‫ثةميانكاي تةكنيكى بةردةرةش‬ ‫زانكوى ثوىل تةكنيكى‬

‫بةش تورةكانى كومثيوتةر‬ ‫دهوك‬

‫كوردولوجي‬
‫ناونيشانى راثورت‬
‫ذيانى طوران و بةرهةمةكانى‬
‫ناوى قوتابيان‪:‬‬
‫جنان حجي صديق‬
‫روذين بنطني حسني‬

‫ماموستاى بابةت‪:‬م‪.‬ديندار مصطفى‬

‫‪2023-2022‬‬
 ‫ناوةروك‬

‫گۆران‬ ‫•‬
‫سەرەتای ژیان‬ ‫•‬
‫گۆران لە ساڵی ‪ ١٩٠٤‬یان لە ‪١٩٠٥‬دا لە ھەڵەبجە لەدایکبووە‪.‬‬ ‫•‬
‫چاالکیی سیاسی و ڕۆژنامەوانی‬ ‫•‬
‫کاتێک کە ئیسرائیل ھێرش دەباتە سەر میسر‬ ‫•‬
‫نمونەی شیعری ڕۆمانتیکی گۆران‬ ‫•‬
‫بەرھەمەکان‬ ‫•‬
‫کۆتاییی ژیانی‬ ‫•‬
‫سةرضاوة‬ ‫•‬
 ‫گۆران‬
‫عەبدوڵاڵ سلێمان ناسراو بە گۆران (‪ )١٩٦٢-١٩٠٤‬شاعیر و ڕۆژنامەوان و چاالکی‬
‫سیاسیی کورد بوو‪ .‬لە ھەڵەبجە لەدایکبووە و تا ‪ ١٩٣٧‬لە خوێندنگە سەرەتاییەکانی ئەو ناوچەیەدا‬
‫مامۆستا بووە‪ .‬پاشان چاالکیی سیاسی و ڕۆژنامەوانی دەستپێدەکات و چەند جارێک دەخرێتە‬
‫بەندیخانە‪ .‬لە ‪١٩٥٢‬ەوە تا کۆتایی ژیانی لە زۆرێک لە ڕۆژنامە و گۆڤارە کوردییەکاندا وتار و‬
‫بابەتی دەنووسی و چەند کتێبی ھۆنراوەشی نووسیوە‪ .‬گرینگیی گۆران لەوەدایە کە یەکەم ھۆزانڤانیی‬
‫نوێی کوردە کە شێوازی عەرووزیی عەرەبی لە ھۆنراوەی کوردیدا البردووە و بە شێوازی‬
‫فولکلۆری کوردی ھۆنراوەی نووسیوە‪.‬‬
‫‪١‬‬
 ‫سەرەتای ژیان‬

