Τα ιδιόμελα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα, καὶ τῶν Χερουβὶμ
ἐνδοξοτέρα, καὶ πάσης κτίσεως τιμιωτέρα· ἡ δι' ὑπερβάλλου

σαν καθαρότητα, τῆς ἀϊδίου οὐσίας δοχεῖον γεγενημένη,
ἐν ταὶς τοῦ Υἱοῦ Τὰ ἰδιόμελα χερσί, σήμερον τὴν
παναγίαν παρατίθεται τῆς ἑορτῆς τῆς ψυχήν, καὶ
σὺν αὐτῇ πληροῦται Κοιμήσεως τῆς τὰ σύμπαντα
χαρᾶς, καὶ ἠμὶν δωρεῖται Θεοτόκου στὴν τὸ μέγα
ἔλεος. Ἢ πανάμωμος Βυζαντι νὴ καὶ νύμφη, καὶ
Μήτηρ τῆς εὐδοκίας Μεταβυζαντινὴ τοῦ Πατρός· ἡ
Θεῷ προορισθεῖσα εἰς ἑαυτοῦ μελοποιΐα κατοίκησιν,
τῆς ἀσυγχύτου ἑνώσεως, σήμερον τὴν ἄχραντον ψυχήν,
τῷ Ποιητῇ καὶ Θεῶ παρατίθεται·ἥν Ἀσωμάτων δυνάμεις,
θεοπρεπῶς ὑποδέχονται, καὶ πρὸς ζωὴν μετατίθεται, ἡ
ὄντως Μήτηρ τῆς Ἀνατολίου ἱεροδιακόνου ζωῆς, ἡ λαμπὰς
τοῦ ἀπροσίτου φωτός, ἡ σωτηρία τῶν πιστῶν, καὶ ἐλπὶς
τῶν ψυχῶν ἡμῶν. Δεῦτε ἅπαντα τὰ πέρατα τῆς γῆς,
τὴν σεπτὴν Μετάστασιν τῆς Θεομήτορος μακαρίσωμεν·
ἐν χερσὶ γὰρ τοῦ Υἱοῦ, τὴν ψυχὴν τὴν ἄμωμον ἐναπέθετο·
ὅθεν τῇ Ἁγίᾳ Κοιμήσει αὐτῆς, ὁ κόσμος ἀνεζωοποιήθη,
ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις, καὶ ὠδαῖς πνευματικαῖς, μετὰ τῶν
Ἀσωμάτων, καὶ τῶν Ἀποστόλων ἑορτάζων φαιδρῶς. Δεῦτε
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ
Τομέας Χριστιανικής Λατρείας, Αρχαιολογίας και Τέχνης
Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών
Ιεροδιακόνου Ανατολίου (Antonio) Lazeski

Α.Μ. 
Τα ιδιόμελα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

στην Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή μελοποιία
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας
της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης για τη λήψη Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης
Σύμβουλος Καθηγητής
Πρωτοπρεσβύτερος Σπυρίδων Αντωνίου
Αναπληρωτής Καθηγητής
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Ὑμνῶ σε, τὴν Προστάτιδαν ζωῆς μου τῆς ἀθλίας,
Ἀξιωθεὶς σῶν δωρεῶν,
Διὸ καὶ τὸν ἐλάχιστον χαρίζομαί σοι κόπον,
Τῆς γὰρ χαρᾶς μου εἶ αἰτία.
2
Πρόλογος
Δεν θα μπορούσα να βρω κάτι υψηλότερο και τιμιότερο για έναν Χριστιανό,
παρά να γράφει για την Κυρία Θεοτόκο. Έτσι, κι εμένα αξίωσε η Δέσποινά μου να
προσθέσω μερικά γράμματα στις μυριάδες σελίδες που γέμισαν οι πατέρες μας με
αίνους και μεγαλυνάρια, όταν σίγησαν οι ρήτορες πολύφθογγοι, μη δυνάμενοι να
εξηγήσουν πως μια Παρθένος γέννησε τον Δημιουργό της, χωρίς να φλέξει η μήτρα
της, ή πως πέθανε και δεν είδε φθορά.
Με την προτροπή του Καθηγητού μου, τον Αιδεσιμολογιώτατο
Πρωτοπρεσβύτερο π. Σπυρίδωνα Αντωνίου, επέλεξα ως θέμα της διπλωματικής μου
εργασίας την ανάλυση των ιδιομέλων μιας κυρίας εορτής. Όταν ο π. Σπυρίδων μου
είπε να επιλέξω εορτή, το πρώτο πράγμα που θυμήθηκα ήταν τα συναισθήματα τα
οποία έζησα πριν από πολλά χρόνια, όταν ήρθα στην Μονή της μετάνοιάς μου για την
αγρυπνία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου – τότε ένιωσα την Μεγάλη Παρασκευή και
το Πάσχα ομού. Η Παναγία πάντοτε είναι κοντά μας, όμως εκείνη την ημέρα
ιδιαιτέρως μας υπενθυμίζει ότι είμαστε τέκνα της και, παρ’ όλο που δεν την βλέπουμε,
αυτή πάντα μένει μαζί μας ως μεσίτριά μας προς τον Χριστό και στοργική Μητέρα.
Θα ήθελα πρώτον να ευχαριστήσω τον πανάγαθο Θεό και την Υπεραγία
Θεοτόκο που ποτέ στην ζωή μου δεν αισθάνθηκα μόνος μου η στερημένος από κάτι,
που με πρόσεχαν από κάθε βλάβη και μου άνοιγαν κάθε πόρτα προς εκπλήρωση κάθε
επιθυμίας μου, ώστε να φτάσω στο σημείο αυτό.
Ευχαριστώ τον Γέροντά μου, Αρχιμανδρίτη κ. Παρθένιο για την πατρική του
αγάπη, ο οποίος, όπως και τους κατά σάρκα γονείς μου, ή και περισσότερο,
σεβάστηκαν πάντοτε την προσωπικότητά μου και με μεγάλους κόπους και ιδιαίτερη
υπομονή φρόντιζαν για την πνευματική μου ανοικοδόμηση. Ευχαριστώ και τους
πατέρες και αδελφούς μου, της Μονής του Τιμίου Προδρόμου Μπίγκορσκι, για την
υπομονή και κατανόησή τους.
Ευχαριστώ τον Παναγιώτατο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης κ. Άνθιμο, ο
οποίος ως καλός Σαμαρείτης ανέλαβε τα πλείστα δαπάνη των προπτυχιακών και
μεταπτυχιακών μου σπουδών στην Θεσσαλονίκη, παρέχοντάς μου την προστασία και
την βοήθειά του.
3
Ευχαριστώ τον φίλτατο Καθηγητή μου, τον π. Σπυρίδωνα Αντωνίου, για την
βοήθεια στην σύνταξη αυτής της εργασίας και κατά την διάρκεια ολόκληρης της
μεταπτυχιακής σπουδής μου, όπως και τους λοιπούς αγαπητούς καθηγητές: τον π.
Νεκτάριο Πάρη, π. Χρυσόστομο Νάσση, π. Νικόδημο Σκρέττα, κ. Συμεών
Πασχαλίδη, κα. Μαρία Αλεξάνδρου, τον μουσικοδιδάσκαλό μου κ. Δημήτριο
Μανούση, τους πατέρες των Ιερών Μονών Σιμωνόπετρα, Δοχειαρίου και
Ξενοφώντος, το προσωπικό του Εθνικού Μουσείου Αχρίδος, την κα. Άννα Λυσικάτου
από το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, όπως και τον αείμνηστο π.
Σπυρίδωνα Μικραγιαννανίτη.
Ζητώ συγγνώμη για όλες τις παραλείψεις και λάθη στην εργασία αυτή.
Ανατόλιος ιεροδιάκονος
4
Περιεχόμενα
Πρόλογος ............................................................................................................................
Περιεχόμενα .......................................................................................................................
Βιβλιογραφία......................................................................................................................
Βραχυγραφίες .................................................................................................................. 
Εισαγωγή ......................................................................................................................... 
Μέρος Πρώτο .................................................................................................................. 
Α. Εορτολογική επίσκεψη .......................................................................................... 
Η εορτή της Θεοτόκου Μαρίας ............................................................................ 
Η επικράτηση της εορτής της Κοιμήσεως ........................................................... 
Ο εορτασμός – προεόρτια και μεθεόρτια ............................................................ 
Η νηστεία της Κοιμήσεως και οι Παρακλήσεις .................................................. 
Η θεολογία των όρων ............................................................................................ 
Οι πηγές για την Κοίμηση της Θεοτόκου ............................................................ 
Β. Η Υμνογραφία της Εορτής ................................................................................... 
Η ιστορία του τυπικού της εορτής ........................................................................ 
Οι υμνογραφικές συνθέσεις ................................................................................... 
Γ. Τα Ιδιόμελα ............................................................................................................ 
Η διαμόρφωση των ιδιομέλων .............................................................................. 
Η δομή των ιδιομέλων ........................................................................................... 
Το Στιχηράριο........................................................................................................ 
Μέρος Δεύτερο ................................................................................................................ 
Α. Τα ιδιόμελα της εορτής της Κοιμήσεως .............................................................. 
Οι υμνογράφοι των ιδιομέλων της εορτής ........................................................... 
Η θεολογία των ιδιομέλων της εορτής της Κοιμήσεως ....................................... 
5
B. Μορφολογική ανάλυση ......................................................................................... 
Τα μουσικά χειρόγραφα ........................................................................................ 
Βυζαντινή μελοποιία .............................................................................................. 
Μεταβυζαντινή μελοποιία .................................................................................... 
Συμπεράσματα .............................................................................................................. 
Παράρτημα ................................................................................................................... 
6
Βιβλιογραφία
ΠΗΓΕΣ:
Patrologiae Graecae Cursus Completus, Επιμ. Jacques Paul Migne, Paris -

Ανδρέου Κρήτης, Λόγος β΄ εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Δεσποῖνης ἠμῶν
Θεοτόκου (PG )
Επιφανίου Αγιοπολίτου, Περί τοῦ βίου τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου (PG )
Θεοδώρου Στουδίτου, Διδασκαλία Χρονική (PG )
Ιωάννου Δαμασκηνού, Eἰς τὴν Κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Δεσποῖνης ἠμῶν

Θεοτόκου (PG )
Νικηφόρου Καλλίστου Ξανθοπούλου, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία (PG )
***
Ὡρολόγιον τὸ Μέγα. Αθήνα: Το Περιβόλι της Παναγίας, .
Μηναίον τοῦ Μαΐου. Κουτλουμουσιανός, Βαρθολομαίος, επιμ. Βενετία, .
Μηναίον τοῦ Αὐγούστου. Κουτλουμουσιανός, Βαρθολομαίος, επιμ. Βενετία, .
Βιολάκης, Γεώργιος. Τυπικὸν κατὰ τὴν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας.
Κωνσταντινούπολη, .
Κωνσταντίνος Πρωτοψάλτης. Τυπικὸν Ἐκκλησιαστικὸν κατὰ το ὕφος τῆς τοῦ
Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας. Κωνσταντινούπολη, .
Μαρά, ιερεύς Μάρκος, επιμ. Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας τῆς

Ἱεροσολύμοις Ἁγίας Λαύρας τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Σάββα.
Venetia, .
Arranz, Miguel. Le Typicon du Monastère du Saint-Sauveur à Messine (Codex
Messinensis GR ), Orientalia Christiana Analecta . Roma:
Pontificium Inﬆitutum Orientalium Studiorum, .
7
Delehaye, Hippolyte. Propylaium ad Acta Sanctorum, Novembris: Synaxarium
Ecclesiae Conﬆantinopolitanae. Επιμ.: Hippolyte Delehaye. Bruxelles,
.
Mateos, Juan. Le Typicon de la Grande Église, Orientalia Christiana Analecta .
Vol. . Roma: Pontificium Inﬆitutum Orientalium Studiorum, .
Trypanis, Conﬆantine A. Fourteen Early Byzantine Cantica. Wien: Hermann
Böhlaus Nachf., .
Дмитрiевскiй, Алексѣй. Описанiе Литургическихъ Рукописей. Томъ . Кiевъ,
.
ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ:
χφφ. Ohrid  και 

χφ. Ι.Μ. Διονυσίου 
χφ. Ι.Μ. Ξενοφώντος 
χφ. Ι.Μ. Σίμωνος Πέτρας 
χφ. Ι.Μ. Κουτλουμουσίου 
χφ. Duke Greek 
χφ. Ι.Μ. Αγίου Παύλου 
χφ. Ι.Μ. Δοχειαρίου 
χφφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ ,  και 
ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Αβούρης, Σπυρίδων Ν. «Ἰδιόμελον.» Στο Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία,

. Άθῆναι, .
Αντωνίου, Γεώργιος Σ. Δόγμα καὶ ἰδιόμελο στὸν Ἅγιο Ἰωάννη τὸ Δαμασκηνὸ.
(μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία) Θεσσαλονίκη, .
Αντωνίου, πρωτοπρεσβυτέρου Σπυρίδωνος Στ. Θεωρία καί πράξη τῆς Ψαλτικῆς
τέχνης: θέματα λειτουργικῆς μουσικῆς. β΄ έκδ. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, .
8
—. Μορφολογία της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής. α΄ έκδ. Θεσσαλονίκη:
Βάνιας, .
—. Τὸ Εἰρμολόγιον καὶ ἡ παράδοση τοῦ μέλους τοῦ. (διδακτορική διατριβή) Ἀθῆνα,
.
Βεργωτής, Γεώργιος. «Ἡ Θεομητορική λατρεία.» Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου
εἰς τιμὴν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας (- Νοεμβρίου
). Θεσσαλονίκη: Ἱ.Μ. Θεσσαλονίκης, . -.
Βεργωτής, Γεώργιος. «Ἡ Θεομητορική λατρεία καί τά Ἀπόκρυφα.» Γρηγόριος

Παλαμάς , : -.
Βρακά, Χριστίνα Π. Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. (μεταπτυχιακή

διπλωματική εργασία), Θεσσαλονίκη: .
Γεωργιάδης, Θεοδόσιος. Ἡ Νέα Μούσα: Συνοπτικὴ ἱστορικὴ καὶ τεχνκὴ μουσικὴ
μελέτη. Ἐν Σταμπούλ: Τύποις Μάρκου Δημητριάδου, .
Γεωργιάδης, Κωνσταντίνος Ιω. Πηγὲς καὶ Θεολογία τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου.

(διδακτορική διατριβή) Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, .
Γιέφτιτς, Αθανάσιος. «Εισαγωγή.» στο Ἡ Θεοτόκος: Τέσσερις θεομητορικές ομιλίες,
του Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, Επιμ. Παναγιώτης Νέλλας. Αθήνα:
Αποστολική Διακονία, .
Δεττοράκης, Θεοχάρης Ε. Βυζαντινὴ Θρησκευτικὴ ποίηση καὶ Ὑμνογραφία. β΄ ἔκδ.
μὲ προσθήκες. Ρέθυμνο, .
Δεττοράκης, Θεοχάρης Ε., Κοσμάς ο Μελωδός. Βίος και έργο. Ανάλεκτα Βλατάδων.
Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, .
Εὐστρατιάδης, μητροπ. Σωφρόνιος. «Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ τὰ
ποιητικὰ αὐτοῦ ἔργα.» Νέα Σιών, .
Ζησήδης, Παναγιώτης. Η Κοίμηση της Θεοτόκου στην Ορθόδοξη Παράδοση.

(διδακτορική διατριβή) Θεσσαλονίκη, .
Κλέντος, Νικόλαος Α. Μουσικόν Δεκαπενταύγουστον. Ἀθήνα: Νεκτάριος
Παναγόπουλος, .
Κορακίδης, Αλέξανδρος. Βυζαντινή Ὑμνογραφία: Ὑμνογραφία καί Ρητορική. Τόμ.
Α΄. Ἀθήνα, .
Κρουμβάχερ, Κάρλ. Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς λογοτεχνίας. Μετάφραση: Γεώργιος
Σωτηριάδης. Τόμ. Α΄. Ἀθῆναι: Π. Δ. Σακελλαρίου, .
9
Λαυριώτης, μοναχός Σπυρίδων, και μητροπ. Σωφρόνιος Εὐστρατιάδης. Κατάλογος
τῶν Κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας. Paris: Librarie Ancienne Honoré
Champion, .
Ξύδης, Θεόδωρος. Βυζαντινή Ὑμνογραφία. Ἀθῆναι: Ἐκδόσεις Νικόδημος, .
Ράλλης, Γ. Α., και Μ. Ποτλής. Σύνταγμα τῶν Θείων καὶ Ἱερῶν Κανόνων. Τόμ. Ε΄.
Ἀθήνησιν: Γ. Χαρτοφύλαξ, .
Στάθης, Γρηγόριος. Ἡ ἐξήγησις τῆς παλαιᾶς βυζαντινῆς σημειογραφίας. ε΄ έκδ.
Ἀθῆνα, .
—. Τὰ χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς - Ἅγιον Ὄρος. Κατάλογος περιγραφικὸς τῶν
χειρογράφων κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς, τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς
βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν καὶ σκητών τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Τόμ. Α΄.
Ἀθῆναι: Ἴδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, .
βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν καὶ σκητών τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Τόμ. Β΄.
Ἀθῆναι: Ἴδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, .
βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν καὶ σκητών τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Τόμ. Γ΄. Ἀθήνα:
Ἴδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, .
Σχολάριος, Γεννάδιος. Oeuvres complètes de Georges Scholarios. Επιμ. Louis Petit,
Xenophon A. Siderides, & Martin Jugie. Τόμ. Α΄: Oeuvres oratoires,
traités théologiques sur la Providence et sur l'âme. Maison de la bonne
presse, .
Τρεμπέλας, Παναγιώτης Ν. Ἐκλογὴ Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας. δ΄ έκδ.
Ἀθῆναι: Ἀδελφότης Θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», .
Τσάμης, Δημήτριος Γ. Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Θεσσαλονίκη:
Πουρναράς, .
Τσάμης, Ιωάννης Θ. Ἡ ἐορτὴ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου στὴ Βυζαντινὴ μελοποιΐα.
(μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία) Θεσσαλονίκη, .
Τωμαδάκης, Νικόλαος. Βυζαντινὴ ὑμνογραφία καὶ ποίησις, ἤτοι Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν
Βυζαντινὴν Φιλολογίαν. γ΄ έκδ. Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρᾶ, .
Φίλιας, Γεώργιος. Οἰ Θεομητορικὲς ἑορτές στὴ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας. Ἀθήνα, .
10
Φουντούλης, Ἰωάννης, Γεώργιος Γ. Μπεκατώρος, Παν. Γ. Νικολόπουλος, και
Δημήτριος Β. Οικονομίδης. Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ἐορτή. Τόμ. Ζ΄, σε
Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθηκὴ Ἐγκυκλοπαιδεία, -. Ἀθῆναι, .
Χρήστου, Παναγιώτης. Ἑλληνικὴ Πατρολογία. Τόμ. Ε΄. Θεσσαλονίκη, .
Ψάχος, Κωνσταντίνος Α. Ἡ Παρασημαντικὴ τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς. β΄ έκδ.

Ἀθῆνα: Κουλτούρα, .
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Fabricius. Bibliotheca Graeca, sive notitia scriptorum veterum graecorum, edit

quarta curante. Vol. X. Hamburgi: G. C. Harles, -.
Jugie, Martin. «La fête de la Dormition et de l’Assomption de la S. Vierge en

Orient et en Occident.» Studi e Teﬆi , .
Kenneth Willis Clark Collection of Greek Manuscripts. Duke University

Libraries. https://search.library.duke.edu/search?id=DUKE
(πρόσβαση Ιουνίου , ).
Louth, Andrew. St. John Damascene: Tradition and Originality in Byzantine
Theology. London: Oxford University Press, .
Pétridès, Sophronios. «Anatolika.» Dans Dictionnaire d'archéologie Chrétienne

et de Liturgie, tome premier, de Fernand Cabrol, & Henri Leclercq, col.
. Paris: Librairie Letouzey et Ané, .
Pius XII. Vatican.  Νοεμβρίου . http://w.vatican.va/content/pius-
xii/la/apoﬆ_conﬆitutions/documents/hf_p-
xii_apc__munificentissimus-deus.html (πρόσβαση Νοεμβρίου
, ).
Renoux, Charles. «La Fete de l'Assomption dans le Rite Armenien.» Bibliotheca
Ephemerides Liturgicae, Subsidia , : -.
Shkolnik, Irina. "To the Problem of the Evolution of the Byzantine Stichera in
the Second Half of the V-VIIth Centuries: From the ‘Echos-Melodies’ to
the Idiomela." Cantus Planus, : -.
Shoemaker, Stephen J. Ancient Traditions of the Virgin Mary's Dormition and

Assumption. Oxford University Press, .
11
Troelsgård, Chriﬆian. "What Kind of Chant Books Were the Byzantine
Sticheraria." Cantus Planus, : -.
Verhelﬆ, Stéphane. La liturgie de Jérusalem à l’époque byzantine: Genèse et

ﬆructures de l’année liturgique. Jérusalem: L’Université hébraïque de
Jérusalem (thesis), .
Wellesz, Egon. A History of Byzantine Music and Hymnography. β΄ έκδ. Oxford:
Clarendon Press, .
Мошин, Владимир. “Ракописи на Народниот Музеј во Охрид.” Во Зборник
на трудови, посебно издание по повод -годишнината од
основувањето на Музејот, посветено на XII Меѓународен конгрес на
византолозите, -. Охрид: Народен Музеј, .
12
Βραχυγραφίες
BHG – Bibliotheca Hagiographica Graeca

PG – Patrologia Graeca
ΕΒΕ – Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος
ΘΗΕ – Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία
ΜΠΤ – Βιβλιοθήκη Μετοχίου Παναγίου Τάφου
ΜΧΕ – Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία
αι. – αιώνας
βλ. – βλέπε
έκδ. – έκδοση
εξ. – εξής
ήχ. – ήχος
κ.ά. – και άλλα
κεφ. – κεφάλαιο
κλπ. – και λοιπά
ό.π. – όπου παραπάνω
πλ. – πλάγιος
πρβλ. – παράβαλε
πχ. – παραδείγματος χάριν
σ. – σελίδα
σσ. – σελίδες
στ. – στήλη
τομ. – τόμος
φ. – φύλλο
φφ. – φύλλα
χφ. – χειρόγραφο
χφφ. – χειρόγραφα
p. – page
pp. – pages
r. – recto
v. – verso
13
Εισαγωγή
Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι η κύρια θεομητορική εορτή στο
Μηνολόγιο της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, και ενδεχομένως έχουν γραφτεί
πάρα πολλά έργα σχετικά μ’ αυτήν: ιστορικά, εορτολογικά, αγιογραφικά,
φιλολογικά, μουσικολογικά κλπ.
Ώστε να είναι πιο αυθεντικό το πόνημά μας και να μην επαναλαμβάνουμε
στοιχεία που ήδη είναι γνωστά στους ερευνητές του θέματος, επιλέξαμε να
διερευνήσουμε το ιδιαίτερο θέμα των ιδιομέλων αυτής της εορτής. Από την ίδια αιτία
ήμασταν πιο συνοπτικοί στο μέρος εκείνο που δίδει γενικές πληροφορίες περί της
εορτής. Βέβαια, εάν ασχολούμασταν με τα θέματα αυτά περισσότερο, αυτά είναι τόσο
πολλά που θα ξεπερνούσαμε τα όρια μιας μεταπτυχιακής εργασίας και δεν θα
πετυχαίναμε το στόχο του θέματός μας.
Η εργασία χωρίστηκε σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, συγκεκριμένα στην
πρώτη ενότητα, ασχοληθήκαμε με την εορτολογική εξέλιξη της εορτής της
Κοιμήσεως: από την απαρχή των θεομητορικών εορτών έως την Κοίμηση. Επίσης,
ερευνήσαμε και τα κύρια θεολογικά προβλήματα σχετιζόμενα μ’ αυτήν, όπως και τις
πηγές του περιεχομένου της εορτής, έτσι ώστε να έχουμε βάση στην ανάλυση της
ακολουθίας, και ιδιαίτερα στην ανάλυση των ιδιομέλων.
Στην δεύτερη ενότητα εκτέθηκε η ιστορία των υμνογραφημάτων της
ακολουθίας της Κοιμήσεως, ερευνήθηκαν οι σχετικές τυπικές διατάξεις από τα
Τυπικά προερχόμενα από την Κωνσταντινουπολιτική οικογένεια και το Τυπικό του
Αγίου Σάββα, τα οποία συγκρίθηκαν με την σημερινή πράξη της Εκκλησίας.
Περαιτέρω, παρουσιάστηκε ολόκληρος ο θησαυρός των υμνογραφικών
συνθέσεων για την εορτή αυτή. Αυτές βρίσκονται στα έντυπα βιβλία ή στα
χειρόγραφα, και μερικές από αυτές έμειναν σε χρήση μέχρι σήμερα, ενώ μερικές
εξέπεσαν από διάφορους λόγους. Επειδή προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον,
καταγράψαμε ολόκληρο το κοντάκιο της εορτής, το οποίο φέρει υπογραφή Κοσμά.
Αυτός ο ύμνος σήμερα δεν χρησιμοποιείται πια, εκτός από το προοίμιό του και τον
πρώτο οίκο, όμως στην περίοδο αμέσως μετά την συγγραφή του έτυχε μεγάλη διάδοση
σε ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο και έγινε πολύ δημοφιλής ύμνος για την Θεοτόκο.
14
Δυστυχώς, δεν μπορούσαμε να βρούμε το κείμενο του κοντακίου που γράφτηκε για
την εορτή από τον Άγιο Ρωμανό Μελωδό.
Στην τρίτη ενότητα του πρώτου μέρους κάνουμε επισκόπηση της εξελίξεως
των ιδιομέλων στιχηρών εν γένει, με την φιλολογική και υμνολογική δομή τους. Επίσης
αναφερθήκαμε και στο βιβλίο στο οποίο ανήκουν – το Στιχηράριο.
Το δεύτερο μέρος, το οποίο αποτελεί το κύριο μέρος της παρούσης εργασίας,
είναι αφιερωμένο στα ιδιόμελα στιχηρά της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Το
χωρίσαμε σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα εξετάσαμε το κείμενο των ιδιομέλων
της εορτής και την προέλευσή τους, καθώς εκθέσαμε εν συντομία τους βίους των
υμνογράφων που υπέγραψαν τα ποιήματά τους. Δυστυχώς, για τα πλείστα στιχηρά
δεν διαθέτουμε πληροφορίες για το πότε και από ποιον γράφτηκαν.
Περαιτέρω, κάναμε μια θεολογική ανάλυση των κειμένων αυτών, έτσι ώστε να
ερευνήσουμε πως πλησιάζουν το θεολογικό προβληματισμό του γεγονότος της
κοιμήσεως και μεταστάσεως/μεταθέσεως της Θεοτόκου οι πατέρες και οι υμνογράφοι
της Εκκλησίας. Αυτό είναι ύψιστης σημασίας σχετικά με τους πολλούς νεοτερισμούς
και τις αιρετικές δοξασίες οι οποίες θα εγερθούν γύρω του προσώπου της Θεομήτορος,
ιδιαιτέρως στην Δυτική, Ρωμαϊκή εκκλησία, στους αιώνες μετά του μεγάλου
σχίσματος.
Η δεύτερη ενότητα αυτού του μέρους απαρτίζει το κατ’ εξοχήν κύριο θέμα,
επειδή παρουσιάζει την μουσική ανάλυση ενός των ιδιομέλων στιχηρών της εορτής: το
«Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα» του Ανατολίου. Για να κάνουμε μια
μουσική ανάλυση, πρώτα τοποθετήσαμε από την βιβλιογραφία μερικά μουσικά
χειρόγραφα σε διάφορες βιβλιοθήκες – από ένα για κάθε αιώνα, έτσι ώστε να
κοιτάξουμε την εξέλιξη της σημειογραφίας, καθώς και την εξέλιξη της μελοποιίας
κατά τις δυο περιόδους: βυζαντινή και μεταβυζαντινή.
Από την βιβλιοθήκη του Εθνικού Μουσείου της Αχρίδος (ΠΓΔΜ)
φωτογραφήσαμε τους πιο παλαιούς κώδικες, από τον ΙΓ΄ και ΙΔ΄ αιώνα, τα οποία
σχεδόν καθόλου δεν διαφέρουν, όμως παρουσιάζουμε και τα αμφότερα. Σημειωτέον
ότι η βιβλιοθήκη αυτή διαθέτει ένα μεγάλο μουσικολογικό πλούτος, το οποίο ακόμα
μένει να διερευνηθεί.
Τα υπόλοιπα χειρόγραφα είναι των Ιερών Μονών του Αγίου Όρους και τις
φωτογραφίες αυτών των κωδίκων τις αποκτήσαμε είτε από ίδιους τους πατέρες των
Μονών, είτε από τα μικροφίλμ που βρίσκονται στο Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών
Μελετών στην Ι. Μονή Βλατάδων Θεσσαλονίκης. Μόνη εξαίρεση είναι το
15
χειρόγραφο Duke Gr. , το οποίο βρήκαμε ψηφιοποιημένο στο διαδίκτυο, στην
ιστοσελίδα του ομώνυμου Πανεπιστημίου των ΗΠΑ.
Στην βυζαντινή μελοποιία αφιερώσαμε ένα μέρος, καθώς εξετάσαμε τα
παραδείγματα από το μοναδικό Στιχηράριο της εποχής εκείνης – το λεγόμενο Παλαιό
Στιχηράριο. Αυτό παρουσιάζεται από πέντε χειρόγραφα.
Επειδή όμως στην μεταβυζαντινή περίοδο εμφανίζονται δύο διαφορετικά
Στιχηράρια – που στην ουσία είναι διαφορετικοί καλλωπισμοί του Παλαιού
Στιχηραρίου, του Παναγιώτου Χρυσάφου του Νέου και του Γερμανού Νέων Πατρών
– παρουσιάζουμε τα αμφότερα, από δύο χειρόγραφα για κάθε Στιχηράριο.
Τα νεότερα, σύντομα μέλη, δεν αποτέλεσαν αντικείμενο της έρευνάς μας.
Στο παράρτημα της εργασίας βρίσκονται οι πίνακες των χειρογράφων αυτών,
εκείνα τα φύλλα στα οποία καταγράφεται το εξεταζόμενο ιδιόμελο στιχηρό «Ἡ τῶν
οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα».
16
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Α.
ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ
Οι Θεομητορικές εορτές δεν δημιουργήθηκαν αυτόματα, ούτε επιβλήθηκαν με

