Illustratietechnieken in drukwerk

tot het begin van de

negentiende eeuw

Joran Proot
 Drie hoofdtechnieken
Papier
Drukinkt
Drager
Boven: hoogdruk. Wat wit
(hout) moet blijven is weggesneden,
Hoogdruk (manueel procédé) Drukbed (tafel)
wat zwart moet worden wordt
geïnkt.
Drukwals
Papier
Drukinkt
Drager
Midden: diepdruk. Wat zwart
(metaal) moet worden is in de plaat
Diepdruk (manueel procédé)
gegroefd of uitgebeten, dan
Drukbed (tafel)
geïnkt en door een rolpers
Papier gestuurd.
Drukinkt
Drager
(steen) Onder: vlakdruk. De tekening
wordt meteen op de drager
Rebel, p. 178

Drukbed (tafel)
(hier een steen) aangebracht,
Wals voor de doorvoer
Vlakdruk (manueel procédé)
geïnkt en dan afgewreven.

2
 Hoogdruk

1. Tekst & beeld op houtblokken (houtsnede), vanaf

de late middeleeuwen (bv. bedrukken van stof, speel-
kaarten); meerdere kleuren door meerdere drukgangen
mogelijk (camaïeutechniek vanaf de tweede helft van de
zestiende eeuw, zie verder)

2. Drukken met losse loden letter vanaf het midden van de

vijftiende eeuw (in het Westen vanaf ca. 1450);

3. Blokboeken (tweede helft vijftiende eeuw, begin zestiende

eeuw);

4. Houtgravure vanaf eind achttiende eeuw. Dit is niet

hetzelfde als de houtsnede, maar beide technieken zijn
hoogdruk

3
 Diepdruk

1. Gravure vanaf ca. 1440, vaak ijzergravure (tot ca. 1520),

nadien meestal kopergravure;

2. Etsen vanaf ca. 1515; gravure met de échoppe vanaf de

zeventiende eeuw;

3. Mezzotinto vanaf ca. 1642

4
 Vlakdruk

• Steendruk of lithografie vanaf 1798, uitgevonden door

Aloys Senefelder (1771–1834)

• Offset (twintigste eeuw)

5
 Losse loden letter
(hoogdruk) Ets
Blokboek
(diepdruk) Steendruk
(hoogdruk)
1400 (vlakdruk)

1600

1800
1500

Houtsnede Gravure Camaïeu Mezzotint 1700 Houtgravure

(hoogdruk) (diepdruk) (hoogdruk) (diepdruk) (hoogdruk)

6
 Houtsnede

• Vaak kwartiergezaagde planken van

fruithoutsoorten
• Hoogdruktechniek, witte delen worden
weggesneden
• Opliggende delen worden geïnkt
• Lijntekeningen
• Uitvoering in spiegelbeeld
• Sterk contrast mogelijk
• Drukken van zwarte vlakken mogelijk
• Minder gedetailleerd
• Zeer grote oplagen mogelijk
• Geen ‘plaatrand’ (diepdruk) zichtbaar,
wel ‘moet’ zichtbaar
Uit De Winter

• Aan de randen van donkere vlakken

hoopt de inkt zich op en ontstaat een
‘kraalrand’

7
 Rebel, p. 202

Houtsnede. Snijden met een mes (links boven), en met een guts
(hol, rechts boven). Na het wegkappen van het ‘wit’
(links onder) blijven de te drukken delen bovenaan liggen.

8
 Uit Griffiths

Afdruk van een houtsnede links,

met rechts het houten blok zelf,
dat in spiegelbeeld is uitgevoerd
9
 Privéverzameling Mechelen

Kraalrand

Houtsnede op de
titelpagina van een
Gentse almanak
uit 1830

10
 Privéverzameling Mechelen

Houtsnede op de
titelpagina van een
almanak gedrukt in
Raab in 1821

11
 Hoogdrukillustratie:
‘clair-obscur’ houtsneden
of ‘camaïeu-gravures’

Hendrick Goltzius (1558–1617)

• Combinatie van twee verschillende

houtblokken, elk voor één kleur
(bruin, zwart); wit wordt verkregen
door niets op die plek te drukken
• Opbouwende methode: grondvlak
bruin (of groen), daarop volgende
lagen
• Nieuwe drukgangen: kleuren moeten
registeren!
Uit De Winter

• ‘Camaïeu’ verwijst naar de camee

(gegraveerde edelsteen)