‫ناوی عەبدوڵاڵ بەگە و کوڕی سلێمان بەگی کوڕی عەبدوڵاڵ بەگە‪ .‬باوک و‬
‫باپیریشی لە ھۆنراوە و وێژەدا بەھرەیان ھەبووە‪ .‬بنەماڵەی باپیری لە بەگزادەی‬
‫«میران بەگی» لە ناوچەی مەریوان بوون‪ .‬پاشان ڕوودەکەنە ھەڵەبجە چونکە‬
‫خۆیان بە گۆران زانیوە‌و لەوێ جێگر دەبن‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫گۆران لە ساڵی ‪ ١٩٠٤‬یان لە ‪١٩٠٥‬دا لە ھەڵەبجە لەدایکبووە‪.‬‬
‫الی باوکی قورئان ‌و سەرەتای خوێندنی خوێندووە‪ .‬پاشانیش لە مزگەوتی پاشا‌ی ھەڵەبجە بووە بە فەقێ‪ .‬لە دوا ساڵەکانی جەنگی‬
‫جیھانیی یەکەم‌و سەرەتای ھاتنی ئینگلیزدا‪ ،‬بۆ ماوەیەک ھەڵەبجە چۆڵ دەبێت‌و خەڵک ڕوودەکەنە الدێکانی دەوروپشت‪ .‬ماڵی باوکی‬
‫گۆرانیش لە بەھاری ‪١٩١٩‬ەوە تا پاییزی ئەو ساڵە ڕوودەکەن چەمی بیارە‌و لەوێ لە باخێکدا ھەوار دەخەون‌و بۆ پایز ئەگەرێنەوە بۆ‬
‫ھەڵەبجە‪ .‬کە یەکەم قوتابخانەی زمانی تورک لە ھەڵەبجە دانرا‪ ،‬بۆ پۆلی یەکەم وەرگیراوە‪ .‬وەک گۆران خۆی گێڕاویەتەوە چوونی بۆ‬
‫قوتابخانە پچڕپچڕ بووە‪ .‬پۆلی چوارەمی لە سەردەمی داگیرکرانی ھەڵەبجەدا لەالیەن ئینگلیز‌ەوە تەواو کردووە‪.‬‬
‫لە ‪١٩١٩‬دا سلێمان بەگی باوکی گۆران کۆچی دوایی دەکات‪ .‬پاشان لە ‪١٩٢١‬دا موحەممەد بەگی برای‪ ،‬بە ھاندانی مستەفا سائیب‪،‬‬
‫لەگەڵ عەبولواحید نووریی خاڵۆزایدا دەیاننێرێت بۆ قوتابجانەی عیلمییەی کەرکووک بۆ خوێندن‪ .‬بەاڵم ھەر لەو ساڵەدا موحەممەد‬
‫بەگی برایشی دەکوژرێ‪ .‬ئیتر گۆران کەسی وەھای نامێنێ گوزەرانی خوێندنی خۆی‌و ژیانی دایکی ببات بەڕێوە‪ ،‬لەبەرئەوە دەست لە‬
‫خوێندن ھەڵئەگرێت ‌و لە ساڵی ‪١٩٢٢‬ەوە تا ساڵی ‪ ١٩٢٥‬گەلێ دەست تەنگی ئەچێژێ‪.‬گۆران بۆ یەکەمجار لە ساڵی ‪١٩٢٥‬دا بە‬
‫مامۆستایی لە قوتابخانەی ھەڵەبجە دامەزراوە‌و تا ‪ ١٩٣٧‬لە خوێندنگەکانی ئەو ناوچەیەدا ماوەتەوە‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫چاالکیی سیاسی و ڕۆژنامەوانی‬
‫پاش ‪ ١٩٣٧‬ماوەیەک بێکار ئەمێنیتە و دواییش بە یارمەتیی تۆفیق وەھبی گوێزراوەتەوە بۆ دایەرەی ئەشغاڵ‬
‫بەشی «کاروباری ڕێگاوبان» ‌و تا گیرانی یەکەمی لە ‪١٩٥١‬دا لەو بەشەدا ئەمێنێتەوە‪ .‬لەو بەینەدا چەند‬
‫ساڵێک لەگەڵ چەند ڕۆشنبیرێکی تری کورددا دەچێ بۆ یافا لە فەلەستین و لە ئێستگەی ڕادیۆی ڕۆژھەاڵتی‬
‫نزیک بە مەبەستی بەشداری لە خەباتدا لە دژی فاشیزم‪ ،‬بەشی کوردستان دەکەنەوە‪.‬‬
‫لە تشرینی دووەمی ‪١٩٥٢‬دا لە بەندیخانەی یەکەمی دێتەدەر و دەچێ بۆ سلێمانی ‌و دەبێ بە‬
‫بەرپرسی ڕۆژنامەی ژین‪ .‬تا ئەیلوولی ‪ ١٩٥٤‬لەسەر ئەم کارە ئەمێنێتەوە‪ .‬لە ‪١٧‬ی تشرینی یەکەمی ‪١٩٥٤‬دا‬
‫بۆ جاری دووھەم لەگەڵ کۆمەڵێ لە ئاشتی خوازانی سلێمانی دەگیرێ و فەرمانی ساڵێ بەند و ساڵێ خستنە‬
‫ژێر چاودێریی پۆلیسی بەسەردا ئەدرێ‪ .‬ماوەی بەندکردنەکەی لە سلێمانی‪ ،‬کەرکووک‪ ،‬کوت‪ ،‬بەعقووبە ‌و‬
‫نوگرە سەلمان ‌و ماوەی چاودێرییەکەشی لە بەدرە بەسەردەبا‪ .‬لە ‪١٢‬ی ئەیلوولی ‪ ١٩٥٦‬دا ئەم فەرمانی‬
‫بەندکردنەی تەواو دەکات و ئازاد دەکرێت ‌و دەچێتە بەغدا و چەند ڕۆژێک لەوێ لە یەکێک لە پڕوژە‬
‫میریەکانی خانوودا ئەبێت بە چاوەشی کرێکار‪.‬‬

