PhÇn II: V¡N HäC TRUNG §¹I

HÞCH T¦íNG SÜ V¡N

(TrÇn Quèc TuÊn)

Tr−íc hÕt cÇn ph¶i x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña t¸c phÈm ®Ó thÊy râ tÇm vãc HÞch t−íng sÜ
v¨n. TÇm vãc bμi hÞch cña TrÇn Quèc TuÊn ®−îc ®o b»ng gi¸ trÞ lÞch sö vμ gi¸ trÞ v¨n
häc. Nã ®øng ë ®Ønh cao cña v¨n ch−¬ng yªu n−íc, cña v¨n ch−¬ng chÝnh luËn ViÖt
Nam. ThiÕu nã, khã h×nh dung ®−îc g−¬ng mÆt v¨n häc thêi ®¹i §«ng A (1) .
Trong hoμn c¶nh ®¹o qu©n M«ng−Nguyªn ®ang ngÊp nghÐ ë biªn thuú chuÈn bÞ
x©m l−îc §¹i ViÖt lÇn thø hai (1285), TrÇn Quèc TuÊn cÇm g−¬m hay cÇm bót th×
còng ®Òu nh»m môc ®Ých lμ chiÕn ®Êu vμ chiÕn th¾ng kÎ thï x©m l−îc. Con ng−êi
tõng cÇm g−¬m kh¼ng kh¸i nãi víi vua TrÇn : "NÕu bÖ h¹ muèn hμng, tr−íc hÕt h·y
chÐm ®Çu t«i ®i ®·" th× khi cÇm bót còng sÏ cïng mét dòng khÝ Êy. ChÝnh v× vËy t−
t−ëng chñ ®¹o cña bμi hÞch lμ nªu cao tinh thÇn quyÕt chiÕn, quyÕt th¾ng kÎ thï x©m
l−îc. TÊt c¶ c¸c phÇn, tÊt c¶ nghÖ thuËt v¨n ch−¬ng cña bμi hÞch ®Òu nh»m ®¹t tíi t−
t−ëng chñ ®¹o nμy. Cã thÓ thÊy ph−¬ng ph¸p thuyÕt phôc xuyªn suèt bμi hÞch lμ
khÝch lÖ nhiÒu mÆt nh−ng tËp trung vμo mét h−íng, v¹ch râ c¸i sai cÇn phª ph¸n vμ
chØ râ c¸i ®óng cÇn lμm, kÕt hîp gi÷a t×nh c¶m vμ nguyªn t¾c.
Më ®Çu bμi hÞch, ®Ó khÝch lÖ lßng hy sinh dòng c¶m, ý chÝ c«ng danh, t¸c gi¶ nªu
nh÷ng tÊm g−¬ng trong sö s¸ch. Nh÷ng tÊm g−¬ng nμy thuéc nhiÒu tÇng líp, cã ë mäi
thêi. Nh÷ng quan to, th©n cËn nhμ vua nh− Kû TÝn, Dù Nh−îng, nh÷ng bÒ t«i xa,
nh÷ng ng−êi th−êng nh− C¶o Khanh, KÝnh §øc. X−a th× cã g−¬ng ®êi H¸n, ®êi §−êng,
nay th× cã g−¬ng ®êi Nguyªn, ®êi Tèng. C¸ch nªu g−¬ng Êy cèt ®Ó t−íng sÜ thÊy ai
còng cã thÓ lËp c«ng danh "cïng trêi ®Êt mu«n ®êi bÊt hñ". Trªn quan ®iÓm d©n téc,
chóng ta cã thÓ tiÕc khi t¸c gi¶ kh«ng lÊy nh÷ng tÊm g−¬ng ngay trong lÞch sö n−íc
nhμ vμ ngay tõ cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn thêi ®ã. Tuy nhiªn, l¹i ph¶i thÊy r»ng
môc ®Ých cña ®o¹n ®Çu bμi hÞch lμ khÝch lÖ lßng hy sinh dòng c¶m, ý chÝ lËp c«ng
danh − mét lÏ sèng lý t−ëng cña con ng−êi thêi bÊy giê, chø ch−a nh»m khÝch lÖ tinh
thÇn d©n téc.
KhÝch lÖ lßng c¨m thï giÆc, tinh thÇn yªu n−íc bÊt khuÊt lμ néi dung cña nh÷ng
®o¹n tiÕp theo.
§Ó g©y lßng c¨m thï, lßng tù träng, tù t«n d©n téc, sau khi nªu g−¬ng trong sö
s¸ch, ng−êi viÕt quay vÒ víi thùc tÕ tr−íc m¾t v¹ch râ téi ¸c vμ sù ngang ng−îc cña kÎ
thï. Nh÷ng h×nh t−îng "l−ìi có diÒu", "th©n dª chã" chØ sø Nguyªn cho thÊy nçi c¨m
giËn vμ lßng khinh bØ giÆc cña t¸c gi¶. §ång thêi ®Æt nh÷ng h×nh t−îng ®ã trong thÕ
t−¬ng quan "l−ìi có diÒu" − "sØ m¾ng triÒu ®×nh", "th©n dª chã" − "b¾t n¹t tÓ phô",
TrÇn Quèc TuÊn ®· chØ ra nçi nhôc lín khi chñ quyÒn ®Êt n−íc bÞ x©m ph¹m. Nh÷ng

(1) Thêi ®¹i §«ng A lμ thêi ®¹i nhμ TrÇn. Ch÷ TrÇn, theo H¸n tù gåm ch÷ §«ng
( ) vμ ch÷ A ( ).

50
dÉn chøng t¸c gi¶ ®−a ra ®Òu cã trong thùc tÕ h»ng ngμy, nh·n tiÒn, mäi ng−êi tõng
chøng kiÕn. Sö chÐp n¨m 1276, Nguyªn ThÕ Tæ sai ng−êi sang b¶o vua TrÇn ph¶i
theo s¸u kho¶n nh− b¾t d©n, gióp qu©n..., n¨m 1277 Sμi Xu©n ®i sø buéc ta ph¶i lªn
tËn biªn giíi ®ãn r−íc. N¨m 1281, Xu©n l¹i sang sø, c−ìi ngùa ®i th¼ng vμo cöa
D−¬ng Minh, qu©n sÜ Thiªn Tr−êng ng¨n l¹i, bÞ Xu©n lÊy roi ®¸nh to¹c c¶ ®Çu. Vua
sai Th−îng t−íng Th¸i s− TrÇn Quang Kh¶i ®Õn sø qu¸n tiÕp, Xu©n n»m khÓnh,
kh«ng dËy... Nh÷ng hμnh ®éng ngang ng−îc cña giÆc ®· g©y nªn sù c¨m phÉn cao ®é
trong mäi tÇng líp nh©n d©n. ChØ cÇn nh¾c l¹i mét vμi sù viÖc "sø giÆc ®i l¹i nghªnh
ngang ngoμi ®−êng. Uèn l−ìi có diÒu mμ sØ m¾ng triÒu ®×nh, ®em th©n dª chã mμ b¾t
n¹t tÓ phô, th¸c mÖnh Hèt TÊt LiÖt mμ ®ßi ngäc lôa, ®Ó tho¶ lßng tham kh«ng cïng,
gi¶ hiÖu V©n Nam v−¬ng mμ thu b¹c vμng, ®Ó vÐt cña kho cã h¹n", TrÇn Quèc TuÊn
®· kh¬i dËy c¶ khèi c¨m hên ®ang trμo s«i trong lßng c¸c t−íng sÜ. Kh¸c víi nh÷ng
ng−êi viÕt sö ghi chÐp sù viÖc mét c¸ch kh¸ch quan, khi nªu hμnh ®éng b¹o ng−îc cña
kÎ thï, t¸c gi¶ nh− muèn trót tÊt c¶ nçi uÊt hËn cña b¶n th©n lªn tõng lêi, tõng ch÷.
Lßng c¨m thï giÆc cña TrÇn Quèc TuÊn truyÒn tíi t−íng sÜ nh− luång giã thæi bïng
ngän löa vèn ®· ®−îc ®æ thªm dÇu.
§Ó khÝch lÖ ý thøc tr¸ch nhiÖm vμ nghÜa vô cña mçi ng−êi ®èi víi ®¹o vua t«i
còng nh− t×nh cèt nhôc, bμi hÞch ®· nªu lªn mèi ©n t×nh gi÷a chñ vμ t−íng. Quan hÖ
gi÷a TrÇn Quèc TuÊn vμ t−íng sÜ, tÊt nhiªn lμ quan hÖ gi÷a ng−êi trªn ®èi víi kÎ d−íi
− ®iÒu nμy kh«ng cã g× l¹ trong chÕ ®é phong kiÕn. §¸ng l−u ý ë ®©y lμ bªn c¹nh mèi
quan hÖ thÇn chñ, t¸c gi¶ cßn nh¾c ®Õn mèi quan hÖ kh¸c s©u s¾c h¬n. §ã lμ mèi
quan hÖ ©n nghÜa thuû chung cña nh÷ng ng−êi cïng c¶nh ngé "lóc trËn m¹c th× cïng
nhau sèng chÕt, lóc nhμn h¹ th× cïng nhau vui c−êi". Nªu mèi quan hÖ gi÷a nh÷ng
ng−êi cïng c¶nh "sinh ra ph¶i thêi lo¹n l¹c, lín lªn gÆp buæi gian nan", bμi hÞch
kh«ng chØ t¸c ®éng tíi nhËn thøc mμ cßn t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi t×nh c¶m ng−êi ®äc.
KhÝch lÖ nhiÒu mÆt, t¸c gi¶ vÉn nh»m vμo mét h−íng chñ yÕu : KhÝch lÖ lßng yªu
n−íc bÊt khuÊt. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mμ bao t©m huyÕt, bót lùc cña TrÇn Quèc
TuÊn dån vμo ®o¹n : "Ta th−êng tíi b÷a quªn ¨n, nöa ®ªm vç gèi, ruét ®au nh− c¾t,
n−íc m¾t ®Çm ®×a ; chØ c¨m tøc ch−a x¶ thÞt lét da, nuèt gan, uèng m¸u qu©n thï.
DÉu cho tr¨m th©n nμy ph¬i ngoμi néi cá, ngh×n x¸c nμy gãi trong da ngùa, ta còng
vui lßng". Chóng ta h·y so s¸nh ®o¹n hÞch trªn víi ®o¹n th− cña gi¸o hoμng La M·
G¬rªgoa IX göi c¸c tÝn ®å C¬ §èc gi¸o − ®o¹n th− cã ý nghÜa nh− lêi hÞch hiÖu triÖu tæ
chøc ThËp tù qu©n chèng M«ng − Nguyªn : "NhiÒu viÖc khiÕn ta lo l¾ng nh− nh÷ng
viÖc ®¸ng buån ë ®Êt th¸nh, nh÷ng mèi lo ©u cña gi¸o héi, t×nh h×nh ®¸ng th−¬ng cña
®Õ quèc La M·. Nh−ng ta nguyÖn quªn hÕt lo ©u ®ã mμ chó t©m ®Õn c¸i ho¹ T¸c Ta,
sî r»ng hiÖn nay uy danh cña ®¹o C¬ §èc sÏ bÞ bän T¸c Ta tiªu diÖt mÊt. NghÜ ®Õn ®ã
lμ ta x−¬ng n¸t tuû kh«, th©n gÇy søc kiÖt, ®au xãt v« cïng, khiÕn ta kh«ng biÕt lμm
g× ®©y" (1) . Lêi v¨n trong bøc th− vμ lêi hÞch ®Òu thÓ hiÖn lßng c¨m thï cao ®é. Nh÷ng
h×nh t−îng "tíi b÷a quªn ¨n", "nöa ®ªm vç gèi", "ruét ®au nh− c¾t", "n−íc m¾t ®Çm
®×a" trong bμi hÞch còng nh− nh÷ng h×nh t−îng "x−¬ng n¸t tuû kh«", "th©n gÇy søc
kiÖt" trong ®o¹n th− ®Òu cã gi¸ trÞ kh¾c ho¹ nçi ®au vμ lßng c¨m thï kh«ng ®éi trêi
chung cïng giÆc T¸c Ta. ThÕ nh−ng, cïng c¨m giËn trμo s«i mμ mét bªn th× bÊt lùc :
"®au xãt v« cïng khiÕn ta kh«ng biÕt lμm g× ®©y", cßn mét bªn th× mμi s¾c thªm ý chÝ

(1) DÉn theo Hμ V¨n TÊn, Ph¹m ThÞ T©m. Cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m l−îc M«ng−Nguyªn thÕ
kû XIII, NXB Khoa häc x· héi, 1972, tr. 50.

51
vμ quyÕt t©m ®¸nh giÆc, dï ph¶i chÕt ®Õn tr¨m lÇn, ngh×n lÇn còng xin lμm. ChÝnh v×
vËy lêi v¨n trong bøc th− thèng thiÕt mμ bi th−¬ng cßn lêi v¨n trong bμi hÞch th× kiªn
c−êng vμ bi tr¸ng. C¨m thï ph¶i diÖt giÆc, yªu n−íc ph¶i chiÕn ®Êu, ®ã míi lμ môc
®Ých cao c¶ mμ t¸c gi¶ bμi hÞch h−íng tíi ®Ó ®éng viªn khÝch lÖ mäi ng−êi. §o¹n v¨n
thÓ hiÖn nçi lßng vÞ chñ t−íng lμ ®o¹n tuyÖt bót. §ã kh«ng chØ ®¬n thuÇn lμ tμi nghÖ
tuyÖt vêi cña mét ngßi bót viÕt v¨n luËn chiÕn, ®ã cßn lμ sù ph¶n ¸nh nh÷ng tiªu
®iÓm chãi ngêi nhÊt cña mét tÊm lßng ¸i quèc.
Trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn, phÇn ®«ng t−íng sÜ ®Òu cã tÊm lßng vμ
quyÕt t©m nh− TrÇn Quèc TuÊn, nh−ng kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng kÎ hoang mang,
ho¶ng sî. LÇn thø nhÊt ®¸nh M«ng−Nguyªn, giÆc ®ang h¨ng, ta t¹m thêi rót lui, TrÇn
Th¸i T«ng hái kÕ quan ®¹i thÇn TrÇn NhËt H¹o, NhËt H¹o khiÕp sî ®Õn nçi kh«ng
®øng dËy ®−îc chØ kÞp lÊy ngãn tay chÊm n−íc viÕt hai ch÷ "nhËp Tèng" (®Çu hμng
nhμ Tèng) ë m¹n thuyÒn. Trong cuéc kh¸ng chiÕn lÇn hai, cã nh÷ng kÎ th«ng minh,
tμi giái nh− TrÇn Ých T¾c ®· hÌn nh¸t ®em c¶ nhμ ®Çu hμng giÆc. Lμ ng−êi l·nh ®¹o
cuéc kh¸ng chiÕn, H−ng §¹o V−¬ng ®· sím nhËn ra nh÷ng diÔn biÕn phøc t¹p cña
t×nh h×nh. ChÝnh v× vËy, trong bμi hÞch «ng tËp trung phª ph¸n s©u s¾c, m¹nh mÏ t−
t−ëng bμng quan tr−íc thêi cuéc, sù ham vui ch¬i h−ëng l¹c mμ quªn mÊt nguy c¬ bÞ
diÖt vong.
Khi phª ph¸n nh÷ng biÓu hiÖn sai trong hμng ngò t−íng sÜ, TrÇn Quèc TuÊn ®·
®øng trªn lËp tr−êng trung qu©n ¸i quèc. Mét mÆt «ng xuÊt ph¸t tõ nghÜa vua t«i,
®¹o thÇn chñ ®Ó phª ph¸n : "nay c¸c ng−¬i nh×n chñ nhôc mμ kh«ng biÕt lo". MÆt kh¸c
«ng xuÊt ph¸t tõ tr¸ch nhiÖm cña ng−êi d©n ®èi víi Tæ quèc ®Ó v¹ch râ nh÷ng sai lÇm
: "thÊy n−íc nhôc mμ kh«ng biÕt thÑn. Lμm t−íng triÒu ®×nh ph¶i hÇu qu©n giÆc mμ
kh«ng biÕt tøc ; nghe nh¹c th¸i th−êng ®Ó ®·i yÕn nguþ sø mμ kh«ng biÕt c¨m". Trong
hoμn c¶nh lÞch sö lóc bÊy giê, lËp tr−êng phª ph¸n cña t¸c gi¶ lμ ®óng ®¾n vμ tiÕn bé.
§Ó thuyÕt phôc mäi ng−êi thÊy râ ®óng sai b»ng lý lÏ, nhËn thøc, TrÇn H−ng §¹o
nªu lªn mèi quan hÖ tÊt yÕu gi÷a nguyªn nh©n vμ kÕt qu¶. T¸c gi¶ sö dông tμi t×nh
c¸c liªn tõ. §Çu c©u nguyªn nh©n lμ c¸c liªn tõ nªu gi¶ thiÕt : "nÕu", "hoÆc", trong c©u
chØ kÕt qu¶ lμ c¸c tõ kh¼ng ®Þnh : "th×", "ch¼ng nh÷ng", "mμ". Sù h« øng gi÷a c¸c tõ
chØ quan hÖ cã t¸c dông lμm næi bËt nguyªn nh©n cña viÖc lμm sai tr¸i nhÊt ®Þnh sÏ
dÉn ®Õn hËu qu¶ tai h¹i.
Còng ®Ó thuyÕt phôc mäi ng−êi nhËn râ ph¶i tr¸i, ®óng sai, t¸c gi¶ ®· sö dông
ph−¬ng ph¸p so s¸nh ®èi lËp. §èi lËp ý trong c©u : "nh×n chñ nhôc mμ kh«ng biÕt lo,
thÊy n−íc nhôc mμ kh«ng biÕt thÑn. Lμm t−íng triÒu ®×nh ph¶i hÇu qu©n giÆc mμ
kh«ng biÕt tøc ; nghe nh¹c th¸i th−êng ®Ó ®·i yÕn nguþ sø mμ kh«ng biÕt c¨m".
Nh÷ng h×nh t−îng còng ®−îc ®Æt trong thÕ t−¬ng ph¶n : "cùa gμ trèng" / "¸o gi¸p",
"mÑo cê b¹c" / "m−u l−îc nhμ binh". "Ph¶i nãi r»ng c¸ch liªn hÖ "r−îu ngon" víi viÖc
"lμm cho giÆc say chÕt", "tiÕng h¸t hay" víi viÖc "lμm cho giÆc ®iÕc tai", lμ kh«ng
t−¬ng xøng vÒ mÆt l« gÝch. Nh−ng chÝnh nhê nh− vËy mμ tÝnh chÊt phi lý cña viÖc ¨n
ch¬i lóc nμy béc lé râ rÖt h¬n bao giê hÕt ! Vμ ®ã lμ nghÖ thuËt biÖn luËn tμi t×nh cña
TrÇn H−ng §¹o" (TrÇn §×nh Sö).
Ph−¬ng ph¸p t−¬ng ph¶n ®−îc sö dông víi ph−¬ng ph¸p so s¸nh. So s¸nh gi÷a ta
vμ ®Þch, ta th× nghÜa t×nh s©u nÆng, ®Þch th× ngang ng−îc, tμn b¹o. So s¸nh gi÷a hai
viÔn c¶nh, ®Çu hμng thÊt b¹i th× mÊt tÊt c¶, chiÕn ®Êu th¾ng lîi th× ®−îc c¶ chung vμ
riªng. Tõ lêi v¨n dÞch kh¸ s¸t cã thÓ thÊy khi nªu viÔn c¶nh ®Çu hμng thÊt b¹i, TrÇn
Quèc TuÊn sö dông tõ ng÷ mang tÝnh chÊt phñ ®Þnh : "kh«ng cßn", "còng mÊt", "bÞ tan",

52
"còng khèn". Cßn khi nªu viÔn c¶nh chiÕn ®Êu th¾ng lîi, t¸c gi¶ dïng nh÷ng tõ ng÷
mang tÝnh chÊt kh¼ng ®Þnh : "m·i m·i v÷ng bÒn", "®êi ®êi h−ëng thô", "kh«ng bÞ mai
mét", "sö s¸ch l−u th¬m".
§iÒu ®¸ng l−u ý lμ trong khi sö dông ph−¬ng ph¸p so s¸nh t−¬ng ph¶n, ng−êi viÕt
rÊt hiÓu quy luËt nhËn thøc. C¸ch ®iÖp tõ, ®iÖp ý t¨ng tiÕn, cã t¸c dông nªu bËt vÊn
®Ò tõ nh¹t ®Õn ®Ëm, tõ n«ng ®Õn s©u. Cø tõng b−íc, tõng b−íc t¸c gi¶ ®−a ng−êi ®äc
thÊy râ ®óng sai : nhËn ra ®−êng ph¶i tr¸i.
Sau khi phª ph¸n nh÷ng biÓu hiÖn sai, v¹ch râ nguy c¬ x©m l−îc, TrÇn Quèc
TuÊn chØ cho t−íng sÜ nh÷ng viÖc cÇn lμm, nh÷ng nhiÖm vô víi môc tiªu cô thÓ. Tr−íc
hÕt, cÇn ph¶i nªu cao tinh thÇn c¶nh gi¸c. Ph¶i c¶nh gi¸c nh− n»m trªn ®èng cñi cã
måi löa ë d−íi. Ph¶i lo xa nh− "kiÒng canh nãng mμ thæi rau nguéi", kh«ng ®−îc ®Ó
n−íc ®Õn ch©n míi nh¶y. Tinh thÇn c¶nh gi¸c ph¶i thÓ hiÖn b»ng hμnh ®éng : "huÊn
luyÖn qu©n sÜ, tËp d−ît cung tªn, khiÕn cho ng−êi ng−êi giái nh− Bμng M«ng, nhμ nhμ
®Òu lμ HËu NghÖ". ViÖc luyÖn tËp binh th− ph¶i ®¹t tíi møc bªu ®−îc ®Çu Hèt TÊt
LiÖt : lμm r÷a thÞt V©n Nam V−¬ng. Lêi khuyªn r¨n, sù giao nhiÖm vô cña ng−êi chñ
t−íng ®−îc diÔn ®¹t b»ng nh÷ng h×nh t−îng sinh ®éng, thËt gîi c¶m, dÔ hiÓu. Nh÷ng
h×nh t−îng "ng−êi ng−êi giái nh− Bμng M«ng, nhμ nhμ ®Òu lμ HËu NghÖ", "bªu ®Çu
Hèt TÊt LiÖt n¬i cöa khuyÕt, lμm r÷a thÞt V©n Nam V−¬ng ë C¶o Nhai" ®· truyÒn ®¹t
®−îc lßng c¨m thï giÆc cao ®é vμ tinh thÇn hμo høng giÕt giÆc tíi t−íng sÜ.
PhÇn cuèi bμi hÞch, mét lÇn n÷a TrÇn Quèc TuÊn v¹ch râ ranh giíi gi÷a hai con
®−êng chÝnh tμ − còng cã nghÜa lμ hai con ®−êng sèng chÕt ®Ó thuyÕt phôc mäi ng−êi.
¤ng biÓu lé mét th¸i ®é døt kho¸t : "NÕu c¸c ng−¬i chuyªn tËp s¸ch nμy, theo lêi d¹y
b¶o cña ta, th× míi ph¶i ®¹o thÇn chñ, nh−îc b»ng khinh bá s¸ch nμy, tr¸i lêi d¹y b¶o
cña ta tøc lμ kÎ nghÞch thï". §¹o thÇn chñ mμ t¸c gi¶ nãi tíi chÝnh lμ ®¹o trung qu©n
¸i quèc, lμ ®¹o yªu n−íc. T−íng sÜ chØ cã mét trong hai con ®−êng : hoÆc lμ ®Þch, hoÆc
lμ ta, kh«ng cã vÞ trÝ ch«ng chªnh cho nh÷ng kÎ bμng quan thê ¬ tr−íc thêi cuéc. H−ng
§¹o V−¬ng còng nªu lªn mét c¸ch døt kho¸t lÏ sèng chÕt : hoÆc sèng, hoÆc chÕt. NÕu
®Çu hμng, thÊt b¹i, hä kh«ng chÕt v× tay giÆc th× còng chÕt v× hæ thÑn. ChÝnh th¸i ®é
døt kho¸t nμy ®· cã t¸c dông thanh to¸n nh÷ng t− t−ëng do dù, bμng quan l«i kÐo
nh÷ng ng−êi "®iÒm nhiªn kh«ng biÕt röa nhôc, kh«ng lo trõ hung" quay h¼n sang
phÝa lùc l−îng kh¸ng chiÕn ! Võa thuyÕt phôc, võa nguyªn t¾c, nguyªn t¾c cã t¸c
dông thuyÕt phôc, ®o¹n cuèi bμi hÞch ®· ®éng viªn tíi møc cao nhÊt ý chÝ vμ quyÕt
t©m chiÕn ®Êu cña mäi ng−êi.

53
 B×NH NG¤ §¹I C¸O
(NguyÔn Tr·i)

Trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam th−êng cã hiÖn t−îng mét thêi ®iÓm lÞch sö dÉn
tíi mét thêi ®iÓm v¨n häc. §ã lμ tr−êng hîp cuéc chiÕn ®Êu trªn phßng tuyÕn s«ng
Nh− NguyÖt thêi Lý víi bμi Nam quèc s¬n hμ, cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn lÇn hai
thêi TrÇn víi bμi HÞch t−íng sÜ v¨n vμ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n toμn th¾ng víi B×nh
Ng« ®¹i c¸o.
NguyÔn Tr·i viÕt B×nh Ng« ®¹i c¸o d−íi hai nguån c¶m høng : c¶m høng chÝnh trÞ
vμ c¶m høng s¸ng t¸c. C¶m høng chÝnh trÞ ®em ®Õn cho lÞch sö d©n téc b¶n Tuyªn
ng«n ®éc lËp ®Çy ý nghÜa. C¶m høng s¸ng t¸c ®−a tíi lÞch sö v¨n häc n−íc nhμ mét
kiÖt t¸c v¨n ch−¬ng. Hoμ quyÖn c¶ hai nguån c¶m høng, d©n téc ViÖt Nam cã B×nh
Ng« ®¹i c¸o − ¸ng "thiªn cæ hïng v¨n" (bμi v¨n hïng tr¸ng cña mu«n ®êi). Ph©n tÝch
B×nh Ng« ®¹i c¸o xuÊt ph¸t tõ c¶m høng s¸ng t¸c cña t¸c gi¶, chóng ta sÏ nªu bËt
®−îc nh÷ng gi¸ trÞ t− t−ëng vμ gi¸ trÞ thÈm mü cña t¸c phÈm.
Bμi B×nh Ng« ®¹i c¸o më ®Çu víi c¶m høng vÒ chÝnh nghÜa
NguyÔn Tr·i nªu nguyªn lý chÝnh nghÜa lμm chç dùa, lμm c¨n cø x¸c ®¸ng ®Ó
triÓn khai toμn bé néi dung bμi c¸o.
Trong nguyªn lý chÝnh nghÜa cña NguyÔn Tr·i, chóng ta thÊy cã hai néi dung
chÝnh ®−îc nªu lªn : nguyªn lý nh©n nghÜa, mét nguyªn lý cã tÝnh chÊt chung cña c¸c
d©n téc, cña nhiÒu thêi ®¹i vμ ch©n lý vÒ sù tån t¹i ®éc lËp, cã chñ quyÒn cña n−íc §¹i
ViÖt ®· ®−îc chøng minh b»ng thùc tiÔn lÞch sö.
Tr−íc hÕt, t¸c gi¶ nªu nguyªn lý nh©n nghÜa, mét nguyªn lý cã tÝnh chÊt phæ biÕn,
mÆc nhiªn trong nhËn thøc thêi bÊy giê :
ViÖc nh©n nghÜa cèt ë yªn d©n
Qu©n ®iÕu ph¹t tr−íc lo trõ b¹o
Nguyªn lý nh©n nghÜa NguyÔn Tr·i nªu ë ®©y lμ mét tiªn ®Ò cã tÝnh chÊt tiªn
nghiÖm bëi tiªn ®Ò nμy cã nguån gèc tõ ph¹m trï nh©n nghÜa cña Nho gi¸o. Khæng Tö
nãi tíi ch÷ "nh©n", M¹nh Tö nãi tíi ch÷ "nghÜa". "Nh©n nghÜa" ®−îc nhiÒu ng−êi gi¶i
thÝch ; c¸ch nãi, c¸ch hiÓu ®«i khi kh¸c nhau nh−ng nh×n chung mäi ng−êi ®Òu thõa
nhËn "nh©n nghÜa" lμ "yªn d©n trõ b¹o", tøc lμ tiªu trõ tham tμn b¹o ng−îc, b¶o vÖ
cuéc sèng yªn æn cña d©n. Lμ mét trÝ thøc Nho gi¸o, "nh©n nghÜa" cña NguyÔn Tr·i
còng bao hμm lÏ ®ã. Tuy nhiªn l¹i ph¶i nhÊn m¹nh, khi ®−a tiªn ®Ò tiªn nghiÖm,
NguyÔn Tr·i ®· biÕt ch¾t läc lÊy c¸i h¹t nh©n c¬ b¶n, tÝch cùc :
Nh©n nghÜa chi cö, yÕu t¹i an d©n
§iÕu ph¹t chi s−, m¹c tiªn khö b¹o
Trong hai c©u më ®Çu, NguyÔn Tr·i ®· x¸c ®Þnh môc ®Ých, néi dung cña viÖc lμm
nh©n nghÜa : chñ yÕu ®Ó yªn d©n, tr−íc nhÊt lμ trõ b¹o.
§iÒu ®¸ng nãi h¬n n÷a lμ trong khi biÕt ch¾t läc lÊy c¸i h¹t nh©n c¬ b¶n, tÝch cùc
cña t− t−ëng nh©n nghÜa, NguyÔn Tr·i ®· ®em ®Õn mét néi dung míi, lÊy ra tõ thùc
tiÔn d©n téc ®Ó ®−a vμo tiÒn ®Ò cã tÝnh chÊt tiªn nghiÖm : nh©n nghÜa ph¶i g¾n liÒn víi

54
chèng x©m l−îc. Néi dung nμy trong quan ®iÓm Khæng − M¹nh vμ Nho gia Trung Quèc
hÇu nh− kh«ng cã. Nh©n nghÜa lμ chèng x©m l−îc, chèng x©m l−îc lμ nh©n nghÜa, cã
nh− vËy míi bãc trÇn luËn ®iÖu nh©n nghÜa x¶o tr¸ cña ®Þch, míi ph©n ®Þnh r¹ch rßi ta
lμ chÝnh nghÜa, giÆc x©m l−îc lμ phi nghÜa : "N−íc mμy nh©n viÖc nhμ Hå tr¸i ®¹o,
m−în c¸i tiÕng th−¬ng d©n ®¸nh kÎ cã téi, thËt ra lμ lμm viÖc b¹o tμn, lÊn c−íp ®Êt
n−íc ta, bãc lét nh©n d©n ta... Nh©n nghÜa mμ nh− thÕ − ?" (Th− sè 8, Göi Ph−¬ng
ChÝnh).
ViÖc ®−a mét tiªn ®Ò tiªn nghiÖm nh− vËy, ®èi víi t©m lý con ng−êi thêi bÊy giê cã
tÝnh thuyÕt phôc cao. Bëi lÏ thêi trung ®¹i, ë ViÖt Nam, Trung Quèc vμ nhiÒu n−íc
ph−¬ng §«ng, t− t−ëng nh©n nghÜa lμ mét ch©n lý mÆc nhiªn ®−îc thõa nhËn.
D©n téc ta chiÕn ®Êu chèng x©m l−îc lμ nh©n nghÜa, lμ phï hîp víi nguyªn lý
chÝnh nghÜa th× sù tån t¹i ®éc lËp, cã chñ quyÒn cña d©n téc ViÖt Nam lμ mét ch©n lý
kh¸ch quan phï hîp víi nguyªn lý ®ã.
Sau khi nªu nguyªn lý nh©n nghÜa, t¸c gi¶ nªu ch©n lý kh¸ch quan vÒ sù tån t¹i
®éc lËp, cã chñ quyÒn cña n−íc §¹i ViÖt.
NÕu nh©n nghÜa lμ tiÒn ®Ò cã tÝnh chÊt tiªn nghiÖm th× ch©n lý vÒ sù tån t¹i ®éc
lËp cã chñ quyÒn cña n−íc §¹i ViÖt l¹i cã c¬ së ch¾c ch¾n tõ thùc tiÔn lÞch sö :
Nh− n−íc §¹i ViÖt ta tõ tr−íc
Vèn x−ng nÒn v¨n hiÕn ®· l©u
Nói s«ng bê câi ®· chia
Phong tôc B¾c Nam còng kh¸c
B¶n dÞch ®· cè g¾ng lét t¶ tÝnh chÊt hiÓn nhiªn, vèn cã, l©u ®êi cña n−íc §¹i ViÖt tån
t¹i ®éc lËp b»ng "tõ tr−íc", "®· l©u", "®· chia", "còng kh¸c" (Nguyªn v¨n : "Duy ng·...",
"thùc vi...", "ký thï...", "diÖc dÞ").
NguyÔn Tr·i ®· ®−a ra nh÷ng yÕu tè c¨n b¶n ®Ó x¸c ®Þnh ®éc lËp, chñ quyÒn cña
d©n téc : c−¬ng vùc l·nh thæ, phong tôc tËp qu¸n, nÒn v¨n hiÕn l©u ®êi, vμ thªm n÷a
lÞch sö riªng, chÕ ®é riªng víi "hμo kiÖt kh«ng bao giê thiÕu".
Tõ TriÖu, §inh, Lý, TrÇn bao ®êi g©y nÒn ®éc lËp,
Cïng H¸n, §−êng, Tèng, Nguyªn mçi bªn x−ng ®Õ mét ph−¬ng.
Tuy m¹nh yÕu cã lóc kh¸c nhau,
Song hμo kiÖt ®êi nμo còng cã.
Nh÷ng thùc tÕ kh¸ch quan mμ t¸c gi¶ ®−a ra lμ ch©n lý kh«ng thÓ phñ nhËn. Khi
nªu ch©n lý kh¸ch quan, ®ång thêi NguyÔn Tr·i ®· ph¸t biÓu mét c¸ch hoμn chØnh
quan niÖm cña m×nh vÒ quèc gia, d©n téc. Ng−êi ®êi sau vÉn th−êng xem ®o¹n v¨n
trªn lμ tiªu biÓu vμ kÕt tinh häc thuyÕt vÒ quèc gia, d©n téc cña NguyÔn Tr·i. So víi
thêi Lý, häc thuyÕt ®ã ph¸t triÓn cao h¬n bëi tÝnh toμn diÖn vμ s©u s¾c cña nã. Toμn
diÖn v× ý thøc vÒ d©n téc trong Nam quèc s¬n hμ ®−îc x¸c ®Þnh chñ yÕu trªn hai yÕu
tè : L·nh thæ vμ chñ quyÒn, cßn ®Õn B×nh Ng« ®¹i c¸o, ba yÕu tè n÷a ®−îc bæ sung :
v¨n hiÕn, phong tôc tËp qu¸n, lÞch sö. S©u s¾c v× trong quan niÖm vÒ d©n téc, NguyÔn
Tr·i ®· ý thøc ®−îc "v¨n hiÕn", truyÒn thèng lÞch sö lμ yÕu tè c¬ b¶n nhÊt, lμ h¹t
nh©n ®Ó x¸c ®Þnh d©n téc. V¶ ch¨ng sù s©u s¾c cña NguyÔn Tr·i cßn thÓ hiÖn ë chç :
®iÒu mμ kÎ x©m l−îc lu«n t×m c¸ch phñ ®Þnh (v¨n hiÕn n−íc Nam) th× chÝnh l¹i lμ
thùc tÕ, tån t¹i víi søc m¹nh cña ch©n lý kh¸ch quan. So víi chóng ta ngμy nay, häc
thuyÕt ®ã rÊt gÇn gòi vμ vÉn cßn gi¸ trÞ thêi sù.

55
 Nªu ch©n lý kh¸ch quan vÒ sù tån t¹i ®éc lËp, cã chñ quyÒn cña d©n téc §¹i ViÖt,
®Ó t¨ng thªm søc thuyÕt phôc, NguyÔn Tr·i ®· dïng biÖn ph¸p so s¸nh : so s¸nh ta víi
Trung Quèc, ®Æt ta ngang hμng víi Trung Quèc, ngang hμng vÒ tr×nh ®é chÝnh trÞ, tæ
chøc chÕ ®é, qu¶n lý quèc gia (TriÖu, §inh, Lý, TrÇn ngang hμng víi H¸n, §−êng, Tèng,
Nguyªn).
Trong bμi Nam quèc s¬n hμ, t¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn mét ý thøc d©n téc m¹nh mÏ vμ s©u
s¾c qua tõ "®Õ" ë B×nh Ng« ®¹i c¸o, NguyÔn Tr·i tiÕp tôc ph¸t huy niÒm tù hμo d©n téc
m¹nh mÏ vμ s©u s¾c ®ã : "c¸c ®Õ nhÊt ph−¬ng". NhiÒu b¶n dÞch tr−íc ®©y lμ "lμm chñ,
"hïng cø" th× nay ®Òu ®· bá mμ gi÷ nguyªn ch÷ "®Õ" ®Ó gi÷ nguyªn gi¸ trÞ t¸c phÈm.
"Hïng cø" vμ "x−ng ®Õ" lμ rÊt kh¸c nhau vÒ c¶ tÝnh hîp ph¸p vμ quyÒn lùc.
Trong Nam quèc s¬n hμ, kh¼ng ®Þnh "Nam ®Õ" t¸c gi¶ nh»m môc ®Ých ®èi lËp víi
"B¾c ®Õ", phñ nhËn t− t−ëng "Trêi kh«ng cã hai mÆt trêi, ®Êt kh«ng cã hai hoμng ®Õ".
Môc ®Ých ®ã dï sao còng ch−a ph¶i ®−îc ph¸t biÓu b»ng c¸ch so s¸nh trùc tiÕp nh−
NguyÔn Tr·i ®· lμm. Lý do lμ ph¶i ®Õn thêi NguyÔn Tr·i, sau khi ®· cã bèn thÕ kû
giμnh ®éc lËp, sau khi ®· cã nh÷ng triÒu ®¹i tån t¹i ngang hμng (nÕu kh«ng muèn nãi
lμ h¬n v× §¹i ViÖt lu«n chiÕn th¾ng) víi c¸c triÒu ®¹i ph−¬ng B¾c th× NguyÔn Tr·i míi
cã ®ñ tiÒn ®Ò lÞch sö ®Ó so s¸nh, chøng minh. L¹i n÷a, t¸c gi¶ Nam quèc s¬n hμ kh¼ng
®Þnh ®éc lËp, chñ quyÒn d©n téc ®· dùa vμo "thiªn th−" cßn NguyÔn Tr·i dùa vμo lÞch
sö. §ã lμ b−íc tiÕn cña t− t−ëng thêi ®¹i nh−ng ®ång thêi còng lμ tÇm cao cña t−
t−ëng øc Trai.
Nªu nguyªn lý nh©n nghÜa, nªu ch©n lý kh¸ch quan, NguyÔn Tr·i ®−a ra nh÷ng
chøng minh ®Çy tÝnh thuyÕt phôc vÒ søc m¹nh cña nh©n nghÜa, cña ch©n lý, nãi
chung l¹i lμ søc m¹nh cña chÝnh nghÜa : L−u Cung thÊt b¹i, TriÖu TiÕt tiªu vong, Toa
§«, ¤ M·, kÎ bÞ giÕt, ng−êi bÞ b¾t. T¸c gi¶ lÊy "chøng cí cßn ghi" ®Ó chøng minh cho
søc m¹nh cña chÝnh nghÜa ®ång thêi thÓ hiÖn niÒm tù hμo d©n téc.
C¶m høng vÒ chÝnh nghÜa tÊt yÕu sÏ dÉn tíi c¶m høng c¨m thï kÎ x©m l−îc, v×
chóng lμ phi nghÜa, tμn b¹o.
Víi lßng uÊt hËn trμo s«i, chØ b»ng m−êi hai cÆp tø lôc gåm hai m−¬i bèn c©u, t¸c
gi¶ ®· viÕt lªn mét b¶n c¸o tr¹ng ®anh thÐp téi ¸c cña giÆc Minh. NguyÔn Tr·i viÕt
b¶n c¸o tr¹ng víi mét lßng c¨m thï tØnh t¸o. Bëi trong b¶n c¸o tr¹ng nμy ng−êi viÕt
®· ®i theo mét tr×nh tù rÊt l« gÝch : v¹ch trÇn ©m m−u x©m l−îc, lªn ¸n chñ tr−¬ng cai
trÞ th©m ®éc, tè c¸o m¹nh mÏ nh÷ng hμnh ®éng téi ¸c.
NguyÔn Tr·i v¹ch trÇn luËn ®iÖu bÞp bîm "phï TrÇn diÖt Hå" cña giÆc Minh, chØ
râ ©m m−u c−íp n−íc ta cña chóng :
Nh©n hä Hå chÝnh sù phiÒn hμ
...
Qu©n cuång Minh thõa c¬ g©y ho¹
ViÖc nhμ Hå c−íp ng«i nhμ TrÇn chØ lμ mét nguyªn nh©n − ®óng h¬n chØ lμ mét
nguyªn cí ®Ó giÆc Minh thõa c¬ g©y ho¹. Nh÷ng tõ "nh©n", "thõa c¬" trong b¶n dÞch
®· gãp phÇn lét trÇn luËn ®iÖu gi¶ nh©n gi¶ nghÜa cña giÆc. "Phï TrÇn diÖt Hå" chØ lμ
mét c¸ch "m−în giã bÎ m¨ng". ¢m m−u th«n tÝnh n−íc ta vèn cã s½n, cã tõ l©u trong
®Çu ãc cña "thiªn triÒu".
¢m m−u cña giÆc thËt x¶o quyÖt, chñ tr−¬ng cai trÞ cña chóng cμng th©m ®éc h¬n,
hμnh ®éng cña chóng cμng v« cïng tμn b¹o.

56
 §iÒu ®¸ng l−u ý lμ khi v¹ch râ ©m m−u x©m l−îc cña giÆc Minh, NguyÔn Tr·i
®øng trªn lËp tr−êng d©n téc nh−ng khi tè c¸o chñ tr−¬ng cai trÞ th©m ®éc vμ téi ¸c
cña giÆc th× NguyÔn Tr·i ®øng trªn lËp tr−êng nh©n b¶n.
ë B×nh Ng« ®¹i c¸o, NguyÔn Tr·i kh«ng tè c¸o chñ tr−¬ng ®ång ho¸ cña kÎ thï.
T¸c gi¶ ®i s©u tè c¸o nh÷ng chñ tr−¬ng cai trÞ ph¶n nh©n ®¹o cña giÆc Minh : huû
ho¹i cuéc sèng con ng−êi b»ng hμnh ®éng diÖt chñng :
N−íng d©n ®en trªn ngän löa hung tμn
Vïi con ®á xuèng d−íi hÇm tai v¹
...
Nheo nhãc thay kÎ go¸ bôa khèn cïng.
b»ng sù huû ho¹i m«i tr−êng sèng :
NÆng thuÕ kho¸ s¹ch kh«ng ®Çm nói
...
Tμn h¹i c¶ gièng c«n trïng c©y cá.
Chñ tr−¬ng cai trÞ cña chóng ®©u chØ ®¬n thuÇn lμ bãc lét ®−îc nhiÒu ("nÆng thuÕ
kho¸"...), vÐt v¬ ®−îc l¾m ("vÐt s¶n vËt... chèn chèn l−íi gi¨ng...."). Chñ tr−¬ng cai trÞ
cña chóng lμ tiªu diÖt con ng−êi, tiªu diÖt cuéc sèng ë chÝnh m¶nh ®Êt nμy. Vμ qu¶
thùc, ®äc B×nh Ng« ®¹i c¸o chóng ta thÊy hiÖn lªn h×nh ¶nh ng−êi d©n v« téi t×nh
c¶nh bi ®¸t ®Õn cïng cùc, kh«ng cßn ®−êng sèng. C¸i chÕt ®îi hä trªn rõng, c¸i chÕt
®îi hä d−íi biÓn, ®óng nh− lêi bμi c¸o : "chèn chèn l−íi gi¨ng", "n¬i n¬i c¹m ®Æt". Téi
¸c kÎ thï ®Æc biÖt ®−îc thÓ hiÖn trong hai c©u :
N−íng d©n ®en trªn ngän löa hung tμn
Vïi con ®á xuèng d−íi hÇm tai v¹.
Trong bao nhiªu téi ¸c cña giÆc Minh ®èi víi nh©n d©n ta thêi bÊy giê mμ sö cßn
ghi chÐp l¹i : rót ruét ng−êi treo lªn c©y, nÊu thÞt ng−êi lÊy dÇu, phanh th©y phô n÷
cã thai, n−íng sèng ng−êi lμm trß ch¬i, chÊt th©y ng−êi lμm må kû niÖm,... NguyÔn
Tr·i ®· kh¸i qu¸t l¹i trong hai h×nh t−îng "n−íng d©n ®en", "vïi con ®á". H×nh t−îng
nμy võa diÔn t¶ mét c¸ch rÊt thùc téi ¸c man rî cña giÆc Minh võa mang tÝnh kh¸i
qu¸t cã ý nghÜa kh¾c vμo bia c¨m thï ®Ó mu«n ®êi nguyÒn rña qu©n x©m l−îc.
§èi lËp víi t×nh c¶nh ng−êi d©n v« téi lμ h×nh ¶nh kÎ thï x©m l−îc : "Th»ng h¸
miÖng, ®øa nhe r¨ng, m¸u mì bÊy no nª ch−a ch¸n...". §õng nghÜ r»ng t¸c gi¶ ®·
dïng ngän bót hμi h−íc vμ ®¶ kÝch ®Ó vÏ lªn bé mÆt kÎ thï. Kh«ng ! ChÝnh ë ®©y
NguyÔn Tr·i ®· dïng nÐt bót hiÖn thùc, kh«ng thªm bít, kh«ng t« vÏ ®Ó lét t¶ bé mÆt
thËt cña giÆc Minh : chóng lμ nh÷ng con quû sø. Chóng kh«ng chØ tham vμng b¹c
ch©u b¸u, tham chim sÎ h−¬u ®en, chóng cßn cã c¸i tham cña loμi quû sø : "m¸u mì
bÊy no nª ch−a ch¸n".
¢m m−u cña chóng "®ñ mu«n ngh×n kÕ". ViÖc lμm cña chóng : "dèi trêi lõa d©n".
Téi ¸c cña chóng : "b¹i nh©n nghÜa n¸t c¶ ®Êt trêi". §Ó diÔn t¶ téi ¸c chÊt chång cña
giÆc, ®Ó diÔn t¶ khèi c¨m hên chÊt chøa cña nh©n d©n ta, NguyÔn Tr·i kÕt thóc b¶n
c¸o tr¹ng b»ng c©u v¨n ®Çy h×nh t−îng :
§éc ¸c thay, tróc Nam S¬n kh«ng ghi hÕt téi
D¬ bÈn thay, n−íc §«ng H¶i kh«ng röa s¹ch mïi.
LÊy c¸i v« h¹n (tróc Nam S¬n) ®Ó nãi c¸i v« h¹n (téi ¸c cña giÆc), dïng c¸i v«

57
cïng (n−íc §«ng H¶i) ®Ó nãi c¸i v« cïng (sù nh¬ bÈn cña kÎ thï), c©u v¨n ®Çy h×nh
t−îng vμ ®anh thÐp ®ã ®· cho ta c¶m nhËn s©u s¾c téi ¸c "lÏ nμo trêi ®Êt dung tha, ai
b¶o thÇn d©n chÞu ®−îc" cña giÆc Minh x©m l−îc.
§äc b¶n c¸o tr¹ng téi ¸c giÆc trong B×nh Ng« ®¹i c¸o, lßng ta khi uÊt hËn trμo s«i,
khi c¶m th−¬ng tha thiÕt, lóc muèn thÐt thËt to lóc nghÑn ngμo, tÊm tøc,... Qu¶ lμ
ngßi bót thÇn cña NguyÔn Tr·i ®· trong cïng mét lóc diÔn t¶ ®−îc nh÷ng biÓu hiÖn
kh¸c nhau nh−ng lu«n g¾n bã víi nhau trong t©m tr¹ng, t×nh c¶m con ng−êi.
§øng trªn lËp tr−êng nh©n b¶n h¬n n÷a ®øng vÒ quyÒn sèng cña ng−êi d©n v« téi
®Ó tè c¸o, lªn ¸n giÆc Minh, B×nh Ng« ®¹i c¸o chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè cña b¶n tuyªn
ng«n nh©n quyÒn.
Cã thÓ nãi quyÒn sèng cña ng−êi d©n ®· lμ nguån c¶m høng m¹nh mÏ ®Ó t¸c gi¶
viÕt nªn b¶n c¸o tr¹ng ®anh thÐp vμ thèng thiÕt. Trong m−êi hai cÆp tø lôc, t¸c gi¶ ®·
m−êi lÇn trùc tiÕp vμ hai lÇn gi¸n tiÕp nãi ®Õn ®êi sèng ng−êi d©n.
Ph¶n nh©n ®¹o, ph¶n tiÕn ho¸, téi ¸c giÆc Minh trêi kh«ng dung, ®Êt kh«ng tha,
thÇn ng−êi ®Òu c¨m giËn. ChÝnh v× vËy b·o tè khëi nghÜa ®· næi lªn.
C¶m høng vÒ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n, vÒ tinh thÇn quyÕt chiÕn quyÕt
th¾ng cña nh©n d©n §¹i ViÖt ®−îc thÓ hiÖn trong ®o¹n v¨n dμi nhÊt bμi c¸o.
Víi nguån c¶m høng dåi dμo, phong phó, NguyÔn Tr·i ®· kh¾c ho¹ l¹i qu¸ tr×nh
cuéc khëi nghÜa Lam S¬n tõ nh÷ng ngμy ®Çu khã kh¨n gian khæ ®Õn nh÷ng ngμy
th¾ng lîi vÎ vang. Tuy nhiªn, ng−êi ®äc kh«ng chØ thÊy ë ®o¹n v¨n mét l−îng th«ng
tin vÒ diÔn biÕn cña cuéc khëi nghÜa víi n¨m th¸ng vμ sù kiÖn. B¸m ch¾c vμo c¸i s−ên
lÞch sö, t¸c gi¶ cho ta thÊy cuéc khëi nghÜa Lam S¬n hiÖn lªn víi tÊt c¶ tÝnh chÊt
phong phó, lín réng vμ sinh ®éng cña nã.
Lμ ng−êi cã n¨ng lùc håi t−ëng tuyÖt vêi, NguyÔn Tr·i cã kh¶ n¨ng t¸i hiÖn l¹i tÊt
c¶ diÔn biÕn giai ®o¹n ®Çu cña cuéc khëi nghÜa. Nh−ng trong bμi c¸o, nh− ta thÊy, t¸c
gi¶ chñ yÕu tËp trung kh¾c ho¹ h×nh t−îng Lª Lîi, mμ chñ yÕu lμ lμm næi bËt ®êi sèng
t©m lý cña ng−êi anh hïng. §©y qu¶ lμ vÊn ®Ò cã ý ®å nghÖ thuËt.
Lóc NguyÔn Tr·i viÕt B×nh Ng« ®¹i c¸o, Lª Lîi ®· trë thμnh hoμng ®Õ víi v−¬ng
miÖn rùc rì hμo quang chiÕn th¾ng, cÇn ph¶i t¸i hiÖn l¹i h×nh t−îng Lª Lîi buæi ®Çu
khëi nghÜa, vÉn lμ ®Ó ngîi ca kh«ng qu¸ thμnh xu phô. Trong h×nh t−îng Lª Lîi cã sù
thèng nhÊt gi÷a con ng−êi b×nh th−êng vμ l·nh tô cuéc khëi nghÜa. H×nh t−îng Lª Lîi
hiÖn lªn qua nh÷ng lêi tù thuËt :
D− phÊn tÝch Lam S¬n, thª th©n hoang d·.
(Chèn Lam S¬n dÊy nghÜa, chèn hoang d· n−¬ng m×nh)
Lª Lîi − con ng−êi b×nh th−êng tõ nguån gèc xuÊt th©n (chèn hoang d· n−¬ng
m×nh), ®Õn c¸ch x−ng h« khiªm nh−êng (®¹i tõ "d−" víi nghÜa lμ t«i, ta ch−a ph¶i lμ
trÉm nh− sau nμy). Nh−ng Lª Lîi lμ ng−êi cã lßng c¨m thï giÆc s©u s¾c ("h¸ ®éi trêi
chung", "thÒ kh«ng cïng sèng"), cã lý t−ëng hoμi b·o lín ("TÊm lßng cøu n−íc vÉn
®¨m ®¨m muèn tiÕn vÒ ®«ng"), cã quyÕt t©m cao thùc hiÖn lý t−ëng ("§au lßng nhøc
ãc", "Quªn ¨n v× giËn", "Nh÷ng tr»n träc trong c¬n méng mÞ, chØ b¨n kho¨n mét nçi ®å
håi"). Qua sù t¸i hiÖn h×nh t−îng Lª Lîi − con ng−êi b×nh th−êng vμ ng−êi anh hïng,
t¸c gi¶ ®· phÇn nμo nãi lªn tÝnh chÊt nh©n d©n cña cuéc khëi nghÜa Lam S¬n.
Nçi lßng Lª Lîi rÊt gièng nçi lßng TrÇn Quèc TuÊn − ng−êi anh hïng kh¸ng Nguyªn
thuë tr−íc : cïng c¨m giËn trμo s«i (TrÇn Quèc TuÊn : "Ruét ®au nh− c¾t, n−íc m¾t ®Çm

58
®×a" ; Lª Lîi : "®au lßng nhøc ãc"), cïng nu«i chÝ lín (TrÇn Quèc TuÊn : "tíi b÷a quªn ¨n,
nöa ®ªm vç gèi" ; Lª Lîi : "nÕm mËt n»m gai, quªn ¨n v× giËn"), cïng mét quyÕt t©m s¾t
®¸ (TrÇn Quèc TuÊn : "DÉu cho tr¨m th©n nμy ph¬i ngoμi néi cá..." ; Lª Lîi : "Nh÷ng tr»n
träc trong c¬n méng mÞ − ChØ b¨n kho¨n mét nçi ®å håi...").
Khi kh¾c ho¹ h×nh t−îng Lª Lîi, t¸c gi¶ cã sö dông ®iÓn tÝch "nÕm mËt n»m gai"
nãi vÒ ViÖt V−¬ng C©u TiÔn. Nh−ng ng−êi anh hïng ®Êt Lam S¬n hoμn toμn kh¸c
ng−êi phôc thï nói Cèi Kª. Lª Lîi lμ anh hïng kiÓu TrÇn Quèc TuÊn. ChÝnh c¶m
høng vÒ truyÒn thèng d©n téc ®· gióp NguyÔn Tr·i kh¾c ho¹ thμnh c«ng h×nh t−îng
ng−êi anh hïng Lª Lîi.
Víi hoμi b·o vμ bÇu nhiÖt huyÕt yªu n−íc, mÆc dï "võa khi cê nghÜa dÊy lªn,
chÝnh lóc qu©n thï ®ang m¹nh". Lª Lîi cïng nghÜa qu©n ph¶i v−ît qua mu«n ngμn
khã kh¨n gian khæ : thiÕu nh©n tμi, thiÕu qu©n, thiÕu l−¬ng, nh−ng nhê "tÊm lßng
cøu n−íc", nhê "g¾ng chÝ kh¾c phôc gian nan" vμ nhÊt lμ nhê "manh lÖ chi ®å tø tËp",
nhê "phô tö chi binh nhÊt t©m", cuéc khëi nghÜa ®· v−ît qua khã kh¨n buæi ®Çu ®Ó ®i
®Õn tæng ph¶n c«ng giμnh th¾ng lîi.
VÒ lÞch sö, tõ n¨m 1418 ®Õn 1424 lμ s¸u n¨m gian khæ cña cuéc khëi nghÜa Lam
S¬n. B×nh Ng« ®¹i c¸o chØ nh¾c ®Õn hai sù kiÖn :
Khi Linh S¬n l−¬ng hÕt mÊy tuÇn
Khi Kh«i HuyÖn qu©n kh«ng mét ®éi
§ã lμ hai sù kiÖn cã tÝnh chÊt tiªu biÓu cho nh÷ng khã kh¨n gian khæ cña cuéc
khëi nghÜa ®ång thêi tiªu biÓu cho tinh thÇn l¹c quan cña ng−êi ViÖt Nam : l¹c quan
ngay trong hoμn c¶nh ®en tèi, tin t−ëng ngay c¶ khi t¹m thêi thÊt b¹i. L¹c quan, tin
t−ëng v× biÕt dùa vμo d©n, v× biÕt ph¸t huy søc m¹nh cña d©n, ®Æc biÖt lμ tÇng líp
manh lÖ :
YÕn can vi kú, manh lÖ chi ®å tø tËp
§Çu giao h−ëng sÜ, phô tö chi binh nhÊt t©m
Trong b¶n Tuyªn ng«n ®éc lËp lÞch sö nμy, chóng ta l¹i t×m thÊy lêi tuyªn ng«n vÒ
vai trß vμ søc m¹nh cña ng−êi d©n − nh÷ng ng−êi manh lÖ. §ã lμ mét t− t−ëng lín. M·i
sau nμy ph¶i ®Õn NguyÔn §×nh ChiÓu míi l¹i thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng ng−êi d©n Êp, d©n
l©n ë V¨n tÕ nghÜa sÜ CÇn Giuéc. Trong mét b¶n tuyªn ng«n träng ®¹i nh− B×nh Ng«
®¹i c¸o, nh÷ng ng−êi manh lÖ ®−îc nãi ®Õn mét c¸ch c«ng khai, trÞnh träng nh− vËy
"còng lμ ch−a thÊy x−a nay".
C¶m høng vÒ l·nh tô cuéc khëi nghÜa Lam S¬n lμ c¶m høng mang ®Ëm s¾c th¸i tr÷
t×nh. S¾c th¸i tr÷ t×nh rÊt phï hîp víi bót ph¸p kh¾c ho¹ h×nh t−îng t©m tr¹ng. S¾c
th¸i tr÷ t×nh ®· t¹o nªn trong ®o¹n v¨n cã néi dung håi t−ëng nh÷ng ©m h−ëng võa hμo
hïng, võa bi thiÕt.
Tõ giai ®o¹n ®Çu khã kh¨n sang giai ®o¹n hai ph¶n c«ng th¾ng lîi lμ hai c©u th¬
cã ý nghÜa nh− chiÕc b¶n lÒ chuyÓn tiÕp :
Trän hay :
§em ®¹i nghÜa ®Ó th¾ng hung tμn
LÊy chÝ nh©n ®Ó thay c−êng b¹o
Mét lÇn n÷a NguyÔn Tr·i nh¾c l¹i nguyªn lý nh©n nghÜa ®· nªu ë c©u më ®Çu bμi
c¸o. §iÒu cÇn nãi lμ b¶n dÞch ch−a lét t¶ thËt ®Çy ®ñ nguyªn t¸c. Nguyªn v¨n : "DÜ ®¹i
nghÜa nhi th¾ng hung tμn, dÜ chÝ nh©n nhi dÞch c−êng b¹o". B¶n dÞch lμ : "thay c−êng
b¹o" ng−êi ta dÔ hiÓu lμ ®em chÝ nh©n ®Ó thay thÕ c−êng b¹o. Ch÷ "dÞch" kh«ng nªn

59
hiÓu lμ "thay thÕ cho" mμ cã nghÜa lμ lμm "thay ®æi ®i". V× vËy b¶y ch÷ ®ã nªn hiÓu lμ :
lÊy sù chÝ nh©n (cña ta) mμ lμm thay ®æi ®i sù c−êng b¹o (cña ®Þch), tøc lμm cho kÎ ®Þch
kh«ng cßn c−êng b¹o n÷a. HiÓu nh− thÕ, chóng ta cμng thÊy s©u s¾c h¬n chñ nghÜa
nh©n ®¹o v× sù ph¸t triÓn con ng−êi cña nh©n d©n §¹i ViÖt, cña t¸c gi¶ B×nh Ng« ®¹i
c¸o.
Cã thÓ nãi sau bao suy t− chiªm nghiÖm, sau bao ®ín ®au, c¨m giËn, sau bao lo
l¾ng quyÕt t©m, ®Õn lóc nμy t©m tr¹ng t¸c gi¶ míi thùc sù h¶ hª, s¶ng kho¸i. C¶m
høng anh hïng ca rÇn rËt bèc cao trong ®o¹n v¨n miªu t¶ chiÕn th¾ng thÇn tèc cña
nh©n d©n §¹i ViÖt. Tõ h×nh t−îng ®Õn ng«n ng÷, tõ mμu s¾c ®Õn ©m thanh nhÞp ®iÖu,
tÊt c¶ ®Òu mang ®Æc ®iÓm bót ph¸p anh hïng ca. Bao trïm ®o¹n v¨n lμ nh÷ng h×nh
t−îng phong phó, ®a d¹ng, ®o b»ng sù lín réng, kú vÜ cña thiªn nhiªn : chiÕn th¾ng cña
ta : "sÊm vang chíp giËt", "tróc chÎ tro bay", "s¹ch kh«ng k×nh ng¹c", "®¸ nói còng
mßn", "n−íc s«ng ph¶i c¹n". ThÊt b¹i cña ®Þch : "m¸u ch¶y thμnh s«ng", "m¸u tr«i ®á
n−íc", "th©y chÊt ®Çy néi", "th©y chÊt ®Çy ®−êng". Khung c¶nh chiÕn tr−êng : "s¾c
phong v©n ph¶i ®æi", "¸nh nhËt nguyÖt ph¶i mê". VÒ mÆt ng«n ng÷, trong nguyªn v¨n
còng nh− b¶n dÞch, c¸c ®éng tõ m¹nh liªn kÕt víi nhau thμnh nh÷ng chuyÓn rung dån
dËp, d÷ déi. C¸c tÝnh tõ chØ møc ®é ë ®iÓm tèi ®a t¹o thμnh hai m¶ng tr¾ng, ®en ®èi
lËp, thÓ hiÖn c¸i thÕ, c¸i ®μ chiÕn th¾ng cña ta vμ c¸i thÕ, c¸i ®μ thÊt b¹i cña ®Þch. C©u
v¨n khi dμi, khi ng¾n, biÕn ho¸ linh ho¹t trªn c¸i nÒn chung lμ nh¹c ®iÖu dån dËp, s¶ng
kho¸i, bay bæng. ¢m thanh gißn gi·, hμo hïng, nh− sãng trμo, b·o cuèn. Ta h·y ®äc mét
®o¹n v¨n, kh«ng cÇn ®äc hÕt c¶ c©u, chØ ®äc nh÷ng ®o¹n më ®Çu víi liªn tiÕp nh÷ng
côm tõ chØ thêi gian :
Ngμy m−êi t¸m...
Ngμy hai m−¬i...
Ngμy hai l¨m...
Ngμy hai t¸m...
§ã thËt sù lμ nhÞp cña triÒu d©ng, sãng dËy, hÕt líp nμy ®Õn líp kh¸c. NhÞp
m¹nh, dån dËp lμ x−¬ng sèng cña ®o¹n v¨n :
G−¬m mμi ®¸/®¸ nói còng mßn,
Voi uèng n−íc/n−íc s«ng ph¶i c¹n.
§¸nh mét trËn/s¹ch kh«ng k×nh ng¹c,
§¸nh hai trËn/tan t¸c chim mu«ng.
§ã thËt sù lμ nhÞp cña giã lay, b·o giËt. Sù hoμ quyÖn gi÷a h×nh t−îng, ©m thanh,
nh¹c ®iÖu cña nh÷ng ®o¹n v¨n nh− trªn ®· t¹o nªn mét bót ph¸p anh hïng ca cã t¸c
dông miªu t¶ mét c¸ch ch©n thËt qu¸ tr×nh tæng ph¶n c«ng th¾ng lîi cña cuéc khëi
nghÜa Lam S¬n.
Xen gi÷a b¶n anh hïng ca vÒ cuéc khëi nghÜa Lam S¬n lμ h×nh ¶nh kÎ thï x©m
l−îc :
TrÇn TrÝ, S¬n Thä nghe h¬i mμ mÊt vÝa,
Lý An, Ph−¬ng ChÝnh nÝn thë cÇu tho¸t th©n.
...
§« ®èc Th«i Tô lª gèi d©ng tê t¹ téi,
Th−îng th− Hoμng Phóc trãi tay ®Ó tù xin hμng.
Mçi tªn mét vÎ, mçi ®øa mét c¶nh nh−ng ®Òu gièng nhau ë mét ®iÓm : ham sèng
sî chÕt ®Õn hÌn nh¸t. HÌn nh¸t ®Õn møc :

60
 M· Kú, Ph−¬ng ChÝnh, cÊp cho n¨m tr¨m chiÕc thuyÒn, ra ®Õn bÓ mμ vÉn hån bay
ph¸ch l¹c.
V−¬ng Th«ng, M· Anh, ph¸t cho vμi ngh×n cç ngùa, vÒ ®Õn n−íc mμ vÉn tim ®Ëp
ch©n run.
Mçi tªn mét vÎ, mçi ®øa mét c¶nh, cã bao nhiªu th¸i ®é, t©m tr¹ng th× NguyÔn
Tr·i cã bÊy nhiªu tõ ng÷ ®Ó biÓu hiÖn. Qu¶ t×nh ë ®©y, c©y bót cña NguyÔn Tr·i còng
vÉn lμ c©y bót thÇn.
H×nh t−îng kÎ thï th¶m h¹i, nhôc nh· cμng t«n thªm khÝ thÕ hμo hïng cña cuéc
khëi nghÜa Lam S¬n. §ång thêi qua h×nh t−îng kÎ thï hÌn nh¸t vμ ®−îc tha téi chÕt,
®−îc t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó sèng (®óng lμ "dÜ chÝ nh©n dÞch c−êng b¹o"), NguyÔn Tr·i cμng
lμm næi bËt tÝnh chÊt chÝnh nghÜa, nh©n ®¹o s¸ng ngêi cña cuéc khëi nghÜa Lam S¬n.
KÕt thóc bμi c¸o lμ c¶m høng ®éc lËp d©n téc vμ t−¬ng lai ®Êt n−íc.
Trong lêi kÕt thóc bμi B×nh Ng« ®¹i c¸o, quan Thõa chØ NguyÔn Tr·i thay Lª Lîi
trÞnh träng vμ vui mõng truyÒn ®i tuyªn bè nÒn ®éc lËp, tù do cña d©n téc ®· ®−îc lËp
l¹i :
X· t¾c tõ ®©y v÷ng bÒn,
Giang s¬n tõ ®©y ®æi míi.
Cμn kh«n bÜ råi l¹i th¸i,
NhËt nguyÖt hèi mμ l¹i minh.
Mu«n thuë, nÒn th¸i b×nh v÷ng ch¾c,
Ngμn thu, vÕt nhôc nh· s¹ch lμu.
Trong s¸u c©u, cã hai c©u nãi tíi sù v÷ng bÒn ("X· t¾c tõ ®©y v÷ng bÒn" − "Mu«n
thuë nÒn th¸i b×nh v÷ng ch¾c") vμ bèn c©u nãi tíi sù thay ®æi. Sù thay ®æi lμ nguyªn
nh©n, lμ ®iÒu kiÖn ®Ó thiÕt lËp sù v÷ng bÒn. Sù thay ®æi nh−ng thùc chÊt lμ sù phôc
h−ng (bÜ råi l¹i th¸i, hèi råi l¹i minh), thùc chÊt lμ ph¸t triÓn. Vμ, sù v÷ng bÒn x©y
dùng trªn c¬ së ®· phôc h−ng d©n téc, cho nªn viÔn c¶nh cña ®Êt n−íc hiÖn ra thËt
t−¬i s¸ng, huy hoμng :
Bèn ph−¬ng biÓn c¶ thanh b×nh, ban chiÕu duy t©n kh¾p chèn.
Cã hiÖn thùc h«m nay vμ t−¬ng lai ngμy mai lμ bëi cã chiÕn c«ng trong qu¸ khø :
"Mét cç nhung y chiÕn th¾ng, nªn c«ng oanh liÖt ngh×n n¨m". Hai c©u kÕt cña b¶n
tuyªn ng«n nh¾c mäi ng−êi tù hμo vÒ qu¸ khø cμng biÕt yªu h¬n hiÖn t¹i vμ vui mõng
h−íng tíi t−¬ng lai. Hai c©u kÕt võa khÐp l¹i mét thêi kú chiÕn ®Êu oanh liÖt võa më ra
mét kû nguyªn míi huy hoμng : x©y dùng ®Êt n−íc ®Ñp t−¬i vμ bÒn v÷ng.
Trong lêi tuyªn bè kÕt thóc, c¶m høng vÒ ®éc lËp d©n téc vμ t−¬ng lai ®Êt n−íc ®·
hoμ quyÖn víi c¶m høng vÒ vò trô khi "bÜ", khi "hèi" nh−ng quy luËt lμ h−íng tíi sù
s¸ng t−¬i, ph¸t triÓn, cμng kh¾c ho¹ s©u ®Ëm niÒm tin vμ quyÕt t©m cña nh©n d©n
§¹i ViÖt x©y dùng "§μi xu©n d©n téc" khi vËn héi duy t©n ®· më.
So víi nhiÒu t¸c phÈm kh¸c cã mèi liªn hÖ víi thêi ®iÓm lÞch sö, B×nh Ng« ®¹i c¸o
lμ mét tr−êng hîp ®Æc biÖt. Víi nh÷ng thêi ®iÓm lÞch sö trong qu¸ khø, c¸c thÕ hÖ sau
cã thÓ t¹o ra nh÷ng mèc son ngang tÇm hoÆc cao h¬n thÕ hÖ tr−íc. Nh−ng víi B×nh
Ng« ®¹i c¸o, cho ®Õn nay ®ã vÉn lμ ¸ng "thiªn cæ hïng v¨n" kh«ng tiÒn kho¸ng hËu.
§iÒu g× ®· lμm nªn hiÖn t−îng ®éc ®¸o phi th−êng ®ã ? Ph¶i ch¨ng v× B×nh Ng« ®¹i c¸o
cã sù kÕt hîp hμi hoμ gi÷a c¶m høng chÝnh trÞ vμ c¶m høng nghÖ thuËt ®Õn møc kú
diÖu mμ ch−a mét t¸c phÈm v¨n häc chÝnh luËn nμo ®¹t tíi ?

61
 THUËT HøNG XXIV
(NguyÔn Tr·i)

Quèc ©m thi tËp cña NguyÔn Tr·i lμ tËp th¬ N«m sím nhÊt hiÖn cßn. Víi tËp th¬
nμy, NguyÔn Tr·i lμ mét trong nh÷ng ng−êi ®Æt nÒn mãng vμ më ®−êng cho sù ph¸t
triÓn cña th¬ tiÕng ViÖt, lμ t¸c gi¶ viÕt th¬ N«m §−êng luËt vμo lo¹i nhiÒu nhÊt vμ
hay nhÊt.
TËp th¬ gåm 254 bμi ®−îc xÕp thμnh bèn môc lín : V« ®Ò, Thêi lÖnh m«n, Hoa méc
m«n, CÇm thó m«n. Trong mçi môc l¹i chia thμnh nh÷ng tiÓu môc. PhÇn V« ®Ò lμ phÇn
nhiÒu bμi nhÊt, lμ phÇn träng t©m cña tËp th¬. PhÇn nμy gåm nhiÒu tiÓu môc nh− :
Ng«n chÝ (21 bμi), M¹n thuËt (14 bμi), TrÇn t×nh (9 bμi), ThuËt høng (25 bμi), Tù th¸n
(41 bμi) Tù thuËt (11 bμi), Tøc sù (4 bμi) B¶o kÝnh c¶nh giíi (61 bμi),...
Bμi ThuËt høng 24 n»m trong chïm th¬ 25 bμi cña môc ThuËt høng (phÇn V« ®Ò).
Bμi th¬ mang nhan ®Ò ThuËt høng nh−ng kh«ng ®¬n thuÇn lμ bμy tá sù høng thó
cña nhμ th¬. ThuËt høng 24 nh− mét bøc tranh tù ho¹ cuéc sèng vμ con ng−êi øc Trai
− con ng−êi víi vÎ ®Ñp t©m hån yªu thiªn nhiªn, tÊm lßng trung hiÕu, con ng−êi víi
cèt c¸ch thanh cao "mμi ch¼ng khuyÕt, nhuém ch¼ng ®en".
Sau nh÷ng th¸ng ngμy mang tói th¬ ®i kh¸ng chiÕn, kh«ng chÞu "uèn gèi theo
thêi", NguyÔn Tr·i ®· vÒ Èn t¹i quª nhμ. Cuéc sèng cña «ng ®¹m b¹c mμ thanh cao.
Cuéc sèng d©n d· vμ cã phÇn quª kiÓng : Ao c¹n th× vít bÌo ®i, dän bÌo ®i ®Ó cÊy
muèng, thÊy vòng n−íc trong ë ngoμi ®ång th× ph¸t cá, dän cá ®Ó −¬ng sen. C«ng viÖc
cña NguyÔn Tr·i gièng nh− c«ng viÖc ®ång ¸ng cña nhμ n«ng, l¹i mang c¸i høng thó
thanh cao cña mét tao nh©n mÆc kh¸ch : trång sen ®Ó th−ëng thøc vÎ ®Ñp vμ h−¬ng
th¬m thanh quý cña loμi hoa "GÇn bïn mμ ch¼ng h«i tanh mïi bïn". Qu¶ lμ NguyÔn
Tr·i kh«ng nhμn. Th©n kh«ng nhμn mμ t©m kh«ng nhμn. Lóc nμo nhμ th¬ còng bËn
bÞu víi c«ng viÖc.
øc Trai yªu thiªn nhiªn, sèng chan hoμ víi thiªn nhiªn, t¹o vËt. T©m hån thi
nh©n réng kh«ng chØ hoμ hîp mμ cßn «m trïm c¶ thiªn nhiªn. NguyÔn Tr·i tõng
mang "Tói th¬ chøa hÕt mäi giang san" (Tù th¸n 2) ®i kh¸ng chiÕn. NguyÔn Tr·i tõng
gi÷ chøc Th−îng th− Bé l¹i nh−ng nÕu cã mét bé nμo chuyªn tr¸ch vÒ viÖc "qu¶n lý
giang san" th× «ng vÉn "Xin lμm mÊy (víi bé qu¶n giang san)" (Tù th¸n 25). ChÝnh v×
vËy nhμ kho ®Ó chøa tr¨ng vμ giã, thuyÒn lμ ®Ó chë s−¬ng khãi vμ n¾ng trêi. Cã thÓ
nãi ë NguyÔn Tr·i "lßng yªu thiªn nhiªn t¹o vËt lμ mét kÝch th−íc ®Ó ®o mét t©m hån"
(Xu©n DiÖu).
Bèn c©u th¬ gi÷a (hai c©u thùc vμ hai c©u luËn) cña bμi ThuËt høng 24 thuéc sè
nh÷ng c©u th¬ N«m hay nhÊt, ®Ñp nhÊt viÕt vÒ thiªn nhiªn. Hay ë sù kÕt hîp gi÷a
b×nh dÞ, méc m¹c víi tao nh·, mü lÖ. §Ñp ë sù kÕt hîp gi÷a c¶nh vμ t×nh.
Hai c©u thùc nh− mét bøc tranh ph¸c th¶o ký ho¹ tù nhiªn, méc m¹c vÒ c¶nh lμm
lông sinh ho¹t d©n d· :
Ao c¹n vít bÌo cÊy muèng
§×a thanh ph¸t cá −¬ng sen

62
 Trong 12 ch÷, cã mét tõ cæ (®×a), mét tõ H¸n ViÖt (thanh) cßn l¹i lμ m−êi tõ ViÖt.
Miªu t¶ cuéc sèng ®ång néi, c¶nh vËt, th«n quª, nhμ th¬ ®· sö dông tiÕng mÑ ®Î. C¸i
tiÕng ViÖt thÊm hån quª h−¬ng, thÊm hån d©n d· Êy lμm cho c©u th¬ ®Ëm ®μ phong vÞ
d©n téc. Nh÷ng h×nh ¶nh ch©n thùc cña ®êi sèng, ch©n thùc ®Õn møc n«m na, th«
th¸p nh− c¸i bÌo, c©y muèng, ®¸m cá ®· d¸m ®μng hoμng ®i th¼ng vμo th¬ ca trung
®¹i ë ®Çu thÕ kû XV. Ta ®· qu¸ quen víi nh÷ng c©y hoa −íc lÖ nh− tróc, cóc, mai, lan,
huÖ, giê ®©y rÏ vμo v−ên th¬ NguyÔn Tr·i, bÊt ngê gÆp nh÷ng c©y hoa ®ång néi, sau
phót gi©y ngì ngμng lμ sù thó vÞ s©u xa. §iÒu ®¸ng nãi h¬n n÷a lμ c©u th¬ méc m¹c
mμ kh«ng r¬i vμo th« tôc. Bªn c¹nh nh÷ng h×nh ¶nh n«m na, th« th¸p lμ nh÷ng h×nh
¶nh thanh tho¸t, tao nh· : n−íc trong xanh (®×a thanh), sen míi −¬ng mμ ®· nh− lan
to¶ mïi h−¬ng thanh quý. ChÝnh nh÷ng h×nh ¶nh nμy ®· lμm c©n b»ng c©u th¬, c©n
b»ng c¶m gi¸c.
NÕu hai c©u thùc lμ bøc ph¸c th¶o ký ho¹ méc m¹c, ®¬n s¬ th× hai c©u luËn l¹i lμ
bøc tranh lôa m−ît mμ, ph¶ng phÊt phong vÞ §−êng thi :
Kho thu phong nguyÖt ®Çy qua nãc
ThuyÒn chë yªn hμ nÆng v¹y then.
Mét "l·o n«ng" ë hai c©u thùc ®· thμnh mét tao nh©n trong hai c©u luËn. Kho
kh«ng chøa hμng mμ chøa giã, tr¨ng. Giã nhiÒu, tr¨ng nhiÒu, trμn ®Çy qua c¶ nãc.
ThuyÒn kh«ng chë ®å vËt mμ chë s−¬ng khãi, chë r¸ng n¾ng. S−¬ng khãi nhiÒu, n¾ng
r¸ng nhiÒu ®Õn møc lμm o»n c¶ then thang thuyÒn. H×nh ¶nh th¬ cã sù kÕt hîp gi÷a
thùc vμ ¶o. Kho kia, thuyÒn kia lμ thùc mμ còng lμ hån th¬, thuyÒn th¬ øc Trai. H×nh
¶nh −íc lÖ "phong nguyÖt", "yªn hμ" nh−ng kh«ng r¬i vμo khu«n s¸o bëi cã sù c©n
b»ng trë l¹i cña nh÷ng h×nh ¶nh thùc, cô thÓ "®Çy qua nãc", "nÆng v¹y then".
Trong tõng cÆp c©u th¬, gi÷a hai cÆp c©u th¬ ®Òu cã sù hμi hoμ gi÷a méc m¹c, tù
nhiªn vμ thanh tho¸t, tao nh·, tÊt c¶ ®Òu ®Ëm ®μ phong vÞ d©n téc. C¸c tμi n¨ng lín
x−a nay bao giê còng t¹o ra ®−îc sù hμi hoμ gi÷a nh÷ng ®èi cùc, sù hμi hoμ gi÷a
truyÒn thèng vμ ®æi míi.
NguyÔn Tr·i mong vÒ víi thó ®iÒn viªn nh−ng kh«ng ph¶i lμ ng−êi Èn dËt, yÕm
thÕ xa l¸nh cuéc ®êi. ¤ng chØ t×m "vÒ nhμn" sau khi ®· lμm ®−îc, ®· lμm trßn bæn
phËn víi d©n víi n−íc : "c«ng danh ®· ®−îc hîp vÒ nhμn". øc Trai "vÒ nhμn" lμ vÒ víi
thanh nhμn, víi cuéc sèng thanh b¹ch ®Ó di d−ìng tinh thÇn chø kh«ng ph¶i vÒ víi sù
rçi nhμn, sèng v« tr¸ch nhiÖm. Cèt c¸ch NguyÔn Tr·i thËt cøng cái, kh«ng ng¶
nghiªng theo thãi ®êi. T©m hån øc Trai lμ vμng trong, ngäc s¸ng, lμ "ngäc cμng mμi
cμng s¸ng, vμng cμng luyÖn cμng trong". T©m hån cao khiÕt Êy v−ît lªn trªn "miÖng
thÕ nhän h¬n ch«ng m¸c nhän", kh«ng bËn t©m tíi nh÷ng lêi ®μm tiÕu khen chª :
− Lμnh d÷ ©u chi thÕ nghÞ khen
− Chª khen mùa (chí) ng¹i tiÕng chª khen
(B¶o kÝnh c¶nh giíi 13)
− Ai hay ai ch¼ng hay th× chí
Bui mét ta khen ta h÷u t×nh
(Tù th¸n 13)
§iÒu NguyÔn Tr·i bËn t©m nhÊt lμ tr¸ch nhiÖm ®èi víi gia ®×nh, ®Êt n−íc. Nhμ
th¬ vui víi thiªn nhiªn, bËn bÞu víi cuéc sèng nh−ng kh«ng phót gi©y nμo quªn trung
hiÕu :

63
 Bui cã mét lßng trung lÉn hiÕu
Mμi ch¼ng khuyÕt, nhuém ch¼ng ®en.
§iÓm s¸ng nhÊt trong t©m hån NguyÔn Tr·i chÝnh lμ lßng yªu n−íc th−¬ng d©n.
"øc Trai t©m th−îng quang Khuª t¶o" (Lª Th¸nh T«ng), c¸i ¸nh s¸ng cña ng«i sao
Khuª Êy kh«ng g× cã thÓ mμi mßn, kh«ng cã g× cã thÓ nhuém ®en.
Mét thμnh c«ng nghÖ thuËt næi bËt cña th¬ N«m NguyÔn Tr·i
thÓ hiÖn ë bμi ThuËt høng 24 lμ viÖc sö dông c©u th¬ s¸u ch÷ trong mét bμi th¬
§−êng luËt. Mét bμi th¬ cã t¸m c©u th× ®· cã tíi ba c©u s¸u ch÷. Nh÷ng c©u th¬ s¸u
ch÷ nμy cã thÓ thμnh tõng cÆp nh− hai c©u thùc (c©u 3 vμ 4), còng cã thÓ ®øng riªng
nh− c©u cuèi. C©u th¬ s¸u ch÷ lμ nh÷ng c©u cã gi¸ trÞ biÓu ®¹t vμ gi¸ trÞ thÈm mü.
C©u s¸u ch÷ víi sè l−îng tõ Ýt h¬n c©u b¶y ch÷ th−êng dån nÐn c¶m xóc, suy t−,
th−êng mang tÝnh kh¼ng ®Þnh vμ th−êng t¹o ®−îc sù chó ý cña ng−êi ®äc. H¬n n÷a
c©u th¬ s¸u ch÷ ph¸ vì kÕt cÊu chÆt chÏ nh−ng ®Òu ®Æn cña th¬ §−êng luËt ®· t¹o
nªn høng thó thÈm mü ë ®éc gi¶. ViÖc ®−a c©u th¬ s¸u ch÷ vμo th¬ §−êng luËt thÓ
hiÖn mét xu h−íng muèn tho¸t khái sù lÖ thuéc vμo khu«n s¸o, c«ng thøc.