κάποια απόφαση ή διάταγμα, αλλά προέκυψαν από την συνείδηση του πιστού λαού,
της Εκκλησίας Χριστού. Γι’ αυτό όλες οι Θεομητορικές εορτές έχουν και ένα έντονο
λαϊκό χαρακτήρα και υπερτονισμένο ανθρώπινο μητρικό στοιχείο.
Τα πρώτα ίχνη της λατρευτικής τιμής της Θεοτόκου ανιχνεύονται ήδη στα
πρώτα χριστιανικά χρόνια και μάλιστα αμέσως μετά την Κοίμησή της 1, όμως οι
εορτές προς τιμή της Θεοτόκου λαμβάνουν ιδιαίτερη θέση στη χριστιανική λατρεία
μετά την Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο, όταν αναπτύσσεται και η περί Θεοτόκου
διδασκαλία της Εκκλησίας 2.
Η εορτή της Θεοτόκου Μαρίας
Μέχρι την εποχή αυτή, έως τον Δ΄ αιώνα, δεν είχε καθιερωθεί καμία ιδιαίτερη
εορτή προς τιμή της Θεοτόκου 3. Αυτό εν μέρει οφείλεται στο ότι η Θεοτόκος στην
πρώιμη ιστορία της Εκκλησίας συνεορταζόταν με τον Υιό της και κάθε εορτή του
Χριστού είναι συνάμα εορτή της Θεοτόκου, και κάθε ευχαριστία είναι ταυτόχρονα
ανάμνηση της Κενώσεως που τελείται με βάση τη μνήμη της Θεοτόκου 4.
Η πιο πρώιμη εκδήλωση τιμής προς την Θεοτόκο ανάγεται γύρω στο έτος 
και συγκεκριμένα στα Ιεροσόλυμα, σε μια τοποθεσία τρία μίλια μετά τα Ιεροσόλυμα,
1
Γ. ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Ἡ Θεομητορική λατρεία καί τά Ἀπόκρυφα» Γρηγόριος Παλαμάς , : -, σ.
.
2
Γ. ΦΙΛΙΑΣ, Οἰ Θεομητορικὲς ἑορτές στὴ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας. Ἀθήνα, , σ. .
3
Γ. ΒΕΡΓΩΤΗΣ, ό.π.
4
Γ. ΒΕΡΓΩΤΗΣ, «Ἡ Θεομητορική λατρεία» Πρακτικὰ Θεολογικοῦ Συνεδρίου εἰς τιμὴν τῆς Ὑπεραγίας
Θεοτόκου καὶ Ἀειπαρθένου Μαρίας (- Νοεμβρίου ). Θεσσαλονίκη: Ἱ.Μ. Θεσσαλονίκης, . -
, σ. .
17
στο δρόμο προς τη Βηθλεέμ, η οποία ονομάζεται «Κάθισμα» 5. Κατά τις παραδόσεις,
η Παναγία κάθισε να ξεκουραστεί στο σημείο εκείνο, είτε όταν ήταν έγκυος στον
Ιησού, πηγαίνοντας προς τη Βηθλεέμ για να γεννήσει, είτε στο δρόμο προς την
Αίγυπτο 6. Κατά την πατριαρχία του Ιουβεναλίου Ιεροσολύμων (-) κάποια
προσκυνήτρια από την Ρώμη, Ικελία (ή Ικηλία), εκεί έκτισε ναό στην Θεοτόκο και
αυτός ο ναός έγινε ο πρώτος τόπος τιμής προς την Παναγία, στις αρχές του Ε΄ αιώνα.
Ο ναός αυτός εόρταζε - Αυγούστου 7.
Τα λίγα τελετουργικά στοιχεία αυτής της εορτής που διασώθηκαν μέχρι τις
μέρες μας βρίσκονται σε ένα αρμενικό ιεροσολυμιτικό κώδικα χφ.  8:
« Le  août, de Marie, la Théotokos, au troisième mille de Bethléem,
et ce canon eﬆ exécuté :
Psaume , antienne Ps , ; Lève-toi, Seigneur, vers ton repos, toi et
l’Arche de ta sainteté.
Lecture du prophète Isaïe (Is ,-a ; la prophétie de l’Emmanuel).
Lecture de la lettre de l’apôtre Paul aux Galates (Ga ,-, ; la
naissance du Fils de Dieu, né d’une femme).
Alléluia Psaume  (Le Seigneur a dit à mon Seigneur : Assieds-toi à
ma droite).
Evangile selon Luc (Lc ,- ; la naissance de Jésus à Bethléem) ».
Παρ’ όλο που η εορτή αυτή του Καθίσματος είναι πολύ κοντά με την εορτή
της Κοιμήσεως, από τις πηγές φαίνεται πως δεν έχουν σχέση μεταξύ των. Η πρώτη
εορτή είχε ένα γενικό θεομητορικό χαρακτήρα, ήταν η μέρα που αποδιδόταν τιμή
στην Παναγία και ονομαζόταν «ημέρα της Θεοτόκου Μαρίας» 9. Ο γενικός
χαρακτήρας αυτής της πρώιμης εορτής κατά πάσα πιθανότητα οφείλεται στην
έλλειψη ιστορικών στοιχείων των Ευαγγελίων και στον προβληματισμό γύρω από το
υλικό των αποκρύφων.
5
ΦΙΛΙΑΣ, ό.π. σ. ·
S. VERHELST, La liturgie de Jérusalem à l’époque byzantine: Genèse et ﬆructures de l’année liturgique.
Jérusalem: L’Université hébraïque de Jérusalem (thesis), , σ. .
6
Χ. Π. ΒΡΑΚΑ, Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. (μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία), Θεσσαλονίκη:
, σ. .
7
ΦΙΛΙΑΣ, ό.π. σσ. -·
S. J. SHOEMAKER, Ancient Traditions of the Virgin Mary's Dormition and Assumption. Oxford University
Press, .
8
Codex arménien Jérusalem , στο: Ch. RENOUX, «La Fete de l'Assomption dans le Rite Armenien.»
Bibliotheca Ephemerides Liturgicae, Subsidia , : -.
9
Π. ΖΗΣΗΔΗΣ, Η Κοίμηση της Θεοτόκου στην Ορθόδοξη Παράδοση. (διδακτορική διατριβή) Θεσσαλονίκη,
, σ. .
18
Παρόμοιες εορτές έλαβαν μέρος στη Δύση: στην Ισπανία την  Δεκεμβρίου,
στη Γαλατία την  Ιανουαρίου, στη Ραβέννα και τα Μεδιόλανα την Κυριακή μετά
των Χριστουγέννων, στη Ρώμη την όγδοη μέρα μετά των Χριστουγέννων, δηλαδή την
 Ιανουαρίου 10.
Από τα Ιεροσόλυμα η τιμή της Θεοτόκου διαδόθηκε στον υπόλοιπο
χριστιανικό κόσμο και από τον ΣΤ΄ αιώνα και εξής καθιερώθηκαν οι επιμέρους
Θεομητορικές εορτές.
Η επικράτηση της εορτής της Κοιμήσεως
Ο αυτοκράτορας Μαρκιανός (-) έκτισε ένα ναό προς τιμή της

Θεοτόκου στη Γεθσημανή και τρία χρόνια μετά το θάνατό του, το , εμφανίζεται
για πρώτη φορά ο εορτασμός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις  Αυγούστου στο
ναό αυτό, εκτοπίζοντας έτσι την παλαιά εορτή του Καθίσματος 11. Η εορτή αυτή
θεσπίσθηκε με την ίδια σκέψη που καθιερώθηκαν οι εορτές των μαρτύρων ή
παρόμοιων προσώπων, δηλαδή της “dies natalis” της Μητέρας του Θεού 12.
Στη συνέχεια, αυτή η εορτή η οποία έγινε γνωστή επίσης ως «Μετάσταση της
Θεοτόκου», ενώ στα λατινικά “Pausatio”, “Dormitio”, “Depositio”, “Natalæ” ή
“Transitus Beatæ Mariæ Virginis” 13, διαδόθηκε από την περιοχή των Ιεροσολύμων
σε όλη την οικουμένη.
Ο Μαρκιανός και η Πουλχερία ζήτησαν από τον Ιεροσολύμων Ιουβενάλιο να
τους στείλει στην Πόλη τα εντάφια σπάργανα της Θεοτόκου, τα οποία τοποθέτησαν
στο ναό των Βλαχερνών. Στη συνέχεια, ως επέτειο αυτού του γεγονότος, αφιερώθηκε
η εορτή της Καταθέσεως της Τιμίας Εσθήτος, η οποία εορτάζεται από τον ΣΤ΄ αιώνα
και μπορεί να συνδυαστεί με αυτή της Κοιμήσεως 14.
Μετά από την μακροχρόνια επίδραση των αποκρύφων και των τοπικών
παραδόσεων που αναφέρονται στο θάνατο και στην ταφή της Θεοτόκου, η εορτή
πλέον οριστικοποιείται στα Ιεροσόλυμα τον ΣΤ΄ αιώνα. Από τα μέσα του Ε΄ αιώνα η
10
ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, και συν. Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ἐορτή. Τόμ. Ζ΄, σε Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθηκὴ
Ἐγκυκλοπαιδεία, -. Ἀθῆναι, , σ. .
ΒΕΡΓΩΤΗΣ, Ἡ Θεομητορική λατρεία… , σ. .
11
ΦΙΛΙΑΣ, ό.π. σσ. -.
12
ΒΕΡΓΩΤΗΣ, ό.π. σ. .
13
ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, και συν., ό.π. σ. 
14
ΖΗΣΗΔΗΣ, ό.π. σ. .
19
εορτολογική εξέλιξη της Κοιμήσεως συνδέεται με την διατύπωση του ορθοδόξου
δόγματος περί της Θεοτόκου κατά την Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο. Η εορτολογική
παράδοση για την Κοίμηση της Θεοτόκου συμπορεύεται με το ορθόδοξο δόγμα για
την Θεοτόκο, γεγονός το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την εδραίωση και ακόμα ευρύτερη
διάδοση της Κοιμήσεως.
Αρχικά, στην Κωνσταντινούπολη η εορτή ήταν κινητή και η επισημοποίησή
της συμβαίνει περίπου στα τέλη του ΣΤ΄ αιώνα, όταν ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος
(-), σύμφωνα με την «Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία» 15 του Νικηφόρου Καλλίστου
Ξανθοπούλου, καθορίζει μέσω διατάγματος την επιτέλεση της εορτής στις 
Αυγούστου 16, όπως ήταν συνηθισμένο να ορίζονται οι ημερομηνίες των κυρίων
εκκλησιαστικών εορτών από τους αυτοκράτορες, ως προσπάθεια του κράτους να
επιβληθεί ένα ενιαίο εορτολόγιο για την επίδειξη της καθολικότητας της Εκκλησίας.
Ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος λοιπόν κατέστησε πανηγυρικότερη την εορτή της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου, η οποία υπήρχε ήδη από τα χρόνια του Μαρκιανού, και το
σημαντικότερο, καθόρισε να εορτάζεται σε όλη την αυτοκρατορία στις  Αυγούστου,
σεβόμενος την καθολική ευλάβεια προς το μνήμα της Θεοτόκου στη Γεθσημανή 17.
Τότε έγινε και ο σταθερός ημερολογιακός ορισμός των Θεομητορικών εορτών,
που μέχρι τότε ήταν κινητές, τοπικές και σχεδόν όλες εξαρτημένες από τις αντίστοιχες
Δεσποτικές. Διότι από τον ΣΤ΄ αιώνα η διάδοση στα λαϊκά στρώματα των
λατρευτικών εκδηλώσεων στο πρόσωπο της Παναγίας δημιούργησε την ανάγκη οι
θεομητορικές εορτές να επισημοποιηθούν για να προστατευτούν από αιρετικές
επιρροές και πολιτικές ή εθνικές αξιοποιήσεις 18.
Το έτος , ο Θεσσαλονίκης Ιωάννης εισάγει την εορτή της  Αυγούστου
στην μητρόπολή του με την αιτιολογία ότι όλος πια ο κόσμος εορτάζει την Κοίμηση
της Θεοτόκου, και η Θεσσαλονίκη μόνο υστερεί. Την ίδια εποχή και η Κοπτική
Εκκλησία ακολουθεί, και υιοθετεί την  Αυγούστου ως ημέρα της εορτής, αντί την
παλαιότερη ημερομηνία της  Ιανουαρίου 19.
15
PG , AB.
16
ΦΙΛΙΑΣ, ό.π. σσ. -.
17
Αυτόθι.
18
Ι. Θ. ΤΣΑΜΗΣ, Ἡ ἐορτὴ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου στὴ Βυζαντινὴ μελοποιΐα. (μεταπτυχιακή διπλωματική
εργασία) Θεσσαλονίκη, , σ. .
19
ΒΕΡΓΩΤΗΣ, Ἡ Θεομητορική λατρεία… , σσ. -.
20
Ο εορτασμός – προεόρτια και μεθεόρτια
Περαιτέρω, από τον Ι΄ αιώνα, στα Ιεροσόλυμα από τον ΙΑ΄, παρατηρείται
λειτουργικός εμπλουτισμός της εορτής με προεόρτια και μεθεόρτια. Το Τυπικό της
Μονής τους Σωτήρος της Μεσσήνης γράφει: «Ἰστέον ὡς ταύτην τὴν ἑορτῆν
ἑορτάζομεν ἡμέρας θ΄» 20.
Κατά τον ΙΓ΄ αιώνα ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ (-) αφιέρωσε
στη Θεοτόκο όλο το μήνα Αύγουστο και η εορτασμοί ξεκινούσαν την  Αυγούστου,
στο ναό της Παναγίας Οδηγήτριας, και τελείωναν στις  Αυγούστου, της
Καταθέσεως της Τιμίας Ζώνης, στις Βλαχέρνες. Η εορτή της Κοιμήσεως ήταν στο
κέντρο αυτών των πανηγυρισμών 21. Ανήμερα της εορτής, το Τυπικό της Μεγάλης
Εκκλησίας προέβλεπε λιτανεία από τον ναό της Αγίας Ευφημίας στις Βλαχέρνες,
δεξίωση των αξιωματούχων από τον αυτοκράτορα και άλλα 22. Καμία άλλη εορτή,
ούτε εορταζόμενος άγιος, δεν τιμάται με τόση έντονη και διαρκή ευλάβεια ως η
Θεοτόκος.
Χειρόγραφα του ΙΣΤ΄ και ΙΖ΄ αιώνα σημειώνουν ότι η απόδοση της εορτής
δεν γίνεται πια στις  Αυγούστου, αλλά στις  του ίδιου μήνα, και μάλιστα στα
μοναστήρια του Αγίου Όρους 23. Στο μηναίο του Αυγούστου, το οποίο διόρθωσε ο
Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός στη Βενετία, με την έγκριση του Οικουμενικού
Πατριαρχείου, η απόδοση της εορτής είναι στις  Αυγούστου, ενώ στην υποσημείωση
υπάρχει η παρακάτω είδηση: «Σημειωτέον ἐνταύθα, ὅτι ἐν τῷ χειρογράφῳ
ἐξακολουθοῦσι καὶ ἐφεξῆς τὰ Μεθέορτα τῆς Θεοτόκου μέχρι τῆς κζ΄ τοῦ παρόντος
μηνός. Τὴ δὲ κη΄ τοῦ αὐτοῦ τίθεται τῆς Ἑορτῆς ἡ Ἀπόδοσις, κατὰ τὴν ἀρχαίαν
συνήθειαν τῶν εὐαγῶν μοναστηρίων τοῦ Ἁγίου Ὅρους, ὅπου ἀφιεροῦσιν ὁλόκληρον
σχεδὸν τὸν Αὔγουστον εἰς δόξαν καὶ αἴνεσιν τῆς μητρὸς τοῦ Θεοῦ ἡμῶν. Οὑ μόνον δὲ
τὰ τοῦ Ἁγιωνύμου Ὄρους Μοναστήρια, ἀλλὰ καὶ τὰ τῆς Κωνσταντινουπόλεως καὶ
τῶν πέριξ αὐτῆς, τὴν αὐτὴν εἴχον συνήθειαν, ὡς δηλοῦται ἔκτινος χειρογράφου τῆς
Χάλκης γεγραμμένου μὲν τῷ  ἔτει, ὄντος δὲ τοῦ Αὐγούστου μηνός. Διότι εἰς τὴν
κζ΄ αὐτοῦ, μετὰ τὴν δήλωσιν, ὄτε κατ’ αὐτὴν τὴν ἡμέραν συμψάλλεται καὶ ἡ
20
Μ. ARRANZ, Le Typicon du Monastère du Saint-Sauveur à Messine (Codex Messinensis GR ),
Orientalia Christiana Analecta . Roma: Pontificium Inﬆitutum Orientalium Studiorum, , σ. .
21
ΒΕΡΓΩΤΗΣ, Ἡ Θεομητορική λατρεία… , σσ. -.
22
J. MATEOS, Le Typicon de la Grande Église, Orientalia Christiana Analecta . Τόμ. Α΄. Roma:
Pontificium Inﬆitutum Orientalium Studiorum, , σσ. -.
23
ΒΕΡΓΩΤΗΣ, Ἡ Θεομητορική λατρεία… , σ. .
21
Ἀκολουθία τοῦ Ὁσίου Μωϋσέως τοῦ Αἰθίοπος, ἐπιφέρονται ἀμέσως ταῦτα: ‘Διὰ τὸ
μέλλειν ἀποδιδόναι αὔριον τὴν Ἑορτὴν, ἤγουν ἐν τῇ κη΄, οὔτῳ γὰρ παρελάβομεν
τανῦν ἐκ τῶν εὐαγῶν Μονῶν τῆς Βασιλευούσης τῶν πόλεων’» 24.
Σήμερα πλέον, σε όλες τις τοπικές εκκλησίες επικρατεί αυτή η τελευταία
παράδοση, η εορτή να αποδίδεται στις  Αυγούστου. Ωστόσο, λόγω της παλαιάς
αφιερώσεως των εορτασμών που διαρκούσαν ολόκληρο μήνα, ο Αύγουστος έγινε πια
στη λαϊκή συνείδηση ο μήνας της Παναγίας, με αποτέλεσμα να αρχίσει η δημιουργία
μίας μεγάλης ομάδας λαϊκών εθίμων και δρώμενων που αποτελούν από τότε
σημαντικό μέρος του λαϊκού πολιτισμού 25. Περισσότερα για τα τελευταία βλ. λ.
«Κοίμηση της Θεοτόκου, εορτή: Λαογραφία», του Δημ. Οικονομίδη στην
«Θ.Η.Ε» 26.
Αυτό δεν επηρέαζε μόνο τον απλό λαό, αλλά ταυτόχρονα και την συνείδηση
ολόκληρης της Εκκλησίας, καθώς πολλοί πατέρες θεωρούν πως ο ενιαύσιος στέφανος
των εορτών αρχίζει και τελειώνει με την Θεοτόκο: αρχίζει με την Γεννέσιο και
τελειώνει με την Κοίμηση. Ο Γεννάδιος Σχολάριος παρατηρεί: «Ἡ μὲν τοῦ ἔτους
ἀρχὴ τὴν γέννησιν ἡμῖν ἀνῆκε τῆς μακαρίας Παρθένου […] ὁ δὲ τοῦ ἔτους τελευταῖος
μήν, οὕτως τὴν ἐπὶ γῆς μεταγωγὴν αὐτῆς, ἀννεῖς, ὥσπερ τινὰ σφραγίδα καλλίστην ταῖς
τε δεσποτικαῖς ἐορταῖς καὶ τοὶς δι’ αὐτῶν τιμωμένοις τοῦ Θεοῦ δώροις τίθησιν ταύτην
ὡς ἂν ὥσπερ ἐν κύκλῳ διηνεκῶς ἡ τοῦ Θεοῦ Λόγου μήτηρ ἡμῖν καὶ τῆς σωματικῆς
ταύτης ἢ, μὴ μόνον τῆς κατὰ πνεῦμα ζωῆς ὄρος» 27.
Η νηστεία της Κοιμήσεως και οι Παρακλήσεις
24
Β. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΑΝΟΣ, επιμ. Μηναίον τοῦ Αὐγούστου. Βενετία, , σ. .
25
Ι. ΤΣΑΜΗΣ, ό.π. σ. .
26
ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, και συν., ό.π. σσ. -
27
Γ. ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ, Oeuvres complètes de Georges Scholarios. Επιμ.: Louis Petit, Xenophon A. Siderides, &
Martin Jugie. Τόμ. Α΄: Oeuvres oratoires, traités théologiques sur la Providence et sur l'âme. Maison de
la bonne presse, , σ. .
22
Τουλάχιστον από τον Ι΄ αιώνα, σύμφωνα με τον Άγιο Θεόδωρο Στουδίτη 28
και τον «Τόμο τῆς Ἑνώσεως» του έτους  29, πριν από την εορτή προηγείται
δεκαπενθήμερη νηστεία στην Ανατολική Εκκλησία. Η νηστεία αυτή ομοιάζει με την
Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Καθώς οι πηγές δεν είναι σαφείς περί του πότε και γιατί
εισάχθηκε αυτή η νηστεία, η πιο πιθανή υπόθεση είναι ότι εισάχθηκε ύστερα από τη
λύση της πολιορκίας της Κωνσταντινουπόλεως που έγινε από τους Σαρακηνούς στις
 Αυγούστου του  30.
Η συνήθεια να προστίθενται στον Εσπερινό ο Μικρός και ο Μεγάλος
Παρακλητικός κανόνας της Θεοτόκου από την  μέχρι την  Αυγούστου,
μαρτυρείται από τα «Τυπικά» του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου 31, και του
Γεωργίου Βιολάκη 32, όμως φαίνεται ότι είναι πολύ παλαιότερα παράδοση.
Η θεολογία των όρων
Με τις αλλαγές που παρουσιάζονται στην ιστορία της Κοιμήσεως της

Θεοτόκου παράλληλα αναπτύσσεται και η θεολογία της εορτής. Στα έντυπα
λειτουργικά βιβλία διαβάζουμε στην αρχή της ακολουθίας της εορτής τα παρακάτω:
«Μνήμη τῆς Κοιμήσεως τῆς Ὑπεραγίας δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου
Μαρίας» 33, ενώ στο Συναξάρι της ημέρας: «Μνήμη τῆς σεβασμίας μεταστάσεως τῆς
ὑπερενδόξου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας» 34. Στον κανόνα της εορτής τον οποίο
συνέγραψε ο Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός, ο όρος «μνήμη» εναλλάσσεται με τους
όρους «κοίμηση» και «μετάσταση» 35.
Στο βυζαντινό εορτολόγιο Κωνσταντινουπόλεως διαβάζουμε τα παρακάτω:
«Μνήμη ἐπιτελοῦμεν τῆς Ἁγίας καὶ σεβασμίας μεταστάσεως τῆς ἀχράντου δεσποίνης
28
«Διδασκαλία Χρονική» στην PG , BC: «Ὡσαύτως καὶ τὴν τῆς Θεοτόκου νηστείαν διατηροῦμεν».
29
Γ. Α. ΡΑΛΛΗΣ, και Μ. ΠΟΤΛΗΣ. Σύνταγμα τῶν Θείων καὶ Ἱερῶν Κανόνων. Τόμ. Ε΄. Ἀθήνησιν: Γ.
Χαρτοφύλαξ, , σ. : «Ἐν τῇ Κοιμήσει τῆς ἀχράντου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου […] διὰ τὸ καὶ ἐν
ταύταις προηγεῖσθαι νηστείαν».
30
ΒΕΡΓΩΤΗΣ, Ἡ Θεομητορική λατρεία… , σ. .
31
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ. Τυπικὸν Ἐκκλησιαστικὸν κατὰ το ὕφος τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης
Ἐκκλησίας. Κωνσταντινούπολη, , σ. .
32
Γ. ΒΙΟΛΑΚΗΣ, Τυπικὸν κατὰ τὴν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας. Κωνσταντινούπολη, , σ.
.
33
Μηναίον Αὐγούστου, σ. .
34
Αυτόθι, σ. .
35
Βλ. Μηναίον Αὐγούστου, σσ. -.
23
ἡμῶν Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, ἄτε πρὸς ἑαυτὸν Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν
προσλαβεῖν εὐδόκησε τὴν ἰδὶαν μητέρα» 36.
Είναι εύκολο να συμπεραίνουμε ότι οι όροι «κοίμηση» και «μετάσταση»
εναλλάσσονται στην υμνολογία της Εκκλησίας ήδη από την εποχή του Αγίου Ιωάννου
Δαμασκηνού και μάλιστα με το ίδιο νόημα, και όχι με το νόημα με το οποίο η Δυτική
θεολογία προσπαθεί να δικαιολογήσει τις εκτροπές, δηλαδή την καινοτομία της περί
το “Assumptio Mariæ”, το οποίο εισάχθηκε από τον Πάπα Ρώμης Πίο ΙΒ΄ το ,
με την βούλα “Munificentissimus Deus” 37.
Ο Γεώργιος Βεργωτής αναφέρει: «Ἀπό τόν Χ αἰ. στήν ὑμνογραφία τῆς ἑορτῆς
τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, ἐκτός τῆς ἀποκρύφου παραδόσεως ἐνεφιλοχώρησεν εἰς
τήν Ὑμνογραφίαν αὐτῆς καί τό θέμα τῆς ἐνσωμάτου ἀναλήψεως τῆς Παρθένου, τήν
ὁποίαν ἀναφέρουν κυρίως ὡς μετάστασιν. Τό πρόβλημα αὐτό φαίνεται νά σχετίζεται
γενικά μέ τήν προσπάθεια τῆς Ἐκκλησίας νά παραλληλίσῃ τά γεγονότα τῆς ζωῆς τῆς
Θεοτόκου μέ αὐτά τῆς ζωῆς τοῦ Ἰησοῦ ἀφ’ ἑνός καί ἀφ’ ἑτέρου τάς ἑορτάς πρός τιμήν
τοῦ Χριστοῦ μέ αυτάς τῆς Παρθένου, διά νά ἐναρμονίσῃ τήν λειτουργικήν
τοποθέτησιν τῆς σωτηρίας ἐντός τοῦ χώρου τῆς λατρείας. […] Ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία
τῶν πρώτων ὀκτώ αἰώνων θέλει τήν ψυχήν τῆς Θεοτόκου νά μεθίσταται εἰς τούς
οὐρανούς, τό δέ σῶμα της νά ἀκολουθεῖ τήν ἀνθρώπινη πορεία. Καί, ἐνῶ ὑπάρχει ἡ
τάση στήν θεολογία τοῦ παραλληλισμοῦ τῆς ζωῆς τῆς Θεοτόκου μέ αὐτή τοῦ Χριστοῦ,
οἱ ὀρθόδοξοι Θεολόγοι δέν ἐτόλμησαν νά ὁμιλήσουν περί ἀναστάσεως τῆς Θεοτόκου,
ἀλλά μόνο περί μεταστάσεως. Ἡ διαφορά αὐτή τοῦ λεξιλογίου (ἀνάσταση –
μετάσταση) εἷναι καί ἡ εἰδοποιός διαφορά Υἱού καί Μητρός καί Ἀνατολικῆς καί
Δυτικῆς Ἐκκλησίας, ὄσον ἀφορᾶ στό Περί Παρθένου δόγμα» 38.
Ως προς το νόημα των λέξεων, η Ορθόδοξη Εκκλησία χρησιμοποιεί τις
προαναφερθείσες λέξεις με την ίδια σημασία, από την διαμόρφωση της θεολογικής
διδασκαλίας και την σύνθεση της ακολουθίας της εορτής, μέχρι σήμερα.
Τέλος, σχετικά με αυτό το ζήτημα, πολύ ωραία θα συμπεραίνει ο Επίσκοπος
Αθανάσιος Γιέφτιτς, ομιλώντας περί την θεομητορική διδασκαλία του Αγίου
Δαμασκινού: «Ἡ ‘ἀντινομία’ αὐτή τοῦ ‘ζωηφόρου θανάτου’ τῆς Παναγίας δέν πρέπει
36
H. DELEHAYE, Propylaium ad Acta Sanctorum, Novembris: Synaxarium Ecclesiae Conﬆantinopolitanae.
Επιμ.: Hippolyte Delehaye. Bruxelles, , σ. .
37
Pius XII. Vatican.  Νοεμβρίου . http://w.vatican.va/content/pius-
xii/la/apoﬆ_conﬆitutions/documents/hf_p-xii_apc__munificentissimus-deus.html (
Νοεμβρίου ).
38
ΒΕΡΓΩΤΗΣ, Ἡ Θεομητορική λατρεία… , σσ. -.
24
νά παρακάμπτεται μέ ἀνθρωπίνους συλλογισμούς ἤ εὐσεβιστικάς δοξασίας, ὅπως
εἶναι τά νέα ‘δόγματα’ τῶν Δυτικῶν περί ‘Immaculata Conceptio’ καί ‘Αssumptio’
(ἅνευ θανάτου), ἀλλά νά κρατήται ἡ πίστις τῶν Πατέρων καί ἡ Παράδοσις τῆς
Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Ἡ Παναγία Θεοτόκος δέν ἔχει ἀνάγκην ἀπό ψευδή δόξαν.
Ὁ ‘μακαρισμός’ τῆς καί ἡ ‘δόξα’ τῆς, κατά τόν ἅγιον Δαμασκηνόν, εἶναι ‘ἡ ἄσπορος
σύλληψις, ἡ θεία ἐνοίκησις, ὁ τόκος ὁ ἄφθορος’ τοῦ Δευτέρου Προσώπου τῆς Ἁγίας
Τριάδος. Μέ αὐτό δέν συγκρίνεται καμμία ἄλλη δόξα ἤ ἀρετή ἤ χάρις ἤ ἐνέργεια, εἴτε
ἀνθρωπίνη εἴτε θεῖα: ‘Αὔτη γὰρ οὒκ ἐνεργείας Θεοῦ ὑπήρξε δοχεῖον, ἀλλ’ οὐσιωδῶς
τῆς τοῦ Υἱοῦ καὶ Θεοῦ ὑποστάσεως’» 39.
Οι πηγές για την Κοίμηση της Θεοτόκου
Στην Καινή Διαθήκη δεν περιέχονται πληροφορίες για την Κοίμηση της
Θεοτόκου, όμως το κενό αυτό καλύπτεται από τα απόκρυφα θεομητορικά κείμενα,
όπου περιλαμβάνονται αναλυτικά τα περιστατικά που διαδραματίστηκαν πριν, κατά
τη διάρκεια και μετά την ταφή της Θεοτόκου 40. Αυτά τα κείμενα άλλωστε επηρέασαν
και τη μεταγενέστερη περί την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου εκκλησιαστική
γραμματεία, ενώ καθοριστική υπήρξε και η επιρροή τους στην εικονογράφηση της εν
λόγω εορτής 41.
Έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα  κείμενα που αποτελούν την γραμματεία της
εορτής. Η δημοσίευση και ο σχολιασμός αυτών των πηγών έγιναν κυρίως από τους
Antoine Wenger, Michel van Esbroeck και Frédéric Manns 42. Τέσσερα από αυτά
είναι τα κύρια έργα: α) «Τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου καὶ Εὐαγγελιστοῦ,
Διήγησις εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς παναγίας Θεοτόκου καὶ τὸ πῶς μετέθη ἡ ἄχραντος
μήτηρ τοῦ Κυρίου ἡμῶν» 43, β) «Τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, Λόγος εἰς τὴν
39
Α. ΓΙΕΦΤΙΤΣ, «Εισαγωγή» στο Ἡ Θεοτόκος: Τέσσερις θεομητορικές ομιλίες, του Αγίου Ιωάννου
Δαμασκηνού, επιμ.: Παναγιώτης Νέλλας. Αθήνα: Αποστολική Διακονία, .
40
Δ. Γ. ΤΣΑΜΗΣ, Ἁγιολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, , σ. .
41
ΒΡΑΚΑ, ό.π. σ. .
42
ΖΗΣΗΔΗΣ, ό.π. σ. .
43
BHG d, τόμ. Γ΄, σ. -· και ΝΑ d, σ. .
25
Κοίμησιν τῆς ἁγίας Θεοτόκου 44, γ) “Transitus Mariæ A” 45 και δ) “Transitus Mariæ
B” 46, 47.
Αυτά τα απόκρυφα κείμενα έχουν ελάχιστες διαφορές μεταξύ τους και η
διήγηση έχει ως εξής: . Η εμφάνιση του αγγέλου στη Θεοτόκο και η αναγγελία της
κοιμήσεώς της, . Η προσευχή της Θεοτόκου και η προετοιμασία της κηδείας της, .
Η θαυμαστή προσέλευση των αποστόλων και η εμφάνιση του Χριστού και των
αγγέλων, . Η κοίμηση της Θεοτόκου και η παραλαβή της ψυχής της από τον Χριστό,
. Η εκφορά του σκηνώματός της και το επεισόδιο με τον Εβραίο ιερέα Ιεφωνία, . Η
ταφή του σκηνώματός της και το επεισόδιο με τον απόστολο Θωμά και . Η
μετάσταση της Θεοτόκου 48.
Στοιχεία για την ζωή της Θεοτόκου εμφανίζονται ήδη στα κείμενα των
πρώτων Πατέρων της Εκκλησίας, όπως τον Άγιο Ιγνάτιο Αντιοχείας και τον Άγιο
Ιουστίνο Φιλόσοφο. Οι Πατέρες του Δ΄ αιώνα πλέον αναφέρονται στην αγιότητα της
Θεομήτορος και την συνδέουν με την ενανθρώπηση. Mε το πρόσωπο της Παναγίας
ασχολήθηκε πολύ ο Επιφάνιος Αγιοπολίτης, μοναχός και πρεσβύτερος του Η΄ αιώνα,
ο οποίος στο λόγο «Περί τοῦ βίου τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου» 49 συλλέγει τις
πληροφορίες και τις συμπληρώνει. Ο ίδιος αναφέρει πως η αιτία της απουσίας
αναφορών της Καινής Διαθήκης στο πρόσωπο της Παναγίας είναι στην ιδιαίτερη
επιμονή των Αγίων Αποστόλων στο έργο του σαρκωθέντος Λόγου 50.
Οι παραδόσεις για τα γεγονότα που έλαβαν μέρος κατά την Κοίμηση της
Θεοτόκου πλέον είχαν διαμορφωθεί και διασαφηνιστεί κατά την εποχή της Δ΄
Οικουμενικής Συνόδου. Προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γράμμα του Ιουβεναλίου
Ιεροσολύμων στον αυτοκράτορα Μαρκιανό, το οποίο σώζεται από τον Άγιο Ιωάννη
Δαμασκηνό 51 στη «β΄ Ομιλία του για την Κοίμηση» 52: «Τῆ μὲν ἱερὰ καὶ
θεοπνεύστω Γραφῆ, οὐδαμῶς τὰ κατὰ τὴν τελευτὴν τῆς ἁγίας καὶ ἀείπαιδος
Θεοτόκου Μαρίας ἐμφέρεται. Ἀρχαία δὲ τινι καὶ ἀληθεστάτη πάμπαν παραδόσει
πίεθεσθαι […] τὸ δ’ ἐκείνης θεοειδέστατον σκῆνος ἀγγελικὴ καὶ ἀποστολικὴ συνάμα
44
BHG , , c, τόμ. Γ΄, σ. · και ΝΑ , , b, cb, σ. .
45
BHL , , σ. .
46
BHL , , σ. .
47
Δ. ΤΣΑΜΗΣ, ό.π. σ. .
48
ΒΡΑΚΑ, ό.π. .
49
PG , -
50
ΖΗΣΗΔΗΣ, ό.π. σσ. -.
51
Ο Π. Ζησήδης στο διδακτορικό του (ΖΗΣΗΔΗΣ, ό.π. σ. ) λάθος αποδίδει το κείμενο αυτό στον Άγιο
Επιφάνιο Κωνσταντίας.
52
PG , -
26
ὑμνωδία ἐκκομισθέν, σορῶ τινι ἐν χώρῳ Γεσθημανὴ κατετέθει καὶ γὲ εἰς τρίτην ἡμέραν
ὁ τῶν ἀγγέλων ὕμνος τῷ χώρω διέμεινας ἀσιγήτοις ὑμνωδίαις γεραίρων τὴν
Θεομήτορα». Στη συνέχεια ο Ιουβενάλιος αναφέρει στον αυτοκράτορα πως το σώμα,
όταν άνοιξε ο τάφος δεν βρέθηκε επειδή ο Θεός Λόγος «καὶ πρὸ τῆς νενομισμένης καὶ
κοινῆς ἅπασιν ἀναστάσεως ἀφθαρσία τιμῆσαι καὶ μεταθέσει ἀγγελική, μεταστήσας
εἰς τινὰς ὑπερφώτους καὶ ἀφθάρτους χώρους τῶν ἐπουρανίων δομῶν» 53.
Εδώ φαίνεται ξεκάθαρα ότι η Εκκλησία έχει αποδεχθεί την αρχαία παράδοση
και άποψη για την Κοίμηση, παρ’ όλο που η έλλειψη αναφοράς στην Αγία Γραφή
μάλλον κράτησε το θέμα εκτός των δογματικών συζητήσεων 54.
Αξιοσημείωτο είναι ότι οι τρείς λόγοι (ομιλίες) στην Κοίμηση της Θεοτόκου
του Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού εν γένει έχουν πολλές πληροφορίες που αφορούν την
ιστορία των γεγονότων γύρω της Κοιμήσεως και εκφράζουν την γνήσια ορθόδοξη
θεολογική διδασκαλία και ως τέτοια αποτελούν ιδανικά κείμενα για περαιτέρω
ανάγνωση και μελέτη 55.
53
PG , B-C
54
βλ. Ανδρέου Κρήτης, «Λόγος β΄ εἰς τὴν Κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Δεσποῖνης ἠμῶν Θεοτόκου», στην PG ,
-
55
βλ. PG , -
27
Β.
Η ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ
Ελεύθερα μπορούμε να πούμε ότι δεν νοείται μια ακολουθία της Ανατολικής
Ορθοδόξου Εκκλησίας, χωρίς να ακουστεί τουλάχιστον ένα τροπάριο στην Υπεραγία
Θεοτόκο. Τα θεοτοκία τροπάρια είναι ανεξάλειπτο μέρος όλων των ακολουθιών: από
τα καθημερινά θεοτοκία προσόμοια των κεκραγαρίων και τα δογματικά στιχηρά των
Κυριακών εκ της Οκτωήχου, μέχρι τα τελειωτικά θεοτοκία των απολυτικίων,
καθισμάτων, κανόνων και λοιπών υμνογραφικών ειδών των Μηναίων. Η Θεομήτωρ
είναι το πιο υμνημένο πρόσωπο στην Εκκλησία μετά τον Θεό. Αν κάθε ακολουθία
αρχίζει με δοξολογία στον Θεό, αυτή τελειώνει με ικεσία προς την Θεογεννήτρια.
Και φυσιολογικό θα ήταν να έχουν γραφτεί πολλά και υπέροχα ποιήματα, από
τους καλύτερους υμνογράφους της Εκκλησίας μας, ειδικά για την εορτή της
πανσέπτου Κοιμήσεώς της.
Η ιστορία του τυπικού της εορτής
Για να κάνουμε μια επίσκεψη του υμνογραφικού πλούτου της εορτής, πρώτα
θα προβούμε στην ανάλυση των παλαιών τυπικών που έχουμε στην διάθεσή μας.
Το αρχαιότερο σωζόμενο τυπικό είναι της Μονής της Θεοτόκου Ευεργέτιδος
της Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο διατάχθηκε από τον κτήτορα της Μονής, τον
Άγιο Παύλο, ενώ γράφτηκε από τον μαθητή του, τον Τιμόθεο, στα τέλη του ΙΑ΄ και
αρχές ΙΒ΄ αιώνα. Το κείμενο δημοσιεύτηκε από τον Дмитрiевскiй, στο πρώτο τόμο
του Описанiе Литургическихъ Рукописей 56. Της ίδιας εποχής είναι και το Τυπικό
της Μονής του Σωτήρος της Μεσσήνης 57, το οποίο ως τυπικό της Στουδιτικής,
Κωνσταντινουπολιτικής οικογένειας, διαφέρει πολύ λίγο από το πρώτο, και γι’ αυτό
θα το συγκρίνουμε μαζί με εκείνο.
Από την άλλη πλευρά έχουμε το Τυπικό του Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου,
το οποίο ανήκει στην Ιεροσολυμιτική παράδοση. Υπάρχουν δύο παλαίτυπες εκδόσεις
56
Α. ДМИТРIЕВСКIЙ, Описанiе Литургическихъ Рукописей. Τόμ. Α΄. Кiевъ, , σσ. -.
57
ARRANZ, ό.π.
28
που εκτυπώθηκαν στην Βενετία, η πρώτη του , η δεύτερη του . Επίσης
διασώζεται σε μερικά χειρόγραφα, όπως τα χφφ. Paris. -, χφ. Vindobon.
Theol. , ένα χειρόγραφο της Μονής Βατοπαιδίου του  58, τα δύο της Μονής
Λειμώνος, χφ. Lesbiacus Leimonos  του ΙΔ΄ αιώνα, και το χφ. , του ΙΕ΄ αιώνα
και άλλα. Εμείς στην διάθεσή μας είχαμε το έντυπο της Βενετίας, του  59.
Τυπικά Ευεργέτιδος και Μεσσήνης

