Materijali1 Predavanja-Iparc

Materijali I (bilješke sa predavanja lol) desja.
vkz
__________________________________________________________________________
MAŠINE KAO TEHNIČKI SISTEMI
- energetske mašine – jedan oblik energije pretvaraju u drugi tehnički koristan vid energije
- elektromotor: el. energiju u mehaničku energiju; elektrogeneratori: mehanička
energija u el. en.; mašine na principu sagorijevanja (kotlovi, SUS), hidraulične mašine
(turbine, hidromotori); pneumatske mašine
- radne mašine – manipulacija materijala:
- premještaju materijal sa jednog mjesta na drugo (transport): kranovi, dizalice
- mijenjaju oblik i/ili energetsko stanje (manipulacija materijalom): mašine za rezanje
- vrste materijala: čvrsto, tečno, gasovito, metali, nemetali, kompoziti (sistem od najmanje 2
materijala), materijali bez oblika (tečnosti, prah, granulat), materijali sa određenim oblikom
(polufabrikati)
- vrste radnih mašina:
- transport: dizalice i kranovi; transportni sistemi (trake, palete, cjevovodi...), pumpe i
kompresori
- alatne mašine – promjena oblika i energetskog stanja
- al. maš. za proizvodnju mašinskih elemenata i sklopova:
- al.maš. za izvorno oblikovanje (livanje, sinterovanje, ekstrurziju)
- al.maš za plastično oblikovanje (prese)
- al.maš. za skidanje strugotine (strug, bušilice..)
- al.maš. za zavarivanje – najdominantniji oblik spajanja materijala *
(automobil ima > 20000 zavarenih spojeva)
- al.maš. za zagrijavanje i termičku obradu: mijenja energetsko stanje
*čelik: mogu mu se značajno mijenjati osobine termičkom obradom, povećavanje i

smanjivanje čvrstoće – termička obrada: promjena energetskog stanja tj. pomjeranje atoma
iz stanja ravnoteže
*spajanje: lemljenje, lijepljenje
*zavarivanje: najbolja čvrstoća, na zavarenim spojevima se rijetko dešavaju lomovi (za
razliku od vijaka)
- 25% željeza u rudi – isplativi rudnici
ŽIVOTNI CIKLUS INŽENJERSKIH MATERIJALA:
- materijale dobivamo iz Zemljine kore – rude, nafta, drvo (rudnici, bušotine, sječa šuma) - za
mašinstvo najznačajnije ruda Fe, Al, Ti, Ni, Cu (ne nalaze se u čistom obliku) – 25-50%
čistog metala u rudi – sirovine, rude, ugalj, pijesak, drvo , nafta, kamen, biljke – procesi
ekstrakcije i rafinacije (prečišćavanje) – bazni materijali, čisti metali, cement, papir, hemijski
spojevi i vlakna – (iz rude izvuče se tehnički čist materijal, ali se u mašinogradnji ne koriste
tehnički čisti metali); tehnički čisto željezo i bakar su dobri npr. u elektrotehnici (provodnici),
ali mašinstvu treba materijal koji ima jako veliku čvrstoću da može izdržati jako velike sile, a
u isto vrijeme da se materijal da obrađivati (da pored čvrstoće ima i određenu plastičnost
kako bi ga mogli deformisati, savijati, zavarivati), najveći problem čistih metala – čvrstoća; -
prvi i osnovni način povećavanja čvrstoće metala LEGIRANJE; procesi prerade: Fe + C –
čelik; Al + Ba; Au + Ba (žuto zlato); Au + Ni (bijelo zlato) (24karatno zlato – samo poluge,
„Never give up on what you really want to do. The person with big dreams is
more powerful than one with all the facts.“ – A.E.
Materijali I (bilješke sa predavanja lol) desja.vkz
čisto zlato 100%; nema čvrstoću); prerada: pravljenje legure -> inženjerski materijali, legure,
monokristali, keramika, plastika, kompoziti – proizvodnja dobara: zupčanici, kranovi,
mašinski elementi i sklopovi, dizalica, automobil – proizvod – eksploatacija, korištenje,
servisiranje, reparatura (proizvod će biti izložen silama manjeg ili većeg intenziteta, toploti
itd.; npr. gorivo = sagorjevanje – termičko i hemijsko opterećenje) i to se odražava na
njegovu strukturu i osobine i nakon nekog vremena taj mašinski dio gubi svoju funkciju;
nakon životnog vijeka završava na otpadu: ili u Zemljinoj kori ili se u 99% slučajeva recikliraju
- Zemljina kora – sirovine – proces prečišćavanja – čisti metali – legiranje – legure –
proizvodnja dobara – gotovi mašinski dijelovi = proizvodi – nakon životnog vijeka – otpad:
reciklaža ili odlaganje u Zemljinu koru
PODJELA KONSTRUKCIONIH MATERIJALA ZA IZRADU MAŠINSKIH ELEMENATA
1. Metali i legure na bazi željeza: čelici i gvožđe
- čelici: konstrukcioni, alatni, nelegirani, nisko/mikro/visokolegirani – skuplje
- gvožđa: bijelo, sivo, temper gvožđe – jeftinija
2. Neželjezni metali:
- laki metali: Al, Mg, Ti, Li
- teški metali: Cu, Ni, Pb, Zn, W
3. Nemetali
- prirodni materijali: kamen, drvo, azbest, glina
- vještački materijali: polimer, staklo, keramika
4. Kompoziti:
- česticama ojačani kompoziti (automobilska guma)
- vlaknima ojačani kompoziti (armirano staklo)
- laminati – sendvič materijali (šperploča)
Osnovna grupa Prednosti Nedostaci

velika specifična težina, velika
gustina, neki su podložni koroziji
dobra žilavost (otpornost prema
(hemijskom opterećenju), ne
nastanku proširenja pukotine),
postoji metal koji je otporan na sve
otporni na habanje, dobra tvrdoća,
tipove korozije ili kiselina, loše
dobro provode toplotnu i električnu
prigušivanje vibracija, temperatura
Metali energiju, dobra plastičnost
primjene ograničena cca 1000°C
(deformabilnost), dobro se
(Al – 660°C primjena do 200-
zavaruju i liju, dobre tehnološke
300°C, Pb – 100-200°C, čelici –
osobine (konstruisanje bez
max. temp. primjene 650°C;
problema)
legure na bazi nikla 1200-1300°C)
ovisi od metala do metala
mekani (nemaju tvrdoću), lagani,
niska čvrstoća, ne podnose visoko
fleksibilni, koroziono postojani,
temperature (max. do 200°C; neki
lako se boje, providni, otporni na
ne mogu ni 50°C – gube oblik:
Polimeri termičke šokove, jednostavna i
gumasto stanje), problematična
jeftina proizvodnja komplikovanih
čvrstoća, krutost, habanje,
dijelova, neograničena sloboda pri
zapaljivi
konstruisanju
teže u odnosu na polimere, lakše
dobra otpornost na koroziju i
u odnosu na metale, krte, ne može
visoke temperature, tvrdoća
se naknadno obrađivati
Keramika (otpornost na habanje), nisko
(problematična pri izradi, obradi i
termičko izduženje, klizna svojstva
ispitivanju), nezgodne za spajanje
i niska gustina
sa drugim materijalima (može se
koristiti samo lijepljenje), nemamo

slobode konstruisanja (ne
možemo praviti složene oblike)
visoka čvrstoća i krutost, lagani, cijena, loša plastičnost (relativno
specifična čvrstoća (velika krti), problematičnost pri spajanju i
Kompoziti čvrstoća, mala gustoća), postojani konstruktivnom oblikovanju, skup
i osobine se relativno lako proces izrade velikih kompliciranih
optimiziraju dijelova
- idealan materijal ne postoji, samo optimalna kombinacija materijala

KONSTRUKCIONI I FUNKCIONALNI MATERIJALI
- konstrukcioni materijali prvenstveno moraju imati dobru mehaničku čvrstoću tj. da mogu
podnositi velike vrijednosti intenziteta sila koje će djelovati na njega; dobra podnošljivost
mehaničkih opterećenja: čelik – primarno = čvrstoća
- konstrukcioni materijali: PRIMARNO čvrstoća; sekundarno je sve ostalo
- funkcionalni materijali: primarno = funkcija; sekundarno = mehaničke osobine
- zaštitini materijali: posuda za radioaktivne tvari - primarno ne smije propuštati radioaktivno
značenje, ali s druge strane mora imati neku čvrstoću (radioaktivna funkcija)
- proteze i implantati: vještački kuk – nosi masu tijela, ali mora se odabrati materijal koji
podnosi ljudsko tijelo (biološka i hemijska funkcija)
- optička vlakna: primarno – prenos svjetlosnog snopa; sekundarno – čvrstoća (optička
funkcija)
- poluprovodnici: bakar u kablu – primarno da provodi struju (iako nije najbolji provodnik),
mehanička osobina je da se kablo ne može lako oštetiti (elektronička funkcija)
- konstrukcioni materijali: podnošenje mehaničkih opterećenja je primarno!
- funkcionalni materijali: moraju izvršavati unaprijed zadatu funkciju, a sekundarno da imaju
odgovarajuće mehaničke osobine!m
Šta su konstrukcioni, a šta funkcionalni materijali? - ispit
- energija potrebna za rad mašinskih postojenja: električna energija, toplotna energija i

mehanička energija
OPTEREĆENJE MAŠINSKIH ELEMENATA (EKSPLOATACIONI USLOVI – šta materijal sve
može podnijeti u toku svog postojanja)
- kada djeluje sila na materijal – mehaničko opterećenje; ono je uvijek prisutno kod bilo kojeg
mašinskog elementa (ako ništa, djeluje gravitacija)
- najčešći tipovi opterećenja: MEHANIČKA, TERMIČKA I KOROZIONA
- mehanička opterećenja: izazvana dejstvom sile ili momenata sile
- prema vrsti opterećenja: zatezanje, pritisak, savijanje, uvijanje, izvijanje (dugi
štapovi)
- prema načinu: statička (sila je konstantna u vremenu: ne mijenja intenzitet niti smjer)
i dinamička (sila mijenja intenzitet ili smjer, ili oboje istovremeno) – kako sila djeluje u
vremenu, udarna (velki intenzitet sile u kratkom vremenskom intervalu - dinamičko),
vibraciona (harmonijsko - dinamičko)

- prema dužini trajanja: kratkotrajna (udarno) i dugotrajna – relativan pojam
dugotrajnosti
- termička opterećenja: izazvana dejstvom toplote

