Beynəlxalq təhlükəsizliyin anlayışı, siatemi və təhlükəsizlik konsepsiyaları

- Beynəlxalq təhlükəsizliyin məzmunu;

- Müdafiə olunan beynəlxalq dəyərlər;
- Beynəlxalq regional (kollektiv) və qlobal təhlükəsizlik;
- Beynəlxalq təhlükəsizliyin təhdidlərə görə növləri;
- Beynəlxalq təhlükəsizliyin ənənəvi konsepsiyaları;
- Beynəlxalq təhlükəsizliyin müasir konsepsiyaları.

Bəşəriyyət bu günkü beynəlxalq münasibətlər və təhlükəsizlik sistemini yaratmazdan əvvəl min

illərlə davam edən çətin və keşməkeşli bir tarix yaşamışdır. İnsan cəmiyyətləri və birliklərinin sosial-
siyasi xarakterindən, insanların maddi və mənəvi tələblərindən, ehtiyaclarının ödənməsi zərurətindən
asılı olaraq onlar arasında müxtəlif xarakterli münasibətlər mövcud olmuş, iqtisadi, siyasi və mədəni
əlaqələr yaranmış, bəzən uzunmüddətli müharibələr, qanlı döyüşlər yaşanmış, iri dövlətlər, imperiyalar
qurulmuş, sonra da iflasa uğramışlar. Bütün bunlara baxmayaraq, planetimizdə həyat davam etmiş,
insanlar ən çətin vəziyyətlərə uyğunlaşmağı, müxtəlif çıxış yolları tapmağı, irəliyə doğru inkişaf eməyi
bacarmış, yeni-yeni yaşayış məskənləri – kəndlər, şəhərlər, ölkələr salmışlar. Əlbəttə, insanlıq uzun
müddət təcrid vəziyyətində, bir-biri ilə əlaqəsiz yaşaya bilməzdi. Odur ki, yaşayış məskənləri həmişə öz
aralarında müxtəlif əlaqələrə girmiş, ölkələr və xalqlar bir-biri ilə təmas yaratmış, müharibələr aparmış,
barışmış, müəyyən şərtlər kəsmiş və gələcək münasibətlər haqqında razılığa gəlmişlər. Bütün bunlar
bizim bu gün beynəlxalq münasibətlər və beynəlxalq təhlükəsizlik sistemi kimi xarakterizə etdiyimiz
gerçəkliyi şərtləndirmişdir.
"Beynəlxalq təhlükəsizlik" anlayışı təqribən 100 il əvvəl beynəlxalq münasibətlər
lüğətinə daxil edilmişdir. O zamana qədər Silahlı Qüvvələrin istifadəsi "müharibə"və "sülh"
anlayışları ilə ifadə edilmişdir. Yaxın günlərədək beynəlxalq təhlükəsizliyə hərbi təhlükəsizliyin
fenomeni kimi baxılırdı. O, dövlət və dövlətlər qrupu tərəfindən ehtimal olunan təcavüzü aradan
qaldırmaq üçün Silahlı Qüvvələrin kifayət qədər hazır vəziyyətdə saxlanılması, hərbi ittifaqların
yaradılması, bəzi hallarda isə şəxsi maraqlarının gerşəkləşməsi naminə hərbi gücdən istifadə
edilməsi və ya onun tətbiq edilməsi hədəsi və s. kimi xarakterizə edilirdi. Tədricən hərbi güc amili
hərbi qarşıdurmanın miqyasını, qızğın silahlanmanı və silahlı münaqişələrin baş vermə ehtimalını
məhdudlaşdırmağa xidmət edən diplomatik və digər siyasi alətlər kompleksi ilə zənginləşdi.
İlk dəfə olaraq «milli təhlükəsizlik» anlayışı 1904-cü ildə prezident T.Ruzveltin ABŞ
konqresinə müraciətində işlədilib. Bu müraciətdə prezident Panama kanalı zonasının
birləşdirilməsini ölkənin «milli təhlükəsizlik» mənafeləri ilə əsaslandırırdı. Sonrakı illərdə bu
məsələ Amerika politoloqlarının tədqiqatlarında mərkəzi problemə çevrildi. Amerika müəllifləri
«milli təhlükəsizlik» anlayışının mənbəyini «milli mənafelər» nəzəriyyəsində görürlər. Məhz bu
cür yanaşma sosioloq U.Lippman tərəfindən təklif olmuşdu. Tədqiqatçıların əksəriyyəti milli
təhlükəsizliyi güc vasitəsilə (yəni bir dövlətin başqa dövlətlərə nisbətən üstün qüdrətə malik
olması), ya da dövlətlərin qarşılıqlı fəaliyyəti mənafeyindən (yəni bütün beynəlxalq münasibətlər
sisteminin inkişafı üçün optimal şəraitin yaradılması) müəyyən edirlər. B.Brondi, M.Qalperin,
Q.Kan, H.Kissincer, Q.Lasvell, H.Morgentan, C.Şlessincer və başqaları milli təhlükəsizlik
problemi ilə məşğul olan ən görkəmli müəlliflərdir.
Milli təhlükəsizlik – milli maraqların ona yönəldilmiş təhdidlərdən mühafizə olunmasına xidmət
edən fəaliyyətdir. Azərbaycan Respublikasının milli maraqları Azərbaycan Respublikasının
Konstitutsiyası, Milli Təhlü-kəsizlik Konsepsiyası və “Milli Təhlükəsizlik haqqında” Azərbaycan
Respublikasının Qanunu ilə müəyyən olunub.
Beynəlxalq (kollektiv) təhlükəsizlik üzrə dövlətlərarası hüququn tarixi evolyusiyası da, beynəlxalq
münasibətlər sisteminin yaranması prosesi kimi orta əsrlərdən başlayaraq bir çox Avropa ölkələrinin bu
sahə üzrə müxtəlif beynəlxalq və regional təşkilatlarda birləşməsi, kollektiv iradəni təcəssüm etdirən
“məcburedici hüquqi-normativ sənədlər” yaratması, həmin normaların əvvəlcə konkret olaraq Avropa
məkanında, sonra isə müstəmləkəçiliyin vüsət aldığı dövrdə bütün dünyada tətbiq edilməsi yolu ilə baş
vermişdir.
İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra BMT çərçivəsində kollektiv təhlükəsizlik üzrə
vahid beynəlxalq hüquq normaları yaradılana və qəbul edilənə qədərki dövrdə hər bir ölkə öz hərbi
potensialına arxalanaraq milli təhlükəsizliyini fərdi yolla təmin etməyə çılışırdı ki, bu da ayrı-ayrılıqda
heç bir dövlətin milli və beynəlxalq təhlükəsizliyinə tam zəmanət vermirdi. Tarixin müxtəlif dövrlərində
dövlətlər öz təhlükəsizlik maraqlarını qorumaq məqsədi ilə müxtəlif hərbi-siyasi ittifaqlar, koalisiyalar
yaratmağa cəhd göstərmişlər, lakin belə birliklərin heç biri uzunömürlü olmamış, bəlli hadisələrdən
sonra dağılmış, bir formadan digərinə keçmişdir. Hər bir dövrün geosiyasi və hərbi-geostrateji
inkişafından irəli gələn tələblər və xüsusiyyətlər, təhlükəsizlik sahəsində mövcud olan təhdidlər, risk və
çağırışlar öz növbəsində müvafiq yanaşmalar və mexanizmlər tələb edirdi ki, bu da ölkələrin yeni
operativ addımlarını şərtləndirirdi. Məsələn İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Birləşmiş Millətlər
Təşkilatının, ondan bir qədər sonra kapitalizm və sosializm düşərgələri arasında başlanan “soyuq
müharibə” fonunda NATO və Varşava Müqaviləsi Təşkilatı kimi hərbi birliklərin yaradılması, XX əsrin
70-ci illərində ATƏM-in (ATƏT) meydana gəlməsi və s. buna nümunə ola bilər. Müasir beynəlxalq
təhlükəsizlik sistemi və eyni adlı yeni bir geosiyasi tədqiqat sahəsi yalnız İkinci Dünya Müharibəsindən
sonra - 1945-ci ildən sonra formalaşaraq dünya arenasına çıxdı. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
yaranması və üzv dövlətlərin bir-biri ilə münasibətlərini tənzimləyən vahid nizamnamənin qəbul
olunması geosiyasi ədəbiyyatda, həm də müstəqil tədqiqat obyekti kimi beynəlxalq təhlükəsizlik
sahəsinin meydana çıxmasına səbəb oldu.
 Keçən dövr ərzində Avropa məkanında Avropa Şurasının, Qərbi Avropa İttifaqının, Avropa
Birliyinin yaranması, “tərksilah” və “kollektiv təhlükəsizliyə dair” bir sıra beynəlxalq sənədlərin qəbul
edilməsi və s. tədricən Avropada regional təhlükəsizlik və əməkdaşlıq sisteminin meydana gəlməsinə
imkan yaratdı. Nəticədə beynəlxalq təhlükəsizlik sistemi ideyası yeni modellər sayəsində daha da
inkişaf etdi, Avropa Qitəsi isə, bəzi mütəxəssislərin fikri ilə ifadə etsək “dünyanın təhlükəsizlik
laboratoriyası”na çevrildi. Mütəxəssislərin fikrinə görə, bu gün "kollektiv təhlükəsizlik”, "qlobal
təhlükəsizlik”, "kooperativ təhlükəsizlik” “demokratik təhlükəsizlik” və s. kimi konsepsiyalar və
anlayışlar bütün dünyada öyrənilir və təhlil edilir, "təhlükəsizliyin bölünməzliyi və vahidliyi” prinsipi
isə hamı tərəfindən qəbul edilir.
XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən etibarən ənənəvi beynəlxalq təhlükəsizlik məsələlərinə bir
çox yeni yanaşmalar meydana çıxmağa başladı. Çünki dünyada ikiqütblü dünya sisteminin və “soyuq
müharibə”nin sonu beynəlxalq münasibətlər sisteminin əvvəlki ümumi konfiqurasiyasını da dəyişməyə
başlamışdı. Lakin bütün bunlar heç də dünyadakı bəzi ölkələrarası konfliktlərə, xalqlararası
münaqişələrə son qoymadı, əksinə regional və lokal münaqişələrin sayının artması ilə müşahidə edildi.
1990-cı illərdən sonra dünya miqyasında müxtəlif etnikseparatçı, milli, dini və digər münaqişələrin sayı
kəskin şəkildə artdı. Baxmayaraq ki, bu münaqişələrin çoxu daxili, lokal və regional xarakter daşıyırdı,
lakin mahiyyət etibarı ilə onların hər birinin arxasında müxtəlif dövlətlər dayanırdı ki, bu da həmin
münaqişələrin regional və beynəlxalq təsirindən xəbər verirdi. Çünki bu tipli lokal münaqişlər son
məqamda ayrı-ayrı regionların, o isə öz növbəsində bütün dünyanın təhlükəsizlik mühitinə mənfi təsir
göstərir. Məsələn, Ermənistan Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi uzun müddət bəzi erməni və
ermənipərəst dünya mətbuatında Azərbaycanın daxili münaqişəsi kimi qələmə verilirdi. Lakin, əslində
bu münaqişə başlanğıcdan bir ölkənin (Ermənistanın) digərinə (Azərbaycana) qarşı açıq ərazi iddiaları
çərçivəsində həyata keçirdiyi hərbi təcavüz idi. Ermənistan Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
təkcə regionda deyil, bütövlükdə Avropada və dünyada siyasi sabitliyin və beynəlxalq təhlükəsizliyin
əsası sayılan “ərazi bütövlüyünü və milli sərhədlərin toxunulmazlığı” prinsiplərini kobud şəkildə
pozurdu. Dünyada ikiqütblü dünya sisteminin süqutu “soyuq müharibəni” başa çatdırsa da, göründüyü
kimi beynəlxalq münasibətlər sistemində bir çox ərazi-sərhəd problemlərinin, məhəlli və regional
münaqişələrin, mütəşəkkil cinayətkarlıq hallarının, kütləvi qırğın silahlarının yayılması təhlükəsinin,
dini, etnik ekstremizm, terrorizm kimi bəşəri təhlükələrin sayının artmasına şərait yaratdı.
Bütün bunlar və 2001-ci ilin məlum 11 sentyabr terror hadisəsi beynəlxalq aləmdə yeni, daha
çevik təhlükəsizlik modelinin yaradılması zəruriliyini üzə çıxardı, dünyanın aparıcı dövlətlərində
təhlükəsizliyin mövcud beynəlxalq birliklər çərçivəsində inkişaf etdirilməsi, təkmilləşdirilməsi ideyasını
gündəmə gətirdi. Beynəlxalq hüquq sahəsindəki mövcud boşluqlar, xüsusilə qəbul olunmuş qərarların
icra mexanizminin yoxluğu, hüquqi prinsip və normaların doktrinal interpretasiyaları, “milli maraq” və
“milli təhlükəsizlik” kimi anlayışların fərqli interpretasiyası və beynəlxalq iradənin subyektiv
mülahizələr nəzərə alınmaqla tətbiqi və s. kimi məsələlər indinin özündə də beynəlxalq təhlükəsizlik
sisteminə ciddi problemlər yaradır.
Müasir beynəlxalq münasibətlərin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri olan dayanıqlı
beynəlxalq sülh şəraitinin yaradılmasını, etibarlı təhlükəsizliyin təmin edilməsini çətinləşdirir. Hazırda
geosiyasi ədəbiyyatda dünya dövlətlərinin ayrıayrılıqda milli inkişafı və milli təhlükəsizliyi, onların
ölçüləri, təmin olunması dərəcəsi və s., bir qayda olaraq, beynəlxalq və regional müstəvidə cərəyan edən
geosiyasi, hərbi-geostrateji və geoiqtisadi vəziyyətin, şəraitin, hadisələrin və dünya təhlükəsizlik
mühitinin fonunda dəyərləndirilir.
Beynəlxalq təhlükəsizlik dedikdə, geosiyasətdə ilk növbədə, beynəlxalq münasibətlər
sisteminin və beynəlxalq hüququn müharibə və silahlı münaqişələrdən, dövlətlərarası qarşıdurma
və qeyri-sabitlikdən qorunması, dünya sisteminin əsas subyektlərinin - dövlətlərin qarşılıqlı
şəkildə tarazlaşdırılmış milli maraq və milli təhlükəsizliyinin təminatı sistemi başa düşülür.
Beynəlxalq təhlükəsizliyin əsas qayəsi insanların, cəmiyyətlərin və dövlətlərin
təhlükəsizliyinin təmin edilməsindən ibarət olduğuna görə, bu sistemə həmdə insan həyatına təsir
göstərə biləcək mövcud təhlükələrin və təhdidlərin, potensial risklərinin aradan qaldırılması
istiqamətindəki kollektiv fəaliyyət normaları və s. daxildir. Beynəlxalq təhlükəsizlik əhatə
dairəsinə görə
-qlobal (bütün dünyanı əhatə edən),
-regional (planetin bəlli bir regionunda baş verən) və
-kollektiv (bir qrup ölkənin cəlb olunması il ə yaşanan) olmaqla üç qrupa ayrılır.
Hər qrupda beynəlxalq təhlükəsizlik dedikdə, müvafiq olaraq ümumdünya, regional və
yaxud konkret bir qrup dövlətin ölkələrarası münasibətlərinin, beynəlxalq hüququn və s.
birgəyaşayış normalarının böyük və kiçik müharibələrdən, silahlı qarşıdurmalardan, böhran və
sabitsizlikdən qorunması, kollektiv səylər vasitəsilə hər bir dünya dövlətinin beynəlxalq hüquqa
zidd əməllərdən çəkindirilməsi, yaxud hüququ pozulmuş ölkənin müdafiəsi nəzərdə tutulur.
Beynəlxalq təhlükəsizliklə bağlı dövlətlərin xarici siyasət fəaliyyətinin əsas ölçü meyarlarından birini
əlverişli beynəlxalq təhlükəsizlik mühitinin yaradılması, kollektiv və milli təhlükəsizliyin təminatı təşkil
edir. XX əsrin ortalarından başlayaraq Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv olan dövlətlər beynəlxalq
sistemdə əsas ən öz milli maraqlarından çıxış etsələrdə, BMT və onun ayrı-ayrı qurumları öz
nizamnamələri çərçivəsində ölkələrin ümumi və ortaq maraqlar sisteminin prinsiplərini hazırlamış və
təmin edilməsi mexanizml ərini formalaşdırmışlar. Beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin mahiyyəti bütün
üzv dövlətləri açıq müharibələrdən, xarici hərbi basqınlardan, digər xarici təhlükə və təhdidlərdən
qorumaq, şəxsiyyətin, cəmiyyətin təhlükəsizliyini və dövlətin suveren hüquqlarını kollektiv şəkildə
təmin etməkdən ibarətdir.
Beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin əsas prinsipləri BMT Nizamnaməsinə müvafiq olaraq:
  dövlətlərin ortaq təhlükəsizlik maraqlarının tapılması və bu əsasda beynəlxalq sülhün təmin
edilməsi;
 ölkələrarası münaqişə və silahlı toqquşmaların aradan qaldırılması və mübahisəli məsələlərin
danışıqlar yolu ilə həll edilməsi;
 hər bir dövlətin milli təhlükəsizliyinin beynəlxalq təhlükəsizliklə əlaqələndirilməsi;
 kütləvi qırğın silahlarının yayılmasının qarşısının alınması və tətbiqinin qadağan olunması;
 beynəlxalq təhlükəsizliyi təhdid edən etnik separatizm, terrorizm, silah qaçaqmalçılığı, narkotik
maddələrin qanunsuz dövriyyəsi və s. kimi hallarla mübarizə;
 bərabər hüquqlar əsasında xalqlararası dostluq münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi və ümumi
sülhün möhkəmləndirilməsi üçün müvafiq addımların atılması;
 iqtisadi, sosial, mədəni və humanitar xarakterli beynəlxalq problemlərin həllində əməkdaşlıq;
ölkələrin iqtisadi təhlüksizliyini təhdid edən hallarla kollektiv mübarizə və s. ibarətdir.
BMT Nizamnaməsində açıq formada qeyd olunur ki, “mövcud nizamnaməyə qoşulmuş dünya
dövlətlərinin hər biri bir-birilərinin və eləcədə digər dövlətlərin ərazi bütövlüyünü, sərhədlərinin
toxunulmazlığını qəbul etməli, indi və ya gələcəkdə digər ölkələrin sərhədlərini pozacaq hərəkətlərə yol
verməməli, digər iştirakçı dövlətlərin sərhədlərini pozaraq onun ərazilərinə iddia etmək və ya onu z əbt
etməkdən çəkinməlidirlər”.
Dövlətlərin BMT tərəfindən tanınmış ərazi bütövlüyünün qorunması, sərhədlərinin
toxunulmazlığı, ölkələrarası münaqişə və silahlı toqquşmaların aradan qaldırılması və mübahisəli
məsələlərin danışıqlar yolu ilə həll edilməsi prinsipi ATƏT-in Avropada təhlükəsizlik və
əməkdaşlıq məsələləri üzrə 1975-ci ildə qəbul etdiyi, sonradan müstəqillik əldə etmiş digər Avropa
dövlətlərinin, o cümlədən də Azərbaycanın qoşulduğu Helsink Yekun aktında da beynəlxalq
hüququn əsas tələblərindən biri kimi təsbit edilmişdir.
Yekun Aktında qeyd olunur ki, “bu sənədə qoşulmuş ölkələr digər ölkələrin ərazi
bütövlüyünə hörmətlə yanaşmalı və buna uyğun olaraq, BMT Nizamnaməsinin məqsəd və
prinsiplərini rəhbər tutmalı, üzv ölkələrin ərazi bütövlüyünü tanımalı, siyasi müstəqilliyini və ya
bötövlüyünü heç bir şəkildə pozmamalı, xüsusilə də təhdid və ya bu kimi hərəkətlərdən
çəkinməlidirlər.”
Sənəddə xüsusi vurğulanır ki, “beynəlxalq hüquq normalarını pozan və digər dövlətlərin
ərazi bütövlüyünə xələl gətirən işgalçılıq siyasəti beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən heç bir zaman
leqal olaraq qəbul edilməyəcəkdir. Azərbaycan Respublikası və digər postsovet respublikalarının
ATƏT-ə üzv qəbul olunduqları 1992-ci ildə imzaladıqları Yekun aktında dövlətlərin ərazi
bütüövlüyü və suverenliyinin toxunulmazlığı ilə yanaşı beynəlxalq təhlükəsizlik və əməkdaşlıq
məsələləri üzrə ümumən 10 əsas prinsip öz əksini tapmışdır.
Bunlar:
  Suveren bərabərlik və suverenliyə xas olan hüquqlara hörmət prinsipi;
 Təhdid və ya zor işlətməmək prinsipi;
 Sərhədlərin toxunulmazlığı prinsipi;
 Dövlətlərin ərazi bütövlüyü prinsipi;
 Mübahisələrin dinc yolla həll olunması prinsipi;
 Bir-birinin daxili işlərinə qarışmamaq prinsipi;
 İnsan hüquqlarına və əsas azadlıqlara hörmət prinsipi, o cümlədən düşüncə, vicdan, din və ya
əqidə azadlığına hörmət edilməsi prinsipi;
 Xalqların öz müqəddəratını təyin etmə hüququ və bərabər hüquqluğu prinsipi;
 Dövlətlər arasında əməkdaşlıq prinsipi;
 Beynəlxalq hüquq çərçivəsində öhdəliklərin vicdanla yerinə yetirilməsi prinsipindən ibarət idi.
SSRİ-nin dağılması ərəfəsində, ideoloji və sinfi qarşıdurmanın ən yüksək mərhələsində baş tutmuş
ATƏT-in Paris Zirvə görüşündə – 1990-cı ildə beynəlxalq münasibətlər sisteminin, o cümlədən
beynəlxalq təhlükəsizliyin əsas prinsip və normalarını müəyyən edən, “Yeni Avropa üçün Paris
Xartiyası” adlı mühüm bir sənəd qəbul olunmuşdur. Bu sənəddə ATƏT qarşısında Avropada “soyuq
müharibə”dən sonrakı vəziyyəti, təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələlərini idarə etmək vəzifəsi
qoyulmuşdur.
Paris Xartiyası: “Demokratiya, Sülh və Birlik üçün Yeni Dövr” adlandırılan birinci,
“Gələcək üçün istiqamətləndirici prinsiplər” başlıqlı ikinci və “ATƏT-in təşkilatlandırılması
müşavirəsi” adlanan üçüncü hissədən ibarət idi.
Xartiyanın ikinci hissəsində Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələləri, bu sahədəki
fəaliyyətin əsas prinsipləri öz əksini tapmışdır. Sənəddə iştirakçı dövlətlər Avropadakı mövcud
münaqişələri, suverenlik haqlarına qarşı qəsd hallarını, siyasi və iqtisadi müstəqilliyə təhlükələri və ərazi
bütövlüyünə təhdidləri insanlıq üçün ümumi təhlükə mənbələri kimi qiymətləndirmiş və onların
qarşısının alınması sahəsində birgə fəaliyyətin əsas istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir. Paris
Xartiyasında iştirakçı dövlətlər birmənalı şəkildə terrorizmin bütün formalarını pisləmiş və ona qarşı
həm ikitərəfli, həm də çox tərəfli əməkdaşlıq vasitəsi ilə mübarizə aparmağı əsas prioritet olaraq hədəf
götürmüşlər. Bundan əlavə Paris Xartiyasında iştirakçı dövlətlərə bütün münaqişəli məsələləri sülh yolu
ilə həll etməyi, bir-birinə qarşı təhdid və güc istifadəsindən çəkinməyi tövsiyə etmişlər. Xartiyada
iştirakçı dövlətlərin üzərinə regionda və dünyada sülh və təhlükəsizliyin qorunması, münaqişələrin sülh
yolu ilə və beynəlxalq hüquq çərçivəsində həlli istiqamətində bir sıra vəzifələr də qoyulmuşdur.
Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələləri üzrə ATƏT-in Paris Xartiyası ilə başlayan
təşkilatlanma prosesi 1992-ci ildə Helsinkidə, 1994-cü ildə Budapeştdə, 1996-cı ildə Lissabonda,
1999-cu ildə İstanbulda keçirilmiş Dövlət və Hökumət başçılarının yüksək səviyyəli
Sammitlərində davam etdirilmiş və qəbul edilən sənədlərdə öz əksini tapmışdır. Bu sammitlərdə
Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələləri üzrə yeni mexanizmlər yaradılmış, təşkilatı bölmələr
təsis olunmuş və təhlükəsizlik problemlərinin həlli üçün müəyyən ümumi prinsiplər formalaşdırılmışdır.
1994-cü ildə Budapeşt zirvə görüşündə iştirakçılar ATƏM-in müşavirə statusunu qaldıraraq, onu
Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq məsələləri üzrə daimi təşkilata (ATƏT) çevirdilər. Bu
qərarlarla SSRİ-nin və Yuqoslaviya Sosialist Federativ Respublikasının (YSFR) dağılması ilə ortaya
çıxan problem və narazılıqlardan doğan toqquşmaların qarşısını almaq üçün fəaliyyət imkanları
genişləndirildi. 1992-ci ildə qəbul edilən Helsinki sənədi ATƏT-ə təhlükəsizlik məsələləri üzrə erkən
xəbərdarlıq, silahlı münaqişələrin qarşısını almaq və böhranlı vəziyyətlərin idarə olunması kimi ciddi
səlahiyyətlər verdi. Bununla da ATƏT soyuq müharibədən sonrakı dövrdə Avropada sülhün,
təhlükəsizliyin və yeni dünya nizamı şəraitində əməkdaşlığın yaradılmasına yardım edə bilən vacib
beynəlxalq-regional təşkilatlardan birinə çevrildi. ATƏT-in təhlükəsizliyin təmin edilməsinə yanaşması
hərtərəfli xarakter daşıyır və məsələlərin geniş dairəsi, o cümlədən silahlar üzərində preventiv
diplomatiya, etimad və təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi üzrə tədbirlər, insan hüquqları, seçkilərə
nəzarət, eləcədə iqtisadi və ekoloji təhlükəsizlik məsələləri üzrə əməkdaşlığa əsaslanır. ATƏT-in
fəaliyyətində iştirak edən bütün dövlətlər bərabər hüquqlara malikdirlər və qərarları konsensus əsasında
qəbul edirlər.
ATƏT xüsusi statusa malikdir. Bir tərəfdən ATƏT çərçivəsində qəbul olunan qərarlar hüquqi
deyil, daha çox siyasi xarakter daşıyır. Lakin, digər tərəfdən, ATƏT beynəlxalq təşkilatların əlamətlərini
özündə birləşdirir: daimi orqanlara, daimi mənzil-qərargaha və qurumlara, daimi ştata, daimi maliyyə
ehtiyatlarına və sahələr üzrə bölmələrə malikdir. Dövlətlərin siyasi öhdəlikləri əks olunmuş əksər ATƏT
sənədləri onun həyata keçirilməsi üçün beynəlxalq müqavilə formasına ehtiyac duyur. Belə ki, nə 1975-
ci il Yekun Aktı, nə Paris Xartiyası, nə də ki, sonrakı sammitlərdə qəbul olunmuş sənədlər hüquqi
mənada beynəlxalq müqavilə deyil və dövlətlər üçün məcburi xarakter daşımır. Lakin, ATƏT-in
sənədləri beynəlxalq hüququn mənbələri kimi çıxış edir və onun prinsiplərini müəyyənləşdirir. Mahiyyət
etibarı ilə isə, onlar beynəlxalq hüquqi deyil, yalnız siyasi öhdəlik qüvvəsinə malikdirlər. Bununla
yanaşı, ATƏT öhdəliklərinin məcburi hüquqi qüvvəsinin olmaması onların səmərəliliyini azaltmır. Ən
yüksək siyasi səviyyədə imzalandıqlarından onlar beynəlxalq hüquq çərçivəsində beynəlxalq
müqavilələr qədər yüksək əhəmiyyət daşıyır. Bu gün ATƏT Avropada NATO və b. hərbi bloklar
kimi təhlükəsizlik məsələləri ilə birbaşa məşğul olmasa da, əməkdaşlıq əsasında beynəlxalq
təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi prosesində aparıcı rol oynayır. Bu istiqamətdə ATƏT öz
səylərini digər beynəlxalq və regional təşkilatlarla qarşılıqlı fəaliyyətdə və böyük miqdarda qeyri-
hökümət təşkilatları ilə birbaşa əlaqədə həyata keçirir. Hər bir dövlət üçün beynəlxalq təhlükəsizlik ilk
növbədə onun ərazi bütövlüyünü, şəxsiyyət və cəmiyyətin təhlükəsizliyini, suveren dövlət hüquqlarını
xarici hərbi müdaxilə və hücumlardan qorumaqdan və ən başlıcası, təhlükəsizliyinə beynəlxalq
təminatın verilməsindən ibarətdir. Beynəlxalq təhlükəsizliyin əsas təminatçısı rolunda, göründüyü
kimi BMT və onun Təhlükəsizlik Şurası çıxış edir. Təhlükəsizlik Şurasında (TŞ) dünyanın nüvə
silahına malik beş dövləti - ABŞ, Çin, Rusiya, Böyük Britaniya və Fransa daimi, daha iki dövləti
isə iki ildə bir dəfə dəyişməklə müvəqqəti təmsil olunurlar. Dünya əhəmiyyətli bütün təhlükəsizlik
məsələləri TŞ-də müzakirə olunur və qərarlar konsensus yolu ilə qəbul edilir. Hər hansı ölkəyə qarşı
kollektiv güc, yaxud digər sanksiya tətbiq etmə, hansısa dövlətin təhlükəsizliyini kollektiv şəkildə
qoruma, beynəlxalq sülhməramlı qüvvələr yaratma və müharibə bölgələrinə göndərmə, beynəlxalq
təhlükəsizliyi təhdid edən təhlükələrin qarşısını alma və s. məsələlər də TŞ-nin ümumi qərarı ilə həll
olunur. Mütəxəssislər müasir beynəlxalq təhlükəsizlik sistemini həddən artıq qeyri-təkmil, fəaliyyətini
isə səmərəsiz hesab edirlər. Onların fikrincə, BMT TŞ-nin qərarvermə prinsipləri və metodları
münaqişəli halların qarşısının alınmasında, beynəlxalq və regional təhlükəsizliyə qarşı təhdidlərlə
mübarizədə operativ müdaxilə imkanı vermir. Bu qurum həm də öz nizamnamə öhdəliyinə uyğun
olaraq, nəinki ayrı-ayrı ölkələrə faktiki təhlükəsizlik, xarici hərbi müdaxilələrdən qorunma və s.
sahəsində təminat verə bilmir, hətta özünün yürütdüyü səbatsız, müxtəlif standartlı, prinsipsiz siyasət
nəticəsində, məsələn, Ermənistan kimi cırtdan bir ölkəni beynəlxalq hüququn ən əsas normasına tabe
etdirə bilmir. Mütəxəssislər bu vəziyyəti onunla əlaqələndirirlər ki, BMT TŞ-nin hazırkı daimi üzvlərini
öz milli maraqlarından və onlara bilavasitə aid olan məsələlərdən başqa heç nə düşündürmür. BMT-nin
təhlükəsizlik sisteminin təşkili konsepsiyasının və onun daimi Təhlükəsizlik Şurasının fəaliyyətinin
yenidən qurulması ideyası nec ə ill ərdir ki, beyn əlxalq al əmin günd əliyind ədir. T ədqiqatçıların
fikrinc ə, dünyada işğalçılıq siyas əti yürüd ən dövl ətl ərə, beyn əlxalq hüquq normaları v ə beyn əlxalq
təhlükəsizli ə hörmətsizlik edən, açıq-aşkar meydan oxuyan ayrı-ayrı ölkələrə və onların birliyinə qarşı
bütün dünya ölkələrinin kollektiv səyinin birləşdirilməsi və işlək mexanizmi düşünülməyincə, vahid
prinsip əsasında bu iş təşkil olunmayınca, dünyada kollektiv təhlükəsizliyin təminatı sahəsind əki
hazırkı yarıtmaz vəziyyət davam edəcək və hər ölkə öz təhlük əsizliyini bacardığı şəkildə təmin etməyə
çalışacaqdır.

Beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində Azərbaycanın xarici siyasət strategiyası və fəaliyyəti

SSRİ-nin dağılmasının ardından Cənubi Qafqaz, Xəzər Qaradəniz hövzəsinin fərqli hərbi-
geostrateji qruplaşmaları və geosiyasi mövqeləri, kəsişən maraqlar və ziddiyyətli fəaliyyətlər fonunda
Azərbaycan dövlətinə öz beynəlxalq regional və milli təhlükəsizlik siyasətini formalaşdırmaq, regionun
ümumi təhlükəsizlik məsələləri içərisində məxsusi təhlükəsizlik ölçülərini və meyarlarını
müəyyənləşdirmək çox çətin oldu. Çünki SSRİ-nin dağılması ərəfəsində ərazisində etnik separatçılığın
qızışdırılması və bu zəmində arzuolunmaz müharibəyə cəlb edilməsi, torpaqlarının Ermənistan
tərəfind ən işğal olunması və s. onun yenicə başladığı milli dövlət quruculuğunun təxirəsalınmaz daxili
iqtisadi, siyasi və sosial probleml əri sırasına həm də xarici hərbi müdaxilə və milli təhlükəsizlik kimi
məsələləri də əlavə etmişdi. Erməni hərbi birləşmələri qısa zaman çərçivəsində bəzi xarici dövlətlərin
köməkliyi ilə Azərbaycanın 20% ərazisini işğal edərək, milli təhlükəsizliyini ciddi sınaq qarşısında
qoymuşdu. BMT-nin bütün tələbl ərini kobudcasına pozan və qəbul etdiyi qətnamələri icra etməyən
Ermənistana qarşı milli müdafiə və beynəlxalq təsiretmə mexanizmlərinin səfərbər edilməsi, işğalın
dayandırılması üçün təsirli tədbirlərin görülməsi, bu müstəvidə ölkənin haqlı beynəlxalq mövqelərini
müdafiə edən hərbi-siyasi tərəfdaşların, müttəfiqlərin tapılması və onların gücündən istifadə edilməsi
ölkə rəhbərlərindən xüsusi düşünülmüş hərbi və milli təhlükəsizlik siyasəti tələb edirdi. Azərbaycanın
xarici təhlükəsizlik siyasəti və bu əsasda yaradacağı təhlük sizlik strategiyası hərtərəfli düşünülmüş və
çoxşaxəli olmalı, riskli və təhlükəli siyasi təşəbbüsləri istisna etməli idi. Ölkənin beynəlxalq mövqeyini
möhkəmləndirmək, onu regionun lider dövlətinə çevirmək, ümumi strateji məqsədlər namin ə regional
təhlükəsizlik layihələrinin bütün iştirakçıları ilə bərabərhüquqlu əməkdaşlıq qurmaq, Ermənistan silahlı
qüvvələri tərəfind ən işğal olunmuş Dağlıq Qarabağı, ona bitişik ətraf rayonları işğaldan azad etmək və
s. bu strategiyanın ana xəttini təşkil edirdi.
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 2010-cu il 8 iyun tarixli, 1029-IIIQR nömrəli
Qərarı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının Hərbi doktrinasının
10. Azərbaycan Respublikasının təhlükəsizlik mühiti qlobal və regional səviyyələrdə hazırda
mövcud olan və gələcəkdə meydana çıxa biləcək müxtəlif qarşılıqlı əlaqəli amillər ilə müəyyən
edilir. Milli təhlükəsizlik konsepsiyasında əks olunmuş müasir meyillər real və potensial
təhdidlərin, o cümlədən hərbi sahədə milli təhlükəsizliyə təhdid və risklərin spektrini
formalaşdırır, dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanları, Silahlı Qüvvələr və başqa silahlı
birləşmələr tərəfindən onların qabaqlanması, zərərsizləşdirilməsi və aradan qaldırılması üzrə
fəaliyyətin xarakterinə təsir göstərir.
11. Qlobal təhlükəsizlik mühiti aşağıdakı nəticələrə səbəb olan köklü dəyişikliklərə məruz
qalır:
dünyada paralel və qismən qarşılıqlı əlaqədə olan, çox vaxt terrorçuluq, qiyam, kütləvi
itaətsizlik və digər zorakı hərəkətlərə çevrilən etnik və dini zəmində fəaliyyət genişlənir.
Yoxsulluq, sosial-iqtisadi qeyri-bərabərlik, miqrasiya axınları, kənar müdaxilə, münaqişə
zonalarının mövcudluğu və genişlənməsi, radikal və ekstremist dini-siyasi cərəyanlar dünyanın
bir sıra regionlarında gərginliyin saxlanılması və artmasına şərait yaradır;
mütəşəkkil cinayətkarlığın, o cümlədən beynəlxalq terrorçu qruplaşmaların və müxtəlif
üsyançı hərəkatların dünyada cərəyan edən siyasi proseslərə təsiri getdikcə artmaqdadır;
maliyyə və iqtisadi böhranlar getdikcə daha qlobal xarakter alır və müxtəlif regionlardakı
iqtisadi, siyasi və sosial sabitliyə mənfi təsir göstərir;
tükənməkdə olan təbii resursların, ilk növbədə enerji ehtiyatlarının əldə olunması uğrunda
gedən rəqabət nəticəsində dövlətlərarası gərginlik getdikcə daha da artır;
 ayrı-ayrı dövlətlərin və qeyri-dövlət subyektlərinin kütləvi qırğın silahlarını və onların
çatdırılma vasitələrini əldə etməyə yönəlmiş səyləri bu tipli silahların yayılmaması rejimini
təhlükə qarşısında qoyur;
yeni bio- və nanotexnologiyaların sürətli inkişafı və yayılması terrorçu qüvvələr üçün bioloji
müharibələri aparmaq və ya bioterror aktlarını törətmək imkanları yaradır. Bu tendensiya digər
mühüm texnologiyalara, ilk növbədə destruktiv məqsədlərə yönəldilə bilən, dövlətlərin,
bütövlükdə beynəlxalq birliyin maraqlarına böyük ziyan vurmağa qadir informasiya
texnologiyalarına da aiddir;
eyni zamanda, artıq bir çox dövlətlər ucuz və asanlıqla əldə olunan adi silahların yayılması və
istifadə edilməsi nəticəsində xeyli insan və maddi itkiləri verməkdədirlər;
humanitar və təbii fəlakətlər, ölümcül xəstəliklər və digər təhdid və risklər yaşayış mühitinə
getdikcə daha güclü mənfi təsir göstərdiyi qeyd edilmişdir.
Qeyd edilən Doktrinanın III. Azərbaycan Respublikasının hərbi təhlükəsizliyinə təhdidlər
bölməsinə əsasən
19. Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin, suverenliyinin, ərazi bütövlüyünün, konstitusiya
quruluşunun, xalqın və ölkənin milli maraqlarının, insanın, cəmiyyətin və dövlətin hüquq və
mənafelərinin hərbi və siyasi, habelə digər təhdidlərdən qorunması dövlətin hərbi təhlükəsizliyin
təmin edilməsi sahəsində başlıca vəzifələrindən biridir.
20. Azərbaycan Respublikasının hərbi təhlükəsizliyinə təsir göstərən real və potensial təhdidlər
qismində xarici və daxili hərbi və siyasi təhdidlər, habelə digər təhdidlər nəzərdə tutulur.
21. Əsas xarici hərbi və siyasi təhdidlər aşağıdakılardır:
•Azərbaycan Respublikası ərazisinin bir hissəsinin Ermənistan Respublikasının silahlı qüvvələri
tərəfindən işğal altında saxlanılması;
•Azərbaycan Respublikasının daxili işlərinə hər hansı mümkün kənar hərbi müdaxilə;
•Azərbaycan Respublikasının xarici hərbi asılılığa düşməsi;
•Azərbaycan Respublikasına qarşı qonşu dövlətlər tərəfindən ərazi iddialarının irəli sürülməsi;
•Azərbaycan Respublikasının daxili siyasi və sosial-iqtisadi vəziyyətinin gərginləşdirilməsinə,
sabitliyin pozulmasına yönəldilmiş hər hansı fəaliyyət növləri, o cümlədən separatçı və dini-
ekstremist hərəkatların dəstəklənməsi, digər dövlətlər tərəfindən Azərbaycan Respublikasının
ərazisinə göndərilməsi üçün qanunsuz silahlı qrupların və terrorçuların hazırlanması;
• qonşu ölkələrin dövlətlərarası münaqişələrdə iştirakı və ya həmin ölkələrdə daxili münaqişələrin,
hərbi əməliyyatların, silahlı qiyamların, yaxud hərbi və ya hərbi-siyasi qeyri-sabitliyin digər
formalarının mövcudluğu;
• regional hərbi tarazlığın pozulması və müdafiə yetərliyi həddindən kənara çıxması, o cümlədən
regionda və ya Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədlərinin və ərazi sularının bilavasitə
 yaxınlığında hərbi bazaların yaradılması, qoşun qruplaşmalarının cəmləşdirilməsi, silahların və digər
hərbi iştirakın artırılması;
•Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhədinin hərbi birləşmələr və silahlı dəstələr tərəfindən
pozulması, sərhəd mübahisələri və ya münaqişələrinin kəskinləşməsi;
• ayrı-ayrı dövlətlərin, təşkilatların və terrorçu qrupların hərbi-siyasi iddiaları kontekstində nüvə və
digər kütləvi qırğın silahı növlərinin, onların çatdırılma vasitələrinin və ən yeni hərbi istehsal
texnologiyalarının yayılması.

22. Əsas daxili hərbi və siyasi təhdidlər aşağıdakılardır:

•daxili sabitliyin və ölkənin ərazi bütövlüyünün pozulmasına yönəldilmiş terrorçu, dini-ekstremist,
millətçi-separatçı təşkilat və strukturların güc tətbiq etməklə həyata keçirdikləri qanunazidd fəaliyyət;
• konstitusiya quruluşu əleyhinə qəsdlər, dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanlarının təşkilati
strukturunun dağıdılması və ictimai-siyasi sabitliyin pozulmasına yönəldilmiş cəhdlər;
•Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmayan silahlı birləşmələrin və ya
qrupların yaradılması cəhdləri;
• təxribat, terror aktları və digər qanunazidd əməlləri həyata keçirmək üçün istifadə oluna bilən silah-
sursatın, partlayıcı maddələrin və digər vasitələrin Azərbaycan Respublikasının ərazisində qanunsuz
toplanması və dövriyyəsi;
•Azərbaycan Respublikasının hərbi təhlükəsizliyinə təhdid yaradan mütəşəkkil cinayətkarlıq və digər
qanunazidd fəaliyyət;
•hərbi əhəmiyyətli və mühüm dövlət obyektlərinə, kommunikasiya qurğularına və informasiya
infrastrukturuna qarşı silahlı hücumlar və təxribatlar.
Azərbaycanın xarici siyasət strategiyanın formalaşmasına təsir göstərən amilləri iki qrupa
ayırmaq olar:
Birinci qrupa beynəlxalq aləmdə mövcud olan, dövlətin strateji, həyati maraqlarının toxunduğu
siyasi, iqtisadi və hərbi amillər daxildir və onlar digər ölkələrin hökumətlərinin, dövlətin mühüm
tərəfdaşları və yaxud əleyhdarlarının fəaliyyəti nəticəsində yaranır. Bu amillər dünya siyasətinin əsas
subyektl ərinin iqtisadi, siyasi və hərbi gücünün nisbəti ilə, eyni zamanda həm qlobal, həm də regional
səviyyələrdə beynəlxalq münasibətlərin formalaşması prinsipləri və mexanizmləri ilə mü əyyənləşir.
İkinci qrup amillərə isə Azərbaycanın milli sərhədlərindən kənarda fəaliyyətini şərtləndirən daxili
hərəkətverici motivlər aiddir. Ölkənin geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-strateji maraq dairələrinin, onların
fonunda xarici dövlətlər və geosiyasi aktorlarla təhlükəsizlik sahəsində münasibətlərinin konseptual
əsaslarının və strategiyasının hazırlanması, beynəlxalq aləmdəki müttəfiqlərinin, tərəfdaşlarının və
rəqiblərinin təsnifatının aparılması, onlarla hərbi-geostrateji əlaqələrin xarakterinin müəyyənləşməsi və
mümkün proqnozların verilməsi Azərbaycan dövlətindən təhlükəsizlik sahəsində öz Xarici Siyasət
Konsepsiyasının yaradılmasını tələb edirdi. Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq, regional və milli
təhlükəsizliklə bağlı xarici siyasət fəaliyyətinin təhlili göstərir ki, 1991-1993-cü illərin böhranlı dövlət
quruculuğu prosesləri, hakimiyyətin rastlaşdığı bütün daxili və xarici problemlər həm də onun
təhlükəsizlik siyasətinə və beynəlxalq əlaqələrinə öz mənfi təsirini göstərmişdi. SSRİ-nin və keçmiş
sosialist düşərgəsinin ənənəvi təsirindən tezliklə qurtulmaq, milli inkişaf və təhlükəsizliklə bağlı
müstəqil daxili və xarici siyasət kursu formalaşdırmaq, onun əsas prioritetlərini, məqsəd və vəzifələrini
müəyyən etmək, beynəlxalq təhlükəsizlik siyasəti müstəvisinə çıxmaq və dünya sisteminə qatılmaq yeni
və müstəqil dövlət üçün o qədər də asan iş deyildi. Bundan başqa, ərazi iddiası ilə Ermənistanın onun
torpaqlarına işğalçı qoşun yeritməsi, birbirinin ardınca ərazilərini zəbt etməsi, əhalisini daimi yaşayış
yerlərindən kütləvi şəkildə qovması və s. kimi ağırlaşdırıcı hallar da həmin dövrdə Azərbaycanın
təhlükəsizlik sahəsində xarici siyasət fəaliyyətinin formalaşmasını çətinləşdirirdi. Odur ki,
müstəqilliyinin ilk illərində ölkənin beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində xarici siyasət kursunda və
hökumətin fəaliyyətində bir çox ciddi nöqsanlar buraxılmış, ziddiyyətli, qeyri-müəyyən və qeyri-ardıcıl
qərarlar verilmişdi. Bu da onun həm daxili həyatına və müstəqil dövlət quruculuğu prosesinə, həm də
region dövlətləri və beynəlxalq aləmlə münasibətlərinə ciddi təsir göstərmişdi. Azərbaycan uzun müddət
xarici aləmlə səmərəli iqtisadi, siyasi, sosial-mədəni əlaqələr yarada bilməmiş, hakimiyyət strukturları
Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ətrafında beynəlxalq informasiya mübarizəsini
uduzmuş, ölkənin xarici aləmdən qaynaqlanan milli təhlükəsizlik və geosiyasi vəziyyətini çətin duruma
salmışdı.157 Azərbaycanın təhlükəsizlik sahəsində praktiki xarici siyasət fəaliyyətinin qurulması və
formalaşması, onun əsas vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsi Prezident Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.
Məhz onun dövründə Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakı və özünəməxsus
mövqelər qazanması üçün lazımi tədbirlər həyata keçirildi, ölkənin xarici aləm üçün kəsb etdiyi
maraqlar dairəsi, geosiyasi və geoiqtisadi əhəmiyyəti düzgün dəyərləndirildi, beynəlxalq aləmin Cənubi
Qafqazda, Xəzər regionunda və Azərbaycanda üst-üstə düşən, kəsişən maraq dairələri
müəyyənləşdirildi. Beynəlxalq münasibətlərin və beynəlxalq təhlükəsizlik mühitinin vəziyyəti və yeni
tələbləri, dövlətlərarası əlaqələrin prinsipləri, beynəlxalq hüququn təsir gücü və dairəsi, dünyanın böyük
dövlətlərinin, regionun aparıcı ölkələrinin və beynəlxalq təşkilatların Cənubi Qafqaz və Azərbaycanla
bağlı yürütdüyü, yaxud yürüdə biləcəyi siyasət, yarana biləcək təhlükələr və s. təhlil edildi.
