S.Y.B.a. Economics Paper - II - Macro Economics (Mar) - Rev

1
efÜleer³e Je<e& keÀuee

DeLe&Meem$e DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. - 2
mLegue DeLe&Meem$e
2
DeY³eeme¬eÀce (Syllabus)
efÜleer³e Je<e& keÀuee
Sme. Jee³e. yeer. S.
DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. 2.,
mLegue DeLe&Meem$e
efJeYeeie 1
Mew#eefCekeÀ Je<e& 2012-13 Heemegve Deceueele Deeuesuee megOeeefjle DeY³eeme¬eÀce
IeìkeÀ 1 ÒemleeJevee
meceûeue#eer DeLe&Meem$ee®ee DeLe& Je J³eeHleer- jeäêr³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee - mLegue jeäêr³e
GlHeeove, efveJJeU jeäêr³e GlHeeove, mLegue osMeer³e GlHeeove, efveJJeU osMeer³e GlHeeove,
oj[esF& GlHeVe, Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe, DeeefCe Ke®e& ³eesi³e GlHeVe - jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee
He×leer, GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer, jeäê³r e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen, yebefomle
DeLe&J³eJemLesleerue ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen, efÜ#es$eer³e Je ef$e#esef$e³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen,
Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen - J³eeHeej ®e¬esÀ - J³eeHeej ®e¬eÀe®eer
JewefMeäîes DeeefCe DeJemLee.
IeìkeÀ 2 GHeYeesie, iegbleJeCegkeÀ DeeefCe jespeieej

`mes' ³eeb®ee yeepeeje®ee efve³ece - ÒeYeeJeer ceeieCeer®ee efme×eble - GHeYeesie HeÀueve - iegbleJeCetkeÀ
HeÀueve - Yeeb[Jeuee®eer efmeceeble ueeYe#ecelee DeeefCe J³eepeoj - iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ DeeefCe ÒeJesie
IeìkeÀ 3 Hewmee DeeefCe YeeJeJee{

HewMee®ee DeLe& DeeefCe keÀe³e& - HewMee®ee HegjJeþe - IeìkeÀ - HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeejs
IeìkeÀ - HewMee®ee YećeCeJesie - Yeejleer³e efjPeJe& yeBkesÀ®³ee HewMee®³ee HegjJeþe ceeHevee®³ee
mebkeÀuHevee - (jesKelee ceeHeve He×leer) - HewMee®eer ceeieCeer - meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve -
veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve - kesÀvme®ee DeeefCe efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢äerkeÀesve YeeJeJee{ - ÒekeÀej
- keÀejCes - HeefjCeece - GHee³e
efJeYeeie 2
IeìkeÀ 1 Yeejleeleerue yeBkeÀe

J³eeHeejer yeBkeÀe - keÀe³e& - yengiegCeerle Heleefveefce&leer Òeef¬eÀ³ee DeeefCe l³eeb®³ee ce³ee&oe - 1991
Heemetve J³eeHeejer yeBkeÀeb®eer Òeieleer - ceO³eJeleea yeBkeÀ - keÀe³e& - ceewefêkeÀ OeesjCe - GefÎäîes DeeefCe
meeOeves - vejefmebnce meefceleer®ee 1998 ®ee DenJeeue
3
IeìkeÀ 2 efJeÊeer³e yeepeej

veeCes yeepeej - IeìkeÀ - meeOeves - Yeejleer³e veeCes yeepeeje®eer JewefMeäîes - Yeejleer³e
veeCesyeepeejerue megOeejCee (1991) - Yeeb[Jeue yeepeej - Yeeb[Jeue yeepeeje®eer DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe - Yeejleeleerue Yeeb[Jeue yeepeeje®eer j®evee (ÒeeLeefcekeÀ, DeeefCe og³³ece
yeepeej), c³eg®³egDeue HebÀ[me - jesKes DeeefCe Yeejleer³e efJeefvece³e ceb[U (mesyeer).
IeìkeÀ 3 meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e

meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³ee®es mJeªHe Je J³eeHleer - meeJe&peefvekeÀ cenmetuee®eer meeOeves - keÀj
keÀmeesìîee - Òel³e#e DeeefCe DeÒel³e#e keÀjeb®es iegCe - oes<e - meeJe&peefvekeÀ Ke®e& - JeieeakeÀjCe -
meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{er®eer keÀejCes - meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ÒekeÀej - Debleie&le Je yee¿e keÀpee&®ee
Yeej - legìer®³ee mebkeÀuHevee
*****
4
1
ÒemleeJevee
(Introduction)
IeìkeÀ j®evee
1.1 GefÎäîes
1.2 ÒemleeJevee
1.3 DeLe&Meeðee®eer J³eeK³ee
1.4 DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer
1.5. DeLe&Meeðe efJeMues<eCe He×leer
1.5.1 met#ceue#eer DeLe&Meeðe
1.5.2 met#ceue#eer DeLe&Meeðee®eer JewefMeäîe
1.5.3 met#ceue#eer DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer
1.5.4 met#ceue#eer DeLe&Meeðee®es cenÊJe
1.5.5 met#ceue#eer DeLe&Meeðee®es oes<e/ce³ee&oe
1.5.6 meceûeue#eer DeLe&Meeðe
1.5.7 meceûeue#eer DeLe&Meeðee®eer JewefMeäîes
1.5.8 meceûeue#eer DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer
1.5.9 meceûeue#eer DeLe&Meeðee®es cenÊJe
1.5.10 meceûeue#eer DeLe&Meeðee®³ee ce³ee&oe
1.6 meejebMe
1.7 ÒeMve
1.1 GefÎäîes
• DeLe&Meeðee®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

• DeLe&Meeðe efJeMues<eCe He×leer / DeeefLe&keÀ efJeJes®evee®es ¢äerkeÀesve DeY³eemeCes.
• meg#ceue#eer DeLe&Meeðee®³ee efJeefJeOe yeeyeeR®ee DeY³eeme keÀjCes.
• meceûeue#eer mece<ìer / mLetue DeLe&Meeðee®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme keÀjCes.
• meceûeue#eer DeLe&Meeðee®eer JewefMeäîes lemes®e J³eeHleer meceepeeJetve IesCes.
• meceûeue#ceer DeLe&Meeðee®³ee ce³ee&oeb®ee ner DeY³eeme keÀjCes.
5
1.2 ÒemleeJevee (Introduction )
DeLe&Meeðe ns SkeÀ SseflenemeerkeÀ Meeðe Deens. Òee®eerve keÀeUer ne efJe<e³e jepeveerleer,

ceeveMeeðe, ie=nÒeyebOe Meeðe, leÊJe%eeve, efveleerMeeðe F. efJeefJeOe Meeðeeb®ee SkeÀ Yeeie ceeveuee
peele Demes. Yeejleele megÒeefme× jepeefveleerle%e ®eeCekeÌ³e, GHeeK³e, keÀewefìu³e ³eebveer
jep³eJ³eJemLeeHeveeJej efueefnuesu³ee DeeHeu³ee ûebLeeb®es veeJe DeLe&Meeðe Demes efoues nesles.
De@efjmìe@ìue ³eeves jepeveerleerJejerue ûebLeele DeLe&Meeðeeme ie=n ÒeyebOe efJe%eeve keÀmes veeJe efoues
Deens. J³eeHeejJeeÐeeb®³ee keÀeUele ³ee efJe®eejOeejCesle yeoue Peeuee. l³eebveer mebHeÊeeruee DeefOekeÀ
cenÊJe efoues. 18 J³ee MelekeÀele jepeveerleerkeÀ DeLe&Meeðe (Political Economy) ³ee
mJe©Heele efJekeÀeme nesT ueeieuee. ³ee efJekeÀemee®es ÒeLece Þes³e Òees. De@[ce eqmceLe ³eebvee ÐeeJes
ueeiesue. veblej [e@. ceeMe&ue, je@yeervme ³eebveer DeLe&Meeðeeuee jepeveerleerHeemetve JesieUs kesÀues Je
Meg× mJe©Heele l³ee®ee efJekeÀeme nesT ueeieuee.
1.3 DeLe&Meeðee®eer J³eeK³ee (Definitions of Economics)
Òees. De@[ce eqmceLe, pes.yeer.mes., SHeÀ. S. Jee@keÀj, Òees Sve efmeefveDej, Òees. pes. F.
kesÀveme&, yeer. ÒeeF&me Fl³eeoer DeveskeÀ HejbHejeiele DeLe&Meeðe%eebveer DeLe&Meeðee®eer J³eeK³ee
keÀjleevee ÒeecegK³eeves DeLe&Meeðee®ee mebHeÊeerMeer mebyebOe oeKeefJeuee Deens.
keÀu³eeCeJeeoer J³eeK³ee keÀjCeeN³eebceO³es [e@. ceeMe&ue, Òees. efHeiet, Òees. S[efJeve ke@Àveve,
Òees efyeefJe´pe F. meceeJesMe neslees. Òees je@efyevme ³eebveer ogefce&Ulee ÒeOeeve J³eeK³ee kesÀueer Deens.
efJekeÀeme keWÀêerle J³eeK³ee Òees. me@c³egSuemeve, kesÀ. peer. mesþ ³eebveer kesÀueer Deens.
DeLe&Meeðee®eer J³eeK³ee ve keÀjCeeN³ee ieìele Òees. iegVeej efcej[eue. Òees. cee@jerme

[e@ye, Òees. peskeÀe@ye Je yee³evej F. ®ee meceeJesMe neslees. lej HeewJee&l³e leÊJe%eevee®³ee
DeeOeejeJejerue J³eeK³ee YeieJeod ieerlee, YeieJeeve yeg×, cenelcee ieebOeer Je $eÝ<eer cegveer ³eeb®³ee
leÊJe%eeveeJej DeeOeejuesueer DeMeer Òees. pes. kesÀ cesnlee ³eebveer kesÀuesueer Deens.
J³eeK³eeë
1. ``DeLe&Meeðe ns jeäêr³e mebHeÊeer®es mJe©He Je efveefce&leer®³ee keÀejCeeMeer mebyebOeerle Deens.''
2. ``DeeefLe&keÀ efJe%eevee®ee efJe<e³e DeeefLe&&keÀ keÀu³eeCe Deens DeeefCe DeeefLe&keÀ keÀu³eeCe
meeceeefpekeÀkeÀu³eeCee®ee Demee Yeeie Deens keÀer p³ee®es Òel³e#e eEkeÀJee DeÒel³e#eHeCes
cegês®³ee mJe©Heele ceespeceeHe kesÀues peeJet MekeÀles.''
3. ``DeLe&Meeðe Demee ceeveJeer J³eJenejeb®ee DeY³eeme keÀjles keÀer l³eeb®ee mebyebOe meeO³eeb®³ee
meboYee&le meeOeveeb®³ee HeefjJele&veeMeer DeeefCe efJekeÀemeeMeer Demelees.''
4. ``DeLe&Meeðe ns Demes efJe%eeve Deens keÀer pes ceeveJeer De®ejCee®es F®íejefnle DeJemLesle
Heesnes®eC³ee®es meeOeve ¿ee mJeªHee®es DeO³e³eve keÀjles.''
6
5. ``DeLe&Meeðe Demes Meeðe Deens keÀer pes meeO³es DeeefCe efJekeÀuHeeves GHe³eesieele ³esCeejer
ogefce&U meeOeves ¿eeb®³eele cesU IeeueC³ee®³ee ¢äerves Demeuesu³ee ceeveJeer J³eJenejeb®es
DeO³e³eve keÀjles.''
DeLee&le Jejerue meJe& J³eeK³eeJej efìkeÀe Peeu³ee Demeu³ee lejer DeLe&Meeðee®ee

DeY³eeme efJe<e³e ne ÒeecegK³eeves ceeveJee®³ee DeeefLe&keÀ ÒeMveeb®eer GkeÀue keÀjC³ee®³ee ¢äerves
Demeuesues Òe³elve Deensle. DeeefLe&keÀ ÒeMve ogefce&UlescegUs efvecee&Ce nesleele. DeLe&J³eJemLesle
ceeveJee®eer meeO³e Dece³ee&o HeCe meeOeves ce³ee&efole Demeleele. meeOeves ce³ee&efole DemeC³ee®es
keÀejCe cnCepes ¿ee Jemletbvee efvecee&Ce keÀjCeejs GlHeeovee®es IeìkeÀ ce³ee&efole Deensle cnCepes®e
DeLe&Meeðee®ee cegK³e DeY³eeme efJe<e³e ne DeeefLe&keÀ ÒeMve Demetve l³ee®eer efveefce&leer ogefce&UlescegUs
nesles.
1.4 DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer (Scope of Economics)
DeLe&Meeðeeb®eer J³eeHleer efJe®eejele Iesleevee DeeHeCe ns þjefJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer,

les JeemleefJekeÀ Meeðe Deens keÀer DeeoMe&Jeeoer Meeðe Deens ?
DeLe&Meeðe ns JeemleefJekeÀ Meeðe Deens keÀe ?
pes. Sve. kesÀvme ³eebveer JeemleefJekeÀ Meeðee®eer J³eeK³ee keÀjleevee cnìues Deens keÀer, les
keÀe³e Deens. l³ee mebyebOeer®³ee ¬eÀceye× %eevee®³ee keÀmeesìîeebMeer mebyebOeerle Deens. DeLe&Meeðe ns
JeemleefJekeÀ Meeðe Deens Demes efJe®eej Òees. je@efyevme ³eebveer ceeb[ues Deensle. DeLee&le ns HeìJetve
osC³eemeeþer l³eebveer Heg{erue keÀejCes efouesueer Deensle.
1. DeLe&Meeðe ns YeeJeveebJej DeeOeeefjle vemetve leke&ÀMeg× efJe®eejebJej DeeOeejerle Deens.
2. leke&ÀMeg× efJe®eejÒeCeeueercegUs DeveskeÀ yeeyeleerle `keÀe³e' Deens ³eele DeLe&MeeðeeceO³es
SkeÀcele Demeles.
3. ÞeceefJeYeepevee®³ee leb$eevegmeej DeLe&Meeðe%eebveer keÀe³e&keÀejCe mebyebOe mLeeHeves®es keÀe³e&
mJele:keÀ[s I³eeJes DeeefCe ®eebieu³ee JeeF&ì efJe®eejeb®ee efveCe&³e keÀjC³ee®es keÀe³e&
jepeefveleer%e efkeÀJee Dev³e J³ekeÌleeRkeÀ[s I³eeJes.
4. DeLe&Meeðe ns DeeoMe&Jeeo Je leke&ÀMeg× efJe®eej ÒeCeeueer SkeÀef$ele keÀ©ve iewjmecepe
efvecee&Ce keÀjerle veenerle F. efJeefJeOe keÀejCeeÜejs DeLe&Meeðe ns JeemleefJekeÀ Meeðe Deens
Demes Heìles. DeLee&le DeLe&Meeðeeuee JeemleefJekeÀ ceeveCeeN³eeceO³es je@efyevme
me@c³etSuemeve, kesÀ.F&.yeesu[eRie ³eeb®ee meceeJesMe neslee.
DeLe&Meeðe ns DeeoMe&Jeeoer Meeðe Deens keÀe ?
DeLe&Meeðeeuee DeeoMe&Jeeoer Meeðe ceeveCeeN³ee DeLe&Meeðe%eele ÖesÀPej, n@[jmeve,

keÌJee[bìd, uee³eYeemkeÀe F. ®ee meceeJesMe neslees. pes Sve. kesÀvme, ³eebveer l³eeb®eer J³eeK³ee
7
keÀjleevee cnìues Deens keÀer `keÀe³e DemeeJes' ³ee yeoue®³ee ¬eÀceye× %eevee®³ee keÀmeesìîeebMeer
mebyebefOele Demeles.
DeLe&Meeðe ns DeeoMe&Jeeoer Meeðe Deens ³ee yeÎue®eer keÀejCes Heg{s efou³eeÒeceeCes Deensle.
1. DeLe&Meeðee®ee cegK³e efJe<e³e ceeveJe Deens DeeefCe ceeveJe ne YeeJevee ÒeOeeve Demeu³eeves
DeeefLe&keÀ efJeJes®eve kesÀJeU leeefke&ÀkeÀ Demetve ®eeuele veener lej les YeewJetkeÀ DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
2. JeemleefJekeÀ Meeðeele ceeb[uesueer ÞeceefJeYeepevee®eer keÀuHevee ®egkeÀer®eer Deens. keÀejCe
`keÀe³e&keÀejCee®ee DeY³eeme' DeeefCe `®eebieuesJeeF&ì' ³ee yeÎue®ee efveCe&³e ns oesve keÀe³e&
efJeYeeielee ³esle veener.
3. DeLe&Meeðee®ee DeY³eemee®ee cegK³e efJe<e³e mepeerJe Je YeeJevee ÒeOeeve ceeveJeer ÒeeCeer
Deens. l³eecegUs DeO³e³eve keÀjleebvee efme×eblee®³ee HeefjCeeceebyeÎue HetCe&HeCes leìmLe
jenCes DeMekeÌ³e Demeles.
4. DeLe&Meeðe ns meceepee®³ee efJekeÀemeeyeÎue efme×eble ceeb[Ceejs meeceeefpekeÀ Meeðe
Demeu³eeves l³eeme ®eebieu³ee JeeF&ìe®ee efveCe&³e I³eeJee®e ueeielees.
Jejerue meJe& ³egkeÌleerJeeoeJe©ve Demee efveCe&³e I³eeJee ueeiesue keÀer DeLe&Meeðe kesÀJeU JeemleefJekeÀ
Meeðe®e veener lej les DeeoMe&Jeeoer Meeðe meg×e Deens.
1.5 DeLe&Meeðe efJeMues<eCe He×leer (Approaches of Economic

Analysis)
DeLe&Meeðe ns ÒeecegK³eeves Dece³ee&efole iejpee DeeefCe ce³ee&efole lemes®e ogefce&U Hejbleg

He³ee&³eer GHe³eesiee®eer meeOeve meeceûeer ³eeceO³es cesU IeeueC³ee®ee Òe³elve keÀjles. DeLe&Meeðee®ee
DeY³eeme ÒeecegK³eeves oesve ¢äerkeÀesveeletve kesÀuee peelees.
1. met#ce DeLe&Meeðe (Micro Economics)
2. mece<ìer mLetue /meceûe DeLe&Meeðe (Maicro Economics)
1.5.1 met#ce/DebMeue#eer/J³eäer DeLe&Meeðe (Micro Economics):
De@[ce eqmceLe Heemetve J³eäer DeLe&Meeðeeme 18J³ee MelekeÀele meg©Jeele Peeueer.

l³eeveblej J³eäer DeLe&Meeðee®³ee efJekeÀemeele efjkeÀe[ex, pes.yeer.`mes'., Òees. efceue, cee@jerme
[e@ye, yeesequ[bie, [e@. ceeMe&ue, efHeiet, efnkeÌme, Òees me@c³egSuemeve, Þeerceleer je@yeervemeve F. DeveskeÀ
DeLe&Meeðe%eeb®ee meceeJesMe Deens.
met#ce DeLe&Meeðe cnCepes Demes DeLe&Meeðe keÀer p³eele ueneveeleerue ueneve IeìkeÀeb®ee
mJeleb$eHeCes DeY³eeme kesÀuee peelees. Demee Yeeie ³ee DeLe&Meeðeele mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee Je
leer®³ee ceeieCeer®ee efJe®eej ve keÀjlee J³eeqkeÌleiele ceeieCeer®ee, osMeeleerue meeceev³e cetu³e mlej
efJe®eejele ve Ieslee Jemlegb®eer eEkeÀcele keÀMeer efveOee&jerle nesles ³ee®ee efJe®eej keÀjles. mebHetCe&
8
osMeeleerue jespeieejer®³ee HeeleUer®ee efJe®eej ve keÀjlee keÀesCel³ee SKeeÐee GÐeesieele efkeÀleer

jespeieej GHeueyOe Deens l³eekeÀ[s ue#e osles. mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®³ee GlHeVee®ee, Ke®ee&®ee,
GHeYeesiee®ee, jenCeerceevee®ee, ye®eleer®ee efJe®eej ve keÀjlee Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe, Ke®e& GHeYeesie
jenCeerceeve lemes®e ye®eleer®ee efJe®eej met#ce DeLe&Meeðeele kesÀuee peelees. DeMee ¿ee met#ce
DeLe&Meeðee®³ee efJeefJeOe DeLe&Meeðe%eebveer efJeefJeOe J³eeK³ee kesÀuesu³ee Deensle. l³eeleerue keÀener
J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes.
J³eeK³ee (Definitions):
Òees. yeesequ[bie : `met#ce DeLe&Meeðe SkeÀ efJeMes<e Hes{er®ee eEkeÀJee efJeefMeä J³ekeÌleer®ee eEkeÀJee
SKeeÐee efJeefMeä eEkeÀceleer®ee eEkeÀJee efJeefMeä cepetjer oje®ee eEkeÀJee SKeeÐee GÐeesiee®ee
DeY³eeme nes³e.''
cee@efjme [e@ye - ``DeLe&J³eJemLes®es met#ceoMeea DeO³e³eve cnCepes met#ce DeLe&Meeðe nes³e.''
Jejerue J³eeK³eebJe©ve ns ue#eele ³esles keÀer met#ce DeLe&Meeðeele efJeefJeOe DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee
DeefOekeÀ yeejkeÀeF&ves / met#ceHeCes DeY³eeme kesÀuee peelees.
1.5.2 met#ceue#eer DeLe&Meeðee®eer JewefMeäîes (Characteristics of Micro

Economics):
1. SkeÀe SkeÀekeÀe®ee DeY³eeme:
met#ce DeLe&Meeðe SkeÀe SkeÀkeÀeuee FlejebHes#ee mJeleb$e ceevetve l³eeb®ee DeY³eeme

keÀjerle Demeleevee Flejeb®ee efJe®eej cetUer®e keÀjle veener.
2. meJee¥iee®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme:
meg#ce DeLe&Meeðeele keÀesCel³eener SkeÀkeÀe®ee SkeÀìîeeves DeY³eeme keÀjleevee l³eeb®³ee

meJee¥iee®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme keÀjle Demeles.
3. Flej IeìkeÀ Je l³ee®ee HeefjCeece:
DeY³eemeeLe& Iesleuesu³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ SkeÀkeÀeJej keÀe³e& keÀjCeejs Flej IeìkeÀ Je Flej

IeìkeÀeb®³ee keÀe³ee&®ee l³ee SkeÀkeÀeJej nesCeeje HeefjCeece ³ee®ee DeY³eeme ¿ee Debleie&le kesÀuee
peelees.
4.mebkegÀef®ele J³eeK³ee:
keÀesCel³eener SkeÀe ieìe®ee / IeìkeÀeb®ee DeY³eeme ¿ee Debleie&le nesle vemeu³eeves
J³eeK³ee mebkegÀef®ele nesles.
9
5. cenÊecelee:
met#ce DeLe&Meeðe efJeefMe<ì SkeÀkeÀe®ee DeY³eeme keÀjleebvee l³ee®³ee cenÊeceÊes®³ee

meboYee&le DeY³eeme keÀjles.
SketÀCe®e met#ce DeLe&Meeðe keÀesCel³eener SkeÀe SkeÀkeÀe®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej

met#ceHeCes DeY³eeme keÀjles.
1.5.3 met#ce DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer (Scope of Micro Economics):
met#ce DeLe&Meeðee®³ee J³eeHleer®eer keÀuHevee DeeHeCeeme Heg{erue lekeÌleeJe©ve DeefOekeÀ ®eebieu³ee

ÒekeÀejs ³esT MekeÀles.
met#ce DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer
met#ce DeLe&Meeðe l³eeb®³ee met#ce SkeÀkeÀe®ee SkeÀeJesUer DeY³eeme keÀjles l³eecegUs nîee
DeY³eeme He×leerme DeebefMekeÀ meblegueve efJeMues<eCe (Partial Equlibrium Analysis) Demes ner
cnCeleele.
1.5.4 met#ce DeLe&Meeðee®es cenÊJe (Importance of Micro Economics):
1. mejkeÀej®³ee ¢äerkeÀesveelet GHe³egkeÌleë
DeeefLe&keÀ OeesjCe efveef½ele keÀjleevee met#ce DeLe&Meeðe ns mejkeÀejuee GHe³egkeÌle

þjles. keÀejCe l³ee®³ee DeY³eemeecegUs GlHeeoveeleerue cenÊece keÀe³e&#ecelee keÀesCel³ee IeìkeÀebJej
DeJeuebyetve Demeles l³ee®eer keÀuHevee ³esles. DeLee&le GlHeeoveeleerue DekeÀe³e&#ecelee otj keÀjC³eeme
ceeie&oMe&ve nesles.
10
2. efJeefJeOe ÒeMve mees[efJeC³eemeeþerë
GlHeeove keÀMee®es kesÀJne, efkeÀleer, keÀesCeemeeþer, keÀesCel³ee He×leerves keÀjeJe³ee®es ?

lemes®e cenÊece meceeOeeve efceUefJeC³ee®³ee GÎsMeeves DeeHeues ce³ee&eof le GlHeVe DeMee ÒekeÀejs Ke®e&
keÀjeJes? F. ÒeMveeb®eer GÊejs met#ce DeLe&Meeðee®³ee DeY³eemeeves efceUleele.
3. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meeðee®ee DeY³eemeë
met#ce DeLe&Meeðe ns cenÊce DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®³ee DeJemLes®eer ÒeeHleer keÀjC³eele

mejkeÀejuee ceole keÀjles.
4. efJeefMeä GÐeesieeb®ee DeY³eemeë
ns DeLe&Meeðe SKeeÐee efJeefMeä GÐeesiee®ee Je Hes{er®ee meJe& Debieebveer DeY³eeme keÀjerle

Demeu³eeves keÀener efJeefMe<ì GÐeesie Je Hes{îeeb®³ee meceesj keÀener iebYeerj ÒeMve efvecee&Ce nesleele
lesJne les mees[efJeC³eemeeþer met#ce DeLe&Meeðee®eer ceole nesles.
5. jepemJe Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeejë
jepemJe Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeej F. #es$eele DemeCeeN³ee efJeMes<e ÒeMvee®eer GkeÀue

keÀjC³eele meg#ce DeLe&Meeðe ceole keÀjles.
1.5.5 met#ce DeLe&Meeðee®³ee/ce³ee&oeë
1. efveCe&³e meJe&meeceev³e nesCes De[®eCeer®esë
met#ce DeLe&Meeðeele SkeÀe®e SkeÀìîee®ee SkeÀìîeeves efJe®eej kesÀu³eeves HetCe&

DeLe&J³eJemLes®eer keÀuHevee ³esT MekeÀle veener. keÀejCe SkeÀe SkeÀkeÀe yeeyele pes mel³e Demesue les
meJe& SkeÀkeÀebyeeyele mel³es Demesue®e Demes cnCet MekeÀle veener.
2. DeJeemleJe ie=nerlesë
met#ce DeLe&Meeðeeleerue DeveskeÀ ie=nerles Òel³e#eele ÒeeHle nesCes DeMekeÌ³e Deens.

Goe. 1. Flej HeefjefmLeleer meceeve Deens.
2. meceepeele HetCe& jespeieejer®eer efmLeleer Deens.
3. DeLe&J³eJemLesle HetCe& mHeOee& Deens F.
11
3. ceewefêkeÀ Je jepekeÀesef<e³e OeesjCeë
meeJe&peefvekeÀ Dee³e-J³e³e. Hejjeäêr³e J³eeHeej, DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, jeäêr³e

GlHeVee®eer ³eesi³e JeeìCeer F. ÒeMveebyeeyele met#ce DeLe&Meeðe ³eesi³e Demes efJeMues<eCe osT MekeÀle
veener.
1.5.6 meceäer / mLetue / meceûeue#eer DeLe&Meeðe (Macro Economics):
keÀuee MeeKesleerue efÜleer³e Je<ee&®ee HesHej ¬eÀceebkeÀ oesve®ee DeY³eeme¬eÀce ne ÒeecegK³eeves

meceäer/mLetue DeLe&MeeðeeJej DeeOeeefjle Deens. HeefjCeeceer mLetue DeLe&Meeðee®ee DeeHeCe
DeefOekeÀ meefJemlej DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
Macro ¿ee Meyoe®eer GlHeÊeer Makros ³ee ûeerkeÀ MeyoeHeemetve Peeuesueer Deens.
Macro cnCepes ceesþe eEkeÀJee J³eeHekeÀ nes³e. ³ee DeLe&Meeðeele met#ce DeLe&Meeðee ÒeceeCes SkeÀ
SkeÀkeÀe®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme ve keÀjlee mebHetCe&/SketÀCe meJe&®e SkeÀkeÀeb®ee SkeÀef$ele DeY³eeme
kesÀuee peelees.
DeLe&Meeðeele meceûeue#eer ³ee meb%es®ee JeeHej ÒeLece 1933 ceO³es Òee. j@ivej efÖeÀMe
³eebveer kesÀuee 19 J³ee MelekeÀele l³ee®ee efJekeÀeme ceeuLeme, efmemceesvoer, keÀeue&ceekeÌme& F.
DeLe&Meeðe%eebveer kesÀuee lej DeeOegefvekeÀ keÀeUele kesÀvme®³ee HetJeea Jeeuejme, efJe¬eÀmesue, efHeÀMej,
ke@Àmeue, je@yeì&meve, ne³ekesÀ, ne@ì^s F. veer kesÀuee. Hejbleg KeN³ee DeLee&ves meceûeue#eer
DeLe&Meeðee®³ee efJekeÀemee®es Þes³e uee@[& kesÀvme ³eebvee efoues peeles. 1936 ceO³es kesÀvme ³eebveer
The General theory of Employment Interest and Money ne ûebLe ÒekeÀeefMele
kesÀuee Je meceûeue#eer DeLe&Meeðee®³ee efJekeÀemeeuee Òeeslmeenve efoues.
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele mebHetCe& DeeefLe&keÀ J³eJemLes®ee SkeÀef$ele DeY³eeme kesÀuee

peelees. SketÀCe jespeieej, SketÀCe GlHeeove, SketÀCe GlHeVe, SketÀCe Ke®e&, SketÀCe GHeYeesie,
jenCeerceeve, osMee®es ceewêerkeÀ OeesjCe, jepekeÀes<eer³e OeesjCe, SketÀCe Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ne
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®ee DeY³eeme efJe<e³e Deens.
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®ee DeLe& DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs mHeä nesC³eemeeþer

l³ee®³ee keÀener J³eeK³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes iejpes®es Deens.
J³eeK³ee :
Òees. yeesu[eRie - ``mLetue DeLe&Meeðe ns Jew³eeqkeÌlekeÀ Kejsoer HeefjceeCee SsJepeer SketÀCe Kejsoer
HeefjceeCee®eer yesjerpe, Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVee SsJepeer jeäêr³e GlHeVee®ee, Jew³eeqkeÌlekeÀ eEkeÀceleer
SsJepeer meeceev³e cetu³e mleje®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeveeSsJepeer jeäêr³e GlHeeovee®ee DeY³eeme
keÀjles.''
12
Òee. pes. Sue. n@vemeve - ``meceûeue#eer DeLe&Meeðe ner DeLe&Meeðee®eer DeMeer MeeKee Deens keÀer,
peer jespeieeje®es HeefjCeece SketÀCe ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ, jeäê³e GlHeVe DeMee ceesþîee
meceg®®e³eeleerue mebyebOee®ee efJe®eej keÀjles.
Òee. De@keÌues - ``meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns DeeefLe&keÀ HeefjceeCeeb®ee meceûe HeeleUerJej efJe®eej

keÀjles lemes®e les DeeefLe&keÀ peerJevee®³ee meceûe HewuetbMeer mebyebOeerle Demeles.''
SketÀCe®e meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee SkeÀef$eleefjl³ee DeY³eeme keÀjles.
1.5.7 meceûeue#eer/meceäer DeLe&Meeðee®eer JewefMeäîes (Characteristics of

Macro Economics):
1. meJe& SkeÀkeÀeb®ee DeY³eemeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele SkeÀe SkeÀkeÀe®ee Jew³eeqkeÌlele HeeleUerJej DeY³eeme ve keÀjlee

meJe&®e SkeÀkeÀe®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejeb®ee SkeÀef$eleefjl³ee DeY³eeme keÀjles. ³eele Jew³eeqkeÌlekeÀ
GlHeVee SsJepeer jeäêr³e GlHeVee®ee, Jew³eeqkeÌlekeÀ eEkeÀceleer SsJepeer mebHetCe& eEkeÀcele HeeleUer®ee,
SkeÀe GÐeesiee SsJepeer mebHetCe& DeewÐeesefiekeÀ mebj®eves®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
2. meeceev³e meblegueve He×leerë
meceûeue#eer DeLe&Meeðe DeeefLe&keÀ efJeMues<eCeekeÀjerlee meeceev³e meblegueve He×leer®ee

GHe³eesie keÀjles.
3. J³eeHekeÀ DeLe&Meeðeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns J³eeHekeÀ mJe©Hee®es DeLe&Meeðe Deens. keÀejCe ¿eele DeveskeÀ

SkeÀkeÀeb®ee SkeÀef$eleefjl³ee DeY³eeme kesÀuee peelees. DeLe&J³eJemLes®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeeme
SkeÀe®eJesUer ÒeeOeev³e efoues peeles.
4. Deeblejjeäêr³e mebkeÀuHeveebvee cenÊJeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele Deeblejjeäêr³e J³eeHeej, HejkeÀer³e ceole, J³eJenejleesue ³ee

meejK³ee mebkeÀuHevee cenÊJeHetCe& þjleele.
5. GlHeVe efJeMues<eCeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns GlHeVe DeeefCe jespeieej efme×eble eEkeÀJee GlHeVe efJeMues<eCe

cnCetve osKeerue DeesUKeues peeles.
13
6. jespeieej efveOee&jkeÀeb®ee DeY³eemeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns yeskeÀejer®eer keÀejCes DeeefCe jespeieeje®es efJeefJeOe efveOee&jkeÀ

³eeb®ee DeY³eeme keÀjles.
7. efJeefJeOe efme×eblee®ee DeY³eemeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele GlHeVe Je jespeieej efme×eble meeceev³e cegu³e mlej Je

®eueJee{er®es efme×eble lemes®e Deeblejjeäêr³e J³eeHeej efme×eblee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
1.5.8 meceûeue#eer DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer (Scope of Macro Economics):
J³eeHleer®³ee ¢äerves meg×e meg#ce DeLe&Meeðe Je meceûe DeLe&Meeðe ³eele cegueYetle

HeÀjkeÀ Deens. meg#ce DeLe&Meeðeele SkeÀe IeìkeÀe®ee SkeÀe J³ekeÌleer®³ee GlHeVe, GHeYeesie,
jenCeerceeve, ye®ele, iegbleJeCetkeÀ HeeleUer®ee lemes®e SkeÀe Jemlet®es GlHeeove eEkeÀcele F. efJe®eej Je
DeY³eeme kesÀuee peelees lej meceûe ue#eer DeLe&Meeðeele osMee®es SketÀCe GlHeeove, GlHeVe, ye®ele
iegbleJeCetkeÀ eEkeÀcele SketÀCe jepekeÀes<eer³e OeesjCe, ceewêerkeÀ OeesjCe, Deblejjeäêr³e J³eeHeej F. ®ee
J³eeHekeÀ mJe©Heele DeY³eeme kesÀuee peelees. DeMee meceûe DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer Heg{erue
lekeÌl³eeÜejs DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer
meceûeue#eer DeLe& Meeðee®³ee J³eeHlee®es meefJemlej mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes oslee ³esF&ue.
1. GlHeVe Je jespeieej efme×eble:
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele osMeeleerue GlHeVe HeeleUer Je jespeieej HeeleUer®ee DeY³eeme

keÀjleebveer leer keÀMeeJej DeJeuebyetve Demeles Je leer®³ee ceO³es keÀMeecetUs yeoue nesleele ³ee®ee
efJe®eej kesÀuee peelees. ³ee efMeJee³e GHeYeesie, iegbleJeCetkeÀ HeÀueve ³eeb®ee ner DeY³eeme kesÀuee peelees.
lemes®e ³ee Debleie&le ³esCeejs J³eeHeej®e¬eÀe®es efme×eble ner GlHeVe Je jespeieej efJe<e³ekeÀ
efme×eblee®ee Yeeie þjleele.
14
2. meeceev³e cegu³e mleje®ee efme×ebleë
p³eele cegêecegu³ee®es efme×eble lemes®e ®eueveJee{, ®eueveIeì, F. ®ee ner DeY³eeme

kesÀuee peelees.
3. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es efme×ebleë
meeOeejCele: ogmeN³ee cene³eg×eveblej efJekeÀemee®es DeLe&Meeðe ner SkeÀ veJeerve MeeKee

efJekeÀmeerle Peeueer. ¿ee Debleie&le efJekeÀmeveMeerue osMe Je efJekeÀmeerle osMee meboYee&le ueeiet
He[CeeN³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je DeefOekeÀ Je=×er®³ee DeveskeÀ ÒeMveeb®ee DeY³eeme ³eele kesÀuee
peelees.
4. meceäer efJelejCe efme×ebleë
je<ìêr³e GlHeVee®es GlHeeovee®³ee ®eejner IeìkeÀele cnCepes Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue

Je meb³eespeve ³eeceO³es Keb[, Jesleve, J³eepe DeeefCe veHeÀe ³ee mJe©Heele keÀMee ÒekeÀejs efJeYeepeve
kesÀues peeles cnCepes GlHeeove IeìkeÀebvee efceUCeejs ceesyeoues þjefJeC³eemeeþer meceûeue#eer
DeLe&Meeðe GHe³eesieer He[les.
5. Deeblejjeäêr³e J³eeHeej efme×ebleë
DeeblejjeäêrJ³eeHeej efme×ebleeb®eer ®e®ee&meg×e meceûeue#eer DeLe&J³eJemLesle nesle

Demeleevee efometve ³esles.
³ee efMeJee³e J³eJenejleesue Je efJeefvece³eoj osMeele DeeefLe&keÀ Je=×er keÀesCel³ee

IeìkeÀebcegUs Ie[tve ³esT MekeÀles. ³ee meboYee&le meg×e ³eesi³e efJeMues<eCe meceûeue#eer DeLe&Meeðeele
kesÀues peeles.
6. J³eJenejleesue DeeefCe efJeefvece³e ojë
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele SkeÀe osMeeves Flej osMeebyejesyej kesÀuesu³ee ¢M³e Jemlet Je
De¢M³e mesJeeb®³ee Dee³eele efve³ee&leer®ee J³eJenej ³eeb®ee meceeJesMe ³eele neslees. J³eJenejleesue
legìer®ee Deens keÀer Jee{eJ³ee®ee l³eeJe©ve l³eeb®³ee J³eJeneje®eer efoMee þjle Demeles. DeLee&le
J³eJenejleesueeJej efJeefvece³e oje®ee ÒeYeeJe He[lees. efJeefvece³e oj cnCepes oesve osMeeleerue
®eueveeb®eer p³ee ojeves osJeeCe IesJeeCe nesles. lees oj nes³e. ³ee meJe& yeeyeeR®ee DeY³eeme meceûeue#eer
DeLe&Meeðeele neslees.
15
7. DeeefLe&keÀ Je=×erë
DeeefLe&keÀ Je=×er DeeefCe Je=×er efJe<e³ekeÀ efme×eble ne meg×e meceûeue#eer DeLe&Meeðee®ee

cenÊJee®ee DeY³eeme efJe<e³e Deens. DeLee&le efJekeÀmeveMeerue osMeebyeeyeleerle ns efme×eble DeeefLe&keÀ
efJekeÀemee®es efme×eble cnCetve DeesUKeues peeleele.
DeMee ÒekeÀejs meceûeue#eer DeLe&Meeðe meceûe HeeleUerJej DeveskeÀ yeeyeer®ee DeY³eeme

keÀjles. HeefjCeeceer ¿ee DeLe&Meeðee®eer J³eeHekeÀlee KetHe DeefOekeÀ Deens.
1.5.9 meceûeue#eer DeLe&Meeðee®es cenÊJe (Importance of macro economics):
1. mejkeÀejuee GHe³egkeÌle:
osMee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer Meemeveeuee DeveskeÀ ÒekeÀej®eer OeesjCes jeyeJeeJeer

ueeieleele. mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ OeesjCe efveef½ele keÀjleebvee SkeÀe efJeefMeä SkeÀkeÀe®ee efJe®eej ve
keÀjlee SketÀCe mecetne®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. meceûeue#eer DeLe&Meeðeele meJe& SkeÀkeÀeb®ee
meecegnerkeÀ efJe®eej Je DeY³eeme kesÀuee peele Demeu³eecegUs DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeleebvee
mejkeÀejuee l³ee®ee GHe³eesie neslees.
2. meb®eeueve mecepetve IesCesë
met#ce DeLe&Meeðeele Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej SkeÀ SkeÀ IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee

peele Demeu³eecegUs mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®es mJe©He mecepet MekeÀle veener. Hejbleg meceûeue#eer
DeLe&Meeðeele meJe&®e SkeÀkeÀeb®ee SkeÀef$ele DeY³eeme kesÀuee peele Demeu³eeves DeLe&J³eJemLes®es
meb®eeueve mebHetCe&HeCes mecepetve IesC³eemeeþer ceole nesles.
3. met#ce DeLe&Meeðeeme GHe³egkeÌleë
met#ce DeLe&Meeðeele DeY³eemeues peeCeejs efve³ece ns meceûeue#eer DeLe&MeeðeeJej

DeeOeeefjle Deensle. Goe. met#ce DeLe&Meeðeeleerue ceeieCeer®ee efve³ece ceeb[leevee ÒeecegK³eeves
meceepeeleerue DeveskeÀ J³ekeÌleeR®³ee ceeieCeer®ee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees DeeefCe Dee{UCeeN³ee ³ee
meJe&meeceev³e ÒeJe=ÊeerJe©ve ceeieCeer®ee efve³ece le³eej kesÀuee iesuee. DeLee&le efve³ecee®eer
He[leeUCeermeg×e mecegne®³ee DevegYeJeeJej®e DeeOeeefjle Demeles. DeMee ÒekeÀejs meceûeue#eer
DeLe&Meeðe met#ce DeLe&Meeðeeme ceole keÀjles.
4. efJeMues<eCe DeefOekeÀ GHe³egkeÌleë
met#ce DeLe&Meeðee®³ee DeY³eemeeleie&le keÀener mebkeÀuHeveeb®es mHeäerkeÀjCe ns

DeJeemleeefJekeÀ ie=nerleeJej DeeOeeefjle efometve ³esles. Goe.. HetCe& jespeieej, HetCe& mHeOee& F. Hejbleg
16
meceûeue#eer DeLe&Meem$eele mebHetCe& DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee SkeÀ$e DeY³eeme kesÀuee peele Demeu³eeves
l³eeb®ee Hee³ee DeJeemleJe ie=nerleeJej vemeu³eeves les efJeMues<eCe DeefOekeÀ GHe³egkeÌle þjles.
5. jeäêr³e ÒeMve mees[efJeC³eemeeþerë
meceûeue#eer DeLe&Meeðe osMeeleerue meJe&®e yeeyeeR®ee SkeÀef$eleHeCes DeY³eeme keÀjerle

Demeu³eecegUs osMeeuee Yes[meeJeCeejs efJeefJeOe ÒeMve mecem³ee Goe. J³eeHeej ®e¬eÀ, yesjespeieejer,
Ieìles. jeäêr³e GlHeVe F. ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer efJeefJeOe GHee³eelcekeÀ ceeie& meg®eefJeC³ee®es
keÀe³e& meceûeue#eer DeLe&Meeðe keÀjles.
6. DeLe&J³eJemLes®³ee keÀeceefiejer®es cetu³eceeHeveë
meceûeue#eer DeLe&MeeðeecegUs osMee®es SketÀCe jeäêr³e GlHeVe efkeÀleer Deens, l³ee®es

DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe GlHeVe ieìeleerue ueeskeÀebceO³es keÀMee He×leerves efJeYeepeve Peeuesues
Deens ns mecepetve Ieslee ³esle Demeu³eecegUs jeäêr³e GlHeVee®³ee mene³³eeves DeLe&J³eJemLes®³ee
keÀeceefiejer®es cetu³eceeHeve MekeÌ³e nesles.
7. efJejesOeeYeemee®es mHeäerkeÀjCeë
met#ce DeLe&Meeðeele Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej keÀe{uesues efve<keÀ<e& ns HetCe&HeCes meceûeue#eer

DeLe&Meeðeele pemes®³ee lemes ueeiet He[le veenerle. Gueì ³eeletve efJejesOeeYeeme mHeä keÀjC³ee®es
keÀece meceûeue#eer DeLe&Meeðe keÀjles. Goe. met#ce ue#eer DeLe&Meeðeevegmeej SkeÀe
GÐeesiemebmLes®³ee yeeyeleerle jespeieej Jee{ keÀjleebvee Jesleve keÀHeele keÀ©ve peemleerle peemle
ueeskeÀebvee jespeieej HegjefJeCes MekeÌ³e Demeles. Hejbleg meceûeue#eer HeeleUerJej HetCe& osMeeleerue
GÐeesieOebÐeeleerue Jesleve keÀHeele kesÀu³eeves jespeieej Jee{C³eeSsJepeer IeìC³ee®eer MekeÌ³elee DeefOekeÀ
Demeles. DeMee ÒekeÀej®ee efJejesOeeYeeme DeefOekeÀ ®eebieu³eeÒekeÀejs mHeä keÀjC³ee®es keÀe³e&
meceûeue#eer DeLe&Meeðe keÀjles.
8. DeeefLe&keÀ mLew³e&ë
DeLe&J³eJemLes®³ee ieefleMeerue efJekeÀemeemeeþer DeeefLe&keÀ mLew³ee&®eer DeeJeM³ekeÀlee

Demeles. l³eemeeþer DeeefLe&keÀ mecem³ee mees[efJeCes iejpes®es Demeles. meceûeue#eer DeLe&Meeðeeves
peeieeflekeÀ ceneceboerveblej®³ee keÀeUele DeeefLe&keÀ mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee ¢äerves cenÊJeHetCe&
keÀe³e& kesÀues Deens.
9. J³eeJemeeef³ekeÀebvee GHe³egkeÌleë
osMeeleerue SketÀCe J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCeeJej osMeeleerue SketÀCe jespeieej, jeäêr³e

GlHeVe, SketÀCe ceeieCeer, J³eeHeej ®e¬eÀeleerue lespeer lemes®e ceboer, osMee®es ceewêerkeÀ OeesjCe lemes®e
17
jepekeÀes<eer³e OeesjCe F. ®ee HeefjCeece nesle Demelees. DeLee&le ³ee meJee&yeeyele HetJe& Deboepe yeebOetve
J³eeJemeeef³ekeÀ Òeieleer meeOeC³eemeeþer meceûeue#eer DeLe&Meeðe GHe³egkeÌle þjles.
10. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeë
meceûeue#eer DeLe&Meeðeele osMeeleerue SketÀCe meeOevemeeceûeer®eer GHeueyOelee, l³eeb®eer

keÀe³e&#ecelee, osMeeleerue SketÀCe GlHeVe, GlHeeove, jespeieej ³eele Jee{ keÀjC³ee®³ee ¢äerves
³eespeveeb®eer DeeKeCeer Je DecebueyepeeJeCeer efJekeÀemeelcekeÀ OeesjCeeb®³ee ÒekeÀuHeeb®eer DeeKeCeer,
DebceueyepeeJeCeer F. ieesäer DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer HeeleUer Jee{efJeleele.
SketÀCe®e meceûeue#eer DeLe&MeeðeecegUs mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®³ee meJee¥ieerCe yeeyeer®es %eeve

nesTve DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeemeeþer DeeefLe&keÀ OeesjCeeb®eer DeeKeCeer Je Debceue yeepeeJeCeer
keÀjCes lemes®e efJeefJeOe mecem³eebJej GHee³e meg®eefJeCes Je l³ee mees[efJeCes MekeÌ³e nesles.
1.5.10 meceûeue#eer DeLe&Meeðee®³ee ce³ee&oe (Limitations of macro

economics)
1. Deeflemeeceev³eerkeÀjCeë
Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJejerue DevegYeJeeb®es Deeflemeeceev³eerkeÀjCe kesÀu³eeme efveIeCeejs

efve<keÀ<e& ns efJejesOeeYeemeelcekeÀ þjleele. keÀejCe SkeÀe J³ekeÌleeryeeyele SKeeoer yeeye ³eesi³e
Demeueer lejer leer mebHetCe& mecegneuee leMeer®e HeÀe³eosMeerj þjsue Demes veener. Goe. SkeÀe
GÐeesiemebmLesleerue cepegjer®ee oj keÀceer keÀ©ve jespeieej Jee{efJelee ³esF&ue. Hejbleg meJe&®e
GÐeesiemebmLeeleerue cnCepes®e GÐeesieOebÐeeleerue ÞeefcekeÀeb®eer cepetjer keÀceer kesÀu³eeme l³ee®ee
Gueì HeefjCeece nesTve GlHeVe keÀceer nesTve l³eeb®eer ceeieCeer keÀceer . HeefjCeeceer GlHeeove keÀceer
Je yesjespeieejer Jee{sue.
2. mecegne®³ee j®eveskeÀ[s ogue&#eë
mecegneleerue Òel³eskeÀ SkeÀkeÀ ne ogmeN³eentve efYeVe Demelees. DeMee JesUer meceûeue#eer

DeLe&Meeðee®es efveCe&³e Jew³eeqkeÌlekeÀ SkeÀkeÀe®³ee meboYee&le ®etkeÀer®es þjleele. Goe. Jew³eeqkeÌlekeÀ
HeeleUerJej ye®ele keÀjCes ne iegCe þjlees. Hejbleg meecegnerkeÀ HeeleUerJej ceesþîee ÒeceeCeele ye®ele
kesÀueer iesueer lej yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer keÀceer nesTve ceboer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesT
MekeÀles.
3. meejK³ee®e ÒeYeeJee®ee DeYeeJeë
lespeer®³ee keÀeUele Jee{l³ee eEkeÀceleercegUs GHeYeeskeÌl³eeuee pejer leesìe nesle Demeuee

lejer GlHeeokeÀ Je J³eeHeejer ³eebvee HeÀe³eoe neslees. cnCepes®e meecegefnkeÀ ÒeJe=Êeer®ee meJe&$e
meejKee®e ÒeYeeJe He[le veener.
18
4. efJeJes®eveele De[®eCeerë
SkeÀeleerue yeoueevegmeej mebHetCe& ÒeJe=Êeer®es ceespeceeHe keÀjCes De[®eCeer®es Demeles.

HeefjCeeceer meceûeue#eer He×leer®es efJeJes®eve keÀjCes De[®eCeer®es peeles.
5. ®egkeÀer®es efve<keÀ<e&ë
keÀener JesUe meecegnerkeÀ DeY³eemeeletve keÀe{uesues efve<keÀ<e& ns veJeerve OeesjCe ³eespeveeb®eer

DeeJeM³ekeÀlee veener Demes oMe&efJeleele. Hejbleg Òel³e#eele cee$e l³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.
Goe. Mesleceeuee®³ee eEkeÀceleer 10ìkeÌkesÀ keÀceer Peeu³ee lej GÐeesieeleerue ceeuee®³ee eEkeÀceleer
10ìkeÌkesÀ Jee{u³ee lej meeceev³e cetu³emlejeJej HeefjCeece ve Peeu³eecegUs meceûeue#eer
efJeMues<eCeevegmeej veJeerve OeesjCee®eer DeeJeM³ekeÀlee YeemeCeej veener. Hejbleg Òel³e#eele cee$e DeMee
HejerefmLeleerle MeslekeÀN³ee®³ee ceoleermeeþer Meemeveeuee veJeerve OeesjCe Je ³eespevee eqmJekeÀejCes
DeeJeM³ekeÀ þjles.
6. meebK³eerkeÀer³e De[®eCeerë
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®ee DeY³eeme ne ceesþîee ÒeceeCeele meebeqK³ekeÀer³e ceeefnleeroj

DeeOeejerle Demelees. efJeMes<ele: efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es DeMee ÒekeÀej®eer ceeefnleer De®etkeÀ Je
JesUsJej efceUCes KetHe De[®eCeer®es peeles. HeefjCeeceer meceûeue#eer DeLe&Meeðee®³ee ³eesi³e Je
keÀe³e&#ece JeeHejeJej ce³ee&oe He[leele.
1.6 meejebMe
DeLe&Meeðeer³e efJeMues<eCeele met#ce lemes®e meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns oesvner ner

cenÊJeHetCe& þjleele. met#ce DeLe&Meeðeer³e SkeÀe IeìkeÀeleerue yeouee®ee HeefjCeece meceûeue#eerJej,
lej meceûeue#eerleerue SkeÀe mecegneleerue yeouee®ee HeefjCeece met#ce DeLe&MeeðeeJej neslees.
DeeefLe&keÀ efJeJes®evee®es ns oesve ¢äerkeÀesve pejer Je©ve JesieUs Jeeìle Demeues lejer l³ee®ee HeÀej
Ieefveä mebyebOe Deens. efÜleer³e Je<ee&®³ee HesHej ¬eÀceebkeÀ 2 ®ee DeY³eeme¬eÀce ne ÒeecegK³eeves
meceûeue#eer DeLe&Meeðee®ee Yeeie Demetve ¿ee Debleie&le mebHetCe& DeeefLe&keÀ J³eJemLes®ee DeY³eeme
keÀjleevee osMee®es jeäêr³e GlHeVe jespeieej efJe<e³ekeÀ, eEkeÀcele HeeleUer efJe<e³ekeÀ, DeeefLe&keÀ Je=×er
efJe<e³e efme×eble ner DeY³eeme kesÀuee peelees. osMee®³ee efJekeÀemee®³ee ¢äerves efJeefJeOe ÒekeÀuHe Je
³eespeveeb®eer DeeKeCeer, osMeeleerue efJeefJeOe DeeefLe&keÀ mecem³ee F. ®³ee DeY³eemee®³ee ¢äerves meg×e
³ee DeLe&Meeðeeme cenÊJe Deens. ³ee Meeðee®³ee DebceueyepeeJeCeerle keÀener ce³ee&oe ³esle Demeu³ee
lejer meg×e l³ee®es keÀe³e& keÀceer cenÊJee®es þjle veener.
19
1.7 ÒeMve
1. DeLe&Meeðe cnCepes keÀe³e? l³ee®eer J³eeHleer mHeä keÀje.

2. met#ceue#eer DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer, cenÊJe Je ce³ee&oe mHeä keÀje.
3. meceûeue#eer DeLe&Meeðe cnCepes keÀe³e? l³ee®eer JewefMeäîes keÀesCeleer?
4. meceûeue#eer DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer meefJemlej mHeä keÀje.
5. meceûeue#eer DeLe&Meeðee®es cenÊJe Je ce³ee&oe Lees[keÌ³eele efuene.
*****
20
2
jeäêr³e GlHeVe
(National Income)
IeìkeÀ j®evee
2.1 GefÎäîes
2.2 ÒemleeJevee
2.3 jeäêr³e GlHeVee®³ee J³eeK³ee
2.4 jeäêr³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee
2.5 jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve
2.5.1 jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer
2.6 jeäêr³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer
2.7 meejebMe
2.8 ÒeMve
2.1 GefÎäîes (Objectives)
• jeäêr³e GlHeVe ¿ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes

• jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer®ee Dee{eJee IesCes.
• jeäêr³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer peeCetve IesCes.
2.2 ÒemleeJevee (Introduction)
jeäêr³e GlHeVe (National Income):
jeäêr³e GlHeVe ner ÒeJeener mebkeÀuHevee Demetve mLetue DeLe&Meeðeele (Macro

Economics) je<ìêr³e GlHeVee®es efJeMues<eCe cenÊJee®es Demeles. meeOeejCele: SkeÀe Je<ee&le
le³eej nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®es ognsjer ceespeceeHe ve nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes
je<ìêr³e GlHeVe Demeles. Yeejleele 1 SÒeerue les 31 cee®e& He³e¥le DeeefLe&keÀ Je<e& ceespeues peele
Demetve ³ee®e keÀeueKeb[ele osMeele efJeefJeOe #es$eeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®eer
ceespeCeer keÀ©ve jeäêr³e GlHeVe keÀe{ues peeles. meeOeejCele: DeewÐeesefiekeÀ Jemleg cnCepes He@Àve,
ìsyeue, Keg®eea, T.V., ÖeÀerpe, ceesìejiee[er Fl³eeoeRvee mecepeues peeles. lej Mesleer Jemleg cnCepes
iengb, pJeejer, yeepejer, leebogU, cekeÀe Jeiewjs Demeleele DeeefCe mesJee cnCepes efMe#eCe,
22
4) jeäêr³e GlHeVe meceerleer:
``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej nesCeeN³ee Jemleg Je mesJee ³eeb®es ognsjer
ceespeceeHe ve nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes jeäêr³e GlHeVe nes³e.'' ³ee meefceleerceO³es Òee.
Heer.meer. ceneueveesyeerme Òee. iee[ieerU, [e@. Jner. kesÀ Deej. Jner. jeJe ³eeb®ee meceeJesMe neslee.
5) [e@. keÀesueerve keÌueeke&À:
``jeäêr³e GlHeVe cnCepes SkeÀe efJeefMeä keÀeUele GlHeeove kesÀu³ee peeCeeN³ee Jemleg
Je mesJee ³eeb®es ognsjer ceeHeve ìeUtve HewMeele keÀe{uesues cegu³e nes³e.''
³eeefMeJee³e kegÀPevesì Òee. me@c³egSuemeve [e@. Jner. kesÀ. Deej. Jner. jeJe Fl³eeoerveer
osKeerue jeäêr³e GlHeVee®³ee J³eeK³ee efouesu³ee Deensle.
2.4 jeäêr³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee (Concepts of National

Income)
jeäêr³e GlHevve ner mebkeÀuHevee meeþe vemetve ÒeJeener Deens. l³eeceO³es meelel³eeves
yeoue nesle Demelees. SkeÀe efJeMeerä keÀeueKeb[ele les ceespeues peeles. osMeele le³eej nesCeeN³ee
SketÀCe Jemlet Je mesJeeb®es ceeHeve kesÀu³eeme SketÀCe GlHeeove ÒeeHle nesles. l³ee SketÀCe GlHeeovee®es
HewMeele cetu³e J³ekeÌle kesÀu³eeme les SketÀCe jeäêr³e GlHeVe ÒeeHle nesles. lej osMeeleerue SkeÀe®ee
Ke®e& ns ogmeN³ee®es GlHeVe Demeles. cnCetve Demes cnìues peeles. SketÀCe GlHeeove = SketÀCe
GlHeVe = SketÀCe Ke®e& nes³e. jeäêr³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee Heg{erue ÒeceeCes.
1) mLetue jeäêr³e GlHeeove (GNP)
2) efveJJeU jeäêr³e GlHeeove (NNP)
3) mLegue osMeebleie&le GlHeeove (GDP)
4) efveJJeU osMeelebie&le GlHeeove (NDP)
5) oj[esF& GlHeVe (PCI)
6) Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe (PI)
7) J³e³eMekeÌ³e GlHeVe (DI)
1) mLetue jeäêr³e GlHeeove (Gross National product):
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele eEkeÀJee Je<ee&le osMeele le³eej Peeuesu³ee Jemleg DeeefCe mesJee
³eeb®es ognsjer ceeHeve ve nesT oslee kesÀuesues ceespeceeHe cnCepes mLegue jeäêr³e GlHeeove nes³e.
³eeuee®e SketÀCe jeäêr³e GlHeeove Demesner cnCeleele. mLegue jeäêr³e GlHeeoveele HeÀkeÌle
Debleerce Jemleg Je mesJeeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. mLetue jeäêr³e GlHeeovee®es ceespeceeHe keÀjleebvee
Iemeeje (Depreciation) efJe®eejele Iesleuee peele veener. mecepee Yeejleele 2010-11
ceO³es Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, oUCeJeUCe, JeenletkeÀ yeBkeÀe Je Flej meJe& #es$eeletve 25 ueeKe
23
keÀesìer ©He³es eEkeÀceleer®³ee Jemleg Je mesJeeb®eer efveefce&leer Peeueer Demesue lej Yeejlee®es SketÀCe
je<ìêr³e GlHeVe 25 ueeKe keÀesìer ©He³es nes³e. Jemleg®³ee eEkeÀceleerleerue Jee{ eEkeÀJee IeìercegUs ne
DeekeÀ[e keÀceer peemle nesle Demelees. mLegue jeäêr³e GlHeeoveele osMeeleerue Jemleg Je
mesJeebyejesyej®e osMee®³ee veeiejerkeÀebveer osMee®³ee yeensj GlHeeove kesÀuesu³ee Jemleg Je mesJee
³eeb®eener meceeJesMe kesÀuee peelees. ³eeefMeJee³e HejkeÀer³e osMeele kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀerHeemetve
efceUeuesu³ee GlHeVee®ee DeeefCe HejkeÀer³e veeiejerkeÀebvee HegjJeeruesu³ee mesJee Je l³eeHeemetve
efceUeuesu³ee GlHeVee®ee meceeJesMe SketÀCe jeäêr³e GlHeeoveele kesÀuee peelees. DeLee&le HejkeÀer³e
osMeeletve efceUeuesues GlHeVe Oeve eEkeÀJee $eÝCe osKeerue Demet MekeÀles. mLetue jeäêr³e GlHeVe ns
met$ee©Heeves Heg{erue ÒeceeCes ceeb[lee ³esF&ue.
GNP = GDP + Export - Import.
mLetue jeäêr³e GlHeeove = osMeebleie&le GlHeeove + efve³ee&le - Dee³eele.
2) efveJJeU jeäêr³e GlHevve (Net National Income):
efveJJeU jeäêr³e GlHeVe ner osMeele jeäêr³e GlHeVee®eer SkeÀ cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee
nes³e. osMeele SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele le³eej nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®ee meceeJesMe
mLegue jeäêr³e GlHeVeele kesÀuee peelees. ns ³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer
efJeefJeOe ÒekeÀej®eer ³eb$emeeceûeer, Fceejleer Je Flej DeveskeÀ Yeeb[Jeueer meeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJee
ueeielees. efJeefMeä keÀeueeJeOeerveblej ³ee Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer Peerpe nesle Demeles. leer Peerpe
Ye©ve keÀe{C³eemeeþer efJeefMeä jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeeJeer ueeieles. efleuee Iemeeje
(Depreciaction) Demes cnCeleele. ne Iemeeje mLetue jeäêr³e GlHeeoveeletve Jepee kesÀu³eeme
pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee®e efveJJeU jeäêr³e GlHeVe Demes cnCeleele.
Goe. mecepee SkeÀe efJeefMeä kebÀHeefve®³ee Pesje@keÌme ceefMeve®es Dee³egcee&ve 10 Je<ee&®es

Deens DeeefCe l³ee ceMeerve®eer eEkeÀcele 1,00,000 ©He³es Deens lej one Je<ee&veblej leer ceMeerve
efvekeÀeceer nesTve l³ee peeieer veJeerve Pesje@keÌme ceMeerve yemeJeeJes ueeiesue. lesJne l³ee®³ee
Kejsoermeeþer Òel³eskeÀ Je<eea ©He³es 10,000 Iemeeje cnCetve yeepetuee keÀe{tve þsJeeJes ueeieleerue.
³eeuee®e Iemeeje Demes cnCeleele. DeMee ÒekeÀejs Òel³eskeÀ Yeeb[Jeueer meeOeveeb®ee Iemeeje cnCetve
peer jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeueer peeles. leer mLegue je<ìêr³e GlHeeoveeletve Jepee kesÀu³eeme
efveJJeU jeäêr³e GlHeVe ÒeeHle nesles ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erue ÒeceeCes oMe&Jet.
efveJJeU jeäêr³e GlHeVe = mLegue jeäêr³e GlHeeove - Iemeeje

NNP = GNP - Depreciation
``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele GlHeeove nesCeeN³ee Debeflece Jemleg Je mesJeeb®³ee

SketÀCe GlHeeoveeletve Iemeeje Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee efveJJeU jeäêr³e
GlHeVe Demes cnCeleele.''
24
3) mLegue osMeebleie&le GlHeeove (Gross Domestic Product - GDP):
je<ìêr³e GlHeVee®eer ner mebkeÀuHevee Del³eble meceHe&keÀ Demetve peieeleerue yengleskeÀ

osMeele ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej kesÀuee peelees.
J³eeK³ee :
osMeele SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele (DeeefLe&keÀ Je<ee&le) osMeeleerue meJe& GlHeeokeÀ

IeìkeÀeb®³ee mee¿eeves osMee®³ee YeewieesueerkeÀ meerceejs<es®³ee Deele GlHeeefole kesÀuesu³ee Jemleg Je
mesJee ³eeb®es HewMeeleerue cegu³e cnCepes mLegue osMeebleie&le GlHeeove nes³e.
cnCepes®e osMee®³ee YeewieesueerkeÀ efmeceejs<es®³ee Deele osMeeleerue Je HejkeÀer³e

veeiejerkeÀebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee Jemleg Je mesJee ³eeb®es SketÀCe cegu³e cnCepes mLetue osMeebleie&le
GlHeeove nes³e.
ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀ©.
mLetue osMeebleie&le GlHeeove = mLetue jeäêr³e GlHeeove - Yeejleer³e veeiejerkeÀeb®es

efJeosMeeleerue GlHeeove cegu³e + efJeosMeer veeieefjkeÀeb®es Yeejleeleerue GlHeeove cegu³e
nes³e.
cnCepes®e mLetue osMeebleie&le GlHeeove cnCepes mLegue jeäêr³e GlHeeoveeletve

Yeejleer³e veeiejerkeÀebveer efJeosMeeletve efceUJeeruesues GlHeVe Jepee kesÀues peeles lej efJeosMeer
veeiejerkeÀebveer Yeejleele efvecee&Ce kesÀuesues GlHeVe pecee kesÀues peeles. GDP ner mebkeÀuHevee
DeueerkeÀ[erue keÀeUele Del³eble cenÊJeHetCe& ceeveeueer peele Demetve DeLe&Meeðe%e, ÒeeO³eeHekeÀ,
mebMeesOekeÀ, efJeÐeeLeea, jep³ekeÀle&s, yeBkeÀe, Je efJeÊeer³e mebmLee ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej ceesþîee
ÒeceeCeeJej keÀjleele. ³ee mebkeÀuHevescegUs osMee®³ee JeemleJe efmLeleer®es oMe&ve Ie[les.
4) efveJJeU osMeelebie&le GlHeeove (Net Domestic Product NDP):
mLegue jeäêr³e GlHeeove GNP Demees eEkeÀJee mLegue osMeebleie&le GlHeeove GDP
Demees ³ee oesvner GlHeeoveele Iemeeje ne cenÊJee®ee Demelees. p³ee ÒeceeCes mLegueje<ìêr³e
jeäêr³e GlHeeoveeletve Iemeeje Jepee kesÀu³eeme efveJJeU jeäêr³e GlHeVe (NNP) efceUles.
Deieoer l³ee®e ÒeceeCes mLegue osMeebleie&le GlHeeoveeletve (GDP) Iemeeje Jepee kesÀu³eeme efveJJeU
osMeebleie&le GlHeeove (NDP) efceUles cnCetve meg$eªHeeves ns Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee
³esF&ue.
NDP = GDP - D
efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove = mLegue osMeebleie&le GlHeeove - Iemeeje
25
Iemeeje cnCepes Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer Peerpe Peeu³eeme l³ee®eer HetvemLee&Hevee

keÀjC³eemeeþer megjJeeleerHeemetve kesÀuesueer efJeefMeä lejleto nes³e. Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee
GlHeeoveelet efJeefMeä jkeÌkeÀce ojJe<eea yeepetuee keÀe{tve þsJeueer peeles. efleuee®e Iemeeje cnìues
peeles.
5) oj[esF& GlHeVe (Per Capital Income PCI):
je<ìêr³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevesleerue meJee&le ueeskeÀÒeer³e mebkeÀuHevee cnCepes oj[esF&

GlHeVe nes³e. osMeeleerue SketÀCe jeäêr³e GlHeVeeuee osMeeleerue SketÀCe ueeskeÀmebK³esves Yeeie
efou³eeme pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee®e oj[esF& GlHeVe Demes cnCeleele. meg$e ªHeeves ns
Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
SketÀCe jeäêr³e GlHeVe (Total national Income)

oj[esF& GlHeVe =
SketÀCe ueeskeÀmebK³ee (Total Population)
NI
PCI =
TP
oj[essF& GlHeVe ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es SkeÀ ceeHeob[ nes³e. oj[esF& GlHeVeeJe©ve

osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleer®eer keÀuHevee ³esles. DeeHeu³ee osMeeleerue ueeskeÀeb®es oj[esF&
GlHeVe Je Flej osMeeleerue ueeskeÀeb®es oj[esF& GlHeVe ³eeb®eer leguevee keÀjlee ³esles. p³ee®es GlHeVe
keÀceer Deens. l³eeb®es GlHeVe Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Yeejleele mJeeleb$³eeHegJeea
oeoeYeeF& veewjespeerves Yeejlee®es oj[esF& GlHeVe 20 ©He³es nesles Demes oMe&Jeerues nesles, lej
mJeeleb$³eeveblej 1950-51 ceO³es oj[esF& GlHeVe 255©He³es SJe{s nesles. 2011-12
ceO³es Yeejlee®es oj[esF& GlHeVe 60,000 ©He³eebHes#ee peemle Deens. cnCepes®e Yeejleele
Òeieleer nesle Deens ns ³eeJe©ve mHeä nesles.
6) Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe (Personal Income PI):
je<ìêr³e GlHeVeeleerue ner osKeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee nes³e. Jew³ekeÌleerkeÀ

GlHeVeeuee®e J³eeqkeÌleiele GlHeVe Demesner cnCeleele.``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeeleerue
J³eeÅkeÌlevee meJe& ceeiee¥veer HewMee®³ee mJe©Heele efceUeuesues GlHeVe cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe
nes³e.''
Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVeele J³eeÅkeÌlevee efceUCeejs Jesleve, yeBkesÀleerue HewMeeJej efceUCeejs

J³eepe, ueeYeebMe, Iej Yee[îeeves efou³eeme les Yee[s, peceerveerHeemetve efceUCeeje Keb[, efveJe=Êeer
Jesleve, yeskeÀejer YeÊee Je Flej meJe& ceeiee&veer efceUCeeN³ee GlHeVee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
26
7) J³e³eMekeÌ³e /Ke®e& ³eesi³e GlHeVe (Disposable Income):
J³ekeÌleeruee efceUCeejs meJe&®³ee meJe& GlHeVe Ke®e& keÀjlee ³esC³ee peesies vemeles.
J³ekeÌleeruee efJeefJeOe ceeiee&veer pes GlHeVe efceUles l³ee GlHeVeeJej ÒeeHleer keÀje®³ee lejletoer ÒeceeCes
keÀj YejeJee ueeielees. DeLee&le ÒeeHleer keÀje®es oj GlHeVee®³ee JesieJesieÈ³ee ìH³eebJej JesieJesieUs
DeekeÀejues peeleele. meO³ee les oj 10ìkeÌkesÀ, 20 ìkeÌkesÀ Je 30 ìkeÌkesÀ Demes Deensle.
J³ekeÌleeruee efceUCeeN³ee SketÀCe GlHeVeeletve ÒeeHleer keÀj Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe efMeuuekeÀ
jenles l³eeuee Ke®e& keÀjlee ³esC³eemeejKes eEkeÀJee J³e³eMekeÌ³e GlHeVe Demes cnCeleele.
Lees[keÌ³eele Ke®e& ³eesi³e GlHeVe cnCepes J³ekeÌleerkeÀ[erue Demes GlHeVe keÀer pes l³ee J³ekeÌleeruee
Ke®e& keÀjlee ³esles. cnCepes®e J³ekeÌleer®³ee SketÀCe GlHeVeeletve keÀje®eer jkeÌkeÀce Jepee kesÀu³eeme
pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles. les J³e³eMekeÌ³e GlHeVe nes³e.
Goe.: mecepee DeMeeskeÀ ³ee J³ekeÌleer®es 2010-11 ³ee DeeefLe&keÀ Je<ee&®es SketÀCe
GlHeVe 5,00,000 ©He³es Deens DeeefCe Meemeveevess l³eeJej 10ìkeÌkesÀ ÒeeHleerkeÀj
DeekeÀeju³eeme DeMeeskeÀuee Hee®e ueeKe ©He³eebJej 10ìkeÌkesÀ ÒeceeCes 50,000 ©He³es
Meemeveeuee ÒeeHleerkeÀj YejeJee ueeiesue cnCepes DeMeeskeÀ peJeU 5,00,000-50,000 =
4,50,000 efMeuuekeÀ jenleerue ³eeuee®e Ke®e& ³eesi³e GlHeVe Demes mebyeesOeues peeles. ns®e
DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀ©.
J³e³e MekeÌ³e GlHeVe

= SketÀCe GlHeVe - ÒeeHleerkeÀj
Disposable Income = Total Income - Income Tax
Meemevee®ee keÀj Yeju³eeveblej pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles. lesJe{s®e GlHeVe J³ekeÌleeruee Ke®e&
keÀjlee ³esles.
2.5 jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve (Measurements of National

Income)
efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJee ³eeb®eer ognsjer
ceespeceeHe ve nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes jeäêr³e GlHeVe nes³e. DeMeer jeäêr³e GlHeVee®eer
J³eeK³ee keÀjC³eele ³esles. osMeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀ Goe. GlHeeokeÀ, GHeYeeskeÌles, ûeenkeÀ,
efJe¬esÀles, Meemeve, osMeer Je efJeosMeer veeiejerkeÀ GÐeespekeÀ Je Flej meJe& ueeskeÀ mekeÀeUer
Gþu³eeHeemetve mebO³eekeÀeUer PeesHesHe³e¥le keÀeneRvee keÀener DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee keÀjle Demeleele.
Jemlegb®es efvecee&les Je efJe¬esÀles Jemleg Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀjleele. lej l³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee
GHeYeesie IesCeejs l³ee Kejsoer keÀjleele. cnCepes DeLe&J³eeJemLesle DeeefLe&keÀ J³eJenej meelel³eeves
®eeuet Demeleele. ³ee DeeefLe&keÀ J³eJeneje®es ³eesi³e ceeHeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. cnCepes®e
osMeele efvecee&Ce Peeuesu³ee Jemleg Je mesJeeb®es HewMeeleerue cegu³ee®es ceeHeve keÀjCes eEkeÀJee
GlHeeovee®³ee meJe& IeìkeÀebvee efceUCeeN³ee ceesyeou³ee®es ceeHeve keÀjCes eEkeÀJee osMeeleerue ueeskeÀebveer
kesÀuesu³ee Ke®ee&®es ceeHeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³eeletve®e jeäê³r e GlHeVe ceeHevee®³ee
He×leer DemleerlJeele Deeu³ee.
27
2.5.1 jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer (Methods of Measurements of

National Income)
jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee leerve ÒecegKe He×leer Deensle. l³ee Heg{erue ÒeceeCes.
1) GlHeeove He×le (Production Method)
2) GlHeVe He×le (Income method)
3) Ke®e& He×le (Expenditare Method)
1) GlHeeove He×leer (Production Method):
³ee He×leerves osMeeleerue je<ìêr³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee osMeeleerue efJeefJeOe

#es$eeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®es HewMeele cegu³e ceespeues peeles. Goe. Mesleer,
GÐeesie, J³eeHeej, JeenletkeÀ oUCeJeUCe, mesJee, yeBkeÀe, KeeCekeÀece Fl³eeoer efJeefJeOe #es$eele
efvecee&Ce Peeuesu³ee Debleerce Jemleg Je mesJeeb®³ee GlHeeovee®eer yesjerpe kesÀueer peeles. ³eeletve pes
SketÀCe GlHeVe ÒeeHle nesles, l³eeletve IemeeN³ee®eer jkeÌkeÀce Jepee kesÀueer peeles. pes GlHeVe ÒeeHle
nesles. l³eeuee®e mLegue jeäêr³e GlHeVe Demes cnCeleele. DeLee&le mLegue jeäêr³e GlHeeoveele
efJeosMeeletve efceUCeeN³ee efveJJeU GlHeVee®ee osKeerue meceeJesMe kesÀuee peelees.
Lees[keÌ³eele ³ee He×leervegmeej efceUCeejs jeäêr³e GlHeVe = osMeeleerue meJe& #es$eeleerue

Debleerce Jemleg Je mesJeeb®³ee GlHeeovee®es cetu³e + efJeosMeeletve efceUCeejs efveJJeU GlHeVe -
Iemeeje nes³e.
Goe. Yeejleele 2011-12 ³ee DeeefLe&keÀ Je<ee&le meJe& #es$eeleerue Debleerce Jemleg Je
mesJeeb®³ee GlHeeovee®es HewMeeleerue Debeflece cetu³e ns 1100 keÀesìer ©He³es Deens. lemes®e
Yeejleeuee efJeosMeeletve efceUCeejs efveJJeU GlHeVe 400 keÀesìer ©He³es Deens DeeefCe Iemeeje ne
300 keÀesìer ©He³es Demesue lej GlHeeove He×leervegmeej ³esCeejs jeäêr³e GlHeVe 1100 +400
= 1500-300 =1200 keÀesìer ©He³es nes³e.
Lees[keÌ³eele GlHeeove He×leerves jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee Debleerce Jemlet Je

mesJeeb®es cetu³e efJe®eejele I³eeJes ueeieles. ognsjer ceeHeve ìeUeJes ueeieles. lemes®e Yeejleer³e
veeiejerkeÀebveer efJeosMeeletve efceUJeeruesues GlHeVe efceUJeeJes ueeieles lej ³ee mLegue je<ìêr³e
GlHeVeeletve IemeeN³ee®eer jkeÌkeÀce Jepee keÀjeJeer ueeieles. Iemeeje ne ³eb$emeeceûeer®ee Peerpe Ke®e&
Demelees.
2) GlHeVe He×leer (Income Method):
jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®eer ner ogmejer cenÊJee®eer He×leer nes³e. ³ee He×leervegmeej
osMeeleerue meJe& J³ekeÌleer Je mebmLeevee efceUCeeN³ee GlHeVee®eer yesjerpe kesÀueer peeles. Lees[keÌ³eele
`òsMeeleerue GlHeVee®³ee meJe& IeìkeÀebvee efceUCeeje ceesyeouee cnCepes jeäêr³e GlHeVe nes³e.''
osMeele GlHeeovee®es Yegceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns ®eej IeìkeÀ Demetve ³eebvee Deveg¬eÀces
28
Keb[, Jesleve J³eepe Je veHeÀe ³ee mJe©Heele ceesyeouee ÒeeHle nesle Demelees. cnCetve GlHeeove
IeìkeÀebvee efceUCeeN³ee ceesyeou³ee®eer yesjerpe cnCepes GlHeVe He×leervegmeej ³esCeejs je<ìêr³e
GlHeVe nes³e. ³eeuee®e IeìkeÀ Ke®ee&vegmeej jeäêr³e GlHeVe Demes osefKeue cnCeleele. Òee. Deej.
peer efuehmes ³eeb®³ee celes Yegceer + Þece + Yeeb[Jeue + meb³eespeve GlHeeovee®³ee ³ee ®eejner
IeìkeÀebvee efceUCeeje ceesyeouee cnCepes jeäêr³e GlHeVe nes³e. Goe. mecepee GlHeeovee®³ee ³ee
®eejner IeìkeÀebvee Deveg¬eÀces 5000 + 4000 + 3000+2000 keÀesìer ©He³es ceesyeouee ÒeeHle
nesle Demesue lej SketÀCe je<ìêr³e GlHeVe = 14000 keÀesìer ©He³es Demesue. DeLee&le ns je<ìêr³e
GlHeVe efJeefMeä DeeefLe&keÀ Je<ee&leerue Demesue, DeLee&le ³eeceO³es efJeosMeer ñeesleeHeemetve efceUCeeN³ee
GlHeVee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. lej nmleeblejCe GlHeVe Jepee kesÀuee peelees.
3) Ke®e& He×leer (Expendliture method):
jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®eer ner eflemejer He×leer nes³e. ³ee He×leervegmeej SkeÀe efJeefMeä
DeeefLe&keÀ Je<ee&le osMeele nesCeeN³ee SketÀCe Ke®ee&®es ceeHeve kesÀues peeles. osMeeleerue meJe& ûeenkeÀ,
Keepeieer J³ekeÌleer, MeemekeÀer³e mebmLee, GÐeesie Je J³eeJemee³e mebmLee Fl³eeoer GHeYeesie Je
iegbleJeCetkeÀerJej Ke®e& keÀjle Demeleele l³ee meJee¥®es ceeHeve keÀ©ve jeäêr³e GlHeVe efceUles.
³eeceO³es ÒeecegK³eeves Heg{erue ®eej ÒekeÀeje®³ee Ke®ee&®eer yesjerpe kesÀueer peeles.
De) GHeYeesie Ke®e& :
³eeceO³es Jemleg Je mesJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer kesÀuesuee Ke®e& efJe®eejele Iesleuee peelees.
ye) Keepeieer iegbleJeCetkeÀ Ke®e&ë
osMeeleerue GÐeesie Je J³eeJemee³e mebmLeebveer DeeHeu³ee GÐeesie Jee{ermeeþer kesÀuesuee

Yeeb[Jeueer Ke®e& efJe®eejele Iesleuee peelees. Goe. ³eb$eemeeceûeer, leb$e%eeve, peeiee Fl³eeoer meeþer
kesÀuesuee Ke®e& efJe®eejele Iesleuee peelees.
keÀ) HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀë
Dee³eele Jemletb®es GlHeeove efJeosMeele nesles. lej efve³ee&le Jemleg Je mesJeeb®es GlHeeove
mJeosMeele nesles. cnCetve efve³ee&leerletve Dee³eele Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles les
efveJJeU efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ nes³e. ³ee®ee meceeJesMe Ke®e& He×leerves je<ìêr³e GlHeVee®es ceeHeve
keÀjleevee kesÀuee peelees.
[) MeemekeÀer³e Ke®e&ë
Meemeve efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjles. DeLee&le ne

Ke®e& GHeYeesie Ke®e& lemes®e Yeeb[Jeueer Ke®e& osKeerue Demelees. cnCetve MeemekeÀer³e Ke®ee&®ee
29
jeäêr³e GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peelees. cnCetve Ke®e& He×leervegmeej jeäêr³e GlHeVe =
GHeYeesie Ke®e& + iegbleJeCegkeÀ Ke®e& + HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ + MeemekeÀer³e Ke®e& nes³e.
2.6 jeäêr³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer (Difficulties in

measuresment of national income)
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej Jemleg Je mesJeeb®es ognsjer ceeHeve ve nesT
oslee kesÀuesues ceespeceeHe cnCepes je<ìêr³e GlHeVe nes³e. Hejbleg jeäêr³e GlHeVe Òel³e#eele ceeHeve
keÀjleevee DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele. osMeele keÀjes[es ueeskeÀ ueeKees Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer
keÀjleele. les ueeskeÀ mee#ej DeeefCe efvej#ej DeMee oesvner ÒekeÀej®es Demeleele. les DeeHeu³ee
meJe&®e J³eJeneje®eer efve³eefcele veeWo þsJeleerue®e ³ee®eer Meeéeleer vemeles. efMeJee³e keÀj ìeUCes
eEkeÀJee ®egkeÀefJeC³eemeeþer osKeerue GlHeVee®eer mebHetCe& ceeefnleer efoueer peele veener. ³eemleJe jeäêr³e
GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele l³ee Heg{erue ÒeceeCes.
1) Jemlet efJeefvece³e He×leer®es DeefmlelJeë
Yeejleele Deepener DeveskeÀ DeeefLe&keÀ J³eJenej keÀjleebvee Jemlet efJeefvece³e He×leer®ee

JeeHej kesÀuee peelees. Goe. yeueglesoejer J³eeJemLesceO³es Jemlet osJetve mesJee Iesleueer peele Demeles
eEkeÀJee Jemlet þsJetve Jemlet Iesleueer peeles. DeMee JemlegefJeefvece³e J³eJeneje®es HewMeele ceeHeve kesÀues
peele veener. l³eecegUs JeemleJe jeäêr³e GlHeVe keÀceer ³esC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles.
2) ognsjer ceeHevee®eer mecem³ee :
³ee®ee DeLe& Demee keÀer osMeeleerue meJe& Debleerce Jemleg Je mesJeeb®eer eEkeÀcele jeäêr³e
GlHeVeele IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg DeLe&J³eJemLesle DeMee DeveskeÀ Jemleg Demeleele keÀer
p³eeb®eer oesve eEkeÀJee l³eeHes#ee peemle JesUe ceespeceeHe nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. Goe.
MeslekeÀjer keÀeHetme J³eeHeeN³eeuee efJekeÀlees. J³eeHeejer lees keÀeHetme keÀeHe[ efiejCeer ceeuekeÀeuee
efJekeÀlees. efiejCeer ceeuekeÀ keÀeHe[ le³eej keÀ©ve ûeenkeÀevee efJekeÀlees. cnCepes MeslekeÀjer,
J³eeHeejer Je efiejCeerceeuekeÀ DeMeer leerve efþkeÀeCeer keÀeHetme efJekeÀuee iesu³eecegUs l³ee®es oesve leerve
JesUe cetu³e efJe®eejele Iesleues peeles l³eecegUs je<ìêr³e GlHeVeele Òe®eb[ Jee{ Peeuesues efometve
³esles.
3) ceesþs DemebIeefìle #es$eë
Yeejleele DeveskeÀ ueIeg, kegÀìerj Je Deefleueneve GÐeesie mebIeìerle #es$eekeÀ[tve

®eeueefJeues peeleele. mebIeìerle #es$eele ®eeueCeeN³ee GÐeesie J³eJemee³ee®³ee GlHeVee®eer veeWo
keÀjCes MekeÌ³e Demeles. Hejbleg DemebIeefìle #es$eeleerue ®eeueCeejs ueneve ceesþs GÐeespekeÀ mJele:
DeeHeu³ee J³eJemee³ee®eer Je GlHeVee®eer veeWo þsJele veenerle. efMeJee³e l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee
SketÀCe GlHeeoveeHewkeÀer HeÀej ceesþe Yeeie les mJele:®³ee GHeYeesieemeeþer JeeHejleele. Goe.
MeslekeÀjer, ueIeg Je kegÀìerj GÐeespekeÀ ³eebveer GlHeeove kesÀuesuee ceeue mJele:®³ee GHeYeesieemeeþer
30
osKeerue JeeHejleele. cnCetve DemebIeefìle #es$eeleerue jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjCes

De[®eCeer®es Demeles.
4) J³eJemee³eevegmeej GlHeVee®es ceeHeve keÀjCes keÀþerCe :
Yeejleele SkeÀ®e J³ekeÌleer SkeÀe Je<ee&le JesieJesieÈ³ee GÐeesie J³eJemee³eele keÀece keÀjles.
Goe. Yeejleer³e MeslekeÀjer keÀener efoJeme Mesleele keÀece keÀjlees lej keÀener efoJeme GÐeesieele keÀece
keÀjlees lej keÀener efoJeme Flej íesìe ceesþe J³eeJemee³e keÀjlees. DeMee HeefjmLeerleerle l³ee®³ee
GlHeVee®eer efJeefJeOe J³eJemee³eele HeenCeer keÀjCes keÀþerCe Demeles. l³eecegUs jeäêr³e GlHeVee®es
³eesi³e ceeHeve nesle veener.
5) keÀeUe Hewmee :
Yeejleele keÀeUer Je Heeb{jer DeLe&J³eJemLee DemleerlJeele Deens. keÀeÈ³ee HewMee®eer

efveefce&leer ®eesN³ee keÀjCes, lemkeÀN³ee keÀjCes, GlHeVe ueHeJetve þsJeCes, keÀceer oeKeJeerCes ³eeletve
nesles. Òee. iegHlee Sme. ³eeb®³ee DeY³eemeeÒeceeCes Yeejleele keÀeÈ³ee HewMee®es ÒeceeCe peJeU peJeU
50ìkeÌkesÀ SJe{s Deens. ne meJe& Hewmee jeäêr³e GlHeVe ceeHeveele oMe&efJeuee peele veener. l³eecegUs
SketÀCe jeäêr³e GlHeVe keÀceer ³esles.
6) efJeéemeefve³e ceeefnleer®ee DeYeeJe :
Yeejleele jeäêr³e GlHevee®³ee ceeHevee®eer efJeéemeveer³e DeMeer He×leer DeefmlelJeele

veener. Yeejleer³e meebK³eerkeÀer³e mebIeìvee p³ee efJeefJeOe YeeieekeÀ[tve DeekeÀ[sJeejer ieesUe keÀjles.
l³ee efJeYeeieebveer efouesueer ceeefnleer efJeéemeveer³e vemeles. Goe. Tme, keÀeHetme, Oeev³e ³ee yeeyele
ceeefnleer Demeles lej YeepeerHeeuee Je HeÀU Òeef¬eÀ³ee yeeyele ceeefnleer GHeueyOe vemeles. DeveskeÀ
[e@keÌìj, JekeÀerue, ®eeì&[ DekeÀeQìbì keÌueeme ®eeueJeerCeejs DeeHeu³ee GlHeVee®eer ³eesi³e leer
ceeefnleer osle veenerle. ³ee efMeJee³e íesìs-íesìs J³eeJemee³eerkeÀ Je GÐeespekeÀ DeeHeu³ee GlHeVee®eer
meJe& ceenerleer osle veenerle. HeefjCeeceer jeäêr³e GlHeVe ceeHeveele DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele.
7) yeoueer GlHeVee®ee nmleeblejerle GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peele veenerë
MeemekeÀer³e Je efveceMeemekeÀer³e efveJe=Êeer OeejkeÀebvee efceUCeejs efveJe=Êeer Jesleve, YeefJe<³e

efveJee&n efveOeer Je Flej ÒekeÀej®es YeÊes ³eeb®ee jeäêr³e GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peele veener.
keÀejCe ns efveJe=Êeer OeejkeÀeb®es GlHeVe Demeues lejer Meemevee®ee lees Ke®e& Demelees. cnCetve DeMee
GlHeVee®ee meceeJesMe jeäêr³e GlHeVeele kesÀuee peele veener.
8) DeceewefêkeÀ J³eJenej :
p³ee Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer HewMee®³ee mee¿eeves kesÀueer peeles. DeMee
J³eJeneje®ee meceeJesMe jeäêr³e GlHeVeele kesÀuee peelees. Hejbleg Yeejleele DeveskeÀ J³eJenej
31
HewMee®³ee mee¿eeves kesÀues peele veenerle. Deepener ûeeceerCe Yeeieele DeveskeÀ ueeskeÀ mJele:®es Iej
mJele:®e le³eej keÀjleele. lej MeslekeÀjer YeepeerHeeuee Oeev³e, ogOe, kegÀketÀìHeeueve J³eeJemee³e
keÀjleele lesJne ³ee meJe& Jemlet mJele:®³ee GHeYeesieemeeþer osKeerue JeeHejleele. Hejblet l³ee®ee
meceeJesMe jeäêr³e GlHeVeele kesÀuee peele veener.
³ee efMeJee³e jeäêr³e GlHeVee®eer vescekeÀer mHeä J³eeK³ee keÀesCeleer ? ceeHevee®eer ³eesi³e
He×leer keÀesCeleer? DeeefCe ³eesi³e Je mHeä mebkeÀuHevee keÀesCeleer DeMee mebkeÀuHeveelcekeÀ De[®eCeer
osKeerue ³esleele.
Jejerue ÒeceeCes efJeefJeOe De[®eCeer jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee ³esleele.
2.7 meejebMe (Conclusion)
osMee®³ee SketÀCe HeefjefmLeleer®ee Dee{eJee IesC³ee®³ee ¢äerves mLetue DeLe&Meeðe

cenÊJee®es þjles DeeefCe DeMee ³ee mLetue DeLe&Meeðeele jeäêr³e GlHeVee®es efJeMues<eCe cenÊJee®es
þjles. osMee®³ee Òeieleer®es ceeHeve keÀjCeeN³ee ¿ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveebvee KetHe cenÊJe Deens.
osMee®³ee Òeieleer®³ee ceeHevee®ee SkeÀ ob[keÀ Demeuesu³ee jeäêr³e GlHeVee®³ee

ceeHevee®³ee meg×e keÀener ÒecegKe He×leer Deensle keÀer p³ee®³ee mene³³eeves Òeieleer®ee Dee{eJee Ieslee
³eslees. Hejbleg YeejleemeejK³ee osMeele ¿ee ceeHeveele meg×e De[®eCeer efometve ³esleele.
2.8 ÒeMve
1. jeäêr³e GlHeVe cnCepes keÀe³e? l³ee®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee mHeä keÀje.

