Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 4 

ČAS 4

MATERIJALI REZNOG DELA ALATA

Rezni alat je deo obradnog sistema rezanja, koji direktno deluje na obradak skidajući sloj
materijala (strugotinu) i izvršava sam proces rezanja. Oblik, mere i drugi parametri reznih alata
zavise od metoda obrade i drugih tehnoloških uslova. Od reznog alata zavisi: kvalitet i tačnost,
proizvodnost i ekonomičnost obrade.
Sve vrste savremenih alatnih materijala su nastale kao rezultat stalne težnje da se
obezbedi alatni materijal što veće tvrdoće i žilavosti, odnosno otpornosti na:
 habanje i
 udarna opterećenja i vibracije,
posebno u uslovima visokih temperatura rezanja. Sa porastom temperature rezanja
opadaju vrednosti mehaničkih karakteristika alatnih materijala. Smanjenje tvrdoće alatnog
materijala dovodi do smanjenja otpornosti na habanje i postojanosti alata.

Materijal reznih alata, odnosno reznog dela alata, je veoma raznolik i njegova upotreba
zavisi od materijala obratka i od same tehnologije obrade. U praksi se koristi pet grupa materijala
za rezne delove alata i to:
 ALATNI ČELIK,
 BRZOREZNI ČELIK,
 
38 
 
 Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 4 

 TVRDI METAL,
 MATERIJALI SA PREVLAKOM i
 SUPER – TVRDI ALATNI MATERIJAL.

1. ALATNI ČELIK
To su čelici koji su odgovarajućih karakteristika, posebno termički obrađeni kako bi im se
pojačale one osobine (tvrdoća i otpornost na habanje) koje su značajne za povećanje postojanosti
alata.
U ovu grupu materijala spadaju:
 nisko – legirani čelici i
 visoko – legirani čelici,

2. BRZOREZNI ČELIK
Brzorezni čelici: zasnovani na bazi vandijuma (V), volframa (W), hroma (Cr). Povećana
produktivnost se postiže dodavanjem kobalta (Co) i molibdena (Mo). Kvalitet alata od
brzoreznog čelika ne zavisi samo od njegovog hemijskog sastava već i od pravilne termičke
obrade.
U ovu grupu čelika spadaju:
 Volframovi brzorezni čelici,
 Kobaltni brzorezni čelici i
 Volfram – molibdenovi brzorezni čelici.

3. TVRDI METAL

Tvrdi materijali: predstavljaju specijalne legure ugljenika (C) i teško topljivih materijala
karbidi volframa, vandijuma, tantala, titana i dr. Mogu se dobiti livenjem, a karakteriše ih velika
tvrdoća i velika otpornost na habanje.

U tvrde metale spadaju:

 liveni tvrdi metal i

 sinterovani tvrdi metal – VIDIA (nemački proizvođač pločica od tvrdog

materijala.

 
39 
 
 Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 4 

4. MATERIJALI SA PREVLAKOM

Posebne prevlake kojima se povećava tvrdoća i otpornost na habanje se najčešće nanose

na pločice od tvrdog materijala. Za prevlake se najviše koriste TiN (titanijum nitrid), Al2O3
(aluminijum oksid), TiCN (titanijum – ugljenik nitrid) i drugi materijali.

Dele se na dve grupe:

 Tvrdi metal + prevlaka (najčešće TiN)

 Tvrdi metal + tanak sloj prevlake (dijamntskog filma sa tvrdoćom 50 do 60

HRC)

5. SUPER – TVRDI ALATNI MATERIJALI

Rezultat su najnovijih istraživanja u oblasti alatnih materijala, odlikuje ih velika tvrdoća

(koja ne ide nauštrb ostalim karakteristikama materijala), velika otpornost na habanje i velika
postojanost. U odnosu na tvrde materijale ima veću tvrdoću, bolju toplotnu izdržljivost i veću
otpornost na habanje, ali manju žilavost. Dele se na:

 CBN (Karbid Bor nitrid),

 Alatna keramika (mineralokeramika koja se sastoji od keramike (Al2O3) uz

dodatak magnezijum monoksida (MgO) i hromoksida (CrO) i
metalokeramika koja se sastoji od keramike (Mo2C) i karbida volframa
(WC),

 PCD (polikristalni sintetički dijamant) kao i monokristalni tvrdi dijamant,

alatni materijali na bazi monokristalnog i polikristalnog sintetičkog
dijamanta.

 
40 
 
 Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 4 

ČELICI ZA ALATE

To su tri grupe najčešćih materijala (čelika) koji se koriste za izradu reznih alata i reznih delova
alata:
 Ugljenični čelik
brzine rezanja do 25 m/min, postojanosti do temperature od 150°C, Č.1940 i Č.1941.
 Legirani čelik
brzine rezanja do 40 m/min, postojani na temperaturi do 300°C,
prva grupa: Č.6840, Č.6441 (srebrnasti čelik od kojih se prave ureznici, nareznice i slični
alati);
druga grupa: Č.3840, Č.6440 (merita čelik, kali se u ulju, a koristi se za makaze za lim);
treća grupa: Č.6444, Č.6443 (osikro čelik, ima dobru tvrdoću i žilavost);
četvrta grupa: Č.4141, Č.4143 (OCR čelik, ima povećanu otpornost na habanje);
peta grupa: Č.4150, Č.4650 (OCR12 čelik, najpoznatiji čelik, ima takođe povećanu
otpornost na habanje);
šesta grupa: Č.4751, Č.5741 (utop čelik, koristi se za rezne alate, matrice, alate za
kovanje).
 Brzorezni čelici
Brzine rezanja do 80 m/min, postojani su na temperaturama do 600°C, najčešći su Č.6880
(18% volframa), Č.6981 (12% volframa), Č.9780.

