NOVI PAZAR

NA
MAPI
ISTORIJSKIH
PUTEVA
Novi Pazar, 2012.
Izdavač:
Muzej „Ras“ Novi Pazar

Urednik:
Milan Popadić

Autor izložbe i kataloga:

Dragica Premović-Aleksić

Recenzent:
Dragan Bulatović

Dizajn i priprema za štampu:

Vladimir Profilović - agencija Grupa, www.grupa.co.rs

Štampa:
Panpapir, Novi Sad

Tiraž:
500 primeraka

Štampanje publikacije omogućilo Ministarstvo kulture

i informisanja Srbije

www.muzejras.org
Muzej „Ras“ u Novom Pazaru u saradnji sa Centrom za muzeologiju i heritologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u
Beogradu, realizovao je projekat „Raskršća baštine“. Projekat je obuhvatio tri segmenta: Izložbu sa katalogom, Naučni
skup i radionice sa lokalnim stanovništvom.
Izložba, pod nazivom „Novi Pazar na mapi istorijskih puteva“, organizovana je u Muzeju, a njen sastavni deo je ova
štampana publikacija. Izložba je predstavila uticaje i širenje različitih kultura, na kulture koje su se kroz istorijske
epohe smenjivale na šire novopazarsko područje.
U isto vreme, od 5. do 7. decembra 2012. godine, u Muzeju je održan i naučni skup pod nazivom „Raskršća baštine –
ukrštanja kultura“. Na skupu su učestvovali istraživači iz Istanbula, Zagreba, Sarajeva, Beograda i Novog Pazara. Oni su,
dolazeći sa različitih strana, putevima koji se ukrštaju u Novom Pazaru, predstavili rezultate svojih istraživanja vezanih
za genezu baštine u kulturnom krugu kome pripada grad Novi Pazar.
Na lokalnom nivou održane su i radionice sa temama iz antičkog, srednjovekovnog, osmanskog i modernog nasleđa.
Cilj radionica bio je da se stanovnici Novog Pazara, kao izvorni čuvari nasleđa grada, detaljnije upoznaju sa slojevitošću
baštine ovog kulturnog kruga, te da na tom temelju razrade programe budućeg učešća lokalne zajednice u procesima
čuvanja i promovisanja vrednosti grada Novog Pazara.
Projekat je realizovan uz podršku Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije, kao i Ministarstva prosvete,
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, u okviru projekata III 47019 i OI 179048.
8 RASPROSTRANJENOST VINČANSKE KULTURE
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
 9

POČECI
CIVILIZACIJE
Širenju kulturnih uticaja, ali i etničkih pomeranja
stanovništva na širem novopazarskom području, najviše
su doprinele prirodne saobraćajnice. Dolinom reke Raške
novopazarska oblast je od najranijih vremena bila i
kulturološki usko vezana sa dolinom Ibra, a odatle preko
Kosova sa Vardarskom dolinom, a preko nje sa Malom Azijom
i Bliskim Istokom. Na drugoj strani preko Ibra i Zapadne
Morave ovo područje se vezuje za Podunavlje, Panoniju i
Srednju Evropu. I drugi putevi i prirodne komunikacije su
veoma značajni za kulturna strujanja i kontakte. Među njima
je komunikacija od Niša preko Južne Morave i Kosova kuda je
prolazio put Niš-Lješ (Naissus-Lissus), jedna od najvažnijih
komunikacija antičkog Balkana, zajedno sa putevima koji joj
se priključuju.
Teritorija Srbije je u nekoliko mahova obeležavala
središte civilizovanog sveta, a često su ideje i stvaralaštvo
njenih žitelja presudno uticale na privrednu, kulturnu ili
političku istoriju Evrope. Između 7000. i 5500. godina
pre nove ere Srbija je bila kulturno središte Evrope. Tada
su zajednice lovaca i ribara srednjeg kamenog doba, koje Naprelje
su živele u području Đerdapa, prve u Evropi uspostavile
složene privredno-društvene odnose, stvorile veliki mit evropske praistorije. Stanovnici te praistorijske Vinče i
o nastanku sveta i ljudi, izvajale monumentalne likove u njihovi saplemenici u Banatu, Pomoravlju i na Kosovu
kamenu i projektovale kuće koje zauzimaju istaknuto mesto ostvarili su tokom mlađeg kamenog doba sasvim specifičnu
u praistorijskoj arhitekturi. Jedan milenijum kasnije, Srbija kulturu koja je dominirala celom srednjom i
je opet postala kulturno središte praistorijskog sveta. U jugoistočnom Evropom. Naselja Vinčanske kulture
to vreme, između 4500. i 3500. godine pre nove ere, na su bila ogromna, čak daleko veća nego gradovi, koji
području Beograda, na mestu današnje Vinče, razvilo se su kasnije nastali u Egeju, Mesopotamiji i Egiptu.1]
veliko naselje, metropola jedne od najblistavijih kultura
1
Д.Срејовић, Када смо били културно средиште света, Електронско
издање, Београд 2001, Библиотека Лавиринт, књига 10.
10
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
Dojeviće
Vinča i još nekoliko neolitskih naselja u blizini
Vršca, Kragujevca, Prištine i Kosovske Mitrovice postaju
veliki religiozni centri i umetnički centri koji su presudno
uticali na likovno stvaralaštvo svih neolitskih zajednica
srednje i jugoistočne Evrope.
Deo jedne takve kulture je bio i Novi Pazar, na čijoj
teritoriji su otkrivena dva naselja ovog perioda, Naprelje
na istočnoj i Dojevići na njegovoj zapadnoj strani. Na
lokalitetu Naprelje, skoro uništenom trasiranjem pruge
1952. godine, nalazi keramike i fragmentovanih figurina
ukazuju na direktnu povezanost ovog područja sa
Kosovom i delovima jugoistočne Srbije. I pored određenih
specifičnosti, arheološki materijal ovog naselja ima vrlo
mnogo sličnosti sa materijalom neolitskih naselja istog perioda
na teritoriji od Transilvanije do Skopske kotline i od istočne
Bosne doSofijskog basena, na kojoj se prostirala vinčanska
kultura.2]
2
Б. Сталио, Р. Галовић, Напреље, неолитско насеље код Новог Пазара
(са каталогом), Праисторија – Монографије, Народни музеј Београд ,
Беогард MCMLVI (1956)
Prilikom zemljanih radova na uređenju prostora
za izgradnju poslovnog prostora u prigradskom naselju
Dojeviće, otkriveni su ostaci naselja. Na osnovu karakteristika
keramičkog materijala može se reći da se na lokalitetu nalaze
ostaci naselja starčevačke i vinčanske kulturne grupe.
Dolinom reke Raške ova je oblast usko vezana za
dolinu Ibra, čime se s jedne strane, preko Kosova i doline
Lepenca otvara put ka Vardarskoj dolini, a s druge preko
Ibra i Zapadne Morave ka srpskom Podunavlju i graničnoj
zoni balkansko-panonskog područja.
Veze područja Stare Raške sa Kosovom nastavljene
su i kroz kasnije vremenske epohe, posebno kroz period
starijeg gvozdenog doba. To se naročito ogleda u pokretnom
arheološkom materijalu dobijenom prilikom istraživanja
tumula u selu Delimeđu na Donjoj Pešteri i Dojeviću kod
Novog Pazara. Urne otkrivene u ovim tumulima pripadaju
kulturi Donja Brnjica, nazvanoj tako po istoimenom lokalitetu
na Kosovu. Kultura Donja Brnjica nastala je na lokalnim
tradicijama kulture bronzanog doba, a najveći uspon dostiže
u 8. veku pre nove ere i rasprostranjena je na teritoriji koju
su početkom istorijskog perioda naseljavali Dardanci.3]
Dojeviće, fragmentovana igurina
3
Д. Срејовић, Праисторијска некропола у Дојевићима и њен значај за
оцену етничке припадности становника долине Рашке у предримско
доба, Новопазарски зборник (даље: НПЗ) 1/1977, 74.
 11

Latinsko groblje, Glogovik

12
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
Latinsko groblje
Tradicionalna brnjička kultura nije se promenila tokom
prodora Trako-Kimeraca, ali se to desilo pod uticajem
kulture gvozdenog doba koja je, oko 700. godine p.n.e.
prodirala sa zapada. Zajednice koje su živele na teritoriji
omeđenoj Romanijom, Durmitorom, Tarom i Limom prodrle
su na istok sve do Golije.
Delimeđe
Novopridošli polunomadi i ratnici zaposeli su predele između
Lima i Ibra, a na prostranoj Sjeničko-pešterskoj visoravni
i u dolini Raške sačuvani su materijalni ostaci njihovog
prisustva. Dok su domoroci mrtve spaljivali, pridošlice
su ih sahranjivali u opruženom položaju. Muškarce su
sahranjivali sa skupocenim kopljima i mačevima od gvožđa,
a žene sa ćilibarskim ogrlicama.4] Ovom periodu pripadaju
istraživana utvrđenja na Šarskom kršu kod Duge Poljane,
Osaonici, Gradini na Pazarištu, Gracu kod Tutina i tumuli
u Glogoviku na Donjoj Pešteri, Brnjici kod Sjenice, Petrovoj
crkvi i Dojeviću kod Novog Pazara.
Nomadsko-ratničko pleme koje je zaposelo teritoriju
između Lima i Ibra poistovećuje se sa Autarijatima. Prema
pisanju Dragoslava Srejovića, Srbiju su tokom 6. veka
pre nove ere “naseljavale prastare, međusobno srodne
domorodačke zajednice”. Među njima su i Dardanci koji su
živeli na teritoriji Kosova i teritoriji omeđenoj dolinama Ibra,
Zapadne i Južne Morave i Autarijati u Podrinju i Polimlju od
Povlena i Maljena do Pešteri.5]
Delimeđe
4
Д.Срејовић, Када смо били културно средиште света; З. Летица, Пештер
у бронзано и гвоздено доба, Старинар XXXII 1981, Београд 1982, 16.
5
Драгослав Срејовић, Културе гвозденог доба, Историја српског народа,
прва књига, Од најстаријих времена до Маричке битке (1371), Београд
1981, 60-61.
 13
GVOZDENO DOBA
14
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA STANOVNIŠTVO BALKANA U PREDRIMSKO DOBA
 15

JAČANjE u drvenom sanduku. Imajući u vidu da u ovom tumulu nije

nađeno oružje, a da je, između ostalog, nađen ženski nakit
(par zlatnih naušnica, jedna zlatna igla, niska od staklenih
VEZA SA perli, zlatna ogrlica, ćilibarska ogrlica, dve grivne i dva
prstena), moglo bi se pretpostaviti da se radi o ženskom
tumulu. Međutim, istraživači su zaključili da se radi o
SUSEDNIM porodičnoj ostavi tri osobe, od kojih je jedna žena. Zaključak
su izveli na osnovu analogija sa istovremenim nalazima
sa drugih lokaliteta, a koje karakteriše odsustvo oružja i
NARODIMA istovetnost nakita kod žena i muškaraca.6]

Krajem 6. veka pre nove ere Dardanci su već

imali neku vrstu klasnog društva, što se ogleda u ostacima
njihove kulture koja je konstatovana i na našem području.
Ispod temelja Petrove crkve kod Novog Pazara otkriven je
kneževski grob čiji inventar dovoljno govori o autoritetu i
značaju sahranjenog.