12
 Houtgravure

• Vanaf ca. 1784

• Kops gezaagd palmhout (buxus
sempervirens, of een alternatief)
wordt met burijnen, gutsen en
messen bewerkt
• Hoogdruktechniek: de opliggende
delen worden geïnkt en afgedrukt
• Fijne details mogelijk door fijne korrel
van het hout, nerven staan rechtop
(kops)
• Vanaf de introductie van fotografie
worden vaak foto’s met houtgravures
Uit De Winter

gekopieerd voor goedkope

reproductie
• Geen plaatrand

13
14
15
Afbeeldingen Wikipedia
 Afbeeldingen Wikipedia

Links dosse zagen, midden kwartierzagen, rechts kops

Voor houtgravures wordt het palmhout kops gezaagd

16
Uit Griffiths

Diepdrukpers

17
 Privéverzameling Mechelen

Kopergravure of
burijngravure

(18de eeuw?)
18
 Burijn

Vierkant langwerpig
stuk staal met een
appelvormig handvat.
De punt snijdt doordat
er drie scherpgesneden
vlakken samenkomen.
De punt wordt op een
slijpsteen voortdurend
De Winter, p. 24

bijgeslepen. Elke lijn

begint spits, zwelt en
loopt dan weer spits uit

19
 J. Buys, inv[enit] et del[ineavit]: ontwerper en tekenaar
J. Allart excud[it]: uitgever
N. v.d. Meer Jun[ior] sculps[it]: graveur

• Tot ca. 1520 vaak op ijzeren platen, nadien

doorgaans op koperplaten
• Geen volledig zwarte vlakken mogelijk
• Na het afwrijven van de plaat blijft er soms
wat inkt hangen, hetgeen een grijze toon
veroorzaakt
• De kunstenaar moet beroep doen op een Plaatrand
graveur, die de tekening ‘interpreteert’

21
 Kopergravure (burijngravure). Het steken van een rechte lijn (links boven) en
van een gebogen lijn met behulp van een graveerkussen (rechts boven).
Burijnvoering om een verdunnende of een zwellende groef te trekken, de
Rebel, p. 219

materie wordt uit de plaat verwijderd (links onder). De plaat wordt geïnkt,
de inkt kruipt in de groeven, de overtollige inkt op de plaat wordt (met de
hand) afgewreven (‘afgeslagen’) maar laat soms een grijze ‘waas’ achter.

22
 Uit Griffiths

Albrecht Dürer, Adam en Eva, gravure, 1504:

links een vroege afdruk, rechts een late afdruk
23
Privéverzameling Mechelen

Ets
Kaart van Mechelen uit Ludovico Guicciardini,
Beschrijving van de Nederlanden

24
 Plaatrand

25
 Ets

• Diepdrukprocédé
• Met een etsnaald wordt in een grondlaag
op de (koper)plaat getekend. Daarna
wordt de plaat in een bad met zuur
gelegd, dat groeven in de plaat bijt. Deze
lijnen worden geïnkt en afgedrukt.
• Grote vrijheid, mogelijkheid om grillige
lijnen te tekenen
• Geen ‘tussenpersoon’ nodig: de tekening
wordt door de kunstenaar aangebracht
• Veel sneller dan burijngravure
• Onmogelijk om grote zwarte vlakken te
tekenen
• Minder afdrukken mogelijk dan bij
kopergravure, verslijt sneller

26
27
Uit De Winter
 Rembrand
Rebel, p. 70

Adam en Eva
Ets, 1638

28
 Claude Mellan (1598–1688),
lid van de Franse academie

• Veronica-gravure uit 1649

• Kopergravure uit één enkele
doorlopende lijn
• Dankzij de échoppe of
Rebel, p. 78–79

dubbele etsnaald kan men

een lijn laten krimpen en
zwellen

29
30
Rebel, p. 79
 Drogenaaldtechniek

• Variant van de kopergravure

• Door met een harder metaal in een
metalen plaat te krassen ontstaan
groeven die met inkt worden
gevuld; de plaat wordt niet geëtst.
• Langs de lijnen ontstaan bramen
doordat het metaal uit de groef
opzij wordt geduwd
• De bramen houden de inkt vast en
veroorzaken zo een fluelen effect
Uit De Winter