Τα Τυπικά Ευεργέτιδος 60 και Μεσσήνης 61 δεν ορίζουν στιχολογία, αλλ’ ευθύς
τα κεκραγάρια με τρία ιδιόμελα στιχηρά, τα οποία τρισεύουν και δυσσεύουν: «Δεῦτε
ἀνυμνήσωμεν», «Δαυϊτικὴν σήμερον» και «Τὴν Πάνσεπτόν σου Κοίμησιν», και
δοξαστικό το «Ὄτε ἐξεδήμησας», τα οποία με την σημερινή τυπική διάταξη
ψάλλονται στα Απόστιχα του Εσπερινού. Μετά την είσοδο, προκείμενο της ημέρας
και τα αναγνώσματα της Θεοτόκου.
Στα Απόστιχα, το μεν της Ευεργέτιδος ορίζει τα «Ἡ τῶν Οὐρανῶν
ὑψηλοτέρα» (δις) και «Ἡ Πανάμωμος Μήτηρ» (σήμερα ιδιόμελα της Λιτής), με
δοξαστικό το «Τῆ ἀθανάτω σου Κοιμήσει» (σήμερα δοξαστικό των Αίνων), το δε της
Μεσσήνης, αντί να δισσεύει το πρώτο, προσθέτει και τρίτο ιδιόμελο, το «Δεῦτε τὴν
παγκόσμιον» (σήμερα δοξαστικό των κεκραγαρίων της επομένης ημέρας).
Απολυτίκιο «Ἐν τῇ γεννήσει τὴν παρθενίαν ἐφύλαξας».
Το Τυπικό Μεσσήνης ορίζει απόδειπνο με κανόνα, ενώ το της Ευεργέτιδος
«εἰς τὴν παννυχίδα τῆς ἀγρυπνίας» τον κανόνα της ημέρας και της εορτής του
Θεοφάνους εις ήχ. β΄.
Στον Όρθρο «Θεός Κύριος» και το τροπάριο της εορτής, οι στιχολογίες με τα
καθίσματα της εορτής. Στη συνέχεια, το μεν της Ευεργέτιδος διατάσσει «τον Ἄμωμο
μετὰ τῶν ἀλληλουιαρίων τοῦ ἤχου», κάθισμα της εορτής, αναγνώσματα και, αν έχει
χρόνο, πολυέλεο, το δε της Μεσσήνης «ἀντίφωνα γ΄»: ο ρλδ΄, ο ρλε΄ και ο ρλά
ψαλμούς, δηλαδή τους πολυελέους. Τα αμφότερα συνεχίζουν με την υπακοή,
ανάγνωση και τους αναβαθμούς με το προκείμενο της Θεοτόκου. «Πᾶσα πνοὴ»,
Ευαγγέλιο της Θεοτόκου και ο Πεντηκοστός. Οι κανόνες, χωρίς στιχολογία: του
58
Κ. ΚΡΟΥΜΒΑΧΕΡ, Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς λογοτεχνίας. Μετάφραση: Γεώργιος Σωτηριάδης. Τόμ. Α΄.
Ἀθῆναι: Π. Δ. Σακελλαρίου, , σσ. -.
59
Μ. ΜΑΡΑ, επιμ. Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας τῆς Ἱεροσολύμοις Ἁγίας Λαύρας τοῦ ὁσίου καὶ
θεοφόρου πατρὸς ἡμῶν Σάββα. Venetia, .
60
ДМИТРIЕВСКIЙ, ό.π. σσ. -.
61
ARRANZ, ό.π. σσ. -.
29
Κοσμά εις ήχ. α΄, και του Δαμασκηνού εις ήχ. δ΄. Από την γ΄ το κάθισμα, κατά
Ευεργέτιδος το «Ἡ Θεὸν συλλαβοῦσα», κατά Μεσσήνης το «Ἀναβόησον», αφ’ στ΄
το κοντάκιο «Τὴν ἐν πρεσβείαις ἀκοίμητον». Εξαποστειλάριο «Ἀπόστολοι ἐκ
περάτων».
Στους Αίνους, το τυπικό της Ευεργέτιδος έχει τα τρία προσόμοια «Ὢ τοῦ
παραδόξου θαύματος», «Βαβαὶ τῶν σῶν μυστηρίων ἀγνή» και «Τὴν σὴν δοξάζουσι
κοίμησιν» (σήμερα στα κεκραγάρια του μεγάλου Εσπερινού) και δοξαστικό το «Ὅτε
ἡ μετάστασις» (το σημερινό ιδιόμελο πεντηκοστάριο). Από την άλλη, το τυπικό της
Μεσσήνης για τους Αίνους ορίζει προσόμοια προς το «Οἷκος τοῦ Ἐφραθᾶ» 62, τα
οποία δεν ονομάζει εκτός από το δοξαστικό, κι αυτό ίδιο προσόμοιο, «Συντρέχει
χορός». Δοξολογία μεγάλη και το απολυτίκιο.
Στην Λειτουργία τα συνηθισμένα αντίφωνα: . Ἀγαθὸν τὸ ἐξομολογεῖσθαι τῷ
Κυρίῳ: Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου. . Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν: Σῶσον ἡμᾶς Υἱὲ
Θεοῦ, ὁ ἐκ Παρθένου τεχθείς 63. . Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ: το τροπάριο.
Απόστολος, Ευαγγέλιο και κοινωνικό της Θεοτόκου.
Εάν τύχει τη Κυριακή, προηγούνται τα αναστάσιμα. Το τυπικό της
Ευεργέτιδος ορίζει τυπικά και μακαρισμούς.
Τυπικό Αγίου Σάββα

Το Τυπικό Αγίου Σάββα 64, σύμφωνα με την Ιεροσολυμιτική παράδοση
διατάσσει αγρυπνία, οπότε η ακολουθία περιέχει Μικρό Εσπερινό και Λιτή. Στον
Μικρό Εσπερινό έχει τρία προσόμοια «Ἡ τὴν ζωὴν Θεοτόκε συλλαβοῦσα», προς το
«Ὁ ἐξ ὑψίστου κληθείς», δευτερούντες το πρώτο, και δοξαστικό το «Δεῦτε τὴν
παγκόσμιον Κοίμησιν» (σήμερα δοξαστικό των κεκραγαρίων της επομένης ημέρας),
ενώ στα απόστιχα δοξαστικό το «Ἡ Πανάμωμος Μήτηρ» (σήμερα ιδιόμελο της
Λιτής).
62
Τα απόστιχα του σημερινού Μικρού Εσπερινού είναι επίσης προσόμοια σ’ αυτό το αυτόμελο τροπάριο, οπότε,
αφού δεν έχουμε τα κείμενα των τροπαρίων, μένει η πιθανότητα να έχουν σχέση. Πάντως, το δοξαστικό
«Συντρέχει χορός» δεν περιλαμβάνεται σ’ αυτά.
63
Αυτή η φράση, «ὁ ἐκ Παρθένου τεχθείς», την οποία συναντάμε σήμερα στην Θεία Λειτουργία των
Χριστουγέννων, μας επιβεβαιώνει τις στάσεις που προαναφέραμε, δηλαδή, ότι «η Θεοτόκος στην πρώιμη
ιστορία της Εκκλησίας συνεορταζόταν με τον Υιό της» και ότι «ο ‘μακαρισμός’ της και η ‘δόξα’ της […] είναι
‘ἡ ἄσπορος σύλληψις, ἡ θεία ἐνοίκησις, ὁ τόκος ὁ ἄφθορος’» (σσ.  και  της παρούσης).
64
Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας τῆς Ἱεροσολύμοις Ἁγίας Λαύρας τοῦ ὁσίου καὶ θεοφόρου πατρὸς
ἡμῶν Σάββα, σσ. -.
30
Στον Μεγάλο Εσπερινό, μετά το «Μακάριος ἀνήρ», στα κεκραγάρια
ορίζονται τα τροπάρια που επικράτησαν μέχρι σήμερα, το αυτόμελο «Ὢ τοῦ
παραδόξου θαύματος» και τα προς αυτού προσόμοια «Βαβαὶ τῶν σῶν μυστηρίων
ἀγνή» και «Τὴν σὴν δοξάζουσι κοίμησιν», με δοξαστικό το οκτάηχο, δίχωρο
ιδιόμελο «Θεαρχίῳ νεύματι» (το οποίο στο Τυπικό της Ευεργέτιδος συναντάται ως
δοξαστικό των Αποστίχων της  Αυγούστου, δηλαδή των προεόρτιων 65). Μετά την
είσοδο, το προκείμενο της ημέρας και τα αναγνώσματα της Θεοτόκου.
Στη Λιτή ακολουθούν τα ιδιόμελα «Ἔπρεπε τοὶς αὐτόπταις», «Ἡ τῶν
οὐρανῶν ὑψηλοτέρα», «Ἡ Πανάμωμος Νύμφη», «Δεῦτε ἅπαντα τὰ πέρατα τῆς
γῆς», και δοξαστικό το «Δεῦτε φιλεόρτων τὸ σύστημα», ενώ στα Απόστιχα τα
ιδιόμελα «Τὴν πάνσεπτόν σου Κοίμησιν», «Δαυϊτικὴν ὠδὴν σήμερον» και «Δεῦτε
ἀνυμνήσωμεν λαοί», με δοξαστικό «Ὅτε ἐξεδήμησας». Το τροπάριο «Ἐν τῇ
γεννήσει τὴν παρθενίαν ἐφύλαξας», η ευλόγηση των άρτων και ανάγνωσμα.
Στον Όρθρο, μετά τον Εξάψαλμο, την συνήθη στιχολογία και ο πολυέλεος. Οι
αναβαθμοί και το προκείμενο της Θεοτόκου. «Πᾶσα πνοὴ», Ευαγγέλιο της
Θεοτόκου και ο Πεντηκοστός. Οι κανόνες, χωρίς στιχολογία: του Κοσμά εις ήχ. α΄,
και του Δαμασκηνού εις ήχ. δ΄. Από την γ΄ η υπακοή «Μακαρίζομέν σε πᾶσαι αἰ
γενεαί», αφ’ στ΄ το κοντάκιο «Τὴν ἐν πρεσβείαις ἀκοίμητον». Εξαποστειλάριο
«Ἀπόστολοι ἐκ περάτων».
Στυς Αίνους, τα τρία προσόμοια «Τῆ ἐνδόξω κοιμήσει σου» δευτερούντες το
πρώτο, προς το «Ὡς γενναῖον ἐν μάρτυσι» και δοξαστικό «Τῆ ἀθανάτω σου
Κοιμήσει». Δοξολογία μεγάλη και απόλυση.
Στην Λειτουργία τα τυπικά και οι μακαρισμοί, και τα λοιπά για της
Θεομητορικές εορτές.
Η σημερινή πράξη
Σήμερα, εν γένει ισχύουν όλα όσα διατάσσει το Τυπικό του Αγίου Σάββα, με
μικρή διαφορά στον Μικρό Εσπερινό. Στο «Κύριε ἐκέκραξα» ψάλλονται τα τρία
προσόμοια, προς το «Ποίοις εὐφημιῶν στέμμασι» - «Ποίοις οἱ εὐτελεῖς χείλεσι»,
«Τίνα τὰ φοβερὰ ᾄσματα» και «Ποῖα πνευματικὰ ᾄσματα», με δοξαστικό το «Ἡ
τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα». Στα απόστιχα ψάλλονται τρία προσόμοια «Οἴκος τοῦ
65
ДМИТРIЕВСКIЙ, ό.π. σσ. -.
31
Ἐφραθᾶ»: «Δῆμος τῶν Μαθητῶν», «Νύμφη ἡ τοῦ Θεοῦ» και «Ἤθροισται ὁ
χορός», με όμοιο δοξαστικό «Δέσποινα ἀγαθή» 66.
Οι υμνογραφικές συνθέσεις
Αφού ελέγξαμε τις διατάξεις των κυρίων τυπικών και τις συγκρίναμε με την
σημερινή πράξη της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, επομένως θα προβούμε στην
έκθεση των υμνογραφικών συνθέσεων, εκτός από των ιδιομέλων που θα εξετάσουμε
σε ειδικό κεφάλαιο, καθώς αυτά αποτελούν το ιδιαίτερο θέμα της παρούσης εργασίας.
Πολλά από αυτά τα ποιήματα αναγράφονται στα τυπικά που είδαμε και
περιέχονται στα έντυπα μηναία, όμως άλλα ανέκδοτα βρίσκουμε και στα διάφορα
χειρόγραφα που σώθηκαν μέχρι τις μέρες μας.
Πρώτα θα εκθέσουμε όσες περιέχονται στα έντυπα Μηναία που είναι σε χρήση
μέχρι σήμερα, επώνυμες και ανώνυμες, και στη συνέχεια εκείνες που δεν περιέχονται
στα Μηναία, αλλά μόνο στα χειρόγραφα. Τα κείμενα τα οποία παραθέτουμε, όπως
και η αναφερόμενη τοποθεσία τους στην ακολουθία, είναι από το Μηναίο του
Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού 67.
Συνθέσεις οι οποίες περιέχονται στα έντυπα Μηναία
J ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ, ήχος δ΄ «Ποίοις εὐφημιῶν

στέμμασι», ανωνύμου:
Ποίοις οἱ εὐτελεῖς χείλεσι…
Τῖνα τὰ φοβερὰ ᾄσματα…
Ποῖα πνευματικὰ ᾄσματα…
J ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ, ήχος β΄ «Οἷκος

τοῦ Ἐφραθᾶ», ανωνύμου:
Δῆμος τῶν Μαθητῶν…
Νύμφη ἡ τοῦ Θεοῦ…
Ἤθροισται ὁ χορός…
Δέσποινα ἀγαθή…
66
Μηναίον Αὐγούστου, σ. .
67
Μηναίον Αὐγούστου, σσ. -.
32
J ΑΥΤΟΜΕΛΟ ΤΩΝ ΕΣΠΕΡΙΩΝ, ήχος α΄, ανωνύμου:
Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος!* ἡ πηγὴ τῆς ζωῆς, ἐν μνημείῳ τίθεται,* καὶ
κλίμαξ πρὸς οὐρανόν, ὁ τάφος γίνεται,* Εὐφραίνου Γεθσημανῆ, τῆς Θεοτόκου
τὸ ἅγιον τέμενος.* Βοήσωμεν οἱ πιστοί, τὸν Γαβριὴλ κεκτημένοι ταξίαρχον:*
Κεχαριτωμένη χαῖρε, μετὰ σοῦ ὁ Κύριος,* ὁ παρέχων τῷ κόσμῳ διὰ σοῦ τὸ
μέγα ἔλεος.
J ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΤΩΝ ΕΣΠΕΡΙΩΝ, ήχος α΄ «Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος»,

ανωνύμου:
Βαβαὶ τῶν σῶν μυστηρίων ἁγνή…
Τὴν σὴν δοξάζουσι Κοίμησιν…
J ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ, ήχος α΄, ανωνύμου:

Ἐν τῇ Γεννήσει, τὴν παρθενίαν ἐφύλαξας. Ἐν τῇ Κοιμήσει τὸν κόσμον οὐ
κατέλιπες Θεοτόκε. Μετέστης πρὸς τὴν ζωήν, Μήτηρ ὑπάρχουσα τῆς ζωῆς˙
καὶ ταῖς πρεσβείαις ταῖς σαῖς λυτρουμένη, ἐκ θανάτου τὰς ψυχὰς ἡμῶν.
J ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΌΡΘΡΟΥ, ανωνύμου:

Μετά την α΄ στιχ.: Ἀναβόησον Δαυΐδ… (ήχ. δ΄: «Κατεπλάγη Ἰωσήφ»)
Μετά την β΄ στιχ.: Ὁ πάντιμος χορός… (ήχ. α΄: «Τὸν τάφον σοῦ Σωτῆρ»)
Μετά τον πολυέλεο: Ἐν τῇ Γεννήσει σοῦ… (ήχ. γ΄: «Τὴν ὡραιότητα»)
J ΥΠΑΚΟΗ, ήχος πλ. α΄, ανωνύμου:

Μακαρίζομέν σε πᾶσαι αἰ γενεαί, Θεοτόκε Παρθένε˙ ἐν σοὶ γὰρ ὁ ἀχώρητος
Χριστὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν, χωρηθῆναι εὐδόκησε. Μακάριοι ἐσμὲν καὶ ἡμεῖς,
προστασίαν σε ἔχοντες˙ ἠμέρας γὰρ καὶ νυκτὸς πρεσβεύεις ὑπὲρ ἡμῶν, καὶ τὰ
σκῆπτρα τῆς βασιλείας, ταῖς σαῖς ἱκεσίαις κρατύνονται. Διὸ ἀνυμνοῦντες
βοῶμέν σοι: Χαῖρε Κεχαριτωμένη, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ.
J ΚΟΝΤΑΚΙΟ 68, Κοσμά, ήχος β΄ αυτόμελο:

Προοίμιο: Τὴν ἐν πρεσβείαις ἀκοίμητον Θεοτόκον, καὶ προστασίαις
ἀμετάθετον ἐλπίδα, τάφος καὶ νέκρωσις οὐκ ἐκράτησεν˙ ὡς γὰρ ζωῆς Μητέρα,
πρὸς τὴν ζωὴν μετέστησεν, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
68
Εδώ μόνο το προοίμιο και ο πρώτος οίκος, που είναι σε χρίση σήμερα. Για όλο το ανέκδοτο κοντάκιο, βλ. σ.
 και εξής της παρούσης.
33
Οίκος α΄: Τείχισόν μου τὰς φρένας Σωτήρ μου· τὸ γὰρ τεῖχος τοῦ κόσμου
ἀνυμνῆσαι τολμῶ, τὴν ἄχραντον Μητέρα σου· ἐν πύργῳ ῥημάτων ἐνίσχυσόν
με, καὶ ἐν βάρεσιν ἐννοιῶν ὀχύρωσόν με· σὺ γὰρ βοᾷς τῶν αἰτούντων πιστῶς
τὰς αἰτήσεις πληροῦν. Σὺ οὖν μοι δώρησαι γλῶτταν, προφοράν, καὶ λογισμὸν
ἀκαταίσχυντον· πᾶσα γὰρ δόσις ἐλλάμψεως παρὰ σοῦ καταπέμπεται
φωταγωγέ, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
J ΚΑΝΟΝΕΣ
(παραθέτονται μόνο οι ειρμοί, για όλα τα τροπάρια β. Μηναίον Αὐγούστου, σσ.
-):
ΤΟΥ ΚΟΣΜΑ ΜΟΝΑΧΟΥ, ήχος α΄:
Ωδή α΄: Πεποικιλμένη τῇ θείᾳ δόξῃ, ἡ ἱερὰ καὶ εὐκλεὴς Παρθένε μνήμη
σου, πάντας συνηγάγετο, πρὸς εὐφροσύνην τοὺς πιστούς, ἐξαρχούσης Μαριάμ,
μετὰ χορῶν καὶ τυμπάνων τῷ σῷ, ᾄδοντας μονογενεῖ, ἐνδόξως ὅτι δεδόξασται.
Ωδή γ΄: Ἡ δημιουργική, καὶ συνεκτικὴ τῶν ἁπάντων, Θεοῦ σοφία καὶ
δύναμις, ἀκλινῆ ἀκράδαντον, τὴν Ἐκκλησίαν στήριξον Χριστέ· μόνος γὰρ εἶ
Ἅγιος, ὁ ἐν Ἁγίοις ἀναπαυόμενος.
Ωδή δ΄: Ῥήσεις Προφητῶν καὶ αἰνίγματα, τὴν σάρκωσιν ὑπέφηναν, τὴν
ἐκ Παρθένου σοῦ Χριστέ, φέγγος ἀστραπῆς σου, εἰς φῶς ἐθνῶν ἐξελεύσεσθαι·
καὶ φωνεῖ σοι ἄβυσσος, ἐν ἀγαλλιάσει, τῇ δυνάμει σου δόξα Φιλάνθρωπε.
Ωδή ε΄: Τὸ θεῖον καὶ ἄρρητον κάλλος, τῶν ἀρετῶν σου Χριστὲ
διηγήσομαι· ἐξ ἀϊδίου γὰρ δόξης συναΐδιον, καὶ ἐνυπόστατον λάμψας
ἀπαύγασμα, Παρθενικῆς ἀπὸ γαστρός, τοῖς ἐν σκότει καὶ σκιᾷ, σωματωθεὶς
ἀνέτειλας ἥλιος.
Ωδή στ΄: Ἅλιον ποντογενές, κητῷον ἐντόσθιον πῦρ, τῆς τριημέρου ταφῆς
σου, ἦν προεικόνισμα, οὗ Ἰωνᾶς ὑποφήτης ἀναδέδεικται· σεσωσμένος γὰρ ὡς
καὶ προὐπέπωτο, ἀσινὴς ἐβόα· Θύσω σοι μετὰ φωνῆς αἰνέσεως Κύριε.
Ωδή ζ΄: Ἰταμῷ θυμῷ τε καὶ πυρί, θεῖος ἔρως ἀντιταττόμενος, τὸ μὲν πῦρ
ἐδρόσιζε· τῷ θυμῷ δὲ ἐγέλα, θεοπνεύστῳ λογική, τῇ τῶν ὁσίων τριφθόγγῳ λύρα
ἀντιφθεγγόμενος, μουσικοῖς ὀργάνοις ἐν μέσῳ φλογός, ὁ δεδοξασμένος, τῶν
Πατέρων καὶ ἡμῶν Θεὸς εὐλογητὸς εἶ.
Ωδή η΄: Φλόγα δροσίζουσαν Ὁσίους, δυσσεβεῖς δὲ καταφλέγουσαν,
Ἄγγελος Θεοῦ ὁ πανσθενῆς, ἔδειξε Παισί· ζωαρχικὴν δὲ πηγὴν εἰργάσατο τὴν
Θεοτόκον, φθορὰν θανάτου, καὶ ζωὴν βλυστάνουσαν τοῖς μέλπουσι· τὸν
34
Δημιουργὸν μόνον ὑμνοῦμεν, οἱ λελυτρωμένοι, καὶ ὑπερυψοῦμεν εἰς πάντας
τοὺς αἰῶνας.
Μεγαλυνάριο: Αἱ γενεαὶ πᾶσαι, μακαρίζομέν σε, τὴν μόνην Θεοτόκον.
Ωδή θ΄: Νενίκηνται τῆς φύσεως οἱ ὅροι, ἐν σοὶ Παρθένε ἄχραντε·
παρθενεύει γὰρ τόκος, καὶ ζωὴν προμνηστεύεται θάνατος. Ἡ μετὰ τόκον
Παρθένος, καὶ μετὰ θάνατον ζῶσα, σώζοις ἀεί, Θεοτόκε, τὴν κληρονομίαν σου.
ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, ήχος δ:

Ωδή α΄: Ἀνοίξω τὸ στόμα μου, καὶ πληρωθήσεται Πνεύματος, καὶ λόγον
ἐρεύξομαι τῇ Βασιλίδι Μητρί· καὶ ὀφθήσομαι, φαιδρῶς πανηγυρίζων, καὶ ᾄσω
γηθόμενος, ταύτης τὴν Κοίμησιν.
Ωδή γ΄: Τοὺς σοὺς ὑμνολόγους Θεοτόκε, ἡ ζῶσα καὶ ἄφθονος πηγή,
θίασον συγκροτήσαντας, πνευματικὸν στερέωσον· καὶ ἐν τῇ θείᾳ δόξῃ σου,
στεφάνων δόξης ἀξίωσον.
Ωδή δ΄: Τὴν ἀνεξιχνίαστον θείαν βουλήν, τῆς ἐκ τῆς Παρθένου
σαρκώσεως, σοῦ τοῦ Ὑψίστου, ὁ Προφήτης Ἀββακούμ, κατανοῶν ἐκραύγαζε·
Δόξα τῇ δυνάμει σου Κύριε.
Ωδή ε΄: Ἐξέστη τὰ σύμπαντα, ἐπὶ τῇ θείᾳ δόξῃ σου· σὺ γὰρ ἀπειρόγαμε
Παρθένε, γῆθεν μετέστης πρὸς αἰωνίους μονάς, καὶ πρὸς ἀτελεύτητον ζωήν,
πᾶσι τοῖς ὑμνοῦσι σε, σωτηρίαν βραβεύουσα.
Ωδή στ΄: Τὴν θείαν ταύτην καὶ πάντιμον, τελοῦντες ἑορτὴν οἱ θεόφρονες,
τῆς Θεομήτορος, δεῦτε τὰς χεῖρας κροτήσωμεν, τὸν ἐξ αὐτῆς τεχθέντα Θεὸν
δοξάζοντες.
Ωδή ζ΄: Οὐκ ἐλάτρευσαν τῇ κτίσει οἱ θεόφρονες, παρὰ τὸν κτίσαντα· ἀλλὰ
πυρὸς ἀπειλήν, ἀνδρείως πατήσαντες, χαίροντες ἔψαλλον· Ὑπερύμνητε, ὁ τῶν
Πατέρων Κύριος, καὶ Θεὸς εὐλογητὸς εἶ.
Ωδή η΄: Παῖδας εὐαγεῖς ἐν τῇ καμίνῳ, ὁ τόκος τῆς Θεοτόκου διεσώσατο,
τότε μὲν τυπούμενος, νῦν δὲ ἐνεργούμενος τὴν οἰκουμένην ἅπασαν, ἀγείρει
ψάλλουσαν· Τὸν Κύριον ὑμνεῖτε τὰ ἔργα, καὶ ὑπερυψοῦτε, εἰς πάντας τοὺς
αἰῶνας.
Μεγαλυνάριο: Ἄγγελοι τὴν Κοίμησιν τῆς Παρθένου, ὁρῶντες
ἐξεπλήττοντο, πῶς ἡ Παρθένος ἀπαίρει, ἀπὸ τῆς γῆς εἰς τὰ ἄνω.
35
Ωδή θ΄: Ἅπας γηγενής, σκιρτάτω τῷ πνεύματι, λαμπαδοχούμενος·
πανηγυριζέτω δέ, ἀΰλων Νόων φύσις γεραίρουσα, τὴν ἱερὰν πανήγυριν τῆς
Θεομήτορος, καὶ βοάτω· Χαίροις παμμακάριστε, Θεοτόκε ἁγνὴ ἀειπάρθενε.
Σχετικά με αυτά, μνημονεύουμε και τους δύο Παρακλητικούς κανόνες, οι

οποίοι ψάλλονται από την  έως  Αυγούστου 69:
ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β΄ ΛΑΣΚΑΡΕΩΣ 70, Μέγας παρακλητικός κανόνας, ήχος

πλ. δ΄, προς «Ἁρματηλάτην Φαραώ»:
Τῶν λυπηρῶν ἐπαγωγαὶ χειμάζουσι τὴν ταπεινήν μου ψυχήν, καὶ
συμφορῶν νέφη, τὴν ἐμὴν καλύπτουσι, καρδίαν Θεονύμφευτε, ἀλλ’ ἡ φῶς
τετοκυῖα, τὸ θεῖον καὶ προαιώνιον, λάμψον μοι τὸ φῶς τὸ χαρμόσυνον.
ΤΟΥ ΘΕΟΣΤΗΡΙΚΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ ΄Η ΤΟΥ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΓΡΑΠΤΟΥ 71,

Μικρός παρακλητικός κανόνας, ήχος πλ. δ΄, προς «Ὑγρὰν διοδεύσας»:
Πολλοῖς συνεχόμενος πειρασμοῖς, πρὸς σὲ καταφεύγω, σωτηρίαν
ἐπιζητῶν· Ὦ Μῆτερ τοῦ Λόγου καὶ Παρθένε, τῶν δυσχερῶν καὶ δεινῶν με
διάσωσον.
J ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΟ, ήχος γ΄, ανωνύμου:

Ἀπόστολοι ἐκ περάτων, συναθροισθέντες ἐνθάδε, Γεθσημανῆ τῷ χωρίῳ,
κηδεύσατέ μου τὸ σῶμα˙ καὶ σὺ Υἱὲ καὶ Θεέ μου, παράλαβέ μου τὸ πνεῦμα.
J ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ, ήχος δ΄ «Ὡς γενναῖον ἐν Μάρτυσι», ανωνύμου:

Τῇ ἐνδόξῳ Κοιμήσει σου…
Ἐκ περάτων συνέδραμον…
Τὴν ζωὴν ἡ κυήσασα…
69
Κωνσταντίνος ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ, ό.π. σ. ·
ΒΙΟΛΑΚΗΣ, σ. .
70
Π. Ν. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ἐκλογὴ Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας. . Ἀθῆναι: Ἀδελφότης Θεολόγων «Ὁ
Σωτήρ», , σ. .
71
Θ. ΞΥΔΗΣ, Βυζαντινή Ὑμνογραφία. Ἀθῆναι: Ἐκδόσεις Νικόδημος, , σ. ·
Ωρολόγιον το Μέγα. Αθήνα: Το Περιβόλι της Παναγίας, , σ. .
36
Συνθέσεις οι οποίες δεν περιέχονται στα έντυπα Μηναία
Υπάρχουν κάποιες συνθέσεις που, από διάφορους λόγους (π.χ. παρακμή του
ποιητικού είδους, επικράτηση άλλης παραδόσεως ή άλλο) εξέπεσαν από τη χρήση και
σήμερα δεν χρησιμοποιούνται πια στην λατρευτική πράξη της Εκκλησίας.
Παραθέτουμε όσα ήταν δυνατόν να βρούμε στην βιβλιογραφία.
J ΎΜΝΟΙ
Ρωμανού του Μελωδού:
α) Ύμνος υπό ακροστιχίδα ‘Τοῦ ταπεινοῦ Ρωμανοῦ’, αρχίζει «Τὴ ἐνδόξω
μνήμη σου ἡ Οἰκουμένη» και σώζονται ακόμη τέσσερεις άλλοι οίκοι72.
β) Αυτόμελος ύμνος με ακροστιχίδα «τοῦ ἁμαρτωλοῦ τὸ ποίημα», το οποίο
παραδόθηκε με τρία κοντάκια:
) «Ἀφ’ οὐ μετέστης τῶν ἐκ γῆς πλέον ἐπέστης τοῖς ἐν γῇ»,
) «Ὡς πολύτιμον θησαύρισμα ζωῆς» (το οποίον σήμερα ψάλλεται ως
κάθισμα),
) «Τίμιος ἐναντίον σου γέγονεν ὁ θάνατος» (το οποίον ψάλλεται
επίσης σήμερα ως κάθισμα). Ακολουθούν είκοσι οίκοι 73.
γ) Ύμνος από ακροστιχίδα κατ’ αλφάβητον: «Τῆ ἀθανάτω καὶ σεπτῆ
μεταστάσει σου». Ακολουθούν  οίκοι 74.
Κοσμά 75:
Ύμνος στην Κοίμηση υπό ακροστιχίδα «Τοῦ ταπεινοῦ Κοσμᾶ ὕμνος»,
«Τὴν ἐν πρεσβείαις ἀκοίμητον Θεοτόκον» (το σημερινό κοντάκιο), το
οποίο γράφτηκε μάλλον μεταξύ του  και  76. Το προοίμιο είναι
72
ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, και συν., ό.π. σ. 
73
Αυτόθι.
74
Αυτόθι.
75
Ο Martin JUGIE, La fête de la Dormition… σ. , θεωρεί ότι πρόκειται περί του Κοσμά Μελωδού, επίσης ο
J.B. Pitra και ο Krumbacher, όμως ο C. Trypanis ισχυρίζεται πως δεν υπάρχει περίπτωση για ταύτιση αυτών
των δυο προσώπων (βλ. TRYPANIS, Fourteen Early Byzantine Cantica, σ. ). Πάντως, φαίνεται ότι η
θεωρία ότι αυτός ο ύμνος ανήκει στον Κοσμά Μελωδό είναι πιο πιθανή, καθώς υποστηρίζεται και
τεκμηριώνεται από τον Δεττοράκη (βλ. Θεοχάρη ΔΕΤΤΟΡΑΚΗ, Κοσμάς ο Μελωδός. Βίος και έργο, Ανάλεκτα
Βλατάδων, Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, , σσ. -).
76
TRYPANIS, ό.π. σ. .
37
αυτόμελο, ενώ οι  οίκοι είναι προς το «Τράνωσον». Στην συνέχεια
παραθέτουμε όλο το κοντάκιο 77:
Προοίμιον ἰδιόμελον: Τὴν ἐν πρεσβείαις ἀκοίμητον Θεοτόκον, καὶ

προστασίαις ἀμετάθετον ἐλπίδα, τάφος καὶ νέκρωσις οὐκ ἐκράτησεν˙ ὡς
γὰρ ζωῆς Μητέρα, πρὸς τὴν ζωὴν μετέστησεν, ὁ μήτραν οἰκήσας
ἀειπάρθενον.
α΄: Τείχισόν μου τὰς φρένας Σωτήρ μου· τὸ γὰρ τεῖχος τοῦ κόσμου
ἀνυμνῆσαι τολμῶ, τὴν ἄχραντον Μητέρα σου· ἐν πύργῳ ῥημάτων ἐνίσχυσόν
με, καὶ ἐν βάρεσιν ἐννοιῶν ὀχύρωσόν με· σὺ γὰρ βοᾷς τῶν αἰτούντων πιστῶς
τὰς αἰτήσεις πληροῦν. Σὺ οὖν μοι δώρησαι γλῶτταν, προφοράν, καὶ
λογισμὸν ἀκαταίσχυντον· πᾶσα γὰρ δόσις ἐλλάμψεως παρὰ σοῦ
καταπέμπεται φωταγωγέ, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
β': Οἴος σοφός συνήσει καὶ εἴπη ἂ καὶ λέγων θαμβήσει καὶ βαθύνων
σιγᾷ; Εὐλόγως ἐπιλέξεται· Ἡ Μήτηρ τοῦ πάντας ζωογονοῦντος καὶ τὴν
κτίσιν τοῦ σκότους λυτρωσαμένου λίθῳ ταφῆς ἄφθαρτον σῶμα πῶς φθορᾶς
συγκλεισμὸν ὑπεδέξατο; Θαυμάτων ἔργα παράδοξα ὁ Θεὸς ἐνεργεῖται καὶ
δείκνυσιν, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
γ΄: Ὕπνον ζωῆς ὑπέστη Μαρία γρηγοροῦσα τὸ ὄμμα, μεταστᾶσα
σαρκί, πρεσβεύουσα καὶ σκέπουσα· κοιμήσει μετῆλθε τὴν παροικίαν καὶ ἐν
τόπῳ διάγει τοῦ παραδείσου ἡ οὐρανῶν πλατυτέραν σκηνῆς κτησαμένη
νυδὴν ὡς οὗσα οἷκος καὶ θρόνος καὶ χωρίον Χριστοῦ πολυχώρητον· [ὡς]
τέκνον δὲ ταύτης ὁ Κύριος μετ’ αὐτῆς συνυπάρχει διὰ παντός, ὁ μήτραν
οἰκήσας ἀειπάρθενον.
δ΄: Τιμητικῶς, προσφόρως ἐν ὕμνοις τὸ χωρίον ἐκεῖνο μακαρίσω,
λαοί, τὸ ἔνδοξον καὶ τίμιον, τὸ μνῆμα τῇ ζώσῃ διακονίσαν, καὶ τὴν ζῶσαν
μνημείῳ μὴ ἐγκρατῆσαν· Γεθσημανῆ, ἡ ἰσότιμος τοῦ παραδείσου τρυφή, ἐν
ᾗ γέγονεν πρώην εἰς εὐχὴν ὁ Χριστὸς ἐπανέπαυσεν, εἶτα καὶ σῶμα τὸ ἄμωμον
τῆς Μητρὸς ἐναπέθετο δίχα φθορᾶς ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
ε΄: Ἀληθινὸν τοιοῦτον τι λέγειν ἐν τῇ νύμφῃ Μαρίᾳ καὶ παρθένῳ
Μητρὶ τοῦ πάντων βασιλεύοντος· πρὸς ἴχνος θανάτου ἐπειδὴ ἔβη τῇ τοῦ
γένους οὐσίᾳ συγκοινωνοῦσα, ἴνα φανῇ ὁ τεχθείς ἐξ αὐτῆς ὡς ἀπὸ γυναικὸς
77
Όπως εκδόθηκε στο TRYPANIS, ό.π. σσ. -.
38
τελείας φύσεως ὅροις τοῖς θνητοῖς καὶ ῥευστοῖς καὶ ὁδεύουσιν ὑποκειμένης,
συνήρπασεν ὁ Χριστὸς εἰς ἀθάνατον καταμονήν, ὁ μήτραν οἰκήσας
ἀειπάρθενον.
ϛ΄: Πᾶς τοιγαροῦν ἀνθρώπων ὁ ζήσας πάντως ἄπτεται χρόνῳ τῆς
ἐσχάτης ῥοπῆς καὶ θάνατον ἐπόψεται· Μαρία δὲ χρόνους διαδραμοῦσα τῷ
ἀχρόνῳ δεσπότῃ συνδιαιτᾶται διαφθορὰν μὴ παθοῦσα σαρκὸς ἀναλύσει
εἰκός, διότι ἔδει τὸ σκεῦος τῆς ζωῆς τῆς κοινῆς τὸ ἀτίμητον ῥεύσεως ὕβριν μὴ
δέξασθαι, ὃ Θεὸς προανέπλασεν κατ’ ἐκλογήν, ὁ μήτραν οἰκήσας
ζ΄: Ἐπὶ τὸν νοῦν τοῦ ὕπνου μετέλθω, ὅτε ταύτην ὁ πλάστης
μετενέγκαι τῆς γῆς ἐπένευσεν εἰς οὐράνια· αὐτὴν μὲν ῥαδίως πληροφορίσας
καὶ μελέτῃ ἑτοίμῃ προκαταστήσας χαροποιῶς ἐκδημῆσαι δηλοῖ τῆς τοῦ βίου
φθορᾶς· γοργῶς δὲ πρὸς τὴν Παρθένον τοὺς σοφοὺς μαθητὰς ἐπεσύναξεν,
οὔσ καὶ νεφέλῃ παρέστησε τῇ ἁγνῇ ἀπὸ μήκοθεν διασπορᾶς ὁ μήτραν
η΄: Εἶδον αὐτὴν οἱ δέκα καὶ δύο προσκυνήσαντες ταύτην τῇ πρεπούσῃ
τιμῇ ὡς οὗσαν λοιπὸν [καὶ] πάντιμον· ἡ δέ, ὅταν εἶδεν τοὺς ἀποστόλους,
ὑπεμνήσθη εὐθέως τοῦ διδασκάλου καὶ μητρικῶς ἀπὸ σπλάγχνων ψυχῆς
ταραχθεῖσα μικρὸν ὑγραίνει δάκρυσιν πρῶτον ὀφθαλμοὺς Μαριὰμ καὶ
ἀνέκραξεν· Χαίρετε, τέκνα τοῦ τέκνου μου καὶ Θεοῦ, οὓς ἐν πνεύματι
υἱοθετεῖ ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
θ΄: Νεύματι τοῦ Κυρίου ὑπάγω πρὸς ἐκεῖνον, ἐῶσα τὴν ἐνταῦθα ζωὴν
καὶ χαίρουσα καὶ σπεύδουσα· ὡς Μήτηρ ἐν τέκνῳ συνομιλοῦσα καὶ ὡς δούλη
δεσπότῃ συγκατοικοῦσα ὀρφανισμὸν ἡγουμένη, εἰ μὴ μετ’ αὐτοῦ συνοικῶ·
γινώσκω τίνα γεννῆσαι καθαρῶς θεϊκῶς κατηξίωμαι· καὶ πῶς ἡδέως μὴ
σπεύσοιμι ἀπελθεῖν ὅπου πέφυκεν ὁ ἐξ ἐμοῦ, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον;
ι΄: Οἴδατε οὖν τοὺς λόγους τοῦ Λόγου, οὕσπερ ὅτε τῷ χρόνῳ τοῦ
σταυροῦσθαι ἡμῖν παρήγγειλε: ‘Μὴ κλαίετε.’ ἰδοὺ κἀγώ προσαναμιμνήσκω
μὴ θρηνῆσαι, στενάξαι ἢ ὀλολύξαι τῇ ἐπ’ ἐμῇ μεταστάσει χαρὰν ἐννοοῦντας
ἐμήν· θαρσεῖτε, μέλλετε τάχος καὶ ὑμεῖς πρὸς ἡμᾶς ἐπανέρχεσθαι· εἶπε γὰρ
ἅμα ὁ Κύριος τοῖς αὑτοῦ συνευφραίνεσθαι μεθ’ ἑαυτοῦ, ὁ μήτραν οἰκήσας
ια΄: Ὑπὸ χειρῶν ἰδίων καὶ ὕμνων ὑμετέρων τὸ σῶμα πρὸς ταφὴν τὸ
ἐμόν, ἀπόστολοι, κατάθεσθε· δοκῶ γὰρ παλάμαις ταῖς τοῦ υἱοῦ μου
39
ὑμετέραις χερσὶν [ἐν] ταφιαζομένη· τοποποιοὺς διδασκάλους ὁρῶ, καὶ οὐ
ξένον ὑμῖν τὴν τούτου θάψαι Μητέρα· ἀδελφοὺς γὰρ ὑμᾶς ἐπωνόμασεν,
φίλους τε πάλιν ἐκήρυξεν ὁ ἐμὸς ἀδιάψευστος παῖς καὶ Θεός, ὁ μήτραν
ιβ΄: Κἂν πρὸς ταφὴν κατάξω τὸ σῶμα, ὡς τεκοῦσα παρθένος
ἐφυλάχθην, καὶ νῦν νεκρότητί μου ζήσομαι· τὸν κόσμον ἀφίω καὶ τοὺς ἐν
κόσμῳ οὐκ ἐάσω τῇ σκέπῃ καὶ βοηθείᾳ, πρεσβητικῇ ἀντιλήψει ἀεὶ τὸν Υἱὸν
μου αὐτοῖς αἰτοῦσα εὔσπλαγχνον εἶναι καὶ ἐχθρῶν πειρασμῶν
πλημμελήματος ἅπαντας σώζειν· ἀκούει γὰρ τῆς Μητρός, καυθπέσχετο δι’
ἐντολῆς ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
ιγ΄: Ὅταν ἁπλῶς ἐξεῖπεν τοιαῦτα, εὐξαμένη τὸ πνεῦμα ἀναπέμπει
φαιδρῶς, καὶ ἄγγελοι παρίστανται· μετὰ τοῦ Κυρίου ἀορασίᾳ συλλαβόντες
τὸ πνεῦμα τῆς πανυμνήτου, ὡς πρὸς ζωὴν τῶν ἀφθάρτων μονῶν ἀποθέντες
τιμῇ αἰνοῦσι πάντοτε τοῦτο ὥσπερ πνευματικὸν καταγώγιον· οὗτινος ἔχει
τὴν ὄσφρησιν καὶ τὰ νῦν εὐωδέστατα πνέουσαν ὀ μήτραν οἰκήσας
ιδ΄: Συνοδὰ δὲ ἀγγέλων εὐθέως οἱ τοῦ κόσμου φωστῆρες καὶ τῆς δόξης
μεστοί, οἱ ἅγιοι ἀπόστολοι, τὸ σῶμα κηδείᾳ καθαροτάτῃ καὶ εὐφήμοις
ἐπαίνοις τετιμηκότες, τοῖς ἀσπασμοῖς προσπεσόντες αὐτῷ ἐν δακρύων
πηγαῖς φιλοῦσιν, ἐπευλογοῦσι, σταλαγμοῖς ὀφθαλμῶν ἀποπλύνουσι,
μνήσκεσθαι τούτων ἐπεύχονται· καὶ Θεὸς ἠκροᾶτο τῶν μαθητῶν, ὁ μήτραν
ιε΄: Μετὰ δὲ τῶν ἰδίων κηρύκων καὶ τὸν κτίστην, ὡς οἶμαι, τῶν
περάτων Χριστὸν ἀβλέπτῳ θεωρήματι τῷ στήθει κλιθῆναι τῆς
παναχράντου καὶ φιλήμασι γνησίοις πληρῶσαι ταύτην· ἧς τοῖς μασθοῖς καὶ
τοῖς κόλποις αὐτῆς διαφόρως εἰπεῖν νηπίᾳ τῇ γαλουχίᾳ ἐνσκιρτῶν καὶ φιλῶν
ἀνετρέφετο, ὁ αὐτῇ τῇ φύσει κρατούμενος μητρικὴν οὐκ ἀπέθετο οὗτος
στοργήν, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
ιϛ΄: Ἄραντες οὗν τὸ σκῆνος σὺν φόβῳ οἱ τοῦ Λόγου αὐτόπται τοῦ
τεχθέντος ἁγνῶς ἐκ τούτου τοῦ σκηνώματος ἐπ’ ὤμοις ἰδίοις δορυφοροῦσι καὶ
ἐν στόμασι θριάμβοις δοξολογοῦσι τὴν τὸν καρπὸν τῆς Ἐδέμ, τὸν ποτὲ ἐπὶ
γεύσει πληγῆς βρωθέντα, τελεσφορῆσαι ἀντιδόσει σταυροῦ προξενήσασαν·
ταύτην ὁ Λόγος ὡς αἴτιον ἀγαθῶν ἐδωρήσατο τοῖς ἐπὶ γῆς, ὁ μήτραν οἰκήσας
40
ιζ΄: Ὕψει στρωμνῆς τῆς πάντων κτισμάτων ἀνωτέρας φανείσης
ἐπαρθείσης, λαοὶ οἱ πίστιν [νῦν] κατορθώσαντες τῷ ταύτης λειψάνῳ οὐκ
ἐνεδίδουν προσκυνοῦντες, τινὲς δὲ καὶ ψηλαφοῦτες· ὄντως γὰρ ἧν ἰατρεῖον
ψυχῶν ἡ ἀφὴ τῆς σεμνῆς τὰ χρῶτα, θεοπνευστίᾳ ἡ ἐσθὴς τὸν Χριστὸν
ἀπαστράπτουσα· ὅθεν δικαίως ἐπέτρεχον πρὸς αὐτὴν καὶ ἐκραύγαζον μέτα
φωνῆς· ‘Ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον’.
ιη΄: Μάταιος δὲ Ἑβραῖος καὶ τότε – ματαιότης γὰρ οὗτοι
ματαιοτήτων εἰσίν, ὡς ὑβρισταὶ καὶ σκάνδαλα – τολμήσας τὴν χεῖρα
ἐπακοντίσαι, τοῦ κραββάτου θελήσας τὸ σῶμα ῥίψαι, ὡς παρευθὺς
μαρανθεὶς τῶν χειρῶν ζημιοῦται, καὶ γνοὺς τὴν πράξιν πλῆξιν ἰδίαν, ἐριστὴς
λογισμῶν οὐκ ἐγένετο, ἀλλ’ ἐπεζήτει συγχώρησιν τοῦ κακοῦ καὶ ἐπίστευσεν
λέγων καὶ αὐτός· ‘Ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον’.
ιθ΄: Νεοπαγεῖ μνημείῳ ἐκ πέτρας ἐν σινδόνι ἀθίκτῳ κατανθέντες
αὐτὴν ὁρῶσιν, ἣν καὶ ἔθεντο, ἀρρήτως ἐν ἔργῳ ἀναληφθεῖσαν· καὶ τὸ μνῆμα
κενὸν γὰρ ἀποσκοποῦντες τὴν ἁρπαγὴν θεϊκὸν εἰς αὐτὴν ἐπιγνῶντες σαφῶς
εὐφήμουν βεβαιωθέντες πρὸς Θεὸν δι’ αὐτῆς καὶ ἐθαύμαζον λέγοντες·
‘Ὄντως ὁ Κύριος ὁ αὐτὴν ἐκζητήσας πρὸς ἑαυτόν, ὁ μήτραν οἰκήσας
ἀειπάρθενον’.
κ΄: Ὅπλον στερρὸν βεβαίας ἰσχύος, προστασία καὶ φύλαξ καὶ ἐλπίς
ἀκλινὴς καὶ τεῖχος ἀκατάλυτον, ἐν πίστει τὸν κόσμον διατηροῦσα καὶ ἐν
νίκαις τὸ κράτος τῆς βασιλείας, τῷ δε στρατῷ τῶν βαρβάρων ἀεὶ χορηγοῦσα
σφαγήν, εἰρήνην τῇ πολιτείᾳ ἱκεσίαις ταῖς σαῖς φιλοτίμησαι· χαίρει γὰρ πάσῇ
δεήσει σου ὁ ἐκ σοῦ ἐπινεύων οἱσπὲρ ζητεῖς, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
κα΄: Σῶσον κἀμὲ καὶ πάντας, Παρθένε, χρήζομέν γαρ οἱ ὅλοι
σωτηρίας τῆς σῆς ἐν θλίψεσι καὶ ἐν πταίσμασι· τοῦ ὕμνου δὲ τούτου τὴν
παρρησίαν μὴ ἀπώσῃ συγγνώμην παρέχουσά μοι· νοῦς γὰρ πτωχὸς οὐ
πλουτεῖ θησαυρὸν ἐγκομίων σεπτῶν· σὺ οὗν μοι ἄντι πενίας λογισμῶν καὶ
ψυχῆς τὰ ἐλέη σου δώρησαι· σὲ γὰρ ἀντίληψιν ὁ Θεὸς ἐποιήσατο πάσης
πνοῆς, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
J ΚΑΝΟΝΕΣ:
Κοσμά μοναχού, ωδή α΄
41
«Παγιωθεῖσα ρευστὴ οὐσία θαλασσοβάμονα λαὸν πεζὸν διέσωσεν. Αὔθις δὲ
συρρεύσασσα θείω προστάγματι πληθὺν ὀπισθόπουν τῷ τυρράνῳ
συγκατέκλυσεν ἄρδην, διὸ ἄσωμεν τῷ θαυμαστῷ σωτήρι ὅτι δεδόξασται» 78.
Δαμιανοῦ μοναχοῦ, ἦχος β΄, ωδή α΄

«Ἤπειρος ἐδείχθης πάλαι τῷ Ἰσραὴλ γαυρούμενος ὕδασι πόντος ἐρυθρὸς
λαβρότατος δὲ αὔθις ἐπαναστραφεῖς Αἰγυπτίων κύμασι ὤλεσε παίδας ἡ
δεξιά του Δεσπότου δεδόξασται» 79.
Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἦχος γ΄, ὠδὴ α΄

«Τῷ βυθίσαντι θαλάσση μυστικῇ τὸν νοητὸν Φαραὼ πανστρατιὰ καὶ
ἀνάξαντι ἡμᾶς εἰς Οὐρανοὺς ὡς ἐπὶ ὅρους Ἰσραὴλ ἄσωμεν ἄσμα καινὸν ὅτι
δεδόξασται» 80.
Ανδρέου Κρήτης
Ήχος πλ. β΄: «Ἆσμα καινὸν καὶ ὠδὴν πνευματικήν…» και
Ήχος βαρύς: «Θάλασσαν εἰργάσω τὴν Ἐκκλησίαν σου, Λόγε. Βυθὸν δὲ τὴν
πλευράν σου ἐξ’ ἢς ἀνέβλυσας ὕδωρ τὸ ζωοποιόν, ἐν΄ἐβύθισας τὸν νοητὸν
Φαραὼ σώσας, οἰκτίρμον, τὸν νέον Ἰσραὴλ ἄδοντα σοὶ βοώντα ἄσωμεν τῷ
Κυρίῳ ἐνδόξως γὰρ δεδόξασται» 81.
Κυπριανού μοναχού, ήχος δ΄, ωδή α΄

«Τὸν νοητὸν Φαραὼ σὺν ἅρμασι βυθίσας, Κύριε, τὴν τοῦ βίου θάλασσαν
ἀκυμάντω τῷ πνεύματι περαίωσον με ἵνα ψάλλω σοὶ ὠδὴν ἐπινίκιον» 82.
Κανόνες επίσης εγραψαν οι ποιητές: Ιωσήφ - «Ἄσωμεν», ήχος πλ.δ΄,

Γερμανός Πατριάρχης - «Ἅγιος εἰ Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν» ἦχος δ΄, Γεώργιος,
Ἰσίδωρος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως. 83
78
Πρωτ. Σπ. Σ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Τὸ Εἰρμολόγιον καὶ ἡ παράδοση τοῦ μέλους του. (διδακτορική διατριβή) Ἀθῆνα,
, σσ. -.
Ι. ΤΣΑΜΗΣ, ό.π. σ. .
79
Αυτόθι.
80
Αυτόθι.
81
Αυτόθι.
82
Αυτόθι.
83
Αυτόθι.
42
J ΙΔΙΟΜΕΛΑ:
Υπάρχουν συγγραφείς που φέρεται ότι έγραψαν ιδιόμελα, όμως τα έργα τους
δεν σώζονται. Αυτοί είναι ο Βαρθολομαιος Κρυπτοφέρης, Ανατόλιος o
Στουδίτης, Νήφων μοναχός ο Αγιορείτης 84.
84
Ι. ΤΣΑΜΗΣ, ό.π. σ. .
43
Γ.
ΤΑ ΙΔΙΟΜΕΛΑ
Ιδιόμελα ονομάζονται τα τροπάρια, τα οποία ψάλλονται με ιδιαίτερο