- normalne temperature: temp. koje su bliske sobnoj temp.
- povišene temp.: (relativan pojam) za Al je 200°C stepeni mnogo, za polimere
je previše, za čelik nije – dakle, ovisi od konkretne grupe materijala
- snižene temp. – relativan pojam (neki čelici već na -10°C se ponašaju poput stakla)
- termički šokovi: nagla promjena temperature u kratkom vremenskom intervalu
(kaljenje); neki čelici se polome, dok se kod drugi ne dešava ništa do promjene
zapremine
- koroziona opterećenja: dejstvo korozionog agensa;

OSOBINE MATERIJALA
- osnovni zadatak inženjera pri biranju materijala: (1) prediviti čemu će biti izložen neki
mašinski dio tj. sile koje će djelovati na njega: odgovarajuće osobine = eksploatacioni uslovi
(tipovi opterećenja); birati materijal sa osobinama koji može izdržati predviđene uslove;
materijal se svojim osobinama suprotstavlja vanjskim utjecajima; (2) tehnološke osobine: da
se može obrađivati, dobra zavarljivost, da se dobro obrađuje plastičnom deformacijom i
rezanjem, sposobnost promjene oblika i dimenzija; da se željeni element može proizvesti
raspoloživim proizvodnim tehnologijama (3) ekonomičnost – cijena prihvatljiva tržištu (4)
ekologičnost: da se ne zagađuje okolina i poželjno je koristiti materijal koji se može reciklirati
- čvrstoća – otpornost materijala prema dejstvu sila; tvrdoća – otpornost prema prodiranju
drugog materijala u površinu; elastičnost, žilavost
- najtehnologičiji materijal = polimeri
- osobine materijala:
- mehaničke: čvrstoća, žilavost, tvrdoća, elastičnost
- fizičke: tačka topljenja, gustina, toplotna provodljivost
- hemijske: atomska masa, koroziona postojanost, oksidacija
- električne (nisu toliko bitne): provodljivost, specifični otpor, izolaciona svojstva
- magnetne (nisu toliko bitne): magnetizam
- tehnološke: zavarljivost, livljivost, obradljivost deformacijom
PROIZVODNE TEHNOLOGIJE
- proizvodne tehnologije – definicija? loading...
- cilj je da polaznom materijalu promijenimo oblik i zapreminu da bi dobili mašinski dio koji se
može ugraditi u mašinski sklop
- ne postoji nijedan materijal koji je najbolji sa aspekta tehnoloških osobina
- izbor materijala: objašnjenje problema -> traženje rješenja -> analiza -> ocjena i odluka
__________________________________________________________________________
- što veća čvrstoća, što manja gustina, što veća podnošljivost toplote
- alatni materijali: brzorezni čelik, keramika, nitridi, dijamant, polikristali, stelit, sinterovani
volframov karbid, ugljični alatni čelik – ispit!
UVOD U NAUKU O MATERIJALU

- materijal – čvrsta materija potrebna za nastanak korisnih konstrukcija
- pretpostavke za tehničku primjenu su:
- odgovarajuće osobine materijala
- tehnologičnost (obradljivost različitim vrstama obrade): plastičnost, rezljivost,
zavarljivost
- ekonomičnost
- ekologičnost
- nauka o materijalu: primjena, ispitivanje, norme i označavanje, obrada (teh. osobine),

naučna istraživanja i proizvodnja materija
Materijal Potrošnja energije

(MWh/t)
Čelici 13
Al (aluminij) 16
Ti (titan) 40
Cu (bakar) 20
Plastika 20-30
Beton 0.5
*metali – metalska veza; polimeri – kovalentna veza; keramika- jonska veza

*materijali na bazi keramika – dobri izolatori; postoje keramike koje mogu provoditi el.
energiju, sa aspekta mehaničkih osobina još uvijek su keramike: tvrde i krte, ali sa aspekta
električnih osobina se mogu svrstati u grupu metala jer se ponašaju kao provodnici
*polimeri – na izuzetno niskim temp. neki polimeri mogu provoditi el. energiju, a i dalje su
mekani, nemaju veliku čvrstoću
*silikon – može se ponašati i kao polimerna masa, ali i kao keramika
STRUKTURNA GRAĐA ATOMA
- atomi – najsitniji dijelovi materije sa svojstvima karakterističnim za element
- Rutherford 1913. postavio model atoma, Bohr dopunio
- Bohrov model atoma: jezgro (protoni i neutroni; prečnik 10-14m; velike gustine; opkoljeno
elektronskim oblakom promjenjive gustine pa je prečnik atoma reda veličine 10-10) + omotač
(naelektrisani oblak elektrona – skoro cijela zapremina atoma, ali veoma mala masa) - ispit
- protoni i neutroni imaju približno istu masu, a elektroni značajno manju masu (1/1800 dio
mase protona) = nosilac mase je jezgro, masa je skoncentrisana u jezgru, a elektroni ne
utiču značajno na masu
- elektroni (naročito valentni) utiču na većinu električnih, hemijskih, mehaničkih i termičkih
svojstava atoma
- broj protona u jezgru – atomski broj (Z): određuje hemijske osobine elementa; svaki
element ima vlastiti karakterističan, pa tako on određuje element
- atomska težina elementa (A)
- broj neutrona – neutronski broj (N=A-Z)
- odnos broja protona i neutrona pokazuje stabilnost elementa
- N/Z ≈ 1 – stabilan atom
- N/Z ≥ 1,5 – nestabilno jezgro, element je radioaktivan
br. neutrona > br. protona (barem 50% više n nego p) = nestabilan atom (izoton)
emituju radioaktivno značenje, skloni su samoraspadanju - ispit
- jezgro atoma definiše masu odnosno gustinu i radioaktivna svojstva, a sve ostale osobine
ovise o elektronima i njihovim rotacijama oko jezgre (fizikalne, hemijske, magnetne,
električne), a posebno o valentnim elektronima
- br. protona = br. elektrona – neutralan atom
- br protona ≠ br elektrona – jon (katjoni + i anjoni -)
- relativna atomska masa elementa - ispit
- masa 1 mola materije, a u jednom molu je uvijek isti broj atoma (Avogadrov broj)
- knjiga: masa u gramima 6,023*1023 atoma tog elementa
- nalazi se ispod elementa u PSE
- C: 6 p + 6 e = C 12 – uporedna masa za atomske mase
- jedna jedinica atomske mase tačno je definicana kao 1/12 mase atoma C koji ima
masu 12
- relativna atomska masa C12 ima masu od 12g na ovoj ljestvici
- 1 gram – mol ili mol elementa se definiše kao da ima masu u gramima jednaku
relativnoj atomskoj masi tog elementa
*amu – atomic mass unit (1 amu = 1/12 masa atoma ugljika)

- pri kretanju raspored elektrona je tačno određen (grupni) u energetskim nivoima
- kroz PSE br. e se povećava za 1 (periodično se mijenjaju svojstva na koja utiču elektroni);
raspored e i broj je vezan za PSE
- orbitale: max. br. e
- elektroni se pokoravaju zakonima kvantne mehanike koja dopušta samo određene
vrijednosti energije, a ne svaku proizvoljnu vrijednost
- elektroni mogu mijenjati orbitale (prelaziti sa višeg u niži nivo i obratno)
- ako e primi/apsorbuje određenu količinu energije (kvant) = energetski veća orbitala (npr.
zagrijavanje)
- ako e prelazi sa energetski većeg u nizi nivo – oslobađanje kvanta energije (sagorjevanje:
emitovanje toplote; emitovanje svjetlosti)
- 7 glavnih ljuski sa velikim gustinama e određenih zakonima kvantne mehanike
- max. br. e određen različitim skupovima četiri kvantna broja
- Paulijev princip: u svakoj ljusci max. 2n2 elektrona: udaljavanje od jezgre – veći broj
elektrona
*kvantni brojevi elektrona atoma:
- gl. kvantni broj: broj ljuske
- sporedni kvantni broj
- magnetski kvantni broj: kretanje elektrona, ne rotira samo oko jezgre nego i oko
svoje ose; ovisno o smjeru rotacije – magnetizam; vektori rotacije oko jezgre i oko ose
elektrona se podudaraju – magnetičan; različit smjer – nema magnetizma, pod nekim
uglom – uslovno magnetičan (u magnetskom polju je magnetičan, van njega nije
magnetičan)
-kvantni broj spina
*ne postoje dva elektrona koji mogu imati sva četiri kvantna broja ista; ako bi imali sva četiri
ista kvantna broja to bi značilo da se u istom vremenu nalaze na potpunom istom mjestu i da
vrše potpuno istu rotaciju
*Hajzenbergov princip neodređenosti – nemoguće je odrediti moment i položaj e