Pektorale -novopazarski nalaz

Da su teritoriju Srbije, a i Stare Raške, od kraja 6.

veka p.n.e. preplavili luksuzni predmeti rađeni u inostranim
radionicama, potvrđuju predmeti iz, već pomenutog
“Novopazarskog nalaza”. Grčki import predstavljaju skoro
svi predmeti od zlata (mitre, pektorale, aplikacije, pojasevi,
fibule); dve slikane, crnofiguralne vaze: olpe sa predstavom
dva satira između kojih je Dionis i kiliks sa predstavom psa.
Grčkom importu pripada i bronzano posuđe (bronzana
Pojas -novopazarski nalaz hidrija, sud za pranje nogu, ojnohoe od bronze, cediljka, fijala).

“Novopazarski nalaz” predstavlja dragocenosti koje nisu bile

na lomači već su naknadno pohranjene na periferiji tumula 6
Đ.Mano-Zisi, LJ.B.Popović, Novi Pazar- ilirsko-grčki nalaz, 1844-1969, Narodni
muzej- Beograd, 38-39.
16
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

“Novopazarski nalaz” istraživači pripisuju Autarijatima,

koji su jedno vreme predstavljali najmoćnije pleme na
srednjem Balkanu.
Oni su oko 335. godine p.n.e. pokorili Tribale i zavladali
drugim Tračanima i Ilirima..8] Kneževski grobovi i predmeti
analogni novopazarskim, posebno pojasevi, nađeni su na
većem broju lokaliteta: Kruševici kod Raške, Atenici kod
Čačka, Pećkoj Banji, Mramorcu, Vinči, Čurugu kod Novog
Sada i drugim.

Ćilibar - novopazarski nalaz

Import iz Grčke su i predmeti od ćilibara (predstave raznih

životinja, predstave glava – maske, statuete sveštenica,
perle, metope), ali među njima ima i lokalnih imitacija.
Domaću imitaciju predstavlja niska od staklenih perli i
četiri zlatna prstena. Dvojne srebrne igle i bronzane lučne
fibule pripdaju lokalnoj proizvodnji.7] Pored importa može
se reći da je dardanska kultura uveliko helenizovana, što
potvrđuju i nalazi grčke slikane keramike koja je nalažena
prilikom istraživanja tumula u Glogoviku i Melajama.

Gračani Glogovik - Latinsko groblje

7
Đ. Mano-Zisi, Lj. B. Popović, Novi Pazar – ilirsko- grčki nalaz, 55-62, 17-36. 8
F.Papzoglu, Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo 1969,
151-153.
 17

Grčka crnoiguralna vaza - novopazarski nalaz

18
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
 19

Glogovik - Latinsko groblje

Glogovik - Humke
20
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
RIMSKE PROVINCI JE
 21

municioium s - municioium dd

Dardanci su prvi put došli u kontakt sa Rimljanima

SASTAVNI DEO oko 200. godine pre nove ere, u vreme drugog makedonskog
rata. Njihova teritorija je, na prelazu iz stare u novu eru,

VELIKOG RIMSKOG
priključena Rimskoj imperiji, da bi se najkasnije oko 9.
godine nove ere to desilo i ostalim teritorijama do Dunava.
U okviru Rimskog carstva, područje Novog Pazara pripalo je

CARSTVA Gornjoj Meziji, dok se tutinski i sjenički kraj našao u okviru

rimske provincije Dalmacije. Ovakva pripadnost proizilazi
iz činjenice da je granica Gornje Mezije, odnosno Dardanije
i Dalmacije išla zapadno od Novog Pazara, tj. obodom
Sjeničko-pešterske visoravni.9] Kada je car Dioklecijan
smanjio područje provincije Dalmacije, ona više nije dolazila
do oboda Sjeničko-pešterske visoravni i Golije, već do ušća
Lima u Drinu, tako da je područje Novog Pazara, Tutina
i Sjenice, nakon podele Rimskog carstva (395.), pripalo
Istočnom rimskom carstvu, odnosno Vizantiji.

9
Isto, 86.
22
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
Vrsenice - rimska ibula
Zahvaljujući svom geografskom položaju, u
centralnom delu Balkanskog poluostrva, novopazarska
teritorija predstavlja tranzitnu zonu između centralnih delova
Evrope i Male Azije. Stanovništvo područja jugozapadne
Srbije uspostavljalo je komunikacije sa susednim oblastima
još tokom praistorije i te komunikacije su, uglavnom,
nasleđene i u kasnijim epohama. Pretpostavlja se da je rimski
put Epidaurum – Novi Pazar išao preko Sjeničko-pešterske
visoravni. Taj prolaz je jedini prolaz koji sve do današnjih
dana vodi sa zapadnog u istočni deo Balkanskog poluostrva.
Razvijena saobraćajna infrastruktura, tj. postojanje puta
u ovom delu Balkana, kroz limsku i ibarsku dolinu, bila je
više nego neophodna prvenstveno zbog transporta metala i
gotovih proizvoda, a i stoke.
Komunikativnost ove
teritorije u rimskom periodu
bazirala se, pre svega, na korišćenju
magistralne komunikacije koja je iz
Primorja dolazila u gornje Podrinje
i preko doline Lima, Sjenice, Novog
Pazara i Kosova išla dalje na istok ili
u Makedoniju.10]
Ovaj putni pravac je
potvrđen i arheološkim nalazima,
počev od Pljevalja i Municipiuma S,
preko Kolovrata, Velike gradine u
Vrsenicama, Šarskog krša, Radalice
do Novog Pazara. Put je nastavljao
preko Novpazarske Banje, ili Šarski krš
Babreža i Zlatnog kamena i spuštao se
do Ibra i Municipijuma DD u Sočanici. Ovaj putni pravac
poznatim je i pod imenom via metallica.11] Od Sočanice put
je vodio do Ulpiane – Lipljana na Kosovu i dalje do Niša ili
Skoplja.
Nekoliko rimskih spomenika i žrtvenika na kojima se
pominju beneficiarii consularis VII Claudia legije pouzdano
potvrđuju postojanje rimskog puta sa beneficijarijskom
stanicom u dolini Raške.12]
10
I. Bojanovski, Prilozi za topograiju rimskih i predrimskih komunikacija
i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji V-Gornje Podrinje u sistemu rimskih
komunikacija, Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja, knj. 23,
Sarajevo1987, 63-174.
11
Д. Премовић-Алексић, Траса римског пута на деоници Пријепоље –
Нови Пазар у светлу новијих археолошких истраживања, НПЗ 15/1991,
39-47.
12
I. Bojanovski, nav. Delo, 119; М. Мирковић, Beneiciarii consularis на
споменицима из Новог Пазара, Новопазарски зборниk 9/1985, 30.
 23

Rimski novac
24
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

Na prostoru južnog dela Gornje toplih izvora koristi kao kultno

Mezije svi nalazi spomenika mesto od praistorije. Rimskom
konzularnih beneficijara, periodu pripadaju votivni
kojima pripadaju i spomenici sa spomenici posvećeni Jupiteru
novopazarske teritorije, pokazuju da i ostalim božanstvima ovoga
su beneficijarijske stanice podizane mesta, gde je sigurno bio razvijen
na glavnim putevima ili na putevima i kult genija – duha zaštitnika
koji su iz rudonosnih oblasti vodili mineralnih izvora.15]
ka njima. Do sada nije utvrđeno gde
se nalazila beneficijarijska stanica u Na lokalitetu su otkrivena
novopazarskom kraju, a po mišljenju dva hrama manjih dimenzija, koji
nekih istraživača, njeni ostaci se su povezani
nalaze na lokalitetu Gradina u sa lekovitim
Postenju.13] izvorima i
Rimska vladavina i tradicijom Rimski spomenik -Pazarište
civilizacija ostavila je dubok trag samog mesta.
na Balkanskom poluostrvu, o čemu Manji hram – kapela (dimenzija 6.3
svedoče brojni ostaci materijalne h 3.2 m) sličan je brojnim manjim
kulture. Prisustvo rimske vojske hramovima podizanim uz banjske
na našem području ogleda se i izvore. Vreme podizanja ovog hrama
u sačuvanim spomenicima. Na se može dovesti u vezu sa vremenom
sačuvanim rimskim spomenicima početka korišćenja toplih izvora i
Rimski spomenik iz Popa
nađenim u okolini Novog Pazara podizanja termi. To se verovatno
pominju se beneficijari: Marcus Ucenteius, Marcus Victorius dogodilo krajem 2. i početkom 3. veka.
Urcianus, M.Aurelius Serenus, Aurelius Domitius, Marcus Na osnovu pokretnog arheološkog
Aurelius Laetus. Svi navedeni beneficijari bili su pripadnici materijala, prvenstveno fragmenata
VII Claudia legije stacionirane u Viminacijumu, a koji su na keramike i novčića, ustanovljeno je da
određeno vreme premešteni u benificijarijsku stanicu koja je kapela korišćena i tokom 4. veka, a
se nalazila negde u blizini Novog Pazara.14] možda i kasnije.16]
U Novopazarskoj Banji, 4 km istočno od Novog Pored Novopazarske Banje, nalazi
Pazara, osamdesetih godina 20. veka vršena su arheološka rimskog perioda su sporadični i
istraživanja na osnovu kojih je zaključeno da se prostor oko Novopazarska Banja
raštrkani na većem prostoru. Najčešći
su nalazi spomenika, votivnih ili
13
Д. Мркобрад, Рас-Постење: фазе развоја утврђења, Зборник радова
Византолошког института 36, Београд 1997, 206. nadgrobnih, kao i nalazi novca i keramičkog materijala.
14
М. Мирковић, Beneiciarii consularis на споменицима из Новог 15
А.Јовановић, Археолошка истраживања у Новопазарској Бањи, НПЗ
Пазара, НПЗ 9/1985, 27-32; А.Јовановић, Римски надгробни споменик
19/1995, 40.
из Новопазарске Бање, НПЗ 9/1985, 33-38; Ј.Ковачевић, Пазариште, 16
Исто, 41-51.
резултати досадашњих археолошких радова, НПЗ 1/1977, 6.
 25

Novopazarska banja

Petrova crkva
Po jedan spomenik nađen je u: Popama, Tušimlji, Postenju,
u zidu Petrove crkve.17] Prisustvo vojske u rimskom periodu
zabeleženo je u okviru Podgrađa grada Rasa i Gradine u
Postenju.18]