Prezident Heydər Əliyev daim qeyd edirdi ki, təhlükəsizlik sahəsində Azərbaycanın qarşısında
duran əsas vəzifələr, ilk növbədə dövlət müstəqilliyinin qorunması, ərazi bütövlüyünün təmin olunması,
əhalinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və bu sahədə dünyanın və regionun bütün dövlətləri ilə
bərabərhüquqlu, qarşılıqlı faydalı əlaqələrin yaradılmasından ibarətdir.Azərbaycan 1993-cü ildən
başlayaraq Prezident Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında öz praqmatik təhlükəsizlik siyasətini və
tarazlaşdırılmış xarici siyasət fəaliyyətini formalaşdıraraq, ilk növbədə müstəqil bir dövlət kimi dünya
sistemindəki məxsusi yerini, beynəlxalq münasibətlər sahəsində təmsilçiliyinin strateji məqsədlərini və
taktiki vəzifələrini, xarici aləmlə əlaqələrinin, xarici təhlükəsizlik siyasətinin konturlarını, prioritetlərini
müəyyən etdi, qabaqcıl xarici ölkələrlə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq, dünya birliyinə hərtərəfli
inteqrasiya, ölkənin geosiyasi təhlükəsizliyi ilə bağlı regionda və dünyada mövcud olan təhlükəsizlik
sistemləri ilə əməkdaşlıq xəttini müəyyənləşdirdi. Xarici təhlükəsizlik qurumlarının kəşfiyyat və xəfiyyə
mübarizəsi meydanına çevrilmiş, siyasi, hərbi, dini, missioner təşkilatların dərin kök saldığı
Azərbaycanın beynəlxalq və milli təhlükəsizlik məsələləri 1993-1995-ci illərdə qaydaya salındı,
pozulmuş ərazi bütövlüyünün bərpası, işğalçıların Azərbaycan torpaqlarından çıxarılması, dövlət
müstəqilliyinin və suverenliyinin möhkəmləndirilməsi, regional və milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi
kimi vəzifələrin həllində beynəlxalq aləmin, ilk növbədə BMT, ATƏT, NATO və s. kimi nüfuzlu
beynəlxalq təşkilatların, böyük ölkələrin dəstəyinin qazanılması yolları axtarılmağa başlandı.
Azərbaycan o dövrdə dövlətlərarası əlaqələri pozulmuş və geosiyasi münasibətləri
gərginləşdirilmiş iri region dövlətləri – Rusiya və İran, erməni lobbisinin təsiri ilə Azərbaycana qarşı
müxtəlif məhdudlaşdırıcı sanksiyalar qəbul etmiş ABŞ, Avropanın nüfuzlu ölkələri olan Fransa,
Almaniya, İngiltərə, MDB üzvləri və Orta Asiyanın qonşu respublikaları, dünyanın və regionun başqa
dövlətləri ilə təhlükəsizlik sahəsində tərəfdaşlıq münasibətləri yaratdı. Beynəlxalq və regional
təşkilatlarla, o cümlədən təhlükəsizlik qurumları ilə əlaqələri intensivləşdirdi, onların imkanlarından
ölkənin problemlərinin həlli istiqamətində istifadə etmək üçün tədbirlər həyata keçirdi.
Beynəlxalq təhlükəsizlikdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən xarici təbliğat və informasiya
fəaliyyətini qaydaya salmaq üçün ölkə daxilində mühüm işlər həyata keçirildi, xarici kəşfiyyat,
informasiya və xəfiyyə orqanlarının Azərbaycandakı pozucu informasiya fəaliyyəti nəzarətə götürüldü.
Müstəqil Azərbaycan dövlətinin təhlükəsizlik sahəsində xarici siyasətinin konseptual əsasları, məqsədi,
prinsipləri və əsas xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilərək Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına,
xarici siyasətlə bağlı qəbul olunmuş qanunvericilik aktlarına salındı və bu sahədə rəsmi siyasət
formalaşdırıldı. Həmin sənədlərdə beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində Azərbaycanın xarici siyasətinin
əsas vəzifələri: müasir dünya sisteminə qatılmaq, dövlətin davamlı inkişafını, suveren dövlət
hüquqlarını, ərazisinin və əhalisinin təhlükəsizliyini, dinc və firavan həyatını, milli ehtiyatları üzərində
siyasi, iqtisadi və geostrateji nəzarəti təmin etmək məqsədi ilə yerləşdiyi bölgə və dünya dövlətlərinin,
digər xarici aktorların imkanlarından səmərəli istifadə etməkdən ibarətdir. Bu vəzifələrin təmin
olunması, eyni zamanda bütün xarici al əml ə, ayrı-ayrı dövl ətl ərl ə, beyn əlxalq qurumlarla ikit ərəfli v
ə çoxt ərəfli siyasi, iqtisadi, hüquqi, mədəni və s. əlaqələrin yaradılması - dövl ətin xarici siyasət
fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Yuxarıda bəhs olunan mənbələrdə- BMT-nin Nizamnaməsində, ATƏT-
in Zirvə Toplantılarının yekun qərarlarında, o cümlədən Azərbaycanın qoşulduğu beynəlxalq
konvensiyalarda, imzaladığı dövlətlərarası əlaqələrə dair müqavilələrdə, reallaşdırdığı çoxtərəfli və
ikitərəfli münasibətlərdə öz əksini tapmış beynəlxalq hüquq normalarından çıxış edərək, Azərbaycan
dövlətinin təhlükəsizliklə bağlı xarici siyasətinin əsas vəzifə və istiqamətlərini aşağıdakı kimi təsnif
etmək olar:
 Azərbaycanın Ermənistan tərəfind ən işğal olunmuş torpaqlarını azad etmək, dövlət müst
əqilliyini, suverenliyini və beynəlxalq aləmdə tanınmış sərhədləri çərçivəsində ərazi bütövlüyünü,
əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək;
 Azərbaycanın beynəlxalq, regional və milli təhlükəsizlik maraqlarını sistemləşdirmək, onun
təmin olunması mexanizmlərini, vasitələrini müəyyənləşdirmək və beynəlxalq, regional təhlükəsizlik
sistemi ilə əlaqələndirmək;
 milli təhlükəsizliyin tələblərinə cavab verən beynəlxalq və regional təhlükəsizlik təşkilatları ilə
əməkdaşlıq etmək, beynəlxalq təhlükəsizlik tədbirlərində, təhlükəsizliklə bağlı dünyada cərəyan edən
beynəlxalq və regional münasibətlərdə fəal iştirak etmək;
 dünya dövlətləri ilə təhlükəsizlik sahəsində bərabərhüquqlu, qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq
əlaqələri yaratmaq, bu əlaqələrdən ölkənin milli təhlükəsizliyinin təmin olunmasında səmərəli istifadə
etmək;
 təhlükəsizlik maraqları Azərbaycanın maraqları ilə uyğun gələn beynəlxalq qurumlarla, ayrı-ayrı
dövlətlərlə tərəfdaşlıq və müttəfiqlik münasibətləri yaratmaq, respublikanın beynəlxalq və regional
təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün onların imkanlarından istifadə etmək;
 kənar müdaxilə olmadan respublikamızın seçdiyi demokratiya, azad bazar iqtisadiyyatı və
Avropaya inteqrasiya kursu ilə təhlükəsiz irəliləmək, müstəqil daxili və xarici siyasət yürütmək və s.
üçün əlverişli, təhlükəsiz beynəlxalq və regional şəraitin bərqərar olmasına çalışmaq;
 əhalinin təhlükəsiz həyatının, dinc yaşayış hüququnun qorunmasına yönəlmiş beynəlxalq
normaların həyata keçirilməsinə şərait yaratmaq;
 Cənubi Qafqaz və Xəzər regionunda etnik münaqişələrin, milli qarşıdurmaların və ölkələrarası
gərginliyin aradan qaldırılmasına və mehriban qonşuluq münasibətlərinin yaradılmasına səy göstərmək;
 hər hansı xarici hərbi, siyasi, iqtisadi və s. təhdidlərin, təzyiqlərin və təsirlərin qarşısını alan və
ya onları minimuma endirən beynəlxalq təminat mexanizminin yaradılmasına nail olmaq;
 ölkəmizin xarici iqtisadi fəaliyyət təhlükəsizliyinin təmin olunması, milli iqtisadiyyatın şah
damarı hesab olunan enerji ehtiyatları istehsalının və ixracının təhlükəsizliyi ilə bağlı beynəlxalq
təminatın gücləndirilməsi, Azərbaycanın dünya enerji təhlükəsizliyinin ayrılmaz tərkib hissəsinə
çevrilməsi və beynəlxalq iqtisadi sistemə inteqrasiya üçün xarici amillərdən bəhrələnmək;
 təhlükəsizlik sahəsində xarici ölkələrlə hərbi-geostrateji, elmi, texniki və informasiya mübadiləsi
mexanizmlərini yaradaraq işə salmaq və s. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin təhlükəsizlik sahəsində
xarici siyasəti həm də özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu xüsusiyyət özünü ilk
növbədə beynəlxalq hüquq normaları və prinsiplərinə söykənərək sivil dövlətlərarası münasibətlərə
hörmət bəsləməkdə, beynəlxalq, regional və dövlətlərarası münaqişələri sülh və danışıqlar yolu ilə həll
etməyə çalışmaqda, bütün dünya ölkələrinin suveren hüquqlarına və təhlükəsizlik maraqlarına hörmətlə
yanaşmaqda və s. göstərir. Bundan başqa, təhlükəsizlik sahəsində Azərbaycanın xarici siyasət
fəaliyyətinin xarakterik xüsusiyyətləri sırasına həmçinin onun çevik, praqmatik və tarazlaşdırılmış
təhlükəsizlik siyasəti yürütməsini, qonşu ölkələrlə ortaq təhlükəsizlik maraqlarının tapılmasına üstünlük
verməsini, dünya təhlükəsizlik mühitinə əhəmiyyətli təsir göstərən böyük dövlətlərlə tərəfdaşlıq
münasibətlərinin yaradılmasına çalışmasını, ayrı-ayrı sahələrdə onların təhlükəsizlik maraqları ilə öz
strateji mənafelərini uzlaşdırmaq cəhdlərini və s. mühüm cəhətləri də aid etmək olar. Azərbaycan
demokratik və hüquqi dövlət quruculuğu yolu tutduğundan, onun xarici təhlükəsizlik siyasəti həm də
açıq və demokratik prinsiplər əsasında qurulmuş, beynəlxalq konvensiyalarda təsbit olunmuş transmilli
hüquqi normalara, beynəlxalq təhlükəsizlik təşkilatlarının prinsiplərinə, dünyanın ümumi təhlükəsizlik
maraqlarına və s. planetar sivil birgəyaşayış qaydalarına uyğunlaşdırılmışdır. Təhlükəsizlik sahəsində
Azərbaycanın xarici siyasət prinsipləri də özünəməxsus səciyyə daşıyır. Azərbaycan Konstitusiyasında
bununla bağlı qeyd edilir ki, "Azərbaycan Respublikası başqa dövlətlərlə münasibətlərini hamılıqla
qəbul edilmiş beynəlxalq hüquq normalarına uyğun qurur". Beynəlxalq hüquq normalarında nəzərdə
tutulan prinsiplər Azərbaycanın da üzv olduğu BMT və ATƏT-in nizamnamələrində, dünya ölkələrinin
qoşulduğu çoxsaylı beynəlxalq konvensiyalarda və digər sənədlərdə öz əksini tapmışdır və həmin
təşkilatların üzvü olan bütün dövlətlər üçün məcburi xarakter daşıyır. Bəşər cəmiyyəti bəhs etdiyimiz
ortaq təhlükəsizlik prinsiplərini hazırkı beynəlxalq münasibətlər sisteminin və planetar birgəyaşayışın
əsas hüquq normasına çevirmək üçün yüz illərlə davam edən, qanlı müharibə və dağıntılarla müşayiət
olunan tarixi bir dövr keçmişdir. Odur ki, bütün dünya dövlətləri, beynəlxalq və məhəlli təşkilatlar
BMT-nin Nizamnaməsində, beynəlxalq konvensiyalarda, ATƏT-in 1975-ci ildə imzalanmış
"Helsinki Yekun Aktında”, 1990-cı il "Paris Xartiyasında" və 1999-cu il “İstanbul Xartiyasında”
öz əksini tapmış prinsip və normaları istər ayrı-ayrılıqda, istərsə də birgə qorumağa, onlara
vicdanla əməl etməyə borcludurlar. Beynəlxalq hüquq, beynəlxalq təhlükəsizlik normaları və
prinsipləri hazırda dövlətlərarası münasibətlər praktikasında hamının qəbul edə biləcəyi, sivil
dövlətlərarası münasibətlərin inkişafına və möhkəmlənməsinə bu və ya digər dərəcədə müsbət təsir
göstərə biləcək yeni-yeni kollektiv sənədlərlə, müqavilə və maddələrlə zənginləşdirilir. Azərbaycan
müstəqillik illərində bir çox belə birgə sənədə imza atmış, özünün hüquqi fəaliyyət və öhdəlik dairəsini
genişləndirmişdir. Azərbaycanın təhlükəsizlik sahəsində xarici siyasət prinsipləri dünyada yaşanan
geosiyasi proseslərin, beynəlxalq və regional təhlükəsizliklə bağlı müasir çağırışların, nüfuzlu
beynəlxalq təşkilatların sənədlərində öz əksini tapmış əsas normaların tələbləri çərçivəsində
formalaşmışdır. XX əsrin sonlarında Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra
dünyada sülh, qarşılıqlı təhlükəsizlik, dostluq və əməkdaşlıq münasibətlərinə birmənalı tərəfdar
olduğunu bu sahə üzrə mövcud olan əsas beynəlxalq sənədləri imzalamaqla ortaya qoymuşdur.
Azərbaycan 1992-ci ildə BMT-nin Nizamnaməsi ilə yanaşı, həm də ATƏT-in Helsinki Yekun
Aktını (1975) imzalamış bu sənəddə öz əksini tapmış 10 əsas prinsipə sadiqliyini nümayiş etdirdi.
Azərbaycan 1993-cü ilin dekabr ayında beynəlxalq və regional təhlükəsizliklə bağlı növbəti
mühüm beynəlxalq sənədi - ATƏT-in Paris Xartiyasını imzaladı. Qeyd edək ki, 1990-cı ildə qəbul
olunan bu sənəd “soyuq müharibə”dən sonra Avropada beynəlxalq münasibətlər sisteminin
formalaşmasında özünəməxsus yer tutur və onu imzalayan dövlətlər ATƏT-in Helsinki Yekun
Aktınının 10 prinsipinə tam tərəfdar olduğunu və onların praktikada reallaşmasında qətiyyət
göstərəcəklərini bir daha bəyan etmişlər. Bu sənədlərin qəbul edilməsindən sonra dünyada gedən
geosiyasi proseslər göstərdi ki, beynəlxalq və regional təhlükəsizliyin təmin olunması məqsədilə yeni
mexanizmlərin işlənilib hazırlanması vacibdir və dünyada etibarlı sülhün mövcudluğuna böyük təhdid
olan beynəlxalq terrorizm, ekstremizm, mütəşəkkil cinayətkarlıq və narkotik maddələrin
qaçaqmalçılığına qarşı birgə aparılması zəruridir. Bundan çıxış edilərək, ATƏT-in 1999-cu ildə
İstanbulda keçirilən zirvə toplantısında yeni xartiya qəbul olundu və təşkilata üzvü olan dövlətlər
Avropada azad, demokratik məkanın formalaşmasına nail olmaq üçün yeni addımlar atmağı qərara
aldılar və razılaşdılar ki, əməkdaşlığa əsaslanan təhlükəsizlik platforması qəbul etsinlər. Azərbaycan da
ATƏT-in həmin zirvə toplantısında iştirak edərək İstanbul Bəyannaməsinə və Avropa Təhlükəsizliyi
Xartiyasına qoşuldu. Azərbaycanın təhlükəsizlik sahəsində xarici siyasət fəaliyyətinin prioritetləri də
onun xarici siyasət konsepsiyasının ümumi vəzifələrinə uyğun şəkildə müəyyən olunur. Xarici siyasət
konsepsiyası həm də təhlükəsizlik sahəsində ölkənin qarşısında dayanan uzunmüddətli beynəlxalq
strateji vəzifələrin və ölkə xaricində həyata keçiriləcək operativ cari fəaliyyətin planlaşdırılması və
təmin olunması metodikasını özündə əks etdirməlidir. Təhlükəsizlik sahəsində uzunmüddətli xarici
fəaliyyət proqramı dövlətin hərbi gücü, qüdrəti, iqtisadi, siyasi və maliyyə ehtiyatları, dünya
siyasətindəki rolu və yerindən asılı olaraq milli təhlükəsizliyinin məqsədləri, beynəlxalq və regional
vəzifələri üzərində qurulur. Bu vəzifələrin ən vacibi və həyati əhəmiyyət kəsb edənləri sırasına ölkənin
müstəqilliyinin qorunmasını, ərazisi və əhalisinin təhlükəsizliyinin, dövlətin suveren hüquqlarının təmin
edilməsini, təhlükəsizliklə bağlı beynəlxalq təminatın alınmasını, milli təhlükəsizliyin beynəlxalq
təhlükəsizlik sistemi ilə əlaqələndirilməsini, beynəlxalq və regional təhlükəsizlik qurumları ilə
tərəfdaşlıq münasibətlərinin yaradılmasını aid edirlər. Xarici siyasət qurumlarının bu prosesdə əsas
vəzifəsi isə qeyd olunan məsələlərin həyata keçirilməsinə xarici dəstəyin təmin olunması və beynəlxalq
aləmin imkanlarının cəlb edilməsindən ibarətdir. Uzunmüddətli xarici siyasət strategiyası konkret
zaman, məkan və şəraitə uyğun olaraq dövlətlərin təhlükəsizliklə bağlı cari xarici siyasət proqramının
hazırlanmasını və yürüdüləcək siyasətin, görüləcək işlərin prioritetlərinin (mövcud zaman və məkan
şəraitində reallaşdıracağı birinci dərəcəli vəzifələr) müəyyənləşdirilməsini tələb edir. Əslində, bu
sahədəki prioritetlər dövlətin uzunmüddətli xarici fəaliyyətinin tərkib hissəsi, qarşısında duran
vəzifələrin daha dəqiqləşdirilmiş, qruplaşdırılmış, təsnifatlaşdırılmış, mövcud məkan və zaman
çərçivəsində önə çıxarılmış hissəsidir. Ölkənin xarici siyasət prioritetləri kimi, təhlükəsizlik sahəsində
ən vacib vəzifələr də dövlətin rəsmi və qeyri-rəsmi institutlarının, vətəndaş cəmiyyətinin və
ictimaiyyətin tələb və istəklərinin sintezi nəticəsində formalaşmış ümumi rəy əsasında müəyyən olunur.
