâåðíó- x1 x4
à ïîò³ì çíàéòè ñåðåäíº çíà÷åííÿ
òè ïðóæèíó ó âèõ³äíèé ñòàí.
k + k2 + k3 + k4
Çà çàêîíîì Ãóêà öÿ ñèëà òèì á³ëüøà, ÷èì ñèëüí³øå äåôîð- kñåð = 1 = ... (Í/ì);
ìîâàíà ïðóæèíà, òîáòî 4
á) ìîæíà ïîáóäóâàòè ãðàô³ê çàëåæíîñò³ Fïðóæí â³ä x.
Fïðóæí = k x, (1)
Çàãàëüíèé âèãëÿä ãðàô³êà — ïðÿ-
äå x — àáñîëþòíå ðîçòÿãíåííÿ àáî ñòèñêàííÿ ò³ëà (âè-
ìà, ÿêà âèõîäèòü ç ïî÷àòêó êî- F
ì³ðþºòüñÿ ó ìåòðàõ); ïðóæí
îðäèíàò. (Í)
k — æîðñòê³ñòü ïðóæèíè. Çàëåæèòü â³ä ôîðìè òà ðîçì³ðó
Çàòèì îáèðàºìî äîâ³ëüíó òî÷êó
ò³ëà, à òàêîæ â³ä ìàòåð³àëó, ç ÿêîãî âîíî âèãîòîâëåíå. F′
íà ãðàô³êó òà âèçíà÷àºìî äëÿ íå¿
Ó ñèñòåì³ Ñ² æîðñòê³ñòü âèì³ðþºòüñÿ ó Í/ì.
Fïðóæí çíà÷åííÿ ïîäîâæåííÿ (x′) òà
Ç ôîðìóëè (1) îäåðæóºìî k = , ñèëè (F′).
x F' x′ x (ì)
x — ïîäîâæåííÿ — ìîæå áóòè âèì³- ² îäåðæóºìî k = = ... (Í/ì).
x'
ðÿíå ë³í³éêîþ. Áåðåìî éîãî çà ìîäó-
r 8. Ðîçðàõóºìî ïîõèáêè:
ëåì, áî ó çàãàëüíîìó âèïàäêó ïðóæèíà Fïð
à) ðîçðàõóºìî â³äíîñíó ïîõèáêó, ç ÿêîþ ðîçðàõîâàíà æîðñò-
ìîæå áóòè ÿê ðîçòÿãíóòà, òàê ³ ñòèñ- x ê³ñòü ïðóæèíè.
íóòà.
Ôîðìóëà äëÿ ðîçðàõóíêó ïîõèáêè ìຠâèãëÿä
À ñèëó ïðóæíîñò³ âèçíà÷èìî òàê: mg
r
∆m ∆g ∆x
ÿêùî äî ïðóæèíè ï³äâ³ñèòè âàíòàæ, εk = + + .
m g x
òî ñèëà òÿæ³ííÿ, ÿêà 䳺 íà âàíòàæ,
Ñêëàäîâ³ ¿¿ ïðèéìàþòü çíà÷åííÿ ∆m = 2 ã, ∆g = 0,2 ì/ñ2 òà
áóäå âð³âíîâàæåíà ñèëîþ ïðóæíîñò³.
∆x = 1,5 ìì.
Òîáòî âàíòàæ ìàñîþ 100 ã ðîçòÿãíå ïðóæèíó ñèëîþ ≈ 1 Í,
Ó çíàìåííèê ï³äñòàâ ñâî¿ çíà÷åííÿ ìàñè m ó ãðàìàõ, ïî-
à çíà÷èòü ³ ñèëà ïðóæíîñò³ ≈ 1 Í.
äîâæåííÿ x, âèñëîâëåíå ó ìì òà g = 10 ì/ñ2.
Çíà÷åííÿ εk ó òåáå âèéäå äåñÿòêîâèì äðîáîì, ìåíøèì îäè-
Âèêîíàííÿ ðîáîòè íèö³. Öÿ âåëè÷èíà áåçðîçì³ðíà ³ ¿¿ ìîæíà âèñëîâèòè ó â³ä-
1. Çàêð³ïè ó øòàòèâ³ ê³íåöü ïðóæèíè. ñîòêàõ (ïîìíîæèâøè íà 100%);
2. ϳäâ³ñü äî ïðóæèíè âàíòàæ ìàñîþ 100 ã. á) ðîçðàõóºìî àáñîëþòíó ïîõèáêó äëÿ k.
3. Ðîçðàõóé ñèëó ïðóæíîñò³ ó öüîìó âèïàäêó. ∆k = kñåð ⋅ ε k = ... (Í/ì).
Fïðóæí1 = 0,1 êã ⋅ 10 Í/êã = 1 (Í). 9. Çàïèøåìî â³äïîâ³äü k = kñåð ± ∆k (Í/ì).
4. Âèì³ðÿé, íà ñê³ëüêè ïîäîâæèëàñÿ ïðóæèíà. ϳäñòàâ ñâî¿ çíà÷åííÿ.
Çàïèøè x1 = ... (ñì). Âèñëîâè ðåçóëüòàò ó ìåòðàõ. Äëÿ
öüîãî ñâîº çíà÷åííÿ ïîä³ëè íà 100 (áî 1 ì = 100 ñì).
212 213
 Âèñíîâîê: ìè âèçíà÷èëè æîðñòê³ñòü ïðóæèíè øëÿõîì
âèì³ðþâàííÿ ¿¿ ïîäîâæåííÿ äëÿ ð³çíèõ çíà÷åíü ñèëè òÿæ³ííÿ,
ÿêà âð³âíîâàæóº ñèëó ïðóæíîñò³. Ìè ïåðåêîíàëèñü, ùî ñèëà
ïðóæíîñò³ ïðÿìî ïðîïîðö³éíà àáñîëþòíîìó ïîäîâæåííþ
ïðóæèíè.
Çàïèòàííÿ òà çàâäàííÿ,
ÿê³ òîá³ ìîæóòü çàïðîïîíóâàòè
1. ßêùî 璺äíàòè äâ³ îäíàêîâ³ ïðóæèíè ïîñë³äîâíî,
òî ÿê çì³íèòüñÿ æîðñòê³ñòü òàêî¿ ñèñòåìè?
Æîðñòê³ñòü òàêî¿ ïðóæèíè áóäå óäâ³÷³ ìåíøà, í³æ
æîðñòê³ñòü êîæíî¿ ïðóæèíè îêðåìî.
2. ǒºäíàé ïðóæèíè ïàðàëåëüíî òà âèç-
íà÷ æîðñòê³ñòü îòðèìàíî¿ ñèñòå-
ìè.
Ïðè òàêîìó 璺äàíí³ ïðóæèí ¿õ æîð-
ñòê³ñòü ñòàíå óäâ³÷³ á³ëüøà, í³æ
êîæíî¿ ïðóæèíè îêðåìî.
3. Ó âàñ ó ðóêàõ äâ³ ð³çí³ ïðóæèíè. ×è çìîæåòå âè ïîð³âíÿòè
¿õ æîðñòê³ñòü (çíàéòè â³äíîøåííÿ k1 äî k2 ) çà äîïîìîãîþ
îäí³º¿ ò³ëüêè ë³í³éêè?
Öå ìîæëèâî, ò³ëüêè ÿêùî ïðóæèíè çðîáëåí³ ç îäí³º¿ ðå÷î-
âèíè, ìàþòü îäíàêîâèé ïåðåð³ç òà â³äð³çíÿþòüñÿ ò³ëüêè
äîâæèíîþ. Ó öüîìó âèïàäêó, âèì³ðÿâøè äîâæèíó êîæíî¿
ïðóæèíè, ìè ìîæåìî ¿õ ïîð³âíÿòè. Ó ñê³ëüêè ðàç³â îäíà
ïðóæèíà äîâøà çà äðóãó, ó ñò³ëüêè æ ðàç³â ¿¿ æîðñòê³ñòü
ìåíøà.
k1 l ßêùî áóäåìî òÿãíóòè
Òàêèì ÷èíîì, = 1.
k2 l2
4. ×îìó íåìຠòàáëèöü äëÿ æîðñòêîñò³, ïîä³áíî äî òàáëèöü
äëÿ ãóñòèíè ðå÷îâèíè, ïèòîìîãî îïîðó òîùî?
Æîðñòê³ñòü — âåëè÷èíà, ÿêà çàëåæèòü íå ò³ëüêè â³ä ðå-
÷îâèíè, àëå é â³ä ôîðìè òà ðîçì³ðó ò³ëà. Òîìó é íåìîæëèâî
ñêëàñòè â³äïîâ³äíó òàáëèöþ.
214
Ëàáîðàòîðíà ðîáîòà ¹3
Âèçíà÷åííÿ êîåô³ö³ºíòà òåðòÿ êîâçàííÿ
Ìåòà ðîáîòè: åêñïåðèìåíòàëüíî âèçíà÷èòè êîåô³ö³ºíò òåðòÿ
êîâçàííÿ äåðåâà ïî äåðåâó.
Òîá³ áóäóòü ïîòð³áí³: äåðåâ’ÿíèé áðóñîê, íàá³ð âàæê³â, äåðåâ’ÿ-
íà ë³í³éêà, äèíàìîìåòð.