17
Јован Ковачевић, Најновији резултати на истраживању Старога Раса,
Зборник Историјског музеја Србије 13-14, Београд 1977, 8-10.
Gradina u Postenju
18
Marko Popović, Tvrđava Ras, Beograd 1999, 293.
26 RANOVIZANTIJSKA UTVRDJENJA
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
 27

PRIPADNOST
VIZANTIJI
Kada je car Dioklecijan smanjio područje provincije
Dalmacije, ona više nije dolazila do oboda Sjeničko-
pešterske visoravni i Golije, već do ušća Lima u Drinu, tako
da je područje Novog Pazara, Tutina i Sjenice, nakon podele
Rimskog carstva (395.), pripalo Istočnom rimskom carstvu,
odnosno Vizantiji. Od vremena podele Rimskog carstva
usledila je Velika seoba naroda, najznačajniji pokret u istoriji
Evrope, koji predstavlja početak viševekovne vizantijske
borbe protiv istočnih suseda, na prvom mestu Persije, i
protiv mnogobrojnih varvara koji su nadirali sa severa.
Za pomeranje čitavog niza plemena i naroda,
uzroci i motivi bili su različiti i dosta složeni, ali je njihov
proces dovodio do sukoba sa Rimljanima. Varvarski upadi
na teritoriju Vizantije trajali su tokom celog 5. veka. Od
vremena podele, a posebno od 476. godine, kada je propalo
Zapadno rimsko carstvo, istočnorimski carevi težili su da
povrate teritoriju i sjaj nekadašnjeg velikog Carstva. Ako se
zna i da je severnim granicama Carstva neprestano pretila
opasnost od varvarskih upada, onda je razumljivo da je u to
vreme na celom Balkanu zabeležena izgradnja utvrđenja,
posebno pored puteva, oko većih gradova i rudarskih oblasti.
Fortifikacioni radovi su bili intenzivni, obimni i dugotrajni
posebno posle bugarsko-slovenskih upada, u periodu od
538. do 540. godine. To je vreme vlade cara Justinijana (527-
565) koji je, nakon sređivanja stanja u samom Carigradu,
uspeo da povrati i veliki deo nekadašnje teritorije Carstva.
Vizantiji, a i caru Justinijanu, velike probleme
stvarali su upadi Slovena preko Dunava.
Ras i Trgovište
28
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

U njima su bili smešteni malobrojni pripadnici vojske, ali i

okolno stanovništvo, a u utvrđenim podgrađima zanatlije i
trgovci.22]

Postenje, IV-VI vek

Da bi odbranio teritoriju, Justinijan je dao da se podigne
ili obnovi veliki broj utvrđenja, kako na Dunavu, tako i u
unutrašnjosti Balkanskog poluostrva. Po pisanju Prokopija
iz Cezarije tada je 61 tvrđava obnovljena, a podignuto je i
osam novih.19] Jedna od navedenih tvrđava, Arsa, nalazila
se u dolini reke Raške, čije se antičko ime prenelo na
srednjovekovni naziv Ras. Istraživači Arsu, odnosno grad
Ras lociraju na Gradini na Pazarištu20], zapadno, ali i na
Gradini u Postenju, istočno od Novog Pazara.21]
Novopodignutim i obnovljenim utvrđenjima
na Balkanu, pripadaju i ona na prostoru Stare Raške.
Raspoređena su na strateški važnim mestima, odnosno na
mestima koja su kontrolisala komunikacije, štitila rudne
Vrsenice, ranovizantijsko i ranosrednjovekovno utvrdjenje
revire i stanovništvo koje je bilo sigurno samo ako se nalazilo
Kasnoantička utvrđenja su imala nekoliko funkcija.
unutar jakih bedema. Utvrđenja tipa kastela i refugija, tj.
Najčešće su podizana pored puteva i u njima je bila smeštena
pribežišta tokom kasne antike postala su obrazac sigurnog
vojna posada. Zbog prenosa dragocenih metala, karavani
naselja.
na putevima bili su izloženi napadima pljačkaša, pa je bila
19
Византијски извори за историју народа Југославије, том I, Прокопије neophodna i vojna intervencija, a u isto vreme vojne posade
(обрада Ф.Баришић), Београд 1955, 60-61.
20
M. Popović, Tvrđava Ras, Beograd 1999, 295. Јованка Калић, Прокопијева 22
М. Микулчић, Скопје со околните тврдини, Скопје 1982,59; Д. Овчаров,
ΑΡΣΑ, Зборник радова Византолошког института XXVII-XXVIII, Београд Византијски и бугарски крепости V-Х век, Софија 1982, 22.
1989, 16; Душан Мркобрад, нав. дело, 204.
21
Јованка Калић, Прокопијева ΑΡΣΑ, 10.
 29

u utvrđenjima su brinule i o prikupljanju poreza. Jedna Dobrinji, Izbegu, Šarskom kršu i

od funkcija utvrđenja je i zaštita lokalnog stanovništva od Vrsenicama.23]
napada i pljačke. Kako je napred već rečeno,
utvrđenja na prostoru Stare
Raške podizana su radi zaštite
rudonosnih oblasti i komunikacija
kojima je rudno blago
transportovano. To potvrđuju i
ostaci rudarske delatnosti u okviru
samih utvrđenja, prvenstvano
metalni predmeti i šljaka koja je
ostala nakon topljenja rude, a u
Babrežu i Zlatnom kamenu su Šarski krš - bronzana oplata
konstatovane i peći za topljenje rude.
Sva navedena utvrđenja su bila povezana i lokalnim putnim
pravcima koji su se uključivali u one većeg značaja. Najveći
broj navedenih utvrđenja podignut je u 6. veku, ali je krajem
istog, ili početkom narednog veka, prestalo da živi.

Nalazi iz ranovizantijskih tvrdjava

Na široj novopazarskoj teritoriji nekoliko poslednjih

decenija 20. veka urađeno je sistematsko arheološko
rekognosciranje terena, pri čemu su na većem broju lokaliteta,
prvenstveno urtvrđenjima, urađena i sondažna istraživanja. Ranovizantijski novac
Najveći broj utvrđenja pripada kasnoantičkom, odnosno
ranovizantijskom periodu. Na širem novopazarskom
području to su utvrđenja na lokalitetima - Gradinama na:
Pazarištu, Postenju, Južcu, Rogatacu, Radalici, Šaronjama,
Kaludri, Babrežu, Zlatnom kamenu, Ostrovici, Šaronjama 23
Д. Премовић-Алексић, Касноантичка и рановизантијска утврђења
tutinskim, Ramoševu, Trojanu, Humu, Đerekarima, у новопазарском крају, Ниш и Византија (Niš& Byzantium Simposium II)
Зборник радова II,Ниш 2004, 165-176.
30
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

Međutim, najstarijim hrišćanskim objektom na ovom

području mogla bi se smatrati manja sakralna građevina čiji
su ostaci otkriveni u Nopazarskoj Banji. Prilikom arheolškog
istraživanja na lokalitetu Igralište, otkriveni su ostaci
jedne antičke kapele, hrama sa antama, koja je krajem 4.
ili početkom 5. veka adaptirana i korišćena kao hrišćanska
crkva.27]

Trgoviste-bazilika
U vreme kada je vizantijska vojska bila zauzeta
ratovima u Italiji i Španiji, u najvećem broju tvrđava na
Balkanu posade su bile malobrojne i nedovoljno bezbedne,
tako da su Sloveni nesmetano preplavili celo poluostrvo do
Jadrana, Egejskog mora i Korintskog zaliva.24] Rušenjem
bedema utvrđenja, uklonjena su poslednja pribežišta
domorodačkom stanovništvu, sa jedne i prepreka za
varvarska osvajanja, sa druge strane. Varvarsko osvajanje
Balkanskog poluostrva predstavlja “kraj antičke civilizacije
u zemljama južno od Save i Dunava i uvod u njihovu
srednjovekovnu istoriju”.25] Slovenskog razaranja nisu bila
pošteđena ni utvrđenja u novopazarskoj oblasti, a svoj
život i kroz rani srednji vek nastavila su samo utvrđenja na
Pazarištu, Postenju i Vrsenicima .
O procesu hristjanizacije područja jugozapadne
Srbije, a samim tim i novopazarske teritorije, ne zna se
mnogo. Na ovom području najstariji trag hrišćanstva
predstavlja jedna stela otkrivena u Kolovratu kod Prijepolja.
Stela potiče iz druge polovine 4. veka i na njoj su četiri Rekonstrukcija ranovizantijske osnove Petrove crkve
urezane ljudske figure. Jedna od figura, odnosno članova Već tokom 6. veka na području između Ibra i Lima
ove porodice, krstom je odvojena od ostalih, što bi moglo da podiže se znatan broj sakralnih objekata različite veličine
znači da je ona primila hrišćanstvo.26] i značaja. Na ušću Sebečevske reke u Rašku, u podnožju
tvrđave Ras, otkriveni su ostaci najveće ranovizantijske
24
Г.Острогорски, Историја Византије, Београд 1969, 90. bazilike na prostoru jugozapadne Srbije. Radi se o trobrodnoj
25
Љ. Максимовић, Северни Илирик у VI веку, Зборник радова
Византолошког института XIX, Београд 1980, 51. 27
А. Јовановић, Археолошка истраживања у Новопазарској Бањи, НПЗ
26
Д. Живковић, Историја црногорског народа, Цетиње 1989, 76. 19/1995, 51-60.
 31

Koštani češalj sa Južca

bazilici ukupne dužine 26,40 i širine 12 metara. Unutrašnji
prostor bio je kolonadama, od po šest stubova, podeljen na
centralni i bočne brodove, a uz južni zid naosa naknadno je
dozidana manja kapela (3,50 х 2,80 m). Bazilika podignuta
u prvim decenijam 6. veka, odmah nakon izgradnje stradala
je u požaru, ali je ubrzo obnovljena. U isto vreme kada i Keramika 4-6. veka sa Rasa
utvrđenje na Podgrađu, krajem 6. veka, poplavljena je i
napuštena.
Ranovizantijskom periodu pripada i veća crkva na
lokalitetu Ras-Postenje,28] zatim bazilika većih dimenzija, 21
х 8 u Novopazarskoj Banji,29] Tu su i bazilike u selu Popama,30]
i u okviru utvrđenja na Zlatnom kamenu.31]

28
Душан Мркобрад, нав. дело, 210.
29
А. Јовановић, Археолошка истраживања у Новопазарској Бањи, 62-64.
30
О. Вукадин, Истраживање средњовековног комплекса у селу Попе код
Новог Пазара, НПЗ 1/1977, 158.
31
В. Иванишевић, Касноантичко утврђење на Златном камену, НПЗ Rogatac, zlatarska vaga
14/1990, 8-9.
32 SRBIJA U X VEKU
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