2. jeäêr³e GlHeVee®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveebJej meefJemlej ®e®ee& keÀje.
3. jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee ÒecegKe He×leer keÀesCel³ee?
4. jeäêr³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeerJej Yee<³e keÀje.
efìHee efuene
1. mLetue jeäêr³e GlHeeove 2. efveJJeU jeäêr³e GlHeeove
3. mLetue osMeebleie&le GlHeeove 4. efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove
5. oj[esF& GlHeVe 6. Jew³ekeÌleerkeÀ DeeefCe J³e³eMekeÌ³e GlHeVe
7. GlHeeove He×leer 8. GlHeVe He×leer
9. Ke®e& He×leer
*****
32
3
jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
(Circular Flow of National Income)
IeìkeÀ j®evee
3.1 GefÎäîes
3.2 ÒemleeJevee
3.3 yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.3.1 efÜ#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.3.2 ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.4 Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.4.1 ®eleg:#es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.5 J³eeHeej ®e¬esÀ
3.5.1 J³eeHeej ®e¬eÀe®eer JewefMeäîes
3.5.2 J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeJemLee
3.6 meejebMe
3.7 ÒeMve
• yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeY³eemeCes.

• Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes.
• J³eeHeej ®e¬eÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes
• J³eeHeej ®e¬eÀeb®eer JewefMeäîes mecepeeJetve IesCes.
• J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeJemLee®es Heefj#eCe keÀjCes.
je<ìêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circular flow of National Income):
ceeveJee®³ee Deieoer megjJeeleer®³ee keÀeUele iejpee Del³eble keÀceer nesl³ee DeeefCe

DeeHeu³ee iejpee lees mJele:®e HetCe& keÀjle Demes. Heg{s ueeskeÀmebK³ee Jee{t ueeieueer. l³ee®³ee
iejpee osKeerue nUtnUt Jee{t ueeieu³ee. l³eeletve®e Jemleg efJeefvece³e He×leer DemleerlJeele Deeueer.
³ee ceO³es osKeerue DeveskeÀ De[®eCeer ³esle nesl³ee. l³eeletve®e Deiveer, ®eekeÀ, cele Je HewMee®ee
MeesOe ueeieuee HewMee®³ee DeefJe<keÀejecegUs Jemleg efJeveerce³e He×leer yebo nesTve HewMee®³ee
33
mee¿ee³eeves J³eJenej IesT ueeieues. ueeskeÀmebK³ee Jee{eryejesyej ueeskeÀeb®³ee iejpee osKeerue Òe®eb[
ÒeceeCeele Jee{u³ee Deiveer Je ®eekeÀe®³ee MeesOeecegUs JesieJesieUs GÐeesie mLeeHeve nesTve
DeewÐeesefiekeÀjCeele Jee{ Peeueer. DeLe&J³eJemLesle vesnceer SkeÀe®ee Ke®e& ns ogmeN³ee®es GlHeVe
Demeles. J³ekeÌleerves Jemleg Je mesJee efceUJeerC³eemeeþer Ke®e& kesÀu³eeme GÐeesieeb®es GlHeVe Jee{les.
keÀejCe Jemlet Je mesJee efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& GÐeesie keÀjleele. lej GÐeesieeves GlHeeove
Jee{ermeeþer GlHeeove IeìkeÀeb®³ee Kejsoermeeþer Ke®e& kesÀu³eeme les GlHeVe kegÀìgbyeevee ÒeeHle nesles.
DeMee ÒekeÀejs DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee Demes oesve mJeleb$e
IeìkeÀ efvecee&Ce Peeues.
GÐeesieebvee Jemlet Je mesJee®³ee efveefce&leermeeþer GlHeeove IeìkeÀeb®eer iejpe Demeles. Goe

Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns meJe& IeìkeÀ kegÀìgbye mebmLee, GÐeesiemebmLeebvee HegjJeerleele.
lej IeìkeÀeb®ee ceesyeouee cnCetve GÐeesiemebmLee, kegÀìgbyemebmLeebvee Keb[, Jesleve J³eepe DeeefCe
veHeÀe osleele lemes®e kegÀìgbyeevee ueeieCeeN³ee Jemleg Je mesJee GÐeesie mebmLeevekeÀ[tve Iesleele Je
l³eeb®ee ceesyeouee cnCepes Jemleg Je mesJes®eer eEkeÀcele cnCepes®e GHeYeesie Ke®e& cnCetve GÐeesie
mebmLeevee l³eeb®eer eEkeÀcele osleele. DeMee ÒekeÀejs jeäêr³e GlHeVe kegÀìtbye mebmLeebkeÀ[tve GÐeesie
mebmLeebkeÀ[s Je GÐeesiemebmLeebkeÀ[tve Hegvne kegÀìgbyemebmLeekeÀ[s ®e¬eÀekeÀejieefleves melele efHeÀjle
Demeles. ³eeuee®e jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀkeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele. jeäêr³e GlHeVee®ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeLe& J³eJemLesle melele meg© jenlees. leLeeefHe jeäêr³e GlHeÊee®ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeen yebefomle DeLe&J³eJemLesle Je cegkeÌle eEkeÀJee Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle keÀMee ÒekeÀej®ee Demelees
ns Heg{erue oesve ÒekeÀejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
3.3 yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circular

flow of National income in closed economy)
yebefomle DeLe&J³eJemLesle ÒeecegK³eeves efÜ#es$eer³e Je ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes

ÒekeÀej He[leele.
3.3.1 efÜ#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen. (Circular flow of Income in

the Two Sector model):
efÜ#es$eer³e Òeefleceeve ÒeecegK³eeves kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GÐeesiemebmLee ner oesve

ceO³elJee®es #es$es Demeleele. ³eebvee®e IeìkeÀ yeepeej Je Jemleg yeepeej Demes osKeerue cnCeleele.
³ee Òeefleceeveele kegÀìgbye mebmLee DeeHeu³eekeÀ[erue Yetceer Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns IeìkeÀ
GÐeesie mebmLeebvee HegjefJeleele lej GÐeesiemebmLee l³eeb®ee ceesyeouee cnCetve Keb[ Jesleve, J³eepe Je
veHeÀe kegÀìgbye mebmLeevee osleele. l³ee®e ÒeceeCes GÐeesie mebmLee GlHeeove IeìkeÀeb®³ee mee¿ee³eeves
efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjleele. Je l³ee kegÀìgbye mebmLeebvee HegjJeerleele. l³ee Jemleg Je
mesJeeb®ee ceesyeouee cnCepes®e Jemleg Je mesJeeb®eer eEkeÀcele kegÀìgbye mebmLee GÐeesie mebmLeevee osleele
cnCepes®e jeäêr³e GlHeVe kegÀìgbye mebmLeebkeÀ[tve GÐeesie, mebmLeebkeÀ[s DeeefCe GÐeesie
mebmLeebkeÀ[tve kegÀìgbye mebmLeebkeÀ[s melele efHeÀjle jenles. ³eeuee®e efÜ#es$eer³e jeäêr³e GlHeVee®ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele ns DeeHeCe Heg{erue Deeke=Àleerves mHeä keÀ©
34
IeìkeÀ yeepeej
Deeke=Àleer ¬eÀ.3.1
efÜ#es$eer³e jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀkeÀej ÒeJeen
DeLe&J³eJemLesle 1)kegÀìgbye mebmLee 2) GÐeesie mebmLee DeMeer oesve #es$es Demeleele.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GÐeesie mebmLee ner oesve mJeleb$e #es$es
Demetve kegÀìgbyemebmLee Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns GlHeeovee®es IeìkeÀ GÐeesie
mebmLeebvee HegjJeerleele lej l³eeb®ee ceesyeouee cnCetve GÐeesie mebmLee Keb[, cepetjer, J³eepe Je
veHeÀe kegbÀìgbye mebmLeebvee osleele. l³ee®e ÒeceeCes GÐeesie mebmLee Jemleg Je mesJee kegÀìgbye mebmLeevee
HegjJeerleele lej l³ee Jemlet Je mesJeeb®eer eEkeÀcele (GHeYeesie Ke®e&) kegÀìbgyemebmLee GÐeesie mebmLeevee
osleele. DeMee ÒekeÀejs jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen kegÀìgbyemebmLeebkeÀ[tve GÐeesie
mebmLeebkeÀ[s Je GÐeesie mebmLeekeÀ[tve kegÀìgbye mebmLeekeÀ[s melele ®eeuet jenlees.
3.3.2 ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circulcer flow of Income in

three sector model)
efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle HeÀkeÌle kegÀìgbye mebmLee Je GÐeesie mebmLee Demetve SketÀCe

ye®eleer yejesyej SketÀCe iegbleJeCetkeÀ Demeles Demes ie=efnle ceeveues Deens. Hejbleg Òemlegle ef$e#es$eer³e
GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneceO³es kegÀìgbyemebmLee GÐeesie mebmLee ³ee oesve #es$eeyejesyej®e
MeemevemebmLee osKeerue Demeles Demes ceeveues Demetve Meemeve osKeerue kegÀìgbyeeÒeceeCes®e Jemleg Je
mesJeeb®eer Kejsoer keÀjleele DeeefCe efJe¬eÀer osKeerue keÀjleele. cnCetve ³ee GlHeVee®³ee ÒeJeeneceO³es
DeeHeCe Meemeve mebmLes®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle ³eemleJe Heg{erue Deeke=ÀleerceO³es 1)
kegÀìgbyemebmLee 2) GÐeesiemebmLee, 3) Meemeve mebmLeeb®ee efJe®eej keÀ©ve GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeen Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä keÀ©.
35
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.2
ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle ÒeecegK³eeves Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ

1) kegÀìgbyemebmLee, 2) GÐeesiemebmLee, 3)Meemeve mebmLee ³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesie mebmLee yejesyej Meemeve mebmLee ns osKeerue SkeÀ
cenÊJee®es #es$e Demetve les Deeke=ÀleerceO³es oMe&Jeerues Deens. ³ee IeìkeÀeb®ee meefJemlej GneHeesn
Heg{erue ÒeceeCes.
1) kegÀìgbyemebmLee:
kegÀìgbyemebmLee GÐeesiemebmLesuee GlHeeovee®es IeìkeÀ HegjefJeleele Je l³ee ceesyeou³eele

GÐeesiemebmLeskeÀ[tve Keb[, Jesleve, J³eepe Je veHeÀe Iesleele. lemes®e l³eebveer kesÀuesueer ye®ele
Yeeb[Jeue yeepeejele cnCepes yeBkeÀe, efJeÊeer³e mebmLeebceO³es iegbleefJeleele DeeefCe efJeefMeä ce³ee&osHes#ee
peemleer ®³ee GlHeVeeJej Meemeve mebmLesuee keÀj (Tax) Yejleele. l³ee®e ÒeceeCes kegÀìgbyemebmLeebvee
MeemeveekeÀ[tve ö Jesleve cepetjer Je nmleeblejerle GlHeVe osKeerue ÒeeHle nesle Demeles.
2) GÐeesie mebmLee:
GÐeesie mebmLee keÀìgbye mebmLeskeÀ[tve GlHeeovee®es IeìkeÀ Iesleele l³ee®ee ceesyeouee

cnCetvekegÀìgbye mebmLeebvee Keb[, cepegjer, J³eepe Je veHeÀe osleele. lemes®e GÐeesie mebmLee Jemlet Je
36
mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjleele l³ee Jemlet Je mesJee kegÀìgbye mebmLeebvee Je Meemeveeuee osKeerue osleele
DeeefCe l³ee®eer eEkeÀcele kegÀìgbye mebmLee Je Meemeve mebmLeskeÀ[tve Jemetue keÀjleele. GÐeesie
mebmLesuee GÐeesie ®eeueefJeC³eemeeþer pes DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve Yeeb[Jeuee®eer iejpe
Demeles les YeebJeJeue yeBkeÀe, efJeÊeer³e mebmLee Je MesDeme& ceekexÀì ceOetve GYeejleele. GÐeesie
mebmLes®es efJeefMeä ce³ee&osHes#ee peemle GlHeVe Jee{u³eeme les Meemeveeuee Òel³e#e Je JesieJesieUs
DeÒel³e#e keÀj Yejleele l³ee®eÒeceeCes MeemeveosKeerue Jemleg Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀjleele.
3) Meemeve mebmLee :
kegÀìgbye mebmLee Je GÐeesiemebmLesÒeceeCes®e Meemeve mebmLee osKeerue jeäêr³e GlHeVee®³ee

®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe keÀjles. Meemeve mebmLee osMeeleerue kegÀìtbye mebmLee
keÀ[erue peemleer®³ee GlHeVeeJej keÀj DeekeÀe©ve Hewmee GYeejles. DeeefCe kegÀìgbyemebmLeskeÀ[erue
peemleer®³ee GlHeVeeJej keÀj DeekeÀe©ve Hewmee Yeejueles DeeefCe kegÀìgbyemebmLeekeÀ[erue GlHeeove
IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀjles. l³ee®ee ceesyeouee cnCetve kegÀìgbye mebmLeevee Jesleve, efveJe=Êeer Jesleve,
cepegjer yeoueer GlHeVe osle Demeles. l³ee®e ÒeceeCes Meemeve mebmLee GÐeesiemebmLeekeÀ[tve osKeerue
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Òel³e#e Je DeÒel³e#e keÀjeb®eer Jemetueer keÀjles. l³eeyejesyej®e GÐeesiemebmLeeb
keÀ[tve efJeefJeOe Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀ©ve l³ee®ee ceesyeouee GÐeesie mebmLeebvee osles.
DeMee ÒekeÀejs Jejerue ef$e#es$eer³e Òeefleceeve (Three Sector Model) yebo

DeLe&J³eJemLesleerue (Closed Economy) Òeefleceeve Deens. keÀejCe ³ee ef$e#es$eer³e Òeefleceeveele
HejkeÀer³e osMeeleerue Dee³eele Je efve³ee&leer®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuesuee veener.
3.4 Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circular

flow of National Income in open Economy)
meveeleveJeeoer DeLe&Meeðe%eebveer yebefomle DeLe&J³eJemLes®ee (p³ee®ee efJeosMeer J³eeHeej

veener DeMee) efJe®eej keÀ©ve efÜ#es$eer³e Je ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue jeäêr³e GlHeVee®ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mHeä kesÀuee. ³eeceO³es jeäêr³e GlHeVee®ee ÒeJeen kegÀìgbye mebmLeskeÀ[tve
GÐeesie mebmLee Je Meemeve mebmLeskeÀ[s lemes®e Meemeve mebmLeekeÀ[tve Hegvne kegÀìgbye Je GÐeesie
mebmLeskeÀ[s keÀmee melele ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ®eeuet Demelees ns mHeä Peeues Deens. cnCetve l³eebvee
yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue Òeefleceeves Demes cnCeleele. keÀejCe l³ee Òeefleceeveele HeÀkeÌle SkeÀe®e
osMeeleerue efJeefJeOe mebmLeeb®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuesuee Deens.
Hejbleg DeeOegefvekeÀ DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes GoejerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe Je

peeieleerkeÀerkeÀjCee®³ee keÀeUele (LPG) HejkeÀer³e osMeeb®ee HejkeÀer³e J³eeHeeje®ee efJeMes<ele:
Dee³eele Je efve³ee&leer®ee efJe®eej jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele nesCes Del³eble iejpes®es
Deens. cnCetve pesJne Dee³eele Je efve³ee&leer®ee jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele efJe®eej
kesÀuee peelees l³eeuee®e cegkeÌle eEkeÀJee Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue Òeefleceeve (Open Economy
Model) Demes cnCeleele.
37

(Circular flow of Income in the Four Sector Open Economy):
³ee ®eleg:#es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesceOeerue Òeefleceeveele ÒeecegK³eeves 1) kegÀìgbyemebmLee 2)

GÐeesiemebmLee 3) Meemeve mebmLee 4) HejkeÀer³e osMe (#es$e) Fl³eeoer #es$ee®ee meceeJesMe neslees.
J³eeK³ee:
pesJne GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneceO³es mJeosMeeleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejebyejesyej®e

HejkeÀer³e osMeebyejesyej nesCeeN³ee Dee³eele Je efve³ee&leer®ee meceeJesMe neslees lesJne l³eeuee Kegu³ee
DeLe&J³eJemLesleerue ®eleg: #esef$e³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele.
®eleg: #es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeeHeCe Heg{erue

Deeke=Àleer®³ee mee¿eeves mHeä keÀ©.
®eleg: #es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
®eleg:#es$eer³e ÒeefleceeveeceO³es ÒeecegK³eeves-
1) kegÀìgbye mebmLee 2)GÐeesiemebmLee 3) MeemevemebmLee, 4) HejkeÀer³e osMe ³ee ®eej #es$eeb®ee

meceeJesMe neslees.
38
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee GÐeesiemebmLee Je Meemeve mebmLesyejesyej®e HejkeÀer³e

osMe ns osKeerue SkeÀ cenÊJee®es #es$e Demetve les Jejerue Deeke=ÀleerceO³es oMe&Jeerues Deens.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele HejkeÀer³e #es$ee®es

Devev³e meeOeejCe cenÊJe Demeles cnCetve l³ee®es meefJemlej efJeMues<eCe Heg{erueÒeceeCes.
1) HejkeÀer³e #es$e:
cegkeÌle DeLe&J³eJemLes®³ee Òeefleceeveele HejkeÀer³e osMeebyejesyej nesCeeN³ee Dee³eele Je

efve³ee&leer®ee jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ÒeYeeJe He[le Demelees. ³eemleJe HejkeÀer³e
#es$e Je GÐeesie mebmLee, kegÀìgbye mebmLee Je Meemeve mebmLee ³eeb®³eele nesCeejer Dee³eele-efve³ee&le
cenÊJee®eer ceeveueer peeles.
2) GÐeesiemebmLee Je HejkeÀer³e osMe:
HejkeÀer³e osMe mJeosMeeleerue GÐeesie mebmLee efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer HejkeÀer³e osMeele
efve³ee&le keÀjleele Je l³ee efve³ee&leer Heemetve GÐeesiemebmLeebvee HejkeÀer³e ®eueve ÒeeHle nesles. l³eecegUs
jeäêr³e GlHeVeele Jee{ nesles. l³ee®eÒeceeCes GÐeesie mebmLee HejkeÀer³e osMeeletve efJeefJeOe Jemleg Je
mesJeeb®eer Dee³eele keÀjleele. l³ee Dee³eele Jemlet®es cetu³e efJeosMeebvee ÒeeHle nesles. l³eecegUs jeäêr³e
GlHeVeele Ieì nesles.
3) kegÀìgbye mebmLee Je HejkeÀer³e osMe:
kegÀìgbye mebmLeekeÀ[tve Þece Je Yeeb[Jeuee®eer efve³ee&le nesles. l³ee®ee ceesyeouee kegÀìgbye

mebmLeebvee ÒeeHle neslees. l³eecegUs jeäêr³e GlHeVeele Jee{ nesles. lemes®e kegÀìgbye mebmLeekeÀ[tve
efJeosMeer Jemleg Je mesJeeb®eer Dee³eele kesÀu³eeme jeäêr³e GlHeVeele Ieì nesles.
3) MeemevemebmLee Je HejkeÀer³e osMe :
Meemevee®eer SketÀCe efve³ee&le ner Dee³eeleer Hes#ee peemle Demeu³eeme jeäêr³e GlHeVeele
Jee{ nesles. lej ³ee Gueì Meemevee®eer SketÀCe efve³ee&le Dee³eeleerHes#ee keÀceer Demeu³eeme jeäêr³e
Lees[keÌ³eele kegÀìgbyemebK³ee GÐeesie mebmLee Je HejkeÀer³e osMeeb®³ee SketÀCe Dee³eele-

efve³ee&leer®³ee OeesjCeeb®ee jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ÒeYeeJe He[lees.
3.5 yeepeej ®e¬esÀ (Trade Cycles)
DeLe&J³eJemLesleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejele ³esCeeN³ee lespeer/ceboer®³ee ®e{Gleejebvee

SkeÀef$eleHeCes J³eeHeej ®e¬esÀ cnìues peeles. Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle DeMee ÒekeÀej®eer ®e¬esÀ
39
meelel³eeves ®eeuet Demeleele. J³eeHeej ®e¬eÀe®ee DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece

nesleevee efometve ³eslees. DeLee&le ne ÒeefleketÀue HeefjCeece ìeUC³eemeeþer ceewêerkeÀ Je jepekeÀes<eer³e
OeesjCee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjles. DeMee ³ee J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee JesieJesieÈ³ee DeLe&Meeðe%eebveer
JesieJesieÈ³ee J³eeK³ee kesÀuesu³ee Deensle l³ee Heg{erue ÒeceeCes.
J³eeK³ee :
Òee. n@yeuej : ``HeÀe³eosMeerj lemes®e vegkeÀmeeveoe³ekeÀ J³eeHeeje®³ee lespeer Je ceboer®³ee keÀeUe®eer
Deoueeyeoue cnCepes J³eeHeej ®e¬eÀ nes³e.
pes. Sce. kesÀvme : ``YeeJeJee{ Je yeskeÀejer®es keÀceer ÒeceeCe lemes®e Ieìl³ee eEkeÀceleer Je yeskeÀejer®es
Jee{les ÒeceeCe DeMee J³eeHeejele Deeueìtve Heeueìtve ³esCeeN³ee DeJemLesuee J³eeHeej ®e¬eÀ Demes
cnCeleele.''
Òees. yesven@ce : ``J³eeHeej®e¬eÀ JewYeJe Je YejYejeìer®ee Demee SkeÀ keÀeueeJeOeer Deens keÀer
l³eeveblej ceboer®es Deeieceve mJeeYeeefJekeÀ Demeles.''
3.5.1 J³eeHeej ®e¬eÀe®eer JewefMeäîes (Features of Trade cycle):
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeJe©ve®e l³eeb®es JewefMeäîes eEkeÀJee iegCeOece& meg×e mHeä
nesleele les Heg{erue ÒeceeCes.
1. ®e¬eÀer³e yeoue:
J³eeHeej ®e¬eÀe®es HeefjCeece ®e¬eÀer³e mJe©Hee®es Demeleele. DeLee&le l³ee®ee HeefjCeece

DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe #es$eeJej keÀceer DeefOekeÀ ÒeceeCeele neslees. pes #es$e DeefOekeÀ
mebJesoveMeerue Deensle l³ee®³eeJej nesCeeje HeefjCeece ne DeefOekeÀ Demelees. Goe. Yeeb[Jeue ÒeOeeve
#es$eeJej ke=À<eer #es$eeHes#ee DeefOekeÀ lJejerle HeefjCeece neslees.
2. Yejleer Deesnìer®es mJe©He:

J³eeHeej ®e¬eÀeleerue lespeer cnCepes Yejleer®eer DeJemLeer keÀer p³ee keÀeUele DeeefLe&keÀ
J³eJenejele ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer efometve ³esles lej ceboer cnCepes Deesnìer®ee keÀeU keÀer
p³ee keÀeUele DeeefLe&keÀ J³eJenej ceesþîee ÒeceeCeele Ieìleele.
3. lespeer ceboer®ee keÀeueeJeOeer:

J³eeHeej ®e¬eÀeb®ee ÒekeÀejevegmeej l³ee®³ee keÀeueeJeOeerle HeÀjkeÀ efometve ³eslees. ne
keÀeueeJeOeer meeOeejCele: 6 ceefnv³eeHeemetve peJeU peJeU 60 Je<ee& He³e¥le®ee meg×e Demet
MekeÀlees.
40
4. DeveskeÀ ®eueeJej HeefjCeece:
J³eeHeej ®e¬eÀeleerue ®e{Gleej ns DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove HeeleUeryejesyej®e

iegbleJeCetkeÀ jespeieej GlHeVe, GHeYeesie J³eepeoj, eEkeÀcele lemes®e veHeÀe F. meJe&®e ®eueeble ®e{
Gleej Ie[Jetve DeeCeleele.
5. meJe&meceeJesMekeÀ:
J³eeHeej ®e¬esÀ ner meJe&meceeJesMekeÀ Demeleele. lespeer®³ee keÀeUele osMeele meJe& Yeeieele
lespeer®eer efmLeleer efometve ³esles. lej ceboer®³ee keÀeUele osMeele meJe&$e ceboer®eer HeefjefmLeleer efometve
³esles. keÀener Yeeieele ceboer Demeleebvee osMee®³ee keÀener Yeeieele lespeer DeMeer HeefjefmLeleer
meeceev³ele: vemeles.
6. J³eeHeej ®e¬eÀe®eer j®evee:
J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee JesieJesieÈ³ee ÒekeÀejevegmeej l³eeb®ee keÀeueeJeOeer JesieJesieUe Demeuee

lejer meg×e l³ee®³ee lespeer, DeHemejCe, ceboer Je Hegve©ppeerJeve ³ee DeJemLee cee$e ³ee®e ¬eÀceeves
³esleele.
7. meb®e³eer ÒeJe=Êeer:
DeLe&J³eJemLesle J³eeHeej ®e¬eÀecegUs ³esCeeN³ee lespeer lemes®e ceboer®ee keÀeueeJeOeer efveef½ele

meebielee ³esle vemeuee lejer SJe{s cee$e efveef½ele Demeles keÀer leer Deefveef½ele keÀeueeHe³e¥le ®eeuet
jenle veener.
8. Deeblejjeäêr³e mJe©Hee®es
peieeleerue DeveskeÀ osMe SkeÀceskeÀebyejesyej J³eeHeej keÀjle Demeleele l³eecegUs SkeÀe

osMeebleerue lespeer lemes®e ceboer®ee HeefjCeece ogmeN³ee osMee®³ee J³eeHeej, GlHeeove, ceeieCeer
cnCepes®e SketÀCe®e DeeefLe&keÀ J³eJenejeJej He[lees.
3.5.2 J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeJemLee (Phases of a Trade True Cycle):
J³eeHeej ®e¬eÀeb®es keÀeueeJeOeer ns JesieJesieUs efometve ³esleele. DeLee&le keÀeueeJeOeervegmeej

J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee efJeefMeä DeJemLee efometve ³esleele. kesÀ.F&. yeesequ[bie, cesJet[ mee³eceve,
Deuyeì& ces³eme&, pess S Fmìs ³eemeejK³ee DeLe&Meeðe%eeveer J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee efJeefJeOe DeJemLee
mHeä kesÀu³ee Deensle. Òee. yevme& DeeefCe efce®esue ³eebveer J³eeHeej®e¬eÀeb®³ee oesve DeJemLeebJej Yej
efouee Deens. l³ee cnCepes mebkeÀes®e Je efJemleej DeJemLee nes³e. ³ee oesvner DeJemLee Heg{erue
Deeke=ÀleerÜejs DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esleerue.
41
Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 3.5
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es P Heemetve R eEyeotHe³e¥le®³ee yeoueeuee mebkeÀes®e DeJemLee Demes

cnìues peeles. lej Q ¿ee G®®e mlej eEyeotHeemetve S nJee G®®emlej eEyeogHe³e¥le®³ee yeoueeuee
efJemleej DeJemLee cnìues peeles.
J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee DeJemLeeb®es DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs mHeäerkeÀjCe Òee. MegefHeìj

³eebveer Heg{erue ®eej DeJemLeeceO³es efouesues Deens.
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeJemLee
lespeer DeHemejCe ceboer Hegve©ppeerJeve
³ee ®eejner DeJemLeeb®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes oslee ³esF&ue.
1. lespeer / YejYejeìer®eer DeJemLee (Prosperity Phase):
lespeer®³ee DeJemLesle DeeefLe&keÀ J³eJenejeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer

Demeles. jespeieej, GlHeeove, GlHeVe, iegbleJeCetkeÀ, veHeÀe lemes®e keÀpe& F. ceO³es ceesþîee
ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer Demeles. GlHeVeeleerue Jee{eryejesyej®e ueeskeÀeb®³ee jenCeerceeveele Jee{
nesTve l³eeb®eer Jemlet Je mesJeeb®eer ceeieCeer ceesþîee ÒeceeCeele Jee{les. Jee{l³ee ceeieCeer®³ee
Hegle&lesmeeþer GlHeeoveele Jee{ keÀjC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀ Jee{JeeJeer ueeieles. HeefjCeeceer keÀpee&®eer
ceeieCeer Jee{les. ³ee meJe& Òeef¬eÀ³es Debleie&le SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee meJe&®e #es$ee®ee
efJemleej Je efJekeÀeme neslees. Jee{l³ee GlHeeoveeyejesyej®e jespeieeje®³ee mebOeer Jee{tve HetCe&
jespeieeje®eer DeJemLee ieeþlee ³esles. Jee{l³ee GlHeVeeyejesyej ceeieCeer Jee{u³eeves Jemlet®³ee
eEkeÀceleer ner Jee{leele.lespeer®³ee ¿ee DeJemLesle Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{tve
DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove #eceles®ee HetjsHetj JeeHej kesÀuee peelees. DeLee&le keÀesCeleerner DeJemLee
DeLe&J³eJemLesle efoIe&keÀeue efìkeÀle veener. lespeer®³ee DeeflejskeÀele®e Heg{s DeHemejCeeme meg©Jeele
nesles.
42
2.DeHemejCe / DeekegbÀ®eve DeJemLee (Recession Phase):
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee ¿ee ogmeN³ee DeJemLesle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove, jespeieej,

GlHeVe, iegbleJeCetkeÀ, ceeieCeer, keÀpe& F. ceO³es Ieì nesC³eeme meg©Jeele nesles. ceeieCeer®³ee
DeYeeJeecegUs DeefleefjkeÌle GlHeeove yebo He[tve ueeskeÀ yeskeÀej nesleele. l³eeb®es GlHeVe keÀceer
Peeu³eecegUs Hegvne l³ee®³ee ceeHe&Àle Jemletuee ceeieCeer kesÀueer peele veener. Jemleguee ceeieCeer
vemeu³eecegUs iegbleJeCetkeÀerme JeeJe vemelees. HeefjCeeceer J³eepeoj keÀceer nesT ueeielees. Jemlet®³ee
eEkeÀceleer ner keÀceer nesT ueeieleele. DeLee&le DeveskeÀ #es$eele efometve ³esCeejer ieefleMeeruelee keÀceer
nesTve DeLe&J³eJemLee ceboer®³ee efoMesves Jeeì®eeue keÀ© ueeieles.
3. cebefo / ceneceboer®eer DeJemLee (Depression Phase):
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeHemejCe DeJemLesle®e DeeefLe&keÀ J³eJenejeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele

Ieì nesTve leer®es ©Heeblej ceboer /ceneceboerle Peeuesues efometve ³esles. ³ee DeJemLesle GlHeeove,
jespeieej, GlHeVe ye®ele, iegbleJeCetkeÀ, J³eepeoj lemes®e ceeieCeer DeeefCe Jemletb®³ee eEkeÀceleerceO³es
keÀceeueer®eer Ieì Peeuesueer efometve ³esles. DeeOeer®³ee DeJemLesceO³es keÀceer Peeuesuee veHeÀe
cebefo®³eeDeJemLesle $eÝCe nesT ueeielees. HeefjCeece keÀpe&yeepeejerHeCee®³ee DeJemLesle GÐeesie
®eeueefJeCes MekeÌ³e vemeu³eeves DeveskeÀ GÐeesie yebo He[leele.
SketÀCe®e ceboer®³ee ¿ee DeJemLesle DeLe&J³eJemLee peJeU peJeU yebo He[uesueer Demeles.
Hejbleg keÀesCeleerner DeJemLee ner keÀe³ecemJe©Heer vemeles. ceboer®³ee keÀeUele yebo He[uesu³ee
GÐeesieeceOeerue meb³e$e ³eb$emeecegûeer®eer Hegve: mLeeHevee Heg{erue keÀeUele efìkeÀeJet Jemletb®³ee
Kejsoer®eer iejpe Jeeìu³eecegUs keÀjCes iejpes®es þjles. l³eeletve DeLe&J³eJemLesle Hegvne DeeMeeoe³eer
JeeleeJejCe efvecee&Ce nesTve DeLe&J³eJemLee Hegve©peerJevee®³ee efoMesves Jeeì®eeue keÀjles.
4. Hegve&©ppeerJeve / Hegveefve&cee&Ce DeJemLee (Recovery Phase):
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee ¿ee DeJemLesle DeLe&J³eJemLee ceboerkeÀ[tve lespeerkeÀ[s Hegvne

Jeeì®eeue keÀ© ueeieues. GHeYeesi³e Jemleg®³ee ceeieCeerle Jee{ Peeu³eecegUs Yeeb[Jeueer Jemlet®³ee
ceeieCeerle Jee{ nesTve DeLe&J³eJemLesle Hegvne veJeerve iegbleJeCetkeÀer®eer ÒesjCee efvecee&Ce nesles. ¿ee
iegbleJeCetkeÀercegUs jespeieej GlHeeove GlHeVe GHeYeesie, ceeieCeer, Jemleg®³ee eEkeÀceleer J³eepeoj
lemes®e veHeÀe Jee{tve DeOe&J³eJemLee Hegvne ieefleceeve nesC³eeme meg©Jeele nesles.
Hegve&©ppeerJevee®³ee ¿ee keÀeUele efJemleeje®eer Òeef¬eÀ³ee meelel³eeves ®eeuet jentve ³ee

DeJemLes®es Heg{s lespeerle ©Heeblej nesles. DeMee ÒekeÀejs DeLe&J³eJemLesle efometve ³esCeeje ne
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs meg×e oMe&efJelee ³esF&ue.
43

Jejerue Deeke=ÀleerJe©ve J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee ®eejner DeJemLee mHeä nesleele.
DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ IeìkeÀ keÀe³e&jle Demeleele DeeefCe Òel³eskeÀ IeìkeÀe®ee ogmeN³ee

IeìkeÀeMeer Òel³e#e lemes®e DeÒel³e#e mebyebOe ³esle Demelees. jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeeneceO³es jeäêr³e GlHeVe ns kegÀìgbye mebmLeskeÀ[tve GÐeesie mebmLeskeÀ[s Je GÐeesiemebmLes keÀ[tve
kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s melele ®e¬eÀekeÀej ieefleves efHeÀjle Demeles. Hejbleg yebefomle DeLe&J³eJemLesle ne
ÒeJeen efÜ#es$eer³e Dee{Ulees. SketÀCe®e ¿ee ÒeJeeneJej osMeebleie&le lemes®e Deeblejjeäêr³e DeveskeÀ
IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees.
3.7 ÒeMve
1. jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen cnCepes keÀe³e?

2. yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue efÜ#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mHeä keÀje.
3. yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue ef$e#es$eer³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ®e®ee& keÀje.
4. Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen cnCepes keÀe³e? ³ee
DeLe&J³eJemLesleerue ®eleg:#es$eer³e ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mHeä keÀje.
5. J³eeHeej ®e¬eÀ cnCepes keÀe³e? l³ee®eer efJeefJeOe JewefMeäîes keÀesCeleer ?
6. J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee efJeefJeOe DeJemLeebJej meefJemlej ®e®ee& keÀje.
efìHee efuene
1. efÜ#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen 2. ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3. ®eleg:#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen 4. J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee DeJemLee
*****
20
2
jeäêr³e GlHeVe
(National Income)
IeìkeÀ j®evee
2.1 GefÎäîes
2.2 ÒemleeJevee
2.3 jeäêr³e GlHeVee®³ee J³eeK³ee
2.4 jeäêr³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee
2.5 jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve
2.5.1 jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer
2.6 jeäêr³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer
2.7 meejebMe
2.8 ÒeMve
• jeäêr³e GlHeVe ¿ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes
• jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer®ee Dee{eJee IesCes.
• jeäêr³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer peeCetve IesCes.
jeäêr³e GlHeVe (National Income):
jeäêr³e GlHeVe ner ÒeJeener mebkeÀuHevee Demetve mLetue DeLe&Meeðeele (Macro
Economics) je<ìêr³e GlHeVee®es efJeMues<eCe cenÊJee®es Demeles. meeOeejCele: SkeÀe Je<ee&le
le³eej nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®es ognsjer ceespeceeHe ve nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes
je<ìêr³e GlHeVe Demeles. Yeejleele 1 SÒeerue les 31 cee®e& He³e¥le DeeefLe&keÀ Je<e& ceespeues peele
Demetve ³ee®e keÀeueKeb[ele osMeele efJeefJeOe #es$eeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®eer
ceespeCeer keÀ©ve jeäêr³e GlHeVe keÀe{ues peeles. meeOeejCele: DeewÐeesefiekeÀ Jemleg cnCepes He@Àve,
ìsyeue, Keg®eea, T.V., ÖeÀerpe, ceesìejiee[er Fl³eeoeRvee mecepeues peeles. lej Mesleer Jemleg cnCepes
iengb, pJeejer, yeepejer, leebogU, cekeÀe Jeiewjs Demeleele DeeefCe mesJee cnCepes efMe#eCe,
22
4) jeäêr³e GlHeVe meceerleer:
``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej nesCeeN³ee Jemleg Je mesJee ³eeb®es ognsjer
ceespeceeHe ve nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes jeäêr³e GlHeVe nes³e.'' ³ee meefceleerceO³es Òee.
Heer.meer. ceneueveesyeerme Òee. iee[ieerU, [e@. Jner. kesÀ Deej. Jner. jeJe ³eeb®ee meceeJesMe neslee.
5) [e@. keÀesueerve keÌueeke&À:
``jeäêr³e GlHeVe cnCepes SkeÀe efJeefMeä keÀeUele GlHeeove kesÀu³ee peeCeeN³ee Jemleg
Je mesJee ³eeb®es ognsjer ceeHeve ìeUtve HewMeele keÀe{uesues cegu³e nes³e.''
³eeefMeJee³e kegÀPevesì Òee. me@c³egSuemeve [e@. Jner. kesÀ. Deej. Jner. jeJe Fl³eeoerveer
osKeerue jeäêr³e GlHeVee®³ee J³eeK³ee efouesu³ee Deensle.
2.4 jeäêr³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee (Concepts of National
Income)
jeäêr³e GlHevve ner mebkeÀuHevee meeþe vemetve ÒeJeener Deens. l³eeceO³es meelel³eeves
yeoue nesle Demelees. SkeÀe efJeMeerä keÀeueKeb[ele les ceespeues peeles. osMeele le³eej nesCeeN³ee
SketÀCe Jemlet Je mesJeeb®es ceeHeve kesÀu³eeme SketÀCe GlHeeove ÒeeHle nesles. l³ee SketÀCe GlHeeovee®es
HewMeele cetu³e J³ekeÌle kesÀu³eeme les SketÀCe jeäêr³e GlHeVe ÒeeHle nesles. lej osMeeleerue SkeÀe®ee
Ke®e& ns ogmeN³ee®es GlHeVe Demeles. cnCetve Demes cnìues peeles. SketÀCe GlHeeove = SketÀCe
GlHeVe = SketÀCe Ke®e& nes³e. jeäêr³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevee Heg{erue ÒeceeCes.
1) mLetue jeäêr³e GlHeeove (GNP)
2) efveJJeU jeäêr³e GlHeeove (NNP)
3) mLegue osMeebleie&le GlHeeove (GDP)
4) efveJJeU osMeelebie&le GlHeeove (NDP)
5) oj[esF& GlHeVe (PCI)
6) Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe (PI)
7) J³e³eMekeÌ³e GlHeVe (DI)
1) mLetue jeäêr³e GlHeeove (Gross National product):
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele eEkeÀJee Je<ee&le osMeele le³eej Peeuesu³ee Jemleg DeeefCe mesJee
³eeb®es ognsjer ceeHeve ve nesT oslee kesÀuesues ceespeceeHe cnCepes mLegue jeäêr³e GlHeeove nes³e.
³eeuee®e SketÀCe jeäêr³e GlHeeove Demesner cnCeleele. mLegue jeäêr³e GlHeeoveele HeÀkeÌle
Debleerce Jemleg Je mesJeeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. mLetue jeäêr³e GlHeeovee®es ceespeceeHe keÀjleebvee
Iemeeje (Depreciation) efJe®eejele Iesleuee peele veener. mecepee Yeejleele 2010-11
ceO³es Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, oUCeJeUCe, JeenletkeÀ yeBkeÀe Je Flej meJe& #es$eeletve 25 ueeKe
23
keÀesìer ©He³es eEkeÀceleer®³ee Jemleg Je mesJeeb®eer efveefce&leer Peeueer Demesue lej Yeejlee®es SketÀCe
je<ìêr³e GlHeVe 25 ueeKe keÀesìer ©He³es nes³e. Jemleg®³ee eEkeÀceleerleerue Jee{ eEkeÀJee IeìercegUs ne
DeekeÀ[e keÀceer peemle nesle Demelees. mLegue jeäêr³e GlHeeoveele osMeeleerue Jemleg Je
mesJeebyejesyej®e osMee®³ee veeiejerkeÀebveer osMee®³ee yeensj GlHeeove kesÀuesu³ee Jemleg Je mesJee
³eeb®eener meceeJesMe kesÀuee peelees. ³eeefMeJee³e HejkeÀer³e osMeele kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀerHeemetve
efceUeuesu³ee GlHeVee®ee DeeefCe HejkeÀer³e veeiejerkeÀebvee HegjJeeruesu³ee mesJee Je l³eeHeemetve
efceUeuesu³ee GlHeVee®ee meceeJesMe SketÀCe jeäêr³e GlHeeoveele kesÀuee peelees. DeLee&le HejkeÀer³e
osMeeletve efceUeuesues GlHeVe Oeve eEkeÀJee $eÝCe osKeerue Demet MekeÀles. mLetue jeäêr³e GlHeVe ns
met$ee©Heeves Heg{erue ÒeceeCes ceeb[lee ³esF&ue.
GNP = GDP + Export - Import.
mLetue jeäêr³e GlHeeove = osMeebleie&le GlHeeove + efve³ee&le - Dee³eele.
2) efveJJeU jeäêr³e GlHevve (Net National Income):
efveJJeU jeäêr³e GlHeVe ner osMeele jeäêr³e GlHeVee®eer SkeÀ cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee
nes³e. osMeele SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele le³eej nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®ee meceeJesMe
mLegue jeäêr³e GlHeVeele kesÀuee peelees. ns ³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer
efJeefJeOe ÒekeÀej®eer ³eb$emeeceûeer, Fceejleer Je Flej DeveskeÀ Yeeb[Jeueer meeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJee
ueeielees. efJeefMeä keÀeueeJeOeerveblej ³ee Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer Peerpe nesle Demeles. leer Peerpe
Ye©ve keÀe{C³eemeeþer efJeefMeä jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeeJeer ueeieles. efleuee Iemeeje
(Depreciaction) Demes cnCeleele. ne Iemeeje mLetue jeäêr³e GlHeeoveeletve Jepee kesÀu³eeme
pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee®e efveJJeU jeäêr³e GlHeVe Demes cnCeleele.
Goe. mecepee SkeÀe efJeefMeä kebÀHeefve®³ee Pesje@keÌme ceefMeve®es Dee³egcee&ve 10 Je<ee&®es
Deens DeeefCe l³ee ceMeerve®eer eEkeÀcele 1,00,000 ©He³es Deens lej one Je<ee&veblej leer ceMeerve
efvekeÀeceer nesTve l³ee peeieer veJeerve Pesje@keÌme ceMeerve yemeJeeJes ueeiesue. lesJne l³ee®³ee
Kejsoermeeþer Òel³eskeÀ Je<eea ©He³es 10,000 Iemeeje cnCetve yeepetuee keÀe{tve þsJeeJes ueeieleerue.
³eeuee®e Iemeeje Demes cnCeleele. DeMee ÒekeÀejs Òel³eskeÀ Yeeb[Jeueer meeOeveeb®ee Iemeeje cnCetve
peer jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeueer peeles. leer mLegue je<ìêr³e GlHeeoveeletve Jepee kesÀu³eeme
efveJJeU jeäêr³e GlHeVe ÒeeHle nesles ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erue ÒeceeCes oMe&Jet.
efveJJeU jeäêr³e GlHeVe = mLegue jeäêr³e GlHeeove - Iemeeje
NNP = GNP - Depreciation
``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele GlHeeove nesCeeN³ee Debeflece Jemleg Je mesJeeb®³ee
SketÀCe GlHeeoveeletve Iemeeje Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee efveJJeU jeäêr³e
GlHeVe Demes cnCeleele.''
24
3) mLegue osMeebleie&le GlHeeove (Gross Domestic Product - GDP):
je<ìêr³e GlHeVee®eer ner mebkeÀuHevee Del³eble meceHe&keÀ Demetve peieeleerue yengleskeÀ
osMeele ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej kesÀuee peelees.
J³eeK³ee :
osMeele SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele (DeeefLe&keÀ Je<ee&le) osMeeleerue meJe& GlHeeokeÀ
IeìkeÀeb®³ee mee¿eeves osMee®³ee YeewieesueerkeÀ meerceejs<es®³ee Deele GlHeeefole kesÀuesu³ee Jemleg Je
mesJee ³eeb®es HewMeeleerue cegu³e cnCepes mLegue osMeebleie&le GlHeeove nes³e.
cnCepes®e osMee®³ee YeewieesueerkeÀ efmeceejs<es®³ee Deele osMeeleerue Je HejkeÀer³e
veeiejerkeÀebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee Jemleg Je mesJee ³eeb®es SketÀCe cegu³e cnCepes mLetue osMeebleie&le
GlHeeove nes³e.
ns®e DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀ©.
mLetue osMeebleie&le GlHeeove = mLetue jeäêr³e GlHeeove - Yeejleer³e veeiejerkeÀeb®es
efJeosMeeleerue GlHeeove cegu³e + efJeosMeer veeieefjkeÀeb®es Yeejleeleerue GlHeeove cegu³e
nes³e.
cnCepes®e mLetue osMeebleie&le GlHeeove cnCepes mLegue jeäêr³e GlHeeoveeletve
Yeejleer³e veeiejerkeÀebveer efJeosMeeletve efceUJeeruesues GlHeVe Jepee kesÀues peeles lej efJeosMeer
veeiejerkeÀebveer Yeejleele efvecee&Ce kesÀuesues GlHeVe pecee kesÀues peeles. GDP ner mebkeÀuHevee
DeueerkeÀ[erue keÀeUele Del³eble cenÊJeHetCe& ceeveeueer peele Demetve DeLe&Meeðe%e, ÒeeO³eeHekeÀ,
mebMeesOekeÀ, efJeÐeeLeea, jep³ekeÀle&s, yeBkeÀe, Je efJeÊeer³e mebmLee ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej ceesþîee
ÒeceeCeeJej keÀjleele. ³ee mebkeÀuHevescegUs osMee®³ee JeemleJe efmLeleer®es oMe&ve Ie[les.
4) efveJJeU osMeelebie&le GlHeeove (Net Domestic Product NDP):
mLegue jeäêr³e GlHeeove GNP Demees eEkeÀJee mLegue osMeebleie&le GlHeeove GDP
Demees ³ee oesvner GlHeeoveele Iemeeje ne cenÊJee®ee Demelees. p³ee ÒeceeCes mLegueje<ìêr³e
jeäêr³e GlHeeoveeletve Iemeeje Jepee kesÀu³eeme efveJJeU jeäêr³e GlHeVe (NNP) efceUles.
Deieoer l³ee®e ÒeceeCes mLegue osMeebleie&le GlHeeoveeletve (GDP) Iemeeje Jepee kesÀu³eeme efveJJeU
osMeebleie&le GlHeeove (NDP) efceUles cnCetve meg$eªHeeves ns Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee
³esF&ue.
NDP = GDP - D
efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove = mLegue osMeebleie&le GlHeeove - Iemeeje
25
Iemeeje cnCepes Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer Peerpe Peeu³eeme l³ee®eer HetvemLee&Hevee
keÀjC³eemeeþer megjJeeleerHeemetve kesÀuesueer efJeefMeä lejleto nes³e. Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee
GlHeeoveelet efJeefMeä jkeÌkeÀce ojJe<eea yeepetuee keÀe{tve þsJeueer peeles. efleuee®e Iemeeje cnìues
peeles.
5) oj[esF& GlHeVe (Per Capital Income PCI):
je<ìêr³e GlHeVee®³ee mebkeÀuHevesleerue meJee&le ueeskeÀÒeer³e mebkeÀuHevee cnCepes oj[esF&
GlHeVe nes³e. osMeeleerue SketÀCe jeäêr³e GlHeVeeuee osMeeleerue SketÀCe ueeskeÀmebK³esves Yeeie
efou³eeme pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee®e oj[esF& GlHeVe Demes cnCeleele. meg$e ªHeeves ns
Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
SketÀCe jeäêr³e GlHeVe (Total national Income)
oj[esF& GlHeVe =
SketÀCe ueeskeÀmebK³ee (Total Population)
NI
PCI =
TP
oj[essF& GlHeVe ns DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es SkeÀ ceeHeob[ nes³e. oj[esF& GlHeVeeJe©ve
osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ efmLeleer®eer keÀuHevee ³esles. DeeHeu³ee osMeeleerue ueeskeÀeb®es oj[esF&
GlHeVe Je Flej osMeeleerue ueeskeÀeb®es oj[esF& GlHeVe ³eeb®eer leguevee keÀjlee ³esles. p³ee®es GlHeVe
keÀceer Deens. l³eeb®es GlHeVe Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Yeejleele mJeeleb$³eeHegJeea
oeoeYeeF& veewjespeerves Yeejlee®es oj[esF& GlHeVe 20 ©He³es nesles Demes oMe&Jeerues nesles, lej
mJeeleb$³eeveblej 1950-51 ceO³es oj[esF& GlHeVe 255©He³es SJe{s nesles. 2011-12
ceO³es Yeejlee®es oj[esF& GlHeVe 60,000 ©He³eebHes#ee peemle Deens. cnCepes®e Yeejleele
Òeieleer nesle Deens ns ³eeJe©ve mHeä nesles.
6) Jew³ekeÌleerkeÀ GlHeVe (Personal Income PI):
je<ìêr³e GlHeVeeleerue ner osKeerue SkeÀ cenÊJeHetCe& mebkeÀuHevee nes³e. Jew³ekeÌleerkeÀ
GlHeVeeuee®e J³eeqkeÌleiele GlHeVe Demesner cnCeleele.``SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeeleerue
J³eeÅkeÌlevee meJe& ceeiee¥veer HewMee®³ee mJe©Heele efceUeuesues GlHeVe cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVe
nes³e.''
Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeVeele J³eeÅkeÌlevee efceUCeejs Jesleve, yeBkesÀleerue HewMeeJej efceUCeejs
J³eepe, ueeYeebMe, Iej Yee[îeeves efou³eeme les Yee[s, peceerveerHeemetve efceUCeeje Keb[, efveJe=Êeer
Jesleve, yeskeÀejer YeÊee Je Flej meJe& ceeiee&veer efceUCeeN³ee GlHeVee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees.
26
7) J³e³eMekeÌ³e /Ke®e& ³eesi³e GlHeVe (Disposable Income):
J³ekeÌleeruee efceUCeejs meJe&®³ee meJe& GlHeVe Ke®e& keÀjlee ³esC³ee peesies vemeles.
J³ekeÌleeruee efJeefJeOe ceeiee&veer pes GlHeVe efceUles l³ee GlHeVeeJej ÒeeHleer keÀje®³ee lejletoer ÒeceeCes
keÀj YejeJee ueeielees. DeLee&le ÒeeHleer keÀje®es oj GlHeVee®³ee JesieJesieÈ³ee ìH³eebJej JesieJesieUs
DeekeÀejues peeleele. meO³ee les oj 10ìkeÌkesÀ, 20 ìkeÌkesÀ Je 30 ìkeÌkesÀ Demes Deensle.
J³ekeÌleeruee efceUCeeN³ee SketÀCe GlHeVeeletve ÒeeHleer keÀj Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe efMeuuekeÀ
jenles l³eeuee Ke®e& keÀjlee ³esC³eemeejKes eEkeÀJee J³e³eMekeÌ³e GlHeVe Demes cnCeleele.
Lees[keÌ³eele Ke®e& ³eesi³e GlHeVe cnCepes J³ekeÌleerkeÀ[erue Demes GlHeVe keÀer pes l³ee J³ekeÌleeruee
Ke®e& keÀjlee ³esles. cnCepes®e J³ekeÌleer®³ee SketÀCe GlHeVeeletve keÀje®eer jkeÌkeÀce Jepee kesÀu³eeme
pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles. les J³e³eMekeÌ³e GlHeVe nes³e.
Goe.: mecepee DeMeeskeÀ ³ee J³ekeÌleer®es 2010-11 ³ee DeeefLe&keÀ Je<ee&®es SketÀCe
GlHeVe 5,00,000 ©He³es Deens DeeefCe Meemeveevess l³eeJej 10ìkeÌkesÀ ÒeeHleerkeÀj
DeekeÀeju³eeme DeMeeskeÀuee Hee®e ueeKe ©He³eebJej 10ìkeÌkesÀ ÒeceeCes 50,000 ©He³es
Meemeveeuee ÒeeHleerkeÀj YejeJee ueeiesue cnCepes DeMeeskeÀ peJeU 5,00,000-50,000 =
4,50,000 efMeuuekeÀ jenleerue ³eeuee®e Ke®e& ³eesi³e GlHeVe Demes mebyeesOeues peeles. ns®e
DeeHeCe meg$e©Heeves Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀ©.
J³e³e MekeÌ³e GlHeVe = SketÀCe GlHeVe - ÒeeHleerkeÀj
Disposable Income = Total Income - Income Tax
Meemevee®ee keÀj Yeju³eeveblej pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles. lesJe{s®e GlHeVe J³ekeÌleeruee Ke®e&
keÀjlee ³esles.
2.5 jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve (Measurements of National
Income)
efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJee ³eeb®eer ognsjer
ceespeceeHe ve nesT oslee kesÀuesues ceeHeve cnCepes jeäêr³e GlHeVe nes³e. DeMeer jeäêr³e GlHeVee®eer
J³eeK³ee keÀjC³eele ³esles. osMeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀ Goe. GlHeeokeÀ, GHeYeeskeÌles, ûeenkeÀ,
efJe¬esÀles, Meemeve, osMeer Je efJeosMeer veeiejerkeÀ GÐeespekeÀ Je Flej meJe& ueeskeÀ mekeÀeUer
Gþu³eeHeemetve mebO³eekeÀeUer PeesHesHe³e¥le keÀeneRvee keÀener DeeefLe&keÀ ef¬eÀ³ee keÀjle Demeleele.
Jemlegb®es efvecee&les Je efJe¬esÀles Jemleg Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀjleele. lej l³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee
GHeYeesie IesCeejs l³ee Kejsoer keÀjleele. cnCepes DeLe&J³eeJemLesle DeeefLe&keÀ J³eJenej meelel³eeves
®eeuet Demeleele. ³ee DeeefLe&keÀ J³eJeneje®es ³eesi³e ceeHeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. cnCepes®e
osMeele efvecee&Ce Peeuesu³ee Jemleg Je mesJeeb®es HewMeeleerue cegu³ee®es ceeHeve keÀjCes eEkeÀJee
GlHeeovee®³ee meJe& IeìkeÀebvee efceUCeeN³ee ceesyeou³ee®es ceeHeve keÀjCes eEkeÀJee osMeeleerue ueeskeÀebveer
kesÀuesu³ee Ke®ee&®es ceeHeve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³eeletve®e jeäê³r e GlHeVe ceeHevee®³ee
He×leer DemleerlJeele Deeu³ee.
27
2.5.1 jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee He×leer (Methods of Measurements of
National Income)
jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee leerve ÒecegKe He×leer Deensle. l³ee Heg{erue ÒeceeCes.
1) GlHeeove He×le (Production Method)
2) GlHeVe He×le (Income method)
3) Ke®e& He×le (Expenditare Method)
1) GlHeeove He×leer (Production Method):
³ee He×leerves osMeeleerue je<ìêr³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee osMeeleerue efJeefJeOe
#es$eeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee meJe& Jemleg Je mesJeeb®es HewMeele cegu³e ceespeues peeles. Goe. Mesleer,
GÐeesie, J³eeHeej, JeenletkeÀ oUCeJeUCe, mesJee, yeBkeÀe, KeeCekeÀece Fl³eeoer efJeefJeOe #es$eele
efvecee&Ce Peeuesu³ee Debleerce Jemleg Je mesJeeb®³ee GlHeeovee®eer yesjerpe kesÀueer peeles. ³eeletve pes
SketÀCe GlHeVe ÒeeHle nesles, l³eeletve IemeeN³ee®eer jkeÌkeÀce Jepee kesÀueer peeles. pes GlHeVe ÒeeHle
nesles. l³eeuee®e mLegue jeäêr³e GlHeVe Demes cnCeleele. DeLee&le mLegue jeäêr³e GlHeeoveele
efJeosMeeletve efceUCeeN³ee efveJJeU GlHeVee®ee osKeerue meceeJesMe kesÀuee peelees.
Lees[keÌ³eele ³ee He×leervegmeej efceUCeejs jeäêr³e GlHeVe = osMeeleerue meJe& #es$eeleerue
Debleerce Jemleg Je mesJeeb®³ee GlHeeovee®es cetu³e + efJeosMeeletve efceUCeejs efveJJeU GlHeVe -
Iemeeje nes³e.
Goe. Yeejleele 2011-12 ³ee DeeefLe&keÀ Je<ee&le meJe& #es$eeleerue Debleerce Jemleg Je
mesJeeb®³ee GlHeeovee®es HewMeeleerue Debeflece cetu³e ns 1100 keÀesìer ©He³es Deens. lemes®e
Yeejleeuee efJeosMeeletve efceUCeejs efveJJeU GlHeVe 400 keÀesìer ©He³es Deens DeeefCe Iemeeje ne
300 keÀesìer ©He³es Demesue lej GlHeeove He×leervegmeej ³esCeejs jeäêr³e GlHeVe 1100 +400
= 1500-300 =1200 keÀesìer ©He³es nes³e.
Lees[keÌ³eele GlHeeove He×leerves jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee Debleerce Jemlet Je
mesJeeb®es cetu³e efJe®eejele I³eeJes ueeieles. ognsjer ceeHeve ìeUeJes ueeieles. lemes®e Yeejleer³e
veeiejerkeÀebveer efJeosMeeletve efceUJeeruesues GlHeVe efceUJeeJes ueeieles lej ³ee mLegue je<ìêr³e
GlHeVeeletve IemeeN³ee®eer jkeÌkeÀce Jepee keÀjeJeer ueeieles. Iemeeje ne ³eb$emeeceûeer®ee Peerpe Ke®e&
Demelees.
2) GlHeVe He×leer (Income Method):
jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®eer ner ogmejer cenÊJee®eer He×leer nes³e. ³ee He×leervegmeej
osMeeleerue meJe& J³ekeÌleer Je mebmLeevee efceUCeeN³ee GlHeVee®eer yesjerpe kesÀueer peeles. Lees[keÌ³eele
`òsMeeleerue GlHeVee®³ee meJe& IeìkeÀebvee efceUCeeje ceesyeouee cnCepes jeäêr³e GlHeVe nes³e.''
osMeele GlHeeovee®es Yegceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns ®eej IeìkeÀ Demetve ³eebvee Deveg¬eÀces
28
Keb[, Jesleve J³eepe Je veHeÀe ³ee mJe©Heele ceesyeouee ÒeeHle nesle Demelees. cnCetve GlHeeove
IeìkeÀebvee efceUCeeN³ee ceesyeou³ee®eer yesjerpe cnCepes GlHeVe He×leervegmeej ³esCeejs je<ìêr³e
GlHeVe nes³e. ³eeuee®e IeìkeÀ Ke®ee&vegmeej jeäêr³e GlHeVe Demes osefKeue cnCeleele. Òee. Deej.
peer efuehmes ³eeb®³ee celes Yegceer + Þece + Yeeb[Jeue + meb³eespeve GlHeeovee®³ee ³ee ®eejner
IeìkeÀebvee efceUCeeje ceesyeouee cnCepes jeäêr³e GlHeVe nes³e. Goe. mecepee GlHeeovee®³ee ³ee
®eejner IeìkeÀebvee Deveg¬eÀces 5000 + 4000 + 3000+2000 keÀesìer ©He³es ceesyeouee ÒeeHle
nesle Demesue lej SketÀCe je<ìêr³e GlHeVe = 14000 keÀesìer ©He³es Demesue. DeLee&le ns je<ìêr³e
GlHeVe efJeefMeä DeeefLe&keÀ Je<ee&leerue Demesue, DeLee&le ³eeceO³es efJeosMeer ñeesleeHeemetve efceUCeeN³ee
GlHeVee®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. lej nmleeblejCe GlHeVe Jepee kesÀuee peelees.
3) Ke®e& He×leer (Expendliture method):
jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®eer ner eflemejer He×leer nes³e. ³ee He×leervegmeej SkeÀe efJeefMeä
DeeefLe&keÀ Je<ee&le osMeele nesCeeN³ee SketÀCe Ke®ee&®es ceeHeve kesÀues peeles. osMeeleerue meJe& ûeenkeÀ,
Keepeieer J³ekeÌleer, MeemekeÀer³e mebmLee, GÐeesie Je J³eeJemee³e mebmLee Fl³eeoer GHeYeesie Je
iegbleJeCetkeÀerJej Ke®e& keÀjle Demeleele l³ee meJee¥®es ceeHeve keÀ©ve jeäêr³e GlHeVe efceUles.
³eeceO³es ÒeecegK³eeves Heg{erue ®eej ÒekeÀeje®³ee Ke®ee&®eer yesjerpe kesÀueer peeles.
De) GHeYeesie Ke®e& :
³eeceO³es Jemleg Je mesJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer kesÀuesuee Ke®e& efJe®eejele Iesleuee peelees.
ye) Keepeieer iegbleJeCetkeÀ Ke®e&ë
osMeeleerue GÐeesie Je J³eeJemee³e mebmLeebveer DeeHeu³ee GÐeesie Jee{ermeeþer kesÀuesuee
Yeeb[Jeueer Ke®e& efJe®eejele Iesleuee peelees. Goe. ³eb$eemeeceûeer, leb$e%eeve, peeiee Fl³eeoer meeþer
kesÀuesuee Ke®e& efJe®eejele Iesleuee peelees.
keÀ) HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀë
Dee³eele Jemletb®es GlHeeove efJeosMeele nesles. lej efve³ee&le Jemleg Je mesJeeb®es GlHeeove
mJeosMeele nesles. cnCetve efve³ee&leerletve Dee³eele Jepee kesÀu³eeme pes GlHeVe efMeuuekeÀ jenles les
efveJJeU efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ nes³e. ³ee®ee meceeJesMe Ke®e& He×leerves je<ìêr³e GlHeVee®es ceeHeve
keÀjleevee kesÀuee peelees.
[) MeemekeÀer³e Ke®e&ë
Meemeve efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjles. DeLee&le ne
Ke®e& GHeYeesie Ke®e& lemes®e Yeeb[Jeueer Ke®e& osKeerue Demelees. cnCetve MeemekeÀer³e Ke®ee&®ee
29
jeäêr³e GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peelees. cnCetve Ke®e& He×leervegmeej jeäêr³e GlHeVe =
GHeYeesie Ke®e& + iegbleJeCegkeÀ Ke®e& + HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ + MeemekeÀer³e Ke®e& nes³e.
2.6 jeäêr³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeer (Difficulties in
measuresment of national income)
SkeÀe efJeefMeä keÀeueKeb[ele osMeele le³eej Jemleg Je mesJeeb®es ognsjer ceeHeve ve nesT
oslee kesÀuesues ceespeceeHe cnCepes je<ìêr³e GlHeVe nes³e. Hejbleg jeäêr³e GlHeVe Òel³e#eele ceeHeve
keÀjleevee DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele. osMeele keÀjes[es ueeskeÀ ueeKees Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer
keÀjleele. les ueeskeÀ mee#ej DeeefCe efvej#ej DeMee oesvner ÒekeÀej®es Demeleele. les DeeHeu³ee
meJe&®e J³eJeneje®eer efve³eefcele veeWo þsJeleerue®e ³ee®eer Meeéeleer vemeles. efMeJee³e keÀj ìeUCes
eEkeÀJee ®egkeÀefJeC³eemeeþer osKeerue GlHeVee®eer mebHetCe& ceeefnleer efoueer peele veener. ³eemleJe jeäêr³e
GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele l³ee Heg{erue ÒeceeCes.
1) Jemlet efJeefvece³e He×leer®es DeefmlelJeë
Yeejleele Deepener DeveskeÀ DeeefLe&keÀ J³eJenej keÀjleebvee Jemlet efJeefvece³e He×leer®ee
JeeHej kesÀuee peelees. Goe. yeueglesoejer J³eeJemLesceO³es Jemlet osJetve mesJee Iesleueer peele Demeles
eEkeÀJee Jemlet þsJetve Jemlet Iesleueer peeles. DeMee JemlegefJeefvece³e J³eJeneje®es HewMeele ceeHeve kesÀues
peele veener. l³eecegUs JeemleJe jeäêr³e GlHeVe keÀceer ³esC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles.
2) ognsjer ceeHevee®eer mecem³ee :
³ee®ee DeLe& Demee keÀer osMeeleerue meJe& Debleerce Jemleg Je mesJeeb®eer eEkeÀcele jeäêr³e
GlHeVeele IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg DeLe&J³eJemLesle DeMee DeveskeÀ Jemleg Demeleele keÀer
p³eeb®eer oesve eEkeÀJee l³eeHes#ee peemle JesUe ceespeceeHe nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. Goe.
MeslekeÀjer keÀeHetme J³eeHeeN³eeuee efJekeÀlees. J³eeHeejer lees keÀeHetme keÀeHe[ efiejCeer ceeuekeÀeuee
efJekeÀlees. efiejCeer ceeuekeÀ keÀeHe[ le³eej keÀ©ve ûeenkeÀevee efJekeÀlees. cnCepes MeslekeÀjer,
J³eeHeejer Je efiejCeerceeuekeÀ DeMeer leerve efþkeÀeCeer keÀeHetme efJekeÀuee iesu³eecegUs l³ee®es oesve leerve
JesUe cetu³e efJe®eejele Iesleues peeles l³eecegUs je<ìêr³e GlHeVeele Òe®eb[ Jee{ Peeuesues efometve
³esles.
3) ceesþs DemebIeefìle #es$eë
Yeejleele DeveskeÀ ueIeg, kegÀìerj Je Deefleueneve GÐeesie mebIeìerle #es$eekeÀ[tve
®eeueefJeues peeleele. mebIeìerle #es$eele ®eeueCeeN³ee GÐeesie J³eJemee³ee®³ee GlHeVee®eer veeWo
keÀjCes MekeÌ³e Demeles. Hejbleg DemebIeefìle #es$eeleerue ®eeueCeejs ueneve ceesþs GÐeespekeÀ mJele:
DeeHeu³ee J³eJemee³ee®eer Je GlHeVee®eer veeWo þsJele veenerle. efMeJee³e l³eebveer efvecee&Ce kesÀuesu³ee
SketÀCe GlHeeoveeHewkeÀer HeÀej ceesþe Yeeie les mJele:®³ee GHeYeesieemeeþer JeeHejleele. Goe.
MeslekeÀjer, ueIeg Je kegÀìerj GÐeespekeÀ ³eebveer GlHeeove kesÀuesuee ceeue mJele:®³ee GHeYeesieemeeþer
30
osKeerue JeeHejleele. cnCetve DemebIeefìle #es$eeleerue jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjCes
De[®eCeer®es Demeles.
4) J³eJemee³eevegmeej GlHeVee®es ceeHeve keÀjCes keÀþerCe :
Yeejleele SkeÀ®e J³ekeÌleer SkeÀe Je<ee&le JesieJesieÈ³ee GÐeesie J³eJemee³eele keÀece keÀjles.
Goe. Yeejleer³e MeslekeÀjer keÀener efoJeme Mesleele keÀece keÀjlees lej keÀener efoJeme GÐeesieele keÀece
keÀjlees lej keÀener efoJeme Flej íesìe ceesþe J³eeJemee³e keÀjlees. DeMee HeefjmLeerleerle l³ee®³ee
GlHeVee®eer efJeefJeOe J³eJemee³eele HeenCeer keÀjCes keÀþerCe Demeles. l³eecegUs jeäêr³e GlHeVee®es
³eesi³e ceeHeve nesle veener.
5) keÀeUe Hewmee :
Yeejleele keÀeUer Je Heeb{jer DeLe&J³eJemLee DemleerlJeele Deens. keÀeÈ³ee HewMee®eer
efveefce&leer ®eesN³ee keÀjCes, lemkeÀN³ee keÀjCes, GlHeVe ueHeJetve þsJeCes, keÀceer oeKeJeerCes ³eeletve
nesles. Òee. iegHlee Sme. ³eeb®³ee DeY³eemeeÒeceeCes Yeejleele keÀeÈ³ee HewMee®es ÒeceeCe peJeU peJeU
50ìkeÌkesÀ SJe{s Deens. ne meJe& Hewmee jeäêr³e GlHeVe ceeHeveele oMe&efJeuee peele veener. l³eecegUs
SketÀCe jeäêr³e GlHeVe keÀceer ³esles.
6) efJeéemeefve³e ceeefnleer®ee DeYeeJe :
Yeejleele jeäêr³e GlHevee®³ee ceeHevee®eer efJeéemeveer³e DeMeer He×leer DeefmlelJeele
veener. Yeejleer³e meebK³eerkeÀer³e mebIeìvee p³ee efJeefJeOe YeeieekeÀ[tve DeekeÀ[sJeejer ieesUe keÀjles.
l³ee efJeYeeieebveer efouesueer ceeefnleer efJeéemeveer³e vemeles. Goe. Tme, keÀeHetme, Oeev³e ³ee yeeyele
ceeefnleer Demeles lej YeepeerHeeuee Je HeÀU Òeef¬eÀ³ee yeeyele ceeefnleer GHeueyOe vemeles. DeveskeÀ
[e@keÌìj, JekeÀerue, ®eeì&[ DekeÀeQìbì keÌueeme ®eeueJeerCeejs DeeHeu³ee GlHeVee®eer ³eesi³e leer
ceeefnleer osle veenerle. ³ee efMeJee³e íesìs-íesìs J³eeJemee³eerkeÀ Je GÐeespekeÀ DeeHeu³ee GlHeVee®eer
meJe& ceenerleer osle veenerle. HeefjCeeceer jeäêr³e GlHeVe ceeHeveele DeveskeÀ De[®eCeer ³esleele.
7) yeoueer GlHeVee®ee nmleeblejerle GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peele veenerë
MeemekeÀer³e Je efveceMeemekeÀer³e efveJe=Êeer OeejkeÀebvee efceUCeejs efveJe=Êeer Jesleve, YeefJe<³e
efveJee&n efveOeer Je Flej ÒekeÀej®es YeÊes ³eeb®ee jeäêr³e GlHeVeele meceeJesMe kesÀuee peele veener.
keÀejCe ns efveJe=Êeer OeejkeÀeb®es GlHeVe Demeues lejer Meemevee®ee lees Ke®e& Demelees. cnCetve DeMee
GlHeVee®ee meceeJesMe jeäêr³e GlHeVeele kesÀuee peele veener.
8) DeceewefêkeÀ J³eJenej :
p³ee Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer HewMee®³ee mee¿eeves kesÀueer peeles. DeMee
J³eJeneje®ee meceeJesMe jeäêr³e GlHeVeele kesÀuee peelees. Hejbleg Yeejleele DeveskeÀ J³eJenej
31
HewMee®³ee mee¿eeves kesÀues peele veenerle. Deepener ûeeceerCe Yeeieele DeveskeÀ ueeskeÀ mJele:®es Iej
mJele:®e le³eej keÀjleele. lej MeslekeÀjer YeepeerHeeuee Oeev³e, ogOe, kegÀketÀìHeeueve J³eeJemee³e
keÀjleele lesJne ³ee meJe& Jemlet mJele:®³ee GHeYeesieemeeþer osKeerue JeeHejleele. Hejblet l³ee®ee
meceeJesMe jeäêr³e GlHeVeele kesÀuee peele veener.
³ee efMeJee³e jeäêr³e GlHeVee®eer vescekeÀer mHeä J³eeK³ee keÀesCeleer ? ceeHevee®eer ³eesi³e
He×leer keÀesCeleer? DeeefCe ³eesi³e Je mHeä mebkeÀuHevee keÀesCeleer DeMee mebkeÀuHeveelcekeÀ De[®eCeer
osKeerue ³esleele.
Jejerue ÒeceeCes efJeefJeOe De[®eCeer jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve keÀjleevee ³esleele.
osMee®³ee SketÀCe HeefjefmLeleer®ee Dee{eJee IesC³ee®³ee ¢äerves mLetue DeLe&Meeðe
cenÊJee®es þjles DeeefCe DeMee ³ee mLetue DeLe&Meeðeele jeäêr³e GlHeVee®es efJeMues<eCe cenÊJee®es
þjles. osMee®³ee Òeieleer®es ceeHeve keÀjCeeN³ee ¿ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveebvee KetHe cenÊJe Deens.
osMee®³ee Òeieleer®³ee ceeHevee®ee SkeÀ ob[keÀ Demeuesu³ee jeäêr³e GlHeVee®³ee
ceeHevee®³ee meg×e keÀener ÒecegKe He×leer Deensle keÀer p³ee®³ee mene³³eeves Òeieleer®ee Dee{eJee Ieslee
³eslees. Hejbleg YeejleemeejK³ee osMeele ¿ee ceeHeveele meg×e De[®eCeer efometve ³esleele.
2.8 ÒeMve
1. jeäêr³e GlHeVe cnCepes keÀe³e? l³ee®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee mHeä keÀje.
2. jeäêr³e GlHeVee®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHeveebJej meefJemlej ®e®ee& keÀje.
3. jeäêr³e GlHeVe ceeHevee®³ee ÒecegKe He×leer keÀesCel³ee?
4. jeäêr³e GlHeVe ceeHeveeleerue De[®eCeerJej Yee<³e keÀje.
efìHee efuene
1. mLetue jeäêr³e GlHeeove 2. efveJJeU jeäêr³e GlHeeove
3. mLetue osMeebleie&le GlHeeove 4. efveJJeU osMeebleie&le GlHeeove
5. oj[esF& GlHeVe 6. Jew³ekeÌleerkeÀ DeeefCe J³e³eMekeÌ³e GlHeVe
7. GlHeeove He×leer 8. GlHeVe He×leer
9. Ke®e& He×leer
*****
32
3
jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
(Circular Flow of National Income)
IeìkeÀ j®evee
3.1 GefÎäîes
3.2 ÒemleeJevee
3.3 yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.3.1 efÜ#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.3.2 ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.4 Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3.5 J³eeHeej ®e¬esÀ
3.5.1 J³eeHeej ®e¬eÀe®eer JewefMeäîes
3.5.2 J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeJemLee
3.6 meejebMe
3.7 ÒeMve
• yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeY³eemeCes.
• Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes.
• J³eeHeej ®e¬eÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes
• J³eeHeej ®e¬eÀeb®eer JewefMeäîes mecepeeJetve IesCes.
• J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeJemLee®es Heefj#eCe keÀjCes.
je<ìêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circular flow of National Income):
ceeveJee®³ee Deieoer megjJeeleer®³ee keÀeUele iejpee Del³eble keÀceer nesl³ee DeeefCe
DeeHeu³ee iejpee lees mJele:®e HetCe& keÀjle Demes. Heg{s ueeskeÀmebK³ee Jee{t ueeieueer. l³ee®³ee
iejpee osKeerue nUtnUt Jee{t ueeieu³ee. l³eeletve®e Jemleg efJeefvece³e He×leer DemleerlJeele Deeueer.
³ee ceO³es osKeerue DeveskeÀ De[®eCeer ³esle nesl³ee. l³eeletve®e Deiveer, ®eekeÀ, cele Je HewMee®ee
MeesOe ueeieuee HewMee®³ee DeefJe<keÀejecegUs Jemleg efJeveerce³e He×leer yebo nesTve HewMee®³ee
33
mee¿ee³eeves J³eJenej IesT ueeieues. ueeskeÀmebK³ee Jee{eryejesyej ueeskeÀeb®³ee iejpee osKeerue Òe®eb[
ÒeceeCeele Jee{u³ee Deiveer Je ®eekeÀe®³ee MeesOeecegUs JesieJesieUs GÐeesie mLeeHeve nesTve
DeewÐeesefiekeÀjCeele Jee{ Peeueer. DeLe&J³eJemLesle vesnceer SkeÀe®ee Ke®e& ns ogmeN³ee®es GlHeVe
Demeles. J³ekeÌleerves Jemleg Je mesJee efceUJeerC³eemeeþer Ke®e& kesÀu³eeme GÐeesieeb®es GlHeVe Jee{les.
keÀejCe Jemlet Je mesJee efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& GÐeesie keÀjleele. lej GÐeesieeves GlHeeove
Jee{ermeeþer GlHeeove IeìkeÀeb®³ee Kejsoermeeþer Ke®e& kesÀu³eeme les GlHeVe kegÀìgbyeevee ÒeeHle nesles.
DeMee ÒekeÀejs DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesiemebmLee Demes oesve mJeleb$e
IeìkeÀ efvecee&Ce Peeues.
GÐeesieebvee Jemlet Je mesJee®³ee efveefce&leermeeþer GlHeeove IeìkeÀeb®eer iejpe Demeles. Goe
Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns meJe& IeìkeÀ kegÀìgbye mebmLee, GÐeesiemebmLeebvee HegjJeerleele.
lej IeìkeÀeb®ee ceesyeouee cnCetve GÐeesiemebmLee, kegÀìgbyemebmLeebvee Keb[, Jesleve J³eepe DeeefCe
veHeÀe osleele lemes®e kegÀìgbyeevee ueeieCeeN³ee Jemleg Je mesJee GÐeesie mebmLeevekeÀ[tve Iesleele Je
l³eeb®ee ceesyeouee cnCepes Jemleg Je mesJes®eer eEkeÀcele cnCepes®e GHeYeesie Ke®e& cnCetve GÐeesie
mebmLeevee l³eeb®eer eEkeÀcele osleele. DeMee ÒekeÀejs jeäêr³e GlHeVe kegÀìtbye mebmLeebkeÀ[tve GÐeesie
mebmLeebkeÀ[s Je GÐeesiemebmLeebkeÀ[tve Hegvne kegÀìgbyemebmLeekeÀ[s ®e¬eÀekeÀejieefleves melele efHeÀjle
Demeles. ³eeuee®e jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀkeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele. jeäêr³e GlHeVee®ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeLe& J³eJemLesle melele meg© jenlees. leLeeefHe jeäêr³e GlHeÊee®ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeen yebefomle DeLe&J³eJemLesle Je cegkeÌle eEkeÀJee Kegu³ee DeLe&J³eJemLesle keÀMee ÒekeÀej®ee Demelees
ns Heg{erue oesve ÒekeÀejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
3.3 yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circular
flow of National income in closed economy)
yebefomle DeLe&J³eJemLesle ÒeecegK³eeves efÜ#es$eer³e Je ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes
ÒekeÀej He[leele.
3.3.1 efÜ#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen. (Circular flow of Income in
the Two Sector model):
efÜ#es$eer³e Òeefleceeve ÒeecegK³eeves kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GÐeesiemebmLee ner oesve
ceO³elJee®es #es$es Demeleele. ³eebvee®e IeìkeÀ yeepeej Je Jemleg yeepeej Demes osKeerue cnCeleele.
³ee Òeefleceeveele kegÀìgbye mebmLee DeeHeu³eekeÀ[erue Yetceer Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns IeìkeÀ
GÐeesie mebmLeebvee HegjefJeleele lej GÐeesiemebmLee l³eeb®ee ceesyeouee cnCetve Keb[ Jesleve, J³eepe Je
veHeÀe kegÀìgbye mebmLeevee osleele. l³ee®e ÒeceeCes GÐeesie mebmLee GlHeeove IeìkeÀeb®³ee mee¿ee³eeves
efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjleele. Je l³ee kegÀìgbye mebmLeebvee HegjJeerleele. l³ee Jemleg Je
mesJeeb®ee ceesyeouee cnCepes®e Jemleg Je mesJeeb®eer eEkeÀcele kegÀìgbye mebmLee GÐeesie mebmLeevee osleele
cnCepes®e jeäêr³e GlHeVe kegÀìgbye mebmLeebkeÀ[tve GÐeesie, mebmLeebkeÀ[s DeeefCe GÐeesie
mebmLeebkeÀ[tve kegÀìgbye mebmLeebkeÀ[s melele efHeÀjle jenles. ³eeuee®e efÜ#es$eer³e jeäêr³e GlHeVee®ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele ns DeeHeCe Heg{erue Deeke=Àleerves mHeä keÀ©
34
IeìkeÀ yeepeej
efÜ#es$eer³e jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀkeÀej ÒeJeen
DeLe&J³eJemLesle 1)kegÀìgbye mebmLee 2) GÐeesie mebmLee DeMeer oesve #es$es Demeleele.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee DeeefCe GÐeesie mebmLee ner oesve mJeleb$e #es$es
Demetve kegÀìgbyemebmLee Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespeve ns GlHeeovee®es IeìkeÀ GÐeesie
mebmLeebvee HegjJeerleele lej l³eeb®ee ceesyeouee cnCetve GÐeesie mebmLee Keb[, cepetjer, J³eepe Je
veHeÀe kegbÀìgbye mebmLeebvee osleele. l³ee®e ÒeceeCes GÐeesie mebmLee Jemleg Je mesJee kegÀìgbye mebmLeevee
HegjJeerleele lej l³ee Jemlet Je mesJeeb®eer eEkeÀcele (GHeYeesie Ke®e&) kegÀìbgyemebmLee GÐeesie mebmLeevee
osleele. DeMee ÒekeÀejs jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen kegÀìgbyemebmLeebkeÀ[tve GÐeesie
mebmLeebkeÀ[s Je GÐeesie mebmLeekeÀ[tve kegÀìgbye mebmLeekeÀ[s melele ®eeuet jenlees.
3.3.2 ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circulcer flow of Income in
three sector model)
efÜ#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle HeÀkeÌle kegÀìgbye mebmLee Je GÐeesie mebmLee Demetve SketÀCe
ye®eleer yejesyej SketÀCe iegbleJeCetkeÀ Demeles Demes ie=efnle ceeveues Deens. Hejbleg Òemlegle ef$e#es$eer³e
GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneceO³es kegÀìgbyemebmLee GÐeesie mebmLee ³ee oesve #es$eeyejesyej®e
MeemevemebmLee osKeerue Demeles Demes ceeveues Demetve Meemeve osKeerue kegÀìgbyeeÒeceeCes®e Jemleg Je
mesJeeb®eer Kejsoer keÀjleele DeeefCe efJe¬eÀer osKeerue keÀjleele. cnCetve ³ee GlHeVee®³ee ÒeJeeneceO³es
DeeHeCe Meemeve mebmLes®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle ³eemleJe Heg{erue Deeke=ÀleerceO³es 1)
kegÀìgbyemebmLee 2) GÐeesiemebmLee, 3) Meemeve mebmLeeb®ee efJe®eej keÀ©ve GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeen Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä keÀ©.
35
ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesle ÒeecegK³eeves Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ
1) kegÀìgbyemebmLee, 2) GÐeesiemebmLee, 3)Meemeve mebmLee ³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee Je GÐeesie mebmLee yejesyej Meemeve mebmLee ns osKeerue SkeÀ
cenÊJee®es #es$e Demetve les Deeke=ÀleerceO³es oMe&Jeerues Deens. ³ee IeìkeÀeb®ee meefJemlej GneHeesn
Heg{erue ÒeceeCes.
1) kegÀìgbyemebmLee:
kegÀìgbyemebmLee GÐeesiemebmLesuee GlHeeovee®es IeìkeÀ HegjefJeleele Je l³ee ceesyeou³eele
GÐeesiemebmLeskeÀ[tve Keb[, Jesleve, J³eepe Je veHeÀe Iesleele. lemes®e l³eebveer kesÀuesueer ye®ele
Yeeb[Jeue yeepeejele cnCepes yeBkeÀe, efJeÊeer³e mebmLeebceO³es iegbleefJeleele DeeefCe efJeefMeä ce³ee&osHes#ee
peemleer ®³ee GlHeVeeJej Meemeve mebmLesuee keÀj (Tax) Yejleele. l³ee®e ÒeceeCes kegÀìgbyemebmLeebvee
MeemeveekeÀ[tve ö Jesleve cepetjer Je nmleeblejerle GlHeVe osKeerue ÒeeHle nesle Demeles.
2) GÐeesie mebmLee:
GÐeesie mebmLee keÀìgbye mebmLeskeÀ[tve GlHeeovee®es IeìkeÀ Iesleele l³ee®ee ceesyeouee
cnCetvekegÀìgbye mebmLeebvee Keb[, cepegjer, J³eepe Je veHeÀe osleele. lemes®e GÐeesie mebmLee Jemlet Je
36
mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjleele l³ee Jemlet Je mesJee kegÀìgbye mebmLeebvee Je Meemeveeuee osKeerue osleele
DeeefCe l³ee®eer eEkeÀcele kegÀìgbye mebmLee Je Meemeve mebmLeskeÀ[tve Jemetue keÀjleele. GÐeesie
mebmLesuee GÐeesie ®eeueefJeC³eemeeþer pes DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve Yeeb[Jeuee®eer iejpe
Demeles les YeebJeJeue yeBkeÀe, efJeÊeer³e mebmLee Je MesDeme& ceekexÀì ceOetve GYeejleele. GÐeesie
mebmLes®es efJeefMeä ce³ee&osHes#ee peemle GlHeVe Jee{u³eeme les Meemeveeuee Òel³e#e Je JesieJesieUs
DeÒel³e#e keÀj Yejleele l³ee®eÒeceeCes MeemeveosKeerue Jemleg Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀjleele.
3) Meemeve mebmLee :
kegÀìgbye mebmLee Je GÐeesiemebmLesÒeceeCes®e Meemeve mebmLee osKeerue jeäêr³e GlHeVee®³ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe keÀjles. Meemeve mebmLee osMeeleerue kegÀìtbye mebmLee
keÀ[erue peemleer®³ee GlHeVeeJej keÀj DeekeÀe©ve Hewmee GYeejles. DeeefCe kegÀìgbyemebmLeskeÀ[erue
peemleer®³ee GlHeVeeJej keÀj DeekeÀe©ve Hewmee Yeejueles DeeefCe kegÀìgbyemebmLeekeÀ[erue GlHeeove
IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀjles. l³ee®ee ceesyeouee cnCetve kegÀìgbye mebmLeevee Jesleve, efveJe=Êeer Jesleve,
cepegjer yeoueer GlHeVe osle Demeles. l³ee®e ÒeceeCes Meemeve mebmLee GÐeesiemebmLeekeÀ[tve osKeerue
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Òel³e#e Je DeÒel³e#e keÀjeb®eer Jemetueer keÀjles. l³eeyejesyej®e GÐeesiemebmLeeb
keÀ[tve efJeefJeOe Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀ©ve l³ee®ee ceesyeouee GÐeesie mebmLeebvee osles.
DeMee ÒekeÀejs Jejerue ef$e#es$eer³e Òeefleceeve (Three Sector Model) yebo
DeLe&J³eJemLesleerue (Closed Economy) Òeefleceeve Deens. keÀejCe ³ee ef$e#es$eer³e Òeefleceeveele
HejkeÀer³e osMeeleerue Dee³eele Je efve³ee&leer®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuesuee veener.
3.4 Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen (Circular
flow of National Income in open Economy)
meveeleveJeeoer DeLe&Meeðe%eebveer yebefomle DeLe&J³eJemLes®ee (p³ee®ee efJeosMeer J³eeHeej
veener DeMee) efJe®eej keÀ©ve efÜ#es$eer³e Je ef$e#es$eer³e DeLe&J³eJemLesleerue jeäêr³e GlHeVee®ee
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mHeä kesÀuee. ³eeceO³es jeäêr³e GlHeVee®ee ÒeJeen kegÀìgbye mebmLeskeÀ[tve
GÐeesie mebmLee Je Meemeve mebmLeskeÀ[s lemes®e Meemeve mebmLeekeÀ[tve Hegvne kegÀìgbye Je GÐeesie
mebmLeskeÀ[s keÀmee melele ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen ®eeuet Demelees ns mHeä Peeues Deens. cnCetve l³eebvee
yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue Òeefleceeves Demes cnCeleele. keÀejCe l³ee Òeefleceeveele HeÀkeÌle SkeÀe®e
osMeeleerue efJeefJeOe mebmLeeb®ee efJe®eej keÀjC³eele Deeuesuee Deens.
Hejbleg DeeOegefvekeÀ DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes GoejerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe Je
peeieleerkeÀerkeÀjCee®³ee keÀeUele (LPG) HejkeÀer³e osMeeb®ee HejkeÀer³e J³eeHeeje®ee efJeMes<ele:
Dee³eele Je efve³ee&leer®ee efJe®eej jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele nesCes Del³eble iejpes®es
Deens. cnCetve pesJne Dee³eele Je efve³ee&leer®ee jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele efJe®eej
kesÀuee peelees l³eeuee®e cegkeÌle eEkeÀJee Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue Òeefleceeve (Open Economy
Model) Demes cnCeleele.
37
(Circular flow of Income in the Four Sector Open Economy):
³ee ®eleg:#es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesceOeerue Òeefleceeveele ÒeecegK³eeves 1) kegÀìgbyemebmLee 2)
GÐeesiemebmLee 3) Meemeve mebmLee 4) HejkeÀer³e osMe (#es$e) Fl³eeoer #es$ee®ee meceeJesMe neslees.
J³eeK³ee:
pesJne GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneceO³es mJeosMeeleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejebyejesyej®e
HejkeÀer³e osMeebyejesyej nesCeeN³ee Dee³eele Je efve³ee&leer®ee meceeJesMe neslees lesJne l³eeuee Kegu³ee
DeLe&J³eJemLesleerue ®eleg: #esef$e³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen Demes cnCeleele.
®eleg: #es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeeHeCe Heg{erue
Deeke=Àleer®³ee mee¿eeves mHeä keÀ©.
®eleg: #es$eer³e Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
®eleg:#es$eer³e ÒeefleceeveeceO³es ÒeecegK³eeves-
1) kegÀìgbye mebmLee 2)GÐeesiemebmLee 3) MeemevemebmLee, 4) HejkeÀer³e osMe ³ee ®eej #es$eeb®ee
meceeJesMe neslees.
38
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es kegÀìgbyemebmLee GÐeesiemebmLee Je Meemeve mebmLesyejesyej®e HejkeÀer³e
osMe ns osKeerue SkeÀ cenÊJee®es #es$e Demetve les Jejerue Deeke=ÀleerceO³es oMe&Jeerues Deens.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenele HejkeÀer³e #es$ee®es
Devev³e meeOeejCe cenÊJe Demeles cnCetve l³ee®es meefJemlej efJeMues<eCe Heg{erueÒeceeCes.
1) HejkeÀer³e #es$e:
cegkeÌle DeLe&J³eJemLes®³ee Òeefleceeveele HejkeÀer³e osMeebyejesyej nesCeeN³ee Dee³eele Je
efve³ee&leer®ee jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ÒeYeeJe He[le Demelees. ³eemleJe HejkeÀer³e
#es$e Je GÐeesie mebmLee, kegÀìgbye mebmLee Je Meemeve mebmLee ³eeb®³eele nesCeejer Dee³eele-efve³ee&le
cenÊJee®eer ceeveueer peeles.
2) GÐeesiemebmLee Je HejkeÀer³e osMe:
HejkeÀer³e osMe mJeosMeeleerue GÐeesie mebmLee efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer HejkeÀer³e osMeele
efve³ee&le keÀjleele Je l³ee efve³ee&leer Heemetve GÐeesiemebmLeebvee HejkeÀer³e ®eueve ÒeeHle nesles. l³eecegUs
jeäêr³e GlHeVeele Jee{ nesles. l³ee®eÒeceeCes GÐeesie mebmLee HejkeÀer³e osMeeletve efJeefJeOe Jemleg Je
mesJeeb®eer Dee³eele keÀjleele. l³ee Dee³eele Jemlet®es cetu³e efJeosMeebvee ÒeeHle nesles. l³eecegUs jeäêr³e
3) kegÀìgbye mebmLee Je HejkeÀer³e osMe:
kegÀìgbye mebmLeekeÀ[tve Þece Je Yeeb[Jeuee®eer efve³ee&le nesles. l³ee®ee ceesyeouee kegÀìgbye
mebmLeebvee ÒeeHle neslees. l³eecegUs jeäêr³e GlHeVeele Jee{ nesles. lemes®e kegÀìgbye mebmLeekeÀ[tve
efJeosMeer Jemleg Je mesJeeb®eer Dee³eele kesÀu³eeme jeäêr³e GlHeVeele Ieì nesles.
3) MeemevemebmLee Je HejkeÀer³e osMe :
Meemevee®eer SketÀCe efve³ee&le ner Dee³eeleer Hes#ee peemle Demeu³eeme jeäêr³e GlHeVeele
Jee{ nesles. lej ³ee Gueì Meemevee®eer SketÀCe efve³ee&le Dee³eeleerHes#ee keÀceer Demeu³eeme jeäêr³e
Lees[keÌ³eele kegÀìgbyemebK³ee GÐeesie mebmLee Je HejkeÀer³e osMeeb®³ee SketÀCe Dee³eele-
efve³ee&leer®³ee OeesjCeeb®ee jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ÒeYeeJe He[lees.
3.5 yeepeej ®e¬esÀ (Trade Cycles)
DeLe&J³eJemLesleerue DeeefLe&keÀ J³eJenejele ³esCeeN³ee lespeer/ceboer®³ee ®e{Gleejebvee
SkeÀef$eleHeCes J³eeHeej ®e¬esÀ cnìues peeles. Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle DeMee ÒekeÀej®eer ®e¬esÀ
39
meelel³eeves ®eeuet Demeleele. J³eeHeej ®e¬eÀe®ee DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece
nesleevee efometve ³eslees. DeLee&le ne ÒeefleketÀue HeefjCeece ìeUC³eemeeþer ceewêerkeÀ Je jepekeÀes<eer³e
OeesjCee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjles. DeMee ³ee J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee JesieJesieÈ³ee DeLe&Meeðe%eebveer
JesieJesieÈ³ee J³eeK³ee kesÀuesu³ee Deensle l³ee Heg{erue ÒeceeCes.
J³eeK³ee :
Òee. n@yeuej : ``HeÀe³eosMeerj lemes®e vegkeÀmeeveoe³ekeÀ J³eeHeeje®³ee lespeer Je ceboer®³ee keÀeUe®eer
Deoueeyeoue cnCepes J³eeHeej ®e¬eÀ nes³e.
pes. Sce. kesÀvme : ``YeeJeJee{ Je yeskeÀejer®es keÀceer ÒeceeCe lemes®e Ieìl³ee eEkeÀceleer Je yeskeÀejer®es
Jee{les ÒeceeCe DeMee J³eeHeejele Deeueìtve Heeueìtve ³esCeeN³ee DeJemLesuee J³eeHeej ®e¬eÀ Demes
cnCeleele.''
Òees. yesven@ce : ``J³eeHeej®e¬eÀ JewYeJe Je YejYejeìer®ee Demee SkeÀ keÀeueeJeOeer Deens keÀer
l³eeveblej ceboer®es Deeieceve mJeeYeeefJekeÀ Demeles.''
3.5.1 J³eeHeej ®e¬eÀe®eer JewefMeäîes (Features of Trade cycle):
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeJe©ve®e l³eeb®es JewefMeäîes eEkeÀJee iegCeOece& meg×e mHeä
nesleele les Heg{erue ÒeceeCes.
1. ®e¬eÀer³e yeoue:
J³eeHeej ®e¬eÀe®es HeefjCeece ®e¬eÀer³e mJe©Hee®es Demeleele. DeLee&le l³ee®ee HeefjCeece
DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe #es$eeJej keÀceer DeefOekeÀ ÒeceeCeele neslees. pes #es$e DeefOekeÀ
mebJesoveMeerue Deensle l³ee®³eeJej nesCeeje HeefjCeece ne DeefOekeÀ Demelees. Goe. Yeeb[Jeue ÒeOeeve
#es$eeJej ke=À<eer #es$eeHes#ee DeefOekeÀ lJejerle HeefjCeece neslees.
2. Yejleer Deesnìer®es mJe©He:
J³eeHeej ®e¬eÀeleerue lespeer cnCepes Yejleer®eer DeJemLeer keÀer p³ee keÀeUele DeeefLe&keÀ
J³eJenejele ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer efometve ³esles lej ceboer cnCepes Deesnìer®ee keÀeU keÀer
p³ee keÀeUele DeeefLe&keÀ J³eJenej ceesþîee ÒeceeCeele Ieìleele.
3. lespeer ceboer®ee keÀeueeJeOeer:
J³eeHeej ®e¬eÀeb®ee ÒekeÀejevegmeej l³ee®³ee keÀeueeJeOeerle HeÀjkeÀ efometve ³eslees. ne
keÀeueeJeOeer meeOeejCele: 6 ceefnv³eeHeemetve peJeU peJeU 60 Je<ee& He³e¥le®ee meg×e Demet
MekeÀlees.
40
4. DeveskeÀ ®eueeJej HeefjCeece:
J³eeHeej ®e¬eÀeleerue ®e{Gleej ns DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove HeeleUeryejesyej®e
iegbleJeCetkeÀ jespeieej GlHeVe, GHeYeesie J³eepeoj, eEkeÀcele lemes®e veHeÀe F. meJe&®e ®eueeble ®e{
Gleej Ie[Jetve DeeCeleele.
5. meJe&meceeJesMekeÀ:
J³eeHeej ®e¬esÀ ner meJe&meceeJesMekeÀ Demeleele. lespeer®³ee keÀeUele osMeele meJe& Yeeieele
lespeer®eer efmLeleer efometve ³esles. lej ceboer®³ee keÀeUele osMeele meJe&$e ceboer®eer HeefjefmLeleer efometve
³esles. keÀener Yeeieele ceboer Demeleebvee osMee®³ee keÀener Yeeieele lespeer DeMeer HeefjefmLeleer
meeceev³ele: vemeles.
6. J³eeHeej ®e¬eÀe®eer j®evee:
J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee JesieJesieÈ³ee ÒekeÀejevegmeej l³eeb®ee keÀeueeJeOeer JesieJesieUe Demeuee
lejer meg×e l³ee®³ee lespeer, DeHemejCe, ceboer Je Hegve©ppeerJeve ³ee DeJemLee cee$e ³ee®e ¬eÀceeves
³esleele.
7. meb®e³eer ÒeJe=Êeer:
DeLe&J³eJemLesle J³eeHeej ®e¬eÀecegUs ³esCeeN³ee lespeer lemes®e ceboer®ee keÀeueeJeOeer efveef½ele
meebielee ³esle vemeuee lejer SJe{s cee$e efveef½ele Demeles keÀer leer Deefveef½ele keÀeueeHe³e¥le ®eeuet
jenle veener.
8. Deeblejjeäêr³e mJe©Hee®es
peieeleerue DeveskeÀ osMe SkeÀceskeÀebyejesyej J³eeHeej keÀjle Demeleele l³eecegUs SkeÀe
osMeebleerue lespeer lemes®e ceboer®ee HeefjCeece ogmeN³ee osMee®³ee J³eeHeej, GlHeeove, ceeieCeer
cnCepes®e SketÀCe®e DeeefLe&keÀ J³eJenejeJej He[lees.
3.5.2 J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeJemLee (Phases of a Trade True Cycle):
J³eeHeej ®e¬eÀeb®es keÀeueeJeOeer ns JesieJesieUs efometve ³esleele. DeLee&le keÀeueeJeOeervegmeej
J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee efJeefMeä DeJemLee efometve ³esleele. kesÀ.F&. yeesequ[bie, cesJet[ mee³eceve,
Deuyeì& ces³eme&, pess S Fmìs ³eemeejK³ee DeLe&Meeðe%eeveer J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee efJeefJeOe DeJemLee
mHeä kesÀu³ee Deensle. Òee. yevme& DeeefCe efce®esue ³eebveer J³eeHeej®e¬eÀeb®³ee oesve DeJemLeebJej Yej
efouee Deens. l³ee cnCepes mebkeÀes®e Je efJemleej DeJemLee nes³e. ³ee oesvner DeJemLee Heg{erue
Deeke=ÀleerÜejs DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esleerue.
41
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es P Heemetve R eEyeotHe³e¥le®³ee yeoueeuee mebkeÀes®e DeJemLee Demes
cnìues peeles. lej Q ¿ee G®®e mlej eEyeotHeemetve S nJee G®®emlej eEyeogHe³e¥le®³ee yeoueeuee
efJemleej DeJemLee cnìues peeles.
J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee DeJemLeeb®es DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs mHeäerkeÀjCe Òee. MegefHeìj
³eebveer Heg{erue ®eej DeJemLeeceO³es efouesues Deens.
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeJemLee
lespeer DeHemejCe ceboer Hegve©ppeerJeve
³ee ®eejner DeJemLeeb®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes oslee ³esF&ue.
1. lespeer / YejYejeìer®eer DeJemLee (Prosperity Phase):
lespeer®³ee DeJemLesle DeeefLe&keÀ J³eJenejeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer
Demeles. jespeieej, GlHeeove, GlHeVe, iegbleJeCetkeÀ, veHeÀe lemes®e keÀpe& F. ceO³es ceesþîee
ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer Demeles. GlHeVeeleerue Jee{eryejesyej®e ueeskeÀeb®³ee jenCeerceeveele Jee{
nesTve l³eeb®eer Jemlet Je mesJeeb®eer ceeieCeer ceesþîee ÒeceeCeele Jee{les. Jee{l³ee ceeieCeer®³ee
Hegle&lesmeeþer GlHeeoveele Jee{ keÀjC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀ Jee{JeeJeer ueeieles. HeefjCeeceer keÀpee&®eer
ceeieCeer Jee{les. ³ee meJe& Òeef¬eÀ³es Debleie&le SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee meJe&®e #es$ee®ee
efJemleej Je efJekeÀeme neslees. Jee{l³ee GlHeeoveeyejesyej®e jespeieeje®³ee mebOeer Jee{tve HetCe&
jespeieeje®eer DeJemLee ieeþlee ³esles. Jee{l³ee GlHeVeeyejesyej ceeieCeer Jee{u³eeves Jemlet®³ee
eEkeÀceleer ner Jee{leele.lespeer®³ee ¿ee DeJemLesle Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{tve
DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove #eceles®ee HetjsHetj JeeHej kesÀuee peelees. DeLee&le keÀesCeleerner DeJemLee
DeLe&J³eJemLesle efoIe&keÀeue efìkeÀle veener. lespeer®³ee DeeflejskeÀele®e Heg{s DeHemejCeeme meg©Jeele
nesles.
42
2.DeHemejCe / DeekegbÀ®eve DeJemLee (Recession Phase):
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee ¿ee ogmeN³ee DeJemLesle DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove, jespeieej,
GlHeVe, iegbleJeCetkeÀ, ceeieCeer, keÀpe& F. ceO³es Ieì nesC³eeme meg©Jeele nesles. ceeieCeer®³ee
DeYeeJeecegUs DeefleefjkeÌle GlHeeove yebo He[tve ueeskeÀ yeskeÀej nesleele. l³eeb®es GlHeVe keÀceer
Peeu³eecegUs Hegvne l³ee®³ee ceeHe&Àle Jemletuee ceeieCeer kesÀueer peele veener. Jemleguee ceeieCeer
vemeu³eecegUs iegbleJeCetkeÀerme JeeJe vemelees. HeefjCeeceer J³eepeoj keÀceer nesT ueeielees. Jemlet®³ee
eEkeÀceleer ner keÀceer nesT ueeieleele. DeLee&le DeveskeÀ #es$eele efometve ³esCeejer ieefleMeeruelee keÀceer
nesTve DeLe&J³eJemLee ceboer®³ee efoMesves Jeeì®eeue keÀ© ueeieles.
3. cebefo / ceneceboer®eer DeJemLee (Depression Phase):
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee DeHemejCe DeJemLesle®e DeeefLe&keÀ J³eJenejeceO³es ceesþîee ÒeceeCeele
Ieì nesTve leer®es ©Heeblej ceboer /ceneceboerle Peeuesues efometve ³esles. ³ee DeJemLesle GlHeeove,
jespeieej, GlHeVe ye®ele, iegbleJeCetkeÀ, J³eepeoj lemes®e ceeieCeer DeeefCe Jemletb®³ee eEkeÀceleerceO³es
keÀceeueer®eer Ieì Peeuesueer efometve ³esles. DeeOeer®³ee DeJemLesceO³es keÀceer Peeuesuee veHeÀe
cebefo®³eeDeJemLesle $eÝCe nesT ueeielees. HeefjCeece keÀpe&yeepeejerHeCee®³ee DeJemLesle GÐeesie
®eeueefJeCes MekeÌ³e vemeu³eeves DeveskeÀ GÐeesie yebo He[leele.
SketÀCe®e ceboer®³ee ¿ee DeJemLesle DeLe&J³eJemLee peJeU peJeU yebo He[uesueer Demeles.
Hejbleg keÀesCeleerner DeJemLee ner keÀe³ecemJe©Heer vemeles. ceboer®³ee keÀeUele yebo He[uesu³ee
GÐeesieeceOeerue meb³e$e ³eb$emeecegûeer®eer Hegve: mLeeHevee Heg{erue keÀeUele efìkeÀeJet Jemletb®³ee
Kejsoer®eer iejpe Jeeìu³eecegUs keÀjCes iejpes®es þjles. l³eeletve DeLe&J³eJemLesle Hegvne DeeMeeoe³eer
JeeleeJejCe efvecee&Ce nesTve DeLe&J³eJemLee Hegve©peerJevee®³ee efoMesves Jeeì®eeue keÀjles.
4. Hegve&©ppeerJeve / Hegveefve&cee&Ce DeJemLee (Recovery Phase):
J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee ¿ee DeJemLesle DeLe&J³eJemLee ceboerkeÀ[tve lespeerkeÀ[s Hegvne
Jeeì®eeue keÀ© ueeieues. GHeYeesi³e Jemleg®³ee ceeieCeerle Jee{ Peeu³eecegUs Yeeb[Jeueer Jemlet®³ee
ceeieCeerle Jee{ nesTve DeLe&J³eJemLesle Hegvne veJeerve iegbleJeCetkeÀer®eer ÒesjCee efvecee&Ce nesles. ¿ee
iegbleJeCetkeÀercegUs jespeieej GlHeeove GlHeVe GHeYeesie, ceeieCeer, Jemleg®³ee eEkeÀceleer J³eepeoj
lemes®e veHeÀe Jee{tve DeOe&J³eJemLee Hegvne ieefleceeve nesC³eeme meg©Jeele nesles.
Hegve&©ppeerJevee®³ee ¿ee keÀeUele efJemleeje®eer Òeef¬eÀ³ee meelel³eeves ®eeuet jentve ³ee
DeJemLes®es Heg{s lespeerle ©Heeblej nesles. DeMee ÒekeÀejs DeLe&J³eJemLesle efometve ³esCeeje ne
®e¬eÀekeÀej ÒeJeen DeeHeCeeme Heg{erue Deeke=ÀleerÜejs meg×e oMe&efJelee ³esF&ue.
43
Jejerue Deeke=ÀleerJe©ve J³eeHeej ®e¬eÀe®³ee ®eejner DeJemLee mHeä nesleele.
DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ IeìkeÀ keÀe³e&jle Demeleele DeeefCe Òel³eskeÀ IeìkeÀe®ee ogmeN³ee
IeìkeÀeMeer Òel³e#e lemes®e DeÒel³e#e mebyebOe ³esle Demelees. jeäêr³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej
ÒeJeeneceO³es jeäêr³e GlHeVe ns kegÀìgbye mebmLeskeÀ[tve GÐeesie mebmLeskeÀ[s Je GÐeesiemebmLes keÀ[tve
kegÀìgbyemebmLeskeÀ[s melele ®e¬eÀekeÀej ieefleves efHeÀjle Demeles. Hejbleg yebefomle DeLe&J³eJemLesle ne
ÒeJeen efÜ#es$eer³e Dee{Ulees. SketÀCe®e ¿ee ÒeJeeneJej osMeebleie&le lemes®e Deeblejjeäêr³e DeveskeÀ
IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees.
3.7 ÒeMve
1. jeäêr³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen cnCepes keÀe³e?
2. yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue efÜ#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mHeä keÀje.
3. yebefomle DeLe&J³eJemLesleerue ef$e#es$eer³e GlHeVee®³ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeeneJej ®e®ee& keÀje.
4. Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleerue GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen cnCepes keÀe³e? ³ee
DeLe&J³eJemLesleerue ®eleg:#es$eer³e ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen mHeä keÀje.
5. J³eeHeej ®e¬eÀ cnCepes keÀe³e? l³ee®eer efJeefJeOe JewefMeäîes keÀesCeleer ?
6. J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee efJeefJeOe DeJemLeebJej meefJemlej ®e®ee& keÀje.
efìHee efuene
1. efÜ#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen 2. ef$e#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen
3. ®eleg:#es$eer³e GlHeVee®ee ®e¬eÀekeÀej ÒeJeen 4. J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee DeJemLee
*****
44
4
jespeieejer Je GHeYeesieHeÀueve
IeìkeÀ j®evee
4.1 GefÎäîes
4.2 ÒemleeJevee
4.3 `mes' ³eeb®ee yeepeejHesþs®ee efve³ece
4.4 HeefjCeecekeÀejkeÀ/ÒeYeeJeer ceeieCeer
4.5 kesÀvme®ee jespeieejefJe<e³ekeÀ efme×eblee®ee meejebMe
4.6 GHeYeesie HeÀueve
4.7 meejebMe
4.8 ÒeMve
4.1 GefÎäîes
• `mes' ³eeb®ee yeepeejHesþs®ee efve³ece meefJemlej DeY³eemeCes

• HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®es leÊJe, IeìkeÀ efle®es cenÊJe DeY³eemeCes.
• kesÀvme®³ee jespeieejer®ee efme×eble DeY³eemeCes.
• GHeYeesie HeÀuevee®es ÒekeÀej mecepetve IesCes lemes®e l³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee
IeìkeÀebJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes.
• meerceeble GHeYeesie HeÀuevee®eer JewefMeäîes Je cenÊJe mecepetve IesCes
4.2 ÒemleeJevee
meveeleveJeeoeb®³ee meveeleveJeeoeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesle vesnceer®e HetCe& jespeieeje®eer

HeefjefmLeleer Demeles DeeefCe yeskeÀejer efvecee&Ce Peeueer lejer HeÀej DeuHekeÀeU leer efìkeÀles Je Hegvne
DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer nesles.
kesÀvme®³ee DeeefLe&keÀ efJeMues<eCeele HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer ner meJee&le cenÊJee®eer

þjles. l³eeb®³ee celes pesJne Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®³ee F®ísuee DeeefLe&keÀ lemes®e Hewmee Ke®e&
keÀªve Jemlet Kejsoer®³ee ceeveefmekeÀ le³eejer®es HeeþyeU ueeYeles lesJne®e l³ee F®ísuee ceeieCeer /
HeefjCeecekeÀejkeÀ /ÒeYeeJeer ceeieCeer Demes cnCeleele. ³ee ceeieCeerle meceûeue#eer DeLe&Meem$ee®ee
efJe®eej kesÀuesuee Demeu³eecegUs efleuee mebHetCe& meceepee®eer SketÀCe ceeieCeer cnCetve meg×e DeesUKeues
peeles. HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer ner jespeieej efvecee&Ce keÀjles l³eecegUs
45
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer = jespeieej Demesner DeeHeCeeme cnCelee ³esF&ue.

HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer = SketÀCe Ke®e&
= SketÀCe jeäêr³e GlHeVe
= SketÀCe GlHeeove
= jespeieej
GHeYeesie HeÀueve lemes®e GHeYeesie ÒeJe=Êeer ¿ee mebkeÀuHevee ÒeecegK³eeves GlHeVe Je Ke®e&
³eeleerue mebyebOeeJej DeeOeeefjle Deensle. ³ee Ke®e& mebkeÀuHeveeb®ee meefJemlej DeY³eeme ¿ee
ÒekeÀjCeele kesÀuee Deens.
4.3 `mes' ³eeb®ee yeepeejHesþs®ee efve³ece (Say’s Law of Markets)
jespeieej efJe<e³ekeÀ meveeleveer efJe®eejë
meveeleveJeeoeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesle vesnceer HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer Demeles®e

keÀoe®eerle DeLe&J³eJemLesleerue HetCe& jespeieeje®eer HeefjmLeerleer Ie[tve pejer yeskeÀejer efvecee&Ce Peeueer
lejer efvecee&Ce Peeuesueer DeMeer yeskeÀejer HeÀej DeuHekeÀeU efìkeÀles Je Hegvne DeLe&J³eJemLesle HetCe&
jespeieeje®eer HeefjefmLeleer ÒemLeeefHele nesles. l³eecegUs meveeleveJeeÐeeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesle
keÀe³eceHeCes yeskeÀejer®eer HeefjmLeerleer keÀOeer®e vemeles. vesnceer Demeles leer HetCe& jespeieejer®eer
HeefjefmLeleer®e nes³e. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle yeskeÀejer DemeCes ner ieesä mebYeJeveer³e veener. ³ee®e
efJe®eejmejCeeruee meveeleveJeeÐeeb®³ee jespeieejefJe<e³ekeÀ efme×eble Demes cnCeleele.
19 J³ee MelekeÀeleerue ÖeWÀ®e DeLe&Meeñe%e pes. yeer. mes ³eebveer DeeHeu³ee Treatise
on Political Economic ³ee ûebLeele yeepeejHesþs®ee efme×eble ceeb[uee. l³ee®³eeceles
’Òel³eskeÀ HegjJeþe DeeHeueer ceeieCeer efvecee&Ce keÀjerle Demelees.“ (Supply creates its
own demand) meeceev³elee SketÀCe HegjJeþîeeSJe{er SketÀCe ceeieCeer Demeles ³ee®ee®e DeLe&
DeLe&J³eJemLesle pesJe{îee Jemlet®es GlHeeove nesles Je yeepeejele Jemlet®ee HegjJeþe neslees. l³eemeJe&
Jemletuee ceeieCeer ³esJetve ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee®ee DeeHeesDeeHe meceleesue meeOeuee peelees. ³ee®ee®e
DeLe& ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee oesvner MekeÌleer meceeve Demeleele Demes `mes' ³eebveer ie=nerle Oejues
Deens. Jemlet®ee GlHeeoveecegUs GlHeeove IeìkeÀebvee J³eepe, veHeÀe, Keb[ Je Jesleve ³ee ©Heeves
GlHeVe efceUle DeeefCe ns GlHeVe GlHeeefole JesUsJej Jemlet®eer Kejsoer keÀje³euee HegjsMeer Demeles
efkebÀJee ns GlHeVe Jemlet®³ee efkebÀceleer SJe{s Demeles DeeefCe cnCetve®e pesJe{s GlHeeove nesles
lesJe{er®e ceeieCeer Demeles. GlHeeove Òeef¬eÀ³escegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee GlHeeove IeìkeÀeb®³ee
ÒeJeenecegUs ceeieCeer efvecee&Ce nesles Demes meveeleveJeeoer DeLe&Meeñe%eevee Jeeìles.
efoIe&keÀeUele meJe&®e Jemletb®³ee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeele meceleesue meeOeuee peele

Demeuee lejer DeuHekeÀeUele keÀener lelkeÀeueerve keÀejCeecegUs Demeceleesue efvecee&Ce neslees. ne
lelkeÀeueerve Demeceleesue ogj keÀ©ve Hejle meceleesue ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es keÀe³e& efkebÀcele keÀjles.
³ee lelkeÀeueerve Demeceleesuee®eer peeCeerJe yeepeejele efkebÀceleer®³ee ©Heeves nesles Je efkebÀceleerleerue ne
yeoue ue#eele IesTve GlHeeokeÀ DeeHeu³ee GlHeeoveele ³eesi³e lees yeoue keÀjlees GoenjCeeLe&
46
keÀener keÀejCeecegUs leeboUe®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee peemle Peeuee keÀer leeboUe®³ee efkebÀceleer
Iemejleele Je GlHeeokeÀebvee met®evee efceUles keÀer leeboUe®ee HetjJeþe keÀceer kesÀuee Heeefnpes.
GlHeeokeÀ l³eevegmeej leeboUe®ee HegjJeþe keÀceer keÀ©ve DeeHeueer ®etkeÀ metOeejleele Je leeboUe®³ee
ceeieCeer HetjJeþîeele meceleesue ÒemLeeefHele neslees.
Jemlet®³ee GlHeeoveele oesve ef¬eÀ³ee DebleYet&le Demeleele.

1) Jemlet®es GlHeeove keÀjCes
2) GlHeeove IeìkeÀeb®³ee jespeieejercegUs l³eebvee GlHeVe efceUCes.
³ee oesve ef¬eÀ³ee DeMee ÒekeÀejs Ie[tve ³esleele keÀer Òel³eskeÀ HegjJeþe ceeieCeer efvecee&Ce keÀjlees.
∆ O= ∆ Y- ∆ E
∆ O= GlHeeoeceOeerue Jee{
∆ Y= GlHevveeleerue Jee{
∆ E= Ke®ee&leerue Jee{
Glheeoveeleerue Jee{ercegUs ueeskeÀeb®³ee GlHeVe HeeleUerceO³es Jee{ nesles. l³eecegUs GHeYeesie Ke®ee&le
ner Jee{ nesles. DeMee ÒekeÀejs ®e¬eÀekeÀej ÒeJeenecegUs HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele neslees.
leelHetjles #es$eer³e Demeceeveleeë
pes. yeer. mes ³eeb®³ee celeevegmeej Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle oerIe&keÀeUele

meJe&meeOeejCe meceleesue efvecee&Ce nesle Demeuee lejer keÀener keÀeUemeeþer #es$eer³e Demeceleesue
efvecee&Ce nesCes MekeÌ³e Demeles keÀener JesUe GlHeeokeÀeveer kesÀuesu³ee ®egkeÀer®³ee DeboepeecegUs keÀener
Jemlet®ee HegjJeþe keÀener keÀeUemeeþer ceeieCeerHes#ee peemlener nesT MekeÀlees efkebÀJee keÀceerner nesT
MekeÀlees Hejblet HetCe& jespeieejecegUs efvecee&Ce Peeuesuee Demeceleesue DeeHeesDeeHe veenermee neslees.
Keeueerue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä kesÀues Deens.
leelHegjles #es$eer³e Demeceleesueë
pes. yeer. mes ³eeb®³eeÒeceeCes Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle oerIe&keÀeUele meJe&meeOeejCe

meceleesue efvecee&Ce neslees. keÀejCe keÀener JesUe Demeceleesue efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee
meb³eespekeÀeveer kesÀuesu³ee ®egkeÀer®³ee DeboepeecegUs SKeeÐee Jemlet®ee HegjJeþe keÀener JesUe
ceeieCeerHes#ee peemlener neslees efkebÀJee keÀceerner nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. Hejblet DeLe&J³eJemLesle
HetCe& jespeieej Demeu³eecegUs #es$eer³e meceleesue DeeHeesDeeHe veä neslees. Goe. Yeeb[JeueMeener
DeLe&J³eJemLesle SKeeÐee Jemleg®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee peemle Peeuee Demesue lej l³eeJesUer
ogmeN³ee SKeeÐee Jemlet®³ee GlHeeoveemeeþer GlHeeove IeìkeÀ keÀceer He[tve GlHeeove ceeieCeerHes#ee
keÀceer Peeuesues Demesue. efJeefJeOe yeepeejHesþebHewkeÀer SKeeÐee ceeieCeerHes#ee HegjJeþe peemle Peeuesuee
Demelees. lej l³ee®eJesUer ogmeN³ee SKeeÐee yeepeejHesþsle ceeieCeerHes#ee HegjJeþe keÀceer Demelees
DeMee ÒekeÀej®es #es$eer³e Demeceleesue leelHetjl³ee mJe©Hee®es Demetve efkebÀcele ³eb$eCesÜejs les
DeeHeesDeeHe veenermes nesleele. Je oerIe&keÀeUele meceleesue DeeHeesDeeHe meeO³e neslees. Yeeb[JeueMeener
DeLe&J³eJemLesle meJe&®e yeepeejHesþeble meJe&®e Jemletb®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee peemle Peeuesuee
47
Deens. ceeieCeer keÀceer Demeu³eecegUs ceeuee®ee GþeJe keÀceer nesTve meJe&®e yeepeejHesþebceO³es ve
KeHeuesu³ee ceeueeves Yejuesu³ee Deensle. DeMeer HeefjefmLeleer keÀOeer®e efvecee&Ce nesle veener.
Del³etlHeeovee®eer efmLeleer DeMekeÌ³e Demeles. l³ee®ee HeefjCeece cnCepes meeceev³e yeskeÀjermeg×e
DeMekeÌ³e Demeles. meJe& GlHeeove meeOeves HetCe& jespeieejer®³ee mLeerleerle Demeleele.
ye®ele iegbleJeCetkeÀerceO³es meceeveleeë
mes ³eeb®³ee celeevegmeej ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀerle meceevelee DeeCeC³ee®es keÀece J³eepe
keÀjles. J³eepeojeleerue yeoue HewMee®eer ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ efveef½ele keÀjles. ³eemeeþer J³eepee®ee
oj ueJeef®ekeÀ Demeuee Heeefnpes J³eepe ns ye®ele keÀjC³ee®ee ceesyeouee Deens. pesJne ye®ele ner
iegbleJeCetkeÀerHes#ee peemle nesles lesJne J³eepeoj keÀceer neslees. HeefjCeeceleë Yeeb[Jeue mJemle nesles Je
iegbleJeCetkeÀ Jee{C³ee®eer ÒeJe=Êeer efometve ³esles. iegbleJeCetkeÀeruee ÒesjCee efceUtve l³eele Jee{ nesT
ueeieles DeeefCe ye®eleer®es ÒeceeCe keÀceer nesT ueeieles. ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eele meceevelee
ÒemLeeefHele nesTve J³eepeoj efmLejeJeles.
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes ox De#eeJej ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ DeeefCe oy De#eeJej

J³eepeoj oMe&efJeuee Deens. meceepee®eer ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ox ner Deens. lej HH ³ee js<esves
ye®ele Je iegbleJeCetkeÀerle meceevelee ÒemLeeefHele Peeu³eeves OR ne J³eepeoj efveef½ele neslees.
pesJne meceepee®³ee ye®eleerle Jee{ nesles lesJne veJeerve ye®ele Je¬eÀ S1S1 Demee veJeerve Je¬eÀ
le³eej neslees Je lees iegbleJeCetkeÀ Je¬eÀeme HH Je¬eÀeme E1 ceO³es ísolees l³eecegUs E1 ne veJeerve
meceleesue efyebot Demetve J³eepeoj OR,He³e&ble keÀceer neslees DeMee ÒekeÀejs DeLe&J³eJemLesle ye®ele Je
iegbleJeCetkeÀerle meceevelee J³eepeojecegUs nesles Je l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej
ÒemLeeefHele neslees.
48
efkebÀcele Je Jesleve ³eeleerue yeoueë
HewMeeleerue Jesleve Je JeemleJe Jesleve ³eeb®ee HejmHej Òel³e#e mebyebOe Demelees. HewMeeleerue
Jesleveele Jee{ Peeueer lej JeemleJe Jesleveele Jee{ nesles Je pej HewMeeleerue Jesleve keÀceer Peeues lej
JeemleJe Jesleve keÀceer nesles cnCetve®e ÞeceerkeÀ JeemleJe Jeslevee®ee Deeûen Oejleele. mes ³eebveer Demes
ie=nerle Oejues Deens keÀer Jesleveojeleerue ueJeef®ekeÀlescegUs cepetjeb®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeele
meceleesue meeOeuee peeTve HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
4.3.1 mes ³eeb®³ee efme×eblee®eer ie=nerlelJesë
1) yeepeejele HetCe& mHeOee& Deens.

2) J³eepeoj ueJeef®ekeÀ Demeu³eecegUs ye®ele vesnceer iegbleJeCetkeÀeryejesyej Demeles.
3) Jemlet Je mesJeeb®³ee efkebÀceleer mejemejer Ke®ee&yejesyej DeeefCe cepetjer®es oj meerceeble
GlHeeokeÀlesyejesyej Demeleele.
4) HewMee®ee ÒeJeen melele ®eeuet Demelees. l³eecegUs ye®ele cnCepes Yeeb[Jeueer Jemletmeeþer
kesÀuesuee Ke®e& Demelees.
5) DeLe&J³eJemLesle Ketueer DeLe&J³eJemLee Deens.
6) mejkeÀej®ee ketÀþueener nmle#esHe veener.
7) ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeleerue meceleesueeÜejs GlHeeove IeìkeÀe®³ee DeeefCe Jemlet®³ee efkebÀceleer
þjleele.
8) DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele Peeuee Deens.
9) efkebÀcele, Jesleve DeeefCe J³eepe ³eeb®³eele ueJeef®ekeÀlee Demeles.
10) efoIe&keÀeue efJe®eejele Iesleuee Deens.
4.3.2 mes ³eeb®³ee efme×ebvleeJejerue efìkeÀeë
1) DeJeemle ie=nerlekesÀ :
mes ³eebveer yeepeejele HetCe& mHeOee& Demeles Demes ie=nerle Oejues Deens HeCe les ®etkeÀer®es
Deens. Òel³e#eele yeepeejele DeHetCe& mHeOee& efkebÀJee cekeÌlesoejer Dee{Utve ³esles.
2) DeuHekeÀeU cenlJee®ee ë
mes ³eebveer DeeHeu³ee efme×ebvleele efoIe&keÀeUe®ee efJe®eej kesÀuee Deens. Hejblet kesÀvme
³eeb®³ee celes DeuHekeÀeU cenlJee®ee Deens. keÀejCe DeuHekeÀeU Meeéele Deens.
3) J³eepeoj ueJeef®ekeÀ vemelees ë

meveeleveer DeLe&Meeñe%ee®³eeceles J³eepee®es oj ueJeef®ekeÀ Demeu³eecegUs ye®ele Je
iegbleJeCetkeÀ ³eeceO³es meceleesue meeOeuee peelees. kesÀvme ³eeb®³eeceles Òel³e#eele J³eepee®es oj
ueJeef®ekeÀ vemeleele DeeefCe J³eepee®³ee ojeJej ye®eleer Je iegbleJeCetkeÀe DeJeuebyetve vemeleele.
49
4) HegCe& jespeieej ner DeHeJeeoelcekeÀ HeefjmLeerleer Deensë
kesÀvme ³eeb®³eeceles HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer DeHeJeeoelcekeÀ Demeles kesÀvme

DeeHeu³ee efme×ebleele meJe&meeOeejCeHeCes meceleesue HetCe& jespeieejeHes#ee keÀceer jespeieej Demeleevee
meeOeuee peelees.
5) HewMee®³ee cegu³e mebûenCeekeÀ[s otue#e&:
meveeleveer DeLe&Meeñe%eebveer HewMee®³ee efJeefvece³e ceeO³ecee®³ee keÀe³ee&Jej Yej efo³ee

Deens. l³eebveer HewMee®³ee cegu³e mebûenCee®³ee keÀe³ee&keÀ[s ogue&#e kesÀues Deens. Hewmee kesÀJeU Ke®e&
keÀjC³eekeÀjerlee vemetve YeefJe<³ee®eer lejleto cnCetve kesÀueer peeles.
6) DeLe&J³eJemLee DeeHeesDeeHe ®eeueCeejer vemeles:
meveeleveer DeLe&Meeñe%eebveer efven&mle#esHe efveleer®ee DeeJeuebye kesÀuee Deens. Hejblet

DeLe&J³eJemLee DeeHeesDeeHe ®eeueCeejer vemeles DeeHeesDeeHe ®eeueCeejer mJeb³eefveYe&j DeLe&J³eJemLee ns
lelJe kesÀvmeuee ceev³e veener. l³ee®³eeceles Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLes®eer meceepej®evee®e DeMeer
Demeles keÀer l³eele iejerye Je efÞeceble Demes oesve Jeie& Demeleele. ÞeercebleekeÀ[s YejHetj mebHeÊeer
Demeu³eeves mebHeÊeer®ee meJe&Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleele. ieefjyeebvee GlHeovee DeYeeefJe
efkeÀceeve iejpeener YeeieJelee ³esle veenerle DeMee JesUer mejkeÀejer nmle#esHe cenlJee®ee Demelees.
l³eecetUs mebHeÊeer®es efJelejCe ³eesi³e ÒekeÀejs kesÀues peeles.
7) ceboer®eer HeefjmLeerleer ner JeemleJelee Deens:
DeLe&J³eJemLesle ceboer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesCeej veener ns mes ³eeb®es cele DeJeemleJe
Demeu³eeves peeieeflekeÀ ceneceboerves efme× kesÀues. 1929-30 ®³ee ceneceboer®³ee keÀeUele
ceeieCeer Ieìle peeTve efkebÀceleer Ieìle iesu³ee Je yeskeÀejer Jee{ueer cnCepes®e ceboer ner JeemleJe
Ieìvee Deens.
8) SketÀCe ceeieCeer®³ee keÀcelejles®eer MekeÌ³elee:
meveeleveer DeLe&Meeñe%eeb®³ee celes cepetjer®³ee ojele keÀHeele kesÀu³eeme GlHeeoveKe®e&

keÀceer nesTve Jemlet®³ee efkebÀceleer keÀceer nesleerue Hejblet kesÀvme®³ee celes meceûeue#eer ¢äerkeÀesveeletve
Heeefnu³eeme cepetjer®³ee ojele keÀHeele kesÀu³eeme meceepeeleerue HeÀej ceesþîee Jeiee&®es GlHeVe
Ieìsue. l³eecegUs KejsoerMekeÌleer keÀceer nesTve SketÀCe ceeieCeerle Ieì nesles.
4.3.3 mes®³ee efme×eblee®ee OJev³eeLe&ë
1) HetjJeþe ceeieCeeruee pevce oslees DeLe&J³eJemLes®es keÀe³e& ®eeuet Demeleevee Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es
mecee³eespeve nesles.
50
2) GlHeeoveele Jee{ nesle peeles lemelemes GlHeeove IeìkeÀe®es GlHeVe Jee{les Je veJeerve
ceeieCeer efvecee&Ce nesTve Jee{erJe GlHeeove efJekeÀues peeles.
3) yeskeÀejer efvecee&Ce nesle veener yeskeÀejer efvecee&Ce Peeueer lej leer leelHetjl³ee mJeªHee®eer
Demeles Je keÀener keÀeUeveblej leer DeeHeesDeeHe veä nesles.
4) DeLe&J³eJemLee keÀesCel³eener yee¿e ÒeeslmeenveeefMeJee³e keÀe³e&jle Demeles.
4.4 HeefjCeecekeÀejkeÀ/ÒeYeeJeer ceeieCeer (Effective Demand)
³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer efkebÀJee ÒeYeeJeer ceeieCeer ³ee kesÀvme®³ee
keÀuHeves®eer ®e®ee& keÀjCeej Deenesle. kesÀvmeves DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ efJeMues<eCeele p³ee p³ee
keÀuHevee ceeb[u³ee l³eeceO³es HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer efkebÀJee ÒeYeeJeer ceeieCeer ner keÀuHevee meJee&le
cenlJee®eer keÀuHevee mecepeueer peeles. Òee. [eruee[& cnCeleele keÀer,’kesÀvme®³ee jespeieejefJe<e³ekeÀ
efme×eblee®eer leke&Àmebiele megjJeele ner l³ee®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®³ee lelJeeHeemetve nesles.
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer efkebÀJee ÒeYeeJeer ceeieCeer cnCepes keÀe³e? vesnceer®e DeeHeCe

F®íe J³ekeÌle keÀjCes cnCepes ceeieCeer cnCelees Hejblet F®íe cnCepes ceeieCeer veJns. Hejblet pesJne
F®ísuee Kejsoer MekeÌleer®es Je Hewmee Ke®e& keÀjC³ee®eer ceeveefmekeÀ le³eejer®es HeeþyeU ueeieles
lesJne®e F®íerle Jemlet Kejsoer keÀjlee ³esles. kesÀvmeves Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer F®íe Je
Jemlet®eer ceeieCeer ³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀ©ve meebefieleuee Deens. kesÀvme cnCeleele keÀer kesÀJeU F®íe
cnCepes ceeieCeer veJns. lej pesJne Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®³ee F®ísuee Jemlet Kejsoer
keÀjC³eemeeþer ueeieCeeN³ee DeeefLe&keÀ J³ekeÌleer®es Je Hewmee Ke®e& keÀ©ve Jemlet Kejsoer®³ee ceeveefmekeÀ
le³eejer®es HeeþyeU ueeYeles lesJne®e l³ee F®ísuee ceeieCeer cnCepes HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer Demes
cnCeleele. HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeermeeþer leerve ieesäeR®eer iejpe Deens. 1) Jemlet Kejsoer
keÀjC³ee®eer F®íe Heeefnpes 2) Jemlet Kejsoer keÀjC³eemeeþer ueeieCeeje DeeJeM³ekeÀ Hewmee Heeefnpes
cnCepes DeeLeeakeÀ ketÀJele Heeefnpes. 3) Hewmee Ke®e& keÀjC³ee®eer ceeveefmekeÀ le³eejer Heeefnpes.
kesÀvmeves pees ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀuee lees mebHetCe& meceûee®eer ceeieCeer®ee efJe®eej kesÀuee.
meceûeue#eer DeLe&Meeñeele mebHetCe& meceepee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. J³ekeÌleer®ee efJe®eej kesÀuee
peele veener cnCetve HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®ee efme×eble ceeb[leevee kesÀvmeves meceûeue#eer
DeLe&Meeñee®ee efJe®eej kesÀuee Deens. mebHetCe& meceepee®eer SketÀCe ceeieCeer efJe®eejele Iesleueer Deens.
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer cnCepes mebyebOe meceepee®eer Jemlet Je mesJeebvee Demeuesueer SketÀCe ceeieCeer
nes³e. l³eecetUs HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer ner meceepeekeÀ[tve efJeefJeOe Jemlet Je mesJeebJej pesJe{e
SketÀCe Hewmee Ke®e& kesÀuee peelees lees DeekeÀ[e oMe&Jelees l³eecegUs HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer =
SketÀCe Ke®e& nes³e. meceepeeves efJeefJeOe Jemlet Je mesJee®³ee Kejsoermeeþer Hewmee Ke®e& kesÀuee lees Hewmee
Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove keÀjCeeN³ee meceepeeleerue GlHeeove IeìkeÀeb®³ee neleele Keb[ Jesleve
J³eepe Je veHeÀe ®ee mJe©Heele peelees HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer cnCepes Jemlet Je mesJeeb®eer Hewmee
Ke®e& keÀ©ve Kejsoer keÀjC³ee®eer meceepee®eer ceeieCeer nes³e. l³eecegUs meceepee®eer pesJe{er
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer Demeles. lesJe{s GlHeeokeÀ GlHeeove efvecee&Ce keÀ©ve meceepeele
DeeCelees. HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer ner jespeieej efvecee&Ce keÀjles ³eecegUs
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer = jespeieej Demesner DeeHeCeeme cnCelee ³esF&ue.
51
HeefjCeece keÀejkeÀ ceeieCeer = SketÀCe Ke®e&

= SketÀCe jeäêr³e GlHeVe
= SketÀCe GlHeeove
= jespeieej
4.4.1 HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®es lelJe (The principle of Effective

Demand):
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeercegUs jespeieej efvecee&Ce neslees ³ee®ee DeLe& DeLe&J³eJemLesle

jespeieej efvecee&Ce nesCes ner yeeye HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeerJej DeJeuebyetve Demeles. l³eecegUs kesÀvmeves
Demes ÒeefleHeeove kesÀues keÀer DeLe&J³eJemLesle pej HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®eer keÀcelejlee Demesue
lej DeLe&J³eJemLesle yeskeÀejer efvecee&Ce nesles. l³eecegUs l³eeves Het{s Demes ner ÒeefleHeeove kesÀues keÀer
DeLe&J³eJemLesleerue yeskeÀejer otj keÀjeJe³ee®eer Demesue lej HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeerle Jee{ Ie[Jetve
DeeCeCes ne SkeÀcesJe GHee³e Deens. Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle vesnceer yeskeÀejer Dee{Utve ³esles.
Hejblet ÒeYeeJeer ceeieCeer®eer keÀcelejlee Demesue lej yeskeÀejer efvecee&Ce nesle Demeles. ³ee®ee DeLe&
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®eer keÀcelejlee Deens. ³ee®es keÀejCe p³ee
ÒeceeCeele jeäêr³e GlHeVe Jee{ues Demesue l³eeHes#ee keÀceer GHeYeesie Jee{lees keÀejCe jeäêr³e
GlHeVe Jee{u³eeves ueeskeÀeb®³ee neleer pesJe{e Hewmee peelees l³eeleerue meieUe Hewmee GHeYeesieeJej
Ke®e& keÀjle veenerle. lej l³eeleerue keÀener Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleele Je efMeuuekeÀ
HewMee®eer ye®ele keÀjleele DeMee ÒekeÀejs osMeele pesJe{s jeäêr³e GlHeVe Jee{ues Demesue lesJe{e
GHeYeesie Jee{le veener. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle jeäêr³e GlHeVe Je GHeYeesie ³eeceO³es leHeÀeJele
efvecee&Ce nesles DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®eer keÀcelejlee efvecee&Ce Peeueer keÀer osMeele yeskeÀejer
efvecee&Ce nesles cnCetve kesÀvmeves Demes meg®eJeues Deens keÀer jeäêr³e GlHeVe Je GHeYeesie ³eeb®³eeceO³es
pesJe{er leHeÀeJele He[uesueer Demeles lesJe{îee jkeÀces®eer JeemleJe iegbleJeCetkeÀ kesÀueer keÀer pesJe{îee
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer keÀcelejlee efvecee&Ce Peeuesueer Demeles lesJe{er HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer
DeLe&J³eJemLesle Ye©ve efveIeles DeeefCe DeMee ÒekeÀejs HeefjCeece keÀejkeÀ ceeieCeer®eer keÀcelejlee
Yeªve efveIeeueer keÀer osMeeleerue yeskeÀejer otj nesles.
4.4.2 HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer þjefJeCeejs IeìkeÀ (Determinates of

Effective Demand):
HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀJee ÒeYeeJeer ceeieCeer þjefJeCeejs IeìkeÀ oesve Deensle 1) SketÀCe ceeieCeer HeÀue
(Aggregate Demand Function) DeeefCe 2) SketÀCe HegjJeþe HeÀue
(Aggregate Demand Function)
1) SketÀCe ceeieCeer HeÀue (Aggregate Demand Function):
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesleerue Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ DeeHeu³ee GlHeeoerle Jemletuee

efkeÀleer ceeieCeer ³esF&ue Je l³eeJemletb®eer efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej efkeÀleer GlHeVe efceUsue ³ee®ee Deboepe
yeebOelees Je DeHesef#ele GlHeVeeletve DeHes#eerle Ke®e& Jepee kesÀu³eeveblej veHeÀe efMeuuekeÀ jenlees.
SketÀCe ceeieCeer cnCepes DeLe&J³eJemLesle jespeieeje®³ee JesieJesieÈ³ee HeeleUer Demeleevee, l³ee
52
JesieJesieÈ³ee HeeleÈ³eebvee pesJe{s GlHeeove efvecee&Ce nesT MekeÀles lesJe{s GlHeeove efJeketÀve
l³ee®³ee efJe¬eÀerHeemetve pesJe{s GlHeVe DeHesef#eues Demesue lesJe{s DeHesef#euesues GlHeVe oMe&efJeCeejs
keÀesäkeÀ efkebÀJee He$ekeÀ cnCepes®e SketÀCe ceeieCeer HeÀue nes³e.
SketÀCe ceeieCeer HeÀueve He$ekeÀ

jespeieeje®eer HeeleUer (ueeKeele) ceeieCeer efkebÀcele (keÀesìer ©He³eeble)
1 ueeKe 10 keÀesìer ©.
Jejerue keÀesäkeÀele jespeieejer®³ee HeeleUerle Jee{ Peeu³eeme SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele

Jee{les Gueì jespeieej HeeleUerle Ieì Peeu³eeme SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele Ieìles pesJne 5 ueeKe
ueeskeÀbevee jespeieej efouee peelees lesJne 30 keÀesìer®eer iegbleJeCetkeÀ nesles DeMee efjleerves SketÀCe
ceeieCeer HeÀueve cnCepes efveefvejeÈ³ee jespeieejer®³ee HeeleUercegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee GlHeeovee®eer
efJe¬eÀer HeÀueve ³esCeeN³ee DeHes#eerle efkeÀceleer®es keÀesäkeÀ nes³e jespeieejele Jee{ nesF&ue l³eeÒeceeCes
DeHes#eerle GlHeVe Jee{les. keÀejCe jespeieej Jee{u³eeves GlHeeove Jee{les Je l³eeJej nesCeeje
ûeenkeÀe®ee Ke®e& Jee{lees.
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes SketÀCe ceeieCeer Je¬eÀ ne pesJe{s DeefOekeÀ keÀeceieej

keÀeceeJej Iesleues peeleele lesJe{s DeHesef#ele GlHeVe peemle jenles cnCetve GlHeeove Jee{leevee
jespeieej Je GlHeVe ³ee oesneWle Jee{ nesles.
53
2) SketÀCe HegjJeþe HeÀue (Aggregate Supply Function):
SketÀCe HegjJeþe HeÀue cnCepes DeLe&J³eJemLesle jespeieeje®³ee JesieJesieÈ³ee HeeleÈ³ee

Demeleelevee l³ee JesieJesieÈ³ee HeeleÈ³eebvee pesJe{s GlHeeove nesT MekeÀles lesJe{s GlHeeove
efJeketÀve l³ee®³ee efJe¬eÀerHeemetve pesJe{s GlHeVe efceUCes DeeJeM³ekeÀ Deens lesJe{s DeeJeM³ekeÀ GlHeVe
oMe&efJeCeejs keÀesäkeÀ efkebÀJee He$ekeÀ cnCepes SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ nes³e.
GlHeeokeÀ GlHeeove IeìkeÀebvee keÀeceeJej Iesle Demeleevee Jemlet®es GlHeeove keÀjleevee

³esCeeje SketÀCe Ke®e& Ye©ve efveIeeJee DeMeer GlHeeokeÀe®eer DeHes#ee Demeles ³ee efkeÀceeve DeHesef#ele
efkebÀceleeruee kesÀvme SketÀCe HetjJeþe efkebÀcele cnCeleele. SketÀCe HetjJeþe efkebÀcele ner Jemletb®³ee
GlHeeove Ke®ee&FlekeÀer Demeles. jespeieeje®eer HeeleUer Jee{ueer Demelee GlHeeoveKe®e& Jee{lees Je
jespeieejer®eer HeeleUer keÀceer Peeueer Demelee SketÀCe HetjJeþe efkebÀcele keÀceer nesles efvejefvejeÈ³ee
jespeieejer®³ee HeeleUeruee Demeuesu³ee efvejefvejeÈ³ee HegjJeþe efkebÀceleer oMe&efJeCeeN³ee keÀesäkeÀeuee
SketÀCe HegjJeþe keÀesäkeÀ Demes cnCeleele.
SketÀCe HegjJeþe keÀesäkeÀ (Aggregate Supply Schedule)
jespeieejeJej Demeuesu³ee ÞeceerkeÀeb®eer mebK³ee SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele

54
Jejerue Deeke=Àleerle OX De#eeJej jespeieejer DeeefCe OY De#eeJej SketÀCe HegjJeþe

efkebÀcele oMe&efJeueer Deens. SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ O efyebotletve efveIetve lees [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s
peelees cnCepes®e lees OeveelcekeÀ Deens. keÀejCe jespeieejer®³ee HeeleUerle peMepeMeer Jee{ nesle
peeles lemeleMeer SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele meg×e Jee{le peeles. SkeÀe ce³ee&osveblej SketÀCe HegjJeþe
efkebÀceleer®ee Je¬eÀ OY De#eeJej meceeblej neslees. Deeke=Àleerle P efyebotveblej GYee O
(Vertical) Peeuee Deens. ³ee®ee DeLe& ³ee efyebot®³ee HeueerkeÀ[s jespeieejerle Jee{ keÀjCes
DeMekeÌ³e Deens. keÀejCe ÞeefcekeÀeb®³ee mebK³esle Jee{ kesÀueer lejer GlHeeoveele Jee{ nesT MekeÀle
veener. DeLe&J³eJemLee pesJne HetCe& jespeieejer®³ee HeeleUeruee Heesn®eles lesJne DeuHekeÀeUele SketÀCe
Ke®ee&le yeoue Peeuee lejer GlHeeoveele Jee{ nesle veener. Je ³ee®ee HeefjCeece cnCepes ®eueveJee{
nes³e.
4.4.3 HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®es efveOee&jCe (Determination of

effective Demand):
p³ee jespeieejer®³ee HeeleUeruee SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele Je SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele

meceeve Demeleele leer jespeieeje®eer HeeleUer mebletueveeJemLesle Demeles. SketÀCe ceeieCeercegUs
peemleerle peemle DeHesef#ele GlHeVe oMe&efJeues peeles Je SketÀCe HegjJeþîeecegUs efkeÀceeve DeHesef#ele
GlHeVe oMe&efJeues peeles. SketÀCe ceeieCeerJe¬eÀ Je SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ HejmHejebvee p³ee GlHeVeeuee
ísoleele l³ee GlHeeovee®³ee mebyebOeele jespeieeje®eer HeeleUer efveef½ele nesles ³ee ísove efyebotuee
Devegmeªve Demeuesueer ceeieCeer cnCepes ÒeYeeJeer ceeieCeer nes³e.
GlHeeove (jespeieej HeeleUer)

55
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes SketÀCe ceeieCeerJe¬eÀ Je SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee

E efyebbotle ísoleele ³ee®ee®e DeLe& peemleerle peemle DeHesef#ele GlHeVe DeeefCe efkeÀceeve DeHesef#ele
GlHeVe oesvner meceeve nesleele E efyebotle GlHeVe GlHeeove Je jespeieej ³eeb®ee meceleesue Peeuee
Deens pej GlHeeove OQ Hes#ee keÀceer Peeues lej cnCepes®e OQ2 FlekesÀ Peeues lej ceeieCeer
SQ2 Je HegjJeþe OD Peeuee lej GÐeesiemebmLesuee SD FlekeÀe DeOeerkeÀ HeÀe³eoe nesF&ue ³ee
DeefleefjkeÌle ueeYeecegUs GlHeeove Jee{tve jespeieej Jee{sue. kesÀvme®³ee celes GlHeeove Je jespeieej
³eeb®ee mejU Òel³e#e Je ÒeceeCeMeerj mebyebOe Demelees mecepee GlHeeove OQ Hes#ee OQ1 FlekesÀ
Deens lej GÐeesiemebmLesuee MN SJe{e leesìe nesF&ue. l³eecegUs GlHeeokeÀ GlHeeove keÀceer
keÀjleerue Je jespeieej keÀceer nesF&ue EQ ner meceleesuee®eer jespeieej HeeleUer þjsue. ³ee®ee®e
DeLe& peesHe³e¥le SketÀCe ceeieCeer HeÀue ns SketÀCe HegjJeþe HeÀueeHes#ee DeefOekeÀ Demeles lesHe³e¥le
jespeieejeme Jee{ keÀjCes ³eesi³e þjles.
4.4.4 DeHetCe& jespeieej HeeleUer®ee meceleesue (Under-Employment

Equilibrium):
Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle keÀceeue veHeÌ³ee®³ee GÎsMeeves Jemlet®es GlHeeove kesÀues

peeles. l³eecegUs kesÀvme®³eeceles Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle jespeieeje®eer HeeleUer ner HetCe&
jespeieejer®³ee HeeleUerHes#ee keÀceer Demeles ³ee®ee®e DeLe& DeLe&J³eJemLesle DeHetCe& jespeieej
Demeleeveener SketÀCe ceeieCeer HeÀueve DeeefCe SketÀCe HegjJeþe HeÀueve ³ee oesvnerceO³es meceeblej
ÒemLeeefHele nesCes MekeÌ³e Demeles kesÀvme ³eeb®³eeceles HetCe& jespeieeje®eer efmLeleer ner DeHeJeeoelcekeÀ
Demetve DeHetCe& jespeieeje®ee meceleesue ner meeceev³e Ieìvee Deens.
56
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes SketÀCe ceeieCeerJe¬eÀ Je SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀ SkeÀceskeÀebvee

E efyebotle ísoleele Je OQ SJe{e jespeieej efvecee&Ce neslees Hejblet DeLe&J³eJemLesle jespeieej nJeer
DemeCeejer ceevemes OQ1 SJe{er Deensle. Hejblet E efyebotle meceleesue Demeu³eeves OQ SJe{îee
ueeskeÀebvee jespeieej ÒeeHle neslees cnCepes®e OQ1 SJe{s ueeskeÀ yeskeÀej jenleele cnCetve®e
kesÀvme®³eeceles ner meceleesuee®eer DeJemLee HetCe& jespeieejer®eer Demesue®e Demes veener. DeMee
efmLeleerle HegCe& jespeieej efvecee&Ce nesC³eemeeþer DeHesef#ele GlHeveele Jee{ Peeueer Heeefnpes Demes
Ie[u³eeme SketÀCe ceeieCeerJe¬eÀ Je ne veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ SketÀCe HegjJeþe Je¬eÀeme E1 ³ee
efþkeÀeCeer ísotve HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer oMe&efJelees l³eecegUs OQ1 SJe{îee yeskeÀej ueeskeÀebvee
jespeieej ÒeeHle neslees.
DeMee efjleerveer kesÀvmeves iegbleJeCetkeÀer®es oes<e oeKeJeues Deensle veHeÌ³ee®ee DeYeeJeecegUs

iegbleJeCetkeÀ Jee{le veener. ³eemeeþer KeN³ee DeLee&ves HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele nesTve yeskeÀejer
veä nesC³eemeeþer mejkeÀejves nmle#esHe keÀ©ve iegbleJeCetkeÀ Jee{ kesÀueer Heeefnpee. kesÀvme ³eebveer
HegjJeþe HeÀueveeHes#ee ceeieCeer HeÀueveeuee DeefOekeÀ cenlJe efoues. HetCe& jespeieej efvecee&Ce
keÀjC³eemeeþer mejkeÀejer Ke®e& Je iegbleJeCetkeÀ DeeJeM³ekeÀ Demeles.
4.4.5 HeefjCeecekeÀejkeÀ efkebÀJee ÒeYeeefJe ceeieCeer®es cenlJe (Importance of

effective demand):
1) `mes' ®³ee yeepeejHesþ efve³ecee®ee DeHetjsHeCee:
`mes' ®³ee yeepeejHesþs®³ee efve³ecee®es Keb[ve kesÀues Deens HegjJeþe mJeleë®eer ceeieCeer
efvecee&Ce keÀjle veener. keÀejCe kesÀvme®³ee celes Jee{uesues meJe&®e GlHeVe meceepe GHeYeesieeJej
Ke®e& keÀjle veener efkebÀJee ye®ele kesÀuesueer meJe&®e GlHeVe meJe&®e iegbleJeues peeF&ue Demes veener.
l³eecegUs meceepee®ee SketÀCe Òel³e#e Ke®e& (SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele) GlHeeoveeHes#ee keÀceer nesles
DeeefCe DeMee ÒekeÀejs ceeieCeerle nesCeejer v³etvelee meceepeele jespeieejer®eer HeleUerner keÀceer keÀjsue.
2) DeHetCe& jespeieej meceleesueë
Yeeb[JeMeener DeLe&J³eJemLesle DeHetCe& jespeeieje®³ee efmLeleerle meceleesue mee¿e

keÀjC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀerle meelel³eHetCe& Jee{ nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
3) jespeieej efveOee&jCe keÀjCeejs IeìkeÀë
HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeerleerue Jee{ ner jespeieej efveceealeeruee Òeeslmeenve osC³ee®es keÀece

keÀjles. F®íe, DeeefLe&keÀ MekeÌleer Je ceeveefmekeÀ le³eejer ³eecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer efvecee&Ce nesles ns
eflevner IeìkeÀ pesJne ÒeYeeJeer nesleerue lesJne®e ÒeYeeJeer ceeieCeer efvecee&Ce nesles.
4) iegbleJeCetkeÀer®es Dev³ev³e meeOeejCe cenlJeë

kesÀvmeves DeeHeu³ee efme×evleele iegbleJeCetkeÀeruee meJee&le peemle cenlJe efoues Deens.
iegbleJeCetkeÀ GlHeeove Jee{eruee ÒesjCee osleele GlHeeove IeìkeÀe®eer ceeieCeer Jee{les. GlHeVeele
Jee{ nesles cnCetve iegbleJeCetkeÀ nesCes cenlJee®es Deens.
57
5) Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#eceleeë
Yeeb[Jeuee®eer efmeceevle keÀe³e&#ecelee ne IeìkeÀ GlHeeokeÀe®³ee veHeÌ³eemebyebOeer®³ee

DeHes#ee Je Yeeb[Jeueer Jemletb®ee Hetve&ëmLeeHeve Ke®e& ³ee oesneWJej DeJeuebyetve Demelees.
6) mejkeÀejer nmle#esHeë
ÒeYeeJeer ceeieCeerle Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer cegK³eleë iegbleJeCetkeÀ Ke®e& Jee{efJeCes

DeeJeM³ekeÀ Deens. iegbleJeCetkeÀ keÀceer Peeu³eeme HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeerle v³etvelee efvecee&Ce
nesTve yesjespeieej efvecee&Ce nesles leer otj keÀjC³eemeeþer mejkeÀejves nmle#esHe keÀ©ve iegbleJeCetkeÀ
Ke®e& Jee{Jeuee Heeefnpes.
7) mebHeVelesle efJejesOeeYeemeë
ÒeYeeJeer ceeieCeer ner mebkeÀuHevee DeeOegefvekeÀ Yeeb[JeueMeener Je mebHeVe osMeeleerue SkeÀe
efJejesOeeYeemee®es mHeäerkeÀjCe osles ’mebHeVelesle efJe<ecelee“ (poverty amongst
plenty) ¿ee efJejesOeeYeemee®es mHeäerkeÀjCe ³esLes meeHe[les mebHeVe osMeele GlHeeove DeeefOekeÀ
ÒeceeCeele nesles. Hejblet l³ee®e yejesyej ¿ee je<ìêle yeskeÀejer®eer ìebieleer leueJeejner efometve ³esles
³ee®es keÀejCe cnCepes DeMee je<ìêle meceepee®es GlHeVe Jesieeves Jee{les. Hejblet GHeYeesieele lesJe{er
Jee{ nesle veener. ye®ele Jee{les Hejblet ner ye®ele iegbleJeCetkeÀ Ke®ee&le Jee{ keÀjerle veener. keÀejCe
HetJeea®e ¿ee jeäêle iegbleJeCetkeÀ DeefOekeÀ Peeuesueer Demeles. ye®ele iegbleJeueer ve iesu³eecegUs ÒeYeeJeer
ceeieCeer keÀceer nesles DeeefCe l³ee®eyejesyej GlHeeove keÀceer Je yesjespeieejer Jee{les.
4.5 kesÀvme®³ee jespeieej efJe<e³ekeÀ efme×ebvlee®ee meejebMe (Summary of

Keynesian Theory of Employment)
58
4.5.1 kesÀvme®³ee efme×evleeJejerue ìerkeÀe (Limitations of keynesian

Theory):
1) DeJeemleJe ie=nerlekesÀë
HetCe& mHeOee& Dee{Ule veener, Ieìl³ee GlHeeove HeÀuee®eer ÒeJe=Êeer DeYeeJeeves Dee{Ules.
DeLe&J³eJemLee yebefomle vemeles, ketÀþueener osMe HejkeÀer³e J³eeHeejeHeemetve DeefueHle jent MekeÀle
veener. DeuHekeÀeueeHes#ee efoIe&keÀeU cenlJee®ee Demelees. GlHeeove Je GÐeesieefJeÐee mebIeìve
keÀewMeu³e, Þecee®eer keÀe³e&#ecelee, F. IeìkeÀ efmLej vemeleele. kesÀvme®ee efme×eble ®etkeÀer®³ee
ie=nerleeJej DeeOeejuesuee Deens.
2) meJe&meeOeejCe efme×ebvle veJnsë
ne efme×ebvle meJe& osMeebvee ueeiet He[le veener meceepeJeeoer Je meec³eJeeoer osMeebmeeþer

ne efme×eble efvejesHe³eesieer Deens.
3) efoIe&keÀeU efJe®eejele Iesleuee veenerë

kesÀvme®³ee jespeieej efme×eble kesÀJeU DeuHekeÀeUe®ee efJe®eej keÀjlees. efoIe&keÀeUele
Ie[CeeN³ee Ieìveeb®ee Je HeefjJele&vee®ee ³eele efJe®eej kesÀuee veener.
4) mejkeÀejer Ke®e& efJe®eejele Iesleuee veenerë
ÒeYeeJeer ceeieCeer ner GHeYeesie Ke®e& DeeefCe iegbleJeCetkeÀ Ke®e& ³eeJej DeJeuebyetve Demeles.
³ee oesvner Ke®ee&®ee efJe®eej l³eebveer Keepeieer meboYee&le kesÀuee Deens.
5) DeeOegefvekeÀ keÀeUele keÀu³eeCekeÀejer HegjJeþe HeÀueveekeÀ[s otue#e&ë
kesÀvme ³eebveer DeeHeu³ee efme×evleele HegjJeþe HeÀueveekeÀ[s ogue#e& keÀ©ve ceeieCeer

HeÀueveekeÀ[s peemle ue#e keWÀefêle kesÀues l³eecegUs l³ee®es efJeMues<eCe SkeÀebieer Jeeìles.
6) DeHetCe& jespeieeje®eer keÀuHevee De³eesi³eë
n@Peefueì ³eeb®³eeceles DeHetCe& jespeieeje®eer keÀuHevee De³eesi³e Deens. yeskeÀejer jentve

DeLe&J³eJemLesle meceleesue efvecee&Ce nesCes MekeÌ³e veener yeskeÀejer Demeles lesJne DeLe&J³eJemLesle
keÀesþslejer Demeceleesue Demeuee®e Heeefnpes.
7) Flej IeìkeÀ ogue&ef#eleë

kesÀvmeves DeeHeuee efme×eble ÒeecegK³eeves HewMee®³ee meboYee&le ceeb[u³eeves lees DeJeemleJe
Jeeìlees keÀejCe HewMee J³eefleefjkeÌle jespeieejeJej HeefjCeece keÀjCeejs Flej DeveskeÀ IeìkeÀ
cenlJee®es Demeleele.
59
4.6 GHeYeesie HeÀueve (Consumption Function)
GHeYeesie HeÀueve cnCepes GlHeveele yeoue Peeuee Demelee GHeYeesie Ke®ee&le pees yeoue
neslees l³eeleerue iegCeesÊejeuee GHeYeesieHeÀueve Demes cnCeleele. megjJeeleeruee GlHeVe DeeefCe Ke®e&
meceeve Demelees. keÀejCe GlHeVe DeefleMe³e keÀceer Demeles. GlHeVe pemepemes Jee{le peeles
lemeleMeer GHeYeesieKe®ee&le Jee{ nesles. HeCe SkeÀe efJeefMeÿ ce³ee&osHe³e¥le SkeÀe efJeefMeÿ
ce³ee&osveblej GlHeVeele Jee{ nesle iesueer Demelee GHeYeesie Ke®ee&le Jee{ nesles HeCe leer Ieìl³ee
ÒeceeCeele Demeles keÀejCe GlHeVee®ee keÀener Yeeie ye®eleerkeÀ[s JeUJeuee peelees.
ÒeYeeJeer ceeieCeer®³ee meblegueveele SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele DeeefCe SketÀCe HegjJeþe efkebÀcele
³eeb®³ee meblegueveecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer®es mebletueve nesles. GlHeeokeÀeb®eer SketÀCe DeHes#ee/SketÀCe
ÒeeHleer®ee efJe®eej keÀ©ve GlHeeove keÀjleele. l³eecegUs GlHeeoveeJej Ke®e& keÀjC³ee®eer
GHeYeeskeÌl³ee®eer #ecelee efkeÀJee ÒeJe=Êeer ner efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. jespeieeje®³ee ceeO³eceeletve
ÒeeHle nesCeejs GlHeVe efkeÀleer DeeefCe keÀesCel³ee ÒeceeCeele Ke®e& kesÀues peeles l³eeJej GHeYeesie
ÒeJe=Êeer cenlJee®eer Deens.
ÒeYeeJeer ceeieCeer ner GHeYeesie Ke®ee&Jej DeJeuebyetve Demeles. GHeYeesie Ke®e& DeefOekeÀ lej
ÒeYeeJeer ceeieCeer DeefOekeÀ Demeles. ÒeYeeJeer ceeieCeer ner pejer SketÀCe ceeieCeer efkebÀcele DeeefCe SketÀCe
HegjJeþe efkebÀcele ³eeb®³ee meblegueveeletve nesles. ÒeYeeJeer ceeieCeerJej GHeYeesieKe®ee&®ee ÒeYeeJe He[lees.
GHeYeesie Ke®ee&Jej jespeieej HeeleUer®ee ÒeYeeJe He[lees. osMeeleerue meJe&®e ÞeefcekeÀebvee jespeieej
ÒeeHle Peeuee keÀer GlHeeokeÀe®es GlHeVe Jee{les, GlHeeove Jee{ues keÀer GlHeeove efJe¬eÀer®³ee
efJeef¬eÀHeemetve®eer DeHesef#ele ÒeeHleer Jee{les. SketÀCe ÒeeHleer Jee{ueer keÀer ÞeceerkeÀeb®es GlHeVe Jee{les
DeeefCe ÞeefcekeÀeb®ee GHeYeesie Jee{lees. l³eecegUs ÒeYeeJeer ceeieCeer GHeYeesieeMeer efveie[erle Deens.
GHeYeesieHeÀueve cnCepes GlHeVe DeeefCe GHeYeesieeceO³es Dee{Utve ³esCeeje mebyebOe nes³e.
GHeYeesieÒeJe=Êeer DeeefCe GlHeVeele HeÀueveelcekeÀ mebyebOe Demelees keÀejCe GlHeVe Jee{ues keÀer
GHeYeesie Jee{lees. GlHeVe keÀceer Peeu³eeme GHeYeesie keÀceer neslees. GHeYeesie ÒeJe=Êeer oesve
IeìkeÀebMeer mebyebOeerle Demeles 1) GlHeVe (Y) 2) GHeYeesie (C) DeeefCe HeÀueveemeeþer (F)
met$e©Heele
C = F(Y)
C = GHeYeesie
F = keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe
Y = GlHeVe
GHeYeesieHeÀuevee®eer mebkeÀuHevee DeLe&le%e pes. Sce kesÀvme ³eebveer 1936 ceO³es

jespeieej, J³eepe DeeefCe Hewmee efJe<e³ekeÀ meJe&meeOeejCe efme×ebvle ne ûebLe efuenuee.
kesÀvmeves GHeYeesie ne GHeYeesieKe®e& ³ee DeLee&ves JeeHejuee Deens. meceepeeme ÒeeHle

nesCeeN³ee GlHeveeletve meceepe GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjlees. l³eecegUs mebyebefOele meceepee®³ee
60
GlHeVeeletve meceepee®ee GHeYeesie Ke®e& neslees. Ke®e& Je GlHeVe ³eeb®ee mebyebOe Demelees. GHeYeesie
ÒeJe=Êeer®³ee J³eeK³ee -
1) ``GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner J³ekeÌleer®es GlHeVe DeeefCe Ke®e& keÀjC³ee®es ÒeceeCe oMe&efJeCeejs ÒeceeCe
nes³e.''
2) ``GHeYeesie ÒeJe=Êeer cnCepes efJeefMeä GlHeVee®³ee mlejeuee les GlHeVe Je l³ee GlHeVeeletve
nesCeeje GHeYeesie Ke®e& ¿ee®³eeleerue menmebyebOe nes³e.'' kesÀvme
3) ``GHeYeesie ÒeJe=Êeer cnCepes GlHeVe DeeefCe Ke®e& ³eeb®ee mebyebOe meeieCeejs ÒeceeCe nes³e.''
GHeYeesieHeÀueve He$ekeÀ :
efvejefvejeÈ³ee GlHevee®³ee HeeleÈ³ee Demeleevee ueeskeÀ GlHeveeleerue efkeÀleer Yeeie
GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjC³eeme le³eej Demeleele ns GHeYeesieHeÀueve He$ekeÀe®³ee mene³³eeves
oMe&efJeues Deens.
GHeYeesie HeÀueve keÀesäkeÀ
GlHeVe (keÀesìer ©.)(Y) GHeYeesie (keÀesìer ©.) (C) ye®ele (S) keÀesìerle (S)
0 15 -15
50 50 00
75 60 10
100 75 15
125 95 20
150 120 25
Jejerue keÀesäkeÀeJeªve Demes efometve ³esles keÀer GlHeVe Metv³e Demeleevee GHeYeesie 25
keÀesìer neslee ³ee®ee DeLe& efMeuuekeÀ ye®ele GHeYeesieemeeþer JeeHejueer peeles. GlHeVe 25 keÀesìer
©. GHeYeesie 50 keÀesìer ©. cee$e pemepeMeer GlHeVeele Jee{ nesle peeles lemelemes
GHeYeesieeJejerue Ke®e& Jee{le peelees cee$e lees Ieìl³ee ojeves Jee{lees. GlHeVeele nesCeeN³ee Jee{er
yejesyej ye®ele Jee{le peeles pesJne GlHeVe 150 keÀesìer ©He³es nesles lesJne GHeYeesieeJejerue Ke®e&
120 keÀesìer ©He³es nesles ye®ele 25 keÀesìer ©He³ee®eer nesles. GHeYeesieeleerue Jee{ GlHeVeeleerue
Jee{erHes#ee keÀceer Demeles cnCetve pemepemes GlHeVe Jee{le peeles lemeleMeer GlHeVeeleerue Jee{ Je
GHeYeesie Ke®ee&leerue Jee{ ³eeleerue leHeÀeJele Jee{le peeles ³eeuee®e ye®ele cnCelee ³esF&ue.
61
Deeke=Àleerle oeKeJeu³eeÒeceeCes OX De#eeJej GlHeVe Je OY De#eeJej GHeYeesie

oeKeJeuee Deens OS ner js<ee 45 DebMee®ee keÀesve keÀ©ve keÀe{ueer Deens. K efyebotle GlHeVe
DeeefCe GHeYeesie meceeve Deens. ³ee®ee®e DeLe& K efyebotle ye®ele Metv³e Deens. Het{s pemepemes
GlHeVeele Jee{ nesle peeles. lemelemes GHeYeesie Ke®ee&le osKeerue Jee{ nesles cee$e leer Jee{
Ieìl³ee ÒeJe=Êeer®eer efometve ³esles. GlHeVe OM Peeues Demelee GHeYeesie N1M Ske{e Iesleuee
peelees Je ye®ele NN1 SJe{er kesÀueer peeles. GlHeVe OM Jeªve OM1 SJe{s Peeues Demeles
ye®ele DD1 SJe{er nesles DeMee leNnsves GlHeVeele nesCeeN³ee Jee{eryejesyej GHeYeesie + ye®ele ³ee
oesvnerle Jee{ nesleevee efometve ³esles. DeuHekeÀeUele GHeYeesie ÒeJe=Êeer efmLej Demeles Demes kesÀvme®es
cele Deens.
4.6.1 GHeYeesie HeÀuevee®es ÒekeÀej :
GHeYeesie HeÀuevee®es Het{erueÒeceeCes oesve ÒekeÀej Deensle De) mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer
Je (ye) meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer
De) mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer (Average propensity to consume):
SkeÀe efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&®es SketÀCe GlHeVeeMeer pes ÒeceeCe
Demeles les cnCepes mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer nes³e. ³eemeeþer SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&uee SketÀCe
GlHeVeeves Yeeieues Demelee mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer efceUles.
met$e©Heeves,
SketÀCe GHeYeesie Ke®e&
mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer =
SketÀCe GlHeVe
62
C Consumption Expenditure
APC =
Y Income
mecepee SkeÀe efJeefMeä JesUer jeäêr³e GlHeVe 800 keÀesìer ©He³es Demetve GHeYeesie Ke®e& 700
keÀesìer © Demesue lej mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer
700
= 0.87 jenerue
800
mejemejer GHeYeesie ÒeJe=Êeer®es cenlJe:
mejemejer GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJeªve mejemejer ye®ele ÒeJe=Êeer®eer keÀuHevee ³esles. keÀejCe

SketÀCe GlHeVe ns GHeYeesie Je ye®ele ³eeb®³ee yesjpesyejesyej Demeles. ³eeefMeJee³e GHeYeesie
Jemletbmeeþer meceepee®eer ceeieCeer efkeÀleer Deens. ³ee®eer keÀuHevee mejemejer GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJeªve
³esles.
ye) meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (Marginal Propensity to Consume):
SketÀCe GHeYeesieele nesCeeN³ee yeouee®es SketÀCe GlHeVeele nesCeeN³ee yeoueeMeer DemeCeejs

ÒeceeCe cnCepes meercebele GHeYeesieÒeJe=Êeer nes³e. GHeYeesieele nesCeeN³ee yeoueeuee GlHeVeele
nesCeeN³ee yeoueeves Yeeefieues Demelee meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer (MPC) efceUles.
SketÀCe GHeYeesieele nesCeeje yeoue

meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer =
SketÀCe GlHeVeele nesCeeje yeoue
∆C
MPC =
∆Y
mecepee SketÀCe GlHeVe 800 keÀesìer ©. Demeleevee 700 keÀesìer © GHeYeesie Ke®e&
neslee. SketÀCe GlHeVe Jee{erme 900 keÀesìer ©. Peeues Demeleevee SketÀCe GHeYeesie Jee{tve 780
keÀesìer ©. Peeuee. SketÀCe GlHeVeele HetJeeaHes#ee 100 keÀesìer ©He³eebveer Jee{ Peeueer Je l³eecegUs
SketÀCe GHeYeesieele HetJeeaHes#ee 80 keÀesìer ©He³eebveer Jee{ Peeueer. ³eekeÀjerlee Het{eruemeg$ee®ee JeeHej
keÀjlee ³esF&ue.
∆C SketÀCe GHeYeesieele nesCeeje yeoue

meerceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer = =
∆Y SketÀCe Ke®ee&le nesCeeje yeoue
63
DeMee ÒekeÀejs ³esLes meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner SketÀCe GlHeVeeleerue DeefleefjkeÌle Jee{ Je SketÀCe
GHeYeesieeleerue DeefleefjkeÌle Jee{ ³eeleerue mebyebOe Je ÒeceeCe oMe&efJeles.
4.6.2 meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer®eer JewefMeäîesë
1) meerceevle GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner vesnceer®e OeveelcekeÀ Demeles. keÀejCe SketÀCe GlHeVeele Jee{
nesle Demeleevee SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&lener Jee{ nesle Demeles.
2) meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer vesnceer 0 Hes#ee DeefOekeÀ 1 Hes#ee keÀceer jenerue keÀejCe SketÀCe
GlHeVeele nesCeeN³ee Jee{er®³ee ceeveeves SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&le nesCeejer Jee{ ner keÀceer Demeles.
SketÀCe GHeYeesie Ke®ee&le nesCeejer Jee{ ner keÀceer keÀceer nesle Demeu³eeves meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer
Ieìle peeles. ³ee keÀejCeecegUs GHeYeesie-ÒeJe=Êeer oMe&ve Je¬eÀ Keeuetve Jej peeleevee Je OX
De#eekeÀ[s PetkeÀle peelees. GlHeVeele Peeuesueer mebHetCe& Jee{ GHeYeesieeJej Ke®e& Peeueer Demeleer
lej meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer SkeÀ Deeueer Demeleer. DeMee JesUer GlHeVeeleerue Jee{ GHeYeesieeleerue
Jee{ Demes meceerkeÀjCe le³eej Peeues Demeles.
3) iejeryeJeiee&®eer meerceeble GHeYeesieÒeJe=Êeer ner Þeerceble Jeiee&®³ee meerceeble GHeYeesie ÒeJe=ÊeerHes#ee

peemle Demeles. Þeerceble Jeiee&®³ee cetueYetle iejpee HetCe& Peeuesu³ee Demeleele Je l³eecegUs l³eeb®³ee
GlHeVeele Peeuesu³ee Jee{er®ee keÀceer Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& neslees. cnCetve Þeerceblee®es GlHeVe
Jee{le Demeleevee GHeYeesiee®es ÒeceeCe keÀceer nesless. cnCetve Þeercebleeb®es GlHeVe Jee{le Demeleevee
GHeYeesiee®es ÒeceeCe keÀceer nesles Je ye®eleer®es ÒeceeCe Jee{les. Gueì iejerye Jeiee&®³ee cetueYetle
iejpeemet×e HetCe& nesle veenerle keÀejCe l³ee®es GlHeVe keÀceer Demeles cnCetve pesJne l³ee®³ee
GlHeVeele Jee{ nesles lesJne l³ee GlHeVee®ee ceesþe Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& neslees. cnCetve
meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner peemle Demeles.
4) Þeerceble osMeeHes#ee DeeefLe&keÀ¢äîee iejerye osMeeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer peemle Demeles.
5) GlHeVeeleerue Jee{eryejesyej mejemejer Je meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer oesvner Nneme HeeJeleele.