64
 B¹CH §»NG H¶I KHÈU
(Cöa biÓn B¹ch §»ng − NguyÔn Tr·i)

§Ò tμi thiªn nhiªn ®Êt n−íc lμ mét ®Ò tμi lín cña øc Trai thi tËp. ë tËp th¬ ch÷
H¸n nμy cã nhiÒu bμi viÕt vÒ nh÷ng ®Þa danh cña ViÖt Nam, B¹ch §»ng h¶i khÈu
thuéc trong sè nh÷ng bμi th¬ ®ã.
B¹ch §»ng h¶i khÈu võa lμ sù nèi tiÕp ®Ò tμi s«ng B¹ch §»ng trong lÞch sö v¨n
häc d©n téc, võa lμ sù kh¼ng ®Þnh mét cét mèc th¬ ca lín trªn dßng th¬ B¹ch §»ng.
Bμi th¬ cã sù kÕt hîp hμi hoμ ba nguån c¶m høng : c¶m høng thiªn nhiªn, c¶m
høng yªu n−íc, c¶m høng hoμi cæ.
C¶m høng tr−íc vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn ®· céng h−ëng víi c¶m høng vÒ ®Êt n−íc
t¹o nªn nh÷ng rung ®éng m·nh liÖt vμ tinh tÕ, gióp t¸c gi¶ dùng lªn mét bøc tranh
hoμnh tr¸ng vÒ c¶nh s«ng B¹ch §»ng.
Bèn c©u th¬ ®Çu më ra tr−íc m¾t ng−êi ®äc mét khung c¶nh n−íc non hïng vÜ.
Cöa biÓn B¹ch §»ng lμ n¬i s«ng réng ®æ ra biÓn lín, n¬i n−íc non tiÕp gi¸p víi m©y
trêi. Kh«ng gian ®Çy sãng vμ giã. Nh÷ng lμn giã bÊc thæi m¹nh lμm dËy lªn nh÷ng
luång sãng l¹nh. Trong phót gi©y c¶m høng tr−íc thiªn nhiªn hoμnh tr¸ng, nhμ th¬
phãng t¶ thi bót, vμ liªn t−ëng ®Õn thËt bÊt ngê. Nh÷ng ngän nói nèi tiÕp nhau, tõng
khóc, tõng khóc nh− c¸ sÊu bÞ chÆt, c¸ voi bÞ mæ, lau l¸ch bªn bê tõng líp, tõng líp
nh− gi¸o g·y, ®ßng ch×m. C©u th¬ t¶ c¶nh thiªn nhiªn mμ lμm sèng dËy khung c¶nh
chiÕn tr−êng. Nh÷ng nÐt vÏ thËt g©n guèc, nh÷ng m¶ng h×nh khèi thËt b¹o khoÎ. Bªn
c¹nh ®ã l¹i lμ mét nÐt vÏ nhÑ nhμng lμm thanh tho¸t c¶ bøc tranh : "NhÑ cÊt buåm
th¬ l−ít B¹ch §»ng".
C¶nh hiÖn thùc mμ huyÒn ¶o, c©u th¬ lμ ngo¹i c¶nh mμ gîi lªn t©m c¶nh. C¸nh
buåm thËt c¨ng phång søc giã. C¸nh buåm th¬ ®ong ®Çy thi høng. Con thuyÒn th¬ øc
Trai ph¨m ph¨m l−ít gi÷a biÓn trêi. T©m hån thi nh©n thËt tù do, s¶ng kho¸i. "Cã
mét c¶nh t−îng lín h¬n biÓn lμ trêi, cã mét c¶nh t−îng lín h¬n trêi Êy lμ thÕ giíi bªn
trong cña t©m hån con ng−êi" (Huy g«). NhËn xÐt nμy qu¶ ®óng víi tr−êng hîp øc
Trai khi phãng t¶ thi høng viÕt B¹ch §»ng h¶i khÈu. C¶nh hïng vÜ ®−îc c¶m nhËn tõ
mét t©m hån hμo s¶ng kho¸ng ®¹t, v× thÕ qua c¶nh mμ thÊy ®−îc tÇm vãc, khÝ ph¸ch
lín lao cña hån th¬ NguyÔn Tr·i.
Tõ c¶m høng vÒ s«ng B¹ch §»ng, t¸c gi¶ c¶m høng vÒ ®Êt n−íc, thÓ hiÖn niÒm tù
hμo tr−íc truyÒn thèng lÞch sö d©n téc.
Trong hai c©u luËn (c©u 5 vμ 6) nhμ th¬ b×nh luËn vÒ mèi quan hÖ gi÷a "®Þa linh"
(®Êt thiªng) vμ "nh©n kiÖt" (ng−êi tμi). Lêi b×nh luËn cña NguyÔn Tr·i võa lμ sù tiÕp
nèi ng−êi x−a, võa n©ng thªm mét tÇm cao triÕt lý. ViÕt vÒ s«ng B¹ch §»ng hÇu hÕt
c¸c t¸c gi¶ ®Òu b×nh luËn vÒ chiÕn c«ng lÞch sö vμ rót ra bμi häc :
− Sù nghiÖp Trïng h−ng ai dÔ biÕt
Nöa do s«ng nói nöa do ng−êi
(NguyÔn S−ëng − B¹ch §»ng giang)
− GiÆc tan mu«n thuë th¨ng b×nh

65
 Bëi ®©u ®Êt hiÓm, cèt m×nh ®øc cao
(Tr−¬ng H¸n Siªu − B¹ch §»ng giang phó)
Víi NguyÔn S−ëng mét nöa sù nghiÖp do con ng−êi quyÕt ®Þnh. Víi Tr−¬ng H¸n
Siªu "®Þa linh" lμ bëi "nh©n kiÖt". §Õn NguyÔn Tr·i, nhê cã con ng−êi mμ thiªn nhiªn
ph¸t huy søc m¹nh, nhê cã hμo kiÖt mμ s«ng nói r¹ng rì chiÕn c«ng. Nh− vËy "®Þa
linh" lμ bëi "nh©n kiÖt", con ng−êi bao giê còng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh.
B¹ch §»ng h¶i khÈu võa thÓ hiÖn néi dung yªu n−íc võa chøa ®ùng t− t−ëng
nh©n v¨n cao ®Ñp. Néi dung yªu n−íc thÓ hiÖn qua t×nh yªu thiªn nhiªn Tæ quèc,
niÒm tù hμo tr−íc chiÕn c«ng lÞch sö vμ truyÒn thèng d©n téc, t− t−ëng nh©n v¨n thÓ
hiÖn ë sù ®Ò cao vai trß, vÞ trÝ con ng−êi.
T− t−ëng nh©n v¨n cßn thÓ hiÖn qua c¶m høng hoμi cæ, thÓ hiÖn ë hai c©u th¬ kÕt
trong B¹ch §»ng h¶i khÈu. Trong dßng ch¶y v« cïng cña thêi gian, tÊt c¶ ®Òu trë
thμnh dÜ v·ng. Thêi gian v« cïng, kh«ng gian v« tËn trong khi ®ã con ng−êi, dï lμ hμo
kiÖt còng chØ lμ mét thùc thÓ h÷u h¹n. Nçi niÒm b©ng khu©ng cña NguyÔn Tr·i xuÊt
ph¸t tõ mét kh¸t väng lín : kh¸t väng v−¬n tíi sù vÜnh h»ng cña con ng−êi.
VÒ mÆt nghÖ thuËt, B¹ch §»ng h¶i khÈu cã sù kÕt hîp gi÷a yÕu tè t−îng tr−ng
−íc lÖ vμ yÕu tè hiÖn thùc. H×nh t−îng "k×nh", "ng¹c" lμ hiÖn t−îng phæ biÕn trong th¬
cæ ®Ó nãi vÒ søc m¹nh vμ sù hung d÷ cña giÆc, cña chiÕn tranh, ®−îc nhμ th¬ sö dông
®Ó gîi khung c¶nh thiªn nhiªn, c¶nh chiÕn tr−êng, lμm cho c¶nh võa thùc võa h− ¶o.
T¸c gi¶ dïng ®iÓn "quan hμ b¸ch nhÞ" lμm cho ý th¬ thªm hμm sóc.
Bμi th¬ cã sù kÕt hîp gi÷a tr÷ t×nh vμ chÝnh luËn. Hai c©u th¬ luËn võa thÓ hiÖn
c¶m xóc tr−íc con ng−êi vμ non s«ng ®Êt ViÖt, võa lμ lêi b×nh luËn vÒ lÞch sö. B¹ch
§»ng h¶i khÈu võa lμ dßng c¶m xóc trμo d©ng nh− nh÷ng ®ît sãng t×nh c¶m hÕt líp
nμy ®Õn líp kh¸c, võa l¾ng ®äng suy t− trong nh÷ng nhËn thøc vÒ lÞch sö, vÒ ®Êt
n−íc, ë nçi ®au thÊm thÝa tr−íc sù h÷u h¹n cña con ng−êi ®Ó tõ ®ã kh«ng th«i kh¸t
väng v−¬n tíi sù vÜnh h»ng cña con ng−êi.

66
 CHUYÖN NG¦êI CON G¸I NAM X−¬ng
(TrÝch TruyÒn kú m¹n lôc − NguyÔn D÷)

TruyÒn kú m¹n lôc lμ t¸c phÈm lín cña NguyÔn D÷ còng nh− cña v¨n häc trung
®¹i ViÖt Nam, ®−îc viÕt vμo thÕ kû XVI.
T¸c phÈm gåm hai m−¬i truyÖn viÕt theo lèi v¨n xu«i ch÷ H¸n cã xen lÉn mét sè
th¬, tõ, v¨n biÒn ngÉu. TruyÒn kú m¹n lôc khai th¸c nhiÒu truyÖn d©n gian, truyÖn
tÝch lÞch sö vμ d· sö cña ViÖt Nam. T¸c gi¶ ®· m−în yÕu tè kú ¶o ®Ó ph¶n ¸nh hiÖn
thùc, m−în chuyÖn x−a ®Ó nãi chuyÖn x· héi ®−¬ng thêi.
Ng−êi con g¸i Nam X−¬ng lμ truyÖn tiªu biÓu trong sè 11 truyÖn viÕt vÒ ®Ò tμi
ng−êi phô n÷ cña TruyÒn kú m¹n lôc. Trªn c¬ së mét c©u chuyÖn cæ tÝch, NguyÔn D÷
®· cã nh÷ng h− cÊu, s¸ng t¹o, thªm c¸c t×nh tiÕt truyÒn kú ®Ó ChuyÖn ng−êi con g¸i
Nam X−¬ng trë thμnh mét ¸ng v¨n ®Æc s¾c.
ChuyÖn ng−êi con g¸i Nam X−¬ng ph¶n ¸nh bi kÞch cña ng−êi phô n÷ trong x·
héi cò ®ång thêi phª ph¸n sù nghi kþ, ghen tu«ng mï qu¸ng ®· dÉn ®Õn nh÷ng ®au
khæ cho con ng−êi.
C©u chuyÖn lμm ng−êi ®äc c¶m ®éng s©u s¾c, bëi lÏ mét ng−êi phô n÷ cã nhan
s¾c, cã ®øc h¹nh mμ sè phËn l¹i oan khuÊt. Vò ThÞ ThiÕt lμ mét ng−êi ®¸ng tr©n
träng mμ còng thËt ®¸ng th−¬ng. Vò N−¬ng "tÝnh ®· thuú mþ nÕt na l¹i thªm cã t−
dung tèt ®Ñp". Tr−¬ng Sinh c−íi nμng lμm vî do "mÕn v× dung h¹nh", cã nghÜa lμ võa
mÕn nhan s¾c võa yªu ®øc h¹nh. §øc h¹nh cña Vò N−¬ng næi bËt ë sù ®¶m ®ang,
th¶o hiÒn, sù hy sinh thÇm lÆng, sù thuû chung tiÕt h¹nh. Nμng lμ ng−êi con d©u
hiÕu th¶o, ng−êi mÑ ®¶m ®ang giμu ®øc hy sinh. Khi chång ®i lÝnh, Vò N−¬ng lo toan
mäi c«ng viÖc, mét th©n võa nu«i con th¬ d¹i, võa ch¨m sãc thuèc thang mÑ chång giμ
yÕu. Khi mÑ chång qua ®êi, nμng ®øng ra lo chu toμn viÖc ma chay. Nμng ch¼ng mong
chång ®eo ®−îc Ên phong hÇu, chØ mong chång ngμy vÒ "mang theo ®−îc hai ch÷ b×nh
yªn". NiÒm mong mái lín nhÊt cña Vò N−¬ng lμ "c¸i thó vui nghi gia nghi thÊt",
nghÜa lμ cã ®−îc niÒm h¹nh phóc gia ®×nh ªm Êm.
Nμng ©m thÇm chÞu ®ùng nçi c« ®¬n. Nh−ng th−¬ng con xa v¾ng cha, nμng ®· chØ
vμo bãng m×nh vμ b¶o r»ng ®ã lμ cha nã. Nh−ng cã ngê ®©u lßng thuû chung vμ sù hy
sinh thÇm lÆng l¹i ph¶i tr¶ gi¸ b»ng c¸i chÕt bi th¶m. Vμ ng−êi ®Èy nμng vμo nçi ®au
oan khuÊt l¹i chÝnh lμ ng−êi chång mμ nμng hÕt lßng thuû chung, chê ®îi. Hái sao
kh«ng xãt xa, ®au ®ín ? Lêi ®øa con th¬ d¹i nÕu cã g©y nªn téi th× ®ã lμ sù v« t×nh. Cßn
hμnh ®éng nghi kþ, ghen tu«ng phò phμng cña ng−êi chång "chØ lÊy chuyÖn bãng giã
nμy nä mμ ®uæi nμng ®i" th× kh«ng chØ ®¸ng tr¸ch mμ cßn ®¸ng lªn ¸n. Nh− mét ph¶n
øng d©y chuyÒn, tÝnh ghen tu«ng dÉn ®Õn sù ®a nghi, sù ®a nghi dÉn ®Õn ®Þnh kiÕn
trong nhËn thøc, biÕn kh«ng thμnh cã, ®Ó ®Õn nçi lßng chung thuû, tiÕt h¹nh ph¶i
ngËm oan mμ chÕt. C¸i chÕt oan uæng bi th¶m cña Vò N−¬ng kh«ng chØ lμm Tr−¬ng
Sinh ©n hËn, tØnh ngé mμ cßn ®Ó l¹i nçi tiÕc th−¬ng, ®au xãt cho ng−êi ®êi, trë thμnh
bμi häc chung cho nh©n thÕ.
C¸ch kÓ chuyÖn cña t¸c gi¶ ®· gãp phÇn lμm cho c©u chuyÖn thªm c¶m ®éng, hÊp
dÉn. Lêi ®øa trÎ th¬ hån nhiªn l¹i g©y lªn ë ng−êi hay c¶ ghen nh− Tr−¬ng Sinh bao

67
mèi nghi ngê : cha t«i tr−íc kia chØ nÝn thin thÝt "®ªm nμo còng ®Õn, mÑ §¶n ®i còng
®i, mÑ §¶n ngåi còng ngåi, nh−ng ch¼ng bao giê bÕ §¶n c¶". §øa trÎ th¬ ®©u hiÓu lêi
mÑ nãi c¸i bãng lμ ng−êi cha chØ lμ chuyÖn bÞa, lμ s¶n phÈm cña t×nh mÉu tö, cña lßng
thuû chung. V× vËy viÖc t¸c gi¶ giÊu ®i chi tiÕt nμy lμ hîp lý. NiÒm tiÕc th−¬ng, ©n
hËn ®−îc ®Èy lªn cao h¬n khi chÝnh sù ®a nghi, ghen tu«ng mï qu¸ng cña Tr−¬ng
Sinh ®· biÕn ®iÒu ®¬n gi¶n thμnh phøc t¹p. Sù viÖc sÏ ®¬n gi¶n biÕt bao nhiªu nÕu
chμng kh«ng giÊu lêi con nãi. ChØ cÇn mét sù "th¸o ngßi" nμy lμ cã thÓ b¶o toμn ®−îc
h¹nh phóc, tr¸nh cho gia ®×nh sù ®æ vì, lo¹i bá ®−îc nh÷ng oan khiªn gi¸ng xuèng
®Çu Vò N−¬ng. ThÕ nh−ng sù viÖc ®· diÔn ra theo quy luËt tÊt yÕu cña nã vμ c¸i chÕt
cña Vò N−¬ng ®· ®Ó l¹i c¶ nçi tiÕc th−¬ng ©n hËn lÉn niÒm o¸n tr¸ch, lªn ¸n.
ChuyÖn ng−êi con g¸i Nam X−¬ng lμ mét thμnh c«ng nghÖ thuËt ®Æc s¾c cña
NguyÔn D÷. T¸c gi¶ ®· cã nh÷ng s¸ng t¹o trong c¸ch kÓ, trong viÖc h− cÊu thªm t×nh
tiÕt vμ ®−a thªm nh÷ng yÕu tè ly kú vμo c©u chuyÖn.
C©u chuyÖn cã thÓ kÕt thóc ë chç Tr−¬ng Sinh nhËn ra lçi lÇm, thÊu hiÓu nçi oan
cña vî. C¸ch kÕt thóc nμy sÏ gièng c¸ch kÕt thóc cña chuyÖn cæ tÝch Vî chμng Tr−¬ng,
sau khi nhËn ra lçi lÇm Tr−¬ng Sinh ®· ë vËy nu«i con, kh«ng lÊy vî kh¸c. Tuy nhiªn,
mét kÕt thóc hoμn chØnh nh− vËy, víi NguyÔn D÷ l¹i cã lÏ lμ ch−a hoμn chØnh. ChÝnh v×
thÕ t¸c gi¶ ®· s¸ng t¹o thªm ®o¹n sau. Phan Lang nhê cøu sèng Linh Phi mμ ®−îc tr¶
¬n cøu m¹ng nªn tho¸t khái chÕt ®uèi, ë thuû cung, Phan Lang nhËn ra ng−êi lμng lμ
Vò ThÞ ThiÕt, sau khi gi· tõ d−¬ng thÕ ®· ®−îc håi sinh n¬i cung n−íc. Nhê Phan
Lang chuyÓn vËt tin cña Vò N−¬ng mμ Tr−¬ng Sinh ®−îc gÆp l¹i h×nh bãng vî lÇn
cuèi vμ nçi oan khuÊt cña Vò N−¬ng ®−îc gi¶i to¶.
ViÖc thªm vμo mét ®o¹n kÕt nh− vËy ®· chøng minh tμi n¨ng "thiªn cæ kú bót"
(bót ph¸p l¹ mu«n ®êi) cña NguyÔn D÷. §o¹n kÕt nμy võa gièng l¹i võa kh«ng gièng
lèi kÕt thóc cã hËu trong v¨n häc d©n gian. Gièng lèi kÕt thóc cã hËu cña truyÖn kÓ
d©n gian ë chç ng−êi ngay th¼ng, hiÕu th¶o, thuû chung nh− Vò N−¬ng ph¶i ®−îc
minh oan, nh©n phÈm ph¶i ®−îc ®Òn båi, ph¶i ®−îc kh¼ng ®Þnh. Tuy nhiªn, kÕt thóc
nμy l¹i kh¸c kÕt thóc cã hËu cña truyÖn cæ tÝch v× thùc chÊt ®©y lμ mét kÕt thóc bi
kÞch. Vò N−¬ng kh«ng thÓ tõ câi chÕt trë vÒ ®oμn tô víi ng−êi th©n nh− c« TÊm trót
vá thÞ trë thμnh hoμng hËu, h¹nh phóc bªn vua. Sù t¸i ngé cña Vò N−¬ng, trong thùc
chÊt l¹i lμ sù vÜnh biÖt. H¹nh phóc gia ®×nh ®æ vì kh«ng g× hμn g¾n, nμng vμ chång
con vÜnh viÔn chia l×a trong ®«i ng¶ ©m d−¬ng. Mét kÕt thóc vÒ b¶n chÊt lμ bi kÞch
nh− vËy chøng tá ngay ë thÕ kû XVI NguyÔn D÷ ®· cã c¸i nh×n hiÖn thùc s©u s¾c,
chøng tá ngßi bót nh©n ®¹o cña nhμ v¨n thËt sù cã chiÒu s©u.

68
 VμO TRÞNH PHñ
(TrÝch Th−îng kinh ký sù − Lª H÷u Tr¸c)

Lª H÷u Tr¸c (1720−1791) lμ nhμ danh y næi tiÕng nhÊt cña ViÖt Nam thêi cæ.
¤ng cßn lμ nhμ v¨n, nhμ th¬ cã ®ãng gãp ®¸ng kÓ ®èi víi v¨n häc d©n téc ë thÕ kû
XVIII, ®Æc biÖt lμ ë thÓ v¨n xu«i tù sù.
Th−îng kinh ký sù lμ tËp ký sù ch÷ H¸n xuÊt s¾c cña v¨n häc d©n téc. T¸c phÈm
ghi l¹i viÖc t¸c gi¶ lªn kinh ®« ch÷a bÖnh cho cha con chóa TrÞnh S©m. Th−îng kinh
ký sù lμ bøc tranh hiÖn thùc s¾c nÐt vÒ ®êi sèng kinh ®«, ®Æc biÖt lμ ®êi sèng phñ chóa
thêi Lª − TrÞnh. Qua t¸c phÈm, ng−êi ®äc cßn b¾t gÆp bøc ch©n dung tù ho¹ vÒ chÝnh
t¸c gi¶ : mét con ng−êi ngay th¼ng, trung thùc, thê ¬ víi danh lîi, khinh ghÐt bän
thèng trÞ, thuû chung trong t×nh c¶m b¹n bÌ.
§o¹n trÝch Vμo TrÞnh phñ lμ bøc tranh ch©n thùc vÒ cuéc sèng n¬i phñ chóa, ®−îc
kh¾c ho¹ ë hai ph−¬ng diÖn : cuéc sèng th©m nghiªm giμu sang, xa hoa vμ cuéc sèng
èm yÕu, thiÕu sinh khÝ.
Cuéc sèng giμu sang xa hoa n¬i phñ chóa ®−îc gîi lªn ngay tõ nh÷ng Ên t−îng ®Çu
tiªn : "C¸c c¶nh giμu sang cña vua chóa thùc kh¸c h¼n ng−êi th−êng". Giμu sang tõ n¬i
ë : "LÇu tõng g¸c vÏ tung m©y. RÌm ch©u, hiªn ngäc, bãng mai ¸nh vμo". Giμu sang
trong tiÖn nghi sinh ho¹t. VËt dông h»ng ngμy th× "®å nghi tr−îng ®Òu s¬n son thiÕp
vμng". §å ¨n thøc uèng toμn cao l−¬ng mü vÞ "m©m vμng, chÐn b¹c", "toμn cña ngon vËt
l¹". Phñ chóa ph« bμy sù giμu sang vμ còng kh«ng che giÊu sù xa xØ. §Ó phôc dÞch mét
«ng chóa nhá, mét ®øa trÎ ®é n¨m s¸u tuæi mμ cã tíi "n¨m s¸u lÇn tr−íng gÊm", chiÕc
phßng réng víi chiÕc sËp, chiÕc ghÕ s¬n son thiÕp vμng bμy nÖm gÊm vμ nh÷ng ng−êi
®øng hÇu hai bªn. VËt vμ ng−êi n¬i phñ chóa kh«ng chØ ®−îc d¸t vμng mμ cßn ®−îc tr¸t
phÊn son vμ bao bäc bëi tÇng tÇng líp líp h−¬ng hoa.
Cuéc sèng n¬i phñ chóa thËt th©m nghiªm nh−ng thiÕu sinh khÝ. Theo b−íc ch©n
t¸c gi¶, ng−êi ®äc cã c¶m gi¸c ®i vμo phñ chóa nh− ®i vμo mª cung ®Çy uy quyÒn bÝ
hiÓm vμ ®Çy ¸m khÝ : "Chóng t«i ®i cöa sau vμo phñ. Ng−êi truyÒn lÖnh dÉn t«i qua
mÊy lÇn cöa n÷a", "®i ®−îc vμi tr¨m b−íc, qua mÊy lÇn cöa n÷a míi ®Õn c¸i ®iÕm
"HËu m· qu©n tóc trùc". §Ó vμo n¬i ë cña chóa cßn ph¶i lÇn theo lèi ®i "ë trong tèi
om, kh«ng thÊy cã cöa ngâ g× c¶", ph¶i "®i qua ®é n¨m s¸u lÇn tr−íng gÊm". Trong c¸i
mª cung nμy ¸m khÝ bao trïm kh«ng gian, c¶nh vËt : kh«ng ¸nh mÆt trêi, cuéc sèng bÞ
v©y bäc bëi gÊm vãc, phÊn s¸p, h−¬ng hoa. ¸m khÝ ngÊm s©u vμo h×nh hμi thÓ t¹ng
TrÞnh C¸n : "Tinh khÝ kh« hÕt, da mÆt kh«, rèn låi, g©n thêi xanh, ch©n tay gÇy gß...".
Bëi "ThÕ tö ë trong chèn mμn che tr−íng phñ, ¨n qu¸ no, mÆc qu¸ Êm nªn t¹ng phñ
yÕu ®i".
Miªu t¶ cuéc sèng giμu sang, xa hoa nh−ng thiÕu sinh khÝ, tr¸i víi tù nhiªn, t¸c
gi¶ ®· gi¸n tiÕp phª ph¸n giai cÊp thèng trÞ Lª − TrÞnh.
Nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét néi t©m Lª H÷u Tr¸c chøng tá «ng lμ ng−êi trung
thùc, cã phÈm chÊt cao ®Ñp. Mét mÆt «ng cã thÓ ch÷a cho ThÕ tö kh¸ lªn, nh−ng nÕu
cã kÕt qu¶ ngay th× sÏ bÞ danh lîi nã rμng buéc, kh«ng lμm sao vÒ nói ®−îc. MÆt kh¸c
«ng l¹i ch÷a bÖnh cho TrÞnh C¸n víi tÊt c¶ sù hiÓu biÕt cña m×nh. §iÒu nμy cho thÊy
Lª H÷u Tr¸c coi th−êng danh lîi, khinh ghÐt bän thèng trÞ xa hoa, truþ l¹c, nh−ng lμ

69
mét thÇy thuèc ch©n chÝnh, «ng ®· lÊy viÖc cøu ng−êi lμm y ®øc. §©y lμ nÐt ®Ñp trong
l−¬ng t©m cña nhμ ®¹i danh y.
V¨n ký sù cña Lª H÷u Tr¸c cã sù kÕt hîp gi÷a ghi chÐp sù viÖc mét c¸ch chÝnh
x¸c kh¸ch quan víi viÖc béc lé nh÷ng suy nghÜ, c¶m xóc cña ng−êi viÕt. Mçi ch÷, mçi
lêi trong ®o¹n trÝch ®Òu chøa ®ùng l−îng th«ng tin vÒ sù vËt kh¸ch quan võa chøa
®ùng "l−îng th«ng tin t©m hån" chÝnh t¸c gi¶. V¨n Lª H÷u Tr¸c võa cã tÝnh chÝnh
x¸c, t−êng tËn, minh b¹ch cña mét nhμ khoa häc, võa trμn ®Çy c¶m xóc cña mét tr¸i
tim nghÖ sÜ. Do kÕt hîp miªu t¶ chÝnh x¸c, kh¸ch quan víi viÖc thÓ hiÖn nh÷ng c¶m
nhËn chñ quan nªn nh÷ng trang v¨n ®· truyÒn tíi ng−êi ®äc nh÷ng c¶m xóc, suy t−
cña chÝnh ng−êi viÕt. §éc gi¶ nh− cïng t¸c gi¶ cã mét chuyÕn ®i vμo "TrÞnh phñ".
Còng qua mét ®o¹n ký sù ng¾n, Lª H÷u Tr¸c ®· kh¾c ho¹ ch©n dung nh©n vËt
b»ng vμi ba nÐt miªu t¶, võa cô thÓ, riªng biÖt võa mang ý nghÜa kh¸i qu¸t, ®iÓn
h×nh. ThÕ tö TrÞnh C¸n ®−îc miªu t¶ víi nh÷ng nÐt riªng, cô thÓ tõ h×nh hμi, vãc d¸ng
®Õn ng«n ng÷, cö chØ : "Mét ng−êi ngåi trªn sËp ®é n¨m, s¸u tuæi, mÆc ¸o lôa ®á. Cã
mÊy ng−êi ®øng hÇu hai bªn... ThÕ tö c−êi : "¤ng nμy l¹y khÐo". ChØ qua mét lêi nãi,
TrÞnh C¸n hiÖn lªn ®óng lμ mét «ng chóa con, c¸i "oai" cña "bÒ trªn" kh«ng che lÊp
c¸i ng« nghª cña mét ®øa trÎ miÖng cßn h¬i s÷a. Bøc ch©n dung mang mét nÐt hμi
h−íc kÝn ®¸o.

70
 HåI THø M−êi BèN
(TrÝch Hoμng Lª nhÊt thèng chÝ − Ng« gia v¨n ph¸i)

Hoμng Lª nhÊt thèng chÝ lμ s¸ng t¸c tËp thÓ cña c¸c t¸c gi¶ thuéc dßng hä Ng«
Th× ë lμng T¶ Thanh Oai, Hμ T©y, trong ®ã cã ®ãng gãp quan träng cña Ng« Th× ChÝ (?
- ?) vμ Ng« Th× Du (1772 - 1840).
T¸c phÈm viÕt b»ng ch÷ H¸n, theo thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi nh− kiÓu Tam
quèc chÝ diÔn nghÜa cña v¨n häc Trung Quèc. T¸c phÈm gåm 17 håi.
Hoμng Lª nhÊt thèng chÝ ph¶n ¸nh lÞch sö ba m−¬i n¨m n¨m cuèi cïng cña thÕ kû
XVIII (tõ khi TrÞnh S©m lªn ng«i chóa n¨m 1768 ®Õn lóc Gia Long lªn ng«i vua n¨m
1802). §©y lμ giai ®o¹n lÞch sö ®Çy biÕn ®éng, víi hai néi dung chÝnh lμm nªn diÖn m¹o
thêi ®¹i : sù thèi n¸t vμ khñng ho¶ng ®i tíi sôp ®æ cña c¸c tËp ®oμn phong kiÕn trong
n−íc, khÝ thÕ quËt khëi chèng thï trong giÆc ngoμi cña cuéc khëi nghÜa T©y S¬n.
§o¹n trÝch gi¶ng thuéc håi thø 14, thÓ hiÖn hai néi dung c¬ b¶n : bé mÆt bän x©m
l−îc, bän b¸n n−íc, sù thÊt b¹i th¶m h¹i cña chóng, h×nh t−îng ng−êi anh hïng
NguyÔn HuÖ, khÝ thÕ quËt khëi, thÇn tèc ph¸ qu©n Thanh cña nghÜa qu©n T©y S¬n.
H×nh ¶nh bän x©m l−îc hiÖn lªn qua nh©n vËt T«n SÜ NghÞ vμ mét sè qu©n lÝnh
cña y. Chóng mang b¶n chÊt kiªu c¨ng tù phô nh−ng l¹i rÊt hÌn nh¸t. Khi vμo ViÖt
Nam, tõ cöa ¶i th¼ng tíi Th¨ng Long "nh− dÉm ®Êt b»ng", "kh«ng mét mòi tªn".
T«n SÜ NghÞ "xem th−êng, cho lμ v« sù". H¾n "cμng thªm ng¹o ng−îc, bu«ng tuång,
mÆc cho qu©n lÝnh c¸c ®ån tù tiÖn bá c¶ ®éi ngò, ®i l¹i lang thang kh«ng cßn cã kû
luËt g× c¶". Thãi kiªu c¨ng ®i liÒn víi thãi tù phô. NghÞ vμ qu©n t−íng cña y cho r»ng
qu©n T©y S¬n nh− "c¸ chËu, chim lång, cßn chót h¬i thõa, thoi thãp kh«ng ®¸ng nãi
®Õn". Chóng cã thÓ trong chèc l¸t "®¸nh th¼ng ®Õn sμo huyÖt cña qu©n T©y S¬n", "b¾t
sèng kh«ng mét tªn nμo lät l−íi". T«n SÜ NghÞ vμ qu©n x©m l−îc cμng kiªu c¨ng tù phô
bao nhiªu th× khi thÊt b¹i chóng cμng hÌn nh¸t bÊy nhiªu. Qu©n T©y S¬n ®¸nh ®ån
Ngäc Håi, Th¸i thó SÇm Nghi §èng "tù th¾t cæ chÕt". Qu©n t−íng Thanh "bá ch¹y
t¸n lo¹n", "giμy xÐo lªn nhau mμ chÕt, th©y n»m ®Çy ®ång, m¸u ch¶y thμnh suèi". Lóc
nghe tin T©y S¬n ®¸nh óp Ngäc Håi, T«n SÜ NghÞ ®· "sî mÊt mËt, ngùa kh«ng kÞp
®ãng yªn, m×nh kh«ng kÞp mÆc gi¸p, dÉn bän lÝnh kÞ m· cña m×nh chuån tr−íc qua
cÇu phao, råi nh¾m h−íng B¾c mμ ch¹y". T−íng chØ huy ®· thÕ cßn ®¸m tμn qu©n th×
"®Òu ho¶ng hèt, tan t¸c bá ch¹y, tranh nhau qua cÇu sang s«ng, x« ®Èy nhau mμ chÕt
rÊt nhiÒu. L¸t sau cÇu l¹i bÞ ®øt, qu©n lÝnh ®Òu r¬i xuèng n−íc, ®Õn nçi n−íc s«ng NhÞ
Hμ v× thÕ mμ t¾c nghÏn kh«ng ch¶y ®−îc n÷a".
Sè phËn bän vua quan ph¶n n−íc h¹i d©n còng bi ®¸t kh«ng kÐm. Lª Chiªu
Thèng vμ tÇng líp quý téc triÒu Lª v× quyÒn lîi Ých kû ®· "câng r¾n c¾n gμ nhμ", thÇn
phôc ngo¹i bang mét c¸ch nhôc nh·. Lª Quýnh "bÞa lêi nãi h·o ®Ó yªn lßng T«n SÜ
NghÞ", ®Ó "chãng ®−îc qu©n sang cøu". Lª Chiªu Thèng th× nhÊt cö nhÊt ®éng ®Òu
phô thuéc vμo NghÞ. Vua Lª lóc nμo còng "ho¶ng sî", "véi v·", "cuèng quýt" khi nghe
tin T©y S¬n, chøng tá con ng−êi nμy rÊt b¹c nh−îc, hÌn nh¸t. Lóc T©y S¬n ®¸nh ra
B¾c, vua quan ho¶ng hèt, cuèng quýt ch¹y theo giÆc. Chóng "gÆp ®−îc chiÕc thuyÒn
®¸nh c¸ véi c−íp lÊy råi chÌo sang bê b¾c". GÆp T«n SÜ NghÞ vμ ®¸m tμn qu©n ë cöa

71
¶i, chóng cßn "®éi ¬n" bän b¹i trËn, cßn høa hÑn "l¹i xin sang hÇu" kÎ x©m l−îc. Khi
nghe NghÞ nãi "h·y t¹m vμo Nam Ninh ®Ó chê th¸nh chØ", vua Lª cïng bän t−íng t¸
l¹i "thu nhÆt tμn qu©n kÐo vÒ". §óng lμ lò ng−êi nμy v× ham sèng sî chÕt mμ mÊt hÕt
liªm sØ. Sè phËn bi ®¸t cña chóng thËt ®¸ng khinh bØ.
H×nh t−îng NguyÔn HuÖ ®−îc kh¾c ho¹ trong ®o¹n trÝch lμ h×nh t−îng ng−êi anh
hïng d©n téc võa tiÕp nèi truyÒn thèng Ng« QuyÒn, Lª Hoμn, Lý Th−êng KiÖt, TrÇn
Quèc TuÊn, Lª Lîi võa mang tinh thÇn quËt khëi cña thêi ®¹i, cã c¸ tÝnh, cèt c¸ch
riªng.
NguyÔn HuÖ lμ ng−êi cã lßng yªu n−íc nång nμn. Tr−íc khi lªn ®−êng tiÕn qu©n
ra B¾c, «ng cho truyÒn ®i lêi lÖnh dô cã khÝ v¨n nh− mét bμi hÞch. Trong lêi lÖnh dô
nμy NguyÔn HuÖ thÓ hiÖn ý thøc ®éc lËp tù chñ : "Trong kho¶ng vò trô, ®Êt nμo sao
Êy, ®Òu ®· ph©n biÖt râ rμng, ph−¬ng Nam, ph−¬ng B¾c chia nhau mμ cai trÞ". Lêi
lÖnh dô chÝnh lμ sù tiÕp nèi tinh thÇn "Nam quèc s¬n hμ Nam ®Õ c−" tõ thêi Lý
Th−êng KiÖt. Tinh thÇn quyÕt chiÕn quyÕt th¾ng kÎ thï x©m l−îc cña NguyÔn HuÖ
mang hμo khÝ HÞch t−íng sÜ v¨n cña TrÇn Quèc TuÊn : "C¸c ng−êi ®Òu lμ nh÷ng kÎ cã
l−¬ng tri l−¬ng n¨ng, h·y cïng ta ®ång t©m hiÖp lùc ®Ó dùng nªn c«ng lín". NiÒm tù
hμo d©n téc cña NguyÔn HuÖ l¹i ©m vang lêi tuyªn bè dâng d¹c cña B×nh Ng« ®¹i c¸o
: "§êi H¸n cã Tr−ng N÷ V−¬ng, ®êi Tèng cã §inh Tiªn Hoμng, Lª §¹i Hμnh, ®êi Minh cã Lª
Th¸i Tæ, c¸c Ngμi kh«ng nì ngåi nh×n chóng lμm ®iÒu tμn b¹o, nªn ®· thuËn lßng
ng−êi, dÊy nghÜa qu©n, ®Òu chØ ®¸nh mét trËn lμ th¾ng vμ ®uæi ®−îc chóng vÒ ph−¬ng
B¾c".
NguyÔn HuÖ cßn lμ ng−êi cã tinh thÇn qu¶ quyÕt, trÝ th«ng minh s¸ng suèt, cã tμi
cÇm qu©n. Ngay c¶ nh÷ng ng−êi trong triÒu ®×nh Lª, nh÷ng ng−êi ®èi lËp víi phong
trμo T©y S¬n còng ph¶i thõa nhËn "NguyÔn HuÖ lμ tay anh hïng l·o luyÖn, dòng
m·nh vμ cã tμi cÇm qu©n". Tμi cÇm qu©n Êy thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng "biÕt ®Þch, biÕt ta".
HiÓu râ giÆc rÊt chñ quan, l¹i l¬ lμ trong nh÷ng ngμy tÕt, NguyÔn HuÖ ®· quyÕt ®Þnh
lμm cuéc tÊn c«ng thÇn tèc, tËp trung lùc l−îng, ®¸nh mét trËn quÐt s¹ch hai m−¬i
v¹n qu©n x©m l−îc. ¤ng kh«ng chØ cã tμi ph¸n ®o¸n mμ cßn cã tμi ®iÒu binh khiÓn
t−íng. ¤ng biÕt tËp trung vμo nh÷ng kh©u hiÓm yÕu, then chèt, trùc tiÕp chØ huy c¸c
trËn ®¸nh. ChiÕn thuËt cña NguyÔn HuÖ rÊt linh ho¹t, xuÊt quû, nhËp thÇn, khi nghi
binh thanh thÕ, lóc tæng lùc tÊn c«ng. NguyÔn HuÖ lμ ng−êi cã tÇm nh×n chiÕn l−îc.
Tr−íc lóc xuÊt qu©n, «ng ®· ®Þnh ®−îc ngμy chiÕn th¾ng : "LÇn nμy ta ra, th©n hμnh
cÇm qu©n, ph−¬ng l−îc tiÕn ®¸nh ®· cã tÝnh s½n, ch¼ng qua m−¬i ngμy cã thÓ ®uæi
®−îc ng−êi Thanh". §ang khi ®¸nh giÆc mμ lßng ®· nghÜ tíi mèi quan hÖ gi÷a hai
n−íc, ®Õn h¹nh phóc cña nh©n d©n hai d©n téc : "Nh−ng nghÜ chóng lμ n−íc lín gÊp
m−êi n−íc m×nh, sau khi bÞ thua mét trËn ¾t lÊy lμm thÑn mμ lo m−u b¸o thï. Nh−
thÕ th× viÖc binh ®ao kh«ng bao giê døt, kh«ng ph¶i lμ phóc cho d©n, nì nμo mμ lμm
nh− vËy".
C¶ vÒ ®øc ®é vμ tμi n¨ng, NguyÔn HuÖ ®Òu tiªu biÓu cho truyÒn thèng yªu n−íc,
nh©n nghÜa, anh hïng cña d©n téc vμ tinh thÇn quËt khëi cña phong trμo T©y S¬n,
cña thêi ®¹i n«ng d©n khëi nghÜa.
Mét trong nh÷ng thμnh c«ng nghÖ thuËt cña Hoμng Lª nhÊt thèng chÝ ®−îc thÓ hiÖn ë
Håi thø 14 lμ nghÖ thuËt t¸i hiÖn sù thùc lÞch sö vμ nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt.
T¸c phÈm ®· t¸i hiÖn sù thùc lÞch sö võa chÝnh x¸c võa sinh ®éng. Ghi chÐp c¸c
sù kiÖn mét c¸ch cô thÓ, chÝnh x¸c, c¸c t¸c gi¶ ®· sö dông bót ph¸p biªn niªn sö, kÓ

72
theo tr×nh tù c¸c biÕn cè, sù kiÖn, theo tr×nh tù thêi gian, cã ngμy th¸ng cô thÓ, x¸c
®Þnh. Tuy nhiªn, kh¸c c¸c nhμ chÐp sö, t¸c gi¶ Hoμng Lª nhÊt thèng chÝ kh«ng thuËt
l¹i c¸c sù kiÖn mét c¸ch kh« khan, l¹nh lïng. Lêi v¨n võa b¶o ®¶m tÝnh kh¸ch quan
khoa häc võa thÓ hiÖn t×nh c¶m chñ quan cña ng−êi viÕt khi mØa mai, khi hμo høng
phÊn khëi, ®«i chç xen nhËn xÐt, b×nh luËn...
Giíi h¹n bëi bót ph¸p nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i, ngßi bót t¸c gi¶ kh«ng ®i vμo miªu
t¶ cô thÓ, chi tiÕt ch©n dung nh©n vËt. Tuy nhiªn, víi c¸ch miªu t¶ ®¬n gi¶n vμ c«
®äng, hμm sóc, chØ qua mét sè chi tiÕt cô thÓ, qua lêi nãi, hμnh ®éng tiªu biÓu cña
nh©n vËt, t¸c gi¶ dùng lªn ®−îc nh÷ng tÝnh c¸ch kh¸ ®Ëm nÐt. H×nh ¶nh NguyÔn
HuÖ hiÖn lªn kh¸ cô thÓ, cã nÐt riªng, qua lêi mét nh©n vËt nãi vÒ «ng : "NguyÔn HuÖ
lμ tay anh hïng l·o luyÖn dòng m·nh vμ cã tμi cÇm qu©n. Xem h¾n ra B¾c vμo Nam
Èn hiÖn nh− quû thÇn, kh«ng ai cã thÓ l−êng biÕt... ThÊy h¾n trá tay, ®−a m¾t, lμ ai
nÊy ®· ph¸ch l¹c, hån xiªu, sî h¬n sî sÊm sÐt". B¶n chÊt mét con ng−êi m¹nh mÏ, tù
tin béc lé qua chÝnh lêi NguyÔn HuÖ : "... hÑn ®Õn ngμy mång 7 n¨m míi th× vμo thμnh
Th¨ng Long më tiÖc ¨n mõng. C¸c ng−¬i nhí lÊy, ®õng cho ta nãi kho¸c".
Nh÷ng chi tiÕt viÕt vÒ T«n SÜ NghÞ, Lª Chiªu Thèng bá ch¹y khi nghe tin T©y S¬n
®Òu cã t¸c dông lét t¶ b¶n chÊt, kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch nh©n vËt.

73
 CHÞ EM THUý KIÒU
(TrÝch TruyÖn KiÒu − nguyÔn du)

§o¹n trÝch ChÞ em Thuý KiÒu n»m ë phÇn më ®Çu cña TruyÖn KiÒu. Bót lùc cña
NguyÔn Du, trong ®o¹n th¬ nμy, tËp trung kh¾c ho¹ hai bøc ch©n dung xinh x¾n vμ
®Ñp ®Ï cña Thuý V©n vμ Thuý KiÒu.
§o¹n th¬ giíi thiÖu tμi s¾c cña hai chÞ em Thuý KiÒu cã mét bè côc kh¸ hoμn
chØnh. Tr−íc hÕt, trong bèn c©u th¬ ®Çu, NguyÔn Du ®· giíi thiÖu chung vÒ hai chÞ em
KiÒu tõ vÎ ®Ñp cña h×nh thøc bªn ngoμi ®Õn vÎ ®Ñp tinh thÇn bªn trong. TiÕp ®ã, t¸c
gi¶ giíi thiÖu vÎ ®Ñp riªng cña Thuý V©n (trong bèn c©u th¬ tiÕp), thùc chÊt lμ t¹o
tiÒn ®Ò, t¹o ra ®iÓm tùa cña nghÖ thuËt "®ßn bÈy" ®Ó tËp trung kh¾c ho¹ tμi s¾c cña
Thuý KiÒu, nh©n vËt trung t©m cña t¸c phÈm (trong m−êi hai c©u th¬ tiÕp theo). Cuèi
cïng, t¸c gi¶ tæng hîp l¹i, giíi thiÖu chung vÒ ®øc h¹nh cña c¶ hai chÞ em KiÒu (trong
bèn c©u th¬ cuèi).
Qua ngßi bót tμi t×nh cña NguyÔn Du, hai chÞ em Thuý KiÒu ®Òu xinh ®Ñp, nh−ng
"mçi ng−êi mét vÎ".
VÎ ®Ñp cña Thuý V©n ®−îc nhμ th¬ miªu t¶ kh¸ toμn vÑn tõ khu«n mÆt, nÐt mμy,
m¸i tãc, mμu da ®Õn tiÕng nãi, nô c−êi vμ phong c¸ch. G−¬ng mÆt nμng xinh ®Ñp nh−
mÆt tr¨ng trßn, l«ng mμy ®Ñp nh− mμy con ngμi (b−ím t»m). MiÖng nμng c−êi t−¬i
nh− hoa, tiÕng nãi trong nh− ngäc. Tãc nμng ®Ñp h¬n c¶ m©y (m©y thua n−íc tãc), da
tr¾ng h¬n c¶ tuyÕt (tuyÕt nh−êng mμu da). Dung nhan tuyÖt ®Ñp cña Thuý V©n ®−îc
hiÖn ra qua nh÷ng h×nh ¶nh cã tÝnh chÊt −íc lÖ cña v¨n häc cæ.
NhiÒu ng−êi ®· nhËn xÐt Thuý V©n cã vÎ ®Ñp cña ng−êi con g¸i ®oan trang, phóc
hËu. G−¬ng mÆt xinh ®Ñp ®Çy ®Æn cña nμng nh− b¸o tr−íc mét cuéc ®êi ªm Êm, trßn
trÞa, b×nh yªn.
Còng lμ ng−êi con g¸i xinh ®Ñp, nh−ng vÎ ®Ñp, tμi s¾c cña Thuý KiÒu cã nh÷ng nÐt
kh¸c h¼n víi Thuý V©n. §«i m¾t ®Ñp cña nμng KiÒu trong nh− n−íc mïa thu, l«ng
mμy cña nμng xinh x¾n, t−¬i non nh− s¾c nói mïa xu©n. NÕu nh− thiªn nhiªn nh−êng
nhÞn tr−íc vÎ ®Ñp phóc hËu cña Thuý V©n, th× l¹i trë nªn ghen ghÐt tr−íc vÎ ®Ñp "s¾c
s¶o mÆn mμ" cña nμng KiÒu :
KiÒu cμng s¾c s¶o mÆn mμ,
So bÒ tμi s¾c l¹i lμ phÇn h¬n :
Lμn thu thuû, nÐt xu©n s¬n,
Hoa ghen thua th¾m, liÔu hên kÐm xanh.
NguyÔn Du ®· kh«ng tiÕc lêi ca ngîi c¶ s¾c ®Ñp lÉn tμi nghÖ cña nμng KiÒu. KiÒu
lμ c« g¸i tuyÖt vêi xinh ®Ñp, s¾c ®Ñp "nghiªng n−íc nghiªng thμnh" ®ång thêi lμ c« g¸i
tμi hoa. Tμi th¬, tμi ho¹, tμi ®μn cña nμng ®Òu lªn tíi tét ®Ønh :
Th«ng minh vèn s½n tÝnh trêi
Pha nghÒ thi ho¹ ®ñ mïi ca ng©m
Cung th−¬ng lÇu bËc ngò ©m
NghÒ riªng ¨n ®øt Hå cÇm mét tr−¬ng.

74
 "Tμi hoa b¹c mÖnh", NguyÔn Du khi vÏ lªn bøc ch©n dung cña Thuý KiÒu còng
kh«ng tho¸t ra ngoμi quan niÖm Êy cña nhμ nho. Vμ c¸i tμi s¾c nh−êng Êy cña nμng
KiÒu ®Õn møc "hoa ghen", "liÔu hên", c¶ ®Õn thiªn nhiªn còng ph¶i sinh lßng ®è kþ
nh− nhiÒu ng−êi ®· tõng nhËn xÐt, thÓ hiÖn dông ý nghÖ thuËt cña NguyÔn Du : b¸o
tr−íc sè phËn, cuéc ®êi ®Çy bÊt h¹nh suèt m−êi l¨m n¨m ch×m næi cña nμng KiÒu.

75
 KIÒU GÆP KIM TRäNG
(TrÝch TruyÖn KiÒu − NguyÔn Du)

Nh©n ngμy tÕt thanh minh, Thuý KiÒu ®i t¶o mé vμ ch¬i xu©n cïng víi Thuý V©n
vμ V−¬ng Quan. XÕ chiÒu, khi ®ang trong t©m tr¹ng "dïng d»ng nöa ë nöa vÒ" th× ba
chÞ em KiÒu chît gÆp Kim Träng, mét tμi tö v¨n nh©n næi tiÕng trong vïng. Cuéc gÆp
gì kú diÖu nμy lμ mét t×nh huèng, lμ c¸i cí ®Ó NguyÔn Du giíi thiÖu víi ng−êi ®äc bøc
ch©n dung cña Kim Träng vμ mèi t×nh míi chím në gi÷a chμng Kim vμ nμng KiÒu.
NguyÔn Du ®· t¹o ra mét kh«ng khÝ hÕt søc th¬ méng vμ trang träng ®Ó cho Kim
Träng xuÊt hiÖn. C¶ kh«ng gian vμ thêi gian ®Òu gîi c¶m, mü lÖ vμ ¨m ¾p xu©n t×nh.
Vμ chμng Kim hiÖn ra trong ©m thanh cña tiÕng nh¹c vμng :
Nh¹c vμng ®©u ®· tiÕng nghe gÇn gÇn.
Tr«ng chõng thÊy mét v¨n nh©n,
Láng bu«ng tay khÊu, b−íc lÇn dÆm b¨ng.
§Ò huÒ l−ng tói giã tr¨ng,
Sau ch©n theo mét vμi th»ng con con.
Kim Träng bu«ng láng d©y c−¬ng cho ngùa ®i thong th¶. Bãng d¸ng Kim Träng
tho¸ng hiÖn ra tõ xa víi mét phong th¸i thanh cao, trang nh· kh¸c th−êng.
H×nh ¶nh Kim Träng ®−îc NguyÔn Du miªu t¶ tõ xa ®Õn gÇn. Cμng ®Õn gÇn, h×nh
¶nh Kim Träng cμng hiÖn ra râ nÐt h¬n vμ næi bËt lªn, léng lÉy gi÷a khung c¶nh thiªn
nhiªn th¬ méng cña mét chiÒu xu©n ®Ñp :
TuyÕt in s¾c ngùa c©u gißn,
Cá pha mμu ¸o nhuém non da trêi.
VÎ hμo hoa, phong nh· cμng lé râ khi Kim Träng xuèng ngùa, khoan thai b−íc ®i
trªn dÆm cá xanh. Dung m¹o kh«i ng«, tuÊn tó, vÎ hμo hoa, phong nh· cña chμng Kim
lμm cho c¶nh vËt xung quanh d−êng nh− còng sinh ®éng h¼n lªn :
Hμi v¨n lÇn b−íc dÆm xanh,
Mét vïng nh− thÓ c©y quúnh, cμnh dao.
Xu©n DiÖu ®· tõng nhËn xÐt : Kim Träng b−íc ®i lμm xinh ®Ñp c¶ mét vïng ! C©y
cá, c¶nh vËt thiªn nhiªn trë nªn xinh ®Ñp h¬n, rùc rì h¬n nhê cã sù xuÊt hiÖn cña Kim
Träng.
NguyÔn Du ®· kh«ng tiÕc lêi ca ngîi Kim Träng (còng nh− tr−íc ®ã, «ng ®· tõng
ca ngîi tμi s¾c cña Thuý KiÒu) :
NÒn phó hËu, bËc tμi danh,
V¨n ch−¬ng nÕt ®Êt, th«ng minh tÝnh trêi.
Phong t− tμi m¹o tãt vêi,
Vμo trong phong nh·, ra ngoμi hμo hoa.
Kim Träng lμ mét mÉu ng−êi lý t−ëng mμ NguyÔn Du ®· göi g¾m vμo ®Êy nh÷ng
t©m t−, −íc väng cña m×nh. Tr−íc ®ã, NguyÔn Du ®· tõng t¹o ra bøc ch©n dung tuyÖt
thÕ giai nh©n cña nμng KiÒu, th× giê ®©y, còng b»ng mét ngßi bót tr©n träng vμ ®Çy

76
−u ¸i, «ng ®· t¹o nªn mét bøc ch©n dung cña Kim Träng − mét bËc v¨n nh©n tμi tö
hiÕm cã trªn ®êi.

77
 M· GI¸M SINH MUA KIÒU
(TrÝch TruyÖn KiÒu - NguyÔn Du)

GÆp c¬n gia biÕn, Thuý KiÒu hy sinh mèi t×nh ®Çu trong tr¾ng vμ say mª, tù
nguyÖn b¸n m×nh chuéc cha. Lîi dông t×nh c¶nh ®au ®ín cña KiÒu, M· Gi¸m Sinh
®¸nh tiÕng c−íi nμng vÒ lμm vî thiÕp. Nh−ng sù thùc lμ h¾n mua KiÒu cho cöa hμng
thanh l©u cña h¾n víi Tó Bμ ë L©m Tri. §o¹n trÝch nμy miªu t¶ mμn kÞch mua b¸n,
qua ®ã lét mÆt n¹ cña M· Gi¸m Sinh vμ thÓ hiÖn nçi ®au ®ín ª chÒ cña nμng KiÒu.
Qua ngßi bót s¾c s¶o cña NguyÔn Du, bé mÆt con bu«n cña tªn hä M· mçi lóc mét
lé ra râ nÐt h¬n. Trong mμn kÞch nμy, h¾n ®ãng vai lμ chμng sinh viªn Quèc Tö Gi¸m
®Õn lμm lÔ "vÊn danh" xin c−íi Thuý KiÒu vÒ lμm vî lÏ. G· sinh viªn gi¶ hiÖu, "ng−êi
viÔn kh¸ch" mê ¸m nμy mï mê tõ tªn hä ®Õn quª qu¸n. Vμ ngßi bót nh− cã thÇn cña
NguyÔn Du, cø mçi nÐt vÏ ch©n dung M· Gi¸m Sinh l¹i mét lÇn ®Ó lé ra c¸i b¶n chÊt
con bu«n ghª tëm cña h¾n :
Qu¸ niªn tr¹c ngo¹i tø tuÇn,
Mμy r©u nh½n nhôi, ¸o quÇn b¶nh bao.
Tr−íc thÇy, sau tí x«n xao,
Nhμ b¨ng ®−a mèi, r−íc vμo lÇu trang.
GhÕ trªn ngåi tãt sç sμng...
M· Gi¸m Sinh ®· ngo¹i tø tuÇn mμ vÉn "¸o quÇn b¶nh bao", "mμy r©u nh½n nhôi"
râ ra mét g· trai l¬ b¶nh choÑ. Lò thÇy tí chóng kÐo ®Õn nhμ KiÒu thËt lμ nhèn nh¸o,
nhè nh¨ng, lo¹n xÞ. Vμ c¸i cö chØ th« lç qu¸ ®¸ng cña g· "GhÕ trªn ngåi tãt sç sμng" ®·
tù lét c¸i mÆt n¹ sinh viªn, ph¬i bμy ch©n t−íng mét tªn v« häc, mét g· con bu«n cña
h¾n.
NguyÔn Du cø "kh¸ch quan" miªu t¶ c¶nh mua b¸n, vËy mμ b¶n chÊt thËt cña
M· Gi¸m Sinh vÉn bÞ ph¬i bμy ra tr−íc m¾t ng−êi ®äc. DÉu ®−îc che ®Ëy b»ng mäi
m¸nh líi x¶o quyÖt, nh−ng th¸i ®é, cö chØ, hμnh vi vμ ng«n ng÷ cña M· Gi¸m Sinh
vÉn tù tè c¸o b¶n chÊt ®Ých thùc cña h¾n lμ mét tªn bu«n ng−êi ®ª tiÖn. Trong con
m¾t h¾n, nμng KiÒu cïng víi tμi s¾c cña nμng chØ lμ mét mãn hμng kh«ng h¬n
kh«ng kÐm. H¾n "®¾n ®o" khi "c©n s¾c, c©n tμi" cña nμng. H¾n "Ðp", h¾n "thö" tμi
nghÖ cña nμng, nhÊc lªn, ®Æt xuèng, xoay vÇn ®ñ kiÓu hÖt nh− ng−êi ta mua b¸n
mét mãn hμng ngoμi chî. Khi ®· hoμn toμn võa ý, b¶n chÊt con bu«n cña h¾n vÉn lé
ra ë c¸i th¸i ®é "tuú c¬ ®Æt ®×u" khi mÆc c¶. B¶n chÊt ®ã cμng ®−îc che ®Ëy b»ng
nh÷ng lêi lÏ mü miÒu, gi¶ dèi : "R»ng : mua ngäc ®Õn Lam KiÒu − SÝnh nghi xin d¹y
bao nhiªu cho t−êng ?" th× cuèi cïng l¹i cμng béc lé mét c¸ch tr¾ng trîn vμ bØ æi nhÊt
:
Cß kÌ bít mét thªm hai
Giê l©u ng· gi¸ vμng ngoμi bèn tr¨m.
Víi sù mÆc c¶ "cß kÌ" ty tiÖn, bÈn thØu nμy, mμn kÞch lÔ "vÊn danh" lé râ thùc
chÊt lμ mét c¶nh mua b¸n tr¾ng trîn, vμ M· Gi¸m Sinh hiÖn nguyªn h×nh lμ mét
tªn "bu«n thÞt b¸n ng−êi" ghª tëm vμ ®ª tiÖn nhÊt.
Trong ®o¹n trÝch M· Gi¸m Sinh mua KiÒu, h×nh ¶nh Thuý KiÒu hiÖn ra víi tÊt c¶

78
nh÷ng buån tñi, xãt xa, ª chÒ, tñi hæ. KiÒu ®· tõng sèng trong c¶nh "£m ®Òm tr−íng
rñ mμn che − T−êng ®«ng ong b−ím ®i vÒ mÆc ai", ®ang sèng trong h¹nh phóc cña mèi
t×nh ®Çu say mª, trong tr¾ng, bÊt ngê tai ho¹ Ëp ®Õn, nμng thμnh ra mét mãn hμng
cho bän "bu«n thÞt b¸n ng−êi" trao tay mua b¸n, mÆc c¶. T©m hån nh¹y c¶m cña nμng
®· c¶m nhËn s©u s¾c c¶nh ngé võa hæ thÑn, võa ®au ®ín võa nhôc nh· cña m×nh :
Nçi m×nh thªm tøc nçi nhμ,
ThÒm hoa mét b−íc, lÖ hoa mÊy hμng !
Ng¹i ngïng dÝn giã, e s−¬ng,
Ngõng hoa bãng thÑn, tr«ng g−¬ng mÆt dμy.
Trong mμn kÞch lÔ "vÊn danh" d−íi sù "®¹o diÔn" cña mô mèi, nμng KiÒu nhÊt
nhÊt cö ®éng, ®¸nh ®μn, lμm th¬ nh− mét c¸i m¸y. Bëi lÏ, b¸n m×nh chuéc cha lμ
hμnh ®éng tù nguyÖn cña nμng, nªn nμng chÞu ®ùng tÊt c¶, chÊp nhËn tÊt c¶. Víi
d¸ng vÎ "NÐt buån nh− cóc, ®iÖu gÇy nh− mai", qua ngßi bót tμi t×nh cña NguyÔn Du,
nμng KiÒu hiÖn lªn c©m lÆng ®Õn tuyÖt ®èi mμ vÉn kh«ng sao giÊu næi nçi ®au ®ín,
xãt xa, tñi nhôc cña m×nh.

79
 kIÒU ë LÇU NG¦NG BÝCH
(TrÝch TruyÖn KiÒu − NguyÔn Du)

KiÒu bÞ cÊm cung ë lÇu Ng−ng BÝch. Nh−ng thùc chÊt lμ bÞ Tó Bμ giam láng ë ®Êy
dïng m−u ma ch−íc quû lõa g¹t nμng ®Ó buéc nμng ph¶i ra tiÕp kh¸ch ë lÇu xanh. Sau
l−ng nμng lμ nh÷ng tai biÕn, ®au ®ín, nhôc nh· ª chÒ : gia ®×nh bÞ m¾c oan, ph¶i trao
duyªn cho Thuý V©n, bÞ M· Gi¸m Sinh gi¶ danh c−íi vÒ lμm vî lÏ vμ bÞ g· lõa g¹t, lμm
nhôc ngay ë däc ®−êng, bÞ Tó Bμ sØ nhôc vμ gië trß ®¸nh ®Ëp ®Ó ra uy... tr−íc mÆt nμng
lμ mét t−¬ng lai mê mÞt, h·i hïng. NguyÔn Du ®· ®Æt nh©n vËt cña m×nh trong c¶nh ngé
Êy ®Ó cho KiÒu tù béc lé t©m tr¹ng cña m×nh.
C¶nh lÇu Ng−ng BÝch tr−íc hÕt ®−îc hiÖn ra qua con m¾t cña Thuý KiÒu :
Tr−íc lÇu Ng−ng BÝch kho¸ xu©n,
VÎ non xa, tÊm tr¨ng gÇn ë chung.
Bèn bÒ b¸t ng¸t xa tr«ng,
C¸t vμng cån nä, bôi hång dÆm kia...
Cã thÓ h×nh dung ra nμng KiÒu tr¬ träi gi÷a mét kh«ng gian mªnh m«ng, v¾ng
lÆng ®ang thÉn thê, b©ng qu¬ nh×n c¶nh vËt thiªn nhiªn. Tõ trªn lÇu cao ng−íc nh×n
lªn, nμng thu vμo tÇm m¾t c¶ nh÷ng d·y nói xa cïng víi m¶nh tr¨ng gÇn. Nh×n
xuèng mÆt ®Êt th× bén bÒ b¸t ng¸t nh÷ng cån c¸t vμng nhÊp nh« cïng víi nh÷ng bôi
hång tr¶i xa mªnh m«ng. C¶nh vËt thiªn nhiªn thËt thi vÞ nh−ng còng mªnh m«ng vμ
v¾ng lÆng ®Õn ghª rîn ! C¶nh thiªn nhiªn Êy kh«ng lμm ngu«i ngoai nçi buån nhí cña
nμng KiÒu. Nçi ch¸n ng¸n, buån tñi, "bÏ bμng" trμn ngËp trong lßng KiÒu trong mäi
thêi ®iÓm c¶ khi nμng ng¾m nh×n "m©y sím", c¶ lóc nμng ngåi d−íi ngän "®Ìn khuya".
Thiªn tμi cña NguyÔn Du, trong ®o¹n trÝch nμy, tr−íc hÕt lμ ë chç chØ b»ng mét vμi
nÐt chÊm ph¸ mμ ®· dùng lªn ®−îc mét bøc tranh thiªn nhiªn toμn c¶nh réng lín ®Ó
lμm næi bËt t©m tr¹ng "Nöa t×nh nöa c¶nh nh− chia tÊm lßng" cña nμng KiÒu.
Trong c¶nh ngé lóc nμy, nμng KiÒu ®· nhí ®Õn ai ?
Tr−íc hÕt, nμng ®au ®ín nhí tíi chμng Kim :
T−ëng ng−êi d−íi nguyÖt chÐn ®ång,
Tin s−¬ng luèng nh÷ng rμy tr«ng mai chê.
Bªn trêi gãc biÓn b¬ v¬,
TÊm son gét röa bao giê cho phai.
Lêi th¬ nh− chøa ®ùng nhÞp thæn thøc cña mét tr¸i tim yªu ®−¬ng ®ang ch¶y m¸u
! Nçi nhí cña nμng KiÒu thËt lμ tha thiÕt, m·nh liÖt ! Nμng KiÒu h×nh dung ra c¶nh
t−îng chμng Kim ®ang mái mßn, ngãng tr«ng tin tøc cña nμng mét c¸ch v« väng. Míi
ngμy nμo nμng cïng víi chμng Kim nÆng lêi −íc hÑn tr¨m n¨m mμ bçng d−ng, nay ®·
trë thμnh kÎ phô b¹c, lçi hÑn víi chμng. ChÐn r−îu thÒ nguyÒn vÉn cßn ch−a r¸o,
vÇng tr¨ng "v»ng vÆc gi÷a trêi" chøng gi¸m cuéc thÒ båi nh− vÉn cßn kia, vËy mμ b©y
giê ®· mçi ng−êi mçi ng¶. Nμng KiÒu giμu lßng vÞ tha kh«ng chØ nghÜ ®Õn riªng m×nh,
mμ tr−íc hÕt, c¶m th«ng cho c¶nh ngé vμ thÊu hiÓu t©m tr¹ng cña chμng Kim. Vμ tÊm

80
lßng tri ©m, tri kû cña NguyÔn Du, trong bèn c©u th¬ nãi vÒ nçi nhí chμng Kim, nhí
mèi t×nh ®Çu trong s¸ng say mª cña Kim–KiÒu, còng ph©n chia, san sÎ cho mçi ng−êi
mét nöa. Hai c©u ®Çu : "T−ëng ng−êi d−íi nguyÖt chÐn ®ång − Tin s−¬ng luèng nh÷ng
rμy tr«ng mai chê" lμ nãi tíi t×nh c¶nh vμ t©m tr¹ng ®îi chê v« väng cña chμng Kim
(qua nçi nhí th−¬ng vμ t©m t−ëng cña Thuý KiÒu).
Hai c©u th¬ sau lμ c¶nh ngé lμ t©m tr¹ng cña chÝnh nμng kiÒu :
Bªn trêi gãc biÓn b¬ v¬
TÊm son gét röa bao giê cho phai.
Cμng nhí th−¬ng chμng Kim, cμng nuèi tiÕc mèi t×nh ®Çu trong tr¾ng, nμng KiÒu
cμng thÊm thÝa t×nh c¶nh "b¬ v¬" tr¬ träi cña m×nh, vμ còng h¬n ai hÕt, nμng hiÓu s©u
s¾c kh«ng bao giê cã thÓ "gét röa" ®−îc tÊm lßng son s¾t, thuû chung cña m×nh víi
Kim Träng. Vμ sù thùc, h×nh bãng chμng Kim kh«ng lóc nμo phai nh¹t trong t©m trÝ
cña nμng KiÒu trong suèt m−êi l¨m n¨m l−u l¹c.
Tõ t©m tr¹ng ®au ®ín nhí ng−êi yªu, nμng KiÒu l¹i chuyÓn sang nçi nhí cha mÑ.
Nçi nhí thËt xãt xa, da diÕt :
Xãt ng−êi tùa cöa h«m mai,
Qu¹t nång Êp l¹nh, nh÷ng ai ®ã giê ?
S©n Lai c¸ch mÊy n¾ng m−a,
Cã khi gèc tö ®· võa ng−êi «m.
Nçi nhí th−¬ng da diÕt cña mét ng−êi con hiÕu th¶o ®· lμm hiÓn hiÖn ra tr−íc
m¾t nμng h×nh ¶nh cha mÑ vÉn sím h«m tùa cöa tr«ng ngãng tin tøc cña nμng. Nμng
xãt xa nghÜ : cha mÑ ®· giμ yÕu c¶ råi, giê ®©y ai lμ ng−êi thay m×nh sím h«m ch¨m
sãc cha mÑ.
KiÒu nhí tíi chμng Kim tr−íc, råi míi nhí tíi cha mÑ. §©y còng lμ mét b»ng
chøng thÓ hiÖn sù c¶m th«ng l¹ lïng cña thi hμo NguyÔn Du ®èi víi mét tr¸i tim tõng
say mª yªu ®−¬ng, h¹nh phóc vμ ®au khæ v× yªu ®−¬ng, trong mét c¶nh ngé cùc ch¼ng
®· buéc ph¶i lçi lêi hÑn −íc. Tr¸i tim non trÎ, r¹o rùc yªu th−¬ng cña nμng KiÒu ®·
kh«ng bÞ lÔ gi¸o phong kiÕn lμm cho kh« cøng. Vμ NguyÔn Du cã tÊm lßng : "thÊu suèt
ngμn ®êi" ®· ®Ó cho nh©n vËt cña m×nh ®¶o lén trËt tù nÒ nÕp cæ ®iÓn cña x· héi
phong kiÕn mμ −u tiªn hμng ®Çu cho nçi nhí ng−êi yªu. §èi víi cha mÑ, KiÒu ®· ®Òn
¬n sinh thμnh, tù nguyÖn b¸n m×nh chuéc cha. Cßn ®èi víi chμng Kim, cho tíi lóc nμy,
nμng KiÒu vÉn tù xem m×nh lμ kÎ phô b¹c, "V× ta kh¨ng khÝt cho ng−êi dë dang"... C¸i
biÖn chøng t©m hån nμy chØ nh÷ng bËc thÇy t©m lý nh− Puskin, nh− NguyÔn Du míi
thÊu hiÓu ®−îc.
Nhí ng−êi yªu, nhí cha mÑ, nh−ng råi cuèi cïng nμng KiÒu l¹i quay vÒ víi c¶nh
ngé cña m×nh, sèng víi t©m tr¹ng vμ th©n phËn hiÖn t¹i cña chÝnh m×nh. Mçi mét
c¶nh vËt qua con m¾t, c¸i nh×n cña KiÒu l¹i gîi lªn trong t©m trÝ nμng mét nÐt
buån. Vμ nμng KiÒu mçi lóc l¹i cμng ch×m s©u vμo nçi buån cña m×nh. Nçi buån s©u
s¾c cña KiÒu ®−îc ngßi bót bËc thÇy cña NguyÔn Du mçi lóc l¹i cμng t« ®Ëm thªm
b»ng c¸ch dïng ®iÖp ng÷ liªn hoμn rÊt ®éc ®¸o trong suèt t¸m c©u th¬ :
Buån tr«ng cöa bÓ chiÒu h«m,
ThuyÒn ai thÊp tho¸ng c¸nh buåm xa xa ?
Buån tr«ng ngän n−íc míi sa,
Hoa tr«i man m¸c biÕt lμ vÒ ®©u ?

81
 Buån tr«ng néi cá dμu dμu,
Ch©n m©y mÆt ®Êt mét mμu xanh xanh.
Buån tr«ng giã cuèn mÆt duÒnh,
Çm Çm tiÕng sãng kªu quanh ghÕ ngåi...
NguyÔn Du quan niÖm : "C¶nh nμo c¶nh ch¼ng ®eo sÇu...". Mçi c¶nh vËt hiÖn ra
qua con m¾t cña KiÒu ë lÇu Ng−ng BÝch ®Òu nhuèm nçi buån s©u s¾c cña nμng.
Nh÷ng c¶nh vËt hiÖn ra liªn tiÕp, nh÷ng ®iÖp ng÷ liªn hoμn "buån tr«ng" vang lªn
dån dËp ®· ®Èy nμng KiÒu vμo mét t©m tr¹ng buån ch¸n, lo l¾ng ®Õn møc ho¶ng sî.
Trong t©m tr¹ng ho¶ng sî Êy, nμng KiÒu t−ëng nh− kh«ng cßn ngåi trong ®Êt liÒn
n÷a mμ nh− ®ang ngåi gi÷a biÓn kh¬i bèn phÝa Çm Çm tiÕng sãng : "Buån tr«ng giã
cuèn mÆt duÒnh − Çm Çm tiÕng sãng kªu quanh ghÕ ngåi".
C©u th¬ ®Çy Ên t−îng nμy ®· khÐp l¹i ®o¹n trÝch KiÒu ë lÇu Ng−ng BÝch nh− b¸o
tr−íc c¬n tai biÕn d÷ déi s¾p Ëp xuèng ®Çu KiÒu.