Ïîÿñíåííÿ òà ðåêîìåíäàö³¿ äî ðîáîòè:
Çàâæäè, êîëè îäíå ò³ëî ðóõàºòüñÿ ïî ïîâåðõí³ ³íøîãî ò³ëà,
âèíèêຠñèëà òåðòÿ, ÿêà ïåðåøêîäæຠðóõó. Ðîçð³çíÿþòü
ñèëó òåðòÿ ñïîêîþ, ñèëó òåðòÿ êîâçàííÿ, ñèëó òåðòÿ êîò³ííÿ,
à òàêîæ òåðòÿ ó ð³äèíàõ òà ãàçàõ.
Ìè áóäåìî ðîçãëÿäàòè ñèëó òåðòÿ êîâçàííÿ. Âîíà âèíèêàº,
êîëè îäíå ò³ëî êîâçຠïî ïîâåðõí³ äðóãîãî ò³ëà. Âåëè÷èíà
ö³º¿ ñèëè çàëåæèòü â³ä ðîäó ðå÷îâèí, ÿê³ äîòèêàþòüñÿ,
ÿêîñò³ îáðîáêè ïîâåðõîíü òà â³ä òîãî, íàñê³ëüêè «ñèëüíî»
ò³ëî «ïðèòèñíóòå» äî ïîâåðõí³, àáî, êàæó÷è íàóêîâîþ ìîâîþ,
â³ä ñèëè íîðìàëüíîãî òèñêó (ïîçíà÷àºòüñÿ ë³òåðîþ P).
Fòåðòÿ = µ P, (1)
äå µ — êîåô³ö³ºíò òåðòÿ (â³í çàëåæèòü â³ä ðîäó ïîâåðõíü,
ÿê³ äîòèêàþòüñÿ), à P — ñèëà íîðìàëüíîãî òèñêó.
Òîä³ êîåô³ö³ºíò òåðòÿ ìîæíà âèçíà÷èòè ç ôîðìóëè (1):
Fòåðòÿ
µ= .
P
ßê âèçíà÷èòè F òåðòÿ ? r r
Fòåðòÿ Fòÿãè
áðóñîê ð³âíîì³ðíî, òî ñèëà
òÿãè äîð³âíþâàòèìå ñèë³
òåðòÿ. À ñèëó òÿãè âèì³ðþºìî çà äîïîìîãîþ äèíàìîìåòðà.
ßê âèçíà÷èòè P ?
ßêùî îïîðà ãîðèçîíòàëüíà ³ ò³ëî ðóõàºòüñÿ ð³âíî-
ì³ðíî, òî ñèëà íîðìàëüíîãî òèñêó ïðîñòî äîð³âíþº
ñèë³ òÿæ³ííÿ, òîáòî mg. r
Òóò m — ìàñà áðóñêà, g = 9,8 ì/ñ2. P
Çàçíà÷èìî, ùî µ — âåëè÷èíà áåçðîçì³ðíà.
Âèêîíàííÿ ðîáîòè
1. Íà äåðåâ’ÿíó äîøêó, ðîçòàøîâàíó ãîðèçîíòàëüíî, ïîêëàäè
äåðåâ’ÿíèé áðóñîê. Ïðèºäíàé öåé áðóñîê äî äèíàìîìåòðà.
Ïëàâíî, áåç ðèâê³â, òÿãíè éîãî âçäîâæ ïëîùèíè (òîáòî ðóõ
ïîâèíåí áóòè ð³âíîì³ðíèì).
215
2. Çàïèøè ïîêàçè äèíàìîìåòðà. Fòÿãè = Fòåðòÿ = ... (Í). µñåð — çíà÷åííÿ, ÿêå ìè âèçíà÷èëè çà ãðàô³êîì;
3. Çíàéäåìî P = mg. ϳäâ³ñü áðóñîê äî äèíàìîìåòðà òà çàïèøè ∆µ — ðîçðàõîâàíà ïîõèáêà.
P1 = ... (Í).
4. Íà áðóñîê ïîêëàäè âàæîê òà çíîâó ïðîòÿãíè áðóñîê ïî äîøö³ Âèñíîâîê: ìè íàâ÷èëèñÿ âèçíà÷àòè êîåô³ö³ºíò òåðòÿ êîâ-
çà äèíàìîìåòð. çàííÿ µ äåðåâà ïî äåðåâó, çà ðåçóëüòàòàìè åêñïåðèìåíò³â áó-
Çàïèøè Fòåðòÿ2 = ... (Í). äóâàòè ãðàô³ê çàëåæíîñò³ ñèëè òåðòÿ â³ä ñèëè íîðìàëüíîãî
5. ϳäâ³ñü äî äèíàìîìåòðà áðóñîê òà âàæîê. òèñêó òà ïåðåêîíàëèñü, ùî ì³æ öèìè âåëè÷èíàìè ³ñíóº çà-
Çàïèøè P2 = ... (Í). ëåæí³ñòü.
6. Ïîâòîðè äîñë³ä, ïîêëàâøè íà áðóñîê äðóãèé, òðåò³é
âàæêè. Çàïèøè: Çàïèòàííÿ òà çàâäàííÿ,
Fòåðòÿ3 = ... (Í); P3 = ... (Í); ÿê³ òîá³ ìîæóòü çàïðîïîíóâàòè
Fòåðòÿ4 = ... (Í); P4 = ... (Í). 1. ×èì ïîÿñíèòè òå ÿâèùå, ùî ïðè áóêñóâàíí³ êîë³ñ òåïëîâîçà
7. Òåïåð çà îäåðæàíèìè äàíèìè ïîáóäóé ãðàô³ê Fòåðòÿ(P). ÷è àâòîìîá³ëÿ ñèëà òÿãè çíà÷íî çìåíøóºòüñÿ?
Òâ³é ãðàô³ê ìàòèìå âèãëÿä ïðÿ- Öå â³äáóâàºòüñÿ òîìó, ùî ó öüîìó âèïàäêó çàì³ñòü ñèëè
Fòåðòÿ
ìî¿ ë³í³¿. (Í) òåðòÿ êîò³ííÿ âèíèêຠñèëà òåðòÿ êîâçàííÿ, à âîíà, ÿê
Íà ãðàô³êó îáåðè äîâ³ëüíó òî÷- â³äîìî, á³ëüøà.
êó òà âèçíà÷ äëÿ íå¿ çíà÷åííÿ F1 2. Íà ñòîëèêó ó âàãîí³ ïîòÿãó ëåæàòü êíèãà òà ì’ÿ÷. ×îìó,
P1 òà F1. Ðîçðàõóé êîåô³ö³ºíò êîëè ïîòÿã ðóøຠç ì³ñöÿ, ì’ÿ÷ ïîêîòèòüñÿ íàçàä (â³äíîñíî
òåðòÿ — öå áóäå ñåðåäíº çíà- ïîòÿãó), à êíèãà çàëèøèòüñÿ ó ñòàí³ ñïîêîþ?
÷åííÿ. P1 P (Í) Ïðè ñïðîá³ çðóøèòè ò³ëî ç ì³ñöÿ âèíèêຠñèëà òåðòÿ ñïî-
F1 êîþ, ÿêà àáî óòðèìóº ò³ëî íà ì³ñö³, àáî ïåðåõîäèòü ó ñèëó
µ ñåð = = ... (áåçðîçì³ðíà âåëè÷èíà).
P1 òåðòÿ êîâçàííÿ (äëÿ êíèãè) àáî ñèëó òåðòÿ êîò³ííÿ (äëÿ
Òâîº çíà÷åííÿ áóäå ïðèáëèçíî äîð³âíþâàòè 0,2–0,3. ì’ÿ÷à). À ñèëà òåðòÿ êîò³ííÿ ìåíøà çà ñèëó òåðòÿ êîâçàííÿ.
8. Ðîçðàõóºìî ïîõèáêó, ç ÿêîþ ìè âèçíà÷èëè êîåô³ö³ºíò òåðòÿ: 3. ×è çàâæäè ñèëà òåðòÿ êîâçàííÿ ñïðÿìîâàíà ó á³ê, ïðîòè-
à) çíàéäåìî â³äíîñíó ïîõèáêó εµ çà ôîðìóëàìè: ëåæíèé ðóõó ò³ëà?
∆Fòð ∆P Ñèëà òåðòÿ çàâæäè ñïðÿìîâàíà ïðîòè ðóõó ò³ëà, äî ÿêîãî
ε µ = ε Fòð + ε P = +
Fòð P, öÿ ñèëà ïðèêëàäåíà.
0,1
äå ∆Fòð = ∆ ³ Fòð + ∆ Â Fòð = 0,05 + = 0,1 Í;
2
∆³Fòð — ³íñòðóìåíòàëüíà ïîõèáêà — áåðåìî ç ñïåö³àëüíî¿
òàáëèö³; Ëàáîðàòîðíà ðîáîòà ¹4
∆ÂFòð — ïîõèáêà â³äë³êó — ïîëîâèíà ö³íè ïîä³ëêè äèíàìî-
ìåòðà. Âèâ÷åííÿ ðóõó ò³ëà,
×åðåç òå, ùî P ìè òåæ âèì³ðþâàëè äèíàìîìåòðîì, ∆P =∆Fòð. ÿêå êèíóòå ãîðèçîíòàëüíî
0,1 Í 0,1 Í
εµ = + = ... (áåçðîçì³ðíà âåëè÷èíà, ìåíøà 1).