Ümumi rəyin fəaliyyət proqramına çevrilməsi və milli səviyyədə həyata keçirilməsinin
əlaqələndirilməsini dövlət öz institutları, hüquqi və fiziki şəxsləri vasitəsi ilə reallaşdırır. Beynəlxalq
təhlükəsizliklə bağlı aparılan xarici siyasətin əlaqələndirilməsini həyata keçirən əsas institut Xarici İşlər
Nazirliyi hesab olunsa da, ölkənin təhlükəsizlik strukturları da bu prosesdə birbaşa iştirak edir.
Təhlükəsizlik qurumları mövcud zaman və məkan çərçivəsində dövlətin təhlükəsizlik mühitini öyrənir,
vəzifələri müəyyənləşdirir və müvafiq addımlarını planlaşdırır. O ki qaldı xarici aləmlə təmasda həmin
vəzifələrin reallaşmasına, bu proses artıq XİN-in rəhbərliyi tərəfindən və diplomatik vasitələrlə həyata
keçirilir. Beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində milli proqramın hazırlanması prosesində isə həm xarici və
daxili işlər, təhlükəsizlik, hərbi və s. üzrə qurumlar, həm də müvafiq institutlar və aidiyyati
mütəxəssislər iştirak edirlər. Birgə hazırlanmış beynəlxalq təhlükəsizlik sənədi dövlətin ali rəhbərliyinə
təqdim edilir və həyata keçirilməsi üçün onun sanksiyası alınır. Beynəlxalq təhlükəsizlik siyasətinin
reallaşması işində Xarici İşlər Nazirliyi həm dövlətin bütün mövcud ehtiyatlarını və gücünü, həm də
ölkə vətəndaşlarının, dövlətə loyal münasibəti ilə seçilən siyasi partiya və ictimai təşkilatların, ayrı-ayrı
hüquqi və fiziki şəxslərin imkanlarını səfərbər edir. Bu mənada, xarici siyasət və onun prioritet
vəzifələrindən hesab olunan milli təhlükəsizlik məsələlərinin uğurlu həlli, bütövlükdə həm də ölkə
daxilində milli və vətəndaş birliyinin vəziyyətindən asılı olur və əslində, belə birliyin yaranmasında
stimul kimi çıxış edir. Xüsusən, böhran və müharibə vəziyyətlərində, ölkənin milli təhlükəsizliyi, ərazi
bütövlüyü və xalqın həyatı üçün ciddi təhlükə yarandığı məqamlarda insanlarda vətənpərvərlik
hisslərinin güclənməsi, maraqların və baxışların yaxınlaşması prosesi baş verir. Bu hisslərdən düzgün
istifadə olunan, millətinin istək və arzuları mövcud şəraitə və zamana görə doğru istiqamətləndirilən,
real iqtisadi, siyasi, hərbi, demoqrafik və s. imkanları nəzərə alınan ölkələrdə milli təhlükəsizlik
vəzifələrini reallaşdırmaq daha asan və davamlı olur. Əks təqdirdə, bütövlükdə millət və onun ən fəal
təbəqələri qeyri-real və avantürist yollara sövq olunur. Bu da onun başqa dövlət və xalqlarla ciddi
qarşıdurmasına səbəb olur. Ümumiyyətlə, dövlətin beynəlxalq təhlükəsizliklə bağlı xarici siyasət
fəaliyyətinin uğurlu həlli onun bu sahədəki mövcud ehtiyaclarının, milli ehtiyatlarının və imkanlarının
obyektiv və düzgün dəyərləndirilməsindən, istək və arzularının real vəziyyətə uyğunlaşdırılmasından
asılıdır. Çünki beynəlxalq aləmin mövcud siyasi, iqtisadi, hərbi, demoqrafik, informasiya vəziyyəti,
imkanları və şəraiti qlobal proseslərin təsiri altında elə bir vəziyyətə gətirilmişdir ki, nəyin beynəlxalq,
yaxud milli maraq dairəsinə uyğun gəlib-gəlməməsini müəyyənləşdirmək xüsusi səriştə və bilik tələb
edir. Ölkənin xarici siyasət prioritetləri açıq diplomatiyaya aid edilsə də, beynəlxalq təhlükəsizliklə bağlı
bir çox məsələlər, bir qayda olaraq, dövlət başçıları, ölkənin təhlükəsizlik şuraları, hərbi, təhlükəsizlik
və xarici siyasət idarələrinin fəaliyyətində nəzərə alınmaq üçün hazırlanır. Həmin prioritetlər haqqında,
bir qayda olaraq, açıq danışılmır. Həm xarici siyasət, həm də beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində irəli
 sürülmüş prioritetlərin əsas istinad qaynağı, dünya ölkələrinin tarazlaşdırılmış ortaq maraqları fonunda
hər bir ölkənin milli və dövlət maraqları hesab olunur. Dövlətlərin beynəlxalq maraq çərçivəsini
BMTnin Nizamnaməsi və digər beynəlxalq hüquq normaları, milli maraq ölçüsünü isə hər bir ölkənin
ali qanunu - konstitusiyası müəyyən edir. Dövlətin xarici təhlükəsizlik siyasətinin prioritetlərinin düzgün
müəyyən olunması və təminatı hər bir ölkənin milli maraqlarını, onu əhatə edən qonşu və region
dövlətlərinin imkan və mövqelərini, dünya siyasəti və beynəlxalq münasibətlərin mahiyyətini və
reallıqlarını, planetin birgəyaşayış normalarını müəyyən edən böyük dövlətlərin, beynəlxalq
təşkilatların, güc mərkəzlərinin maraq və mənafe çərçivələrini, onlara təsir imkanlarını dəqiq
qiymətləndirə bilməsindən asılıdır. Hakimiyyət dairələrində ölkənin xarici təhlükəsizlik mühiti və
perspektivləri, xarici müdaxilələrdən qorunma gücü, dünya dövlətləri arasında tutduğu yer, geosiyasi
mövqeyi və s. haqqında hay-küylü deyil, real, praqmatik düşüncə olmalı, dövlətin mövcud ehtiyatları,
dünya dövlətləri üçün kəsb etdiyi iqtisadi, siyasi və mədəni əhəmiyyəti düzgün dərk edilməli,
beynəlxalq münasibətlərin vəziyyəti, tendensiyaları, ölkələrin real təhlükəsizlik maraqları nəzərə
alınmalıdır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. 1. S.S.Həmidov, Beynəlxalq təhlükəsizlik, dərslik, Bakı-2017,
2. A.İ.Həsənov.Beynəlxalq terrorizm., Bakı-2012,
3. A.А.Бартощ.Основы международной безопасности. Учебное пособие. Москва.2018.

2- Beynəlxalq təhlükəsizliyin anlayışı, sistemi və təhlükəsizlik konsepsiyaları

Beynəlxalq təhlükəsizlik anlayışı təqribən 100 il əvvəl beynəlxalq münasibətlər lüğətinə daxil
edilmişdir. O zamana qədər Silahlı Qüvvələrin istifadəsi "müharibə"və "sülh" anlayışları ilə ifadə
edilmişdir. Yaxın günlərədək beynəlxalq təhlükəsizliyə hərbi təhlükəsizliyin fenomeni kimi baxılırdı.
O, dövlət və dövlətlər qrupu tərəfindən ehtimal olunan təcavüzü aradan qaldırmaq üçün Silahlı
Qüvvələrin kifayət qədər hazır vəziyyətdə saxlanılması, hərbi ittifaqların yaradılması, bəzi hallarda
isə şəxsi maraqlarının gerşəkləşməsi naminə hərbi gücdən istifadə edilməsi və ya onun tətbiq edilməsi
hədəsi və s. kimi xarakterizə edilirdi. Tədricən hərbi güc amili hərbi qarşıdurmanın miqyasını, qızğın
silahlanmanı və silahlı münaqişələrin baş vermə ehtimalını məhdudlaşdırmağa xidmət edən
diplomatik və digər siyasi alətlər kompleksi ilə zənginləşdi.
Beynəlxalq münasibətlər üzrə müasir ədəbiyyatlarda "beynəlxalq təhlükəsizlik" anlayışının
yekun tərifi hələ də verilməyib. Çox vaxt "beynəlxalq təhlükəsizlik" ənənəvi olaraq, proseslərin
hərbi-siyasi ölçüsü kimi başa düşülür və onun genişlənməkdə olan qeyri-hərbi, "mülki" komponentinə
(ekoloji, iqtisadi və bir sıra digər təhlükələrə qarşı mübarizə) əhəmiyyət verilmir. Digər hallarda isə
demək olar ki, beynəlxalq münasibətlərin bütün problemlərini təhlükəsizlik baxımından nəzərdən
keçirmək meyli müşahidə olunur.
Müasir beynəlxalq təhlükəsizliyin durumu ""soyuq müharibə" dövründən sonrakı təhlükəsizlik"
kimi xarakterizə edilir. Postsoyuq müharibə dövründə beynəlxalq təhlükəsizlik şəraiti və ona
istiqamətlənən çağırış və təhdidlər aşağıdakı meqatrendlərlə əlaqələndirilir:
1. Beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin desentralizasiyası və qütbləşmə.  1990-cı illərin
başlanğıcı beynəlxalq gərginliyin zəifləməsinə və münaqişələrin tezliklə həll ediləcəyinə olan kövrək
ümidləri doğrultmadı. Yalta-Postdam nizamının süqutu beynəlxalq arenada qüvvələr nisbətini ciddi
şəkildə dəyişdi. O, dünyada bir sıra maneələri dağıtdı və qloballaşma prosesini sürətləndirdi. Eyni
zamanda, beynəlxalq sistemdə yeni qütblşmə və desentralizasiya baş verdi [2, с.170]. Dövlətlərin
nisbi iyerarxiyasında əhəmiyyətli dəyişikliklər özünü biruzə verdi. Siyasi, iqtisadi və hərbi sahədə öz
üstünlüyünü dərk edən inkişaf etmiş və güclü dövlətlər qrupu daha fəal və hücum siyasətinə keçdi.
Həmin dövlətlətlərə BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri (Böyük Britaniya, Çin, Rusiya, ABŞ
və Fransa), həmçinin BMT TŞ genişlənəcəyi təqdirdə üzvlüyə mümkün namizədlər (Braziliya,
Almaniya, Hindistan, CAR, Yaponiya) aid edilir.
Müasir dünya nizamında ABŞ yeganə fövqəldövlət kimi qalmaqda davam edir. Hətta bəzi
politoloqlar müasir beynəlxalq münasibətlərin geostrukturunu ABŞ-ın liderliyi altında bitqütblü
(monopolyar, mondialist) dünya nizamı kimi qələmə verir. Lakin məlum 11 sentyabr hadisələri bir
daha isbat etmiş oldu ki, müasir qloballaşan dünyada hətta ABŞ kimi fövqəldövlət təkbaşına hərəkət
etmək iqtidarında deyil. 2003-cü ilin martında İraqa qarşı ABŞ-ın başçılığı altında təşkil edilmiş
koalisiya belə düşünməyə əsas verir. Bununla belə, nəhəng iqtisadiyyata malik olan ABŞ hərbi
texnologiya sahəsində aparıcı yer tutur, ölkənin hərbi potensialı artmaqda davam edir.
Dünyanın birqütblü modelinə qarşı çıxan Rusiya və Çin onun daha çox çoxqütblü (multipolyar)
olduğunu bəyan edir və Avropa Birliyini, Hindistanı, Yaponiyanı, Almaniyanı, Braziliyanı, CAR-ı
alternativ geostrateji mərkəzlər qismində qeyd edirlər.
2014-cü ilin fevralında Rusiyanın Krımı ilhaq etməsi onunla ABŞ və Avropa İttifaqı üzvləri
arasında "soyuq müharibə"nin restavrasiyasına səbəb olub. Digər tərəfdən, Çinin artmaqda olan
iqtisadiyyatı və hərbi modernizasiya üzrə proqramları onu dünya siyasətində güclü və
rəqabətqabiliyyətli qütbə çevirib.
2. Qloballaşma və antidövlət tendensiyalarının artması. Müasir dünya siyasətinin və
beynəlxalq münasibətlərin əsas proseslərindən biri qloballaşma hesab edilir. Siyasi, iqtisadi, ideoloji
və s. sahələrdə qarşılıqlı asılılığın dərinləşməsi onun üçün xarakterik haldır. Bu müstəvidə trassərhəd
xarakterli qarşılıqlı təsirin miqyas, müxtəliflik və kəmiyyət baxımından yüksəlişi müşahidə olunur.
Dünyanın bötüvləşməsi və vahid tam kimi qəbul edilməsi prosesi baş verir. Milli maraqlarla
müqayisədə ümumi, qlobal mənafenin çəkisi artmaqdadır. Eyni zamanda, təhlükəsizliyin daxili və
xarici aspektləri arasında qarşılıqlı əlaqə dərinləşməkdədir.
Qeyri-dövlət aktorlarının dünya siyasətinin bütün sahələrinə nüfuz etməsi müasir beynəlxalq
münasibətlər sisteminin əsas xarakterik göstəricilərindən biri sayılır. Beynəlxalq miqyasda fəaliyyətə
başlayan qeyri-dövlət subyektlərinin sayı durmadan artmaqdadır. Dövlətin fəaliyyət qabiliyyətini
məhdudlaşdıran qeyri-dövlət subyektləri aşağıdakılar hesab edilir:
– Beynəlxalq təşkilatlar; məsəlçün, BMT və ya ATƏT;
– Beynəlxalq rejimlər (dəqiq müəyyən edilmiş problemlər sahəsində dövlətlərin uzunmüddətli
əməkdaşlığını ifadə edən anlayış. Məsələn, Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsi);
– Çox vaxt kiçik dövlətlərin budcələrini üstələyən nəhəng dövriyyəyə malik transmilli
konsernlər, məsələn, iri neft konsernləri;
– İnsan hüquqlarının müdafiəsi və ətraf mühitin mühafizəsi məqsədini güdən QHT-lər (Amnesty
İnternational və Qrinps);
– Beynəlxalq miqyasda fəaliyyət göstərən cinayətkar təşkilatlar, məsələn, Cənubi Amerika
narkokartelləri;
– Heç də bütün dünyada deyil, müəyyən regonlarda fəaliyyət göstərən terror təşkilatları, məsələn,
Əl-Qaidə [3, c.6].