82
 KIÒU GÆP Tõ H¶I
(TrÝch TruyÖn KiÒu − NguyÔn Du)

Kh«ng cã tiÕng nh¹c vμng b¸o tr−íc nh− khi Kim Träng xuÊt hiÖn, kh«ng cã mô
mèi dÉn ®−êng nh− khi M· Gi¸m Sinh ®Õn mua KiÒu, sù xuÊt hiÖn cña Tõ H¶i thËt
bÊt ngê, ®ét ngét, kh¸c th−êng :
LÇu th©u, giã m¸t tr¨ng thanh,
Bçng ®©u cã kh¸ch biªn ®×nh sang ch¬i.
Sù xuÊt hiÖn kh¸c th−êng cña Tõ H¶i rÊt phï hîp víi tÝnh c¸ch phi th−êng cña
chμng, vμ ®· t¹o nªn ®−îc sù chó ý ®Æc biÖt ë ng−êi ®äc.
Sau khi ®· t¹o ®−îc c¸i kh«ng khÝ kh¸c th−êng cña sù xuÊt hiÖn, trong t¸m c©u
th¬ tiÕp theo, NguyÔn Du ®· tËp trung kh¾c ho¹ bøc ch©n dung cña Tõ H¶i. Kh¸c víi
bøc ch©n dung cña Thuý KiÒu − mét bËc tuyÖt thÕ giai nh©n, kh¸c víi bøc ch©n dung
cña Kim Träng, mét bËc v¨n nh©n tμi tö, bøc ch©n dung cña Tõ H¶i qu¶ lμ bøc ch©n
dung cña mét ®Êng anh hïng c¸i thÕ. Ngßi bót nh− cã thÇn cña NguyÔn Du, chØ mét
vμi nÐt ®· vÏ ra mét diÖn m¹o ("R©u hïm, hμm Ðn, mμy ngμi") t¹o ra d¸ng dÊp ("Vai
n¨m tÊc réng, th©n m−êi th−íc cao"), gîi ra phong th¸i ("§−êng ®−êng mét ®Êng anh
hμo"), ph« ra tμi n¨ng ("C«n quyÒn h¬n søc, l−îc thao gåm tμi") vμ lμm næi bËt chÝ khÝ
phi th−êng cña ng−êi anh hïng chäc trêi, khuÊy n−íc :
§éi trêi, ®¹p ®Êt ë ®êi,
Hä Tõ, tªn H¶i, vèn ng−êi ViÖt §«ng
Giang hå quen thãi vÉy vïng,
G−¬m ®μn nöa g¸nh, non s«ng mét chÌo.
H×nh ¶nh, ng«n ng÷ ë ®©y vÉn lμ h×nh ¶nh, ng«n ng÷ −íc lÖ trong hÖ thèng thi
ph¸p v¨n häc cæ. VËy mμ, dÉu cã bÞ trãi buéc bëi tÝnh chÊt −íc lÖ cña ng«n ng÷, h×nh
¶nh, ngßi bót cña NguyÔn Du vÉn lμm hiÓn hiÖn lªn tr−íc m¾t ng−êi ®äc h×nh ¶nh cña
mét bËc anh hïng dòng m·nh, cã tμi cao, trÝ lín vμ rÊt mùc ngang tμng.
Bøc ch©n dung Tõ H¶i ®−îc hoμn thiÖn thªm khi Tõ H¶i gÆp gì, trß chuyÖn t©m
t×nh víi Thuý KiÒu. TÝnh c¸ch cña ng−êi anh hïng hä Tõ tªn H¶i béc lé rÊt râ qua
cuéc ®èi tho¹i hÕt søc ®éc ®¸o nμy.
Kh¸c víi Thóc Sinh say mª Thuý KiÒu chñ yÕu v× s¾c ®Ñp cña nμng ("Tr−íng t«
gi¸p mÆt hoa ®μo − VÎ nμo ch¼ng mÆn, nÐt nμo ch¼ng −a") Tõ H¶i ®Ó ý ®Õn Thuý KiÒu
tr−íc hÕt lμ v× "tÊm lßng nhi n÷" (t©m sù ®au ®ín vμ tÊm lßng kiªn trinh) cña nμng.
V−ît ra khái thãi th«ng th−êng, phμm tôc cña ng−êi ®êi, Tõ H¶i ®Õn "lÇu xanh" lμ ®Ó
t×m ng−êi "t©m phóc t−¬ng cê", t×m ng−êi tri ©m, tri kû. Vμ nÕu nh− nμng KiÒu "tinh
®êi" sím nhËn ra ng−êi anh hïng ngay gi÷a lóc hμn vi, lËn ®Ën, th× Tõ H¶i còng
nhanh chãng nhËn ra KiÒu lμ ng−êi th«ng minh, s¾c s¶o, lμ ng−êi "tri kû" cña m×nh.
Cuéc gÆp gì kú ngé gi÷a chèn lÇu xanh nμy diÔn ra thËt ªm ®Ñp nh− lμ duyªn trêi xe
l¹i. Tõ H¶i ®· t×m ®−îc mét ng−êi ®Ñp "nghiªng n−íc nghiªng thμnh" võa th«ng minh
s¾c s¶o võa cã khÝ tiÕt, cã phÈm h¹nh gi÷a chèn lÇu hång x« bå, lo¹n x¹, b¸t nh¸o. Vμ

83
ng−îc l¹i, Thuý KiÒu còng nhËn ra Tõ H¶i cã nh÷ng phÈm chÊt phi th−êng, bao dung,
®é l−îng cña mét ®Êng anh hïng mμ chμng Kim Träng tμi hoa, tμi tö kh«ng hÒ cã.
§©y chÝnh lμ cuéc gÆp gì cña "Trai anh hïng, g¸i thuyÒn quyªn", võa míi gÆp nhau,
tho¸ng nh×n nhau mμ ®· n¶y sinh nh÷ng rung ®éng cña t×nh yªu ®Ých thùc ("Hai bªn
cïng liÕc, hai lßng cïng −a").
Lμ mét bËc anh hïng c¸i thÕ, diÖn m¹o, d¸ng vãc, phong th¸i, tμi n¨ng, chÝ khÝ
cña Tõ H¶i phi th−êng, vμ c¸ch tá t×nh, béc lé t×nh c¶m cña Tõ H¶i còng thËt kh¸c
th−êng. Võa míi gÆp KiÒu, ®Þnh cÇu th©n víi KiÒu, vËy mμ c©u hái ®Çu tiªn cña Tõ
H¶i vÉn kh«ng giÊu næi vÎ trÞch th−îng :
BÊy l©u nghe tiÕng m¸ ®μo,
M¾t xanh ch¼ng ®Ó ai vμo, cã kh«ng ?
Bao bäc xung quanh nμng KiÒu lμ nh÷ng kÎ si mª, xu phô, ®· nghe nh÷ng lêi t¸n
tØnh tông ca ®Õn møc nhμm ch¸n, lêi nãi trÞch th−îng cña Tõ H¶i thùc sù hÊp dÉn
KiÒu, g©y nªn sù chó ý ®Æc biÖt cña nμng. Vèn lμ ng−êi th«ng minh, s¾c s¶o, KiÒu ®·
nhËn ra ngay ng−êi ®èi diÖn víi chÝnh m×nh lμ mét ®Êng anh hïng. V× thÕ mμ c©u tr¶
lêi cña KiÒu hÕt søc nhòn nhÆn :
Th−a r»ng : "L−îng c¶ bao dong,
TÊn D−¬ng ®−îc thÊy m©y rång cã phen.
Réng th−¬ng cá néi, hoa hÌn,
Chót th©n bÌo bät d¸m phiÒn mai sau" !
Nh÷ng lêi khiªm tèn, nhòn nhÆn, khiªm nh−êng cña nμng KiÒu ®· thæi bïng lªn
ngän löa say mª cña ng−êi anh hïng Tõ H¶i (nh÷ng kÎ tμi ba x−a nay th−êng kiªu
ng¹o vμ còng kh«ng tho¸t khái thãi th−êng lμ thÝch nghe nh÷ng lêi xu phô). Tõ H¶i
h¶ lßng h¶ d¹ tr−íc nh÷ng lêi lÏ ®ã cña KiÒu :
Nghe lêi võa ý gËt ®Çu,
C−êi r»ng : "Tri kû tr−íc sau mÊy ng−êi !
Khen cho con m¾t tinh ®êi,
Anh hïng ®o¸n gi÷a trÇn ai míi giμ !
Mét lêi ®· biÕt ®Õn ta,
Mu«n chung ngh×n tø, còng lμ cã nhau" !
Tõ H¶i "nghe lêi" KiÒu nãi, "võa ý" thÝch thó víi lÏ ®ã, råi míi "gËt ®Çu", gËt ®Çu
råi míi "c−êi", c−êi råi míi nãi. C©u th¬ cña NguyÔn Du thËt ng¾n gän nh−ng còng
thËt chÝnh x¸c diÔn t¶ ®−îc sù chuyÓn biÕn hμnh vi vμ t©m tr¹ng cña Tõ H¶i khi nghe
KiÒu nãi.
Cö chØ, hμnh vi, t©m tr¹ng Êy rÊt phï hîp víi tÝnh c¸ch cña ng−êi anh hïng.
Ng−êi anh hïng chäc trêi khuÊy n−íc, nhÊt mùc ngang tμng cña NguyÔn Du còng
®μng hoμng, ®Çy tù tin ®i ®Õn víi t×nh yªu b»ng phong ®é rÊt ®éc ®¸o, rÊt kh¸c
th−êng cña m×nh.

84
 Qua §Ìo NGANG
(Bμ HuyÖn Thanh Quan)

Qua §Ìo Ngang ch¾c h¼n ®−îc viÕt trong mét chuyÕn ®i, cã phÇn ®−îc s¸ng t¸c
tøc th× theo kiÓu "tøc c¶nh sinh t×nh". V× vËy bμi th¬ më ®Çu b»ng c¶nh :
B−íc tíi §Ìo Ngang bãng xÕ tμ,
Cá c©y chen ®¸, l¸ chen hoa.
Trong hai c©u th¬ trªn, ng−êi ®äc l¹i b¾t gÆp mét thêi gian nghÖ thuËt, mét kh«ng
gian nghÖ thuËt quen thuéc ®Õn thμnh cæ ®iÓn cña th¬ x−a, ®Õn thμnh phong c¸ch th¬
Bμ HuyÖn Thanh Quan : buæi chiÒu víi bãng hoμng h«n. Tuy nhiªn, c¶nh ë ®©y vÉn cã
nh÷ng nÐt riªng cô thÓ h¬n. Kh«ng cßn lμ "bãng tÞch d−¬ng" chung chung nh− trong
Th¨ng Long thμnh hoμi cæ mμ lμ "bãng xÕ tμ". Thiªn nhiªn ®−îc gîi lªn cô thÓ h¬n víi
"Cá c©y chen ®¸, l¸ chen hoa" chø kh«ng chØ lμ "hån thu th¶o" m¬ hå, huyÒn bÝ. Th¨ng
Long thμnh hoμi cæ lμ thÕ giíi cña hoμi niÖm, cßn Qua §Ìo Ngang, bªn c¹nh miÒn t©m
t−ëng lμ thÕ giíi cña thùc t¹i.
C¶nh ®Ìo nói hiÖn lªn trong buæi chiÒu tμ nªn ngån ngén søc sèng hoang d· mμ
vÉn cã phÇn hiu h¾t, tiªu ®iÒu. Tõ "chen" lμ "chen lÊn" gîi søc sèng m¹nh mÏ cña cá
c©y v−ît lªn trªn c¸i kh¾c nghiÖt c»n cçi. "Chen" cßn lμ "chen lÉn" gîi vÎ hoang d·, v«
trËt tù cña thÕ giíi v« tri. Cã Ên t−îng lμ nhμ th¬ ®· ®−a cá c©y, hoa l¸ lªn c¸i nh×n
cËn c¶nh, v× vËy c¶nh ®−îc gîi t¶ víi nh÷ng nÐt ch©n thùc h¬n.
Hai c©u thùc còng gîi c¸i thùc cña c¶nh qua sù c¶m nhËn thÞ gi¸c nh−ng kh«ng
cßn cËn c¶nh nh− ë c©u th¬ trªn mμ lμ viÔn c¶nh :
Lom khom d−íi nói tiÒu vμi chó,
L¸c ®¸c bªn s«ng chî mÊy nhμ.
C¶nh ®· cã thªm ng−êi, cã dÊu hiÖu cuéc sèng con ng−êi nh−ng kh«ng v× thÕ mμ
c¶nh bít ®i sù hoang v¾ng, heo hót. Tr¸i l¹i, cμng heo hót, hoang v¾ng h¬n. NghÖ
thuËt ®¶o ng÷ nhÊn m¹nh vμo d¸ng "lom khom" cña chó tiÒu, nhÊn m¹nh vμo sù th−a
thít "l¸c ®¸c" cña mÊy nhμ chî lμm cho h×nh bãng con ng−êi ®· nhá cμng nhá h¬n,
cuéc sèng ®· hiu qu¹nh cμng hiu qu¹nh h¬n. Thªm vμo ®ã nh÷ng tõ chØ sè Ýt "vμi",
"mÊy" cμng gîi lªn mét thÕ giíi c« liªu. C©u th¬ cã ®Çy ®ñ c¸c yÕu tè cña mét bøc
tranh s¬n thuû h÷u t×nh : cã nói, cã s«ng, cã ng−êi tiÒu phu, vμi ba lÒu chî. ThÕ
nh−ng nh÷ng yÕu tè Êy hîp l¹i, qua sù c¶m nhËn cña nhμ th¬ l¹i gîi lªn mét miÒn s¬n
c−íc heo hót n¬i biªn ¶i thêi x−a.
§Õn hai c©u luËn, c¸i thùc cña c¶nh võa kh¬i gîi nçi niÒm võa thÓ hiÖn c¸i thùc
cña t©m tr¹ng :
Nhí n−íc ®au lßng con quèc quèc,
Th−¬ng nhμ mái miÖng c¸i gia gia.
Nhμ th¬ c¶m nhËn c¶nh vËt §Ìo Ngang b»ng thÝnh gi¸c : tiÕng chim cuèc cuèc,
chim ®a ®a vang lªn buån b·, uÓ o¶i. Nh−ng n÷ sÜ ®©u chØ nghe ©m thanh tiÕng chim
b»ng thÝnh gi¸c mμ cßn "nghe" b»ng c¶ nçi lßng. Kh«ng nghe b»ng nçi lßng th× sao c¶m
®−îc nçi ®au trong tiÕng chim cuèc cuèc mμ nhí l¹i c¶ mét huyÒn sö bi th−¬ng vÒ vua
Thôc mÊt n−íc, khi chÕt ho¸ thμnh chim cuèc cø kªu "quèc quèc". TiÕng chim kªu hay

85
tiÕng khãc th¶m sÇu cña mét hån ®au nhí n−íc ? NguyÔn KhuyÕn sau nμy khi nghe tiÕng
chim cuèc kªu mμ nh− thÊy hån Thôc ®Õ tan thμnh m¸u ch¶y gi÷a n¨m canh. Kh«ng
trong t©m tr¹ng nhí n−íc th× dï cã tμi ch¬i ch÷ ®Õn ®©u còng kh«ng thÓ viÕt ®−îc hai
c©u th¬ ®Æc s¾c nh− hai c©u luËn trong bμi Qua §Ìo Ngang. Ca ngîi c¸i tμi dïng ch÷
cña Bμ HuyÖn Thanh Quan còng lμ ®Ò cao tÊm lßng cña n÷ sÜ. Tμi dïng ch÷ Êy ®· ®¹t
tíi ®é ®iªu luyÖn : ch÷ quèc lμ n−íc ®ång ©m víi ch÷ cuèc lμ chim cuèc, ch÷ gia lμ nhμ
gÇn ®ång ©m víi ch÷ ®a lμ chim ®a ®a. Ch÷ võa ghi ©m, võa biÓu ý, tÊt c¶ ®Òu tμi hoa,
s©u s¾c. NghÖ thuËt ®¶o ng÷ ë hai c©u luËn cμng nhÊn m¹nh, cμng lμm næi bËt nçi niÒm
cña n÷ sÜ − nçi niÒm "nhí n−íc", "th−¬ng nhμ". Nhμ ë ®Êy lμ gia ®×nh, còng cã thÓ lμ
triÒu ®¹i, lμ "nhμ" Lª. C¸ch hiÓu nμo còng hîp víi hoμn c¶nh, t©m tr¹ng cña Bμ HuyÖn
Thanh Quan : nhí gia ®×nh v× ®ang xa nhμ, nhí triÒu Lª v× §Ìo Ngang ®· lμ n¬i s¬n
cïng thuû tËn cña xø §μng Ngoμi, phÝa bªn kia ®· lμ xø §μng Trong cña chóa NguyÔn,
kh«ng cßn lμ ®Êt nhμ Lª. Mét ch÷, mét c©u th¬ mμ cho ta hiÓu Bμ HuyÖn Thanh Quan −
con ng−êi ®êi th−êng, trÇn thÕ vμ Bμ HuyÖn Thanh Quan − con ng−êi c«ng d©n víi ý
thøc vÒ triÒu ®¹i cò.
C¸i lμm nªn sù thèng nhÊt chung gi÷a con ng−êi trÇn thÕ vμ con ng−êi c«ng d©n ë
Bμ HuyÖn Thanh Quan lμ con ng−êi c« ®¬n.
Hai c©u th¬ cuèi t¸c gi¶ "t¹c t−îng" nçi c« ®¬n cña m×nh vμo ®Êt trêi, vò trô (1) :
Dõng ch©n ®øng l¹i, trêi non n−íc,
Mét m¶nh t×nh riªng, ta víi ta.
NghÖ thuËt t−¬ng ph¶n cμng lμm næi bËt t©m tr¹ng c« ®¬n cña nhμ th¬ : gi÷a
mªnh m«ng trêi n−íc, gi÷a th¨m th¼m nói ®Ìo, con ng−êi ®¬n chiÕc víi "m¶nh t×nh
riªng". Kh«ng gian më ra theo chiÒu bao la, b¸t ng¸t nh−ng t©m tr¹ng khÐp l¹i víi nçi
niÒm riªng t−. C©u th¬ ng¾t theo nhÞp 4/3 quen thuéc cña th¬ §−êng nh−ng còng cã
thÓ ng¾t nhÞp theo t©m tr¹ng :
Dõng ch©n ®øng l¹i / trêi / non / n−íc
Mét m¶nh t×nh riªng / ta víi ta.
Trêi, non, n−íc d−êng nh− kh«ng cßn g¾n kÕt trong tæng thÓ thiªn nhiªn mμ ®·
t¸ch b¹ch qua c¸i nh×n cña t©m tr¹ng c« ®¬n. C©u th¬ cuèi, ch÷ nμo còng gîi lªn nçi
®¬n c«i : "mét m¶nh", "t×nh riªng", "ta", "víi ta". §¹i tõ "ta" ®· kh«ng cßn mang ý
nghÜa chung, ý nghÜa céng ®ång. "Ta" mμ l¹i lμ c¸ nh©n, lμ mét, lμ t×nh riªng. "Ta víi
ta" cã nghÜa lμ mét m×nh víi mét m×nh. Trong hai c©u th¬ kÕt, tÊt c¶ lμ mét sù gi·n
c¸ch, lμ mét thÕ giíi riªng.
"M¶nh t×nh riªng" mμ Bμ HuyÖn Thanh Quan nãi ®Õn trong Qua §Ìo Ngang lμ
nçi niÒm hoμi cæ th−¬ng nhí cùu triÒu hay lμ nçi niÒm cña mét con ng−êi b−íc ®Çu ý
thøc vÒ c¸ nh©n ? Cã ng−êi cho r»ng : "Qua §Ìo Ngang ®©u ph¶i gi¶n ®¬n lμ v−ît qua
mét ®Þa danh, mét ®Þa giíi. Qua §Ìo Ngang cßn lμ v−ît qua mét triÒu ®¹i, v−ît qua
chÝnh m×nh. C¸i tªn §Ìo Ngang ®èi víi Bμ HuyÖn còng cã thÓ cã chót ý vÞ ngang tr¸i
nμo ®ã. §¹o ®øc phong kiÕn kh«ng thõa nhËn mét thÇn d©n cã thÓ thê hai vua, hai
triÒu ®¹i, nh−ng nã vÉn cÇn sù céng t¸c cña thÇn d©n triÒu ®¹i cò. Qua §Ìo Ngang
thêi Êy lμ rêi bá ®Êt cò vμo ®Êt míi, chóa míi. §iÒu lμm cho bμ kh«ng hæ thÑn lμ bμ
vÉn kh«ng th«i th−¬ng tiÕc cùu triÒu. Qua ®Ìo lμ thuËn theo thêi thÕ, cßn t×nh riªng

(1) TrÇn ThÞ B¨ng Thanh. Th¬ Bμ HuyÖn Thanh Quan − niÒm vui vμ nçi buån,
T¹p chÝ V¨n häc, sè 1, 1991.

86
th× trêi cao, s«ng nói biÕt cho ta" (2) .
Còng cã ý kiÕn l¹i nh×n nhËn tõ khÝa c¹nh : "N÷ sÜ Thanh Quan tõ bi kÞch c¸ nh©n
m×nh cã thÓ liªn t−ëng xa réng ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò c¨n b¶n, chung nhÊt cña cuéc ®êi
trÇn thÕ. §ã lμ sù biÕn thiªn, sù ®æi ®êi cña thiªn nhiªn, x· héi ; nã nh− mét quy luËt
kh¾c nghiÖt, cø vËn hμnh mμ con ng−êi kh«ng cã c¸ch g× ng¨n gi÷ ®−îc. Sù biÕn thiªn
®ã nhiÒu khi cã søc tμn ph¸ thËt d÷ déi, nã khiÕn cho nh÷ng ai cã lßng nh©n ¸i, cã tr¸i
tim dÔ rung c¶m ph¶i nuèi tiÕc xãt xa. §ã lμ nh÷ng c¶m thøc mang tÝnh nh©n lo¹i s©u
s¾c vμ réng lín h¬n nhiÒu, khi nã chØ g¾n bã víi mét triÒu ®¹i cô thÓ... Nh×n chung th×
®Ó dÉn ®Õn mét t©m tr¹ng cã rÊt nhiÒu nguyªn nh©n, hμ tÊt chØ lμ nçi lßng ng−êi ®ã göi
g¾m cho mét triÒu ®¹i nμo !" (1) . Sù c¶m nhËn tõ c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau nãi trªn chØ
cμng lμm chÝnh x¸c thªm, phong phó thªm c¸i hay, c¸i ®Ñp cña bμi Qua §Ìo Ngang nãi
riªng, cña Bμ HuyÖn Thanh Quan nãi chung.
Th¬ Bμ HuyÖn Thanh Quan, mét "g−¬ng mÆt hoμi cæ" ®ång thêi lμ g−¬ng mÆt rÊt
ng−êi, rÊt trÇn thÕ.

(2) TrÇn §×nh Sö. B×nh gi¶ng t¸c phÈm v¨n häc, NXN Gi¸o dôc, 1995, tr. 51.
(1) TrÇn ThÞ B¨ng Thanh. Th¬ Bμ HuyÖn Thanh Quan, Tl®d.

87
 §I THI Tù VÞNH
(NguyÔn C«ng Trø)

M¶nh ®Êt ®Ó NguyÔn C«ng Trø x©y dùng l©u ®μi nghÖ thuËt nguy nga tr¸ng lÖ lμ
h¸t nãi chø kh«ng ph¶i th¬ N«m §−êng luËt. Tuy nhiªn, ë thÓ lo¹i nμy, NguyÔn C«ng
Trø còng lμ mét t¸c gi¶ cã tμi, cã vÞ trÝ xøng ®¸ng, dï th¬ N«m luËt §−êng cña «ng cßn
l¹i chØ 53 bμi. Bμi §i thi tù vÞnh thÓ hiÖn c¸i chÝ nam nhi trong c¸i tμi th¬ N«m cña t¸c
gi¶.
§· lμ bμi "tù vÞnh" th× tr−íc hÕt nhμ th¬ nãi vÒ chÝnh m×nh, nãi víi m×nh, v× vËy
yÕu tè ch©n thËt lμ ®iÒu cã thÓ tin cËy. §i thi tù vÞnh cho thÊy c¸i thËt cña c¸i chÝ vμ
c¸i t©m NguyÔn C«ng Trø.
Më ®Çu bμi th¬, ng−êi ®äc thÊy ngay c¸i chÝ cña t¸c gi¶ :
§i kh«ng h¸ lÏ trë vÒ kh«ng
B»ng h×nh thøc nghi vÊn, c©u th¬ l¹i mang tÝnh chÊt kh¼ng ®Þnh, víi giäng ®Çy tù
tin : khi ®i thi, ch−a cã g× nh−ng khi vÒ ph¶i "cã", ph¶i ®ç ®¹t, quyÕt chÝ kh«ng chÞu vÒ
kh«ng. ChÝ cña NguyÔn C«ng Trø khi lªn ®−êng ®i thi mang d¸ng dÊp nh÷ng tr¸ng sÜ
thuë x−a víi lêi thÒ mét ®i kh«ng trë l¹i nÕu sù nghiÖp ch−a thμnh.
C©u th¬ thø nhÊt cßn cã vÎ mét c©u hái th× ®Õn c©u thø hai ®· lμ mét lêi kh¼ng
®Þnh ch¾c nÞch :
C¸i nî cÇm th− ph¶i tr¶ xong
Nî "cÇm th−" lμ nî bót nghiªn, nî cña kÎ sÜ ph¶i tr¶ b»ng ®ç ®¹t. ChÝ ®i thi ph¶i
®ç, víi c¸ nh©n lμ lín, nh−ng víi ®êi còng thËt b×nh th−êng, vËy mμ sao NguyÔn C«ng
Trø coi ®ã lμ mãn nî ®êi ? Míi hay ®ç ®¹t ®èi víi «ng ®©u ph¶i chuyÖn "vinh th©n, ph×
gia" (lμm vinh hiÓn cho b¶n th©n, lμm giμu cã cho gia ®×nh). §i thi lμ ®ång nghÜa víi
thi thè tμi n¨ng vμ ®ç ®¹t chÝnh lμ sù kh¼ng ®Þnh tμi n¨ng. B¾t ®Çu tõ viÖc thi ®ç, con
®−êng lËp c«ng danh sù nghiÖp Ých n−íc lîi d©n sÏ më ra. §i thi lμ viÖc nhá nh−ng ®·
béc lé chÝ lín cña nhμ th¬.
Qua viÖc thi cö cã thÓ thÊy ®−îc b¶n chÊt con ng−êi NguyÔn C«ng Trø lμ hμnh
®éng :
R¾p m−în ®iÒn viªn vui tuÕ nguyÖt,
Dë ®em th©n thÕ hÑn tang bång.
Thó ®iÒn viªn vμ chÝ tang bång lμ hai mÆt trong tÝnh c¸ch kÎ sÜ. Nã cã nguån gèc
tõ quan niÖm xuÊt xö, hμnh tμng cña Nho gi¸o. Hai lÏ "xuÊt" (ra gióp ®êi, hμnh ®¹o),
"xö" (lui vÒ Èn dËt gi÷ trßn khÝ tiÕt) tõng lμ ®iÒu b¨n kho¨n cña bao líp nhμ nho. Vμ
nãi chung hä chØ cã thÓ chän mét, nh− NguyÔn BØnh Khiªm thÕ kû XVI ®· tõng kh¼ng
®Þnh : "LÊy ®©u xuÊt xö län (trän vÑn) hai bÒ". C¸ch nãi cña NguyÔn C«ng Trø, vÒ
h×nh thøc, lμm võa lßng c¶ hai lo¹i nhμ nho xuÊt vμ xö. Tõ "r¾p" cho ta c¶m nhËn «ng
còng cã ý ®Þnh vÒ víi thó ®iÒn viªn, m−în c¶nh ruéng v−ên vui cïng n¨m th¸ng,
kh«ng t−ëng ®Õn c«ng danh. Tõ "dë" víi nghÜa lμ "trãt" nh− nãi vÒ hoμn c¶nh kh¸ch
quan ngoμi ý muèn : m×nh trãt lμ th©n nam nhi vμ lÏ ®êi kh«ng tr¸nh khái : con trai
ph¶i g¸nh nî tang bång. Tuy nhiªn, chØ mét tõ "hÑn" − hÑn tang bång − ®· cho thÊy

88
c¸i chÝ, c¸i t©m nguyÖn cña NguyÔn C«ng Trø kh«ng ph¶i ë thó ®iÒn viªn mμ lμ ë hoμi
b·o tung hoμnh kh¾p thiªn h¹. Gi÷a hai lÏ hμnh, tμng, bao giê NguyÔn C«ng Trø
cïng chän con ®−êng hμnh ®¹o. Cuéc ®êi «ng lu«n lu«n lμ nhËp thÕ. NhËp thÕ khi
ho¹n lé hanh th«ng, khi ®¾c thêi "Lóc b×nh T©y cê ®¹i t−íng − Cã khi vÒ Phñ do·n
Thõa Thiªn" (Bμi ca ngÊt ng−ëng). NhËp thÕ ngay c¶ lóc "håi ®en l¾m kÎ xãc x−¬ng
k×nh" (Vinh nhôc) ®Õn nçi m×nh bÞ h·m h¹i suýt nguy tíi tÝnh m¹ng. NguyÔn C«ng
Trø "hÑn tang bång" vμ «ng thuû chung suèt ®êi víi lêi hÑn Êy. Chøng cí lμ n¨m t¸m
m−¬i tuæi, vμi th¸ng tr−íc khi mÊt, «ng cßn d©ng sí cÇm qu©n ®¸nh giÆc Ph¸p.
Trong hai c©u luËn nhμ th¬ "luËn" vÒ chÝ lμm trai :
§· mang tiÕng ë trong trêi ®Êt,
Ph¶i cã danh g× víi nói s«ng.
ChÝ lμm trai cña NguyÔn C«ng Trø mang quan niÖm lý t−ëng anh hïng thêi
phong kiÕn : lý t−ëng lËp c«ng danh. Nh−ng khi nªu cao ch÷ "danh", «ng ®· biÕt ph¸t
huy khÝa c¹nh tÝch cùc nhÊt trong néi dung kh¸i niÖm nμy : danh víi nói s«ng. Danh
víi nói s«ng kh«ng thÓ chØ lμ danh c¸ nh©n. Con ng−êi muèn "cïng trêi ®Êt mu«n ®êi
bÊt hñ" th× ph¶i l−u danh vμo s«ng nói b»ng sù nghiÖp chung. Nh÷ng viÖc NguyÔn
C«ng Trø ®· lμm cho d©n, cho n−íc, ®Æc biÖt lμ viÖc gióp d©n lÊn biÓn, khai khÈn ®Êt
hoang lËp nªn hai huyÖn TiÒn H¶i (Th¸i B×nh) vμ Kim S¬n (Ninh B×nh) ®· ®Ó l¹i
danh tiÕng xøng víi nói s«ng, tr−êng tån cïng ®Êt n−íc.
ChÝ lËp c«ng danh ®Ó l¹i tiÕng th¬m cho ®êi b»ng sù nghiÖp lín lao ®· lμ ¸nh s¸ng
lý t−ëng cña bao trang nam nhi thêi tr−íc, lμm rùc chãi nh÷ng nh©n c¸ch cao ®Ñp. TrÇn
Quèc TuÊn vμ t−íng sÜ thêi TrÇn quyÕt "kh«ng chÕt giμ ë xã cöa", h¨m hë lËp c«ng
trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng Nguyªn ®Ó "tr¨m n¨m vÒ sau tiÕng vÉn l−u truyÒn",
th¬m cïng sö s¸ch. Ph¹m Ngò L·o, vÞ chiÕn t−íng ®¶m l−îc cña H−ng §¹o V−¬ng, cÇm
ngang ngän gi¸o trÊn gi÷ giang s¬n, tÇm vãc c¸ nh©n nh− ®o b»ng s«ng nói, hïng khÝ
ba qu©n nh− ¸t c¶ sao Ng−u mμ vÉn mang trong lßng nçi thÑn. "ThÑn" v× ch−a cã tμi
m−u l−îc lín nh− Gia C¸t L−îng ®êi H¸n ®Ó trõ giÆc cøu n−íc, kh«i phôc giang s¬n.
Nçi thÑn c«ng danh Êy míi cao ®Ñp lμm sao.
Lý t−ëng c«ng danh cña NguyÔn C«ng Trø chÝnh lμ sù tiÕp nèi lý t−ëng anh hïng
cña nh÷ng trang hμo kiÖt trong lÞch sö. Ph¶i ®Æt chÝ nam nhi, lý t−ëng anh hïng Êy vμo
hoμn c¶nh lÞch sö thÕ kû XVIII-XIX khi dÊu hiÖu kh¸ch quan thuËn lîi cho c¶ tÝnh
c¸ch gian hïng hoÆc sù nh¸t hÌn n¶y në míi thÊy hÕt c¸i cao ®Ñp trong nh©n c¸ch
nhμ th¬. Trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, NguyÔn C«ng Trø lμ t¸c gi¶ nãi nhiÒu
nhÊt ®Õn chÝ lμm trai, ®Õn c«ng danh : "Ch¼ng c«ng danh chi ®øng gi÷a trÇn hoμn ?
ChÝ tang bång hÑn víi giang san" (Nî tang bång), "ChÝ lμm trai nam b¾c ®«ng t©y −
Cho phØ søc vÉy vïng trong bèn bÓ" (ChÝ anh hïng), "Kh«ng c«ng danh th× n¸t víi cá
c©y". Víi chÝ lμm trai, víi méng c«ng danh, NguyÔn C«ng Trø ®· in b¶n ng· vμo lÞch
sö v¨n häc d©n téc b»ng mét phong c¸ch riªng ®éc ®¸o. §iÒu cÇn l−u ý lμ ®Õn thêi ®¹i
thÕ kû XVIlI-XIX con ng−êi ®· ý thøc nhiÒu vÒ tμi n¨ng, cho nªn nãi tíi danh, NguyÔn
C«ng Trø kh«ng chØ kh¼ng ®Þnh nh©n c¸ch mμ cßn kh¼ng ®Þnh tμi n¨ng c¸ nh©n cña
«ng. Sù kh¼ng ®Þnh tμi n¨ng cña NguyÔn C«ng Trø cã lóc ®−îc nãi b»ng mét giäng
"ngÊt ng−ëng" : "Trêi ®Êt cho ta mét c¸i tμi ? − Gi¾t l−ng dμnh ®Ó th¸ng ngμy ch¬i"
(CÇm kú thi töu). Nh−ng nh×n chung «ng nãi ®Õn c¸i tμi víi mét sù nhËn thøc ®Çy ®ñ
nghiªm chØnh. KÕt thóc bμi §i thi tù vÞnh lμ sù kh¼ng ®Þnh tμi n¨ng víi niÒm tin s¾t
®¸ :

89
 Trong cuéc trÇn ai ai dÔ biÕt
Råi ra míi tá mÆt anh hïng.
Gi÷a cuéc ®êi giã bôi (cuéc trÇn ai) ®Çy gian lao vÊt v¶, vμng thau lÉn lén, ng−êi
®êi ®©u dÔ nhËn ra. Lêi th¬ NguyÔn C«ng Trø nh− lêi tù nh¾c nhë m×nh vμ nh¾c nhë
ng−êi ®êi : nh×n ra ng−êi tμi kh«ng dÔ − bëi nh− Tõ H¶i nãi víi KiÒu : "Anh hïng ®o¸n
gi÷a trÇn ai míi giμ" − nh−ng nhÊt thiÕt ph¶i nh×n ra ng−êi tμi, ph¶i träng dông
ng−êi tμi. Ng−êi thùc sù cã tμi sÏ ®−îc kh¼ng ®Þnh qua thö th¸ch. Hai ch÷ "råi ra" ®Æt
ë ®Çu c©u th¬ cuèi nhÊn m¹nh ý ph¶i qua thö th¸ch, ph¶i thi thè tμi n¨ng míi râ mÆt
anh hïng, nh− kinh nghiÖm thùc tiÔn cña nh©n d©n ®−îc ®óc rót trong ca dao tôc ng÷
: "Cã giã lung míi biÕt tïng b¸ch cøng − Cã ngän löa lõng míi râ thøc vμng cao".
Bμi §i thi tù vÞnh më ®Çu b»ng mét quyÕt t©m vμ kÕt thóc b»ng niÒm tin s¾t ®¸
vμo viÖc thùc hiÖn lý t−ëng. NguyÔn C«ng Trø kh«ng chØ cã c¸i t©m nhiÖt huyÕt, c¸i
chÝ cao c¶ mμ cßn cã c¸i lùc lín lao ®Ó biÕn hoμi b·o thμnh hiÖn thùc. Nh©n c¸ch, tμi
n¨ng NguyÔn C«ng Trø trong §i thi tù vÞnh thËt ®¸ng ®Ó noi theo : sèng ph¶i cã hoμi
b·o vμ quyÕt t©m thùc hiÖn lý t−ëng, sèng ph¶i cã tr¸ch nhiÖm tr−íc danh dù b¶n
th©n vμ tr¸ch nhiÖm tr−íc giang s¬n ®Êt n−íc, sù nghiÖp c¸ nh©n g¾n liÒn víi sù
nghiÖp chung cña d©n téc.

90
 CH¹Y giÆc (1)
(NguyÔn §×nh ChiÓu)

Ph¸t sóng x©m l−îc ®Çu tiªn cña giÆc Ph¸p b¾n vμo §μ N½ng n¨m 1858 më ®Çu
cuéc x©m l−îc n−íc ta. §Çu n¨m 1859, tõ §μ N½ng, giÆc tiÕn ®¸nh Gia §Þnh, quª
h−¬ng NguyÔn §×nh ChiÓu. Thêi gian nμy, NguyÔn §×nh ChiÓu ®ang sèng ë quª cïng
víi vî vμ hai ®øa con d¹i (®øa lªn n¨m, ®øa lªn hai).
MÆc dï kh«ng nh×n thÊy g×, nh−ng víi tÊm lßng g¾n bã s©u nÆng víi nh©n d©n,
NguyÔn §×nh ChiÓu ®· c¶m nhËn rÊt râ c¶nh t−îng quª h−¬ng tan n¸t vμ t×nh tr¹ng
hoang mang, hèt ho¶ng cña mäi ng−êi (trong ®ã cã gia ®×nh «ng). NguyÔn §×nh ChiÓu
®· viÕt bμi th¬ Ch¹y giÆc vμo kho¶ng n¨m 1859 ®Ó ghi l¹i c¶nh t−îng ®au lßng ®ã vμ
béc lé t©m tr¹ng ®au xãt cña m×nh tr−íc c¶nh n−íc mÊt nhμ tan.
Ch¹y giÆc lμ bμi th¬ ®−îc viÕt theo thÓ thÊt ng«n b¸t có §−êng luËt.
Hai c©u më ®Çu (®Ò), nhμ th¬ ®· giíi thiÖu sù xuÊt hiÖn ®ét ngét cña giÆc :
Tan chî võa nghe tiÕng sóng T©y
Mét bμn cê thÕ phót sa tay !
Sù hiÖn diÖn cña qu©n giÆc ®−îc thÓ hiÖn qua ©m thanh tiÕng sóng cña chóng
vang lªn khi buæi chî võa tan. Chän thêi ®iÓm tan chî ®Ó më ®Çu cho c¶nh Ch¹y giÆc,
nhμ th¬ ®· g©y tr−íc Ên t−îng bÊt ngê ®ét ngét cho ng−êi ®äc. ¢m thanh cña tiÕng
sóng T©y ®ét ngét vang lªn vμo ®óng lóc chî tan ®· diÔn t¶ mét c¸ch thËt c« ®äng mét
sù thùc : giÆc tiÕn ®¸nh rÊt nhanh, rÊt bÊt ngê lμm ®¶o lén cuéc sèng cña nh©n d©n.
Cuéc sèng thanh b×nh, ®«ng vui, sÇm uÊt phót chèc ®· thμnh ra qu¸ v¾ng ®Ó bμy ra
tr−íc m¾t c¶nh ch¹y T©y thËt ®au lßng.
PhÇn thùc (c©u 3 vμ 4), NguyÔn §×nh ChiÓu ®· miªu t¶ thËt cô thÓ vμ sinh ®éng
t×nh c¶nh hèt ho¶ng, hoang mang, tan t¸c cña nh©n d©n khi qu©n giÆc Ëp ®Õn.
§©y cã thÓ xem lμ trung t©m bøc tranh cña c¶nh ch¹y T©y :
Bá nhμ lò trÎ l¬ x¬ ch¹y
MÊt æ ®μn chim d¸o d¸c bay.
ChÝnh v× giÆc ®¸nh chiÕm qu¸ bÊt ngê, sù thÊt b¹i cña qu©n ta qu¸ nhanh, nh©n
d©n kh«ng ®−îc chuÈn bÞ tr−íc, cho nªn c¶nh ch¹y giÆc cμng thªm ho¶ng hèt, cμng
®¸ng th−¬ng t©m. §ang sèng b×nh yªn, giÆc bÊt ngê Ëp ®Õn, c¸c gia ®×nh kh«ng kÞp tæ
chøc s¬ t¸n, cø thÕ bá nhμ, gång g¸nh d¾t dÝu nhau ch¹y. T×nh c¶nh nh©n d©n ch¹y
giÆc ®−îc ®Æc t¶ qua hai h×nh ¶nh : d−íi ®Êt trÎ con ho¶ng sî bá nhμ ch¹y t¸n lo¹n,
kh«ng biÕt ®i ®©u vÒ ®©u, trªn trêi, bÇy chim mÊt tæ, hèt ho¶ng bay nh¸o nh¸c. C¸ch
sö dông ®¶o ng÷ "l¬ x¬ ch¹y", "d¸o d¸c bay" kh«ng chØ lμm hiÓn hiÖn lªn tr−íc m¾t
ng−êi ®äc d¸ng vÎ bªn ngoμi x¸c x¬, tan t¸c cña lò trÎ vμ bÇy chim mμ cßn kh¾c ho¹
thËt sinh ®éng t©m tr¹ng hoang mang ng¬ ng¸c cña chóng.
Miªu t¶ c¶nh ch¹y giÆc qua h×nh ¶nh lò trÎ vμ bÇy chim vÉn ch−a tho¶, ®Õn phÇn
luËn (c©u 5, 6), t¸c gi¶ kh«ng bμn luËn mμ vÉn tiÕp tôc miªu t¶ c¶nh n−íc mÊt nhμ tan

(1)
Ch¹y giÆc: cã s¸ch ghi ®Çu ®Ò bμi th¬ lμ "Ch¹y T©y".

91
trong mét kh«ng gian réng h¬n, xa h¬n :
BÕn NghÐ cña tiÒn tan bät n−íc
§ång Nai tranh ngãi nhuèm mμu m©y.
Nh¾c tíi BÕn NghÐ vμ §ång Nai, mét bÕn n−íc vμ mét dßng s«ng ë Gia §Þnh,
NguyÔn §×nh ChiÓu nh− muèn miªu t¶ bøc tranh toμn c¶nh cña quª h−¬ng «ng khi
qu©n giÆc ®Õn. Quª h−¬ng, ®Êt n−íc ®ang thanh b×nh bçng bÞ tμn ph¸ thμnh tro bôi
trong phót chèc. Tμi s¶n, cña tiÒn bÞ giÆc c−íp s¹ch, vÐt s¹ch. Nhμ cöa, lμng quª bÞ giÆc
ph¸ s¹ch, ®èt s¹ch khãi löa bèc ngót trêi nh− m©y. Mét nçi ®au to lín ®éng ®Õn c¶ trêi
m©y. ChØ b»ng hai c©u th¬, NguyÔn §×nh ChiÓu võa miªu t¶ cô thÓ t×nh c¶nh quª
h−¬ng bÞ giÆc tμn ph¸, kh¾p n¬i tan n¸t, ngót trêi khãi löa, võa gi¸n tiÕp tè c¸o hμnh
®éng c−íp ph¸ tμn b¹o cña qu©n thï.
Cã thÓ nãi, qua bèn c©u th¬ trong phÇn thùc vμ luËn, NguyÔn §×nh ChiÓu ®· miªu
t¶ vμ kh¸i qu¸t ®Õn cao ®é t×nh c¶nh bi th−¬ng cña quª h−¬ng, ®Êt n−íc khi qu©n giÆc
tíi. Mét kh«ng khÝ hèt ho¶ng, ®au th−¬ng bao trïm tõ mÆt ®Êt ®Õn bÇu trêi, mét sù
tan t¸c tõ con ng−êi ®Õn loμi vËt, mét sù tμn ph¸ d· man c−íp s¹ch tõ tiÒn cña ®Õn
®èt trôi c¶ nhμ cöa, lμng xãm, quª h−¬ng kh¾p mét vïng réng lín.
T©m tr¹ng vμ th¸i ®é cña NguyÔn §×nh ChiÓu thÊm ®−îm trong tõng c©u th¬ vμ
®−îc béc lé râ ë hai c©u kÕt :
Hái trang dÑp lo¹n rμy ®©u v¾ng
Nì ®Ó d©n ®en m¾c n¹n nμy ?
Nhμ th¬ ®au xãt v« h¹n tr−íc c¶nh n−íc mÊt, nhμ tan, nh©n d©n ch¹y giÆc hèt
ho¶ng, hoang mang, tan t¸c. Tr¸i tim «ng võa xãt xa, ®au ®ín tr−íc c¶nh quª h−¬ng
bÞ tμn ph¸, võa ngïn ngôt löa c¨m thï tr−íc téi ¸c tÇy trêi cña giÆc, võa thÊt väng,
võa bÊt b×nh tr−íc t×nh c¶nh giÆc ®Õn mμ qu©n triÒu ®×nh ®i ®©u c¶, ®Ó cho chóng tha
hå c−íp ph¸ ®Èy nh©n d©n vμo c¶nh ®au khæ lÇm than. Vμ tiÕng kªu ®au ®ín : "Hái
trang dÑp lo¹n rμy ®©u v¾ng − Nì ®Ó d©n ®en m¾c n¹n nμy ?" thèt lªn tõ tr¸i tim ®ang
rá m¸u cña «ng, ph¶i ch¨ng cßn kh¾c kho¶i mét nçi chê mong nh÷ng bËc anh hïng,
hμo kiÖt h·y mau chãng ra tay cøu ®êi, gióp n−íc.

92
 THU §IÕU
(NguyÔn KhuyÕn)

Còng nh− Thu vÞnh, bμi Thu ®iÕu ®em ®Õn ng−êi ®äc sù c¶m nhËn vÎ ®Ñp cña
c¶nh thu vμ t©m tr¹ng nhμ th¬.
NÕu ë Thu vÞnh, c¶nh thu ®−îc ®ãn nhËn tõ cao xa tíi gÇn råi tõ gÇn ®Õn cao xa
th× ë Thu ®iÕu, c¶nh thu ®−îc ®ãn nhËn tõ gÇn ®Õn cao xa råi tõ cao xa trë l¹i gÇn : tõ
chiÕc thuyÒn c©u nh×n ra mÆt ao, nh×n lªn bÇu trêi, nh×n tíi ngâ tróc råi l¹i trë vÒ víi
ao thu, víi thuyÒn c©u. Tõ mét khung ao hÑp, kh«ng gian mïa thu, c¶nh s¾c mïa thu
më ra nhiÒu h−íng thËt sinh ®éng.
C¶nh trong Thu ®iÕu lμ "®iÓn h×nh h¬n c¶ cho mïa thu cña lμng c¶nh ViÖt Nam"
(Xu©n DiÖu). Kh«ng khÝ mïa thu ®−îc gîi lªn tõ sù dÞu nhÑ, thanh s¬ cña c¶nh vËt.
DÞu nhÑ, thanh s¬ trong mμu s¾c : n−íc trong veo, sãng biÕc, trêi xanh ng¾t. DÞu nhÑ
thanh s¬ trong ®−êng nÐt, chuyÓn ®éng : sãng h¬i gîn tý, l¸ vμng khÏ ®−a vÌo, tÇng
m©y l¬ löng. DÞu nhÑ thanh s¬ trong hoμ s¾c t¹o h×nh : "C¸i thó vÞ cña bμi Thu ®iÕu ë
c¸c ®iÖu xanh, xanh ao, xanh bê, xanh sãng, xanh tre, xanh trêi, xanh bÌo, cã mét
mμu vμng ®©m ngang cña chiÕc l¸ thu r¬i" (1) ; ao thu nhá, chiÕc thuyÒn c©u theo ®ã
còng "bÐ tÎo teo" vμ d¸ng ng−êi còng nh− thu l¹i. NÐt riªng cña lμng quª B¾c Bé, c¸i
hån d©n d· ®−îc gîi lªn tõ khung ao hÑp, tõ c¸nh bÌo, tõ ngâ tróc quanh co.
C¶nh trong Thu ®iÕu lμ c¶nh ®Ñp nh−ng tÜnh lÆng vμ ®−îm buån. Kh«ng gian Thu
®iÕu lμ mét kh«ng gian tÜnh lÆng, v¾ng ng−êi, v¾ng tiÕng : "Ngâ tróc quanh co kh¸ch
v¾ng teo". C¸c chuyÓn ®éng rÊt nhÑ, rÊt khÏ kh«ng ®ñ t¹o ©m thanh : sãng h¬i gîn,
m©y l¬ löng, l¸ khÏ ®−a. Mét tiÕng ®éng duy nhÊt − tiÕng c¸ ®íp måi cμng lμm t¨ng sù
yªn ¾ng, tÜnh mÞch cña c¶nh vËt. VÒ c©u th¬ cuèi nμy kh«ng nªn hiÓu "c¸ ®©u" víi
nghÜa "®©u cã c¸" nh− cã ý kiÕn ®· nªu. Sù im lÆng tuyÖt ®èi l¹i kh«ng t¹o nªn sù tÜnh
lÆng cña c¶nh. C¸i tÜnh bao trïm ®−îc gîi lªn tõ mét c¸i "®éng" rÊt nhá.
Nãi c©u c¸ nh−ng thùc ra kh«ng ph¶i chó ý vμo viÖc c©u c¸. Nãi c©u c¸ nh−ng
thùc ra lμ ®ãn nhËn trêi thu, c¶nh thu vμo câi lßng.
Câi lßng nhμ th¬ yªn tÜnh, v¾ng lÆng ®Õn ghª gím. TÜnh lÆng trong sù c¶m nhËn ®é
trong veo cña n−íc, c¸i h¬i gîn tý cña sãng, c¸i ®é r¬i khe khÏ cña l¸. §Æc biÖt sù tÜnh
lÆng trong t©m hån thi nh©n ®−îc gîi lªn mét c¸ch s©u s¾c tõ tiÕng ®éng duy nhÊt cña
bμi th¬ : tiÕng c¸ ®íp måi d−íi ch©n bÌo. C¸i ®éng rÊt nhá ë ngo¹i c¶nh l¹i g©y Ên t−îng
®Ëm ®Õn thÕ, lμ bëi t©m c¶nh ®ang trong sù tÜnh lÆng tuyÖt ®èi.
Sù tÜnh lÆng ®em ®Õn sù c¶m nhËn vÒ mét nçi c« qu¹nh, uÈn khóc trong t©m hån
nhμ th¬. Trong bøc tranh Thu ®iÕu xuÊt hiÖn nhiÒu gam mμu l¹nh : ®é xanh trong cña
n−íc, ®é xanh biÕc cña sãng. C¸i l¹nh cña c¶nh, cña ao thu, trêi thu thÊm vμo t©m hån
nhμ th¬ hay chÝnh c¸i l¹nh tõ t©m hån nhμ th¬ lan to¶ ra c¶nh vËt ? DÔ th−êng cã c¶
hai. Cã ng−êi cho r»ng c©u th¬ : "L¸ vμng tr−íc giã khÏ ®−a vÌo" cã phÇn kh«ng hîp lý :
l¸ vμng khÏ ®−a tr−íc giã kh«ng thÓ cã ®é "vÌo" khi bay. Thùc ra ®iÒu cã vÎ kh«ng hîp
lý Êy l¹i rÊt l« gÝch, rÊt thèng nhÊt trong t©m tr¹ng. Tõ "vÌo" chÝnh lμ sù thÓ hiÖn t©m

(1) Xu©n DiÖu. §äc th¬ NguyÔn KhuyÕn, S®d, tr. 44.

93
sù thêi thÕ cña nhμ th¬. Mét t©m sù ®Çy ®au buån tr−íc hiÖn t×nh ®Êt n−íc ®Çy ®au
th−¬ng.
Qua bμi Thu ®iÕu, ng−êi ®äc c¶m nhËn ë NguyÔn KhuyÕn mét t©m hån g¾n bã tha
thiÕt víi thiªn nhiªn ®Êt n−íc, mét tÊm lßng yªu n−íc thÇm kÝn nh−ng kh«ng kÐm
phÇn s©u s¾c.
Bμi th¬ thÓ hiÖn tμi n¨ng sö dông ng«n ng÷ bËc thÇy cña NguyÔn KhuyÕn.
TiÕng ViÖt trong Thu ®iÕu gi¶n dÞ, trong s¸ng ®Õn kú l¹, cã kh¶ n¨ng diÔn ®¹t
nh÷ng biÓu hiÖn rÊt tinh tÕ cña sù vËt, nh÷ng uÈn khóc thÇm kÝn rÊt khã gi·i bμy
cña t©m tr¹ng. §Æc biÖt vÇn "eo" − "tö vËn", o¸i o¨m, khã lμm − ®−îc NguyÔn
KhuyÕn sö dông mét c¸ch rÊt thÇn t×nh. §©y kh«ng ®¬n thuÇn lμ h×nh thøc ch¬i ch÷
mμ chÝnh lμ dïng vÇn ®Ó biÓu ®¹t néi dung. VÇn "eo" gãp phÇn diÔn t¶ mét kh«ng
gian thu nhá dÇn, khÐp kÝn, phï hîp víi t©m tr¹ng ®Çy uÈn khóc c¸ nh©n.
Thu ®iÕu thÓ hiÖn mét trong nh÷ng ®Æc s¾c cña nghÖ thuËt ph−¬ng §«ng : lÊy
®éng ®Ó nãi tÜnh. §Ó gîi c¸i yªn v¾ng cña c¶nh vËt, c¸i tÜnh lÆng cña t©m tr¹ng, t¸c
gi¶ ®· xen vμo bøc tranh thu mét nÐt ®éng duy nhÊt : "C¸ ®©u ®íp ®éng d−íi ch©n
bÌo".

94
 B¹N §ÕN CH¥I NHμ
(NguyÔn KhuyÕn)

H·y b¾t ®Çu b»ng mét bμi th¬ N«m cña NguyÔn BØnh Khiªm nãi vÒ t×nh b¹n ®Ó
hiÓu s©u s¾c h¬n c¸i hay, c¸i ®Ñp cña t©m hån vμ c¸i hay, c¸i ®Ñp cña bμi th¬ B¹n ®Õn
ch¬i nhμ.
Bμi th¬ N«m sè 88 trong B¹ch V©n quèc ng÷ thi tËp nh− sau :
G−îng ®Õn mõng nhau mét mÆt kh«ng,
NhiÒu th× ch¼ng cã, Ýt ch¼ng th«ng.
H−¬u nai h·y ®îi trªn rõng B¾c.
Thu v−îc cßn chê d−íi bÓ §«ng.
Nam S¸ch r−îu nång cßn m−în cót.
T©y Ch©n quýt ngät míi ®©m b«ng.
Cùc mong, r¾p ®îi, song cßn muén.
VËy ®Õn mõng nhau mét mÆt kh«ng.
NguyÔn BØnh Khiªm lμm bμi th¬ nμy ch¾c lμ trong dÞp b¹n cã viÖc vui, m×nh ®Õn
chóc mõng. §Õn mõng b¹n, th«ng th−êng lμ cã quμ mõng. §»ng nμy, nhμ th¬ ®Õn víi
b¹n mμ "mõng nhau mét mÆt kh«ng". Nçi khæ t©m cña nhμ th¬ cã lÏ kh«ng ph¶i lμ
kh«ng cã quμ mμ lμ ë chç : "nhiÒu th× ch¼ng cã, Ýt ch¼ng th«ng". Quμ nμo cho xøng
mèi th©m giao ? Ng−êi x−a nãi : quμ tÆng kh«ng quý nh−ng c¸ch cho th× quý. Quμ
kh«ng xøng, kh«ng biÕt c¸ch mõng th× "tÆng nhau mμ l¹i b»ng m−êi phô nhau". Lμm
sao ®Ó b¹n hiÓu m×nh, tiÕng lμ quan tr¹ng kia mμ ? V× vËy c¸ch nãi nghe nh− giμu
sang rÊt mùc : ®ñ c¶ h−¬u nai rõng B¾c, thu v−îc bÓ §«ng, ®Æc s¶n c¸c n¬i kh«ng
thiÕu : r−îu nång Nam S¸ch, quýt ngät T©y Ch©n. Nh−ng thùc chÊt, tÊt c¶ ®ang cßn
lμ "cùc mong, r¾p ®îi". D−êng nh− NguyÔn BØnh Khiªm muèn l¾m c¸i ®iÒu ng−êi x−a
tõng nãi "quý vËt ®·i quý nh©n". Nh−ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan kh«ng cho phÐp nªn
®μnh "VËy ®Õn mõng nhau mét mÆt kh«ng". "Kh«ng" ®©y lμ kh«ng "mÆt cña" chø cßn
lßng ng−êi th× cã vμ cã rÊt nhiÒu : cã sù ch©n t×nh, cã nh÷ng mong muèn tèt ®Ñp cho
b¹n... Bμi th¬ nãi rÊt nhiÒu c¸i kh«ng ®Ó kh¼ng ®Þnh mét c¸i cã : tÊm lßng quý mÕn
ch©n thμnh trong t×nh b¹n.
VÒ mÆt giäng ®iÖu, cÊu tø, bμi th¬ cña NguyÔn KhuyÕn cã phÇn gièng bμi th¬ nãi
trªn cña NguyÔn BØnh Khiªm. Tuy sù viÖc x¶y ra cã h¬i kh¸c : mét ®»ng lμ m×nh ®Õn
ch¬i mõng b¹n, mét ®»ng lμ b¹n ®Õn ch¬i th¨m m×nh, nh−ng nçi lßng th× gièng nhau :
quý b¹n mμ ch¼ng cã g× ®Ó mõng b¹n. ThÕ nh−ng, trong t©m trÝ bao thÕ hÖ ng−êi ®äc,
bμi B¹n ®Õn ch¬i nhμ cña Tam Nguyªn Yªn §æ vÉn ®−îc thuéc, ®−îc yªu mÕn nhiÒu
h¬n. Còng cã thÓ do thêi vμ th¬ Tr¹ng Tr×nh xa chóng ta h¬n thêi vμ th¬ Yªn §æ.
C¸ch nãi ë thÕ kû XVI cæ h¬n ch¨ng ? Tuy nhiªn, cßn ph¶i cã mét lý do nμo kh¸c ?
Ngay trong hai c©u th¬ ®Çu ®· xuÊt hiÖn mét t×nh huèng ®Æc biÖt :
§· bÊy l©u nay b¸c tíi nhμ,
TrÎ thêi ®i v¾ng, chî thêi xa.

95
 B¹n ®Õn nhμ lμ mõng, lμ quý, nh−ng b¹n th©n l©u ngμy míi cã ®iÒu kiÖn qua
th¨m, h¬n n÷a b¹n l¹i ë xa th× kh«ng chØ mõng vμ quý mμ cßn ph¶i chu ®¸o h¬n. T©m
lý th−êng t×nh ai ch¶ thÕ. Ng−êi ViÖt Nam vèn cã phong tôc b¹n míi quen th× mêi
trÇu, n−íc, b¹n th©n tõ n¬i xa ®Õn th× nhÊt thiÕt ph¶i mêi c¬m. Êy vËy mμ ë ®©y hoμn
c¶nh thËt lμ trí trªu : "TrÎ thêi ®i v¾ng, chî thêi xa", nhμ th¬ kh«ng cã ®iÒu kiÖn tiÕp
®·i b¹n mét c¸ch tö tÕ. Ph¶i cã yÕu tè ngÉu nhiªn, bÊt ngê Êy, ph¶i cã t×nh huèng ®Çy
kÞch tÝnh Êy míi thÊy ®−îc NguyÔn KhuyÕn vèn lμ ng−êi chu ®¸o víi b¹n bÌ.
Hoμn c¶nh Ðo le ®−îc diÔn ®¹t theo chiÒu h−íng ngμy mét t¨ng. S¬n hμo h¶i vÞ ®·
®μnh lμ kh«ng m¬ t−ëng. Nh÷ng mãn ¨n ngon lμnh, sang träng còng thÓ tÊt bá qua, v×
chî xa kh«ng cã ng−êi ®i chî. Nh−ng nh÷ng mãn ¨n nhμ cã s½n l¹i còng kh«ng thÓ
lμm m©m c¬m mêi kh¸ch : ao ®· s©u, n−íc l¹i réng nªn "kh«n chμi c¸", v−ên ®· réng,
rμo l¹i th−a nªn "khã ®uæi gμ". §Õn rau qu¶ còng kh«ng : c¶i ch−a lªn c©y, cμ míi
®ang nô, m−íp míi ®ang hoa, bÇu võa nhó qu¶. TiÕt tÊu 4/3 t¹o ©m h−ëng nhÞp
nhμng, chËm r·i lμm nªn s¾c th¸i nh÷ng c©u th¬ cña NguyÔn KhuyÕn nh− lêi gi¶i
thÝch, ph©n bua : chÝnh ®iÒu kiÖn kh¸ch quan ®· kh«ng cho phÐp «ng tiÕp ®·i b¹n bÌ
thËt sù tö tÕ.
Sù thiÕu thèn vÒ vËt chÊt ë ®©y ®· ®Õn møc ®iÓn h×nh : tÊt c¶ ®Òu kh«ng. Do hoμn
c¶nh nhμ NguyÔn KhuyÕn thanh bÇn ? Do b¹n ®Õn th¨m bÊt ngê kh«ng kÞp chuÈn bÞ ?
Thùc ra cuéc sèng c¸o quan vÒ ë Èn cña cô Tam Nguyªn cã phÇn ®¹m b¹c ®Õn ®©u
còng ch¼ng ®Õn møc kh«ng lo næi b÷a c¬m d−a muèi ®Ó mêi b¹n, kh«ng ®Õn møc "§Çu
trß tiÕp kh¸ch trÇu kh«ng cã". §©y lμ mét c¸ch nãi. C¸ch nãi trμo léng, c¸ch nãi ®ïa
vui vÒ mét vÊn ®Ò nghiªm tóc : c¸i quý trong t×nh b¹n chÝnh lμ tÊm lßng. T¸c gi¶
phãng ®¹i sù thiÕu thèn vÒ vËt chÊt ®Ó lμm næi bËt sù giμu cã cña tÊm lßng. Nªu lªn
mét t×nh huèng Ðo le : trÎ ®i v¾ng, chî xa, nhμ kh«ng cã thøc ¨n... còng lμ ®Ó thö
th¸ch tÊm lßng trong t×nh b¹n. Thö th¸ch b¹n vμ thö th¸ch c¶ chÝnh m×nh. NÕu m×nh
loay hoay víi viÖc ®i gäi trÎ, chî bóa, c¬m n−íc lμ m×nh lao vμo nh÷ng lÔ nghi thï tiÕp
kh¸ch s¸o, chø ®©u ph¶i mõng b¹n ®Õn ch¬i mét c¸ch ch©n t×nh. Vμ nÕu b¹n qu¸ c©u
nÖ vμo sù tiÕp ®ãn vËt chÊt lμ b¹n ®Õn víi b÷a c¬m chø ®©u ph¶i ®Õn th¨m ng−êi. RÊt
may lμ c¶ chñ vμ kh¸ch ®Òu v−ît qua c¶nh huèng Ðo le ®ã b»ng tÊm lßng ch©n thμnh.
Hai tõ "ta" nèi nhau b»ng liªn tõ "víi" trong c©u th¬ cuèi bμi ®äc lªn nghe thiÕt tha,
quÊn quýt, rÊt ch©n t×nh vμ c¶m ®éng. Kh«ng cã "miÕng trÇu lμm ®Çu c©u chuyÖn",
nh−ng víi c©u th¬ cuèi bμi, ai còng hiÓu cuéc hμn huyªn gi÷a chñ vμ kh¸ch vÉn rÊt
r«m r¶, ®Ëm ®μ. T−ëng nh− thÊy ®−îc nô c−êi nh©n hËu, hãm hØnh, l¹c quan, yªu ®êi
cña cô Tam Nguyªn, cô Th−îng vμ NguyÔn KhuyÕn qua c©u th¬ :
B¸c ®Õn ch¬i ®©y, ta víi ta.
Chñ vμ kh¸ch kh«ng cßn kho¶ng c¸ch, chØ cßn "ta víi ta". "T«i vμ b¸c" hai ng−êi
®· lμ mét. ThiÕu vËt chÊt nh−ng cßn tÊm lßng lμ cßn t×nh b¹n. "T×nh bÇu b¹n tù nã
còng lμ mét b÷a tiÖc cña tinh thÇn" (Xu©n DiÖu)
ChÝnh v× coi träng tÊm lßng mμ t×nh b¹n cña NguyÔn KhuyÕn ®· v−ît qua thö
th¸ch cña thêi gian, cña thÕ sù, m·i m·i thuû chung, trong s¸ng. §©y lμ mét nÐt ®Ñp
®¹o ®øc truyÒn thèng, nÐt ®Ñp cèt c¸ch nhμ nho ®ång thêi lμ tiÕng nãi nh©n v¨n cao
quý. Nã gióp ta hiÓu ph−¬ng diÖn con ng−êi trÇn thÕ nhÊt trÇn gian cña nhμ th¬.
T×nh b¹n cña NguyÔn KhuyÕn th©n t×nh, méc m¹c. Méc m¹c ®Õn d©n d·. D©n d·
trong nh÷ng h×nh ¶nh gÇn gòi, quen thuéc cña lμng quª : ao c¸, v−ên rau, c©y c¶i, c©y
cμ, giμn bÇu, giμn m−íp.

96
 D©n d· trong nh÷ng tõ ng÷ n«m na mang tÝnh chÊt khÈu ng÷ : ®· bÊy l©u nay,
thêi, kh«n, chöa, rông rèn, ®Çu trß,... Bμi th¬ ®¹t tíi sù hμi hoμ tuyÖt diÖu : néi dung,
c¶m xóc ch©n t×nh, th©n mËt ®· t×m thÊy h×nh thøc diÔn ®¹t gi¶n dÞ, quen thuéc. Ph¶i
ch¨ng ®©y lμ mét trong nh÷ng lý do ®Ó bμi th¬ B¹n ®Õn ch¬i nhμ ®−îc xÕp vμo hμng
nh÷ng thi phÈm hay nhÊt vÒ t×nh b¹n ?

97
 B¹N §ÕN CH¥I NHμ
(NguyÔn KhuyÕn)

B¹n ®Õn ch¬i nhμ lμ mét trong nh÷ng bμi th¬ hay cña NguyÔn KhuyÕn viÕt vÒ t×nh
b¹n. Bμi th¬ ®−îc viÕt b»ng mét bót ph¸p vui ®ïa trμo léng nhÑ nhμng. §»ng sau mçi
c©u th¬ nh− thÊy thÊp tho¸ng Èn hiÖn nô c−êi vui võa hãm hØnh, tho¶i m¸i, võa
th©m trÇm, s©u xa cña NguyÔn KhuyÕn.
C¸ch vμo ®Ò cña t¸c gi¶ còng rÊt tù nhiªn. C©u th¬ ®Çu lμ mét th«ng b¸o : ®· l©u,
h«m nay b¹n míi ®Õn ch¬i "§· bÊy l©u nay b¸c tíi nhμ". Trong sù th«ng b¸o Êy chøa
®ùng mét niÒm vui cña mét con ng−êi l©u ngμy míi ®−îc gÆp b¹n. C©u th¬ thø hai (thõa
®Ò) ®· b¾t ®Çu chuyÓn giäng nãi ngay ®Õn hoμn c¶nh khã kh¨n vμ sù lóng tóng cña m×nh
trong viÖc tiÕp ®·i b¹n : "TrÎ thêi ®i v¾ng, chî thêi xa". C¸ch vμo ®Ò nh− vËy võa th«ng
b¸o ®−îc sù viÖc, võa tÕ nhÞ vμ dÝ dám ®Ó lé ra c¸ch tiÕp ®·i tÊt yÕu ph¶i ®¹m b¹c theo
kiÓu "c©y nhμ l¸ v−ên" cña m×nh.
Víi hai c©u ®Ò nh− vËy, NguyÔn KhuyÕn ®· t¹o nªn mét t×nh huèng kh¸ o¸i o¨m :
b¹n th©n l©u ngμy míi ®Õn ch¬i, rÊt yªu quý b¹n, muèn tiÕp ®·i b¹n tö tÕ mμ kh«ng
®−îc. §Ó lμm næi bËt t×nh huèng ®ã, nhμ th¬ ®· dïng thñ ph¸p phãng ®¹i, c−êng ®iÖu
lªn hoμn c¶nh khã kh¨n, thiÕu thèn cña m×nh nh»m t¹o nªn nh÷ng tiÕng c−êi ®ïa vui
tho¶i m¸i :
Ao s©u n−íc c¶ kh«n chμi c¸,
V−ên réng rμo th−a khã ®uæi gμ.
C¶i chöa ra c©y, cμ míi nô,
BÇu võa rông rèn, m−íp ®−¬ng hoa...
Lêi th¬ thËt tù nhiªn, cø nh− lμ buét miÖng nãi ra. VËy mμ nghÖ thuËt ®èi trong
nh÷ng c©u thùc vμ luËn vÉn rÊt chØnh. C¸ch nãi sù khã kh¨n thiÕu thèn còng kh«ng
hÒ ®¬n ®iÖu. Nh÷ng thø ngon vμ sang th× cã ®Êy, nhiÒu lμ ®»ng kh¸c, nh−ng c¸ th×
kh«ng b¾t ®−îc v× ao s©u n−íc c¶, gμ th× kh«ng ®uæi ®−îc v× v−ên réng rμo th−a.
Nh÷ng thø thùc phÈm th«ng th−êng nh− rau qu¶ th× trong v−ên cã s½n, nh−ng khèn
nçi cμ vμ m−íp míi cã nô vμ hoa, c¶i ch−a thμnh c©y, bÇu cßn non võa rông rèn... Sù
kÓ lÓ, ph©n bua vÒ c¸i khã, c¸i nghÌo Êy kÐo sang c¶ c©u thø 7, vèn thuéc phÇn kÕt,
ph¸ vì kÕt cÊu vèn rÊt nghiªm ngÆt cña th¬ §−êng luËt : "§Çu trß tiÕp kh¸ch trÇu
kh«ng cã", C©u th¬ nμy khÐp l¹i néi dung ®· ®−îc ph©n bua ë trªn : b¹n ®Õn ch¬i,
kh«ng cã g× ®Ó tiÕp b¹n kÓ c¶ ®Çu vÞ lμ trÇu.
VËy lμ l©u ngμy b¹n míi ®Õn ch¬i, muèn thÕt b¹n mét b÷a ®μng hoμng, nh−ng
nh÷ng thø ngon vËt l¹ kh«ng cã (v× kh«ng cã ng−êi ®i chî), nh÷ng thø cã s½n ë trong
nhμ th× hoÆc lμ kh«ng b¾t ®−îc, hoÆc lμ ch−a dïng ®−îc, cho nªn kh«ng cã c¸, kh«ng
cã gμ, kh«ng cã c¶i, kh«ng cã cμ, kh«ng cã bÇu, kh«ng cã m−íp, thËm chÝ ngay c¶ thø
tèi thiÓu ph¶i cã ®Ó tiÕp b¹n lμ trÇu còng kh«ng cã. Nãi nhiÒu ®Õn nh÷ng c¸i kh«ng cã
nh− vËy lμ ®Ó lμm næi bËt lªn mét c¸i cã thiªng liªng, cao quý : t×nh b¹n ch©n thμnh,
s©u s¾c vμ trong s¸ng. B¸c ®Õn ch¬i nhμ ch¶ cã g× ®Ó tiÕp b¸c, nh−ng t×nh b¹n cña b¸c
víi t«i ®ñ thay cho tÊt c¶ :

98
 B¸c ®Õn ch¬i ®©y, ta víi ta
"Ta víi ta", ®ã lμ nh÷ng ch÷ ®¸ng chó ý nhÊt cña c©u th¬. Hai ch÷ "ta" chång lªn
nhau, n©ng ®ì nhau, bæ sung vμ lμm t¨ng träng l−îng cho nhau, thÓ hiÖn sù g¾n bã
keo s¬n hai mμ nh− mét, võa béc lé sù tin cËy, võa thÓ hiÖn mét c¸ch kÝn ®¸o niÒm tù
hμo ch©n chÝnh vÒ t×nh b¹n cña m×nh.
"B¸c ®Õn ch¬i ®©y, ta víi ta", c©u th¬ cña NguyÔn KhuyÕn lμm gîi nhí ®Õn c©u kÕt :
"Mét m¶nh t×nh riªng ta víi ta" cña Bμ HuyÖn Thanh Quan trong bμi Qua §Ìo Ngang.
VÒ h×nh thøc c¶ hai c©u th¬ (vμ còng lμ c¶ hai bμi th¬) ®Òu ®−îc khÐp l¹i b»ng ba ch÷ :
ta víi ta. Nh−ng "ta víi ta" trong th¬ Bμ HuyÖn Thanh Quan lμ mét m×nh víi chÝnh
m×nh, thÓ hiÖn s©u s¾c vμ thÊm thÝa t©m sù c« ®¬n, mét m×nh tr−íc c¶nh trêi ®Êt thiªn
nhiªn hoang v¾ng gi÷a n¬i ®Êt kh¸ch quª ng−êi. Cßn "ta víi ta" trong th¬ NguyÔn
KhuyÕn lμ t«i víi b¸c, lμ chóng ta víi nhau, lμ sù gÆp gì sum vÇy cña ®«i b¹n tri ©m tri
kû gi÷a quª h−¬ng m×nh.
Trong bμi th¬ B¹n ®Õn ch¬i nhμ, chØ lo¸ng tho¸ng mét vμi nÐt, NguyÔn KhuyÕn ®·
gîi lªn ®−îc trong t©m trÝ ng−êi ®äc h×nh ¶nh rÊt quen thuéc cña lμng quª ViÖt Nam
ta. Nh÷ng h×nh ¶nh ao c¸, v−ên t−îc, giμn m−íp, giμn bÇu, c©y cμ, c©y c¶i,... hiÖn lªn
thËt gi¶n dÞ vμ gÇn gòi víi ®êi sèng n«ng th«n. Nh÷ng tõ ng÷ ®−îc sö dông trong bμi
th¬ còng rÊt n«m na, méc m¹c, rÊt gÇn víi khÈu ng÷ cña ng−êi d©n quª : bÇu rông
rèn, cμ míi nô, c¶i ra c©y... Cã thÓ nãi, ®ã lμ tiÕng nãi h»ng ngμy cña chÝnh ng−êi
n«ng d©n lao ®éng ®i vμo th¬ ca mét c¸ch tù nhiªn, gi¶n dÞ, nh−ng vÉn trong s¸ng vμ
®Çy chÊt th¬.

99
 C¢U C¸ MïA THU
(NguyÔn KhuyÕn)

NguyÔn KhuyÕn lμ mét nhμ th¬ lín cña d©n téc. ¤ng ®· gãp vμo kho tμng v¨n häc
ViÖt Nam mét khèi l−îng s¸ng t¸c kh¸ ®å sé bao gåm th¬ viÕt b»ng ch÷ H¸n, th¬ viÕt
b»ng ch÷ N«m vμ c©u ®èi, trong ®ã phÇn th¬ viÕt b»ng ch÷ N«m lμ tiªu biÓu h¬n c¶.
NguyÔn KhuyÕn ®−îc mÖnh danh lμ nhμ th¬ cña lμng c¶nh ViÖt Nam. Trong sè
nh÷ng bμi th¬ tuyÖt bót viÕt vÒ c¶nh s¾c n«ng th«n, bμi C©u c¸ mïa thu (Thu ®iÕu),
Ng©m vÞnh mïa thu (Thu vÞnh), Uèng r−îu mïa thu (Thu Èm) t¹o nªn mét chïm th¬
mïa thu cña «ng lμ ba bμi th¬ "nøc danh nhÊt" (Xu©n DiÖu).
Më ®Çu bμi th¬, NguyÔn KhuyÕn ®· ®−a ta vμo thÕ giíi rÊt ®çi quen thuéc cña
ng−êi ®i c©u :
Ao thu l¹nh lÏo n−íc trong veo,
Mét chiÕc thuyÒn c©u bÐ tÎo teo.
ThÕ giíi Êy thÊm ®−îm c¶nh s¾c thiªn nhiªn mïa thu : n−íc ao thu trong trÎo,
kh«ng khÝ mïa thu b¾t ®Çu se l¹nh.
Trong hai c©u thùc :
Sãng biÕc theo lμn h¬i gîn tý,
L¸ vμng tr−íc giã khÏ ®−a vÌo.
Nhμ th¬ vÉn tiÕp tôc t¶ c¶nh s¾c trªn ao thu. Sãng mμu xanh ®Ëm (sãng biÕc)
thËt phï hîp víi n−íc ao thu trong trÎo (trong veo). C¶nh ao thu trë nªn sèng ®éng, cã
hån nhê sù lay ®éng cña c¶nh vËt. Giã mïa thu nhÌ nhÑ lμm gîn lªn trªn mÆt n−íc ao
thu nh÷ng ®ît sãng l¨n t¨n. Vμ l¸ vμng r¬i theo giã còng rÊt lÑ lμng.
Trong hai c©u luËn (c©u 5, 6), thiªn nhiªn mïa thu ®−îc më ra ë tÇm cao h¬n, xa
h¬n :
TÇng m©y l¬ löng trêi xanh ng¾t,
Ngâ tróc quanh co kh¸ch v¾ng teo.
Mïa thu, do thêi tiÕt hanh kh« nªn bÇu trêi d−êng nh− cao h¬n, xanh h¬n (xanh
ng¾t). TÇng m©y tr¾ng l÷ng lê tr«i lμm cho bÇu trêi thu thªm ®Ñp, thªm yªn tÜnh. §ã
lμ chiÒu cao cña kh«ng gian mïa thu. Cßn chiÒu réng ®−îc gîi lªn tõ nh÷ng ngâ tróc
quanh co uèn l−în v−¬n s©u vμo trong xãm. Lμng quª miÒn B¾c ®©u còng cã tre, cã
tróc, (kh¸c víi miÒn Nam ®©u còng cã dõa). Nh÷ng ngâ tróc quanh co l¹i v¾ng h¼n
bãng con ng−êi cμng gîi lªn sù trèng v¾ng.
B»ng nh÷ng nÐt vÎ ®¬n s¬ vμ tμi hoa, NguyÔn KhuyÕn ®· t¹o nªn mét bøc tranh vÒ
c¶nh thu ë n«ng th«n vïng ®ång b»ng B¾c Bé ViÖt Nam trong trÎo, b×nh dÞ, tÜnh lÆng,
rÊt quen thuéc vμ còng rÊt ®çi nªn th¬. Mμu s¾c lμm nÒn cho bøc tranh thu Êy lμ mμu
xanh : xanh trong cña n−íc, xanh biÕc cña sãng, xanh lôc cña bÌo, xanh rîp cña tróc,
xanh ng¾t cña trêi. Trªn nÒn trêi xanh ng¾t lμ mμu tr¾ng cña tÇng m©y l¬ löng. Mμu
vμng cña chiÕc l¸ bay theo giã lÆng lÏ r¬i gi÷a c¸c "®iÖu xanh" lμm cho mμu s¾c bøc
tranh thu thªm ®a d¹ng.

