यव थापनाची मूलत वे

1997

Exported from Wikisource on १५ नो हबर, २०२२

1
यव थापनाची मूलत वे

2
श रां गणे कर

यं गिचत्रे

आर. के. ल मण

मराठी अनु वाद

प्रकाश आ मे डा

सं पादन साहा य

कृ णा करवार

िकशोर आरस

3
 रांगणे कर असोिशएटस्

मुं बई
रांगणे कर असोिशएटस्
३१, नीलांबर, ३७, जी. दे शमु ख माग, मुं बई ४०० ०२६

१९९७
© श रां गणे कर

पिहली आवृ ी
एिप्रल १९९७
दुसरी आवृ ी
ऑग ट १९९७
ितसरी आवृ ी

4
 फेब् वारी १९९८

प्रकाशक

श रां गणे कर
रां गणे कर असोिशएटस्
३१, नीलांबर
३७, जी. दे शमु ख माग
मुं बई ४०० ०२६

मुद ्रक
प्र. पु . भागवत
मौज िप्रंिटं ग यूरो
खटाववाडी, िगरगाव
मुं बई ४०० ००४

अपण

5
मा या प्रिश ण कायक् रमात
सहभागी झाले यांना...

यां या प्र नां या उ रांतन

ू

हे पु तक उदयास आले .
।। अनु क्रमिणका ||
  प्रारं भीचे श द नऊ
दोन श द आिण
  बारा
तीन आशा
यव थापन हणजे
१. १
काय
यव थापकाचा
२. ७
उदय
यव थापनातील
३. २१
पिरणामकारकता
सं घभावने ची
४. ३३
जोपासना
सं घ-उभार यातील
५. ४३
अडचणी
यव थापनातील
६. ५३
सम या
यव थापनातील
७. ६१
अिधकार
८. कामाची सोपवणूक ६७
यव थापनातील
९. ८१
प्रेरणा
१०. यव थापनातील ९३
6
 सु संवाद
११. िनणय-प्रिक् रया १०९
१२. िनगम-िनयोजन ११९
कामगार सं घटनांची
१३. १३१
हाताळणी
१४. पयवे कांचे यश १४३
सवो च तरावरील
१५. १५३
यव थापन
कायमू य आिण
१६. १६३
कायसं कृती
१७. मनु यबळ िवकास १७५
१८. ऐकू न घे याची कला १८७
मानिसक दडपणां शी
१९. १९५
सामना
यव थापन
२०. ने तृ वाची २०७
गु णवै िश ट े
महा यव थापकाची
२१. २१७
यशोगाथा
प्रारं भीचे श द

‘इन द वं डरलॅ ड ऑफ इं िडयन मॅ ने जस' या मा या पु तका या यशाने

या या पु ढील भागािवषयी काही सम या िनमाण झा या.
  वाभािवकपणे हो यासारखा मोह होता तो हणजे ‘िरटन टू वं डरलॅ ड'
हे पु तक िलिहणे . मात्र, ‘िबझने स इज िपपल' हे एकच पु तक वे गवे ग या
नावांनी बारा वे ळा िलिह याब ल मीनू तमजी या मा या िदवं गत
िमत्राची मी चां गली खरडपट् टी काढली अस यामु ळे मी काहीसा पे चात
सापडलो. मीनूने मा या बोल यावर प्रितटोला िदला होता, ‘‘िमत्रा, जे

7
 यव थापक पु तके वाचतात ना ते ती पु तके िवकत घे त नाहीत; आिण जे
यव थापक पु तके िवकत घे तात ते ती पु तके वाचत नाहीत. यामु ळे नवी
पु तके न हे तर न या नावांची पु तके प्रिस करणे आव यक आहे . ( काही
यव थापक मं डळी तर पु तके िवकतही घे त नाहीत आिण वाचतही नाहीत
आिण ही मं डळी ले खकांसाठी खरी सम या असतात )

  मा या दुस-या पु तकात, ‘मॅ ने जेिरअल इफे टीवने स' मी पं जाब कृषी

िव ापीठात िदले या लाला श्रीराम मृ ती या यानांचा अं तभाव आहे . हे
पु तक पं जाब िव ापीठाने प्रकािशत केले होते . हे पु तक चटकन िवकले
गे ले. पण पु नमु द्रण कर यात िव ापीठाची एक अडचण होती. छपाईचा
खच हा 'प्रकाशनासाठी या अथसं क पातून' ये त होता आिण िवक् रीची
र कम मात्र ‘सवसाधारण महसूल' या खा यात जमा होत होती. याचा
पिरणाम हणून जरी पु तक िवकले गे ले असले , तरीही पु नमु द्रणासाठी
िनधी उपल ध न हता.

  दर यान या काळात, मला मा या पिह या पु तकावर वाचकांकडून

प्रितिक् रया िमळत हो या. यव थापकीय सम यांचं मी केले लं िव ले षण
मह वपूण मानले गे ले होते , पण या सम यां वर काहीही ‘उपाय' िदले
नस याब ल एक तक् रार होती. जे हा ते पु तक िलिहले गे ले ते हा
मा याकडे फारसे सां ग यासारखे काही उपाय न हते . १९७९ सालापासून
जे हा मी पूणवे ळ प्रिश ण कायक् रम घे ऊ लागलो ते हा सहभागी होणारे
या सम यां वरील उपायां िवषयी आग्रह धरीत. मी सु चिवले या
उपाययोजनां वर पु कळ चचा होऊन पु ढे यां या विनिफती व िचत्रिफती
झा या-आिण सरते शेवटी यांचे हे पु तक तयार झाले .   एकाच
पु तकात सव यव थापकीय सम यांचा परामश घे णे कुणालाही श य नाही.
प्रिश ण कायक् रमात सहभागी होणा-यां या गु ं तागु ं ती या प्र नांना उ र
दे ताना मी एक उद ू शे र ऐकवायचो.

हम उम्र भर न दे सके जवाब

वो इक नजर म इतने सवालात कर गये ।

  (आयु यभरात मी उ रे दे ऊ शकलो नाही, इतके प्र न ितने एका

नजरे ने केले होते .)

8
   सव उपि थतांना लागू होतील, चालतील असे उपाय कुणीही सु चवू
शकणार नाही. मात्र, 'हे सगळं सै ां ितक आहे ,' ‘यासारखे आम या
सं घटने त काही चालणार नाही, '-यासारखी िवधाने काळजीपूवक तपासायला
हवीत कारण या पु तकात िदले ले उपाय अने क यव थापकांनी
पिरणामकारकरी या वापरले आहे त आिण यां या अनु भवांतन ू साकार झाले
आहे त.

  हे पु तक सव तरां वरील यव थापकांसाठी आहे - यव थापकीय

प्रिश णाथीपासून ते कायकारी सं चालकांपयं त. पण हे यां या विर ठ
अिधकारीमं डळींना उ े शन ू िलिहले ले नाही. प्रिश ण कायक् रमानं तर
वरचे वर ऐकू ये णारी एक प्रितिक् रया हणजे  : “कायक् रम छान होता-मा या
विर ठ अिधका-यांना या कायक् रमाला हजर राहायला हवे होते ." हणजे
यांना बदल हवा आहे तो 'उ च' तरां वर. बदल सव तरां वर आव यक आहे .
  िवचार कर याचे तीन प्रकार आहे त : काय घडायला हवं , काय घडे ल
आिण काय घडू शकेल. त व ानी मं डळी 'हवं ' वर ल किद्रत करतात;
'घडे ल'चा राजकारणी उपयोग करतात; यव थापकांनी 'शकेल' वर सगळा
भर ायला हवा. हे पु तक 'शकेल'वर सगळा भर दे ते. यव थापक यां या
सं घटने त काय क शकतील यािवषयी हे पु तक सां गते --यासाठी इतर
यव थापकांनी याप्रकार या सम या कशा सोडिव या याची उदाहरणे दे ते.
शे वटी, आपण आज याला यव थापन समजतो ते औ ोिगक जगतात
२०० वषां हनू अिधक वयाचे आहे --आिण भारतात तर १०० वषां हन ू अिधक
वयाचे आहे . यव थापकाला आज त ड ावी लागणारी कोणतीही
पिरि थती आदाम आिण इ हपासून पिह यांदाच उद्भवले ली नसते . अने क
यव थापकांनी या पिरि थतीला त ड िदले ले असे ल; बहुते क यव थापक
यातून कसे बसे पडले असतील, इतर काहींनी उ मरी या या पिरि थतीला
त ड िदले ले असे ल. सं कृतम ये हटले आहे याप्रमाणे  : ‘िस ानाम्
ल णम्, साधकानाम्.' हणजे जे इि छत थळी पोहोचले आहे त यांची
ल णे यांना इि छत थळी पोहोचायचे आहे यां यासाठी
मागदशकत वे आहे त.
  आप या विर ट अिधका-याने वतःला सु धारावे ही वै ि वक भावना
आहे . आप या विर ठ अिधका-याने करायला ह यात अशा सु धारणांची
प्र ये काकडे एक यादी असते . कालांतराने विर ठ अिधकारी सु धार याची
श यता असली तरीही ही सु धारणा खूप कमी आिण िध या चालीने होणे

9
 अटळ आहे . याचं कारण असं की विर ठ अिधकारी हे (तु लने ने) अिधक
यश वी झाले ले असतात. आिण यश एक वाईट िश क आहे . यश काही
करायचा एक माग िशकवते आिण इतर प्र ये क मागाला हटवादी िवरोध
करते . यव थापकाचे मूळ काम हे आव यकरी या वतः आ मपरी ण
क न वत:ला सु धारणे हे आहे . एक कवी हणतो याप्रमाणे  :

िमटा दे अपनी गफलत, िफर जगा अरबाब गफलत को,

उ ह सोने दे , पहले वाबसे बे दार तू हो जा।

  (आधी दुस-यां या ग धळाची िचं ता कर यापूवी वत: या ग धळाची

काळजी घे ,
  यांना झोपू दे , आिण तु या वत: या व नापासून सु टका िमळव.)
  जे हा मी एम.बी.ए.ला िशकवीत होतो ते हा शे वट या वषातील
िव ा यांसाठी या शे वट या ले चरला मला वारं वार या प्र नाचं उ र दे णं
भाग झालं होतं  : “सर, आ ही आता यव थापक होणार आहोत-आ हां ला
आम या यशासाठी तु ही काय ‘िटप्’ दे ता
  “पिहली ‘िटप्' हणजे िट स् मागू नका." मी उ र ायचो. “दुसरी
आिण शे वटची िटप हणजे तु ही एक वही ठे वा. या वहीत तु म या
अवतीभोवती चालले या चां ग या िकंवा वाईट यव थापनाची न द ठे वा.
उदाहरणाथ, जर इतरांसमोर विर ठ अिधका-याने जर हाताखाल या
य तीची प्रशं सा केली तर कृपया याची या वहीत न द करा आिण जर
एखादा विर ठ अिधकारी हाताखाल या य तीवर ओरडला िकंवा बरोबरीने
काम करणा या सहका याबरोबर भांडला तर याचीसु ा न द ठे वा. रात्री
झोप यापूवी ा न दी वाचा आिण यो य प्रसं गी तु ही वतः यातील
'चां गले िकंवा 'वाईट' यव थापन करता की काय ते तपासा. याने तु हां ला
गतकालीन गो टींचे अवलोकन क न आपण कोठे चु कलो याची समज
(प चातदृ टी) ये ईल. काही काळानं तर तु हां ला ‘म यदृ टी' प्रा त होईल–
प्र य कामात तु ही कसे , कोण या मागाने वाटचाल करीत आहात ते काम
करता करता समजे ल. सरते शेवटी तु हां ला 'दरू दृ टी' प्रा त होईल–सम या
आिण सं धी यांची अटकळ बां धन ू तु मची धोरणे ठरिव याची कुवत ये ईल.
यव थापनातील ही खरी िबकट बाब आहे ." In the World of Corporate
Managers ची पिहली आवृ ी प्रिस होताच या या मराठी पा तराची
मागणी ये ऊ लागली. प्रकाश आ मे डांनी पु ढाकार घे ऊन भाषांतरही केले .

10
 यानं तर मा या पिह या इं गर् जी पु तकाचे (In the Wonderland of Indian
Managers) सं पादक िकशोर आरस आिण यांचे िमत्र कृ णा करवार यांनी
मदत करायचे कबूल केले आिण ही मराठी आवृ ी मागी लागली.
  यव थापना या े तर् ात इं गर् जी िलखाणाचा धबधबा ये तो आहे -परं तु
मराठी िलखाण फारसे नाही. या पु तकामु ळे मराठी वाचकांची सोय होईल ही
एक आशा.
  इं गर् जी पु तका या दहा हजार प्रती वषभरा या आत िवक या
गे या. मराठी आवृ ीला तशाच त हे ची दाद िमळे ल ही दुसरी आशा.
  आिण यामु ळे प्रो सािहत होऊन मा या पिह या पु तकाची व इतर
िलखाणाची मराठी आवृ ी यथावकाश प्रिस होईल ही ितसरी आशा.

–श रां गणे कर

मुं बईगु ढी पाडवाएिप्रल ८, १९९७ दुस-या मराठी आवृ ीब ल

पिहली आवृ ी तीनच मिह यांत सं पली. ते हा वाचकांनी एक आशा तर

ताबडतोब पूण केली. आता उरले या दोन आशी के हा पूण होतात याची वाट
पाहत आहे .

---श रां गणे कर

मुं बईगु पौिणमाजु लै २०, १९९७ एक वष सं प याअगोदरच पु तकाची ितसरी

आवृ ी काढ याचा योग आला याब ल वाचकांना ध यवाद

–श रां गणे कर

मुं बईमहािशवरात्रीफेब् वारी २५, १९९८

यव थापन
हणजे काय

11
' यव थापक (मॅ ने जर)' आिण ' यव थापन (मॅ ने जमट)' ा श दांना अचानक
फार मह व प्रा त झाले आहे . मा या त णपणी ( हणजे कालपरवापयं त)
'अिधकारी (ऑफीसर)' हा श द मह वाचा वाटत होता. प्र ये क बु द्िधमान
त णाला अिधकारी हायचे होते –सरकारात, उ ोग े तर् ात, ल करात िकंवा
िनदान महापािलकेत तरी 'मॅ ने जर' या श दाचा सं बंध 'रे टॉरं टचा मॅ ने जर'
िकंवा 'सकशीचा मॅ ने जर' यां याशी जोडला जात होता.

12
   परं तु या श दाला आता प्रकाशवलय प्रा त झाले आहे . प्र ये क
त ण-त णीला यव थापक हायचे आहे ; आिण आता यव थापकीय
कारिकदीत प्रवे श कर यासाठी प्र ये क त ण-त णी धडपडत आहे . मागे
एकदा मी िद लीत असताना अशी अफवा ऐकली की ल करा या जनरलना
केवळ जनरल न हणता ‘जनरल मॅ ने जर' हटले जावे
  जरी लोक यव थापकीय े तर् ाकडे आकृ ट होत असले तरीही या
े तर् ात कोण या गो टींचा अं तभाव होतो याची यांना काही क पना नसते .
यव थापक मं डळीला काय िमळतं हे लोकांना ठाऊक असतं ; पण
यव थापनातील यां या योगदानाची मािहती नसते .
  यव थापकपदाव न िनवृ झाले या मा या अने क यव थापक
िमत्रांची तक् रार असते , “िनवृ ीनं तर मी पारदशक झालो आहे मी जर
रे वे टे शनवर िकंवा इतर एखा ा सावजिनक िठकाणी उभा असे न आिण
पूवी मा या हाताखाली काम केले ली य ती बाजूने जात असे ल तर ती मला
‘आरपार' पाहते ; मला च क ओळखतही नाही " दुसरीकडे माझे काही िमत्र
हणतात, “मा या हाताखाली काम केले ली य ती मला पािह यावर ‘सर,
कसे आहात तु ही ' अशी िवचारपूस कर यासाठी र ता ओलांडून ये तात.
  या कुणाला यव थापकीय पद हे समाजातील थानाचे आिण
प्रित ठे चे पद आहे . असे वाटते यांना आढळतं की यांनी यांची खु ची
सोडली की ते थान आिण ती प्रित ठा नाहीशी झाली आहे . मात्र कुणी
यव थापकपद हे जबाबदारीचे आिण योगदानाचे आहे असे समजतात यांनी
पद सोडले तरीही समाजात यांना मानाचे थान आिण प्रित ठा िमळत
राहते . जबाबदारी आिण योगदान ही यव थापनाची मह वाची अं गे आहे त.
समाजातील थान आिण प्रित ठा या जबाबदारी आिण योगदाना या
पडछाया आहे त.

  सा या भाषे त सां गायचे तर यव थापनाम ये तीन कायाचा समावे श

होतो.

  ० तु मची जबाबदारी काय आहे ओळखून या याशी तादा य पावणे .

  ० तु मची साधनसामग्री कोणती आहे ते ओळखणे ; आिण तु ही वतः
तु मची
  सवात मह वाची साधनसामग्री आहात हे जाणून घे णे.
  ० साधनसामग्रीिवषयी प्रयोग करणे .

13
 याचे सवो कृ ट उदाहरण हणजे तु म या घरातील गृ िहणी.
  प्र ये क त णी ल नानं तर ितची जबाबदारी ओळखून या
जबाबदारीशी वचनब होत असते . घराला घरपण दे णं ही ितची जबाबदारी
असते . घर ही एक केवळ बां धकाम केले ली वा तू असली तरी आप याला
मानिसक पाठबळ आिण प्रेमाची ऊब िमळते . तु ही दार वाजिवताच तु मचे
वागत होते . कोण करतं हे अथातच तु मची घरधनीण, तु मची गृ िहणी.
हणून तर सं कृतम ये वचन आहे ,
  “गृ हम् गृ िहणीहीनम् कांतारात् अितिर यते ।
  (गृ िहणीिशवाय घर हणजे जं गलाहन ू ही वाईट.)
ू
  गृ िहणी घरापासून काही िदवस जरी दर गे ली तर घर या वातावरणात
फरक जाणवतो. गृ िहणी ितची घराला घरपण दे याची ही जबाबदारी
ओळखून ित याजवळील साधनसामग्रीचा िवचार करते . बहुते क वे ळा नव-
याचे उ प न ही मु य साधनसामग्री असते . माझी खात्री आहे की बहुते क
सव नवरोबांनी यांचे उ प न िकती कमी आहे हे ऐकलं आहे . पण काळजीचं
कारण नाही-ित याकडे दुसरी एक साधनसामग्री आहे . ही साधनसामग्री
हणजे ती वतः. ही साधनसामग्री ती कशी वापरते ते पाहा. कमी उ प न
असो अगर भरपूर, घराचे घरपण घरातील उ प नावर अवलं बन ू अस याचं
तु हां ला कधी आढळलं य घरपण हे गृ िहणीवर अवलं बन ू असते . कमी
उ प न असले या घरात तु म या हाती चहाचा कप िदला जातो. तु ही एक
घोट घे ता न घे ता तोच दाराआडून गृ िहणीचा आवाज ऐकू ये तो, “आणखी
साखर हवी का " आिण साखरे िशवायही तु हां ला गोड वाटतं . भरपूर उ प न
असले या घरात न चु कता चहा ट् रेम ये ये तो. िकटलीत चहा असतो,
दु धदाणीम ये दध ू असतं , साखरदाणीम ये साखर असते , बरोबर चांदीचे
चमचे आिण िचनीमाती या चकचकीत कपब या असतात. वा काय फाइ ह
टार सि हस आहे पण हे सगळं काही एवढ ा थं डपणे ये तं की यापाठोपाठ
बील ये ईल की काय असे वाटते खरा पिरणाम अवलं बन ू असतो तो या
गृ िहणीवर; चहा या दजावर न हे
  याचप्रमाणे प्र ये क यव थापक याची जबाबदारी काय आहे ते
ओळखू शकतो. जर तु म या सं थे ने िकंवा तु म या विर ठ अिधका-याने
तु म या जबाबदारीची पु रे शी या या केली नसे ल तर यव थापकाला याची
वत:ची क पनाश ती वाप न, याची उद्िद टे िवकिसत क न, यां यावर
िव वासून राह याची सं धी असते . पदाबरोबरच या याकडे कमचारी,
िविवध प्रकारची साधने , यं तर् सामग्री यासारखी काही साधनसामग्री

14
 असते . या साधनसामग्रीला एक शि तमान व प दे यासाठी
यव थापकाला यात वत:ची थोडी भर टाकावी लागते ; प्रयोग करावे
लागतात. एका यश वी यव थापकाला या या यशाचे रह य िवचार यात
आले होते .
  “चां गले िनणय," तो हणाला.
  "तु ही चां गले िनणय कसे घे ता " यांना िवचार यात आले .
  "अनु भवातून." याने उ र िदले .
  “तु हां ला अनु भव कसा िमळाला "
  "वाईट िनणय घे यातून," याचं उ र होतं .
  साधनसामग्रीिवषयीचे प्रयोग करताना यव थापक काही चु का ज र
करतो. जर आ मपरी णातून तो या चु का जाणून घे त असे ल तर या चु काच
याचे अनु भव होऊ शकतात आिण याला यशाकडे ने ऊ शकतात.
  यामु ळे यव थापनाम ये यव थापकाची जाड कातडी असणे हे
फाय ाचे ठरते . जे हा तु मचा िनणय चु कीचा समजला जातो (चु कीने िकंवा
बरोबर) ते हा कोणीतरी तु म यावर ओरडतोच. याची अपे ा ठे वून ते सहन
करायला हवे . काही वे ळा मी हाताखाल या कमचा-याला या या बॉस या
केबीनमधून रागीट चयने ये ताना पाहतो. "काय झालं " मी िवचारतो.
“माझा बॉस ओरडला मा यावर." तो हणतो. “मी सं थे या भ यासाठी
पु ढाकार घे तला. मा या बॉसला ते आवडले नाही. आता मी कधीच पु ढाकार
घे णार नाही." मूख यव थापक दुस-या एका बाबतीत बॉस या केबीनम ये
खूप आरडाओरडा होत आहे . हाताखालचा कमचारी बाहे र ये तो. “काय
झालं " मी िवचारतो. “मा या िनणयावर माझा बॉस थोडासा अ व थ
झाला आहे ." तो हणतो. हा चां गला यव थापक तो चां गलं यश िमळवील.
  खरं तर ओरडणारा बॉस हा धोकादायक नसतो. ब-याचदा तो ओरडतो
आिण िवस न जातो. न ओरडणारा पण न द ठे वणारा बॉस धोकादायक
असतो. हा असा बॉस झाले या गो टी कधीच िवसरत नाही.
  माझा शे जारी ने हमी मोठा आरडाओरडा करीत असतो. मी या या
बायकोला एकदा िवचारलं , “तु या नव-याला झालं य तरी काय सारखा
ओरडत असतो तो."
  “ यात काय " ती हणाली, “माझा एक कुत्रा आहे तो भुं कतो आिण
नवरा आहे तो ओरडतो. या िदवशी तो ओरडत नाही या िदवशी मी
डॉ टरला बोलावते "

15
 ❋❋❋

प्रकरण २

यव थापकाचा उदय

आधु िनक उ ोगा या आरं भापासून यव थापकाची भूिमका कशी उ क् रांत

होत गे ली आहे हे आपण पाहू या.
  आधु िनक उ ोग हे १७५० या औ ोिगक क् रांतीचे फिलत आहे .
यापूवी या िपढ ांनी कंत्राटी सं बंधां वर आधािरत सरं जामी यव थापन
वीकारले होते . सरं जामी जमीनदार खं डकरी शे तक-यांना (कुळांना)
शे तजमीन कंत्राटावर दे त असत. खं डकरी शे तकरी नां गरणी आिण पे रणी
करीत असे आिण जमीनदाराबरोबर पीक (उ पादन) वाटू न घे त असे .

16
 याप्रकारे , औ ोिगक क् रां ितपूव काळात क या मालासाठी आिण याचे
िवकाऊ मालात पा तर कर यासाठी लागणा या मे हनता यासाठीचा पै सा
आगाऊ घे तला जाई. याबद यात कुशल कारागीर या यापा-याला
ठरािवक उ पादन ायचे कबूल करीत.
  सरं जामी यव थापनाला उ पादनासाठी वापरावया या सामानाचं
यव थापन कसे केले जाते िकंवा कामाची प्र य रचना आिण
अं मलबजावणी कशी होते याची काळजी नसायची.
  केवळ अं ितम उ पादन आिण याचा दजा यांचीच काय ती काळजी
असायची. क चा माल हा उ पादनखचाचा मोठा भाग अस याने क या
मालाचा काटे कोर वापर होणं िनि चत कर यापु रते च काय ते यापा-याचं
िनयं तर् ण असायचं .
  याप्रकारे , औ ोिगक क् रां ितपूव काळात कारागीर यांचं काम
कामगारां या तकशा त्राने ' करायचा ; 'कामा या तकशा त्राने ' न हे .
आजही हातमाग आिण कुिटरो ोग 'कामगारा या तकबु ीने ' चालतात.
हातमाग िवणकर क चा माल जमिवतो आिण वत: या क पने नुसार याचं
काम करतो. कामाची तो वत:म ये आिण या या कुटु ं िबयांम ये या या
िविश ट प तीने वाटणी करतो. कामा या

रचने चा िवणकरा या िवचार कर या या प तीशी मे ळ बसायला हवा

असतो. काय मते या आव यकते शी नाही.

कामगारा या तकशा त्राचा कालखंड

औ ोिगक क् रांतीनं तर या काळात सं घिटत उ ोगाचा उदय झाला.

याबरोबर पिरि थती एकदम बदलली. सं घिटत उ ोगात -
  ० कामगाराला काम 'िविश ट वे ळी' सु करणे आिण सं पिवणे भाग
असते .
  ० कामाची रचना अशी असते की प्र ये क कामगाराला याने या या
मोज या
  आवा यात करावयास ने मन ू िदले ली िविश ट कामे असतात. जे हा
  ‘सोपिवले ले काय बदलते ' ते हाच याला ने मनू िदले ली कामे बदलतात.

वेळेबाबतची व कामाबाबतची िश त

17
 काम पिरणामकारक हावे हणून सामु दाियक जबाबदारीवर यव थापन
आधािरत असते . यामु ळे वे ळेिवषयीची आिण ने मन ू िदले या
कामािवषयीची िश त आव यक ठरते . यव थापनात वे ळेिवषयीची िश त
आिण ने मन ू िदले या कामािवषयीची िश त समजून घे ऊन यांची यव था
करणे ही यव थापकांचे पिहले कत य ठरते .
  सु वातीला या िश तीची यव था करणे हे काही सोपे काम न हते .
'कामगारां या तकशा त्राची' सवय झाले ले कारागीर 'कामा या
तकशा त्रा'ने काम कर यािव बं ड करीत होते . काही वे ळा हा प्रितकार
तर शारीिरक व पाचा असायचा. अशावे ळी यव थापका या शौयाची
आिण कौश याची परी ा होत असे . आजही जे थे उ ोगाला पिह या
िपढी या कामगारां वर अवलं बन ू राहावे लागते ते थे हा असला प्रितकार
िदसून ये तो. पिह या िपढीचे कामगार हणजे यां या आईविडलांनी
कोण याही सं घिटत उ ोगात काम केले ले नाही. हा प्रितकार ब-याचदा
पु ढील प्रकारे य त होतो :
  अ) मोठ ा प्रमाणात अनु पि थती (३० ते ५० ट के), ब) मोठ ा
प्रमाणात नोकरी सोडून जाणे , क) ने मन ू िदले या कामा या िश तीिवषयी
िन काळजीपणाचे धोरण.
  पूवी 'भीती' या मा यमा ारे िश त लागू केली जात असे . दणकट
शरीरय टीचे यव थापक हातात दं डा घे ऊन कामावर दे खरे ख करीत असत.
अशा प तीने दो ही प्रकार या िश ती कामगारां या मनावर ठस या
गे या हो या.

कायप तीबाबतची िश त

‘वे ळेबाबतची िश त’ आिण ‘ने मन

ू िदले या कामाबाबतची िश त' यांची
यव था के यानं तर औ ोिगक यव थापनाला आणखी एक आ हान
वीकारणे भाग पडले , ते हणजे 'कायप तीिवषयीची िश त'. फ् रे िड्रक
टे लर, िगलब्रेथ, इ. मं डळी न या यव थापन िव ानाचे उद्गाते होते . यांनी
असे िनदशनास आणून िदले की केवळ वे ळेिवषयीची आिण ने मन ू िदले या
कामािवषयी या िश तीची यव था के याने उ पादकता वाढत नाही.
  यांना कामा या प तीिवषयी या िश तीचा आधार दे ऊन बळकटी
आणणे आव यक असते . यांनी हे ही दाखवून िदले की जर कामगाराला एका
िविश ट प तीने काम करायला लावलं तर कामगाराची उ पादकता

18
 नाट पूण रीतीने वाढते . या एका कामा या सवो कृ ट प तीने या
कामगाराची मे हनत कमी होऊन यांची दमछाक कमी होते . यामु ळे याची
उ पादकता वाढते .
  नवे यावसाियक- यांना काय मतात , कामा या प तीचे
अ यासक िकंवा औ ोिगक अिभयं ते अशी नावे िदली गे ली–मं डळींनी
प्र ये क कामाकिरता एक सवो कृ ट प त शोधून काढ याचे हाती घे तले .
  सवो कृ ट प ती या वापराने उ पादकता अने क पटीने वाढ याची
काही उदाहरणे दाखवून िदली. सवसाधारणपणे कामा या प तीत िश त
आण यामु ळे उ पादकता ५० ट यां हन ू वाढते हे यांनी दाखवून िदले .<vr>
  कामा या प ती या िश तीचे मह व वीकारले गे याने सं घिटत
उ ोग े तर् ात या िश तीचा वापर कर याची आव यकता िनमाण झाली. हे
सा य करणे वे ळेिवषयी या आिण ने मन ू िदले या कामा या िश तीपे ा
अिधक गु ं तागु ं तीचे होते .
  पिहली बाब हणजे , यो य या प तीने काम कर यासाठी कामगाराला
पु हा प्रिश ण दे णे भाग पडले . दुसरी बाब हणजे याने जु या प तीने
काम कर याकडे वळू नये हणून याला रोखावे लागले . हे केवळ दे खरे ख
ठे वून करता ये णे श य झाले नाही ; कारण यात प्र ये क कामगारावर ल
ठे वायला ; प्र ये की एक असा पयवे क (सु परवायझर) लागला असता.
औ ोिगक अिभयं यांनी मग यासाठी एक प ती सु चिवली.

कामगार पै सा कमािव यासाठी काम करतात या िवचारा या आधारावर

यांनी सु चिवले की जर याला याचे उ पादन वाढवून याची कमाई
वाढिव याची सं धी दलो- हणजे सवो कृ ट कामाची ती एक प त वाप न'–
तर कमीत कमी दे खरे ख ठे वून कामा या प ती या िश तीचा वापर करणे
श य होईल. यामु ळे औ ोिगक अिभयां ित्रकी तसे च प्रेरणादायक लाभ
यांना औ ोिगक यव थापनाचा मह वाचा घटक बनिवले . परं तु तसे पाह
गे यास प्र य ात मात्र ही क पना काही प्रमाणातच यश वी झाली.
सामािजक प्रेरणा

यावे ळी औ ोिगक अिभयं ते असे समजू लागले की यांना यव थापनाचे

आिण उ पादकते चे रह य समजले आहे याचवे ळी एका िवि त घटने ने
या या पे शाला हादरा बसला. ही घटना हणजे 'हॅ वथॉन प्रयोग.'
  कामा या सवो कृ ट प तीचा वापर के यानं तर औ ोिगक अिभयं ते

19
 कामकाजाची पिरि थती सु धार याचे माग शोधू लागले . यांनी या काही
बाबींचा िवचार केला, यांतील एक बाब होती ती हणजे उजे ड. यांना वाटले
की या उजे डात कामगारमं डळी यांना ने मन ू िदले ली कामे करतात या
उजे डाची तीव्रता जर वाढिवली तर याने उ पादकता वाढ याची श यता
आहे .
  अमे िरकेत या हॅ वथॉन ये थील जनरल इले ि ट् रक फॅ टरीम ये काही
कामगारांना प्र ये क कामाकिरता िनवडून एका खोलीत ठे व यात आले . ते थे
यांना काही िविश ट कामे ने मन ू दे यात आली. िनरी णात असे आढळले
की खोलीतील उजे डाची तीव्रता जसजशी वाढिवली, तसतशी
उ पादकतासु ा वाढली. या सकारा मक िनकालाने खूष झाले या या
औ ोिगक अिभयं यांनी मग िनिववादपणे िस करायचे ठरिवले की
उ पादकता ही उजे डा या तीव्रते शी थे ट जोडले ली असते . यांनी मग या
खोलीतील उजे ड कमी केला. आिण काय यांना प्रचं ड हादरा बसला.
कारण उजे ड कमी के यावर तर उ पादकता अिधक वाढली. हा काय प्रकार
आहे हे यांना अिजबात कळे ना. हा अद्भुत प्रकार प ट कर यासाठी मग
औ ोिगक मानसत ाला बोलािव यात आले . यावे ळी ल ात आलं की
वे ळेिवषयीची, ने मन
ू िदले या कामािवषयीची आिण कामा या
प तीिवषयीची िश त वत:हन ू काही उ पादकता ठरवीत नाहीत.
प्रेरणासु ा यात भूिमका बजािवते .
  सां ि यकी या िनयमानु सार, या प्रयोगात साधारणपणे सु ट ा
भागां या जु ळणी यं तर् णे तील सहजपणे िनवडले या या कामगारांची
उ पादकतापातळी ही या जु ळणी यं तर् णे तील सव कामगारां या
उ पादकतापातळी इतकीच असायला हवी होती. पण ये थे भुं या या बाबतीत
जो फरक असतो तो ये तो. िवमानचालन अिभयां ित्रकी या िनयमानु सार,
भुं या या शरीराचे वजन खूप अिधक असते . आिण या या पं खाचा िव तार
हा फारच कमी असतो. यामु ळे भुं गा उड यास समथ असू नये . पण या
भुं याला िवमानचालन अिभयां ित्रकीचे िनयम ठाऊक नसतात आिण हा
भुं गा मजे त उडत असतो. याप्रमाणे या कामगार मं डळीना सां ि यकीचे
िनयम माहीत न हते , आिण ते अिधकािधक उ पादन दे त रािहले . जरी या
कामगारांना सहज प तीने िनवडून एका वे ग या खोलीत ठे वले होते , यांची
क पना झाली की यव थापनाने यांना खास िनवडले आहे , आिण यामु ळे
यांना िनवडणा या यव थापनाचा यां यावरील िव वास साथ करायलाच
हवा असे यांना वाटले . यां या उ पादकता-वाढीमागील हे एक मह वाचे

20
 कारण होते . हे कामगार एक गट हणून काम क लाग याने यां यात
एकसं धते ची भावना िवकिसत झाली. यांपैकी एखादा कामगार
आजारपणामु ळे गै रहजर रािहला तर इतर कामगार अिधक काम क न
आजारी कामगारा या कामाची भरपाई करीत आिण उ पादनाची पातळी
खाली ये ऊ दे त नसत. खरं तर, 'सामािजक प्रेरणा' हा काही नवा शोध
न हता. अनादी काळापासून कामा या हे तिू वषयी जाण आिण जबाबदारीची
भावना यामु ळे उ पादनाचा दजा आिण प्रमाण वाढते याची लोकांना उ म
जाण होती. तोपयं त यव थापकां या सम या या ब हं शी यां ित्रक
व पा या हो या. यव थापकाला खालील बाबी ठरवून ा या लागत
असत :
  ० वे ळ
  ० ने मनू ायचे काम आिण
  ० कामाची सवो कृ ट प त.
  पण आता प्रेरणा िनमाण कर याची अवघड सम या उभी रािहली
आिण आजपावे तो यव थापक या सम ये शी झगडत आहे त. कामगार
सं घटना आिण आिथक िवकास यामु ळे भय आिण पै सा मह वाचे प्रेरक
रािहले ले नाहीत. जबाबदारी आिण सं घभावने चा दबाव यांची प्रेरकश ती
वाढत आहे .

संिक् रया संशोधन (ऑपरे श स िरसच) आिण संगणक (कॉ यूटर) यांचा
उदय

दुस-या महायु ानं तर यव थापकां या भूिमकेत आणखी एक मह वाचा

बदल झाला. तो सं िक् रया सं शोधन आिण सं गणका या आगमनामु ळे.
सं िक् रया सं शोधन हणून ओळखली जाणारी गिणती तं तर् े हणजे
यव थापकीय सम या सोडिव याचे आदश गिणती नमु ने होते . प्रारं भी,
सं िक् रया सं शोधन हे िव ालयीन सं शोधनापु रते च होते . एखा ा लहानशा
उ पादन-योजने साठी िकंवा िश लक साठ ा या िनयं तर् णा या सम ये साठी
केवढी तरी आकडे मोड करावी लागे . जलद आिण अचूक आकडे मोड कठीण
होती आिण यामु ळे या तं तर् ांचा उपयोग करणे सोपे न हते . पण एकदा
सं गणक आला आिण या सव गो टी श य झा या. उ पादन प्रिक् रये चे सु ा
वयं चालन झाले आिण एका वे ळी अशी क पना पसरली की सग या
उ पादकते या सम या सं प या आिण उ पादकता आता माणसावर

21
अवलं बन ू राहणार नाही. जर तु म याकडे यो य प्रकारचा सं गणक असे ल तर
मग काहीच सम या उरणार नाहीत.
  सं गणकां या सवशि तपात्रते ब ल काही मजे दार िक से प्रचिलत
होते . यात या एका िक यात एक माणूस फार काळजीत पडले ला -
म ा या बारम ये म पीत बसला होता. याचा िमत्र या याकडे आला
आिण हणाला, “तू इतका दु :खी का िदसतो आहे स "
  "मा या कंपनीने एक नवा सं गणक घे तला आहे . जे जे मी क शकतो
ते सं गणक मा यापे ा चां गलं करतो."
  “काही काळजी क नकोस." िमत्र हणाला, “आपली कामगार-
सं घटना बलवान आहे आिण यव थापनाशी आपलं अ◌ॅगर् ीमटही प कं
आहे . ते हा यव थापनाला तु ला दुसरं काम ावं लागे ल. यासाठी
प्रिश ण ावं लागे ल आिण या दर यान आिण नं तरही तु या पगाराला
तोिशस लागणार नाही. काळजी कर यासारखं खरोखरी काहीच नाही."
  “मी याब ल काळजी करत नाही." तो हणाला, “मी काळजी करतोय
कारण मी हे जे हा मा या बायकोला सां िगतलं ते हा ितने ही एक सं गणक
मागवला "
  सु दैवाने या सं गणकांची सवशि तमानते ची प्रितमा हळू हळू कमी होते
आहे आिण पूणतः वयं चिलत उ ोगांचा बागु लबु वा लु त झाला आहे .
ते हा आता आपण परत मानवी प्रेरणे या सम ये कडे आलो आहोत. न या
तं तर् ानाचा िवकाससु ा मानवी योगदानावर भर दे तो - कारण नविनमाणाचं
मह व वाढत आहे .

नविनमाण

जसजसा तं तर् ाना या बदलांचा जोर वाढला तसतसे हे प ट झाले की

एखा ा उ ोगाचे भिवत य हे उ पादकता िकंवा काय मता यांनी ठरत
नाही. काय मता न हे तर नविनमाण िनणायक मह वाचे ठरते . जी कंपनी
एखादे िविश ट उ पादन श य ितत या कमी िकंमतीला बनिवते तीच
भरघोस नफा िमळिवते असे न हे तर जी कंपनी नवे उ पादन आिण
प्रिक् रया सा य करते ती प्रचं ड नफा िमळिवते हे यानात आले .
  रसायने , पे ट्रोलज य रसायने , लाि टक, औषधे आिण
इले ट् रॉिन स यांसार या उ ोगात केवळ उ पादनातील, प्रिक् रये तील
आिण खरे दी-िवक् री या (माकिटं ग) तं तर् ातील नवीनता याने च िवक् री

22
 वाढते . एखा ा पारं पिरक औषधा या गोळीचे श य ितत या कमी
िकंमतीला उ पादन करणारी औषध कंपनी िदवाळखोरी या कड ावर
आढळे ल. मात्र, नवे औषध बनिवणारी कंपनी भरघोस नफा िमळवीत
अस याचे आढळे ल. डॉ टर मं डळीला पटवून सां गणारे िवक् रीचे नवे तं तर्
कंपनीला आिथक यश प्रा त क शकते .   इले ट् रॉिन स
उ पादनांम ये तर दररोजच सु धारणा होत आहे त. सहा वषांचं कायकारी
आयु यमान असले ला कॅल यु ले टर सहा मिह यातही कालबा ठर याची
श यता असते . अशा उ ोगांम ये , काय मते ारा उ पादन पिरपूण
कर यापे ा नावी यपूण उ पादने सादर करणे हे मह वाचे असते .
  याप्रकारे , आधु िनक उ ोगात नविनमाण हा यशा या
गु िक लीसारखा मह वाचा घटक झाला आहे . यातून प्र न उभा राहतो
की, नविनमाण वाढवायचे कसे याचे उ र ‘सजनशीलते साठी प्रेरणा' हे
आहे . सजनशीलता हणजे नविनमाण करायची मता.
  सं थे ची ने हमीची रीत असते ती हणजे िदले या सूचना काळजीपूवक
अगदी तं तोतं त पाळणा या लोकांना मोठ ा मोलाचे समजणे . असे लोक
िव वसनीय, काय म आिण बढतीसाठी यो य समजले जातात. जे कोणी
ने मनू िदले ली कामे कर यासाठी अपारं पिरक प ती वापरतात आिण जरी
यां या कामाचे िनकाल उ कृ ट असले तरीही यांना साधारणपणे
अिव वसनीय, यां वर िवसं बन ू राहता ये णार नाही असे समजले जाते .
याप्रकारे , सं थे या अनु पते ला, सं थे शी एक प हो याला अगदी
सजन म लोकांना असजन म कामांम ये ढकलले जाते .
  यव थापकांपुढे नवे आ हान आहे ते हणजे दडपण उलटवून
सजनशीलते ला आिण नविनमाणाला प्रो साहन दे णे. सजनशीलते साठी
प्रेरणा ही केवळ औ ोिगक उ पादकते साठीच न हे तर वै यि तक
समाधानासाठीही मह वाची असते .
  याप्रकारे यव थापकाची भूिमका खालील बाबींम ये िवकिसत झाली
आहे  :
  ० वे ळेिवषयी या िश तीची आिण ने मन ू िदले या कामािवषयी या
िश तीची अं मलबजावणी करणे .
  ० कामा या प ती या िश ती ारे काय मते ची अं मलबजावणी करणे .
  ० सं गणका या आधाराने काय मता सु धारणे .
  ० प्रेरणा आिण नविनमाण यां ारे मनु यबळा या सं भा य साम याला
चालना दे ऊन सु संघिटत व सु स ज क न कामाला लावणे .

23
 िन कष आिण िक् रयाशीलता

आपली भूिमका बजावीत असताना यव थापकाने हे जाणून घे तले च पािहजे

की तो कु ती िनकाली हो यासाठी धडपडणार आहे . आखाड ात उ या उ या
खडाखडी चालू ठे व याकिरता न हे . यव थापकाला हा फरक यव थापक
नसणा यांपासून वे गळा ठरिवतो. एकाच प्र नाला उ रे दे णा या दोन
यव थापकां या वे गवे ग या उ रां व न हा मु ा प ट होईल :

प्रकरण ३

यव थापनातील पिरणामकारकता

24
   “आगत (इनपूट्स - गु ं तवणूक) आपोआप उ पादन (आऊटपूट) दे त
नाहीत. पिरणामकारक उ पादनासाठी मनु यबळ, क चा माल आिण
यं तर् सामग्री यांची सु यो य जु ळणी करावी लागते ."

यव थापनाचा हे तू

पीटर डूकर हणतो याप्रमाणे  : “ यव थापन हा ने तृ व, िद दशन आिण

िनणय यांचा िक् रयाशील अवयव आहे . प्र ये क दे शात या प्र ये क
25
 सं घटने त यव थापकाला एकसारखीच पायाभूत कामे करावी लागतात.
यव थापनातून एखा ा कायाचाच िनदश होत नसून ती काय करणा या
लोकांचाही िनदश होतो. हणजे , यातून सामािजक थान आिण पदाचा दजा
तसे च िश त आिण अ यास-काय े तर् यांचाही िनदश होतो."
  साधारणपणे , यावसाियक उ ोगगृ हे वगळता इतर सं था यव थापक
िकंवा यव थापन यांची चचा करीत नाहीत. उदाहरणाथ, सरकारी अिभकरण
(एज सी) प्रशासक अिधका-यांबरोबर काय करतात; सं र ण खा यात
कमांडर असतात तरीही या सव सं घटनांम ये यव थापन हा मु य
आधारभूत असा भाग असतो - यव थापन हे अ यं त मह वाचे व
अ याव यक असे काय असते .

यव थापनाचे काय

यव थापन हे सव तरावर लागू होणारे त व असते . ते यि तगत नसते .

यव थापन खालील पायाभूत कामे करते  :
  ० ते या सं घटने चे यव थापन करते याला यो य िदशा दे ते.

२३
  ० सं घटने चं जीिवतकाय (िमशन) ठरिवते .

  ० उद्िद टे िनि चत क न साधनसामग्रीची रचना करते .

  ० कमीतकमी आगते (गु ं तवणूक-इनपूट्स) वाप न श य िततके अिधक
उ पादन िमळिवते .
  या आव यक कायांची रचना करताना बहुते क यव थापनांना काही
िविश ट अशा सामाियक सम यांना त ड ावे लागते  :

  ० कामगारांना उद्िद टप्रा तीकडे यावे लागते .

  ० उ पादकते साठी कामाची यवि थत रचना करावी लागते .
  ० सं घटने या सामािजक पिरणामांसाठी, आघातांसाठी जबाबदार राहावे
लागते .
  ० या आिथक िकंवा प्रशासकीय कामिगरीसाठी सं घटना अि त वात
आहे या या पिरणामांसाठी जबाबदार राहावे लागते .

26
   याप्रकारे , यव थापन हा सं घटने चा अवयव असतो ; आिण ही
सं घटना-उ ोग असो िकंवा सरकारी िवभाग- तो समाजाचा एक भाग असतो
आिण िविश ट सहभाग दे यासाठी आिण िविश ट काय कर यासाठी
अि त वात असतो. यव थापनाचा हा सहभाग या या अि त वाचं कारण
असतो ; तसे च याची काय ठरिवतो. हा सहभाग यव थापना या
अिधकाराचा आिण कायदे शीरपणाचा (वै धते चा) आधार असतो. यव थापक
हे िश तपालन क न काय करवून घे णारे आिण यव थापकीय काय करणारे
यावसाियक असतात.
  एखा ा सं घटने ची सु यो य जु ळणी घडवून आण यासाठी
यव थापकाला सहा यव थापकीय कामे करावी लागतात.

संघटनेचे जीिवतकाय

यव थापनाचे सवात पिहले काम हणजे सं घटने चे जीिवतकाय (िमशन)

ठरिवणे  : उ ोगासाठी असणा या आिण उ ोगाशी सं बंिधत नसणा या
सं घटना या जीिवतकाय िभ न असतात. सव उ ोगधं ांम ये आिथक
कामिगरी ही याचा तकसं गत उपप ी आिण हे तू असतो.
  उ ोगा या यव थापनाने या या प्र ये क कृती आिण िनणयाम ये
आिथक कामिगरीला अग्रक् रम ायलाच हवा. केवळ या
उ ोगसं घटने लाच न हे , तर समाजालासु ा याचा लाभ होतो. कारण
िश ण, आरो य, सं र ण, प्रशासन ही सव सामािजक कामे आिथक
कामिगरीतून होणा-या अितिर त उ प नावर अवलं बन ू असतात.
  सं घटने चं जीिवतकाय ठरिव यासाठी यव थापकाने सं घटने या
सं भा य साम या या दृ टीतून सं घटना काय सा य क शकते याचा िवचार
करावयालाच हवा. बदलले या पिरि थतीत सं घटने चे जीिवतकाय अजूनही
कायदे शीर, यो य आहे की नाही िकंवा यात काही फेरबदल करावयास हवे त
की काय हे तपास यासाठी सं घटने या जीिवतकायाचा वे ळोवे ळी आढावा
यायला हवा. अ यथा आपण समाजाशी सु संबंिधत नसले या व तूचे
उ पादन करीत अस याचं यव थापनाला आढळू न ये ईल.
  प्र ये क सं घटने ने वत:साठी आिथक असले ले आिण आिथक नसले ले
जीिवतकाय अगदी प टपणे िनि चत करायलाच हवे . िश णसं था,
इि पतळे , सरकारी िवभाग यांसार या अवािण य (धं देवाईक नसणा या)
सं घटनांसाठी धं देवाईक नसणारी अवािण य जीिवतकाय मह वाची

27
 असतात.
  सं घटने ने याचं उ पादन जर ने हमी नजरे समोर ठे वलं नाही तर सं घटना
हे जीिवतकाय हरवून बस याची श यता असते . हे काही सोपे नाही.
इि पतळाचे उ पादन काय असते णावरील उपचार - ते ही अशा णावर
याला इि पतळातून लवकरच परत जायचं असतं आिण पु हा याला ितथं
कधीच यावं लागणार नाही अशी जो आशा बाळगतो. हणून,
इि पतळातील प्र ये क गो टीचा णाला श य तो सवो म उपचारसे वा
दे यावर भर असायलाच हवा. आिण हे च तर इि पतळाचं जीिवतकाय आहे .
  इथे इतर सव बाबतीतली काय मता दु यम असते . काय मता जोवर
णावरील उपचारात सहयोग दे ते तोवर फ त मह वाची असते .
याबाबतीत एका स लागाराचा िवनोद सां िगतला जातो तो असा : याने
एका इि पतळा या कायप तीचा अ यास तर केलाच पण या इि पतळाची
उ पादकता वाढिव यासाठी एक अहवालही सादर केला. या अहवालाची
यश वीरी या अं मलबजावणीही कर यात आली. तो हणाला, "इि पतळाची
उ पादकता इतकी काही वाढली की अ यापे ाही कमी कमचारी असूनही ते
इि पतळ दुपटीपे ाही जा त मृ यु दाखले दे ऊ लागले ."

कामांची अिधक उ पादकता

कठोर मे हनत हणजे उ पादक काम असे असे लच असे न हे . 'गाडन ऑफ दी

प्रॉफेट' या खलील िजब्रान या पु तकात याने 'श्र े ने अगदी ओतप्रोत
भरले या पण धमा या बाबतीत िरका या' असले या एका दे शािवषयी
िलिहले आहे . याचप्रमाणे , एखादी सं घटना िविवध कामांनी भरग च
भरले ली असू शकते ; पण प्र य कायिस ीबाबत मात्र िरकामी असू
शकते .
  उदाहरणाथ, भिव य िनवाह िनधी (प्रॉि हडं ट फंड) किमशनरां या
कायालयाला एखा ा िनवृ य तीला याचे दे य असले ले पै से ायला तीन
वष लागतात. कारण यांनी यां याकडील मािहतीनु सार केले ला िहशे ब
आिण या य ती या कंपनीने केले ला िहशे ब यां यात मे ळ न बसता दोन
पयांचा फरक रािहले ला असतो. ती िनवृ य ती कमी र कम
वीकारायला इ छुक असते ; पण भिव य िनवाहिनधी किमशनरां या
कायालयाला वाटतं की सरकार कमी िकंवा अिधक र कम दे ऊ शकत नाही,
आिण हणून सं पण ू र कम रोखून धरली जाते .

28
   ये थे भिव य िनवाह िनधी सं घटने चे जीिवतकायावर दुल झाले आहे .
भिव य िनवाह िनधीने िनवृ य ती या भिव याची काळजी यावी अशी
अपे ा असते . एखादी य ती िनवृ होते ते हा िनरोप-समारं भ असतो. जर
भिव य िनवाह िनधी कायालयाने यावे ळी जर या य तीला ८० ट के
र कमे चा धनादे श िदला तर या कायालयाचे जीिवतकाय पूण होईल.
उरले ले २० ट के र कम सव िहशे बाचे काम पूण झा यावर दे ता ये ईल.
  अने कदा लोक असं बोलतात की सरकारी कायालयांतील, सावजिनक
े तर् ातील िकंवा महापािलका े तर् ातील कमचारी काम करीत नाहीत, हे
खरं नाही. रिववार ध न कुठ याही िदवशी ते सं याकाळी सात
वाजे पयं तदे खील काम करताना तु हां ला िदसतील. ये थे खरा प्र न आहे तो
हा की, ते केवळ कठोर मे हनत करतात की उ पादक काम करतात उ पादक
कामाने सं घटने या जीिवतकायाम ये सहभाग ायला हवा आिण असे
करवून घे णे हे यव थापकाचे एक मह वाचे काम आहे .

येयप्रा तीची जाणीव

अ यं त गु ं तागु ं तीचे तं तर् ान वापरणा या सं घटने त कामगाराला सं घटने या

उ पादनाशी वत:चा सं बंध जोडणे अवघड जाते . पिहली बाब हणजे , कपडा
िकंवा औषधे या अं ितम उ पादनांचा जसा या या जीवनाशी थे ट सं बंध असू
शकतो तसा सं बंध पे ट्रोलज य रसायने िकंवा लाि टक या क या
माला या कारखा यातील अं ितम उ पादनाचा नसतो.
  दुसरी बाब हणजे , उ पादनाची सं पण ू प्रिक् रया गु ं तागु ं तीचे िविवध
पाइप जोडले या मोठमोठ ा टा यांम ये होत अस याची श यता असते
आिण या उ पादनाम ये याचा काय सहभाग आहे हे तो पाहू शकत नाही.
या उलट कापडिगरणीत िवणकर या या कामाचा पिरणाम पाहू शकतो.
पे ट्रोलज य उ पादनां या कारखा यात कामगार काही यं तर् सामग्रीवर
ल ठे वतो, काही बटने दाबतो, िकंवा काही हा हस् िफरवीत असतो.
याप्रकारे , या कामगाराला या प्रिक् रये शी िकंवा उ पादनाशी असले या
वत: या सं बंधाची जाणीव नसते .
  उ पादनाशी वत:चा सं बंध ओळखता ये णे ही मह वाची आव यक
बाब असते . अखे र होणारे उ पादन कामगाराला याचे वे तन दे ते. यामु ळे
कामगारा या उ पादनाशी याचा वत:चा सं बंध जोडणं आिण ते उ पादन

29
 कर यातून ये यप्रा ती के याची कामगाराला जाणीव होऊ दे णं हे
यव थापकाचं कत य आहे .

काम आिण कामगार यां या तकशा त्राचा मेळ

यव थापकाचे चौथे काम हणजे , कामा या तकशा त्राचा कामगारा या

तकशा त्राशी मे ळ घालणे हे होय. प्र ये क तं तर् ानाचे वत:चे असे
‘कामाचे तकशा त्र' असते ; हणजे , वे ळे या सं दभात कामाची रचना,
कामाचे थळ आिण काम जे थे करायचे ते थील पिरि थती या बाबी. जर
आपण एखा ा रसायनाचे अखं ड प्रिक् रये ने उ पादन करीत असलो तर
कारखाना चोवीस तास, वषभर न थांबता अखं ड चालू ठे वावा लागे ल. हे
झालं कामाचं तकशा त्र. यानु सार कामगारांनी रात्री दहा ते सकाळी सहा
वाजे पयं त काम करायची आव यकता असते - िदवाळी, ईद, वातं यिदन,
िख्रसमस यािदवशीसु ा
  ही आव यकता कामगारा या तकशा त्रािव आहे . कामगाराला
या या लहानपणापासून िशकिव यात आले लं असतं की याने रात्री दहा
ते सकाळी सहा वाजे पयं त झोप यायला हवी, कुटु ं ब आिण िमत्र यांबरोबर
सण साजरे करायला हवे त. कामाचे तकशा त्र आिण कामगाराचे तकशा त्र
यां यातील िवसं गतीचा समे ट घडवून आणणे आिण तं तर् ानाला सयु ि तक
आिण कामगाराला मा य अशी कामाची प त िवकिसत करणे हे
यव थापकाचे काम आहे .

मालका या तकशा त्राचे समाधान

यव थापकाचे पाचवे काम हणजे , मालका या तकशा त्राचे समाधान

करणे . मालकाचे तकशा त्र हणजे उ ोगातून मालका या असले या
अपे ा. या अपे ा प्रमाणाबाहे र वाढणार नाहीत हे यव थापकाने िनि चत
करायलाच हवं . याचवे ळी, यव थापकाने मालकांना आव यक िततके
समाधानी ठे वायला हवं आिण यांची मं जुरी िमळवायला हवी. अ यथा
उ म कामिगरी बजावूनही यांना भागधारकां या असं तोषाला सामोरे जावे
लागे ल.

सामािजक पिरणाम

30
सहावे आिण शे वटचे (पण यूनतम खिचतच न हे ) असे यव थापकाचे काम
हणजे सं घटने या सामािजक पिरणामाचे यव थापन करणे . या सं घटना
  ० मोठ ा प्रमाणात लोकां या नजरे त असतात,   ० पयावरणावर
मह वाचा पिरणाम वा आघात करतात,   ० समाजा या अपे ा
वाढिवतात,

  अशा मोठ ा सं घटनांसाठी हे िवशे षक न मह वाचे असते .

  कोणतीही सं घटना वत:पु रती अि त वात नसते िकंवा वत:च
वत:चा अं ितम हे तू नसते . प्र ये क सं घटना हा समाजाचा एक घटक असतो
आिण समाजासाठी अि त वात असते .
  एखादा उ ोग कामगारांना आिण यव थापकांना नोक-या दे याहन ू
िकंवा भागधारकांना लाभां श दे याहन ू ग्राहकांना उ पािदत माल आिण
से वा यां या पु रवठा करीत असतो. डॉ टर आिण पिरचािरका यां या गरजा
इि पतळ भागवीत नाही तर णां या गरजा भागिवते ; शाळा ही
िव ा यांसाठी अि त वात असते , िश कांसाठी न हे . ल कर हे दे शा या
र णासाठी असते ; सै िनक आिण अिधका-यांसाठी न हे . यव थापकाने हे
िवसरणे हणजे चु कीचे यव थापन करणे आहे .
  आिथक माल आिण से वा यांसार या जीवना या पिरमाणां िवषयी िचं ता
कर याबरोबरच यव थापनाने जीवना या दजािवषयीही हणजे आधु िनक
माणूस आिण आधु िनक समाज यां या भौितक, मानवी आिण सामािजक
पिरि थतीिवषयीही िचं ता करायला हवी.

पिरणामकारकते ची पातळी

सं घटने या सामािजक पिरणामांचे, आघाताचे यव थापन करणे हे

यव थापकाचे सवात गु ं तागु ं तीचे काम असते . हे यव थापका या
सं घटने या एकू ण पिरणामकारकते या दृ टीतून िवचार कर या या
साम यावर अवलं बन ू असते . तीन पात यां वर सं घटने या
पिरणामकारकते ची पारख करता ये ते :
  • ती उ पादक आहे - हणजे , या व तू आिण से वां या उ पादनासाठी
ती सं घटना आहे यांचे उ पादन कर यास समथ आहे .
  • ती काय म आहे - कमीतकमी साधनसामग्री, िवशे षतः दुिमळ
साधनसामग्री, वाप न सं घटना व तू आिण से वा यांचं उ पादन करते .
  • कायकुशलता, श्रे ठ व यासाठी ितचा लौिकक आहे - लोकांम ये
31
 या सं घटने ची अशी प्रितमा असते की या सं घटने ची उ पादने आिण से वा
या उ च दजा या असतात आिण सं घटने चं यव थापन हे अं तगत आिण
बा जबाबदारीिवषयी जाग क आहे .

लौिककप्रा त यव थापन

प्र ये क सं घटने ला लौिककप्रा त असावे से वाटते . मात्र, उ पादकता आिण

काय मता या बाबी चां गला लौिकक िमळ यासाठी आव यक आहे त.
खिनज ते लाचे उद्भवले ले सं कट आिण स याची पाणी आिण वीजटं चाई
यांनी ठामपणे हे दाखवून िदलं आहे की दुिमळ साधनसं प ी वाया
घालिव याची िकंमत एखा ा िविश ट घटकालाच न हे तर दे शा या एकू ण
अथ यव थे ला मोजावी लागते .
  सं घटना उ पादक आिण काय म आहे असा लौिकक िमळिव यासाठी
सं घटने ला सहा िहतसं बंधीयांचे समाधान करणे आव यक आहे .
  िहतसं बंधी         कशामु ळे समाधान
  ग्राहक           -उ पादन
  कमचारी         -कामाची ि थती आिण वे तन
  गु ं तवणूकदार       -आिथक कामिगरी
  पु रवठा करणारे (स लायर)   -सं घटने शी असले ले यावहािरक सं बंध
  सरकार         -दे शा या अथ यव थे त आिण
              ये यधोरणांना होणारा सहभाग
  समाज         - क याणकारी मदत

िहतसं बंधीयां या तां ित्रक गरजा काय म आिण उ पादक सं घटना

भागवील, जर ती सं घटना-
  • ग्राहकाला उ च दजाची उ पादने आिण से वा दे ईल.
  • सरकारला िनयिमतपणे कर दे ईल.   ० समाजाला नोक-या दे ईल.
  ० कामगारांना चां गुलपणाची वागणूक आिण चां गले वे तन दे ईल.
  ० गु ं तवणूकदाराला या या गु ं तवणु कीवर यो य लाभां श दे ईल.

  सं घटने या तां ित्रक कामिगरीला राजकीय कामिगरीची हणजे ित या

प्रितमे ची जोड िमळायलाच हवी. केवळ उ पादना या उ च दजाने
ग्राहकांचे समाधान होते असे न हे . काही दशकांपव
ू ी िवजे चे ब ब एकाच
कारखा यात तयार हायचे आिण वे गवे ग या उ पादन-नावांनी िवकले

32
जायचे . या ब बवर अग्रग य उ पादन-नावांचा िश का असायचा यांची
िवक् री इतरांपे ा जा त हायची.
  यामु ळे, जर तां ित्रक कामिगरीचा लोकांपुढे मांड यासाठी जर
राजकारणाचा वापर केला नाही आिण िहतसं बंधींवर प्रभाव पाडला नाही
तर सं घटने ला चां गला लौिकक िमळिवणे श य होणार नाही.

यव थापकीय कौश य

पिरणामकारकते या खात्रीसाठी दोन प्रकारची कौश ये आव यक

असतात.
  ० कायरत कौश य : यव थापकाला आप या काय े तर् ात काम
कर याकिरता आव यक या तं तर् ांचा वापर ठाऊक असायला हवा.
िवक् री यव थापकाला िवक् रयकौश य माहीत असले पािहजे आिण
उ पादन यव थापकाला यं तर् सामग्रीचा वापर कसा, कधी करायचा याची
मािहती हवी.
  ० यि तिवषयक कौश य : जनसं पक साधता ये णे ज रीचे . बहुतां श
यव थापक सोपानब रीतीने काम करतात; यांत विर ठ अिधकारी, सहकारी
आिण दु यम से वकवग ये तो. अने कांना सं घटने बाहे र सं पक राखावा लागतो.
सं बंिधत य तींशी ते कसा सं पक साधतात यावर यां या कामाची
पिरणामकारकता ठरते .

यव थापकीय क् रांितदशीदृ टी
ने हमी वापर या जाणा-या "Supervision" या श दाची "Super" आिण
"Vision" अशी फोड करणे श य आहे . खरं तर आव यक आहे ते हे , की
Supervisionचा खरा अथ हणजे , यव थापकाने घे तले या िविवध
िनणयांची अ पकालीन आिण दीघकालीन पिरणामकारकता समजून घे ऊन
अिधक दरू दृ टीचा वापर करणे .
यव थापकीय कायप्रेरणा

यव थापकाची वत:ची कायप्रेरणा ही यव थापकीय

पिरणामकारकते साठी कायकारक अथवा अकायकारक ठ शकते .
  कायिस ीसाठी कायप्रेरणा : यव थापक या या प्र ये क
प्रय नासाठी ता काळ आिण वा तव व पाचा लाभ िमळावा अशी इ छा
ठे व याची श यता असते . उ च कायिस ीची प्रेरणा जीवनात

33
 िनराशादायक ठ शकते .
  अिधकारासाठी कायप्रेरणा : खूप लोकां वर प्रभाव पाड याची इ छा
यात असते . अिधकारप्रा तीसाठी उ चकायप्रेरणे चे समाधान कर याची
सं धी जी सं घटना दे ते याचे यव थापकीय पिरणामकारकते ला साहा य
होते . यामु ळे चां गले यव थापक आकिषत होतात.
  सं ल न कायप्रेरणा : यात लोकिप्रय हायची इ छा असते . मात्र हे
यव थापकीय कामाशी सं बंिधत नस यामु ळे कायनाशी ठ शकते .
लोकिप्रयते ची आस ठे वणा या यव थापकांना इ ट िनणय घे णे अवघड
जाते . डुकर हणतो याप्रमाणे , “ यव थापन ही काही लोकिप्रयते ची पधा
नाही ; आिण चां गले िनणय हे काही जयघोष कर याकिरता घे तले जात
नाहीत.
  यव थे ची कायप्रेरणा : यात िनयम आिण कायप तीनु सार काम
कर या या इ छे ने सं घटने या नीती ये यासाठी आिण यव थापकीय
पिरणामकारकते साठी आव यक असले ली या यपणाची, प्रामािणकपणाची
भावना खात्रीपूवक िनमाण होते . हे िवशे ष क न मोठ ा सं घटनां या
बाबतीत खरे असते .

िन कष

यव थापकीय पिरणामकारकता खालील बाबींवर अवलं बन ू असते  :

  ० सं घटने चे जीिवतकाय समजून घे यावर,
  ० जीिवतकायासाठी उ पादक काम कर यावर,
  ० कामगारांना कायिस प्रवण कर यावर,
  ० कामाचे तकशा त्र आिण कामगारांचे तकशा त्र यांचा मे ळ
घाल यावर,
  ० मालकां या तकशा त्राचे समाधान कर यावर,
  ० सं घटने या सामािजक पिरणामांचे, आघातांचे यव थापन कर यावर.

या कामात पु ढील बाबींचा अं तभाव होतो :

प्रकरण ४

34
 संघभावनेची जोपासना

“जर वा वृं द एकसाथ सु रावटीत चालायचा असे ल तर सव वा वृं दातील

सव वादक मं डळीम ये वा वृं द यश वी कर यासाठीची प्रेरणा असायलाच

35
हवी. याचप्रमाणे , सं घटना पिरणामकारक हायला यां या घटकांना एकत्र
काम कर याची प्रेरणा हवी."
  हाताखाल या माणसांसह सं घटना पिरणामकारक कर यासाठी सं घ
उभारणे हे काही एका वे ळेचं काम न हे . हा सतत चालणारा प्रयास असतो.
सं घटने ची पिरणामकारकता कशी पारखायची ही सम या आहे . लाभदायकता
िकंवा िवक् रीवाढ यांसारखे िनदशक ने हमीच िव वसनीय अस याची श यता
नसते . एखादी प्रभावी पिरणामकारक सं घटना ओळख यासाठी
यव थापकाने या या सं घात चार अ याव यक मह वा या वै िश ट ांचा
शोध यायलाच हवा :
  १. वकत याची जाणीव,
  २. जाग कता,
  ३. हाताखालील य तींिवषयी वाटणारी िचं ता,
  ४. एकित्रतपणे काम पार पाड याची इ छा.

हे तिू वषयक जाणीव

अ यं त पिरणामकारक सं घटने त आप याकडून काय अपे ा आहे त याची

जवळ जवळ प्र ये काला जाणीव असते . अपे ा मोठ ा अस याने
अपे ापूतीसाठी थोडीशी ओढाताण करायची आव यकता असते . हे
करायची स ानु कारी प त असे ल ( हणजे विर ठ अिधकारी अपे ा ठरवून
सां गत असे ल) िकंवा लोकशाही प तीची (प्र य काम करणा-या गटाने
ठरिवले ली) असे ल; पण यात वकत याची यापक जाण सा य झाले ली
असते .
  दुसरीकडे , पिरणामकारक नसले या सं घटने म ये लोकांची वकत याची
जाणीव हरव यासारखी वाटते आिण ते 'वाहवत' चाल याची क पना क न
दे तात. यांना बदलत राहणारी नै िमि क कामे िद यामु ळे ग धळ यागत
होते आिण कायिस ी फार कमी होते . काही वे ळा, ‘सहभाग' वाढिव यासाठी
सभा घे त या जातात; पण या सभांचा शे वट मह वाचे अ याव यक िनणय
पु ढे ढकल याने होतो.
  रोज सकाळी कामावर जा यासाठी कुठ या गो टी प्रवृ करतात
याचा िवचार केला तर वकत याची जाणीव समजणे श य आहे . एका
प्रकारात, एक माणूस सकाळी आळसामु ळे ऑफीसला दांडी मारायचा
िवचार करतो, पण नं तर पु हा िवचार करतो, "मी यापूवीच खूप नै िमि क

36
 रजा (कॅ यु अल ली ह) घे त या आहे त. मी आज कामावर जाऊन एक
नै िमि क रजा वाचिवणे हे उ म. मला पु ढे काही रजा यावी लाग याची
श यता आहे ." दुस-या प्रकारात, दुसरा माणूस सकाळी उठतो आिण
याला ताप आ यासारखं वाटतं . याची रजा भरपूर िश लक आहे . पण
तरीही याला वाटतं की याने आज ऑफीसला जायलाच हवं ; कारण याला
खूप मह वाचं काम आहे . बायको ऑफीसला जाऊ दे णार नाही हणून
आप याला ताप आ यासारखं वाटतं य हे तो बायकोपासून लपिवतो.
प टच आहे की या माणसाला वकत यािवषयी जाणीव आहे .
  वकत याची जाणीव ही सं घटने मधील य ती या थानाशी सं बंिधत
नसते . एखा ा सं घटने त अगदी चे अरमनलासु ा वकत यािवषयी जाणीव
नस याची श यता असते आिण ऑफीस या कामाऐवजी ते गो फ
खे ळ याला अग्रक् रम दे याची श यता असते . दुसरीकडे , एखा ा सा या
कामगारालाही वकत यािवषयी जाणीव असू शकते . कामगारां या तरावर
अशी वकत यािवषयी जाणीव मी वतः पािहले ली आहे .
  िव ु तिनिमती उपकरणे बनिवणा या एका कारखा याला मी भे ट दे त
होतो. याचवे ळी कारखा याची उ पादन मता दु पट कर याचा प्र ताव
मं जरू कर यात आला होता आिण प्र ये क जण अगदी खु षीत होता.
महा यव थापक तर िव तारािवषयी बोलत होते च, उ पादन- यव थापक
बोलत होते , आिण उ पादन पयवे क (प्रॉड शन सु परवायझर) यािवषयी
बोलत होते . शे वटी आ ही जे हा कारखा याम ये पोहोचलो ते हा एक ले थ
मशीन चालिवणारा कामगारही यािवषयी बोलायला लागला. मी या
कामगाराला िवचारलं , “या िव तारासं बंधी तू एवढा का उ साही आहे स
यव थापक आिण पयवे कांचा उ साह मी समजू शकतो. यांना बढती
िमळ याची श यता आहे . तु या बाबतीत हणायचे तर तु याभोवती
चालणा-या या दहा ले थ मशी सची सं या वाढून ती वीस होईल. याचा अथ
हणजे विनप्रदषू णात वाढ "
  “तु हां ला खरी पिरि थती कळले ली नाही." तो कामगार मला
हणाला, “आ ही भारतात या गावां या िव ु तीकरणाम ये गु ं तलो आहोत.
उ पादन मता दु पट झा याने िव ु तीकरणाचा वे गही दु पट होईल. मी
या गावातून आलो आहे ते थे अव या तीन वषांपव ू ी वीज आली आहे आिण
ते थील लोकां या जीवना या, राहणीमाना या दजाम ये कसे बदल झाले त
ते मी पािहले आहे त. हे बदल कारखा या या िव तारामु ळे िकतीतरी गावे
उजळू न टाकता ये तील."

37
   या कामगारा या वकत यािवषयीची जाणीव काय असे ल याची तु ही
क पना क शकता. हा तो कामगार आहे याला ताप आ यागत वाटलं
तरीही तो कामावर जायचा प्रय न करील.
  मोठ ा सं घटनांम ये , प्र ये काला यि तश: वकत यािवषयीची
जाणीव क न दे णे हे अश य असते . परं तु सं घटने म ये काम करणा-या
य तीपै की िकती प्रमाणात य तींना वकत यािवषयीची उ म अशी
जाण आहे यावर सं घटने ची पिरणामकारकता अवलं बन ू असते . पिरणामकारक
नसणा या सं घटनांम ये वकत यािवषयीची सवसाधारण जाणीव फार कमी
प्रमाणात असते . बां धीलकीची (किमटमट) भावना नसताना, गु ं त याची
िकंवा सहयोग दे याची जाणीव नसताना लोक ‘कामावर' ये तात.

जाग कते ची जाणीव

अ यं त पिरणामकारक असले या सं घटने चे दुसरे वै िश ट हणजे

जाग कता. जर सं घटने त एखादी सं धी वाया जात असे ल िकंवा काही चूक
घडत असे ल, कुठे काही गफलत होत असे ल तर सं घटने त कुणीतरी असा
असतो, या याकडे जाऊन तो ती बाब या या िनदशनास आणून दे ऊ
शकतो आिण यावर कारवाई होऊ शकते .
  जरी औपचािरक यव था, कायप ती, सु संवादाचे माग, इ. अि त वात
असले तरीही एक अशी सु त, श दात य त न केले ली समज असते की
सं घटने या िहतासाठी या बाबी दु यम आहे त आिण जर सं घटने या
िहताला िवपरीतपणे बाधा ये त नसे ल तर या बाबी टाळू नही काम करता ये ते.
एखा ाचा उ े श जोपयं त प्रामािणक आहे तोपयं त अशा बाबी टाळणे श य
होते . दुसरीकडे , पिरणामकारक नसले या सं घटनांम ये आप याभोवताली
काय घडते यािवषयी कुणाला काही पवा नसते . गै रप्रकार आिण अपघात
िनयिमत घडत राहतात; पण यां िवषयी कोणी काही करताना िदसत नाही.
यामु ळे अने क सं धी गमािव या जातात आिण कामे खाल या दजाची
होतात. जरी कुणी वा तिवक िकंवा सं भा य गै रप्रकार कळिव याबाबत
पु ढाकार घे तला तर याला आरोपी या िपं ज-यात उभे क न याची
उलटतपासणी केली जाते . उपि थत केले या बाबींबाबत पु रे सा पु रावा जर
तो दे ऊ शकला नाही तर याला विरत िश ा केली जाते िकंवा याची
िटं गलटवाळी केली जाते , उपहास केला जातो. याने जरी याला
जाणवले या गै रप्रकारां िवषयी पु रावा सादर केला तरी वरचे यव थापन

38
 अगदी िध या गतीने चालत अस याने उपाययोजना केली जात नाही.
  याचा पिरणाम हणून, सं घटना सं धींचा लाभ यायला िकंवा सं भा य
दुघटनांपासून वत:चे र ण करायला असमथ ठरते . उदाहरणाथ, जर
सं घटने ला एखादी िनिवदा (टडर) िमळाली जी थोड ाच िदवसांनी बं द होणार
आहे , तर िनिवदा वे ळेवर सादर न कर यािवषयीची प्र ये कजण कारणे शोधू
लागतो - िनिवदा उिशरा िमळाली, कुणीतरी आजारी होतं , वगै रे. आिण
िनिवदा वे ळेवर सादर न कर यािवषयी बचावा मक कारणे पु ढे केली जातात
आिण याप्रकारे , सं धी गमािवली जाते .
ु
  दसरीकडे , पिरणामकारक सं घटने त जरी िनिवदा उिशरा िमळाली
असली तरीही सं बंिधत सव मं डळी आव यक मािहती जमवून िनिवदा
वे ळेवर सादर करायचा प्रय न करतात; आव यकता अस यास अगदी
चोवीस तास काम क नही. याप्रकारे , प्र ये क सं धी मह वाची समजली
जाते आिण ितचे पांतर श यते त केले जाते .
  जर एखादी धो याची बाब पिरणामकारक नसणा या सं घटने त
कळिव यात आली तर याकडे कुणी ल दे त नाही. भु रट ा चो या आिण
गै रप्रकार कळवूनही ते होत राहतात. सु संवादा या अभावाने विर ठ
यव थापनाकडे मािहती पोहोचत नाही. काही वे ळा, विर ठ अिधका-याला
गै रप्रकारांची मािहती नसते . असं हणतात की बायको या
यिभचारािवषयी नव-याला सग यात शे वटी कळतं . पिरणामकारक
नसणा या सं घटने म ये गै रप्रकारां िवषयी सवो च अिधका-याला सवात
शे वटी कळते .

हाताखालील य तींिवषयीची िचंता

लोकांची कामिगरी, यांची सं भा य कायश ती आिण यांना असले या सं धी

या दृ टीने िचं ता वाटणे , याचे भान असणे हे पिरणामकारक सं घटने या
उ मपणाचे ितसरे िच ह आहे . पिरणामकारक नसणा या सं घटने म ये
यव थापनाला य तीिवषयी िचं ता वाटत नसते . लोकांना केवळ डोकी
िकंवा हातांची सं या समजले जाते . बहुते क िरकामी पदे ही बाहे न भरली
जात अस याने लोकां या सं धी, आकां ा आिण यांची सं भा य कायश ती
हा यव थापना या िचं तेचा िवषय नसतो. सं घटने तील लोकांचे प्रिश ण
आिण यांचा िवकास याम ये यव थापनाला रस नसतो. याचा पिरणाम
असा होतो की केवळ दु यम गु णव े ची माणसे सं घटने ला िचकटू न राहतात.

39
   पिरणामकारक सं घटने त विर ठ अिधका-याला हाताखाल या
य तीं या सं भा य कायश तीची िचं ता असते आिण यां या िवकासासाठी
तो यांना मागदशन करीत असतो. आप या हाताखाल या य तींना
सु यो य पदे दे यावर तो बारीक ल ठे वतो. याचा पिरणाम हणून
हाताखालची मं डळी आप यासाठी ‘वर कुणीतरी' ल ठे वून आहे हे जाणून
आप या कामावर ल किद्रत करतात.
  याउलट, पिरणामकारक नसले या सं घटने त विर ठ अिधका-याला
हाताखालील मं डळी या सं भा य कायश तीिवषयी आिण सं धीिवषयी
काळजी वाटत नाही. यां या िवकासािवषयी याला पवा नसते आिण
यां या प्रगतीसाठी तो जराही मदत करीत नाही. हाताखाल या एखा ा
समथ कतबगार य तीसाठी सं भा य अशी सं धी आली आहे हे जरी याला
माहीत असलं तरीही हाताखालची ती चां गली य ती गमाव याचा िवचारही
तो मनात आणत नाही. हाताखालील य तीं या फाय ाचा तो िवचार
करीत नाही.
  याचा पिरणाम असा होतो की हाताखालील माणूस कधीही पूणपणे
या या कामाकडे ल दे त नाही. तो दुस या नोकरीवर नजर ठे वून असतो ;
कारण याला खात्रीने माहीत असतं की यालाच वत:चं िहत जपायला
हवं आिण या या विर ठ अिधका याकडून ही अपे ा तो क शकत नाही.

प्र य ात एकत्र काम

पिरणामकारक सं घटने चे चौथे वै िश ट हणजे सव लोकांची–विर ठ,

हाताखालील माणसे आिण बरोबरीने काम करणारी माणसे यांची-प्र य
एकत्र काम करायची सवय हे होय.
  पिरणामकारक नसले या सं घटने त एकमे कां शी ितळमात्र सं बंध-सं पक
नसले ले जणू हवाबं द अस यासारखे िवभाग असतात. व न खालून टाचणे
(मे मो) ये तजात असतात. आव यक या पूवसूचना, कायक् रमपित्रका
आिण िटपणे यांसह औपचािरक सभा होतात. अशा सभा सम या
सोडिव याऐवजी यांना बगल दे यात यश वी होतात. अशा सं घटने त
ने हमी लोक िवभ त राहन ू काम करतात आिण प्र य ात एकत्र यायला
िवरोध करतात.
  प्र ये क सं घटने त आकि मक चु का होतातच. पिरणामकारक सं घटने त
लोक एकमे कांना भे टून अशा चु कांमुळे िनमाण झाले ले प्र न

40
 सोडिव यासाठी एकत्र काम करतात. पिरणामकारक नसणा या सं घटने त
लोक यां याशी िवरोध असणा-या माणसाला गु ं तव यासाठी अशा चु कांचा
वापर करायचा प्रय न करतात.
  उदाहरणाथ, जर एखा ा पिरणामकारक सं घटने तील िवक् री
यव थापकाला या या े तर् ीय कमचा-याकडून कळलं की पाठिवले ला
मह वाचा माल चु की या गोदामात गे ला आहे ; तर तो वतः उ पादन
यव थापकाकडे जाऊन चूक सु धार यासाठी आव यक उपाययोजना करील.
ते दोघे एकत्र बसून चचा करतील आिण गरज अस यास विर ठ अिधका-
याकडे जाऊन सम या शे वटी सोडवतील. विरत सोडवाय या सम ये साठी
ते अ पकालीन उपाययोजना करतील आिण अशी सम या पु हा
उद्भव याची श यता कमीतकमी कर यासाठी दीघकालीन उपाययोजना
करतील.
  दुसरीकडे , पिरणामकारक नसले या सं घटने त, िवक् री यव थापकाला
झाले ली चूक कळताच तो सिचवास बोलावून मे मो िलहायला सां गतो :

  "प्रित, उ पादन यव थापक,

  सं दभ : माल पाठवणीतील चु का.
  पिर छे द १ : आप या िवभागाने एका मह वा या सामग्री पाठवणीत
खालील मोठीच चूक केले ली आहे .
  पिर छे द २ : अशा चु का आपण ने हमी करता. उदा. अ, ब, क... (पूवीची
उदाहरणे )
  पिर छे द ३ चु कां या या पु नरावृ ीमु ळे आम या िन य िवक् रय कामात
मोठीच अडचण ये ते आिण पिरणामी िवक् रीत बाधा ये ते.
  सही - िवक् री यव थापक
  आिण हे न चु कता प्रत यांना सादर ....!"

  असा मे मो उ पादन यव थापकास िमळताच, याचे असे उ र िलिहले

जाते  :

  "प्रित : िवक् री यव थापक

  सं दभ : माल-पाठवणीतील किथत चूक.
  पिर छे द १ : आप या िवभागाने केले या चु कीमु ळेच प्र तु त चूक
झाले ली आहे .
  पिर छे द २ : आप या िवभागाने पाठिवले या ग्राहकां या मािहतीशी
41
 आम या माल पाठिव या या कामाचा थे ट सं बंध असतो, हे आप याला
मा य हावे .
  ...... प्रत यांना सादर..."

  अकाय म सं घटनांम ये मे म चे हे यु ही ने हमीचीच बाब असते .

लोकांना ये थे सम या सोडिव यात रस नसतो तर सबबी आिण बळीचे बकरे
शोध यात यांना आनं द होतो. काय म सं घटनांम ये थे ट सु संवाद साधून
प्र न सोडिव याची कायप ती असते आिण या उ े शाने लोकांना एकत्र
काम कर यासाठी प्रो साहन िदले जाते .
िन कष

पिरणामकारक सं घटने म ये खालील बाबी असतात :

  ० िविवध िवभागागिणक लढाया आिण यव थापकांम ये - िवशे षतः
विर ठ पातळीवरील - झगडे कमीत कमी होतात.
  ० सवात विर ठ यव थापकापासून ते सवात खाल या तरावरील
कामगारापयं त सवत्र वकत यािवषयीची जाणीव असते .
  ० यव थापकाला सं घटने तील लोकांची िचं ता असते - यां या
कामिगरीिवषयी, सं भा य कायश ती आिण सं धीिवषयी.
  ० श य ितत या थे टपणे , प्र य पणे सं घटने तील लोक एकत्र बसून
सम या सोडिवतात.

❋❋❋

प्रकरण ५

संघ-उभार यातील अडचणी

42
एखा ा सं घटने त कोणते ही काम हे अलगपणे , एकाकीपणे केले जात नाही.
सव काम हे आव यकरी या सां िघक कामे असतात. आप या हाताखालील
मं डळींबरोबर यव थापक प्राथिमक सं घ उभारतो. यव थापक हा एका
दुस-या सं घाचाही भाग असतो. यात विर ठ अिधकारी, बरोबरीचे सहकारी
आिण तो वत: यांचा समावे श असतो. या दो ही सं घामु ळे यांचा प्रभाव
वाढतो.
  सं घटना यव थापकाला याचे थान दे ते. पण याचा प्रभाव

43
 यव थापक वत: िमळिवतो. हे तो विर ठ अिधका याशी, बरोबरी या
सहका-यां शी आिण हाताखालील मं डळीशी जवळीक साधून िमळिवतो.
याचा प्रभाव वरील पातळीवरील, खाल या पातळीवरील आिण
बरोबरी या पातळीवरील मं डळींवर दबाव टाक या या साम यावर मोजला
जातो.

विर ठ अिधका-याचे यव थापन

विर ठ सं घाचा सवात मह वाचा सद य हणजे 'बॉस'-विर ठ अिधकारी. या

विर ठ अिधका-याम ये या या हाताखालील मं डळीचे थान इ छे नु सार
कमीअिधक करायचे साम य नस याची श यता असली तरीही तो
हाताखाल या मं डळीचा प्रभाव कमीअिधक क शकतो. जर विर ठ
अिधका-याने हे दाखिवले की याला या या हाताखालील मं डळीचे मोल
वाटते तर हाताखाल या या मं डळीचे मनोधै य, प्रभाव उं चावे ल. जर तो
हाताखाल या मं डळीचा अवमान करीत असे ल तर तो यांचा प्रभाव कमी
करतो. विर ठ अिधकारी कसा वागे ल हे या या आचरणातील खालील
बाबीं यावर अवलं बन
ू असे ल :
  ० असु रि तता,
  ० अहं कार,

  ० िविश ट सवयी.
असुरि तते चे यव थापन

जर हाताखालची य ती विर ठ अिधका-याला असु रि त करीत असे ल तर

तो वत:ची वाताहत करे ल. जर याचा विर ठ अिधकारी असु रि त असे ल
तर तो या या हाताखालील माणसावर टीका करायची कोणतीही सं धी
सोडणार नाही आिण ' याला याची जागा दाखवून दे ईल.' यामु ळे
हाताखाल या या माणसाचे मनोधै य व प्रभाव कमी होते आिण याचा
या या कामिगरीवर पिरणाम होतो.
  विर ठ अिधका-या या असु रि तते चं यव थापन कर यासाठी
हाताखाल या य तीने विर ठ अिधका-याशी असले ली याची िन ठा
दाखवून ायला हवी. यात पु ढील बाबींचा समावे श होतो :

44
   ० विर ठ अिधका-याला वार य अस याची श यता आहे अशा या
घडामोडी घडतात यां िवषयी हाताखाल या माणसाने विर ठ अिधका-याला
मािहती दे णे.
  ० विर ठ अिधका-या या चु कांनी झाले ले नु कसान भ न काढ यासाठी
याला सहकाय करणे .
  ० विर ठ अिधका-यािवषयी चचा चालली असे ल ते हा याची
जनमानसातील प्रितमा जपणे .
  उ म कामिगरी करणा या हाताखालील य तीिवषयी विर ठाचे
प्रितकू ल, मत हो याची श यता खालील गो टींमुळे िनमाण होऊ शकते .
  ० या या हाताखाल या य तीने मह वाची मािहती याला
पु रिवले ली नाही.
  ० ‘आणीबाणी या प्रसं गात जे हा अिधक वा िवशे ष प्रयास करायची
गरज असते ते हा हाताखालची य ती हवे ते सहकाय दे त नाही.
  ० या या हाताखालील य ती या यािवषयी टीका करते िकंवा
याची िनं दानाल ती करते , असे विर ठाला कळणे .

अहंकाराचे यव थापन

प्र ये क माणसाला याचा अहं कार असतो, आिण िव वास ठे वा अगर ठे वू

नका, विर ठ अिधकारी हा सु ा एक मनु यप्राणीच असतो. जर अहं कार
दुखावला तर सं बंध िवपरीतरी या िबघडतात. अहं काराला चतु राईने जपणे
यातून चां गले सं बंध िनमाण हायला मदत होते . खरे तर यातीची हाव
इतकी मह वाची आिण मूलभूत असते की ितला िवरोध कर याने सौहादाचे
सं बंध िबघडतात.   अलीकडे मी एका कंपनी या चे अरमनकडे बसलो
होतो. कॉ यु टर िवभागाचा यव थापक एक कागद घे ऊन आत आला आिण
हणाला, “तु ही ये थे सही कराल का "
  “काय आहे हे " चे अरमननी िवचारले .
  “हे तु हां ला कळणार नाही. हे कॉ यु टरशी सं बंिधत आहे ."
  "हे इथं ठे वून जा–मला समज यावर मी सही करीन."
  तो कॉ यु टरचा यव थापक खूप रागावला. तो रागाने पु टपु टत बाहे र
पडला,
  "हा कॉ यु टर वािषक िनगराणीचा करार आहे . तो रोखून ध न
चे अरमन िनगराणी करारा या माणसांसमोर माझी अव था िबकट करीत

45
 आहे ..."
  या कॉ यु टर यव थापकाला पिरि थती वे ग या रीतीने हाताळता
आली असती. तो हणू शकला असता,
  "सर, हा ने हमीचा कॉ यु टर या वािषक िनगराणीचा करार आहे . मी तो
पािहला आहे . तु ही नजरे खालून घालावा हणून मी इथं ठे वून जातो. पण
तु हां ला पाहायला जमलं नाही तर सही ा इथं करा."
  चे अरमननी ितथं च सही क न ते कागदपत्र परत कर याची श यता
होती. परं तु, ‘तु हां ला ते कळणार नाही ' हे जरी प्र य ात खरे असले तरीही
या अशा बोल याने यांचे मन दुखावले जाते आिण यातून प्रितकू ल मत
िनमाण होते .

िविश ट सवयींचे यव थापन

वाग याची, िवचार कर याची प्र ये काची वतं तर् प त असते . प्र ये काला
आयु यात सवयी जडतात आिण या सवयी बदलणे अवघड असते . यामु ळे
हाताखाल या माणसाने विर ठ अिधका-या या सवयीशी वत: या सवयी
जु ळवून घे याचा ये थे प्र न असतो.
  काही विर ठांना मोठे अहवाल आवडतात; तर काहींना सं ि त
अहवाल. काहींना वतं तर् पणे िलिहले ले अहवाल आवडत नाहीत. केवळ
चचा क न िनणय यायला यांना आवडते . ये थे चु कीची िकंवा बरोबर अशी
काही कायप ती नसते . मात्र, हाताखाल या माणसाची सवय आिण
या या विर ठ अिधका-याची आवडिनवड यां यात सु संवाद घडत नाही,
ते हा तो तक् रार करतो की याचा विर ठ अिधकारी हा फार िवि त,
चम कािरक आिण अवघड असा आहे . खरी अडचण असते ती हाताखाल या
य तीम ये -तो विर ठ अिधका-या या आवडीिनवडीशी जु ळवून यायला
असमथ असतो.   आप या सासूिवषयी तक् रार घे ऊन एका
मानसत ाकडे जाणा या एका सु नेची एक गो ट सां गतो.
  ितचं हणणं , “माझी सासू एका िविश ट बाहुलीशीच ने हमी खे ळत
असते . ती या बाहुलीला छातीशी कवटाळते आिण एक णही सोडत
नाही."
  " हणून काय झालं " या मानसत ाने िवचारलं , “तू ित या वयाचा
िवचार करायला हवा. ित या या वयात वभावाचा लवचीकपणा कमी होतो
आिण जु या सवयी िटकू न राहतात."

46
   "तरीसु ा डॉ टर," ती सून हणाली, “ितने असे करायला नको.
िवशे षतः या बाहुलीबरोबर "
  "पण का हणून नको " डॉ टरांनी िवचारलं .
  "कारण," ती सून हणाली, “मला या बाहुलीशी खे ळायचं असतं ."
  खरी तक् रार या िविश ट, िवि त, चम कािरक आवडीिनवडीिवषयी
नसून ित या वत: या आवडीशी झगडणा या िनवडीिवषयी आहे .

खुशम करीिव विर ठांचे यव थापन

याचप्रमाणे , हाताखाल या माणसाचा अहं कार आिण विर ठाचा अहं कार
यांची सां गड घालता ये त नाही आिण जर या हाताखाल या माणसाला
सु रि तता वाटत नसे ल तर तो विर ठा या सु रि तते चा िवचार क
शकणार नाही. अने क अिधका-यांची समजूत अशी असते की विर ठाची
सु रि तता, वागणूक आिण सवयी हाताळाय या असतील तर आपण
खु शामतखोरच हायला हवे . व तु त: एखादा खु शामतखोर आिण विर ठाला
नीट हाताळू शकणारा माणूस यां यात खूपच फरक असतो. हे आप याला ते
आिण यांचे विर ठ यां यातील सं घष या प्रकारे हाताळले जातात
याव न िदसून ये ते.
  सं घटनांम ये सं घष हे अपिरहाय असतात, हे ल ात घे ऊन यांना
ओळखून यश वीरी या त ड दे णे ज रीचे असते . सं घष हे दोन प्रकारचे
असतात : ‘कायप ितज य सं घष’ आिण ‘मह वपूण सं घष'. सभे ची वे ळ
आिण िठकाण यासारखा कायप तीचा सं घष सं घटने या फायदे शीरपणावर
पिरणाम करत नाही. कायप ितज य सं घषावर तडजोड कर याने सं घटने ची
हानी होत नाही. परं तु तं तर् ानाची िनवड, बद या, बढ या, कामगारभरती,
इ. मह वपूण सं घष सं घटने या नीितधै यावर आिण फायदे शीरपणावर
पिरणाम करतो आिण ये थे अिधका-याने ठाम भूिमका यायलाच हवी.
एखा ा सं घटने त ९० ट के सं घष हे कायप ितज य असतात, तर १०
ट यां हनू कमी सं घष हे मह वपूण असतात. जो अिधकारी
कायप ितज य सं घषावर तडजोडी करतो याला जे हा मह वपूण
सं घषांना सामोरे जावे लागते ते हा हालचाली करायला अिधक वाव
िमळतो.
  काही बाबतीत, मह वपूण सं घषानं तर विर ठ अिधका-या या मनात
काही काळ कटु पणाची भावना मागे राह याची श यता असते . दुसरीकडे ,

47
अशी अने क उदाहरणे आहे त यात मह वपूण सं घषानं तर विर ठ अिधका-
या या मनात हाताखाल या य तीिवषयी काहीसा आदर िनमाण झाले ला
असतो.

सहका-यांची हाताळणी

विर ठ अिधकारी िकंवा हाताखालची माणसे यांची हाताळणी कर याहन ू

बरोबरी या सहका-यांची हाताळणी करणे अिधक अवघड
असते .हाताखाल या माणसां िवषयी बोलायचे तर आप याजवळ विर ठ
हणून आले या अिधकार प तीतून यां यावर गाजिव यासाठी अिधकार
असतात. विर ठ अिधका-यां या बाबतीत आप याकडे आप या
कामिगरीतून ये णारा अिधकार असतो. मात्र बरोबरीने काम करणा या
सहका-यांबरोबर आप याला तसा काहीही अिधकार नसतो. खरे तर,
कामिगरीचा ठळक, वरचढ दे खावा हा हािनकारक ठ शकतो, कारण म सर
िनमाण होऊन शत् वाची भावना िनमाण होऊ शकते . खालील बाबी ारे
बरोबरी या सहका-यांचे यव थापन करता ये णे श य असते  :
  ० अनौपचािरकपणे यि तगत सं बंध ठे वून.
  ० पर परसहकाय, दे वाणघे वाण क न.
  ० श्रेयाची वाटणी क न.

अनौपचािरक यि तगत संबंध

बरोबरी या सहका-यां यासोबत कामावर असताना आिण बाहे र

अनौपचािरकरी या सं बंध ठे व याने आपु लकी िनमाण हायला मोठी मदत
होते . काम करीत असताना

औपचािरक दे वाणघे वाणीम ये िविवध िवभागांतील िविवध कायामु ळे सं घष

होतातच. उदाहरणाथ, िवक् रीिवभाग िव उ पादनिवभाग,
उ पादनिवभाग िव मालखरे दीिवभाग, ले खापरी णिवभाग िव
प्र ये क जण मात्र, बरोबरी या प्र ये क सहका-यां शी वै यि तक तरावर
सं बंध ठे व याने अिधक सलो याचे वातावरण िनमाण होते , यामु ळे
िवभागांमधील सं घषाचे अडथळे सं पु टात आणले जाऊ शकतात.
पर पर दे वाणघे वाण

48
बरोबरी या सहका-यां या हाताळणीम ये पर पर सहकाराचीही गरज असते .
जे हा तु म या एखा ा सहका-याला तु म या िवभागातून काही हवे असे ल
ते हा याला अग्रक् रमाने मदत दे णे हणजे च जे हा तु हां ला या या
िवभागातून काही हवे असे ल ते हा तु म यासाठी अग्रक् रम िमळ यासारखे
आहे . पर पर सहकाया या अभावाने सम या उद्भवू शकते आिण
पिरणामकारकरी या काम कर यात बाधा ये ऊ शकते . उदाहरणाथ,
कारखा याम ये वकशॉपकडे जाणा या प्र ये क कायादे शावरील 'के हा हवे '
या तं भाखाली ‘तातडीचे ' हा श द असतो. जर खरोखरीच तातडीने हवे
असे ल तर या य तीने वत: जायलाच हवे - िकंवा वकशॉप या तं तर् ाला
दरू वनीव न सां गायला हवे . जे हा तो वकशॉप तं तर् ाकडे जातो ते हा
वकशॉपचा तं तर् वत:ला पिहला प्र न िवचारतो, 'या य तीने
मा यासाठी काय केलं य ' जर या य तीने वकशॉप या या तं तर् ासाठी
अग्रक् रमाने काही केले असे ल तर यालाही अग्रक् रम िमळे ल.

श्रेयाची वाटणी

िमळाले या श्रेयाची जे हा तु ही तु म या बरोबरी या सहका-यांसोबत

वाटणी करता ते हा यां यात जमीनअ मानाचा फरक पडतो, एक
सकारा मक प्रितिक् रया िनमाण होते आिण यांना वाटतं की तु ही यां या
सहकायाला िकंमत दे ता, मह व दे ता. मात्र, बरे चसे अिधकारी श्रेय
एखा ा चलनी नोटे सारखे समजतात. जर यांनी ते िदले –तर मग
यां याकडे काहीही िश लक उरत नाही. पण श्रेय हे बरे चसे ानासारखे
असते -ते दे याने कुणी ते गमािवत नाही. उलट ते वाढत जाते .
  म सराची भावना कमी कर यासाठी श्रेयाची वाटणी कर याची
आव यकता असते . यामु ळे कामिगरीची ‘चकाकी' जरा कमी होते . उ म
कामिगरी करणारा अिधकारी सहजपणे म सर िनमाण क शकतो आिण
जा त माणसे अकाय मते हन ू म सरामु ळे लयाला जातात, वाया जातात.
अने कदा अकाय मते ने बरोबरी या सहका-यांम ये सु रि तते ची भावना
िनमाण होते . “जर हासु ा इथं च काम करीत रािहला आहे तर आ हां ला
काही भीती नाही." उ म कामिगरी करणारा अिधकारी तो ‘रां ग सोडून
चालला आहे ' आिण इतरां या पु ढे जाऊन यांची जागा घे तोय अशी भावना
िनमाण करतो. यामु ळे इतर सगळे याचा पाय खे चायचा प्रय न करतात.
  हणूनच, उ म कामिगरी करणा या अिधका-याला 'लँ पशे ड' धोरणाचा

49
 उपयोग करणे भाग पडते . लँ पशे डमु ळे िद याचा उजे ड वर आिण खाली
पसरतो, पण आजूबाजूला चकाकी ये त नाही. याचप्रमाणे , उ म कामिगरी
करणारा अिधकारी या या कामिगरीचा उजे ड वर या यव थापनापयं त
आिण या या हाताखालील मं डळीपयं त जाईल असं पाहतो, पण या या
सहा यायीम ये श्रेयाची वाटणी क न वत: या प्रकाशवलयाची चकाकी
कमी कर याचा प्रय न करतो.

िन कष

पिरणामकारक अिधकारी सौहादपूवक सं बंध िनमाण क न ते

िटकिव यासाठी पु ढाकार घे तात आिण आपणहन ू यात आव यकते पे ा पु ढे
जायला तयार असतात. शे वटी, पिहले पाऊल कुणी उचलले हे मह वाचे
नसते ; तर यश कुणी िमळिवले हे मह वाचे ठरते .
  पिरणामकारक अिधकारी केवळ यव थापनातील या या थानावरच
ल किद्रत करीत नाही. याला हे ठाऊक असतं की याचं थान उं चािवणं
हे या या िनयं तर् णाबाहे रील िविवध घटकां वर अवलं बन ू असते . तो या या
प्रभावावर ल किद्रत करतो. आप या विर ठ सं घाचे यव थापन क न
तो याचा प्रभाव सु धारतो. या या विर ठ अिधका-याची असु रि तता,
याचा अहं कार आिण याची वाग याची आिण िवचार कर याची िविश ट
सवय या गो टी ल ात ठे वून तो या या विर ठाची यावहािरक हाताळणी
करतो. िवचारां या अनौपचािरक आदानप्रदानाने , पर पर सहकायाने , आिण
आपु लकीने श्रेयाची वाटणी कर याने तो या या बरोबरी या सहका-यां शी
सं बंध िवकिसत करतो.
  शे वटी, यव था व यं तर् णे पे ा पर परसं बंध हे अिधक मह वाचे
असतात. भारतात, यव था व यं तर् णा फारसे काम करीत नाहीत - या या
उलट पर परसं बंध अिधक चां ग या रीतीने काम करतात.

❋❋❋

प्रकरण ६

यव थापनातील सम या
50
 सम या हणजे प्रगितपथावरील िकंवा तु म या ये यप्रा ती या
वाटचालीतील अडथळे होत.
  ये यप्रा तीची जबाबदारी वीकारणा या यव थापकांना सम यांना
त ड ावे लागते .
  ने हमी ऐकिवली जाणारी सम या हणजे  : “माझा विर ठ अिधकारी
अकाय म आहे ."

51
 “हे एक मोठे सं कट आहे की मोठी सं धी " मी िवचारतो.
  ने हमी उद्भवणारी दुसरी एक सम या हणजे , “मा या सं घटने त माझी
उद्िद टे अजून प ट सां िगतले ली नाहीत."
  मी यावर पु हा िवचारतो, “ही एक सं धी आहे की एखादे महासं कट "
  प्र ये क सम यामय पिरि थती'साठी एक यु ती आहे ; ती हणजे
यव थापकाने असा प्र न िवचारायचा, “सम या काय आहे मा या
ये यप्रा ती या मागात ही सम या कशी उभी राहते
  नाटो या ल करी छावणीिवषयीची एक गो ट सां गतात. यांना
छावणीतील दवाखा यात एक पिरचािरका ने मायची होती. या छावणीत
असणारी ती एकमे व त्री असणार होती. अं ितम मु लाखतीसाठी तीन
उमे दवार आले . पिहली उमे दवार िब्रिटश होती, दुसरी जमन, तर ितसरी
फ् रच होती. मु लाखत घे णा यांनी ितघींना सव पिरि थती समजावून
सां िगतली. यावर ती िब्रिटश मु लगी हणाली, “या सम ये वरचा उपाय
अगदी सोपा आहे . कमांडरने एक पिरपत्रक काढायचं की 'पिरचािरके या
कुंपणात पु षांना प्रवे श नाही.'
जमन मु लगी हणाली, “मी वत: कमांडर या सं र णाखाली राहीन. हणजे
मग मला कुणी त्रास दे णार नाही."
  फ् रच मु लगी ग धळ यासारखी िदसली. ितने िवचारलं , “यात सम या
आहे कोठे   सम या समज यासाठी यव थापकाने आप या आयु यात
काय करायचे आहे हे िनि चत केले पािहजे . बहुते क यव थापकांची तीन
ये ये असू शकतात.
  ० अिधकारपदा या िशडी चढत चढत वर वर जाणे . स या या िकंवा
दुस-या कोण या सं घटने त.
  ० वत:चा उ ोग सु करणे .
  ० स लागार होणे .

  प्र ये क 'सम याग्र त पिरि थतीची' जीवन ये या या सं दभात

तपासणी करायला हवी. जर ही पिरि थती ये याला पोषक असे ल तर ते
सं कट नसून ती एक सं धी असे ल. उदाहरणाथ, अकाय म विर ठ अिधकारी,
कठोर विर ठ अिधकारी, सतत कामे दे णारा विर ठ अिधकारी हे त्रासदायक
असू शकतात आिण तरीही उपयु त असू शकतात.
  मा या पिह याच नोकरीत माझा विर ठ अिधकारी सतत कामे दे णारा
होता. याने मला एक कठीण काम ने मन ू िदले . यावे ळी मी काहीसा बे धडक

52
 त ण अस याने मी मा या या कामाचा अ यास केला आिण या याकडे
गे लो.
  “सर, तु ही मला िदले ले काम फार कठीण आहे ."
  "मला माहीत आहे ते . हणूनच तर मी ते काम तु ला िदलं य."
  "समजा, मी ते काम चां गलं केलं ," मी िवचारलं , “तर तु ही मला काय
ाल "
  “मी तु ला याहन ू ही कठीण काम दे ईन."
  "मला वाटलं तु ही मला बढती ाल." मी हणालो.
  "नाही," ते हणाले , “मी तु ला दोन कारणांसाठी बढती दे णार नाही.
पिहले हणजे मी बढतीिवषयी इथे काही ठरवीत नाही. या गो टी मा या
विर ठांकडून ठरिव या जातात. दुसरे कारण हणजे मा या वर या अिधका-
यांनी जरी मला बढतीिवषयी िवचारलं , तरीही मी तु झं नाव सां गणार नाही."
  "कां " मी चिकत होऊन िवचारलं .
  "मा याबरोबर पाच वषांपासून काम करणारी माणसे आहे त," ते पु ढे
हणाले , "तू अजून पाच मिहने ही काम केले लं नाहीस. जर मी यां याऐवजी
तु ला बढती िदली तर मी ा िवभागाचं काम चालवू शकणार नाही."
  "मग मी हे तु ही िदले लं कठीण काम तरी कां करावं " मी िवचारलं .
  "मी तु ला बढती दे ऊ शकत नाही," माझे विर ठ अिधकारी पु ढे हणाले ,
“पण मी तु ला बढतीयो य करीन आिण जर तू तसा बढतीयो य असशील,
तर कुणीतरी तु ला बढती दे ईल. बाहे रचे जग या सं घटने हन
ू खूपच मोठे
आहे "
  मी यावर खूप िवचार केला आिण याचे हणणे यो य आहे हे मला
पटले .
  जर पिरि थती खरोखरीच सम याग्र त असे ल तर यव थापकाने
वत:ला दोन प्र न िवचारले पािहजे त.
  ० ही सम या का उद्भवली आहे
  ० यावर पयाय काय आहे त
  सम या काय आहे ते समजून घे णे फार मह वाचे आहे . अने क
यव थापक सम या काय आहे ते समजून घे यापूवी उपाययोजनां िवषयी
िवचार करतात. जमनालाल बजाज इि टट ूटचे भूतपूव सं चालक परदे शी
जाऊन आले या भारतीयां िवषयी सां गत. ही मं डळी तयार उपाययोजना
घे ऊन या उपाययोजनांसाठी सम या शोधतात. अने क यव थापक (परदे शी
जाऊन आले ले असोत वा नसोत) हे असं करतात.

53
   १९५० या दशकात न याने िवकिसत झाले या औ ोिगक े तर् ातील
एका रसायनां या कंपनीला कामगारां या गै रहजे रीची सम या भे डसावीत
होती. कामगार िवशे षतः आठवड ा या सु ट्टीनं तर हणजे सोमवारी
गै रहजर राहत. यावर यव थापनाने जे कामगार आठवड ा या कामा या
सग या िदवशी हजर असतात यां यासाठी ‘आठवडा हजे री भ ा' सु
केला. काही काळाने हजे रीत सु धारणा झाली ; पण यानं तर पूवीचीच
पिरि थती आली. आता जर कामगार आठवड ात कामा या िदवसापै की
एखादा िदवस गै रहजर रािहला तर याने आठवडा हजे री भ ा गमािव याने
तो ने हमी दुसरी रजा यायचा. यामु ळे जे कामगार मिह यातील कामा या
सग या िदवशी हजर असतील यां यासाठी ‘मिहना हजे री भ ा' सु
कर याची सूचना झाली. यावे ळी कुणीतरी प्र न िवचारला : “मु ळात ही
सम या कां बरं िनमाण झाली "
  चौकशी के यानं तर असं आढळू न आलं की बहुसं य कामगार हे
कारखा यापासून ४० िक.मी. पिरघातील गावांतील आहे त. रिववारी
सं याकाळी परत यायचं असं ठरवून हे कामगार यां या कुटु ं बाना घे ऊन
शिनवारी दुपारी यां या गावी जातात. पण ते परत न ये ता ितथं च राहतात;
कारण यांचा िमत्र िकंवा नाते वाईक यां या घरी एखादा कायक् रम वगै रे
असतो आिण यांना या कायक् रमाला जायचं असतं . काही बाबतीत,
बायको-मु ले आणखी एकदोन िदवस राह याचा आग्रह करतात. आता
कामगारासमोर दोन माग असतात - एक तर याने कामगार कॉलनीत परत
यावे आिण पु ढ या आठवड ा या शे वटी कुटु ं बाला परत आणावे ( याकाळी
कामगारां िशवाय कामगारांची कुटु ं बे प्रवास करीत नसत.) िकंवा दुसरा माग
हणजे , एक िदवस राहन ू कुटु ं बाला घे ऊन परत ये णे. काही कामगार दुसरा
माग प करीत होते आिण यामु ळे गै रहजे रीची सम या उद्भवली होती.
  सम ये चं िव ले षण होताच उपाययोजनाही सहज प ट झाली.
कामगारां या कुटु ं बांसाठी यांनी कामगार कॉलनीत परत यावे हणून प्रित-
आकषण िनमाण करणे . यावर अ पकालीन आिण दीघकालीन उपाययोजना
होती. अ पकालीन उपाययोजना होती ती हणजे , कामगारां या कॉलनीत
रिववारी सं याकाळी िचत्रपटाचा खे ळ ठे वणे . या प्रित-आकषणामु ळे
गावात राहणं वाढिव याऐवजी कामगारांची कुटु ं बे आता रिववारी दुपारीच
कामगार कॉलनीत परतायचा आग्रह धरतील.
  दीघकालीन उपाययोजना होती ती हणजे कामगारां या
बायकामु लांसाठी कॉलनीत लबां ारे काही कायक् रम ठे वणे , जे णेक न

54
कामगारांना पर परसं बंधासाठी िनकटची मं डळी कॉलनीतच िमळतील आिण
गावाकडे होणा या यां या फे या कमी होतील.
  दुस-या एका गै रहजे री या सम ये त कामगार हे आिदवासी गावे , पाडे
यांतन ू यायचे . यां या गै रहजे रीचे प्रमाण ३० ट के होते ते पु ढे पगारा या
िदवसांनंतर ५० ट यांपे ा जा त हायचे . गै रहजे रीमु ळे उ पादनात िनमाण
झाले या अडचणींची चचा कर यासाठी आ ही यां या ने यांना बोलावून
घे तले . यांना सां ग यात आले की गै रहजे रीचे असे च प्रमाण रािहले तर
कारखाना बं द पडायची श यता आहे . याचा यां यावर प्रभाव पडला नाही.
ते हणाले की कारखाना बं द पडणं ही कामगारांसाठी न हे , तर
यव थापकांसाठी सम या असे ल. कारखाना ये या या िक ये क शतकां या
पूवीपासून ते कामगार या जं गलात जात होते ितथे जाऊ शकतात. पण
यव थापकांना सम या िनमाण होईल. कारण कारखाना आहे हणून ते ितथं
आहे त. यावर यांना ते कामा या सव िदवशी हजर कां राहत नाहीत ते
िवचार यात आले . ते हणाले की ते यां या त ये तीसाठी चां गलं नसतं . ते
दररोज २५ . कमावतात आिण कामा या २६ िदवसांपैकी १६ िदवस काम
करतात आिण ४०० . दर मिह याला कमावतात. कुटु ं बाला २५० .
लागतात आिण उरले ले १५० . ते दा वर खच करतात. जर यांनी सगळे
२६ िदवस काम केलं तर यांना ४०० .हन ू जा त पै शाची दा यावी लागे ल
आिण ते यां या प्रकृतीसाठी अ यं त हािनकारक ठरे ल. यांना िवचार यात
आलं की तु ही ते यादा पै से मु लां या िश णावर िकंवा टी. ही., फ् रीज
वगै रे घे ऊन जीवनमान उं चािव यावर का खच करीत नाहीत ते हणाले की
यां या मु लांना यापूवीच िश ण मोफत आहे आिण वीज नस यामु ळे
आधु िनक इले ि ट् रक वगै रे या व तू यां या कामा या नाहीत.
  इथे सम या आहे - कामगारांना यादा कमाई खच कर यासाठी माग
नाही. आ ही एक प्रयोग क न पािहला. आ ही आजूबाजू या शहरांतील
काही िवक् रे यांना कारखा यात ये ऊन कामगारांना ह यावर टीलची भांडी
(उदा. जे वणाचा डबा) आिण चांदीचे दािगने दे यासाठी सां िगतले . अने क
कामगार मोहात पडले आिण ह याची र कम दर मिहना . १०० एवढी
ठरली. विरत कामगारांची सरासरी हजे री १६ िदवसां व न २० इतकी वाढली.
  बहुते क सम याग्र त पिरि थतीत जर या सम ये चं यो यरी या
िनदान केलं तर प्रय न क न पाहता ये याजोगा काहीतरी उपाय असतो.
जपानम ये हणतात याप्रमाणे , जर तु हां ला सम या प टपणे कळली तर
यावरचा उपायही सहज प ट असतो.

55
   मात्र, काही सम या अशा असतात की यावर करता ये याजोगी
काही उपाययोजना नसते . यामु ळे यव थापनाचं रह य हे पु ढील प्राथने त
दडले ले आहे  :
  “हे दे वा, जे बदल मी घडवू शकतो ते घडिव याची मला िहं मत दे , जे
बदल मी घडवू शकत नाही ते प करायची सहनश ती मला दे आिण दया कर
आिण या दोघांमधला फरक कळ याइतका शहाणपणा मला दे ."
  शहाणपणा, चातु य हे यव थापकाचे सवात मोठे साम य असते . एका
टोकाला यव थापक असतील - डॉन ि व झोटसारखे मूख होऊन ते
प्र ये क पवनच कीवर ह ला करतात. दुस-या टोकाला तणाव ये ईल या
अपे े ने, भीतीने ते बदल घडवून आण यासाठी प्रय न करायलाही नकार
दे तात. यव थापकीय यशासाठी धै य, िहं मत आव यक आहे . उदम ू ये एक
कवी हणतो याप्रमाणे  :

उभरने ही नही दे ती हम बे मायगी िदल की,

अगर थोडीसी िह मत हो तो िफर या हो नहीं सकता,

कमाले बु झिदली है प त होना अपनी आँ ख म,

नही तो कौन कतरा है जो दिरया हो नहीं सकता

  (आप या मनाचे दौब य आप याला उभा दे त नाही, थोडे से जरी

धाडस असले , तरी काय आहे अश यप्राय
  तु म या वत: या नजरे त पराभूत होणे ही फार मोठी कमजोरी आहे ,
नाहीतर असा कोणता थब आहे जो महासागर होऊ शकत नाही )

❋❋❋

प्रकरण ७

यव थापनातील अिधकार
56
 यव थापकांची एक ने हमीची तक् रार असते ती हणजे पु रे से अिधकार न
िमळ याची.
  अिधकाराचे तीन स्रोत आहे त. पिहला स्रोत अिधकारांची
सोपानप तीने रचना के यामु ळे आले ले असतात. सं घटना एक पिरपत्रक
काढते , “१ एिप्रलपासून हा यव थापक या िवभागाचा प्रमु ख आहे ." यातून
असे सूिचत होते की जर िवभागातील एखा ाने या यव थापकाचे आदे श

57
 पाळले नाहीत तर यावर िश तभं गाची कायवाही होऊ शकते . पण
यव थापकावरचा विर ठ अिधकारी िकंवा आ थापना अिधकारी हणतो,
“कृपया यु ती वाप न पाहा." याचा अथ असा की िश तभं गाची कायवाही
कधीही क नका. हणून, सोपानब अिधकाररचने तन ू ये णारा अिधकार
या िदवशी िमळतो या िदवशीच जा याची श यता असते .
  दुसरा अिधकार हा िवशे ष नै पु य, तं तर् ान अस यातून ये तो. जर
यव थापक त असे ल, तर या या हाताखालची य ती हणे ल, “हा
विर ठ अिधकारी त्रासदायक आहे - पण याला या या े तर् ातील भरपूर
मािहती आहे . या याकडून तपासून घे णे हे बरे ." मात्र बदल या
तं तर् ानाबरोबर िवशे ष नै पु य, तं तर् ान अवघड होत चालले आहे . जे हा
वषानु वष ते च तं तर् ान कायरत असायचे , ते हा यावर वीस वष काम
करणा याकडे नै पु य, त पणातून ये णारा अिधकार होता. आता तं तर् ान
अितशय वे गाने बदलत आहे . दर दहा वषांनी, अगदी दर पाच वषांनीसु ा
बदलते . यामु ळे ते तं तर् ान हाताळणा या हाताखालील य तीकडे केवळ
या ांचा (कॅटलॉगांचा) अ यास करणा या यव थापकापे ा ान, नै पु य
अिधक अस याची श यता असते .
  याबाबत घर या पिरि थतीशी तु लना करा. ह ली घरात टी हीबाबतचा
त कोण असतो - सवात लहान की सवात मोठा मागे मी मा या एका
िमत्रा या घरी टी ही पाहत बसलो होतो. िचत्र हालू लागलं . मा या
िमत्राची बायको िचत्र ि थर कर यासाठी उठली. यांचा आठ वषांचा नातू
आला आिण हणाला, “आजी, तू टी हीला हात लावू नकोस. तू
िबघडवशील. काही झालं तर मला सां ग." याने बटनांबरोबर काहीतर खटपट
केली आिण टी ही छान चालू लागला. मला आठवतं य, मी जे हा आठ
वषांचा होतो ते हा टी ही हा प्रकार न हता. रे िडओ आणला होता. पण तो
खूप उं चावर ठे वला होता. याकाळी प्र ये काला असे वाटायचे की लहान
मु लांनी एखा ा व तूला हात लावला तर ती खराब होते , िबघडते . खरं तर,
घरात काही िबघडलं तर मु लांना सां िगतलं जायचं , “तु हीच याला हात
लावला असणार, नाहीतर कसं िबघडलं ते "
  आिण आता तर तीन वषां या मु लांनाही टी ही चालू-बं द करायची
परवानगी आहे . याचा पिरणाम यांना केवळ थोडाथोडका आ मिव वासच
नाही तर बराच आ मिव वास वाटतो. मी जे हा लहान होतो ते हा मला
वाटायचं की मा या विडलांना सगळं काही माहीत आहे आिण मा या
विडलांना जे माहीत नाही ते माहीत क न घे या या लायकीचं नाही. आज

58
िचमु रडी मु लं ब्रेकफा ट या टे बलावर मला प्र न िवचारतात आिण मी जर
बरोबर उ र िदलं तर ते आनं दाने िखदळतात. ते हणतात, “अरे चा
डॅ डींनासु ा हे माहीत आहे ."
  कामा या िठकाणीही हे असं च घडतं . शे वटी घरासाठी आिण
ऑफीससाठी दे वाने वे गवे गळी मु ले ज माला घातले ली नाहीत. तीच मु ले
एके िदवशी ऑिफसात ये तात आिण ते जसे घरी बगायचे तसे च वागतात.
जे हा मी मा या पिह या नोकरीवर जू झालो ते हा ते थे प नास वषांचा
एक िवभागप्रमु ख होता आिण मी ते वीस वषांचा तं तर् होतो. मी िवचार
केला, “हा माणूस ये थे तीस वष काम करीत आहे . याला खूप काही मािहती
असे ल. एक िदवस मला याची जागा यायचीय. मला आशा वाटते य मी
या याकडून खूप काही िशकेन," आिण आता आता त ण तं तर् नोकरी
घे तो आिण प नास वष वया या या या विर ठ अिधका-याकडे पाहन ू
हणतो, “हा हातारडा इथं काय करतोय याचा एक पाय थड यात आहे
मला नाही वाटत याला अिभयां ित्रकीची काही मािहती असे ल. तीस
वषांपव ू ी तो जी अिभयां ित्रकी िशकला ती आता पार कालबा झाली आहे
आिण मला नाही वाटते याने काही वाचन केलं य याचं सकाळचं
वतमानपत्र सोडून."
  अिधकाराचा ितसरा प्रकार आहे तो हणजे िचं तेतन ू ये णारा अिधकार.
हा अिधकार प्र ये क गृ िहणीकडे असतो. गृ िहणीकडे अिधकारा या
सोपानब रचने तन ू ये णारा अिधकार नसतो ; िवशे ष नै पु यातून ये णारा
अिधकार नसतो. ित याकडे िचं तेतन ू ये णारा अिधकार असतो. 'काळजी' या
श दातून ये णारा अिधकार. अलीकडे च मला मुं बईत एक त ण भे टला. याने
ग याभोवती मफलर गु ं डाळला होता. “काय झालं य तु ला " मी याला
िवचारलं , "तु या ग याभोवती मफलर का आहे "
  “माझा घसा दुखतोय," तो हणाला, “माझी आई हणते य मी मफलर
घालायलाच हवा. मी जर मफलर घातला नाही तर ती काळजी करीत
राहील."   ‘काळजी' हा एक श द. काम करताना िदसतो - िदले ले आदे श
कायदे शीरपणे न पाळ याब लचे आरोपपत्र न दे ताही.
  मागे एकदा मी पूवसूचना न दे ता एक मह वाची पाटी िदली. अचानक
एक िमत्र जायला िनघाला.
  “का " प्र ये काने िवचारलं .
  “आठ वाजले त," तो हणाला.
  "यावे ळी रोजच आठ वाजतात. आज कसली घाई " मी िवचारलं .

59
   "माझी बायको एकटी आहे ." तो हणाला.
  “जोवर ती एकटी आहे तोवर कसली िचं ता " मी िवचारलं .
  "मी घरी पोहोच याखे रीज ती काही खाणार नाही." तो हणाला.
  "ित याकडे ितचं वयं पाकघर आहे . ती खाईल काहीतरी." मी मु ा
मांडला.
  "नाही." तो हणाला, “ती काळजी करीत राहील."
  मी हणालो, “मग तू जा."
  नाहीतर बायको या िचं तेची िचं ता करीत याने पाटीची मजा
िबघडिवली असती.

  मला एक जु नी गो ट आठवते . गो ट िलिहली आहे मु शी प्रेमचं दने .