Hejbleg meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer leerJeíeleerves Nneme HeeJeles.
4.6.3 meerceeble GHeYeesieÒeJe=Êeer®es cenlJeë
1) GlHeVe Je GHeYeesieeleerue Deblej meerceeble GHeYeesie ÒeJe=leÊeerves mecepeles. pej GHeYeesie Ke®e&
Je GlHeVe ³eeleerue Deblej pej iegbleJeCetkeÀ Ke®ee&cegUs Ye©ve keÀe{lee Deeues lej jespeieeje®eer
HeeleUer keÀe³ece þsJelee ³esles.
2) DeLe&J³eJemLes®es mebletueve DeHetCe& jespeieejer®³ee HeeleUeruee keÀe nesles ³ee®eer keÀuHevee

³esC³eemeeþer meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer GHe³egkeÌle þjles.
64
3) mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeC³eemeeþer meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer GHe³etkeÌle þjles.

SketÀCe GlHeVee®³ee Jee{er®es, GHeYeesie DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eeceO³es keÀmes efJeYeepeve nesles ns
mecepeles.
4) efJekeÀmeerle osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLes®es meeHes#e mLew³e& ³eeefJe<e³eer meeHes#e efJeJes®eve keÀjC³eeme

meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀuHevee GHe³egkeÌle þjles.
4.6.4 kesÀvme®³ee GHeYeesieeHeÀuevee®eer ie=nerlekesÀ (Assumptions of Keynes

Consumption Function):
1) meeceev³e efmLeleer®es DeefmlelJe:
ne efve³ece meeceev³e efmLeleerle DeefmlelJeele Demelees ³ee ie=nerleeJej DeeOeejerle Deens.

meeceev³e efmLeleerle ne efve³ece DevegYeJeeme ³eslees. ³eg×, ®eueveJee{ DeMee Demeeceev³e efmLeleerle
ne efve³ece DevetYeJeeme ³esle veener.
2) Ketueer Yeeb[Jeueer DeLe&J³eJemLee:
pesLes mejkeÀejer nmle#esHe veener DeMee Yeeb[JeueMeener DeLe&J³eJemLesle ³ee efve³ecee®ee

Òel³e³e ³eslees.
3) ceevemeMeeñeer³e Je mebmLeelcekeÀ IeìkeÀ efmLej:
GlHeVee®es JeeìHe, DeeJe[-efveJe[, meJe³eer, meeceeefpekeÀ ®eeueerjerleer, ueeskeÀmebK³ee

Jee{ ns IeìkeÀ DeuHekeÀeUele efmLej Demeleele. GHeYeesie kesÀJeU GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demelees.
4.6.5 GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors Affecting

Consumption Function):
De) J³ekeÌleerefveÿ IeìkeÀ (Subjective Factor):
J³ekeÌleer®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer ner l³ee®³ee ceveesJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demeles.

DevetJebefMekeÀlee Je meYeesleeue®eer HeefjmLeerleer ³eeceOetve J³ekeÌleer®eer ceveesj®evee yevele Demeles.
J³eeqkeÌleefveÿ IeìkeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee GlHeVeeletve DeefOekeÀ Ke®e& keÀjC³eeme HejeJe=Êe
keÀjleele.GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs J³ekeÌleerefveÿ IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle -
1) DeHel³eÒesce :
DeeHeu³ee ce=l³etveblej DeeHeu³ee cetueebvee mebHeÊeer efceUeJeer cegueeb®es peerJeve metKeer JneJes
³ee ÒesceeHeesìer J³ekeÌleer keÀeìkeÀmej keÀªve ye®ele keÀjerle Demeleele.
65
2) J³eJemeeef³ekeÀ nslet :
SKeeoe GÐeesie efkebÀJee J³eJemee³e metª keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeuee®eer iejpe Demeles.

l³eemeeþer J³ekeÌleer DeeHeu³ee GlHeVee®ee DeefOekeÀ Yeeie ye®ele keÀ©ve Yeeb[Jeue peceJeleele.
l³eecegUs GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Ieì nesles.
3) Òeieleer®eer F®íe:
Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeueer DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ Òeieleer JneJeer DeMeer l³ee®eer

F®íe Demeles. Òeieleer®³ee l³ee®³ee leerJe´ F®ísves J³ekeÌleer DeeHeu³ee GlHeVeeletve ye®ele keÀjerle
Demelees l³eecegUs GHeYeesieÒeJe=Êeer keÀceer nesles.
4) J³eepe efceUefJeC³ee®ee nslet :
J³eepe©Heeves GlHeVe efceUeJes Je DeeHeu³ee GlHeVeele Jee{ JneJeer ³ee nsletves DeeHeues
meJe& GlHeVe GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjC³eeSsJepeer l³eeletve ye®ele kesÀueer peeles GHeYeesie Ke®e& keÀceer
kesÀuee peelees.
5) meeceeefpekeÀ Òeefleÿe nslet :
meceepeeceO³es Þeerceble J³ekeÌleeruee Òeefleÿe DeefOekeÀ efceUeJeer cnCetve DeefOekeÀ HewMee®eer

ye®ele keÀ©ve Þeerceble nesC³ee®ee Òe³elve keÀjleele l³eecegUs ye®ele Jee{u³eecetUs Ke®e& keÀceer
neslees.
6) jenCeerceeve nslet :
DeeHeu³ee jenCeerceeveele Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer peemleerle peemle GlHeVe
efceUefJeC³ee®ee J³ekeÌleer®ee Òe³elve Demelees l³eemeeþer J³ekeÌleer DeefOekeÀ ye®ele keÀ©ve iebgleJeCetkeÀ
keÀjles l³eecegUs GHeYeesie Ieìlees.
7) kebÀpetmeHeCee®ee nslet :
meceepeeceO³es keÀener J³ekeÌleer kebÀpetme Demeleele. DeeHeu³ee GHeYeesieeJej keÀceerle keÀceer

Hewmee Ke®e& keÀ©ve ye®ele DeefOekeÀ keÀjleele mebHeÊeer meb®e³e keÀjC³eele®e l³eebvee DeefOekeÀ Deevebo
efceUlees l³eecegUs GHeYeesie keÀceer neslees.
8) ueeskeÀmebK³ee:
osMeeleerue ueeskeÀmebK³es®eer j®evee, DeekeÀejceeve, ketÀìtbyeeleerue J³ekeÌleer F.

GHeYeesieeJej HeefjCeece neslees ueeskeÀmebK³es®es MenjerkeÀjCe Peeu³eeme ûeeceerCe Yeeieeleerue
66
ueeskeÀebHes#ee l³ee®ee GHeYeesie peemle jenlees keÀejCe Mesleerle efceUCeeN³ee Deefveef½ele GlHeVeeHes#ee
MenjerYeeieele efveef½ele Heieej efceUlees. l³eecegUs l³ee®ee GHeYeesie peemle jenlees.
9) keÀpee&®ee Yeej:
J³ekeÌleerJej keÀpee&®ee Yeej ne meceepee®³ee GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej ÒeYeeJe Hee[lees. pej

J³ekeÌleerJej keÀpee&®ee Yeej peemle Demesue lej cetÎue Je J³eepe ³ee®eer HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer
GlHeVee®ee meJee&efOekeÀ Yeeie Ke®e& neslees meenefpekeÀ®e GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeuHe jenles.
10) jeskeÀ[ ÒeeOeev³eÒeJe=Êeer:
owveboerve nslet, J³eeHeej nslet, o#elee nsletves mJeleëpeJeU jesKe jkeÌkeÀce DeefOekeÀ
þsJelees. DeMeeJesUer GHeYeesie ÒeJe=Êeer peemle jenles Gueì jeskeÀ[ ÒeeOeev³e pesJe{er keÀceer lesJe{e
GHeYeesie keÀceer jenlees.
11) efìkeÀeT Jemlet®ee meeþe :
ueeskeÀebpeJeU efìkeÀeT Jemlet YejHetj ÒeceeCeele Demeu³eeme l³ee Jemlet Hetvn Hetvne
Iesleu³ee peele veenerle. l³eecegUs GHeYeesie keÀceer jenlees. Hejbleg DeuHekeÀeU efìkeÀCeeN³ee Jemlet®ee
GHeYeesie peemle jenlees.
12) meeceeefpekeÀ efJec³ee®³ee mees³eer:
osMeele peerJeveefJecee, YeefJe<³emetj#ee efJecee efkebÀJee meeceeefpekeÀ efJec³ee®³ee mees³eer

GHeueyOe Demeleerue lej efJec³ee®es nHles YejC³eemeeþer ueeskeÀeb®³ee GlHeVee®ee DeefOekeÀ Yeeie
JeeHejuee peelees l³eecegUs GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles.
13) otj¢äer :
YeefJe<³ekeÀeueerve Ke®ee&efJe<e³eer Deboepe yeebOetve J³ekeÌleer DeeHeu³ee GlHeVee®ee yeje®e

Yeeie YeefJe<³eemeeþer efMeuuekeÀ þsJeleele. cneleejHeCee®³ee keÀeUeleerue Ke®e&, cetueeb®es mebieesHeve
efMe#eCe, ueives F. Ke®ee&meeþer GlHeVee®ee keÀener Yeeie jeKetve þsJeuee peelees. l³eecegUs GHeYeesie
Ke®e& keÀceer neslees.
14) lejletoer®ee nslet :
YeefJe<³eele De®eevekeÀ GodYeJeCeeN³ee De[®eCeerbvee leeW[ oslee ³eeJes ³ee nsletves J³ekeÌleer
DeeHeu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie efMeuuekeÀ þsJelees DeepeejHeCee, DeHeIeele, yeskeÀejer DeMee
mJe©Hee®³ee De[®eCeer DeekeÀeqmceleefjl³ee GodYeJeleele l³eevee leeW[ osC³eemeeþer ueeskeÀ DeeHeu³ee
GlHeVee®ee keÀener Yeeie jeKetve þsJeleele l³eecegUs GHeYeesieÒeJe=Êeer Ieìles.
67
15) mJeeleb$³ee®ee nslet :
J³ekeÌleer®³ee peJeU YejHetj GlHeVe Peeues Demelee efle®eer DeeefLe&keÀ efJeJeb®evesletve

metìkeÀe nesles. DeeefLe&keÀ mJeeleb$³ee®ee ueeYe neslees.
16) DeefYeceeve nslet:
DeeHeu³ee keÀle=&lJee®ee Je mebHeÊeer®ee nslet oMe&efJeC³ee®³ee nsletves J³ekeÌleer DeefOekeÀ keÀece

keÀjleele ye®eleer®³ee ueesYeeHee³eer Ke®e& keÀceer nesTve GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles.
ye) GHeYeesie HeÀueveeJej HeefjCeece keÀjCeejs Jemletefveÿ IeìkeÀ (Objective

Factors):
Jemletefveÿ IeìkeÀe®ee GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeefOekeÀ HeefjCeece efometve ³eslees ns IeìkeÀ

Heg{erue ÒeceeCes -
1) efkebÀceleHeeleUer:
ueeskeÀeb®es GlHeVe efmLej Demeleevee efkebÀcele HeeleUer Jee{u³eeme GHeYeesie ÒeJe=Êeer

Ieìles. Gueì efkebÀcele HeeleUerle Ieì Peeueer Demelee GHeYeesie ÒeJe=Êeer Jee{les.
2) GlHeVeHeeleUerë
GlHeVee®³ee HeeleUerceO³es pemes yeoue nesleele lemes GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej HeefjCeece

neslees. GlHeVe HeeleUerle Jee{ Peeueer GHeYeesie Jee{lees. Gueì GlHeVe keÀceer Peeues Demelee
GHeYeesie keÀceer neslees.
3) GlHeVee®es JeeìHe:
GlHeVee®es JeeìHe meceepeele keÀmes Peeues Deens ³eeJej GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeJeuebyetve
Demeles. meceepeele GlHeVee®es JeeìHe meceeve Peeues Demesue lej GHeYeesie peemle jenlees. Gueì
GlHeVee®eer JeeìCeer Demeceeve Peeueer Demesue lej ieefjyeeb®³ee Jeeìîeeuee keÀceer efnmmee efceUlees.
l³eecegUs GHeYeesie keÀceer neslees.
13) jep³e efJeÊeer³e OeesjCe:
jep³eefJeÊeer³e OeesjCee®ee DeefOekeÀ HeefjCeece GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej efometve ³eslees keÀejCe

pej mejkeÀejves pevelesJej HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej efJeefJeOe keÀj ueeoues, lemes®e osMeebleie&le
ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpe& GYeejues lej ueeskeÀeb®³ee neleeleerue Hewmee keÀceer nesTve
GHeYeesieeJejerue Ke®e& keÀceer neslees. l³eecegUs GHeYeesie ÒeJe=Êeer Ieìles.
68
14) ceneceb[Ue®es efJeÊeer³e OeesjCe:
osMeele efJeefJeOe GÐeesieOebos ®eeueJeCeeN³ee ceneceb[Ue®³ee efJeÊeer³e OeesjCeeJej GHeYeesie

ÒeJe=Êeer DeJeuebyetve Demeles. GÐeesieOebos ®eeueJeCeeN³ee ceneceb[Ue®eer Iemeeje Je jeKeerJe efveOeer
cnCetve peemle jkeÌkeÀce yeepetuee keÀe{tve þsJeueer peele Demesue lej YeeieOeejkeÀebvee ueeYeebMe keÀceer
efceUsue. l³eecegUs l³ee®³ee ceeieCeerJej HeefjCeece cnCepes®e GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer nesF&ue.
4.7 meejebMe
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeb®³ee celes DeLe&J³eJemLesle yeskeÀejer®eer mLeerleer DemeCes ner

ieesä mebYeJeveer³e veener. lemes®e l³eeb®³ee celes, GlHeeove IeìkeÀeb®³ee ÒeJeenecegUs ceeieCeer efvecee&Ce
nesles. `mes' ³eebveer yeepeejHesþs®ee efve³ece mHeä keÀjleevee leelHegjleer #es$eer³e meceevelee,
Demeceleesue, ye®ele iegbleJeCegkeÀerleerue meceevelee, efkebÀcele Je Jesleve ³eeleerue yeoue ¿ee
yeepeejHesþsle mejkeÀejer nmle#esHeeefMeJee³e ceeieCeer Je HegjJeþîeevegmeej GlHeeove IeìkeÀeb®³ee
DeeefCe Jemlegb®³ee efkebÀceleer þjleele.
kesÀvme ³eebveer GlHeVe Je GHeYeesieeceOeerue mebyebOe GHeYeesieemebyebOeer®³ee ceevemeMeem$eer³e

efve³eceele mHeä kesÀuee. GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej Jemletefveÿ Je J³eeqkeÌleefveÿ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece
neslees l³ee®eÒeceeCes kesÀvme ³eeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀjleevee DeMeer
ner HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer DeveskeÀ leÊJe IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeueer lejer efle®³eeJej keÀener
ce³ee&oe meg×e He[leele
4.8 ÒeMve
1) mes ³eeb®ee yeepeejefJe<e³ekeÀ efme×eble HetCe&HeCes mHeä keÀje

2) kesÀvme®³ee jespeieej efJe<e³ekeÀ efme×ebleeJej ÒekeÀeMe ìekeÀe.
3) HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
4) GHeYeesie HeÀueve cnCepes keÀe³e? l³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ mHeä keÀje.
5) ìerHee efuene.
De) GHeYeesie ÒeJe=Êeer
ye) HeefjCeecekeÀejkeÀ ceeieCeer
keÀ) DeHetCe& jespeieej HeeleUer®ee meceleesue
[) GHeYeesie HeÀuevee®es cenÊJe
*****
69
5
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee Je iegbleJeCegkeÀ
IeìkeÀ j®evee
5.1 GefÎäîes
5.2 ÒemleeJevee
5.3 Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee
5.3.1 Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
5.3.2 Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble ueeYe#ecelesJejerue ìerkeÀe
5.4 ye®ele
5.4.1 ye®eleer®ee DeLe&
5.4.2 ye®eleeryeeyele®es ¢äerkeÀesve
5.4.3 ye®ele Je J³eepeoj ³eeleerue mebyebOe
5.5 iegbleJeCegkeÀer®ee DeLe&
5.5.1 iegbleJeCegkeÀer®es ÒekeÀej
5.5.2 iegbleJeCegkeÀerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
5.5.3 iegbleJeCegkeÀer®es cenÊJe
5.6 iegCekeÀ
5.6.1 iegCekeÀe®es ÒekeÀej
5.6.2 iegCekeÀe®eer ie=nerlekesÀ
5.6.3 iegCekeÀe®³ee ieUl³ee
5.6.4 iegCekeÀebJejerue ìerkeÀe
5.7 ÒeJesie
5.7.1 ie=nerles
5.7.2 ÒeJesieleÊJee®es cenÊJe
5.7.3 ìerkeÀe
5.8 meejebMe
5.9 ÒeMve
5.1 GefÎäîes
• Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee/keÀe³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee meefJemlej DeY³eemeCes

70
• ye®eleer®ee meJee¥efieCe DeY³eeme

• iegbleJeCegkeÀ ¿ee mebkeÀuHeves®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme keÀjCes.
• iegCekeÀ, l³ee®es ÒekeÀej cenÊJe Je ce³ee&oe ³eeb®ee meefJemlej GneHeesne keÀjCes.
• ÒeJesie ¿ee mebkeÀuHeves®es ìerkeÀelcekeÀ Heefj#eCe keÀjCes.
5.2 ÒemleeJevee
Òemlegle ÒekeÀjCeele ÒeecegK³eeves Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee/ueeYe#ecelee lemes®e

l³ee®³eeMeer mebyebOeerle Demes efJeJeOe IeìkeÀ cnCepes®e ye®ele, iegbleJeCegkeÀ, iegCekeÀ Je ÒeJesie ³eeb®ee
meefJemlej DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. l³eevegmeej l³ee®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes oslee
³esF&ue.
5.3 Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee (Marginal Efficiency of

Capital)
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee cnCepes veJeerve Yeeb[Jeueer meeOeveebHeemetve DeHesef#ele

DemeCeeje ueeYeÒeoles®ee oj nes³e. ne Yeeb[Jeueer meeOeveeb®³ee meerceeble veieeHeemetve GlHeeove
Ke®e& Jepee peelee DeHesef#euesuee meJeex®®e HeÀuee®ee oj nes³e. Yeeb[Jeueer®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee
ner peeoe efkebÀJee meerceeble Yeeb[Jeueer®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner peeoe efkebÀJee meerceeble Yeeb[Jeueer
ceeueceÊesHeemetve efceUCeejs mebYeeJ³e GlHeVe DeeefCe Yeeb[Jeueer ceeueceÊes®eer HegjJeþe efkebÀcele ³ee
oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
Yeeb[Jeuee®³ee meerceevle keÀe³e&#eceles®ee DeLe&ë
JeemleJe iegbleJeCetkeÀerHeemetve DeHesef#euesuee mebYeeJ³e ÒeeHleer®ee oj Demes cnCelee ³esF&ue.

pesJne SKeeÐee GlHeeokeÀ Yeeb[Jeuee®eer SkeÀ peemleer®ee ceeue DeeHeu³ee GlHeeoveele JeeHejlees.
lesJne l³eemeeþer l³eeuee J³eepe©Heeves keÀener Ke®e& meesmeeJee ueeielees. DeMee JesUer lees GlHeeokeÀ
³ee peemleer®³ee cee$esHeemetve keÀener ÒeeHleer efkebÀJee ueeYe DeHesef#ele Oejlees. Lees[keÌ³eele veJ³eeves
iegbleefJeuesu³ee Yeeb[JeueeHeemetve®ee DeHesef#ele ÒeeHleer®ee oj cnCepes Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee nes³e.
Òee. kegÀefjneje ³eeb®³ee celes DeefleefjkeÌle Yeeb[Jeueer mebHeÊeer®eer DeHesef#ele ÒeeHleer Je

l³ee®eer HegjJeþe efkebÀcele ³ee®es iegCeesÊej cnCepes Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee nes³e.
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner Keeueerue oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.

1) Yeeb[Jeueer meeOevee®es DeHesef#ele GlHeVe. 2) Yeeb[Jeueer meeOevee®eer HegjJeþe efkebÀcele.
71
1) Yeeb[Jeueer meeOeveeb®eer DeHesef#ele GlHeVeë
Yeeb[Jeueer meeOeves ner efìkeÀeG Demeleele. efpelekeÀe keÀeU ner meeOeves efìkeÀleele
lesJe{îee keÀeUele ³ee meeOevee®³ee mene³³eeves GlHeeove keÀjlee ³esles. ³ee GlHeeovee®eer efJe¬eÀer
keÀ©ve GlHeVe efceUJelee ³esles. meb³eespekeÀ pesJne pesJne veJeerve Yeeb[Jeueer meeOevee®eer efveefce&leer
DeLeJee Kejsoer keÀjlees. lesJne l³ee meeOevee®³ee mene³³eeves efkeÀleer efveJJeU GlHeVe efceUles ³ee®ee
efJe®eej keÀjlees. mLetue GlHeVeeletve osKeYeeueer®ee Ke®e& Je Peerpe Ke®e& Jepee peelee Gjuesues
GlHeVe cnCepes efveJJeU GlHeVe nes³e. DeLee&le Òel³eskeÀ Je<ee&®es efveJJeU GlHeVe meejKes vemeles
keÀejCe DeLe&J³eJemLesle melele yeoue nesle Demeleele. ¿ee meJe& Je<ee&leerue efveJJeU GlHeVeeb®eer
yesjerpe kesÀueer peeles. l³eeuee®e Yeeb[Jeueer meeOeveeb®es DeHesef#ele GlHeVe cnCelee ³esF&ue.
2) Yeeb[Jeuee®eer HegjJeþe efkebÀceleë
veJeerve ³eb$e Kejsoer keÀjleevee meb³eespekeÀeuee kesÀJeU GlHeVee®ee efJe®eej keÀ©ve

®eeuele veener. lej l³ee®eyejesyej l³ee ³eb$ee®eer HegjJeþe efkebÀcele efJe®eejele I³eeJeer ueeieles. veJeerve
Yeeb[Jeueer meeOevee®eer efveefce&leer DeLeJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer meb³eespekeÀeuee pees Ke®e& ³eslees
l³eeuee Yeeb[Jeuee®eer HetjJeþe efkebÀcele Demes cnCeleele.
Goe. mecepee SkeÀe keÀejKeeveoejeme veJeerve ³eb$e Kejsoer keÀjeJe³ee®es Deens l³ee
³eb$ee®eer yeepeejeleerue efkebÀcele 1,00,000 ©He³es Deens. mecepee l³ee ³eb$ee®es Dee³eg<³e 10
Je<ee&®es Deens. ³ee keÀeUele l³ee ³eb$ee®ee JeeHej kesÀuee Demelee Iemeeje Je Flej Ke®e& Jepee
kesÀu³eeveblej efveJJeU GlHeVe 10,000 ©He³es efceUsue. DeMeer DeHes#ee Oeju³eeme Yeeb[Jeuee®³ee
meerceeble ueeYe#ecelesJej met$eevegmeej ³ee®es iegCeesÊej Heg{erueÒeceeCes ³esF&ue.
Yeeb[JeueeHeemetve®es DeHes#eerle GlHeVe (Q)

Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee (E) = X 100
Yeeb[Jeuee®eer HegjJeþe efkebÀcele (P)
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner HetCe& ìkeÌkeÌ³eele keÀe{C³eemeeþer 100 ves iegCeues peeles.
10,000
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee = X 100
1,00,000
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee = 10…
Yeeb[Jeueer meeOevee®eer HegjJeþe efkebÀcele l³ee®³ee mebYeeJ³e GlHeVeeHes#ee DeefOekeÀ Demesue

lej meb³eespekeÀ DeMee ÒekeÀej®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjCeej veener efveJJeU mebYeeJ³e GlHeVe ns HegjJeþe
efkebÀceleerHes#ee peemle Demesue lej veJeerve iegbleJeCetkeÀer®ee efveCe&³e Iesleuee peeF&ue. kesÀvme®³ee celes
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee cnCepes JeìeJee®ee oj keÀer p³ee ojeves Yeeb[Jeueer
meeOevee®³ee DeHesef#ele ÒeeHleer®es Jele&ceeve cetu³e l³ee Yeeb[Jeueer meeOevee®³ee HegjJeþe efkebÀceleerMeer
meceeve nesles.
72
5.3.1 Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factor

Influencing MEC):
Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej DeveskeÀ DeuHekeÀeueerve Je oerIe&keÀeueerve IeìkeÀeb®ee

HeefjCeece neslees.
De) DeuHekeÀeueerve IeìkeÀ (Short run Factors):
1) GHeYeesie ÒeJe=Êeer:
GHeYeesieele nesCeeN³ee yeoueeb®ee Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece

neslees. pej DeuHekeÀeUele GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Jee{ Peeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee
Jee{sue keÀejCe GHeYeesie ÒeJe=Êeerleerue Jee{ercegUs Jemlet Je mesJeeb®³ee ceeieCeerle Jee{ nesTve
DeHesef#ele ueeYee®es ÒeceeCe Jee{sue ³eeGueì GHeYeesie ÒeJe=Êeerle Ieì Peeu³eeme DeHesef#ele ueeYee®es
ÒeceeCe Ieìtve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer nesF&ue.
2) DeHesef#ele ceeieCeer:
meb³eespekeÀeves GlHeeove kesÀuesu³ee Jemlet DeeefCe mesJeebvee YeefJe<³ekeÀeUele YejHetj

ceeieCeer ³esF&ue. DeMeer DeHes#ee Demesue lej meerceeble ueeYe#ecelee peemle Demeles. l³eecegUs
iegbleJeCetkeÀ Jee{les. ³eeGueì YeefJe<³eele GlHeeoerle Jemlet Je mesJeeb®eer ceeieCeer keÀceer nesF&ue DeMeer
DeHes#ee Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Ieìle peeTve iegbleJeCetkeÀ keÀceer nesF&ue.
3) keÀjefJe<e³ekeÀ OeesjCe:
mejkeÀej®³ee keÀjefJe<e³ekeÀ OeesjCee®ee HeefjCeece Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej

nesle Demelees. mejkeÀej veJeerve keÀj DeekeÀejCeer keÀjCeej Demesue petv³ee keÀj ojele Jee{
keÀjCeej Demesue lej meb³eespekeÀeuee ueeYe efceUC³ee®eer MekeÌ³elee keÀceer nesles l³eecegUs
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenles. ³eeGueì mejkeÀej keÀj ceeHeÀer efkebÀJee keÀj
meJeueleer®³ee OeesjCee®ee DeJeuebye keÀjCeej Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee
Jee{tve iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles.
4) Jesleveoj Je J³eepeoj:
osMeeleerue keÀeceieeje®es Jesleveoj DeeefCe J³eepeoj DeefOekeÀ Demeleerue lej GlHeeove
Ke®ee&le Jee{ nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee Ieìles. ³eeGueì Jesleveoj Je J³eepeoj
keÀceer Demeleerue lej GlHeeove Ke®e& keÀceer nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee peemle
jenles.
73
5) GlHeVeeleerue ®e{Gleej:
pej GlHeVeele Jee{ Peeueer lej iegbleJeCetkeÀ #ecelee Jee{les. ³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer
keÀe³e&#ecelee Jee{sue ³ee Gueì pej GlHeVeele Ieì Peeueer lej J³ekeÌleer®eer iegbleJeCetkeÀ #ecelee
keÀceer nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble #ecelee keÀceer nesles.
6) DeeMeeJeeoer J³eeJemeeef³ekeÀ efmLeleer:
DeLe&J³eJemLesleerue DeeefLe&keÀ JeeleeJejCe DeeMeeJeeoer Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble

keÀe³e&#ecelee peemle jenerue ³eeGueì JeeleeJejCe efvejeMeeJeeoer Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer
meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenles.
7) YeefJe<³ekeÀeueerve ceeieCeer®ee Deboepe:
DeeHeu³ee Jemletbvee YeefJe<³eele YejHetj ceeieCeer ³esF&ue Demee pej GlHeeokeÀe®ee Deboepe
Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jenerue. pej YeefJe<³eele ³esCeejer ceeieCeer
keÀceer Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenerue.
8) efkeÀceleer Je GlHeeove Ke®e&:
Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej YeeJeer keÀeUeleerue efkebÀceleer Je GlHeeove Ke®e&

³ee yeeyeleerleerue DeHesef#ele ÒeJe=Êeer®eener HeefjCeece neslees. l³eeJesUer Jemletb®³ee efkebÀceleer Jee{C³ee®eer
Je GlHeeove Ke®e& keÀceer nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. l³eeJesUer Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee peemle jenles. ³eeGueì efkebÀceleer keÀceer nesC³ee®eer Je GlHeeove Ke®e& Jee{C³ee®eer
MekeÌ³elee Demeu³eeme Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenerue.
ye) oerIe&keÀeueerve IeìkeÀ (Longrun Factors):
1) GlHeeove leb$eele megOeejCee:
GlHeeove leb$eeleerue megOeejCeeb®eener Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece

neslees. GlHeeove leb$eele megOeejCee Peeu³eeme keÀceer Ke®ee&le GlHeeove keÀjCes MekeÌ³e nesles Je
veHeÌ³ee®es ÒeceeCe Jee{les ³ee HeefjefmLeleerle Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jenles.
2) ueeskeÀmebK³ee Je=×er:
ueeskeÀmebK³esle nesCeeN³ee Jee{er®ee Je Ieìer®ee HeefjCeece Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble

keÀe³e&#ecelesJej neslees. pej ueeskeÀmebK³ee Jesieeves Jee{le Demesue lej Jemleg Je mesJeeb®eer ceeieCeer
ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{les GlHeeove ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀues peeles Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee peemle jentve iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles. ³eeGueì pej ueeskeÀmebK³esle Ieì nesle
74
Demesue lej ceeieCeerle Ieì Peeu³eeves DeLe&J³eJemLesleerue Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove keÀceer jentve
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee keÀceer jenles.
3) mebMeesOeve Je efJekeÀeme:
osMeeleerue efJeefJeOe #es$eele mebMeesOevekeÀe³e& peesjele meg© Demesue lej leb$e%eeve Je

leebef$ekeÀ yeoue ceesþîee ÒeceeCeeJej Ie[tve ³esleerue l³eecetUs veJeerve MeesOe melele meg© jenleerue
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesF&ue l³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{sue.
4) GHeueyOe Yeeb[Jeueer meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej:
GHeueyOe DemeCeeN³ee Yeeb[Jeueer meeOevee®ee efkeÀleer ÒeceeCeele JeeHej kesÀuee peele Deens
³eeJej ner Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee DeJeuebyetve Demeles.
5) osMeeleerue Jele&ceeve efmLeleer:
osMeeleerue Jele&ceeve efmLeleer efmLej Meebleles®eer metjef#eleles®es JeeleeJejCe Demeues lej

Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{les. ³eeGueì jepekeÀer³e DeefmLejlee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer
Debleie&le DeMeeblelee ³eecetUs ³esCeejer DeefmLejlee pej DeefOekeÀ Demesue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee keÀceer Demeles.
6) ceeieemeuesu³ee ÒeosMee®ee efJekeÀeme:
ceeieemeuesu³ee ÒeosMee®³ee efJekeÀemeemeeþer Keepeieer Yeeb[Jeueoej efkebÀJee mejkeÀej

³eeb®³eekeÀ[tve Òe³elve neslees lesJne l³ee ÒeosMeele veJeerve veJeerve mebOeer GHeueyOe nesleele.
GÐeesieOebos Mesleer JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe HeeCeerHetjJeþe DeMee DeveskeÀ #es$eele iegbleJeCetkeÀer®eer
mebOeer efvecee&Ce nesTve Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee peemle jenles.
7) J³eepeoj:
J³eepee®es oj keÀceer Demeleele lesJne iegbleJeCetkeÀeruee ÒesjCee efceUtve Yeeb[Jeuee®eer

meerceeble keÀe³e&#ecelee Jee{les ³eeGueì J³eepeoj peemle Demeleerue lej Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee keÀceer nesles.
8) lespeer-ceboer:
pesJne osMeele lespeer®eer efmLeleer efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. lesJne efkebÀceleer
Jee{le Demeu³eeves meJe&$e GlmeenJeOe&keÀ JeeleeJejCe Demeles. veJeerve iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme meJe&
GlmetkeÀ Demeleele. DeMee efmLeleerle Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee peemle Demeles.
75
5.3.2 Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble ueeYe#ecelesJejerue ìerkeÀeë
1) kesÀvmeves HetCe& mHeOex®eer HeefjefmLeleer ie=nerle Oejueer Deens. DeHetCe& mHeOee& DeLeJee Flej
ÒekeÀej®³ee yeepeejHesþs®ee efJe®eej kesÀuesuee veener.
2) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee DeveskeÀ DeLee&ves JeeHejueer Demeu³eeves
efle®³eeJe©ve efveef½ele %eeve nesle veener.
3) Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble keÀe³e&#ecelesÒeceeCes J³eepee®ee ojner DeHes#esJej DeJeuebyetve Demelees.
ns kesÀvmeves ue#eele Iesleuesues veener. Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee
ieefleMeerue Deens lej J³eepee®ee oj ner keÀuHevee efmLej Deens. l³eecetUs kesÀvme®³ee
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelesyeeyele®ee efJe®eej leke&Àmebiele veener.
keÀener ìerkeÀekeÀejeb®³ee celes kesÀvme®eer Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee ner mebkeÀuHevee DemHeä
Je mebefoiOe Demetve l³ee®es menpeemenpeer DeekeÀueve nesle veener.
5.4 ye®ele (Saving)
J³ekeÌleeruee ÒeeHle nesCeejs GlHeVe J³ekeÌleer HetCe&HeCes GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjle veener.
J³ekeÌleeruee mJeleë®³ee YeefJe<³ekeÀeUe®eer lejleto keÀjeJeer ueeieles. YeefJe<³ekeÀeueerve iejpeeb®³ee
DeeefCe DeekeÀeqmcele mebkeÀìe®³ee meboYee&le J³ekeÌleeruee ÒeeHle nesCeeN³ee GlHeVeeHewkeÀer keÀener GlHeVe
GHeYeesieeJej Ke®e& ve keÀjlee yeepetuee þsJeles cnCepes ye®ele keÀjles. J³ekeÌleer®³ee ¢äerkeÀesveeletve
GlHeVee®³ee p³ee Yeeiee®ee GHeYeesie Iesleuee peele veener lees Yeeie cnCepes ye®ele nes³e.
kesÀvme®³ee celes GHeYeesieeJej Ke®e& kesÀu³ee peeCeeN³ee jkeÀcesHes#ee efpelekeÌ³ee jkeÀcesves GlHeVe
DeefOekeÀ Demeles l³eeuee ye®ele cnCeleele. ³ee®ee®e DeLe& SketÀCe GlHeVe Je mesJeveer³e JemletbJej
nesCeeje Ke®e& ³eeleerueue HeÀjkeÀ cnCepes ye®ele nes³e.
5.4.1 ye®eleer®ee DeLe&ë
GlHeVee®ee pees Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& nesle veener l³eeme ye®ele cnìues peeles.
J³ekeÌleeruee pes GlHeVe ÒeeHle nesles l³eeHewkeÀer keÀener Yeeie GHeYeeskeÌlee owveboerve iejpee
YeeieJeC³eemeeþer Ke®e& keÀjsue ³eeuee®e l³ee J³ekeÌleer®ee GHeYeesie Ke®e& cnCelee ³esF&ue.
met$e©Heele -
y = C+S
y = J³ekeÌleer®es GlHeVe
c = J³ekeÌleer®ee GHeYeesie Ke®e&
s = ye®ele
76
5.4.2 ye®eleeryeeyele®es efJeefJeOe ¢äerkeÀesve (Different views of saving):
1) meveeleveer ¢äerkeÀesve:
meveeleveerJeeoer DeLe&Meem$e%eeveer kesÀuesues efJeMues<eCe met#ceue#eer ¢äerkeÀesveeJej

DeeOeejuesues Deens. SkeÀe J³ekeÌleer®³ee yeeyeleerle ye®ele keÀjCes. iegCe Demeu³eeves meceepeeleerue
meJe& J³ekeÌleerves ye®ele keÀjCes ®eebieues Deens Demes l³ee®es cele Deens.
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%eeveer Demes ÒeefleHeeove kesÀues keÀer J³ekeÌleerves ye®ele keÀjCes

ne J³ekeÌleer®ee ceesþe meodiegCe Deens. keÀejCe J³ekeÌleerves ye®ele kesÀueer lej J³ekeÌleeruee mebkeÀìkeÀeUer
DeeHeu³ee ye®eleer®ee HeÀej ceesþe GHe³eesie nesT MekeÀlees. lemes®e meceepeeleerue meJe& J³ekeÌleer®³ee
ye®eleer®eer yesjerpe cnCepes meceepee®eer SketÀCe ye®ele nes³e. l³eecegUs l³eebveer Demee oeJee ceeb[uee
keÀer meceepeeleerue meJe& J³ekeÌleeRveer DeeHeueer ye®ele pej Jee{Jeueer lej meceepee®eer SketÀCe ye®ele
Jee{sue. meceepee®eer SketÀCe ye®ele Jee{ueer keÀer ceie meceepee®³ee GlHeeokeÀ meeOeveele Jee{
Ie[tve ³esF&ue. meceepee®³ee GlHeeokeÀ meeOeveele Jee{ Peeueer keÀer meceepeeleerue ueeskeÀeb®³ee
jenCeerceevee®ee opee& Gb®eeJelees. DeMee ÒekeÀejs J³ekeÌleerves ye®ele kesÀueer keÀer J³ekeÌleer®ee DeveskeÀ
ÒekeÀejs HeÀe³eoe®e neslees. HeCe J³ekeÌleerves ye®ele kesÀu³eecetUs meceepee®esner keÀu³eeCe nesles.
2) kesÀvme®es ÒeefleHeeove:
1936 ceO³es General Theory of Empolyment, Interest and

Money ns HetmlekeÀ Òeefme× kesÀues. kesÀvmeves DeeHeu³ee ³ee HetmlekeÀele ye®eleerefJe<e³eer meceûe
efueKeeCe kesÀues. l³ee®³eeceles meveeleveeoer DeLe&Meem$e%eeveer ceeb[uesuee ¢äerkeÀesve ®etkeÀer®ee
Demeu³ee®es cele l³eebveer J³ekeÌle kesÀues l³eeb®³eeceles ye®ele ®eebieueer keÀer JeeF&ì Demes cnCeCes ³eesi³e
veener. ye®eleer®ee GHe³eesie keÀMee ÒekeÀejs kesÀuee peelees ³eeJej ye®ele keÀjCes ®eebieues Deens keÀer
veener ns þjJeeJes ueeiesue.
ye®ele ner jkeÌkeÀce pej iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeHejueer iesueer lej ceeieCeer®eer keÀcelejlee
efvecee&Ce nesCeej veener keÀejCe ye®eleer®³ee ©Heeves Ke®ee&®³ee ÒeJeeneletve keÀe{tve Iesleueer iesuesueer
jkeÌkeÀce iegbleJeCetkeÀer®³ee ©Heeves Hejle ÒeJeenele ³esF&ue. Hejbleg ye®ele kesÀuesueer jkeÌkeÀce pej
iegbleJeCegkeÀermeeþer JeeHejueer iesueer veener lej cee$e Ke®ee&le Ieì nesTve ÒeYeeJeer ceeieCeerle Ieì
nesF&ue. l³eeletve GlHeeove Je jespeieej ³eele Ieì nesF&ue Demes pej Peeues lej cee$e ye®ele
Deefveä Deens Demes cnCeeJes ueeiesue. kesÀvmeves kesÀuesues efJeMues<eCe meceûeue#eer mJe©Hee®es Deens.
SkeÀe J³ekeÌleerves kesÀuesueer ye®ele ne iegCe Demeuee lejer meJe& meceepee®³ee ¢äerves lees DeJeiegCe
þjC³ee®eer MekeÌ³elee Demeu³eeves kesÀvmeves mHeä kesÀues Deens. meceepeeleerue J³ekeÌleeRveer ceesþ³ee
ÒeceeCeeJej ye®ele kesÀueer lej l³eeb®ee GHeYeesieeJejerue Ke®e& keÀceer neslees. l³eecegUs GHeYeesie,
Jemlegb®eer ceeieCeer keÀceer nesles.
HeefjCeeceleë GHeYeesie Jemletb®es GlHeeove Je ³ee #es$eeleerue jespeieej ³eele Ieì nesles.
GHeYeesi³e Jemlegb®³ee ceeieCeerleerue IeìercegUs Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee ceeieCeerle Ieì nesles. l³ee®ee
77
ÒeeflekegÀue HeefjCeece iegbleJeCegkeÀerJej nesTve iegbleJeCetkeÀ Ieìles. GlHeeove Je jespeieej ³eele Ieì
nesTve DeLe&J³eJemLesle ceboer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.
kesÀvme ³eeb®³ee celes J³eepeoje®ee ye®eleerJej keÀener ÒeceeCeele HeefjCeece nesle Demeuee
lejer leer cegK³elJes GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demeles. GlHeVe HeeleUer iegbleJeCetkeÀerle nesCeeN³ee
Jee{eryejesyej Jee{le Demeu³eeves ye®ele iegbleJeCetkeÀerJej DeJeuebyetve jenles. iegbleJeCetkeÀ cnCepes
Yeeb[Jeueer meeOevemeecegûeerle (³eb$emeecegûeer keÀejKeev³ee®eer Fceejle) nesCeejer Jee{ nes³e.
cnCepes®e iegbleJeCetkeÀ ner Yeeb[Jeuee®³ee meeþîeele nesCeejer Jee{ nes³e. efJeefMeä keÀeueKeb[eleerue
GlHeVee®ee GHeYeesieemeeþer ve jeHejuesuee Yeeie cnCepes l³ee keÀeUeleerueue JeemleJe mJe©Hee®³ee
Yeeb[Jeuee®³ee meeþîeeleerue Jee{ nes³e. ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ³eeleerue mebyebOe
GlHeVe = GHeYeesie + iegbleJeCetkeÀ
ye®ele = GlHeVe - GHeYeesie
iegbleJeCetkeÀ = GlHeVe - GHeYeesie
³esLes ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ oesvnerner GlHeVeeletve Jepee kesÀues Demelee efceUle
Demeu³eeves ye®ele ner iegbleJeCetkeÀeryejesyej Deens. cee$e Demee ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ³eeleerue
meceleesue vesnceer®e meeOeuee peeF&ue Demee veener. efnMeesyee®³ee ¢äerves ye®ele Je iegbleJeCegkeÀ
meceeve Demeles. ye®ele Je iegbleJeCetkeÀerle kesÀJeU JemletefmLeleeroMe&keÀ meceevelee®e vemeles lej
keÀe³ee&lcekeÀ meceeveleener Demeles ns mHeä keÀ©ve ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ³ee meb%eebvee ieleerceeve
DeLe& efceUJetve efouee Deens.
5.4.3 ye®ele Je J³eepeoj ³eeleerue mebyebOeë
meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%ee®³ee celes ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ³eele J³eepeojeÜejs

meceevelee ÒemLeeefHele nesles. mecepee ye®ele ner iegbleJeCetkeÀerHes#ee peemle Demesue lej J³eepeojele
Ieì nesTve iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles Je leer ye®eleer®³ee HeeleUeruee ³esles. kesÀvme ³eeb®³ee celes
ye®ele Je iegbleJeCetkeÀ ³eeleerue meceevelee meveeleveer DeLe&Meem$e%eebveer meebefieleuesu³eeÒeceeCes
J³eepeojeves ÒemLeeHeerle nesle veener. GlHeVe HeeleUerle nesCeeN³ee yeoueecegUs ye®ele Je
iegbleJeCetkeÀerle meceevelee ÒemLeeefHele nesles. mecepee ye®ele iegbleJeCetkeÀerHes#ee peemle Demesue lej
iegbleJeCetkeÀ keÀceer Demeu³eeves ueeskeÀeb®es GlHeVe keÀceer nesF&ue Je ye®eleerle Ieì nesF&ue. l³eeletve
ye®ele Je iegbleJeCegkeÀ ³eele meceevelee ÒemLeeefHele nesF&ue. ³eeGueì iegbleJeCegkeÀ ye®eleerHes#ee peemle
Demesue lej iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{ercegUs ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve l³eeb®eer ye®ele keÀjC³ee®eer
#ecelee Jee{sue ye®eleerle Jee{ nesTve ye®ele Je iegbleJeCegkeÀerle meceevelee ÒemLeeefHele nesF&ue.
5.5 iegbleJeCetkeÀer®ee DeLe& Je J³eeK³ee (Meaning and Definition of

Investment)
vesnceer®³ee J³eJenejele DeeHeCe meesves ®eeboer Kejsoer keÀjCes. peceerve Iej Kejsoer keÀjCes
³eemeeþer JeeHejuesuee Hewmee cnCepes iegbleJeCetkeÀ Demes mecepelees. DeveskeÀoe keÀpe&jesKes
YeeieYeeb[Jeue leejCeYeeie Kejsoermeeþer JeeHejuesuee Hewmee ³eeueener iegbleJeCetkeÀ Demes mecepelees.
Hejbleg kesÀvme®³ee celes ner Kejer efkebÀJee JeemleJe iegbleJeCetkeÀ veJns lej ner efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀ nes³e.
78
JeemleJe iegbleJeCetkeÀ ³eeuee®e kesÀvme iegbleJeCetkeÀ cnCelees. kesÀvme®³ee celes p³ee iegbleJeCetkeÀercetUs
jeäêr³e GlHeVeele Jee{ Ie[tve ³esles Je DeefOekeÀ ueeskeÀebvee jespeieej efceUlees DeMeer keÀesCelesner
iegbleJeCetkeÀ ner JeemleJe iegbleJeCetkeÀ nes³e.
peesve je@efyevmeve®³ee celes iegbleJeCetkeÀ cnCepes Yeeb[Jeueele Jee{ nesCes nes³e. DeMeer Jee{
veJeerve Iej yeebOeu³eeves DeLeJee veJeerve keÀejKeevee GYeeju³eeves nesles. DeefmlelJeele Demeuesu³ee
Yeeb[Jeueer Jemlet®³ee meeþ³eele Òel³eskeÀ Je<eea pesJe{er Jee{ nesF&ue leer Jee{ cnCepes iegbleJeCetkeÀ
nes³e. veJeerve ³eb$emeecetûeer, jmles, Hetue, jsuJes ceeie&, keÀejKeev³eeb®eer GYeejCeer, Fl³eeoermeeþer
peer iegbleJeCetkeÀ nesles leer JeemleJe iegbleJeCetkeÀ nes³e.
DeMeer ÒeYeeJeer iegbleJeCetkeÀ osMeeleerue Keepeieer J³ekeÌleer efJeefJeOe mebmLee yeBkeÀe Je

mejkeÀej ³eeb®³eekeÀ[tve kesÀueer peeles Keepeieer #es$eeleerue iegbleJeCegkeÀ ner Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
ueeYe#ecelee DeeefCe J³eepeoj ³ee oesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demeles. meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue
iegbleJeCetkeÀ ner cee$e ³ee oesve IeìkeÀeb®³ee ÒeYeeJeeefMeJee³e efveOee&efjle nesle Demeles.
5.5.1 iegbleJeCetkeÀer®es ÒekeÀej (Types of Investment):
1) efveJJeU iegbleJeCetkeÀ (Net Investment):
p³ee iegbleJeCetkeÀebcegUs vekeÌle Yeeb[JeueeceO³es Jee{ nesles l³ee iegbleJeCetkeÀe efveJJeU

iegbleJeCetkeÀe cnCetve DeesUKeu³ee peeleele.
efveJJeU iegbleJeCetkeÀ - SketÀCe iegbleJeCetkeÀe - Iemeeje
2) mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ (Autonomous Investment):
peer iegbleJeCetkeÀ Keepeieer GHeYeesieecegUs ÒeYeeefJele ve neslee mJeleb$eHeCes nesles efleuee

mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ Demes cnCeleele. meeJe&peefvekeÀ #es$eele kesÀueer peeCeejer ner mJee³eÊe
iegbleJeCetkeÀ nes³e. keÀejCe DeMeer iegbleJeCetkeÀ veHeÌ³ee®³ee ÒesjCesves nesle vemetve leer meeJe&peefvekeÀ
efnlee®³ee ¢efäkeÀesveeletve kesÀueer peeles. jsuJes, Mem$eem$es, oe©ieesUe F. meeefnl³ee®es keÀejKeeves
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Je meceepekeÀu³eeCee®³ee ³eespevee, meeJe&peefvekeÀ iejpee
YeeieefJeC³eemeeþer®³ee ³eespevee Fl³eeoermeeþer kesÀueer peeCeejer iegbleJeCegkeÀ ner mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ
nes³e. ³ee iegbleJeCetkeÀer®ee GlHeVeeMeer keÀener mebyebOe vemelees.
3) Òesefjle iegbleJeCetkeÀ (Induced Investment):
ner iegbleJeCetkeÀ veHeÌ³ee®³ee ÒesjCescegUs nesles efleuee Òesefjle iegbleJeCegkeÀ cnCelee ³esF&ue.
DeMeer iegbleJeCegkeÀ Keepeieer GHeYeesieeves Òesefjle nesles. GHeYeesieele Jee{ Peeueer Demelee Òesefjle
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles. GHeYeesie Ieìuee Òesefjle iegbleJeCetkeÀ Ieìles. GHeYeesie ne GlHeVeeJej
DeJeuebyetve Demelees. Keepeieer Yeeb[Jeueoej veHeÌ³ee®³ee DeHes#esves iegbleJeCetkeÀ keÀjle Demelees.
79
4) mLetue iegbleJeCetkeÀ (Gross Investment):
SkeÀe efJeefMeä keÀeueeJeOeerle (SkeÀe Je<ee&le) efveef½ele Yeeb[Jeueer meeþîeele Je keÀ®®³ee

ceeueele nesCeejer SketÀCe iegbleJeCetkeÀ cnCepes mLetue iegbleJeCetkeÀ nes³e.
5) efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀ (Financial Investment):
DeMee ÒekeÀej®³ee iegbleJeCetkeÀercetUs Yeeb[Jeueer meeþîeele keÀenerner yeoue nesle veenerle.

Demee iegbleJeCetkeÀerle osMeele meO³ee DeefmlelJeele DemeCeeN³ee Jemletb®eer®e veJ³eeves Kejsoer kesÀueer
peeles. Goe. petv³ee kebÀHev³ee®es Yeeie efJekeÀle IesCes F. ner kesÀJeU efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀ þjles.
6) meeJe&peefvekeÀ iegbleJeCetkeÀ:
meeJe&peefvekeÀ #es$eele efkebÀJee mejkeÀejer GHe¬eÀceele kesÀueer peeCeejer iegbleJeCetkeÀ mejkeÀej

meceepee®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Goe. Jeerpe, HeeCeer, jmles, oUCeJeUCe JeenletkeÀ,
otjmeb®eej, Deejesi³ee®³ee megefJeOee DeMee keÀejCeemeeþer Peeuesueer iegbleJeCetkeÀ ner meeJe&peefvekeÀ
iegbleJeCetkeÀ nes³e.
7) efve³eessefpele iegbleJeCetkeÀ:
mejkeÀej keÀener efveef½ele GefÎäs meceesj þsJetve iegbleJeCetkeÀer®es efve³eespeve keÀ©ve

kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ cnCepes efve³eesefpele iegbleJeCetkeÀ nes³e. mee#ejles®es ÒeceeCe efJeefMeä ìkeÌkeÌ³eebveer
Jee{efJeC³eemeeþer ojJe<eea mLetue osMeevleie&le GlHeeovee®³ee efkeÀleer ìkeÌkesÀ iegbleJeCetkeÀ efMe#eCeeJej
80
Ke®e& keÀje³e®eer ³eeyeeyele®es efve³eespeve Demeles efMeJee³e YeefJe<³ekeÀeueerve Deboepe yeebOetve

GÐeespekeÀ iegbleJeCetkeÀer®es efve³eespeve keÀjleele.
5.5.2 iegbleJeCetkeÀerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀë
Keepeieer #es$eeleerue iegbleJeCegkeÀ veHeÌ³ee®³ee ÒesjCesves kesÀueer peeles veHeÀe ne

1) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee Je
2) J³eepee®ee oj ³ee oesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees. meeceev³elee J³eepee®³ee ojele
HeÀej ceesþs yeoue nesle vemeu³eeves Yeeb[Jeuee®³ee meerceevle ueeYe#ecelesuee cenlJe ÒeeHle
nesles.
efJeefMeä JesUer efkeÀleer Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeF&ue. ns Yeeb[Jeuee®eer meerceevle

keÀe³e&#ecelee Je J³eepeoj ³eeJej DeJeuebyetve Demeles pesJne J³eepeojeHes#ee Yeeb[Jeuee®eer meerceeble
keÀe³e&#ecelee peemle Demeles lesJne iegbleJeCetkeÀ HeÀe³eosMeerj nesle Demeu³eeves iegbleJeCetkeÀerves Jee{
nesles.
5.5.3 iegbleJeCetkeÀer®es cenlJeë
kesÀvme®³ee jespeieejefJe<e³ekeÀ efme×ebleele iegbleJeCetkeÀ HeÀueveeuee Del³eble cenlJee®es

mLeeve Deens keÀejCe osMeeleerue jespeieej HeeleUer þjefJeCeejer ÒeYeeJeer ceeieCeer ner GHeYeesie Ke®e&
Je iegbleJeCetkeÀ Ke®e& ³eeJe©ve þjles. DeuHekeÀeUele GHeYeesie Ke®e& efmLej Demelees. l³eecegUs
ÒeYeeJeer ceeieCeer Je jespeieejer®eer HeeleUer iegbleJeCetkeÀerle nesCeeN³ee yeoueevegmeej þjleele.
osMeeleerue jespeieej HeeleUerle Jee{ nesC³eemeeþer, ÒeYeeJeer ceeieCeerle Jee{ nesC³eemeeþer
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Peeueer Heeefnpes lej®e jeäêr³e GlHeVee®eer Je jespeieeje®eer HeeleUer efìketÀve
jenerue. cnCetve®e kesÀvme®³ee jespeieej efJe<e³ekeÀ efme×evleele iegbleJeCetkeÀ HeÀuevee®es cenlJee®es
mLeeve Deens.
5.6 iegCekeÀ (Multiplier)
uee[& kesÀvme ³eebveer DeeHeu³ee jespeieej efJe<e³ekeÀ efme×ebleele p³ee oesve meeOevee®ee
JeeHej kesÀuee l³eeHewkeÀer SkeÀ meeOeve cnCepes iegCekeÀ DeeefCe ogmejs ÒeJesie nes³e. iegbleJeCetkeÀer®ee
GHeYeesieeJej keÀmee HeefjCeece neslees. ns iegCekeÀe®ee mebkeÀuHevesletve meebefieleues. iegbleJeCetkeÀerleerue
cegU Jee{ DeeefCe l³eecegUs SketÀCe GlHeVeele Peeuesueer Debeflece Jee{ ³ee oesneWleerue mebyebOe
iegCekeÀe®³ee DeeOeejs mHeä kesÀues Deens. iegCekeÀe®eer keÀuHevee Deej. SHeÀ. keÀevn ³eebveer ceeb[ueer
l³eevee jespeieej iegCekeÀ cnìues peeles. iegCeJeCetkeÀ Je jespeieej HeeleUer ³eeceOeerue mebyebOe
jespeieej iegCekeÀe®³ee mene³³eeves mHeä kesÀues Deens.
iegCekeÀe®eer J³eeK³ee iegCekeÀ cnCepes iegbleJeCetkeÀerle nesCeeN³ee yeouee®es ÒeeHleerle

nesCeeN³ee yeoueeMeer iegCeesÊej nes³e. megjJeeleeruee kesÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀercegUs Deblele: GlHeVeeceO³es
81
efkeÀleer Heìerves Jee{ nesF&ue ns iegCekeÀ meebielees. kesÀvme ³eeb®³ee celes iegbleJeCetkeÀerleerue ÒeeLeefcekeÀ
Jee{ GHeYeesieele yeoue Ie[Jetve DeeCeles Je GHeYeesieeleerue Jee{ercegUs ÒeeHleerle Jee{ Ie[tve ³esles.
iegbleJeCegkeÀerleerue yeoue GHeYeesieeleerue yeoue SketÀCe ÒeeHleerle yeoue
∆Y
K=
∆I
K = iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ
∆Y = GlHeVeeleerue yeoue
∆I = iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue
∆Y
K=
∆I
25
K=
5
K= 5
³eeJe©ve iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{ Je GlHeVeeleerue Jee{ ³eeleerue mebK³eelcekeÀ mebyebOe

iegCekeÀe®³ee mene³³eeves mHeä kesÀuee peelees. DeejbYeer iegleJeCetkeÀerle keÀener Jee{ kesÀu³eeves SketÀCe
GlHeVe efkeÀleerlejer DeefOekeÀ Heìerves Jee{uesues Demeles. iegbleJeCetkeÀ kesÀuesu³ee GÐeesieeleerue
jespeieejer Jee{les. ns ueeskeÀ GHe³eesi³e Jemletb®eer efveefce&leer keÀjCeeN³ee Flej GÐeesieeleerue Jemletb®eer
ceeieCeer keÀjleele Je l³eecegUs cegU iegbleJeCetkeÀ kesÀuesu³ee GÐeesieeJ³eefleefjkeÌle Flej GÐeesieeleerue
GlHeVe Jee{les. Lees[keÌ³eele iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue Je GlHeVeeleerue yeoue ³eeb®es HejmHejebMeer
Demeuesues ÒeceeCe cnCepes iegCekeÀ nes³e.
5.6.1 iegCekeÀe®es ÒekeÀejë
iegCekeÀe®es leerve ÒekeÀej Deensle HewkeÀer SkeÀ jespeieej iegCekeÀ Je oesve efJeosMeer J³eeHej iegCekeÀ Je
leerve iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀ
1) jespeieej iegCekeÀ:
jespeieej iegCekeÀe®eer keÀuHevee Deej. SHeÀ keÀevn ³eebveer ceeb[ueer. l³ee®³ee celes
J³eJemee³eele (GÐeesieele) iegbleJeCetkeÀ kesÀuesu³ee DeejbYeer jespeieejele Jee{ Peeu³eeves Debeflece
SketÀCe jespeieejer keÀener Heìerves Jee{les ner Jee{ oeKeefJeCeeN³ee ÒeceeCeeuee jespeieej iegCekeÀ
cnCeleele.
2) efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ:
ce@keÀueHe DeeefCe pes. pes. HeesueekeÀ ³eebveer ner keÀuHevee ceeb[ueer SKeeÐee osMee®³ee
Dee³eeleerHes#ee efve³ee&leerle nesCeeN³ee Meg× (Net) Jee{ercegUs l³ee osMee®³ee GlHeVeele Ie[tve
³esCeeN³ee Debeflece Jee{er®³ee iegCeesÊejeuee efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ cnCeleele.
82
∆Y
Kf=
∆X
Kf= efJeosMeer J³eeHeej iegCekeÀ

∆Y = jeäêr³e GlHeVeeleerue Jee{ (yeoue)
∆Y = efve³ee&leerleerue Jee{
3) iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀë
uee@[& pes. Sce. kesÀvme ³eebveer iegbleJeCetkeÀ iegCekeÀe®eer keÀuHevee ceeb[ueer. iegbleJeCetkeÀerleerue
yeouee®ee GlHeVe Je jespeieejerle nesCeeN³ee yeouee®es mHeäerkeÀjCe ³eele keÀjC³eele Deeues.
iegCekeÀe®es keÀe³e& (Working of Multiplier):
GlHeVeele Jee{ Peeueer keÀer GHeYeeskeÌlee DeeHeu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie GHeYeesieebJej
Ke®e& keÀjlees DeeefCe Gjuesu³ee Yeeiee®eer ye®ele keÀjlees. GHeYeeskeÌleeves GHeYeesieeJej Ke®e&
kesÀuesueer jkeÌkeÀce JesieJesieÈ³ee GlHeVeIeìkeÀebvee GlHeVee®³ee ©Heeves efceUles ns GlHeeovee®es
IeìkeÀDeeHeu³ee Jee{uesu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleele ne Ke®e& Hejle
GlHeVeele Jee{ Ie[Jetve DeeCelees. DeLe&J³eJemLesle DeMee ÒekeÀejs GlHeVeeletve meelel³eeves
GHeYeesi³e Òesefjle kesÀuee peelees. GHeYeeskeÌlee DeeHeu³ee Jee{uesu³ee GlHeVeeletve efkeÀleer Ke®e&
keÀjsue ns meerceeble GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demeles. mecepee DeLe&J³eJemLesle cetU
iegbleJeCetkeÀ 100 keÀesìer ©He³eebveer kesÀu³eeme l³ee GÐeesieeleerue ueeskeÀeb®es GlHeVe 100 keÀesìer
©He³eebveer Jee{sue keÀejCe ³ee iegbleJeCetkeÀercegUs keÀeceieejebvee Jesleve, keÀ®®ee ceeuee®ee HegjJeþe
keÀjCeeN³eevee l³ee®eer eEkeÀcele, Yeeb[Jeueoejeuee J³eepe, peceerveer®ee Keb[ ³ee mJe©Heele GlHeVe
efceUsue. leelkeÀeU 100 keÀesìer ©He³ee®es GlHeVe Jee{sue ns GlHeVe p³eebvee efceUeues les ueeskeÀ
DeeHeu³ee Jee{uesu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjleerue l³eecegUs l³eeb®eer
ceeieCeer Jee{sue. l³eeb®es GlHeeoveJee{ DeeefCe Dev³e GÐeesieeleerue ueeskeÀeb®es GlHeVe keÀener
ÒeceeCeele Jee{sue. ³eeuee®e GlHeVeeleerue ÒesefjleJee{ Demes cnCelee ³esF&ue. GlHeVeeMeer GHeYeesie
Ke®ee&®es DemeCeejs ÒeceeCe ns meerceeble GHeYeesie ÒeJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demeles. pej meerceeble
GHe³eesieÒeJe=Êeer peemle Demesue lej Jee{uesu³ee GlHeVee®ee peemle Yeeie GHe³eesie Jemletmeeþer
Ke®e& nesF&ue l³eecegUs GHeYeesieeleerue ÒesefjleJee{ peemle jenerue. lesJne GlHeVe 100 keÀesìerves
Jee{les. lesJne GHeYeesie 80 keÀesìerves Jee{lees. lesJne ogmejer Òesefjle Jee{ 80 keÀesìer ©He³ee®eer
nesF&ue ns ®e¬eÀ Demes®e ®eeuet jentve SketÀCe GlHeVeele 500 keÀesìer ©He³ee®eer Jee{ nesF&ue. lej
GHeYeesie 400 keÀesìer ©He³eeves Jee{sue ns Keeueerue keÀesäkeÀele oeKeJeues Deens.
GlHeVeeleerue Jee{ GlHeVe keÀesìer ©. GHeYeesieKe®e&

keÀesìer ©.
cegU iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{ 100 80
Heefnueer DeJemLee 80 64
ogmejer DeJemLee 64 51.2
83
eflemejer DeJemLee 51.2 41

®eewLeer DeJemLee 41 32.8
Hee®eJeer DeJemLee 32.8 26
meneJeer DeJemLee 26 20.8
SketÀCe 500 400
DeMee ÒekeÀejs GlHeVeeleerue Jee{ GHe³eesie Ke®ee&leerue Jee{ ceeieCeerle Jee{

jespeieejerle Jee{ GlHevveele Jee{ Demee ®e¬eÀer³e HeefjCeece metª neslees.
meerceevle GHeYeesieÒeJe=Êeer ner Ieìleer Demeu³eecegUs pemepeMeer GlHeVeele Jee{ nesle

peeles lemelemee GHe³eesie Ke®e& keÀceer keÀceer keÀceer nesle peelees. l³eecegUs GlHeVeele nesCeejer Òesefjle
Jee{ ner keÀceer keÀceer nesle peeles. GlHeVeele DeveskeÀJesUe Peeuesu³ee Òesefjle Jee{ercegUs SketÀCe
GlHeVe cetU iegbleJeCetkeÀerHes#ee efkeÀleerlejer DeefOekeÀ Heìerves Jee{les.
84
Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves iegCekeÀe®es mHeäerkeÀjCe kesÀues peeles.

GlHeVe = GHeYeesie + ye®ele y = C+ S N
cegUjs<ee 45 DebMee®eer Deens N eEyeotle ísoles iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Peeu³eeves C+I Je¬eÀ
Jej®³ee HeeleUerJej mejkeÀle mejkeÀle Demeu³eeves cetU js<esuee ne Je¬eÀ N1 eEyeot ísolees cnCepes
cetU®ee N meceleesue eEyeot Demegve veblej®ee N1 ne meceleesue eEyeot Deens. ³eeJe©ve
iegbleJeCetkeÀerleerue Jee{ ( ∆ I) Qn1 Peeueer Demelee GlHeVeeleerue ( ∆ Y) MM1 He³e¥le nesle
QN1 He³e¥le nesles QN1 DeblejeHes#ee MM1 ns Deblej peemle Deens. ³ee®ee DeLe& cegU
iegbleJeCetkeÀerle kesÀuesu³ee Jee{erHes#ee DebeflekeÀ GlHeVeeleerue Jee{ DeefOekeÀ Heìerves nesles.
iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue Je GlHeVeeleerue yeoue ³eeb®es HejmHejeMeer Demeuesues ÒeceeCe cnCepes
iegCekeÀ nes³e.
5.6.2 iegCekeÀe®eer ie=nerleleÊJesë
1. meerceeble ÒeJe=Êeer keÀe³ece jenles.

2. Òesefjle iegbleJeCetkeÀ nesle veener.
3. yebefomle DeLe&J³eJemLee
4. DeLe&J³eJemLesle mJee³eÊe iegleJeCetkeÀ kesÀueer peeles.
5. DeLe&J³eJemLesle DeHegCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer Deens.
6. eEkeÀceleer efmLej Demeleele.
7. DeLe&J³eJemLesle yeskeÀejer Demeles
5. iegbleJeCetkeÀerJejerue GHeYeesie ÒeJesiee®³ee HeefjCeece efJe®eejele Iesleuee peele veener.
9. iegCekeÀe®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es ieUleer
10. GHeYeesie ns ®eeuet GlHeVee®es HeÀue Deens.
5.6.3 iegCekeÀe®³ee ieUl³ee (Leakages in Multiplier):
GlHeVe ÒeJeenle DeveskeÀ ieUl³ee Dee{Uleele. ³ee ieUl³eebcegUs GlHeVe Jee{er®es keÀe³e&
ceboieleerves nesles. GlHeVe ÒeJeenele Keeueerue ieUl³ee efometve ³esleele.
1) ye®ele:
GlHeVeele nesCeejer meJe& Jee{ GHeYeesieeJej Ke®e& keÀjC³eele ³esle veener. lej l³eeleerue
keÀener Yeeiee®ee meb®e³e keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs iegCekeÀe®³ee keÀe³ee&Jej ce³ee&oe He[leele.
2) efveef<keÀ³e jesKe jkeÀces®ee meb®e³e:
ueeskeÀe®eer efveef<keÀ³e jesKe jkeÀces®ee meb®e³e keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer Demeles. ne meb®e³e

efJeefveceb³e J³eJeneje®es Je meÆsyeepeer®³ee nsletves kesÀueer peeles. ueeskeÀebveer ceesþîee ÒeceeCeeJej
85
jesKeles®ee meb®e³e kesÀuee lej ³ee®ee HeefjCeece GHeYeesieeJej neslees Je iegCekeÀ HeefjCeece meerefcele
neslees.
3) keÀj:
keÀje®³ee DeekeÀejCeercegUs GHeYeesie Ke®e& keÀceer neslees Je l³ee®³ee HeefjCeece iegCekeÀe®eer

keÀe³e&#ecelee keÀceer nesC³eele nesles.
4) pegv³ee jesK³eeb®eer Kejsoer:
Jee{uesu³ee GlHeVee®ee Yeeie petv³ee jesK³eeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer JeeHejuee lej

GHeYeesieeJejerue Ke®e& keÀceer nesTve iegCekeÀele Ieì nesles. lemes®e pegves jesKes efJeketÀve p³eebvee Hewmes
efceUleele l³eebveer pej les GHeYeesieeJej Ke®e& kesÀuee veener lej SketÀCe GHeYeesieeJejerue Ke®e& keÀceer
nesTve iegCekeÀe®³ee keÀe³ee&Jej ÒeefleketÀue HeefjCeece neslees.
5) eEkeÀcele Jee{:
eEkeÀceleerle Jee{ Peeu³eeme GHe³eesieeJejerue Ke®e& Jee{lees. HeCe ceeieCeer cee$e Jee{le
veener. GlHeVeeleuee SkeÀ ceesþe Yeeie efveIetve peelees DeeefCe GHeYeesie ÒeeHleer Je jespeieejeJej
ÒeYeeJe Hee[t MekeÀle veener.
6) Jemlet Je mesJeeb®eer GHeueyOelee:
ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ Peeueer HeCe pej yeepeejele HetjsMee ÒeceeCeele Jemlet mesJeeb®eer
GHeueyOelee Peeueer veener lej meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer nesTve iegCekeÀeJej ce³ee&oe He[les.
7) HejkeÀer³e keÀpee&®eer HejleHesÀ[:
Jee{uesu³ee GlHeVee®³ee keÀener Yeeie HejkeÀer³e keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer

JeeHejuee iesuee lej GlHeVe ÒeJeen HejosMeele peeTve iegCekeÀeme ieUleer ueeieles.
8) keÀpe&HesÀ[:
Jee{uesues GlHeVe ueeskeÀebveer pegv³ee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer JeeHejueslej

GlHeVee®ee ÒeJeen JesieÈ³ee efoMesves peeF&ue Je GlHeVeeleerue Jee{er®³ee ÒeceeCeele GHeYeesie Ke®e&
Jee{Ceej veener. lemes®e Þeercebleebveer DeeHeuee Hewmee GHeYeesie Ke®ee&meeþer JeeHejuee veener lej
GlHeVe ÒeJeeneletve lesJe{e Hewmee keÀceer nesF&ue DeeefCe iegCekeÀe®³ee ÒeYeeJe keÀceer nesF&ue.
86
9) jespeieejer®eer ce³ee&oe:
kesÀvme ®³ee celes HetCe& jespeieejer®eer ce³ee&oe Deesuee[u³eeveblej iegbleJeCetkeÀer®ee GlHeVe

Jee{er®ee iegCekeÀ HeefjCeece efometve ³esle veener. HetCe& jespeieejer®eer HeeleUer Deesueeb[u³eeveblej
iegbleJeCetkeÀerle Jee{ Peeueer lejer GlHeVeele Jee{ ve neslee kesÀJeU efkeÀceleer®³ee HeeleUerle Jee{
nesles.
10) Dee³eele:
ogmeN³ee osMeeletve Dee³eele kesÀuesu³ee JemletJej keÀjC³eele Deeuesuee Ke®e& ÒeeHleerle

DeLeJee jespeieejerle Jee{ keÀjerle veener. DeMee ÒekeÀejs iegbleJeCetkeÀerÜejs ÒeeHleer Peeuesu³ee Jee{er®ee
keÀener DebMe DeeHeCe Jemletb®es osCes HesÀ[C³eemeeþer ogmeN³ee osMeele peelees Je ³eeb®ee GHe³eesie
Debleie&le GHe³eesie Jee{ermeeþer nesle veener HeefjCeecele: iegCekeÀe®ee ÒeYeeJe keÀceer neslees.
5.6.4 iegCekeÀeJejerue ìerkeÀeë
1. GHeYeesie HeÀkeÌle GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demeleesë
[³etmeveyesoer ³eeb®³ee celes GHe³eesie ne MespeeN³eeb®es GlHeVe ÒeoMe&ve HeefjCeece

YeefJe<³eele efveef½ele GlHeVe efceUefJeC³eemeeþer kesÀuee peeCeeje mebHeÊeer meb®e³e DeMee efJeefJeOe
IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees HeCe kesÀvme®³ee celes GHe³eesie GlHeVeeJej DeJeuebyetve Demelees ns
®etkeÀer®es Deens.
2. meerceeble GHeYeesieÒeJe=Êeer cnCepes iegCekeÀë
n@yeuej ³eeb®³ee celeevegmeej kesÀvme ³eeb®ee iegCekeÀ cnCepes meerceeble GHeYeesie ÒeJe=Êeer®es
ogmejs veeJe Deens.
3. Deefveef½eleleeë
iegCekeÀ ns SkeÀ ieefCeleer³e meeOeve Demeu³eecegUs l³ee®ee efveef½ele Deboepe ³esle veener.
4. ÒeJe=Êeer iegbleJeCetkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuesuee veenerë
kesÀvmeveer ceeb[uesu³ee iegCeJeÊee ne DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®ee oes<e Deens. DeejbefYekeÀ

iegbleJeCetkeÀerletve efvecee&Ce Peeuesu³ee Yeeiee®ee®e iegCekeÀele meceeJesMe kesÀuee peelees. efvecee&Ce
Peeuesu³ee ye®eleerceOetve kesÀu³ee peeCeeN³ee ÒeJe=Êeer iegbleJeCetkeÀeb®ee efJe®eej iegCekeÀele kesÀuee peele
veener. GHeYeesieele Jee{ Peeu³eecegUs ³ee iegbleJeCetkeÀe kesÀu³ee peeleele. Jee{uesu³ee GHeYeesieecegUs
Jemlegb®eer efveceealeer keÀjC³ee®ee #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀe Jee{efJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
87
5. iegCekeÀe®eer keÀuHevee mLeweflekeÀ Deensë
iegCekeÀ lelJee®es efJeJes®eve efmLej mJe©Hee®es Deens. DeeOegefvekeÀ ieefleceeve

DeLe&J³eJemLesleerue yeouee®es efJeJes®eve keÀjC³eme les DemeceLe& þjles.
6. DeHetCe& jespeieeje®³ee ie=nerleeJejë
kesÀvme®es iegCekeÀ leÊJe ns DeHetCe& jespeieeje®³ee ie=nerleeJej DeeOeejuesues Deens.

ìerkeÀekeÀeje®³ee celes kesÀvmeves DeHetCe& jespeieej ner meeceev³e efmLeleer Je HetCe& jespeieej ner efJeMes<e
efmLeleer ceeveueer Deens. ns me³egeqkeÌlekeÀ Jeeìle veener.
7. keÀeuenjCeë
GlHeVe DeeefCe GHeYeesie Ke®e& ³eeb®³eeceO³e keÀeuenjCe vemeles. Demes ie=nerle Oejues
Deens. Hejbleg Òel³e#eele cee$e GlHeVe efceUeu³eeHeemetve®e Ke®e& nesF&He³e¥le keÀener keÀeU peelees.
iegCekeÀe®es cenÊJe:
J³eeHeej ®e¬eÀeb®³ee DeY³eemeeme GHe³egkeÌle kesÀvmeves ceeb[uesuee iegCekeÀ HetCe& jespeieej

iegCekeÀ, cetu³e iegCekeÀ, F. JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®³ee iegCekeÀeceO³es efJekeÀefmele keÀjC³eele Deeuee.
iegCeekeÀeb®³ee mene³³eeves J³eeHeej ®e¬eÀe®es efve³eb$eCe DeeefCe J³eeHeej®e¬eÀeyeÎue®es Deboepe keÀjlee
³esleele.
2) GlHeVe Je jespeieej Jee{ ³eeb®es mHeäerkeÀjCe iegCekeÀe®³ee mene³³eeves GlHeVeeceO³es Je

jespeieejele keÀMeer Jee{ nesles. ³ee®es mHeäerkeÀjCe keÀjlee ³esles.
3) jespeieejele Jee{ keÀjC³eemeeþer iegbleJeCetkeÀer®es cenÊJe mHeä keÀjlee ³esles. kesÀvmeveer

iegCekeÀe®³ee mene³³eeves oeKeJetve efoues keÀer ÒeeLeceerkeÀ iegbleJeCetkeÀercegUs GlHeVe DeeefCe jespeieejele
ìH³eeìH³eeves keÀMeer Jee{ nesles. kesÀvme®³ee celes iegbleJeCetkeÀe ne SkeÀ ef¬eÀ³eeMeerue IeìkeÀ Deens.
iegCekeÀ, Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀe keÀ©ve GlHeVe Je GHeYeesie ³eebleerue Deblej keÀmes Ye©ve keÀe{lee
³esles DeeefCe l³eecegUs GlHeVeele DeeefCe jespeieejerle keÀMeer Jee{ nesles ³eeJej iegCekeÀ ÒekeÀeMe
ìekeÀlees.
4) ueeYeÒesjCee mejkeÀejer mJee³eÊe iebgCeJeCetkeÀer®es cenÊJe iegCekeÀeves efme× kesÀues Deens. keÀejCe
mejkeÀejer iegbleJeCetkeÀercegUs osMeeleerue GlHeVe Je jespeieejerle Jee{ nesles.
5) Òee. me@cHetDeuemeve ³eeb®³ee celes legìer®ee DeLe&YejCee ÒeYeeJeer keÀmee þjlees ®es efJeJes®eve
iegCekeÀe®³ee mene³³eeves keÀjlee ³esles. ceboer®³ee keÀeUele J³eepeoj keÀceer keÀ©ve ®eeuele veener.
keÀejCe ³ee keÀeUele Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee Del³eble keÀceer Demeles. l³eecegUs DeuHe
88
J³eepeoj iegbleJeCetkeÀeruee ®eeuevee osle veener. DeMeeJesUer mejkeÀejves legìer®ee DeLe&YejC³ee®³ee

ceeiee&ves meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{JeeJee. l³eecegUs GlHeVe jespeieejerle Jee{ nesles.
5.7 ÒeJesie (Acclerator)
ÒeJesielelJee®eer cetU keÀuHevee ÖesÀ®e DeLe&Meeñe%e DeHeÌleeefueDees ³eebveer ÒeLece ceeb[ueer

Het{s pes. Sce keÌueeke&À ³eebveer ÒeJesiele lelJee®³ee mene³³eeves J³eJemeeef³ekeÀ ®e{Gleeje®es
mHeäerkeÀjCe kesÀues keÌueeke&À ³eeb®³ee celeevegmeej iegbleJeCetkeÀerleerue yeoueecegUs GlHeeoveele yeoue
neslees Je ³ee®ee mebyebOe J³eJemee³eeleerue ®e{GleejeMeer Demelees. ³eeveblej kegÀPevesìmed, efHeieg
jeye@ì&meve, me@c³egDeuemeve ³eeveer J³eJemee³eerkeÀ ®e{Gleeje®es mHeäerkeÀjCe kesÀues pes. Deej
efnkeÌme ³eebveer lej J³eeHeej®e¬eÀe®es mHeäerkeÀjCe keÀjleevee iegCekeÀ DeeefCe ÒeJesie lelJee®ee DeeOeej
Iesleuee.
ÒeJesie lelJeeÜejs GHeYeesie Jemletb®eer ceeieCeer DeeefCe Yeeb[Jeueer Jemletb®eer ceeieCeer

¿eeleerue HeÀuevemebyebOe mHeä kesÀuee peelees.
’ÒeJesie cnCepes GHeYeesie Ke®ee&leerue efveJJeU yeoue DeeefCe l³eecegUs iegbleJeCetkeÀerle nesCeeje
efveJJeU yeoue ¿ee®es iegCeesÊej nes³e.“
Debeflece GHeYeesiee®³ee Jemlet®eer efveefce&leer keÀjle Demeleevee Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee

GlHeeoveemeeþer Demeles. GHeYeesie Jemletbd®³ee efveefce&leermeeþer Yeeb[Jeue efkeÀleer ueeieles ns Yeeb[Jeue
GlHeeove ÒeceeCeeJeªve ue#eele ³esles. Goe. Yeeb[Jeue GlHeeove ÒeceeCe 5ë1 Demeu³eeme 5©.
efkebÀceleer®³ee Yeeb[Jeueer Jemlet JeeHeju³eeme 1 ©. efkebÀceleer®³ee GHeYeesie Jemlet®eer efveefce&leer keÀjlee
³esles efkebÀJee ogmeN³ee Meyoele GHeYeesie Jemlet®³ee cegu³ee®³ee Hee®eHeì jkeÀces®³ee Yeeb[Jeuee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. GHeYeesie Jemlet®es SkeÀ ueeKe ©He³es Demesue lej Hee®e ueeKe ©He³es
Yeeb[Jeueer Jemletle iegbleJeeJes ueeieleerue.
meceepeeleerue GHeYeesie meelel³eeves Jee{le Demeu³eeme Jee{CeeN³ee ceeieCeer®eer Hetle&lee

keÀjC³eemeeþer GlHeeove Jee{JeeJes ueeiesue. ³ee peemleer®³ee GlHeeoveemeeþer veJeerve ³eb$emeecetûeer
efvecee&Ce keÀjeJeer ueeiesue. Yeeb[Jeueer Jemlet®eer Peerpe Ye©ve keÀe{C³eemeeþer HeCe Yeeb[Jeueer
Jemlet®eer (³eb$emeecetûeer) efveefce&leer keÀjeJeer ueeiesue DeMee ÒekeÀejs GHeYeesie Jemletb®eer ceeieCeer
efpelekeÀer peemle jenerue eflelekeÀer veJeerve ³eb$ee®³ee ceeieCeerle Jee{ nesF&ue Je iegbleJeCetkeÀe
Jee{leerue ³ee ÒekeÀej®³ee iegbleJeCetkeÀebvee Òesjerle iegbleJeCetkeÀe cnCeleele. YeefJe<³eele cnCepes keÀener
Je<ee&veblej GHeYeesie Jemletb®³ee ceeieCeerle SkeÀoce Ieì Peeueer lej veJeerve ³eb$emeecegûeer®³ee
iegbleJeCetkeÀe keÀceer nesTve DeLe&J³eJemLes®eer YejYejeì Leebyeles. Heg{®³ee ìH³eele GHeYeesie
Jemletb®eer ceeieCeer Hetvne Hejle Deeueer lej Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee efkebÀJee ³eb$emeecegûeer®³ee
HegveëmLee&Hevesmeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer HeCe kesÀueer peeCeej veener. Je Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀe
nesCeej veenerle.
89
GHeYeesie Ke®ee&le 5 keÀesìer ªHe³eebveer Jee{ Peeu³eecegUs iegbleJeCetkeÀe 15 keÀesìer ªHe³eebveer

Jee{u³ee lej ÒeJesie 3 Demesue.
Òesefjle iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue 15

ÒeJesie = = = 5
GHeYeesie Ke®ee&leerue yeoue 3
ÒeJesie GHeYeesie Jemletbd®³ee ceeieCeerleerue Jee{ercegUs Yeeb[Jeueer Jemlet®³ee ceeieCeerle

nesCeeN³ee Jee{er®es ceeHeve keÀjlees Je l³ee oesnesleerue keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjlees.
ÒeJesie cnCepes Òesefjle iegbleJeCetkeÀerleerue yeoue Je GHeYeesie Ke®ee&leerue yeoue ³eeb®es iegCeesÊej nes³e.
mecepee 1,00,000 GHeYeesie Jemlet®es GlHeeove keÀjC³eemeeþer 100 ³eb$eeb®eer

DeeJeM³ekeÀlee Deens mecepee ³ee ³eb$ee®es Dee³eg<³e 10 Je<ee&®es Deens. cnCepes®e ner ³eb$es
megefmLeleerle 10 Je<e& ®eeuet MekeÀleele. ³ee®ee®e DeLe& 1,00,000 GHeYeesie Jemlet®es GlHeeove
meelel³eeves ®eeuet jenC³eemeeþer Òel³eskeÀ Je<eea 10 ³eb$eeb®eer HegveëmLee&Hevee keÀjCes iejpes®es Deens.
GHeYeesie Jemlet®eer ceeieCeer mLeerj Deens Demes ie=nerle Oeju³eeme ³eb$eeb®eer Jeeef<e&keÀ ceeieCeer 10
Demesue pees He³e¥le GHeYeesie Jemlet®eer ceeieCeerle yeoue nesle veener leesHe³e¥le ³eb$eeb®eer ceeieCeer
ÒeefleJe<eea 10 SJe{er®e jenerue GlHeeoveele Jee{ keÀjC³eekeÀefjlee 10 ìkeÌkesÀ efkebÀJee 10
³eb$eeb®eer iejpe Demesue ³eb$ee®eer Jee<eeakeÀ ceeieCeer HetJeeameejKeer 10 vemesue lej leer 20 (10
HegveëmLeeHeveemeeþer DeeefCe 10 Jee{uesueer GHeYeesie Jemlet®eer ceeieCeer HetCe& keÀjC³eemeeþer) SJe{er
Demesue ³eb$ee®eer ceeieCeer 10 Jeªve 20 nesF&ue. cnCepes®e ceeieCeerle 100 ìkeÌkesÀ Jee{
nesF&ue. ³esLes ns ue#eele I³eeJes ueeiesue Je les cnCepes GHeYeesie Jemlet®³ee ceeieCeerle 10 ìkeÌkesÀ
cnCepes®e leguevesves DeuHe Jee{ Peeueer Demelee ³eb$ee®³ee ceeieCeerle 100 ìkeÌkesÀ Jee{ nesles.
³eb$ee®es GlHeeove keÀjCeeN³ee GÐeesieeleerue jespeieejele DeefOekeÀ ®e{Gleej DevegYeJeeme ³esleele.
ÒeJesie lelJe Demes mHeä keÀjlees keÀer Yeeb[Jeueer Jemlet GÐeesieeleerue yeouee®³ee leguevesle GHeYeesie
Jemlet GÐeesieeleerue yeoue DeefOekeÀ ÒeceeCeele Demeleele.
5.7.1 ie=nerlesë
1) Yeeb[Jeueer Jemletb®es Dee³eg<³e %eele Demeles.