100
 Bøc tranh thu cña NguyÔn KhuyÕn trong trÎo, ®Ñp nh−ng tÜnh lÆng vμ ®−îm
buån. C¶ kh«ng gian nh− ch×m trong v¾ng lÆng. Cã tiÕng ®éng, cã sù chuyÓn ®éng ®Êy
nh−ng ®Òu rÊt nhá, rÊt khÏ (tÇng m©y l¬ löng, sãng gîn tý, l¸ ®−a vÌo, c¸ ®íp ®éng)
vμ chØ cμng lμm t¨ng thªm sù tÜnh lÆng cña c¶nh vËt.
C©u c¸ chØ lμ c¸i cí ®Ó NguyÔn KhuyÕn miªu t¶ bøc tranh phong c¶nh, qua ®ã thÓ
hiÖn t©m hån vμ t©m tr¹ng cña m×nh. Bøc tranh phong c¶nh lμng quª trong trÎo, tÜnh
lÆng nh− ®−îc sμng läc qua t©m hån thanh cao, yªu thiªn nhiªn vμ g¾n bã m¸u thÞt
víi quª h−¬ng cña nhμ th¬. Gi÷a thiªn nhiªn vμ t©m tr¹ng nhμ th¬ cã sù hoμ hîp
trong mét kh«ng khÝ tÜnh lÆng, v¾ng vÎ vμ ®−îm buån. §ã lμ nçi buån trong s¸ng
nh−ng c« ®¬n cña mét bËc Èn sÜ, tuy yªu n−íc nh−ng ®μnh bÊt lùc tr−íc thêi thÕ, døt
kho¸t tõ chèi, xa l¸nh vßng danh lîi d¬ bÈn, t×m ®Õn thiªn nhiªn ®Ó göi g¾m niÒm
t©m sù vμ ®Ó gi÷ lÊy t©m hån trong s¹ch cña m×nh.
C©u c¸ mïa thu thÓ hiÖn tμi n¨ng bËc thÇy vÒ th¬ N«m cña NguyÔn KhuyÕn. ¤ng
sμnh sái trong viÖc sö dông ng«n ng÷, ph¸t huy ®−îc mét c¸ch kú l¹ kh¶ n¨ng diÔn
®¹t hÕt søc tinh tÕ, chÝnh x¸c cña nh÷ng tõ ng÷ rÊt ®çi n«m na, b×nh dÞ, gieo vÇn ®éc
®¸o, cã khi o¸i o¨m n÷a nh−ng vÉn rÊt tù nhiªn, tho¶i m¸i nh− kh«ng hÒ cã trë lùc
nμo c¶n ®−îc kh¶ n¨ng diÔn ®¹t.

101
 N¡M MíI CHóC NHAU
(Tó X−¬ng)

Trªn c¸i nÒn v¨n ho¸, v¨n häc d©n gian, kh«ng Ýt t¸c gi¶ v¨n häc viÕt ®· x©y cÊt
®−îc nh÷ng c«ng tr×nh nghÖ thuËt víi nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o. Tõ phong tôc ¨n trÇu,
Hå Xu©n H−¬ng ®· viÕt Mêi trÇu − mét bμi th¬ tr÷ t×nh s©u s¾c. Tõ phong tôc chóc
tÕt, Tó X−¬ng l¹i s¸ng t¸c mét bμi th¬ trμo phóng næi tiÕng − bμi N¨m míi chóc nhau.
Ngμy tÕt, mäi ng−êi th−êng chóc mõng nhau nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp vμ phong tôc nμy
®· thμnh ch÷ vμng viÕt trªn danh thiÕp, ba ch÷ : "phóc, léc, thä", n¨m ch÷ th× "phó,
quý, thä, khang, ninh". Tó X−¬ng lËt mÆt tr¸i cña tÊm danh thiÕp kia, mÆt tr¸i cña
mÊy ch÷ vμng Êy ®Ó viÕt lêi chóc tÕt nh÷ng kÎ ch−a "ra c¸i gièng ng−êi". V× vËy lêi
chóc cña «ng Tó thùc chÊt lμ tiÕng chöi.
Khæ th¬ ®Çu nãi chuyÖn chóc thä :
L¼ng lÆng mμ nghe nã chóc nhau,
Chóc nhau tr¨m tuæi b¹c ®Çu r©u.
Hai ch÷ "l¼ng lÆng" tho¹t nghe sao mμ cã vÎ kh«ng khÝ kiªng kþ, gi÷ g×n trong
ngμy tÕt. ThÕ nh−ng chÊt næ l¹i n»m ngay ë hai ch÷ "l¼ng lÆng" nμy. Chóc mõng mμ
l¹i ph¶i "l¼ng lÆng" nghe th× hai ch÷ "l¼ng lÆng" ®· gîi lªn nghÞch lý.
Lêi chóc trªn miÖng l−ìi ån μo nh−ng ®ã lμ ©m thanh gi¶. Lêi thùc trong t©m ®Þa
th× ph¶i "l¼ng lÆng" nghe míi nhËn ra. Hai ch÷ "l¼ng lÆng" lμm næ tung c¸i gi¶, ph¬i
bμy c¸i thËt. Nh÷ng kÎ bon chen, kÌn cùa, s¸t ph¹t nhau, ngoμi miÖng chóc nhau
tr¨m tuæi mμ thùc bông l¹i mong chÕt sím.
Chóc thä nhau "tr¨m tuæi" lμ viÖc b×nh th−êng vμ tèt ®Ñp. Nh−ng thªm ba ch÷
"b¹c ®Çu r©u" vμo "tr¨m tuæi" th× sù nghiªm tóc l¹i trë thμnh mØa mai, ch©m biÕm.
Sèng ®Õn b¹c phÕch ®Çu r©u lμ sèng hÕt c¶ phÇn con ch¸u.
Tõ lêi nãi trªn ®Çu l−ìi, Tó X−¬ng ®i guèc vμo gan ruét c¸i bän "MiÖng nam m«,
bông mét bå dao g¨m" ®Ó h¹ tiÕp hai c©u :
Phen nμy «ng quyÕt ®i bu«n cèi,
Thiªn h¹ bao nhiªu ®øa gi· trÇu.
Nghe chóng nã chóc nhau mét c¸ch gi¶ dèi mμ lén gan, nªn ®ang nãi víi mäi
ng−êi, «ng Tó tøc ®Õn ph¸t khïng b»ng c¸ch tù nãi víi chÝnh m×nh. ChuyÖn "®i bu«n
cèi" chØ lμ chuyÖn ®ïa chø ®©u ph¶i «ng Tó "®i lμm kinh tÕ" b»ng th−¬ng m¹i. Tuy
nhiªn, lêi nãi ®ïa nh−ng hμm chøa sù thËt nghiªm chØnh. C¸i bän ng−êi ham sèng
h−ëng thô nμy chóng ph¶i ®«ng vμ nhiÒu ®Õn møc nh− thÕ nμo ®Ó «ng Tó quyÕt kinh
doanh mÆt hμng "cèi gi· trÇu" ! Lêi nãi ®ïa nh−ng chøa dùng søc m¹nh ®¶ kÝch s©u
s¾c : sèng "®Çu b¹c r¨ng long" råi mμ vÉn cßn "gi· trÇu", vÉn t×m mäi c¸ch h−ëng thô.
Tr−íc sù ham sèng cña mét «ng l·o hμng xãm, §ç Phñ në mét nô c−êi th«ng c¶m,
nô c−êi nh©n v¨n : "Tr−íc buån ch¼ng ®−îc sèng l©u − Sau lμm «ng l·o b¹c ®Çu l¹i
chª". Cßn tr−íc sù tham sèng ®Õn tham lam cña bän ng−êi bÊt l−¬ng, Tó X−¬ng l¹i në

102
mét nô c−êi khinh bØ.
Sau lêi chóc thä, khæ th¬ hai lμ chóc sang. Kh¸c víi c©u më ®Çu khæ th¬ mét, ë
®©y môc ®Ých, néi dung lêi chóc ®−îc ®−a lªn ng¾n gän : nã chóc sang. VÉn lμ lêi
chóc gi¶ dèi, nh−ng sù gi¶ dèi giê ®©y kh«ng cÇn che ®Ëy mμ béc lé mét c¸ch tr¬
trÏn. Thùc chÊt c¸i sang cña bän nμy lμ ham danh väng, ®Þa vÞ : "§øa th× mua t−íc
®øa mua quan". C¸i sang träng nhê mua mμ cã. §óng lμ nh÷ng vinh dù h·o, nh÷ng
gi¸ trÞ vê. VËy mμ chóng cßn vªnh vang tù ®¾c. Lêi th¬ cña
Tó X−¬ng tõ b«ng ®ïa ®Õn chç nãi to¹c ra sù thËt, tõ b«ng ®ïa ®· chuyÓn sang
giäng chöi :
Phen nμy «ng quyÕt ®i bu«n läng,
Võa b¸n võa la còng ®¾t hμng.
"QuyÕt ®i bu«n läng" còng chØ lμ chuyÖn ®ïa. Nh−ng trong ®ïa cã néi dung hiÖn
thùc. §ã lμ sù c¨m giËn rÊt thùc cña Tó X−¬ng. §ã lμ bé mÆt thùc ham danh väng,
®Þa vÞ cña bän ng−êi tham lam, gi¶ dèi. Mét nghÞch c¶nh trí trªu ®Õn ®¶o lén c¶ quy
luËt cña th−¬ng tr−êng : "Võa b¸n võa la còng ®¾t hμng". "La" lμ hÐt to nh− m¾ng,
nh− qu¸t th¸o, nh− chöi. Chöi m¾ng, qu¸t th¸o mμ vÉn "®¾t hμng" th× bän mua t−íc,
mua quan nμy ®· ®Õn ®é v« liªm sØ. Nh÷ng viÖc lμm bØ æi ®Õn kh«ng thÓ tin ph¶i cã
nghÖ thuËt c−êng ®iÖu phãng ®¹i míi kh¾c ho¹ næi.
Khæ th¬ ba lμ lêi chóc giμu :
Nã l¹i mõng nhau c¸i sù giμu,
Tr¨m ngh×n v¹n mí ®Ó vμo ®©u.
¤ng Tó kh«ng nh¾c mäi ng−êi ph¶i "l¼ng lÆng mμ nghe" nh−ng sù thùc vÉn ph¶i
"l¼ng lÆng" míi nghe ra t©m ®Þa bän gi¶ dèi. V× víi bän nμy lêi nãi cöa miÖng vμ bông
d¹ thËt kh¸c nhau.
§Õn khæ th¬ nμy, lêi chóc ®−îc chuyÓn thμnh lêi mõng. "Chóc" vμ "mõng" ®Òu
biÓu thÞ sù mong muèn tèt ®Ñp. Nh−ng kh¸c nhau lμ ë chç, nÕu "chóc" lμ mong muèn
ch−a thμnh hiÖn thùc th× "mõng" lμ −íc mong ®· thμnh hiÖn thùc. Chóng "mõng
nhau" nghÜa lμ chóng ®· giμu råi cßn muèn giμu thªm n÷a. ThËt lμ lßng tham v« ®¸y.
Mõng nhau giμu t¹i sao l¹i ®¸ng tr¸ch, t¹i sao l¹i ®¸ng chöi ? Bän bÊt l−¬ng mμ
giμu sang th× cã nghÜa ng−êi ch©n thËt sÏ ®ãi khæ, cïng kiÖt. Gi÷a lóc nh©n d©n c¬
cùc, lÇm than, b¶n th©n Tó X−¬ng còng "Van nî l¾m khi trμn n−íc m¾t − Ch¹y ¨n
tõng b÷a to¸t må h«i" mμ bän chóng giμu cã mét c¸ch bÊt l−¬ng th× t¹i sao kh«ng chöi
cho h¶ lßng, h¶ d¹ ?
¤ng Tó chöi n«m na nh−ng chöi cã nghÖ thuËt v× lμ chöi mØa, nªn cμng ®au, cμng
thÊm thÝa h¬n. "Tr¨m ngh×n v¹n mí" lμ c¸ch dïng sè tõ phiÕm chØ, nãi c¸i sù nhiÒu
nh−ng ®¸ng khinh. D©n gian vÉn cã thμnh ng÷ "ba v¹n chÝn ngh×n" ®Ó chöi h¹ng
ng−êi ¨n kh«ng mét c¸ch nh¬ bÈn.
§iÒu thó vÞ lμ ë khæ th¬ nμy «ng Tó tr¸nh mÆt ®Ó ®μn gμ xuÊt hiÖn tha hå mμ ¨n
b¹c. "Gμ ¨n b¹c" lμ c¸ch nãi ®ïa nh−ng ®Çy mØa mai giÔu cît. Giμu ®Õn møc "gμ ¨n
b¹c", ch¼ng cÇn cÇu xin mμ vÉn thõa møa "®ång rông, ®ång r¬i". Sù giμu cã kh«ng tõ
må h«i n−íc m¾t, bao giê còng dÉn ®Õn xa hoa, truþ l¹c.
Chóc giμu thùc chÊt lμ chöi bän tham lam, tranh nhau lμm giμu gi÷a lóc nh©n
d©n cùc khæ, c¬ hμn.
KÕt l¹i lêi chóc n¨m míi lμ chóc "l¾m con" :

103
 Nã l¹i mõng nhau sù l¾m con,
Sinh n¨m ®Î b¶y ®−îc vu«ng trßn.
Chóc ®«ng con, ®«ng ch¸u, "tø ®¹i ®ång ®−êng", "ngò ®¹i ®ång ®−êng" lμ lêi chóc tèt
lμnh cña ng−êi ngμy tr−íc. Bëi x−a quan niÖm − "l¾m con nhiÒu léc". Nh−ng ë ®©y Tó
X−¬ng giÔu cît, ®¶ kÝch bän "mõng nhau sù l¾m con". Bëi nh÷ng h¹ng ng−êi gi¶ dèi,
tham lam, sinh con ®Î c¸i lμ thªm tai ho¹ cho ®êi, sinh l¾m thø ma quû kiÓu "bè nμo
con nÊy", "rau nμo s©u Êy".
C©u th¬ mang tÝnh chÊt thμnh ng÷ trong sù ®èi lËp t−¬ng ph¶n. "Vu«ng trßn" lμ
quan niÖm x−a vÒ trêi trßn, ®Êt vu«ng ®Ó chØ sù hoμn h¶o tèt ®Ñp, nh−ng "sinh n¨m, ®Î
b¶y" l¹i lμ sinh në kiÓu bÇy ®μn, ®«ng ®óc kiÓu mu«ng thó. Ng−êi ®· bÞ vËt ho¸. Lò
ng−êi ®· thμnh lò ngîm.
Tham sèng l©u, ham chøc t−íc, sang giμu, l¹i tham c¶ con ®μn ch¸u ®èng, lò
ng−êi Êy tèng khø ®i cho r¶nh m¾t :
Phè ph−êng chËt hÑp ng−êi ®«ng ®óc,
Bång bÕ nhau lªn nã ë non.
L« gÝch thùc t¹i vμ l« gÝch t©m tr¹ng ®· thèng nhÊt víi nhau trong c©u th¬ kÕt.
B¶n th©n sù viÖc "ng−êi ®«ng ®óc" tÊt yÕu dÉn ®Õn c¶nh "bång bÕ nhau lªn nã ë non".
Bªn c¹nh ®ã lμ sù c¨m giËn, sù khinh bØ nªn Tó X−¬ng muèn tèng khø bän nμy ®i cho
r¶nh.
N¨m míi chóc nhau thùc chÊt lμ nh÷ng lêi chöi rña cña Tó X−¬ng ®èi víi lò
ng−êi bÊt nh©n, tham lam, gi¶ dèi. ¤ng chöi trong thêi ®iÓm lÏ ra kh«ng nªn chöi −
thêi ®iÓm ®Çu n¨m míi. Nh−ng «ng Tó cÇn ph¶i lμm thÕ v× lò ng−êi bÊt nh©n ®¸ng
ghÐt vÉn cø nh¬n nh¬n tån t¹i, ®Ó råi chóng l¹i bÊt nh©n. CÇn ph¶i lËt tÈy, cÇn ph¶i
tèng khø chóng ®i.
CÆp ®¹i tõ nh©n x−ng qu¸n xuyÕn toμn bé bμi th¬ lμ "«ng" vμ "nã". Tó X−¬ng lμ
"«ng" chöi "nã". C¸ch x−ng h« võa nãi lªn sù khinh bØ, võa thÓ hiÖn thÕ ®øng cao h¬n
vÒ nh©n c¸ch cña t¸c gi¶.
Tó X−¬ng chöi v× Tó X−¬ng khao kh¸t cuéc sèng tèt lμnh. ¤ng thùc sù mong muèn
ng−êi tèt ®−îc h−ëng nh÷ng lêi chóc tèt ®Ñp, ®−îc h−ëng h¹nh phóc. Nh÷ng lêi ®¶ kÝch
s©u cay, d÷ déi cña Tó X−¬ng l¹i xuÊt ph¸t tõ tr¸i tim yªu th−¬ng tha thiÕt ®èi víi con
ng−êi, víi cuéc ®êi.

104
 TH¦¥NG Vî
(Tó X−¬ng)

Th¬ x−a viÕt vÒ ng−êi vî ®· Ýt, mμ viÕt vÒ ng−êi vî khi ®ang cßn sèng cμng hiÕm
hoi h¬n. C¸c thi nh©n th−êng chØ lμm th¬ khãc vî khi ng−êi b¹n tr¨m n¨m ®· qua ®êi.
KÓ còng lμ ®iÒu nghiÖt ng· khi ng−êi vî ®i vμo câi thiªn thu míi ®−îc b−íc vμo ®Þa
h¹t cña thi ca.
Bμ Tó X−¬ng cã thÓ ®· ph¶i chÞu nhiÒu nghiÖt ng· cña cuéc ®êi nh−ng bμ l¹i cã
niÒm h¹nh phóc mμ bao kiÕp ng−êi vî x−a kh«ng cã ®−îc : ngay lóc cßn sèng bμ ®· ®i
vμo th¬ «ng Tó víi tÊt c¶ niÒm th−¬ng yªu, tr©n träng cña chång. Trong th¬ Tó
X−¬ng, cã mét m¶ng lín viÕt vÒ ng−êi vî mμ bμi Th−¬ng vî ®−îc xem lμ mét trong
nh÷ng bμi xuÊt s¾c nhÊt.
T×nh th−¬ng vî s©u nÆng cña Tó X−¬ng thÓ hiÖn qua sù thÊu hiÓu nçi vÊt v¶ gian
lao vμ phÈm chÊt cao ®Ñp cña ng−êi vî.
C©u th¬ më ®Çu nãi vÒ hoμn c¶nh lμm ¨n bu«n b¸n cña bμ Tó. Hoμn c¶nh vÊt v¶,
lam lò ®−îc gîi lªn qua c¸ch nãi thêi gian, c¸ch nªu ®Þa ®iÓm. "Quanh n¨m" lμ suèt c¶
n¨m, kh«ng trõ ngμy nμo dï m−a hay n¾ng. "Quanh n¨m" cßn lμ n¨m nμy tiÕp n¨m
kh¸c ®Õn chãng mÆt, ®Õn r· rêi chø ®©u ph¶i chØ mét n¨m. §Þa ®iÓm bμ Tó bu«n b¸n
lμ "mom s«ng", c¸i doi ®Êt nh« ra ngoμi s«ng Êy chÝnh lμ n¬i ®Çu sãng ngän giã. C©u
th¬ vμo ®Ò nh− lêi giíi thiÖu, l¹i nh− mét bèi c¶nh lμm hiÖn lªn h×nh ¶nh bμ Tó tÇn
t¶o, tÊt bËt ng−îc xu«i.
ThÊm thÝa nçi vÊt v¶, gian lao cña vî, Tó X−¬ng m−în h×nh ¶nh con cß trong ca
dao ®Ó nãi vÒ bμ Tó. Cã ®iÒu h×nh ¶nh con cß trong ca dao ®· téi nghiÖp mμ h×nh ¶nh
con cß trong th¬ Tó X−¬ng cßn téi nghiÖp h¬n. Con cß trong th¬ Tó X−¬ng kh«ng chØ
xuÊt hiÖn trong c¸i rîn ngîp cña kh«ng gian (nh− con cß trong ca dao) mμ cßn trong
c¸i rîn ngîp cña thêi gian. ChØ b»ng ba tõ "khi qu·ng v¾ng" t¸c gi¶ ®· nãi lªn ®−îc c¶
thêi gian, kh«ng gian heo hót, rîn ngîp, chøa ®Çy lo ©u nguy hiÓm. Cã b¶n chÐp "n¬i
qu·ng v¾ng", thay "khi" b»ng "n¬i" lμ ®· bá ®i c¸i rîn ngîp cña thêi gian, ®· lμm hao
hôt c¶ ý th¬. So víi c©u ca dao : "Con cß lÆn léi bê s«ng", c©u th¬ cña Tó X−¬ng : "LÆn
léi th©n cß khi qu·ng v¾ng" lμ c¶ mét sù s¸ng t¹o. C¸ch ®¶o ng÷ − ®−a tõ "lÆn léi" lªn
®Çu c©u, c¸ch thay tõ − thay "con cß" b»ng "th©n cß" cμng lμm t¨ng nçi vÊt v¶ gian
tru©n cña bμ Tó. Tõ "th©n cß" gîi c¶ nçi ®au th©n phËn, so víi tõ "con cß" th× tõ "th©n
cß" mang tÝnh kh¸i qu¸t cao h¬n vμ do vËy t×nh th−¬ng vî cña Tó X−¬ng còng s©u s¾c,
thÊm thÝa h¬n.
NÕu c©u th¬ thø ba gîi nçi vÊt v¶ ®¬n chiÕc th× c©u th¬ thø t− l¹i lμm râ sù vËt
lén víi cuéc sèng cña bμ Tó : "Eo sÌo mÆt n−íc buæi ®ß ®«ng". C©u th¬ gîi c¶nh chen
chóc, b−¬n b¶ trªn s«ng n−íc cña nh÷ng ng−êi bu«n b¸n nhá. Sù c¹nh tranh ch−a ®Õn
møc s¸t ph¹t nhau nh−ng còng kh«ng thiÕu lêi qua tiÕng l¹i. "Buæi ®ß ®«ng" ®©u ph¶i
lμ Ýt lo ©u, nguy hiÓm h¬n "khi qu·ng v¾ng". Trong ca dao, ng−êi mÑ tõng c¨n dÆn con
: "Con ¬i nhí lÊy c©u nμy : S«ng s©u chí léi, ®ß ®Çy chí qua". "Buæi ®ß ®«ng" kh«ng chØ
cã nh÷ng lêi phμn nμn, mÌ nheo, c¸u g¾t, nh÷ng sù chen lÊn x« ®Èy mμ cßn chøa ®Çy
bÊt tr¾c, hiÓm nguy. Hai c©u thùc ®èi nhau vÒ tõ ng÷ ("khi qu·ng v¾ng" ®èi víi "buæi

105
®ß ®«ng ) nh−ng l¹i thõa tiÕp nhau vÒ ý ®Ó lμm næi bËt sù vÊt v¶ gian tru©n cña bμ Tó
: ®· vÊt v¶, ®¬n chiÕc, l¹i thªm sù b−¬n b¶ trong c¶nh chen chóc lμm ¨n. Hai c©u thùc
nãi thùc c¶nh bμ Tó ®ång thêi cho ta thÊy thùc t×nh cña Tó X−¬ng : tÊm lßng xãt
th−¬ng da diÕt.
Cuéc sèng vÊt v¶ gian tru©n cμng ngêi lªn phÈm chÊt cao ®Ñp cña bμ Tó lμ ng−êi
®¶m ®ang th¸o v¸t : "Nu«i ®ñ n¨m con víi mét chång". Mçi ch÷ trong c©u th¬ Tó
X−¬ng ®Òu chÊt chøa bao t×nh ý. Tõ "®ñ" trong "nu«i ®ñ" võa nãi sè l−îng, võa nãi
chÊt l−îng. Bμ Tó nu«i ®ñ c¶ con, c¶ chång, nu«i b¶o ®¶m ®Õn møc : "C¬m hai b÷a : c¸
kho rau muèng − Quμ mçi chiÒu : khoai lang, lóa ng«" (ThÇy ®å d¹y häc).
Trong hai c©u luËn, Tó X−¬ng mét lÇn n÷a c¶m phôc sù hy sinh rÊt mùc cña vî :
"N¨m n¾ng m−êi m−a d¸m qu¶n c«ng". ë bμi th¬ nμy, "n¾ng m−a" chØ sù vÊt v¶, "n¨m
m−êi" lμ sè l−îng phiÕm chØ, ®Ó nãi sè nhiÒu, ®−îc t¸ch ra t¹o nªn mét thμnh ng÷
chÐo ("n¨m n¾ng m−êi m−a") võa nãi lªn sù vÊt v¶ gian lao, võa thÓ hiÖn ®−îc ®øc
tÝnh chÞu th−¬ng chÞu khã, hÕt lßng v× chång v× con cña bμ Tó.
Trong nh÷ng bμi th¬ viÕt vÒ vî cña Tó X−¬ng, bao giê ta còng b¾t gÆp h×nh ¶nh
hai ng−êi : bμ Tó hiÖn lªn phÝa tr−íc, «ng Tó khuÊt lÊp ë phÝa sau, nh×n tinh míi
thÊy. Khi ®· thÊy råi th× Ên t−îng thËt s©u ®Ëm. ë bμi th¬ Th−¬ng vî còng vËy, «ng
Tó kh«ng xuÊt hiÖn trùc tiÕp nh−ng vÉn hiÓn hiÖn trong tõng c©u th¬. §»ng sau cèt
c¸ch kh«i hμi, trμo phóng lμ c¶ mét tÊm lßng, kh«ng chØ th−¬ng mμ cßn tri ©n vî. VÒ
c©u th¬ "Nu«i ®ñ n¨m con víi mét chång", cã ng−êi cho r»ng ë ®©y «ng Tó tù coi m×nh
lμ mét thø con ®Æc biÖt ®Ó bμ Tó ph¶i nu«i. Tó X−¬ng ®· kh«ng gép m×nh víi con ®Ó
nãi mμ t¸ch m×nh riªng, con riªng rÊt r¹ch rßi lμ ®Ó «ng tù ®øng riªng ra tri ©n vî.
Nhμ th¬ kh«ng chØ c¶m phôc, biÕt ¬n sù hy sinh rÊt mùc cña vî mμ «ng cßn tù
tr¸ch, tù lªn ¸n b¶n th©n. ¤ng kh«ng dùa vμo duyªn sè ®Ó trót bá tr¸ch nhiÖm. Bμ Tó
lÊy «ng lμ do "duyªn" nh−ng "duyªn" mét mμ "nî" hai. Tó X−¬ng tù coi m×nh lμ c¸i nî
®êi mμ bμ Tó ph¶i g¸nh chÞu. "Nî" gÊp ®«i "duyªn", duyªn Ýt nî nhiÒu. ¤ng chöi "thãi
®êi" b¹c bÏo, v× thãi ®êi lμ mét nguyªn nh©n s©u xa khiÕn bμ Tó ph¶i khæ. Nh−ng Tó
X−¬ng còng kh«ng ®æ vÊy cho "thãi ®êi". Sù "hê h÷ng" cña «ng ®èi víi vî con còng lμ
mét biÓu hiÖn cña "thãi ®êi" b¹c bÏo. C©u th¬ Tó X−¬ng tù rña m¸t m×nh còng lμ lêi
tù ph¸n xÐt, tù lªn ¸n : "Cã chång hê h÷ng còng nh− kh«ng".
ë c¸i thêi mμ x· héi ®· cã luËt kh«ng thμnh v¨n b¶n ®èi víi ng−êi phô n÷ "t¹i gia
tßng phô" (ë nhμ theo chång), ®èi víi mèi quan hÖ vî chång "phu x−íng, phô tuú"
(chång nãi vî theo), thÕ mμ cã mét nhμ nho d¸m sßng ph¼ng víi b¶n th©n, víi cuéc
®êi, d¸m thõa nhËn m×nh lμ "quan ¨n l−¬ng vî", kh«ng nh÷ng ®· biÕt nhËn ra thiÕu
sãt, mμ cßn d¸m tù nhËn khiÕm khuyÕt. Mét con ng−êi nh− thÕ ch¼ng dòng khÝ l¾m
sao. Mét nh©n c¸ch nh− thÕ ch¼ng ®Ñp l¾m sao.
Nhan ®Ò Th−¬ng vî ch−a nãi hÕt ®−îc sù s©u s¾c trong t×nh c¶m cña Tó X−¬ng
®èi víi vî còng nh− ch−a thÓ hiÖn ®−îc ®Çy ®ñ vÎ ®Ñp nh©n b¶n cña hån th¬ Tó
X−¬ng. ë bμi th¬ nμy t¸c gi¶ kh«ng chØ th−¬ng vî mμ cßn ¬n vî, kh«ng chØ lªn ¸n
"thãi ®êi" mμ cßn tù tr¸ch. Nhμ th¬ d¸m tù nhËn khiÕm khuyÕt, cμng thÊy m×nh
khiÕm khuyÕt cμng th−¬ng yªu, quý träng vî h¬n.
T×nh th−¬ng yªu, quý träng vî lμ c¶m xóc cã phÇn míi mÎ so víi nh÷ng c¶m xóc
quen thuéc trong v¨n häc trung ®¹i. C¶m xóc míi mÎ ®ã l¹i ®−îc diÔn ®¹t b»ng h×nh
¶nh vμ ng«n ng÷ quen thuéc cña v¨n häc d©n gian, chøng tá hån th¬ Tó X−¬ng dï míi
l¹, ®éc ®¸o vÉn rÊt gÇn gòi víi mäi ng−êi, vÉn cã gèc rÔ s©u xa trong t©m thøc d©n téc.

106
 PhÇn III: V¡N HäC HIÖN §¹I

NG¾M TR¡NG
(Hå ChÝ Minh)

Hå ChÝ Minh lμ ng−êi rÊt mùc yªu chuéng thiªn nhiªn, kh¸t khao hoμ hîp víi
thiªn nhiªn. NhËt ký trong tï lμ tËp th¬ trμn ngËp thiªn nhiªn víi rÊt nhiÒu h×nh ¶nh
: n¾ng sím, chim hãt, h−¬ng hoa, nói non, c©y cá,... Më lßng giao c¶m víi thiªn nhiªn
lμ dÊu hiÖu cña mét ®êi sèng néi t©m phong phó. Søc sèng néi t©m Êy kh«ng hÒ bÞ trãi
buéc bëi c¶nh sèng lao tï. Ng¾m tr¨ng lμ mét bμi th¬ béc lé mét søc sèng v« h¹n, mét
b¶n lÜnh kiªn c−êng Êy.
1. Mét thi ®Ò cæ ®iÓn
Ng¾m tr¨ng lμ ®Ò tμi quen thuéc trong th¬ ca ph−¬ng §«ng vμ ViÖt Nam. Mét
trong nh÷ng thó vui tao nh· cña giíi v¨n nh©n, tμi tö x−a lμ uèng r−îu, ®¸nh cê, xem
hoa në, ng¾m tr¨ng lªn bªn c¹nh b¹n hiÒn. Tr¨ng chØ xuÊt hiÖn ban ®ªm, khi mäi bËn
rén m−u sinh th−êng nhËt ®−îc t¹m ng¬i, con ng−êi cã chót gi©y phót th¶nh th¬i cho
riªng m×nh. Trong ®ªm thanh giã m¸t, ¸nh tr¨ng phñ lªn c¶nh vËt, lμm mê ®i nh÷ng
c¸i kh«ng ®Ñp ban ngμy, lμm cho mäi vËt trë nªn h− ¶o, lung linh vμ ®Ñp ®Ï thªm.
C¶m høng th¬ do ®ã th−êng ®−îc gîi vÒ trong nh÷ng ®ªm tr¨ng s¸ng. Tõ ¸nh tr¨ng
vμng trong ca dao ®Õn vÇng tr¨ng hao khuyÕt : "VÇng tr¨ng ai xÎ lμm ®«i" (NguyÔn
Du)..., tr¨ng suèt ®êi vÉn nh− kÎ tri ©m, nh− nh÷ng m¶nh hån con ng−êi, nh− mét
h×nh ¶nh cña ®êi sèng tù nhiªn tuyÖt ®Ñp...
Nh−ng con ng−êi th−êng chØ ng¾m tr¨ng lóc nhμn nh·, t©m hån thong th¶, kh«ng
qu¸ bËn, kh«ng qu¸ lo l¾ng vμ kh«ng qu¸ ®au khæ. VËy mμ, trong nh÷ng th¸ng ngμy
bÞ giam cÇm, mÊt tù do, B¸c Hå cña chóng ta vÉn ung dung ng¾m tr¨ng vμ lμm th¬.
2. Nçi b¨n kho¨n nghÖ sÜ
Mét ®ªm tr¨ng s¸ng nh− hμng ngμn ®ªm tr¨ng s¸ng ®Ñp. Tr¨ng réng r·i ban ph¸t
b×nh ®¼ng ¸nh s¸ng cho mäi con ng−êi biÕt yªu quý vμ biÕt th−ëng tr¨ng. Vμ ¸nh
tr¨ng soi vμo nhμ tï còng ®Ñp lung linh nh− bÊt kú chèn nμo.
Nh−ng n¬i ®©y l¹i lμ mét khung c¶nh, mét ®iÒu kiÖn kh¸c th−êng.
Trong tï kh«ng r−îu còng kh«ng hoa
C©u th¬ miªu t¶ ch©n thùc cuéc sèng trÇn trôi trong tï. Mét sù thiÕu thèn, mét
hoμn c¶nh kh«ng hÒ thÝch hîp víi thó vui tao nh· : th−ëng tr¨ng. "Trong tï", chèn
thª th¶m, ®μy ®o¹, giam h·m, trãi buéc con ng−êi. LÏ tÊt nhiªn, n¬i Êy lμm g× cã r−îu,
cã hoa. Hai tõ "kh«ng" cμng lμm chång chÊt thªm c¸i kh«ng cã Êy.
Cuéc sèng trong tï ®au khæ vμ thiÕu thèn ®ñ mäi bÒ : c¬m ¨n, n−íc röa mÆt, chç

107
ngñ,... VËy sao Hå ChÝ Minh chØ nãi thiÕu r−îu vμ hoa thø xa xØ lμm g× cã trong chèn lao
tï ? Bëi v× cã c¶nh ®Ñp, cã tr¨ng s¸ng ®ang mêi chμo th−ëng thøc. C¶nh ®ã, tr¨ng ®©y,
ng−êi ®Êy mμ kh«ng r−îu, kh«ng hoa, nh÷ng vËt mu«n thuë cña mét lÇn th−ëng tr¨ng.
TÊt c¶ ®· t« ®Ëm thªm, nh¾c nhë l¹i mét hoμn c¶nh ®Æc biÖt cña lÇn ng¾m tr¨ng nμy.
C¶nh ®Ñp ®ªm nay khã h÷ng hê
Mét nçi b¨n kho¨n, nçi b¨n kho¨n ®Çy th¬ méng. Bëi ®©y lμ mét ng−êi tï ®Æc
biÖt, mét t©m hån ®Çy thanh cao, kh¸t khao hoμ hîp víi thiªn nhiªn ®Êt trêi. Bëi chØ
cã con ng−êi víi t©m hån nghÖ sÜ, biÕt yªu th−¬ng, biÕt xóc c¶m víi vÎ ®Ñp thiªn
nhiªn, víi c¶nh ®Ñp ®ªm tr¨ng míi cã niÒm xóc ®éng Êy. "Khã h÷ng hê" (n¹i nh−îc hμ
− lμm thÕ nμo b©y giê) nghÜa lμ cã c¸i lóng tóng, b¨n kho¨n bÊt ngê khi gÆp c¶nh
tr¨ng ®Ñp, nghÜa lμ cÇn cã sù béc lé, gi·i bμy, giao l−u t×nh c¶m trong khi bªn m×nh
ch¼ng cã chót g× quen thuéc vèn rÊt thanh cao, tao nh· cïng ®Ó th−ëng tr¨ng : hoa vμ
r−îu. NiÒm b¨n kho¨n rÊt nghÖ sÜ ®i bªn c¹nh c¸i hiÖn thùc tr¬ trôi cña nhμ tï võa
diÔn t¶ nÐt ®ïa vui hãm hØnh võa béc lé mét b¶n lÜnh v÷ng vμng cña con ng−êi, bÊt
chÊp c¸i gian khæ cña ®êi sèng ngôc tï ®Ó gi÷ nguyªn vÑn mét t©m hån nh¹y c¶m,
tinh tÕ, lu«n biÕt yªu vμ rung ®éng víi mäi c¸i ®Ñp trong cuéc ®êi.
3. Phót giao c¶m kú diÖu
Cø tù nhiªn, tuÇn hoμn theo quy luËt vò trô, tr¨ng s¸ng v»ng vÆc, vμ con ng−êi
còng réng më t©m hån chμo ®ãn tr¨ng ch©n thμnh vμ tha thiÕt. §· x¶y ra mèi giao
hoμ thÇm lÆng :
Ng−êi ng¾m tr¨ng soi ngoμi cña sæ,
Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhμ th¬.
C¶nh th−ëng tr¨ng thi vÞ cÇu kú mu«n thuë, cã hoa cã r−îu, cã b¹n hiÒn thu vμo chØ
mét hμnh ®éng nh×n, ng¾m kú l¹ : nh×n nhau qua chÊn song s¾t nhμ tï. Còng kú l¹ cho
hai c©u th¬ nguyªn v¨n ch÷ H¸n :
Nh©n h−íng song tiÒn kh¸n minh nguyÖt
NguyÖt tßng song khÝch kh¸n thi gia
Hai ®Çu c¶ hai c©u lμ ng−êi vμ tr¨ng (nh©n − nguyÖt, nguyÖt − thi gia) vμ gi÷a hai
c©u, gi÷a ng−êi vμ tr¨ng lμ c¸c song s¾t ch¾n gi÷a thËt th« b¹o. TÊt c¶ ®· dùng lªn
mét kh«ng gian c¶nh s¾c, ng−êi vμ vËt thËt râ rμng. D−êng nh− ng−êi tï ®· quªn ®i
c¶nh giam cÇm, ®Ó t©m hån bay bæng, siªu tho¸t, v−ît khái chèn ngôc tï. TÇm m¾t
con ng−êi v−ît qua song s¾t ghª tëm ®Ó th−ëng thøc vÎ ®Ñp tù nhiªn cña ®Êt trêi, cña
tù do. Cßn tr¨ng, ¸nh tr¨ng xuyªn thÊu nhμ tï ®Ó nh×n l¹i, sÎ chia. ¸nh tr¨ng nh−
¸nh m¾t, nh− g−¬ng mÆt con ng−êi, cã t©m hån, cã niÒm ®ång c¶m. Tr¨ng còng c¶m
®éng v× t×nh ng−êi vμ nhËn ra cèt c¸ch thi nh©n. Tr¨ng ®©u chØ cßn lμ ®èi t−îng thiªn
nhiªn, lμ vÎ ®Ñp ®Ó th−ëng thøc mμ ®· thμnh kÎ t©m giao, ng−êi tri kû, bÌ b¹n cña
ng−êi tï. Tr¨ng nh×n ng−êi, ng−êi nh×n tr¨ng. Phót giao c¶m Êy khiÕn mäi ®au
th−¬ng, gian khæ, t¨m tèi cña cuéc sèng ngôc tï, c¶ c¸i song s¾t nhμ tï kia nh− biÕn
mÊt, t©m hån con ng−êi ®· trë nªn thanh th¶n, nhÑ nhμng, th¨ng hoa khiÕn tï nh©n
tho¾t biÕn thμnh thi nh©n. ë c©u th¬ thø ba, B¸c dïng ch÷ nh©n (ng−êi) ®Ó chØ ng−êi
ng¾m tr¨ng, nh−ng ®Õn c©u cuèi, ng−êi ng¾m tr¨ng ®· biÕn thμnh thi gia (nhμ th¬).
Kh«ng cßn tï ngôc, kh«ng cßn tï nh©n, chØ cã ng−êi th¬ vμ tri kû : vÇng tr¨ng.
TÊt c¶ mäi viÖc ®Òu x¶y ra trong im lÆng ! Tõ nçi b¨n kho¨n th¬ méng ®Õn sù c¶m
nhËn c¸i thiÕu thèn tr¬ trôi cña c¶nh tï, tõ hμnh ®éng ng¾m nh×n, chia sÎ, c¶m th«ng
cña ng−êi víi tr¨ng, tr¨ng víi ng−êi. Nh−ng d−êng nh− cã sù dån nÐn mét søc sèng

108
bªn trong, r¹o rùc vμ dåi dμo mét søc sèng cña thiªn nhiªn trμn ®Çy, ®Ñp ®Ï, th¬
méng, ®Çy ¾p h¬i thë sù sèng. Ch¼ng thÕ mμ con ng−êi kh«ng thÓ nÐn næi lßng m×nh
®Ó mμ b¨n kho¨n, mμ lóng tóng, mμ bÊt ngê ®Õn ph¶i bËt c©u hái trong t©m t− : n¹i
nh−îc hμ ? Bªn c¹nh søc sèng cña ®Êt trêi Êy lμ mét søc sèng th©m trÇm, s©u xa mμ
rÊt m¹nh mÏ cña con ng−êi ®ang ph¶i giÊu kÝn, chØ béc lé mét lÆng lÏ bëi hoμn c¶nh.
Hoμn c¶nh lμ trãi buéc, giam cÇm, nh−ng søc sèng con ng−êi ®ã lμ v« h¹n.
Cuéc sèng ngôc tï lμ v« nh©n ®¹o. Nh−ng ®»ng sau ®ã, kh«ng ®¬n gi¶n chØ lμ mét
tr¸i tim biÕt th−ëng thøc c¸i ®Ñp mμ lμ c¸i m¹nh mÏ, siªu viÖt cña t©m hån. NÕu
kh«ng cã con m¾t nghÖ sÜ vμ mét b¶n lÜnh chiÕn sÜ kiªn c−êng, kh«ng ai cã thÓ ng¾m
tr¨ng vμ lμm th¬ trong chèn ngôc tï.
H×nh nh−, nÕu cuéc ®êi cã n¾ng löa, m−a dÇm th× l¹i cã giã m¸t, tr¨ng thanh.
Tr¨ng nh− phÇn h¹nh phóc −íc m¬, l·ng m¹n cña cuéc ®êi. Tr¨ng ®Õn víi con ng−êi
nh− mét ng−êi b¹n, nh− mét vÎ ®Ñp lμm dÞu bít ®i c¸i cùc nhäc cña cuéc sèng lao tï.
Trong tï mμ ng¾m ®−îc tr¨ng, lμm ®−îc th¬, ®ã lμ mét bμi häc ®¹o ®øc, l¹c quan, v−ît
lªn trªn hoμn c¶nh, mét tinh thÇn thÐp.

109
 KH¤NG NGñ §¦îC
(Hå ChÝ Minh)

NhËt ký trong tï lμ mét t¸c phÈm v¨n häc lín, ®−îc Hå ChÝ Minh viÕt vμo thêi kú
"M−êi bèn tr¨ng tª t¸i g«ng cïm" (Tè H÷u) d−íi chÕ ®é ngôc tï cña T−ëng Giíi Th¹ch
t¹i Trung Quèc. T¸c phÈm gåm nhiÒu bμi th¬, viÕt vÒ rÊt nhiÒu chñ ®Ò : nçi gian lao
vÊt v¶ cña cuéc ®êi lao tï, c¶nh sinh ho¹t trong tï, nh÷ng rung ®éng vμ xóc c¶m víi
thiªn nhiªn vμ con ng−êi... Trong ®ã, Hå ChÝ Minh cã lμm th¬ vÒ nh÷ng ®ªm kh«ng
ngñ ®−îc chèn lao tï.
C¶ cuéc ®êi, Hå ChÝ Minh ®· tr¶i qua nhiÒu ®ªm kh«ng ngñ. §iÒu kiÖn, hoμn
c¶nh cña nh÷ng ®ªm kh«ng ngñ Êy rÊt kh¸c nhau (C¶nh khuya − Hå ChÝ Minh, §ªm
nay B¸c kh«ng ngñ − Minh HuÖ), nh−ng nçi riªng t− s©u th¼m cña nh÷ng ®ªm th©u
Êy bao giê còng héi tô vÒ mét mèi : tÊm lßng thiÕt tha ®èi víi nh©n d©n vμ Tæ quèc.
Bμi th¬ Kh«ng ngñ ®−îc còng n»m chung trong nçi thao thøc cao c¶ Êy.
1. §ªm th©u vμ nçi thao thøc cña Hå ChÝ Minh
"Mét canh hai canh l¹i ba canh". §Êt trêi ®· ®i vμo ®ªm. Kh«ng gian vμ thêi gian
tÜnh mÞch, s©u l¾ng. V× kh«ng ngñ ®−îc nªn con ng−êi th−êng thÊy ®ªm cμng dμi vμ
cμng buån. Thêi gian ®· lÆng lÏ tr«i qua tõ canh mét ®Õn canh ba (canh : ®¬n vÞ tÝnh
thêi gian cæ, kho¶ng b»ng mét phÇn n¨m cña ®ªm tøc lμ kho¶ng hai giê. Canh mét tÝnh
tõ 19h ®Õn 21h). Cã vÎ con ng−êi thao thøc ®ang ®Õm dÇn tõng tiÕng trèng b¸o sang
canh. Nh÷ng b−íc ®i chËm vμ buån cña thêi gian ®ªm tr−êng nh− gâ nhÞp vμo tËn s©u
th¼m t©m linh con ng−êi, g©y c¶m gi¸c mÖt mái kÐo dμi. Dßng thêi gian bÞ chia thμnh
chuçi ©m h−ëng chËm ®Òu víi nhÞp diÖu 2/2/1/2 chËm r·i : mét canh / hai canh / l¹i / ba
canh. DÊu chÊm löng trong c©u th¬ cμng lμm cho mçi canh giê nh− kÐo dμi thªm m·i vμ
tõ l¹i (hùu) cμng lμm t¨ng sù bøt røt, khã chÞu. Thêi gian kh¸ch quan chuyÓn thμnh
thêi gian t©m lý : thêi giê vÉn tr«i qua ®Òu ®Æn nh−ng thêi gian t©m linh cña con ng−êi
míi nÆng nÒ, mÖt mái lμm sao. D−êng nh− c©u th¬ ®−îc thèt lªn nh− mét tiÕng thë dμi
trong sù chËm r·i ®Õm nhÞp thêi gian : "Tr»n träc, b¨n kho¨n giÊc ch¼ng thμnh".
V× sao Hå ChÝ Minh kh«ng ngñ ®−îc ? Nh÷ng thiÕu thèn vËt chÊt trong cuéc ®êi tï
®μy còng nhiÒu lÇn khiÕn Ng−êi thøc tr¾ng ®ªm : "Trong tï kh«ng ®Öm còng kh«ng
ch¨n − Gèi qu¾p l−ng cßng ngñ ch¼ng an", "L¹i khæ thÊu ®ªm kh«ng chç ngñ − Ngåi
trªn hè xÝ ®îi ngμy mai". Nh−ng bμi th¬ nμy cã lÏ kh«ng chØ ph¶i vËy. Nçi ®au tinh
thÇn béc lé qua nhÞp cÇm canh mÖt mái l¹i lμ mét nçi "tr»n träc, b¨n kho¨n" kÐo dμi.
Tr»n träc b¨n kho¨n ®Õn nçi giÊc kh«ng thμnh lμ niÒm nghÜ suy, day døt, ®Çy lo ©u,
nh÷ng thao thøc vÒ tinh thÇn chø kh«ng ph¶i nçi ®ín ®au vÒ vËt chÊt. Dßng tr«i cña
thêi gian vμ nçi thao thøc, lo ©u ®an quyÖn trong mét ©m ®iÖu triÒn miªn, dai d¼ng.
LiÖu ®ªm nay Ng−êi nghÜ suy g× ?
Cã thÓ biÕt r»ng, theo c¸c nhμ nghiªn cøu, bμi th¬ ra ®êi vμo kho¶ng th¸ng 11 n¨m
1942 t¹i nhμ lao Nam Ninh. ThÕ giíi ®ang sôc s«i trong ngän löa chiÕn tranh, n−íc nhμ
trong c¬n n−íc s«i löa báng. Hå ChÝ Minh ®· tõng than thë "Trong ngôc ng−êi nhμn
nhμn qu¸ ®çi − ChÝ cao mμ ch¼ng ®¸ng ®ång chinh" bëi bÊt lùc v× mÊt tù do, kh«ng thÓ
gãp phÇn vμo c«ng cuéc c¸ch m¹ng trong n−íc mμ Hå ChÝ Minh ®ang lμ ng−êi l·nh ®¹o,
ng−êi dÉn lèi chØ ®−êng. NiÒm thao thøc, tr»n träc, b¨n kho¨n cña Hå ChÝ Minh cã liªn

110
quan g× ®Õn t©m sù nμy kh«ng ?
2. GiÊc méng vμ niÒm tin vμo t−¬ng lai t−¬i s¸ng cña d©n téc
Canh bèn, canh n¨m võa chîp m¾t,
Sao vμng n¨m c¸nh méng hån quanh.
C©u th¬ khÐp më c¸c tr¹ng th¸i : thøc, ngñ, m¬. GiÊc méng cña Hå ChÝ Minh chÝnh
lμ lêi gi¶i thÝch râ rμng vÒ nçi tr»n träc th©u ®ªm, vÒ nçi ®au tinh thÇn triÒn miªn, dai
d¼ng trong t©m hån Ng−êi : nçi n−íc nhμ. Ho¸ ra, Hå ChÝ Minh kh«ng ngñ ®−îc v× qu¸
®çi nghÜ suy, lo l¾ng vÒ vËn mÖnh d©n téc. Vμ khi giÊc ngñ tíi th× hån l¹i bay vÒ quª
h−¬ng, l−în quanh ¸nh sao vμng, biÓu t−îng cña l¸ cê Tæ quèc ®éc lËp, tù do mai sau,
biÓu t−îng cña t−¬ng lai d©n téc, lμ h×nh ¶nh kÕt tinh sù chiÕn th¾ng cña sù nghiÖp
c¸ch m¹ng mμ c¶ cuéc ®êi Hå ChÝ Minh theo ®uæi.
C¶ bμi th¬ lμ mét cuéc ®èi tho¹i néi t©m s©u l¾ng vËn ®éng qua c¸c cung bËc c¶m
xóc. NÕu nh− ë hai c©u ®Çu c¶m xóc nh− nh÷ng m¹ch ngÇm lan to¶, dån nÐn, tÝch tô,
th× ë hai c©u sau c¶m xóc bét ph¸t ë tr¹ng th¸i m·nh liÖt nhÊt. NÕu ©m ®iÖu triÒn
miªn dai d¼ng cña thêi gian ®ªm tr−êng nÆng nÒ, cña nçi b¨n kho¨n thao thøc lμ
nh÷ng qu·ng tÜnh lÆng cña c¶m xóc th× h×nh ¶nh sao vμng trong giÊc méng lμ ®iÓm
cao trμo. H×nh ¶nh Êy nh− mét vÇng s¸ng rùc rì béc lé mét sù thËt ®Æc biÖt : nÕu nh−
thÓ x¸c nhμ th¬ vÉn cßn bÞ giam gi÷ n¬i ®©y, chèn ®Êt kh¸ch quª ng−êi, th× tËn ®¸y
t©m linh s©u th¼m, hån ng−êi vÉn lu«n dâi vÒ quª cha ®Êt tæ, vÒ quª h−¬ng, vÉn chØ
®au ®¸u mét nçi n−íc nhμ. Trong mu«n vμn nçi lo ©u tr»n träc trong lßng vÒ Tæ quèc
Êy, mét niÒm tin vÒ t−¬ng lai t−¬i s¸ng cña d©n téc thËt da diÕt vμ th−êng trùc. Nã
¸m ¶nh hån Ng−êi ®Õn nçi ho¸ th©n kú diÖu thμnh h×nh ¶nh rùc rì cña l¸ cê Tæ quèc
léng giã ngay c¶ trong giÊc méng. C¸c cung bËc c¶m xóc ®−îc cÊu tróc trªn c¸c yÕu tè
®èi lËp : nçi buån − niÒm l¹c quan, nçi ®au vËt chÊt − sù v−ît ngôc tinh thÇn, bãng tèi
− ¸nh s¸ng, hiÖn thùc − l·ng m¹n. NiÒm l¹c quan, sù v−ît ngôc vÒ tinh thÇn, ¸nh
s¸ng cña niÒm tin, chÊt l·ng m¹n,... h×nh ¶nh sao vμng n¨m c¸nh ®· gãp phÇn xua
tan bãng tèi, nçi buån, sù ®au ®ín vÒ vËt chÊt, c¶nh hiÖn thùc ngôc tï tèi t¨m.
Sù vËn ®éng cña m¹ch c¶m xóc dùa trªn sù vËn ®éng cña thêi gian. YÕu tè thêi
gian ®−îc nhÊn m¹nh ®Ó diÔn t¶ sù chuyÓn biÕn cña t©m t−. ë hai c©u ®Çu, thêi gian
ch¶y tr«i nÆng nÒ, chËm ch¹p mang chÊt th©m trÇm s©u l¾ng cña t©m linh (®¸y s©u
th¼m cña t©m hån). Hai c©u sau, thêi gian vËn ®éng nhanh kh«ng chØ diÔn t¶ mét
thùc tÕ (chîp ®−îc m¾t th× thêi gian tr«i nhanh) mμ cßn bõng lªn mét c¶m xóc míi
mÎ, ®ét xuÊt : niÒm tin m·nh liÖt, chÝ khÝ l¹c quan bay bæng. Thêi gian, kh«ng gian
chuyÓn dÇn tõ thùc sang h−, v−ît qua giíi h¹n kh¾c nghiÖt cña thùc t¹i v−¬n tíi mét
thêi gian, kh«ng gian méng t−ëng lång léng, trμn ®Çy dù c¶m tèt ®Ñp vÒ mét ngμy mai
t−¬i s¸ng. Sù chuyÓn ý ®ét ngét, ®éc ®¸o trong c¶m xóc vμ thêi gian ®· cho thÊy kÝch
th−íc vμ Ên t−îng vÒ mét t×nh c¶m lín, mét t©m hån lín.
Thøc vμ ngñ, thùc vμ m¬ lμ nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau cña tr¹ng th¸i con
ng−êi. Nh−ng t©m sù, tÊm lßng vμ niÒm thao thøc cña Hå ChÝ Minh trong d»ng dÆc
nh÷ng ®ªm kh«ng ngñ Êy, tr−íc sau vÉn nhÊt qu¸n, béc lé nÐt vÜ ®¹i cña mét t©m hån
lín.

*
* *

Trong chèn ®o¹ ®μy tï ngôc, chÝnh t×nh c¶m s©u nÆng ®èi víi d©n téc, nh©n d©n,
®Êt n−íc lμ søc m¹nh tinh thÇn m·nh liÖt gióp Hå ChÝ Minh v−ît qua nh÷ng ®ín

111
®au vÒ thÓ x¸c, nh÷ng thiÕu thèn bã buéc v× mÊt tù do, nh÷ng nçi ®au vËt chÊt.
Kh«ng ngñ ®−îc béc lé mét tÊm lßng ®èi víi Tæ quèc vμ kh¼ng ®Þnh lý t−ëng gi¶i
phãng d©n téc, lý t−ëng cña con ®−êng Ng−êi ®ang ®i, nhÊt ®Þnh sÏ th¾ng lîi. ChÊt
hμm sóc, cæ ®iÓn, dån nÐn ý vμ t©m tr¹ng, kÕt cÊu chuyÓn ý ®ét ngét, bÊt ngê cña thÓ
tø tuyÖt ®· gãp phÇn n©ng cao tÇm t− t−ëng cña bμi th¬.

112
 §I §¦êNG
(Hå ChÝ Minh)

NhËt ký trong tï cã nhiÒu bμi th¬ lÊy c¶m høng trªn ®−êng ®i ®Ó lμm ®Ò tμi. §i
®−êng (TÈu lé) lμ mét trong sè nh÷ng bμi th¬ ®ã.
C©u khai ®Ò : "§i ®−êng míi biÕt gian lao" nh− mét lêi nhËn xÐt thèt ra rÊt tù
nhiªn cña ng−êi tï ®· thÊm mÖt trªn con ®−êng bÞ gi¶i ®i. Lêi nhËn xÐt t−ëng nh−
hån nhiªn nμy ®−îc rót ra tõ chÝnh c¶nh c¬ cùc cña nhμ th¬ trong nh÷ng ngμy bÞ bän
T−ëng gi¶i tíi gi¶i lui hÕt nhμ lao nμy sang nhμ lao kh¸c. §©y chÝnh lμ mét sù tr¶i
nghiÖm, mét c©u th¬ ®−îc ®¸nh ®æi b»ng chÝnh nh÷ng ngμy ®i ®−êng gian khæ, vÊt v¶
cña Hå ChÝ Minh. Cã thÓ lμ "Gμ g¸y mét lÇn ®ªm chöa tan" ®· ph¶i ë trªn ®−êng
høng chÞu nh÷ng trËn giã hμn. Cã thÓ lμ "N¨m m−¬i ba c©y sè mét ngμy − ¸o mò dÇm
m−a, r¸ch hÕt giμy" − lêi th¬ gi¶n dÞ mμ nÆng trÜu suy t−, cã søc kh¸i qu¸t cao ®é.
ThËt ®óng lμ "§o¹n tr−êng ai tr¶i qua th× míi hay" nh− NguyÔn Du ®· tõng viÕt.
C©u thõa ®Ò tiÕp tôc vμ më réng m¹ch th¬ cña c©u th¬ ®Çu : "Nói cao råi l¹i nói
cao trËp trïng". Nã lμm s¸ng tá c¸i ý gian lao ë c©u thø nhÊt. Gian lao lμ thÕ, khã
kh¨n chång chÊt : hÕt nói nμy l¹i ®Õn líp nói kh¸c. Nguyªn v¨n ch÷ H¸n hai lÇn nãi
tíi "trïng san" ("Trïng san chi ngo¹i hùu trïng san") lμm næi bËt c¸i khã, c¸i khã
chång chÊt, liªn tiÕp cña ng−êi ®i ®−êng.
C©u chuyÓn : "Nói cao lªn ®Õn tËn cïng", m¹ch th¬ kh«ng ®i theo h−íng cò n÷a.
Nói dÉu cã cao ®Õn ®©u th× còng ph¶i cã lóc tËn cïng. Vμ, ng−êi ®i ®−êng nÕu cã chÝ
th× ¾t sÏ lªn ®Õn ®Ønh nói cao chãt vãt cña rÆng nói trïng ®iÖp Êy. C©u chuyÖn nμy
®−îc xem lμ hay, v× nã ®· ®−a ra mét tÝn hiÖu b¸o tr−íc t− t−ëng chñ ®¹o cña bμi th¬.
Nh−ng b¸o tr−íc mμ vÉn ch−a lé h¼n ra, ý th¬ chÝnh nh− vÉn cßn phong kÝn ®Ó ®ét
ngét hiÖn ra ë c©u kÕt :
Nói cao lªn ®Õn tËn cïng,
Thu vμo tÇm m¾t mu«n trïng n−íc non.
Con ®−êng gian lao tuy cã dμi nh−ng kh«ng ph¶i lμ bÊt tËn. Vμ, ng−êi ®i trªn con
®−êng Êy, cã gian khæ, khã kh¨n, nh−ng khi ®· lªn ®−îc ®Ønh cao chãt vãt cña nã, th×
ch¼ng nh÷ng cã thÓ nghØ ng¬i s¶ng kho¸i, mμ cßn cã thÓ bao qu¸t thu vμo tÇm m¾t
nói non v¹n dÆm. §©y lμ mét tø th¬ c¶i t¹o t×nh thÕ. Con ng−êi trë thμnh chñ thÓ
trong bøc tranh thiªn nhiªn víi t− thÕ lμm chñ hoμn c¶nh.
Con ®−êng gian lao ë ®©y lμ con ®−êng ®i thËt, vμ còng cã thÓ lμ con ®−êng ®êi,
con ®−êng c¸ch m¹ng. Bμi th¬ béc lé niÒm tin cña
Hå ChÝ Minh vμo cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng tuy l©u dμi gian khæ, nh−ng nhÊt ®Þnh
th¾ng lîi.
§i ®−êng lμ bμi th¬ thËt c« ®äng, hμm sóc. Nã kh«ng ph¶i lμ bμi th¬ tøc c¶nh mμ
thiªn vÒ suy ngÉm, triÕt lý. ChØ cã ®iÒu suy ngÉm mμ kh«ng hÒ kh« khan, trõu t−îng,
triÕt lý mμ vÉn hån nhiªn, gi¶n dÞ.

113
 LÊY CñI
(Sãng Hång)

NÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i cã mét hiÖn t−îng phæ biÕn : nhiÒu nhμ th¬ lμ
nh÷ng chiÕn sÜ, nh÷ng nhμ c¸ch m¹ng. Sãng Hång lμ mét trong nh÷ng nhμ c¸ch m¹ng
− nhμ th¬ Êy. Tªn c¸ch m¹ng cña «ng lμ Tr−êng Chinh, tªn th¬ cña «ng lμ Sãng Hång.
Sù nghiÖp chÝnh cña «ng lμ sù nghiÖp c¸ch m¹ng, song ®iÒu Êy kh«ng hÒ che khuÊt
mét hån th¬. Tõ buæi ®Çu tham gia c¸ch m¹ng, th¬ ca ®èi víi Sãng Hång ®· lμ "vò khÝ
®Êu tranh giai cÊp kú diÖu" :
Dïng c¸n bót lμm ®ßn xoay chÕ ®é
Mçi vÇn th¬ bom ®¹n ph¸ c−êng quyÒn
C©u th¬ Êy, d−êng nh− c¸c thÕ hÖ con ng−êi ViÖt Nam, nh÷ng ng−êi mμ cuéc ®êi
tr¶i dμi cïng cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc suèt h¬n ba m−¬i n¨m, ®Òu nhÈm
thuéc trong lßng. Bªn c¹nh ®ã, th¬ cña «ng cßn lμ tiÕng nãi t©m t×nh, chia sÎ, gi·i bμy,
võa ®Ó béc lé t©m hån m×nh, võa tù ®éng viªn m×nh ; võa khÝch lÖ tinh thÇn ®ång chÝ,
®ång bμo trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng.
LÊy cñi lμ bμi th¬ lμm vμo nh÷ng n¨m th¸ng t¸c gi¶ bÞ giam cÇm ë nhμ tï S¬n La,
kho¶ng 1934−1935. H»ng ngμy tï nh©n ph¶i vμo rõng lμm c«ng viÖc khæ sai : lÊy cñi,
®èt than. Cuéc sèng ®¬n ®iÖu, nÆng nhäc, buån tÎ cña kiÕp tï ®μy kh«ng hÒ bÎ g·y ý
chÝ con ng−êi mμ tõ ®ã vôt bõng ch¸y mét t×nh th−¬ng lín ®èi víi ®ång bμo, mét niÒm
khao kh¸t lín v−¬n tíi tù do. §Æt bμi th¬ trong hÖ thèng nh÷ng bμi th¬ cña nh÷ng
chiÕn sÜ c¸ch m¹ng bÞ giam h·m trong tï trong ch−¬ng tr×nh phæ th«ng (§Ëp ®¸ ë C«n
L«n − Phan Ch©u Trinh ; Kh«ng ngñ ®−îc, Ng¾m tr¨ng, §i ®−êng, èm nÆng − Hå ChÝ
Minh ; Khi con tu hó, Con chim cña t«i, Nhí ®ång, TiÕng h¸t ®i ®μy − Tè H÷u) chóng
ta sÏ thÊy v−ît lªn trªn sè phËn tï ®μy, lång léng mét nh©n c¸ch lín.
1. Bèn c©u ®Çu : T©m tr¹ng bån chån, sèt ruét v× mÊt tù do
Bμi th¬ viÕt theo thÓ lôc b¸t. Tõ ng÷, h×nh ¶nh gi¶n dÞ nh− mét bμi ca dao. Më
®Çu bμi th¬ lμ t©m tr¹ng bån chån cña ng−êi tï c¸ch m¹ng khi ®ang lÊy cñi, mét c«ng
viÖc vÊt v¶ nh−ng ®Òu ®Æn :
Rñ nhau lÊy cñi s−ên non.
Mét c©u mêi gäi quen thuéc vμ gi¶n dÞ, mμ ta ®· tõng gÆp trong ca dao x−a : Rñ
nhau ra t¾m hå sen, Rñ nhau ®i cÊy ®i cμy, Rñ nhau xuèng bÓ mß cua, Rñ nhau lªn
nói ®èt than. Lêi mêi gäi th©n mËt tù nhiªn thÓ hiÖn mét nhÞp sinh ho¹t trong cuéc
sèng. C©u th¬ gi¶n dÞ, nhÞp ®iÖu b×nh th¶n nh− diÔn t¶ mét c«ng viÖc lao ®éng d−êng
nh− rÊt quen thuéc th−êng ngμy víi mét c«ng viÖc cô thÓ, mét ®Þa ®iÓm râ rμng : t¾m
n¬i hå sen, mß cua d−íi bÓ, ®èt than trªn nói.
Nh−ng ë c©u tiÕp theo, ý th¬ chuyÓn ®ét ngét, tõ lêi kÓ chuyÓn sang trùc tiÕp
miªu t¶ tr¹ng th¸i con ng−êi : buån b·, bån chån, day døt. Mét bøc tranh phong c¶nh
®−îc gîi më : s−ên non vμ tiÕng chim kªu v−în hãt. Thμnh ng÷ chim kªu v−în hãt dï
lμ miªu t¶ ©m thanh cña nói rõng nh−ng thùc chÊt ®Ó chØ c¸i tÜnh lÆng, ©m u, hoang
v¾ng, n¬i kh«ng cã bãng d¸ng con ng−êi chèn rõng s©u. Vμ tù nhiªn phong c¶nh ®ã, v×

114
qu¸ tÜnh lÆng nªn ph¶ng phÊt nçi buån. ChÝnh ©m thanh cña nói rõng tr¶i trªn nÒn
tÜnh lÆng Êy l¹i lμ nèt nhÊn, lμ ©m thanh xo¸y s©u, xo¸y m·i vμo hån ng−êi lÊy cñi,
t¹o nªn t©m tr¹ng bån chån, sèt ruét, mét tr¹ng th¸i n«n nao, thÊp thám, chê ®îi,
mong muèn lμm viÖc g× ®ã, mμ kh«ng lμm ®−îc : bån chån ruét gan.
T¹i sao nhμ th¬ l¹i mang t©m tr¹ng Êy ? Hai c©u th¬ sau gi¶i thÝch rÊt râ rμng :
§ång bμo ®au xãt lÇm than,
Mμ ai n¾ng xÕ s−¬ng tan qua ngμy !
VËy ®Êy, ng−êi ®i kiÕm cñi ë ®©y ®©u ph¶i lμ ng−êi kiÕm cñi, anh tiÒu phu b×nh
th−êng mμ lμ ng−êi tï ®ang bÞ mÊt tù do, ph¶i lao ®éng khæ sai chèn rõng xanh.
TiÕng chim kªu v−în hãt kh«ng hÒ gîi lªn thó vui l©m tuyÒn (thó vui cña nh÷ng
ng−êi muèn tho¸t khái cuéc ®êi phμm tôc ®Ó l¸nh vμo câi trêi m©y nói, t×m nguån vui
n¬i thiªn nhiªn v¾ng vÎ ®Ó gÇn víi câi tiªn, víi xø PhËt h¬n) mμ chØ nh− cμng xo¸y
s©u vμo mét nçi niÒm lu«n nhøc nhèi th−êng trùc trong t©m can ng−êi chiÕn sÜ. Nã
nh¾c nhë cho ng−êi chiÕn sÜ c¸ch m¹ng r»ng ®Êt n−íc vÉn ®ang mÊt tù do, nh©n d©n
®ang ®au khæ v« vμn. D−êng nh− quªn ®i nçi nhäc nh»n vÊt v¶ cña chÝnh m×nh trong
c¶nh lao ®éng khæ sai, tÊm lßng nhμ th¬ h−íng tíi ®iÒu lín lao, cao c¶ h¬n : vËn mÖnh
cña ®ång bμo, cña d©n téc. §iÒu ®ã l¹i cμng lμm t¨ng sù sèt ruét v× mÊt tù do : "Mμ ai
n¾ng xÕ s−¬ng tan qua ngμy". Thμnh ng÷ n¾ng xÕ/s−¬ng tan còng nh− s−¬ng sím
n¾ng chiÒu lμ nh÷ng h×nh ¶nh chØ ngμy l¹i ngμy, thêi gian cø tr«i ®i v« tËn. Tõ qua
ngμy kÕt hîp cïng víi n¾ng xÕ s−¬ng tan nh− diÔn t¶ mét ®iÖp khóc vÒ cuéc sèng tiÒu
phu b¾t buéc thËt lμ v« Ých, phÝ hoμi. Trong lêi nh¾c nhë mμ ai, dï tõ ai phiÕm chØ
(chØ kh«ng râ ng−êi) nh−ng thùc ra chØ ®Ých danh ng−êi ®ang trùc tiÕp gi·i bμy t©m sù
cña m×nh. C©u th¬ nh− mét lêi tù tr¸ch m×nh l·ng phÝ thêi gian trong mét nçi day døt
kh«n ngu«i.
Tõ mét c«ng viÖc khæ sai h»ng ngμy, ng−êi chiÕn sÜ c¸ch m¹ng kh«ng hÒ suy nghÜ
®Õn th©n phËn ®au khæ cùc nhäc cña m×nh mμ nghÜ ®Õn sù lÇm than cña ®ång bμo,
nghÜ ®Õn sù phÝ hoμi thêi gian trong lóc phong trμo c¸ch m¹ng ®ang rÊt cÇn sù cã mÆt
cña m×nh. Mét t×nh c¶m thiªng liªng bÊt ngê v−ît lªn trªn hoμn c¶nh sèng. Lêi th¬
gi¶n dÞ, nhÑ nhμng mang h¬i h−íng ca dao, thμnh ng÷ d©n gian bËt lªn nh− mét lêi
t©m sù, víi nh÷ng suy t− tËn ®¸y lßng.
2. Bèn c©u sau : KhÝ thÕ ph¶n kh¸ng, lßng kh¸t khao chiÕn ®Êu
NÕu bèn c©u ®Çu, ©m ®iÖu th¬ nhÑ nhμng pha chót ai o¸n, tù tr¸ch mãc th× nh÷ng
c©u th¬ tiÕp bõng bõng bèc cao ngän löa hên c¨m, ngän löa ý chÝ víi ©m ®iÖu m¹nh
mÏ, gän s¾c víi nhÞp 3/3, 4/4 :
§èt cho tiªu kiÕp tï ®μy
Cho bõng löa hËn, biÕt tay anh hïng.
Tõ nghÜa ®en cña c©u th¬ : ®èt cñi lÊy than, lêi th¬ chuyÓn sang nghÜa bãng : cÇn
ph¶i ®Ëp tan xiÒng xÝch trãi buéc tù do. Ngän löa bïng lªn cßn lμ h×nh ¶nh bõng ch¸y cña
lßng hËn thï, löa hËn, v× mÊt tù do, v× nh©n d©n ®au khæ, v× kiÕp sèng chung n« lÖ cña
d©n téc còng nh− kiÕp sèng riªng cña th©n phËn tï ®μy, bõng bõng khÝ thÕ ph¶n kh¸ng,
kh¸t khao chiÕn ®Êu. Ng−êi tï vôt trë thμnh anh hïng víi lêi c¶nh c¸o, ®e do¹ bän ®Õ
quèc : biÕt tay anh hïng. Ng−êi tï ë ®©y kh«ng ph¶i lμ ng−êi tï b×nh th−êng mμ lμ ng−êi
c¸ch m¹ng, ng−êi lu«n mong muèn hμnh ®éng lËt ®æ chÕ ®é, con ng−êi ®ã vÉn ®−îc gäi lμ
anh hïng cña mäi thêi. Khi tù nhËn m×nh lμ anh hïng, ng−êi tï − nhμ th¬ − chiÕn sÜ ®·
x¸c ®Þnh râ sø mÖnh lÞch sö cña m×nh. NhÞp th¬ dån dËp lêi kªu gäi :
Cã vÒ kh«ng, cã vÒ kh«ng ?

115
 B−íc mau, mau b−íc non s«ng ®îi chê.
Trong ¸nh löa hång, nhμ th¬ thÊy sôc s«i lêi giôc gi·, th«i thóc nhμ th¬ b−íc vμo
®éi ngò, hoμ chung nhÞp qu©n hμnh, trë vÒ víi cuéc sèng c¸ch m¹ng, mét cuéc sèng
®Êu tranh, s«i ®éng, nhiÖt t×nh v× t−¬ng lai d©n téc. H×nh t−îng th¬ cô thÓ bçng vôt
sang t−îng tr−ng khiÕn c¶m høng l¹c quan c¸ch m¹ng cña bμi th¬ cμng bay bæng.

