Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

ČAS 1

R E Z N I A L A T I

Rezni alati su deo obradnog sistema rezanja, koji direktno deluju na obradak skidajući
sloj materijala (strugotinu) i izvršavaju sam proces rezanja. Oblik, mere i dr. reznih alata
zavise od metoda obrade i drugih tehnoloških uslova. Od reznog alata zavisi: kvalitet i
tačnost, proizvodnost i ekonomičnost obrade.
U masovnoj i visokoserijskoj proizvodnji, posebno u uslovima visoke automatizacije i
fleksibilne proizvodnje, racionalnije je koristiti tzv. specijalne rezne alate. To su alati
specijalno projektovani i izrađeni za konkretne uslove obrade i konkretnu proizvodnu opremu.

OSNOVNA PODELA

Kriterijum podele biće osnovni alati i oni alati koji će biti modelirani (u okviru časa).

1. Strugarski noževi

Strugarski noževi – služe za izvođenje zahvata pri struganju.Izrađuju se sa drškom

kvadratnog i pravougaonog poprečnog preseka, izuzev noževa za unutrašnju upotrebu, kod
kojih je drška kružnog poprečnog preseka. Mogu biti levi ili desni koji se definišu prema šaci
ruke i izrađuju se od brzoreznog čelika. Strugarski noževi se izrađuju i od tvrdog metala i to
sa lemljenim pločicama od tvrdog metala ili sa okretnim pločicama od tvrdog metala.

Slika 1. – podela strugarskih noževa

2 
Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

Posebnu grupu predstavljaju noževi za rezanje navoja.

Materijali koji se koriste za izradu strugarskih noževa su:
 HSS – brzorezni čelik,
 TM – alati sa pločicom od tvrdog materijala (lemljene i izmenljive),
 AK – alatna keramika,
 CBN – kubni nitrid bora  i drugi.

2. Zavojne burgije

Za izradu rupa i otvora služe burgije. Najčešće su u upotrebi zavojne burgije-dvosečni

alat sa dva zavojna žljeba za izbacivanje strugotine.Burgije se izrađuju uglavnom od
brzoreznog čelika ili sa umetcima od tvrdog metala.
Dele se na:
- Burgije,
- Proširivači,
- Upuštači,
- Razvrtači.

3. Glodala

Glodala se koriste za izvođenje različitih zahvata glodanja kao višesečni alati različitih
oblika i konstrukcija. Glodala se izrađuju od brzoreznog čelika ili tvrdaog metala sa
umetnutim pločicama ili noževima (lemljeni ili izmenjivi). Glodala pripadaju grupi vrlo
složenih reznih alata pa je njihova proizvodnja, eksploatacija posebno važna u tehnologiji
mašinske obrade.
Dele se na:
- Glodala za obimno glodanje,
- Vretenasta glodala,
- Koturasta glodala (modularna glodala – za cilindrične zupčanike i koturasta
profilna glodala – sa hinterovanom leđnom površinom),
- Testerasta glodala.

4. Materijali za izradu reznih alata:

 Alatna keramika:mineralokeramika koja se sastoji od keramike (Al2O3) uz dodatak

magnezijum monoksida (MgO) i hromoksida (CrO) i metalokeramika koja se sastoji
od keramike (Mo2C) i karbida volframa (WC). U odnosu na tvrde materijale ima veću
tvrdoću,bolju toplotnu izdržljivost i veću otpornost na habanje, ali malu žilavost.

 Supertvrdi alatni materijali: monokristalni tvrdi dijamant, alatni materijali na bazi

monokristalnog i polikristalnog sintetičkog dijamanta .

3 
Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

 Brzorezni čelici: zasnovani na bazi vandijuma (W), volframa (V), hroma (Cr).
Povećana produktivnost se postiže dodavanjem kobalta (Co) i molibdena (Mo).
Kvalitet alata od brzoreznog čelika ne zavisi samo od njegovog hemijskog sastava već
i od pravilne termičke obrade.

 Tvrdi materijali: predstavljaju specijalne legure ugljenika (C) i teško topljivih

materijala, kao što su karbidi volframa, vandijuma , tantala, titana i dr. Mogu se dobiti
livenjem a karakteriše ih velika tvrdoća i velika otpornost na habanje.

5. Pomoćni pribori

Pribori predstavljaju deo obradnog sistema i služe za stezanje obradka i alata,

obezbeđuju i postavljanje alata i obratka u tačno određen položaj pre ili u toku izvođenja
obradnog procesa, a obezbeđuju i potrebno vođenje alata u odnosu na obradak. Šire gledano u
pribore se mogu ubrajati i sva pomoćna sredstva koja ne učestvuju direktno u obradnom
procesu već ga potpomažu.

 U drugom delu kursa će se govoriti o steznim priborima (dva primera za modeliranje).

OSNOVNI PRINCIPI REZANjA

Kada alat deluje na materijal obratka koji skida, prvo ga elastično deformiše, a zatim i
plastično, i to u jednoj lokalnij zoni, zoni rezanja, dolazi do stvaranja strugotine.

Slika 2. – rezni klin

4 
Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

Rezni klin alata ispunjava osnovnu ulogu reznih alata, obezbeđujući rezanje odnosno
uklanjanje viška materijala. Sastoji se od jedne ili više reznih ivica (glavnih i pomoćnih
sečiva), utvrđene osnovne geometrije.