(«ἴδιον») μέλος, χωρίς κάποιο ποιητικό ή μουσικό πρότυπο και χωρίς να γίνεται το
ίδιο πρότυπο για κάποιο άλλο προσόμοιο τροπάριο. Ανήκουν στο Στιχηραρικό γένος
μελοποιίας 85. Τα ιδιόμελα είναι μια από τις κύριες κατηγορίες των παραδοσιακών
στιχηρών.
Ο όρος «ἰδιόμελον» είναι προσδιορισμός για το ουσιαστικό «τροπάριο», 86 ή
«στιχηρό» (σε περίπτωση που προηγείται ψαλμικός στίχος). Χρησιμοποιείται για να
χωρίζει τα συγκεκριμένα τροπάρια από τα «αυτόμελα» και τα «προσόμοια», καθώς
τα πρώτα αποτελούν υπόδειγμα για την συγγραφή και την μουσική εκτέλεση των
τελευταίων, ενώ τα ιδιόμελα έχουν ανεπανάληπτο μέλος. Η λέξη «ἴδιον» είναι πιο
ισχυρή από την λέξη «αὐτός» και τονίζει την ιδιαιτερότητα της μελωδίας του
ιδιομέλου.
Επίσης, σπανιώτερα, ο ίδιος όρος «ιδιόμελο» χρησιμοποιείται ως
προσδιορισμός για τον όρο «κοντάκιο ή οίκος κοντακίου», για να δηλώσει την
μοναδικότητα του μέλους του «οίκου» 87.
Οι στίχοι των ιδιομέλων δεν είναι ομοιόμορφοι, επειδή κατά τη δημιουργία
τους δεν ορίζεται η ποσότητα των συλλαβών, ούτε έχουν απόλυτο προσωδιακό τόνο 88.
Συνεχώς, αυτά περισσότερο ομοιάζουν με το πεζό λόγο, επειδή δεν γράφηκαν με
στίχους και στροφές. Όμως, ο ποιητικός λόγος και η έκφραση των ιδιομέλων
85
Πρωτ. Σπ. Σ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Μορφολογία της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής. Εκδ. α΄. Θεσσαλονίκη:
Βάνιας, , σ. .
86
Γ. Σ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Δόγμα καὶ ἰδιόμελο στὸν Ἅγιο Ἰωάννη τὸ Δαμασκηνὸ. (μεταπτυχιακή διπλωματική
εργασία) Θεσσαλονίκη, , σ. .
87
ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, ό.π. σ. .
Γ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ, ό.π. σ. : Πρβλ. «Κοντάκιον ἕτερον εἰς τοὺς νεοφωτίστους, φέρον ἀκροστιχίδα τήνδε: Τοῦ
ταπεινοῦ Ῥωμανοῦ αἶνος ἦχος πλάγιος α΄, ἰδιόμελον. Προοίμιον ‘Τῆς κολυμβήθρας τὰ τέκνα, οἱ νεοφώτιστοι
πάντες εὐχαριστοῦντες βοῶμέν σοι, Χριστέ ὁ Θεός’», J. GROSDIDIER DE MATONS, ‘Cantica, Romanos le
Melode. Hymnes’, vols.  [Sources chrétiennes , , , , ], ed. Cerf, Paris .
Πρβλ. και «Προοίμιον ἰδιόμελον», στην επιγραφή του κοντακίου του Κοσμά στην Κοίμηση της Θεοτόκου,
στο C. TRYPANIS, Fourteen Early Byzantine Cantica. Wien: Hermann Böhlaus Nachf., , σ. .
88
Σ. Ν. ΑΒΟΥΡΗΣ, «Ἰδιόμελον.» στην Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία, . Άθῆναι, , σ. .
44
υπερβαίνει το απλό πεζό λόγο, επειδή το ύφος του στοχεύει προς το ευχάριστο
άκουσμα και ως τέτοιο, εύκολα μπορεί να εξελιχθεί σε ποιητική αρμονία 89.
Αν και αυτός είναι ο γενικός και ο βασικός ορισμός, κατά την περίοδο της
παρακμής της βυζαντινής υμνογραφίας παρατηρείται εμφάνιση κάποιων ‘ιδιομέλων’
που απομιμούνται μερικά χαρακτηριστικά ιδιόμελα, π.χ. το δοξαστικό του Αγίου
Νικολάου, «Σαλπίσωμεν ἐν σάλπιγγι ἀσμάτων» 90. Αυτά χαρακτηρίζονται από την
ποιητική και δημιουργική φτώχεια και την δουλική απομίμηση των προτύπων.
Η διαμόρφωση των ιδιομέλων
Αν κάνουμε μια λεπτομερέστερη επισκόπηση της εξελίξεως της υμνογραφίας,

θα δούμε ότι τα αυτόμελα αρχικά ήταν ιδιόμελα, τα οποία σε κάποια στιγμή έγιναν
πρότυπο για εκτέλεση των προσομοίων, στην εποχή της ανθήσεως αυτού του
υμνογραφικού είδους.
Η Irina Shkolnik 91 υποθέτει ότι τα ιδιόμελα άγουν την καταγωγή τους στις
λεγόμενες «ηχομελωδίες» 92, οι οποίες άκμαζαν πριν την εμφάνιση του Στιχηραρίου
(β΄ μ. Ζ΄ - Ι΄ αιώνα), από το β΄ μισό Ε΄, μέχρι τον Ζ΄ αιώνα, αναγνωρίζοντας πως
αυτή η περίοδος είναι πολύ δύσκολη για να ερευνηθεί 93.
Παρ’ όλο που στις βυζαντινές πηγές δεν βρίσκονται τεκμήρια τέτοιου είδους,
στην παλαιά Ρωσική παράδοση έχουν μείνει ίχνη των. Υπάρχει είδος ψαλμωδίας
λεγόμενος „на гласъ“ («πρὸς ἧχον»), όταν ψάλλεται κάποιο κείμενο με μια απλή
μελωδία, σύμφωνα με ορισμένους κανόνες. Όμως, αυτή είναι προφορική παράδοση
και δεν έχει καταγραφεί 94.
Μάλλον η μελωδία αυτή ήταν χαρακτηριστική για κάθε ήχο και περιείχε
μερικές μουσικές θέσεις με ιδιαίτερο τρόπο συνδέσεως μεταξύ των. Επίσης δυνατόν
αυτός να ήταν ο τρόπος ερμηνείας των κειμένων του «Τροπολογίου» και έχει
εκφραστεί πιο χαρακτηριστικά στους ψαλμούς. Ο ερμηνευτής θα προσάρμοζε τις
89
Γ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ, ό.π. σ. .
90
ΑΒΟΥΡΗΣ, ό.π. σ. .
91
I. SHKOLNIK, “To the Problem of the Evolution of the Byzantine Stichera in the Second Half of the V-
VIIth Centuries: From the ‘Echos-Melodies’ to the Idiomela.” Cantus Planus, : σσ. -.
92
Αυθεντικά “Εchos-melodies”, όρος προτεινόμενος υπό της ιδίας, καθώς υποθέτει ότι αυτό το υμνογραφικό
είδος είχε ήδη εκπέσει όταν διαμορφώθηκε η υμνογραφία με την ορολογία της.
93
Αυτόθι, σ. .
94
Αυτόθι, σ. .
45
μελωδικές θέσεις στο τονισμό του κειμένου και τους στίχους στην δομή του κειμένου 95.
Αυτός ήταν ο τρόπος ερμηνείας και της Οκτωήχου, και λόγω της απλότητας της
αρχαϊκής μελωδίας – ηχομελωδίας, αυτός δεν καταγραφόταν και έτσι έχουμε τα
πρώτα μουσικά Αναστασηματάρια μόλις το ΙΔ΄ αιώνα, και τα ολοκληρωμένα
Αναστασιματάρια κατά το ΙΖ΄ αιώνα 96. Περί των μουσικών θέσεων και την
προσαρμογή των σε διαφορετικών κειμένων γράφει και ο Egon Wellesz 97.
Κατά το μέσο του Ζ΄ αιώνα άρχισε να διαμορφώνεται το νέο είδος στην
υμνογραφία – το ιδιόμελο. Τα πρώιμα ιδιόμελα προκαλούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον
καθώς ο παλαιός τρόπος της ηχομελωδίας χρησιμοποιείται μαζί με τα στοιχεία της
ιδιαίτερης μελοποιίας των. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο εξαιρετικός ιδιόμελος ύμνος
των προεορτίων των Χριστουγέννων, «Αἱ ἀγγελικαὶ προπορεύεσθε δυνάμεις» 98, του
οποίου η πρώτη στροφή αργότερα θα γίνει αυτόμελο και οι υπόλοιπες στροφές του θα
διαχωριστούν ως προσόμοια και θα ενταχθούν στις ακολουθίες των προεορτίων 99.
Όπως φαίνεται μετά από μια μουσική ανάλυση χειρογράφου που παρατίθεται στο
άρθρο της Shkolnik, ο υμνογράφος, ο άγιος Ρωμανός ο Μελωδός, με μικρές
παραλλαγές στην ηχομελωδία δημιουργεί την ιδιαίτερη μελωδία – το ιδιόμελο 100.
Η πραγματική ιστορία του ιδιομέλου τρόπου αρχίζει από τα μέσα του Ζ΄
αιώνα, με τα ποιήματα του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Σωφρονίου (-),
Γερμανού Συρακουσών (†). Η άνθηση και η κορύφωση γίνεται με τα έργα των
Σαββαϊτών πατέρων, Ανδρέου Κρήτης (†), Ιωάννου Δαμασκηνού και Κοσμά
Μαϊουμά.
Τα ιδιόμελα παρουσίασαν περισσότερες ιδιαίτερες μελωδίες σε κάθε
ακολουθία, κάτι το οποίο δημιουργούσε πρόβλημα στην εκτέλεση, καθώς όλες αυτές
έπρεπε να απομνημονευθούν και η εκτέλεση δεν γινόταν να είναι ακριβής. Στη
συνέχεια, τα ιδιόμελα, μ’ αυτό το χαρακτηριστικό τους, θα ανοίξουν το δρόμο για ένα
νέο τρόπο ψαλμωδίας – των προσομοίων. Μερικά από τα γνωστά ιδιόμελα έγιναν
πρότυπα για εκτέλεση άλλων και έγιναν αυτόμελα. Αυτός είναι ο τρόπος που θα
δυσκολέψει τους ποιητές, οι οποίοι θα πρέπει να ακολουθούν πιστά την μετρική των
95
Αυτόθι.
96
Αυτόθι, σ. .
97
Ε. WELLESZ, A History of Byzantine Music and Hymnography. β΄ έκδ. Oxford: Clarendon Press, , σ.
 και εξής.
98
Θ. Ε. ΔΕΤΤΟΡΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ Θρησκευτικὴ ποίηση καὶ Ὑμνογραφία. β΄ ἔκδ. μὲ προσθήκες. Ρέθυμνο,
, σ. .
99
SHKOLNIK, ό.π. σ. .
100
Αυτόθι, σ. .
46
πρωτοτύπων, δημιουργώντας δικό τους αυθεντικό κείμενο, όμως θα διευκολύνει τους
ερμηνευτές, οι οποίοι δεν θα χρειάζεται να μαθαίνουν πολλές διαφορετικές μελωδίες,
ώστε να κάνουν μια σωστή και επιτυχής ερμηνεία. Πλέον ήταν δυνατό να γραφεί
τεράστιος αριθμός κειμένων, χωρίς την ανάγκη νέων μελωδιών.
Η δομή των ιδιομέλων
Ο κύριος λόγος για την άνθηση του είδους των ιδιομέλων είναι η αύξηση της
χρήσεως του ιδιαιτέρου στοιχείου του συγγραφέως στην ποίηση. Επειδή τα ιδιόμελα
δεν περιορίζονται από στιχουργικούς κανόνες, μπορούν να θεωρηθούν ως πρόδρομοι
του ελευθέρου στίχου 101. Οι ποιητές χρησιμοποιούν παλαιά κείμενα και τα εντάσσουν
στο δικό τους σκεπτικό, περιεχόμενο και ποιητική μορφή. Η νέα αυτή ποίηση πλέον
επιζητεί την καινούργια μουσική εκτέλεση, όπου η πρωτότυπη μελοποιία δεν θα είναι
εξαίρεση, αλλά κανόνας.
Στο τέλος του Ζ΄ αιώνα διαμορφώνεται η Οκτώηχος και λαμβάνει την
κλασική του μορφή, όπου οι σχέσεις των ήχων επεξεργάζονται. Εμφανίζονται πλέον
οι φθορές και η παραλλαγή, εμπλουτίζοντας το μέλος και επιδίδοντας περαιτέρω
τρόπους ιδιαιτέρας μελοποιίας102.
Η μελωδία των ιδιομέλων βασίζεται στην εναλλαγή του μουσικού υλικού,
ειδικά μεταξύ των γειτονικών στροφών. Αυτή κατοπτρίζει την γενική ανάπτυξη του
περιεχομένου, την ρητορική και γραμματική δομή του κειμένου και έχει ιδιαίτερη
μορφή του ήχου και των μεταβολών. Επίσης, πρωτοφανής είναι και ο τονισμός
σημαντικών σημείων του κειμένου και η τάση εκφράσεως της σημασίας του, καθώς ο
σκοπός της ψαλμωδίας μέχρι την εποχή ήταν απλά η μουσική εκτέλεση των ιερών
κειμένων.
Παρ’ όλο που τα προσόμοια εμφανίζονται πολύ αργότερα, στα ιδιόμελα
παρατηρείται μια τάση, άλλου είδους βέβαια, ομοιότητας μεταξύ διαφόρων στιχηρών,
ως προς την μετρική του κειμένου. Η Irina Shkolnik κάνει μια σύγκριση 103 των
αναστάσιμων ιδιομέλων στιχηρών των κεκραγαρίων του πρώτου ήχου, και
τεκμηριώνει το φαινόμενο αυτό.
101
ΔΕΤΤΟΡΑΚΗΣ, ό.π. σ. .
102
SHKOLNIK, ό.π. σ. .
103
Αυτόθι, σ. .
47
Φαίνεται ότι τα στιχηρά αυτά μοιάζουν κατά την μετρική δομή των, όχι σαν
τα προσόμοια που είναι ακριβώς ίδια, άλλα προσπαθούν να ακολουθούν την ίδια
μορφή, έχοντας παρόμοιο μήκος και τονισμός. Επιβάλλεται ότι τα στιχηρά αυτά είχαν
μια μελωδική γραμμή, η οποία προσαρμόζονταν στο κείμενο και παρά τις μικρές
διαφορές. Πάντως, δεν θα μπορούσαμε να συμπεραίνουμε ότι τα επόμενα στιχηρά
ακολουθούν το πρώτο, καθώς κάθε στιχηρό έχει τις ιδιαιτερότητές του.
Επίσης, μία σύγκριση των στιχηρών με τους ειρμούς αποδείχνει καθαρά ότι
αυτά διαφέρουν κατά μήκος, κατά εύρος και κατά έκταση της διακοσμήσεως. Όμως
η ανάλυση της δομής των ειρμών και των στιχηρών αποδείχνει ότι η αρχή της δομής
τους είναι ίδια: ο συνδυασμός ενός αριθμού μελωδικών θέσεων, ενωμένων με απλά
επιβατικά περάσματα 104.
Το Στιχηράριο
Τα ιδιόμελα παραδοσιακά ανήκουν στο βιβλίο λεγόμενο «Στιχηράριο», το

οποίο περιέχει όλα τα τροπάρια της εκκλησιαστικής μουσικής, τα οποία ανήκουν στο
στιχηραρικό γένος μελοποιίας. Είναι ένα ογκώδες βιβλίο που περιέχει τα στιχηρά των
Εσπερινών και των Όρθρων, σύμφωνα με το κύκλο του εκκλησιαστικού έτους, επίσης
και τα στιχηρά Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου, όπως και στιχηρά διαφόρων
περιστάσεων 105.
Το Στιχηράριο εμφανίζεται κατά τον Ι΄ αιώνα 106, όμως το παλαιότερο
σωζόμενο, χρονολογημένο Στιχηράριο είναι το χειρόγραφο Leningrad , του έτους
 107. Ακμάζει μέχρι το ΙΕ΄ αιώνα, μετά το οποίο ακολουθεί η παρακμή, όταν σιγά-
σιγά σταματάει η χρήση του, λόγω του μεγάλου όγκου 108, έως το ΙΖ΄ αιώνα, όταν
εμφανίζεται το γένος του «νέου Στιχηραρίου», και το βιβλίο αυτό χωρίζεται σε δύο
μέρη: «Αναστασιματάριο» και «Δοξαστάριο» 109. Το παλαιό Στιχηράριο
διακρίνεται από τις πλατιές μελισματικές θέσεις και αργή ανάπτυξη του μέλους, ενώ
104
WELLESZ, ό.π. σ. .
105
Αυτόθι, σ. .
106
Πρωτ. Σπ. Σ. ἈΝΤΩΝΙΟΥ, Θεωρία καί πράξη τῆς Ψαλτικῆς τέχνης: θέματα λειτουργικῆς μουσικῆς. β΄ έκδ.
Θεσσαλονίκη: Βάνιας, , σ. .
107
ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Μορφολογία, σ. , υποσημ. .
108
WELLESZ, ό.π.
109
Σ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Θεωρία και Πράξη, σ. .
48
το νέο είναι συντομότερο του παλαιού και είναι παρουσιαζόμενο κατά δύο εκδοχές:
«νέο αργό» και «νέο σύντομο» 110.
Το Παλαιό Στιχηράριο είναι ανωνύμου μελοποιού. Το Στιχηράριο του ΙΕ΄
αιώνα καλλωπίστηκε από τον Παναγιώτη Χρυσάφη τον Νέο το  και, δέκα χρόνια
αργότερα μελοποιείται εκ νέου και από τον Γερμανό Νέων Πατρών, το οποίο έτυχε
μεγάλη διάδοση. Η μεταγραφή των Στιχηραρίων στο Νέο Σύστημα έγινε υπό του
Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος: το Παλαιό στα χφφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ - και , το
Στιχηράριο του Χρυσάφη στα χφφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ -, και του Γερμανού στα χφφ.
ΕΒΕ-ΜΠΤ -. Επίσης, το Στιχηράριο του Γερμανού καταγράφηκε και υπό
του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου 111.
Ένα πλήρες Στιχηράριο περιέχει τα εξής 112:
J Στιχηρά ιδιόμελα ή αυτόμελα από τα Μηναία για τις σταθερές ημέρες του
εκκλησιαστικού έτους, από την η Σεπτεμβρίου·
J Στιχηρά ιδιόμελα του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου·
J Στιχηρά αναστάσιμα και ανατολικά της Οκτωήχου·
J  αλφαβητικά στιχηρά της Οκτωήχου για τον Εσπερινό των Σαββάτων·
J Αναβαθμοί της Οκτωήχου για τον Όρθρο των Κυριακών·
J Στιχηρά προσόμοια των Εσπερινών του Τριωδίου·
J Εωθινά αναστάσιμα ιδιόμελα·
J Δογματικά θεοτοκία του Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού και συνήθως εδώ

παρατίθενται και άλλα θεοτοκία, όπως και τα σταυροθεοτοκία του Λέοντος
Σοφού·
J Στιχηρά των εορτών της Μονής ή της Εκκλησίας της οποίας ανήκει το
χειρόγραφο.
110
Σ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Μορφολογία, σ. .
111
Αυτόθι, σσ. -.
112
WELLESZ, ό.π. σσ. -.
49
Σύμφωνα με τον Chriﬆian Troelsgård, τα Στιχηράρια δεν ήταν βιβλία για
συνεχή χρήση στο αναλόγιο, αλλά περισσότερο ως βιβλία συμβουλής ή εξάσκησης –
ο ψάλτης πρώτα μαθαίνει τις εκδοχές του κάθε στιχηρού, για να έχει την δυνατότητα
να χρησιμοποιήσει τις σωστές θέσεις όταν ψάλλει στην χορωδία, χωρίς μουσικό βιβλίο.
Μερικά από τα επιχειρήματα που οδηγούν σ’ αυτό το συμπέρασμα είναι οι μικρές
διαστάσεις των χειρογράφων, από τα οποία δεν θα μπορούσε να ψάλλει ολόκληρη
χορωδία, η μεγάλη περίληψη μελωδικών παραλλαγών, όπως και η παρουσία των
διδακτικών κειμένων σε ορισμένα Στιχηράρια113.
Σαφώς, η ερμηνεία των μελών γινόταν με την βοήθεια των ιδιαιτέρων
διακονητών της εκκλησίας, των κανονάρχων («κανονάρχης» ή «κανονάρχος»), οι
οποίοι υπάρχουν μέχρι τις μέρες μας στις Ιερές Μονές. Το διακόνημά τους είναι να
ειδοποιούν τους ψάλτες για τον ήχο στον οποίο πρόκειται να ψάλλουν και στη
συνέχεια να διαβάζουν εις ακοή πάντων το κείμενο των ψαλλομένων. Περισσότερα
για το διακόνημα αυτό και για την χρήση των Στιχηραρίων, όπως και η βιβλιογραφία,
στο άρθρο του Troelsgård.
C. TROELSGÅRD, “What Kind of Chant Books Were the Byzantine Sticheraria.” Cantus Planus, :
113
σσ. -. σ. .
50
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Α.
ΤΑ ΙΔΙΟΜΕΛΑ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ
Στην συνέχεια παρουσιάζουμε τα κείμενα όλων των ιδιομέλων της εορτής της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τα οποία καταγράψαμε από το Μηναίο του Βαρθολομαίου
Κουτλουμουσιανού 114.
J Ιδιόμελο (δοξαστικό) των εσπερίων, ήχος α΄ (οκτάηχο), ανωνύμου:

Θεαρχίῳ νεύματι, πάντοθεν οἱ θεοφόροι Ἀπόστολοι, ὑπὸ νεφῶν μεταρσίως
αἰρόμενοι, (πλ. α΄) καταλαβόντες τὸ πανάχραντον, καὶ ζωαρχικόν σου
σκῆνος, ἐξόχως ἠσπάζοντο. (β΄) Αἱ δὲ ὑπέρτατοι τῶν οὐρανῶν Δυνάμεις, σὺν
τῷ οἰκείῳ Δεσπότῃ παραγενόμεναι, (πλ. β΄) τὸ θεοδόχον καὶ ἀκραιφνέστατον
σῶμα προπέμπουσι, τῷ δέει κρατούμεναι˙ ὑπερκοσμίως δὲ προῴχοντο, καὶ
ἀοράτως ἐβόων, ταῖς ἀνωτέραις ταξιαρχίαις: Ἰδοὺ ἡ παντάνασσα Θεόπαις
παραγέγονεν. (γ΄) Ἄρατε πύλας, καὶ ταύτην ὑπερκοσμίως ὑποδέξασθε, τὴν
τοῦ ἀενάου φωτὸς Μητέρα˙ (βαρύς) διὰ ταύτης γὰρ ἡ παγγενὴς τῶν βροτῶν
σωτηρία γέγονεν˙ ᾦ ἀτενίζειν οὐκ ἰσχύομεν, καὶ ταύτῃ ἄξιον γέρας ἀπονέμειν
ἀδύνατον. (δ΄) Ταύτης γὰρ τὸ ὑπερβάλλον, ὑπερέχει πᾶσαν ἔννοιαν. (πλ. δ΄)
Διὸ ἄχραντε Θεοτόκε, ἀεὶ σὺν ζωηφόρῳ Βασιλεῖ, καὶ τόκῳ ζῶσα, πρέσβευε
διηνεκῶς, περιφρουρῆσαι καὶ σῶσαι, ἀπὸ πάσης προσβολῆς ἐναντίας τὴν
νεολαίαν σου˙ τὴν γὰρ σὴν προστασίαν κεκτήμεθα. (α΄) Εἰς τοὺς αἰῶνας,
ἀγλαοφανῶς μακαρίζοντες.
J Ιδιόμελο της Λιτής, ήχος α΄, ανωνύμου:

Ἔπρεπε τοῖς αὐτόπταις τοῦ Λόγου καὶ ὑπηρέταις, καὶ τῆς κατὰ σάρκα
Μητρὸς αὐτοῦ, τὴν Κοίμησιν ἐποπτεῦσαι, τελευταῖον οὖσαν ἐπ’ αὐτῇ
μυστήριον˙ ἵνα μὴ μόνον τὴν ἀπὸ γῆς τοῦ Σωτῆρος ἀνάβασιν θεάσωνται, ἀλλὰ
καὶ τῆς τεκούσης αὐτὸν τῇ μεταθέσει μαρτυρήσωσι. Διόπερ πάντοθεν, θείᾳ
δυνάμει περαιωθέντες, τὴν Σιὼν κατελάμβανον˙ καὶ πρὸς οὐρανὸν
114
Μηναίον Αὐγούστου, σσ. -.
51
ἐπειγομένην, προέπεμπον τὴν ἀνωτέραν τῶν Χερουβίμ˙ ἥν καὶ ἡμεῖς, σὺν
αὐτοῖς προσκυνοῦμεν, ὡς πρεσβεύουσαν ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.
J Ιδιόμελο της Λιτής, ήχος β΄, Ανατολίου:

Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα, καὶ τῶν Χερουβὶμ ἐνδοξοτέρα,
καὶ πάσης κτίσεως τιμιωτέρα˙ ἡ δι’ ὑπερβάλλουσαν καθαρότητα, τῆς ἀϊδίου
οὐσίας δοχεῖον γεγενημένη, ἐν ταὶς τοῦ Υἱοῦ χερσί, σήμερον τὴν παναγίαν
παρατίθεται ψυχήν, καὶ σὺν αὐτῇ πληροῦται τὰ σύμπαντα χαρᾶς, καὶ ἠμὶν
δωρεῖται τὸ μέγα ἔλεος.
J Ιδιόμελο της Λιτής, ήχος β΄, Ιωάννου Δαμασκηνού:

Ἢ πανάμωμος νύμφη, καὶ Μήτηρ τῆς εὐδοκίας τοῦ Πατρός˙ ἡ Θεῷ
προορισθεῖσα εἰς ἑαυτοῦ κατοίκησιν, τῆς ἀσυγχύτου ἑνώσεως, σήμερον τὴν
ἄχραντον ψυχήν, τῷ Ποιητῇ καὶ Θεῶ παρατίθεται˙ ἥν Ἀσωμάτων δυνάμεις,
θεοπρεπῶς ὑποδέχονται, καὶ πρὸς ζωὴν μετατίθεται, ἡ ὄντως Μήτηρ τῆς ζωῆς,
ἡ λαμπὰς τοῦ ἀπροσίτου φωτός, ἡ σωτηρία τῶν πιστῶν, καὶ ἐλπὶς τῶν ψυχῶν
ἡμῶν.
J Ιδιόμελο της Λιτής, ήχος γ΄, Γερμανού Ομολογητού, Κωνσταντινουπόλεως:

Δεῦτε ἅπαντα τὰ πέρατα τῆς γῆς, τὴν σεπτὴν Μετάστασιν τῆς
Θεομήτορος μακαρίσωμεν˙ ἐν χερσὶ γὰρ τοῦ Υἱοῦ, τὴν ψυχὴν τὴν ἄμωμον
ἐναπέθετο˙ ὅθεν τῇ Ἁγίᾳ Κοιμήσει αὐτῆς, ὁ κόσμος ἀνεζωοποιήθη, ψαλμοῖς
καὶ ὕμνοις, καὶ ὠδαῖς πνευματικαῖς, μετὰ τῶν Ἀσωμάτων, καὶ τῶν Ἀποστόλων
ἑορτάζων φαιδρῶς.
J Ιδιόμελο (δοξαστικό) της Λιτής, ήχος πλ. α΄, Θεοφάνους Γραπτού:

Δεῦτε φιλεόρτων τὸ σύστημα, δεῦτε καὶ χορείαν στησώμεθα˙ δεῦτε
καταστέψωμεν ᾄσμασι τὴν Ἐκκλησίαν, τῇ καταπαύσει τῆς Κιβωτοῦ τοῦ
Θεοῦ. Σήμερον γὰρ οὐρανὸς ἐφαπλοῖ τοὺς κόλπους, δεχόμενος τὴν τετοκυῖαν
τὸν ἐν πάσι μὴ χωρουμενον˙ καὶ ἡ γῆ τὴν πηγὴν τῆς ζωῆς ἀποδιδοῦσα, τὴν
εὐλογίαν στολίζεται καὶ εὐπρέπειαν. Ἄγγελοι χοροστατοῦσι σύν Ἀποστόλοις,
περιδεῶς ἐνατενίζοντες, ἐκ ζωῆς εἰς ζωὴν μεθισταμένης, τῆς τεκούσης τὸν
ἀρχηγὸν τῆς ζωῆς. Πάντες προσκυνήσωμεν αὐτὴν δεόμενοι: Συγγενοῦς
οἰκειότητος μὴ ἐπιλάθῃ Δέσποινα, τῶν πιστῶς ἑορταζόντων, τὴν παναγίαν
σου Κοίμησιν.
52
J Ιδιόμελο (Καὶ νῦν) της Λιτής, ήχος δ΄, ανωνύμου:
Ἄσατε λαοί, τῇ Μητρὶ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, ᾄσατε˙ σήμερον γὰρ τὴν ὁλόφωτον
ψυχὴν αὐτῆς, εἰς τὰς ἀχράντους παλάμας, τοῦ ἐξ αὐτῆς σαρκωθέντος ἄνευ
σπορᾶς, παρατίθησιν˙ ᾦ καὶ πρεσβεύει ἀδιαλείπτως, δωρηθῆναι τῇ οἰκουμένῃ
εἰρήνην, καὶ τὸ μέγα ἔλεος.
J Ιδιόμελο των αποστίχων, ήχος δ΄, ανωνύμου:

Δεῦτε ἀνυμνήσωμεν λαοί, τὴν Παναγίαν Παρθένον ἁγνήν, ἐξ ἦς ἀῤῥήτως
προῆλθε, σαρκωθεὶς ὁ Λόγος τοῦ Πατρός, κράζοντες καὶ λέγοντες:
Εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξί, Μακαρία ἡ γαστήρ, ἡ χωρήσασα Χριστόν. Αὐτοῦ
ταῖς ἁγίαις χερσί τὴν ψυχὴν παραθεμένη, πρέσβευε ἄχραντε, σωθῆναι τὰς
ψυχὰς ἡμῶν.

Τὴν πάνσεπτόν σου Κοίμησιν, Παναγία Παρθένε ἁγνή, τῶν Ἀγγέλων τὰ
πλήθη ἐν οὐρανῷ, καὶ ἀνθρώπων τὸ γένος ἐπὶ τῆς γῆς μακαρίζομεν˙ ὅτι Μήτηρ
γέγονας τοῦ ποιητοῦ τῶν ἁπάντων Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ. Aὐτὸν ἱκετεύουσα, ὑπὲρ
ἡμῶν μὴ παύσῃ δεόμεθα, τῶν εἰς σὲ μετὰ Θεόν τὰς ἐλπίδας θεμένων, Θεοτόκε
πανύμνητε καὶ ἀπειρόγαμε.