116
 Tõ ÊY
(Tè H÷u)

Tõ Êy ®−îc s¸ng t¸c vμo th¸ng 7 n¨m 1938, n¨m nhμ th¬ Tè H÷u ®−îc kÕt n¹p
vμo §¶ng Céng s¶n §«ng D−¬ng vμ ®ang ho¹t ®éng c¸ch m¹ng ë HuÕ. Bμi th¬ cã vÞ trÝ
®Æc biÖt trong ®êi th¬ vμ ®êi c¸ch m¹ng cña Tè H÷u : ®¸nh dÊu mét thêi ®iÓm quan
träng, thiªng liªng, thêi ®iÓm nhμ th¬ b¾t gÆp lý t−ëng céng s¶n vμ tham gia c¸ch
m¹ng víi lßng nhiÖt t×nh s«i næi, ®Çy tin t−ëng vμo h−íng ®i ®óng ®¾n nhÊt, cã ý
nghÜa nhÊt ®èi víi thanh niªn thêi bÊy giê.
V× lÏ ®ã, nhμ th¬ ®· lÊy tªn bμi th¬ ®Æt cho tËp th¬ ®Çu tay cña m×nh. Bμi th¬
béc lé niÒm "vui s−íng v« cïng khi c¶m thÊy ¸nh s¸ng cña chñ nghÜa M¸c−Lªnin
soi räi vμo t©m hån t−¬i trÎ" (Tè H÷u − C©u chuyÖn vÒ th¬), lμm cho cuéc sèng trë
nªn bõng s¸ng, ®Çy ý nghÜa, vμ tõ ®ã, «ng nguyÖn g¾n bã chan hoμ víi cuéc ®êi
chung réng lín cña quÇn chóng lao ®éng nghÌo khæ. §−îc viÕt theo thÓ tø tuyÖt
liªn hoμn song ng«n ng÷ vμ ©m ®iÖu th¬ ®Çy chÊt hiÖn ®¹i, bót ph¸p giμu chÊt l·ng
m¹n, bμi th¬ rÊt tiªu biÓu cho th¬ Tè H÷u thuë ban ®Çu.
1. NiÒm vui s−íng m·nh liÖt, khi gÆp lý t−ëng
Tõ Êy trong t«i bõng n¾ng h¹
MÆt trêi ch©n lý chãi qua tim
Hån t«i lμ mét v−ên hoa l¸
RÊt ®Ëm h−¬ng vμ rén tiÕng chim...
§o¹n th¬ lμ tiÕng reo vui trμn ®Çy høng khëi, say s−a, béc lé niÒm vui s−íng v«
biªn khi gÆp mÆt trêi ch©n lý. Phót gi©y Êy lμ phót gi©y thiªng liªng, ®Æc biÖt mμ nhμ
th¬ tr©n träng ghi vμo lÞch sö ®êi m×nh : tõ Êy. Tõ Êy ! ë mçi ng−êi th−êng cã nh÷ng
thêi ®iÓm mμ tõ ®ã trë ®i, cuéc ®êi hä cã nh÷ng ®æi thay ®ét ngét kh«ng chØ vÒ nhËn
thøc mμ cßn vÒ t×nh c¶m. §èi víi Tè H÷u, thêi ®iÓm cuéc ®êi chuyÓn sang mét b−íc
ngoÆt thÓ hiÖn b»ng tõ bõng n¾ng vμ chãi qua tim. Sù b¾t gÆp lý t−ëng céng s¶n lμ mét
h¹nh phóc tét vêi, bÊt ngê, khiÕn nhμ th¬ say s−a, cho¸ng v¸ng. C¸i cho¸ng v¸ng, say
s−a Êy béc lé ë phót gi©y ®ét ngét khiÕn ®Êt trêi vμ c¶ t©m hån (trong t«i, tim, hån t«i)
®Òu ®æi kh¸c. Lý t−ëng céng s¶n ®−îc sïng kÝnh gäi lμ mÆt trêi ch©n lý. MÆt trêi diÔn
t¶ c¸i cao c¶, s¸ng chãi, chãi chang. Ch©n lý lμ nh÷ng sù thËt, c¸i ®óng, lÏ ph¶i. Coi
chñ nghÜa céng s¶n nh− mÆt trêi ch©n lý míi diÔn t¶ hÕt niÒm xóc ®éng m¹nh mÏ ®Õn
cho¸ng ngîp trong t©m hån nhμ th¬. C©u th¬ vôt bõng s¸ng víi c¸ch kÕt hîp tõ bõng −
n¾ng h¹, mÆt trêi − chãi.
V× sao víi Tè H÷u, viÖc b¾t gÆp lý t−ëng l¹i lμ niÒm vui s−íng m·nh liÖt ®Õn nh−
vËy ? T×nh c¶m m·nh liÖt Êy chØ th−êng cã ë nh÷ng con ng−êi trÎ tuæi ®ang khao kh¸t
kiÕm t×m lÏ sèng lín, Êp ñ hoμi b·o lín. Thêi bÊy giê, ®Êt n−íc ta ®ang ®¾m ch×m
trong kiÕp sèng n« lÖ. C¸c cuéc khëi nghÜa yªu n−íc næ ra ®Òu liªn tôc thÊt b¹i. VËy
con ®−êng gi¶i phãng d©n téc ®óng ®¾n nhÊt sÏ lμ con ®−êng nμo ? Vμ cuéc sèng cã lý
t−ëng cña thanh niªn lóc bÊy giê lμ g× ? Ng−êi thanh niªn Tè H÷u khi Êy ®ang "B¨n

117
kho¨n ®i kiÕm lÏ yªu ®êi", vμ ®øng tr−íc sù lùa chän : "B©ng khu©ng ®øng gi÷a ®«i
dßng n−íc − Chän mét dßng hay ®Ó n−íc tr«i". V× vËy, khi gÆp lý t−ëng céng s¶n, mét
lý t−ëng ®óng ®¾n duy nhÊt thêi bÊy giê cã kh¶ n¨ng giμnh ®éc lËp cho d©n téc, ng−êi
thanh niªn m−êi t¸m tuæi lμ nhμ th¬ Tè H÷u khi Êy ®· thÊy râ mét h−íng ®i míi cho
cuéc ®êi m×nh. Nh− vËy, chñ nghÜa céng s¶n ®em ®Õn cho tuæi trÎ c¸i cÇn thiÕt nhÊt,
quý gi¸ nhÊt mμ hä khao kh¸t : mét lý t−ëng ®óng vμ ®Ñp, ®Ó tõ ®ã, cuéc sèng cña hä
trë nªn ®Çy ý nghÜa vμ t©m hån hä trë nªn cao th−îng ®Ñp ®Ï :
Hån t«i lμ mét v−ên hoa l¸
RÊt ®Ëm h−¬ng vμ rén tiÕng chim
Mét bøc tranh thiªn nhiªn rùc rì ®Çy ©m thanh, mμu s¾c, h−¬ng th¬m, ¶nh chiÕu
cña thÕ giíi t©m hån cña nhμ th¬, mét t©m hån ®ang trμn ngËp mét niÒm vui say mª,
n¸o nøc, mét thÕ giíi ®a s¾c, ®a h−¬ng, rùc rì, chãi chang.
Mét lo¹t h×nh ¶nh Èn dô, so s¸nh, t−îng tr−ng ®Çy chÊt l·ng m¹n (thiªn vÒ c¸i
cao c¶, ®Ñp ®Ï). MÆt trêi ch©n lý : lý t−ëng céng s¶n, n¾ng h¹ : sù Êm nãng, nhiÖt t×nh
cña t©m hån, v−ên hoa l¸ : t©m hån. TÊt c¶ diÔn t¶ niÒm say s−a, lßng nhiÖt huyÕt
thiªn vÒ c¸i cao ®Ñp, mang tÝnh lý t−ëng ho¸ vμ nh÷ng tõ ng÷ béc lé c¸i m¹nh mÏ cao
®é (bõng, chãi, rÊt ®Ëm, rén).
2. Lêi høa thiªng liªng, tù nguyÖn
Vμ tõ Êy, ng−êi thanh niªn c¸ch m¹ng ®· ch©n thμnh béc b¹ch vÒ sù hiÕn d©ng vμ
hoμ m×nh vμo cuéc sèng ®Êu tranh cña giai cÊp cÇn lao :
T«i buéc lßng t«i víi mäi ng−êi
§Ó t×nh trang tr¶i víi tr¨m n¬i
§Ó hån t«i víi bao hån khæ
GÇn gòi nhau thªm m¹nh khèi ®êi.
Nh÷ng lêi nãi béc b¹ch, cuån cuén thèt lªn tù ®¸y lßng béc lé qua nh÷ng kiÓu c©u
lÆp ng÷ ph¸p, mang tÝnh t¨ng tiÕn. C¸c tõ ng÷ lßng t«i, hån t«i, t×nh, thÓ hiÖn thÕ giíi
t×nh c¶m cña nhμ th¬, mét thÕ giíi kh«ng cßn chËt hÑp trong c¸i t«i − c¸ nh©n nhá bÐ
mμ ®· níi réng kÝch th−íc b»ng c¸ch chan hoμ, gÇn gòi, sÎ chia víi sè ®«ng kh¸c. Sù
tù nguyÖn th¾t chÆt t×nh c¶m, san sÎ, tr¶i ®Òu kh¾p n¬i vÒ t×nh c¶m, gÇn gòi víi quÇn
chóng lao khæ béc lé qua c¸c ®éng tõ buéc, trang tr¶i, gÇn gòi. Sù tù nguyÖn nμy
kh«ng chØ lμ kÕt qu¶ cña sù gi¸c ngé vÒ lý t−ëng, gi¸c ngé vÒ chç ®øng trong hμng ngò
"nh÷ng ai cùc khæ bÇn hμn" (Quèc tÕ ca − ¥-gien P«-chi-ª) mμ cßn b¾t nguån tõ mét
céi nguån s©u xa h¬n nhiÒu, tõ "tÊm lßng cña ng−êi trÎ tuæi biÕt th−¬ng yªu nh÷ng
th©n phËn nghÌo khæ, ®o¹ ®Çy" (Tè H÷u − C©u chuyÖn vÒ th¬).
§ã lμ mét giai cÊp ®«ng ®¶o (mäi ng−êi, tr¨m n¬i, bao hån), lμ tÇng líp nh©n d©n
lao ®éng. Sù gÇn gòi cña nhμ th¬ víi tÇng líp Êy ®Ó lμm g× ? Lêi kh¼ng ®Þnh "GÇn gòi
nhau thªm m¹nh khèi ®êi" ®· nãi râ môc ®Ých Êy : ®Ó t¨ng søc m¹nh cña quÇn chóng
trong viÖc chèng ¸p bøc, chèng chÕ ®é phong kiÕn ®Õ quèc. ¢m ®iÖu khoÎ cña nhãm tõ
m¹nh khèi ®êi diÔn t¶ sù tin t−ëng vμo søc m¹nh ®æi thay x· héi cña nh÷ng con ng−êi
lao khæ (hån khæ), nh÷ng quÇn chóng, ®éng lùc cña c¸ch m¹ng.
T«i ®· lμ con cña v¹n nhμ
Lμ em cña v¹n kiÕp ph«i pha
Lμ anh cña v¹n ®Çu em nhá
Kh«ng ¸o c¬m cï bÊt cï b¬...

118
 §iÖp khóc t«i ®· "lμ con", "lμ em", "lμ anh" kh¼ng ®Þnh sù hoμ chung cuéc sèng ruét
thÞt nh− trong mét ®¹i gia ®×nh víi thÕ giíi mªnh m«ng, nh÷ng sè phËn cÇn lao (v¹n
nhμ, v¹n kiÕp), tõ nh÷ng kiÕp sèng "ph«i pha" (phai nh¹t, ë ®©y dïng víi nghÜa tμn t¹,
nghÌo khæ) ®Õn kiÕp trÎ th¬ "cï bÊt cï b¬" (b¬ v¬, lang thang, kh«ng chèn n−¬ng th©n).
ViÖc tù x−ng h« th©n mËt, gÇn gòi : con, em, anh ®· khiÕn ta c¶m nhËn ®−îc t×nh
th−¬ng cña t¸c gi¶. Lêi th¬ mang tÝnh t©m sù, gi·i bμy víi sù kh¼ng ®Þnh tr¸ch nhiÖm
c¸ nh©n : t«i buéc, hån t«i, t«i ®· lμ. C¸i t«i c¸ nh©n hoμ vμo c¸i ta chung cña nh©n d©n.
Tõ ch©n trêi cña mét ng−êi ®· ®Õn víi ch©n trêi cña tÊt c¶ (A-ra-g«ng). TÊm lßng ng−êi
thanh niªn ë ®©y thËt bao la, réng lín, giμu chÊt l·ng m¹n vμ lý t−ëng.
Tõ Êy lμ tiÕng th¬ cÊt lªn tõ b¶n chÊt cña hån th¬ Tè H÷u : nhμ th¬ cña lÏ sèng
lín, cña t×nh th−¬ng mÕn, hoμ chÊt l·ng m¹n c¸ch m¹ng bay bæng víi nh÷ng kh¸t
väng, bay bæng víi nh÷ng h×nh t−îng th¬ chãi s¸ng rùc rì vμ c¶m xóc trμn ®Çy.

119
 DÕ MÌN PHI£U L¦U Ký
(T« Hoμi)

C©u chuyÖn vÒ cuéc phiªu l−u lý thó ®Çy sãng giã, m¹o hiÓm cña DÕ MÌn ®−îc b¾t
®Çu tõ nh÷ng trang viÕt vÒ nh÷ng ngμy cßn th¬ bÐ cña chó ta. §o¹n trÝch T«i sèng ®éc
lËp tõ thuë bÐ − Mét sù ngç nghÞch ®¸ng ©n hËn suèt ®êi lμ ch−¬ng I cña t¸c phÈm, kÓ
vÒ mét chó DÕ MÌn sím cã ý thøc tù lËp, ham muèn lμm viÖc, cã b¶n lÜnh vμ c¸ tÝnh
m¹nh mÏ, nh−ng còng cã nh÷ng së thÝch ng«ng cuång cña tuæi trÎ, khi cßn ch−a ra
khái c¸i xãm bÐ nhá bªn ®Çm n−íc, ch−a nÕm tr¶i nh÷ng cay ®¾ng do nh÷ng cö chØ
ngu d¹i cña chÝnh m×nh g©y ra.
DÕ MÌn rêi mÑ vμo tèi ngμy thø ba sau khi ®−îc sinh ra trªn ®êi. Chó kh«ng sî,
còng kh«ng buån. Chó thÇm c¶m ¬n mÑ ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho chó sèng ®éc lËp. Chó
khoan kho¸i v× ®−îc sèng tù do, tha hå tho¶ m·n tÝnh hiÕu ®éng cña m×nh. Míi ®Õn
hang, chó ®· sôc s¹o kh¾p n¬i, xem xÐt cÈn thËn chç ë, nh×n ng¾m ®Êt trêi. ThÝch thó,
chó "cao høng g¸y lªn mÊy tiÕng râ to" nh− ®Ó tuyªn bè cuéc sèng ®éc lËp cña m×nh
b¾t ®Çu vμ göi lêi chμo ®Õn tÊt c¶ c− d©n vïng ®Çm n−íc Êy. §óng lμ mét chó dÕ ®¸ng
yªu.
B¶n tÝnh hiÕu ®éng, DÕ MÌn rÊt ham lμm viÖc, lμm viÖc ®Ó chuÈn bÞ chu ®¸o cho
cuéc sèng ®éc lËp cña m×nh. Chó lμm viÖc suèt ngμy "®Õn tËn chËp tèi míi ng¬i tay".
MÌn ham lμm, cÇn cï nh− mét ng−êi lao ®éng thùc thô, víi b¶n tÝnh "lo xa nh− c¸c cô
giμ trong hä". ThËt ®¸ng kh©m phôc.
Tuy cßn nhá, nh−ng DÕ MÌn ®· tá ra lμ mét chó dÕ cã b¶n lÜnh. MÌn kh«ng ngõng
tËp luyÖn vμ ®· trë thμnh mét chμng dÕ thanh niªn c−êng tr¸ng, d¸ng oai vÖ. §o¹n
v¨n miªu t¶ h×nh d¸ng, cö chØ cña DÕ MÌn thËt sinh ®éng, cô thÓ, phï hîp víi c¸ch
nh×n cña trÎ em vÒ loμi vËt thó vÞ nμy.
Cuéc sèng ë xãm quanh bê ruéng diÔn ra thËt vui vÎ : ®ªm ®Õn, hä nhμ dÕ rñ nhau
®μn h¸t, nh¶y móa, ¨n s−¬ng ®äng, ¨n cá −ít. Nh−ng nh÷ng niÒm vui Êy chØ cã thÓ
tho¶ m·n nh÷ng t©m hån −a b×nh yªn, gi¶n dÞ, Ýt kh¸t väng. Cßn DÕ MÌn ta, vèn hiÕu
®éng, thÝch cuéc sèng phãng kho¸ng m¹nh mÏ, lu«n lu«n míi mÎ, v× thÕ, chó thÊy
nhμm ch¸n dÇn. Nçi ch¸n ch−êng v× cuéc sèng ®¬n ®iÖu Êy chÝnh lμ niÒm th«i thóc DÕ
MÌn sau nμy tiÕn hμnh mét cuéc phiªu l−u m¹o hiÓm nh−ng còng ®Çy hÊp dÉn. Vμ
nh÷ng ngμy sèng quanh quÈn bªn ®Çm n−íc, toμn gÆp nh÷ng khu«n mÆt quen thuéc,
ch−a thÊy ai giái h¬n m×nh, còng lμm cho DÕ MÌn n¶y sinh nh÷ng tÝnh c¸ch kh¸c
th−êng.
MÌn tù say s−a ng¾m m×nh trong t− thÕ "®i ®øng oai vÖ", "sîi r©u dμi mét vÎ rÊt
®çi hïng dòng", "tù tho¶ m·n víi tiÕng phμnh ph¹ch gißn gi· cña ®«i c¸nh". VËy nªn,
chó cμng ngμy cμng cho m×nh giái, lμ "tay ghª gím", lμ "s¾p ®øng ®Çu thiªn h¹", cμng
trë nªn "hung h¨ng hèng h¸ch".
MÌn cμ khÞa, b¾t n¹t, trªu chäc tÊt c¶ bμ con trong xãm. C¸i tÝnh khÝ ngç ng−îc
trÎ con Êy khiÕn DÕ MÌn tõ mét chó dÕ ®¸ng yªu trë thμnh mét kÎ ®¸ng ghÐt lμm sao
! Cã lÏ c¶ c¸i xãm bê ®Çm ®Òu nghÜ thÕ nh−ng ch¼ng ai nãi ra. §iÓm ®Ønh cña trß ngç

120
ng−îc, nghÞch ranh lμ chuyÖn trªu chÞ Cèc dÉn ®Õn c¸i chÕt thª th¶m cña DÕ Cho¾t.
Sù viÖc ®au lßng nμy, b−íc ®Çu, ®· lμm cho DÕ MÌn tØnh ngé vμ nhËn ra c¸i xÊu, c¸i
tai h¹i cña nh÷ng cö chØ ng«ng cuång vμ ngu d¹i cña m×nh. DÕ MÌn thÊy m×nh lμ kÎ Ých
kû. Nh÷ng lêi tr¨ng trèi cña DÕ Cho¾t ®−îc coi lμ bμi häc s©u s¾c, bμi häc sèng ®Çu tiªn
trong ®êi DÕ MÌn.
B»ng lèi "tù truyÖn" ng«n ng÷ kÓ rÊt phï hîp víi ng«n ng÷ trÎ th¬ khiÕn ng−êi
®äc dÔ c¶m th«ng vμ hiÓu ®−îc mäi t©m t−, t×nh c¶m còng nh− nh÷ng trß nghÞch ngîm
tinh qu¸i cña DÕ MÌn. Nhμ v¨n l¹i khÐo ®−a vμo c©u chuyÖn nh÷ng bμi häc vÒ c¸ch
sèng nh− lßng kh¸t khao cuéc sèng ®éc lËp, −a tù do, phãng kho¸ng ; sù lμm viÖc cÇn
cï ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng cña m×nh ; kh«ng nªn lμm nh÷ng viÖc ngu d¹i, ng«ng cuång
chØ ®Ó tho¶ m·n tÝnh hiÕu th¾ng, tÝnh Ých kû cña m×nh ; lßng tù träng, biÕt nghiªm
kh¾c tr−íc nh÷ng thiÕu sãt cña m×nh... nh÷ng bμi häc ®¹o lý võa nhÑ nhμng, võa s©u
s¾c, thÊm thÝa.

121
 TRONG LßNG MÑ
(TrÝch håi ký Nh÷ng ngμy th¬ Êu − Nguyªn Hång)

ThÊm nhuÇn trong toμn bé s¸ng t¸c cña Nguyªn Hång lμ lßng nh©n ®¹o, mét chñ
nghÜa nh©n ®¹o bao giê còng thèng thiÕt, m·nh liÖt vμ s«i næi. ¤ng lμ nhμ v¨n cña
nh÷ng ng−êi cïng khæ. ¤ng th−êng h−íng t×nh th−¬ng cña m×nh vμo hai nh©n vËt :
phô n÷ vμ trÎ em nhμ nghÌo, chÞu nhiÒu bÊt h¹nh trong x· héi cò.
Ng−êi phô n÷ trong t¸c phÈm cña Nguyªn Hång bÞ cuéc ®êi tμn nhÉn dån dËp trót
lªn ®Çu ®ñ mäi thø tai ho¹, bÞ chÕ ®é thùc d©n, phong kiÕn giμy ®¹p tμn nhÉn vμ ®Èy
vμo c¶nh ngé hoÆc ph¶i tha ph−¬ng cÇu thùc, hoÆc bÞ l−u manh ho¸, hoÆc bÞ chÕt oan
chÕt uæng, chÕt khèn chÕt khæ v× trãt mét lÇn nhÑ d¹, c¶ tin.v.v.
Nguyªn Hång cÇm bót lμ ®Ó nãi cho ®·, cho tho¶ nh÷ng nçi khæ ®au uÊt øc kh«ng
cïng cña nh÷ng ng−êi d©n lao ®éng nghÌo khæ mμ tr−íc hÕt lμ cña nh÷ng ng−êi phô
n÷ bÊt h¹nh. Nh−ng, dÉu bÞ vïi dËp tμn nhÉn ®Õn møc nμo th× nh÷ng nh©n vËt phô
n÷ cña «ng vÉn gi÷ v÷ng b¶n chÊt hån hËu, trong s¸ng, tèt ®Ñp vμ cao c¶ cña m×nh.
Tõ trong nh÷ng trang viÕt cña «ng vÉn s¸ng lªn nh÷ng vÎ ®Ñp l¹ th−êng cña ng−êi
phô n÷ thuéc tÇng líp d©n nghÌo thμnh thÞ, bu«n b¸n t¶o tÇn, chÞu th−¬ng chÞu khã,
nÆng t×nh mÉu tö, giμu lßng vÞ tha, cã thÓ hy sinh tÊt c¶, chÞu ®ùng tÊt c¶ v× chång, v×
con. Nh−ng, nh÷ng ng−êi phô n÷ Êy ®ång thêi cßn lμ nh÷ng con ng−êi khao kh¸t yªu
th−¬ng, cã thÓ s½n sμng v−ît ra khái nh÷ng trãi buéc cña lÔ gi¸o phong kiÕn ®Ó ®i
theo tiÕng gäi cña t×nh yªu.
TrÎ em trong s¸ng t¸c cña Nguyªn Hång th−êng lμ trÎ em con nhμ nghÌo, må c«i
cha mÑ, sím ph¶i lao ®éng ®Ó kiÕm sèng. §ã lμ nh÷ng linh hån th¬ ng©y, trong s¸ng,
khao kh¸t t×nh th−¬ng.
Nh÷ng ngμy th¬ Êu lμ mét t¸c phÈm xuÊt s¾c cña Nguyªn Hång. §ã lμ mét tËp håi
ký ghi l¹i nh÷ng n¨m th¸ng tuæi th¬ cña t¸c gi¶, thÓ hiÖn mét c¸ch ch©n thËt nh÷ng
"rung ®éng cùc ®iÓm cña mét linh hån trÎ d¹i" (Th¹ch Lam).
TËp håi ký nμy viÕt n¨m 1938, ®−îc trÝch ®¨ng trªn tuÇn b¸o Ngμy nay (Hμ Néi)
vμ ®−îc Nhμ xuÊt b¶n §êi nay in lÇn ®Çu n¨m 1940. T¸c phÈm gåm 9 ch−¬ng, mçi
ch−¬ng lμ mét kû niÖm s©u s¾c cña nhμ v¨n vÒ "thêi th¬ Êu". Cã nh÷ng kû niÖm ªm
®Òm nh− khi ®øa trÎ ®−îc ng¶ vμo lßng mÑ, ®−îc bμn tay dÞu hiÒn, ªm ¸i cña mÑ vuèt
ve hoÆc nh÷ng lóc thanh th¶n n»m trªn b·i cá ë s©n tr−êng th¶ hån theo nh÷ng ®¸m
m©y tr¾ng bång bÒnh... Song, nh÷ng kû niÖm ªm ®Òm Êy chØ lμm næi bËt vμ thÊm thÝa
h¬n nh÷ng kû niÖm ®au buån, tñi cùc cña mét "®øa bÐ c«i cót cïng khæ" sinh ra trong
mét gia ®×nh bÊt hoμ, kh«ng h¹nh phóc, sím ph¶i sèng b¬ v¬ lªu læng gi÷a sù ghÎ
l¹nh cay nghiÖt cña hä hμng vμ th¸i ®é döng d−ng l¹nh lïng mét c¸ch tμn nhÉn cña
x· héi. Tõ c¶nh ngé vμ t©m sù riªng cña ®øa trÎ bÞ ®Çy ®o¹. Nh÷ng ngμy th¬ Êu ®· lªn
tiÕng kÕt ¸n sù tμn nhÉn, bÊt c«ng cña x· héi ®ång tiÒn v« nh©n ®¹o. Bªn c¹nh nh©n
vËt ®øa trÎ (bÐ Hång), h×nh ¶nh ng−êi mÑ trÎ còng hiÖn lªn kh¸ ®Ëm nÐt. §ã lμ ng−êi
®μn bμ nh©n hËu, quanh n¨m bu«n b¸n t¶o tÇn nu«i chång, nu«i con, cã tr¸i tim khao
kh¸t yªu th−¬ng nh−ng l¹i bÞ nh÷ng tËp tôc phong kiÕn v« lý vμ ®éc ¸c ®μy ®o¹ mét

122
c¸ch tμn nhÉn.
§o¹n trÝch Trong lßng mÑ thÓ hiÖn tËp trung nhÊt nh÷ng ®Æc tr−ng tiªu biÓu cña
chñ nghÜa nh©n ®¹o trong håi ký Nh÷ng ngμy th¬ Êu cña Nguyªn Hång. Nh©n vËt chÝnh
cña ®o¹n trÝch nμy lμ bÐ Hång. BÐ Hång bÞ ®Æt trong t×nh huèng hÕt søc téi nghiÖp :
bè mÊt, mÑ ®i b−íc n÷a bÞ gia ®×nh nhμ chång ruång rÉy. BÐ Hång ph¶i sèng nhê hä
hμng vμ bÞ h¾t hñi tμn nhÉn. Em th−¬ng mÑ, nhí mÑ v« cïng mμ ph¶i xa mÑ vμ ph¶i
lu«n lu«n nghe nh÷ng lêi nãi xÊu vÒ mÑ. Ta hiÓu v× sao em v« cïng sung s−íng khi mÑ
trë vÒ.
Trong ch−¬ng s¸ch nμy, nhμ v¨n ®· tËp trung lμm næi bËt t×nh c¶m xãt th−¬ng,
yªu quý s©u s¾c cña bÐ Hång ®èi víi ng−êi mÑ nh©n tõ, tÇn t¶o mμ cuéc ®êi ®Çy bÊt
h¹nh. T×nh c¶m Êy tr−íc hÕt ®−îc thÓ hiÖn qua t©m tr¹ng cña bÐ Hång khi nãi chuyÖn
víi bμ c«. DiÔn biÕn t©m tr¹ng cña bÐ Hång ®−îc miªu t¶ thËt sinh ®éng. Khi nhËn ra
"ý nghÜ cay ®éc" trong giäng nãi vμ trªn nÐt mÆt "khi c−êi rÊt kÞch", ®Çy gi¶ dèi cña
ng−êi c«, bÐ Hång l¼ng lÆng "cói ®Çu kh«ng ®¸p". Cö chØ "im lÆng, cói ®Çu xuèng ®Êt"
cña bÐ Hång l¹i ®−îc miªu t¶ lÆp l¹i mét lÇn n÷a khi bμ c« tiÕp tôc giôc gi· em vμo
Thanh Ho¸ th¨m mÑ, v× mÑ em d¹o nμy "ph¸t tμi l¾m". Bμ c« ®−a tin mÑ bÐ Hång cã
con khi ch−a hÕt tang chång, l¹i nghÌo tóng khèn khæ n¬i ®Êt kh¸ch quª ng−êi, thÊy
ng−êi quen l¹i tr¸nh mÆt, ®Ó l¨ng nhôc mÑ bÐ Hång vμ gieo r¾c vμo ®Çu ãc em sù
"hoμi nghi", "khinh miÖt vμ ruång rÉy mÑ". Nh÷ng lêi nãi cay ®éc cña bμ c« nh−
nh÷ng con dao nøa cøa vμo t©m hån th¬ d¹i cña ®øa trÎ. BÐ Hång tõ chç nhÉn nhôc,
"im lÆng, cói ®Çu" ®Õn lóc kh«ng nÐn næi ®au ®ín ®· bËt lªn tiÕng khãc, n−íc m¾t
"rßng rßng rít xuèng hai bªn mÐp råi chan hoμ ®Çm ®×a ë c»m vμ ë cæ". Vμ mét thø
t×nh c¶m phøc t¹p, võa th−¬ng yªu, võa c¨m tøc n¶y sinh trong t©m hån ng©y th¬ cña
bÐ Hång, khiÕn em "c−êi dμi trong tiÕng khãc".
BÐ Hång c−êi (c−êi mØa mai) v× hiÓu thÊu nh÷ng r¾p t©m "tanh bÈn" cña bμ c«, v×
khinh bØ th¸i ®é rÊt cay ®éc cña bμ : lμm ra vÎ th«ng c¶m, nh−ng kú thùc "chØ cã ý
gieo r¾c vμo ®Çu ãc" em nh÷ng hoμi nghi "®Ó em khinh miÖt vμ ruång rÉy mÑ". BÐ
Hång khãc v× th−¬ng mÑ bÞ ®μy ®o¹. Khãc v× th−¬ng mÑ chØ v× "sî h·i nh÷ng thμnh
kiÕn tμn ¸c" mμ xa l×a hai con "®Ó sinh në mét c¸ch giÊu giÕm, trèn tr¸nh nh− mét kÎ
giÕt ng−êi". BÐ Hång c¨m ghÐt nh÷ng hñ tôc phong kiÕn v« lý, tμn nhÉn ®· ®μy ®o¹
mÑ. Lßng c¨m ghÐt cao ®é, m·nh liÖt Êy ®· ®−îc t¸c gi¶ diÔn t¶ b»ng nh÷ng h×nh ¶nh
cô thÓ, b»ng nhÞp v¨n gÊp g¸p, dån dËp : "Gi¸ nh÷ng cæ tôc ®· ®μy ®o¹ mÑ t«i lμ mét
vËt nh− hßn ®¸ hay côc thuû tinh, ®Çu mÈu gç, t«i quyÕt vå ngay lÊy mμ c¾n, mμ
nhai, mμ nghiÕn cho kú n¸t vôn míi th«i".
Cuèi ch−¬ng håi ký, t¸c gi¶ ®· tËp trung thÓ hiÖn t©m tr¹ng cña bÐ Hång khi ®−îc
gÆp mÑ. Mét buæi chiÒu tan häc, bÐ Hång "chît tho¸ng thÊy mét bãng ng−êi ngåi trªn xe
kÐo gièng mÑ" vμ em "liÒn ®uæi theo, gäi rèi rÝt". Nh−ng nÕu ng−êi ngåi trªn xe l¹i lμ
ng−êi kh¸c th× c¸i lÇm ®ã thμnh ra mét trß c−êi tøc bông cho lò b¹n.... "Vμ c¸i lÇm ®ã
kh«ng nh÷ng lμm cho t«i thÑn mμ cßn tñi nhôc n÷a, kh¸c g× c¸i ¶o ¶nh cña mét dßng
n−íc trong suèt ch¶y d−íi bãng r©m ®· hiÖn ra tr−íc con m¾t gÇn r¹n nøt cña ng−êi bé
hμnh ng· gôc gi÷a sa m¹c". Thñ ph¸p so s¸nh vÝ von nμy ®· diÔn t¶ ®−îc mét c¸ch cô
thÓ sù khao kh¸t t×nh mÑ con thËt lμ m·nh liÖt nh− ng−êi bé hμnh kh¸t n−íc ®Õn ch¸y
báng ë gi÷a sa m¹c. Nhμ v¨n cßn miªu t¶ nh÷ng cö chØ, hμnh ®éng cña bÐ Hång ®Ó thÓ
hiÖn nçi vui s−íng cña em khi gÆp mÑ. V× cuèng cuång ®uæi theo xe, bÐ Hång "thë hång
héc, tr¸n ®Ém må h«i" vμ "rÝu c¶ ch©n l¹i" khi trÌo lªn xe. Khi bμn tay dÞu hiÒn cña mÑ
xoa ®Çu th× bÐ Hång "oμ khãc råi cø thÕ nøc në". §ã lμ tiÕng khãc ®Çy h¹nh phóc.

123
 §Ó diÔn t¶ nh÷ng rung c¶m s©u xa vμ niÒm h¹nh phóc lín lao cña bÐ Hång khi
®−îc ngåi trong lßng mÑ, t¸c gi¶ ®· miªu t¶ rÊt cô thÓ nh÷ng c¶m gi¸c cña em khi
ngåi trªn ®Öm xe, ®ïi ¸p vμo ®ïi mÑ, "®Çu ng¶ vμo c¸nh tay mÑ" : nh÷ng c¶m gi¸c "Êm
¸p" "m¬n man kh¾p da thÞt" cña bÐ Hång. BÐ Hång cßn c¶m nhËn ®−îc c¶ mïi quÇn
¸o quen thuéc cña mÑ vμ "nh÷ng h¬i thë ë khu«n miÖng xinh x¾n nhai trÇu ph¶ ra [...]
th¬m tho l¹ th−êng". Võa trùc tiÕp miªu t¶ nh÷ng c¶m gi¸c cô thÓ cña bÐ Hång, t¸c
gi¶ võa diÔn t¶ nh÷ng ý nghÜ cña em b×nh luËn vÒ niÒm h¹nh phóc tuyÖt vêi cña m×nh
: "Ph¶i bÐ l¹i vμ l¨n vμo lßng mét ng−êi mÑ, ¸p mÆt vμo bÇu s÷a nãng cña ng−êi mÑ,
®Ó bμn tay ng−êi mÑ vuèt ve tõ tr¸n xuèng c»m, vμ g·i r«m ë sèng l−ng cho, míi thÊy
ng−êi mÑ cã mét ªm dÞu v« cïng". Trong nh÷ng gi©y phót say s−a vμ "r¹o rùc" Êy, bÐ
Hång kh«ng nghÜ g×, nhí g× kh¸c n÷a kÓ c¶ nh÷ng c©u ©u yÕm mÑ con nãi víi nhau vμ
nh÷ng lêi cay ®éc cña bμ c« nãi h«m tr−íc. TÊt c¶ t©m trÝ cña em ®Òu dån cho sù tËn
h−ëng t×nh mÑ. §èi víi em, niÒm sung s−íng vμ h¹nh phóc nhÊt trªn ®êi lμ ®−îc sèng
trong lßng mÑ.

124
 §åNG HμO Cã MA
(NguyÔn C«ng Hoan)

NguyÔn C«ng Hoan (1903-1977) b¾t ®Çu s¸ng t¸c tõ nh÷ng n¨m hai m−¬i cña thÕ
kû nμy, næi tiÕng tõ n¨m 1935 víi sù ra ®êi cña tËp truyÖn ng¾n KÐp T− BÒn. ¤ng viÕt
®ñ c¶ truyÖn ng¾n, truyÖn dμi, nh−ng chØ tá ra thùc sù cã biÖt tμi viÕt nh÷ng truyÖn
ng¾n trμo phóng.
D−íi m¾t NguyÔn C«ng Hoan, cuéc ®êi (x· héi thùc d©n t− s¶n víi tÊt c¶ sù thèi
n¸t vμ ®åi b¹i cña nã) chØ lμ mét s©n khÊu hμi kÞch. S¸ng t¸c cña «ng th−êng tËp trung
thÓ hiÖn m©u thuÉn giμu nghÌo trong x· héi, vμ «ng lu«n ®øng vÒ phÝa nh÷ng ng−êi
nghÌo khæ. Ngßi bót ch©m biÕm cña «ng ®¸nh rÊt tróng, rÊt ¸c vμo bän quan l¹i, lÝnh
tr¸ng, t− s¶n, bän c−êng hμo ë n«ng th«n. ThÕ giíi nh©n vËt cña «ng gåm ®ñ lo¹i ng−êi
trong x· héi cò, nh−ng «ng viÕt nhiÒu nhÊt vμ hay nhÊt vÒ bän quan l¹i s©u mät thèi
n¸t vμ bän lÝnh tr¸ng ®Óu gi¶, bÊt nh©n.
Mçi truyÖn ng¾n cña NguyÔn C«ng Hoan gièng nh− mét mμn hμi kÞch ®−îc x©y
dùng xung quanh mét t×nh huèng trμo phóng nh»m "lét tÈy mÆt tr¸i ®êi", lén ng−îc,
lén tr¸i nh÷ng nh©n vËt ph¶n diÖn. Nh©n vËt trμo phóng cña «ng th−êng cã m©u
thuÉn gi÷a bé d¹ng bªn ngoμi vμ b¶n chÊt bªn trong. GÆp mét t×nh huèng nμo ®Êy,
m©u thuÉn Êy béc lé ra mét c¸ch bÊt ngê, tr¾ng trîn, lμm bËt lªn mét tiÕng c−êi lín
nh− mét ®ßn trõng ph¹t, ®Çy c¨m phÉn ®¸nh vç mÆt vμo nh©n vËt ph¶n diÖn.
TruyÖn §ång hμo cã ma còng xoay quanh mét t×nh huèng nh»m lét ng−îc hiÖn
t−îng, ph¸t hiÖn mÆt tr¸i cuéc ®êi. Tªn HuyÖn Hinh bªn ngoμi cã vÎ t«n nghiªm, uy
nghi, oai vÖ "bëi v× «ng cã s½n trong tay hμng mí ph¸p luËt [...] viÖc c«ng viÖc t− «ng ®Òu
®−îc trän vÑn [...], l¹i cßn ®−îc tiÕng mÉn c¸n lμ kh¸c n÷a". Nh−ng thùc chÊt h¾n l¹i lμ
mét kÎ ®ª tiÖn, mét tªn ¨n c¾p ti tiÖn nhÊt. B¶n chÊt nμy cña h¾n ®−îc béc lé ra khi
cã mét ng−êi d©n nghÌo (con mÑ Nu«i) vμo cöa quan, v× sî h·i qu¸ mμ ®¸nh r¬i mét
®ång hμo l¨n vμo ch©n h¾n. Quan th¶n nhiªn dËm ch©m lªn, ®îi khi con mÑ Nu«i ®i
khuÊt míi "®−a m¾t xuèng ch©n, dÞch chiÕc giμy ra mét tÝ" vμ "vÉn tù nhiªn nh−
kh«ng" quan "cói xuèng, thß tay, nhÆt ®ång hμo [...], råi bá tät vμo tói".
Më ®Çu thiªn truyÖn, NguyÔn C«ng Hoan ®· dïng bót ph¸p c−êng ®iÖu, phãng
®¹i ®Ó vÏ lªn bøc ch©n dung to bÐo ®Õn møc ph× nén, th« bØ cña HuyÖn Hinh nh»m
chøng minh cho c¸i ch©n lý : "Nh÷ng anh bÐo, khoÎ, ®Òu lμ nh÷ng anh thÝch ¨n bÈn
c¶". ¤ng HuyÖn Hinh thuéc lo¹i ¨n bÈn ghª tëm nhÊt nªn míi to bÐo ®Õn møc ph× nén
nh− vËy. HuyÖn Hinh thÝch lªn mÆt ®μn anh víi c¸nh huyÖn trÎ, kh«ng thÝch th¨ng
quan tiÕn chøc v× lμm tri huyÖn dÔ ®ôc khoÐt h¬n. §ã lμ sù kh«n ngoan, läc lâi cña
th»ng chuyªn nghÒ ¨n bÈn. ¡n bÈn ®Õn møc "ngåi huyÖn nμo, «ng còng bÞ d©n kiÖn".
§êi lμm quan cña l·o chØ cã hai viÖc chÝnh : "®¸nh b¹c vμ ch¬i g¸i", trong khi ®ã viÖc
quan th× l¹i "trÔ n¶i".
Qua ngßi bót cña NguyÔn C«ng Hoan, bøc ch©n dung biÕm ho¹ vÒ HuyÖn Hinh
®−îc t« ®Ëm nh÷ng nÐt to bÐo, ph× nén vÒ h×nh d¸ng vμ sù bÈn thØu, xÊu xa vÒ tÝnh
c¸ch. Bøc ch©n dung biÕm ho¹ Êy ®−îc vÏ lªn b»ng nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng chi tiÕt

125
g©y c−êi, ®−îc diÔn ®¹t b»ng nh÷ng tõ ng÷, lêi v¨n cã vÎ trÞnh träng, hïng hån nh−
khi nãi vÒ mét chuyÖn hÕt søc nghiªm chØnh.
Sau khi vÏ lªn bøc tranh biÕm ho¹ vÒ HuyÖn Hinh, t¸c gi¶ chuyÓn sang kÓ chuyÖn
¨n bÈn cña h¾n. C©u "Buæi s¸ng h«m Êy" lμ mét c©u chuyÓn ®o¹n rÊt linh ho¹t, chuÈn
bÞ t©m thÕ cho ng−êi ®äc chøng kiÕn mét mμn hμi kÞch "HuyÖn Hinh ¨n bÈn" mμ t¸c
gi¶ s¾p tr×nh bμy. XÐt vÒ mÆt ng÷ ph¸p, ®ã lμ mét c©u kh«ng ®Çy ®ñ (c©u v¨n chØ cã
thμnh phÇn phô tr¹ng ng÷). §Æt trong ®o¹n v¨n, c©u chuyÓn ®o¹n nμy cã ý nghÜa tu
tõ, cã t¸c dông t¹o t©m lý chê ®îi håi hép nh÷ng ®iÒu t¸c gi¶ s¾p cho nh©n vËt tr×nh
diÔn trªn c¸i s©n khÊu hμi kÞch cña m×nh.
Con mÑ Nu«i ®Õn tr×nh quan vÒ viÖc bÞ mÊt trém ®Ó mong quan t×m cho ra kÎ
trém. Võa míi vμo ®Õn cöa quan, nã ®· bÞ tªn lÝnh lÖ ¨n chÆn hai hμo. Råi khi ®øng
tr−íc mÆt quan, nã l¹i bÞ quan ¨n c¾p hai hμo n÷a. Ng−êi d©n bÞ mÊt trém ®Õn cöa
quan cÇu mong sù gióp ®ì, ph¸n xÐt cña c«ng lý (mμ quan lμ ng−êi ®¹i diÖn), nh−ng
ngay gi÷a n¬i "c«ng lý" ®ang ngù trÞ, hä l¹i bÞ chÝnh quan vμ lÝnh lÖ ¨n c−íp, ¨n c¾p
mét c¸ch c«ng khai, tr¾ng trîn vμ th« bØ nhÊt. Ca dao x−a cã c©u : "C−íp ®ªm lμ giÆc,
c−íp ngμy lμ quan". ý nghÜa tè c¸o cña t¸c phÈm lμ thÕ : tõ quan l¹i ®Õn lÝnh lÖ chØ lμ
mét lò "c−íp ngμy".

126
 GIã L¹NH §ÇU MïA
(Th¹ch Lam)

Th¹ch Lam lμ mét trong nh÷ng c©y bót truyÖn ng¾n xuÊt s¾c cña v¨n häc ViÖt
Nam giai ®o¹n 1930−1945. Trong suèt cuéc ®êi cÇm bót ng¾n ngñi cña m×nh, Th¹ch
Lam ®· lÆng lÏ h−íng ngßi bót vμo viÖc ph¶n ¸nh cuéc sèng cña nh÷ng ng−êi d©n lao
®éng nghÌo khæ víi sù c¶m th«ng s©u s¾c vμ lßng th−¬ng xãt ch©n thμnh.
Th¹ch Lam cã viÕt c¶ truyÖn dμi, nh−ng së tr−êng vÒ truyÖn ng¾n. TruyÖn ng¾n
cña «ng rÊt ®Æc s¾c. TruyÖn mμ kh«ng cã chuyÖn g× ®¸ng kÓ, kh«ng cã cèt truyÖn hÊp
dÉn ly kú. Mét thø truyÖn tr÷ t×nh t©m t×nh, t©m tr¹ng. Trong Giã l¹nh ®Çu mïa,
t×nh huèng truyÖn chØ lμ mét sù chuyÓn ®æi thêi tiÕt (vμo cuèi thu, trêi bçng trë l¹nh)
gîi lªn nh÷ng kû niÖm th©n thiÕt cña mçi gia ®×nh, vμ ®Æc biÖt gîi t×nh th−¬ng ®èi víi
nh÷ng ng−êi nghÌo kh«ng cã ¸o Êm ®Ó mÆc.
Th¹ch Lam thuéc trong sè nh÷ng nhμ v¨n cã nhiÒu c¶m høng tr−íc thiªn nhiªn.
§èi víi «ng, thiªn nhiªn, c¶nh vËt bªn ngoμi chØ lμ c¸i cí ®Ó khªu gîi thÕ giíi bªn
trong, thÕ giíi néi t©m, thÕ giíi c¶m gi¸c cña con ng−êi. Nh©n vËt cña Th¹ch Lam
th−êng cã xu h−íng chiÕm lÜnh vμ ®ång ho¸ thiªn nhiªn trong c¶m gi¸c, trong thÕ giíi
néi t©m võa phong phó, võa tinh tÕ cña m×nh.
Trong Giã l¹nh ®Çu mïa, Th¹ch Lam ®· diÔn t¶ rÊt chÝnh x¸c vμ tinh tÕ sù
chuyÓn mïa cuèi thu ë mét thÞ trÊn nhá bÐ, nghÌo nμn, gÇn gòi víi n«ng th«n. C¶nh
chuyÓn ®æi tõ cuèi thu sang ®Çu mïa ®«ng nμy th−êng x¶y ra ë miÒn B¾c n−íc ta khi
cã ®ît giã mïa ®«ng b¾c ®Çu tiªn, l¹nh vμ kh« thæi ®Õn.
Më ®Çu thiªn truyÖn, Th¹ch Lam ®· sö dông thñ ph¸p ®èi lËp ®Ó lμm næi bËt
c¶nh ®æi mïa ®ét ngét tõ nãng sang l¹nh. Võa míi ngμy h«m qua "trêi h·y cßn n¾ng
Êm vμ hanh [...] ; S¬n vμ chÞ ch¬i cá gμ ë ngoμi ®ång cßn thÊy nãng bøc, ch¶y må h«i".
VËy mμ, chØ qua "mét ®ªm m−a rμo, trêi bçng ®æi ra giã bÊc råi c¸i l¹nh ë ®©u ®Õn lμm
cho ng−êi ta t−ëng ®ang ë gi÷a mïa ®«ng rÐt m−ít". "Buæi s¸ng h«m nay, mïa ®«ng
®ét nhiªn ®Õn kh«ng b¸o cho biÕt tr−íc".
Nhμ v¨n ®· quan s¸t tinh t−êng, chän läc nh÷ng chi tiÕt tiªu biÓu, miªu t¶ thËt
chÝnh x¸c vμ tinh tÕ sù chuyÓn mïa cña thiªn nhiªn. Trêi trë rÐt ®ét ngét. BÇu trêi
"toμn mét mμu tr¾ng ®ôc". Ngoμi s©n, "®Êt kh« tr¾ng", nh÷ng c¬n giã thæi vi vu "lμm
bèc lªn nh÷ng lμn bôi nhá, thæi l¨n t¨n nh÷ng c¸i l¸ kh« l¹o x¹o". Ngoμi chî (chî
nghÌo), mÊy c¸i qu¸n "ch¬ v¬ léng giã, r¸c bÈn r¶i r¸c lÉn víi l¸ rông cña c©y ®Ò". Giã
l¹nh ®Çu mïa ®ét ngét Ëp ®Õn, lμm cho nh÷ng l¸ lan trong chËu "h×nh nh− s¾t l¹i v×
rÐt". Vμ mÆt ®Êt còng trë nªn "r¾n l¹i", "kªu vang lªn lanh tanh d−íi nhÞp guèc"...
Th¹ch Lam ®· ghi l¹i tõ mμu s¾c, ©m thanh ®Õn sù chuyÓn ®éng cña c¶nh chuyÓn
mïa. ChØ cã mÊy dßng mμ c¶nh hiÖn lªn thËt chÝnh x¸c, ch©n thùc sinh ®éng vμ ®Çy
gîi c¶m. Ng−êi ®äc d−êng nh− thÊy ®−îc c¶nh vËt hiÖn ra tr−íc m¾t m×nh vμ còng
c¶m thÊy giã l¹nh ®Çu mïa thÊm vμo da thÞt m×nh.

127
 *
* *

Giã l¹nh ®Çu mïa ®ét ngét trμn vÒ ®· lμm ¶nh h−ëng ®Õn c¶nh sinh ho¹t cña mçi
gia ®×nh. Th¹ch Lam ®· miªu t¶ thËt cô thÓ vμ sèng ®éng c¶nh sinh ho¹t cña gia ®×nh
S¬n qua cö chØ, hμnh ®éng vμ lêi nãi cña tõng ng−êi. S¬n "tung ch¨n tØnh ®Ëy", "ngåi
thu tay vμo trong bäc". "S¬n kÐo ch¨n ®¾p cho em, råi co ro ®øng dËy". Ng−êi vó giμ
"xï xï c¸i ¸o b«ng c¸nh r¸ch, x¸ch siªu n−íc tõ d−íi nhμ lªn, võa xuýt xoa võa nãi".
ChÞ Lan tõ trong buång ®i ra "khÖ nÖ «m c¸i thóng quÇn ¸o ®Æt lªn ®Çu ph¶n". T¸c
gi¶ ®Æc biÖt chó ý nh÷ng chi tiÕt lμm næi bËt t×nh c¶m ®Çm Êm trong gia ®×nh : S¬n
kÐo ch¨n ®¾p cho em. MÑ S¬n gi¬ lªn mét c¸i ¸o b«ng c¸nh ®· cò. MÑ "yªn lÆng kh«ng
nãi g×". S¬n thÊy mÑ "h¬i r¬m rím n−íc m¾t"...
Chi tiÕt vÒ c¸i ¸o b«ng cò nh− mét tÝn hiÖu hÐ më cho ng−êi ®äc nh÷ng sù viÖc sÏ
x¶y ra ë phÇn sau cña thiªn truyÖn.
§©y lμ c¶nh sinh ho¹t cña mét gia ®×nh trung l−u, gÇn gòi víi ®êi sèng d©n
nghÌo. Mét lo¹i gia ®×nh kh¸ phæ biÕn ë nh÷ng thÞ trÊn (phè huyÖn) nhá vμ nghÌo
ngμy x−a. Nãi chung, hä sèng l−¬ng thiÖn, ®ïm bäc vμ th−¬ng yªu nhau. Sinh ho¹t
cña hä, t×nh c¶m cña hä rÊt tiªu biÓu cho nh÷ng gia ®×nh ViÖt Nam nãi chung. V× thÕ,
®äc truyÖn, ta thÊy rÊt gÇn gòi, quen thuéc, c¸c chi tiÕt trong truyÖn nh− còng ch¹m
vμo nh÷ng kû niÖm ªm ®Ñp cña chÝnh gia ®×nh m×nh : mäi ng−êi mÆc ¸o rÐt, qu¹t lß
pha n−íc uèng. MÑ mÆc ¸o cho con. Quanh Êm trμ, «n l¹i nh÷ng kû niÖm x−a g¾n liÒn
víi mïa rÐt, cã nh÷ng kû niÖm vui vμ còng cã nh÷ng kû niÖm buån. C¸i rÐt vμ nh÷ng
kû niÖm Êy cμng khiÕn mäi ng−êi g¾n bã víi nhau h¬n trong t×nh c¶m gia ®×nh.
Trong khi chÞ em S¬n ®−îc mÆc Êm th× lò trÎ con nhμ nghÌo vÉn ¨n mÆc kh«ng
kh¸c nh÷ng ngμy th−êng, "vÉn nh÷ng bé quÇn ¸o n©u b¹c ®· r¸ch v¸ nhiÒu chç". C¸i
rÐt ®Çu mïa ®· hμnh h¹ chóng. "M«i chóng nã tÝm l¹i vμ qua nh÷ng chç r¸ch, da thÞt
th©m ®i, mçi c¬n giã ®Õn, chóng nã l¹i run lªn, hai hμm r¨ng ®Ëp vμo nhau". C¸i
Hiªn, ®øa con g¸i bªn hμng xãm, b¹n ch¬i víi Lan vμ Duyªn "chØ mÆc cã manh ¸o r¸ch
t¶ t¬i, hë c¶ l−ng vμ tay", "co ro ®øng bªn cét qu¸n".
Khi chît nhí ra lμ mÑ c¸i Hiªn rÊt nghÌo, kh«ng cã tiÒn ®Ó s¾m cho nã, S¬n "®·
®éng lßng th−¬ng còng nh− ban s¸ng S¬n ®· nhí th−¬ng ®Õn em Duyªn ngμy tr−íc
vÉn cïng ch¬i víi Hiªn ®ïa nghÞch ë v−ên nhμ". Lßng th−¬ng ch©n thμnh, ng©y th¬ vμ
trong s¸ng cña S¬n ®· khiÕn S¬n cã ý nghÜ vμ hμnh ®éng tèt. S¬n ®· bμn víi chÞ Lan
cho Hiªn c¸i ¸o b«ng cò. Vμ khi chÞ Lan "h¨m hë ch¹y vÒ nhμ" lÊy ¸o rÐt cho Hiªn,
S¬n "®øng lÆng yªn ®îi, trong lßng tù nhiªn thÊy Êm ¸p vui vui". §ã lμ niÒm vui v×
m×nh lμm ®−îc mét ®iÒu thiÖn, mét niÒm vui rÊt trong s¸ng ë nh÷ng con ng−êi tèt
bông, "th−¬ng ng−êi nh− thÓ th−¬ng th©n". Th¹ch Lam ®· thÊu hiÓu vμ miªu t¶ thËt
c¶m ®éng mét ®øc tÝnh thËt ®Ñp ®Ï cña tuæi th¬. §ã lμ lßng th−¬ng yªu, ham thÝch
gióp ®ì b¹n bÌ, mong muèn ®em ®Õn niÒm vui s−íng h¹nh phóc cho ng−êi kh¸c.
ThÕ giíi nh©n vËt trong Giã l¹nh ®Çu mïa ®Òu lμ nh÷ng con ng−êi tõ t©m, tèt
bông, giμu t×nh c¶m. Nh÷ng ng−êi trong gia ®×nh S¬n (mÑ, chÞ Lan, S¬n, vó giμ) ®Òu
th−¬ng yªu quý mÕn lÉn nhau vμ biÕt th−¬ng yªu ng−êi nghÌo khæ. MÑ Hiªn, dï rÊt
th−¬ng con nh−ng còng kh«ng lîi dông lßng tèt ng©y th¬ vμ hån nhiªn ®Õn møc d¹i
dét cña hai chÞ em S¬n, ®· "véi vμng" ®em chiÕc ¸o b«ng tr¶ l¹i. §èi víi mÑ S¬n, chiÕc

128
¸o b«ng cò lμ mét kû vËt cña mét ng−êi con ®· mÊt, kh«ng thÓ ®em cho. Hai c©u nãi
cña mÑ S¬n ë cuèi truyÖn : "K×a, hai c« cËu ®· vÒ kia. ThÕ ¸o b«ng cña t«i ®©u mμ tù
tiÖn ®em cho ®Êy ?". "Hai con t«i quý qu¸, d¸m tù do lÊy ¸o ®em cho ng−êi ta kh«ng sî
mÑ m¾ng − ?". §ã lμ nh÷ng lêi tr¸ch (tù tiÖn lÊy ¸o ®em cho, kh«ng hái mÑ), nh−ng lμ
lêi tr¸ch yªu (®ång t×nh víi hμnh vi ®Ñp cña c¸c con, v× thÊy c¸c con biÕt th−¬ng ng−êi
nghÌo). ý nghÜa tr¸ch yªu cña nh÷ng lêi nãi ®ã g¾n víi cö chØ cña mÑ S¬n cho b¸c
Hiªn vay tiÒn may ¸o cho con vμ cö chØ "vÉy hai con l¹i gÇn, råi ©u yÕm «m vμo lßng".
Môc ®Ých cña v¨n ch−¬ng, theo Th¹ch Lam, tr−íc hÕt lμ ®Ó båi d−ìng, ph¸t huy
lßng nh©n ®¹o. Trong thiªn truyÖn ng¾n nμy, nhμ v¨n ®· miªu t¶ thËt sinh ®éng vμ
thÊm thÝa t×nh th−¬ng n¶y në mét c¸ch ªm ¸i trong lßng mçi con ng−êi khi giã l¹nh
®Çu mïa kh«ng b¸o tr−íc, ®ét ngét trë vÒ n¬i phè huyÖn nghÌo. T¸c phÈm nh− nãi
thÇm víi ta h·y sèng cã t×nh, cã nghÜa víi nhau, h·y th«ng c¶m, th−¬ng xãt vμ gióp
®ì nh÷ng ng−êi nghÌo khæ. T¸c phÈm ®Æc biÖt yªu quý nh÷ng t©m hån thiÕu nhi
trong trÎo, tèt ®Ñp, giμu t×nh th−¬ng ng−êi, sím biÕt lμm ®iÒu thiÖn mét c¸ch hån
nhiªn, ch©n thËt.

129
 ¤NG §å
(Vò §×nh Liªn)

Hai nguån thi c¶m chÝnh trong th¬ Vò §×nh Liªn lμ lßng th−¬ng ng−êi vμ niÒm
hoμi cæ. "Cã mét lÇn hai nguån c¶m høng Êy ®· gÆp nhau vμ ®Ó l¹i cho chóng ta mét bμi
th¬ kiÖt t¸c : ¤ng ®å " (Hoμi Thanh vμ Hoμi Ch©n − Thi nh©n ViÖt Nam). ¤ng ®å lμ mét
h×nh t−îng nghÖ thuËt ®Æc s¾c diÔn t¶ th©n phËn bÞ chèi tõ cña mét líp ng−êi Nho häc
trong nh÷ng biÕn ®éng v¨n ho¸ lín lao ®Çu thÕ kû XX. ViÕt bμi th¬, nhμ th¬ thÓ hiÖn
niÒm th−¬ng c¶m ch©n thμnh tr−íc mét vÎ ®Ñp v¨n ho¸ ®ang lôi tμn trong mét c¶m
høng hoμi cæ, tiÕc nuèi c¶nh cò, ng−êi x−a.
"Mçi n¨m hoa ®μo në", thêi gian tù nhiªn ch¶y tr«i theo chu kú : dÊu hiÖu cña trêi
®Êt khi xu©n vÒ. Víi "mùc tμu giÊy ®á", nh÷ng c©u ®èi tÕt, nh÷ng bμi th¬ xu©n, «ng ®å
lμ h×nh ¶nh quen thuéc trong toμn c¶nh bøc tranh ®ãn xu©n mét thêi kh«ng xa l¾m.
Khi Nho häc cßn thÞnh hμnh, ng−êi ta rÊt coi träng ch÷ ®Ñp. DÞp xu©n ®Õn, kÎ sang
ng−êi hÌn ®Òu muèn cã c©u ®èi ®á, cã bμi th¬ xu©n treo trong nhμ nh− mét thó ch¬i
tao nh·.
Tμi hoa «ng ®å v× thÕ ®−îc t«n vinh, träng väng :
Bao nhiªu ng−êi thuª viÕt
TÊm t¾c ngîi khen tμi
"Hoa tay th¶o nh÷ng nÐt
Nh− ph−îng móa rång bay".
Ngμy Êy, viÕt ch÷ còng cßn lμ vÏ, lμ b¸n tranh, lμ lμm nghÖ thuËt. §· tõng cã
ngμnh héi ho¹ gäi lμ "th− ph¸p" (nghÖ thuËt viÕt ch÷). C¸i tμi, c¸i hoa tay cña «ng ®å
®· ®Ó l¹i cho ®êi nh÷ng nÐt ch÷ "ph−îng móa rång bay", nh− nh÷ng t¸c phÈm nghÖ
thuËt thùc sù mμ ng−êi ®êi ng−ìng mé, "tÊm t¾c ngîi khen". §Êy lμ nh÷ng dÊu hiÖu
cña vÎ ®Ñp v¨n ho¸ mét thêi, lμ sù t«n vinh mét gi¸ trÞ v¨n ho¸ cæ truyÒn. Cã ng−êi
nãi, ch÷ nho lμ ch÷ th¸nh hiÒn vèn chØ ®Ó dïng r¨n d¹y vμ ng©m vÞnh cao sang, ë ®©y
mang ra mua b¸n dï sao còng lμ chuyÖn thÊt thÕ, chuyÖn ®¸ng th−¬ng. Nh−ng cã lÏ,
ë ®©y ph¶i tÝnh ®Õn mét nÐt sinh ho¹t b×nh d©n phæ biÕn trong ®êi sèng nãi chung. Sù
hîp thêi t¹o thμnh mét gi¸ trÞ, mét nÐt duyªn ®Ó nÝu kÐo, tËp hîp nh÷ng ®ång c¶m vμ
tri ©m.
Nh−ng thêi gian lÆp l¹i mμ cuéc ®êi kh«ng lÆp l¹i :
Nh−ng mçi n¨m mçi v¾ng
Ng−êi thuª viÕt nay ®©u ?
GiÊy ®á buån kh«ng th¾m ;
Mùc ®äng trong nghiªn sÇu...
§iÖp ng÷ "mçi n¨m mçi v¾ng" diÔn t¶ lßng tri ngé ®Õn håi tμn cuéc. Tõ "mçi" lÆp
l¹i nh− kh«ng chØ gâ nhÞp cho b−íc ®i suy tμn cña thêi gian mμ cßn gîi ®−îc c¶ kh«ng
gian ngμy cμng v¾ng lÆng. C©u hái v« ®Þnh (Ng−êi thuª viÕt nay ®©u ?) ®−îc thèt lªn
nh− mét nçi c¶m th«ng da diÕt ®Õn nhøc nhèi vÒ t×nh c¶nh dÇn bÞ bá quªn cña «ng ®å.
Cßn ng−êi thuª viÕt ch÷, kh«ng ®¬n gi¶n lμ chuyÖn kÕ m−u sinh, mμ lμ cßn cã lßng tri

130
©m, sù ng−ìng mé tμi hoa, lμ sù chÊp nhËn mét gi¸ trÞ, mét tån t¹i cã lý. Cßn duyªn
th× giÊy th¾m mùc ®−îm, hÕt duyªn giÊy mùc ®Òu tμn phai. C¸c ®Þnh ng÷ : v¾ng,
buån, ®äng, kh«ng th¾m, sÇu kh¾c ho¹ sù ng−ng ®äng, buån b·, lôi tμn cña sù sèng.
¤ng ®å bÞ r¬i vμo quªn l·ng, v« t×nh bëi v¾ng thiÕu tri ©m, bëi xo¸ mê mét gi¸ trÞ :
¤ng ®å vÉn ngåi ®Êy,
Qua ®−êng kh«ng ai hay,
L¸ vμng r¬i trªn giÊy ;
Ngoμi trêi m−a bôi bay.
§o¹n th¬ giμu chÊt t¹o h×nh víi ngßi bót ®Æc t¶ ®Çy søc gîi trong sù ®èi lËp gi÷a
c¸i tÜnh vμ c¸i ®éng : «ng ®å − ng−êi qua ®−êng, giÊy − l¸ r¬i, m−a bay. TÊt c¶ chØ lμm
t¨ng thªm ®¸ng vÎ bÊt ®éng cña «ng ®å. ¤ng ®å ngåi ®Êy, nh− mét pho t−îng bÞ l·ng
quªn, kh«ng cßn mét chót giao c¶m ®ång ®iÖu víi cuéc ®êi, nh− mét di tÝch dï ®Ñp
nh−ng bÞ tõ chèi v× kh«ng hîp thêi. Sèng mμ nh− kh«ng tån t¹i. Cã mμ còng nh−
kh«ng. Buån b·, ®¬n c«i, xa v¾ng gi÷a dßng ®êi tÊp nËp, mμ sù c« ®¬n gi÷a ®¸m ®«ng
míi chua xãt lμm sao !
L¸ vμng r¬i, m−a bôi bay, ng−êi qua ®−êng, nghÜa lμ dßng ®êi vÉn ch¶y tr«i mμ
mÆc nhiªn ch¼ng ai biÕt cã mét «ng ®å ®ang tån t¹i. Con ng−êi, thiªn nhiªn hÕt th¶y
®Òu v« t×nh. Trang giÊy kh«ng ng−êi n©ng niu phñ l¸ vμng, con ng−êi ngåi ®Êy m−a
bôi phñ mê. Bôi m−a, bôi thêi gian hay mμn bôi v« h×nh cña sù quªn l·ng ? Vμng son,
träng väng, ®ãn chμo còng chØ cã mét thêi. Thêi thÕ, con ng−êi ®Òu nh− ®· l¹nh lïng
tõ chèi nh÷ng gi¸ trÞ bÞ coi lμ ®· cò x−a.
Sù ®èi lËp hai c¶nh ®êi «ng ®å ®· diÔn t¶ chÝnh x¸c vμ gîi c¶m b−íc th¨ng trÇm
cña nÒn Nho häc n−íc nhμ. Tμi hoa cña «ng ®å, dï cã, nh−ng ®· lì mét nhÞp trong
b−íc ®i cña thêi ®¹i. X· héi ViÖt Nam lóc bÊy giê ®ang tr«i theo dßng v¨n ho¸ T©y häc
míi mÎ, l¹ xa, giμu tÝnh thùc dông. Buæi giao thêi chμo ®ãn mét nÒn v¨n minh míi,
ng−êi ta å ¹t, h©n hoan víi nh÷ng gi¸ trÞ míi mμ quay l−ng l¹i nh÷ng gi¸ trÞ cò mét
c¸ch v« t×nh. NÒn v¨n minh Nho häc ®· kh«ng cïng hoμ nhËp vμo dßng ch¶y cuéc
sèng vμ lËp tøc nã bÞ cuèn tr«i vμo quªn l·ng mμ h×nh ¶nh «ng ®å ngåi lÆng im, xa
v¾ng nh− ho¸ ®¸ trong dßng ®êi tÊp nËp lμ h×nh ¶nh thËt xãt xa ®Çy th−¬ng c¶m.
Cã còng nh− kh«ng, «ng ®å ngåi ®Êy bao nhiªu n¨m, råi l¹i biÕn mÊt bao nhiªu
n¨m còng ch¼ng ai hay. Vμ l¹i ®Õn mïa hoa ®μo në, ®Õn n¨m nay, nhμ th¬, còng nh−
®¸m ®«ng tõng cã lóc v« t×nh, giê míi giËt m×nh nhËn thÊy mét kho¶ng trèng v¾ng
trong t©m c¶nh mçi ®é xu©n vÒ. Mét nçi nhí tiÕc lan to¶ nh− lμn khãi h−¬ng :
N¨m nay ®μo l¹i në
Kh«ng thÊy «ng ®å x−a.
Nh÷ng ng−êi mu«n n¨m cò
Hån ë ®©u b©y giê ?
Mét chót ngì ngμng vμ b©ng khu©ng nh− mét niÒm ©n hËn. §o¹n th¬ nh− nh÷ng
nÐn h−¬ng th¾p lªn ®Ó t−ëng nhí, ®Ó gäi hån ng−êi x−a trë vÒ. Con ng−êi cã thÓ chÕt,
th©n x¸c tan thμnh c¸t bôi, nh−ng phÇn linh hån vÉn cßn tån t¹i, cßn l−u dÊu ®ã ®©y
trong vßng trêi ®Êt. LiÖu hån ng−êi x−a, ng−êi mu«n n¨m cò, «ng ®å x−a cã nhí ®−êng
vÒ chèn cò lèi x−a mçi dÞp xu©n vÒ, trong sù t−ëng nhí cña nh÷ng kÎ hËu sinh trãt lçi
v« t×nh !
Th− ph¸p trïng ®iÖp víi h×nh ¶nh hoa ®μo l¹i në vμ «ng ®å, hai h×nh ¶nh héi tô

131
¸nh s¸ng cña bμi th¬ nh− nhÊn m¹nh thêi gian chu kú, c¸i vÜnh cöu cña trêi ®Êt vμ
c¸i h÷u h¹n cña ®êi ng−êi. Tø th¬ "c¶nh ®Êy ng−êi ®©y" mang ©m h−ëng cña c¶ hån
th¬ kim cæ §«ng T©y víi niÒm hoμi cæ, c¶m th−¬ng ta ®· tõng gÆp trong nÐt c−êi hoa
®μo th¬ Th«i Hé, NguyÔn Du vμ nh− chÝnh nhμ th¬ Vò §×nh Liªn ®· nãi, «ng ®· chÞu
¶nh h−ëng cña c©u hái da diÕt ®Çy ¸m ¶nh trong th¬ Vi-l«ng (nhμ th¬ Ph¸p,
1431−1480) : "TuyÕt x−a nay ®· ®©u råi ?" Nh−ng nhμ th¬ Vò §×nh Liªn còng tù hμo
r»ng : tø th¬ cña Vi-l«ng hμm ý chÊp nhËn sù vÜnh biÖt cßn c©u kÕt thóc bμi ¤ng ®å
l¹i tha thiÕt −íc mong t¸i ngé víi mét niÒm ©n hËn" (1) .
ThÓ th¬ n¨m ch÷ ®Òu ®Òu, c©n ®èi, cæ kÝnh, nhÞp ng¾n 2/3, 3/2 xen kÏ, kh«ng g¾t
gao, kh«ng cã nh÷ng ®ét biÕn, nh− nh÷ng lêi kÓ t©m t×nh, ®iÒm ®¹m mμ ®Çy ©m
h−ëng u hoμi, tiÕc th−¬ng. Bμi th¬ mang bãng d¸ng mét c©u chuyÖn kÓ víi thiªn
nhiªn, nh©n vËt, kh«ng gian, thêi gian ch¶y tr«i theo nhÞp tù sù.
Cuéc chuyÓn giao lÞch sö gi÷a hai thêi ®¹i ®· t¹o nªn nh÷ng sè phËn bi kÞch. H×nh
t−îng «ng ®å ®· trë thμnh mét kû niÖm xa x«i cña mét nÒn v¨n ho¸ ®· lôi tμn. Nhμ
th¬ nh− lÆng ngÉm vÒ mét gi¸ trÞ v¨n ho¸ cæ truyÒn ®ang dÇn lui vμo dÜ v·ng víi t©m
tr¹ng bïi ngïi, tiÕc nuèi. Trong nh÷ng vui buån ®−îc mÊt cña ®êi sèng d©n téc, niÒm
tiÕc th−¬ng cho nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cña mét thêi vÉn lμ nh÷ng ¸m ¶nh day døt víi
tÊt c¶ nh÷ng tÊm lßng biÕt tr©n träng nh÷ng gi¸ trÞ, tinh hoa cña d©n téc. Søc sèng
l©u bÒn cña bμi th¬ lμ ë chç ®ã.

(1)
V¨n T©m. Gi¶ng v¨n v¨n häc ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc, 1991.

132
 NHí RõNG
(ThÕ L÷)

ThÕ L÷ cã lÇn kÓ víi Xu©n DiÖu qu¸ tr×nh s¸ng t¸c bμi th¬ Nhí rõng : "T«i lμm
mét ch©n ch÷a bμi in cña b¸o ý muèn §«ng D−¬ng ë phè Cöa B¾c. Tõ nhμ t«i ë muèn
®Õn toμ b¸o ph¶i qua ®−êng Ngäc Hμ, thμnh ra qua v−ên B¸ch Th¶o. ChÝnh v× qua
v−ên B¸ch Th¶o mμ n¶y bμi Nhí rõng. Mét tr−a hÌ, ngåi nghØ ë v−ên, t«i nghe thÊy
ng−êi lμm v−ên uÓ o¶i kÐo lª ®«i guèc trªn ®−êng sái nghe ghª ng−êi l¾m. T«i nghÜ con
hæ bÞ giam trong nμy th× buån biÕt bao nhiªu. Bçng n¶y ra mét c©u th¬ ®ïa : "Chó nã
trong n¾ng hÌ uÓ o¶i − Còng kh«ng buån th−¬ng nhí c¶nh rõng xa". Nh−ng sau ®ã t«i
l¹i chuyÓn tø sang lμ th−¬ng nhí rõng. Khi ®· n¶y ra tø nhí rõng th× bμi th¬ ®Õn rÊt
nhanh, tõ s¸ng ®Õn tr−a lμ xong, kh«ng ph¶i söa ch÷a g× l¾m".
Bμi th¬ lμ lêi nãi bªn trong cña con hæ ë v−ên b¸ch thó diÔn t¶ t©m tr¹ng c¨m
hên, th¸i ®é ch¸n ng¸n tr−íc cuéc sèng tï tóng gi¶ dèi khi bÞ giam cÇm trong còi s¾t
vμ nçi nhí qu¸ khø oai hïng, tù do vÉy vïng tr−íc ®Êy cña nã.
§o¹n ®Çu bμi th¬ thÓ hiÖn th©n phËn thª th¶m cña con hæ trong hiÖn t¹i : bÞ "sa
c¬", bÞ giam cÇm trong còi s¾t ®Ó lμm "trß l¹ m¾t, thø ®å ch¬i" cho mäi ng−êi. Ph¶i
sèng "nhôc nh»n tï h·m", "chÞu ngang bÇy" víi nh÷ng kÎ tÇm th−êng (ng−êi vμ vËt),
con hæ võa c¨m hên, võa khinh bØ. T©m tr¹ng Êy cña con hæ ®−îc kh¾c ho¹ ngay c©u
më ®Çu cña bμi th¬ :
GËm mét khèi c¨m hên trong còi s¾t
Ta n»m dμi, tr«ng ngμy th¸ng dÇn qua
R¬i vμo c¶nh sa c¬, lì vËn, con hæ th©n nhμn (n»m dμi), nh−ng t©m kh«ng nhμn.
Néi t©m cña nã ho¹t ®éng rÊt d÷ ®éi. Lßng c¨m hên cña nã dån tô l¹i thμnh h×nh
thμnh khèi, vμ nã kh«ng bao giê ngu«i nçi uÊt øc khi ph¶i gÆm nhÊm khèi hên c¨m
®ã. Con hæ ®−îc nh©n ho¸ nh− mét con ng−êi cã ho¹t ®éng néi t©m rÊt d÷ déi. H×nh
t−îng con hæ ®−îc kh¾c ho¹ rÊt sinh ®éng trong ®o¹n th¬ nμy sÏ tiÕp tôc ®−îc triÓn
khai, ph¸t triÓn vμ n©ng cao ë nh÷ng ®o¹n sau.
§o¹n th¬ thø hai lμ lêi con hæ nãi vÒ nçi nhí nh÷ng c¶nh vËt vμ cuéc sèng ngμy
x−a cña nã ë chèn s¬n l©m.
Con hæ nhí l¹i nh÷ng ngμy oanh liÖt khi nã lμm chñ s¬n l©m, chóa tÓ cña mu«n
loμi. Nã t−ëng t−îng l¹i "Thuë tung hoμnh hèng h¸ch" khi nã "H¸t khóc tr−êng ca d÷
déi" hoμ cïng víi tiÕng "giã gμo ngμn", víi "giäng nguån h¸t nói" lμm vang ®éng c¶
nói rõng. Nã nhí nh÷ng b−íc ®i võa ®−êng hoμng, ®Ünh ®¹c, võa mÒm m¹i, uyÓn
chuyÓn cña nã : "Ta b−íc ch©n lªn, dâng d¹c, ®−êng hoμng − L−în tÊm th©n nh− sãng
cuén nhÞp nhμng". Vμ ¸nh m¾t cña nã, mçi khi qu¾c lªn lμ lμm cho mäi vËt ®Òu khiÕp
sî : "Trong hang tèi, m¾t thÇn khi ®· qu¾c − Lμ khiÕn cho mäi vËt ®Òu im h¬i"... Nh÷ng
h×nh ¶nh hïng tr¸ng vμ d÷ déi ®ã ®· thÓ hiÖn cuéc sèng oanh liÖt cña con hæ tung
hoμnh trong c¶nh nói rõng hoang s¬, hiÓm trë.
Nh÷ng h×nh ¶nh cña cuéc sèng oanh liÖt ngμy x−a vÉn dån dËp ïa vÒ trong t©m
trÝ con hæ. Nã nhí l¹i nh÷ng c¶nh tuyÖt ®Ñp vμ th¬ méng trong nh÷ng ®ªm tr¨ng s¸ng

133
võa ®øng bªn bê suèi r×nh måi, võa "uèng ¸nh tr¨ng tan" trªn mÆt n−íc. Trong nh÷ng
ngμy m−a d÷ déi, c¶ bèn ph−¬ng nói rõng rung chuyÓn, con hæ c¶m thÊy ®Êt trêi nh−
®æi míi. Nh÷ng buæi b×nh minh, tiÕng chim nh− ru giÊc ngñ cña nã. Vμ nh÷ng buæi
chiÒu n¾ng ®á nh− m¸u lªnh l¸ng sau rõng, con hæ ®îi mÆt trêi t¾t h¼n ®Ó ®éc chiÕm
c¸i t¨m tèi bÝ hiÓm cña nói rõng... TÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã lμ thêi "oanh liÖt" cña nã. Thêi
oanh liÖt ®ã chØ cßn lμ ¶o ¶nh, hiÖn lªn trong nçi nhí. Bao hμm trong nçi nhí vμ tiÕc
®ã lμ niÒm khao kh¸t sèng tù do, tung hoμnh, khao kh¸t ®−îc sèng chãi läi, m·nh liÖt.
§o¹n thø ba cña bμi th¬ thÓ hiÖn t©m tr¹ng cña con hæ ®èi víi cuéc sèng hiÖn t¹i
vμ sù nuèi tiÕc cuéc sèng oanh liÖt n¬i nói rõng x−a kia cña nã. C¶nh v−ên b¸ch thó
hiÖn lªn qua con m¾t cña con hæ toμn lμ nh÷ng c¶nh tÇm th−êng, gi¶ t¹o, thÊp hÌn,
nhá bÐ, quÈn quanh (kh«ng thay ®æi) :
GhÐt nh÷ng c¶nh kh«ng ®êi nμo thay ®æi
Nh÷ng c¶nh söa sang, tÇm th−êng, gi¶ dèi :
Hoa ch¨m, cá xÐn, lèi ph¼ng, c©y trång
D¶i n−íc ®en gi¶ suèi, ch¼ng th«ng dßng
Len d−íi n¸ch nh÷ng m« gß thÊp kÐm
D¨m võng l¸ hiÒn lμnh, kh«ng bÝ hiÓm
Còng häc ®ßi b¾t ch−íc vÎ hoang vu...
TÊt c¶ nh÷ng c¶nh tÇm th−êng, thÊp kÐm, gi¶ dèi Êy ®èi lËp víi c¶nh hïng vÜ,
hoang s¬, d÷ déi cña nói rõng vèn lμ chèn tung hoμnh ngang däc ngμy x−a cña con hæ.
Nh÷ng c¶nh vËt ®ã hiÖn ra còng lμ nh»m lμm næi bËt h¬n sù ®èi lËp gi÷a cuéc sèng
tÇm th−êng, tï tóng hiÖn nay víi cuéc sèng oai hïng, phãng tóng ngμy x−a. Con hæ
buån vμ ch¸n ngÊy khi ph¶i sèng gi÷a v−ên b¸ch thó nhá bÐ, chËt hÑp, ®¬n ®iÖu gi¶
t¹o "häc ®ßi b¾t ch−íc c¶nh hoang vu", bªn nh÷ng bän ng−êi "ng¹o m¹n ngÈn ng¬",
bªn nh÷ng lò "gÊu dë h¬i", "cÆp b¸o v« t− lù"...
Qua lêi con hæ nhí rõng vμ th¸i ®é cña nã ®èi víi c¶nh v−ên b¸ch thó, nhμ th¬ ®·
göi g¾m t×nh c¶m c¨m ghÐt ®èi víi cuéc sèng tÇm th−êng, nh¹t nhÏo vμ sù khao kh¸t
mét cuéc sèng tù do, m·nh liÖt. Kh¸t väng Êy ®· phÇn nμo thÓ hiÖn d− vang cña
phong trμo c¸ch m¹ng kho¶ng tr−íc sau n¨m 1930 mμ t¸c gi¶ cã tham gia.