2) Yeeb[Jeueer Jemletb®³ee efveefce&leer #es$eele peemleer®eer #ecelee GHeueyOe Demeles.
3) ÒeJesielelJe efmLej Yeeb[Jeue GlHeeove ie=nerle Oejles.
4) ceeieCeerle Jee{ ner keÀe³ece mJe©Hee®eer Deens Demes ie=nerle Oejues Deens.
5) GlHeeoveeleerue Jee{ercegUs efveJJeU iegbleJeCetkeÀerle leeye[leesye Jee{ Ie[tve ³esles.
6) ÒeJesielelJe ie=nerle Oejles keÀer Hele Je Yeeb[Jeue HegjJeþe ueJeef®ekeÀ Deens.
7) GHeYeesie Jemletb®³ee GlHeeove #es$eele peemleer®eer #ecelee GHeueyOe vemeles.
90
5.7.2 ÒeJesielelJee®es cenlJeë
ÒeJesielelJe J³eeHeej®e¬eÀe®eer lespeerkeÀ[tve ceboerkeÀ[s yeoueCeejer DeJemLee DeeefCe

DeLe&J³eJemLes®eer oerIe&keÀeueerve Jee{ ³ee®es mHeäerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjles.
GHeYeesieeceO³es Jee{ Peeueer Demelee iegbleJeCetkeÀerceO³es keÀmes ceesþs yeoue nesleele ns ÒeJesielelJe
mHeä keÀjles DeeefCe ³eeletve®e lespeer®es mHeäerkeÀjCe oslee ³esles. J³eeHeej®e¬eÀele lespeerkeÀ[tve
ceboer®eer DeJemLee keÀMeer ³esles ³ee®es mHeäerkeÀjCe GHeYeesieele Ieì Peeueer keÀer iegbleJeCetkeÀerceO³es
ceesþîee ÒeceeCeele yeoue nesTve iegbleJeCetkeÀ ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀceer nesleele. DeeefCe ceboer®eer
HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles. Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀe efveef½ele keÀjC³eele Flej IeìkeÀ keÀe³e&jle
Demeues lejer GHeYeesieeceO³es nesCeejer Jee{ ner cenlJee®eer Demeles DeeefCe ³ee®ee HeefjCeece Yeeb[Jeueer
iegbleJeCetkeÀeJej neslees ns ÒeJesielelJeeves oeKeJetve efoues Deens.
5.7.3 ÒeJesie lelJeeJej kesÀu³ee peeCeeN³ee ìerkeÀeë
1) ÒeJesielelJe efmLej Yeeb[Jeue GlHeeove iegCeesÊejeJej DeeOeejuesues Deens. cee$e ns iegCeesÊej

efmLej jenle veener. J³eeHeej®e¬eÀe®³ee efJeefJeOe DeJemLesle Yeeb[Jeue GlHeeove iegCeesÊejele
yeoue neslees.
2) ÒeJesielelJeeves iegbleJeCetkeÀer®³ee yeeyeleerleerue leb$e%eeveefJe<e³ekeÀ IeìkeÀeb®³ee YetefcekesÀkeÀ[s
ogue#e& kesÀues Deens. leb$e%eeefJe<e³ekeÀ yeoue SkeÀ lej Yeeb[Jeuee®eer ye®ele keÀjCeejs
Demeleele efkebÀJee Ieì nesC³eeme peyeeyeoej þjleele.
3) ÒeJesielelJe DeeCeKeer Demes ie=nerle Oejles keÀer Jee{uesueer ceeieCeer ner keÀe³ece mJe©Hee®eer
Deens. cee$e GHeYeesie Jemletb®³ee ceeieCeerleerue Jee{ leelHetjl³ee mJe©Hee®eer Demesue lej
GlHeeokeÀ veJeerve Yeeb[Jeueer Jemletle iegbleJeCetkeÀ keÀjCeej veener.
4) ÒeJesielelJeeves Demes ie=nerle Oejues Deens keÀer meb³eb$ee®³ee #eceles®ee HetCe&HeCes JeeHej kesÀuee
peelees. cee$e pej keÀener ³eb$ee®ee HetCe&HeCes JeeHej kesÀuee peele vemesue lej DeMee efmLeleerle
GHeYeesie Jemlet®eer ceeieCeer Jee{u³eeme Yeeb[Jeueer Jemlet®³ee ceeieCeerle Jee{ nesCeej veener.
5) DeJeemleJe ie=efnles ns lelJe Òel³e#e ³esC³eemeeþer peer ie=nerles ceeb[ueer Deensle leer DeJeemleJe
Deensle.
Yeeb[Jeuee®eer meerceeble keÀe³e&#ecelee ner meerceeble Yeeb[Jeueer ceeueceÊesHeemetve efceUCeejs

GlHeVe Je l³ee®eer HegjJeþe efkebÀcele ¿eeJej DeJeuebyetve Demeles. DeuHe Je oerIe& keÀeUele ¿ee
ueeYe#ecelesJej DeveskeÀ IeìkeÀeb®es ÒeceeCe nesleele lemes®e DeJeemleJe ie=nerleebcegUs meg×e ¿ee
mebkeÀuHevesJej efJeefJeOe ìerkeÀe Peeu³ee Deensle.
meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀebceeHe&Àle GlHeVeeleerue keÀener Yeeie GHeYeesieeJej Ke®e& ve

keÀjlee yeepetuee keÀe{tve þsJeuee peelees Je lees efJeefJeOe cenÊJeHetCe& #es$eele iegbleJeCegkeÀermeeþer
91
JeeHejuee peelees. meveeleveJeeoer DeLe&Meem$e%ee®³ee celes ¿ee ye®ele Je iegbleJeCegkeÀerle

J³eepeojeÜejs meceevelee ÒemLeeefHele nesles.
uee@[& kesÀvme ¿eebveer DeeHeu³ee jespeieej efJe<e³ekeÀ efme×ebleele iegCekeÀ Je ÒeJesie ¿ee
meeOeveeb®ee JeeHej kesÀuesuee Deens. DeLee&le iegCekeÀ ne iegbleJeCegkeÀ Je GlHeVeeleerue mebyebOee®ee
DeY³eeme keÀjles lej ÒeJesie ns GHeYeesie Je iegbleJeCegkeÀerleerue mebyebOee®es iegCeesÊej keÀe{les. DeLee&le
¿ee meJe& mebkeÀuHeveebJej keÀener ce³ee&oe He[le Demeu³eelejer l³ee®es DeLe&Meem$eer³e
efJeMues<eCeeleerue cenÊJe veekeÀejlee ³esle veener.
5.9 ÒeMve
1. Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee cnCepes keÀe³e? HetCe& jespeieej efme×ebleele ³ee

mebkeÀuHeves®es keÀe³e cenlJe Deens.
2. ye®ele cnCepes keÀe³e? ye®eleer®es HeÀueve ¢äerkeÀesve mHeä keÀje.
3. iegbleJeCetkeÀer®es efJeefJeOe ÒekeÀej mHeä keÀje.
4. iegCekeÀ ner mebkeÀuHevee meefJemlej mHeä keÀje ?
5. ÒeJesielelJe ner mebkeÀuHevee meefJemlej mHeä keÀje ?
3) ìerHee efuene.
1) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee.
2) Yeeb[Jeuee®³ee meerceeble ueeYe#ecelesJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ.
3) J³eepeoj Je ye®eleerleerue mebyebOe mHeä keÀje.
4) iegbleJeCetkeÀer®es efveOee&jCe IeìkeÀ
5) iegCekeÀÒeef¬eÀ³esleerue ieUleer
6) ÒeJesielelJe mHeä keÀje
*****
92
6
Hewmee Je HewMee®ee HegjJeþe
(Money and Suply and Money)
IeìkeÀ j®evee
6.1 GefÎäîes
6.2 ÒemleeJevee
6.3 HewMee®ee DeLe&
6.4 HewMee®eer keÀe³ex
6.5 HewMee®ee HegjJeþe
6.5.1 HewMee®ee HegjJeþe cnCepes keÀe³e ?
6.6 HewMee®³ee HegjJeþîee®es IeìkeÀ
6.6.1 HejbHejeiele o=äerkeÀesve
6.6.2 DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesve
6.7 ÒeefleHewmee
6.8 HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ
6.9 HewMee®ee YećeCeJesie /ÒeJesie
6.10 HewMee®³ee YećeCeJesieeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
6.11 HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
6.12 meejebMe
6.13 ÒeMve
• Hewmee ¿ee mebkeÀuHeves®ee DeLe& Je l³ee®eer keÀener keÀe³ex DeY³eemeCe

• HewMee®ee HegjJeþe, HegjJeþîee®es HejbHejeiele o=äerkeÀesve Je DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesvee®es
IeìkeÀ DeY³eemeCes.
• ÒeefleHewmee ner mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
• HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeeN³ee IeìkeÀebJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes.
• HewMee®ee ÒeJesie Je l³eeb®³eeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀjCes.
• HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®es efJeJes®eve keÀjCes.
93
6.2 ÒemleeJevee
`` HewMee®ee MeesOe ne ceeveJeer mebmke=Àleer®³ee efJekeÀemeeleerue SkeÀ Del³eble cenÊJeHetCe&

MeesOe nes³e.'' ceeveJeer peerJeveele HewMeeuee Del³eble cenÊJe ÒeeHle Peeuesues Deens. ceeveJeeuee
DeeHeu³ee meJe& iejpee YeeieefJeC³eemeeþer HewMee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Òee. ¬eÀewLej ³ee
DeLe&Meeðe%ee®³ee celes `` %eevee®³ee Òel³eskeÀ MeeKesle SkeÀ cenÊJee®ee MeesOe Demelees. Goe.
efJe%eeveeceO³es Deiveer, jep³e Meeðeele cele, ³eb$eMeeðeele ®eekeÀ Deieoer l³ee®e ÒeceeCes
DeLe&Meeðeele Hewmee ne SkeÀ cenÊJeHetCe& MeesOe nes³e DeeefCe ³ee MeesOeeJej®e DeLe&Meeðee®ee efJekeÀeme
DeJeuebyetve Deens.'' ceeveJeeves ueeJeuesu³ee ³ee HewMee®³ee MeesOeecegUs %eevee®eer DeveskeÀ oeueves
Kegueer nesTve ceeveJeeves DeeHeueer Òeieleer meeO³e kesÀueer Deens. ceeveJeeuee yengleskeÀ meJe& ÒekeÀej®eer
megKes HewMee®³ee mene³³eeves GHeYeesiee³euee efceUleele. Deepe Òel³eskeÀ meceepeeuee osMeeuee DeeefCe
ceeveJeeuee DeeHeuee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer HewMee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. cnCetve HewMeeuee
Del³eble cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle Peeues Deens. ceeveJeeuee meJe& ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJee HewMee®³ee
meene³³eeves ÒeeHle keÀjlee ³esleele. l³ee®³ee iejpee Dece³ee&efole Demeleele. mekeÀeUer
Gþu³eeHeemegve mebO³eekeÀeUer PeesHesHe³e¥le HewMee®eer iejpe Demeles. lees meJe& ÒekeÀej®³ee iejpee
HewMee®³ee mene³³eeves HetCe& keÀ© MekeÀlees. p³ee®³eekeÀ[s Hewmee peemle lees Þeerceble Je p³ee®³eekeÀ[s
Hewmee veener lees iejerye mecepeuee peelees. Þeerceble J³ekeÌleer HewMee®³ee meene³³eeves peemleerle peemle
megKes GHeYeesielees Je peerJeveele Deevebo efceUefJelees. ³ee Gueì iejeryeebkeÀ[s HewMee®eer ìb®eeF&
Demeu³eecegUs lees meJe& ÒekeÀej®³ee megKeebHeemetve HejeJe=Êe neslees. HewMeecegUs iee[er, yebieuee, ceeve,
efkeÀleea efceUefJelee ³esles. Deepe meJe&®e #es$eele HewMeeuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle Peeuesues
Deens.
6.3 HewMee®ee DeLe& (Definitions of Money)
DeveskeÀ DeLe&Meeðe%eebveer HewMee®³ee JesieJesieÈ³ee J³eeK³ee kesÀuesu³ee Deensle. cnCepes

HewMee®³ee DeLee&yeeyele DeLe&Meeðe%eebceO³es SkeÀ JeekeÌ³elee veener. l³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes.
J³eeK³ee Definitions
1) ne@ì&ues efJeome& : ``HewMee®eer keÀe³e& keÀjCeejer Jemlet cnCepes Hewmee nes³e.'' Money is
what Money does)
2) Òee uee@[& kesÀvme : ``peer Jemlet efou³eeves keÀpee&®es Je cetu³eeb®es keÀjej ³eeb®es MeesOeve kesÀues
peeles DeeefCe efpe®³ee ©Heele meeceev³e Kejsoer MekeÌleer meeþefJeueer peeles. DeMee Jemletuee Hewmee
cnCeleele.''
3) meesueerieceve : `èfpeuee meeJe&ef$ekeÀ ceev³elee efceUeueer DeMeer keÀesCeleerner Jemlet cnCepes

Hewmee nes³e.''
94
4) Òee. Sueer - `èfJeefvece³e ceeO³ece cnCetve meJe&$e eqmJekeÀejueer peeCeejer Je keÀpe& HesÀ[ermeeþer
Iesleueer peeCeejer Jemlet cnCepes Hewmee nes³e.''
5) Òee. JneF&ì : `` efJeefvece³ee®es ceeO³ece DeeefCe cetu³eceeHevee®es meeOeve cnCeve GHe³eesieer

He[Ceejer keÀesCeleerner Jemlet cnCepes Hewmee nes³e.''
6) Òee. nece : ``Hewmee ³ee Meyoe®ee GHe³eesie efJeefvece³e ceeO³ece DeeefCe cetu³eceeHeve ³ee oesvner
ieesäer efveoxefMele keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees.''
7) Òee. ne@ì^s : ``Hewmee ner Jemlet Deens keÀer peer mJeerkeÀejCes Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee yebOevekeÀejkeÀ
Demeles eEkeÀJee efpeuee mejkeÀej Hewmee cnCetve Ieesef<ele keÀjles.''
8) Òee.¬eÀewLej - ``peer Jemlet cetu³eceeHeve Je cegu³emeb®e³ee®es keÀe³e& keÀjles DeeefCe peer efJeefvece³e
ceeO³ece cnCetve meJe&$e mJeerkeÀejueer peeles efleuee Hewmee Demes cnCeleele.''
6.4 HewMee®eer keÀe³ex (Functions of Money)
HewMee®³ee DeveskeÀ DeLe&Meeðe%eebveer JesieJesieÈ³ee J³eeK³ee kesÀuesu³ee Deensle. l³ee

J³eeK³eeJe©ve DeeHeCeeme HewMee®eer JesieJesieUer keÀe³ex Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue. Hewmee ns SkeÀ
Jemlet efJeefvece³ee®es ceeO³ece Deens. HewMeeuee meJe& ceev³elee ÒeeHle Peeuesueer Demeles.
cetu³eceeHeve efJeefvece³e ceeO³ece, keÀpe&HesÀ[ keÀjC³ee®es meeOeve cetu³emebûene®es meeOeve

F. ÒecegKe keÀe³ex HewMeekeÀ[tve kesÀueer peeleele. HewMee®³ee keÀe³ee&®es Heg{erue ÒeceeCes leerve ÒekeÀej
He[leele. 1) ÒeeLeefcekeÀ keÀe³e& 2) og³³ecekeÀe³e& 3) DeekeÀeqmcekeÀ keÀe³ex
1) ÒeeLeefcekeÀ keÀe³e& (Primary Function):
HewMee®³ee ÒeeLeefcekeÀ keÀe³ee&le Heg{erue keÀe³ee&®ee meceeJesMe neslees.
De) efJeefvece³e ceeO³ece (Medium of Exchange):
HetJeea®³ee keÀeUer Jemlet efJeefvece³e He×leerle SkeÀ Jemlet osTve leer®³ee ceesyeou³eele
ogmejer Jemlet Iesleueer peele Demes. Goe. yewue osTve SkeÀ iee³e IesCes eEkeÀJee ®eej MesÈ³ee osTve
SkeÀ iee³e IesCes. ³ee ÒekeÀejecegUs owvebefove J³eJenejele Òe®eb[ De[®eCeer ³esle Demele. HewMee®³ee
MeesOeecegUs ³ee efJeefvece³ee®es keÀe³e& megueYe Peeues. Deelee efJeefvece³e J³eJenejele Jemlegb®³ee
Òel³e#eele JeeHej ve neslee HewMee®³ee ceO³emLeerves les keÀe³e& megueYeefjl³ee Heej Hee[ues peeles.
HewMeecegUs Deelee DeeHeu³ee peJeUerue Jemleg efJeketÀve l³ee®ee ceesyeouee HewMeele efceUlees Je l³ee
HewMee®³ee mene³³eeves DeeHeCeeme otmejer keÀesCeleer ner Jemlet efJekeÀle Ieslee ³esles. DeMee jerleerves
HewMee®ee efJeefvece³e ceeO³ece cnCetve GHe³eesie nesle Demeu³eecegUs Jemleg®eer efJe¬eÀer Je Jemleg®eer
95
Kejsoer Demes oesve mJeleb$e Yeeie He[leele. l³eecegUs efJeefvece³ee®es #es$e J³eeHekeÀ Peeues. HewMee®³ee
ceesyeou³eele DeeHeu³eeuee DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer keÀesCeleerner Jemleg keÀesCel³eener efþkeÀeCeer
keÀesCel³eener keÀeUele Je efkeÀleerner cee$esle Ieslee Je oslee ³esles. keÀejCe HewMeele meeceev³e
¬eÀ³eMekeÌleer Demeles. l³eecegUs HewMee®ee efJeefvece³e ceeO³ece cnCetve ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeHej kesÀuee
peelees. ns HewMee®es ÒeeLeefcekeÀ keÀe³e& nes³e.
ye) cetu³eceeHeve (Measure of Value):
Jemlet efJeefvece³e He×leerle SkeÀ Jemlet osTve ogmejer Jemlet Iesleueer peele Demes. Hejbleg
l³eemeeþer Òel³eskeÀ Jemlegb®eer eEkeÀcele ogmeN³ee Jemlegyejesyej þjefJeueer peele Demes. DeLee&le ns keÀe³e&
Del³eble keÀþerCe nesle Demes. HeCe HewMee®³ee MeesOeecegUs Òel³eskeÀ Jemlegb®eer eEkeÀcele ner HewMeele
þjefJeueer peele Demeu³eecegUs cetu³eceeHevee®es keÀe³e& Deieoer meesHes Je mejU Peeues Deens.
Jemlegb®³ee iegCeeb®es ceeHeve DeveskeÀ ÒekeÀejs kesÀues peeles. Goe. Jemletb®eer ueebyeer Je Gb®eer
ceespeC³eemeeþer ceerìj®ee JeeHej keÀjCes lej Jepeve ceespeC³eemeeþer efkeÀueesûeece ®ee JeeHej keÀjCes
Deieoer l³ee®e ÒeceeCes Jemlegb®es cetu³e ceeHeve keÀjC³eemeeþer HewMee®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eecegUs
keÀesCel³eener Jemlet®es cetu³e efkeÀleer ns HewMee®³ee meene³³eeves ceespeues peeles. HewMee®³ee efJeefvece³e
ceeO³ece ³ee keÀe³ee&letve®e cetu³e ceeHevee®es keÀe³e& DeefmlelJeele Deeues. DeeOegefvekeÀ keÀeUele yengleskeÀ
meJe& Jemleg Je mesJeeb®es cetu³e HewMeele ceespeues peeles Je l³eecegUs J³eJenej mejU meeOes Je meesHes
Peeuesues Deens. l³eecegUs Hewmee ns SkeÀ cetu³eceeHevee®es DeeoMe& meeOeve nes³e. Demes cnìues peeles.
2) og³³ece keÀe³e& (Secondary Function):

(De) cetu³emebûen (Store of Value):
cetu³emebûen ns HewMee®es Del³eble cenÊJeHetCe& keÀe³e& Deens. keÀejCe ceeveJee®³ee ÒeeLeefcekeÀ

DeJemLesle Jemleg efJeefvece³e He×leer DeefmlelJeele nesleer. Jemlet efJeefvece³e He×leer cnCepes SkeÀ Jemlet
osTve efle®³ee ceesyeou³eele otmejer Jemlet IesCes nes³e. Heg{s nUtnUt ueeskeÀmebK³ee Jee{le iesueer Je
ceeveJee®ee efJekeÀeme nUtnUt nesle iesuee l³ee yejesyej efJeefvece³e ceeO³ece cnCetve efJeefMeä ÒekeÀej®es
oie[ ®eece[îee®es legkeÀ[s, Oeeleg®eer veeCes, eEMeHeues, keÀJe[îee, peveeJejs, meesves F. DeveskeÀ
ÒekeÀej®³ee Jemlegb®ee JeeHej kesÀuee peele Demes. ³ee JemletceO³es cetu³emebûen kesÀuee peele
Demeu³eecegUs ³ee Jemletb®ee mebûen keÀjCes DeeJeM³ekeÀ nesles DeeefCe ³ee Jemletb®ee mebûen keÀjCes
Del³eble keÀþerCe keÀe³e& nesles. keÀejCe l³ee Jemlet veeMeJeble nesl³ee, efMeJee³e ³ee Jemlet meeþJetve
þsJeC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej peeies®eer DeeJeM³ekeÀlee nesleer. efMeJee³e ³ee Jemletb®³ee eEkeÀceleer
efveef½ele veJnl³ee. l³eecegUs JemletceO³es cetu³emebûen keÀjCes Del³eble peesKeceer®es Je DeJeIe[ Demes
keÀe³e& nesles. l³ee leguevesle HewMeeceO³es cetu³emebûen keÀjCes Del³eble meesHes, mejU Je mees³eermkeÀj
Peeues.
HewMee®³ee MeesOeecegUs cegu³emebûene®es keÀe³e& Del³eble meesHes Peeues. HewMeeceO³es jesKelee Je

cetu³eefmLejlee ns iegCe Demeleele les Flej JemletceO³es vemeleele. HewMeeceO³es ¬eÀ³eMekeÌleer meeþJetve
þsJeueer peeles. l³eecegUs ueeskeÀ cetu³emebûeenekeÀjerlee Flej JemletHes#ee Hewmee DeefOekeÀ Hemeble
keÀjleele. efMeJee³e HewMeeuee meeJe&ef$ekeÀ ceev³elee Demeles. lees veeMeJeble vemelees. HewMee®³ee
DeefJe<keÀejecegUs cetu³e mebûene®es keÀe³e& Del³eble mees³eermkeÀj Peeuesues Deens. meveeleve Jeeoer
96
DeLe&le%eebveer HewMee®³ee efJeefvece³e ceeO³ece ³ee keÀe³ee&®ee®e ÒeecegK³eeves efJe®eej kesÀuee. l³eecegUs
HewMeeuee efmLej mJe©He ÒeeHle Peeues. ³ee Gueì kesÀvme Je Flej DeeOegefvekeÀ DeLe&Meeðe%eebveer
HewMee®³ee cetu³emebûenCe ³ee keÀe³ee&uee Del³eble cenÊJee®es mLeeve efoues Je ³ee cetu³e mebûenCe
keÀe³ee&cegUs®e HewMeeuee ceeieCeer Demeles. DeeefCe ner ceeieCeer efJeefJeOe nsletmeeþer Demeles. Demes Òee.
kesÀvme ³eebveer cnìues Deens.ceeveJee®³ee Jele&ceevekeÀeueerve Je YeefJe<³ekeÀeueerve iejpee HetCe&
keÀjC³ee®es keÀe³e& Hewmee keÀjlees. cnCetve®e HewMeeuee Jele&ceeve keÀeU Je YeefJe<³ekeÀeUeleerue ogJee
Demes cnìues Deens.
ye) cetu³e nmleeblej (Transfer of Value):
HewMeekeÀ[tve cetu³emebûene®³ee keÀe³ee&yejesyej cetu³e nmleebleje®es keÀe³e& osKeerue kesÀues

peeles. SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer eEkeÀJee SkeÀe J³ekeÌleerkeÀ[tve ogmeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[s
cetu³e nmleeblejCe kesÀues peeles. SKeeÐee J³ekeÌleerkeÀ[s jesKe Hewmee eEkeÀJee mebHeÊeer DeeHeu³eeme leer
J³ekeÌleer ogmeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[s leer jesKe jkeÌkeÀce eEkeÀJee mebHeÊeer nmleeblej menpejerl³ee keÀª
MekeÀlees. Goe. SKeeoer J³ekeÌleer DeeHeueer cegbyeF&leerue mebHeÊeer (peceerve) efJeketÀve ceêemeceO³es
ogmejer mebHeÊeer (peceerve) Kejsoer keÀª MekeÀles. DeMee ÒekeÀejs J³ekeÌleer DeeefCe efþkeÀeCeebceOeerue
mebHeÊeer cetu³e nmleeblejCe HewMeecegUs menpejerl³ee kesÀues peeles.
keÀ) efJemLeeefHele Òeoeve (Deferred Payment) YeefJe<³ekeÀeueerve osCeer osC³ee®es

meeOeve
Jemlet efJeefvece³e He×leerle Jemlet osTve Jemlet Iesleueer peele Demes. l³eekeÀeUer keÀpe&
IesCes (Jemlet©Heele)meesHes nesles. Hejbleg keÀpex HejleHesÀ[ keÀjleevee cee$e HeÀej De[®eCeer ³esle
Demele. keÀejCe Jemleg®eer eEkeÀcele efveef½ele keÀjCes De[®eCeer®es nesle Demes. Hejbleg DeeOegefvekeÀ
keÀeUele cee$e meJe& J³eJenej HewMeele kesÀues peeleele. l³eecegUs keÀpe& IesCes Je osCes Deieoer meesHes
Peeuesues Deens. keÀejCe HewMee®es cetu³e efmLej Demetve lees meeJe&ef$ekeÀ eqmJekeÀe³e& Demelees. cnCetve®e
HewMeeuee Jele&ceevekeÀeU Je YeefJe<³ekeÀeUeleerue ogJee Demes cnìues peeles. DeeOegefvekeÀ keÀeUele
DeeefLe&keÀ J³eJenejele Òe®eb[ Jee{ Peeuesueer Deens. efMeJee³e ns J³eJenej ceesþîee ÒeceeCeeJej
GOeejer®es Demeleele. GOeejer®³ee J³eJenejele pes osCes efvecee&Ce nesles les keÀeueeblejeves
HesÀ[C³eemeeþer HewMee®ee JeeHej kesÀuee peelees. lemes®e yewbkeÀekeÀæ[tve keÀpe& Iesleues peeles Je lesner
keÀeueeblejves HesÀ[ues peeles. HewMeecegUs®e MesDeme& keÀpe&jesKes, ÒeefleYetleer®eer Kejsoer Je efJe¬eÀer keÀjlee
³esles. mejkeÀej DeeefCe GÐeesiemebmLeebvee Yeeb[Jeue efveefce&leermeeþer Hewmee ceole keÀjlees. HewMee®³ee
³ee keÀe³ee&cegUs veeCesyeepeej Je Yeeb[Jeue yeepeej efJekeÀefmele nesC³eeme ceole nesles Je HeefjCeeceer
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeueener ceole nesles.
3) HewMee®eer DeekeÀeqmcekeÀ keÀe³e& (Contingent Functions)

Òee. [seqJn[ efkeÀveues ³eeb®³ee celeeÒeceeCes HewMee®eer DeekeÀeqmcekeÀ keÀe³e& Heg{erue ÒeceeCes nesle.
De) jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve DeeefCe efJelejCe
ye) Heleefveefce&leer®ee DeeOeej
keÀ) cenÊecemeerceeble GHe³eesefielee DeeefCe GlHeeokeÀlee
97
æ[)Yeeb[Jeue Je mebHeÊeeruee meeceev³e ©He osCes.

F&) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee osCes.
De) jeäêr³e GlHeVee®es ceeHeve DeeefCe efJelejCe (Measurement and

Distribution of National Income):
Jemlet efJeefvece³e He×leerle SKeeÐee DeeefLe&keÀ Je<ee&le jeäêr³e GlHeVe vescekesÀ efkeÀleer
Peeues ns De®etkeÀHeCes meebielee ³esle vemes. lemes®e Peeuesu³ee GlHeVee®es meceepeeleerue efvejefvejeÈ³ee
IeìkeÀele JeeìHe keÀmes keÀjeJes ne ÒeMve neslee. Hejbleg ne ÒeMve HewMee®³ee DeefJe<keÀejecegUs meesHee
Peeuee Deens. Deepe SKeeÐee Je<ee&leerue SketÀCe jeäêr³e GlHeeove efkeÀleer Peeues l³ee®eer HewMeele
eEkeÀcele keÀ©ve SketÀCe jeäêr³e GlHeVe efkeÀleer ns meebielee ³esles Je Peeuesu³ee GlHeVee®es JeeìHe
HewMee®³ee meene³³eeves meceepee®³ee JesieJesieÈ³ee IeìkeÀebceO³es menpeHeCes keÀjlee ³esles. Goe.
Yetefce, Þece, Yeeb[Jeue Je meb³eespekeÀ ³ee GlHeeokeÀ IeìkeÀevee l³eeb®³ee keÀe³ee&®es ceesyeoues
HewMee®³ee mJe©Heele efoues peeleele.
ye) Heleefveefce&leer®ee DeeOeej (Basis of the Credit System)
Hewmee ne Heleefveefce&leer®ee DeeOeej nes³e. DeeOegefvekeÀ keÀeUele peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs

meJe& peie peJeU Deeues Deens. DeeefLe&keÀ J³eJenej Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{uesues Deensle. ns meJe&
J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer Hele HewMee®ee JeeHej HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej kesÀuee peelees. HeleHewmee
efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& J³eeHeejer ye@BkeÀe keÀjleele. Hejbleg lees Hele Hewmee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer
ye@BkeÀe Je Flej meJe& mebmLeevee jesKe HewMee®eer®e iejpe Demeles cnCepes Hele efveefce&leer®ee cegueeOeej
ne Hewmee nes³e.
keÀ) cenÊecemeerceeble GHe³eesefielee DeeefCe GlHeeokeÀlee:
GHeYeeskeÌl³eeuee peemleerle peemle meerceeble GHe³eesefielee efceUJetve osC³ee®es keÀe³e& Hewmee

keÀjlees. GHeYeeskeÌl³eeves Kejsoer kesÀuesu³ee Jemleg Jej keÀjeJee ueeieCeeje Ke®e& ne l³ee JemletHeemetve
efceUCeejer GHe³eesefielee l³eeves kesÀuesu³ee Ke®ee&Hes#ee peemle Demeu³eeme l³eeuee peemleerle peemle
meceeOeeve ÒeeHle nesles. cnCepes®e GHeYeeskeÌleeves kesÀuesu³ee Ke®ee&Hes#ee efceUCeejer GHe³eesefielee
cenÊece DemeeJeer DeMeer l³ee®eer DeHes#ee Demeles Je ns keÀe³e& Hewmee keÀjlees Deieoer ³ee®eÒeceeCes
GlHeeokeÀ Jemlegb®es GlHeeove keÀjleebvee JesieJesieÈ³ee GlHeeovee®es IeìkeÀ JeeHejlees. l³ee
GlHeeove IeìkeÀeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. l³eeves kesÀuesu³ee GlHeeove IeìkeÀebJejerue Ke®e& ne
l³ee®³ee efceUCeeN³ee veHeÌ³eeHes#ee keÀceer Demeu³eeme GlHeeokeÀ peemleerle peemle GlHeeove
keÀjlees. keÀejCe l³eeuee veHeÀe peemle efceUlees DeeefCe Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ veHeÌ³ee®³ee DeHes#esves
GlHeeove keÀjle Demelees DeeefCe ns cenÊece GlHeeovee®es eEkeÀJee veHeÌ³ee®es keÀe³e& Hewmee keÀjlees.
98
[)Yeeb[Jeue Je mebHeÊeeruee meeceev³e ©He osCe(Money Gives General values

wealth and capital)
Hewmee ner Del³eble lejue mebHeÊeer nes³e. mebHeÊeer®es JesieJesieUs ÒekeÀej He[leele. Goe.
MesDeme&, keÀpe&jesKes, JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®³ee þsJeer, meesves ®eeboer, peceerve, Iejoej, keÀejKeeves
F. ³ee JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®ee mebHeÊeeruee meeceev³e ©He osC³ee®es keÀe³e& Hewmee keÀjlees. HewMee®³ee
Debieer jesKelee ne iegCe Demelees. l³eecegUs ueeskeÀebkeÀ[tve jesKe jkeÌkeÀce DeefOekeÀ ÒeceeCeeJej peJeU
yeeUieueer peeles.
F&) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee osCes:
ceeieemeuesu³ee osMeebvee DeeHeuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer l³ee osMeeleerue meJe&

#es$eeleerue Jemlet Je mesJeeb®³ee GlHeeoveele Jee{ keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. (Goe. Mesleer,
GÐeesie Je mesJee#es$e) meJe&#es$eeleerue GlHeeoveele Jee{ nesC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeue
iegbleJeCetkeÀer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles DeeefCe ns Yeeb[Jeue cnCepes Hewmee nes³e. DeLe&J³eJemLesleerue
meJe& #es$eele ceesþîee ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ kesÀu³eeme GlHeeoveele Je jespeieejele Jee{ nesTve
l³ee osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Jesieeves nesle Demelees Je ns keÀe³e& Hewmee©Heer Yeeb[Jeue keÀjle
Demeles.
6.5 HewMee®ee HegjJeþe (mebkegÀef®ele J³eeHekeÀ DeeefCe efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee)
(Supply of Money) Narrow, Broad and RBI)
ceeveJeeves ueeJeuesu³ee DeveskeÀ MeesOeebceO³es HewMee®ee MeesOe ne SkeÀ cetueYetle Je

cenÊJeHetCe& nes³e. keÀejCe DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle ceeveJee®es peJeUpeJeU meJe& DeeefLe&keÀ
J³eJenej HewMeekeÀ[tve®e HetCe& kesÀues peeleele. cnCetve ceeveJeeuee HewMee®eer Del³eble DeeJeM³ekeÀlee
Demeles. yengleskeÀ meJe& Jemleg Je mesJeeb®es cetu³e HewMeele ceespeues peeles. cnCetve HewMee®eer ceeieCeer Je
HewMee®eeHetjJeþe DeeefCe Flej Jemleg®eer ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeceO³es HeÀjkeÀ keÀjeJee ueeielees.
meO³ee Yeejleele HewMee®³ee HegjJeþîeeJej ceO³eJeleea yeBkesÀ®es efve³eb$eCe Demeles.

YeejleeceO³es veeCeer Je veesìe DeMee oesve ÒekeÀejele ®euevee®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. SkeÀ
©He³ee®eer veesì Je meJe& ÒekeÀej®eer veeCeer Yeejle mejkeÀej®³ee DeLe&Keel³eekeÀ[tve efvecee&Ce kesÀues
peeleele Je 2 ©He³es Je l³eeHeg{erue meJe& veesìe Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ efvecee&Ce keÀjles. SkeÀ
©He³ee®es veeCes ns efvekesÀue ³ee OeeletHeemetve yeveefJeues peeles. cee$e l³ee®eer oMe&veer eEkeÀcelener l³ee
ceO³es meceeefJeä Demeuesu³ee OeelegHes#ee DeefOekeÀ Demeles. SkeÀ ©He³ee®eer veesì Je SkeÀ ©He³ee®es
veeCes ³eeb®es cetu³e meceeve Demeleele.
SkeÀ ©He³ee Je HeVeeme HewMee®eer veeCeer Dece³ee&efole keÀe³eosMeerj ®eueve lej GJe&efjle
meJe& veeCeer ce³ee&efole keÀe³eosMeerj ®eueve mecepeues peeles. cnCepes®e Dece³ee&efole keÀe³eosMeerj
®eueve efkeÀleerner ÒeceeCeele efoues lejerles eqmJekeÀejeJes ueeieles. Gueì HeefjefmLeleer ce³ee&efole
keÀe³eosMeerj ®eueveeyeeyele Demeles. efJeefMeä ÒeceeCeele®e mJeerkeÀejues peeles. meO³ee Yeejleele
99
1,2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 ©He³eeb®³ee veesìe DeefmlelJeele Demetve 10, 20,
25, 50 Hewmes SkeÀ ©He³ee, oesve ©He³es Je Hee®e Je one ©He³eeb®es veeCes DeefmlelJeele Deensle.
Yeejleer³e ®eueveHe×leer ner mebHetCe&HeCes oMeceeve He×leer yeveueer Deens. 1957 HetJeea Yeejleele
SkeÀ Hewmee SkeÀ DeeCee, oesve DeeCes, ®eej DeeCes, Deeþ DeeCes DeMeer ot³³ece ÒekeÀej®eer veeCeer
DemleerlJeele nesleer. leer ³ee oMeceeve He×leercegUs meceeHle Peeueer. Yeejleele 1995 He³e¥le meJe&
ÒekeÀej®³ee veeC³eeb®eer eEkeÀcele 2040 keÀesìer ©He³es nesleer lej meJe& ÒekeÀej®³ee veesìeb®eer eEkeÀcele
1,02,900 keÀesìer ©He³es nesleer.
6.5.1 HewMee®ee HegjJeþe cnCepes keÀe³e ?
DeLe& :
1. Òee. mìesefveDej Je Òee nsie : ``HewMee®ee HegjJeþe cnCepes SkeÀ ÒekeÀejs HewMee®ee meeþe®e
nes³e.''
2. Òee. Sue.Jner. ®eeb[uekeÀj : `èfJeefvece³e ceeO³ece cnCetve eEkeÀJee keÀpe& HesÀ[C³ee®es meeOeve
cnCetve JeeHeju³ee peeCeeN³ee meJe& Jemlegb®ee meeþe cnCepes HewMee®ee HegjJeþe nes³e.''
3. ``HewMee®³ee HegjJeþîeele ueeskeÀebpeJeUerue Hewmee Je yeBkeÀeceO³eu³ee ceeieCeer þsJeeR®ee meceeJesMe

neslees.''
4. ``SkeÀe efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerle DeLe&J³eJemLesle Heefj®eueveele DemeCeejs HewMee®es SketÀCe

HeefjceeCe cnCepes HewMee®ee HegjJeþe nes³e.''
5. meeceev³eHeCes DeeHeCeeme Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, ``HewMee®ee HegjJeþe cnCepes keÀe³eosMeerj
Hewmee DeefOekeÀ yeBkeÀ efveefce&le Hewmee nes³e.'' Jejerue ÒeceeCes HewMee®³ee HegjJeþîee®ee DeLe& DeeHeCeeme
meebielee ³esF&ue.
6.6 HewMee®³ee HegjJeþîee®es IeìkeÀ (Components/Consititutenst of

Money Supply)
Yeejleele HewMee®³ee HegjJeþîee®eer mebkeÀuHevee JesieJesieÈ³ee ÒekeÀejs mHeä keÀjC³eele

Deeuesueer Deens. HewMee®³ee HegjJeþîeele keÀesCekeÀesCel³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee efJe<e³eer
efJeefJeOe efJe®eej ceeb[C³eele Deeuesues Deensle. l³ee efJe®eeje®eer efJeYeeieCeer Heg{erue ÒeceeCes keÀjlee
³esF&ue.
1) HewMee®³ee HegjJeþîeeyeeyele HejbHejeiele eEkeÀJee mebkegÀef®ele ¢äerkeÀesve
2) HewMee®³ee HegjJeþîeeyeeyele DeeOegefvekeÀ eEkeÀJee J³eeHekeÀ ¢äerkeÀesve ns oesvner ¢äerkeÀesCe
DeeHeCe Heg{erue keÀesäkeÀe®³ee mene³³eeves mHeä®e keÀ©.
100
keÀesäkeÀ ¬eÀceebkeÀ (6.1)

HewMee®³ee HegjJeþîee®es (IeìkeÀ)
Jejerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes keÀjlee ³esleerue.
6.6.1 HejbHejeiele o=äerkeÀesve eEkeÀJee mebkegÀef®ele Hewmeeë
HejbHejeiele DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes Hewmee ne efJeefvece³e ceeO³ecee®es keÀe³e& keÀjlees. l³ee

o=äerves DeeHeCe HewMeekeÀ[s Heeefnu³eeme HewMee®³ee HegjJeþîeele efJeefvece³e J³eJenejele Demeuesu³ee
Heg{erue meJe& yeeyeeR®ee meceeJesMe keÀjC³eele ³eslees.
1) ueeskeÀebkeÀ[erue meJe& veeCeer DeefOekeÀ ®eueveer veesìe (cnCepes®e keÀe³eosMeerj Hewmee nes³e.)
2) ueeskeÀeb®³ee yeBkeÀeceOeerue ceeieCeer þsJeer (yeBkesÀleerue Hewmee) ³eeuee®e HewMee®³ee HegjJeþîee®ee
HejbHejeiele o=äerkeÀesCe Demes cnìues peeles. ³eeuee®e M1 ves oMe&efJeues peeles.
1) ®eueveeleerue Hewmee (Currency Money):
³ee ceO³es meJe& veeCeer Je keÀeieoer veesìe ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee HewMee®eer efveefce&leer
ceO³eJeleea yeBkeÀ Je ceO³eJeleea Meemevee keÀ[tve kesÀueer peeles. ne Hewmee meJe&ceev³e Je meJe&meeceev³e
eqmJeke=Àleer DemeCeeje Demelees. keÀesCel³eener J³ekeÌleerkeÀ[tve ne eqmJekeÀejC³eeme vekeÀej efouee peele
veener. cnCetve®e ³ee HewMeeuee efJeOeerûeen³eHewmee eEkeÀJee keÀe³eosMeerj Hewmee (Legal Tender
Money) Demes cnìues peeles ³ee HewMeeuee efJeefvece³e ceeO³ece Je keÀpe& HesÀ[er®³ee J³eJenejemeeþer
menpe eqmJekeÀejues peeles. ³eeuee®e G®®eMekeÌleer Hewmee (High Power Money) Demes osKeerue
cnìues peeles. ne Hewmee ueeskeÀ efkeÀleer peJeU yeeUieleerue ns osMeeleerue eEkeÀcele HeeleUer
ueeskeÀeb®eer GlHeVe HeeleUer, jeäêr³e GlHeVee®es JeeìHe, yeBkeÀ J³eJeneje®³ee meJe³eer Fl³eeoer
efJeefJeOe IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles. Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀves ®eueveefveefce&leermeeþer efkeÀceeve
jeKeerJe He×leer®ee (Minimum Reserve System) DeJeuebye kesÀuee Deens. l³eecegUs
101
Yeejleer³e efjPeJn&yeBkesÀuee keÀesCel³eener efmLeleerle efkeÀceeve 200 keÀesìer ©He³eeb®ee jeKeerJeefveOeer

þsJeeJee ueeielees. ³ee 200 keÀesìer ©. ceO³es 115 keÀesìer ©He³es meesv³ee®³ee ©Heele þsJeeJes
ueeieleele lej 85 keÀesìer ©He³es ns HejkeÀer³e ®euevee®³ee ©Heele þsJeeJes ueeieleele.
2) ceeieCeer þsJeer (Demand Deposits):
ueeskeÀeb®³ee yeBkeÀeceOeerue ceeieCeer þsJeeR®ee ³ee HewMee®³ee HegjJeþîeeceO³es meceeJesMe kesÀuee

peelees. cnCetve ³eeuee®e yeBkeÀ Hewmee (Bank Money) Demesner cnCeleele. DeMee þsJeer
ceeielee#eCeer ®eskeÀ®³ee, [êHeÌì®³ee eEkeÀJee jesKeerves keÀe{lee ³esleele. ueeskeÀ DeeHeu³ee keÀ[erue
jesKe Hewmee yeBkesÀle þsJeleele l³ee þsJeer®³ee DeeOeejeJej yeBkeÀe efJeefJeOe ueeskeÀebvee keÀpe& HegjJeþe
keÀjleele. l³eeletve ceesþîee ÒeceeCeeJej Hele Hewmee efvecee&Ce neslees DeeefCe DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®ee
HegjJeþe Jee{lees. DeMeeÒekeÀej®³ee þsJeer efJekeÀefmele osMeebceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej þsJeu³ee
peeleele. keÀejCe efJekeÀefmele osMeeleerue yengleskeÀ J³eJenej ns ®eskeÀ®³ee mene³³eeves kesÀues
peeleele. lesLeerue veeCes yeepeej efJekeÀefmele Peeuesuee Demelees.
J³eeHeejer yeBkeÀe Je Flej yeBkeÀekeÀ[s DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee þsJeer Demeleele. Goe owefvekeÀ
þsJeer, cegoleþsJeer, ceeieCeer þsJeer Jeiewjs Jeiewjs Hejbleg Òemlegle mebkeÀuHevesle HeÀkeÌle ceeieCeer þsJeer®ee®e
efJe®eej keÀjC³eele Deeuesuee Deens. cnCetve HejbHejeiele ¢äerkeÀesCeelegve HewMee®ee SketÀCe HegjJeþe
cnCepes efJeefOeûee¿eHewmee DeeefCe ceeieCeer þsJeer nes³e. meg$ee©Heeves ns DeeHeCeeme Heg{erue ÒeceeCes
ceeb[lee ³esF&ue.
HewMee®ee SketÀCe HegjJeþe = ®eueveer Hewmee + ceeieCeerþsJeer nes³e.
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele ®eueveeleerue HewMee®es ÒeceeCe cnCepes veeCeer Je

veesìe ns HeÀej ceesþs Demeles. keÀejCe yengleskeÀ J³eJenej ns jesKeer®³ee mJe©Heele kesÀues peeleele.
®eskeÀ ®ee JeeHej HeÀej keÀceer ÒeceeCeeJej kesÀuee peelees. ³eeGueì DecesefjkesÀ meejK³ee efJekeÀefmele
osMeele yengleskeÀ J³eJenej ns ®eskeÀ ®³ee mene³³eeves kesÀues peeleele. l³eecegUs lesLes yeBkesÀleerue DeMee
þsJeeR®es ÒeceeCe HeÀej peemle Demeles. DeLee&le efJeOeerûee¿e Hewmee eEkeÀJee yeBkesÀleerue þsJeer ³eeb®ee JeeHej
ne l³ee osMeeleerue yeBefkeÀie He×leer®ee efJekeÀeme ueeskeÀeb®³ee meJe³eer ³eeJejner DeJeuebyetve Demelees.
6.6.2 DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesve - J³eeHekeÀ Hewmee (Modern Approach or Broad

Money):
HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee HejbHejeiele ¢äerkeÀesveeHes#ee HewMee®ee HegjJeþîee®ee DeeOetefvekeÀ

¢äerkeÀesve ne DeefOekeÀ J³eeHekeÀ Deens. HejbHejeiele ¢äerkeÀesveele HewMee®ee GHe³eesie ne HeÀkeÌle
efJeefvece³e ceeO³ece cnCetve kesÀuee peelees. lej DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesveele HewMee®³ee cetu³emebûen ³ee
keÀe³ee&®ee efJe®eej kesÀuee peelees. cnCetve DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesCeele Hewmee (Money) Je ÒeefleHewmee
(Near Money) ³ee oesIeeb®ee HewMee®³ee HegjJeþîeele meceeJesMe neslees. ³eeuee®e M3 Demes
cnCeleele. DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesveevegmeej HewMee®³ee HegjJeþîeele Heg{erue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe
neslees.
1) veeCeer
102
2) ®eueveer veesìe
3) ceeieCeer þsJeer
4) cegole þsJeer
5) yeBkesÀlej efJeÊeer³e mebmLeekeÀ[erue þsJeer
6) ì^sPejer yeerue Je efJeefvece³e yeerue
7) mejkeÀejer jesKes
8) MesDeme& (meceYeeie)
J³eeHekeÀ Hewmee - ³ee ceO³es Heg{erue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
1) veeCeer Je veesìe (Hewmee):
ueeskeÀebpeJeUer meJe& veeCeer Je ®eueveerveesìe ³eeb®ee meceeJesMe HewMeele neslees. DeeOegefvekeÀ

¢äerkeÀesCeele osKeerue ³ee®ee meceeJesMe nesle Demetve ³eeyeeyele meefJemlej ceeefnleer DeeHeCe
HejbHejele ¢äerkeÀesveele Heenerueer Deens.
2) ceeieCeer þsJeer:
p³ee þsJeer ceeielee®e #eCeer ®eskeÀ, [êHeÌì Je Flej meeOeveeb®³ee meene³³eeves keÀe{lee
³esleele l³eebvee ceeieCeer þsJeer cnCeleele. ueeskeÀeb®³ee efJeefJeOe yeBkeÀeceOeerue ceeieCeer þsJeer®ee ³ee ceO³es
meceeJesMe keÀjC³eele Deeuesuee Deens. ³ee®eener meefJemlej efJe®eej HejbHejeiele ¢äerkeÀesCeele
kesÀuesuee Deens.
6.7 ÒeefleHewmee (Near Money)
Òeefle Hewmee ne HewMeeFlekeÀe lejue mebHelleer vemeles Hejbleg Òeefle HewMeeHeemetve GlHeVe
efceUles. ÒeefleHewmee cetu³emeb®e³ee®es keÀe³e& keÀjlees. ³eeceO³es Heg{erue efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe
neslees.
1) cegole þsJeer (Fixed Deposits):
ueeskeÀebkeÀ[tve efJeefJeOe yeBkeÀeceO³es efJeefMeä cegoleermeeþer Hewmes þsJeues peeleele. DeLee&le

l³ee ceeies GlHeVe efceUefJeCes ne GÎsMe Demelees. DeMee þsJeer cegoleerHetJeea keÀe{lee ³esle veenerle.
HeefjCeeceer J³eeHeejer yeBkeÀe ³ee þsJeeR®ee JeeHej Flejebvee keÀpe& osC³eemeeþer keÀjleele. cegoleþsJeer ³ee
6 ceefnves 1 Je<ex, 2 Je<ex, 3 Je<ex, 5 Je<ex eEkeÀJee l³eeHes#ee peemle keÀeueeJeOeermeeþer osKeerue
þsJeu³ee peeleele. DeMee þsJeerJej þsJeeroejeuee keÀpe& efceUt MekeÀles Je JesU Òemebieer DeMee þsJeer
cegoleerHetJeea osKeerue keÀe{tve Ieslee ³esleele. DeLee&le l³eecegUs J³eepee®es GlHeVe keÀceer efceUles.
103
2) yeQkesÀlej efJeÊeer³e mebmLee peJeUerue þsJeerë
VTI, LIC, GIC, Post Office, HDFC Fl³eeoer mebmLeevee yeBkesÀlej efJeÊeer³e
mebmLee cnìues peeles.
³ee yeBkesÀlej efJeleer³e mebmLee ueeskeÀebkeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej þsJeer eqmJekeÀejleele. Je

l³eeJej DeekeÀ<e&keÀ J³eepe osleele. DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesCeevegmeej ³ee þsJeeR®ee meceeJesMe HewMee®³ee
HegjJeþîeele keÀjlee ³eslees. DeMee þsJeer ueeskeÀebvee JesU Òemebieer JeeHejlee ³esleele.
3) ì^sPejer yeerume Je efJeefvece³e yeerume (Tresary Bills and Bills of Exchange):
³eeuee®e ngb[er Demes cnCeleele. keÀener JesUe Jemlegb®eer jesKeerves Kejsoer keÀjCes
J³eeHeeN³eebvee DeJeIe[ Demeles. DeMee JesUer efJe¬esÀlee Kejsoer oeje®³ee veeJes nceerHe$e keÀe{lees. ns
nceerHe$e cnCepes®e ngb[er nes³e. Je l³eeme ceev³elee osCes cnCepes ngb[er eqmJekeÀejCes nes³e. DeMee
ngb[er®eer cegole meeceev³ele: leerve ceefnv³ee®eer Demeles. efJe¬esÀl³eeuee pej Jemleg®es Hewmes ngb[er®eer
cegole mebHeC³eeHetJeea nJes Demeleerue lej lees leer ngb[er J³eeHeejer yeBkesÀkeÀ[s JeìefJelees. DeeefCe pej
J³eeHeejer yeBkeÀevee Hewmes nJes Demeleerue lej J³eeHeejer yeBkeÀe leer ngb[er ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s JeìJetve
DeeHeueer iejpe HetCe& keÀ© MekeÀleele. DeMee ÒekeÀej®eer ngb[er ceO³eJeleea mejkeÀej osKeerue keÀe{les.
DeMee ngb[îee ceO³eJeleea yeBkeÀ Je Flej efJeÊeer³e mebmLee Kejsoer keÀjleele DeMee ÒekeÀej®eer nbg[erner
Del³eble lejue mebHeÊeer Demeles. keÀejCe l³ee®eer nceer ceO³eJeleea yeBkeÀ Iesles Je ceeielee#eCeer l³ee
ngb[er®eer jkeÌkeÀce efoueer peeles. cnCetve ì^sPejer efyeume Je efJeefvece³e efyeume ns HewMee®³ee
HegjJeþîeeleerue Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ mecepeuee peelees.
4) mejkeÀejer jesKes (Governement Bonds and Security):
mejkeÀejer jesKes ns megjef#elelee Je ueeYe Òeolee ³ee ¢äerves meJeexÊece Demeleele.

Meemeve FbefojeefJekeÀemeHe$es, efkeÀmeeve efJekeÀeme He$es, Je megJeCe& jesKes Fl³eeoer efJe¬eÀerme keÀe{les.
Je l³ee jesK³eeb®³ee mene³³eeves oerIe&keÀeueerve efveOeer GYeejles. ueeskeÀebkeÀ[tve Je J³eeHeejer
yeBkeÀekeÀ[tve DeMee mejkeÀejer jesK³eele jesKe jkeÌkeÀce iebgleefJeueer peeles. ueeskeÀebvee Je J³eeHeejer
yeBkeÀevee jesKe jkeÀces®eer iejpe Yeemeu³eeme ³ee jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀ©ve jeskeÀ[ GYeejlee ³esles.
cnCetve mejkeÀejer jesKes osefKeue HewMee®³ee HegjJeþîeeleerue cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deens. Demes ceeveues
peeles.
5) MesDeme& /meceYeeie /(Equity Shares):
HewMee®³ee HegjJeþîee yeeyele®³ee DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesveevegmeej DeefuekeÀ[erue keÀeUele

DeveskeÀ ueeskeÀ Je efJeefJeOe efJeÊeer³e mebmLee DeeHeu³eekeÀ[erue Hewmee MesDeme& ceO³es iegbleefJeleele.
Yeeb[Jeue yeepeejeleerue DeeOegefvekeÀ megOeejCeecegUs MesDeme& ceO³es kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ leeye[leesye
jesKeerle osKeerue GHeueyOe nesT MekeÀles. l³eecegUs MesDeme& ceO³es kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ osKeerue
HewMee®³ee HegjJeþîee®ee SkeÀ cenÊJeHetCe& IeìkeÀ mecepeuee peelees.
104
Òee. efceuìve efÖeÀ[ceve, Òee. ieguex, Meen DeeefCe j@[eqkeÌueHeÀ meefceefle®³ee celes HewMee®³ee
HegjJeþîeele Jejerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee meceeJesMe kesÀuee peelees. ³eeuee®e HewMee®ee HegjJeþîeeyeeyele
DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesve mecepeues peeles Je ³eeuee®e M3 Demes osKeerue mebyebOeues peeles.
6.8 HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ (Determinants of

Money Supply)
HewMee®ee HegjJeþe cnCepes®e osMeeleerue meJe& J³ekeÌleer Je mebmLeekeÀ[erue Hewmee nes³e.

HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesveevegmeej HewMee®³ee HegjJeþîeele Hewmee (Money) Je
Òeefle Hewmee (Near Money) ³eeb®³ee meJe& IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. HewMeeceO³es HeÀkeÌle veeCeer,
veesìe Je ceeieCeeros³e þsJeeR®ee meceeJesMe neslees lej ÒeefleHewMeele cegoleþsJeer, MesDeme&, keÀpe&jesKes,
Yeeie Yeeb[Jeue, yeBkesÀlej efJeÊeer³e mebmLeekeÀ[erue þsJeer, ngb[er, ì^sPejer efyeume Je efJeefvece³e
efyeume, Heesmì Dee@efHeÀme, UTI ceOeerue þsJeer Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. cnCepes®e HewMee®ee
HegjJeþe cnCepes®e Hewmee Money HeleHewmee (Credit Money) DeeefCe ÒeefleHewmee (Near
Money) Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.
Òee. SHeÀ.Jner ®eeB[uej ³eebveer DeeHeu³ee DeeHeu³ee (An Introduction to

monetary Theory) ³ee ûebLeele HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ Heg{erue ÒeceeCes
mHeä kesÀuesues Deensle.
1) ceewefêkeÀ Hee³ee (Monetary Base):
Òee. ®eeB[uej ³eeb®³ee celes ceewefêkeÀ Hee³ee eEkeÀJee DeeOeej cnCepes HewMeeuee DeeOeejYetle
DemeCeeN³ee Jemletb®eer GHeueyOelee nes³e. Demee ceewefêkeÀ DeeOeej Heg{erue yeeyeeRJe©ve þjlees.
De) megJeCe&meeþe (Gold Stock):
meesv³ee®ee meeþe ne meesv³eele eEkeÀJee megJeCe& jesK³eele osKeerue þsJeuee peelees. l³eeb®³ee celes lees
Heg{erue yeeyeerJe©ve efveef½ele neslees.
I meesv³ee®eer Dee³eele Je efve³ee&le
II HetJeea®ee efMeuuekeÀ megJeCe&meeþe
III meesv³ee®³ee GlHeeoveeletve megJeCe&meesþîeele Peeuesueer Jee{.
ye) ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer Hele (Central Bank Credit):
pesJne ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀevee keÀpe& osles lesJne J³eeHeejer yeBkeÀebkeÀ[s jesKe
jkeÌkeÀce GHeueyOe nesles. l³eecegUs Hele Hewmee efvecee&Ce nesTve HewMee®ee HegjJeþe Jee{lees.
105
keÀ) ceO³eJeleea yeBkeÀs peJeUerue jeKeerJe efveOeer (Reserve Asset):
³ee ceO³es mejkeÀejer keÀpe&jesKes, yee@C[ Je HejkeÀer³e ®eueve meeþe (HejkeÀer³e

iebieepeUer) ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
Jejerue leervener IeìkeÀ SkeÀceskeÀebme HegjkeÀ Demetve l³eeceO³es HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{
eEkeÀJee Ieì nesT MekeÀles. cnCepes HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeeje cenÊJeHetCe& IeìkeÀ
cnCetve ceewefêkeÀ Hee³ee / DeeOeej ³eekeÀ[s Heeefnues peeles.
2) meceepee®eer Hemebleer (Community Choice):
Òee. ®eeB[uej ³eeb®³eeceles HewMee®ee HegjJeþîeele Jee{ eEkeÀJee Ieì nesC³eeceO³es

meceepee®eer jesKe Hewmee peJeU yeeUieC³ee®eer Hemebleer cenÊJee®eer þjles. pej meceepe DeefOekeÀ
jesKe jkeÌkeÀce peJeU yeeUieC³eeHes#ee HeleHewMee®ee DeefOekeÀ JeeHej keÀjle Demesue lej SketÀCe
HewMee®³ee HegjJeþîeele efveef½eleHeCes Jee{ nesF&ue. keÀejCe yeBkeÀe DeeHeu³ee peJeUerue jesKe þsJeer®³ee
DeeOeejeJej Hele Hewmee efvecee&Ce keÀjleele.
3) jeskeÀæ[ jeKeerJe efveOeer®es ÒeceeCe (CRR Cash Reserve Ratio)
jeskeÀ[ jeKeerJe efveOeer®es ÒeceeCe (CRR) Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ efveef½ele keÀjles.
³ee®ee DeLe& J³eeHeejer yeBkeÀeveer DeeHeu³ee keÀ[erue jesKe Hewmee efjPeJn& yeBkesÀle jeKeerJe cnCetve
þsJeCes nes³e, pej efjPeJn& yeBkesÀves ³ee jeskeÀ[ jeKeerJe efveOeerle Jee{ kesÀueer lej J³eeHeejer
yeBkeÀekeÀ[erue jesKe jkeÌkeÀce keÀceer nesles. Je l³eebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpe& HegjJeþe Je Hele
efveefce&leer keÀjlee ³esCeej veener. l³eecegUs HewMee®ee HegjJeþe Ieìlees Je pej CRR ceO³es Ieì
kesÀu³eeme J³eeHeejer yeBkeÀebkeÀ[erue jesKe Hewmee Jee{lees, Hele efveefce&leer Jee{tve HewMee®³ee HegjJeþîeele
Jee{ nesles. cnCepes®e jeskeÀ[ jeKeerJe efveOeer®es (CRR) ÒeceeCe ns HewMee®ee HegjJeþe efveOee&jerle
keÀjCeeje cenÊJee®e IeìkeÀ Deens.
4) HewMee®ee YećeCe Jesie (Velocity of Money):
Òee ®eeB[uej ³eebveer HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeeje cenÊJeHetCe& IeìkeÀ cnCepes
HewMee®eer YećeCeJesie nes³e Demes cnìues Deens. HewMee®³ee SkegÀCe HegjJeþîeeuee HewMee®³ee YećeCe
Jesieeves iegCes Demelee DeeHeCeeme HewMee®ee HegjJeþe mecepelees. mecepee Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle
SkeÀe efJeefMeä Je<ee&le 50,000 keÀesìer ©He³es SJe{e Hewmee Demetve l³ee®ee YećeCe Jesie 15
FlekeÀe Deens. lej HewMee®ee HegjJeþe yejesyej 50,000keÀesìer x 15 = 7,50,000 cnCepes
meele ueeKe HeVeeme npeej keÀesìer ©He³es FlekeÀe HewMee®ee HegjJeþe Demesue. cnCepes®e HewMee®ee
YećeCeJesie DeefOekeÀ Demeu³eeme HewMee®ee HegjJeþe DeefOekeÀ Demelees lej YećeCeJesie keÀceer
Demeu³eeme HewMee®ee HegjJeþe osKeerue keÀceer Demelees.
106
5) JemlegefJeefvece³e He×leer (Barter system):
pej osMeeleerue ueeskeÀ owvebefove J³eJenejele JemletefJeefvece³e He×leer®ee ceesþîee

ÒeceeCeeJej JeeHej keÀjle Demeleerue lej HewMee®eer ceeieCeer keÀceer nesTve HewMeeb®ee HegjJeþe osKeerue
keÀceer®e jenerue ³ee Gueì ueeskeÀ DeeHeues meJe& J³eJenej jesKeerle keÀjle Demeleerue lej jesKe
HewMee®eer ceeieCeer Jee{tve HewMee®ee HegjJeþe osKeerue Jee{sue.
6) ceO³eJeleea yeBkesÀ®es OeesjCe (RBI Policy):
ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee OeesjCee®ee HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej ÒeYeeJe

He[lees. pej ceO³eJeleea yeBkesÀves mJemle Hewmee OeesjCe (Cheap Money policy) jeyeefJeu³eeme,
HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles lej keÀ[keÀ Hewmee OeesjCe (Tight Money Policy)
jeyeefJeu³eeme HewMee®³ee HegjJeþîeele Ieì nesles.
7) ceewefêkeÀ OeesjCe (Monetory Policy):
ceewêerkeÀ OeesjCe ceO³eJeleea Meemevee®³ee Jeleerves ceO³eJeleea yeBkeÀ jeyeefJeles. cnCetve

Meemeve, DeeHeu³ee OeesjCeevegmeej HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ eEkeÀJee Ieì keÀjC³eeme ceO³eJeleea
yeBkesÀuee Yeeie Hee[les. l³eecegUs HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ eEkeÀJee Ieì nesles.
8) efJeÊeer³e OeesjCe (Fiscal Policy):
osMeeleerue ceO³eJeleea Meemeve efJeÊeer³e OeesjCe jeyeefJeles. efJeÊeer³e OeesjCeele keÀj,

keÀpe&, Ke®e&, legìer®³ee DeLe&YejC³ee®ee meceeJesMe neslees. Meemeveeves legìer®es DeLe& ÒeyebOeve
(Deficit Finance) kesÀu³eeme HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles Je efMeuekeÀer®es DeboepeHe$e
kesÀu³eeme HewMee®³ee HegjJeþîeele Ieì nesles.
9) ueeskeÀeb®eer jesKelee Hemebleer:
Òee. pes. Sce kesÀvme ³eeb®³ee celes ueeskeÀ efJeefJeOe nslet meeO³e keÀjC³eemeeþer jesKe
jkeÌkeÀce peJeU yeeUieleele pej meceepee®eer jesKelee Hemebleer DeefOekeÀ Demesue lej les DeefOekeÀ
jesKe jkeÌkeÀce peJeU yeeUieleerue. Je HewMee®ee YećeCeJesie keÀceer nesTve HewMee®ee HegjJeþîeele Ieì
nesF&ue. ³ee Gueì meceepee®eer jesKelee Hemebleer keÀceer Demesue lej les keÀceer jesKe jkeÌkeÀce
mJele:peJeU yeeUieleerue l³eecegUs HewMee®ee YećeCeJesie Jee{sue Je HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{
nesF&ue.
Lees[keÌ³eele HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeejs Jejerue efJeefJeOe IeìkeÀ mHeä keÀjlee ³esleerue.
107
6.9 HewMee®ee YećeCeJesie /ÒeJesie (Velocity of Circulation of

Money)
Velocity ³ee Fbûepeer Meyoe®ee DeLe& Jesie eEkeÀJee ieleer DeeefCe Circulation cnCepes
YećeCe eEkeÀJee Heefj®eueve Demetve Velocity of Circulation cnCepes YećeCeJesie eEkeÀJee
ieefleMeeruelee lej Money cnCepes Hewmee eEkeÀJee cegêe nes³e. cnCetve DeLe&Meeðeele Velocity of
circulation of Money ³eeuee HewMee®ee YećeCeJesie eEkeÀJee HewMee®es Heefj®eueve eEkeÀJee HewMee®eer
ieleerMeeruelee Demee Meyo Òe³eesie JeeHejuee peelees. HewMee®ee YećeCeJesie cnCepes HewMee®³ee
nmleeblejCee®eer mejemejer nes³e.
DeLe& :
1) ``HewMee®ee SKeeoe SkeÀkeÀ SkeÀe efJeefMeä keÀeUele meeceev³ele: efJeefMeä JesUe nmleeblejerle
neslees l³eeuee HewMee®ee YećeCeJesie eEkeÀJee ieefleMeeruelee Demes cnCeleele. ''
2) ``HewMee®ee YećeCeJesie cnCepes HewMee®es SkeÀ HeefjceeCe efJeefMeä keÀeueKeb[ele efpelekeÌ³ee JesUe
JeeHejues peeles leer mebK³ee nes³e.''
SkeÀ efJeefMeä veeCes eEkeÀJee veesì SkeÀe efoJemeele DeveskeÀ ueeskeÀeb®³ee neleeletve
nmleeblejerle nesle Demeu³eeves HewMeeuee YećeCe Jesie efvecee&Ce neslees. ³ee YećeCeJesieecegUs HewMee®³ee
HegjJeþîeele Jee{ nesle Demeles. GoenjCeeLe& mecepee 100 ©He³ee®eer SkeÀ veesì SkeÀe efJeefMeä
efoJemeele 20 JesieJesieÈ³ee ueeskeÀebkeÀ[s nmleeblejerle nesle Demesue lej l³ee veesìs®ee YećeCe Jesie
ne 20 FlekeÀe nesF&ue DeeefCe HewMee®ee SketÀCe HegjJeþe ne 100 x 20= 2000 ©He³es SJe{e
Demesue. Òee. efHeÀMej ³eebveer HewMee®ee HegjJeþe yejesyej MV Demes meg$e ceeb[ues Deens
M = Money Hewmee
V = Velocity of Money HewMee®ee YećeCeJesie
MxV = MV
100 x 20 = 2000
HewMee®³ee SkegÀCe HeefjceeCeeuee l³ee®³ee YećeCe Jesieeves iegCeues Demelee DeeHeCeeme SketÀCe
HewMee®ee HegjJeþe efceUlees. Òee. efHeÀMej ³eeb®³ee celes HewMee®ee YećeCeJesie DeefOekeÀ Demeu³eeme
HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles. lej HewMee®ee YećeCeJesie keÀceer Demeu³eeme HewMee®³ee HegjJeþîeele
Ieì nesles. HewMee®³ee ³ee YećeCe JesieeJej DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees les IeìkeÀ
Heg{erue ÒeceeCes.
6.10 HewMee®³ee YećeCeJesieeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors

affecting velocity of circulation of money)
Òee. ®eeb[euekeÀj ³eeb®³eeceles HewMee®³ee YećeCe JesieeJej Heg{erue IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees.
1. GlHeVe efceUC³eeleerue keÀeU
108
2. GlHeVee®es efJelejCe
3. GlHeVee®ee efve³eefceleHeCee
4. ueeskeÀeb®³ee meJe³eer
5. ye®ele iegbleJeCetkeÀ Je GHeYeesie ÒeJe=Êeer
6. jepekeÀes<eer³e OeesjCe
7. yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLee
8. jesKeles®eer DeefYeuee<ee
1) GlHeVe efceUC³eeleerue keÀeU:
meceepeeuee GlHeVe efceUC³ee®³ee DeblejeJej eEkeÀJee keÀeueeJeOeer Jej HewMee®ee YećeCeJesie

DeJeuebyetve Demelees. J³ekeÌleeruee GlHeVe efceUC³ee®ee keÀeueeJeOeer keÀceer Demesue lej HewMee®ee
YećeCeJesie DeefOekeÀ Demesue lej GlHeVe efceUJeC³ee®ee keÀeueeJeOeer DeefOekeÀ Demeu³eeme HewMee®ee
YećeCeJesie keÀceer jenerue. Goe. keÀener J³ekeÌleeRvee GlHeVe jespe efceUles. lej les jespe Ke®e& keÀ©
MekeÀleele.keÀener J³ekeÌleeRvee DeeþJe[îeeletve SkeÀoe GlHeVe efceUsue, lej keÀenervee 15
efoJemeebves, MeemekeÀer³e veewkeÀjebvee ceefnvee meceeHleerveblej, þskesÀoejeuee þeskeÀe mebHeu³eeJej, lej
MeslekeÀN³eebvee Mesleceeue efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej GlHeVe efceUles. GlHeVe ueJekeÀj efceUeu³eeme Ke®e&
Jee{tve HewMee®ee YećeCeJesie Jee{lees. lej GlHeVe GMeerje efceUeu³eeme Ke®e& keÀceer nesTve
YećeCeJesie keÀceer neslees.
2) GlHeVee®es efJelejCe :
jeäêr³e GlHeVee®es efJelejCe keÀmes nesles l³eeJej HewMee®ee YećeCe Jesie DeJeuebyetve
Demelees. GlHeVee®es efJelejCe efJe<ece ÒeceeCeeJej nesle Demeu³eeme cnCepes Þeercebleevee DeefOekeÀ
GlHeVe efceUle Demeu³eeme l³eeb®eer GHeYeesie ÒeJe=lleer keÀceer Je ye®ele ÒeJe=Êeer peemle Demeles.
HeefjCeeceer YećeCeJesie keÀceer Demelees lej GlHeVee®es JeeìHe meceeve nesle Demeu³eeme iejeryeebvee
DeefOekeÀ Hewmee ÒeeHle neslees les DeveskeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer leeye[leesye Ke®e& keÀjleele
HeefjCeeceer HewMee®ee YećeCeJesie Jee{lees.
3) GlHeVee®ee efve³eefceleHeCee:
p³ee ueeskeÀebvee GlHeVe efve³eefcele ÒeeHle nesles l³eeb®ee Ke®e& peemle Demelees. l³eecegUs
HewMee®ee YećeCeJesie Jee{lees ³ee Gueì Deefve³eefcele GlHeVe efceUCeeN³ee Jeiee¥®ee ojjespe®ee Ke®e&
efveef½ele vemelees. HewMee®eer ye®ele keÀjleele HeefjCeeceer HewMee®ee YećeCeJesie keÀceer neslees.
4) ueeskeÀeb®³ee meJe³eer:
ueeskeÀeb®³ee Hewmee Ke®e& keÀjC³ee®³ee Je ye®ele keÀjC³ee®³ee meJe³eerJej osKeerue HewMee®ee

YećeCeJesie DeJeuebyetve Demelees. ueeskeÀ peemleerpeemle Ke®e& keÀjerle Demeleerue lej Hewmee
109
Heefj®eueveele ³eslees. l³ee®ee YećeCeJesie Jee{lees. ³eeGueì ueeskeÀ Ke®e& keÀceer keÀ©ve ye®ele
peemle keÀjle Demeleerue lej Hewmee Heefj®eueveele keÀceer ³eslees. HeefjCeeceer HewMee®ee YećeCe Jesie
keÀceer neslees.
5) ye®ele, iegbleJeCetkeÀ Je GHeYeesie ÒeJe=Êeer:
HewMee®ee YećeCeJesie Jejerue leervener IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees. ueeskeÀe®³ee ye®ele

keÀjC³ee®³ee meJe³eer DeefOekeÀ Demeu³eeme HewMee®ee YećeCeJesie keÀceer neslees lej ye®ele keÀjC³ee®eer
meJe³e keÀceer Je Ke®e& keÀjC³ee®eer meJe³e DeefOekeÀ Demeu³eeme YećeCeJesie Jee{lees. l³ee®eÒeceeCes
DeLe&J³eJemLesle iegbleJeCegkeÀ Jee{u³eeme ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{les. l³ee®ee Ke®e& Jee{lees Je
HewMeeb®ee YećeCeJesie Jee{lees. ³eeGueì iegbleJeCegkeÀkeÀceer Demeu³eeme GlHeVe keÀceer ÒeeHle nesles Je
Ke®e& keÀceer nesTve YećeCeJesie keÀceer neslees. efMeJee³e ueeskeÀeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer DeefOekeÀ
Demeu³eeme l³eeb®ee Ke®e& Jee{tve HewMee®ee YećeCeJesie Jee{lees lej ueeskeÀeb®eer GHeYeesie ÒeJe=Êeer keÀceer
Demeu³eeme l³eeb®ee Ke®e& Ieìtve HewMeeb®ee YećeCeJesie keÀceer neslees.
6) ueeskeÀmebK³ee:
osMeeleerue ueeskeÀmebK³ee meelel³eeves Jee{le Demesue lej Meemevee®ee Je meceepee®ee

Ke®e& osKeerue meelel³eeves Jee{le Demelees. l³eecegUs HewMee®ee YećeCeJesie Jee{lees. ³eeGueì
ueeskeÀmebK³ee Ieìle Demeu³eeme Meemevee®ee Ke®e& osKeerue Oejlees Je YećeCeJesie keÀceer neslees.
7) jepekeÀes<eer³e OeesjCe:
osMeele jepekeÀes<eer³e OeesjCee®eer DecebueyepeeJeCeer MeemeveekeÀ[tve kesÀueer peeles. ³eeceO³es

ÒeecegdK³eeves keÀj, keÀpe& Ke®e& Je legìer®³ee DeLe&YejC³ee®ee meceeJesMe neslees. Meemeveeves
meeceeefpekeÀ, keÀu³eeCe Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer ceesþîee ÒeceeCeJej Ke®e& Jee{efJeu³eeme,
osMeeleerue veeiejerkeÀeb®es GlHeVe Jee{les. HeefjCeeceer l³ee®ee Ke®e& Jee{tve HewMee®ee YećeCeJesie
Jee{lees ³ee Gueì Meemeveeves Ke®e& IeìefJeC³ee®es OeesjCe jeyeefJeu³eeme ueeskeÀe®³eeb GlHeVeele Ieì
nesTve Ke®e& keÀceer neslees Je HewMee®ee YećeCeJesie osKeerue keÀceer neslees.
8) yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLee®ee efJekeÀeme:
osMeele yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mlejeb®ee efJekeÀeme Peeu³eeme ueeskeÀ Hewmee Je Òeefle Hewmee
(Money and Near Money) ³ee ceO³es DeefOekeÀ J³eJenej keÀjleele. l³eecegUs HewMee®ee
YećeCeJesie Jee{lees. ³ee Gueì yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeeb®ee efJekeÀeme Peeuee vemeu³eeme jesKeer®³ee
J³eJenejeJej DeveskeÀ ce³ee&oe He[leele. l³eecegUs HewMee®³ee YećeCe Jesie keÀceer neslees.
110
9) jesKeles®eer DeefYeuee<ee:
jesKeles®eer DeefYeuee<ee cnCepes Hewmee peJeU yeeUieC³ee®eer F®íe eEkeÀJee jesKe Hemebleer
nes³e. ueeskeÀeb®eer Hewmee Ke®e& ve keÀjlee lees peJeU jesKe mJe©Heele yeeUieC³ee®eer F®íe DeefOekeÀ
Demeu³eeme HewMee®ee YećeCeJesie keÀceer Demesue lej ³ee Gueì jesKeles®eer DeefYeuee<ee keÀceer
Demeu³eeme HewMee®ee YećeCeJesie DeOeerkeÀ Demelees.
10) HewMee®ee HegjJeþe:
DeLe&J³eJemLesle ueeskeÀeb®³ee iejpes®³ee ceeveeves HewMee®ee HegjJeþe keÀceer Demeu³eeme

lesJe{îee®e HewMee®³ee meene³³eeves ueeskeÀebvee DeeHeu³ee DeveskeÀ iejpee HetCe& keÀjeJ³ee ueeieleele.
l³eecegUs lees®e Hewmee Hegvne J³eJenejele ³esTve HewMee®ee YećeCeJesie Jee{lees. ³ee Gueì HewMee®ee
HegjJeþe DeefOekeÀ Demeu³eeme HewMee®ee YećeCeJesie keÀceer neslees.
11) lespeer ceboer®es ®e¬eÀ:
osMeele lespeer®³ee keÀeUele SketÀCe Guee{eueer®es ÒeceeCe Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{uesues

Demeles. lespeer®³ee keÀeUele ueeskeÀeb®eer Ke®e& keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer Jee{les l³eecegUs HewMee®ee YećeCe
Jesie Jee{lees. lej ³eeGueì ceboer®³ee keÀeUele SketÀCe DeLe&J³eJemLesle cejieU Deeuesueer Demeles.
ueeskeÀeb®eer Ke®e& keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer Ieìles. l³eecegUs HewMee®ee YećeCeJesie osKeerue keÀceer Demelees.
12) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme:
osMee®ee DeefLe&keÀ efJekeÀeme peueoieleerves nesle Demeu³eeme SketÀCe®e DeLe&J³eJemLesleerue

efJeefJeOe #es$ee®ee efJekeÀeme Peeuesuee Demelees. l³eecegUs iegbleJeCetkeÀerle ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ nesle
Demeles. HeefjCeeceer HewMee®ee YećeCeJesie Jeeìlees. ³ee Gueì DeefJekeÀefmele osMeele iegbleJeCetkeÀ
ÒeceeCeele Jee{ Peeuesueer vemeles. HeefjCeeceer HewMee®ee YećeCeJesie keÀceer Demelees. ³ee efMeJee³e
osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee jesKeerves J³eJenej keÀjC³ee®³ee meJe³eer, yeBkesÀ®es Heleefveefce&leer yeeyeleer®es
OeesjCe, jesKe Je GOeejer®es J³eJenej Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee HewMee®³ee YećeCeJesieeJej HeefjCeece nesle
Demelees.
Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®³ee HewMee®ee HegjJeþe ceespeC³ee®³ee He×leer (RBI's Approach

to measurement of Money Supply)
Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ 1977 HetJeea HeÀkeÌle M1 ³ee HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee

mebkeÀuHeves®ee JeeHej keÀjle nesleer. l³eeveblej 1977 ®³ee j@[eqkeÌueHeÀ meefceleer®³ee
efMeHeÀejmeervegmeej M1, M2, M3, M4 ³ee ®eej HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee mebkeÀuHevee JeeHejele
Deeu³ee. ³eeveblej efjPeJn& yeBkesÀves 1997 ceO³es Jee³e.Jner.js·er ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer SkeÀ
keÀe³e& ieì mLeeHeve kesÀuee. ³ee keÀe³e&ieìeves DeeHeuee DenJeeue pegve 1998 ceO³es efjPeJn&
yeBkesÀuee meesHeJetve l³eeceO³es M4 ner mebkeÀuHevee jÎ keÀjC³eele Deeueer. Je HeÀkeÌle M1,M2,M3
111
³ee leerve mebkeÀuHevee®ee JeeHej keÀjeJee Demes meg®eefJeues. l³eeefMeJee³e ³ee keÀe³e&ieìeves veJeerve
jesKelee ceeHeve (Liquidity Measures) He×leer®³ee mebkeÀuHevee meg®eefJeu³ee Deensle.
l³eevegmeej DeeHeCe pegv³ee mebkeÀuHevee, veJeerve mebkeÀuHevee DeeefCe jesKelee ceeHeve He×leer Heg{erue
keÀesäkeÀeves mHeä keÀ©.
keÀesäkeÀ ¬eÀ. 6.2

Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®³ee HewMee®ee HegjJeþe ceeHevee®³ee mebkeÀuHevee
(Old Concept) (Revised Concept) (Liquidity Measures)

pegveer ceeHeve He×leer veJeerve ceeHeve He×leer jesKelee ceeHeve He×leer
M1 = ueeskeÀebpeJeUerle M1 = ueeskeÀebpeJeUerle veeCeer L1 = veJeerve M3 + Heesmì
veeCeer Je ®eueveer veesìe + Je ®eueveer veesìe + ueeskeÀeb®³ee Dee@efHeÀme ye®ele yeBkesÀleerue
ueeskeÀeb®³ee yeBkeÀeceOeerue yeBkeÀeceOeerue ceeieCeer þsJeer + meJe& þsJeer (jeäêr³e ye®ele
ceeieCeer þsJeer + efjPeJn& efjPeJn& yeBkesÀceOeerue Flej ÒeceeCeHe$e JeieUlee NSC)
yeBkesÀceOeerue Flej þsJeer. þsJeer. (Lees[keÌ³eele ³ee
mebkeÀuHevesle yeoue keÀjC³eele
Deeuesuee veener.)
M 2 = M1 + Heesmì M 2 = M1 + yeBkeÀekeÀ[s L2 = L1 + efJeÊeer³e
Dee@efHeÀme ye®ele Demeuesu³ee ye®ele þsJeer HewkeÀer mebmLeekeÀ[erue cegole þsJeer +
yeBkesÀleerue ye®ele þsJeer. cegole þsJeer + yeBkeÀebveer efJeÊeer³e mebmLeekeÀ[erue cegole
efouesu³ee þsJe HeeJel³ee + keÀpe& + efJeÊeer³e mebmLeebveer
SkeÀe Je<ee&leerue cegole þsJeer. efouesu³ee þsJe HeeJel³ee
M3 = M1 + meJe& J³eeHeejer M3 = M2 + SkeÀe Je<ee&Hes#ee L3 = L2 + yeBkesÀlej efJeÊeer³e

Je menkeÀejer DeefOekeÀ keÀeUe®³ee cegole mebmLee keÀ[erue ueeskeÀeb®³ee
yeBkeÀeceOeerue cegole þsJeer. þsJeer + yeBkesÀ®es DeuHe Je oerIe& þsJeer (L2 + public
cegoleer®es keÀpe& deposits with NBFCs )
M4 = M3 + Heesmì M4 = ner mebkeÀuHevee L = L1 + L2 + L 3

Dee@efHeÀme ceOeerue meJe& JeieUC³eele Deeuesueer Deens. L = SkeÀef$ele jesKelee
(L = Aggregate
ÒekeÀej®³ee þsJeer. Liquidity)
6.11 HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors

Affecting the supply of Money)
DeLe&J³eJemLesle HewMee®³ee HegjJeþîeeJej DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees les IeìkeÀ
Heg{erue ÒeceeCes.
112
1. legìer®ee DeLe&YejCee:
mejkeÀejuee pesJne DeeHeu³ee GlHeVeeHes#ee Ke®e& peemle keÀjeJee ueeielees eEkeÀJee

GlHeVeeHes#ee Ke®e& peemle Demelees lesJne Ke®e& Ye©ve keÀe{C³eemeeþer mejkeÀejuee legìer®ee
DeLe&YejCee efvecee&Ce keÀjeJee ueeielees. meeOeejCele: Yeejleele legìer®ee DeLe&YejCee efvecee&Ce keÀjCes
cnCepes veJeerve ®eueve efvecee&Ce keÀjCes nes³e. Je l³eecegUs®e HewMee®ee HegjJeþe Jee{tve
DeLe&J³eJemLesle YeeJeJee{ nesles.
2. ueeskeÀeb®³ee meJe³eer:
DeLe&J³eJemLesleerue ueeskeÀeb®³ee meJe³eer Jejner HewMee®ee HegjJeþe DeJeuebyetve Demelees.

ueeskeÀebveer ceesþîee ÒeceeCeeJej Hewmee yeBkesÀle þsJeuee lej l³ee þsJeerJej J³eeHeejer yeBkeÀe Heleefveefce&leer
keÀ©ve HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ keÀjleele ³ee Gueì ueeskeÀebveer meJe& jesKe jkeÌkeÀce peJeU
yeeUieu³eeme J³eeHeejer yeBkeÀebvee HeleHewmee efveefce&leer Jej ce³ee&oe ³esTve HewMee®³ee HegjJeþîeele Ieì
nesles.
3. J³eeHeejer yeBkeÀe®eer Heleefveefce&leer:
DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeokeÀ Je GÐeespekeÀebvee DeeHeu³ee J³eJemee³ee®eer Jee{

keÀjC³eemeeþer Je DeLe&J³eJemLesleerue meJe&®e ueeskeÀebvee DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer
Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eemeeþer les yeBkesÀkeÀ[tve keÀpee&®eer ceeieCeer keÀjleele DeeefCe
J³eeHeejer yeBkeÀe ceesþîee ÒeceeCeeJej Heleefveefce&leer keÀ©ve ³ee ueeskeÀeb®eer HewMee®eer iejpe YeeieefJeleele.
l³eecegUs SketÀCe HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles. ³ee Gueì ueeskeÀebkeÀ[gve Yeeb[Jeue
iegbleJeCeerkeÀemeeþer HewMee®eer ceeieCeer nesle vemesue lej Hele efveefce&leer keÀceer nesTve HewMee®ee HegjJeþe
Ieìlees.
4. HewMee®ee YećeCe Jesie:
HewMee®ee YećeCeJesie cnCepes Hewmee SkeÀe Je<ee&®³ee keÀeueeJeOeerle efkeÀleerJesUe nmleelebjerle

neslees. SkeÀefJeefMeä keÀeUele HewMee®ee HegjJeþe efkeÀleer Deens ns mecepeC³eemeeþer HewMee®ee YećeCe
Jesie ue#eele Iesleuee Heeefnpes. HewMee®³ee SkegÀCe HegjJeþîeeuee HewMee®³ee YećeCe Jesieeves iegCeues
Demelee DeeHeCeeme HewMee®ee HegjJeþe efceUlees.Goe. SKeeÐee DeLe&J³eJemLesle SkeÀe efJeefMeä
keÀeUele 1000 keÀesìer ©. SJe{s ®eueve Deens DeeefCe ©He³ee®ee YećeCe Jesie 10 FlekeÀe Deens.
lej HewMee®ee SketÀCe HegjJeþe 1000 keÀesìer ©. x 10 = 10,000 keÀes. ©He³es FlekeÀe
nesF&ue. HewMee®ee YećeCeJesie peemle lesJe{e HewMee®ee HegjJeþe peemle Demelees. Demes [e@. ®eeB[uej
³eebveer cnìues Deens.
5. HejkeÀer³e efJeefvece³e efveOeer :

ne HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeeje cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. pesJne
osMeeuee HejkeÀer³e osC³eeHes#ee ³esCes DeefOekeÀ Demeles lesJne osMeebleie&le HewMee®ee HegjJeþe Jee{lees.
113
³ee Gueì pesJne ³esC³eeHes#ee osCes DeefOekeÀ Demeles lesJne legì efvecee&Ce nesles Je osMeebleie&le HewMee®ee
HegjJeþe Ieìlees. Yeejleele meelel³eeves HejkeÀer³e efJeefvece³e efveOeer keÀceer keÀceer nesle Deens.
6. jeskeÀ[ jeKeerJe efveOeer :
J³eeHeejer yeBkeÀebvee DeeHeu³eekeÀ[erue pecee Peeuesu³ee þsJeer HewkeÀer efJeefMeä jkeÌkeÀce

jeKeerJe efveOeer cnCetve mJele:keÀ[s þsJeeJeer ueeieles. l³eecegUs yeBkeÀeb®³ee Heleefveefce&leerJej ce³ee&oe
He[les. pej ³ee efveOeer®³ee ÒeceeCeele efjPeJn& yeBkesÀves Jee{ kesÀu³eeme J³eeHeejer yeBkeÀe®eer
Heleefveefce&leer keÀceer nesTve HewMee®³ee HegjJeþîeele Ieì efvecee&Ce nesles. ³eeGueì jeKeerJe efveOeer®es
ÒeceeCe IeìefJeu³eeme Heleefveefce&leer®es ÒeceeCe Jee{tve HewMee®ee HegjJeþe Jee{lees.
7. ueeskeÀeb®eer keÀpee&®eer ceeieCeer DeeefCe leejCe osC³ee®eer #ecelee:
J³eeHeejer yeBkeÀeb®eer Heleefveefce&leerner ueeskeÀeb®³ee keÀpe& ceeieCeer DeeefCe leejCe #ecelesJej

DeJeuebyetve Demeles. ueeskeÀebkeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpee&®eer ceeieCeer Jee{u³eeme HeleHewmee
Jee{tve HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles Je ueeskeÀebveer keÀpee& meeþer ceeieCeer keÀceer kesÀu³eeme
HeleHewmee Ieìtve HewMee®ee HegjJeþe Ieìlees.
8. ceO³eJeleea yeQkeÀ:
Yeejleele Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ ner ceO³eJeleea yeBkesÀ®es keÀe³e& keÀjles. 2 ©He³es Je
l³eeHeg{erue meJe& veesìe íeHeC³ee®eer cekeÌlesoejer Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®eer Deens. l³eecegUs ner yeBkeÀ
DeLe&J³eJemLes®³ee iejpesvegmeej HewMee®³ee HegjJeþîeeleJee{ eEkeÀJee Ieì keÀjle Demeles.
JejerueÒeceeCes efJeefJeOe IeìkeÀ HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjle Demeleele.
iejpeeb®³ee Hetle&lesmeeþer ÒeYeeJeer meeOeve cnCetve HewMee®ee JeeHej ne HetJeeaHeemetve®e kesÀuee

peele Deens. Deepe peieele peJeU peJeU meJe&®e keÀe³ee¥®eer Hetle&lee ner HewMee®³ee DeefmlelJeecegUs
HetCe&lJeeuee peele Demeles. DeLe&J³eJemLes®³ee iejpesvegmeej Je DeeJeM³ekeÀlesvegmeej l³ee®ee HegjJeþe
keÀjC³ee®es keÀece ns l³ee osMeeleerue ceO³eJeleea yeBkeÀ Je MeemeveeceeHe&Àle kesÀuee peele Demelees.
HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee HejbHejeiele ¢äerkeÀesvee Hes#ee DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesve ne

DeefOekeÀ J³eeHekeÀ Deens. l³eecegUs ³ee Debleie&le ³esCeejs IeìkeÀ DeefOekeÀ cenÊJeHetCe& þjleele.
HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ®e osMee®es SketÀCe DeeefLe&keÀ ef®e$e efveef½ele keÀefjle
Demeleele lemes®e ³ee HewMee®ee ÒeJesiemeg×e osMeeb®es DeeefLe&keÀ ef®e$e mHeä keÀjerle Demelees.
SketÀCe®e HewMee®eer YegefcekeÀe ner DeeefLe&keÀ peerJeveele cenÊJee®eer Demeueer lejer HewMee®³ee
HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeleele.
114
6.13 ÒeMve
1. Hewmee cnCepes keÀe³e ? HewMee®eer efJeefJeOe keÀe³ex mHeä keÀje.