Δαυϊτικὴν ᾠδὴν σήμερον λαοί, ᾄσωμεν Χριστῷ τῷ Θεῷ. Ἀπενεχθήσονται,
φησί, τῷ Βασιλεῖ παρθένοι ὀπίσω αὐτῆς, ἀπενεχθήσονται ἐν εὐφροσύνῃ καὶ
ἀγαλλιάσει. Ἡ γὰρ ἐκ σπέρματος Δαυΐδ, δι’ ἦς ἡμεῖς ἐθεώθημεν, ἐν ταῖς χερσὶ
τοῦ ἑαυτῆς Υἱοῦ καὶ Δεσπότου, ἐνδόξως καὶ ὑπὲρ λόγον μετατίθεται˙ ἣν ὡς
Μητέρα Θεοῦ ἀνυμνοῦντες βοῶμεν καὶ λέγομεν: Σῶσον ἡμᾶς, τοὺς
ὁμολογοῦντας σὲ Θεοτόκον, ἀπὸ πάσης περιστάσεως, καὶ λύτρωσαι κινδύνων
τὰς ψυχὰς ἡμῶν.
J Ιδιόμελο (δοξαστικό) των αποστίχων, ήχος δ΄, ανωνύμου:

Ὅτε ἐξεδήμησας Θεοτόκε Παρθένε, πρὸς τὸν ἔκ σοῦ τεχθέντα ἀφράστως,
παρῆν Ἰάκωβος ὁ Ἀδελφόθεος, καὶ πρῶτος Ἱεράρχης, Πέτρος τε ἡ τιμιωτάτη
κορυφαία τῶν Θεολόγων ἀκρότης, καὶ σύμπας ὁ θεῖος τῶν Ἀποστόλων χορός,
ἐκφαντορικαῖς θεολογίαις, ὑμνολογοῦντες τὸ θεῖον καὶ ἐξαίσιον, τῆς Χριστοῦ
τοῦ Θεοῦ οἰκονομίας μυστήριον˙ καὶ τὸ ζωαρχικόν, καὶ θεοδόχον σου σῶμα
53
κηδεύσαντες, ἔχαιρον πανύμνητε. Ὕπερθεν δὲ αἰ πανάγιαι καὶ πρεσβύταται
τῶν Ἀγγέλων Δυνάμεις, τὸ θαῦμα ἐκπληττόμεναι, κεκυφυῖαι ἀλλήλαις ἔλεγον:
Ἄρατε ὑμῶν τὰς πύλας, καὶ ὑποδέξασθε τὴν τεκοῦσαν, τὸν οὐρανοῦ καὶ γὴς
Ποιητήν˙ δοξολογίαις τε ἀνυμνήσωμεν, τὸ σεπτὸν καὶ ἅγιον σῶμα, τὸ
χωρῆσαν τὸν ἡμῖν ἀθεώρητον καὶ Κύριον. Διόπερ καὶ ἡμεῖς τὴν μνήμην σου
ἑορτάζοντες, ἐκβοῶμέν σοι Πανύμνητε: Χριστιανῶν τὸ κέρας ὕψωσον, καὶ
σῶσον τὰς ψυχὰς ἡμῶν.
J Ιδιόμελο Πεντηκοστάριο, ήχος πλ. β΄, Βυζαντίου:

Ὅτε ἡ Μετάστασις, τοῦ ἀχράντου σου σκήνους ηὐτρεπίζετο, τότε οἱ
Ἀπόστολοι, περικυκλοῦντες τὴν κλίνην τρόμῳ ἐώρων σέ˙ καὶ οἱ μὲν
ἀτενίζοντες τῷ σκήνει, θάμβει συνείχοντο˙ ὁ δὲ Πέτρος σὺν δάκρυσιν ἐβόα σοι:
Ὦ Παρθένε, ὁρῶ σὲ τρανῶς ἠπλωμένην ὑπτίαν, τὴν ζωὴν τῶν ἁπάντων, καὶ
καταπλήττομαι, ἐν ᾗ ἐσκήνωσε τῆς μελλούσης ζωῆς ἡ ἀπόλαυσις. Ἀλλ’ ὦ
ἄχραντε, ἱκέτευε ἐκτενῶς τὸν Υἱόν σου καὶ Θεόν, τοῦ σώζεσθαι τὴν πόλιν σου
ἄτρωτον.
J Ιδιόμελο (δοξαστικό) των Αίνων, ήχος πλ. β΄, ανωνύμου:

Τῇ ἀθανάτῳ σου Κοιμήσει, Θεοτόκε Μήτηρ τῆς ζωῆς, νεφέλαι τοὺς
Ἀποστόλους, αἰθερίους διήρπαζον˙ καὶ κοσμικῶς διεσπαρμένους, ὁμοχώρους
παρέστησαν τῷ ἀχράντῳ σου σώματι˙ οἳ καὶ κηδεύσαντες σεπτῶς, τὴν φωνὴν
τοῦ Γαβριήλ, μελωδοῦντες ἀνεβόων: Χαῖρε κεχαριτωμένη, Παρθένε Μήτηρ
ἀνύμφευτε, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ. Μεθ’ ὧν ὡς Υἱόν σου καὶ Θεὸν ἡμῶν, ἱκέτευε
σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν.
Οι υμνογράφοι των ιδιομέλων της εορτής
Παρατηρούμε ότι τα περισσότερα, συγκεκριμένα οκτώ από τα δεκατρία

ιδιόμελα της εορτής είναι ανώνυμα. Τα άλλα πέντε φέρονται σε διαφορετικούς
υμνογράφους: Ανατόλιος, Ιωάννης Δαμασκηνός, Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως,
Θεοφάνης Γραπτός και Βυζάντιος – κατά την σειρά των στιχηρών στο Μηναίο, όπως
ψάλλονται στην σημερινή ακολουθία.
Στην συνέχεια θα ασχοληθούμε με τις προσωπικότητες και τα γενικά έργα των
υμνογράφων.
54
Ανατόλιος
Η ακολουθία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου περιέχει ένα μόνο στιχηρό που έχει
επιγραφή στο όνομα αυτό – το δεύτερο στη σειρά ιδιόμελο της Λιτής, «Ἡ τῶν
οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα», στον ήχο β΄, στο οποίο και στη συνέχεια θα
αφιερώσουμε περισσότερη προσοχή και θα το αναλύσουμε.
Το πρόσωπο πίσω από την υπογραφή αυτή, ή η σημασία αυτής είναι αίνιγμα,
οπότε, στη συνέχεια θα εκθέσουμε τις μερικές θεωρίες οι οποίες εμφανίστηκαν ως
πιθανή λύση του θέματος.
Πολλά ιδιόμελα στιχηρά που βρίσκουμε στην Οκτώηχο ( αναστάσιμα
στιχηρά), στα Μηναία (δοξαστικά και ιδιόμελα λιτής διαφόρων ακολουθιών) και στα
άλλα λειτουργικά βιβλία, φέρονται ως «ἀνατολικά» ή «ἀνατολιακά». Στην
επιστήμη υπάρχουν διαφορετικές γνώμες περί της προελεύσεως του ονόματος των
τροπαρίων αυτών.
Υπάρχει μια θεωρία, σύμφωνα με την οποία η ορθότερη ονομασία για τα
τροπάρια αυτά είναι «ἀνατολικά» επειδή είναι ψαλλόμενα κατά την ανατολή του
ηλίου και ήταν τροπάρια της πρωινής υμνωδίας, μαζί με τα εωθινά ιδιόμελα και ότι
κάνουν λόγο περί του εωθινού ύμνου των μυροφόρων. Βέβαια, αυτός ο ισχυρισμός είναι
πολύ δύσκολα να σταθεί, επειδή πρώτον, οι ύμνοι αυτοί δεν ψάλλονται κατά την
ανατολή του ηλίου, πριν από άλλους ύμνους, και δεύτερον, δεν έχουν όλα τα στιχηρά
αυτό το περιεχόμενο 115. Ίσως αυτή η θεωρία να ήταν πιθανή αν λάβουμε υπ’ όψη ότι
στο παρελθόν τα εν λόγω ιδιόμελα μπορεί να άλλαξαν το σημείο που ψάλλονται στην
ακολουθία, δηλαδή να άλλαξε η σειρά τους και πραγματικά να ήταν εωθινοί ύμνοι
που ψάλλονταν κατά την ανατολή του ηλίου.
Δεύτερη θεωρία είναι να ονομάστηκαν έτσι επειδή ο ποιητής τους, ή οι ποιητές
τους ήταν Αγιοπολίτες, (ή) μοναχοί της Λαύρας του Οσίου Σάββα, που ονομάζονταν
«ἀνατολικοί» (πατέρες), επειδή τα Ιεροσόλυμα και η περιοχή τους ήταν ανατολικά
από τον τότε γνωστό κόσμο της Μεσογείου. Προς αυτό το συμπέρασμα οδηγεί και η
μαρτυρία δύο χειρογράφων του ΙΓ΄ αιώνος (Cod. Vindob. Theol. gr.  και ),
όπου αυτά τα στιχηρά φέρουν επιγραφές «Ποίημα Ἰωάννου μοναχοῦ» 116.
115
Α. ΚΟΡΑΚΙΔΗΣ, Βυζαντινή Ὑμνογραφία: Ὑμνογραφία καί Ρητορική. Τόμ. Α΄. Ἀθήνα, , σ. .
116
ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ἐκλογὴ Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας, σ. .
55
Τρίτη άποψη είναι ότι τα στιχηρά αυτά δηλώνουν το προσωπικό όνομα του
ποιητή, καθώς η Εκκλησία γνωρίζει και μερικούς συγγραφείς ύμνων με το όνομα
Ανατόλιος. Αυτοί είναι:
Ανατόλιος Λαοδικείας (†), ιερότατος επίσκοπος που έχει συνθέσει
αρχαιότατα τροπάρια117.
Ανατόλιος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (-), ο διάδοχος του
Φλαβιανού και πρόεδρος της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου. Θεωρείται ότι έχει συνθέσει
τα αναστάσιμα της Οκτωήχου 118.
Ανατόλιος, άλλος ποιητής του ΣΤ΄ αιώνος. Θεωρείται σύγχρονος του Ρωμανού
Μελωδού και είναι συνθέτης της ακολουθίας του (Αγίου Ρωμανού) στα τέλη του ΣΤ΄
αιώνα 119.
Ανατόλιος Στουδίτης μοναχός, μαθητής και επιστολογράφος του Θεοδώρου
Στουδίτου (~), στον οποίο, κατά τον Φαβρίκιο120, αποδίδονται τα γνωστά
ιδιόμελα Ανατολίου, ή τα Ανατολικά της Οκτωήχου. Επισημάνουμε ότι από την
έρευνα φαίνεται πως αυτός ο Ανατόλιος είναι ο ποιητής των ομώνυμων στιχηρών.
Ανατόλιος Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (Θ΄ αι.), πιθανός υμνογράφος 121. Ο
Φιλάρετος Τσερνιγοβίας, στηριζόμενος σε μια φράση στιχηρού στον Άγιο Δημήτριο,
ισχυρίζεται ότι ο ποιητής δεν θα μπορούσε να είναι Κωνσταντινουπολίτης, αλλά
κάτοικος Θεσσαλονίκης. Γι’ αυτό τον ταυτίζει με τον ομώνυμο Μητροπολίτη (~),
όμως, επειδή δεν υπάρχουν επαρκεί τεκμήρια, αυτή η ένδειξη δεν μπορεί να σταθεί 122.
Πάντως, σε περίπτωση που τα στιχηρά αυτά φέρουν την ονομασία τους από
τον ποιητή τους, κάποιον Ανατόλιο, τότε ορθότερα θα ήταν να ονομάζονται
«ἀνατολιακά» 123.
Επίσης, πιθανή θα ήταν και ακόμη μια θεωρία, πιο μυστική και θεολογική: το
επίθετο «ἀνατολικά» να αναφέρεται στον ίδιο τον Σωτήρα, την «ἀνατολὴ
ἀνατολῶν», και στην ένδοξο ανάστασή του 124.
117
ΚΟΡΑΚΙΔΗΣ, ό.π., σ. .
118
Αυτόθι, σσ. -.
119
Αυτόθι, σ. .
120
FABRICIUS. Bibliotheca Graeca, sive notitia scriptorum veterum graecorum, edit quarta curante. Vol. X.
Hamburgi: G. C. Harles, -, σ. .
121
ΚΟΡΑΚΙΔΗΣ, ό.π., σ. .
122
ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ἐκλογὴ Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας, σ. .
123
S. PETRIDES, «Anatolika.» στο Dictionnaire d'archéologie Chrétienne et de Liturgie, tome premier, του
Fernand Cabrol, & Henri Leclercq, στ. . Paris: Librairie Letouzey et Ané, .
124
Αυτόθι.
56
Ιωάννης Δαμασκηνός
Ο πιο διάσημος υμνογράφος της Εκκλησίας, στον οποίο αποδίδεται η σύνταξη
της Οκτωήχου και τα έργα του συνήθως φέρουν την επιγραφή «Ἰωάννου μοναχοῦ».
Το όνομα Ιωάννης φαίνεται ότι το έλαβε στην μοναχική κουρά του, ενώ στην
βάπτιση ονομάστηκε Μανσούρ, όπως τον παππού του 125. Γεννήθηκε στη Δαμασκό
στην περίοδο -, από χριστιανούς γονείς. Ο πατέρας του ήταν μέγας λογοθέτης
και θησαυροφύλακας στη Δαμασκό, ενώ ο Ιωάννης έπειτα έγινε πρώτος σύμβουλος
του χαλίφη Ουαλίδ. Επειδή ο διάδοχός του, ο Ομάρ Β΄, ήταν απηνής διώκτης των
χριστιανών, πιθανόν να είχε κάποια διαμάχη μαζί του, επειδή ο ίδιος ο Ιωάννης ήταν
θερμός προστάτης των ιερών εικόνων και ελεγκτής του αιρετικού αυτοκράτορα
Λέοντα Γ΄ 126. Τελικά, υπέστη κοπή της δεξιάς παλάμης, την οποία η Θεοτόκος με
θαυματουργό τρόπο του την έσωσε 127, μετά του οποίου γεγονότος, περί του , έγινε
μοναχός στη Λαύρα του Οσίου Σάββα. Χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και λειτούργησε
στο ναό της Αναστάσεως. Καταδικάστηκε με αφορισμό από τους εικονομάχους.
Κοιμήθηκε το  ή το .
Τα έργα του Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού βρίσκονται στην Patrologia Græca,
στους τόμους -. Μεταξύ αυτών υπάρχουν έργα από όλους τους τομείς της
θεολογίας: δογματικά, αντιρρητικά, ερμηνευτικά, ηθικά, κ.ά., όπως και από κάθε είδη
λόγου: ομιλίες, ευχές και ύμνοι.
Μεταξύ τους ύμνους του Αγίου Δαμασκηνού υπάρχουν αυτόμελα (ειρμοί,
καθίσματα, απολυτίκια, εξαποστειλάρια), ιδιόμελα (στιχηρά, δοξαστικά) και
προσόμοια 128. Τα πεζά του έργα αριθμούνται περίπου στα , ενώ τα ποιητικά
περίπου στα  129.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός για την ακολουθία της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου έχει γράψει το τρίτο ιδιόμελο της Λιτής, «Ἢ πανάμωμος νύμφη, καὶ
Μήτηρ» στον ήχο β΄, όπως και τον δεύτερο κανόνα της ακολουθίας, «Ἀνοίξω τὸ
στόμα μου», στον ήχο δ΄.
125
Α. LOUTH, St. John Damascene: Tradition and Originality in Byzantine Theology. London: Oxford
University Press, , σ. .
126
Γ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ, ό.π., σ. .
127
Το θαύμα μαρτυρείται και από την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο, βλ. Κ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ, Πηγὲς καὶ Θεολογία τῆς
Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου. (διδακτορική διατριβή) Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, .
128
Ν. ΤΩΜΑΔΑΚΗΣ, Βυζαντινὴ ὑμνογραφία καὶ ποίησις, ἤτοι Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Βυζαντινὴν Φιλολογίαν. .
Θεσσαλονίκη: Π. Πουρναρᾶ, , σ. .
129
Σ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, «Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ τὰ ποιητικὰ αὐτοῦ ἔργα.» Νέα Σιών, .
57
Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως
Μητροπολίτης Κυζίκου 130 και μετέπειτα Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως,
ομολογητής κατά την περίοδο της εικονομαχίας. Γεννήθηκε στα μέσα του Ζ΄ αιώνος
και κοιμήθηκε το . Ανέλαβε την πατριαρχεία το  και το  εκδιώχθηκε για
τα εικονόφιλα φρονήματά του. Η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος, το , τον εξύμνησε για
τη στάση του στο ζήτημα της ευλάβειας προς τις εικόνες, μνημονεύεται και στο
Συνοδικό της Ορθοδοξίας.
Στο Συναξάριο της μνήμης του ( Μαΐου) γράφει: «πανηγυρικοῖς καὶ
ἐγκωμιαστικοῖς λόγοις τάς τῶν πιστῶν Ἐκκλησίας ἐφαίδρυνε καὶ μελωδίαις καὶ
ἄσμασι τὸ ἐν ταὶς ἀγρυπνίαις σκληρὸν τε καὶ σύντονο κατέθελξεν» 131.
Για την ακολουθία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, εκτός από το τέταρτο
ιδιόμελο της Λιτής, «Δεῦτε ἅπαντα τὰ πέρατα τῆς γῆς» στον ήχο γ΄, έχει γράψει και
κανόνα της εορτής: «Ἅγιος εἰ Κύριε ὁ Θεὸς ἠμῶν», καθώς και προσόμοια που
περιέχονται στον κώδικα της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας Ω 132 (φ. ), ΙΔ΄
αιώνος 133.
Θεοφάνης Γραπτός
Σαββαΐτης μοναχός και ομολογητής κατά την περίοδο της εικονομαχίας.
Γεννήθηκε στην Παλαιστίνη το  και κοιμήθηκε το . Έγινε μοναχός στη Λαύρα
του Οσίου Σάββα και έπειτα έζησε και στην Μονή Στουδίου στην
Κωνσταντινούπολη. Επέστη διωγμούς για τις ιερές εικόνες κατά την βασιλεία του
αιρετικού Θεοφίλου (-), μαζί με τον εξ αίματος αδελφό του, Θεόδωρο.
Αμφότεροι φέρουν το όνομα «γραπτός», επειδή με διαταγή του Θεοφίλου, στα
μέτωπά τους γράφτηκαν δώδεκα ιαμβικοί στίχοι με προσβλητικά λόγια, τα οποία
τους χαρακτήριζαν ως κακούργους. Χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Νικαίας το  134.
Έχει γράψει γύρω στους  κανόνες, συμπεριλαμβανομένου και του μικρού
παρακλητικού κανόνα της Θεοτόκου 135, τον οποίο βέβαια κάποιοι το αποδίδουν στον
130
ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ἐκλογὴ Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ὑμνογραφίας, σ. .
131
Μηναίον Μαΐου, σ. .
132
Αριθμός χειρογράφου  στο: Μοναχός ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΛΑΥΡΙΩΤΗΣ, και Μητροπ. ΣΩΦΡΟΝΙΟΣ
ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ. Κατάλογος τῶν Κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας. Paris: Librarie Ancienne Honoré
Champion, , σ. .
133
ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, ό.π. σσ. -.
134
Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, Ἑλληνικὴ Πατρολογία. Τόμ. Ε΄. Θεσσαλονίκη, , σ. .
135
ΞΥΔΗΣ, Βυζαντινή Ὑμνογραφία, σ. .
58
ομολογητή Θεοστήρικτο 136. Επίσης, για την εορτή της Κοιμήσεως έχει γράψει το
δοξαστικό ιδιόμελο της Λιτής, «Δεῦτε φιλεόρτων τὸ σύστημα», στον ήχο πλάγιο α΄.
Βυζάντιος
Τα έργα με επιγραφή «Βύζαντος» ή «Βυζατίου» αποδίδονται στον Λέοντα
Βύζα ή Βυζάντιο. Αυτός ήταν υμνογράφος και ασματογράφος της εκκλησιαστικής
μουσικής, σύγχρονος του Γερμανού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Έγραψε πολλά
έργα, κυρίως ιδιόμελα και δοξαστικά των εορτών, τα οποία βρίσκονται στα
Μηναία 137.
Για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου έχει γράψει το πεντηκοστάριο
ιδιόμελο «Ὅτε ἡ Μετάστασις» στον ήχο πλάγιο β΄.
Η θεολογία των ιδιομέλων της εορτής της Κοιμήσεως
Είναι γνωστό πως τα ιδιαίτερα υμνογραφικά κείμενα αφιερωμένα στην

Υπεραγία Θεοτόκο, τα θεοτοκία τροπάρια, ποικίλουν με θεολογική σημασία και
διδακτική, άλλα και με συμβολισμούς και μεταφορές, αναφορές στις προφητείες και
διηγήσεις γεγονότων κλπ.
Στην εργασία μας δεν θα ασχοληθούμε με τις γενικές αυτές ιδέες, επειδή γι’
αυτές και για το πρόσωπο της Θεοτόκου έχουν γραφτεί πολλά, όμως θα στραφούμε
την προσοχή μας μόνο στο περιεχόμενο των ιδιομέλων της εορτής και συγκεκριμένα
στα ιδιαίτερα σημεία αυτών.
Τα πλείστα ιδιόμελα με έντεχνο τρόπο διηγούνται τα γεγονότα της
Κοιμήσεως, την παράδοση της ψυχής της Θεοτόκου και η μετάστασή της στους
ουρανούς. Η ιστορία αυτή πηγάζει από την παράδοση της Εκκλησίας και από τις
συγκεκριμένες πηγές στις οποίες αναφερθήκαμε στα παραπάνω κεφάλαια, όμως
κοσμείται με θαυμαστούς συμβολισμούς, περιγραφές και διαλόγους.
Εντυπωσιακό είναι το δοξαστικό ιδιόμελο των εσπερίων, το οκτάηχο
«Θεαρχίῳ νεύματι», το οποίο είναι ένα πραγματικό δράμα: η ιστορία αρχίζει με το
γεγονός της συνελεύσεως των Αγίων Αποστόλων, οι οποίοι με πρόσταγμα του Θεού
Ωρολόγιον το Μέγα, σ. .

136
Θ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ, Ἡ Νέα Μούσα: Συνοπτικὴ ἱστορικὴ καὶ τεχνκὴ μουσικὴ μελέτη. Ἐν Σταμπούλ: Τύποις
137
Μάρκου Δημητριάδου, , σ. .
59
έρχονται πάνω σε νέφη, για να προσκυνήσουν και να ασπαστούν το πανάχραντο και
ζωαρχικό σκήνος της Θεοτόκου. Ταυτόχρονα, οι άνω Δυνάμεις έρχονται με τον
Δεσπότη τους, τον Υιό του Θεού και της Παρθένου, και με δέος πλησιάζουν το σώμα
της, για να λάβουν την ψυχή της. Και αρχίζει ο διάλογος, αφού οι άγγελοι προστάζουν
στους ουρανούς να ανοίξουν τις πύλες και να δεχθούν την Μητέρα του φωτός, η οποία
ανεβαίνει από τον κόσμο. Ταυτόχρονα επισημάνουν ότι ούτε αυτοί πλέον δεν μπορούν
να την βλέπουν λόγω της δόξης της, επειδή αυτή ήταν αιτία της σωτηρίας των
ανθρώπων, ούτε μπορούν να βρουν κατάλληλες λέξεις για να την δοξάσουν, επειδή
υπερβαίνει κάθε νου και έννοια. Τελειώνει με προσευχή στην Θεοτόκο, η οποία πλέον
αιώνια θα ζει με τον Βασιλέα που γέννησε, να προσεύχεται και να προστατεύει τον
καινούργιο λαό της, δηλαδή τους σεσωσμένους από τον Χριστό, επισημαίνοντας πάλι
το σημαντικό ρόλο της στην σωτηριολογία. Τέλος, δηλώνει τον αιώνιο μακαρισμό της
από μας τους ανθρώπους, σαν δοξολογία.
Και τα υπόλοιπα στιχηρά λίγο-πολύ συνεχίζουν αυτή την γραμμή. Το επόμενο
στιχηρό, το πρώτο της Λιτής, «Ἔπρεπε τοῖς αὐτόπταις τοῦ Λόγου καὶ ὑπηρέταις»,
συγκεντρώνει την προσοχή στους μαθητές και Αποστόλους του Χριστού, οι οποίοι
ήρθαν να δουν το τελευταίο μυστήριο που αφορά την Παναγία. Εδώ δίδεται ακόμα
ένας παραλληλισμός μεταξύ του βίου του Σωτήρος και της Θεοτόκου – η ουράνια
ανάβαση (ανάληψή) του, και η μετάθεσή της – επιβεβαιώνοντας το κύριο ρόλο της
Θεομήτορος, η οποία συμμερίζεται της δόξης του Χριστού.
Τα επόμενα στιχηρά της Λιτής συνεχίζουν την πορεία της διηγήσεως με
παρόμοιους επαίνους στην Θεοτόκο. Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός πάλι
χρησιμοποιεί την λέξη «μετάθεση», επισημαίνοντας την θεολογική σημαντικότητα
της «ἀσυγχύτου ἑνώσεως» κατά την γέννηση του Χριστού. Ο Άγιος Γερμανός, όπως
και ο Άγιος Θεοφάνης Γραπτός παρακάτω, χρησιμοποιεί την λέξη «μετάσταση»,
καλώντας τους πιστούς προς μακαρισμό της Παναγίας με την ευκαιρία αυτή, κατά
την οποία ολοκληρώνεται η αποστολή της στον κόσμο.
Ο ποιητής του ιδιομέλου «Ἄσατε λαοί», στο πολύ σύντομο κείμενο δίδει δύο
σημαντικές δογματικές αλήθειες: η παράδοση της ψυχής της Θεοτόκου, δηλαδή ο
φυσικός θάνατός της, όπως και την άσπορο ενσάρκωση σ’ αυτήν του Λόγου του Θεού.
Το τελευταίο ιδιόμελο τον αποστίχων στρέφει την προσοχή μας προς την
Παλαιά Διαθήκη, αναφέροντας την ωδή του Δαυΐδ, εκ του οποίου σπέρματος
προήλθε η Αγία Παρθένος – που είναι πολύ σημαντικό ως προς την κατανόηση της
καταγωγής της και την φυσιολογική σύλληψη και γέννηση της, αντίθετα με τον
60
Ρωμαιοκαθολικό νεοτερισμό περί «ασπόρου συλλήψεως» της Θεοτόκου – ενώ
ταυτόχρονα λέγει για την μετάθεση (της ψυχής της) «ἐν ταῖς χερσὶ τοῦ ἑαυτῆς Υἱοῦ»,
κάτι το οποίο δηλώνει το φυσικό θάνατο.
Το ιδιόμελο δοξαστικό των αποστίχων είναι πάλι ένα δράμα, το οποίο μιλάει
για την υμνολογία των Αποστόλων, συνδέοντας θεολογικά την Παναγία με το «τῆς
Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ οἰκονομίας μυστήριον». Στην φιλολογική δομή του, το στιχηρό
αυτό μοιάζει πολύ με το δοξαστικό των κεκραγαρίων, καθώς και έχει μερικές κοινές
εκφράσεις. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάπως είναι η συνέχεια του πρώτου, επειδή,
αν εκεί είδαμε την άφιξη των Αποστόλων και την προσκύνηση και ασπασμό τους,
τώρα τους βλέπουμε να κηδεύουν το σώμα της Θεοτόκου. Από την άλλη, οι Άγγελοι,
οι οποίοι δοξολογούσαν την μετάθεση της ψυχής της Παναγίας, τώρα ανυμνούν το
«σεπτὸν καὶ ἅγιον σῶμα». Και αυτό το στιχηρό τελειώνει με προσευχή περί
προστασίας και βοήθειας.
Τα άλλα ιδιόμελα εξακολουθούν να μιλούν για τις ίδιες ιδέες, καθώς
χρησιμοποιούν διάφορους επαίνους ή συμβολισμούς για την Θεοτόκο όπως:
«ἀνωτέραν τῶν Χερουβίμ», «πανάμωμος νύμφη», «Μήτηρ τῆς εὐδοκίας τοῦ
Πατρός», «Μήτηρ τῆς ζωῆς», «λαμπὰς τοῦ ἀπροσίτου φωτός», «ἐλπὶς τῶν ψυχῶν
ἡμῶν», «κιβωτός τοῦ Θεοῦ», «πηγὴν τῆς ζωῆς», «ζωὴν τῶν ἁπάντων», «ἐν ᾗ
ἐσκήνωσε τῆς μελλούσης ζωῆς ἡ ἀπόλαυσις».
Επίσης, μεγάλη σημασία επιδίδεται και στο ίδιο το γεγονός της Κοιμήσεως, την
οποία «τῶν Ἀγγέλων τὰ πλήθη ἐν οὐρανῷ, καὶ ἀνθρώπων τὸ γένος ἐπὶ τῆς γῆς
μακαρίζομεν», όπως «τῇ Ἁγίᾳ Κοιμήσει αὐτῆς, ὁ κόσμος ἀνεζωοποιήθη», ως όντως
τελευταίο μυστήριο της Θεοτόκου και ολοκλήρωση του ρόλου της στην γη, και της
Θείας Οικονομίας, στην οποία συμμετείχε, όπως είπαμε πιο πάνω.
61
B.
ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
Στο δεύτερο μέρος της παρούσης εργασίας θα κάνουμε την μορφολογική

ανάλυση ενός των ιδιομέλων, ως παράδειγμα – συγκεκριμένα το δεύτερο ιδιόμελο της
Λιτής, «Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα», το οποίο ανήκει στον ήχο β΄ και
φέρει την επιγραφή «Ἀνατολίου».
Το κείμενο έχει ως εξής:
Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα, καὶ τῶν Χερουβὶμ ἐνδοξοτέρα, καὶ πάσης
κτίσεως τιμιωτέρα˙ ἡ δι’ ὑπερβάλλουσαν καθαρότητα, τῆς ἀϊδίου οὐσίας δοχεῖον
γεγενημένη, ἐν ταὶς τοῦ Υἱοῦ χερσί, σήμερον τὴν παναγίαν παρατίθεται ψυχήν, καὶ σὺν
αὐτῇ πληροῦται τὰ σύμπαντα χαρᾶς, καὶ ἠμὶν δωρεῖται τὸ μέγα ἔλεος.
Το ιδιόμελο αυτό φέρει μόνο μια ιδέα: διηγείται την άνοδο της Θεοτόκου στα
ουράνια – παρατίθεται την παναγία ψυχή της στα χέρια του Υιού – παράλληλα
δίδοντάς την μερικούς και μάλιστα πανέμορφους χαρακτηρισμούς: α) Ἡ τῶν οὐρανῶν
ὑψηλοτέρα, β) τῶν Χερουβὶμ ἐνδοξοτέρα, γ) πάσης κτίσεως τιμιωτέρα, δ) ἡ δι’
ὑπερβάλλουσαν καθαρότητα, τῆς ἀϊδίου οὐσίας δοχεῖον γεγενημένη.
Οι τρεις πρώτοι χαρακτηρισμοί αναφέρονται στην άνοδο της ψυχής της
Θεοτόκου και δίνουν απάντηση σε μια ρητορική ερώτηση «γιατί η ψυχή μιας
γυναίκας να ανέλθει με ένα τέτοιο τρόπο στους ουρανούς;», ενώ ο τελευταίος
χαρακτηρισμός εξηγεί γιατί ο ίδιος ο Υιός του Θεού παραδέχεται την ψυχή της,
παράλληλα επαινώντας την Παναγία.
Τελειώνοντας, ο ποιητής μας δείχνει το αποτέλεσμα αυτής της μεταστάσεως:
τα σύμπαντα πληρούνται με χαρά, επειδή η παλαιά κατάρα αίρεται και άρχισε η
εποχή της ειρήνης με την τελική ολοκλήρωση της Οικονομίας του Θεού, ενώ σε μας
χαρίζεται μέγα έλεος, γιατί πλέον αποκτήσαμε μεγάλη μεσίτρια προς τον Θεό – την
Μητέρα του ένσαρκου Λόγου, η οποία ανεβαίνει για να ζήσει δίπλα του στην
αιωνιότητα.
Για να δούμε την μελοποιία του ιδιομέλου, το τοποθετήσαμε σε εννέα
βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα, από διάφορες περιόδους και περιοχές.
62
Τα μουσικά χειρόγραφα
Τα δύο αρχαιότερα χειρόγραφα, Ohrid  και , είναι του ΙΓ΄-ΙΔ΄ και ΙΔ΄
αιώνος αντίστοιχα, από την Αχρίδα, ενώ η προέλευσή τους είναι από την
Κωνσταντινούπολη. Οι περιγραφές που ακολουθούν για τα δύο αυτά χφφ. είναι του
βυζαντινολόγου καθηγητή, πρωτοπρεσβυτέρου Владимир Мошин 138.
Το χφ. Ohrid  είναι ανθολόγιο εκκλησιαστικών ύμνων με μουσικούς