134
 C¶NH KHUYA
(Hå ChÝ Minh)

Cã ng−êi ®äc bμi C¶nh khuya, cø b¨n kho¨n c©u kÕt cña bμi nμy cã g¾n liÒn h÷u
c¬ víi ba c©u trªn kh«ng. Sù thùc, c¶ bμi th¬ lμ mét chØnh thÓ thèng nhÊt. §äc bμi th¬,
ta thÊy t©m n·o Hå ChÝ Minh tËp trung cao ®é vμo viÖc n−íc. §ang bÞ cuèn hót vμo
dßng suy nghÜ lín lao ®Õn tËn canh khuya th× : "TiÕng suèi trong nh− tiÕng h¸t xa"
väng l¹i ®−a Ng−êi ra khái dßng suy nghÜ triÒn miªn Êy.
Hå ChÝ Minh ®· tõng viÕt vÒ c¶nh nói rõng ViÖt B¾c : "C¶nh rõng ViÖt B¾c thËt
lμ hay − V−în hãt chim kªu suèt c¶ ngμy". Ban ngμy, tiÕng suèi bÞ ch×m ®i trong mu«n
ngh×n ©m thanh kh¸c. ChØ vμo lóc ®ªm khuya, míi cã thÓ nghe thÊy tiÕng suèi tõ xa
väng tíi. C©u th¬ kÕt thóc b»ng mét tõ cã ©m tiÕt më (xa) cã søc vang väng diÔn t¶ sù
vËn ®éng liªn tôc, kh«ng ngõng, kh«ng nghØ cña dßng suèi. ChÝnh tiÕng suèi trong
trÎo Êy cμng lμm t¨ng thªm c¸i im lÆng tÜnh mÞch cña nói rõng. C©u th¬ më ®Çu
kh«ng cã ch÷ "khuya" nμo mμ ®· ®−a ta th¼ng vμo "c¶nh khuya". Nã lμ mét c©u khai
®Ò rÊt ®¾t.
TiÕng suèi tõ xa nh− khóc nh¹c nÒn ªm ¶, rÊt phï hîp víi khung c¶nh huyÒn ¶o :
Tr¨ng lång cæ thô, bãng lång hoa
Nghe tiÕng suèi, ngì nh− bãng tr¨ng sμ xuèng. ¸nh tr¨ng chan chøa, len lái vμo
tõng kÏ l¸ cæ thô. T−ëng chõng cæ thô ®−îc t¾m ¸nh tr¨ng, thÊm ®Ém ¸nh tr¨ng.
Råi bãng cæ thô l¹i nghiªng xuèng, «m trïm lÊy khãm hoa. Gi÷a "tr¨ng" vμ "hoa"
chen vμo ®Êy c¸i h×nh ¶nh sõng s÷ng cña "cæ thô", ®Ó nãi thªm nhiÒu tÇng nhiÒu
líp, võa lung linh, huyÒn ¶o, võa cæ kÝnh, trang nghiªm. Khung c¶nh nói rõng ViÖt
B¾c hiÖn lªn sinh ®éng, Êm ¸p, chan chøa t×nh ng−êi.
Trong c¶nh thiªn nhiªn kú ¶o Êy, h×nh ¶nh Hå ChÝ Minh hiÖn ra víi nh÷ng lo
l¾ng ngæn ngang tr¨m mèi v× viÖc n−íc :
C¶nh khuya nh− vÏ ng−êi ch−a ngñ
Ch−a ngñ v× lo nçi n−íc nhμ
VËy lμ ®· râ c¶. Hå ChÝ Minh ch−a ngñ ch¼ng ph¶i v× say c¶nh ®Ñp thiªn nhiªn
mμ v× lo viÖc n−íc. Mét tõ "nçi" (nçi n−íc nhμ) nh− chøa chÊt biÕt bao t©m sù, suy
nghÜ cña Hå ChÝ Minh. Ph¶i hiÓu r»ng, bμi th¬ nμy Hå ChÝ Minh viÕt vμo mïa ®«ng
n¨m 1947, míi thÊy hÕt ®−îc nçi lo l¾ng cña Ng−êi. KÕt cÊu cña bμi th¬, qu¶ cã g©y
bÊt ngê, lμm ®¶o lén ph−¬ng h−íng th−ëng thøc cña ng−êi ®äc, nh−ng hoμn toμn
kh«ng ph¶i chØ lμ vÊn ®Ò kü thuËt ®¬n thuÇn. C¶ bμi th¬ lμ mét dßng t×nh c¶m cßn
cuån cuén c¶m xóc, trμo ra mét c¸ch tù nhiªn. Hå ChÝ Minh lo viÖc n−íc ®Õn khuya
ch−a ngñ ®−îc, nh−ng trong th¬ l¹i viÕt : "C¶nh khuya nh− vÏ ng−êi ch−a ngñ" (Ng−êi
ch−a ngñ chø kh«ng ph¶i lμ "t«i", "ta"...). Chñ thÓ lÈn ®i. C©u th¬ khiªm tèn vμ chÝnh
v× thÕ khi ®äc nã, ta cμng xóc ®éng.

*
* *

135
 NhiÒu ng−êi ®· nãi vÒ tÝnh chÊt cæ ®iÓn mμ hiÖn ®¹i cña bμi th¬. NguyÔn Tr·i
ngμy x−a cã lÇn vÝ tiÕng suèi víi tiÕng ®μn : "C«n S¬n suèi ch¶y r× rÇm − Ta nghe nh−
tiÕng ®μn cÇm bªn tai". Vμ NguyÔn Du còng h¬n mét lÇn say mª tiÕng ®μn tuyÖt vêi cña
nμng KiÒu : "Trong nh− tiÕng h¹c bay qua − §ôc nh− tiÕng suèi míi sa nöa vêi". Tõ
tiÕng ®μn, NguyÔn Du liªn t−ëng ®Õn "tiÕng h¹c", (chung quy l¹i chØ lμ tiÕng loμi vËt) ;
cßn Hå ChÝ Minh tõ "tiÕng suèi", Ng−êi l¹i nghÜ ®Õn "tiÕng h¸t xa" (tiÕng cña con
ng−êi). C¸ch liªn t−ëng ®éc ®¸o Êy t¹o cho c©u th¬ mét c¸i vÎ trÎ trung t−¬i míi l¹
th−êng. NguyÔn Tr·i th× l¸nh ®ôc vÒ trong, n»m nghØ ë C«n S¬n, gèi ®Çu lªn t¶ng ®¸,
th¶ hån m×nh theo tiÕng suèi, h−íng tíi nh÷ng c¸i trong tr¾ng, tinh khiÕt ®Ó tù di
d−ìng tÝnh t×nh. Hå ChÝ Minh, v× m¶i mª suy nghÜ viÖc n−íc, ®Õn tËn ®ªm khuya ch−a
ngñ, t×nh cê b¾t gÆp tiÕng suèi, ¸nh tr¨ng... Trong bμi th¬, h×nh ¶nh Hå ChÝ Minh
hiÖn lªn nh− mét nÐt vÏ ®Ëm nhÊt cña bøc tranh thiªn nhiªn nói rõng ViÖt B¾c. Con
ng−êi ë ®Êy kh«ng bÞ ch×m ®i, kh«ng bÞ che lÊp bëi thiªn nhiªn nh− trong th¬ cæ, mμ
næi bËt lªn, trë thμnh trung t©m cña c¶ bøc tranh. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®· lμm cho
bμi th¬ ®Ëm ®μ mμu s¾c hiÖn ®¹i.
C¶nh khuya thÓ hiÖn sù thèng nhÊt, hμi hoμ gi÷a nhμ thi sÜ vμ chiÕn sÜ trong con
ng−êi Hå ChÝ Minh. Ba c©u ®Çu, Hå ChÝ Minh hiÖn lªn nh− mét thi nh©n, l¾ng nghe,
c¶m xóc, rung ®éng rÊt tinh tÕ tr−íc c¶nh vËt. §Õn c©u kÕt, Hå ChÝ Minh hiÖn lªn lμ
mét chiÕn sÜ, mét nhμ c¸ch m¹ng toμn t©m toμn ý v× d©n v× n−íc. Vμ t©m tr¹ng chiÕn
sÜ räi s¸ng vμo toμn bμi th¬ vÇng ¸nh s¸ng hiÖn ®¹i. Phong c¶nh rõng khuya lung linh
thªm, kh«ng ph¶i chØ v× ¸nh tr¨ng, ©m vang thªm kh«ng ph¶i chØ v× tiÕng suèi, ng¸t
h−¬ng kh«ng chØ v× bãng hoa, mμ v× cã h×nh ¶nh ng−êi chiÕn sÜ c¸ch m¹ng...
N¨m x−a, trong nhμ giam cña T−ëng Giíi Th¹ch, Hå ChÝ Minh th−¬ng n−íc, nhí
nhμ, tr»n träc suèt n¨m canh "kh«ng ngñ ®−îc". ChÝn n¨m kh¸ng chiÕn chèng thùc
d©n Ph¸p, Hå ChÝ Minh lo viÖc n−íc ®Õn tËn canh khuya mμ ch−a ngñ. Råi nh÷ng
n¨m chèng ®Õ quèc Mü, cho ®Õn tËn phót chãt cña ®êi m×nh, khi miÒn Nam ch−a ®−îc
gi¶i phãng, th× Ng−êi vÉn "¨n ch−a ngon, ngñ ch−a yªn". Cã thÓ nãi, yªu n−íc, lo viÖc
n−íc lμ t©m tr¹ng th−êng trùc cña Ng−êi.

136
 TøC C¶NH P¸C Bã
(Hå ChÝ Minh)

Th¸ng 2 n¨m 1941, sau ba m−¬i n¨m b«n ba ho¹t ®éng c¸ch m¹ng ë n−íc ngoμi
t×m ®−êng gi¶i phãng d©n téc, l·nh tô NguyÔn ¸i Quèc − Hå ChÝ Minh trë vÒ n−íc,
trùc tiÕp l·nh ®¹o phong trμo c¸ch m¹ng trong n−íc. Ng−êi sèng vμ lμm viÖc trong
nh÷ng ®iÒu kiÖn hÕt søc gian khæ.
Mïa xu©n, trêi vÉn cßn rÐt, Hå ChÝ Minh ®· ngoμi n¨m m−¬i tuæi mμ ph¶i sèng
trong mét c¸i hang rÊt nhá, muèn ra vμo ph¶i trÌo lªn chui xuèng, t¨m tèi vμ Èm −ít
®−îc gäi lμ hang Cèc Bã, thuéc th«n P¸c Bã, Hμ Qu¶ng, Cao B»ng. §êi sèng vËt chÊt
rÊt kham khæ, thØnh tho¶ng míi ®−îc ¨n c¬m, cßn toμn ch¸o ng«, rau m¨ng... H»ng
ngμy,
Hå ChÝ Minh tõ hang xuèng bê suèi lμm viÖc bªn mét chiÕc bμn ®¸ thiªn t¹o gåm nh÷ng
viªn ®¸ chång lªn nhau tr«ng gièng mét c¸i bμn. Kh«ng chØ l·nh ®¹o c¸ch m¹ng chung,
Hå ChÝ Minh cßn ph¶i trùc tiÕp tham gia biªn so¹n tμi liÖu huÊn luyÖn c¸n bé. Mét
trong nh÷ng tμi liÖu Êy lμ cuèn LÞch sö §¶ng Céng s¶n Liªn X« mμ Ng−êi dÞch tõ tiÕng
Ph¸p sang tiÕng ViÖt. Thêi kú nμy, c¸ch m¹ng ViÖt Nam ®ang ë giai ®o¹n chuÈn bÞ lùc
l−îng, chê thêi c¬ lín ®Ó giμnh ®éc lËp tù do cho ®Êt n−íc.
Víi mét tinh thÇn l¹c quan, mét nô c−êi hãm hØnh, t−¬i vui, Hå ChÝ Minh ®· lμm
th¬ vÒ nh÷ng ngμy gian khæ ®ã víi nh÷ng c¶m xóc gi¶n dÞ, ng«n ng÷, h×nh ¶nh méc
m¹c, gÇn gòi :
S¸ng ra bê suèi, tèi vμo hang
Ch¸o bÑ rau m¨ng vÉn s½n sμng
Bμn ®¸ ch«ng chªnh dÞch sö §¶ng
Cuéc ®êi c¸ch m¹ng thËt lμ sang
Hå ChÝ Minh vui víi c¶nh nghÌo cña c¸ch m¹ng. §ã lμ ý nghÜa thùc cña hai c©u
th¬ ®Çu. Mét kh«ng gian − thêi gian ®−îc më ra. C©u th¬ t¶ sù ®i l¹i, sinh ho¹t h»ng
ngμy cña Hå ChÝ Minh ë P¸c Bã, mét cuéc sèng kh«ng chØ cÇn gi÷ bÝ mËt mμ cßn rÊt
vÊt v¶ : ë th× ë hang, lμm viÖc th× bªn suèi. Lêi th¬ c©n ®èi ®Òu ®Æn : s¸ng − tèi, ra
− vμo, ra suèi − vμo hang. Sù ®Òu ®Æn ®ã thÓ hiÖn mét nÕp sèng, mét thãi quen trong
mét hoμn c¶nh ®Æc biÖt :
Ch¸o bÑ rau m¨ng vÉn s½n sμng
"Ch¸o bÑ" lμ ch¸o ng«, "rau m¨ng" lμ lo¹i m¨ng rõng dïng lμm thøc ¨n. ThËt ®¹m
b¹c, s¬ sμi. "VÉn s½n sμng" : cã thÓ hiÓu lμ ch¸o bÑ rau m¨ng lóc nμo còng ®Çy ®ñ, cÇn
lμ cã ngay, hoÆc : dï ch¸o bÑ rau m¨ng (ý nãi gian khæ) nh−ng tinh thÇn c¸ch m¹ng
vÉn lu«n s½n sμng. C©u th¬ to¸t lªn niÒm l¹c quan víi mét nô c−êi hån nhiªn v−ît lªn
trªn gian khæ, khã kh¨n.
Mét phong vÞ cæ ®iÓn truyÒn thèng Èn sau nô c−êi hån nhiªn ®ã. NghÖ thuËt trμo
léng ®Ó c−êi cît khinh khi nh÷ng thiÕu thèn vÒ vËt chÊt ®· tõng cã trong th¬ cæ ®iÓn
khi NguyÔn KhuyÕn viÕt :
§· bÊy l©u nay b¸c tíi nhμ
TrÎ thêi ®i v¾ng, chî thêi xa
Ao s©u n−íc c¶, kh«n chμi c¸

137
 V−ên réng rμo th−a, khã ®uæi gμ
Hay khi NguyÔn BØnh Khiªm tù hμo vÒ cuéc sèng vËt chÊt ®¬n s¬, gi¶n dÞ :
Thu ¨n m¨ng tróc, ®«ng ¨n gi¸
Xu©n t¾m hå sen, h¹ t¾m ao.
Nô c−êi v−ît lªn trªn gian khæ Êy lμ nÐt truyÒn thèng l¹c ®¹o vong bÇn cña kh«ng Ýt
nh©n sÜ bao ®êi, nh÷ng con ng−êi cã t©m hån th¼ng ngay, trong s¹ch, tù nguyÖn rêi bá
thÕ sù, quay l−ng l¹i chèn c«ng danh ®Çy rÉy xÊu xa trë vÒ víi thiªn nhiªn, c©y cá, ruéng
®ång ®Ó gi÷ trän tÊm lßng thanh cao cña m×nh. Tõ chèi c¸i sang giμu mμ nh¬ bÈn ®Ó chän
lÊy c¸i nghÌo tóng mμ trong s¹ch, hay nãi c¸ch kh¸c, ®æi c¸i giμu vÒ vËt chÊt ®Ó lÊy c¸i
cao sang vÒ ®¹o lý, tinh thÇn. ChÝnh c¸i cao sang vÒ tinh thÇn ®· khiÕn ng−êi x−a ng¹o
nghÔ, khinh th−êng c¸i nghÌo vÒ vËt chÊt.
Kh«ng rêi xa truyÒn thèng ®ã, Hå ChÝ Minh vui víi c¸i nghÌo cña cuéc ®êi c¸ch
m¹ng, bëi cuéc sèng vËt chÊt hiÖn t¹i cña Ng−êi, dï cã ®¬n s¬, khã kh¨n ®Õn mÊy
nh−ng cuéc sèng tinh thÇn l¹i lμ cuéc sèng cã lý t−ëng, cuéc sèng v× t−¬ng lai d©n téc,
mét lý t−ëng cao ®Ñp khiÕn con ng−êi cã thÓ bÊt chÊp, vui ®ïa víi gian khæ, khã kh¨n.
Nh−ng, d−êng nh− hai c©u ®Çu cña bμi th¬ kh«ng chØ Èn nô c−êi víi gian khæ mμ
cßn béc lé mét niÒm vui s©u kÝn : hoμ m×nh víi c¶nh thiªn nhiªn phãng kho¸ng trong
mét phong th¸i ung dung, nhμn nh·, tù chñ. Hai c©u th¬ võa mang hμm nghÜa thùc
nh−ng tù nhiªn cßn chøa ®ùng mét ý nghÜa v−ît lªn trªn c¸i cô thÓ : cã vÎ ®©y nh− lμ
c¶nh sèng cña mét kÎ du nhμn chèn rõng nói, ®ang vui víi thó l©m tuyÒn. Mμ ®©u
ph¶i Hå ChÝ Minh chØ viÕt mét lÇn vÒ ®iÒu ®ã :
C¶nh rõng ViÖt B¾c thËt lμ hay
V−în hãt chim kªu suèt c¶ ngμy
Kh¸ch ®Õn th× mêi ng« nÕp n−íng
S¨n vÒ th−êng chÐn thÞt rõng quay...
− Xem s¸ch, chim rõng vμo cöa ®Ëu
Phª v¨n, hoa nói ghÐ nghiªn soi...
Sù hoμ hîp, gÇn gòi víi thiªn nhiªn, víi mét ®êi sèng gi¶n dÞ, thanh b¹ch l¹i lμ
mét nÐt ®Æc thï lμm nªn thÕ giíi t©m hån phong phó cña Ng−êi. Bëi Hå ChÝ Minh ®·
tõng kh¼ng ®Þnh : Ng−êi chØ cã mét ham muèn lμ n−íc nhμ ®éc lËp, ®ång bμo Êm no,
cßn thÝch thó riªng cña Ng−êi th× chØ muèn mét gian nhμ cá, cuèc v−ên, c©u c¸ (1) .
Ng−êi vμ c¶nh hoμ hîp t¹o nªn mét nhÞp ®iÖu sinh ho¹t ®Òu ®Æn. Tõ sù ®Òu ®Æn
Êy to¸t lªn mét phong c¸ch tù chñ khiÕn ta cø nghÜ Hå ChÝ Minh sèng n¬i ®©y nh−
mét kh¸ch du nhμn, nh− mét nhμ hiÒn triÕt, mét vÞ ®¹o sÜ, mét tiªn «ng Èn dËt nμo
®ã, s¸ng ra bê suèi h¸i thuèc, ®¸nh cê, gi¶ng ®¹o, chiÒu l¹i vÒ hang ®éng tu luyÖn vËy.
Råi h×nh ¶nh chiÕc "bμn ®¸ ch«ng chªnh" n÷a. Nã nh− lμ mét chi tiÕt cô thÓ lμm
phong phó thªm khung c¶nh chèn thiªn nhiªn, rõng suèi, n¬i con ng−êi sèng, lμm
viÖc hoμ vμo thiªn nhiªn, n¬i con ng−êi nh− nhËp h¼n vμo thiªn nhiªn rò hÕt bôi trÇn,
ch¼ng kh¸c g× c¸i th¹ch bμn phñ rªu ph¬i cña NguyÔn Tr·i :
C«n S¬n suèi ch¶y r× rÇm
Ta nghe nh− tiÕng ®μn cÇm bªn tai
C«n S¬n cã ®¸ rªu ph¬i
Ta ngåi trªn ®¸ nh− ngåi chiÕu ªm.
Nh−ng Hå ChÝ Minh gièng mμ l¹i kh¸c NguyÔn Tr·i vμ c¸c bËc tiÒn nh©n. Gièng ë

(1)
DÉn theo Xu©n DiÖu. Yªu th¬ B¸c, T¹p chÝ V¨n häc, sè 5,1966.

138
phong th¸i ung dung, ë t− c¸ch tiªn phong ®¹o cèt, ë niÒm vui thó sèng hoμ víi thiªn
nhiªn, ë sù v−ît lªn coi th−êng gian khæ. Kh¸c ë chç ng−êi x−a lui vÒ chèn l©m tuyÒn
lμ ®Ó l¸nh xa câi ®êi nh¬ bÈn, lμ sù quay l−ng víi hiÖn thùc, dï sao còng mang Ýt
nhiÒu khÝ vÞ tho¸t ly. Cßn Hå ChÝ Minh lμ ng−êi c¸ch m¹ng (Ng−êi ®ang tËp hîp lùc
l−îng ®Ó chèng ®Õ quèc, phong kiÕn, giμnh ®éc lËp, tù do cho d©n téc, ®em l¹i h¹nh
phóc cho nh©n d©n), viÖc ë chèn nói rõng hoμn toμn do ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng bÝ mËt t¹o
nªn, dï cã ë nói rõng nh−ng vÉn lμ ®ang dÊn th©n vμo hiÖn thùc x· héi bëi lμm c¸ch
m¹ng lμ tiÕn hμnh c«ng cuéc c¶i t¹o x· héi tÝch cùc nhÊt.
B¸c vui víi sù "giμu sang" cña c¸ch m¹ng
ChÝnh v× vËy, tõ khung c¶nh rõng nói, tõ c¶nh rau ch¸o ®¬n s¬ nh− cña kÎ ®ang
Èn dËt, vui nh÷ng thó vui xa ®êi, tho¸t tôc, ý th¬ vôt ®−a con ng−êi sang ®êi sèng
ho¹t ®éng c¸ch m¹ng. Hå ChÝ Minh ®©u ph¶i lμ Èn sÜ mμ lμ mét chiÕn sÜ.
Bμn ®¸ ch«ng chªnh dÞch sö §¶ng
C©u th¬ kh¾c ho¹ mét d¸ng t¹o h×nh : bμn ®¸ ch«ng chªnh. Ai ®· tõng ®Õn th¨m
P¸c Bã, sÏ thÊy chiÕc bμn ®¸ gåm nhiÒu viªn ®¸ ghÐp l¹i nμy bªn bê suèi Lª-nin lμ n¬i
Hå ChÝ Minh th−êng lμm viÖc. Lóc nμy, Ng−êi ®ang dÞch cuèn LÞch sö §¶ng Céng s¶n
Liªn X« lμm tμi liÖu huÊn luyÖn c¸n bé c¸ch m¹ng ViÖt Nam. Hai ý tr¸i ng−îc ®−îc ®Æt
bªn nhau. H×nh ¶nh "bμn ®¸ ch«ng chªnh" t¹o mét thÕ kh«ng æn ®Þnh, kh«ng v÷ng
vμng, cßn nhãm tõ "dÞch sö §¶ng" l¹i gåm nh÷ng thanh tr¾c, m¹nh, trÇm nh− r¾n ®óc
l¹i, ch¾c nh− mét lêi tuyªn bè ®anh thÐp. NghÖ thuËt ®èi chäi h×nh ¶nh, ý, ©m ®iÖu nμy
rÊt cã c«ng hiÖu trong viÖc thÓ hiÖn b¶n lÜnh tù chñ, tin t−ëng vμo m×nh cña con ng−êi.
C©u th¬ cuèi lμ mét lêi kÕt thóc vui t−¬i, hãm hØnh.
Cuéc ®êi c¸ch m¹ng thËt lμ sang
Ho¸ ra, cuéc ®êi ®· ®−îc tr×nh bμy ë trªn ®· ®−îc tæng kÕt l¹i : cuéc ®êi c¸ch m¹ng,
mét cuéc ®êi ph¶i sèng trong bÝ mËt, chÞu ®ùng gian khæ, thiÕu thèn v« ngÇn. Nh−ng
khi con ng−êi ®· sèng v× mét lý t−ëng cao ®Ñp th× cuéc ®êi Êy vÉn mang mét phong vÞ
®Æc biÖt : thËt lμ sang. Tõ "sang" võa cã nghÜa lμ sang träng, giμu cã, võa cã nghÜa diÔn
t¶ mét phong th¸i v−ît lªn trªn vËt chÊt tÇm th−êng ®Ó v−¬n tíi mét ®êi sèng tinh thÇn
cao c¶ ®Ëm phong vÞ truyÒn thèng. Bëi lÏ, Hå ChÝ Minh lμ ng−êi h¬n ai hÕt hiÓu gian
khæ, thiÕu thèn nghÌo nμn lμ hiÖn t¹i, cßn sang giμu lμ t−¬ng lai, hay nãi ®óng h¬n,
nghÌo lμ ®iÒu kiÖn vËt chÊt h«m nay cßn sang chÝnh lμ xu thÕ tÊt th¾ng cña c¸ch m¹ng
ngμy mai.

*
* *

Bμi th¬ lμ nô c−êi hãm hØnh, t−¬i vui, trong s¸ng cña ng−êi chiÕn sÜ c¸ch m¹ng,
ng−êi biÕt râ môc ®Ých, chÝ lín cña ®êi m×nh, lμ nô c−êi vui trªn gian khæ, coi c¸i vÊt
v¶, gian lao cña ®êi sèng c¸ch m¹ng nh− ®êi sèng nhμn nh·, ung dung cña kh¸ch l©m
tuyÒn. Êy chÝnh lμ phong th¸i ®Æc biÖt khã quªn cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh.

139
 L¦îM
(Tè H÷u)

Víi nh÷ng t×nh c¶m yªu mÕn, xãt th−¬ng, kh©m phôc, nhμ th¬ Tè H÷u ®· kÓ vÒ
cuéc ®êi ng¾n ngñi nh−ng rÊt ®çi hμo hïng cña L−îm, mét chó bÐ liªn l¹c hån nhiªn,
dòng c¶m, ®· hy sinh t¹i HuÕ thêi kú ®Çu chèng thùc d©n Ph¸p.
Më ®Çu bμi th¬ lμ khung c¶nh gÆp gì gi÷a hai chó ch¸u trong mét thêi gian,
kh«ng gian ®Æc biÖt :
"Ngμy HuÕ ®æ m¸u" lμ ngμy HuÕ chiÕn ®Êu ¸c liÖt ®Ó chÆn bμn ch©n x©m l−îc cña
thùc d©n Ph¸p ®ang hßng chiÕm ®Êt n−íc ta mét lÇn n÷a. Mét thêi ®iÓm mμ ng−êi
yªu n−íc nμo còng kh«ng thÓ ngåi yªn, bëi c¶ n−íc ®Òu h−íng theo lêi kªu gäi cña Chñ
tÞch Hå ChÝ Minh : "BÊt kú ®μn «ng, ®μn bμ, bÊt kú ng−êi giμ, ng−êi trÎ, kh«ng chia
t«n gi¸o, ®¶ng ph¸i, d©n téc. HÔ lμ ng−êi ViÖt Nam th× ph¶i ®øng lªn ®¸nh thùc d©n
Ph¸p ®Ó cøu Tæ quèc". L−îm ®· cã mÆt trong nh÷ng ngμy ®Çu toμn d©n téc b−íc vμo
cuéc kh¸ng chiÕn quyÕt liÖt vμ l©u dμi Êy.
D−íi c¸i nh×n tr×u mÕn, th©n th−¬ng cña t¸c gi¶, h×nh ¶nh cña chó bÐ hiÖn lªn
thËt sinh ®éng :
Chó bÐ lo¾t cho¾t
C¸i x¾c xinh xinh
C¸i ch©n tho¨n tho¾t
C¸i ®Çu nghªnh nghªnh
§ã lμ mét chó bÐ "lo¾t cho¾t", mét vãc d¸ng gÇy, nhá bÐ qu¸ møc nh− s¾t l¹i. C¸i
tói ®eo bªn h«ng còng hîp víi chó, be bÐ, nho nhá : "xinh xinh". §«i ch©n "tho¨n
tho¾t" víi nh÷ng b−íc ®i rÊt nhanh, nhÑ, ®Òu. C¸i ®Çu "nghªnh nghªnh" mét t− thÕ
lu«n kh«ng yªn, võa nghÓnh cao ®Çu, võa nghªnh bªn nμy, nghiªng bªn kia. VÎ nhanh
nhÑn, nghÞch ngîm hiÕu ®éng Êy cßn in dÊu ë c¸i mò ®éi lÖch, ë c¸i "måm huýt s¸o
vang". Cßn nô c−êi "hÝp mÝ" víi ®«i "m¸ ®á bå qu©n" to¸t lªn vÎ ng©y th¬ cña chó.
L−îm ch¼ng kh¸c g× "con chim chÝch − Nh¶y trªn ®−êng vμng", mét con chim bÐ nhá,
say s−a sù sèng, hån nhiªn, nhanh nh¶u. C¸c tõ l¸y, c¸c tõ miªu t¶ cö chØ, ®éng t¸c,
d¸ng vÎ, thÓ th¬ bèn ch÷ cïng nhÞp nhanh t¹o ©m h−ëng vui t−¬i, nhÝ nh¶nh phï hîp
víi c¸c hμnh ®éng vμ tr¹ng th¸i cña chó bÐ.
C¸i vui bªn ngoμi thÓ hiÖn niÒm vui bªn trong : "Ch¸u ®i liªn l¹c − Vui l¾m chó
μ... − ThÝch h¬n ë nhμ". Trong niÒm vui cña chó bÐ, võa cã c¸i bång bét cña tuæi trÎ,
võa cã ý thøc tù hμo, kiªu h·nh, phÊn khëi ®−îc lμm ng−êi d©n cña mét n−íc ®éc lËp
vμ ®ang gãp søc m×nh, dï rÊt nhá bÐ, cho kh¸ng chiÕn. NiÒm vui Êy lé râ qua toμn bé
con ng−êi em. T−ëng chõng c¶ c¸i x¾c cña em còng vui l©y, còng nhón nh¶y theo nhÞp
ch©n em. T−ëng chõng trong lêi chμo "Th«i chμo ®ång chÝ" còng mang dÊu Ên cña
niÒm vui : võa tinh nghÞch, dÝ dám, võa ®øng ®¾n nghiªm trang, bëi em ®· tham gia
kh¸ng chiÕn nh− mäi ng−êi, nh− chó cña em vËy.
Ên t−îng cña cuéc gÆp gì vÉn cßn gi÷ nguyªn vÑn nÐt ®Ñp ®Ï, vui t−¬i, Êm ¸p
trong lßng t¸c gi¶, bçng nhiªn, cã tin L−îm hy sinh. C©u th¬ bÞ g·y ®«i, nh− mét tiÕng
nÊc :

140
 Ra thÕ
L−îm ¬i !
§ã lμ nçi ng¹c nhiªn, xóc ®éng ®Õn nghÑn ngμo. Trong t−ëng t−îng cña nhμ th¬,
nh÷ng gi©y phót cuèi cïng cña L−îm hiÖn lªn râ nÐt :
Mét h«m nμo ®ã
Nh− bao h«m nμo
Chó ®ång chÝ nhá
Bá th− vμo bao
L−îm ®· lμ mét chiÕn sÜ thùc sù. Nhμ th¬ nh− tËn m¾t theo dâi, víi lßng kh©m
phôc, bãng d¸ng nhá bÐ, nhanh nhÑn, dòng c¶m cña L−îm d−íi lμn m−a ®¹n :
Vôt qua mÆt trËn
§¹n bay vÌo vÌo
Th− ®Ò "Th−îng khÈn"
Sî chi hiÓm nghÌo ?
vμ bÊt ngê ®au ®ín thèt lªn :
Th«i råi, L−îm ¬i !
Riªng ®o¹n th¬ nμy, ®· ba lÇn t¸c gi¶ gäi "L−îm ¬i !" nh− nçi ®au xãt kh«ng nãi
®−îc, nh− niÒm nghi ngê, kh«ng tin nçi mÊt m¸t lμ cã thËt, ®· bËt lªn thμnh lêi.
Trong c¶m nhËn cña t¸c gi¶, L−îm hy sinh nh−ng chØ nh− ®i vμo mét giÊc ngñ
vÜnh viÔn :
Ch¸u n»m trªn lóa
Tay n¾m chÆt b«ng
Lóa th¬m mïi s÷a
Hån bay gi÷a ®ång...
C¸nh ®ång quª h−¬ng nh− vßng n«i, nh− vßng tay mÑ, Êm ªm, dÞu dμng ®ãn em
vμo lßng. Bμn tay em, vÉn n¾m chÆt b«ng lóa nh− bμn tay cña trÎ th¬, nh− nÝu kÐo sù
sèng mμ em h»ng yªu quý. Em n»m ®ã, cuéc sèng quanh em vÉn bÊt diÖt vμ lan to¶.
H−¬ng lóa th¬m nh− mïi s÷a mÑ, mét c¶m gi¸c ®Çy trÎ th¬ vÒ cuéc ®êi gîi nhí tuæi
th¬ ng©y cña L−îm, tuæi võa rêi xa vßng tay mÑ. Lóa cßn lμ nguån s÷a v« tËn nu«i
d−ìng nh÷ng con ng−êi ®· sèng chÕt v× ®Êt mÑ. Mïi th¬m cña lóa còng nh− h−¬ng
dßng s÷a mÑ ®· nu«i L−îm nªn ng−êi, giê ®©y nhÑ nhμng ®−a em sang thÕ giíi kh¸c :
"Hån bay gi÷a ®ång". C©u th¬ víi nh÷ng h×nh ¶nh võa thiªng liªng (hån bay) võa gÇn
gòi (gi÷a ®ång) ®· gîi c¶m gi¸c vÒ sù mªnh m«ng h÷u h×nh cña trêi ®Êt vμ yÕu tè v«
h×nh lμ tinh thÇn bÊt tö cña L−îm. Ba thanh b»ng, cïng tõ "hån" chØ mét tr¹ng th¸i
phi vËt chÊt, víi tõ "bay" ®· diÔn t¶ trän vÑn c¸i nhÑ nhμng, thanh th¶n cña sù ra ®i
Êy.
C¸ch diÔn t¶ nμy phï hîp víi c¸i nh×n truyÒn thèng cña v¨n häc d©n téc khi thÓ
hiÖn sù hy sinh v× Tæ quèc. §ã lμ sù håi sinh, lμ sù th¨ng hoa, lμ nguån m¹ch cña lßng
c¨m thï vμ søc chiÕn ®Êu, lμ sù hoμ tan vμo trêi ®Êt quª h−¬ng. §ã lμ sù "gieo mÇm"
lμ "phï sa", lμ "lêi ca kh«ng t¾t", lμ "hoa trªn ®Ønh nói", lμ "ThÞt da em ho¸ thμnh lμn
m©y tr¾ng", lμ "Trªn må em cã mïa xu©n ë m·i", lμ "Tæ quèc bay lªn b¸t ng¸t mïa
xu©n"... trong th¬ ca c¸ch m¹ng 1945 − 1975.
Lßng dòng c¶m vμ sù hy sinh oanh liÖt cña L−îm khiÕn ta nhí tíi mét tuæi th¬
®¸ng yªu vμ c¸i chÕt anh hïng ®Çy l·ng m¹n cña chó bÐ Ga-v¬-rèt, ng−êi chiÕn sÜ tý

141
hon gióp nghÜa qu©n Ph¸p chèng l¹i bän vua quan phong kiÕn trong t¸c phÈm Nh÷ng
ng−êi khèn khæ cña
V. Huy-g« tõng lμm rung ®éng tr¸i tim bao ®éc gi¶ trªn thÕ giíi.
Hai khæ th¬ cuèi, lÆp l¹i ®o¹n ®Çu, nh− mét ®iÖp khóc, ®· kh¼ng ®Þnh L−îm cßn
sèng m·i víi quª h−¬ng, ®Êt n−íc, sèng m·i trong lßng t¸c gi¶, trong lßng chóng ta,
nh− bμi ca bÊt diÖt vÒ mét tuæi th¬ trong s¸ng ®· hiÕn d©ng ®êi m×nh cho tù do cña
d©n téc.

142
 §£M NAY B¸C KH¤NG NGñ
(Minh HuÖ)

§ªm nay B¸c kh«ng ngñ lμ mét trong nh÷ng bμi th¬ hay vÒ ®Ò tμi l·nh tô. Ra ®êi
n¨m 1951, bμi th¬ ®Õn nay vÉn in ®Ëm trong ta t×nh c¶m yªu th−¬ng v« h¹n mμ hÕt
søc gi¶n dÞ, Êm ¸p cña Hå ChÝ Minh ®èi víi nh©n d©n. T×nh yªu Êy ®· tiÕp thªm søc
m¹nh cho mçi con ng−êi chóng ta trong cuéc sèng.
B»ng mét giäng t©m t×nh, thñ thØ, ngät ngμo, ®Ëm chÊt d©n ca miÒn Trung, Minh
HuÖ ®−a ta vμo kh«ng khÝ ®Çm Êm cña c©u chuyÖn gi÷a Hå ChÝ Minh vμ anh ®éi viªn
bªn bÕp löa trong l¸n nhá ®ªm m−a trªn ®−êng chiÕn dÞch. Trong mét khung c¶nh
thÝch hîp víi nh÷ng diÔn biÕn t©m tr¹ng nh©n vËt (trêi khuya, giã l¹nh, m¸i lÒu trèng
tr¶i, x¬ x¸c) c¶m høng th¬ b¾t nguån tõ sù chøng kiÕn nçi suy t− vμ tÊm lßng l·nh tô
trong s©u l¾ng thêi gian :
Anh ®éi viªn thøc dËy
ThÊy trêi khuya l¾m råi
Mμ sao B¸c vÉn ngåi
§ªm nay B¸c kh«ng ngñ.
"VÎ mÆt Hå ChÝ Minh trÇm ng©m", vÎ suy t− ®ã lμ g×, anh ®éi viªn kh«ng biÕt. §èi víi
anh, h¼n lμ v× nh÷ng c«ng viÖc lín lao cña ®Êt n−íc ? NÐt kú vÜ, thiªng liªng cña nh÷ng suy
t− ®ã ®· vÏ lªn trong lßng anh mét ch©n dung Hå ChÝ Minh ®Çy thμnh kÝnh víi nh÷ng
h×nh ¶nh chøa ®Çy nh÷ng nghÜ suy, vμ xóc ®éng néi t©m s©u th¼m : kh«ng ngñ, m¸i tãc
b¹c, cao lång léng, trÇm ng©m, ngåi ®inh ninh, chßm r©u im ph¨ng ph¾c...
Bªn vÎ thiªng liªng Êy, anh l¹i thÊy Hå ChÝ Minh thËt b×nh dÞ vμ th©n thiÕt trong
tõng hμnh ®éng, tõng cö chØ ©n cÇn, tû mû :
Råi B¸c ®i dÐm ch¨n
Tõng ng−êi tõng ng−êi mét
Sî ch¸u m×nh giËt thét
B¸c nhãn ch©n nhÑ nhμng.
C¸i cao quý, thiªng liªng cña l·nh tô cø xen lÉn c¸i gÇn gòi, gi¶n dÞ, ch©n t×nh
cña mét ng−êi cha khiÕn trong lßng anh, thùc méng ®an cμi, niÒm t«n kÝnh hoμ víi
lßng yªu th−¬ng, cho¸ng ngîp vμ xóc ®éng chen lÉn :
Bãng B¸c cao lång léng
Êm h¬n ngän löa hång
Tuy nhiªn, m¹nh mÏ h¬n, Ên t−îng h¬n vÉn lμ c¸i thùc, c¸i gÇn gòi, lμ nh÷ng cö
chØ gi¶n dÞ ®Çy t×nh th−¬ng, lμ ngän löa s−ëi Êm giÊc ngñ anh vμ ®ång ®éi, lμ giäng
nãi dÞu dμng khuyªn nhñ :
− Chó cø viÖc ngñ ngon
Ngμy mai ®i ®¸nh giÆc
Anh ®éi viªn ®· ®ãn nhËn tÊt c¶ nh÷ng Ên t−îng Êy b»ng nhËn thøc vμ tÊm lßng
gi¶n dÞ cña m×nh.

143
 H×nh ¶nh Hå ChÝ Minh cø hiÖn dÇn lªn, t« ®Ëm nÐt trong sù quan s¸t lÆng lÏ, kÝn
®¸o cña anh, vμ dßng c¶m xóc cña anh còng dÇn tr¶i qua c¸c cung bËc : kÝnh träng,
yªu th−¬ng, lo l¾ng, båi håi...
T×nh c¶m cña Hå ChÝ Minh, h¬i Êm ngän löa Hå ChÝ Minh nhen ®· s−ëi Êm vμ to¶
s¸ng lßng anh, thøc dËy trong anh mét t×nh c¶m, mét tinh thÇn tr¸ch nhiÖm. ChØ mét
tõ "thæn thøc" nhμ th¬ ®· nãi hé anh lßng kÝnh yªu, niÒm biÕt ¬n s©u nÆng khi ®−îc
®ãn nhËn tÊm lßng tr×u mÕn cña Hå ChÝ Minh. §©y kh«ng chØ lμ tr¸ch nhiÖm cña mét
chiÕn sÜ ®èi víi l·nh tô, mμ gÇn h¬n chÝnh lμ t×nh yªu cña ng−êi con ®èi víi ng−êi cha
t«n kÝnh.
Nh÷ng dßng th¬ ®iÖp ý, dån nÐn t©m tr¹ng :
... V©ng lêi anh nh¾m m¾t
Nh−ng bông vÉn bån chån
... Anh n»m lo B¸c èm
Lßng anh cø bÒ bén
ThÓ hiÖn nçi lo ©u ®Õn "hèt ho¶ng giËt m×nh" v× søc khoÎ cña Ng−êi, nguån søc
m¹nh tinh thÇn cña cuéc kh¸ng chiÕn tr−êng kú. Chia sÎ víi anh, ta míi c¶m th«ng
c¸i kh¾c kho¶i cña lßng anh :
Anh véi vμng n»ng nÆc :
− Mêi B¸c ngñ B¸c ¬i !
Trêi s¾p s¸ng mÊt råi
B¸c ¬i ! Mêi B¸c ngñ !
C©u th¬ ®−îc ®¶o l¹i, nh©n l¹i nh− lêi n¨n nØ khÈn cÇu. Anh chiÕn sÜ cÇu mong cho
giÊc ngñ mang l¹i sù b×nh yªn trong t©m hån Hå ChÝ Minh.
Gi©y phót hiÓu ®−îc nçi lßng Hå ChÝ Minh qua lêi t©m sù cña chÝnh Ng−êi (B¸c
ngñ kh«ng an lßng) lμ gi©y phót bõng s¸ng t©m t− anh. Ho¸ ra, c¸i d¸ng suy t− cña
Hå ChÝ Minh Êy, b¾t nguån tõ nçi kh«ng an lßng, tõ mét t×nh th−¬ng gi¶n dÞ nh−ng
rÊt ®çi mªnh m«ng. Nã mªnh m«ng bëi t×nh th−¬ng Êy l¹i lμ tÊm lßng l·nh tô, mét
ng−êi ph¶i dån søc, dån t©m trÝ lo bao viÖc lín cña ®Êt n−íc, vËy mμ vÉn ®ñ søc lan
to¶, bao trïm ®Õn tËn nh÷ng ®iÒu nhá nhÊt, ®Õn nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng nhÊt
:
B¸c th−¬ng ®oμn d©n c«ng
§ªm nay ngñ ngoμi rõng
R¶i l¸ c©y lμm chiÕu
Manh ¸o phñ lμm ch¨n.
Anh ®éi viªn nh− thÊy m×nh lín lªn trong ¸nh s¸ng ®¹o ®øc cao ®Ñp cña Hå ChÝ
Minh, c¶m nhËn h¹nh phóc sèng gÇn Hå ChÝ Minh, ®−îc lμm theo g−¬ng Hå ChÝ Minh :
Lßng vui s−íng mªnh m«ng
Anh thøc lu«n cïng B¸c.
H×nh t−îng Hå ChÝ Minh ®−îc x©y dùng vËn ®éng theo thêi gian vμ trong kh«ng
gian, tõ nh÷ng nÐt ph¸c ho¹ sinh ®éng ngo¹i h×nh ®Õn ng«n ng÷ ®Æc t¶ néi t©m s©u
th¼m. ¢m h−ëng kÕt bμi th¬ vang lªn c¸i tªn Hå ChÝ Minh nh− mét ®Þnh nghÜa vÒ
phÈm chÊt ®¹o ®øc cña Ng−êi. C¸i ®iÒu tù nhiªn, gi¶n dÞ, b×nh th−êng Êy, c¸i "lÏ
th−êng t×nh" ®· trë nªn "thÇn t×nh" trong sù ph¸t hiÖn cña nhμ th¬ : kh¸m ph¸ chiÒu
s©u t©m hån l·nh tô trong sù thèng nhÊt, hμi hoμ gi÷a vÜ ®¹i vμ gi¶n dÞ, cμng vÜ ®¹i

144
cμng gi¶n dÞ vμ ng−îc l¹i.
Tªn bμi th¬, vμ r¶i ra trong suèt m¹ch th¬, cÊu tróc c©u §ªm nay B¸c kh«ng ngñ
cø trïng ®iÖp trong lßng ng−êi, nh− gäi vÒ nh÷ng "®ªm kh«ng ngñ" d»ng dÆc trong
cuéc ®êi Hå ChÝ Minh, mét cuéc ®êi ch−a mét phót ngñ yªn v× h¹nh phóc nh©n d©n.
Tr¹ng ng÷ chØ thêi gian ®ªm nay lu«n vang lªn ë thêi ®iÓm hiÖn t¹i trong mäi kho¶nh
kh¾c cuéc ®êi mçi con ng−êi ®−îc vinh dù sèng trong thêi ®¹i Hå ChÝ Minh víi niÒm tù
hμo :
Ta bªn Ng−êi, Ng−êi to¶ s¸ng trong ta
Ta bçng lín ë bªn Ng−êi mét chót
(Tè H÷u)

145
 Cá NON
(Hå Ph−¬ng)

Cá non cña Hå Ph−¬ng viÕt vÒ tinh thÇn lao ®éng quªn m×nh cña nh÷ng chiÕn sÜ
tham gia s¶n xuÊt víi nh÷ng c«ng viÖc b×nh dÞ, khiªm nh−êng, nhiÒu vÊt v¶ nh−ng
còng kh«ng Ýt niÒm vui cïng nh÷ng vÎ ®Ñp cao quý.
NÐt hÊp dÉn ®Çu tiªn cña c©u chuyÖn lμ c¶nh ®åi cá non vμ ®μn bß sung s−íng ¨n
cá d−íi con m¾t mõng rì, say mª, ®Çy ©u yÕm béc lé mét t×nh yªu th¾m thiÕt ®èi víi
c«ng viÖc cña anh bé ®éi NhÉn.
Mïa m−a phïn ®ang ®Õn, gäi nh÷ng qu¶ ®åi rùc mét mμu xanh non ngät ngμo,
th¬m ng¸t, mét mμu xanh thay ®æi h¼n bé mÆt khu ®åi, mét mμu xanh trï phó, Êm
no. §èi víi NhÉn, ®ã lμ mμu xanh cña h¹nh phóc, h¹nh phóc gi¶n dÞ n¸o nøc vμ bÊt
tËn : hai m¾t s¸ng rùc, ng©y ng−êi ra nh×n, tiÕng h« vang ®éng c¶ rõng nói, déi vμo
lßng anh nh÷ng tiÕng reo. Víi anh, ®åi cá non xanh chÝnh lμ dßng s÷a ngät ngμo, th¬m
ng¸t v« tËn cña ®Êt ®ai hiÕn d©ng cho con ng−êi, cho sù sèng. Tõ mμu xanh ®Çy høa
hÑn nh÷ng h−¬ng vÞ cña no Êm Êy, anh t−ëng t−îng vÒ mét ngμy mai cña ®μn bß : bÐo
ra, lín lªn, sinh s«i n¶y në ®μn ®μn lò lò... Anh ®· vui s−íng vμ yªn lßng biÕt bao khi
nghe nh÷ng ©m thanh dÞu dÞu ªm ªm nh÷ng ©m thanh huyÒn diÖu cña c¬n m−a b¸o
hiÖu mét mïa cá non ®ang tíi.
Bªn c¹nh NhÉn, ®μn bß còng sung s−íng tét bËc, ®Õn nçi kh«ng nÐn ®−îc t×nh
c¶m cña m×nh. Chóng rèng lªn, reo hß, nh¶y cìn vμ μo ¹t ¨n nh− t»m ¨n rçi. Chóng
¨n cá míi ngon lμnh lμm sao : bät mÐp trμo ra, hïng hôc ¨n, gau g¸u gÆm cá. Nh÷ng
c¸i tªn Ba Bíp, Hoa, C«ng tö bét, Tòn lμ do NhÉn ©u yÕm ®Æt cho tõng con. NÐt yÓu
®iÖu, dë h¬i, lÕu l¸o, dÞu dμng lμ tÝnh nÕt mçi con bß mμ NhÉn v« cïng quen thuéc.
D−íi con m¾t tr×u mÕn cña NhÉn, chóng cã t×nh c¶m riªng cña m×nh : còng vui s−íng,
nghÞch ngîm, còng biÕt t¸n tØnh, ®iÖu ®μ, còng nòng nÞu, dë h¬i... Con Ba Bíp gÆp l¹i
NhÉn sau mét ®ªm nghÞch ngîm ch¹y r«ng còng vËy : "võa cã vÎ mõng, võa cã vÎ sî.
Nã cói gÇm mÆt xuèng ra c¸i ®iÒu biÕt lçi... ®øng im kh«ng d¸m ho he, hai m¾t nã
chèc chèc l¹i liÕc trém NhÉn mét c¸i ®Ó dß xÐt", nã cung cóc ®i, Êy lμ nã biÕt lçi cña nã
®Êy. Ph¶i thuéc tÝnh thuéc nÕt tõng con, ph¶i yªu th−¬ng chóng thËt sù anh míi c¶m
nhËn ®−îc nh÷ng biÓu hiÖn t×nh c¶m Êy cña mçi con bß. NghÖ thuËt miªu t¶ c¸c con
vËt ë ®©y phï hîp víi c¸i nh×n th©n thiÕt cña NhÉn víi ®μn bß.
Qua c¸i ®ªm NhÉn ®i t×m con Ba Bíp v« cïng vÊt v¶ vμ mÖt nhäc chóng ta cμng
thÊu hiÓu tÊm lßng cña NhÉn. Anh ®ang tøc ®iªn lªn võa ®i võa rña sa s¶ võa hïng
hæ m¾ng. Víi b¶n tÝnh nhiÖt t×nh, s«i næi, anh nãi nhiÒu, m¾ng nhiÒu cho h¶ c¬n giËn.
Nh−ng khi con Ba Bíp bÞ th−¬ng, c¬n tøc giËn cña anh biÕn ®i ®©u mÊt, anh "cuèng
quýt quú c¶ hai ®Çu gèi xuèng ®èng sái ®¸" n©ng con bß dËy. Anh xãt xa nh− chÝnh
m×nh bÞ ®au. Anh rªn lªn, ruét gan nh− x¸t muèi, chØ thÊy th−¬ng nã v« h¹n, xoa xoa
n¾n n¾n. Tr−íc ®Êy, con Ba Bíp ®· ®−îc tÆng rÊt nhiÒu c¸i tªn NhÉn trót ra trong
c¬n giËn cña m×nh : beo vå, «n vËt, khèn n¹n, chÕt tiÖt. Nay nã võa bÞ th−¬ng, anh ®·
thèt lªn cã ®au kh«ng con. §Êy míi lμ t×nh c¶m ®Ých thùc cña anh. Tõ "con" th©n thiÕt
®· nãi tÊt c¶ t×nh th−¬ng mÕn s©u xa tËn ®¸y lßng cña anh ®èi víi chó bß nghÞch

146
ngîm, dï nã ®· g©y cho anh kh«ng Ýt mÖt nhäc, phiÒn to¸i.
T×nh c¶m th¾m thiÕt cña anh ®èi víi ®μn bß b¾t nguån tõ t×nh yªu c«ng viÖc vμ
mét ý thøc tr¸ch nhiÖm s©u xa. V× kÕ ho¹ch s¶n xuÊt cña n«ng tr−êng mμ anh ®·
kh«ng qu¶n ng¹i ®ªm h«m, giã rÐt, ®−êng gËp ghÒnh xa x«i, bông ®ãi, ch¹y bé ®Ó t×m
b»ng ®−îc chó bß l¹c, tõ lóc x¨m x¨m ®i ra cæng ®Õn lóc giÊc ngñ dÞu dμng kÐo ®Õn, tõ
lóc c¬m canh cßn nãng sèt ®Õn lóc nguéi tiÖt c¶ kh«ng mét phót gi©y anh nghÜ vÒ
m×nh. T©m hån anh thËt gi¶n dÞ, ®¬n s¬ vμ niÒm yªu c«ng viÖc ®· lμ t×nh c¶m lín
cho¸n hÕt t©m hån anh. C©u chuyÖn khÐp l¹i trong tiÕng m−a vμ c¸i tiÕng "ªm ªm,
d×u dÞu, r¬i r¬i. Vμ trong ©m thanh Êy l¹i cã tiÕng cá non ®ang ®ua nhau n¶y mÇm
®©m l¸", hÑn mét mïa cá non ®ang tíi, mét mïa cá kh«ng phô lßng ng−êi ®Òn ®¸p
nh÷ng tÊm lßng trong s¸ng, tËn tuþ v« t− v× c«ng viÖc.
H×nh ¶nh anh NhÉn ®· ®Ó l¹i trong ng−êi ®äc sù xóc ®éng vμ kh©m phôc kh«ng
bao giê mÊt tÝnh thêi sù : bëi niÒm say mª cña anh ®· kh¼ng ®Þnh r»ng, c«ng viÖc nμo
còng cã vÎ ®Ñp vμ niÒm vui riªng nÕu ta yªu nã, bëi t×nh yªu ®èi víi c«ng viÖc, dï chØ
lμ nh÷ng c«ng viÖc lao ®éng nhá bÐ, thÇm lÆng, nh−ng cã Ých cho ®êi, lμ dÊu hiÖu râ
nhÊt cña mét t©m hån ®Ñp ®Ï vμ cao quý.

147
 ¤NG L·O V−ên CHIM
(Anh §øc)

ë Nam Bé, th−êng cã nh÷ng v−ên chim tù nhiªn rÊt lín. §©y võa lμ m«i tr−êng
thiªn nhiªn võa lμ nguån sèng cña ng−êi n«ng d©n. C©u chuyÖn x¶y ra vμo thêi kú
kh¸ng chiÕn chèng Mü, khi ®Õ quèc Mü d· man huû diÖt c¶ c©y cá vμ con ng−êi ë miÒn
Nam ®Êt n−íc ta.
Më ®Çu c©u chuyÖn lμ c¶nh v−ên chim bÞ tμn ph¸, c©y ®æ ngæn ngang, khãi löa
mï mÞt, rïa r¾n chÕt thui, chim chãc kh«ng n¬i vÒ tró Èn, vμ h×nh ¶nh "mét «ng l·o
®en ®óa cø chèng cuèc ®øng nh×n tr©n trèi nh÷ng c©y trμm bÞ ch¸y trôi gèc". ¤ng ®øng
im nh− mét pho t−îng t¹c vμo nÒn rõng ch¸y, nh− dån nÐn trong lßng mäi xãt xa, c¨m
giËn.
V× sao «ng c¨m giËn, xãt xa ? Bëi mét lÏ ®¬n s¬ : v−ên chim ®ang bÞ ®èt ch¸y lμ
n¬i g¾n bã nh− m¸u thÞt víi toμn bé cuéc ®êi «ng.
§ã lμ mét cuéc ®êi nghÌo khæ, ®Çy cùc nhôc, Ýt cã ai biÕt ®Õn tªn thËt cña «ng l·o
lμ g×. V« danh trÇn trôi nh− côc ®Êt, hßn sái, ®Õn kh«ng c¶ mét c¸i tªn ®Ó gäi. NghÌo
®Õn nçi ph¶i lÆn léi ®Õn chç s¬n cïng thuû tËn ®Ó sèng. Th©n phËn bÐ nhá ®Õn nçi lóc
cã kÎ c−íp ®Êt th× ch¼ng cßn biÕt ®i ®©u n÷a, ph¶i c¾n r¨ng lμm ®Çy tí cho ng−êi.
Suèt bèn m−¬i n¨m, v−ên chim lμ nh©n chøng cho nh÷ng th¨ng trÇm cña cuéc ®êi
«ng l·o. Tõ chñ v−ên vôt thμnh ®Çy tí cña hÕt «ng héi ®ång Phong Th¹nh ®Õn T©y
La-ghi. Tõ ®Çy tí, nhê c¸ch m¹ng, «ng l¹i trë thμnh ng−êi tr«ng coi v−ên. Mäi buån
®au ®êi «ng ®Òu x¶y ra trªn m¶nh ®Êt v−ên chim : n¬i ®©y vî «ng tõng sèng vμ yªn
nghØ, ng−êi con trai ra ®êi, lín lªn chiÕn ®Êu vμ hy sinh còng ®Ó b¶o vÖ m¶nh ®Êt nμy,
ng−êi con d©u v× gióp ®ì c¸ch m¹ng mμ bÞ giÕt thª th¶m còng chèn nμy ®©y.
Nh−ng kh«ng chØ vËy, v−ên chim cßn lμ bÇu b¹n cña «ng. Lò chim quyÕn luyÕn
«ng. ¤ng yªu chóng b»ng t×nh yªu m¸u thÞt víi nh÷ng niÒm vui nho nhá, ®¬n s¬ vμ
gi¶n dÞ : "Trong ngãt bèn m−¬i n¨m, bªn m¸i chßi «ng l·o ngñ, hÇu nh− kh«ng cã lóc
nμo ngõng nghØ tiÕng chim kªu, [...] chiÒu nμo lò chim còng trë l¹i víi «ng, kªu lªn
nh÷ng tiÕng kªu nh− tiÕng kh¸nh lμm rén rÞp c¶ côm rõng vμ vui vÎ bÇu trêi". Cuéc
sèng cña v−ên chim chÝnh lμ bÇu trêi, lμ h¬i thë, lμ nhÞp thë, lμ nhÞp sèng, lμ t×nh c¶m
cña ®êi «ng, lμ søc sèng bÊt tËn cña m¶nh ®Êt mμ «ng ®ang tró ngô.
Ph¸ v−ên chim lμ chμ ®¹p lªn chÝnh t©m hån vμ thÓ x¸c «ng. Bom Mü ®èt ch¸y
v−ên chim, ®Èy nçi ®au xãt trong «ng ®Õn tét cïng : "Tèi nay [...] lμ mét ®ªm tèi tai biÕn
nhÊt" ®· x¶y ra trong gÇn bèn m−¬i n¨m dï ®êi «ng kh«ng Ýt ®au th−¬ng. MÊt ng−êi
th©n, «ng cßn v−ên chim, cßn m¶nh ®Êt th©n yªu lμm n¬i an ñi, chèn n−¬ng th©n, n¬i
tiÕp l¹i søc sèng cho ®êi «ng. MÊt v−ên chim, «ng mÊt tÊt c¶, cuéc ®êi «ng chèng chÕnh
biÕt bao. MÆc dï tr−íc ®ã, d−íi con m¾t tin t−ëng vμ kÝnh nÓ, cña ®«ng ®ñ mäi ng−êi,
«ng ®· x«ng pha nh− mét vÞ t−íng cøu ch÷a rõng, nh−ng giê ®©y, khi chØ cã mét m×nh,
®èi diÖn víi nh÷ng tiÕng kªu bÊt an cña ®μn chim, chóng kªu lªn vç c¸nh soμn so¹t,
tiÕng ®Ëp c¸nh ph©n v©n, tiÕng chim xao x¸c trªn ®Çu tr¸i tim «ng nh− rØ m¸u, «ng
thÊy lßng ®au ®ín qu¸. Nçi ®au tinh thÇn biÕn thμnh nçi ®au thÓ x¸c, khiÕn «ng ph¶i
hai lÇn lÊy tay ®ì ngùc m×nh : bμn tay «ng vÉn sê bÊu lªn ngùc. ¤ng thèt lªn ®au ®ín :

148
Trêi ¬i ! vμ buét miÖng rªn rØ : ch−a cã trËn nμo nh− vËy, thiÖt lμ ch−a cã mμ. Nh÷ng lêi
lÆp ®i lÆp l¹i Êy nh− béc lé r»ng, ng−êi nãi kh«ng tin vμo sù thËt tμn nhÉn x¶y ra, nãi
nh− ®ang trong c¬n mª s¶ng, bμng hoμng v× qu¸ ®ín ®au.
Bãng tèi mçi lóc mét ®en sÉm l¹i. Nh×n vμo bãng ®ªm mÞt mïng, nh− nh×n s©u
vμo qu¸ khø d»ng dÆc nh÷ng vÊt v¶ nhäc nh»n, mμ tiÕng vç c¸nh xao x¸c cña bÇy
chim nh− nh÷ng nèt nhÊn lμm nçi ®au nμy gäi vÒ nh÷ng nçi ®au kh¸c, sù kiÖn nμy
gîi sù kiÖn kh¸c. Giäng kÓ chuyÖn thËt tù nhiªn, suy nghÜ, håi t−ëng xen lÉn hμnh
®éng, cö chØ, lêi nãi, qu¸ khø ®an cμi hiÖn t¹i, khiÕn c¶ cuéc ®êi bèn m−¬i n¨m cña
«ng l·o hiÖn vÒ râ nÐt, sinh ®éng víi nh÷ng sù kiÖn ng¾n ngñi nh−ng chøa ®ùng ®Çy
nh÷ng d«ng b·o cña lÞch sö.
V−ên chim ®©u chØ lμ m¶nh ®Êt cña riªng «ng, nã cßn lμ c¨n cø cña c¸ch m¹ng :
v−ên chim cña «ng vμ c¸nh rõng trμm kÕ cËn võa lμ chç tèt nhÊt cho anh em c¸n bé
l¸nh nÐ, Èn n¸u, bé ®éi luån l¸ch qua rõng trμm dμy bÞt nμy ®Ó tiÕn ®¸nh chóng vμ
rót lui. Víi «ng l·o, b¶o vÖ v−ên chim võa lμ b¶o vÖ m¶nh ®Êt m×nh ®ang sèng, võa lμ
b¶o vÖ cho anh em bé ®éi, trong ®ã cã ®øa ch¸u néi duy nhÊt, t−¬ng øng víi hai t×nh
c¶m s©u nÆng nhÊt cña ®êi «ng : "C¸i chi tao døt bá ®−îc chí c¸i v−ên chim nμy víi
mÊy th»ng bé ®éi th× tao kh«ng døt ra ®−îc ®©u". Gi÷ v−ên chim cßn lμ mét nhiÖm vô
cña c¸ch m¹ng trao cho.
T×nh c¶m riªng vμ chung hoμ quyÖn. NiÒm ®au ®ín trong «ng ®· biÕn thμnh lßng
phÉn né nghiÕn ngÊu, s«i sôc. ¤ng thÒ sÏ b¶o vÖ v−ên chim ®Õn cïng. "Tao sÏ cho tôi
b©y biÕt tay. Rõng nμy lμ cña tao, dßng kinh lμ cña tao, c¶ v−ên chim nμy n÷a, tÊt c¶
®Òu lμ cña tôi tao hÕt". Nh÷ng ®iÖp tõ "cña tao, cña tôi tao", ®· kh¼ng ®Þnh chñ quyÒn
vμ lßng quyÕt t©m b¶o vÖ ®Õn giät m¸u cuèi cïng m¶nh ®Êt "ta yªu nh− m¸u thÞt"
(ChÕ Lan Viªn).
NÐt ®Æc t¶ «ng l·o ë phÇn ®Çu vμ cuèi c©u chuyÖn : "¤ng l·o ë trÇn, ®Çu buéc
kh¨n x−íc... må h«i t−¬m t−¬m ch¶y −ít c¶ l−ng «ng l·o, tÊm l−ng ch¸y n¾ng, vung
cao l−ìi cuèc lªn, tõ tõ n¾m chÆt bμn tay l¹i, «ng l·o gÇm gõ muèn hÐt thËt to" ®·
kh¾c ho¹ h×nh ¶nh tiªu biÓu cho ng−êi n«ng d©n Nam Bé : nghÌo khæ, lam lò nh−ng
kh«ng dÔ khuÊt phôc. Dï ë n¬i cïng trêi cuèi ®Êt, nh−ng nh÷ng biÕn ®éng lín cña lÞch
sö ®Êt n−íc ®Òu tr¶i qua sè phËn «ng, ghi dÊu Ên trùc tiÕp trong tõng m¶nh ®êi «ng :
chuyÖn c−íp ®Êt thêi thùc d©n, phong kiÕn, chuyÖn kh¸ng chiÕn ®Çy anh dòng hy
sinh thêi chèng thùc d©n Ph¸p, chuyÖn nh©n d©n bÞ khñng bè thêi ®en tèi cña c¸ch
m¹ng miÒn Nam, chuyÖn b¶o vÖ c¨n cø vμ lùc l−îng c¸ch m¹ng... V−ên chim lμ nh©n
chøng cña lÞch sö, mét lÞch sö ®au th−¬ng nh−ng còng rÊt anh dòng cña ®Êt n−íc.

149
 Tõ CU-BA
(Tè H÷u)

N¨m 1964, Tè H÷u ®Õn th¨m Cu-ba, mét ®Êt n−íc giμnh ®−îc tù do "míi d¨m
n¨m". VÎ ®Ñp rùc löa anh hïng cña con ng−êi còng nh− vÎ ®Ñp t−¬i rùc rì cña trêi ®Êt
®· cho¸n ngîp t©m hån nhμ th¬.
Anh viÕt cho em, tù ®¶o nμy
Cu-ba, hßn ®¶o Löa, ®¶o Say.
Nh©n d©n Cu-ba, d−íi sù l·nh ®¹o cña Phi-®en C¸t-xt¬-r«, ®· lμm cuéc c¸ch
m¹ng th¾ng lîi, lËt ®æ chÕ ®é ®éc tμi qu©n sù, giμnh lÊy tù do .Tuy vËy, Cu-ba vÉn
lu«n bÞ kÎ thï bao v©y vμ tÊn c«ng. Ngän löa c¸ch m¹ng lu«n lu«n ch¸y s¸ng vμ nãng
báng trªn ®Êt n−íc Cu-ba. H×nh ¶nh "hßn ®¶o Löa" mang ý nghÜa Êy.
"Nöa vßng tr¸i ®Êt, rÏ tÇng m©y". Nhμ th¬ nh− ®ang ®Õn mét thÕ giíi thÇn tiªn
víi mét vÎ ®Ñp léng lÉy ®Çy mμu s¾c Êm, nãng vμ s¸ng chãi cña c¶nh trêi biÓn :
N¾ng rùc trêi t¬ vμ biÓn ngäc
§¶o t−¬i mét d¶i lôa ®μo bay.
Trêi rùc rì mét mμu n¾ng ãng ¶ nh− t¬. C¸c tia n¾ng dÖt vμo nhau nh− nh÷ng
chïm t¬ lÊp l¸nh, rùc s¸ng kh¾p trêi ®Êt. BiÓn trong suèt vμ biÕc xanh nh− mμu ngäc.
Gi÷a khung trêi Êy lμ ®Êt n−íc Cu-ba, hßn ®¶o n»m gi÷a ®¹i d−¬ng xanh biÕc
hiÖn lªn nh− mét d¶i lôa ®μo t−¬i th¾m.
Mäi vÎ ®Ñp cña hßn ®¶o Cu-ba, tõ mμu n¾ng, mμu biÓn, mμu ®Êt ®ai ®Õn h−¬ng vÞ
ngät ®−êng, r−îu mËt, hoa tr¸i ®Òu kh¸c th−êng. Nã ®Ëm ®μ h¬n, nång nμn h¬n, rén
rμng h¬n, rùc rì h¬n, chãi chang h¬n víi n¾ng rùc, t−¬i d¶i lôa ®μo, ngät lÞm, xanh
biÕc, vμng n«ng tr¹i, rén bèn ph−¬ng. §Õn loμi ong xø së còng l¹c ®−êng trong khung
c¶nh mª hån, gi÷a nh÷ng mμu s¾c quyÕn rò, nh÷ng h−¬ng vÞ nång nμn. C¶ nh÷ng c©y
kÌ (mét lo¹i cä) ®øng bªn nhau, bu«ng tãc xanh, th¼ng hμng ch©n tr¾ng móa reo
trong giã còng ®Ñp nh− c¸c nμng tiªn kÐo nhau vÒ ®©y trÈy héi.
§¾m m×nh trong c¶nh ®Ñp l¹ th−êng Êy, nhμ th¬ thÊy lßng m×nh ng©y ngÊt, say
s−a : say rêi ®Êt, say sãng biÓn, say r−îu mËt, m¶i mª nh×n, m¶i nghe, mét sù cho¸ng
ngîp ®Õn cao ®é. §iÖp tõ "say", "m¶i" ®· béc lé tr¹ng th¸i mª say khi chiªm ng−ìng vÎ
anh hïng còng nh− vÎ ®Ñp cña ®Êt n−íc vμ s¶n vËt Cu-ba, mét tr¹ng th¸i d©ng hiÕn
toμn bé t©m hån.
Tõ vÎ ®Ñp léng lÉy, nång nμn cña c¶nh s¾c, chøa dùng bªn trong mét søc sèng
nhiÖt t×nh, rùc löa, mét tinh thÇn c¸ch m¹ng, nãng báng, sôc s«i cña ng−êi d©n Cu-
ba, nhμ th¬ nhí vÒ nh÷ng qu¸ khø ®au buån vμ hên c¨m cña ®Êt n−íc Cu-ba :
Mõng b¹n ngμy vui chÐn r−îu ®Çy
HÕt buån, ch−a hÕt nhí chua cay
Em ¬i, mÝa ngät tõng khi mÆn
M¸u trén bïn vun gèc mÝa nμy.
Qu¸ khø ®au th−¬ng nh−ng quËt c−êng cña ng−êi d©n Cu-ba, g¾n víi h×nh ¶nh
c©y mÝa. H×nh ¶nh c©y mÝa ®−îc nh¾c ®i nh¾c l¹i nhiÒu lÇn nh− nhÊn m¹nh biÓu
t−îng cña ®Êt n−íc Cu-ba, ®Êt n−íc cña mÝa ®−êng, mËt ngät. MÝa Cu-ba còng nh−

150
tre ViÖt Nam vËy. §ã lμ loμi c©y g¾n bã thuû chung víi m¶nh ®Êt vμ con ng−êi Cu-ba.
Søc sèng cña c©y mÝa còng lμ søc sèng m¹nh mÏ, s«i næi cña ng−êi d©n Cu-ba.
N©ng "chÐn r−îu ®Çy", nhμ th¬ t−ëng chõng trong vÞ ngät cña n−íc mÝa cã vÞ mÆn cña
m¸u, cã h×nh ¶nh ®au th−¬ng, roi vät trªn l−ng "thÞt tÝm bÇm". Nh÷ng ®au ®ín kÕt
thμnh hên c¨m Êy ®· ch¸y thμnh ngän löa c¸ch m¹ng. H×nh ¶nh Èn dô löa hên c¨m,
hoμ lÉn h×nh ¶nh ngän löa thËt "®· bïng, nh− mÝa", mét ngän löa th−êng ®· ch¸y th×
ch¸y mét c¸ch m·nh liÖt, sôc s«i, khã lßng dËp t¾t ®· kh¾c ho¹ søc sèng kiªn c−êng
cña ng−êi d©n Cu-ba.
Nh−ng qu¸ khø ®· qua, ®ªm ®· qua råi, hiÖn t¹i cña ®Êt n−íc Cu-ba lμ cuéc sèng
t−¬i ®Ñp trÎ trung víi nh÷ng buæi mai, biÓn xanh tr−íc mÆt, giã léng triÒu vui. Dï hai
con tμu Mü nh− nh÷ng bãng ma vÉn lën vën ngoμi kh¬i ®e do¹ vμ bao v©y Cu-ba,
nh−ng nh©n d©n Cu-ba quyÕt gi÷ g×n cuéc sèng tù do cña m×nh mμ h×nh ¶nh c« g¸i
®øng g¸c trªn bê biÓn lμ lêi kh¼ng ®Þnh Êy :
Chμo c« em g¸i, n÷ d©n qu©n
Sóng v¸c ngang vai, ®Ñp tuyÖt trÇn
Lãng l¸nh m¾t ®en nh×n biÓn biÕc
Tr−a hÌ ®øng g¸c, gi÷ ngμy xu©n !
§©y lμ mét bøc ch©n dung rÊt ®Ñp. §Ñp ë nh÷ng nÐt trÎ trung cña "c« g¸i lãng
l¸nh m¾t ®en" trªn nÒn biÓn biÕc, trong rùc rì n¾ng hÌ, nh−ng ®Ñp h¬n, lμ h×nh ¶nh
bÊt khuÊt, hiªn ngang cña Cu-ba, cuéc sèng míi trªn ®Êt n−íc Cu-ba ®−îc gäi lμ ngμy
xu©n. Ngμy xu©n còng lμ tuæi trÎ. "Gi÷ ngμy xu©n" lμ b¶o vÖ h¹nh phóc cña tuæi trÎ,
b¶o vÖ cuéc sèng t−¬i ®Ñp do c¸ch m¹ng Cu-ba ®em l¹i cho ®Êt n−íc.
Khi thèt lªn ®Ñp tuyÖt trÇn, nhμ th¬ ®· gäi ®óng tªn mäi Ên t−îng m¹nh mÏ vÒ
Cu-ba. NÕu nh− c¶nh vËt Cu-ba t¹o nªn mét vÎ ®Ñp rùc rì, quyÕn rò th× vÎ ®Ñp cña
tinh thÇn c¸ch m¹ng cña con ng−êi hßn ®¶o Löa, ®¶o anh hïng lμ mét vÎ ®Ñp cao c¶,
®¸ng kh©m phôc, mμ chØ nh÷ng ng−êi ®ang "cïng chung chiÕn hμo chèng ®Õ quèc
Mü" ngμy ®ã nh− nh÷ng ng−êi ViÖt Nam míi cã thÓ ®ång c¶m vμ thÊu hiÓu ®−îc vÎ
"tuyÖt trÇn" Êy. Vμ ®ã còng lμ niÒm xóc ®éng s©u xa khiÕn nhμ th¬ l¹i nhí vμ tù hμo
vÒ Tæ quèc ViÖt Nam trong t− thÕ bÊt khuÊt, kiªn c−êng.

151
 NGμY C¤NG §ÇU TI£N CñA Cu Tý
(Bïi HiÓn)

Víi giäng kÓ vui ®ïa, hãm hØnh, ®Çy t×nh th−¬ng yªu, c©u chuyÖn kÓ vÒ nh÷ng
c¶m xóc, suy nghÜ vμ viÖc lμm cña mét em bÐ trong ngμy ®Çu tiªn lμm mét viÖc lín
gióp bè mÑ : ch¨n nghÐ.
Cu Tý ch−a ®Õn tuæi ®i häc. Em ch−a ph¶i gióp bè mÑ bao giê. ViÖc lín nhÊt x−a
nay ®èi víi em míi chØ lμ lÊy c¸i ®iÕu cμy, xua gμ ®Ó nã ®õng vμo buång mæ thãc, vμ
ch¬i víi em bÐ «m nhau vËt, ®ó ®ën nh− chã con, l¨n qua l¨n l¹i.
Ph¶n øng ®Çu tiªn, bËt ra tøc th×, khi bè giao viÖc ch¨n nghÐ, lμ c©u nãi "− ø !"
cña cu Tý. §ã lμ mét c©u nãi quen thuéc võa nòng nÞu, võa tá th¸i ®é kh«ng ®ång ý
cña mäi trÎ em løa tuæi cu Tý.
Cu Tý t−ëng mÑ ñng hé m×nh. Kh«ng ngê mÑ còng muèn cu Tý ®i ch¨n nghÐ vμ
cßn khen cu C¸c ch¨n nghÐ rÊt giái : "Ch¨n con tr©u méng t−íng, h«m nμo còng no
kÒnh ra".
"Cu Tý cè n»m im thin thÝt kh«ng nhóc nhÝch" cã ý ®Ó mäi ng−êi quªn h¼n m×nh, tøc
quªn h¼n viÖc giao cu Tý ch¨n nghÐ. Thùc ra lμ cu Tý sî v× c¶ ®êi ch−a ph¶i lμm mét viÖc
rÊt mùc "quan träng" nh− ch¨n nghÐ bao giê, em kh«ng biÕt m×nh cã lμm næi kh«ng vμ
lμm nh− thÕ nμo.
Khi nghe bè kÓ : "ngoμi b·i vui l¾m..., cu Tý n»m im kh«ng cã ý kiÕn g×". Ch¾c em
®ang tù so s¸nh m×nh víi th»ng cu C¸c, thÊy nã còng ch¼ng lín h¬n g× m×nh. ViÖc nã
lμm ®−îc, ¾t Tý còng lμm ®−îc. H¬n n÷a, ngoμi b·i cßn cã ca n« ch¹y phμnh ph¹ch
cßn cã thuyÒn ®«ng l¾m... toμn nh÷ng ®iÒu hÊp dÉn, míi mÎ lμm sao. Cu Tý l¹i n»m
im ch−a tá ra ®ång ý song còng kh«ng ph¶i ph¶n ®èi nh− lóc ®Çu.
Bè nh¾c lÇn n÷a : "Gäi th»ng cu C¸c nã cïng ®i víi nhÐ. TiÕng v©... ©ng tù d−ng
buét ra nh−ng cßn ngËp ngõng nh− bÞ g·y ®«i", thÓ hiÖn vÎ miÔn c−ìng do dù, ng¹i
ngÇn cña cu Tý. Tuy nhiªn, nÕu ®i ch¨n nghÐ cïng cu C¸c, nhê cu C¸c quÊn rî cho
nghÐ, c¸i viÖc khã nhÊt, cã bÌ cã b¹n cã thÓ nhê cËy, cu Tý thÊy yªn t©m h¬n. Nªn
tiÕng v©ng lÇn sau cña em ®· gän h¬n mét Ýt, béc lé sù ®ång ý.
ChØ trong mét thêi gian ng¾n mμ t©m tr¹ng cu Tý ®· diÔn qua rÊt nhiÒu chÆng :
ph¶n ®èi, e sî, ng¹i ngÇn, miÔn c−ìng, råi ®ång ý ch−a thËt døt kho¸t. ThËt lμ nh÷ng
t©m tr¹ng qu¸ phøc t¹p ®èi víi cu Tý.
Võa ®ång ý xong th× l¹i bÞ anh chÞ trªu chäc, cu Tý cã vÎ dçi, em l¹i kÖ ch¼ng
muèn ®i ch¨n tr©u n÷a. Nh−ng sau khi t×m hiÓu, biÕt c¶ nhμ ai còng bËn, cu Tý
kh«ng cßn e ng¹i g× n÷a, ®i ®Õn quyÕt ®Þnh, ch¾c ch¾n lμ mét quyÕt ®Þnh chñ ®éng ®Çu
tiªn trong ®êi : ®i ch¨n nghÐ. NÕu nh− tr−íc ®ã Tý cßn ngÇn ng¹i, th× b©y giê em ®· tù
gi¸c vμ chñ ®éng. QuyÕt t©m Êy thÓ hiÖn b»ng ®éng t¸c døt kho¸t "bá tät n¾m c¬m vμo
tói..., phñi phñi tay, tiÕn tíi chuång tr©u". Cu Tý lín h¼n lªn b»ng tiÕng gäi cè r−ín
lªn, ch¾c gän gím b»ng ý thøc tù gi¸c vÓnh tai nghe tiÕng kÎng, b»ng viÖc tù nhñ,
"ph¶i ®i cho kÞp ng−êi ta chø", ch¼ng thÌm chê th»ng cu C¸c vèn lμ chç dùa tinh thÇn
cho cu Tý trong buæi ®Çu tiªn ch¨n nghÐ nμy.