istovremeno, pa se položaj e u atomima mora razmatrati pomoću raspodjele elektronske
gustine
- metali: mali broj atoma u valentnoj ljusci (3 atoma ili manje), katjoni (otpuštaju e), niska
elektronegativnost - ispit
- nemetali: 4 ili više valentnih elektrona, anjoni (primaju e), visoka elektronegativnost - ispit
- svaki atom teži da bude u stanju u kojem ima minimalnu potencijalnu energiju – teži
stabilnosti; to stanje postiže ako su mu sve ljuske u potpunosti popunjene sa max. brojem
atoma
- prelazni elementi: ugljik: ovisi sa čime se vezuje, može i primati i otpuštati elektrone
Šta su joni? Šta su izotoni? Šta čini strukturnu građu atoma?
Razlike između metala i nemetala.
VRSTE ATOMSKIH VEZA
- sekundarne veze nemaju jačinu pa nisu značaje
- atomi najčešće osciluju oko nekih ravnotežnih položaja, te imaju težnju da to oscilovanje
smanje na minimum
- atomi se vezuju jedan za drugog jer u vezanjom stanju smanjivaju oscilovanje odnosno
potencijalnu energiju
- najveće oscilacije – slobodno stanje; vezano stanje – stabilnije energetsko stanje
- jonska veza:
- metali (elektropozitivni) i nemetali (elektronegativni)
- prelazak atoma sa ep metala na en nemetale
- tip veze: (elektrostatičke) Kulonove sile privlačenja suprotno naelektrisanih jona
- + i – kada se nađu na dovoljnom rastojanju djeluju Kulonove sile
- jezgra Cl privlači elektrone Na, a Na-jezgro privlači elektrona atoma Cl
- ako su atomi na velikom rastojanju nema Kulonovih sila, a ako su suviše približeni
pojvaljuju se odbojne sile (omotači negativno naelektrisani)
- atomi jonske veze se nalaze na rastojanju u kojem su Kulove sile jednake odbojnim
silama da se između njih uspostavi odgovarajuća ravnoteža, tada je potencijalna
energija minimalna
- joni su zajedno vezani u čvrstom kristalu neusmjerenim Kulonovim silama
- veličina jona (geometrijski fakotr) i elektrilna neutralnost su dva glavna faktora koji
određuju raspored slaganja jona
- intenzitet veze je jako veliki
- keramika – tipičan materijal
- osobine jake veze: visoka temp. topljenja, velika pritisna čvrstoća (keramika ima
veću pritisnu čvrstoću nego bilo koji čelik),
- visoka energija veze = veća energija za raskidanje veza = čvrstoća, tvrdoća,
termička postojanost
- električne osobine: ne mogu provoditi električnu energiju, nema slobodnih elektrona
- loša provodljivost i loše provode toplotu
- atomi ne mogu klizati jedan u odnosu na drugi odnosno pomjerati se iz jednog
položaja u drugi bez raskidanja veze – loša plastičnost
- u mašinogradnji nije dobar materijal
- pravilan raspored atoma
- kovalentna veza:
- nemetal + nemetal
- atomi sa malim razlikama u elektronegativnosti, a koji su blozu jedan drugom u PSE
- formiranje zajedničkih elektronskih parova koji pripada istovremeno objema
jezgrama i na taj način drži dva atoma na okupu
- mogu biti dvostruke, trostruke...
- polimeri, stiropor: dominantne kovalentne veze
- nema čvrstoće, slaba temperaturna podnošljivost
- amorfna (bezoblična) struktura
- slaba veza
- metalna veza:
- u čvrstom stanju metala – atomi se slažu relativno gusto na sistematičan način ili u
kristalnu strukturu
- atomi metala otpuštaju valentne elektrone
- svi atomi metala su otpustili valentne elektrone, i tako su postali katjoni
- valentni elektroni se slobodno kreću u vidu elektronskog oblaka između svih jezgra
- svi valentni elektroni koji su otpušteni drže ostatak atoma na okupu
- valentni elektroni su slabo vezani za pozitivne jone pa se tako lako kreću kroz
metalni kristal i često se nazovaju slobodni elektroni
- atomi metala uvijek rade pravilne geometrijske forme – kristalne strukture
- veliki broj slobodnih elektrona – dobra električna provodljivost (samo prisustvo ovih
elektrona koji se premještaju u potencijalnom polju rešetke) i dobra toplotna
provodljivost (pokretljivost slobodnih elektrona, pa se tako temp. vrlo brzo
izjednačava) u odnosu na polimere i keramiku
- usljed povećanja temp. pojačava se oscilovanje elektrona, a time se remeti pravilna
periodičnost potecijalnog polja, što otežava kretanje elektrona, pa se povećava
električni otpor
- jačine veza: vrlo slabe i vrlo jake; širok dijapazon jačine veza
- živa, olovo – slabe; volfram (3000), željezo – jaka
- metal kao dobar i optimalan materijal izdvaja to što se atomi bez raskidanja atomske
veze može premjestiti u drugi slobodni položaj (metalna veza daje najbolju platičnost
materijalu u odnosu na jonsku i kovalentnu vezu)
- čelik: dominantno željezo + P + nečistoće + S + Mn + C + Si + ...
- u čeliku nisu sve veze metalne
- dominantna veza jeste metalna, ali se u legurama neki elementi vežu drugim
tipovima veza; ti ostaci drugih veza neće bitno utjecati na osobine datih legura
- hemisjko vezivanje atoma i jona može obuhvatiti više primarnih veza (pa čak i
dipolne sekundarne), pa postoje kombinacije mješovitih vrsta veza: (1) jonsko –
kovalentna, (2) metalno – kovalentna, (3) metalno – jonska, (4) jonsko – kovalentno –
metalna
- tip veze utiče na osobine materijala
KRISTALNA STRUKTURA METALA
-fizička struktura čvrstih materijala od tehničkog značaja ovisi uglavnom od rasporeda atoma
ili molekula koje je izgrađuju i vezivnih sila između njih; raspored atoma ili jona čvrstog tijela
se ponavlja u 3 dimenzije – rezultat je kristalna struktura odnose kristalno čvrsto tijelo
- atomi grade kristalnu strukturu gdje su sasvim uređeno pravilno poredani unutar strukture
sa ponovljivim uzorkom; kristalna struktura se karakteriše svojim oblikom i veličinom
elementarne ćelije, kao i rasporedom atoma unutar ćelije
- ako su uređeni – potencijalna energija se smanjuje

- prilikom proizvodnje metal se nalazi u tečnom stanju, pri prelasku iz tečnog stanja u čvrsto
u toku hlađenja atomi se počinju vezivati metalnim vezama po sasvim uređenom postupku
- pravac kroz metal: svi atomi su na pravlinom rastojanju (tačkasti niz)
- ravan na atomskom nivou: pravilan raspored atoma u obje dimenzije (kristalografska ravan)
- kristalnu rešteku karakteriše oblik i geometrijska dimenzija (parametar kristalne rešetke)
- parametar kristalne rešetke – rastojanje između centara dva susjedna atoma na osnovici
date rešetke
- parametar kristalne rešetke ovisi o radijusu atoma (veća zapremina = veći parametar) i
temperature (metali se pri zagrijavanju šire, tj. materija se širi)
- uglovni i dužinski parametri
- 7 kristalnih sistema; mnogi od ovih 7 sistema imaju više varijanti osnovne ćelije; A.J. Bravis
je ustanovio da se sa 14 osnovnih standarnih ćelija mogu predstaviti sve moguće mreže
rešetke
- većina glavnih metala (oko 90%) ima: prost-c-k, pov-c-k i gusto-složenu heksagonalnu (g-s-
h)
- svi metali koji se koriste u mašinstvu kristaliziraju u kubnoj ili heksagonalnoj rešetki
- kubna kristalna rešetka: prosta kubna rešetka, površinsko-centrirana(pov-c-k (najbolja
plastičnost), prostorno-centrirana/prost-c-k (zapreminski) (1 parametar)
- heksagonalna kristalna rešteka (najlošija plastičnost): 2 parametra
- plastična svojstva ovise o tipu kristalne rešetke: što rešetka gušće pakovana atomima ima
bolju plastičnost
- kad se atomi međusobno više približe energija se oslobađa, tako da se oni čvršće vežu
jedan za drugi – gusto složene strukture su rasporedi sa manjom energijom pa su zato
stabilniji
- Al uvijek ima površinsku kubnu rešerku; čelik prostorna kubna rešetka
- međuatomsko rastojanje se može odrediti eksperimentalno pomoću difrakcione analize x-
zracima
- faktor slaganja atoma (FSA)– odnos zapremine atoma u osnovnoj ćeliji i zapremine
osnovne ćelije; bezdimenzionalna veličina
- FSA zavisi SAMO o tipu kristalne rešetke
- FSA = 0 – kristalna rešetka je prazna
- FSA = 1 – nemoguće jer sfernim tijelima ne možemo popuniti kvadratno tijelo
- 0 ≠ FSA < 1
- prost-c-k: 2 atoma, FSA = 0.68
- Fe, K, Na, Ti, W, V, Cr, Mo
- centralni atom opkoljen sa 8 susjednih atoma – koordinacioni broj 8
- atomi dodiruju jedan drugog duž prostorne dijagonale
- pov-c-k: 4 atoma, gusto složena, FSA = 0.74