या गो टीचे नाव आहे ‘बडे भाईसाहब'. ही गो ट दोन भावांची आहे . एक
मोठा भाऊ आिण दुसरा धाकटा. मोठा भाऊ गं भीर, अ यासू वृ ीचा आहे .
धाकटा भाऊ िनधा त, आनं दी, खे ळकर वभावाचा. याला पतं ग उडवायला
आवडतं . प्र ये क वे ळी जे हा मोठा भाऊ धाकट ा भावाला पतं ग
उडिवताना पाहतो ते हा याला ओढून घरी आणून हणतो, "बे ड लागलं य
तु ला परी ा जवळ आली आहे ते कळत नाही तु ला अ यासाला बस, खूप
अ यास कर, चां गले गु ण िमळव, परी ा पास हो आिण आयु यात यश वी
हो " तो धाकटा भाऊ िबचारा अ यासाला बसतो. धाकटा भाऊ पास होतो.
मोठा भाऊ नापास होतो पु हा मोठा भाऊ धाकट ा भावाला पतं ग
उडिवताना पकडतो. तो हणतो, “तु पास झालास यावर जाऊ नकोस.
खाल या वगा या परी ा सो या असतात. तू जसजसा वर या वगात
जाशील तसतशा परी ा कठीण होत जातील. अ यासाला बस, खूप अ यास
कर, चां गले गु ण िमळव, परी ा पास हो आिण आयु यात यश वी हो " पु हा
तो धाकटा भाऊ पास होतो आिण मोठा भाऊ नापास. आती दोघे एकाच
वगात ये तात. पु हा मोठा भाऊ धाकट ा भावाला पतं ग उडिवताना
पकडतो. तो हणतो, “वे ड लागलं य की काय तु ला मी िकती मन लावून
मे हनतीने अ यास करतो हे िदसत नाही तु ला तरीसु ा मी ही परी ा पास
होऊ शकत नाही. तू पास झाले या परी ा मी पण पास झालोय. ही खरी
अवघड परी ा आहे . अ यासाला बस, खूप अ यास कर, चां गले गु ण िमळव,
परी ा पास हो, आयु यात यश वी हो " धाकटा भाऊ पास होतो. मोठा भाऊ
पु हा नापास होतो
  यावे ळी धाकट ा भावाला वाटतं .आता मोठा भाऊ मला कसा रोखू

60
शकणार तो नापास झाला आहे , आिण मी पास झालो आहे . मा यावरचा
अिधकार याने गमावला आहे . तो पतं ग काढतो, दो याचं रीळ काढतो
आिण बाहे र जायला िनघतो. मोठा भाऊ याला पाहतो. तो हणतो, “थांब "
धाकटा भाऊ थांबतो. काही न बोलता मागे वळू न पाहतो. मोठा भाऊ
हणतो, “हो, मला माहीत आहे तू काय िवचार करतोयस ते . तू पास
झाले या परी े त मी नापास झालोय— यामु ळे मी आता तु यावरचा
अिधकार गमावला आहे . पण तू चु कतोयस मी परी ा पास झालो नाही, मी
माझं आयु य यश वी केलं नाही. तरी जोवर मला तु झी िचं ता आहे आिण
मला तू आयु यात यश वी हायला हवा आहे स-तोवर माझा तु यावर
अिधकार आहे . अ यासाला बस, खूप अ यास कर, चां गले गु ण िमळव,
परी ा पास हो आिण आयु यात यश वी हो."
  तो धाकटा भाऊ परत िफरतो - ये थे ती गो ट सं पते . पण या लहानशा
गो टीत प्रेमचं दने आप याला अिधकारािवषयीचं फार मोठं रह य
सां िगतलं आहे .
  यो य िनकाल, यश िमळिव यासाठी यव थापकांनी हा अिधकार
वापरायला हवा. प्र ये क सं घटने तील अिधका-याची तक् रार असते  : ‘ये थे
आम यावर जबाबदारी आहे पण अिधकार काही नाहीत. प्र ये क अिधका-
याला अिधकािधक जबाबदारी िमळतच राहणार आहे . इतरां िवषयी िचं ता,
काळजी वाट यातून याने अिधकाराची िनिमती करणे याला भाग आहे .

★★★
प्रकरण ८

कामाची सोपवणूक

61
 प्रकरण ८
कामाची सोपवणूक

62
यव थापकीय वतु ळांम ये 'कामाची सोपवणूक करणे ' हे बहुतां शी सै ाि तक
व पाचे असते . यािवषयी िविवध चचासत्रात खूप बोलले जाते . यात
त मं डळी कायरत अिधका-यांना खालील बाबी सा य कर यासाठी श य
ितत या कामाची सोपवणूक करायला सां गतात :

  • प्रमाणाबाहे र काम कर यापासून सु टका िमळिवणे .

  • िनणय घे या या प्रिक् रये ला वे ग दे णे.
  • हाताखालील अिधकारी तयार करणे .

  या चचासत्रांना ये णारे प्रितिनधी हा स ला पाळायचा आिण

यानु सार कृती करायचा िन चय करतात, पण जे हा ते यां या कायालयात
परत ये तात ते हा श य ितत या कमी कामाची, अिधकाराची सोपवणूक
करतात.
  याला कारणीभूत असले ले चार िन कष दे ता ये तील.

63
   १) कामा या, अिधकारां या सोपवणु कीिवषयी झाले ला ग धळ.
  २) हाताखालची य ती सोपिवले ले काम नीट करणार नाही अशी
वाटत असले ली भीती,
  ३) हाताखालची य ती सोपिवले ले काम अिधक चां ग या प्रकारे
करील ही वाटत असले ली भीती.
  ४) सोपिवले ले काम वीकारायला हाताखालची य ती तयार नसणे .

  या बाबी एकमे कांपासून वतं तर् नाहीत. मात्र, यापै की प्र ये क

बाबीचा कामाची सोपवणूक न कराय या एकू ण प्रिक् रये वर काय पिरणाम
होतो हे समजून घे यासाठी यांचे वे गवे गळे िव ले षण करणे ज रीचे आहे .
कामा या सोपवणु कीची प्रिक् रया

सवप्रथम आपण कामा या सोपवणु की या प्रिक् रये कडे पाहय ू ा. 'कामाची

सोपवणूक' याचे अने कांसाठी अने क अथ होतात. एकदा बॉ वे लने जॉ सनला
समानाथी श द भाषे त कसे ये तात हे िवचारलं .
  "याला कारण हणजे मूख माणसे भाषे चा वापर करतात." बॉ वे लने
उ र िदले , "आिण ते वे गवे गळे श द जणू एकाच अथाचे आहे त अशा त-हे ने
वापरतात."
  यावर जॉ सनने िवचारले , “मग अने क अथ असले ले श द आप याला
कसे िमळतात "
  "याला कारण हणजे चतु र, डोकेबाज माणसे भाषे चा वापर करतात
आिण ते च श द जणू काही वे गवे ग या अथाचे आहे त असे वापरतात."

  अिधकारी मं डळी ही चतु र, डोकेबाज अस याने 'अिधकाराची

सोपवणूक' हा श द अने क अथी वापरतात. एका टोकाला काही अिधकारी
कामाची सोपवणूक हणजे एकाच पायरीत काम दुस-यावर टाकायची
प्रिक् रया आहे असं समजतात. एक िदवस ते जे काम करत, ते काम दुस-या
िदवशी यां या हाताखालची य ती करायला लागते . हाताखालची य ती
चु का करीत अस याने हे असे करणे धो याचे असते . इतरांना वाटते की
कामाची सोपवणूक करणे हे सु ट ा भागांची जु ळणी यव था उभार यासारखं
आहे ; यात हाताखाल या प्र ये क य तीला कामाचा एकएक भाग
िदले ला असतो आिण मग शे वटी विर ठ अिधकारी याची जु ळणी करतो. हे
अ यं त असमाधानकारक असते कारण हे भाग कधीच 'नीट बसत' नाहीत
आिण मग विर ठ अिधका-याला पु हा खूपसे ते काम करावे लागते . काही
64
 ू
अिधकारी हाताखाल या य तीला काम करायला सां गतात; पण इत या
वारं वार ह त े प करतात की ती हाताखालची य ती तक् रार क न हणते ,
“हे ह त े पाने चालले ले यव थापन आहे ."
  खरं तर कामाची सोपवणूक ही चार ट पे असले ली योजनाब अशी
प्रिक् रया आहे .

  १. पिहला ट पा आहे - ‘योजना आखा आिण पारखून या.' यात

अिधकारी या या हाताखालील य तीला बोलावून सोपवाय या कामाची
उद्िद टे प ट क न सां गतो. यानं तर तो या हाताखाल या य तीला ते
काम कर याची योजना आखायला सां गतो आिण कामाला सु वात
कर यापूवी या याकडून तपासून यायला सां गतो. जोवर हाताखालची
य ती समाधानकारकरी या कामाची योजना आखीत नाही तोवर हा ट पा
पु न:पु हा करायचा असतो. बहुते क अिधकारी,
कामाची सोपवणूक   ७१

िवशे षत: ते प्रमाणाबाहे र काम करावे लाग यामु ळे जे कामाची सोपवणूक

करायला लागले आहे त ते या पिह याच उपायावर नाराज होतात. यांना
ने हमी आढळतं की चचा कर यात आिण हाताखाल या य ती या
कामा या योजने तील चु का सु धरव यात यांचा खूप वे ळ जातोय. इतका की
ते काम वत: न कर याने जे मते म थोडासा वे ळ वाचिवतात. खरं हणजे ,
कामा या योजने वर चचा कर यासाठी खच केले ला वे ळ ही भिव यात वे ळ
वाचिव यासाठी वे ळेची गु ं तवणूकच असते . जर हा ट पा
समाधानकारकरी या पार पाडला आिण जर हाताखालची य ती विर ठ
अिधका या या सतत या मदतीिशवाय कामाची योजना तयार क शकत
असे ल तर ते कामा या सोपवणु की या दुस-या ट याकडे ये ऊ शकतात.
  २. दुसरा ट पा ‘अडचण वाटली की भे ट' आहे . ये थे हाताखाल या
य तीला सोपिवले ले काम करायला सां िगतले जाते . पण याला या
कामात अडचण आली तर अिधकारी हवा ते हा उपल ध असतो. अ यथा,
हाताखालची य ती अडचणीत आ याचं पाहन ू आिण विर ठ अिधकारी
स लामसलतीसाठी उपल ध नाही हे पाहन ू गां ग न जाईल आिण चु का
करील. याने विर ठ अिधका-याचा या या हाताखालील य तीवरील
िव वास कमी होईल आिण हाताखाल या य तीचा वत:वरील आिण
या या विर ठ अिधका-यावरील िव वास कमी होईल. हा िव वास ठामपणे

65
 एकदाचा िनमाण झाला की मग ितस-या ट याकडे जाता ये ते.
  ३. ितसरा ट पा आहे ‘प्रितपोषणाचा (िफडबॅ क); हणजे हाताखाल या
य तीकडून विर ठ अिधका-याला मािहती िमळ याचा.' विर ठ अिधका-
याकडे जाऊन काम बरोबर चालले आहे की नाही हे हाताखाल या अिधका-
याने न सां गणे याचा अथ असा होत नाही की ही य ती अडचणीत नसे ल.
याला सं कोच वाट याची श यता असे ल िकंवा अडचण आ याचं या या
ल ात न ये याची श यता आहे . यामु ळे अिधका-याला प्रितपोषणा या
ितस-या ट याकडे यायला हवे . यात, अिधकारी या या हाताखाल या
य तीची ने हमी या कामा या प्रगतीिवषयीची मािहती घे यासाठी भे ट
घे तो आिण काम कसे चालले आहे ते तपासतो. यानं तर, तो या या
हाताखाल या य तीला ठरािवक काळाने कामा या प्रगतीिवषयीचा
सं ि त अहवाल ायला सां गू शकतो.
या उपायाचा फायदा असा की, कामा या प्रगतीची अिधकारी जाणीव
ठे वतो आिण आव यकता असे ल ते हा ह त े प क शकतो. तरीही, यात
लागणारा वे ळ तु लना मकदृ ट ा कमी असतो आिण एक प्रकारे हे यातील
जोखमीची काळजी घे णा या ‘िव या या ह या'सारखे असते .
४. जे हा अिधकारी काम अगदी समथरी या केले जात आहे असे समजून
समाधानी होतो ते हा तो चव या आिण शे वट या ट याकडे
हणजे –‘कामाचा पिर याग' कर याकडे वळू शकतो. या ट याम ये अिधका-
याला न िवचारता हाताखालची य ती सोपिवले ले काम करते .

  सव प्रकार या सोपिवले या कामाचा शे वट हा कामाचा वे छे ने

याग कर यात होतो. यामु ळे अिधका-याला मह वा या कामांसाठी
अिधक वे ळ िमळतो ; तसे च याने हाताखाल या य ती अिधक कतबगार
होते . मात्र, हे ल ात घे तले पािहजे की केवळ काम (आिण गरज अस यास
सं बंिधत अिधकार)च सोपिवले जाऊ शकते , जबाबदारी सोपिवली जाऊ
शकत नाही. तो अिधकारी या या हाताखाल या य तींनी केले या
कामांना जबाबदार असतो.
  या चार ट यां ारे कामाची सोपवणूक कर याने खालील गो टी
िनि चत होतात.

  ० सं भा य त् टींमुळे होणारे नु कसान कमी होते आिण अिधका-याचा

या या हाताखालील य तींमधला िव वास दृढ होऊन उ रो र वाढत

66
 जातो.
  ० हाताखाल या य तींचाही वत:वरील िव वास उ रो र वाढत
जातो.
  ० सं घटने तील इतर लोकांना काम सोपिवले या हाताखालील
य तींशी यवहार कर याची सवय होते .

अपयशाची भीती

काम सोपवणूक प्रिक् रये या मागातील दुसरा एक अडथळा हणजे

अपयशाची भीती. दोन कारणांमुळे हाताखालची य ती यावर सोपिवले ले
काम नीट करणार नाही अशी भीती वाटते ;

  ० सं घटने ची दं ड-शासन दे याची सं कृती.

.   ० अिधका-याची असु रि तता.

  अने क सं घटना हे प ट करतात की जोवर ‘चु का होत नाहीत' तोवर

अिधकारी मं डळी हाताखाल या य तींवर काम सोपवू शकतात. याने
कामाची सोपवणूक करणे जवळपास अश य होते . कारण चु का या होणारच
असतात. प्र ये क चु कीसाठी दं ड वा िश ा दे णा या सं घटने त कामाची
सोपवणूक अिजबात होत नाही.
  घडणा-या काही चु का, त् टी सहन करायला आिण यांतन ू होणारे
नु कसान हे मनु यबळ िवकासासाठीची गु ं तवणूक आहे असे जे हा सं घटना
समजते ते हा कामाची सोपवणूक करायला प्रेरणा िमळते . जे हा चु कांची
पु नरावृ ी होत असे ल ते हा हणजे एकाच य तीकडून याच या चु का
सात याने होतात ते हा सं घटना िचं ता करते ; कारण अशा चु कांमधून
हाताखाल या य तींचं अपु रं िश ण आिण विर ठ अिधका-याचं अपु रं
प्रिश ण सूिचत होते .
  मला एका चचासत्राला हजर असले या एका विर ठ अिधका-याची
आठवण होते . याने चचासत्र आटोपून परत जाताच एक पिरपत्रक काढले ,
“सव अिधका-यांनी विरत श य िततकी कामाची सोपवणूक करावी ; तथािप
चु का होणार नाहीत याची खात्री क न यावी." याचा अथ असा
होतो–“काम सोपवा आिण सोपवू पण नका."
  असु रि त असले ला अिधकारी ने हमी सं घटने या प्रितबं धां िवषयी
अितशयो ती करतो. तो कोणतीही जोखीम यायला तयार नसतो आिण

67
 औपचािरकपणे सोपिवले या कामाची सतत दोनदा तपासणी करतो. याचा
पिरणाम असा होतो की हाताखालची य ती आ मिव वास गमावून बसते
आिण सतत या या विर ठ अिधका-याकडून करीत असले ले काम तपासून
घे ते. हा प्रकार हाताखालील य ती जी सवसाधारण कामे करतात
यां याही बाबतीत होतो. याही कामांसाठी हाताखालची य ती या या
विर ठ अिधका-याकडून तपासणी क न घे त राहते आिण शे वटी होतं असं
की यात “कामाची उलटी सोपवणूक" होते ; हणजे हाताखाल या
य तींकडून विर ठ अिधका-याकडे कामाची सोपवणूक होते .
  या अिधका-यांचा वत:वर िव वास नसतो यांचा हाताखालील
य तींवर िव वास असू शकत नाही. यामु ळे कामाची सोपवणूक तर होत
नाहीच, परं तु नीितधै यही ढळते . कारण हाताखाल या माणसाला आढळतं
की या या वत: या कामावरही याचा विर ठ अिधकारी या यावर नजर
ठे वतोय. दुसरीकडे , या य तीचा वत:वर िव वास आहे तो कामाची
सोपवणूक करायला तयार असतो ; जरी सं घटने त चु कीसाठी दं ड वा िश ा
ायाची सं कृती असली तरीही. वत:वर िव वास असले ला आिण कामाची
सोपवणूक वे धकपणे करणारा आिण उ च नीितधै याचा कमचारीवग असले ला
अिधकारी या या हाताखाल या य तीं या वतीने सं घटने ला त ड ायला
तयार असतो.

वरचढ ठर याची भीती

कामा या सोपवणु की या प्रिक् रये या मागातील ितसरा अडथळा हणजे

हाताखालील य ती सोपिवले ले काम आप यापे ा अिधक चां ग या
प्रकारे करील यािवषयीची   विर ठ अिधका-याला वाटणारी भीती हे
आहे . ही भीती मु य वे विर ठ अिधका-या या मूलभूत असु रि तते तनू
आिण सं घटने अंतगत असले या सु संवादा या अभावातून उद्भवते .
  आम या िपढीत या अने क विर ठ अिधका-यांनी आज ते या पदावर
आहे त या पदां वर पोहोच याची खरोखरीच कधी अपे ा केली न हती.
यामु ळे यांना सतत मानिसक असु रि तता वाटत राहते . या भीतीला
पाठबळ िमळते ते ही नोकरी गे ली तर दुसरी िमळणार नाही अशी समज
क न दे णा या भोवताल या वातावरणाने .जर हाताखालची य ती उ म
कामिगरी करीत असे ल तर बिर ठ यव थापकाला वाटते की यव थापन
आप याला काढून टाक याजोगा यव थापक समजे ल आिण कमी पगारात

68
 याची कामे करणा-या या हाताखाल या य तीकडून काम कर यासाठी
आप याला काढूनही टाकतील. अशी भीती वाटणा या अिधका-यांना
यां या सं घटने त असं कोठे घडले अस याचे उदाहरण सां गता ये त नसतं ;
तरीही यांना वाटते की हे असे घडू शकते . यामु ळे हाताखाल या य तीला
श्रेय िमळे ल असे कोणते ही काम या यावर न सोपिव यासाठी हरप्रय न
केले जातात.
  कामा या सोपवणु की या अभावाने विर ठ अिधका-याला
प्रमाणाबाहे र काम पडते . या या हाताखाल या य तींचा पु रे सा वापर होत
नसतानाही. पण हे प्रमाणाबाहे रील काम पड याने ब-याचदा सु रि तते ची
भावना िनमाण होते . बरे चसे यव थापक िनणय घे यात आिण सं घटना मक
कामात झारीत या शु क्राचायासारखे अडथळे होतात आिण यातून आपण
अपिरहाय आहोत, आप याला पयाय नाही, अशी भावना िनमाण करतात.
याची पिरणती सु रि तते ची भावना बळकट हो यात होते . याप्रकारे ,
सं घटना मक कामाची हीं नकारा मक बाब वै यि तक सु रि तते साठी
सकारा मक होते .
  व तु ि थती अशी आहे , की या अिधका-याला वाटतं की आपण
सहजपणे नोकरीव न काढले जा यासारखे आहोत आिण यांनी वत:ला
अपयायी वा आव यक हो यासाठी जाणीवपूवक काम केले पािहजे तरच
सु रि तता ये ईल. असा अिधकारी उ च यव थापन आिण तो अिधकारी
यां यातील सु संवादातील खरोखरी या अपयशाचा नमु ना ठरतो.

  यव थापनाने प्र ये क अिधका-याला प्रितपोषण - आप याजवळील

मािहती यायला हवी, जे णेक न याला यव थापना या दृ टीत तो कोठे
आहे , याचे थान काय आहे हे समजे ल आिण कोण या बाबतीत याचे
योगदान वाखाणले जाते हे याला कळे ल. हा सु संवाद सु रि तते ची भावना
िनमाण क शकतो आिण अिधका-याला कामाची सोपवणूक कर याकडे
वळवू शकतो.
हाताखाल या य तीं या भूिमका

आतापयं त आपण कामा या सोपवणूक प्रिक् रये तील विर ठ अिधका-याची

भूिमका पािहली. मात्र, इतर अने क प्रिक् रयांपर् माणे , कामाची सोपवणूक
कराया दोघांची गरज असते . हाताखाल या य तीने सोपिवले ले काम
वीकारायलाच हवे ; अ यथा तो विर ठ अिधकारी आिण हाताखालचा

69
अिधकारी यां यात हॉलीबॉल या खे ळासारखा प्रकार होईल - सोपवायचं
काम ते एकमे कांकडे उडवीत राहतील. सोपिवले ले काम वीकार यातील
कुचराईमागे हाताखाल या य तीची खालील ने हमीची कारणे असू
शकतात :

  १. विर ठ अिधका-यािवषयी या िव वासाचा अभाव.

  २. आ मिव वासाचा अभाव.
  ३. कामा या सोपवणु कीमु ळे आ मिवकास होतो हे न उमजणे .

  विर ठ अिधकारी आिण हाताखालची य ती यां यातील

पर परिव वास हा कामा या सोपवणु कीसाठी अ यं त आव यक असतोच.
जर होताखाल या य तीला अपयश आले तर विर ठ अिधकारी आप याला
बळीचा बकरा बनवील आिण यश आले तर तो सव श्रेय वत:कडे घे ईल
अशी भीती वाटते ते हा हाताखालची य ती सोपिवले ले काम वीकारायला
तयार नसते . प टच आहे की कामाची सोपवणूक कर यापूवी विर ठ
अिधकारी आिण या या हाताखालील य ती यां यात िव वास िनमाण
करणे ही ये थे पिहली पायरी आहे .
  असु रि त असले ली हाताखालची य तीसु ा सोपिवले या कामाला
िवरोध करील, कारण अपयशा या श यते ची याला भीती वाटे ल.
अपयशा या भीती या तणावामु ळे हाताखालील य ती सोपिवले ले काम
विर ठ अिधका-याकडून सतत तपासून यायला ब-याचदा प्रवृ होतो ;
आिण यामु ळे कामा या सोपवणु कीची मूलभूत प्रिक् रयाच तणावास
कारणीभूत होते . यावरचा उपाय हणजे 'यशा या मािलका ारे '
हाताखाल या य तीचा िव वास सं पादन ू तो दृढ करणे . सु वातीला अशा
िभणा-या हाताखाल या य तीला एक साधे सोपे काम िदले जाते . तो जे हा
ते यश वीपणे पूण करतो ते हा याला तु लने ने अिधक गु ं तागु ं तीचे काम िदले
जाते . यानं तर या याकडे अिधक अवघड काम सोपिवले जाते . याप्रकारे ,
यशा या अनु भवां या मािलकेतून हाताखाल या य तीमधे आ मिव वास
िनमाण क न अढळ केला जातो.
  काही हाताखाल या य ती सोपिवले या कामाला िवरोध करताना
हणतात : ‘ यांनी हे विर ठ अिधका-यांचं काम आपण का करावं हे काम
करायला विर ठ अिधका-यांना पगार िदला जात असताना यांना पु रे सं पद-
थान आिण पै से न दे णा या यां या मनात शत् वाची भावना िनमाण होते

70
 आिण उ च पातळीवरचे काम क न सं घटने ला ‘िपळवणूक' क दे णे यांना
आवडत नाही.
  पद- थान आिण पै सा-पगारवाढ आिण बढ यां या मागाने सं घटना
' यांना' काय करते यावर ल किद्रत करणा या मं डळींसाठी ही एक
शा वत सम या असते . पिरणामकारक असले ले अिधकारीसु ा कामिगरी
आिण िवकासासाठी न या सं धी दे ऊन सं घटना ' यां यासाठी' काय करते या
दुस-या बाबीचाही िवचार करतात. उ च पातळीवरचे काम यश वीरी या पूण
कर या ारे कामा या सोपवणु कीकडे ते वत: या िवकासाची एक सं धी
हणून पाहतात. असे अिधकारी याचा पिरणाम हणून सं घटने ने
औपचािरकरी या यां या बढतीला मा यता दे यापूवी वत:ला बढती
िमळवून घे तात.

सोपवणु कीची जबाबदारी टाळणे

कामाची सोपवणूक ही अशी एक प्रिक् रया आहे की जी दोन इ छुक

य तींम ये हायला हवी. जबरद तीने कामाची सोपवणूक कर याचा
कोणताही प्रय न हा िन फळ ठ शकतो. कामाची सोपवणूक करणा-याला
धमकाव यागत वाटते आिण याने सोपवणु कीची सं पण ू प्रिक् रया
िफसकट याची श यता असते .
  एका अिधका-याचे उदाहरण आहे . तो सबकुछ एकट ाने करणा या
एकपात्री बँ डसारखा होता. तो सतत प्रमाणाबाहे र काम करायचा.
हाताखालील माणसांना फारसं काम नसायचं . यामु ळे या या विर ठ
अिधका-याने आग्रह धरला की याने कामाची सोपवणूक करायला हवी.
आप यावर कामाची सोपवणूक कर यासाठी दडपण ये तय हे पाहन ू याने
एक यवि थत चाल खे ळायचे ठरिवले . याने या या कामा या
सोपवणु कीकरता हाताखालील य तीपै की सवात कमी िनपु ण अशा
य तीला बोलािवलं . (प्र ये क िवभागात गु ं तागु ं ती या कामाने सहज
ग धळू न जाणारे ‘श्री. ग धळे ' असतात.) मग या अिधका-याने
यां याजवळील सवात अवघड गु ं तागु ं तीचं काम िनवडलं . याला 'आरामात
बसायला' सां िगतलं ; यामु ळे तर तो िबचारा तणावाखाली आला आिण
खु ची या टोकाला सरकू न बसला. यानं तर तो अिधकारी याला हणाला, “हे
बघ, मा या विर ठ अिधका-याने मला काम सोपवायला सां िगतले आहे ;
हणून मी हे काम तु याकडे दे त आहे . मला माहीत नाही तू हे काम

71
 यवि थत क शकशील की नाही ; पण आप याला प्रय न क न पाहणे
भाग आहे . आता अगदी ल पूवक ऐक; हणजे मला पु न:पु हा सां गावं
लागणार नाही. मी थोड यात आिण कोणालाही प टपणे समजे ल असे
बोले न."यानं तर या अिधका-याने अगदी सावकाश या िबचा या
हाताखाल या अकाय म य तीला सूचना ायला सु वात केली.
  मनु यप्रा याला एक आकलनश ती असते . जर एखादा कुणी
आकलना या सवात कमी अशा गतीपे ा िध या गतीने बोलत असे ल तर
बोलणे समजत नाही. यामु ळे हा अिधकारी जे हा अ यं त सावकाश बोलला
ते हा हाताखाल या या माणसाला काहीच कळलं नाही. याचं बोलणं
सं प यावर तो अिधकारी याला हणाला, “हे बघ, मी तु ला सगळं काही
सावकाश आिण अगदी प टपणे सां िगतले आहे ; यामु ळे मला खात्री आहे
की तु ला काही अडचण ये णार नाही. बरोबर आहे ना माझं " या िबचा या
हाताखाल या य तीने मान डोलावली. कारण आप याला काहीएक
समजले ले नाही हे ही याला समजले न हते .
  “आता काम काय आहे ते तु ला अगदी प ट झाले आहे ते हा जा
आिण ते काम क न टाक बघू."तो अिधकारी पु ढे हणाला, “आिण माझं
डोकं खायला ये ऊ नकोस. माझा वे ळ वाचिव यासाठी हे काम तु यावर
सोपिव यात आलं आहे ; यामु ळे एकसारखे प्र न िवचा न माझा वे ळ
वाया घालवू नकोस."
  ती िबचारी हाताखालची य ती बाहे र पडली ती पार ग धळू न आिण
लवकरच ितने या कामात फार ग धळ क न ठे वला. तो अिधकारी या या
विर ठ अिधका-याकडे धावला आिण याला हणाला, “तु ही मला काम
सोपवायला सां िगतलं त; पण या मा या हाताखाल या य तीने काय ग धळ
क न ठे वला आहे तो पाहा तरी " यानं तर तो विर ठ अिधकारी पूववत
कामा या सोपवणु कीिवषयी ‘सबकुछ एकट ाने ' करायला, एकट ाने याचा
बँ ड वाजवायला मोकळा झाला.
  याप्रकारे , कामाची सोपवणूक ही प्रेिरत करावी लागते आिण इ छुक
नसणा या अिधका-यां वर ती लादता ये त नाही.

सोपवणु कीची प्रेरणा

कामा या सोपवणु कीला प्रेरणा दे याची एक बाब हणजे वे ळेचं

यव थापन, अने क अिधकारी आप या हाताखाल या य तींवर कामे सोपवू

72
 शकतात, जी काही कामे ते वतः कर यात पु रते गु ं तले ले असतात. कामात
ते इतके गु ं तन
ू जातात की यव थापनाचं अ य काम कर यासाठी
यां याकडे वे ळ नसतो. जे हा या अिधका-या या हे ल ात ये तं, ते हा तो
यांची काही कामे दुस-यावर सोपधून या कामांतन ू मोकळे हायचे ठरिवतो.
  मात्र, कामाची सोपवणूक ही केवळ वे ळे या यव थापनापु रतीच
उपयु त असते असे न हे . लोकांत िवकास घडवून आण याची ही एक सवात
मह वाची प त आहे . एखा ा यव थापकाला एखा ा सखोल तीव्रतम
व पा या यव थापन िवकासाचा अ यास कर यासाठी पाठिवणे आिण तो
परत आ यावर याला पूवीचे च काम करायला सां गणे यात काही अथ नाही.
िवकासािशवाय होणारी ही प्रिश ण प त आहे . कामा या सोपवणु की ारे
जर हाताखाल या य तीला अिधकािधक जबाबदारी िदली तर कमीतकमी
प्रिश णाने तो वत:चा िवकास वतः क शकेल.
  आप या हाताखालील य तींचा फारसा िवकास झाले ला नाही या
व तु ि थतीिवषयी बहुते क यव थापकांना िबलकू ल पवा नसते . भारतातील
पिरि थती अशी आहे की एखादा नमु नेदार यव थापक या या भावाला,
पु त याला मदत करायला पु ढे सरसावे ल, पण वत: या हाताखालील
य ती या िवकासासाठी काहीएक करणार नाही. साधी मदतही करणार
नाही. सं घटने शी असले या सं बंधांपे ा कुटु ं बाशी असले ले सं बंध अिधक
िन ठा िमळिव यात समथ ठरतात. िजथवर हाताखाल या य तीचा प्र न
असतो, यव थापक असा दै ववादी दृि टकोन ठे वायला तयार असतो, की
'हाताखालची य ती या या दै वात असे ल तर ये ईल वर...' फारतर तो
यव थापक हाताखाल या य तीचे प्रिश ण कायक् रमांसाठी नाव
न दवील. पण प्र य काम करीत असताना कामा या सु धारणे बाबत आिण
वाढीव जबाबदारीबाबत पािठं बा िमळा यािशवाय हे प्रिश ण कायक् रम
पिरणामशू य ठरतात.
  यातून आपण कामा या सोपवणु की या मु य प्रेरणे कडे ये तो, ती
हणजे यव थापनाचे यावसाियकीकरण. आपण यावसाियक
यव थापकां िवषयी बोलतो. पण प्रामािणकपणे सां गायचे तर, जोवर
यव थापक मं डळी कामाची सोपवणूक करायला आिण यां या
हाताखालील य तींचा िवकास करायला इि छत नाहीत तोवर
यावसाियकता असू शकत नाही. यावसाियकते चं खरं बोधवा य आहे ते
हणजे , ‘िश यात् इ छे त् पराजयम्' (तु म या िश याकडून परािजत हो याची
इ छा बाळगा.) जोवर तु मचा िश य तु म याहन ू श्रे ठ होत नाही आिण

73
 तु म याहन ू उ म कामिगरी करीत नाही तोवर तु ही यावसाियकते ला
तु मचे योगदान िदले ले नाही आिण हे च तर कामा या सोपवणु कीत सा य
होते . जर यव थापक यावसाियकते त िव वास ठे वीत नसे ल आिण या
िदशे ने प्रय न करीत नसे ल तर यावसाियक यव थापनाची थापना होणार
नाही.
  आयविदक औषध आिण अॅ लोपिथक औषधे यां या इितहासांची तु लना
क न यावसाियक कायधोरणाने काय फरक पडू शकतो ते आपण पाहू
शकतो. आयु वद हा अॅ लोपथीपे ा दहापटीने जु ना आहे . पण आज
भारतातसु ा लोकांचा आयु वदावरील िव वास कमी होत आहे ; तर
अॅ लोपथीवरील िव वास वाढत आहे . आपण जर आयु वद आिण
अॅ लोपथी या ऐितहािसक िवकासाकडे पािहले तर आप याला आढळू न
ये ईल की आयु वदावर आधािरत वै की ही ना यागो यातील य तींपु रती
होती. प्र ये क महान 'वै ाने ' याचे ान दे णं हे याची मु ले आिण अ यं त
जवळचे नातलग यां यापु रतं च मयािदत ठे वलं आिण ते थेही ब-याचशा
वै ांनी थोडे से ान आप या मु लांपासून लपवून ठे वले ; जे णेक न या या
मु लाला पु न:पु हा या या वृ वै िप याकडे स ला घे यासाठी जावे लागे .
दुसरीकडे , अॅ लोपथीने यावसाियक कायधोरण ठे वले . अॅ लोपथी या प्र ये क
नामां िकत डॉ टरने पु ढ या िपढीतील गु णव े या आधारावर िनवड या
गे ले या िव ा यांना आपले ान दे यासाठी काही वे ळ खच केला.
आप याला जे ान होते ते पु रे से नसून पु ढची िपढी याहन ू अिधक ान
िमळवू शकेल, अिधक ान िमळवायचा प्रय न करायलाच हवा यावर
यांनी भर िदला. याचा पिरणाम असा झाला की आयु विदक औषधां या
ाना या िवकासाची गती खु ं टली आिण हे ान ओसरतही गे ले ; पण या
उलट अॅ लोपथी द् तगतीने प्रचं ड वाढली आिण एका महान यवसायाची
िनिमती झाली.
  याचप्रमाणे , यव थापनात, आपण आप या हाताखालील य तींना
आप या खां ावर उभे राहायला आणखी िव तीण ि ितजांचा शोध
घे यासाठी सं धी ायला हवी. कामा या सोपवणु की ारे ानाचा प्रसार
आिण िवकास क न हे सा य करणे श य आहे .

िन कष

74
 पिरणामकारक कामा या सोपवणु कीचे चार ट पे आहे त :
  • योजना आखणे व ती पारखून घे णे,
  • मध या अडचणी सोडवणे ,
  • प्रितपोषणाची यव था ठरिवणे आिण
  • शे वटी कामाचा पिर याग.

  अिधका-यांना वाटणारी अपयशाची भीती आिण असु रि तते ची भावना

हा मु य अडथळा असतो. आप या हाताखालची मं डळी आप याहन ू
अिधक उ म कामिगरी करील या भीतीपोटीं असु रि त अिधकारी कामा या
सोपवणु की या यशािवषयीही साशं क असतो, भीत असतो. विर ठ अिधका-
यावरील अिव वास, वतःतील आ मिव वासाचा अभाव िकंवा
आ मिवकासातील कामा या सोपवणु की या भूिमकेचं मह व समज याचा
अभाव यांमुळे हाताखालची य ती कामाची सोपवणूक त परते ने वीकारीत
नाही.
  तीन िविश ट ट यां ारे सं घटना कामा या सोपवणु कीला उ े जना दे ऊ
शकते  :
  • पिहला ट पा : हाताखालील य तींचा िवकास हे एक मह वाचे काम
असून ते यव थापकीय कामिगरीम ये िवचारात घे णे.
  • दुसरा ट पा : कामा या सोपवणु कीतील चु का जर हाताखालील
य तीं या िवकासाला सहभाग दे त असतील तर अशा चु कां िवषयी
सहानु भत ू ीचे वातावरण िनमाण करणे .
  • ितसरा ट पा : वे ळोवे ळी स लामसलत क न आिण यव थापकीय
कामिगरीचे मू यांकन क न यव थापकांम ये सु रि तते ची भावना प्रेिरत
करणे .
  मात्र, कामा या सोपवणु कीतील मु य भूिमका खु वत: सोपवणूक
करणाराच बजावील. हे तप ू व
ू क जे अिधकारी कामाची सोपवणूक करतील ते
यां या वे ळे या यव थापनाची सम या तर सोडवतीलच; पण
यव थापकीय िवकासाला साहा य कर याबरोबरच यावसाियक
यव थापनाची थापना करायलाही मदत करतील.

❋❋❋

प्रकरण ९

75
 यव थापनातील प्रेरणा

यव थापकाला जी कामे करावी लागतात यातील एक सवात मह वाचे

काम हणजे प्रेरणा दे णे. प्रेरणे ची या या अने क प्रकारे करता ये ईल.
माझी खात्री आहे की मानसत मं डळी लांबलचक या या क शकतात.
मी औ ोिगक या ये चा िवचार करतोय आिण ती अगदी सोपी आहे . जे हा
76
 एखादी य ती एखा ा सं घटने त ये ते ते हा ती कामिगरी या दोन तरांचा
िवचार क शकते . पिहला : कमीतकमी कामिगरीने सु टका होते तो तर;
आिण दुसरा : अिधकतम कामिगरी कर यासाठी तो िजतका समथ आहे तो
तर आिण या दोह मधील फरक आहे प्रेरणा.
  एखादी य ती िकती अिधकतम कामिगरी करायला समथ आहे हे
पाहा यासारखं आहे . अिधकतम कामिगरी या िजतकं जवळ जावं िततकी
ती कामिगरी आणखी वाढत अस यागत वाटते ; आिण खरं तर हे च
यव थापकाचा 'िवकास' करते , याला घडिवते . आता आपण पाहू या की
काही लोक ही खूप चां गली कामिगरी का क शकतात, आिण इतर ते वढी
चां गली कामिगरी का क शकत नाहीत
  लोकांना कायप्रवण करावयाचे पारं पिरक माग अ यं त सोपे आहे त :
दाम आिण दं डा - पै सा आिण भीती. आपण जर हाताखाल या माणसाला
सां िगतले  : “हे काम मला आज सं याकाळपयं त हायला हवं य - नाहीतर
उ ा इथे यायचा िवचार क नकोस." तर तो ते काम पूण करायची ब-यापै की
श यता असते . मात्र, सम या आहे . ती ही की, : समजा, याने असं
सां िगतलं , “मी हे काम आज सं याकाळपयं त पूण करणार नाही. मी उ ा
न की ये णार आहे . मला बघू दे तरी तु ही काय करता ते " तर मग
तु म यापु ढे सम या िनमाण होईल; कारण आता भीती तु म या बाजूला आली
आहे .
  मला माझी पिहली नोकरी सु झाली ते हाचा काळ आठवतोय.
यावे ळी प्र ये क यव थापक भीतीिवषयी फार मोठा िवचार करीत असे .
'गे ट बं द कर दे गा' हे श द फारच पिरणामकारक ठरत. असा एकही
यव थापक यावे ळी न हता जो िदवसाकाठी सहा वे ळा तरी हे हणत
नसे ल आज पिरि थती बदलली आहे . भीतीचा वापर करणे सं पले आहे . यात
एक ल वे धक बाब आहे ती हणजे , केवळ उ ोग आिण यवसायातच भीती
नाहीशी झाली आहे असे न हे तर घरातूनसु ा भीतीचा लवले श उरले ला
नाही. मी लहान होतो ते हा मी ध न सहा भावं डे होतो. आई सहा पे यांत
दध ू ओतून हणायची, “दध ू तयार आहे . जो कोणी तीन िमिनटां या आत दध
ू
सं पिवणार नाही याला एक थ पड िमळे ल." आिण दृध झटकन सं पायचं .
आज कुटु ं बिनयोजनाचे उपकार मानायचे हणा िकंवा कुवत कमी झाली
हणा, लोकांना एक-दोनच मु ले असतात. आई पे यात दध ू ओतून हणते ,
“सनी बे टा, दध ू तयार आहे ." तो हणतो, “नको मॉम, आज दध ू नको." मग
वाटाघाटी सु होतात. “मी दधात थोडं बोनि हटा टाकू का का आज तु ला

77
 हॉिल स पािहजे तू गु ड बॉय आहे स की नाही मी सं याकाळी तु ला
कॅडबरी चॉकले ट दे ईन हं ..."तु म या ल ात ये ईल की भीतीचा उपयोग आता
कमी होत आहे . आम या लहानपणी, शाळा-कॉले जात बहुते क िश क नीट
िशकवू शकत नसत; पण आ हां ला यांची भीती वाटायची. र यावर
पोिलसांची भीती वाटायची. आ हां ला गु हे गारी हणजे काय हे माहीत
नसायचे , पण ‘पोलीस' या श दाने आम या दयात ठोके वाढायचे . पण आज
मला आढळतं की आ ही अनु भवली याहन ू भीतीची तीव्रता आता खूपच
कमी झाली आहे , आिण याचा पिरणाम हणून भीती दाखवून लोकांचं
यव थापन करणे खूपच अवघड झाले आहे .
  जर भीती दाखवून काम होत नसे ल तर आपण न कीच पै शांचा उपयोग
क शकतो. जर दं ड ाने काम होत नसे ल तर दाम वापरा. पण पै शामु ळे
या या वत: या सम या िनमाण होतात. सवात पिहली आिण सवात
मह वाची सम या हणजे िकती पै सा उपल ध आहे ओ हरटाइम ारा पै से
दे णे हा सग यात सोपा माग आहे . पण एकदा का य तीला याची सवय
झाली की तो 'ने हमी या वे ळी' काम करायला नकार दे तो. एक कामगार
हणतो याप्रमाणे , "वे ळ (टाइम) हणजे पै सा आहे . पण ओ हरटाइम
हणजे याहन ू जा त पै सा आहे " एखा ा य तीला िजतका जा त पै सा
िमळतो िततका जा त याला हवा असतो आिण मग ओ हरटाइम वाढतच
जातो.
  एक िदवस तु मचा विर ठ अिधकारी हणतो, “तु म या िवभागाम ये
खूपच ओ हरटाईम होतोय. कमी करा तो, बं द करा तो " तु ही तु म या
िवभागाकडे जाऊन ते थ या मं डळीला सां गता, “हे करायचे आहे , ते करायचे
आहे ..." यावर ते ता काळ िवचारतात, “ओ हरटाइम िकती आहे " तु ही
हणता, “ओ हरटाइम वगै रे काही नाही " ते हणतात, “ओ हरटाइम
नाही ओ हरटाइम नसे ल तर मग काम कसं करणार "
  यामु ळे ओ हरटाइम दे ऊन यव थापन कर याने या या वत: या
अशा सम या िनमाण होतात आिण मग लवकरच अशी पिरि थती ये ते की
तु ही ओ हरटाइमिशवाय यव थापन क शकत नाही. जे हा ओ हरटाइम
दे यासाठी पै सा उपल ध नसतो, ते हा यव थापनाचा बोजवारा उडतो.
आपण भिव यातील यव थापनािवषयी िवचार करीत अस याने आपण
जाणतो की पै सा आिण भीती या गो टी आज जी भूिमका बजावतात याहन ू
उ ा कमी प्रमाणात भूिमका बजावतील.
  यामु ळे लोकांना कायप्रेिरत कर यासाठी आप याला दुस-या

78
 कस यातरी गो टीचा िवचार करणे भाग आहे . भिव यािवषयी तीन प्रेरक
बाबी आहे त :
  (अ) आपले पणाची जाणीव
  (ब) आप याला मह व अस याची जाणीव
  (क) आपला िवकास होत अस याची जाणीव
  यांपैकी प्र ये क बाबीचा कायप्रेरणे साठी कसा उपयोग होतो ते आपण
पाहू या.

वत :िवषयीची जाणीव

आपण सवप्रथम वत: या वतं तर् यि तम वा या जाणीवे वर िवचार

क या. एकदा का य तीला सं घटना ' याची' सं घटना आहे असे वाटू
लागले की ते थे आणखी कायप्रेरणा िनमाण करायची आव यकता नसते . ती
भावना वत:च एक कायप्रेरकश ती आहे . याचं सवो म उदाहरण हणजे
गृ िहणी. आपण वे ठिबगारां िवषयी बोलतो. गृ िहणीपे ा मोठा वे ठिबगार कुणी
पािहलाय दध ू घे यासाठी ती सग यात अगोदर उठते आिण सव कामे
क न सग यात शे वटी झोपते . एकही िदवस रजा नाही. रिववारी आिण
सणासु दी या िदवशी प्र ये कजण हणतो, “आज काहीतरी िवशे ष पदाथ
हायला पािहजे ." याने कामात भर आिण ही कामे करणा या या गृ िहणीचा
या कुटु ं बात ज मही झाले ला नसतो. ती कोणा दुस-या कुटु ं बात ज मते ,
वीस वष ितथे वाढिवली जाते . एका मं गल सकाळी, दुपारी िकंवा सं याकाळी
आपण ित यावर काही अ ता टाकतो आिण घरी आणून ितला हणतो,
"बघ, हे तु झं घर." काय मूखपणाची यु ती आहे बघा पण याने काम होतं
वीस िदवसात ती 'माझे घर' हणते ते घर ती गे ली वीस वष या घरात
रािहली या घरािवषयी हणत नाही, तर अवघे वीस िदवस ती या घरात
रािहली या घरािवषयी आिण एकदा का ितने याला ितचं घर हटलं की
आप याला ' थायी आदे श' ावे लागत नाहीत : ‘हे घर सदासवकाळ
व छ ठे वलं जाईल.' ती तु हां ला, तु म या मु लांना, तु म या नोकरांना घर
व छ ठे व यासाठी सतत बोलत असते . याव न आपण पाहू शकतो की
अि मते ची ओळख ही फार मोठी प्रेरणा आहे .   आपण हे
उ ोग े तर् ातही पाहू शकतो. िट को कंपनीचं उदाहरण या. पिह या
जनता सरकारावे ळी, जॉज फनािडस आिण िबजू पटनाईक यांनी िट को
कंपनीचं रा ट् रीयीकरण करायला हवं अशी सूचना केली होती. यािव ची

79
 सवात मोठी आरोळी िदली गे ली ती िट को या कामगारांकडून. ते गजले ,
“तु ही आम या कंपनीचं रा ट् रीयीकरण क शकणार नाही." ये थे ‘आमची
कंपनी' हा काय प्रकार आहे िट कोचे ६० हजार कामगार एकित्रतपणे एक
ट काही भागधारक नाहीत पण कायदे शीर मालकीने न हे तर भाविनक
मालकीने काम होते
  प्र य ात एकत्र केले या कामाने ही प्रबळ अशा वतं तर्
अि मते चा उदय होतो. अशी वतं तर् अि मता ल करात असते .
कायप्रेरणा हे ल करासाठी फार मोठे आ हान असते आिण औ ोिगक
े तर् ात या कायप्रेरणे िवषयी आपण बोलतो ती आठ तासां या कामा या
पगारापु रती असते -आिण काम बहुधा चार तासच चालते -आपण जर या
कामगाराला आणखी एक तास काम करायला लावलं तर आपण हणतो तो
कायप्रेिरत झाला आहे आिण ल करात, आपण जे हा कायप्रेरणे िवषयी
बोलतो ते हा सै िनकाने वत: या प्राणाची जोखीम घे तलीच पािहजे असा
आपला अथ असतो जे हा सै याचा कमांडर सै िनकांना शत् ची छावणी
काबीज करायला सां गतो ते हा या सै िनकाला याचा शत् हातात केवळ
पांढरा बावटा घे ऊन उभा नाही हे माहीत असतं . तो शत् हातात मशीनगन
घे ऊन स ज असतो. जर याने नफातोट ाचा असा िहशे ब करायला सु वात
केली : ‘‘शत् ची छावणी िजं कून पदक िजं क याची मला िकती सं धी वा
श यता आहे आिण छातीत गोळी घु सून मी कायमचा आडवा हो याची
िकती श यता आहे ..." तर तु हां ला वाटतं या ल कराला ते यु िजं कायची
काही सं धी वा श यता आहे सै िनकाने या या प्राणाची जोखीम
यायलाच हवी प्राणांची बाजी लावायलाच हवी याला हणतात
कायप्रेरणा आपु लकी ारे ही कायप्रेरणा सा य कर यासाठी से नादल काही
ल वे धक प तींचा उपयोग करते . पिहली प त आहे गणवे श; गणवे श
घातले ले लोक बरे चसे एकसारखे िदसतात आिण ही आपु लकी िनमाण
करायची एक प त आहे . दुसरी प त आहे , एकित्रतपणे प्र य शारीिरक
कामे करायची. उदाहरणाथ, सं चलन करणे . शांतते या काळातही से नादल
काही आराम करीत नसते . सै िनक ने हमी अिधका-यांबरोबर सं चलन करीत
असतात. याने से नादलात अि मता िनमाण होते . िजत या पातळीपयं त
आपण हे प्र य एकत्र करायचे शारीिरक काम िनमाण क शकतो,
ितत या पातळीपयं त आपण आपु लकी िनमाण क शकतो.
  जपानम ये , उ ोग े तर् ातही या क पने चा फार पिरणामकारकरी या
उपयोग केला आहे . पिहली गो ट हणजे चे अरमनपासून ते सफाई

80
कामगारापयं त सवजण एकाच रं गाचा, एकाच जाती या कापडाचा एकसमान
गणवे श घालतो–यामु ळे दृ य आपु लकी िनमाण होते . दुसरी गो ट हणजे ,
भ गा वाजून कारखा याचे काम सु होताना सगळे एकित्रत उभे राहन ू
कंपनीचे ये यगीत गातात.
  भारतात, रा ट् रगीत गा यािवषयी लोकां या अडचणी आहे त.
विनमु िद्रका वाजवावी लागते आिण जे हा विनमु िद्रकेवर रा ट् रगीत सु
होते ते हा द अव थे त काहीजण उभे राहतात की ते जणू प्रेतयात्रेला
जमले त ते थे जर तु ही एखा ाला असे िवचारलं त, “तू रा ट् रगीत का गात
नाहीस " तो हणे ल, “मा या या अशा आवाजाने मी कसा काय गाऊ
शकतो " पण तु ही जर दे वाची आरती सु केलीत तर तो चटकन यात
भाग घे ऊन गाऊ लागे ल. असे का दे व याचा आहे ना पण रा ट् र, दे श
अजून प्रोबे शनवर आहे त. आपण अजून दे शाचं 'क फमशन' करायचं य
जपानम ये लोक कंपनीचे ये यगीत गायला तयार असतात - यामु ळे
कंपनीबरोबरची व वाची जाणीव िनमाण होते . ते ितसरी गो ट करतात ती
अशी : कंपनीचे ये यगीत सं पताच, सावजिनक विन े पकावर आवाज ये तो ;
१,२,३,४... ते मग एकित्रतपणे तीन िमिनटे कवायत करतात. याने काय
घडतं चे अरमनची खोली झाडणा-या कमचा-याचा िवचार करा. भ गा
वाजतो, चे अरमन आिण सफाई कमचारी एकत्र उभे राहतात, कंपनीचे
ये यगीत गातात, एकत्र शारीिरक यायाम करतात. तो सफाई कमचारी
िवचार करतो : ‘‘हा चे अरमन - मला माहीत नाही तो मा याहन ू िकती
तरां वरती आहे . पण तो अजूनही मा या सं घाचा एक भाग आहे ; आमचा
गणवे श एक आहे , आ ही एकच गीत गातो आिण एकाच प्रकारचे यायाम
करतो."
  आम या घरात मा या लहानपणी झाले या एका धािमक समारं भाची
मला आठवण आहे . चाळीस ते प नास पाहु यांना आमं ित्रत कर यात आले
होते . या काळात खा पे ये वगै रे पु रिवणारी मं डळी नसायची - हणून तीन
सपा यांना बोलािवलं होतं . पण मी पािहलं की माझी आजी भ या पहाटे
उठू न या सपा यांबरोबर कामाला लागली होती. मी जरी यावे ळी पाच
वषांचा होतो, याहीवे ळी मला यव थापकीय दृ टी होती. मी मा या
आजीला िवचारलं , “आपण या सै पा यांना पगार दे त असताना तु ला कशाला
काम करायला हवं " आजी हणाली, “हे बघ श , पै शानं तु हां ला िमळतं
भरपूर काम; पण जर तु ला कामाचा दजा हवा असे ल तर तु ला यां याबरोबर
काम केलं पािहजे ." ितला असं हणायचं होतं की यां याबरोबर काम क न

81
 ितने एक अि मता िनमाण केली आिण याने या सपा यांम ये या या
कामात मनापासून काम कर याची प्रेरणा िनमाण केली. हा कायप्रेरणाचा
एक मह वाचा भाग आहे .
  मी या पिह या बहुरा ट् रीय कंपनीत दाखल झालो ते थ या मा या
विर ठ अिधका-याने मला बोलावून हटलं , “तू प्र ये क वषी तु या
वत: या खचाने दोन पा या ायला ह यास. एक : िवभागासाठी पाटी -
यात तू, तु या हाताखालील मं डळी आिण यां या हाताखालील मं डळी
असतील. दुसरी पाटी : तु या पातळीवरची - आिण जे तु या कामात सतत
भे टतात असे तु याबरोबरीचे सहकारी व यां या बायकांना."
  “ यां या बायकांना का " मी याला िवचारलं . “मी या बायकांना कुठं
सतत भे टतो "
  “ याने काही फरक पडत नाही," तो विर ठ अिधकारी पु ढे हणाला,
“जर तु या बरोबरीचे सहा सहकारी यां या बायकांना घे ऊन आले तर तु ला
आपोआप सहा पाट आणखी िमळतात. नवरे मं डळी खातात आिण िवस न
जातात, बायका नाही िवसरत अशा गो टी."
  मी फारसा खूष न हतो - कारण मा या या विर ठ अिधका-याने
“मा या वत: या खचाने ' यावर भर िदला होता. पण मी िवचार केला :
शे वटी यव थापन खच/ न याचं िव ले षण तर आहे . मला अं दाजे खच
माहीत आहे ; पण मी जोवर हा प्रयोग क न पाहत नाही तोवर मला
याचा फायदा काय आहे ते कळणार नाही. मी पाट िद या, आिण यातून
विरत िन प न झालं ते हणजे सौहादात झाले ली वाढ - आपले पणाची
भावना.
  प्र ये क सं घटने त दोन प्रवाह बरोबर असतात - ‘आ ही' हा प्रवाह
आिण 'ते ' हा प्रवाह. जे थे ‘आ ही' हा प्रवाह प्रबळ आहे ते थे आपु लकी
प्रकट होते . जे थे 'ते ' हा प्रवाह प्रबळ आहे ते थे अलगपणाची, दुजाभावाची
भावना उठू न िदसते .
  एके िदवशी, मी िवमानतळावर गे लो होतो ते हा मा या िवमानाला
उशीर झाला होता, पण मला आढळलं की उशीर झा याब ल काहीही
घोषणा झाले ली न हती. मी यािवषयी ड ूटीवर असले या अिधका-याकडे
िवचारणा केली. “ते योकर तसे च वागतात हो," याने उ र िदलं .
  “कोणते योकर " मी िवचारलं .
  "ते - घोषणा करणारे ." याने उ र िदले .
  "पण ते तु म यातले नाहीत का "

82
   “नाही." तो हणाला, “तो िवभाग वे गळा आहे - आमचा िवभाग वे गळा
आहे ."
  यानं तर जे हा आ ही या िवमानात बसलो, ते हा पायलटने घोषणा
केली की, “झाले ला उशीर हा िवमानतळावरील कमचा-यांमुळे झाला आहे ."

  प टच आहे की 'ते ' हा प्रवाह इथे प्रबळ आहे .

वत : या महानते ची जाणीव

आपण दुस-या बाबीकडे वळू या. आप यािवषयीची महानते ची जाणीव. मला

पु हा एकदा घर या उदाहरणाकडे वळू ा. प्र ये क बायकोला वाटतं की ती
फार मह वाची आहे . ित यािशवाय घर कोसळू न पडे ल
  ल नानं तर एका िकंवा दुस-या वषापयं त ती अधूनमधून माहे री जाते .
पण यानं तर ितला बाहे र जावे से वाटत नाही. मला आठवतं , जे हा मला
पिह यांदा काठमांडूहन ू आमं तर् ण आलं होतं यात हटलं होतं  : “कृपया
िमसे स रां गणे करांनाही सोबत आणा." मी मा या बायकोला हणालो, “तु ला
आमं तर् ण आहे , तु ला यायला हवं ." ती हणाली, “मी कशी काय ये ऊ
शकेन घराकडे कोण बघणार सकाळी दध ू कोण घे णार तु हां ला काय
वाटतं मु लं सकाळी उठू न दध ू घे तील खरं तर, तु हां ला वाटतं मु लं सकाळी
उठतील जे हा ते अलाम लावतात ते हा मला तो बं द करावा लागतो
आिण यांना उठवावं लागतं आिण गड ांनाही रोजरोज याच गो टी
सां गा या लागतात - नाहीतर काडीचं काम करीत नाहीत ते . मु लंही ती कामं
करणार नाहीत. घराचा पार बो या वाजे ल "
  पण ितचं दुदव असं की ितचं हे बोलणं मु लांनी ऐकलं . ते हणाले ,
“काही नाही ममी, तु ला गे लंच पािहजे ."
  आ ही चार िदवस काठमांडूला होतो. दरिदवशी सकाळी माझी बायको
उठू न मला हणायची, “आपण मुं बईला ट् रंककॉल बु क क या. ितथं घरात
काय चाललं य ते पाहू या." पण टे िलफोनखा याला ध यवाद ावे त िततके
थोडे च - एकदाही फोन लागला नाही पाच या िदवशी आ ही मुं बईला
परतलो. घराकडे धाव घे तली, कुलूप उघडलं . घराचा पार बो या वाजला
असणार अशी बायकोची अपे ा होती. पण सगळं कसं जाग या जागी होतं .
पण मी तर एक यव थापनत आहे तो काही उगाच न हे . मी ितला
सां िगतलं , “ वा छान आपण पाच या िदवशी घरी आलो. आणखी दोन िदवस
उिशरा आलो असतो तर घर कोसळलं च असतं बघ " ती खूप खूष झाली.

83
   ने हमी हे ल ात ठे वा. तु मची बायको बाहे र जाते , काही िदवसांनी परत
आ यावर िवचारते , “कसं आहे सगळं " चु कू नही सां गू नका, “आ ही अगदी
मजे त होतो " चे हरा लांब क न हणा, “चालवलं कसं बसं " हे अहं कारामु ळे
मह वाचं आहे . सग या आ याि मक प्रवचनात आप याला सां िगतलं
जातं , ‘अहं कार िवसरा'. यव थापनात आपण अहं कार िवसरत नाही. आपण
अहं काराचे लाड करतो, याचा उपयोग करतो. हाताखाल या अिधका-
याकडून विर ठ अिधकारी कसे काम करवून घे तो तो याला बाजूला घे ऊन
हणतो, “हे काम मला दुस-या कुणाला ायचं नाही. तूच एकटा हे काम क
शकतोस." खरं तर याला असे हणायचं असतं की तू एकमे व असा मूख
आहे स जो चौदा तास िदवसाला काम क न हे काम पूण करतील. पण याने
विरत तु म यात कायप्रेरणा िनमाण होते . हणून तू मह वाचा आहे स ही
जाणीव अ याव यक असते .
  “स ा भ्र ट करते आिण िनरं कुश स ा सं पण ू पणे भ्र ट करते ." ही
हण तु ही ऐकली असे ल. मला तु हां ला िवचार कर यासाठी दुसरी एक
समपक हण सां गू ा :"अिधकारशू यता गं जिवते आिण सं पण ू
अिधकारशू यता सं पण ू पणे गं जिवते ." अने क माणसे मला िवचारतात, “तु ही
आजारी कंप या कशा ओळखता तु ही यां या जमाखचाचे ताळे बं द
पाहता की काय " मी हणतो, “मला वाटतं भारतात जमाखचा या
ताळे बं दां वर कुणी िव वास ठे वीत असे ल असे मला नाही वाटत. मी
कारखा यात जातो. मी ते थले नळ गळताना पाहतो, ड्रम गळताना पाहतो,
उघड ावर टाकले ले िसमट खराब होताना पाहतो. मी ते थ या कामगाराला
िवचारतो, “काय चाललं य ये थे " तो उ र दे तो, “ना कोई दे खता है , ना कोई
सु नता है । िकसको या पडी है "
  यावर मी िवचारतो, “तू तु या विर ठ अिधका-याला का सां गत
नाहीस "तो हणतो, “माझा सु परवायझर ओह तो िबचारा काहीएक क
शकत नाही. प्र ये कजण असहाय, अिधकारशू य आहे .
  जे हा अिधकारशू यते ची भावना असते , ते हा तु ही कायप्रेरणा
िमळवू शकत नाही. जे हा लोकांना वाटतं की यां याकडे अिधकार आहे त,
तर ते काही क शकतात यांना कायप्रेरणा िमळते .
  मी जमशे दपूरला िट को कंपनीत एका कामगाराला िवचारलं होतं ते
मला आठवतं ':
  "जर तू काहीतरी चु कीचं पािहलं स, तर तू काय करशील "
  याने उ र िदले , “मी मा या विर ठ अिधका-याला जाऊन सां गेन."

84
   मी हणालो, “समज, तु या या विर ठ अिधका-याने तु झं ऐकलं नाही
तर "
  "मी या या विर ठ अिधका-याकडे जाईन."
  मी पु ढे हणालो, “पण याही विर ठ अिधका-याने तु झं ऐकलं नाही
तर "
  "मी या याही विर ठाकडे जाईन." तो हणाला.
  “पण समज, ा सव विर ठांनी तु झं ऐकलं नाही तर "
  तो हणाला, “मी चे अरमनकडे जाईन. ते माझे ऐकतील."
  हा आ मिव वास फार मह वाचा आहे . यातून अिधकाराची जाणीव
होते . जे थे कोठे लोकांना अिधकाराची जाणीव असते , ते कायप्रेिरत होतात
आिण काम करतात.

िवकासाची जाणीव

ितसरी मह वाची बाब हणजे िवकासाची जाणीव - वाढीची भावना : मी या

इथे काम करतो, मी इथे वाढतो आहे , मी नवे काहीतरी िशकत आहे . हे फार
मोठे कायप्रेरक आहे . िवशे षतः त णमं डळींसाठी. आजचे त ण फार
मह वाकां ी आहे त. यांना अगदी थे ट सवो च पदापयं त जायचं असतं .
जरी ते आहे त या कंपनीत सवात वर या पदापयं त पोहोचले नाहीत तरी ते
मनावर घे त नाहीत; ते दुस-या कंपनीचा िवचार करतील. यांनी वर
जायलाच हवं . जोवर यांना वाटत असतं की ते नवीन काहीतरी िशकत
आहे त तोपयं त ते कायप्रेिरत राहतात आिण काम करायला तयार असतात.
जे हा यांना वाटतं की यांची वाढ खु टली आहे , यांची प्रगती होत नाही
ते हा कायप्रवणशू यता ये ऊ लागते .
  या बाबतीत, तु म यापै की प्र ये काने वत: या कारिकदीचा िवचार
करायला हवा. काही वे ळा जे हा तु ही तु मची कारकीद सु करता ते हा
तु हां ला असा विर ठ अिधकारी िमळतो, जो हणतो, “तू बु द्िधमान त ण
असावास असं वाटतं . जाऊन आपली कामे कर. जर तु ला काही अडलं तर
मला ये ऊन भे ट." तु मचा िवकास होत राहतो आिण तु ही कायप्रेिरत होता.
केवळ साडे सहा िकंवा आठ तासच न हे , तर नऊ तास, दहा तास, अकरा
तासही काम करता यानं तर तु हां ला असा विर ठ अिधकारी भे टतो ; जो
हणतो, “हे काम तु ही यापूवी केलं य का नसे ल, तर मी हे काम दुस-या
कुणाला तरी करायला सां गतो. िकंवा मी वत: करतो." िकंवा तु हां ला असा

85
 ितसरा विर ठ अिधकारी भे टतो जो तु हां ला हणतो, “जरी हे काम तु ही
यापूवी केले लं असलं तरीही ते मा याकडून तपासून या. बाहे र यांना पत्रे
पाठवू नका. मला पत्राचा मसु दा ा. मी पत्र पाठवीन." हे ऐकू न तु ही
पूणपणे कायप्रेरणाशू य होता आिण तु मची अशी भावना होते की तु ही
कमी िवकसत आहात. खरं तर तु मचे साम य, कतृ व कमी होत आहे
यावे ळी तु ही प्र ये क प्रकारची रजा यायला लागता. ह काची रजा,
आजारपणाची रजा, नै िमि क रजा.

  एके िदवशी मला एक कारकू न भे टला. तो हणाला, “सर, या वषी मी

मा या आजारपणा या रजे ची मजा चाखली नाही." मी हणालो, “मला
यापूवी अिजबात माहीत न हतं की लोकांना यां या आजारपणा या रजे तन ू
मजा िमळते ." पण या ितस-या विर ठ अिधका-या या हाताखालील लोक
खरोखरीच यां या ‘आजारपणा या रजे तन ू ' मजा िमळवायची श यता आहे
िन कष

वत:िवषयी या वतं तर् अि मते ची जाणीव, वत:िवषयी या मह वाची

जाणीव आिण वत:िवषयी या िवकासाची जाणीव या तीन जाणीवा
लोकांना प्रेिरत कर यासाठी अ याव यक आहे त. िवशे षत: जे हा तु हां ला
माहीत असतं पै सा िकंवा भीतीने ते काम होत नाही िकंवा फार काळ यांनी
काम होणार नाही. ते िततकसं सोपं रािहले लं नाही. ते हा शे वटी, आपण
जाणतो की हाताखाल या य तीला काढून टाकणे . हा काढले ला माणूस
कोटामु ळे परत ये याची श यता प नास ट के आहे अशा पिरि थतीत
हाताखाल या य तींवर भीतीचा प्रयोग कर यात अथ नसतो.
  पै शाचा वापर हा अ पकाळ यश वी होतो, पण कालांतराने सम या
िनमाण करतो. याचप्रमाणे भीती आिण पै सा ते काम करीत नाहीत (जे हा
दं डा आिण दाम हे मु य प्रेरक हणून आपण वापरणार नसतो) ते हा
खालील तीन प्रेरक अ याव यक, मह वाचे ठरतात :
  • आपु लकीची जाणीव,
  • वत:िवषयी या मह वाची जाणीव,
  • वत: या िवकासाची जाणीव.
  या मागाने आपण लोकांना आप याबरोबर काम करायला कायप्रवण
क शकतो.

❋❋❋
86
 प्रकरण १०

यव थापनातील सुसव
ं ाद

87
यव थापकासाठी सु संवाद (Communication) साधणे हे फार अवघड काम
असते . याला साधे कारण ते हणजे प्र ये कजण असं गृ हीत धरतो की
याला सु संवाद साधता ये तो ; इतरांना मात्र सु संवाद साध यास अडचणी
ये तात.

सुसव
ं ादाची प्रिक् रया

88
   मी गे या २५ वषांपासून सु संवादािवषयी बोलत आलो आहे आिण
एकदा अचानक मा या ल ात आलं की मीसु ा फार खात्रीचा सु संवादक
नाही. मागे एकदा मी सु संवादावर एक खूप चां गला ले ख वाचला. मी
यात या अने क ओळी अधोरे िखत के या. ले ख खूप चां गला अस याने मी
तो चक् रमु िद्रत करायचं ठरवलं . मी से क्रे टरीला अधोरे िखत केले या फ त
रे षा वगळू न या ले खा या प्रती काढायला सां िगतलं . तु हां ला माहीताय
ितने काय केलं ितने मी या श दांखाली रे घ मार या हो या ते सगळे श द
वगळले
  मी जे हा या टे ि स सकडे पािहलं , ते हा िवचारलं , “काय केलं स तू
हे या टे ि सलचा काहीएक अथ होत नाही. मी तु ला मारले या रे घा
वगळायला सां िगतलं होतं ."
  ितने िवचारलं , “ओळीखाल या रे घा मला वाटलं तु ही मला रे घा
मारले ले श द वगळायला सां िगतलं य "
  आप याला ने हमी या अशा सम ये ला त ड ावे लागते . सु संवाद कुठे
चु कतो हे समज यासाठी आपण सु संवादाची प्रिक् रया समजून घे ऊ या.
  सवप्रथम, सु संवाद हणजे क पनांची, िवचारांची दे वाणघे वाण करणे
आहे . इथे मला एक क पना सु चलीय 'अ'. मला ती कुणाकडे तरी
पाठवायचीय. मी काय करतो पिहली गो ट करतो ती ही की, मी ती
क पना श दब करतो. जे हा ती क पना दुस-या टोकाला जाते ते हा ितचा
अथ लावला जातो आिण मग ती 'ब' ही क पना होते . 'अ' ही क पना ‘ब'
क पने सारखी असे ल का ही सम या मी कशी सोडवीन प्रितपोषण
(फीडबॅ क) िमळिवणे ही एक साधीसोपी प त आहे . समजा, मी जर मा या
से क्रे टरीला मी ितला या ले खाचे रे घा वगळू न टे ि सल करायला सां िगतलं
ते हा ते करायची ितची काय योजना आहे हे िवचारलं असतं , तर ितने मला
सां िगतलं असतं की रे घा मारले ले सगळे श द ती वगळणार आहे . मग
यावे ळी मी अगदी सहज ित या चु कीची दु ती केली असती. काय घडलं
असतं पाहा :
  मा या ‘अ’ या क पने चा ‘ब' असा अथ लावून या 'ब' अथाची
मा याकडे पाठवणी केली असती ; मी याचा अथ लावला असता ‘क’ आिण
‘क’ आिण ‘अ’ क पना एकसार या आहे त की नाहीत हे मी समजू शकलो
असतो. कारण आता या दो ही क पना ‘अ’ आिण ‘क’ मा याकडे आहे त.
  मात्र, लोकांना प्रितपोषण ायला सां गणे हे सोपे नसते . तु ही
हाताखाल या य तीला प्रितपोषण ायला सां गू शकता. पण हे विर ठ

89
 अिधका-याला कसं सां गायचं तु ही असं सां गता–‘साहे ब, मी काय
हणतोय ते कळलं तु हां ला मी काय हणालो ते तु ही पु हा सां गू
शकता " अवमानकारक आहे हे . आप या बरोबरी या सहका-याचे ही अशाने
मन दुखावे ल. खरं तर, जरी हाताखालची य ती प्रितपोषण ायची
श यता असली, तरीही ती य ती मनात अ व थ असे ल. याचा पिरणाम
असा होतो की प्रितपोषण दे याची मागणी करणे हा सु संवादातील चु का
टाळ याचा एक पिरणामकारक माग असला तरीही तो ने हमी यवहाय
नसतो. यामु ळे आप याकडे असले ला सवो म माग हणजे सु संवादाची
प्रिक् रया आपण कशी हाताळतोजे णेक न आपण करीत असले ला सु संवाद
अथाचा अनथ न होता, चु कीचा समज न होता साधला जाईल.

श दब सुसव
ं ाद

पिहला ट पा आहे तो हणजे यो य श दात क पना श दब करणे . ये थे

आपली एक सां कृितक सम या आहे . भारतात अग य ानाचा िव े शी
सं बंध जोडला जातो. यामु ळे प्र ये काला वाटतं की एखा ाचं बोलणं ,
िलिहणं न समजणं हणजे तो फार मोठा िव ान असा प्रकार आहे . ही
परं परा पु ढे चालू राहते आिण आपण असे अने क लोक पाहतो जे त
होताच वे ग या भाषे त बोलायला सु वात करतात. यव थापक हणून तरी
आपण पिहली एक गो ट समजून घे तली पािहजे ती हणजे आपलं हणणं
समोर या य तीला समजणार नाही अशी भाषा वापरायची आप याला
काहीएक ज री नाही. सु संवादाचा मूळ हे तच ू ते थे पराभूत होतो. आपण
आपले िवचार 'यो यरी या श दब ' केले च पािहजे त. समोरची य ती समजू
शकेल अशाच श दांचा िवचार केला पािहजे . मी माझं या यान सवप्रथम
मा या बायकोला दे तो ; कारण जर ितला ते समजू शकत असे ल, तर माझी
खात्री आहे यव थापक ते समजतील. हे फार उपयु त ठरते . प्र ये क
सु संवादाचे श्रोते कोण आहे त ते ल ात घे तले पािहजे आिण सव श य
िततके साधे सोपे असले पािहजे .

संदेश पाठवणीतील िवचलन

दुसरा ट पा हणजे सं देशाची पाठवणी. सं देश पाठवणीत अने क सम या

असतात. सवात मोठी सम या आहे ती हणजे आवाजाने होणारे
िच िवचलन. जर मी बोलत असे न आिण मोठा ग गाट सु असे ल तर

90
 साहिजकच माझं बोलणं लोक ऐकू शकणार नाहीत. अगदी हळू आवाजात
कुजबु जणे सु ा एक सम या असू शकते . प्रिश ण कायक् रमात भाग घे णारा
एखादा दुस-याशी कुजबु जला तर माझा सु संवाद थांबतो. का लोकांना मी
काय सां गतोय यापे ा काय कुजबु जणं चाललं य ते ऐक यात अिधक रस
असतो. यामु ळे कुजबु जीने िवचलन होतं . इतरही िवचलने असू शकतात.
उदाहरणाथ, एक मह वाचे िवचलन आहे ते हणजे हालचाल - तु ही
सु संवाद साधत असताना लोक भोवती िफरणं . मी जे हा हॉटे लम ये
प्रिश ण कायक् रम दे तो ते हा हे घडतं . ते थ या वे टरला असं वाटतं की
लोकांना प्रिश णा या सं देशाबरोबर यायला पाणी लागतं . काही
चम कािरक अ यागत मं डळी अशी असतात की यांना िजतकं जा त पाणी
िमळतं , िततकं जा त पाणी ते िपतात. यामु ळे अशा मं डळींची िरकामी
लास भरणारे वे टर सतत िफरत असतात. जोवर हे सु असते तोवर मी
माझा सु संवाद गमावून बसतो आिण जर वे टर त्री असे ल तर सु संवाद
साध याची माझी आशा पूण मावळते . ही अशी हालचाल फार मोठे िवचलन
ठ शकते .

सुसव
ं ादात रस नसणे

सु संवादात जर रस नसे ल तर याने िवचलनाची तीव्रता वाढते . जर लोकांना

रस नसे ल तर लोकांना जे घडतं यावर ल किद्रत करणे अवघड जाते -
कशाने ही यांचे िच िवचिलत होते . शे वटी अशा प्रिश ण कायक् रमांना
ये णारी बहुते क मं डळी ही यां या सं घटनांनी नामिनदिशत केले ली
अस यामु ळे ये त असतात. यांना केवळ 'पाठिव यात' आले ले असते .
एखादा िविश ट िवषय यांना िशकायचा आहे असे नसते . जर तु ही तो भाग
यां यासाठी प्रसं गोिचत आिण सं बंिधत केला नाहीत तर ते िशकणार
नाहीत. आपण या िवषयावर काय सां गतोय हे सवात मह वाचे असते ;
याव न सहभागी होणा या अ यागताला तो िवषय या यासाठी
प्रसं गोिचत आहे असे वाटते . जोवर या अ यागताला माझे हणणे लागू
पडत नाही असे वाटते तोवर काहीही घडणार नाही. कोण याही
कायक् रमासाठी या दोन िवनाशक बाबी हणजे  : कायक् रमा या शे वटी
कुणीतरी िवचारतो, “कसा होता हा कायक् रम " यावर सहभागी झाले ला
अ यागत हणतो, “रसपूण होता, पण सगळं सै ां ितक होतं . आम या
कंपनीत तशा प्रकारचं काही चालू शकणार नाही, काही कामाचं नाही."

91
दुसरी प्रितिक् रया असते , “छान कायक् रम होता. मा या विर ठ अिधका-
याने या कायक् रमाला हजर राहायला हवे होते " या दो ही बाबतीत, या
य तीसाठी या प्रिश ण कायक् रमाला काही अथ नसे ल. तर मग याला
यात रस वाटणार नाही. यामु ळे तु हां ला कायक् रम सं बंिधत य तीसाठी
प्रसं गोिचत करणे भाग आहे - हे प ट क न की तु ही काय करायला हवं ;
दुस याने काय करायला हवं यापे ा. िहं दीम ये एक छान अथपूण कडवं
आहे  :

‘पूजा के गीत नहीं बदले , वरदान बदल कर या होगा?

ितरकश मे तीर ना हो तीखे , सं धान बदल कर या होगा?
(साधने न बदलता केवळ उ े श बदलला हणून काही होत नाही.)

  प्रिश णाम ये बदल हायला हवा तो भाग घे णा या

अ यागताम ये च. कोण या बाबतीत याने बदलायला हवे हे याने च पािहले
पािहजे . हे आपण या या ल ात आणून ायलाच हवे .
  िवनोदा या वापराने यांचा रस िटकू न राहू शकतो. अने क लोकांचा
असा समज असतो की िव ापूण, पां िड यपूण या यान हे गं भीर
असायलाच हवे . िवनोद हा आचरटपणा समजला जातो, मह वाचा समजला
जात नाही. मात्र, जर िवनोदाची जोड असे ल तर जे मह वाचे आहे याची
अिधक चां ग या प्रकारे पाठवणी करता ये ऊ शकते . यामु ळे सु संवाद
पिरणामकारक कर याचा िवनोद हा एक माग आहे .

वैरभावाचा अडथळा

मात्र, सु संवादातील सवात अवघड असणारा अडथळा हणजे 'वै रभावाचा

अडथळा' होय. जे थे लोकांम ये वै रभावना आहे ते तु मचं ऐकणार नाहीत. या
िठकाणी तु म या सु संवादािवषयी सहजपणे चु कीचा समज हो याची श यता
असते . या अडथ याला दरू कर यासाठी आिण आपली सु संवाद यवि थत
होतो हे िनि चत कर यासाठी आप याला जा तीत जा त प्रयास करणे
आव यक असते . वै रभाव हा पिरणामकारक सु संवादा या मागातील सवात
गं भीर व पाचा अडथळा असतो.

  हा वै रभाव आप याला कसा िनमाण होतो ते समजून यायचा प्रय न

क या. यासाठी मी दे वाणघे वाणी या िव ले षणाची (Transactional

92
 Analysis) चौकट वापरणार आहे . दे वाणघे वाण हा सु संवादाचा एक भाग
असतो ; यामु ळे दे वाणघे वाणाचे िव ले षण हे खरं तर सु संवादाचे च िव ले षण
असते . आपण तीन दृि टकोनांतन ू िकंवा अहम्-अव थां ारा सु संवाद साधत
असतो. पिहली अहम्-ि थती हणजे 'पालक'.

  या यात आपण आप या लहानपणापासून चां गलं काय, वाईट काय,

काय करायला हवे , काय क नये , बरोबर काय, चु कीचे काय, यािवषयीचे
सं देश ये तात. या सव सं देशांनी आप या डो यात दोन गो टी तयार होतात.
एक हणजे नीितशा त्र, ‘प्रा यां वर दया करा,' 'वय कर मं डळीिवषयी
आदरभाव ठे वा,' 'ने हमी खरे बोला,'कधीही खोटे बोलू नका,' ‘प्रामािणकपणा
हे च सवो म धोरण,' इ. सं देश प्र ये काला िमळत असतात. या सव सं देशांचे
आप या आयु यात एक मह वाचे नीितशा त्र बनते . दुदवाने आपले पालक
(यात केवळ आई-वडीलच न हे तर आजी-आजोबा, काका-काकी, मामा-
मामी, िश कवग आिण आप या भोवतालची मोठी मं डळी ये तात.)
आप याला जातपात, समाज, भाषा, रा य, धम यां िवषयीही काही सं देश
दे तात. याने मन कलु िषत होतात. लहान अस याने कलु िषत काय आहे आिण
नीितत व काय आहे हे आपण जाणू शकत नाही. याचा पिरणाम असा होतो
की आपण दो हींची न द ठे वतो. आपण जसजसे मोठे होतो तसतशा आप या
अने क प्रितिक् रया या सं देशांतन
ू ये तात. काही बाबतीत तर हे सं देश काही
लोकां िवषयी वै रभावपूण असतात आिण जे हा या लोकांतील एखादी
य ती (िकंवा यां याशी आपण सं बंिधत आहे असे . समजतो ती य ती)
आप याशी सु संवाद साधू लागते ते हा वै रभावाचा अडथळा उद्भवतो.

  दुसरी अहमु -अव था हणजे 'प्रौढपणा' आप या सु संवादा या

हे तस
ू ाठी हे फार मह वाचे असते . 'प्रौढ' आव यकरी या िशकत असतो :
तो मािहती घे तो आिण दे तो. या प्रिक् रये म ये आप या मनातील अने क
पूवग्रह कमी होत जातात. उदाहरणाथ, मी मुं बईत मोठा झाले ला
महारा ट् रीय उ चजाती या िहं दु कुटु ं बातील अस याने मा या लहानपणी
मा या मनात खूपसे पूवग्रह होते . 'मु ि लम माणसे धोकादायक असतात,
‘दिलत मं डळी घाणे रडी असतात, 'िख्र चनां वर अवलं बू राहाता ये त नाही,
ते अिव वासू असतात,' मारवाडी लोक कवडीचु ं बक असतात,' 'पं जाबी लोक

आक् रमक असतात,' इ. (अने कदा 'बं गाली लोक बु द्िधमान असतात' असा
अनु कूल पूवग्रह होता. मी जे हा कलक याला गे लो ते हा हे सु ा खोटे
93
 ू ू
अस याचे मा या यानात आले .) पण आप याकडे ये णारे बहुते क पूवग्रह हे
िवपरीत असतात. याचा पिरणाम हणून आपण जे हा लोकां शी यवहार
करतो ते हा आपण वै रभावा या अडथ या या सम ये त सापडतो. प्रौढ
अहम्-ि थती मािहतीची दे वाणघे वाण क न हा अडथळा नाहीसा होऊ
शकतो.

  मी माझं वत:चं उदाहरण दे तो. मी या िदवशी पिह यांदा शाळे त

गे लो ते हा एक मु लगा मा यासमोर बसत होता. मी याला िवचारलं , “तु झं
नाव काय " तो हणाला, “अ दु ला." मी चरकलो. मला सां ग यात आलं
होतं , ‘मु ि लम लोक धोकादायक असतात.' यामु ळे मला अ दु लाची भीती
वाटली होती. पण पिह या काही िदवसांतच मला कळलं की तो एक खूप
छान मु लगा आहे . के हाही मदतीला तयार असतो, अगदी िमत्रासारखा.
माझी सम या आहे , ‘पालक' सं देश जो हणतो, ‘मु ि लम धोकादायक
असतात,- हणून अ दु ला धोकादायक आहे . मा यातला ‘प्रौढ' हणतो :
अ दु ला छान माणूस आहे . पण मी एकदम वळण घे ऊ शकत नाही. मी
हणू शकत नाही की मु ि लम चां गले आहे त आिण हणून अ दु ला चां गला
आहे . मी असं हणतो : मु ि लम धोकादायक आहे त; पण अ दु ला अगदी
अपवाद आहे .

  आपण जीवनाला सु वात करतो ती ही अशी - अपवाद करायचे

प्रय न करीत. अने क 'प्रौढ' सं देशां या भिडमारासह मी मुं बईला वाढलो
अस याने मी लवकरच अशा िन कषाप्रत ये ऊन पोहोचलो की चां गला-
वाईट असणे , बरोबर-चूक असणे हे य ती या जातीवर, समाजावर, भाषे वर,
रा यावर, धमावर इ. बाबींवर अवलं बन ू नसते . ते या य तीवर अवलं बन ू
असते . तु ही एखा ा य तीवर याचा पूवितहास न पाहता याचे एक
य ती हणून मू यमापन क शकता. हा फार मोठा धडा आहे . पण
प्र ये कजण प्र ये क बाबतीत या धड ाला मह व दे त नाही. यामु ळे दुस-
यां िवषयी थोडे से तरी पूवग्रह ठे व याची प्र ये काम ये एक प्रवृ ी असते .
हा सु संवादातील फार मह वाचा आिण दुदवी असा अडसर होतो. आपण
वत:कडे अ यं त काळजीपूवक पाहन आप या मनात हा अडथळा कुठवर
आहे हे पाहन ू यािवषयी काय करता ये ईल ते पाहायला हवे . आप याला
िजतके जा त अनु भव िमळतात िततका आपण जा त िवचार करतो आिण
िततकी हा अडथळा कमी हो याची श यता असते .

94
   सु संवादातील आणखी एक सम या हणजे आपली ‘बालक' अहमू-
अव था. हणजे आपली भावनावे गाने होणारी प्रितिक् रया. प्र ये काला
भावनावे ग होतो. जर तु ही तासभर एखादे या यान ऐकत असाल तर
तु हां ला उठू न हातपाय झटकू न, जां भई ावीशी वाटते . हे नै सिगक आहे .
पण यावे ळी ता काळ तु म यातील 'पालक' आिण

‘प्रौढ तु म यात या बालकाला आवरतात. ‘पालक' हणतो : “ते िशकिवणारे

तु झे गु जन आहे त. आपण गु चा अनादर क शकत नाही."

  ‘प्रौढ' हणतो, “गु िब सगळं ठीक आहे . पण इथे काही विर ठ

मं डळी बसलीय. मी यां यासमोर उठू न हातपाय झाडून जां भया दे णे हे
वाईट िदसे ल." हणून तु ही तु मची जां भई दाबून टाकता. पण तु मचा
भावनावे ग असतोच. तु मचा 'पालक' आिण 'प्रौढ' िजतके तु म यावर
िनयं तर् ण ठे वत नाहीत िततका तु मचा भावनावे ग उसळू न ये तो.

  अशा भावनावे गाची एक िन प ी हणजे भांडण. शे वटी, प्र ये काला

माहीत असतं की भांडणातून कुणाचाही फायदा होत नाही. कायालयात िकंवा
कारखा यात भांडणा-यां या भांडणाचा शे वट होतो तो या या नै ितक
पातळीची उं ची कमी हो यात. प्र ये कजण हे जाणतो तरीही भांडण टाळणे
हे काही सोपे नसते . जे हाजे हा दुस या य तीचं काहीतरी चु कतं य असं
वाटणा या पिरि थतीत तु ही असता ते हा तु म यात भावनावे गातून यांची
प्रितिक् रया ये ते.
  मागे एकदा मी एका िहल टे शनवर मा या एका िमत्राबरोबर रािहलो
होतो याची मला आठवण ये ते. माझा िमत्र मला हणाला, “चल, आपण
मा या शे जा याकडे जाऊ या. मला या याकडून टॉच हवाय." आ ही जात
असताना िमत्र हणाला, "तु ला माहीत नसे ल, माझा िमत्र हणजे
िवि त, चम कािरक प्राणी आहे . मी याला 'तु मचा टॉच िमळे ल का ' असं
िवचारलं तर तो उ र दे ईल, ‘तु या टॉचला काय ालय ' यावर मी उ र
दे ईन, ‘मा याकडे मोठा टॉच होता, पण यात या से सना गळती लागली
आिण याने टॉच खराब झालाय.' यावर तो हणे ल, 'हा तर भलता
िन काळजीपणा झाला. तु नवा टॉच कां िवकत घे त नाहीस ' मी हणे न,
'मला हापासून एक नवा टॉच यायचाय. पण मी सारखा िवसरतो.' यावर तो
हणे ल, 'तू िवकत याय या व तूंची यादी का ठे वत नाहीस "

95
   ते वढ ात आ ही या शे जा-या या घरी पोहोचलो. मा या िमत्राने
बे ल वाजिवली. ती शे जारी बाहे र ये ऊन हणाला, “काय हवं य काय काम
काढलं एवढ ा सकाळी "

  माझा िमत्र हणाला, "हे बघ, मला जर तु ला तु झा टॉच ायचा नसे ल

तर दे ऊ नकोस. पण मी िवकत याय या व तूंची यादी ठे वतो की नाही
या याशी तु झा काहीही सं बंध नाही."

  मी िमत्राला िवचारलं , “तु का उगाच भांडतोयस या याशी तो

काहीही हणाला नाही " यावर माझा िमत्र मला हणाला, “तो कसा आहे
हे तु ला माहीत नाही. मी चां गला ओळखतो याला. तो काय िवचार करतोय
हे प कं माहीत आहे मला."

  इथे काय घडलं हे तु म या ल ात आलं का इथे सु संवाद घडला नाही.

हे मा या िमत्रा या डो यातील वै रभावामु ळे घडलं . तु हां ला जर हे
िविचत्र, चम कािरक वाटत असे ल तर वत:चा िवचार करा. समजा, एखादा
कामगारने ता तु हां ला हणाला, “आज तीन वाजता मला तु हां ला
भे टायचं य."तु हां ला हा सं देश िमळताच तु मचा र तदाब वाढायला लागतो.
का यव थापक हणून तु हां ला वाटतं की कामगारने ते हणजे बदमाष
असतात. यांना वत:ला काही काम करायचं नसतं . यांना इतरांनीही काम
करायला नको असतं . तो कामगारने ता तु हां ला काय सां गणार आहे हे
तु हां ला माहीत असतं -“तु ही या गं गारामला ओ हरटाइम कां िदला
नाहीत " तो िचडवणार आहे . मात्र, तु ही डोकं शांत ठे वून याला सां गायचं
ठरिवता-“हे पाहा, या कंपनी या िनयमांपर् माणे , कामगारसं घटने बरोबर
झाले या कराराप्रमाणे , या दे शा या काय ाप्रमाणे , गं गाराम
ओ हरटाइमचा ह कदार नाही." यावर तो हणे ल, “तु हां ला याला कसं ही
क न ओ हरटाइम ावाच लागे ल."तरीही तु ही तु मचं डोकं शांत ठे वून
याला सां गाल, “हे पाहा, ओ हरटाइम दे णे ये थे या य आहे असे मला
वाटत नाही." यावर तो हणे ल, “जर तु ही ओ हरटाइम िदला नाही तर मी
तु म या विर ठांकडे जाईन." तरीही डोके शांत ठे वून तु ही याला सां गाल,
“जर तु हां ला मा या विर ठांकडे जायचं असे ल तर तु ही जाऊ शकता."
  हे असे घडे ल अशी तु ही क पना करता. पण प्र य ात काय घडतं
तो कामगारने ता तीन वाजता ये तो. याला पाहताच पु हा तु मचा र तदाब
वाढायला लागतो. तो बसतो आिण हणतो, “साहे ब, गं गाराम..." तु ही
96
 ताड्कन हणता, "तु हां ला मा या विर ठ अिधका-याकडे जायचं य. ठीक
आहे , जा तु ही मा या विर ठ अिधका-याकडे " तु म या मनात िनमाण
झाले ला वै रभाव उसळू न वर ये तो. जोवर हा वै रभाव अि त वात आहे ,
भावनावे ग टाळणे श य नाही. तोवर आपण सु संवादा या सम ये त
सापडतो.

  आप याला आप या िवचारश तीला नीट चालना ावयास हवी.

(प्रौढ अहम्अव था). याचा एक माग हणजे या सम ये कडे िदवसा या
शे वटी पाहणे आिण वत:ला िवचारणे  : या प्रकारे मी या य तीला
प्रितिक् रया िदली, या प्रकारे मी चचा केली, या प्रकारे मी वाटाघाटी
के या, यातून चां गला सु संवाद साधला आहे काय याप्रकारे आपण
आपला सु संवाद सु धा शकतो.

झगडे
सु संवादाला अडथळा करणारी आणखी एक बाब हणजे ‘झगडे '. या
झगड ांमुळे

सं घटने त मोठ ा प्रमाणात वै रभाव िनमाण होतो, उदाहरणाथ, उ पादन-

िवभाग िव िवक् री-िवभाग, क चा माल खरे दी-िवभाग िव उ पादन-
िवभाग, जमाखच (ले खापरी ा)-िवभाग िव अिभयां ित्रकी-िवभाग. हे
भांडणतं टे प्र ये क सं घटने त सु असतात. हे भांडणतं टे उद्भवतात कसे
  आपण ले खािवभाग िव अिभयां ित्रकी िवभागाचे उदाहरण घे ऊ या.
कदािचत, ब्र दे वाने पिहला तं तर् आिण पिहला ले खाकमी िनमाण केला
ते हापासून ते दोघे भांडत आले असावे त. ले खाकमीिवषयी तं तर् काय
हणतो “ या माणसाकडे जबाबदारीिशवाय अिधकार आहे त काही चु कलं ,
कशाला तरी उशीर झाला, िदरं गाई झाली, जबाबदार कोण असतो तं तर्
आिण ही िदरं गाई करतं कोण तर हा ले खाकमी आिण खरं तर मु ळात तो
एक मूख गडी आहे . तो हुशार असता तर तं तर् नसता का झाला
ले खाकमीच का झाला असता तो " तु ही या ले खाकमीकडे जाऊन याला
िवचारा, “ या तं तर् ाब ल काय वाटतं तु ला " तो हणे ल, “ही तं तर्
मं डळी हणजे भलती अवघड मं डळी असते बु वा तकशु कसं बोलावं हे ही
धड कळत नाही यांना. मी यांना कोणताही प्र न िवचारला तर यांचं

97
 एकच उ र असतं , ठरले ला एकच मं तर् असतो, ‘तां ित्रक, तां ित्रक,
तां ित्रक.'अगदी इं िडयन एअरलाइ सची िवमाने जशी ने हमी उिशरा
सु टतात तशातलाच हा प्रकार. कारण काय तर 'तां ित्रक दोष.' तां ित्रक दोष
काय आहे - हवाईसुं दरी ित या स दयप्रसाधनाची पे टी िवसरलीय दुसरी
बाब हणजे , यांना कायप तीचा गं धही नसतो. यांना एखादं यं तर् दु त
करायचं असतं - फार महागडी दु ती असते ही. मी यांना हणतो, 'हे
पाहा, तु ही काही दरपत्रके का घे त नाही ' तु हां ला मािहताय यावर ते
काय हणतात ते हणतात, “मला आधी ते यं तर् दु त क दे ,
दरपत्रकाचं मी नं तर पाहीन " आता तु हीच सां गा दरपत्रक नं तर िमळू न
काय उपयोग ितसरी गो ट हणजे , दु तीचं सगळं काम यांना एकाच
पाटीला ायचं असतं . काहीतरी गडबड वाटते इथं मी यां यावर बारीक
नजर ठे वणं बरं , नाहीतर कंपनीला पार लु बाडतील ते ."
  ये थे असले ला वै रभाव थोड यात तु म या ल ात आला : 'मी ठीक
आहे -तु ही ठीक नाहीत.'
  सु संवादातील अने क सम यांना ही बाब जबाबदार असते , कारण एकदा
का सं घटने त झगडे झाले की मग यातु न घातक असे अने क प्रकार घडतात.
एकदा मी एका िवक् री यव थापकाला भे टलो- तो ने हमी वै तागले ला,
िचडिचडले ला, गडी भलता खूष िदसला. मी िवचारलं , “काय झालं आज
एवढे का खूष िदसताय " तो हणाला, “तु हां ला मािहताय, कारखा यातील
बॉयलरचा फोट झालाय. आता पु रे दोन मिहने लटकणार आहे त ते " याचा
नं बर एकचा शत् प्रित पधी कंपनीचा िवक् रीिवभाग न हे तर वत: या
कंपनीतील उ पादन-िवभाग आहे आिण तो िवक् री यव थापक उ पादन-
िवभागात गे यावर आप याला कुजबूज ऐकू ये ते. “बघा, तो ये तोय मािहती
काढायला. याला काहीही मािहती दे ऊ नका. जर याने िवचारलं , “िकती
वाजले ;" तर सां गा, काही सां गता यायचं नाही." हे असे सव त-हे चे तं टेबखे डे
असताना तु ही लोकांना एकमे कां शी सु संवाद साधायला लावू शकत नाही.

  फार पूवी मला आले या एका अनु भवाची मला आठवण होते य. मी
जे हा अमे िरकेत होतो ते हा ितथे माझा एक वगिमत्र थायलं डचा होता.
एकदा मी याला िवचारलं , “तू थायलं डला काय करतोस " तो हणाला, “मी
थायी नौदलात आहे ."आिण याने थायलं ड या नौदलाचं वणन केलं . ते खूप
मोठे नौदल अस यासारखे वाटले . मी िवचारलं , “गे या िक ये क शतकांत
तु ही कधी यु लढला नाहीत. मग कशासाठी एवढं मोठं नौदल तु ही

98
 बाळगलं य " याने उ र िदलं , “तु ला काय हणायचं य आ ही यु केलं
नाही हणजे थायलं डम ये , थायी नौदल थायलं ड या से नादलाशी लढतं य
ना " यां याकडे मजबूत से नादलही आहे . तु ही हस यापूवी कृपया जरा
िवचार करा : तु म या सं घटने त थायी नौदल आिण थायी से नादल आहे
काय यां यातील सु संवाद कसा चालतो

इतरांिवषयीची भावना

‘मी ठीक आहे -तू ठीक नाहीस' ही भावना का असते हे आपण समजून
घे तलं च पािहजे . 'कंपनीला मीच नफा िमळवून दे तो. तु ही इतर सगळे
कंपनी या वरखचाला कारणीभूत आहात.'

  आपण आप या बालपणाकडे जाऊया. तु ही लहान मूल अस याने

भोवतालची मं डळी सतत तु म याब ल मतप्रदशन करीत असतात. : गोरं
आहे पोरगं , चां ग या शकुनाचं आहे पोरगं . (जे हा ज मलं ते हा बापाला
बढती िमळाली) पोरगं हुशार आहे , आ ाधारक आहे ही छान मते आहे त.
पण सगळीच मते चां गली नसतात. काही टीका मक असतात : मूल हट् टी
आहे , खोडकर आहे , काळं आहे , उ ट आहे , अपशकुनी आहे . (जे हा ज मलं
ते हा बापाची नोकरी गे ली ) काही वे ळा अगदी ग धळवून टाकणारी िवधानं
करतात–जे हा हे मूल ज मलं ते हा या या बापाची सासू वारली. अशा
पिरि थतीत बाप पोराला चां ग या शकुनाचा हणतो, तर याची आई
याला अपशकुनी हणते भलता ग धळ उडतो.

  याहनू मह वाचं असतं ते हणजे तु लना मक बोलणं खूप होतं .

उदाहरणाथ, वयाचे १३ मिहने झाले असताना तु ही चालायचा प्रय न
करता आिण अडखळू न पडता.

प्र ये कजण हणतो, “बघा तरी कसं बे डौल, बग ळ पोरगं आहे हे तु या

दादाकडे बघ. (ते थे ने हमीच कुणीतरी ‘दादा' असतो - भाऊ, चु लतभाऊ,
शे जा-याचा मु लगा. तो ने हमी सग या गो टी तु म यापे ा अिधक चां ग या
करतो.) तो अकरा मिह याचा असतानापासून चालायला लागला - आिण
थांबलाच नाही." पु ढे तु ही खाता, आिण भु केले अस याने दो ही हातांनी

99
खाता. पण अडचण असते . कारण त ड तर एकच असतं . यामु ळे अध अ न
बाजूला पडतं . प्र ये कजण हणतो, “बघा तरी तु म या या घाणे रड ा
पोराकडे नाहीतर दादाकडे बघा. तो याचा सदरा कधीच खराब करीत नाही,
मळवीत नाही. याचा सदरा तर ने हमीच मळका असतो."

  यातून काय सां गायचं य ते ल ात आलं तु म या  :- तो ठीक आहे , पण

तू नाहीस
  तु ही पाणी आणता, ते सांडतं . प्र ये कजण हणतो, “तु या दादाकडे
बघ. तो कधीच पाणी सांडत नाही. तू मात्र ने हमी सांडतोस गधड ा."

  हणून मग तु ही ‘मी ठीक नाही - तू ठीक आहे स' अशा मानिसक

चौकटीने सु वात करता. काही लोक हा दृि टकोन आयु यभर कायम
ठे वतात. यांना वत:वर िव वास नसतो - याऐवजी यां या मनात
यूनगं डाची भावना असते . हे लोक बु द्िधमान असू शकतात, क टाळू ,
मे हनती असू शकतात आिण तरीही यांचा वत:वर िव वास नसतो. मला
आठवतं य, कुणीतरी मला या या वगिमत्रािवषयी सां िगतलं . ते दोघे अने क
वष एकाच बाकावर बसत असत. प्रा यापकांनी यांचं िशकवणं सु केलं रे
केलं की माझा हा िमत्र झोपी जायचा. याचा िमत्र नोट् स उतरवून
यायचा. मा या िमत्र या या कागदांखाली एक काबनपे पर ठे वायचा-
याला या या नोट् स िमळाय या पण जे हा के हा तो प्रा यापक चु का
करायचा ते हा नोट् स उतरवून घे णारा मा या िमत्राला हणायचा, “हे बघ
ये थे '+' हे िच ह केलं य ना ते असं असायला हवं '-'. माझा िमत्र हणे , “हा
प्रा यापक काय िशकिवतोय मला काही कळत नाही." मग तो चूक
समजावून सां गे. माझा िमत्र मग हात उं चावायचा. प्रा यापक हणायचा,
“यस्, काय प्रॉ ले म आहे " तो हणे , “सर एक चूक झालीय. ते '+' िच ह '-
' असं असायला हवं ." जर या प्रा यापकाने “का " असं िवचारलं तर तो
कारण प ट क न सां गे. या काळात प्रा यापक मं डळी कधीच 'बँ क यू'
असं हणत असत. तो प्रा यापक याची चूक दु त क न िमत्राला
हणायचा, “खाली बस." पण तो सगळा वग मा या िमत्राकडे पाहायचा.
"हा ले काचा सारखा झोपले ला असतो. पण जे हाके हा प्रा यापकाची चूक
होते तो हात वर करतो." एकदा याने मा या या िमत्राला िवचारले , “तू
मला का श्रेय िमळू दे तोस तू वत: कां हात वर करीत नाहीस " यावर

100
 याचं उ र असायचं , “नको नको तू ते बरोबर सां गतोस हा प्रा यापक
मला 'कां ' असं िवचारतात - ते हा मी 'कां ' ते िवसरतो."

  ये थे सम या काय आहे तु म या ल ात आलं तो माणूस खरोखरीचा

खूप हुशार होता, क टाळू , प्रामािणक होता. पण तो आयु यात कधीच
यश वी झाला नाही. कारण याला सारखं वाटायचं की तो काम
चां ग याप्रकारे क शकणार नाही.

  मात्र, सगळीच मु ले काही याच पिरि थतीत राहत नाहीत, ‘मी ठीक
नाही, तू ठीक आहे स.' ते मूल जसजसं मोठं होतं तसं याला कळतं की तोच
नाही तर याची ममीसु ा पाणी सांडते ; तो अ न सांडतो तसे च आजीसु ा
सांडते , तो अडखळतो तसे च आजोबासु ा अडखळू न पडतात. की मग ते
मूल ‘मी ठीक नाही-तू ठीक नाही.' या भावने कडे वळते आिण काही थोडी
मु ले या भावने या चौकटीत आयु यभर अडकू न पडतात. सं घटने त अशी
फारशी माणसे नसली तरीही ते इतरांना कायप्रवणशू य करतात. याला
कारण याची ने हमी भावना असते ती हणजे , “मी चां गला नाहीये हणून मी
या इथं काम करतोय. तू सु ा चां गला नाहीये स हणून तूही या इथं आला
आहे स " पर पर आदरा या अभावामु ळे ये थे सु संवादात सम या िनमाण
होते .

  यातील सवात जा त मु ले जसजशी मोठी होतात यांना आढळतं की ते

जरी आता पाणी सांडत नसले तरीही ममी अजूनही पाणी सांडते ते , ते आता
अडखळू न पडत नसले तरीही आजोबा तर अिधकािधक अडखळू न पडतात.
हणून ते हणतात : 'मी ठीक आहे -तु ही ठीक नाही. ही सवात मोठी
वै रभावना आहे . अशी भावना की मी यो य कृती करीत आहे आिण तू
चु कीची कृती करीत आहे स.

  फार थोडी मु ले ‘मी ठीक आहे -तू ठीक आहे स' या गटात ये तात. याचा
अथ आव यकरी या दुस-याचा दृि टकोन समजून घे णे असा होतो. हा
आ मीयते चा माग आहे . जे हा सं घष होतो, ते हा दोन माग उपल ध
असतात. बरोबर-चूक, चां गले वाईट, िजं का-हरा. हा माग जो अटळपणे
भांडणाकडे ने तो ; िकंवा दुसरा माग यात समज, तडजोड आिण सिह णु ता
असते . एखा ा य तीने वत:ला असा प्र न िवचारला, “जर एखा ाला
माझे हणणे पटत नसे ल, याचा िवचार वे गळा असे ल, तर तो तसं का

101
 करतोय पिरि थतीकडे पाह याचा याचा दृि टकोन काय आहे "- तर हा
माग सं भवतो. एकदा का तु हां ला पिरि थतीकडे पाह याचा याचा
दृि टकोन समजला तर, काहीतरी तडजोड ने हमी श य असते . ही एक अशी
गो ट आहे की आपण यासाठी ने टाने प्रय न करायला हवा.

  मात्र, हे आपोआप घडणारे नाही. आप याला यासाठी तीन ट यांतन

ू
जावे लागे ल.

  पिहला ट पा आहे गतकालीन गो टीचे अवलोकन क न आपण कोठे

चु कलो याचे िचं तन कर याचा. जे हाके हा आपण भांडणात पडतो आिण
याचा पिरणाम हणून िनमाण झाले ला सु संवादाचा अभाव होतो ते हा
आपण थबकू न हा प्र न िवचा

शकतो : ‘मी हे टाळू शकलो असतो काय आिण कसे ' ही झाली ‘प चात-
बु ी'. थोड ा काळाने आप या ल ात ये ते की आपण सु संवाद
गमािव याकडे जातोय. ही झाली ‘म य-बु ी'. जे हा आपण आगाऊ
िनयोजन क शकतो - सं घष कोठे होऊ शकतो याचा िवचार करतो, इतर
य तीला समजून यायचा प्रय न करतो ; आप याला दरू दृ टी ये ते.
प्र ये क य तीसाठी हा िशक याचा अनु भव असतो. जर ती य ती ‘मी
ठीक आहे - तू ठीक आहे स' या मानिसक चौकटीत जात असे ल, आिण समज-
तडजोड-सिह णु ता या मागाने जात असे ल, तर मग सु संवाद अ यं त
पिरणामकारक होतो.

िन कष

  लोकां शी सु संवाद साध यापूवी आपण सं देश श दब करणे — याचा

अथ लावणे , यातील सम ये चा िवचार करणे भाग आहे . ती सम या हणजे  :
“मी काय हणतोय, ती दुसरी य ती मी हणतो ते तसे च समजू शकेल का ;
मा या श दांचा तोच अथ लावील का " आपण जर या बाबींवर ल
किद्रत केलं आिण आपण आपली भाषा वापरायची प त बदलली, तर
आपण खूपच चां ग या रीतीने सं देश श दब क शकू .
  दुसरा ट पा आहे तो सं देश पाठवणीचा ; हणजे ग धळ, ग गाट, काही
िवचलने िकंवा रसहीनता आहे का ते पाह याचा. तसे असे ल तर प्रिश णाचे
िकंवा सु संवादाचे वातावरण सु संवाद सु लभ कर यासाठी आपण बदलू

102
 शकतो.
  सवात अवघड सम या आहे ती हणजे वै रभावाची सम या. ही काही
बाहे न ये त नाही, तर आप या आतूनच ये ते ; तशीच दुस-या य ती या
अं तमनातून ये ते. ते थे आप याला आपले पूवग्रह, भावनावे ग आिण
जीवनि थती यांकडे पाहायला हवं . आपण लोकां शी ‘मी ठीक आहे -तु ठीक
नाहीस' िकंवा 'मी ठीक आहे तू ठीक आहे स' याने यवहार करतो काय यांचे
दृि टकोन समजून यायचा आपण प्रय न करतो का असे प्र न िवचारले
आिण असा दृि टकोन ठे वला तर सु संवाद यश वी होईल.

*   *   *

प्रकरण ११

िनणय-प्रिक् रया

103
िनणय घे णे हे यव थापकाचे एक मह वाचे काम आहे . मात्र, सगळे िनणय
यव थापक मं डळीच घे तात असे नाही.

िनणय घे याची संक पना

मला आठवतं य, एका प्रसं गी मी जे हा असं हणालो की यव थापक सव

िनणय घे तात, ते हा एक कारकू न उठू न हणाला, “आमचा यव थापन
सं चालक (मॅ ने िजं ग डायरे टर) मिह याभरात जे वढे िनणय घे तो याहन
ू
जा त िनणय मी रोज घे तो."

104
   “कोणते िनणय घे ता तु ही " मी िवचारलं .

  “ टपालाचं काम पाहणारा कारकू न आहे . प्र ये क िलफा यावर िकती

पो टे ज लावायचं , चे क सा या टपालाने पाठवायचा की रिज टड पो टाने ,
एखादे पाकीट बु कपो टने धाडायचं की पासलने यािवषयीचे िनणय मी घे तो."

  हे न कीच िनणय आहे त, पण हे िनणय िनधािरत पयायां या िनवडीवर

आधािरत आहे त. पण यव थापक जे िनणय घे तात याचा पयायाने
सं घटने या िहतावर पिरणाम होतो. आपण अशा िनणयां िवषयी बोलणार
आहोत; कारण यासाठी िनणयश ती लागते .

  यव थापकीय मं डळी िनणय कसे घे तात याकडे आपण यावे ळी

पाहतो ते हा यात दोन बाबी असतात. एक हणजे मािहती आिण दुसरी
बाब हणजे िनणयश ती. िनणय घे यासाठी प्र ये क यव थापक याला
िजतकी िमळू शकेल िततकी मािहती जमिवतो. तकबु ी वाप न तो या
मािहतीचे िव ले षण करतो. पण याला काही प्रमाणात िनणयश तीचा
वापर करावाच लागतो. आपण या िनणयांचे िव ले षण क या.

पूवसूचनादशी िनणय
आपण या टपाल-कारकुना या उदाहरणापासून सु वात क या. टपाल-
कारकुनाला

एखा ा िलफा यावर िकती िकंमतीचे पो टे ज लावायचे ाचा िनणय

यावा लागतो. तो िलफा याचे वजन क न त ता पाहतो. ा त याम ये
िविवध वजना या वगासाठी िकती पो टे ज हवे ते तो िलफाफा कोठे
पाठिवला जात आहे यावर आधािरत असते . हा पूवसूचनादशी िनणय आहे -
कारण हा िनणय पूणपणे मािहती या आधारे घे तला जाऊ शकतो. ये थे
िनणयश तीची आव यकता नसते . बहुते क सं घटनांम ये , यव थापक हे
िनणय घे याची श यता नसते . जर यव थापक असे िनणय घे ऊ लागले , तर
यांनी कारकुनाचे काम के यासारखे होईल.

105
 कायकारी िनणय

दुस-या प्रकारचा िनणय आहे तो हणजे कायकारी िनणय. या िनणयात

मािहती जमिवली जाते . पण अं ितम िनणय दे यात काही िनणयश ती
वापरली जाते . उदाहरणाथ, क चा माल खरे दी या यव थापकाला
उ पादनासाठी क चा माल मागवावा लागतो. उ पादनाचा कायक् रम हा
मािहतीचे खरे आगत (इनपूट) आहे . पु ढ या काही मिह यात ते काय व
िकती उ पादन करणार आहे त याचा याला िवचार करावाच लागतो.

  इतरही काही आगते या यासाठी असतात; पण ती फारशी िनि चत

नसतात. उदाहरणाथ, िकंमतीत िकती वाढ हायची श यता आहे (पु ढील
काही मिह यांत) िकंवा माल दुिमळ हायची िकती श यता आहे ... या बाबी
याला िवचारात या याच लागतात. याहन ू पु ढची बाब हणजे , क या
मालाचा पु रवठा करणा या मु य पु रवठादारा या कंपनीत कामगारांमुळे
काहीतरी सम या आहे . कामगार सं पावर जाऊन पु रवठा खं िडत क न
टाकतील वा य यय आणतील का औ ोिगक सं बंधांतील सम या सु टेल
का कुणालाही याचे उ र माहीत नसते आिण तरीही यव थापकाला
िनणय यावा लागतो. या प्रकार या िनणयांम ये या यव थापकाला
िनणयश तीचा वापर करावा लागतो. या िठकाणी प्र ये क यव थापक
याची िनणयश ती वे गवे ग या प्रकारे वापर याची श यता असते आिण
आव यकते साठी िदले ली मािहती एकसारखीच असूनही आप याला
वे गवे गळे िनणय िमळ याची श यता असते . हे कायकारी िनणय आहे त.
प्र ये क यव थापक डझनावारी असे िनणय घे त असतो आिण हे िनणय
एकू ण कायां या काय मते वर पिरणाम करतात.

डावपे चाचे िनणय

हा िनणयाचा ितसरा प्रकार आहे . या िनणयात मािहती वापरली जाते . पण
िनणयश ती

मह वाची भूिमका बजािवते . जर आपण न या कारखा याचा िवचार करीत

असू तर खालील बाबींवरील िनणय आव यक ठरतील.

106
   • कारखा याचे िठकाण कोणते असावे

  • उ पादन िमश्रण काय असायला हवे

  • कोणते तं तर् ान वापरायला हवे

  • िकती उ पादन मते सह आपण कारखाना सु करायला हवा

  हे चार अ याव यक मह वाचे िनणय आहे त. जर हे चार िनणय चु कले ,

तर कारखाना काय मरी या चालिवणे महाकठीण होईल. उ म कायकारी
िनणय असूनही जर कारखा याची जागा, तं तर् ान, उ पादन मता िकंवा
उ पादन-िमश्रण यात चु का असतील तर कारखाना फारसा नफा िमळिवणार
नाही.

उपक् रमशील िनणय

हा िनणयाचा शे वटचा प्रकार आहे . यात मु यतः तीन िनणय ये तात :

  • िकती गु ं तवणूक करायची

  • साधनसामग्री कोठू न उभारायची

  • मु य कायकारी अिधकारी कोणी असावा

  सं घटने या दीघकालीन यशासाठी हे अ याव यक मह वाचे िनणय

आहे त. केवळ मािहती या आधारे हे िनणय घे तले जाणे श य नसते . खरं तर
यात मािहतीला फारसे मह व नसते . हे िनणय घे णा-या नव यावसाियकाला
याची वत:ची िनणयश ती पूणत: वापरावी लागे ल आिण हणूनच आपण
याला उपक् रमािवषयीचे िनणय असे हणू शकतो.

107
 िनणयाप्रत पोहोचणे

जरी 'िनणय घे णे' या श दात सव पसं तीची िनवड करणे अं तभूत असते ,
तरीही िनणय चार प्रकारचे असतात आिण हे िनणय कसे घे तले जाऊ
शकतात हे समज यासाठी यांचे वे गवे गळे िव ले षण करणं आव यक ठरतं .

  पूवसूचनादशी िनणय हे केवळ मािहती या आधारे घे तले जाऊ

शकतात. जे हा आपण कायकारी ट यापयं त ये तो ते हा मािहती अजूनही
मह वाची असते ; पण िनणयश तीही वापरावी लागते . परं तु जे हा आपण
डावपे चां या ट याकडे ये तो, ते हा

खूपशी मािहती जमिवली असली तरीही िनणयश ती हीच िनणायक बाब

ठरते . उपक् रमशील िनणय िनणयश तीवर भरं वसा ठे वावा लागतो.

  यव थापनाची ही एक िवसं गती आहे की िनणय िजतका मह वाचा,

िततकी मोठी िनणयश तीची भूिमका असते . यामु ळे मािहती आिण
िनणयश ती िनणय घे यासाठी कसे वापरले जातात हे पाहणे ज रीचे आहे .
जे हा यव थापक मािहती जमिवतो ते हा तो या या ाना या आधारे
'तकशा त्रा' या आधारे याचे िव ले षण करतो. ‘तकशा त्र' या
ानशाखे िवषयी आपण आज खूप काही जाणतो ; कारण कॉ यु टर याच
प्रकारे काम करतात. याचा पिरणाम हणून िव ले षणाचे साम य यवि थत
वापरले जात अस याची आपण खात्री क शकतो. अने क प्रकारची
यव थापन तं तर् े उपल ध कर यात आली आहे त. ही तं तर् े हणजे खरं तर
तकशा त्राचा िवकास कर याचा प्रकार आहे .

अंत ानाचा उपयोग

मात्र, जे हा आपण एखा ा िनवाड ा या िव ले षणाकडे ये तो ते हा
आप यासमोर एक सम या असते . मानवी मदत ू दोन कद्रे असतात.
डावीकडचे कद्र बु द्िधम े चं, बु द्िधमापन तकाचे , िव ले षणाचे साम य याचे
िनयं तर् ण करते . उजवीकडील कद्र सजनशीलता, अं त ान, आिण
क पनाश ती यांचे िनयं तर् ण करते . काही गो टी अशा असतात की
यािवषयीचे आपले ान तसे मयािदत असते . मह वाचे िनणय घे यासाठी

108
 यव थापक आव यकरी या जी िनणयश ती वापरतो ती या कद्रातून-
अं त ानातून ये ते. अं त ान ही िनणय घे यातील तकािधि ठत असणारी बाब
नसून िजतके मह वाचे िनणय घे तले जातात िततके या अं त ानाला
अिधकािधक मह व ये ते. यावसाियक यव थापकांना यव थापन तं तर् ांचे
िश ण आिण प्रिश ण दे यात आले ले असते . तकाचा उपयोग ते
उ मरी या करतात. कोणती मािहती जमवावीच लागे ल हे यांना चटका
कळते . कोणते तकशा त्र वापरावे आिण तकािधि ठत िन कषाप्रत यावे हे
यांना चटकन कळते . पण जे थे िनणयश तीचा उपयोग करणे भाग असते ,
ते थे ने हमी सम या असते . या िठकाणी काही वे ळा उ ोगकुटु ं बांतन
ू आले ले
यव थापक यावसाियक यव थापकांपे ा वरचढ आढळतात; कारण ते
अशा काही वातावरणात वाढले ले असतात की जे थे अं त ानाचा वापर केला
जात असताना ते पाहतात. बु द्िधम ा जशी वाढिवता ये त नाही, तसे च
अं त ानही वाढिवता ये त नाही. पण लोक अिधक पिरणामकारकरी या वाप
शकतील अशा अथाने अं त ानाचा िवकास करणे श य असते . बु द्िधमापन
करताना िव ा याची, या ना या प्रकारची बु द्िधम ा चाचणी घे तली जाते .
या चाच या दे याने अशा चाच या सोडिव याचे

यांचे साम य वाढते . याचप्रमाणे , आपण जर लोकांना ते िनणया या िविवध

बाजूचे िव ले षण करायला समथ होतील अशा पिरि थतीत टाकले आिण
यांनी जर यां या अं त ानाचा अवलं ब केला तर यांची अं त ानश ती
िवकिसत होईल.

  अं त ानाचा अवलं ब के याने खालील सम या िनमाण होतात.

  ० पिहली सम या आहे ती हणजे वतिवता ये णार नाही अशा

िनणयांचा अवलं ब के याने खालील सार याच मािहती या आधारे वे गवे गळे
यव थापक वे गवे गळे िनणय घे तात.

  ० दुसरी सम या हणजे अिनि चतता. तु ही िजतकी तकश ती

उपयोगात आणाल िततके तु मचे िनणय िनि चत अस याची श यता असते .
पण अं त ाना या अवलं बनाने िनकाल अिनि चत होतात.   यातून
नशीब आिण अं धश्र े ची बाब समोर ये ते. अं त ाना या आधारे िनणय
घे णारी मं डळी नशीब आिण अं धश्र े वर िव वास ठे वते . सवािधक
अं त ानावर आधािरत असले ला उ ोग हणजे राजकारण. ज म-

109
 ग्रहकुंडलीवर िव वास नसणारा राजकारणात विचतच आढळे ल.
राजकारणानं तर क् रम लागतो तो िचत्रपट उ ोगाचा. मी जे हा मा या
यव थापन िवषयावरील पिहली िचत्रफीत तयार केली ते हा माझा
िद दशक मला हणाला, “आपण पं िडताकडून मु हत ू काढू या." मी हणालो,
“या मु हत
ू िबहत
ू प्रकारावर माझा िव वास नाही. (माझा िद दशक मु ि लम
होता.) आिण एक मु ि लम हणून तु ला यावर िव वास ठे वायची गरज
नाही."

  तो हणाला, “िचत्रपट उ ोगात धमाचा प्र न ये त नाही.

प्र ये कजण मु हत
ू ावर िव वास ठे वतो "

  अं त ानाचा हा पिरणाम आहे . मी हे पािहलं य की कोणताही मह वाचा

प्रक प सु कर यापूवी अगदी मोठमोठी उ ोजक मं डळीसु ा या
'मु हतू ा' या जं जाळावर अवलं बन ू राहतात. अं त ानावर आधािरत
िनणयाला काहीतरी पाठबळ लागते - अं धश्र े तन ू ये णारी निशबाची
भावना. हे वाभािवक असते . तकािधि ठत िनणय घे णारे यावसाियक
यव थापक काही वे ळा ा बाबीवर टीका करतात. परं तु, जे हा या
यावसाियक यव थापकांनाही अं त ानावर आधािरत िनणय यायची वे ळ
ये ते, ते हा ते सु ा दै व आिण अं धश्र े वर िव वास ठे वू लागतात.

िनणयांची वीकाराहता
िनणय घे याची यापु ढील बाब हणजे िनणयांची वीकाराहता. आधु िनक
सं घटने त िनणयाची अने क लोकांना अं मलबजावणी करावी लागते . हे फार
मह वाचं आहे की

जी मं डळी या िनणयाची अं मलबजावणी करणार आहे त या मं डळीना तो

िनणय वीकार याजोगा आहे याची खात्री क न यावी लागते ; नाहीतर
या िनणयाबाबत घातपाताची श यता नाकारता ये त नाही.

  आपण एकतं तर् ी िकंवा सहभागज य िनणयां िवषयी बोलतो. िनणय

एकतं तर् ी िकंवा सहभागज य अस याचा प्रकार नसतो. िविवध प्रमाणात

110
 सहभागज यता असले ले िनणय घे याचे पाच वग आपण िनि चत क
शकतो.

  आपण सवप्रथम ‘अ-१' या िनणय घे याकडे वळू या. ये थे एखादी

य ती एकट ाने च िनणय घे ते. याला वाटत असते की या याकडे पु रे पूर
ान आहे , याला अ-१ हा िनणय यायचा मोह होतो. याचा एक फार मोठा
फायदा हणजे हा िनणय यायला फारसा वे ळ लागत नाही. मात्र, अशा
िनणयांची वीकाराहता खूप कमी असते , जर असा िनणय घे णा या
य तीम ये फार मोठा किर मा नसे ल आिण लोक या या िनणयाला
यां या िनणयापे ा श्रे ठ िनणय समजत नसतील तर हा िनणय वीकारला
जाणार नाही. जर ही भावना नसे ल तर लोक अशा िनणयाला नाके
मु रडतील. कारण हा एक प टपणे एकतं तर् ी िनणय असतो.

  दुस-या प्रकारचा िनणय हणजे ‘अ-२', हा सु ा एकतं तर् ीच िनणय

असतो ; पण हा िनणय घे णारी य ती सव मािहती मागिवते . ती मािहती
अशा य तीकडून मागिवते की जे या िनणयाची अं मलबजावणी करणारे
असतील. अशी मािहती पु रिव याने आपण या िनणयात सहभागी
अस याची भावना िनमाण होते . यामु ळे या िनणया या अं मलबजावणीला
थोडा अिधक पािठं बा िमळ याची श यता असते .   िनणय घे याचा
ितसरा प्रकार हणजे ‘क-१'. यात िनणय घे णारे या िनणयाशी सं बंिधत,
यातील य तींशी यि तश: स लामसलत करतात. तो यां या क पना,
स ला ऐकू न घे तो आिण शे वटी वत:चा िनणय घे तो. साहिजकच या
प्रकाराम ये मोठी गु णव ा असते ; कारण लोकांना वाटते की िनणय
घे यापूवी याबाबत िवचार कर यात आले ला आहे .

  िनणय घे याचा चौथा प्रकार हणजे ‘क-२'. ये थे िनणय घे णारा सव

सं बंिधत लोकां शी स लामसलत क न िनणया या िविवध बाबींची चचा
करतो. या प्रकारचा िनणय घे याचा फायदा असा असतो की िनणय घे णारी
य ती ही एकमे व नसते ; तर एक असा गट असतो की याला वाटते की हा
िनणय यां या िवचार-क पनांतन ू आला आहे . ये थे मात्र एक अडचण
असते . जर हा गट िवभागले ला िकंवा गटबाजी असले ला असे ल तर ‘अ’
िव 'ब' गट अस याची आिण प्र ये क गट वत:चा वे गळा िनणय मांडून
यासाठी वादिववाद कर याची श यता असते . यामु ळे जे हा िनणय घे तला
जातो ते हा एका गटाम ये िवजयाची भावना असते आिण दुस-या
111
 गटाम ये पराजयाची. पण जर हे टाळता आले तर ‘क-२' ा िनणय
घे या या प्रकाराचे अने क फायदे आहे त.