Fòð P Ìåòà ðîáîòè: âèçíà÷èòè ïî÷àòêîâó øâèäê³ñòü ò³ëà, ÿêå êèíóòå
Ó öþ ôîðìóëó òè ï³äñòàâèø çíà÷åííÿ äëÿ Fòð òà P ç ïåð- ãîðèçîíòàëüíî.
øîãî åêñïåðèìåíòó.
Òîá³ áóäóòü ïîòð³áí³: øòàòèâ, æîëîá äëÿ ðóõó êóëüêè, äîøêà
∆Fòð = ∆³Fòð + ∆ÂFòð = 0,05 + 0,1 : 2 = 0,05 + 0,05 = 0,1 Í;
÷è êàðòîí, êóëüêà, ïàï³ð, êîï³þâàëüíèé ïàï³ð, êíîïêè, ë³í³éêà.
á) ðîçðàõóºìî àáñîëþòíó ïîõèáêó ∆µ.
Ïîÿñíåííÿ òà ðåêîìåíäàö³¿ äî ðîáîòè:
∆µ = εµ ⋅ µñåð = ... (áåçðîçì³ðíà âåëè÷èíà);
ßêùî ò³ëî êèíóòè ãîðèçîíòàëüíî ç äåÿêî¿ âèñîòè h, òî
â) çàïèøåìî â³äïîâ³äü ó âèãëÿä³: µ = µñåð ± ∆µ, äå
òðàºêòîð³ºþ éîãî ïîäàëüøîãî ðóõó áóäå ïàðàáîëà (öå ïîÿñ-
216 217
 íþºòüñÿ òèì, ùî íà ò³ëî ä³ÿòèìå òÿæ³ííÿ Çåìë³ òà âèñîòà 3. Çíàéäè ñåðåäíº çíà÷åííÿ S.
éîãî ïîëüîòó áóäå ïîñòóïîâî çìåíøóâàòèñÿ). S + S2 + S3 + S4 + S5
Çàïèøè Sñåð = 1 = ... (ì).
Òàêèì ÷èíîì, ïî âåðòèêàë³ (âçäîâæ îñ³ y) ò³ëî ïðîõîäèòü 5
øëÿõ h òà ðóõàºòüñÿ ç ïðèñêîðåííÿì â³ëüíîãî ïàä³ííÿ g 4. Âèì³ðÿé âèñîòó. Çàïèøè h = ... (ñì) = ... (ì).
(g = 9,8 ì/ñ2). 5. Çà ôîðìóëîþ (3) âèðàõóé ñåðåäíº çíà÷åííÿ ïî÷àòêîâî¿
À ïî ãîðèçîíòàë³ (âçäîâæ îñ³ x) ò³ëî ïåðåì³ùóºòüñÿ íà â³ä- øâèäêîñò³. g
Vñåð 0 = Sñåð .
ñòàíü S (öå äàëåê³ñòü ïîëüîòó) òà, ÿêùî çíåõòóâàòè îïîðîì 2h
ïîâ³òðÿ, òî ðóõ âçäîâæ îñ³ x ìîæíà ââàæàòè ð³âíîì³ðíèì Çíà÷åííÿ g ïðèéìè çà 10 ì/ñ2. Çàïèøè Vñåð0 = ... (ì/ñ).
(áî íà ò³ëî ó öüîìó íàïðÿìêó íå 䳺 æîäíà ñèëà, à öå îçíà÷àº, 6. Ðîçðàõóºìî ïîõèáêè:
ùî í³ùî íå ìîæå çì³íèòè øâèäê³ñòü ðóõó ò³ëà ó öüîìó à) Çíàéäåìî â³äíîñíó ïîõèáêó εV0, ç ÿêîþ ðîçðàõîâàíà ïî÷àòêîâà
íàïðÿìêó). øâèäê³ñòü:
Âèõîäÿ÷è ç âèùåâèêëàäåíîãî, ìîæíà çàïèñàòè (áî ïî÷àò- ∆S 1 ∆g 1 ∆ h
εV 0 = + + , (4)
êîâî¿ øâèäêîñò³ âçäîâæ îñ³ y ò³ëî íå ìàëî): S 2 g 2 h
äå ∆S = ∆iS + ∆ÂS = 1 (ìì) + 0,5 (ìì) = 1,5 (ìì);
gt 2 ∆iS — ³íñòðóìåíòàëüíà ïîõèáêà (ïîõèáêà ë³í³éêè) — áå-
h= ; (1)
2 ðåìî ³ç ñïåö³àëüíî¿ òàáëèö³. Âîíà äîð³âíþº 1 ìì;
S = V0t, (2) ∆ÂS — ïîõèáêà â³äë³êó — ïîëîâèíà ö³íè ïîä³ëêè ë³í³éêè;
S
à ç öüîãî âèò³êàº, ùî V0 = . ∆g = 0,2 (ì/ñ2);
t
Òàêèì ÷èíîì, âèì³ðÿâøè äàëåê³ñòü ïîëüîòó, ìè ìîæåìî ∆h = ∆ih + ∆Âh.
ðîçðàõóâàòè V0. Çíà÷åííÿ h ìè òåæ âèì³ðþâàëè ë³í³éêîþ. ∆h = ∆S = 1,5 (ìì).
2h ϳäñòàâèâøè ó ôîðìóëó (4), îäåðæóºìî:
À ÷àñ ìè çíàéäåìî ç ôîðìóëè (1): t = .
g
S 1,5 (ìì) 1 0,2 (ì/ñ2 ) 1 1,5 (ìì) (áåçðîçì³ðíà âå-
² îñòàòî÷íî îäåðæóºìî: V0 = , V0 = S g . (3) εV 0 =
S
+
2 g
+
2 h
= ...
ëè÷èíà, < 1).
2h 2h Ó öþ ôîðìóëó òè ï³äñòàâèø ñâî¿ çíà÷åííÿ äëÿ S òà h;
g á) ðîçðàõóºìî àáñîëþòíó ïîõèáêó äëÿ ïî÷àòêîâî¿ øâèäêîñò³
Âèì³ðÿâøè âèñîòó ïàä³ííÿ òà äàëåê³ñòü ïîëüîòó, çíàéäåìî ∆Vñåð: ∆Vñåð = εV0 ⋅ Vñåð = ... (ì/ñ).
ïî÷àòêîâó øâèäê³ñòü êèäêà. ϳäñòàâ ñâî¿ çíà÷åííÿ äëÿ Vñåð òà εV0 (äèâèñü ïóíêòè 5, 6).
7. Çàïèøåìî â³äïîâ³äü: V0 = Vñåð ± ∆V (ì/ñ).
Âèêîíàííÿ ðîáîòè
1. Çáåðè ïðèñòð³é, çîáðàæåíèé íà Äîäàòêîâå çàâäàííÿ.
ìàëþíêó. Íà ãîðèçîíòàëüíó gt 2
Êîðèñòóþ÷èñü ôîðìóëàìè x = V0t òà y = ,
ïëîùèíó ó ì³ñö³, êóäè ïàäàòèìå 2
âèðàõóé êîîðäèíàòè äëÿ ìîìåíò³â
êóëüêà, ïîêëàäè àðêóø êîï³þ- ÷àñó:
y
h 0,2
âàëüíîãî ïàïåðó — ùîá ïàä³ííÿ t1 = 0, x1 = 0, y1 = 0;
êóëüêè çàëèøàëî ñë³ä. S t2 = 0,05 ñ, x2 = ..., y2 = 0,0125;
2. Ç îäí³º¿ òî÷êè 5–6 ðàç³â ïóñòè t3 = 0,1 ñ, x3 = ..., y3 = 0,05;
êóëüêó. Êîæíîãî ðàçó âèì³ðþé äàëåê³ñòü ïîëüîòó S. t4 = 0,15 ñ, x4 = ..., y4 = 0,1125; 0,1125
Çàïèøè S1 = ... (ñì) = ... (ì); S2 = ... (ñì) = ... (ì); t5 = 0,2 ñ, x5 = ..., y5 = 0,2.
S3 = ... (ñì) = ... (ì); S4 = ... (ñì) = ... (ì); ³äïîâ³äí³ êîîðäèíàòè x ðîçðàõóé ñà-
S5 = ... (ñì) = ... (ì). ìîñò³éíî, ï³äñòàâëÿþ÷è ñâîº çíà÷åí- 0,05
Äëÿ ïåðåâåäåííÿ ó ìåòðè ðîçä³ëè ðåçóëüòàò íà 100 (çãà- íÿ V0ñåð. Ïîáóäóºìî ãðàô³ê çàëåæíîñò³ 0,0125
äàâøè, ùî 1 ì = 100 ñì). y(x). Ãðàô³êîì º ïàðàáîëà. 0 x2 x3 x4 x5 x

218 219
 Âèñíîâîê: ìè âèçíà÷èëè ïî÷àòêîâó øâèäê³ñòü, ÿêà íàäàíà Çì³íèâñÿ á ÷àñ ïîëüîòó. ² êóëÿ, ³ ã³ëüçà çíîâó âïàäóòü íà
ò³ëó ïðè ðóñ³ éîãî ï³ä 䳺þ ñèëè òÿæ³ííÿ. Ìè ïåðåêîíàëèñü, çåìëþ îäíî÷àñíî. Ò³ëüêè âîíè áóäóòü çíàõîäèòèñÿ ó ïîëüîò³
ùî òðàºêòîð³ºþ ðóõó ò³ëà ó öüîìó âèïàäêó áóäå ïàðàáîëà. á³ëüøèé ÷àñ, ³ êóëÿ âñòèãíå ïðîëåò³òè á³ëüøó â³äñòàíü.