χαρακτήρες, δεύτερο μισό του ΙΓ΄ – πρώτο μισό του ΙΔ΄ αιώνος. Η παλαιά του
αρίθμηση είναι .
Περγαμηνή  x  εκ., φφ.  (σσ. ), κολοβός. Η γραφή είναι σε 
γραμμές, με μουσικούς χαρακτήρες πάνω από τη γραμμή – μικρογράμματη του ΙΓ΄
αιώνος, χωρίς τόνους ή πνεύματα. Τα μουσικά σημάδια είναι του νεοβυζαντινού
τύπου.
Το κείμενο περιλαμβάνει στιχηρά του ενιαυτού, αρχίζοντας από τη η
Σεπτεμβρίου, στη σ. ˙ από σ.  στιχηρά του Τριωδίου˙ το κείμενο διακόπτεται στη
σ. , με τη πρώτη εβδομάδα της Τεσσαρακοστής.
Από της επιγραφές στο κείμενο, φαίνεται ότι το χειρόγραφο ανήκε στον Ι.Ν.
Θεοτόκου Παντάνασσας στην Αχρίδα.
Το χφ. Ohrid  είναι επίσης ανθολόγιο εκκλησιαστικών ύμνων με μουσικούς

χαρακτήρες, του ΙΔ΄ αιώνος.
Περγαμηνή  x , εκ.˙ φφ.  (σσ. ), ακέφαλος και κολοβός. Η γραφή
είναι σε  γραμμές, με μουσικούς χαρακτήρες πάνω από τη γραμμή –
μικρογράμματη του πρώτου μισού του ΙΔ΄ αιώνος, χωρίς τόνους ή πνεύματα. Τα
μουσικά σημάδια είναι νεότερου τύπου.
Το κείμενο περιλαμβάνει στιχηρά του ενιαυτού, στη σ.  αρχίζουν τα στιχηρά
της εορτής του Αρχαγγέλου Μιχαήλ της  Σεπτεμβρίου. Από σ.  στιχηρά του
Τριωδίου˙ σσ. / – στιχηρά της Γ΄ εβδομάδος της Τεσσαρακοστής˙ μετά το
κείμενο συνεχίζει σε λεπτά και κοντά φύλλα.
138
Β. МОШИН, „Ракописи на Народниот Музеј во Охрид.“ στο Зборник на трудови, посебно издание
по повод -годишнината од основувањето на Музејот, посветено на XII Меѓународен конгрес на
византолозите, -. Охрид: Народен Музеј, , σ. .
63
Η υπόθεση ως προς τη καταγωγή αυτού του χειρογράφου από τη
Κωνσταντινούπολη είναι πιθανή.
Το χφ. Ι.Μ. Διονυσίου , σύμφωνα με τον καθηγητή Γρηγόριο Στάθη 139,
είναι Στιχηράριο του Γρηγορίου Μπούνη του Αλυάτου, πρωτοψάλτη της ΜΧΕ, και
χρονολογείται στο .
Είναι σε πολύ καλή κατάσταση, γραμμένο σε χαρτί με διαστάσεις , x ,
εκ., με φφ. , ακέφαλος. Αρχίζει με τα ιδιόμελα από την α΄ Σεπτεμβρίου, όμως
λείπει η αρχή. Ακολουθούν τα στιχηρά της Οκτωήχου, τα Εωθινά, τα Δογματικά του
Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού και τα σταυροθεοτοκία.
Το επόμενο χφ. Ι.Μ. Ξενοφώντος  είναι Στιχηράριο που χρονολογείται στα
τέλη του ΙΕ΄ και αρχές του ΙΣΤ΄ αιώνα 140.
Γραμμένο σε χοντρό χαρτί με διαστάσεις , x  εκ., με αριθμημένες 
σελίδες. Είναι ένα πλήρες παλαιό Στιχηράριο με Τριώδιο και Πεντηκοστάριο,
δογματικά, αναβαθμούς, εωθινά και άλλα θεοτοκία.
Ο γραφέας είναι άγνωστος, όμως κατά το έτος , ο ιερομόναχος Σεραφείμ
από την Ι.Μ. Λειμώνος, ανανέωσε τις μαρτυρίες και τα πρωτογράμματα και
πρόσθεσε τα ελλείποντα στα τρία πρώτα φύλλα.
Το χφ. Ι.Μ. Σίμωνος Πέτρας  είναι Β΄ τόμος Ανθολογίας Στιχηραρίου που

χρονολογείται στις αρχές του ΙΖ΄ αιώνα 141.
Ο κώδικας είναι χάρτινος, με διαστάσεις  x  εκ., με  φύλλα. Αρχίζει με
τα στιχηρά της  Ιανουαρίου και περιέχει τα ιδιόμελα στιχηρά των δεσποτικών και
θεομητορικών εορτών και των μεγάλων αγίων μέχρι τις  Αυγούστου, όπως και τα
ιδιόμελα στιχηρά της Τριωδίου.
Διατηρείται σε καλή κατάσταση. Το μέλος είναι ελαφρώς καλλωπισμένο, που
θυμίζει τους καλλωπισμούς του Πρασίνου. Ο γραφέας είναι άγνωστος.
139
Γ. ΣΤΑΘΗΣ, Τὰ χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς - Ἅγιον Ὄρος. Κατάλογος περιγραφικὸς τῶν χειρογράφων
κωδίκων βυζαντινῆς μουσικῆς, τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν ἱερῶν μονῶν καὶ σκητών τοῦ Ἁγίου
Ὄρους. Τόμ. Β΄. Ἀθῆναι: Ἴδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, , σ. .
140
Αυτόθι, σ. .
141
Αυτόθι, σ. .
64
Επόμενο χφ. είναι της Ι.Μ. Κουτλουμουσίου , Ανθολόγιο Στιχηραρίου του
β΄ μισού ΙΖ΄ αιώνα 142.
Χάρτινος κώδικας  x  εκ.,  φύλλα. Περιέχει μόνο τα στιχηρά των
κυριότερων εορτών των Μηναίων. Σε αρκετά καλή κατάσταση. Οι δύο γραφείς που
διακρίνονται είναι άγνωστοι.
Το χφ. Duke Greek  είναι Στιχηράριο που χρονολογείται στο β΄ μισό ΙΖ΄
αιώνος, ή α΄ μισό ΙΗ΄ αιώνος. Το Πανεπιστήμιο Duke το αγόρασε από την Οξφόρδη
το  143.
Ο κώδικας είναι χάρτινος, , x , εκ., και έχει  φύλλα. Σε πολύ καλή
κατάσταση. Πρόκειται για πλήρες Στιχηράριο των Μηναίων, Τριωδίου και
Πεντηκοσταρίου, του Παναγιώτη Χρυσάφη του Νέου, όπως λέει στην αρχή. Ο
γραφέας όμως, είναι άγνωστος.
Το χφ. της Ι.Μ. Αγίου Παύλου  είναι β΄ τόμος Στιχηραρίου, του Γερμανού
Νέων Πατρών, του έτους  144.
Γραμμένος σε χαρτί , x , εκ., έχει  φύλλα. Αρχίζει από το μήνα
Φεβρουάριο και περιέχει τα ιδιόμελα των Μηναίων μέχρι το  Αυγούστου, όπως και
τα του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου.
Διατηρείται σε καλή κατάσταση. Τον πρώτο τόμο αυτού του Στιχηραρίου
(χφ. Αγίου Παύλου ) το συνέγραψε ο Νεόφυτος ιερομόναχος, ενώ αυτό τον τόμο ο
Νικηφόρος ιερομόναχος.
Το τελευταίο χειρόγραφο, της Ι.Μ. Δοχειαρίου  είναι Στιχηράριο, πάλι του
Γερμανού Νέων Πατρών, από το  145.
142
Ὄρους. Τόμ. Γ΄. Ἀθήνα: Ἴδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, , σ. .
143
Kenneth Willis Clark Collection of Greek Manuscripts. Duke University Libraries. χ.χ.
https://search.library.duke.edu/search?id=DUKE (πρόσβαση Ιουνίου , ).
144
Γ. ΣΤΑΘΗΣ, Τὰ χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς - Ἅγιον Ὄρος… Τόμ. Γ΄, σ. .
145
Ὄρους. Τόμ. Α΄. Ἀθῆναι: Ἴδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, , σ. .
65
Πρόκειται για χάρτινο κώδικα  x  εκ., με  φύλλα. Πλήρες Στιχηράριο
του Μηνολογίου, Τριωδίου και Πεντηκοσταρίου. Στο φ. r περιέχει «Ἄθροισμα
τῆς συνθέσεως τῶν δεινῶν θέσεων» κατ’ ήχο και κατά τάξη των μηνών.
Είναι σε καλή κατάσταση. Ο γραφέας, Ιγνάτιος ιερομόναχος, έγραψε στο φ.
v το όνομά του, όπως και την χρονιά της συγγραφής.
Βυζαντινή μελοποιία
Στη συνέχεια παραθέτουμε πίνακες στους οποίους κατά χρονολογία, φράση

προς φράση, εκθέτονται οι διαφορετικές γραφές του ιδιομέλου «Ἡ τῶν οὐρανῶν
ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα» από τα εν λόγω χειρόγραφα που ανήκουν στην Βυζαντινή
μελοποιία, δηλαδή από το Παλαιό Στιχηράριο, καθώς και την εξήγηση στη Νέα
Μέθοδο, η οποία έγινε παρά του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, χφ. ΜΠΤ , φv.
Εμείς την παραθέτουμε γραμμένη από το χέρι του Νικολάου Κλέντου, από το βιβλίο
του «Μουσικόν Δεκαπενταύγουστον» 146, επειδή είναι ευκολότερη για ανάγνωση από
το αυτόγραφο του Χουρμουζίου.
Μετά από τους πίνακες – όπως σ’ αυτό το κεφάλαιο, έτσι και στην περίπτωση
της μεταβυζαντινής μελοποιίας στη συνέχεια – αναλύουμε κατά το δυνατόν το
στιχηρό, για την οποία ανάλυση της παλαιάς σημειογραφίας χρησιμοποιούσαμε ως
βοηθήματα τα βιβλία του Κ. Α. Ψάχου 147 και του Γ. Στάθη 148. Σ’ αυτά τα έργα θα
μπορούσε να ανατρέξει ο ενδιαφερόμενος για περαιτέρω σπουδή της σημειογραφίας
αυτής.
146
Ν. ΚΛΕΝΤΟΣ, Μουσικόν Δεκαπενταύγουστον. Ἀθήνα: Νεκτάριος Παναγόπουλος, , σ. .
147
Κ. Α. ΨΑΧΟΣ, Ἡ Παρασημαντικὴ τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς. β΄ έκδ. Ἀθῆνα: Κουλτούρα, .
148
Γ. ΣΤΑΘΗΣ, Ἡ ἐξήγησις τῆς παλαιᾶς βυζαντινῆς σημειογραφίας. ε΄ έκδ. Ἀθῆνα, .
66
α΄. Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα
Ohrid 
- αι.
Ohrid 
 αι.
Διον. 

Αλυάτου
Ξενοφ. 
- αι.
Σ.Π. 
αρχ.  αι.
Εξήγηση:
67
β΄. Καὶ τῶν Χερουβὶμ ἐνδοξοτέρα
Ohrid 
- αι.
Ohrid 
 αι.
Διον. 

Αλυάτου
- αι.
Σ.Π. 
Εξήγηση:
68
γ΄. Καὶ πάσης κτίσεως τιμιωτέρα
Ohrid 
- αι.
Ohrid 
 αι.
Διον. 

Αλυάτου
- αι.
Σ.Π. 
Εξήγηση:
69
δ΄. Ἡ δι’ ὑπερβάλλουσαν καθαρότητα
Ohrid 
- αι.
Ohrid 
 αι.
Διον. 

Αλυάτου
- αι.
Σ.Π. 
Εξήγηση:
70
ε΄. Τῆς ἀϊδίου οὐσίας δοχεῖον γεγενημένη
Ohrid 
- αι.
Ohrid 
 αι.
Διον. 

Αλυάτου
- αι.
Σ.Π. 
Εξήγηση:
71
στ΄. Ἐν ταὶς τοῦ Υἱοῦ χερσί
Ohrid 
- αι.
Ohrid 
 αι.
Διον. 

Αλυάτου
- αι.
Σ.Π. 
Εξήγηση:
72
ζ΄. Σήμερον τὴν παναγίαν παρατίθεται ψυχήν
Ohrid 
- αι.
Ohrid 
 αι.
Διον. 

Αλυάτου
- αι.
Σ.Π. 
Εξήγηση:
73
η΄. Καὶ σὺν αὐτῇ πληροῦται τὰ σύμπαντα χαρᾶς
Ohrid 
- αι.
Ohrid 
 αι.
Διον. 

Αλυάτου
- αι.
Σ.Π. 
Εξήγηση:
74
θ΄. Καὶ ἠμὶν δωρεῖται τὸ μέγα ἔλεος
Ohrid 
- αι.
Ohrid 
 αι.
Διον. 

Αλυάτου
- αι.
Σ.Π. 
Εξήγηση:
75
Φαίνεται ότι από τα πέντε χειρόγραφα, τα πρώτα τέσσερα που ανήκουν στην
περίοδο ΙΓ΄-ΙΣΤ΄ αιώνων, αν όχι καθόλου, διαφέρουν ελάχιστα μεταξύ τους. Το
τελευταίο χφ. Σίμωνος Πέτρα , του ΙΖ΄ αιώνα, διαφέρει περισσότερο από τα άλλα.
Σ’ αυτό παρατηρείται ότι η παρουσία μαρτυριών και άφωνων σημαδίων, δηλαδή
μεγάλων υποστάσεων, είναι μεγαλύτερη από τα παλαιότερα.
Από την παραπάνω σύγκριση είναι εμφανές ότι το εν λόγω στιχηρό, που ανήκει
στον β΄ ήχο, αρχίζει από την βάση του ήχου, τον Βου. Στην εξήγηση του Χουρμουζίου
η μαρτυρία του ήχου δηλώνει την διφωνία του, το Δι ( ), η οποία είναι η νεότερα
βάση του ήχου, καθώς με ένα απλό ενήχημα (νε) κατεβαίνει στον Βου, αρχίζοντας έτσι
την μελωδία. Δεσπόζοντες φθόγγοι στο μέλος είναι ο Δι, ο Βου, ο Πα του α΄ και του
πλ. β΄ ήχου (φυσικός Νη) και ο Δι του Άγια (φυσικός Γα). Το χαμηλότερο σημείο της
μελωδίας είναι ο Ζω (ως Νη στον πλ. β΄) ενώ το πιο ψηλό σημείο είναι ο Πα΄.
Ας κοιτάξουμε την εξέλιξη της μελωδίας φράση προς φράση:
α΄. «Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα». Στην πρώτη φράση από τις
μεγάλες υποστάσεις παρατηρούνται το αντικένωμα και το γοργόν, όπως και μια
μαρτυρία του β΄ ήχου. Η μελωδία κινείται στον δεύτερο ήχο, ανεβαίνοντας ως το Πα΄
και κατεβαίνει στο Ζω΄ στην «ὑψηλοτέρα», μετά την οποία φαίνεται το ψηφιστόν
και καταλήγει στον Βου.
β΄. «Καὶ τῶν Χερουβὶμ ἐνδοξοτέρα». Φαίνεται η παρακλητική με ψηφιστόν,
το λύγισμα και το έτερον, και προς το τέλος μια φθορά του πλ. β΄ ήχου για τον Δι.
Ήδη στο λύγισμα γίνεται μεταβολή στο Άγια, καθώς η μελωδία κατεβαίνει στο κάτω
τετράχορδο μέχρι τον Νη, και ύστερα ανεβαίνει επί του Δι, με κατάληξη στο σκληρό
χρώμα, όπου μεταβάλλεται το Γα σε Δι.
γ΄. «Καὶ πάσης κτίσεως τιμιωτέρα». Μετάβαση πάλι γίνεται και σ’ αυτή τη
φράση, όπου η μελωδία συνεχίζει στον α΄ ήχο (Κε) επί του Δι, ώστε να μεταβεί
σύντομα διά του Δι στον πλ. β΄, επί του Νη. Εδώ βλέπουμε πάλι το ψηφιστόν, το
πίασμα, το αντικένωμα, όπως και το θες και απόθες. Η μελωδία, αφού θα κινηθεί στο
άνω τετράχορδο και από το «τιμιωτέρα» στο κάτω τετράχορδο, τελειώνει στον Πα
(φυσικό Νη).
δ΄. «Ἡ δι’ ὑπερβάλλουσαν καθαρότητα». Ο ήχος συνεχίζει την πορεία του πλ.
β΄ για να επιστρέψει πάλι στον μέσο β΄ ήχο του Βου στην «δι’ ὑπερβάλλουσαν», αφού
στην εξήγηση θέτει την φθορά του ήχου επί του φθόγγου Γα, αλλάζοντάς το πάλι στον
Βου. Αμέσως μετά ανεβαίνει στο άνω τετράχορδο και η κατάληξη είναι στον Βου. Εδώ
έχουμε μαύρο πίασμα, ψηφιστόν, κόκκινο πίασμα, και αντικένωμα.
76
ε΄. «Τῆς ἀϊδίου οὐσίας δοχεῖον γεγενημένη». Αυτή η φράση περιέχει
επανάληψη των προηγουμένων φράσεων που είδαμε: το λύγισμα, ακολουθούμενο από
σκληρή χρωματική φθορά με έτερο, όπως στην «ἐνδοξοτέρα», μετά του οποίου
προστίθεται ένα ξηρό κλάσμα (με μαύρο χρώμα), και συνεχίζει πάλι με αντικένωμα
και θες και απόθες, όπως στην «τιμιωτέρα» προηγουμένως. Οπότε, η μελωδία
επαναλαμβάνεται, εισελθόντας από τον μέσο β΄ πάλι στον πλ. β΄ επί του Νη, δια την
σκληρή χρωματική φθορά η οποία τίθεται στο Γα και κάνει την μετάβαση. Η φράση
τελειώνει στον Πα (φυσικό Νη) και συνδέεται με την επόμενη. Η θέση στο «(ἀϊ)δίου
οὐσίας» είναι επανάληψη της θέσεως «ἐνδοξοτέρα», της β΄ φράσεως.
στ΄. «Ἐν ταὶς τοῦ Υἱοῦ χερσί». Καθώς συνεχίζει η μελωδία στον πλ. β΄, πάλι
έχουμε επανάληψη του πιάσματος και της παρακλητικής (με μαύρο χρώμα) με
ψηφιστόν στην φράση «τοῦ Υἱοῦ χερσί» και αμέσως μετά ακολουθεί έσω θεματισμός,
ενώ η μελωδία επιστρέφει στον β΄ ήχο διά της φθοράς του επί του Δι. Η μελωδία
κινείται στο άνω τετράχορδο, τελειώνει στον Δι και συνδέεται με την επόμενη φράση.
Η αρχική θέση στο «ἐν ταὶς τοῦ Υἱ(οῦ)» είναι επανάληψη της θέσεως που
συναντήσαμε στο «ἡ δι’ ὑπερβά(λλουσαν)», στην δ΄ φράση.
ζ΄. «Σήμερον τὴν παναγίαν παρατίθεται ψυχήν». Συναντάμε πάλι το
ψηφιστόν, όπως και το αντικένωμα, δύο φορές. Στο τέλος, όταν η μελωδία κατεβαίνει
στον μέσο β΄ ήχο, έχουμε και την μαρτυρία του β΄ ήχου, η οποία μας δηλώνει την
κατάληξη στον Βου. Η θέση στο «παρατίθεται» είναι επανάληψη της θέσεως του
«καθαρότητα», στην δ΄ φράση.
η΄. «Καὶ σὺν αὐτῇ πληροῦται τὰ σύμπαντα χαρᾶς». Εδώ φαίνεται το
τρομικόν, ακολουθούμενο αμέσως από έσω θεματισμό, ψηφιστόν και στο τέλος πάλι
μαρτυρία του β΄ ήχου, για να δηλώσει την κατάληξη στον Βου.
θ΄. «Καὶ ἠμὶν δωρεῖται τὸ μέγα ἔλεος». Η τελευταία φράση μετά από το
θεματισμό, μέσω του Άγια (επί του Γα) ανεβαίνει στον Νη΄ (φυσικό Ζω΄) και μέσω
φθοράς εισέρχεται στον πλ. β΄ ήχο, για να μεταβεί στον α΄ ήχο (Κε) επί του φυσικού
Δι, στο «μέγα», όπου φαίνεται πίασμα μαύρου χρώματος, και στην συνέχεια πάλι
επιστρέφει στον πλ. β΄ επί του Κε, μεταβάλλοντάς το στο Δι. Η σύνθεση
πλαγιάζοντας καταλήγει στον Νη.
Πρόκειται για ένα καταπληκτικό μέλος το οποίο διακρίνεται με μυστικότητα
και εκφράζει την ουσία του κειμένου με ιδιαίτερη τεχνοτροπία, αλλάζοντας τους ήχους
με απαρατήρητες μεταβολές χωρίς κάποια ριζική αλλαγή στην μουσική βάση. Σε
μερικές φράσεις παρατηρήσαμε παλιλλογία, όπως και χρήση των νε και να. Στην αρχή
77
η μελωδία εξελίσσεται δυναμικά, για να εκφράσει την σημασία των λέξεων «τῶν
οὐρανῶν ὑψηλοτέρα» αγγίζοντας το υψηλότερο σημείο, και κατεβαίνει στην
«ἐνδοξοτέρα» και «τιμιωτέρα», προσδίδοντάς τες το ησυχαστικό άκουσμα της
διατονικής κλίμακος. Η πορεία γίνεται πιο δυναμική με την επιστροφή στον β΄ ήχο
στην «δι’ ὑπερβάλλουσαν», και κορυφώνεται στην «δοχεῖον γεγενημένη», μετά από
το οποίο πάλι το μέλος γίνεται συσταλτικό. Όταν επιστρέφουμε πάλι στον β΄ ήχο
φαίνεται το χαρμόσυνο μέλος το οποίο εκφράζει το «πληροῦται τὰ σύμπαντα
χαρᾶς», ενώ αμέσως ακολουθεί πάλι μια συσταλτική αλλαγή στην διατονική και στην
σκληρή χρωματική κλίμακα, στην οποία, πλαγιάζοντας καταλήγει το ποίημα.
Μεταβυζαντινή μελοποιία
Για να δούμε την εξέλιξη της μελοποιίας κατά την Μεταβυζαντινή περίοδο, θα
κάνουμε σύγκριση των δυο Στιχηραρίων: πρώτα του Παναγιώτου Χρυσάφου του
Νέου, και μετά του Γερμανού Νέων Πατρών. Και για τα δύο Στιχηράρια βρήκαμε
από δυο χειρόγραφα, τα οποία ελάχιστα διαφέρουν μεταξύ τους.
Μετά από τους πίνακες των χειρογράφων και της εξηγήσεως, ακολουθεί η
ανάλυση του μουσικού κειμένου.
Το Στιχηράριο του Χρυσάφου του Νέου
Τα ομοιότυπα είναι από τα χφφ. Κουτλουμουσίου  και το Duke , ενώ
αμέσως ακολουθεί η εξήγηση στη Νέα Μέθοδο του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος από
το χφ. ΜΠΤ , φr, πάλι όμως από το βιβλίο «Μουσικόν
Δεκαπενταύγουστον» 149.
149
Ν. ΚΛΕΝΤΟΣ, Μουσικόν Δεκαπενταύγουστον, σ. .
78
Κουτ. 
β΄μ.  αι.
Duke 
- αι.
Εξήγηση:
79
Κουτ. 
β΄μ.  αι.
Duke 
- αι.
Εξήγηση:
80
Κουτ. 
β΄μ.  αι.
Duke 
- αι.
Εξήγηση:
81
Κουτ. 
β΄μ.  αι.
Duke 
- αι.
Εξήγηση:
82
Κουτ. 
β΄μ.  αι.
Duke 
- αι.
Εξήγηση:
83
Κουτ. 
β΄μ.  αι.
Duke 
- αι.
Εξήγηση:
84
Κουτ. 
β΄μ.  αι.
Duke 
- αι.
Εξήγηση:
85
Κουτ. 
β΄μ.  αι.
Duke 
- αι.
Εξήγηση:
86
Κουτ. 
β΄μ.  αι.
Duke 
- αι.
Εξήγηση:
87
Τα δύο χειρόγραφα τα οποία χρησιμοποιήσαμε έχουν ελάχιστες διαφορές
μεταξύ των, όπως θα δούμε από την επιμέρους ανάλυση, κυρίως στις μεγάλες
υποστάσεις, αλλά και στα φθογγόσημα. Το μεταγενέστερο χφ. Duke Greek 
περιέχει περισσότερα άφωνα σημάδια.
Όπως και στο Παλαιό Στιχηράριο, έτσι και σ’ αυτή την περίοδο, το στιχηρό
που καλλωπίστηκε από τον Παναγιώτη Χρυσάφη τον Νέο αρχίζει από την βάση του
ήχου, τον Βου. Επίσης στην εξήγηση του Χουρμουζίου η μαρτυρία του ήχου δηλώνει
την διφωνία του, το Δι – τη νεότερη βάση του ήχου – καθώς με ένα απλό ενήχημα (νε)
κατεβαίνει στον Βου, αρχίζοντας έτσι την μελωδία. Δεσπόζοντες φθόγγοι είναι ο Δι, ο
Βου, ο Πα του α΄ και του πλ. β΄ ήχου (φυσικός Νη) και ο Δι του Άγια (φυσικός Γα).
Το χαμηλότερο σημείο της μελωδίας είναι ο Ζω (ως Νη στον πλ. β΄) ενώ το πιο ψηλό
σημείο είναι ο Πα΄.
Ακολουθεί η ανάλυση της εξελίξεως της μελωδίας φράση προς φράση:
α΄. «Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα». Στην αρχή του παλαιοτέρου
χειρογράφου αναφέρεται μόνο «ἦχος β΄» και το στιχηρό αρχίζει με ίσον. Το
μεταγενέστερο χειρόγραφο όμως, έχει την φθορά αυτή 150 που δηλώνει την διφωνία και
βρίσκεται επίσης στην εξήγηση ( ) και αρχίζει με απόστροφο και ελαφρόν. Αυτό
μαρτυρεί ότι η βάση του ήχου ήδη έχει μεταφερθεί κατ’ αυτή την περίοδο. Τα
χειρόγραφα διαφέρουν κατά τις μεγάλες υποστάσεις: στην αρχή το δεύτερο έχει ένα
τρομικόν το οποίο λείπει από το πρώτο. Το πρώτο έχει ένα τρομικόν στο «οὐρανῶν»,
εκεί που το δεύτερο θέτει τρομικόν σύναγμα και μάλιστα τελειώνει με χρωματική
μαρτυρία που δείχνει την κατάληξη στο Βου, εκεί όπου το Παλαιό Στιχηράριο
καταλήγει στον Δι. Στην συνέχεια, παρατηρούμε ψηφιστόν στα δύο χειρόγραφα, ενώ
μόνο στο δεύτερο αναγράφεται το κόκκινο πίασμα. Η κατάληξη της φράσεως είναι
στο Δι, όμως άμεσα συνδέεται με την επόμενη φράση.
β΄. «Καὶ τῶν Χερουβὶμ ἐνδοξοτέρα». Η μελωδία αρχίζει από τον Βου,
σύντομα ανεβαίνει στο Δι, για να κάνει την παρακλητική. Στην συνέχεια, βλέπουμε
το έτερον, το πίασμα, πάλι ένα έτερον, όπως και την φθορά του πλ. β΄, όπου
μεταβαίνει η μελωδία προς το τέλος της φράσεως, επί του φυσικού Γα, ως Δι. Είναι
αξιοσημείωτο ότι αυτή η φράση είναι ίδια όπως στο Παλαιό Στιχηράριο, με την μόνη
εξαίρεση ότι αντί του πρώτου ετέρου, το Παλαιό έχει λύγισμα.
150
Βλέπε ολόκληρη την φωτογραφία του χφ. Duke Greek  στο παράρτημα.
88
γ΄. «Καὶ πάσης κτίσεως τιμιωτέρα». Εδώ η φράση συνεχίζει την πορεία, όπου
στο Δι κάνει α΄ ήχο (Κε) επί του Δι, και πάλι επιστρέφει στον πλ. β΄ (Πα) επί του
Νη, αφού θα κινηθεί στο άνω τετράχορδο και από το «τιμιωτέρα» στο κάτω
τετράχορδο, τελειώνει στον Πα (φυσικό Νη). Στα χειρόγραφα, η φράση αυτή
καθόλου δεν διαφέρει από το Παλαιό Στιχηράριο, όπως και στις εξηγήσεις του
Χουρμουζίου, όπου παρατηρούμε κάτι πολύ ενδιαφέρον. Ο Χουρμούζιος στην
εξήγηση τριών σημείων του Παλαιού είναι πιο αναλυτικός, ενώ στην εξήγηση του
Χρυσάφου είναι πιο συνοπτικός.
Αυτές είναι οι διαφορές:
Παλαιό Στιχηράριο: Στιχηράριο Χρυσάφου:
Περαιτέρω, από τις μεγάλες υποστάσεις διακρίνεται το αντικένωμα, η