• Enkel geschikt voor kleine oplagen,

want de braam verdwijnt snel door
de kracht van de rolpers

31
 Rebel, p. 211

Drogenaaldtechniek. Met een harde naald wordt een groef in het metaal
getrokken, de materie wordt opzij geduwd zodat aan de rand van de groef
bramen ontstaan, die een fluwelen toets geven aan de afdruk

32
33
Uit De Winter

Mezzotint
 Mezzotint

• Diepdruktechniek
• Ook schaaftechniek of ‘zwarte kunst’ genoemd
• Toonwaardentechniek bij uitstek: alle grijswaarden kunnen zonder
overgangen verkregen worden en de zwarte delen hebben een
fluweelachtige kwaliteit
• Het oppervlak van de plaat wordt met een ‘wiegijzer’ voorbewerkt.
Er worden in verschillende richtingen lijntjes in de plaat getrokken,
zodat er uiteindelijk een oppervlak ontstaat van oneindig veel bramen
en putjes.
• In deze toestand is de plaat, als ze wordt geïnkt, diep zwart; daarop
wordt een beeld aangebracht, dat oplicht: door de bramen en putjes
weg te schrapen, ontstaat een lichtere tekening
• Door polieren met een polierstaal ontstaan gave lichte delen op het
oppervlak
• Techniek bij uitstek voor de reproductie van schilderijen

35
 Mezzotint: kenmerken

• Diepdruktechniek
• Plaatrand
• De zwarte delen hebben een grote
intensiteit
• De overgangen tussen de
toonwaarden zijn zacht, geleidelijk
Rebel, p. 270

• Grote variatie aan grijstinten

• Soms kan men sporen zien van het
wiegijzer of van het schraapstaal
Mezzotint. Met een wiegmes en een
schraapstaal wordt een bodemlaag van
bramen en putjes gecreëerd, waarop
een tekening gegraveerd wordt.
36
 Een marskramer prijst
zijn prenten aan
Uit Griffiths

A.L. Romanet naar J.C. Seekatz,

The village pedlar (296 x 211 mm)
Ets en gravure, 1766

37
Beeld Wikipedia

Steendruk of lithografie
38
 Steendruk of lithografie

• Vlakdruktechniek
• Eind achttiende eeuw (1798) uitgevonden door Aloys Senefelder, die
een snelle en flexibele methode zocht om muziek te drukken
• De drager is een voorbereide kalksteen die erg poreus is, waarop de
kunstenaar rechtstreeks met vet tekent
• De steen wordt nat gemaakt, de poriën houden het vocht vast; dan
wordt de steen geïnkt met een waterafstotende vette inkt; waar niet
getekend is, wordt de inkt afgestoten, waar wel getekend is hecht de
inkt op de vette tekening
• Geen tussenkomst van een andere persoon bij ontwerp en uitvoering
• Snel, goedkoop, onbeperkte oplage
• Voor kleurenlithografie wordt voor elke kleur een extra steen gebruikt
(telkens een nieuwe drukgang per kleur)

39
Afbeelding Wikipedia

Lithopers ca. 1850, Wenen

40
41
Uit De Winter
 Kleurenlithografie

• Henri de Toulouse-Lautrec
• Beroemd om zijn affiches
• Vernieuwer

Nederlands
Guégan, p. 155

Steendrukmuseum, zie:
https://www.youtube.com/watch?
v=_VDzWzO62c8&feature=youtu.be

42
 Meer weten?

• Ernst Rebel, Druckgrafik. Geschichte und Fachbegriffe. Stuttgart: Reclam, 2009

(2de editie). SLA 484 REBE

• Roland de Winter, Illustratietechnieken.Traditionele grafische technieken en hun

toepassingen in de boekdrukkunst. Antwerpen: Museum Plantin-Moretus, 2004.
MPM BM 41692

• Letters proeven. Prenten smaken. Dubbeltentoonstelling in het Museum Plantin-

Moretus en het Prentenkabinet, 16.10.2004–16.01.2005. Antwerpen, 2005
(tentoonstellingscatalogus). MPM BM 41690

• Antony Griffiths, The print before photography. An introduction to European printmaking

1550–1820. London: The British Museum, 2016. MPM BM 42200

• Stéphane Guégan (red.), Toulouse-Lautrec. Résolument moderne. Paris: Musée

d’Orsay & RMN Grand Palais, 2019 (tentoonstellingscatalogus). SLA 709 TOUL

43
 Vragen?

joran.proot@kdg.be