Qeyri-dövlət aktorların beynəlxalq təhlükəsizlik sferasında daha ciddi və dağıdıcı nəticələr
doğurması beynəlxalq ictimaiyyəti bərk narahat etməkdədir. Heç şübhəsiz, bu gün əksər silahlı
münaqişələrdə qarşıduran tərəflərdən biri qeyri-dövlət aktoru – terrorçular, silahlı ekstremistlər,
separatçı və ya digər antihökumət silahlı birləşmələr, dəniz quldurları, narkotik alverçiləri və s. hesab
edilir.
Dövlətlərin zəifləməsi nəticəsində zorakılıqların və müharibələrin sayının artacağı haqqında
pessimist fikirlər çoxalmaqdadır. Belə təhlükələr ilk növbədə, zəif və süquta doğru sürüklənməkdə
olan, zəif daxili həmrəyliyə və səriştəsiz hökumətə malik dövlətlərdən irəli gəlir. Məhz bu səbəbdən
Yer kürəsinin bəzi regionlarında uzunmüddətli sabitsizlk zonaları və zorakılıq inkubatorları yaranır.
3. Demokratiyanın qlobal ekspansiyası və mütləq suverenliyin iflası.  Qlobal demokratiya
zonasının genişlənməsi dövlətlər arasında sülh və əmin-amanlıq zolağının genişlənməsi deməkdir.
Demokratikləşmə – demokratik quruluşun bərqərar olunmasına istiqamətlənmiş siyasi və sosial
dəyişiklik prosesini xarakterizə edir. Demokratiya ideya və prinsiplərin, institut və prosedurların
inkişafı, genişlənməsi və yenilənməsi prosesidir. Demokratiya bu və ya digər problemlərin həllinə
təminat vermir, sadəcə qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün şərait yaradır. Nəticə
demokratik prosesin inkişaf şərtlərindən, qüvvələrin xarakteristikasından, onların demokratik prosesə
təsirlərindən və problemləri həlletmə qabiliyyətlərindən və daxili siyasətə təsir edən xarici
vəziyyətdən asılıdır.
"Demokratikləşmə dalğası" anlayışını irəli sürən S.Hantinqton bu ad altında müəyyən zaman
kəsiyində qeyri-demokratik rejimdən demokratik rejimə keçidin şərtlərini nəzərdə tutub. Onun fikrinə
əsasən, dünya üç qlobal demokratikləşmə mərhələsindən keçib. Birinci mərhələ 1828-1926-cı illəri
əhatə edib. Bu mərhələ ABŞ və fransız burjua inqilablarının təsiri altında insanların səsvermə hüququ
əldə etməsi, hakimiyyətin formalaşmasında parlament və ümumxalq seçkilərinin rolunun artması ilə
xarakterizə edilib. 1922-1942-ci illərdə isə faşist, totalitar və militarist rejimlərin meydana gəlməsi ilk
demokratikləşmə dalğasından uzaqlaşma meylləri kimi dəyərləndirilib.
1943-1962-ci illəri əhatə edən ikinci dalğa II Dünya müharibəsinin bitməsi nəticəsində Qərbi
Avropada demokratik institutların yaradılması ilə yadda qalıb. İkinci demokratikləşməyə qarşı 1958-
1975-ci illərdə baş vermiş geri çəkilmələrə dekolonizasiya prosesi səbəb olmuşdur. Həmin proses
nəticəsində Latın Amerikası kontinentinin əksər dövlətlərində avtoritar rejimlər quruldu.
Üçüncü dalğa isə 1974-cü ildən başlayıb və günümüzədək davam etməkdədir. Bu mərhələ
dekolonizasiyanın bitməsi, dünyada kommunist rejiminin iflası və yeni demokratik dövlətlərin
meydana gəlməsi ilə əlaqələndirilir [4].
Qlobal demokratiyanın əsas nəticələrindən biri insan hüquq və azadlıqlarının çəkisinin artması və
onun suveren dövlətin daxili səlahiyyətləri çərçivəsindən kənara çıxması məsələləri arasında
artmaqda olan konsensus hesab edilir. Müasir dünyada münasibətlər sisteminin açıqlığı və
qloballaşma prosesləri sayəsində insan hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulması və hakimiyyətin digər
qanunsuz əməlləri dünya ictimaiyyətinin nəzərindən yayına bilməz və məhz bu səbəbdən beynəlxalq
müdaxiləyə həqiqi ehtiyac yaranır [5]. Münaqişələrin sayının artması və beynəlxalq terrorizm
təhdidinin durmadan artması dünyanın böyük dövlətlərini hansısa dövlətin hökumətinin razılığı belə
olmadan zorakılığın qarşısını almağa vadar edir. Müasir dünyada xarici siyasətin aləti qismində
humanitar müdaxilələrin əhəmiyyətinin yüksəlməsi bu mövzunun aktullığını getdikcə artırır.
Humanitar müdaxilə – dövlət və ya dövlətlər tərəfindən digər dövlətə qarşı onun razılığı olmadan
həyata keçirilən güc tətbiq etmək və ya güclə hədələmək siyasətidir ki, məqsədi əsas insan
hüquqlarına qarşı yönəlmiş kütləvi və kobud pozuntuların qarşısını almaq və ya onu aradan
qaldırmadır. Bu konsepsiyanın subyektiv geosiyasi maraqların gerçəkləşməsi naminə istifadə
edilməsi də diqqətdən yayınmır. Supergüclərin Əfqanıstan, keçmiş Yuqoslaviyada və Yaxın Orta
Şərqdə həyata keçirdikləri hərbi əməliyyat və çevrilişlər məhz "humanitar müdaxilə" konsepsiyasının
adı altında realizə edilib.
Bir sıra hallarda humanitar müdaxilə özünü doğruldur. Məsələn, üçüncü dünya ölkələrində
avtoritar rejimlərin yaradılması ona dəlalət edir ki, belə dövlətlər itisadi və siyasi oriyentirləri itirib.
Hakimiyyət rıçaqlarını itirməklə əhali üzərində nəzarəti əldən verən yerli hakimiyyətlərin sərt
tədbirlərə əl atması dövlətdaxili münasibətlərdə gərginliyə və sosial-siyasi xaosa gətirir. Bu
dövlətlərin rəhbərlərinin daxili poblemləri həll edə bilməməsi və ya həll etmək iqtidarında olmaması
səbəbindən humanitar müdaxilə özünü doğrulda bilər. Əks təqdirdə isə, ölkə daxilində xaos nəinki
regional, hətta beynəlxalq nizamı sabitsizləşdirə bilər.
"Humanitar müdaxilə" konsepsiyasının inkişaf etdirilməsi cəhdləri "mütləq suverenliyin
məhdudlaşdırılması" fonunda həyata keçirilir. Dövlətlərin iqtisadiyyatları və bazarları arasında
qarşılıqlı asılılığın artması səbəbindən suverenliyə artıq pozulmaz və toxunulmaz bir məfhum kimi
baxılmır. Dövlətüstü strukturlar və idarəetmə orqanları yaradılır və hakimiyyət səlahiyyətlərinin bir
hissəsi onlara ötürülür. Belə bir şəraitdə humanitar müdaxilədən yararlanmaq olduqca asanlaşır.
Digər tərəfdən, 2005-ci ildə qəbul edilmiş "Qorumaq haqqında" BMT Bəyannaməsi suverenlik
kategoriyasının erroziyaya uğraması istiqamətində son nöqtəni qoydu və belə bir ideyanı həyata
keçirməyə nail oldu ki, əgər dövlət hakimiyyətləri ölkədə bu və ya digər şəraitin öhdəsindən gələ
bilmirsə, o zaman problemin həlli beynəlxalq ictimaiyyətin əlinə keçir. Bu Bəyannamə humanitar
müdaxilənin əsaslandırılmasını əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşdırdı və üçüncü tərəflərin dövlətin daxili
işinə müdaxiləsi hüququnu qanuniləşdirdi [5]. 1999-cu ilin sentyabrında BMT-nin baş katibi Kofi
Annan bəyan etmişdir ki, insan hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulması zamanı suverenlik humanitar
müdaxilə ilə aradan qaldırıla bilər [6, c.96].
Lakin bəyannamədə əksini tapmış ideyaların izahından subyektiv məqsədlər üçün sui-istifadə
edilə bilməsi və təcavüzkar fəaliyyətlərə haqq qazandırılması cəhdləri da istisna edilə bilməz. Bu
proseslər fonunda dövlətin mövcudluğunun əsası hesab edilən suverenlik öz gücünü itirir və daha
güclü dövlətlərin zəif dövlətlərə təsiri artır.
4. Texnoloji inkişafın dominantlığı və güc münasibətlərinə transferi.  XXI əsrdən etibarən
dünya siyasətinin əsas məsələlərindən biri insan fəaliyyətinin bütün sahələrində uzağa gedən nəticələr
doğura bilən elmi-texnoloji sıçrayış hesab edilir. Kompüterləşmə və informasiya inqilabı hərbi sahədə
elmi-texniki tərəqqiyə yol açıb. Yüksək texnologiyaların tətbiqi adi silahlanmanın, kəşfiyyat və
qoşunların idarəedilmə sisteminin xarakter və imkanlarını köklü şəkildə dəyişmiş və uzaq məsafədən
müharibənin aparılması imkanlarını genişləndirmişdir.
Müasir silah növlərinin əksər çoxluğu informasiya texnologiyalarına istinad edir. Bu gün
informasiya texnologiyalarının hərbi sahəyə daha geniş tətbiq edilməsi ümumbəşəri hadisə hesab
edilir. Müasir beynəlxalq təcrübənin təhlili onu gostərir ki, hərbi əməliyyatların müvəffəqiyyətli
keçirilməsi döyüş fəaliyyətlərinin kompleks informasiya təminatını tələb edir ki, bu da müsir
informasiya texnologiyaları olmadan mümkün deyil. Əksər hərbi analitiklər hesab edir ki, müasir
informasiya texnologiyalarının geniş tətbiqi hərb işində inqilaba səbəb olub. Misal qismində son illər
ABŞ-ın apardığı müharibələri qeyd etmək olar.
 XX əsrin birinci yarısında heç kim təxmin edə bilməzdi ki, bir neçə onillikdən sonra elmi-texniki
tərəqqi bəşəriyyətə yeni, öz görünməz telləri ilə tədricən bütün dünyanı birləşdirən kommunikasiya
vasitələri bəxş edəcək. Artıq bu gün aksiomadır ki, müasir dünyamız müharibəsiz, xüsusən də
informasiya qarşıdurması olmadan keçənə bilmir [7, c.276].
İnformasiya müharibəsi – cəmiyyətin müasir inkişaf mərhələsində sözsüz ki, aktual və vacib
termindir və onu dərk etmədən müasir siyasi həyatda və geosiyasətdə gedən prosesləri anlamaq asan
deyil. BMT baş katibinin məruzəsində (3 oktyabr 2001-ci il) informasiya müharibələri informasiya
məkanında dövlətə, cəmiyyətə və şəxsiyyətə yönəlmiş əsas təhlükələrlə yanaşı digər təhlükələrlə:
digər dövlətin informasiya sahəsinə sanksiyalaşdırılmamış müdaxilə üsullarının hazırlanması və
istifadəsi; başqalarının informasiya resurslarının qeyri-hüquqi istifadəsi və onlara ziyan yetirilməsi;
xarici dövlətin əhalisinə məqsədli informasiya təsiri; informasiya məkanında dominantlığa cəhd;
terrorizmin genişlənməsi və s. aid edilmişdir [8].
Hal-hazırda "informasiya müharibəsi" məfhumu müxtəlif cür müəyyən edilir. Bu, "information
warfare" termininin bir neçə məna kəsb etməsilə əlaqəlidir. O "informasiya müharibəsi", "informasiya
qarşıdurması", "informasiya-psixoloji müharibə" kimi şərh oluna bilər. Öz növbəsində informasiya
müharibəsi bir dövlətin digər dövləti zəiflətmək və məhv etmək üçün istifadə etdiyi informasiya
fəaliyyəti; yarışan rəqiblər arasında informasiya müharibəsi; iki kütləvi düşmən (məsələn, ordu)
arasında hərbi informasiya münaqişəsi kimi xarakterizə olunur [9, c. 239].
Bu gün informasiya müharibəsi müharibənin aparılmasının mühüm tərkib hissəsinə çevrilib.
Xüsusən də 2014-cü ildə Krımın Rusiya tərəfindən "məxməri ilhaqı" informasiya müharibəsinə ən
tutarlı misal ola bilər.
Əminliklə demək olar ki, hərbi-siyasi proseslərdə KİV-lərin rolu bundan sonra da artacaq.
Kibernetik müharibə anlayışı müasir cəmiyyət qarşısında dayanan yeni təhlükələri xarakterizə edir.
Belə ki, müasir cəmiyyətlərin idarəetmə infrastrukturları həddindən atrıq informasiya və
kommunikasiya texnologiyalarından asılıdır. İnternet vasitəsilə həm düşmənin hərbi komanda
strukturunun, həm də mülki fəaliyyət sahələrinin funksionallığını pozmaq mümkündür.
5. Beynəlxal hüquq institutunun böhranı. Bu gün beynəlxalq hüquq institutunun böhranı aşkar
şəkildə özünü büruzə verir və beynəlxalq təhlükəsizlik sferasında fəaliyyət göstərən aktorların
davranışına yetərli təsir göstərir. Birincisi, BMT-nin bir sistem kimi effektivsizliyi haqqında fikirlər
geniş yayılmaqdadır. İkincisi, "humanitar müdaxilə" praktikasının tətbiqi suverenliyə münasibətdə
ənənəvi yanaşmanı köklü şəkildə dəyişib. Transmilli terrorizm təhdidi isə ön plana tamamilə yeni
"preventiv zərbələr" problemini çıxarıb. Silahlı qüvvələrin qeyri-dövlət aktorlarına (terrorçulara,
separatçılara və üsyançılara) qarşı tətbiq edilməsi praktikasının genişlənməsi hərbi gücün lazımi
dərəcədə tətbiqi və dinc əhali arasında qurbanların sayının azalması problemini kəskinləşdirib. Məhz
bu səbəbdən müasir beynəlxalq siyasətin reallığına uyğun olaraq beynəlxalq hüququn inkişafı və
BMT-də islahatların aparlması həyata keçirilməlidir. Üçüncüsü, bir sıra ölkələr, ilk növbədə isə ABŞ
beynəlxalq təhlükəsizlik problemləri ilə əlaqədar hüquqi sahədən kənarda fəaliyyət göstərməyə səy
göstərir.
Beynəlxalq hüququn effektivliyi onunla ölçülür ki, hegemon dövlət onu necə görmək istəyir. Son
onilliyin təcrübəsi onu göstərir ki, ABŞ-da beynəlxalq hüququn əhəmiyyətinə və məzmununa nihilist
münasibət formalaşıb. ABŞ-ın BMT-dəki eks-diplomatı Con Boltonun fikirləri bu cür düşünməyə
əsas verir. O demişdir: "XV-XVI əsrlərdən meydana gəlmiş beynəlxalq hüquq və ya millətlərin
hüququ ilk növbədə ölkələr üçün bir növ davranış qaydası olmuşdur. Bu, ölkələrin dünya səhnəsində
necə davranacağına dair bir razılıq idi. Əvvəlcə bunlar əsasən ikitərəfli razılaşmalar idi və bu
müqaviləyə imza atan dövlət ona riayət etməli idi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra çoxtərəfli
müqavilələrin sayı kəskin artmağa başladı, onun ardınca isə o vaxtlar dövlətlər tərəfindən əməl
edilməsi məcburi hesab edilməyən beynəlxalq hüquq sistemini yaratmağa səy göstəmiş nəhəng
hüquqşünas-professorlar qrupunun yaranması ilə nəticələndi. Məhz bu baxımdan hesab edirəm ki,
beynəlxalq hüquq sisteminin yaradılmasına yönəlmiş səylər süni xarakter daşıyırdı. Bu, "qanun"
anlayışının beynəlxalq əlaqələrə uyğunlaşdırılması cəhdi idi, halbuki həmin sahədə qərarların
əksəriyyəti hüquqi deyil, siyasi xarakter daşıyır. Bundan əlavə, daxili, milli qanunvericiliyin və
beynəlxalq hüququn müqayisəsi heç bir məna daşımır, çünki bunlar iki müxtəlif sahələrdir. Başqa
sözlə, ilk öncə qarşıya yerinə yetirilməsi mümkünsüz görünən tapşırıq qoyulmuşdur – beynəlxalq
hüquq məkanı yaratmaq. Lakin vaxt keçdikcə bunun mümkün olmadığı aydın oldu. Beynəlxalq
arenada ölkələrin davranışının bir çox aspektləri prinsipcə, hüquqi baxımdan nəzərdən keçirilə
bilməz. Qanun müəyyən bir ölkəni idarə etmək üçün çox əlverişli bir mexanizmdir, lakin beynəlxalq
münasibətlərdə bu mümkün deyil" [10, c.15].