‫‪٤‬‬
 ‫کاتێک کە ئیسرائیل ھێرش دەباتە سەر میسر‬
‫دوای ڕاس بوونەوەی عەرەبەکان لە ئیسرائیل‪ ،‬بڕێک لە کوردەکانیش بە ناوی یەکگرتووی ئیسالمی لەگەڵیان پەیمانی‬
‫برایەتی دەبەسن‪ .‬گۆرانیش لەوانەی و دەیگرن و لە ‪١٧‬ی تشرینی دووەمی ‪١٩٥٦‬دا دادگای عورفی لە کەرکووک‬
‫فەرمانی سێ ساڵ بەندی بە بارمتە دانانی ھەزار دیناری کاتی دەسەپێنێت بەسەریدا‪ ،‬ئەویش بەوەی کە تا سێ ساڵ‬
‫ورتەوی لە دەم دەرنەیەت‌و کردەوەی‌وای لێ نەوەشێتەوە میری پێی دڵگران ببێ‪ .‬گۆران نە ھەزار دینارەکەی ئەبێ‌و ئە‬
‫ئەشیەوێ گفتی وەھا بە میری بدات‪ ،‬بۆیە ئەخرێتەوە بەندیخانە ‌و تا ‪١٠‬ی ئابی ‪ ١٩٥٨‬پاش سەرکەوتنی شۆڕشی ‪١٤‬ی‬
‫گەالوێژ لە زینداندا ئازاد دەکرێت‪ .‬گۆران ئەم ماوەیەی بەندیخانەی کەرکووک و بەعقووبە بەسەربردووە‪.‬‬
‫پاش بەربوونی لە زیندان ئەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی و پاش ئەوە بە ماوەیەک لەگەڵ شاندێکی میللی سەر لە یەکێتیی‬
‫سۆڤیەت و چین‌و کۆریای باکوور ئەدا‪.‬‬
‫لە سەرەتای ‪١٩٥٩‬دا سەرپەرشتیی گۆڤاری شەفەق ئەگرێتە دەست و بە ناوی بەیان دەردەکات‪ .‬لە ئیسکانی سلێمانیش‬
‫دایدەمەزرێنێت و تا ناوەڕاستی ‪ ١٩٦٠‬کاری تێدا دەکات‪ .‬ئەنجا بەبیانووی ئەوەوە کە گوایە بێپرس کاری بەجێھێشتووە ‪-‬‬
‫کار بەجێھێشتنەکەی بۆ چوون بوە بۆ شەقاڵوە بۆ بەشداربوون لە کۆنگرەی دووھەمی مامۆستایانی کورددا ‪ -‬لەسەر کار‬
‫الی‌دەبەن‪.‬‬
‫لە ناوەڕاستی ساڵی ‪١٩٦٠‬دا دێتە بەغدا و ئەبێ بە یاریدەدەری پڕۆفیسۆر لە بەشی کوردیی کۆلێژی ئادابی زانکۆی‬
‫بەغدا و بە ئەندامی دەستەی نووسەرانی ڕۆژنامەی ئازادی‪.‬‬