  ‘क-२' प्रकाराचा िनणय घे णा-या य तीला तो िनणय पूणपणे अं मलात

ये ईतोवर वाट पाहावी लागत नाही आिण जोवर अशी भावना असते याची
की याला सव क पना-िवचारांचा फायदा िमळाला आहे आिण आता
िविवध सूचना आिण मतप्रदशनावर आधािरत िनणय यायला तो समथ
आहे . ते हा तो हणू शकतो, ‘ठीक आहे आपण िवषयाची सिव तर चचा
केली आहे आिण तु मचा सहभाग वीकारताना मला आनं द होत आहे . मी
िनणयाची उ ा घोषणा करीन.'

  शे वटचा िनणय प्रकार ‘ग-२' हा पूणतः सहभागज य आहे . ये थे िनणय

घे णारी य ती हणते , “ठीक आहे तर आपण आता ये थे एकत्र बसलो
आहोत ते हा िनणय झा यानं तरच आपण घरी जाणार आहोत."

  यानं तर एकमत होते आिण प्र ये कजण याचा वीकार करतो. जर

उपि थत असले ले सगळे लोक उद्िद टे आिण ये ये मा य करीत नसतील,
यात वाटे करी नसतील तर ही िनणय-प्रिक् रया अवघड असते . यामु ळे
एकमत होत नाही आिण िनणयाची अं मलबजावणी तर दरू च, िनणयही घे णे
अश य होते . या िठकाणी िनणय घे णा-याला क-२' प्रकाराचा अवलं ब
करायचा की ‘ग-२' ाचा िनणय यावा लागतो.

  प्र ये कजण सव पिरि थतीत काही क-२ िकंवा ग-२ या अ यं त

सहभागज य िनणय प्रकाराचा अवलं ब क शकत नाहीत. डुकर यांनी
जपानी यव थापना या सं दभात 'सहभागज य िनणय-िवचार करणे ' असे
वणन केले आहे . तो हणतो की, िनणयावरील िवचाराम ये िविवध गट
आिण य ती यांना एकच गट हणून न समजता गटबाजी टाळ यासाठी,
यांना लहान गट आिण वतं तर् य ती हणून समजले जाते .

  जर िनणय घे णा-याची तो ‘ या यरीतीने वागणारा', सव मतमतांतरांचा

िवचार करणारा आिण एखा ा िविश ट दृि टकोनाकडे झुकले ला वा मन
कलु िषत असले ला नाही अशी जर प्रितमा असे ल, तर जरी िनणय एखा ा
िविश ट य तीने मांडले या िनणयािव असे ल, तरीही ती य ती तो
िनणय वीकारील.

112
 न या िपढीबरोबर िनणय घे णे

न या िपढी या उदयाबरोबर उ ोग े तर् ातही िनणय घे या या न या

सम या िनमाण होणे साहिजकच आहे . जु या मं डळीिवषयी बोलायचे तर
जे हा ते सं घटने त जू झाले ते हा अ-१ िकंवा अ-२ या प्रकारचे िनणय
घे णा-यांना मह व िदले जाई. आ मिव वास असले ली य ती घे तले या
िनणयाची सं पण ू जबाबदारी घे त असे . जो कुणी सहभाग िमळिव याचा
प्रय न करी याला कमजोर, वत:वर िव वास नसले ला यव थापक
समजला जाई. आज पिरि थती बदलली आहे . याला कारण समाज बदलला
आहे . ३०-४० वषांपवू ी नै पु यािवषयीचा जो अिधकार हाताखाल या
य तींना मा य होता तो आता मा य होत नाही.

  याचा अथ असा की या िपढीबरोबर आिण पु ढ या िपढीबरोबर काम

करणा-या यव थापकाला लोकांचा सहभाग िमळिव यािवषयी िवचार करणे
भाग आहे . जर वे ळेची सम या नसे ल तर आजचा त ण पूणपणे एकतं तर् ी
असले ला िनणय वीकारणार नाही. आप या िनणयाला मा यता, वीकृती
िमळावी यासाठी कोण या प्रकारचा िनणय यावा लागे ल यािवषयी
यव थापकाला वतः या मनाची तयारी करावी लागे ल. सव मह वा या
बाबींसाठी तो यव थापक क-१ आिण क-२ या प्रकारचे िनणय घे णे वीका
शकेल. जे णेक न लोकांम ये सहभागाची भावना िनमाण होईल, हे
मह वाचे आहे आिण िनणया या अं मलबजावणीसाठी लोकांचा पािठं बा
िमळू शकतो. काही िनणय असे असतात की वे ळे या अ यं त तीव्र
दडपणाखाली यावे लागतात; अशावे ळी एकतं तर् ी िनणय समथनीय ठ
शकतात. पण बहुते क बाबतीत भरपूर वे ळ उपल ध असतो आिण
सहभागज य िनणय घे णा याला फायदा होतो ; कारण असा िनणय अिधक
मा यता िमळिवतो.

ल ात ठे व याजोगे

थोड यात सां गायचे तर, आपण िनणय घे या या दोन बाजूंकडे पािहले .

113
   पिहली बाजू, िनणय कसे यावे त ही, यािवषयी एक भ गळ, चु कीची
क पना आहे . आपण असे समजतो वा गृ हीत धरतो की आपण सगळे िनणय
मािहती या आिण तकशु िव ले षणा या आधारे घे तो. केवळ मािहती या
आधारे घे तले जाणारे िनणय हे कमी मह वाचे िनणय असतात. आपण
जसजसे आणखी मह वा या िनणयांकडे जातो तसे आप याला
मािहतीबरोबरच िनणयश तीचाही वापर करावा लागला. यातून
तकशा त्राबरोबर असणा-या आपणा सवाकडील अं त ानाकडे ये तो.
आप याला अं त ान असते आिण िनणयश तीम ये अं त ान अ यं त
मह वाची भूिमका बजावते .

  िनणय घे याची दुसरी बाजू हणजे या िनणयाची अं मलबजावणीची

श यता. तु ही िनणयाची अं मलबजावणी कशी करवून घे ता ये थे आपण
वे ळेचे भान ठे वून पाहायला हवे की आपण श य िततके सहभागी होतो की
नाही आिण लोकांना यांची

मते मांडायची सं धी िमळते की नाही. जर हे घडत असे ल तर िनणय

वीकार यायो य होईल आिण याने िनणयाची अं मलबजावणी करायला
साहा य होईल. िनणय घे याचे यश यात सामावले ले आहे .

*   *   *

प्रकरण १२

िनगम-िनयोजन

114
 िनगमांचा (कॉपोरे श स) इितहास हा रा ट् रां या इितहासाइतकाच थरारक
असू शकतो. यात थ क करणारे ध कादायक चढउतार, दे दी यमान यश
आिण भीषण िवनाश असतात.

  गे या िपढीतील भारतीय उ ोगाचा िवचार करा. मािटन बन, जे सॉप,

इ. सार या बड ा उ ोगांनी धूळ चाखली, तर दोन िपढ ा अगोदर पूणपणे
अ ात असले ले लासन अ◌ॅ ड टु ब्रोसारखे िनगम काही लाखां या
उलाढालीव न हजारो कोटीं या उलाढालीपयं त पोहोचले आहे त. िरलाय स
टे सटाइ ससार या कंप या या काही दशकापूवी अि त वातही न ह या
या जणू एका रात्रीत वर झे पाव या आहे त आिण िसं थेिट स अ◌ॅ ड
केिमक स िकंवा पॉिल टी स सार या खूप आशा दाखिवणा या होतक
कंप या मरगळू न पड या आहे त. आिण तरीही, या सग या
115
 उलथापालथीम ये , िहं दु थान ली हरसारखी कंपनी िवकासवाढीचा उ च
आले ख िटकिव यात यश वी झा याचे िदसत आहे . सबबी ने हमीच उपल ध
असतात. यांना सरकारी धोरणां वर ठपका ठे वायचा आहे िकंवा श्रेय ायचं
आहे , कामगारसं घषावर टीका करायची आहे , मूलभूत सोयीं या अभावाला
दोष ायचा आहे , ते तसे कधीही, ने हमी क शकतात. नीट दृि ट े प
टाकला तर आप याला कळतं की प्र ये क बाबींतला िनणायक घटक आहे
तो हणजे िनगम िनयोजन (धोरण-आखणी) प्रिक् रया.

  िनयोजनािवषयीचा सवसाधारण दृि टकोन हा भारतीय

यव थापकांम ये काहीसा नकारा मक आहे . यांना वाटतं की 'भारता या
सं दभात' दीघकालीन िनयोजन अवा तव आहे . पु ढ या णी वीजपु रवठा
अखं ड राहील की खं िडत होईल, कामगार काम सु ठे वतील की नाही िकंवा
सरकारी धोरण उ ोगिव तार क दे ईल की नाही याची आप याला खात्री
नसते . तरीही काही यव थापकांनी या अशा अिनि चतते या
पिरि थतीतही यां या यशाचे सु िनयोजन क न याची अं मलबजावणीही
केली आहे .

  काही यव थापकांची तक् रार असते की भिव याची िचं ता करायलाही

वे ळ नाही इतके ते कामात गु ं तले ले असतात. आज या कामा या गरजा
कशाबशा भागवायला ते समथ होत आहे त. यामु ळे उ ासाठी,
भिव यासाठी िनयोजन करायला यांना वे ळ

हवा आहे . उ प न काहीही असो, चाणा य ती सगळी कमाई एकाचवे ळी

खच करीत नाही, भिव यकालीन गरजांसाठी तो यातला थोडासा तरी भाग
गु ं तिवतो. याचप्रमाणे यव थापकाने याचा सगळा वे ळ आज याच
सम यांसाठी खच न करता यातला थोडासा तरी वे ळ भिव यकाळािवषयी
िवचार कर यासाठी आिण या याशी जमवून घे यासाठीची धोरणे
ठरिव यासाठी गु ं तवायलाच हवा. खरं तर, िनगम िनयोजन हणजे अचूकपणे
भिव य वतिवणे न हे ; उ ा या अपे ि त सं धी आिण सम यांचा मु काबला
कर यासाठी आज उपल ध असले या साधनसामग्रीचा वापर करणे होय.

  या प्रिक् रये ला िनगम िनयोजन, दीघकालीन िनयोजन,

डावपे चां िवषयीचे िनयोजन आिण भिव यकालीन िनयोजन अशी िविवध नावे
िदली आहे त. मात्र ही िनयोजन प्रिक् रया वािषक अं दाजपत्रक तयार

116
 कर याहन ू वे गळी आहे . वािषक अं दाजपत्रक आव यकरी या बारा
मिह यांपुरते च असते . िनगम िनयोजन पु ढील तीन ते दहा वषां या
कालावधीपु रता असते आिण हा कालावधी या या उ ोगावर अवलं बन ू
असतो.

तकशा त्र व अंत ान यांची भूिमका

यश तसे च अपयशातील िनगम िनयोजन धोरणाचे िव ले षण केले तर

आप याला यात मजे शीर वाटतील असा तकशा त्र आिण अं त ान यांचा
आं तरखे ळ जाणवे ल. साधारणपणे , ' यावसाियक' यव थापक हे
तकशा त्रा या बळावर िव वास ठे वतात. यांचे िश ण आिण प्रिश ण हे
तकािधि ठत असते . यांचा यावर िव वास बसिवले ला असतो की पु रे शी
मािहती िमळवून आिण तकशु िव ले षण क न उ म िनणय आिण यश
िमळिवता ये ते. किन ठ आिण म यम पातळीवर काम करतानाचा यांचा
वै यि तक अनु भव हा िव वास दृढ करतो. यातील बहुते क मं डळी जे थे िनगम
िनयोजनासाठी जबाबदार असावे लागते अशा विर ठ आिण उ च
यव थापन पातळीला गे यावरही तकशा त्रावरील यांची सं पण ू श्र ा
सोडायला तयार नसतात.

  िनगम िनयोजनात तकशा त्र आिण अं त ान या दोह चा समावे श

होतो - वाहतूक से वेसाठी िवमाने घे णा या िवमान कंपनीचे उदाहरण या.

  िवमानां या िनवडीतील घटक हणजे  :

  १. वाहतूकवाढ

  २. इं धनाची िकंमत - िवशे षक न इं धना या िकंमतीतील अपे ि त वाढ.

  चालू गरजांनुसार मोज या िवमानांपयं त िनवड कमी करणे श य आहे .

मात्र, यानं तरची िनवड ही वाहतूक मते या आगामी वषांतील वापरावर
(हवाई

117
 वाहतु कीतील अपे ि त वाढीवर आधािरत) आिण इं धना या िकंमतीवर
अवलं बन ू असते . या दो ही घटकां िवषयी अनु मान काढणे आव यक आहे —
अं त ाना या मदतीने . याप्रकारे , अं ितम िनणय हा तकशा त्रापे ा
अं त ानावरच जा त आधािरत असतो.
  उपक् रमशील यव थापकांना याची जाणीव असते आिण अं त ानाचा
उपयोग क न डावपे चा मक िनणय घे णे सोपे अस याचे यांना आढळते .
मात्र, यांतील काही मं डळी हा धडा एवढा काही मनाला लावून घे तात की
ते चालू िनणय े तर् ात तकशा त्राने अिधक िव वसनीय उ रे सापडू
शकत असतानाही अं त ानाने िनणय घे तात.
  तकशा त्र आिण अं त ाना या िविभ न वापराने आप याला िनगम
िनयोजनाचे िविवध माग सापडू शकतात.

िनगम िनयोजन चौकट

अ) ही िनगम िनयोजनाची चौकट तकशा त्र आिण अं त ान यां या िविवध

जोड ा दशिवतात :

तकशा त्र

  अ(१,१) धोरण : या पिरि थतीत यव थापनाकडे कोणते ही िनगम

िनयोजन धोरण असत नाही आिण ते तकशा त्र िकंवा अं त ानाचा उपयोग
करीत नाही. दीघकालीन िनगम िनयोजनाचा पूणतः अभाव असतो आिण
जरी िनगम िनयोजनाचा प्रय न झाला तरीही तो केवळ आकडे मोडीचा
प्रय न ठरतो आिण यावर कुणीही िव वास ठे वीत नाही. सं घटने ची
वाटचाल दै नंिदन चालत राहाते आिण बदल या पिरि थतीला त ड
118
 दे यासाठी काहीही प्रयास केले नस याने सं घटना आजारी पडते .
सावजिनक े तर् ातील आिण खाजगी े तर् ातील बहुते क आजारी कारखाने
या (१,१) धोरणाचे बळी असतात.

  (ब) (१,९) धोरण : अं त ानावर फार मोठ ा प्रमाणावर आधारले या

या धोरणाने एकतर दे दी यमान यश िमळते िकंवा दा ण अपयश पदरात
पडते . पिह या िपढीतील बरे चसे उ ोजक यांना यां या अं त ानाने
आजवरचे यश िमळवून िद याने या धोरणाचा उपयोग करतात. उ ोग जे हा
लहान असतो ते हा हे धोरण अपिरहाय ठरते . कारण उ ोगाकडे मािहती
िमळवायचे आिण याचे िव ले षण करायचे ही साम य नसते . मात्र,
उ ोगाचा िवकास झा यानं तरही - हणजे मािहती िमळिवणे आिण या या
िव ले षणासाठी त ांची मदत घे णे परवडणारे असूनही याचं धोरण हे
अं त ानावर आधािरत राहतं . काही वे ळा मािहती िमळवून याचे िव ले षण
कर यावर खच केला जातो पण प्र य ात िनणय घे ताना मात्र याचा
िवचार केला जात नाही.

  (क) (९,१) धोरण : हे बहुतां शी तकािधि ठत धोरण असते . जोखीम

प करायला नकार दे ते. गु ं तवणु कीबाबत या िनणयां िवषयी यव थापन
अगदी शे वट या णी माघार घे ते. तकशा त्र केवळ एकट ाने उ र दे ऊ
शकत नाही आिण यव थापन अं त ानाचा उपयोग करायला तयार नसते .
यामु ळे िव -गु ं तवणूक आिण जोखमीिवषयीची सु धािरत अनु माने यां या
मदतीने अिधकािधक िव ले षण केले जाते . हे केले जाते ते यव थापना या
झे प घे या या, उडी घे या या असमथते नंतर पांघ ण घाल यासाठी. अशा
रीतीने िव ले षण-िव ले षण करता प घात होतो.

  (ड) (५,५) धोरण : हे तडजोडीचे धोरण असते . यात यव थापन मोठी

गु ं तवणूक क न कमी जोखमी या, म यम िवकासवाढ दे णा-या, कमी
गु ं तवणु कीला िचकटू न राहते ; पण यात यव थापन मह वा या सव सं धी
गमावून बसते . कंपनी ित या उ ोग े तर् ा या िवकासवाढी या दराइत या
िकंवा याहन ू कमी दराने वाढत राहते आिण हळू हळू बाजारपे ठेतील थान
गमािवते .

  (इ) (९,९) धोरण : हे उ च तकशा त्र, उ च अं त ान असे धोरण आहे .

िविवध प्रकार या िविभ न प्रक पां या क पना लढिव यासाठी

119
 अं त ानाचा उपयोग केला जातो. उपल ध सं धी आिण सं भा य धोके
समज यासाठी सव सं भा य यव थापन तं तर् ांचा वापर क न ा कि पत
प्रक पांचे तकािधि ठत िव ले षण केले जाते . मनोवे धक वाटले या
प्रक पांची िनवड या प्रिक् रये ने मयािदत होते . यानं तर, सतत मु य

प्रक पांची धाडसी िनवड कर यात अं त ान पु हा एक भूिमका बजावते

आिण यातून उ च िवकासवाढी या दराची िन प ी होते .

  िनगम िनयोजनाची ही चौकट आप याला खाजगी े तर् ातील

िहं दु थान िल हर आिण लासन अ◌ॅ ड टु ब्रो िकंवा सावजिनक े तर् ातील
एन.टी.पी.सी. िकंवा ‘भे ल'सार या (९,९) धोरण असणा-या हणजे उ च
तकशा त्र आिण उ च अं त ान–उ ोगां या यशा या अं तरं गाचे यथाथ
दशन घडिवते . अगदी एकाच यव थापन गटातील टे को कंपनीने (९,९)
धोरणा ारे िट को या (५,५) धोरणाला िचकटले या कंपनीला मागे टाकले .
(१,९) हे धोरण अं गीकारणा या िरलाय स टे सटाइ स कंपनीचे भ यिद य
पृ हणीय यश आिण िसं थेिट स अ◌ॅ ड केिमक स कंपनीचे दा ण अपयश
आपण समजू शकतो. आजारी उ ोगा या बाबतीत आपणाला (१,१)
धोरणा ारे नकारा मक कामिगरी िदसते . अने क बहुरा ट् रीय कंप या (९,१)
धोरण अं गीकार याने च- हणजे उ च तकशा त्र आिण कमी अं त ान-
यां या पूण सं भा य िवकासाला पोचले या नाहीत.

िनगम िनयोजनाची प्रिक् रया

िनगम िनयोजनाचे धोरण िनि चत के यानं तर यव थापकाला िनगम

िनयोजना या प्रिक् रये नुसार जावे लागते . पिहली पायरी हणजे 'साकसं धो'
िव ले षण करणे - हणजे , साम य, कमजोरी, सं धी आिण धोके यांचे
िव ले षण. एखा ा सं घटने साठी ितचे िव ीय आिण मनु यबळ - हणजे
पै शाची आिण तं तर् कुशल कामगारांची उपल धता हे साम य असू शकते .
यामु ळे कंपनी अ याधु िनक तं तर् ाना या भांडवलप्रधान उ ोगात िव तार
िकंवा िविवधीकरण क शकते .

  इतर वरकडखच आिण कामगारवे तन ही बाब कमजोरीची असू शकते -

हणजे च कंपनीने कामगारप्रधान तं तर् ानापासून दरू राहायला हवे . अशा
कंपनीसाठी आधु िनक तं तर् ानाची उपल धता (आधु िनक तं तर् ानात

120
िशरकाव करायची सं धी) ही मोठी सं धी असू शकते आिण तीव्र व पा या
िकंमतीिवषयीची पधा हा धोका असू शकतो.

  िनगम िनयोजन प्रिक् रये तील दुसरी पायरी हणजे पयायी धोरणे
ओळखून यांचे मू यमापन करणे –जे णेक न साम य आिण सं धींचा उपयोग
करता ये ईल आिण कमजोरी आिण धो यांचा मु काबला करता ये ईल. काही
नमु नेदार धोरणे उपल ध आहे त ती अशी :

  १. उ पादनांचे पिर करण,

  २. न या तं तर् ानांम ये िविवधीकरण करणे ,

  ३. थळांचे िविवधीकरण करणे ,

  ४. मता वाढिव यासाठी िव तार करणे ,

  ५. बाजारपे ठ वाढिव यासाठी िव तार करणे .

  िनगम िनयोजनातील ितसरी पायरी हणजे अं मलबजावणीची योजना

आखणे . अं मलबजावणीसाठी अग्रक् रम धोरणे िनवडली जातात. शे वटी,
पु ढील काळासाठी िनयोजन करणे हणजे उ ासाठी आजची साधनसं प ी
घे ऊन काम करणे . िवक् रीिवभाग, आ थापना-िवभाग, िव -िवभाग,
उ पादन-िवभाग, सामग्री-िवभाग यांसार या अ याव यक े तर् ांसाठी
कृतीयोजना तयार करायला ह यात आिण यां या अं मलबजावणी या
जबाबदारीची वाटणी करायला हवी.

  िनगम िनयोजनातील चौथी आिण शे वटची पायरी हणजे कामिगरीवर

ल ठे वणे आिण आढावा घे ऊन अ यावत करणे . याम ये प्र ये क
योजने चा ठरािवक काळाने आढावा आिण अगदी अलीकड या ता या
मािहतीनु सार योजने म ये फेरबदल करणे यांचा अं तभाव होतो.

  प्र य िनगम िनयोजनात यव थापकाला काही अडचणींना त ड

ावे लागते  :

121
   १. वातावरण, पिरि थती अपे ा के यापे ा वे गळी असू शकते  : अं दाज
बां धणी हे काही अचूक िव ान नाही आिण अशा वतिवले या अं दाजां वर
आधािरत योजना अयश वी हो याची श यता असते . सरकारी कारवाई,
अथ यव थे तील मं दी, कामगार सं घटने ची िवपरीत कारवाई, मोठ ा
पधमु ळे अचानक िकंमती कमी होणे यांसार या अनपे ि त घटना घडू
शकतात - या अिनि चत बाबींमुळे िनयोजन करणे अवघड होते .

  २. अं तगत िवरोध : औपचािरक व पा या िनयोजन यव थे या

प्रारं भातून िनयोजनाला िवरोध कर याकडे झुकणा या कलु िषत क पना
उदयाला ये तात आिण या पिरणामकारक िनयोजनाला बाधा आणू शकतात.
मोठ ा सं घटनांम य, जु या कायप ती, जु नी साधने आिण प ती एवढ ा
खोलवर जले या असतात की या बदलणे अवघड असते . कंपनी िजतकी
मोठी होत जाते , िततकी सम याही मोठी होत जाते .

  ३. िनयोजन हे खिचक असते आिण यासाठी दुिमळ बु द्िधवं तांची गरज

अस म यम आकारमाना या कंपनी याही िनगम िनयोजनासाठी मोठे
प्रयास कराव लागतात. अने क यव थापकांचा पु कळ वे ळ खच होतो
आिण िवशे ष कामासाठी आिण मािहतीसाठी मोठा खच ये तो. िनयोजन हे
खिचक, महागडे अस याने यव थापकाने सतत खच-लाभाचा मापदं ड
िनयोजना या सं पण
ू प्रिक् रये त वापरायलाच हवा.

  ४. िनयोजन हे कठोर मे हनतीचे काम आहे . िनयोजनासाठी उ च दजाची

क पनाश ती, िचिक सकवृ ी, सृ जनशीलता आिण उ च मनो ये य लागते -
कृतीयोजना िनवडून या याशी सामीलीकरणा या भावने ने वत:ला
जोड यासाठी. प्रथम दजा या िनयोजनासाठी आव यक असले ले बु द्िधवं त
पु रे से उपल ध नसतात हणून यव थापकाने याचे वत:चे िनयोजन-
साम य सु धार याचे माग सतत शोधायलाच हवे त.
  ५. प्रचिलत सं कट : िनगम िनयोजनाची रचना ही कंपनीला अचानक
उद्भवले या स या या सं कटातून बाहे र काढ यासाठी केले ली नसते . जर
एखादी कंपनी िदवाळखोरी या मागावर असे ल तर िनयोजनावर खच केला
जाणारा वे ळ स या या अ पकालीन सं कटावर मात कर यासाठी खच
करायला हवा. मात्र, कंपनीने या सं कटावर मात के यावर िनगम
िनयोजनाने असे च सं कट भिव यात उद्भवू नये हणून काळजी घे यास
सु वात करायला हवी.
122
 िन कष

सं घटने या दीघकालीन यशासाठी िनगम िनयोजनाची सं क पना

अ याव यक व मह वपूण आहे .
  िनयोजना या ा प्रिक् रये त ‘साकसं धो िव ले षण- हणजे साम य,
कमजोरी, सं धी आिण धोके याचे िव ले षण असते .
  हे िव ले षण सं धी आिण साम याचा उपयोग कर यासाठी आिण
कमजोरी व धो यांचा मु काबला कर यासाठी मागदशन करते . िव ले षण
आिण मू यमापन केले या धोरणांपैकी, अग्रक् रमाची धोरणे तकशा त्र
आिण अं त ान वाप न अं मलबजावणीची योजना तयार कर यासाठी
िनवडली जातात.
  या तपशीलवार असले या योजने वर ल ठे वावे लागते आिण िनगम
िनयोजनाचं वा तवात पांतर कर यासाठी ठरािवक काळानं तर ते
अ यावत करावे लागते .
  िनगम िनयोजन प्रिक् रये त काही वत: या अडचणी असतात. परं तु
िनयोजन प्रिक् रया यश वी हो याकिरता यव थापकाला यावर मात
करावी लागते . अखे रीस जे हा काम करणे अवघड होते ते हा अवघड
गो टीच काम क लागतात ते हा तो अवघडपणाच सु लभ वाटू लागतो.

*   *   *

प्रकरण १३

कामगार संघटनांची हाताळणी

123
 कामगार सं घटनां शी जमवून घे या या सम ये ला दोन बाजू आहे त. एक
हणजे यव थापक आिण दुसरी कामगार सं घटना. आपण पिह यांदा
यव थापकाकडे वळू या आिण या सम ये त तो िकतपत सहभाग घे तो ते
पाहू या. याचा हा सहभाग िवशे षक न तीन े तर् ात असतो. पिहले े तर्
हणजे याची कायप ती - याला आपण कामाचे तकशा त्र आिण याची
िन ठा असे हणू शकतो. यव थापक वाभािवकपणे वत:ला पिरणामल ी
समजतो, हे पिरणाम िमळिव यासाठी तं तर् ानाची काळजी घे तो आिण सव
तां ित्रक आव यकता पूण होतात की नाही हे पाहतो. कामगाराचे वत:चे
तकशा त्र असते आिण काही वे ळा दो ही तकशा त्रांचा पर परसं घष
होऊन सम या िनमाण होते .
  उदाहरणाथ, मागे एकदा मला एक अ यं त अ व थ झाले ला कामगार

124
 भे टला. मी याला िवचारलं , “कशािवषयी तु ही एवढे अ व थ झालात "
  तो हणाला, “तु हां ला मािहताय, कामगारां या शौचालयाचा दरवाजा
बजागरीतून उखडला गे लाय आिण तो दरवाजा बं द करता ये त नाही. हणून
मी मने जरला जाऊन हटलं , शौचालयाचा दरवाजा विरत दु त करायला
हवाय; तो इतका नादु त आहे की मी याचा वापर क शकत नाही.' यावर
मॅ ने जरने मला िवचारलं , 'काम करने को आता है या टट् टी करने को "
  मी या यव थापकाकडे गे लो आिण याला िवचारलं , “खरं काय
घडलं "
  तो हणाला, “तु हां ला माहीत आहे मशीन िबघडलं य. उ पादन
थांबलं य. मी मशीन दु त कर यात गु ं तलोय आिण हा मूख कामगार ये ऊन
कोण या तरी शौचालया या दरवाजािवषयी बोलतोय, प टच आहे .
कामाला अग्रक् रम िमळायलाच हवा."
  अशा प तीने दोन तकशा त्रांचा सं घष होऊ शकतो. बहुते क
यव थापकांना कामा या तकशा त्राकडे पाह याची सवय असते .
याचप्रमाणे , यांना वाटत असतं की ते च काय ते उ पादन, उ पादकता
आिण यशाची काळजी घे त असतात. सव कामगार सं घटना िकंवा सं घिटत
कामगारमं डळी यात अडथळे कसे आणता ये तील एवढं च पाहते . या
यव थापक मं डळीला वाटतं की ते कंपनीशी िन ठावं त आहे त आिण
सं घिटत कामगार व यांचे ने तेमंडळी कंपनी या िहतािव आहे त.

ह क दे णे

सम ये तील दुसरे े तर् आहे ते हणजे यव थापकांची पा वभूमी. आप या

‘ह कािवषयी' आिण अिधकारां िवषयी यव थापका या काहीशा
सरं जामशाही व प क पना असतात. याला खासक न असे वाटते की
या या लायकी, िश ण आिण अनु भवामु ळे तो या या पगाराचा, अवांतर
लाभांचा आिण अिधकारांचा ह कदार आहे . याला वाटतं की कामगाराला
जे काही िमळते ते केवळ यु िनयनने ‘ लॅ कमे ल' क नच िमळिवले लं असतं .
तो असा िवचार करीत नाही की कामगाराला या प्रकारचे वे तन िमळते
याचा तो ‘ह कदार' आहे . यामु ळे सम या िनमाण होते . प्र ये क वे ळी जे हा
कामगार सं घटना कामगारांसाठी पगारवाढ िमळिवते ते हा यव थापका या
मनात वै रभावाची भावना िनमाण होते .
125
 िवचारप्रणालींचा संघष

ितसरे े तर् हणजे िवचारप्रणालींचा सं घष. सरते शेवटी यव थापक हा

भांडवलशाही भूिमका घे तो तर कामगार (िवशे षत: कामगार ने ता) हा
समाजवादा या गो टी करतो. कामगार हा यव थापकाइतकाच
भांडवलशाही िवचारांचा असतो. जे हा गो टी या या वत:पयं त ये तात
ते हा यव थापका याही काही समाजवादी क पना असतात. पण प्र य
कामा या पिरि थतीत यांना असे वाटते की जणू काही ते दोन िभ न
िवचारप्रणालींचे प्रितिनिध व करतात आिण खु यातून वै रभावाची भावना
िनमाण होते .

यव थापनािवषयीचा वैरभाव
याचप्रमाणे , सं घिटत कामगारा या बाजूने तीन सम या असतात - िवशे षत:
कामगार सं घटनां या ने यां या बाजूने. ब-याचशा सं घटना यव थापनाशी
प्रदीघ सं घष झा यावर थापन होतात. याचा पिरणाम हणून भावना,
दुजाभाव आिण वै रभावाचा एक जु ना वारसा ितथे असतोच. जे थे
कामगारने ते हे यव थापकां या वगाहन वे ग या वगातील असतील ितथे
‘आ ही’ आिण ‘ते ’ या वै रभावने ला चां गली धार ये ते.
कामगाराचे तकशा त्र

दुसरी पायाभूत सम या उद्भवते ती कामगार सं घटने या मूळ

वभावगु णातून. कामगार सं घटने ला ‘कामगारा या तकशा त्राचे '
प्रितिनिध व करायचे असते ‘कामा या तकशा त्राचे ' न हे . कामगारने ते ही
काही ने मणूक केले ली मं डळी नसते ; ते िनवडले ले असतात. यांना
कामगारां या िवचारांची बाजू मांडावी लागते आिण श य ितत या
जोरकसपणे मांडावी लागते - अगदी यांना वत:ला यि तश: हे िवचार
पूणत: तकिन ठ नाहीत असे वाटले तरीही. जसा एखादा वकील या या
अिशलाची बाजू मांडतो अगदी याचप्रमाणे कामगारने याला कामगारांची
बाजू आक् रमकरी या मांडावीच लागते .

126
 राजकीय लागे बांधे

ितसरी सम या उद्भवते ती कामगार सं घटने या राजकीय पा वभूमीतून.

कामगार सं घटना ही मु य वे एक राजकीय सं घटन-सं था असते .
अि त वासाठी, वाढ आिण श तीसाठी कामगारसं घटने ला ब-याचदा
राजकीय लागे बां धे अस याची गरज भासते . काही यव थापकांना वाटते की
कामगार आिण कामगार सं घटना राजकीय प ां शी सं ल न होणे हा
एकप्रकारचे राजकारणाचा औ ोिगक वातावरणावरील घूसखोरीचाच प्रकार
आहे . मात्र, स या या पिरि थतीत हे अटळ व अपिरहाय आहे कारण
राजकीय पािठं बा नसे ल तर कोणतीही कामगार सं घटना भरभराटीला
ये याची क पना क शकत नाही.

यव थापकांसाठी प्रिश ण

प टच आहे की ा पिरि थतीम ये यव थापक मं डळी आिण कामगार ने ते

यांना सु यो य प्रिश ण दे याची गरज आहे . यव थापक मं डळींचे
प्रिश ण हे मु यतः तीन बाबींम ये हवे  :

  पिहली बाब, राजकीय, आिथक आिण सामािजक बदलांना समजून घे णे

आिण जर यव थापकांचे स याचे दृि टकोन आिण यांची मू ये यांचे जर
या बदलां शी िवतु ट असे ल तर तो दृि टकोन आिण ती मू ये कशी
अकाय म होतील हे समजून घे णे. दे श समाजवादी होतो आहे की नाही,
औ ोिगक वातावरण मात्र न कीच समाजवादी होत आहे आिण कामगार
आिण यव थापक यां यात सलो याचे सं बंध िनमाण हो यासाठी यां यात
समानते ची खूप वाढीव जाणीव असणे आव यक आहे .

  दुसरी बाब हणजे , यव थापकांनी कामगारसं घटनां या साम याचा

स्रोत काय आहे

ते समजून घे तले च पािहजे - यांना कशाने साम य िमळते , िवशे षत: ते

कामगाराची िन ठा कशी काय िमळिवतात, ही प्रिक् रया यव थापकाने
प टपणे समजून यायलाच हवी.

127
   ितसरी बाब हणजे , कामगार आिण कामगारने ते यां याशी जवळीक
साध याची जबाबदारी पूणत: आप या खां ावर आहे हे यव थापकांनी
समजून घे तले च पािहजे . जर यव थापकांना या तीन े तर् ात प्रिश ण
िदले नाही, तर कामगार सं घटनां शी जमवून घे णे यव थापकांना अवघड
जाईल.

कामगारने यांचे प्रिश ण

यव थापनाने कामगारने यांसाठीही प्रिश ण प्रिक् रया सु क न

पाहावी. या े तर् ात मी वत: अने क अ यासक् रम घे तले आहे त. हे प टच
आहे की हे अ यासक् रम प्रादे िशक भाषांम ये च यायला हवे त. प्रारं भी
असे वाटले होते की कामगारने ते अशा अ यासक् रमांना नाक मु रड याची
श यता आहे . पण प्र य ातील अनु भव सु खद ध का ठरला. जोवर दुहेरी
सु संवादासह हे अ यासक् रम घे तले जातात तोवर िशक याची यांची तयारी
असते ; हणजे यांना जे हवे ते हणायची सं मती असायला हवी. यामु ळे
यां यात खूप बदल घडतो.

  तीन े तर् ांम ये कामगारांना िवशे ष समज दे णे भाग असते .

  पिहली सं क पना आहे ती हणजे 'मू यवृ ी. काही वे ळा असा समज

असतो की यव थापनाकडे प्रचं ड पै सा पडून आहे आिण यातून श य
िततका पै सा िमळिव यासाठी कामगारांनी यव थापनावर दडपण आणायला
हवे . खरं तर, कामगाराला जे काही िमळते ते या आ थापने त जी मू यवृ ी
होते यातूनच. प्र ये क सं घटने त, क या माला या खरे दीवर आिण ऊजवर
ठरािवक र कम खच केली जाते . या गो टी उ पादन प्रिक् रये साठी
आव यक असतात. उ पादना या िवक् रीतून काही ठरािवक र कम िमळते .
या दोह मधला फरक हणजे मू यवृ ी. कामगारांना िमळणारे वे तन,
यव थापकांना िमळणारा पगार, भागधारकांना िमळणारा लाभां श,
िव तारासाठी पै शाची केली जाणारी तरतूद, िविवधीकरण, आधु िनकीकरण,
इ. या मू यवृ ी रकमे तनू च होते . कंपनीचे भिवत य सवप्रथम अवलं बन ू
असते ते प्र ये क वषी ती कंपनी िकती मू यवृ ी करते यावर आिण या
मू यवृ ीचे ती कंपनी काय करते यावर. मला हे आढळलं य की सं क पना
समजून घे णे हे कामगारांसाठी अ यं त सोपे असते ; कारण कामगारां या

128
 नोकरीची सु रि तता आिण दीघकालीन समृ ी ही आव यकरी या
मू यवृ ीवर अवलं बन
ू असते .

  कामगार हे ही समजू शकतात की यव थापकमं डळी नोक-या बदलून

पयायी सं धी िमळवू शकतात, तसे करणे कामगारांसाठी िततके सोपे नसते .
यामु ळे सं घटना जीवन म, वयं िनवाही ठे वणे आिण दरवषी अिधकािधक
मू यवृ ी करणे हे कामगारां याच िहताचे आहे .
  दुसरी एक बाब आहे , जी आपण कामगारांना समजावू शकतो आिण ती
हणजे ' पधा.' रा ट् रीय आिण आं तररा ट् रीय पधा आता आप या
औ ोिगक पिरि थतीचे भाग झाले आहे त. अशा पधा मक पिरि थतीम ये ,
उ पादनदजा आिण उ पादकता या दोन बाबींनीच मू यवृ ीची खात्री
होईल. जर उ पादनदजा िटकिवला नाही आिण उ पादकता सु धारली नाही
तर दुसरी एखादी कंपनी आप याला, कंपनीला मागे टाकू न आगे कूच करील
आिण आपली कंपनी सं कटात सापडे ल. औ ोिगक जगतात अशी अने क
उदाहरणे आहे त यांतन ू असे दाखिवता ये ईल की एकेकाळी या कंप या
भरभराटी या समज या जाय या या कंप या लयास गे या कारण
उ पादनाचा दजा आिण उ पादकता िटकव यात या असमथ ठर या.

  प्रिश णाची गरज आहे अशी ितसरी बाब हणजे ‘सं घष यव थापन'
समजून घे णे. कामगार आिण यव थापनांतील सं घष हा अटळ आहे . या
सं घषाचं यव थापन कसं करता ये ऊ शकेल हा प्र न आहे . दोन पयायी
माग आहे त. एक माग आहे तो हणजे 'बरोबर-चूक, चां गले -वाईट, िजं का-
हरा' हा माग. यात कामगारांना असे वाटू शकते की याचे हणणे बरोबर
आहे आिण यव थापनांचं चु कीचे आिण हे असे आहे कारण ते वतः चां गले
आहे त आिण यव थापन वाईट आहे . याचा पिरणाम हणून सं घष अिनवाय
आहे आिण एक िजं कतो आिण दुसरा हरतो, यासाठी अगदी सं प िकंवा
टाळे बं दी ही आव यक आहे . याला एक पयायी तीन ट यांचा माग आहे . जो
दो ही बाजूंसाठी खु पच लाभदायक आहे . तो हणजे समज माग :

  • पिहला ट पा हणजे दुस या प ाने जी भूिमका घे तली आहे

यामागची िवचार प्रिक् रया काय आहे , हे जाणून घे णे.

  • दुसरा ट पा हणजे तडजोड सा य करणे .

129
   • ितसरा ट पा हणजे सिह णु ता आिण पर पर सहजीवनाची
पिरि थती िनमाण करणे .

  हे दो ही माग श य आहे त. ‘िजं का िकंवा हरा' या मागातून काय

िन प न होईल पण समज-समझोता-सहयोग' या मागातून काय िन प न
होईल हे िनरिनरा या उदाहरणांनी दाखिवता ये ईल.
तीन प्रकार या कामगारसंघटना

पिरि थतीची ऐितहािसक पा वभूमी आिण यव थापनाचे प्रयास यां वर

िवसं बन
ू सं घटने त िनरिनरा या तीन प्रकार या कामगारसं घटना असतात.

  पिहली कामगार सं घटना हणजे ‘सहकायदायक सं घटना'. जी प्र ये क

बाबतीत यव थापनाला सहकाय ायला तयार असते - िट कोची
कामगारसं घटना या प्रकारची आहे , जी यव थापनाचा दृि टकोन
वीकारायला तयार असते –िनदान प्र ये क वे ळी जे हा सं घष उद्भवतो ते हा
यव थापना या दृि टकोनावर गं भीरपणे िवचार करायला तयार असते .
कामगारसं घटना वत: कामगारांना मा य होईल अशा तडजोडीवर िवचार
करते .
ु
  दस-या प्रकारची सं घटना आप याला ब-याचदा आढळते ती हणजे
‘सं घषकारक' सं घटना. ये थे कामगारने ते कामगारां या वतीने यां या िविवध
माग यांसाठी - िवशे षतः ठरािवक काळी कराय या तडजोडीिवषयी
वाटाघाटी करताना यव थापनाशी सं घष करायला तयार असतात. प्र ये क
तडजोड-करारापूवी कामगारसं घटना माग याचा जाहीरनामा सादर करते . ब-
याचदा या माग या अितशयो तीपूण, फुगिवले या अशा असतात.
दीघकाळ वाटाघाटी होतात आिण यानं तर तडजोड-करार होऊन तीन िकंवा
चार वषांपुरता दो ही बाजूंना मा य असले ला करार वीकारायला तयार
होतात. या अशा पिरि थतीत अपिरहायपणे एक-दोन मिहने काही प्रमाणात
अशांतता असते . 'मं दगतीने कामे ' होतात, घोषणा िद या जातात, असहकार
असू शकतो ; पण या काळानं तर तडजोड-करार झा यावर तीन वष काहीही
त्रास नसतो.

  ितस-या प्रकारची कामगारसं घटना हणजे 'उग्रवादी' सं घटना.

यां याशी यवहार करणे फार अवघड असते . कारण कोणतीही तडजोड केली
िकंवा यांना कोणतीही सूट िदली तरी यां या िहशे बी ते यव थापना या

130
दुबळे पणाचं ल ण समजले जाते आिण आणखी मागणी करायची यांची भूक
वाढते . या कामगारसं घटना कामगार आिण यव थापक मं डळीला
धमकािव यासाठी, माग या मं जरू हो यासाठी, दडपण आण यासाठी आिण
कामगारांम ये यांना ह या या कृतीसाठी एकता कर यासाठी िहं सेचाही
वापर करतात.

यव थापनाची धोरणे
ा तीन प्रकार या कामगारसं घटनांना आप याला त ड ावे लाग याची
श यता

असते आिण यातील प्र ये काला यव थापनाने कसा प्रितसाद ावा

याचा िवचार करायला हवा.

  सहकायदायक कामगार सं घटना जरी सीधीसाधी वाटत असली तरीही

ितला तशी ठे वणे सवांत अवघड असते . यव थापनाशी कामगारसं घटने ने
सहकाय दे ऊनही कामगारांमधील यांची िव वासाहता जपणे हे फारच
कठीण असते . याचा अथ असा की यव थापन श य ते सगळे काही
करायला तयार आहे हे कामगारांना पटवून दे णे. कामगारसं घटनांनी मागणी
न करताही यव थापन कामगारांचा वाटा दे ईल ही भावना यव थापन
यांना दे ऊ शकले तर सहकाय दे णा या कामगारसं घटने चे ने ते यांची
िव वासाहता िटकवू शकतात आिण ती कामगारसं घटना यव थापनाशी
सहकाय चालू ठे वू शकते .

  सं घषकारक कामगारसं घटनां शी यवहार करताना उ कृ ट वाटाघाटी

कौश ये आिण कामगारांम ये आिण समाजात चां गला जनसं पक असणे
आव यक असते . जे हा के हा एखादा सं घष होतो ते हा यव थापनािवषयी
सहानु भत
ू ी आिण कामगारां वर काही दडपण बाहे न ये ईल अशी यव था
करायला जर यव थापन समथ असे ल, तर मग सं घषकारक कामगार
सं घटना कदािचत यवहाराला सवात सोपी ठरते .

  सवात यवहार कर यासाठी अवघड असले ली कामगार सं घटना हणजे

उग्रवादी कामगार सं घटना हे उघडच आहे . यव थापन जे वढी शरणागती
प करते ते वढे उ पादनदजा, उ पादकता आिण िश तीम ये अशा
सं घटने कडून सम या िनमाण के या जातात. हा आव यकरी या

131
 शि तसाम याचा खे ळ होऊन जातो आिण मग यव थापनाला अशा त-
हे चा खे ळ खे ळायला िशकले च पािहजे . हे काहीसे अितरे यां शी
वाग यासारखे आहे . मग शि तसाम या या खे ळा या काही मह वा या
िनयमांपासून दरू राहणे हे श य नसते .

शि तसाम याचा खेळ

शि तसाम याचा खे ळ कसा खे ळला जातो सवप्रथम ‘शि तसाम य'
हणजे काय आिण लोक शि तसाम य कसे िमळिवतात हे समजून यायला
हवे . शि तसाम य हे दोन प्रमु ख सूतर् ांकडून िमळते  : सं ल न गट आिण
लागे बां धे. कामगार कामगारने याशी िकतपत एकिन ठ राहायला तयार
आहे त ही पिहली बाब. ब-याचदा िहं से या वापरातून एकिन ठता िमळिवली
जाते . जर असे घडत असे ल तर मग यव थापनाने ता काळ वत:चा
सं ल न गट काढ यासाठी प्रय न सु करायला हवे त, िवशे षतः
यव थापकीय कमचा-यांम ये . ब-याच वे ळा कामगारां या सम या या
यव थापनाचे यव थापकीय

कमचा-यांबरोबर या सम या असतात याचीच प्रितिबं बे असतात. जे हा

काही यव थापकांना ह या असतात ते हाच मोठ ा कामगारिवषयक
सम या उद्भवतात आिण जे हा कंपनीत या नं बर दोनला (नं बर १ ला
उलथवायला) सम या ह या असतात ते हा सवात मोठ ा कामगारिवषयक
सम या उद्भवतात. ब-याच वे ळा कामगारांबरोबर या तथाकिथत सम या
या वत: यव थापकांमध याच ‘छु या यु ा'चा प्रकार असतो. यामु ळे
यव थापनाने प्रथम जे काही करायला हवे ते हणजे वत: या गटात–
अगदी पिह या तरावरील पयवे कापासून ते थे ट उ च यव थापनापयं त-
एकोपा थापन करणे . या गटात एको याची मजबूत भावना हवी.

  दुसरी बाब हणजे लागे बां धे. कामगारांचे वाभािवकच लागे बां धे
असतात. कामगार सं घटनांचे राजकीय प ांबरोबर लागे बां धे असतात आिण
यां यातफ खूप दडपण आण यात ये ते. ब-याच वे ळा प्रसारमा यमे ही
कामगारसं घटनांना पािठं बा ायला तयार असतात. आजकाल समाजात
िनमाण होणारी भावना ही दो ही बाजूंवर दडपण ये यातला मह वाचा भाग
झाली आहे . यव थापन राजकीय प , नोकरशहा, पोलीस आिण
प्रसारमा यम यां याशी लागे बां धे ठे वायला आिण यांना श य ितत या
पिरणामकारकरी या यांची बाजू मांडायला मोकळे असते . जे णेक न,
132
 ू
सरते शेवटी, लोकांना कळू न चु कते की यात दोन बाजू आहे त आिण ते
यव थापनालाही पािठं बा ायला तयार होतात.

  यानं तर ये ते शि तसाम याचे प्रा यि क. हे फार मह वाचे असते .

कामगारसं घटना उ पादन प्रिक् रया मं द क न िकंवा पूणपणे थांबवून यांचे
शि तसाम य दशवायचा प्रयास करतात. यव थापनाने
कामगारसं घटने या या प्रयासानं तरही काही प्रमाणात उ पादन चालू
ठे व याचे प्रय न करायला हवे त. सं प सु असताना िकंवा मं द गतीने काम
सु असताना जर यव थापन काही काळ पु रे सा उ पादन पु रवठा
िटकिव यात यश वी झाले तर कामगारांचे नै ितक धै य खचते . ये थे उग्रवादी
सं घटने ला माघार यावी लागते .

  दुसरीकडे , जर उग्रवादी सं घटना हुकू म ायला समथ असे ल तर मग

यांचे साम य िस होते . यानं तर मात्र यव थापनाला कोण याही
कारणाखाली टाळे बं दी करावी लागते ; दुसरा पयाय नसतो. अशा
पिरि थतीत जर यव थापन औ ोिगक झगडा करायला तयार नसे ल तर
औ ोिगक शांतता सं भवत नाही. सं र ण दलांत हणतात याप्रमाणे ,
“आपण जर यु ासाठी तयार असलो तरच आपण शांतता िटकवू शकतो."
जे हा तु हां ला उग्रवादी कामगार सं घटने ला त ड ावे लागते ते हा
टाळे बं दी करायला तयार असाल, ते हाच तु हां ला औ ोिगक शांतता
लाभते .
िन कष

कामगार सं घटनां शी लढून यां याशी जमवून यायला यव थापनाने

यां या वत: या यव थापक मं डळींची मने समजून यायला हवीत.

  यव थापकां या तीन सम या असू शकतात :

  • पिहली, यांचे कामा या तकशा त्राला अग्रक् रम दे णे आिण

सं घटने शी यांची असले ली िन ठा

  • दुसरी, यांची ‘ह कदारी'ची आिण ‘अिधकारा'ची सरं जामशाही

सं क पना

133
   • ितसरी, यांचा आकलनातील िवचारप्रणाली, सं घषामु ळे िनमाण
झाले ला वै यि तक वै रभाव.

  यव थापनाशी झाले या सं घषा या पूवितहासामु ळे ते दुजाभाव,

अलगपणा बाळगीत असणा-या. कामगार सं घटनांना आिण कामगार
ने यांनाही यव थापनाने समजून घे तले च पािहजे .

  कामगारने ते हे िनवडले ले अस याने आिण ने मले ले नस याने यांना

कामगारां या तकशा त्राची तरफदारी करावी लागते .

  मु ळात, कामगारसं घटना हे एक राजकीय सं था-सं घटन असते जे

या या अि त वासाठी, वाढीसाठी आिण शि तसाम यासाठी राजकीय
लागे बां धे ठे वून ते िटकिव यावर ल दे ते.

  यव थापनाला प्रिश णाचा िवचार करणे भाग असते .

  यव थापकांना प्रिश ण :

  • पिहले , आप या सामािजक, आिथक आिण राजकीय पिरि थतीत

होत असले या बदलां िवषयी आिण औ ोिगक पिरि थतीवरील यां या
आघातािवषयीचे प्रिश ण.

  • दुसरे , कामगारसं घटने या शि तसाम याचा स्रोत समजून घे याचे

प्रिश ण आिण ,

  • ितसरे , कामगारने यां शी जवळीक साधणे ही तु मची जबाबदारी आहे

हे यव थापक मं डळीला पटवून दे णे. यव थापन केवळ कामगार ने यांसाठी
न हे तर कामगारां वर प्रभाव असणा-या इतरं कामगारांसाठीही प्रिश ण
कायक् रम ठे वू शकेल.

  ा कामगारने यांना मू यवृ ी आिण कामगारांना िमळणा या वे तन

आिण इतर सु खसोयींम ये आिण सं घटने या दीघकालीन यशासाठी िस ता
कर यातील यांची

134
 (वाढ, आधु िनकता आिण िविवधीकरण या सं दभात) भूिमका यािवषयीचे
प्रिश ण दे ता ये ईल. यांना रा ट् रीय आिण आं तररा ट् रीय तरावर
उदयाला ये णा या पधिवषयीची समज दे ता ये ऊ शकेल. यामु ळे प्र ये क
सं घटने ला उ पादनाचा दजा आिण उ पादकता यांचा सं घटने चे अि त व
आिण वाढीसाठी िवचार करणे अपिरहाय झाले आहे हे ही समजे ल.
  यव थापनाने सं घष यव थापनावर भर ायला हवा. बरोबर-चूक,
चां गले -वाईट आिण िजं का-हरा हा माग न चोखाळता समज-समझोता-
सहयोग हा माग प करायला हवा.
  जे हा यव थापनाला वे गवे ग या प्रकार या कामगारसं घटनांना त ड
ावे लागते ते हा यव थापनाने यो य ती पावले उचलायला हवीत.
  ० जर सहकायदायक कामगारसं घटना असे ल तर कामगारांना यांचा
या य वाटा ते मागणी कर यापूवीच दे ऊन या कामगार सं घटने ची
कामगारांतील िव वासाहता िटकू न राह यासाठी प्रय न करायलाच हवे त.
  ० जर सं घषकारक कामगारसं घटना असे ल तर यव थापनाने आप या
वाटाघाटी या कौश यांना धार चढवायला हवी. दर तीनचार वषांनी
ता पु र या सं घषासह वाटाघाटी होतील. पण सरते शेवटी यातून बराच काळ
िटकेल अशी तडजोड िनघे ल.
  ० जर उग्रवादी कामगार सं घटना असे ल तर यव थापनाने वत:चा
सं ल नगट (िवशे षतः सु परवायझर आिण यव थापकांचा) िवकिसत
करायला हवा जे णेक न ते एक सामाियक आघाडी उघडू शकतील.
  दुसरे हणजे , यांनी राजकारणी, नोकरशहा आिण प्रसारमा यमे
यां याशी अशा रीतीने लागे बां धे िनमाण करायला हवे त की जे यांना
बाहे न यां या भूिमकेला पािठं बा दे तील.
  जे हा यव थापन या सम यांचा सामना करायला तयार असे ल ते हाच
ते कामगार सं घटनां शी लढा दे ऊन यां याशी जमवून घे ऊ शकेल. अिधक
जबाबदार असणा या कामगारने यांची अपे ापूती क न ते
कामगारसं घटनांचा बं दोब त क शकणार नाहीत. ते एवढं मात्र क
शकतील की कामगारसं घटनां शी यवहार करायला ते वत:वरच अिधक
जबाबदारी घे ऊ शकतील.

*   *   *

प्रकरण १४

135
 पयवे कांचे यश

136
 असे हणतात की िहवा यात सवत्र थं डी असते ; पण सवािधक थं डी ही
उ र ध् वावर असते . याचप्रकारे , भारतीय यव थापनात सवत्र खूप
ग धळ आहे , पण सवात मोठा ग धळ हा किन ठ पातळीवरील
पयवे का या (सु परवायझर) बाबतीत आहे . तो भारतीय यव थापनातला
सवात क चा दुवा आहे .
  पयवे कािवषयी या प्र नाला तीन बाजू आहे त :
  ० या या भूिमकेिवषयीचा ग धळ
  ० अिधकारािवषयीचा ग धळ
  ० समजािवषयीचा ग धळ

भूिमकािवषयीचा गोंधळ
ै
137
यांपैकी सवािधक मह वाची बाब हणजे भूिमकािवषयीचा ग धळ. किन ठ
पातळीवरील पयवे क हा यव थापन कमचा-यांपैकी आहे की नाही हा
प्र न मी अने क सं घटनांम ये िवचारला. यापै की अ याहन ू अिधक
सं घटनांना यां या उ रािवषयी खात्री न हती.
  ही पयवे क मं डळी आपणहन ू मला सां गतात की जे हा के हा
औ ोिगक सं घष सु असतो यावे ळी यव थापन आ हां ला हणते , “तु ही
तर यव थापनाचे भाग आहात." पण हा सं घष सं पताच ते हणतात, “जा,
कामगारांची शौचालये वापरा." या ग धळाला पयवे का या पा वभूमीने
धार चढते . काही पदो नती िमळू न पयवे क झाले ले असतात. जे हा यांना
पयवे क केले जाते ते हा या पदावरील जबाबदा-यािवषयी यांना
कोणते ही प्रिश ण िदले जात नाही. यांचे कामगारां शी असले ले लागे बां धे
सु राहतात आिण ब-याचदा ते कामगार सं घटनांचे सद यही असतात.
याचा पिरणाम हणून, जरी ते यव थापकीय भूिमका बजावत असले तरीही
यांना कामगार सं घटने िवषयी िन ठा वाटते . दुसरीकडे , न याने पयवे क
पदावर भरती केले या मं डळीला कामगारांपासून आपण वे गळे अस यागत
दुजाभाव वाटतो. पण यांना आढळतं की खु यव थापन यांना वत:चा
हणून एक भाग समजत नाही. यामु ळे यांना 'त यात ना म यात' असे
वाटत राहते आिण साहिजकच या अव थे त ते धडपणे काम क शकत
नाहीत.

अिधकारािवषयीचा गोंधळ

दुसरी सम या हणजे अिधकारािवषयीचा ग धळ. पयवे काकडे काय

अिधकार असतो ब-याच वे ळा, यव थापन पयवे काला कठोर कारवाई
क न कोण याही पिरि थतीत औ ोिगक सं घषावे ळी िश त िटकवून
ठे वायला सां गते . मात्र, यानं तर या वाटाघाटींम ये , यव थापन
पयवे काने िदले या िश ा र करते आिण यामु ळे पयवे काला आपला
िव वासघात झा यासारखे वाटते . अशी अने क उदाहरणे आहे त यात
कामगारांनी पयवे कावर ह ले केले आिण कामगारां शी वाटाघाटी करताना
यव थापनाने तडजोड-कराराचा एक भाग हणून ह ला करणा या
कामगारां वरील पोिलसात दाखल केले ले खटले मागे घे तले आहे त. अशा
पिरि थतीत, पयवे काला यव थापनाने आपला िव वासघात केला असे
वाटते . कामगारां िवषयीचे मूलभूत िनणय हणजे , या यािवषयीची

138
आ थापन धोरणे -उदाहरणाथ, पगारवाढ, बद या, बढ या, इ.- पयवे काशी
स लामसलत न करता ब-याचदा घे तले जातात, काही वे ळा तर न
कळिवताही हे िनणय घे तले जातात. यामु ळे याला आढळतं की या या
हाताखालील य तींिवषयीचे िनणय याला न िवचारताच, याला वगळू न
घे तले जातात. यामु ळे आप याला काय अिधकार आहे त यािवषयी तो नवल
क लागतो अने क वे ळा यां याकडे धड मािहतीही नसते . सं घटने त काय
घडते आहे हे याला या या हाताखालील कामगाराकडून कळतं - िवशे षत:
हे कामगार जे हा कामगारने ते असतात.

समजािवषयीचा गोंधळ
ितसरी सम या हणजे समजािवषयीचा ग धळ. राजकीय, सामािजक आिण
आिथक पिरि थतीत होणा-या अने क बदलांची ब-याच पयवे कमं डळीला
पूण मािहती नसते . यांना यातले बरे चसे बदल अ यायकारक वाटतात.
िवशे षत: वे तनरचने तील यांना फरकाची सवय असते . ब-याच वे ळा हा फरक
अचानक उलटा होतो आिण आपली काहीतरी फसवणूक झालीय असे यांना
वाटते . यां या भोवतालची पिरि थती कशी

बदलत आहे आिण या पिरणामाचा पयवे क-कामगारसं बंधावर काय

पिरणाम होत आहे हे याला समजत नाही.

आ थापना धोरणे

अशा प्रकार या ग धळा यावे ळी यव थापनाला या या आ थापन-

धोरणाबाबत कारवाई करावी लागते .

  १. पगार, अितिर त लाभ आिण इतर सु खसोयी यां या सु यो य

रचने सह यव थापनाने पयवे काला यव थापकीय कमचारीवगाचा भाग
हणून मा यता दे णे हा पिहला ट पा आहे .

    जोवर तो दृ य व पात यव थापकीय कमचारीवगाचा भाग

हणून िदसत नाही, तोवर या या भूिमकेिवषयीचा ग धळ नाहीसा करता
ये णार नाही. एखा ा कामगाराला पयवे क पदावर बढती दे यापूवी याने
कामगार सं घटने या सद य वाचा राजीनामा ायला हवा हे याला प ट
केले पािहजे -तो दो हीकडे एकिन ठ राहू शकणार नाही.

139
  २. दुसरा ट पा-पयवे का या हाताखालील मं डळीची भरती, पगारवाढ,
कामिगरीतपासणी, बढती आिण बदली, इ. िवषयां शी सं बंिधत आहे . या
िनणयां िवषयी एक उघड धोरण असले पािहजे आिण प्रथम तराचा
पयवे क हा हे िनणय घे यात सहभागी असला पािहजे . उदाहरणाथ,
कामगारािवषयी घे तला जाणारा प्र ये क िनणय याने या या निजक या
पयवे का ारा कळवायलाच हवा - िकंवा तो कामगाराला पयवे का या
हजे रीत सां गायला हवा. तरच तो पयवे क कामगारांबरोबर याचे थान
िटकवू शकेल.

  ३. ितसरा ट पा हा मािहतीिवषयी आहे . यव थापना या धोरणांतील,

कायप तीतील, िव तारातील, आधु िनकीकरणातील, यव थापनाने हाती
घे तले या प्रक पांतील िविवध बदल हे सु परवायझरला या या विर ठ
अिधका-याऐवजी या या हाताखालील कामगारांकडून कळिवले जातात.
जे हा हाताखालील कामगार हा कामगार ने ता असे ल ते हा असे घड याची
श यता जा त असते . मािहती या दे वाणघे वाणासाठी यव थापनाचे एक
प त थापन क न चालवली पािहजे . औपचािरक आिण अनौपचािरक
प्रकारचा द्िवमागी सु संवाद थापन करायलाच हवा ; जे णेक न
पयवे काला मािहती िमळत राहील आिण या या मतांची न द घे तली
जाईल.

  यव थापन पयवे काला यव थापकीय कमचा-याचा भाग समजते

या-

िवषयी या िव वसनीयते याबाबत हाताखाल या कामगारांकडून अथवा

बाहे न पयवे काकडे जाणारी मािहती ने हमीच शं का िनमाण करते .

प्रिश ण

प्रिश णा या े तर् ात यव थापनाने काही िविश ट पावले उचलायला

हवीत. गे या अने क वषांतील यव थापकीय प्रिश ण हे म यम
तरां वरील यव थापना या प्रिश णावर किद्रत झाले ले आहे . थािनक
भाषे त तीन े तर् ांम ये ा अ यासक् रमांची किन ठ पातळी या
पयवे कमं डळींसाठी पु नरचना करणे ज रीचे आहे .

140
   पिहले  : आगमन, अिभमु खीकरण आिण पु नभिभमु खीकरण

  दुसरे  : तं तर् ान आिण तं तर् े

  ितसरे  : पर परसं बंध-कौश ये

  जे हा एखा ा न या य तीला सं घटने त पयवे क हणून घे तले जाते

ते हा याला आगमन-प्रिश ण ायलाच हवे . हणजे , ती सं घटना, ितची
धोरणे आिण या धोरणांची अं मलबजावणी कर यातील याची भूिमका
यािवषयीचे प्रिश ण. जर एखादी य ती यापूवीच काम करीत असे ल; पण
यांपैकी काही पिरि थतीिवषयी ग धळले ली असे ल ते हा अिभमु खीकरण
हणजे याला िदशा दाखवून ायला हवी. जे हा कामगाराला पयवे क
हणून बढती िदली जात असे ल ते हा याला पु नभिभमु खीकरण प्रिश ण
हणजे पु हा िदशा दाखवून ायला हवी.

तंतर् ान आिण तंतर् े

तं तर् ान आिण तं तर् े हे दुसरे े तर् आहे . भारताम ये , कामगारांची अशी
अपे ा असते की यां यावरचा पयवे क हा ान आिण कौश यां या
बाबतीत यां यापे ा वरचढ व श्रे ठ असावा. याचा पिरणाम हणून,
जसजसे तं तर् ान बदलते तसतसे पयवे काची तं तर् ान कौश ये
अ यावत करायला हवीत, यां यात िवकास हायला हवा ; जे णेक न
आप या त ता व नै पु या ारे याला या या हाताखालील कामगारां वर
अिधकार गाजवता ये ईल. सं घटने त असले या िविवध तं तर् ांना, यव था
आिण कायप तींनाही पिरणामांसह पयवे काने समजून घे णे आव यक
असते . वर या अिधका-यांना (उपरवाले ) हवी हणून एखादी कायप ती
वापरली जाते आहे असे कामगारांना पयवे काकडून सां िगतले जाणे हे यांचे
नीितधै य खचिवणारे असते . सम ये चे हे समाधानकारक उ र नाही. एखादी
िविश ट कायप ती अं मलात का

आण यात आली आहे हे पयवे काला माहीत असले च पािहजे .

पर परसंबंध-कौश ये

141
 ितसरे े तर् हणजे पर परसं बंध कौश ये . पयवे काला हाताखालील
य तींबरोबरच न हे तर या या सं पकात ये णा-या इतर मं डळीशी– हणजे
बरोबरीने काम करणारे सहकारी, विर ठ अिधकारी (एक िकंवा अने क),
ग्राहक, मालपु रवठा करणारी मं डळी आिण कामगारने ते यांसार या
बाहे र याही मं डळींशी सं बंध ठे वावे लागतात. यासाठी पयवे काला
माणसामाणसातील सं बंधा या सम यांची जाण असायला हवी आिण हे
सं बंध सकारा मकरी या िटकवून ठे व यासाठी याने पर परसं बंध-कौश ये
प्रा त करायलाच हवीत.

यश वी पयवे क

प्र ये क सं घटने त अपे ि त कसोटीला उतरणारे थोडे से का होईना, यश वी

पयवे क असतात. अशा पिरणामकारक, यश वी पयवे क मं डळींचा मी
अ यास करीत आलो आहे आिण यां या पिरणामकारकते या कारणांची तीन
वै िश ट े मला आढळली आहे त ती अशी :

  पिहले वै िश ट हणजे , यां या हाताखाली काम करणा-या

मं डळींम ये असले ली िव वासाहता आिण याचा पिरणाम हणून असले ली
पर परिन ठा. जो पयवे क या या हाताखाली काम करणारी मं डळी समथ
नाहीत, अपु री आहे त वगै रे तक् रारी करीत असतो तो विचतच चां गले
िनकाल दे ऊ शकतो. या या हाताखालील मं डळी या उणीवांची याने
काळजी यायला हवी आिण या उणीवांना दरू क न यांना मजबूत करायला
हवे .

  दुसरे वै िश ट हणजे विर ठ अिधका-यांबरोबर आिण बरोबरीने काम

करणा या सहका यांबरोबर वागताना, यवहार करताना िदसून ये णारा
याचा आ मिव वास. हा आ मिव वास सहजग या िनमाण होतो तो
या या उ म िनकाल दे या या साम यातून, कतृ वातून; तसे च
यव थापनाने िनमाण केले या वातावरणातून- हणजे या वातावरणात
पयवे काला वाटते की याची कामिगरी हा या या मू यमापनातील एक
मह वाचा िनकष ठरणार आहे .

  ितसरे वै िश ट हणजे , पर परां िवषयी या आदरभावने ने झळकणारी

कामगार ने यांबरोबर जवळीक साध याची कुवत. यश वी पयवे क

142
 कामगार ने याचा सहसा

ितर कार करीत नाही िकंवा ितर कार करतो असे नसून तो यांना प क न
यां याशी बोलायला, यवहार करायला तयार असतो.

िन कष

यव थापनाने उ म िनकाल खात्रीने िमळ यासाठी किन ठ पातळीवरील

पयवे क हे पिरणामकारक आहे त हे पाहायलाच हवे .
  या पयवे क मं डळींना त ड ा या लागणा या तीन सम यांचा
यव थापनाने िवचार करायला हवा :
  ० यां या भूिमकेचा ग धळ
  ० या या अिधकारािवषयीचा ग धळ
  ० भोवताल या पिरि थतीतील बदलांना समजून घे यातील ग धळ
  यव थापनाने पु रे शा आ थापना धोरणां ारे पिरि थती सु धार याचे
प्रय न केले च पािहजे त.
  यातील पिहली पायरी हणजे , हे पयवे क दृ यरी या यव थापनाचे
भाग आहे त हे प ट िदसले पािहजे .
ु
  दसरी पायरी आहे , ती हणजे पयवे का या हाताखालील
य तीिवषयीचे िनणय या या स लामसलतीने च घे तले जावे त; जे णेक न
याला वाटे ल की तो या िनणयाचा एक भाग आहे .
  ितसरी पायरी हणजे , औपचािरक आिण अनौपचािरक अशा बै ठकी
होतील याला याने हजर रािहले पािहजे ; हणजे याला या या
कामासाठी सं बंिधत मािहती पूणपणे िमळे ल.
  पयवे काला पिरणामकारक राहा यासाठी आव यक ते प्रिश ण
िमळे ल याकडे ही यव थापनाने ल ायलाच हवे . या प्रिश णात खालील
बाबी ये तात :
  पिहली : िवगमन, अिभमु खीकरण (िदशादशन) आिण
पु नभिभमु खीकरण (पु निदशादशन)
  दुसरी : तं तर् ान आिण तं तर् े
  ितसरी : पर परसं बंध-कौश ये , जी बहुधा सवात मह वाची आहे त.
  यामु ळे बहुते क पयवे क पिरणामकारक हो याची श यता वाढे ल आिण
खालील बाबतीत ते वै िश ट पूण ठरतील :

143
   हाताखालील य तींमधील सु परवायझरिवषयी या िव वासाहते ने
आिण पर परां िवषयी या एकिन ठे ने ...

  कामगारने यां शी यवहार करताना पयवे कांना असणा-या

आ मिव वासाने .
  या पिरणामकारक पयवे का या अस याने , यव थापनाला पिह या
दजाचे पयवे ण (सु परि हजन) िमळे ल - जो आज या भारतीय
यव थापनातील सवात कमजोर, क चा दुवा आहे - तो मजबूत होईल आिण
अपे ि त यश वी िनकाल दे ईल.

*   *   *

प्रकरण १५

सवो च तरावरील यव थापन

144
 यव थापकावर असणा या जबाबदारीपै की एक मह वाची जबाबदारी
हणजे वत:ला सवो च यव थापनातील पदासाठी तयार करणे .
  यव थापनातील हे पद इतर तरां वरील पदां या तु लने ने चार बाबतीत
वे गळे पद आहे .

  पिहली बाब हणजे , सवो च यव थापनाचे पद हे अ यं त एकाकी असे

पद असते . तु ही जसजसे पदो नती घे ऊन वरवर जाता तसतशी
तु म याभोवती खूप मं डळी असतात; पण तु ही यां यावर िव वास ठे वून
गु त गो टी सां गू शकता, यां याकडून स ला घे ऊ शकता, िकंवा
यां याबरोबर सम यांची चचा क शकता अशी मं डळी कमीकमी होत
जातात. सवो च तरावरील यव थापकाने या बाबीची सवय क न
यायलाच हवी.

145
   दुसरी बाब हणजे , या यव थापकाला ते सगळे तथाकिथत ‘अं ितम'
िनणय यावे लागतात. यव थापना या इतर सव तरां वर सव बाबींचा
साधकबाधक िवचार क न विर ठ अिधका-याला ते िनणय यायला
सां िगतले जाते . पण सवो च यव थापकाला जबाबदारी दुस यावर टाकता
ये त नाही आिण अं ितम िनणय यावाच लागतो. ब-याच वे ळा, या यापयं त
ये णारे िनणय हे यांना मी 'गु गली' िनणय हणतो तसे असतात. जे हा के हा
हाताखालील य तींना भिव यात काय होईल हे प ट कळत नसते ते हा
िनणय सवो च पदावरील यव थापकावर सोपवायची प्रवृ ी असते .

  उदाहरण १ :
  आ थापना यव थापक (पमोने ल मॅ ने जर) सवो च यव थापकाकडे
ये ऊन हणतो, “अ यं त बे िश तीचा एक प्रकार घडला आहे . आम याकडे
मजबूत पु रावा आहे आिण आपण कठोर िश तभं गाची कायवाही क
शकतो.
  तो उ च यव थापक याला िवचारतो, “मग तु ही कायवाही का करीत
नाहीत "

  तो उ र दे तो, “पण तो माणूस कामगार सं घटने चा पदािधकारी आहे

आिण कायवाही केली तर सं प हायची श यता आहे ."   उदाहरण २ :

  उ पादन यव थापन मु य कायकारी अिधका-याकडे जाऊन हणतो,

  “एक नवे यं तर् आले आहे . अ याधु िनक तं तर् ान आहे - उपल ध
असले यातील सवो कृ ट तं तर् ान आहे आिण या या खचाचे पिरमाणही
आप याला अनु कूल आहे ."

  यावर तो मु य कायकारी अिधकारी हणतो, “मग तु ही ते खरे दी का

करीत नाही "

  तो हणतो, “पण हे तं तर् ान कारखा या या पातळीवर कधीही

वापर यात आले ले नाही. यात खूपशा गडबडी असू शकतील."

  उदाहरण ३ :

146
   िव यव थापक ये ऊन हणतो, “परकीय चलन कज उपल ध आहे .
याजाचा दरही अ यं त कमी आहे आिण परतफेडी या अटीही चां ग या
आहे त."

  तो मु य कायकारी अिधकारी िवचारतो, “मग तु ही का घे त नाही "

  "ठीक," तो िव यव थापक हणतो, “पण जर चलन अवमू यन झाले

तर आपण अडचणीत सापडू "

  दुस-या तरावरील अिधकारी मं डळी ही यां या यां या े तर् ातील

त मं डळी असतात. पण अिनि चतता असे ल, चडू जर कोण याही बाजूने
वळ याची श यता असे ल तर तो िनणय विर ठ अिधका-यावर सोपिवणे हे
सवात उ म असे ते समजतात. याप्रकारे , मु य कायकारी अिधका-याकडे
ये णारे बहुते क िनणय हे ‘गु गली' िनणय असतात.

  ितसरी बाब हणजे , सं घटने या आतील आिण बाहे रील वातावरण,

पिरि थती बदल याची जबाबदारी. इतर अिधकारी उपल ध वातावरण हे
‘िदले ले' हणून घे ऊ शकतात. हे वातावरण बदलता ये ईल की नाही - बदल
सं घटने म ये आतून हायला हवा की बाहे न-यािवषयी मु य कायकारी
अिधका-याला वत: प्रयास करावे लागतात. ब-याचदा, वातावरण
बदल याची कुवत हे मु य कायकारी अिधका-याचे यव थापन प्रिक् रये ला
सवात मोठे योगदान असते .

स ासाम याची सम या

सव यव थापन तरां वर असणारी, पण सवो च यव थापन तरावर धारदार

होणारा सम या हणजे स ासाम याची सम या.

  या सम ये ची पिहली बाजू हणजे हाताखालील लोकांना

स ासाम यांची िकती

वाटणी ावी. हा फारसा सोपा िनणय नसतो ; कारण प्रमाणाबाहे र स ा-

अिधकार याची वाटणी कर याने सवो च पदावरील य ती स ाहीन
हो याची पिरि थती िनमाण होऊ शकते . दुस-या टोकाला अशीही

147
पिरि थती असू शकते की प्र ये काला आपण पूणपणे अिधकारशू य आहोत
असे वाटते आिण प्र ये क िनणय हा मु य अिधका याकडे जावा लागते ;
या दोह म ये सं तुलन साधणे हे मह वाचे आहे . हे कौश य
सवो चपदावरील यव थापकाने िमळवायलाच हवे .

  दुसरी बाजू आहे ती हणजे मािहतीची सम या. जे हा के हा एखा ा

य तीकडे स ा असते ते हा मािहती या सम या उद्भवतात.
अिधकारपदावरील य तीला ऐकायला आवडे ल असे च याला सां गायला
हवे असे प्र ये काला वाटते . याचा ब-याचदा अथ होतो की मािहतीम ये
काहीतरी भे सळ असते . तसे च, सवो चपदावरील यव थापकाकडे ये णा-या
मं डळीचे वत:चे दृि टकोन असतात आिण यांना वत:चे वाथ साधायचे
असतात. याने ही मािहतीचा िवपयास होतो. याचा अथ आप याभोवती काय
चाललं य याची सवो चपदावरील अिधका-याला विचतच खरी मािहती
असते .

‘चमचा' सम या

अिधकारस े मुळे खूषम क-यांची, वारे माप तु ती करणा-यांची, यांना

'चमचा' हणतात यांची सम या िनमाण होते . प्र ये क सं घटने त ‘चमचा'
सम या असते . चमचे मं डळींिवषयी इतरांना खूप राग असतो ; पण ही काय
भानगड आहे याचा कोणी विचतच काळजीपूवक िवचार करतो. 'चमचे '
मं डळी ही दो हीकड या काही िविश ट गरजांमुळे िनमाण होते . पण
'चम यां 'वर लोक रागावतात. अलीकडे एका ट् रक या मागे मी अशी ओळ
वाचली :

  “छुरी बन, काटा बन, िकसीका चमचा ना बन." चमचे िगरीला बळी
पडले ला ट् रक ड्राय हरही होऊ शकतो.

  लोक चम यािवषयी का रागावतात कारण यांना ठामपणे असं वाटतं

की चमचामं डळी यां या वारे माप तु ती कर याने काहीतरी अ थानी फायदा
क न घे तात आिण वर या मं डळींकडे िवपयास केले ली मािहती पाठिवतात.

148
   हे घडणे अपिरहाय आहे . जे थे कोठे अिधकार-स ा आहे ते थे लोक
भोवती जमणारच. उघड ावर ठे वले या गु ळा या ढे पेसारखं हे आहे .
तु हां ला मा या, मुं यांना आमं तर् ण पाठवायची गरज नसते . जर या
गु ळा या ढे पेवर मा या, मुं या नसतील तर याचा अथ असा होतो की तो
गूळ न हे तर लाि टक आहे यामु ळे या याकडे

अिधकारस ा आहे या याभोवती खूषम क यांचा गोतावळा हा असणारच.

जर खूषम करे नसतील तर यांचा वाभािवक अथ आहे की, या य तीकडे
अिधकार नाही - लाि टक बॉस आहे

  ही खूषम करी मं डळी दोन हे तू सा य करतात.

  पिहला, ही मं डळी याचा अहं कार प्रबळ करतात. मूळात, खूषम करे
उ च पदावरील यव थापकाला सां गतात की यांनी पािहले या
यव थापकांत तो सवात उ म यव थापक आहे . यामु ळे याचा
आ मिव वास दुणावतो. काही पिरि थतीम ये असा आ मिव वास
आव यक असतो. पौरािणक काळात, जे हाके हा रा सांचा लोकांना त्रास
हायचा, ते हा लोक दे वाकडे जात. लोक पिहली गो ट करीत ती हणजे
दे वाची ' तु ती.' रा साशी लढ यासाठी दे वात आव यक तो आ मिव वास
िनमाण हो यासाठी हे ज रीचे आहे असे समजले जाई. प्रसं गी उ चपद थ
यव थापकालाही अशा तु तीचे बळ आव यक असते , जे णेक न याचा
आ मिव वास दुणावे ल आिण काही िविश ट िनणय घे याचे धािर ट ये ईल.

  दुसरा हे तू खूषम करे सा य करतात तो हणजे मािहतीची गरज.

ने हमी या मागाने न िमळणारी मािहती खूषम क यांकडून िमळते .
उ चपद थ यव थापकासाठी हे फार मह वाचे असते .
  या सं बंधातून खूषम क-यांचाही फायदा होतो. पिहली गो ट हणजे
यांना सं घटने त विर ठ अिधका-याचा ‘खास माणूस' हणून मान िमळतो.
दुसरे , यांना काही िविश ट सूट िमळते . उदाहरणाथ, इतरांना रजा िमळत
नाही अशावे ळी यांना रजा िमळते िकंवा इि छत थळी ऑफीस या
टू र या िनिम ाने जायला िमळते . अशा त-हे ची सूट उ चपद थ सहजग या
दे ऊ शकतो यामु ळे दो ही बाजूंना फायदे शीर असू शकणारा हा सं बंध
प्र ये क सं घटने त असतोच असतो. मयादे त अस यास या सं बंधाने फारशी
हानी होत नाही. पण या मयादांपलीकडे खूषम कयांचे अि त व आिण

149
 वच व अस यास अशी भावना होते की सं घटना कमचा-यां या
कामिगरी या मू यमापनात व तु िन ठ नसून सव लाभ खूषम क-यांनाच
िमळतात. यामु ळे वारे माप तु ती कर याचे मू य वाढते आिण कामिगरीचे
अकायकारक अवमू यन होते . आप या अिधकार े तर् ात हे घडू नये हणून
उ चपद थ यव थापकाने काळजी यायलाच हवी.

कं पूशाहीकडून संघिनिमतीकडे
अपिरहाय अशा पिरि थतीत तो काय क शकतो यािवषयी उ चपद थ
यव थापकाने िवचार करायलाच हवा. पिहली गो ट तो क शकेल ती
हणजे 'कंपू'चे ‘सं घाम ये '

पा तर करणे . कंपू हणजे एकमे कांत अिधकारा या फाय ाची वाटणी

कर यासाठी एकमे कांना िचकटू न राहणा-या मं डळींचा गट. ते उ चपद थ
यव थापकाभोवती क डाळे करतात आिण याला एकटे पाहन ू जणू याला
ता यात घे तात. उ म कामिगरी कर यात रस असणा-या या मं डळींपासून
सं घ तयार होतात.
  कंपूचे सं घात पा तर करणे हणजे उ म कामिगरी करणा-यांना
आकजून घे णे आिण यांना मह व दे णे. उ म कामिगरी न करणा-या
कंपूशाही करणा-यांना चे तावणी िदली जाते की तु ही कामिगरी केली नाही
तर तु मचे सवो चपदाजवळचे थान जाईल. हा सतत चालणारा प्रयास
असून या प्रयासा ारे उ चपद थ यव थापक या याभोवती सं घ िनमाण
क शकतो. जर याने हा प्रयास केला नाही तर या याभोवती क डाळे
क न याला वे गळं पाडून याभोवती वे टन-िभं ती उभारणारा कंपू िमळे ल.
याचे सवो म उदाहरण आप याला रोटरी लबसार या सामािजक
लबम ये िदसून ये ते. काही वे ळा लबा या अ य ाभोवती एखा ा कंपूचे
क डाळे असते , यांना केवळ कायालयीन पदांम ये रस असतो. ही
कायालयीन पदे आळीपाळीने या कंपूतील मं डळींनाच िदली जातात आिण
ले टरहे ड छाप यापलीकडे फारसे काही काम होत नाही. दुस-या लबम ये ,
अ य ाचे कायालयीन पदािधकारी असतात, पण अ य धडाडी या त ण
मं डळीला िविवध कामांसाठी िनवडतो आिण यांना ‘ने तर् िशिबराचा
आयोजक', 'आं तररा ट् रीय िव ाथी कायक् रमाचा सूतर् धार', 'लघु उ ोग
कायक् रमाचे मु य' अशी पदे दे तो. काम करायला त पर असणा-या या
लोकांना तो मह व दे तो. यातून सं घाची िनिमती होते . उ चपद थ

150
 यव थापकाने या िदशे ने सतत प्रय न करायलाच हवे त; जे णेक न उ म
कामिगरी कर यात रस असणारी मं डळी लवकरच या या सं घात सामील
होईल.
  दुसरी गो ट तो क शकेल याला अमे िरकेत आज ‘आसपास भटकू न
करायचे यव थापन (मॅ ने जमट बाय वॉ डिरं ग अराउं ड - एम.बी.ड यू.ए.)'
असे हणतात. आसपास भटकत करायचे यव थापन हणजे काही िविश ट
कायक् रमपित्रका न ठे वता यव थापकाने सं घटने त भटकत राह यात
याचा काही वे ळ खच करणे . यामु ळे याला सव प्रकार या लोकांना
भे ट याची आिण यांचे हणणे ऐक याची सं धी िमळते . जरी खूपसे
यव थापक उघड ा मु त ार धोरणािवषयी बोलत असले तरीही फार
विचत लोक उघड ा दरवाजातून आत जातात. (ब-याचदा तर दरवाजा
श दश: अथाने यायचा तर तो उघडा नसतो.) जर उ चपद थ
यव थापकाला या या सं घटने त या िविवध लोकांचे हणणे ऐकायचे
असे ल तर याने वत: अवतीभोवती िफरले च पािहजे आिण या याकडे
िवशे ष प्रयास न करता ये याची लोकांना सं धी ायला पािहजे .

  केवळ सं घटने तीलच लोकांचे हणणे उ चपद थ यव थापकाने

ऐक याची

आव यकता आहे असे न हे , तर याने िविवध यावसाियक आिण

औ ोिगक कायक् रमांनाही हजर राहायला हवे , जे णेक न या या
सं घटने िवषयी बाहे र या लोकांकडून याला ऐकायला िमळे ल. मािहती
िमळिव याचा आिण औपचािरक मागाकडून िकंवा खूषम क यांकडून याला
िद या जाणा या मािहतीतील िवपयास कमी कर याची ही एक उपयु त
प त आहे . मात्र, हे सगळं ऐकत असताना याने हे प ट करायला हवे की
िनणय घे या या प्रिक् रये त तो ‘एक घाव दोन तु कडे ' मागाचा अवलं ब
करणार नाही. तो यांचे हणणे ऐकू न घे ईल, पण यांना िनणय दे णार नाही.
एखादा माणूस एखादी अडचण घे ऊन आला तर तो याचे हणणे ऐकू न
घे ईल, पण यावरचा उपाय मात्र सं घटने या ने हमी या चाकोरीतून होईल.
असे केले नाही तर मु य कायकारी अिधका-याला अहवाल दे णा या
मं डळीला आिण यां या हाताखालील मं डळीला वाटे ल की यांचा विर ठ
अिधकारी मािहती या मागाम ये तोकड ा मागाचा अवलं ब करीत आहे
आिण यामु ळे यांचे नीितधै य खचे ल. यामु ळे उ चपद थ यव थापनाने

151
 खाल या तरावरील सु संवाद ऐक यासाठी ने हमी तयार असायलाच हवे .
जरी तो खूपसे थे ट प्र न िवचा न अिधकतम मािहती िमळवू शकत असला
तरीही याने खाल या तरावरील मं डळीला थे ट िनणय दे ऊ नये ; कारण
यामु ळे सं घटने त तोकड ा मागाचा अवलं ब कर याची प त िनमाण होईल.

वेळेचे यव थापन

अखे रची सम या हणजे वे ळेचे यव थापन. दे व समाजवादी नाही. याने

प्र ये काला वे गवे गळे , िविभ न असे िनमाण केले आहे . मात्र, आपणा
प्र ये काकडे िदवसाला चोवीस तासच असतात. िदवसभरात तु हां ला जे
काही सा य करायचे असते ते या चोवीस तासांतच सा य करणे भाग जाते .
याचा अथ मु य कायकारी अिधका-याने या या वे ळे या वापराचा
काळजीपूवक िवचार करायला हवा. आपण काय सा य करतोय याचा याने
िवचार करायला हवा आिण वे ळेचे यव थापन सु धार याकडे ल ायला
हवे . तरच तो खूप काही सा य क शकेल आिण 'अवतीभोवती भटकू न
करायचे यव थापन' कर यासाठी वे ळ वाचवू शकेल.

  अने क मु य कायकारी अिधका-यांना एखा ा त ण य तीची सहायक

हणून ने मणूक करायचा मोह होतो. जो मु य अिधका याकडे ये णारे
अहवाल चाळू न आव यक ती मािहती दे ईल, या या भे टीगाठी या ठर या
वे ळेचे िनयं तर् ण करील आिण या या वे ळेचा बचाव करील. प्र य
कागदावर हे फार छान िदसतं . पण प्र य कृतीत याने सम या िनमाण
होऊ शकतात. जर ‘सहा यक' पदावरील य ती

मह वाकां ी असे ल तर, अटळपणे ‘सहायक' पदाचा सहा यक मु य

अिधकारी असा बदल कर याचा प्रय न करील. यामु ळे अने क सं घटना मक
सम या िनमाण होतील आिण 'सहायक' पद अकायकारक होईल. यामु ळे
आप याकडे आले या पत्र यवहाराकडे मु य कायकारी अिधका-याने
िनदान नजर तरी टाक याची तसदी यायला हवी व आप याकडे ये णारी
कागदपत्रे कुणाकडूनही ‘से सॉर' होऊ दे ऊ नये त ही फार मह वाची
उपाययोजना आहे . अ यथा भ्र टाचारा या अने क बाजू मु य कायकारी
अिधका-यापासून पूणत: लपून राहतील.

िन कष
ै
152
यव थापकावरील जबाबदारीपै की एक सवात मह वाची जबाबदारी हणजे
उ च तरां वरील यव थापनासाठी आिण सरते शेवटी सवो च पदासाठी
वत:ची तयारी करणे .
  सवो चपद थ यव थापक एकाकी असतो. तो जबाबदारी वा दोष दुस-
यावर ढकलू शकत नाही.
  याला या या लागणा या िनणयांपैकी अने क िनणय हे 'गु गली'
िनणय असतात.
  सं घटने तील आिण बाहे रील वातावरण बदल याची जबाबदारी
या यावर असते .
  या याकडे असले ली अिधकारस ा लाभप्रद मालम ा असते ; तसे च
ितचे दािय वही असते .
  दो ही टोके गाठली जाणे टाळ यासाठी िकती प्रमाणात
अिधकारस े ची वाटणी करावी हे याने ठरवायला हवे .
  याने हे समजून यायला हवे की अिधकारस े ने मािहतीचा अटळपणे
िवपयास होतो. अिधकारस े ची वाटणी कर यात रस असले या
खूषम कयांचे या याभोवती क डाळे असे ल ते मािहतीचा अने कदा बराच
िवपयास होईल.
  उ म कामिगरी कर यावर भर दे ऊन याने कंपूंचे सं घांम ये पा तर
करायला हवे .
  ‘अवतीभवती भटकू न करायचे यव थापन' याने सं घटने त आिण
सं घटने बाहे र भटकू न करायला हवे .
  िनणय घे ताना याने तोकड ा मागाचा अवलं ब करणे टाळले च पािहजे .
  वे ळेचे यव थापन करणे आव यक आहे .
  वत:साठी सहायक ने मताना याने मािहतीवरील िनयमनािव
काळजी यायला हवी आिण वत:ची मािहती वत:च के हाही िमळ याची
सोय ठे वायला हवी.

*   *   *

प्रकरण १६

कायमू य आिण कायसं कृती

153
154
सं घटने त काम करणा-या लोकांची ढोबळमानाने तीन गटांत िवभागणी करता
ये ऊ शकते . पिहला गट आहे उ म कामिगरी करणा-यांचा. ही मं डळी यांना
कोण याही पदावर ठे वले , कामा या कोण याही पिरि थतीत ठे वले तरीही
उ म कामिगरी बजावतात. ते यांना श य ती सवो म कामिगरी
बजावायचा प्रय न करतात. श यता अशी की लहानपणापासून यां या
मनावर िबं बिव यात आले असावे  : “तु हां ला श य तो सवो म कामिगरी
करायला हवी ; काम करणे ही ई वरपूजा आहे ; दुस-या कुणीही तु म याकडे
बोट क न असे हणू नये  : तु हां ला हे काम िद यामु ळे ते झाले नाही."
  दुसरा गट ने हमी पै शािवषयी बोलत असतो (दाम वै सा काम). कामाचा
पु रे सा मोबदला िमळत असे ल तर ते काम करायला तयार असतात. जर
यांना दृ य पात काही पािरतोिषक िदले तरच ते अिधक मे हनत करायला
तयार असतात. हे यव थापनात ‘चलाऊ' धरले जातात.

  ितस-या गटातील मं डळीला काम करायचे नसते . िजतके कमीतकमी

काम क न भागे ल आिण सु टका होईल ते वढे ते जे मते म करतात. कदािचत
लहानपणी यां यावर झाले ले सं कार असे असावे त : ‘तु ही असं पािहलं च
पािहजे की तु ही फार काम करीत नाही. कारण काम करणे हे वाईट आहे ,
श य िततके काम करणे टाळले पािहजे ; जर काम न करता तु हां ला पगार
िमळाला तर तु ही खरे हुशार.' हे ने हमीचे 'प्रवासी' असतात.
  या तीन गटांना तीन प्रकार या मू यांची ले बले लागू शकतात.
  • कायमू य,
  • अथमू य,
  • आराममू य.

  कायमू यावर िव वास ठे वणारे लोक कामाचे मह क जाणतात आिण

काम करीत असताना आनं दी असतात. 'अथमू य' मं डळी कामाचा काही
मोबदला िमळत असे ल तर काम करायला तयार असतात. आपली कुणीतरी
'िपळवणूक' करील याची यांना

ने हमी भीती वाटते . हणजे यांना कामातून जे िमळते याहनू जा त काम

करवून घे तील असे वाटते . आराममू य मं डळीला श य िततके काम
टाळायचे असते . एखा ा सं घटने त काम करताना आप याला या तीन
गटां शी यवहार करावे लागतात.
155
 कायमू य

आपण काही ठोस उदाहरणे पाहू या.

  १९६१ साली मी पिह यांदा जपानला गे लो. याकाळी जपानी
यव थापनािवषयी कुणीही काही बोलत न हते , पण मी काही ल वे धक,
मजे शीर गो टी पािह या. इतर सव भारतीयांपर् माणे , मी एका िडपाटमट
टोअरम ये खरे दीसाठी गे लो. मी पािहलं की प्र ये क मज यावरील
वरखाली जाणा या हल या िज यावर िकमोनो वे शातली एकएक जपानी
मु लगी उभी होती आिण िज याव न बाहे र पडणा या प्र ये क ग्राहकाला
कुिनसात करीत होती. सं पण ू िडपाटमट टोअरम ये मला तशा डझनभर
मु ली िदस या. मा याबरोबर या जपानी यव थापकाला मी िवचारलं , “या
मु ली इथं काय करताहे त "
  “ या ग्राहकांना या टोअरला यां यािवषयी वाटणारा आदर दशवीत
आहे त." तो हणाला.
  "माझी खात्री आहे हे टोअर एक घोषवा य लावू शकतं -
बोडवर–‘आ ही आम या ग्राहकांचा आदर करतो.' हा आदर दशिव यासाठी
मु ली असायची काही आव यकता नाही आिण ते थे कुणीतरी असायलाच हवं
असे ल, तर ते बाहु या ठे वू शकतात." (जपानी लोक खूप सुं दर बाहु या तयार
करतात - यांपैकी काही बाहु या तर जपानी मु लींपे ाही जा त चां ग या
िदसतात )
  यावर खरं कारण बाहे र आलं . “जपानम ये सं पण ू रोजगाराचे आमचे
धोरण आहे . पण सरकार प्र ये काला नोकरी दे ऊ शकत नाही. (ही १९६१ची
घटना आहे .) सरकारला श य होईल ितत यांना ते नोक-या दे ते आिण
प्र ये क भौगोिलक े तर् ातील मह वा या कंपनीची न द करते . या
भागातील या टोअरला आजूबाजू या पिरसरातील १६ वष वयापलीकडील
मु लींना नोक-या दे यासाठी िनवडले आहे . यामु ळे काही मु लींना यांनी
से सगल केले , काहींना कारकू न केले . पण सव नोक या सं प यावर उरले या
मु लींना यांनी प्र ये कीला एकएक िकमोनो हा पारं पिरक पोशाख आणून
िदला आिण िज याजवळ यांना उभे क न ग्राहकांना वाकू न नम कार
करायला सां िगतले ."
  सवात उ ले खनीय बाब हणजे , दोन तासापे ा जा त वे ळ मी या
ु
दकानात िफरत होतो ; पण एकही मु लगी ित या कामा या िठकाणाव न

156
 हलली न हती. मी या जपानी यव थापकाला िवचारलं , “ या मु ली कशा
काय इतका वे ळ ते थे असतात "

  “हे पाहा, ते यांचं काम फार गं भीरपणे करतात." तो हणाला,

“िडपाटमट टोअरने यांना सां िगतले आहे की ग्राहकांना आदर दाखिवणे हे
अ यं त मह वाचे आहे . या मु लींनी यांचं काम प्रय नांची िशक त क न
करायचे ठरिवले आहे आिण हणून या मु ली अशा रीतीने हे काम करीत
आहे त."

  याला हणतात कायमू य.

आराममू य

परत यानं तर मी जे हा कलक याला आलो ते हा आमचे कायालय

आयु िवमा ऑफीस या इमारतीम ये होतं . दोन िल ट हो या, पण बहुधा
एकच काम करीत होती. ने हमी मोठी रां ग असायची. दुस-या िल टचा
चालक बाजूला उभा रािहले ला मी पाहायचो. मी याला िवचारलं , “तु झी
िल ट नादु त झालीय की काय "

  "नाही." तो हणाला.

  "मग तू िल ट चालवीत का नाहीस " मी िवचारलं .

  “का चालवायला हवी मी " याने प्रितप्र न केला.

  "कारण िल ट चालवायला तु ला पगार िमळतो." मी हणालो.

  "चु कताय तु ही " तो हणाला, “मला पगार िमळतो ; कारण मी

एलआयसी या पगारयादीवर आहे . जर यांनी मला पगार िदला नाही तर
सं प होईल. मला यांनी वरखाली, वर-खाली जा याची ही मूख नोकरी िदली
आहे . मी अथशा त्रात एम.ए. झालो आहे आिण यांनी मला हे काम
िदलं य. मला नाही आवडत हे काम."

  “पण काही वे ळा मी तु ला िल ट चालिवताना पािहलं य." मी हणालो.

157
   “हो. जे हा काम न करायचा कंटाळा ये तो ते हा मग मी काम करतो."
तो हणाला.

  आता तु ही दोन दृि टकोन पाहू शकता : जपानमधील या मु लींची

नोकरी खरोखरीच मूखपणाची होती ; पण ते काम मह वाचं अस याचे यांनी
ठरिवले आिण ते काम उ मरी या केलं . आिण ये थे एक िल टचालक आहे ,
याची नोकरी मह वाची आहे ; कारण आठ मज यांची इमारत अस याने
लोकांना वर-खाली ने णे हे आव यक आहे . पण याने ठरिवलं की हे काम
मह वाचं नाही. हे आराममू याचं उदाहरण
कायमू य आिण अथमू य

या मा या जपान-भे टीतील आणखी एक प्रसं ग मला आठवतो. या

िडपाटमट टोअरमधून मा या सासूसाठी मला काहीतरी खरे दी करायची
होती. मला एक मोठी, छान व तू िदसली पण खूप व त होती. मी ती
िवकत घे तली आिण मा याबरोबर या जपानी िमत्राला हणालो, “ही
मा या सासूसाठी आहे ."

  याने या से सगलला जपानी भाषे त काहीतरी सां िगतले आिण विरत

मला लाि टकचे खोके, गु ं डाळायला कागद, िरबीन, इ. सामान िदसले . मी
या यव थापकाला हणालो, “हे पहा, मला या शोभे या पॅ केिजं गवर
आणखी काही खच करायचा नाही."
  " याने तु झा खच वाढणार नाही. हे मोफत आहे ." तो हणाला.
  मी चक् रावलो. मी हणालो, “जर ही व तू इतकी व त, तर अशा
प्रकारचे पॅ केिजं ग मटे िरअल मोफत दे णे तु हां ला कसे काय परवडते "
  “या टोअरने प्र ये क यवहारावर नफा िमळवायला हवा असे न हे ."
तो हणाला, “मी या से सगलला पे शल पॅ केिजं ग मटे िरयल आणायला
सां िगतलं न हतं . मी ितला एवढं च हणालो की या गृ ह थाने ही व तू
या या सासूसाठी िवकत घे तलीय. ितने वत: ही व तू उ मरी या पॅ क
करायचं ठरवलं . कदािचत ितने असा िवचार केला असावा की ही भे टव तू
केवळ तु म याकडूनच नाही तर या टोअरतफही आहे ." याने उ र िदले .
  याच प्रवासात मी अमे िरकेला गे लो. याकाळी िडजीटल मनगटी
घड ाळे न याने च बाजारात आली होती. मी एक बोड पािहला - से ल :
िडजीटल मनगटी घड ाळे  : ९.९९ डॉलसला फ त.
  मी जाऊन ती घड ाळे पािहली. ती फारच आकषक वाटली. ती
158
घड ाळे कशी वापरायची यािवषयीची मािहती लहान अ रात एका छोट ा
कागदावर िदली होती. यामु ळे मी या से सगलला बोलावून िवचारलं , “हे
मनगटी घड ाळ कसं काम करतं हे तू मला सां गू शकशील "
  ती हणाली, “सॉरी सर, ९.९९ डॉलरसाठी आ ही ही से वा दे ऊ शकत
नाही. हा या बु कले ट. कृपया हे बु कले ट वाचा आिण तु हां ला व तू यायची
असे ल तर िवकत या."

  ये थे या टोअरला प्र ये क यवहारावर नफा कमवायचा होता. जपानी

से सगल कायमू य आिण अमे िरकेतील से सगलचे अथमू य यातला हा
फरक होता.
इकडून ितकडे

कायमू य, अथमू य आिण आराममू य औ ोिगक सं घटने या कामकाजाचे

मह वाचे भाग आहे त; सं घटना कोण या प्रकारे काम करते हे
तु लना मकदृ ट ा या तीन मू यधारी लोकां या प्रमाणावर अवलं बन ू आहे .
याहन ू मह वाचे आहे ते हणजे  : िवभागाचे िकंवा यु िनटचे मु य बदलले की
हे प्रमाण बदलते . यामु ळे असे िदसते की लोक काही ि थर नसतात आिण
यां या मू यांत कायमचे बं द नसतात. जर काही घडत असे ल तर ते एका
िवभागातून दुस-या िवभागात जाऊ शकतात. आप याला पाहायचं य की ते
असं काय आहे यामु ळे अिधकािधक लोकांना अथमू य आिण
आराममू याकडून कायमू याकडे आप याला वळवता ये ईल. जे
यव थापक लोकांकडून असं क शकतात यां याम ये मला रस आहे . ते
करतात तरी काय

कायमू य प्रितमा

िनरी णाव न कळले की अशा यव थापकाने तो वत: कायमू य आहे

अशी प्रितमा थापन करणे आव यक आहे . केवळ बढती िमळ यासाठीच
न हे तर काया या मह वासाठी. दुस-या कुणा या बढतीसाठी कोण
कामाला लागे ल आिण जर विर ठ अिधका-याने अशी भावना क न िदली
की याला बढती िमळ यासाठी लोकांनी खूप काम करायला हवं , तर याला
फारसे काम क न िमळणार नाही. पण जे हा हाताखाल या य तींना वाटते
की यांचा विर ठ अिधकारी काम मह वाचे आहे हणून धडपडतो आहे ,

159
ते हा या मं डळीलाही फू ती चढते . लोक कायरत होतील अशा प्रकारची
वातावरणिनिमती करायचा हा एक उ म माग आहे .

प्रभाव

असा यव थापक आप या 'मजी'चा उपयोग लोकांना प्रभाव दे यासाठी

करतो. सव यव थापकांची मजीतली मं डळी असते . चां गला यव थापक
यां या आवड या मं डळीला सां गतो, “तु ही माझे मजीतले अस याने ,
तु ही इतरांपे ा अिधक काम कराल अशी माझी तु म याकडून अपे ा आहे .
मी तु म यावर अवलं बन
ू आहे आिण तु ही माझे 'खास' लोक आहात."

  ही अशी एक गो ट आहे याने ‘प्रभावा'ची भावना िनमाण होते .

कोणालाही आपण विर ठ अिधका-याची खास य ती बन याची इ छा
असते . इतरां वर जरी तो 'चमचा'

(खूषम क या) हणून टीका करीत असला तरी वत:ला मात्र विर ठ
अिधका-या या मजीतला समजले जा यािवषयी आिण मह व
िमळ यािवषयी याची हरकत नसते . शे वटी, प्रभाव नसणे हा सं घटने तील
अ यं त मोठा कायप्रेरक असतो आिण या य तीला आप याला मह व
अस याचे वाटते आिण याला खूप खूप प्रभाव आहे असे तो समजतो तो
आपोआप कायप्रवण होतो. जे अथमू य असतात यांनाही वाटते की
यांना हवे असले ले काहीतरी िमळतं य-पै सा िकंवा पद, पगारवाढ िकंवा
बढती यां या सं दभात न हे तर सं घटने त प्रभाव िमळतो. यामु ळे ते अिधक
मे हनतीने काम करतात आिण ते अथमू याकडून कायमू याकडे वळतात.

  वाईट यव थापकांचीही आवडती, मजीतली मं डळी असते . पण यांचा

कामधं दा एकच असतो. ते िदवसातून चार वे ळा यां या विर ठ अिधका-
याकडे जाऊन याला हणतात, “साहे ब, तु ही हणजे आजवर या
विर ठांपैकी सवात ‘बे ट मॅ ने जर' आहात बघा " नं तर ते यां या टे बलाकडे
जातात आिण काहीच काम करीत नाहीत. ही खरी खूषम करी मं डळी असून
यांना काम करणे टाळायचे असते . जे आराममू य असतात यां याकडून
विर ठ अिधकारी काही काम घे ऊ शकत नाहीत.

160
   अथमू याना कायमू य कर यासाठी पिरणामकारक यव थापक
प्रभावाचा उपयोग क न आराममू याना कायमू य क न सोडतो.

  यासाठी मला एक उदाहरण घे ऊ या. १९६५ साली कलक याम ये एका

मोठ ा बहुरा ट् रीय कंपनीने कॉ यु टर घे तला. यांनी फॅ टरी या
ले खाकमीला (अकाउं टंट) कॉ यु टर मॅ ने जर क न थे ट कायकारी
सं चालकाला कामकाज अहवाल ायला सां िगतले . इतर सव िवभागप्रमु ख
यां या कामकाजाचा अहवाल फॅ टरी यव थापकाला दे त. न याने िनमाण
कर यात आले या थे ट कायकारी सं चालकाला अहवाल दे णा या कॉ यु टर
यव थापकामु ळे खूप म सर, जळफळाट िनमाण झाला. याचवे ळी
इं लं डहन
ू , एक नवीन कायकारी सं चालक आला. या या वागतपाटीत
कॉ यु टर यव थापका या बरोबरीने काम करणा या सहकारी मं डळींनी
न या कायकारी सं चालकाभोवती जमून याला सां िगतलं की
यां यासार या त ण गितमान कतृ वा या य तीने सूतर् े घे णे फारच उ म
आहे .

  “परं तु," ते हणाले , “कॉ यु टर यव थापक काहीतरी गं मत करीत

अस यागत वाटतोय. स या तो खूप लोकांची भरती करतोय. एका वषाने तो
इतकी माणसे अितिर त आहे त असे हणे ल. यावर आमची एक सूचना
आहे ." ते पु ढे हणाले , “आम यापै की प्र ये कजण काही माणसे दे ऊ क ;
जे णेक न कॉ यु टर यव थापकाकडे िनवड कर यास जवळपास ४० लोक
उपल ध असतील - या लोकांब ल कोणाला यायची गरज नाही - कॉ यु टर
यव थापक यामधून िनवड

क शकेल." या कायकारी सं चालकाला वाटलं की ही छान क पना आहे .

  कॉ यु टर यव थापकाला बदली न घे ता उपल ध होणारी मं डळी

कोण या प्रकारची आहे हे माहीत होते . ती मं डळी िन पयोगी मं डळीपे ाही
अिधक वाईट होती. ती मं डळी आराममू य प्रवासी गटातील होती. पण
न या कायकारी सं चालकापु ढे याला नकारा मक सूर काढायचा न हता.
हणून तो हणाला, “मला याबाबतीत दोन प्रितसूचना कराय या आहे त.
पिहली, मला कॉ यु टरवर काम केले ले बाहे रचे ५ लोक यायला आवडे ल;
कारण आप या कंपनीत कुणालाही कॉ यु टरची मािहती नाही. मी १५ लोक
कंपनीतून घे ईन. दुसरी सूचना अशी की, आप या दे ऊ कर यात आले या
ै
161
४० लोकांपैकी जी १५ माणसे िनवडायची आहे त ती मला आप या कंपनी या
यव थापकांनी िनवडायला नको आहे त. आय.बी.एम. कंपनीने यांची िनवड
करायला मला आवडे ल. कारण कॉ यु टरसाठी कोण या प्रकारची माणसे
उपयु त आहे त हे आय.बी.एम.ला ठाऊक आहे ."

  या कायकारी सं चालकांनी हे मा य केले . “ठीक आहे जोवर चां गली

व तु िन ठ िनवड कर याचे उद्िद ट आहे तोवर काही हरकत नाही."

  तो कॉ यु टर यव थापक आय.बी.एम.शी बोलला, “पु ढ या शिनवारी

फॅ टरीत ये ऊन एक चाचणी या. चाचणी सु होताच दरवाजाला कुलूप
लावा आिण कुणालाही आत िकंवा बाहे र प्रवे श करायला परवानगी
िमळणार नाही ; चाचणी सं पतोवर-याची काळजी या. चाचणीचे विरत
मू यमापन करा आिण १५ जण िनवडा आिण यांना सोमवारी सकाळी मला
भे टायला सां गा."

  सोमवारी सकाळी आय.बी.एम.ने िनवडले ले १५ जण कॉ यु टर

यव थापकाला भे टायला आले . तो यांना हणाला, “हे पाहा मा याकडे
तु म यािवषयी दोन मते आहे त. तु मचे पूवीचे विर ठ अिधकारी हणत होते
की तु ही अगदीच कुचकामी आहात हणून तु हां ला न बदली घे ता यांनी
वे गळे केले आहे . पण आय.बी.एम.ने िदले ले तु म यािवषयी दुसरे मत आहे  :
आय.बी.एम.ने तु मची िनवड केली आहे आिण आय.बी.एम. हणते की तु ही
खूप उ म आहात. मी मोक या मनाचा आहे . कुणाचं खरं आहे - तु म या
पूवी या विर ठांचं की आय.बी.एम.चं हे िस करायची जबाबदारी मी
तु म यावर सोपवतो."

  ते हणाले , “ या बदमाषांना कुणाचं बरोबर आहे ते आ ही दाखवून

दे ऊ "

  पु ढले चार मिहने यांनी खूप मे हनत घे तली आिण लवकरच नै पु यासह
कॉ यु टर चालवायला सु वात केली. ( याकाळी कॉ यु टरचे काम
िशक यासाठी ६ मिहने लागत.) याव न आपण हे पाहू शकतो की
मह वाचे अस याची ही क पना अगदी पकड घे णारी क पना आहे आिण
याप्रकारे आराममू य कायमू याकडे वळिवला जाऊ

162
शकतो. पिरणामकारक यव थापकां या हातातील हे एक मह वाचे साधन
आहे .

आराममू यवा याना वे गळे करणे

लोकांना कायमू याकडे वळिव यासाठी पिरणामकारक यव थापकांसाठी

दुसरी एक यु ती आहे . कायमू य गट अ यं त सं सगज य, झपाट ाने
पसरणारा असतो. केवळ ते च कठोर पिरश्रम करतात असे न हे , तर
यां याभोवती या लोकांनाही िवगमनाने काम करायला लावतात.

  मात्र, आराममू य ( यांना या नीितशा त्राचा गाभा हणता ये ईल

अशी ५ ट के ठाम, कठोर माणसे ) मं डळीही खूपच सं सगज य आिण
झपाट ाने पसरणारी असतात. ते लोकांना यां याकडे खे चत असतात. ते
लोकांना हणतात, “तु ही एवढी मे हनत कशासाठी करताय, तु हां ला दु पट
बढती िमळणार आहे का ये थे ‘गधा घोडा एक भाव' हा प्रकार आहे . कठोर
पिरश्रम कर यात काही अथ नाही. आराम क न मजा करा " वत: या
उदाहरणाने ते दाखवूनही दे तात की काम न करताही यांना उ म पगार
िमळत आहे . मु ळात ते असं सां गत िफरतात की काम करणे हा मूखपणाचा
प्रकार आहे .

  आप या बरोबरी या सहका-यांकडून िख ली उडवाय या िश े ची

यांना भीती वाटत अस याने ते हे असे करतात. सं घटना यांना शासन क
शकत नाही. सं घिटत े तर् ातील अने क सं घटनांना आढळू न आले आहे की
अशा लोकांना वागवून घे णे फार अवघड असते . यां या मनोधै याची घसरण
करणे हा यांना िश ा दे याचा एक माग आहे . जे हाके हा कायमू य गटात
खूप कृितशील मं डळी असते ते हा आराममू य मं डळीला बरोबरी या
सहका-यांकडून टीका हो याची, हस याची सम या असते . हे टाळ यासाठी
ते खूप काम करणा-या सहका-यांकडे पाहन हसतात. प्र ये क सं घटने त
चालणारी ही एक पधा आहे . कायमू य आिण आराममू य दोघे ही श य
ितत या लोकां वर प्रभाव टाक याचे प्रय न करीत असतात. पिरणामकारक
यव थापक अशी पिरि थती िनमाण करतो की जे णेक न आराममू य
गा याची मं डळी एकाकी पडते आिण याभोवती एक कडे िनमाण होते .
बदली करायचे तं तर् वाप न ते हे करतात. आजकाल तु ही कामगाराचा
हकालपट् टी क शकत नाही ; पण या य बदली ारे तु ही लोकां वर यांचा

163
प्रभाव कमी होईल अशा सं घटने या कोप-यात हलवू शकता. हे काही एका
रात्रीत करता ये त नाही. पण सहा मिह यात, वषा दोन वषात आराममू य
गा याकडा मं डळीला अलग पाडून यां भोवती कुंपण घालणे अगदी श य
असते . हे

सं घटने साठी फार मोठ ा फाय ाचे असते ; कारण यामु ळे कायमू यांचा
सं सग वाढून अिधकािधक लोक या गटात ये तात. शे वटी, िनदान भारतात
तरी, १०० ट के कायमू य कोण याही सं घटने त िमळिवणे श य नसते . जरी
आपण ७० ते ८० ट के लोकांना काम करायला आिण सहभाग ायला तयार
केले तरीही सं घटना नाट मयरी या उ म कामिगरी क लागते . २० ते ३०
ट के लोक काम करीत नाहीत. यामु ळे फारसा फरक पडत नाही. जोवर
इतर मं डळी प्रय नांची पराका ठा करायला तयार आहे त तोवर. अगदी याच
प ती ारे सं घटने त ‘कायसं कृती' आणली जाते . आज आप याला काहीतरी
सा य करायचे आहे या भावने ने प्र ये कजण ये तो. ही भावना
कायसं कृतीचा पाया असते .

कायसं कृती

कायसं कृती हे सं घटने तीत सवत्र उ म कामिगरी कर यासाठी सजग

असले ले असे वातावरण असते . लोकांना काम कर यात रस असतो. हे फार
सं सगज य, झपाट ाने पसरणारे असते . जे कामिगरी करीत नाहीत
यां यावर यां या बरोबरी या मं डळींचे कामिगरी कर यासाठी दडपण ये ते.
केवळ विर ठ अिधकारीच न हे त तर बरोबरीचे सहकारीही उ म कामिगरीची
अपे ा करतात आिण हे खूपच पिरणामकारक असते . अगदी याच प्रकारे
कायसं कृती लोकां या मनावर िबं बिवली जाते . आप याला हे ब-याचदा
आढळते की नाट मयरी या उ म कामिगरी कर यासाठी सं घटने त १००
ट के कायमू य अस याची आव यकता नसते . जरी ७० ट के लोक
मन:पूवक काम करायला तयार असतील आिण इतर मं डळी जोवर या
प्रेरणे िव काम करीत नसतील तर सं घटना नाट मयरी या उ म
कामिगरी क लागते . हे कौश य यव थापकाला दाखवावे लागते .
जे णेक न काय सं कृती ही सं घटने या अिवभा य, एका म भाग होईल.

िन कष

164
 थोड यात सां गायचे तर, प्रगती आिण समृ ी सा य कर यासाठी
कायमू य आिण कायसं कृती ही प्र ये क सं घटने ची अ याव यक व
मह वाची अं गे आहे त. कामगारांची भरती कशीही केली जावो, जर
सं घटने त लोकांचे िमश्रण असे ल. हणजे कायमू य, अथमू य व
आराममू य.

  तर यव थापका या कृतीने कायमू य गटातील लोकांची ट केवारी

वाढू शकते . ही

कृती आव यकरी या तीन भागात होते  :

  ० पिहली, याने तो वत: कायमू य गटाचा आहे अशी वत:ची
प्रितमा थापन करायला हवी.
  ० दुसरा भाग हणजे , याने असा एक गट उभारायला हवा की जो
सं घटने त प्रभाव िमळ या या बद यात कायमू य गटाप्रमाणे वागे ल.
  ० ितसरा भाग हणजे , सं घटने या सं कृतीत कमीतकमी प्रभावशाली
कर यासाठी यव थापकाने आराममू य गटा या गा याजवळील मं डळीला
एकाकी पाडून यां याभोवती कुंपण उभारायला हवे .
  केवळ विर ठच उ म कामिगरीची अपे ा करणार नाहीत तर बरोबरीचे
सहकारीही उ म कामिगरीची अपे ा करतील. (काही वे ळा तर हाताखाली
काम करणारे ही) - अशी कायसं कृती याने सं घटने त िनमाण करायला हवी.
विर ठ अिधका-या या दडपणापे ा बरोबरी या मं डळीचे दडपण हे ने हमी
अिधक पिरणामकारक असते . जे हा एखा ा सं घटने त हे घडते , ते हा या
सं घटने ने 'कायसं कृती'ची थापना केले ली असते आिण ती उ म प्रगती
आिण समृ ीकडे वाटचाल क शकते .

*   *   *

प्रकरण १७

मनु यबळ िवकास

165
 अलीकड या काळात मनु यबळ िवकास ( म ू न िरसोस डे हलपमट -
एच.आर.डी.) या सं े ला एक ते जोवलय प्रा त झाले आहे . ब-याच वे ळा
याची प्रिश णाशी बरोबरी केली जाते . यामु ळे काहीसा ग धळ िनमाण
झाला आहे .

मनु यबळ िवकास आिण प्रिश ण सं कृती

166
   बादशहा आिण िबरबलची एक गो ट आहे . एकदा बादशहा िबरबलवर
खूप रागावला. याला िबरबलला फाशी ायचे होते . साहिजकच िबरबल
िचं ताक् रांत झाला होता. बादशहाकडून मा िमळवायचे याने अने क
प्रय न केले , अने क माग वाप न पािहले . पण यावे ळी मात्र बादशहा ठाम
होता - मा नाही हणून िबरबलने आप या एका िमत्राला बोलावून
हटले , "बादशहाकडे जाऊन एक प्र ताव मांड."

  "बादशहाला काय प्र ताव दे ऊ शकणार तु ही " िमत्राने िवचारले .

  िबरबल हणाला, “बादशहाला सां ग की मी या या आवड या

घोड ाला बारा मिह यात उड याचं प्रिश ण दे ईन आिण मग याने मला
मा करायला हवी."

  िमत्र हणाला, "बादशहा प्र ताव मा य करायची श यता आहे , पण

तु ही असा प्र ताव कसा काय मांडू शकता "

  यावर िबरबल हणाला, “माझं काय जातं य पु ढ या बारा मिह यात

बादशहा म शकतो - या या वारसाकडून मा िमळवायची उ म सं धी
असे ल िकंवा पु ढ या बारा मिह यात घोडा मर याची श यता आहे - मग
मला दुसरा घोडा िमळे ल आिण दुस या बारा मिह यांची मु दतसु ा. िकंवा
पु ढ या बारा मिह यांत मी मर याची श यता आहे - मग मला मे ची गरज
भासणार नाही. कुणाला ठाऊक, कदािचत पु ढ या बारा मिह यात घोडाही
उडायला िशकेल "

  यामु ळे, प्रिश णांत सहभागी होणारी मं डळी काहीतरी िशकतील या

ने क भ या आशे ने प्रिश ण कायक् रम घे तले जातात.

  ही 'प्रिश ण सं कृती' खरं तर लोकांना िशक यासाठी, िवकास

कर यासाठी मदत करीत नाही. खरं तर आव यक आहे ती 'िशक याची
सं कृती.' प्रिश ण सं कृती पिरि थतीत, अिधकारी प्रिश ण
यव थापकाला जाऊन हणतो, “मी वािषक प्रिश ण कायक् रमाचा
ह कदार आहे . गे या वषी मी मसु रीला गे लो, या अगोदर या वषी मी
काठमांडूला गे लो. या वषी मला गो याला जायला आवडे ल."
  "कोण या कायक् रमासाठी " प्रिश ण यव थापक िवचारतो.

167
   " यात तु ही त आहात; तु ही िवषय ठरवा ; मी िठकाण आिण
ितथ या जे वणाचा मे न ू ठरिवतो." तो अिधकारी उ र दे तो.
  अशा प्रिश ण सं कृतीने मनु यबळ िवकास खरोखरीच होत नाही.

िश ण सं कृती

खरी िशक याची सं कृती जे थे लोकांना मािहती, ान, कौश ये , अं तदृ टी

आिण दरू दृ टी िमळिव यात रस असतो ते थे असते . िशक या या या बाबी
मह वा या असतात आिण जर या बाबींचा अं तभाव झाला नाही तर
मनु यबळ िवकास होऊ शकत नाही. एखादी य ती कामासाठी दोन े तर् े
िवकिसत कर याची श यता असते .
  • 'योगदान मू य' हे पिहले े तर् आहे . प्र ये कजण या या कामा या
िठकाणी बसून सं घटने ला योगदान दे त असतो. िश णाचा एक भाग हणजे
या योगदानात सु धारणा कशी करावी हे िशकणे . बहुते क बाबींम ये तं तर् ान
आिण तं तर् ािवषयी या अितिर त मािहतीने योगदानमू यात सु धारणा होणे
श य असते , आिण आपण पाहतो की लोक हळू हळू पण िनि चतपणे यांचे
योगदानमू य सु धारतात. पण िवकासाचा हा एक भाग झाला.
  • दुसरे े तर् हणजे ‘बदली मू य'. एखा ा िविश ट िवभागात
िविश ट कामाला योगदान दे णारी एखादी य ती या. जर ती य ती दुस-
या िवभागात िकंवा कंपनीत गे ली तर ती िकती चां गली कामिगरी करील हे
तीन बाबींवर अवलं बन ू आहे  :
  • पिहली, या या 'िशक या या' तर,
  • दुसरी, या या मानिसक 'ि ितजा'चा िव तार
  • ितसरी, ‘प्रितमा प्र े पण' कर याची कुवत.

िश ण प्रिक् रया
िश ण-प्रिक् रया िशक याचा सवो म माग हणजे एखा ा लहान मु लाला
ल पूवक

याहाळणे . दोनतीन मिह यांचं मूल सकाळी उठतं आिण आवाज क न बोलू
लागतं . नं तर याला कळतं की या या भोवतीची मूख प्रौढ मं डळी याचं
हणणं समजू शकत नाहीत. का कारण मनु य हा असा एकमे व प्राणी आहे
याला सु संवाद साध यासाठी भाषे ची आव यकता असते . यामु ळे ते मूल
श दसं गर् ह - ‘मािहती' िमळवायचं ठरिवते . दीड वषाचं होताच ते मूल प्र न

168
 िवचा लागतं ,
  "हे काय आहे "
  "सफरचं द आहे ."
  "तो कोणता रं ग आहे "
  "िपवळा रं ग आहे ."
  जे हा ते मूल सगळे प्र न िवचारते ते हा ते श दसं गर् ह िमळवायचा
प्रय न करते . िशक याची पिहली पायरी आहे , मािहती.
  यानं तर काही काळाने ते मूल या मािहतीचा सं बंध जोडू लागतं आिण
याचे ' ान' बनते . उदाहरणाथ, याला समजतं की पाणी हे लासातच असले
पािहजे ; वे गळे असू शकत नाही. हे ान हणजे िशक याची दुसरी पायरी. ते
मूल यावे ळी हे ान वापरात आणतं ते हा ते होतं कौश य. िशक याची ही
ितसरी पायरी आहे . आपण वत:कडे पािहलं तर कळतं की आपण सवांनी
आप या 'योगदानमू यासाठी' अ याव यक असे खूपसे ान प्रा त केले
आहे .
  िशक याची चौथी अव था हणजे 'अं तदृ टी.' अने क लोकांकडे ान
आिण कौश ये असतात; पण यां याकडे अं तदृ टी नसते . उदाहरणाथ, माझं
कायालय मा या घरातच आहे . जे हा मला काही काम नसतं ते हा मी
वयं पाकघरात जातो. ते थे माझी बायको र सा िशजवीत असते . ती पाणी
उकळिवते , एका ठरािवक वे ळी इतर काही पदाथ यात टाकते , दुस-या
ठरािवक वे ळी, मसाले टाकते , यानं तर िमर या टाकते , मग मीठ टाकते ,
इ यादी.
  मी ितला िवचारतो, “तू वे गवे गळे पदाथ वे गवे ग या वे ळी कां
टाकते स कू करम ये सगळं एकित्रत िशजवीत कां नाहीस यामु ळे वे ळ
आिण ऊजची बचत होईल."
  यावर ती काय हणते पाहा. “कृपा क न मा या िकचनमधून बाहे र
हा बघू. आ ही ने हमी असं च िशजवतो. माझं डोकं खाऊ नका."