2. HewMee®ee HegjJeþe cnCepes keÀe³e ? l³ee®es IeìkeÀ mHeä keÀje.
3. HewMee®ee HegjJeþe efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ keÀesCeles.
4. HewMee®ee YećeCeJesie ner mebkeÀuHevee mHeä keÀ©ve l³eeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
efJe<eo keÀje.
5. HewMee®³ee HegjJeþîeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.
efìHee efuene
1. HewMee®eer ÒeeLeefcekeÀ keÀe³ex
2. HewMee®eer og³³ece keÀe³ex
3. HewMee®eer DeekeÀeqmcekeÀ keÀe³ex
4. HewMee®ee YećeCe Jesie / ÒeJesie
*****
115
7
HewMee®eer ceeieCeer
(Demand for money)
IeìkeÀ j®evee
7.1 GefÎäîes
7.2 ÒemleeJevee
7.3 HewMee®³ee ceeieCeer®ee meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve
7.3.1 ®eueve mebK³eeceeve efme×eble
7.4 HewMee®³ee ceeieCeer®ee meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve
7.4.1 keWÀefye´pe meceerkeÀjCes
7.5 HewMee®³ee ceeieCeer®ee kesÀvme®ee ¢äerkeÀesve
7.6 HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢äeskeÀesve
7.7 meejebMe
7.8 ÒeMve
• HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele®³ee efJeefJeOe DeLe&Meeðeeb®³ee ¢äerkeÀesveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

• meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesveele efHeÀMej ³eeb®³ee ®eueve mebK³eeceeve efme×eblee®eer
meefJemlej ®e®ee& keÀjCes.
• veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesveele keWÀefêle meceerkeÀjCes He[leeUtve HeneCes
• HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele kesÀvme ¢äerkeÀesveeleerue nslet leHeemeCes
• efÖeÀ[ceve ¢äerkeÀesveeletve HewMee®³ee ceeieCeer®es HeÀueve DeY³eemeCes.
HewMee®³ee ceeieCeer®es efJeJes®eve DeveskeÀ DeLe&Meeðe %eeveer kesÀuesues Deens. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves -
1) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve
2) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesCe
3) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele kesÀvme®ee ¢äerkeÀesve
4) HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢äerkeÀesve
Fl³eeoer o=äerkeÀesveeb®ee meceeJesMe neslees.

116
Òemlegle ÒekeÀjCeele DeeHeCe Jejerue ¢äerkeÀesvee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
Hewmee ne DeLe&Meeðeeleerue meJee&le ceesþe MeesOe nes³e. ueneveebHeemetve Je=×ebHe³e¥le meJee¥vee

Hewmee nJee nJeemee Demelees. keÀejCe ceeveJee®es yengleskeÀ J³eJenej ns HewMee®³ee mene³³eeves HetCe&
kesÀues peeleele. cnCetve meceepeeleerue meJe& veeieefjkeÀebkeÀ[tve HewMeemeeþer ceeieCeer Demeles lej
HewMee®ee HegjJeþe eEkeÀJee efveefce&leer keÀjC³ee®es DeefOekeÀej cee$e ceO³eJeleea Meemeve Je ceO³eJeleea
yeBkesÀuee RBI Demeleele. efJeMes<ele: ceO³eJeleea yeBkeÀ Meemevee®³ee meuu³eevegmeej Je ceewêerkeÀ
OeesjCee®eer GefÎäîes meeO³e keÀjC³eemeeþer HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ eEkeÀJee Ieì keÀjle Demeles.
Jemlet®³ee ceeieCeer ÒeceeCee®es HewMeeuee osKeerue ceeieCeer Demeles. HeÀjkeÀ SJe{e®e keÀer
Jemlet mJele: GHe³eesieer Demeles lej HewMee®eer GHe³eesieer Jemlet®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer ceeieCeer
kesÀueer peeles. Hewmee ner mJele:GHe³eesieer Jemlet vemetve GHe³eesieer Jemletb®³ee Kejsoer meeþer HewMee®eer
ceeieCeer kesÀueer peeles. cnCetve Demes cnìues peeles keÀer Hewmee DeeHeCe KeeT MekeÀle veener. Hejbleg
HewMeeefMeJee³e Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀ© MekeÀle veener. ³eemleJe HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele®es
efJeefJeOe ¢äerkeÀesve Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esleerue
7.3 HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele HejbHejeiele / meveeleveJeeoer ¢<ìerkeÀesve

(Classical approach)
HejbHejeiele DeLe&Meeðe%eebveer HewMeeuee cenÊJe efouesues veJnles. l³eeb®³ee celes HewMeeuee

Òel³e#e ceeieCeer vemetve Hewmeener mJele: GHeYeesiee®eer Jemleg veener. Hejbleg GHe³eesieer Jemleg ÒeeHle
keÀ©ve osC³ee®eer MekeÌleer HewMeeceO³es Deens. HewMeeuee HeÀkeÌle efJeefvece³ee®es meeOeve cnCetve ceeieCeer
Demeles. HewMee®³ee meene³³eeves Flej Jemleg Je mesJee Kejsoer keÀjC³eemeeþer HewMeeuee ceeieCeer
Demeles. Hewmee HetCe&le: leìmLe Demelees. l³eeuee mJele: meeþer ceeieCeer vemeles. Flej Jemleg Je
mesJeeb®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer HewMeeuee ceeieCeer Demeu³eecegUs SKeeÐee osMeele SkeÀe Je<ee&le
HewMee®eer ceeieCeer efkeÀleer Deens les l³ee osMeele HewMee®³ee meene³³eeves kesÀu³ee peeCeeN³ee
J³eJenejeJe©ve þjles. HewMeeceO³es pesJe{s peemle J³eJenej kesÀues peeleerue lesJe{er HewMeeuee ceeieCeer
peemle Demeles Demes HeejbHeejerkeÀ DeLe&Meeðe%eeb®es cele nes³e.
HejbHejeiele DeLe&Meeðe%eeb®³ee celeevegmeej HewMee®³ee ceeieCeer®es HeefjCeece J³ekeÌleerefveÿ

IeìkeÀebJej DeJeuebyetve vemegve les Jemlegefveÿ IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Deensle. HejbHejeiele
DeLe&Meeðeeveer HewMee®³ee ceeieCeer®ee efJe®eej J³ekeÌleeriele ve keÀjlee mebHetCe& meceepee®³ee ceeieCeer®ee
efJe®eej kesÀu³eecegUs ns efJeMues<eCe SkeÀleHeÀea DeeefCe DeHetCe& mJe©Hee®es Deens.
1) meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve : (Classical approaches):
HewMee®es cetu³e :
HewMee®es cetu³e ner mebkeÀuHevee HewMee®³ee Kejsoer MekeÌleerMeer mebyebefOele Demeles. cnCepes®e
HewMee®³ee SkeÀe HeefjceeCeele pesJe{îeeJemleg Je mesJeeb®es veie Kejsoer keÀjlee ³esleele leer veie mebK³ee
cnCepes HewMee®es cetu³e nes³e. HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer ner eEkeÀcele HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles.
117
eEkeÀcele HeeleUer peemle Demeu³eeme HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer keÀceer Demeles Je eEkeÀcele HeeleUer
keÀceer Peeu³eeme HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer peemle Demeles. cnCepes®e HewMee®es cetu³e ns eEkeÀcele
HeeleUer®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueles. ns DeeHeCe meg$e ©Heeves Heg{erue ÒeceeCes Heent.
met$e
1
VM = (Value of Money)
P
³esLes VM = HewMee®es cetu³e (Value of Money)
P = eEkeÀcele HeeleUer (Price Level)
Jejerue met$ee®³ee meene³³eeves HewMee®es cetu³e keÀe{lee ³esles.
7.3.1 ®eueve mebK³eeceeve efme×eble (The Quantity Theory of Money):
³eeuee®e efJeefvece³e ¢äerkeÀesve eEkeÀJee J³eJenej ¢äerkeÀesve (Transaction approach) Demes

cnCeleele.
HewMee®es cetu³e keÀmes þjles ³ee®es mHeäerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe efme×eble ceeb[ues
iesues. l³eeceO³es efHeÀMej ³eeb®ee efJeefvece³e ¢äerkeÀesve cenÊJee®e ceeveuee iesuee. Dee³eeeqJn&ie efHeÀMej
³eebveer 1911 ceI³es The Purchasing Power of Money ne ûebLe Òeefme× keÀ©ve
l³eeceO³es ®eueve mebK³eeceeve efme×eble mHeä keÀjC³eemeeþer efJeefvece³e meefcekeÀjCe ceeb[ues.
HewMee®³ee efJeefvece³e ceeO³ece ³ee keÀe³ee&Jej efJeMes<e Yej osTve ®eueve mebK³ee DeeefCe Jemlegb®eer
mebK³ee ³eeceOeerue mebyebOe mHeä kesÀues. l³eeb®³ee celes HewMee®es cetu³e cnCepes HewMee®eer Kejsoer
MekeÌleer nes³e. HewMee®³ee meene³³eeves pesJe{îee Jemleg Je mesJee Kejsoer keÀjlee ³esleele. l³eeuee®e
HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer cnCeleele. HewMee®es cetu³e Jemlegb®³ee eEkeÀcele HeeleUerJej DeJeuebyetve
Demeles. l³eeb®³ee celes HewMee®ee meeþe Jee{sue leMeer eEkeÀcele HeeleUer Jee{sue DeeefCe HewMee®es cetu³e
keÀceer nesF&ue cnCepes®e HewMee®ee meeþe Je eEkeÀcele HeeleUer SkeÀe®e efoMesves yeoueleele lej HewMee®es
cetu³e DeeefCe eEkeÀcele HeeleUer J³emle ÒeceeCeele yeoueleele. Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeleevee
HewMee®eer mebK³ee ogHHeì kesÀueer Demelee Jemleg®³ee eEkeÀceleer ogHHeì nesleele Je HewMee®es cetu³e
efveceHeì nesles.
efme×eblee®eer HeefjYee<ee:
1) pes.Sme. efceue : ``Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeleebvee HewMee®es cetu³e ns HewMee®³ee

HejerceeCee®³ee efJe©× efoMesves yeoueles. l³eecegUs HewMee®³ee HeefjceeCeeleerue Òel³eskeÀ Jee{eryejesyej
HewMee®es cetu³e lesJe{s®e Ieìles Je HewMee®³ee HeefjceeCeeleerue Òel³eskeÀ IeìercegUs HewMee®es cetu³e l³ee®e
ÒeceeCeele Jee{les.''
2) Òee. efHeÀMej - ``Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeleevee HewMee®³ee HeefjceeCeele nesCeeN³ee

Òel³eskeÀ yeoueecegUs cetu³e HeeleUerle Òel³e#eHeCes yeoue nesleele.''
118
efme×eblee®es mHeäerkeÀjCeë
Òee. efHeÀMej ³eeb®³ee celes HewMee®es cetu³e ns HewMee®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeeJej DeJeuebyetve
Demeles. Hejbleg HewMee®eer ceeieCeer DeuHekeÀeUele efmLej Demeles. cnCetve HewMee®³ee HegjJeþîee®ee®e
HewMee®³ee cetu³eeJej HeefjCeece neslees cnCetve HewMee®eer ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeb®es Lees[keÌ³eele
mHe<ìerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes.
De) HewMee®eer ceeieCeer: (Demand for Money)
efHeÀMej®³ee efme×ebleeble HewMee®eer ceeieCeer PT ves oMe&efJeueer peeles. efHeÀMej®³ee celes

HewMeeuee ceeieCeer ner HeÀkeÌle efJeefvece³e J³eJenejemeeþer Demeles. Flej Jemleg Je mesJeeb®eer Kejsoer
keÀjC³eemeeþer DeeHeCe HewMeeuee ceeieCeer keÀjlees. cnCepes HewMeeuee Òel³e#e ceeieCeer vemeles. ³eemleJe
SKeeÐee osMeele HewMeeuee DemeCeejer ceeieCeer efkeÀleer ns l³ee osMeeleerue meJe& Jemleg mesJee ³eeb®³ee
HeefjceeCeeuee l³eeb®³ee efkeÀbceleerves iegCeues cnCepes mecepeles. met$e ©Heeves ns DeeHeCeeme Heg{erue
ÒeceeCes oeKeefJelee ³esF&ue.
HewMee®eer ceeieCeer = PT
P.T. ³esLes
P eEkeÀcele HeeleUer
=
T = Jemleg Je mesJee ³eeb®es HeefjceeCe
P DeeefCe T ®ee iegCeekeÀej kesÀu³eeme DeeHeCeeme HewMee®eer ceeieCeer efkeÀleer ns keÀUtve ³esles.
ye) HewMee®ee HegjJeþe : (Supply of Money)
efHeÀMej®³ee efme×ebleele HewMee®ee HegjJeþe MV ves oMe&efJeuee peelees. Yeejleele HewMee®ee

HegjJeþe keÀjC³ee®es keÀe³e& keWÀê mejkeÀej Je ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀjles. ne HewMee®³ee HegjJeþe efkeÀleer
keÀjeJe³ee®ee ³ee yeeyele efveCe&³e keWÀê mejkeÀej®³ee ceewefêkeÀ OeesjCeeJej DeJeuebyetve Demelees. ³ee
OeesjCeevegmeej kesÀu³ee peeCeeN³ee HegjJeþîeeuee M Üejs oMe&efJeC³eele ³esles. ³esLes mejkeÀej Je
ceO³eJeleea yeBkesÀves efvecee&Ce kesÀuesu³ee keÀe³eosMeerj HewMee®³ee HegjJeþîee®ee YećeCeJesie ue#eele IesCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. HewMeeuee YećeCeJesie cnCepes HewMee®es SkeÀ HeefjceeCe SkeÀe efoJemeele efkeÀleer
JesUe nmleeblejerle nesles. Goe. SkeÀ ©He³ee SkeÀe efoJemeele one JesUe nmleeblejerle Peeuee lej
l³ee ©He³ee®ee YećeCe 10 nes³e. ne YećeCeJesie Je keÀe³eosMeerj Hewmee ³eeb®³ee iegCeekeÀejeme HewMee®ee
SketÀCe HegjJeþe Demes mebyeesOeues Deens. meg$e©Heeves
HewMee®ee HegjJeþe = MV Demes ceeb[ues peeles.

M = HewMee®es SketÀCe HeefjceeCe (Quantity of Money)
V = HewMee®ee YećeCe Jesie (Velocity of Money)
JejerueÒeceeCes HewMee®³ee ceeieCeer HegjJeþîee®ee efJe®eej keÀ©ve efHeÀMejves Heg{erue ÒeceeCes meefcekeÀjCe
ceeb[ues Deens.
119
met$e MV = PT = HewMee®ee HegjJeþe = HewMee®eer ceeieCeer, ns meceerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes ceeb[lee

³esF&ue.
Mv
P =
T
Jejerue meefcekeÀjCeele efHeÀMejves Hele HewMee®ee efJe®eej kesÀuesuee veJnlee HeÀkeÌle

keÀe³eosMeerj HewMee®ee®e efJe®eej kesÀuesuee neslee. DeueerkeÀ[erue keÀeUele HeleHewMeeuee Del³eble
cenÊJe ÒeeHle Peeuesues Deens. cnCetve efHeÀMejves DeeHeu³ee meceerkeÀjCeele megOeejCee keÀ©ve veJeerve
meceerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes ceeb[ues.
MV+M1v1
P =
T
pesLes,
M1 = Hele Hewmee
V 1= Hele HewMee®ee YećeCeJesie
M = HewMee®ee HegjJeþe
V = HewMee®ee YećeCeJesie
T = Jemleg Je mesJee ³eeb®es HeefjceeCe
P = eEkeÀcele HeeleUer
Jeefjue meefcekeÀjCeele P ®eer eEkeÀcele M,V,M1,V1,T ³ee IeìkeÀebJej DeJeuebyetve

Demeles cee$e efHeÀMejves V,M1,V1,T ns meJe& IeìkeÀ DeuHekeÀeUele efmLej ceeveues Demegve HeÀkeÌle
M ³ee IeìkeÀebcegUs®e eEkeÀcele eEkeÀcele HeeleUer yeoueles Demes cnìues Deens. l³eeb®³ee celes HewMee®ee
HegjJeþîeele ogHHeì Peeu³eeme eEkeÀcele HeeleUer ogHHeì nesles Je HewMee®es cetu³e efveceHeì nesles Je
HewMee®ee HegjJeþe efveceHeì Peeu³eeme eEkeÀcele HeeleUer efveceHeì nesles Je HewMee®es cetu³e ogHHeì nesles.
efHeÀMej®³ee meceerkeÀjCeele eEkeÀcele Ieeuetve HewMee®³ee cegu³eele nesCeejs yeoue DeeHeCeeme mHeä
keÀjlee ³esleerue.
GoenjCeeLe& :-
mecepee
M = 20 keÀes. ©.
V=4
M1 = 40 keÀes. ©.
V1 = 10
T = 60 keÀes.©.
lej efkebÀcele HeeleUer Je HewMee®es cetu³e keÀe³e jeefnue ?

120
MV + M' V'
P =
T
20 x 4 + 40 x 10
P =
60
80 + 400
P =
60
480
P =
60
P = 8 ner eEkeÀcele HeeleUer nes³e
³eeJe©ve DeeHeCeeme HewMee®es cetu³e keÀe{lee ³esF&ue
1 T
HewMee®es cetu³e = =
eEkeÀcele HeeleUer MV + M' V'
60
HewMee®es cetu³e =
20 x 4 + 40 x 10
60
=
80 + 400
60
=
480
1
= ns HewMee®es cetu³e nes³e.
8
II) mecepee DeeHeCe M DeeefCe M1 ®es HeefjCeece ogHHeì kesÀu³eeme DeeefCe V,V1 Je T efmLej
ceeveu³eeme eEkeÀcele HeeleUer P ogHHeì nesTve HewMee®es cetu³e efveceHeì nesF&ue.
mecepee M = 40 keÀes ©.
M' = 80 keÀes. ©.
V = 4
V' = 10
T = 60 keÀes.©.
121
lej
MV + M' V'
P =
T
40 x 4 + 80 x 10
P =
60
160 + 800
P =
60
960
P =
60
P = 16 ©He³es ner efkebÀcele HeeleUer nes³e. ³eeJeªve HewMee®es

cegu³e keÀe{lee ³esF&ue.
1
HewMee®es cetu³e =
eEkeÀcele HeeleUer
T
=
MV + M' V'
60
=
40 x 4 + 80 x 10
60
=
160 + 800
60
=
960
1
= ns HewMee®es cetu³e nes³e.
16
DeMee jerleerves HewMee®es HeefjceeCe ogHHeì Peeu³eeme eEkeÀcele HeeleUer ogHHeì nesles Je
HewMee®es cetu³e efvecces nesles Jejerue GoenjCeeb®³ee mee¿eeves mHeä kesÀues Deens.
HewMee®es HeefjceeCe 20 keÀesìer ©He³es Je©ve 40 keÀesìer ©He³es Peeu³eecegUs P ®eer

eEkeÀcele 8 ©He³eeJe©ve 16 ©He³es Je HewMee®es cetu³e 1/8 Je©ve 1/16 Peeues.
122
ns efHeÀMej®es meceerkeÀjCe Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHeä keÀjlee ³esles. Jejerue

Deeke=Àleer ceO³ess OX De#eeJej HewMee®ee HegjJeþe Je OY De#eeJej eEkeÀceleHeeleUer oMe&efJeuesueer
Deens Je D ne Je¬eÀ M Je P ³ee ceOeerue keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe oMe&efJelees .
HewMee®ee HegjJeþîeele M1 Je©ve M2 He³e¥le cnCepes ogHHeì Jee{ kesÀu³eeme eEkeÀcele

HeeleUer ner P1 Je©ve P2 He³e¥le ogHHeì nesles. ns mHeä nesles.
ie=efnles :
efHeÀMej®ee ®euevemebK³eeceeve efme×eble Heg{erue ie=efnleebJej DeeOeeefjle Deens.

1) HewMee®ee YećeCeJesie efmLej Deens.
2) keÀe³eosMeerj Hewmee Je Hele Hewmee ³eeb®es ÒeceeCe keÀe³ece Deens.
3) Jemleg Je mesJee (T) ³eeb®es ÒeceeCe keÀe³ece Demeles
4) Jemleg efJeefvece³ee®eer mebK³ee keÀe³ece Deens.
5) HetCe& jespeieeje®eer HeefjefmLeleer Demeles.
6) HewMeeuee DemeCeejer ceeieCeer keÀe³ece Demeles
7) Flej HeefjefmLeleer keÀe³ece Demeles.
efHeÀMej®³ee efme×ebleeJej kesÀu³ee peeCeeN³ee ìerkeÀe

123
1) Flej HeefjefmLeleer efmLej vemeles:
efHeÀMej ³eebveer efme×eblee®eer ceeb[Ceer keÀjleevee Flej HeefjefmLeleer efmLej ceeveueer Deens.
HeCe ns ®etkeÀ Deens keÀejCe Deepe®³ee ieleerMeerue DeLe&J³eJemLesle Flej HeefjeqmLeleerle melele
yeoue nesle Demeleele Demes Òee. nece ³eeb®es cele Deens.
2) HetCe& jespeieeje®eer ®egkeÀer®eer ie=efnles:
DeLe&J³eJemLesle HegCe&jespeieejer Demeles Demes efHeÀMej ³eebveer ie=nerle Oejues Deens. Hejbleg
HetCe& jespeieejer®eer HeefjefmLeleer DeYeeJeeves®e Dee{Ules. l³eecegUs J³eJenejele ³eeb®ee GHe³eesie nesle
veener.
3) meJe&®³ee meJe& GlHeVe Ke®e& kesÀues peele veener:
³ee efme×ebleele ueeskeÀeb®es meJe& GlHeVe Ke®e& kesÀues peeles Demes ie=nerle Oejues Deens. HeCe
les ®egkeÀer®es Deens. keÀejCe meceepe DeeHeu³ee GlHeVee®ee keÀener Yeeie YeefJe<³e keÀeUeleerue
lejlegoermeeþer jeKetve þsJelees.
4) J³eepeoje®ee efJe®eej veener:
efHeÀMejves DeeHeu³ee efme×ebleele J³eepeoje®ee Deefpeyeele efJe®eej kesÀuesuee veener.

l³eecegUs ne efme×eble DeHetCe& Jeeìlees.
5) HewMee®ee YećeCe Jesie efmLej vemelees:
efHeÀMejves DeeHeu³ee efme×ebleele HewMee®ee YećeCe efmLej Deens Demes ie=nerle Oejues Deens.
Hejbleg les ®egkeÀ Deens. keÀejCe 1923 ceO³es pece&veerle HewMee®ee YećeCeJesie Jee{u³eecegUs YeeJeJee{
Peeueer nesleer.
6) efmLeleerMeerue efme×eble:
efHeÀMej®es efJeefve³ece meceerkeÀjCe efmLeleerMeerue Demeu³eeves ieleerMeerue DeLe&J³eJemLesleerue

yeoueeb®ee DeY³eeme keÀjC³eeme ns meceerkeÀjCe GHe³eesieer He[le veener.
7) HewMee®es HeefjceeCe Je eEkeÀcele HeeleUerleerue Òel³e#e Je ÒeceeCeMeerj mebyebOe ®egkeÀer®ee:
ceeieCeerleerue Jee{, cekeÌlesoejer Je meeþsyeepeer ³eecegUs ner Jemlegb®³ee eEkeÀceleerle Jee{

Ie[tve ³esle Demeles ³eekeÀ[s cee$e efHeÀMejves ogue&#e kesÀues Deens.
124
8) Jemleg Je mesJee ³eeb®es HeefjceeCe efmLej vemeles:
ueeskeÀeb®³ee JeemleJe GlHeVe HeeleUerle Jee{ Peeu³eeme ueeskeÀeb®ee GHeYeesie Jee{lees.

l³eecegUs ueeskeÀeb®es Kejsoer J³eJenej Jee{leele. efMeJee³e HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ Peeu³eemener
Demes nesles. Hejbleg Jemleg Je mesJeeb®es ÒeceeCe efmLej Demeles Demes ie=nerle OejCes ®egkeÀer®es Deens.
9) efHeÀMejves HewMee®³ee HegjJeþîeeJej DeJeemleJe YejosTve HewMee®³ee ceeieCeerkeÀ[s ogue&#e

kesÀues Deens.
10) meJe&meeOeejCe ceeieCeer Je HegjJeþe efme×eble HewMeeueener ueeiet keÀjC³eele Deeu³eecegUs
veJeerve Demes keÀener ³ee efme×ebleeves meebefieleues veener.
11) meJe&®e J³eJenej jesKe HewMeele ®eeueleele®e Demes ie=nerle Oe©ve ®egkeÀ kesÀueer Deens.
12) ³ee efme×ebleeves lespeer ceboer Je Jemleg®eer eEkeÀcele HeeleUer ³eeleerue mebyebOe efJe®eejele
Iesleuesuee veener.
13) HewMee®³ee cetu³eeJej GlHeVe ye®ele, jeäêr³e GlHeVe, ueeskeÀmebK³ee GHeYeesie F.
IeìkeÀeb®ee HeefjCeece nesle Demelees. ns efHeÀMejves efJe®eejle Iesleues veener.
7.4 HewMee®³ee ceeieCeer®ee veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve (Neo

Classical Approach)
7.4.1 keWÀyeérpe meceerkeÀjCes eEkeÀJee jesKe efMeuuekeÀ ¢äerkeÀesve (Cambridge

equations or Cash Balance Approach) veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve (New
Classical Approach):
jesKe efMeuekeÀ ¢äerkeÀesve Fbiueb[ ceOeerue keWÀefye´pe DeLe&Meeðe%e [e@. ceeMe&ue, Heeriet,
je@yeì&meve Je Òee kesÀvme ³eebveer ceeb[uee.
jesKe efMeuuekeÀ ¢äerkeÀesCeevegmeej HewMee®es cetu³e ns HewMee®³ee ceeieCeerJej eEkeÀJee jesKe

efMeuekeÀerJej DeJeuebyetve Demeles. eEkeÀJee HewMeele cetu³e mebûen ne iegCe Demeu³eecegUs ner HewMeeuee
ceeieCeer Demeles. keWÀefye´pe efJe®eejmejCeervegmeej HewMee®es cetu³e ns meceepeekeÀ[tve jesKe HewMeeuee
Demeuesu³ee ceeieCeerJej DeJeuebyetve Deens. meceepeeves pej peemle jesKe HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer
lej HewMee®es cetu³e ns Jee{les DeeefCe keÀceer HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer lej HewMee®es cetu³e keÀceer nesles.
meejebMe HewMee®es cetu³e ns jesKe HewMeeuee DemeCeeN³ee ceeieCeerJej DeJeuebyetve Demeles.
keWÀefye´pe efJe®eejJebleeb®³ee celes meceepeekeÀ[tve HewMeeuee DemeCeejer ceeieCeer ner efJeefJeOe

nsletmeeþer Demeles. Hejbleg ner HewMee®eer ceeieCeer DeveskeÀ IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles. Goe.
meceepeekeÀ[tve meceepee®eer GlHeVeHeeleUer jeäêr³e GlHeVee®eer JeeìCeer, ueeskeÀmebK³ee, J³eJenej
He×leer ³ee IeìkeÀebJej ns ÒeceeCe DeJeuebyetve Demeles. DeMee ÒekeÀejs HewMee®ee HegjJeþe efmLej
Demeleevee HewMee®eer ceeieCeer Jee{u³eeves HewMee®es cetu³e Jee{les DeeefCe HewMee®eer ceeieCeer keÀceer
Peeu³eeme HewMee®es cetu³e keÀceer nesles. l³eebveer HewMee®eer ceeieCeer DeeefCe HewMee®ee HegjJeþe ³eeceOeerue
125
mebyebOe mHeä keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe meefcekeÀjCes efouesueer Deensle. l³eevee®e keWÀefye´pe meefcekeÀjCes
Demes cnCeleele.
keWÀefye´pe meefcekeÀjCes Heg{erueÒeceeCes.
1) [e@. ceeMe&ue ³eeb®es meceerkeÀjCe

ceeMe&ue ³eebveer DeeHeues meceerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes ceeb[ues Deens.
M=KY
³esLes
M = SketÀCe Hewmee (efJeOeerûee¿e Hewmee + yeBkesÀleerue ®eeuet þsJeer)
Y = JeemleJe jeäêr³e GlHeVe
K = SketÀCe JeemleefJekeÀ GlHeVee®ee Demee Yeeie keÀer pees ueeskeÀ HewMee®³ee mJe©Heele DeeHeu³ee
peJeU þsJet Feq®íleele. ceeMe&ue®³ee meceerkeÀjCee®³ee meene³³eeves HewMee®es cetu³e Heg{erue ÒeceeCes
MeesOetve keÀe{lee ³esles.
KY
P =
M
[e@. ceeMe&ue ³eeb®³ee celes M Hes#ee K ceOeerue yeoue cenÊJee®es Demetve les eEkeÀcele
HeeleUerJej DeefOekeÀ ÒeYeeJe Hee[leele. ceeMe&ue®³ee celes pej K ®³ee DeekeÀejele Jee{ Peeueer lej
Jemleg DeeefCe mesJeeb®³ee ceeieCeerle Ieì nesles DeeefCe cnCetve efkebÀceleHeeleUer keÀceer nesles.
2) Òee efHeiet ³eeb®es meefcekeÀjCeë
KR
P=
M
³esLes
P= SkeÀe efJeefMeä Jemletle ceespeuesueer HewMee®eer eEkeÀcele
M= SketÀCe keÀe³eosMeerj Hewmee
R= SkeÀe efJeefMeä Jemlet®³ee mJe©Heeleerue SketÀCe JeemleJe GlHeVe (Goe. leebotU)
K= JeemleJe GlHeVee®ee Demee Yeeie keÀer pees ueeskeÀ DeeHeu³ee peJeU jesKe efMeuuekeÀ
mJe©Heele þsJet Feq®íleele l³ee®es ÒeceeCe
Jejerue efHeiet ³eeb®³ee meceerkeÀjCeele HeleHewMee®ee efJe®eej kesÀuesuee veener. l³ee®ee

meceeJesMe keÀ©ve efHeiegves ogmejs meceerkeÀjCe ceeb[ues lemes®e efHeiet®³ee meceerkeÀjCeeleerue P ns
efHeÀMej®³ee meefcekeÀjCeeleerue P ns efHeÀMej®³ee meefcekeÀjCeeleerue P ³ee De#eje®³ee yejesyej
efJe©× DeLee&ves JeeHejues Deens. l³eecegUs P ne M ®³ee J³emle ÒeceeCeele yeoueleess.
126
3) je@yeì&meve®es meceerkeÀjCe
M
P=
KT
³esLes
P= eEkeÀceleer®eer HeeleUer
M= HewMee®ee HegjJeþe
T= Jemleg Je mesJeeb®³ee Kejsoer J³eJenejeleerue mebK³ee
k= JeemleJe GlHeVee®ee Demee Yeeie keÀer pees meceepe DeeHeu³ee peJeU þsJet Feq®ílees.
je@yeì&meve ³ee®³ee celeeÒeceeCes HewMee®ee HegjJeþe (M) efmLej ie=nerle Oeju³eeme K

ceO³es nesCeeN³ee yeoueecegUs P ceO³es J³emle efoMesves yeoue Ie[tve ³esleess DeeefCe K efmLej ie=nerle
Oeju³eeme M ceO³es nesCeeN³ee yeoueecegUs P ceO³es meceefoMesves yeoue neslees.
efHeÀMej®³ee meceerkeÀjCeeMeer leguevee keÀjC³eemeeþer ns meceerkeÀjCe GHe³egkeÌle þjles.
4) uee@[& kesÀvme ³eeb®es meceerkeÀjCe:
uee@[& kesÀvme ³eebveer 1923 ceO³es efueneruesu³ee (A Tract on Monetary

Reforms) ³ee ûebLeele DeeHeues meceerkeÀjCe ceeb[ues les Heg{erue ÒeceeCes
n= PK eEkeÀJee =
n
P=
K
³esLes
P= GHeYeesi³e Jemlegb®eer eEkeÀcele HeeleUer
n= ueeskeÀepeJeUerue SketÀCe Hewmee (efJeOeerûee¿e Hewmee + yeBkesÀleerue þsJeer
K= jessKe HewMeeves Kejsoer kesÀues peeCeejs Jemletb®es HeefjceeCe
uee@[& kesÀvme ³eebveer yeBkesÀleerue þsJeer®ee efJe®eej keÀjC³eemeeþer DeeHeu³ee Jejerue

meceerkeÀjCeele megOeejCee keÀ©ve les Heg{erue ÒeceeCes ceeb[ues
n = P (K+rK1)
³esLes
n= SketÀCe Hewmee
p= GHeYeesi³e Jemletb®eer eEkeÀcele HeeleUer
K= jesKe HewMeeÜejs Kejsoer kesÀues peeCeejs Jemletb®es HeefjceeCe
r= jesKe efMeuekeÀer®es yeBkeÀepeJeUerue þsJeerMeer Demeuesues ÒeceeCe
127
K' = yeBkesÀleerue þsJeer®³ee mJe©Heeleerue HewMeeves ueeskeÀ efkeÀleer GHeYeesi³e Jemlet Kejsoer keÀ©
MekeÀleele l³ee®es ÒeceeCe 1
Jejerue meceerkeÀjCeeJe©ve ns mHeä nesles keÀer, kesÀvme ³eeb®es meceerkeÀjCe ns efHeiet®³ee

meceerkeÀjCeeHes#ee DeefOekeÀ Þesÿ Deens. Jejerue kesÀvme®³ee meceerkeÀjCeele K1 K1 DeeefCe r ns
IeìkeÀ efmLej jenleerue lees He³e¥le eEkeÀceleHeeleUer HewMee®³ee HeefjceeCeele nesCeeN³ee yeouee®³ee
ÒeceeCeele yeouele jenerue. HewMee®³ee HeefjceeCeele Jee{ Peeu³eeme efkebÀcele HeeleUer Jee{les DeeefCe
HewMee®es HeefjceeCe keÀceer Peeu³eeme eEkeÀcele HeeleUer Ieìles.
ìerkeÀe:
keWÀefye´pe meceerkeÀjCeeJej keÀjC³eele ³esCeeN³ee ìerkeÀe Heg{erueÒeceeCes
1. J³eepeoje®ee efJe®eej kesÀuee veener:
kesÀefye´pe meceerkeÀjCeele HewMee®eer ceeieCeer þjefJeleebvee l³ee®³ee oje®ee efJe®eej kesÀuee

veener. HewMee®eer ceeieCeer efveef½ele keÀjC³eeceO³es J³eepeoje®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer
Demeles. l³eecegUs ns meceerkeÀjCe oes<e cegkeÌle Deensle Demes cnCelee ³esCeej veener.
2. mebkegÀef®ele ¢äerkeÀesve:
uee@[&kesÀvme DeeefCe efHeiet ³eebveer ceeb[uesueer meceerkeÀjCes HeÀkeÌle GHeYeesi³e Jemleg®³ee

yeeyeleerle®e HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer ceespeleele Flej Jemlegbyeeyele efJe®eej ve kesÀu³eecegUs l³eeb®eer
meceerkeÀjCes mebkegÀef®ele þjueer Deensle.
3. DeJeemleJe ie=efnles:
jeskeÀ[ efMeuuekeÀ ¢äerkeÀesveele K DeeefCe T ns IeìkeÀ efmLej ceeveues Deens. l³eecegUs

DeJeemleJe Jeeìles.
4. J³eeHej ®e¬eÀe®es mHeäerkeÀjCe veener:
HewMee®ee HegjJeþe keÀe³ece Demeleebvee lespeer ceboer®³ee keÀeUele Jemleg®³ee efkebÀceleer keÀceer
peemle keÀe nesleele ³ee®es mHeäerkeÀjCe jeskeÀ[ efMeuuekeÀ o=äerkeÀesveele efouesues veener.
5. Flej IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuesuee veener:

meceepee®³ee Hewmee peJeU yeeUieC³ee®³ee meJe³eer, GlHeeove, eEkeÀcele HeeleUer,
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer HeeleUer Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee HewMee®³ee ceeieCeerJej ÒeYeeJe He[le Demelees.
Hejblet ³ee keWÀefye´pe meceerkeÀjCeele l³ee®ee efJe®eej kesÀuee veener.
128
6. ye®ele, iegbleJeCetkeÀ Je jespeieej HeeleUer Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuesuee veener:
efkebÀceleHeeleUerJej ye®ele iegbleJeCetkeÀ Je jespeieej HeeleUer ³ee JeemleefJekeÀ IeìkeÀeb®ee

HeefjCeece nesle Demelees. ns ³ee keWÀefye´pe meceerkeÀjCeeves ue#eele Iesleues veener.
7. HewMee®³ee ceeieCeer®es DeHetCe& efJeMues<eCe:
keWÀefye´pe meefcekeÀjCeevegmeej HewMee®eer ceeieCeer YekeÌle J³eJenej nslet Je o#elee nslet

meeþer®e kesÀueer peeles. Demes ie=nerle Oejues Deens HeCe meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer HewMee®eer ceeieCeer
Demeles. ³eekeÀ[s cee$e ³ee efme×ebleeves ogue&#e kesÀues Deens.
8. HetCe& jespeieeje®es ®egkeÀer®es ie=nerles:
DeLe&J³eJemLesle HeÀkeÌle HetCe&jespeieej HeeleUer®e Demeles Demes ie=nerle Oejues Deens. HeCe
JeemleefJekeÀ Heenlee HetCe& jespeieej ner DeJemLee DeYeeJeeves®e Dee{Ules l³eecegUs ns ie=nerle
DeJeemleJe Jeeìles.
Jejerue ÒeceeCes jesKe efMeuuekeÀ ¢äerkeÀesCeeJej ìerkeÀe nesle Demeu³eelejer ne efme×ele

cenÊJee®ee ceeveuee iesuee.
efHeÀMej DeeefCe keWÀefye´pe meceerkeÀjCeeb®eer leguevee (Comparison between fisher

and cambridge equations)
De) meec³e :
1) HetCe& jespeieej HeeleUer oesvner meceerkeÀjCeele ie=efnle OejC³eele Deeuesueer Deens.

2) oesvner meceerkeÀjCeevegmeej HewMee®es cetu³e ns HewMee®eer ceeieCeer Je HewMee®ee HegjJeþe ³eeJej
DeJeuebyetve Demeles.
3) oesvner meceerkeÀjCeevegmeej eEkeÀcele HeeleUerle nesCeejs yeoue ns HewMee®³ee HeefjCeeceeleerue
yeoueecegUs nesleele Demee efve<keÀ<e& efveIelees.
4) oesvner meceerkeÀjCeevegmeej efceUCeejs efve<keÀ<e& ns meceeve Demeleele.
5) oesvner meceerkeÀjCeevegmeej K DeeefCe V ns IeìkeÀ JesieUs Demeues lejer ³eeceO³es mecevJe³e
nesT MekeÀlees.
6) meceeve meceerkeÀjCes cnCepes efHeÀMej®es DeeefCe je@yeì&meve ³eeb®es nes³e.
Goe.
MV
P = ns efHeÀMej®es lej
T
129
M
P = ns je@yeì&meve®es meceerkeÀjCe nes³e.
KT
HeÀjkeÀ/Yesoë
Jejerue oesvner meceerkeÀjCeeleerue HeÀjkeÀ Heg{erue ÒeceeCes
1) efHeÀMej ³eebveer HewMee®³ee YećeCeJesieeJej DeefOekeÀ Yej efouee lej keWÀefye´pe
DeLe&Meem$e%eebveer ye®eleeruee DeefOekeÀ cenÊJe efoues.
2) HewMee®es cetu³e efveef½ele keÀjleevee efHeÀMej ³eebveer HewMee®³ee HegjJeþîeeuee DeefOekeÀ cenÊJe
efoues lej keWÀefye´pe DeLe&Meeðe%eebveer HewMee®³ee ceeieCeeruee efJeMes<e cenÊJe efoues.
3) HewMeeyeeyele efHeÀMe ³eebefve efJeefvece³e ceeO³ece ³ee keÀe³ee&uee cenÊJe efoues lej keWÀefye´pe
DeLe&Meeðe%eeveer HewMee®³ee cetu³e mebûen ³ee keÀe³ee&Jej efJeMes<e Yej efouee.
4) efHeÀMej ³eebveer meeceev³e eEkeÀcele HeeleUer®ee efJe®eej kesÀuee lej keWÀefye´pe
DeLe&Meeðe%eeveer GHeYeesi³e Jemlet®³ee eEkeÀcele HeeleUer®ee efJe®eej kesÀuee.
5) kegÀjerneje Je n@vemeve ³ee DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes efHeÀMej®eer efJe®eej mejCeer mebkegÀef®ele
Deens. lej keWÀefye´pe efJe®eejmejCeer efJemle=le eEkeÀJee Þesÿ Deens.
6) efHeÀMej ³eebveer J³ekeÌleer®³ee DeeefLe&keÀ Jele&CegkeÀerkeÀ[s ogue&#e kesÀues lej
keWÀefye´peMeem$e%eebveer ³eebveer J³ekeÌleer®ee DeeefLe&keÀ Jele&CegkeÀeruee cenÊJe efoues.
Jejerue ÒeceeCes kesÀef¬eÀve Je efHeÀMej®³ee meceerkeÀjCeeleerue meec³e Je Yeso DeeHeCeeme mHeä keÀjlee
³esF&ue.
7.5 kesÀvme®ee ¢äerkeÀesCe (keynesian Approach)
peieÒeefme× DeLe&Meeðe%e uee@[& kesÀvme ³eebveer ``The General Theory of

Employment Interest and Money" ³ee 1936 ceO³es efueefnuesu³ee ûebLeele HewMee®³ee
ceeieCeerefJe<e³eer DeeHeues efJe®eej ceeb[ues. l³eeb®³ee celes HewMeebceO³es 100ìkeÌkesÀ jesKelee Demeles
cnCetve HewMeeuee ceeieCeer ³esles. Òee. kesÀvme ³eeb®³ee celes ueeskeÀebvee jesKe Hewmee peJeU yeeUieC³eeb®es
vewmeefie&keÀ DeekeÀ<e&Ce Demeles. cnCetve les DeeHeueer ye®ele peemleerle peemle ÒeceeCeele jesKe
mJeªHeele peJeU yeeUieleele. keÀejCe HewMee®³ee mene³³eeves keÀesCel³eener Jemlet Je mesJes®eer Kejsoer
keWÀJnener keÀjlee ³esles. YeefJe<³ekeÀeU Deefveef½ele Demeu³eeves Òel³eskeÀ J³ekeÌleer jesKe Hewmee peJeU
yeeUieles. ner jesKe jkeÌkeÀce peJeU yeeUieC³ee®eer F®íe cnCepes®e jeskeÀ[ Hemebleer (Liquidity
Preference) nes³e. ner jeskeÀ[ Hemebleer cnCepes HewMee®eer ceeieCeer nes³e.
uee@[& kesÀvme ®³ee celes ueeskeÀebvee efceUCeejs GlHeVe ns efJeefMeä keÀeueeJeOeerveblej ÒeeHle
nesle Demeles cee$e l³eebvee owvebefove iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Ke®e& ojjespe keÀjeJee ueeielees ne
Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer ueeskeÀ Hewmee peJeU yeeUieleele. ueeskeÀebÒeceeCes®e efJeefJeOe mebmLee Je
Meemeveeueener jesKe jkeÌkeÀce peJeU yeeUieeJeer ueeieles. kesÀvme ³eeb®³ee celes HewMee®eer ceeieCeer
cnCepes®e ueeskeÀebveer jesKe mJe©Heele peJeU yeeUieuesueer jkeÌkeÀce nes³e.
130
Òee. keÀsvme ³eebveer Hewmee peJeU yeeUieC³ee®es ÒecegKe leerve GÎsMe/nslet meebieerleues Deensle les
Heg{erue ÒeceeCes.
1) J³eJenej nslet 2) lejlegoer®ee nslet 3) HeefjkeÀuHevee nslet.
1) J³eJenej nslet /Kejsoer nslet (Transaction Motive):
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Deiej mebmLesuee DeeHeues owvebefove J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer jesKe
jkeÌkeÀces®eer DeJeeM³ekeÀlee Demeles. J³ekeÌleeruee Ke®e& ojjespe keÀjeJee ueeielees. cee$e l³eeuee
GlHeVe ojjespe ve efceUlee keÀeueeblejeves efceUle Demeles. cnCetve J³eeqkeÌle eEkeÀJee mebmLeevee
GlHeVe efceUeues keÀer les GlHeVee®ee keÀener Yeeie jesKe mJe©Heele peJeU yeeUieleele Je DeeHeues
owvebefove Ke®e& HetCe& keÀjleele. ³eeuee®e Kejsoer nsletbmeeþer Demeuesueer HewMee®eer ceeieCeer Demes
cnCeleele. Goe. veeskeÀjoejebvee efceUCeejs Jesleve ceeefmekeÀ Demeles lej þskesÀoejevee efceUCeejs
GlHeVe þskeÀe HetCe& kesÀu³eeveblej efceUles lej MeslekeÀN³eebvee Mesleceeue efJe¬eÀer kesÀu³eeveblej GlHeVe
efceUles. cee$e Ke®e& ojjespe keÀjeJee ueeielees. keÀejKeeveoejebvee cepetjer Ke®e&, peenerjele Ke®e&
keÀjeJee ueeielees. lemes®e keÀ®®ee ceeue Kejsoer Ke®e&, JeenletkeÀ Ke®e&, DeMee ÒekeÀej®ee Ke®e&
keÀjeJee ueeielees. J³eeHeeN³eebveener ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. ³ee meJee¥vee DeeHeues
owvebefove J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer jesKe Hewmee peJeU yeeUieeJee ueeielees. DeLee&le J³ekeÌleer
owvebefove J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer jesKe jkeÌkeÀce efkeÀleer peJeU yeeUiesue ns l³ee®³ee GlHeVe
HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles. p³eeb®eer GlHeVe HeeleUer peemle l³eeb®eer Kejsoer nslegmeeþer
DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer peemle Demeles lej GlHeVee®eer HeeleUer keÀceer keÀjCeeN³eeb®eer Kejsoer
nslegmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer keÀceer Demeles. cnCepes Kejsoer nsletmeeþer DemeCeejer
HewMee®eer ceeieCeer ner GlHeVe HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles.
ns®e DeeHeCe meceerkeÀjCee®³ee mene³³eeves Heg{erue ÒeceeCes oeKeJegve
Mt = F (y) ³esLes
Mt = J³eJenej nsletmeeþer HewMee®eer ceeieCeer
(Demand of Money for Transaction Motive)
Y = GlHeVe HeeleUer (Level of income)
F = HeÀueve (Function)
Jeefjue meceerkeÀjCeeJe©ve ns mHeä nesles keÀer J³eJenej nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer

ceeieCeer ner GlHeVe HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer GlHeVe HeeleUerle Jee{
Peeu³eeme ³ee nsletves DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les. Je GlHeVe HeeleUerle Ieì Peeu³eeme ³ee
nsletves DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeerle Ieì nesles. cnCepes®e GlHeVe HeeleUer Je HewMee®eer ceeieCeer
³eeb®³eeleerue mebyebOe OeveelcekeÀ mJe©Hee®ee Demetve ³ee nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer
J³eepe DeueJeef®ekeÀ Demeles. ns®e DeeHeCe Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä keÀ©.
131
Jeefjue Deeke=ÀleerceO³es Ox De#eeJej GlHeVee®eer HeeleUer oMe&efJeueer Demetve oY

De#eeJej J³eJenej nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer oMe&efJeueer Deens. Deeke=ÀleerJe©ve ns
mHeä nesles keÀer GlHeVeHeeleUer 100 keÀesìer ©He³eebJe© 300 keÀesìer ©He³es Peeu³eeme HewMee®eer
ceeieCeer ner 100 keÀesìer ©He³eebJe©ve 300 keÀesìer ©He³es nesles. cnCepes®e GlHeVeHeeleUerle
Jee{ nesle Demeleevee HewMee®³ee ceeieCeerle Jee{ nesle Demeles ns®e Mt = F (Y) ³ee Je¬eÀeves
oMe&efJeues Deens.
2) lejletoer nsleg eEkeÀJee o#elee nslet (Precautionary Motive):
ceveg<³ee®ee YeefJe<³ekeÀeU efve½ele vemelees. YeefJe<³e keÀeUele ceeveJeeJej keÀesCeles mebkeÀì

eEkeÀJee DeeHeÊeer ³esF&ue ³ee®eer l³eeuee ceenerleer vemeles. cnCetve lees DeeHeu³ee SketÀCe GlHeVee®ee
keÀener Yeeie YeefJe<keÀeUele ³esCeeN³ee mebkeÀìebvee leeW[ osC³eemeeþer jesKe mJe©Heele peJeU
yeeUielees. ³eeuee®e lejleto nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Demes cnCeleele. Goe.
cneleejHeCe, DeepeejHeCe, DeHeIeele, keÀewìgbefyekeÀ peyeeyeoejer, yeskeÀejer, ce=l³et, J³eJemee³e,
cegueecegueer®es ueive efMe#eCe ³ee meejK³ee Ieìvee Ie[u³ee lej l³ee mebkeÀìebvee leeW[ osC³eemeeþer
efJeefMeä jkeÌkeÀces®eer lejleto keÀ©ve þsJeueer peeles. J³eeqkeÌleÒeceeCes J³eeHeejer Je GÐeespekeÀebveener
YeefJe<³eeleerue DeeHeÊeerveeb leeW[ osC³eemeeþer keÀener jkeÀces®eer lejleto keÀ©ve þsJeeJeer ueeieles.
YeefJe<³ekeÀeueerve mebkeÀìebvee leeW[ osC³eemeeþer J³eeqkeÌlekeÀ[tve peer jesKe HewMee®eer ceeieCeer kesÀueer
peeles l³eeuee®e lejleto nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Demes cnCeleele.
DeLee&le ner HewMee®eer ceeieCeer J³eeqkeÌle®³ee GlHeVe HeeleUerJej DeJeuebyetve Demeles.

GlHeVee®eer HeeleUer peemle Demeu³eeme ³ee nsletves DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer peemle Demeles.
132
lej GlHeVe HeeleUer keÀceer Demeu³eeme ³ee nsletves DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer ner keÀceer Demeles. ns
DeeHeCe meceerkeÀjCee®³ee mene³³eeves Heg{erue ÒeceeCes Heent
Mp -= F (Y) ³esLes
MP = lejleto nsletmeeþer Demeuesueer HewMee®eer ceeieCeer
Y = GlHeVe HeeleUer
F = HeÀueve
Jeefjue meceerkeÀjCeeves ns mHeä nesles keÀer GlHeVeHeeleUer Je lejlego nsletmeeþer

DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer ³eeb®³eeceO³es OeveelcekeÀ mebyebOe Demelees. cnCepes GlHeVeHeeleUerle
Jee{ Peeu³eeme ³ee nsletves DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les Je GlHeVeHeeleUer Ieìu³eeme
HewMee®eer ceeieCeer Ieìles. DeLee&le ³ee nsletves DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer ns J³eepe DeueJe®eerkeÀ
Demeles. ns®e DeeHeCe Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHeä keÀ©.
Jeefjue Deeke=Àleer ceO³es OX De#eeJej GlHeVe HeeleUer OY De#eeJej lejleto

nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer oMe&efJeuesueer Deens. GlHeVe HeeleUer 100 keÀesìer
©He³eeJe©ve 200 keÀesìer ©He³es Peeu³eeme lejleto nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer
100 keÀesìer ©He³eeJe©ve 150 keÀesìer ©He³es nesles ³ee®ee DeLe& Demee keÀer GlHeVe HeeleUerle
Jee{ nesle Demeleevee lejleto nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer osKeerue Jee{les.
3) HeefjkeÀuHeve eEkeÀJee meÆsyeepeer®ee nslet (Speculative Motive):
DeLe&J³eJemLesle Yeeb[Jeue yeepeejeleerue MesDeme& Je jesK³eeb®³ee eEkeÀceleerle melele yeoue

nesle Demeleele. ³ee yeoueeb®ee HeÀe³eoe IesC³ee®³ee GÎsMeeves keÀener J³ekeÌleer mJele:peJeU jesKe
133
Hewmee yeeUieleele Je Yeeb[Jeue yeepeejeleerue ®e{ Gleejeb®ee HeÀe³eoe Iesleele. ³eeuee®e

meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Demes cnCeleele.
DeLee&le ³ee meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer ner J³eepe ueJeef®ekeÀ
Demeles. cnCepes J³eepeojele Jee{ Peeu³eeme ³ee nsletves kesÀueer peeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Ieìles Je
J³eepeojele Ieì Peeu³eeme ³ee nsletves kesÀueer peeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les. ns®e DeeHeCe
meceerkeÀjCee®³ee mene³³eeves Heg{erue ÒeceeCes Heent
Ms = F(R) ³esLes
Ms = HeefjkeÀuHeve nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer
R= J³eepee®ee oj
F= HeÀueve
³ee®ee DeLe& Demee keÀer meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer ner
J³eepeojeJej DeJeuebyetve Demesle Je l³eeceO³es $eÝCeelcekeÀ mJe©Hee®ee mebyebOe Demelees. pesJne
J³eepeoj keÀceer neslees lesJne meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþer DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les Je
J³eepeoj Jee{u³eeme ³ee nsletves DemeCeejer HewMee®eer ceeieCeer Ieìles. ns®e DeeHeCe Deeke=Àleer®³ee
mene³³eeves mHeä keÀ©.
meÆsyeepeer®³ee nsleg meeþer HewMee®eer ceeieCeer
Jeefjue Deeke=ÀleerceO³es OX De#eeJej meÆsyeepeer®³ee nsletmeeþerHewMee®eer ceeieCeer

oMe&efJeuesueer Deens lej OY De#eeJej J³eepeoj oMe&efJeuee Deens. PLT ³ee Je¬eÀeJe©ve HewMee®eer
ceeieCeer DeeefCe J³eepeoj ³eeleerue mebyebOe mHeä neslees. J³eepee®ee oj OR4 Demee peemleer®ee
Demeu³eeme HewMee®eer ceeieCeer HeÀkeÌle OM4 SJe{er Demeles. J³eepee®³ee ojele Ieì nesle iesu³eeme
HewMee®³ee ceeieCeerle Jee{ nesle peeles. mecepee J³eepe oj Ieìtve OR1 Peeu³eeme HewMee®eer
ceeieCeer Jee{tve OM1 nesles.
134
Deeke=Àleer PLT ne Je¬eÀ jeskeÀ[ ÒeeOeev³e Je¬eÀ nes³e. ne Je¬eÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s
Keeueer Glejle peelees. ³ee Je¬eÀe®es SkeÀ Keeme JewefMeä Demes keÀer J³ee®eepee oj SkeÀe efJeefMeä
HeeleUerHe³e¥le keÀceer Peeu³eeme ne Je¬eÀ Heg{s mejkeÀle ve peelee OX De#eeuee meceeblej neslees.
Deeke=ÀleerceO³es PT ne Je¬eÀ L eEyeotveblej (LT) x De#eeuee meceeblej Peeuesuee Deens. keÀejCe
J³eepe oj SkeÀe efJeefMeä ce³ee&osveblej keÀceer Peeuee lejer jesKe jkeÌkeÀces®eer F®íe ce³ee&oerle
jenles. ³eeuee uee@[& kesÀvme ³eebveer jesKeles®ee meeHeUe cnìues Deens. (Liquidity Trap)
Deeke=ÀleerceO³es L eEyeotves jesKeles®ee meeHeUe oMe&efJeuee Deens.
7.6 HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele efÖeÀ[ceve ³eeb®ee ¢äerkeÀesve (Friedman's

Approach)
efMekeÀeiees HebLeer³e DeLe&Meeðe%e efceuìve efÖeÀ[ceve ³eebveer HewMee®³ee ceeieCeerefJe<e³eer pees

efme×eble ceeb[uee Deens. lees HewMee®eer ceeieCeer þjJeleevee HewMee®³ee YegefcekeÀ[s efJeMes<e ue#e oslees.
HewMee®eer SketÀCe ceeieCeer þjJeleevee HewMee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer Demeles Je l³eecegUs SketÀCe
jeäêr³e GlHeVeele Jee{ nesle Demeles.
efÖeÀ[ceve®³ee celeevegmeej HewMee®³ee ceeieCeer®eer GlHeVe ueJeef®elee ner SkeÀeHes#ee peemle

Demeles. cnCepes®e GlHeVe HeeleUerle p³ee ojeves Jee{ eEkeÀJee Ieì nesles l³ee®ee HeefjCeece cnCetve
HewMee®eer ceeieCeer l³eeHes#ee peemle ojeves Jee{les eEkeÀJee Ieìles. Hewmee ne SkeÀ mebHeÊeer®ee ÒekeÀej
Demetve l³ee®es Flej keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee mebHeÊeerle ©Heeblej keÀjlee ³esles. cnCetve osMee®eer
ceeieCeer ner Yeeb[Jeueer Jemlegb®³ee ceeieCeer®ee®e SkeÀ ÒekeÀej Deens.
HewMee®³ee ceeieCeerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ: efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes HewMee®³ee ceeieCeerJej
Heg{erue IeìkeÀ HeefjCeece keÀjleele.
1) eEkeÀcele HeeleUerë
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes efkeÀceble HeeleUer Je HewMee®eer ceeieCeer ³eele Òel³e#e Je ÒeceeCeMeerj
mebyebOe Demeu³eecegUs ³ee oesnesle meceeve efoMesves yeoue nesleele. cnCepes®e eEkeÀceleer®eer HeeleUer
Jee{u³eeme HewMee®eer ceeieCeer Jee{les Je eEkeÀcele HeeleUerle Ieì Peeu³eeme HewMee®³ee ceeieCeerle
osKeerue IeìkeÀ nesles.
2) DeLe&J³eJemLesleerue JeemleJe GlHeeove Je GlHeVe HeeleUerë
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celeevegmeej JeemleJe GlHeVe HeeleUer Je HewMee®eer ceeieCeer ³eele

SkeÀe®e efoMesves yeoue nesleele. cnCepes®e GlHeeoveele Jee{ Peeu³eeme HewMee®³ee ceeieCeerlener
Jee{ nesles. Je GlHeeove Ieì Peeu³eeme HewMee®³ee ceeieCeerle ner Ieì nesles Jeemleke GlHeVe Jee{ues
keÀer HewMee®eer ceeieCeer Jee{les. keÀejCe JeemleJe GlHeVe Jee{eryejesyej ueeskeÀeb®es jenCeerceeve Jee{les
Je jenCeerceeve Jee{er®ee HeefjCeebce HewMee®eer ceeieCeer DeefOekeÀ Jee{les.
135
3) J³eepe ojë
efceuìve efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes J³eepeoj Je HewMee®eer ceeieCeer ³eeceO³es J³emle

mJe©Hee®ee mebyebOe Demelees. cnCepes J³eepeojele Jee{ Peeu³eeme HewMee®eer ceeieCeer Ieìles Je
J³eepeojele Ieì Peeu³eeme HewMee®eer ceeieCeer Jee{les.
4) meeceev³e eEkeÀcele HeeleUer®³ee ojeleerue yeoueë
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes meeceev³e eEkeÀceleer®³ee HeeleUerleerue yeoue DeeefCe HewMee®es cetu³e
³eeb®³eeleerue mebyebOe J³emle mJe©Hee®ee Demelees keÀejCe YeeJe Jee{er®³ee keÀeUele HewMee®es cetu³e
Ieìle Demeles. efÖeÀ[ceve®³ee celes Jejerue meg©Jeeleer®³ee oesve IeìkeÀele DeeefCe HewMee®³ee
ceeieCeerle mece efoMesves yeoue nesleele. lej veblej oesve IeìkeÀele DeeefCe HewMee®³ee ceeieCeerle
J³emle efoMesves yeoue nesleele.
meebjeMe efÖeÀ[ceve®³ee celes mebHeÊeer efJeefJeOe mJe©Heele OeejCe keÀjlee ³esles. Goe.
Hewmee, jesKes, MesDeme&, YeeweflekeÀ Jemlet DeeefCe ceeveJeer Yeeb[Jeue Fl³eeefo. J³ekeÌleer Jejerue
ÒekeÀejele DeeHeu³ee mebHeÊeer®es efJeYeepeve keÀ©ve peemleerle peemle meceeOeeve efceUefJeC³ee®ee
Òe³elve keÀjles.
efÖeÀ[ceve ³eeb®es HewMee®³ee ceeieCeer®es HeÀueve Heg{erueÒeceeCes:-
1 dp
Md = F( P,rb, re, P, dt, W, y.u )
³esLes
md = HewMee®eer ceeieCeer
P = meeceev³e eEkeÀcele HeeleUer
rb = jesK³eeHeemetve efceUCeejs GlHeVe
re = MesDeme& Jejerue yeepeej J³eepe oj.
1 dp
YeeweflekeÀ mebHeÊeerJejerue ceeveJeer Yeeb[JeueeMeer iegCeesÊej
P, dt
Y = SketÀCe mebHelleer
U = mebHeÊeer OeejCe keÀjCeeN³ee®³ee DeeJe[erefveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs, GHe³eesefielee
efveOee&jerle keÀjCeejs ®eue.
F = HeÀueve
efÖeÀ[ceve ³eeb®³ee celes HewMee®eer ceeieCeer ner JeemleJe efMeuekeÀermeeþer Demeles. l³eeb®eer ner
HewMee®eer ceeieCeer HeÀuevee®eer mebkeÀuHevee DevegYeJepev³e HegjeJ³eeJej DeeOeejuesueer Deens. HewMee®eer
ceeieCeer ner keÀe³ece GlHeeVeeJej DeeOeejuesueer Demetve J³ekeÌleer®es GlHeVe pemepemes Jee{le peeles.
lemeleMeer HewMeeb®eer ceeieCeer Jee{le peeles. Demes efÖeÀ[ceue ³eeb®es cele Deens.
136
DeLe&J³eJemLesleerue meJe& iejpeeb®eer Hetle&lee ner HewMeecegUs®e nesle Demeu³eeves HewMee®eer

ceeieCeer kesÀueer peeles. HejbHejeiele DeLe&Meeðe%ee®³ee celes Hewmee ns SkeÀ J³eJenej Hegle&les®es meeOeve
Demeu³eeves efJeefvece³ee®³ee nsletves l³eeuee ceeieCeer kesÀueer peeles. veJemeveeleJeeoer DeLe&Meeðe%eeb®³ee
celes HewMee®³ee cetu³e mebûen ³ee iegCeOecee&cegUs HewMeeuee ceeieCeer Demeles. kesÀvme meejK³ee
DeLe&Meeðe%eeves HewMee®³ee ceeieCeer®es ÒeecegK³eeves leerve cenÊJee®es nslet efJe®eejele Iesleues. lej
efÖeÀ[ceve meejK³ee DeLe&Meeðe%eeves HewMee®³ee ceeiee&®ee efJe®eej keÀjleevee HewMee®³ee YetefcekesÀuee
cenÊJe efoues Deens.
7.8 ÒeMve
1. HewMee®³ee ceeieCeer yeeyele meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve mHeä keÀje.

2. HewMee®³ee ceeieCeeryeeyele Demeuesu³ee veJemeveeleveJeeoer ¢äerkeÀesvee®eer ®e®ee& keÀje.
3. jesKelee Hemebleer cnCepes keÀe³e? jesKe jkeÌkeÀce yeeUieC³eeceeies ueeskeÀeb®es nslet keÀesCeles
Demeleele?
4. efÖeÀ[ceve ³eeb®eer HewMee®³ee ceeieCeer®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
5. efìHee efuene
1. jesKeles®ee meeHeUe
2. J³eJenej nslet
3. o#elee nslet
4. HeefjkeÀuHeve nslet
6. HeÀjkeÀ mHeä keÀje

1. Hewmee ³ee mebkeÀuHevesyeeyele meveeleveJeeoer ¢äerkeÀesve Je kesÀvme®ee ¢äerkeÀesve.
*****
137
8
YeeJeJee{
(Inflation)
IeìkeÀ j®evee
8.1 GefÎäîes
8.2 ÒemleeJevee
8.3 ®eueveJee{
8.4 ®eueveJee{er®es ÒekeÀej
8.4.1 Jemlet®³ee eEkeÀcele Jee{er®³ee ojevegmeej
8.4.2 MeemekeÀer³e nmle#esHeeJe©ve
8.4.3 keÀeUevegmeej
8.4.4 ceeieCeer Òesefjle
8.4.5 Ke®e& Òesefjle
8.5 ®eueveJee{er®eer keÀejCes
8.6 ®eueveJee{er®es HeefjCeece
8.7 ®eueveJee{ efve³eb$eCe
8.7.1 ceewêerkeÀ GHee³e
8.7.2 jepekeÀes<eer³e GHee³e
8.7.3 mlej GHee³e
8.8 meejebMe
8.9 ÒeMve
8.1 GefÎäîes (Objective)
• ®eueveJee{ ¿ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes

• ®eueveJee{er®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®eer ®e®ee& keÀjCes.
• ®eueveJee{er®eer keÀejCes leHeemeCes
• ®eueveJee{er®ee HeefjCeece peeCetve IesCes
• ®eueveJee{ jesKeC³eemeeþer ceewêerkeÀ Je jepekeÀesef<e³e GHeeOb®eer DebceueyepeeJeCes keÀjCes.
138
Hewmee ns meJe&meeceev³e Demes efJeefvece³ee®es meeOeve Deens. HewwMee®³ee Debieer Demeuesu³ee

¬eÀ³eMekeÌleer ³ee iegCeecegUs DeveskeÀ Jemlet Je mesJeeb®eer Kejsoer keÀjlee ³esles. ³ee l³eeb®³ee
iegCeeJe©ve®e l³eeb®es cetu³e þjle Demeles.
³ee HewMee®es cetu³e DeLe&J³eJemLesle kesÀJne®e efmLej vemeles. l³eele Jemlegb®³ee Je

mesJeeb®³ee eEkeÀceleerleerue Jee{ Je Ieìer vegmeej meelel³eeves yeoue nesle jenleele. DeLee&le ³ee
meelel³eeves nesCeeN³ee yeoueebcegUs DeLe&J³eJemLesle DeefmLejlee efvecee&Ce nesles. DeMee ³ee DeefmLej
HeefjefmLeleer®es ®eueve Jee{ DeeefCe ®eueve Ieì Demes oesve ©Hes Deensle.
8.3 ®eueveJee{ (Inflation)
DeLe&J³eJemLesle pej efJeefJeOe Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleerle meelel³eeves Jee{ Ie[tve

³esC³ee®eer ÒeJe=Êeer Dee{Utve ³esle Demesue lej l³ee efmLeleer®es JeCe&ve DeLe&Meeðeele ®eueveJee{,
mHeÀerleer, cegêemHeÀerleer, YeeJeJee{, ®eueveefJemleej, ®eueveeeflejskeÀ, ®eueveJe=×er, ®eueve efJemHeÀesì
DeMee DeveskeÀ meeLe& Meyoeveer kesÀues peeles.
J³eeK³eeë
1) Òee. ¬eÀeGLej, ``p³ee HeefjefmLeleerle HewMee®es cetu³e keÀceer nesle Demeles cnCepes®e eEkeÀceleer
Jee{le Demeleele DeMee HeefjefmLeleeruee ®eueveJee{ cnCeleele.''
2) Òee. keÀesueyeve&, `` Del³eeefOekeÀ cegêe Del³eble keÀceer Jemlet®ee Heeþueeie keÀjleele. ''
3) ne@ì^s : ``®euevee®ee DeefleefjkeÌle HegjJeþe cnCepes ®eueveJee{.''
4) Òee. efHeiet ``GlHeVe ÒeeHleer®³ee ef¬eÀ³esleerue Jee{erHes#ee ceewefêkeÀ GlHeVeeleerue Jee{ peemle
ÒeceeCeele nesles. l³eeJesUer ®eueveJee{ DeefmlelJeele ³esles. ''
5) ûesiejer, ``¬eÀ³eMekeÌleer®³ee HeefjCeeceeleerue Demeeceev³ee Je=×er cnCepes mHeÀerleer nes³e.''
6) Òee. kesÀcejj, `òsMeele ®eeueCeeN³ee J³eeHeeje®³ee YeeweflekeÀ HeefjceeCeeHes#ee cegês®es HeefjceeCe

peemle DemeCes cnCepes mHeÀerleer nes³e.''
7) ieesu[ve efJepej : ``p³eeJesUer ceewefêkeÀ ©Heele jeäêr³e GlHeVeJee{er®eeJesie Jemlegiele

jeäêr³e GlHeVeele nesCeeN³ee Jee{er®³ee ceeveeves peemle Demelees. lesJne mHeÀerleer efvecee&Ce nesles.''
8) Òee. me@c³egSuemeve, `èfkebÀceleer DeeefCe GlHeeoveKe®e& ³eeb®eer meeceev³e HeeleUer pesJne Jee{les
lesJne eqmHeÀleer efvecee&Ce nesles. ''
139
9) efceuìveefÖeÀ[ceve : `òsMeeleerue eEkeÀceleHeeleUer cegêeHegjJeþîeeJej DeJeuebyetve Demeles Je

cegês®ee HegjJeþe Jee{uee keÀer eEkeÀceleHeeleUer nUtnUt Jee{t ueeieles. l³eecegUs eqmHeÀleer ner SkeÀ
ceewêerkeÀ Ieìvee Demegve leer meJe&$e Dee{Utve ³esles.''
10) Òee. Hee@ueFbefpeie, ``®eueveJee{ ner DeMeer Demeblegefuele DeJemLee nes³e keÀer p³ee DeJemLesle
Kejsoer MekeÌleer®ee efJemleej Peeu³eecegUs Jemleg®³ee eEkeÀceleer Jee{leele eEkeÀJee eEkeÀceleer Jee{u³eecegUs
Kejsoer MekeÌleer®ee efJemleej neslees.''
11) Òee. kesÀvme ``DeHetCe& jespeieejer®³ee DeJemLesle nesCeejer eEkeÀcele Jee{ cnCepes JeemleefJekeÀ
eqmHeÀleer veJns lej kesÀJeU HetCe& jespeieejer®³ee DeJemLesle eEkeÀceleerle nesCeejer Jee{ cnCepes
JeemleefJekeÀ eqmHeÀleer nes³e. ''
12) Òee. iee[&vej De@keÌues - ``meeceev³e eEkeÀcele HeeleUer eEkeÀJee eEkeÀceleer®³ee mejemejer
oerIe&keÀeU DeKeb[HeCes ue#eele ³esC³eemeejKeer Ie[tve ³esCeejer Jee{ cnCepes eqmHeÀleer nes³e.''
13) ueb[ve SkeÀe@vee@efcekeÌme' ves efouesueer J³eeK³ee ``Jemleg®³ee HegjJeþîee®eer Debeflece ce³ee&oe
ieeþu³eeveblej HegjJeþîee®³ee ceeveeves ceeieCeer®es pes DeeefOekeÌ³e Demeles l³eeuee eqmHeÀleer Demes
cnCeleele. ''
DeMee ÒekeÀejs ®eueveJee{er®³ee keÀeUele efJeefJeOe Jemleg DeeefCe mesJeeb®eer meceepeekeÀ[tve

DemeCeejer SketÀCe ceeieCeer HegjJeþîeeHes#ee peemle Demeles. cnCepes®e ceeieCeer®es HegjJeþîeeJej
DeeefOekeÌ³e ÒemLeeefHele nesTve Demebletuevee®eer DeJemLee efvecee&Ce nesles.
8.4 YeeJeJee{er®es / ®eueveJee{er®es ÒekeÀej
YeeJeJee{ keÀesCel³ee keÀejCeeves efvecee&Ce nesles l³eeJe©ve YeeJeJee{ eEkeÀJee ®eueveJee{er®es

efJeefJeOe ÒekeÀej He[leele. l³ee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes.
8.4.1 Jemlet®³ee eEkeÀcele Jee{er®³ee ojeJe©ve Heg{erue ®eej ÒekeÀej He[leele

(Inflation on the basis of Speed):
1) jebieleer YeeJeJee{ (Creeping Inflation):
osMeele Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleerceO³es nUtnUt Hejbleg keÀceer ojeves Jee{ nesle Demesue
lej DeMee ÒekeÀejeuee jebieleer YeeJeJee{ Demes cnCeleele. YeeJeJee{er®ee ne ÒekeÀej meeceev³e
Demetve lees DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeeuee Hees<ekeÀ Demelees Demes keÀener DeLe&Meeðe%eeb®es cele
Deens. Hejblet ner®e efmLeleer keÀe³ece jeneru³eeme keÀeueeblejeves osMeele efJeMeeue YeeJeJee{eruee leeW[
ÐeeJes ueeiesue Demesner keÀener DeLe&Meeðe%eeveer met®eefJeues Deens. DeMee YeeJeJee{er®ee Jesie 5 les
10 ìkeÌkesÀ Demelees.
140
2) ®eeueleer YeeJeJee{ (Walking Inflation):
DeMee ÒekeÀej®³ee YeeJeJee{er®es cetU jebiel³ee YeeJeJee{erle Demeles. jebiel³ee

YeeJeJee{erceO³es meelel³eeves Jemlegb®³ee eEkeÀceleer Jee{t ueeieu³eeme ®eeueleer YeeJeJee{ efvecee&Ce nesles.
DeLee&le jebiel³ee YeeJeJee{erHes#ee ®eeuel³ee YeeJeJee{erceO³es Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer DeefOekeÀ
Jesieeves Jee{t ueeieleele. eEkeÀcele Jee{er®ee ne Jesie 30 les 40 ìkeÌkesÀ He³e¥le Jee{uesuee Demelees
DeeefCe ³eeletve®e OeeJel³ee YeeJeJee{eruee Deeceb$eCe efceUles.
3) OeeJeleer YeeJeJee{ (Running Inflation):
®eeueleer YeeJeJee{ jesKeC³eeme DeHe³eMe Deeu³eeme DeMee ÒekeÀej®eer YeeJeJee{ efvecee&Ce

nesles. pesJne Jemlet®³ee eEkeÀceleer Jesieeves Jee{le Demeleele lesJne l³eeuee OeeJeleer YeeJeJee{ Demes
cnCeleele. ³ee YeeJeJee{er®³ee keÀeUele keÀe³eceGlHeVe DemeCeeN³ee Jeiee&®es, cepegjeb®es Je oeefjêîe
js<esKeeueerue ueeskeÀeb®es Òe®eb[ neue nesleele. OeeJel³ee YeeJeJee{er®³ee keÀeUele Jemleg®³ee eEkeÀceleer
50ìkeÌkesÀ les 100 ìkeÌkesÀ He³e¥le Jee{le Demeleele.
4) efJeMeeue YeeJeJee{ (Hyper Inflation):
pesJne Jemleg Je mesJeeb®³ee efkeÀbceleerle Del³eble Jesieeves Jee{ nesle Demeles lesJne l³eeuee
efJeMeeue efkebÀJee MeerIe´ YeeJeJee{ (Galloping Inflation) Demes cnCeleele. ³ee YeeJeJee{er®³ee
keÀeUele Jemlet®³ee eEkeÀceleer ojjespe eEkeÀJee ojleemeeuee osKeerue Jee{le Demeleele. Demee
DevegYeJe peieele DeveskeÀ osMeele Deeuesuee Deens. Heefnu³ee cene³eg×eveblej pece&veerle Jemlet®³ee
eEkeÀceleer 12,000,000,000,000 FlekeÌ³ee Heìerves Jee{u³ee nesl³ee. pece&veerleerue ueeskeÀ
efHeMeJeerletve Hewmes IesTve yeepeejeuee peele Demele Je ³esleevee Jemlet efMeKeeletve DeeCele Demele.
cnCepes JemletHes#ee HewMee®es DeesPes peemle Demes. ³ee YeeJeJee{er®³ee keÀeUele Jemlet®³ee eEkeÀceleer
efkeÀl³eskeÀ Heìerves Jee{leele.
141
YeeJeJee{er®³ee Jejerue ®eejner ÒekeÀejeuee ueneve yeeUe®³ee Jee{er®eer GHecee efou³eeme

JeeJeies þjCeej veener. yeeUpevceeuee Deeu³eeveblej keÀener efoJemeeves les jebieles. l³eeveblej
®eeueles, veblej OeeJeles Je ceesþs Peeu³eeJej efMeIe´lesves HeUles. lemes®e ns YeeJeJee{er®es ÒekeÀej
Deensle. ns meJe& ÒekeÀej Jejerue Deeke=Àleerle mHeä keÀjlee ³esleerue.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es OX De#eeJej keÀeueeJeOeer oMe&efJeuesuee Demegve OY De#eeJej

eEkeÀcele HeeleUerleerue Jee{ oMe&efJeueer Deens. lej A,B, C,D ns Je¬eÀ Deveg¬eÀces jebieleer, ®eeueleer,
OeeJeleer Je efJeMeeue YeeJeJee{ oMe&efJeleele ³ee Je¬eÀeJe©ve DeeHeCeeme YeeJeJee{er®eer efmLeleer
®eìkeÀve mecepeles.
8.4.2 MeemekeÀer³e nmle#esHeeJe©ve YeeJeJee{er®es ÒekeÀej (Inflation on the basis

of Govt. Intervention)
³eeceO³es Heg{erue oesve ÒekeÀej He[leele.
1) Kegueer YeeJeJee{ (Open Inflation):
pesJne Meemevee®ee DeLe&J³eJemLesleerue Jemlet Je mesJee®³ee eEkeÀceleerJej keÀesCeleener

nmle#esHe vemelees lesJner peer YeeJeJee{ efvecee&Ce nesles leeruee Kegueer YeeJeJee{ eEkeÀJee cegkeÌleYeeJeJee{
Demes cnCeleele. ³ee YeeJeJee{er®³ee keÀeUele Meemeve Jemleg Je mesJeeb®³ee efkeÀceleerJej keÀesCelesner
efve³eb$eCe ueeJeues peele veener. yeepeejeleerue Jemleg Je mesJeeb®³ee ceeieCeer HegjJeþîeevegmeej Jemleg Je
mesJee®³ee eEkeÀceleer efveef½ele nesleele. cnCetve DeMee YeeJeJee{eruee cegkeÌle YeeJeJee{ Demes cnCeleele.
2) o[uesueer YeeJeJee{ (Suppressed Inflation):
pesJne Meemeve peerJeveeJeM³ekeÀ Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkebÀceleerJej yebOeves Ieeueles Je DeMee

Jemleg Je mesJee®³ee efkeÀceleer efve³ebef$ele þsJeles. l³eeuee o[uesueer YeeJeJee{ Demes cnCeleele. Goe.
mJemle Oeev³e otkeÀeveeletve JeeìHe nesCeejer meeKej, ient, leebotU, [eU, je@kesÀue F. lemes®e
Hesìêsue, ef[Pesue, ie@me Fl³eeoer Jemlet®³ee eEkeÀceleer MeemeveekeÀ[tve efve³ebef$ele þsJeu³ee peeleele.
peesHe³e¥le Meemeve Demes efve³eb$eCes ueeoles leesHe³e¥le ³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer ce³ee&efole
jenleele. Meemeveeves ³ee JemletbJejerue efve³eb$eCes keÀe{tve Iesleu³eeme o[uesu³ee YeeJeJee{er®es
©Heeblej Kegu³ee YeeJeJee{erle nesles. Yeejleele Hesìêsue efve³eb$eCe cegkeÌle kesÀuesues Deens. l³eecegUs
Hesìêsue®³ee efkebÀceleer meelel³eeves Jee{le Demeleele.
8.4.3 keÀeUevegmeej YeeJeJee{ (Inflation on the basis of period):
1) Meeblelee keÀeueerve YeeJeJee{ (Peace Period Inflation):
DeLe&J³eJemLesle Meebleles®³ee keÀeUele efve³eespevee®³ee ceeO³eceeletve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme

peueo ieleerves meeO³e keÀjC³eemeeþer Meemeve efJeefJeOe #es$eeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjles.
Meemevee®ee Ke®e& cnCepes ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ nes³e. HeefjCeeceer ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve
142
ceeieCeer Jee{les. ceeieCeer®³ee ceeveeves HegjJeþîeele Jee{ Peeuesueer vemeles. DeMeeJesUer Jemlet Je
mesJeeb®³ee efkebÀceleer Jee{leele. ³eeuee MeebleleekeÀeueerve YeeJeJee{ Demes cnCeleele.
2) ³eg×keÀeueerve YeeJeJee{ (War period Inflation):
pesJne SKeeÐee osMee®es Flej osMeebyejesyej ³eg× meg© Demeles lesJne les osMe DeeHeu³ee
osMeeleerue GlHeeove IeìkeÀ Je meeOevemeeceûeer ³eg× meeefnl³e Je meeceûeer efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer
JeeHejleele. HeefjCeeceer peerJeveeJeM³ekeÀ Jemleg Je mesJeeb®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesles. ceeieCeer cee$e
keÀe³ece Demeu³eecegUs osMeele YeeJeJee{ efvecee&Ce nesles. efMeJee³e ³eg×e®³ee keÀeUele Meemevee®ee
Ke®e& ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{uesuee Demelees. l³eecegUs osKeerue YeeJeJee{ ceesþîee ÒeceeCeeJej
efvecee&Ce nesles. l³eeuee®e ³eg×keÀeueerveYeeJeJee{ Demes cnCeleele.
3) ³eg×esÊej keÀeueerve YeeJeJee{ (Postwar Inflation):
³eg×esÊej keÀeueerve YeeJeJee{ cnCepes ³eg×keÀeUe®ee HeefjCeece nes³e. ³eg×

Leebyeu³eeveblej DeLe&J³eJemLesJej efJekeÀemeeueeieleer osC³eemeeþer Meemeve osMeeleerue efJeefJeOe #es$eele
Goe. Mesleer GÐeesie, J³eeHeej, JeenlegkeÀ, oUCeJeUCe, mebMeesOeve iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeles l³eecegUs
ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve ceeieCeer Jee{les efMeJee³e ³eg× keÀeUele DeveskeÀ Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove
yebo kesÀuesues Demeles. ³ee meJee¥®ee HeefjCeece cnCetve ³eg×esÊej keÀeUele Jemlet Je mesJeeb®³ee efkeÀceleer
Jee{tve YeeJeJee{ efvecee&Ce nesles. leeruee®e ³eg×esÊej keÀeueerve YeeJeJee{ Demes cnCeleele.
[) ceeieCeer Òesefjle DeeefCe Ke®e& Òesefjle YeeJeJee{ (Demand pull and Cost push
Inflation):
®eueveJee{er®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejele ³ee oesve ÒekeÀejeb®ee cnCepes®e ceeieCeer Òesefjle DeeefCe
Ke®e& Òesefjle ®eueveJee{er®ee meceeJesMe neslees. DeLe&J³eJemLesle ®eueveJee{ keÀe nesles ³eeyeeyele oesve
efJe®eej ÒeJeen efometve ³esleele. SkeÀe efJe®eej ÒeJeenevegmeej ceeieCeerleerue Jee{ercegUs ®eueveJee{
nesles. lej ogmeN³ee efJe®eejÒeJeenevegmeej GlHeeove Ke®ee&leerue Jee{ercegUs ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles
l³ee®es meefJemlej mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes
8.4.4 ceeieCeer Òesefjle (Demand Pull Inflation):
®eueveJee{er®es efme×eble cnCetvener ³eeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. ³ee ÒekeÀejele Jele&ceeve
keÀeUele Jemletb®eer peer eEkeÀcele Demesue l³ee ®eeuet eEkeÀceleeruee Jemlet Je mesJeeb®eer peer ceeieCeer
Demesue leer HegjJeþîeeHes#ee peemle Demeles. l³eecegUs HegjJeþîeeJej ceeieCeer®es DeefOekeÌ³e efvecee&Ce
nesles. HeefjCeeceer ceeieCeer peemle DeeefCe HegjJeþe keÀceer ³eecegUs Jemlet®³ee efkebÀceleer Jee{leele.
J³eeK³ee, ``ceeieCeerleerue Je=×ercegUs peer ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles efleuee ceeieCeer Òesefjle
®eueveJee{ Demes cnCeleele.'' YeeJeJee{erle pes ceeieCeer®es HegjJeþîeeJej DeefOekeÌ³e efvecee&Ce nesles les
DeveskeÀ keÀejCeecegUs efvecee&Ce nesles. leer keÀejCes Heg{erueÒeceeCes.
143
1) HetCe&jespeieejë
DeLe&J³eJemLee pej HetCe& jespeieej HeeleUerJej Demesue lej JeemleJe GlHeVeele Jee{
Ie[tve ³esle veener Je l³eecegUs eEkeÀceleer Jee{leele Je ceeieCeer Òesefjle ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles.
2) iegbleJeCetkeÀ Ke®e& peemle
DeLe&J³eJemLesleerue meeJe&peefvekeÀ #es$eele eEkeÀJee Keepeieer #es$eele peer GlHeeove

MekeÌ³elee Demeles. l³eeHes#ee iegbleJeCetkeÀ Ke®e& peemle Peeu³eeme ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve
KejsoerMekeÌleerle Jee{ nesles. Hejbleg GlHeeove l³ee ÒeceeCeeme Jee{ues veenerlej ®eueveJee{ nessles.
3) peeoe ®eueve efveefce&leer :
mecepee mejkeÀejves veJeerve ®euevee®eer efveefce&leer kesÀueerlej DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®ee

HegjJeþe Jee{lees Hejbleg l³ee ÒeceeCeele GlHeeove Jee{le vemeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
4) Heleefveefce&leerë
J³eeHeejer yeBkeÀeceeHe&Àle nesCeeN³ee HeleHewMeeb®³ee efveefce&leercegUs meg×e DeLe&J³eJemLesleerue

HewMee®ee HegjJeþe peeoe neslees. GlHeeove cee$e l³ee ceeveeves Jee{le veener. HeefjCeeceer ®eueveJee{
nesles.
5) ³eg× keÀeueerve HeefjefmLeleerë
³eg× keÀeUele osMeeleerue GlHeeove meeceûeer ³egd×meeefnl³ee®³ee efveefce&leermeeþer

JeeHeju³eecegUs GHeYeesi³e Jemlegb®es GlHeeove keÀceer nesles. Hejbleg mejkeÀej®³ee ³eg× Ke®ee&cegUs
ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{les. HeefjCeeceer HegjJeþîeeHes#ee ceeieCeer peemle nesTve ®eueveJee{ nesles.
6) ³eg× He½eele :
³eg×meceeHleerveblej efJemkeÀUerle Peeuesu³ee DeLe&J³eJemLesle ueies®e GlHeeove meg©

keÀjlee ³esle veener. Hejbleg ³eeyeeyele (³eg×keÀeUele) meceepee®³ee oyeuesu³ee ceeieCeer®ee GêskeÀ
nesTve ceeieCeer peemle Je HegjJeþe keÀceer Demeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
7) Yeeb[Jeuee®eer meerceeble ueeYe#ecelee :
Yeeb[Jeuee®³ee meerceevle ueeYe#ecelesle Jee{ Peeu³eeJejner ceeieCeer®es HegjJeþîeeJej

DeefOekeÌ³e efvecee&Ce nesTve ceeieCeer Òesefjle ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles.
144
8) mebj#eCe Ke®e& :
mejkeÀej osMee®³ee mebj#eCeeJej ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e& keÀjles. l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee

GlHeVeele Jee{ nesTve l³eeb®eer KejsoerMekeÌleer Jee{les. Hejbleg p³ee ÒeceeCeele ceeieCeer Jee{les l³ee
ÒeceeCeele GlHeeove Jee{le vemeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
9) legìer®es DeboepeHe$ekeÀë
legìer®³ee DeboepeHe$eeleerue legì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer Je GlHeVe DeeefCe Ke®e&

³eeb®³eele cesU meeOeC³eemeeþer Meemeve legìer®³ee DeLe&YejC³ee Debleie&le veJeerve ®eueveeb®eer efveefce&leer
keÀjles. l³eecegUs osMeeleerue HewMee®ee HegjJeþe Jee{lees. Hejblet GlHeeove l³ee ÒeceeCeele Jee{le
vemeu³eeves Jee{l³ee ceeieCeer®ee HeefjceeCe nesTve ®eueveJee{ nesles.
10) Jee{leer efve³ee&le :
HejkeÀer³e ®eueve efceUefJeC³eemeeþer efve³ee&le Jee{efJeueer peeles. HeefjCeeceer osMeeleerue

Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee Jee{l³ee iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer Jemlegb®eer keÀcelejlee efvecee&Ce
nesTve MesJeìer ®eueveJee{ nesles.
Jejerue meJe& keÀejCeebcegUs ceeieCeer®es HegjJeþîeeJej DeeefOekeÌ³e efvecee&Ce nesTve ceeieCeer

ÒesefjleYeeJeJee{ efvecee&Ce nesles. ceeieCeerÒesefjle ®eueveJee{er®eer mebkeÀuHevee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee
meene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
145
Deeke=ÀleerceO³es O-X De#eeJej ceeieCeer HegjJeþe Je GlHeeove oMe&efJeues Demetve O-Y

De#eeJej eEkeÀcele HeeleUer oMe&efJeuesueer Deens. S-S2 ne HegjJeþe Je¬eÀ Demetve Keeuetve Jej
cnCepes®e [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s mejkeÀCeeje OeveelcekeÀ Gleeje®ee Deens. "E" efyeot®³ee
efþkeÀeCeer DeLe&J³eJemLesle HetCe&jespeieej ÒemLeeefHele nesTve HegjJeþe Je¬eÀ O-Y De#eeuee meceeblej
neslees.
meg©Jeeleerme DD ne ceeieCeerJe¬eÀ SS ³ee HegjJeþe Je¬eÀeuee E nîee eEyeotle ísolees.