Çàïèòàííÿ òà çàâäàííÿ,
ÿê³ òîá³ ìîæóòü çàïðîïîíóâàòè
1. Îòðèìàéòå çàëåæí³ñòü äàëüíîñò³ ïîëüîòó êóëüêè S â³ä Ëàáîðàòîðíà ðîáîòà ¹5
âèñîòè êèäàííÿ h.
gt 2 Âèçíà÷åííÿ óìîâ ð³âíîâàãè ò³ë
Ìè çíàºìî, ùî S = V0t òà h = .
2 ï³ä 䳺þ ê³ëüêîõ ñèë
2h 2h
À ç öüîãî âèò³êàº, ùî t = . ³äïîâ³äíî, S = V0 .
g g
Òàêèì ÷èíîì, ÷èì ç á³ëüøî¿ âèñîòè êèíóòå ò³ëî, òèì äîâøå Ìåòà ðîáîòè: äîñë³äèòè óìîâè, çà ÿêèõ ò³ëî, ÿêå ìຠâ³ñü
âîíî áóäå çíàõîäèòèñü ó ïîëüîò³ ³ òèì á³ëüøó â³äñòàíü ïî îáåðòàííÿ, çáåð³ãຠð³âíîâàãó; ïåðåâ³ðèòè ïðàâèëî ìîìåíò³â
ãîðèçîíòàë³ ïðîëåòèòü (äàëüí³ñòü ïîëüîòó çá³ëüøèòüñÿ). ñèë, ÿê³ ïðèêëàäåí³ äî ïëå÷ âàæåëÿ.
2. Íà ìàëþíêó ñòðîáîñêîï³÷íà ôîòîãðàô³ÿ Òîá³ áóäóòü ïîòð³áí³: âàæ³ëü, øòàòèâ, íàá³ð âàæê³â ìàñîþ
ðóõó êóëüêè. Êâàäðàòíà ñ³òêà ìຠá³ê ïî 100 ã, äèíàìîìåòð, ë³í³éêà.
5 ñì, à ñïàëàõè ñòðîáîñêîïà â³äáóâàëèñÿ Ïîÿñíåííÿ òà ðåêîìåíäàö³¿ äî ðîáîòè:
ç ÷àñòîòîþ 10 ãö. Âèçíà÷òå ïî÷àòêîâó Âàæ³ëü — òâåðäå ò³ëî (ÿê ïðàâèëî, æîðñòêèé ñòðèæåíü),
øâèäê³ñòü êóëüêè. ÿêå ìîæå îáåðòàòèñü íàâêîëî íåðóõîìî¿ îïîðè.
à) çà ìàëþíêîì âèçíà÷èìî âèñîòó ïàä³ííÿ. Íàïðèêëàä, íà ìàëþíêó — äåðåâ’ÿíà ïëàíêà, O
h = 12 êë³òèí ⋅ 5 ñì = 60 ñì = 0,6 ì; çàêð³ïëåíà äî øòàòèâó â îäí³é òî÷ö³ — öå
á) âèçíà÷èìî äàëåê³ñòü ïîëüîòó. âàæ³ëü.
S = 11 êë³òèí ⋅ 5 ñì = 55 ñì = 0,55 ì; Òî÷êà ïðèêð³ïëåííÿ Î — òî÷êà îïîðè.
gt 2 ßêùî íà ïëå÷å âàæåëÿ ïî䳺 ñèëà, òî íàéêî-
â) çà ôîðìóëîþ h = çíàéäåìî ÷àñ ïîëüîòó.
2 ðîòøà â³äñòàíü â³ä ë³í³¿, âçäîâæ ÿêî¿ ä³º ñèëà, äî òî÷êè Î
2h 2 ⋅ 0,6 áóäå çâàòèñÿ ïëå÷åì âàæåëÿ (ïîçíà÷àºìî ë³òåðîþ l).
t= = = 0,35 (ñ);
g 10 Ïîäèâèìîñÿ íà ìàëþíêè, íà ÿêèõ ïóíêòèðîì ïîêàçàíî
ã) çíàéäåìî ïî÷àòêîâó øâèäê³ñòü. Ç ôîðìóëè S = V0t ìàºìî ë³í³þ, âçäîâæ ÿêî¿ ä³º ñèëà, ³ ïîêàçàíå ïëå÷å ö³º¿ ñèëè.
S 0,55 ì Çãàäàé, äî ðå÷³, ùî íàéêîðîòøà â³äñòàíü — ïåðïåíäèêóëÿð
V0 = = = 1,57 (ì/ñ). äî ïðÿìî¿.
t 0,35 ñ
³äïîâ³äü: V0 = 1,57 (ì/ñ). r
F
3. Ç àâòîìàòà çðîáèëè îäèíî÷íèé ïîñòð³ë. Ùî øâèäøå âïàäå l
l
l
r O
íà çåìëþ: êóëÿ ÷è ã³ëüçà? Ââàæàºìî, ùî êóëÿ òà ã³ëüçà âè- F r O
F O
ë³òàþòü îäíî÷àñíî ³ ãîðèçîíòàëüíî. Îïîðîì ïîâ³òðÿ çíåõ-
òóâàòè.
ßêùî çíåõòóâàòè îïîðîì ðóõó, òî êóëÿ òà ã³ëüçà âïàäóòü Íà âàæ³ëü ìîæóòü îäíî÷àñíî ä³ÿòè äåê³ëüêà ñèë. Òîä³ òðå-
îäíî÷àñíî. Ò³ëüêè ã³ëüçà âïàäå á³ëÿ í³ã ñòð³ëüöÿ, à êóëÿ — áà ïàì’ÿòàòè óìîâó, çà ÿêî¿ âàæ³ëü áóäå çíàõîäèòèñü ó
íà äåÿê³é â³äñòàí³. ð³âíîâàç³: âàæ³ëü çíàõîäèòüñÿ ó ð³âíîâàç³ ï³ä 䳺þ ê³ëüêîõ
ñèë, ÿêùî ìîìåíò ñèë, ùî îáåðòàþòü éîãî çà ãîäèííèêîâîþ
4. Ùî çì³íèëîñÿ á ó ñèòóàö³¿ ç ïîïåðåäíüî¿ çàäà÷³, ÿêùî ïîñòð³ë
ñòð³ëêîþ, äîð³âíþº ìîìåíòó ñèë, ùî îáåðòàþòü éîãî ïðîòè
áóâ áè çðîáëåíèé íà Ìàðñ³ (ñèëà òÿæ³ííÿ íà Ìàðñ³ ñêëàäàº
ãîäèííèêîâî¿ ñòð³ëêè.
0,38 â³ä ñèëè òÿæ³ííÿ Çåìë³)?
220 221
 Ùî æ òàêå ìîìåíò ñèëè? Öå äîáóòîê l1 O l2 F21 = ... (Í) — çà ïîêàçàìè äèíàìîìåòðà.
ñèëè íà ¿¿ ïëå÷å. M = F ⋅ l. ϳäñòàâëÿþ÷è ñâî¿ çíà÷åííÿ äëÿ F11, l11, F21 òà l21, ïåðåêîíàéñÿ,
Ïîäèâèñü íà ìàëþíîê. r ùî F11 ⋅ l11 = F21 ⋅ l21 — ïðàâèëî ìîìåíò³â çíîâó âèêîíóºòüñÿ.
r F2
Íà âàæ³ëü ä³þòü ñèëè — F1 òà F2. F1
Ïëå÷å ñèëè F1 äîð³âíþº l1. Âèñíîâîê: ò³ëî, ÿêå ìຠâ³ñü îáåðòàííÿ, ïåðåáóâຠó ñòàí³
Ïëå÷å ñèëè F2 äîð³âíþº l2. ð³âíîâàãè, ÿêùî àëãåáðà¿÷íà ñóìà ìîìåíò³â ñèë, ÿê³ ä³þòü íà
Ñèëà F1 îáåðòຠâàæ³ëü ïðîòè ãîäèííèêîâî¿ ñòð³ëêè. Ñèëà ò³ëî, äîð³âíþº íóëþ.
F2 îáåðòຠâàæ³ëü çà ãîäèííèêîâîþ ñòð³ëêîþ.
Òîä³ óìîâîþ ð³âíîâàãè âàæåëÿ áóäå M1 = M2. Çàïèòàííÿ òà çàâäàííÿ,
F 1 ⋅ l1 = F 2 ⋅ l 2 . (1) ÿê³ òîá³ ìîæóòü çàïðîïîíóâàòè
l1 O l2
Öþ óìîâó ìè é ïåðåâ³ðèìî ó õîä³ ëà- 1. Ïåðåâ³ðòå óìîâè ð³âíîâàãè âàæåëÿ äëÿ âèïàäêó, ùî çîá-
áîðàòîðíî¿ ðîáîòè. r ðàæåíèé íà ìàëþíêó.