‫‪٥‬‬
 ‫نمونەی شیعری ڕۆمانتیکی گۆران‬
‫شان‌و‌مل‌رووت‬ ‫پایز‌پایز‬ ‫پایز!‌پایز‬
‫من‌مات‪‌،‬تۆ‌زیز‬ ‫گەاڵ‌رێزانت‬ ‫بووکی‌پرچ‌زەرد‬
‫ھەردووکمان‌جووت‬ ‫ھەوری‌ماتی‌ئاسمانت‬
‫من‌مات‌تۆ‌زیز‬
‫ھەرچەند‌گوڵ‌سیس‌ئەبێ‌بگرین‬ ‫لەبر‌کزەی‌بای‌سەر‌تەزێن‬
‫ھەردوو‌ھاودەرد‬
‫ئاڵتوونی‌دار‌ئەڕژێ‌بگرین‬ ‫لە‌گەڵ‌گەاڵی‌درەختا‌ئەژین‬
‫من‌فرمێسکم‪‌،‬تۆ‌بارانت‬
‫پۆلی‌باڵدار‌ئەفرێ‌بگرین‬ ‫بەاڵم‌قورسە‌زۆر‌بە‌جۆشە‬
‫من‌ھەناسەم‪‌،‬تۆ‌بای‌ساردت‬
‫بگرین… بگرین… چاومان‌‬ ‫دۆزەخێکم‌کوا‌لە‌جۆشە‬
‫نە‌سڕین‬ ‫من‌خەم‪‌،‬تۆ‌ھەوری‌گریانت‬
‫پایز!‌پایز!‬
‫ھەرگیز‪‌،‬ھەرگیز‬ ‫دوایی‌نایە‌دادم‌دادت‬

‫‪6‬‬
 ‫بەرھەمەکان‬
‫• بەھەشت‌و‌یادگار‪‌،‬بەغدا‪١٩٥٠‌،‬‬
‫• فرمێسک‌و‌ھونەر‪‌،‬بەغدا‪١٩٦٨‌،‬‬
‫• سروشت‌و‌دەروون‪‌،‬سلێمانی‪١٩٦٩‌،‬‬
‫• الوک‌و‌پەیام‪‌،‬سلێمانی‪١٩٦٩‌،‬‬
‫• دیوانی‌گۆران‪‌،‬بەغدا‪١٩٨٠‌،‬‬
‫• ئومێد‌ئاشنا کتێبی‌«نووسین‌و‌پەخشان‌و‌وەرگێڕاوەکانی‌گۆران»ی‌کۆکردووەتەوە‌و‌پێشەکیی‌‬
‫بۆ‌نووسیوە‌و‌دەزگای‌چاپ‌و‌باڵوکردنەوەی‌ئاراس‌لە‌ساڵی‌‪ ٢٠٠٢‬لە‌ھەولێر‌چاپی‌کردووە‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫کۆتاییی ژیانی‬

‫لە سەرەتای ‪١٩٦٢‬دا دەردەکەوێ کە گەدەی تووشی نەخۆشیی شێرپەنجە بووە‪ .‬نەشتەرگەرێکی‬
‫سەرکەوتووی لە بەغدا بۆ دەکرێ بەاڵم پاش وادە‪ .‬پاش ئەو نەشتەرگەرییە لە نیساندا ئەچێ‬
‫بۆ مۆسکۆ و سێ مانگێک لە نەخۆشخانەی کرێملین و سەنەتۆری بەرڤیخە بەسەر دەبا و پاشان‬
‫ئەگەڕێتەوە بۆ ئێراق‪ .‬پاش گەڕانەوەی بە ماوەیەکی کەم نەخۆشییەکەی سەرھەڵدەداتەوە‪ .‬لەبەر ئەوە‬
‫ئەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی و لەوێ لە جێدا ئەکەوێ‪ .‬لە ‪١٨‬ی تشرینی دووەمی ‪ ١٩٦٢‬ژیانی کۆتایی‬
‫پێدێت‬

‫‪8‬‬
 ‫سةرضاوة‬

‫‪ .١‬مامۆستا‌گۆران ‪.htm‬ماڵپەڕی‌ئاوێنەکورد‬

‫‪ .٢‬شیعر‌و‌ئەدەبیاتی‌کوردی‪‌،‬بەرگی‌دووەم‪ ،‬ڕەفیق‌حیلمی‬

‫‪ .٣‬نامەیەکی‌تایبەتی‌کاک‌ئەژی‌گۆران‌بۆ‌ئامادەکاری‌"دیوانی‌گۆران"‬

‫‪ .٤‬ئاگاداریەکانی‌تایبەتی‌محەمەدی‌مەال‌کەریم‬

‫‪٩‬‬