NA RAZMEĐI ISTOKA I
ZAPADA I STVARANjE
SOPSTVENOG STILA
Balkansko poluostrvo je krajem 6. i početkom 7.
veka bilo mesto odigravanja značajnih i korenitih istorisjkih
promena, koje su uticale na državne, ali i ekonomske,
društvene, etničke i kulturne odnose. Na ovom području
prestao je rimski robovlasnički poredak i kasnoantički način
života, a počele su da se formiraju prve južnoslovenske
državne tvorevine.32]
Kada je na presto došao car Iraklije (610-641),
Vizantija je bila potpuno ekonomski iscrpljena, vojni sistem
nije funkcionisao, veliki deo teritorije se nalazio u rukama
neprijatelja, a Balkanskim poluostrvom su gospodarili Avari
i Sloveni.33]
U etničkom pogledu na celom Balkanu, od Dunava
do Grčke došlo je do velikih promena. Podatke o odnosima
domorodaca i doseljenih slovenskih plemena pružaju jedino
međusobni jezički uticaji i toponomastički podaci. Tokom 7.,
pa i prve polovine 8. veka, čak je i Peloponez bio sloveniziran:
32
Литература о словенском освајању Балканског полуострва је доста
обимна, али ћемо навести само неколико значајнијих дела и оних којима
је обухваћена старија литература: К. Јиречек, Историја Срба, прва књига,
Београд 1981, 46-62; Г. Острогорски, Историја Византије, Београд 1969,
70-153; Исти, Византија и Словени, Београд 1970, 7-45; Ф. Шишић, Име
Хрват и Србин, и теорије о досељењу Хрвата и Срба, Годишњица Николе
Чупића, књига XXXV, Београд 1923, 1-49; Ј. Ковачевић, Досељење Словена
и образовање српске државе, Историја српског народа, прва књига,
Београд, 1981,109-124; В. Ћоровић, Историја Срба, први део, Београд
1989; Љ. Максимовић, О хронологији словенских упада на византијску
територију крајем седамдесетих и почетком осамдесетих година VI века,
Зборник радова Византолошког института VIII/2, Београд 1964, 263-270.
33
Ф. Баришић, Цар Фока (602-610) и подунавски Аваро-Словени,
Зборник радова Византолошког института, књ. 4, Београд 1956, 82.
33
“Poslovenila se cela ta zemlja i postala varvarska”.34]
Do druge polovine 9. veka Vizantija je uspela da
temama sa svih strana oiviči Balkansko poluostrvo, tj. da
tematskim sistemom obuhvati predele koje je mogla da
kontroliše pomorskim vojnim snagama, sa gradovima koji
su bili naseljeni romanskim stanovništvom.35] Unutrašnjost
Balkana i dalje je ostala van kontrole vizantijske vlasti, što je
omogućilo formiranje prvih slovenskih država, među kojima
i Srbije.
Srbija 9. i narednog 10. veka nalazila se zapadno
od Novog Pazara, odnosno njena granica sa Vizantijom, a
zatim i Bugarskom, kretala se od izvorišnog dela reke Ibra,
obodom Sjeničko-pešterske visoravni, planine Golije i dalje
prema severu.36] Početkom 9. veka politička situacija na
Balkanskom Poluostrvu je bila iz osnove promenjena,
posebno u onom delu koje je naselio srpski narod. Za
prevlast na ovoj teritoriji borili su se: franačka država koja je
vodila agresivnu politiku, Bugarska koja je imala osvajačke
aspiracije i Vizantija koja je imala svoje uspone i padove.37]
Došavši na Balkan Srbi su zatekli mnogo ostataka
stare materijalne kulture, naseljenih varoši i sela, tvrđava,
puteva i mostova, što je predstavljalo važan element u životu
doseljenika, utičući na razvoj materijalne kulture i jezika
doseljenih Srba.38]
Utemeljenje nove slovenske, odnosno srpske
kulture potrajalo je punih pet stoleća. U razdoblju od 7. do
12. veka na kulturnom planu nije mnogo novog i osobenog
stvoreno, jer su se dugo vodili ratovi sa Bugarskom,
Vizantijom i Ugarskom za opstanak i samostalnost srpske
države.
34
Византијски извори за историју народа Југославије, том II, (обрада
Божидар Ферјанчић), .Београд 1959, 75.
35
Г. Острогорски, Историја Византије, Беогард 1970, 13.
36
Д. Премовић-Алексић, Зигон на српско-византијској граници, НПЗ
14/1990, 45-46.
37
Ст. Станојевић, Историја српског народа, (репринт) Београд 1926, 32-
33.
38
Исто, 41-42.
34
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
Unutrašnjost Balkanskog poluostrva, za razliku
od Jadranskog primorja, pratila je verska podeljenost još
od ranog hrišćanstva. To je i konačno ozvaničeno, posle
obnavljanja vizantijske vlasti nad velikim delom Balkanskog
poluostrva, osnivanjem Ohridske arhiepiskopije 1018.
godine. Severozapadna granica Ohridske arhiepiskopije
na liniji Sirmij – Ras – Prizren – Drač, predstavljala je prvo
granicu nasuprot rimskoj jurisdikciji, dok se vremenom
nije pretvorila u pravu granicu između katoličanstva i
pravoslavlja.
Petrova crkva
U novopazarskoj dolini tokom i nakon primanja
hrišćanstva, u vremenu od 7. do 9. veka, razvijao se poseban
stvaralački duh koji je nastao na sintezi Istoka i Zapada. Na tim
osnovama je nastala i Petrova crkva, najstarija crkva kod Srba.
Ona je i najstarije episkopsko sedište, koje je skoro ceo jedan
vek, od 1078. godine do dolaska Stefana Nemanje, za vreme
dukljanskog kraljevstva, pripadalo barskom arhiepiskopu.
Birajući između Istoka i Zapada Stefan Nemanja se, nakon
povratka iz Carigrada, opredelio za vizantijsku kulturu i
ohridsku arhiepiskopiju.39]
Ostaci preromanike u Petrovoj crkvi
Petrova crkva je građevina centralnog kružnog
oblika sa galerijom i kupolom i slična je crkvama na Zapadu
i pripada preromaskom stilu u arhitekturi. Ovaj stil nije bio
usamljena pojava vezana samo za Srbe, već su isti tok razvoja
imali i okolni naroda. Preromanika je dosta zastupljena na
području Hrvatske i u vizantijskim jadranskim gradovima,
širila se kroz Istru, mestimično i kroz severnu Hrvatsku i
Sloveniju. Potiče sa Apeninskog poluostrva, a središta su joj
bila u Rimu, po Venetu i Lombardiji, odakle se širila i prema
nemačkim oblastima, južnoj Francuskoj, pa i Španiji.40] U
vremenu od 9. do 11. veka umetnost jednog dela stanovništva
romanskih gradova na Primorju, dela grčkog stanovništva,
kao i srpskih i hrvatskih plemena, bila je istovetna.41]
39
Д. Богдановић, Преображај српске цркве, Историја српског народа,
прва књига, Од најстаријих времена до Маричке битке (1371), Београд
1981, 315-316.
40
В. Ј. Ђурић, Почеци уметности код Срба, Историја српског народа,
прва књига, Од најстаријих времена до Маричке битке (1371), Београд
1981, 244. Pazarište, grad Ras
41
Исто, 230.
 35

Gradina u Postenju

Potkupolni prostor Petrove crkve

Ovaj stil se na Petrovoj crkvi ogleda u obradi pojedinih

zona na vencima iznad pilstara i štuko-plastici koja je rađena
u sklopu živopisa. Sačuvani su ostaci dekoracije izvedene
urezivanjem i utiskivanjem u svež malter crteža različitih
geometrijskih oblika. Najstariji od četiri sloja živopisa koliko
ih je urađeno na zidovima Petrove crkve, pripada takođe
preromanici. Živopisani su i štukaturni ukrasi. Ovo slikarstvo Velika gradina u Vrsenicama
srodno je sa freskama iz Kastelsperija kod Milana, ali ima
analogije i sa karolinškim minijaturama 9. veka, freskama u
Misteru u Švajcarskoj i drugim ranoromaničkim karolinškim
spomenicima 8-9. veka. Pojedini elementi urezanih crteža
rađeni su po ugledu na dekoracije iz 6-8. veka na Zapadu. I
drugi sloj živopisa rađen je po ugledu na slične freske sa juga
Apeninskog poluostrva i, najverovatnije, pripada 11. veku
kada je Petrova crkva bila u sastavu barske arhiepiskopije.
Promenom verskog središta, promenjen je i umetnički uticaj,
pa su druga dva sloja živopisa rađena u vizantijskom maniru.42]

Gradina na Pazarištu
42
Ј. Нешковић, Р. Николић, Петрова црква код Новог Пазара, Београд
1987, 43-51.
36
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
Ovom ranijem periodu srpske istorije i graditeljske
aktivnosti, pripadaju i ostaci utvrđenja na Gradinama u
Postenju i Pazarištu, koji su u to vreme u rukama Bugara
i u kojima su nađeni ostaci njihove materijalne kulture,
prvenstveno keramičkih sudova. Istom vremenu pripada i
utvrđenje na Velikoj gradini u selu Vrsenicama kod Sjenice, u
kom se nalaze i ostaci crkve i u kom su stolovali srpski kneževi
tog vremena. Tu se nalaze ostaci grada Dostinike, kog u svom
spisu pominje i Konstantin Porfirogenit.43]
Đurđevi Stupovi
Tek na prelazu iz 11. u 12. vek, spojem vizantijskog
i romaničkog shvatanja, stvoren je poseban stilski izraz.
Tom novom stilu pripada crkva manastirskog kopleksa
Đurđevi Stupovi, koju je 1171. godine podigao Stefan
Nemanja. Crkva Sv. Đorđa je u arhitektonskom smislu
jednobrodna građevina vizantijske koncepcije, u isto vreme
je u romanskom duhu obrađena njena spoljna arhitektura,
krovni venci sa frizom slepih arkada, prozori i portali koji su
imali i karakterističnu skulpturalnu plastiku. Svi navedeni
elementi romanskog stila ukazuju da je crkvu S. Đorđa radio
majstor koji je došao iz severne Italije, a koji je radio i na
43
Д. Премовић-Алексић, Зигон на српско-византијској граници, НПЗ
14/1990, 46.
istočnoj jadranskoj obali.44] Treba naglasiti da na Đurđevim
Stupovima ima i preromaničke plastike: rozetа, hrastovog
lišća, grana sa peteljkama na kojima visi srcoliko lišće.45]
Preromanički detalji na Djurdjevim Stupovima
Po romanskom tipu visokih zvonika, urađene su i
kule – stlpovi, po kojima je i manastir dobio ime.
Kule-zvonici pripadaju arhitekturi Zapada, dok se oni
u crkvama pravoslavnog obreda, odnosno vizantijskoj
arhitekturi javljaju tek od 13. veka. Dva zvonika na pročelju
Đurđevih Stupova preuzeta su sa crkve Sv. Tripuna u Kotoru,
a sa crkve Sv. Nikole kod Kuršumlije plan same crkve. Unoseći
romaničke izmene u vizantijsku koncepciju, ostvaren je nov
tip hrama, tzv. Raški stil. Spregom dvaju graditeljskih tokova
vizantijskog i romaničkog, stvoren je obrazac za buduće
graditeljstvo Stefana Nemanje i njegovih naslednika.46]
44
Ј. Нешковић, Ђурђеви Ступови у Старом Расу, Краљево 1984; Д.
Милошевић, Ј. Нешковић, Ђурђеви Ступови, Београд 1983; В.Ј.Ђурић,
Преокрет у уметности Немњиног доба, Историја српског народа, прва
књига, Од најстаријих времена до Маричке битке (1371), Београд 1981,
276.
45
В. Ј. Ђурић, Преокрет у уметности Немањиног доба, 286.
46
Исто, 276.
 37