Pored ovih, u praksi se koriste i čelici za cementaciju Č.1530, Č.1220.

TERMIČKA OBRADA

Čelici koji se koriste za rezne delove alata se po pravilu termički obrađuju kako bi im se
povećala tvrdoća i otpornost na habanje, a samim tim i postojanost alata.

1. KALjENjE
U praksi se često pre kaljenja ostavlja dodatak (tehnološki) za kaljenje koji se posle
termičke obrade skida brušenjem (0,1 do 0,3 mm) ili se brušenjem skida višak materijala
alata (CBN).

2. CEMENTACIJA
U praksi se kod cementacije može javiti problem ako se ona provodi na manjim i tanjim
komadima (kao što je kod sitnozubnih zupčanika) jer može da se umesto cementacije
praktično desi zakaljivanje. Zato se uglavnom radi i dodatna termička obrada otpuštanja i
slično.
 
41 
 
 Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 4 

3. NITRIRANjE
Kod nitriranja je povoljno to što nema naknadnih deformacija.

Prema oznaci čelika se vidi njegov sastav, odnosno preovlađujući legirajući elementi. Tako su
elementi na prvom i drugom mestu kao u tablici dole:

oznaka 2 3 4 5 6
element Si Mo Cr V W
Naravno, oznaka 1 je rezervisana za ugljenik (C) i ona označava ugljenične čelike.
To znači da čelik Č.6440 ima najviše Volframa i Hroma u svojoj leguri.

ODREĐIVANjE MERA GLODALA

sa lemljenim pločicama od tvrdog metala

Određivanje mera glodala ćemo prikazati na primeru izrade

obratka kao na slici levo.
Da bi to uradili potreban nam je alat u obliku glodala.

 
42 
 
 Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 4 

Na gornjoj slici je dat relativni položaj alata (glodala) u odnosu na radni predmet.
Na slici je P = 12 mm – dubina profila,
D – prečnik glodala,
B – širina glavčine glodala,
d – prečnik osovine glodala,
D1 – prečnik oslabljenja glodala.

Kontura tela glodala je ofsetovana u odnosu na telo pločice od

tvrdog metala da ne bi telo alata došlo u dodir sa obratkom.

 
43 
 
 Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 4 

Na gornjoj slici je predstavljena osnovna geometrija glodala sa pločicom od tvrdog materijala.

Vidimo da su pločice postavljene tako da njihovi vrhovi opisuju krug prečnika D (nazivni prečnik
glodala), nasuprot prečniku tela glodala DT. Veličine ova dva prečnika su po preporuci:

   .
Ova preporuka je data jer je uobičajeno da je debljina pločice 5 mm.
Što se tiče uglova, znamo od ranije da je     °.

Prema preporukama su:

α = 15°,
γ = 25° i

b = 5 mm.

 
44 
 
 Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 4 

Sa slike možemo zaključiti da je     , odnosno da je ∗   .

Ako se zanemari veličina ugla , onda sledi da je     °  , pa je odatle

∗ ,   , ,   .
Usvojićemo veličinu C = 2,5 mm.

Sa prethodne slike zapamtimo završni

grudni ugao na pločici , a na slici
levo uočićemo grudni ugao na telu
glodala .
Njihov odnos je takav da je uvek
  .
Odnosno da je:   °, što
predstavlja empirijski podatak, što
nam prema prethodno poneutim
preporukama daje vrednost za grudni
ugao na telu glodala °.

Sledeće pitanje koje se mora rešiti je kako odrediti veličinu prostora za pločicu „A“ i ostale
veličine glodala, kao što su prečnik glodala „D“ , prečnik tela glodala „DT“ i širina glodala „B“.

Značajna veličina kod pločice je njena debljina

B’ , koja je standardizovana i ima vrednosti
  ;  , ; ; , ; ; , ; ;… ,
odnosno vrednosti se menjaju sa korakom od 2,5
mm.
Zbog toga, kod određivanja veličine A polazimo od podatka da je A = P + 14 mm. Dobijena
vrednost za A se standardizuje širinom pločice (B’) i od toga se oduzme 5,5 mm.
Tako, za P = 12 mm sledi:
A = 12 + 14 = 26 mm; ovu vrednost standardizujemo na prvu veću vrednost za B’, a to je 27,5
mm. Zatim sledi da je A = 27,5 – 5,5 = 22 mm i to je širina prostora za pločicu od tvrdog metala.
Na ovaj način dobijamo na glodalu višak tela pločice približno 2 – 3 mm, što se pri oštrenju skida
brušenjem.

 
45 
 
 Tehnikum Taurunum VIŠSS Modeliranje alata i pribora za CNC sisteme čas 4 

Na gornjoj slici vidimo određene veličine glodala koje smo uzeli kao primer, pri čemu je prečnik
D1 maksimalni prečnik oslabljenja, a prečnik tela glodala dat je izrazom:
DT = 2P + d + 60,
Što nam sa poznatim podacima daje:
DT = 2 x 12 + 31 + 60 = 115 mm,
Gde je prečnik otvora za vratilo
glodala d = 31 mm.

Odavde sledi da je DT = D – 5 = 115 mm, odnosno D = DT + 5 = 115

+ 5 = 120 mm.
Na kraju ćemo precizirati širinu glodala B (prema slici levo).
B = 2x7 + 20mm = 14 + 20 = 34 mm. Od te vrednosti oduzmemo
dva puta po 1 mm (sa slike) i konačno dobijamo
B = 34 – 2x1mm = 32 mm.

 
46