παρακλητική (όπου το Παλαιό θέτει ψηφιστόν), το πίασμα, το ψηφιστόν (κάτω από
το ολίγον, εκεί που το Παλαιό και το χφ. Κουτλουμουσίου  έχει πεταστή), πάλι
αντικένωμα και στο τέλος θες και απόθες.
δ΄. «Ἡ δι’ ὑπερβάλλουσαν καθαρότητα». Ο ήχος συνεχίζει την πορεία του πλ.
β΄ για να επιστρέψει πάλι στον μέσο β΄ ήχο του Βου στην «δι’ ὑπερβάλλουσαν», αφού
στην εξήγηση θέτει την φθορά του ήχου επί του φθόγγου Γα, αλλάζοντάς το πάλι στον
Βου. Αμέσως μετά ανεβαίνει στο άνω τετράχορδο και η κατάληξη είναι στον Βου. Η
φράση έχει ελάχιστες διαφορές από το Παλαιό Στιχηράριο: κάτω από το μαύρο
πίασμα θέτει ένα έτερον, στο χφ. Κουτλουμουσίου  διακρίνεται λύγισμα στο
«ὑ(περβάλλουσαν)», όπως και διατονική φθορά του Γα. Η περισσότερη διαφορά
αυτής της φράσεως είναι στο «(ὑπερβ)άλλουσαν». Στον τελευταίο χαρακτήρα το χφ.
Duke  έχει και το απόδομα, όπως και μαρτυρία που δείχνει την κατάληξη.
ε΄. «Τῆς ἀϊδίου οὐσίας δοχεῖον γεγενημένη». Αυτή η φράση είναι απολύτως
ίδια με το Παλαιό Στιχηράριο, εκτός από την μετάβαση των ήχων: το Παλαιό
εισέρχεται ευθεία στον πλ. β΄, ενώ το νεότερο μεταβαίνει πρώτα στον α΄ ήχο.
Βλέπουμε το αντικένωμα, το έτερον, το πίασμα σε δύο σημεία, το λύγισμα,
89
ακολουθούμενο από σκληρή χρωματική φθορά με έτερο, όπως στην «ἐνδοξοτέρα»,
και συνεχίζει πάλι με αντικένωμα και θες και απόθες, όπως στην «τιμιωτέρα»
προηγουμένως. Οπότε, η μελωδία επαναλαμβάνεται, εισελθόντας από τον μέσο β΄
στον α΄ ήχο (Κε) επί του Δι, και πάλι στον πλ. β΄ επί του Νη, δια την σκληρή
χρωματική φθορά η οποία τίθεται στο Γα και κάνει την μετάβαση. Η φράση τελειώνει
στον Πα (φυσικό Νη) και συνδέεται με την επόμενη. Όπως στο Παλαιό Στιχηράριο,
η θέση στο «(ἀϊ)δίου οὐσίας» είναι επανάληψη της θέσεως «ἐνδοξοτέρα», της β΄
φράσεως.
Και στην εξήγηση αυτής της φράσεως, όπως παραπάνω, έχουμε διαφορές
μεταξύ του Παλαιού και αυτού του Στιχηραρίου. Ο Χουρμούζιος είναι πιο αναλυτικός
στην εξήγηση του Παλαιού, ενώ στην περίπτωση της καταλήξεως, είναι πιο
αναλυτικός στο νεότερο Στιχηράριο:
Παλαιό Στιχηράριο: Στιχηράριο Χρυσάφου:
στ΄. «Ἐν ταὶς τοῦ Υἱοῦ χερσί». Και αυτή η φράση στα χειρόγραφα του
Παλαιού Στιχηραρίου και το του Χρυσάφου του Νέου είναι ακριβώς ίδια, ενώ διαφέρει
μόνο στην εξήγηση. Καθώς συνεχίζει η μελωδία στον πλ. β΄, πάλι έχουμε επανάληψη
του πιάσματος (εδώ με μαύρο χρώμα, μαζί με ένα κόκκινο έτερον), στο «του» το χφ.
Κουτλουμουσίου  προσθέτει και λύγισμα, μετά έχουμε πάλι παρακλητική με
μαύρο χρώμα, όπως και κόκκινο έτερον στην φράση «τοῦ Υἱοῦ χερσί» και αμέσως
μετά ακολουθεί έσω θεματισμός. Σύμφωνα με την εξήγηση, στο Παλαιό Στιχηράριο
η μελωδία επιστρέφει στον β΄ ήχο διά της φθοράς του επί του Δι, στο τέλος του
«χερσί», ενώ εδώ ήδη στην αρχή της φράσεως – στο «ταίς», οπότε επηρεάζεται η
μελωδία. Η μελωδία κινείται στο άνω τετράχορδο, τελειώνει στον Δι και συνδέεται με
την επόμενη φράση. Και εδώ, η αρχική θέση στο «ἐν ταὶς τοῦ Υἱ(οῦ)» είναι
επανάληψη της θέσεως που συναντήσαμε στο «ἡ δι’ ὑπερβά(λλουσαν)», στην δ΄
φράση.
90
ζ΄. «Σήμερον τὴν παναγίαν παρατίθεται ψυχήν». Συναντάμε πάλι το
ψηφιστόν, μια φορά με μαύρο χρώμα, μια με κόκκινο, όπως και το αντικένωμα, ενώ
το χφ. Duke  παρουσιάζει και λύγισμα στο «(πα)ρα(τίθεται)», ενώ τα αμφότερα
στο «ψυ(χήν)». Στο τέλος, όταν η μελωδία κατεβαίνει στον μέσο β΄ ήχο, στο χφ.
Duke  έχουμε και την μαρτυρία του β΄ ήχου, η οποία μας δηλώνει την κατάληξη
στον Βου. Σ’ αυτή τη φράση, η οποία στην εξήγηση μοιάζει πολύ με εκείνη του
Παλαιού Στιχηραρίου, έχουμε διαφορά στο «παναγίαν» και στο «(παρατ)ίθεται
ψυχήν», που μάλλον οφείλεται στην αντικατάσταση του αντικενώματος με το
λύγισμα και η ύπαρξη πάλι του λυγίσματος στο «ψυχήν».
η΄. «Καὶ σὺν αὐτῇ πληροῦται τὰ σύμπαντα χαρᾶς». Είναι η πιο ενδιαφέρουσα
φράση για ανάλυση, καθώς έχει την μεγαλύτερη διαφορά από τα άλλα χειρόγραφα.
Το χφ. Κουτλουμουσίου  φαίνεται ότι παρακολουθεί τα παλαιότερα χειρόγραφα,
καθώς τα έμφωνα σημάδια είναι ίδια, μόνο που παρουσιάζει ένα λύγισμα στο
«(πληρ)οῦται» και στο «χαρᾶς», όπου θέτει και απόδομα.
Από την άλλη, το χφ. Duke  προκαλεί περισσότερο ενδιαφέρον. Εδώ οι
χαρακτήρες και η πορεία της μελωδίας, μέχρι το «σύμπαντα» είναι όπως στα άλλα
χειρόγραφα: το μέλος κινείται στο μέσο β΄ ήχο, ανεβαίνει στο άνω τετράχορδο, και
πάλι καταλήγει στον Βου. Ο Χουρμούζιος βέβαια έχει κάνει μικρές διαφορές σε
μερικά σημεία των εξηγήσεων. Όμως, στην λέξη «χαρᾶς» παρουσιάζεται το
ουράνισμα και η μελωδία εξελίσσεται περισσότερο. Το μέλος αρχίζει από τον Ζω΄ και
κινείται στο άνω τετράχορδο του β΄ ήχου, για να καταλήξει στο Βου και από το Γα
να κάνει πλ. β΄, μετά στο Δι να κάνει α΄ ήχο (Κε) και πάλι να κατεβεί δια του Δι
(φυσικό Γα) στον πλ. β΄ ήχο, καταλήγοντας στον Δι, και ανεβαίνοντας ένα φθόγγο
πιο πάνω, ώστε να συνδέσει την φράση με την επόμενη. Στο τέλος βλέπουμε
θεματισμό και φθορά του πλ. β΄ ήχου για το Δι.
θ΄. «Καὶ ἠμὶν δωρεῖται τὸ μέγα ἔλεος». Εδώ λείπει ο έσω θεματισμός, ενώ
εμφανίζεται η κόκκινη βαρεία, το έτερον, το κόκκινο πίασμα, το τρομικόν, καθώς και
μαύρο αντικένωμα. Το μέλος ακολουθεί την πορεία του Παλαιού Στιχηραρίου: στο
«δωρεῖται», μέσω του Άγια (επί του Γα), ανεβαίνει στον Νη΄ (φυσικό Ζω΄) και μέσω
φθοράς εισέρχεται στον πλ. β΄ ήχο. Στο «μέγα», όπου το Παλαιό κάνει μετάβαση
στον α΄ ήχο (Κε) επί του φυσικού Δι, εδώ γίνεται μετάβαση στον β΄ ήχο επί του Δι,
όπου και καταλήγει το στιχηρό, στην διφωνία της παλαιάς βάσεως (Βου) του β΄ ήχου.
Από την ανάλυση της μελοποιίας του Χρυσάφη του Νέου παρατηρούμε πως ο
μελουργός με απόλυτο σεβασμό της παραδόσεως, δεν ενοχλεί την γενική γραμμή,
91
δηλαδή το μουσικό θέμα του στιχηρού, αλλά το εμπλουτίζει με πολύ ωραία και εύηχη
ποικίλματα. Προκαλεί ενδιαφέρον το γεγονός που, παρά την χρήση των νε και να,
καθόλου δεν κάνει παλιλλογία. Πιο αισθητικός και εύστοχος είναι ο εμπλουτισμός με
το ουράνισμα στην λέξη «χαρᾶς», το οποίο ευρύνει την μελωδία και μ’ αυτό τον
τρόπο τονίζει και εκφράζει την σημασία του κειμένου.
Το Στιχηράριο του Γερμανού Νέων Πατρών
Τα ομοιότυπα είναι από τα χφφ. Αγίου Παύλου  και Δοχειαρίου , ενώ
ακολουθεί η εξήγηση στη Νέα Μέθοδο του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος από το χφ.
ΜΠΤ , φφv-r, πάλι από το βιβλίο «Μουσικόν Δεκαπενταύγουστον» 151.
151
Ν. ΚΛΕΝΤΟΣ, Μουσικόν Δεκαπενταύγουστον, σ. .
92
Α.Π. 

Δοχ. 

Εξήγηση:
93
Α.Π. 

Δοχ. 

Εξήγηση:
94
Α.Π. 

Δοχ. 

Εξήγηση:
95
Α.Π. 

Δοχ. 

Εξήγηση:
96
Α.Π. 

Δοχ. 

Εξήγηση:
97
Α.Π. 

Δοχ. 

Εξήγηση:
98
Α.Π. 

Δοχ. 

Εξήγηση:
99
Α.Π. 

Δοχ. 

Εξήγηση:
100
Α.Π. 

Δοχ. 

Εξήγηση:
101
Καθώς τα δυο χειρόγραφα που συγκρίναμε εδώ είναι σχεδόν από την ίδια
περίοδο – το χφ. Αγίου Παύλου  είναι μόνο είκοσι χρόνια προγενέστερο του χφ.
Δοχειαρίου  – αυτά δεν διαφέρουν καθόλου, εκτός από τρία σημεία, όπου έχουν
διαφορετικά άφωνα σημάδια και σε ένα σημείο στο ένα υπάρχει μαρτυρία, ενώ στο
άλλο δεν υπάρχει.
Κατ’ αρχάς, και ο Γερμανός Νέων Πατρών καλλωπίζει το Παλαιό Στιχηράριο
του ΙΕ΄ αιώνα, όπως είδαμε πιο πάνω, το ίδιο που έκανε και ο Παναγιώτης Χρυσάφης
ο Νέος περίπου δέκα χρόνια νωρίτερα. Επομένως, και αυτή η εκδοχή του στιχηρού
μοιάζει πολύ με τις δυο προηγούμενες, μόνο που στα χειρόγραφα παρουσιάζονται
περισσότερες μεγάλες υποστάσεις. Το στιχηρό, όπως και το προηγούμενο, αρχίζει από
την βάση του ήχου, τον Βου. Στα χειρόγραφα 152 και στην εξήγηση διακρίνεται η
εναρκτήρια μαρτυρία του β΄ ήχου (Βου) με ολίγον και κεντήματα, που δηλώνει την
διφωνία, δηλαδή την νέα βάση του ήχου - τον Δι, και το μέλος αρχίζει με απόστροφο
και ελαφρόν, με ένα απλό ενήχημα (νε) κατεβαίνει στον Βου, αρχίζοντας από κει την
μελωδία. Δεσπόζοντες φθόγγοι είναι ο Δι, ο Βου, ο Πα του α΄ και του πλ. β΄ ήχου
(φυσικός Νη) και ο Δι του Άγια (φυσικός Γα). Το χαμηλότερο σημείο της μελωδίας
είναι ο Ζω (ως Νη στον πλ. β΄) ενώ το πιο ψηλό σημείο είναι ο Πα΄.
Ακολουθεί η ανάλυση της εξελίξεως της μελωδίας:
α΄. «Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα». Στην πρώτη φράση η μελωδία
για λίγο κινείται στο κάτω τετράχορδο, για να ανεβεί σύντομα στο άνω, όπου
συναντάμε το έσω θεματισμό, μαρτυρία του β΄ ήχου μετά το «οὐρανῶν», και η
μελωδία καταλήγει στον Δι. Στο δεύτερο μέρος της φράσεως, για πρώτη φορά στις
αναλύσεις από τα έμφωνα σημάδια βλέπουμε το πελαστόν, και μαζί του διακρίνεται
και το έτερον, ακολουθούμενο από την βαρεία, την παρακλητική, το ψηφιστόν
παρακάλεσμα και το αντικένωμα. Εδώ η μελωδία κινείται μόνο στο άνω τετράχορδο,
ενώ κατεβαίνει στο κάτω για να κάνει την κατάληξη της φράσεως στο Βου, το οποίο
δηλώνει και η μαρτυρία. Αυτή η φράση σχεδόν να μην έχει κοινά στοιχεία με τα
στιχηρά από τα προηγούμενα Στιχηράρια που είδαμε.
β΄. «Καὶ τῶν Χερουβὶμ ἐνδοξοτέρα». Στην αρχή φαίνεται η παρακλητική η
οποία είναι κοινή για τις τρείς εκδοχές του στιχηρού. Όπως είδαμε πριν, και εδώ πάλι
η μελωδία αρχίζει από τον Βου, σύντομα ανεβαίνοντας στο Δι, στην παρακλητική.
Μετά, στο «(ἐνδοξο)τέρα», όπου βλέπουμε το έτερον και το πίασμα, η μελοποίηση
152
Βλέπε ολόκληρες τις φωτογραφίες των χειρογράφων στο παράρτημα.
102
διαφέρει από τα προηγούμενα που κάνουν μετάβαση, ενώ ο Γερμανός επιλέγει να
μείνει στον β΄ ήχο και να καταλήξει στον Βου.
γ΄. «Καὶ πάσης κτίσεως τιμιωτέρα». Αν και λίγο αργότερα, και σ’ αυτό το
Στιχηράριο το στιχηρό ακολουθεί την πορεία και κάνει μετάβαση, όμως ευθεία στον
πλ. β΄ (Πα) επί του Νη, αφού από τον Βου ανεβαίνει επί του Δι, και κατεβαίνει μέσω
της σκληρής χρωματικής κλίμακος για να τελειώσει στον Πα (φυσικό Νη). Αυτό
γίνεται στο «κτίσε(ως)», όπου αναγράφεται κόκκινο πίασμα μαζί με μαύρο ξηρό
κλάσμα. Από τις μεγάλες υποστάσεις παρατηρούμε και το λύγισμα, το ψηφιστόν και
το αντικένωμα, και στο τέλος θες και απόθες. Από την εξήγηση είναι φανερό ότι αυτή
η φράση, εκτός από την αρχή της, είναι ακριβώς ίδια μ’ αυτές των παλαιοτέρων
Στιχηραρίων. Φαίνεται ότι εδώ ο Χουρμούζιος, στο «(τι)μι(ωτέρα)», θέτει , όπου
είχε θέσει πεταστή στις προηγούμενες δυο εξηγήσεις, δηλαδή είναι πιο αναλυτικός.
δ΄. «Ἡ δι’ ὑπερβάλλουσαν καθαρότητα». Αυτή η φράση είναι ίδια όπως στα
προηγούμενα Στιχηράρια, εκτός από την λέξη «ὑπερβάλλουσαν», οπού τίθεται
παρακλητική και έχουμε κίνηση αποκλειστικά στο άνω τετράχορδο, με
αντιπαράθεση του μέσου β΄ ήχου που κάνει στα άλλα. Εκτός από την παρακλητική
που αναφέραμε, τα άλλα άφωνα σημάδια είναι ίδια.
ε΄. «Τῆς ἀϊδίου οὐσίας δοχεῖον γεγενημένη». Αυτή η φράση αρχίζει όπως τα
παλαιότερα, μέχρι το «δοχεῖον», όπου τίθεται μαύρη παρακλητική και το μέλος
κινείται στο άνω τετράχορδο του πλ. β΄ ήχου, γύρω από τον Ζω΄, ανεβαίνοντας έως
το Πα (φυσικό Νη). Στην συνέχεια η φράση ακολουθεί την πορεία της, κατεβαίνοντας
στο κάτω τετράχορδο του πλ. β΄ στη λέξη «γεγενημένη», για να καταλήξει όπως τα
προηγούμενα στιχηρά, στο Πα (φυσικό Νη) με το θες και απόθες.
στ΄. «Ἐν ταὶς τοῦ Υἱοῦ χερσί». Αυτή η φράση, όπως στα χειρόγραφα του
Παλαιού Στιχηραρίου και του Χρυσάφου του Νέου, και σ’ αυτό του Γερμανού Νέων
Πατρών είναι ακριβώς ίδια, ενώ διαφέρει μόνο στην εξήγηση, όπου του Γερμανού
φαίνεται ότι είναι ίδια με την εξήγηση της φράσεως του Χρυσάφου. Παρατηρούμε
διαφορετική ανάλυση του Χουρμουζίου σε ένα σημείο:
Παλαιό Στιχηράριο: Στιχηράριο Γερμανού:
Επίσης, θα ήταν εύστοχο να δούμε την διαφορά στην ενέργεια της κόκκινης
παρακλητικής που συναντήσαμε πιο πάνω, στη λέξη «ὑπερβάλλουσαν», έναντι της
103
μαύρης παρακλητικής που συναντάμε εδώ, στην λέξη «Υἱοῦ», παρ’ όλο που
πρόκειται για τον ίδιο ήχο και ύψος, και για την ίδια βάση:
Η μελωδία κινείται στο άνω τετράχορδο, τελειώνει στον Δι και συνδέεται με

την επόμενη φράση. Όπως και στα άλλα δύο Στιχηράρια, έτσι και εδώ, η αρχική θέση
στο «ἐν ταὶς τοῦ Υἱ(οῦ)» είναι επανάληψη της θέσεως που συναντήσαμε στο «ἡ δι’
ὑπερβά(λλουσαν)», στην δ΄ φράση.
ζ΄. «Σήμερον τὴν παναγίαν παρατίθεται ψυχήν». Ο Γερμανός στην φράση
αυτή ακολουθεί το Παλαιό Στιχηράριο, εκτός από την λέξη «παναγίαν», όπου θέτει
ψηφιστόν μαζί με το αντικένωμα, και έχουμε πρακτικά την ίδια κίνηση την οποία
συναντάμε στο Στιχηράριο του Χρυσάφου. Αν και στο χφ. Δοχειαρίου  βλέπουμε
το λύγισμα στην λέξη «ψυχήν» (όπως στο Στιχηράριο του Χρυσάφου), από την
εξήγηση φαίνεται ότι αναλύεται το αντικένωμα που το συναντάμε στο χφ. Αγίου
Παύλου , όπως και στο Παλαιό Στιχηράριο.
η΄. «Καὶ σὺν αὐτῇ πληροῦται τὰ σύμπαντα χαρᾶς». Στις προηγούμενες
αναλύσεις των προγενέστερων δύο Στιχηραρίων είδαμε ότι η φράση αυτή διαφέρει
ριζικά. Εδώ επίσης παρατηρούμε ότι η φράση δεν έχει καμμία σχέση με εκείνες που
είδαμε πριν. Η μελωδία ανεβαίνει από τον Βου στο άνω τετράχορδο και καταλήγει
στον Δι, το οποίο δείχνει και η μαρτυρία. Η επόμενες θέσεις, στο «τὰ σύμπαντα
χαρᾶς» είναι επανάληψη από την προηγούμενη φράση, που είδαμε στις λέξεις
«παρατίθεται ψυχήν», δηλαδή το αντικένωμα και το λύγισμα. Η κατάληξη της
φράσεως είναι στον Βου, παρ’ όλο που η μαρτυρία του χφ. Δοχειαρίου  δείχνει
διφωνία.
θ΄. «Καὶ ἠμὶν δωρεῖται τὸ μέγα ἔλεος». Η αρχή της φράσεως, «καὶ ἠμὶν
δωρεῖται» είναι επανάληψη της αρχής της προηγουμένης, «καὶ σὺν αὐτῇ
πληροῦται». Το δεύτερο μέρος είναι ανεπανάληπτο και διακρίνεται από την ομορφιά
της κίνησης του μέλους. Όπου τα άλλα Στιχηράρια κάνουν μετάβαση, ο Γερμανός
επιλέγει να μείνει στον β΄ ήχο, να κινηθεί μέχρι και το Πα΄, έτσι ώστε να καταλήξει
στο Δι.
104
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Γερμανός Νέων Πατρών είναι πολύ
αυθεντικός στην μελοποίησή του, καθώς ακολουθεί την παλαιά παράδοση και την
εμπλουτίζει, ενώ ταυτόχρονα βλέπουμε μερικά στοιχεία τα οποία δεν απαντούν ούτε
στον Χρυσάφη. Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η χρήση της παλιλλογίας, η οποία
συναντάται σε κάθε φράση του κειμένου. Ο Γερμανός καταφέρνει να γράψει πολύ
σύνθετες φράσεις, πρόκληση για τον ερμηνευτή, οι οποίες αν ερμηνευτούν με επιτυχία,
είναι πολύ ευάρεστες στην ακοή. Το ωραιότερο μέρος του στιχηρού είναι το τέλος του
– «το μέγα έλεος».
105
Συμπεράσματα
Οι θεομητορικές εορτές δεν διαμορφώθηκαν αμέσως στην πρώιμη εποχή του

Χριστιανισμού, παρ’ όλο που η τιμή που αποδιδόταν στην Υπεραγία Θεοτόκο ήταν
πολύ μεγάλη. Η αρχαϊκή εορτή της Θεοτόκου Μαρίας, ή λεγόμενη και «εορτή του
Καθίσματος» ήταν γενική εορτή της, που εμφανίστηκε περίπου το έτος , ενώ από
το  άρχισε ο εορτασμός της Κοιμήσεως.
Αυτή η Ιεροσολυμιτική παράδοση, μέχρι το Ζ΄ αιώνα διαδόθηκε σε όλη την
οικουμένη, όμως ιδιαίτερα εορταζόταν στην Κωνσταντινούπολη με μεγάλους
εορτασμούς, πομπές και εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια ολόκληρου του μήνα
Αυγούστου. Στην περίοδο αυτή δημιουργήθηκε μεγάλο υμνογραφικό υλικό από
πολλούς ποιητές της Εκκλησίας για την Θεοτόκο και συγκεκριμένα για την εορτή
αυτή.
Δίπλα στους ύμνους, στα κοντάκια, στους κανόνες και στα λοιπά
υμνογραφικά είδη, για την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου έχουν γραφτεί
δεκατρία ιδιόμελα στιχηρά που έχουν διασωθεί μέχρι της μέρες μας, ενώ υπάρχουν και
μαρτυρίες για μερικά άλλα που έχουν χαθεί ή εκπέσει από την χρήση. Από αυτά, πέντε
είναι επώνυμα και τα άλλα οκτώ ανώνυμα.
Αυτά τα στιχηρά έχουν πλούσιο θεολογικό υλικό, και καθώς διηγούνται την
ιστορία των γεγονότων που συνέβησαν κατά την Κοίμηση της Θεοτόκου, με έντεχνο
τρόπο, συνάμα και πολύ απλό, εξηγούν και ομολογούν τα δόγματα της πίστεώς μας,
τα οποία η Εκκλησία μας ανέκαθεν τηρούσε, χωρίς να αφήσουν χώρο για νεοτερισμούς
ή για λανθασμένες ερμηνείες των ορών, που οδηγούν στην αίρεση.
Ιδιόμελα ονομάζονται τα τροπάρια, τα οποία ψάλλονται με ιδιαίτερο μέλος,
χωρίς κάποιο ποιητικό ή μουσικό πρότυπο και χωρίς να γίνεται το ίδιο πρότυπο για
κάποιο άλλο προσόμοιο τροπάριο. Το είδος των ιδιομέλων στιχηρών εμφανίστηκε
στην Εκκλησία κατά τον Ζ΄ αιώνα, προβάλλοντας ένα καινούργιο τρόπο
δημιουργίας, κατά την οποία δίδεται περισσότερη ελευθερία στον ποιητή, ο οποίος
απαλλάσσεται από τους αυστηρούς κανόνες των μέτρων. Τα ιδιόμελα στιχηρά στην
πρώτη όψη φαίνονται σαν πεζός λόγος, όμως, η έκφρασή τους υπερβαίνει, επειδή το
ύφος του στοχεύει προς το ευχάριστο άκουσμα.
106
Τα ιδιόμελα στιχηρά παραδοσιακά ανήκουν στο βιβλίο λεγόμενο Στιχηράριο.
Το πρώτο Στιχηράριο εμφανίζεται κατά τον Ι΄ αιώνα και είναι γνωστό ως παλαιό
Στιχηράριο, αγνώστου/ων μελουργού/ών. Το παλαιό Στιχηράριο του ΙΕ΄ αιώνα κατά
τον ΙΖ΄ αιώνα καλλωπίστηκε από τον Χρυσάφη τον Νέο και λίγο αργότερα και από
τον Γερμανό Νέων Πατρών.
Από την σύγκριση ενός των ιδιομέλων της εορτής, το «Ἡ τῶν οὐρανῶν
ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα», είδαμε ότι τα δύο νεότερα Στιχηράρια ακολουθούν την
γραμμή και το μελωδικό θέμα του παλαιού, όμως σε πολλά σημεία εμπλουτίζουν την
μελωδία, καθώς και εμφανίζουν περισσότερες μεταβολές των ήχων. Μερικές θέσεις
των νεότερων Στιχηραρίων αποτελούν αυθεντικό μέλος των μελοποιών τους.
Οι μελοποιοί της μεταβυζαντινής περιόδου μελοποιίας ακολουθούν πιστά την
βυζαντινή παράδοση, και με απόλυτο σεβασμό, χωρίς νεοτερισμούς στα
καλλωπίσματά τους, διαμορφώνουν την εξέλιξη της εκκλησιαστικής τέχνης.
107
Παράρτημα
108
χφ. Ohrid 
109
χφ. Ohrid 
110
χφ. Διονυσίου 
111
χφ. Ξενοφώντος 
112
χφ. Σίμωνος Πέτρα 
113
χφ. Κουτλουμουσίου 
114
χφ. Duke Gr. 
115
χφ. Αγίου Παύλου 
116
χφ. Δοχειαρίου 
117
Η εξήγηση του Γερμανού, αυτόγραφο του Χουρμούζιο Χαρτοφύλακος
χφ. ΜΠΤ , φφv-r
118

Τα ιδιόμελα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Τα ιδιόμελα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ἡ τῶν οὐρανῶν ὑψηλοτέρα ὑπάρχουσα, καὶ τῶν Χερουβὶμ

ἐνδοξοτέρα, καὶ πάσης κτίσεως τιμιωτέρα· ἡ δι' ὑπερβάλλου

Ιεροδιακόνου Ανατολίου (Antonio) Lazeski

Τα ιδιόμελα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Θεοδώρου Στουδίτου, Διδασκαλία Χρονική (PG )

Ιωάννου Δαμασκηνού, Eἰς τὴν Κοίμησιν τῆς ὑπεραγίας Δεσποῖνης ἠμῶν

Νικηφόρου Καλλίστου Ξανθοπούλου, Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία (PG )

Μηναίον τοῦ Μαΐου. Κουτλουμουσιανός, Βαρθολομαίος, επιμ. Βενετία, .

Μηναίον τοῦ Αὐγούστου. Κουτλουμουσιανός, Βαρθολομαίος, επιμ. Βενετία, .

Μαρά, ιερεύς Μάρκος, επιμ. Τυπικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας τῆς

χφφ. Ohrid  και 

Αβούρης, Σπυρίδων Ν. «Ἰδιόμελον.» Στο Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία,

Βεργωτής, Γεώργιος. «Ἡ Θεομητορική λατρεία καί τά Ἀπόκρυφα.» Γρηγόριος

Βρακά, Χριστίνα Π. Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. (μεταπτυχιακή

Γεωργιάδης, Κωνσταντίνος Ιω. Πηγὲς καὶ Θεολογία τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου.

Ζησήδης, Παναγιώτης. Η Κοίμηση της Θεοτόκου στην Ορθόδοξη Παράδοση.

Χρήστου, Παναγιώτης. Ἑλληνικὴ Πατρολογία. Τόμ. Ε΄. Θεσσαλονίκη, .

Ψάχος, Κωνσταντίνος Α. Ἡ Παρασημαντικὴ τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς. β΄ έκδ.

Fabricius. Bibliotheca Graeca, sive notitia scriptorum veterum graecorum, edit

Jugie, Martin. «La fête de la Dormition et de l’Assomption de la S. Vierge en

Kenneth Willis Clark Collection of Greek Manuscripts. Duke University

Pétridès, Sophronios. «Anatolika.» Dans Dictionnaire d'archéologie Chrétienne

Shoemaker, Stephen J. Ancient Traditions of the Virgin Mary's Dormition and

Verhelﬆ, Stéphane. La liturgie de Jérusalem à l’époque byzantine: Genèse et

BHG – Bibliotheca Hagiographica Graeca

Οι Θεομητορικές εορτές δεν δημιουργήθηκαν αυτόματα, ούτε επιβλήθηκαν με

Η εορτή της Θεοτόκου Μαρίας

Η επικράτηση της εορτής της Κοιμήσεως

Ο αυτοκράτορας Μαρκιανός (-) έκτισε ένα ναό προς τιμή της

Η νηστεία της Κοιμήσεως και οι Παρακλήσεις

Η θεολογία των όρων

Με τις αλλαγές που παρουσιάζονται στην ιστορία της Κοιμήσεως της

Οι πηγές για την Κοίμηση της Θεοτόκου

Η ιστορία του τυπικού της εορτής

Τυπικά Ευεργέτιδος και Μεσσήνης

Τυπικό Αγίου Σάββα

Συνθέσεις οι οποίες περιέχονται στα έντυπα Μηναία

J ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ, ήχος δ΄ «Ποίοις εὐφημιῶν

J ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ, ήχος β΄ «Οἷκος

J ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΤΩΝ ΕΣΠΕΡΙΩΝ, ήχος α΄ «Ὢ τοῦ παραδόξου θαύματος»,

J ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ, ήχος α΄, ανωνύμου:

J ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΌΡΘΡΟΥ, ανωνύμου:

J ΥΠΑΚΟΗ, ήχος πλ. α΄, ανωνύμου:

J ΚΟΝΤΑΚΙΟ 68, Κοσμά, ήχος β΄ αυτόμελο:

ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, ήχος δ:

Σχετικά με αυτά, μνημονεύουμε και τους δύο Παρακλητικούς κανόνες, οι

ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ Β΄ ΛΑΣΚΑΡΕΩΣ 70, Μέγας παρακλητικός κανόνας, ήχος

ΤΟΥ ΘΕΟΣΤΗΡΙΚΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ ΄Η ΤΟΥ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΓΡΑΠΤΟΥ 71,

J ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΟ, ήχος γ΄, ανωνύμου:

J ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ, ήχος δ΄ «Ὡς γενναῖον ἐν Μάρτυσι», ανωνύμου:

Προοίμιον ἰδιόμελον: Τὴν ἐν πρεσβείαις ἀκοίμητον Θεοτόκον, καὶ

Κοσμά μοναχού, ωδή α΄

Δαμιανοῦ μοναχοῦ, ἦχος β΄, ωδή α΄

Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἦχος γ΄, ὠδὴ α΄

Κυπριανού μοναχού, ήχος δ΄, ωδή α΄

Κανόνες επίσης εγραψαν οι ποιητές: Ιωσήφ - «Ἄσωμεν», ήχος πλ.δ΄,

Ιδιόμελα ονομάζονται τα τροπάρια, τα οποία ψάλλονται με ιδιαίτερο

Η διαμόρφωση των ιδιομέλων

Αν κάνουμε μια λεπτομερέστερη επισκόπηση της εξελίξεως της υμνογραφίας,

Η δομή των ιδιομέλων

Τα ιδιόμελα παραδοσιακά ανήκουν στο βιβλίο λεγόμενο «Στιχηράριο», το

J Στιχηρά ιδιόμελα του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου·

J Στιχηρά αναστάσιμα και ανατολικά της Οκτωήχου·

J  αλφαβητικά στιχηρά της Οκτωήχου για τον Εσπερινό των Σαββάτων·