  ित याकडे कौश य आहे . ती छान र सा बनिवते , पण ित याकडे

'अं तदृ टी’ नाही. (कृपा क न ितला हे सां गू नका ) दुस-या एका िदवशी मी
दुस-या एका बाई प्र न िवचारला.

  ती हणाली, “हे पाहा, आ ही जर सु वातीलाच मीठ टाकलं तर

पा याचा

169
 उ कलनिबं द ू वाढे ल आिण याचा पिरणाम हणून यातील पदाथ
प्रमाणाबाहे र िशजतील. मसा यांचं हणाल तर काही मसाले हे घमघमाटी
असतात. तु ही सु वातीलाच जर मसाले टाकले तर याची चव तु ही
जे वायला बसे तोवर राहणार नाही."

  या दुस-या बाईकडे केवळ कौश यच नाही तर अं तरा टीसु ा आहे .

  दुदवाने फार कमी यव थापक अं तदृ टी प्रा त करतात. जे हा तु ही

एखा ा यव थापकाला िवचारता, “तु ही हे काम अशाच प तीने का
करता " याचं उ र काय असतं “ही आमची कायप ती आहे . आ ही हे
काम ने हमी याच प तीने करतो. कंपनी या सूचनापु तकानु सार हे आहे ."
याचा अथ ती य ती ते काम का करीत आहे ते जाणत नाही.

  यांना हे कारण माहीत असतं यांपैकी फार थोडे वत:ला हा प्र न

िवचारतात, "आज जे आपण करीत आहोत ते भिव यासाठी िकती रा त, वै ध
असे ल " यातून ‘दरू दृ टी' - हणजे भिव याचा वे ध यायची दृ टी कळते .
या लोकांकडे कौश ये आहे त यां यापै की एका ट याहन ू कमी लोकांकडे
िविवध गो टींकडे पाहनू भिव यातील यां या भूिमकेचा वे ध घे याची
ू ृ ू ृ
दरद टी असते . दरद टी हा िशक या या प्रिक् रये तील पाचवा ट पा आहे .

  यांना दरू दृ टी आहे यांपैकी फार थोडी मं डळी याचा समाजा या

िहतासाठी उपयोग करतात; केवळ वत: याच लाभासाठी नाही. िशक याचा
हा सहावा ट पा आहे - 'शहाणपणा'.

  आपण पाहू शकतो की िशक याचे सहा ट पे आहे त - मािहती, ान,

कौश ये , अं तदृ टी, दरू दृ टी आिण शहाणपणा.

  बहुते क लोक िशक या या प्रिक् रये त ‘कौश याचा' ट पा गाठतात.

पण जर तु हां ला ‘बदली मू य' हवे असे ल तर तु हां ला िनदान काहीतरी
‘अं तदृ टी' आिण 'दरू दृ टी असायला हवी ; िशक या या प्रिक् रये तील हे
दोन पु ढचे ट पे आहे त. हे िश ण िमळवायला हवं . सं कृत ही अ यं त समृ
भाषा आहे . इं गर् जीत सवसाधारणपणे िशकवणा याला 'िश क' ही उपाधी
असते . परं तु सं कृतम ये प्र ये क प्रकार या िश काला वे गवे गळी उपनामे
आहे त. मािहती दे णा या य तीला 'अ यापक हणतात. ान दे णा-या

170
 य तीला ‘उपा याय' हणतात. जी य ती कौश य दे ते याला ‘आचाय'
हणतात. जी य ती अं तदृ टी दे ते याला 'पं िडत' हणतात. दरू दृ टी
दे णा या य तीला 'द्र टा' हणतात आिण शहाणपण दे णा या य तीला
'गु ' हणतात. न कीच गु हा सवो च िश क असतो. कबीर हणतो
याप्रमाणे ,

  "गु गोिवं द दोउ खडे , काके लागो पाय,

  बिलहारी गु अपने , गोिवं द िदयो बताय."
  (जर तु मचा गु आिण दे व दोघे उभे असतील, तर आधी गु ला वं दन
कर. गु हा दे वापे ा मोठा आहे ; कारण जर गु असे ल तरच दे व तु हां ला
समजू शकतो.)
  तु हां ला गु आिण शहाणपणा िमळे ल की नाही, मला ठाऊक नाही.
पण ‘बदलीमू या'साठी तु ही ‘अं तदृ टी’ आिण ‘दरू दृ टी' िमळवू शकता.
िशक याची ही एक मह वाची बाजू आहे .

बदलीमू यासाठी मनु यबळ िवकास

दरू दृ टीने लोक यांची ि ितजे िव तीण क शकतात. अने क लोक जणू
डो यां वर झापडे लावून अ यं त तोकड ा जािणवे ने यांचे काम करतात.
मागे मी एका खता या कारखा याला भे ट िदली.

  ते थला कायकारी अिधकारी मला हणाला, “अने क पे ट्रोकेिमक सचे

कारखाने िनघत अस यामु ळे खता या कारखा यातील आ हां ला नोक-
यांसाठी फारशा सं धी नाहीत."

  मी िवचारलं , “तु ही पे ट्रोकेिमक स कारखा यात कां जात नाहीत "

  "आ हां ला कसं श य आहे ते आ ही ‘खता या े तर् ातील माणसे '

आहोत."

  उ पादनिवभागात या य तीने च न हे तर च क ले खािवभागात या

ले खापालाने ही ते च सां िगतलं , “मी खतांचा ले खापाल आहे . मी

171
 पे ट्रोकेिमकलचा ले खापाल होऊ शकत नाही "

  या लोकांनी डो यां वर झापडं लावायचं ठरवलं आहे . यांचा यां या

बदलीमू यावर िवपरीत पिरणाम होतो.

  दुसरी बाब हणजे , तु म या प्रितमे ची लोकांसमोरील मांडणी. जोवर

तु ही एखादे काम करीत आहात तोवर कंपनीतला प्र ये कजण हे मा य
करतो की तु ही ते काम यवि थत करता. पण जे हा तु ही दुसरं काम
करायचा िवचार करता, ते हा लोक नवल करतात. “तु ही दुस-या िवभागात,
दुस-या िठकाणी िकंवा दुस-या कंपनीत पिरणामकारकरी या काम क
शकता " या िठकाणी तु मची प्रितमा मह वाची ठरते , िवचारात घे तली
जाते . अशी प्रितमा िमळिवणे ही ‘बदलीमू याची' फार मह वाची बाजू
असते .

  प्रितमा िमळिवणे हणजे सं घटना सोडून जाणे असे न हे . मी यासाठी

साधे उदाहरण

दे ईन : प्र ये काने वत: या आईकडे , बायकोकडे आिण मु लीकडे पाहावे . या

तीन िपढ ांम ये बदलीमू य कसे बदलले आहे ते आपण पाहू शकतो.
तु म या आई या बाबतीत हणायचे तर उ च योगदानमू य असूनही
ित याकडे बदलीमू य जवळजवळ नसते . जर तु मचे वडील ितला आदराने
वागवीत नसतील, ितचा मान ठे वीत नसतील तर ते सहन कर याखे रीज
ितला दुसरा माग नसतो. या मानाने , तु म या बायकोला खूप बदलीमू य
आहे . ितने केवळ पु तकी िश ण घे तले ले नाही तर जगािवषयीही ितने
िश ण घे तले आहे . तु म या आईला प्रवासात आजही सोबत हवी
अस याची श यता आहे . तु मची बायको एकट ाने प्रवास क शकते . हे
बदलीमू य ितने िशक यातून आिण ितची ि ितजे िव तार यातून िमळिवले
आहे . तु म या मु लीला वत: एकट ाने प्रवास करणे आवडे ल. ही पु ढची
पायरी असे ल. याचा अथ तडकाफडकी घट फोट होत राहतील असा नाही.
घट फोटाचं प्रमाण वाढ याची श यता आहे ; पण तरीही बहुते क जोडपी
एकत्रच राहतील.

  याप्रकारे , बदलीमू यात वाढ होणे याचा अथ नोकरी सोड यात

झपाट ाने वाढ होईल असे न हे . पण वाढ हो याची श यता अिधक

172
 सं भवते . दुसरीकडे याचा अथ असा होतो की सं घटने िवषयी समाधानी
नसले या मं डळीला सं घटने तच राहन ू सं घटने ला दोष दे त बसायची गरज
नाही. प्र ये क सं घटने त एकित्रतपणे एका कोप-यात जमून सं घटने तला
आिण यां या दै वाला िश याशाप दे णारी मं डळी आप याला आढळतात.
प्र ये क सं घटना काही प्र ये काला समाधानी ठे वू शकत नाही. कंपनी या
काही िनणयाने कुणावर तरी िवपरीत पिरणाम होतोच. जर या याकडे
बदलीमू य नसे ल तर तो केवळ मु काट ाने िश याशाप दे यापलीकडे दुसरे
काही क शकत नाही. बदलीमु याचा सवात मोठा फायदा हणजे लोक
बदल कर याचा िवचार करतील-सं घटने ला िश याशाप दे याऐवजी बाहे र
पडून ते नवी े तर् े आिण सं धी धु डाळ शकतील.

  बदलीमू य लोकांना कामाची सोपवणूक कर यािवषयी िवचार

करायलाही मदत करते . जोवर एखा ा य तीला असं वाटतं की या याकडे
असले ली खु ची ही या जगातली या याकडील एकमे व खु ची आहे जे थन
ू तो
याचे योगदान दे ऊ शकतो ; आिण जर याने ती खु ची सोडली तर तो दुसरं
काही क शकणार नाही, तर आपण याला िकतीही प्रवचने िदली तरीही
तो कामाची सोपवणूक करणार नाही. मात्र, जर एखादी य ती असा िवचार
करील की : “मी हे काम गे ली बरीच वष करीत आलो

आहे . पाच वष मी काम केले आहे . कदािचत मी हे काम आणखी वष दोन वष

करीन. यानं तर मला दुसरं काहीतरी करायला हवं ." तर ती य ती
हाताखाल या माणसाना कामाची सोपवणूक कर याची श यता असते .
याप्रकारे , य तीसाठी आिण या या

हाताखालील मं डळींसाठी मनु यबळ िवकास हा या य तीने िकती

बदलीमू य प्रा त केले आहे यावर अवलं बन
ू असते . यामु ळे बदली मू य
ही मनु यबळ िवकासाची फार मह वाची बाजू आहे .

आरामाचे आनंदमू य आिण मनु यबळ िवकास

िशक याची दुसरी मह वाची बाजू हणजे आरामाचे आनं दमू य. एखादी
य ती जे हा काम करीत असते ते हा ितला योगदान वाढिव यासाठी
योगदानमू य िशकणे मह वाचे असते . कालांतराने ती य ती ितचे काम
िकंवा नोकरी बदलायचा आिण काहीतरी अिधक यापक असे कर याचा

173
 िवचार कर याची श यता असते आिण यासाठी बदलीमू यांसंबंधी िशकणे
आव यक असते .

  जे हा एखादी य ती काम करणे थांबिवते ते हा ितला न या

पिरि थतीला त ड ावे लागते . शे वटी, य ती िकतीही विर ठ असो,
िकतीही मे हनती असो, अशी एक सायं काळ ये तेच जे हा लोक जमतात
आिण एका छानदार समारं भात याला हारतु रे दे तात. अलामचे घड ाळ भे ट
हणून दे तात. यावर िलिहले लं असतं , “आपलं िनवृ जीवन आनं दाचे
जावो,' आिण सं घटने साठी यांनी केले ले काय यािवषयी उद्गार काढले
जातात : “तु म या िनवृ ीने होणारी पोकळी भरणे िकती अवघड आहे ," इ. इ.
पण शे वटी, “चालते हा आिण पु हा इथे िफरकू ही नका"—हाच कामाचा
शे वट असतो. दुस-या िदवशी काय करायचं या य तीने

  माझा एक िमत्र एका फार मोठ ा सं घटने त प्रक प यव थापक

होता. याला वाटलं की तो या िदवशी िनवृ होईल या िदवसापासून
याचा स ला मागायला लोक ये तील. तो िनवृ झाला. पण दुस-या िदवशी
याचा स ला यायला कुणाचीही रां ग लागली न हती. याने बायको या
कामांकडे बारकाईने पािहलं आिण एक कृती-आले ख बनवून ितला हटलं , “हे
बघ, एकापाठोपाठ एक कामं क न तू सकाळी खूप वे ळ खच करते स. जर तू
ही कामे समांतर प तीने केलीस तर रोज सकाळी ५० िमिनटे वाचवू
शकशील." याची बायको मला ये ऊन हणाली, "श , मा या नव-याला
घरातून बाहे र काढ. मा याकडे पगार िनमपट आहे आिण नवरा चौपट अशी
पिरि थती झाली आहे —फार जड जातं य "

  िनवृ ीनं तरही, हणजे काहीही काम नसतानाही एखा ा य तीला

याचा वे ळ खच करावाच लागतो. कामावर असताना काय करायचं हे
आप याला माहीत असतं . पण कामावर जाणं सं प यावर काय करायचं ते
ठाऊक नसतं . ये थे आरामाचा आनं द घे याचे मू य समपक व सं बंिधत ठरते .
शे वटी, िनवृ होऊन िनवृ जीवनाचा आनं द

यावा अशी अपे ा असते . आपणापै की िकती लोक िनवृ जीवनाचा आनं द
उपभोगतात मला भे टले या िनवृ मं डळींपै की बहुते क जण शोचनीय,
दुःखी जीवन जगत असतात. अलीकडे िनवृ होत असले या एका
महा यव थापका या िनवृ ी या िनरोपसमारं भाला मी हजर होतो. याने

174
 याचे भाषण या श दांनी सु केले , "माझी प्रेतयात्रा सु झाली आहे -
आिण ती िकती काळ चाले ल ते मला माहीत नाही." जर िनवृ होणारी
मं डळी तयार नसतील तर आरामाचा वे ळ ही सं धी ठरणार नाही तर मोठे
सं कट ठरे ल. जर लोकांनी आराम-आनं द मू याने तयारी केली हणजे िविवध
छं द, समाजसे वा जोपासले तर िनवृ ीनं तर या वे ळेला ते सामोरे जाऊ
शकतात आिण िनवृ ीकाळ एक सं कट न हे , तर एक उ म प्रकारची सं धी
समजू शकतात.

िन कष

िन कष काढताना मला मनु यबळ िवकासा या पायाभूत सं क पनांचा

आढावा घे ऊ ा.

  पिहली सं क पना हणजे मनु यबळ िवकास हे िशकवणे नसून िशकणे

आहे . प्रिश णा या सोयी उपल ध क न दे णा या प्रिश ण िवभागावर
िशक या या जबाबदारीची १० ट के जबाबदारी आहे , हाताखालील
य तीला स लामसलत दे णा या विर ठ अिधका-यावर ३० ट के, आिण ६०
ट के जबाबदारी आ मिवकास करणार आहे या य तीवर असते .

  यानं तर आपण िशक या या िविवध आव यक बाबींचा िवचार

करायलाच हवा. पिहली बाब आहे ती हणजे मािहती, नं तर ान आिण
यानं तर कौश य. यातून ‘योगदान मू य' ये ते. यानं तर, जर या य तीला
‘बदली मू य' प्रा त कर यात रस असे ल; हणजे एखादे काम अिधक उ म
करणे च न हे तर वे ग या उ च प्रकारचे काम करणे ते हा बदली मू याचा
सं बंध िनमाण होतो - हणजे स या या नोकरीकामािवषयी या िविवध बाबी
िशक याबरोबरच तो याची ि ितजे िव ता न अं तदृ टी आिण दरू दृ टी
िमळिवतो. याला सं घटने बाहे रही एक प्रितमा िमळिवणे आव यक असते .

  सरते शेवटी, य तीला िनवृ ीनं तर या जीवनाचा िवचार हा करावाच

लागतो. मृ यूनंतर जीवन आहे की नाही हा वादाचा िवषय आहे ; पण
िनवृ ीनं तर जीवन आहे यािवषयी वाद नाहीच आिण काही लोकांसाठी हे
जीवन हणजे यांनी आजवर काम करीत असले या जीवनाचा अधा

175
कालावधी असतो. जर ते या जीवनासाठी तयार नसतील, स ज नसतील तर
यांना शोचनीय दु :खद काळाला सामोरे जावे लागे ल. ही

पिरि थती टाळ यासाठी ‘आराम-आनं द-मू या'साठी िशकणे आव यक आहे

- हणजे छं द, समाजसे वा - इ. मागातून - य तीची जशी आवड असे ल
यानु सार िशकणे . जे हा तो कामावर असतो याचवे ळी याने हे िशकायला
हवे आिण हे िविश ट िशकणे फार मह वाचे असते . यात विर ठ अिधकारी
खूप मदत क शकतात. खरं तर, जपानम ये असे समजतात की जर खालील
दोन मता-गु ण असतील तर कुणीही यव थापक होऊ शकतो :
  ० पिहली : हाताखालील मं डळीबरोबर तो जो प्र न सोडवीत आहे
यािवषयी एकमत कर याची कुवत.
ु
  ० दसरी : आप या हाताखालील मं डळींना याला या गो टीचं ान
आहे या गो टींचं प्रिश ण दे याचे साम य.
  मनु यबळ िवकासातील ही विर ठ अिधका-यासाठीची भूिमका आहे .
आप या हाताखालील य तीला यांचे 'योगदानमू य’, ‘बदलीमू य’ आिण
‘आराम-आनं द मू य' कसे िमळतील हे विर ठ अिधका-याने पाहायला हवे .
  शे वटी, प्रिश ण िवभागाचे काम हे केवळ एखा ा य तीने ितचे काम
अिधक चां ग या प्रकारे करावे यासाठी न हे , तर उ च जबाबदा-या
घे यासाठी याचा िवकास करणे आिण िनवृ ी नं तरचे याचे आयु य काही
अथपूण कामांनी सु स , आरामदायक करणे यासाठीही प्रिश णा या सोयी
उपल ध करणे हे आहे .
  या िशक यात काही वे ळा न-िशक याचाही अं तभाव होतो. इथे मला
एका कड याची आठवण होते  :

"जानते थे िक इ म से कुछ जान जायगे

जाना तो ये जाना की न जाना कुछ भी"

  (मला वाटले मी िशक याने काही जाणू शकेन, पण मला कळलं ते हे

की मला काहीच कळले लं नाही.)

  सरते शेवटी, आपण केवळ मािहती, ान आिण कौश यां याच े तर् ात
नाही तर अं तदृ टी आिण दरू दृ टी याही े तर् ात िशकतो. कुणी सां गावं
आप यातील काही जणांना शहाणपणाही प्रा त होईल - जो सव यश वी
जीवनाचा पाया आहे .

176
*   *   *

प्रकरण १८

ऐकू न घे याची कला

177
 लोकांचे हणणे ऐकू न घे णे ही यव थापकांची फार मह वाची जबाबदारी
आहे . असा एक अं दाज य त केला जातो की यव थापक जसजसा
उ चपदां वर जातो, तसतसा लोकांचे हणणे ऐक यावरील तो खच करीत
असले ला वे ळही वाढतो. तो २५ ट के वे ळ वाच यात, िलिह यात िकंवा
बोल यात खच करीत असे ल तर ७५ ट के वे ळ तो ऐक यात खच कर याची
श यता असते .
  मात्र, यव थापक जर ऐक याची कला िशकले नसतील तर ७५ ट के
वे ळ दे याने यां यासाठी मोठी अवघड पिरि थती िनमाण होते . मु ळात,
ऐक याम ये दोन अडथळे असतात. पिहला अडथळा हणजे वे ळे या
अभावाचे दडपण असणे आिण दुसरा अडथळा हणजे ऐक यात रस नसणे

178
 िकंवा ितटका याची भावना असणे - यातून आपण गांजले जातो आहोत
अशी भावना िनमाण होते .

वेळेिवषयीचं दडपण

सवप्रथम आपण वे ळेिवषयी या दडपणा या भावने कडे पाहू या. जे हा

एखादा कायकारी अिधकारी वे ळेसाठी दडपणाखाली असतो ते हा
अकायकारक ठरे ल अशा खालील दोनपै की कृती करतो :
  पिहली : आपण िचडलो आहोत हे बोलणा या समोर या माणसाला
प ट समजे ल अशा रीतीने रागाने ऐकतो. समोर या य तीने लवकरात
लवकर बोलणे सं पवावे असा आग्रह तो क लागतो. यामु ळे जी य ती
या याशी सु संवाद साधू पाहते ती पु रती गां ग न, ग धळू न जाते ; तसे च
यामु ळे सु संवाद साधू पाहणा या समोर या य तीची आपले हणणे नीट व
पूणपणे ऐकू न घे तले गे ले नस याची भावना होऊ शकते . यातून वै फ य
िनमाण होते आिण ऐक यातील हे घोर अपयश असते .
ु
  दसरी : तो कायकारी अिधकारी समोर या य तीला बोलायची
अनु मती दे तो. पण वत:चे तातडीचे इतर काम करीत राहतो (िकंवा नु सतं
बोलणे कानावर घे त राहतो. ख-या अथाने ऐकत नाही). इथे सु संवादाचा मूळ
हे तच
ू पराभूत होत अस याने हे अकायकारक ठरते . बोलणा-याला वाटते की
याचे हणणे ऐकू न घे तले जात नाही आिण तो ते चते च बोलत राहतो आिण
यामु ळे ऐकणा-याला याचा जा तजा त राग ये त राहतो आिण सरते शेवटी
दोघे ही तणावामु ळे िनराश, वै फ यग्र त होतात.

  जर आप याला काही कायकारक पयाय यायचे झाले तर

पिरि थतीनु सार तीन पयाय सं भवतात :

  पिहला पयाय हणजे , सु संवाद साधू पाहणा-या य तीकडे वे ळ

नस याब ल िदलिगरी य त क न तु ही यावे ळी याचे हणणे
ऐक यासाठी मोकळे असाल ती पयायी वे ळ याला दे णे.

  दुसरा पयाय हणजे , तु म या हाताखालील य तीला या य तीचे

हणणे ऐकू न घे ऊन यानं तर याचा सारां श ायला सां गणे .

179
   ितसरा पयाय हणजे , सव कामे बाजूला ठे वून एकाग्रते ने बसून ऐकणे .
तु हां ला कुणाचा य यय होणार नाही आिण तु ही एकाग्रते ने ऐकू शकाल
याची काळजी यायला हवी. काही वे ळा तर असे ऐकू न घे यामु ळे इतका
कमी वे ळ लागतो की तु ही चिकत हाल. जर एखादी य ती पा हाळ
लावून बोलत असे ल तर तु ही या या बोल याची िटपणे घे ऊन याला
आवरते यायला सां गू शकता िकंवा थोड यात आटपू शकता. कृपया, एक
ल ात या की जर तु ही िटपणे घे तली असतील आिण तु हां ला िदले ली
मािहती परत सां गू शकला असे ल तर सु संवाद साध याचा मूळ हे तू सा य
झाले ला असतो. सरते शेवटी, समोर या य तीला समाधान वाटायला हवे
की याचे हणणे ऐकू न घे तले गे ले जात आहे . िटपणे घे णे आिण या िटपणाचे
वाचन करणे याने याची खात्री होते की याचे हणणे ऐकू न घे यात आले
आहे .

गांजवणु कीची भावना

ऐक यातील दुसरा अडथळा हणजे आपली गांजवणु क होत अस याची

भावना - जा ऐक यात रस नस याने िकंवा ितटका यामु ळे होते . ये थे या
कायकारी अिधका-याने वत:कडे पाहन ू तो काय ऐकत आहे याचा िवचार
करायलाच हवा. मूळात प्र ये क सु संवादात ऐकाय या असतात अशा तीन
बाबी असतात :

  • पिहली : सम ये बरोबर मांडले ली वा तिवक मािहती.

  • दुसरी : या दृि टकोनातून वा तिवक मािहती िदली आहे तो

दृि टकोन.

  • ितसरी : या दृि टकोना या मूळाशी असले ला मनाचा कल, आिण

मू य

जर एखा ाला हे ठाऊक असे ल की तो या तीन बाबी ऐकत आहे तर तो

ने हमी रस घे ऊन ऐकेल. सम या, मािहती िकंवा दृि टकोनही नाही तर
बोलणा-या या मनाचा कल आिण मू ये ही ने हमी मह वाची असतात.

180
 मु ा सोडून अफाट बोलणारा महाभाग

बोलायला ये णारे लोक अने क प्रकारचे असतात. पिह या प्रकार या

लोकांना आपण आपला मु ा सोडून अफाट बोलणारा महाभाग हणू शकतो.
तो एका िवषयाबाबत बोलायला सु वात करतो आिण सहजपणे दुस-या
िवषयाकडे वळतो ; काही िविश ट चु टके, घटना - यांचा याला जे काही
सां गायचे आहे या याशी सं बंध नसतो - तो घु सडतो. तो अखं ड बोलू
शकतो. या िविश ट बाबतीत िटपणे घे णे, याला म ये च थांबिवणे आिण
मूळ मु ाकडे आणणे फार मह वाचे असते . याला हे सतत सां गावे लागते
की याला या मूळ िवषयाबाबत बोलायचे आहे तोच िवषय ऐक यात
तु हां ला रस आहे आिण दुसरीकडे वळ यापूवी याने या िवषयावर
बोल यावर ल किद्रत करायला हवे .

मशीनगन या फैरी झाड यागत बोलणे

दुस या टोकाला एखादी य ती मशीनगनमधून फैरी झाडत अस यागत

ताडताड, फाडफाड बोलते . या याकडे वे ळ नसतो आिण याचे हणणे
याला झटपट सां गायचे असते आिण हणून तो अ यं त वे गाने फाडफाड
बोलतो. याचे बोलणे समजून घे णे ही मोठी सम या असते . याला हळू हळू
बोलायला आप याला भाग पाडावे लागते . तु ही जर िटपणे घे त असाल तर
हे केले जाऊ शकते आिण तु ही याला या या बोल याचा एखादा भाग
पु हा सां गायला सां गू शकता. जे हा बोलणारा हे पाहतो की याचे हणणे
िटपून घे तले जात आहे ते हा हळू हळू बोलायला याची हरकत नसते .

कासवा या मंदगतीने बोलणे

जे हा एखादी य ती कासवा या मं दगतीने बोलते ते हा खरी सम या

उद्भवते . तो

181
 अ यं त हळू हळू बोलतो आिण या या बोल याचा वे ग वाढिवणे फार
अवघड जाते . काही वे ळा तर याने याला या सम ये िवषयी बोलायचं य
याचा पु रे सा िवचार केले ला नसतो आिण याला याची मूळ बाब मांडू
दे यासाठी खूप सहनश ती असावी लागते . काही वे ळा साहा यभूत ठरतील
अशा सूचना दे याने आिण या याने वीकार याने

सु संवादाची प्रिक् रया वे गवान होऊ शकते . मं दगतीने चालले या

बोल याचा वे ग वाढिव याचा दुसरा एक माग हणजे सगळे बोलणे ‘हो,
नाही' इथवर आणणे . अशा य तीला थोड यात 'हो' िकंवा 'नाही' अशी
उ रे ायला लावून सु संवाद वे गवान करता ये तो.

उपाययोजना घे ऊन आलेला माणूस

याचे बोलणे अवघड असते अशी दुसरी एक य ती हणजे या याकडे

एखा ा सम ये वरचा उपाय असतो आिण तु ही या उपायाची ता काळ
अं मलबजावणी करावी अशी याची इ छा असते . यात तो कायकारी
अिधका-याला थे ट आदे श दे त अस याचा प्रकार अस याने यातून ितटकारा
िनमाण होतो. काही वे ळा 'हे करा नाहीतर...' अशा व पाची धमकी यात
असते आिण या प ट धमकीमु ळे वै रभाव आणखी वाढतो. या बोलू पाहणा-
या य तीकडे खरोखरीच काही चां ग या क पना असू शकतात. पण या या
सां ग या या प तीमु ळे िनमाण होणा-या वै रभावामु ळे कायकारी अिधकारी
याचे हणणे ऐक यापासून परावृ होऊ शकतो. या िठकाणी वापरायचे
तं तर् हणजे या य तीला याने सु चिवले या उपायािवषयीचे श्रेय दे णे
आिण नं तर िवचारणे , ‘याची अं मलबजावणी कर यात तु हां ला काही
अडचणी िदसतात का ' यामु ळे याला याने सु चिवले या उपायाकडे
वे ग या दृि टकोनातून पाहावे लागते . यानं तर व तु िन ठ मु ावर चचा
होऊ शकते . ये थे ऐक याचे मह वाचे तं तर् हणजे बोलणा-याला आिण
ऐकणा याला - दोघांना एकमे कां िव ठे व याऐवजी एकाच बाजूला घे णे.

संिद ध बोलणारा
आणखी एक य ती हणजे सं िद ध उपाय घे ऊन आले ली य ती. यात, या
य तीला सम या िकंवा उपाय यापै की कशाचीही ठाम खात्री नसते . याची

182
 एक सं िद ध अशा तक् रार असते - पण प ट सम या नसते . अशा
य तीिवषयी अ व थ हो याची आिण या या दुबलते ब ल याला
हस याची, याची िख ली उडिव याची एक नै सिगक प्रवृ ी असते . पण
यामु ळे तो आणखी वै फ यग्र त होतो आिण तु म यावर अिधक रागावतो.
अशा य तीशी बोल याचा सवो म माग हणजे याला िचं तनशील प्र न
िवचारणे यात या या िचं तेचे प्रितिबं ब असे ल - हणजे याचे हणणे
या याचकडे परत आणणारा एक आरसा याला दाखिवणे . 'तु ही अमु क
अशी पिरि थती आहे

असं हणता अशा प तीने सगळं चाललं य असं वाटतं य ' अशा
प्र नांमुळे पु हा एकदा पिरि थतीकडे पाहन
ू सम या ने मकी काय आहे ते
याला समजायला मदत होऊ शकते .

वैरभावाने बोलणारा

यानं तर तु हां ला सं घटने त कुणीतरी मन दुखाव यामु ळे सं तापले ली आिण

मनात वै रभाव ठे वणारी आिण तु म याशी वै रभाव करायला तयार असले ली
य ती भे टते . वै रभावातून वै रभावच िनपजतो आिण अशा य तीशी
वै रभावाने वागणे सहजसोपे असते ; आिण तो याचं वै रभावाने हणणे
मांडायला लागताच याला ताडकन उ र दे णं सोपे असते . मात्र या ‘एक
घाव दोन तु कडे ' प्रकाराने केवळ वै फ य, िनराशा, राग वाढतो आिण
वै रभाव आणखी वाढतो. अशा य तीशी बोलायचा माग हणजे यांना
यांचा सं ताप मोकळे पणाने य त क दे णे ; आिण मग शांतपणे बसून
बोल यासाठी याला आमं तर् ण दे णे. याला असा प्र न िवचारणे , “ही
सम या सोडिव यासाठी काय केलं जाऊ शकतं असं तु हां ला वाटतं " तो
एकदा का पयायां िवषयी िवचार करायला लागला की या या रागाचा पारा
उतरत जातो आिण मग एकित्रतपणे सम ये वर उपाय योजला जाऊ शकतो.

संशयी य ती

183
 या या मनात सं शयाची भावना प्रबळ असते अशा य तीशी बोलणे
अवघड असते . याचे एकू ण धोरण सावधपणाचे असते आिण तो अ प ट
हातचे राखून सावधपणे बोलतो. यावर थे ट ह ला के याने पिरि थती
आणखी िबघडते आिण असं वादाची पिरि थती िनमाण होते . ये थे िचं तनशील
प्र नांनी याचे मन मोकळे केले जाऊ शकते . तु मचे मन मोकळे क न
आिण याला यांचे सं शय मोकळे पणे उघड करायला सां गन ू तु हां ला माग
सापडू शकतो.

मूक राहाणारी य ती
बोल यासाठी सवात अवघड असणारी य ती हणजे त ड ग प ठे वणारी
य ती होय. मूक राहाणा-यांचे बोलणे ऐकणे यात फार मोठे यव थापकीय
कौश य आहे . या मूक राहाणा या मं डळीं या श दां ऐवजी यां या
हावभावांकडे बारीक ल असायला हवे

आिण या या या मूक अिभप्रायांना समजून घे तले पािहजे . बोलणा-या

अ पसं य मं डळींपे ा त ड ग प ठे वणा या बहुसं य मं डळीं या भावना हे
लोक आिवभावा ारे समथपणे य त क शकतात.

िन कष

ऐकणे हे सु संवादाचे फार मह वाचे अं ग असून ऐक या या कले चा िवकास

करणे ही यव थापकीय प्रिक् रये तील एक अ याव यक व मह वाची बाब
असते . जर ऐकू न घे णे ही तु मची जबाबदारी आहे असे तु ही समजत असाल
आिण ऐकणे पिरणामकारक ठे व यासाठी पु ढाकार घे त असाल तरच
ऐक या या प्रिक् रये त सु धारणा होऊ शकते .
  सु संवादाचे यश दोन बाबींवर अवलं बनू असते  :
  ० पिहली बाब हणजे बोलणा-याला असे समाधान िमळावे की याचे
हणणे या यरी या पूणपणे ऐक यात आले ले आहे ; मग अं ितम िनणय
काहीही असो.
  ० दुसरी बाब हणजे ऐकणा-याला केवळ सम ये या वा तव
मािहतीिवषयीच न हे तर बोलणा याचा दृि टकोन आिण या या
मनोभावना यािवषयी आं तिरक दृ टी िमळते .

184
   बोलणा-याला आपले हणणे या यपणे आिण पूणपणे ऐकले गे ले आहे
असे समाधान िमळे ल हे िनि चतपणे घड यासाठी यव थापकाने
ऐक यासाठी वत:चे एक धोरण बनवले पािहजे . मािहती, दृि टकोन आिण
बोलणा या या मनोभावना ऐक याची मता जोपास यासाठी
यव थापकाने पूरक, मागदशक आिण िचं तनशील प्र न िवचार याचे
कौश यही िवकिसत करायला हवे .

  ऐक या या कले चे हे आव यक घटक आहे त. िचं तनशील ऐक या ारे

यव थापक एक मोक या मनाचा, तकिन ठ आिण यायाला ध न
चालणारा यव थापक आहे असा िव वास िनमाण क शकतो. आिण
यावरच तर सं घटने चे नीितधै य आिण जनसं पकाचे यश आधारले ले असते .

प्रकरण १९

मानिसक दडपणाशी सामना

185
 कायकारी अिधका-यां वरील मानिसक दडपण ही ने हमीची बातमी झाली
आहे
  अिधकािधक यव थापक मानिसक दडपण आिण र तदाबासारखे
आनु षंिगक त्रास सोसत आहे त. यामु ळे मोठी घबराट उडाली आहे . यामु ळे
कायकारी अिधका-यां वरील दडपण हा काय प्रकार आहे आिण
दडपणािवरोधी मु काबला कसा करावा हे आपण समजून यायची वे ळ आली
आहे . दडपण ही शरीराने मानिसक प्रेरणे ला िदले ली प्रितिक् रया असते .
आपले शरीर हे खरोखरीच आज या जमा याला अयो य आहे . हे शरीर
बहुधा दहा हजार वषांपव ू ी या मानवासाठी असावे . आपण दहा हजार
वषांपवू ी ये थे अि त वात आहोत अशी क पना करा. आप याभोवती

186
 साहिजकच शहर िकंवा नगर नसे ल. आपण जं गलात असू. आपण कुठे
डरकाळी ऐकली की लागलीच आप याकडे दोन पयाय असतील : लढा िकंवा
पळ काढा. या दो ही पयायांना उ च र तदाब हवा असतो आिण हणून
तु मचा मद ू तु म या र तप्रवाहाम ये अ◌ॅड्रेने िलन हे सं पर् े रक सोडतो
आिण र तदाब वाढतो. दहा हजार वषांपव ू ी लढायला िकंवा पळ काढायला
आपण र तदाबाचा उपयोग केला आिण तो उपयोगी ठरला.

  आज या या सु सं कृत जगात आपण यांतील काहीएक क शकत

नाही आिण यामु ळे शरीरात तणावाची ि थती िनमाण होते . उदाहरणाथ,
तु ही सकाळी ९ वाजून १० िमिनटांनी कायालयात कामावर जाता. तु मचं
कायालय नऊ वाजता सु होतं . तु हाला तु म या टे बलावर एक िचट् ठी
सापडते . यावर लाल अ रात तु म या विर ठां या नावाची आ ा रे
असतात आिण याखाली ९ वाजून ५ िमिनटे अशी वे ळ िलिहले ली असते .
याखाली िलिहले ली असते  : “कृपया, विरत भे टा."

  साहिजकच प ट आहे की तु मचा विर ठ अिधकारी कधी एकदा

तु म याहन ू थोडा आधी आला आहे आिण तु ही उिशरा ये त अस याब ल
गु रगु रतो आहे . तु मचा मद ू तु म या र तप्रवाहात अ◌ॅड्रेने लीन सं पर् े रक
सोडू लागतो ; पण या पिरि थतीत तु ही लढूही शकत नाही िकंवा पळू ही
शकत नाही. जणू काहीच घडलं नाही अशा आिवभावात

तु हाला तु म या विर ठ अिधका-याकडे जाऊन चचा सु करावी लागते .

िपळवणु कीचा खेळ

ही एक अवघड पिरि थती असते आिण सु सं कृत जगात आपण जे

अिधकािधक दडपण सोसतो याचे मूळ कारण हे आहे . िवशे षतः
यव थापकीय पिरि थतीम ये दडपण अपिरहाय, अटळ असते . खरं तर,
यव थापकाची नोकरी तणावांनी भरले ली असते . यव थापकाची भूिमका
मालक मं डळींकडून साधनसामग्री िमळिवणे , कामगारांकडून काम करवून
घे णे आिण या साधनसामग्री आिण काम यांचे यश वी उ पादनात पा तर
करणे ही असते . हे यश िमळताच, याला याचा एक भाग मालकाला ावा

187
 लागतो, एक भाग कामगाराला ावा लागतो आिण श य िततका भाग
सं घटने या िव तारासाठी परत गु ं तवावा लागतो.
  ही भूिमका बजावणे सोपे िदसते खरे ; पण प्र य ात हे फार गु ं तागु ं तीचे
असते . याला कारण हणजे साधनसामग्री िकंवा काम हे आपणहन ू िदले
जात नाही ; तर वसूल करावे लागते . जे हा यव थापक मालकाकडे जाऊन
काही साधनसामग्रीची मागणी करतो ते हा :

  • पिहले उ र असते - “नाही,"

  • दुसरे उ र असते , “या वषी नाही,"

  • ितसरे उ र असते , “आता नाही, नं तर के हातरी."

  तु हां ला हवी असते याप्रमाणे , साधनसामग्री कधीच िदली जात

नाही. वसूल करावी लागते . यव थापकाला भु णभूण लावावी लागते . सात
वे ळा, आठ वे ळा, नऊ वे ळा... यानं तर विर ठ हणतो, “ठीक आहे तु ही
मागणी केली आहे या या िन मे या."

  याचप्रमाणे कामसु ा आपणहन ू क न िदले जात नाही. ते ही

िमळवावे लागत. उदाहरणाथ, तु ही कामगार सं घटने शी करार करता की जर
कामगाराने १० ट याने उ पादकता वाढिवली तर तु ही प्र ये क
कामगाराला दरमहा १०० पये जा त ाल. पै से िदले जातील. पण तु हां ला
उ पादकतावाढ िमळे ल की नाही याची शा वती नाही जर यव थापक
या या केबीनम ये बसून असा िवचार करीत असे ल की कामगारांना १०० .
जा त िमळत आहे त ते हा ते १० ट के उ पादन वाढवतील - तर उ पादन
ू कामगारांकडून काम वसूल
होणार नाही. याला ते थे जावे लागे ल, उभे राहन
के उ पादन वाढवावे लागे ल.

  हे इथे च थांबत नाही. यव थापकाने साधनसामग्री आिण काम

िमळवून याचे उ पादनात यश वी पा तर के यावर तो वतः या
िपळवणु कीचा बळी ठरतो. मालकवग आणखी चां ग या यशाची मागणी
करतात. तु ही जर एखा ा सवसाधारण वािषक सभे ला (अ◌ॅ यु अल जनरल
िमटींग) हजर रािहलात तर तु हां ला हे िदसून ये ईल. तु ही जर १० ट के

188
लाभां श घोिषत केला तर दहा भागधारक विन े पकाजवळ ये ऊन हणतील,
“तु ही १५ ट के लाभां श का जाहीर करीत नाही आ ही जर आमचे पै से
कजरो यांम ये , बं धपत्रांम ये गु ं तिवले असते तर आ हां ला १० ट यां हन
ू
अिधक लाभां श िमळाला असता " जर तु ही २० ट के लाभां श घोिषत केला
तर २० भागधारक विन े पकाजवळ ये ऊन हणतील, “तु ही लाभां श २५
ट के कधी करणार आहात तु ही अिधलाभां श भाग (बोनस शे अर) कधी
जाहीर करणार आहात " तु म या ला ात ये ईल, मालक मं डळी कधीच
समाधानी नसते . ते यव थापक मं डळीकडून अिधकािधक वसु ली करीत
राहतात.

  याचप्रमाणे , कामगारांना दर तीन वषांनी कळते की यांची उपासमार

होते य, िपळवणूक होते य. ते फलक नाचवतात, “गली गली म शोर है ,
मॅ ने जमट चोर है ।" ते का करतात असे ती तशी चां गली माणसे असतात.
पण दर तीन वषांनी ते सु ा काहीतरी वसूल करायचा प्रय न करतात.
यामु ळे खरोखरच यव थापन हा वसु लीचा, िपळवणु कीचा खे ळ
आहे _‘र तरं िजत' खे ळ हणा हवं तर. 'र तरं िजत' हा श द कबीरा या एका
दो ातील आहे . कबीर हणतो,

"सहज िमले तो दध ू समा

मां गी िमले तो पानी
कहत कबीरा वो खून है ।
जमाय िखचातानी."

  (न मागता तु हां ला िमळते ते दुध; तु हां ला मागावे च लागत असे ल

तर ते पाणी, आिण तु हां ला िपळवणूक क न यायचे असते ते र त.)

  यामु ळे हा सगळा र तरं िजत खे ळ आहे पण आप यावर तणाव

अस याची तक् रार करणा या यव थापकािवषयी मा या मनात काडीचीही
सहानु भत
ू ी नाही. मा यासाठी ते एखा ा पिरचािरकेने तक् रार कर यासारखे
आहे ,"मला कोण याही घाणे रड ा व तूला हात लावायचा नाही. मला
ौ
189
 णा या शौचपात्राला (बे डपॅ न) हात लावायचा नाही." मी हणे न, “जर
तु ला णा या शौचपात्राला हात लावायचा नसे ल तर िशि का हो. मृ ग
तु ला या शौचपात्राला हात लावायला कुणीही सां गणार नाही.जर

तु ला नस हायचे असे ल तर तु ला या भांड ाला हात लावलाच पािहजे "

याचप्रमाणे , जे हा एखादा यव थापक या या तणावािवषयी तक् रार
करतो ते हा मी याला सां गतो, “जर तु ला यव थापक हायचे असे ल तर
तणाव अपिरहाय, अटळ आहे . जर तु ला तणाव नको असे ल, तर स लागार
(क स टं ट) हो "

दडपणाची उपयु तता

जोवर दडपणाशी कसे जमवून यावे हे तु हां ला माहीत आहे तोवर दडपण
ही सम या नसते . खरं तर िविश ट मयादे पयं त दडपण दोन कारणांमुळे
उपयु त असते .
  पिहले कारण हणजे , दडपण तु हां ला उ पादन म करते . तु म यावर
दडपण नसे ल तर तु ही काहीही उ पादन करणार नाहीत. उदाहरणाथ, तु ही
तु म या विडलांना पत्र िलहायचे ठरिवले आहे -गे या दोन मिह यांपासून
तु ही यांना पत्र िलिहले ले नाही. एके रिववारी सकाळी तु ही हे पत्र
िलहायचे ठरिवता. पण रिववार तर असा िदवस असतो की तु ही या
िदवशीची सं पण ू वतमानपत्रे वाचू शकता - सु वातीपासून शे वटपयं त. तु ही
तु मचं वतमानपत्रे वाचणे आिण ना ता सं पवे पयं त तु मची आवडती दरू दशन
मािलका पाह याची वे ळ झाले ली असते . आिण यानं तर दुपार या जे वणाची
वे ळ होते . यानं तर आठवड ाची ह काची वै ध अशी दुपारची झोप यायची
वे ळ ये ते. तु ही उठता ते हा दरू दशनवर सं याकाळचा िचत्रपट सु
झाले ला असतो. तो सं पेपयं त तु मचे रात्रीचे जे वण झाले ले असते आिण
झोप ये ऊ लागले ली असते - अगदी िदवसा झोप काढली असली तरीही.
याप्रकारे , सोळा तास असूनही तु ही एकही पत्र िलहू शकत नाही. पण जर
तु म यावर दडपण असे ल तर तु ही एका तासात सोळा पत्रे िलहू शकता.
यामु ळे तु मची उ पादकता वाढिव यासाठी दडपण फार मह वाचे असते .
पण एका मयादे पलीकडे अिधक दडपण तु मची उ पादकता खूप तीव्रते ने

190
कमी करते . काम कर याऐवजी तु ही कामािवषयी िचं ता करायला लागता.
या िठकाणी मात्र दडपणाचे यव थापन करावे लागते .

  दुसरे कारण हणजे , जर तु हां ला दडपणा या एखा ा िविश ट

पातळीची सवय झाली तर यापे ा दडपण कमीअिधक झाले तर तु हां ला
त्रास होतो. मा या अने क िमत्रां या बायकांना मोठ ा क टाने मु ले
वाढवावी लागली आहे त. जे हा मु ले मोठा होऊन ल न क न गे ली, नवरा
िदवसाला एकदाच जे वायला लागला आिण घरची कामे इतकी कमी झाली
की ती गृ िहणी पाठीचा मणका सरकणे , पॉ डीलायिसस, इ यादी
आजारा या तक् रारी क लागली–याला कारण आता दडपण नसते मग
मु लगी बाळं तपणासाठी ये ते आिण लगे च, सव आजार पळू न जातात.
आजीबाई आता

फू तीने कामाला लागतात. नातू ज म यावर पु ढील काही मिहने ती खूप

क ट उपसत असते . पण ितची प्रकृती पूवीप्रमाणे च सु दृढ असते . चार
मिह यांनंतर मु लगी नातवासह सासरी जाते आिण ये थे आजीबाईचे आजार
परत ये ऊन बळावतात.

  याप्रकारे , दडपण एका िविश ट मयादे खाली जा याने सम या होऊ

शकते . यामु ळे दडपणा या यव थापने त, आपण ने हमी दडपण कमी करीत
नाहीत तर ते आरामदायक आिण उ पादक कर यासाठी मयादे त ठे वतो.

दडपणाशी सामना

जे हा दडपण आरामपातळीपे ा जा त होते आिण या य तीला त्रास

होऊ लागतो ते हा आपण दोन पयायांचा िवचार क शकतो. एक :
दडपणाशी लढा दे ऊन या याशी जमवून घे याचं साम य वाढिवणे , दोन :
दडपण कमी करणे .

  वाढते वय आिण अनु भवाबरोबर प्र ये काचे दडपणाशी जमवून यायचे

साम य वाढते . जे हा एखादी त णी पिह यांदा बाळं त होते ते हा ती
सहजपणे घाब न जाते . पण दुस-या बाळं तपणावे ळी मात्र ती अिधक
प्रौढ झाले ली असते ; हणजे दडपणाशी सामना करायचे ितचे साम य

191
 वाढले ले असते . यव थापकांचा अनु भव जसजसा वाढत जातो, तसा ते
अिधकािधक दडपणाशी सामना करायला समथ होतात.

  जे हा जबाबदा-या वाढतात ते हा तु ही पाह शकाल की दडपणाशी

जमवून यायचे साम यही वाढते . एखादी त ण मु लगी ल न करते िकंवा
एखादा एअरलाइ सचा पायलट पं तप्रधान होतो ते हा दडपणाशी जमवून
यायचे साम य वाढ याचे तु ही पाहता. पायलटला ६ तासां या ड ूटीनं तर
२४ तासां या िवश्रांतीची गरज असू शकते ; पण पं तप्रधान हणून २४
तासां या कामानं तर याला ६ तासांचीही िवश्रांती न िमळ याची श यता
असते . उ च जबाबदारीबरोबर उ च दडपणाशी सामना करायचे ही साम ये
िमळते .

  दुसरी बाब हणजे दडपण कमी करणे . ये थे. पिहली गो ट करायची

असते ती हणजे दडपणाचा उगम शोधणे , मळात दडपणाचे तीन स्रोत िकंवा
उगम असतात :

  पिहला, 'नोकरीिवषयीची सं िद धता' : जे हा तु ही सु यवि थत

नसले ली नोकरी वीकारता ते हा तु म या भूिमकेिवषयी खूप ग धळ असू
शकतो आिण बहुते क लोकां वर याचे दडपण ये ऊ शकते . जर कामाची अिधक
सु प ट रचना करता आली तर दडपण कमी होते .

  दुसरा, 'पर परसं बंधाचे दडपण' . विर ठ अिधकारी, बरोबरीने काम

करणारे सहकारी, हाताखाली काम करणारी मं डळी, कामगार ने ते,
इ यादीबरोबर या

पर परसं बंधातून दडपण ये ऊ शकते . पर परसं बंधांतन

ू िनमाण होणा या
दडपणा या सम ये वर पाच पाय-यांची उपाययोजना क न दडपण कमी
करता ये ते :
  ० पिहली पायरी हणजे वाट पाहणे . यापूवी उ ले ख के याप्रमाणे ,
जसाजसा काळ जाईल तसतसे दडपणाशी जमवून घे याचे साम य वाढू
शकेल आिण दडपण खूप आहे असे वाटणार नाही. काळ जाईल तसे
पर परसं बंधही सु धारतील आिण यामु ळे दडपण कमी होऊ शकेल.
  ० दुसरी पायरी हणजे दडपण िनमाण करणा-या य तीशी वाटाघाटी
करणे . आमने सामने बसून भिव यातील सं बंधािवषयी काय करता ये ईल

192
 यािवषयी वाटाघाटी करणे श य आहे . या वाटाघाटीने केले या तोड याने
दडपण खूपसे कमी होऊ शकते .
  ० जर याने काम होत नसे ल तर ितसरी पायरी हणजे लढा दे णे. तु ही
सं बंिधत य तीला सां गा की सम या गं भीर आहे आिण तु ही ती फार काळ
सहन करणार नाही. हा लढा दोन प्रकारे होऊ शकतो - एक तर तु ही
िजं काल िकंवा हराल. यामु ळे यावे ळी तर तु ही पु ढ या पायरीसाठी तयार
असायला हवे .
  ० चौथी पायरी आहे सोडून जाणे - हणजे तु ही ही नोकरी सोडून दुसरी
नोकरी शोधायला तयार आहात. अस दडपणाखाली जीवन जग यात सार
नाही.
  ० मात्र, जर तु हां ला दुसरा कुणीही नोकरी ायला तयार नसे ल तर
प टच आहे की शे वटची पायरी हणजे शरणागती प करणे . तु ही दडपण
वीकारता, पर परसं बंधांतील सम या वीकारता—तु म या जीवनाचा एक
भाग हणून. आिण जे हा तु ही ही गो ट प करता ते हा दडपण कमी
झा याचे तु हां ला आढळू न ये याची श यता आहे . भारता या अने क
भागात साडे सात वष िपडणा-या ‘साडे साती'वर लोकांचा िव वास आहे . जर
एखा ाने ही साडे सात वष मोजून िनमूटपणे यतीत केली, तर या
कालावधीतच पर परसं बंध सम या नाहीशी हो याची श यता आहे .
  मात्र, सहावा आिण शे वटचा असा दडपणाशी सामना करायचा जो
माग आहे तो सवािधक अकायकारक ठ शकतो-हा माग हणजे िश याशाप
दे णे. यामु ळे दडपण कमी होत नाही. यामु ळे होते ते एवढे च की वाढ या
मानिसक तणावाने आिण पे टीक अ सरने आणखी सम या िनमाण होतात.
ही पायरी आपण टाळायला हवी आिण आपण पिह या पाच पाय-यां याच
मागाने जावे .
  या पाच पाय या आहे त :
  ० वाट पाहा.
  ० वाटाघाटी करा.
  ० लढा ा.
  ० पळ काढा.   ० शरणागती प करा.
  पर परसं बंधांतन ू िनमाण होणा-या दडपणाचा आपण या मागाने
मु क़ाबला क शकतो.
  या दडपण कमी कर या या दीघकालीन योजने बरोबरच आपण दडपण
ता पु रतं कमी कर यासाठी दोन अ पकालीन उपाय क शकतो :

193
   पिहला उपाय आहे योगसाधना (योगासने , इ.) करणे . दीघ वसन
कर याने र तदाब कमी हायला मदत होते . जर तु ही िवमान सु ट याची
श यता असताना िवमानतळाकडे जा यासाठी टॅ सीने धाव घे ता ; यावे ळी
तु ही सवो म गो ट क शकता ती हणजे डोळे िमटू न दीघ वसन सु
करणे . िवमानतळापयं त पोहोचे पयं त तरी तु म यावरील दडपण याने कमी
होते .
  दुसरी एक गो ट क शकता ती हणजे काहीतरी फालतू काम करणे -
उदाहरणाथ; पे ि सलींना टोक काढणे , टे बलाचे खण साफ क न सगळं पु हा
रचणे . या ने हमी या कामांनी आप याला काहीतरी काम होतं य अशी
जाणीव होऊन दडपण कमी होते . मी मा या टे बलावर ने हमी डझनभर
पे ि सली ठे वतो आिण दडपणा या ि थतीत असताना एकएक क न
पे ि सलींना टोके काढतो. सग या पे ि सलीना टोके काढून होईतो दडपणाची
जाणीव कमी झाले ली असते . (अथात पे ि सलींना टोके काढायचे शापनर
मात्र चां गले असायला हवे ; नाहीतर जर पे ि सलीचे टोक सारखे मोडत
राहील आिण तु मचे दडपण वाढे ल )
  दडपणाचा ितसरा स्रोत हणजे तु म या वै यि तक सम या : शे वटी
कामा या िठकाणी ८ तास आिण कामा या िठकाणाबाहे र १६ तास अशा दोन
वे गवे ग या भागात माणूस जगत नसतो. य ती िदवसाचे २४ तास सतत
जगत असते आिण एका िठकाणी जे घडते याचा दुस-या िठकाणी जे घडते
यावर पिरणाम होतो आिण दडपण साचून वाढू शकते . जर दडपण िनमाण
करणा या काही सम या घरी असतील; तर ते दडपण कायालयातही आणले
जाते . िविवध वै यि तक सम यांची प्रागितकरी या सोडवणूक क न या
प्रकाराचे दडपण कमी करायला हवे .

दडपणा या िवशे ष सम या

मात्र, अशा दोन िवशे ष सम या आहे त याकडे आपण पािहले च पािहजे ,

पिह या सम ये ला कायकारी अिधका-याची 'मािसक पाळी' बं द हायचा
काळ' असे हणता ये ईल. कायकारी अिधकारी वयाचे पं चेचािळसावे वष
गाठतो ते हा याला अचानक मोठ ा दडपणाचा अनु भव ये ऊ लागतो. जर
य ती बु द्िधमान असे ल, तर नोकरी सु के यापासून पं चेचािळसा या
वषापयं त याला चार-पाच वे ळा बढ या िमळाले या असतात आिण तो खूष
असतो. पण जे हा तो पु ढे पाहतो ते हा याला आढळतं की तो िनवृ

194
 होईपयं त याला बढती नाही िकंवा जे मते म एखादीच बढती िमळे ल. या
कारिकदीिवषयी या दडपणाबरोबरच याला घरीही दडपण ये ऊ लागते . या
काळात मु ले पालकां वर तणाव, वै फ य, नै रा य आणू लागतात. ही सव
दडपणे एकत्र ये तात आिण यामु ळे हा काळ कायकारी अिधका-या या
जीवनातील कठीण काळ होतो.

  कायकारी अिधका-याची ‘मािसक पाळी' बं द हो या या काळा या या

दडपणाला कमी कर यासाठी या कायकारी अिधका-याने ‘जीवनात पयायी
कद्र' िवकिसत करायचा िवचार करायला हवा. जर एखा ा य तीचा आनं द
जर फ त याची नोकरी आिण याचे कुटु ं ब यातून िमळत असे ल तर, या
दो हींतन
ू जर वै फ य आले तर ते अ यं त ले षकारक, िवप ीजनक ठरते .
मात्र, जर ती य ती सोशल लब, यावसाियक सं घटना, इ यादींम ये
सहभागी होत असे ल तर एका भागातील वै फ याची दुस-या भागातील
यशाने भरपाई होऊ शकते . जर कुणी एखादा या या कंपनीचा अ य होऊ
शकत नसे ल तर तो िनदान रोटरी लबचा तर अ य होऊ शकतो - ते खूप
सोपे असते . वत: या सं घटने त उ चपदावर न जा यातील वै फ याची या
यशाने काही अं शांनी तरी भरपाई होते .

  िवशे ष दडपणाचा दुसरा वै यि तक स्रोत हणजे अपे ि त असले ली

िनवृ ी. िनवृ हायचे वय जसजसे जवळ ये ते, आिण या मं डळींनी
िनवृ ीनं तर काय करायचे याचा िवचार केले ला नसतो ते खूप मोठ ा
दडपणा या सम यांम ये सापडतात. जर िनवृ ीनं तर काय करायचे याची
योजना नसे ल तर हे दडपण िनवृ ीनं तरही ये त राहते . या याशी सामना
करायचा खरा माग हणजे िनवृ ीिवषयीची योजना आखणे . यात तु ही
केवळ आिथक बाबींचे च न हे तर मानिसक बाबींचे आिण वे ळे या रचने च
िनयोजन करता. सवात मह वा या गो टींचा िवचार करायला हवा ते हणजे
छं द िवकिसत करणे - यातून तु हां ला िनिमती, सजनशीलते या भावने ने
गु ं तवून ठे वल जाते . अपे ि त िनवृ ीने ये णा-या दडपणाशी सामना क
शक याचा हा एकमे व माग असे ल.

िन कष

195
   • दडपण हा यव थापका या जीवनाचा एक भाग आहे हे वीकारणे .

  • दडपणाने उ पादकता सु धा शकते हे जाणणे .

  • दडपणाशी समजूतदारपणे सामना करणे .

  ० पर परसं बंधातील दडपण कमी कर यासाठी वाट पाहणे , वाटाघाटी

करणे , लढा दे णे, पळ काढणे आिण शरणागती प करणे ; असा हा पाचपायरी
माग वापरणे .
  ० छं द िवकिसत करणे आिण िनवृ ीसाठी योजना आखणे .

*   *   *

प्रकरण २०

यव थापन ने तृ वाची गु णवै िश टये

196
 यव थापनातील ने तृ व फार मह वाचे असते . जे हा यव थापक ने ता
होतो ते हा तो ख-या अथाने यश वी होतो.

ने तृ वाची प्रितमा

  मात्र, 'ने ता' हा फार ग धळ उडिवणारा श द आहे . मन:च ु पुढे या

श दाने दोन प्रितमा उ या राहातात. पिहली प्रितमा हणजे , घोड ावर
बसले ला हातातील तलवार एका िदशे कडे उं चावून वळिवले या अव थे तील
197
 ू
ने याचा कुठला तरी पु तळा-कलक या या याम बाजारातील ने ताजी बोस
यांचा पु तळा, िकंवा मुं बईतील िशवाजी पाक ये थील छत्रपती िशवाजी
महाराजांचा पु तळा िकंवा नागपूरमधील झाशी या राणीचा पु तळा.
यव थापकीय पिरि थतीसाठी यासारखे ने तृ व सयु ि तक नसते ; कारण
यव थापनात घोडे ही नसतात आिण तलवारीही नसतात.

  ने तृ वाची दुसरी एक प्रितमा मनात ये ते ती हणजे राजकीय ने याची.

यािवषयी लोकांचे िवशे ष चां गले मत नसते . मागे मला एकाने सां िगतले ली
गो ट आठवते  : "एकदा एका गाडीतून ितघे जण प्रवास करीत होते . यांनी
एकमे कांची ओळख क न यायचे ठरिवले . एकजण हणाला, “मी वत:ची
ओळख क न दे तो. मी एक राजकीय ने ता आहे , माझं ल न झालं य आिण
मला तीन मु लगे आहे त–ितघे ही आम या शहरात मोठे डॉ टर आहे त "
दुसरा हणाला, “काय योगायोग आहे पाहा मीसु ा एक राजकीय ने ता
आहे , माझे ही ल न झालं य, मलाही तीन मु लगे आहे त आिण ते आम या
शहरातील मोठे वकील आहे त " ितसरा माणूस मात्र ग प होता. एकाने
िवचारले , “तु ही तु मची ओळख का क न दे त नाही " तो हणाला, “मी
काय सां गू तु हां ला मी ने ता नाही. माझं ल न झाले लं नाही, पण मला तीन
मु लगे आहे त आिण ते ितघे ही आम या शहरातील मोठे राजकीय ने ते
आहे त "

  लोकां या मनात ने तृ वािवषयी ही एक दुसरी सं क पना असते .

यव थापकीय ने याची गु णवै िश ट े

यव थापनातील ने याची काही िविश ट अशी गु णवै िश ट े असतात.

  पिहले गु णवै िश ट हणजे , याचा अिधकार. हा या या पदामु ळे ये त
नसतो तर याचा लोकां वरील प्रभाव यांतन
ू ये त असतो.

  दुसरे गु णवै िश ट हणजे , याला दरू दृ टी असते —तो भिव यात काय
सा य क शकेल याची जाण असते . या दरू दृ टीचा तो भोवताल या इतर
लोकांना प्र यय दे ऊ शकतो. याचे एक वै िश ट असते ते हणजे
करावया या अने क गो टींची यात गदी नसते . निजक या भिव यासाठी
याची साधारणपणे दोन िकंवा तीन उद्िद टे असतात - वीस उद्िद टे न हे -
कारण दोन-तीन उद्िद टां वरच ल किद्रत करणे श य असते . ही तीन
उद्िद टांची योजना यव थापकीय ने याचे एक नमु नेदार वै िश ट असते .

198
   या ने याम ये या यात आिण या या अनु यायांम ये पर पर िन ठा
िनमाण करायचे ही साम य असते . या ने याची एक दुसरी मह वाची बाजू
हणजे याचे वत:चे मू यमापन करायचे साम य. तो काय क शकतो -
काय क शकत नाही ते पाहतो आिण तो जे क शकत नाही ते िन णात
अशा लोकांकडून करवून घे तो. अ◌ॅ डू कॉनजीने या या वत: या
थड यावर कोरले या श दांपर् माणे  :

"ये थे िवसावला आहे एक माणूस

याला वत:पे ा चां गली माणसे
कशी कामावर यावी हे माहीत होते ."

  यव थापकीय ने तृ वाची ही एक मह वाची बाजू आहे .

किर मा

मात्र, यव थापकीय ने तृ वाची सवात मह वाची बाजू हणजे यांचा ने ता

या या अनु यायांकडून जो िव वास आिण जी समपणभावना िमळिवतो ती
आहे . या गो टीना याचा ‘किर मा' असे हणता ये ईल. यव थापक किर मा
कसा िमळवू शकेल याचा अ यास करायला हवा. अ यासाअं ती असे
िनदशनास आले आहे की किर मा तीन प्रकारचे असतात. मात्र या किर मा
असणा या ने यांम ये एक गो ट समान असते यां याम ये सळसळते असे
चै त य असते . इतर िजथे थकू नभागून जातात ितथे ने ता मात्र पु ढे जात
असतो.

  आप याला माहीत आहे की गां धीजी जे हा दं गलग्र त नोआखाली

भागातून िफरत

होते ते हा यांनी वयाची स री ओलांडली होती. नोआखालीचे वातावरण

पदभ्रमणासाठी सोयीचे न हते ; पण ते दररोज िक ये क तास चालत -
प्रकृती न िबघडता

199
   १९८० मधील एक मजे शीर घटना मला आठवते  : मी गो या या पणजी
ये थील मांडवी हॉटे लात एक चचासत्र घे त होतो. मी िल टजवळ उभा
होतो. अचानक िल ट वर आली आिण यातून श्रीमती इं िदरा गां धी बाहे र
पड या. यावे ळी यांचे वय बहुधा ६० या वर असावे पण या जे मते म ४०
वषां हन थोड ा जा त वया या िदसत हो या. या झटपट चालत
कॉ फर स मकडे गे या-ते थे एक पत्रकार पिरषद सु होती. िल ट खाली
जाऊन पु हा वर आली. यातून वतमानपत्रांचे चार वाताहर बाहे र पडले .
मी यांतील एकाला ओळखत होतो. तो वया या जे मते म ितशीम ये होता -
पण पार थकू न गे यागत िदसत होता. मी याला िवचारलं , “काय झालं य
तु ला " तो हणाला, “काय भयं कर बाई आहे हो ही " मी िवचारलं , “कोणती
बाई " तो हणाला, “इं िदरा गां धी या वीस तास िनवडणु कीची भाषणे दे त
िफरत असतात. काही वे ळा तर त बल िदवसाला २० भाषणे दे तात सगळी
भाषणे एकसारखीच असतात–पण आ हां ला मात्र ऐकावी लागतात- या
काही वे गळं हणतील तर या जे मते म दोनतीन तास झोपत असा यात
असं वाटतं य. यामु ळे आ हां ला धड झोप िमळत नाही हो. मी यापूवीच
मा या सं पादकांना िलिहलं य की मी मुं बईला परत ये तो आहे . कारण मी
खलास झालो आहे ." मी याला िवचारलं , “के हापासून हे चाललं य " तो
हणाला, “मा यासाठी हे एक मिहना चालत आलय. पण याच हणाल तर
हे दोन मिह यांपासून सु आहे . मा या अगोदर या वाताहराला
इि पतळात दाखल कर यात आले आहे ." किर मा असणा या ने याची ही
उ च चै त य पातळी ने हमीच भयादराची भावना िनमाण करते .

  यव थापकीय ने यांम ये ही आपण हे पाह शकतो. िजथे इतर मं डळी

थकू न भागून थांबले ली असतात ितथे हे काम पढे स ठे वीत असतात. "या
िनशा अ य भु तानाम् त याम् जागती सं यमी" - हणजे , इतर झोपी गे ले
आहे त ते हा हे काम करीत असतात. किर याची ही फार मह वाची बाजू
आहे .

महामानव
किर मापूण ने तृ वाचे तीन प्रकार असतात. पिहला : ‘महामानव'. या
श दाव न कळते की महामानव हणजे श्रे ठ य ती. याचे वत:चे

ै ै
200
 नीितशा त्र असणे सवात मोठे वै िश ट असते . आपणापै की बहुते कांचे
नीितशा त्र हे समाजाकडून

घे तले ले असते . पण श्रे ठ य ती वत: या नीितशा त्राचे िनयम

घडिवतात - जे समाजा या नीितिनयमां हन ू वे गळे वा िभ न अस याची
श यता असते . गां धीजींचे उदाहरण या. इतर प्र ये क बाबतीत गां धीजी हे
िहं द ू सनातनवादी िवचारांचे होते ; पण हिरजनां या बाबतीत मात्र ते ने मके
िव होते . या प्रकारे एखादी य ती वत: या मनाला पटले या बाबींचे
वत:चे नीितिनयम तयार करते आिण हाताखालील मं डळींना याचे हे
नीितिनयम यां या नीितिनयमांपे ा कसे श्रे ठ आहे त हे पटवून दे ते.

  गां धीजींची िश या असले या एका वयोवृ त्रीची मला आठवण

होते . एकदा ितने गां धीजींना यां या वाढिदवशी िवचारलं , “बापूजी, मला
तु हां ला एक भे ट ायचीय. मी काय भे ट ावी तु हां ला " ती बाई
सनातनी िवचारांची आहे हे गां धीजी जाणून होते . ती, ितची सून; िकंवा
ब्रा ण यां यितिर त अ य कुणालाही ित या वयं पाकघरात जायची
अनु मती न हती. गां धीजी हणाले , “खरं च का तु ला मला भे ट ायचीय तर
मग एक हिरजन वयं पाकी कामाला ठे व "

  ती हणाली, “बापूजी, आम या घरात आ ही हिरजन वयं पाकी कसा

काय ठे वणार आमचं सोवळे ओवळं इतकं कडक असतं की अगदी आमची
पु षमं डळीही वयं पाकघरात पाऊल ठे वू शकत नाहीत."

  गां धीजींनी उ र िदले , “मला तू फ त एवढं च करायला हवं य. जर तु ला

हे करायचे नसे ल, तर कृपया एक काम कर. तु ला मा यासाठी काय करायचं य
हे पु हा मला िवचा नकोस."

  ती बाई तीन िदवस झोपू शकली नाही. चौ या िदवशी ती हिरजन

वयं पाकी शोध यासाठी गे ली. प्र ये काने ितला िवचारलं , “तू हिरजन
वयं पाकी कसा काय कामावर ठे वू शकते स तू तर सनातनवादी आहे स."

ती हणाली, “हे पाहा, मला अजूनही हे करायला आवडणार नाही. पण जर

बापु जी हे सां गत असतील तर यात काहीतरी मला न समजणारे त य
असणारच."

201
   महामानवाचा किर मा असतो तो हा असा.

धीरपु ष
ु
किर याचा दसरा प्रकार हणजे धीरपु षाचा किर मा. धीरपु षाचे
नीितिनयम समाजा या नीितिनयमांसारखे च असतात, पण या या
नीितिनयमांसाठी तो याग करायला तयार असतो. प्र ये काचे नीितिनयम
असतात. पण जे हा विहत नीितिनयम यां यात सं घष उभा राहतो ते हा
साधारणपणे नीितिनयम पायदळी तु डिवले जातात. पण धीरपु षा या
बाबतीत याचे नीितिनयम इतर सग या गो टीपे ा श्रे ठ

असतात आिण तो याची कारकीद, भिव यातील सं धी, सग या गो टींचा

या या त वांसाठी याग करायला तयार असतो. यामु ळे या या
अनु यायां या मनात भि तभाव िनमाण होतो आिण या धीरपु षाला
किर मा प्रा त होतो.

िप्र स

ितस-या प्रकार या किर मा हणजे ‘िप्र स' किर मा. हे नाव मॅ कॅ हली या
'द िप्र स' या पु तकाव न आले आहे . मॅ कॅ हली हा एक म ययु गीन त व
होता. याने राजे महाराजांना स ा कशी िमळवावी आिण ‘स ािधकार' कसा
िटकवून ठे वावा याचा स ला दे यासाठी एक पु तक िलिहले . याने
सु चिवले ले उपाय हे अनै ितक नसले तरी सदाचाराला ध न िनि चतच
नाहीत. स ािधकारासाठी स ािधकार िमळिवणे इ ट आहे . याने िदले ला
खूपसा स ला हा िविवध राजकीय आिण यव थापकीय पिरि थतीम ये
उपयु त आहे . उदाहरणाथ, तु ही कधीही तु म या नं तरची हणजे 'नं बर
दोन'ची य ती ठे वता कामा नये ; कारण ने हमी ही नं बर दोनची य तीच
नं बर एक या य तीला गडगडिवते हाताखाल या इतर य तींसाठी
सं गीत-खु चीचा खे ळ ठे वावा हणजे ते एकत्र ये ऊन उ च थानावरील
य तीला खाली गडगडवून पाडणार नाहीत. या प्रकारचा स ला भयावर
आधािरत किर मा िनमाण कर यासाठी सहायक ठरतो. लोक िप्र सला

202
िभऊन असतात; कारण िप्र सला साधारणपणे काही नीितिनयम नसतात.
नीितशू य अस याने तो काहीही क शकतो आिण यामु ळे लोक िभतात.
प्र ये काचे वत:चे असे एक िचमु कले िव व असते . याचे भिवत य, याचे
कुटु ं ब, याची मु लेबाळे . याचे हे िचमु कले िव व याला कोण याही
ह यापासून सु रि त ठे वायचे असते आिण हणून िप्र सचा किर मा
वीकारायला तो तयार असतो.

  जे लोक वतः िप्र स असतात ते एकमे कां शी हातिमळवणी करायला

तयार असतात. जशास तसे आिण दे वाणघे वाण या आधारावर या याशी
यवहार करणे अ यं त सोपे असते - यात तु ला काय आहे आिण मला काय
आहे

यव थापकीय ने ते
यव थापकीय पिरि थतीम ये आपण तीनही प्रकार या किर याची
उदाहरणे पाहू शकतो. पिह या िपढीतील यश वी उ ोजक हा िनसगत:
महामानव असतो. जे १०० लघु उ ोग सु होतात यातील ९० उ ोग
पिह या तीन वषांत कोसळतात. उरले या पापकी ९ उ ोग कसे बसे फार
मोठे यश न िमळिवता पाय ओढत वाटचाल करीत

राहातात. शं भरात फ त एकच उ ोग यश वी होतो आिण म यम

आकाराचा आिण नं तर मोठ ा आकाराचा होतो. अशा उ ोगामागील
उ ोजकाम ये तु ही महामानव पाहू शकता. तो केवळ वत: या
यि तम वा या आधारावर वत:िवषयी िन ठा िनमाण क शकतो.

  जे हा एखादा िवभाग िकंवा एखादी कंपनी िवप नाव थे त असते ते हा

आपण यव थापनात धीरपु ष पाहू शकतो. कुणीतरी सगळी सूतर् े हाती
घे तो आिण काही मिह यांतच ती कंपनी िकंवा तो िवभाग चम कार
झा याप्रमाणे पु हा उ वल कामिगरी क लागतो. या उलथापालथीम ये
आपण एक धीरपु ष पाहू शकतो- या याकडे उ च पातळीचे नीितिनयम
असतात आिण जो ती कंपनी िकंवा तो िवभाग सजीव, चै त यमय क न
िवकासा या मागावर आणणे हे सवात मह वाचे काम समजायला तयार

203
असतो आिण या हे तस
ू ाठी सव काही याग करायला तयार असतो. यामु ळे
धीरपु षाची एक प्रितमा िनमाण होते .

  िप्र स मं डळी भरपूर असते . िकंबहुना, मागणीपे ा पु रवठाच जा त

असतो. अिधकारस ा िटकवून ठे व यासाठी हे पिरि थती लबाडीने
हाताळायला तयार असतात. तीनही प्रकारचे हे ने ते अनु यायी िमळवायला
समथ असतात. महामानव ने यािवषयीची अडचण असते ती हणजे याची
जागा घे णे अवघड असते . सं घटने या गरजांसाठी धीरपु ष ने तेमंडळी सवात
उ म समजली जाते कारण ब-याचदा ते वत: या प्रितमे नुसार यांचे वारस
िनमाण करायला समथ असतात. िप्र स ने तेमंडळी सवात कठीण प्रकारची
असते . यांचा वत:चा लाभ होत असला तरीही कालांतराने यां या
स े खालील सं घटना कोसळू न पडते .

  यव थापनात हे तीन प्रकारचे ने ते िदसून ये तात. साहिजकच

महामानव प्रकारचे ने ते फारच कमी असतात, िवशे षतः यव थापकीय
पदांम ये . महामानव हा सं घटने ची िश त पाळायला तयार नसतो. तो
वत:ची सं घटना सु कर याची अिधक श यता असते . ते हा आपण
धीरपु ष या प्रकार या ने याचा शोध यायला हवा आिण अशा ने तृ वावर
ल किद्रत करायला हवे .

  सं घटने कडे असणा यातील िप्र स प्रकारचा ने ता हा सवात

धोकादायक असतो. अने क सं घटना आजारी पड़तात आिण आपण जर
यां या आजारपणाची मूळ कारणे पािहली तर आप याला या जागी
िनि चत एखादा िप्र स प्रकारचा ने ता आढळू न ये ता. तो कंपनीचा अशा
प्रकारे गै रवापर करायचा प्रय न करतो की याची अिधकारस ा वाढते -
पण या प्रिक् रये त तो सां िघककाय आिण सरते शेवटी ती सं घटनाच
न टप्राय क न टाकतो.
िन कष

सारां शाने हणायचे तर, ने तृ व ही यव थापनातील अ यं त मह वाची

सं क पना असून सं घटने त या प्रकारचे ने ते असू शकतात यांचा िवचार
करायलाच हवा.

204
   ने याकडे असायलाच हवी अशी एक गो ट हणजे किर मा
(ते जोवलय). हा या या अनु यायां वर चालणारा अिधकार असतो - हणजे ,
याचे अनु यायी यांचे िनणय यां या ने या या िनणयासाठी थिगत
करायला तयार असतात. यांचा अिधकार हा सं घटने तील या या
पद थानापे ा या या प्रभावातून ये तो.

  याची दरू दृ टी प ट असते . िविश ट वे ळी अं मलात आण यासाठी

अशा ने याकडे , फार तर तीन िकंवा चारच उद्िद टांची योजना असते -
जे णेक न सं घटने ची सव चै त यश ती काही थोड ा मह वा या बाबींवर
किद्रत होते .

  तो वतःम ये आिण या या अनु यायांम ये पर पर िन ठा िनमाण

करतो. वतःचे मू यमापन करायचे याचे साम य - वत:ची कमजोरी
शोधणे आिण ितची भरपाई कर यासाठी माणसे शोधून आव यक ती कामे
करवून घे णे- या कामांसाठी तो ने ता पु रे सा सं प न नसतो-हे सव
सं घटनांमधील एक मह वाचे साम य असते .

  या सव हे तस
ू ाठी आपणाला तीन प्रकारचे किर मा असणारे ने ते िमळू
शकतात. महामानव प्रकारचा ने ता हा सवािधक प्रभावशाली असतो आिण
बहुधा वयं िनिमत असतो. पण अशा ने यांचा पु रवठा फारच थोडा असतो-
िवशे षक न यव थापकीय पदांसाठी कारण अशी य ती यव थापक
अस याऐवजी उ ोजक अस याचीच अिधक श यता असते . याचे वत:चे
असे नीितिनयम असतात, वाग याची प्रमाणके असतात आिण
यि तम वा या साम याने तो लोकांना आकिषत क शकतो.

  दुस या प्रकारची य ती हणजे धीरपु ष. या प्रकारचा ने ता

यव थापकीय कठीण ि थतीत सवात यश वी ठ शकतो. याचे वतःचे
असे िविश ट नीितिनयम असतात आिण सं घटने ची वाढ होऊन ती सम
हो यासाठी तो याग करायला तयार असतो. सं घटने िवषयीची याची
समपणाची भावना ब याच वे ळा या या हाताखाली काम करणा या
लोकां या मनातही सं घटने िवषयी तीच समपणाची भावना िनमाण करते . सव
सं घटनांम ये यव थापकीय गटाम ये या प्रकारचे ने तृ व सवािधक
उपयु त असते .

205
   यव थापनाला जे ने ते िमळायची सवािधक श यता असते -जरी ते
ने ते अकायकारक असले तरीही - ते हणजे िप्र स प्रकारचे ने ते - जे
भया या मा यमातून स ा गाजािवतात. अशा प्रकारचा ने ता कालांतराने
सं घटने चं नीितधै य ख ची क न सां िघक कामाची वाताहत करतो ; कारण
वाथासाठी असले या या या कुिटल

धोरणांतनू फोडा आिण झोडा (फोडा आिण रा य करा) अशी ि थती

उद्भवते . तो सं घटने त सं रचना मक सम या िनमाण करतो आिण ती सं घटना
कोसळू न पडते .
  प्र ये क यव थापकाने वत:चे मू यमापन करणे आिण आपण
कोण या िदशे ने वाटचाल करीत आहोत हे जाणणे मह वाचे असते . याने
धीरपु ष प्रकारचे ने तृ व कर यासाठी वयं पर् े िरत होणे हाच
यव थापनातील ने तृ वा या सम ये वरील खराखु रा उपाय आहे .

*   *   *

प्रकरण २१

महा यव थापकाची यशोगाथा

206
 जु या जमा यात बहुते क नोक-यां या अजाची सु वात साधारणपणे अशी
असायची :
  "आ हां ला समजते की आप या दयावं त िनयं तर् णाखाली एक
नोकरदाराची जागा भरावयाची आहे . सदरहू जागे साठी मी अज क
इि छतो... या जागे साठी माझी िनवड झाली तर मी खात्रीपूवक सां गतो की
मी मा या सव विर ठांचे पूण समाधान करीन आिण यासाठी मा याकडून
प्रय नांची पराका ठा करीन..."
  जर एखा ाची जागे साठी िनवड झाली तर कामगार खरोखरच यो य ते
काम करतो, याला कायम कर यात ये ई तोवर. यानं तर या याकडून
अपे ि त काम िमळिवणे ही सम या होते . काहीजण प्रय नांची िशक त

207
 क न सवो म कामिगरी बजावीत राहतील, पण पु कळजण तसे करणार
नाहीत.याला कारण काय

  या सम ये चं उ र िपटर डूकरसार या यव थापन गु ने न हे तर

आचाय िवनोबा भावे यां यासार या त व ाने िदले आहे . ते हणतात की
या जगात चार प्रकारची माणसे आहे त : सु त, य त, त्र त आिण म त

सु तावले ली मं डळी

जी सु त मं डळी जी असते यांचे घोषवा य असतं  : ‘कामात िदरं गाई करा.'

कमीतकमी काम क न ते वत:ची सु टका क न घे तात. यां याकडून काम
करवून घे यासाठी 'पाठपु रावा' करावा लागतो. भारतात, सवािधक वे ळखाऊ
काम जर असे ल तर ते हणजे पाठपु रावा करणे . असा पाठपु रावा करावा
लागतो अशा मं डळीत हाताखाली काम करणारे च न हे तर बरोबरीने काम
करणारे सहकारी (काही वे ळा विर ठ अिधकारी मं डळीसु ा) यांचा समावे श
करावा लागे ल.

  साधारणत: जे हा तु ही एखा ाला एखादे काम 'तातडीने ' करायला

सां गता ते हा प्रितसाद असतो : “उ ा, पु ढ या सोमवारी,. पु ढ या
आठवड ात िकंवा पु ढ या मिह यात आजचा िदवस तर जवळपास सं पलाच
आहे सवात लौकरचा िदवस

हणाल तर तो उ ाचाच; पु ढला सोमवार अिधक यवहाय ठरे ल; पु ढला

मिहना हणाल तर आरामदायक ठरे ल आिण पु ढ या मिह यासारखं दुसरं
काहीच नाही " आिण जरी याने पु ढ या बु धवारी हटलं , तरीही पु ढ या
बु धवारी काम होऊन तयार असतं हणाल जर तु ही बु धवारी जाऊन
या याकडे कामाची मागणी केलीत तर तो हणे ल, “तु ही मला सोमवारी
भे टलात ते हा काहीच हणाला नाहीत; तु ही काल मला भे टलात ते हाही
आठवण केली नाहीत. तु ही पाठपु रावा केला नाही."

  हे सव असे आहे ; याला कारण हणजे आप याभोवतीची बरीच माणसे

ही सु त असतात

208
 बोगस बँडवाले

सु त मं डळीं या अगदी उलट असणारी मं डळी हणजे ' य त' मं डळी.

कामात अित यग्र हातात खूपशी कागदपत्रे घे ऊन ते कायालया या
कॉिरडॉरमधून घाईघाईन िफरत असतात. विचतच ते तु हां ला यां या
खु चीत आढळले तर ते फोनवर बोल यात गु ं तले ले असतात आिण चचा
कर यासाठी िकंवा काम कर यासाठी यां याकडे वे ळच नसतो. यां याकडे
पाठिवले या कोण याही कागदपत्रािवषयी काहीही प्रितसाद िमळत नाही.
ते फारच कामात गु ं तले ले असतात. पण िदवसअखे र यांनी काय सा य केलं
हे जर तु ही तपासलं त तर यांची कायिस ी जवळपास शू य अस याचं
तु हां ला आढळे ल. ही मं डळी हणजे ‘बोगस बँ डवाले ' असतात

  एका कंपनीत महा यव थापक पदावर असले या मा या एका िमत्राने

या या मु ली या ल नासाठी बँ डची यव था कर यासाठी थािनक
बँ डमा तरना बोलािवले . याने या बँ डमा तरला िवचारलं , “तु ही िकती
बँ डवाले आणाल "

  "वीस." बँ डमा तरने उ र िदलं .

  यावर माझा िमत्र हणाला, “आम या उपमहा यव थापका या

मु लीच गे या मिह यात ल न झालं यावे ळी यां या बँ डम ये वीस
बँ डवाले होते . मी तर महा यव थापक आहे . मला तर िनदान तीस जण तरी
बँ डवाले हवे तच."

  “ठीक आहे साहे ब," तो बँ डमा तर हणाला, “मी तीस बँ डवाले घे ऊन

ये ईन."

  ल ना या िदवशी झकपक गणवे श घातले ले आिण हातात िविवध वा े

घे तले या तीस बँ डवा यां या प्र ये की एका रां गेत दहा अशी िमरवणूक
िनघाली. जे हा मी यांना बारकाईने पािहलं ते हा मला आढळलं की दोन
बाजू या बँ डवा यां या रां गाच ते वढ ा वा े वाजवीत हो या–बँ डवा यांची
मधली रां ग केवळ झटपट चालत, जोमदार हावभाव करीत होती–ते वा े
वाजवीतच न हते . ते बोगस बँ डवाले होते
बालिवधवा

209
 ितसरा गट असतो तो हणजे 'त्र त' मं डळींचा - हणजे गांजले ली मं डळी.
तु ही यां याकडे एखादे काम करवून घे यासाठी गे लात तर यांचा ता काळ
प्रितसाद असतो : “या इथे काम करणारा मी एकटाच आहे काय जे हा
कधी काही काम िनघते ते हा ते मीच करायचं मीच िवशे ष लाभ, बढ या,
परदे शी टू र सगळं चमचे लोकांना िमळणार आिण काम करायला फ त मी.
मी आिण मीच "
  अशा मं डळीं या टे बलावर कामा या कागदपत्रांचा ढीग असतो. पण
कामे कर याऐवजी ते कामािवषयी सतत तक् रार करीत असतात. यामु ळे
यां याकडून कामे करवून घे णे फार अवघड असते .

  या लोकांची एकत्र ये ऊन 'बालिवधवे ची' भूिमका बजाव याची एक

प्रवृ ी असते .

  मा या लहानपणी मला आठवतं , प्र ये क उ च जातीतील िहं द ू

कुटु ं बात एकतरी बालिवधवा असायची. सं याकाळी यातील अने क
बालिवधवा जवळपास या दे वळात जमून यां या नाते वाइकांना, जगाला
आिण वत: या दै वाला - या क् रमाने िश याशाप ाय या. याची कारणे
सहज प ट होती : क टाची कामे , उरलं सुरलं अ न, वाईट वागणूक आिण
भिवत यात अं धार गे या एका िपढीतच या सग या बालिवधवा नाहीशा
झा या. पण यांची जागा आता यव थापकांनी घे तलीय. ते कामा या वे ळी
िकंवा बाहे र एकत्र जमून यां या विर ठ अिधका-यांना, हाताखालील काम
करणा-यांना, बरोबरी या माणसांना (ते थे हजर नसले या), कामगार ने यांना,
कामगार सं घटनांना आिण यां या वत: या दै वाला - याच क् रमाने नाही ;
पण िश याशाप दे तात.

  वत:चं नीितधै य खचिव याबरोबरच ही 'बालिवधवा' कामगार मं डळी

यां या सं पकात ये णा-याचे ही नीितधै य रखनी करतात - िवशे षतः लवकर
उसळी मार याची जोमाची भावना असले या न याने भरती झाले या
मं डळींचे नीितधै य ख ची करतात. हे बालिवधवा छाप लोक हे तुतः या
न याने भरती झाले यांचं नीितधै य यां या ने हमी या नमु नेदार सं वादाने
ख ची करतात.

बालिवधवा : तु झं िश ण कुठपयं त झालं य

न याने भरती झाले ला : मी बी.टे क. आहे .
210
बालिवधवा : बी.टे क कुठू न झालास
न याने भरती झाले ला : आय.आय.टी.तून.
बालिवधवा :
तू आय.आय.टी.तून बी.टे क. झालायस हे मला सां गू नकोस. मग इथं
कशाला झक मारतोयस तु ला
यापे ा चां गली नोकरी नाही िमळू शकली इथे

यायचं दुदव वाट ाला आलं आम या ; आिण दो त,

बघ इथे सडतोय आ ही "

  अशामु ळे न या भरती झाले याचं नीितधै य झटकन खचतं .

म त

बहुते क सं घटना काही ना काही कामिगरी करीत राहतात कारण यां याकडे
‘म त'- हणजे धुं दावले ले - या चौ या गटातील काही लोक असतात. ही
मं डळी यां यावर सोपिवले या कामाने आिण जबाबदारीने नशा चढ यागत
धुं द होते . एक कवी हणतो याप्रमाणे  :

िकसीको नशा है जहाँम खु शी का,

िकसीको नशा है गमे िजं दगी का
िकसीको िमले है छलाकते िपयाले
िकसीको नजर से िपलायी गयी है ।

  (काही लोक आनं दाने धुं दावतात - काही दु :खाने ; काहींना दा या

पे यातून नशा धुं दी चढते तर काही नजरे ला नजर िभडताच धुं द होतात.)

  हे धुं दावले ले यव थापक फारच सं सगज य असतात आिण इतरांनाही

यांची धुं दी धुं द करते . सं त कबीरा या श दात :-

211
 लाली मे रे लाल की जीत दे खू तीत लाल,
लाली दे खन म गयी, म भी हो गयी लाल

  (मा या प्राणिप्रया या ओसं डणा या उ साही आनं दाने तु ही पाहाल

ते थे ओसं डून वहाणारा उ साही आनं द िनमाण केला आहे - मी तो ओसं डून
वाहणारा आनं दो साह पाहायला गे ले आिण बघ, मीसु ा उ सािहत झाले .)

  असे कमचारी सव तरावर असतात. अशी धुं दी-नशा चढले ले

यव थापक धुं दावले ली हाताखालील माणसे िनमाण करतात. मी या
सवो च, मह म यव थापकांना ‘दीपिशखा' यव थापक असे हणतो.
दीपिशखा यव थापक

‘दीपिशखा' श द कािलदासा या एका उपमे तन ू आला आहे . कािलदास

या या उपमांसाठी प्रिस होता. याने ‘उपमा-कािलदास य' या
श दप्रयोगाला ज म िदला. एका िविश ट उपमे ने याला ‘दीपिशखा
कािलदास' असे टोपणनाव िदले गे ले आहे . ही उपमा याने ‘रघु वं श'म ये
इं दमती या वयं वराचे वणन कर यासाठी वापरली आहे . राजकुमारी इं दुमती
वयं वरात ितचा पती िनवडीत होती. अने क राजे बसले होते आिण हातात
वरमाला घे ऊन ती िफरत होती. कािलदास हणतो, “अं धा या रात्री एखादी
योत िफरावी तशी ती िफरत होती. इं दमती जे हा एखा ा राजाकडे यायची
ते हा तो उजळू न िनघायचा ; आिण ती जे हा या या समो न दरू जायची
ते हा तो अं धा न जायचा "

  तो हणतो, :

सं चािरणी दीपिशखे व रात्रौ

यम् यम् याितयाय पितं वरा सा
नरद्रमागाट् ट इव प्रमे दे
िववणभावम् स स भूिमपालः

  काही यव थापक तसे असतात. ते जे थे कोठे जातात, ते थील

पिरि थती उजळू न टाकतात - ते फार मोठे काम करतात. अशीच यव थापक

212
 मं डळी कोण याही पिरि थतीत ठे वली तरीही उ कृ ट कामिगरी करायला
कसे काय समथ होतात हे शोध याचा मी प्रय न करीत आलो आहे . हे तीन
गो टी िनमाण करीत अस याचे मला आढळले आहे  :

  ० जीिवतकायािवषयीची जाणीव,

  ० कृतीिवषयीची जाणीव,

  ० िन ठे िवषयीची जाणीव.

जीिवतकायािवषयीची जाणीव
आता आपण जीिवतकायािवषयी या जािणवे कडे पाहू या. तु ही िमशनरी हा
श द एकला आहे - आपण आजूबाजूला असणारे िमशनरी पािहले असतील.
ते ये थे कशासाठी ये तात ते बे ि जयम, फ् रा स, पे न, इं लं ड, अमे िरका -
हजारो मै लां व न ये तात यांची एक िविचत्र क पना असते - यांना एका
न या दे वाची िवक् री करायची असते . ते हणतात की ये थील सवसामा य
मं डळी चु की या दे वाची पूजा करतात-

आम याकडे यो य, राखण करणारा दे व आहे . मला हे फारच िविचत्र वाटतं -

कारण नवा दे व पािहजे अशी एकही य ती मला आजवर कधीही
आढळले ली नाही. यांना नवी कू टर, नवी कार, नवा फ् रीज, नवा
हीसीआर, नवा टी ही हवा आहे अशी माणसे मला भे टली आहे त - पण
'माझा दे व जु ना झाला आहे , मला एक नवा दे व पािहजे ' असे सां गणारी
एकही य ती मला कधीही भे टले ली नाही. लोक यां याकडे जो कोणी दे व
आहे यावर समाधानी असतात. हणून कुणी नवा दे व िवकू पाहतो ही
क पनाच मला िविचत्र वाटते . भारतात बहुसं य लोक हे िहं द ू आहे त आिण
न याने दे ऊ केले ला दे व िख्र ती आहे . यामु ळे लोकांना साधारणपणे
िकंिचतसा वै रभाव वाटावा. काही माणसांम ये वै रभाव असतो - पण
बहुते कांना या िमशन यां िवषयी आदर असतो. जे हा मी यांना तु ही
िमशन यांचा आदर का करता असे िवचारतो, ते हा ते हणतात,
“ यां याम ये समपणाची भावना असते "
  िवशे ष बाब हणजे , समपणाची भावना काही या िमशन यांपुरतीच

213
 मयािदत राहत नाही. ितची पाळं मु ळं इतकी खोलवर जातात की ती
सं घटने चे व पच बदलून टाकतात.
  इं गर् जी मा यमात याचा मु लगा िशकत आहे अशा मा या एका
िमत्राने मला सां िगतलं , “मला याला कॉ हट या शाळे त घालायचं य."
मी िवचारलं , "का ” “ते थील िश ण अिधक उ म असतं ." याने उ र िदले .
आता याचा िवचार करा. कॉ हट या शाळे त िकतीसे िमशनरी असतात
तीन-चार िकंवा पाच. उरले ला बहुते क िश कवग आिण कमचारीवग हा
िमशन-यापै की नसतो-बहुते क िहं द ू असतात. मात्र, काही समपण खाल या
तरां वर जाऊन शै िणक प्रिक् रया जा त चां गली होत अस याचे िमशन-
या या प्रभावामु ळे वाटत. याचप्रमाणे तु ही एखादे िमशनचे इि पतळ
या. समजा, तु मची जवळच कुणीतरी िप्रय य ती आजारी आहे आिण
तु हां ला िनवड करायचीय - सरकारी इि पतळ िकंवा िमशनचे इि पतळ. जर
ती आजारी य ती सासू असे ल तर सरकारी इि पतळ ; नाहीतर िमशनचे
इि पतळ का कारण पु हा ये थे एक भावना असते की ते थील उपचार जरा
अिधक चां गला असे ल. िमशन या इि पतळात िकतीसे िमशनरी असतात
तीन, चार, पाच उरले ले सगळे डॉ टर, पिरचािरका वॉडबॉय ही मं डळी िहं द ू
असतात. मात्र, िमशन इि पतळात काम करणा-या वॉडबॉयम ये सरकारी
इि पतळातील वॉडबॉयचे काम करणा या भावापे ा जर अिधक
समपणभावना असते . खाल या तरापयं त समपणभावना िझरपणे हे फार
मह वाचे असते . आपण काहीतरी महान काम करीत आहोत अशी एक
जाणीव या सं घटने त िनमाण होते . प्र ये काला या या नोकरीत महानपणा,
गौरव हवा असतो. केवळ पगार, इतर भ े , सु खसु िवधा िमळिवणे हे कधीही
पु रे से नसते - याबरोबरच ते जोवलय, गौरव-महानपणा हवा असतो - ‘मी
काहीतरी महान काम करणार आहे ' ही भावना हवी असते . िजथवर लोकांना
ते काहीतरी मह वाचे आिण महान असे काहीतरी करीत आहे त असे वाटते ,
तोवर यांना ‘जीिवतकायािवषयी जाणीव' िमळते .

  कोणतीही िव यात औषध कंपनी या. जर तु ही यां या उ पादन

िवभागात गे लात तर तु हां ला ते थे तु म या वयं पाकघरात असते यापे ा
अिधक व छता िदसे ल. ही व छता कोण ठे वतो, यव थापक न हे ; तर
झाडूवाला. तु ही सरकारी कायालयात जा, मु तारी कोठे आहे हे िवचार याची
तु हां ला गरज नसते . भारतातील सव झाडूवाले एकाच समाजातून आले त.

214
 यामु ळे दोन झाडूवाले भाऊ िकंवा शे जारी असू शकतील. मग ते दोन
वे ग या प्रकारे काम का करतात

  जे हा औषध कंपनीत झाडूवाला पिह यांदा कामावर ये तो ते हा याचा

विर ठ अिधकारी याला बोलावून हणतो, “तु झी नोकरी फार मह वाची
आहे जीवन आिण मृ यूमधील फरक धु ळी या, घाणी या एका कणासारखा
असतो. उ पादन िवभागात िकिचत दे खील धूळ, घाण असली तर ती
अटळपणे िसरप, गो या, कॅ सु ल, इं जे शने यांम ये जाईल आिण कुणाचा
तरी मृ यू होईल. अशा घाणीचा-धु ळीचा एकही कण राहणार नाही हे पाहणं
हे तु झं काम आहे ." झाडूवाला िवचार करतो, “माझं काम मह वाचे आहे "
तो कारखा यात ये ताच अ◌ॅपर् न चढिवतो, हातमोजे घालतो, टोपी घालतो
आिण प्र ये क गो ट व छ ठे वू लागतो. सरकारी झाडूवा याचं काय होतं
तो नोकरीवर आ या या पिह याच िदवशी याचा विर ठ अिधकारी याला
हणतो, "तु झी नोकरी ही चतु थ श्रेणीतील 'ड' गटाची आहे . आम याकडील
सवात कमी मह वाचे काम तु झे आहे ." तो झाडूवाला हणतो, “माझे काम
काही मह वाचे नाही. मग मी ते करावं तरी का "

  प्र ये काला अशी जाणीव क न िदली पािहजे की याची नोकरी

मह वाची-काहीतरी महान आशयाची आहे आिफ् रकेत भे टले या एका
जोमदार अशा यु िनिल हर कंपनी या से समनची मला आठवण होते . मी
याला िवचारलं , “तू काय करतोयस ये थे " तो हणाला, “साबण िवकतोय."
मी याला िवचारलं , “तू साबण िवकत असशील तर मग एवढा उडतोस
कशासाठी " तो हणाला, “साबण हणजे काय हे माहीत आहे तु हां ला "
"न कीच साबण हणजे काय हे माहीत आहे मला." मी हणालो, "मी
िक ये क वष साबण वापरले ला आहे ." तो हणाला, “तसं न हे . तु हाला
खरोखरीच साबण हणजे काय हे माहीत नाही. साबणाचा दरडोई खप हा
सं कृतीचा िनदशांक आहे मी केवळ साबणच िवकत नाही तर मी सं कृती

िवकतोय " याचा खरं च यावर िव वास होता. प्र ये काला तो काहीतरी
महान काम करतो आहे असे वाटले पािहजे .
  डॉ. कुिरयन यांना िवचार यात आलं होतं - “इतर सहकारी डे अरी
अपयशी झा या असताना अमूल डे अरी एवढी यश वी का झालीय शे वटी,
प्र ये क डे अरी दुधाचाच तर यवहार करते ." यावर डॉ. कुिरयन हणाले ,
“नाही. अमूल हणजे दध ू नाही, चीज, चॉकोले ट िकंवा लोणी न हे . अमूल
215
 ू ू
आिथक-सामािजक प्रयोग आहे . आ ही काहीतरी महान काम करीत आहोत
- आणं द हा िज हा सं पण
ू पणे न या व पात घडिवला जात आहे . जीिवत
कायावरील गाढ िव वासामु ळे असे लोक यश वी ठरतात." प्र ये काला
वत:भोवती एक प्रकाशवलय-ते जोवलय हवे असते आिण ते प्रा त
कर याचा माग असतो जीिवतकायािवषयीची जाणीव.

कृतीची जाणीव

दुसरी बाब हणजे ‘कृतीची जाणीव' असणे . मला या या अगदी िव ची,

उलट असले ली बाब - ‘कृितशू यते ची जाणीव' हणजे काय हे प ट करावे
लागे ल. जे हा मी पिह यांदा मा या एका िमत्राला भे ट यासाठी एका
सरकारी कायालयात गे लो ते हा या या टे बलावर ‘अजट', 'खूप अजं ट',
'तातडीचे ', ‘खूपच तातडीचे ' असे ले बल िलिहले या फाईली पािह या. मी
हणालो, “माफ कर मी चु की या वे ळी आलोय. मी तु ला कधीतरी दुस-या
वे ळी भे टेन." तो हणाला, “का बु वा बसरे , एक कप चहा घे ." मी हणालो,
“पण तू तर खूप कामात आहे स " “हे कुणी सां िगतलं तु ला " याने िवचारलं .
मी हणालो, “ ‘अजट', 'खूप अजं ट', ‘तातडीचे ', ‘खूप तातडीचे ' असे या
फायलींवर िलिहले आहे ." तो हणाला की ही फ त ले बलं आहे त या
फायली इथे गे या तीन आठवड ापासून आहे त, याची एवढी काय िचं ता
करतोयस तू " एक घोषवा य आहे ते हणजे  :

आज करे सो कल कर, कल करे सो परस ।

ज दी ज दी या पडी है , अब जीना है बरस ।

  (आज करता ये ईल ते उ ा कर; उ ा करता ये ईल ते परवा कर; काय

घाई आहे आपण खूप जगणार आहोत )

216
   या काळी मी बहुरा ट् रीय कंपनीत कामाला होतो. अजं ट' हणून
ठळक अ रात िलिहले ले कागदपत्र आठवड ात मला एकादवे ळा
िमळायचे . मला ‘अ यं त अजट'

असं िलिहले लं कागदपत्र कधीच िमळाले नाहीत. 'अ यं त' हा श द

िलहायची गरजच नसायची. एखादे ‘अजं ट' िलिहले ले कागदपत्र िमळताच
मी ते काम सं पिव याखे रीज उठत नसे आिण जर ते काम जमत नसे ल तर
मला ते कागदपत्र या य तीने पाठिवले असतील या य तीची भे ट
घे ऊन ते काम का होऊ शकत नाही ते सां गायचो. तातडीने काम करायची
जाणीव वा कृतीची जाणीव हे फार मह वाचे आहे .

  सरकारी कायालय िकंवा सावजिनक उ ोगात लोक ने हमी असं गृ हीत

धरतात की कृतीची जाणीव ही श य होणारी बाब नाही. काही वषांपव ू ी, मी
धनबाद ये थ या एका सावजिनक उ ोगातील कंपनीत गे लो होतो. मी
हावडाहन ू क का मे लने गे लो आिण म यरात्री धनबाद टे शनवर पोहोचलो.
कंपनीकडून मा यासाठी गाडी ये ईल अशी माझी अपे ा होती. पण गाडी
वगै रे काहीही न हती टे शनबाहे र पाच-सहा मोटारगाड ा हो या. रात्री
धनबाद टे शनम ये खूप गाड ा ये तात. मी िवचार केला की या
मोटारगाड ांतील एक गाडी कंपनीची असे ल - ड्राय हर झोपला असे ल. मी
एका ड्राय हरला जागे क न तो कंपनीचा ड्राय हर आहे का ते िवचारलं .
िबहारम ये , जे हा तु ही चु की या ड्राय हरला अवे ळी जागे करता ते हा तो
तु म या पूवजांचा उ ार करतो. असे काही अनु भव आ यावर मी नाद
सोडला. कंपनी या गे ट हाऊसकडे जायला एक टॅ सी केली. सावजिनक
उ ोग े तर् ात गे ट हाऊस ही फार गमतीची यव था असते . यांचं एकच
असे गे ट हाऊस नसते - तर ने हमीचे गे ट हाऊस असते , हीआयपी गे ट
हाऊस असते (मह वा या य तींसाठी), ही हीआयपी गे ट हाऊस (अित
मह वा या य तींसाठी) असते . मला माझं गे ट हाऊस सापडे तोवर
पहाटे चे दोन वाजले होते . मी तडक झोपायला गे लो. आठ वाजता प्रिश ण
यव थापक भे टायला आला. तो हणाला, “मला अ यं त वाईट वाटतं य. जो
ड्राय हर टे शनला जाणार होता तो गे लाच नाही." मी िवचारलं , “मग
याबाबतीत काय करणार आहात तु ही " “काय क शकतो मी सावजिनक
े तर् ना ते ही िबहारम ये काहीच क शकत नाही." मी हणालो, “कृपा
क न या ड्राय हरला बोलवा." तो हणाला, “तु ही या ड्राय हरला

217
 काय सां गू शकणार तु ही कंपनीतले अिधकारीही नाही आहात..." मी
हणालो, “कृपया बोलवा याला." तो ड्राय हर आला. मी याला िवचारलं ,
“नाव काय तु मचं " तो हणाला, “ितवारी." मी हणालो, "ितवारीजी, मी
काल म यरात्री धनबादला तु मचा पाहुणा हणून आलो आिण दोन
वाजे पयं त मी धनबादम ये भटकत रािहलो तु म या पाहु यांना तु ही अशी
वागणूक दे ता " तो हणाला, “साब, ये िफरसे नही होगा." दोन मिह यानं तर
मी पु हा ते थे गे लो - तो ड्राय हर हातात फलक घे ऊन टे शनवर उभा होता.
कृतीची जाणीव िनमाण कर यासाठी नोकरीव न िनलं िबत कर याची धमकी
दे याची िकंवा

‘कारणे दाखवा' नोटीस दे याची गरज नसते . जे थे या या मनाला लागे ल,

अशा या या ममावर बोट ठे व यास पु रते .

  काही वषांपवू ी यव थापनावर अित सोपे केले ले एक पु तक प्रिस

झाले होते -एक िमनीट यव थापक (वन-िमनीट मॅ ने जर)- या पु तकाने
अथपूण परं तु मजे शीर सं देश िदले होते . यानु सार, “एका िमिनटा या
यव थापकाने एका िमिनटात कामाचा उ े श समजावयास हवा. जर या या
हाताखाल या माणसाने ते काम यवि थतपणे केले तर याला याने एका
िमिनटात शाबासकी ायला हवी आिण यवि थतपणे केलं नाही तर एका
िमिनटात बजावून सां गायला हवे ." यव थापक सवसाधारणपणे काय
करतात ते आपण पाहू या. ब-याच वे ळा यव थापक हाताखालील य तीला
एकाच वे ळी अने क कामे दे तो. एका हाताखालील य तीला पाच कामे
दे यात आली असतील, तर सं याकाळी ती य ती ये ऊन हणते , “मी चार
कामे पूण केली आहे त - केवळ एकच उरलं य." यावर तो यव थापक काय
हणतो “ओह नो ते पाचव काम तर आजच पूण हायला हवं होतं . ती
ु
दसरी चार कामे उ ा करता आली असती " हे खरं तर या यव थापकाने
या हाताखाल या य तीला सकाळी सां गायला हवं होतं . ब-याच वे ळा
यव थापक इत या श दांत काम समजावून सां गतो की ती हाताखालील
य ती पु रती ग धळते . ‘एक िमनीट यव थापक' यात हट याप्रमाणे
एकावे ळी एकच काम ावे , तु म या हाताखालील य ती ते चां ग या रीतीने
कर याची खूप श यता असते . जर याने ते काम यवि थत रीतीने केले , तर
याची एका िमिनटापु रती प्रशं सा करावी. प्रशं सा करायला यव थापक
ने हमी िवसरतात. काही वे ळा यांना वाटतं की काम कर यासाठी तर

ै
218
 हाताखाल या मं डळीला पगार िमळतो - मग प्रशं सा वगै रे कशासाठी
कधीकधी तर याला वाटतं की याने प्रशं सा केली तर हाताखालची य ती
पगारवाढ िकंवा बढतीची मागणी करील. यामु ळे प्रशं सा करणे तो टाळतो.
मात्र, जे हा बजावून सां गायची वे ळ ये ते ते हा मात्र तो बरं च काही
सु नावतो. मागे एकदा मी मा या बायकोला घरगड ाला बजावून सां गताना
ऐकलं . याने काहीतरी चूक केली होती. ती हणाली, “तु आजच नाहीस; तर
काल, गे या आठवड ात तीनदा, गे या मिह यात पाच वे ळा ही चूक केली
आहे स " तो कामावर आ या या अगदी पिह या िदवसापासूनच ितने
याला या या चु कांची भली मोठी यादी ऐकिवली. शे वटी ती हणाली,
“तु झी नाही - ही माझीच चूक तु ला ओळखून असताना मी तु ला हे काम
ायलाच नको होतं " अशा बजावून सां ग यान काय होतं हे तु ही पाहू
शकता - असं एक लांबलचक बजावून सां गणं की, 'तू केलं स ते च केवळ
चु कीचे नाही, तू वत:च चु कीचा माणूस आहे स.' मग या य तीम ये
सु धारणा हो याची श यता फार कमी असते .

  जर आप याला 'कृतीची जाणीव' िनमाण करायची असे ल तर

आप याला एक िमिनटाचं काम, एक िमिनटाची प्रशं सा, एक िमिनटाचं
बजावून सां गणं वापरायला हवं . सै याम ये हे घडताना मी पाहतो. जे हा
एखादा सै िनक एखादे चां गले काम करतो, याचा कमांडर फ त 'गु ड शो'
एवढे दोनच तु ितपर श द उ चारतो, आिण काम चां गलं केलं नाही तर, 'बँ ड
शो' एवढं च हणतो आिण जे हा तो ‘गु ड शो' असं हणतो ते हा तो सै िनक
थे ट स त वगात असतो आिण जे हा तो 'बॅ ड शो' असं हणतो ते हा तो
सै िनक या रात्री झोपत नाही

िन ठे ची जाणीव

मात्र, सवात मह वाची जाणीव हणजे ‘िन ठे ची जाणीव'. िन ठा हणजे

काय अलीकडे एकदा मी एका टायिप टला साय लो टाइिलं ग मशीन
चालिवताना पािहलं . मी याला िवचारलं , “तू ये थे टायिप ट आहे स ना तू
हे साय लो टाइिलं ग मशीन का चालवतोयस " तो हणाला, “मी
साय लो टाइिलं गसाठी या टे सील तयार के यात. आज सकाळी
आम या साय लो टाइिलं ग मशीन चालिवणा-याचे वडील मरण पावले ;

219
 यामु ळे तो घरी गे ला आहे . तो कधी ये ईल - दोन िदवसांनी, सात िदवसांनी
की दहा िदवसांनी ते मला माहीत नाही. मी मा या विर ठ अिधका-याकडे
जाऊन याला ही पिरि थती सां िगतली. तो हणाला, “तु ही ती मशीन
चालवून पाहायचा प्रय न कराल " मी हणालो, “तु या विर ठ अिधका-
याने तु ला मशीन चालवायला सां िगतले हणून तू मशीन का चालवतोयस
तू एक टायिप ट आहे स, तू का हणून हे मशीन चालवायला हवं " तो
हणाला, “या विर ठ अिधका-याला मी 'नाही' हणू शकत नाही."

  मला खात्री वाटते की जर तु ही तु म या कारिकदीचे िसं हावलोकन

केले तर तु हां ला असं आढळू न ये ईल की तु मचा असा एकतरी विर ठ
अिधकारी होता याला तु ही 'नाही' हणू शकत न हता. असे का हीच तर
िन ठे ची जाणीव आहे . आपण ही जाणीव कशी िमळवू शकतो मी असा एक
विर ठ अिधकारी पािहला की याने हाताखाल या मं डळींची मोठी िन ठा
िमळिवली आहे . मी याला िवचारलं , “तु हां ला एवढी िन ठा कशी काय
िमळते " तो हणाला, “तु हां ला प्राथिमक शाळे तील बालगाणी
आठवतात " मी हणालो, “हो, काही आठवतात." “तु हां ला ‘मे री हँ ड ए
िलटल लॅ ब' (मे रीकडे होते एक इवले से कोक ) आठवतं " याने िवचारले .

  मी हणालो, “हो." याने िवचारले , “ते कडवं काय होतं "

  मी हणालो, “शे वटचं कडवं होतं ,

‘कोक मे रीवर का करते प्रेम ।
िवचारलं एका उ सु क मु लाने ।
कारण मे री करते यावर प्रेम ।
उ र िदले या िश काने ।

  "ते च ते ." तो हणाला, “तु ही िन ठा दाखवा. तु हां ला उलटप ी

िन ठा िमळते ."

  ‘िन ठा दे णे' यातून काय हणायचं य याला मला २० वषांपव ू ीचा

माझा एक अनु भव आठवतो. मी पिह यांदा िवक् रम साराभाई अवकाश
कद्रात गे लो होतो. डॉ. वसं तराव गोवारीकर सं चालक होते . मी ते थे पािहलं
की अवकाशशा त्र रोज (शिनवार-रिववारीही) सकाळी आठ ते रात्री
आठपयं त काम करताहे त. मला ने हमी जाचक प्र न िवचारायला ने हमी

220
 आवडतं . मी यांना िवचारलं , “तु ही रिववारी सु ा का काम करता तु ही
तर सरकारी नोकर. तु हां ला रिववारी काम करायची गरज नाही." ते हणाले ,
“आम यापु ढे दुसरा पयाय नाही - आमचा विर ठ अिधकारी कडक माणूस
आहे ." मी हणालो, “तो काय क शकतो तु हां ला रिववारी काम न
के याब ल कामाव न काढू शकतो " (यांतील अने क शा त्र ांकडे
अमे िरकेतून नोक-यांसाठी आमं तर् णपत्रे होती - कोण याही िदवशी दहा पट
पगारावर जू हा हणून सां गणारी) मी िवचारलं , “तु ही कसली काळजी
करताय "ते हणाले , "तु हां ला नाही समजणार ते " यापै की एकजण
हणाला, “चार मिह यांपव ू ी सं चालकांनी आ हां ला एके रिववारी बोलावून
काम ायला सु वात केली. मी हणालो, “सर, गे या चार मिह यांपासून
आ ही आठवड ाचा प्र ये क िदवस काम करीत आलो आहोत. आ हां ला
कधीच ‘रजा' िमळाले ली नाही. आज मी मा या मु लांना सहा वाजता काटू न
िफ म पाहायला यायचं कबूल केलं य.' (ि हडीओ ये यापूवीचा तो काळ
होता. तु हां ला मु लांना िचत्रपट पाह यासाठी िचत्रपटगृ हात यावे लागे .)
सं चालक हणाले , 'ठीक आहे पावणे सहापयं त काम सं पवायला तु ला कुणी
अडिवलं य - िचत्रपट तर सहा वाजता आहे .' आता यावर तु ही काय
वादिववाद क शकणार " याने काम सु केलं , काम सं पिवलं आिण
घड ाळात पािहलं - आठ वाजले हेत तो घराकडे धावला, दरवाजा उघडताच
याने पािहलं की याची बायको काहीतरी िवणत बसली होती ; मु लं कुठे
आहे त असा प्र न िवचारणं अश यच, बॉ बचा यु ज उडिव यासारखं च
आहे ते बायकोने या याकडे पाहन ू िवचारले ,

"तु हां ला भूक लागलीय " काय बोलावं हे याला कळे ना. 'हो' िकंवा 'नाही'
या दोनपै की कुठ याही उ राने याची पं चाईत होणार होती. ती हणाली,
“तु हाला भूक लागली असे ल तर लगे च जे वण वाढते मी. पण तु ही थांबू
शकाल तर मु लांबरोबर जे वू

शकाल." यावर याने िवचारलं , “मु लं कुठायत " ती हणाली, “तु हां ला
माहीत नाही तु मचे सं चालक आले आिण यांनी सहा वाजता मु लांना
काटू न शो पाहायला ने लं." याला हणतात िन ठा. सं चालकांनी या
शा त्र ाकडे पािहलं . पावणे सहा होताहे त तरीही तो काम करतोय - तो
काही आता घरी जाणार नाही. याने वत:शी हटलं , “या माणसाने या या
मु लांना सहा वाजता काटू नशोला यायचं कबूल केलं य ना, ठीक आहे ,

221
मु लांना सहा वाजता काटू न शो पाहायला िमळे ल." तो याची गाडी काढतो,
मु लांना घे ऊन काटू न शोला जातो. या सं चालकाला प्र ये का या मु लांना
काटू न शोला यावे लागणार नाही. एकदा का िन ठा थापन झाली की मग
नाव होतं , इतरांम ये मािहती पसरते .

  दुस-या या मु लांना काटू न शोला ने णं िकंवा यासारखं काही करणं हे

काही असाधारण काम नाही. विर ठ अिधकारी हाताखाल या य तीला
बोलावून हणतो, "मी जरा एका कामात गु ं तलोय. तू जर मोकळा असशील
तर जरा हे एवढं काम करशील मा यासाठी " न कीच, ती हाताखालची
य ती मोकळा वे ळ काढील. हे बरोबरीने काम करणारा सहकारीही करील.
जर याला फोन क न सां िगतलं , "कृपया एवढं करशील मा यासाठी "
ने हमीच दे वाणघे वाण हा प्रकार असतो. पण हाताखालची य ती या या
विर ठ अिधका-याला िवचा शकत नाही, “तु हां ला मोकळा वे ळ आहे
एवढं जरा कराल मा यासाठी " ये थे विर ठ अिधका-याने पु ढाकार यायला
हवा. जर विर ठ अिधकारी पु ढाकार यायला तयार असे ल तर िन ठे ची
थापना होते . खरं तर मा या अनु भवाव न मी असं हणे न : जर तु ही
तु म या विर ठासाठी काही केलं त, तर तो दस-या िदवशी या
सं याकाळपयं त िवसर याची श यता असते ; पण जर तु ही तु म या
हाताखाली काम करणा-या य तीसाठी काही केलं त तर तो ते िक ये क वष
मरणात ठे वायची श यता असते .

  माझा एक वै यि तक अनु भव आहे . जे हा मी कलक याला होतो ते हा

मा या हाताखाली काम करणारा एकजण मुं बईहन ल न क न
कलक याला आला. एका

सहा वाजता मला याचा फोन आला की या या घरी घरफोडी झालीय.

कुणीतरी कुलूप तोडून आत प्रवे श क न टं क उघडून यातील हजारो
पयाचे दािगने लं पास केले . तो हणाला की याने पोिलसांना फोन केला
होता ; पण काहीच हालचाल नाहा ; बहुधा हे तो ते थला थािनक नस याने
असं घडलं असावं . खरं तर मी वतः तथला थािनक न हतो. पण माझा
घरमालक बं गाली होता आिण आम या भागात याचं खूप वजन होतं . मी
या याकडे जाऊन याला कारम ये क बून पोलीस टे शनात गे लो. पोलीस
सबइ पे टरला घे ऊन ते थन ू मा या हाताखाली काम करणा या या

222
गृ ह था या घरी गे लो. आम या पाठोपाठ पोिलसांची जीप ये त होती. आ ही
ते थे

पोहोच यावर पोिलसांनी काही हातांचे ठसे घे तले . मी लवकरच ही घटना

िवस न गे लो - कारण ते दािगने शे वटी सापडले च नाहीत. िक ये क वषांनंतर,
जे हा मी आिण मा या हाताखाली काम करणारा तो गृ ह थ िनरिनरा या
कंपनीसाठी काम करीत होतो ते हा कुणीतरी ये ऊन मला हटलं , “मी पूवी
तु म या हाताखाली काम करणा-या माणसाला भे टलो होतो. तो हणाला की
तु ही या यासाठी खूप काही केलं य.” मी हणालो, “मी या यासाठी खूप
काही केलं य मला नाही आठवत.” तो हणाला, " या या घरी घरफोडी
होऊन दािगने चोरीला गे ले होते ते हा." यानं तर मा या ल ात आलं . जरी
या माणसाला दािगने िमळाले नसले तरीही मी या यासाठी काहीतरी केलं .
तो ल न क न आला होता. चोरीला गे लेले दािगने या या बायकोचे होते ;
याचे न हते . बायको नव याकडे पाहाते  : तो पोिलसांना फोन करतो -
काहीच घडत नाही. ती मनात हणते - काय नवरा आहे हा माझा आिण
नं तर तो नवरा या या विर ठ अिधका-याला फोन करतो आिण दहा
िमिनटांत तो विर ठ अिधकारी पोिलसांना घे ऊन ये तो. ती हणते , “छान
माझा नवरा कुणीतरी आहे " मी याला याचे दािगने परत िदले नाहीत; पण
याची इभ्रत राखली आिण हे फार मह वाचं होतं . यामु ळे दहा वषांनंतरही
तो माझी आठवण काढतो. याप्रकारे िन ठा प्रा त होते .
  जर तु ही ही जीिवतकायाची जाणीव, कृतीची जाणीव, िन ठे ची
जाणीव िमळवू शकलात तर यश आपोआप िमळतं . उदम ू ये एक शे र आहे .

सं भल कर पाँ व रखते है
कमर बल खा ही जाती है
आँ खे जब चार होती है
मु ह बत होही जाती है
नजाकत नाजनीन के
बनाने से नहीं बनती
खु दा जब हु न दे ता है }
नजाकत आही जाती है ।
(ती पाऊल टाकते मोठ ा काळजीपूवक,
223
 ू
पण ितची अ ं द कंबर लचकते आपणहन ू ,
जे हा नजर िभडते नजरे ला
प्रेम उगवतं आपणहनू .
नाजूकपणा नाही िनमाण केला जात
नाजूक असले यांकडून

श रां गणे कर हे 'इन द

यव थापनाची मूलत वे व डरलॅ ड ऑफ इं िडयन
मॅ ने जस' या सु पर् िस
इं गर् जी पु तकाचे ले खक.
'इन द व ड ऑफ
कॉपोरे ट मॅ ने जस' या आणखी एका पु तकात यांनी
भारतातील यव थापकीय पिरि थतीचे उ कृ ट
श रां गणे कर िव ले षण सादर केले आहे . याच पु तकाचा हा
मराठी अनु वाद.
  हे पु तक सव तरां वरील यव थापकांसाठी
आहे — यव थापकीय प्रिश णाथीपासून ते यव थापकीय सं चालकांपयं त
ने हमी या यव थापकीय सम यां वरील उपाय यात िदले आहे त आिण
िविवध प्रकार या पिरि थतीची िचिक सा क न यां याशी सामना
कर याचे माग थोड यात सु चिवले आहे त. ले खकाची हलकीफुलकी
ले खनशै ली, याचा िमि कल िवनोद आिण आर. के. ल मण यांची
यं गिचत्रे... या सवांनी या पु तकाचे मोल वृ दि् धं गत केले ले आहे .
  श रां गणे कर हे यव थापन यवसायातील यां या योगदानासाठी
नावाजले ले आहे त. िश ण आिण प्रिश णासाठीही ते प्र यात आहे त.
मुं बई िव ापीठातून केिमकल इं िजिनअर आिण अमे िरकन यु िन हिसटीमधून
एमबीए या पद या घे त यानं तर यांनी अमे िरकेतील िपट् सबग ये थील
कानगी- मे लन िव ापीठात सं शोधनकाय केले .
  इं लं डमधील आयसीआय या कंपनीम ये यांनी यांचे यव थापकीय
प्रिश ण घे तले ; तर अमे िरकेतील आयबीएम आिण यु िनयन काबाइड या
कंप यांम ये कॉ यु टरचे प्रिश ण घे तले . इबकॉन, आयसीआय, यु िनयन
काबाइड या कंप यांम ये यांनी उ च पदावर काम के यानं तर ते सल
(इं िडया)म ये कायकारी सं चालक झाले . एकंदर २८ वष यव थापन े तर् ात
काढ यानं तर यांनी यव थापन िश ण आिण प्रिश णाला वाहन ू

224
 घे यासाठी मु दतपूव िनवृ ी प करली.
  श रां गणे कर हे यव थापनावरील प्रिस या याते , प्रिश क
आिण ले खक आहे त. यां या यव थापन शा त्रावरील विनिफती आिण
िचत्रिफती हजाराहनू अिधक सं घटनांम ये वापर या जातात.