152
 VÉn lμ mét em bÐ ngoan, muèn gióp ®ì bè mÑ, muèn ®−îc khen, muèn ®−îc mau
lín lªn ®Ó ®i häc, cu Tý ®· th¾ng ®−îc mäi ng¹i ngÇn trÎ th¬ ®Ó ®Õn víi mét c«ng viÖc
míi mÎ, ®Çy "quan träng" nμy. Cu Tý h«m nay ®· kh¸c h¼n, cu Tý h«m qua chØ biÕt
n« ®ïa nghÞch ngîm. Cu Tý h«m nay ®· lμ mét ng−êi lín, mét x· viªn, mét "n«ng
d©n" d−íi con m¾t mäi ng−êi. Cu Tý ®· "dòng c¶m" b−íc ra khái thÕ giíi trÎ th¬ chËt
hÑp cña em, mét thÕ giíi chØ cã con gμ m¸i ®en nhμ ta Êp në ®−îc m−êi hai con, u ®i
chî mua b¸nh ®óc, ®Ó ®Õn víi mét thÕ giíi réng r·i h¬n, tho¸ng ®·ng h¬n, vui vÎ h¬n,
míi mÎ h¬n : cã s«ng, cã b·i, cã ca n«, cã thuyÒn, cã ng−êi lμm viÖc ®«ng vui. Råi cßn
mét thÕ giíi n÷a cña cuéc ®êi ®i häc : cã chuyÖn B¸c Hå, cã chuyÖn gÆt lóa trong trang
s¸ch ®Çy høa hÑn còng ®ang chê ®ãn em.
H×nh ¶nh cu Tý cuèi truyÖn "bãng d¸ng lòn còn, thÊp trßn... Con nghÐ ngoan
ngo·n theo sau, b−íc ®i lon chon trªn bê ruéng mÊp m«", thËt ®¸ng yªu, ®Çy xóc
®éng. Tuæi cßn bÐ mμ em lμm mét viÖc ch¼ng bÐ chót nμo !
NÐt ®Æc s¾c cña c©u chuyÖn cßn ë ng«n ng÷ kÓ chuyÖn vμ miªu t¶ Cu Tý ®−îc gäi
lμ chó chμng, nghe võa th©n mËt, ©u yÕm, võa cã vÎ vui ®ïa, phï hîp víi c¸ch nh×n
cña mäi nh©n vËt kh¸c víi em. Cu Tý hiÖn lªn thËt hån nhiªn vμ ®¸ng yªu víi nh÷ng
hμnh ®éng : ngñ tÝt, róc ®Çu vμo n¸ch bè, nãi thÇm, n»m im thin thÝt, læm ngæm bß
dËy, võa kÐo quÇn võa d¾t nghÐ, miÖng c−êi lán lÎn, ®Æc biÖt víi t− thÕ hÕch mÆt, vÓnh
tai. Cã nh÷ng h×nh ¶nh rÊt hãm hØnh : chèc chèc l¹i chÐp miÖng nhai tåm tép, Cu Tý
thãt bông l«i, quÇn tôt xuèng gÇn ®Õn bÑn. Cã nh÷ng lóc t¸c gi¶ kÓ chuyÖn trùc tiÕp
b»ng ng«n ng÷ cu Tý : "Ch¶ lμ s½n cu Tý ®øng c¹nh ®Êy mμ. ThÕ cã tøc kh«ng [...]
Gím hä kÐo ®i hμng dμi. §«ng thËt ! [...] Th«i ch¼ng thÌm chê th»ng kia n÷a". Nh−ng
cã lóc t¸c gi¶ võa kh¼ng ®Þnh mμ ph¸n ®o¸n t©m lý cu Tý. Ch¾c chó chμng ®ang nghÜ
ghª l¾m. Nh−ng ch−a biÕt chμng Tý ta còng ch¼ng cã suy nghÜ qu¸i g× ®©u − ¸i dμ, l¹i
cßn chuyÖn ®i häc n÷a c¬ ®Êy... Ch¼ng biÕt v× ®· hÕt th¾c m¾c hay lμ v× ®ang bËn gÆm
mÊy h¹t nÕp dÝnh ë ngãn tay ! §©y lμ giäng ng−êi lín kÓ chuyÖn trÎ em, võa ©u yÕm,
võa vui ®ïa hãm hØnh víi c¸ch kÓ tù nhiªn, dÝ dám : MÆc ai th¶o luËn cø th¶o luËn...
cu Tý cø ngñ ngon lμnh − Buån t×nh, chó chμng nãi chuyÖn mét m×nh, t¹o nªn vÎ hÊp
dÉn cña c©u chuyÖn.
Nh÷ng ngμy ®Çu tiªn, ngμy ®Çu tiªn ®i häc, ngμy ®Çu tiªn gÆp gì th−êng ®Ó l¹i
nh÷ng Ên t−îng khã phai mê. Ngμy cã Ých ®Çu tiªn trong ®êi cña cu Tý ®· tr«i qua
kh«ng thÇm lÆng mμ ®Çy ¾p c¶m xóc, më ®Çu cho mét cuéc ®êi ®Çy ý nghÜa cña em
mai sau. ChÝnh v× thÕ mμ t¸c gi¶ ®Æt tªn c©u chuyÖn lμ Ngμy c«ng ®Çu tiªn cña cu Tý.

153
 NH÷NG C¸NH BUåM
(Hoμng Trung Th«ng)

Trong t©m trÝ chóng ta, tõ tuæi Êu th¬ ®Õn lóc tr−ëng thμnh, ai ®· ch¼ng tõng cã
h×nh ¶nh mét con thuyÒn, mét c¸nh buåm m¬ −íc ! Víi tuæi th¬, mét m¶nh giÊy, mét
mÈu gç còng cã thÓ trë thμnh con thuyÒn víi c¸nh buåm t−ëng t−îng ®Ó göi vμo ®ã
biÕt bao kh¸t väng khi ta th¶ con thuyÒn vμo c¸i mªnh m«ng cña mÆt hå hay dßng
n−íc xiÕt ch¶y tr−íc hiªn nhμ nh÷ng ngμy m−a. Bμi th¬ Nh÷ng c¸nh buåm cña Hoμng
Trung Th«ng ®· ®Ó l¹i Ên t−îng khã phai mê v× ®· nãi lªn ®−îc nh÷ng ®iÒu s©u kÝn Êy
cña t©m hån.
Bμi th¬ lμ nh÷ng lêi t©m sù vÒ kh¸t väng cña ng−êi cha víi ®øa con th¬ bÐ cña
m×nh. Tr−íc m¾t chóng ta, mét kh«ng gian biÓn c¶ sím mai më ra rùc s¸ng, tinh
khiÕt vμ v« tËn : ¸nh mÆt trêi rùc rì biÓn xanh, c¸t mÞn, biÓn trong, ¸nh mai hång.
Trªn nÒn biÓn mai n¾ng sím Êy, bãng hai cha con b−íc ®i bªn nhau, lång léng in trªn
nÒn biÓn c¶ nh− hai c¸nh buåm mét to mét nhá ®ang h−íng ra kh¬i xa. Mét kh«ng
gian mçi lóc mét tr¶i ra mªnh m«ng, tõ bê c¸t ®Õn biÓn, trêi n−íc, tõ c¸nh buåm tíi
ch©n trêi. C¸i v« h¹n cña kh«ng gian Êy ®−îc gîi bëi nh÷ng tõ chØ kh«ng gian kh«ng
x¸c ®Þnh, kh«ng giíi h¹n : xa kia, n¬i xa, cuèi ch©n trêi, c¸nh buåm ®i m·i, xa th¼m,
biÓn kh¬i v« tËn... Kh«ng gian kho¸ng ®¹t v« cïng Êy ®· sèng lªn nh÷ng xóc c¶m kh¸t
väng trong lßng ng−êi cha vμ trong c¶ lßng con.
§èi víi ng−êi cha, b¾t ®Çu lμ nh÷ng c¶m nhËn vÒ mét ngμy mai rùc rì, lμ mét sù
chë che, ©u yÕm cho nh÷ng b−íc ®i ®Çu ®êi cña con..
Buæi mai trªn biÓn tinh kh«i, trong trÎo, réng r·i vμ bao la, chÝnh lμ h×nh ¶nh mét
t−¬ng lai ®Çy høa hÑn ®ang chê ®ãn tuæi th¬ con. §iÖp ng÷ cha d¾t tay con nh− nhÊn
m¹nh r»ng, bμn tay cha sÏ v÷ng ch·i d¾t con ®Õn gÇn cuéc sèng mªnh m«ng, ®Çy kh¸t
väng nh− biÓn c¶. Nghe tiÕng b−íc ch©n con, nh×n h×nh bãng "ch¾c nÞch" cña con, ng−êi
cha "lßng vui ph¬i phíi" thÊy bªn m×nh mét ®øa con ®ang dÇn lín kh«n.
Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn cña mét cuéc sèng tinh thÇn cao ®Ñp, cña tuæi
b¾t ®Çu lín kh«n chÝnh lμ m¬ −íc, lμ xóc c¶m kh¸t väng. VËy nªn, ng−êi cha l¹i cμng
sung s−íng bao nhiªu tr−íc nh÷ng c©u hái cña con, nh÷ng c©u hái cña niÒm khao
kh¸t t×m hiÓu, h−íng tíi biÓn réng, h−íng tíi ch©n trêi :
Cha ¬i ! Sao xa kia chØ thÊy n−íc, thÊy trêi
Kh«ng thÊy nhμ, kh«ng thÊy c©y,
kh«ng thÊy ng−êi ë ®ã ?
C¸nh buåm tr¾ng xa xa trªn mÆt biÓn mªnh m«ng theo lêi chØ dÉn cña cha, ®·
kh¬i dËy nh÷ng kh¸t väng cña con, ®Õn nh÷ng thÕ giíi míi, ®Õn nh÷ng n¬i cha ch−a
hÒ ®i ®Õn :
Cha m−în cho con buåm tr¾ng nhÐ
§Ó con ®i...
C¸nh buåm b©y giê kh«ng chØ cßn lμ mét c¸nh buåm tr¾ng cô thÓ nμo ®ã mμ ®· lμ
h×nh ¶nh Èn dô chë bao kh¸t väng con ng−êi. Nh÷ng lêi nãi ng©y th¬ vÒ −íc m¬ con ®·
ch¹m tíi n¬i s©u th¼m cña lßng cha : còng ®· cã thêi cha tõng cã nh÷ng −íc m¬ ®Ñp ®Ï

154
nh− c¸nh buåm, réng lín nh− biÓn c¶, gièng nh− con giê ®©y vËy. Phót gi©y tr−íc biÓn
c¶, trong tiÕng sãng thÇm th× nμy, cha gÆp l¹i ®−îc nh÷ng −íc m¬ Êy cña tuæi trÎ
m×nh. §ã lμ nh÷ng −íc m¬ vÒ nh÷ng ®iÒu cao ®Ñp trong cuéc sèng mμ c¸nh buåm vμ
biÓn réng lμ h×nh ¶nh t−ëng t−îng râ nhÊt cho kh¸t väng Êy. Sù tuÇn hoμn, lÆp l¹i
cña h×nh ¶nh c¸nh buåm m¬ −íc trong t©m hån c¶ cha vμ con ®· kh¼ng ®Þnh −íc m¬
cña con ng−êi lμ bÊt diÖt, lμ m·i m·i.
BiÕt −íc m¬ vμ cã nh÷ng −íc m¬ ®Ñp, ®ã lμ mét phÈm chÊt cao quý cña con ng−êi.
Kh¸t väng ®i xa, t×m hiÓu nh÷ng ch©n trêi míi l¹, nh÷ng miÒn ®Êt míi, chinh phôc
biÓn c¶ lμ kh¸t väng mu«n ®êi cña nh©n lo¹i. Nhê kh¸t väng Êy, loμi ng−êi ®· cã mét
Cri-xtèp C«-l«ng t×m ra ch©u Mü, mét Ma-gien-l¨ng ®i vßng quanh thÕ giíi, mét La-®a-
Ðp ®Õn víi ch©u Nam Cùc...
Tõ tuæi Êu th¬, trong mçi con ng−êi ®Òu cã nh÷ng m¬ −íc, nh÷ng c¸nh buåm cña
riªng m×nh. Dï lín dï nhá, nh÷ng −íc m¬ Êy, nh÷ng c¸nh buåm Êy ngμy mét lín lªn
®−a con ng−êi vμo cuéc sèng, gióp hä dòng c¶m h¬n, nhiÖt t×nh h¬n, t¸o b¹o h¬n trong
chinh phôc cuéc sèng, trong sù kh¼ng ®Þnh m×nh. NÐt l·ng m¹n, kh¸t khao mang tÝnh
vÜnh cöu trong h×nh ¶nh "nh÷ng c¸nh buåm" cña bμi th¬ lμ ë chç ®ã.

155
 LμNG
(Kim L©n)

TruyÖn ng¾n Lμng tËp trung nãi vÒ lßng yªu n−íc cña «ng Hai. Mét lßng yªu n−íc
cã néi dung cô thÓ : tr−íc hÕt lμ yªu c¸i lμng, n¬i ch«n rau c¾t rèn cña m×nh. Sau
C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, lßng yªu lμng ®· trë thμnh lßng yªu n−íc. Lμng vμ n−íc ®·
hoμ hîp lμm mét trong t×nh c¶m vμ ý nghÜ cña mçi con ng−êi.
¤ng Hai yªu c¸i lμng Chî DÇu cña «ng b»ng mét t×nh yªu rÊt ®Æc biÖt. §ã lμ n¬i
tæ tiªn sinh c¬ lËp nghiÖp, n¬i «ng sinh ra vμ lín lªn. BiÕt bao t×nh c¶m ®· g¾n bã «ng
víi c¶nh vËt, víi d©n lμng n¬i m¶nh ®Êt quª h−¬ng Êy. V× thÕ mμ mçi khi nãi vÒ c¸i
lμng Chî DÇu Êy «ng ®Òu nãi b»ng mét giäng "say mª n¸o nøc l¹ th−êng". ¤ng yªu tÊt
c¶ nh÷ng g× ë lμng «ng khiÕn «ng tù hμo : "nhμ ngãi san s¸t, sÇm uÊt nh− tØnh", ®−êng
trong lμng "toμn l¸t ®¸ xanh", c¸i sinh phÇn ®Ñp cña mét viªn quan to... Trong con
m¾t «ng, c¸i g× cña lμng Chî DÇu còng lín h¬n h¼n thiªn h¹ : tõ c¸i phßng th«ng tin
tuyªn truyÒn "s¸ng sña vμ réng r·i nhÊt vïng" ®Õn c¸i chßi ph¸t thanh trong lμng, råi
®Õn c©y lóa ngoμi ®ång... «ng yªu lμng «ng ®Õn møc say mª, h·nh diÖn, tù hμo v× lμng
m×nh cã c¶ mét bÒ dμy lÞch sö, võa giμu cã, võa ®éc ®¸o.
Tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, lßng yªu lμng cña «ng Hai cã nh÷ng chuyÓn biÕn râ
rÖt.
Tr−íc kia, «ng h·nh diÖn v× lμng «ng giμu cã, to ®Ñp, cã c¸i sinh phÇn cña cô
Th−îng "v−ên hoa, c©y c¶nh nom nh− ®éng Êy". Sau C¸ch m¹ng, nhê gi¸c ngé chÝnh
trÞ, «ng l¹i tù hμo vÒ kh«ng khÝ c¸ch m¹ng s«i næi cña lμng «ng (nh÷ng buæi tËp qu©n
sù, nh÷ng hè, nh÷ng ô, nh÷ng giao th«ng hμo chiÕn ®Êu), sung s−íng tr−íc nh÷ng
thay ®æi cña lμng (phßng th«ng tin, chßi ph¸t thanh)... Cuéc ®êi vμ sè phËn «ng thùc
sù g¾n bã víi nh÷ng b−íc th¨ng trÇm cña lμng.
§èi víi «ng Hai, lßng yªu lμng thùc chÊt lμ lßng yªu n−íc. Tõ sau C¸ch m¹ng
th¸ng T¸m, lμng vμ n−íc ®· hoμ lμm mét trong t×nh c¶m vμ ý nghÜ cña «ng. Mäi suy
nghÜ cña «ng vÒ lμng m×nh ®Òu g¾n víi n−íc, víi c¸ch m¹ng vμ kh¸ng chiÕn. ¤ng tù
hμo v× lμng «ng h¨ng h¸i tham gia c¸ch m¹ng, tÝch cùc chuÈn bÞ kh¸ng chiÕn. B¶n
th©n «ng rÊt nhiÖt t×nh cïng víi mäi ng−êi ®i ®μo ®−êng, ®¾p ô ®Ó c¶n giÆc vμ tha
thiÕt muèn ë l¹i lμng ®Ó trùc tiÕp chiÕn ®Êu...
Lßng yªu n−íc cña «ng Hai ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch c¶m ®éng qua diÔn biÕn t©m
tr¹ng cña «ng. T¸c gi¶ ®· s¸ng t¹o ra mét t×nh huèng (cã tin thÊt thiÖt vÒ c¸i lμng
Chî DÇu ®· ®i theo giÆc), ®Æt nh©n vËt vμo trong t×nh huèng ®ã ®Ó miªu t¶ vμ ph©n
tÝch t©m tr¹ng, th¸i ®é vμ t×nh c¶m cña nh©n vËt.
Khi nghe mét ng−êi ®μn bμ míi t¶n c− tõ d−íi xu«i lªn nãi : "C¶ lμng chóng nã
ViÖt gian theo T©y", cæ «ng Hai "nghÑn ®¾ng l¹i, da mÆt tª r©n r©n". ¤ng "lÆng ®i
t−ëng nh− ®Õn kh«ng thë ®−îc". ¤ng c¶m thÊy ®au ®ín vμ nhôc nh· v× c¸i lμng Chî
DÇu yªu quý cña m×nh ®· theo giÆc, lμm ViÖt gian. Lμng víi n−íc trë thμnh ®èi ®Þch.
Kh«ng chÞu ®ùng næi c¸i tin nhôc nh· Êy, "«ng vê ®øng l¶ng ra chç kh¸c", råi ®i
th¼ng, "cói g»m mÆt xuèng mμ ®i". VÒ ®Õn nhμ, «ng "n»m vËt ra gi−êng". N−íc m¾t

156
«ng "cø trμn ra" khi nh×n lò con vμ ®au ®ín nghÜ r»ng : "Chóng nã còng lμ trÎ con
lμng ViÖt gian ®Êy − ?", «ng c¨m ghÐt bän theo T©y, ph¶n béi lμng, ph¶n béi Tæ quèc.
Vμ kh«ng k×m næi ®au ®ín, nhôc nh· vμ c¨m giËn, «ng n¾m chÆt hai tay vμ rÝt lªn :
"Chóng bay ¨n miÕng c¬m hay miÕng g× vμo måm mμ ®i lμm c¸i gièng ViÖt gian b¸n
n−íc ®Ó nhôc nh· thÕ nμy !" Nçi ®au ®ín, nhôc nh· vμ lo sî cña «ng Hai lªn tíi cao ®é
khi nghe tin nh©n d©n c¸c ®Þa ph−¬ng cã ng−êi lμng Chî DÇu t¶n c− ®Õn, hä tÈy chay
d©n lμng «ng. "§©u ®©u cã ng−êi Chî DÇu ng−êi ta còng ®uæi nh− ®uæi hñi". Mô chñ
nhμ ®· ®uæi khÐo vî chång con c¸i «ng ra khái nhμ. ¤ng Hai l©m vμo hoμn c¶nh bÕ
t¾c, tuyÖt ®−êng sinh sèng. Kh«ng thÓ trë vÒ lμng, v× "vÒ lμng lμ bá kh¸ng chiÕn, bá
Cô Hå". Còng kh«ng thÓ ®i ®©u, v× "ë ®©u ng−êi ta còng ®uæi ng−êi lμng Chî DÇu"...
M©u thuÉn ®Õn ®©y ®· ph¸t triÓn víi cao trμo vμ t©m tr¹ng cña «ng Hai còng ®−îc
béc lé s©u s¾c vμ c¶m ®éng h¬n bao giê hÕt.
Tõ ng−êi rÊt tù hμo, kiªu h·nh vÒ c¸i lμng cña m×nh, giê ®©y, «ng Hai c¶m thÊy
nhôc nh·, xÊu hæ v× nã. Lóc nμo «ng còng n¬m níp lo sî ng−êi ta biÕt, ng−êi ta bμn
t¸n ®Õn c¸i viÖc nhôc nh· ª chÒ cña lμng «ng. Vμ lóc nμo «ng còng sèng trong mÆc
c¶m chÝnh «ng lμ ng−êi cã lçi, cã téi trong c¸i viÖc c¶ lμng «ng theo T©y chèng l¹i
kh¸ng chiÕn, chèng l¹i Cô Hå. ¤ng chØ cßn biÕt t©m sù víi ®øa con nhá vÒ nçi oan øc cña
m×nh. DÉu lμng «ng ®· theo giÆc nh−ng bè con «ng vÉn mét lßng theo kh¸ng chiÕn,
theo c¸ch m¹ng.
Tõ ®au ®ín, nhôc nh·, «ng Hai rÊt vui s−íng khi nhËn ®−îc tin lμng «ng bÞ giÆc
ph¸, nhμ «ng bÞ giÆc ®èt, cã nghÜa lμ lμng «ng kh«ng theo giÆc. "T©y nã ®èt nhμ t«i råi
«ng chñ ¹. §èt nh½n". Thùc ra, c¸i tin c¶ lμng Chî DÇu "ViÖt gian theo T©y" lμ thÊt
thiÖt, lμ "l¸o hÕt, ch¼ng cã g× sÊt. Toμn lμ sai sù môc ®Ých c¶" ! ¤ng Hai "cø móa tay
lªn mμ khoe c¸i tin Êy cho mäi ng−êi". Vui mõng v× nhμ m×nh bÞ ®èt ! Mét niÒm vui
thËt kú l¹ thÓ hiÖn mét c¸ch ®au xãt vμ c¶m ®éng tinh thÇn yªu n−íc vμ c¸ch m¹ng
cña ng−êi d©n ViÖt Nam trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng x©m l−îc. §èi víi hä, tr−íc hÕt
vμ trªn hÕt lμ Tæ quèc. Hä s½n sμng hy sinh tÊt c¶ v× Tæ quèc.

157
 §åNG CHÝ
(ChÝnh H÷u)

§ång chÝ lμ mét trong nh÷ng bμi th¬ tiªu biÓu nhÊt cña ChÝnh H÷u. Bμi th¬ ®−îc
s¸ng t¸c vμo n¨m 1948 lμ n¨m cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p cña ta hÕt søc gay
go, quyÕt liÖt. Trong bμi th¬ nμy, t¸c gi¶ ®· tËp trung thÓ hiÖn mèi t×nh keo s¬n g¾n bã,
ngîi ca t×nh ®ång chÝ gi÷a nh÷ng ng−êi lÝnh trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng thùc
d©n Ph¸p.
Bμi §ång chÝ ®−îc viÕt b»ng bót ph¸p hiÖn thùc. NhiÒu chi tiÕt, h×nh ¶nh th¬
®−îc ch¾t läc tõ cuéc sèng thùc cña ng−êi lÝnh. Lêi th¬ võa méc m¹c, gi¶n dÞ, võa c«
®äng hμm sóc, cã søc kh¸i qu¸t cao vèn rÊt tiªu biÓu cho phong c¸ch th¬ ChÝnh H÷u.
Bμi th¬ tù nã chia lμm ba ®o¹n, ®o¹n nμo còng ®−îc kÕt thóc b»ng mét c©u kÕt
®äng nhiÒu ý nghÜa s©u s¾c vμ cã søc vang déi s©u xa trong lßng ng−êi ®äc.
Nh÷ng ng−êi lÝnh ë ®©y xuÊt th©n tõ n«ng th«n, vèn xa l¹, kh«ng hÒ quen biÕt
nhau. Hång Nguyªn trong bμi Nhí còng tõng thÓ hiÖn sù thùc Êy : "Lò chóng t«i −
Bän ng−êi tø xø...". ChÝnh H÷u diÔn t¶ ®iÒu ®ã b»ng nh÷ng h×nh ¶nh mang ý nghÜa
kh¸i qu¸t :
Quª h−¬ng anh n−íc mÆn ®ång chua
Lμng t«i nghÌo ®Êt cμy lªn sái ®¸
Quª h−¬ng xa c¸ch nhau, mçi ng−êi mét n¬i. Ng−êi ë miÒn biÓn ("n−íc mÆn ®ång
chua"), ng−êi ë vïng ®åi nói ("®Êt cμy lªn sái ®¸") Song dï xa c¸ch nhau, dï kh¸c
nhau, nh−ng ®Òu lμ quª h−¬ng cña lam lò, vÊt v¶, ®ãi nghÌo. §ã lμ mét trong nh÷ng
nguyªn cí lμm cho hä vèn xa l¹ mμ trë nªn gÇn gòi víi nhau.
Tuy ë nh÷ng ph−¬ng trêi kh¸c nhau, "ch¼ng hÑn quen nhau", nh−ng cïng sèng vμ
chiÕn ®Êu víi nhau trong mét ®éi ngò, nh÷ng ng−êi lÝnh ®· tù nguyÖn g¾n bã víi
nhau :
Sóng bªn sóng, ®Çu s¸t bªn ®Çu
§ªm rÐt chung ch¨n thμnh ®«i tri kû
Nh÷ng h×nh ¶nh ®ã ®· diÔn t¶ thËt cô thÓ vμ c« ®äng sù g¾n bã gi÷a nh÷ng ng−êi
®ång chÝ cïng nhau chiÕn ®Êu (sóng bªn sóng), cïng chung mét lý t−ëng, mét ý chÝ
(®Çu s¸t bªn ®Çu). Sù g¾n bã mçi lóc cμng thªm s©u s¾c : tõ sóng bªn sóng ®Õn ®Çu
s¸t ®Çu, råi th©n thiÕt h¬n n÷a lμ ®¾p chung ch¨n, thμnh tri kû.
§o¹n ®Çu cña bμi th¬ ®−îc kÕt thóc b»ng hai ch÷ "§ång chÝ" lμm s¸ng lªn néi
dung, ý nghÜa cña c¶ ®o¹n th¬. Nã gi¶i thÝch v× sao nh÷ng ng−êi lÝnh tõ bèn ph−¬ng
trêi xa l¹, kh«ng hÑn gÆp nhau mμ bçng trë thμnh th©n thiÕt h¬n m¸u thÞt. §ã lμ sù
g¾n bã gi÷a nh÷ng ng−êi lÝnh cïng chung mét lý t−ëng chiÕn ®Êu, lμ sù g¾n bã kú
diÖu, thiªng liªng vμ míi mÎ cña t×nh ®ång chÝ.

*
* *

158
 Nh÷ng ng−êi lÝnh, nh÷ng ng−êi ®ång chÝ Êy ra ®i chiÕn ®Êu víi mét tinh thÇn tù
nguyÖn.
Hä vèn g¾n bã s©u nÆng víi ruéng n−¬ng, víi c¨n nhμ th©n thiÕt, nh−ng còng s½n
sμng rêi bá tÊt c¶ ®Ó ra ®i giÕt giÆc. Vμ t×nh c¶m cña quª h−¬ng ®èi víi nh÷ng ng−êi
lÝnh còng thËt lμ tha thiÕt : "GiÕng n−íc gèc ®a nhí ng−êi ra lÝnh". Nhμ th¬ ®· dïng
nh÷ng h×nh ¶nh quen thuéc vμ tiªu biÓu cña mäi lμng quª ViÖt Nam nh− biÓu t−îng
cña quª h−¬ng nh÷ng ng−êi lÝnh n«ng d©n. GiÕng n−íc, gèc ®a kh«ng chØ lμ c¶nh vËt
mμ cßn lμ lμng quª, lμ d©n lμng. C¶nh vËt ë ®©y ®−îc nh©n c¸ch ho¸, nh− cã linh hån
h−íng theo ng−êi lÝnh.
Nh÷ng ng−êi lÝnh g¾n bã víi nhau, cïng nhau chÞu ®ùng nh÷ng thiÕu thèn, khã
kh¨n, gian khæ, c¶m th«ng vμ chia sÎ víi nhau tÊt c¶ :
Anh víi t«i biÕt tõng c¬n ín l¹nh
Sèt run ng−êi vÇng tr¸n −ít må h«i
¸o anh r¸ch vai
QuÇn t«i cã vμi m¶nh v¸
MiÖng c−êi buèt gi¸
Ch©n kh«ng giμy...
Th¬ ca kh¸ng chiÕn khi nãi tíi nh÷ng gian khæ cña ng−êi lÝnh th−êng nãi rÊt
nhiÒu tíi c¸i l¹nh, c¸i rÐt. §o¹n th¬ thø hai nμy kÕt thóc b»ng c©u : "Th−¬ng nhau tay
n¾m lÊy bμn tay". Mét sù c¶m th«ng, chia sÎ võa ch©n thμnh võa biÕt bao tha thiÕt.
Ng−êi ta b¶o bμn tay biÕt nãi lμ thÕ. H×nh ¶nh kÕt thóc ®o¹n th¬ thø hai nμy ®· c¾t
nghÜa v× sao nh÷ng ng−êi lÝnh cã thÓ v−ît qua ®−îc mäi thö th¸ch, thiÕu thèn, gian
khæ : xa quª h−¬ng, quÇn ¸o r¸ch v¸, ch©n kh«ng giμy, mïa ®«ng gi¸ l¹nh, nh÷ng c¬n
sèt rÐt "run ng−êi"... H¬i Êm cña t×nh ®ång chÝ truyÒn cho nhau ®· gióp ng−êi lÝnh
th¾ng ®−îc tÊt c¶.

*
* *

§o¹n cuèi cña bμi th¬ cã ba dßng :

§ªm nay rõng hoang s−¬ng muèi
§øng c¹nh bªn nhau chê giÆc tíi
§Çu sóng tr¨ng treo.
Sau nh÷ng c©u th¬ tù do ®ang tr¶i dμi : "§ªm nay rõng hoang s−¬ng muèi...", c©u
kÕt thu vμo trong bèn ch÷ lμm nhÞp th¬ ®ét ngét thay ®æi, dån nÐn, ch¾c gän, g©y sù
chó ý cho ng−êi ®äc. Trong ®ªm phôc kÝch ®Þch, ng−êi lÝnh bçng ph¸t hiÖn ra mòi
sóng nh− treo mét vÇng tr¨ng ? Tõ "treo" ®· t¹o nªn mét mèi quan hÖ bÊt ngê, ®éc
®¸o, nèi liÒn mÆt ®Êt víi bÇu trêi, gîi cho ng−êi ®äc nh÷ng liªn t−ëng thó vÞ. Trong
mét hoμn c¶nh hÕt søc gian khæ, khèc liÖt, trong ®ªm ®«ng gi¸ l¹nh gi÷a mét kh«ng
gian "rõng hoang s−¬ng muèi", ng−êi lÝnh vÉn t×m thÊy chÊt th¬ bay bæng, vÎ ®Ñp bÊt
ngê cña vÇng tr¨ng. H×nh ¶nh "§Çu sóng tr¨ng treo" ®−îc ph¸t hiÖn qua ®«i m¾t, nãi
®óng h¬n lμ qua t©m hån nh¹y c¶m cña ng−êi lÝnh. Trong cuéc chiÕn ®Êu gian khæ,
l·ng m¹n võa lμ ph−¬ng thøc ®Ó tån t¹i, võa lμ ®«i c¸nh n©ng ®ì ng−êi lÝnh v−ît lªn

159
trªn mäi thö th¸ch khèc liÖt cña hoμn c¶nh. C©u th¬ gãp phÇn lý gi¶i søc m¹nh cña
ng−êi lÝnh trong nh÷ng n¨m kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p hÕt søc gian khæ.
Ph¸t hiÖn ra chÊt th¬ bay bæng trong mét hoμn c¶nh gian khæ, khèc liÖt, ®ã lμ mét
trong nh÷ng ph−¬ng diÖn thÓ hiÖn tμi n¨ng th¬ ca cña ChÝnh H÷u. C©u th¬ kÕt cña
bμi §ång chÝ ®· n©ng h×nh ¶nh cô thÓ, hiÖn thùc cña ng−êi lÝnh g¸c ®ªm gi÷a n¬i
"rõng hoang s−¬ng muèi" lªn thμnh mét biÓu t−îng ®Ñp, thi vÞ cña ng−êi lÝnh canh
g¸c ®Êt trêi Tæ quèc. "§Çu sóng tr¨ng treo" lμ mét h×nh ¶nh ®éc ®¸o, ®Çy chÊt th¬ vμ
cã ý nghÜa kh¸i qu¸t cao. Chóng ta hiÓu v× sao ChÝnh H÷u ®· lÊy c©u th¬ nμy ®Æt tªn
cho c¶ tËp th¬ cña m×nh.

160
 MÑ V¾NG NHμ
(NguyÔn Thi)

Nhμ v¨n NguyÔn Thi vèn quª ë miÒn B¾c (x· H¶i An, huyÖn H¶i HËu, tØnh Nam
§Þnh), nh−ng «ng ®· tõng sèng vμ chiÕn ®Êu ë miÒn Nam. G¾n bã s©u nÆng víi n«ng
th«n miÒn Nam, «ng yªu tha thiÕt tõ c¶nh vËt ®Õn con ng−êi, th«ng thuéc t©m lý vμ
tiÕng nãi cña ng−êi n«ng d©n Nam Bé h¬n ai hÕt. ¤ng trë thμnh nhμ v¨n cña ng−êi n«ng
d©n Nam Bé anh hïng trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng ®Õ quèc Mü cøu n−íc.
Ng−êi ®äc ®· tõng biÕt chÞ ót TÞch − ng−êi mÑ, ng−êi vî, ng−êi chiÕn sÜ anh hïng
− qua tËp truyÖn ký Ng−êi mÑ cÇm sóng, cña NguyÔn Thi. TruyÖn ng¾n MÑ v¾ng nhμ
lÇn nμy chñ yÕu viÕt vÒ ®¸m trÎ, con chÞ ót TÞch khi mÑ v¾ng nhμ. NguyÔn Thi ®· viÕt
vÒ lò trÎ víi tÊt c¶ t×nh th−¬ng mÕn, n©ng niu, béc lé sù th«ng th¹o vμ am hiÓu s©u
s¾c t©m lý trÎ th¬.
NguyÔn Thi ®· tËp trung kh¾c ho¹ h×nh ¶nh nh÷ng ®øa con chÞ ót khi chÞ v¾ng
nhμ ®i chiÕn ®Êu. Trong ®¸m trÎ ®¸ng quý, ®¸ng yªu Êy, næi bËt lªn h×nh ¶nh em BÐ.
Nh©n vËt trung t©m cña lò trÎ con nμy ®· ®−îc t¸c gi¶ miªu t¶ trong nhiÒu mèi quan
hÖ : ®èi víi c¸c em, ®èi víi mÑ vμ ®èi víi cuéc kh¸ng chiÕn.
Nh©n vËt BÐ, qua ngßi bót ®Çy tr×u mÕn cña NguyÔn Thi hiÖn lªn víi nhiÒu phÈm
chÊt tèt ®Ñp, nhiÒu ®øc tÝnh ®¸ng yªu. Tuy vÉn cßn ng©y th¬ nh−ng em th−¬ng yªu
mÑ nhÊt mùc, sím biÕt nh−êng nhÞn, th−¬ng yªu c¸c em. BÐ lμ mét ng−êi chÞ th«ng
minh, ®¶m ®ang, th¸o v¸t tr«ng nom ch¨m sãc c¸c em, bμy trß ch¬i cho c¸c em ®Ó mÑ
yªn t©m ®i ®¸nh giÆc. BÐ cã nguyÖn väng, cã m¬ −íc thËt chÝnh ®¸ng lμ ®−îc ®i häc,
®−îc trë thμnh c« gi¸o. Ngoμi bæn phËn chñ yÕu lμ mét ng−êi chÞ thay mÑ ch¨m lo,
s¨n sãc, d¹y dç lò em nhá khi mÑ v¾ng nhμ, BÐ cßn trùc tiÕp tham gia chiÕn ®Êu : ®−a
giïm th− ho¶ tèc cña c« giao liªn, theo dâi cuéc chiÕn ®Êu cña m¸ vμ c¸c c« du kÝch,
trÌo lªn ngän dõa quan s¸t ®Ó b¸o tin nh÷ng n¬i bÞ m¸y bay ®Þch b¾n cho c« b¸c xuèng
hÇm... Mét ®iÒu rÊt ®¸ng chó ý lμ BÐ lμm nh÷ng viÖc quan träng ®ã nh−ng kh«ng hÒ
mÊt ®i vÎ hån nhiªn, ng©y th¬ trÎ con cña m×nh. BÐ rÊt hån nhiªn, ng©y th¬ nh−ng
còng rÊt ®¶m ®ang th¸o v¸t.
Qua ngßi bót cña NguyÔn Thi, ®μn con cña chÞ ót − n¨m chÞ em c¸i BÐ − hiÖn
lªn kh¸ sinh ®éng, mçi ®øa mét vÎ, mçi ®øa mçi tÝnh mçi nÕt tuy ®Òu mang t©m lý
trÎ con. Con Thanh "cã ®«i m¾t nghiªm cã hμng mi dμi vμ ®· nh×n c¸i g× th× nh×n
thËt l©u", nã vèn Ýt nãi vμ hay lμm. Con Anh cã c¸i ®u«i tãc nh− ®u«i vÞt xiªm l¾c l−,
thÝch nh÷ng côc ®¹n ®Ó tËp ®Õm. Cu HiÓn cã "nhóm tãc vμng hoe trßn um", c¸i bông
trßn, nãi ngäng lÝu vμ lu«n m¬ −íc mÑ vÒ ®Ó ®−îc ¨n quμ... Nh÷ng ®øa em cña BÐ cã
lóc c·i cä nhau, tranh giμnh nhau xem ®øa nμo gièng m¸ nhiÒu h¬n, cã lóc lμm
nòng, cã lóc khãc nhÌ, nh−ng ®Òu ngoan ngo·n vμ th−¬ng m¸. §èi víi lò trÎ, bμ mÑ
lμ tÊt c¶, kh«ng lóc nμo v¾ng nhμ, lu«n lu«n ë bªn c¹nh chóng. H×nh ¶nh chÞ ót trë
vÒ sau trËn th¾ng ë cuèi truyÖn ®−îc miªu t¶ kh¸ sinh ®éng. ChÞ lμ mét chiÕn sÜ anh
hïng ®−îc c¶ d©n lμng mÕn phôc, lμ mét ng−êi mÑ dÞu hiÒn ®−îc c¸c con yªu quý.
Mét nh©n vËt anh hïng mμ b×nh dÞ. Mét con ng−êi trμn ®Çy tinh thÇn l¹c quan c¸ch

161
m¹ng "tiÕng c−êi ®i tr−íc, con ng−êi ®i sau". ChÞ ót trë vÒ lμm cho ®μn con mõng rì,
lμng xãm t−ng bõng. TÊt c¶ d©n lμng, giμ trÎ, trai g¸i, mÑ con cμng trë nªn g¾n bã
víi nhau h¬n trong cuéc chiÕn ®Êu chèng giÆc ngo¹i x©m vμ trong t×nh yªu quª
h−¬ng, ®Êt n−íc.

162
 C¸I TÕT CñA MÌO CON
(NguyÔn §×nh Thi)

Trong v¨n häc thiÕu nhi, nh÷ng trang viÕt vÒ loμi vËt th−êng cã mét bót ph¸p ®Æc
biÖt : nh©n c¸ch ho¸. ThÕ giíi ®å vËt, c¸c lo¹i c©y, lo¹i con vËt ®Òu ®−îc coi nh− nh÷ng
con ng−êi, th−êng ®−îc nh×n theo con m¾t trÎ th¬ : hãm hØnh, ng©y th¬... ThÕ giíi Êy
thËt sinh ®éng vμ hÊp dÉn. C©u chuyÖn C¸i tÕt cña MÌo Con ®−îc viÕt theo bót ph¸p
Êy.
ChuyÖn kÓ vÒ qu¸ tr×nh tr−ëng thμnh c¶ vÒ t×nh c¶m, suy nghÜ vμ hμnh ®éng
th«ng qua nhËn thøc, t×m hiÓu thÕ giíi xung quanh vμ nhËn thøc kh¶ n¨ng, søc m¹nh
vÒ chÝnh m×nh cña mét chó mÌo con.
VÒ nhμ chÞ Bèng, MÌo Con cßn rÊt bÐ, nh×n thÊy g× còng l¹, còng kh«ng quen.
Ngay ®ªm ®Çu tiªn b¾t ®Çu lμm quen víi gian bÕp nhá, víi chÞ Chæi vμ b¸c Nåi §ång,
mét sù kiÖn bÊt ngê x¶y ra. Nã võa ®Æt c©u hái ®Çu tiªn : "Chuét Cèng lμ ®øa nμo mμ
¸c thÕ ?" th× ®· ®−îc chøng kiÕn lËp tøc c¶nh ph¸ ph¸ch, sù hèng h¸ch, xÊc x−îc, tù
m·n cña lò Chuét Nh¾t vμ g· Chuét Cèng. Mäi ®iÒu diÔn ra ®Òu qu¸ søc t−ëng t−îng
víi mét chó mÌo míi rêi bó tý mÑ. Tho¹t ®Çu, MÌo Con rÊt run sî "lïi m·i vμo s¸t
v¸ch, bèn ch©n chó run c¶ lªn", chó kh«ng thèt lªn ®−îc c©u nμo, bëi nh÷ng ®iÒu x¶y
ra bÊt ngê qu¸, khñng khiÕp qu¸, kinh tëm qu¸. Nh−ng khi lò chuét bá ®i, MÌo Con
kh«ng run sî n÷a mμ tøc giËn vμ xÊu hæ. Nã tøc giËn v× lò chuét tham lam, tμn ¸c,
ng¹o m¹n, th« bØ qu¸. Nã tøc giËn v× thÊy c¸i ¸c hoμnh hμnh tr−íc mÆt. Nã xÊu hæ v×
xung quanh nã, tõ b¸c Nåi §ång ®Õn chÞ Chæi còng khiÕp nh−îc, run sî, v× nã kh«ng
lμm ®−îc g× ®Ó chèng tr¶ bän bÊt l−¬ng. Trong nã ®· manh nha mét ý thøc chèng tr¶ :
Lò chuét. Chóng mμy c−êi h« hè sÏ cã lóc chóng mμy khãc hu hu cho mμ xem.
Tõ run sî ®Õn tøc giËn, xÊu hæ vμ b−íc ®Çu h×nh thμnh sù chèng ®èi, ®ã lμ mét b−íc
tr−ëng thμnh trong t×nh c¶m vμ ý thøc cña MÌo Con.
Ngμy h«m sau, nã ra s©n. B¾t ®Çu lμ mét cuéc "th¸m hiÓm" thÕ giíi s©n v−ên
cïng c¸c nh©n vËt cña thÕ giíi Êy. Trong ®Çu MÌo Con ®Çy ¾p c¸c c©u hái : C¸i g× ®Êy
?... ChÞ bÞ l«i ®i tËn ®©u ?... Sao kh«ng ®Ëp cho Chuét Cèng mét c¸i ?... §i ®©u mμ
lÊm lÐt thÕ ?... ThÕ sao kh«ng sî ? Nã ®· gÆp Gi¸n §Êt nhót nh¸t víi triÕt lý m×nh bÐ
th× ph¶i sî kÎ nμo lín h¬n m×nh tr¸i h¼n víi bμi häc cña Cãc TÝa : Ta sèng ngay th¼ng
viÖc g× mμ sî ai. Nã (hæ mang) ¸c, nã míi ph¶i sî ta. §Õn C©y Cau còng nh¾c nhë : §Ó
vuèt s¾c mμ b¾t chuét chø !. C¸c cuéc gÆp gì ®Òu khiÕn MÌo Con suy nghÜ rÊt ghª. Nã
nghÜ l¹i, nghÜ thÇm, ngÉm nghÜ vÒ tÊt c¶ : vÒ nh÷ng ®iÒu ®· biÕt, nh÷ng bμi häc vÒ
c¸ch øng xö nãi chung, vÒ c¸ch hμnh ®éng khi gÆp c¸i ¸c, ®Æc biÖt lμ lò chuét mμ ch¾c
ch¾n nã ph¶i ch¹m tr¸n n¶y löa lÇn n÷a.
Nh÷ng ngμy tiÕp theo, nhËn thøc cña MÌo Con vÒ thÕ giíi xung quanh vμ chÝnh
b¶n th©n nã, ®· s¸ng râ h¬n nhiÒu. Nã biÕt v× sao chÞ Chæi vμ b¸c Nåi §ång sî Chuét
Cèng ®Õn thÕ, biÕt v× sao lóc ®Çu nã run sî ®Õn thÕ. Bμi häc cña Cãc TÝa vÒ t− thÕ hiªn
ngang, kh«ng sî kÎ ¸c ®· cñng cè thªm nhËn thøc vμ niÒm tin cña MÌo Con.
§ang ë trong t©m tr¹ng Êy, khi nghe Gμ MÑ kªu cøu, MÌo Con kh«ng ngÇn ng¹i
lao tíi, ®¸nh nhau trùc diÖn víi Hæ Mang. Tuy ch−a tù m×nh th¾ng ®−îc Hæ Mang,

163
nh−ng cuéc ®ä søc víi Hæ Mang lμ b−íc më ®Çu cña sù rÌn luyÖn lßng dòng c¶m vμ
m−u trÝ cña MÌo Con, lμ b−íc ®Çu MÌo Con tù cñng cè lßng tin cña m×nh r»ng bän ¸c
ph¶i sî ng−êi ngay th¼ng, mäi ng−êi cïng hîp t¸c sÏ chiÕn th¾ng lò gian ¸c, cÇn tin
vμo kh¶ n¨ng vμ søc m¹nh cña chÝnh m×nh.
Tõ ®ã, MÌo Con s½n sμng chê ®îi mét cuéc ®èi ®Çu ¸c liÖt víi lò chuét ghª tëm,
tμn ¸c. Dï sao trong lßng nã vÉn cã nh÷ng t×nh c¶m tr¸i ng−îc, lóc tøc giËn nãng s«i
ng−êi, lóc thÊy rîn, bëi thÕ nμo ®i n÷a nã vÉn chØ lμ mét chó MÌo Con.
MÌo Con ®éng viªn c¶ chÞ Chæi vμ b¸c nåi §ång cïng hîp søc ®¸nh chuét. Khi lò
chuét mß ®Õn, MÌo Con ®· chuÈn bÞ t− thÕ s½n sμng chiÕn ®Êu. §iÒu ®ã thÓ hiÖn qua
tiÕng kªu ngao, gõ d÷ tîn cña mét chiÕn binh, mét chó mÌo ®· tr−ëng thμnh chø
kh«ng ph¶i tiÕng ngheo yÕu ít cña chó mÌo tý xÝu ®Çu c©u chuyÖn. Trong trËn ®¸nh
d÷ déi, MÌo Con biÕt r»ng Chuét Cèng to khoÎ h¬n nªn nã kh«ng chØ dïng søc mμ
ph¶i dïng c¶ mÑo. Khi MÌo Con ®uèi søc, Chæi vμ Nåi §ång ®· v−ît lªn trªn nçi sî
h·i, khiÕp nh−îc vèn cã, cïng lao vμo chiÕn ®Êu, gióp MÌo Con chiÕn th¾ng hoμn
toμn. Hμnh ®éng s½n sμng chiÕn ®Êu vμ chiÕn ®Êu dòng c¶m ®Çy m−u trÝ thÓ hiÖn sù
lín lªn v−ît bËc cña MÌo Con.
Víi sù quan s¸t vμ miªu t¶ tû mû, thÕ giíi c¸c con vËt trong c©u chuyÖn hiÖn lªn
rÊt sinh ®éng. Lò chuét Nh¾t th× kªu choe choÐ, hai m¾t nh− hai h¹t ®ç ®en, lôc läi,
ph¸ ph¸ch. Chuét Cèng lï xï b»ng c¸i b¾p chuèi, mâm nhän ho¾t, l«ng −ít rßng rßng
n−íc cèng. Lêi nãi ®Çy h¸ch dÞch ng¹o m¹n : §øa nμo nh¾c ®Õn ta ®Êy... cã ®ñ mét
miÕng cho ta kh«ng ? Khi ¨n no, c¶ lò mÐp bÐo nhên, m¾t lÊm lÐt, ph×nh bông nh¶y
nhãt. Chó Gi¸n §Êt h«i x× x×, m¾t lÊm lÐt, c¾m ®Çu lñi. Ch¶ vËy mμ ng−êi ta vÉn nãi :
d¸t nh− gi¸n ngμy. B¸c Cãc TÝa, m¾t låi ngåi nghiÕn r¨ng c¹nh hμng rμo, miÖng réng
®Õn mang tai, kh«ng sî ai hÕt.
Cßn MÌo Con, thÕ giíi tr−íc m¾t MÌo Con më ra thËt mu«n h×nh ngh×n vÎ : cã bÌ
b¹n, cã kÎ thï, cã ng−êi dòng c¶m, cã kÎ nhót nh¸t, cã ng−êi l−¬ng thiÖn, cã kÎ xÊu
xa... §iÒu quan träng lμ cÇn sèng vμ hμnh ®éng, thËt h¨ng h¸i v« t−, hÕt m×nh, kh«ng
sî khã kh¨n, kh«ng sî c¸i ¸c, ph¶i dòng c¶m ®èi ®Çu vμ t×m c¸ch v−ît qua.
MÌo Con ®· tr−ëng thμnh v× nh÷ng nhËn thøc vμ hμnh ®éng Êy, ®Æc biÖt trong sù
t×m hiÓu vμ thö th¸ch nh÷ng phÈm chÊt, n¨ng lùc cña chÝnh m×nh.

164
 BãP N¸T QU¶ CAM
(TrÝch L¸ cê thªu s¸u ch÷ vμng − NguyÔn Huy T−ëng)

LÞch sö ViÖt Nam ®· viÕt nªn nh÷ng trang sö vμng oanh liÖt chèng ngo¹i x©m.
Trong trang sö hμo hïng Êy, c¸c thÕ hÖ con ng−êi ViÖt Nam, tõ trÎ ®Õn giμ, ®Òu s¸t
c¸nh bªn nhau g×n gi÷ non s«ng ®Êt n−íc. LÞch sö ®· tõng l−u truyÒn c©u chuyÖn vÒ
ng−êi anh hïng TrÇn Quèc To¶n gi−¬ng cao ngän cê "Ph¸ c−êng ®Þch, b¸o hoμng ©n"
(Ph¸ giÆc d÷, ®Òn ¬n vua) giÕt giÆc cøu n−íc, biÓu t−îng cho chÝ khÝ quËt c−êng, bÊt
khuÊt cña tuæi trÎ d©n téc. B»ng ngßi bót ch©n thËt, lÞch sö, nhμ v¨n NguyÔn Huy
T−ëng ®· kh¾c ho¹ mét c¸ch sinh ®éng, l«i cuèn, h×nh ¶nh ng−êi anh hïng tuæi nhá
mμ chÝ cao Êy trong cuèn truyÖn lÞch sö L¸ cê thªu s¸u ch÷ vμng.
Víi giäng v¨n trÇm tÜnh, trang träng, pha mμu lÞch sö cæ kÝnh, ®o¹n trÝch Bãp n¸t
qu¶ cam ®· ®Ó l¹i trong lßng ng−êi ®äc nh÷ng Ên t−îng m¹nh mÏ vÒ h×nh ¶nh TrÇn
Quèc To¶n, ng−êi thiÕu niªn anh hïng ®ang trong t©m tr¹ng sôc s«i, n«n nãng tr−íc
vËn mÖnh sèng cßn cña ®Êt n−íc víi nh÷ng hμnh ®éng bång bét nh−ng ®Çy m¹nh mÏ
vμ quyÕt liÖt nhÊt.
1. G©y sù víi qu©n Th¸nh Dùc
§ã lμ vμo cuèi thÕ kû m−êi ba, qu©n M«ng−Nguyªn gi¶ kÕ m−în ®−êng ®Ó tiÕn
®¸nh Chiªm Thμnh mμ thùc chÊt lμ x©m l−îc n−íc ta. Vua t«i nhμ TrÇn häp ë bÕn
B×nh Than bμn kÕ giÕt giÆc, cøu n−íc. Hoμi V¨n HÇu TrÇn Quèc To¶n ch−a ®ñ m−êi
s¸u tuæi nªn kh«ng ®−îc dù bμn.
"HÇu ®øng trªn bê, thÉn thê nh×n bÕn B×nh Than. Hai c©y ®a cæ thô bãng r©m che
m¸t c¶ mét khóc s«ng..." H×nh ¶nh hai c©y ®a cæ thô to¶ bãng vμ hμng qu©n Th¸nh Dùc
(®éi qu©n chuyªn b¶o vÖ nhμ vua) ®· lμm to¸t lªn kh«ng khÝ uy nghiªm, trang träng
cña cuéc häp bμn vÒ vËn mÖnh ®Êt n−íc. Chμng thiÕu niªn m−êi s¸u tuæi lμ Hoμi V¨n
thËt lμ nhá bÐ vμ ®¬n ®éc tr−íc khung c¶nh uy nghiªm ®ã : C¸i nh×n thÉn thê cña Hoμi
V¨n béc lé sù ch¸n n¶n, e ng¹i, hôt hÉng nh− mÊt m¸t mét c¸i g× lín lao. §¸ng e ng¹i
thËt : v−ît qua ®éi qu©n Th¸nh Dùc b¶o vÖ triÒu ®×nh lμ vi ph¹m phÐp n−íc ! Qu¶ lμ
mét mÊt m¸t lín lao thËt : Hoμi V¨n lì dÞp bμn viÖc n−íc chØ v× chμng ch−a ®ñ tuæi !
Nh−ng, c¸i t¸o b¹o n«n nãng vμ liÒu lÜnh cña tuæi trÎ khiÕn Hoμi V¨n kh«ng thÓ ®øng
yªn, chμng kiªn quyÕt hμnh ®éng : "Th«i th× liÒu mét chÕt vËy. Ta cø xuèng, chØ nãi
hai tiÕng xin ®¸nh, råi mÆc cho triÒu ®×nh luËn téi". §éng t¸c m¹nh mÏ, quyÕt liÖt,
phong th¸i hiªn ngang : x« mÊy ng−êi lÝnh, tuèt g−¬m, m¾t trõng lªn mét c¸ch ®iªn
d¹i, ®á mÆt bõng bõng, qu¸t lín, vung g−¬m móa tÝt. TÊt c¶ g©y nªn tiÕng ån μo, tiÕng
thÐt n¸o ®éng c¶ bÕn s«ng... V× nãng lßng ®−îc tá bμy tr¸ch nhiÖm ®èi víi Tæ quèc mμ
Hoμi V¨n ®· g©y rèi lo¹n, kh«ng tu©n theo phÐp n−íc. Nh−ng cã thÓ thÊy, ®»ng sau
lçi lÇm vi ph¹m Êy lμ tr¸i tim sôc s«i, nhiÖt t×nh v× vËn n−íc, lμ ý chÝ ngoan c−êng,
dòng c¶m muèn v−ît lªn nh÷ng luËt lÖ, nguyªn t¾c trãi buéc con ng−êi ®Ó v−¬n tíi
thùc hiÖn nh÷ng môc ®Ých cao c¶.
2. Gi·i bμy niÒm trung nghÜa vμ tinh thÇn quyÕt chiÕn
Khi Chiªu Thμnh V−¬ng, ng−êi chó ruét vμ còng lμ bËc ®¹i t−íng v−¬ng hÇu hái

165
v× sao d¸m lμm n¸o ®éng n¬i quèc gia ®¹i sù, mμ viÖc vi ph¹m phÐp n−íc lμ lçi lín, cã
thÓ bÞ trõng ph¹t b»ng téi chÕt : "Ch¸u kh«ng sî téi chÕt hay sao mμ ®Õn ®©y ?... g©y
sù víi qu©n Th¸nh Dùc ®Êy lμ téi chÕt. Sao... tù tiÖn v« cí ®Õn ®©y g©y ra c¸i v¹ tμy
trêi nμy". Hoμi V¨n hiªn ngang rμnh rät tá bμy : "Khi quèc biÕn th× ®øa trÎ còng ph¶i
lo, huèng hå ch¸u ®· lín. Vua lo th× thÇn tö còng ph¶i lo". Nh÷ng lêi lÏ béc lé mét chÝ
khÝ lín, mét tr¸ch nhiÖm cao c¶ kh¼ng ®Þnh r»ng, tr−íc vËn n−íc l©m nguy, tr−íc sù
nghiÖp cøu n−íc thiªng liªng, mäi ng−êi, tõ vua quan ®Õn thÇn d©n, tõ giμ ®Õn trÎ,
®Òu b×nh ®¼ng vÒ tr¸ch nhiÖm. V× thÕ, khi nghe tin cã kÎ chñ hoμ, Hoμi V¨n kh«ng
kiÒm chÕ ®−îc n÷a, chμng "®øng ph¾t dËy, m¾t long lªn, ch¹y xång xéc xuèng bÕn, quú
xuèng t©u vua, tiÕng nãi nh− thÐt : Xin quan gia cho ®¸nh !" TiÕng thÐt Êy lμ tiÕng thÐt
m¹nh mÏ cña niÒm trung nghÜa thiªng liªng, cña tinh thÇn chñ chiÕn, cña lßng c¨m thï
giÆc ngo¹i x©m, cña niÒm giËn d÷ ®èi víi kÎ hÌn nh¸t m−u toan chñ hoμ, ®©u chØ cña
TrÇn Quèc To¶n mμ cßn lμ cña tÊt c¶ mäi c«ng d©n n−íc ViÖt, hoμ cïng lêi thÒ kh¼ng
kh¸i cña c¸c b« l·o c¶ n−íc trong Héi nghÞ Diªn Hång : QuyÕt ®¸nh ! Tr−íc phong ®é
kiªn c−êng, ý chÝ m¹nh mÏ bÊt khuÊt cña TrÇn Quèc To¶n, "nhμ vua gËt ®Çu, mØm
c−êi nh×n H−ng §¹o V−¬ng vμ H−ng §¹o V−¬ng còng gËt ®Çu", bëi lêi nãi cña Hoμi
V¨n hîp víi ý cña nhμ vua vμ H−ng §¹o V−¬ng trong khi triÒu ®×nh cßn l−ìng lù gi÷a
hai phe : chñ hoμ vμ chñ chiÕn. Nhμ vua vμ H−ng §¹o V−¬ng, nh÷ng ng−êi ®¹i diÖn
cao nhÊt cho søc m¹nh trÝ tuÖ vμ tμi n¨ng cña d©n téc ®· thÊu hiÓu vμ ®ång t×nh víi ý
chÝ vμ t×nh c¶m cña Hoμi V¨n. Chøng tá tr¸i tim vμ khèi ãc cña mäi con ng−êi ViÖt
Nam ch©n chÝnh ®Òu ®Ëp cïng mét nhÞp, h−íng vÒ mét ph−¬ng : ph¶i kiªn quyÕt gi÷
g×n ®éc lËp vμ tù do cho d©n téc.
Tr−íc tÊm lßng v× n−íc cao c¶ vμ tinh thÇn qu¶ c¶m cña Hoμi V¨n, vua ThiÖu B¶o
tá ra rÊt ©n cÇn, th«ng c¶m vμ khoan dung. Vua khen Hoμi V¨n : "biÕt lo cho vua, cho
n−íc, chÝ Êy ®¸ng träng". Tuy nhiªn, vua vÉn coi Hoμi V¨n cßn trÎ con : "ViÖc n−íc ®·
cã ng−êi lín lo.
Hoμi V¨n HÇu nªn vÒ quª ®Ó phu nh©n cã ng−êi sím h«m tr«ng cËy". §iÒu Êy lμm
Hoμi V¨n buån tñi v« cïng. Sau khi nhËn qu¶ cam vua ban vμ t¹ ¬n vua, Hoμi V¨n
"lñi thñi b−íc lªn bê". Tõ lñi thñi ®· diÔn t¶ sù ra vÒ trong ©m thÇm, lÆng lÏ vμ ®¸ng
th−¬ng cña Hoμi V¨n : ®· liÒu chÕt ®Ó gÆp vua xin ®¸nh giÆc, ®−îc vua khen lμ chÝ cao
nh− vËy mμ vÉn bÞ coi lμ trÎ con !
3. Bãp n¸t qu¶ cam − søc m¹nh cña tinh thÇn quyÕt chiÕn, niÒm c¨m hËn
vμ lßng quyÕt t©m m¹nh mÏ
H×nh ¶nh nμy ®· ®i vμo lÞch sö chèng ngo¹i x©m cña d©n téc nh− mét biÓu t−îng
rùc rì, cao ®Ñp cña lßng c¨m thï giÆc cao ®é, ý chÝ quyÕt t©m giÕt giÆc cña ng−êi thiÕu
niªn anh hïng, tuæi trÎ mμ chÝ cao.
B−íc lªn bê, Hoμi V¨n bÞ bao v©y bëi nh÷ng tiÕng c−êi : cã tiÕng c−êi c¶m th«ng
cña vua ThiÖu B¶o vμ c¸c v−¬ng hÇu, l¹i cã tiÕng c−êi chÕ nh¹o cña ®¸m qu©n Th¸nh
Dùc. Hên, tñi, uÊt, c¸c tr¹ng th¸i dån nÐn ®an xen trong lßng Hoμi V¨n. Hμnh ®éng
qu¾c m¾t, n¾m chÆt bμn tay l¹i biÓu lé niÒm quyÕt t©m m¹nh mÏ, mét sù giËn d÷ v×
kh«ng ®−îc tham gia viÖc n−íc nh− b·o tè, sãng cån víi nh÷ng tiÕng nãi néi t©m cuån
cuén vang lªn nh− nh÷ng lêi thÒ nguyÒn thiªng liªng : "Ta sÏ chiªu binh m·i m· cÇm
qu©n ®i ®¸nh giÆc... Råi xem ai giÕt ®−îc giÆc, ai b¸o ®−îc ¬n vua...". Hμo khÝ bèc lªn
ngïn ngôt, oai hïng, khiÕn cho chμng : "hai hμm r¨ng nghiÕn chÆt, hai bμn tay cμng
n¾m chÆt l¹i nh− ®Ó nghiÒn n¸t mét c¸i g×, hai bμn tay run lªn v× giËn d÷... hai n¾m
tay Hoμi V¨n cμng bãp m¹nh". H×nh ¶nh hai bμn tay n¾m chÆt ®−îc chó ý ®Æc t¶

166
nhiÒu lÇn, khiÕn cho chμng trai Hoμi V¨n HÇu TrÇn Quèc To¶n lóc nμy hiÖn lªn sõng
s÷ng hiªn ngang nh− mét bøc t−îng ®μi t¹c gi÷a trêi ®Êt.
Qu¶ cam vua ban ®· bÞ bãp n¸t, "chØ cßn tr¬ b· !" §iÒu g× ®· khiÕn chμng thiÕu
niªn cã søc m¹nh nh− vËy ? §ã lμ kÕt qu¶ cña ý thøc vÒ danh dù, vÒ tr¸ch nhiÖm
tr−íc vËn mÖnh non s«ng, cña søc m¹nh yªu n−íc, lßng quËt c−êng, kÕt tinh truyÒn
thèng anh hïng cña d©n téc.

*
* *

B»ng giäng v¨n lÞch sö th«ng qua c¸ch miªu t¶, giäng kÓ trang träng dïng nhiÒu
tõ cæ trong c¸ch x−ng h« cña triÒu ®×nh thêi x−a, ®o¹n v¨n ®· gîi l¹i kh«ng khÝ cña
mét thêi hμo hïng ba lÇn chiÕn th¾ng qu©n M«ng−Nguyªn cña d©n téc víi h×nh ¶nh
TrÇn Quèc To¶n, ng−êi anh hïng tuæi trÎ ®¹i diÖn cho hμo khÝ kiªn c−êng bÊt khuÊt
cña d©n téc.

167
 LUYÖN TËP
(TrÝch L¸ cê thªu s¸u ch÷ vμng − NguyÔn Huy T−ëng)

Víi lêi thÒ : "Ta sÏ chiªu binh m·i m·, cÇm qu©n ®i ®¸nh giÆc", tõ buæi gÆp vua
bμy tá nguyÖn väng quyÕt chiÕn víi giÆc Nguyªn vμ bãp n¸t qu¶ cam trong c¬n né khÝ
t¹i bÕn B×nh Than, TrÇn Quèc To¶n quyÕt trë thμnh vÞ t−íng tù cÇm qu©n ra trËn.
Bªn c¹nh chÝ khÝ cao c¶, mét vÞ t−íng cÇn ph¶i cã nh÷ng phÈm chÊt ®Æc biÖt : Giái vâ
nghÖ, giái binh ph¸p, cã lßng dòng c¶m vμ søc khoÎ phi th−êng. TrÇn Quèc To¶n ®· cïng
b¹n bÌ h¨ng say luyÖn tËp ®Ó cã nh÷ng kh¶ n¨ng qu©n sù ®Æc biÖt.
§o¹n trÝch LuyÖn tËp ®· kÓ l¹i nh÷ng cuéc luyÖn tËp kiªn c−êng, ®Çy vÊt v¶ cña
TrÇn Quèc To¶n trong nh÷ng ngμy th¸ng Êy. Qua ®o¹n v¨n, TrÇn Quèc To¶n hiÖn lªn
nh− mét thiÕu niªn ®ang quyÕt t©m rÌn luyÖn, thö th¸ch ®Ó ®¹t ®−îc hoμi b·o lín.
1. Thao tr−êng vμ nh÷ng m«n vâ nghÖ
HiÖn lªn tr−íc m¾t chóng ta lμ mét thao tr−êng : "mét b·i réng cã nhiÒu gß ®èng
cao thÊp n»m bªn mét con ngßi". §©y lμ n¬i luyÖn tËp cña Hoμi V¨n. T¹i b·i tËp nμy,
Chiªu Thμnh V−¬ng, vÞ t−íng qu©n, ng−êi chó, ®· cïng Hoμi V¨n thö th¸ch tμi n¨ng
søc khoÎ vμ m−u trÝ, vâ nghÖ qua ba bμi luyÖn tËp c¬ b¶n : ®Êu vËt, b¾n cung vμ nh¶y
xa. Mçi mét bμi nh»m båi d−ìng nh÷ng phÈm chÊt c¬ b¶n cho ng−êi ra trËn. §Ó ®Êu
vËt, cÇn søc khoÎ, lßng dòng c¶m, søc dÎo dai, tÝnh linh ho¹t. B¾n cung gióp luyÖn
tinh ®«i m¾t, rÌn ®«i tay cøng c¸p, nhanh nh¹y. Cßn nh¶y v−ît hμo c¾m ch«ng ®ßi hái
kh«ng chØ ®«i ch©n cøng c¸p nhanh nhÑn (ng−êi nhanh nh− c¾t), mμ cßn ph¶i hÕt søc
b×nh tÜnh (lßng tÜnh nh− trêi xanh), trμn ®Çy nhuÖ khÝ. Tæng hîp l¹i, nh÷ng bμi tËp
trªn gãp phÇn rÌn luyÖn ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng phÈm chÊt ®Æc biÖt : søc khoÎ v« biªn,
nhanh nhÑn, cã m−u mÑo, b×nh tÜnh,... Cã nh− thÕ míi cã kh¶ n¨ng chiÕn th¾ng ®−îc
qu©n giÆc mμ "th»ng nμo còng khoÎ nh− Tr−¬ng Phi..., c−ìi ngùa kh«ng cÇn cÇm
c−¬ng, ngåi trªn ngùa nh− ta ®i d−íi ®Êt, cã tμi b¾n tr¨m ph¸t tr¨m tróng". §ã lμ
®iÒu cã ý nghÜa sinh tö mμ Quèc To¶n vμ c¸c b¹n cña m×nh cÇn ph¶i dμy c«ng luyÖn
tËp míi v−¬n tíi.
2. H×nh ¶nh hai thÕ hÖ trªn thao tr−êng
Nh− nh÷ng ®o¹n phim nhá, cuéc luyÖn tËp ®−îc kh¾c ho¹ râ rμng, sinh ®éng qua
nh÷ng lêi miªu t¶, kÓ chuyÖn gi¶n dÞ mμ vÉn rÊt trang träng gîi vÒ mét kh«ng khÝ
®−îm chÊt lÞch sö, cæ kÝnh. T¹i ®©y, hiÖn lªn khÝ ph¸ch vμ chÝ kiªn c−êng cïng nh÷ng
phÈm chÊt cña hai nh©n vËt, t−îng tr−ng cho hai thÕ hÖ chiÕn sÜ trªn thao tr−êng, gîi
®Õn mét h×nh ¶nh hai thÕ hÖ cïng s¸t c¸nh trªn trËn tuyÕn chèng qu©n Nguyªn ngμy
mai : TrÇn Quèc To¶n vμ Chiªu Thμnh V−¬ng.
Râ nÐt nhÊt, l«i cuèn nhÊt vÉn lμ h×nh ¶nh TrÇn Quèc To¶n, ng−êi thiÕu niªn
®ang h¨ng say luyÖn tËp ®Ó thùc hiÖn b»ng ®−îc hoμi b·o lín lao cña m×nh : tù cÇm
qu©n giÕt giÆc. Chμng mª m¶i luyÖn tËp : "tinh m¬, Hoμi V¨n ®· ra ®©y, chiÒu nh¸
nhem tèi míi trë vÒ", tËp rÊt nhiÒu m«n : tËp nh¶y qua c¸c gß ®èng, tËp b¬i hôp d−íi
n−íc, tËp khu©n ®¸ t¶ng, chÐm c©y to, c−ìi ngùa b¾n tªn,... Dï rÊt cÇn cï ch¨m chØ,
song Hoμi V¨n vÉn cßn non nít, søc yÕu, ch−a ®ñ tμi thao l−îc : "®¸nh vËt mμ ch−a
biÕt miÕng", ®· n»m trªn ®èi ph−¬ng nh−ng "loay hoay m·i kh«ng lËt ngöa anh kia ra

168
®−îc". VËt nhau víi Chiªu Thμnh V−¬ng th× "ba keo liÒn Hoμi V¨n bÞ vËt ng· tr¾ng
bông". Chμng vÉn cßn liÒu lÜnh n«n nãng, ch−a l−îng hÕt søc m×nh : ®Þnh nh¶y liÒu
qua hè "c¾m chi chÝt gi¸o m¸c vμ tre vãt nhän". Nh−ng Ên t−îng næi bËt vÉn lμ ý chÝ
h¨ng h¸i cña Hoμi V¨n mμ ng−êi kÓ chuyÖn ®Æc t¶ b»ng nh÷ng lêi kÓ : "®ang h¨ng
nh− mét con gμ chäi... anh chμng vÉn h¨ng m¸u", b»ng nh÷ng hμnh ®éng : xin vËt
n÷a, thö b¾n tªn, ®Þnh nh¶y qua hè c¾m chi chÝt ch«ng. ChÝnh v× thÕ mμ chμng ®·
®−îc Chiªu Thμnh V−¬ng khen cã gan to, thua mμ kh«ng n¶n chÝ. Tuy vËy, «ng vÉn
lu«n nh¾c nhë Hoμi V¨n : "Ch¸u cßn ph¶i tËp nhiÒu, ch−a ®¸nh giÆc ®−îc ®©u... Ch¸u
ph¶i luyÖn n÷a míi ®¸nh giÆc ®−îc...". Lßng khao kh¸t n«n nãng ra trËn cña Hoμi
V¨n béc lé qua c©u hái ng−êi t−íng giμ : "¤ng xem ta ra trËn ®−îc ch−a ? Lμm thÕ nμo
cho ta b»ng chó ta ®−îc". §−îc ng−êi t−íng giμ khuyªn : "cã c«ng mμi s¾t cã ngμy nªn
kim", Hoμi V¨n tù nhñ : "Ta sÏ häc tËp c¶ ngμy lÉn ®ªm, chÝ ta ®· quyÕt dï cho khã
nhäc ®Õn ®©u ta còng ch¼ng sên lßng". C©u nãi ®· kh¼ng ®Þnh lßng quyÕt t©m cao vμ
chÝ khÝ lín lao cña Hoμi V¨n trong viÖc phÊn ®Êu ®¹t ®−îc nh÷ng tiªu chuÈn cña mét
vÞ t−íng qu©n sù.
§o¹n v¨n cßn miªu t¶ h×nh ¶nh Chiªu Thμnh V−¬ng, mét vÞ t−íng tμi ba, mét
ng−êi thÇy, ng−êi chó ch©n t×nh, th¼ng th¾n. Gi÷a ba qu©n ®ang h¨ng say luyÖn tËp, vÞ
®¹i v−¬ng chøc träng quyÒn cao kh«ng hÒ xa c¸ch, cao ®¹o mμ béc lé tÝnh c¸ch kh¸ cëi
më, ch©n t×nh. ¤ng s½n sμng ®Êu vËt víi Hoμi V¨n ®Ó bμy cho Hoμi V¨n c¸c thÕ vâ.
¤ng nghiªm kh¾c vμ ®ßi hái rÊt cao trong tõng bé m«n : ®¸nh vËt th× ph¶i biÕt miÕng,
ph¶i cã søc khoÎ tuyÖt vêi, b¾n cung th× rÊt xa, võa phãng ngùa võa l¾p tªn b¾n mμ
vÉn tróng hång t©m, nh¶y xa th× ng−êi nhanh nh− c¾t, lßng tÜnh nh− trêi xanh. Tr−íc
tinh thÇn h¨ng h¸i cña Hoμi V¨n, «ng biÕt ®éng viªn khuyÕn khÝch nh−ng kh«ng ng¹i
ngÇn chØ nh÷ng ®iÒu Hoμi V¨n ch−a ®¹t ®−îc. ¤ng cßn trùc tiÕp thÓ hiÖn b»ng hμnh
®éng ®Êu vËt, c−ìi ngùa, b¾n cung, nh¶y hμo, mμ viÖc nμo «ng còng ®¹t tíi tr×nh ®é
siªu phμm, tμi hoa, chøng tá mét bËc ®¹i t−íng tμi ba, dòng m·nh. ¤ng ®· hoμn toμn
chinh phôc Hoμi V¨n vμ ba qu©n b»ng tμi n¨ng cña m×nh : "mäi ng−êi l¹y r¹p, b¸i
phôc... Mäi ng−êi ®Òu l¾c ®Çu lÌ l−ìi... mäi ng−êi vÉn trÇm trå khen ngîi..."
§iÒu quan träng bªn c¹nh viÖc rÌn luyÖn vÒ thÓ chÊt. Chiªu Thμnh V−¬ng rÊt
chó ý viÖc gi¸o dôc t− t−ëng cho c¸c chiÕn sÜ. ¤ng chØ ra nh÷ng thÕ m¹nh cña qu©n
giÆc ®Ó mäi ng−êi kh«ng chñ quan, khinh ®Þch. ¤ng nªu lªn phÈm chÊt c¬ b¶n vÒ
tinh thÇn ng−êi chiÕn sÜ trªn chiÕn tr−êng : "ng−êi nhanh nh− c¾t, lßng tÜnh nh−
trêi xanh, nh¶y qua ch«ng gai nh− kh«ng, th× ®Õn khi ®øng tr−íc giÆc d÷ míi kh«ng
nhôt nhuÖ khÝ". Chiªu Thμnh V−¬ng thùc sù lμ vÞ t−íng lÜnh tμi ba.
Trong luyÖn tËp, hai thÕ hÖ, hai chó ch¸u Chiªu Thμnh V−¬ng vμ TrÇn Quèc To¶n
hiÓu biÕt vμ gÇn gòi nhau h¬n. Chiªu Thμnh V−¬ng yªu th−¬ng vμ tin t−ëng ë Hoμi
V¨n, Hoμi V¨n kÝnh phôc, tr©n träng vμ biÕt ¬n Chiªu Thμnh V−¬ng. Hai thÕ hÖ ®ång
lßng quyÕt t©m rÌn luyÖn ®· tá râ khÝ ph¸ch cña mäi ng−êi d©n ®Êt ViÖt trong sù ®îi
chê nh÷ng thö th¸ch lín lao.
3. §o¹n trÝch ®−îc kÓ b»ng lêi v¨n trong s¸ng, gi¶n dÞ. Ng«n ng÷ rÊt phï
hîp víi nh©n vËt
TrÇn Quèc To¶n lêi lÏ nhÑ nhμng, gÇn gòi, gi¶n dÞ. Chiªu Thμnh V−¬ng ng«n
ng÷ sang träng, dïng nhiÒu tõ H¸n ViÖt, ®iÓn tÝch tá râ ®Þa vÞ cao sang song vÉn dÔ
hiÓu, dÔ gÇn, giμu søc thuyÕt phôc. Lêi vÞ t−íng giμ nhiÒu chÊt d©n gian víi nh÷ng
thμnh ng÷, tôc ng÷ thÓ hiÖn tÝnh b×nh d©n cña c¸c chiÕn sÜ thêi TrÇn. C¸ch miªu t¶

169
®Çy hÊp dÉn víi nh÷ng chi tiÕt ®Æc t¶ nh©n vËt : "Hoμi V¨n cëi trÇn ®ãng khè ®Ó lé
n−íc da tr¾ng trÎo" ; trai tr¸ng trong lμng "m×nh ®en trïi tròi" ; "V−¬ng th©n h×nh në
nang, b¾p thÞt r¾n nh− s¾t, ng−êi ch¾c nh− hßn ®¸ t¶ng", ®Æc t¶ tμi nghÖ : "Quèc
To¶n nh×n th¼ng hång t©m, b¾n lu«n ba ph¸t ®Òu tróng c¶ ; V−¬ng gi−¬ng cung l¾p
tªn, mòi tªn tróng vμ m¹nh ®Õn nçi nh÷ng mòi tªn cña Quèc To¶n c¾m vμo hång
t©m ®Òu r¬i xuèng ®Êt... V−¬ng nh¶y ph¾t qua hè nhÑ nh− con sãc, mÆt th¶n nhiªn
kh«ng ®éng", ®· lμm nªn søc hÊp dÉn, l«i cuèn ®Æc biÖt víi tuæi trÎ cña ®o¹n trÝch.