F2 r
Íà ìàëþíêó ïîðó÷ íàâåäåíå óìîâíå ïîç- r Ïîäèâèìîñÿ íà ìàëþíîê. Ó íàñ º äâ³ F
F1
íà÷åííÿ âàæåëÿ. ñèëè, ÿê³ íàìàãàþòüñÿ îáåðòàòè âà-
æ³ëü ïðîòè ãîäèííèêîâî¿ ñòð³ëêè — O l3
Âèêîíàííÿ ðîáîòè öå ñèëà F, ÿêà 䳺 íà äèíàìîìåòð, ³ m l 1
l2 m
1. Çàêð³ïè âàæ³ëü ó øòàòèâ³. Äîáèéñÿ òîãî, ùîá â³í ðîç- ñèëà òÿæ³ííÿ, ÿêà 䳺 íà äâà âàæêè, m m
m
òàøóâàâñÿ ãîðèçîíòàëüíî. ÿê³ çíàõîäÿòüñÿ ó ë³â³é ÷àñòèí³ âà-
O
2. Íà ë³âå ïëå÷å âàæåëÿ ó äîâ³ëüí³é òî÷ö³ æåëÿ.
çàêð³ïè ãèðþ ìàñîþ 100 ã. l1 l2 Ìîìåíò öèõ ñèë äîð³âíþâàòèìå M1 = 2mg ⋅ l1 + F ⋅ l3.
3. Íà ïðàâå ïëå÷å âàæåëÿ çàêð³ïè äèíà- Ñèëà, ÿêà îáåðòຠâàæ³ëü çà ãîäèííèêîâîþ ñòð³ëêîþ — öå
r
ìîìåòð òà ïîòÿãíè çà éîãî ïðóæèíó F2 ñèëà òÿæ³ííÿ, ÿêà 䳺 íà ïðàâå ïëå÷å âàæåëÿ (òàì çíàõî-
òàê, ùîá âàæ³ëü ïðèéøîâ ó ð³âíîâàãó. äÿòüñÿ òðè âàæêè).
4. Çàïèøè çíà÷åííÿ ö³º¿ ñèëè (ïîäèâèñü ïîêàçè äèíàìîìåòðà) Ìîìåíò ö³º¿ ñèëè äîð³âíþâàòèìå M2 = 3mg ⋅ l2.
F2 = ... (Í). Öå îçíà÷àº, ùî íàì òðåáà ïåðåâ³ðèòè ïðàâèëüí³ñòü ð³âíîñò³
5. Âèì³ðÿé ë³í³éêîþ äîâæèíó ïëå÷à l1 = ... (ñì) òà âèñëîâè 2mg ⋅ l1 + F ⋅ l3 = 3mg ⋅ l2.
éîãî çíà÷åííÿ ó ìåòðàõ (ðîçä³ëèâøè íà 100). 2. Ïðèäóìàéòå ñâîº ðîçòàøóâàííÿ òÿ-
Âèì³ðÿé äîâæèíó ïëå÷à l2 = ... (ñì) òà òåæ ïåðåâåäè éîãî ãàð³â òà äèíàìîìåòðà. Íàìàëþéòå âàø l2
ó ìåòðè. âàð³àíò. Ïåðåâ³ðòå éîãî åêñïåðèìåí- l1 l3
6. Äî äèíàìîìåòðà ï³äâ³ñü âàæîê òà âèçíà÷ ñèëó m1g, ÿêà òàëüíî.
m m
ä³ÿëà íà ë³âå ïëå÷å âàæåëÿ. Íàïðèêëàä — òàêèé âàð³àíò. m
Çàïèøè F1 = m1 ⋅ g = ...(Í). Ïåðåâ³ðÿºòüñÿ ð³âí³ñòü r
F
ßêùî ìàñà âàæêó äîð³âíþâàëà 100 ã, òî ñèëà F1 ≈ 1 Í. 2mg ⋅ l2 + F ⋅ l1 = mg ⋅ l3.
7. Ó ð³âí³ñòü F1 ⋅ l1 = F2 ⋅ l2 ï³äñòàâ ñâî¿ çíà÷åííÿ äëÿ F1, l1, F2 3. Ïîêàæ³òü íà ìàëþíêó ïëå÷³ óñ³õ ñèë,
òà l2 òà ïåðåêîíàéñÿ, ùî ð³âí³ñòü âèêîíóºòüñÿ. ÿê³ ïðèêëàäåí³ äî ò³ëà, â³äíîñíî òî÷êè r
r F2
8. Ïîâòîðè åêñïåðèìåíò, ï³äâ³ñèâøè äî ë³âîãî ïëå÷à âàæåëÿ F1
Î. Âèçíà÷òå çíàêè ìîìåíò³â öèõ ñèë.
äâà âàæêè, à äî ïðàâîãî — äèíàìîìåòð. Òÿãíó÷è çà ïðóæèíó ßê áóäóºìî ïëå÷³? O
äèíàìîìåòðà, äîñÿãíè ð³âíîâàãè âà- Ïîäîâæóºìî ë³í³þ, âçäîâæ ÿêî¿ ä³º ñèëà, Fr
O 3 r
æåëÿ. Çàïèøè äëÿ öüîãî âèïàäêó: òà îïóñêàºìî íà íå¿ ç òî÷êè Î ïåðïåíäè- F4
l11 = ... (ñì) = ... (ì); l11
l21 êóëÿð. Äîâæèíà öüîãî ïåðïåíäèêóëÿðà ³
l21 = ... (ñì) = ... (ì); º ïëå÷åì.
F11 = m2g ≈ 2 Í; r′
F Ìîìåíòè ñèë F1, F3, F4 — ïîçèòèâí³.
2

222 223
 À ìîìåíò ñèëè F2 — íåãàòèâíèé (ï³ä 䳺þ ö³º¿ ñèëè ò³ëî Ëàáîðàòîðíà ðîáîòà ¹6
ïî÷àëî á îáåðòàòèñÿ ïðîòè ãîäèííèêîâî¿ ñòð³ëêè).
Âèâ÷åííÿ ðóõó ò³ëà ïî êîëó
r r ï³ä 䳺þ ñèë ïðóæíîñò³ òà òÿæ³ííÿ
F1 F2
l2 O
Ol O
1 O l3 l4
r
F3 r
F4
Ìåòà ðîáîòè: ïåðåêîíàòèñÿ ó òîìó, ùî ï³ä ÷àñ ðóõó ò³ëà ïî
êîëó ð³âíîä³éíà ñèëà, ÿêà 䳺 íà ò³ëî, íàäຠéîìó äîöåí-
4. Òàòî (ìàñîþ m1 = 80 êã) ³ ìàìà (ìàñîþ m2 = 60 êã) ñèäÿòü íà òðîâîãî ïðèñêîðåííÿ.
ê³íöÿõ ð³âíîïëå÷î¿ ãîéäàëêè. Äîâæèíà äîøêè 4 ì. Ó ÿê³é
Òîá³ áóäóòü ïîòð³áí³: øòàòèâ ç ê³ëüöåì, äèíàìîìåòð, âàæîê
òî÷ö³ òðåáà ïîñàäèòè äèòèíó (ìàñîþ m 3 = 25 êã), ùîá
ìàñîþ 100 ã, àðêóø ïàïåðó ç íàêðåñëåíèì êîëîì ðàä³óñîì
ãîéäàëêà áóëà ó ð³âíîâàç³?*
15 ñì, ë³í³éêà, ãîäèííèê ç ñåêóíäíîþ ñòð³ëêîþ.
Ðîçì³ðêîâóºìî òàê: íà ë³âå m =80 m3=25 m2=60
1 Ïîÿñíåííÿ òà ðåêîìåíäàö³¿ äî ðîáîòè:
ïëå÷å âàæåëÿ 䳺 ñèëà, ÿêà x Íà ò³ëî, ÿêå âèñèòü íà íèòö³, ä³þòü äâ³ ñèëè: ñèëà
äîð³âíþº 800 Í (F1 = m1g). l l
òÿæ³ííÿ òà ñèëà íàòÿãóâàííÿ íèòêè. Çàðàç ö³ ñèëè
À íà ïðàâå ïëå÷å — ñèëà
óð³âíîâàæóþòü îäíà îäíó — ¿õ ð³âíîä³éíà äîð³âíþº r
600 Í (F2 = m2g). Ïëå÷³ öèõ ñèë îäíàêîâ³ (ïîçíà÷èìî ¿õ l). T
íóëþ.
Ùîá ãîéäàëêè-âàæ³ëü ïðèéøëè ó ð³âíîâàãó, íà ïðàâå ïëå÷å
³äõèëèìî íèòêó òà ïðèìóñèìî ò³ëî ðóõàòèñÿ ïî êî- r
(à íà íüîãî 䳺 ìåíøà ñèëà) äîäàºìî ñèëó 250 Í (F3 = m3g), mg
ëó (òàêà ñèñòåìà çâåòüñÿ êîí³÷íèì ìàÿòíèêîì).
òîáòî ïîñàäèìî äèòèíó íà â³äñòàí³ x.