िकंमत १५0 पये

रां गणे कर असोिशएटस्

३१, नीलांबर, ३७ जी. दे शमु ख माग

मुं बई ४०० ०२६

225
 प्रारं भीचे श द

‘इन द वं डरलॅ ड ऑफ इं िडयन मॅ ने जस' या मा या पु तका या

यशाने या या पु ढील भागािवषयी काही सम या िनमाण झा या.
  वाभािवकपणे हो यासारखा मोह होता तो हणजे ‘िरटन टू
वं डरलॅ ड' हे पु तक िलिहणे . मात्र, ‘िबझने स इज िपपल' हे एकच
पु तक वे गवे ग या नावांनी बारा वे ळा िलिह याब ल मीनू
तमजी या मा या िदवं गत िमत्राची मी चां गली खरडपट् टी
काढली अस यामु ळे मी काहीसा पे चात सापडलो. मीनूने मा या
बोल यावर प्रितटोला िदला होता, ‘‘िमत्रा, जे यव थापक
पु तके वाचतात ना ते ती पु तके िवकत घे त नाहीत; आिण जे
यव थापक पु तके िवकत घे तात ते ती पु तके वाचत नाहीत.
यामु ळे नवी पु तके न हे तर न या नावांची पु तके प्रिस करणे
आव यक आहे . ( काही यव थापक मं डळी तर पु तके िवकतही
घे त नाहीत आिण वाचतही नाहीत आिण ही मं डळी ले खकांसाठी
खरी सम या असतात )

  मा या दुस-या पु तकात, ‘मॅ ने जेिरअल इफे टीवने स' मी

पं जाब कृषी िव ापीठात िदले या लाला श्रीराम मृ ती
या यानांचा अं तभाव आहे . हे पु तक पं जाब िव ापीठाने
प्रकािशत केले होते . हे पु तक चटकन िवकले गे ले. पण
पु नमु द्रण कर यात िव ापीठाची एक अडचण होती. छपाईचा
खच हा 'प्रकाशनासाठी या अथसं क पातून' ये त होता आिण
िवक् रीची र कम मात्र ‘सवसाधारण महसूल' या खा यात जमा
होत होती. याचा पिरणाम हणून जरी पु तक िवकले गे ले असले ,
तरीही पु नमु द्रणासाठी िनधी उपल ध न हता.

  दर यान या काळात, मला मा या पिह या पु तकावर

वाचकांकडून प्रितिक् रया िमळत हो या. यव थापकीय सम यांचं
226
मी केले लं िव ले षण मह वपूण मानले गे ले होते , पण या
सम यां वर काहीही ‘उपाय' िदले नस याब ल एक तक् रार होती.
जे हा ते पु तक िलिहले गे ले ते हा मा याकडे फारसे
सां ग यासारखे काही उपाय न हते . १९७९ सालापासून जे हा मी
पूणवे ळ प्रिश ण कायक् रम घे ऊ लागलो ते हा सहभागी होणारे
या सम यां वरील उपायां िवषयी आग्रह धरीत. मी सु चिवले या
उपाययोजनां वर पु कळ चचा होऊन पु ढे यां या विनिफती व
िचत्रिफती झा या-आिण सरते शेवटी यांचे हे पु तक तयार
झाले .   एकाच पु तकात सव यव थापकीय सम यांचा
परामश घे णे कुणालाही श य नाही. प्रिश ण कायक् रमात
सहभागी होणा-यां या गु ं तागु ं ती या प्र नांना उ र दे ताना मी
एक उद ू शे र ऐकवायचो.

हम उम्र भर न दे सके जवाब

वो इक नजर म इतने सवालात कर गये ।

  (आयु यभरात मी उ रे दे ऊ शकलो नाही, इतके प्र न ितने

एका नजरे ने केले होते .)

  सव उपि थतांना लागू होतील, चालतील असे उपाय कुणीही

सु चवू शकणार नाही. मात्र, 'हे सगळं सै ां ितक आहे ,' ‘यासारखे
आम या सं घटने त काही चालणार नाही, '-यासारखी िवधाने
काळजीपूवक तपासायला हवीत कारण या पु तकात िदले ले उपाय
अने क यव थापकांनी पिरणामकारकरी या वापरले आहे त आिण
यां या अनु भवांतन
ू साकार झाले आहे त.

  हे पु तक सव तरां वरील यव थापकांसाठी आहे -

यव थापकीय प्रिश णाथीपासून ते कायकारी सं चालकांपयं त.
पण हे यां या विर ठ अिधकारीमं डळींना उ े शन
ू िलिहले ले नाही.

227
प्रिश ण कायक् रमानं तर वरचे वर ऐकू ये णारी एक प्रितिक् रया
हणजे  : “कायक् रम छान होता-मा या विर ठ अिधका-यांना या
कायक् रमाला हजर राहायला हवे होते ." हणजे यांना बदल हवा
आहे तो 'उ च' तरां वर. बदल सव तरां वर आव यक आहे .
  िवचार कर याचे तीन प्रकार आहे त : काय घडायला हवं ,
काय घडे ल आिण काय घडू शकेल. त व ानी मं डळी 'हवं ' वर
ल किद्रत करतात; 'घडे ल'चा राजकारणी उपयोग करतात;
यव थापकांनी 'शकेल' वर सगळा भर ायला हवा. हे पु तक
'शकेल'वर सगळा भर दे ते. यव थापक यां या सं घटने त काय
क शकतील यािवषयी हे पु तक सां गते --यासाठी इतर
यव थापकांनी याप्रकार या सम या कशा सोडिव या याची
उदाहरणे दे ते. शे वटी, आपण आज याला यव थापन समजतो ते
औ ोिगक जगतात २०० वषां हन ू अिधक वयाचे आहे --आिण
भारतात तर १०० वषां हन ू अिधक वयाचे आहे . यव थापकाला
आज त ड ावी लागणारी कोणतीही पिरि थती आदाम आिण
इ हपासून पिह यांदाच उद्भवले ली नसते . अने क यव थापकांनी
या पिरि थतीला त ड िदले ले असे ल; बहुते क यव थापक
यातून कसे बसे पडले असतील, इतर काहींनी उ मरी या या
पिरि थतीला त ड िदले ले असे ल. सं कृतम ये हटले आहे
याप्रमाणे  : ‘िस ानाम् ल णम्, साधकानाम्.' हणजे जे इि छत
थळी पोहोचले आहे त यांची ल णे यांना इि छत थळी
पोहोचायचे आहे यां यासाठी मागदशकत वे आहे त.
  आप या विर ट अिधका-याने वतःला सु धारावे ही वै ि वक
भावना आहे . आप या विर ठ अिधका-याने करायला ह यात अशा
सु धारणांची प्र ये काकडे एक यादी असते . कालांतराने विर ठ
अिधकारी सु धार याची श यता असली तरीही ही सु धारणा खूप
कमी आिण िध या चालीने होणे अटळ आहे . याचं कारण असं की
विर ठ अिधकारी हे (तु लने ने) अिधक यश वी झाले ले असतात.
आिण यश एक वाईट िश क आहे . यश काही करायचा एक माग
228
िशकवते आिण इतर प्र ये क मागाला हटवादी िवरोध करते .
यव थापकाचे मूळ काम हे आव यकरी या वतः आ मपरी ण
क न वत:ला सु धारणे हे आहे . एक कवी हणतो याप्रमाणे  :

िमटा दे अपनी गफलत, िफर जगा अरबाब गफलत को,

उ ह सोने दे , पहले वाबसे बे दार तू हो जा।

  (आधी दुस-यां या ग धळाची िचं ता कर यापूवी वत: या

ग धळाची काळजी घे ,
  यांना झोपू दे , आिण तु या वत: या व नापासून सु टका
िमळव.)
  जे हा मी एम.बी.ए.ला िशकवीत होतो ते हा शे वट या
वषातील िव ा यांसाठी या शे वट या ले चरला मला वारं वार या
प्र नाचं उ र दे णं भाग झालं होतं  : “सर, आ ही आता
यव थापक होणार आहोत-आ हां ला आम या यशासाठी तु ही
काय ‘िटप्’ दे ता
  “पिहली ‘िटप्' हणजे िट स् मागू नका." मी उ र ायचो.
“दुसरी आिण शे वटची िटप हणजे तु ही एक वही ठे वा. या वहीत
तु म या अवतीभोवती चालले या चां ग या िकंवा वाईट
यव थापनाची न द ठे वा. उदाहरणाथ, जर इतरांसमोर विर ठ
अिधका-याने जर हाताखाल या य तीची प्रशं सा केली तर
कृपया याची या वहीत न द करा आिण जर एखादा विर ठ
अिधकारी हाताखाल या य तीवर ओरडला िकंवा बरोबरीने काम
करणा या सहका याबरोबर भांडला तर याचीसु ा न द ठे वा.
रात्री झोप यापूवी ा न दी वाचा आिण यो य प्रसं गी तु ही
वतः यातील 'चां गले िकंवा 'वाईट' यव थापन करता की काय ते
तपासा. याने तु हां ला गतकालीन गो टींचे अवलोकन क न
आपण कोठे चु कलो याची समज (प चातदृ टी) ये ईल. काही
काळानं तर तु हां ला ‘म यदृ टी' प्रा त होईल–प्र य कामात

229
तु ही कसे , कोण या मागाने वाटचाल करीत आहात ते काम करता
करता समजे ल. सरते शेवटी तु हां ला 'दरू दृ टी' प्रा त होईल–
सम या आिण सं धी यांची अटकळ बां धन ू तु मची धोरणे
ठरिव याची कुवत ये ईल. यव थापनातील ही खरी िबकट बाब
आहे ."

230
In the World of Corporate Managers ची पिहली आवृ ी
प्रिस होताच या या मराठी पा तराची मागणी ये ऊ लागली.
प्रकाश आ मे डांनी पु ढाकार घे ऊन भाषांतरही केले . यानं तर
मा या पिह या इं गर् जी पु तकाचे (In the Wonderland of
Indian Managers) सं पादक िकशोर आरस आिण यांचे िमत्र
कृ णा करवार यांनी मदत करायचे कबूल केले आिण ही मराठी
आवृ ी मागी लागली.
  यव थापना या े तर् ात इं गर् जी िलखाणाचा धबधबा ये तो
आहे -परं तु मराठी िलखाण फारसे नाही. या पु तकामु ळे मराठी
वाचकांची सोय होईल ही एक आशा.
  इं गर् जी पु तका या दहा हजार प्रती वषभरा या आत
िवक या गे या. मराठी आवृ ीला तशाच त हे ची दाद िमळे ल ही
दुसरी आशा.
  आिण यामु ळे प्रो सािहत होऊन मा या पिह या
पु तकाची व इतर िलखाणाची मराठी आवृ ी यथावकाश प्रिस
होईल ही ितसरी आशा.

–श रां गणे कर

मुं बईगु ढी पाडवाएिप्रल ८, १९९७ दुस-या मराठी आवृ ीब ल

पिहली आवृ ी तीनच मिह यांत सं पली. ते हा वाचकांनी एक

आशा तर ताबडतोब पूण केली. आता उरले या दोन आशी के हा
पूण होतात याची वाट पाहत आहे .

---श रां गणे कर

मुं बईगु पौिणमाजु लै २०, १९९७

231
एक वष सं प याअगोदरच पु तकाची ितसरी आवृ ी काढ याचा
योग आला याब ल वाचकांना ध यवाद

–श रां गणे कर

मुं बईमहािशवरात्रीफेब् वारी २५, १९९८

232
यव थापन हणजे काय

233
' यव थापक (मॅ ने जर)' आिण ' यव थापन (मॅ ने जमट)' ा
श दांना अचानक फार मह व प्रा त झाले आहे . मा या
त णपणी ( हणजे कालपरवापयं त) 'अिधकारी (ऑफीसर)' हा
श द मह वाचा वाटत होता. प्र ये क बु द्िधमान त णाला
अिधकारी हायचे होते –सरकारात, उ ोग े तर् ात, ल करात िकंवा
िनदान महापािलकेत तरी 'मॅ ने जर' या श दाचा सं बंध 'रे टॉरं टचा
मॅ ने जर' िकंवा 'सकशीचा मॅ ने जर' यां याशी जोडला जात होता.

  परं तु या श दाला आता प्रकाशवलय प्रा त झाले आहे .

प्र ये क त ण-त णीला यव थापक हायचे आहे ; आिण आता
यव थापकीय कारिकदीत प्रवे श कर यासाठी प्र ये क त ण-
त णी धडपडत आहे . मागे एकदा मी िद लीत असताना अशी
अफवा ऐकली की ल करा या जनरलना केवळ जनरल न हणता
‘जनरल मॅ ने जर' हटले जावे
  जरी लोक यव थापकीय े तर् ाकडे आकृ ट होत असले
तरीही या े तर् ात कोण या गो टींचा अं तभाव होतो याची यांना
काही क पना नसते . यव थापक मं डळीला काय िमळतं हे
लोकांना ठाऊक असतं ; पण यव थापनातील यां या
योगदानाची मािहती नसते .
  यव थापकपदाव न िनवृ झाले या मा या अने क
यव थापक िमत्रांची तक् रार असते , “िनवृ ीनं तर मी पारदशक
झालो आहे मी जर रे वे टे शनवर िकंवा इतर एखा ा सावजिनक
िठकाणी उभा असे न आिण पूवी मा या हाताखाली काम केले ली
य ती बाजूने जात असे ल तर ती मला ‘आरपार' पाहते ; मला
च क ओळखतही नाही " दुसरीकडे माझे काही िमत्र हणतात,
“मा या हाताखाली काम केले ली य ती मला पािह यावर ‘सर,
कसे आहात तु ही ' अशी िवचारपूस कर यासाठी र ता ओलांडून

234
ये तात.
  या कुणाला यव थापकीय पद हे समाजातील थानाचे
आिण प्रित ठे चे पद आहे . असे वाटते यांना आढळतं की यांनी
यांची खु ची सोडली की ते थान आिण ती प्रित ठा नाहीशी
झाली आहे . मात्र कुणी यव थापकपद हे जबाबदारीचे आिण
योगदानाचे आहे असे समजतात यांनी पद सोडले तरीही
समाजात यांना मानाचे थान आिण प्रित ठा िमळत राहते .
जबाबदारी आिण योगदान ही यव थापनाची मह वाची अं गे
आहे त. समाजातील थान आिण प्रित ठा या जबाबदारी आिण
योगदाना या पडछाया आहे त.

  सा या भाषे त सां गायचे तर यव थापनाम ये तीन कायाचा

समावे श होतो.

  ० तु मची जबाबदारी काय आहे ओळखून या याशी तादा य

पावणे .
  ० तु मची साधनसामग्री कोणती आहे ते ओळखणे ; आिण
तु ही वतः तु मची
  सवात मह वाची साधनसामग्री आहात हे जाणून घे णे.
  ० साधनसामग्रीिवषयी प्रयोग करणे .
याचे सवो कृ ट उदाहरण हणजे तु म या घरातील गृ िहणी.
  प्र ये क त णी ल नानं तर ितची जबाबदारी ओळखून या
जबाबदारीशी वचनब होत असते . घराला घरपण दे णं ही ितची
जबाबदारी असते . घर ही एक केवळ बां धकाम केले ली वा तू
असली तरी आप याला मानिसक पाठबळ आिण प्रेमाची ऊब
िमळते . तु ही दार वाजिवताच तु मचे वागत होते . कोण करतं हे
अथातच तु मची घरधनीण, तु मची गृ िहणी. हणून तर सं कृतम ये
वचन आहे ,
  “गृ हम् गृ िहणीहीनम् कांतारात् अितिर यते ।

235
  (गृ िहणीिशवाय घर हणजे जं गलाहन ू ही वाईट.)
  गृ िहणी घरापासून काही िदवस जरी दरू गे ली तर घर या
वातावरणात फरक जाणवतो. गृ िहणी ितची घराला घरपण
दे याची ही जबाबदारी ओळखून ित याजवळील
साधनसामग्रीचा िवचार करते . बहुते क वे ळा नव-याचे उ प न ही
मु य साधनसामग्री असते . माझी खात्री आहे की बहुते क सव
नवरोबांनी यांचे उ प न िकती कमी आहे हे ऐकलं आहे . पण
काळजीचं कारण नाही-ित याकडे दुसरी एक साधनसामग्री आहे .
ही साधनसामग्री हणजे ती वतः. ही साधनसामग्री ती कशी
वापरते ते पाहा. कमी उ प न असो अगर भरपूर, घराचे घरपण
घरातील उ प नावर अवलं बन ू अस याचं तु हां ला कधी
आढळलं य घरपण हे गृ िहणीवर अवलं बन ू असते . कमी उ प न
असले या घरात तु म या हाती चहाचा कप िदला जातो. तु ही एक
घोट घे ता न घे ता तोच दाराआडून गृ िहणीचा आवाज ऐकू ये तो,
“आणखी साखर हवी का " आिण साखरे िशवायही तु हां ला गोड
वाटतं . भरपूर उ प न असले या घरात न चु कता चहा ट् रेम ये
ये तो. िकटलीत चहा असतो, दु धदाणीम ये दध ू असतं ,
साखरदाणीम ये साखर असते , बरोबर चांदीचे चमचे आिण
िचनीमाती या चकचकीत कपब या असतात. वा काय फाइ ह
टार सि हस आहे पण हे सगळं काही एवढ ा थं डपणे ये तं की
यापाठोपाठ बील ये ईल की काय असे वाटते खरा पिरणाम
अवलं बन ू असतो तो या गृ िहणीवर; चहा या दजावर न हे
  याचप्रमाणे प्र ये क यव थापक याची जबाबदारी काय
आहे ते ओळखू शकतो. जर तु म या सं थे ने िकंवा तु म या विर ठ
अिधका-याने तु म या जबाबदारीची पु रे शी या या केली नसे ल
तर यव थापकाला याची वत:ची क पनाश ती वाप न,
याची उद्िद टे िवकिसत क न, यां यावर िव वासून राह याची
सं धी असते . पदाबरोबरच या याकडे कमचारी, िविवध प्रकारची
साधने , यं तर् सामग्री यासारखी काही साधनसामग्री असते . या
236
साधनसामग्रीला एक शि तमान व प दे यासाठी
यव थापकाला यात वत:ची थोडी भर टाकावी लागते ; प्रयोग
करावे लागतात. एका यश वी यव थापकाला या या यशाचे
रह य िवचार यात आले होते .
  “चां गले िनणय," तो हणाला.
  "तु ही चां गले िनणय कसे घे ता " यांना िवचार यात आले .
  "अनु भवातून." याने उ र िदले .
  “तु हां ला अनु भव कसा िमळाला "
  "वाईट िनणय घे यातून," याचं उ र होतं .
  साधनसामग्रीिवषयीचे प्रयोग करताना यव थापक काही
चु का ज र करतो. जर आ मपरी णातून तो या चु का जाणून घे त
असे ल तर या चु काच याचे अनु भव होऊ शकतात आिण याला
यशाकडे ने ऊ शकतात.
  यामु ळे यव थापनाम ये यव थापकाची जाड कातडी
असणे हे फाय ाचे ठरते . जे हा तु मचा िनणय चु कीचा समजला
जातो (चु कीने िकंवा बरोबर) ते हा कोणीतरी तु म यावर ओरडतोच.
याची अपे ा ठे वून ते सहन करायला हवे . काही वे ळा मी
हाताखाल या कमचा-याला या या बॉस या केबीनमधून रागीट
चयने ये ताना पाहतो. "काय झालं " मी िवचारतो. “माझा बॉस
ओरडला मा यावर." तो हणतो. “मी सं थे या भ यासाठी
पु ढाकार घे तला. मा या बॉसला ते आवडले नाही. आता मी
कधीच पु ढाकार घे णार नाही." मूख यव थापक दुस-या एका
बाबतीत बॉस या केबीनम ये खूप आरडाओरडा होत आहे .
हाताखालचा कमचारी बाहे र ये तो. “काय झालं " मी िवचारतो.
“मा या िनणयावर माझा बॉस थोडासा अ व थ झाला आहे ." तो
हणतो. हा चां गला यव थापक तो चां गलं यश िमळवील.
  खरं तर ओरडणारा बॉस हा धोकादायक नसतो. ब-याचदा तो
ओरडतो आिण िवस न जातो. न ओरडणारा पण न द ठे वणारा
बॉस धोकादायक असतो. हा असा बॉस झाले या गो टी कधीच
237
िवसरत नाही.
  माझा शे जारी ने हमी मोठा आरडाओरडा करीत असतो. मी
या या बायकोला एकदा िवचारलं , “तु या नव-याला झालं य
तरी काय सारखा ओरडत असतो तो."
  “ यात काय " ती हणाली, “माझा एक कुत्रा आहे तो
भुं कतो आिण नवरा आहे तो ओरडतो. या िदवशी तो ओरडत
नाही या िदवशी मी डॉ टरला बोलावते "

❋❋❋

238
 प्रकरण २

यव थापकाचा उदय

239
आधु िनक उ ोगा या आरं भापासून यव थापकाची भूिमका कशी
उ क् रांत होत गे ली आहे हे आपण पाहू या.
  आधु िनक उ ोग हे १७५० या औ ोिगक क् रांतीचे फिलत
आहे . यापूवी या िपढ ांनी कंत्राटी सं बंधां वर आधािरत सरं जामी
यव थापन वीकारले होते . सरं जामी जमीनदार खं डकरी शे तक-
यांना (कुळांना) शे तजमीन कंत्राटावर दे त असत. खं डकरी
शे तकरी नां गरणी आिण पे रणी करीत असे आिण जमीनदाराबरोबर
पीक (उ पादन) वाटू न घे त असे . याप्रकारे , औ ोिगक क् रां ितपूव
काळात क या मालासाठी आिण याचे िवकाऊ मालात पा तर
240 ै
कर यासाठी लागणा या मे हनता यासाठीचा पै सा आगाऊ घे तला
जाई. याबद यात कुशल कारागीर या यापा-याला ठरािवक
उ पादन ायचे कबूल करीत.
  सरं जामी यव थापनाला उ पादनासाठी वापरावया या
सामानाचं यव थापन कसे केले जाते िकंवा कामाची प्र य
रचना आिण अं मलबजावणी कशी होते याची काळजी नसायची.
  केवळ अं ितम उ पादन आिण याचा दजा यांचीच काय ती
काळजी असायची. क चा माल हा उ पादनखचाचा मोठा भाग
अस याने क या मालाचा काटे कोर वापर होणं िनि चत
कर यापु रते च काय ते यापा-याचं िनयं तर् ण असायचं .
  याप्रकारे , औ ोिगक क् रां ितपूव काळात कारागीर यांचं
काम कामगारां या तकशा त्राने ' करायचा ; 'कामा या
तकशा त्राने ' न हे . आजही हातमाग आिण कुिटरो ोग
'कामगारा या तकबु ीने ' चालतात. हातमाग िवणकर क चा माल
जमिवतो आिण वत: या क पने नुसार याचं काम करतो.
कामाची तो वत:म ये आिण या या कुटु ं िबयांम ये या या
िविश ट प तीने वाटणी करतो. कामा या

रचने चा िवणकरा या िवचार कर या या प तीशी मे ळ बसायला

हवा असतो. काय मते या आव यकते शी नाही.

कामगारा या तकशा त्राचा कालखंड

औ ोिगक क् रांतीनं तर या काळात सं घिटत उ ोगाचा उदय

झाला. याबरोबर पिरि थती एकदम बदलली. सं घिटत उ ोगात -
  ० कामगाराला काम 'िविश ट वे ळी' सु करणे आिण
सं पिवणे भाग असते .
  ० कामाची रचना अशी असते की प्र ये क कामगाराला याने
या या मोज या

241
  आवा यात करावयास ने मन ू िदले ली िविश ट कामे असतात.
जे हा
  ‘सोपिवले ले काय बदलते ' ते हाच याला ने मनू िदले ली कामे
बदलतात.

वेळेबाबतची व कामाबाबतची िश त

काम पिरणामकारक हावे हणून सामु दाियक जबाबदारीवर

यव थापन आधािरत असते . यामु ळे वे ळेिवषयीची आिण ने मन ू
िदले या कामािवषयीची िश त आव यक ठरते . यव थापनात
वे ळेिवषयीची िश त आिण ने मन ू िदले या कामािवषयीची िश त
समजून घे ऊन यांची यव था करणे ही यव थापकांचे पिहले
कत य ठरते .
  सु वातीला या िश तीची यव था करणे हे काही सोपे काम
न हते . 'कामगारां या तकशा त्राची' सवय झाले ले कारागीर
'कामा या तकशा त्रा'ने काम कर यािव बं ड करीत होते .
काही वे ळा हा प्रितकार तर शारीिरक व पाचा असायचा.
अशावे ळी यव थापका या शौयाची आिण कौश याची परी ा
होत असे . आजही जे थे उ ोगाला पिह या िपढी या कामगारां वर
अवलं बन ू राहावे लागते ते थे हा असला प्रितकार िदसून ये तो.
पिह या िपढीचे कामगार हणजे यां या आईविडलांनी
कोण याही सं घिटत उ ोगात काम केले ले नाही. हा प्रितकार ब-
याचदा पु ढील प्रकारे य त होतो :
  अ) मोठ ा प्रमाणात अनु पि थती (३० ते ५० ट के), ब)
मोठ ा प्रमाणात नोकरी सोडून जाणे , क) ने मन ू िदले या
कामा या िश तीिवषयी िन काळजीपणाचे धोरण.
  पूवी 'भीती' या मा यमा ारे िश त लागू केली जात असे .
दणकट शरीरय टीचे यव थापक हातात दं डा घे ऊन कामावर

242
दे खरे ख करीत असत. अशा प तीने दो ही प्रकार या िश ती
कामगारां या मनावर ठस या गे या हो या.

कायप तीबाबतची िश त

‘वे ळेबाबतची िश त’ आिण ‘ने मन ू िदले या कामाबाबतची िश त'

यांची यव था के यानं तर औ ोिगक यव थापनाला आणखी
एक आ हान वीकारणे भाग पडले , ते हणजे 'कायप तीिवषयीची
िश त'. फ् रे िड्रक टे लर, िगलब्रेथ, इ. मं डळी न या यव थापन
िव ानाचे उद्गाते होते . यांनी असे िनदशनास आणून िदले की
केवळ वे ळेिवषयीची आिण ने मन ू िदले या कामािवषयी या
िश तीची यव था के याने उ पादकता वाढत नाही.
  यांना कामा या प तीिवषयी या िश तीचा आधार दे ऊन
बळकटी आणणे आव यक असते . यांनी हे ही दाखवून िदले की
जर कामगाराला एका िविश ट प तीने काम करायला लावलं तर
कामगाराची उ पादकता नाट पूण रीतीने वाढते . या एका
कामा या सवो कृ ट प तीने या कामगाराची मे हनत कमी
होऊन यांची दमछाक कमी होते . यामु ळे याची उ पादकता
वाढते .
  नवे यावसाियक- यांना काय मतात , कामा या
प तीचे अ यासक िकंवा औ ोिगक अिभयं ते अशी नावे िदली
गे ली–मं डळींनी प्र ये क कामाकिरता एक सवो कृ ट प त शोधून
काढ याचे हाती घे तले .
  सवो कृ ट प ती या वापराने उ पादकता अने क पटीने
वाढ याची काही उदाहरणे दाखवून िदली. सवसाधारणपणे
कामा या प तीत िश त आण यामु ळे उ पादकता ५०
ट यां हन ू वाढते हे यांनी दाखवून िदले .<vr>   कामा या
प ती या िश तीचे मह व वीकारले गे याने सं घिटत
उ ोग े तर् ात या िश तीचा वापर कर याची आव यकता िनमाण

243
झाली. हे सा य करणे वे ळेिवषयी या आिण ने मन ू िदले या
कामा या िश तीपे ा अिधक गु ं तागु ं तीचे होते .
  पिहली बाब हणजे , यो य या प तीने काम कर यासाठी
कामगाराला पु हा प्रिश ण दे णे भाग पडले . दुसरी बाब हणजे
याने जु या प तीने काम कर याकडे वळू नये हणून याला
रोखावे लागले . हे केवळ दे खरे ख ठे वून करता ये णे श य झाले
नाही ; कारण यात प्र ये क कामगारावर ल ठे वायला ; प्र ये की
एक असा पयवे क (सु परवायझर) लागला असता. औ ोिगक
अिभयं यांनी मग यासाठी एक प ती सु चिवली.

कामगार पै सा कमािव यासाठी काम करतात या िवचारा या

आधारावर यांनी सु चिवले की जर याला याचे उ पादन वाढवून
याची कमाई वाढिव याची सं धी दलो- हणजे सवो कृ ट कामाची
ती एक प त वाप न'–तर कमीत कमी दे खरे ख ठे वून कामा या
प ती या िश तीचा वापर करणे श य होईल. यामु ळे औ ोिगक
अिभयां ित्रकी तसे च प्रेरणादायक लाभ यांना औ ोिगक
यव थापनाचा मह वाचा घटक बनिवले . परं तु तसे पाह गे यास
प्र य ात मात्र ही क पना काही प्रमाणातच यश वी झाली.
सामािजक प्रेरणा

यावे ळी औ ोिगक अिभयं ते असे समजू लागले की यांना

यव थापनाचे आिण उ पादकते चे रह य समजले आहे याचवे ळी
एका िवि त घटने ने या या पे शाला हादरा बसला. ही घटना
हणजे 'हॅ वथॉन प्रयोग.'
  कामा या सवो कृ ट प तीचा वापर के यानं तर औ ोिगक
अिभयं ते कामकाजाची पिरि थती सु धार याचे माग शोधू लागले .
यांनी या काही बाबींचा िवचार केला, यांतील एक बाब होती
ती हणजे उजे ड. यांना वाटले की या उजे डात कामगारमं डळी
यांना ने मन
ू िदले ली कामे करतात या उजे डाची तीव्रता जर

244
वाढिवली तर याने उ पादकता वाढ याची श यता आहे .
  अमे िरकेत या हॅ वथॉन ये थील जनरल इले ि ट् रक
फॅ टरीम ये काही कामगारांना प्र ये क कामाकिरता िनवडून एका
खोलीत ठे व यात आले . ते थे यांना काही िविश ट कामे ने मन
ू
दे यात आली. िनरी णात असे आढळले की खोलीतील उजे डाची
तीव्रता जसजशी वाढिवली, तसतशी उ पादकतासु ा वाढली. या
सकारा मक िनकालाने खूष झाले या या औ ोिगक अिभयं यांनी
मग िनिववादपणे िस करायचे ठरिवले की उ पादकता ही
उजे डा या तीव्रते शी थे ट जोडले ली असते . यांनी मग या
खोलीतील उजे ड कमी केला. आिण काय यांना प्रचं ड हादरा
बसला. कारण उजे ड कमी के यावर तर उ पादकता अिधक
वाढली. हा काय प्रकार आहे हे यांना अिजबात कळे ना. हा
अद्भुत प्रकार प ट कर यासाठी मग औ ोिगक
मानसत ाला बोलािव यात आले . यावे ळी ल ात आलं की
वे ळेिवषयीची, ने मन
ू िदले या कामािवषयीची आिण कामा या
प तीिवषयीची िश त वत:हन ू काही उ पादकता ठरवीत नाहीत.
प्रेरणासु ा यात भूिमका बजािवते .
  सां ि यकी या िनयमानु सार, या प्रयोगात साधारणपणे
सु ट ा भागां या जु ळणी यं तर् णे तील सहजपणे िनवडले या या
कामगारांची उ पादकतापातळी ही या जु ळणी यं तर् णे तील सव
कामगारां या उ पादकतापातळी इतकीच असायला हवी होती.
पण ये थे भुं या या बाबतीत जो फरक असतो तो ये तो.
िवमानचालन अिभयां ित्रकी या िनयमानु सार, भुं या या शरीराचे
वजन खूप अिधक असते . आिण या या पं खाचा िव तार हा
फारच कमी असतो. यामु ळे भुं गा उड यास समथ असू नये . पण या
भुं याला िवमानचालन अिभयां ित्रकीचे िनयम ठाऊक नसतात
आिण हा भुं गा मजे त उडत असतो. याप्रमाणे या कामगार
मं डळीना सां ि यकीचे िनयम माहीत न हते , आिण ते अिधकािधक
उ पादन दे त रािहले . जरी या कामगारांना सहज प तीने िनवडून
245
एका वे ग या खोलीत ठे वले होते , यांची क पना झाली की
यव थापनाने यांना खास िनवडले आहे , आिण यामु ळे यांना
िनवडणा या यव थापनाचा यां यावरील िव वास साथ
करायलाच हवा असे यांना वाटले . यां या उ पादकता-
वाढीमागील हे एक मह वाचे कारण होते . हे कामगार एक गट
हणून काम क लाग याने यां यात एकसं धते ची भावना
िवकिसत झाली. यांपैकी एखादा कामगार आजारपणामु ळे
गै रहजर रािहला तर इतर कामगार अिधक काम क न आजारी
कामगारा या कामाची भरपाई करीत आिण उ पादनाची पातळी
खाली ये ऊ दे त नसत. खरं तर, 'सामािजक प्रेरणा' हा काही नवा
शोध न हता. अनादी काळापासून कामा या हे तिू वषयी जाण
आिण जबाबदारीची भावना यामु ळे उ पादनाचा दजा आिण
प्रमाण वाढते याची लोकांना उ म जाण होती. तोपयं त
यव थापकां या सम या या ब हं शी यां ित्रक व पा या हो या.
यव थापकाला खालील बाबी ठरवून ा या लागत असत :
  ० वे ळ
  ० ने मन
ू ायचे काम आिण
  ० कामाची सवो कृ ट प त.
  पण आता प्रेरणा िनमाण कर याची अवघड सम या उभी
रािहली आिण आजपावे तो यव थापक या सम ये शी झगडत
आहे त. कामगार सं घटना आिण आिथक िवकास यामु ळे भय आिण
पै सा मह वाचे प्रेरक रािहले ले नाहीत. जबाबदारी आिण
सं घभावने चा दबाव यांची प्रेरकश ती वाढत आहे .

संिक् रया संशोधन (ऑपरे श स िरसच) आिण संगणक (कॉ यूटर)

यांचा उदय

दुस-या महायु ानं तर यव थापकां या भूिमकेत आणखी एक

मह वाचा बदल झाला. तो सं िक् रया सं शोधन आिण सं गणका या

246
आगमनामु ळे. सं िक् रया सं शोधन हणून ओळखली जाणारी
गिणती तं तर् े हणजे यव थापकीय सम या सोडिव याचे आदश
गिणती नमु ने होते . प्रारं भी, सं िक् रया सं शोधन हे िव ालयीन
सं शोधनापु रते च होते . एखा ा लहानशा उ पादन-योजने साठी
िकंवा िश लक साठ ा या िनयं तर् णा या सम ये साठी केवढी तरी
आकडे मोड करावी लागे . जलद आिण अचूक आकडे मोड कठीण
होती आिण यामु ळे या तं तर् ांचा उपयोग करणे सोपे न हते . पण
एकदा सं गणक आला आिण या सव गो टी श य झा या. उ पादन
प्रिक् रये चे सु ा वयं चालन झाले आिण एका वे ळी अशी क पना
पसरली की सग या उ पादकते या सम या सं प या आिण
उ पादकता आता माणसावर अवलं बन ू राहणार नाही. जर
तु म याकडे यो य प्रकारचा सं गणक असे ल तर मग काहीच
सम या उरणार नाहीत.
  सं गणकां या सवशि तपात्रते ब ल काही मजे दार िक से
प्रचिलत होते . यात या एका िक यात एक माणूस फार
काळजीत पडले ला - म ा या बारम ये म पीत बसला होता.
याचा िमत्र या याकडे आला आिण हणाला, “तू इतका दु :खी
का िदसतो आहे स "
  "मा या कंपनीने एक नवा सं गणक घे तला आहे . जे जे मी
क शकतो ते सं गणक मा यापे ा चां गलं करतो."
  “काही काळजी क नकोस." िमत्र हणाला, “आपली
कामगार-सं घटना बलवान आहे आिण यव थापनाशी आपलं
अ◌ॅगर् ीमटही प कं आहे . ते हा यव थापनाला तु ला दुसरं काम
ावं लागे ल. यासाठी प्रिश ण ावं लागे ल आिण या
दर यान आिण नं तरही तु या पगाराला तोिशस लागणार नाही.
काळजी कर यासारखं खरोखरी काहीच नाही."
  “मी याब ल काळजी करत नाही." तो हणाला, “मी
काळजी करतोय कारण मी हे जे हा मा या बायकोला सां िगतलं
ते हा ितने ही एक सं गणक मागवला "
ै 247
  सु दैवाने या सं गणकांची सवशि तमानते ची प्रितमा हळू हळू
कमी होते आहे आिण पूणतः वयं चिलत उ ोगांचा बागु लबु वा
लु त झाला आहे . ते हा आता आपण परत मानवी प्रेरणे या
सम ये कडे आलो आहोत. न या तं तर् ानाचा िवकाससु ा मानवी
योगदानावर भर दे तो - कारण नविनमाणाचं मह व वाढत आहे .

नविनमाण

जसजसा तं तर् ाना या बदलांचा जोर वाढला तसतसे हे प ट

झाले की एखा ा उ ोगाचे भिवत य हे उ पादकता िकंवा
काय मता यांनी ठरत नाही. काय मता न हे तर नविनमाण
िनणायक मह वाचे ठरते . जी कंपनी एखादे िविश ट उ पादन
श य ितत या कमी िकंमतीला बनिवते तीच भरघोस नफा
िमळिवते असे न हे तर जी कंपनी नवे उ पादन आिण प्रिक् रया
सा य करते ती प्रचं ड नफा िमळिवते हे यानात आले .
  रसायने , पे ट्रोलज य रसायने , लाि टक, औषधे आिण
इले ट् रॉिन स यांसार या उ ोगात केवळ उ पादनातील,
प्रिक् रये तील आिण खरे दी-िवक् री या (माकिटं ग) तं तर् ातील
नवीनता याने च िवक् री वाढते . एखा ा पारं पिरक औषधा या
गोळीचे श य ितत या कमी िकंमतीला उ पादन करणारी औषध
कंपनी िदवाळखोरी या कड ावर आढळे ल. मात्र, नवे औषध
बनिवणारी कंपनी भरघोस नफा िमळवीत अस याचे आढळे ल.
डॉ टर मं डळीला पटवून सां गणारे िवक् रीचे नवे तं तर् कंपनीला
आिथक यश प्रा त क शकते .   इले ट् रॉिन स
उ पादनांम ये तर दररोजच सु धारणा होत आहे त. सहा वषांचं
कायकारी आयु यमान असले ला कॅल यु ले टर सहा मिह यातही
कालबा ठर याची श यता असते . अशा उ ोगांम ये ,
काय मते ारा उ पादन पिरपूण कर यापे ा नावी यपूण उ पादने
सादर करणे हे मह वाचे असते .

248
  याप्रकारे , आधु िनक उ ोगात नविनमाण हा यशा या
गु िक लीसारखा मह वाचा घटक झाला आहे . यातून प्र न
उभा राहतो की, नविनमाण वाढवायचे कसे याचे उ र
‘सजनशीलते साठी प्रेरणा' हे आहे . सजनशीलता हणजे
नविनमाण करायची मता.
  सं थे ची ने हमीची रीत असते ती हणजे िदले या सूचना
काळजीपूवक अगदी तं तोतं त पाळणा या लोकांना मोठ ा
मोलाचे समजणे . असे लोक िव वसनीय, काय म आिण
बढतीसाठी यो य समजले जातात. जे कोणी ने मन ू िदले ली कामे
कर यासाठी अपारं पिरक प ती वापरतात आिण जरी यां या
कामाचे िनकाल उ कृ ट असले तरीही यांना साधारणपणे
अिव वसनीय, यां वर िवसं बन ू राहता ये णार नाही असे समजले
जाते . याप्रकारे , सं थे या अनु पते ला, सं थे शी एक प
हो याला अगदी सजन म लोकांना असजन म कामांम ये
ढकलले जाते .
  यव थापकांपुढे नवे आ हान आहे ते हणजे दडपण उलटवून
सजनशीलते ला आिण नविनमाणाला प्रो साहन दे णे.
सजनशीलते साठी प्रेरणा ही केवळ औ ोिगक उ पादकते साठीच
न हे तर वै यि तक समाधानासाठीही मह वाची असते .
  याप्रकारे यव थापकाची भूिमका खालील बाबींम ये
िवकिसत झाली आहे  :
  ० वे ळेिवषयी या िश तीची आिण ने मन ू िदले या
कामािवषयी या िश तीची अं मलबजावणी करणे .
  ० कामा या प ती या िश ती ारे काय मते ची
अं मलबजावणी करणे .
  ० सं गणका या आधाराने काय मता सु धारणे .
  ० प्रेरणा आिण नविनमाण यां ारे मनु यबळा या सं भा य
साम याला चालना दे ऊन सु संघिटत व सु स ज क न कामाला
लावणे .
249
 िन कष आिण िक् रयाशीलता

आपली भूिमका बजावीत असताना यव थापकाने हे जाणून

घे तले च पािहजे की तो कु ती िनकाली हो यासाठी धडपडणार
आहे . आखाड ात उ या उ या खडाखडी चालू ठे व याकिरता न हे .
यव थापकाला हा फरक यव थापक नसणा यांपासून वे गळा
ठरिवतो. एकाच प्र नाला उ रे दे णा या दोन यव थापकां या
वे गवे ग या उ रां व न हा मु ा प ट होईल :

250
 प्रकरण ३

यव थापनातील पिरणामकारकता

251
  “आगत (इनपूट्स - गु ं तवणूक) आपोआप उ पादन (आऊटपूट) दे त
नाहीत. पिरणामकारक उ पादनासाठी मनु यबळ, क चा माल आिण
यं तर् सामग्री यांची सु यो य जु ळणी करावी लागते ."

यव थापनाचा हे तू

पीटर डूकर हणतो याप्रमाणे  : “ यव थापन हा ने तृ व, िद दशन आिण

िनणय यांचा िक् रयाशील अवयव आहे . प्र ये क दे शात या प्र ये क
252
सं घटने त यव थापकाला एकसारखीच पायाभूत कामे करावी लागतात.
यव थापनातून एखा ा कायाचाच िनदश होत नसून ती काय करणा या
लोकांचाही िनदश होतो. हणजे , यातून सामािजक थान आिण पदाचा दजा
तसे च िश त आिण अ यास-काय े तर् यांचाही िनदश होतो."
  साधारणपणे , यावसाियक उ ोगगृ हे वगळता इतर सं था यव थापक
िकंवा यव थापन यांची चचा करीत नाहीत. उदाहरणाथ, सरकारी अिभकरण
(एज सी) प्रशासक अिधका-यांबरोबर काय करतात; सं र ण खा यात
कमांडर असतात तरीही या सव सं घटनांम ये यव थापन हा मु य
आधारभूत असा भाग असतो - यव थापन हे अ यं त मह वाचे व
अ याव यक असे काय असते .

यव थापनाचे काय

यव थापन हे सव तरावर लागू होणारे त व असते . ते यि तगत नसते .

यव थापन खालील पायाभूत कामे करते  :
  ० ते या सं घटने चे यव थापन करते याला यो य िदशा दे ते.

२३
  ० सं घटने चं जीिवतकाय (िमशन) ठरिवते .

  ० उद्िद टे िनि चत क न साधनसामग्रीची रचना करते .

  ० कमीतकमी आगते (गु ं तवणूक-इनपूट्स) वाप न श य िततके अिधक
उ पादन िमळिवते .
  या आव यक कायांची रचना करताना बहुते क यव थापनांना काही
िविश ट अशा सामाियक सम यांना त ड ावे लागते  :

  ० कामगारांना उद्िद टप्रा तीकडे यावे लागते .

  ० उ पादकते साठी कामाची यवि थत रचना करावी लागते .
  ० सं घटने या सामािजक पिरणामांसाठी, आघातांसाठी जबाबदार राहावे
लागते .
  ० या आिथक िकंवा प्रशासकीय कामिगरीसाठी सं घटना अि त वात
आहे या या पिरणामांसाठी जबाबदार राहावे लागते .

253
  याप्रकारे , यव थापन हा सं घटने चा अवयव असतो ; आिण ही
सं घटना-उ ोग असो िकंवा सरकारी िवभाग- तो समाजाचा एक भाग असतो
आिण िविश ट सहभाग दे यासाठी आिण िविश ट काय कर यासाठी
अि त वात असतो. यव थापनाचा हा सहभाग या या अि त वाचं कारण
असतो ; तसे च याची काय ठरिवतो. हा सहभाग यव थापना या
अिधकाराचा आिण कायदे शीरपणाचा (वै धते चा) आधार असतो. यव थापक
हे िश तपालन क न काय करवून घे णारे आिण यव थापकीय काय करणारे
यावसाियक असतात.
  एखा ा सं घटने ची सु यो य जु ळणी घडवून आण यासाठी
यव थापकाला सहा यव थापकीय कामे करावी लागतात.

संघटनेचे जीिवतकाय

यव थापनाचे सवात पिहले काम हणजे सं घटने चे जीिवतकाय (िमशन)

ठरिवणे  : उ ोगासाठी असणा या आिण उ ोगाशी सं बंिधत नसणा या
सं घटना या जीिवतकाय िभ न असतात. सव उ ोगधं ांम ये आिथक
कामिगरी ही याचा तकसं गत उपप ी आिण हे तू असतो.
  उ ोगा या यव थापनाने या या प्र ये क कृती आिण िनणयाम ये
आिथक कामिगरीला अग्रक् रम ायलाच हवा. केवळ या
उ ोगसं घटने लाच न हे , तर समाजालासु ा याचा लाभ होतो. कारण
िश ण, आरो य, सं र ण, प्रशासन ही सव सामािजक कामे आिथक
कामिगरीतून होणा-या अितिर त उ प नावर अवलं बन ू असतात.
  सं घटने चं जीिवतकाय ठरिव यासाठी यव थापकाने सं घटने या
सं भा य साम या या दृ टीतून सं घटना काय सा य क शकते याचा िवचार
करावयालाच हवा. बदलले या पिरि थतीत सं घटने चे जीिवतकाय अजूनही
कायदे शीर, यो य आहे की नाही िकंवा यात काही फेरबदल करावयास हवे त
की काय हे तपास यासाठी सं घटने या जीिवतकायाचा वे ळोवे ळी आढावा
यायला हवा. अ यथा आपण समाजाशी सु संबंिधत नसले या व तूचे
उ पादन करीत अस याचं यव थापनाला आढळू न ये ईल.
  प्र ये क सं घटने ने वत:साठी आिथक असले ले आिण आिथक नसले ले
जीिवतकाय अगदी प टपणे िनि चत करायलाच हवे . िश णसं था,
इि पतळे , सरकारी िवभाग यांसार या अवािण य (धं देवाईक नसणा या)
सं घटनांसाठी धं देवाईक नसणारी अवािण य जीिवतकाय मह वाची

254
असतात.
  सं घटने ने याचं उ पादन जर ने हमी नजरे समोर ठे वलं नाही तर सं घटना
हे जीिवतकाय हरवून बस याची श यता असते . हे काही सोपे नाही.
इि पतळाचे उ पादन काय असते णावरील उपचार - ते ही अशा णावर
याला इि पतळातून लवकरच परत जायचं असतं आिण पु हा याला ितथं
कधीच यावं लागणार नाही अशी जो आशा बाळगतो. हणून,
इि पतळातील प्र ये क गो टीचा णाला श य तो सवो म उपचारसे वा
दे यावर भर असायलाच हवा. आिण हे च तर इि पतळाचं जीिवतकाय आहे .
  इथे इतर सव बाबतीतली काय मता दु यम असते . काय मता जोवर
णावरील उपचारात सहयोग दे ते तोवर फ त मह वाची असते .
याबाबतीत एका स लागाराचा िवनोद सां िगतला जातो तो असा : याने
एका इि पतळा या कायप तीचा अ यास तर केलाच पण या इि पतळाची
उ पादकता वाढिव यासाठी एक अहवालही सादर केला. या अहवालाची
यश वीरी या अं मलबजावणीही कर यात आली. तो हणाला, "इि पतळाची
उ पादकता इतकी काही वाढली की अ यापे ाही कमी कमचारी असूनही ते
इि पतळ दुपटीपे ाही जा त मृ यु दाखले दे ऊ लागले ."

कामांची अिधक उ पादकता

कठोर मे हनत हणजे उ पादक काम असे असे लच असे न हे . 'गाडन ऑफ दी

प्रॉफेट' या खलील िजब्रान या पु तकात याने 'श्र े ने अगदी ओतप्रोत
भरले या पण धमा या बाबतीत िरका या' असले या एका दे शािवषयी
िलिहले आहे . याचप्रमाणे , एखादी सं घटना िविवध कामांनी भरग च
भरले ली असू शकते ; पण प्र य कायिस ीबाबत मात्र िरकामी असू
शकते .
  उदाहरणाथ, भिव य िनवाह िनधी (प्रॉि हडं ट फंड) किमशनरां या
कायालयाला एखा ा िनवृ य तीला याचे दे य असले ले पै से ायला तीन
वष लागतात. कारण यांनी यां याकडील मािहतीनु सार केले ला िहशे ब
आिण या य ती या कंपनीने केले ला िहशे ब यां यात मे ळ न बसता दोन
पयांचा फरक रािहले ला असतो. ती िनवृ य ती कमी र कम
वीकारायला इ छुक असते ; पण भिव य िनवाहिनधी किमशनरां या
कायालयाला वाटतं की सरकार कमी िकंवा अिधक र कम दे ऊ शकत नाही,
आिण हणून सं पण ू र कम रोखून धरली जाते .

255
  ये थे भिव य िनवाह िनधी सं घटने चे जीिवतकायावर दुल झाले आहे .
भिव य िनवाह िनधीने िनवृ य ती या भिव याची काळजी यावी अशी
अपे ा असते . एखादी य ती िनवृ होते ते हा िनरोप-समारं भ असतो. जर
भिव य िनवाह िनधी कायालयाने यावे ळी जर या य तीला ८० ट के
र कमे चा धनादे श िदला तर या कायालयाचे जीिवतकाय पूण होईल.
उरले ले २० ट के र कम सव िहशे बाचे काम पूण झा यावर दे ता ये ईल.
  अने कदा लोक असं बोलतात की सरकारी कायालयांतील, सावजिनक
े तर् ातील िकंवा महापािलका े तर् ातील कमचारी काम करीत नाहीत, हे
खरं नाही. रिववार ध न कुठ याही िदवशी ते सं याकाळी सात
वाजे पयं तदे खील काम करताना तु हां ला िदसतील. ये थे खरा प्र न आहे तो
हा की, ते केवळ कठोर मे हनत करतात की उ पादक काम करतात उ पादक
कामाने सं घटने या जीिवतकायाम ये सहभाग ायला हवा आिण असे
करवून घे णे हे यव थापकाचे एक मह वाचे काम आहे .

येयप्रा तीची जाणीव

अ यं त गु ं तागु ं तीचे तं तर् ान वापरणा या सं घटने त कामगाराला सं घटने या

उ पादनाशी वत:चा सं बंध जोडणे अवघड जाते . पिहली बाब हणजे , कपडा
िकंवा औषधे या अं ितम उ पादनांचा जसा या या जीवनाशी थे ट सं बंध असू
शकतो तसा सं बंध पे ट्रोलज य रसायने िकंवा लाि टक या क या
माला या कारखा यातील अं ितम उ पादनाचा नसतो.
  दुसरी बाब हणजे , उ पादनाची सं पण ू प्रिक् रया गु ं तागु ं तीचे िविवध
पाइप जोडले या मोठमोठ ा टा यांम ये होत अस याची श यता असते
आिण या उ पादनाम ये याचा काय सहभाग आहे हे तो पाहू शकत नाही.
या उलट कापडिगरणीत िवणकर या या कामाचा पिरणाम पाहू शकतो.
पे ट्रोलज य उ पादनां या कारखा यात कामगार काही यं तर् सामग्रीवर
ल ठे वतो, काही बटने दाबतो, िकंवा काही हा हस् िफरवीत असतो.
याप्रकारे , या कामगाराला या प्रिक् रये शी िकंवा उ पादनाशी असले या
वत: या सं बंधाची जाणीव नसते .
  उ पादनाशी वत:चा सं बंध ओळखता ये णे ही मह वाची आव यक
बाब असते . अखे र होणारे उ पादन कामगाराला याचे वे तन दे ते. यामु ळे
कामगारा या उ पादनाशी याचा वत:चा सं बंध जोडणं आिण ते उ पादन

256
कर यातून ये यप्रा ती के याची कामगाराला जाणीव होऊ दे णं हे
यव थापकाचं कत य आहे .

काम आिण कामगार यां या तकशा त्राचा मेळ

यव थापकाचे चौथे काम हणजे , कामा या तकशा त्राचा कामगारा या

तकशा त्राशी मे ळ घालणे हे होय. प्र ये क तं तर् ानाचे वत:चे असे
‘कामाचे तकशा त्र' असते ; हणजे , वे ळे या सं दभात कामाची रचना,
कामाचे थळ आिण काम जे थे करायचे ते थील पिरि थती या बाबी. जर
आपण एखा ा रसायनाचे अखं ड प्रिक् रये ने उ पादन करीत असलो तर
कारखाना चोवीस तास, वषभर न थांबता अखं ड चालू ठे वावा लागे ल. हे
झालं कामाचं तकशा त्र. यानु सार कामगारांनी रात्री दहा ते सकाळी सहा
वाजे पयं त काम करायची आव यकता असते - िदवाळी, ईद, वातं यिदन,
िख्रसमस यािदवशीसु ा
  ही आव यकता कामगारा या तकशा त्रािव आहे . कामगाराला
या या लहानपणापासून िशकिव यात आले लं असतं की याने रात्री दहा
ते सकाळी सहा वाजे पयं त झोप यायला हवी, कुटु ं ब आिण िमत्र यांबरोबर
सण साजरे करायला हवे त. कामाचे तकशा त्र आिण कामगाराचे तकशा त्र
यां यातील िवसं गतीचा समे ट घडवून आणणे आिण तं तर् ानाला सयु ि तक
आिण कामगाराला मा य अशी कामाची प त िवकिसत करणे हे
यव थापकाचे काम आहे .

मालका या तकशा त्राचे समाधान

यव थापकाचे पाचवे काम हणजे , मालका या तकशा त्राचे समाधान

करणे . मालकाचे तकशा त्र हणजे उ ोगातून मालका या असले या
अपे ा. या अपे ा प्रमाणाबाहे र वाढणार नाहीत हे यव थापकाने िनि चत
करायलाच हवं . याचवे ळी, यव थापकाने मालकांना आव यक िततके
समाधानी ठे वायला हवं आिण यांची मं जुरी िमळवायला हवी. अ यथा
उ म कामिगरी बजावूनही यांना भागधारकां या असं तोषाला सामोरे जावे
लागे ल.

सामािजक पिरणाम

257
सहावे आिण शे वटचे (पण यूनतम खिचतच न हे ) असे यव थापकाचे काम
हणजे सं घटने या सामािजक पिरणामाचे यव थापन करणे . या सं घटना
  ० मोठ ा प्रमाणात लोकां या नजरे त असतात,   ० पयावरणावर
मह वाचा पिरणाम वा आघात करतात,   ० समाजा या अपे ा
वाढिवतात,

  अशा मोठ ा सं घटनांसाठी हे िवशे षक न मह वाचे असते .

  कोणतीही सं घटना वत:पु रती अि त वात नसते िकंवा वत:च
वत:चा अं ितम हे तू नसते . प्र ये क सं घटना हा समाजाचा एक घटक असतो
आिण समाजासाठी अि त वात असते .
  एखादा उ ोग कामगारांना आिण यव थापकांना नोक-या दे याहन ू
िकंवा भागधारकांना लाभां श दे याहन ू ग्राहकांना उ पािदत माल आिण
से वा यां या पु रवठा करीत असतो. डॉ टर आिण पिरचािरका यां या गरजा
इि पतळ भागवीत नाही तर णां या गरजा भागिवते ; शाळा ही
िव ा यांसाठी अि त वात असते , िश कांसाठी न हे . ल कर हे दे शा या
र णासाठी असते ; सै िनक आिण अिधका-यांसाठी न हे . यव थापकाने हे
िवसरणे हणजे चु कीचे यव थापन करणे आहे .
  आिथक माल आिण से वा यांसार या जीवना या पिरमाणां िवषयी िचं ता
कर याबरोबरच यव थापनाने जीवना या दजािवषयीही हणजे आधु िनक
माणूस आिण आधु िनक समाज यां या भौितक, मानवी आिण सामािजक
पिरि थतीिवषयीही िचं ता करायला हवी.

पिरणामकारकते ची पातळी

सं घटने या सामािजक पिरणामांचे, आघाताचे यव थापन करणे हे

यव थापकाचे सवात गु ं तागु ं तीचे काम असते . हे यव थापका या
सं घटने या एकू ण पिरणामकारकते या दृ टीतून िवचार कर या या
साम यावर अवलं बन ू असते . तीन पात यां वर सं घटने या
पिरणामकारकते ची पारख करता ये ते :
  • ती उ पादक आहे - हणजे , या व तू आिण से वां या उ पादनासाठी
ती सं घटना आहे यांचे उ पादन कर यास समथ आहे .
  • ती काय म आहे - कमीतकमी साधनसामग्री, िवशे षतः दुिमळ
साधनसामग्री, वाप न सं घटना व तू आिण से वा यांचं उ पादन करते .
  • कायकुशलता, श्रे ठ व यासाठी ितचा लौिकक आहे - लोकांम ये
258
 या सं घटने ची अशी प्रितमा असते की या सं घटने ची उ पादने आिण से वा
या उ च दजा या असतात आिण सं घटने चं यव थापन हे अं तगत आिण
बा जबाबदारीिवषयी जाग क आहे .

लौिककप्रा त यव थापन

प्र ये क सं घटने ला लौिककप्रा त असावे से वाटते . मात्र, उ पादकता आिण

काय मता या बाबी चां गला लौिकक िमळ यासाठी आव यक आहे त.
खिनज ते लाचे उद्भवले ले सं कट आिण स याची पाणी आिण वीजटं चाई
यांनी ठामपणे हे दाखवून िदलं आहे की दुिमळ साधनसं प ी वाया
घालिव याची िकंमत एखा ा िविश ट घटकालाच न हे तर दे शा या एकू ण
अथ यव थे ला मोजावी लागते .
  सं घटना उ पादक आिण काय म आहे असा लौिकक िमळिव यासाठी
सं घटने ला सहा िहतसं बंधीयांचे समाधान करणे आव यक आहे .
  िहतसं बंधी         कशामु ळे समाधान
  ग्राहक          -उ पादन
  कमचारी        -कामाची ि थती आिण वे तन
  गु ं तवणूकदार      -आिथक कामिगरी
  पु रवठा करणारे (स लायर)  -सं घटने शी असले ले यावहािरक सं बंध
  सरकार        -दे शा या अथ यव थे त आिण
              ये यधोरणांना होणारा सहभाग
  समाज        - क याणकारी मदत

िहतसं बंधीयां या तां ित्रक गरजा काय म आिण उ पादक सं घटना

भागवील, जर ती सं घटना-
  • ग्राहकाला उ च दजाची उ पादने आिण से वा दे ईल.
  • सरकारला िनयिमतपणे कर दे ईल.   ० समाजाला नोक-या दे ईल.
  ० कामगारांना चां गुलपणाची वागणूक आिण चां गले वे तन दे ईल.
  ० गु ं तवणूकदाराला या या गु ं तवणु कीवर यो य लाभां श दे ईल.

  सं घटने या तां ित्रक कामिगरीला राजकीय कामिगरीची हणजे ित या

प्रितमे ची जोड िमळायलाच हवी. केवळ उ पादना या उ च दजाने
ग्राहकांचे समाधान होते असे न हे . काही दशकांपव
ू ी िवजे चे ब ब एकाच
कारखा यात तयार हायचे आिण वे गवे ग या उ पादन-नावांनी िवकले

259
जायचे . या ब बवर अग्रग य उ पादन-नावांचा िश का असायचा यांची
िवक् री इतरांपे ा जा त हायची.
  यामु ळे, जर तां ित्रक कामिगरीचा लोकांपुढे मांड यासाठी जर
राजकारणाचा वापर केला नाही आिण िहतसं बंधींवर प्रभाव पाडला नाही
तर सं घटने ला चां गला लौिकक िमळिवणे श य होणार नाही.

यव थापकीय कौश य

पिरणामकारकते या खात्रीसाठी दोन प्रकारची कौश ये आव यक

असतात.
  ० कायरत कौश य : यव थापकाला आप या काय े तर् ात काम
कर याकिरता आव यक या तं तर् ांचा वापर ठाऊक असायला हवा.
िवक् री यव थापकाला िवक् रयकौश य माहीत असले पािहजे आिण
उ पादन यव थापकाला यं तर् सामग्रीचा वापर कसा, कधी करायचा याची
मािहती हवी.
  ० यि तिवषयक कौश य : जनसं पक साधता ये णे ज रीचे . बहुतां श
यव थापक सोपानब रीतीने काम करतात; यांत विर ठ अिधकारी, सहकारी
आिण दु यम से वकवग ये तो. अने कांना सं घटने बाहे र सं पक राखावा लागतो.
सं बंिधत य तींशी ते कसा सं पक साधतात यावर यां या कामाची
पिरणामकारकता ठरते .

यव थापकीय क् रांितदशीदृ टी
ने हमी वापर या जाणा-या "Supervision" या श दाची "Super" आिण
"Vision" अशी फोड करणे श य आहे . खरं तर आव यक आहे ते हे , की
Supervisionचा खरा अथ हणजे , यव थापकाने घे तले या िविवध
िनणयांची अ पकालीन आिण दीघकालीन पिरणामकारकता समजून घे ऊन
अिधक दरू दृ टीचा वापर करणे .
यव थापकीय कायप्रेरणा

यव थापकाची वत:ची कायप्रेरणा ही यव थापकीय

पिरणामकारकते साठी कायकारक अथवा अकायकारक ठ शकते .
  कायिस ीसाठी कायप्रेरणा : यव थापक या या प्र ये क
प्रय नासाठी ता काळ आिण वा तव व पाचा लाभ िमळावा अशी इ छा
ठे व याची श यता असते . उ च कायिस ीची प्रेरणा जीवनात

260
िनराशादायक ठ शकते .
  अिधकारासाठी कायप्रेरणा : खूप लोकां वर प्रभाव पाड याची इ छा
यात असते . अिधकारप्रा तीसाठी उ चकायप्रेरणे चे समाधान कर याची
सं धी जी सं घटना दे ते याचे यव थापकीय पिरणामकारकते ला साहा य
होते . यामु ळे चां गले यव थापक आकिषत होतात.
  सं ल न कायप्रेरणा : यात लोकिप्रय हायची इ छा असते . मात्र हे
यव थापकीय कामाशी सं बंिधत नस यामु ळे कायनाशी ठ शकते .
लोकिप्रयते ची आस ठे वणा या यव थापकांना इ ट िनणय घे णे अवघड
जाते . डुकर हणतो याप्रमाणे , “ यव थापन ही काही लोकिप्रयते ची पधा
नाही ; आिण चां गले िनणय हे काही जयघोष कर याकिरता घे तले जात
नाहीत.
  यव थे ची कायप्रेरणा : यात िनयम आिण कायप तीनु सार काम
कर या या इ छे ने सं घटने या नीती ये यासाठी आिण यव थापकीय
पिरणामकारकते साठी आव यक असले ली या यपणाची, प्रामािणकपणाची
भावना खात्रीपूवक िनमाण होते . हे िवशे ष क न मोठ ा सं घटनां या
बाबतीत खरे असते .

िन कष

यव थापकीय पिरणामकारकता खालील बाबींवर अवलं बन ू असते  :

  ० सं घटने चे जीिवतकाय समजून घे यावर,
  ० जीिवतकायासाठी उ पादक काम कर यावर,
  ० कामगारांना कायिस प्रवण कर यावर,
  ० कामाचे तकशा त्र आिण कामगारांचे तकशा त्र यांचा मे ळ
घाल यावर,
  ० मालकां या तकशा त्राचे समाधान कर यावर,
  ० सं घटने या सामािजक पिरणामांचे, आघातांचे यव थापन कर यावर.

या कामात पु ढील बाबींचा अं तभाव होतो :

261
 प्रकरण ४

संघभावनेची जोपासना

262
“जर वा वृं द एकसाथ सु रावटीत चालायचा असे ल तर सव
वा वृं दातील सव वादक मं डळीम ये वा वृं द यश वी
कर यासाठीची प्रेरणा असायलाच हवी. याचप्रमाणे , सं घटना
पिरणामकारक हायला यां या घटकांना एकत्र काम कर याची
प्रेरणा हवी."
  हाताखाल या माणसांसह सं घटना पिरणामकारक
कर यासाठी सं घ उभारणे हे काही एका वे ळेचं काम न हे . हा सतत
चालणारा प्रयास असतो. सं घटने ची पिरणामकारकता कशी
पारखायची ही सम या आहे . लाभदायकता िकंवा िवक् रीवाढ
यांसारखे िनदशक ने हमीच िव वसनीय अस याची श यता नसते .
एखादी प्रभावी पिरणामकारक सं घटना ओळख यासाठी
यव थापकाने या या सं घात चार अ याव यक मह वा या
वै िश ट ांचा शोध यायलाच हवा :
  १. वकत याची जाणीव,
  २. जाग कता,
  ३. हाताखालील य तींिवषयी वाटणारी िचं ता,
  ४. एकित्रतपणे काम पार पाड याची इ छा.

हे तिू वषयक जाणीव

अ यं त पिरणामकारक सं घटने त आप याकडून काय अपे ा आहे त

याची जवळ जवळ प्र ये काला जाणीव असते . अपे ा मोठ ा
263
अस याने अपे ापूतीसाठी थोडीशी ओढाताण करायची
आव यकता असते . हे करायची स ानु कारी प त असे ल ( हणजे
विर ठ अिधकारी अपे ा ठरवून सां गत असे ल) िकंवा लोकशाही
प तीची (प्र य काम करणा-या गटाने ठरिवले ली) असे ल; पण
यात वकत याची यापक जाण सा य झाले ली असते .
  दुसरीकडे , पिरणामकारक नसले या सं घटने म ये लोकांची
वकत याची जाणीव हरव यासारखी वाटते आिण ते 'वाहवत'
चाल याची क पना क न दे तात. यांना बदलत राहणारी
नै िमि क कामे िद यामु ळे ग धळ यागत होते आिण कायिस ी
फार कमी होते . काही वे ळा, ‘सहभाग' वाढिव यासाठी सभा
घे त या जातात; पण या सभांचा शे वट मह वाचे अ याव यक
िनणय पु ढे ढकल याने होतो.
  रोज सकाळी कामावर जा यासाठी कुठ या गो टी प्रवृ
करतात याचा िवचार केला तर वकत याची जाणीव समजणे
श य आहे . एका प्रकारात, एक माणूस सकाळी आळसामु ळे
ऑफीसला दांडी मारायचा िवचार करतो, पण नं तर पु हा िवचार
करतो, "मी यापूवीच खूप नै िमि क रजा (कॅ यु अल ली ह)
घे त या आहे त. मी आज कामावर जाऊन एक नै िमि क रजा
वाचिवणे हे उ म. मला पु ढे काही रजा यावी लाग याची
श यता आहे ." दुस-या प्रकारात, दुसरा माणूस सकाळी उठतो
आिण याला ताप आ यासारखं वाटतं . याची रजा भरपूर
िश लक आहे . पण तरीही याला वाटतं की याने आज
ऑफीसला जायलाच हवं ; कारण याला खूप मह वाचं काम आहे .
बायको ऑफीसला जाऊ दे णार नाही हणून आप याला ताप
आ यासारखं वाटतं य हे तो बायकोपासून लपिवतो. प टच आहे
की या माणसाला वकत यािवषयी जाणीव आहे .
  वकत याची जाणीव ही सं घटने मधील य ती या
थानाशी सं बंिधत नसते . एखा ा सं घटने त अगदी
चे अरमनलासु ा वकत यािवषयी जाणीव नस याची श यता
264
असते आिण ऑफीस या कामाऐवजी ते गो फ खे ळ याला
अग्रक् रम दे याची श यता असते . दुसरीकडे , एखा ा सा या
कामगारालाही वकत यािवषयी जाणीव असू शकते .
कामगारां या तरावर अशी वकत यािवषयी जाणीव मी वतः
पािहले ली आहे .
  िव ु तिनिमती उपकरणे बनिवणा या एका कारखा याला मी
भे ट दे त होतो. याचवे ळी कारखा याची उ पादन मता दु पट
कर याचा प्र ताव मं जरू कर यात आला होता आिण प्र ये क
जण अगदी खु षीत होता. महा यव थापक तर िव तारािवषयी
बोलत होते च, उ पादन- यव थापक बोलत होते , आिण उ पादन
पयवे क (प्रॉड शन सु परवायझर) यािवषयी बोलत होते .
शे वटी आ ही जे हा कारखा याम ये पोहोचलो ते हा एक ले थ
मशीन चालिवणारा कामगारही यािवषयी बोलायला लागला. मी
या कामगाराला िवचारलं , “या िव तारासं बंधी तू एवढा का
उ साही आहे स यव थापक आिण पयवे कांचा उ साह मी
समजू शकतो. यांना बढती िमळ याची श यता आहे . तु या
बाबतीत हणायचे तर तु याभोवती चालणा-या या दहा ले थ
मशी सची सं या वाढून ती वीस होईल. याचा अथ हणजे
विनप्रदष ू णात वाढ "
  “तु हां ला खरी पिरि थती कळले ली नाही." तो कामगार
मला हणाला, “आ ही भारतात या गावां या िव ु तीकरणाम ये
गु ं तलो आहोत. उ पादन मता दु पट झा याने िव ु तीकरणाचा
वे गही दु पट होईल. मी या गावातून आलो आहे ते थे अव या
तीन वषांपव ू ी वीज आली आहे आिण ते थील लोकां या
जीवना या, राहणीमाना या दजाम ये कसे बदल झाले त ते मी
पािहले आहे त. हे बदल कारखा या या िव तारामु ळे िकतीतरी
गावे उजळू न टाकता ये तील."
  या कामगारा या वकत यािवषयीची जाणीव काय असे ल
याची तु ही क पना क शकता. हा तो कामगार आहे याला
265
ताप आ यागत वाटलं तरीही तो कामावर जायचा प्रय न करील.
  मोठ ा सं घटनांम ये , प्र ये काला यि तश:
वकत यािवषयीची जाणीव क न दे णे हे अश य असते . परं तु
सं घटने म ये काम करणा-या य तीपै की िकती प्रमाणात
य तींना वकत यािवषयीची उ म अशी जाण आहे यावर
सं घटने ची पिरणामकारकता अवलं बन ू असते . पिरणामकारक
नसणा या सं घटनांम ये वकत यािवषयीची सवसाधारण जाणीव
फार कमी प्रमाणात असते . बां धीलकीची (किमटमट) भावना
नसताना, गु ं त याची िकंवा सहयोग दे याची जाणीव नसताना
लोक ‘कामावर' ये तात.

जाग कते ची जाणीव

अ यं त पिरणामकारक असले या सं घटने चे दुसरे वै िश ट हणजे

जाग कता. जर सं घटने त एखादी सं धी वाया जात असे ल िकंवा
काही चूक घडत असे ल, कुठे काही गफलत होत असे ल तर
सं घटने त कुणीतरी असा असतो, या याकडे जाऊन तो ती बाब
या या िनदशनास आणून दे ऊ शकतो आिण यावर कारवाई
होऊ शकते .
  जरी औपचािरक यव था, कायप ती, सु संवादाचे माग, इ.
अि त वात असले तरीही एक अशी सु त, श दात य त न
केले ली समज असते की सं घटने या िहतासाठी या बाबी दु यम
आहे त आिण जर सं घटने या िहताला िवपरीतपणे बाधा ये त
नसे ल तर या बाबी टाळू नही काम करता ये ते. एखा ाचा उ े श
जोपयं त प्रामािणक आहे तोपयं त अशा बाबी टाळणे श य होते .
दुसरीकडे , पिरणामकारक नसले या सं घटनांम ये
आप याभोवताली काय घडते यािवषयी कुणाला काही पवा
नसते . गै रप्रकार आिण अपघात िनयिमत घडत राहतात; पण
यां िवषयी कोणी काही करताना िदसत नाही. यामु ळे अने क सं धी

266
गमािव या जातात आिण कामे खाल या दजाची होतात. जरी
कुणी वा तिवक िकंवा सं भा य गै रप्रकार कळिव याबाबत
पु ढाकार घे तला तर याला आरोपी या िपं ज-यात उभे क न
याची उलटतपासणी केली जाते . उपि थत केले या बाबींबाबत
पु रे सा पु रावा जर तो दे ऊ शकला नाही तर याला विरत िश ा
केली जाते िकंवा याची िटं गलटवाळी केली जाते , उपहास केला
जातो. याने जरी याला जाणवले या गै रप्रकारां िवषयी पु रावा
सादर केला तरी वरचे यव थापन अगदी िध या गतीने चालत
अस याने उपाययोजना केली जात नाही.
  याचा पिरणाम हणून, सं घटना सं धींचा लाभ यायला िकंवा
सं भा य दुघटनांपासून वत:चे र ण करायला असमथ ठरते .
उदाहरणाथ, जर सं घटने ला एखादी िनिवदा (टडर) िमळाली जी
थोड ाच िदवसांनी बं द होणार आहे , तर िनिवदा वे ळेवर सादर न
कर यािवषयीची प्र ये कजण कारणे शोधू लागतो - िनिवदा
उिशरा िमळाली, कुणीतरी आजारी होतं , वगै रे. आिण िनिवदा
वे ळेवर सादर न कर यािवषयी बचावा मक कारणे पु ढे केली
जातात आिण याप्रकारे , सं धी गमािवली जाते .
  दुसरीकडे , पिरणामकारक सं घटने त जरी िनिवदा उिशरा
िमळाली असली तरीही सं बंिधत सव मं डळी आव यक मािहती
जमवून िनिवदा वे ळेवर सादर करायचा प्रय न करतात;
आव यकता अस यास अगदी चोवीस तास काम क नही.
याप्रकारे , प्र ये क सं धी मह वाची समजली जाते आिण ितचे
पांतर श यते त केले जाते .
  जर एखादी धो याची बाब पिरणामकारक नसणा या
सं घटने त कळिव यात आली तर याकडे कुणी ल दे त नाही.
भु रट ा चो या आिण गै रप्रकार कळवूनही ते होत राहतात.
सु संवादा या अभावाने विर ठ यव थापनाकडे मािहती पोहोचत
नाही. काही वे ळा, विर ठ अिधका-याला गै रप्रकारांची मािहती
नसते . असं हणतात की बायको या यिभचारािवषयी नव-याला
267
सग यात शे वटी कळतं . पिरणामकारक नसणा या सं घटने म ये
गै रप्रकारां िवषयी सवो च अिधका-याला सवात शे वटी कळते .

हाताखालील य तींिवषयीची िचंता

लोकांची कामिगरी, यांची सं भा य कायश ती आिण यांना

असले या सं धी या दृ टीने िचं ता वाटणे , याचे भान असणे हे
पिरणामकारक सं घटने या उ मपणाचे ितसरे िच ह आहे .
पिरणामकारक नसणा या सं घटने म ये यव थापनाला
य तीिवषयी िचं ता वाटत नसते . लोकांना केवळ डोकी िकंवा
हातांची सं या समजले जाते . बहुते क िरकामी पदे ही बाहे न
भरली जात अस याने लोकां या सं धी, आकां ा आिण यांची
सं भा य कायश ती हा यव थापना या िचं तेचा िवषय नसतो.
सं घटने तील लोकांचे प्रिश ण आिण यांचा िवकास याम ये
यव थापनाला रस नसतो. याचा पिरणाम असा होतो की केवळ
दु यम गु णव े ची माणसे सं घटने ला िचकटू न राहतात.
  पिरणामकारक सं घटने त विर ठ अिधका-याला हाताखाल या
य तीं या सं भा य कायश तीची िचं ता असते आिण यां या
िवकासासाठी तो यांना मागदशन करीत असतो. आप या
हाताखाल या य तींना सु यो य पदे दे यावर तो बारीक ल
ठे वतो. याचा पिरणाम हणून हाताखालची मं डळी आप यासाठी
‘वर कुणीतरी' ल ठे वून आहे हे जाणून आप या कामावर ल
किद्रत करतात.
  याउलट, पिरणामकारक नसले या सं घटने त विर ठ अिधका-
याला हाताखालील मं डळी या सं भा य कायश तीिवषयी आिण
सं धीिवषयी काळजी वाटत नाही. यां या िवकासािवषयी याला
पवा नसते आिण यां या प्रगतीसाठी तो जराही मदत करीत
नाही. हाताखाल या एखा ा समथ कतबगार य तीसाठी
सं भा य अशी सं धी आली आहे हे जरी याला माहीत असलं

268
तरीही हाताखालची ती चां गली य ती गमाव याचा िवचारही तो
मनात आणत नाही. हाताखालील य तीं या फाय ाचा तो
िवचार करीत नाही.
  याचा पिरणाम असा होतो की हाताखालील माणूस कधीही
पूणपणे या या कामाकडे ल दे त नाही. तो दुस या नोकरीवर
नजर ठे वून असतो ; कारण याला खात्रीने माहीत असतं की
यालाच वत:चं िहत जपायला हवं आिण या या विर ठ
अिधका याकडून ही अपे ा तो क शकत नाही.

प्र य ात एकत्र काम

पिरणामकारक सं घटने चे चौथे वै िश ट हणजे सव लोकांची–

विर ठ, हाताखालील माणसे आिण बरोबरीने काम करणारी माणसे
यांची-प्र य एकत्र काम करायची सवय हे होय.
  पिरणामकारक नसले या सं घटने त एकमे कां शी ितळमात्र
सं बंध-सं पक नसले ले जणू हवाबं द अस यासारखे िवभाग असतात.
व न खालून टाचणे (मे मो) ये तजात असतात. आव यक या
पूवसूचना, कायक् रमपित्रका आिण िटपणे यांसह औपचािरक
सभा होतात. अशा सभा सम या सोडिव याऐवजी यांना बगल
दे यात यश वी होतात. अशा सं घटने त ने हमी लोक िवभ त
राहन ू काम करतात आिण प्र य ात एकत्र यायला िवरोध
करतात.
  प्र ये क सं घटने त आकि मक चु का होतातच. पिरणामकारक
सं घटने त लोक एकमे कांना भे टून अशा चु कांमुळे िनमाण झाले ले
प्र न सोडिव यासाठी एकत्र काम करतात. पिरणामकारक
नसणा या सं घटने त लोक यां याशी िवरोध असणा-या
माणसाला गु ं तव यासाठी अशा चु कांचा वापर करायचा प्रय न
करतात.
  उदाहरणाथ, जर एखा ा पिरणामकारक सं घटने तील िवक् री

269
 यव थापकाला या या े तर् ीय कमचा-याकडून कळलं की
पाठिवले ला मह वाचा माल चु की या गोदामात गे ला आहे ; तर
तो वतः उ पादन यव थापकाकडे जाऊन चूक सु धार यासाठी
आव यक उपाययोजना करील. ते दोघे एकत्र बसून चचा करतील
आिण गरज अस यास विर ठ अिधका-याकडे जाऊन सम या
शे वटी सोडवतील. विरत सोडवाय या सम ये साठी ते
अ पकालीन उपाययोजना करतील आिण अशी सम या पु हा
उद्भव याची श यता कमीतकमी कर यासाठी दीघकालीन
उपाययोजना करतील.
  दुसरीकडे , पिरणामकारक नसले या सं घटने त, िवक् री
यव थापकाला झाले ली चूक कळताच तो सिचवास बोलावून
मे मो िलहायला सां गतो :

  "प्रित, उ पादन यव थापक,

  सं दभ : माल पाठवणीतील चु का.
  पिर छे द १ : आप या िवभागाने एका मह वा या सामग्री
पाठवणीत खालील मोठीच चूक केले ली आहे .
  पिर छे द २ : अशा चु का आपण ने हमी करता. उदा. अ, ब,
क... (पूवीची उदाहरणे )
  पिर छे द ३ चु कां या या पु नरावृ ीमु ळे आम या िन य
िवक् रय कामात मोठीच अडचण ये ते आिण पिरणामी िवक् रीत
बाधा ये ते.
  सही - िवक् री यव थापक
  आिण हे न चु कता प्रत यांना सादर ....!"

  असा मे मो उ पादन यव थापकास िमळताच, याचे असे

उ र िलिहले जाते  :

270
  "प्रित : िवक् री यव थापक
  सं दभ : माल-पाठवणीतील किथत चूक.
  पिर छे द १ : आप या िवभागाने केले या चु कीमु ळेच
प्र तु त चूक झाले ली आहे .
  पिर छे द २ : आप या िवभागाने पाठिवले या ग्राहकां या
मािहतीशी आम या माल पाठिव या या कामाचा थे ट सं बंध
असतो, हे आप याला मा य हावे .
  ...... प्रत यांना सादर..."

  अकाय म सं घटनांम ये मे म चे हे यु ही ने हमीचीच बाब

असते . लोकांना ये थे सम या सोडिव यात रस नसतो तर सबबी
आिण बळीचे बकरे शोध यात यांना आनं द होतो. काय म
सं घटनांम ये थे ट सु संवाद साधून प्र न सोडिव याची कायप ती
असते आिण या उ े शाने लोकांना एकत्र काम कर यासाठी
प्रो साहन िदले जाते .
िन कष

पिरणामकारक सं घटने म ये खालील बाबी असतात :

  ० िविवध िवभागागिणक लढाया आिण यव थापकांम ये -
िवशे षतः विर ठ पातळीवरील - झगडे कमीत कमी होतात.
  ० सवात विर ठ यव थापकापासून ते सवात खाल या
तरावरील कामगारापयं त सवत्र वकत यािवषयीची जाणीव
असते .
  ० यव थापकाला सं घटने तील लोकांची िचं ता असते -
यां या कामिगरीिवषयी, सं भा य कायश ती आिण सं धीिवषयी.
  ० श य ितत या थे टपणे , प्र य पणे सं घटने तील लोक
एकत्र बसून सम या सोडिवतात.

❋❋❋

271
 प्रकरण ५

संघ-उभार यातील अडचणी

272
एखा ा सं घटने त कोणते ही काम हे अलगपणे , एकाकीपणे केले
जात नाही. सव काम हे आव यकरी या सां िघक कामे असतात.
आप या हाताखालील मं डळींबरोबर यव थापक प्राथिमक सं घ
उभारतो. यव थापक हा एका दुस-या सं घाचाही भाग असतो.
यात विर ठ अिधकारी, बरोबरीचे सहकारी आिण तो वत: यांचा
समावे श असतो. या दो ही सं घामु ळे यांचा प्रभाव वाढतो.
  सं घटना यव थापकाला याचे थान दे ते. पण याचा
प्रभाव यव थापक वत: िमळिवतो. हे तो विर ठ
अिधका याशी, बरोबरी या सहका-यां शी आिण हाताखालील
मं डळीशी जवळीक साधून िमळिवतो. याचा प्रभाव वरील
पातळीवरील, खाल या पातळीवरील आिण बरोबरी या
पातळीवरील मं डळींवर दबाव टाक या या साम यावर मोजला
जातो.

विर ठ अिधका-याचे यव थापन

विर ठ सं घाचा सवात मह वाचा सद य हणजे 'बॉस'-विर ठ

अिधकारी. या विर ठ अिधका-याम ये या या हाताखालील
मं डळीचे थान इ छे नु सार कमीअिधक करायचे साम य
नस याची श यता असली तरीही तो हाताखाल या मं डळीचा
प्रभाव कमीअिधक क शकतो. जर विर ठ अिधका-याने हे
दाखिवले की याला या या हाताखालील मं डळीचे मोल वाटते
तर हाताखाल या या मं डळीचे मनोधै य, प्रभाव उं चावे ल. जर तो
273
हाताखाल या मं डळीचा अवमान करीत असे ल तर तो यांचा
प्रभाव कमी करतो. विर ठ अिधकारी कसा वागे ल हे या या
आचरणातील खालील बाबीं यावर अवलं बन ू असे ल :
  ० असु रि तता,
  ० अहं कार,

  ० िविश ट सवयी.
असुरि तते चे यव थापन

जर हाताखालची य ती विर ठ अिधका-याला असु रि त करीत

असे ल तर तो वत:ची वाताहत करे ल. जर याचा विर ठ
अिधकारी असु रि त असे ल तर तो या या हाताखालील
माणसावर टीका करायची कोणतीही सं धी सोडणार नाही आिण
' याला याची जागा दाखवून दे ईल.' यामु ळे हाताखाल या या
माणसाचे मनोधै य व प्रभाव कमी होते आिण याचा या या
कामिगरीवर पिरणाम होतो.
  विर ठ अिधका-या या असु रि तते चं यव थापन
कर यासाठी हाताखाल या य तीने विर ठ अिधका-याशी
असले ली याची िन ठा दाखवून ायला हवी. यात पु ढील बाबींचा
समावे श होतो :

  ० विर ठ अिधका-याला वार य अस याची श यता आहे

अशा या घडामोडी घडतात यां िवषयी हाताखाल या माणसाने
विर ठ अिधका-याला मािहती दे णे.
  ० विर ठ अिधका-या या चु कांनी झाले ले नु कसान भ न
काढ यासाठी याला सहकाय करणे .
  ० विर ठ अिधका-यािवषयी चचा चालली असे ल ते हा
याची जनमानसातील प्रितमा जपणे .
  उ म कामिगरी करणा या हाताखालील य तीिवषयी

274
विर ठाचे प्रितकू ल, मत हो याची श यता खालील गो टींमुळे
िनमाण होऊ शकते .
  ० या या हाताखाल या य तीने मह वाची मािहती
याला पु रिवले ली नाही.
  ० ‘आणीबाणी या प्रसं गात जे हा अिधक वा िवशे ष प्रयास
करायची गरज असते ते हा हाताखालची य ती हवे ते सहकाय
दे त नाही.
  ० या या हाताखालील य ती या यािवषयी टीका करते
िकंवा याची िनं दानाल ती करते , असे विर ठाला कळणे .

अहंकाराचे यव थापन

प्र ये क माणसाला याचा अहं कार असतो, आिण िव वास ठे वा

अगर ठे वू नका, विर ठ अिधकारी हा सु ा एक मनु यप्राणीच
असतो. जर अहं कार दुखावला तर सं बंध िवपरीतरी या िबघडतात.
अहं काराला चतु राईने जपणे यातून चां गले सं बंध िनमाण हायला
मदत होते . खरे तर यातीची हाव इतकी मह वाची आिण
मूलभूत असते की ितला िवरोध कर याने सौहादाचे सं बंध
िबघडतात.   अलीकडे मी एका कंपनी या चे अरमनकडे बसलो
होतो. कॉ यु टर िवभागाचा यव थापक एक कागद घे ऊन आत
आला आिण हणाला, “तु ही ये थे सही कराल का "
  “काय आहे हे " चे अरमननी िवचारले .
  “हे तु हां ला कळणार नाही. हे कॉ यु टरशी सं बंिधत आहे ."
  "हे इथं ठे वून जा–मला समज यावर मी सही करीन."
  तो कॉ यु टरचा यव थापक खूप रागावला. तो रागाने
पु टपु टत बाहे र पडला,
  "हा कॉ यु टर वािषक िनगराणीचा करार आहे . तो रोखून
ध न चे अरमन िनगराणी करारा या माणसांसमोर माझी अव था
िबकट करीत आहे ..."

275
  या कॉ यु टर यव थापकाला पिरि थती वे ग या रीतीने
हाताळता आली असती. तो हणू शकला असता,
  "सर, हा ने हमीचा कॉ यु टर या वािषक िनगराणीचा करार
आहे . मी तो पािहला आहे . तु ही नजरे खालून घालावा हणून मी
इथं ठे वून जातो. पण तु हां ला पाहायला जमलं नाही तर सही ा
इथं करा."
  चे अरमननी ितथं च सही क न ते कागदपत्र परत कर याची
श यता होती. परं तु, ‘तु हां ला ते कळणार नाही ' हे जरी
प्र य ात खरे असले तरीही या अशा बोल याने यांचे मन
दुखावले जाते आिण यातून प्रितकू ल मत िनमाण होते .

िविश ट सवयींचे यव थापन

वाग याची, िवचार कर याची प्र ये काची वतं तर् प त असते .

प्र ये काला आयु यात सवयी जडतात आिण या सवयी बदलणे
अवघड असते . यामु ळे हाताखाल या माणसाने विर ठ अिधका-
या या सवयीशी वत: या सवयी जु ळवून घे याचा ये थे प्र न
असतो.
  काही विर ठांना मोठे अहवाल आवडतात; तर काहींना
सं ि त अहवाल. काहींना वतं तर् पणे िलिहले ले अहवाल
आवडत नाहीत. केवळ चचा क न िनणय यायला यांना
आवडते . ये थे चु कीची िकंवा बरोबर अशी काही कायप ती नसते .
मात्र, हाताखाल या माणसाची सवय आिण या या विर ठ
अिधका-याची आवडिनवड यां यात सु संवाद घडत नाही, ते हा
तो तक् रार करतो की याचा विर ठ अिधकारी हा फार िवि त,
चम कािरक आिण अवघड असा आहे . खरी अडचण असते ती
हाताखाल या य तीम ये -तो विर ठ अिधका-या या
आवडीिनवडीशी जु ळवून यायला असमथ असतो.   आप या
सासूिवषयी तक् रार घे ऊन एका मानसत ाकडे जाणा या एका

276
सु नेची एक गो ट सां गतो.
  ितचं हणणं , “माझी सासू एका िविश ट बाहुलीशीच ने हमी
खे ळत असते . ती या बाहुलीला छातीशी कवटाळते आिण एक
णही सोडत नाही."
  " हणून काय झालं " या मानसत ाने िवचारलं , “तू ित या
वयाचा िवचार करायला हवा. ित या या वयात वभावाचा
लवचीकपणा कमी होतो आिण जु या सवयी िटकू न राहतात."
  "तरीसु ा डॉ टर," ती सून हणाली, “ितने असे करायला
नको. िवशे षतः या बाहुलीबरोबर "
  "पण का हणून नको " डॉ टरांनी िवचारलं .
  "कारण," ती सून हणाली, “मला या बाहुलीशी खे ळायचं
असतं ."
  खरी तक् रार या िविश ट, िवि त, चम कािरक
आवडीिनवडीिवषयी नसून ित या वत: या आवडीशी
झगडणा या िनवडीिवषयी आहे .

खुशम करीिव विर ठांचे यव थापन

याचप्रमाणे , हाताखाल या माणसाचा अहं कार आिण विर ठाचा

अहं कार यांची सां गड घालता ये त नाही आिण जर या
हाताखाल या माणसाला सु रि तता वाटत नसे ल तर तो
विर ठा या सु रि तते चा िवचार क शकणार नाही. अने क
अिधका-यांची समजूत अशी असते की विर ठाची सु रि तता,
वागणूक आिण सवयी हाताळाय या असतील तर आपण
खु शामतखोरच हायला हवे . व तु त: एखादा खु शामतखोर आिण
विर ठाला नीट हाताळू शकणारा माणूस यां यात खूपच फरक
असतो. हे आप याला ते आिण यांचे विर ठ यां यातील सं घष
या प्रकारे हाताळले जातात याव न िदसून ये ते.
  सं घटनांम ये सं घष हे अपिरहाय असतात, हे ल ात घे ऊन

277
 यांना ओळखून यश वीरी या त ड दे णे ज रीचे असते . सं घष हे
दोन प्रकारचे असतात : ‘कायप ितज य सं घष’ आिण
‘मह वपूण सं घष'. सभे ची वे ळ आिण िठकाण यासारखा
कायप तीचा सं घष सं घटने या फायदे शीरपणावर पिरणाम करत
नाही. कायप ितज य सं घषावर तडजोड कर याने सं घटने ची
हानी होत नाही. परं तु तं तर् ानाची िनवड, बद या, बढ या,
कामगारभरती, इ. मह वपूण सं घष सं घटने या नीितधै यावर
आिण फायदे शीरपणावर पिरणाम करतो आिण ये थे अिधका-याने
ठाम भूिमका यायलाच हवी. एखा ा सं घटने त ९० ट के सं घष हे
कायप ितज य असतात, तर १० ट यां हन ू कमी सं घष हे
मह वपूण असतात. जो अिधकारी कायप ितज य सं घषावर
तडजोडी करतो याला जे हा मह वपूण सं घषांना सामोरे जावे
लागते ते हा हालचाली करायला अिधक वाव िमळतो.
  काही बाबतीत, मह वपूण सं घषानं तर विर ठ अिधका-
या या मनात काही काळ कटु पणाची भावना मागे राह याची
श यता असते . दुसरीकडे , अशी अने क उदाहरणे आहे त यात
मह वपूण सं घषानं तर विर ठ अिधका-या या मनात
हाताखाल या य तीिवषयी काहीसा आदर िनमाण झाले ला
असतो.

सहका-यांची हाताळणी

विर ठ अिधकारी िकंवा हाताखालची माणसे यांची हाताळणी

कर याहन ू बरोबरी या सहका-यांची हाताळणी करणे अिधक
अवघड असते .हाताखाल या माणसां िवषयी बोलायचे तर
आप याजवळ विर ठ हणून आले या अिधकार प तीतून
यां यावर गाजिव यासाठी अिधकार असतात. विर ठ अिधका-
यां या बाबतीत आप याकडे आप या कामिगरीतून ये णारा
अिधकार असतो. मात्र बरोबरीने काम करणा या सहका-यांबरोबर

278
आप याला तसा काहीही अिधकार नसतो. खरे तर, कामिगरीचा
ठळक, वरचढ दे खावा हा हािनकारक ठ शकतो, कारण म सर
िनमाण होऊन शत् वाची भावना िनमाण होऊ शकते . खालील
बाबी ारे बरोबरी या सहका-यांचे यव थापन करता ये णे श य
असते  :
  ० अनौपचािरकपणे यि तगत सं बंध ठे वून.
  ० पर परसहकाय, दे वाणघे वाण क न.
  ० श्रेयाची वाटणी क न.

अनौपचािरक यि तगत संबंध

बरोबरी या सहका-यां यासोबत कामावर असताना आिण बाहे र

अनौपचािरकरी या सं बंध ठे व याने आपु लकी िनमाण हायला
मोठी मदत होते . काम करीत असताना

औपचािरक दे वाणघे वाणीम ये िविवध िवभागांतील िविवध

कायामु ळे सं घष होतातच. उदाहरणाथ, िवक् रीिवभाग िव
उ पादनिवभाग, उ पादनिवभाग िव मालखरे दीिवभाग,
ले खापरी णिवभाग िव प्र ये क जण मात्र, बरोबरी या
प्र ये क सहका-यां शी वै यि तक तरावर सं बंध ठे व याने अिधक
सलो याचे वातावरण िनमाण होते , यामु ळे िवभागांमधील
सं घषाचे अडथळे सं पु टात आणले जाऊ शकतात.
पर पर दे वाणघे वाण

बरोबरी या सहका-यां या हाताळणीम ये पर पर सहकाराचीही

गरज असते . जे हा तु म या एखा ा सहका-याला तु म या
िवभागातून काही हवे असे ल ते हा याला अग्रक् रमाने मदत दे णे
हणजे च जे हा तु हां ला या या िवभागातून काही हवे असे ल
ते हा तु म यासाठी अग्रक् रम िमळ यासारखे आहे . पर पर

279
सहकाया या अभावाने सम या उद्भवू शकते आिण
पिरणामकारकरी या काम कर यात बाधा ये ऊ शकते . उदाहरणाथ,
कारखा याम ये वकशॉपकडे जाणा या प्र ये क कायादे शावरील
'के हा हवे ' या तं भाखाली ‘तातडीचे ' हा श द असतो. जर
खरोखरीच तातडीने हवे असे ल तर या य तीने वत: जायलाच
हवे - िकंवा वकशॉप या तं तर् ाला दरू वनीव न सां गायला हवे .
जे हा तो वकशॉप तं तर् ाकडे जातो ते हा वकशॉपचा तं तर्
वत:ला पिहला प्र न िवचारतो, 'या य तीने मा यासाठी काय
केलं य ' जर या य तीने वकशॉप या या तं तर् ासाठी
अग्रक् रमाने काही केले असे ल तर यालाही अग्रक् रम िमळे ल.

श्रेयाची वाटणी

िमळाले या श्रेयाची जे हा तु ही तु म या बरोबरी या सहका-

यांसोबत वाटणी करता ते हा यां यात जमीनअ मानाचा फरक
पडतो, एक सकारा मक प्रितिक् रया िनमाण होते आिण यांना
वाटतं की तु ही यां या सहकायाला िकंमत दे ता, मह व दे ता.
मात्र, बरे चसे अिधकारी श्रेय एखा ा चलनी नोटे सारखे
समजतात. जर यांनी ते िदले –तर मग यां याकडे काहीही
िश लक उरत नाही. पण श्रेय हे बरे चसे ानासारखे असते -ते
दे याने कुणी ते गमािवत नाही. उलट ते वाढत जाते .
  म सराची भावना कमी कर यासाठी श्रेयाची वाटणी
कर याची आव यकता असते . यामु ळे कामिगरीची ‘चकाकी' जरा
कमी होते . उ म कामिगरी करणारा अिधकारी सहजपणे म सर
िनमाण क शकतो आिण जा त माणसे अकाय मते हन ू
म सरामु ळे लयाला जातात, वाया जातात. अने कदा
अकाय मते ने बरोबरी या सहका-यांम ये सु रि तते ची भावना
िनमाण होते . “जर हासु ा इथं च काम करीत रािहला आहे तर
आ हां ला काही भीती नाही." उ म कामिगरी करणारा अिधकारी

280
तो ‘रां ग सोडून चालला आहे ' आिण इतरां या पु ढे जाऊन यांची
जागा घे तोय अशी भावना िनमाण करतो. यामु ळे इतर सगळे
याचा पाय खे चायचा प्रय न करतात.
  हणूनच, उ म कामिगरी करणा या अिधका-याला
'लँ पशे ड' धोरणाचा उपयोग करणे भाग पडते . लँ पशे डमु ळे
िद याचा उजे ड वर आिण खाली पसरतो, पण आजूबाजूला चकाकी
ये त नाही. याचप्रमाणे , उ म कामिगरी करणारा अिधकारी
या या कामिगरीचा उजे ड वर या यव थापनापयं त आिण
या या हाताखालील मं डळीपयं त जाईल असं पाहतो, पण
या या सहा यायीम ये श्रेयाची वाटणी क न वत: या
प्रकाशवलयाची चकाकी कमी कर याचा प्रय न करतो.

िन कष

पिरणामकारक अिधकारी सौहादपूवक सं बंध िनमाण क न ते

िटकिव यासाठी पु ढाकार घे तात आिण आपणहन ू यात
आव यकते पे ा पु ढे जायला तयार असतात. शे वटी, पिहले
पाऊल कुणी उचलले हे मह वाचे नसते ; तर यश कुणी िमळिवले
हे मह वाचे ठरते .
  पिरणामकारक अिधकारी केवळ यव थापनातील या या
थानावरच ल किद्रत करीत नाही. याला हे ठाऊक असतं की
याचं थान उं चािवणं हे या या िनयं तर् णाबाहे रील िविवध
घटकां वर अवलं बनू असते . तो या या प्रभावावर ल किद्रत
करतो. आप या विर ठ सं घाचे यव थापन क न तो याचा
प्रभाव सु धारतो. या या विर ठ अिधका-याची असु रि तता,
याचा अहं कार आिण याची वाग याची आिण िवचार कर याची
िविश ट सवय या गो टी ल ात ठे वून तो या या विर ठाची
यावहािरक हाताळणी करतो. िवचारां या अनौपचािरक
आदानप्रदानाने , पर पर सहकायाने , आिण आपु लकीने श्रेयाची

281
वाटणी कर याने तो या या बरोबरी या सहका-यां शी सं बंध
िवकिसत करतो.
  शे वटी, यव था व यं तर् णे पे ा पर परसं बंध हे अिधक
मह वाचे असतात. भारतात, यव था व यं तर् णा फारसे काम
करीत नाहीत - या या उलट पर परसं बंध अिधक चां ग या
रीतीने काम करतात.

❋❋❋

282
 प्रकरण ६

यव थापनातील सम या

283
सम या हणजे प्रगितपथावरील िकंवा तु म या ये यप्रा ती या
वाटचालीतील अडथळे होत.

284
  ये यप्रा तीची जबाबदारी वीकारणा या यव थापकांना
सम यांना त ड ावे लागते .
  ने हमी ऐकिवली जाणारी सम या हणजे  : “माझा विर ठ
अिधकारी अकाय म आहे ."
“हे एक मोठे सं कट आहे की मोठी सं धी " मी िवचारतो.
  ने हमी उद्भवणारी दुसरी एक सम या हणजे , “मा या
सं घटने त माझी उद्िद टे अजून प ट सां िगतले ली नाहीत."
  मी यावर पु हा िवचारतो, “ही एक सं धी आहे की एखादे
महासं कट "
  प्र ये क सम यामय पिरि थती'साठी एक यु ती आहे ; ती
हणजे यव थापकाने असा प्र न िवचारायचा, “सम या काय
आहे मा या ये यप्रा ती या मागात ही सम या कशी उभी
राहते
  नाटो या ल करी छावणीिवषयीची एक गो ट सां गतात.
यांना छावणीतील दवाखा यात एक पिरचािरका ने मायची होती.
या छावणीत असणारी ती एकमे व त्री असणार होती. अं ितम
मु लाखतीसाठी तीन उमे दवार आले . पिहली उमे दवार िब्रिटश होती,
दुसरी जमन, तर ितसरी फ् रच होती. मु लाखत घे णा यांनी ितघींना
सव पिरि थती समजावून सां िगतली. यावर ती िब्रिटश मु लगी
हणाली, “या सम ये वरचा उपाय अगदी सोपा आहे . कमांडरने एक
पिरपत्रक काढायचं की 'पिरचािरके या कुंपणात पु षांना प्रवे श
नाही.'
जमन मु लगी हणाली, “मी वत: कमांडर या सं र णाखाली
राहीन. हणजे मग मला कुणी त्रास दे णार नाही."
  फ् रच मु लगी ग धळ यासारखी िदसली. ितने िवचारलं , “यात
सम या आहे कोठे   सम या समज यासाठी यव थापकाने
आप या आयु यात काय करायचे आहे हे िनि चत केले पािहजे .
बहुते क यव थापकांची तीन ये ये असू शकतात.
  ० अिधकारपदा या िशडी चढत चढत वर वर जाणे . स या या

285
िकंवा दुस-या कोण या सं घटने त.
  ० वत:चा उ ोग सु करणे .
  ० स लागार होणे .

  प्र ये क 'सम याग्र त पिरि थतीची' जीवन ये या या

सं दभात तपासणी करायला हवी. जर ही पिरि थती ये याला पोषक
असे ल तर ते सं कट नसून ती एक सं धी असे ल. उदाहरणाथ,
अकाय म विर ठ अिधकारी, कठोर विर ठ अिधकारी, सतत कामे
दे णारा विर ठ अिधकारी हे त्रासदायक असू शकतात आिण तरीही
उपयु त असू शकतात.
  मा या पिह याच नोकरीत माझा विर ठ अिधकारी सतत
कामे दे णारा होता. याने मला एक कठीण काम ने मन ू िदले . यावे ळी
मी काहीसा बे धडक त ण अस याने मी मा या या कामाचा
अ यास केला आिण या याकडे गे लो.
  “सर, तु ही मला िदले ले काम फार कठीण आहे ."
  "मला माहीत आहे ते . हणूनच तर मी ते काम तु ला िदलं य."
  "समजा, मी ते काम चां गलं केलं ," मी िवचारलं , “तर तु ही
मला काय ाल "
  “मी तु ला याहन ू ही कठीण काम दे ईन."
  "मला वाटलं तु ही मला बढती ाल." मी हणालो.
  "नाही," ते हणाले , “मी तु ला दोन कारणांसाठी बढती दे णार
नाही. पिहले हणजे मी बढतीिवषयी इथे काही ठरवीत नाही. या
गो टी मा या विर ठांकडून ठरिव या जातात. दुसरे कारण हणजे
मा या वर या अिधका-यांनी जरी मला बढतीिवषयी िवचारलं ,
तरीही मी तु झं नाव सां गणार नाही."
  "कां " मी चिकत होऊन िवचारलं .
  "मा याबरोबर पाच वषांपासून काम करणारी माणसे आहे त,"
ते पु ढे हणाले , "तू अजून पाच मिहने ही काम केले लं नाहीस. जर
मी यां याऐवजी तु ला बढती िदली तर मी ा िवभागाचं काम

286
चालवू शकणार नाही."
  "मग मी हे तु ही िदले लं कठीण काम तरी कां करावं " मी
िवचारलं .
  "मी तु ला बढती दे ऊ शकत नाही," माझे विर ठ अिधकारी पु ढे
हणाले , “पण मी तु ला बढतीयो य करीन आिण जर तू तसा
बढतीयो य असशील, तर कुणीतरी तु ला बढती दे ईल. बाहे रचे जग
या सं घटने हन ू खूपच मोठे आहे "
  मी यावर खूप िवचार केला आिण याचे हणणे यो य आहे हे
मला पटले .
  जर पिरि थती खरोखरीच सम याग्र त असे ल तर
यव थापकाने वत:ला दोन प्र न िवचारले पािहजे त.
  ० ही सम या का उद्भवली आहे
  ० यावर पयाय काय आहे त
  सम या काय आहे ते समजून घे णे फार मह वाचे आहे . अने क
यव थापक सम या काय आहे ते समजून घे यापूवी
उपाययोजनां िवषयी िवचार करतात. जमनालाल बजाज
इि टट ूटचे भूतपूव सं चालक परदे शी जाऊन आले या
भारतीयां िवषयी सां गत. ही मं डळी तयार उपाययोजना घे ऊन या
उपाययोजनांसाठी सम या शोधतात. अने क यव थापक (परदे शी
जाऊन आले ले असोत वा नसोत) हे असं करतात.
  १९५० या दशकात न याने िवकिसत झाले या औ ोिगक
े तर् ातील एका रसायनां या कंपनीला कामगारां या गै रहजे रीची
सम या भे डसावीत होती. कामगार िवशे षतः आठवड ा या
सु ट्टीनं तर हणजे सोमवारी गै रहजर राहत. यावर यव थापनाने जे
कामगार आठवड ा या कामा या सग या िदवशी हजर असतात
यां यासाठी ‘आठवडा हजे री भ ा' सु केला. काही काळाने
हजे रीत सु धारणा झाली ; पण यानं तर पूवीचीच पिरि थती आली.
आता जर कामगार आठवड ात कामा या िदवसापै की एखादा
िदवस गै रहजर रािहला तर याने आठवडा हजे री भ ा गमािव याने

287
तो ने हमी दुसरी रजा यायचा. यामु ळे जे कामगार मिह यातील
कामा या सग या िदवशी हजर असतील यां यासाठी ‘मिहना
हजे री भ ा' सु कर याची सूचना झाली. यावे ळी कुणीतरी प्र न
िवचारला : “मु ळात ही सम या कां बरं िनमाण झाली "
  चौकशी के यानं तर असं आढळू न आलं की बहुसं य कामगार
हे कारखा यापासून ४० िक.मी. पिरघातील गावांतील आहे त.
रिववारी सं याकाळी परत यायचं असं ठरवून हे कामगार यां या
कुटु ं बाना घे ऊन शिनवारी दुपारी यां या गावी जातात. पण ते परत
न ये ता ितथं च राहतात; कारण यांचा िमत्र िकंवा नाते वाईक
यां या घरी एखादा कायक् रम वगै रे असतो आिण यांना या
कायक् रमाला जायचं असतं . काही बाबतीत, बायको-मु ले आणखी
एकदोन िदवस राह याचा आग्रह करतात. आता कामगारासमोर
दोन माग असतात - एक तर याने कामगार कॉलनीत परत यावे
आिण पु ढ या आठवड ा या शे वटी कुटु ं बाला परत आणावे
( याकाळी कामगारां िशवाय कामगारांची कुटु ं बे प्रवास करीत
नसत.) िकंवा दुसरा माग हणजे , एक िदवस राहन ू कुटु ं बाला घे ऊन
परत ये णे. काही कामगार दुसरा माग प करीत होते आिण यामु ळे
गै रहजे रीची सम या उद्भवली होती.   सम ये चं िव ले षण
होताच उपाययोजनाही सहज प ट झाली. कामगारां या
कुटु ं बांसाठी यांनी कामगार कॉलनीत परत यावे हणून प्रित-
आकषण िनमाण करणे . यावर अ पकालीन आिण दीघकालीन
उपाययोजना होती. अ पकालीन उपाययोजना होती ती हणजे ,
कामगारां या कॉलनीत रिववारी सं याकाळी िचत्रपटाचा खे ळ
ठे वणे . या प्रित-आकषणामु ळे गावात राहणं वाढिव याऐवजी
कामगारांची कुटु ं बे आता रिववारी दुपारीच कामगार कॉलनीत
परतायचा आग्रह धरतील.
  दीघकालीन उपाययोजना होती ती हणजे कामगारां या
बायकामु लांसाठी कॉलनीत लबां ारे काही कायक् रम ठे वणे ,
जे णेक न कामगारांना पर परसं बंधासाठी िनकटची मं डळी

288
कॉलनीतच िमळतील आिण गावाकडे होणा या यां या फे या
कमी होतील.
  दुस-या एका गै रहजे री या सम ये त कामगार हे आिदवासी
गावे , पाडे यांतनू यायचे . यां या गै रहजे रीचे प्रमाण ३० ट के होते
ते पु ढे पगारा या िदवसांनंतर ५० ट यांपे ा जा त हायचे .
गै रहजे रीमु ळे उ पादनात िनमाण झाले या अडचणींची चचा
कर यासाठी आ ही यां या ने यांना बोलावून घे तले . यांना
सां ग यात आले की गै रहजे रीचे असे च प्रमाण रािहले तर कारखाना
बं द पडायची श यता आहे . याचा यां यावर प्रभाव पडला नाही.
ते हणाले की कारखाना बं द पडणं ही कामगारांसाठी न हे , तर
यव थापकांसाठी सम या असे ल. कारखाना ये या या िक ये क
शतकां या पूवीपासून ते कामगार या जं गलात जात होते ितथे
जाऊ शकतात. पण यव थापकांना सम या िनमाण होईल. कारण
कारखाना आहे हणून ते ितथं आहे त. यावर यांना ते कामा या सव
िदवशी हजर कां राहत नाहीत ते िवचार यात आले . ते हणाले की
ते यां या त ये तीसाठी चां गलं नसतं . ते दररोज २५ . कमावतात
आिण कामा या २६ िदवसांपैकी १६ िदवस काम करतात आिण ४००
. दर मिह याला कमावतात. कुटु ं बाला २५० . लागतात आिण
उरले ले १५० . ते दा वर खच करतात. जर यांनी सगळे २६ िदवस
काम केलं तर यांना ४०० .हन ू जा त पै शाची दा यावी लागे ल
आिण ते यां या प्रकृतीसाठी अ यं त हािनकारक ठरे ल. यांना
िवचार यात आलं की तु ही ते यादा पै से मु लां या िश णावर
िकंवा टी. ही., फ् रीज वगै रे घे ऊन जीवनमान उं चािव यावर का खच
करीत नाहीत ते हणाले की यां या मु लांना यापूवीच िश ण
मोफत आहे आिण वीज नस यामु ळे आधु िनक इले ि ट् रक वगै रे या
व तू यां या कामा या नाहीत.
  इथे सम या आहे - कामगारांना यादा कमाई खच
कर यासाठी माग नाही. आ ही एक प्रयोग क न पािहला. आ ही
आजूबाजू या शहरांतील काही िवक् रे यांना कारखा यात ये ऊन

289
कामगारांना ह यावर टीलची भांडी (उदा. जे वणाचा डबा) आिण
चांदीचे दािगने दे यासाठी सां िगतले . अने क कामगार मोहात पडले
आिण ह याची र कम दर मिहना . १०० एवढी ठरली. विरत
कामगारांची सरासरी हजे री १६ िदवसां व न २० इतकी वाढली.
  बहुते क सम याग्र त पिरि थतीत जर या सम ये चं
यो यरी या िनदान केलं तर प्रय न क न पाहता ये याजोगा
काहीतरी उपाय असतो. जपानम ये हणतात याप्रमाणे , जर
तु हां ला सम या प टपणे कळली तर यावरचा उपायही
सहज प ट असतो.
  मात्र, काही सम या अशा असतात की यावर करता
ये याजोगी काही उपाययोजना नसते . यामु ळे यव थापनाचं
रह य हे पु ढील प्राथने त दडले ले आहे  :
  “हे दे वा, जे बदल मी घडवू शकतो ते घडिव याची मला िहं मत
दे , जे बदल मी घडवू शकत नाही ते प करायची सहनश ती मला दे
आिण दया कर आिण या दोघांमधला फरक कळ याइतका
शहाणपणा मला दे ."
  शहाणपणा, चातु य हे यव थापकाचे सवात मोठे साम य
असते . एका टोकाला यव थापक असतील - डॉन ि व झोटसारखे
मूख होऊन ते प्र ये क पवनच कीवर ह ला करतात. दुस-या
टोकाला तणाव ये ईल या अपे े ने, भीतीने ते बदल घडवून
आण यासाठी प्रय न करायलाही नकार दे तात. यव थापकीय
यशासाठी धै य, िहं मत आव यक आहे . उदम ू ये एक कवी हणतो
याप्रमाणे  :

उभरने ही नही दे ती हम बे मायगी िदल की,

अगर थोडीसी िह मत हो तो िफर या हो नहीं सकता,

कमाले बु झिदली है प त होना अपनी आँ ख म,

290
 नही तो कौन कतरा है जो दिरया हो नहीं सकता

  (आप या मनाचे दौब य आप याला उभा दे त नाही, थोडे से

जरी धाडस असले , तरी काय आहे अश यप्राय
  तु म या वत: या नजरे त पराभूत होणे ही फार मोठी कमजोरी
आहे , नाहीतर असा कोणता थब आहे जो महासागर होऊ शकत
नाही )

❋❋❋

291
 प्रकरण ७

यव थापनातील अिधकार

292
यव थापकांची एक ने हमीची तक् रार असते ती हणजे पु रे से
अिधकार न िमळ याची.

293
  अिधकाराचे तीन स्रोत आहे त. पिहला स्रोत अिधकारांची
सोपानप तीने रचना के यामु ळे आले ले असतात. सं घटना एक
पिरपत्रक काढते , “१ एिप्रलपासून हा यव थापक या िवभागाचा
प्रमु ख आहे ." यातून असे सूिचत होते की जर िवभागातील
एखा ाने या यव थापकाचे आदे श पाळले नाहीत तर यावर
िश तभं गाची कायवाही होऊ शकते . पण यव थापकावरचा विर ठ
अिधकारी िकंवा आ थापना अिधकारी हणतो, “कृपया यु ती
वाप न पाहा." याचा अथ असा की िश तभं गाची कायवाही
कधीही क नका. हणून, सोपानब अिधकाररचने तन ू ये णारा
अिधकार या िदवशी िमळतो या िदवशीच जा याची श यता
असते .
  दुसरा अिधकार हा िवशे ष नै पु य, तं तर् ान अस यातून ये तो.
जर यव थापक त असे ल, तर या या हाताखालची य ती
हणे ल, “हा विर ठ अिधकारी त्रासदायक आहे - पण याला
या या े तर् ातील भरपूर मािहती आहे . या याकडून तपासून घे णे
हे बरे ." मात्र बदल या तं तर् ानाबरोबर िवशे ष नै पु य, तं तर् ान
अवघड होत चालले आहे . जे हा वषानु वष ते च तं तर् ान कायरत
असायचे , ते हा यावर वीस वष काम करणा याकडे नै पु य,
त पणातून ये णारा अिधकार होता. आता तं तर् ान अितशय
वे गाने बदलत आहे . दर दहा वषांनी, अगदी दर पाच वषांनीसु ा
बदलते . यामु ळे ते तं तर् ान हाताळणा या हाताखालील
य तीकडे केवळ या ांचा (कॅटलॉगांचा) अ यास करणा या
यव थापकापे ा ान, नै पु य अिधक अस याची श यता असते .
  याबाबत घर या पिरि थतीशी तु लना करा. ह ली घरात
टी हीबाबतचा त कोण असतो - सवात लहान की सवात मोठा
मागे मी मा या एका िमत्रा या घरी टी ही पाहत बसलो होतो.
िचत्र हालू लागलं . मा या िमत्राची बायको िचत्र ि थर
कर यासाठी उठली. यांचा आठ वषांचा नातू आला आिण हणाला,
“आजी, तू टी हीला हात लावू नकोस. तू िबघडवशील. काही झालं

294
तर मला सां ग." याने बटनांबरोबर काहीतर खटपट केली आिण
टी ही छान चालू लागला. मला आठवतं य, मी जे हा आठ वषांचा
होतो ते हा टी ही हा प्रकार न हता. रे िडओ आणला होता. पण तो
खूप उं चावर ठे वला होता. याकाळी प्र ये काला असे वाटायचे की
लहान मु लांनी एखा ा व तूला हात लावला तर ती खराब होते ,
िबघडते . खरं तर, घरात काही िबघडलं तर मु लांना सां िगतलं जायचं ,
“तु हीच याला हात लावला असणार, नाहीतर कसं िबघडलं ते "
  आिण आता तर तीन वषां या मु लांनाही टी ही चालू-बं द
करायची परवानगी आहे . याचा पिरणाम यांना केवळ थोडाथोडका
आ मिव वासच नाही तर बराच आ मिव वास वाटतो. मी जे हा
लहान होतो ते हा मला वाटायचं की मा या विडलांना सगळं काही
माहीत आहे आिण मा या विडलांना जे माहीत नाही ते माहीत
क न घे या या लायकीचं नाही. आज िचमु रडी मु लं
ब्रेकफा ट या टे बलावर मला प्र न िवचारतात आिण मी जर
बरोबर उ र िदलं तर ते आनं दाने िखदळतात. ते हणतात,
“अरे चा डॅ डींनासु ा हे माहीत आहे ."
  कामा या िठकाणीही हे असं च घडतं . शे वटी घरासाठी आिण
ऑफीससाठी दे वाने वे गवे गळी मु ले ज माला घातले ली नाहीत. तीच
मु ले एके िदवशी ऑिफसात ये तात आिण ते जसे घरी बगायचे तसे च
वागतात. जे हा मी मा या पिह या नोकरीवर जू झालो ते हा
ते थे प नास वषांचा एक िवभागप्रमु ख होता आिण मी ते वीस
वषांचा तं तर् होतो. मी िवचार केला, “हा माणूस ये थे तीस वष
काम करीत आहे . याला खूप काही मािहती असे ल. एक िदवस मला
याची जागा यायचीय. मला आशा वाटते य मी या याकडून खूप
काही िशकेन," आिण आता आता त ण तं तर् नोकरी घे तो आिण
प नास वष वया या या या विर ठ अिधका-याकडे पाहन ू हणतो,
“हा हातारडा इथं काय करतोय याचा एक पाय थड यात आहे
मला नाही वाटत याला अिभयां ित्रकीची काही मािहती असे ल.
तीस वषांपव ू ी तो जी अिभयां ित्रकी िशकला ती आता पार

295
कालबा झाली आहे आिण मला नाही वाटते याने काही वाचन
केलं य याचं सकाळचं वतमानपत्र सोडून."
  अिधकाराचा ितसरा प्रकार आहे तो हणजे िचं तेतन ू ये णारा
अिधकार. हा अिधकार प्र ये क गृ िहणीकडे असतो. गृ िहणीकडे
अिधकारा या सोपानब रचने तन ू ये णारा अिधकार नसतो ; िवशे ष
नै पु यातून ये णारा अिधकार नसतो. ित याकडे िचं तेतन
ू ये णारा
अिधकार असतो. 'काळजी' या श दातून ये णारा अिधकार.
अलीकडे च मला मुं बईत एक त ण भे टला. याने ग याभोवती
मफलर गु ं डाळला होता. “काय झालं य तु ला " मी याला िवचारलं ,
"तु या ग याभोवती मफलर का आहे "
  “माझा घसा दुखतोय," तो हणाला, “माझी आई हणते य मी
मफलर घालायलाच हवा. मी जर मफलर घातला नाही तर ती
काळजी करीत राहील."   ‘काळजी' हा एक श द. काम करताना
िदसतो - िदले ले आदे श कायदे शीरपणे न पाळ याब लचे
आरोपपत्र न दे ताही.
  मागे एकदा मी पूवसूचना न दे ता एक मह वाची पाटी िदली.
अचानक एक िमत्र जायला िनघाला.
  “का " प्र ये काने िवचारलं .
  “आठ वाजले त," तो हणाला.
  "यावे ळी रोजच आठ वाजतात. आज कसली घाई " मी
िवचारलं .
  "माझी बायको एकटी आहे ." तो हणाला.
  “जोवर ती एकटी आहे तोवर कसली िचं ता " मी िवचारलं .
  "मी घरी पोहोच याखे रीज ती काही खाणार नाही." तो
हणाला.
  "ित याकडे ितचं वयं पाकघर आहे . ती खाईल काहीतरी." मी
मु ा मांडला.
  "नाही." तो हणाला, “ती काळजी करीत राहील."
  मी हणालो, “मग तू जा."

296
  नाहीतर बायको या िचं तेची िचं ता करीत याने पाटीची मजा
िबघडिवली असती.

  मला एक जु नी गो ट आठवते . गो ट िलिहली आहे मु शी

प्रेमचं दने . या गो टीचे नाव आहे ‘बडे भाईसाहब'. ही गो ट दोन
भावांची आहे . एक मोठा भाऊ आिण दुसरा धाकटा. मोठा भाऊ
गं भीर, अ यासू वृ ीचा आहे . धाकटा भाऊ िनधा त, आनं दी,
खे ळकर वभावाचा. याला पतं ग उडवायला आवडतं . प्र ये क
वे ळी जे हा मोठा भाऊ धाकट ा भावाला पतं ग उडिवताना पाहतो
ते हा याला ओढून घरी आणून हणतो, "बे ड लागलं य तु ला
परी ा जवळ आली आहे ते कळत नाही तु ला अ यासाला बस,
खूप अ यास कर, चां गले गु ण िमळव, परी ा पास हो आिण
आयु यात यश वी हो " तो धाकटा भाऊ िबचारा अ यासाला
बसतो. धाकटा भाऊ पास होतो. मोठा भाऊ नापास होतो पु हा
मोठा भाऊ धाकट ा भावाला पतं ग उडिवताना पकडतो. तो
हणतो, “तु पास झालास यावर जाऊ नकोस. खाल या वगा या
परी ा सो या असतात. तू जसजसा वर या वगात जाशील
तसतशा परी ा कठीण होत जातील. अ यासाला बस, खूप अ यास
कर, चां गले गु ण िमळव, परी ा पास हो आिण आयु यात यश वी
हो " पु हा तो धाकटा भाऊ पास होतो आिण मोठा भाऊ नापास.
आती दोघे एकाच वगात ये तात. पु हा मोठा भाऊ धाकट ा
भावाला पतं ग उडिवताना पकडतो. तो हणतो, “वे ड लागलं य की
काय तु ला मी िकती मन लावून मे हनतीने अ यास करतो हे िदसत
नाही तु ला तरीसु ा मी ही परी ा पास होऊ शकत नाही. तू पास
झाले या परी ा मी पण पास झालोय. ही खरी अवघड परी ा
आहे . अ यासाला बस, खूप अ यास कर, चां गले गु ण िमळव,
परी ा पास हो, आयु यात यश वी हो " धाकटा भाऊ पास होतो.
मोठा भाऊ पु हा नापास होतो
  यावे ळी धाकट ा भावाला वाटतं .आता मोठा भाऊ मला कसा

297
रोखू शकणार तो नापास झाला आहे , आिण मी पास झालो आहे .
मा यावरचा अिधकार याने गमावला आहे . तो पतं ग काढतो,
दो याचं रीळ काढतो आिण बाहे र जायला िनघतो. मोठा भाऊ
याला पाहतो. तो हणतो, “थांब " धाकटा भाऊ थांबतो. काही न
बोलता मागे वळू न पाहतो. मोठा भाऊ हणतो, “हो, मला माहीत
आहे तू काय िवचार करतोयस ते . तू पास झाले या परी े त मी
नापास झालोय— यामु ळे मी आता तु यावरचा अिधकार गमावला
आहे . पण तू चु कतोयस मी परी ा पास झालो नाही, मी माझं
आयु य यश वी केलं नाही. तरी जोवर मला तु झी िचं ता आहे आिण
मला तू आयु यात यश वी हायला हवा आहे स-तोवर माझा
तु यावर अिधकार आहे . अ यासाला बस, खूप अ यास कर, चां गले
गु ण िमळव, परी ा पास हो आिण आयु यात यश वी हो."
  तो धाकटा भाऊ परत िफरतो - ये थे ती गो ट सं पते . पण या
लहानशा गो टीत प्रेमचं दने आप याला अिधकारािवषयीचं फार
मोठं रह य सां िगतलं आहे .
  यो य िनकाल, यश िमळिव यासाठी यव थापकांनी हा
अिधकार वापरायला हवा. प्र ये क सं घटने तील अिधका-याची
तक् रार असते  : ‘ये थे आम यावर जबाबदारी आहे पण अिधकार
काही नाहीत. प्र ये क अिधका-याला अिधकािधक जबाबदारी
िमळतच राहणार आहे . इतरां िवषयी िचं ता, काळजी वाट यातून
याने अिधकाराची िनिमती करणे याला भाग आहे .