Taj novi stil u arhitekturi, kog su realizovali primorski

majstori, primenjen je i na crkvama Bogorodici Bistričkoj,
sv. Petra u Bijelom Polju i Đurđevim Stupovima kod Berana.
Za razliku od arhitekture, živopis Đurđevih Stupova
rađen je pod direktnim uticajem Vizantije. Nastao je oko
1175. godine, neposredno posle Nemanjinog povratka
iz Carigrada, gde je boravio kao zarobljenik Manojla II
Komnina. Nemanjino upoznavanje s tadašnjim slikarstvom
u vizantijskoj prestonici i izmirenje Srba i Vizantinaca
pogodovalo je umetničkim vezama i pojavi obrazovanih
grčkih slikara u Srbiji. Živopis u Đurđevim Stupovima bio
je neposredan odjek novog političkog i kulturnog stanja u
odnosima između Srbije i vizantijskog dvora. To je i vreme
najveće stvaralačke moći Vizantije, čija se umetnost prostirala
od same Vizantije do Rusije i Gruzije, preko Balkana do Sicilije,
južne Italije i Venecije, pa čak i do Nemačke i Francuske.
Živopis crkve Sv. Đorđa radili su majstori koji nisu bili
provincijalci već putujući majstori koji su došli iz Carigrada.47]

Idealna rekonstrukcija crkve sv. Djordja

Iako su u srpskim zemljama u razdoblju preromanike

već postojale crkve s vizantijskim i zapadnoevropskim
odlikama, poput Petrove crkve, preko Đurđevih Stupova
raško graditeljstvo je pokazalo i stvaralačke sposobnosti
davši mu sopstveno obeležje.

Sopoćani

Sv. Djordje, freska iznad zapadnog portala 47

Исто, 289.
38
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

Pored Đurđevih Stupova, na Evropskom putevima

romanike nalazi se i manstir Sopoćani., koje je oko 1260.
godine podigao kralj Uroš I, jedan od najistaknutijih srpskih
vladara u 13. veku. Ono što Sopoćane, na prvi pogled,
odvaja od očuvanih starijih spomenika, to je trobrodni
spoljašnji izgled: svi bočni prostori — oni uz oltar, pevnice
i kapele — podvedeni su pod jedinstvene, jednoslivne, niže
krovove, čime јe postignuta celovitost građevine. Ovakvo
arhitektonsko rešenje stavlja Sopoćane na čelo nove crkvе
raške stilske škole. Majstori iz Primorja su isklesali prozore
i portale u romaničkom duhu, tako da svojim oblicima nisu
Sopoćani, zapadni portal
narušavali dobro poznati izgled.48]
U unutrašnjosti crkve sačuvana je izuzetno dragocena
galerija srpskog zidnog slikarstva u kojem se monumentalni
stil razvio do vrhunca i predstavlja programski najsloženiji,
ikonografski najraznovrsniji i umetnički najveći spomenik u
Srbiji 13. veka. Freske u naosu, gde dominira monumentalna
kompozicija Uspenje Bogorodice, i oltarskom prostoru,
po svojim umetničkim i stilskim osobenostima spadaju
među najznačajnija ostvarenja svoga vremena u Evropi.
Sopoćanske freske su radili veliki slikari koje je kralj pozvao
iz Vizantije, možda čak i iz tek oslobođenog Carigrada.49]

Sopoćani, Uspenje Bogorodice

Sopoćani, kupanje Hristovo

48
В. Ј. Ђурић, Рашко и приморско градитељство, Историја српског 49
В. Ј. Ђурић, Српско сликарство на врхунцу, Историја српског народа,
народа, прва књига, Од најстаријих времена до Маричке битке (1371),
прва књига, Од најстаријих времена до Маричке битке (1371), Београд
Београд 1981, 397-398.
1981, 417-421.

Nakon burnih događaja vezanih za kraj 12. veka: pada
Vizantije pod latinsku vlast; sređivanju prilika u Srbiji nakon
sukoba Nemanjinih sinova; povratka Sv Save s moštima oca
sa Svete Gore u Studenicu oko 1206. godine; osvajanja kralja
Milutina u Makedoniji i uspostavljanja trajnijih miroljubivih
odnosa s Vizantincima, Srbija je postala jedna od matičnih
zemalja pravoslavne umetnosti 13. veka. Promene do kojih
je tada došlo izdvojile su i sadržinski i stilski umetnost ovog
razdoblja od prethodne, ali i kasnije.
Novac kralja Radoslava
Nemanjino doba odredilo je tokove razvitka
umetnosti, ali je uspostavilo i puteve kojima su u Srbiju sve
češće i u većem broju dolazili umetnici, trgovci, putopisci.
Koliko je Srbija u Nemanjino vreme, odnosno novopazarski
kraj u kom je stolovao, ostvarivala veze sa Istokom i Zapadom
govore i podaci da Nemanja je 1186. godine izdao povelju
Dubrovčanima o slobodnoj trgovini. Da bi ostvario pobedu
u borbi sa Vizantijom, Nemanja je hteo da sklopi savez sa
nemačkim carem Fridrihom I Barbarosom. Krajem 1188.
godine srpski izaslanici bili su na nemačkom dvoru, gde su
dočekani sa svim počastima. Kralju su preneli Nemanjinu
spremnost da ga, kada bude na svom krstaškom pohodu na
39
teritoriji Srbije, dočeka u Nišu. Susret se i dogodio 27. jula
1189. godine.50]
Vizantijsko posuđe
Nemanjni naslednici su nastavali da održavaju
kontakte i sa Istokom i sa Zapadom. Tako je Nemanjin
naslednik, Stefan Prvovenčani kraljevsku krunu, 1217.
godine, dobio od pape iz Rima. Pre toga je suprugu, ćerku
vizantijskog cara, vratio u Carigrad, uspostavio kontakte sa
Mlečanima i oženio se duždevom unukom, Anom Dandalo.51]
Njegov sin, kralj Radoslav bio je toliko privržen Vizantiji, da
je i svoj novac, koji ujedno predstavlja i prvi srpski novac,
kovao po ugledu na vizantijski. Kovnicа ovog novca otkrivena
je prilikom istraživanja Gradine na Pazarištu, odnosno grada
Rasa.52]
50
Ј. Калић, Борбе и тековине великог жупана Стефана Немање, Историја
српског народа, прва књига, Од најстаријих времена до Маричке битке
(1371), Београд 1981, 256.
51
К. Јиречек, Историја Срба, 168-169.
52
V. Ivanišević, Nalazi novca iz tvrdjave Ras, Tvrdjava Ras, Beograd 1999, 422.
40
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

Novac kraljeva Dragutina i Milutina

Novac Jovana II Komnina

Nemanjina povelja
Do tada je korišćen, uglavnom, vizantijski novac čiji
su primerci nalaženi na pomenutoj Gradini, ali i na Gradini u
Postenju. Imajući u vidu da su se u dolini Raške, sve do dolaska
Stefana Nemanje, Srbija borila za prevlast sa Vizantijom, a u
9-10. veku i sa Bugarskom, to na navedenim lokalitetima ne
čude nalazi materijalne kulture ove provinijencije. Nalažena
je bugarska keramika, vizantijsko luksuzno posuđe, novac i
drugi predmeti.53] Novac su kovali i kraljevi Uroš I, Dragutin,
Milutin i car Dušan, a u Postenju kod Novog Pazara nađena
je ostava od 744 primeraka srebrnog novca kog su kovali
kraljevi Dragutin i Milutin.54]
Vizantijski novac

53
Исти, 420-422; М.Поповић, Тврђава Рас, Београд 1999, 156-159.
54
В. Ивснишевић,Новчарство средњовековне Србије, Београд 2001, 316.

UTICAJ
ORIJENTA
Sudbina naroda i država na Balkanu rešena
je dolaskom Turaka u Evropu. Vizantija je bila sasvim
iznurena i nesposobna da se bori, Bugarska je bila rastrzana
unutrašnjim rastrojstvom, Srbija se posle smrti cara Dušana
počela raspadati, a ista sudbina je krajem 15. veka zadesila i
Bosnu. Nasuprot njima, Turska je bila mlada i snažna država
sa dobro organizovanom i disciplinovanom vojskom. Nakon
što su Turci zaposeli Skoplje, formirali su krajište prema
zapadu i već 1396. godine zaposeli tvrđave Zvečan, Jeleč i
rudnik Gluhavicu, dok je vlast u njihovom okruženju ostala u
rukama feudalaca Vuka Brankovića do 1455. godine kada je
novopazarska oblast popisana kao potpuno turska oblast.55]
Jeleč
55
H. Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1959, 32-33.
41
Srednjovekovno Trgovište
Najveća srednjovekovna rudarska oblast nalazila
se na Kopaoniku, a najveći rudnik je bio Trepča. Rudarska
aktivnost je bila razvijena i na Rogozni, gde su Sasi, koje je
u Srbiju doveo kjralj Uroš I, već 1303. godine imali svoju
crkvu, a 1348. godine rudarska naseobina na Rogozni je
imala i svog kneza koji je bio nemačkog porekla. Rudnik
Žežna na Rogozni, 1536. godine, pominje se među
najvažnijim rudnicima srebra u Turskom carstvu.56]
Procvatom rudarstva, trgovine i gradske kulture, formiraju
se i prvi urvbani centri, poput Trgovišta u podnožju Rasa.
Tokom 14. veka stanovnici Trgovišta živeli su u brvnarama,
na mestu kojih se tokom 15. veka podižu kuće zidane
od kamena sa poslovnim prostorijama u prizemlju i
stambenim odajama na spratu. Na ovakvu promenu uticali
su ekonomski prosperitet, prisustvo velikog broja domaćih
i stranih trgovaca, ali i kolonija Dubrovčana. Sistematskim
arheološkim istraživanjem lokaliteta otkrive su 64 kuće i
pet crkava. Svet imućnih građana Trgovišta tog vremena,
potvrđuje nakit i drugi predmeti otkriveni u istraženim
kućama i nekropolama.57]
56
Драгица Премовић-Алексић, Рудник Жежна на Рогозни, Новопазарски
зборник 17/1993, 27-38.
57
Ј. Ковачевић, нав. дело, 9; Д. Минић, Осатава накита из средњовековног
Трговишта код Новог Пазара, НПЗ 8/1984, 23-35
42 BAJAZITOVA OSVAJANJA
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
 43