- Al, Cu, Au, Pb, Ni, Ag, Pt
- po jedan atom na svakom uglu kocke i u centru svake stranice
- atomi dodiruju jedan drugog duž dijagonala stranice
__________________________________________________________________________
- rešetke su definisane tipom i parametrima
- kristalografija: definiranje položaja atoma, atomskih ravni, atomskih pravaca unutar jedne
kritalne rešetke
- umjesto prostornih koordinata u metalografiji se za označavanje određenih kristalografskih
ravni uvode tzv. Milerovi indeksi
- prostorna kristalografska ravan se definiše sa 3 odsječka na koordinatnim osama x, y, z
- Milerovi indeksi – recipročne vrijednosti odsječaka koji vektor položaja pravi na 3 različite
ose
- ako znamo Milerove indekse i parametar rešetke možemo računati koliko je rastojanje
između dvije kristalografske ravni
Šta su Milerovi indeksi i šta možemo sa Milerovim indeksima utvrđivati?
- uvrđivanje pložaja atoma, kristalografksih pravaca, kristalografkih ravni i rastojanja između
dvije kristalografske ravni
- Milerovim indeksima se mogu označavati:
- određene tačke u prostoru
- određene ravni u prostoru
- određeni pravci u prostoru (uglaste zagrade): kod metala i legura koje imaju svojstva
koja se mijenjaju sa kristalografskom orijentacijom
- određene familije kristalografskih ravni
- prilikom zagrijavanja atomi jače osciluju, a samim tim se mijenja zapremina i parametar se
povećava
Da li se svaki metal u prirodi pojavljuje u svim uslovima samo sa jednim tipom kristalne
rešetke?
- u toku zagrijavanja tip rešetke se može promijeniti kod nekih metala
- polimofrni preobražaj – pojava da se jedan element javlja u više strukturnih stanja zavisno
od stepena zagrijanosti; proces je povratan (zagrijavanje/hlađenje); odvija se putem
stvaranje novih kristala i njihovog daljeg rasta u anizotropnoj sredini
- proces koji u uslovima termodinamičke postojanosti nove faze, izaziva izmjenu unutrašnje
energije i obrazovanje klica sa novom kristalografskom rešetkom, a izmjena rasporeda
atoma u rešetki se izvodi putem određenih zakonitosti pri kojima se postiže minimum
površinske energije za datu zapreminu
- brzinu polimorfnog preobražaja objašnjava činjenica da atomi u procesu izmjene rešetke
prelaze najkraći mogući put koji nije veći od rastojanja dva susjedna atoma (parametra
rešetke)
- čisto željezo na sobnoj temp. ima prost-c-k, a nakon zagrijavanja na veću temp. ima pov-c-
k, a ako dalje zagrijavamo opet prost-c-k
- kada atomi dobiju dovoljnu količinu energije da se mogu difuziono premještati iz jednoj
položaja u drugi, metal će promjeni svoj tip kristalne rešetke
- promjena kristalne rešetke – težnja ravnotežnom stanju
- novonastala strukutra se razlikuje od polazne po obliku i dimenzijama zrna (brojem centara
kristalizacije i brzinom rasta kristala, odnosno broja prisutnih nerastvorljivih primjesa koji čine
centre kristalizacije)
- rezultat polimorfije je skokovita promjena svih svojstava: fizičkih, hemijskih, mehaničkih i dr.
- ako atomske veze slabije svaka rešetka koja se pojavljuje na višoj temp. ima manju
čvrstoću, a bolju plastičnost (manja opasnost od nastanka loma); primjer: kovanje
- primjeri polimorfije: željezo – α, γ i δ faza, nikl – α i β faza, titan – α i β faza, kobalt – α i β
faza, hrom – α, β i γ faza
- alotropska modifikacija – svaki tip kristalne rešetke u kojoj se metal može nalaziti
Šta je polimorfni preobražaj? Šta su alotropske modifikacije?
- ako neki metal ima iste osobine u svim pravcima ispitivanja on je IZOTROPAN, a ako ima
različite osobine u različitim pravcima ispitivanja on je ANIZOTROPAN
- anizotropija – posljedicia strukturnog stanja i načina slaganja atoma u kristalografskim
rešetkama
- najznačajnije su razlike mehaničkih osobina: modul elastičnosti, čvrstoća, sposobnost
deformacije, žilavost
- anizotropija ovisi o tipu kristalne rešetke, ali ne ovisi samo o tome nego i o ostatku kristalne
građe i od načina proizvodnje (podlivak ili otkivak); u odnosu na pravac valjanja mehaničke
osobine su nominalno manje (ali ovo nije pravilo); presovanje ima manju anizotropiju od
kovanja; utjecaj teksture je znatan ali je veći utjecaj orijentacije nemetalnih uključaka,
karbidnih faza, apsorbovanih gasova kao i dislokaciona mreža
- količinska karakteristika anizotropije a – odnos odgovarajuće osobine po dužini vlakana u
odnosu na popijeko vlakno
- složeniji tip rešetke – anizotropija; jednostavniji tip rešetke – izotropija
Šta je izotropija? Šta je anizotropija?
KRISTALIZACIJA – OČVRŠĆAVANJE METALA
- prelazak rastopljenog metala ili legura iz tečnog u čvrsto stanje
- očvršćavanje može biti i poboljšanje legure
- u tečnom stanju ne možemo govoriti o vezama, slobodno kretanje: dominantnije su
sekudnarne veze
- bilo koji metal koji se proizvodi u svom primarnom oblikovanju je uvijek u tečnom stanju
- ako proizvodimo iz sirovina, ruda; u primarnoj proizvodnji se vrši pretapanje
- tečni metal se hladi (prirodno ili vještački) i kad se temp. dovoljno spusti mi atomima
oduzimamo energiju, oni sve manje osciluju i tako se počinju formirati prve atomske veze, te
se tako formiraju prve nakupine atoma (NE KRISTALNE REŠETKE) koje se zovu klice
- kako traje proces hlađenja oko klica se veže sve veći broj atoma koji počinju formirati prve
kristalne rešetke
- dvofazno stanje: materija = rastop (tečno stanje) + čvrsto stanje
- kristali se šire dok ne dođe u kontakt sa susjednim kristalom ili do ruba posude u kojoj se
nalazi tečni metal
- kad sva materija pređe u čvrsto stanje (kada se završi proces kristalizacije) dobijamo
materiju koja se zove polikristal, sastavljena od kristalnih zrna
- homogeno stvaranje klica:
- metal sam obezbjeđuje atome za obrazovanje klica
- ne postoji 100% čist metal (idealizovano)
- potreban je veliki stepen pothlađenja
- kad zagrijemo Al na 700°C (tačka topljenja je 660°C) on će preći u tečno stanje, u
teoriji će prilikom hlađenja kristalizacija početi na 660°C, u praksi se mora obezbjediti
veće pothlađenje
- stepen pothlađenja – razlika između teoretske temperature očvršćivanja i stvarne
temperature na kojoj počinje proces kristalizacije
- prve nakupine koje se formiraju nazivaju se embrioni, da bi se embrion prerastao u
klicu, a kasnije u kristal on mora postići određenu kritičnu veličinu; ukoliko to ne
postigne on se raspada i atomske veze u njemu pucaju, te se atomi vezuju za druge
klice odnosno kristale
- heretogeno stvaranje klica:
- realinije
- u materijalu su atomi neki drugi elemenata: nečistoće, rub posude
- klice i embrioni se lakše formiraju oko nečistoća i po rubu posude
- stepen pothlađenja puno manji (do 10°C)
- sitnozrnasta struktura: dobar omjer čvrstoće, plastičnosti i žilavosti
- krupnozrnasta struktura: loša plastičnost (deformisanje) i žilavost (dobro podnosi udarna
opterećenja, pukotine ne nastaju lako i ne šire se lako), a čvrstoća može biti zadovoljavajuća
- modifikacija – jedan od načina utjecaja na formiranje klica; koristimo različite tipove prahova
na bazi Al i Ti (modifikatora) koje mi namjerno ubacujemo u tečni metal i postižemo
heterogeno stvaranje klica
- utjecanje na stepen pothlađenja: veliki stepen pothlađenja = veći broj klica/zrna, kad se
pređe određena kritična vrijednost broj klica opada; stepen pothlađenja utiče i na brzinu rasta
kristala: mali stepen pothlađenja = ima dovoljno vremena da se formira određeni broj klica =
sitnozrnasta struktura; veliki stepen pothlađenja = nema vremena za stvaranje klica =
krupnozrnasta struktura tražimo OPTIMALNI STEPEN POTHLAĐENJA – ispit
- ako u leguri postoje i sitna i krupna zrna one se u praksi ne smiju koristiti
- u svakom zrnu umjerenje kristalnih rešetki je različito i na to ne možemo utjecati
- kada se završi proces kristalizacije u površinskom sloju nekog odlivka ne dobivamo
kristalnu strukturu; 3 zone kristala: neposredno uz rub formira se poligonalna struktura,
najveća brzina hlađenja je na rubu posude; usmjerena (stubićasta/dendriti) – smjer
odvođenja toplote; poligonalnost = izotropnost; umjerenost = anizotropni
- oblik i veličina kristalnog zrna bitno utiče na to kakve će bit mehaničke osobine
- monokristali – ne koriste se u mašinstvu; pod strogo kontrolisanim uslovima kristalizacije
možemo izazvati pojavu samo jedne jedine klice odnosno kristalnog zrna; proizvodnja je
skupa; dobri su ulozi provodnika
- električni otpor ovisi o kristalnoj strukturi: kad elektroni dođu na rub zrna oni bivaju
ometeni, dakle, što je veći broj zrna to je električna provodljivost manja
- metode mjerenja kristalnih zrna:
- metoda poređenja sa etalonom: ako je to kristalno zrno vidljivo okom postavimo
etalon na kojem su slike zrna različitih veličina (moguće i sa mikroskopom) i
provjeravamo
- metoda brojanja zrna (relativno prikazivanje jer se samo površinski posmatra
struktura):
- obuhvaćenih površinom (površina se podijeli sa brojem zrna)
- presječnih linija
GREŠKE U KRISTALIMA
- u kristalnoj građi postoji čitav niz grešaka, pri čemu mislimo na geometrijske greške,
nedostatak atoma, smicanje atoma duž jednog kristalografskog pravca
- i granice kristalnih zrna predstavljaju kristalne greške jer nemamo pravilno vezivanje
kristalnih rešetkih
- sa aspekta geometrije to jesu greške, ali sa aspekta osobina te greške ponekad imaju
pozitivno dejstvo na mehaničke osobine materijala
- sitnozrnasta struktura – veliki broj granica zrna što je jedan od tipova grešaka
- termin greška se shata u smislu geometrije
- greške utjecaju i na plastična svojstva i koroziona
-3 tipa grešaka:
- multidimenzionalne (tačkaste) greške: manjak ili višak atoma
- linijske (jednodimenzionalne) greške
- ravanske (dvodimenzionalne) greške
- trodimenzionalne greške : makronivo
- tačkaste greške (vakansije – šupljine):

- na mjestu gdje je trebalo da se nalazi atom, tog atoma nema
- u kristalnog strukturi imamo interstiicijski ubačen atom kome po tipu kristalne
rešetke tu nije mjesto
- prvi razlog nastanka tačkastih grešaka je kristalizacija, već prilikom tog procesa se
neće svi atomi smjestiti na svoja mjesta
- drugi važan razlog je trajna plastična deformacija, kad vršimo deformisanje atomi
kližu iz jednog u drugi položaj ali se ne pomjeraju tačno od jednog do drugog mjesta,
nego će eventualno neki ostati u neprirodnom položaju u odnosu na taj tip rešetke ili
će negdje ostati šupljina
- pojava da neko mjesto u rešetki ostaje upražnjeno i poslije uspostavljanja toplotne
ravnoteže odnosno nakon završenog proces kristalizacije naziva se vakansija – ispit
- broj vakansija zavisi od broja atoma u kristalnoj rešetki, temperature i aktivacione

energije
- kada ne bi bilo ovih grešaka ne bi bila moguća difuzija u čvrstim metalima
- difuzija se dešava u gasovitom i u tečnom stanju, ali se dešava otežano i u čvrstom
stanju
- metali se ne bi mogli pojavljivati u više tipova rešetki, jer je svako kretanje atoma u
čvrstom stanju iz jednog položaja u drugi zapravo difuzioni proces
- legiranje ne bi bilo moguće
- ima pozitivno dejstvo na različite osobine
- atom koji je intersticijski ubačen u međuatomski prostor kristalne rešetke tamo gdje
ga ta rešetka ne predviđa (može biti iste vrste – vlastiti intersticijal, ali
može biti i atom drugog elementa – intersticijal)
- ne javlja se samo kod metala nego i kod jonskih veza (kao i vakansije)
* anjon + katjon (nedostaju) = vakansija – Šotkijeva greška
* višak jona ubačenog u međuatomski prostor – Frenkov defekt
- linijske greške (dislokacije):

- u procesu kristalizacije i plastičnom deformacijom
- usljed klizanja atomi bez raskidanja veze prelaze u druge položaje
- deformisane su sve rešetke duž dislokacione linije
- kako se atomi premještaju pomjera se i dislokaciona linija
- proces traje sve dok dislokaciona linija ne dođe do granice zrna, ali ne može preći
na drugo zrno
- posljedica kretanja dislokacija je trajna plastična deformacija
- postoje u svakom metalnom materijalu u jako velikom broju
- ekstra ravan – pojavljuje se kao posljedica dislokacije, može biti iznad (pozivina
dislokacija i ispod (negativna dislokacija) dislokacione linije
- može se desiti da se dislokacije iz različitih zrna poklope pa ekstra ravni nestaju,
pa se može zaljučiti da kad se sretnu dvije dislokacije suprotnog predznaka one
nestaju
- tipovi dislokacija: ivična, zavojna i kombinovana dislokacija
- ako je Burgersov vektor (smjera kretanja esktra ravni) okomit na dislokacionu liniju
onda kažemo da je to ivična
- ako ako je vektor kretanja ekstra ravni paralelan sa dislokacionom linijom onda je to
zavojna
- u stvarnosti nikad nema čisto ivične, niti čisto zavojne
* podjela prema veličini deformacije koju će napraviti dislokaciona linija: jedinična
(pomjeranje za jedan parametar rešetke), složena ili super dislokacija (ako je
parametar rešetke veći u odnosu na parametar neke nedeformisane rešetke) i
nepotpuna (parametar rešetke manji u odnosu na parametar neke nedeformisane
rešetke)
- jednodimenzionalne
- granice zrna (ravanske greške)