³ee meblegkeÀve eEyeot®³ee efþkeÀeCeer ON FlekeÌ³ee GlHeeovee®eer OP FlekeÀer efkeÀbcele efveef½ele nesles
Je l³ee®e efþkeÀeCeer DeLe&J³eJemLesle HetCe& jespeieej ÒemLeeefHele neslees.
mecepee ceeieCeerle Jee{ Peeueer lej ceeieCeer Je¬eÀ Jej®³ee efoMesves mejkegÀve veJeerve D1-
D1 ne ceeieCeerJe¬eÀ SS ³ee HegjJeþe Je¬eÀeme E1 ³eeeEyeotle ísosue ³ee veJeerve meblegueve eEyeot®ee
efþkeÀeCeer SketÀCe GlHeeoveele keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee yeoue ve neslee eEkeÀcele HeeleUer OP Je©ve
OP1 He³e¥le Jee{les.
mecepee ceeieCeerle DeeCeKeer Jee{ Peeueer lej ceeieCeer Je¬eÀ Jej®³ee yeepetuee mejketÀve
veJeerve D2D2 ne veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ S. ³ee HegjJeþîee Je¬eÀeuee E2 ³ee eEyeotle ísosue. ³ee
veJeerve meblegueve eEyeot®³ee efþkeÀeCeer GlHeeoveele keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer Jee{ ve neslee eEkeÀcele
cee$e O-P2 He³e¥le Jee{sue. cnCepes®e E ³ee HetCe&jespeieeje®³ee eEyeotveblej ceeieCeerle Jee{
Peeu³eeme GlHeeove ve Jee{lee HeÀkeÌle eEkeÀcele HeeleUer Jee{tve peer ®eueveJee{ efometve ³esles leer
cnCepes®e ceeieCeer Òesefjle ®eueveJee{ nes³e.
8.4.5 Ke®e& Òesefjle ®eueveJee{ / YeeJeJee{ (Cost push Inflation)
DeefleefjkeÌle ceeieCeer vemeleeveener ®eueveJee{ nesT MekeÀles ne ¢äerkeÀesve Ke®e&Òesefjle

®eueveJee{ efme×ebleele ceeb[uee Deens. 1950 ®³ee oMekeÀele keÀjC³eele Deeuesu³ee ³ee
ÒekeÀejeJej efJeJes®eveevegmeej GlHeeove Ke®ee&leerue Jee{ercegUs eEkeÀceleJee{ efvecee&Ce nesles. ner
eEkeÀceleJee{ oesve ÒekeÀej®eer Demet MekeÀles.
1) Jesleve Òesefjle
2) veHeÀe Òesefjle
1. Jesleve Òesefjleë (Wage Push)
ÞeceerkeÀ mebIeìvee DeeHeu³ee mebIeìerle MekeÌleer®³ee yeUeJej DeeHeu³ee Jesleveele Jee{

Ie[Jetve DeeCet MekeÀleele. ÞeefcekeÀe®³ee Jesleveele Jee{ Peeu³eeves GlHeeove Ke®e& Jee{lees.
Jemleg®³ee eEkeÀceleer Jee{leele. Hejblet GlHeeoveele cee$e l³ee ÒeceeCeele Jee{ nesle veener.
mebIeìveMekeÌleer®³ee peesjeJej ÞeefcekeÀeb®es pes Jesleve Jee{uesues Demeles. l³eeb®ee HeefjCeece

l³eeb®eer efJeefJeOe Jemlet DeeefCe mesJee meeþer Demeuesueer ceeieCeer Jee{les. Hejblet ÞeefcekeÀeb®³ee
GlHeeove #ecelesle Jee{ Peeuesueer vemeu³eeves SketÀCe GlHeeove ve Jee{u³eeme eEkeÀceleer Jee{leele.
146
DeMee eEkeÀceleer Jee{t ueeieu³ee keÀer ÞeefcekeÀ Hegvne Jee{erJe Jeslevee®eer ceeieCeer keÀjleele. ³eeletve®e
Jesleveeleerue Jee{ercegUs eEkeÀceleJee{ Je eEkeÀceleerue Jee{er cegUs Hegvne JesleveJee{ DeMeer Òeef¬eÀ³ee
meelel³eeves ®eeuet jentve Ke®e& Òesefjle ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles.
9)veHeÀe Òesefjle (Profit Push):
GlHeeokeÀner DeeHeu³ee cekeÌlesoejer ÒeYeeJeecegUs eEkeÀceleerle Jee{ keÀ©ve DeefOekeÀeefOekeÀ

veHeÀe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele Je l³eeletve DeMee ÒekeÀej®eer ®eueveJee{ efvecee&Ce nesles.
DeLee&le veHeÀe ne SketÀCe eEkeÀceleer®ee DeuHemee Yeeie Demeu³eeves GlHeeove Ke®ee&leerue

Jee{eruee keÀejCeerYetle þjCeeje IeìkeÀ cnCetve veHeÌ³eeHes#ee Jesleve Jee{ ne IeìkeÀ cenÊJee®ee
ceeveuee Deens. ner mebkeÀuHevee Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es OX De#eeJej ceeieCeer HegjJeþe Je GlHeeove lej OY De#eeJej

eEkeÀcele HeeleUer oMe&efJeuesueer Deens. SS ne HegjJeþeJe¬eÀ Demegve lees ON ³ee HetCe& jespeieej
GlHeeove HeeleUerveblej O-Y De#eeuee meceeblej Deens. DD ne meg©Jeeleer®ee ceeieCeer Je¬eÀ SS
HegjJeþe Je¬eÀeme E eEyeotle ísolees ³ee meblegueve eEyeot®³ee efþkeÀeCeer O.N FlekeÌ³ee GlHeeovee®eer
O.P FlekeÀer eEkeÀcele efveef½ele nesles mecepee ÞeefcekeÀeb®³ee Jesleveele Jee{Peeu³eeme S1S ne
HegjJeþe Je¬eÀ DD ceeieCeer Je¬eÀeuee E1 ³ee eEyeotle ísosue Je ³ee meceleesue eEyeot®³ee efþkeÀeCeer
OP1 FlekeÀer eEkeÀcele ON1 FlekesÀ GlHeeove efveef½ele nesF&ue. cnCepes®e GlHeeove Je
jespeieejele Ieì nesles.
mecepee mejkeÀejves HetCe& jespeieej efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer DeeHeu³ee Ke®ee&le Jee{

kesÀueer. l³eecegUs ceeieCeer Je¬eÀ D1 D1 ne veJeerve ceeieCeer Jeke&À S1S ³ee HegjJeþeJe¬eÀeme E2 ³ee
147
eEyeotle ísolees. ³ee veJeerve meblegueve efyeot®³ee efþkeÀeCeer HetJeeaHes#ee peemle eEkeÀcele efveef½ele nesF&ue
leer OP2 FlekeÀer Demesue. HeefjCeeceer ÞeefcekeÀ DeefOekeÀ Jeslevee®eer ceeieCeer keÀjleerue.
ÞeceerkeÀeb®³ee Jee{l³ee JesleveJee{er®³ee ceeieCeercegUs GlHeeove Ke®ee&le Jee{ nesTve

HegjJeþe Je¬eÀ S2S ne efceUsue ne HegjJeþeJe¬eÀ D1D1 ceeieCeer Je¬eÀele E3 ¿ee eEyeotle ísosue
³ee meblegueve eEyeot®³ee efþkeÀeCeer OP3 FlekeÀer eEkeÀcele efveef½ele nesF&ue.
Hegvne Meemeve HetCe& jespeieej efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer DeeHeu³ee Ke®ee&le Jee{ keÀjsue.
l³eecegUs D2D2 ne veJeerve ceeieCeer Je¬eÀ S2S ³ee HegjJeþe Je¬eÀeme E4 ³ee eEyeotle ísosue ³ee
meblegueve eEyeot®³ee efþkeÀeCeer O-P4 FlekeÀer eEkeÀcele efveef½ele nesF&ue.
SketÀCe®e JesleveJee{ GlHeeove Ke®ee&le Jee{ Je eEkeÀceleJee{ Je Hetvne JesleveJee{ Demes

®e¬eÀ megª jentve Ke®e& Òesefjle ®eueveJee{ DeefmlelJeele ³esles.
8.5 ®eueveJee{er®eer keÀejCes (Causes of Inflation)
®eueve Jee{ ner ÒeecegK³eeves Jemleg®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeele yeoue Peeu³eecegUs nesle Demeles
DeeefCe ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeele Heg{erue keÀejCeebcegUs yeoue nesleele.
1) mejkeÀejer OeesjCe
HewMee®³ee HegjJeþîeeJej mejkeÀej®es efve³eb$eCe Demeles. mecepee Meemeveeves

DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®es ÒeceeCe Jee{efJeues cnCepes efJeefJeOe ceeiee&veer veJeerve Hewmee DeLe&J³eJemLesle
DeeCeuee lej ceeieCeerHes#ee HegjJeþe Jee{u³eeves ®eueveJee{ nesles.
2) keÀpee&®es OeesjCe / keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer
Meemeve meceepee®ee Jee{lee Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer efJeefJeOe ceeiee&veer Yeeb[Jeuee®eer

eEkeÀJee HewMee®eer GYeejCeer keÀjerle Demeles. l³eeleerue peveleskeÀ[tve Iesleues peeCeejs keÀpe& ne meg×e
SkeÀ ceeie& Deens. mecepee Meemeveeves peveleskeÀ[tve kesÀueer peeCeejer keÀpee&®eer ceeieCeer keÀceer kesÀueer.
lemes®e ceO³eJeleea yeBkesÀves Kegu³ee yeepeejele keÀpe& jesK³eeb®eer Kejsoer meg© kesÀueer lej meceepee®es
HewMeeleerue GlHeVe Jee{tve ®eueveJee{ nesles.
3) keÀjkeÀHeeleë
Meemeveeves keÀj keÀceer kesÀu³eecegUs ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{tve l³eeb®eer ÒeYeeJeerceeieCeer

Jee{les. Hejbleg GlHeeoveeleerue Jee{er®³ee DeYeeJeecegUs ®eueveJee{ nesles.
148
4) meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ë
meeceepeerkeÀ keÀu³eeCeemeeþer Meemeveeuee DeeHeu³ee Ke®ee&le meelel³eeves Jee{ keÀjeJeer

ueeieles. Jee{l³ee Ke®ee&yejesyej®e ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ nesTve l³eeb®eer Kejsoer MekeÌleer
Jee{les. Hejblet DeLe&J³eJemLesle GlHeeove lesJe{îee ÒeceeCeele Jee{le vemeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
5) legìer®ee DeLe&YejCeeë
³eg×, DeeefLe&keÀ efve³eespeve lemes®e Flej DeveskeÀ meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee

³eespeveemeeþer Meemeveeuee DeeHeu³ee Ke®ee&le Jee{ keÀjeJeer ueeieles. Hejbleg ne Ke®e& HetCe&
keÀjC³eemeeþer GlHeVe cee$e DeHegjs He[les. DeMee JesUer legìer®³ee DeLe&YejCee®³ee meene³³eeves
veJeerve ®eueve DeLe&J³eJemLesle DeeCeues peeles. HeefjCeeceer HewMee®es ÒeceeCe Jee{tve ceeieCeer Jee{les.
Hejbleg leer GlHeeoveeHes#ee peemle nessTve ®eueveJee{ nesles.
6) HeleHegjJeþe
lespeer®³ee keÀeUele SketÀCe JeeleeJejCe DeeMeeJeeoer Demeles. l³eecegUs yeBkeÀe DeeefCe Flej
efJeÊeer³e mebmLee ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpe& HegjJeþe keÀjleele. J³eeHeejer yeBkeÀeceeHe&Àle nesle
Demeuesu³ee HeleHewMee®³ee efveefce&leercegUs ®eueveJee{ Ie[tve ³esles.
7) keÀj Jee{er®es OeesjCe:
mejkeÀejves JemletJejerue keÀjeb®³ee ÒeceeCeele Jee{ kesÀu³eeme l³ee®ee HeefjCeece Deefveä

neslees. keÀejCe l³eecegUs GlHeeoveele Ieì nesTve Jemletb®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee
Demeles. HeefjCeeceer ®eueveJee{ nesles.
8) GlHeeove Ke®e&:
ÒeYeeJeer keÀeceieej mebIeìvee peeoe Jeslevee®eer ceeieCeer keÀjleele. Jee{l³ee Jesleve

ojeyejesyej®e GlHeeove Ke®ee&le Jee{ nesles. lemes®e ³eg×keÀeU, DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es keÀe³e&¬eÀce
F. cegUs GlHeeove Ke®ee&le Jee{ nesTve ®eueveJee{ nesles.
9) JesleveJee{:
keÀeceieej mebIeìvee ÒeYeeJeer Demeleerue lej l³ee Jee{erJe Jesleveoje®eer ceeieCeer keÀ©
MekeÀleele keÀer p³eecegUs cepetje®es Jesleve Jee{Jetve l³eeb®eer Kejsoer MekeÌleer Jee{C³eeme ceole nesles.
Hejbleg GlHeeove l³ee ÒeceeCeele Jee{le vemeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
149
10) GlHeeovee®es ÒeceeCe :
osMeeleerue GlHeeovee®es ÒeceeCe ceeieCeer®³ee leguevesves keÀceer Demeu³eeme Jemletb®eer ìb®eeF&

efvecee&Ce nesTve efkeÀcebleHeeleUer Jee{tve ®eueveJee{ nesles.
11) ³eg×efmLeleer :
³eg×keÀeUele osMeeleerue GHeYeesi³e Jemlegb®es GlHeeove keÀceer nesTve ³eg×meeceûeer®es

GlHeeove Jee{t ueeieles. lemes®e Dee³eele meg×e Ieìuesueer efometve ³esles. HeefjCeeceer Debleie&le
HegjJeþe keÀceer neslees. Hejbleg Meemevee®³ee ³ee keÀeUeleerue Jee{l³ee Ke®ee&cegUs ueeskeÀeb®es GlHeVe
Jee{le Demeu³eeves ceeieCeer Jee{tve ®eueveJee{ nesles.
12) cekeÌlesoejer mebIeìvee ë
osMeeleerue cekeÌlesoejer mebIeìvee meeþsyeepeer keÀ©ve DesvekeÀ Jemlegyeeyele ke=Àef$ece ìb®eeF&

efvecee&Ce keÀjleele l³eecegUs ®eueveJee{ Ie[tve ³esles.
13) Keepeieer iegbleJeCetkeÀ Ke®ee&le Jee{ ë
Jee{l³ee DeewÐeesefiekeÀ ÒeieleercegUs meb³eespekeÀevee iegbleJeCetkeÀer®eer ÒesjCee efceUles.

HeefjCeeceer GlHeeove meeOeveeb®eer ceeieCeer Jee{les. Hejbleg jespeieejer®³ee HeefjefmLeleercegUs
GlHeeovee®eer meeOeves GHeueyOe nesle veenerle. HeefjCeeceer l³eeb®³ee efkebÀceleerJee{tve l³eeb®³ee
GlHeVeele Jee{ nesles. ³ee IeìkeÀebkeÀ[tve kesÀueer peeCeejer ceeieCeer Jee{les. Hejblet GlHeeove l³ee
ÒeceeCeele Jee{ vemeu³eeves ®eueveJee{ nesles.
14) GlHeeokeÀ meeOeveeb®eer ìb®eeF& ë
Yetceer, Þece, Yeeb[Jeueer meeOeves Je keÀ®®eeceeue F. GlHeeovee®es IeìkeÀ GHeueyOe

vemeu³eecegUs Jemlet®es GlHeeove Jee{efJelee ³esle veener. DeMee JesUer ®eueveJee{ ner HegjJeþe keÀceer
Demeu³eecegUs nesles.
15) efve³ee&le Jee{ ë
HejkeÀer³e ®eueve ceesþîee ÒeceeCeele efceUefJeC³eemeeþer pej efve³ee&le Jee{le þsJeueer lej
osMeele Jemleg®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesTve ceeieCeer®³ee ÒeceeCeele HegjJeþe ve Peeu³eeves ®eueveJee{
nesles.
150
16) yeBkeÀeb®es OeesjCeë
DeefuekeÀ[erue keÀeUele yeBkeÀe GHeYeesi³e Jemleg®³ee Kejsoermeeþer nHlesyebo Je

meJeueleer®³ee ojeves keÀpe& HegjJeþe keÀjleele. HeefjCeeceer ueeskeÀeb®eer KejsoerMekeÌleer Jee{tve
®eueveJee{ nesles.
17) osC³eeIesC³ee®ee meceleesueë
pej osMee®³ee Deeblejeäêr³e J³eeHeeje®ee osC³eeIesC³eeleerue meceleesue efyeIe[uee lej

Dee³eeleer®³ee Jee{l³ee ÒeceeCeecegUs Je efve³ee&leer®³ee Ieìl³ee ÒeceeCeecegUs ®eueveJee{erme ÒesjCee
efceUles.
18) J³eeHeejer keÀejCesë
keÀ®®eeceeue, jmee³eves FbOeve ³eeb®ee HegjJeþe keÀceer Peeuee lej J³eeHeeje®es ÒeceeCe keÀceer
nesles. Hejblet J³eeHeejer Jemletbvee DeefOekeÀ ceeieCeer Demeu³eeves ®eueveJee{ Ie[tve ³esles.
19) HewMee®ee YećeCeJesieë
DeLe&J³eJemLesle HewMee®ee YećeCeJesie Jee{uee cnCepes ueeskeÀeb®eer jeskeÀ[ ÒeeOeev³e ÒeJe=Êeer

keÀceer nesTve Ke®e& Jee{lees. HeefjCeeceer ®eueveJee{ nesles.
20) HetCe&jespeieejë
osMeele HetCe&jespeieej ÒemLeeHeerle Peeu³eeme ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{sue Hejbleg ¿ee

ÒeceeCeele ÞeefcekeÀeb®eer GlHeeove#ecelee Jee{le vemeu³eeves GlHeeove Jee{er DeYeeJeer ®eueve Jee{
nesles.
21) Jee{l³ee Ke®ee&®ee efme×ebleë
HetCe&le: He³ee&³eer Demeuesueer GlHeeovee®es IeìkeÀ GHeueyOe nesle vemeu³eeme Jee{l³ee

Ke®ee&®ee efve³ece keÀe³ee&eqvJele nesTve Jemletb®³ee GlHeeoveele Jee{ nesT ve MekeÀu³eeves
®eueveJee{ nesles.
22) vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerë
efJekeÀmeveMeerue osMeebceO³es og<keÀeU, ceneHetj, YetkebÀHe jesiejeF&, JeeF&ì nJeeceeve F.

vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee keÀeUele efJeefJeOe Jemletb®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesTve ®eueveJee{ nesles.
151
23) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeë
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ÒeeLeefcekeÀ keÀeUele keÀe³ecemJe©Heer efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer

efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ/DeeefLe&keÀ megefJeOee efvecee&Ce keÀjeJ³ee ueeieleele. DeLee&le ³ee
megefJeOeeb®ee HeÀueOeejCee keÀeueeJeOeer oerIe& Demeu³eecegUs ceO³eblejer®³ee keÀeUele GHeYeesi³e
Jemletb®eer ìb®eeF& efvecee&Ce nesTve ®eueveJee{ nesles.
24) Flej IeìkeÀë
mebHe - ìeUsyeboer, njleeU, mejkeÀej®es Dee³eele-efve³ee&le OeesjCe Fl³eeoer. IeìkeÀe®ee

HegjJeþîeeJej ÒeYeeJe He[tve ®eueve Jee{ Ie[tve ³esles.
Jejerue efJeefJeOe keÀejCeecegUs DeLe&J³eJemLesle ®eueveeJee{ Ie[tve ³esle Demeles. efmLej

DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer DeLee&le ¿ee DeeflejskeÀer ®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJeCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
8.6 ®eueveJee{er®es HeefjCeece (Effects of Inflation)
®eueveJee{ercegUs HewMee®es cetu³e keÀceer nesTve l³eeb®es DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe IeìkeÀebJej

efJeefJeOe ÒekeÀej®es HeefjCeece nesleele. l³eevegmeej þUkeÀ Demes HeefjCeece Heg{erue ÒeceeCes.
A DeeefLe&keÀ HeefjCeece
B meeceeefpekeÀ HeefjCeece
C jepekeÀer³e HeefjCeece
D veweflekeÀ HeefjCeece
De] DeeefLe&keÀ HeefjCeece:
®eueveJee{er®es GlHeeove jespeieej efJelejCe DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej Heg{erueÒeceeCes HeefjCeece

nesleele.
I) GlHeeoveeJejerue HeefjCeeceë
DeeefLe&keÀ HeefjCeeceele GlHeeoveeJejerue HeefjCeece cenÊJeHetCe& þjleele. DeJeemleJe

®eueveenercegUs GlHeeoveeJej Deefveÿ HejerCeece osleele. les Heg{erue ÒeceeCes.
1. GlHeeove Ieìë
mebLe ®eueveJee{ GlHeeoveJee{eruee Hees<ekeÀ Demeueer lejer pesJne JesieJeeve nesles lesJne
GlHeeoveeJej efle®ee ÒeefleketÀue Òeefleceeve nesTve GlHeeoveele Ieì nesles.
152
2. ye®ele iegbleJeCetkeÀë
®eueveJee{ercegUs HewMee®es cetu³e keÀceer nesTve HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer keÀceer nesles.
l³eecegUs ye®eleer®es ÒeceeCe keÀceer nesTve Yeeb[Jeue meb®ee³ee®ee Jesie keÀceer nesC³eeme meg©Jeele
nesles. HeefjCeeceer YeefJe<³e keÀeUele Yeeb[Jeue HegjJeþe keÀceer nesC³ee®ee OeeskeÀe mebYeJelees lemes®e
iegbleJeCetkeÀner HeÀe³eÐee®eer þjle veener.
3. DeveeJeM³ekeÀ GlHeeoveë
®eueveJee{ercegUs GlHeeovee®eer De³eesi³e JeeìCeer nesTve Þeerceble DeefOekeÀ Þeerceble lej

iejerye DeefOekeÀ iejerye nesTve ÞeercebleekeÀ[tve ceeieCeer Demeuesu³ee DeveeJeM³ekeÀ DeMee ®ewveer®³ee
Jemlegb®es GlHeeove Jee{tve GlHeeove He×leerJej Deefveÿ HeefjCeece neslees.
4. eEkeÀcele DemLew³e&ë
DeLe&J³eJemLesleerue ®eueve Jee{er®³ee Òeef¬eÀ³escegUs eEkeÀcele þjefJeC³ee®eer ef¬eÀ³ee

efyeIe[les. HeefjCeeceer eEkeÀcele DemLew³e& ÒemLeeHeerle nesTve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej Deefveä
HeefjCeece neslees.
5. keÀeUe yeepeej meeþsyeepeerë
DeeflejskeÀer ®eueveJee{ercegUs keÀeUeyeepe Je meeþsyeepeeruee ®eeuevee efceUles.

meeþsyeepeerletve Jemlet®eer ke=Àef$eceìb®eeF& efvecee&Ce nesles Je Òel³e#e GlHeeove keÀe³ee&keÀ[s otue&#e
kesÀues peeles.
6. DeLe&J³eJemLesle DemLew³e&ë
Þeerceble J³ekeÌleer®es GlHeVe ®eueveJee{er®³ee keÀeUele Jee{le Demeu³eeves Je l³eeb®eer

®ewefve®³ee Jemlegmeeþer ceeieCeer Jee{le Demeu³eeves meJe&meeceev³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ þjCeeN³ee
DeeJeM³ekeÀ Jemletb®es GlHeeove IesC³eemeeþer ueeieCeejer meeOevemeeceûeer keÀceer He[les. eEkeÀcele
³eb$eCesleerue efyeIee[, keÀeUeyeepeej meeþsyeepeer, Je Flej efJeefJeOe keÀejCeecegUs DeLe&J³eJemLesle
DemLew³e& efvecee&Ce nesles.
7. efJe¬esÀl³eeb®es Je®e&mJe :
Þeerceblee®³ee GlHeeoveele nesCeeN³ee Jee{ercegUs GlHeeovee®eer ceeieCeer Jee{le peeTve

GlHeeove J³eJemLesle efJe¬esÀl³eeb®ee ÒeYeeJe Jee{t ueeielees. HeefjCeeceer yeepeejele keÀesCel³eener
ÒekeÀej®eer Jemlet efJekeÀueer peeC³ee®eer MekeÌ³elee efvecee&Ce nesles.
153
8.Jemlet®ee opee&:
®eueveJee{er®³ee keÀeUele Jemlet®eer ceeieCeer Jee{le Demeu³eeves keÀesCel³eener Jemletuee

yeepeejHesþ GHeueyOe nesle Demeu³eeves Jemlet®³ee opee&keÀ[s ogue&#e nesTve Jemlegb®ee opee&
KeeueeJelees.
9. HewMee®ee YećeCeJesie:
®eueveJee{er®ee keÀeUele HewMee®eer KejsoerMekeÌleer Jesieeves keÀceer nesle Demeu³eeves

meenefpekeÀ®e ueeskeÀ DeeHeueer jesKe efMeuuekeÀ yeensj keÀe{leele. ³ee keÀeUele HewMee®ee YećeCeJesie
DeHes#esHes#ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{u³ee®es Dee{Ules.
10. oerIe&keÀeueerve HeefjCeeceë
ueeskeÀeb®eer ÒeJe=Êeer Del³eeOeerkeÀ Þeerceble nesC³ee®eer Demeles Je veHeÀe efceUefJeC³ee®eer

Demeles. HeefjCeeceer oerIe&keÀeUele HeÀueoe³eer þjCeejer iegbleJeCetkeÀ keÀceer nesTve DeuHekeÀeUeleerue
iegbleJeCetkeÀ Jee{les. Hejbleg l³eecegUs oerIe&keÀeUele GlHeeove keÀceer nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles.
11. GlHeeove leb$eë
GlHeeove leb$eele melele yeoue keÀ©ve peemleerpeemle HeÀe³eoe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve

³ee keÀeUele kesÀuee peelees. HeefjCeeceer ³ee mHeOexle efìkeÀeJe Oe© ve MekeÀCeejs GÐeesie yebo
He[leele.
II) jespeieejerJejerue HeefjCeeceë
®eueveJee{er®ee jespeieejerJej DevegketÀue HeefjCeece neslees. Jemlet®³ee efkebÀceleer melele

Jee{le Demeu³eeves meb³eespekeÀ veHeÌ³ee®³ee DeHes#esves iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeleele. DeLe&J³eJemLesle
pegv³ee GÐeesieeb®ee efJekeÀeme Je veefJeve GÐeespekeÀebvee GÐeesie mLeeHeves®eer ÒesjCee efceUle
Demeu³eeves GlHeeokeÀe®³ee meeOevee®eer ceeieCeer Jee{les. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle yeskeÀej
Demeuesu³ee meeOeveebvee keÀece efceUles Je DeLe&J³eJemLesle HetCe&jespeieeje®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce
nesles.
III) efJelejCeeJejerue HeefjCeeceë
GlHeVee®es efJelejCe meceepeeleerue efvejefvejeÈ³ee ueeskeÀeceO³es nesle Demeles.

®eueveJee{ercegUs keÀener Jeiee&uee DeveHesef#eleHeCes HeÀe³eoe neslees lej keÀenervee vegkeÀmeeve menve
keÀjeJes ueeieles.
154
1) efmLej GlHeVe Jeie&ë
meceepeeleerue keÀener ueeskeÀeb®es GlHeVe efmLe Demeles. Goe þjeefJekeÀ JesleveeJej keÀece
keÀjCeejs efMe#ekeÀ, HesvMevej, mejkeÀejer keÀce&®eejer, þjeefJekeÀ J³eepeefceUefJeCeejs F.
®eueveJee{er®³ee keÀeUele Jemletb®³ee efkeÀceleer Jee{u³ee keÀer ¿ee ueeskeÀeb®es JeemleefJekeÀ GlHeVe
keÀceer nesles Je jenCeerceeve KeeueeJeles.
2) DeefmLej GlHeVeJeie&ë
meceepeeleerue keÀener ueeskeÀeb®es GlHeVe DeefmLej Demeles. Goe. J³eeHeejer, GlHeeokeÀ,

ÞeefcekeÀ, oueeue, meÆsyeepe F. ®ee ®eueveJee{er®³ee keÀeUele HeÀe³eoe neslees. keÀejCe ³ee
keÀeUele l³eeb®es GlHeVe Jee{les lemes®e DeveHesef#eleHeCes veHeÀe meg×e efceUlees.
3) OevekeÀesë
OevekeÀesuee eEkeÀJee jkeÌkeÀce keÀpee&T osCeeN³ee Jeiee&uee ®eueveJee{er®³ee keÀeUele leesìe

neslees. keÀejCe l³eebvee HetJeea FlekeÀer®e jkeÌkeÀce J³eepeemeefnle Hejle efceUles Je l³ee jkeÀces®eer
¬eÀ³eMekeÌleer HeÀej keÀceer Demeles. HeefjCeeceer JeemleJe GlHeVe keÀceer jenles.
4) $eÝCekeÀesë
$eÝCekeÀesuee ®eueveJee{er®³ee keÀeUele HeÀe³eoe neslees keÀejCe l³eeves pesJne keÀpe&

Iesleuesues Demeles lesJne HewMee®eer Kejsoer MekeÌleer peemle Demeles. pesJne lees Hewmee Hejle keÀjlees
lesJne HewMee®es cetu³e keÀceer Peeuesues Demeu³eeves KejsoerMekeÌleer keÀceer Peeuesueer Demeles HeefjCeeceer
keÀceer Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀ©vener keÀpe& HesÀ[ nesT MekeÀles.
5) GlHeeokeÀë
GlHeeokeÀ Jeiee&uee ®eueveJee{er®³ee keÀeUele HeÀe³eoe neslees. lees DeeHeues HetefJe&®es

GlHeeovener meceepeele peemle eEkeÀceleeruee efJeketÀ MekeÀlees. Jemleg®³ee GlHeeoveemeeþer ³esCeeje
Ke®e& DeeefCe efJe¬eÀer keÀ©ve efceUCeejer eEkeÀcele ³eele ceesþer leHeÀeJele Demeu³eecegUs DeefleefjkeÌle
veHeÀe efceUlees.
6) efJe¬esÀlesë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele efJe¬esÀl³eebvee KetHe HeÀe³eoe neslees. keÀejCe keÀesCel³eener

ÒekeÀej®³ee GlHeeoveeuee ceesþer eEkeÀcele efceUle Demeles.
155
7) GHeYeeskeÌlesë
GHeYeeskeÌl³eeb®es ®eueveJee{er®³ee keÀeUele vegkeÀmeeve nesles. keÀejCe l³eeuee HetJeea

FlekeÌ³ee®e Jemlet l³ee®³ee efmLej GlHeVe keÀeUele efceUle veenerle HeefjCeeceer l³eeuee DeeHeu³ee
GHeYeesieele Ieì keÀjeJeer ueeieles.
8) keÀeceieejë
keÀeceieej Jeiee&uee ®eueveJee{er®ee HeÀe³eoe nesle veener. keÀejCe l³eebvee efceUCeejs Jesleve
HetJeea®³ee keÀjejeÒeceeCes Demeles. Hejbleg yeepeejele Jemlet®³ee eEkeÀceleer Jee{uesu³ee Demeu³eeves
l³eeuee DeOeerkeÀ eEkeÀcele ÐeeJeer ueeieles. DeLee&le SkeÀ HeÀe³eoe keÀeceieejebvee neslees lees cnCepes
Jee{l³ee jespeieeje®³ee mebOeercegUs yeskeÀejer keÀceer nesC³eeme ceole nesles.
9) MeslekeÀjer ë
®eueveJee{er®³ee keÀeUeleerue Jee{l³ee eEkeÀceleer®ee MeslekeÀN³eebvee ceesþe HeÀe³eoe neslees.
l³eecegUs l³eeuee DeeHeu³ee HetJeea®³ee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ meg×e keÀjlee ³esCes MekeÌ³e nesles.
10) iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeje Jeie&ë
keÀpe&jesKes, ef[yeW®eme& ceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee ueeskeÀebvee leesìe neslees. keÀejCe

l³eeb®³ee iegbleJeCegkeÀer®es cetu³e keÀceer nesTve ceO³eJeieea³eeb®eer ye®eleÒeJe=Êeer keÀceer nesles. cee$e
MesDeme& ceOeerue iegbleJeCetkeÀ HeÀe³eosMeerj þjles.
11) mejkeÀejë
mejkeÀej®³ee GlHeVeeleerue keÀj ns SkeÀ cenÊJee®es meeOeve Deens. ®eueveJee{er®³ee

keÀeUele HetJeea efveef½ele kesÀuesueer keÀje®eer jkeÌkeÀce Jee{le vemeu³eeves ³ee efmLej keÀjjkeÀces®ee
Meemeveeuee HeÀe³eoe nesle veener.
12) Dee³eele oej :
®eueveJee{ercegUs osMeeleerue Jemleg HejosMeer Jemleg®³ee leguevesves ceneie "jle Demeleerue

lej Dee³eele ojebvee Dee³eele Jee{Jetve DeeHeuee J³eJenej Jee{efJeCes Je HeÀe³eoe efceUefJeCes menpe
MekeÌ³e nesles.
IV DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
DeveskeÀ DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes DeuHeÒeceeCeele Je meeJekeÀeMe nesCeejer eEkeÀceleJee{ ner

DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee DevegketÀue þjCeejer Demeles. keÀener Òemebieer leer®es JeeF&ì HeefjCeecener
Heg{erueÒeceeCes nesleele.
156
1) Demeceeve efJelejCeë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele GlHeVee®es efJeefJeOe IeìkeÀebceO³es meceeve efJelejCe nesles.

GlHeVee®ee ceesþe efnmmee veHeÀe efceUefJeC³ee®³ee Jeiee&keÀ[s peeTve l³eeb®eer meerceeble ye®ele
Jee{les. p³ee Jeiee&uee leesìe menve keÀjeJee ueeielees l³eeb®eer ye®ele ÒeJe=Êeer keÀceer nesles.
2) YejYejeìë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele p³ee Jeiee&uee HeÀe³eoe nesTve ye®ele ÒeJe=Êeer Jee{les, ³ee
Jee{l³ee ye®eleer®ee meb³eespekeÀ Jeie& iegbleJeCetkeÀermeeþer GHe³eesie keÀ©ve Iesleele. l³eecegUs
GlHeeove, GlHeVe jespeieej ³eele Jee{ nesTve DeLe&J³eJemLesle YejYejeì nesles.
3) GlHeeove Jee{ :
³ee keÀeUele veHeÌ³ee®es ÒeceeCe Jee{le Demeu³eecegUs GlHeeoveele Jesieeves Jee{ nesTve
DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{lees.
4) DeveHesef#ele HeefjCeeceë
®eueveJee{ DeveHesef#ele Demesue lej ye®ele, iegbleJeCetkeÀ, jespeieej, GlHeVe ³eeJej

efle®es DevegketÀue HeefjCeece nesTve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme ceole nesles Demes DeveskeÀ DeLe&Meeðe%eeb®es
cele Deens.
5) DeHesef#ele HeefjCeece :
pej ®eueveJee{ DeHesef#ele Demesue lej ueeskeÀeb®eer ye®ele ÒeJe=Êeer ogye&ue nesles. HewMee®eer
Kejsoer MekeÌleer keÀceer nesle Demeu³eeves ueeskeÀ ye®ele keÀjC³eeHes#ee Ke®e& keÀjC³eeme ÒeJe=Êe
nesleele. HeefjCeeceer Yeeb[Jeue efveefce&leer keÀceer nesle peeTve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej Deefveä
HeefjCeece neslees.
ye) meeceeefpekeÀ HeefjCeeceë
®eueve Jee{er®³ee HeefjefmLeleercegUs DeveskeÀ meeceeefpekeÀ HeefjCeece meg×e Ie[tve ³esleele.

Jee{l³ee eEkeÀceleer yejesyej GlHeeove, jespeieej, GlHeVe ³eele Jee{ nesTve meJe&$e Glmeene®es Je
®ewlev³ee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce nesles.Je efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ mebmLee Goe. MeeUe,
efJeefJeOe ÒekeÀej®es ceb[Us keÌueye F. mebmLee Go³eeuee ³esTve l³eeb®ee efJekeÀeme neslees. l³eeletve®e
ueeskeÀeb®eer efJeOee³ekeÀ keÀe³ee&®eer ÒeJe=Êeer Jee{le peeles.
DeLee&le meceepeeleerue keÀener Jeiee&Jej ®eueveJee{er®es Deefveä HeefjCeece meg×e nesle Demeleele.
157
keÀ) jepekeÀer³e HeefjCeeceë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele Jee{l³ee eEkeÀceleercegUs ueeskeÀ MeemeveeJej efìkeÀe keÀ©

ueeieleele. Þeerceble DeefOekeÀ Þeerceble lej iejerye DeefOekeÀ iejerye nesTve DeeefLe&keÀ efJe<ecelee
efvecee&Ce nesles. Ye´äe®eej, keÀeUeyeepeej Jee{lees. GlHeeoveeb®ee opee& KeeueeJelees, ueeskeÀeb®eer
efveleerceÊee KeeueeJeles, Jee{l³ee YesoYeeJeebcegUs DejepekeÀlee ceepetve jepekeÀer³e JeeleeJejCe ogef<ele
nesles.
[) veweflekeÀ HeefjCeeceë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele J³eeHeejer Jeie& peemleerle peemle HeÀe³eoe efceUefJeC³eemeeþer

keÀeUeyeepeej keÀjleele. YesmeU, meÆsyeepeer DeMee DeveweflekeÀ ÒeJe=ÊeeR®ee peesj Jee{lees.
ueeskeÀeb®³ee neleeleerue Hewmee Jee{tve l³eebvee DeveskeÀ ÒekeÀej®eer J³emeves ueeieleele keÀer p³eeletve
ceeveJeer cetu³eeb®ee Nneme nesT ueeielees. mejkeÀejer DeefOekeÀeN³eeb®eer veweflekeÀ HeeleUer Ieme©
ueeieles. DeMee DeveskeÀ ÒekeÀej®es Deefveä HeefjCeece ®eueveJee{er®³ee keÀeUele efometve ³esleele.
DeMee ÒekeÀejs Jejerue DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e Je veweflekeÀ mJe©Hee®es Fä

Deefveä HeefjCeece DeLe&J³eJemLesle nesleevee efometve ³esleele. DeLee&le ³ee®ee DeLe& DeLe&J³eJemLesle
®eueveJee{ IesT ve³es Demes veJns. DeLe&J³eJemLesle GlHeeove #es$eele DeeMeeJeeoer JeeleeJejCe
þsJeC³eemeeþer, DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ieleer osC³eemeeþer, DeuHeÒeceeCeele ®eueveJee{ nesCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg efle®ee DeeflejskeÀ Peeu³eeme Fä HeefjCeeceeSsJepeer Deefveÿ HeefjCeece
efometve ³esleele.
8.7 ®eueveJee{ efve³eb$eCe (Control of Inflation)
®eueveJee{er®es DeLe&J³eJemLesJej DeveskeÀ Deefveÿ HeefjCeece nesle Demeleele. meceepee®es

jepekeÀer³e meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ peerJeve efJemkeÀUerle nesle Demeles. l³ee ¢äerves ®eueveJee{erJej
efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer efJeefJeOe GHee³e kesÀues peeleele. les Heg{erue ÒeceeCes -
De) ®eueve efJe<e³ekeÀ / ceewêerkeÀ GHee³e

ye) jepekeÀes<eer³e / jepe efJeÊeer³e GHee³e
keÀ) Flej GHee³e
³ee efJeefJeOe GHee³ee®es meefJemlej mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes.
8.7.1 ®eueveefJe<e³ekeÀ /ceewefêkeÀ GHee³e : (Monetary Measures)
®eueveJee{er®³ee keÀeUele DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®es ÒeceeCe Jee{tve SketÀCe Ke®ee&®es

ÒeceeCe Jee{uesues Demeles. DeMee JesUer osMeeleerue ceO³eJeleea yeWkesÀceeHe&Àle ®eueveefJe<e³ekeÀ GHe³eeb®ee
158
DeJeuebye keÀ©ve ueeskeÀeb®eer Kejsoer MekeÌleer keÀceer JneJeer ³eemeeþer DeveskeÀ GHee³e kesÀues peeleele.
les Heg{erue ÒeceeCes.
1) yeBkeÀ ojë
ceO³eJeleea yeBkeÀ p³ee J³eepee®³ee ojeves J³eeHeejer yeBkeÀebvee keÀpex osleele eEkeÀJee p³ee
ojeves l³ee J³eeHeejer yeBkeÀeb®³ee ngb[îeeb®es HegveJe&meve keÀjleele l³ee ojeuee yeBkeÀ oj Demes
cnCeleele. p³eeJesUer DeLe&J³eJemLesle ®eueveJee{er®eer HeefjefmLeleer Demeles lesbJne ceO³eJeleea yeBkeÀ
DeLe&J³eJemLesleerue Jee{l³ee HewMee®es ÒeceeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer yeBkeÀ ojele Jee{ keÀjles.
HeefjCeeceer J³eeHeejer yeBkeÀebvee efceUCeejs keÀpe& ceneie nesle Demeu³eeves les Flejebvee meg×e DeOeerkeÀ
J³eepeoj DeekeÀeªve keÀpe& osleele. DeLee&le ³eecegUs keÀpee&®eer ceeieCeer keÀceer nesles. GlHeVee®³ee
DeYeeJeecegUs Jemletb®eer ceeieCeer keÀceer nesTve Jemletb®³ee efkeÀceleer nUtnUt keÀceer nesle peeleele.
DeMee ÒekeÀejs cegês®³ee SketÀCe HegjJeþîeeJej ÒeYeeJe He[tve ®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles.
2) Kegu³ee yeepeejele keÀpe& jesK³eeb®eer efJe¬eÀerë
DeLe&J³eJemLesleerue ®eueveJee{ jesKeC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀpe& jesKes efJe¬eÀerme

keÀe{les. ³ee keÀpe& jesK³eeb®eer Kejsoer yeBkeÀ Flej DeeefLe&keÀ mebmLee DeeefCe J³ekeÌleer ceeHe&Àle kesÀueer
peeles. keÀpe&jesK³eeceO³es jesKelee, megjef#elelee Je ueeYelee DeefOekeÀ Demeu³eeves l³eeb®eer Kejsoer
ceesþîee ÒeceeCeele efJeefJeOe IeìkeÀebceeHe&Àle nesle Demeles.
DeLee&le ³ee efþkeÀeCeer SkeÀ cenÊJee®e ieesä nesles leer cnCepes keÀpe& jesK³eeb®³ee
efJe¬eÀercegUs DeLe&J³eJemLesleerue ceesþîee ÒeceeCeeleerue Hewmee ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s ieesUe neslees.
yeepeejeleerue SketÀCe HewMeeb®es ÒeceeCe keÀceer nesTve Kejsoer®es J³eJenej ceboeJeleele. HeefjCeeceer
®eueveJee{erJej efve³eb$eCe ÒemLeeefHele nesles.
3) jeKeerJe efveOeer®³ee ÒeceeCeele Jee{ ë
osMeeleerue Òel³eskeÀ yeBkesÀuee DeeHeu³eekeÀ[s pecee nesCeeN³ee þsJeer®³ee efJeefMeä DeMee

ÒeceeCeele efveOeer ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s jeKeerJe mJe©Heele þsJeeJee ueeielees. ®eueveJee{er®³ee
keÀeUele ceO³eJeleea yeBkeÀ ³ee jeKeerJe efveOeer®³ee ÒeceeCeele Jee{ keÀjerle Demeu³eeves yeBkeÀeb®eer
keÀpe&HegjJeþîee®eer #ecelee keÀceer nesTve Heleefveefce&leerJej ce³ee&oe He[les Je ®eueveJee{erJej
efve³eb$eCe þsJelee ³esles.
4) keÀpe& Je leejCe ³eebleerue meercee Jee{efJeCesë
J³eeHeejer yeBkeÀe keÀpe&HegjJeþe keÀjerle Demeleevee leejCe eqmJekeÀejle Demeleele.

®eueveJee{er®³ee keÀeUele ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebvee meg®evee osles keÀer eqmJekeÀejuesu³ee
leejCeeJej HegJeeaHes#ee keÀceer keÀpe& efoues peeJes. HeefjCeeceer keÀpe& J³eJenej keÀceer nesTve
Heleefveefce&leerJej ce³ee&oe He[leele. He³ee&³eeves ®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles.
159
5) GHeYeesi³e keÀpee&Jej efve³eb$eCeë
ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀeceeHe&Àle efou³ee peele Demeuesu³ee GHeYeesi³e keÀpee&Jej

efve³eb$eCe ueeoleele. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle keÀpe& HegjJeþe efve³ebef$ele Peeu³eeves Heleefveefce&leerJej
ce³ee&oe He[tve ®eueveJee{ efve³ebef$ele nesles.
6) efJeefOeûee¿e Hewmeeë
®eueveefveefce&leer®eer cekeÌlesoejer ceO³eJeleea yeQkesÀkeÀ[s Deens. Hejbleg DeLe&J³eJemLesleerue

®eueveJee{ jesKeC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ ®eueveefveefce&leer keÀceer keÀjles. keÀener JesUsme
mejkeÀejkeÀ[tvener peemle efkeÀceleer®³ee veesìe jÎ kesÀu³ee peeleele. l³eecegUs DeLe& J³eJemLesleerue
HewMeeb®es ÒeceeCe keÀceer nesTve ®eueveJee{ efve³ebef$ele nesles.
8.7.2 jepekeÀes<eer³e /jep³eefJeÊeer³e GHee³e (Fiscal Measures):
mejkeÀej®ee GlHeVe Je Ke®e& J³eJenejebMeer mebyebefOele GHee³e³eespevee cnCepes

jep³eefJeÊeer³e GHee³e nes³e. ®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer ³ee Debleie&le Heg{erue
GHee³e³eespevee kesÀu³ee peeleele.
1. keÀjele Jee{ë
keÀj ne Meemevee®³ee GlHeVee®ee ÒeYeeJeer ceeie& Deens. ®eueveJee{er®³ee keÀeUele Meemeve

JemlegJejerue keÀjeb®³ee ojele Jee{ keÀ©ve eEkeÀJee veJeerve keÀj DeekeÀe©ve ueeskeÀeb®es GlHevve keÀceer
keÀ©ve l³eeb®eer KejsoerMekeÌleer keÀceer keÀ© MekeÀles.
2. mejkeÀejer Ke®ee&le keÀHeeleë
mejkeÀejuee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeemeeþer DeeHeu³ee Ke®ee&le melele Jee{ keÀjeJeer

ueeieles. Hejbleg ®eueveJee{er®³ee keÀeUele Meemeveeves DeeHeu³ee meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le keÀHeele kesÀueer
lej ueeskeÀeb®es GlHeVe keÀceer nesTve l³eeb®eer KejsoerMekeÌleer keÀceer nesC³eeme Je eEkeÀcele efve³ebef$ele
þsJeC³eeme ceole nesF&ue.
3. keÀpe& ë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®es ÒeceeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer

Meemeveeves ueeskeÀebkeÀ[tve keÀpe& Iesleu³eeme ueeskeÀeb®eer KejsoerMekeÌleer keÀceer nesTve eEkeÀceleerJej
efve³eb$eCe ÒemLeeefHele nesF&ue.
160
4. DeefOekeÌ³eeb®es DeboepeHe$ekeÀ ë
®eueveJee{er®³ee keÀeUele Meemeveeves DeefOekeÌ³ee®es DeboepeHe$ekeÀ keÀ©ve DeeHeues

GlHeVe ns Ke®ee&Hes#ee peemle Deens Demes oeKeefJeues. lej DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®es ÒeceeCe
efve³ebef$ele þsJelee ³esTve ®eueveJee{ jesKelee ³esles.
5. ye®ele Jee{ë
mejkeÀejves ye®eleerme ÒesjCee Je Òeeslmeenve efou³eeme ueeskeÀeb®eer ye®ele Jee{tve l³eeb®eer

KejsoerMekeÌleer keÀceer nesC³eeme Je HewMee®ee YećeCeJesie keÀceer nesTve ®eueveJee{ efve³ebef$ele
keÀjC³eeme ceole nesles.
6. keÀpe&HesÀ[ ueebyeefJeCesë
mejkeÀejves HetJeea ueeskeÀebkeÀ[tve Iesleuesu³ee keÀpee&®eer cegole mebHeueer lejer DeMee

keÀpee&®eer HejleHesÀ[ ve keÀjlee DeMee J³eJeneje®es vegleveerkeÀjCe keÀ©ve keÀpe&HesÀ[ ueebyeCeerJej
ìeketÀve ®eueveJee{erJej DeeUe Ieeuelee ³eslees.
8.7.3 Flej GHee³e (Other Measures)
³ee Debleie&le Heg{erue GHee³eeb®ee meceeJesMe neslees.
1. efkebÀcele efve³eb$eCeë
efkebÀcele efve³eb$eCee Debleie&le Jemlegb®³ee eEkeÀceleer®eer DeefOekeÀlece meercee efveef½ele

Peeu³eeveblej l³ee Hes#ee peemle eEkeÀceleer IesCes keÀe³eosMeerjefjl³ee iegvne mecepeuee peelees. ³ee
GHee³eecegUs DeLee&le ®eueveJee{erJej DeeUe yemelees.
2. GlHeeove Jee{efJeCesë
®eueveJee{ jesKeC³eemeeþer GlHeeoveele Jee{ keÀjC³eemeeþer GlHeeove meeOeveeb®ee

keÀe³e&#ece JeeHej kesÀuee peelees. ³ee Debleie&le DeveeJeM³ekeÀ GlHeeoveeJej efve³eb$eCe ìekeÀues peeles.
p³ee #es$eele efkeÀceleJee{er®ee OeeskeÀe DeefOekeÀ Demelees. l³ee #es$eele iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeC³eemeeþer
Òeeslmeenve efoues peeles. cekeÌlesoejer efJe©× GHee³e kesÀues peeleele. GlHeeove leb$eele megOeejCee,
GHe¬eÀceMeeruelesuee Òeeslmeenve, DeewÐeesefiekeÀ Meeblelesuee cenÊJe, ìb®eeF& YeemeCeeN³ee Jemletb®eer
Dee³eele, Fl³eeoer efJeefJeOe GHee³eecegUs osMeeleerue GlHeeovee®ee HegjJeþe Jee{tve eEkeÀcele Jee{eruee
DeeUe yemelees.
161
3. Jesleve ojë
®eueveJee{erJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer keÀeceieejeuee efoues peeCeejs Jesleve ns l³eeb®³ee

keÀe³e&#ecelesvegmeej efoues peeles. Jesleve Jee{er®eer jkeÌkeÀce ye®ele Je keÀpee&®³ee ©Heeves keÀe{tve
Iesleueer peeles.
4. JeeìHeë
ìb®eeF& DemeCeeN³ee Hejblet DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee Jemletb®es JeeìHe ³eesi³e eEkeÀceleeruee

JneJes ³eemeeþer Keeme J³eJemLee kesÀueer peeles. ³eemeeþer osMeJ³eeHeer ³eb$eCee GYeejeJeer ueeieles.
DeLee&le ner He×le HeÀkeÌle keÀener þjeefJekeÀ JemletbHetjleer®e ce³ee&efole þsJeeJeer ueeieles. l³eecegUs
®eueveJee{ jesKelee ³esles.
SketÀCe®e ®eueveJee{ jesKeC³eemeeþer keÀesCel³eener SkeÀe GHee³ee®ee DeJeuebye keÀ©ve

®eeuele veener. ceewefêkeÀ, jepekeÀesef<e³e Je Flej GHee³e ³ee meJee&®ee®e SkeÀef$ele GHe³eesie keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³ee meJe& GHee³eebJej pejer ce³ee&oe He[le Demeu³eelejer meg×e l³eeb®ee ÒeYeeJe
keÀceer nesle veener.
DeLe&J³eJemLesle Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer melele Jee{u³eecegUs GodYeJeCeejer efmLeleer

cnCepes YeeJeJee{/®eueve efJemleej nes³e. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esyejesyej leer melele nesle
Demeleebvee peeCeJeles. DeLee&le leer keÀesCel³ee keÀejCeecegUs nesles l³eevegmeej efle®es efJeefJeOe ÒekeÀej
efometve ³esleele. DeMeer ner YeeJeJee{ DeLe&J³eJemLesle Jemlet®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeele p³ee
efJeefJeOe keÀejCeebcegUs yeoue Ie[tve ³esleele. l³eecegUs nesleevee efometve ³esles. ce³ee&oerle ®eueveJee{
ner DeLe&J³eJemLes®³ee efnlee®eer Demeles Hejblet efle®ee DeeflejskeÀ Peeuee keÀer l³ee®es DeveskeÀ
og<HeefjCeece DeLe&J³eJemLes®³ee efJeefJeOe #es$eeJej efometve ³esleele. DeLee&le ¿ee og<HeefjCeeceeJej
efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer Òel³eskeÀ osMe ceewefêkeÀ Je jepekeÀesef<e³e GHee³e keÀjerle Demeleele.
³eeefMeJee³e Flej ner keÀener GHee³e keÀ©ve leer efve³eb$eerle keÀjlee ³esles.
8.9 ÒeMve
1) ®eueveJee{ cnCepes keÀe³e? Jemleg®³ee eEkeÀceleer Jee{ervegmeej ®eueveJee{er®es efJeefJeOe

ÒekeÀej mHeä keÀje.
2) MeemekeÀer³e nmle#esHe Je keÀeUevegmeej YeeJeJee{er®es keÀesCeles ÒekeÀej He[leele ?
3) ®eueveJee{er®³ee efJeefJeOe keÀejCeeb®eer ®e®ee& keÀje.
4) ®eueveJee{er®³ee efJeefJeOe HeefjCeeceebJej DeeHeues cele ceeb[e.
5) ®eueveJee{ jesKeC³ee®es ceewefêkeÀ GHee³e mHeä keÀje.
162
6) ®eueveJee{erJej jepekeÀesef<e³e OeesjCeeleie&le keÀesCeles efve³eb$eCeelcekeÀ HeeTues G®euelee

³esleele ?
HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje
1. ceeieCeer Òesefjle Je Ke®e& Òesefjle YeeJeJee{
efìHee efuene
1. Jesleve Òesefjle veHeÀe Òesefjle YeeJeJee{
2. ®eueveJee{er®es DeeefLe&keÀ HeefjCeece
3. ®eueveJee{erJejerue ceewêerkeÀ GHee³e
4. ®eueveJee{erJejerue jepekeÀesef<e³e GHee³e
*****
163
9
J³eeHeejer yeBkeÀe
(Commercial Banks)
IeìkeÀ j®evee
9.1 ÒemleeJevee
9.2 J³eeHeejer yeBkeÀe®eer keÀe³e&
9.3 HeleHewMee®eer efveefce&leer
9.4 HeleHewMee®³ee ce³ee&oe
9.5 jesKelee Je ueeYeoeef³elee
9.6 ÒeMve
9.1 ÒemleeJevee
yeBkeÀ cnCepes HewMee®³ee J³eJenejebMeer efveie[erle Demeuesueer mebmLee. yeBkeÀe ueeskeÀebpeJeU

He[tve Demeuesuee eEkeÀJee GHe³eesieele vemeuesuee Hewmee ieesUe keÀ©ve pes ueeskeÀ ne Hewmee JeeHe©
MekeÀleele DeMee ueeskeÀebvee osTve lees GlHeeokeÀ keÀejCeemeeþer JeeHeje³euee ueeJeleele. Yeejleele
DeeOegefvekeÀ yeBkeÀeb®eer meg©Jeele 18J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le Peeueer. megjJeeleeruee ³ee yeBkeÀe
yeBkeÀeb®³ee keÀe³ee&yejesyej®e J³eeHeej HeCe keÀjle Demele. Yeejleeleueer Heefnueer yeBkeÀ `yeBkeÀ Dee@HeÀ
eEnotmleeve'keÀuekeÀl³eele 1770 ceO³es mLeeHeve Peeueer ner yeBkeÀ cesmeme& De@ueskeÌPeeb[j DeeefCe
kebÀHeveerves mLeeHeve kesÀueer nesleer. KeN³ee DeLee&ves Yeejleer³eeb®³ee ceeuekeÀer®eer DeeOegefvekeÀ yeBkeÀ
1881 ceO³es ò DeeBOe keÀceefMe&³eue yeBkeÀ' mLeeHeve Peeueer. DeeefCe l³ee veblej 1894 ceO³es
Hebpeeye ve@Meveue yeBkesÀ®eer mLeeHevee Peeueer.
befJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee DeKesjerme yeBkeÀe®es efJeMes<eerkeÀjCe Peeuesues efomet ³esles. yeBkeÀe

SKeeÐee efJeefMeä DeefLe&keÀ #es$eele keÀe³e&jle Peeuesu³ee efometve ³esleele.
[e@. S®e.Sue. neì& ³eeb®eer J³eeK³ee : ``yeBkeÀ cnCepes DeMeer J³ekeÌleer keÀer peer Deepe®³ee
owvebefove J³eJenejele ueeskeÀebkeÀ[tve ®eeuet Keel³eeJej Hewmes mJeerkeÀejles Je p³ee J³ekeÌleeRveer Demee
Hewmee þsJeuesuee Deens l³eeb®es ®eskeÌme mJeerkeÀejles.''
Jee@uìj efueHeÀ ³eeb®eer J³eeK³ee : ``yeBkeÀ cnCepes DeMeer J³ekeÌleer eEkeÀJee mebmLee keÀer ueeskeÀeb®³ee
þsJeer mJeerkeÀejles Je l³ee l³eebveer ®eskeÀÜejs ceeefieleu³ee Demelee l³eebvee Hejle osles.''
164
9.2 J³eeHeejer yeBkeÀe®eer keÀe³e&s
1. þsJeer mJeerkeÀejCes J³eeHeejer ë

yeBkeÀe Heg{erue leerve ÒekeÀej®³ee þsJeer eqmJekeÀejleele
De) ®eeuet þsJeer :
"sbJeeroejeuee ³ee Keel³eeJej efoJemeeletve Jeeìsue eflelekeÌ³ee JesUe Hewmes Yejlee ³esleele.
Je keÀe{lee ³esleele. DeMeer mees³e Demeu³eeves ³ee Keel³eeJejerue HewMee®ee yeBkesÀuee keÀpe& osC³eemeeþer
HeÀejmee GHe³eesie nesle veener. keÀejCe ³ee Keel³eeleerue Hewmes Keelesoej kesÀJne Je efkeÀleer keÀe{tve
IesF&ue ³ee®ee vesce vemelees. l³eecegUs yeBkesÀuee ³ee Keel³eeleerue Hewmes oerIe& cegoleer®eer keÀpex osC³eeme
GHe³egkeÌle þjle veener. cnCetve ³ee Keel³eeJej keÀener yeBkeÀe cegUer®e J³eepe osle veenerle.
ye) ye®ele þsJeerë
þsJeeroejeme ³ee Keel³eeleerue Hewmes efoJemeeletve Jeeìsue eflelekeÌ³ee JesUe keÀe{lee ³esle
veenerle. DeeþJe[îeeletve SkeÀ eEkeÀJee oesve JesUe ³ee Keel³eeleerue Hewmes keÀe{C³eeme cegYee Demeles.
lemes®e SkeÀe JesUer peemleerle peemle efkeÀleer jkeÌkeÀce keÀe{eJe³ee®eer ³eeJejner yebOeves Demeleele.
lemes®e ³ee Keel³eeletve peemle Hewmes keÀe{eJe³ee®es Demeleerue lej yeBkeÀebvee lemes DeeOeer keÀUJeeJes
ueeieles. ³ee Keel³eeleerue þsJeer®ee yeBkeÀevee HeÀej GHe³eesie neslees. keÀejCe Jeeìsue eflelekeÌ³ee JesUe
Jeeìsue eflelekeÀer jkeÌkeÀce keÀe{C³eeme HejJeeveieer vemeu³eeves ³ee Keel³eeleerue yejer®e ceesþer
jkeÌkeÀce yeBkesÀ®³ee leey³eele jent MekeÀles. l³eecegUs yeBkesÀuee ner jkeÌkeÀce efoIe& cegoleer®eer keÀpex
osC³eeme GHe³egkeÌle þjles. cnCetve ³ee þsJeerJej yeBkeÀe ®eeuet Keel³eeJejerue J³eepeeHes#ee peemle
J³eepe osleele. meJe&meeOeejCeHeCes leerve les mee[sleerve ìkeÌkesÀ J³eepe efoues peeles.
keÀ) cegole þsJeer :
³ee þsJeer yeBkeÀe efJeefMeä cegoleermeeþer eqmJekeÀejleele. meJe&meeOeejCeHeCes 1 ceefnvee les

5 Je<ex He³e¥le®³ee cegoleer®³ee þsJeer mJeerkeÀeju³ee peeleele. SKeeÐee efJeefMeä cegoleermeeþer þsJeer
þsJeu³ee keÀer Keelesoejeuee cegole mebHeu³eeHetJeea l³eeleerue Hewmes keÀe{lee ³esle veenerle eEkeÀJee Yejlee
³esle veenerle. cegoleer ÒeceeCes J³eepe efoues peeles. pej þsJe keÀceer cegoleermeeþer þsJeueer Demesue lej
165
keÀceer J³eepe Je peemle cegoleermeeþer þsJeueer Demesue lej peemle J³eepe efoues peeles. efJeefMeä
cegole HetCe& Peeu³eeefMeJee³e þsJeeroejeuee ³eeleerue Hewmee Hejle keÀjeJe³ee®ee vemeu³eeves ³ee
þsJeerJejerue meJe&®e Hewmee yeBkeÀebkeÀ[s efJeefMeä cegoleer He³e¥leefveef½eleHeCes jenlees. l³eecegUs yeBkeÀevee
³ee þsJeerleuee Hewmee oerIe& cegoleermeeþer keÀpe& osC³eeme Kee$eerves GHe³egkeÌle þjlees. DeLee&le
l³eeJesUer ³eeþsJeerJej Jejerue oesve þsJeer Hes#ee peemle J³eepe efceUles.
2. keÀpe& osCesë
Jejerue leerve ÒekeÀeje®³ee þsJeerle þsJeuesuee Hewmee yeBkeÀe keÀpe& ©Heeves osles. lees
keÀpe&©Heeves Flejebvee osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. keÀejCe yeBkeÀe ³ee þsJeerJej J³eepe osleele.
l³ee®eÒeceeCes yeBkeÀs®³ee peeies®es Yee[s, He$eJ³eJenej ³eemeejKes Ke®e& HeCe Demeleele. l³eecegUs
yeBkesÀuee ÒeeHleer®es meeOeve MeesOeeJes ueeieles. yeBkeÀeb®³ee ÒeeHleer®es cenÊJee®es meeOeve cnCepes Hewmes
keÀpe& osTve J³eepe efceUefJeCes.
De) keÀpe&ë
J³eeHeejer yeBkeÀ J³eeHeeN³eebvee efJeefMeä cegoleerkeÀefjlee Hewmes keÀpee&T osles. DeMeer cegole
leerve ceefnv³eeHeemetve les oer[ oesve Je<ee&He³e¥le Demeles keÀpe& osleevee yeBkeÀ leejCe Iesles. ceeueceÊee,
peceerve-pegceuee, MesDeme&, keÀpe&jesKes, Fl³eeoer®³ee leejCeeJej keÀpe& efoues peeles.
ye) jesKe keÀpe&ë
jesKe keÀpe& ³ee ÒekeÀeje®eer meg©Jeele ÒeLece mkeÀe@ìueB[ ceO³es Peeueer. lesLes ne ÒekeÀej
HeÀej®e ueeskeÀ efÒe³e Peeuee Deens. Yeejleelener ³ee keÀpee&®ee ÒekeÀej ueeskeÀefÒe³e Deens. yeBkeÀ
DeeHeu³ee Keelesoejeuee DeeJeM³ekeÀ Demesue lesJne þjeefJekeÀ jesKe jkeÌkeÀce keÀpe& cnCetve osles.
l³eeuee®e jesKe keÀpe& Demes cnCeleele. Demes keÀpe& efou³eeJej yeBkeÀ keÀpe& oejekeÀ[tve Je®eveef®eÇer
efuentve Iesles. l³eeefMeJee³e MesDeme&, keÀpe&jesKes, Jemlet, oeefieves ³eemeejKes SKeeos leejCe HeCe
Iesles. jesKe keÀpe& cnCetve pesJe{er jkeÌkeÀce keÀpe&oejeuee cebpetj kesÀuesueer Demeles leer l³eeuee
Òel³e#eele jesKe mJe©Heele ve oslee l³eeb®³ee Keel³eeJej pecee kesÀueer peeles. keÀpe&oej l³eeleerue
Heeefnpes lesJne Heeefnpes lesJe{er jkeÌkeÀce veblej ®eskeÀves keÀe{t MekeÀlees. ³ee keÀpee&®es SkeÀ cenÊJee®es
JewefMeäîe cnCepes keÀpe&oej cebpetj Peeuesu³ee jkeÌkeÀcesHewkeÀer pesJe{er jkeÌkeÀce G®euelees
lesJe{îeeJej®e J³eepe DeekeÀejues peeles.
keÀ) efMeuekeÀerHes#ee p³eeoe jkeÌkeÀce keÀe{C³ee®eer meJeuele :
³eeuee DeefOekeÀ<e& eEkeÀJee yeBkeÀ efJekeÀpe& Demesner cnCeleele. ne HeCe SkeÀ keÀpee&®ee®e
ÒekeÀej Deens. p³ee ueeskeÀeb®eer yeBkesÀle Deieesoj Keeleer Demeleele. l³eebvee®e ner keÀpex efoueer
peeleele. Keelesoejeuee, l³ee®³ee Keel³eele pesJe{er jkeÌkeÀce efMeuuekeÀ Demeles l³eeHes#ee peemle
jkeÌkeÀce meoj®eer meJeuele keÀpe& cebpetj Peeu³eeme keÀe{lee ³esles. DeMeer peeoe jkeÌkeÀce
keÀe{C³eeme yeBkesÀ®eer HejJeeveieer ueeieles. Je yeBkeÀ ³eesi³e Demes leejCe IesTve leer osles.
166
3. ngb[er JeìJeCes :
J³eeHeeN³eeb®³ee ngb[îee JeìJegve yeBkeÀe DeÒel³e#ejerl³ee SkeÀ ÒekeÀejs keÀpe&®e osleele. ceesþs
J³eJenej ns Hele Heentve kesÀues peeleele. DeMee JesUer Hele Heentve kesÀuesu³ee J³eJenejele OevekeÀesuee
ngb[er keÀe{lee ³esles. efJeefMeä leejKesuee OevekeÀes ves efJeefMeä jkeÌkeÀce ÐeeJeer Demes yebOeve Demeles.
DeMee ngb[îee yeBkeÀe eqmJekeÀejleele ngb[îeeb®eer jkeÌkeÀce Heentve l³ee®³ee keÀener ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce yeBkeÀ
keÀpee&T mJe©Heele osle Demeles.
9. HeleHewMee®eer efveefce&leerë
yeBkeÀe l³eeb®³eepeJeU pecee nesCeeN³ee þsJeer®³ee ceeO³eceeletve keÀpex JeeìHe keÀjleele.

osJeIesJeer®es J³eJenej HeleHewMee®³ee DeeOeejs nesle Demeu³eeves ceesþîee ÒeceeCeeJej Heleefveefce&leer nesles.
yeBkeÀe Hele HewMee®eer efveefce&leer Keeueerue oesve ceeiee&veer keÀjleele.
1) keÀpe& osTve
2) jesK³ee®eer Kejsoer keÀ©ve
5. Keelesoejeb®eer nmlekeÀ cnCetve keÀe³ex
yeBkeÀ Keelesoejeb®³ee nmlekeÀ cnCetve l³eeb®³ee Jeleerves keÀener keÀe³ex Heej Hee[leele,
l³eeleerue keÀener Heg{erueÒeceeCes Deensle.
De) ®eskeÀves Hewmes HeeþefJeCesë
J³eeHeejele eEkeÀJee Flej J³eJenejele DeueerkeÀ[s HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej Guee{eueer

nesleele. l³eemeeþer ceesþceesþîee jkeÀcee SkeÀe ieeJeentve ogmeN³ee ieeJeeuee HeeþefJeC³ee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles
ye) [êHeÌìves Hewmes HeeþefJeCesë
ceefve Dee@[&jves Hewmes HeeþefJeC³ee®³ee meJe& iewjmees³eer ®eskeÀ ÒeceeCes [êHeÌìves Hewmes
HeeþefJeC³eevesner otj nesleele. Hejbleg ®eskeÀHes#ee [êHeÌìves Hesmes HeeþefJeCeeN³ee®es yeBkeÀ Keeles vemesue
lejer ®eeueles. SKeeÐee yeBkesÀle Hewmes Yejues keÀer leer yeBkeÀ lesJe{îee jkeÀces®ee [êHeÌì osles Je [êHeÌì
p³ee ieeJeer Hewmes HeeþJee³e®es Demeleele lesLeerue MeeKesJej osles. [êHeÌì cnCepes SkeÀe yeBkesÀves
DeeHeu³ee ogmeN³ee yeBkesÀJej [êHeÌìceO³es vecego kesÀuesues Hewmes osC³eeefJe<e³eer®ee efouesuee DeeosMe®e
nes³e.
keÀ) He$eeves Hewmes HeeþefJeCesë
®eskeÀ Je [êHeÌì ÒeceeCes He$eeÜejs osKeerue Hesmes SkeÀe ieeJeentve ogmeN³ee ieeJeeuee HeeþefJeleele.
167
[) leejsves Hewmes HeeþefJeCesë
p³eeuee Hewmes HeeþJee³e®es les l³eeuee leeye[leesye efceUeJesle Demes DeeHeCeeme Jeeìle
Demesue lej yeBkeÀe leMeer J³eJemLee leejsves Hewmes HeeþJetve keÀjleele. DeLee&le DecegkeÀ DecegkeÀ
J³ekeÌleeruee FlekesÀ FlekesÀ Hewmes Ðee. Demes leejsves keÀUJeleevee meebekesÀeflekeÀ Yee<esle keÀUJeleele.
F) efJeéemle cnCetve keÀece keÀjCes :
yeBkeÀeveer efJeéemle cnCetve keÀece keÀjCes ns DeveskeÀebvee ueeYeoe³ekeÀ Je GHe³egkeÌle þjues

Deens. SKeeÐee Keelesoejele ¿eele lej l³ee®³ee ce=l³eg He$eevegmeej l³eeb®³ee mebHeÊeer®es J³eJenej
keÀjCes.
HeÀ) keÀpe& jesKes, MesDeme&, meesves-®eeboer Fl³eeoeR®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀjCesë
yeBkeÀe DeeHeu³ee Keelesoejeb®³ee Jeleerves mejkeÀejer keÀpe& jesK³eeb®eer Kejsoer keÀjleele.

lemes®e Keelesoejebvee pesJne DeeHeues keÀpe&jesKes efJeketÀve ìekeÀeJe³ee®es Demeleele, lesJne yeBkeÀe l³ee
efJeketÀve osleele. l³eeÒeceeCes yeBkeÀe DeeHeu³ee Keelesoejebmeeþer efJeefJeOe kebÀHev³eeb®es MesDeme& Kejsoer
keÀjleele eEkeÀJee l³eeb®eer efJe¬eÀer keÀ©ve osleele, lemes®e meesves-®eeboer ³eemeejK³ee Oeeletb®eer osKeerue
Kejsoer-efJe¬eÀer DeeHeu³ee Keelesoejeb®³ee Jeleerves yeBkeÀe keÀjleele.
ce) J³eepe Je ueeYeebMe (ef[eÅJn[b[) ieesUe keÀjCesë
pes ueeskeÀ mejkeÀejer keÀpe&jesKes, efJeefJeOe kebÀHev³eeb®es MesDeme& Kejsoer keÀjleele, l³eebvee
mejkeÀejer keÀpe&jesK³eeJej J³eepe Je MesDeme& Jej ueeYeebMe efceUlees. Hejbleg Òel³eskeÀ Je<eea mejkeÀejer
ì^sPejerle peeTve J³eepe IesTve ³esCes eEkeÀJee efJeefJeOe kebÀHev³eebkeÀ[s peeTve ueeYeebMe DeeCeCes ns
keÀìkeÀìer®es JesUKeeT keÀece Demeles. ceie Demes ueeskeÀ DeeHeuee $eeme Jee®eefJeC³eemeeþer
DeeHeu³ee yeBkeÀebvee J³eepe Je ueeYeebMe ieesUe keÀjC³eeme meebieleele. ceie yeBkeÀe DeeHeu³ee
Keelesoejebmeeþer ner keÀeces keÀjleele.
ve) Keelesoejebmeeþer Flej keÀeces ë
yeBkeÀe Keelesoejebmeeþer yejer®e Flej keÀeces keÀjleele. Goe. Keelesoeje®es efJec³ee®es

nHles YejCes, l³eeb®es keÀj YejCes, l³eeb®³ee cegueeb®³ee MeeUe keÀe@uespe®eer HeÀer YejCes, lemes®e
DeeHeu³ee Keelesoejebvee HejosMeer peeC³eemeeþer HeemeHeesì& efceUJetve osCes, lemes®e HejosMeer
ÒeJeemee®eer eflekeÀerìs osKeerue efceUJetve osCes Fl³eeoer DeveskeÀ keÀeces yeBkeÀe DeeHeu³ee
Keelesoejebmeeþer keÀjerle Demeleele. DeMeer keÀeces keÀjC³eemeeþer keÀener yeBkeÀe Lees[emee DeekeÀej
Iesleele.
168
GHe³egkeÌle keÀe³exë
De) mesHeÀ ef[Hee@ef{ì Jne@uì :
DeveskeÀebpeJeU meesves, efnjs, ceeefCekeÀ, ceesleer F. oeieerves Demeleele. lemes®e keÀener

Del³eble cenÊJee®eer keÀeieoHe$es HeCe Demeleele. DeMeer ceewu³eJeeve Jemlet Je keÀeieoHe$es Iejer
megjef#ele þsJeCes DeMekeÌ³e Demeles. lesJne mees³e cnCetve yeBkeÀe DeMee Jemlet DeeHeu³eekeÀ[s megjef#ele
þsJeC³ee®eer nceer osleele. DeMee Jemlet Je keÀeieoHe$es yeBkesÀleerue mesHeÀ ef[Hee@efPeì Jne@uìceO³es
(megjef#ele þsJeer®es KeCe) þsJeu³ee Demelee megjef#ele jenleele.
ye) ÒeJeemeer ®eskeÀë
ÒeJeemeele jesKe jkeÌkeÀce vesCes OeeskeÌ³ee®es Demeles. lemes®e jkeÌkeÀce HeÀej®e ceesþer Demesue
lej OeeskeÌ³ee yejesyej iewjmees³e HeCe nesles. ns ìeUC³eemeeþer yeBkeÀeb®es ÒeJeemeer ®eskeÌme GHe³egkeÌle
þjleele. Demes ®eskeÌme keÀesCeeueener efceUleele. Demes ®eskeÌme ueneve-ceesþîee jkeÌkeÀcceeb®es efceUt
MekeÀleele. ns ®eskeÌme®³ee yeBkesÀletve Iesleuesues Demeleele. leer yeBkeÀ DeeHeu³ee Flej MeeKesJej eEkeÀJee
ceesþceesþer ne@ìsume, efJeceeveleU ³ee efþkeÀeCeer yeBkesÀ®es ÒeefleefveOeer cnCetve keÀe³e&s keÀjC³eebJej pejer
efoues Demeues lejer les Flej$e HeCe JeìJetve Hewmes efceUt MekeÀleele.
keÀ) Deeblejjeäêr³e J³eeHeej Je HejkeÀer³e ®eueve :
yeBkeÀe Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele ceole keÀjleele. SKeeÐeeves HejosMeeletve ceeue

Dee³eele kesÀuee Demesue lej l³ee®es keÀeieoHe$es l³ee®eskeÀ[s Heesn®eefJeCes, l³ee®³eekeÀ[tve Hewmes
Jemetue keÀ©ve HejosMeer HeeþefJeCes DeMeer keÀeces keÀjleele. lemes®e Deeblejjeäêr³e J³eeHeejemeeþer
ueeieCeejs HejkeÀer³e ®eueve J³eeHeeN³eebvee GHeueyOe keÀ©ve osleele. l³ee®eÒeceeCes HejosMeele
efMe#eCeemeeþer peeCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥vee Je ÒeJeemeer ueeskeÀebvee HejkeÀer³e ®eueve efceUJetve osleele.
p³ee yeBkeÀeb®³ee HejosMeele MeeKee Demeleele l³eeb®³eekeÀ[tve ner keÀeces peemle ®eebieu³ee leNnsves
Heej Hee[ueer peeleele.
5) nceer He$es osCesë
J³eeHeejer yeBkeÀe DeeHeu³ee Keelesoejebvee nceer He$es (Letter of Credit) osC³ee®es

keÀece keÀjleele. cnCepes yeBkesÀle DeeHeu³ee Keelesoejeb®³ee ®eebieu³ee J³eJenejeefJe<e³eer Je Heleer
(Credit) efJe<e³eer kesÀuesueer efMeHeÀej®e nes³e.
9.3 HeleHewMee®eer efveefce&leer
HeleHewMee®eer efveefce&leer ns J³eeHeejer yeBkeÀe®es SkeÀ cenÊJeHetCe& keÀe³e& Deens. yeBkeÀevee Hele
HewMee®ee keÀejKeevee cnCetvener keÀenerJesUe DeesUKeues peeles. Deelee DeeHeCe J³eeHeejer yeBkeÀe Hele
HewMee®eer efveefce&leer keÀMeer keÀjleele l³ee®³ee ³ee keÀe³ee&Jej keÀener ce³ee&oe Deensle keÀe Demeu³eeme
169
³ee ce³ee&oe keÀesCel³ee, SkeÀ®e yeBkeÀ Demesue lej leer HeleHewmee efvecee&Ce keÀ© MekeÀles keÀe ? yeBkeÀ
J³eJemee³e He×leerle Hele HewMee®eer efveefce&leer nesT MekeÀles. F. cegÐeeb®ee efJe®eej keÀ©
yeBkeÀe Hele Hewmee keÀmee efvecee&Ce keÀjleele ?
De) keÀpe& osTve

ye) jesK³eeb®eer Kejsoer keÀ©ve
yeBkeÀe ieesUe Peeuesu³ee þsJeerHewkeÀer meJe&®³ee meJe& þsJeer mJele:peJeU jesKe jkeÀces®³ee
©Heele þsJele veenerle. yeBkeÀe cnCepes iegoeces veenerle keÀer p³ee ceO³es veesìe eEkeÀJee ®eueveer veeCeer
DeeHeCe þsT MekeÀlees DeeefCe F®íe Demesue lesJne keÀe{tve IesT MekeÀlees. FLes Hewmes þsJeC³eemeeþer
DeeHeu³eeuee Yee[s ÐeeJes ueeiele veener. meJe&meeOeejCele: ns ceev³e kesÀues peeles. keÀer yeBkeÀe
DeeHeu³ee peJeU ieesUe Peeuesu³ee þsJeer keÀpe& ceeiee³euee ³esCeeN³eebvee keÀpee&T osleele. þsJeeroej
DeeHeu³ee þsJeer yeBkeÀebpeJeU þsJeleevee yeBkeÀebveer þsJeeroej Hejle ceeieleerue lesJne þsJeer Hejle
keÀjC³ee®³ee DeeéeemeveeJej efJeMJeemeeJej þsJeleele. yeBkeÀe peJeU®³ee þsJeer Hejle nesleevee
þsJeeroej DeeHeCe þsJeuesu³ee®e veesìe eEkeÀJee veeCeer Hejle ceeiele veenerle. þsJeeroej SkeÀe®e JesUer
DeeHeu³ee meJe& þsJeer keÀe{tve Iesle veenerle eEkeÀJee meJe&®e þsJeeroej SkeÀe®e JesUer DeeHeu³ee þsJeer
Hejle I³ee³euee ³esle veenerle. yeBkeÀebvee DevegYeJeeJe©ve ue#eele ³esles keÀer, efkeÀleer þsJeer Hejle
ceeefieleu³ee peeleele. ³ee DevegYeJee®³ee DeeOeejs yeBkeÀe efkeÀleer þsJeer mJele: peJeU jesKe jkeÀces®³ee
mJe©Heele þsJee³e®³ee DeeefCe efkeÀleer keÀpee&T ¿ee®³ee ns þjJeleele Goe. yeBkesÀ®ee DevegYeJe
Demesue keÀer pecee Peeuesu³ee þsJeer HewkeÀer one ìkeÌkesÀ þsJeer þsJeeroej keÀe{tve Iesleele. lej yeBkeÀ
pecee Peeuesu³ee MebYej ©He³eebHewkeÀer one ©He³es jesKe þsJesue Je Gjuesues veJJeo ©He³es yeBkeÀ
keÀpee&T osF&ue. ns veJJeo ©He³es yeBkeÀ jesKe jkeÌkeÀces®³ee mJe©Heele ve oslee keÀpe&oeje®³ee veeJes
þsJe efvecee&Ce keÀjles ³eeþsJeer HewkeÀer SkeÀ oMeebMe jkeÌkeÀce jesKe jkeÀces®³ee mJe©Heele þsTve
Gjuesueer jkeÌkeÀce keÀpee&T osles. DeMee ÒekeÀejs yeBkeÀe pecee Peeuesu³ee ueneveMee þsJeerb®³ee
DeeOeejeJej ceesþer keÀpex osleele.
ceO³eJeleea yeBkesÀves SkeÀ ueeKe ©He³eeb®³ee jesK³eeb®eer Kejsoer kesÀueer Demes DeeHeCe ie=nerle
Oe©. ceO³eJeleea yeBkesÀves efouesuee SkeÀ ueeKe ©He³eeb®ee ®eskeÀ J³eeHeejer yeBkesÀle pecee kesÀuee. yeBkesÀle
pecee nesCeeN³ee ³ee þsJeer ÒeeLeefcekeÀ þsJeer cnCetve DeesUKeu³ee peeleele. DeeHeCe Demes ie=efnle Oe©
keÀer yeBkeÀebvee þsJeer®³ee one ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce jesKe oeef³eÊJe efveOeer®³ee ©Heele þsJeeJeer ueeieles.
Deelee ner yeBkeÀ SkeÀ ueeKe ©He³eebHewkeÀer one npeej ©He³es jesKe oef³elJe efveOeer cnCetve þsJeles.
DeeefCe Gjuesues veJJeo npeej ©He³es keÀpee&T osF&ue. keÀpe& osleevee yeBkeÀ J³eepeojeuee veJJeo
npeej ©He³eeb®ee ®eskeÀ osF&ue eEkeÀJee yeBkesÀle Keeles GIe[tve l³eeb®³ee veeJes veJJeo npeej ©He³es
pecee keÀjsue. keÀpe&oej keÀpee&®es veJJeo npeej ©He³es l³ee DeLeJee Dev³e yeBkesÀle pecee keÀjsue.
³ee þsJeer DevegJeele þsJeer cnCetve DeesUKeu³ee peeleele. yeBkeÀ ³ee þsJeer HewkeÀer npeej ©He³es jesKe
oeef³elJe efveOeer þsJeues Je Gjuesues SkeÌ³eebSsMeer npeej ©He³es keÀpee&T osF&ue ns DeskeÌ³eeSsMeer
npeej ©He³es eflemeN³ee yeBkesÀle pecee kesÀues peeF&ue. ner yeBkeÀ HeCe ³ee HewkeÀer one ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce
jesKeoeef³eÊJe efveOeer þsTve Gjuesueer jkeÌkeÀce keÀpee&T osF&ue ns ®e¬eÀ Demes®e ®eeuet jeefnu³eeme
Debeflecele: one ueeKee®³ee þsJeer efvecee&Ce nesleerue. ³ee HewkeÀer SkeÀ ueeKee®ee jesKeoeef³elJe efveOeer
Demesue Je veT ueeKee®eer keÀpex efoueer peeleerue.
170
Hele HewMee®eer efveefce&leer
yeBkeÀ peeoe þsJeer þsJeC³eele Deeuesuee osC³eele Deeuesueer

Deoe jesKeoeef³elJe keÀpex þsJeer®³ee
efveOeer 10ìkeÌkesÀ 90ìkeÌkesÀ
1ueer 100000 10000 90000
2jer 90000 9000 81000
3jer 81000 8100 72900
4 Leer 72900 7290 65610
5 Jeer 65610 6561 59049
6 Jeer 59049 5904 53149.1
7 Jeer 53149.1 5314 47829.7
8 Jeer 47829.7 4782 43046.7
9 Jeer 43046.7 4304 3873.97
10Jeer 38739.7 3874 3486.57
SketÀCe one yeBkeÀe 651321.5 65132.15 586189.35
Flej yeBkeÀe 348678.5 34867.85 313810.65
SketÀCe 1000000 100000 900000
9.4 HeleHewMee®³ee ce³ee&oe (Limitations of Creit Creation)
1) jesKeles®eer DeefYeuee<eeë
meceepeeleerue ueeskeÀebvee jesKe HewMee®es DeekeÀ<e&Ce efkeÀleer Deens ³eeJej HeleHewMee®eer

efveefce&leer DeJeuebyetve Demeles. lej ueeskeÀ owveboerve J³eJenej HeejbHeeefjkeÀ He×leerves Heej Hee[le
Demeleerue eEkeÀJee ®eskeÀ eEkeÀJee OeveeosMee SsJepeer jesKesves J³eJenej keÀjle Demeleerue lej cee$e ö
þsJeer®es ÒeceeCe keÀceer nesTve Heleefveceealeeruee ce³ee&oe ³esF&ue.
2) osMeevleie&le DeeefLe&keÀ efmLeleerë
osMeeleerue DeLe&J³eJemLes®es ef®e$e pej DeeMeeJeeoer Je efJekeÀemeeme Hees<ekeÀ Demesue . lej

ke=À<eer GÐeesie, J³eeHeej F. #es$eeb®eer Guee{eue Jee{sue. HeefjCeeceer yeBkeÀekeÀ[s keÀpee&®eer ceeieCeer
Jee{sue Heleefveefce&leer®ee Jesie Jee{sue ³ee Gueì osMeele ceboer®eer HeefjefmLeleer Demesue lej cee$e
Heleefveceealeer ceesþîee ÒeceeCeeJej nesCeej veener.
171
3) GHeueyOe yeBkeÀeRie megefJeOeeë
osMeele yeBkeÀeb®³ee efJemleej Je MeeKee ³eeb®eer mebK³ee pesJe{er peemle lesJe{s

DeeefLe&keÀöJ³eJenej peemle nesleele. lesJe{er Heleefveefce&leer peemle nesles Gueì yeBkeÀe®³ee MeeKee
keÀceer Demeleerlej Heleefveefce&leeruee ce³ee&oe ³esles.
4) iegbleJeCegkeÀ megefJeOeeë
DeuHekeÀeueerve iegbleJeCetkeÀ meeOeveeb®ee efJekeÀeme efkeÀleHele Peeuee Deens. ³eeJej

Heleefveceealeer DeJeuebyetve Demeles. DeveskeÀoe DeMeer DeuHekeÀeueerve iegbleJeCetkeÀer®eer meeOeves GHeueyOe
Demeu³eeves yeBkeÀebvee jeKeerJe efveOeer ceesþîee ÒeceeCeeJej yeeUieeJee ueeielees. HeefjCeeceer Heleefveceealeer
DeuHe nesles.
5) jesKe jeKeerJe efveOeer®es ÒeceeCeë
J³eeHeejer yeBkeÀebvee DeeHeu³ee peJeUerue ÒeeLeceerkeÀ þsJeerHewkeÀer efkeÀleer jkeÌkeÀce SketÀCe

jeKeerJe mJe©Heele peJeU yeeUieeJeer ueeieles. ³eeJejner Heleefveefce&leer®es ÒeceeCe DeJeuebyetve Demeles.
pej yeBkesÀme DeefOekeÀ jeKeerJe efveOeer peJeU yeeUieCes DeeJeM³ekeÀ Demesue lej Heleefveceealeer ceesþîee
ÒeejCeeJej nesCeej veener.
6) ÒeeLeefcekeÀ þsJeer®es ÒeceeCeë
yeBkeÀebvee Heleefveceealeermeeþer peveleskeÀ[tve þsJeer®³ee mJe©Heele Hewmes efceUCes DeeJeM³ekeÀ

Demeles. ÒeeefLekeÀ þsJeer®³ee ÒeceeCeeJej yeBkeÀeb®eer Heleefveefce&leer #ecelee DeJeuebyetve Demeles pej
ÒeeLe&efcekeÀ þsJeer®es ÒeceeCe DeuHe Demesue lej Heleefveefce&leer DeuHe ÒeceeCeele nesles.
9.5 jesKelee Je ueeYeoeef³elee
DeeHeCe ³eeHetJeea Heeefnues keÀer yeBkeÀe ûeenkeÀeb®³ee þsJeer ieesUe keÀjleele. HeCe yeBkeÀ ner
HewMee®eer ieesoeces vemeleele. yeBkeÀe pecee Peeuesu³ee þerJeeRJej J³eepe osleele. ns J³eepe osC³eemeeþer
yeBkeÀebvee keÀener Hewmee keÀceJeeJee ueeielees. DeeHeCe ns Heeefnues keÀer yeBkeÀe pecee Peeuesu³ee þsJeeR®³ee
DeeOeejs Hele Hewmee efvecee&Ce keÀjleele DeeefCe ûeenkeÀebvee keÀpex osleele.
ûeenkeÀ DeeHeu³ee þsJeer yeBkeÀsuee HetCe& met®evee ve oslee keÀe{tve IesT MekeÀleele.
ûeenkeÀebveer Hejle ceeefieleu³eeJej l³eeb®³ee þsJeer Hejle keÀjCes ner yeBBkesÀ®eer peyeeyeoejer Demeles.
SKeeÐee þsJeeroejeuee yeBkesÀve Hejle HeeþJeues, l³eeb®³ee þsJeer Hej keÀje³euee DemeceLe&lee oeKeJeueer
lej mebHetCe& yeBkeÀ J³eJemee³e OeeskeÌ³eele ³esT MekeÀlees. DeLee&le meJe&®e þsJeeroej SkeÀe®e JesUer
DeeHeu³ee þsJeer Hejle ceeiee³euee ³esle veenerle. ³ee þsJeeroejeb®eer ceeieCeer HetCe& keÀjC³eemeeþer
yeBkeÀevee mJele:peJeU HegjsMee þsJeer þsJeeJ³ee ueeieleele.
172
yeBkeÀevee þsJeeroejeb®³ee þsJeerJej J³eepe ÐeeJes ueeieles. ³eemeeþer HegjsMeer jesKelee mJele:
peJeU þsJeu³eeveblej Gjuesu³ee þsJeer ueeYeoeef³elesmeeþer iegbleJeu³ee peeleele. yeBkeÀevee jesKelee
DeeefCe ueeYeToeef³elJe ³ee ceO³es meceleesue meeOeeJee ueeielees. yeBkeÀeb®es ³eMe ueeYelee DeeefCe
jesKelee ³eeb®³eeleerue ³eesi³e meceleesueeJej®e DeJeuebyetve Demeles. yeBkeÀeveer jesKelesJej Yej efouee
lej ueeYelee keÀceer nesles. yeBkeÀebvee DeeHeuee Ke®e& YeeieC³ee FlekeÀener veHeÀe ve efceUeu³eecegUs
yeBkeÀe mebkeÀìele ³esleele. ³ee efJe©× veHeÌ³eeJej eEkeÀJee ueeYelesJej Yej efouee Je meJe& þsJeer
iegbleJeu³eeJej jesKelee keÀceer nesTve þsJeeroejeb®eer ceeieCeer HetCe& ve keÀjlee Deeu³eecegUs OeeskeÌ³eele
³esleele. yeBkeÀeveer efouesu³ee DeefJeJeskeÀer keÀpee&cegUs yeBkeÀeb®eer megjef#elelee OeeskeÌ³eele ³esles.
jesKelee DeeefCe ueeYeoeef³elee ner oesvner HejmHej efJejesOeer ÊeÊJes Deens. ³ee oesvner
leÊJee®ee mecevJe³e meeOeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. yeBkeÀeveer keÀesCel³eener mJe©Heele DeeefCe efkeÀleerner
jesKelee þsJeuesueer Demeueer lejer meJe&meeOeejCe HeefjefmLeleerle ner jesKelee DeveeJeM³ekeÀ Jeeìles
DeeefCe pesJne þsJeeroejeb®³ee efJeéeemeeuee OekeÌkeÀe yemeuesuee Demelees lesJne ner jesKelee DeHetjer
Jeeìles.
yeBkeÀe efkeÀleer jesKelee þsJeleerue ns Keeueerue IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.