Íà ò³ëî, ÿê ³ ðàí³øå, ä³þòü äâ³ ñèëè
Çàïèøåìî ïðàâèëî ìîìåíò³â, ç ÿêîãî ³ çíàéäåìî x.
(ñèëà òÿæ³ííÿ òà ñèëà íàòÿãóâàííÿ
m1gl = m2gl + m3gx;
íèòêè), àëå òåïåð âîíè âæå íå êîì-
m3gx = m1gl – m2gl;
ïåíñóþòü îäíà îäíó — ³íàêøå ò³ëî íå r
m3gx = gl (m1 – m2); T
îäåðæàëî á ïðèñêîðåííÿ (ðóõ ïî êîëó
m − m2
x = gl 1 ; â³äáóâàºòüñÿ ç äîöåíòðîâèì ïðèñêîðåí- r
m3 g mg
íÿì).
m − m2 Çîáðàçèìî öþ ð³âíîä³éíó ñèëó íà ìà-
x=l 1 ;
m3 ëþíêó. Äëÿ öüîãî íà âåêòîðàõ T òà
80 − 60 mg äîáóäóºìî ïàðàëåëîãðàì. гâíî-
x=l ; ä³éíà — öå ä³àãîíàëü öüîãî ïàðàëå-
25 r
ëîãðàìó, ÿêà âèõîäèòü ç îäí³º¿ ñï³ëü- T
x = 0,8 ⋅ l. r
íî¿ òî÷êè. Ñàìå Fð³âí ³ íàäຠïðèñêî- O Fð³âí
Òàêèì ÷èíîì, ÿêùî äîâæèíà ïëå÷à 2 ì (ïîëîâèíà äîâæèíè r
ðåííÿ (F = ma — äðóãèé çàêîí Íüþ- mg
äîøêè), òî äèòèíà ïîâèííà ñèä³òè íà â³äñòàí³ 1,60 ì â³ä
òîíà).
òî÷êè îïîðè. m1 m3 m 2
Íàøà çàäà÷à — ðîçðàõóâàòè öå ïðèñêîðåííÿ.
Ëîã³÷í³øå áóëî á çì³íèòè íàø x V2 2πR
ìàëþíîê. l l ßê â³äîìî aö = ,à V = .
R T
ϳäñòàâèâøè çíà÷åííÿ ó ôîðìóëó äëÿ ïðèñêîðåííÿ, ìàºìî
(2πR)2 4π 2 R 2 4π 2 R 2
aö = = = ,
T2 R T2 R T2
äå R — ðàä³óñ êîëà, à T — ïåð³îä îáåðòàííÿ (÷àñ îäíîãî
* Òàòî, ìàìà òà äèòèíà íà íàøèõ ìàëþíêàõ çîáðàæåí³ äåùî ñõåìàòè÷íî. îáåðòó). Àëå òî÷íî çàñ³êòè ÷àñ îäíîãî îáåðòó âàæêî. Òîìó

224 225
 ìè çðîáèìî òàê. Âèì³ðÿºìî ÷àñ t ê³ëüêîõ (N) îáåðò³â òà íåâ³äîìà — ï³äâ³ñü âàæîê äî äèíàìîìåòðà òà âèçíà÷ éîãî
ðîçä³ëèìî öåé ÷àñ íà ÷èñëî îáåðò³â. ìàñó. ² íå çàáóäü ïåðåâåñòè ìàñó ç ãðàì³â ó ê³ëîãðàìè (ïî-
t ä³ëèâøè íà 1000).
Òîáòî T = .
N 10. Ïîð³âíÿé ñâî¿ çíà÷åííÿ ïðèñêîðåííÿ òà ïåðåêîíàéñÿ, ùî
ϳäñòàâèâøè öå çíà÷åííÿ ó ôîðìóëó äëÿ ïðèñêîðåííÿ,
âîíè ñï³âïàäàþòü.
4π2 RN 2
îäåðæóºìî aö = . 11. Ðîçðàõóºìî ïîõèáêè ïðîâåäåíèõ äîñë³ä³â:
t2 à) çíàéäåìî â³äíîñíó ïîõèáêó (εa).
Âèêîíàííÿ ðîáîòè ∆R ∆t
εa = +2 ,
1. Ïðèâ’ÿæè íèòêó äî ê³ëüöÿ øòàòèâà. R t
Íèòêó â³çüìè äîâæèíîþ 40–45 ñì. äå ∆R = ∆iR + ∆ÂR = 1 ìì + 0,5 ìì = 1,5 ìì;
2. Äî íèòêè ïðèâ’ÿæè âàæîê. ∆iR — ³íñòðóìåíòàëüíà ïîõèáêà (ïîõèáêà ë³í³éêè, áî ðàä³óñ
3. ϳä øòàòèâîì íà ñò³ë ïîêëàäè àðêóø ìè âèì³ðÿëè ë³í³éêîþ) — áåðåìî ç ñïåö³àëüíî¿ òàáëèö³;
ïàïåðó ç íàìàëüîâàíèì êîëîì ðàä³óñîì ∆ÂR — ïîõèáêà â³äë³êó — ïîëîâèíà ö³íè ïîä³ëêè ë³í³éêè;
15 ñì. ∆t = 1 ñ.
4. Ïðèâåäè âàæîê ó îáåðòàííÿ. ϳäñòàâèâøè ó ôîðìóëó, îäåðæóºìî:
5. Çàíîòóé ÷àñ ê³ëüêîõ ïîâíèõ îáåðò³â (íà- 1,5 ìì 1ñ (áåçðîçì³ðíà âåëè÷èíà,
εa = +2 = ...
ïðèêëàä, N=30). Çàïèøè t1 = ... (ñ). 150 ìì tñåð ìåíøà îäèíèö³).
6. Ïîâòîðè äîñë³ä äåê³ëüêà ðàç³â, êîæíîãî ðàçó çàíîòîâóþ÷è Çãàäàé, ùî R = 15 ñì = 150 ìì.
÷àñ, çà ÿêèé ò³ëî ðîáèòü N îáåðò³â. Ó öþ ôîðìóëó òè ï³äñòàâèø ñâîº çíà÷åííÿ äëÿ tñåð;
Çàïèøè: t2 = ... (ñ), t3 = ... (ñ) , ... . á) ðîçðàõóºìî àáñîëþòíó ïîõèáêó: ∆a = aö ⋅ εa = ... (ì/ñ2).
7. Çíàéäè ñåðåäíº çíà÷åííÿ ÷àñó. ϳäñòàâ ñâî¿ çíà÷åííÿ äëÿ aö (éîãî ðîçðàõîâàíî ó ïóíêò³
t1 + t2 + ... 8) òà εa — éîãî òè çíàéøîâ ò³ëüêè ùî.
Çàïèøè tñåð = = ... (ñ).
ê³ëüê³ñòü äîñë³ä³â 4π2 RN 2 Çàïèøè â³äïîâ³äü ó âèãëÿä³: a = aö ± ∆a (ì/ñ2).
8. ϳäñòàâ ñâîº çíà÷åííÿ ó ôîðìóëó aö = .
R = 15 ñì = 0,15 ì; t2 Âèñíîâîê: ïðè ðóñ³ ò³ëà ïî êîëó ï³ä 䳺þ ê³ëüêîõ ñèë âè-
4 ⋅ 3,142 ⋅ 0,15 ⋅ 302 íèêຠäîöåíòðîâå ïðèñêîðåííÿ, ÿêå íàäàºòüñÿ ò³ëó ð³âíîä³éíîþ
aö = = ... (ì/ñ2 ). öèõ ñèë.
tñåð 2
9. Öå ïðèñêîðåííÿ ìîæíà âèçíà÷èòè ³ ³íøèì ìåòîäîì:
à) â³äâåäè íèòêó ó á³ê; Çàïèòàííÿ òà çàâäàííÿ,
á) ùîá óòðèìàòè ¿¿ ó òàêîìó ÿê³ òîá³ ìîæóòü çàïðîïîíóâàòè
ïîëîæåíí³, áóäå ïîòð³áíà 1. Êóëüêà ìຠìàñó m = 0,4 êã. Êë³-
äåÿêà ñèëà F. Âîíà é äî- r
òèíà íà ìàëþíêó ìຠá³ê 0,1 ì. α
T Fr à) Îá÷èñë³òü ïðèñêîðåííÿ êóëüêè:
ð³âíþâàòèìå ð³âíîä³éí³é;
O m = 0,4 êã; H
â) ïðèºäíàé äî âàæêà äèíà- r
ìîìåòð òà çà éîãî ïîêàçà- mg R = 10 êë ⋅ 0,1 ì = 1 ì; R

ìè âèçíà÷ çíà÷åííÿ ö³º¿ aö – ?

ñèëè F. Ñêëàäåìî ð³âíÿííÿ íà îñ³.
Çàïèøè F = Fð³âí = ... (Í). Äëÿ îñ³ y Ty = mg;
Òîä³ äîöåíòðîâå ïðèñêîðåííÿ çíàéäåìî çà äðóãèì çàêîíîì Äëÿ îñ³ x Tx = maö;
Íüþòîíà:a = F Ty = T cos α, Tx = T sin α.