- nastaju u procesu kristalizacije
- nemamo jednako usmjerenje kristalne rešetke u svakom kristalnom zrnu
- što je zrno sitnije utoliko su bolje mehaničke osobine
- manji broj atomskih veza, manja gustina veza na granicama zrna, zato se lomovi
dešavaju na granicama kristalnih zrna
- nepravilan raspored rešetki po granici zrna i to je jedan od tipova kristalnih grešaka
* dvojnikovanje – koherentni dijelovi kristala su simetrično deformsani na liniju dvojnikovanja i

ne utiče bitno na osobine, udvojene lamele kristalnih rešetki koje su drugačijeg usmjerenja
od ostatka kristalnih rešetki, ne utiče bitnije na mehaničke osobine
* granice zrna pod malim uglom – djelimično koherentna odstupanja gdje odstupanja nastaju
usljed dilokacija i iznosi max. 15°, rezultat pojave većeg broja dislokacija
*granice zrna pod velikim uglom – razdvajaju dva susjedna zrna pod velikim uglovima i ne
postoji koherentnost rešetke; prelazna zona je sačinjena od 2-4 atomska rastojanja, rezultat
pojave većeg broja dislokacija, sekundarne greške
__________________________________________________________________________
- unutar kristalih rešetki se nalaze svi tipovi grešaka

- vakansije:
- nedostatak atoma prouzrokuje deformaciju kristalnih rešetki oko nedostajućeg
atoma jer će se atomi malo jače privlačiti pa dolazi do zakrivljenja kristalnih rešetki
- strani atom ili intersticijal: strani atom ubačen u rešetku – deformacija
- tačkaste greške – samo zato što su kristalne rešetke oko datog atoma defomisane
- supstitucijski atomi (zamjenski): atom druge vrste koji je npr. značajno veći u
prečniku od atoma koje grade tu rešetku
- granice zrna:
- najslabija mjesta u materijalu
- različiti pravci usmjerenja kristalnih rešetki u zrnima
- nema pravilnog vezivanja rešetki na granicama između dva zrna
- gustina atoma manja = manji broj atomskih veza = manja čvrstoća (metalna veza je
ono što daje čvrstoću materijalu)
- lomovi se dešavaju po granicama zrna
- hrapavost nakon loma – granice zrna po kojima se lom dešava
- kristalna građa sadrži veliki broj kristalnih grešaka koje su uvijek pristune
- svi tipovi grešaka mogu imati izuzetno pozitivan utjecaj na konačne osobine naročito na
čvrstoću (npr. atom legirajućeg elementa kao intersticijski atom)
- na 1mm2 je 10ak zrna koji se mogu vidjeti pod mikroskopom
- mogu se pojaviti različiti tipovi izlučaka (3D „greške“); mogu imati pozitivno dejstvo za
mehaničke osobine (nitridi, oksidi, karbida); unutar glavnog kristalnog zrna se pojavljuju
kristalna zrna drugačije kristalne rešetke (uvijek složena rešetka i složenija od datog
materijala): koherentne (ovisno o tipu rešetke, u nekim dijelovima se mogu i pravilno vezati
za ostatak strukture) i nekoherentne (u potpunosti razdvojene granicom kristalnog zrna);
mogu biti i masivne faze i takva izlučevina ima neki svoj složeni tip kristalne rešetke; mogu
se pojavljivati i po granicama zrna; da li će se pojaviti ili ne ovisi o konkretnom sastavu neke
legure; ako je riječ o tehničkim čistim metalima – izlučevine se ne mogu pojavljivati; da bi
nastala izlučevina moramo imati najmanje 2 elementa
Na koji način greške utiču na povećanje čvrstoće?
- ako se materijal plastično deformiše na njega djeluje sila

- kod metala prilikom deformacije atomi kližu jedan preko drugog zbog metalne veze, pa
zbog toga oni imaju dobru plastičnost
- s obzirom da se na marko, mikro i nano nivou mijenja oblik – pomjera se i dislokaciona

linija, sve se pomjera u smjeru djelovanja sile
- usljed smicanja atoma, dislokaciona linija se pomjera
- kada dislokacija dođe do intersticijskog atoma, da bi nastavila svoje dalje kretanje, tj. da bi
se nastavila dalja plastična deformacija moramo primijeniti veću silu, pa se kao zaključak
nameće da je došlo do povećanja čvrstoće materijala
- kad god dislokacija dođe u kontakt sa još jednom dislokacijom koja je suprotnog smjera
(one mogu biti prepreka i jedna drugoj), intersticijskim atomom ili granicom zrna mi dobivamo
efekt povećanja čvrstoće
- intersticijski atomi snažno se odupiru dislokaciju
- dislokacija kada dođe na granicu zrna ona ne nastavlja svoje putovanje; kao posljedica
dolaska jedne dislokacije na granicu zrna ono se deformiše, a s obzirom da su zrna gusto
vezana deformacija jednog zrna uzrokuje plastičnu deformaciju susjednog zrna, a to izaziva
pojavu nove dislokacije u tom zrnu
- izvor dislokacija: kristalizacija i hladna plastična deformacija
- ovaj proces se konstantno odvija po cijeloj zapremini u materijalima
- što je veći broj dislokacija metal ili legura će imati bolju čvrstoću, a manju plastičnost (tj. sa
povećanjem broja dislokacija opada plastičnost)
- što je veći broj prepreka i granica zrna, taj metal ima bolju čvrstoću tj. moramo koristiti veću
silu za deformaciju
- lokalno povećanje čvrstoće (primjer sa metalnim štapom/limom); slaba plastičnost usljed
povećanja čvrstoće tj. krajnje pucanje veza
- čvrstoća i plastičnost su dvije (recimo) suprotne osobine
- ne postoji idealan materijal samo optimalan materijal za konkretnu primjenu
__________________________________________________________________________
DIFUZIJA U ČVRSTIM TIJELIMA
- stuktura metala – polikristalna tj. građena od velikog broja zrna; sva zrna su građena od
velikog broja kristalnih rešetki
- sve greške pozitino utiču na čvrstoću (što je veći broj dislokacija i prepreka dislokacijama to
je materijal čvršći)
- kada ne bi bilo grešaka (vakansija, dislokacija i granica zrna) ne bi bila moguća ni difuzija u
čvrstim tijelima, odnosno da bi se atomi u čvrstom stanju neke materije mogli premještati iz
jednog položaja u susjedni položaj mora postojati neki međuprostor
- greške pozitivno utiču na proces difuzije
- dizufija u čvrstim tijelima je provlačenje atoma jednog elementa kroz kristalnu rešetku
drugog elementa
- samodifuzija – kada je riječ o atomima istog elementa; karakteristično za čiste metale
- difuzija je pojava koja se dešava sve do izjednačavanja kocentracije (jedna materija se
kreće kroz drugu materiju sve dok se ne izjednači njena koncentracija po cijeloj zapremini)
- u gasovitom stanju – difuzija se brzo i lako dešava – razlog: nema atomskih veza
- u tečnom stanju – relativno brzo i lako
- difuzija je moguća i u čvrstom stanju, ali otežano
- da bi se atomi mogli premještati iz jednog položaja u drugi, oni moraju imati neku energiju
- najlakši način da atomi dobiju energiju je zagrijavanje tj. uvođenje toplotne energije
- i u drugim agregatnim stanjima difuzija se lakše dešava na višim temperaturama
- dva osnovno uslova za difuziju su vrijeme (proces se ne može momentalno desiti) i
temperatura (atomi koji se difuziono kreću moraju imati dovoljnu toplotnu energiju da bi se
mogli premjestiti iz jednog položaja u drugi; što nešto više zagrijemo atomi jače osciluju, a
atomske veze bivaju nešto slabije, pa se oni lakše premještaju u susjedni položaj)
- razlikujemo dva mehanizma difuzije u čvrstim tijelima:
- supstitucijski (mehanizam praznina): atom mijenja svoj položaj odnosno mjesto sa
nekom susjednom šupljinom
- intersticijski mehanizam: atomi se provlače između atoma u nekoj kristalnoj rešetki
- supstitucijski mehanizam (mehanizam zamjene) difuzije:

- atomi su vezani atomskim vezama i imaju svoj raspored koji definiše kristalnu
rešetku; ovi atomi ne miruju već konstantno osciluju oko svojih ravnotežnih položaja
i čak se i sudaraju sa susjednim atomima; u tim sudarima oni razmjenjuju energiju i
tako energija prelazi sa jednog atoma na susjedni; kada dovoljno poraste energetski
nivo (aktivaciona energija) atoma koji osciluje tj. kad su njihove oscilacije toliko velike,
ako postoji neka šupljina (vakansije, dislokaciona linija, granica zrna) da bi atom
oslobodio višak energije on se premješta u susjedni položaj i iza sebe ostavlja
šupljinu omogućavajući nekom drugom atomi da se može premjestiti u taj položaj
- ovaj tip difuzije se dešava kada su atomi elemenata koji se difuziono kreću sličnog
prečnika (razlika u prečniku do 15%)
- količina energije koju trebamo predati atomima da bi se oni supstitucijski premještali nije
ista za sve metale: što je veća temperatura topljenja metala, taj metal moramo zagrijati na
većoj temperaturi da bi se difuzija mogla dešavati (i obratno): Al se topi na 660°C, ako ga
zagrijemo na 200°C već su omogućeni uslovi za difuziju u čvrstom stanju; Fe i legure na bazi
Fe trebaju 500°C, 600°C ... 900°C da bi se difuzije mogle dešavati
- intersticijski mehanizmi difuzije:
- intersticija – ubacivanje, umetanje
- nadataje kada se atomi kreću od jednog intersticijskog mjesta u drugo susjedno
intersticijsko mjesto bez trajnog pomjeranja nekog atoma u osnovnoj kristalnoj rešetki
(bez deformacije kristalne rešetke, jer su atomi intersticijskog elementa dovoljno mali)
- osnovni uslov za ovaj tip difuzije: dovoljno mali prečnik atoma da bi mogli upasti u
intersticijski prostor
- kada govorimo o tehničkim metalima intersticijski mehanizam difuzije jer nema mnogo
legirajućih elemenata koji imaju mali prečnik (osim C, N, Cl ne nalazimo druge elemente u
legurama koji će intersticijski popunjavati kristalnu rešetku)
- koncentracija legirajućeg elementa ista po cijeloj zapremini = jednaka čvrstoća po cijeloj
zapremini
- nehrđajući čelik: Cr i Ni
- kada ne bi bila moguća difuzija u čvrstom stanju legure ne bi ni postojale ili bi postojale, ali
sa neujednačenim hemijskim sastavom
- PROCES DIFUZIJE SE DEŠAVA SVE DOK SE KONCENTRACIJA ELEMENATA NE
IZJEDNAČI PO CIJELOJ ZAPREMINI
- da li će difuzija biti intersticijska ili supstitucijska ovisi isključivo od prečnika atoma koji se
difuziono kreće
- difuzija se u čvrstim tijelima može podijeliti na:
I) stacionarnu difuziju:
- difuzija protok atoma jedne vrste kroz kristalnu rešetku atoma druge vrste
dok se koncentracije ne izjednače
- ako u toku vremena nema promjene koncentracije (broja) atoma u jednoj
ravni tj. ako je konstantna onda je riječ o stacionarnoj difuziji (ne ovisi o
vremenu)
- može se opisati I Fickovim zakonom – ispit!
𝑑𝐶
𝐽 = −𝐷
𝑑𝑥
gdje je:
J – fluks ili rezultujući protok atoma (koliko broj atoma prođe kroz površinu od 1m2 u toku 1s)
D – konstanta proporcionalnosti koja se naziva koeficijent difuzije ili difuzivnost (provodnost
atoma): ovisi o vrsti materijala i o 5 osnovnih faktora (više u nastavku...)
𝑑𝐶
– gradijent koncentracije, promjena koncentacije u dvije bliske difuzione ravni
𝑑𝑥
- negativan predznak se stavlja jer se difuzija uvijek dešava iz pozicije gdje imamo veću
koncentraciju ka poziciji gdje imamo manju koncentraciju difuzionih atoma
- I Fickov zakon definiše stacionarni tip difuzije i na osnovu njega možemo izračunati
rezultujući fluks tj. protok
- koeficijent difuzije/difuzivnost (D) ovisi o: – ispit!
1. mehanizmu difuzije
2. temperaturi (veća vrijednost na većim temperaturama jer se difuzija brže odvija)
3. tipu kristalne rešetke (manji FSA = difuzija se lakše odvija; u gušće pakovanim
rešetkama difuzija se teže odvija; veća vrijednost D za rešetke koje su rjeđe
pakovane)
4. broju kristalnih grešaka (veći broj grešaka = lakše se odvija proces difuzije tj. više
prostora za kretanje atoma, pa D ima veću vrijednost)
5. koncentraciji vrste atoma koja vrši difuziju (veća koncentracija = veći koeficijent
difuzije)
II) nestacionarna difuzija:

- u vremenu imamo povećanje koncentracije rastvorenih atoma u nekoj
posmatranoj ravni
- opisana sa II Fickovim zakonom (str. 56, ali ne treba za ispit, za glavu
možda)
Šta je nestacionarna difuzija?
- s obzirom da se difuzija dešava u različitim agregatnim stanjima postoji univerzalni obrazac
Arenijusova jednačina pri čemu koeficijent difuzije može računati preko konstante
proporcionalnosti koja ne ovisi od temperature, ali ovisi od vrste materijala, preko aktivacione
energije potrebne za atoma, molarne gasne konstante i temperature na kojoj se materijal
nalazi
- da nema difuzije ne bi bilo procesa cementacije, nitriranja..
STRUKTURNA GRAĐA LEGURA – ALERTTT.
- dvokomponentna, trokomponentna legura..

- legiranje se vrši jer želimo da poboljšamo neku osobinu (otpornost na koroziju, čvrstoću,
tvrdoću...)
- potpuna rastvorljivost (komponente legure u čvrstom stanju se rastvaraju jedna u drugoj pri
svim omjerima), potpuna nerastvorljivost (komponente legure u čvrstom stanju se ne
rastvaraju jedna u drugoj ni na jednoj temperaturi) i djelomična rastvorljivost (komponente
legure u čvrstom stanju se rastvaraju jedna u drugoj pri određenim omjerima i/ili određenim
temperaturama)
- 3 tipa strukture legure: mehanička smjesa, čvrsti rastvor i hemijska jedinjenja
- potpuna nerstvorljivost = mehanička smjesa; potpuna rastvorljivost = čvrsti rastvor;
djelomična rastvorljivost = jednim dijelom kristali čvrstog rastvora, a drugim dijelom kristali
hemijskog spoja
- mehanička smjesa:
- atomi jednog metala su toliko veliki da ne mogu ni supstitucijski ulaziti u kristalne
rešetke drugog metala, nego se ti atomi izlučuju i prave svoj tip kristalne rešetke i
zadržavaju svoje osobine
- pod mikroskopom se vide dva tipa kristalne rešetke
- npr. Pb i Fe (Pb poboljšava plastičnost)
- konačne osobine ovise od količinskom udjelu komponenti

- karakteristično je da bez obzira što imamo greške tipa granice zrna, ovdje po
granicama zrna imamo nešto jače veze, pa ako imamo čistu strukturu mehaničke
smjese, kada se dešava lom, on se ne dešava po granicama zrna, nego se dešava
po samim kristalnim zrnima
- potpuna nerastvorljivost
- čvrsti rastvori:
- nastaje difuziono pri čemu atomi osnovnog elementa mogu primati određenu -
količinu bilo kojeg legirajućeg elementa
- supstitucijski (zamjena) i intersticijski (ubacivanje) čvrsti rastvor
- u svakoj rešetki kristalnog zrna imamo po jedan ubačeni/zamijenjeni atom
legirajućeg elementa
- koji tip će se desiti ovisi o veličini legirajućeg elementa
- tip kristalne rešetke osnovnog metala se ne mijenja
- supistitucijski čvrsti rastvori:

- atom legirajućeg elementa zamjenjuje jedan atom osnovnog elementa u
kristalnoj rešetki
- uslovi za obimniju rastvorljivost u čvrstom stanju jednog elementa u drugom:
1) prečnici atoma se ne smiju razlikovati više od 15% – ALERT! ispit!
- ako je legirajući element puno manji nastaje intersticijski čvrsti rastvor, a ako
je element puno veći onda čvrsti rastvor neće uopće ni nastati
2) da bi bila potpuna rastvorljivost atoma jedne komponente u atomima druge
komponente onda kristalne rešetke ta dva elementa moraju biti iste (identičan
tip) i samo u tom slučaju se dobijaju kristali jedne vrste i neće biti nikakvih
drugih kristala kao npr. kod djelomične rastvorljivosti
3) ne treba da postoji velika razlika u elektronegativnostima dva elementa jer
bi se u tom slučaju umjesto atomskih veza stvorile jonske veze i dobili bi
kristale hemijskog spoja
4) pogodno je da elementi imaju istu valentnost (isti broj elektrona u zadnjoj
ljusci)
- kada atom ima gotovo identičan prečnik: popravlja se otpornost na koroziju,
na povišene temperature
- kada atom ima veći prečnik onda je on tačkasta greška i deformiše kristalne
rešetke oko sebe, pa kad dislokacija naiđe na takav atom da bi ona nastavila
svoje kretanje mi moramo primijeniti veću silu, drugim riječima došlo je do
povećanja čvrstoće
- kada je prečnik legirajućeg atoma nešto manji, on opet uzrokuje zakrivljenje
kristalne rešetke oko sebe i predstavljat će tačkastu grešku, a samim tim i
prepreku za kretanje dislokacija
- supstitucijski rastvoreni atomi utiču na povećanje čvrstoće, mada intersticijski
mehanizam nastaka čvrstog rastvora daleko više povećava čvrstoću
- intersticijski čvrsti rastvor:
- nastaje kada su legirajući elementi dovoljno mali da mogu ulaziti u
međuatomski prostor osnovnog elementa (C u Fe)
- do zakrivljenja kristalne rešetke dolazi i u ovom slučaju, jer prilikom
provlačenja malih atoma opet dolazi do deformacije kristalne rešetke
- što je više intersticijskih atoma - veća je čvrstoća (više prepreka za
dislokaciju)
- nema ih puno; N, Cl i C su neki osnovni intersticijski legirajući elementi
- rastvorljivost atoma ovisi o temperaturi: veća temperatura = bolja
rastvorljivost; na sobnoj temperaturi je minimalna vrijednost (kristalna rešetka
Fe na sobnoj temperaturi može primiti max. 0,006% atoma C; sav ostali ugljik
izluči se u vidu karbida; ali ako zagrijemo čisto Fe na 1100°C onda ono može
primiti 2,11% atoma C jer se rešetke raširuju)
- rjeđe pakovana rešetka može primiti više atoma naročito intersticijskih
- ako je riječ o višekomponentnim legurama u kristalnoj strukturi imamo istovremeno i
intersticijski i supstitucijski ubačene atome, pa takav čvrsti rastvor zovemo
složeni/kompleksni čvrsti rastvor
- hemijski spojevi:
- hemijski spoj se kao tip kristala uvijek pojavljuje kada imamo djelomičnu
rastvorljivost
- npr. C se počinje vezivati direktno za Fe jonskim vezama, kada legiramo sa
većim udjelom od maximalnog (max. je 2,11%, npr. legiramo sa 4%: ostatak
se vezuje za Fe)
- formira se sasvim novi tip kristala (lučevina)
- ako je on rezultat mogućih jonskih veza takva jedinjenja imaju visoku
tvrdoću, ali su krti (vrlo mala plastičnost i žilavost); nepoželjna je veća količina
ovakvih hemijskih struktura u materijalu jer su takve legure krte (ne podnose
udarna opterećenja, niti vibraciona i na njima lako nastaju pukotine)
- karakterističnosti:
- znamo tačnu hemijsku formulu
- formira se treći, složeniji tip kristalne rešetke (složeniji od kristalni
rešetaka elemenata od kojeg je građen)
- izražena individualna svojstva
- stalna temperatura kristaliacije
- metali sa nemetalom (jonska veza): nisu poželjni u strukturi (oksidi (nekad
mogu biti poželjni), fosfidi, sulfidi, hloridi..) jer narušavaju mehaničke osobine
- metali sa metalima: ne moraju biti 100% metalne veze nego se mogu pojaviti
i jonska i kovalentna veza
- legiranje sa prelaznim elementom (C, N): svrstavamo ih u grupu
metal-metal; najčešće su poželjni (boridi, nitridi, karbidi)
- četvrti tip koji se može pojaviti u legurama faktički ne postoji
ELASTIČNE I PLASTIČNE DEFORMACIJE KRISTALNIH TIJELA