Göründüyü kimi, beynəlxalq münasibətlərdə beynəlxalq hüquq normalaının deyil, siyasi
mənafelərin ön planda dayanması beynəlxalq nizamın dayanıqlı olmasına imkan vermir. 1994-1999-
cü illərdə Yüqoslaviya ərazisində baş vermiş münaqişələrin nizamlanması problemləri, 2001-ci ilin
sentyabrında Əfqanıstana, 2003-cü ilin martında İraqa qarşı beynəlxalq hərbi kampaniyanın
başlanılması, 2014-cü ildə Krım hadisələri, hal-hazırda Suriya və İraqda cərəyan edən hərbi-siyasi
xarakterli hadisələrdə zorakılığın hüdudsuzluğu, həmçinin etnik və etnoregional separatizmin
referendum yolu ilə legitimləşdirilməsi cəhdləri və s. proseslər beynəlxalq hüquq institutunun
nüfuzunu ciddi şəkildə sarsıtmağa nail olub. Çıxış yolu qismində beynəlxalq hüquq normalarının
müasir reallıqlara uyğunlaşması istiqamətində zəruri islahatların aparılması hesab eilə bilər.
6. Qlobal təhlükəsizliyin qeyri-hərbi aspektləri. Ənənəvi olaraq, təhlükəsizlik hərbi təhdidlər
baxımından nəzərdən keçirilirdi. XX əsrin sonunda belə təsəvvürlər formalaşmağa başladı ki,
təhlükəsizlik sahəsinə yalnız hərbi və hərbi-texniki aspektləri ("sərt təhlükəsizlik") deyil, həmçinin
iqtisadiyyat, energetika, ekologiya, miqrasiya, ərzaq və s. daha geniş məsələləri daxil etmək olduqca
vacibdir. Təhlükəsizliyə belə geniş baxışın formalaşması səbəbi əsasən XX əsrin ikinci yarısından
bəri milli dövlətlərin sərhədlərinin "şəffaflaşması" hesab edilir. Bu proses qeyri-dövlət aktorlarının
dünya səhnəsinə çıxışı ilə əlaqələndirilir. Onların fəaliyyətinə informasiya və kommunikasiya
texnologiyalarının sürətli inkişafı münbit şərait yaradıb. Nəticədə, dövlət və vətəndaşlar bir çox mənfi
(narkotik ticarəti, qanunsuz silah alveri, beynəlxalq terrorçuluq, və s.) və müsbət (iqtisadi fəaliyyətin
genişləndirilməsi imkanları, beynəlxalq rabitə, beynəlxalq mühitə daxil olma və s.) amilləin təsirinə
məruz qalıb. Bu isə öz növbəsində beynəlxalq gündəmdə getdikcə qeyri-hərbi təhlükəsizlik ("yumşaq
təhlükəsizlik" və qeyri-ənənəvi təhlükəsizlik) problemlərinin daha üstün yer almasına rəvac vermiş
oldu [1, c.537].
Qeyri-hərbi təhlükəsizlik – milli və beynəlxalq ölçüdə insanın inkişafına qarşı yönəlmiş sosial,
iqtisadi və ekoloji çağırış və təhdidlərin aradan qaldırılması üçün zəruri kompleks şəraitlər hesab
edilir. İlk dəfə olaraq bu barədə konseptual yanaşma B.Buzan və onun həmkarlarına məxsus olub. O
diqqət mərkəzində mərkəzçi – dövlətin və hərbi amilin dayandığı təhlükəsizliyin ənənəvi
konsepsiyasını tənqid edib. Tənqid edilən ənənəvi yanaşmanın əvəzinə, təhlükəsizliklə əlaqədar
tədqiqatlarda hərtərəfli yeni strukturun əsasını qoymağa cəhd edib. Yeni yanaşmada ənənəvi hərbi
amillərlə yanaşı bir sıraya "yumşaq güc sahələri"ni əhatə edən digər (iqtisadi, sosial, siyasi və
ekoloji) məsələlər də daxil edilib [11, p.21-23].
Həqiqətən XXI əsrdə qarşılıqlı asılılığın qeyri-hərbi sahələrinin – iqtisadi, humanitar, ekoloji və
s. rolu əhəmiyyətli dərəcədə artıb. XXI əsrdə milli, regional və beynəlxalq təhlükəsizlik sistemində
hərbi problemlərdən daha çox iqtisadi, sosial və ekoloji böhranlar narahatlıq yaradır. İqtisadi
sabitsizlik – sosial ziddiyyətlərdən, habelə silahlı münaqişələrdən meydana gələn və müxtəlif
formalarda təzahür edən sabitsizliyin səbəbi və nəticəsi kimi şərh edilir. İqtisadi vəziyyətin
pozulmasının istənilən tendensiyası ümummilli maraqlara təhlükə törədir.
Etnik millətçilik və ya milli dövlətin formalaşması əsasında dayanan etnik mənsubiyyət əksər
region ölkələrində sosial və siyasi xaos yaradır. Sabitliyə daha ciddi təhlükə o zaman yaranır ki, etnik
millətçiliyin təzahürləri sərhəd mübahisələri və ya qeyri-bərabər iqtisadi şəraitlə uzlaşır, bu ölkələrin
rəhbərləri isə öz siyasi mövqelərini möhkəmləndirmək naminə bu narazılıqdan yararlanmaqdan
çəkinmirlər.
Bundan əlavə, münaqişələr, etnik sıxışdırmalar, müharibələr nəticəsində meydana gələn
miqrasiya və ya dözülməz iqtisadi şərtlər nəticəsində əhalinin nəzarətsiz yerdəyişməsi istənilən kiçik
dövlətin resurslarını qısa müddətdə tükəndirə, xaosa və ictimai nizamsızlığa gətirə bilər. Qeyri-leqal
immiqrantlar cinayətkarlığın, o cümlədən narkotiklərlə və silah alveri ilə bağlı cinayətlərin
səviyyəsinin artmasını stimullaşdırır.
Ekoloji risklər sabitliyə yönələn təhdidlər cərgəsində öz yerini möhkəmləndirməkdədir. Suyun
qeyri-rasional istifadəsi, sənaye istehsalı tullantıları, hərbi sınaqlar və toksik nüvə və kimyəvi
tullantıların düzgün utilizasiya edilməməsi ətraf mühitə olduqca neqativ təsir göstərir. Sadalanan
amillər kənd təssüfatına yararlı torpaq sahələrinin azalmasına, əhalinin sağlamlıq səviyyəsinin aşağı
düşməsinə və işçi yerlərinin ixtisar edilməsinə səbəb olur.
7. Təhdidlərin spektrinin genişlənməsi. "Soyuq müharibə"nin süqutu hərbi təhdidlərin
xarakterinin dəyişilməsinə gətirib. XXI əvvəllərində hərbi-siyasi sferada təhdidlər ənənəvi və yeni
təhdidlərə bölünür. Hərbi planda güclü dövlətlərin və onların ittifaqlarının birbaşa rəqabətindən irəli
gələn "köhnə təhdidlər" ikinci plana keçib. Belə demək mümkündürsə, "köhnə" təhdidlərin
əksəriyyəti bu gün "yatmış" vəziyyətdədir.
"Yeni" təhdidlərə isə beynəlxalq terrorizm, kütləvi qırğın silahları və onların tədarük vasitələrinin
yayılması və daxili silahlı münaqişələrdən ibarət triada daxildir [12, c.81-85]. Bu təhdidlər əvvəllər
mövcud olsa da, "köhnə" təhdidlərin kölgəsində qalmalı olub. Son illər ərzində bu təhdidlərin
prioritet qazanması onların daxili potensialının inkişafı və hər birinin təhlükəlilik dərəcəsinin artması
ilə əlaqələndirilir.
Rusiyalı tədqiqatçı A.B.Loqunov isə qlobal təhlükəsizliyə təhdidləri dörd kateoriyaya bölür [13,
c.34-36].
1. Ənənəvi təhdidlər hərbi güc və vasitələri hərbi rəqabət və münaqişə formalarında tətbiq edən
dövlətlərdən irəli gəlir. Bu çağırışlar çox zaman dövlətlərin ordu, hərbi-dəniz və hərbi-hava
qüvvələrindən istifadə etməsilə bağlıdır. Ənənəvi hərbi çağırışlar hələ də öz əhəmiyyətini itirməyib.
Belə ki, əksər dövlətlər öz regionunda təhlükəsizlik sahəsində şəraitə təsir etmək imkanına malikdir.
Müttəfiq dövlətlərin ənənəvi sahələrdə üstünlüyü düşmənin bu sahədə onlarla rəqabət aparmaq
istəyini ciddi şəkildə zəiflədir.
2. Qeyri-standart təhdidlər daha güclü düşmənlərin ənənəvi üstünlüklərinə qarşı "qeyri-ənənəvi"
metodlar tətbiq edən qüvvələrdən meydana gəlir. Müasir təhlükəsizlik sahəsində dövlətin maraqlarına
daha çox qeyri-standart metodlar, məsələn, terrorizm və qiyam təhdid edir. Qeyri-standart çağırışların
təhlükəsini gücləndirən iki amil mövcuddur: ekstremist ideologiyaların yüksəlişi və təsirli idarəçiliyin
yoxluğu. Siyasi, dini və etnik ekstremizm dünyada münaqişələr yaratmaqda davam edir. Dünyanın
əksər hissələrində təsirli idarəçiliyin yoxluğu terrorçular, cinayətkarlar və qiyamçılar üçün
sığınacağın yaranmasına gətirir. Əksər dövlətlər öz əraziləri və sərhədləri üzərində təsirli nəzarət
həyata keçirə bilmirlər.
3. Fəlakətli təhdidlər – Kütləvi qırğın silahının (KQS) əldə edilməsi, ona malik olma və ondan
istifadə etmək və ya KQS-nin istifadə edilməsinə bənzər nəticələr döğura biləcək metodları əhatə
edir. Dövlətin ənənəvi müharibə aparmaq sahəsində üstünlüyü bəzi düşmən qüvvələri fəlakətli
vasitələr, xüsusən də KQS əldə etməyə sövq edir. Şəffaf beynəlxalq sərhədlər, zəif beynəlxalq nəzarət
və informasiya texnologiyalarına maneəsiz çıxış bu cür səyləri asanlaşdırır. Transmilli terrorçular,
KQS-in yayılması və bu silahı əldə etmək və ya ona sahib olmaq istəyən problemli dövlətlər xüsusi
narahatlıq doğurur.
Texnologiyaların və KQS-nin yaradılması üzrə təcrübənin yayılması nəticəsində fəlakətli
çağırışlarla mübarizə təxirəsalınmaz vəzifəyə çevrilir.
4. Təxribatçı təhdidlər mühüm operativ sahələrdə dövlətin mövcud üstünlüyünü sarsıtmaq
məqsədilə qabaqcıl texnologiyalar işləyib hazırlayan və tətbiq edən düşmənlərdən meydana çıxa bilər.
Nadir hallarda inqilabi texnologiyalar və onlarla bağlı olan hərbi innovasiyalar tam şəkildə çoxdan
məlum olan müharibənin aparılması konsepsiyasını dəyişə bilər. Bəzi mümkün rəqiblər təxribatçı
potensial əldə etməyə çalışmaqla, dövlətin zəif nöqtələrindən yararlanmağa, dövlətin və onun
tərəfdaşlarının malik olduqları üstünlükləri aradan qaldırmağa çalışır. Misal qismində "Əl-Qaidə"nin
ABŞ və onun tərəfdarlarına qarşı silahlı mübarizəsini göstərmək olar.
Dağıdıcı potensiala malik elmi kəşvlərin bəzi növləri, xüsusilə biotexnologiyaların,
kibermetodların, kosmik silahların və ya enerji ilə işləyən silahların hazırlanması sahəsində
nailiyyətlər qlobal təhlükəsizliyi ciddi təhdid edə bilər. Bu cür təhlükələrin gözlənilmədən baş verə
bilməsi onların potensial nəticələr doğura bilməsini labüd edir və onlardan sığortalanmağı zəruri
sayır.
Bu kateqoriyalar bir-biri ilə əlaqəlidir. Bunlardan birini yaxşı mənimsəyən öz güc mövqeyini və
vasitələrini digər kateqoriyalarda möhkəmləndirməyə cəhd edə bilər. Belə ki, İraq və Əfqanıstanda
beynəlxalq koalisiyanın düşmənləri həm ənənəvi, həm də qeyri-standart təhdidlər tətbiq ediblər.
Məsələn, "Əl-Qaidə" terror qrupu özünü qeyri-standart təhlükə kimi göstərməklə yanaşı, fəlakətli
vasitələr əldə etmək istiqamətində fəaliyyət göstərib. Şimali Koreya eyni anda ənənəvi, qeyri-standart
və fəlakətli çağırışlara cəhd edir.
Sonda bu qənaətə gəlmək olur ki:
– "soyuq müharibə" dövründəki strateji sabitlik xəyal olaraq qalacaq, müasir təhlükəsizlik mühiti
isə xaotik, qeyri-müəyyən və dinamik olaraq dəyişkən olacaq;
– müasir qlobal təhlükəsizlik sistemi "fraqmentasiya (konflikt) – inteqrasiya (konsensus)"
paradiqması kontekstində öz mövcudluğunu və fəaliyyətini davam etdirəcək;
– beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminə klassik və asimmetrik (hibrid) təhdidlərin qarşılıqlı təsiri
davam edəcək;
– beynəlxalq təhlükəsizliyin qeyri-hərbi aspektlərinin rolu artacaq və beynəlxalq münasibətlərə
təsiri durmadan yüksələcək;
– destruktiv məqsədlərə xidmət edən qeyri-dövlət aktorları iflasa uğramaqda olan ölkələrə, "boz
ərazilərə" soxulmaqda davam edəcəklər;
– texnoloji inkişaf bütün sahələrdə iki və çoxtərəfli əlaqələrə təsir göstərəcək, xüsusən də hərbi
əməliyyat şəraitini mütəmadi olaraq dəyişəcək;
 – qloballaşma və demokratiya bəzi subyektiv məqamlara rəğmən, alternativsiz sosial-iqtisadi və
siyasi-ideoloji sistem kimi genişlənməkdə davam edəcək.
Zəfər Nəcəfov,
Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri Hərbi Akademiyasının baş müəllimi
Ədəbiyyat:
1) Современные глобальные проблемы / Отв. ред. В.Г. Барановский, А.Д. Богатуров. М.:
Аспект Пресс, 2010. 350 с.
2) Современные международные отношения: Учебник / Под ред. А.В. Торкунова, А.В.
Мальгина. – М.: Аспект Пресс, 2012. – 688 с.
3) Вильфрид фон Бредов. «Новые вызовы». İnformationen zur politischen Bildung, 2-ая
четверть 2006 г., стр. 4-10.
4) Рудь Наталья Андреевна. Гуманитарные интервенции в современных международных
отношениях. unecon.ru/sites/default/files/gumanitarnye.pdf
5) Концепция «трех волн» демократизации С. Хантингтона. 22 октября 2017.
www.zavtrasessiya.com › Конспекты › Политология.
6) Николай Модин. «Гуманитарная интервенция» как метод регулирования
международных конфликтов. // ВЛАСТЬ 03’2007. c.94-97.
7) Иванов С.А. Информационная война: сущность и основные формы проявления. 2013.
https://cyberleninka.ru/.../informatsionnaya-voyna-suschnost-i-osnovnye-formy-proyavl...
8) Крутских А. К политико-правовым основаниям глобальной информационной
безопасности // Международные процессы, 2007, т. 15, № 1, с. 28.
9) Манойло А.В. Государственная информационная политика в  особых условиях.
Монография. М.: МИФИ, 2003. – 388 с.
10) Мережко А.А. Кризис современной миросистемы и будущее международного права в
XXI веке. // Альманах международного права. 2010. Вып. 2. C.12-24.