ö . Òàêèì ÷èíîì, îäåðæóºìî: T cos α = mg ;
m
 (1)
Ìàñà âàæêà ó òåáå 100 ã = 0,1 êã. ßêùî æ ìàñà âàæêà T sin α = maö .

226 227
 Ðîçä³ëèìî äðóãå ð³âíÿííÿ íà ïåðøå ³ y ðè êîðèñíî çàçäàëåã³äü çðîáèòè äåê³ëüêà îòâîð³â ä³àìåòðîì
îäåðæèìî: sin α aö α ïðèáëèçíî 1–1,5 ìì.
= . r
cos α g T ßêùî â òåáå ô³ãóðè ïðàâèëüíî¿ ôîðìè (êâàäðàò, ðîìá, ð³â-
aö α Ty íîá³÷íèé òðèêóòíèê), òî öåíòð âàãè áóäå çíàõîäèòèñü ó òî÷ö³
Òîáòî tg α = .
g x ïåðåòèíó ä³àãîíàëåé. Ó êîëà öåíòð âàãè ó öåíòð³.
À ç öüîãî âèò³êàº, ùî aö = g tg α. Tx r
mg Ùîá ïåðåêîíàòèñü ó öüîìó — âì³ñòè òàêó ô³ãóðó íà â³ñòðÿ
Çíà÷åííÿ tg α çíàõîäèìî ç ïåðøîãî ìà- øïèëüêè ó òî÷ö³ Î òà ïîáà÷èø, ùî ô³ãóðà áóäå ó ð³âíîâàç³.
ëþíêà: tg α = R ; ßêùî æ ïëàñòèíà íåïðàâèëüíî¿ ôîðìè àáî íåîäíîð³äíà
H (íàïðèêëàä, ìຠïîðîæíèíè âñåðåäèí³), òî çðîáèìî òàê:
R = 10 êë³òèí ⋅ 0,1 ì = 1 ì;
H = 6 êë³òèí ⋅ 0,1 ì = 0,6 ì;
1 Âèêîíàííÿ ðîáîòè
tg α = = 1,6(6) . 1. Ó øòàòèâ³ çàòèñíè ïðîáêó.
0,6 A
² òîä³ aö = 9,8 ì/ñ2 ⋅ 1,7 = 16,7 (ì/ñ2). 2. Ïëàñêó ô³ãóðó ïðèêð³ïè äî ïðîáêè çà äîïî-
á) Îá÷èñë³òü ñèëó íàòÿãó íèòêè. ìîãîþ øïèëüêè (çà ÿêèé-íåáóäü îòâ³ð).
mg 3. Äî ö³º¿ æ øïèëüêè ïðèºäíàé âèñîê.
Ç ñèñòåìè ð³âíÿíü (1) îäåðæóºìî: T = .
cos α 4. Íà äîë³øíüîìó êðà¿ ïëàñòèíè ïîçíà÷ ïîëî-
Çíàþ÷è tg α, âèçíà÷àºìî α = 59°. ² òîä³ cos α = 0,515 (ö³ B
æåííÿ íèòêè âèñêó (òî÷êà B).
çíà÷åííÿ áåðåìî ç òàáëèöü).
5. Çí³ìè ïëàñòèíó ç³ øòàòèâà òà ïðîâåäè îë³â-
0,4 êã ⋅ 9,8 ì/ñ 2 öåì ë³í³þ AB.
T= ≈ 7,6 (Í).
0,515 6. Ïîâòîðè äîñë³ä, ÷³ïëÿþ÷è ïëàñòèíó çà ³íøèé îòâ³ð.
³äïîâ³äü: aö = 16,7 (ì/ñ2), T ≈ 7,6 (Í). 7. Çíîâó â³äì³òü ïîëîæåííÿ íèòêè âèñêó òà ïðîâåäè ïðÿìó.
Òî÷êà ïåðåòèíó äâîõ ë³í³é ³ äàñòü ïîëîæåííÿ öåíòðà âàãè
äàíî¿ ô³ãóðè. Ïîçíà÷ öþ òî÷êó ÿê Î.
8. ßêùî âì³ñòèòè ô³ãóðó íà â³ñòðÿ øïèëüêè ó òî÷ö³ Î, òî âîíà
áóäå çíàõîäèòèñü ó ð³âíîâàç³. Ïåðåêîíàéñÿ ó öüîìó.
Ëàáîðàòîðíà ðîáîòà ¹7
Âèñíîâîê: öåíòð âàãè îäíîð³äíîãî ò³ëà ïðàâèëüíî¿ ôîðìè
Âèçíà÷åííÿ öåíòðó âàãè ïëàñêèõ ïëàñòèí ëåæèòü ó éîãî ãåîìåòðè÷íîìó öåíòð³.
ßêùî ò³ëî ìຠíåïðàâèëüíó ôîðìó àáî íåîäíîð³äíå, òî ïî-
Ìåòà ðîáîòè: íàâ÷èòèñÿ äîñë³äíèì øëÿõîì âèçíà÷àòè ïî- ëîæåííÿ öåíòðà âàãè çðó÷íî çíàéòè äîñë³äíèì øëÿõîì.
ëîæåííÿ öåíòðà âàãè ô³ãóð ïðàâèëüíî¿ òà íåïðàâèëüíî¿
ôîðìè. Çàïèòàííÿ òà çàâäàííÿ,
Òîá³ áóäóòü ïîòð³áí³: ë³í³éêà, ïëàñê³ ô³ãóðè äîâ³ëüíî¿ ôîðìè, ÿê³ òîá³ ìîæóòü çàïðîïîíóâàòè
1. Äå çíàõîäèòüñÿ öåíòð âàãè îäíîð³äíîãî ð³âíî-
âèñîê (íèòêà ç ãèðåþ), øïèëüêà, ïðîáêà, øòàòèâ.
áåäðåíîãî òðèêóòíèêà? Çðîá³òü ìàëþíîê.
Ïîÿñíåííÿ òà ðåêîìåíäàö³¿ äî ðîáîòè:
Òî÷êà Î – öå òî÷êà ïåðåòèíó ìåä³àí. Âîíà º Î
Ô³ãóðè, íåîáõ³äí³ äëÿ ö³º¿ ðîáîòè, ìîæíà ñàìîñò³éíî âèãî-
ãåîìåòðè÷íèì öåíòðîì ³ öåíòðîì âàãè.
òîâèòè âäîìà. Çðîáè-
2. Íàìàëþéòå ô³ãóðó, ó ÿêî¿ öåíòð
òè ¿õ ìîæíà ç êàð- Î
Î Î âàãè çíàõîäèòüñÿ ïîçà ô³ãóðîþ.
òîíó, ôàíåðè, ïëàñ-
òèêó òîâùèíîþ 1,5– Î
2 ìì. Ïî êðàþ ô³ãó-
Î

228 229
 Ëàáîðàòîðíà ðîáîòà ¹8 ²íàêøå êàæó÷è, íà ñê³ëüêè çìåíøèëàñÿ ïîòåíö³éíà åíåðã³ÿ
êóëüêè, íà ñò³ëüêè æ çá³ëüøèëàñÿ ïîòåíö³éíà åíåðã³ÿ ïðó-
Âèâ÷åííÿ çàêîíó
æèíè.
çáåðåæåííÿ ìåõàí³÷íî¿ åíåð㳿 Ïåðåâ³ðèìî öå äîñë³äîì.

Ìåòà ðîáîòè: ïîð³âíÿòè íà äîñë³ä³ äâ³ âåëè÷èíè — çìåíøåííÿ Âèêîíàííÿ ðîáîòè

ïîòåíö³éíî¿ åíåð㳿 ò³ëà, ÿêå ïðèºäíàíå äî ïðóæèíè, ïðè 1. Ó øòàòèâ³ çàêð³ïè äèíàìîìåòð.
éîãî ïàä³íí³ òà çá³ëüøåííÿ ïîòåíö³éíî¿ åíåð㳿 ðîçòÿãíóòî¿ 2. ϳäâ³ñü äî äèíàìîìåòðà ìåòàëåâó
ïðóæèíè. Ïåðåêîíàòèñÿ ó ñïðàâåäëèâîñò³ çàêîíó çáåð³ãàííÿ êóëüêó íà íèòö³.
ìåõàí³÷íî¿ åíåð㳿. 3. Âèçíà÷ âàãó êóëüêè. ô³êñàòîð

Òîá³ áóäóòü ïîòð³áí³: äèíàìîìåòð ç ô³êñàòîðîì, ë³í³éêà, Çàïèøè P = ... (Í).

ìåòàëåâà êóëüêà íà íèòö³ äîâæèíîþ 25–30 ñì, øòàòèâ. 4. Íà äèíàìîìåòð âñòàíîâè ñïåö³-
àëüíèé ô³êñàòîð. ³í ÿâëÿº
Ïîÿñíåííÿ òà ðåêîìåíäàö³¿ äî ðîáîòè:
êîðêîâó ïëàò³âêó ðîçì³ðîì
Ó çàìêíóò³é ñèñòåì³ ò³ë (ïðè â³äñóòíîñò³ 䳿 çîâí³øí³õ ñèë,
5 ìì × 7 ìì × 1,5 ìì. h
íàïðèêëàä — ñèëè òåðòÿ) ïîâíà ìåõàí³÷íà åíåðã³ÿ ñèñòåìè H
Ïëàò³âêó íàäð³çàþòü íîæåì
íå çì³íþºòüñÿ. Öå òâåðäæåííÿ íîñèòü íàçâó çàêîíó çáåðå-
äî ñåðåäèíè òà íàñàäæóþòü
æåííÿ ìåõàí³÷íî¿ åíåð㳿.