- ovise od kristalne građe
- pod elastičnom defomacijom podrazumijevamo deformaciju koja je trenutna, tj. kada
uklonimo dejstvo sile tijelo se vrati u prvobitni oblik; ako se materijal ne vrati u prvobitni oblik
onda je riječ o plastičnoj deformaciji
- najveći broj mašinskih dijelova, pri nekom predviđenom dejstvu neke sile, projektujemo tako
da taj mašinski dio smije doživjeti isključivo elastične deformacije; materijal ne smije doživjeti
plastične deformacije u eksploataciji jer plastične deformacije izazivaju havarije
- materijal i pri minimalnom dejstvu sile doživljava malu elastičnu deformaciju, a ta
deformacija se povećava sve dok sila dostigne neku kritičnu vrijednost nakon koje će taj
materijal da se trajno deformiše odnosno da nastupa trajna plastična deformacija; sa daljim

povećanjem sile nastaju prve pukotine i na kraju se dešava lom
- nakon elastičnih deformacija ne postoje posljedice po materijal i osobine materijala ostaju
iste (nema trajnih posljedica ni sa aspekta dimenzija, ni sa aspekta mehaničkih osobina)
- nakon plastične deformacije materijal mijenja svoje osobine (izvor tačkastih grešaka je
hladna plastična deformacija): povećava se čvrstoća, smanjuje se plastičnost; osobine koje
su se promijenile nakon plastične deformacije se mogu vratiti da budu iste kao što su bile
prije hladne plastične deformacije – proces rekristalizacije (factory reset, phaha.)
- elastične deformacije:
- Hukov zakon: dokle god postoji linearna veza između sile i izduženja onda kažemo
da vrijede samo elastične deformacije, a ako je ta veza nelinearna (sa manjim
prirastom sile, veće povećanje dimenzije) onda je riječ o plastičnim deformacijama
𝐹 ∙ 𝑙0
∆𝑙 =
𝐴0 ∙ 𝐸
gdje je:
- l0 (mm) – početna mjerna dužina probnog štapa
- Δl (mm) – izduženje
- F (N) – spoljašnje opterećenje
- A0 (mm2) – površina poprečnog presjeka
- E (N/mm2) – (Youngov) modul elastičnosti – predstavlja vezu između sile i
jediničnog izduženja
- drugi zapis Hukovog zakona (jasnije se vidi linearna zavisnost): - ispit!
𝜎 =𝐸∙𝜀
𝐹 ∆𝑙
𝜎= 𝜀=
𝐴0 𝑙0
− 𝜎 (N/mm2) – napon koji vlada unutar materijala (mehanički napon)

- 𝜀 – jedinično izduženje
(bezdimenzionalna veličina)
- sila je vanjsko opterećenje koje djeluje

na materijal, a napon je posljedica datog
opterećenja odnosno otpor koji materijal
pruža dejstvu sile
- što veća sila djeluje na materijal utoliko
raste i napon materijala tj. materijal
pruža veći otpor (sila i napon su
direktno proporcionalni)
- napon je izazvan dejstvom sile
- Hukov dijagram (linearna zavisnost)
- Youngov modul elastičnosti: mjera krutosti materijala odnosno mjera otpornosti
materijala prema elastičnim defomracijama
- Youngov modul elastičnosti ovisi o jačini međuatomskih veza (jače atomske veze =
jača sila da bi se materijal deformisao) i temperaturi (veća temperatura = atomi jače
osciluju = atomske veze slabije = manja sila potrebna za deformisanje materijala
odnosno raskidanje atomskih veza unutar istog)

- Poasonov koeficijent (ALERTT! ISPIT.): konstanta; negativan odnos deformacije u
pravcu upravnom na pravac dejstva sile i deformacije u pravcu dejstva sile (npr.
smanjenje prečnika prilikom zatezanja šipke je okomita na pravac dejstva sile (y-osa),
a izduženje je u pravcu dejstva sile (x-osa)); negativan predznak: po konvenciji, kada
se dimenzija povećava, deformacije su pozitivne, a kada se smanjuje dimenzija su
negativne (smanjenje prečnika) *nije v nego NI*
𝜀𝑥
𝜈=−
𝜀𝑦
- u idealnom slučaju (nema grešaka metalne strukture), kada nema promjene

zapremine čvrstog tijela u oblasti elastičnih deformacija, Poasonov koeficijent ima
vrijednost 𝜈 = 0,5
- različiti metali imaju različite tipove kristalnih rešetki i različite tipove kristalnih
grešaka, pa se u prosjeku, za većinu metala, vrijednost Poasonovog koeficijenta
kreće između 0.3 i 0.35
- veći modul elastičnosti = primjena veće sile da bi se nešto moglo deformisati
- modul klizanja (G): omjer tangencijalnog napona i deformacije koja je izazvana na
materijalu; mjera krutosti materijala pri smičućim silama
- suštinska razlika između smicanja i zatezanja: ne pokušavamo da razdvojimo atome
duž neke ose nego imamo klizanje dvije ili više ravni atoma jedne u odnosu na druge
- Hukov zakon može važiti i za modul klizanja i on je oblika:
𝜏 =𝐺∙𝛾
gdje je:
- 𝜏 – napon pri smicanju (isto se računa kao napon pri zatezanju samo što je sila
smičuća)
- G – modul klizanja
- 𝛾 – ugao smicanja; deformacija izazvana smičućim silama (kod Hukovog zakona za
zatezajuće sile ε je deformacija izazvana zatezajućim silama – logično, hm?)
- Hukov zakon vrijedi isključivo za elastične deformacije !!
- s obzirom da i jedan i drugi modul vrijede kao mjera otpornosti prema elastičnom
deformisanju između njih se može uspostaviti veza:
𝐸 = 2𝐺(1 + 𝜈)
- kad ispitujemo neki materijal najčešće utvrđujemo Youngov modul elastičnosti, a
onda ako znamo Youngov modul elastičnosti i Poasonov koeficijent izračunavamo
modul klizanja
- ovi moduli nisu jedini koji definišu neki materijal, postoji i zapreminski modul, al‘ ne
treba za ispit ... (:
- s obzirom da u strukturi imamo bezbroj (poligonalnih) kristalnih zrna sa bezbroj
različitih usmjerenja pojava anizotropije se poništava, pa možemo smatrati da se
realni, polikristalni metali ponašaju izotropno (kvaziizotropija)
- plastične deformacije kristala:
- nastaju kada sila dovoljno poraste i atomi počnu trajno da se premještaju iz jednog
položaja u drugi pri čemu ćemo kao posljedicu imati deformisane kristalne rešetke, a
na većem nivou imat ćemo i deformisanje kristalnih zrna, a na makronivou imat ćemo
trajnu deformaciju koja je mjerljiva
- postoje 2 mehanizma po kojima se ova deformacija dešava:
- mehanizam klizanja:
- kad se dešava plastična deformacija ne znači da će svi atomi
promijeniti položaj i da će se sve rešetke deformisati
- pri dejstvu zatežuće sile unutar jednog kristalnog zrna duž tzv. linije
klizanja doći će do smicanja jedne grupe atoma ili grupe kristalnih
rešetki
- ovo se dešava po kristalografskim ravnima u kojima imamo najveću
gustinu atoma (ravni klizanja)
- lagano dejstvo sile
- mehanizam dvojnikovanja:
-pojavljuju se dvije kristalografske ravni sa najvećom gustinom atoma
pri čemu pri zatezanju atomske veze ne pucaju, plastično se
deformiše, veći broj kristalnih rešetki biva deformisan i veći broj atoma
se premješta iz jednog položaja u drugi
- karakterističan kada imamo brzo dejstvo sile
- ovisno o temperaturi i o brzini dejstva sile neki od mehanizama može biti

dominantniji; ako govorimo o nekim normalnim temperaturama i nekom umjerenom
povećanju dejstva sile najčešće su oba mehanizma unutar strukture prisutna
- koliko postoji ravni klizanja ovisi o veličini zrna i o tipu rešetki
- deformacija se uvijek dešava u ravni sa najvećom gustinom atoma !!
- najbolju plastičnost i mogućnost deformisanja imaju rešetke koje imaju veću gustinu
(pov-c-k – najbolja; prost-c-k – nešto slabija; g-s-h – najlošija plastičnost)
- veliki FSA = veliki broj ravni klizanja tj. ravni sa velikom koncentracijom atoma
- pojava povećanja broja dislokacija (čvrstoće), ali nakon plastične deformacije dolazi
do pada plastičnosti
- kada jednom uradimo plastičnu deformaciju, ne znači da naredni put možemo ići sa
istim stepenom deformacije jer se mogu pojaviti pukotine i konačni lom
- u toku deformisanja osim što imamo pomjeranje atoma, postoji i pomjeranje
dislokacionih linija (koje se pomjeraju duž ravni koje su najpovoljnije za plastično
deformisanje)
- dislokacije ne prelaze sa zrna na zrno nego nestaju na granicama zrna deformišući
zrno u kojem su se nalazile, a to zrno deformiše susjedno zrno u kojem nastaje nova
dislokacija
- sa aspekta polikristalne strukture neće se sva kristalna zrna jednako deformisati
(neće doživjeti isti stepen deformacije), jer su zrna poligonalna i različite su veličine,
pa onda struktura nakon plastičnog deformisanja daje usmjerenost u pravcu dejstva
sile
- struktura koja je doživjela plastičnu deformaciju imat će veću čvrstoću i manju
plastičnost, te se pojavljuje anizotropija
- veća čvrstoća je pravcu zrna nego okomito na taj pravac
- unutar jednog kristalnog zrna se mogu pojaviti greške dvojnikovanja pa se i unutar
jedne rešetke mogu pojaviti različita usmjerenja; ovakve granice se zovu i granice
suzrna neće značanije blokirati kretanje dislokacija i neće utjecati na promjenu
mehaničkih osobina materijala
- u toku hladne plastične deformacije čvrstoća se povećava (jer se povećava broj i
gustina dislokacija), a svojstva plastičnosti se smanjuje; fizička svojstva: povećava se
električna otpornost, a smanjuje se gustina i otpornost na koroziju