STRUGARSKI NOŽ

Osnovni oblik je strugarski nož od brzoreznog čelika (Č.6882 sa približno 18%

volframa) – u oznaci „HSS“.
Danas se sve manje koristi, naročito kod rada na CNC mašinama (uglavnom se koriste
pločice od tvrdog materijala). Brzorezni čelik se pretežno koristi kod zavojnih burgija i
glodala.
Svi rezni alati se sastoji od najmanje dva osnovna dela (slika 3):
 Reznog dela na kome se nalaze rezni elementi alata (rezni klin) i
 Drške (tela) alata, preko kojga se izvodi postavljanje i stezanje alata na nosač alata i
mašinu.

Slika 3. – osnovni delovi reznih alata

5 
Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

Na slici su:
Aα – leđna površina, a
Aγ – grudna površina.
U preseku grudne i leđne površine se nalazi glavno sečivo.
Grudna i pomoćna leđna površina određuju pomoćno sečivo.

Sve vrste savremenih alatnih materijala su nastale kao rezultat stalne težnje da se
obezbedi alatni materijal što veće tvrdoće i žilavosti, odnosno otpornosti na:
 habanje i
 udarna opterećenja i vibracije,

posebno u uslovima visokih temperatura rezanja.

Sa porastom temperature rezanja opadaju
vrednosti mehaničkih karakteristika alatnih
materijala. Smanjenje tvrdoće alatnog materijala
dovodi do smanjenja otpornosti na habanje i
postojanosti alata.
Na slici 4 je prikazan rezni klin kod
zavojne burgije, kod koga takođe postoje isti
uglovi kao i kod reznog klina strugarskog noža.
U ovom slučaju uglove određuju tangente na
grudnu i leđnu površinu zavojne burgije. Presek
grudne površine (Aγ) i leđne površine (Aα) čini
glavno sečivo.

Slika 4. – rezni klin zavojne burgije

6 
Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

GEOMETRIJA REZNIH ALATA

1. STRUGARSKI NOŽ

Slika 5. – karakteristične ravni strugarskog noža

Za određivanje geometrije strugarskog noža potrebno je uspostaviti karakteristične

ravni (slika 5), i to:
Pr – osnovna ravan – paralelna je sa osnovom alata i značajna je za njegovu izradu;
Pf – ravan uslovnog kretanja – sadrži vektor brzine i pomoćnog kretanja;
Po – normalna ravan – normalna je na projekciju glavnog sečiva na Pr ravan;
Ps – ravan sečiva – sadrži glavno sečivo (projekcija glavnog sečiva na Pr ravan).

Geometrija strugarskog noža prikazana je na slici 6. Data je geometrija strugarskog

noža za spoljašnju obradu sa karakterističnim projekcijama i uglovima. Pri tome je značajno
reći da ti uglovi mogu biti pozitivni i negativni, zavisno od vrste noža i njegove namene.

7 
Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

Slika 6. – geometrija strugarskog noža sa karakterističnim uglovima

Značajni uglovi strugarskog noža su:

κ1 – napadni ugao (ugao između ravni uslovnog kretanja i ravni rezanja na osnovnoj
ravni),
κ2 – pomoćni napadni ugao,
εr – ugao vrha noža,
λ – ugao nagiba sečiva.

8 
Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

U katalozima alata se najčešće daju upravo uglovi αo, βo i γo. Pri čemu je važno znati
da je odnos ovih uglova takav da je αo + βo + γo = 90°.

Slika 7. – Otpori rezanju reznog klina strugarskog noža

U ravni smicanja dolazi do odvajanja strugotine, dok se između grudne površine i

strugotine koja po njoj klizi javlja sila trenja sa koeficijentom (μ), gde je:

0,5 ÷ 0,6.

Tokom rezanja postepeno dolazi do habanja reznog dela alata odnosno glavnog sečiva
(jednog njegovog dela). Tu je karakteristična širina leđnog pojasa habanja alata BL. Tako da,
ukoliko se BL poveća do približno 0,3 mm, smatra se da je sečivo tupo (pohabano) i da se
mora zameniti ili preoštriti.
Druga karakteristika je napon smicanja τS, koji je dat izrazom

, gde su (slika 7):

F – sila rezanja,
F1 – glavna sila rezanja,
F2 – sila prodiranja,
Ft – tangencijalna sila,
Fn – normalna sila,

9 
Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

Fs – sila smicanja,
Fsn – normalna sila smicanja,
φ – ugao smicanja,
α – leđni ugao,
γ – grudni ugao,
a – dubina rezanja,
b – širina rezanja.

Kada se BL poveća preko 0,3 mm, odnosno kada nastupi zatupljenost alata, javlja se
povećanje sila rezanja koje nije nimalo zanemarljivo, tako da se povećava i pritisak u zoni
rezanja kao i trenje koje prouzrokuje zagrevanje materijala što može izazvati pojavu
neželjenih napona u materijalu obratka.
Povećanje sila rezanja je na slici 7 dato sa: ΔF1, ΔF2 i ΔF.

10 
Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 1 

ZAVOJNA BURGIJA

Slika 8. – geometrija zavojne burgije

U odgovarajućim ravnima se takođe javljaju uglavnom isti uglovi koji postoje i kod

strugarskog noža. Karakteristično je to da je ugao vrha burgije εr prigližno jednak 118°.

Projekcije reznog klina su zakrivljene, ali se javljaju isti uglovi.

11