Kako se Trgovište, kao važan trgovački centar,

nalazilo na trasi puta koji je iz Primorja vodio prema
unutrašnjosti Balkana, ali i Carigradu, u njemu se već od
druge polovine 14. veka nalaze stalni ili privremeno naseljeni
dubrovački trgovci. Jula meseca 1412. godine, Dubrovčani
su za predsednika sudijske komisije, sa titulom konzula,
imenovali izvesnog Velojevića.58] Neka svedočanstva o
njihovim vezama sa domaćim poslovnim svetom sačuvana
su u izvornoj građi, najčešće u dokumentima o novčanim
transakcijama ili sudskim sporovima. Tako se već 1382.
godine pominje Andrussa Sladenovich de Trgouischye, a
godinu dana kasnije i Radic Marchovich de Tregouischye. Za
konzula u Trgovištu, 4. jula 1412. godine, imenovan je neki
Velojević.59] Od prve polovine 15. veka, vesti o poslovnim
vezama stanovnika Trgovišta sa Dubrovnikom znatno su
brojnije. Uz Dubrovčane tu se često pominju i domaći trgovci.
Tokom šeste decenije 15. veka, u najuspešnije i najimućnije
ljude Trgovišta tog vremena svakako spadaju izvesni
Vladislav Vlatković, Rahac Bogišić i Đurađ Noćajević.60]
U kotorskim spomenicima 40-tih godina 15.
veka Trgovište se pominje kao veliko tržište olova. Pred
sudom u Kotoru, 28. juna 1440. godine Marko Radončić iz
Trgovišta izjavio je da Mihailu Paltašiću iz Kotora „duguje
384 zlatna dukata za čohu koju je uzeo od njega. To treba
da vrati tokom septembra u olovu. Olovo će preneti o svom
trošku, a u povratku će poterati so koju će uzeti od Mihaila
u odgovarajućoj težini olova.“61] O trgovini olovom govori i
podatak da se Radič Dobrojević iz Trgovišta obavezao, 26.
aprila 1441. godine, da će u Kotor do Petrovdana da doveze
80.000 funti (oko 27.000 kilograma) olova.62]

58
Б.Храбак, Рашки пазари у ХV и ХVI веку, Наша прошлост 3, Краљево
1988, 80.
59
К.Јиречек, Историја Срба II, Београд 1981, 334
60
Б.Храбак, Рашки пазари, 77-119
61
Р.Ковијанић, И Стијепчевић, Трговиште у которским споменицима,
Историјски записи, година VII, књига Х/2, Цетиње 1954, 600.
62
Исто, 602 Trgovište, nalazi novca i nakita, XIV- XVI vek
44
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

Turci su zauzeli Trgovište 1459. godine za vlade

Mehmeda II. Odmah su postavili subašu, a 1461. godine i
kadiju, što svedoči da se ovde u prvo vreme nalazilo sedište
novouspostavljenog vilajeta Ras. Krajem 15. veka Trgovište
postaje Eski Bazar, stari trg – današnje Pazarište, a javlja se
ime Jeni bazar – Novi trg, danas Novi Pazar.
Osnovanjem Novog Pazara, Trgovište nije opustelo,
ali se ime oblasti prenelo i na novoosnovani trg. Tako je u
turskom popisu iz 1468. godine upisano sledeće: „Sami
šeher Novi Pazar, drugo ime Ras, domova: muslimanskih
175, kršćanskih 194, neoženjenih 28, udovica 7;
Prihodi šehera sa ispendžom: 11.874“.63] Dubrovčani
su i dalje imali svoju koloniju na čijem čelu je 1461. godine
bio Francus de Gor. Važnost položaja na raskršću puteva – Isa-begov hamam
bosanskog preko Pešteri i dubrovačkog preko Tutina – a
i obližnjem rudniku gvožđa na Gluhavici, koga su Turci Na prostoru na kom se danas nalazi Novi Pazar, pre
zauzeli još 1396. godine, omogućili su prosperitet i starog njegovog osnivanja postojala su naselja Parice i Potok, koja
i novog naselja. su kasnije postala sastavni delovi grada.64] Turski vojskovođa
Isa-beg Isaković je na ušću Jošanice u Rašku podigao
hamam, 56 trgovačkih radnji, karavan saraj, a zatečenu
crkvu pretvorio je u džamiju, čime su udareni temelji novom
gradu.65] Ime Novog Pazara prvi put je zapisano u jednom
dubrovačkom dokumentu iz 1461. godine. Dokument se
odnosi na podnošenje krivične prijave za krađu robe iz
kuće dubrovačkog trgovca Damjana Sorkočevića u “Novom
Pazaru u Srbiji, u mestu pod turskom vlašću”.66] Ubrzani
razvoj grada se ogleda i u činjenici da je on već oko 1470.
godine postao sudsko-administrativni centar vilajeta, koji se
pod imenom Jenidže-i Pazar prvi put javlja 1477. godine, a
od 1485. godine Novi Pazar je centar i vilajeta i kadiluka.67]

64
H. Šabanović, Krajište Isa-bega Isakovića – zbirni katastarski popis iz 1455.
godine, Sarajevo 1964, 43,54.
65
Еvlija Челеби, нав. дело, 265; Х. Чар-Дрнда, нав. дело, 78.
Gazi Isa-begova džamija i stare kuće u Novom Pazaru Oригинални документ се налази у Historijskom arhivu Dubrovnika,
66

Lamenta de foris, vol. 35. F0 61в, копија из документације Историјског

архива у Новом Пазару.
63
Х. Чар-Дрнда, Оснивање Новог Пазара и његов развитак до краја XVI 67
H. Šabanović, Bosanski pašaluk, 145.
столећа, НПЗ 8/1984, 77.

Trasa dubrovačkog puta
Novoosnovani grad se brzo razvijao zahvaljujući,
pre svega, svom geografskom položaju i blizini rudnika na
Rogozni, Goliji i u Gluhavici. Nalazeći se u centralnom delu
Balkanskog poluostrva Novi Pazar je bio raskrsnica skoro
svih puteva kojima se odvijala trgovina između Istoka
i Zapada. Put koji je iz Primorja dolazio u dolinu Lima i
nastavljao preko Sjeničko-pešterske visoravni i Novog
Pazara predstavlja jedini prolaz koji sve do današnjih dana
vodi sa zapadnog u istočni deo Balkanskog poluostrva.
Ovom trasom je prolazio čuveni Dubrovački put, a njemu se
na teritoriji Sjenice priključivao i Bosanski put koji je dolazio
iz Sarajeva, i koji je u tursko doba bio glavni unutrašnji put
45
kojim su neprestano prolazili karavani. 68] Dubrovčani su
ovaj put nazivali “Via di Nouo Pasaro” i on je predstavljao
glavnu arteriju za njihove karavane.69]
Da je trgovina bila posebno značajna za ekonomski
prosperitet, ne samo pojedinih gradova, već i Osmanskog
carstva u celini, govori i činjenica da su sultani izdavali
povelje o trgovini Dubrovčanima. Jednu takvu povelju
potpisao je Sultan Mehmed II Osvajač, 7 jula 1463. godine
na Sjenici. Isti sultan je, 6. novembra 1469. godine, u Novom
Pazaru primio dubrovačke poklisare koji su mu doneli 5000
68
Д. Премовић-Алексић, Траса римског пута, 39-47.
69
С. Димитријевић, Дубровачки каравани у јужној Србији у XVII веку,
Београд 1958, 96.
46
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

dukata harača.70] Razvoj Novog Pazara najbolje ilustruju
podaci o broju domaćinstava, kojih je 1468/9. godine bilo
369 (175 muslimanskih i 194 hrišćanskih), da bi taj broj
1604. godine porastao na 433 domaćinstva u 22 mahale
(377 muslimanskih i 56 hrišćanskih).71]
Ovi putevi su se u Nišu ili Skoplju spajali sa glavnim
balkanskim uzdužnim putevima i vodili dalje do Carigrada ili
Soluna. Vezu Jadrana i unutrašnjosti Srbije održavala su tri
glavna puta: Dubrovački, Bosanski i Zetski i svi su prolazili
preko novopazarske teritorije. Dubrovački put je u srednjem
veku imao veliku važnost, ne zbog najpovoljnijeg geografskog
položaja, već zbog uspešno obavljane karavanske trgovine.
Dubrovčani su ovaj put nazivali “Via di Nouo Pasaro” i on
je predstavljao glavnu arteriju za njihove karavane.73] Ovaj
put je polazio iz Dubrovnika i preko Trebinja, Gacka, Foče,
Pljevalja i Prijepolja, dolazio do Sjenice Odatle je išao trasom
rimskog puta, tj. na Šarski krš i dalje obroncima Golije do
Suve Ćuprije. Tokom 16. i 17. veka na ovoj deonici trasa je
izmenjena i put je od Sjenice išao na Dugu Poljanu i odatle
dolinom reke Ljudske. U toku letnjih meseci je i dalje korišćen
stari put koji je nazvivan “kameni put” ili “put brdima”.

Most na Uvcu u Žvalama

Prema podacima turskog popisa iz 1604. godine,
područje današnjeg grada Novog Pazara sačinjavale su 22
mahale, a „Sami Novi Pazar, pripada Rasu“, Novi Pazar je
tada teritorijalno pripadao nahiji Ras koja je bila u sastavu
Bosanskog sandžaka.72]
Tokom srednjeg veka i tzv. turskog perioda, svi
transferzalni putevi Balkanskog poluostrva polazili su od
jadranske obale, od ušća Neretve, Dubrovnika, Kotora i Karavan
Skadra.
70
Д. Премовић-Алексић, Неколико средњовековних повеља и писама
писаних у Сјеници, Дугој Пољани, Глухавици, Трговишту и Новом Пазару,
НПЗ 6/1982, 173, 174.
71
Х. Чар-Дрнда, нав. дело, 83, 85.
72
S. Buzov, Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv.II, Sarajevo
2000, 207-220.
73
С. Димитријевић, Дубровачки каравани у јужној Србији, 96.