- efekt povećanja čvrstoće će biti značajniji ako imamo sitnozrnastu strukturu
- ako imamo veći broj prepreka = efekt povećanja čvrstoće veći
- što je veći stepen plastične deformacije utoliko će biti veći efekt povećanja čvrstoće
- sve promjene nastale hladnom plastičnom deformacijom mogu se ukloniti procesom
rekristalizacije
OPORAVLJANJE I REKRISTALIZACIJA HLADNO-DEFORMISANIH METALA
- unosom toplote u čvrstom stanju pokrećemo atome da formiraju nove kristalne rešetke i
nova kristalna zrna
- rekristalizacija se može vršiti isključivo i samo ako je prethodna plastična deformacija
vršena u hladnom stanju !!
- hladnom plastičnom deformacijom se deformišu kristalna zrna, ali i unutar zrna se
deformišu kristalne rešetke; za atoma unutar kristalnih rešetki to je neravnotežno stanje tj.
oni imaju višak potencijalne energije, pa oni imaju težnju da ponovno formiraju pravilne
rešetke ali nemaju dovoljnu energiju za pokretanje; unosom toplotne energije međuatomske
veze oslabe, a atomi dobiju aktivacionu energiju i jače osiluju, pa mogu da se premještaju iz
jednog položaja u drugi i ponovo formiraju pravilne kristalne rešetke; unos toplote = termička
obrada = rekristalizaciono žarenje = rekristalizacija
- prilikom zagrijavanja materijala razlikujemo 3 tepmeraturna intervala:
- oporavljanje
- rekristalizacija
- rast zrna
- efekt rekristalizacije: vraćanje prvobitnog kristalnog zrna i nove kristalnih rešetki, smanjene
povećane čvrstoće i popravljanje izgubljene plastičnosti, pri čemu se dimenzije komada koji
je plastično defomisan ne mijenjaju
- ako zagrijemo do 0,3 temperature topljenja (30%) u strukturi se ne dešava ništa odnosno
nema posebne promjene (čvrstoća, tvrdoća i plastičnost se ne mijenjaju, oblik kristalnih zrna
ostaje isti, jedino se djelomično smanjuju unutrašnji zaostali naponi i djelomično će se, usljed
laganog pregrupisavanja atoma, parametri rešetke smanjiti tj. atomi će se približiti jedan
drugom)
- u intervalu od 0,3 – 0,6 temperature topljenja (30%-60%) = rekristalizacija: sa tako
unešenom toplotom atomi značajnije počinju da se premještaju; formiraju se nove kubne
rešetke i nova sitna poligonalna kristalna zrna
- posljedica rekristalizacije: tvrdoća i čvrstoća se smanjuju, a plastičnost se povećava pri
čemu unutrašnji naponi unutar materijala u potpunosti iščezavaju jer rešetke ponovo bivaju
onakve kakve su bile prije hladne plastične deformacije
- razlog pada čvrstoće, a popravljanja plastičnosti je što se zagrijavanjem i difuzionim
premještanjem atoma u rešetkama značajno smanjuje gustina i broj dislokacija
- ukoliko se suviše dugo zagrijava dolazi do pogrubljivanja kristalnog zrna: zrna se opet
počnu difuziono spajati, što nije povoljno; u procesu rekristalizacije se iz ovog razloga
izbjegavaju temperature veće od 60% temperature topljenja
- prvi centri rekristalizacije nastaju po granicama postojećih izlučina (put visoke difuzivnosti:
manja gustina atoma)
- rekristalizacijom dobijamo iste osobine kakve su bile prije hladne plastične deformacije
- kada bi vršili termičku obradu na nekom metalu koji nije plastično deformisan neće se desiti
ništa
- temperatura rekristalizacije nema posebno fizikalno značenje
- temperatura rekristalizacije je ona temperatura na kojoj će prethodno hladno plastično
deformisani metal rekristalizirati u vremenu od 1h (pogledati u knjizi) – ispit!

- temperatura rekristalizacije nije stalna vrijednost, zavisi od: stepena deformacije, veličine
metalnog zrna prije deformacije, vremena zagrijavanja i hemijskog sastava metala ili legure
- vrijeme i količina toplote utiču na brzinu difuzije, pa se rekristalizacija može raditi na većoj
temperaturi, ali je potrebno skratiti vrijeme
- 0,3 do 0,6 temperature topljenja je interval i za čiste metala i za legure
- s obzirom da kod čistih tehničkih metala imamo samo jednu vrstu atoma, proces
samodifuzije se lakše odvija, pa za čiste metale koristimo 0,4 – 0,5 temperature topljenja;u
slučaju legura imamo najmanje 2 vrste atoma (a najčešće je više legirajućih elemenata)
difuzija se i teže odvija i potrebne su veće temperature (0,5 – 0,6 temperature topljenja)
-. u toku rekristalizacije iako obavimo sve po pravilu, u nekom slučaju nakon rekristalizacije
možemo da opet dobijemo krupno kristalno zrno
- kritični stepen hladne plastične deformacije – ograničavajući faktor za rekristalizaciju
- mali stepen deformacije = slična vrijednost zrna

- veliki stepen deformacije = zrno se smanjilo
- treba izbjegavati kritični stepen deformacije, pa tako stepen deformacije uvijek treba biti
veći od kritičnog stepena deformacije da bi rekristalizacije dala rezultat
- kritični stepen deformacije je onaj stepen deformacije za koji dobijemo maximalnu veličinu
kristalnog zrna nakon obavljene rekristalizacije (u praksi se izbjegava)
Kolika je temperatura rekristalizacije za čiste metale, a kolika za legure?

- što je veći stepen deformacije proces rekristalizacije se lakše odvija, što je veći stepen
prethodne plastične deformacije potrebne su niže temperature za rekristalizaciju (lakše se
odvija); vrijeme je manje ukoliko je temperatura veća; što je veći stepen deformacije prije
rekristalizacije utoliko se dobiva sitnije zrno nakon procesa; što je veća čistoća metala
odnosno što je manji stepen legiranja temperatura rekristalizacije je niža;
- anizotropija se ne može u potpunosti ukloniti rekristalizacijom, ali u najvećem procentu
hoće
- hladna plastična deformacija < 0,3 Ttopljenja: ako materijal nema veliku čvrstoću, a ima dobru
plastičnost, nema potrebe za zagrijavanjem; visoka čvrstoća, a niska plastičnost = povoljno
je zagrijavati prilikom obrade
- polutopla plastična deformacija 0,3 do 0,6 Ttopljenja

- topla plastična deformacija > 0,6 Ttopljenja
Šta je suštinska razlika između obrade u toplom i hladnom stanju?
- obrada u hladnom stanju je na temperaturama koje su ispod temperature kristalizacije

- polutoplo i toplo stanje = temperature su u rangu temperatura u kojima se dešava proces
kristalizacije
- kada je riječ o polutoplom i toplom stanju rekristalizacija se dešava simultano (istovremeno)
sa procesom plastičnog deformisanja, nakon obrade u ovom stanju ne moramo vršiti
kristalizaciju (promijene se dimenzije i oblik, ali se zrno neće izdužiti, niti će doći do
povećanja čvrstoće niti pada plastičnosti; na ovim temperaturama dislokacije koje nastaju
usljed plastičnog deformisanja istovremenu nestaju usljed povišene temperature i difuzionog
premještanja atoma)
- kod obrade u hladnom stanju nema rekristalizacije, nju moramo naknadno raditi nakon
deformisanja (ako nam je potrebno)

Materijali1 Predavanja-Iparc

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Materijali1 Predavanja-Iparc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Materijali I (bilješke sa predavanja lol) desja.

*čelik: mogu mu se značajno mijenjati osobine termičkom obradom, povećavanje i

Osnovna grupa Prednosti Nedostaci

koristiti samo lijepljenje), nemamo

- idealan materijal ne postoji, samo optimalna kombinacija materijala

Šta su konstrukcioni, a šta funkcionalni materijali? - ispit

- energija potrebna za rad mašinskih postojenja: električna energija, toplotna energija i

vibraciona (harmonijsko - dinamičko)

- termička opterećenja: izazvana dejstvom toplote

- koroziona opterećenja: dejstvo korozionog agensa;

UVOD U NAUKU O MATERIJALU

- nauka o materijalu: primjena, ispitivanje, norme i označavanje, obrada (teh. osobine),

Materijal Potrošnja energije

*metali – metalska veza; polimeri – kovalentna veza; keramika- jonska veza

- relativna atomska masa elementa - ispit

*amu – atomic mass unit (1 amu = 1/12 masa atoma ugljika)

*Hajzenbergov princip neodređenosti – nemoguće je odrediti moment i položaj e

KRISTALNA STRUKTURA METALA

- ako su uređeni – potencijalna energija se smanjuje

- pov-c-k: 4 atoma, gusto složena, FSA = 0.74

- tačkaste greške (vakansije – šupljine):

- broj vakansija zavisi od broja atoma u kristalnoj rešetki, temperature i aktivacione

- linijske greške (dislokacije):

- granice zrna (ravanske greške)

* dvojnikovanje – koherentni dijelovi kristala su simetrično deformsani na liniju dvojnikovanja i

- unutar kristalih rešetki se nalaze svi tipovi grešaka

- na 1mm2 je 10ak zrna koji se mogu vidjeti pod mikroskopom

Na koji način greške utiču na povećanje čvrstoće?

- ako se materijal plastično deformiše na njega djeluje sila

- s obzirom da se na marko, mikro i nano nivou mijenja oblik – pomjera se i dislokaciona

- supstitucijski mehanizam (mehanizam zamjene) difuzije:

II) nestacionarna difuzija:

STRUKTURNA GRAĐA LEGURA – ALERTTT.

- dvokomponentna, trokomponentna legura..

- konačne osobine ovise od količinskom udjelu komponenti

- supistitucijski čvrsti rastvori:

- četvrti tip koji se može pojaviti u legurama faktički ne postoji

ELASTIČNE I PLASTIČNE DEFORMACIJE KRISTALNIH TIJELA

materijal da se trajno deformiše odnosno da nastupa trajna plastična deformacija; sa daljim

− 𝜎 (N/mm2) – napon koji vlada unutar materijala (mehanički napon)

- sila je vanjsko opterećenje koje djeluje

odnosno raskidanje atomskih veza unutar istog)

- u idealnom slučaju (nema grešaka metalne strukture), kada nema promjene

- ovisno o temperaturi i o brzini dejstva sile neki od mehanizama može biti

električna otpornost, a smanjuje se gustina i otpornost na koroziju

deformisani metal rekristalizirati u vremenu od 1h (pogledati u knjizi) – ispit!

- mali stepen deformacije = slična vrijednost zrna

Kolika je temperatura rekristalizacije za čiste metale, a kolika za legure?

- polutopla plastična deformacija 0,3 do 0,6 Ttopljenja

- obrada u hladnom stanju je na temperaturama koje su ispod temperature kristalizacije

You might also like