★★★

298
 प्रकरण ८

कामाची सोपवणूक

299
 प्रकरण ८

300
 कामाची सोपवणूक

यव थापकीय वतु ळांम ये 'कामाची सोपवणूक करणे ' हे बहुतां शी

सै ाि तक व पाचे असते . यािवषयी िविवध चचासत्रात खूप
बोलले जाते . यात त मं डळी कायरत अिधका-यांना खालील
बाबी सा य कर यासाठी श य ितत या कामाची सोपवणूक
करायला सां गतात :

  • प्रमाणाबाहे र काम कर यापासून सु टका िमळिवणे .

  • िनणय घे या या प्रिक् रये ला वे ग दे णे.
301
  • हाताखालील अिधकारी तयार करणे .

  या चचासत्रांना ये णारे प्रितिनधी हा स ला पाळायचा आिण

यानु सार कृती करायचा िन चय करतात, पण जे हा ते यां या
कायालयात परत ये तात ते हा श य ितत या कमी कामाची,
अिधकाराची सोपवणूक करतात.
  याला कारणीभूत असले ले चार िन कष दे ता ये तील.

  १) कामा या, अिधकारां या सोपवणु कीिवषयी झाले ला

ग धळ.
  २) हाताखालची य ती सोपिवले ले काम नीट करणार नाही
अशी वाटत असले ली भीती,
  ३) हाताखालची य ती सोपिवले ले काम अिधक चां ग या
प्रकारे करील ही वाटत असले ली भीती.
  ४) सोपिवले ले काम वीकारायला हाताखालची य ती तयार
नसणे .

  या बाबी एकमे कांपासून वतं तर् नाहीत. मात्र, यापै की

प्र ये क बाबीचा कामाची सोपवणूक न कराय या एकू ण प्रिक् रये वर
काय पिरणाम होतो हे समजून घे यासाठी यांचे वे गवे गळे
िव ले षण करणे ज रीचे आहे .
कामा या सोपवणु कीची प्रिक् रया

सवप्रथम आपण कामा या सोपवणु की या प्रिक् रये कडे पाहय ू ा.

'कामाची सोपवणूक' याचे अने कांसाठी अने क अथ होतात. एकदा
बॉ वे लने जॉ सनला समानाथी श द भाषे त कसे ये तात हे िवचारलं .
  "याला कारण हणजे मूख माणसे भाषे चा वापर करतात."
बॉ वे लने उ र िदले , "आिण ते वे गवे गळे श द जणू एकाच अथाचे
आहे त अशा त-हे ने वापरतात."
  यावर जॉ सनने िवचारले , “मग अने क अथ असले ले श द

302
आप याला कसे िमळतात "
  "याला कारण हणजे चतु र, डोकेबाज माणसे भाषे चा वापर
करतात आिण ते च श द जणू काही वे गवे ग या अथाचे आहे त असे
वापरतात."

  अिधकारी मं डळी ही चतु र, डोकेबाज अस याने 'अिधकाराची

सोपवणूक' हा श द अने क अथी वापरतात. एका टोकाला काही
अिधकारी कामाची सोपवणूक हणजे एकाच पायरीत काम दुस-
यावर टाकायची प्रिक् रया आहे असं समजतात. एक िदवस ते जे
काम करत, ते काम दुस-या िदवशी यां या हाताखालची य ती
करायला लागते . हाताखालची य ती चु का करीत अस याने हे असे
करणे धो याचे असते . इतरांना वाटते की कामाची सोपवणूक करणे
हे सु ट ा भागांची जु ळणी यव था उभार यासारखं आहे ; यात
हाताखाल या प्र ये क य तीला कामाचा एकएक भाग िदले ला
असतो आिण मग शे वटी विर ठ अिधकारी याची जु ळणी करतो. हे
अ यं त असमाधानकारक असते कारण हे भाग कधीच 'नीट बसत'
नाहीत आिण मग विर ठ अिधका-याला पु हा खूपसे ते काम करावे
लागते . काही अिधकारी हाताखाल या य तीला काम करायला
सां गतात; पण इत या वारं वार ह त े प करतात की ती
हाताखालची य ती तक् रार क न हणते , “हे ह त े पाने चालले ले
यव थापन आहे ."
  खरं तर कामाची सोपवणूक ही चार ट पे असले ली योजनाब
अशी प्रिक् रया आहे .

  १. पिहला ट पा आहे - ‘योजना आखा आिण पारखून या.'

यात अिधकारी या या हाताखालील य तीला बोलावून
सोपवाय या कामाची उद्िद टे प ट क न सां गतो. यानं तर तो या
हाताखाल या य तीला ते काम कर याची योजना आखायला
सां गतो आिण कामाला सु वात कर यापूवी या याकडून तपासून
यायला सां गतो. जोवर हाताखालची य ती समाधानकारकरी या
303
कामाची योजना आखीत नाही तोवर हा ट पा पु न:पु हा करायचा
असतो. बहुते क अिधकारी,
कामाची सोपवणूक   ७१

िवशे षत: ते प्रमाणाबाहे र काम करावे लाग यामु ळे जे कामाची

सोपवणूक करायला लागले आहे त ते या पिह याच उपायावर
नाराज होतात. यांना ने हमी आढळतं की चचा कर यात आिण
हाताखाल या य ती या कामा या योजने तील चु का सु धरव यात
यांचा खूप वे ळ जातोय. इतका की ते काम वत: न कर याने
जे मते म थोडासा वे ळ वाचिवतात. खरं हणजे , कामा या योजने वर
चचा कर यासाठी खच केले ला वे ळ ही भिव यात वे ळ
वाचिव यासाठी वे ळेची गु ं तवणूकच असते . जर हा ट पा
समाधानकारकरी या पार पाडला आिण जर हाताखालची य ती
विर ठ अिधका या या सतत या मदतीिशवाय कामाची योजना
तयार क शकत असे ल तर ते कामा या सोपवणु की या दुस-या
ट याकडे ये ऊ शकतात.
  २. दुसरा ट पा ‘अडचण वाटली की भे ट' आहे . ये थे
हाताखाल या य तीला सोपिवले ले काम करायला सां िगतले जाते .
पण याला या कामात अडचण आली तर अिधकारी हवा ते हा
उपल ध असतो. अ यथा, हाताखालची य ती अडचणीत आ याचं
पाहन ू आिण विर ठ अिधकारी स लामसलतीसाठी उपल ध नाही हे
पाहन ू गां ग न जाईल आिण चु का करील. याने विर ठ अिधका-
याचा या या हाताखालील य तीवरील िव वास कमी होईल
आिण हाताखाल या य तीचा वत:वरील आिण या या विर ठ
अिधका-यावरील िव वास कमी होईल. हा िव वास ठामपणे
एकदाचा िनमाण झाला की मग ितस-या ट याकडे जाता ये ते.
  ३. ितसरा ट पा आहे ‘प्रितपोषणाचा (िफडबॅ क); हणजे
हाताखाल या य तीकडून विर ठ अिधका-याला मािहती
िमळ याचा.' विर ठ अिधका-याकडे जाऊन काम बरोबर चालले

304
आहे की नाही हे हाताखाल या अिधका-याने न सां गणे याचा अथ
असा होत नाही की ही य ती अडचणीत नसे ल. याला सं कोच
वाट याची श यता असे ल िकंवा अडचण आ याचं या या ल ात
न ये याची श यता आहे . यामु ळे अिधका-याला प्रितपोषणा या
ितस-या ट याकडे यायला हवे . यात, अिधकारी या या
हाताखाल या य तीची ने हमी या कामा या प्रगतीिवषयीची
मािहती घे यासाठी भे ट घे तो आिण काम कसे चालले आहे ते
तपासतो. यानं तर, तो या या हाताखाल या य तीला ठरािवक
काळाने कामा या प्रगतीिवषयीचा सं ि त अहवाल ायला सां गू
शकतो.
या उपायाचा फायदा असा की, कामा या प्रगतीची अिधकारी
जाणीव ठे वतो आिण आव यकता असे ल ते हा ह त े प क
शकतो. तरीही, यात लागणारा वे ळ तु लना मकदृ ट ा कमी असतो
आिण एक प्रकारे हे यातील जोखमीची काळजी घे णा या
‘िव या या ह या'सारखे असते .
४. जे हा अिधकारी काम अगदी समथरी या केले जात आहे असे
समजून समाधानी होतो ते हा तो चव या आिण शे वट या
ट याकडे हणजे –‘कामाचा पिर याग' कर याकडे वळू शकतो. या
ट याम ये अिधका-याला न िवचारता हाताखालची य ती
सोपिवले ले काम करते .

  सव प्रकार या सोपिवले या कामाचा शे वट हा कामाचा

वे छे ने याग कर यात होतो. यामु ळे अिधका-याला मह वा या
कामांसाठी अिधक वे ळ िमळतो ; तसे च याने हाताखाल या य ती
अिधक कतबगार होते . मात्र, हे ल ात घे तले पािहजे की केवळ
काम (आिण गरज अस यास सं बंिधत अिधकार)च सोपिवले जाऊ
शकते , जबाबदारी सोपिवली जाऊ शकत नाही. तो अिधकारी
या या हाताखाल या य तींनी केले या कामांना जबाबदार
असतो.

305
  या चार ट यां ारे कामाची सोपवणूक कर याने खालील
गो टी िनि चत होतात.

  ० सं भा य त् टींमुळे होणारे नु कसान कमी होते आिण

अिधका-याचा या या हाताखालील य तींमधला िव वास दृढ
होऊन उ रो र वाढत जातो.
  ० हाताखाल या य तींचाही वत:वरील िव वास उ रो र
वाढत जातो.
  ० सं घटने तील इतर लोकांना काम सोपिवले या हाताखालील
य तींशी यवहार कर याची सवय होते .

अपयशाची भीती

काम सोपवणूक प्रिक् रये या मागातील दुसरा एक अडथळा हणजे

अपयशाची भीती. दोन कारणांमुळे हाताखालची य ती यावर
सोपिवले ले काम नीट करणार नाही अशी भीती वाटते ;

  ० सं घटने ची दं ड-शासन दे याची सं कृती.

.  ० अिधका-याची असु रि तता.

  अने क सं घटना हे प ट करतात की जोवर ‘चु का होत नाहीत'

तोवर अिधकारी मं डळी हाताखाल या य तींवर काम सोपवू
शकतात. याने कामाची सोपवणूक करणे जवळपास अश य होते .
कारण चु का या होणारच असतात. प्र ये क चु कीसाठी दं ड वा िश ा
दे णा या सं घटने त कामाची सोपवणूक अिजबात होत नाही.
  घडणा-या काही चु का, त् टी सहन करायला आिण यांतन ू
होणारे नु कसान हे मनु यबळ िवकासासाठीची गु ं तवणूक आहे असे
जे हा सं घटना समजते ते हा कामाची सोपवणूक करायला प्रेरणा
िमळते . जे हा चु कांची पु नरावृ ी होत असे ल ते हा हणजे एकाच
य तीकडून याच या चु का सात याने होतात ते हा सं घटना िचं ता

306
करते ; कारण अशा चु कांमधून हाताखाल या य तींचं अपु रं
िश ण आिण विर ठ अिधका-याचं अपु रं प्रिश ण सूिचत होते .
  मला एका चचासत्राला हजर असले या एका विर ठ
अिधका-याची आठवण होते . याने चचासत्र आटोपून परत जाताच
एक पिरपत्रक काढले , “सव अिधका-यांनी विरत श य िततकी
कामाची सोपवणूक करावी ; तथािप चु का होणार नाहीत याची
खात्री क न यावी." याचा अथ असा होतो–“काम सोपवा आिण
सोपवू पण नका."
  असु रि त असले ला अिधकारी ने हमी सं घटने या
प्रितबं धां िवषयी अितशयो ती करतो. तो कोणतीही जोखीम
यायला तयार नसतो आिण औपचािरकपणे सोपिवले या कामाची
सतत दोनदा तपासणी करतो. याचा पिरणाम असा होतो की
हाताखालची य ती आ मिव वास गमावून बसते आिण सतत
या या विर ठ अिधका-याकडून करीत असले ले काम तपासून घे ते.
हा प्रकार हाताखालील य ती जी सवसाधारण कामे करतात
यां याही बाबतीत होतो. याही कामांसाठी हाताखालची य ती
या या विर ठ अिधका-याकडून तपासणी क न घे त राहते आिण
शे वटी होतं असं की यात “कामाची उलटी सोपवणूक" होते ; हणजे
हाताखाल या य तींकडून विर ठ अिधका-याकडे कामाची
सोपवणूक होते .
  या अिधका-यांचा वत:वर िव वास नसतो यांचा
हाताखालील य तींवर िव वास असू शकत नाही. यामु ळे कामाची
सोपवणूक तर होत नाहीच, परं तु नीितधै यही ढळते . कारण
हाताखाल या माणसाला आढळतं की या या वत: या
कामावरही याचा विर ठ अिधकारी या यावर नजर ठे वतोय.
दुसरीकडे , या य तीचा वत:वर िव वास आहे तो कामाची
सोपवणूक करायला तयार असतो ; जरी सं घटने त चु कीसाठी दं ड वा
िश ा ायाची सं कृती असली तरीही. वत:वर िव वास असले ला
आिण कामाची सोपवणूक वे धकपणे करणारा आिण उ च
ै
307
नीितधै याचा कमचारीवग असले ला अिधकारी या या
हाताखाल या य तीं या वतीने सं घटने ला त ड ायला तयार
असतो.

वरचढ ठर याची भीती

कामा या सोपवणु की या प्रिक् रये या मागातील ितसरा अडथळा

हणजे हाताखालील य ती सोपिवले ले काम आप यापे ा अिधक
चां ग या प्रकारे करील यािवषयीची   विर ठ अिधका-याला
वाटणारी भीती हे आहे . ही भीती मु य वे विर ठ अिधका-या या
मूलभूत असु रि तते तन ू आिण सं घटने अंतगत असले या
सु संवादा या अभावातून उद्भवते .
  आम या िपढीत या अने क विर ठ अिधका-यांनी आज ते या
पदावर आहे त या पदां वर पोहोच याची खरोखरीच कधी अपे ा
केली न हती. यामु ळे यांना सतत मानिसक असु रि तता वाटत
राहते . या भीतीला पाठबळ िमळते ते ही नोकरी गे ली तर दुसरी
िमळणार नाही अशी समज क न दे णा या भोवताल या
वातावरणाने .जर हाताखालची य ती उ म कामिगरी करीत असे ल
तर बिर ठ यव थापकाला वाटते की यव थापन आप याला
काढून टाक याजोगा यव थापक समजे ल आिण कमी पगारात
याची कामे करणा-या या हाताखाल या य तीकडून काम
कर यासाठी आप याला काढूनही टाकतील. अशी भीती
वाटणा या अिधका-यांना यां या सं घटने त असं कोठे घडले
अस याचे उदाहरण सां गता ये त नसतं ; तरीही यांना वाटते की हे
असे घडू शकते . यामु ळे हाताखाल या य तीला श्रेय िमळे ल
असे कोणते ही काम या यावर न सोपिव यासाठी हरप्रय न केले
जातात.
  कामा या सोपवणु की या अभावाने विर ठ अिधका-याला
प्रमाणाबाहे र काम पडते . या या हाताखाल या य तींचा पु रे सा
वापर होत नसतानाही. पण हे प्रमाणाबाहे रील काम पड याने ब-
308
याचदा सु रि तते ची भावना िनमाण होते . बरे चसे यव थापक
िनणय घे यात आिण सं घटना मक कामात झारीत या
शु क्राचायासारखे अडथळे होतात आिण यातून आपण अपिरहाय
आहोत, आप याला पयाय नाही, अशी भावना िनमाण करतात.
याची पिरणती सु रि तते ची भावना बळकट हो यात होते .
याप्रकारे , सं घटना मक कामाची हीं नकारा मक बाब वै यि तक
सु रि तते साठी सकारा मक होते .
  व तु ि थती अशी आहे , की या अिधका-याला वाटतं की
आपण सहजपणे नोकरीव न काढले जा यासारखे आहोत आिण
यांनी वत:ला अपयायी वा आव यक हो यासाठी जाणीवपूवक
काम केले पािहजे तरच सु रि तता ये ईल. असा अिधकारी उ च
यव थापन आिण तो अिधकारी यां यातील सु संवादातील
खरोखरी या अपयशाचा नमु ना ठरतो.

  यव थापनाने प्र ये क अिधका-याला प्रितपोषण -

आप याजवळील मािहती यायला हवी, जे णेक न याला
यव थापना या दृ टीत तो कोठे आहे , याचे थान काय आहे हे
समजे ल आिण कोण या बाबतीत याचे योगदान वाखाणले जाते हे
याला कळे ल. हा सु संवाद सु रि तते ची भावना िनमाण क शकतो
आिण अिधका-याला कामाची सोपवणूक कर याकडे वळवू शकतो.
हाताखाल या य तीं या भूिमका

आतापयं त आपण कामा या सोपवणूक प्रिक् रये तील विर ठ

अिधका-याची भूिमका पािहली. मात्र, इतर अने क
प्रिक् रयांपर् माणे , कामाची सोपवणूक कराया दोघांची गरज असते .
हाताखाल या य तीने सोपिवले ले काम वीकारायलाच हवे ;
अ यथा तो विर ठ अिधकारी आिण हाताखालचा अिधकारी
यां यात हॉलीबॉल या खे ळासारखा प्रकार होईल - सोपवायचं
काम ते एकमे कांकडे उडवीत राहतील. सोपिवले ले काम

309
 वीकार यातील कुचराईमागे हाताखाल या य तीची खालील
ने हमीची कारणे असू शकतात :

  १. विर ठ अिधका-यािवषयी या िव वासाचा अभाव.

  २. आ मिव वासाचा अभाव.
  ३. कामा या सोपवणु कीमु ळे आ मिवकास होतो हे न उमजणे .

  विर ठ अिधकारी आिण हाताखालची य ती यां यातील

पर परिव वास हा कामा या सोपवणु कीसाठी अ यं त आव यक
असतोच. जर होताखाल या य तीला अपयश आले तर विर ठ
अिधकारी आप याला बळीचा बकरा बनवील आिण यश आले तर
तो सव श्रेय वत:कडे घे ईल अशी भीती वाटते ते हा हाताखालची
य ती सोपिवले ले काम वीकारायला तयार नसते . प टच आहे की
कामाची सोपवणूक कर यापूवी विर ठ अिधकारी आिण या या
हाताखालील य ती यां यात िव वास िनमाण करणे ही ये थे
पिहली पायरी आहे .
  असु रि त असले ली हाताखालची य तीसु ा सोपिवले या
कामाला िवरोध करील, कारण अपयशा या श यते ची याला भीती
वाटे ल. अपयशा या भीती या तणावामु ळे हाताखालील य ती
सोपिवले ले काम विर ठ अिधका-याकडून सतत तपासून यायला
ब-याचदा प्रवृ होतो ; आिण यामु ळे कामा या सोपवणु कीची
मूलभूत प्रिक् रयाच तणावास कारणीभूत होते . यावरचा उपाय
हणजे 'यशा या मािलका ारे ' हाताखाल या य तीचा िव वास
सं पादन ू तो दृढ करणे . सु वातीला अशा िभणा-या हाताखाल या
य तीला एक साधे सोपे काम िदले जाते . तो जे हा ते यश वीपणे
पूण करतो ते हा याला तु लने ने अिधक गु ं तागु ं तीचे काम िदले जाते .
यानं तर या याकडे अिधक अवघड काम सोपिवले जाते .
याप्रकारे , यशा या अनु भवां या मािलकेतून हाताखाल या
य तीमधे आ मिव वास िनमाण क न अढळ केला जातो.
  काही हाताखाल या य ती सोपिवले या कामाला िवरोध
310
करताना हणतात : ‘ यांनी हे विर ठ अिधका-यांचं काम आपण का
करावं हे काम करायला विर ठ अिधका-यांना पगार िदला जात
असताना यांना पु रे सं पद- थान आिण पै से न दे णा या यां या
मनात शत् वाची भावना िनमाण होते आिण उ च पातळीवरचे
काम क न सं घटने ला ‘िपळवणूक' क दे णे यांना आवडत नाही.
  पद- थान आिण पै सा-पगारवाढ आिण बढ यां या मागाने
सं घटना ' यांना' काय करते यावर ल किद्रत करणा या
मं डळींसाठी ही एक शा वत सम या असते . पिरणामकारक असले ले
अिधकारीसु ा कामिगरी आिण िवकासासाठी न या सं धी दे ऊन
सं घटना ' यां यासाठी' काय करते या दुस-या बाबीचाही िवचार
करतात. उ च पातळीवरचे काम यश वीरी या पूण कर या ारे
कामा या सोपवणु कीकडे ते वत: या िवकासाची एक सं धी हणून
पाहतात. असे अिधकारी याचा पिरणाम हणून सं घटने ने
औपचािरकरी या यां या बढतीला मा यता दे यापूवी वत:ला
बढती िमळवून घे तात.

सोपवणु कीची जबाबदारी टाळणे

कामाची सोपवणूक ही अशी एक प्रिक् रया आहे की जी दोन इ छुक

य तींम ये हायला हवी. जबरद तीने कामाची सोपवणूक
कर याचा कोणताही प्रय न हा िन फळ ठ शकतो. कामाची
सोपवणूक करणा-याला धमकाव यागत वाटते आिण याने
सोपवणु कीची सं पणू प्रिक् रया िफसकट याची श यता असते .
  एका अिधका-याचे उदाहरण आहे . तो सबकुछ एकट ाने
करणा या एकपात्री बँ डसारखा होता. तो सतत प्रमाणाबाहे र काम
करायचा. हाताखालील माणसांना फारसं काम नसायचं . यामु ळे
या या विर ठ अिधका-याने आग्रह धरला की याने कामाची
सोपवणूक करायला हवी. आप यावर कामाची सोपवणूक
कर यासाठी दडपण ये तय हे पाहन ू याने एक यवि थत चाल
खे ळायचे ठरिवले . याने या या कामा या सोपवणु कीकरता
ै
311
हाताखालील य तीपै की सवात कमी िनपु ण अशा य तीला
बोलािवलं . (प्र ये क िवभागात गु ं तागु ं ती या कामाने सहज
ग धळू न जाणारे ‘श्री. ग धळे ' असतात.) मग या अिधका-याने
यां याजवळील सवात अवघड गु ं तागु ं तीचं काम िनवडलं . याला
'आरामात बसायला' सां िगतलं ; यामु ळे तर तो िबचारा तणावाखाली
आला आिण खु ची या टोकाला सरकू न बसला. यानं तर तो
अिधकारी याला हणाला, “हे बघ, मा या विर ठ अिधका-याने
मला काम सोपवायला सां िगतले आहे ; हणून मी हे काम तु याकडे
दे त आहे . मला माहीत नाही तू हे काम यवि थत क शकशील की
नाही ; पण आप याला प्रय न क न पाहणे भाग आहे . आता
अगदी ल पूवक ऐक; हणजे मला पु न:पु हा सां गावं लागणार
नाही. मी थोड यात आिण कोणालाही प टपणे समजे ल असे
बोले न."यानं तर या अिधका-याने अगदी सावकाश या िबचा या
हाताखाल या अकाय म य तीला सूचना ायला सु वात केली.
  मनु यप्रा याला एक आकलनश ती असते . जर एखादा कुणी
आकलना या सवात कमी अशा गतीपे ा िध या गतीने बोलत
असे ल तर बोलणे समजत नाही. यामु ळे हा अिधकारी जे हा
अ यं त सावकाश बोलला ते हा हाताखाल या या माणसाला
काहीच कळलं नाही. याचं बोलणं सं प यावर तो अिधकारी याला
हणाला, “हे बघ, मी तु ला सगळं काही सावकाश आिण अगदी
प टपणे सां िगतले आहे ; यामु ळे मला खात्री आहे की तु ला काही
अडचण ये णार नाही. बरोबर आहे ना माझं " या िबचा या
हाताखाल या य तीने मान डोलावली. कारण आप याला
काहीएक समजले ले नाही हे ही याला समजले न हते .
  “आता काम काय आहे ते तु ला अगदी प ट झाले आहे ते हा
जा आिण ते काम क न टाक बघू."तो अिधकारी पु ढे हणाला,
“आिण माझं डोकं खायला ये ऊ नकोस. माझा वे ळ वाचिव यासाठी
हे काम तु यावर सोपिव यात आलं आहे ; यामु ळे एकसारखे
प्र न िवचा न माझा वे ळ वाया घालवू नकोस."

312
  ती िबचारी हाताखालची य ती बाहे र पडली ती पार ग धळू न
आिण लवकरच ितने या कामात फार ग धळ क न ठे वला. तो
अिधकारी या या विर ठ अिधका-याकडे धावला आिण याला
हणाला, “तु ही मला काम सोपवायला सां िगतलं त; पण या मा या
हाताखाल या य तीने काय ग धळ क न ठे वला आहे तो पाहा
तरी " यानं तर तो विर ठ अिधकारी पूववत कामा या
सोपवणु कीिवषयी ‘सबकुछ एकट ाने ' करायला, एकट ाने याचा
बँ ड वाजवायला मोकळा झाला.
  याप्रकारे , कामाची सोपवणूक ही प्रेिरत करावी लागते आिण
इ छुक नसणा या अिधका-यां वर ती लादता ये त नाही.

सोपवणु कीची प्रेरणा

कामा या सोपवणु कीला प्रेरणा दे याची एक बाब हणजे वे ळेचं

यव थापन, अने क अिधकारी आप या हाताखाल या य तींवर
कामे सोपवू शकतात, जी काही कामे ते वतः कर यात पु रते
गु ं तले ले असतात. कामात ते इतके गु ं तन
ू जातात की यव थापनाचं
अ य काम कर यासाठी यां याकडे वे ळ नसतो. जे हा या
अिधका-या या हे ल ात ये तं, ते हा तो यांची काही कामे दुस-
यावर सोपधून या कामांतन ू मोकळे हायचे ठरिवतो.   मात्र,
कामाची सोपवणूक ही केवळ वे ळे या यव थापनापु रतीच उपयु त
असते असे न हे . लोकांत िवकास घडवून आण याची ही एक सवात
मह वाची प त आहे . एखा ा यव थापकाला एखा ा सखोल
तीव्रतम व पा या यव थापन िवकासाचा अ यास कर यासाठी
पाठिवणे आिण तो परत आ यावर याला पूवीचे च काम करायला
सां गणे यात काही अथ नाही. िवकासािशवाय होणारी ही प्रिश ण
प त आहे . कामा या सोपवणु की ारे जर हाताखाल या य तीला
अिधकािधक जबाबदारी िदली तर कमीतकमी प्रिश णाने तो
वत:चा िवकास वतः क शकेल.
  आप या हाताखालील य तींचा फारसा िवकास झाले ला
313
नाही या व तु ि थतीिवषयी बहुते क यव थापकांना िबलकू ल पवा
नसते . भारतातील पिरि थती अशी आहे की एखादा नमु नेदार
यव थापक या या भावाला, पु त याला मदत करायला पु ढे
सरसावे ल, पण वत: या हाताखालील य ती या िवकासासाठी
काहीएक करणार नाही. साधी मदतही करणार नाही. सं घटने शी
असले या सं बंधांपे ा कुटु ं बाशी असले ले सं बंध अिधक िन ठा
िमळिव यात समथ ठरतात. िजथवर हाताखाल या य तीचा
प्र न असतो, यव थापक असा दै ववादी दृि टकोन ठे वायला तयार
असतो, की 'हाताखालची य ती या या दै वात असे ल तर ये ईल
वर...' फारतर तो यव थापक हाताखाल या य तीचे प्रिश ण
कायक् रमांसाठी नाव न दवील. पण प्र य काम करीत असताना
कामा या सु धारणे बाबत आिण वाढीव जबाबदारीबाबत पािठं बा
िमळा यािशवाय हे प्रिश ण कायक् रम पिरणामशू य ठरतात.
  यातून आपण कामा या सोपवणु की या मु य प्रेरणे कडे ये तो,
ती हणजे यव थापनाचे यावसाियकीकरण. आपण यावसाियक
यव थापकां िवषयी बोलतो. पण प्रामािणकपणे सां गायचे तर,
जोवर यव थापक मं डळी कामाची सोपवणूक करायला आिण
यां या हाताखालील य तींचा िवकास करायला इि छत नाहीत
तोवर यावसाियकता असू शकत नाही. यावसाियकते चं खरं
बोधवा य आहे ते हणजे , ‘िश यात् इ छे त् पराजयम्' (तु म या
िश याकडून परािजत हो याची इ छा बाळगा.) जोवर तु मचा
िश य तु म याहन ू श्रे ठ होत नाही आिण तु म याहन ू उ म
कामिगरी करीत नाही तोवर तु ही यावसाियकते ला तु मचे योगदान
िदले ले नाही आिण हे च तर कामा या सोपवणु कीत सा य होते . जर
यव थापक यावसाियकते त िव वास ठे वीत नसे ल आिण या
िदशे ने प्रय न करीत नसे ल तर यावसाियक यव थापनाची
थापना होणार नाही.
  आयविदक औषध आिण अॅ लोपिथक औषधे यां या
इितहासांची तु लना क न यावसाियक कायधोरणाने काय फरक पडू

314
शकतो ते आपण पाहू शकतो. आयु वद हा अॅ लोपथीपे ा दहापटीने
जु ना आहे . पण आज भारतातसु ा लोकांचा आयु वदावरील
िव वास कमी होत आहे ; तर अॅ लोपथीवरील िव वास वाढत आहे .
आपण जर आयु वद आिण अॅ लोपथी या ऐितहािसक िवकासाकडे
पािहले तर आप याला आढळू न ये ईल की आयु वदावर आधािरत
वै की ही ना यागो यातील य तींपु रती होती. प्र ये क महान
'वै ाने ' याचे ान दे णं हे याची मु ले आिण अ यं त जवळचे
नातलग यां यापु रतं च मयािदत ठे वलं आिण ते थेही ब-याचशा
वै ांनी थोडे से ान आप या मु लांपासून लपवून ठे वले ; जे णेक न
या या मु लाला पु न:पु हा या या वृ वै िप याकडे स ला
घे यासाठी जावे लागे . दुसरीकडे , अॅ लोपथीने यावसाियक
कायधोरण ठे वले . अॅ लोपथी या प्र ये क नामां िकत डॉ टरने
पु ढ या िपढीतील गु णव े या आधारावर िनवड या गे ले या
िव ा यांना आपले ान दे यासाठी काही वे ळ खच केला.
आप याला जे ान होते ते पु रे से नसून पु ढची िपढी याहनू अिधक
ान िमळवू शकेल, अिधक ान िमळवायचा प्रय न करायलाच
हवा यावर यांनी भर िदला. याचा पिरणाम असा झाला की
आयु विदक औषधां या ाना या िवकासाची गती खु ं टली आिण हे
ान ओसरतही गे ले ; पण या उलट अॅ लोपथी द् तगतीने प्रचं ड
वाढली आिण एका महान यवसायाची िनिमती झाली.
  याचप्रमाणे , यव थापनात, आपण आप या हाताखालील
य तींना आप या खां ावर उभे राहायला आणखी िव तीण
ि ितजांचा शोध घे यासाठी सं धी ायला हवी. कामा या
सोपवणु की ारे ानाचा प्रसार आिण िवकास क न हे सा य करणे
श य आहे .

िन कष

पिरणामकारक कामा या सोपवणु कीचे चार ट पे आहे त :

  • योजना आखणे व ती पारखून घे णे,
315
 ू
  • मध या अडचणी सोडवणे ,
  • प्रितपोषणाची यव था ठरिवणे आिण
  • शे वटी कामाचा पिर याग.

  अिधका-यांना वाटणारी अपयशाची भीती आिण

असु रि तते ची भावना हा मु य अडथळा असतो. आप या
हाताखालची मं डळी आप याहन ू अिधक उ म कामिगरी करील या
भीतीपोटीं असु रि त अिधकारी कामा या सोपवणु की या
यशािवषयीही साशं क असतो, भीत असतो. विर ठ अिधका-
यावरील अिव वास, वतःतील आ मिव वासाचा अभाव िकंवा
आ मिवकासातील कामा या सोपवणु की या भूिमकेचं मह व
समज याचा अभाव यांमुळे हाताखालची य ती कामाची
सोपवणूक त परते ने वीकारीत नाही.
  तीन िविश ट ट यां ारे सं घटना कामा या सोपवणु कीला
उ े जना दे ऊ शकते  :
  • पिहला ट पा : हाताखालील य तींचा िवकास हे एक
मह वाचे काम असून ते यव थापकीय कामिगरीम ये िवचारात
घे णे.
  • दुसरा ट पा : कामा या सोपवणु कीतील चु का जर
हाताखालील य तीं या िवकासाला सहभाग दे त असतील तर
अशा चु कां िवषयी सहानु भत ू ीचे वातावरण िनमाण करणे .
  • ितसरा ट पा : वे ळोवे ळी स लामसलत क न आिण
यव थापकीय कामिगरीचे मू यांकन क न यव थापकांम ये
सु रि तते ची भावना प्रेिरत करणे .
  मात्र, कामा या सोपवणु कीतील मु य भूिमका खु वत:
सोपवणूक करणाराच बजावील. हे तप ू व
ू क जे अिधकारी कामाची
सोपवणूक करतील ते यां या वे ळे या यव थापनाची सम या तर
सोडवतीलच; पण यव थापकीय िवकासाला साहा य

316
कर याबरोबरच यावसाियक यव थापनाची थापना करायलाही
मदत करतील.

❋❋❋

317
 प्रकरण ९

यव थापनातील प्रेरणा

318
 यव थापकाला जी कामे करावी लागतात यातील एक सवात
मह वाचे काम हणजे प्रेरणा दे णे. प्रेरणे ची या या अने क
प्रकारे करता ये ईल. माझी खात्री आहे की मानसत मं डळी

319
लांबलचक या या क शकतात. मी औ ोिगक या ये चा िवचार
करतोय आिण ती अगदी सोपी आहे . जे हा एखादी य ती एखा ा
सं घटने त ये ते ते हा ती कामिगरी या दोन तरांचा िवचार क
शकते . पिहला : कमीतकमी कामिगरीने सु टका होते तो तर; आिण
दुसरा : अिधकतम कामिगरी कर यासाठी तो िजतका समथ आहे
तो तर आिण या दोह मधील फरक आहे प्रेरणा.
  एखादी य ती िकती अिधकतम कामिगरी करायला समथ
आहे हे पाहा यासारखं आहे . अिधकतम कामिगरी या िजतकं जवळ
जावं िततकी ती कामिगरी आणखी वाढत अस यागत वाटते ;
आिण खरं तर हे च यव थापकाचा 'िवकास' करते , याला घडिवते .
आता आपण पाहू या की काही लोक ही खूप चां गली कामिगरी का
क शकतात, आिण इतर ते वढी चां गली कामिगरी का क शकत
नाहीत
  लोकांना कायप्रवण करावयाचे पारं पिरक माग अ यं त सोपे
आहे त : दाम आिण दं डा - पै सा आिण भीती. आपण जर
हाताखाल या माणसाला सां िगतले  : “हे काम मला आज
सं याकाळपयं त हायला हवं य - नाहीतर उ ा इथे यायचा िवचार
क नकोस." तर तो ते काम पूण करायची ब-यापै की श यता
असते . मात्र, सम या आहे . ती ही की, : समजा, याने असं
सां िगतलं , “मी हे काम आज सं याकाळपयं त पूण करणार नाही. मी
उ ा न की ये णार आहे . मला बघू दे तरी तु ही काय करता ते " तर
मग तु म यापु ढे सम या िनमाण होईल; कारण आता भीती तु म या
बाजूला आली आहे .
  मला माझी पिहली नोकरी सु झाली ते हाचा काळ
आठवतोय. यावे ळी प्र ये क यव थापक भीतीिवषयी फार मोठा
िवचार करीत असे . 'गे ट बं द कर दे गा' हे श द फारच पिरणामकारक
ठरत. असा एकही यव थापक यावे ळी न हता जो िदवसाकाठी
सहा वे ळा तरी हे हणत नसे ल आज पिरि थती बदलली आहे .
भीतीचा वापर करणे सं पले आहे . यात एक ल वे धक बाब आहे ती

320
 हणजे , केवळ उ ोग आिण यवसायातच भीती नाहीशी झाली
आहे असे न हे तर घरातूनसु ा भीतीचा लवले श उरले ला नाही. मी
लहान होतो ते हा मी ध न सहा भावं डे होतो. आई सहा पे यांत
दधू ओतून हणायची, “दध ू तयार आहे . जो कोणी तीन िमिनटां या
आत दध ू सं पिवणार नाही याला एक थ पड िमळे ल." आिण दृध
झटकन सं पायचं . आज कुटु ं बिनयोजनाचे उपकार मानायचे हणा
िकंवा कुवत कमी झाली हणा, लोकांना एक-दोनच मु ले असतात.
आई पे यात दध ू ओतून हणते , “सनी बे टा, दधू तयार आहे ." तो
हणतो, “नको मॉम, आज दध ू नको." मग वाटाघाटी सु होतात.
“मी दधात थोडं बोनि हटा टाकू का का आज तु ला हॉिल स
पािहजे तू गु ड बॉय आहे स की नाही मी सं याकाळी तु ला
कॅडबरी चॉकले ट दे ईन हं ..."तु म या ल ात ये ईल की भीतीचा
उपयोग आता कमी होत आहे . आम या लहानपणी, शाळा-
कॉले जात बहुते क िश क नीट िशकवू शकत नसत; पण आ हां ला
यांची भीती वाटायची. र यावर पोिलसांची भीती वाटायची.
आ हां ला गु हे गारी हणजे काय हे माहीत नसायचे , पण ‘पोलीस'
या श दाने आम या दयात ठोके वाढायचे . पण आज मला
आढळतं की आ ही अनु भवली याहन ू भीतीची तीव्रता आता
खूपच कमी झाली आहे , आिण याचा पिरणाम हणून भीती दाखवून
लोकांचं यव थापन करणे खूपच अवघड झाले आहे .
  जर भीती दाखवून काम होत नसे ल तर आपण न कीच पै शांचा
उपयोग क शकतो. जर दं ड ाने काम होत नसे ल तर दाम वापरा.
पण पै शामु ळे या या वत: या सम या िनमाण होतात. सवात
पिहली आिण सवात मह वाची सम या हणजे िकती पै सा
उपल ध आहे ओ हरटाइम ारा पै से दे णे हा सग यात सोपा माग
आहे . पण एकदा का य तीला याची सवय झाली की तो
'ने हमी या वे ळी' काम करायला नकार दे तो. एक कामगार हणतो
याप्रमाणे , "वे ळ (टाइम) हणजे पै सा आहे . पण ओ हरटाइम
हणजे याहन ू जा त पै सा आहे " एखा ा य तीला िजतका
ै
321
जा त पै सा िमळतो िततका जा त याला हवा असतो आिण मग
ओ हरटाइम वाढतच जातो.
  एक िदवस तु मचा विर ठ अिधकारी हणतो, “तु म या
िवभागाम ये खूपच ओ हरटाईम होतोय. कमी करा तो, बं द करा
तो " तु ही तु म या िवभागाकडे जाऊन ते थ या मं डळीला सां गता,
“हे करायचे आहे , ते करायचे आहे ..." यावर ते ता काळ िवचारतात,
“ओ हरटाइम िकती आहे " तु ही हणता, “ओ हरटाइम वगै रे
काही नाही " ते हणतात, “ओ हरटाइम नाही ओ हरटाइम नसे ल
तर मग काम कसं करणार "
  यामु ळे ओ हरटाइम दे ऊन यव थापन कर याने या या
वत: या अशा सम या िनमाण होतात आिण मग लवकरच अशी
पिरि थती ये ते की तु ही ओ हरटाइमिशवाय यव थापन क
शकत नाही. जे हा ओ हरटाइम दे यासाठी पै सा उपल ध नसतो,
ते हा यव थापनाचा बोजवारा उडतो. आपण भिव यातील
यव थापनािवषयी िवचार करीत अस याने आपण जाणतो की पै सा
आिण भीती या गो टी आज जी भूिमका बजावतात याहन ू उ ा
कमी प्रमाणात भूिमका बजावतील.
  यामु ळे लोकांना कायप्रेिरत कर यासाठी आप याला दुस-या
कस यातरी गो टीचा िवचार करणे भाग आहे . भिव यािवषयी तीन
प्रेरक बाबी आहे त :
  (अ) आपले पणाची जाणीव
  (ब) आप याला मह व अस याची जाणीव
  (क) आपला िवकास होत अस याची जाणीव
  यांपैकी प्र ये क बाबीचा कायप्रेरणे साठी कसा उपयोग होतो
ते आपण पाहू या.

वत :िवषयीची जाणीव

आपण सवप्रथम वत: या वतं तर् यि तम वा या जाणीवे वर

िवचार क या. एकदा का य तीला सं घटना ' याची' सं घटना आहे
322
असे वाटू लागले की ते थे आणखी कायप्रेरणा िनमाण करायची
आव यकता नसते . ती भावना वत:च एक कायप्रेरकश ती आहे .
याचं सवो म उदाहरण हणजे गृ िहणी. आपण वे ठिबगारां िवषयी
बोलतो. गृ िहणीपे ा मोठा वे ठिबगार कुणी पािहलाय दध ू
घे यासाठी ती सग यात अगोदर उठते आिण सव कामे क न
सग यात शे वटी झोपते . एकही िदवस रजा नाही. रिववारी आिण
सणासु दी या िदवशी प्र ये कजण हणतो, “आज काहीतरी िवशे ष
पदाथ हायला पािहजे ." याने कामात भर आिण ही कामे करणा या
या गृ िहणीचा या कुटु ं बात ज मही झाले ला नसतो. ती कोणा दुस-
या कुटु ं बात ज मते , वीस वष ितथे वाढिवली जाते . एका मं गल
सकाळी, दुपारी िकंवा सं याकाळी आपण ित यावर काही अ ता
टाकतो आिण घरी आणून ितला हणतो, "बघ, हे तु झं घर." काय
मूखपणाची यु ती आहे बघा पण याने काम होतं वीस िदवसात
ती 'माझे घर' हणते ते घर ती गे ली वीस वष या घरात रािहली
या घरािवषयी हणत नाही, तर अवघे वीस िदवस ती या घरात
रािहली या घरािवषयी आिण एकदा का ितने याला ितचं घर
हटलं की आप याला ' थायी आदे श' ावे लागत नाहीत : ‘हे घर
सदासवकाळ व छ ठे वलं जाईल.' ती तु हां ला, तु म या मु लांना,
तु म या नोकरांना घर व छ ठे व यासाठी सतत बोलत असते .
याव न आपण पाहू शकतो की अि मते ची ओळख ही फार मोठी
प्रेरणा आहे .   आपण हे उ ोग े तर् ातही पाहू शकतो. िट को
कंपनीचं उदाहरण या. पिह या जनता सरकारावे ळी, जॉज
फनािडस आिण िबजू पटनाईक यांनी िट को कंपनीचं
रा ट् रीयीकरण करायला हवं अशी सूचना केली होती. यािव ची
सवात मोठी आरोळी िदली गे ली ती िट को या कामगारांकडून. ते
गजले , “तु ही आम या कंपनीचं रा ट् रीयीकरण क शकणार
नाही." ये थे ‘आमची कंपनी' हा काय प्रकार आहे िट कोचे ६०
हजार कामगार एकित्रतपणे एक ट काही भागधारक नाहीत पण
कायदे शीर मालकीने न हे तर भाविनक मालकीने काम होते

323
  प्र य ात एकत्र केले या कामाने ही प्रबळ अशा वतं तर्
अि मते चा उदय होतो. अशी वतं तर् अि मता ल करात असते .
कायप्रेरणा हे ल करासाठी फार मोठे आ हान असते आिण
औ ोिगक े तर् ात या कायप्रेरणे िवषयी आपण बोलतो ती आठ
तासां या कामा या पगारापु रती असते -आिण काम बहुधा चार
तासच चालते -आपण जर या कामगाराला आणखी एक तास काम
करायला लावलं तर आपण हणतो तो कायप्रेिरत झाला आहे
आिण ल करात, आपण जे हा कायप्रेरणे िवषयी बोलतो ते हा
सै िनकाने वत: या प्राणाची जोखीम घे तलीच पािहजे असा
आपला अथ असतो जे हा सै याचा कमांडर सै िनकांना शत् ची
छावणी काबीज करायला सां गतो ते हा या सै िनकाला याचा
शत् हातात केवळ पांढरा बावटा घे ऊन उभा नाही हे माहीत
असतं . तो शत् हातात मशीनगन घे ऊन स ज असतो. जर याने
नफातोट ाचा असा िहशे ब करायला सु वात केली : ‘‘शत् ची
छावणी िजं कून पदक िजं क याची मला िकती सं धी वा श यता आहे
आिण छातीत गोळी घु सून मी कायमचा आडवा हो याची िकती
श यता आहे ..." तर तु हां ला वाटतं या ल कराला ते यु
िजं कायची काही सं धी वा श यता आहे सै िनकाने या या
प्राणाची जोखीम यायलाच हवी प्राणांची बाजी लावायलाच
हवी याला हणतात कायप्रेरणा आपु लकी ारे ही कायप्रेरणा
सा य कर यासाठी से नादल काही ल वे धक प तींचा उपयोग
करते . पिहली प त आहे गणवे श; गणवे श घातले ले लोक बरे चसे
एकसारखे िदसतात आिण ही आपु लकी िनमाण करायची एक प त
आहे . दुसरी प त आहे , एकित्रतपणे प्र य शारीिरक कामे
करायची. उदाहरणाथ, सं चलन करणे . शांतते या काळातही से नादल
काही आराम करीत नसते . सै िनक ने हमी अिधका-यांबरोबर सं चलन
करीत असतात. याने से नादलात अि मता िनमाण होते . िजत या
पातळीपयं त आपण हे प्र य एकत्र करायचे शारीिरक काम
िनमाण क शकतो, ितत या पातळीपयं त आपण आपु लकी िनमाण

324
क शकतो.
  जपानम ये , उ ोग े तर् ातही या क पने चा फार
पिरणामकारकरी या उपयोग केला आहे . पिहली गो ट हणजे
चे अरमनपासून ते सफाई कामगारापयं त सवजण एकाच रं गाचा,
एकाच जाती या कापडाचा एकसमान गणवे श घालतो–यामु ळे दृ य
आपु लकी िनमाण होते . दुसरी गो ट हणजे , भ गा वाजून
कारखा याचे काम सु होताना सगळे एकित्रत उभे राहन ू कंपनीचे
ये यगीत गातात.
  भारतात, रा ट् रगीत गा यािवषयी लोकां या अडचणी आहे त.
विनमु िद्रका वाजवावी लागते आिण जे हा विनमु िद्रकेवर
रा ट् रगीत सु होते ते हा द अव थे त काहीजण उभे राहतात की
ते जणू प्रेतयात्रेला जमले त ते थे जर तु ही एखा ाला असे
िवचारलं त, “तू रा ट् रगीत का गात नाहीस " तो हणे ल, “मा या
या अशा आवाजाने मी कसा काय गाऊ शकतो " पण तु ही जर
दे वाची आरती सु केलीत तर तो चटकन यात भाग घे ऊन गाऊ
लागे ल. असे का दे व याचा आहे ना पण रा ट् र, दे श अजून
प्रोबे शनवर आहे त. आपण अजून दे शाचं 'क फमशन' करायचं य
जपानम ये लोक कंपनीचे ये यगीत गायला तयार असतात -
यामु ळे कंपनीबरोबरची व वाची जाणीव िनमाण होते . ते ितसरी
गो ट करतात ती अशी : कंपनीचे ये यगीत सं पताच, सावजिनक
विन े पकावर आवाज ये तो ; १,२,३,४... ते मग एकित्रतपणे तीन
िमिनटे कवायत करतात. याने काय घडतं चे अरमनची खोली
झाडणा-या कमचा-याचा िवचार करा. भ गा वाजतो, चे अरमन
आिण सफाई कमचारी एकत्र उभे राहतात, कंपनीचे ये यगीत
गातात, एकत्र शारीिरक यायाम करतात. तो सफाई कमचारी
िवचार करतो : ‘‘हा चे अरमन - मला माहीत नाही तो मा याहन ू
िकती तरां वरती आहे . पण तो अजूनही मा या सं घाचा एक भाग
आहे ; आमचा गणवे श एक आहे , आ ही एकच गीत गातो आिण
एकाच प्रकारचे यायाम करतो."

325
  आम या घरात मा या लहानपणी झाले या एका धािमक
समारं भाची मला आठवण आहे . चाळीस ते प नास पाहु यांना
आमं ित्रत कर यात आले होते . या काळात खा पे ये वगै रे
पु रिवणारी मं डळी नसायची - हणून तीन सपा यांना बोलािवलं
होतं . पण मी पािहलं की माझी आजी भ या पहाटे उठू न या
सपा यांबरोबर कामाला लागली होती. मी जरी यावे ळी पाच
वषांचा होतो, याहीवे ळी मला यव थापकीय दृ टी होती. मी
मा या आजीला िवचारलं , “आपण या सै पा यांना पगार दे त
असताना तु ला कशाला काम करायला हवं " आजी हणाली, “हे
बघ श , पै शानं तु हां ला िमळतं भरपूर काम; पण जर तु ला कामाचा
दजा हवा असे ल तर तु ला यां याबरोबर काम केलं पािहजे ." ितला
असं हणायचं होतं की यां याबरोबर काम क न ितने एक
अि मता िनमाण केली आिण याने या सपा यांम ये या या
कामात मनापासून काम कर याची प्रेरणा िनमाण केली. हा
कायप्रेरणाचा एक मह वाचा भाग आहे .
  मी या पिह या बहुरा ट् रीय कंपनीत दाखल झालो ते थ या
मा या विर ठ अिधका-याने मला बोलावून हटलं , “तू प्र ये क
वषी तु या वत: या खचाने दोन पा या ायला ह यास. एक :
िवभागासाठी पाटी - यात तू, तु या हाताखालील मं डळी आिण
यां या हाताखालील मं डळी असतील. दुसरी पाटी : तु या
पातळीवरची - आिण जे तु या कामात सतत भे टतात असे
तु याबरोबरीचे सहकारी व यां या बायकांना."
  “ यां या बायकांना का " मी याला िवचारलं . “मी या
बायकांना कुठं सतत भे टतो "
  “ याने काही फरक पडत नाही," तो विर ठ अिधकारी पु ढे
हणाला, “जर तु या बरोबरीचे सहा सहकारी यां या बायकांना
घे ऊन आले तर तु ला आपोआप सहा पाट आणखी िमळतात.
नवरे मं डळी खातात आिण िवस न जातात, बायका नाही िवसरत
अशा गो टी."

326
  मी फारसा खूष न हतो - कारण मा या या विर ठ अिधका-
याने “मा या वत: या खचाने ' यावर भर िदला होता. पण मी
िवचार केला : शे वटी यव थापन खच/ न याचं िव ले षण तर आहे .
मला अं दाजे खच माहीत आहे ; पण मी जोवर हा प्रयोग क न
पाहत नाही तोवर मला याचा फायदा काय आहे ते कळणार नाही.
मी पाट िद या, आिण यातून विरत िन प न झालं ते हणजे
सौहादात झाले ली वाढ - आपले पणाची भावना.
  प्र ये क सं घटने त दोन प्रवाह बरोबर असतात - ‘आ ही' हा
प्रवाह आिण 'ते ' हा प्रवाह. जे थे ‘आ ही' हा प्रवाह प्रबळ आहे
ते थे आपु लकी प्रकट होते . जे थे 'ते ' हा प्रवाह प्रबळ आहे ते थे
अलगपणाची, दुजाभावाची भावना उठू न िदसते .
  एके िदवशी, मी िवमानतळावर गे लो होतो ते हा मा या
िवमानाला उशीर झाला होता, पण मला आढळलं की उशीर
झा याब ल काहीही घोषणा झाले ली न हती. मी यािवषयी
ड ूटीवर असले या अिधका-याकडे िवचारणा केली. “ते योकर
तसे च वागतात हो," याने उ र िदलं .
  “कोणते योकर " मी िवचारलं .
  "ते - घोषणा करणारे ." याने उ र िदले .
  "पण ते तु म यातले नाहीत का "
  “नाही." तो हणाला, “तो िवभाग वे गळा आहे - आमचा
िवभाग वे गळा आहे ."
  यानं तर जे हा आ ही या िवमानात बसलो, ते हा पायलटने
घोषणा केली की, “झाले ला उशीर हा िवमानतळावरील कमचा-
यांमुळे झाला आहे ."

  प टच आहे की 'ते ' हा प्रवाह इथे प्रबळ आहे .

वत : या महानते ची जाणीव

आपण दुस-या बाबीकडे वळू या. आप यािवषयीची महानते ची

जाणीव. मला पु हा एकदा घर या उदाहरणाकडे वळू ा. प्र ये क
327
बायकोला वाटतं की ती फार मह वाची आहे . ित यािशवाय घर
कोसळू न पडे ल
  ल नानं तर एका िकंवा दुस-या वषापयं त ती अधूनमधून
माहे री जाते . पण यानं तर ितला बाहे र जावे से वाटत नाही. मला
आठवतं , जे हा मला पिह यांदा काठमांडूहन ू आमं तर् ण आलं होतं
यात हटलं होतं  : “कृपया िमसे स रां गणे करांनाही सोबत आणा."
मी मा या बायकोला हणालो, “तु ला आमं तर् ण आहे , तु ला यायला
हवं ." ती हणाली, “मी कशी काय ये ऊ शकेन घराकडे कोण
बघणार सकाळी दध ू कोण घे णार तु हां ला काय वाटतं मु लं
सकाळी उठू न दध ू घे तील खरं तर, तु हां ला वाटतं मु लं सकाळी
उठतील जे हा ते अलाम लावतात ते हा मला तो बं द करावा
लागतो आिण यांना उठवावं लागतं आिण गड ांनाही रोजरोज
याच गो टी सां गा या लागतात - नाहीतर काडीचं काम करीत
नाहीत ते . मु लंही ती कामं करणार नाहीत. घराचा पार बो या
वाजे ल "
  पण ितचं दुदव असं की ितचं हे बोलणं मु लांनी ऐकलं . ते
हणाले , “काही नाही ममी, तु ला गे लंच पािहजे ."
  आ ही चार िदवस काठमांडूला होतो. दरिदवशी सकाळी माझी
बायको उठू न मला हणायची, “आपण मुं बईला ट् रंककॉल बु क क
या. ितथं घरात काय चाललं य ते पाहू या." पण टे िलफोनखा याला
ध यवाद ावे त िततके थोडे च - एकदाही फोन लागला नाही
पाच या िदवशी आ ही मुं बईला परतलो. घराकडे धाव घे तली,
कुलूप उघडलं . घराचा पार बो या वाजला असणार अशी बायकोची
अपे ा होती. पण सगळं कसं जाग या जागी होतं . पण मी तर एक
यव थापनत आहे तो काही उगाच न हे . मी ितला सां िगतलं ,
“ वा छान आपण पाच या िदवशी घरी आलो. आणखी दोन िदवस
उिशरा आलो असतो तर घर कोसळलं च असतं बघ " ती खूप खूष
झाली.
  ने हमी हे ल ात ठे वा. तु मची बायको बाहे र जाते , काही

328
िदवसांनी परत आ यावर िवचारते , “कसं आहे सगळं " चु कू नही
सां गू नका, “आ ही अगदी मजे त होतो " चे हरा लांब क न हणा,
“चालवलं कसं बसं " हे अहं कारामु ळे मह वाचं आहे . सग या
आ याि मक प्रवचनात आप याला सां िगतलं जातं , ‘अहं कार
िवसरा'. यव थापनात आपण अहं कार िवसरत नाही. आपण
अहं काराचे लाड करतो, याचा उपयोग करतो. हाताखाल या
अिधका-याकडून विर ठ अिधकारी कसे काम करवून घे तो तो
याला बाजूला घे ऊन हणतो, “हे काम मला दुस-या कुणाला
ायचं नाही. तूच एकटा हे काम क शकतोस." खरं तर याला
असे हणायचं असतं की तू एकमे व असा मूख आहे स जो चौदा तास
िदवसाला काम क न हे काम पूण करतील. पण याने विरत
तु म यात कायप्रेरणा िनमाण होते . हणून तू मह वाचा आहे स ही
जाणीव अ याव यक असते .
  “स ा भ्र ट करते आिण िनरं कुश स ा सं पण ू पणे भ्र ट
करते ." ही हण तु ही ऐकली असे ल. मला तु हां ला िवचार
कर यासाठी दुसरी एक समपक हण सां गू ा :"अिधकारशू यता
गं जिवते आिण सं पण ू अिधकारशू यता सं पण ू पणे गं जिवते ." अने क
माणसे मला िवचारतात, “तु ही आजारी कंप या कशा ओळखता
तु ही यां या जमाखचाचे ताळे बं द पाहता की काय " मी हणतो,
“मला वाटतं भारतात जमाखचा या ताळे बं दां वर कुणी िव वास
ठे वीत असे ल असे मला नाही वाटत. मी कारखा यात जातो. मी
ते थले नळ गळताना पाहतो, ड्रम गळताना पाहतो, उघड ावर
टाकले ले िसमट खराब होताना पाहतो. मी ते थ या कामगाराला
िवचारतो, “काय चाललं य ये थे " तो उ र दे तो, “ना कोई दे खता है ,
ना कोई सु नता है । िकसको या पडी है "
  यावर मी िवचारतो, “तू तु या विर ठ अिधका-याला का
सां गत नाहीस "तो हणतो, “माझा सु परवायझर ओह तो िबचारा
काहीएक क शकत नाही. प्र ये कजण असहाय, अिधकारशू य
आहे .

329
  जे हा अिधकारशू यते ची भावना असते , ते हा तु ही
कायप्रेरणा िमळवू शकत नाही. जे हा लोकांना वाटतं की
यां याकडे अिधकार आहे त, तर ते काही क शकतात यांना
कायप्रेरणा िमळते .
  मी जमशे दपूरला िट को कंपनीत एका कामगाराला िवचारलं
होतं ते मला आठवतं ':
  "जर तू काहीतरी चु कीचं पािहलं स, तर तू काय करशील "
  याने उ र िदले , “मी मा या विर ठ अिधका-याला जाऊन
सां गेन."
  मी हणालो, “समज, तु या या विर ठ अिधका-याने तु झं
ऐकलं नाही तर "
  "मी या या विर ठ अिधका-याकडे जाईन."
  मी पु ढे हणालो, “पण याही विर ठ अिधका-याने तु झं ऐकलं
नाही तर "
  "मी या याही विर ठाकडे जाईन." तो हणाला.
  “पण समज, ा सव विर ठांनी तु झं ऐकलं नाही तर "
  तो हणाला, “मी चे अरमनकडे जाईन. ते माझे ऐकतील."
  हा आ मिव वास फार मह वाचा आहे . यातून अिधकाराची
जाणीव होते . जे थे कोठे लोकांना अिधकाराची जाणीव असते , ते
कायप्रेिरत होतात आिण काम करतात.

िवकासाची जाणीव

ितसरी मह वाची बाब हणजे िवकासाची जाणीव - वाढीची

भावना : मी या इथे काम करतो, मी इथे वाढतो आहे , मी नवे
काहीतरी िशकत आहे . हे फार मोठे कायप्रेरक आहे . िवशे षतः
त णमं डळींसाठी. आजचे त ण फार मह वाकां ी आहे त. यांना
अगदी थे ट सवो च पदापयं त जायचं असतं . जरी ते आहे त या
कंपनीत सवात वर या पदापयं त पोहोचले नाहीत तरी ते मनावर
घे त नाहीत; ते दुस-या कंपनीचा िवचार करतील. यांनी वर
330
जायलाच हवं . जोवर यांना वाटत असतं की ते नवीन काहीतरी
िशकत आहे त तोपयं त ते कायप्रेिरत राहतात आिण काम करायला
तयार असतात. जे हा यांना वाटतं की यांची वाढ खु टली आहे ,
यांची प्रगती होत नाही ते हा कायप्रवणशू यता ये ऊ लागते .
  या बाबतीत, तु म यापै की प्र ये काने वत: या कारिकदीचा
िवचार करायला हवा. काही वे ळा जे हा तु ही तु मची कारकीद सु
करता ते हा तु हां ला असा विर ठ अिधकारी िमळतो, जो हणतो,
“तू बु द्िधमान त ण असावास असं वाटतं . जाऊन आपली कामे कर.
जर तु ला काही अडलं तर मला ये ऊन भे ट." तु मचा िवकास होत
राहतो आिण तु ही कायप्रेिरत होता. केवळ साडे सहा िकंवा आठ
तासच न हे , तर नऊ तास, दहा तास, अकरा तासही काम करता
यानं तर तु हां ला असा विर ठ अिधकारी भे टतो ; जो हणतो, “हे
काम तु ही यापूवी केलं य का नसे ल, तर मी हे काम दुस-या
कुणाला तरी करायला सां गतो. िकंवा मी वत: करतो." िकंवा
तु हां ला असा ितसरा विर ठ अिधकारी भे टतो जो तु हां ला हणतो,
“जरी हे काम तु ही यापूवी केले लं असलं तरीही ते मा याकडून
तपासून या. बाहे र यांना पत्रे पाठवू नका. मला पत्राचा मसु दा
ा. मी पत्र पाठवीन." हे ऐकू न तु ही पूणपणे कायप्रेरणाशू य
होता आिण तु मची अशी भावना होते की तु ही कमी िवकसत
आहात. खरं तर तु मचे साम य, कतृ व कमी होत आहे यावे ळी
तु ही प्र ये क प्रकारची रजा यायला लागता. ह काची रजा,
आजारपणाची रजा, नै िमि क रजा.

  एके िदवशी मला एक कारकू न भे टला. तो हणाला, “सर, या

वषी मी मा या आजारपणा या रजे ची मजा चाखली नाही." मी
हणालो, “मला यापूवी अिजबात माहीत न हतं की लोकांना
यां या आजारपणा या रजे तनू मजा िमळते ." पण या ितस-या
विर ठ अिधका-या या हाताखालील लोक खरोखरीच यां या
‘आजारपणा या रजे तन ू ' मजा िमळवायची श यता आहे

331
 िन कष

वत:िवषयी या वतं तर् अि मते ची जाणीव, वत:िवषयी या

मह वाची जाणीव आिण वत:िवषयी या िवकासाची जाणीव या
तीन जाणीवा लोकांना प्रेिरत कर यासाठी अ याव यक आहे त.
िवशे षत: जे हा तु हां ला माहीत असतं पै सा िकंवा भीतीने ते काम
होत नाही िकंवा फार काळ यांनी काम होणार नाही. ते िततकसं
सोपं रािहले लं नाही. ते हा शे वटी, आपण जाणतो की
हाताखाल या य तीला काढून टाकणे . हा काढले ला माणूस
कोटामु ळे परत ये याची श यता प नास ट के आहे अशा
पिरि थतीत हाताखाल या य तींवर भीतीचा प्रयोग कर यात
अथ नसतो.
  पै शाचा वापर हा अ पकाळ यश वी होतो, पण कालांतराने
सम या िनमाण करतो. याचप्रमाणे भीती आिण पै सा ते काम
करीत नाहीत (जे हा दं डा आिण दाम हे मु य प्रेरक हणून आपण
वापरणार नसतो) ते हा खालील तीन प्रेरक अ याव यक,
मह वाचे ठरतात :
  • आपु लकीची जाणीव,
  • वत:िवषयी या मह वाची जाणीव,
  • वत: या िवकासाची जाणीव.
  या मागाने आपण लोकांना आप याबरोबर काम करायला
कायप्रवण क शकतो.

❋❋❋

332
 प्रकरण १०

यव थापनातील सुसव
ं ाद

333
यव थापकासाठी सु संवाद (Communication) साधणे हे फार
अवघड काम असते . याला साधे कारण ते हणजे प्र ये कजण असं

334
गृ हीत धरतो की याला सु संवाद साधता ये तो ; इतरांना मात्र
सु संवाद साध यास अडचणी ये तात.

सुसव
ं ादाची प्रिक् रया

  मी गे या २५ वषांपासून सु संवादािवषयी बोलत आलो आहे

आिण एकदा अचानक मा या ल ात आलं की मीसु ा फार
खात्रीचा सु संवादक नाही. मागे एकदा मी सु संवादावर एक खूप
चां गला ले ख वाचला. मी यात या अने क ओळी अधोरे िखत के या.
ले ख खूप चां गला अस याने मी तो चक् रमु िद्रत करायचं ठरवलं . मी
से क्रे टरीला अधोरे िखत केले या फ त रे षा वगळू न या ले खा या
प्रती काढायला सां िगतलं . तु हां ला माहीताय ितने काय केलं
ितने मी या श दांखाली रे घ मार या हो या ते सगळे श द
वगळले
  मी जे हा या टे ि स सकडे पािहलं , ते हा िवचारलं , “काय
केलं स तू हे या टे ि सलचा काहीएक अथ होत नाही. मी तु ला
मारले या रे घा वगळायला सां िगतलं होतं ."
  ितने िवचारलं , “ओळीखाल या रे घा मला वाटलं तु ही मला
रे घा मारले ले श द वगळायला सां िगतलं य "
  आप याला ने हमी या अशा सम ये ला त ड ावे लागते .
सु संवाद कुठे चु कतो हे समज यासाठी आपण सु संवादाची प्रिक् रया
समजून घे ऊ या.
  सवप्रथम, सु संवाद हणजे क पनांची, िवचारांची
दे वाणघे वाण करणे आहे . इथे मला एक क पना सु चलीय 'अ'. मला
ती कुणाकडे तरी पाठवायचीय. मी काय करतो पिहली गो ट करतो
ती ही की, मी ती क पना श दब करतो. जे हा ती क पना दुस-या
टोकाला जाते ते हा ितचा अथ लावला जातो आिण मग ती 'ब' ही
क पना होते . 'अ' ही क पना ‘ब' क पने सारखी असे ल का ही
सम या मी कशी सोडवीन प्रितपोषण (फीडबॅ क) िमळिवणे ही
एक साधीसोपी प त आहे . समजा, मी जर मा या से क्रे टरीला मी
335
ितला या ले खाचे रे घा वगळू न टे ि सल करायला सां िगतलं ते हा
ते करायची ितची काय योजना आहे हे िवचारलं असतं , तर ितने
मला सां िगतलं असतं की रे घा मारले ले सगळे श द ती वगळणार
आहे . मग यावे ळी मी अगदी सहज ित या चु कीची दु ती केली
असती. काय घडलं असतं पाहा :
  मा या ‘अ’ या क पने चा ‘ब' असा अथ लावून या 'ब' अथाची
मा याकडे पाठवणी केली असती ; मी याचा अथ लावला असता
‘क’ आिण ‘क’ आिण ‘अ’ क पना एकसार या आहे त की नाहीत हे
मी समजू शकलो असतो. कारण आता या दो ही क पना ‘अ’ आिण
‘क’ मा याकडे आहे त.
  मात्र, लोकांना प्रितपोषण ायला सां गणे हे सोपे नसते .
तु ही हाताखाल या य तीला प्रितपोषण ायला सां गू शकता.
पण हे विर ठ अिधका-याला कसं सां गायचं तु ही असं
सां गता–‘साहे ब, मी काय हणतोय ते कळलं तु हां ला मी काय
हणालो ते तु ही पु हा सां गू शकता " अवमानकारक आहे हे .
आप या बरोबरी या सहका-याचे ही अशाने मन दुखावे ल. खरं तर,
जरी हाताखालची य ती प्रितपोषण ायची श यता असली,
तरीही ती य ती मनात अ व थ असे ल. याचा पिरणाम असा होतो
की प्रितपोषण दे याची मागणी करणे हा सु संवादातील चु का
टाळ याचा एक पिरणामकारक माग असला तरीही तो ने हमी
यवहाय नसतो. यामु ळे आप याकडे असले ला सवो म माग
हणजे सु संवादाची प्रिक् रया आपण कशी हाताळतोजे णेक न
आपण करीत असले ला सु संवाद अथाचा अनथ न होता, चु कीचा
समज न होता साधला जाईल.

श दब सुसव
ं ाद

पिहला ट पा आहे तो हणजे यो य श दात क पना श दब करणे .

ये थे आपली एक सां कृितक सम या आहे . भारतात अग य ानाचा
िव े शी सं बंध जोडला जातो. यामु ळे प्र ये काला वाटतं की
336
एखा ाचं बोलणं , िलिहणं न समजणं हणजे तो फार मोठा िव ान
असा प्रकार आहे . ही परं परा पु ढे चालू राहते आिण आपण असे
अने क लोक पाहतो जे त होताच वे ग या भाषे त बोलायला
सु वात करतात. यव थापक हणून तरी आपण पिहली एक गो ट
समजून घे तली पािहजे ती हणजे आपलं हणणं समोर या
य तीला समजणार नाही अशी भाषा वापरायची आप याला
काहीएक ज री नाही. सु संवादाचा मूळ हे तच ू ते थे पराभूत होतो.
आपण आपले िवचार 'यो यरी या श दब ' केले च पािहजे त.
समोरची य ती समजू शकेल अशाच श दांचा िवचार केला पािहजे .
मी माझं या यान सवप्रथम मा या बायकोला दे तो ; कारण जर
ितला ते समजू शकत असे ल, तर माझी खात्री आहे यव थापक ते
समजतील. हे फार उपयु त ठरते . प्र ये क सु संवादाचे श्रोते कोण
आहे त ते ल ात घे तले पािहजे आिण सव श य िततके साधे सोपे
असले पािहजे .

संदेश पाठवणीतील िवचलन

दुसरा ट पा हणजे सं देशाची पाठवणी. सं देश पाठवणीत अने क

सम या असतात. सवात मोठी सम या आहे ती हणजे आवाजाने
होणारे िच िवचलन. जर मी बोलत असे न आिण मोठा ग गाट सु
असे ल तर साहिजकच माझं बोलणं लोक ऐकू शकणार नाहीत.
अगदी हळू आवाजात कुजबु जणे सु ा एक सम या असू शकते .
प्रिश ण कायक् रमात भाग घे णारा एखादा दुस-याशी कुजबु जला
तर माझा सु संवाद थांबतो. का लोकांना मी काय सां गतोय
यापे ा काय कुजबु जणं चाललं य ते ऐक यात अिधक रस असतो.
यामु ळे कुजबु जीने िवचलन होतं . इतरही िवचलने असू शकतात.
उदाहरणाथ, एक मह वाचे िवचलन आहे ते हणजे हालचाल -
तु ही सु संवाद साधत असताना लोक भोवती िफरणं . मी जे हा
हॉटे लम ये प्रिश ण कायक् रम दे तो ते हा हे घडतं . ते थ या
वे टरला असं वाटतं की लोकांना प्रिश णा या सं देशाबरोबर
337
 यायला पाणी लागतं . काही चम कािरक अ यागत मं डळी अशी
असतात की यांना िजतकं जा त पाणी िमळतं , िततकं जा त पाणी
ते िपतात. यामु ळे अशा मं डळींची िरकामी लास भरणारे वे टर
सतत िफरत असतात. जोवर हे सु असते तोवर मी माझा सु संवाद
गमावून बसतो आिण जर वे टर त्री असे ल तर सु संवाद
साध याची माझी आशा पूण मावळते . ही अशी हालचाल फार मोठे
िवचलन ठ शकते .

सुसव
ं ादात रस नसणे

सु संवादात जर रस नसे ल तर याने िवचलनाची तीव्रता वाढते . जर

लोकांना रस नसे ल तर लोकांना जे घडतं यावर ल किद्रत करणे
अवघड जाते - कशाने ही यांचे िच िवचिलत होते . शे वटी अशा
प्रिश ण कायक् रमांना ये णारी बहुते क मं डळी ही यां या
सं घटनांनी नामिनदिशत केले ली अस यामु ळे ये त असतात. यांना
केवळ 'पाठिव यात' आले ले असते . एखादा िविश ट िवषय यांना
िशकायचा आहे असे नसते . जर तु ही तो भाग यां यासाठी
प्रसं गोिचत आिण सं बंिधत केला नाहीत तर ते िशकणार नाहीत.
आपण या िवषयावर काय सां गतोय हे सवात मह वाचे असते ;
याव न सहभागी होणा या अ यागताला तो िवषय या यासाठी
प्रसं गोिचत आहे असे वाटते . जोवर या अ यागताला माझे
हणणे लागू पडत नाही असे वाटते तोवर काहीही घडणार नाही.
कोण याही कायक् रमासाठी या दोन िवनाशक बाबी हणजे  :
कायक् रमा या शे वटी कुणीतरी िवचारतो, “कसा होता हा
कायक् रम " यावर सहभागी झाले ला अ यागत हणतो, “रसपूण
होता, पण सगळं सै ां ितक होतं . आम या कंपनीत तशा प्रकारचं
काही चालू शकणार नाही, काही कामाचं नाही." दुसरी प्रितिक् रया
असते , “छान कायक् रम होता. मा या विर ठ अिधका-याने या
कायक् रमाला हजर राहायला हवे होते " या दो ही बाबतीत, या
य तीसाठी या प्रिश ण कायक् रमाला काही अथ नसे ल. तर मग
338
 याला यात रस वाटणार नाही. यामु ळे तु हां ला कायक् रम
सं बंिधत य तीसाठी प्रसं गोिचत करणे भाग आहे - हे प ट क न
की तु ही काय करायला हवं ; दुस याने काय करायला हवं यापे ा.
िहं दीम ये एक छान अथपूण कडवं आहे  :

‘पूजा के गीत नहीं बदले , वरदान बदल कर या होगा?

ितरकश मे तीर ना हो तीखे , सं धान बदल कर या होगा?
(साधने न बदलता केवळ उ े श बदलला हणून काही होत नाही.)

  प्रिश णाम ये बदल हायला हवा तो भाग घे णा या

अ यागताम ये च. कोण या बाबतीत याने बदलायला हवे हे
याने च पािहले पािहजे . हे आपण या या ल ात आणून ायलाच
हवे .
  िवनोदा या वापराने यांचा रस िटकू न राहू शकतो. अने क
लोकांचा असा समज असतो की िव ापूण, पां िड यपूण या यान
हे गं भीर असायलाच हवे . िवनोद हा आचरटपणा समजला जातो,
मह वाचा समजला जात नाही. मात्र, जर िवनोदाची जोड असे ल
तर जे मह वाचे आहे याची अिधक चां ग या प्रकारे पाठवणी
करता ये ऊ शकते . यामु ळे सु संवाद पिरणामकारक कर याचा
िवनोद हा एक माग आहे .

वैरभावाचा अडथळा

मात्र, सु संवादातील सवात अवघड असणारा अडथळा हणजे

'वै रभावाचा अडथळा' होय. जे थे लोकांम ये वै रभावना आहे ते
तु मचं ऐकणार नाहीत. या िठकाणी तु म या सु संवादािवषयी
सहजपणे चु कीचा समज हो याची श यता असते . या अडथ याला
दरू कर यासाठी आिण आपली सु संवाद यवि थत होतो हे िनि चत
कर यासाठी आप याला जा तीत जा त प्रयास करणे आव यक

ै
339
असते . वै रभाव हा पिरणामकारक सु संवादा या मागातील सवात
गं भीर व पाचा अडथळा असतो.

  हा वै रभाव आप याला कसा िनमाण होतो ते समजून यायचा

प्रय न क या. यासाठी मी दे वाणघे वाणी या िव ले षणाची
(Transactional Analysis) चौकट वापरणार आहे . दे वाणघे वाण हा
सु संवादाचा एक भाग असतो ; यामु ळे दे वाणघे वाणाचे िव ले षण हे
खरं तर सु संवादाचे च िव ले षण असते . आपण तीन दृि टकोनांतनू
िकंवा अहम्-अव थां ारा सु संवाद साधत असतो. पिहली अहम्-
ि थती हणजे 'पालक'.

  या यात आपण आप या लहानपणापासून चां गलं काय, वाईट

काय, काय करायला हवे , काय क नये , बरोबर काय, चु कीचे काय,
यािवषयीचे सं देश ये तात. या सव सं देशांनी आप या डो यात दोन
गो टी तयार होतात. एक हणजे नीितशा त्र, ‘प्रा यां वर दया
करा,' 'वय कर मं डळीिवषयी आदरभाव ठे वा,' 'ने हमी खरे
बोला,'कधीही खोटे बोलू नका,' ‘प्रामािणकपणा हे च सवो म
धोरण,' इ. सं देश प्र ये काला िमळत असतात. या सव सं देशांचे
आप या आयु यात एक मह वाचे नीितशा त्र बनते . दुदवाने
आपले पालक (यात केवळ आई-वडीलच न हे तर आजी-आजोबा,
काका-काकी, मामा-मामी, िश कवग आिण आप या भोवतालची
मोठी मं डळी ये तात.) आप याला जातपात, समाज, भाषा, रा य,
धम यां िवषयीही काही सं देश दे तात. याने मन कलु िषत होतात.
लहान अस याने कलु िषत काय आहे आिण नीितत व काय आहे हे
आपण जाणू शकत नाही. याचा पिरणाम असा होतो की आपण
दो हींची न द ठे वतो. आपण जसजसे मोठे होतो तसतशा आप या
अने क प्रितिक् रया या सं देशांतन
ू ये तात. काही बाबतीत तर हे
सं देश काही लोकां िवषयी वै रभावपूण असतात आिण जे हा या
लोकांतील एखादी य ती (िकंवा यां याशी आपण सं बंिधत आहे

340
असे . समजतो ती य ती) आप याशी सु संवाद साधू लागते ते हा
वै रभावाचा अडथळा उद्भवतो.

  दुसरी अहमु -अव था हणजे 'प्रौढपणा' आप या

सु संवादा या हे तस ू ाठी हे फार मह वाचे असते . 'प्रौढ'
आव यकरी या िशकत असतो : तो मािहती घे तो आिण दे तो. या
प्रिक् रये म ये आप या मनातील अने क पूवग्रह कमी होत जातात.
उदाहरणाथ, मी मुं बईत मोठा झाले ला महारा ट् रीय उ चजाती या
िहं दु कुटु ं बातील अस याने मा या लहानपणी मा या मनात खूपसे
पूवग्रह होते . 'मु ि लम माणसे धोकादायक असतात, ‘दिलत मं डळी
घाणे रडी असतात, 'िख्र चनां वर अवलं बू राहाता ये त नाही, ते
अिव वासू असतात,' मारवाडी लोक कवडीचु ं बक असतात,' 'पं जाबी
लोक

आक् रमक असतात,' इ. (अने कदा 'बं गाली लोक बु द्िधमान

असतात' असा अनु कूल पूवग्रह होता. मी जे हा कलक याला
गे लो ते हा हे सु ा खोटे अस याचे मा या यानात आले .) पण
आप याकडे ये णारे बहुते क पूवग्रह हे िवपरीत असतात. याचा
पिरणाम हणून आपण जे हा लोकां शी यवहार करतो ते हा आपण
वै रभावा या अडथ या या सम ये त सापडतो. प्रौढ अहम्-ि थती
मािहतीची दे वाणघे वाण क न हा अडथळा नाहीसा होऊ शकतो.

  मी माझं वत:चं उदाहरण दे तो. मी या िदवशी पिह यांदा

शाळे त गे लो ते हा एक मु लगा मा यासमोर बसत होता. मी याला
िवचारलं , “तु झं नाव काय " तो हणाला, “अ दु ला." मी चरकलो.
मला सां ग यात आलं होतं , ‘मु ि लम लोक धोकादायक असतात.'
यामु ळे मला अ दु लाची भीती वाटली होती. पण पिह या काही
िदवसांतच मला कळलं की तो एक खूप छान मु लगा आहे . के हाही
मदतीला तयार असतो, अगदी िमत्रासारखा. माझी सम या आहे ,
‘पालक' सं देश जो हणतो, ‘मु ि लम धोकादायक असतात,- हणून
341
अ दु ला धोकादायक आहे . मा यातला ‘प्रौढ' हणतो : अ दु ला
छान माणूस आहे . पण मी एकदम वळण घे ऊ शकत नाही. मी हणू
शकत नाही की मु ि लम चां गले आहे त आिण हणून अ दु ला
चां गला आहे . मी असं हणतो : मु ि लम धोकादायक आहे त; पण
अ दु ला अगदी अपवाद आहे .

  आपण जीवनाला सु वात करतो ती ही अशी - अपवाद

करायचे प्रय न करीत. अने क 'प्रौढ' सं देशां या भिडमारासह मी
मुं बईला वाढलो अस याने मी लवकरच अशा िन कषाप्रत ये ऊन
पोहोचलो की चां गला-वाईट असणे , बरोबर-चूक असणे हे
य ती या जातीवर, समाजावर, भाषे वर, रा यावर, धमावर इ.
बाबींवर अवलं बन ू नसते . ते या य तीवर अवलं बन ू असते . तु ही
एखा ा य तीवर याचा पूवितहास न पाहता याचे एक य ती
हणून मू यमापन क शकता. हा फार मोठा धडा आहे . पण
प्र ये कजण प्र ये क बाबतीत या धड ाला मह व दे त नाही.
यामु ळे दुस-यां िवषयी थोडे से तरी पूवग्रह ठे व याची
प्र ये काम ये एक प्रवृ ी असते . हा सु संवादातील फार मह वाचा
आिण दुदवी असा अडसर होतो. आपण वत:कडे अ यं त
काळजीपूवक पाहन आप या मनात हा अडथळा कुठवर आहे हे
पाहन ू यािवषयी काय करता ये ईल ते पाहायला हवे . आप याला
िजतके जा त अनु भव िमळतात िततका आपण जा त िवचार करतो
आिण िततकी हा अडथळा कमी हो याची श यता असते .

  सु संवादातील आणखी एक सम या हणजे आपली ‘बालक'

अहमू-अव था. हणजे आपली भावनावे गाने होणारी प्रितिक् रया.
प्र ये काला भावनावे ग होतो. जर तु ही तासभर एखादे या यान
ऐकत असाल तर तु हां ला उठू न हातपाय झटकू न, जां भई ावीशी
वाटते . हे नै सिगक आहे . पण यावे ळी ता काळ तु म यातील
'पालक' आिण

342
‘प्रौढ तु म यात या बालकाला आवरतात. ‘पालक' हणतो : “ते
िशकिवणारे तु झे गु जन आहे त. आपण गु चा अनादर क शकत
नाही."

  ‘प्रौढ' हणतो, “गु िब सगळं ठीक आहे . पण इथे काही

विर ठ मं डळी बसलीय. मी यां यासमोर उठू न हातपाय झाडून
जां भया दे णे हे वाईट िदसे ल." हणून तु ही तु मची जां भई दाबून
टाकता. पण तु मचा भावनावे ग असतोच. तु मचा 'पालक' आिण
'प्रौढ' िजतके तु म यावर िनयं तर् ण ठे वत नाहीत िततका तु मचा
भावनावे ग उसळू न ये तो.

  अशा भावनावे गाची एक िन प ी हणजे भांडण. शे वटी,

प्र ये काला माहीत असतं की भांडणातून कुणाचाही फायदा होत
नाही. कायालयात िकंवा कारखा यात भांडणा-यां या भांडणाचा
शे वट होतो तो या या नै ितक पातळीची उं ची कमी हो यात.
प्र ये कजण हे जाणतो तरीही भांडण टाळणे हे काही सोपे नसते .
जे हाजे हा दुस या य तीचं काहीतरी चु कतं य असं वाटणा या
पिरि थतीत तु ही असता ते हा तु म यात भावनावे गातून यांची
प्रितिक् रया ये ते.
  मागे एकदा मी एका िहल टे शनवर मा या एका िमत्राबरोबर
रािहलो होतो याची मला आठवण ये ते. माझा िमत्र मला
हणाला, “चल, आपण मा या शे जा याकडे जाऊ या. मला
या याकडून टॉच हवाय." आ ही जात असताना िमत्र हणाला,
"तु ला माहीत नसे ल, माझा िमत्र हणजे िवि त, चम कािरक
प्राणी आहे . मी याला 'तु मचा टॉच िमळे ल का ' असं िवचारलं तर
तो उ र दे ईल, ‘तु या टॉचला काय ालय ' यावर मी उ र
दे ईन, ‘मा याकडे मोठा टॉच होता, पण यात या से सना गळती
लागली आिण याने टॉच खराब झालाय.' यावर तो हणे ल, 'हा तर
भलता िन काळजीपणा झाला. तु नवा टॉच कां िवकत घे त
नाहीस ' मी हणे न, 'मला हापासून एक नवा टॉच यायचाय. पण
343
 ू
मी सारखा िवसरतो.' यावर तो हणे ल, 'तू िवकत याय या व तूंची
यादी का ठे वत नाहीस "

  ते वढ ात आ ही या शे जा-या या घरी पोहोचलो. मा या

िमत्राने बे ल वाजिवली. ती शे जारी बाहे र ये ऊन हणाला, “काय
हवं य काय काम काढलं एवढ ा सकाळी "

  माझा िमत्र हणाला, "हे बघ, मला जर तु ला तु झा टॉच

ायचा नसे ल तर दे ऊ नकोस. पण मी िवकत याय या व तूंची
यादी ठे वतो की नाही या याशी तु झा काहीही सं बंध नाही."

  मी िमत्राला िवचारलं , “तु का उगाच भांडतोयस या याशी

तो काहीही हणाला नाही " यावर माझा िमत्र मला हणाला, “तो
कसा आहे हे तु ला माहीत नाही. मी चां गला ओळखतो याला. तो
काय िवचार करतोय हे प कं माहीत आहे मला."

  इथे काय घडलं हे तु म या ल ात आलं का इथे सु संवाद

घडला नाही. हे मा या िमत्रा या डो यातील वै रभावामु ळे घडलं .
तु हां ला जर हे िविचत्र, चम कािरक वाटत असे ल तर वत:चा
िवचार करा. समजा, एखादा कामगारने ता तु हां ला हणाला, “आज
तीन वाजता मला तु हां ला भे टायचं य."तु हां ला हा सं देश िमळताच
तु मचा र तदाब वाढायला लागतो. का यव थापक हणून
तु हां ला वाटतं की कामगारने ते हणजे बदमाष असतात. यांना
वत:ला काही काम करायचं नसतं . यांना इतरांनीही काम करायला
नको असतं . तो कामगारने ता तु हां ला काय सां गणार आहे हे
तु हां ला माहीत असतं -“तु ही या गं गारामला ओ हरटाइम कां
िदला नाहीत " तो िचडवणार आहे . मात्र, तु ही डोकं शांत ठे वून
याला सां गायचं ठरिवता-“हे पाहा, या कंपनी या िनयमांपर् माणे ,
कामगारसं घटने बरोबर झाले या कराराप्रमाणे , या दे शा या
काय ाप्रमाणे , गं गाराम ओ हरटाइमचा ह कदार नाही." यावर तो

344
 हणे ल, “तु हां ला याला कसं ही क न ओ हरटाइम ावाच
लागे ल."तरीही तु ही तु मचं डोकं शांत ठे वून याला सां गाल, “हे
पाहा, ओ हरटाइम दे णे ये थे या य आहे असे मला वाटत नाही."
यावर तो हणे ल, “जर तु ही ओ हरटाइम िदला नाही तर मी
तु म या विर ठांकडे जाईन." तरीही डोके शांत ठे वून तु ही याला
सां गाल, “जर तु हां ला मा या विर ठांकडे जायचं असे ल तर तु ही
जाऊ शकता."
  हे असे घडे ल अशी तु ही क पना करता. पण प्र य ात काय
घडतं तो कामगारने ता तीन वाजता ये तो. याला पाहताच पु हा
तु मचा र तदाब वाढायला लागतो. तो बसतो आिण हणतो,
“साहे ब, गं गाराम..." तु ही ताड्कन हणता, "तु हां ला मा या
विर ठ अिधका-याकडे जायचं य. ठीक आहे , जा तु ही मा या
विर ठ अिधका-याकडे " तु म या मनात िनमाण झाले ला वै रभाव
उसळू न वर ये तो. जोवर हा वै रभाव अि त वात आहे , भावनावे ग
टाळणे श य नाही. तोवर आपण सु संवादा या सम ये त सापडतो.

  आप याला आप या िवचारश तीला नीट चालना ावयास

हवी. (प्रौढ अहम्अव था). याचा एक माग हणजे या सम ये कडे
िदवसा या शे वटी पाहणे आिण वत:ला िवचारणे  : या प्रकारे मी
या य तीला प्रितिक् रया िदली, या प्रकारे मी चचा केली, या
प्रकारे मी वाटाघाटी के या, यातून चां गला सु संवाद साधला आहे
काय याप्रकारे आपण आपला सु संवाद सु धा शकतो.

झगडे
सु संवादाला अडथळा करणारी आणखी एक बाब हणजे ‘झगडे '. या
झगड ांमुळे

ै
345
सं घटने त मोठ ा प्रमाणात वै रभाव िनमाण होतो, उदाहरणाथ,
उ पादन-िवभाग िव िवक् री-िवभाग, क चा माल खरे दी-िवभाग
िव उ पादन-िवभाग, जमाखच (ले खापरी ा)-िवभाग िव
अिभयां ित्रकी-िवभाग. हे भांडणतं टे प्र ये क सं घटने त सु
असतात. हे भांडणतं टे उद्भवतात कसे
  आपण ले खािवभाग िव अिभयां ित्रकी िवभागाचे उदाहरण
घे ऊ या. कदािचत, ब्र दे वाने पिहला तं तर् आिण पिहला
ले खाकमी िनमाण केला ते हापासून ते दोघे भांडत आले असावे त.
ले खाकमीिवषयी तं तर् काय हणतो “ या माणसाकडे
जबाबदारीिशवाय अिधकार आहे त काही चु कलं , कशाला तरी
उशीर झाला, िदरं गाई झाली, जबाबदार कोण असतो तं तर्
आिण ही िदरं गाई करतं कोण तर हा ले खाकमी आिण खरं तर
मु ळात तो एक मूख गडी आहे . तो हुशार असता तर तं तर् नसता
का झाला ले खाकमीच का झाला असता तो " तु ही या
ले खाकमीकडे जाऊन याला िवचारा, “ या तं तर् ाब ल काय
वाटतं तु ला " तो हणे ल, “ही तं तर् मं डळी हणजे भलती अवघड
मं डळी असते बु वा तकशु कसं बोलावं हे ही धड कळत नाही
यांना. मी यांना कोणताही प्र न िवचारला तर यांचं एकच उ र
असतं , ठरले ला एकच मं तर् असतो, ‘तां ित्रक, तां ित्रक,
तां ित्रक.'अगदी इं िडयन एअरलाइ सची िवमाने जशी ने हमी
उिशरा सु टतात तशातलाच हा प्रकार. कारण काय तर 'तां ित्रक
दोष.' तां ित्रक दोष काय आहे - हवाईसुं दरी ित या
स दयप्रसाधनाची पे टी िवसरलीय दुसरी बाब हणजे , यांना
कायप तीचा गं धही नसतो. यांना एखादं यं तर् दु त करायचं
असतं - फार महागडी दु ती असते ही. मी यांना हणतो, 'हे
पाहा, तु ही काही दरपत्रके का घे त नाही ' तु हां ला मािहताय
यावर ते काय हणतात ते हणतात, “मला आधी ते यं तर् दु त
क दे , दरपत्रकाचं मी नं तर पाहीन " आता तु हीच सां गा
दरपत्रक नं तर िमळू न काय उपयोग ितसरी गो ट हणजे ,

346
दु तीचं सगळं काम यांना एकाच पाटीला ायचं असतं .
काहीतरी गडबड वाटते इथं मी यां यावर बारीक नजर ठे वणं बरं ,
नाहीतर कंपनीला पार लु बाडतील ते ."
  ये थे असले ला वै रभाव थोड यात तु म या ल ात आला : 'मी
ठीक आहे -तु ही ठीक नाहीत.'
  सु संवादातील अने क सम यांना ही बाब जबाबदार असते ,
कारण एकदा का सं घटने त झगडे झाले की मग यातु न घातक असे
अने क प्रकार घडतात. एकदा मी एका िवक् री यव थापकाला
भे टलो- तो ने हमी वै तागले ला, िचडिचडले ला, गडी भलता खूष
िदसला. मी िवचारलं , “काय झालं आज एवढे का खूष िदसताय "
तो हणाला, “तु हां ला मािहताय, कारखा यातील बॉयलरचा फोट
झालाय. आता पु रे दोन मिहने लटकणार आहे त ते " याचा नं बर
एकचा शत् प्रित पधी कंपनीचा िवक् रीिवभाग न हे तर
वत: या कंपनीतील उ पादन-िवभाग आहे आिण तो िवक् री
यव थापक उ पादन-िवभागात गे यावर आप याला कुजबूज ऐकू
ये ते. “बघा, तो ये तोय मािहती काढायला. याला काहीही मािहती
दे ऊ नका. जर याने िवचारलं , “िकती वाजले ;" तर सां गा, काही
सां गता यायचं नाही." हे असे सव त-हे चे तं टेबखे डे असताना तु ही
लोकांना एकमे कां शी सु संवाद साधायला लावू शकत नाही.

  फार पूवी मला आले या एका अनु भवाची मला आठवण

होते य. मी जे हा अमे िरकेत होतो ते हा ितथे माझा एक वगिमत्र
थायलं डचा होता. एकदा मी याला िवचारलं , “तू थायलं डला काय
करतोस " तो हणाला, “मी थायी नौदलात आहे ."आिण याने
थायलं ड या नौदलाचं वणन केलं . ते खूप मोठे नौदल अस यासारखे
वाटले . मी िवचारलं , “गे या िक ये क शतकांत तु ही कधी यु
लढला नाहीत. मग कशासाठी एवढं मोठं नौदल तु ही
बाळगलं य " याने उ र िदलं , “तु ला काय हणायचं य आ ही यु
केलं नाही हणजे थायलं डम ये , थायी नौदल थायलं ड या

347
से नादलाशी लढतं य ना " यां याकडे मजबूत से नादलही आहे .
तु ही हस यापूवी कृपया जरा िवचार करा : तु म या सं घटने त थायी
नौदल आिण थायी से नादल आहे काय यां यातील सु संवाद कसा
चालतो

इतरांिवषयीची भावना

‘मी ठीक आहे -तू ठीक नाहीस' ही भावना का असते हे आपण

समजून घे तलं च पािहजे . 'कंपनीला मीच नफा िमळवून दे तो. तु ही
इतर सगळे कंपनी या वरखचाला कारणीभूत आहात.'

  आपण आप या बालपणाकडे जाऊया. तु ही लहान मूल

अस याने भोवतालची मं डळी सतत तु म याब ल मतप्रदशन
करीत असतात. : गोरं आहे पोरगं , चां ग या शकुनाचं आहे पोरगं .
(जे हा ज मलं ते हा बापाला बढती िमळाली) पोरगं हुशार आहे ,
आ ाधारक आहे ही छान मते आहे त. पण सगळीच मते चां गली
नसतात. काही टीका मक असतात : मूल हट् टी आहे , खोडकर आहे ,
काळं आहे , उ ट आहे , अपशकुनी आहे . (जे हा ज मलं ते हा
बापाची नोकरी गे ली ) काही वे ळा अगदी ग धळवून टाकणारी
िवधानं करतात–जे हा हे मूल ज मलं ते हा या या बापाची सासू
वारली. अशा पिरि थतीत बाप पोराला चां ग या शकुनाचा हणतो,
तर याची आई याला अपशकुनी हणते भलता ग धळ उडतो.

  याहन
ू मह वाचं असतं ते हणजे तु लना मक बोलणं खूप
होतं . उदाहरणाथ, वयाचे १३ मिहने झाले असताना तु ही चालायचा
प्रय न करता आिण अडखळू न पडता.

348
प्र ये कजण हणतो, “बघा तरी कसं बे डौल, बग ळ पोरगं आहे हे
तु या दादाकडे बघ. (ते थे ने हमीच कुणीतरी ‘दादा' असतो - भाऊ,
चु लतभाऊ, शे जा-याचा मु लगा. तो ने हमी सग या गो टी
तु म यापे ा अिधक चां ग या करतो.) तो अकरा मिह याचा
असतानापासून चालायला लागला - आिण थांबलाच नाही." पु ढे
तु ही खाता, आिण भु केले अस याने दो ही हातांनी खाता. पण
अडचण असते . कारण त ड तर एकच असतं . यामु ळे अध अ न
बाजूला पडतं . प्र ये कजण हणतो, “बघा तरी तु म या या
घाणे रड ा पोराकडे नाहीतर दादाकडे बघा. तो याचा सदरा कधीच
खराब करीत नाही, मळवीत नाही. याचा सदरा तर ने हमीच मळका
असतो."

  यातून काय सां गायचं य ते ल ात आलं तु म या  :- तो ठीक

आहे , पण तू नाहीस
  तु ही पाणी आणता, ते सांडतं . प्र ये कजण हणतो, “तु या
दादाकडे बघ. तो कधीच पाणी सांडत नाही. तू मात्र ने हमी
सांडतोस गधड ा."

  हणून मग तु ही ‘मी ठीक नाही - तू ठीक आहे स' अशा

मानिसक चौकटीने सु वात करता. काही लोक हा दृि टकोन
आयु यभर कायम ठे वतात. यांना वत:वर िव वास नसतो -
याऐवजी यां या मनात यूनगं डाची भावना असते . हे लोक
बु द्िधमान असू शकतात, क टाळू , मे हनती असू शकतात आिण
तरीही यांचा वत:वर िव वास नसतो. मला आठवतं य, कुणीतरी
मला या या वगिमत्रािवषयी सां िगतलं . ते दोघे अने क वष एकाच
बाकावर बसत असत. प्रा यापकांनी यांचं िशकवणं सु केलं रे
केलं की माझा हा िमत्र झोपी जायचा. याचा िमत्र नोट् स
उतरवून यायचा. मा या िमत्र या या कागदांखाली एक
काबनपे पर ठे वायचा- याला या या नोट् स िमळाय या पण जे हा
के हा तो प्रा यापक चु का करायचा ते हा नोट् स उतरवून घे णारा
349
 ू
मा या िमत्राला हणायचा, “हे बघ ये थे '+' हे िच ह केलं य ना ते
असं असायला हवं '-'. माझा िमत्र हणे , “हा प्रा यापक काय
िशकिवतोय मला काही कळत नाही." मग तो चूक समजावून सां गे.
माझा िमत्र मग हात उं चावायचा. प्रा यापक हणायचा, “यस्,
काय प्रॉ ले म आहे " तो हणे , “सर एक चूक झालीय. ते '+'
िच ह '-' असं असायला हवं ." जर या प्रा यापकाने “का " असं
िवचारलं तर तो कारण प ट क न सां गे. या काळात प्रा यापक
मं डळी कधीच 'बँ क यू' असं हणत असत. तो प्रा यापक याची
चूक दु त क न िमत्राला हणायचा, “खाली बस." पण तो
सगळा वग मा या िमत्राकडे पाहायचा. "हा ले काचा सारखा
झोपले ला असतो. पण जे हाके हा प्रा यापकाची चूक होते तो हात
वर करतो." एकदा याने मा या या िमत्राला िवचारले , “तू मला
का श्रेय िमळू दे तोस तू वत: कां हात वर करीत नाहीस " यावर
याचं उ र असायचं , “नको नको तू ते बरोबर सां गतोस हा
प्रा यापक मला 'कां ' असं िवचारतात - ते हा मी 'कां ' ते िवसरतो."

  ये थे सम या काय आहे तु म या ल ात आलं तो माणूस

खरोखरीचा खूप हुशार होता, क टाळू , प्रामािणक होता. पण तो
आयु यात कधीच यश वी झाला नाही. कारण याला सारखं
वाटायचं की तो काम चां ग याप्रकारे क शकणार नाही.

  मात्र, सगळीच मु ले काही याच पिरि थतीत राहत नाहीत,

‘मी ठीक नाही, तू ठीक आहे स.' ते मूल जसजसं मोठं होतं तसं
याला कळतं की तोच नाही तर याची ममीसु ा पाणी सांडते ; तो
अ न सांडतो तसे च आजीसु ा सांडते , तो अडखळतो तसे च
आजोबासु ा अडखळू न पडतात. की मग ते मूल ‘मी ठीक नाही-तू
ठीक नाही.' या भावने कडे वळते आिण काही थोडी मु ले या
भावने या चौकटीत आयु यभर अडकू न पडतात. सं घटने त अशी
फारशी माणसे नसली तरीही ते इतरांना कायप्रवणशू य करतात.
याला कारण याची ने हमी भावना असते ती हणजे , “मी चां गला
350
नाहीये हणून मी या इथं काम करतोय. तू सु ा चां गला नाहीये स
हणून तूही या इथं आला आहे स " पर पर आदरा या अभावामु ळे
ये थे सु संवादात सम या िनमाण होते .

  यातील सवात जा त मु ले जसजशी मोठी होतात यांना

आढळतं की ते जरी आता पाणी सांडत नसले तरीही ममी अजूनही
पाणी सांडते ते , ते आता अडखळू न पडत नसले तरीही आजोबा तर
अिधकािधक अडखळू न पडतात. हणून ते हणतात : 'मी ठीक
आहे -तु ही ठीक नाही. ही सवात मोठी वै रभावना आहे . अशी
भावना की मी यो य कृती करीत आहे आिण तू चु कीची कृती करीत
आहे स.

  फार थोडी मु ले ‘मी ठीक आहे -तू ठीक आहे स' या गटात
ये तात. याचा अथ आव यकरी या दुस-याचा दृि टकोन समजून
घे णे असा होतो. हा आ मीयते चा माग आहे . जे हा सं घष होतो,
ते हा दोन माग उपल ध असतात. बरोबर-चूक, चां गले वाईट,
िजं का-हरा. हा माग जो अटळपणे भांडणाकडे ने तो ; िकंवा दुसरा
माग यात समज, तडजोड आिण सिह णु ता असते . एखा ा
य तीने वत:ला असा प्र न िवचारला, “जर एखा ाला माझे
हणणे पटत नसे ल, याचा िवचार वे गळा असे ल, तर तो तसं का
करतोय पिरि थतीकडे पाह याचा याचा दृि टकोन काय आहे "-
तर हा माग सं भवतो. एकदा का तु हां ला पिरि थतीकडे पाह याचा
याचा दृि टकोन समजला तर, काहीतरी तडजोड ने हमी श य
असते . ही एक अशी गो ट आहे की आपण यासाठी ने टाने प्रय न
करायला हवा.

  मात्र, हे आपोआप घडणारे नाही. आप याला यासाठी तीन

ट यांतन
ू जावे लागे ल.

351
  पिहला ट पा आहे गतकालीन गो टीचे अवलोकन क न
आपण कोठे चु कलो याचे िचं तन कर याचा. जे हाके हा आपण
भांडणात पडतो आिण याचा पिरणाम हणून िनमाण झाले ला
सु संवादाचा अभाव होतो ते हा आपण थबकू न हा प्र न िवचा

शकतो : ‘मी हे टाळू शकलो असतो काय आिण कसे ' ही झाली
‘प चात-बु ी'. थोड ा काळाने आप या ल ात ये ते की आपण
सु संवाद गमािव याकडे जातोय. ही झाली ‘म य-बु ी'. जे हा
आपण आगाऊ िनयोजन क शकतो - सं घष कोठे होऊ शकतो
याचा िवचार करतो, इतर य तीला समजून यायचा प्रय न
करतो ; आप याला दरू दृ टी ये ते. प्र ये क य तीसाठी हा
िशक याचा अनु भव असतो. जर ती य ती ‘मी ठीक आहे - तू ठीक
आहे स' या मानिसक चौकटीत जात असे ल, आिण समज-तडजोड-
सिह णु ता या मागाने जात असे ल, तर मग सु संवाद अ यं त
पिरणामकारक होतो.

िन कष

  लोकां शी सु संवाद साध यापूवी आपण सं देश श दब करणे —

याचा अथ लावणे , यातील सम ये चा िवचार करणे भाग आहे . ती
सम या हणजे  : “मी काय हणतोय, ती दुसरी य ती मी हणतो
ते तसे च समजू शकेल का ; मा या श दांचा तोच अथ लावील
का " आपण जर या बाबींवर ल किद्रत केलं आिण आपण
आपली भाषा वापरायची प त बदलली, तर आपण खूपच चां ग या
रीतीने सं देश श दब क शकू .
  दुसरा ट पा आहे तो सं देश पाठवणीचा ; हणजे ग धळ,
ग गाट, काही िवचलने िकंवा रसहीनता आहे का ते पाह याचा. तसे
असे ल तर प्रिश णाचे िकंवा सु संवादाचे वातावरण सु संवाद सु लभ
कर यासाठी आपण बदलू शकतो.
  सवात अवघड सम या आहे ती हणजे वै रभावाची सम या.
352
ही काही बाहे न ये त नाही, तर आप या आतूनच ये ते ; तशीच
दुस-या य ती या अं तमनातून ये ते. ते थे आप याला आपले
पूवग्रह, भावनावे ग आिण जीवनि थती यांकडे पाहायला हवं .
आपण लोकां शी ‘मी ठीक आहे -तु ठीक नाहीस' िकंवा 'मी ठीक आहे
तू ठीक आहे स' याने यवहार करतो काय यांचे दृि टकोन समजून
यायचा आपण प्रय न करतो का असे प्र न िवचारले आिण
असा दृि टकोन ठे वला तर सु संवाद यश वी होईल.

*   *   *

353
 प्रकरण ११

िनणय-प्रिक् रया

354
िनणय घे णे हे यव थापकाचे एक मह वाचे काम आहे . मात्र,
सगळे िनणय यव थापक मं डळीच घे तात असे नाही.

िनणय घे याची संक पना

मला आठवतं य, एका प्रसं गी मी जे हा असं हणालो की

यव थापक सव िनणय घे तात, ते हा एक कारकू न उठू न हणाला,
“आमचा यव थापन सं चालक (मॅ ने िजं ग डायरे टर)
मिह याभरात जे वढे िनणय घे तो याहनू जा त िनणय मी रोज
घे तो."

  “कोणते िनणय घे ता तु ही " मी िवचारलं .

  “ टपालाचं काम पाहणारा कारकू न आहे . प्र ये क

िलफा यावर िकती पो टे ज लावायचं , चे क सा या टपालाने
पाठवायचा की रिज टड पो टाने , एखादे पाकीट बु कपो टने
धाडायचं की पासलने यािवषयीचे िनणय मी घे तो."

  हे न कीच िनणय आहे त, पण हे िनणय िनधािरत पयायां या

िनवडीवर आधािरत आहे त. पण यव थापक जे िनणय घे तात
याचा पयायाने सं घटने या िहतावर पिरणाम होतो. आपण अशा
िनणयां िवषयी बोलणार आहोत; कारण यासाठी िनणयश ती
लागते .

  यव थापकीय मं डळी िनणय कसे घे तात याकडे आपण

यावे ळी पाहतो ते हा यात दोन बाबी असतात. एक हणजे
मािहती आिण दुसरी बाब हणजे िनणयश ती. िनणय घे यासाठी
प्र ये क यव थापक याला िजतकी िमळू शकेल िततकी मािहती
355
जमिवतो. तकबु ी वाप न तो या मािहतीचे िव ले षण करतो.
पण याला काही प्रमाणात िनणयश तीचा वापर करावाच
लागतो. आपण या िनणयांचे िव ले षण क या.

पूवसूचनादशी िनणय
आपण या टपाल-कारकुना या उदाहरणापासून सु वात क या.
टपाल-कारकुनाला

एखा ा िलफा यावर िकती िकंमतीचे पो टे ज लावायचे ाचा

िनणय यावा लागतो. तो िलफा याचे वजन क न त ता पाहतो.
ा त याम ये िविवध वजना या वगासाठी िकती पो टे ज हवे ते
तो िलफाफा कोठे पाठिवला जात आहे यावर आधािरत असते . हा
पूवसूचनादशी िनणय आहे - कारण हा िनणय पूणपणे मािहती या
आधारे घे तला जाऊ शकतो. ये थे िनणयश तीची आव यकता
नसते . बहुते क सं घटनांम ये , यव थापक हे िनणय घे याची
श यता नसते . जर यव थापक असे िनणय घे ऊ लागले , तर
यांनी कारकुनाचे काम के यासारखे होईल.

कायकारी िनणय

दुस-या प्रकारचा िनणय आहे तो हणजे कायकारी िनणय. या

िनणयात मािहती जमिवली जाते . पण अं ितम िनणय दे यात
काही िनणयश ती वापरली जाते . उदाहरणाथ, क चा माल
खरे दी या यव थापकाला उ पादनासाठी क चा माल मागवावा
लागतो. उ पादनाचा कायक् रम हा मािहतीचे खरे आगत (इनपूट)

356
आहे . पु ढ या काही मिह यात ते काय व िकती उ पादन करणार
आहे त याचा याला िवचार करावाच लागतो.

  इतरही काही आगते या यासाठी असतात; पण ती फारशी

िनि चत नसतात. उदाहरणाथ, िकंमतीत िकती वाढ हायची
श यता आहे (पु ढील काही मिह यांत) िकंवा माल दुिमळ
हायची िकती श यता आहे ... या बाबी याला िवचारात
या याच लागतात. याहन ू पु ढची बाब हणजे , क या मालाचा
पु रवठा करणा या मु य पु रवठादारा या कंपनीत कामगारांमुळे
काहीतरी सम या आहे . कामगार सं पावर जाऊन पु रवठा खं िडत
क न टाकतील वा य यय आणतील का औ ोिगक सं बंधांतील
सम या सु टेल का कुणालाही याचे उ र माहीत नसते आिण
तरीही यव थापकाला िनणय यावा लागतो. या प्रकार या
िनणयांम ये या यव थापकाला िनणयश तीचा वापर करावा
लागतो. या िठकाणी प्र ये क यव थापक याची िनणयश ती
वे गवे ग या प्रकारे वापर याची श यता असते आिण
आव यकते साठी िदले ली मािहती एकसारखीच असूनही
आप याला वे गवे गळे िनणय िमळ याची श यता असते . हे
कायकारी िनणय आहे त. प्र ये क यव थापक डझनावारी असे
िनणय घे त असतो आिण हे िनणय एकू ण कायां या काय मते वर
पिरणाम करतात.

डावपे चाचे िनणय

हा िनणयाचा ितसरा प्रकार आहे . या िनणयात मािहती वापरली
जाते . पण िनणयश ती

357
मह वाची भूिमका बजािवते . जर आपण न या कारखा याचा
िवचार करीत असू तर खालील बाबींवरील िनणय आव यक
ठरतील.

  • कारखा याचे िठकाण कोणते असावे

  • उ पादन िमश्रण काय असायला हवे

  • कोणते तं तर् ान वापरायला हवे

  • िकती उ पादन मते सह आपण कारखाना सु करायला

हवा

  हे चार अ याव यक मह वाचे िनणय आहे त. जर हे चार

िनणय चु कले , तर कारखाना काय मरी या चालिवणे महाकठीण
होईल. उ म कायकारी िनणय असूनही जर कारखा याची जागा,
तं तर् ान, उ पादन मता िकंवा उ पादन-िमश्रण यात चु का
असतील तर कारखाना फारसा नफा िमळिवणार नाही.

उपक् रमशील िनणय

हा िनणयाचा शे वटचा प्रकार आहे . यात मु यतः तीन िनणय

ये तात :

  • िकती गु ं तवणूक करायची

  • साधनसामग्री कोठू न उभारायची

358
  • मु य कायकारी अिधकारी कोणी असावा

  सं घटने या दीघकालीन यशासाठी हे अ याव यक

मह वाचे िनणय आहे त. केवळ मािहती या आधारे हे िनणय
घे तले जाणे श य नसते . खरं तर यात मािहतीला फारसे मह व
नसते . हे िनणय घे णा-या नव यावसाियकाला याची वत:ची
िनणयश ती पूणत: वापरावी लागे ल आिण हणूनच आपण याला
उपक् रमािवषयीचे िनणय असे हणू शकतो.

िनणयाप्रत पोहोचणे

जरी 'िनणय घे णे' या श दात सव पसं तीची िनवड करणे अं तभूत

असते , तरीही िनणय चार प्रकारचे असतात आिण हे िनणय कसे
घे तले जाऊ शकतात हे समज यासाठी यांचे वे गवे गळे िव ले षण
करणं आव यक ठरतं .

  पूवसूचनादशी िनणय हे केवळ मािहती या आधारे घे तले

जाऊ शकतात. जे हा आपण कायकारी ट यापयं त ये तो ते हा
मािहती अजूनही मह वाची असते ; पण िनणयश तीही वापरावी
लागते . परं तु जे हा आपण डावपे चां या ट याकडे ये तो, ते हा

खूपशी मािहती जमिवली असली तरीही िनणयश ती हीच

िनणायक बाब ठरते . उपक् रमशील िनणय िनणयश तीवर भरं वसा
ठे वावा लागतो.

  यव थापनाची ही एक िवसं गती आहे की िनणय िजतका

मह वाचा, िततकी मोठी िनणयश तीची भूिमका असते . यामु ळे
मािहती आिण िनणयश ती िनणय घे यासाठी कसे वापरले
359
जातात हे पाहणे ज रीचे आहे . जे हा यव थापक मािहती
जमिवतो ते हा तो या या ाना या आधारे 'तकशा त्रा' या
आधारे याचे िव ले षण करतो. ‘तकशा त्र' या ानशाखे िवषयी
आपण आज खूप काही जाणतो ; कारण कॉ यु टर याच प्रकारे
काम करतात. याचा पिरणाम हणून िव ले षणाचे साम य
यवि थत वापरले जात अस याची आपण खात्री क शकतो.
अने क प्रकारची यव थापन तं तर् े उपल ध कर यात आली
आहे त. ही तं तर् े हणजे खरं तर तकशा त्राचा िवकास कर याचा
प्रकार आहे .

अंत ानाचा उपयोग

मात्र, जे हा आपण एखा ा िनवाड ा या िव ले षणाकडे ये तो
ते हा आप यासमोर एक सम या असते . मानवी मदत ू दोन कद्रे
असतात. डावीकडचे कद्र बु द्िधम े चं, बु द्िधमापन तकाचे ,
िव ले षणाचे साम य याचे िनयं तर् ण करते . उजवीकडील कद्र
सजनशीलता, अं त ान, आिण क पनाश ती यांचे िनयं तर् ण
करते . काही गो टी अशा असतात की यािवषयीचे आपले ान
तसे मयािदत असते . मह वाचे िनणय घे यासाठी यव थापक
आव यकरी या जी िनणयश ती वापरतो ती या कद्रातून-
अं त ानातून ये ते. अं त ान ही िनणय घे यातील तकािधि ठत
असणारी बाब नसून िजतके मह वाचे िनणय घे तले जातात िततके
या अं त ानाला अिधकािधक मह व ये ते. यावसाियक
यव थापकांना यव थापन तं तर् ांचे िश ण आिण प्रिश ण
दे यात आले ले असते . तकाचा उपयोग ते उ मरी या करतात.
कोणती मािहती जमवावीच लागे ल हे यांना चटका कळते .
कोणते तकशा त्र वापरावे आिण तकािधि ठत िन कषाप्रत यावे
हे यांना चटकन कळते . पण जे थे िनणयश तीचा उपयोग करणे

360
भाग असते , ते थे ने हमी सम या असते . या िठकाणी काही वे ळा
उ ोगकुटु ं बांतन
ू आले ले यव थापक यावसाियक
यव थापकांपे ा वरचढ आढळतात; कारण ते अशा काही
वातावरणात वाढले ले असतात की जे थे अं त ानाचा वापर केला
जात असताना ते पाहतात. बु द्िधम ा जशी वाढिवता ये त नाही,
तसे च अं त ानही वाढिवता ये त नाही. पण लोक अिधक
पिरणामकारकरी या वाप शकतील अशा अथाने अं त ानाचा
िवकास करणे श य असते . बु द्िधमापन करताना िव ा याची, या
ना या प्रकारची बु द्िधम ा चाचणी घे तली जाते . या चाच या
दे याने अशा चाच या सोडिव याचे

यांचे साम य वाढते . याचप्रमाणे , आपण जर लोकांना ते

िनणया या िविवध बाजूचे िव ले षण करायला समथ होतील अशा
पिरि थतीत टाकले आिण यांनी जर यां या अं त ानाचा
अवलं ब केला तर यांची अं त ानश ती िवकिसत होईल.

  अं त ानाचा अवलं ब के याने खालील सम या िनमाण

होतात.

  ० पिहली सम या आहे ती हणजे वतिवता ये णार नाही

अशा िनणयांचा अवलं ब के याने खालील सार याच मािहती या
आधारे वे गवे गळे यव थापक वे गवे गळे िनणय घे तात.

  ० दुसरी सम या हणजे अिनि चतता. तु ही िजतकी

तकश ती उपयोगात आणाल िततके तु मचे िनणय िनि चत
अस याची श यता असते . पण अं त ाना या अवलं बनाने िनकाल
अिनि चत होतात.   यातून नशीब आिण अं धश्र े ची बाब
समोर ये ते. अं त ाना या आधारे िनणय घे णारी मं डळी नशीब
आिण अं धश्र े वर िव वास ठे वते . सवािधक अं त ानावर

361
आधािरत असले ला उ ोग हणजे राजकारण. ज म-
ग्रहकुंडलीवर िव वास नसणारा राजकारणात विचतच आढळे ल.
राजकारणानं तर क् रम लागतो तो िचत्रपट उ ोगाचा. मी जे हा
मा या यव थापन िवषयावरील पिहली िचत्रफीत तयार केली
ते हा माझा िद दशक मला हणाला, “आपण पं िडताकडून मु हत ू
काढू या." मी हणालो, “या मु हत
ू िबहत
ू प्रकारावर माझा िव वास
नाही. (माझा िद दशक मु ि लम होता.) आिण एक मु ि लम हणून
तु ला यावर िव वास ठे वायची गरज नाही."

  तो हणाला, “िचत्रपट उ ोगात धमाचा प्र न ये त नाही.

प्र ये कजण मु हत
ू ावर िव वास ठे वतो "

  अं त ानाचा हा पिरणाम आहे . मी हे पािहलं य की कोणताही

मह वाचा प्रक प सु कर यापूवी अगदी मोठमोठी उ ोजक
मं डळीसु ा या 'मु हत ू ा' या जं जाळावर अवलं बनू राहतात.
अं त ानावर आधािरत िनणयाला काहीतरी पाठबळ लागते -
अं धश्र े तन ू ये णारी निशबाची भावना. हे वाभािवक असते .
तकािधि ठत िनणय घे णारे यावसाियक यव थापक काही वे ळा
ा बाबीवर टीका करतात. परं तु, जे हा या यावसाियक
यव थापकांनाही अं त ानावर आधािरत िनणय यायची वे ळ
ये ते, ते हा ते सु ा दै व आिण अं धश्र े वर िव वास ठे वू लागतात.

िनणयांची वीकाराहता
िनणय घे याची यापु ढील बाब हणजे िनणयांची वीकाराहता.
आधु िनक सं घटने त िनणयाची अने क लोकांना अं मलबजावणी
करावी लागते . हे फार मह वाचं आहे की

362
जी मं डळी या िनणयाची अं मलबजावणी करणार आहे त या
मं डळीना तो िनणय वीकार याजोगा आहे याची खात्री क न
यावी लागते ; नाहीतर या िनणयाबाबत घातपाताची श यता
नाकारता ये त नाही.

  आपण एकतं तर् ी िकंवा सहभागज य िनणयां िवषयी बोलतो.

िनणय एकतं तर् ी िकंवा सहभागज य अस याचा प्रकार नसतो.
िविवध प्रमाणात सहभागज यता असले ले िनणय घे याचे पाच
वग आपण िनि चत क शकतो.

  आपण सवप्रथम ‘अ-१' या िनणय घे याकडे वळू या. ये थे

एखादी य ती एकट ाने च िनणय घे ते. याला वाटत असते की
या याकडे पु रे पूर ान आहे , याला अ-१ हा िनणय यायचा मोह
होतो. याचा एक फार मोठा फायदा हणजे हा िनणय यायला
फारसा वे ळ लागत नाही. मात्र, अशा िनणयांची वीकाराहता
खूप कमी असते , जर असा िनणय घे णा या य तीम ये फार मोठा
किर मा नसे ल आिण लोक या या िनणयाला यां या
िनणयापे ा श्रे ठ िनणय समजत नसतील तर हा िनणय
वीकारला जाणार नाही. जर ही भावना नसे ल तर लोक अशा
िनणयाला नाके मु रडतील. कारण हा एक प टपणे एकतं तर् ी
िनणय असतो.

  दुस-या प्रकारचा िनणय हणजे ‘अ-२', हा सु ा एकतं तर् ीच

िनणय असतो ; पण हा िनणय घे णारी य ती सव मािहती
मागिवते . ती मािहती अशा य तीकडून मागिवते की जे या
िनणयाची अं मलबजावणी करणारे असतील. अशी मािहती
पु रिव याने आपण या िनणयात सहभागी अस याची भावना
िनमाण होते . यामु ळे या िनणया या अं मलबजावणीला थोडा
अिधक पािठं बा िमळ याची श यता असते .   िनणय घे याचा

363
ितसरा प्रकार हणजे ‘क-१'. यात िनणय घे णारे या िनणयाशी
सं बंिधत, यातील य तींशी यि तश: स लामसलत करतात. तो
यां या क पना, स ला ऐकू न घे तो आिण शे वटी वत:चा िनणय
घे तो. साहिजकच या प्रकाराम ये मोठी गु णव ा असते ; कारण
लोकांना वाटते की िनणय घे यापूवी याबाबत िवचार कर यात
आले ला आहे .

  िनणय घे याचा चौथा प्रकार हणजे ‘क-२'. ये थे िनणय

घे णारा सव सं बंिधत लोकां शी स लामसलत क न िनणया या
िविवध बाबींची चचा करतो. या प्रकारचा िनणय घे याचा फायदा
असा असतो की िनणय घे णारी य ती ही एकमे व नसते ; तर एक
असा गट असतो की याला वाटते की हा िनणय यां या िवचार-
क पनांतन ू आला आहे . ये थे मात्र एक अडचण असते . जर हा गट
िवभागले ला िकंवा गटबाजी असले ला असे ल तर ‘अ’ िव 'ब'
गट अस याची आिण प्र ये क गट वत:चा वे गळा िनणय मांडून
यासाठी वादिववाद कर याची श यता असते . यामु ळे जे हा
िनणय घे तला जातो ते हा एका गटाम ये िवजयाची भावना असते
आिण दुस-या

गटाम ये पराजयाची. पण जर हे टाळता आले तर ‘क-२' ा

िनणय घे या या प्रकाराचे अने क फायदे आहे त.

  ‘क-२' प्रकाराचा िनणय घे णा-या य तीला तो िनणय

पूणपणे अं मलात ये ईतोवर वाट पाहावी लागत नाही आिण जोवर
अशी भावना असते याची की याला सव क पना-िवचारांचा
फायदा िमळाला आहे आिण आता िविवध सूचना आिण
मतप्रदशनावर आधािरत िनणय यायला तो समथ आहे . ते हा
तो हणू शकतो, ‘ठीक आहे आपण िवषयाची सिव तर चचा केली

364
आहे आिण तु मचा सहभाग वीकारताना मला आनं द होत आहे .
मी िनणयाची उ ा घोषणा करीन.'

  शे वटचा िनणय प्रकार ‘ग-२' हा पूणतः सहभागज य आहे .

ये थे िनणय घे णारी य ती हणते , “ठीक आहे तर आपण आता
ये थे एकत्र बसलो आहोत ते हा िनणय झा यानं तरच आपण घरी
जाणार आहोत."

  यानं तर एकमत होते आिण प्र ये कजण याचा वीकार

करतो. जर उपि थत असले ले सगळे लोक उद्िद टे आिण ये ये
मा य करीत नसतील, यात वाटे करी नसतील तर ही िनणय-
प्रिक् रया अवघड असते . यामु ळे एकमत होत नाही आिण
िनणयाची अं मलबजावणी तर दरू च, िनणयही घे णे अश य होते .
या िठकाणी िनणय घे णा-याला क-२' प्रकाराचा अवलं ब करायचा
की ‘ग-२' ाचा िनणय यावा लागतो.

  प्र ये कजण सव पिरि थतीत काही क-२ िकंवा ग-२ या

अ यं त सहभागज य िनणय प्रकाराचा अवलं ब क शकत
नाहीत. डुकर यांनी जपानी यव थापना या सं दभात
'सहभागज य िनणय-िवचार करणे ' असे वणन केले आहे . तो
हणतो की, िनणयावरील िवचाराम ये िविवध गट आिण य ती
यांना एकच गट हणून न समजता गटबाजी टाळ यासाठी, यांना
लहान गट आिण वतं तर् य ती हणून समजले जाते .