Dolinom Ljudske put je vodio do Trgovišta, odnosno
današnjeg Pazarišta. U Trgovištu su Dubrovčani imali
svoju koloniju, trgovačke radnje, a tu su sedeli i dubrovački
poslanici. Od Trgovišta, kasnije Novog Pazara, Dubrovački
put je nastavljao preko Rogozne i dolazio do Ibra, peo se na
Kopaonik čijim se istočnim padinama spuštao u Toplicu,
odnosno Prokuplje i nastavljao za Niš i Carigrad.74]
74
П.Ж.Петровић, Рашка, антропогеографска проучавања I, Београд 1984,
52-56.
47
Generalštabna karta puteva s kraja XIX veka
Ova deonica puta je u narodu poznata i kao
Carigradski drum, verovatno zbog toga što se ovaj krak
puta spajao sa pravim Carigradskim putem koji je išao
od Beograda do Niša i dalje za Carigrad. Jedan manji krak
Dubrovačkog puta išao je od Trgovišta do rudnika Gluhavice,
u turskom periodu zvane Demirdži bazar, i dalje preko
Tutina i Rožaja do Berana.
48
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

Bosanski put je iz Vrhbosne išao preko Rogatice
i Višegrada i dolinom Lima do Banje pribojske, a odatle
do Nove Varoši i Sjenice gde se spajao sa Dubrovačkim i
nastavljao istom trasom dalje.75]
Opštim imenom “Zetski put” nazivali su se putevi
koji su iz Zetskog primorja vodili u unutrašnjost Srbije. Svi
su oni dolazili do Podgorice i tu se račvali u više pravaca,
a najčešće su išli u doline Zete i Lima. Jedan krak Zetskog
puta, za nas najvažniji, iz doline Lima išao je preko Pešterske
visoravni i manastira Sopoćani do Trgovišta, kasnije Novog
Pazara. Odatle je nastavljao preko Ribarića, dalje prema
Kosovu i Nišu.76]
Beogradski put je za naš kraj jedan od važnijih
srednjovekovnih, a i savremenih putnih pravaca. On je
iz Beograda, preko Rudnika i Čestina, dolazio do Žiče i
odatle nastavljao dolinom Ibra i Raške, a odatle se račvao
i dvema trasama dolazio i do Novog Pazara.77] Ovim putem
je došla je Jelena Anžujska da bi postala žena kralja Uroša
I. Po predanju, na toj deonici puta, a po nalagu kralja Uroša,
zasađeni su jorgovani u čast kraljice Jelene. I danas se ovaj
deo doline Ibra naziva Dolina jorgovana.
Stari dućani
Do Novog Pazara su dolazili i drugi putni pravci, ali
oni nisu imali veći značaj za razmenu dobara i ideja.
Tokom 18. veka Dubrovački put počeo je da gubi
svoju trgovačku ulogu, da bi je sasvim izgubio u drugoj
polovini 19. veka. Tada, a posebno posle Prvog srpskog
ustanka 1804. godine, njegovu ulogu preuzeo je Bosanski
put, jer je trgovina iz Soluna i Skoplja prema severu morala
da zaobiđe pobunjenu Srbiju i da skrene preko Novog Pazara
za Sarajevo.
Stara čaršija
Na zauzimanje francuske vlade, posle engleske
blokade njene trgovine 1812. godine, Turci su opravljali
Bosanski put i pored njega podigli mnoge karavan–saraje i
menzulane (pošte). Mrežu srednjovekovnih puteva moguće
je rekonstruisati na osnovu zapisa mnogobrojnih putopisaca
koji su prolazili kroz naš kraj. Lambertovo poslanstvo 1530.
godine; Iste godine Benedikt Kuripešić beleži da se u dolini
između Karvasalije i Banjske reke na Rogozni ispira zlato
i srebro; Nogarlovo poslanstvo 1531; Šeper 1533; Rambert
1533; Katarin Zeno 1550; Pavle Kontarini 1580; Lefevr
1611;78]

75
Исти, 56-57. 78
Р. Самарџић, Београд и Србија у делима француских савременика XVI-
76
Исти, 48-49. XVII века, Београд 1961.
77
Исти, 50-51.
 49

Papski izaslanik Urban Čeri, 1680. godine, pominje “po sadašnjoj putanji može se samo na konju ići, a kolima je
dubrovačku koloniju u Novom Pazaru, a Mihailo Luiđi nemogućno”.
Mucio, 1690. godine, beleži da Dubrovčani u ovom gradu
imaju crkvu i kapelana.79] M. Kaboge 1706; F. Puhvilj 1807;
Ami Bue 1836; F. Jukić 1852; A. Giljferding 1857. godine. 80]
Najčešće pominjani putopisac koji je prošao, ne
samo kroz Novi Pazar krajem 1660. godine, nego kroz
mnoge balkanske gradove i predele, svakako je Evlija Čelebi.
Po Evlijinom zapisu Novi Pazar je tada imao 40 do
50 mahala, 23 džamije sa najstarijom Altun-alem džamijom,
za Gazi Isa-begovu džamiju, koja se nalazila na Žitnom trgu,
zabeležio je da podignuta na temeljima neke crkve. Grad je
imao 11 mesdžida (manjih muslimanskih bogomolja) i pet
medresa (verskih škola), dve tekije, tri musafirhane – kuće
specijalno određene za putnike namernike u kojima se
dobijala besplatna hrana i prenoćište, znatan broj hanova -
Franački, Sarajevski, Užički, Murtezagin han, koji je imao i
kafanu i Čorbadžijin han koji je bio i bezistan – natkrivena
tržnica varoši, dva saraja, sedam srpskih i latinskih crkava,
dva hamama, veći broj izletišta, 10.000 dunuma vinograda, Stara kuca na Paricama
48 vrsta jabuka i 35 vrsta krušaka. Novi Pazar je u to vreme Interesantno je navesti i vreme trajanja putovanja
imao 3.000 kuća, kako prizemnih, tako i onih na sprat, na pojedinim putnim pravcima u srednjem veku. Trajanje
pokrivenih ćeramidom. Dućana je bilo 1.110 i u mnogima su putovanja nije samo zavisilo od dužine puta, već i od prirode
izrađivani katanci, čekići, tabandže (kratke puške), pištolji i terena, vrste prevoza, godišnjeg doba, sigurnosti i poznavanja
drugo oružje.81] puta. Na relaciji Dubrovnik – Niš putovalo se obično 15, a od
Svi srednjovekovni putevi bili su prilagođeni Dubrovnika do Carigrada 30 dana. Iz Trgovišta se stizalo do
karavanskom saobraćaju. Na pojedinim mestima bili su Ibra za pet sati. Leti se stizalo iz Kruševca u Dubrovnik za
toliko uski da je njima mogao proći samo jedan natovaren sedam do osam, a zimi za 10 do 15 dana.
konj. Prenos robe na srednjovekovnim putevima obavljao
O izgledu puteva ostale su brojne putne beleške, a se isključivo karavanskim putem. Glavno prenosno sredstvo
navešćemo samo najinteresantnije. Preko Kopaonika se na putevima su bile domaće životinje, najčešće konji, pa je
“prolazi sa strahom i pogibelju propasti”; Dubrovački put je u jednom karavanu moglo da se nađe i do 200 konja. Prema
“kamenit, grozan i vratoloman”, na pojedinim mestima strm podacima, na jednog planinskog konja tovarilo se od 100
pa se na njemu “više išlo peške nego li na konju”. Sa kraja do 150 kilograma tereta, u zavisnosti od daljine na koju
19. veka ostala je i ova beleška o putu Novi Pazar – Raška: je nošen. Na mazgu se tovarilo 150 do 200, a na magarca
79
К. Н.Костић, Наши нови градови на југу, Београд 1922, 28. 80 kilograma tereta. Do Novog Pazara su sigurno dolazili i
80
Исти, 31-32; А. Ф.Гиљфердинг, Путовање по Херцеговини, Босни и
Старој Србији, Сарајево 1972. 123-132.
81
Евлија Челеби, Путопис, Сарајево 1967, 262-266.
50
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

karavani u kojima je bilo kamila, a jedne kožne bisage koje

su nosile kamile nalaze se u Muzeju „Ras“.
Dubrovački trgovci su u 17. veku ojačali svoje
pozicije u Novom Pazaru koji je, pored Prokuplja, postao
najvažniji centar njihove trgovine u južnoj Srbiji, a postaje i
glavni izvozni centar za vunu. O količini vune koja se izvozila,
najrečitije govori podatak da je u septembru 1613. godine
iz Novog Pazara prema Dubrovniku poslato 3500 konja
natovarenih robom. U Novom Pazaru je 6. novembra 1639.
godine potpisana kramarska obligacija o prevozu robe, po
kojoj su dva kramara na usputnoj stanici u Grguru primila:
3.149 bivoljih koža i 304 vreće vune ili 616 tovara.82]
Veličinu i važnost Novog Pazara potvrđuje i činjenica
da se on nalazi na velikom broju geografskih karata, radjenih
u 17. i 18. veku.83] Našao je svoje mesto i u enciklopedijskim
izdanjima na nemačkom jeziku. Predstavljan je u istom rangu
sa Beogradom, Nišom ili Užicama i nije ga teško naći u bilo
kom leksikografskom delu 18. i prve polovine 19. veka. Sve
do kraja 18. veka u ovim izdanjima, to je “turski glavni grad”
u Srbiji, a početkom 19. veka to je “trgovački centar”, “glavni
grad” jednog sandžaka ili glavni grad u “turskoj Srbiji”.84]
Neposredno pred okupaciju Bosne i Hercegovine,
Novi Pazar je bio znatna trgovačka varoš. Trgovačke veze
je održavao sa Skadrom i Dubrovnikom gde je izvozio vunu,
vosak i kože. U trgovini kolonijalnom robom posredovao je
između Soluna i Sarajeva, a trgovao je stokom i sa Srbijom.
Bosansko-hercegovački ustanak 1875. godine završen
je Berlinskim kongresom 1878. godine, po čijoj Odluci je
okupirana Bosna i Hercegovina i time prekinute skoro sve
veze Novog Pazara sa Sarajevom, a trgovina od koje se živeo,
potpuno je prestala.
82
С. Димитријевић, Дубровачки каравани у јужној Србији, 79.
83
Д. Премовић-Алексић, Новопазсрки крај на географским картама XVII-
XVIII века, НПЗ 29/2006, 195-221.
84
Ђ.Костић, Нови Пазар у изворима на немачком језику, НПЗ 21/1997,
67-73.
Niša iznad ulaza crkve u Kovačevu
Okupirani su i Pljevlja, Priboj i Prijepolje, ali su u
tim mestima ostale i turske vojne snage.85]
Austrougarska nije odustala od okupacije celog
Novopazarskog sandžaka i u tom pravcu je planirala da
železničkim kolosekom poveže svoju teritoriju, odnosno
Bosnu i Hercegovinu, sa jugom i istokom Balkanskog
poluostrva, sa Solunom i Carigradom. Turska je 1869. godine
usvojila projekat o izgradnji sandžačko-bosanske pruge koja
bi išla od Carigrada, preko Jedrena, Skoplja, Prištine i Novog
Pazara za Sarajevo i dalje za Austro-ugarsku. O izgradnji
železnice, i uopšte o značaju Novog Pazara u to vreme, govori
i Šarl Irijart u svom putopisu: “Usput treba napomenuti da je
ta novopazarska ravnica koja povezuje pokrajine Rumeliju
i Bosnu, strategijski ključ ovoga dijela Turske; zato će Novi
Pazar igrati tako veliku ulogu u ustanku 1875. i 1876. godine
i u sadašnjem ratu između Turaka i Srba.
Turska vlada je, uostalom, htjela da od tog mesta
napravi glavni čvor železničke mreže na sjeverozapadu
carevine”.86] U Beču je početak izgradnje železnice od
85
Е. Мушовић, Етнички процеси и етничка структура становништва
Новог Пазара, Београд 1979, 31.
86
Šarl Irijart, Bosna i Hercegovina – putopis iz vremena ustanka 1875-1876,
Sarajevo 1981, 9.