íà äðîòîâèé ñòðèæåíü äèíàìîìåòðà.
Öå îçíà÷àº, ùî ó âèïàäêó, êîëè ìè ñïîñòåð³ãàºìî çìåíøåííÿ
Çà äîïîìîãîþ ô³êñàòîðà â³äì³÷àþòü ìàêñèìàëüíå ïîäîâæåííÿ
ÿêîãîñü âèäó ìåõàí³÷íî¿ åíåð㳿, âîíà ïðîñòî ïåðåõîäèòü ó
ïðóæèíè.
³íøèé âèä ìåõàí³÷íî¿ åíåð㳿 àáî ïåðåäàºòüñÿ ³íøîìó ò³ëó 5. Ðóêîþ ï³ä³éìè êóëüêó òàê, ùîá ïðóæèíà «ðîçâàíòàæèëàñÿ».
ñèñòåìè. 6. ³äïóñòè êóëüêó. Âîíà ïðèéäå ó ðóõ òà ðîçòÿãíå ïðóæèíó.
Ðîçãëÿíåìî ñèñòåìó ò³ë: êóëüêà, çàêð³ïëåíà 7. ˳í³éêîþ âèì³ðÿé âèäîâæåííÿ ïðóæèíè x.
äî ïðóæèíè. Çàïèøè x1 = ... (ñì). Ðîçä³ëèâøè çíà÷åííÿ íà 100 (çãàäàé,
Ñòèñíåìî ïðóæèíó. Õàé ó ïî÷àòêîâèé ìî- ùî 1 ì = 100 ñì), ïåðåâåäè ó ìåòðè.
ìåíò ÷àñó íàøà êóëüêà çíàõîäèòüñÿ íà äåÿê³é 8. Ïîâòîðè äîñë³ä äåê³ëüêà ðàç³â, âèì³ðþþ÷è êîæíîãî ðàçó
âèñîò³ H1 íàä ïîâåðõíåþ Çåìë³. âèäîâæåííÿ ïðóæèíè.
Öå îçíà÷àº, ùî êóëüêà ìຠâ³äíîñíî Çåìë³ H1
Çàïèøè: x2 = ... (ñì) = ... (ì), x3 = ... (ñì) = ... (ì), … .
H2
ïîòåíö³éíó åíåðã³þ EÏ1 = mhH1 (m — ìàñà ×èì á³ëüøå äîñë³ä³â òè ïðîâåäåø, òèì òî÷í³øèìè áóäóòü
2
êóëüêè; g = 9,8 ì/ñ ). îá÷èñëåííÿ.
Äàìî ïðóæèí³ ìîæëèâ³ñòü ðîçòÿãíóòèñü. Êóëüêà ïðèéäå â x1 + x2 + ...
9. Çíàéäè xñåð. xñåð = = ... (ì).
ðóõ ³ çàéìå ïîëîæåííÿ íà â³äñòàí³ H2 â³ä ïîâåðõí³ Çåìë³. ê³ëüê³ñòü äîñë³ä³â
Òåïåð ïîòåíö³éíà åíåðã³ÿ êóëüêè äîð³âíþº EÏ2 = mhH2. 10. Ðîçðàõóé — íà ñê³ëüêè çìåíøèëàñÿ ïîòåíö³éíà åíåðã³ÿ
Áà÷èìî, ùî ïîòåíö³éíà åíåðã³ÿ çìåíøèëàñÿ (à âîíà ñàìå íàøî¿ êóëüêè (äèâèñü ìàëþíîê).
çìåíøèëàñÿ, áî çìåíøèëàñÿ â³äñòàíü êóëüêè â³ä ïîâåðõí³ ∆EÏ êóëüêè = mgh.
Çåìë³) íà âåëè÷èíó ∆EÏ = EÏ1 – EÏ2. ßê çíàéòè h? Íà ñê³ëüêè íàáëèçèëàñÿ äî Çåìë³ êóëüêà, íà
Àëå, çà çàêîíîì çáåðåæåííÿ ìåõàí³÷íî¿ åíåð㳿, öÿ âåëè÷èíà ñò³ëüêè æ ïîäîâæèëàñÿ ïðóæèíà, òîáòî h = xñåð.
∆EÏ íå ìîãëà «çíèêíóòè». Ïåðåïèøåìî ∆EÏ êóëüêè = mgxñåð = ... (Äæ).
Çàçíà÷èìî, ùî ïðóæèíà ðîçòÿãíóëàñÿ — ïðóæíî äåôîðìó- 11. Ðîçðàõóé — íà ñê³ëüêè çá³ëüøèëàñÿ ïîòåíö³éíà åíåðã³ÿ
âàëàñÿ. À ïðóæíî äåôîðìîâàí³ ò³ëà òåæ ìàþòü ïîòåíö³éíó ïðóæèíè. xñåð2
åíåðã³þ. Öå îçíà÷àº, ùî ïîòåíö³éíà åíåðã³ÿ ïðóæèíè çðîñëà. ∆EÏ ïðóæèíè = k ,
2
Íà ÿêó âåëè÷èíó? Áóäå ðîçóìíèì ïðèïóñòèòè, ùî ñàìå íà äå k — æîðñòê³ñòü ïðóæèíè;
çíà÷åííÿ ∆EÏ. xñåð — ñåðåäíº çíà÷åííÿ âèäîâæåííÿ.
230 231
 ßê âèçíà÷èòè k? Çãàäàºìî, ùî Fïðóæí = k |x| (çàêîí Ãóêà).
x
Òîä³ ∆EÏ ïðóæèíè = Fïðóæí ñåð .
2
À ñèëà ïðóæíîñò³ âèíèêຠïðè ðîçòÿãóâàíí³ ïðóæèíè ³ âèç-
íà÷èòè ¿¿ ìîæíà, ïîäèâèâøèñü íà äèíàìîìåòð.
Çàïèøåìî Fïðóæí = ... (Í).
12. Ðîçðàõóé ∆EÏ ïðóæèíè.
xñåð
∆EÏ ïðóæèíè = Fïðóæí = ... (Äæ).
2
13. Ïîð³âíÿé ∆EÏ êóëüêè òà ∆EÏ ïðóæèíè. Ïåðåêîíàéñÿ, ùî âîíè
ïðèáëèçíî ð³âí³. Àáñîëþòíî¿ ð³âíîñò³ íå äîñÿãíóòî ÷åðåç
ïîõèáêè ó õîä³ äîñë³äó.
14. Ðîçðàõóé â³äíîñíó ïîõèáêó äîñë³äó.
∆EÏ1
ε = 1− = ... (äåñÿòêîâèé äð³á, ìåíøèé çà îäèíèöþ).
∆EÏ2
Âèñíîâîê: ó çàìêíóò³é ñèñòåì³ ò³ë ïîâíà ìåõàí³÷íà åíåð-
ã³ÿ çáåð³ãàºòüñÿ.

Çàïèòàííÿ òà çàâäàííÿ,
ÿê³ òîá³ ìîæóòü çàïðîïîíóâàòè
1. Ïðîàíàë³çóéòå ñèòóàö³þ: ì’ÿ÷ êèíóëè íà ï³äëîãó, â³í
â³äñêî÷èâ òà ï³äñêî÷èâ âèùå ð³âíÿ, ç ÿêîãî éîãî áóëî êèíóòî.
ßê³ ïåðåòâîðåííÿ åíåð㳿 ìàëè ì³ñöå?
Ââàæàºìî ñèñòåìó ò³ë çàìêíóòîþ (òîáòî
ñèëàìè òåðòÿ çíåõòóºìî).
Òîä³ ó ïî÷àòêîâèé ìîìåíò ÷àñó (âèïàäîê
H
I íà ìàëþíêó) ì’ÿ÷ â³äíîñíî ï³äëîãè
ìຠïîòåíö³éíó åíåðã³þ mgh òà h
2
mV1
ê³íåòè÷íó åíåðã³þ .
2 I II III
Ó ìîìåíò ïðèçåìëåííÿ ïîòåíö³éíà åíåð-
ã³ÿ ïîâí³ñòþ ïåðåòâîðèëàñÿ íà ê³íåòè÷íó. Òîìó øâèäê³ñòü
V2 ó ìîìåíò ïðèçåìëåííÿ á³ëüøà çà øâèäê³ñòü êèäêà V1
(âèïàäîê II íà ìàëþíêó).
Òîä³ (çãàäàºìî, ùî óäàð ïðóæíèé — âòðàò åíåð㳿 íåìàº)
ì’ÿ÷ çíîâó ïðèéäå ó ðóõ òà ïîëåòèòü âãîðó (éîãî ê³íåòè÷íà
åíåðã³ÿ áóäå ïåðåòâîðþâàòèñü ó ïîòåíö³àëüíó). ×åðåç òå,
ùî V2 > V1, âèñîòà ï³äéîìó áóäå á³ëüøîþ.

232