  जर िनणय घे णा-याची तो ‘ या यरीतीने वागणारा', सव

मतमतांतरांचा िवचार करणारा आिण एखा ा िविश ट
दृि टकोनाकडे झुकले ला वा मन कलु िषत असले ला नाही अशी जर
प्रितमा असे ल, तर जरी िनणय एखा ा िविश ट य तीने

365
मांडले या िनणयािव असे ल, तरीही ती य ती तो िनणय
वीकारील.

न या िपढीबरोबर िनणय घे णे

न या िपढी या उदयाबरोबर उ ोग े तर् ातही िनणय घे या या

न या सम या िनमाण होणे साहिजकच आहे . जु या मं डळीिवषयी
बोलायचे तर जे हा ते सं घटने त जू झाले ते हा अ-१ िकंवा अ-२
या प्रकारचे िनणय घे णा-यांना मह व िदले जाई. आ मिव वास
असले ली य ती घे तले या िनणयाची सं पण ू जबाबदारी घे त असे .
जो कुणी सहभाग िमळिव याचा प्रय न करी याला कमजोर,
वत:वर िव वास नसले ला यव थापक समजला जाई. आज
पिरि थती बदलली आहे . याला कारण समाज बदलला आहे .
३०-४० वषांपवू ी नै पु यािवषयीचा जो अिधकार हाताखाल या
य तींना मा य होता तो आता मा य होत नाही.

  याचा अथ असा की या िपढीबरोबर आिण पु ढ या

िपढीबरोबर काम करणा-या यव थापकाला लोकांचा सहभाग
िमळिव यािवषयी िवचार करणे भाग आहे . जर वे ळेची सम या
नसे ल तर आजचा त ण पूणपणे एकतं तर् ी असले ला िनणय
वीकारणार नाही. आप या िनणयाला मा यता, वीकृती िमळावी
यासाठी कोण या प्रकारचा िनणय यावा लागे ल यािवषयी
यव थापकाला वतः या मनाची तयारी करावी लागे ल. सव
मह वा या बाबींसाठी तो यव थापक क-१ आिण क-२ या
प्रकारचे िनणय घे णे वीका शकेल. जे णेक न लोकांम ये
सहभागाची भावना िनमाण होईल, हे मह वाचे आहे आिण
िनणया या अं मलबजावणीसाठी लोकांचा पािठं बा िमळू शकतो.

366
काही िनणय असे असतात की वे ळे या अ यं त तीव्र
दडपणाखाली यावे लागतात; अशावे ळी एकतं तर् ी िनणय
समथनीय ठ शकतात. पण बहुते क बाबतीत भरपूर वे ळ उपल ध
असतो आिण सहभागज य िनणय घे णा याला फायदा होतो ;
कारण असा िनणय अिधक मा यता िमळिवतो.

ल ात ठे व याजोगे

थोड यात सां गायचे तर, आपण िनणय घे या या दोन बाजूंकडे

पािहले .

  पिहली बाजू, िनणय कसे यावे त ही, यािवषयी एक भ गळ,

चु कीची क पना आहे . आपण असे समजतो वा गृ हीत धरतो की
आपण सगळे िनणय मािहती या आिण तकशु िव ले षणा या
आधारे घे तो. केवळ मािहती या आधारे घे तले जाणारे िनणय हे
कमी मह वाचे िनणय असतात. आपण जसजसे आणखी
मह वा या िनणयांकडे जातो तसे आप याला मािहतीबरोबरच
िनणयश तीचाही वापर करावा लागला. यातून तकशा त्राबरोबर
असणा-या आपणा सवाकडील अं त ानाकडे ये तो. आप याला
अं त ान असते आिण िनणयश तीम ये अं त ान अ यं त
मह वाची भूिमका बजावते .

  िनणय घे याची दुसरी बाजू हणजे या िनणयाची

अं मलबजावणीची श यता. तु ही िनणयाची अं मलबजावणी कशी
करवून घे ता ये थे आपण वे ळेचे भान ठे वून पाहायला हवे की
आपण श य िततके सहभागी होतो की नाही आिण लोकांना
यांची

367
मते मांडायची सं धी िमळते की नाही. जर हे घडत असे ल तर
िनणय वीकार यायो य होईल आिण याने िनणयाची
अं मलबजावणी करायला साहा य होईल. िनणय घे याचे यश यात
सामावले ले आहे .

*   *   *

368
 प्रकरण १२

िनगम-िनयोजन

369
िनगमांचा (कॉपोरे श स) इितहास हा रा ट् रां या इितहासाइतकाच
थरारक असू शकतो. यात थ क करणारे ध कादायक चढउतार,
दे दी यमान यश आिण भीषण िवनाश असतात.

  गे या िपढीतील भारतीय उ ोगाचा िवचार करा. मािटन

बन, जे सॉप, इ. सार या बड ा उ ोगांनी धूळ चाखली, तर दोन
िपढ ा अगोदर पूणपणे अ ात असले ले लासन अ◌ॅ ड
टु ब्रोसारखे िनगम काही लाखां या उलाढालीव न हजारो
कोटीं या उलाढालीपयं त पोहोचले आहे त. िरलाय स
टे सटाइ ससार या कंप या या काही दशकापूवी अि त वातही
न ह या या जणू एका रात्रीत वर झे पाव या आहे त आिण
िसं थेिट स अ◌ॅ ड केिमक स िकंवा पॉिल टी स सार या खूप
आशा दाखिवणा या होतक कंप या मरगळू न पड या आहे त.
आिण तरीही, या सग या उलथापालथीम ये , िहं दु थान
ली हरसारखी कंपनी िवकासवाढीचा उ च आले ख िटकिव यात
यश वी झा याचे िदसत आहे . सबबी ने हमीच उपल ध असतात.
यांना सरकारी धोरणां वर ठपका ठे वायचा आहे िकंवा श्रेय ायचं
आहे , कामगारसं घषावर टीका करायची आहे , मूलभूत सोयीं या
अभावाला दोष ायचा आहे , ते तसे कधीही, ने हमी क
शकतात. नीट दृि ट े प टाकला तर आप याला कळतं की
प्र ये क बाबींतला िनणायक घटक आहे तो हणजे िनगम िनयोजन
(धोरण-आखणी) प्रिक् रया.

  िनयोजनािवषयीचा सवसाधारण दृि टकोन हा भारतीय

यव थापकांम ये काहीसा नकारा मक आहे . यांना वाटतं की
'भारता या सं दभात' दीघकालीन िनयोजन अवा तव आहे .
पु ढ या णी वीजपु रवठा अखं ड राहील की खं िडत होईल,
कामगार काम सु ठे वतील की नाही िकंवा सरकारी धोरण
उ ोगिव तार क दे ईल की नाही याची आप याला खात्री

370
नसते . तरीही काही यव थापकांनी या अशा अिनि चतते या
पिरि थतीतही यां या यशाचे सु िनयोजन क न याची
अं मलबजावणीही केली आहे .

  काही यव थापकांची तक् रार असते की भिव याची िचं ता

करायलाही वे ळ नाही इतके ते कामात गु ं तले ले असतात. आज या
कामा या गरजा कशाबशा भागवायला ते समथ होत आहे त.
यामु ळे उ ासाठी, भिव यासाठी िनयोजन करायला यांना वे ळ

हवा आहे . उ प न काहीही असो, चाणा य ती सगळी कमाई

एकाचवे ळी खच करीत नाही, भिव यकालीन गरजांसाठी तो
यातला थोडासा तरी भाग गु ं तिवतो. याचप्रमाणे यव थापकाने
याचा सगळा वे ळ आज याच सम यांसाठी खच न करता
यातला थोडासा तरी वे ळ भिव यकाळािवषयी िवचार
कर यासाठी आिण या याशी जमवून घे यासाठीची धोरणे
ठरिव यासाठी गु ं तवायलाच हवा. खरं तर, िनगम िनयोजन हणजे
अचूकपणे भिव य वतिवणे न हे ; उ ा या अपे ि त सं धी आिण
सम यांचा मु काबला कर यासाठी आज उपल ध असले या
साधनसामग्रीचा वापर करणे होय.

  या प्रिक् रये ला िनगम िनयोजन, दीघकालीन िनयोजन,

डावपे चां िवषयीचे िनयोजन आिण भिव यकालीन िनयोजन अशी
िविवध नावे िदली आहे त. मात्र ही िनयोजन प्रिक् रया वािषक
अं दाजपत्रक तयार कर याहन ू वे गळी आहे . वािषक अं दाजपत्रक
आव यकरी या बारा मिह यांपुरते च असते . िनगम िनयोजन
पु ढील तीन ते दहा वषां या कालावधीपु रता असते आिण हा
कालावधी या या उ ोगावर अवलं बन ू असतो.

371
 तकशा त्र व अंत ान यांची भूिमका

यश तसे च अपयशातील िनगम िनयोजन धोरणाचे िव ले षण केले

तर आप याला यात मजे शीर वाटतील असा तकशा त्र आिण
अं त ान यांचा आं तरखे ळ जाणवे ल. साधारणपणे , ' यावसाियक'
यव थापक हे तकशा त्रा या बळावर िव वास ठे वतात. यांचे
िश ण आिण प्रिश ण हे तकािधि ठत असते . यांचा यावर
िव वास बसिवले ला असतो की पु रे शी मािहती िमळवून आिण
तकशु िव ले षण क न उ म िनणय आिण यश िमळिवता ये ते.
किन ठ आिण म यम पातळीवर काम करतानाचा यांचा वै यि तक
अनु भव हा िव वास दृढ करतो. यातील बहुते क मं डळी जे थे िनगम
िनयोजनासाठी जबाबदार असावे लागते अशा विर ठ आिण उ च
यव थापन पातळीला गे यावरही तकशा त्रावरील यांची
सं पण
ू श्र ा सोडायला तयार नसतात.

  िनगम िनयोजनात तकशा त्र आिण अं त ान या दोह चा

समावे श होतो - वाहतूक से वेसाठी िवमाने घे णा या िवमान
कंपनीचे उदाहरण या.

  िवमानां या िनवडीतील घटक हणजे  :

  १. वाहतूकवाढ

  २. इं धनाची िकंमत - िवशे षक न इं धना या िकंमतीतील

अपे ि त वाढ.

  चालू गरजांनुसार मोज या िवमानांपयं त िनवड कमी करणे

श य आहे . मात्र, यानं तरची िनवड ही वाहतूक मते या
आगामी वषांतील वापरावर (हवाई

372
वाहतु कीतील अपे ि त वाढीवर आधािरत) आिण इं धना या
िकंमतीवर अवलं बनू असते . या दो ही घटकां िवषयी अनु मान
काढणे आव यक आहे —अं त ाना या मदतीने . याप्रकारे , अं ितम
िनणय हा तकशा त्रापे ा अं त ानावरच जा त आधािरत
असतो.
  उपक् रमशील यव थापकांना याची जाणीव असते आिण
अं त ानाचा उपयोग क न डावपे चा मक िनणय घे णे सोपे
अस याचे यांना आढळते . मात्र, यांतील काही मं डळी हा धडा
एवढा काही मनाला लावून घे तात की ते चालू िनणय े तर् ात
तकशा त्राने अिधक िव वसनीय उ रे सापडू शकत असतानाही
अं त ानाने िनणय घे तात.
  तकशा त्र आिण अं त ाना या िविभ न वापराने
आप याला िनगम िनयोजनाचे िविवध माग सापडू शकतात.

िनगम िनयोजन चौकट

अ) ही िनगम िनयोजनाची चौकट तकशा त्र आिण अं त ान

यां या िविवध जोड ा दशिवतात :

तकशा त्र

373
  अ(१,१) धोरण : या पिरि थतीत यव थापनाकडे कोणते ही
िनगम िनयोजन धोरण असत नाही आिण ते तकशा त्र िकंवा
अं त ानाचा उपयोग करीत नाही. दीघकालीन िनगम िनयोजनाचा
पूणतः अभाव असतो आिण जरी िनगम िनयोजनाचा प्रय न
झाला तरीही तो केवळ आकडे मोडीचा प्रय न ठरतो आिण
यावर कुणीही िव वास ठे वीत नाही. सं घटने ची वाटचाल दै नंिदन
चालत राहाते आिण बदल या पिरि थतीला त ड दे यासाठी
काहीही प्रयास केले नस याने सं घटना आजारी पडते .
सावजिनक े तर् ातील आिण खाजगी े तर् ातील बहुते क आजारी
कारखाने या (१,१) धोरणाचे बळी असतात.

  (ब) (१,९) धोरण : अं त ानावर फार मोठ ा प्रमाणावर

आधारले या या धोरणाने एकतर दे दी यमान यश िमळते िकंवा
दा ण अपयश पदरात पडते . पिह या िपढीतील बरे चसे उ ोजक
यांना यां या अं त ानाने आजवरचे यश िमळवून िद याने या
धोरणाचा उपयोग करतात. उ ोग जे हा लहान असतो ते हा हे
धोरण अपिरहाय ठरते . कारण उ ोगाकडे मािहती िमळवायचे
आिण याचे िव ले षण करायचे ही साम य नसते . मात्र,
उ ोगाचा िवकास झा यानं तरही - हणजे मािहती िमळिवणे
आिण या या िव ले षणासाठी त ांची मदत घे णे परवडणारे
असूनही याचं धोरण हे अं त ानावर आधािरत राहतं . काही वे ळा
मािहती िमळवून याचे िव ले षण कर यावर खच केला जातो पण
प्र य ात िनणय घे ताना मात्र याचा िवचार केला जात नाही.

  (क) (९,१) धोरण : हे बहुतां शी तकािधि ठत धोरण असते .

जोखीम प करायला नकार दे ते. गु ं तवणु कीबाबत या िनणयां िवषयी
यव थापन अगदी शे वट या णी माघार घे ते. तकशा त्र केवळ
एकट ाने उ र दे ऊ शकत नाही आिण यव थापन अं त ानाचा
उपयोग करायला तयार नसते . यामु ळे िव -गु ं तवणूक आिण

374
जोखमीिवषयीची सु धािरत अनु माने यां या मदतीने अिधकािधक
िव ले षण केले जाते . हे केले जाते ते यव थापना या झे प
घे या या, उडी घे या या असमथते नंतर पांघ ण घाल यासाठी.
अशा रीतीने िव ले षण-िव ले षण करता प घात होतो.

  (ड) (५,५) धोरण : हे तडजोडीचे धोरण असते . यात

यव थापन मोठी गु ं तवणूक क न कमी जोखमी या, म यम
िवकासवाढ दे णा-या, कमी गु ं तवणु कीला िचकटू न राहते ; पण यात
यव थापन मह वा या सव सं धी गमावून बसते . कंपनी ित या
उ ोग े तर् ा या िवकासवाढी या दराइत या िकंवा याहन ू कमी
दराने वाढत राहते आिण हळू हळू बाजारपे ठेतील थान गमािवते .

  (इ) (९,९) धोरण : हे उ च तकशा त्र, उ च अं त ान असे

धोरण आहे . िविवध प्रकार या िविभ न प्रक पां या क पना
लढिव यासाठी अं त ानाचा उपयोग केला जातो. उपल ध सं धी
आिण सं भा य धोके समज यासाठी सव सं भा य यव थापन
तं तर् ांचा वापर क न ा कि पत प्रक पांचे तकािधि ठत
िव ले षण केले जाते . मनोवे धक वाटले या प्रक पांची िनवड या
प्रिक् रये ने मयािदत होते . यानं तर, सतत मु य

प्रक पांची धाडसी िनवड कर यात अं त ान पु हा एक भूिमका

बजावते आिण यातून उ च िवकासवाढी या दराची िन प ी होते .

  िनगम िनयोजनाची ही चौकट आप याला खाजगी

े तर् ातील िहं दु थान िल हर आिण लासन अ◌ॅ ड टु ब्रो िकंवा
सावजिनक े तर् ातील एन.टी.पी.सी. िकंवा ‘भे ल'सार या (९,९)
धोरण असणा-या हणजे उ च तकशा त्र आिण उ च अं त ान–
उ ोगां या यशा या अं तरं गाचे यथाथ दशन घडिवते . अगदी
एकाच यव थापन गटातील टे को कंपनीने (९,९) धोरणा ारे

375
िट को या (५,५) धोरणाला िचकटले या कंपनीला मागे टाकले .
(१,९) हे धोरण अं गीकारणा या िरलाय स टे सटाइ स कंपनीचे
भ यिद य पृ हणीय यश आिण िसं थेिट स अ◌ॅ ड केिमक स
कंपनीचे दा ण अपयश आपण समजू शकतो. आजारी उ ोगा या
बाबतीत आपणाला (१,१) धोरणा ारे नकारा मक कामिगरी िदसते .
अने क बहुरा ट् रीय कंप या (९,१) धोरण अं गीकार याने च- हणजे
उ च तकशा त्र आिण कमी अं त ान- यां या पूण सं भा य
िवकासाला पोचले या नाहीत.

िनगम िनयोजनाची प्रिक् रया

िनगम िनयोजनाचे धोरण िनि चत के यानं तर यव थापकाला

िनगम िनयोजना या प्रिक् रये नुसार जावे लागते . पिहली पायरी
हणजे 'साकसं धो' िव ले षण करणे - हणजे , साम य, कमजोरी,
सं धी आिण धोके यांचे िव ले षण. एखा ा सं घटने साठी ितचे
िव ीय आिण मनु यबळ - हणजे पै शाची आिण तं तर् कुशल
कामगारांची उपल धता हे साम य असू शकते . यामु ळे कंपनी
अ याधु िनक तं तर् ाना या भांडवलप्रधान उ ोगात िव तार
िकंवा िविवधीकरण क शकते .

  इतर वरकडखच आिण कामगारवे तन ही बाब कमजोरीची

असू शकते - हणजे च कंपनीने कामगारप्रधान तं तर् ानापासून
दरू राहायला हवे . अशा कंपनीसाठी आधु िनक तं तर् ानाची
उपल धता (आधु िनक तं तर् ानात िशरकाव करायची सं धी) ही
मोठी सं धी असू शकते आिण तीव्र व पा या िकंमतीिवषयीची
पधा हा धोका असू शकतो.

  िनगम िनयोजन प्रिक् रये तील दुसरी पायरी हणजे पयायी

धोरणे ओळखून यांचे मू यमापन करणे –जे णेक न साम य आिण

376
सं धींचा उपयोग करता ये ईल आिण कमजोरी आिण धो यांचा
मु काबला करता ये ईल. काही नमु नेदार धोरणे उपल ध आहे त ती
अशी :

  १. उ पादनांचे पिर करण,

  २. न या तं तर् ानांम ये िविवधीकरण करणे ,

  ३. थळांचे िविवधीकरण करणे ,

  ४. मता वाढिव यासाठी िव तार करणे ,

  ५. बाजारपे ठ वाढिव यासाठी िव तार करणे .

  िनगम िनयोजनातील ितसरी पायरी हणजे

अं मलबजावणीची योजना आखणे . अं मलबजावणीसाठी अग्रक् रम
धोरणे िनवडली जातात. शे वटी, पु ढील काळासाठी िनयोजन करणे
हणजे उ ासाठी आजची साधनसं प ी घे ऊन काम करणे .
िवक् रीिवभाग, आ थापना-िवभाग, िव -िवभाग, उ पादन-
िवभाग, सामग्री-िवभाग यांसार या अ याव यक े तर् ांसाठी
कृतीयोजना तयार करायला ह यात आिण यां या
अं मलबजावणी या जबाबदारीची वाटणी करायला हवी.

  िनगम िनयोजनातील चौथी आिण शे वटची पायरी हणजे

कामिगरीवर ल ठे वणे आिण आढावा घे ऊन अ यावत करणे .
याम ये प्र ये क योजने चा ठरािवक काळाने आढावा आिण अगदी
अलीकड या ता या मािहतीनु सार योजने म ये फेरबदल करणे
यांचा अं तभाव होतो.

377
  प्र य िनगम िनयोजनात यव थापकाला काही
अडचणींना त ड ावे लागते  :

  १. वातावरण, पिरि थती अपे ा के यापे ा वे गळी असू

शकते  : अं दाज बां धणी हे काही अचूक िव ान नाही आिण अशा
वतिवले या अं दाजां वर आधािरत योजना अयश वी हो याची
श यता असते . सरकारी कारवाई, अथ यव थे तील मं दी, कामगार
सं घटने ची िवपरीत कारवाई, मोठ ा पधमु ळे अचानक िकंमती
कमी होणे यांसार या अनपे ि त घटना घडू शकतात - या
अिनि चत बाबींमुळे िनयोजन करणे अवघड होते .

  २. अं तगत िवरोध : औपचािरक व पा या िनयोजन

यव थे या प्रारं भातून िनयोजनाला िवरोध कर याकडे
झुकणा या कलु िषत क पना उदयाला ये तात आिण या
पिरणामकारक िनयोजनाला बाधा आणू शकतात. मोठ ा
सं घटनांम य, जु या कायप ती, जु नी साधने आिण प ती
एवढ ा खोलवर जले या असतात की या बदलणे अवघड
असते . कंपनी िजतकी मोठी होत जाते , िततकी सम याही मोठी
होत जाते .

  ३. िनयोजन हे खिचक असते आिण यासाठी दुिमळ

बु द्िधवं तांची गरज अस म यम आकारमाना या कंपनी याही
िनगम िनयोजनासाठी मोठे प्रयास कराव लागतात. अने क
यव थापकांचा पु कळ वे ळ खच होतो आिण िवशे ष कामासाठी
आिण मािहतीसाठी मोठा खच ये तो. िनयोजन हे खिचक, महागडे
अस याने यव थापकाने सतत खच-लाभाचा मापदं ड
िनयोजना या सं पण ू प्रिक् रये त वापरायलाच हवा.

378
  ४. िनयोजन हे कठोर मे हनतीचे काम आहे . िनयोजनासाठी
उ च दजाची क पनाश ती, िचिक सकवृ ी, सृ जनशीलता आिण
उ च मनो ये य लागते -कृतीयोजना िनवडून या याशी
सामीलीकरणा या भावने ने वत:ला जोड यासाठी. प्रथम
दजा या िनयोजनासाठी आव यक असले ले बु द्िधवं त पु रे से
उपल ध नसतात हणून यव थापकाने याचे वत:चे िनयोजन-
साम य सु धार याचे माग सतत शोधायलाच हवे त.
  ५. प्रचिलत सं कट : िनगम िनयोजनाची रचना ही कंपनीला
अचानक उद्भवले या स या या सं कटातून बाहे र काढ यासाठी
केले ली नसते . जर एखादी कंपनी िदवाळखोरी या मागावर असे ल
तर िनयोजनावर खच केला जाणारा वे ळ स या या अ पकालीन
सं कटावर मात कर यासाठी खच करायला हवा. मात्र, कंपनीने
या सं कटावर मात के यावर िनगम िनयोजनाने असे च सं कट
भिव यात उद्भवू नये हणून काळजी घे यास सु वात करायला
हवी.

िन कष

सं घटने या दीघकालीन यशासाठी िनगम िनयोजनाची सं क पना

अ याव यक व मह वपूण आहे .
  िनयोजना या ा प्रिक् रये त ‘साकसं धो िव ले षण- हणजे
साम य, कमजोरी, सं धी आिण धोके याचे िव ले षण असते .
  हे िव ले षण सं धी आिण साम याचा उपयोग कर यासाठी
आिण कमजोरी व धो यांचा मु काबला कर यासाठी मागदशन
करते . िव ले षण आिण मू यमापन केले या धोरणांपैकी,
अग्रक् रमाची धोरणे तकशा त्र आिण अं त ान वाप न
अं मलबजावणीची योजना तयार कर यासाठी िनवडली जातात.
  या तपशीलवार असले या योजने वर ल ठे वावे लागते
आिण िनगम िनयोजनाचं वा तवात पांतर कर यासाठी ठरािवक

379
काळानं तर ते अ यावत करावे लागते .
  िनगम िनयोजन प्रिक् रये त काही वत: या अडचणी
असतात. परं तु िनयोजन प्रिक् रया यश वी हो याकिरता
यव थापकाला यावर मात करावी लागते . अखे रीस जे हा काम
करणे अवघड होते ते हा अवघड गो टीच काम क लागतात
ते हा तो अवघडपणाच सु लभ वाटू लागतो.

*   *   *

380
 प्रकरण १३

कामगार संघटनांची हाताळणी

381
कामगार सं घटनां शी जमवून घे या या सम ये ला दोन बाजू
आहे त. एक हणजे यव थापक आिण दुसरी कामगार सं घटना.
आपण पिह यांदा यव थापकाकडे वळू या आिण या सम ये त
तो िकतपत सहभाग घे तो ते पाहू या. याचा हा सहभाग
िवशे षक न तीन े तर् ात असतो. पिहले े तर् हणजे याची
कायप ती - याला आपण कामाचे तकशा त्र आिण याची
िन ठा असे हणू शकतो. यव थापक वाभािवकपणे वत:ला
पिरणामल ी समजतो, हे पिरणाम िमळिव यासाठी तं तर् ानाची
काळजी घे तो आिण सव तां ित्रक आव यकता पूण होतात की
नाही हे पाहतो. कामगाराचे वत:चे तकशा त्र असते आिण
काही वे ळा दो ही तकशा त्रांचा पर परसं घष होऊन सम या
िनमाण होते .
  उदाहरणाथ, मागे एकदा मला एक अ यं त अ व थ झाले ला
कामगार भे टला. मी याला िवचारलं , “कशािवषयी तु ही एवढे
अ व थ झालात "
  तो हणाला, “तु हां ला मािहताय, कामगारां या
शौचालयाचा दरवाजा बजागरीतून उखडला गे लाय आिण तो
दरवाजा बं द करता ये त नाही. हणून मी मने जरला जाऊन हटलं ,
शौचालयाचा दरवाजा विरत दु त करायला हवाय; तो इतका
नादु त आहे की मी याचा वापर क शकत नाही.' यावर
मॅ ने जरने मला िवचारलं , 'काम करने को आता है या टट् टी
करने को "
  मी या यव थापकाकडे गे लो आिण याला िवचारलं , “खरं
काय घडलं "
  तो हणाला, “तु हां ला माहीत आहे मशीन िबघडलं य.
उ पादन थांबलं य. मी मशीन दु त कर यात गु ं तलोय आिण हा
मूख कामगार ये ऊन कोण या तरी शौचालया या दरवाजािवषयी
382
 ू
बोलतोय, प टच आहे . कामाला अग्रक् रम िमळायलाच हवा."
  अशा प तीने दोन तकशा त्रांचा सं घष होऊ शकतो.
बहुते क यव थापकांना कामा या तकशा त्राकडे पाह याची
सवय असते . याचप्रमाणे , यांना वाटत असतं की ते च काय ते
उ पादन, उ पादकता आिण यशाची काळजी घे त असतात. सव
कामगार सं घटना िकंवा सं घिटत कामगारमं डळी यात अडथळे
कसे आणता ये तील एवढं च पाहते . या यव थापक मं डळीला
वाटतं की ते कंपनीशी िन ठावं त आहे त आिण सं घिटत कामगार व
यांचे ने तेमंडळी कंपनी या िहतािव आहे त.

ह क दे णे

सम ये तील दुसरे े तर् आहे ते हणजे यव थापकांची पा वभूमी.

आप या ‘ह कािवषयी' आिण अिधकारां िवषयी यव थापका या
काहीशा सरं जामशाही व प क पना असतात. याला खासक न
असे वाटते की या या लायकी, िश ण आिण अनु भवामु ळे तो
या या पगाराचा, अवांतर लाभांचा आिण अिधकारांचा ह कदार
आहे . याला वाटतं की कामगाराला जे काही िमळते ते केवळ
यु िनयनने ‘ लॅ कमे ल' क नच िमळिवले लं असतं . तो असा िवचार
करीत नाही की कामगाराला या प्रकारचे वे तन िमळते याचा तो
‘ह कदार' आहे . यामु ळे सम या िनमाण होते . प्र ये क वे ळी जे हा
कामगार सं घटना कामगारांसाठी पगारवाढ िमळिवते ते हा
यव थापका या मनात वै रभावाची भावना िनमाण होते .

िवचारप्रणालींचा संघष

383
ितसरे े तर् हणजे िवचारप्रणालींचा सं घष. सरते शेवटी
यव थापक हा भांडवलशाही भूिमका घे तो तर कामगार (िवशे षत:
कामगार ने ता) हा समाजवादा या गो टी करतो. कामगार हा
यव थापकाइतकाच भांडवलशाही िवचारांचा असतो. जे हा
गो टी या या वत:पयं त ये तात ते हा यव थापका याही काही
समाजवादी क पना असतात. पण प्र य कामा या पिरि थतीत
यांना असे वाटते की जणू काही ते दोन िभ न िवचारप्रणालींचे
प्रितिनिध व करतात आिण खु यातून वै रभावाची भावना
िनमाण होते .

यव थापनािवषयीचा वैरभाव
याचप्रमाणे , सं घिटत कामगारा या बाजूने तीन सम या असतात
- िवशे षत: कामगार सं घटनां या ने यां या बाजूने. ब-याचशा
सं घटना यव थापनाशी प्रदीघ सं घष झा यावर थापन होतात.
याचा पिरणाम हणून भावना, दुजाभाव आिण वै रभावाचा एक
जु ना वारसा ितथे असतोच. जे थे कामगारने ते हे यव थापकां या
वगाहन वे ग या वगातील असतील ितथे ‘आ ही’ आिण ‘ते ’ या
वै रभावने ला चां गली धार ये ते.
कामगाराचे तकशा त्र

दुसरी पायाभूत सम या उद्भवते ती कामगार सं घटने या मूळ

वभावगु णातून. कामगार सं घटने ला ‘कामगारा या तकशा त्राचे '
प्रितिनिध व करायचे असते ‘कामा या तकशा त्राचे ' न हे .
कामगारने ते ही काही ने मणूक केले ली मं डळी नसते ; ते िनवडले ले
असतात. यांना कामगारां या िवचारांची बाजू मांडावी लागते
आिण श य ितत या जोरकसपणे मांडावी लागते - अगदी यांना
वत:ला यि तश: हे िवचार पूणत: तकिन ठ नाहीत असे वाटले

384
तरीही. जसा एखादा वकील या या अिशलाची बाजू मांडतो
अगदी याचप्रमाणे कामगारने याला कामगारांची बाजू
आक् रमकरी या मांडावीच लागते .

राजकीय लागे बांधे

ितसरी सम या उद्भवते ती कामगार सं घटने या राजकीय

पा वभूमीतून. कामगार सं घटना ही मु य वे एक राजकीय
सं घटन-सं था असते . अि त वासाठी, वाढ आिण श तीसाठी
कामगारसं घटने ला ब-याचदा राजकीय लागे बां धे अस याची गरज
भासते . काही यव थापकांना वाटते की कामगार आिण कामगार
सं घटना राजकीय प ां शी सं ल न होणे हा एकप्रकारचे
राजकारणाचा औ ोिगक वातावरणावरील घूसखोरीचाच प्रकार
आहे . मात्र, स या या पिरि थतीत हे अटळ व अपिरहाय आहे
कारण राजकीय पािठं बा नसे ल तर कोणतीही कामगार सं घटना
भरभराटीला ये याची क पना क शकत नाही.

यव थापकांसाठी प्रिश ण

प टच आहे की ा पिरि थतीम ये यव थापक मं डळी आिण

कामगार ने ते यांना सु यो य प्रिश ण दे याची गरज आहे .
यव थापक मं डळींचे प्रिश ण हे मु यतः तीन बाबींम ये हवे  :

  पिहली बाब, राजकीय, आिथक आिण सामािजक बदलांना

समजून घे णे आिण जर यव थापकांचे स याचे दृि टकोन आिण
यांची मू ये यांचे जर या बदलां शी िवतु ट असे ल तर तो
दृि टकोन आिण ती मू ये कशी अकाय म होतील हे समजून घे णे.
दे श समाजवादी होतो आहे की नाही, औ ोिगक वातावरण मात्र
न कीच समाजवादी होत आहे आिण कामगार आिण यव थापक

385
यां यात सलो याचे सं बंध िनमाण हो यासाठी यां यात
समानते ची खूप वाढीव जाणीव असणे आव यक आहे .

  दुसरी बाब हणजे , यव थापकांनी कामगारसं घटनां या

साम याचा स्रोत काय आहे

ते समजून घे तले च पािहजे - यांना कशाने साम य िमळते ,

िवशे षत: ते कामगाराची िन ठा कशी काय िमळिवतात, ही
प्रिक् रया यव थापकाने प टपणे समजून यायलाच हवी.

  ितसरी बाब हणजे , कामगार आिण कामगारने ते यां याशी

जवळीक साध याची जबाबदारी पूणत: आप या खां ावर आहे हे
यव थापकांनी समजून घे तले च पािहजे . जर यव थापकांना या
तीन े तर् ात प्रिश ण िदले नाही, तर कामगार सं घटनां शी
जमवून घे णे यव थापकांना अवघड जाईल.

कामगारने यांचे प्रिश ण

यव थापनाने कामगारने यांसाठीही प्रिश ण प्रिक् रया सु

क न पाहावी. या े तर् ात मी वत: अने क अ यासक् रम घे तले
आहे त. हे प टच आहे की हे अ यासक् रम प्रादे िशक
भाषांम ये च यायला हवे त. प्रारं भी असे वाटले होते की
कामगारने ते अशा अ यासक् रमांना नाक मु रड याची श यता
आहे . पण प्र य ातील अनु भव सु खद ध का ठरला. जोवर दुहेरी
सु संवादासह हे अ यासक् रम घे तले जातात तोवर िशक याची
यांची तयारी असते ; हणजे यांना जे हवे ते हणायची सं मती
असायला हवी. यामु ळे यां यात खूप बदल घडतो.

  तीन े तर् ांम ये कामगारांना िवशे ष समज दे णे भाग असते .

386
  पिहली सं क पना आहे ती हणजे 'मू यवृ ी. काही वे ळा
असा समज असतो की यव थापनाकडे प्रचं ड पै सा पडून आहे
आिण यातून श य िततका पै सा िमळिव यासाठी कामगारांनी
यव थापनावर दडपण आणायला हवे . खरं तर, कामगाराला जे
काही िमळते ते या आ थापने त जी मू यवृ ी होते यातूनच.
प्र ये क सं घटने त, क या माला या खरे दीवर आिण ऊजवर
ठरािवक र कम खच केली जाते . या गो टी उ पादन
प्रिक् रये साठी आव यक असतात. उ पादना या िवक् रीतून काही
ठरािवक र कम िमळते . या दोह मधला फरक हणजे मू यवृ ी.
कामगारांना िमळणारे वे तन, यव थापकांना िमळणारा पगार,
भागधारकांना िमळणारा लाभां श, िव तारासाठी पै शाची केली
जाणारी तरतूद, िविवधीकरण, आधु िनकीकरण, इ. या मू यवृ ी
रकमे तन ू च होते . कंपनीचे भिवत य सवप्रथम अवलं बनू असते ते
प्र ये क वषी ती कंपनी िकती मू यवृ ी करते यावर आिण या
मू यवृ ीचे ती कंपनी काय करते यावर. मला हे आढळलं य की
सं क पना समजून घे णे हे कामगारांसाठी अ यं त सोपे असते ;
कारण कामगारां या नोकरीची सु रि तता आिण दीघकालीन
समृ ी ही आव यकरी या मू यवृ ीवर अवलं बन ू असते .

  कामगार हे ही समजू शकतात की यव थापकमं डळी नोक-या

बदलून पयायी सं धी िमळवू शकतात, तसे करणे कामगारांसाठी
िततके सोपे नसते . यामु ळे सं घटना जीवन म, वयं िनवाही ठे वणे
आिण दरवषी अिधकािधक मू यवृ ी करणे हे कामगारां याच
िहताचे आहे .
  दुसरी एक बाब आहे , जी आपण कामगारांना समजावू शकतो
आिण ती हणजे ' पधा.' रा ट् रीय आिण आं तररा ट् रीय पधा
आता आप या औ ोिगक पिरि थतीचे भाग झाले आहे त. अशा
पधा मक पिरि थतीम ये , उ पादनदजा आिण उ पादकता या
दोन बाबींनीच मू यवृ ीची खात्री होईल. जर उ पादनदजा
387
िटकिवला नाही आिण उ पादकता सु धारली नाही तर दुसरी
एखादी कंपनी आप याला, कंपनीला मागे टाकू न आगे कूच करील
आिण आपली कंपनी सं कटात सापडे ल. औ ोिगक जगतात अशी
अने क उदाहरणे आहे त यांतन
ू असे दाखिवता ये ईल की
एकेकाळी या कंप या भरभराटी या समज या जाय या या
कंप या लयास गे या कारण उ पादनाचा दजा आिण उ पादकता
िटकव यात या असमथ ठर या.

  प्रिश णाची गरज आहे अशी ितसरी बाब हणजे ‘सं घष

यव थापन' समजून घे णे. कामगार आिण यव थापनांतील सं घष
हा अटळ आहे . या सं घषाचं यव थापन कसं करता ये ऊ शकेल हा
प्र न आहे . दोन पयायी माग आहे त. एक माग आहे तो हणजे
'बरोबर-चूक, चां गले -वाईट, िजं का-हरा' हा माग. यात
कामगारांना असे वाटू शकते की याचे हणणे बरोबर आहे आिण
यव थापनांचं चु कीचे आिण हे असे आहे कारण ते वतः चां गले
आहे त आिण यव थापन वाईट आहे . याचा पिरणाम हणून सं घष
अिनवाय आहे आिण एक िजं कतो आिण दुसरा हरतो, यासाठी
अगदी सं प िकंवा टाळे बं दी ही आव यक आहे . याला एक पयायी
तीन ट यांचा माग आहे . जो दो ही बाजूंसाठी खु पच लाभदायक
आहे . तो हणजे समज माग :

  • पिहला ट पा हणजे दुस या प ाने जी भूिमका घे तली

आहे यामागची िवचार प्रिक् रया काय आहे , हे जाणून घे णे.

  • दुसरा ट पा हणजे तडजोड सा य करणे .

  • ितसरा ट पा हणजे सिह णु ता आिण पर पर सहजीवनाची

पिरि थती िनमाण करणे .

388
  हे दो ही माग श य आहे त. ‘िजं का िकंवा हरा' या मागातून
काय िन प न होईल पण समज-समझोता-सहयोग' या मागातून
काय िन प न होईल हे िनरिनरा या उदाहरणांनी दाखिवता ये ईल.
तीन प्रकार या कामगारसंघटना

पिरि थतीची ऐितहािसक पा वभूमी आिण यव थापनाचे प्रयास

यां वर िवसं बन
ू सं घटने त िनरिनरा या तीन प्रकार या
कामगारसं घटना असतात.

  पिहली कामगार सं घटना हणजे ‘सहकायदायक सं घटना'.

जी प्र ये क बाबतीत यव थापनाला सहकाय ायला तयार
असते - िट कोची कामगारसं घटना या प्रकारची आहे , जी
यव थापनाचा दृि टकोन वीकारायला तयार असते –िनदान
प्र ये क वे ळी जे हा सं घष उद्भवतो ते हा यव थापना या
दृि टकोनावर गं भीरपणे िवचार करायला तयार असते .
कामगारसं घटना वत: कामगारांना मा य होईल अशा
तडजोडीवर िवचार करते .
  दुस-या प्रकारची सं घटना आप याला ब-याचदा आढळते
ती हणजे ‘सं घषकारक' सं घटना. ये थे कामगारने ते कामगारां या
वतीने यां या िविवध माग यांसाठी - िवशे षतः ठरािवक काळी
कराय या तडजोडीिवषयी वाटाघाटी करताना यव थापनाशी
सं घष करायला तयार असतात. प्र ये क तडजोड-करारापूवी
कामगारसं घटना माग याचा जाहीरनामा सादर करते . ब-याचदा
या माग या अितशयो तीपूण, फुगिवले या अशा असतात.
दीघकाळ वाटाघाटी होतात आिण यानं तर तडजोड-करार होऊन
तीन िकंवा चार वषांपुरता दो ही बाजूंना मा य असले ला करार
वीकारायला तयार होतात. या अशा पिरि थतीत अपिरहायपणे
एक-दोन मिहने काही प्रमाणात अशांतता असते . 'मं दगतीने
कामे ' होतात, घोषणा िद या जातात, असहकार असू शकतो ; पण

389
या काळानं तर तडजोड-करार झा यावर तीन वष काहीही त्रास
नसतो.

  ितस-या प्रकारची कामगारसं घटना हणजे 'उग्रवादी'

सं घटना. यां याशी यवहार करणे फार अवघड असते . कारण
कोणतीही तडजोड केली िकंवा यांना कोणतीही सूट िदली तरी
यां या िहशे बी ते यव थापना या दुबळे पणाचं ल ण समजले
जाते आिण आणखी मागणी करायची यांची भूक वाढते . या
कामगारसं घटना कामगार आिण यव थापक मं डळीला
धमकािव यासाठी, माग या मं जरू हो यासाठी, दडपण
आण यासाठी आिण कामगारांम ये यांना ह या या कृतीसाठी
एकता कर यासाठी िहं सेचाही वापर करतात.

यव थापनाची धोरणे
ा तीन प्रकार या कामगारसं घटनांना आप याला त ड ावे
लाग याची श यता

असते आिण यातील प्र ये काला यव थापनाने कसा प्रितसाद

ावा याचा िवचार करायला हवा.

  सहकायदायक कामगार सं घटना जरी सीधीसाधी वाटत

असली तरीही ितला तशी ठे वणे सवांत अवघड असते .
यव थापनाशी कामगारसं घटने ने सहकाय दे ऊनही
कामगारांमधील यांची िव वासाहता जपणे हे फारच कठीण
असते . याचा अथ असा की यव थापन श य ते सगळे काही
करायला तयार आहे हे कामगारांना पटवून दे णे.
कामगारसं घटनांनी मागणी न करताही यव थापन कामगारांचा
वाटा दे ईल ही भावना यव थापन यांना दे ऊ शकले तर सहकाय
दे णा या कामगारसं घटने चे ने ते यांची िव वासाहता िटकवू

390
शकतात आिण ती कामगारसं घटना यव थापनाशी सहकाय चालू
ठे वू शकते .

  सं घषकारक कामगारसं घटनां शी यवहार करताना उ कृ ट

वाटाघाटी कौश ये आिण कामगारांम ये आिण समाजात चां गला
जनसं पक असणे आव यक असते . जे हा के हा एखादा सं घष होतो
ते हा यव थापनािवषयी सहानु भत ू ी आिण कामगारां वर काही
दडपण बाहे न ये ईल अशी यव था करायला जर यव थापन
समथ असे ल, तर मग सं घषकारक कामगार सं घटना कदािचत
यवहाराला सवात सोपी ठरते .

  सवात यवहार कर यासाठी अवघड असले ली कामगार

सं घटना हणजे उग्रवादी कामगार सं घटना हे उघडच आहे .
यव थापन जे वढी शरणागती प करते ते वढे उ पादनदजा,
उ पादकता आिण िश तीम ये अशा सं घटने कडून सम या िनमाण
के या जातात. हा आव यकरी या शि तसाम याचा खे ळ होऊन
जातो आिण मग यव थापनाला अशा त-हे चा खे ळ खे ळायला
िशकले च पािहजे . हे काहीसे अितरे यां शी वाग यासारखे आहे .
मग शि तसाम या या खे ळा या काही मह वा या िनयमांपासून
दरू राहणे हे श य नसते .

शि तसाम याचा खेळ

शि तसाम याचा खे ळ कसा खे ळला जातो सवप्रथम
‘शि तसाम य' हणजे काय आिण लोक शि तसाम य कसे
िमळिवतात हे समजून यायला हवे . शि तसाम य हे दोन प्रमु ख
सूतर् ांकडून िमळते  : सं ल न गट आिण लागे बां धे. कामगार
कामगारने याशी िकतपत एकिन ठ राहायला तयार आहे त ही
पिहली बाब. ब-याचदा िहं से या वापरातून एकिन ठता िमळिवली
जाते . जर असे घडत असे ल तर मग यव थापनाने ता काळ

391
 वत:चा सं ल न गट काढ यासाठी प्रय न सु करायला हवे त,
िवशे षतः यव थापकीय कमचा-यांम ये . ब-याच वे ळा
कामगारां या सम या या यव थापनाचे यव थापकीय

कमचा-यांबरोबर या सम या असतात याचीच प्रितिबं बे

असतात. जे हा काही यव थापकांना ह या असतात ते हाच
मोठ ा कामगारिवषयक सम या उद्भवतात आिण जे हा
कंपनीत या नं बर दोनला (नं बर १ ला उलथवायला) सम या ह या
असतात ते हा सवात मोठ ा कामगारिवषयक सम या
उद्भवतात. ब-याच वे ळा कामगारांबरोबर या तथाकिथत सम या
या वत: यव थापकांमध याच ‘छु या यु ा'चा प्रकार असतो.
यामु ळे यव थापनाने प्रथम जे काही करायला हवे ते हणजे
वत: या गटात–अगदी पिह या तरावरील पयवे कापासून ते
थे ट उ च यव थापनापयं त-एकोपा थापन करणे . या गटात
एको याची मजबूत भावना हवी.

  दुसरी बाब हणजे लागे बां धे. कामगारांचे वाभािवकच

लागे बां धे असतात. कामगार सं घटनांचे राजकीय प ांबरोबर
लागे बां धे असतात आिण यां यातफ खूप दडपण आण यात ये ते.
ब-याच वे ळा प्रसारमा यमे ही कामगारसं घटनांना पािठं बा
ायला तयार असतात. आजकाल समाजात िनमाण होणारी
भावना ही दो ही बाजूंवर दडपण ये यातला मह वाचा भाग
झाली आहे . यव थापन राजकीय प , नोकरशहा, पोलीस आिण
प्रसारमा यम यां याशी लागे बां धे ठे वायला आिण यांना श य
ितत या पिरणामकारकरी या यांची बाजू मांडायला मोकळे
असते . जे णेक न, सरते शेवटी, लोकांना कळू न चु कते की यात दोन
बाजू आहे त आिण ते यव थापनालाही पािठं बा ायला तयार
होतात.

392
  यानं तर ये ते शि तसाम याचे प्रा यि क. हे फार मह वाचे
असते . कामगारसं घटना उ पादन प्रिक् रया मं द क न िकंवा
पूणपणे थांबवून यांचे शि तसाम य दशवायचा प्रयास करतात.
यव थापनाने कामगारसं घटने या या प्रयासानं तरही काही
प्रमाणात उ पादन चालू ठे व याचे प्रय न करायला हवे त. सं प
सु असताना िकंवा मं द गतीने काम सु असताना जर
यव थापन काही काळ पु रे सा उ पादन पु रवठा िटकिव यात
यश वी झाले तर कामगारांचे नै ितक धै य खचते . ये थे उग्रवादी
सं घटने ला माघार यावी लागते .

  दुसरीकडे , जर उग्रवादी सं घटना हुकू म ायला समथ

असे ल तर मग यांचे साम य िस होते . यानं तर मात्र
यव थापनाला कोण याही कारणाखाली टाळे बं दी करावी
लागते ; दुसरा पयाय नसतो. अशा पिरि थतीत जर यव थापन
औ ोिगक झगडा करायला तयार नसे ल तर औ ोिगक शांतता
सं भवत नाही. सं र ण दलांत हणतात याप्रमाणे , “आपण जर
यु ासाठी तयार असलो तरच आपण शांतता िटकवू शकतो."
जे हा तु हां ला उग्रवादी कामगार सं घटने ला त ड ावे लागते
ते हा टाळे बं दी करायला तयार असाल, ते हाच तु हां ला
औ ोिगक शांतता लाभते .
िन कष

कामगार सं घटनां शी लढून यां याशी जमवून यायला

यव थापनाने यां या वत: या यव थापक मं डळींची मने
समजून यायला हवीत.

  यव थापकां या तीन सम या असू शकतात :

393
  • पिहली, यांचे कामा या तकशा त्राला अग्रक् रम दे णे
आिण सं घटने शी यांची असले ली िन ठा

  • दुसरी, यांची ‘ह कदारी'ची आिण ‘अिधकारा'ची

सरं जामशाही सं क पना

  • ितसरी, यांचा आकलनातील िवचारप्रणाली, सं घषामु ळे

िनमाण झाले ला वै यि तक वै रभाव.

  यव थापनाशी झाले या सं घषा या पूवितहासामु ळे ते

दुजाभाव, अलगपणा बाळगीत असणा-या. कामगार सं घटनांना
आिण कामगार ने यांनाही यव थापनाने समजून घे तले च पािहजे .

  कामगारने ते हे िनवडले ले अस याने आिण ने मले ले नस याने

यांना कामगारां या तकशा त्राची तरफदारी करावी लागते .

  मु ळात, कामगारसं घटना हे एक राजकीय सं था-सं घटन

असते जे या या अि त वासाठी, वाढीसाठी आिण
शि तसाम यासाठी राजकीय लागे बां धे ठे वून ते िटकिव यावर
ल दे ते.

  यव थापनाला प्रिश णाचा िवचार करणे भाग असते .

  यव थापकांना प्रिश ण :

  • पिहले , आप या सामािजक, आिथक आिण राजकीय

पिरि थतीत होत असले या बदलां िवषयी आिण औ ोिगक
पिरि थतीवरील यां या आघातािवषयीचे प्रिश ण.

394
  • दुसरे , कामगारसं घटने या शि तसाम याचा स्रोत समजून
घे याचे प्रिश ण आिण ,

  • ितसरे , कामगारने यां शी जवळीक साधणे ही तु मची

जबाबदारी आहे हे यव थापक मं डळीला पटवून दे णे. यव थापन
केवळ कामगार ने यांसाठी न हे तर कामगारां वर प्रभाव असणा-
या इतरं कामगारांसाठीही प्रिश ण कायक् रम ठे वू शकेल.

  ा कामगारने यांना मू यवृ ी आिण कामगारांना

िमळणा या वे तन आिण इतर सु खसोयींम ये आिण सं घटने या
दीघकालीन यशासाठी िस ता कर यातील यांची

(वाढ, आधु िनकता आिण िविवधीकरण या सं दभात) भूिमका

यािवषयीचे प्रिश ण दे ता ये ईल. यांना रा ट् रीय आिण
आं तररा ट् रीय तरावर उदयाला ये णा या पधिवषयीची समज
दे ता ये ऊ शकेल. यामु ळे प्र ये क सं घटने ला उ पादनाचा दजा
आिण उ पादकता यांचा सं घटने चे अि त व आिण वाढीसाठी
िवचार करणे अपिरहाय झाले आहे हे ही समजे ल.
  यव थापनाने सं घष यव थापनावर भर ायला हवा.
बरोबर-चूक, चां गले -वाईट आिण िजं का-हरा हा माग न चोखाळता
समज-समझोता-सहयोग हा माग प करायला हवा.
  जे हा यव थापनाला वे गवे ग या प्रकार या
कामगारसं घटनांना त ड ावे लागते ते हा यव थापनाने यो य
ती पावले उचलायला हवीत.
  ० जर सहकायदायक कामगारसं घटना असे ल तर कामगारांना
यांचा या य वाटा ते मागणी कर यापूवीच दे ऊन या कामगार
सं घटने ची कामगारांतील िव वासाहता िटकू न राह यासाठी
प्रय न करायलाच हवे त.
  ० जर सं घषकारक कामगारसं घटना असे ल तर यव थापनाने

395
आप या वाटाघाटी या कौश यांना धार चढवायला हवी. दर
तीनचार वषांनी ता पु र या सं घषासह वाटाघाटी होतील. पण
सरते शेवटी यातून बराच काळ िटकेल अशी तडजोड िनघे ल.
  ० जर उग्रवादी कामगार सं घटना असे ल तर यव थापनाने
वत:चा सं ल नगट (िवशे षतः सु परवायझर आिण
यव थापकांचा) िवकिसत करायला हवा जे णेक न ते एक
सामाियक आघाडी उघडू शकतील.
  दुसरे हणजे , यांनी राजकारणी, नोकरशहा आिण
प्रसारमा यमे यां याशी अशा रीतीने लागे बां धे िनमाण करायला
हवे त की जे यांना बाहे न यां या भूिमकेला पािठं बा दे तील.
  जे हा यव थापन या सम यांचा सामना करायला तयार
असे ल ते हाच ते कामगार सं घटनां शी लढा दे ऊन यां याशी
जमवून घे ऊ शकेल. अिधक जबाबदार असणा या
कामगारने यांची अपे ापूती क न ते कामगारसं घटनांचा
बं दोब त क शकणार नाहीत. ते एवढं मात्र क शकतील की
कामगारसं घटनां शी यवहार करायला ते वत:वरच अिधक
जबाबदारी घे ऊ शकतील.

*   *   *

396
 प्रकरण १४

पयवे कांचे यश

397
असे हणतात की िहवा यात सवत्र थं डी असते ; पण सवािधक
थं डी ही उ र ध् वावर असते . याचप्रकारे , भारतीय
यव थापनात सवत्र खूप ग धळ आहे , पण सवात मोठा ग धळ
हा किन ठ पातळीवरील पयवे का या (सु परवायझर) बाबतीत
आहे . तो भारतीय यव थापनातला सवात क चा दुवा आहे .
  पयवे कािवषयी या प्र नाला तीन बाजू आहे त :
  ० या या भूिमकेिवषयीचा ग धळ
  ० अिधकारािवषयीचा ग धळ
  ० समजािवषयीचा ग धळ

भूिमकािवषयीचा गोंधळ

यांपैकी सवािधक मह वाची बाब हणजे भूिमकािवषयीचा

ग धळ. किन ठ पातळीवरील पयवे क हा यव थापन कमचा-
यांपैकी आहे की नाही हा प्र न मी अने क सं घटनांम ये
िवचारला. यापै की अ याहन ू अिधक सं घटनांना यां या
उ रािवषयी खात्री न हती.
  ही पयवे क मं डळी आपणहन ू मला सां गतात की जे हा
के हा औ ोिगक सं घष सु असतो यावे ळी यव थापन
आ हां ला हणते , “तु ही तर यव थापनाचे भाग आहात." पण हा
सं घष सं पताच ते हणतात, “जा, कामगारांची शौचालये वापरा."
या ग धळाला पयवे का या पा वभूमीने धार चढते . काही
पदो नती िमळू न पयवे क झाले ले असतात. जे हा यांना
पयवे क केले जाते ते हा या पदावरील जबाबदा-यािवषयी
यांना कोणते ही प्रिश ण िदले जात नाही. यांचे कामगारां शी
असले ले लागे बां धे सु राहतात आिण ब-याचदा ते कामगार
सं घटनांचे सद यही असतात. याचा पिरणाम हणून, जरी ते
398
 यव थापकीय भूिमका बजावत असले तरीही यांना कामगार
सं घटने िवषयी िन ठा वाटते . दुसरीकडे , न याने पयवे क पदावर
भरती केले या मं डळीला कामगारांपासून आपण वे गळे
अस यागत दुजाभाव वाटतो. पण यांना आढळतं की खु
यव थापन यांना वत:चा हणून एक भाग समजत नाही.
यामु ळे यांना 'त यात ना म यात' असे वाटत राहते आिण
साहिजकच या अव थे त ते धडपणे काम क शकत नाहीत.

अिधकारािवषयीचा गोंधळ

दुसरी सम या हणजे अिधकारािवषयीचा ग धळ. पयवे काकडे

काय अिधकार असतो ब-याच वे ळा, यव थापन पयवे काला
कठोर कारवाई क न कोण याही पिरि थतीत औ ोिगक
सं घषावे ळी िश त िटकवून ठे वायला सां गते . मात्र, यानं तर या
वाटाघाटींम ये , यव थापन पयवे काने िदले या िश ा र करते
आिण यामु ळे पयवे काला आपला िव वासघात झा यासारखे
वाटते . अशी अने क उदाहरणे आहे त यात कामगारांनी
पयवे कावर ह ले केले आिण कामगारां शी वाटाघाटी करताना
यव थापनाने तडजोड-कराराचा एक भाग हणून ह ला
करणा या कामगारां वरील पोिलसात दाखल केले ले खटले मागे
घे तले आहे त. अशा पिरि थतीत, पयवे काला यव थापनाने
आपला िव वासघात केला असे वाटते . कामगारां िवषयीचे मूलभूत
िनणय हणजे , या यािवषयीची आ थापन धोरणे -उदाहरणाथ,
पगारवाढ, बद या, बढ या, इ.- पयवे काशी स लामसलत न
करता ब-याचदा घे तले जातात, काही वे ळा तर न कळिवताही हे
िनणय घे तले जातात. यामु ळे याला आढळतं की या या
हाताखालील य तींिवषयीचे िनणय याला न िवचारताच, याला
वगळू न घे तले जातात. यामु ळे आप याला काय अिधकार आहे त
यािवषयी तो नवल क लागतो अने क वे ळा यां याकडे धड

399
मािहतीही नसते . सं घटने त काय घडते आहे हे याला या या
हाताखालील कामगाराकडून कळतं - िवशे षत: हे कामगार जे हा
कामगारने ते असतात.

समजािवषयीचा गोंधळ
ितसरी सम या हणजे समजािवषयीचा ग धळ. राजकीय,
सामािजक आिण आिथक पिरि थतीत होणा-या अने क बदलांची
ब-याच पयवे कमं डळीला पूण मािहती नसते . यांना यातले
बरे चसे बदल अ यायकारक वाटतात. िवशे षत: वे तनरचने तील
यांना फरकाची सवय असते . ब-याच वे ळा हा फरक अचानक
उलटा होतो आिण आपली काहीतरी फसवणूक झालीय असे
यांना वाटते . यां या भोवतालची पिरि थती कशी

बदलत आहे आिण या पिरणामाचा पयवे क-कामगारसं बंधावर

काय पिरणाम होत आहे हे याला समजत नाही.

आ थापना धोरणे

अशा प्रकार या ग धळा यावे ळी यव थापनाला या या

आ थापन-धोरणाबाबत कारवाई करावी लागते .

  १. पगार, अितिर त लाभ आिण इतर सु खसोयी यां या

सु यो य रचने सह यव थापनाने पयवे काला यव थापकीय
कमचारीवगाचा भाग हणून मा यता दे णे हा पिहला ट पा आहे .

    जोवर तो दृ य व पात यव थापकीय

कमचारीवगाचा भाग हणून िदसत नाही, तोवर या या
भूिमकेिवषयीचा ग धळ नाहीसा करता ये णार नाही. एखा ा
कामगाराला पयवे क पदावर बढती दे यापूवी याने कामगार

400
सं घटने या सद य वाचा राजीनामा ायला हवा हे याला प ट
केले पािहजे -तो दो हीकडे एकिन ठ राहू शकणार नाही.

  २. दुसरा ट पा-पयवे का या हाताखालील मं डळीची भरती,

पगारवाढ, कामिगरीतपासणी, बढती आिण बदली, इ. िवषयां शी
सं बंिधत आहे . या िनणयां िवषयी एक उघड धोरण असले पािहजे
आिण प्रथम तराचा पयवे क हा हे िनणय घे यात सहभागी
असला पािहजे . उदाहरणाथ, कामगारािवषयी घे तला जाणारा
प्र ये क िनणय याने या या निजक या पयवे का ारा
कळवायलाच हवा - िकंवा तो कामगाराला पयवे का या हजे रीत
सां गायला हवा. तरच तो पयवे क कामगारांबरोबर याचे थान
िटकवू शकेल.

  ३. ितसरा ट पा हा मािहतीिवषयी आहे . यव थापना या

धोरणांतील, कायप तीतील, िव तारातील, आधु िनकीकरणातील,
यव थापनाने हाती घे तले या प्रक पांतील िविवध बदल हे
सु परवायझरला या या विर ठ अिधका-याऐवजी या या
हाताखालील कामगारांकडून कळिवले जातात. जे हा
हाताखालील कामगार हा कामगार ने ता असे ल ते हा असे
घड याची श यता जा त असते . मािहती या दे वाणघे वाणासाठी
यव थापनाचे एक प त थापन क न चालवली पािहजे .
औपचािरक आिण अनौपचािरक प्रकारचा द्िवमागी सु संवाद
थापन करायलाच हवा ; जे णेक न पयवे काला मािहती िमळत
राहील आिण या या मतांची न द घे तली जाईल.

  यव थापन पयवे काला यव थापकीय कमचा-याचा भाग

समजते या-

401
िवषयी या िव वसनीयते याबाबत हाताखाल या कामगारांकडून
अथवा बाहे न पयवे काकडे जाणारी मािहती ने हमीच शं का
िनमाण करते .

प्रिश ण

प्रिश णा या े तर् ात यव थापनाने काही िविश ट पावले

उचलायला हवीत. गे या अने क वषांतील यव थापकीय
प्रिश ण हे म यम तरां वरील यव थापना या प्रिश णावर
किद्रत झाले ले आहे . थािनक भाषे त तीन े तर् ांम ये ा
अ यासक् रमांची किन ठ पातळी या पयवे कमं डळींसाठी
पु नरचना करणे ज रीचे आहे .

  पिहले  : आगमन, अिभमु खीकरण आिण पु नभिभमु खीकरण

  दुसरे  : तं तर् ान आिण तं तर् े

  ितसरे  : पर परसं बंध-कौश ये

  जे हा एखा ा न या य तीला सं घटने त पयवे क हणून

घे तले जाते ते हा याला आगमन-प्रिश ण ायलाच हवे .
हणजे , ती सं घटना, ितची धोरणे आिण या धोरणांची
अं मलबजावणी कर यातील याची भूिमका यािवषयीचे
प्रिश ण. जर एखादी य ती यापूवीच काम करीत असे ल; पण
यांपैकी काही पिरि थतीिवषयी ग धळले ली असे ल ते हा
अिभमु खीकरण हणजे याला िदशा दाखवून ायला हवी. जे हा
कामगाराला पयवे क हणून बढती िदली जात असे ल ते हा
याला पु नभिभमु खीकरण प्रिश ण हणजे पु हा िदशा दाखवून
ायला हवी.

402
 तंतर् ान आिण तंतर् े
तं तर् ान आिण तं तर् े हे दुसरे े तर् आहे . भारताम ये ,
कामगारांची अशी अपे ा असते की यां यावरचा पयवे क हा
ान आिण कौश यां या बाबतीत यां यापे ा वरचढ व श्रे ठ
असावा. याचा पिरणाम हणून, जसजसे तं तर् ान बदलते तसतसे
पयवे काची तं तर् ान कौश ये अ यावत करायला हवीत,
यां यात िवकास हायला हवा ; जे णेक न आप या त ता व
नै पु या ारे याला या या हाताखालील कामगारां वर अिधकार
गाजवता ये ईल. सं घटने त असले या िविवध तं तर् ांना, यव था
आिण कायप तींनाही पिरणामांसह पयवे काने समजून घे णे
आव यक असते . वर या अिधका-यांना (उपरवाले ) हवी हणून
एखादी कायप ती वापरली जाते आहे असे कामगारांना
पयवे काकडून सां िगतले जाणे हे यांचे नीितधै य खचिवणारे
असते . सम ये चे हे समाधानकारक उ र नाही. एखादी िविश ट
कायप ती अं मलात का

आण यात आली आहे हे पयवे काला माहीत असले च पािहजे .

पर परसंबंध-कौश ये

ितसरे े तर् हणजे पर परसं बंध कौश ये . पयवे काला

हाताखालील य तींबरोबरच न हे तर या या सं पकात ये णा-या
इतर मं डळीशी– हणजे बरोबरीने काम करणारे सहकारी, विर ठ
अिधकारी (एक िकंवा अने क), ग्राहक, मालपु रवठा करणारी
मं डळी आिण कामगारने ते यांसार या बाहे र याही मं डळींशी
सं बंध ठे वावे लागतात. यासाठी पयवे काला माणसामाणसातील
सं बंधा या सम यांची जाण असायला हवी आिण हे सं बंध
सकारा मकरी या िटकवून ठे व यासाठी याने पर परसं बंध-
कौश ये प्रा त करायलाच हवीत.

403
 यश वी पयवे क

प्र ये क सं घटने त अपे ि त कसोटीला उतरणारे थोडे से का होईना,

यश वी पयवे क असतात. अशा पिरणामकारक, यश वी
पयवे क मं डळींचा मी अ यास करीत आलो आहे आिण यां या
पिरणामकारकते या कारणांची तीन वै िश ट े मला आढळली
आहे त ती अशी :

  पिहले वै िश ट हणजे , यां या हाताखाली काम करणा-या

मं डळींम ये असले ली िव वासाहता आिण याचा पिरणाम हणून
असले ली पर परिन ठा. जो पयवे क या या हाताखाली काम
करणारी मं डळी समथ नाहीत, अपु री आहे त वगै रे तक् रारी करीत
असतो तो विचतच चां गले िनकाल दे ऊ शकतो. या या
हाताखालील मं डळी या उणीवांची याने काळजी यायला हवी
आिण या उणीवांना दरू क न यांना मजबूत करायला हवे .

  दुसरे वै िश ट हणजे विर ठ अिधका-यांबरोबर आिण

बरोबरीने काम करणा या सहका यांबरोबर वागताना, यवहार
करताना िदसून ये णारा याचा आ मिव वास. हा आ मिव वास
सहजग या िनमाण होतो तो या या उ म िनकाल दे या या
साम यातून, कतृ वातून; तसे च यव थापनाने िनमाण केले या
वातावरणातून- हणजे या वातावरणात पयवे काला वाटते की
याची कामिगरी हा या या मू यमापनातील एक मह वाचा
िनकष ठरणार आहे .

  ितसरे वै िश ट हणजे , पर परां िवषयी या आदरभावने ने

झळकणारी कामगार ने यांबरोबर जवळीक साध याची कुवत.
यश वी पयवे क कामगार ने याचा सहसा

404
ितर कार करीत नाही िकंवा ितर कार करतो असे नसून तो यांना
प क न यां याशी बोलायला, यवहार करायला तयार असतो.

िन कष

यव थापनाने उ म िनकाल खात्रीने िमळ यासाठी किन ठ

पातळीवरील पयवे क हे पिरणामकारक आहे त हे पाहायलाच हवे .
  या पयवे क मं डळींना त ड ा या लागणा या तीन
सम यांचा यव थापनाने िवचार करायला हवा :
  ० यां या भूिमकेचा ग धळ
  ० या या अिधकारािवषयीचा ग धळ
  ० भोवताल या पिरि थतीतील बदलांना समजून घे यातील
ग धळ
  यव थापनाने पु रे शा आ थापना धोरणां ारे पिरि थती
सु धार याचे प्रय न केले च पािहजे त.
  यातील पिहली पायरी हणजे , हे पयवे क दृ यरी या
यव थापनाचे भाग आहे त हे प ट िदसले पािहजे .
  दुसरी पायरी आहे , ती हणजे पयवे का या हाताखालील
य तीिवषयीचे िनणय या या स लामसलतीने च घे तले जावे त;
जे णेक न याला वाटे ल की तो या िनणयाचा एक भाग आहे .
  ितसरी पायरी हणजे , औपचािरक आिण अनौपचािरक अशा
बै ठकी होतील याला याने हजर रािहले पािहजे ; हणजे याला
या या कामासाठी सं बंिधत मािहती पूणपणे िमळे ल.
  पयवे काला पिरणामकारक राहा यासाठी आव यक ते
प्रिश ण िमळे ल याकडे ही यव थापनाने ल ायलाच हवे . या
प्रिश णात खालील बाबी ये तात :
  पिहली : िवगमन, अिभमु खीकरण (िदशादशन) आिण
पु नभिभमु खीकरण (पु निदशादशन)
  दुसरी : तं तर् ान आिण तं तर् े

405
  ितसरी : पर परसं बंध-कौश ये , जी बहुधा सवात मह वाची
आहे त.
  यामु ळे बहुते क पयवे क पिरणामकारक हो याची श यता
वाढे ल आिण खालील बाबतीत ते वै िश ट पूण ठरतील :

  हाताखालील य तींमधील सु परवायझरिवषयी या

िव वासाहते ने आिण पर परां िवषयी या एकिन ठे ने ...

  कामगारने यां शी यवहार करताना पयवे कांना असणा-या

आ मिव वासाने .
  या पिरणामकारक पयवे का या अस याने , यव थापनाला
पिह या दजाचे पयवे ण (सु परि हजन) िमळे ल - जो आज या
भारतीय यव थापनातील सवात कमजोर, क चा दुवा आहे - तो
मजबूत होईल आिण अपे ि त यश वी िनकाल दे ईल.

*   *   *

406
 प्रकरण १५

सवो च तरावरील यव थापन

407 ै
 यव थापकावर असणा या जबाबदारीपै की एक मह वाची
जबाबदारी हणजे वत:ला सवो च यव थापनातील पदासाठी
तयार करणे .
  यव थापनातील हे पद इतर तरां वरील पदां या तु लने ने
चार बाबतीत वे गळे पद आहे .

  पिहली बाब हणजे , सवो च यव थापनाचे पद हे अ यं त

एकाकी असे पद असते . तु ही जसजसे पदो नती घे ऊन वरवर
जाता तसतशी तु म याभोवती खूप मं डळी असतात; पण तु ही
यां यावर िव वास ठे वून गु त गो टी सां गू शकता,
यां याकडून स ला घे ऊ शकता, िकंवा यां याबरोबर सम यांची
चचा क शकता अशी मं डळी कमीकमी होत जातात. सवो च
तरावरील यव थापकाने या बाबीची सवय क न यायलाच
हवी.

  दुसरी बाब हणजे , या यव थापकाला ते सगळे तथाकिथत

‘अं ितम' िनणय यावे लागतात. यव थापना या इतर सव
तरां वर सव बाबींचा साधकबाधक िवचार क न विर ठ अिधका-
याला ते िनणय यायला सां िगतले जाते . पण सवो च
यव थापकाला जबाबदारी दुस यावर टाकता ये त नाही आिण
अं ितम िनणय यावाच लागतो. ब-याच वे ळा, या यापयं त ये णारे
िनणय हे यांना मी 'गु गली' िनणय हणतो तसे असतात. जे हा
के हा हाताखालील य तींना भिव यात काय होईल हे प ट
कळत नसते ते हा िनणय सवो च पदावरील यव थापकावर
सोपवायची प्रवृ ी असते .

  उदाहरण १ :
  आ थापना यव थापक (पमोने ल मॅ ने जर) सवो च
यव थापकाकडे ये ऊन हणतो, “अ यं त बे िश तीचा एक प्रकार

408
घडला आहे . आम याकडे मजबूत पु रावा आहे आिण आपण कठोर
िश तभं गाची कायवाही क शकतो.
  तो उ च यव थापक याला िवचारतो, “मग तु ही
कायवाही का करीत नाहीत "

  तो उ र दे तो, “पण तो माणूस कामगार सं घटने चा

पदािधकारी आहे आिण कायवाही केली तर सं प हायची श यता
आहे ."   उदाहरण २ :

  उ पादन यव थापन मु य कायकारी अिधका-याकडे जाऊन

हणतो,

  “एक नवे यं तर् आले आहे . अ याधु िनक तं तर् ान आहे -

उपल ध असले यातील सवो कृ ट तं तर् ान आहे आिण या या
खचाचे पिरमाणही आप याला अनु कूल आहे ."

  यावर तो मु य कायकारी अिधकारी हणतो, “मग तु ही ते

खरे दी का करीत नाही "

  तो हणतो, “पण हे तं तर् ान कारखा या या पातळीवर

कधीही वापर यात आले ले नाही. यात खूपशा गडबडी असू
शकतील."

  उदाहरण ३ :

  िव यव थापक ये ऊन हणतो, “परकीय चलन कज

उपल ध आहे . याजाचा दरही अ यं त कमी आहे आिण
परतफेडी या अटीही चां ग या आहे त."

409
  तो मु य कायकारी अिधकारी िवचारतो, “मग तु ही का घे त
नाही "

  "ठीक," तो िव यव थापक हणतो, “पण जर चलन

अवमू यन झाले तर आपण अडचणीत सापडू "

  दुस-या तरावरील अिधकारी मं डळी ही यां या यां या

े तर् ातील त मं डळी असतात. पण अिनि चतता असे ल, चडू
जर कोण याही बाजूने वळ याची श यता असे ल तर तो िनणय
विर ठ अिधका-यावर सोपिवणे हे सवात उ म असे ते
समजतात. याप्रकारे , मु य कायकारी अिधका-याकडे ये णारे
बहुते क िनणय हे ‘गु गली' िनणय असतात.

  ितसरी बाब हणजे , सं घटने या आतील आिण बाहे रील

वातावरण, पिरि थती बदल याची जबाबदारी. इतर अिधकारी
उपल ध वातावरण हे ‘िदले ले' हणून घे ऊ शकतात. हे वातावरण
बदलता ये ईल की नाही - बदल सं घटने म ये आतून हायला हवा
की बाहे न-यािवषयी मु य कायकारी अिधका-याला वत:
प्रयास करावे लागतात. ब-याचदा, वातावरण बदल याची कुवत
हे मु य कायकारी अिधका-याचे यव थापन प्रिक् रये ला सवात
मोठे योगदान असते .

स ासाम याची सम या

सव यव थापन तरां वर असणारी, पण सवो च यव थापन

तरावर धारदार होणारा सम या हणजे स ासाम याची सम या.

  या सम ये ची पिहली बाजू हणजे हाताखालील लोकांना

स ासाम यांची िकती

410
वाटणी ावी. हा फारसा सोपा िनणय नसतो ; कारण
प्रमाणाबाहे र स ा-अिधकार याची वाटणी कर याने सवो च
पदावरील य ती स ाहीन हो याची पिरि थती िनमाण होऊ
शकते . दुस-या टोकाला अशीही पिरि थती असू शकते की
प्र ये काला आपण पूणपणे अिधकारशू य आहोत असे वाटते
आिण प्र ये क िनणय हा मु य अिधका याकडे जावा लागते ; या
दोह म ये सं तुलन साधणे हे मह वाचे आहे . हे कौश य
सवो चपदावरील यव थापकाने िमळवायलाच हवे .

  दुसरी बाजू आहे ती हणजे मािहतीची सम या. जे हा के हा

एखा ा य तीकडे स ा असते ते हा मािहती या सम या
उद्भवतात. अिधकारपदावरील य तीला ऐकायला आवडे ल
असे च याला सां गायला हवे असे प्र ये काला वाटते . याचा ब-
याचदा अथ होतो की मािहतीम ये काहीतरी भे सळ असते . तसे च,
सवो चपदावरील यव थापकाकडे ये णा-या मं डळीचे वत:चे
दृि टकोन असतात आिण यांना वत:चे वाथ साधायचे
असतात. याने ही मािहतीचा िवपयास होतो. याचा अथ
आप याभोवती काय चाललं य याची सवो चपदावरील अिधका-
याला विचतच खरी मािहती असते .

‘चमचा' सम या

अिधकारस े मुळे खूषम क-यांची, वारे माप तु ती करणा-यांची,

यांना 'चमचा' हणतात यांची सम या िनमाण होते . प्र ये क
सं घटने त ‘चमचा' सम या असते . चमचे मं डळींिवषयी इतरांना
खूप राग असतो ; पण ही काय भानगड आहे याचा कोणी
विचतच काळजीपूवक िवचार करतो. 'चमचे ' मं डळी ही

411
दो हीकड या काही िविश ट गरजांमुळे िनमाण होते . पण
'चम यां 'वर लोक रागावतात. अलीकडे एका ट् रक या मागे मी
अशी ओळ वाचली :

  “छुरी बन, काटा बन, िकसीका चमचा ना बन."

चमचे िगरीला बळी पडले ला ट् रक ड्राय हरही होऊ शकतो.

  लोक चम यािवषयी का रागावतात कारण यांना ठामपणे

असं वाटतं की चमचामं डळी यां या वारे माप तु ती कर याने
काहीतरी अ थानी फायदा क न घे तात आिण वर या मं डळींकडे
िवपयास केले ली मािहती पाठिवतात.

  हे घडणे अपिरहाय आहे . जे थे कोठे अिधकार-स ा आहे ते थे

लोक भोवती जमणारच. उघड ावर ठे वले या गु ळा या ढे पेसारखं
हे आहे . तु हां ला मा या, मुं यांना आमं तर् ण पाठवायची गरज
नसते . जर या गु ळा या ढे पेवर मा या, मुं या नसतील तर याचा
अथ असा होतो की तो गूळ न हे तर लाि टक आहे यामु ळे
या याकडे

अिधकारस ा आहे या याभोवती खूषम क यांचा गोतावळा हा

असणारच. जर खूषम करे नसतील तर यांचा वाभािवक अथ
आहे की, या य तीकडे अिधकार नाही - लाि टक बॉस आहे

  ही खूषम करी मं डळी दोन हे तू सा य करतात.

  पिहला, ही मं डळी याचा अहं कार प्रबळ करतात. मूळात,

खूषम करे उ च पदावरील यव थापकाला सां गतात की यांनी
पािहले या यव थापकांत तो सवात उ म यव थापक आहे .
यामु ळे याचा आ मिव वास दुणावतो. काही पिरि थतीम ये
असा आ मिव वास आव यक असतो. पौरािणक काळात,
412
जे हाके हा रा सांचा लोकांना त्रास हायचा, ते हा लोक दे वाकडे
जात. लोक पिहली गो ट करीत ती हणजे दे वाची ' तु ती.'
रा साशी लढ यासाठी दे वात आव यक तो आ मिव वास
िनमाण हो यासाठी हे ज रीचे आहे असे समजले जाई. प्रसं गी
उ चपद थ यव थापकालाही अशा तु तीचे बळ आव यक
असते , जे णेक न याचा आ मिव वास दुणावे ल आिण काही
िविश ट िनणय घे याचे धािर ट ये ईल.

  दुसरा हे तू खूषम करे सा य करतात तो हणजे मािहतीची

गरज. ने हमी या मागाने न िमळणारी मािहती खूषम क यांकडून
िमळते . उ चपद थ यव थापकासाठी हे फार मह वाचे असते .
  या सं बंधातून खूषम क-यांचाही फायदा होतो. पिहली गो ट
हणजे यांना सं घटने त विर ठ अिधका-याचा ‘खास माणूस'
हणून मान िमळतो. दुसरे , यांना काही िविश ट सूट िमळते .
उदाहरणाथ, इतरांना रजा िमळत नाही अशावे ळी यांना रजा
िमळते िकंवा इि छत थळी ऑफीस या टू र या िनिम ाने
जायला िमळते . अशा त-हे ची सूट उ चपद थ सहजग या दे ऊ
शकतो यामु ळे दो ही बाजूंना फायदे शीर असू शकणारा हा सं बंध
प्र ये क सं घटने त असतोच असतो. मयादे त अस यास या
सं बंधाने फारशी हानी होत नाही. पण या मयादांपलीकडे
खूषम कयांचे अि त व आिण वच व अस यास अशी भावना होते
की सं घटना कमचा-यां या कामिगरी या मू यमापनात व तु िन ठ
नसून सव लाभ खूषम क-यांनाच िमळतात. यामु ळे वारे माप तु ती
कर याचे मू य वाढते आिण कामिगरीचे अकायकारक अवमू यन
होते . आप या अिधकार े तर् ात हे घडू नये हणून उ चपद थ
यव थापकाने काळजी यायलाच हवी.

कं पूशाहीकडून संघिनिमतीकडे

413
अपिरहाय अशा पिरि थतीत तो काय क शकतो यािवषयी
उ चपद थ यव थापकाने िवचार करायलाच हवा. पिहली गो ट
तो क शकेल ती हणजे 'कंपू'चे ‘सं घाम ये '

पा तर करणे . कंपू हणजे एकमे कांत अिधकारा या फाय ाची

वाटणी कर यासाठी एकमे कांना िचकटू न राहणा-या मं डळींचा गट.
ते उ चपद थ यव थापकाभोवती क डाळे करतात आिण याला
एकटे पाहन ू जणू याला ता यात घे तात. उ म कामिगरी
कर यात रस असणा-या या मं डळींपासून सं घ तयार होतात.
  कंपूचे सं घात पा तर करणे हणजे उ म कामिगरी करणा-
यांना आकजून घे णे आिण यांना मह व दे णे. उ म कामिगरी न
करणा-या कंपूशाही करणा-यांना चे तावणी िदली जाते की तु ही
कामिगरी केली नाही तर तु मचे सवो चपदाजवळचे थान जाईल.
हा सतत चालणारा प्रयास असून या प्रयासा ारे उ चपद थ
यव थापक या याभोवती सं घ िनमाण क शकतो. जर याने हा
प्रयास केला नाही तर या याभोवती क डाळे क न याला
वे गळं पाडून याभोवती वे टन-िभं ती उभारणारा कंपू िमळे ल. याचे
सवो म उदाहरण आप याला रोटरी लबसार या सामािजक
लबम ये िदसून ये ते. काही वे ळा लबा या अ य ाभोवती
एखा ा कंपूचे क डाळे असते , यांना केवळ कायालयीन पदांम ये
रस असतो. ही कायालयीन पदे आळीपाळीने या कंपूतील
मं डळींनाच िदली जातात आिण ले टरहे ड छाप यापलीकडे फारसे
काही काम होत नाही. दुस-या लबम ये , अ य ाचे कायालयीन
पदािधकारी असतात, पण अ य धडाडी या त ण मं डळीला
िविवध कामांसाठी िनवडतो आिण यांना ‘ने तर् िशिबराचा
आयोजक', 'आं तररा ट् रीय िव ाथी कायक् रमाचा सूतर् धार',
'लघु उ ोग कायक् रमाचे मु य' अशी पदे दे तो. काम करायला
त पर असणा-या या लोकांना तो मह व दे तो. यातून सं घाची
िनिमती होते . उ चपद थ यव थापकाने या िदशे ने सतत प्रय न
414
करायलाच हवे त; जे णेक न उ म कामिगरी कर यात रस
असणारी मं डळी लवकरच या या सं घात सामील होईल.
  दुसरी गो ट तो क शकेल याला अमे िरकेत आज
‘आसपास भटकू न करायचे यव थापन (मॅ ने जमट बाय वॉ डिरं ग
अराउं ड - एम.बी.ड यू.ए.)' असे हणतात. आसपास भटकत
करायचे यव थापन हणजे काही िविश ट कायक् रमपित्रका न
ठे वता यव थापकाने सं घटने त भटकत राह यात याचा काही
वे ळ खच करणे . यामु ळे याला सव प्रकार या लोकांना भे ट याची
आिण यांचे हणणे ऐक याची सं धी िमळते . जरी खूपसे
यव थापक उघड ा मु त ार धोरणािवषयी बोलत असले तरीही
फार विचत लोक उघड ा दरवाजातून आत जातात. (ब-याचदा
तर दरवाजा श दश: अथाने यायचा तर तो उघडा नसतो.) जर
उ चपद थ यव थापकाला या या सं घटने त या िविवध लोकांचे
हणणे ऐकायचे असे ल तर याने वत: अवतीभोवती िफरले च
पािहजे आिण या याकडे िवशे ष प्रयास न करता ये याची
लोकांना सं धी ायला पािहजे .

  केवळ सं घटने तीलच लोकांचे हणणे उ चपद थ

यव थापकाने ऐक याची

आव यकता आहे असे न हे , तर याने िविवध यावसाियक आिण

औ ोिगक कायक् रमांनाही हजर राहायला हवे , जे णेक न
या या सं घटने िवषयी बाहे र या लोकांकडून याला ऐकायला
िमळे ल. मािहती िमळिव याचा आिण औपचािरक मागाकडून
िकंवा खूषम क यांकडून याला िद या जाणा या मािहतीतील
िवपयास कमी कर याची ही एक उपयु त प त आहे . मात्र, हे
सगळं ऐकत असताना याने हे प ट करायला हवे की िनणय
घे या या प्रिक् रये त तो ‘एक घाव दोन तु कडे ' मागाचा अवलं ब
करणार नाही. तो यांचे हणणे ऐकू न घे ईल, पण यांना िनणय

415
दे णार नाही. एखादा माणूस एखादी अडचण घे ऊन आला तर तो
याचे हणणे ऐकू न घे ईल, पण यावरचा उपाय मात्र सं घटने या
ने हमी या चाकोरीतून होईल. असे केले नाही तर मु य कायकारी
अिधका-याला अहवाल दे णा या मं डळीला आिण यां या
हाताखालील मं डळीला वाटे ल की यांचा विर ठ अिधकारी
मािहती या मागाम ये तोकड ा मागाचा अवलं ब करीत आहे
आिण यामु ळे यांचे नीितधै य खचे ल. यामु ळे उ चपद थ
यव थापनाने खाल या तरावरील सु संवाद ऐक यासाठी ने हमी
तयार असायलाच हवे . जरी तो खूपसे थे ट प्र न िवचा न
अिधकतम मािहती िमळवू शकत असला तरीही याने खाल या
तरावरील मं डळीला थे ट िनणय दे ऊ नये ; कारण यामु ळे
सं घटने त तोकड ा मागाचा अवलं ब कर याची प त िनमाण
होईल.

वेळेचे यव थापन

अखे रची सम या हणजे वे ळेचे यव थापन. दे व समाजवादी

नाही. याने प्र ये काला वे गवे गळे , िविभ न असे िनमाण केले
आहे . मात्र, आपणा प्र ये काकडे िदवसाला चोवीस तासच
असतात. िदवसभरात तु हां ला जे काही सा य करायचे असते ते
या चोवीस तासांतच सा य करणे भाग जाते . याचा अथ मु य
कायकारी अिधका-याने या या वे ळे या वापराचा काळजीपूवक
िवचार करायला हवा. आपण काय सा य करतोय याचा याने
िवचार करायला हवा आिण वे ळेचे यव थापन सु धार याकडे ल
ायला हवे . तरच तो खूप काही सा य क शकेल आिण
'अवतीभोवती भटकू न करायचे यव थापन' कर यासाठी वे ळ
वाचवू शकेल.

416
  अने क मु य कायकारी अिधका-यांना एखा ा त ण
य तीची सहायक हणून ने मणूक करायचा मोह होतो. जो मु य
अिधका याकडे ये णारे अहवाल चाळू न आव यक ती मािहती
दे ईल, या या भे टीगाठी या ठर या वे ळेचे िनयं तर् ण करील
आिण या या वे ळेचा बचाव करील. प्र य कागदावर हे फार
छान िदसतं . पण प्र य कृतीत याने सम या िनमाण होऊ
शकतात. जर ‘सहा यक' पदावरील य ती

मह वाकां ी असे ल तर, अटळपणे ‘सहायक' पदाचा सहा यक

मु य अिधकारी असा बदल कर याचा प्रय न करील. यामु ळे
अने क सं घटना मक सम या िनमाण होतील आिण 'सहायक' पद
अकायकारक होईल. यामु ळे आप याकडे आले या
पत्र यवहाराकडे मु य कायकारी अिधका-याने िनदान नजर तरी
टाक याची तसदी यायला हवी व आप याकडे ये णारी कागदपत्रे
कुणाकडूनही ‘से सॉर' होऊ दे ऊ नये त ही फार मह वाची
उपाययोजना आहे . अ यथा भ्र टाचारा या अने क बाजू मु य
कायकारी अिधका-यापासून पूणत: लपून राहतील.

िन कष

यव थापकावरील जबाबदारीपै की एक सवात मह वाची

जबाबदारी हणजे उ च तरां वरील यव थापनासाठी आिण
सरते शेवटी सवो च पदासाठी वत:ची तयारी करणे .
  सवो चपद थ यव थापक एकाकी असतो. तो जबाबदारी वा
दोष दुस-यावर ढकलू शकत नाही.
  याला या या लागणा या िनणयांपैकी अने क िनणय हे
'गु गली' िनणय असतात.
  सं घटने तील आिण बाहे रील वातावरण बदल याची
जबाबदारी या यावर असते .

417
  या याकडे असले ली अिधकारस ा लाभप्रद मालम ा
असते ; तसे च ितचे दािय वही असते .
  दो ही टोके गाठली जाणे टाळ यासाठी िकती प्रमाणात
अिधकारस े ची वाटणी करावी हे याने ठरवायला हवे .
  याने हे समजून यायला हवे की अिधकारस े ने मािहतीचा
अटळपणे िवपयास होतो. अिधकारस े ची वाटणी कर यात रस
असले या खूषम कयांचे या याभोवती क डाळे असे ल ते
मािहतीचा अने कदा बराच िवपयास होईल.
  उ म कामिगरी कर यावर भर दे ऊन याने कंपूंचे सं घांम ये
पा तर करायला हवे .
  ‘अवतीभवती भटकू न करायचे यव थापन' याने सं घटने त
आिण सं घटने बाहे र भटकू न करायला हवे .
  िनणय घे ताना याने तोकड ा मागाचा अवलं ब करणे
टाळले च पािहजे .
  वे ळेचे यव थापन करणे आव यक आहे .
  वत:साठी सहायक ने मताना याने मािहतीवरील
िनयमनािव काळजी यायला हवी आिण वत:ची मािहती
वत:च के हाही िमळ याची सोय ठे वायला हवी.

*   *   *

418
 प्रकरण १६

कायमू य आिण कायसं कृती

419
सं घटने त काम करणा-या लोकांची ढोबळमानाने तीन गटांत
िवभागणी करता ये ऊ शकते . पिहला गट आहे उ म कामिगरी
करणा-यांचा. ही मं डळी यांना कोण याही पदावर ठे वले ,
कामा या कोण याही पिरि थतीत ठे वले तरीही उ म कामिगरी
बजावतात. ते यांना श य ती सवो म कामिगरी बजावायचा
प्रय न करतात. श यता अशी की लहानपणापासून यां या
मनावर िबं बिव यात आले असावे  : “तु हां ला श य तो सवो म
कामिगरी करायला हवी ; काम करणे ही ई वरपूजा आहे ; दुस-या
कुणीही तु म याकडे बोट क न असे हणू नये  : तु हां ला हे काम
िद यामु ळे ते झाले नाही."
  दुसरा गट ने हमी पै शािवषयी बोलत असतो (दाम वै सा
काम). कामाचा पु रे सा मोबदला िमळत असे ल तर ते काम करायला
तयार असतात. जर यांना दृ य पात काही पािरतोिषक िदले
तरच ते अिधक मे हनत करायला तयार असतात. हे यव थापनात
‘चलाऊ' धरले जातात.

420
  ितस-या गटातील मं डळीला काम करायचे नसते . िजतके
कमीतकमी काम क न भागे ल आिण सु टका होईल ते वढे ते
जे मते म करतात. कदािचत लहानपणी यां यावर झाले ले सं कार
असे असावे त : ‘तु ही असं पािहलं च पािहजे की तु ही फार काम
करीत नाही. कारण काम करणे हे वाईट आहे , श य िततके काम
करणे टाळले पािहजे ; जर काम न करता तु हां ला पगार िमळाला
तर तु ही खरे हुशार.' हे ने हमीचे 'प्रवासी' असतात.
  या तीन गटांना तीन प्रकार या मू यांची ले बले लागू
शकतात.
  • कायमू य,
  • अथमू य,
  • आराममू य.

  कायमू यावर िव वास ठे वणारे लोक कामाचे मह क

जाणतात आिण काम करीत असताना आनं दी असतात.
'अथमू य' मं डळी कामाचा काही मोबदला िमळत असे ल तर काम
करायला तयार असतात. आपली कुणीतरी 'िपळवणूक' करील
याची यांना

ने हमी भीती वाटते . हणजे यांना कामातून जे िमळते याहन

ू
जा त काम करवून घे तील असे वाटते . आराममू य मं डळीला
श य िततके काम टाळायचे असते . एखा ा सं घटने त काम
करताना आप याला या तीन गटां शी यवहार करावे लागतात.

कायमू य

आपण काही ठोस उदाहरणे पाहू या.

  १९६१ साली मी पिह यांदा जपानला गे लो. याकाळी
जपानी यव थापनािवषयी कुणीही काही बोलत न हते , पण मी

421
काही ल वे धक, मजे शीर गो टी पािह या. इतर सव
भारतीयांपर् माणे , मी एका िडपाटमट टोअरम ये खरे दीसाठी
गे लो. मी पािहलं की प्र ये क मज यावरील वरखाली जाणा या
हल या िज यावर िकमोनो वे शातली एकएक जपानी मु लगी उभी
होती आिण िज याव न बाहे र पडणा या प्र ये क ग्राहकाला
कुिनसात करीत होती. सं पण ू िडपाटमट टोअरम ये मला तशा
डझनभर मु ली िदस या. मा याबरोबर या जपानी
यव थापकाला मी िवचारलं , “या मु ली इथं काय करताहे त "
  “ या ग्राहकांना या टोअरला यां यािवषयी वाटणारा
आदर दशवीत आहे त." तो हणाला.
  "माझी खात्री आहे हे टोअर एक घोषवा य लावू शकतं -
बोडवर–‘आ ही आम या ग्राहकांचा आदर करतो.' हा आदर
दशिव यासाठी मु ली असायची काही आव यकता नाही आिण
ते थे कुणीतरी असायलाच हवं असे ल, तर ते बाहु या ठे वू
शकतात." (जपानी लोक खूप सुं दर बाहु या तयार करतात -
यांपैकी काही बाहु या तर जपानी मु लींपे ाही जा त चां ग या
िदसतात )
  यावर खरं कारण बाहे र आलं . “जपानम ये सं पण
ू रोजगाराचे
आमचे धोरण आहे . पण सरकार प्र ये काला नोकरी दे ऊ शकत
नाही. (ही १९६१ची घटना आहे .) सरकारला श य होईल
ितत यांना ते नोक-या दे ते आिण प्र ये क भौगोिलक े तर् ातील
मह वा या कंपनीची न द करते . या भागातील या टोअरला
आजूबाजू या पिरसरातील १६ वष वयापलीकडील मु लींना नोक-
या दे यासाठी िनवडले आहे . यामु ळे काही मु लींना यांनी
से सगल केले , काहींना कारकू न केले . पण सव नोक या
सं प यावर उरले या मु लींना यांनी प्र ये कीला एकएक िकमोनो
हा पारं पिरक पोशाख आणून िदला आिण िज याजवळ यांना उभे
क न ग्राहकांना वाकू न नम कार करायला सां िगतले ."
  सवात उ ले खनीय बाब हणजे , दोन तासापे ा जा त वे ळ
422
मी या दुकानात िफरत होतो ; पण एकही मु लगी ित या
कामा या िठकाणाव न हलली न हती. मी या जपानी
यव थापकाला िवचारलं , “ या मु ली कशा काय इतका वे ळ ते थे
असतात "

  “हे पाहा, ते यांचं काम फार गं भीरपणे करतात." तो

हणाला, “िडपाटमट टोअरने यांना सां िगतले आहे की
ग्राहकांना आदर दाखिवणे हे अ यं त मह वाचे आहे . या मु लींनी
यांचं काम प्रय नांची िशक त क न करायचे ठरिवले आहे
आिण हणून या मु ली अशा रीतीने हे काम करीत आहे त."

  याला हणतात कायमू य.

आराममू य

परत यानं तर मी जे हा कलक याला आलो ते हा आमचे

कायालय आयु िवमा ऑफीस या इमारतीम ये होतं . दोन िल ट
हो या, पण बहुधा एकच काम करीत होती. ने हमी मोठी रां ग
असायची. दुस-या िल टचा चालक बाजूला उभा रािहले ला मी
पाहायचो. मी याला िवचारलं , “तु झी िल ट नादु त झालीय
की काय "

  "नाही." तो हणाला.

  "मग तू िल ट चालवीत का नाहीस " मी िवचारलं .

  “का चालवायला हवी मी " याने प्रितप्र न केला.

  "कारण िल ट चालवायला तु ला पगार िमळतो." मी

हणालो.

423
  "चु कताय तु ही " तो हणाला, “मला पगार िमळतो ; कारण
मी एलआयसी या पगारयादीवर आहे . जर यांनी मला पगार
िदला नाही तर सं प होईल. मला यांनी वरखाली, वर-खाली
जा याची ही मूख नोकरी िदली आहे . मी अथशा त्रात एम.ए.
झालो आहे आिण यांनी मला हे काम िदलं य. मला नाही आवडत
हे काम."

  “पण काही वे ळा मी तु ला िल ट चालिवताना पािहलं य." मी

हणालो.

  “हो. जे हा काम न करायचा कंटाळा ये तो ते हा मग मी काम

करतो." तो हणाला.

  आता तु ही दोन दृि टकोन पाहू शकता : जपानमधील या

मु लींची नोकरी खरोखरीच मूखपणाची होती ; पण ते काम
मह वाचं अस याचे यांनी ठरिवले आिण ते काम उ मरी या
केलं . आिण ये थे एक िल टचालक आहे , याची नोकरी
मह वाची आहे ; कारण आठ मज यांची इमारत अस याने
लोकांना वर-खाली ने णे हे आव यक आहे . पण याने ठरिवलं की हे
काम मह वाचं नाही. हे आराममू याचं उदाहरण
कायमू य आिण अथमू य

या मा या जपान-भे टीतील आणखी एक प्रसं ग मला आठवतो.

या िडपाटमट टोअरमधून मा या सासूसाठी मला काहीतरी
खरे दी करायची होती. मला एक मोठी, छान व तू िदसली पण खूप
व त होती. मी ती िवकत घे तली आिण मा याबरोबर या जपानी
िमत्राला हणालो, “ही मा या सासूसाठी आहे ."

424
  याने या से सगलला जपानी भाषे त काहीतरी सां िगतले
आिण विरत मला लाि टकचे खोके, गु ं डाळायला कागद, िरबीन,
इ. सामान िदसले . मी या यव थापकाला हणालो, “हे पहा,
मला या शोभे या पॅ केिजं गवर आणखी काही खच करायचा नाही."
  " याने तु झा खच वाढणार नाही. हे मोफत आहे ." तो
हणाला.
  मी चक् रावलो. मी हणालो, “जर ही व तू इतकी व त, तर
अशा प्रकारचे पॅ केिजं ग मटे िरअल मोफत दे णे तु हां ला कसे काय
परवडते "
  “या टोअरने प्र ये क यवहारावर नफा िमळवायला हवा
असे न हे ." तो हणाला, “मी या से सगलला पे शल पॅ केिजं ग
मटे िरयल आणायला सां िगतलं न हतं . मी ितला एवढं च हणालो
की या गृ ह थाने ही व तू या या सासूसाठी िवकत घे तलीय. ितने
वत: ही व तू उ मरी या पॅ क करायचं ठरवलं . कदािचत ितने
असा िवचार केला असावा की ही भे टव तू केवळ तु म याकडूनच
नाही तर या टोअरतफही आहे ." याने उ र िदले .
  याच प्रवासात मी अमे िरकेला गे लो. याकाळी िडजीटल
मनगटी घड ाळे न याने च बाजारात आली होती. मी एक बोड
पािहला - से ल : िडजीटल मनगटी घड ाळे  : ९.९९ डॉलसला
फ त.
  मी जाऊन ती घड ाळे पािहली. ती फारच आकषक वाटली.
ती घड ाळे कशी वापरायची यािवषयीची मािहती लहान अ रात
एका छोट ा कागदावर िदली होती. यामु ळे मी या से सगलला
बोलावून िवचारलं , “हे मनगटी घड ाळ कसं काम करतं हे तू
मला सां गू शकशील "
  ती हणाली, “सॉरी सर, ९.९९ डॉलरसाठी आ ही ही से वा
दे ऊ शकत नाही. हा या बु कले ट. कृपया हे बु कले ट वाचा आिण
तु हां ला व तू यायची असे ल तर िवकत या."

425
  ये थे या टोअरला प्र ये क यवहारावर नफा कमवायचा
होता. जपानी से सगल कायमू य आिण अमे िरकेतील से सगलचे
अथमू य यातला हा फरक होता.
इकडून ितकडे

कायमू य, अथमू य आिण आराममू य औ ोिगक सं घटने या

कामकाजाचे मह वाचे भाग आहे त; सं घटना कोण या प्रकारे
काम करते हे तु लना मकदृ ट ा या तीन मू यधारी लोकां या
प्रमाणावर अवलं बन ू आहे . याहन
ू मह वाचे आहे ते हणजे  :
िवभागाचे िकंवा यु िनटचे मु य बदलले की हे प्रमाण बदलते .
यामु ळे असे िदसते की लोक काही ि थर नसतात आिण यां या
मू यांत कायमचे बं द नसतात. जर काही घडत असे ल तर ते एका
िवभागातून दुस-या िवभागात जाऊ शकतात. आप याला
पाहायचं य की ते असं काय आहे यामु ळे अिधकािधक लोकांना
अथमू य आिण आराममू याकडून कायमू याकडे आप याला
वळवता ये ईल. जे यव थापक लोकांकडून असं क शकतात
यां याम ये मला रस आहे . ते करतात तरी काय

कायमू य प्रितमा

िनरी णाव न कळले की अशा यव थापकाने तो वत:

कायमू य आहे अशी प्रितमा थापन करणे आव यक आहे .
केवळ बढती िमळ यासाठीच न हे तर काया या मह वासाठी.
दुस-या कुणा या बढतीसाठी कोण कामाला लागे ल आिण जर
विर ठ अिधका-याने अशी भावना क न िदली की याला बढती
िमळ यासाठी लोकांनी खूप काम करायला हवं , तर याला फारसे
काम क न िमळणार नाही. पण जे हा हाताखाल या य तींना
वाटते की यांचा विर ठ अिधकारी काम मह वाचे आहे हणून
धडपडतो आहे , ते हा या मं डळीलाही फू ती चढते . लोक कायरत

426
होतील अशा प्रकारची वातावरणिनिमती करायचा हा एक उ म
माग आहे .

प्रभाव

असा यव थापक आप या 'मजी'चा उपयोग लोकांना प्रभाव

दे यासाठी करतो. सव यव थापकांची मजीतली मं डळी असते .
चां गला यव थापक यां या आवड या मं डळीला सां गतो, “तु ही
माझे मजीतले अस याने , तु ही इतरांपे ा अिधक काम कराल
अशी माझी तु म याकडून अपे ा आहे . मी तु म यावर अवलं बन
ू
आहे आिण तु ही माझे 'खास' लोक आहात."

  ही अशी एक गो ट आहे याने ‘प्रभावा'ची भावना िनमाण

होते . कोणालाही आपण विर ठ अिधका-याची खास य ती
बन याची इ छा असते . इतरां वर जरी तो 'चमचा'

(खूषम क या) हणून टीका करीत असला तरी वत:ला मात्र

विर ठ अिधका-या या मजीतला समजले जा यािवषयी आिण
मह व िमळ यािवषयी याची हरकत नसते . शे वटी, प्रभाव
नसणे हा सं घटने तील अ यं त मोठा कायप्रेरक असतो आिण या
य तीला आप याला मह व अस याचे वाटते आिण याला
खूप खूप प्रभाव आहे असे तो समजतो तो आपोआप कायप्रवण
होतो. जे अथमू य असतात यांनाही वाटते की यांना हवे
असले ले काहीतरी िमळतं य-पै सा िकंवा पद, पगारवाढ िकंवा बढती
यां या सं दभात न हे तर सं घटने त प्रभाव िमळतो. यामु ळे ते
अिधक मे हनतीने काम करतात आिण ते अथमू याकडून
कायमू याकडे वळतात.

427
  वाईट यव थापकांचीही आवडती, मजीतली मं डळी असते .
पण यांचा कामधं दा एकच असतो. ते िदवसातून चार वे ळा
यां या विर ठ अिधका-याकडे जाऊन याला हणतात, “साहे ब,
तु ही हणजे आजवर या विर ठांपैकी सवात ‘बे ट मॅ ने जर'
आहात बघा " नं तर ते यां या टे बलाकडे जातात आिण काहीच
काम करीत नाहीत. ही खरी खूषम करी मं डळी असून यांना काम
करणे टाळायचे असते . जे आराममू य असतात यां याकडून
विर ठ अिधकारी काही काम घे ऊ शकत नाहीत.

  अथमू याना कायमू य कर यासाठी पिरणामकारक

यव थापक प्रभावाचा उपयोग क न आराममू याना कायमू य
क न सोडतो.

  यासाठी मला एक उदाहरण घे ऊ या. १९६५ साली

कलक याम ये एका मोठ ा बहुरा ट् रीय कंपनीने कॉ यु टर
घे तला. यांनी फॅ टरी या ले खाकमीला (अकाउं टंट) कॉ यु टर
मॅ ने जर क न थे ट कायकारी सं चालकाला कामकाज अहवाल
ायला सां िगतले . इतर सव िवभागप्रमु ख यां या कामकाजाचा
अहवाल फॅ टरी यव थापकाला दे त. न याने िनमाण कर यात
आले या थे ट कायकारी सं चालकाला अहवाल दे णा या कॉ यु टर
यव थापकामु ळे खूप म सर, जळफळाट िनमाण झाला. याचवे ळी
इं लं डहनू , एक नवीन कायकारी सं चालक आला. या या
वागतपाटीत कॉ यु टर यव थापका या बरोबरीने काम
करणा या सहकारी मं डळींनी न या कायकारी सं चालकाभोवती
जमून याला सां िगतलं की यां यासार या त ण गितमान
कतृ वा या य तीने सूतर् े घे णे फारच उ म आहे .

  “परं तु," ते हणाले , “कॉ यु टर यव थापक काहीतरी गं मत

करीत अस यागत वाटतोय. स या तो खूप लोकांची भरती

428
करतोय. एका वषाने तो इतकी माणसे अितिर त आहे त असे
हणे ल. यावर आमची एक सूचना आहे ." ते पु ढे हणाले ,
“आम यापै की प्र ये कजण काही माणसे दे ऊ क ; जे णेक न
कॉ यु टर यव थापकाकडे िनवड कर यास जवळपास ४० लोक
उपल ध असतील - या लोकांब ल कोणाला यायची गरज नाही -
कॉ यु टर यव थापक यामधून िनवड

क शकेल." या कायकारी सं चालकाला वाटलं की ही छान

क पना आहे .

  कॉ यु टर यव थापकाला बदली न घे ता उपल ध होणारी

मं डळी कोण या प्रकारची आहे हे माहीत होते . ती मं डळी
िन पयोगी मं डळीपे ाही अिधक वाईट होती. ती मं डळी
आराममू य प्रवासी गटातील होती. पण न या कायकारी
सं चालकापु ढे याला नकारा मक सूर काढायचा न हता. हणून तो
हणाला, “मला याबाबतीत दोन प्रितसूचना कराय या आहे त.
पिहली, मला कॉ यु टरवर काम केले ले बाहे रचे ५ लोक यायला
आवडे ल; कारण आप या कंपनीत कुणालाही कॉ यु टरची
मािहती नाही. मी १५ लोक कंपनीतून घे ईन. दुसरी सूचना अशी
की, आप या दे ऊ कर यात आले या ४० लोकांपैकी जी १५ माणसे
िनवडायची आहे त ती मला आप या कंपनी या यव थापकांनी
िनवडायला नको आहे त. आय.बी.एम. कंपनीने यांची िनवड
करायला मला आवडे ल. कारण कॉ यु टरसाठी कोण या प्रकारची
माणसे उपयु त आहे त हे आय.बी.एम.ला ठाऊक आहे ."

  या कायकारी सं चालकांनी हे मा य केले . “ठीक आहे जोवर

चां गली व तु िन ठ िनवड कर याचे उद्िद ट आहे तोवर काही
हरकत नाही."

429
  तो कॉ यु टर यव थापक आय.बी.एम.शी बोलला, “पु ढ या
शिनवारी फॅ टरीत ये ऊन एक चाचणी या. चाचणी सु होताच
दरवाजाला कुलूप लावा आिण कुणालाही आत िकंवा बाहे र
प्रवे श करायला परवानगी िमळणार नाही ; चाचणी सं पतोवर-
याची काळजी या. चाचणीचे विरत मू यमापन करा आिण १५
जण िनवडा आिण यांना सोमवारी सकाळी मला भे टायला
सां गा."

  सोमवारी सकाळी आय.बी.एम.ने िनवडले ले १५ जण

कॉ यु टर यव थापकाला भे टायला आले . तो यांना हणाला, “हे
पाहा मा याकडे तु म यािवषयी दोन मते आहे त. तु मचे पूवीचे
विर ठ अिधकारी हणत होते की तु ही अगदीच कुचकामी आहात
हणून तु हां ला न बदली घे ता यांनी वे गळे केले आहे . पण
आय.बी.एम.ने िदले ले तु म यािवषयी दुसरे मत आहे  :
आय.बी.एम.ने तु मची िनवड केली आहे आिण आय.बी.एम. हणते
की तु ही खूप उ म आहात. मी मोक या मनाचा आहे . कुणाचं
खरं आहे - तु म या पूवी या विर ठांचं की आय.बी.एम.चं हे िस
करायची जबाबदारी मी तु म यावर सोपवतो."

  ते हणाले , “ या बदमाषांना कुणाचं बरोबर आहे ते आ ही

दाखवून दे ऊ "

  पु ढले चार मिहने यांनी खूप मे हनत घे तली आिण लवकरच

नै पु यासह कॉ यु टर चालवायला सु वात केली. ( याकाळी
कॉ यु टरचे काम िशक यासाठी ६ मिहने लागत.) याव न आपण
हे पाहू शकतो की मह वाचे अस याची ही क पना अगदी पकड
घे णारी क पना आहे आिण याप्रकारे आराममू य कायमू याकडे
वळिवला जाऊ

430
शकतो. पिरणामकारक यव थापकां या हातातील हे एक
मह वाचे साधन आहे .

आराममू यवा याना वे गळे करणे

लोकांना कायमू याकडे वळिव यासाठी पिरणामकारक

यव थापकांसाठी दुसरी एक यु ती आहे . कायमू य गट अ यं त
सं सगज य, झपाट ाने पसरणारा असतो. केवळ ते च कठोर
पिरश्रम करतात असे न हे , तर यां याभोवती या लोकांनाही
िवगमनाने काम करायला लावतात.

  मात्र, आराममू य ( यांना या नीितशा त्राचा गाभा

हणता ये ईल अशी ५ ट के ठाम, कठोर माणसे ) मं डळीही खूपच
सं सगज य आिण झपाट ाने पसरणारी असतात. ते लोकांना
यां याकडे खे चत असतात. ते लोकांना हणतात, “तु ही एवढी
मे हनत कशासाठी करताय, तु हां ला दु पट बढती िमळणार आहे
का ये थे ‘गधा घोडा एक भाव' हा प्रकार आहे . कठोर पिरश्रम
कर यात काही अथ नाही. आराम क न मजा करा " वत: या
उदाहरणाने ते दाखवूनही दे तात की काम न करताही यांना उ म
पगार िमळत आहे . मु ळात ते असं सां गत िफरतात की काम करणे
हा मूखपणाचा प्रकार आहे .

  आप या बरोबरी या सहका-यांकडून िख ली उडवाय या

िश े ची यांना भीती वाटत अस याने ते हे असे करतात. सं घटना
यांना शासन क शकत नाही. सं घिटत े तर् ातील अने क
सं घटनांना आढळू न आले आहे की अशा लोकांना वागवून घे णे फार
अवघड असते . यां या मनोधै याची घसरण करणे हा यांना िश ा
दे याचा एक माग आहे . जे हाके हा कायमू य गटात खूप
कृितशील मं डळी असते ते हा आराममू य मं डळीला बरोबरी या

431
सहका-यांकडून टीका हो याची, हस याची सम या असते . हे
टाळ यासाठी ते खूप काम करणा-या सहका-यांकडे पाहन
हसतात. प्र ये क सं घटने त चालणारी ही एक पधा आहे .
कायमू य आिण आराममू य दोघे ही श य ितत या लोकां वर
प्रभाव टाक याचे प्रय न करीत असतात. पिरणामकारक
यव थापक अशी पिरि थती िनमाण करतो की जे णेक न
आराममू य गा याची मं डळी एकाकी पडते आिण याभोवती एक
कडे िनमाण होते . बदली करायचे तं तर् वाप न ते हे करतात.
आजकाल तु ही कामगाराचा हकालपट् टी क शकत नाही ; पण
या य बदली ारे तु ही लोकां वर यांचा प्रभाव कमी होईल अशा
सं घटने या कोप-यात हलवू शकता. हे काही एका रात्रीत करता
ये त नाही. पण सहा मिह यात, वषा दोन वषात आराममू य
गा याकडा मं डळीला अलग पाडून यां भोवती कुंपण घालणे
अगदी श य असते . हे

सं घटने साठी फार मोठ ा फाय ाचे असते ; कारण यामु ळे

कायमू यांचा सं सग वाढून अिधकािधक लोक या गटात ये तात.
शे वटी, िनदान भारतात तरी, १०० ट के कायमू य कोण याही
सं घटने त िमळिवणे श य नसते . जरी आपण ७० ते ८० ट के
लोकांना काम करायला आिण सहभाग ायला तयार केले तरीही
सं घटना नाट मयरी या उ म कामिगरी क लागते . २० ते ३०
ट के लोक काम करीत नाहीत. यामु ळे फारसा फरक पडत नाही.
जोवर इतर मं डळी प्रय नांची पराका ठा करायला तयार आहे त
तोवर. अगदी याच प ती ारे सं घटने त ‘कायसं कृती' आणली
जाते . आज आप याला काहीतरी सा य करायचे आहे या भावने ने
प्र ये कजण ये तो. ही भावना कायसं कृतीचा पाया असते .

कायसं कृती

432
कायसं कृती हे सं घटने तीत सवत्र उ म कामिगरी कर यासाठी
सजग असले ले असे वातावरण असते . लोकांना काम कर यात रस
असतो. हे फार सं सगज य, झपाट ाने पसरणारे असते . जे
कामिगरी करीत नाहीत यां यावर यां या बरोबरी या मं डळींचे
कामिगरी कर यासाठी दडपण ये ते. केवळ विर ठ अिधकारीच
न हे त तर बरोबरीचे सहकारीही उ म कामिगरीची अपे ा करतात
आिण हे खूपच पिरणामकारक असते . अगदी याच प्रकारे
कायसं कृती लोकां या मनावर िबं बिवली जाते . आप याला हे ब-
याचदा आढळते की नाट मयरी या उ म कामिगरी कर यासाठी
सं घटने त १०० ट के कायमू य अस याची आव यकता नसते . जरी
७० ट के लोक मन:पूवक काम करायला तयार असतील आिण
इतर मं डळी जोवर या प्रेरणे िव काम करीत नसतील तर
सं घटना नाट मयरी या उ म कामिगरी क लागते . हे कौश य
यव थापकाला दाखवावे लागते . जे णेक न काय सं कृती ही
सं घटने या अिवभा य, एका म भाग होईल.

िन कष

थोड यात सां गायचे तर, प्रगती आिण समृ ी सा य

कर यासाठी कायमू य आिण कायसं कृती ही प्र ये क सं घटने ची
अ याव यक व मह वाची अं गे आहे त. कामगारांची भरती
कशीही केली जावो, जर सं घटने त लोकांचे िमश्रण असे ल. हणजे
कायमू य, अथमू य व आराममू य.

  तर यव थापका या कृतीने कायमू य गटातील लोकांची

ट केवारी वाढू शकते . ही

कृती आव यकरी या तीन भागात होते  :

  ० पिहली, याने तो वत: कायमू य गटाचा आहे अशी

433
 वत:ची प्रितमा थापन करायला हवी.
  ० दुसरा भाग हणजे , याने असा एक गट उभारायला हवा
की जो सं घटने त प्रभाव िमळ या या बद यात कायमू य
गटाप्रमाणे वागे ल.
  ० ितसरा भाग हणजे , सं घटने या सं कृतीत कमीतकमी
प्रभावशाली कर यासाठी यव थापकाने आराममू य गटा या
गा याजवळील मं डळीला एकाकी पाडून यां याभोवती कुंपण
उभारायला हवे .
  केवळ विर ठच उ म कामिगरीची अपे ा करणार नाहीत तर
बरोबरीचे सहकारीही उ म कामिगरीची अपे ा करतील. (काही
वे ळा तर हाताखाली काम करणारे ही) - अशी कायसं कृती याने
सं घटने त िनमाण करायला हवी. विर ठ अिधका-या या
दडपणापे ा बरोबरी या मं डळीचे दडपण हे ने हमी अिधक
पिरणामकारक असते . जे हा एखा ा सं घटने त हे घडते , ते हा या
सं घटने ने 'कायसं कृती'ची थापना केले ली असते आिण ती उ म
प्रगती आिण समृ ीकडे वाटचाल क शकते .

*   *   *

434
 प्रकरण १७

मनु यबळ िवकास

435
अलीकड या काळात मनु यबळ िवकास ( म ू न िरसोस
डे हलपमट - एच.आर.डी.) या सं े ला एक ते जोवलय प्रा त
झाले आहे . ब-याच वे ळा याची प्रिश णाशी बरोबरी केली जाते .
यामु ळे काहीसा ग धळ िनमाण झाला आहे .

मनु यबळ िवकास आिण प्रिश ण सं कृती

  बादशहा आिण िबरबलची एक गो ट आहे . एकदा बादशहा

िबरबलवर खूप रागावला. याला िबरबलला फाशी ायचे होते .
साहिजकच िबरबल िचं ताक् रांत झाला होता. बादशहाकडून मा
िमळवायचे याने अने क प्रय न केले , अने क माग वाप न
पािहले . पण यावे ळी मात्र बादशहा ठाम होता - मा नाही
हणून िबरबलने आप या एका िमत्राला बोलावून हटले ,
"बादशहाकडे जाऊन एक प्र ताव मांड."

  "बादशहाला काय प्र ताव दे ऊ शकणार तु ही " िमत्राने

िवचारले .

  िबरबल हणाला, “बादशहाला सां ग की मी या या

आवड या घोड ाला बारा मिह यात उड याचं प्रिश ण दे ईन
आिण मग याने मला मा करायला हवी."

  िमत्र हणाला, "बादशहा प्र ताव मा य करायची श यता

आहे , पण तु ही असा प्र ताव कसा काय मांडू शकता "

436
  यावर िबरबल हणाला, “माझं काय जातं य पु ढ या बारा
मिह यात बादशहा म शकतो - या या वारसाकडून मा
िमळवायची उ म सं धी असे ल िकंवा पु ढ या बारा मिह यात
घोडा मर याची श यता आहे - मग मला दुसरा घोडा िमळे ल
आिण दुस या बारा मिह यांची मु दतसु ा. िकंवा पु ढ या बारा
मिह यांत मी मर याची श यता आहे - मग मला मे ची गरज
भासणार नाही. कुणाला ठाऊक, कदािचत पु ढ या बारा मिह यात
घोडाही उडायला िशकेल "

  यामु ळे, प्रिश णांत सहभागी होणारी मं डळी काहीतरी

िशकतील या ने क भ या आशे ने प्रिश ण कायक् रम घे तले
जातात.

  ही 'प्रिश ण सं कृती' खरं तर लोकांना िशक यासाठी,

िवकास कर यासाठी मदत करीत नाही. खरं तर आव यक आहे ती
'िशक याची सं कृती.' प्रिश ण सं कृती पिरि थतीत, अिधकारी
प्रिश ण यव थापकाला जाऊन हणतो, “मी वािषक
प्रिश ण कायक् रमाचा ह कदार आहे . गे या वषी मी मसु रीला
गे लो, या अगोदर या वषी मी काठमांडूला गे लो. या वषी मला
गो याला जायला आवडे ल."
  "कोण या कायक् रमासाठी " प्रिश ण यव थापक
िवचारतो.
  " यात तु ही त आहात; तु ही िवषय ठरवा ; मी िठकाण
आिण ितथ या जे वणाचा मे न ू ठरिवतो." तो अिधकारी उ र दे तो.
  अशा प्रिश ण सं कृतीने मनु यबळ िवकास खरोखरीच होत
नाही.

िश ण सं कृती

437
खरी िशक याची सं कृती जे थे लोकांना मािहती, ान, कौश ये ,
अं तदृ टी आिण दरू दृ टी िमळिव यात रस असतो ते थे असते .
िशक या या या बाबी मह वा या असतात आिण जर या
बाबींचा अं तभाव झाला नाही तर मनु यबळ िवकास होऊ शकत
नाही. एखादी य ती कामासाठी दोन े तर् े िवकिसत कर याची
श यता असते .
  • 'योगदान मू य' हे पिहले े तर् आहे . प्र ये कजण या या
कामा या िठकाणी बसून सं घटने ला योगदान दे त असतो.
िश णाचा एक भाग हणजे या योगदानात सु धारणा कशी करावी
हे िशकणे . बहुते क बाबींम ये तं तर् ान आिण तं तर् ािवषयी या
अितिर त मािहतीने योगदानमू यात सु धारणा होणे श य असते ,
आिण आपण पाहतो की लोक हळू हळू पण िनि चतपणे यांचे
योगदानमू य सु धारतात. पण िवकासाचा हा एक भाग झाला.
  • दुसरे े तर् हणजे ‘बदली मू य'. एखा ा िविश ट
िवभागात िविश ट कामाला योगदान दे णारी एखादी य ती या.
जर ती य ती दुस-या िवभागात िकंवा कंपनीत गे ली तर ती िकती
चां गली कामिगरी करील हे तीन बाबींवर अवलं बन ू आहे  :
  • पिहली, या या 'िशक या या' तर,
  • दुसरी, या या मानिसक 'ि ितजा'चा िव तार
  • ितसरी, ‘प्रितमा प्र े पण' कर याची कुवत.

िश ण प्रिक् रया
िश ण-प्रिक् रया िशक याचा सवो म माग हणजे एखा ा
लहान मु लाला ल पूवक

याहाळणे . दोनतीन मिह यांचं मूल सकाळी उठतं आिण आवाज

क न बोलू लागतं . नं तर याला कळतं की या या भोवतीची
मूख प्रौढ मं डळी याचं हणणं समजू शकत नाहीत. का कारण
मनु य हा असा एकमे व प्राणी आहे याला सु संवाद

438
साध यासाठी भाषे ची आव यकता असते . यामु ळे ते मूल
श दसं गर् ह - ‘मािहती' िमळवायचं ठरिवते . दीड वषाचं होताच ते
मूल प्र न िवचा लागतं ,
  "हे काय आहे "
  "सफरचं द आहे ."
  "तो कोणता रं ग आहे "
  "िपवळा रं ग आहे ."
  जे हा ते मूल सगळे प्र न िवचारते ते हा ते श दसं गर् ह
िमळवायचा प्रय न करते . िशक याची पिहली पायरी आहे ,
मािहती.
  यानं तर काही काळाने ते मूल या मािहतीचा सं बंध जोडू
लागतं आिण याचे ' ान' बनते . उदाहरणाथ, याला समजतं की
पाणी हे लासातच असले पािहजे ; वे गळे असू शकत नाही. हे
ान हणजे िशक याची दुसरी पायरी. ते मूल यावे ळी हे ान
वापरात आणतं ते हा ते होतं कौश य. िशक याची ही ितसरी
पायरी आहे . आपण वत:कडे पािहलं तर कळतं की आपण सवांनी
आप या 'योगदानमू यासाठी' अ याव यक असे खूपसे ान
प्रा त केले आहे .
  िशक याची चौथी अव था हणजे 'अं तदृ टी.' अने क
लोकांकडे ान आिण कौश ये असतात; पण यां याकडे अं तदृ टी
नसते . उदाहरणाथ, माझं कायालय मा या घरातच आहे . जे हा
मला काही काम नसतं ते हा मी वयं पाकघरात जातो. ते थे माझी
बायको र सा िशजवीत असते . ती पाणी उकळिवते , एका ठरािवक
वे ळी इतर काही पदाथ यात टाकते , दुस-या ठरािवक वे ळी,
मसाले टाकते , यानं तर िमर या टाकते , मग मीठ टाकते , इ यादी.
  मी ितला िवचारतो, “तू वे गवे गळे पदाथ वे गवे ग या वे ळी
कां टाकते स कू करम ये सगळं एकित्रत िशजवीत कां नाहीस
यामु ळे वे ळ आिण ऊजची बचत होईल."
  यावर ती काय हणते पाहा. “कृपा क न मा या
439
िकचनमधून बाहे र हा बघू. आ ही ने हमी असं च िशजवतो. माझं
डोकं खाऊ नका."

  ित याकडे कौश य आहे . ती छान र सा बनिवते , पण

ित याकडे 'अं तदृ टी’ नाही. (कृपा क न ितला हे सां गू नका )
दुस-या एका िदवशी मी दुस-या एका बाई प्र न िवचारला.

  ती हणाली, “हे पाहा, आ ही जर सु वातीलाच मीठ टाकलं

तर पा याचा

उ कलनिबं द ू वाढे ल आिण याचा पिरणाम हणून यातील पदाथ

प्रमाणाबाहे र िशजतील. मसा यांचं हणाल तर काही मसाले हे
घमघमाटी असतात. तु ही सु वातीलाच जर मसाले टाकले तर
याची चव तु ही जे वायला बसे तोवर राहणार नाही."

  या दुस-या बाईकडे केवळ कौश यच नाही तर

अं तरा टीसु ा आहे .

  दुदवाने फार कमी यव थापक अं तदृ टी प्रा त करतात.

जे हा तु ही एखा ा यव थापकाला िवचारता, “तु ही हे काम
अशाच प तीने का करता " याचं उ र काय असतं “ही
आमची कायप ती आहे . आ ही हे काम ने हमी याच प तीने
करतो. कंपनी या सूचनापु तकानु सार हे आहे ." याचा अथ ती
य ती ते काम का करीत आहे ते जाणत नाही.