Sarajeva do granice sa Sandžakom objavljeno novembra
meseca 1900. godine. Deonica od Sarajeva do Uvca završena
do 1906. godine, a sledeće godine od turskog sultana tražena
je dozvola za trasiranje deonice od Uvca do Mitrovice.
Trasiranje je svojom iradom, u januaru 1908. godine, sultan
i odobrio. Međutim, novopazarska železnica nikada nije
izgrađena.87]
Čaršija u Novom Pazaru
Grad je rastao i razvijao se zahvaljujući instituciji
vakufa – zaveštanja, koja ni u jednoj religiji i ni u jednom
društvu nije odigrala tako važnu ulogu kao u islamu i
islamskom društvu. Ova institucija je svoju primenu
našla u svim aspektima života islamskih naroda i država:
ekonomskpm, verskom, moralnom, političkom, socijalnom88].
Institucija vakufa je doprinela da se tokom pet vekova,
koliko je naše područje bilo u sastavu Osmanskog carstva,
izgradi znatan broj značajnih profanih i svetovnih objekata
87
С. Јоановић, Новопазарски санџак 1878-1900, III поглавље,
Народноекономски односи у Новопазарском санџаку и његов
трговинскополитички значај за Аустро-угарску, НПЗ 9/1985, 141-146.
88
H.Kaleši, Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku,
Priština 1972, 13.
51
u novom stilu, kog su Osmanije doneli sa sobom. Izgradnju
je počeo Isa-beg Ishaković, podigavši reprezentativan
hamam i kupolnu džamiju, u kojoj se najverovatnije kriju
ostaci prepravljene crkve. Hamam ima složenu osnovu s
mnogobrojnim prostorijama i sa 11 većih i manjih kupola.
Pominje se u jednom turskom defteru iz 1489. godine.89]
Brojni putnici koji su dolazili sa zapada u svojim beleškama
sa putovanja beležili su divljenje, uz zaključak da je kupanje
lek, uz zamerku Turcima što se kupaju više od jednom
mesečno.90]
O novom hamamu, kog pominje E. Čelebi, nije se
znalo ništa sve do početka 2003. godine kada je arheološkim
istraživanjima ustanovljeno da se on nalazio na nekadašnjem
Žitnom trgu. Delovi hamama su otkriveni sa zapadne strane
zgrade Muzeja “Ras”, a delimično i u unutrašnjosti iste.
Sam zapadni zid navedene zgrade predstavlja ostatke zida
amama podignutog početkom 17. veka.91]
89
А.Андрејевић, Споменици исламске уметности, Нови Пазар и околина,
Београд 1969, 203-205.
90
С. Ђорђевић, Хамам у Новом Пазару, Рашка баштина 1, Краљево 1975,
137.
91
Д. Премовић-Алексић, Остаци хамама испод зграде Музеја “Рас”, НПЗ
27/2003, 373-376.
52
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

U Novopazarskoj Banji, u blizini ostataka rimskih

termi i hramova, nalazi se još jedan hamam. Ne zna se
tačno vreme njegove izgradnje, a na osnovu analogija sa
carigradskim, kog je po nalaogu Mihrimah, ćerke Sulejmana
Veličanstvenog, izgradio čuveni arhitekta Mimar Sinan
1548. godine,92] može se pretpostaviti da je izgrađen u
drugoj polovini 16. veka. O hamamu su beleške ostavili i
brojni putopisci, a bio je u funkciji do početka 21. veka kada
je urušena kupola nad bazenom.

Altun-alem džamija

Hamam u Novopazarskoj banji

Altun-alem džamija je najstarija očuvana džamija,
a nalazi se u Jeleč mahali, na kraju Stare čaršije. Ona
predstavlja tip jednospratne kupolne džamije sa tremom
i minaretom i podignuta je po uzoru na neku od starijih
brusanskih džamija.
Nju je podigao Mevlana Muslihudin, sin Abdulganija,
najverovatnije između 1516. i 1528. godine, a podigao je
i zgradu mekteba, koja pripada razvijenom tipu. Ona je
“primer onih poznih provincijskih zdanja na kojima se, u
doba procvata reprezentativnog klasičnog stila osmanlijske
umetnosti, još prožimaju obeležja prethodne dve škole”.93]

92
А. Андрејевић, нав. дело 206. 93
Исти, 198.
 53

On je na džamiji dozidao i otvoreni trem i izgradio

mekteb.94] Pažnju zaslužuju i Kurd-čelebijina ili Bor džamija
i Kurt čelebijina ili pašina džamija.
Važan spomenik osmanske arhitekture je i
Novopazarska tvrđava. Nalazi se na uzvišenju između reke
Raške i Stare čaršije. Krajem 17. veka, nakon austro-turskih
ratova, tu su podignute palisade i čardaci, a posle 1717.
godine podignute su tabije – ugaone kule. Kameni bedemi
između kula podignuti su za vlade sultana Abdulaziza u
drugoj polovini 19. veka, kada je podignuta i kasarna.
U unutrašnjosti tvrđave nalazi se Kul a motrilja koja je
podignuta na prelazu iz 17. u 18. vek i uz konzervatorske
zahvate očuvana je do danas.95]

Lejlek džamija

Među brojnim novopazarskim džamija izdvaja se

i Lejlek džamija. I ona je kupolna, malih je dimenzija i sa
malim otvorenim tremom, natkrivenim sa tri manje kupole.
U dokumentima je očuvan stari naziv ove džamije koji glasi
Ahmed-beg ili Ahmed-beg Silhadar džamija, što se verovatno Novopazarska tvrđava
odnosi na ime njenog ktitora. Pod ovim imenom je pominju
i turski popisi iz 16. i 17. veka. Više puta je rušena i paljena,
tako da njena popravka, praktično druga izgradnja potiče iz 94
Исти, 202; Е.Мушовић, С. Вујовић, Џамије у Новом Пазару, Београд-
prve polovine 18. veka. Iz jednog natpisa se vidi da je 1881. Краљево 1992, 11,54-56.
godine džamiju obnovio Salih-beg Begović, sin Hadži Abega. 95
Д. Премовић-Алексић, С. Вујовић, Новопазарска тврђава, НПЗ 23/1999,
135–154.
54
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA

Orijentalnom stilu pripadale su brojne trgovačke

radnje - dućani i novopazarske kuće, od kojih danas nije
ostalo mnogo. Jedna od retkih kuća, kuća Čavića, pripada
tipovima stambeno-poslovnih zgrada u srpskim krajevima
pod turskom vlašću, nastalih pod neposrednim uticajem
solunske ili bosansko-hercegovačke arhitekture.

Tokom osmanske vladavine, a nakon obnove Pećke

patrijaršije 1557. godine, nakon skoro tri veka nastavljena je
graditeljska aktivnost hrišćanskih sakralnih objekata. Tada
je počela skromna umetnička delatnost koja je nastavljena i
u 17. veku.
Amiragin han

Od brojnih karavansaraja i hanova, očuvan je samo

Amiragin han. O vremenu njegove gradnje nema podataka,
ali se pretpostavlja da potiče iz 17, a još je verovatnije da
je nastao u 18. veku. Glavni deo hana sastoji se iz prizemlja
i sprata koji je služio za prenoćište. Drugi deo predstavlja
prostor namenjen za konjušnicu i trgovačku robu.
Pope

Štitari
U to vreme je u okolini Novog Pazara podignut
zavidan broj skromnih sakralnih objekata, koji se po
arhitektonskoj koncepciji i stilskim karakteristikama

Kuća Čavića

živopisa smatraju svojevrsnim.96] Na njima se uočava i
prisustvo elemenata tipičnih za islamsku arhitekturu, što se
posebno odnosi na lukove iznad niša ili prozora. Ovoj grupi
spomenika pripadaju crkve u: Štitarima, Janačkom polju,
Živalićima, Purću, Dojinovićima, Kovačevu, Kuzmičevu,
Mitrovoj reci, Popama. Ovoj grupi treba dodati i znatan broj
istovremenih crkava koje su danas u ruševinama.
Živalići
Niša iznad ulaza crkve u Kovačevu
96
Р.Станић, Архитектура и сликарство XVI и XVII века, Нови Пазар и
околина, Београд 1969, 215-244.
55
Različiti kulturni uticaji i prožimanje različitih baština na
novopazarskom području evidentno je kroz ceo 20, ali i na
početku 21. veka. Međutim, sve se nakon Prvog svetskog
rata i stvaranja jedne veće državne zajednice, kakva je bila
Kraljevina Jugoslavija, a posebno u drugoj polovini 20. veka,
uz prisustvo različitih tehničkih dostignuća, odvija mnogo
brže i jednostavnije. Tako je Novi Pazar danas poznat kao
grad i područje gde se i dalje sustiču različite kulture, što ga
čini prepoznatljivim i zanimljivim.
56
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
57
58
NOVI PAZAR NA MAPI ISTORIJSKIH PUTEVA
59
U katalogu i na izložbi korišćene karte:

1. Karta Turske imperije u Evropi (Estats de Ľ empire des

Turqs en Europe – beglerbeglicz): S. Živković, Jugoslovenske
zemqe na starim geografskim kartama XVI, XVII i XVIII veka,
Beograd 1990, 48-49.
2. Rimske provincije ranog carstva: Istorija srpskog naroda,
prva knjiga, Beograd 1981, 73.
3. Postenje IV.-VI vek: D. Mrkobrad, Ras-Postenje: faze
razvoja utvrđenja, Zbornik radova Vizantološkog instituta
36, Beograd 1997, 203-217.
4. Rekonstrukcija osnove Petrove crkve: J. Nešković, R.
Nikolić, Petrova crkva kod Novog Pazara, Beograd 1987, 24.
5. Srbija u 10. veku, Istorija srpskog naroda, prva knjiga,
Beograd 1981, 161.
6. Bizantijska vlast na Balkanskom poluostrvu oko 1025.
godine, Istorija srpskog naroda, prva knjiga, Beograd 1981,
185.
7. Osvajanja Bajazita I 1389-1402. godine, Istorija srpskog
naroda druga knjiga, Beograd 1982, 59.
8. Prvi vilajeti u Makedoniji i Raškoj, Bosansko krajište 1453-
1463. godine: H. Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo
1959.

Ostale karte, crteži i fotografije korišćeni iz dokumentacije

Muzeja „Ras“ u Novom Pazaru.