170
 L£N §¦êNG
(TrÝch L¸ cê thªu s¸u ch÷ vμng − nguyÔn huy t−ëng)

Sau mét n¨m miÖt mμi chuÈn bÞ vμ luyÖn tËp, ®oμn qu©n cña ng−êi t−íng trÎ
Hoμi V¨n HÇu TrÇn Quèc To¶n ®· lªn ®−êng, giÕt giÆc d−íi ngän cê Ph¸ c−êng ®Þch,
b¸o hoμng ©n. §o¹n trÝch Lªn ®−êng ®· dùng l¹i kh«ng khÝ trang nghiªm hμo hïng
cña cuéc lªn ®−êng v× Tæ quèc Êy.
1. LÔ tuyªn thÖ trang träng, thiªng liªng
Tin giÆc ®Õn víi n¨m m−¬i v¹n binh m· do th¸i tö nhμ Nguyªn lμ Tho¸t Hoan
cÇm ®Çu, ®oμn qu©n cña Hoμi V¨n cÊp tèc lªn ®−êng. Buæi lÔ tuyªn thÖ ra qu©n diÔn
ra v« cïng trang träng vμ thiªng liªng. "§ã lμ mét buæi s¸ng th¸ng ch¹p rÐt nh− c¾t.
M©y x¸m phñ ®Çy trêi. Giã rÝt lªn tõng trËn". Nh−ng kh«ng khÝ mïa ®«ng ¶m ®¹m ®·
bÞ xua tan bëi h×nh ¶nh l¸ cê ®á thªu s¸u ch÷ vμng t−îng tr−ng cho chÝ khÝ ®oμn trai
trÎ ®ang tung bay ng¹o nghÔ bëi niÒm bõng bõng sôc s«i xoay trêi chuyÓn ®Êt cña s¸u
tr¨m con ng−êi. Kh«ng khÝ lÔ ra qu©n cμng trang nghiªm víi cuéc tÕ lÔ xin ®Êt trêi, tæ
tiªn chøng gi¸m vμ phï hé ®oμn qu©n ra trËn. Hoμi V¨n trong t− thÕ vÞ t−íng chØ
huy, "kh¨n ¸o chØnh tÒ, b−íc lªn ®μn cao, gi÷a hai hμng qu©n, trong tiÕng chiªng
trèng rung lªn". H×nh ¶nh ng−êi trai thêi TrÇn hiÖn ra víi tÇm vãc, khÝ thÕ, hoμi b·o
lín lao cao c¶ v× giang s¬n. Hoμi V¨n khÊn trêi ®Êt vμ dâng d¹c ®äc lêi thÒ. Lμn khãi
trÇm th¬m nh− b¾c cÇu gi÷a t×nh c¶m, ý chÝ ®oμn qu©n gi¸o th¼ng, ®øng ®Òu t¨m t¾p
vμ trêi ®Êt, c¸c ®Êng thÇn linh, anh linh tæ tiªn... Lêi thÒ dâng d¹c cÊt lªn tõng nhÞp.
"Chóng t«i, s¸u tr¨m nghÜa sÜ t×nh nh− ruét thÞt nghÜa tùa keo s¬n thÒ ®ång tö ®ång
sinh, ®uæi giÆc cøu d©n. Ai bÊt nghÜa, bÊt trung, xin trêi tru ®Êt diÖt !". NhÞp 4/4 c©n
®èi nh− tõng m¶ng, tõng khèi, r¾n ®anh ch¾c khoÎ. Víi lêi thÒ, c¶ ®oμn qu©n trë
thμnh mét khèi søc m¹nh ®oμn kÕt v« song : nghÜa tùa keo s¬n. Víi lêi thÒ, c¶ s¸u
tr¨m con ng−êi cïng h−íng tíi mét môc tiªu cao c¶ : ®uæi giÆc cøu d©n. Lêi thÒ nh− mèi
d©y rμng buéc v« h×nh nh−ng ®Çy vÎ thiªng liªng v× ®−îc cÊt lªn tõ nh÷ng tr¸i tim tù
nguyÖn, ch©n thμnh. Lêi thÒ r¾n rái, khóc chiÕt, trang träng, cã ®Êt trêi chøng gi¸m,
t−îng tr−ng cho ý nguyÖn quyÕt tö cho Tæ quèc quyÕt sinh, mét ý nguyÖn ®Çy hμo khÝ
anh hïng cña tuæi trÎ d©n téc.
Hoμ cïng víi lêi thÒ cña Hoμi V¨n lμ lêi thÒ cña c¶ ®oμn qu©n, s¸u tr¨m hμo kiÖt.
Hä ®· nøc lßng chiÕn ®Êu khi nghe tin giÆc ®· ph¹m vμo cöa ¶i : "S¸u tr¨m ng−êi hoa
ch©n móa tay, xin Hoμi V¨n gÊp gÊp lªn ®−êng". Hä nÝn thë trong gi©y phót thiªng
liªng, khi nghe ng−êi chñ t−íng trÎ tuæi ®äc lêi thÒ. Víi tÊm lßng sôc s«i giÕt giÆc cña
tuæi trÎ, hä cïng uèng m¸u ¨n thÒ, nguyÖn trung thμnh thùc hiÖn ®Õn cïng lêi thÒ ®ã.
Nh×n l¸ cê ®á, l¸ cê ®ang tung bay ¸nh lªn ý nguyÖn thiªng liªng cao c¶ kh«ng chØ cña
Hoμi V¨n mμ cßn cña tÊt c¶ nh÷ng ng−êi trai trÎ nμy, mμ "lßng hä bõng bõng, tay hä
nh− cã thÓ xoay trêi chuyÓn ®Êt". Lý t−ëng ®Ñp ®Ï ®· ch¾p c¸nh cho hä, hun ®óc nªn
khÝ thÕ dòng m·nh mang vÎ ®Ñp siªu nhiªn : xoay trêi chuyÓn ®Êt. §ã lμ mét søc
m¹nh lín lao ®· trçi dËy trong lßng s¸u tr¨m g· hμo kiÖt, søc m¹nh cña ý chÝ quyÕt
t©m tiªu diÖt kÎ thï sao cho xøng ®¸ng phËn lμm trai thêi n−íc lo¹n. C¸i n¸o nøc, hå

171
hëi ®−îc thö søc, ®−îc thi thè tμi n¨ng trong chiÕn trËn khiÕn lßng hä kh«ng yªn :
"§ªm h«m Êy, ®· khuya l¾m, ng−êi ta vÉn nghe thÊy nh÷ng tiÕng mμi g−¬m". Mμi
g−¬m d−íi tr¨ng vèn lμ mét tø th¬, tø v¨n truyÒn thèng béc lé mét chÝ khÝ anh hïng
("MÊy ®é mμi g−¬m bãng nguyÖt tμ" − §Æng Dung). Dïng h×nh ¶nh nμy, nhμ v¨n ®·
®Æc t¶ ®−îc møc ®é sôc s«i, quyÕt liÖt còng nh− niÒm say mª ra trËn cña ®oμn qu©n.
H×nh ¶nh Hoμi V¨n vμ s¸u tr¨m g· hμo kiÖt trong buæi ra qu©n cïng chung mét ý
chÝ cao c¶ ®· diÔn t¶ søc m¹nh vμ kh¸t väng chiÕn th¾ng cña mét thêi ®¹i hμo hïng.
2. Phót chia tay bÞn rÞn, l−u luyÕn
Ng−êi ra trËn nμo ch¼ng ®Ó l¹i sau l−ng mét gia ®×nh víi cha mÑ, vî con. T×nh
nhμ s©u nÆng nh−ng nghÜa n−íc cßn lín lao h¬n. Tuy nhiªn phót chia tay nμo ch¼ng
l−u luyÕn, bÞn rÞn, bëi con ng−êi ®©u ph¶i lμ gç ®¸ mμ ai còng cã mét tr¸i tim. Hoμi
V¨n còng vËy. H¬n n÷a, chμng míi chØ lμ trang thiÕu niªn míi lín, ch−a rêi xa vßng
tay mÑ dμi l©u lÇn nμo.
Tuy lêi lÏ r¾n rái, døt kho¸t : "Con ®i phen nμy ®· thÒ sèng chÕt víi giÆc. Bao giê
®Êt n−íc thanh b×nh, bèn ph−¬ng bÓ lÆng trêi im, con míi trë vÒ", nh−ng Hoμi V¨n
vÉn thÊy trong lßng xóc ®éng, nao nao. Phót nao nao Êy lμ tr¹ng th¸i båi håi, bÞn rÞn,
xao xuyÕn th−¬ng mÑ cña bÊt cø kÎ lμm con nμo trong gi©y phót tõ biÖt mÑ giμ.
Nh−ng v× nghÜa lín, Hoμi V¨n vÉn ph¶i døt ¸o ra ®i. Ng−êi mÑ "quyÕn luyÕn kh«ng
muèn chia tay", nh−ng "kh«ng sa n−íc m¾t" kh«ng béc lé nçi buån th−¬ng cã thÓ lμm
nhôt ý chÝ con trai. Lêi nãi : "Con v× n−íc nªn mÑ ch¼ng gi÷" thÊm ®−îm khÝ ph¸ch
cao c¶ cña ng−êi mÑ. Phu nh©n ®· nÐn t×nh riªng v× nghÜa lín, ®Æt t×nh mÉu tö sau
t×nh yªu vμ tr¸ch nhiÖm ®èi víi Tæ quèc. Cã ng−êi mÑ kiªn c−êng, trung nghÜa nh−
vËy lμm g× ch¼ng cã nh÷ng ng−êi con anh hïng nh− Hoμi V¨n !
3. Buæi lªn ®−êng hïng dòng, kiªu h·nh
S¸ng sím, trêi cßn tèi lê mê, ®oμn qu©n ®· lªn ®−êng. Hoμi V¨n dÉn ®Çu ®oμn
qu©n víi d¸ng vÎ oai phong, ®Ñp ®Ï : "¸o bμo ®á, vai mang cung tªn, l−ng ®eo thanh
g−¬m gia truyÒn, ngåi trªn mét con ngùa tr¾ng phau". Hoμi V¨n thËt sù cã ®Çy ®ñ
phong th¸i uy nghiªm, tù tin, hiªn ngang, kiªu h·nh cña mét vÞ t−íng, dï cßn rÊt trÎ.
§»ng sau chμng bao giê còng lμ ng−êi t−íng giμ, "mÆt s¹m ®en v× s−¬ng giã, chßm r©u
dμi tr¾ng nh− c−íc". §ã lμ h×nh ¶nh c¸c thÕ hÖ cïng s¸t c¸nh bªn nhau trong nhÞp
qu©n hμnh v× Tæ quèc.
§oμn qu©n hïng dòng ra ®i trong tiÕng chiªng tiÕng trèng rËp r×nh, l¸ cê ®á ®Ò
s¸u ch÷ vμng më ®−êng ®i tr−íc. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn, trong ®o¹n trÝch, nhμ v¨n
®· ba lÇn miªu t¶ h×nh ¶nh l¸ cê ®á thªu s¸u ch÷ vμng vμ tiÕng chiªng trèng phô ®Öm
vμo hμnh ®éng cña ®oμn qu©n. H×nh ¶nh vμ ©m thanh ®ã diÔn t¶ d¸ng vÎ vμ tinh thÇn
quyÕt chiÕn, khÝ thÕ hμo hïng vμ gÊp g¸p cña cuéc lªn ®−êng thiªng liªng. H×nh ¶nh
l¸ cê rùc rì, ng¹o nghÔ ë c©u kÕt : "l¸ cê c¨ng lªn v× ng−îc giã" kh¼ng ®Þnh mét thÕ hÖ
trÎ anh hïng ®· tr−ëng thμnh mau chãng trong chiÕn tranh gi÷ n−íc.
Cuéc lªn ®−êng trang träng, thiªng liªng nh−ng còng kh«ng kÐm båi håi xóc ®éng
®−îc miªu t¶ chØ qua hai trang s¸ch nhá mμ ®Çy ¾p sù kiÖn, chi tiÕt. Giäng v¨n biÕn
®æi theo tõng tÝnh chÊt sù kiÖn vμ cung bËc c¶m xóc. Lóc gÊp g¸p, c¨ng th¼ng khi
nghe tin giÆc ®Õn, lóc trang träng uy nghiªm khi thÒ nguyÒn, lóc b©ng khu©ng, l−u
luyÕn khi chia tay... Lêi lÏ cæ kÝnh ®−îm mμu lÞch sö : th¸i tö, thèng lÜnh, binh m·,

172
cöa ¶i, hμo kiÖt, keo s¬n, ®ång tö, ®ång sinh, bèn ph−¬ng bÓ lÆng trêi im, gi÷ ngäc g×n
vμng, ca khóc kh¶i hoμn,... KhiÕn ng−êi ®äc nh− nhËp h¼n vμo kh«ng khÝ sôc s«i, gÊp
g¸p chèng giÆc ngo¹i x©m cña cha «ng c¸ch ®©y gÇn m−êi thÕ kû.
§oμn qu©n trai trÎ ra ®i, ch−a hÑn ngμy trë vÒ. Hä ®· lªn ®−êng v× t×nh yªu ®Êt
n−íc non s«ng, v× niÒm tin v÷ng ch¾c vμo sù nghiÖp chÝnh nghÜa cña m×nh. Hä sÏ trë
vÒ trong chiÕn th¾ng ! §iÒu nμy ®· ®−îc lÞch sö ghi nhËn. D−íi sù chØ huy cña ng−êi
t−íng trÎ Hoμi V¨n HÇu TrÇn Quèc To¶n, ®oμn qu©n Êy ®· gãp phÇn lμm nªn nh÷ng
trang sö vμng, chãi läi nhÊt trong lÞch sö chèng giÆc ngo¹i x©m cña d©n téc : ba lÇn
chiÕn th¾ng qu©n Nguyªn.

173
 LÆNG LÏ SA PA
(NguyÔn Thμnh Long)

NguyÔn Thμnh Long lμ mét nhμ v¨n viÕt truyÖn ng¾n nhiÒu thμnh c«ng. NÐt ®Æc
s¾c trong truyÖn ng¾n cña «ng lμ chÊt th¬ trong trÎo, nhÑ nhμng mμ s©u s¾c, tinh tÕ.
LÆng lÏ Sa Pa ®−îc viÕt vμo mïa hÌ n¨m 1970, trong kh«ng khÝ sôc s«i khÝ thÕ
chèng Mü cøu n−íc. Sa Pa n¬i xa chiÕn tr−êng hμng tr¨m c©y sè nh−ng kh«ng hÒ lÆng
lÏ, d−íi vÎ lÆng lÏ, b×nh th¶n cña mét vïng ®Êt phï hîp víi viÖc nghØ ng¬i, du lÞch...
cuéc sèng ë ®©y vÉn ch¸y lªn lßng nhiÖt t×nh cña nh÷ng con ng−êi ®ang hoμ vμo nhÞp
sèng chung cña d©n téc : x©y dùng ®Êt n−íc vμ chi viÖn cho c«ng cuéc kh¸ng chiÕn
chèng ®Õ quèc Mü. Víi ngßi bót ®Ëm ®μ chÊt tr÷ t×nh th¬ méng, c¸i nh×n tinh tÕ chuÈn
x¸c, lêi v¨n nhÑ nhμng mμ thÊm thÝa kh¬i gîi, LÆng lÏ Sa Pa kÓ vÒ mét cuéc gÆp gì t×nh
cê trªn ®Ønh Yªn S¬n cao hai ngh×n s¸u tr¨m mÐt trong khung c¶nh tuyÖt ®Ñp cña Sa
Pa. C©u chuyÖn ca ngîi nh÷ng con ng−êi cã t©m hån, c¸ch sèng vμ viÖc lμm ®Ñp ®Ï, mét
vÎ ®Ñp thÇm lÆng, lÆng lÏ mμ ®Çy søc cuèn hót m¹nh mÏ, s©u xa.
1. Sa Pa kh«ng "lÆng lÏ" v× cã nh÷ng con ng−êi sèng ®Ñp
Nh©n vËt chÝnh trong truyÖn lμ mét chμng trai hai m−¬i b¶y tuæi lμm c«ng t¸c khÝ
t−îng kiªm vËt lý ®Þa cÇu trªn ®Ønh Yªn S¬n, cao hai ngh×n s¸u tr¨m mÐt. Hoμn c¶nh
sèng cña anh thËt ®Æc biÖt. Anh sèng mét m×nh trªn ®Ønh nói heo hót, bèn bÒ chØ cã
"c©y cá vμ s−¬ng mï l¹nh lÏo". ChÝnh v× thÕ mμ b¸c l¸i xe vui tÝnh ®· gäi anh lμ "mét
trong nh÷ng ng−êi c« ®éc nhÊt thÕ gian". V¾ng vÎ thÕ, ®¬n ®éc thÕ nªn cã lóc anh rÊt
thÌm ng−êi, thÌm trß chuyÖn víi mäi ng−êi ®Õn nçi ph¶i cã mét hμnh ®éng kú l¹ : chÆt
c©y ng¸ng ®−êng xe qua ®Ó ®−îc gÆp gì víi con ng−êi. §iÒu nμy ®· hÐ më nh÷ng nÐt
thó vÞ l«i cuèn vÒ con ng−êi anh.
Anh lμ mét chμng trai cã t©m hån ®Ñp ®Ï. Gi÷a mªnh m«ng lÆng lÏ mμ cuéc sèng
cña anh kh«ng hÒ buån tÎ. Anh vÉn yªu ®êi, sèng ®Çy tr¸ch nhiÖm, cÇn cï vμ dòng
c¶m. Tr−íc hÕt v× anh cã niÒm vui víi c«ng viÖc. Anh cã mét triÕt lý thó vÞ : "khi lμm
viÖc th× ng−êi ta víi c«ng viÖc lμ ®«i, sao gäi lμ mét m×nh ®−îc", bëi khi say s−a lμm
viÖc, con ng−êi kh«ng cßn c¶m gi¸c c« ®¬n n÷a. C«ng viÖc cña anh lμ mét c«ng viÖc
gian khæ ®ßi hái tù gi¸c : ngμy nμo còng ph¶i dËy vμo lóc mét giê s¸ng ®Ó ®o giã ®o
m−a. Mét sù tù gi¸c ®ßi hái con ng−êi ph¶i rÊt cã nghÞ lùc, nhiÖt t×nh vμ niÒm say mª.
H×nh ¶nh gi÷a ®ªm ng−êi trai khÝ t−îng cÇm ®Ìn ra v−ên lμm viÖc, ®èi lËp víi c¸i im
lÆng bÊt tËn cña ®ªm khuya, c¸i yªn lÆng khñng khiÕp lóc mét giê s¸ng lμ tr¸i tim
hõng hùc ch¸y, lμ h×nh ¶nh giμu chÊt men say l·ng m¹n l«i cuèn. Kh«ng chØ lμ vÊn ®Ò
tr¸ch nhiÖm, mμ cao h¬n ®ã lμ t×nh yªu, niÒm say mª c«ng viÖc, khiÕn sau khi thøc
dËy lμm viÖc chμng trai kh«ng tμi nμo ngñ ®−îc. Anh tù hμo v× thÊy c«ng viÖc cña
m×nh cã Ých vμ h¹nh phóc v× nã. Anh ®· kÓ vÒ nh÷ng phót gi©y h¹nh phóc cña m×nh
mét c¸ch hån nhiªn : "c«ng viÖc cña ch¸u gian khæ thÕ ®Êy, chø cÊt nã ®i, ch¸u buån
®Õn chÕt mÊt... nhê ch¸u cã gãp phÇn ph¸t hiÖn ®¸m m©y kh« mμ kh«ng qu©n ta h¹
®−îc bao nhiªu ph¶n lùc Mü... Tõ h«m Êy ch¸u sèng thËt lμ h¹nh phóc... «ng kü s−
lμm ch¸u thÊy cuéc ®êi ®Ñp qu¸". §ã còng lμ quan niÖm vÒ h¹nh phóc cña anh : cèng

174
hiÕn søc lùc cña m×nh cho cuéc ®êi.
Ng−êi thanh niªn ®ã cßn rÊt yªu ®êi, tù chñ vμ cã mét nÕp sèng rÊt ®Ñp mang ®Ëm
nÐt thi vÞ : nhμ cöa ng¨n n¾p, trång rÊt nhiÒu hoa, nu«i gμ, tù häc vμ chuyÖn trß víi
s¸ch vë... V−ên hoa víi s¾c mμu rùc rì : vμng, tÝm ®á, hång phÊn, Êm trμ n−íc th¬m
nh− n−íc hoa ®· nãi hé sù tinh tÕ vμ phong phó cña t©m hån anh. Anh tù giíi thiÖu
vÒ m×nh, vÒ c«ng viÖc cña m×nh víi lêi lÏ tù nhiªn, th¼ng th¾n, béc lé mét tÝnh c¸ch
nhiÖt t×nh, trung thùc, ham hiÓu biÕt vμ khiªm tèn : "T«i kh«ng biÕt kû niÖm thÕ nμo
cho thËt long träng ngμy h«m nay... Ch¸u thÌm nghe chuyÖn d−íi xu«i l¾m... Ng−êi
th× ai mμ ch¶ "thÌm" hë b¸c ?.. Lóc nμo t«i còng cã ng−êi trß chuyÖn. NghÜa lμ cã s¸ch
Êy mμ... §Ó ch¸u giíi thiÖu víi b¸c nh÷ng ng−êi kh¸c ®¸ng cho b¸c vÏ h¬n". §Ñp h¬n
n÷a lμ t×nh c¶m quan t©m tíi mäi ng−êi : dμnh cñ tam thÊt cho vî b¸c l¸i xe, lμn
trøng, bã hoa tÆng ng−êi ho¹ sÜ vμ c« g¸i. ChØ víi nh÷ng gi©y phót gÆp gì ng¾n ngñi
mμ toμn bé ®êi sèng vμ t©m hån ng−êi trai khÝ t−îng hiÖn lªn lå lé : mét thÕ giíi c«ng
viÖc b×nh th−êng, thÇm lÆng nh−ng giμu ý nghÜa cèng hiÕn, mét thÕ giíi tinh thÇn gi¶n
dÞ mμ phong phó vÒ néi t©m, ®Çy khao kh¸t v−¬n lªn. Bªn c¹nh anh cßn cã «ng kü s−
v−ên rau, "ngμy nμy sang ngμy kh¸c ngåi im trong v−ên su hμo, r×nh xem c¸ch ong lÊy
phÊn..., ®Ó cñ su hμo... ®−îc to h¬n, ngät h¬n", cã ®ång chÝ nghiªn cøu khoa häc vÒ sÐt,
"m−êi mét n¨m kh«ng mét ngμy xa c¬ quan... ®ang lμm mét c¸i b¶n ®å sÐt riªng cho
n−íc ta..." §ã lμ vÎ ®Ñp t©m hån cña nh÷ng con ng−êi lμm viÖc hÕt m×nh, biÕt sèng cho
mét sù nghiÖp lín lao lμ x©y dùng vμ b¶o vÖ ®Êt n−íc, nh−ng còng rÊt t×nh nghÜa, biÕt
chia sÎ víi mäi ng−êi mμ kh«ng hÒ ån μo. Mét vÎ ®Ñp lÆng lÏ !
2. Søc thuyÕt phôc vμ l«i cuèn cña vÎ ®Ñp con ng−êi vμ vïng ®Êt Sa Pa
Cuéc gÆp gì t×nh cê ®· ®Ó l¹i Ên t−îng ®Æc biÖt trong hai nh©n vËt : ng−êi ho¹ sÜ giμ
vμ c« kü s− trÎ. VÎ ®Ñp kú l¹ cña ®Êt vμ ng−êi Sa Pa ®· hoμn toμn chinh phôc vμ l«i
cuèn hä.
Ho¹ sÜ lμ mét con ng−êi tõng tr¶i vÒ cuéc ®êi, ®Õn giai ®o¹n chÝn ch¾n, nhuÇn nhÞ
trong nh÷ng hiÓu biÕt vμ quan niÖm vÒ ®êi sèng. ¤ng l¹i lμ ng−êi rÊt cã kinh nghiÖm
tinh tÕ, nh¹y c¶m, dÔ gÇn, dÔ th©n thiÕt, chan hoμ : nhanh chãng coi c« con g¸i nh−
con, diÔn t¶ b»ng lêi c¶m nghÜ vèn m¬ hå, l¶ t¶, khã diÔn ®¹t cña ng−êi kh¸c. Lßng
yªu nghÖ thuËt khiÕn «ng khao kh¸t kiÕm t×m nh÷ng vÎ ®Ñp bÊt ngê. Trong chuyÕn ®i
Sa Pa lÇn nμy, «ng hy väng kh¸m ph¸, n¾m b¾t mét ®iÒu g× ®Æc biÖt, mét vÎ ®Ñp nμo
®ã phï hîp víi môc tiªu mμ c¶ cuéc ®êi ®· ra søc kiÕm t×m s¨n ®uæi. Vμ t¹i Sa Pa, «ng
®· gÆp ®iÒu ®ã. VÎ ®Ñp cña c¸ch sèng vμ t©m hån ng−êi trai khÝ t−îng ®· hÊp dÉn «ng
mμ chÝnh b¸c l¸i xe tinh ®êi ®· kh¼ng ®Þnh : thÕ nμo b¸c còng thÝch vÏ anh ta. Anh
thanh niªn víi ®Çy ®ñ vÎ ®Ñp tinh thÇn : nÐt r¹ng rì trªn khu«n mÆt vui tÝnh, hiÕu
kh¸ch, sù e thÑn xÊu hæ khi ®øng tr−íc mÆt b¹n g¸i, vÎ tù nhiªn, gi¶n dÞ cña mét t©m
hån dÔ chan hoμ, lßng say mª c«ng viÖc, sù khiªm tèn vμ niÒm h¹nh phóc trμn trÒ qua
giäng nãi t©m sù ®Çy tù hμo... Råi nh÷ng nÐt ®éc ®¸o : ng¶ c©y ch¾n ®−êng ®Ó t×m
c¸ch gÆp ng−êi, v−ên hoa ®−îc ch¨m sãc ph« s¾c mμu rùc rì, tù häc vμ trß chuyÖn víi
s¸ch vë, c¶m gi¸c hïng hËu nh− ch¸y trong lßng khi xung quanh lμ c¸i lÆng im dÔ sî
lóc mét giê s¸ng chon von trªn cao... TÊt c¶ ®· lμm «ng "c¶m ®éng vμ cuèn hót", thËm
chÝ bèi rèi v× «ng ®· "b¾t gÆp mét ®iÒu thËt ra «ng vÉn ao −íc ®−îc biÕt, mét nÐt ®ñ lμ
gi¸ trÞ mét chuyÕn ®i dμi" : vÎ ®Ñp t©m hån con ng−êi nh− lμ ®èi t−îng cña nghÖ thuËt
mét c¬ héi h·n h÷u cho s¸ng t¸c. Nh−ng vÎ ®¸ng yªu cña ng−êi con trai Êy l¹i lμm «ng
nhäc qu¸, mét c¶m gi¸c vÊt v¶ mμ h¹nh phóc trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt, bëi v× ng−êi
ho¹ sÜ ph¶i lμm hiÖn lªn ®−îc mÉu ng−êi Êy, cho ng−êi hiÓu ®−îc anh ta, víi tÊt c¶ sù

175
phøc t¹p vμ phong phó cña t©m hån anh : nh÷ng ®iÒu anh suy nghÜ trong c¸i v¾ng vÎ
vßi väi hai ngh×n s¸u tr¨m mÐt trªn mÆt biÓn. H¬n thÕ n÷a, «ng kh«ng chØ cÇn miªu t¶
®−îc vÎ ®Ñp t©m hån, tÝnh c¸ch nh©n vËt mμ cßn ph¶i ®Æt ®−îc chÝnh tÊm lßng cña
nhμ ho¹ sÜ vμo gi÷a bøc tranh víi nh÷ng ®iÒu ng−êi ta suy nghÜ vÒ anh. §iÒu nμy
phøc t¹p vμ khã kh¨n nhiÒu. Ph¶i diÔn t¶ cã thÇn nhÊt ®iÒu kú diÖu mμ «ng chøng
kiÕn, ®iÒu kú diÖu ®· khiÕn «ng thªm yªu cuéc sèng, thªm khao kh¸t s¸ng t¹o, lμ
nh÷ng ®ßi hái vμ thö th¸ch kh¾c nghiÖt cña mét tr¸i tim nghÖ sÜ khi bÞ chinh phôc vμ
cuèn hót bëi mét vÎ ®Ñp trong cuéc hμnh tr×nh vÜ ®¹i lμ cuéc ®êi.
Cßn c« g¸i, vÎ ®Ñp trong s¸ng vμ thuÇn khiÕt cña t©m hån anh thanh niªn ®· lan
to¶ sang hån c«. Trong chuyÕn ®i nμy, c« ®· gÆp bao ®iÒu bæ Ých vμ tèt ®Ñp. Mét thÕ
giíi míi víi nh÷ng ®iÒu kú diÖu më ra tr−íc m¾t c«. C« ®· kh¸m ph¸ ra mét thÕ giíi
dòng c¶m, tuyÖt ®Ñp cña nh÷ng con ng−êi h¨ng say lao ®éng vμ còng biÕt tù lμm cho
cuéc sèng cña m×nh thªm thi vÞ, giμu ý nghÜa. TÊt c¶ ®· lμm c« bμng hoμng, xóc ®éng.
Trong c« dÊy lªn mét Ên t−îng hμm ¬n v× cuéc sèng cña chμng trai khÝ t−îng ®· lμm
cho c« thªm yªu, thªm tin t−ëng vμo cuéc ®êi, tin vμo môc ®Ých cèng hiÕn mμ m×nh ®·
chän, cã thÓ ®i bÊt kú ®©u, lμm bÊt kú viÖc g×, nhËn bÊt kú l−¬ng h−íng tiÕp ®ãn thÕ
nμo, tin vμo con ®−êng c« ®ang ®i tíi.
Ng−êi ho¹ sÜ giμ, ng−êi ®· b−íc nh÷ng b−íc cuèi cña cuéc ®êi vμ c« kü s− trÎ,
ng−êi ®ang chËp ch÷ng nh÷ng b−íc ®Çu tiªn vμo ®êi, c¶ hai ®Òu ngì ngμng tr−íc vÎ
®Ñp tinh thÇn cña ng−êi Sa Pa. Cuéc gÆp gì l¹ lïng nh− mét mèi duyªn kú ngé. ChØ
cÇn ba m−¬i phót lμ hä ®ñ hiÓu nhau, kh¬i gîi trong nhau nh÷ng vang ©m ®Ñp ®Ï mμ
lín lao nhÊt lμ ý thøc vÒ vÞ trÝ vμ tr¸ch nhiÖm mçi con ng−êi trong c«ng viÖc x©y dùng
®Êt n−íc.
Bªn vÎ ®Ñp con ng−êi, ®Êt Sa Pa còng ®ét ngét hiÖn ra víi vÎ ®Ñp l¹ kú cña nã : Sa
Pa b¾t ®Çu víi nh÷ng rÆng ®μo..., n¾ng b©y giê b¾t ®Çu len tíi ®èt ch¸y rõng c©y.
Nh÷ng c©y th«ng chØ cao qu¸ ®Çu, rung tÝt trong n¾ng nh÷ng ngãn tay b»ng b¹c...,
n¾ng ®· m¹ b¹c c¶ con ®Ìo, ®èt ch¸y rõng c©y hõng hùc nh− mét bã ®uèc lín... . Mét
vÎ ®Ñp gîi c¶m høng ë tÊt c¶ nh÷ng ai biÕt say mª, th−ëng thøc nh÷ng nÐt kú diÖu
cña thiªn nhiªn.
3. VÒ nghÖ thuËt
LÆng lÏ Sa Pa kh«ng chøa ®ùng nh÷ng t×nh tiÕt ly kú phøc t¹p. T×nh huèng gÆp
gì (t×nh huèng lμ nh÷ng sù kiÖn x¶y ra trong mét ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt ®Ó c¸c nh©n vËt
cã quan hÖ víi nhau ®Ó tõ ®ã lμm næi bËt tÝnh c¸ch nh©n vËt hoÆc vÊn ®Ò t¸c gi¶ ®Æt
ra) ®−îc ®Æt ra hÕt søc tù nhiªn. C¸c nh©n vËt, kÓ c¶ nh©n vËt chÝnh ®Òu kh«ng cã
tªn. Ph¶i ch¨ng ®©y lμ mét dông ý cña t¸c gi¶ ? Cã lÏ t¸c gi¶ ®Þnh miªu t¶ vÒ nh÷ng
con ng−êi b×nh th−êng, gi¶n dÞ, v« danh, ®ang sèng ë c¸c vïng ®Êt kh¸c nhau cña Tæ
quèc nh−ng ®Òu ®ang ©m thÇm cèng hiÕn søc lùc, kh¶ n¨ng vμ t×nh yªu cho c«ng viÖc
cña m×nh.
Ng−êi ®äc, theo b−íc ®i vμ c¸i nh×n cña hai nh©n vËt phô, ng−êi ho¹ sÜ vμ c« kü s−
trÎ, ®· ®i tõ ng¹c nhiªn nμy ®Õn ng¹c nhiªn kh¸c, Ên t−îng nμy ®Õn Ên t−îng kh¸c, v×
nh÷ng chi tiÕt, nh÷ng h×nh ¶nh tuy kh«ng kú l¹ song rÊt hÊp dÉn gîi c¶m (con ng−êi
c« ®éc nhÊt thÕ gian, c¶nh ®ªm khuya trªn ®Ønh cao chãt vãt, v−ên hoa në ré, n¾ng
m¹ b¹c ®Ìo dèc, ®èt ch¸y rõng c©y...) vÒ vÎ ®Ñp cña ng−êi vμ ®Êt Sa Pa. Lêi v¨n nhÑ
nhμng, tinh tÕ, trau chuèt, trong s¸ng, ®Çy chÊt th¬. Nhan ®Ò cña truyÖn ng¾n còng
chøa ®Çy sù th¬ méng khã quªn.

176
 *
* *

Lêi ngîi ca cuéc sèng vμ nh÷ng con ng−êi biÕt sèng, cã suy nghÜ vμ t×nh c¶m ®Ñp
lμ ý th¬ Èn ®»ng sau LÆng lÏ Sa Pa.

177
 CHIÕC L¦îC NGμ
(NguyÔn Quang S¸ng)

NguyÔn Quang S¸ng ng−êi Nam Bé, tËp kÕt ra B¾c n¨m 1954. Thêi kú chèng ®Õ
quèc Mü, «ng trë l¹i chiÕn tr−êng Nam Bé quª h−¬ng ®Ó ho¹t ®éng vμ s¸ng t¸c v¨n
häc. T¸c phÈm cña «ng hÇu hÕt ®Òu viÕt vÒ con ng−êi trªn m¶nh ®Êt nμy, nh÷ng con
ng−êi s«i næi, c−¬ng trùc, kiªn c−êng, bÊt khuÊt mμ còng rÊt nh©n hËu vμ d¹t dμo
t×nh c¶m.
ChiÕc l−îc ngμ lμ mét c©u chuyÖn c¶m ®éng vÒ t×nh cha con th¾m thiÕt. TruyÖn
cña NguyÔn Quang S¸ng mang phong c¸ch ®éc ®¸o, cèt truyÖn th−êng l¾m t×nh huèng
bÊt ngê, ngÉu nhiªn nh−ng tù nhiªn, giμu chi tiÕt sèng ®éng, kú l¹ nh−ng vÉn hîp lý,
tÝnh kÞch rÊt cao song còng ®−îm chÊt tr÷ t×nh. ChiÕc l−îc ngμ còng thÓ hiÖn phÇn
nμo phong c¸ch nghÖ thuËt ®ã.
1. Khung c¶nh c©u chuyÖn
C©u chuyÖn ®−îc b¾t ®Çu trong mét khung c¶nh rÊt tù nhiªn trªn con ®−êng giao
liªn gi÷a §ång Th¸p M−êi thêi chèng ®Õ quèc Mü : "Vμo mét ®ªm trêi s¸ng tr¨ng su«ng,
trong mét ng«i nhμ nhá... bªn ngoμi mét c¬n giã ï ï thæi... Mét ®ång chÝ giμ kÓ chuyÖn".
Kh¾c ho¹ nÐt giμ cã nghÜa lμ t¸c gi¶ muèn nhÊn m¹nh ®Õn sù tõng tr¶i cña nh©n vËt,
con ng−êi ®· chøng kiÕn biÕt bao c©u chuyÖn buån vui cña c¸c thÕ hÖ ng−êi Nam Bé
tr¶i qua hai cuéc kh¸ng chiÕn. H¬n n÷a, phong th¸i ng−êi kÓ chuyÖn ph¶ng phÊt nh−
phong th¸i cña c¸c bËc hiÒn triÕt cao minh : ¤ng kh«ng nãi víi chóng t«i mμ nh− nãi
víi c¶ trêi n−íc vËy. "¤ng kh«ng nh×n vμo chóng t«i mμ nh×n ra biÓn n−íc, ch©n trêi vμ
c¸c v× sao". C¸ch giíi thiÖu tù nhiªn ®· ®−a ng−êi ®äc vμo thÕ giíi cña nh÷ng c©u
chuyÖn cæ : "chuyÖn x¶y ra c¸ch ®©y ®· h¬n mét n¨m råi mμ mçi lÇn nhí l¹i, t«i cø bμng
hoμng nh− võa thÊy mét giÊc m¬". GiÊc m¬ ®ã lμ nh÷ng ®iÒu kú l¹ n»m trong cuéc sèng
cña nh÷ng ng−êi Nam Bé nh÷ng th¸ng ngμy chèng ®Õ quèc Mü. T¹i sao nh− mét giÊc
m¬ ? Bëi v× c©u chuyÖn Êy x¶y ra cã g× ®ã rÊt xóc ®éng vμ diÖu kú.
2. C« g¸i giao liªn dòng c¶m, m−u trÝ h«m nay − c« bÐ b−íng bØnh ngμy
x−a
Nh©n vËt chÝnh trong c©u chuyÖn lμ Thu, mét c« giao liªn tuæi cßn rÊt trÎ, "kh«ng
qu¸ hai m−¬i tuæi", nh−ng ®· lμm nªn nh÷ng chiÕn c«ng thÇn kú : c« ®· tõng ®−a
kh¸ch qua nh÷ng chÆng ®−êng ®Çy giÆc. TiÕng ®ån vÒ trÝ th«ng minh, lßng gan d¹,
dòng c¶m cña c« ®· lan ®i rÊt xa, pha mμu huyÒn tho¹i : "ng−êi ta thªm th¾t r»ng...
c« dïng mòi ®Ó nghe mïi ®Þch". Trong chuyÕn ®i cña ®ång chÝ giμ : xuång gÆp trùc
th¨ng Mü ®i soi, lªn bê ®ông biÖt kÝch ®Þch, nh−ng c« ®· b×nh tÜnh, dòng c¶m ë l¹i
chÆn biÖt kÝch cho ®oμn kh¸ch ®i tr−íc vμ trë vÒ an toμn. Võa b−íc ra khái chç nguy
hiÓm mμ tr«ng c« vÉn "mÆt ph¬i phíi víi cÆp m¾t trong s¸ng" l¹ th−êng. H×nh ¶nh c«
giao liªn dòng c¶m, m−u trÝ nh−ng vÉn cßn v−¬ng nÐt th¬ ng©y, lóc gÇn lóc xa, lóc mê
lóc tá, ®· ®Ó l¹i nh÷ng Ên t−îng s©u s¾c trong ®ång chÝ giμ, ®Æc biÖt lμ ®«i m¾t : cÆp
m¾t trong s¸ng, ®«i m¾t thËt lμ khã t¶, chøa ®ùng mét ®êi sèng néi t©m phong phó,
mét thÕ giíi t×nh c¶m, mét tÝnh c¸ch ®Æc biÖt. §«i m¾t gîi vÒ mét ng−êi quen, quen
l¾m, g¾n víi mét kû niÖm, tõng in ®Ëm trong ký øc «ng.

178
 §ã lμ h×nh ¶nh c« bÐ Thu ngμy x−a, lóc c« míi lªn t¸m tuæi, mét c« bÐ −¬ng
ng¹nh, ®Çy c¸ tÝnh, song còng rÊt giμu t×nh c¶m. Lóc Êy, «ng S¸u, cha cña Thu, mét
c¸n bé ®oμn thÓ c¸ch m¹ng, tr−íc dÞp tËp kÕt ra B¾c n¨m 1954, ®−îc vÒ th¨m nhμ Ýt
ngμy. §ãn nhËn t×nh c¶m yªu th−¬ng, vå vËp, vç vÒ cña «ng S¸u lμ sù cøng ®Çu, vïng
v»ng, ®Çy khã hiÓu cña c« bÐ. Em nãi n¨ng céc lèc, c− xö vïng v»ng, −¬ng ng¹nh,
g−¬ng mÆt lóc nμo còng b−íng bØnh, nh¨n mμy, cau cã. Ba ®i xa vÒ mμ em kh«ng hÒ
mõng. ThËt ra bÐ Thu coi ng−êi ®μn «ng xa l¹ cã vÕt sÑo trªn mÆt kh«ng ph¶i lμ cha
cña m×nh bëi v× : "kh«ng gièng c¸i h×nh ba chôp víi m¸... mÆt ba con kh«ng cã c¸i thÑo
trªn mÆt nh− vËy". Cßn qu¸ th¬ ng©y nªn em kh«ng hÒ biÕt r»ng khu«n mÆt con
ng−êi còng cã lóc thay ®æi, huèng chi cßn do nh÷ng vÕt th−¬ng chiÕn tranh ®Ó l¹i. Cã
lÏ trong trÝ t−ëng t−îng cña em, ba em rÊt ®Ñp. V× thÕ, mét tiÕng ba em còng døt
kho¸t kh«ng gäi nÕu ®ã kh«ng ph¶i lμ ba cña m×nh, dï mÑ, b¸c Ba, bμ ngo¹i cã nh¾c
nhë. NÐt ®Æc biÖt nμy b¸o hiÖu mét tÝnh c¸ch kh¸ cøng r¾n vμ c−¬ng quyÕt ë bÐ Thu.
T×nh cha con t−ëng nh− kh«ng thÓ x©y ®¾p ®−îc do tÝnh c¸ch b−íng bØnh cña bÐ
Thu. Nh−ng kh«ng ngê, ®Õn gi©y phót chia ly, t×nh c¶m Êy ®ét ngét bõng ch¸y. Sau
khi ®−îc bμ ngo¹i cho biÕt v× sao cha em cã thÑo trªn mÆt, trë vÒ nhμ vÎ mÆt em ®· h¬i
kh¸c, ®«i m¾t x«n xao, buån rÇu, sÇm l¹i, béc lé nh÷ng xao ®éng trong lßng em. Phót
cuèi cïng t×nh c¶m cña em trμo lªn nh− n−íc vì bê, kh«ng g× kiÒm chÕ næi : Em ®·
nhËn ra cha. Em thÐt lªn : "Ba, tiÕng ba mμ nã cè ®Ì nÐn trong bao nhiªu n¨m nay,
tiÕng ba nh− vì tung tõ ®¸y lßng nã". §ã lμ tiÕng gäi cha ®Çu tiªn trong ®êi cña em.
Nã g©y xóc ®éng cho mäi ng−êi bëi ®ã còng lμ tiÕng gäi ba lÇn cuèi cïng v× sau ®ã lμ
cuéc chia ly kh«ng hÑn lÇn gÆp l¹i. C« bÐ "dang hai tay «m chÆt lÊy cæ ba, h«n tãc h«n
vai vμ h«n c¶ vÕt thÑo dμi bªn m¸,..." Sù vå vËp Êy biÓu lé mét t×nh yªu ruét thÞt nång
nhiÖt. C« bÐ khãc v× ®· nhËn ra cha cña m×nh nh−ng lμ qu¸ muén. Ch¾c c« bÐ thùc sù
©n hËn v× nh÷ng c− xö cña m×nh vμ hiÓu cha m×nh ®· ph¶i chÞu ®ùng nh÷ng gian khæ
vμ ®au th−¬ng : chiÕn tranh, bom ®¹n, xa quª h−¬ng, gia ®×nh. C« bÐ cè «m chÆt lÊy
ba nh− ®Ó ®Òn bï nh÷ng gi©y phót bá phÝ. T×nh c¶m cña bÐ Thu béc lé m·nh liÖt vμ
thËt sù ®¸ng th−¬ng. Chøng kiÕn giê phót biÖt ly nμy, kh«ng ai nÐn næi xóc ®éng. Cã
ng−êi kh«ng cÇm ®−îc n−íc m¾t, cßn ®ång chÝ giμ, anh Ba lóc Êy, v« cïng xóc ®éng :
"t«i thÊy khã thë nh− cã bμn tay n¾m lÊy tr¸i tim".
NhiÒu n¨m sau, khi biÕt tin cha hy sinh, bÐ Thu giê ®· lín, c« xin ®i giao liªn ®Ó
phôc vô c¸ch m¹ng, gãp phÇn tr¶ thï cho cha. NÐt cøng ®Çu, b−íng bØnh ngμy x−a ®·
trë thμnh tÝnh c¸ch kiªn c−êng, lßng dòng c¶m, trÝ th«ng minh tuyÖt vêi. Nh−ng Thu
vÉn lμ c« g¸i giμu t×nh c¶m, dÔ xóc ®éng, ®Æc biÖt khi nghe nãi vÒ cha m×nh. §ång chÝ
giμ vμ c« Thu giao liªn nhËn ra nhau qua kû vËt thiªng liªng : chiÕc l−îc ngμ. Gi©y
phót Êy thËt bÊt ngê vμ xóc ®éng. Thu ®· khãc, nh−ng ®©y kh«ng cßn lμ giät n−íc m¾t
cña c« bÐ t¸m tuæi mμ lμ giät n−íc m¾t cña c« g¸i ®· tr−ëng thμnh, ®ang ®i tiÕp con
®−êng c¸ch m¹ng cña cha anh. Cã thÓ nãi, lßng yªu th−¬ng vμ niÒm tù hμo kh©m phôc
vÒ ng−êi cha lμ c©u tr¶ lêi râ nhÊt cho c©u hái : søc m¹nh nμo ®· khiÕn Thu tr−ëng
thμnh nhanh chãng ®Õn nh− vËy ?
Ng−êi kÓ chuyÖn rÊt chó ý ®Õn ®«i m¾t c« bÐ Thu : nã giËt m×nh trong ®«i m¾t
nh×n, víi ®«i mi dμi uèn cong ®«i m¾t nã nh− to h¬n, c¸i nh×n cña nã kh«ng ng¬ ng¸c,
nã nh×n víi vÎ nghÜ ngîi s©u xa, ®«i m¾t mªnh m«ng cña con bÐ bçng x«n xao,... ®«i
m¾t thËt lμ khã t¶, cÆp m¾t trong s¸ng, ®«i m¾t ch¸u l¹i trßn to h¬n xóc ®éng ®Õn
thÉn thê... §«i m¾t diÔn t¶ ®−îc néi t©m cña mét c« g¸i ®Çy b−íng bØnh, nh−ng còng
trμn ®Çy t×nh c¶m yªu th−¬ng, giμu nghÞ lùc vμ còng ®Çy niÒm tin vμo con ®−êng

179
m×nh ®· chän.
§o¹n kÕt t¸c phÈm lμ ®o¹n kh¾c ho¹ ch©n dung c« g¸i giao liªn : "Ch¸u dõng l¹i
trªn bê mÉu, nh÷ng ®ît sãng lóa xanh nhá nèi nhau rËp rên... Sau l−ng ch¸u lμ ®¸m
dõa bÞ chÊt ®éc ho¸ häc..., ®ät non võa míi ®©m lªn, xa tr«ng nh− mét rõng g−¬m". §ã
kh«ng chØ lμ h×nh ¶nh Thu mμ lμ h×nh ¶nh c¶ thÕ hÖ trÎ miÒn Nam thêi chèng Mü cøu
n−íc : Hä cã søc sèng m·nh liÖt vμ bÊt diÖt mμ vÉn dÞu dμng, mÒm m¹i, t−¬i trÎ nh−
sãng lóa xanh. Hä mang trong tim m×nh ý chÝ bÊt khuÊt kiªn c−êng nh− rõng g−¬m mμ
kh«ng mét søc m¹nh b¹o tμn nμo cã thÓ chiÕn th¾ng.
C©u chuyÖn vÒ cuéc ®êi bÐ Thu ®èi víi ®ång chÝ giμ mét n¨m sau vÉn cßn nh− mét
giÊc m¬, bëi v× c©u chuyÖn diÔn ra kú l¹, ®ét ngét, bÊt ngê qu¸. Mét c« bÐ t¸m tuæi
−¬ng ng¹nh ®Õn ®iÒu mμ còng t×nh c¶m hÕt mùc, giê ®©y vôt trë thμnh mét c« giao
liªn cã nh÷ng sù tÝch thÇn kú.
3. Ng−êi cha anh hïng vμ rÊt mùc yªu th−¬ng con
¤ng S¸u, cha ®Î cña Thu lμ mét chiÕn sÜ c¸ch m¹ng, nh−ng nhμ v¨n kh«ng chó ý
kh¾c ho¹ phÇn anh hïng trong ®êi «ng. ¤ng chiÕn ®Êu, bÞ th−¬ng råi hy sinh thÇm
lÆng nh− thÕ nμo, chóng ta chØ biÕt tho¸ng qua. Nh−ng ®äng l¹i trong ta lμ nh÷ng
t×nh c¶m s©u s¾c vμ cao ®Ñp vμ nh÷ng nçi ®au khæ bÊt h¹nh cña ®êi «ng.
§i lμm c¸ch m¹ng, chiÕn ®Êu chèng thùc d©n Ph¸p, «ng bÞ th−¬ng. Nçi ®au thÓ
x¸c Êy in dÊu trªn mÆt «ng : mét vÕt sÑo lín. Nh−ng lÇn vÒ th¨m nhμ, «ng l¹i chÞu nçi
®au tinh thÇn : ®øa con g¸i «ng h»ng th−¬ng nhí, kh¸t khao gÆp mÆt suèt b¶y n¨m
®»ng ®½ng, l¹i v× vÕt sÑo tμn ph¸ g−¬ng mÆt «ng, ®· kh«ng chÞu nhËn «ng lμm cha.
VËy mμ lÇn gÆp con nμy lμ c¬ héi gÇn gòi, yªu th−¬ng duy nhÊt cña «ng, bëi «ng sÏ lªn
®−êng tËp kÕt kh«ng biÕt khi nμo quay trë l¹i. ¤ng thiÕt tha ®−îc nghe gäi mét tiÕng
ba mμ kh«ng ®−îc. Suèt ba ngμy yªu th−¬ng vç vÒ, «ng chØ ®−îc nhËn mét th¸i ®é cù
tuyÖt ngang b−íng ®Õn bÊt ngê. Khi bÞ ®øa con tõ chèi, «ng v« cïng ®au ®ín : khæ t©m
®Õn nçi kh«ng khãc ®−îc. ChØ ®Õn phót cuèi cïng lóc chia ly, «ng míi ®−îc h−ëng
h¹nh phóc lμm cha, nh−ng phót gi©y Êy ng¾n ngñi qu¸ ! V× nhiÖm vô «ng l¹i ph¶i tõ
biÖt ®øa con g¸i yªu dÊu cña m×nh.
Bao nhiªu t×nh c¶m yªu th−¬ng, nhí nhung, «ng dån vμo chiÕc l−îc ngμ, mãn quμ
kû niÖm «ng ®· høa tÆng con g¸i ngμy ra ®i : "lóc rçi, anh ngåi c−a tõng chiÕc r¨ng
l−îc..., c©y l−îc ®· hoμn thμnh",... nh÷ng ®ªm nhí con anh lÊy c©y l−îc ra ng¾m
nghÝa. ChiÕc l−îc ngμ ®èi víi «ng ®©u chØ lμ chiÕc l−îc b×nh th−êng, mμ lμ vËt kû
niÖm, vËt mang t©m hån, chøa ®ùng biÕt bao t×nh th−¬ng nçi nhí cña «ng ®èi víi con
g¸i yªu. ChiÕc l−îc lμ niÒm an ñi, ®éng viªn «ng trong nh÷ng th¸ng ngμy gian khæ. Cã
thÓ nãi, chiÕc l−îc ngμ lμ biÓu t−îng cña t×nh c¶m cha con, mét t×nh c¶m thiªng liªng,
s©u nÆng vμ bÊt diÖt. BÞ träng th−¬ng, chØ ®Õn khi göi l¹i chiÕc l−îc ngμ cho b¹n, «ng
míi nh¾m ®−îc m¾t. Trong cö chØ chuyÓn giao chiÕc l−îc ngμ, ng−êi b¹n, «ng Ba ®·
c¶m thÊy ®−îc t×nh cha con lμ kh«ng thÓ chÕt ®−îc. Con ng−êi cã thÓ chÕt ®i, nh−ng
t×nh c¶m cßn sèng m·i, vμ ®©y, chøng nh©n cña t×nh c¶m bÊt diÖt Êy : chiÕc l−îc ngμ.
4. Ng−êi b¹n − ng−êi cha thø hai
T×nh c¶m cha con s©u nÆng, thiÕt tha cña «ng S¸u vÉn cßn nguyªn vÑn trong
tr¸i tim, ký øc cña «ng Ba, ng−êi ®ång chÝ giμ. ¤ng lμ ng−êi chøng kiÕn mäi nçi
buån vui, xóc ®éng, cña t×nh cha con ruét thÞt gi÷a «ng S¸u vμ bÐ Thu víi tÊt c¶
nh÷ng h¹nh phóc vμ ®ín ®au cña nã. T×nh c¶m cha con Êy ®· ®Ó l¹i nh÷ng Ên t−îng
®Æc biÖt trong lßng «ng : b¨n kho¨n, ngËm ngïi, xóc ®éng, bïi ngïi, tim t«i nhãi

180
®au. Sau bao n¨m vμo sinh ra tö, c©y l−îc ngμ vÉn ë bªn «ng. ¤ng g×n gi÷ nã nh−
b¶o vÖ t×nh c¶m thiªng liªng cña cha con «ng S¸u. Sau khi trao chiÕc l−îc ngμ cho
Thu, mét t×nh c¶m yªu th−¬ng, ruét thÞt, c¶m th−¬ng ®ét ngét dÊy lªn, «ng ®· kh«ng
k×m nÐn ®−îc c¶m xóc cña mét ng−êi cha, «ng buét miÖng : "Th«i ba ®i nghe con".
Giê ®Êy trong tr¸i tim, «ng ®· tù nguyÖn trë thμnh ng−êi cha thø hai cña Thu. Víi
søc sèng bÒn bØ cña mét t©m hån nh¹y c¶m, giμu c¶m th«ng cña «ng Ba, t×nh cha
con cña «ng S¸u l¹i ®−îc tiÕp nèi, kh«ng hÒ mÊt ®i. Cã thÓ nãi, t×nh th−¬ng vμ tr¸ch
nhiÖm ®ång ®éi ®· biÕn thμnh t×nh c¶m ruét thÞt, gia ®×nh.
5. NghÖ thuËt kÓ chuyÖn
C©u chuyÖn ®−îc kÓ qua lêi cña nh©n vËt ®ång chÝ giμ. C¸ch chän nh©n vËt kÓ
chuyÖn nh− vËy cã t¸c dông t¹o dùng ®−îc mét ®iÓm nh×n gÇn gòi ®èi víi nh©n vËt
trong truyÖn vμ ®èi víi ng−êi ®äc. §iÒu ®ã lμm t¨ng thªm phÇn l«i cuèn, hÊp dÉn,
ch©n thùc, bëi c©u chuyÖn lμ tÊt c¶ nh÷ng sù kiÖn, nh÷ng con ng−êi, nh÷ng t×nh c¶m
mμ ng−êi kÓ chuyÖn tËn m¾t ®−îc chøng kiÕn.
Cèt truyÖn hÊp dÉn víi nh÷ng t×nh huèng bÊt ngê t¹o nªn nghÖ thuËt ®Æc s¾c cña
c©u chuyÖn : gÆp cha, t−ëng lμ bÐ Thu vå vËp yªu th−¬ng, ai ngê em l¹i ph¶n øng cù
tuyÖt rÊt bÊt ngê. §iÒu Êy cμng t« ®Ëm t×nh c¶nh khæ t©m cña «ng S¸u. Phót cuèi
cïng, mét ®iÒu ®ét ngét x¶y ra : bÐ Thu nhËn cha víi mét t×nh c¶m nång nhiÖt ®Çy
xóc ®éng. Vμ ®iÒu ngÉu nhiªn, kú l¹ : c« giao liªn dòng c¶m l¹i lμ bÐ Thu bÐ tÑo,
b−íng bØnh ngμy nμo. ChÝnh ®iÒu kú l¹ Êy ®· khiÕn c¸c nh©n vËt ®Òu cho¸ng v¸ng,
bμng hoμng nh− ®ang tr¶i qua mét giÊc m¬.
Ngßi bót cña t¸c gi¶ cßn chó ý ®Æc t¶ nh©n vËt Thu ë ®«i m¾t. H×nh ¶nh «ng S¸u
g©y xóc ®éng, th−¬ng c¶m nh÷ng nÐt lÆng thÇm, ®au khæ. TÊt c¶ ®· t¹o nªn nh÷ng Ên
t−îng s©u s¾c kh«ng thÓ nμo quªn ë c¸c nh©n vËt.
ChiÕc l−îc ngμ lμ c©u chuyÖn c¶m ®éng vÒ t×nh c¶m cha con ruét thÞt. C©u chuyÖn
cßn kh¼ng ®Þnh mét ý nghÜa lín lao h¬n : t×nh nghÜa cña con ng−êi, t×nh cha con, t×nh
®ång ®éi, sù g¾n bã c¸c thÕ hÖ lμ céi nguån cña søc sèng m¹nh mÏ bÒn bØ, kiªn c−êng
mμ còng rÊt ®çi nhuÇn nhÞ, nh©n hËu, thiÕt tha cña nh÷ng con ng−êi trªn m¶nh ®Êt
Nam Bé nμy.

181
 BøC TRANH
(NguyÔn Minh Ch©u)

NguyÔn Minh Ch©u lμ mét ng−êi lÝnh cÇm bót. Sù nghiÖp v¨n häc cña «ng g¾n
liÒn víi c¸c chÆng ®−êng kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu n−íc cña d©n téc. Sau 1975, c¸c
s¸ng t¸c cña «ng thÓ hiÖn nh÷ng t×m tßi ®æi míi vÒ t− t−ëng vμ nghÖ thuËt, ®¸nh dÊu
b−íc ph¸t triÓn cña v¨n häc ViÖt Nam trong mét giai ®o¹n lÞch sö míi.
Bøc tranh lμ mét truyÖn ng¾n mang tÝnh chÊt luËn ®Ò : con ng−êi cÇn v−ît qua
nh÷ng thãi xÊu cña b¶n th©n ®Ó v−¬n tíi c¸i tèt ®Ñp h¬n. TÝnh luËn ®Ò vμ kiÓu nh©n
vËt tù thó, tù ph¸n xÐt lμ ®Æc ®iÓm ®Æc s¾c tiªu biÓu cho t− t−ëng vμ nghÖ thuËt cña
NguyÔn Minh Ch©u thêi kú nμy.
1. Nh©n vËt ho¹ sÜ vμ cuéc ®Êu tranh néi t©m
T×nh huèng chuyÖn x¶y ra v« t×nh vμ bÊt ngê. Ng−êi ho¹ sÜ mét lÇn ®i c¾t tãc, gÆp
l¹i ng−êi lÝnh n¨m x−a, ng−êi ®· tõng gióp «ng ë chiÕn tr−êng. ¤ng ®· vÏ cho anh
mét bøc ch©n dung víi lêi høa sÏ ®em ®Õn trao tËn tay cho bμ mÑ anh ®Ó b¸o tin r»ng
anh vÉn cßn sèng v× bμ nhËn ®−îc tin anh ®· hy sinh. Song ng−êi ho¹ sÜ ®· kh«ng
thùc hiÖn ®−îc lêi høa cña m×nh. Cã lÏ v× vËy mμ bμ mÑ anh chiÕn sÜ ®· ®au khæ khãc
®Õn mï loμ.
Ho¹ sÜ r¬i vμo t×nh thÕ khã xö. LiÖu ng−êi lÝnh n¨m x−a cã nhËn ra vμ lªn ¸n «ng
? Nh−ng anh thî c¾t tãc − ng−êi lÝnh l¹i bá qua, lμm nh− kh«ng quen biÕt «ng. VËy
«ng ph¶i xö sù nh− thÕ nμo ? Cuéc gÆp gì v« t×nh vμ th¸i ®é cao th−îng cña ng−êi
lÝnh lμ ®iÓm khëi ®Çu cho cuéc tù vÊn nghiªm kh¾c ë ng−êi nghÖ sÜ. T×nh huèng bªn
ngoμi ®· chuyÓn thμnh t×nh huèng bªn trong : cuéc ®Êu tranh néi t©m c¨ng th¼ng vÒ
mét lÇn thÊt tÝn, ®¹o ®øc gi¶ vμ sù tù trõng ph¹t m×nh.
Cuéc ®Êu tranh néi t©m diÔn ra quyÕt liÖt. §Ó thÓ hiÖn cuéc ®Êu tranh ®ã, t¸c gi¶
sö dông c¸c kÕt cÊu sãng ®«i : hai nh©n vËt (ho¹ sÜ − ng−êi lÝnh), hai bøc tranh (tranh
vÏ ng−êi lÝnh vμ tranh tù ho¹), hai con ng−êi trong mét con ng−êi (con ng−êi gi¶ dèi
thÊt tÝn, ®¹o ®øc gi¶, Ých kû vμ con ng−êi trung thùc, biÕt phôc thiÖn, biÕt nhËn lçi),
mμ trong ®ã cuéc ®Êu tranh gi÷a hai con ng−êi trong mét con ng−êi lμ cuéc ®Êu tranh
c¨ng th¼ng nhÊt.
Ho¹ sÜ thÊy m×nh lμ kÎ v« ¬n vμ gi¶ dèi. Ngμy x−a, håi ë chiÕn tr−êng «ng ®· cã
lÇn tá ra Ých kû. ¤ng ®· tù ¸i vμ tõ chèi khÐo b»ng c¸i mÆt l¹nh lïng khi anh chiÕn sÜ
nhê «ng vÏ bøc ch©n dung. Sau ®ã, tr−íc sù c− xö rÊt ®é l−îng cña anh, ho¹ sÜ ®· ©n
hËn vμ söa ch÷a lçi lÇm b»ng c¸ch vÏ ch©n dung anh råi høa sÏ trùc tiÕp mang th− vμ
"¶nh" tíi tËn nhμ. Nh−ng thãi Ých kû ®· khiÕn «ng mét lÇn thÊt tÝn vμ trë thμnh kÎ
gi¶ dèi. Sù thÊt tÝn Êy trë thμnh lßng nhÉn t©m ®èi víi bμ mÑ ®ang «m mèi ®au khæ v×
t−ëng con trai ®· hy sinh, trë thμnh sù v« ¬n ®èi víi ng−êi chiÕn sÜ ®· hÕt lßng ®é
l−îng víi «ng. V× thÕ, «ng tù tr¸ch : T¹i sao t«i kh«ng gi÷ lêi høa ? C©u hái t¹i sao
®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn nh− ®Ó ho¹ sÜ quay l¹i qu¸ khø, lôc vÊn l−¬ng t©m m×nh, bëi
«ng hoμn toμn vÉn cã thÓ gi÷ ®−îc lêi høa ®Õn th¨m vμ b¸o tin ng−êi chiÕn sÜ cßn sèng
cho gia ®×nh anh dï cã ph¶i göi bøc tranh ®i triÓn l·m. ¤ng ®· tù v¹ch trÇn nguyªn
nh©n ®ã : Lßng Ých kû, v× m×nh tõ thuë trong rõng ra hËu ph−¬ng l¹i cμng nÆng nÒ,

182
khi mμ mèi nhiÖt t©m v¬i bít, khi mμ kh«ng khÝ chiÕn tr−êng tù nhiªn nh¹t nhoμ. Sù
tù thó ®Õn møc cao ®é : «ng kh«ng ng¹i ngÇn gäi nh÷ng hμnh ®éng, nh÷ng th¸i ®é cña
m×nh : "thËt lμ gi¶ dèi ch−a, t«i l¹i cßn h«n anh n÷a..., kh«ng, ®õng ®æ lçi cho hoμn
c¶nh !...".
Tuy nhiªn, tù thó víi m×nh cßn lμ chuyÖn dÔ. C¸i khã lμ ë chç ph¶i tù thó lçi lÇm
cña m×nh víi chÝnh ng−êi kh¸c, víi chÝnh ng−êi lÝnh n¨m x−a. Tr−íc hÕt, ho¹ sÜ tù
trõng ph¹t m×nh b»ng c¸ch ph¶i lu«n lu«n ®èi diÖn víi ng−êi lÝnh ®Ó kh«ng thÓ trèn
ch¹y c¸i qu¸ khø v« ¬n cña m×nh. B»ng c¸ch ph¶i c¾t tãc ë hiÖu ng−êi lÝnh cò : t«i tù
nguyÖn n¹p m×nh cho l−¬ng t©m. ¤ng mong ng−êi thî c¾t tãc nhËn ra m×nh, tr¸ch
mãc, m¾ng má. Nh−ng ng−êi c¾t tãc vÉn tá ra kh«ng biÕt «ng. §iÒu Êy l¹i cμng lμm
l−¬ng t©m «ng c¾n røt, giμy vß. NhËn lçi hay l¶ng tr¸nh ? Cuéc ®Êu tranh néi t©m cña
ho¹ sÜ cμng gay g¾t, béc lé qua ®o¹n ®èi tho¹i trùc tiÕp víi ng−êi lÝnh trong t−ëng
t−îng.
Con ng−êi Ých kû, gi¶ dèi hiÖn lªn, t×m c¸ch biÖn b¹ch cho «ng. R»ng lμ mét nghÖ
sÜ, «ng cã quyÒn quªn ®i mét c¸ nh©n c¸i chuyÖn riªng, ®Ó phôc vô cho sè ®«ng, phôc
vô c¸i ®Ých lín lao h¬n. ThËm chÝ, con ng−êi nμy cßn dô dç «ng dïng tiÒn b¹c ®Ó chuéc
l¹i lçi lÇm. B»ng ®ñ c¸c lý lÏ, h¾n rñ rª con ng−êi h−íng thiÖn ®Çu hμng c¸i xÊu, c¸i Ých
kû. Víi con ng−êi xÊu xa Êy ng−êi chiÕn sÜ tr¸ch m¾ng thËm tÖ, thËm chÝ anh gäi ho¹
sÜ lμ mμy, x−ng tao, v¹ch mÆt ho¹ sÜ lμ ®å dèi tr¸, lõa dèi. Anh ®Ëp tan nh÷ng lêi lÏ
nguþ biÖn cña ho¹ sÜ vμ ®uæi «ng ta ®i. LÇn thø hai, còng ë ®o¹n ®èi tho¹i t−ëng
t−îng, con ng−êi phôc thiÖn trong ho¹ sÜ v−ît qua ®−îc sù biÖn b¹ch gi¶ dèi kia. ¤ng
thó nhËn : "t«i ®· g©y thªm ®au khæ cho bμ mÑ anh, t«i ®· lõa dèi anh, t«i ®· thu
thªm ®−îc tiÒn cña, tiÕng t¨m trªn sù ®au ®ín cña anh". ¤ng xin ®−îc xö ph¹t theo
luËt c«ng b»ng ë ®êi : "anh cø trõng ph¹t t«i, anh cø xö t«i thÕ nμo còng ®−îc". Víi
con ng−êi biÕt h−íng thiÖn nμy, anh chiÕn sÜ − ng−êi thî l¹i tá ra rÊt tr©n träng, ®é
l−îng : "tr−íc sau t«i vÉn coi anh lμ mét nghÖ sÜ tμi n¨ng, ®· cã nhiÒu c«ng hiÕn cho
x· héi... Anh cø ®Õn ®©y. T«i c¾t cho anh kü l¾m..."
Hai lÇn ®èi tho¹i t−ëng t−îng lμ hai qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi÷a c¸i tèt vμ c¸i xÊu, gi÷a
rång ph−îng vμ r¾n rÕt, gi÷a thiªn thÇn vμ ¸c quû trong con ng−êi ho¹ sÜ. NÕu lÇn thø
nhÊt, con ng−êi Ých kû, gi¶ dèi vÉn cßn ngoan cè th× lÇn thø hai, c¸i tèt, c¸i thiÖn ®· chiÕn
th¾ng. Sù ®Êu tranh Êy thÓ hiÖn sù thøc tØnh cña l−¬ng t©m con ng−êi, béc lé mét nhu
cÇu nh×n th¼ng vμo t©m hån m×nh, v−ît lªn trªn nh÷ng ®iÒu xÊu xa vèn Èn n¸u rÊt s©u,
rμo kÝn vèn ®−îc nguþ trang b»ng rÊt nhiÒu vá bäc, tèt ®Ñp.
Song song víi th¸i ®é kh«ng trèn ch¹y, kh«ng lÈn tr¸nh sù thùc cïng cuéc ®Êu
tranh kh«ng khoan nh−îng trong néi t©m lμ mét mong muèn tù xem xÐt, tù ph¬i bμy
t©m hån m×nh, mét t©m hån cã chç tèi, chç s¸ng... nh−ng c¬ b¶n lμ h−íng thiÖn. V×
thÕ, ho¹ sÜ ®· tù ho¹ bøc ch©n dung cña m×nh, mét ch©n dung con ng−êi tù phª b×nh,
tù mæ xÎ chÝnh m×nh vμ kªu gäi : "xin mäi ng−êi h·y t¹m dõng mét phót c¸i nhÞp sèng
bËn bÞu, chen lÊn ®Ó tù suy nghÜ vÒ chÝnh m×nh".
Xin mét phót nh×n vμo bøc tranh tù ho¹ cña ho¹ sÜ. Bøc tranh ®−îc vÏ rÊt l©u :
Kh«ng biÕt bao nhiªu th¸ng nay, mét thêi gian dμi tr¨n trë, ®Êu tranh néi t©m vμ tù
trõng ph¹t m×nh. Bøc tranh xuÊt hiÖn song hμnh víi th¸i ®é tù phª ph¸n, tù v¹ch trÇn
nh÷ng ®iÒu xÊu xa cña chÝnh m×nh. Trªn bøc tranh, chia lμm hai m¶ng râ rÖt. Mét con
ng−êi, tù vÊn víi cÆp m¾t më to, c¸i nh×n nghiªm kh¾c, kh¾c kho¶i bån chån, chøng tá
mét t©m hån ®ang vËt v·, tr»n träc, tù ®Êu tranh. "¸nh s¸ng hμng ngh×n nÕn" soi tá
khu«n mÆt chÝnh lμ h×nh ¶nh cña ¸nh s¸ng l−¬ng tri, ¸nh s¸ng sù thËt, ¸nh s¸ng ®iÒu

183
thiÖn ®ang soi räi vμo mäi ngâ ng¸ch s©u kÝn tèi t¨m cña hån ng−êi. §ã ph¶i ch¨ng lμ
phÇn tèt ®Ñp cña t©m hån ? Cßn m¶ng thø hai, phÇn xÊu nhÊt, tèi nhÊt, bao phñ vμ
giÊu kÝn d−íi mét thø mÆt n¹ ®−îc ho¹ sÜ ®Æc t¶ b»ng h×nh ¶nh ®¸m bät xμ phßng phñ
lÊp, chØ ®Ó l¹i mét vÖt lê mê ®en. Bøc tranh ®· diÔn t¶ ®−îc cuéc tù nh×n th¼ng vμo t©m
hån m×nh, mét t©m hån cã ¸nh s¸ng, cã bãng tèi, cã c¸i tèt, c¸i xÊu, c¸i râ rμng, c¸i bÞ
che giÊu...
TÝnh chÊt tù thó cña cuéc ®Êu tranh néi t©m ®Õn cao ®é th«ng qua c¸c b−íc : hèi
hËn, tù lªn ¸n, tù v¹ch trÇn, tù trõng ph¹t. Cuèi cïng phÇn tèt ®Ñp vμ h−íng thiÖn
trong con ng−êi ho¹ sÜ ®· chiÕn th¾ng.
2. Ng−êi thî c¾t tãc − ng−êi lÝnh, sù ®é l−îng vμ cao th−îng
Ng−êi thî c¾t tãc h«m nay vμ ng−êi lÝnh n¨m x−a lμ con ng−êi cã tÊm lßng ®é l−îng
vμ cao th−îng lín lao vμ lÆng lÏ. Ngμy tr−íc, c¸i d¸ng vÎ n−íc da ®en x¸m vμ cÆp m«i
th©m s× (dÊu hiÖu cña bÖnh sèt rÐt) ®· nãi chÝnh x¸c r»ng anh ®· ë chiÕn tr−êng rÊt
l©u, nÕm ®ñ mäi gian nan vÊt v¶. Anh xin ho¹ sÜ vÏ cho mét bøc ch©n dung, ®©u ph¶i lμ
viÖc lμm phï phiÕm mμ chÝnh lμ ®Ó b¸o tin anh cßn sèng cho mÑ giμ, ®Ó bμ ®ì ®au khæ.
Dï bÞ ho¹ sÜ tõ chèi víi vÎ mÆt l¹nh lïng vμ khinh th−êng, nh−ng h«m sau anh vÉn
hoμn thμnh nhiÖm vô gióp ®ì ho¹ sÜ : thå tranh, v¸c hé ba l«, gióp ho¹ sÜ v−ît qua th¸c,
cïng ho¹ sÜ ë l¹i phÝa sau do kh«ng theo kÞp ®oμn c«ng t¸c... TÊm lßng cao th−îng vμ ®é
l−îng Êy ®· khiÕn ho¹ sÜ hèi hËn ch©n thμnh kh«ng chØ mét lÇn ngμy ®ã. T¸m n¨m sau,
anh vÉn mét mùc tá ra kh«ng hÒ quen biÕt ho¹ sÜ, dï «ng ta lμ ng−êi nî anh rÊt nhiÒu :
võa gi¶ dèi, võa v« ¬n, võa nhÉn t©m víi anh. Anh rÊt cã thÓ chÊt vÊn, hái téi, phª
ph¸n, tr¸ch mãc ho¹ sÜ. Nh−ng anh kh«ng nãi mét lêi. Sù cao th−îng lÆng lÏ cña anh
chÝnh lμ ¸nh s¸ng gióp khai s¸ng t©m hån ho¹ sÜ vμ chøng tá r»ng, c¸i cao th−îng, ®iÒu
®Ñp ®Ï, lßng nh©n hËu vÉn cßn ®ang tån t¹i trong cuéc ®êi nμy, gióp con ng−êi tù thanh
läc, tù tÈy röa m×nh. Mçi lÇn ngåi vμo ghÕ c¾t tãc lμ mçi lÇn ho¹ sÜ ®èi diÖn víi c¸i cao
th−îng Êy vμ còng lμ mçi lÇn tù vÊn l−¬ng t©m m×nh. ChÝnh sù lÆng lÏ cña anh ®·
khiÕn ho¹ sÜ ngμy cμng nghiªm kh¾c víi m×nh h¬n, ngμy cμng "tù nguyÖn ®Õn tù n¹p
m×nh cho l−¬ng t©m", vμ cã ®iÒu kiÖn "nh×n kü c¸i mÆt m×nh ®Õn thÕ", nghÜa lμ d¸m
nh×n th¼ng vμ tù tè c¸o nh÷ng chç lÈn khuÊt, tèi t¨m, cßn ch−a hoμn thiÖn cña t©m hån
m×nh, nh©n c¸ch m×nh.
Ng−êi thî − ng−êi lÝnh chÝnh lμ h×nh ¶nh ®Ých thùc cña nh©n d©n víi nh÷ng phÈm
chÊt cao quý. Hä lμ nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng, gi¶n dÞ ; v« danh, nh−ng ®· lμm
nªn kh«ng chØ nh÷ng chiÕn c«ng lín lao mμ thÇm lÆng, mμ cßn lμ biÓu hiÖn cña sù cao
th−îng, lßng nh©n hËu, lμ ®iÓm tùa, lμ ¸nh s¸ng h−íng thiÖn cho con ng−êi.

*
* *
Bøc tranh lμ mét thiªn truyÖn mang tÝnh luËn ®Ò víi chñ ®Ò s¸m hèi vμ tù thó,
mét chñ ®Ò míi mÎ, míi ®−îc ®Æt ra trong v¨n häc sau 1975. ë ®©y, kh«ng cã xung ®ét
gi÷a c¸c tÝnh c¸ch, kh«ng cã m©u thuÉn gi÷a c¸c nh©n vËt, nh−ng sù ph©n tÝch t©m lý
tinh vi, s¾c s¶o ®· t¹o nªn m¹ch hÊp dÉn cña c©u chuyÖn. Lèi kÕt cÊu song song vÒ
h×nh ¶nh hai bøc tranh còng nh− gi¸ trÞ cña chóng (vÒ nghÖ thuËt, vÒ kh¶ n¨ng miªu
t¶ ®êi sèng t©m hån) lμ ®iÓm tùa ®Ó triÓn khai cèt truyÖn. Thñ ph¸p ®Çu cuèi t−¬ng
øng lμm c©u chuyÖn khÐp l¹i trong mét Ên t−îng m¹nh vÒ h×nh ¶nh con ng−êi tù thó,
tù ®Êu tranh ®Ó hoμn thiÖn nh©n c¸ch. Sù ®èi s¸nh hai nh©n vËt cμng gãp phÇn lμm
næi râ tÝnh chÊt phª ph¸n vμ ngîi ca con ng−êi trong thiªn truyÖn.

184
 ChÞu tr¸ch nhiÖm néi dung :
Ts.nguyÔn v¨n hoμ
Biªn tËp:
Tæ c«ng nghÖ th«ng tin
Phßng kh¶o thÝ - ®¶m b¶o chÊt l−îng gi¸o dôc
§¬n vÞ ph¸t hμnh:
trung t©m ®μo t¹o tõ xa - ®¹i häc huÕ

185