  यांना हे कारण माहीत असतं यांपैकी फार थोडे वत:ला

हा प्र न िवचारतात, "आज जे आपण करीत आहोत ते
भिव यासाठी िकती रा त, वै ध असे ल " यातून ‘दरू दृ टी' - हणजे
भिव याचा वे ध यायची दृ टी कळते . या लोकांकडे कौश ये
आहे त यां यापै की एका ट याहन ू कमी लोकांकडे िविवध
440
 ू
गो टींकडे पाहन ू भिव यातील यां या भूिमकेचा वे ध घे याची
दरू दृ टी असते . दरू दृ टी हा िशक या या प्रिक् रये तील पाचवा
ट पा आहे .

  यांना दरू दृ टी आहे यांपैकी फार थोडी मं डळी याचा

समाजा या िहतासाठी उपयोग करतात; केवळ वत: याच
लाभासाठी नाही. िशक याचा हा सहावा ट पा आहे -
'शहाणपणा'.

  आपण पाहू शकतो की िशक याचे सहा ट पे आहे त -

मािहती, ान, कौश ये , अं तदृ टी, दरू दृ टी आिण शहाणपणा.

  बहुते क लोक िशक या या प्रिक् रये त ‘कौश याचा' ट पा

गाठतात. पण जर तु हां ला ‘बदली मू य' हवे असे ल तर तु हां ला
िनदान काहीतरी ‘अं तदृ टी' आिण 'दरू दृ टी असायला हवी ;
िशक या या प्रिक् रये तील हे दोन पु ढचे ट पे आहे त. हे िश ण
िमळवायला हवं . सं कृत ही अ यं त समृ भाषा आहे . इं गर् जीत
सवसाधारणपणे िशकवणा याला 'िश क' ही उपाधी असते . परं तु
सं कृतम ये प्र ये क प्रकार या िश काला वे गवे गळी उपनामे
आहे त. मािहती दे णा या य तीला 'अ यापक हणतात. ान
दे णा-या य तीला ‘उपा याय' हणतात. जी य ती कौश य दे ते
याला ‘आचाय' हणतात. जी य ती अं तदृ टी दे ते याला
'पं िडत' हणतात. दरू दृ टी दे णा या य तीला 'द्र टा' हणतात
आिण शहाणपण दे णा या य तीला 'गु ' हणतात. न कीच गु
हा सवो च िश क असतो. कबीर हणतो याप्रमाणे ,

  "गु गोिवं द दोउ खडे , काके लागो पाय,

  बिलहारी गु अपने , गोिवं द िदयो बताय."
  (जर तु मचा गु आिण दे व दोघे उभे असतील, तर आधी

441
गु ला वं दन कर. गु हा दे वापे ा मोठा आहे ; कारण जर गु
असे ल तरच दे व तु हां ला समजू शकतो.)
  तु हां ला गु आिण शहाणपणा िमळे ल की नाही, मला
ठाऊक नाही. पण ‘बदलीमू या'साठी तु ही ‘अं तदृ टी’ आिण
‘दरू दृ टी' िमळवू शकता. िशक याची ही एक मह वाची बाजू
आहे .

बदलीमू यासाठी मनु यबळ िवकास

दरू दृ टीने लोक यांची ि ितजे िव तीण क शकतात. अने क

लोक जणू डो यां वर झापडे लावून अ यं त तोकड ा जािणवे ने
यांचे काम करतात. मागे मी एका खता या कारखा याला भे ट
िदली.

  ते थला कायकारी अिधकारी मला हणाला, “अने क

पे ट्रोकेिमक सचे कारखाने िनघत अस यामु ळे खता या
कारखा यातील आ हां ला नोक-यांसाठी फारशा सं धी नाहीत."

  मी िवचारलं , “तु ही पे ट्रोकेिमक स कारखा यात कां जात

नाहीत "

  "आ हां ला कसं श य आहे ते आ ही ‘खता या े तर् ातील

माणसे ' आहोत."

  उ पादनिवभागात या य तीने च न हे तर च क
ले खािवभागात या ले खापालाने ही ते च सां िगतलं , “मी खतांचा
ले खापाल आहे . मी पे ट्रोकेिमकलचा ले खापाल होऊ शकत
नाही "
442
  या लोकांनी डो यां वर झापडं लावायचं ठरवलं आहे . यांचा
यां या बदलीमू यावर िवपरीत पिरणाम होतो.

  दुसरी बाब हणजे , तु म या प्रितमे ची लोकांसमोरील

मांडणी. जोवर तु ही एखादे काम करीत आहात तोवर कंपनीतला
प्र ये कजण हे मा य करतो की तु ही ते काम यवि थत करता.
पण जे हा तु ही दुसरं काम करायचा िवचार करता, ते हा लोक
नवल करतात. “तु ही दुस-या िवभागात, दुस-या िठकाणी िकंवा
दुस-या कंपनीत पिरणामकारकरी या काम क शकता " या
िठकाणी तु मची प्रितमा मह वाची ठरते , िवचारात घे तली जाते .
अशी प्रितमा िमळिवणे ही ‘बदलीमू याची' फार मह वाची बाजू
असते .

  प्रितमा िमळिवणे हणजे सं घटना सोडून जाणे असे न हे .

मी यासाठी साधे उदाहरण

दे ईन : प्र ये काने वत: या आईकडे , बायकोकडे आिण मु लीकडे

पाहावे . या तीन िपढ ांम ये बदलीमू य कसे बदलले आहे ते
आपण पाहू शकतो. तु म या आई या बाबतीत हणायचे तर उ च
योगदानमू य असूनही ित याकडे बदलीमू य जवळजवळ नसते .
जर तु मचे वडील ितला आदराने वागवीत नसतील, ितचा मान
ठे वीत नसतील तर ते सहन कर याखे रीज ितला दुसरा माग
नसतो. या मानाने , तु म या बायकोला खूप बदलीमू य आहे . ितने
केवळ पु तकी िश ण घे तले ले नाही तर जगािवषयीही ितने
िश ण घे तले आहे . तु म या आईला प्रवासात आजही सोबत हवी
अस याची श यता आहे . तु मची बायको एकट ाने प्रवास क
शकते . हे बदलीमू य ितने िशक यातून आिण ितची ि ितजे
िव तार यातून िमळिवले आहे . तु म या मु लीला वत: एकट ाने
प्रवास करणे आवडे ल. ही पु ढची पायरी असे ल. याचा अथ

443
तडकाफडकी घट फोट होत राहतील असा नाही. घट फोटाचं
प्रमाण वाढ याची श यता आहे ; पण तरीही बहुते क जोडपी
एकत्रच राहतील.

  याप्रकारे , बदलीमू यात वाढ होणे याचा अथ नोकरी

सोड यात झपाट ाने वाढ होईल असे न हे . पण वाढ हो याची
श यता अिधक सं भवते . दुसरीकडे याचा अथ असा होतो की
सं घटने िवषयी समाधानी नसले या मं डळीला सं घटने तच राहन ू
सं घटने ला दोष दे त बसायची गरज नाही. प्र ये क सं घटने त
एकित्रतपणे एका कोप-यात जमून सं घटने तला आिण यां या
दै वाला िश याशाप दे णारी मं डळी आप याला आढळतात.
प्र ये क सं घटना काही प्र ये काला समाधानी ठे वू शकत नाही.
कंपनी या काही िनणयाने कुणावर तरी िवपरीत पिरणाम होतोच.
जर या याकडे बदलीमू य नसे ल तर तो केवळ मु काट ाने
िश याशाप दे यापलीकडे दुसरे काही क शकत नाही.
बदलीमु याचा सवात मोठा फायदा हणजे लोक बदल कर याचा
िवचार करतील-सं घटने ला िश याशाप दे याऐवजी बाहे र पडून ते
नवी े तर् े आिण सं धी धु डाळ शकतील.

  बदलीमू य लोकांना कामाची सोपवणूक कर यािवषयी

िवचार करायलाही मदत करते . जोवर एखा ा य तीला असं
वाटतं की या याकडे असले ली खु ची ही या जगातली
या याकडील एकमे व खु ची आहे जे थनू तो याचे योगदान दे ऊ
शकतो ; आिण जर याने ती खु ची सोडली तर तो दुसरं काही क
शकणार नाही, तर आपण याला िकतीही प्रवचने िदली तरीही तो
कामाची सोपवणूक करणार नाही. मात्र, जर एखादी य ती असा
िवचार करील की : “मी हे काम गे ली बरीच वष करीत आलो

444
आहे . पाच वष मी काम केले आहे . कदािचत मी हे काम आणखी
वष दोन वष करीन. यानं तर मला दुसरं काहीतरी करायला हवं ."
तर ती य ती हाताखाल या माणसाना कामाची सोपवणूक
कर याची श यता असते . याप्रकारे , य तीसाठी आिण या या

हाताखालील मं डळींसाठी मनु यबळ िवकास हा या य तीने

िकती बदलीमू य प्रा त केले आहे यावर अवलं बन
ू असते .
यामु ळे बदली मू य ही मनु यबळ िवकासाची फार मह वाची
बाजू आहे .

आरामाचे आनंदमू य आिण मनु यबळ िवकास

िशक याची दुसरी मह वाची बाजू हणजे आरामाचे आनं दमू य.

एखादी य ती जे हा काम करीत असते ते हा ितला योगदान
वाढिव यासाठी योगदानमू य िशकणे मह वाचे असते .
कालांतराने ती य ती ितचे काम िकंवा नोकरी बदलायचा आिण
काहीतरी अिधक यापक असे कर याचा िवचार कर याची
श यता असते आिण यासाठी बदलीमू यांसंबंधी िशकणे
आव यक असते .

  जे हा एखादी य ती काम करणे थांबिवते ते हा ितला न या

पिरि थतीला त ड ावे लागते . शे वटी, य ती िकतीही विर ठ
असो, िकतीही मे हनती असो, अशी एक सायं काळ ये तेच जे हा
लोक जमतात आिण एका छानदार समारं भात याला हारतु रे
दे तात. अलामचे घड ाळ भे ट हणून दे तात. यावर िलिहले लं
असतं , “आपलं िनवृ जीवन आनं दाचे जावो,' आिण सं घटने साठी
यांनी केले ले काय यािवषयी उद्गार काढले जातात : “तु म या
िनवृ ीने होणारी पोकळी भरणे िकती अवघड आहे ," इ. इ. पण

445
शे वटी, “चालते हा आिण पु हा इथे िफरकू ही नका"—हाच
कामाचा शे वट असतो. दुस-या िदवशी काय करायचं या य तीने

  माझा एक िमत्र एका फार मोठ ा सं घटने त प्रक प

यव थापक होता. याला वाटलं की तो या िदवशी िनवृ होईल
या िदवसापासून याचा स ला मागायला लोक ये तील. तो िनवृ
झाला. पण दुस-या िदवशी याचा स ला यायला कुणाचीही रां ग
लागली न हती. याने बायको या कामांकडे बारकाईने पािहलं
आिण एक कृती-आले ख बनवून ितला हटलं , “हे बघ,
एकापाठोपाठ एक कामं क न तू सकाळी खूप वे ळ खच करते स.
जर तू ही कामे समांतर प तीने केलीस तर रोज सकाळी ५०
िमिनटे वाचवू शकशील." याची बायको मला ये ऊन हणाली,
"श , मा या नव-याला घरातून बाहे र काढ. मा याकडे पगार
िनमपट आहे आिण नवरा चौपट अशी पिरि थती झाली आहे —
फार जड जातं य "

  िनवृ ीनं तरही, हणजे काहीही काम नसतानाही एखा ा

य तीला याचा वे ळ खच करावाच लागतो. कामावर असताना
काय करायचं हे आप याला माहीत असतं . पण कामावर जाणं
सं प यावर काय करायचं ते ठाऊक नसतं . ये थे आरामाचा आनं द
घे याचे मू य समपक व सं बंिधत ठरते . शे वटी, िनवृ होऊन
िनवृ जीवनाचा आनं द

यावा अशी अपे ा असते . आपणापै की िकती लोक िनवृ

जीवनाचा आनं द उपभोगतात मला भे टले या िनवृ मं डळींपै की
बहुते क जण शोचनीय, दुःखी जीवन जगत असतात. अलीकडे
िनवृ होत असले या एका महा यव थापका या िनवृ ी या
िनरोपसमारं भाला मी हजर होतो. याने याचे भाषण या श दांनी
सु केले , "माझी प्रेतयात्रा सु झाली आहे - आिण ती िकती

446
काळ चाले ल ते मला माहीत नाही." जर िनवृ होणारी मं डळी
तयार नसतील तर आरामाचा वे ळ ही सं धी ठरणार नाही तर मोठे
सं कट ठरे ल. जर लोकांनी आराम-आनं द मू याने तयारी केली
हणजे िविवध छं द, समाजसे वा जोपासले तर िनवृ ीनं तर या
वे ळेला ते सामोरे जाऊ शकतात आिण िनवृ ीकाळ एक सं कट
न हे , तर एक उ म प्रकारची सं धी समजू शकतात.

िन कष

िन कष काढताना मला मनु यबळ िवकासा या पायाभूत

सं क पनांचा आढावा घे ऊ ा.

  पिहली सं क पना हणजे मनु यबळ िवकास हे िशकवणे

नसून िशकणे आहे . प्रिश णा या सोयी उपल ध क न दे णा या
प्रिश ण िवभागावर िशक या या जबाबदारीची १० ट के
जबाबदारी आहे , हाताखालील य तीला स लामसलत दे णा या
विर ठ अिधका-यावर ३० ट के, आिण ६० ट के जबाबदारी
आ मिवकास करणार आहे या य तीवर असते .

  यानं तर आपण िशक या या िविवध आव यक बाबींचा

िवचार करायलाच हवा. पिहली बाब आहे ती हणजे मािहती,
नं तर ान आिण यानं तर कौश य. यातून ‘योगदान मू य' ये ते.
यानं तर, जर या य तीला ‘बदली मू य' प्रा त कर यात रस
असे ल; हणजे एखादे काम अिधक उ म करणे च न हे तर
वे ग या उ च प्रकारचे काम करणे ते हा बदली मू याचा सं बंध
िनमाण होतो - हणजे स या या नोकरीकामािवषयी या िविवध
बाबी िशक याबरोबरच तो याची ि ितजे िव ता न अं तदृ टी

447
आिण दरू दृ टी िमळिवतो. याला सं घटने बाहे रही एक प्रितमा
िमळिवणे आव यक असते .

  सरते शेवटी, य तीला िनवृ ीनं तर या जीवनाचा िवचार हा

करावाच लागतो. मृ यूनंतर जीवन आहे की नाही हा वादाचा
िवषय आहे ; पण िनवृ ीनं तर जीवन आहे यािवषयी वाद नाहीच
आिण काही लोकांसाठी हे जीवन हणजे यांनी आजवर काम
करीत असले या जीवनाचा अधा कालावधी असतो. जर ते या
जीवनासाठी तयार नसतील, स ज नसतील तर यांना शोचनीय
दु :खद काळाला सामोरे जावे लागे ल. ही

पिरि थती टाळ यासाठी ‘आराम-आनं द-मू या'साठी िशकणे

आव यक आहे - हणजे छं द, समाजसे वा - इ. मागातून -
य तीची जशी आवड असे ल यानु सार िशकणे . जे हा तो
कामावर असतो याचवे ळी याने हे िशकायला हवे आिण हे
िविश ट िशकणे फार मह वाचे असते . यात विर ठ अिधकारी खूप
मदत क शकतात. खरं तर, जपानम ये असे समजतात की जर
खालील दोन मता-गु ण असतील तर कुणीही यव थापक होऊ
शकतो :
  ० पिहली : हाताखालील मं डळीबरोबर तो जो प्र न
सोडवीत आहे यािवषयी एकमत कर याची कुवत.
  ० दुसरी : आप या हाताखालील मं डळींना याला या
गो टीचं ान आहे या गो टींचं प्रिश ण दे याचे साम य.
  मनु यबळ िवकासातील ही विर ठ अिधका-यासाठीची
भूिमका आहे . आप या हाताखालील य तीला यांचे
'योगदानमू य’, ‘बदलीमू य’ आिण ‘आराम-आनं द मू य' कसे
िमळतील हे विर ठ अिधका-याने पाहायला हवे .
  शे वटी, प्रिश ण िवभागाचे काम हे केवळ एखा ा य तीने
ितचे काम अिधक चां ग या प्रकारे करावे यासाठी न हे , तर उ च

448
जबाबदा-या घे यासाठी याचा िवकास करणे आिण िनवृ ी नं तरचे
याचे आयु य काही अथपूण कामांनी सु स , आरामदायक करणे
यासाठीही प्रिश णा या सोयी उपल ध करणे हे आहे .
  या िशक यात काही वे ळा न-िशक याचाही अं तभाव होतो.
इथे मला एका कड याची आठवण होते  :

"जानते थे िक इ म से कुछ जान जायगे

जाना तो ये जाना की न जाना कुछ भी"

  (मला वाटले मी िशक याने काही जाणू शकेन, पण मला

कळलं ते हे की मला काहीच कळले लं नाही.)

  सरते शेवटी, आपण केवळ मािहती, ान आिण

कौश यां याच े तर् ात नाही तर अं तदृ टी आिण दरू दृ टी याही
े तर् ात िशकतो. कुणी सां गावं आप यातील काही जणांना
शहाणपणाही प्रा त होईल - जो सव यश वी जीवनाचा पाया
आहे .

*   *   *

449
 प्रकरण १८

ऐकू न घे याची कला

450
लोकांचे हणणे ऐकू न घे णे ही यव थापकांची फार मह वाची
जबाबदारी आहे . असा एक अं दाज य त केला जातो की
यव थापक जसजसा उ चपदां वर जातो, तसतसा लोकांचे हणणे
ऐक यावरील तो खच करीत असले ला वे ळही वाढतो. तो २५
ट के वे ळ वाच यात, िलिह यात िकंवा बोल यात खच करीत
असे ल तर ७५ ट के वे ळ तो ऐक यात खच कर याची श यता
असते .
  मात्र, यव थापक जर ऐक याची कला िशकले नसतील तर
७५ ट के वे ळ दे याने यां यासाठी मोठी अवघड पिरि थती
िनमाण होते . मु ळात, ऐक याम ये दोन अडथळे असतात. पिहला
अडथळा हणजे वे ळे या अभावाचे दडपण असणे आिण दुसरा
अडथळा हणजे ऐक यात रस नसणे िकंवा ितटका याची भावना
असणे - यातून आपण गांजले जातो आहोत अशी भावना िनमाण
होते .

वेळेिवषयीचं दडपण

सवप्रथम आपण वे ळेिवषयी या दडपणा या भावने कडे पाहू या.

जे हा एखादा कायकारी अिधकारी वे ळेसाठी दडपणाखाली असतो
ते हा अकायकारक ठरे ल अशा खालील दोनपै की कृती करतो :
  पिहली : आपण िचडलो आहोत हे बोलणा या समोर या
माणसाला प ट समजे ल अशा रीतीने रागाने ऐकतो. समोर या
य तीने लवकरात लवकर बोलणे सं पवावे असा आग्रह तो क
लागतो. यामु ळे जी य ती या याशी सु संवाद साधू पाहते ती
पु रती गां ग न, ग धळू न जाते ; तसे च यामु ळे सु संवाद साधू
पाहणा या समोर या य तीची आपले हणणे नीट व पूणपणे
ऐकू न घे तले गे ले नस याची भावना होऊ शकते . यातून वै फ य
िनमाण होते आिण ऐक यातील हे घोर अपयश असते .

451
  दुसरी : तो कायकारी अिधकारी समोर या य तीला
बोलायची अनु मती दे तो. पण वत:चे तातडीचे इतर काम करीत
राहतो (िकंवा नु सतं बोलणे कानावर घे त राहतो. ख-या अथाने
ऐकत नाही). इथे सु संवादाचा मूळ हे तचू पराभूत होत अस याने हे
अकायकारक ठरते . बोलणा-याला वाटते की याचे हणणे ऐकू न
घे तले जात नाही आिण तो ते चते च बोलत राहतो आिण यामु ळे
ऐकणा-याला याचा जा तजा त राग ये त राहतो आिण
सरते शेवटी दोघे ही तणावामु ळे िनराश, वै फ यग्र त होतात.

  जर आप याला काही कायकारक पयाय यायचे झाले तर

पिरि थतीनु सार तीन पयाय सं भवतात :

  पिहला पयाय हणजे , सु संवाद साधू पाहणा-या य तीकडे

वे ळ नस याब ल िदलिगरी य त क न तु ही यावे ळी याचे
हणणे ऐक यासाठी मोकळे असाल ती पयायी वे ळ याला दे णे.

  दुसरा पयाय हणजे , तु म या हाताखालील य तीला या

य तीचे हणणे ऐकू न घे ऊन यानं तर याचा सारां श ायला
सां गणे .

  ितसरा पयाय हणजे , सव कामे बाजूला ठे वून एकाग्रते ने

बसून ऐकणे . तु हां ला कुणाचा य यय होणार नाही आिण तु ही
एकाग्रते ने ऐकू शकाल याची काळजी यायला हवी. काही वे ळा
तर असे ऐकू न घे यामु ळे इतका कमी वे ळ लागतो की तु ही
चिकत हाल. जर एखादी य ती पा हाळ लावून बोलत असे ल
तर तु ही या या बोल याची िटपणे घे ऊन याला आवरते
यायला सां गू शकता िकंवा थोड यात आटपू शकता. कृपया, एक
ल ात या की जर तु ही िटपणे घे तली असतील आिण तु हां ला
िदले ली मािहती परत सां गू शकला असे ल तर सु संवाद साध याचा

452
मूळ हे तू सा य झाले ला असतो. सरते शेवटी, समोर या य तीला
समाधान वाटायला हवे की याचे हणणे ऐकू न घे तले गे ले जात
आहे . िटपणे घे णे आिण या िटपणाचे वाचन करणे याने याची
खात्री होते की याचे हणणे ऐकू न घे यात आले आहे .

गांजवणु कीची भावना

ऐक यातील दुसरा अडथळा हणजे आपली गांजवणु क होत

अस याची भावना - जा ऐक यात रस नस याने िकंवा
ितटका यामु ळे होते . ये थे या कायकारी अिधका-याने वत:कडे
पाहनू तो काय ऐकत आहे याचा िवचार करायलाच हवा. मूळात
प्र ये क सु संवादात ऐकाय या असतात अशा तीन बाबी
असतात :

  • पिहली : सम ये बरोबर मांडले ली वा तिवक मािहती.

  • दुसरी : या दृि टकोनातून वा तिवक मािहती िदली आहे

तो दृि टकोन.

  • ितसरी : या दृि टकोना या मूळाशी असले ला मनाचा

कल, आिण मू य

जर एखा ाला हे ठाऊक असे ल की तो या तीन बाबी ऐकत आहे

तर तो ने हमी रस घे ऊन ऐकेल. सम या, मािहती िकंवा
दृि टकोनही नाही तर बोलणा-या या मनाचा कल आिण मू ये ही
ने हमी मह वाची असतात.

453
 मु ा सोडून अफाट बोलणारा महाभाग

बोलायला ये णारे लोक अने क प्रकारचे असतात. पिह या

प्रकार या लोकांना आपण आपला मु ा सोडून अफाट बोलणारा
महाभाग हणू शकतो. तो एका िवषयाबाबत बोलायला सु वात
करतो आिण सहजपणे दुस-या िवषयाकडे वळतो ; काही िविश ट
चु टके, घटना - यांचा याला जे काही सां गायचे आहे या याशी
सं बंध नसतो - तो घु सडतो. तो अखं ड बोलू शकतो. या िविश ट
बाबतीत िटपणे घे णे, याला म ये च थांबिवणे आिण मूळ मु ाकडे
आणणे फार मह वाचे असते . याला हे सतत सां गावे लागते की
याला या मूळ िवषयाबाबत बोलायचे आहे तोच िवषय
ऐक यात तु हां ला रस आहे आिण दुसरीकडे वळ यापूवी याने
या िवषयावर बोल यावर ल किद्रत करायला हवे .

मशीनगन या फैरी झाड यागत बोलणे

दुस या टोकाला एखादी य ती मशीनगनमधून फैरी झाडत

अस यागत ताडताड, फाडफाड बोलते . या याकडे वे ळ नसतो
आिण याचे हणणे याला झटपट सां गायचे असते आिण हणून
तो अ यं त वे गाने फाडफाड बोलतो. याचे बोलणे समजून घे णे ही
मोठी सम या असते . याला हळू हळू बोलायला आप याला भाग
पाडावे लागते . तु ही जर िटपणे घे त असाल तर हे केले जाऊ
शकते आिण तु ही याला या या बोल याचा एखादा भाग पु हा
सां गायला सां गू शकता. जे हा बोलणारा हे पाहतो की याचे
हणणे िटपून घे तले जात आहे ते हा हळू हळू बोलायला याची
हरकत नसते .

454
 कासवा या मंदगतीने बोलणे

जे हा एखादी य ती कासवा या मं दगतीने बोलते ते हा खरी

सम या उद्भवते . तो

अ यं त हळू हळू बोलतो आिण या या बोल याचा वे ग वाढिवणे

फार अवघड जाते . काही वे ळा तर याने याला या
सम ये िवषयी बोलायचं य याचा पु रे सा िवचार केले ला नसतो
आिण याला याची मूळ बाब मांडू दे यासाठी खूप सहनश ती
असावी लागते . काही वे ळा साहा यभूत ठरतील अशा सूचना
दे याने आिण या याने वीकार याने

सु संवादाची प्रिक् रया वे गवान होऊ शकते . मं दगतीने चालले या

बोल याचा वे ग वाढिव याचा दुसरा एक माग हणजे सगळे
बोलणे ‘हो, नाही' इथवर आणणे . अशा य तीला थोड यात 'हो'
िकंवा 'नाही' अशी उ रे ायला लावून सु संवाद वे गवान करता
ये तो.

उपाययोजना घे ऊन आलेला माणूस

याचे बोलणे अवघड असते अशी दुसरी एक य ती हणजे

या याकडे एखा ा सम ये वरचा उपाय असतो आिण तु ही या
उपायाची ता काळ अं मलबजावणी करावी अशी याची इ छा
असते . यात तो कायकारी अिधका-याला थे ट आदे श दे त
अस याचा प्रकार अस याने यातून ितटकारा िनमाण होतो. काही
वे ळा 'हे करा नाहीतर...' अशा व पाची धमकी यात असते
ै 455
आिण या प ट धमकीमु ळे वै रभाव आणखी वाढतो. या बोलू
पाहणा-या य तीकडे खरोखरीच काही चां ग या क पना असू
शकतात. पण या या सां ग या या प तीमु ळे िनमाण होणा-या
वै रभावामु ळे कायकारी अिधकारी याचे हणणे ऐक यापासून
परावृ होऊ शकतो. या िठकाणी वापरायचे तं तर् हणजे या
य तीला याने सु चिवले या उपायािवषयीचे श्रेय दे णे आिण
नं तर िवचारणे , ‘याची अं मलबजावणी कर यात तु हां ला काही
अडचणी िदसतात का ' यामु ळे याला याने सु चिवले या
उपायाकडे वे ग या दृि टकोनातून पाहावे लागते . यानं तर
व तु िन ठ मु ावर चचा होऊ शकते . ये थे ऐक याचे मह वाचे
तं तर् हणजे बोलणा-याला आिण ऐकणा याला - दोघांना
एकमे कां िव ठे व याऐवजी एकाच बाजूला घे णे.

संिद ध बोलणारा
आणखी एक य ती हणजे सं िद ध उपाय घे ऊन आले ली य ती.
यात, या य तीला सम या िकंवा उपाय यापै की कशाचीही ठाम
खात्री नसते . याची एक सं िद ध अशा तक् रार असते - पण प ट
सम या नसते . अशा य तीिवषयी अ व थ हो याची आिण
या या दुबलते ब ल याला हस याची, याची िख ली
उडिव याची एक नै सिगक प्रवृ ी असते . पण यामु ळे तो आणखी
वै फ यग्र त होतो आिण तु म यावर अिधक रागावतो. अशा
य तीशी बोल याचा सवो म माग हणजे याला िचं तनशील
प्र न िवचारणे यात या या िचं तेचे प्रितिबं ब असे ल - हणजे
याचे हणणे या याचकडे परत आणणारा एक आरसा याला
दाखिवणे . 'तु ही अमु क अशी पिरि थती आहे

असं हणता अशा प तीने सगळं चाललं य असं वाटतं य ' अशा
प्र नांमुळे पु हा एकदा पिरि थतीकडे पाहन
ू सम या ने मकी काय
आहे ते याला समजायला मदत होऊ शकते .

456
 वैरभावाने बोलणारा

यानं तर तु हां ला सं घटने त कुणीतरी मन दुखाव यामु ळे

सं तापले ली आिण मनात वै रभाव ठे वणारी आिण तु म याशी
वै रभाव करायला तयार असले ली य ती भे टते . वै रभावातून
वै रभावच िनपजतो आिण अशा य तीशी वै रभावाने वागणे
सहजसोपे असते ; आिण तो याचं वै रभावाने हणणे मांडायला
लागताच याला ताडकन उ र दे णं सोपे असते . मात्र या ‘एक
घाव दोन तु कडे ' प्रकाराने केवळ वै फ य, िनराशा, राग वाढतो
आिण वै रभाव आणखी वाढतो. अशा य तीशी बोलायचा माग
हणजे यांना यांचा सं ताप मोकळे पणाने य त क दे णे ; आिण
मग शांतपणे बसून बोल यासाठी याला आमं तर् ण दे णे. याला
असा प्र न िवचारणे , “ही सम या सोडिव यासाठी काय केलं
जाऊ शकतं असं तु हां ला वाटतं " तो एकदा का पयायां िवषयी
िवचार करायला लागला की या या रागाचा पारा उतरत जातो
आिण मग एकित्रतपणे सम ये वर उपाय योजला जाऊ शकतो.

संशयी य ती

या या मनात सं शयाची भावना प्रबळ असते अशा य तीशी

बोलणे अवघड असते . याचे एकू ण धोरण सावधपणाचे असते
आिण तो अ प ट हातचे राखून सावधपणे बोलतो. यावर थे ट
ह ला के याने पिरि थती आणखी िबघडते आिण असं वादाची
पिरि थती िनमाण होते . ये थे िचं तनशील प्र नांनी याचे मन
मोकळे केले जाऊ शकते . तु मचे मन मोकळे क न आिण याला

457
 यांचे सं शय मोकळे पणे उघड करायला सां गन
ू तु हां ला माग
सापडू शकतो.

मूक राहाणारी य ती
बोल यासाठी सवात अवघड असणारी य ती हणजे त ड ग प
ठे वणारी य ती होय. मूक राहाणा-यांचे बोलणे ऐकणे यात फार
मोठे यव थापकीय कौश य आहे . या मूक राहाणा या
मं डळीं या श दां ऐवजी यां या हावभावांकडे बारीक ल
असायला हवे

आिण या या या मूक अिभप्रायांना समजून घे तले पािहजे .

बोलणा-या अ पसं य मं डळींपे ा त ड ग प ठे वणा या बहुसं य
मं डळीं या भावना हे लोक आिवभावा ारे समथपणे य त क
शकतात.

िन कष

ऐकणे हे सु संवादाचे फार मह वाचे अं ग असून ऐक या या

कले चा िवकास करणे ही यव थापकीय प्रिक् रये तील एक
अ याव यक व मह वाची बाब असते . जर ऐकू न घे णे ही तु मची
जबाबदारी आहे असे तु ही समजत असाल आिण ऐकणे
पिरणामकारक ठे व यासाठी पु ढाकार घे त असाल तरच ऐक या या
प्रिक् रये त सु धारणा होऊ शकते .
  सु संवादाचे यश दोन बाबींवर अवलं बन
ू असते  :
  ० पिहली बाब हणजे बोलणा-याला असे समाधान िमळावे
की याचे हणणे या यरी या पूणपणे ऐक यात आले ले आहे ;
मग अं ितम िनणय काहीही असो.

458
  ० दुसरी बाब हणजे ऐकणा-याला केवळ सम ये या वा तव
मािहतीिवषयीच न हे तर बोलणा याचा दृि टकोन आिण या या
मनोभावना यािवषयी आं तिरक दृ टी िमळते .
  बोलणा-याला आपले हणणे या यपणे आिण पूणपणे ऐकले
गे ले आहे असे समाधान िमळे ल हे िनि चतपणे घड यासाठी
यव थापकाने ऐक यासाठी वत:चे एक धोरण बनवले पािहजे .
मािहती, दृि टकोन आिण बोलणा या या मनोभावना ऐक याची
मता जोपास यासाठी यव थापकाने पूरक, मागदशक आिण
िचं तनशील प्र न िवचार याचे कौश यही िवकिसत करायला हवे .
  ऐक या या कले चे हे आव यक घटक आहे त. िचं तनशील
ऐक या ारे यव थापक एक मोक या मनाचा, तकिन ठ आिण
यायाला ध न चालणारा यव थापक आहे असा िव वास
िनमाण क शकतो. आिण यावरच तर सं घटने चे नीितधै य आिण
जनसं पकाचे यश आधारले ले असते .

459
 प्रकरण १९

मानिसक दडपणाशी सामना

460
कायकारी अिधका-यां वरील मानिसक दडपण ही ने हमीची बातमी
झाली आहे
  अिधकािधक यव थापक मानिसक दडपण आिण
र तदाबासारखे आनु षंिगक त्रास सोसत आहे त. यामु ळे मोठी
घबराट उडाली आहे . यामु ळे कायकारी अिधका-यां वरील दडपण
हा काय प्रकार आहे आिण दडपणािवरोधी मु काबला कसा करावा
हे आपण समजून यायची वे ळ आली आहे . दडपण ही शरीराने
मानिसक प्रेरणे ला िदले ली प्रितिक् रया असते . आपले शरीर हे
खरोखरीच आज या जमा याला अयो य आहे . हे शरीर बहुधा
दहा हजार वषांपव ू ी या मानवासाठी असावे . आपण दहा हजार
वषांपवू ी ये थे अि त वात आहोत अशी क पना करा.
आप याभोवती साहिजकच शहर िकंवा नगर नसे ल. आपण
जं गलात असू. आपण कुठे डरकाळी ऐकली की लागलीच
आप याकडे दोन पयाय असतील : लढा िकंवा पळ काढा. या
दो ही पयायांना उ च र तदाब हवा असतो आिण हणून तु मचा
मद ू तु म या र तप्रवाहाम ये अ◌ॅड्रेने िलन हे सं पर् े रक सोडतो
आिण र तदाब वाढतो. दहा हजार वषांपव ू ी लढायला िकंवा पळ
काढायला आपण र तदाबाचा उपयोग केला आिण तो उपयोगी
ठरला.

  आज या या सु सं कृत जगात आपण यांतील काहीएक क

शकत नाही आिण यामु ळे शरीरात तणावाची ि थती िनमाण
होते . उदाहरणाथ, तु ही सकाळी ९ वाजून १० िमिनटांनी
कायालयात कामावर जाता. तु मचं कायालय नऊ वाजता सु
होतं . तु हाला तु म या टे बलावर एक िचट् ठी सापडते . यावर
लाल अ रात तु म या विर ठां या नावाची आ ा रे असतात
आिण याखाली ९ वाजून ५ िमिनटे अशी वे ळ िलिहले ली असते .
याखाली िलिहले ली असते  : “कृपया, विरत भे टा."
461
  साहिजकच प ट आहे की तु मचा विर ठ अिधकारी कधी
एकदा तु म याहन
ू थोडा आधी आला आहे आिण तु ही उिशरा
ये त अस याब ल गु रगु रतो आहे . तु मचा मद ू तु म या
र तप्रवाहात अ◌ॅड्रेने लीन सं पर् े रक सोडू लागतो ; पण या
पिरि थतीत तु ही लढूही शकत नाही िकंवा पळू ही शकत नाही.
जणू काहीच घडलं नाही अशा आिवभावात

तु हाला तु म या विर ठ अिधका-याकडे जाऊन चचा सु करावी

लागते .

िपळवणु कीचा खेळ

ही एक अवघड पिरि थती असते आिण सु सं कृत जगात आपण जे

अिधकािधक दडपण सोसतो याचे मूळ कारण हे आहे . िवशे षतः
यव थापकीय पिरि थतीम ये दडपण अपिरहाय, अटळ असते .
खरं तर, यव थापकाची नोकरी तणावांनी भरले ली असते .
यव थापकाची भूिमका मालक मं डळींकडून साधनसामग्री
िमळिवणे , कामगारांकडून काम करवून घे णे आिण या
साधनसामग्री आिण काम यांचे यश वी उ पादनात पा तर
करणे ही असते . हे यश िमळताच, याला याचा एक भाग
मालकाला ावा लागतो, एक भाग कामगाराला ावा लागतो
आिण श य िततका भाग सं घटने या िव तारासाठी परत गु ं तवावा
लागतो.
  ही भूिमका बजावणे सोपे िदसते खरे ; पण प्र य ात हे फार
गु ं तागु ं तीचे असते . याला कारण हणजे साधनसामग्री िकंवा काम
हे आपणहन ू िदले जात नाही ; तर वसूल करावे लागते . जे हा

462
 यव थापक मालकाकडे जाऊन काही साधनसामग्रीची मागणी
करतो ते हा :

  • पिहले उ र असते - “नाही,"

  • दुसरे उ र असते , “या वषी नाही,"

  • ितसरे उ र असते , “आता नाही, नं तर के हातरी."

  तु हां ला हवी असते याप्रमाणे , साधनसामग्री कधीच

िदली जात नाही. वसूल करावी लागते . यव थापकाला भु णभूण
लावावी लागते . सात वे ळा, आठ वे ळा, नऊ वे ळा... यानं तर
विर ठ हणतो, “ठीक आहे तु ही मागणी केली आहे या या
िन मे या."

  याचप्रमाणे कामसु ा आपणहन ू क न िदले जात नाही.

ते ही िमळवावे लागत. उदाहरणाथ, तु ही कामगार सं घटने शी
करार करता की जर कामगाराने १० ट याने उ पादकता वाढिवली
तर तु ही प्र ये क कामगाराला दरमहा १०० पये जा त ाल.
पै से िदले जातील. पण तु हां ला उ पादकतावाढ िमळे ल की नाही
याची शा वती नाही जर यव थापक या या केबीनम ये बसून
असा िवचार करीत असे ल की कामगारांना १०० . जा त िमळत
आहे त ते हा ते १० ट के उ पादन वाढवतील - तर उ पादन होणार
ू कामगारांकडून काम
नाही. याला ते थे जावे लागे ल, उभे राहन
वसूल के उ पादन वाढवावे लागे ल.

  हे इथे च थांबत नाही. यव थापकाने साधनसामग्री आिण

काम िमळवून याचे उ पादनात यश वी पा तर के यावर तो
वतः या िपळवणु कीचा बळी ठरतो. मालकवग आणखी चां ग या
463
यशाची मागणी करतात. तु ही जर एखा ा सवसाधारण वािषक
सभे ला (अ◌ॅ यु अल जनरल िमटींग) हजर रािहलात तर तु हां ला
हे िदसून ये ईल. तु ही जर १० ट के लाभां श घोिषत केला तर दहा
भागधारक विन े पकाजवळ ये ऊन हणतील, “तु ही १५ ट के
लाभां श का जाहीर करीत नाही आ ही जर आमचे पै से
कजरो यांम ये , बं धपत्रांम ये गु ं तिवले असते तर आ हां ला १०
ट यां हन ू अिधक लाभां श िमळाला असता " जर तु ही २० ट के
लाभां श घोिषत केला तर २० भागधारक विन े पकाजवळ ये ऊन
हणतील, “तु ही लाभां श २५ ट के कधी करणार आहात तु ही
अिधलाभां श भाग (बोनस शे अर) कधी जाहीर करणार आहात "
तु म या ला ात ये ईल, मालक मं डळी कधीच समाधानी नसते . ते
यव थापक मं डळीकडून अिधकािधक वसु ली करीत राहतात.

  याचप्रमाणे , कामगारांना दर तीन वषांनी कळते की यांची

उपासमार होते य, िपळवणूक होते य. ते फलक नाचवतात, “गली
गली म शोर है , मॅ ने जमट चोर है ।" ते का करतात असे ती तशी
चां गली माणसे असतात. पण दर तीन वषांनी ते सु ा काहीतरी
वसूल करायचा प्रय न करतात. यामु ळे खरोखरच यव थापन हा
वसु लीचा, िपळवणु कीचा खे ळ आहे _‘र तरं िजत' खे ळ हणा हवं
तर. 'र तरं िजत' हा श द कबीरा या एका दो ातील आहे . कबीर
हणतो,

"सहज िमले तो दध ू समा

मां गी िमले तो पानी
कहत कबीरा वो खून है ।
जमाय िखचातानी."

464
  (न मागता तु हां ला िमळते ते दुध; तु हां ला मागावे च
लागत असे ल तर ते पाणी, आिण तु हां ला िपळवणूक क न
यायचे असते ते र त.)

  यामु ळे हा सगळा र तरं िजत खे ळ आहे पण आप यावर

तणाव अस याची तक् रार करणा या यव थापकािवषयी मा या
मनात काडीचीही सहानु भत ू ी नाही. मा यासाठी ते एखा ा
पिरचािरकेने तक् रार कर यासारखे आहे ,"मला कोण याही
घाणे रड ा व तूला हात लावायचा नाही. मला णा या
शौचपात्राला (बे डपॅ न) हात लावायचा नाही." मी हणे न, “जर
तु ला णा या शौचपात्राला हात लावायचा नसे ल तर िशि का
हो. मृ ग तु ला या शौचपात्राला हात लावायला कुणीही सां गणार
नाही.जर

तु ला नस हायचे असे ल तर तु ला या भांड ाला हात लावलाच

पािहजे " याचप्रमाणे , जे हा एखादा यव थापक या या
तणावािवषयी तक् रार करतो ते हा मी याला सां गतो, “जर तु ला
यव थापक हायचे असे ल तर तणाव अपिरहाय, अटळ आहे . जर
तु ला तणाव नको असे ल, तर स लागार (क स टं ट) हो "

दडपणाची उपयु तता

जोवर दडपणाशी कसे जमवून यावे हे तु हां ला माहीत आहे

तोवर दडपण ही सम या नसते . खरं तर िविश ट मयादे पयं त
दडपण दोन कारणांमुळे उपयु त असते .
  पिहले कारण हणजे , दडपण तु हां ला उ पादन म करते .
465
तु म यावर दडपण नसे ल तर तु ही काहीही उ पादन करणार
नाहीत. उदाहरणाथ, तु ही तु म या विडलांना पत्र िलहायचे
ठरिवले आहे -गे या दोन मिह यांपासून तु ही यांना पत्र
िलिहले ले नाही. एके रिववारी सकाळी तु ही हे पत्र िलहायचे
ठरिवता. पण रिववार तर असा िदवस असतो की तु ही या
िदवशीची सं पण ू वतमानपत्रे वाचू शकता - सु वातीपासून
शे वटपयं त. तु ही तु मचं वतमानपत्रे वाचणे आिण ना ता
सं पवे पयं त तु मची आवडती दरू दशन मािलका पाह याची वे ळ
झाले ली असते . आिण यानं तर दुपार या जे वणाची वे ळ होते .
यानं तर आठवड ाची ह काची वै ध अशी दुपारची झोप यायची
वे ळ ये ते. तु ही उठता ते हा दरू दशनवर सं याकाळचा िचत्रपट
सु झाले ला असतो. तो सं पेपयं त तु मचे रात्रीचे जे वण झाले ले
असते आिण झोप ये ऊ लागले ली असते - अगदी िदवसा झोप
काढली असली तरीही. याप्रकारे , सोळा तास असूनही तु ही
एकही पत्र िलहू शकत नाही. पण जर तु म यावर दडपण असे ल
तर तु ही एका तासात सोळा पत्रे िलहू शकता. यामु ळे तु मची
उ पादकता वाढिव यासाठी दडपण फार मह वाचे असते . पण
एका मयादे पलीकडे अिधक दडपण तु मची उ पादकता खूप
तीव्रते ने कमी करते . काम कर याऐवजी तु ही कामािवषयी िचं ता
करायला लागता. या िठकाणी मात्र दडपणाचे यव थापन करावे
लागते .

  दुसरे कारण हणजे , जर तु हां ला दडपणा या एखा ा

िविश ट पातळीची सवय झाली तर यापे ा दडपण कमीअिधक
झाले तर तु हां ला त्रास होतो. मा या अने क िमत्रां या
बायकांना मोठ ा क टाने मु ले वाढवावी लागली आहे त. जे हा
मु ले मोठा होऊन ल न क न गे ली, नवरा िदवसाला एकदाच
जे वायला लागला आिण घरची कामे इतकी कमी झाली की ती
गृ िहणी पाठीचा मणका सरकणे , पॉ डीलायिसस, इ यादी
466
आजारा या तक् रारी क लागली–याला कारण आता दडपण
नसते मग मु लगी बाळं तपणासाठी ये ते आिण लगे च, सव आजार
पळू न जातात. आजीबाई आता

फू तीने कामाला लागतात. नातू ज म यावर पु ढील काही मिहने

ती खूप क ट उपसत असते . पण ितची प्रकृती पूवीप्रमाणे च
सु दृढ असते . चार मिह यांनंतर मु लगी नातवासह सासरी जाते
आिण ये थे आजीबाईचे आजार परत ये ऊन बळावतात.

  याप्रकारे , दडपण एका िविश ट मयादे खाली जा याने

सम या होऊ शकते . यामु ळे दडपणा या यव थापने त, आपण
ने हमी दडपण कमी करीत नाहीत तर ते आरामदायक आिण
उ पादक कर यासाठी मयादे त ठे वतो.

दडपणाशी सामना

जे हा दडपण आरामपातळीपे ा जा त होते आिण या य तीला

त्रास होऊ लागतो ते हा आपण दोन पयायांचा िवचार क
शकतो. एक : दडपणाशी लढा दे ऊन या याशी जमवून घे याचं
साम य वाढिवणे , दोन : दडपण कमी करणे .

  वाढते वय आिण अनु भवाबरोबर प्र ये काचे दडपणाशी

जमवून यायचे साम य वाढते . जे हा एखादी त णी पिह यांदा
बाळं त होते ते हा ती सहजपणे घाब न जाते . पण दुस-या
बाळं तपणावे ळी मात्र ती अिधक प्रौढ झाले ली असते ; हणजे
दडपणाशी सामना करायचे ितचे साम य वाढले ले असते .
यव थापकांचा अनु भव जसजसा वाढत जातो, तसा ते
अिधकािधक दडपणाशी सामना करायला समथ होतात.

467
  जे हा जबाबदा-या वाढतात ते हा तु ही पाह शकाल की
दडपणाशी जमवून यायचे साम यही वाढते . एखादी त ण
मु लगी ल न करते िकंवा एखादा एअरलाइ सचा पायलट
पं तप्रधान होतो ते हा दडपणाशी जमवून यायचे साम य
वाढ याचे तु ही पाहता. पायलटला ६ तासां या ड ूटीनं तर २४
तासां या िवश्रांतीची गरज असू शकते ; पण पं तप्रधान हणून
२४ तासां या कामानं तर याला ६ तासांचीही िवश्रांती न
िमळ याची श यता असते . उ च जबाबदारीबरोबर उ च
दडपणाशी सामना करायचे ही साम ये िमळते .

  दुसरी बाब हणजे दडपण कमी करणे . ये थे. पिहली गो ट

करायची असते ती हणजे दडपणाचा उगम शोधणे , मळात
दडपणाचे तीन स्रोत िकंवा उगम असतात :

  पिहला, 'नोकरीिवषयीची सं िद धता' : जे हा तु ही

सु यवि थत नसले ली नोकरी वीकारता ते हा तु म या
भूिमकेिवषयी खूप ग धळ असू शकतो आिण बहुते क लोकां वर याचे
दडपण ये ऊ शकते . जर कामाची अिधक सु प ट रचना करता
आली तर दडपण कमी होते .

  दुसरा, 'पर परसं बंधाचे दडपण' . विर ठ अिधकारी, बरोबरीने

काम करणारे सहकारी, हाताखाली काम करणारी मं डळी, कामगार
ने ते, इ यादीबरोबर या

पर परसं बंधातून दडपण ये ऊ शकते . पर परसं बंधांतन

ू िनमाण
होणा या दडपणा या सम ये वर पाच पाय-यांची उपाययोजना
क न दडपण कमी करता ये ते :
  ० पिहली पायरी हणजे वाट पाहणे . यापूवी उ ले ख
के याप्रमाणे , जसाजसा काळ जाईल तसतसे दडपणाशी जमवून

468
घे याचे साम य वाढू शकेल आिण दडपण खूप आहे असे वाटणार
नाही. काळ जाईल तसे पर परसं बंधही सु धारतील आिण यामु ळे
दडपण कमी होऊ शकेल.
  ० दुसरी पायरी हणजे दडपण िनमाण करणा-या य तीशी
वाटाघाटी करणे . आमने सामने बसून भिव यातील सं बंधािवषयी
काय करता ये ईल यािवषयी वाटाघाटी करणे श य आहे . या
वाटाघाटीने केले या तोड याने दडपण खूपसे कमी होऊ शकते .
  ० जर याने काम होत नसे ल तर ितसरी पायरी हणजे लढा
दे णे. तु ही सं बंिधत य तीला सां गा की सम या गं भीर आहे
आिण तु ही ती फार काळ सहन करणार नाही. हा लढा दोन
प्रकारे होऊ शकतो - एक तर तु ही िजं काल िकंवा हराल. यामु ळे
यावे ळी तर तु ही पु ढ या पायरीसाठी तयार असायला हवे .
  ० चौथी पायरी आहे सोडून जाणे - हणजे तु ही ही नोकरी
सोडून दुसरी नोकरी शोधायला तयार आहात. अस
दडपणाखाली जीवन जग यात सार नाही.
  ० मात्र, जर तु हां ला दुसरा कुणीही नोकरी ायला तयार
नसे ल तर प टच आहे की शे वटची पायरी हणजे शरणागती
प करणे . तु ही दडपण वीकारता, पर परसं बंधांतील सम या
वीकारता—तु म या जीवनाचा एक भाग हणून. आिण जे हा
तु ही ही गो ट प करता ते हा दडपण कमी झा याचे तु हां ला
आढळू न ये याची श यता आहे . भारता या अने क भागात
साडे सात वष िपडणा-या ‘साडे साती'वर लोकांचा िव वास आहे .
जर एखा ाने ही साडे सात वष मोजून िनमूटपणे यतीत केली, तर
या कालावधीतच पर परसं बंध सम या नाहीशी हो याची
श यता आहे .
  मात्र, सहावा आिण शे वटचा असा दडपणाशी सामना
करायचा जो माग आहे तो सवािधक अकायकारक ठ शकतो-हा
माग हणजे िश याशाप दे णे. यामु ळे दडपण कमी होत नाही.
यामु ळे होते ते एवढे च की वाढ या मानिसक तणावाने आिण
469
पे टीक अ सरने आणखी सम या िनमाण होतात. ही पायरी आपण
टाळायला हवी आिण आपण पिह या पाच पाय-यां याच मागाने
जावे .
  या पाच पाय या आहे त :
  ० वाट पाहा.
  ० वाटाघाटी करा.
  ० लढा ा.
  ० पळ काढा.   ० शरणागती प करा.
  पर परसं बंधांतन
ू िनमाण होणा-या दडपणाचा आपण या
मागाने मु क़ाबला क शकतो.
  या दडपण कमी कर या या दीघकालीन योजने बरोबरच
आपण दडपण ता पु रतं कमी कर यासाठी दोन अ पकालीन उपाय
क शकतो :
  पिहला उपाय आहे योगसाधना (योगासने , इ.) करणे . दीघ
वसन कर याने र तदाब कमी हायला मदत होते . जर तु ही
िवमान सु ट याची श यता असताना िवमानतळाकडे जा यासाठी
टॅ सीने धाव घे ता ; यावे ळी तु ही सवो म गो ट क शकता ती
हणजे डोळे िमटू न दीघ वसन सु करणे . िवमानतळापयं त
पोहोचे पयं त तरी तु म यावरील दडपण याने कमी होते .
  दुसरी एक गो ट क शकता ती हणजे काहीतरी फालतू
काम करणे - उदाहरणाथ; पे ि सलींना टोक काढणे , टे बलाचे खण
साफ क न सगळं पु हा रचणे . या ने हमी या कामांनी आप याला
काहीतरी काम होतं य अशी जाणीव होऊन दडपण कमी होते . मी
मा या टे बलावर ने हमी डझनभर पे ि सली ठे वतो आिण
दडपणा या ि थतीत असताना एकएक क न पे ि सलींना टोके
काढतो. सग या पे ि सलीना टोके काढून होईतो दडपणाची
जाणीव कमी झाले ली असते . (अथात पे ि सलींना टोके काढायचे
शापनर मात्र चां गले असायला हवे ; नाहीतर जर पे ि सलीचे टोक
सारखे मोडत राहील आिण तु मचे दडपण वाढे ल )
470 ै
  दडपणाचा ितसरा स्रोत हणजे तु म या वै यि तक सम या :
शे वटी कामा या िठकाणी ८ तास आिण कामा या िठकाणाबाहे र
१६ तास अशा दोन वे गवे ग या भागात माणूस जगत नसतो.
य ती िदवसाचे २४ तास सतत जगत असते आिण एका िठकाणी
जे घडते याचा दुस-या िठकाणी जे घडते यावर पिरणाम होतो
आिण दडपण साचून वाढू शकते . जर दडपण िनमाण करणा या
काही सम या घरी असतील; तर ते दडपण कायालयातही आणले
जाते . िविवध वै यि तक सम यांची प्रागितकरी या सोडवणूक
क न या प्रकाराचे दडपण कमी करायला हवे .

दडपणा या िवशे ष सम या

मात्र, अशा दोन िवशे ष सम या आहे त याकडे आपण पािहले च

पािहजे , पिह या सम ये ला कायकारी अिधका-याची 'मािसक
पाळी' बं द हायचा काळ' असे हणता ये ईल. कायकारी अिधकारी
वयाचे पं चेचािळसावे वष गाठतो ते हा याला अचानक मोठ ा
दडपणाचा अनु भव ये ऊ लागतो. जर य ती बु द्िधमान असे ल, तर
नोकरी सु के यापासून पं चेचािळसा या वषापयं त याला चार-
पाच वे ळा बढ या िमळाले या असतात आिण तो खूष असतो.
पण जे हा तो पु ढे पाहतो ते हा याला आढळतं की तो िनवृ
होईपयं त याला बढती नाही िकंवा जे मते म एखादीच बढती
िमळे ल. या कारिकदीिवषयी या दडपणाबरोबरच याला घरीही
दडपण ये ऊ लागते . या काळात मु ले पालकां वर तणाव, वै फ य,
नै रा य आणू लागतात. ही सव दडपणे एकत्र ये तात आिण
यामु ळे हा काळ कायकारी अिधका-या या जीवनातील कठीण
काळ होतो.

  कायकारी अिधका-याची ‘मािसक पाळी' बं द हो या या

काळा या या दडपणाला कमी कर यासाठी या कायकारी

471
अिधका-याने ‘जीवनात पयायी कद्र' िवकिसत करायचा िवचार
करायला हवा. जर एखा ा य तीचा आनं द जर फ त याची
नोकरी आिण याचे कुटु ं ब यातून िमळत असे ल तर, या दो हींतन
ू
जर वै फ य आले तर ते अ यं त ले षकारक, िवप ीजनक ठरते .
मात्र, जर ती य ती सोशल लब, यावसाियक सं घटना,
इ यादींम ये सहभागी होत असे ल तर एका भागातील वै फ याची
दुस-या भागातील यशाने भरपाई होऊ शकते . जर कुणी एखादा
या या कंपनीचा अ य होऊ शकत नसे ल तर तो िनदान रोटरी
लबचा तर अ य होऊ शकतो - ते खूप सोपे असते . वत: या
सं घटने त उ चपदावर न जा यातील वै फ याची या यशाने काही
अं शांनी तरी भरपाई होते .

  िवशे ष दडपणाचा दुसरा वै यि तक स्रोत हणजे अपे ि त

असले ली िनवृ ी. िनवृ हायचे वय जसजसे जवळ ये ते, आिण
या मं डळींनी िनवृ ीनं तर काय करायचे याचा िवचार केले ला
नसतो ते खूप मोठ ा दडपणा या सम यांम ये सापडतात. जर
िनवृ ीनं तर काय करायचे याची योजना नसे ल तर हे दडपण
िनवृ ीनं तरही ये त राहते . या याशी सामना करायचा खरा माग
हणजे िनवृ ीिवषयीची योजना आखणे . यात तु ही केवळ
आिथक बाबींचे च न हे तर मानिसक बाबींचे आिण वे ळे या रचने च
िनयोजन करता. सवात मह वा या गो टींचा िवचार करायला
हवा ते हणजे छं द िवकिसत करणे - यातून तु हां ला िनिमती,
सजनशीलते या भावने ने गु ं तवून ठे वल जाते . अपे ि त िनवृ ीने
ये णा-या दडपणाशी सामना क शक याचा हा एकमे व माग
असे ल.

िन कष

472
  • दडपण हा यव थापका या जीवनाचा एक भाग आहे हे
वीकारणे .

  • दडपणाने उ पादकता सु धा शकते हे जाणणे .

  • दडपणाशी समजूतदारपणे सामना करणे .

  ० पर परसं बंधातील दडपण कमी कर यासाठी वाट पाहणे ,

वाटाघाटी करणे , लढा दे णे, पळ काढणे आिण शरणागती प करणे ;
असा हा पाचपायरी माग वापरणे .
  ० छं द िवकिसत करणे आिण िनवृ ीसाठी योजना आखणे .

*   *   *

473
 प्रकरण २०

यव थापन ने तृ वाची
गु णवै िश टये

474
 यव थापनातील ने तृ व फार मह वाचे असते . जे हा यव थापक
ने ता होतो ते हा तो ख-या अथाने यश वी होतो.

ने तृ वाची प्रितमा

  मात्र, 'ने ता' हा फार ग धळ उडिवणारा श द आहे .

मन:च ु पुढे या श दाने दोन प्रितमा उ या राहातात. पिहली
प्रितमा हणजे , घोड ावर बसले ला हातातील तलवार एका
िदशे कडे उं चावून वळिवले या अव थे तील ने याचा कुठला तरी
पु तळा-कलक या या याम बाजारातील ने ताजी बोस यांचा
पु तळा, िकंवा मुं बईतील िशवाजी पाक ये थील छत्रपती िशवाजी
महाराजांचा पु तळा िकंवा नागपूरमधील झाशी या राणीचा
पु तळा. यव थापकीय पिरि थतीसाठी यासारखे ने तृ व सयु ि तक
नसते ; कारण यव थापनात घोडे ही नसतात आिण तलवारीही
नसतात.

  ने तृ वाची दुसरी एक प्रितमा मनात ये ते ती हणजे

राजकीय ने याची. यािवषयी लोकांचे िवशे ष चां गले मत नसते .
मागे मला एकाने सां िगतले ली गो ट आठवते  : "एकदा एका
गाडीतून ितघे जण प्रवास करीत होते . यांनी एकमे कांची ओळख
क न यायचे ठरिवले . एकजण हणाला, “मी वत:ची ओळख
क न दे तो. मी एक राजकीय ने ता आहे , माझं ल न झालं य आिण
मला तीन मु लगे आहे त–ितघे ही आम या शहरात मोठे डॉ टर

475
आहे त " दुसरा हणाला, “काय योगायोग आहे पाहा मीसु ा एक
राजकीय ने ता आहे , माझे ही ल न झालं य, मलाही तीन मु लगे
आहे त आिण ते आम या शहरातील मोठे वकील आहे त " ितसरा
माणूस मात्र ग प होता. एकाने िवचारले , “तु ही तु मची ओळख
का क न दे त नाही " तो हणाला, “मी काय सां गू तु हां ला मी
ने ता नाही. माझं ल न झाले लं नाही, पण मला तीन मु लगे आहे त
आिण ते ितघे ही आम या शहरातील मोठे राजकीय ने ते आहे त "

  लोकां या मनात ने तृ वािवषयी ही एक दुसरी सं क पना

असते .
यव थापकीय ने याची गु णवै िश ट े

यव थापनातील ने याची काही िविश ट अशी गु णवै िश ट े

असतात.
  पिहले गु णवै िश ट हणजे , याचा अिधकार. हा या या
पदामु ळे ये त नसतो तर याचा लोकां वरील प्रभाव यांतन
ू ये त
असतो.

  दुसरे गु णवै िश ट हणजे , याला दरू दृ टी असते —तो

भिव यात काय सा य क शकेल याची जाण असते . या
दरू दृ टीचा तो भोवताल या इतर लोकांना प्र यय दे ऊ शकतो.
याचे एक वै िश ट असते ते हणजे करावया या अने क गो टींची
यात गदी नसते . निजक या भिव यासाठी याची साधारणपणे
दोन िकंवा तीन उद्िद टे असतात - वीस उद्िद टे न हे - कारण
दोन-तीन उद्िद टां वरच ल किद्रत करणे श य असते . ही तीन
उद्िद टांची योजना यव थापकीय ने याचे एक नमु नेदार
वै िश ट असते .

476
  या ने याम ये या यात आिण या या अनु यायांम ये
पर पर िन ठा िनमाण करायचे ही साम य असते . या ने याची एक
दुसरी मह वाची बाजू हणजे याचे वत:चे मू यमापन करायचे
साम य. तो काय क शकतो - काय क शकत नाही ते पाहतो
आिण तो जे क शकत नाही ते िन णात अशा लोकांकडून करवून
घे तो. अ◌ॅ डू कॉनजीने या या वत: या थड यावर कोरले या
श दांपर् माणे  :

"ये थे िवसावला आहे एक माणूस

याला वत:पे ा चां गली माणसे
कशी कामावर यावी हे माहीत होते ."

  यव थापकीय ने तृ वाची ही एक मह वाची बाजू आहे .

किर मा

मात्र, यव थापकीय ने तृ वाची सवात मह वाची बाजू हणजे

यांचा ने ता या या अनु यायांकडून जो िव वास आिण जी
समपणभावना िमळिवतो ती आहे . या गो टीना याचा ‘किर मा'
असे हणता ये ईल. यव थापक किर मा कसा िमळवू शकेल याचा
अ यास करायला हवा. अ यासाअं ती असे िनदशनास आले आहे
की किर मा तीन प्रकारचे असतात. मात्र या किर मा असणा या
ने यांम ये एक गो ट समान असते यां याम ये सळसळते असे
चै त य असते . इतर िजथे थकू नभागून जातात ितथे ने ता मात्र
पु ढे जात असतो.

477
  आप याला माहीत आहे की गां धीजी जे हा दं गलग्र त
नोआखाली भागातून िफरत

होते ते हा यांनी वयाची स री ओलांडली होती. नोआखालीचे

वातावरण पदभ्रमणासाठी सोयीचे न हते ; पण ते दररोज िक ये क
तास चालत - प्रकृती न िबघडता

  १९८० मधील एक मजे शीर घटना मला आठवते  : मी

गो या या पणजी ये थील मांडवी हॉटे लात एक चचासत्र घे त
होतो. मी िल टजवळ उभा होतो. अचानक िल ट वर आली
आिण यातून श्रीमती इं िदरा गां धी बाहे र पड या. यावे ळी
यांचे वय बहुधा ६० या वर असावे पण या जे मते म ४० वषां हन
थोड ा जा त वया या िदसत हो या. या झटपट चालत
कॉ फर स मकडे गे या-ते थे एक पत्रकार पिरषद सु होती.
िल ट खाली जाऊन पु हा वर आली. यातून वतमानपत्रांचे चार
वाताहर बाहे र पडले . मी यांतील एकाला ओळखत होतो. तो
वया या जे मते म ितशीम ये होता - पण पार थकू न गे यागत
िदसत होता. मी याला िवचारलं , “काय झालं य तु ला " तो
हणाला, “काय भयं कर बाई आहे हो ही " मी िवचारलं , “कोणती
बाई " तो हणाला, “इं िदरा गां धी या वीस तास िनवडणु कीची
भाषणे दे त िफरत असतात. काही वे ळा तर त बल िदवसाला २०
भाषणे दे तात सगळी भाषणे एकसारखीच असतात–पण आ हां ला
मात्र ऐकावी लागतात- या काही वे गळं हणतील तर या
जे मते म दोनतीन तास झोपत असा यात असं वाटतं य. यामु ळे
आ हां ला धड झोप िमळत नाही हो. मी यापूवीच मा या
सं पादकांना िलिहलं य की मी मुं बईला परत ये तो आहे . कारण मी
खलास झालो आहे ." मी याला िवचारलं , “के हापासून हे
चाललं य " तो हणाला, “मा यासाठी हे एक मिहना चालत
आलय. पण याच हणाल तर हे दोन मिह यांपासून सु आहे .

478
मा या अगोदर या वाताहराला इि पतळात दाखल कर यात
आले आहे ." किर मा असणा या ने याची ही उ च चै त य पातळी
ने हमीच भयादराची भावना िनमाण करते .

  यव थापकीय ने यांम ये ही आपण हे पाह शकतो. िजथे

इतर मं डळी थकू न भागून थांबले ली असतात ितथे हे काम पढे स
ठे वीत असतात. "या िनशा अ य भु तानाम् त याम् जागती
सं यमी" - हणजे , इतर झोपी गे ले आहे त ते हा हे काम करीत
असतात. किर याची ही फार मह वाची बाजू आहे .

महामानव
किर मापूण ने तृ वाचे तीन प्रकार असतात. पिहला : ‘महामानव'.
या श दाव न कळते की महामानव हणजे श्रे ठ य ती. याचे
वत:चे नीितशा त्र असणे सवात मोठे वै िश ट असते .
आपणापै की बहुते कांचे नीितशा त्र हे समाजाकडून

घे तले ले असते . पण श्रे ठ य ती वत: या नीितशा त्राचे

िनयम घडिवतात - जे समाजा या नीितिनयमां हन ू वे गळे वा िभ न
अस याची श यता असते . गां धीजींचे उदाहरण या. इतर
प्र ये क बाबतीत गां धीजी हे िहं द ू सनातनवादी िवचारांचे होते ;
पण हिरजनां या बाबतीत मात्र ते ने मके िव होते . या प्रकारे
एखादी य ती वत: या मनाला पटले या बाबींचे वत:चे
नीितिनयम तयार करते आिण हाताखालील मं डळींना याचे हे
नीितिनयम यां या नीितिनयमांपे ा कसे श्रे ठ आहे त हे पटवून
दे ते.

479
  गां धीजींची िश या असले या एका वयोवृ त्रीची मला
आठवण होते . एकदा ितने गां धीजींना यां या वाढिदवशी
िवचारलं , “बापूजी, मला तु हां ला एक भे ट ायचीय. मी काय भे ट
ावी तु हां ला " ती बाई सनातनी िवचारांची आहे हे गां धीजी
जाणून होते . ती, ितची सून; िकंवा ब्रा ण यां यितिर त अ य
कुणालाही ित या वयं पाकघरात जायची अनु मती न हती.
गां धीजी हणाले , “खरं च का तु ला मला भे ट ायचीय तर मग
एक हिरजन वयं पाकी कामाला ठे व "

  ती हणाली, “बापूजी, आम या घरात आ ही हिरजन

वयं पाकी कसा काय ठे वणार आमचं सोवळे ओवळं इतकं कडक
असतं की अगदी आमची पु षमं डळीही वयं पाकघरात पाऊल
ठे वू शकत नाहीत."

  गां धीजींनी उ र िदले , “मला तू फ त एवढं च करायला

हवं य. जर तु ला हे करायचे नसे ल, तर कृपया एक काम कर. तु ला
मा यासाठी काय करायचं य हे पु हा मला िवचा नकोस."

  ती बाई तीन िदवस झोपू शकली नाही. चौ या िदवशी ती

हिरजन वयं पाकी शोध यासाठी गे ली. प्र ये काने ितला िवचारलं ,
“तू हिरजन वयं पाकी कसा काय कामावर ठे वू शकते स तू तर
सनातनवादी आहे स."

ती हणाली, “हे पाहा, मला अजूनही हे करायला आवडणार नाही.

पण जर बापु जी हे सां गत असतील तर यात काहीतरी मला न
समजणारे त य असणारच."

  महामानवाचा किर मा असतो तो हा असा.

480
 धीरपु ष
किर याचा दुसरा प्रकार हणजे धीरपु षाचा किर मा.
धीरपु षाचे नीितिनयम समाजा या नीितिनयमांसारखे च असतात,
पण या या नीितिनयमांसाठी तो याग करायला तयार असतो.
प्र ये काचे नीितिनयम असतात. पण जे हा विहत नीितिनयम
यां यात सं घष उभा राहतो ते हा साधारणपणे नीितिनयम
पायदळी तु डिवले जातात. पण धीरपु षा या बाबतीत याचे
नीितिनयम इतर सग या गो टीपे ा श्रे ठ

असतात आिण तो याची कारकीद, भिव यातील सं धी, सग या

गो टींचा या या त वांसाठी याग करायला तयार असतो.
यामु ळे या या अनु यायां या मनात भि तभाव िनमाण होतो
आिण या धीरपु षाला किर मा प्रा त होतो.

िप्र स

ितस-या प्रकार या किर मा हणजे ‘िप्र स' किर मा. हे नाव

मॅ कॅ हली या 'द िप्र स' या पु तकाव न आले आहे . मॅ कॅ हली
हा एक म ययु गीन त व होता. याने राजे महाराजांना स ा
कशी िमळवावी आिण ‘स ािधकार' कसा िटकवून ठे वावा याचा
स ला दे यासाठी एक पु तक िलिहले . याने सु चिवले ले उपाय हे
अनै ितक नसले तरी सदाचाराला ध न िनि चतच नाहीत.
स ािधकारासाठी स ािधकार िमळिवणे इ ट आहे . याने िदले ला
खूपसा स ला हा िविवध राजकीय आिण यव थापकीय
पिरि थतीम ये उपयु त आहे . उदाहरणाथ, तु ही कधीही तु म या
नं तरची हणजे 'नं बर दोन'ची य ती ठे वता कामा नये ; कारण
ने हमी ही नं बर दोनची य तीच नं बर एक या य तीला

481
गडगडिवते हाताखाल या इतर य तींसाठी सं गीत-खु चीचा खे ळ
ठे वावा हणजे ते एकत्र ये ऊन उ च थानावरील य तीला
खाली गडगडवून पाडणार नाहीत. या प्रकारचा स ला भयावर
आधािरत किर मा िनमाण कर यासाठी सहायक ठरतो. लोक
िप्र सला िभऊन असतात; कारण िप्र सला साधारणपणे काही
नीितिनयम नसतात. नीितशू य अस याने तो काहीही क शकतो
आिण यामु ळे लोक िभतात. प्र ये काचे वत:चे असे एक िचमु कले
िव व असते . याचे भिवत य, याचे कुटु ं ब, याची मु लेबाळे .
याचे हे िचमु कले िव व याला कोण याही ह यापासून सु रि त
ठे वायचे असते आिण हणून िप्र सचा किर मा वीकारायला तो
तयार असतो.

  जे लोक वतः िप्र स असतात ते एकमे कां शी हातिमळवणी

करायला तयार असतात. जशास तसे आिण दे वाणघे वाण या
आधारावर या याशी यवहार करणे अ यं त सोपे असते - यात
तु ला काय आहे आिण मला काय आहे

यव थापकीय ने ते
यव थापकीय पिरि थतीम ये आपण तीनही प्रकार या
किर याची उदाहरणे पाहू शकतो. पिह या िपढीतील यश वी
उ ोजक हा िनसगत: महामानव असतो. जे १०० लघु उ ोग सु
होतात यातील ९० उ ोग पिह या तीन वषांत कोसळतात.
उरले या पापकी ९ उ ोग कसे बसे फार मोठे यश न िमळिवता
पाय ओढत वाटचाल करीत

राहातात. शं भरात फ त एकच उ ोग यश वी होतो आिण म यम

आकाराचा आिण नं तर मोठ ा आकाराचा होतो. अशा

482
उ ोगामागील उ ोजकाम ये तु ही महामानव पाहू शकता. तो
केवळ वत: या यि तम वा या आधारावर वत:िवषयी िन ठा
िनमाण क शकतो.

  जे हा एखादा िवभाग िकंवा एखादी कंपनी िवप नाव थे त

असते ते हा आपण यव थापनात धीरपु ष पाहू शकतो. कुणीतरी
सगळी सूतर् े हाती घे तो आिण काही मिह यांतच ती कंपनी िकंवा
तो िवभाग चम कार झा याप्रमाणे पु हा उ वल कामिगरी क
लागतो. या उलथापालथीम ये आपण एक धीरपु ष पाहू शकतो-
या याकडे उ च पातळीचे नीितिनयम असतात आिण जो ती
कंपनी िकंवा तो िवभाग सजीव, चै त यमय क न िवकासा या
मागावर आणणे हे सवात मह वाचे काम समजायला तयार
असतो आिण या हे तस ू ाठी सव काही याग करायला तयार
असतो. यामु ळे धीरपु षाची एक प्रितमा िनमाण होते .

  िप्र स मं डळी भरपूर असते . िकंबहुना, मागणीपे ा पु रवठाच

जा त असतो. अिधकारस ा िटकवून ठे व यासाठी हे पिरि थती
लबाडीने हाताळायला तयार असतात. तीनही प्रकारचे हे ने ते
अनु यायी िमळवायला समथ असतात. महामानव ने यािवषयीची
अडचण असते ती हणजे याची जागा घे णे अवघड असते .
सं घटने या गरजांसाठी धीरपु ष ने तेमंडळी सवात उ म समजली
जाते कारण ब-याचदा ते वत: या प्रितमे नुसार यांचे वारस
िनमाण करायला समथ असतात. िप्र स ने तेमंडळी सवात कठीण
प्रकारची असते . यांचा वत:चा लाभ होत असला तरीही
कालांतराने यां या स े खालील सं घटना कोसळू न पडते .

  यव थापनात हे तीन प्रकारचे ने ते िदसून ये तात.

साहिजकच महामानव प्रकारचे ने ते फारच कमी असतात,
िवशे षतः यव थापकीय पदांम ये . महामानव हा सं घटने ची िश त

483
पाळायला तयार नसतो. तो वत:ची सं घटना सु कर याची
अिधक श यता असते . ते हा आपण धीरपु ष या प्रकार या
ने याचा शोध यायला हवा आिण अशा ने तृ वावर ल किद्रत
करायला हवे .

  सं घटने कडे असणा यातील िप्र स प्रकारचा ने ता हा सवात

धोकादायक असतो. अने क सं घटना आजारी पड़तात आिण आपण
जर यां या आजारपणाची मूळ कारणे पािहली तर आप याला
या जागी िनि चत एखादा िप्र स प्रकारचा ने ता आढळू न ये ता.
तो कंपनीचा अशा प्रकारे गै रवापर करायचा प्रय न करतो की
याची अिधकारस ा वाढते - पण या प्रिक् रये त तो सां िघककाय
आिण सरते शेवटी ती सं घटनाच न टप्राय क न टाकतो.
िन कष

सारां शाने हणायचे तर, ने तृ व ही यव थापनातील अ यं त

मह वाची सं क पना असून सं घटने त या प्रकारचे ने ते असू
शकतात यांचा िवचार करायलाच हवा.

  ने याकडे असायलाच हवी अशी एक गो ट हणजे किर मा

(ते जोवलय). हा या या अनु यायां वर चालणारा अिधकार असतो
- हणजे , याचे अनु यायी यांचे िनणय यां या ने या या
िनणयासाठी थिगत करायला तयार असतात. यांचा अिधकार हा
सं घटने तील या या पद थानापे ा या या प्रभावातून ये तो.

  याची दरू दृ टी प ट असते . िविश ट वे ळी अं मलात

आण यासाठी अशा ने याकडे , फार तर तीन िकंवा चारच
उद्िद टांची योजना असते - जे णेक न सं घटने ची सव
चै त यश ती काही थोड ा मह वा या बाबींवर किद्रत होते .

484
  तो वतःम ये आिण या या अनु यायांम ये पर पर िन ठा
िनमाण करतो. वतःचे मू यमापन करायचे याचे साम य -
वत:ची कमजोरी शोधणे आिण ितची भरपाई कर यासाठी माणसे
शोधून आव यक ती कामे करवून घे णे- या कामांसाठी तो ने ता
पु रे सा सं प न नसतो-हे सव सं घटनांमधील एक मह वाचे साम य
असते .

  या सव हे तस
ू ाठी आपणाला तीन प्रकारचे किर मा असणारे
ने ते िमळू शकतात. महामानव प्रकारचा ने ता हा सवािधक
प्रभावशाली असतो आिण बहुधा वयं िनिमत असतो. पण अशा
ने यांचा पु रवठा फारच थोडा असतो-िवशे षक न यव थापकीय
पदांसाठी कारण अशी य ती यव थापक अस याऐवजी
उ ोजक अस याचीच अिधक श यता असते . याचे वत:चे असे
नीितिनयम असतात, वाग याची प्रमाणके असतात आिण
यि तम वा या साम याने तो लोकांना आकिषत क शकतो.

  दुस या प्रकारची य ती हणजे धीरपु ष. या प्रकारचा

ने ता यव थापकीय कठीण ि थतीत सवात यश वी ठ शकतो.
याचे वतःचे असे िविश ट नीितिनयम असतात आिण सं घटने ची
वाढ होऊन ती सम हो यासाठी तो याग करायला तयार
असतो. सं घटने िवषयीची याची समपणाची भावना ब याच वे ळा
या या हाताखाली काम करणा या लोकां या मनातही
सं घटने िवषयी तीच समपणाची भावना िनमाण करते . सव
सं घटनांम ये यव थापकीय गटाम ये या प्रकारचे ने तृ व
सवािधक उपयु त असते .

  यव थापनाला जे ने ते िमळायची सवािधक श यता असते

-जरी ते ने ते अकायकारक असले तरीही - ते हणजे िप्र स
प्रकारचे ने ते - जे भया या मा यमातून स ा गाजािवतात. अशा

485 ै
प्रकारचा ने ता कालांतराने सं घटने चं नीितधै य ख ची क न
सां िघक कामाची वाताहत करतो ; कारण वाथासाठी असले या
या या कुिटल

धोरणांतन ू फोडा आिण झोडा (फोडा आिण रा य करा) अशी

ि थती उद्भवते . तो सं घटने त सं रचना मक सम या िनमाण करतो
आिण ती सं घटना कोसळू न पडते .
  प्र ये क यव थापकाने वत:चे मू यमापन करणे आिण
आपण कोण या िदशे ने वाटचाल करीत आहोत हे जाणणे
मह वाचे असते . याने धीरपु ष प्रकारचे ने तृ व कर यासाठी
वयं पर् े िरत होणे हाच यव थापनातील ने तृ वा या सम ये वरील
खराखु रा उपाय आहे .

*   *   *

486
 प्रकरण २१

महा यव थापकाची यशोगाथा

487
जु या जमा यात बहुते क नोक-यां या अजाची सु वात साधारणपणे
अशी असायची :
  "आ हां ला समजते की आप या दयावं त िनयं तर् णाखाली एक
नोकरदाराची जागा भरावयाची आहे . सदरहू जागे साठी मी अज क
इि छतो... या जागे साठी माझी िनवड झाली तर मी खात्रीपूवक
सां गतो की मी मा या सव विर ठांचे पूण समाधान करीन आिण

488
 यासाठी मा याकडून प्रय नांची पराका ठा करीन..."
  जर एखा ाची जागे साठी िनवड झाली तर कामगार खरोखरच
यो य ते काम करतो, याला कायम कर यात ये ई तोवर. यानं तर
या याकडून अपे ि त काम िमळिवणे ही सम या होते . काहीजण
प्रय नांची िशक त क न सवो म कामिगरी बजावीत राहतील,
पण पु कळजण तसे करणार नाहीत.याला कारण काय

  या सम ये चं उ र िपटर डूकरसार या यव थापन गु ने न हे

तर आचाय िवनोबा भावे यां यासार या त व ाने िदले आहे . ते
हणतात की या जगात चार प्रकारची माणसे आहे त : सु त, य त,
त्र त आिण म त

सु तावले ली मं डळी

जी सु त मं डळी जी असते यांचे घोषवा य असतं  : ‘कामात

िदरं गाई करा.' कमीतकमी काम क न ते वत:ची सु टका क न
घे तात. यां याकडून काम करवून घे यासाठी 'पाठपु रावा' करावा
लागतो. भारतात, सवािधक वे ळखाऊ काम जर असे ल तर ते
हणजे पाठपु रावा करणे . असा पाठपु रावा करावा लागतो अशा
मं डळीत हाताखाली काम करणारे च न हे तर बरोबरीने काम करणारे
सहकारी (काही वे ळा विर ठ अिधकारी मं डळीसु ा) यांचा समावे श
करावा लागे ल.

  साधारणत: जे हा तु ही एखा ाला एखादे काम 'तातडीने '

करायला सां गता ते हा प्रितसाद असतो : “उ ा, पु ढ या
सोमवारी,. पु ढ या आठवड ात िकंवा पु ढ या मिह यात आजचा
िदवस तर जवळपास सं पलाच आहे सवात लौकरचा िदवस

हणाल तर तो उ ाचाच; पु ढला सोमवार अिधक यवहाय ठरे ल;

पु ढला मिहना हणाल तर आरामदायक ठरे ल आिण पु ढ या

489
मिह यासारखं दुसरं काहीच नाही " आिण जरी याने पु ढ या
बु धवारी हटलं , तरीही पु ढ या बु धवारी काम होऊन तयार असतं
हणाल जर तु ही बु धवारी जाऊन या याकडे कामाची मागणी
केलीत तर तो हणे ल, “तु ही मला सोमवारी भे टलात ते हा काहीच
हणाला नाहीत; तु ही काल मला भे टलात ते हाही आठवण केली
नाहीत. तु ही पाठपु रावा केला नाही."

  हे सव असे आहे ; याला कारण हणजे आप याभोवतीची

बरीच माणसे ही सु त असतात

बोगस बँडवाले

सु त मं डळीं या अगदी उलट असणारी मं डळी हणजे ' य त'

मं डळी. कामात अित यग्र हातात खूपशी कागदपत्रे घे ऊन ते
कायालया या कॉिरडॉरमधून घाईघाईन िफरत असतात. विचतच
ते तु हां ला यां या खु चीत आढळले तर ते फोनवर बोल यात
गु ं तले ले असतात आिण चचा कर यासाठी िकंवा काम कर यासाठी
यां याकडे वे ळच नसतो. यां याकडे पाठिवले या कोण याही
कागदपत्रािवषयी काहीही प्रितसाद िमळत नाही. ते फारच
कामात गु ं तले ले असतात. पण िदवसअखे र यांनी काय सा य केलं
हे जर तु ही तपासलं त तर यांची कायिस ी जवळपास शू य
अस याचं तु हां ला आढळे ल. ही मं डळी हणजे ‘बोगस बँ डवाले '
असतात

  एका कंपनीत महा यव थापक पदावर असले या मा या एका

िमत्राने या या मु ली या ल नासाठी बँ डची यव था कर यासाठी
थािनक बँ डमा तरना बोलािवले . याने या बँ डमा तरला
िवचारलं , “तु ही िकती बँ डवाले आणाल "

490
  "वीस." बँ डमा तरने उ र िदलं .

  यावर माझा िमत्र हणाला, “आम या

उपमहा यव थापका या मु लीच गे या मिह यात ल न झालं
यावे ळी यां या बँ डम ये वीस बँ डवाले होते . मी तर
महा यव थापक आहे . मला तर िनदान तीस जण तरी बँ डवाले
हवे तच."

  “ठीक आहे साहे ब," तो बँ डमा तर हणाला, “मी तीस

बँ डवाले घे ऊन ये ईन."

  ल ना या िदवशी झकपक गणवे श घातले ले आिण हातात

िविवध वा े घे तले या तीस बँ डवा यां या प्र ये की एका रां गेत
दहा अशी िमरवणूक िनघाली. जे हा मी यांना बारकाईने पािहलं
ते हा मला आढळलं की दोन बाजू या बँ डवा यां या रां गाच
ते वढ ा वा े वाजवीत हो या–बँ डवा यांची मधली रां ग केवळ
झटपट चालत, जोमदार हावभाव करीत होती–ते वा े वाजवीतच
न हते . ते बोगस बँ डवाले होते
बालिवधवा

ितसरा गट असतो तो हणजे 'त्र त' मं डळींचा - हणजे गांजले ली

मं डळी. तु ही यां याकडे एखादे काम करवून घे यासाठी गे लात तर
यांचा ता काळ प्रितसाद असतो : “या इथे काम करणारा मी
एकटाच आहे काय जे हा कधी काही काम िनघते ते हा ते मीच
करायचं मीच िवशे ष लाभ, बढ या, परदे शी टू र सगळं चमचे
लोकांना िमळणार आिण काम करायला फ त मी. मी आिण
मीच "
  अशा मं डळीं या टे बलावर कामा या कागदपत्रांचा ढीग
असतो. पण कामे कर याऐवजी ते कामािवषयी सतत तक् रार करीत

491
असतात. यामु ळे यां याकडून कामे करवून घे णे फार अवघड
असते .

  या लोकांची एकत्र ये ऊन 'बालिवधवे ची' भूिमका

बजाव याची एक प्रवृ ी असते .

  मा या लहानपणी मला आठवतं , प्र ये क उ च जातीतील

िहं द ू कुटु ं बात एकतरी बालिवधवा असायची. सं याकाळी यातील
अने क बालिवधवा जवळपास या दे वळात जमून यां या
नाते वाइकांना, जगाला आिण वत: या दै वाला - या क् रमाने
िश याशाप ाय या. याची कारणे सहज प ट होती : क टाची
कामे , उरलं सुरलं अ न, वाईट वागणूक आिण भिवत यात अं धार
गे या एका िपढीतच या सग या बालिवधवा नाहीशा झा या. पण
यांची जागा आता यव थापकांनी घे तलीय. ते कामा या वे ळी
िकंवा बाहे र एकत्र जमून यां या विर ठ अिधका-यांना,
हाताखालील काम करणा-यांना, बरोबरी या माणसांना (ते थे हजर
नसले या), कामगार ने यांना, कामगार सं घटनांना आिण यां या
वत: या दै वाला - याच क् रमाने नाही ; पण िश याशाप दे तात.

  वत:चं नीितधै य खचिव याबरोबरच ही 'बालिवधवा' कामगार

मं डळी यां या सं पकात ये णा-याचे ही नीितधै य रखनी करतात -
िवशे षतः लवकर उसळी मार याची जोमाची भावना असले या
न याने भरती झाले या मं डळींचे नीितधै य ख ची करतात. हे
बालिवधवा छाप लोक हे तुतः या न याने भरती झाले यांचं
नीितधै य यां या ने हमी या नमु नेदार सं वादाने ख ची करतात.

बालिवधवा : तु झं िश ण कुठपयं त झालं य

न याने भरती झाले ला : मी बी.टे क. आहे .
बालिवधवा : बी.टे क कुठू न झालास
न याने भरती झाले ला : आय.आय.टी.तून.
492
बालिवधवा :
तू आय.आय.टी.तून बी.टे क. झालायस हे मला सां गू नकोस. मग
इथं कशाला झक मारतोयस तु ला
यापे ा चां गली नोकरी नाही िमळू शकली इथे

यायचं दुदव वाट ाला आलं आम या ; आिण दो त,

बघ इथे सडतोय आ ही "

  अशामु ळे न या भरती झाले याचं नीितधै य झटकन खचतं .

म त

बहुते क सं घटना काही ना काही कामिगरी करीत राहतात कारण

यां याकडे ‘म त'- हणजे धुं दावले ले - या चौ या गटातील काही
लोक असतात. ही मं डळी यां यावर सोपिवले या कामाने आिण
जबाबदारीने नशा चढ यागत धुं द होते . एक कवी हणतो
याप्रमाणे  :

िकसीको नशा है जहाँम खु शी का,

िकसीको नशा है गमे िजं दगी का
िकसीको िमले है छलाकते िपयाले
िकसीको नजर से िपलायी गयी है ।

  (काही लोक आनं दाने धुं दावतात - काही दु :खाने ; काहींना

दा या पे यातून नशा धुं दी चढते तर काही नजरे ला नजर
िभडताच धुं द होतात.)

493
  हे धुं दावले ले यव थापक फारच सं सगज य असतात आिण
इतरांनाही यांची धुं दी धुं द करते . सं त कबीरा या श दात :-

लाली मे रे लाल की जीत दे खू तीत लाल,

लाली दे खन म गयी, म भी हो गयी लाल

  (मा या प्राणिप्रया या ओसं डणा या उ साही आनं दाने

तु ही पाहाल ते थे ओसं डून वहाणारा उ साही आनं द िनमाण केला
आहे - मी तो ओसं डून वाहणारा आनं दो साह पाहायला गे ले आिण
बघ, मीसु ा उ सािहत झाले .)

  असे कमचारी सव तरावर असतात. अशी धुं दी-नशा चढले ले

यव थापक धुं दावले ली हाताखालील माणसे िनमाण करतात. मी
या सवो च, मह म यव थापकांना ‘दीपिशखा' यव थापक असे
हणतो.
दीपिशखा यव थापक

‘दीपिशखा' श द कािलदासा या एका उपमे तन ू आला आहे .

कािलदास या या उपमांसाठी प्रिस होता. याने ‘उपमा-
कािलदास य' या श दप्रयोगाला ज म िदला. एका िविश ट
उपमे ने याला ‘दीपिशखा कािलदास' असे टोपणनाव िदले गे ले
आहे . ही उपमा याने ‘रघु वं श'म ये इं दमती या वयं वराचे वणन
कर यासाठी वापरली आहे . राजकुमारी इं दुमती वयं वरात ितचा
पती िनवडीत होती. अने क राजे बसले होते आिण हातात वरमाला
घे ऊन ती िफरत होती. कािलदास हणतो, “अं धा या रात्री एखादी
योत िफरावी तशी ती िफरत होती. इं दमती जे हा एखा ा

494
राजाकडे यायची ते हा तो उजळू न िनघायचा ; आिण ती जे हा
या या समो न दरू जायची ते हा तो अं धा न जायचा "

  तो हणतो, :

सं चािरणी दीपिशखे व रात्रौ

यम् यम् याितयाय पितं वरा सा
नरद्रमागाट् ट इव प्रमे दे
िववणभावम् स स भूिमपालः

  काही यव थापक तसे असतात. ते जे थे कोठे जातात, ते थील

पिरि थती उजळू न टाकतात - ते फार मोठे काम करतात. अशीच
यव थापक मं डळी कोण याही पिरि थतीत ठे वली तरीही उ कृ ट
कामिगरी करायला कसे काय समथ होतात हे शोध याचा मी
प्रय न करीत आलो आहे . हे तीन गो टी िनमाण करीत अस याचे
मला आढळले आहे  :

  ० जीिवतकायािवषयीची जाणीव,

  ० कृतीिवषयीची जाणीव,

  ० िन ठे िवषयीची जाणीव.

जीिवतकायािवषयीची जाणीव
आता आपण जीिवतकायािवषयी या जािणवे कडे पाहू या. तु ही
िमशनरी हा श द एकला आहे - आपण आजूबाजूला असणारे
िमशनरी पािहले असतील. ते ये थे कशासाठी ये तात ते बे ि जयम,
फ् रा स, पे न, इं लं ड, अमे िरका - हजारो मै लां व न ये तात यांची
एक िविचत्र क पना असते - यांना एका न या दे वाची िवक् री
495
करायची असते . ते हणतात की ये थील सवसामा य मं डळी
चु की या दे वाची पूजा करतात-

आम याकडे यो य, राखण करणारा दे व आहे . मला हे फारच

िविचत्र वाटतं -कारण नवा दे व पािहजे अशी एकही य ती मला
आजवर कधीही आढळले ली नाही. यांना नवी कू टर, नवी कार,
नवा फ् रीज, नवा हीसीआर, नवा टी ही हवा आहे अशी माणसे
मला भे टली आहे त - पण 'माझा दे व जु ना झाला आहे , मला एक
नवा दे व पािहजे ' असे सां गणारी एकही य ती मला कधीही
भे टले ली नाही. लोक यां याकडे जो कोणी दे व आहे यावर
समाधानी असतात. हणून कुणी नवा दे व िवकू पाहतो ही क पनाच
मला िविचत्र वाटते . भारतात बहुसं य लोक हे िहं द ू आहे त आिण
न याने दे ऊ केले ला दे व िख्र ती आहे . यामु ळे लोकांना
साधारणपणे िकंिचतसा वै रभाव वाटावा. काही माणसांम ये वै रभाव
असतो - पण बहुते कांना या िमशन यां िवषयी आदर असतो. जे हा
मी यांना तु ही िमशन यांचा आदर का करता असे िवचारतो, ते हा
ते हणतात, “ यां याम ये समपणाची भावना असते "
  िवशे ष बाब हणजे , समपणाची भावना काही या
िमशन यांपुरतीच मयािदत राहत नाही. ितची पाळं मु ळं इतकी
खोलवर जातात की ती सं घटने चे व पच बदलून टाकतात.
  इं गर् जी मा यमात याचा मु लगा िशकत आहे अशा मा या
एका िमत्राने मला सां िगतलं , “मला याला कॉ हट या शाळे त
घालायचं य." मी िवचारलं , "का ” “ते थील िश ण अिधक उ म
असतं ." याने उ र िदले . आता याचा िवचार करा. कॉ हट या
शाळे त िकतीसे िमशनरी असतात तीन-चार िकंवा पाच. उरले ला
बहुते क िश कवग आिण कमचारीवग हा िमशन-यापै की नसतो-
बहुते क िहं द ू असतात. मात्र, काही समपण खाल या तरां वर
जाऊन शै िणक प्रिक् रया जा त चां गली होत अस याचे िमशन-
या या प्रभावामु ळे वाटत. याचप्रमाणे तु ही एखादे िमशनचे

496
इि पतळ या. समजा, तु मची जवळच कुणीतरी िप्रय य ती
आजारी आहे आिण तु हां ला िनवड करायचीय - सरकारी इि पतळ
िकंवा िमशनचे इि पतळ. जर ती आजारी य ती सासू असे ल तर
सरकारी इि पतळ ; नाहीतर िमशनचे इि पतळ का कारण पु हा
ये थे एक भावना असते की ते थील उपचार जरा अिधक चां गला
असे ल. िमशन या इि पतळात िकतीसे िमशनरी असतात तीन,
चार, पाच उरले ले सगळे डॉ टर, पिरचािरका वॉडबॉय ही मं डळी
िहं द ू असतात. मात्र, िमशन इि पतळात काम करणा-या
वॉडबॉयम ये सरकारी इि पतळातील वॉडबॉयचे काम करणा या
भावापे ा जर अिधक समपणभावना असते . खाल या तरापयं त
समपणभावना िझरपणे हे फार मह वाचे असते . आपण काहीतरी
महान काम करीत आहोत अशी एक जाणीव या सं घटने त िनमाण
होते . प्र ये काला या या नोकरीत महानपणा, गौरव हवा असतो.
केवळ पगार, इतर भ े , सु खसु िवधा िमळिवणे हे कधीही पु रे से
नसते - याबरोबरच ते जोवलय, गौरव-महानपणा हवा असतो - ‘मी
काहीतरी महान काम करणार आहे ' ही भावना हवी असते . िजथवर
लोकांना ते काहीतरी मह वाचे आिण महान असे काहीतरी करीत
आहे त असे वाटते , तोवर यांना ‘जीिवतकायािवषयी जाणीव'
िमळते .

  कोणतीही िव यात औषध कंपनी या. जर तु ही यां या

उ पादन िवभागात गे लात तर तु हां ला ते थे तु म या वयं पाकघरात
असते यापे ा अिधक व छता िदसे ल. ही व छता कोण ठे वतो,
यव थापक न हे ; तर झाडूवाला. तु ही सरकारी कायालयात जा,
मु तारी कोठे आहे हे िवचार याची तु हां ला गरज नसते . भारतातील
सव झाडूवाले एकाच समाजातून आले त. यामु ळे दोन झाडूवाले
भाऊ िकंवा शे जारी असू शकतील. मग ते दोन वे ग या प्रकारे काम
का करतात

497
  जे हा औषध कंपनीत झाडूवाला पिह यांदा कामावर ये तो
ते हा याचा विर ठ अिधकारी याला बोलावून हणतो, “तु झी
नोकरी फार मह वाची आहे जीवन आिण मृ यूमधील फरक
धु ळी या, घाणी या एका कणासारखा असतो. उ पादन िवभागात
िकिचत दे खील धूळ, घाण असली तर ती अटळपणे िसरप, गो या,
कॅ सु ल, इं जे शने यांम ये जाईल आिण कुणाचा तरी मृ यू होईल.
अशा घाणीचा-धु ळीचा एकही कण राहणार नाही हे पाहणं हे तु झं
काम आहे ." झाडूवाला िवचार करतो, “माझं काम मह वाचे आहे "
तो कारखा यात ये ताच अ◌ॅपर् न चढिवतो, हातमोजे घालतो, टोपी
घालतो आिण प्र ये क गो ट व छ ठे वू लागतो. सरकारी
झाडूवा याचं काय होतं तो नोकरीवर आ या या पिह याच
िदवशी याचा विर ठ अिधकारी याला हणतो, "तु झी नोकरी ही
चतु थ श्रेणीतील 'ड' गटाची आहे . आम याकडील सवात कमी
मह वाचे काम तु झे आहे ." तो झाडूवाला हणतो, “माझे काम
काही मह वाचे नाही. मग मी ते करावं तरी का "

  प्र ये काला अशी जाणीव क न िदली पािहजे की याची

नोकरी मह वाची-काहीतरी महान आशयाची आहे आिफ् रकेत
भे टले या एका जोमदार अशा यु िनिल हर कंपनी या से समनची
मला आठवण होते . मी याला िवचारलं , “तू काय करतोयस ये थे "
तो हणाला, “साबण िवकतोय." मी याला िवचारलं , “तू साबण
िवकत असशील तर मग एवढा उडतोस कशासाठी " तो हणाला,
“साबण हणजे काय हे माहीत आहे तु हां ला " "न कीच साबण
हणजे काय हे माहीत आहे मला." मी हणालो, "मी िक ये क वष
साबण वापरले ला आहे ." तो हणाला, “तसं न हे . तु हाला
खरोखरीच साबण हणजे काय हे माहीत नाही. साबणाचा दरडोई
खप हा सं कृतीचा िनदशांक आहे मी केवळ साबणच िवकत नाही
तर मी सं कृती

498
िवकतोय " याचा खरं च यावर िव वास होता. प्र ये काला तो
काहीतरी महान काम करतो आहे असे वाटले पािहजे .
  डॉ. कुिरयन यांना िवचार यात आलं होतं - “इतर सहकारी
डे अरी अपयशी झा या असताना अमूल डे अरी एवढी यश वी का
झालीय शे वटी, प्र ये क डे अरी दुधाचाच तर यवहार करते ."
यावर डॉ. कुिरयन हणाले , “नाही. अमूल हणजे दध ू नाही, चीज,
चॉकोले ट िकंवा लोणी न हे . अमूल आिथक-सामािजक प्रयोग
आहे . आ ही काहीतरी महान काम करीत आहोत - आणं द हा िज हा
सं पण
ू पणे न या व पात घडिवला जात आहे . जीिवत कायावरील
गाढ िव वासामु ळे असे लोक यश वी ठरतात." प्र ये काला
वत:भोवती एक प्रकाशवलय-ते जोवलय हवे असते आिण ते
प्रा त कर याचा माग असतो जीिवतकायािवषयीची जाणीव.

कृतीची जाणीव

दुसरी बाब हणजे ‘कृतीची जाणीव' असणे . मला या या अगदी

िव ची, उलट असले ली बाब - ‘कृितशू यते ची जाणीव' हणजे
काय हे प ट करावे लागे ल. जे हा मी पिह यांदा मा या एका
िमत्राला भे ट यासाठी एका सरकारी कायालयात गे लो ते हा
या या टे बलावर ‘अजट', 'खूप अजं ट', 'तातडीचे ', ‘खूपच तातडीचे '
असे ले बल िलिहले या फाईली पािह या. मी हणालो, “माफ कर
मी चु की या वे ळी आलोय. मी तु ला कधीतरी दुस-या वे ळी भे टेन."
तो हणाला, “का बु वा बसरे , एक कप चहा घे ." मी हणालो, “पण
तू तर खूप कामात आहे स " “हे कुणी सां िगतलं तु ला " याने
िवचारलं . मी हणालो, “ ‘अजट', 'खूप अजं ट', ‘तातडीचे ', ‘खूप
तातडीचे ' असे या फायलींवर िलिहले आहे ." तो हणाला की ही
फ त ले बलं आहे त या फायली इथे गे या तीन आठवड ापासून

499
आहे त, याची एवढी काय िचं ता करतोयस तू " एक घोषवा य आहे
ते हणजे  :

आज करे सो कल कर, कल करे सो परस ।

ज दी ज दी या पडी है , अब जीना है बरस ।

  (आज करता ये ईल ते उ ा कर; उ ा करता ये ईल ते परवा

कर; काय घाई आहे आपण खूप जगणार आहोत )

  या काळी मी बहुरा ट् रीय कंपनीत कामाला होतो. अजं ट'

हणून ठळक अ रात िलिहले ले कागदपत्र आठवड ात मला
एकादवे ळा िमळायचे . मला ‘अ यं त अजट'

असं िलिहले लं कागदपत्र कधीच िमळाले नाहीत. 'अ यं त' हा श द

िलहायची गरजच नसायची. एखादे ‘अजं ट' िलिहले ले कागदपत्र
िमळताच मी ते काम सं पिव याखे रीज उठत नसे आिण जर ते काम
जमत नसे ल तर मला ते कागदपत्र या य तीने पाठिवले
असतील या य तीची भे ट घे ऊन ते काम का होऊ शकत नाही ते
सां गायचो. तातडीने काम करायची जाणीव वा कृतीची जाणीव हे
फार मह वाचे आहे .

  सरकारी कायालय िकंवा सावजिनक उ ोगात लोक ने हमी

असं गृ हीत धरतात की कृतीची जाणीव ही श य होणारी बाब नाही.
काही वषांपवू ी, मी धनबाद ये थ या एका सावजिनक उ ोगातील
कंपनीत गे लो होतो. मी हावडाहन ू क का मे लने गे लो आिण
म यरात्री धनबाद टे शनवर पोहोचलो. कंपनीकडून मा यासाठी

ै
500
गाडी ये ईल अशी माझी अपे ा होती. पण गाडी वगै रे काहीही
न हती टे शनबाहे र पाच-सहा मोटारगाड ा हो या. रात्री
धनबाद टे शनम ये खूप गाड ा ये तात. मी िवचार केला की या
मोटारगाड ांतील एक गाडी कंपनीची असे ल - ड्राय हर झोपला
असे ल. मी एका ड्राय हरला जागे क न तो कंपनीचा ड्राय हर
आहे का ते िवचारलं . िबहारम ये , जे हा तु ही चु की या
ड्राय हरला अवे ळी जागे करता ते हा तो तु म या पूवजांचा उ ार
करतो. असे काही अनु भव आ यावर मी नाद सोडला. कंपनी या
गे ट हाऊसकडे जायला एक टॅ सी केली. सावजिनक उ ोग
े तर् ात गे ट हाऊस ही फार गमतीची यव था असते . यांचं एकच
असे गे ट हाऊस नसते - तर ने हमीचे गे ट हाऊस असते ,
हीआयपी गे ट हाऊस असते (मह वा या य तींसाठी),
ही हीआयपी गे ट हाऊस (अित मह वा या य तींसाठी) असते .
मला माझं गे ट हाऊस सापडे तोवर पहाटे चे दोन वाजले होते . मी
तडक झोपायला गे लो. आठ वाजता प्रिश ण यव थापक
भे टायला आला. तो हणाला, “मला अ यं त वाईट वाटतं य. जो
ड्राय हर टे शनला जाणार होता तो गे लाच नाही." मी िवचारलं ,
“मग याबाबतीत काय करणार आहात तु ही " “काय क शकतो
मी सावजिनक े तर् ना ते ही िबहारम ये काहीच क शकत
नाही." मी हणालो, “कृपा क न या ड्राय हरला बोलवा." तो
हणाला, “तु ही या ड्राय हरला काय सां गू शकणार तु ही
कंपनीतले अिधकारीही नाही आहात..." मी हणालो, “कृपया
बोलवा याला." तो ड्राय हर आला. मी याला िवचारलं , “नाव
काय तु मचं " तो हणाला, “ितवारी." मी हणालो, "ितवारीजी, मी
काल म यरात्री धनबादला तु मचा पाहुणा हणून आलो आिण दोन
वाजे पयं त मी धनबादम ये भटकत रािहलो तु म या पाहु यांना
तु ही अशी वागणूक दे ता " तो हणाला, “साब, ये िफरसे नही
होगा." दोन मिह यानं तर मी पु हा ते थे गे लो - तो ड्राय हर हातात

501
फलक घे ऊन टे शनवर उभा होता. कृतीची जाणीव िनमाण
कर यासाठी नोकरीव न िनलं िबत कर याची धमकी दे याची िकंवा

‘कारणे दाखवा' नोटीस दे याची गरज नसते . जे थे या या मनाला

लागे ल, अशा या या ममावर बोट ठे व यास पु रते .

  काही वषांपव
ू ी यव थापनावर अित सोपे केले ले एक पु तक
प्रिस झाले होते -एक िमनीट यव थापक (वन-िमनीट मॅ ने जर)-
या पु तकाने अथपूण परं तु मजे शीर सं देश िदले होते . यानु सार,
“एका िमिनटा या यव थापकाने एका िमिनटात कामाचा उ े श
समजावयास हवा. जर या या हाताखाल या माणसाने ते काम
यवि थतपणे केले तर याला याने एका िमिनटात शाबासकी
ायला हवी आिण यवि थतपणे केलं नाही तर एका िमिनटात
बजावून सां गायला हवे ." यव थापक सवसाधारणपणे काय करतात
ते आपण पाहू या. ब-याच वे ळा यव थापक हाताखालील
य तीला एकाच वे ळी अने क कामे दे तो. एका हाताखालील
य तीला पाच कामे दे यात आली असतील, तर सं याकाळी ती
य ती ये ऊन हणते , “मी चार कामे पूण केली आहे त - केवळ एकच
उरलं य." यावर तो यव थापक काय हणतो “ओह नो ते पाचव
काम तर आजच पूण हायला हवं होतं . ती दुसरी चार कामे उ ा
करता आली असती " हे खरं तर या यव थापकाने या
हाताखाल या य तीला सकाळी सां गायला हवं होतं . ब-याच वे ळा
यव थापक इत या श दांत काम समजावून सां गतो की ती
हाताखालील य ती पु रती ग धळते . ‘एक िमनीट यव थापक'
यात हट याप्रमाणे एकावे ळी एकच काम ावे , तु म या
हाताखालील य ती ते चां ग या रीतीने कर याची खूप श यता
असते . जर याने ते काम यवि थत रीतीने केले , तर याची एका
िमिनटापु रती प्रशं सा करावी. प्रशं सा करायला यव थापक ने हमी
िवसरतात. काही वे ळा यांना वाटतं की काम कर यासाठी तर
हाताखाल या मं डळीला पगार िमळतो - मग प्रशं सा वगै रे
502
कशासाठी कधीकधी तर याला वाटतं की याने प्रशं सा केली तर
हाताखालची य ती पगारवाढ िकंवा बढतीची मागणी करील.
यामु ळे प्रशं सा करणे तो टाळतो. मात्र, जे हा बजावून
सां गायची वे ळ ये ते ते हा मात्र तो बरं च काही सु नावतो. मागे
एकदा मी मा या बायकोला घरगड ाला बजावून सां गताना ऐकलं .
याने काहीतरी चूक केली होती. ती हणाली, “तु आजच नाहीस;
तर काल, गे या आठवड ात तीनदा, गे या मिह यात पाच वे ळा
ही चूक केली आहे स " तो कामावर आ या या अगदी पिह या
िदवसापासूनच ितने याला या या चु कांची भली मोठी यादी
ऐकिवली. शे वटी ती हणाली, “तु झी नाही - ही माझीच चूक तु ला
ओळखून असताना मी तु ला हे काम ायलाच नको होतं " अशा
बजावून सां ग यान काय होतं हे तु ही पाहू शकता - असं एक
लांबलचक बजावून सां गणं की, 'तू केलं स ते च केवळ चु कीचे नाही,
तू वत:च चु कीचा माणूस आहे स.' मग या य तीम ये सु धारणा
हो याची श यता फार कमी असते .

  जर आप याला 'कृतीची जाणीव' िनमाण करायची असे ल तर

आप याला एक िमिनटाचं काम, एक िमिनटाची प्रशं सा, एक
िमिनटाचं बजावून सां गणं वापरायला हवं . सै याम ये हे घडताना
मी पाहतो. जे हा एखादा सै िनक एखादे चां गले काम करतो, याचा
कमांडर फ त 'गु ड शो' एवढे दोनच तु ितपर श द उ चारतो, आिण
काम चां गलं केलं नाही तर, 'बँ ड शो' एवढं च हणतो आिण जे हा
तो ‘गु ड शो' असं हणतो ते हा तो सै िनक थे ट स त वगात असतो
आिण जे हा तो 'बॅ ड शो' असं हणतो ते हा तो सै िनक या रात्री
झोपत नाही

िन ठे ची जाणीव

503
मात्र, सवात मह वाची जाणीव हणजे ‘िन ठे ची जाणीव'. िन ठा
हणजे काय अलीकडे एकदा मी एका टायिप टला
साय लो टाइिलं ग मशीन चालिवताना पािहलं . मी याला
िवचारलं , “तू ये थे टायिप ट आहे स ना तू हे साय लो टाइिलं ग
मशीन का चालवतोयस " तो हणाला, “मी
साय लो टाइिलं गसाठी या टे सील तयार के यात. आज सकाळी
आम या साय लो टाइिलं ग मशीन चालिवणा-याचे वडील मरण
पावले ; यामु ळे तो घरी गे ला आहे . तो कधी ये ईल - दोन िदवसांनी,
सात िदवसांनी की दहा िदवसांनी ते मला माहीत नाही. मी मा या
विर ठ अिधका-याकडे जाऊन याला ही पिरि थती सां िगतली. तो
हणाला, “तु ही ती मशीन चालवून पाहायचा प्रय न कराल " मी
हणालो, “तु या विर ठ अिधका-याने तु ला मशीन चालवायला
सां िगतले हणून तू मशीन का चालवतोयस तू एक टायिप ट
आहे स, तू का हणून हे मशीन चालवायला हवं " तो हणाला, “या
विर ठ अिधका-याला मी 'नाही' हणू शकत नाही."

  मला खात्री वाटते की जर तु ही तु म या कारिकदीचे

िसं हावलोकन केले तर तु हां ला असं आढळू न ये ईल की तु मचा असा
एकतरी विर ठ अिधकारी होता याला तु ही 'नाही' हणू शकत
न हता. असे का हीच तर िन ठे ची जाणीव आहे . आपण ही जाणीव
कशी िमळवू शकतो मी असा एक विर ठ अिधकारी पािहला की
याने हाताखाल या मं डळींची मोठी िन ठा िमळिवली आहे . मी
याला िवचारलं , “तु हां ला एवढी िन ठा कशी काय िमळते " तो
हणाला, “तु हां ला प्राथिमक शाळे तील बालगाणी आठवतात "
मी हणालो, “हो, काही आठवतात." “तु हां ला ‘मे री हँ ड ए िलटल
लॅ ब' (मे रीकडे होते एक इवले से कोक ) आठवतं " याने िवचारले .

  मी हणालो, “हो." याने िवचारले , “ते कडवं काय होतं "

  मी हणालो, “शे वटचं कडवं होतं ,

504
 ‘कोक मे रीवर का करते प्रेम ।
िवचारलं एका उ सु क मु लाने ।
कारण मे री करते यावर प्रेम ।
उ र िदले या िश काने ।

  "ते च ते ." तो हणाला, “तु ही िन ठा दाखवा. तु हां ला

उलटप ी िन ठा िमळते ."

  ‘िन ठा दे णे' यातून काय हणायचं य याला मला २०

वषांपव ू ीचा माझा एक अनु भव आठवतो. मी पिह यांदा िवक् रम
साराभाई अवकाश कद्रात गे लो होतो. डॉ. वसं तराव गोवारीकर
सं चालक होते . मी ते थे पािहलं की अवकाशशा त्र रोज
(शिनवार-रिववारीही) सकाळी आठ ते रात्री आठपयं त काम
करताहे त. मला ने हमी जाचक प्र न िवचारायला ने हमी आवडतं .
मी यांना िवचारलं , “तु ही रिववारी सु ा का काम करता तु ही
तर सरकारी नोकर. तु हां ला रिववारी काम करायची गरज नाही." ते
हणाले , “आम यापु ढे दुसरा पयाय नाही - आमचा विर ठ
अिधकारी कडक माणूस आहे ." मी हणालो, “तो काय क शकतो
तु हां ला रिववारी काम न के याब ल कामाव न काढू शकतो "
(यांतील अने क शा त्र ांकडे अमे िरकेतून नोक-यांसाठी
आमं तर् णपत्रे होती - कोण याही िदवशी दहा पट पगारावर जू
हा हणून सां गणारी) मी िवचारलं , “तु ही कसली काळजी
करताय "ते हणाले , "तु हां ला नाही समजणार ते " यापै की
एकजण हणाला, “चार मिह यांपव ू ी सं चालकांनी आ हां ला एके
रिववारी बोलावून काम ायला सु वात केली. मी हणालो, “सर,
गे या चार मिह यांपासून आ ही आठवड ाचा प्र ये क िदवस काम
करीत आलो आहोत. आ हां ला कधीच ‘रजा' िमळाले ली नाही.
आज मी मा या मु लांना सहा वाजता काटू न िफ म पाहायला
यायचं कबूल केलं य.' (ि हडीओ ये यापूवीचा तो काळ होता.
तु हां ला मु लांना िचत्रपट पाह यासाठी िचत्रपटगृ हात यावे
505
लागे .) सं चालक हणाले , 'ठीक आहे पावणे सहापयं त काम
सं पवायला तु ला कुणी अडिवलं य - िचत्रपट तर सहा वाजता आहे .'
आता यावर तु ही काय वादिववाद क शकणार " याने काम सु
केलं , काम सं पिवलं आिण घड ाळात पािहलं - आठ वाजले हेत तो
घराकडे धावला, दरवाजा उघडताच याने पािहलं की याची बायको
काहीतरी िवणत बसली होती ; मु लं कुठे आहे त असा प्र न
िवचारणं अश यच, बॉ बचा यु ज उडिव यासारखं च आहे ते
बायकोने या याकडे पाहन ू िवचारले ,

"तु हां ला भूक लागलीय " काय बोलावं हे याला कळे ना. 'हो'
िकंवा 'नाही' या दोनपै की कुठ याही उ राने याची पं चाईत होणार
होती. ती हणाली, “तु हाला भूक लागली असे ल तर लगे च जे वण
वाढते मी. पण तु ही थांबू शकाल तर मु लांबरोबर जे वू

शकाल." यावर याने िवचारलं , “मु लं कुठायत " ती हणाली,

“तु हां ला माहीत नाही तु मचे सं चालक आले आिण यांनी सहा
वाजता मु लांना काटू न शो पाहायला ने लं." याला हणतात िन ठा.
सं चालकांनी या शा त्र ाकडे पािहलं . पावणे सहा होताहे त तरीही
तो काम करतोय - तो काही आता घरी जाणार नाही. याने वत:शी
हटलं , “या माणसाने या या मु लांना सहा वाजता काटू नशोला
यायचं कबूल केलं य ना, ठीक आहे , मु लांना सहा वाजता काटू न शो
पाहायला िमळे ल." तो याची गाडी काढतो, मु लांना घे ऊन काटू न
शोला जातो. या सं चालकाला प्र ये का या मु लांना काटू न शोला
यावे लागणार नाही. एकदा का िन ठा थापन झाली की मग नाव
होतं , इतरांम ये मािहती पसरते .

  दुस-या या मु लांना काटू न शोला ने णं िकंवा यासारखं काही

करणं हे काही असाधारण काम नाही. विर ठ अिधकारी
हाताखाल या य तीला बोलावून हणतो, "मी जरा एका कामात
गु ं तलोय. तू जर मोकळा असशील तर जरा हे एवढं काम करशील
506
मा यासाठी " न कीच, ती हाताखालची य ती मोकळा वे ळ
काढील. हे बरोबरीने काम करणारा सहकारीही करील. जर याला
फोन क न सां िगतलं , "कृपया एवढं करशील मा यासाठी "
ने हमीच दे वाणघे वाण हा प्रकार असतो. पण हाताखालची य ती
या या विर ठ अिधका-याला िवचा शकत नाही, “तु हां ला
मोकळा वे ळ आहे एवढं जरा कराल मा यासाठी " ये थे विर ठ
अिधका-याने पु ढाकार यायला हवा. जर विर ठ अिधकारी पु ढाकार
यायला तयार असे ल तर िन ठे ची थापना होते . खरं तर मा या
अनु भवाव न मी असं हणे न : जर तु ही तु म या विर ठासाठी
काही केलं त, तर तो दस-या िदवशी या सं याकाळपयं त
िवसर याची श यता असते ; पण जर तु ही तु म या हाताखाली
काम करणा-या य तीसाठी काही केलं त तर तो ते िक ये क वष
मरणात ठे वायची श यता असते .

  माझा एक वै यि तक अनु भव आहे . जे हा मी कलक याला

होतो ते हा मा या हाताखाली काम करणारा एकजण मुं बईहन ल न
क न कलक याला आला. एका

सहा वाजता मला याचा फोन आला की या या घरी घरफोडी

झालीय. कुणीतरी कुलूप तोडून आत प्रवे श क न टं क उघडून
यातील हजारो पयाचे दािगने लं पास केले . तो हणाला की याने
पोिलसांना फोन केला होता ; पण काहीच हालचाल नाहा ; बहुधा हे
तो ते थला थािनक नस याने असं घडलं असावं . खरं तर मी वतः
तथला थािनक न हतो. पण माझा घरमालक बं गाली होता आिण
आम या भागात याचं खूप वजन होतं . मी या याकडे जाऊन
याला कारम ये क बून पोलीस टे शनात गे लो. पोलीस
सबइ पे टरला घे ऊन ते थन ू मा या हाताखाली काम करणा या
या गृ ह था या घरी गे लो. आम या पाठोपाठ पोिलसांची जीप ये त
होती. आ ही ते थे

507
पोहोच यावर पोिलसांनी काही हातांचे ठसे घे तले . मी लवकरच ही
घटना िवस न गे लो - कारण ते दािगने शे वटी सापडले च नाहीत.
िक ये क वषांनंतर, जे हा मी आिण मा या हाताखाली काम करणारा
तो गृ ह थ िनरिनरा या कंपनीसाठी काम करीत होतो ते हा
कुणीतरी ये ऊन मला हटलं , “मी पूवी तु म या हाताखाली काम
करणा-या माणसाला भे टलो होतो. तो हणाला की तु ही
या यासाठी खूप काही केलं य.” मी हणालो, “मी या यासाठी
खूप काही केलं य मला नाही आठवत.” तो हणाला, " या या घरी
घरफोडी होऊन दािगने चोरीला गे ले होते ते हा." यानं तर मा या
ल ात आलं . जरी या माणसाला दािगने िमळाले नसले तरीही मी
या यासाठी काहीतरी केलं . तो ल न क न आला होता. चोरीला
गे लेले दािगने या या बायकोचे होते ; याचे न हते . बायको
नव याकडे पाहाते  : तो पोिलसांना फोन करतो - काहीच घडत
नाही. ती मनात हणते - काय नवरा आहे हा माझा आिण नं तर तो
नवरा या या विर ठ अिधका-याला फोन करतो आिण दहा
िमिनटांत तो विर ठ अिधकारी पोिलसांना घे ऊन ये तो. ती हणते ,
“छान माझा नवरा कुणीतरी आहे " मी याला याचे दािगने परत
िदले नाहीत; पण याची इभ्रत राखली आिण हे फार मह वाचं
होतं . यामु ळे दहा वषांनंतरही तो माझी आठवण काढतो. याप्रकारे
िन ठा प्रा त होते .
  जर तु ही ही जीिवतकायाची जाणीव, कृतीची जाणीव,
िन ठे ची जाणीव िमळवू शकलात तर यश आपोआप िमळतं .
उदम ू ये एक शे र आहे .

सं भल कर पाँ व रखते है
कमर बल खा ही जाती है
आँ खे जब चार होती है
मु ह बत होही जाती है
508
 नजाकत नाजनीन के
बनाने से नहीं बनती
खु दा जब हु न दे ता है }
नजाकत आही जाती है ।
(ती पाऊल टाकते मोठ ा काळजीपूवक,
पण ितची अ ं द कंबर लचकते आपणहन ू ,
जे हा नजर िभडते नजरे ला
प्रेम उगवतं आपणहन ू .
नाजूकपणा नाही िनमाण केला जात
नाजूक असले यांकडून

श रां गणे कर हे
यव थापनाची मूलत वे 'इन द
व डरलॅ ड ऑफ
इं िडयन मॅ ने जस'
या सु पर् िस
इं गर् जी पु तकाचे ले खक. 'इन द व ड
ऑफ कॉपोरे ट मॅ ने जस' या आणखी एका
श रां गणे कर पु तकात यांनी भारतातील
यव थापकीय पिरि थतीचे उ कृ ट
िव ले षण सादर केले आहे . याच
पु तकाचा हा मराठी अनु वाद.
  हे पु तक सव तरां वरील यव थापकांसाठी आहे —
यव थापकीय प्रिश णाथीपासून ते यव थापकीय
सं चालकांपयं त ने हमी या यव थापकीय सम यां वरील उपाय
यात िदले आहे त आिण िविवध प्रकार या पिरि थतीची िचिक सा
क न यां याशी सामना कर याचे माग थोड यात सु चिवले
आहे त. ले खकाची हलकीफुलकी ले खनशै ली, याचा िमि कल
िवनोद आिण आर. के. ल मण यांची यं गिचत्रे... या सवांनी या

509
पु तकाचे मोल वृ दि् धं गत केले ले आहे .
  श रां गणे कर हे यव थापन यवसायातील यां या
योगदानासाठी नावाजले ले आहे त. िश ण आिण प्रिश णासाठीही
ते प्र यात आहे त. मुं बई िव ापीठातून केिमकल इं िजिनअर आिण
अमे िरकन यु िन हिसटीमधून एमबीए या पद या घे त यानं तर यांनी
अमे िरकेतील िपट् सबग ये थील कानगी- मे लन िव ापीठात
सं शोधनकाय केले .
  इं लं डमधील आयसीआय या कंपनीम ये यांनी यांचे
यव थापकीय प्रिश ण घे तले ; तर अमे िरकेतील आयबीएम
आिण यु िनयन काबाइड या कंप यांम ये कॉ यु टरचे प्रिश ण
घे तले . इबकॉन, आयसीआय, यु िनयन काबाइड या कंप यांम ये
यांनी उ च पदावर काम के यानं तर ते सल (इं िडया)म ये कायकारी
सं चालक झाले . एकंदर २८ वष यव थापन े तर् ात काढ यानं तर
यांनी यव थापन िश ण आिण प्रिश णाला वाहन ू घे यासाठी
मु दतपूव िनवृ ी प करली.
  श रां गणे कर हे यव थापनावरील प्रिस या याते ,
प्रिश क आिण ले खक आहे त. यां या यव थापन शा त्रावरील
विनिफती आिण िचत्रिफती हजाराहन ू अिधक सं घटनांम ये
वापर या जातात.

िकंमत १५0 पये

रां गणे कर असोिशएटस्

510
३१, नीलांबर, ३७ जी. दे शमु ख माग

मुं बई ४०० ०२६

511
About this digital edition
This e-book comes from the online library Wikisource[1].
This multilingual digital library, built by volunteers, is
committed to developing a free accessible collection of
publications of every kind: novels, poems, magazines,
letters...

We distribute our books for free, starting from works not

copyrighted or published under a free license. You are free to
use our e-books for any purpose (including commercial
exploitation), under the terms of the Creative Commons
Attribution-ShareAlike 3.0 Unported[2] license or, at your
choice, those of the GNU FDL[3].

Wikisource is constantly looking for new members. During

the realization of this book, it's possible that we made some
errors. You can report them at this page[4].

The following users contributed to this book:

QueerEcofeminist
Komal Sambhudas
रे मा जाधव
सु बोध कुलकणी
ओवी कुलकणी

512
1. ↑ https://wikisource.org
2. ↑ https://www.creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0
3. ↑ https://www.gnu.org/copyleft/fdl.html
4. ↑ https://wikisource.org/wiki/Wikisource:Scriptorium

513