11) Barry Buzan, Ole Wæver, Jaap de Wilde Lynne Rienner Publishers, 1998 – 239 p.
12) Кулагин В.М. Современная международная безопасность: учебное пособие / В.М.
Кулагин. – М.: КНОРУС, 2012. – 432 с.
13) Логунов А.Б. Региональная и национальная безопасность. Учебное пособие. – М.:
Вузовский учебник, 2009. – 432 c.
 Geniş əraziləri əhatə edən və həlli vacib olan problemler.

XX əsrin son onilliklərində cəmiyyət qarşısında çoxsaylı ciddi və mürəkkəb problemlər

yaranmışdır. Onlara qlobal problemlər deyilir. Qlobal problemlər bütün dünya ölkələrini , onun
bütün regionlarda yaşıyan əhalini əhatə edən , onun hazırkı vəziyyəti və gələcəyinə
təhlükəyaradan, həlli üçün bütün imkanların birləşdirilməsi , dövlətlərin və xalqların birgə
fəaliyyət göstərməsi tələb olan problemlərdir. Onun sayı və ehatə dairəsi müxtəlif formada
müeyyən edilir. Bəzən bu problemlərin miqdarı 20-dən yuxarı qaldırılır. Lakin əsas və özünü
daha kəskin göstərən qlobal problemlər ona yaxındır və aşağıdaki istiqamətlərdə qruplaşdırılır.
1. siyasi və sosial-iqtısadi xarakterli həlli vacib olan problemlər;
2. təbii-iqtisadi problemləri;
3. sosial xarakterli problemlər
Əksər qlobal problemlərbir-biri ilə əlaqədardı. Ona görə problemlərin eyni vaxtda bütün
ölkələr və regiolarda həll edilməsi zəruridi. Bura ilk növbədə sülh və tərksilah, nüvə müharibəsi
təhlükəsinin aradan qaldırılması aiddir. Bu problemlər XX əsrin ikinci yarısında nüvə silahının
yaradılması və onların ballistik (qitələrarasə) raketlərlə daşınmasının mümkün olması
nəticəsində yaranmışdır. Bir necə onilliklərərzində “soyuq müharibə” bəşəriyyətin ən birinci, həlli
vacib olan problemi olmuşdur. İki dünya müharibəsinin baş verməsinə baxmayaraq XX əsrin
ikinci yarısında hegomon arasında ziddiyətlər dahada dərinləşmiş, siyasi münasibətlər
gərginləşmişdir. Bu dövurdə SSRİ və ABŞ arasında “soyuq müharibə” şəraiti nüvə silahlarından
istifadı etməklə “ ulduz müharibələri” nin başverməsi təhlükəsini dahada artırırdı. SSRİ –nin
dağılmasına “soyuq müharibə” nin başa catmasına baxmayaraq dünyanın ayrı-ayrı
regyonlarında müharibələr başverir, milli-etnik və ərazi münaqişəsi ocaqları hələdə
qalmaqdadır. XX əsrin 90-ci illərində “soyuq müharibə” başa catdiqdan, SSRİ (sonradan
Rusiya) və ABŞ arasında iki tərəflə əlaqələr, sonra əməktaşlıq və dosluq münasibətləri
yarandıqdan sonra dünyanı əhətə edən istilik – nüvə münaqişəsi tarixdə qalmışdış. Sonrakı
mərhələdə böyük hərbi qüdrətə malik olan ölkələrdə hərbi xərclərin, silahların, o cümlədən nüvə
silahlarının azaldılması, silahlı qüvvələrin sayının ixtisar edilməsi başlanmışdır. Bu zaman
beynəlxalq gərginliyin azaldılması prosesi getmişdir. Rusiya və NATO arasında yeni
münasibətlərin yaranması dünyada təhlükəsizliyin bərpa edilməsi mühüm addımdır. Bununla
yanaşı, hələlik dünyada beynəlxalq təhlükəsizliyin tam bərpa edildiyini demək olmaz. Dünyada
silahli qüvvələrin ümumi sayı 20 milyon nəfərdən çoxdur.Silah alveri böyük həcimde davam
edir,nüvə silahı olan ölkələrin sayı getdikcə artır.Dünyada hərbi xərclərin illik məbləgi 1,2 trln.
dollardan artıqdır (2006), ayrı-ayrı regionlarda hələdə insanların ölümünə, doğma yurd-
yuvalarından qovulmasına, didərgin düşməsinə səbəb olan qaynar nöqtələr-silahlı münaqişə
ocaqları vardır. Hazırda milli-etnik, dini, hərbi-siyasi münaqişələr nəticəsində dünyada 75 milyon
nəfərdən çox insan öz doğma torpagından qaçqın düşmüşdür. Ikinci , beynəlxalq terrorizim son
vaxtlar dünyada mövcud olan və ciddi narahatlıq doğuran problemlərdən biridir. Tarix göstərir ki,
beynəlxalq terrorizmin yayılmasına səbəblərdən biridə ölkələr arasında inkişafın qeyri-bərabər
getməsi, əhalinin həyat səviyyəsində olan kəskin fərqlər, dini ekstremizm, terror təşkilatları ilə
ölkələr arasında olan münaqişələrdir. Bir çox hallarda terror hadisələri çoxsaylı insanların
təlafatına və onların qorxu, vahimə icərisində yaşamasına, dağıntılara səbəb olur. 2001-ci il 11
sentyabr Nyu-Yorkda törədilən terror hadisəsi 4000 nəfərdən çox insan ölümünə səbəb
olmuşdur. Silahlı münaqişə rayonları sayılan İraq, Əfqanıstan, Yaxın Şərq və Pakistanda demək
olar ki, hər gün baş verən terror aktları tüzlərlə insan həyatına son qoyur. Bu qrupa daxil olan
üçüncü problem inkişaf etməkdə olan ölkələrin geriliyinin aradan qaldırılması və ya qismən
inkişafa nail olmaqdır. Hazırda da bu ölkələrdə olan əhalinin xeyli hissəsi yoxsulluq həddindən
aşağı səviyyədə yaşıyırlar. 1,2 mlrd. nəfər gündəlik 1 dollardan az, 3 mlrd. nəfər ehali 2
dollardan az gəlirə malikdir. Kəmiyyət etibarı ilə Cənubi Asiyada, Afrikada Böyük Səhradan
cənubda, Şərqi Asiyada və Sakit okean regionunda kasıbların sayı daha çoxdur. Nisbi
göstəriçilərə görə Tropik Afrika kasıbların sayına görə birinci yer tutur. Burundi, Zambiya,
Syerra-Leone, Nigeriya, Uqanda, Çad, Niger və.s ölkələrdə ümumi əhalinin 60-70%-i kasıbdır.
Geridə qalmış ölkələrdə aclıqdan, xəstəlikdən, su çatışmamazlığından hər il 30-40 milyon adam
ölür. Onların 20 milyon nəfərə qədərin uşaqlar təşkil edir.

BMT Vasitələri
Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi bütün insan hüquqları vasitələri arasında ən
vacibidir. Ən əhəmiyyətli qlobal insan hüquqları vasitəsi 1948-ci ildə BMT Baş Assambleyası
tərəfindən qəbul olunmuş Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsidir. Bu sənəd olduqca
geniş şəkildə qəbul olunduğundan onun ilkin qeyri-məcburi xarakteri dəyişmişdir və hazırda
onun əksər müddəalarına beynəlxalq adət hüququ əsasında hüquqi cəhətdən məcburi
öhdəliklər kimi istinad edilir. Bu sənəd onlarla digər beynəlxalq və regional vasitə, yüzlərlə
konstitusiya və digər qanunvericilik aktlarının ilham aldığı təməl insan hüquqları vasitəsidir.
ÜİHB fərq qoyulmadan dünyanın hər yerindəki bütün kişi və qadınların malik olduğu insan
hüquqları və fundamental azadlıqlarını irəli sürən preambula və 30 maddədən ibarətdir. Burada
həm mülki və siyasi, həm də sosial, iqtisadi və mədəni hüquqlar əhatə olunmuşdur:
  Bərabərlik hüququ
 Ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququ
 Yaşamaq, azadlıq və şəxsi təhlükəsizlik hüququ
 Köləliyə məruz qalmamaq hüququ
 İşgəncə və alçaldıcı rəftara məruz qalmamaq hüququ
 Qanun qarşısında şəxsiyyət kimi tanınmaq hüququ
 Qanun qarşısında bərabərlik hüququ
 Səlahiyyətli məhkəmə tərəfindən mühakimə olunmaq hüququ
 Əsassız həbs və sürgünə məruz qalmamaq hüququ
 Ədalətli ictimai dinləmə hüququ
 Təqsiri sübut olunana qədər günahsız sayılmaq hüququ
 Ölkə daxilində və xaricində sərbəst hərəkət hüququ
 Təqibdən başqa ölkələrə sığınmaq hüququ
 Milliyyətə malik olmaq və onu dəyişmək hüququ
 Evlənmək və ailə qurmaq hüququ
 Şəxsi mülkiyyətə sahib olmaq hüququ
 İnam və din azadlığı
 Fikir və məlumat azadlığı
 Dinc toplaşmaq və birləşmək azadlığı
 Dövlət idarəçiliyi və azad seçkilərdə iştirak etmək hüququ
 Sosial təhlükəsizlik hüququ
 Arzuolunan iş və həmkarlar ittifaqlarına qoşulmaq hüququ
 İstirahət və asudə vaxt hüququ
 Adekvat yaşayış standartı hüququ
 Təhsil hüququ
 İcmanın mədəni həyatında iştirak etmək hüququ
 ÜİHB-in tətbiq olunduğu sosial nizam hüququ
Bəyannamə, həmçinin, azad və tam inkişaf, eləcə də digələrinin hüquqları və azadlıqlarına
hörmət üçün vacib olan icma və vətəndaşlıq öhdəliklərini vurğulayır. Eyni zamanda,
bəyannamədəki hüquqlar insanlar və ya dövlətlər tərəfindən insan hüquqlarını pozmaq üçün
istifadə oluna bilməz.
Beynəlxalq Hüquqlar Billi
Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (ICCPR) və İqtisadi, sosial və
mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (ICESCR) 1976-cı ildə qəbul olunmuşdurlar və
onlar bütün dünyada tətbiq olunan və hüquqi öhdəlik yaradan başlıca vasitələrdir. Hər iki Pakt
ÜİHB-də qeyd olunmuş hüquqları genişləndirmək və onlara hüquqi qüvvə vermək (müqavilə
çərçivəsində) məqsədilə hazırlanmışdır. ÜİHB və onun müvafiq Əlavə Protokolları ilə yanaşı
onlar Beynəlxalq Hüquqlar Bil-lini formalaşdırırlar. Onların hər biri, adlarından göründüyü kimi,
hüquqların fərqli kateqoriyası üzrə təminatlar verir, lakin onların hər ikisində əhatə olunan
ümumi məsələlər də var, məsələn, ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi. Hər iki sənəd geniş şəkildə
ratifikasiya olunmuşdur, belə ki, 2010-cu ilin noyabrına olan məlumata görə, ICCPR 166,
ICESCR isə 160 dövlət tərəfindən ratifikasiya olunmuşdur.
Beynəlxalq Hüquqlar Billindən başqa, BMT tərəfindən ayrı-ayrı hüquqlar və ya qru-plarla
əlaqədar yeddi müqavilə qəbul olunmuşdur. Müxtəlif hüquqlar və ya qruplarla bağlı fikirlər irəli
sürülmüşdür – məsələn, uşaqlar üçün uşaq hüquqları – bütün insan hüquqları uşaqlar və
gənclərə tətbiq olunsa da, uşaqlar həmin ümumi hüquqlardan bərabər əsasda faydalana
bilmirlər və onların spesifik əlavə müdafiəyə ehtiyacları var.
Uşaq Hüquqları Konvensiyası (1989) uşaqların da insan hüquqlarına ma-lik olduğunu və
18 yaşdan aşağı insanların tam inkişaf etməsi, həyatda qalması və onların maraqlarına
hörmətlə yanaşılması üçün xüsusi müdafiənin təmin olunmasına ehtiyac olduğunu müəyyən
edir.
İrqi Ayrı-seçkiliyin Ləğvi üzrə Beynəlxalq Konvensiya (1965) irqi ayrı-seçkiliyi qadağan
edir və qınayır, eləcə də tərəf dövlətlərdən ona son qoyulması üçün, dövlət qurumları və ya
digərləri tərəfindən həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq, bütün uyğun vasitələrdən istifadə
etməyi tələb edir.
Qadınlara Qarşı Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Ləğvi üzrə Konvensiya (CEDAW,
1979) qadınların “siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni, mülki və hər hansı digər sahələrdəki hüquqları
[…] zəiflətməyə yaxud tanımamağa, qadınların onlardan istifadə etməsini yaxud onları həyata
keçirməsini heçə endirməyə yönəldilmiş cinsi əlamətə görə hər hansı fərqləndirmə, istisna
yaxud məhdudiyyət” (Maddə 1) vasitəsilə sistemli və müntəzəm şəkildə məruz qaldığı ayrı-
seçkiliyə həsr olunmuşdur. Dövlətlər belə ayrı-seçkiliyi qınamaq və bərabərliyin təmin edilməsi
üçün dərhal addım atmaq öhdəliyi götürürlər.
İşgəncə, Qəddar, Qeyri-insani və ya Alçaldıcı Rəftarın Digər Formalarına qarşı
Konvensiya (1984) işgəncəyə məlumat əldə etmək məqsədilə tətbiq edilmiş cəza və ya güc
tətbiqi yaxud ayrı-seçkilik nəticəsində meydana gəlmiş “qəsdən gü-clü, fiziki yaxud mənəvi ağrı
və əzab yetirən hərəkətlər” (Maddə 1.1) kimi tərif verir. Bu müqavilə tərəf dövlətlərdən öz
yurisdiksiyaları daxilində işgəncənin qarşısını al-maq üçün effektiv addımlar atmağı tələb edir və
əsaslandırılmış işgəncə təhlükəsi olduqda insanları vətənlərinə qaytarmağı qadağan edir.
Miqrant İşçilər və onların Ailə üzvlərinin Hüquqlarının Qorunması üzrə Kon-
vensiyada (1990) “vətəndaşı olmadığı ölkədə ödənişli fəaliyyətə cəlb olunan, oluna-caq və ya
olunmuş” (Maddə 2.1) şəxsə və onun ailə üzvlərinə istinad edilir. Müqavilə bu insanların
faydalanmalı olduğu ümumi insan hüquqlarını təsvir etməklə yanaşı, sənədləşdirilmiş yaxud
müntəzəm və hüquqi vəziyyətlə bağlı olduqda belə, azadlıq, təhlükəsizlik, zorakılığa məruz
qalmamaq hüququ və ya azadlıqdan məhrum olunma ilə bağlı ayrı-seçkiliyin yolverilməzliyini
müəyyən edir.
Əlilliyi olan İnsanların Hüquqları üzrə Konvensiya (2006) təkcə əlilliyi olan in-sanlara
verdiyi tərifə görə yox, həm də onların tam və bərabər əsasda insan hüquqları və fundamental
azadlıqlarının subyektləri kimi tanınmasına görə inqilabi dəyişiklikdir. Müqavilə belə insanların
hüquqlarının tətbiqini aydınlaşdırır və tərəf dövlətlərin əlil insanların hüquqlarının effektiv şəkildə
təmin edilməsi üçün, məsələn, onların xidmətlər və mədəni həyata çıxışını təmin etmək üçün
lazımi tədbirləri görməklə bağlı öhdəliyini müəyyən edir.
Məcburi İtkin düşmələr üzrə Konvensiya (2006) qlobal problem olan bir məsələyə həsr
olunmuşdur. Müqavilə istər dövlət nümayəndələri, istərsə də dövlətin xəbərdar olduğu digər
fəaliyyətlər çərçivəsində “həbs, saxlanma, oğurlama və ya azadlıqdan məhrum etmənin
istənilən digər formalarını” (Maddə 2) qadağan edir və heç bir halda azadlıqdan məhrum edilmə
və qurbanların taleyi və onların harada olduğuna dair məlumatların gizlədilməsini qəbul etmir.
Bu sənədin məqsədi bu cür şübhəli halların aradan qaldırılması və insan hüquqlarını ciddi
şəkildə pozan şəxslərin mühakimədən xilas olmasının qarşısını almaqdır.