1. yeBkeÀeb®³ee þsJeerleerue owvebefove ®e{Gleej
2. ûeenkeÀeb®³ee keÀpee&®³ee iejpeeleerue HeefjJele&veMeeruelee DeeefCe
3. og³³ece þsJeeR®es mJe©He
meJe&meeOeejle: yeBkeÀe DeeHeu³ee eEpeoieer jesKeles®³ee Glejl³ee ¬eÀceeves þsJeleele. eEkeÀJee

ogmeN³ee Meyoele p³ee eEpeoieer®es ©Heeblej jesKes HewMeele leeye[leesye keÀjlee ³esles DeMee
iegbleJeCegkeÀe ÒeLece DeeefCe l³eeveblej keÀceer keÀceer jesKelee Demeuesu³ee iegbleJeCegkeÀe oeKeJeu³ee
peeleele. Goe. yeBkeÀe DeeHeu³eepeJeU veeCeer Je veesìeb®³ee mJe©Heele jesKe jkeÌkeÀce þsJeleele
eEkeÀJee ceO³eJeleea yeBkesÀpeJeU þsJeer þsJeleele. ceO³eJeleea yeBkeÀpeJeU®³ee þsJeer keÀOeerner jesKe
jkeÀces®³ee ©Heele keÀe{tve Ieslee ³esleele. yeBkeÀe ³ee þsJeer cnCepes jesKe Hewmee neleele DemeCes Demes
ceeveleele. meJe& J³eeHeejer yeBkeÀevee mebkesÀleevegmeej eEkeÀJee keÀe³eÐeevegmeej keÀener þsJeer ceO³eJeleea
yeBkesÀpeJeU þsJeeJ³ee ueeieleele. J³eeHeejer yeBkeÀebJej Demeuesu³ee þsJeer þsJee³e®³ee yebOeveecegUs
ceO³eJeleea yeBkesÀuee HeleefveceealeerJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®³ee DeefOekeÀeje®ee DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs
JeeHej keÀ©ve Ieslee ³eslees. ³ee eEpeoieer Heemetve ueeYeoeef³elee efceUle veener.
yeBkeÀe Del³eble DeuHekeÀeUemeeþer keÀpex osleele. megjef#eleles®eer ner ogmejer jsKee

Demeles. Fbiueb[ ceO³es ner keÀpe&s Money at call and Short notice cnCet
DeesUKeueer peeleele. ner keÀpex ÒeecegK³eeves ngb[er ie=ns, jesKes, oueeue, ueneve oueeue F. keÀ[tve
Iesleueer peeleele. ner keÀpex keÀebner leemeeHeemetve SkeÀ oesve efoJemee®³ee cegoleer®eer Demeleele. yeBkeÀe
iejpe Yeemesue lesJne ner keÀpex Hejle IesT MekeÀles. ³ee keÀpee&®eer ueeYeoeef³elee keÀceer Demeles.
HeCe Heefnu³ee ÒekeÀej®³ee eEkeÀJee jesKe jkeÌkeÀce peJeU þsJeC³eeHeemetve efceUCeeN³ee ueeYeoeef³eles
Hes#ee peemle Demeles.
ngb[îee JeìefJeCes ner eflemeN³ee ¬eÀceeb®eer eEpeoieer Deens. cegole Yeju³eeveblej ngb[îee
JeeìJeu³ee peeleele DeeefCe yeBkeÀeb®³ee iegbleJeCegkeÀe cegkeÌle nesleele. ³eeceO³es jepekeÀesef<e³e He$es
173
DeeefCe J³eeHeejer ngb[îee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee ÒekeÀej®³ee iegbleJeCegkeÀebceO³es ueeYeoeef³elee
peemle Demeueer lejer jesKelee keÀceer Demeles.
yeBkeÀeb®³ee iegbleJeCegkeÀeb®ee ¬eÀce ³eeveblej ³eslees. ³ee iegbleJeCegkeÀe ÒeecegK³eeves mejkeÀejer

jesK³eeletve kesÀu³ee peeleele. ³ee iegbleJeCegkeÀebHeemetve efveef½ele GlHeVe efceUles. cnCetve ns jesKes
GÊece jesKes cnCetve DeesUKeues peeleele. ³ee iegbleJeCegkeÀe megjef#ele Demeleele. ³ee
iegbleJeCegkeÀebceO³es OeeskeÀe vemelees. cnCetve ³ee iegbleJeCegkeÀe DeveskeÀ osMeeleerue yeBkesÀle Òeer³e
Demeuesu³ee efometve ³esleele. YeejleemeejK³ee osMeele efpeLes iegbleJeCegkeÀer®es Dev³e ceeie& GHeueyOe
veenerle efleLes yeBkeÀe DeeHeu³ee iegbleJeCegkeÀeb®ee ceesþeYeeie mejkeÀejer jesK³eele iegbleJeleele ³ee
jesK³eeb®eer jesKelee ³ee HetJeea®³ee eEpeoieerHes#ee keÀceer Demeueer lejer ueeYeoeef³elee peemle Demeles.
yeBkeÀe DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee JesieJesieÈ³ee keÀejCeebmeeþer keÀpex osleele. ner keÀpex

DeefOekeÀpe& mJe©Hee®eer ner Demeleele. ³ee ÒekeÀej®³ee iegbleJeCegkeÀebHeemetve GlHeVe DeefOekeÀ efceUles.
HeCe jesKelee cee$e Del³eble keÀceer Demeles. ³ee iegbleJeCegkeÀebleuee OeeskeÀe peemle Demelees.
yeBkeÀeb®³ee leeUs yeboele oeef³elJe DeeefCe eEpeoieer®eer yeepet Keeueerue ÒeceeCes oeKeJeuesueer Demeles.
oeef³eÊJe eEpeoieer
De) Yeeb[Jeue De) jesKe jkeÌkeÀce Je ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s
Demeuesueer jesKe jkeÌkeÀce
ye) jeefKeJe efveOeer ye) Deleer DeuHekeÀeueerve keÀpex
keÀ) þsJeer keÀ) JeìJeuesu³ee ngb[îee
[) ûeenkeÀebmeeþer eqmJekeÀejuesueer oeef³elJe [) iegbleJeCegkeÀe
F) ûeenkeÀebmeeþer eqmJekeÀejuesues oeef³eÊJe
He) HeÀefve&®ej Je efHeÀkeÌMe®ej uesKee
HeÀ) Fceejleer Je Heefjmej
yeBkesÀ®³ee leeUsyeboele iegbleJeCegkeÀeveblej oeKeJeuesu³ee oesve ceÊee HeÀefve&®ej Je

efHeÀkeÌMe®ej uesKee DeeefCe Fceejleer Je Heefjmej ³eeleerue iegbleJeCegkeÀer®eer jesKelee Del³eble keÀceer
Demeles.
yeBkeÀeb®³ee eEpeoieer®³ee yeepetkeÀ[s Heeefnu³eeme ue#eele ³esF&ue keÀer De ÒekeÀej®³ee

iegbleJeCegkeÀebkeÀ[tve HeÀ ÒekeÀej®³ee iegbleJeCetkeÀebkeÀ[s peele Demeleevee iegbleJeCetkeÀeHeemetve efceUCeejs
GlHeVe ¬eÀcee ¬eÀceeves Jee{le iesuesues efomeles. ³ee efJe©× HeÀ Heemetve De keÀ[s peeleevee jesKelee
Jee{le iesuesueer efometve ³esles. yeBkeÀebvee jesKelee DeeefCe ueeYeoeef³elee ³eeb®³eele meceleesue meeOeeJee
ueeielees. ³ee®ee DeLe& yeBkeÀebvee DeeHeuee J³eJemLeeHeve Ke®e& Yeeiesue, þsJeerJej J³eepe oslee ³esF&ue
Je YeeieOeejkeÀebvee ueeYeebMe oslee ³esF&ue ³esJe{s GÊHeVe l³eebveer kesÀuesu³ee iegbleJeCegkeÀebHeemetve
efceUles ns HeneJes ueeieles DeeefCe ³ee®e yejesyej DeeHeu³ee þsJeer Hejle ceeiee³euee Deeuesues þsJeeroej
efJevcegKe peeCeej veenerle. FlekeÀer jesKelee þsJeeJeer ueeieles.
174
jesKeles®es cenÊJe yeBkeÀebveer DeeHeueer eEpeoieer JesieJesieÈ³ee ÒekeÀejele efkeÀleer $eÝCeele

þsJeeJeer ³ee yeeyeleerle Òel³eskeÀ osMeele DeeefCe yeBkeÀe yeBkeÀe efYeVelee Demet MekeÀles. FlekesÀ®e veJns
lej GÐeesiee®³ee efmLeleervegmeej ns $eÝCe yeoueles. yeBkeÀepeJeU ö peemle Demesue lej yeBkeÀe®ee
DeelceefJeéeeme Jee{lees HeCe veHeÀe cee$e keÀceer neslees. yeBkeÀe DeeHeu³ee eEpeoieer®ee keÀener Yeeie
lejue eEkeÀJee jesKelee Demeuesuee lej þsJeles®e HeCe l³ee yejesyej ueeskeÀeJej efJeéeemeeuee OekeÌkeÀe
Heesn®eCeej veener Je efJeéeeme ¢{ nesF&ue ³ee®eer keÀeUpeer Iesleele. yeBkeÀevee þsJeeroeje®³ee keÀue
ue#eele IesCes cenÊJee®es Demeles þsJeeroejeb®eer pesJne Kee$eer Demeles keÀer DeeHeu³ee þsJeer Hejle
efceUleerue lesJne les þsJeer Hejle ceeieC³eemeeþer ³esle veener. þsJeeroeje®³ee ceveele efJeéeeme efvecee&Ce
keÀjC³eemeeþer yeBkeÀebvee cegkeÌleHeCes keÀpe& osCes ³eesi³e þjles. yeBkeÀe mebkeÀìele ³esleele lesJne
ceO³eJeleea yeBkeÀ ceoleermeeþer ³esles. þsJeer®³ee efJecee GlejJeuee Demesue lej þsJeeroejeb®³ee ceveele
yeBkeÀebJej efJeéeeme Jee{e³euee ceole nesles.
9.6 ÒeMve
1. J³eeHeejer yeBkeÀeb®eer keÀe³e& mHeä keÀje.

2. yeBkeÀe HeleHewMee®eer efveefce&leer keÀMeer keÀjleele leer keÀMeeJej DeJeuebyetve Demeles.
3. jesKelee Je ueeYeoeef³elee ³ee mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
4) jesKeles®es cenÊJe
5) ìerHee efuene
1) HeleHewmee
2)jesKelee
3) J³eeHeejer yeBkesÀ®eer keÀe³e&
*****
175
10
ceO³eJeleea yeBkeÀ
(Central Bank)
IeìkeÀ j®evee
10.1 ÒemleeJevee
10.2 ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer keÀe³ex
10.3 ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe
10.4 ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®eer meeOeves
10.5 ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®³ee ce³ee&oe
10.6.1 vejefmebnce meefceleer DenJeeue 1991
10.6.2 vejefmebnce meefceleer DenJeeue 1998
10.7 ÒeMve
10.1 ÒemleeJevee
osMee®³ee ®eueveerefJe<ekeÀ Je yeBkeÀeRie j®evesle ceO³eJeleea yeBkesÀ®es cenÊJe Dev³ev³e

meeOeejCe Deens. ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[s veeCesyeepeeje®es efveefJe&Jeeo vesle=lJe Deens. ner yeBkeÀ meueive
Demeuesu³ee J³eeHeejer yeBkeÀe®³ee J³eJenejeJej osKejsKe þsJeC³ee®es Je l³eeJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®es
keÀe³e& keÀjles. ceO³eJeleea yeBkeÀ ner osMeeleerue meJeex®®e ®eueveefJe<e³ekeÀ mebmLee Demetve efle®³eekeÀ[s
mejkeÀejves le³eej kesÀuesues ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe jeyeJeC³ee®es keÀe³e& Je peyeeyeoejer meesHeJeueer
Deens. Yeejleele ceO³eJeleea yeBkeÀ cnCetve efjPeJn& yeBkeÀ 1 SefÒeue 1935 Heemetve keÀe³e& Heneles
Deens. ceO³eJeleea yeBkeÀ ner keÀesCel³eener osMeeleerue efMeKej yeBkeÀ Demeles. mebHetCe& osMee®³ee
efJeÊeJ³eJemLesJej efve³eb$eCe þsJeCeejer ceO³eJeleea mebmLee Deens.
ceO³eJeleea yeBkeÀ ner DeLe&J³eJemLesleueer SkeÀ cenÊJee®eer mebK³ee Demeles. ³ee mebmLesÜejs
DeLe&JemLesleerue ®eueveefJe<e³ekeÀ J³eJenej efve³ebef$ele kesÀues peeleele. ceO³eJeleea yeBkeÀ DeeefLe&keÀ
meeJe&YeewceÊJee®es ÒeeflekeÀ Demeles. ceO³eJeleea yeBkeÀ osMee®³ee efJeÊeer³e mLew³ee&®eer peyeeyeoejer Iesles.
ceO³eJeleea yeBkeÀ ®eueveHegjJeþe keÀjles DeeefCe mejkeÀej®eer yeBkeÀ cnCetvener keÀe³e& keÀjles.
iesu³ee keÀener Je<ee&le ceO³eJeleea yeBkesÀ®es cenÊJe Jee{ues Deens. iesu³ee keÀener Je<ee&le
osMeebleie&le DeeefCe Deeblejjeäêr³e DeeefLe&keÀ DeJeuebefyelJe Jee{les Deens. iesu³ee keÀener Je<ee&le
®eueve J³eJemLeeHeve DeeefCe ®eueve efve³eb$eCe ³eeuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. ®e¬eÀer³e
®e{Gleej jesKeC³eemeeþer ceneceboerJej HewMee®³ee HegjJeþîeeJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®eer efvecee&Ce
Peeuesueer iejpe DeeefCe DeveskeÀ osMeeb®³ee DeLe&He×erleerle efve³eespeveeuee ÒeeHle Peeuesues cenÊJe ³ee
keÀejCeebcegUs ceO³eJeleea yeBkeÀeb®es cenÊJe Jee{ues Deens.
176
``p³ee ®eueve mebmLesJej yeBkeÀe®eer yeBkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjC³ee®eer mejkeÀej®ee ®eueve
efJe<e³e ÒeefleefveOeer cnCetve keÀe³e& keÀjC³ee®eer DeeefCe ®eueve J³eJemLes®³ee J³eJemLeeHevee®eer
peyeeyeoejer meesHeJeuesueer Demeles Je ³ee mebmLee yeBeEkeÀie®ee J³eJemee³e keÀjle veenerle DeMee mebmLee
ceO³eJeleea yeBkeÀ cnCetve DeesUKeu³ee peeleele.''
eqmceLe ³eebveer ceeb[uesu³ee ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee J³eeK³esle les cnCeleele ``ceO³eJeleea yeBkeÀ
cnCepes yeBkeÀ J³eJemee³ee®eer DeMeer He×le keÀer p³eeceO³es SkeÀe®e yeBkesÀ®eer ®eueve efveefce&leerle HetCe&
DeLeJee DeJeeefMeä cekeÌlesoejer Demeles.
10.2 ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer keÀe³ex
1) ®eueve efveefce&leer keÀjCesë
peieeleu³ee meJe& osMeele keÀeieoer veesìeb®eer íHeeF& lesLeerue ceO³eJeleea yeBkesÀceeHe&Àle®e nesles. Deepe
meJe&$e ceO³eJeleea yeBkeÀe DeeHeu³ee mejkeÀej®³ee Jeleerves keÀeieoer veesìe íeHeleele Je ®eueveele
DeeCeleele. l³eecegUs keÀeieoer veesìeb®eer efveefce&leer ner ceO³eJeJeleea yeBkeÀe®eer Deepe cekeÌlesoejer yeveueer
Deens.
2) mejkeÀejer yeBkeÀ, Spebì Je meuueeieejë
meJe& ceO³eJeleea yeBkeÀe ¿ee mejkeÀej®eer yeBkeÀ, Spebì Je meuueeieej cnCetve keÀe³e&
keÀjleele. ceO³eJeleea yeBkesÀle osMee®es ceO³eJeleea mejkeÀej Je jep³e mejkeÀejs ³eeb®eer Keeleer
Demeleele. J³eeHeejer p³ee ÒeceeCes ueeskeÀeb®eer ye@vkeÀefJe<e³ekeÀ keÀeces keÀjleele, leÜle®e ceO³eJeleea
yeBkeÀ mejkeÀej®eer yeBkeÀ efJe<e³ekeÀ keÀeces keÀjles. Goe. mejkeÀej®eer efMeuuekeÀ meebYeeUCes,
mejkeÀejmeeþer keÀpex GYeejCes, les HesÀ[Ces, mejkeÀejuee De[®eCeer®³ee JesUer mJele: keÀpex osCes
F. lemes®e mejkeÀej®eer Spebì cnCetve ceO³eJeleea yeBkeÀ mejkeÀej®³ee Jeleerves Flejeb®eer ³esCeer
eqmJekeÀejCes Je osCeer osCes ns keÀe³e& keÀjerle Demeles.
3) yeBkeÀeb®eer yeBkeÀë
osMeeleu³ee efJeefJeOe yeBkeÀe ³ee peveles®³ee yeBkeÀe Demeleele. Hejbleg ceO³eJeleea yeBkeÀ ner
osMeeleu³ee meJe& yeBkeÀeb®eer yeBkeÀ Demeles. p³eeÒeceeCes osMeeleu³ee efJeefJeOe yeBkeÀe ueeskeÀebmeeþer keÀeces
keÀjleele. leÜle®e ceO³eJeleea yeBkeÀ osMeeleu³ee yeBkeÀebmeeþer keÀeces keÀjles. Goe. osMeeleerue yeBkeÀe
DeeHeu³ee peJeUerue efMeuekeÀer®ee keÀener Yeeie ceO³eJeleea yeBkesÀle þsJe cnCetve þsJeleele. Je ner þsJe
ceO³eJeleea yeBkeÀe meebYeeUles keÀener JesUe osMeeleu³ee yeBkeÀebveer DeeHeu³ee peJeU®³ee þsJeeR®ee keÀener
Yeeie ceO³eJeleea yeBkesÀle þsJeuee Heeefnpes. Demes l³eeb®³eeJej keÀe³eosMeerj yebOeve Demeles.
lemes®e osMeeleu³ee yeBkeÀebvee De[erDe[®eCeer®³ee JesUer ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀpex osles.

l³ee®eÒeceeCes osMeeleu³ee yeBkeÀeb®³ee ngb[îee JeìJeles. lemes®e J³eeHeejer yeBkeÀebveer DeeHeu³ee
177
ûeenkeÀeb®³ee ngb[îee SkeÀoe JeìJeu³ee Demeleerue lej l³ee Hegvne JeìefJeCes ns keÀe³e& HeCe ceO³eJeleea
yeBkeÀ keÀjles. Lees[keÌ³eele ceO³eJeleea yeBkeÀ, yeBkeÀeb®eer yeBkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjles.
4) HejosMeer ®eueve meebYeeUCesë
HetJeea pesJne DeveskeÀ osMeele megJeCe& HeefjceeCe nesles lesJne keÀeieoer ®eueve íeHeleevee
l³eeuee leejCe cnCetve meesves þsJeues peele Demes. Hejbleg megJeCe& HeefjceeCee®³ee Demleeveblej Deepe
keÀeieoer ®eueve íeHeC³eemeeþer meesve Je HejkeÀer³e ®eueve ³eeb®es leejCe þsJeues peeles. Hejbleg keÀeieoer
®eueve íeHeC³ee®eer cekeÌlesoejer ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer Demeu³eeves DeMee veesìeb®³ee íHeeF&meeþer
HejosMeer ®euevee®es þsJeeJes ueeieCeejs leejCe ceO³eJeleea yeBkeÀ mJele:peJeU þsJeles. lemes®e
osMeeleu³ee Hejjeäêr³e J³eeHeejeletve osMeeuee pej keÀener HejkeÀer³e ®eueve efceUeues Demeues lejer
les meJe& ceO³eJeleea yeBkeÀ meebYeeUles, l³ee®e ÒeceeCes ogmeN³ee osMeeletve keÀener ceeue Dee³eele
kesÀu³eecegUs DeeHeu³ee osMee®es ogmeN³ee osMeeuee osCes efvecee&Ce Peeues Demesue lej les mJele: peJeU
Demeuesu³ee HejkeÀer³e ®eueveeletve ceO³eJeleea yeBkeÀ YeeieJeles. l³ee®eÒeceeCes mejkeÀejves
ngb[CeeJeUer®ee pees oj þjefJeuee Demesue lees efìkeÀJetve OejCes ns HeCe ceO³eJeleea yeBkesÀ®es keÀece
Deens.
5) MesJeì®ee $eelee cnCetve keÀe³e& keÀjCesë
ceO³eJeleea yeBkeÀ ner yeBkeÀeb®eer yeBkeÀ Demeles. l³eeJesUer osMeeleu³ee yeBkeÀe De[®eCeerle
meeHe[leerue lesJne MesJeì®ee $eelee cnCetve ceO³eJeleea yeBkeÀ l³eeb®³ee ceoleeruee OeeJetve peeles.
keÀenerJesUe ueeskeÀeb®³ee keÀ[tve HewMee®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeer ³esles. DeMeer efJeMes<ele:
nbieeceele ueeskeÀeb®eer Je J³eeHeeN³eeb®eer HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej HewMeeuee ceeieCeer ³esle Demeles. DeMee
JesUer les yeBkesÀle þsJeuesu³ee þsJeer keÀe{leele. keÀener JesUe lej ueeskeÀebveer þsJeuesu³ee þsJeeRvee
FlekeÌ³ee ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeieCeer ³esles keÀer yeBkeÀevee DeMeer ceeieCeer Hegjer keÀjlee ³esle veener.
keÀejCe yeBkeÀebveer mJele: peJeU peceuesu³ee ueeskeÀeb®³ee þsJeer keÀpe&©Heeves keÀsJne®e osTve
ìekeÀuesu³ee Demeleele. DeMeeJesUer ceO³eJeleea yeBkeÀ osMeeleu³ee yeBkeÀeb®³ee ceoleeruee OeeJetve ³esles
DeeefCe l³eebvee jesKe HewMee®eer ceole keÀjles.
6) efvejmeve kesÀvê :
ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebmeeþer efvejmeve kesÀvê eEkeÀJee meceeMeesOeve ie=n cnCetve
keÀe³e& keÀjles.
7) Hele®euevee®es efve³eb$eCeë
DeveskeÀ DeLe&Meeðe%e Hele®euevee®³ee efveefce&leer®es efve³eb$eCe keÀjCes ns SkeÀ ceO³eJeleea
yeBkesÀ®es Del³eble cenÊJee®es keÀe³e& Deens Demes ceeveleele. J³eeHeejer yeBkeÀe Hele®euevee®eer
efveefce&leerkeÀjleele. l³eeJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®es keÀe³e& keÀjeJes ueeieles.
178
8) mebMeesOeve :
keÀener osMeeleu³ee keWÀêer³e yebkeÀe mebMeesOeve kesÀbêe®es keÀe³e& keÀjleele. DeMee yeBkesÀceeHe&Àle
osMeeleerue DeewÐeesefiekeÀ GlHeeoveeefJe<e³eer ceeefnleer peceeJeueer peeles. lemes®e osMeeleerue Mesleer,
GÐeesieOebos, J³eeHeej Fl³eeoer #es$eele efkeÀleer Yeeb[Jeuee®eer iegbleJeCegkeÀ Peeueer Deens. kegÀþu³ee
#es$eele keÀesCel³ee J³eepee®³ee ojeves Hewmes iegbleJeues peeleele, keÀesCel³ee #es$eele Yeeb[Jeuee®ee
HegjJeþe DeHegje eEkeÀJee peemle J³eepee®³ee oje®ee Deens. Fl³eeoer yeeyeerefJe<e³eer mebMeesOeve kesÀues
peeles. lemes®e osMeeleerue YeeJeJee{, ®eueve Jee{, jeäêr³e GlHeVe Fl³eeoer yeeyeeR®es HeCe
mebMeesOeve keÀ©ve ceeefnleer peceJeueer peeles.
9) Mesleeruee keÀpe&HegjJeþeë
osMeeleerue keWÀêer³e yeBkeÀ MeslekeÀN³eebvee mJemle ojele keÀpe&HegjJeþe keÀjC³ee®es keÀece

keÀjles. DeLee&le keWÀêer³e yeBkeÀ Òel³e#eele MeslekeÀN³eebvee keÀpe& osle veener. lej osMeeleu³ee
menkeÀejer yeBkeÀe eEkeÀJee Flej ueeskeÀebvee keÀpe&HegjJeþe keÀjles Je l³eeb®³ee leHexÀ MeslekeÀN³eebvee
keÀpe&HegjJeþe neslees.
10) peeieeflekeÀ mebIeìveeb®es ÒeefleefveOeerlJe :
osMee®eer ceO³eJeleea yeBkeÀe peeieeflekeÀ yeBkeÀ eEkeÀJee Deeblejjeäêr³e ®eueveefveOeer

³eemeejK³ee peeieeflekeÀ mebIeìveeb®es ÒeefleefveefOelJe keÀjerle Demeleele.
10.3 ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe (Monetary Policy)
ÒemleeJeveeë
®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®ee mebyebOe DeLe&J³eJemLes®³ee ®eueveefJe<e³ekeÀ J³eJemLesMeer

Demelees. ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe ns meceûeue#eer DeeefLe&keÀ GefÎäs meeO³e keÀjC³ee®es SkeÀ
cenÊJee®es meeOeve Deens. ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe ns DeeefLe&keÀ Je=×er®³ee Òeef¬eÀ³esuee ieleer osC³ee®es
keÀe³e& keÀjles. ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe ns DeLe&J³eJemLesleerue HewMee®ee HegjJeþe, Ke®e& Je Hele
GHeueyOelee ³eeb®³eeMeer mebyebOeerle Demeles. ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®eer DeeKeCeer Je DecebueyepeeJeCeer
keÀjC³ee®es keÀe³e& osMee®eer ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀjles. meJe&meeOeejCe DeefLe&keÀ OeesjCee®eer GefÎäs
meeO³e keÀjC³ee®es SkeÀ meeOeve cnCetve ceO³eJeleea yeBkesÀ®es HewMee®³ee HegjJeþîee®³ee efve³eb$eCee®es
OeesjCe cnCepes ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe nes³e.
®eueve efJe<e³ekeÀ OeesjCe cnCepes keÀe³e ?ë
Hewmee mJele:®eer J³eJemLee Heent MekeÀle veener. HewMee®eer J³eJemLee HeenC³eemeeþer

yengleskeÀ osMeele (19J³ee MelekeÀele) ceO³eJeleea yeBkeÀ, DeefmlelJeele Deeueer Deens. ``keÀener
efveef½ele GefÎäîes meeO³e keÀjC³eemeeþer HewMee®ee Je Hele®eHewMee®ee HegjJeþe efve³ebef$ele keÀjC³ee®es
179
ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[tve pes Òe³elve kesÀues peeleele l³eeuee ®eueve efJe<e³ekeÀ OeesjCe Demes
cnCeleele.'' ³eeuee®e êJ³eefJe<e³ekeÀ OeesjCe DeLeJee ceewefêkeÀ OeesjCe Demesner cnCeleele.
®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®eer DeeKeCeer keÀjCes Jel³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes ner peyeeyeoejer
ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer Demeles. JesieJesieÈ³es osMeele JesieJesieÈ³ee keÀeueKeb[ele ®eueveefJe<e³ekeÀ
OeesjCee®eer GefÎäs efYeVe Demeleele. Hejbleg l³ee meJee¥le mecev³eJe meeOeC³ee®es keÀe³e& ceO³eJeleea
yeBkesÀuee keÀjeJes ueeieles. osMee®³ee SketÀCe ®eueve HegjJeþîeeJej DeeefCe J³eepee®³ee ojeJej
efve³eb$eCe þsJetve l³eele mejkeÀej®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeevegmeej yeoue keÀjC³ee®³ee keÀe³ee&uee ®eueve
efJe<e³ekeÀ OeesjCe cnCelee ³esF&ue.
®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®eer GefÎäs :
1) eEkeÀcele mLew³e& (eEkeÀcele efmLejerkeÀjCe)ë
megJeCe& HeefjceeCe DeefmlelJeele Demes He³e¥le efJeefvece³e oj efmLej þsJeC³ee®es GefÎä

cenÊJee®es ceeveues peele Demes, Hejbleg DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele osMeeleerue eEkeÀceleHeeleUer efmLej
þsJeC³ee®es cnCepes®e HewMee®es Debleie&le cetu³e eqmLej þsJeC³ee®es GefÎä cenÊJee®es ceeveues peeles.
2) efJeefvece³e oje®es mLew³e&ë
19 J³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleerme Deeblejjeäêr³e J³eeHeej melele Jee{le neslee Je

megJeCe& HeefjceeCe He×leer Òe®eefuele nesleer. l³eeJesUer osMeeleerue ®euevee®es yee¿e cetu³e cnCepes®e
efJeefvece³e oj efmLej þsJeCes ns ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®es GefÎä cenÊJee®es ceeveues peele nesles.
megJeCe& Dee³eele eEyeot DeeefCe megJeCe& keÀe³e& efve³ee&le eEyeotveer efJeefvece³e ojele mLew³e& jeKeues peele
Demes. Hejbleg keÀeieoer ®eueve He×leerle efJeefvece³e ojele mLew³e& efvecee&Ce keÀ©ve les efìkeÀefJeCes
DeJeIe[ Peeues.
3) HetCe& jespeieejë
keÀesCel³eener osMee®es cegK³e DeeefLe&keÀ GefÎä cnCepes osMee®es DeefOekeÀeefOekeÀ DeeefLe&keÀ

keÀu³eeCe meeOeCes lemes®e osMeeleerue peemleerle peemle veeiejerkeÀebvee jespeieej HegjefJeCes ns Demeles.
Òee. kesÀvmeves ceneceboer®³ee keÀeUeveblej ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®es GefÎä jespeieej Jee{er®es
DemeeJes Demes meg®eefJeues. HetCe& jespeieej cnCepes keÀe³e? kesÀvme®³ee celes pes Oe[OeekeÀì Deensle
Je keÀece keÀjC³ee®eer p³eeb®eer F®íe Deens DeMee ueeskeÀebvee pesJne meO³ee®³ee Jesleveojeves keÀece
HegjefJelee ³esles. lesJne l³eeuee HetCe& jespeieej cnCeleele.
ceboerHeemetve cegkeÌlelee Je yeskeÀejer ìeUC³eemeeþer HetJe& jespeieejeJej Yej efouee peelees.

DeefJekeÀefmele osMeele DeOe& jespeieejer keÀceer keÀjCes, meJe& ÒekeÀej®³ee yeskeÀejerJej ceele keÀjCes
³eeb®eerner DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eevegmeej ®eueve veerleer DeMeer DemeeJeer keÀer l³eecegUs ye®ele Je
iegbleJeCetkeÀ Jee{sue. pe©jer Yeemeu³eeme ceO³eJeleea yeBkesÀuee Deieoer ®eueve efveefce&leer keÀjlee Deeueer
Heeefnpes.
180
4) DeefLe&keÀ efJekeÀemeë
GlHeeove#ecelee Je ®euevee®eer SketÀCe ceeieCeer ³eeble ³eesi³e mecevJe³e meeOeeJee ueeielees.

Òemebieer keÀpe&HegjJeþîeeJej efve³eb$eCe þsJeeJes ueeieles. eEkeÀJee ®eueve Ieìer®ee OeeskeÀe Demesue lej
keÀpe& HegjJeþîeeuee GÊespeve ÐeeJes ueeieles. lemes®e ®eueveveerleer®ee DeJeuebye keÀ©ve ye®ele
iegbleJeCetkeÀeruee ³eesi³e Demes JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjeJes ueeieles.
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer mejkeÀejuee JeemleJe GlHeeoveele Jee{ Ie[Jetve

DeeCeeJeer ueeieles. l³ee®eyejesyej oj[esF& GlHeVeele Jee{ Ie[Jetve DeeCeeJeer ueeieles. DeeefLe&keÀ
efJe<ecelee keÀceer keÀjC³eemeeþer keÀener ³eespevee DeeKeeJ³ee ueeieleele. ogye&ue IeìkeÀebvee ceole
keÀjC³emeeþer GHee³e ³eespeeJes ueeieleele. DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeOeleevee kesÀJeU GlHeeove #ecelee
Jee{efJeCes eEkeÀJee efJekeÀemee®ee oj keÀe³ece efìkeÀJetve þsJeCes ³eekeÀ[s ue#es oTve ®eeuele veener lej
GlHeeovee®ee opee& megOeejC³eekeÀ[sner ue#e ÐeeJes ueeieles.
5) leìmLe Hewmeeë
Òee, efJekedÀmìer[, ne³eskeÀ, je@yeì&meve, keÀesHeceve Fl³eeoer DeLe&Meeðe%eebveer `leìmLe

Hewmee' ns ®eueve efJe<e³ekeÀ OeesjCee®es GÎerä DemeeJes Demes meg®eefJeues Deens.
leìmLe Hewmee cnCepes keÀe³e? Òee. ne³eskeÀ ³eeb®³ee celes, leìmLe Hewmee OeesjCeele
DeLe&J³eJemLesle HewMeeuee og³³ece mLeeve efoues peeles efJeefvece³e J³eJemee³e pesJe{e Hewmee DeeJeM³ekeÀ
Deens. lesJe{e®e Hewmee ®eueveele þsJeeJe³ee®ee cnCepes leìmLe Hewmee! HewMee®ee HeefjCeecekeÀejkeÀ
HegjJeþe efmLej þsJeuee lej eEkeÀceleHeeleUerJej l³ee®ee HeÀejmee HeefjCeece nesle veener. ³ee
efmLeleerle Hewmee efJeefvece³e ceeO³ecee®es keÀece keÀjlees Je HewMee®ee eEkeÀceleerJej HeefjCeece nesle veener.
6) lespeer-ceboer®eer ®e¬esÀ ìeUCesë
lespeer ceboer®es ®e¬esÀ ìeUCes ns ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®es GefÎäs ceeveleele. lespeer

ceboer®es ®e¬esÀ ìeUeJe³ee®eer Demeleerue lej Hele®euevee®es efve³eb$eCe keÀjCes ³eesi³e Demeles
J³eepeefJe<e³ekeÀ OeesjCe DeeKeCes Demes GHee³e³eespetve ner ìeUlee ³esleele. yeBkeÀe peer Heleefveefce&leer
keÀjleele l³eeveer efve³eb$eCe yeBkeÀjsìceO³es ³eesi³e Demee yeoue keÀjle ceO³eJeleea yeBkeÀ keÀ© MekeÀles.
Hele®euevee®³ee efve³eb$eCeemeeþer Ketu³ee yeepeejele jesK³eeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer ³ee GHee³eeb®ee JeeHej
keÀ© MekeÀles. lespeer®³ee keÀeUele jesK³eeb®eer Kejsoer keÀjCes Je ceboer®³ee keÀeUele J³eepeoj keÀceer
keÀjCes Demes GHee³e keÀ© MekeÀlees.
181
10.4 ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®eer meeOeves eEkeÀJee Hele®euevee®³ee

efve³eb$eCee®eer meeOeves eEkeÀJee ceeie& (Instrument of Monetary policy
or Credit Control)
J³eeHeejer yeBkeÀebveer Hele®euevee®eer efveefce&leer Òe®eb[ ÒeceeCeeJej kesÀueer lej leer keÀceer
keÀjC³eemeeþer l³eeb®³ee Hele®euevee®³ee efveefce&leer®es efve³eb$eCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Demes
efve³eb$eCe ceO³eJeleea yeBkeÀ efJeefJeOe meeOeveebveer eEkeÀJee ceeiee&veer keÀjles. ®euevee®es efve³eb$eCe
keÀjC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ peer efJeefJeOe meeOeves JeeHejles l³ee®es oesve Yeeieele JeieeakeÀjCe kesÀues
peeles. les cnCepes
1) Hele ®euevee®³ee mebK³eelcekeÀ efve³eb$eCee®eer meeOeves Je 2) Hele®euevee®³ee iegCeelcekeÀ eEkeÀJee

efveJe[keÀ Jes®ekeÀ efve³eb$eCee®eer meeOeves
Heleefve³eb$eCee®eer meeOeves
mebK³eelcekeÀ meeOeves iegCeelcekeÀ meeOeves

1. ye@keÀjsì 1) keÀpe& leejCe ³eeleerue ieeUe þjJeCes
2. Kegu³ee yeepeejele keÀpex 2) efJeefMeä keÀeceemeeþer keÀpe& osCes
jesK³ee®eer Kejsoer efJe¬eÀer 3) GHeYeesie keÀpee&®es efve³eb$eCe
3. jeskeÀ[ efveOeer®es ÒeceeCe yeoueCes 4) keÀpee&®es JeeìHe
5) Òel³e#ekeÀejJeeF& keÀjCes
6) veweflekeÀ meceepeeJeCeer
7) Òeefme×er
1. Hele®euevee®³ee mebK³eelcekeÀ efve³eb$eCee®eer meeOeves
De) yeBkeÀjsìë
ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebvee p³ee J³eepee®³ee ojeves keÀpe& osles . l³ee Jeepee®³ee
ojeuee yeBkeÀjsì eEkeÀJee ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee J³eepee®ee oj Demes cnCeleele. lemes®e l³ee ojeves
ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee J³eepee®ee oj Demes cnCeleele. lemes®e l³ee ojeves ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer
yeBkesÀ®³ee ngb[îee JeìJeCes eEkeÀJee ngb[îee SkeÀoe JeìJeuesu³ee Demeleerue lej l³ee Hegve: JeìJeles.
l³ee JeìeJee®³ee ojeuee yeBkeÀjsì Demes cnCeleele. ceO³eJeleea yeBkeÀ yeBkeÀjsì®ee oj keÀceer peemle
keÀ©ve Hele®euevee®es efve³eb$eCe keÀ© MekeÀles. Òee. je@efyevme Je je@yeì&meve ³eeb®³ee celes,
Hele®euevee®³ee efve³eb$eCee®es yeBkeÀjsì ns Glke=Àä meeOeve Deens.
ye) Kegu³ee yeepeejele keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer efJe¬eÀerë
Kegu³ee yeepeejele keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀ©ve keWÀêer³e yeBle Hele ®euevee®es
efve³eb$eCe keÀjles. iesu³ee keÀener Je<ee&le Yeejleele ÒeeF&Pe yeeB[, ef[HesÀvme yee@v[, meseÅJnie yee@B[,
182
ieesu[ yeeB[ Demes DeveskeÀ yeeB[dme mejkeÀejves keÀe{ues. ³eevee®e keÀpe&jesKes Demes cnCeleele.
DeMee keÀpe&jesK³ee®eer Kejsoer efJe¬eÀer keÀ©ve keWÀêer³e yeBkeÀ Hele®euevee®es efve³eb$eCe keÀjerle Demeles.
kesÀvme®³ee celes Hele®euevee®³ee efve³eb$eCee®es meeOeve cnCeve yeBkeÀjsì ns meeOeve ceeies He[ues
Demetve l³eeb®eer peeiee Deepe Kegu³ee yeepeejele keÀpe&jesK³ee®eer Kejsoer efJe¬eÀer ³ee ceO³eJeleea
yeBkesÀ®³ee meeOeveeves Iesleueer Deens.
keÀ) jeskeÀ[ efveOeer®es ÒeceeCe yeoueCesë
jeskeÀ[ efveOeer®³ee ÒeceeCeele yeoue keÀjCes ns Hele efve³eb$eCee®es meeOeve uee@[& kesÀvme
³eebves DeeHeu³ee Treastise on Money ³ee HegmlekeÀele meg®eefJeues Deens. DeveskeÀ osMeele
Heleefve³eb$eCee®es ns meeOeve ¬eÀebeflekeÀejkeÀ þjues Deens.
Òel³eskeÀ osMeeleu³ee efJeefJeOe yeBkeÀeveer l³eeb®³eekeÀ[s peceuesu³ee þsJeeR®eer DecetkeÀ ìkeÌkesÀ

jkeÌkeÀce keWÀêer³e yeBkesÀle þsJeueer Heeefnpes Demes keÀe³eosMeerj yebOeve osMeeleu³ee Òel³eskeÀ yeBkeÀJej
Demeles. ³eeuee®e jeskeÀ[ efveOeer®es ÒeceeCe Demes cnCeleele. Hejbleg keWÀêer³e yeBkesÀuee ³ee efveOeer®³ee
ÒeceeCeele yeoue keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Demelees. ³ee DeefOekeÀeje®ee JeeHej keÀ©ve keWÀêer³e yeBkeÀ
Hele®euevee®es efve³eb$eCe keÀ© MekeÀles.
2. Hele®euevee®³ee iegCeelcekeÀ eEkeÀJee Jes®ekeÀ efve³eb$eCee®eer meeOevesë
1) keÀpe& Je leejCe ³eeleerue ieeUe þjJeCesë
J³eeHeejer yeBkeÀe DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee efJeefJeOe leejCeeJej keÀpex osle Demeleele. ueeskeÀ
yeBkesÀle DeefOekeÀ Jemlet Je ceeue þsJetve l³eeb®³ee leejCeeJej keÀpex Iesleele. keÀener ueeskeÀ meesves,
®eeboer ³eemeejK³ee Jemlet þsJeleele.
2) efJeefMeä keÀeceemeeþer®e keÀpex osCesë
Hele®euevee®es efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀe keÀesCekeÀesCel³ee keÀeceemeeþer

keÀpex ÐeeJeerle Deiej osJet ve³esle les þjJeles. ueive cegbpeer Deiej Oeeefce&keÀ keÀe³ex keÀjC³eemeeþer
efouesueer keÀpex DeveglHeeokeÀ Demeleele. ner keÀpex osMeele ®eueveJee{ Ie[Jetve DeeCeC³eeme
keÀejCeerYetle nesleele. lesJne ¿ee JesUer osMeele ®eueveJee{er®ee OeeskeÀe Demelees, lesJne DeMee
keÀeceemeeþer keÀpex osT ve³esle DeMeer mHeä met®evee ceO³eJeleea yeBkeÀ J³eeHeejer yeBkeÀebvee HeeþJeles.
lemes®e keÀener JesUe osMeeleerue ceesþsceesþs J³eeHeejer meÆsJeeues Fl³eeoer ueeskeÀ yeBkeÀebkeÀ[tve ceesþîee
ÒeceeCeele keÀpex Iesleele Je l³eeb®³ee mene³³eeves ceeuee®eer meÆsyeepeer keÀjleele l³eecegUs ceeuee®³ee
eEkeÀceleer Yejcemeeì Jee{tve ®eueveJee{er®es ¢<³eHeefjCeece efomet ueeieleele. DeMeeJesUer ceO³eJeleea
yeBkeÀ ³ee J³eeHeeN³eebvee meÆsyeepeer keÀjC³eemeeþer keÀpex osT ve³esle Demes J³eeHeejer yeBkeÀebvee
keÀUefJeles.
3) GHeYeesi³e keÀpee&®es efve³eb$eCeë

osMeeleues ueeskeÀ DeveskeÀ GHeYeesi³e Jemletb®eer Kejsoer J³eeHeejer yeBkeÀekeÀ[tve keÀpex IesTve
keÀjleele. ³eele ceesìjer, mketÀìme& ³eemeejK³ee Jemlet Demeleele. Hejbleg DeMeer keÀpex efou³eeves
183
keÀener JesUe ®eueve Jee{er®ee OeeskeÀe Demelees. osMeele Hele®eueve ceesþîee ÒeceeCeeJej efvecee&Ce Peeues
Demesue lej les keÀceer keÀjC³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ DeMee GHeYeesi³e keÀpee&®es efve³eb$eCe
keÀjC³eeme J³eeHeejer yeBkeÀebvee keÀ[keÀ met®evee osles.
4) keÀpee&®es JeeìHeë
J³eeHeejer yeBkeÀe ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[tve keÀpex Iesleele. lemes®e DeeHeu³ee peJeU®³ee

ngb[îee ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[tve JeìJetve l³eeb®³ee peesjeJej ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[tve Hewmee DeeCeleele.
³ee meJee¥®ee GHe³eesie l³ee Hele®euevee®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer keÀjleele. Hejbleg pesJne
ceO³eJeleea yeBkesÀuee Hele®euevee®es eEve³e$eCe keÀjeJesmes Jeeìsue, lesJne ceO³eJeleea yeBkeÀ osMeeleu³ee
Òel³eskeÀ yeBkesÀuee efkeÀleer keÀpe& ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[tve efceUt MekesÀue ³ee®es ÒeceeCe þjJeles Je l³ee
ÒeceeCeeHes#ee keÀesCel³eener yeBkesÀuee peeoe keÀpe& efceUle veener. ceO³eJeleea yeBkesÀves J³eeHeejer yeBkeÀevee
ÐeeJe³ee®³ee keÀpee&®es Demes efve³eb$eCe kesÀues keÀer J³eeHeejer yeBkeÀebvee ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[tve
keÀpe&©Heeves efceUCeeje jesKe Hewmee Ieìlees. J³eeHeejer yeBkeÀebkeÀ[tve jesKe Hewmee Ieìuee keÀer l³eeb®eer
Hele®eueve efvecee&Ce keÀjC³ee®eer kegÀJele Ieìles Je DeeHeesDeeHe Hele®euevee®³ee efveefce&leeruee DeeUe
yemelees.
5) Òel³e#e keÀejJeeF& keÀjCesë
keÀener JesUe yeBkeÀe Yejcemeeþ veHeÀe efceUefJeC³eemeeþer Je Òe®eb[ ÒeceeCeeJej

Òele®euevee®eer efveefce&leer keÀjleele. l³eecegUs osMeele Hele®euevee®eer Òe®eb[ ÒeceeCeeJej efveefce&leer
nesTve ®eueve Jee{er®es OeeskesÀ efvecee&Ce nesleele. lemes®e DeMee ÒekeÀejs Hele®euevee®eer efveefce&leer
keÀjCeeN³ee yeBkeÀe ³ee OeeskeÌ³eele ³esleele. l³eele yeg[C³ee®eer MekeÌ³elee efvecee&Ce nesles. DeMee JesUer
ceO³eJeleea yeBkeÀ DeMee J³eeHeejer yeBkeÀevee met®evee HeeþJetve l³eebveer DeeHeu³ee OeeskesÀyeepe
GÐeesieeHeemetve HejeJe=Êe JneJes Demes keÀUJeles. leLeeefHe keÀener yeBkeÀebveer DeeHeu³ee Hele®eueve
efveefce&leer®ee GÐeesie ®eeuet®e þsJeuee lej ceO³eJeleea yeBkeÀ l³eeb®³ee efJe©× Òel³e#e keÀejJeeF& ®es
Meðe GHemeles.
6) veweflekeÀ mecepeeJeCeerë
Òel³e#e keÀejJeeF&cegUs peer keÀìglee efvecee&Ce nesles leer nesT ve³es ³eemeeþer ``veweflekeÀ
mecepeeJeCeer'' ³ee meeOevee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. veweflekeÀ mecepeeJeCeerves Hele®euevee®es
efve³eb$eCe keÀjCeeN³ee meeOeveele ceO³eJeleea yeBkeÀe osMeeleu³ee J³eeHeejer yeBkeÀebvee Hele®eueveJee{er®es
OeeskesÀ mecepeeJetve meebieles Demes Hele®eueve Òe®eb[ ÒeceeCeeJej efvecee&Ce keÀjCes ns osMee®³ee efnlee®es
lej veener®e veener HeCe yeBkeÀebvee meg×e OeeskeÌ³ee®es keÀmes Deens l³ee®eer keÀuHevee ceO³eJeleea yeBkeÀ
J³eeHeejer yeBkeÀebvee osles.
7) Òeefme×erë
ceO³eJeleea yeBkeÀ osMeeleu³ee yeBkeÀeb®eer ceeefnleer He$ekesÀ l³eebveer efouesu³ee keÀpee&®eer

ceeefnleer, l³eeb®³ee keÀe³ee&®eer ceeefnleer, DeekeÀ[sJeejer Òeefme× keÀjles. ³ee Òeefme×ercegUs DeeHeuee
184
keÀejYeej ®eesKe þsJeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee yeBkeÀebvee Jeeìles Je l³eecegUs yeBkeÀe DeeHeuee keÀejYeej
®eesKe þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. lemes®e ¿ee ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee met®evee efJevebl³ee HeeUleele.
l³eecegUs meJe& yeBkeÀeb®ee keÀejYeej ³eesi³e ÒekeÀejs ®eeuetve iewj ÒekeÀejebvee DeeUe yemelees Je
ceO³eJeleea yeBkesÀuee He®eleuevee®es efve³eb$eCe keÀjCes ner ieesä DeefOekeÀ meesHeer yeveles.
10.5 ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®³ee ce³ee&oe (Limitation of Monetary

policy)
1. veeCesyeepeeje®eer efJeYeeieCeerë
efJekeÀmeveMeerue osMeele veeCes yeepeeje®eer efJeYeeieCeer mebIeefìle Je DemebIeefìkeÀ #es$eele

Peeuesueer Demeles. l³eecegUs ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®eer J³eeHleer ce³ee&efole jenles.
2. yeBkeÀ J³eJemee³e He×leer®eer j®evee Je Je=×er:
®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®es keÀe³e& ns yeBkeÀ J³eJemee³e keÀe³ee&Meer mebyebOeerle Deens. l³eecegUs

®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®es ³eMe ns yeBkeÀ J³eJemee³eeJej efJekeÀemee®³ee ÒeceeCeeJej DeJeuebyetve
Demeles. efJekeÀmeveMeerue osMeele yeBkeÀ J³eJemee³ee®ee efJekeÀuHe ce³ee&efole Demeu³eeves ®eueveefJe<e³ekeÀ
OeesjCeeme ce³ee&oe He[leele.
3. DeceewêerkeÀ #es$ee®es DeefmlelJe :
DeveskeÀ efJekeÀmeveMeerue osMeele DeceewêerkeÀ #es$e ceesþîee ÒeceeCeele Dee{Ules. ceesþîee

mebK³esves ueeskeÀ ûeeceerCe Yeeieele jenleele lesLes Deepener Jemlet efJeefvece³e He×le DeefmlelJeele
Deens. HeefjCeeceer ceewêerkeÀ efveleerleerue yeoueeb®ee l³eeb®³eeJej keÀenerner ÒeYeeJe He[le veener.
4. G®®e jesKeles®es ÒeceeCe:
DeveskeÀ J³eeHeejer yeBkeÀe ¿ee ceesþîee ÒeceeCeeJej þsJeer®es mebkeÀueve keÀjleele. HeefjCeeceer
l³ee®³eekeÀ[erue lejue mebHeÊeer ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{les. DeMee JesUer l³eeb®³eekeÀ[erue
DeefOekeÀlece efveOeercegUs ceewêerkeÀ OeesjCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee keÀceer nesles.
5. iegbleJeCetkeÀ j®evesJej ÒeYeeJe veener:
®eueveerefJe<e³ekeÀ OeesjCe iegbleJeCetkeÀer®³ee DeekeÀejeJej HeefjCeecekeÀjles. cee$e

®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe Heleefve³eb$eCeeJej GHee³e³eespeveeÜejs iegbleJeCetkeÀ j®evesle yeoue Ie[Jetve
DeeCet MekeÀle veener.
185
6. efve³ece Je efve³eb$eCes:
J³eeHekeÀ DeeefLe&keÀ GefÎäs meeO³e keÀjC³ee®³ee ¢äerves ®eueveerefJe<e³ekeÀ meÊeskeÀ[tve

³eespeC³eele ³esCeeN³ee OeesjCeelcekeÀ GHee³eebvee HejHebje keÀe³eosMeerj efve³ece efve³eb$eCes ³eecegUs
ce³ee&oe He[leele.
7. ceewefêkeÀ jep³eefJeÊeer³e OeesjCeeleerue mecevJe³ee®ee DeYeeJe:
jepeefJeÊeer³e veerleer ner DeLe&Keel³eekeÀ[tve le³eej keÀ©ve jeyeJeueer peeles lej ceewêerkeÀ
OeesjCe ceO³eJeleea yeBkeÀskeÀ[tve jeyeJeues peeles. Hejbleg DeveskeÀoe ³ee oesvner mebmLeeceO³es Hegjsmee
mecevJe³e vemeu³ee®es Dee{Ules. pej ³ee oesvner OeesjCeeceO³es mecevJe³ee®ee DeYeeJe Demesue lej
ceewêerkeÀ veerleer eflelekeÀerMeer ³eMemJeer nesCeej veener.
8. J³egJnelcekeÀ Je=×er ®eueebJej Òel³e#e ÒeYeeJe veener:
®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCe ns cegUele HewMee®ee HegjJeþe, Hele, J³eepeoj Jeiewjs

®eueveJeer<e³ekeÀ IeìkeÀebMeer mebyebefOele Demeles. Hejbleg ns veHeÌ³ee®ee oj, iegbleJeCetkeÀ HeÀueve, ye®ele,
Yeeb[Jeueefveceealeer, DeMee J³enejelcekeÀ Je=×er ®eueebJej Òel³e#e ÒeYeeJe Hee[t MekeÀle veener.
10.6.1 vejefmebnce meefceleer DenJeeue 1991 (Narsimham Committee

Report):
1991 veblej yeBkeÀerie #es$eele Peeuesu³ee megOeejCee 1998 veblej yeBkeÀeRie #es$eeleerue
megOeejCee keÀcekegÀJele yeBkeÀe Je yeBkesÀ®³ee keÀe³e&#ecelee Je Hetve&j®eves®³ee yeeyeleerle keÀefceìerves
cenÊJeHetCe& met®evee kesÀuesu³ee Deensle.
vejeEmence meefceleer DenJeeue 1991 (Narsimham Committee Report

1991):
1991 ceO³es Yeejle mejkeÀejves DeeLeeakeÀ GoejerkeÀjCe KeepeieerkeÀjCe DeeefCe
peeieeflekeÀerkeÀjCe ³eeb®ee meceeJesMe DemeCeejs veJeerve DeeefLe&keÀ OeesjCe eqmJekeÀejues ³ee®e OeesjCeele
Yeejleer³e efJeÊeer³e #es$eeleerue $etìer otj keÀjC³eekeÀefjlee Þeer vejefmebnce ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer
G®®emlejer³e meefceleer mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer. ner meefceleer 14 Dee@iemì 1991 uee
mLeeHeve kesÀueer iesueer Je ³ee meefceleerves DeeHeuee DenJeeue 16 veesJnWyej 1991 uee meeoj
kesÀuee. l³eeleerue ÒecegKe efMeHeÀejMeer Keeueerue ÒeceeCes.
1) jeKeerJe efveOeer®es ÒeceeCe keÀceer keÀjCes:
1991 ceO³es Yeejleele jesKe jeKeerJe efveOeer®es ÒeceeCe 15 ìkeÌkesÀ lej JewOeeefvekeÀ
jeskeÀ[ 38.5 ìkeÌkesÀ SJe{s Òe®eb[ Demeu³eeves yeBkeÀevee keÀpe& osC³eemeeþer Del³eble DeHetje efveOeer
186
GHeueyOe nesle neslee. meefceleerves yeBkeÀeb®eer GlHeeokeÀlee IeìJeCeejs CRR DeeefCe SLR keÀceer
keÀjeJesle. DeMeer efMeHeÀejme kesÀueer.
2) J³eepeojeJejerue efve³eb$eCes otj kesÀueer:
þsJeerJejerue J³eepeoj lemes®e keÀpee&Jejerue J³eepeoje®³ee efve³eb$eCee®³ee yeBkeÀe®³ee

efJekeÀemeeJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. cnCetve meefceleerves J³eepeeJejerue efveye¥Oe otj
keÀjC³eeyejesyej þsJeermeeþer ueJeef®ekeÀlee DemeeJeer cnCetve keÀceerle keÀceer 15 efoJeme les 3 Je<ex ³ee
keÀeueeJeOeermeeþer ÒeeF&ce ueW[erbie jsì (PLR) þjefJeC³ee®eer HejJeeveieer J³eeHeejer yeBkeÀebvee efoueer.
lemes®e DeeHeues J³eepeoj þsJeerJej efceUCeejs J³eepe, keÀpee&Jejerue J³eepee®³ee ojeefJe<e³eer
ueeskeÀebvee ceeefnleer osC³ee®ee DeefOekeÀej J³eeHeejer yeBkeÀevee osC³eele Deeuee.
3) yeBkeÀeRie #es$ee®eer Hetve&j®evee:
keÀefceìerves meg®eJeues keÀer jeäêr³e HeeleUerJej 3 les 4 jeäêr³e yeBkeÀe DemeeJ³eele

l³eele mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee Je meueive meele yeBkeÀeb®ee meceeJesMe neslee. ûeeceerCe Yeeieele
Keeue®³ee HeeleUerJej ÒeeosefMekeÀ ûeeceerCe yeBkeÀ DemeeJeer. vejeEmence meefceleer®³ee
efMeHeÀejMeervegmeej yeBkeÀe®eer j®evee ef$emlejer³e DemeeJeer.
4) mHeOee& Jee{efJeC³eemeeþer GHee³e:
yeBkeÀerie #es$eele keÀpe&HegjJeþe keÀjCes. þsJeer ieesUe keÀjCes ³eeyeeyele mHeOee& efvecee&Ce
JneJeer ³eemeeþer Keepeieer J³eeHeejer yeBkeÀebvee meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue yeBkeÀeyejesyej mHeOee&
keÀjC³eemeeþer HejJeeveieer osC³eele Deeueer. l³ee®eyejesyej J³eepeojeJejerue efve³eb$eCes ner otj
keÀjC³eele Deeueer.
5) yeBkeÀe®eer mJee³eÊelee :
meefceleerves Demes meg®eefJeues keÀer yeBkeÀebvee KeemekeÀ©ve meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue yeBkeÀebvee

DeefOekeÀeefOekeÀ mJee³eÊelee osC³eele Dee³eJeer. DeefOekeÀ mHeOee&lcekeÀlee Dee³e&#ecelee Gb®eeJeC³ee®³ee
¢<ìerves yeBkeÀevee DeefOekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ mJeeleb$³e DeeefCe mJee³eÊelee osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
6) J³eeHeejer yeBkeÀebJej He³e&Jes#eCe keÀjCeejs ceb[U :
J³eeHeejer yeBkeÀebveer DeeHeu³ee Ke®ee&®es ÒeceeCe keÀceer keÀ©ve GlHeVe Jee{JeeJes veJeerve
ceeefnleer leb$e%eevee®ee JeeHej keÀjeJee. mebieCeerkeÀjCe keÀjeJes. keWÀê GIe[eJeer. Fbìjvesì yeBeEkeÀie,
FueskeÌìe@efvekeÀ yeBkeÀeRie mesJee ûeenkeÀevee 24 leeme GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJ³eele. ³eecegUs yeQkeÀe®³ee
mesJee®³ee ope&ele Jee{ nesF&ue Je l³ee®e yejesyej yeBkesÀ®ee Ke®e& meg×e keÀceer nesF&ue Jejerue
GHee³eeeb®eer Òeieleer DeY³eemeC³eemeeþer He³e&Jes#eCe ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
187
7) GlHeVe ve osCeejer eEpeoieer (Non Performing Assets):
J³eeHeejer yeBkeÀeb®³ee eEpeoieer HewkeÀer megceejs 20ìkeÌkesÀ eEpeoieer GlHeVe ve osCeejer nesleer.
l³eeb®es ÒeceeCe keÀceerle keÀceer keÀ©ve Megv³eeJej DeeCeC³ee®es GefÎäs l³eevee osC³eele Deeues.
8) Yeeb[Jeueer Hee³ee cepeyetle keÀjCes ë
J³eeHeejer yeBkeÀebveer DeeHeuee Yeeb[Jeuee®ee DeeefLe&keÀ Hee³ee cepeyetle JneJee ³eemeeþer

l³eebvee DeeHeu³ee efkeÀceeve DeeJeM³ekeÀ Yeeb[Jeue ÒeceeCe efveOeerle Jee{ keÀjC³eemeeþer Kegu³ee
yeepeejele Yeeie Yeeb[Jeuee®eer efJe¬eÀer keÀ©ve efveOeer GYeejC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Deeueer.
cee®e& 2000 He³e¥le yeBkeÀeveer DeeHeueer Yeeb[Jeue iejpes®eer DeìHetCe& keÀjeJeer DeMeer met®evee l³eebvee
osC³eele Deeueer.
9) keÀceketÀJele yeBkeÀeb®es HegvepeeaJeve Je Hetveyee¥OeCeerë
p³ee J³eeHeejer yeBkeÀe leesìîeele Deensle l³eeb®eer GlHeVe osC³eele eEpeieoer Assets
24.8 ìkeÌkesÀ eEkeÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Deens. DeMee yeBkeÀe®eer 1994 ceO³es Hegve&j®evee
keÀjC³ee®ee efveCe&³e IesC³eele Deeuee. DeMee yeBkeÀebmeeþer eEpeoieer Hegvej&®evee efveOeer®eer GYeejCeer
keÀjC³eele Deeueer. DeMee yeBkeÀebvee DeboepeHe$ekeÀeletve ceole efveOeer osC³ee®ee efveCe&³e mejkeÀejves
vejeEmence meefceleer®³ee met®evesvegmeej Iesleuee.
10.6.2 vejefmebnce meefceleer DenJeeue 1998 (Narsimham Committee

Report 1998):
Heer. Sce. vejeEmence meefceleerves DeeHeu³ee ogmeN³ee DenJeeueele met®evee kesÀu³eevegmeej

yeBkeÀe®³ee j®evesle Decetueeûe megOeejCee keÀjCes l³ee®³ee mesJee®ee opee& Jee{efJeCes l³eeb®³ee
J³eJenejle HeejoMe&keÀlee ³eeJeer ³eemeeþer Het{erue meg®evee keÀjC³eele Deeu³ee.
1) veJeerve Keepeieer yeBkeÀebvee Devetceleer:
1996-2002 ³ee keÀeueeJeOeerle yeBkeÀerie #es$eeleerue mHeOee&Jee{eJeer l³eeb®eer

keÀe³e&#ecelee megOeejeJeer ³eemeeþer veJeerve 08 Keepeieer #es$eeleerue yeBkeÀebvee HejJeeveieer osC³eele
Deeueer. l³ee®e yejesyej HejkeÀer³e yeBkeÀe meg×e Yeejleele keÀe³e&jle Deensle.
2) J³eepeojeJejerue efveye¥Oe otj kesÀues ë
yeBkeÀebvee DeeHeu³ee J³eepeojele DeeJeM³ekeÀlesvegmeej yeoue keÀjlee ³eeJes ³eemeeþer

ceO³eJeleea yeBkesÀves J³eepeojeJejerue efveye&Oe otj kesÀues. yeBkeÀe DeeHeu³ee ÒeeF&ce ueW[eRie ojevegmeej
J³eepeoj keÀceer eEkeÀJee peemle keÀ© MekeÀleele.
188
3)keÀpe& Jemegueer v³ee³eeue³e ë
J³eeHeejer yeBkeÀebveer Keepeieer J³ekeÌleer kebÀHev³eevee efouesu³ee keÀpe&Jemetueer®³ee ojele ieleer

³eeJeer ³eemeeþer keÀpe& Jemegueer v³ee³eeue³e mLeeHeve keÀjC³eele Deeueer.
4) DeeblejyeBkeÀ keÀpe& ë
ceO³eJeleea yeBkeÀsvee met®eerleerue J³eeHeejer yeBkeÀebvee DeeHeuee DeefleefjkeÌle efveOeer iegbleJelee

³eeJee ³eemeeþer DeeblejyeBkeÀ keÀpee&®eer megefJeOee efoueer. Hejbleg keÀener efve³ece HeeUCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
5) yeBkeÀebveer GlHeVe ë
efceUefJeC³ee®ee efvekeÀ<e ueeJetve eEpeoieer®es efJeYeepeve keÀjeJes. yeBkeÀeveer

DeeJeM³ekeÀlesvegmeej yeepeejele Yeeie Yeeb[Jeue efJeketÀve DeeJeM³ekeÀ les Yeeb[Jeue GYeejeJes Je
mejkeÀejJej eEkeÀJee efjPeJn& yeBkesÀJej DeJeuebyetve ve jenlee DeeHeuee DeeefLe&keÀ Hee³ee cepeyetle
keÀjeJee.
6) cee®e& 2002 He³e¥le yeBkeÀebveer DeeHeues Yeeb[Jeue Je OeeskesÀ $eÝCe (Capital Risk ratio)
keÀceer keÀjeJes. yeBkeÀebveer DeeHeueer HejermLeerleer megOeejueer Je ³ee yeBkeÀe JewOeeefvekeÀ Yeeb[Jeue Hetle&lee
ÒeceeCeeHes#ee DeefOekeÀ Yee[JeueHee³ee DemeCeeN³ee Deensle.
7) efjPeJn& yeBkesÀyeeyeele efMeHeÀejMeer efjPeJn& yeBkesÀves 91 efoJemeeb®³ee ì^sPejer efyeueeb®³ee

J³eJenejeHeemetve otj jeneJes lemes®e DeuHemet®evee yeepeej DeeefCe cegêe yeepeejeleerue J³eJenej ns
yeBkeÀe DeeefCe ÒeeLeefcekeÀ oueeueebveer keÀjeJesle DeMeer efMeHeÀejme meefceleerves kesÀueer.
8) yeBkeÀs®es cepeyetleerkeÀjCe ë
Yeejleer³e yeBkeÀe DeeefLe&keÀ ¢äîee cepeyetle nesC³eemeeþer lemes®e peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee

DeeefCe mHeOee&lcekeÀles®³ee ¢äerkeÀesveeletve Yeejleer³e yeBkeÀe cepeyetle nesC³eemeeþer meefceleerves
DeekeÀejeves ueneve DemeCeeN³ee yeBkeÀeb®es ceesþîeeyeBkeÀele efJeueerveerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer efMeHeÀejme
kesÀueer l³eecegUs Yeejleer³e yeBkeÀe DeeefLe&keÀ ¢äîee me#ece nesTve l³eebvee efJeosMeer yBeBkeÀeMeer mHeOee&
keÀjCes MekeÌ³e nesF&ue.
9) yeBeEkeÀie keÀe³eÐeeefJe<e³ekeÀ efMeHeÀejMeer ë
meefceleerves Yeejleeleerue yeBeEkeÀie keÀe³eos DeY³eemetve l³eeb®es lelkeÀeU HeefjefMeueve keÀjCes

DeeJeM³e Deens. efjPeJn& yeBkeÀ De@keÌì, yeBeEkeÀie jsi³eguesMeve De@ì mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee De@keÌì.
yeBkeÀ ve@Meveuee³ePesMeve De@keÌì F keÀe³eÐeeleerue keÀeueyee¿e yeeyeer keÀe{tve l³eele veJeerve yeoue
DeeefCe meO³ee®³ee iejpeevegmeej yeoue keÀjlee ³esleerue.
189
10) mebieCekeÀerkeÀjCeeyeoue efMeHeÀejMeer ë

yeBkeÀe®³ee keÀe³e&ÒeCeeueerle megOeejCee nesC³eemeeþer ceeefnleer leb$e%eevee®ee JeeHej Jee{Jetve
yeBkeÀe meJe& MeeKeeb®es ìHH³eeìH³eeves mebHetCe& mebieCeerkeÀerkeÀjCe keÀjCes iejpes®es Deens. DeMeer
efMeHeÀejme kesÀueer.
10.7 ÒeMve
1. ceOeJeleea yeBkesÀ®eer keÀe³ex mHeä keÀje.

2. Heleefve³eb$eCe cnCepes keÀe³e ? Heleefve³eb$eCee®eer meeOeves keÀesCeleer ?
3. mebK³eelcekeÀ Heleefve³eb$eCee®eer meeOeves keÀesCeleer les meebiee
4. iegCeelcekeÀ Heleefve³eb$eCe cnCepes keÀe³e Je l³ee®eer meeOeves keÀesCeleer ?
5. ®eueveefJe<e³ekeÀ OeesjCee®eer efJeefJeOe GefÎäs mHeä keÀje.
6. ceewêerkeÀ OeesjCee®³ee ce³ee&oe mHeä keÀje.
7. 1991 ®³ee vejeEmence meefceleer®³ee efMeHeÀejMeer mHeä keÀje.
8. 1998 ®³ee efMeHeÀejMeerJej ìerHe efuene.
*****
190
11
Yeejleer³e veeCesyeepeej
(Money Market)
IeìkeÀ j®evee
11.1 GefÎ<ìîes
11.2 ÒemleeJevee
11.3 veeCesyeepeeje®ee DeLe&
11.4 Yeejleer³e veeCesyeepeeje®es IeìkeÀ
11.4.1 mebIeefìle #es$eeleerue IeìkeÀ
11.4.2 DemebIeefìle #es$eeleerue IeìkeÀ
11.5 veeCesyeepeeje®es GHe-yeepeej
11.6 veeCesyeepeejeleerue meeOeves
11.7 Yeejleer³e veeCesyeepeeje®es iegCeOece&/JewefMeäîes
11.8 Yeejleer³e veeCesyeepeejeleerue megOeejCee
11.9 meejebMe
11.10 ÒeMve
11.1 GefÎ<ìîes (Objectives)
• veeCes yeepeej ner mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.

• Yeejleer³e veeCes yeepeejeleerue efJeefJeOe mebIeefìle Je DemebIeefìle IeìkeÀeb®ee DeY³eeme
keÀjCes
• veeCesyeepeeje®³ee GHe yeepeejebJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes
• veeCesyeepeejeleerue meeOeves mHeä keÀjCes.
• Yeejleer³e veeCes yeepeeje®es iegCeOece& DeY³eemeCes
• Yeejleer³e veeCes yeepeejeleerue megOeejCeeb®eer ®e®ee& keÀjCes.
veeCes cnCepes Money ne Meyo Moneta uee ue@efìve Yee<esleerue MeyoeHeemetve

le³eej Peeuesuee Deens. peieeleerue J³eJenejebvee ieefleMeerue ceeiee&Jej DeeCeC³ee®es keÀe³e& veeCes
Meeðeeves kesÀues Deens. DeMee ³ee veeC³eeuee eEkeÀJee HewMeeuee efJeÊeer³e J³eJemLeeHeveele Del³eble
191
cenÊJee®es mLeeve Deens. efJeÊeer³e yeepeejele efJeÊee®es J³eJemLeeHeve ns ÒeecegK³eeves efmLej Je

KesUles Yeeb[Jeue ³ee mJe©Heele kesÀues peeles. DeMee ¿ee efJeÊeer³e yeepejele pes keÀe³e& kesÀues peeles
l³ee®es oesve ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles, les cnCepes 1) veeCes yeepeej Je 2) Yeeb[Jeue
yeepeej l³eeleerue ¿ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe veeCes yeepeeje®ee meJe& Debieeveer DeY³eeme keÀjCeej
Deenesle.
11.3 veeCesyeepeeje®ee DeLe& (Meaning of Money Market)
Yeejleer³e veeCesyeepeej ne ÒeecegK³eeves mebIeìerle Je DemebIeìerle DeMee mJe©Heele Deens.

DeeefCe GlHeeove J³eJemLesleerue DeuHekeÀeueerve Yeeb[Jeuee®eer iejpe YeeieefJeC³ee®es keÀece ns
veeCesyeepeeje®es DeeÐe keÀle&J³e Deens. ¿ee Debleie&le SkeÀe Je<ee&Heemetve keÀceerle keÀceer meele
efoJemee®³ee keÀeueeJeOeermeeþer keÀpe&HegjJeþe kesÀuee peelees. cnCepes®e HewMeeb®eer osJeIesJe keÀjCeeN³ee
meJe& J³ekeÌleer DeeefCe mebmLeeb®ee efceUtve veeCes yeepeej le³eej neslees. DeMee ¿ee veeCesyeepeeje®³ee
efJeefJeOe J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes keÀjlee ³esleele.
(1). Òees. ¬eÀeTLej :

`` Òeefle HewMee®³ee efJeefJeOe mLejebJejerue J³eJenejele meceeefJe<ì DemeCeeN³ee efJeefJeOe Hes{îee DeeefCe
mebmLeebvee efouesues veeJe cnCepes veeCesyeepeej nes³e.''
(The Money Market is a name given to the various firms and
institutions that deals in the various grades of near money
Prof. Crowther)
(2) ce@[ve DeeefCe ve@[uej

``veeCesyeepeej cnCepes DeMeer ³eb$eCee keÀer efpe®³eeceeHe&Àle DeuHekeÀeueerve efveOeer®eer keÀpex efoueer
DeeefCe Iesleueer peeleele. DeeefCe p³ee®³ee mene³³eeves SKeeÐee efJeMes<e osMee®es eEkeÀJee peiee®es
ceesþîee ÒeceeCeele DeeefLe&keÀ J³eJenej HetCe& kesÀues peeleele.''
(``Money Market is a mechanism through which short term
funds are loaned and borrowed the through which large
number of the financial transaltions of a particular country or
of the world are cleared - Medden and Nadler. )
(3) Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ,

``veeCesyeepeej cnCepes ceewêerkeÀ mebHeÊeer®es J³eJenej keÀjCeejs DeuHekeÀeueerve JewefMeäîee®es keWÀê
nes³e, keÀer pes $eÝCekeÀeW®³ee /DeuHekeÀeueerve iejpee HetCe& keÀjles DeeefCe OevekeÀesvee jesKelee
HegjefJeles.''
("A money market is the centre for dealing mainly of the shor
term character in monetary assets it meets the short term
equipments of borrower and provideliquidity to the lender's
The RBI)
192
Jejerue efJeefJeOe J³eeK³eeJe©ve ns mHeä nesles keÀer veeCesyeepeej cnCepes DeuHekeÀeueerve keÀpee&®³ee
osC³ee-IesC³ee®es J³eJenej keÀjCeejer J³ekeÌleer Je mebmLeeb®eer efceUtveyeveuesueer ³eb$eCee nes³e.
11.4 Yeejleer³e veeCesyeepeeje®es IeìkeÀ (Components of Indian

Money Market )
Yeejleer³e veeCesyeepeeje®eer efJeYeeieCeer ÒeecegK³eeves oesve IeìkeÀeceO³es kesÀueer peeles les

cnCepes mebIeefìle veeCesyeepeej DeeefCe DemebIeefìle veeCesyeepeej mebIeefìle veeCesyeepeejele
ÒeecegK³eeves meJe& DeefOeke=Àle mebmLeeb®ee meceeJesMe neslees. lej DemebIeefìle veeCes yeepeejele
DeveefOeke=Àle IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee efMeJee³e ³ee mebIeefìle Je DemebIeefìle veeCesyeepeejele
efJeefJeOe GHeyeepeej DeeefCe IeìkeÀeb®eener meceeJesMe neslees. Heg{erue lekeÌl³eeÜejs ns DeefOekeÀ mHeä
keÀjlee ³esF&ue.
Yeejleer³e veeCesyeepeeje®es IeìkeÀ
11.4.1 mebIeefìle #es$eeleerue IeìkeÀ:
1) Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ:
Yeejleele ceO³eJeleea yeBkeÀ cnCetve efjPeJn& yeBkesÀ®eer mLeeHevee 1935 ceO³es IesTve
1949 ceO³es efle®es je<ìêr³eerkeÀjCe Peeues. osMeele ®eueve efveceealeer Je efve³eb$eCe lemes®e yeBkeÀeb®eer
yeBkeÀ cnCetve meg×e efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee keÀe³e& Heenles. veeCesyeepeejeleerue efveOeer®ee
cenÊJee®ee ðeesle lemes®e ³ee yeepeejeleerue mebmLeebJej efve³eb$eCe þsJeC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀe³e&
efjPeJn& yeBkeÀ keÀjles.
2) J³eeHeejer yeBkeÀe:
J³eeHeejer yeBkeÀe meg©Jeeleer®³ee keÀeUele Keepeieer mJe©Heele keÀe³e& keÀjerle nesl³ee lesJne
l³eeb®ee veeCesyeepeejeleerue menYeeie leguevesves keÀceer neslee. 1969 ceO³es ®eewoe ceesþîee J³eeHeejer
193
yeBkeÀe®es lej 1980 ceO³es DeeCeKeer mene J³eeHeejer yeBkeÀeb®es jeäêr³eerkeÀjCe Peeu³eeves l³ee®³ee
keÀpe& He×leerle yeoue nesTve l³eebveer ueneve keÀpe&oejebvee keÀpe& osC³eeme meg©Jeele kesÀueer keÀer
p³eecegUs veeCesyeepeejeleerue keÀpe& J³eJenejele Jee{ Peeueer.
3) efJekeÀeme yeBkeÀe:
efJekeÀeme ÒekeÀuHeebvee DeuHe cegoleer®es efJeÊeer³e mene³³e HegjefJeC³ee®es keÀe³e& efJekeÀeme

yeBkeÀekeÀ[tve kesÀues peeles. DeueerkeÀ[erue keÀeUele ¿ee yeBkeÀeb®eer ceesþîee ÒeceeCeele mebK³eelcekeÀ Je
iegCeelcekeÀ Jee{ Peeuesueer Deens.
4) yeBkesÀlej mebmLeeë
efyeiej yeBkeÀ efJeÊeer³e mebmLee keÀer p³eele Sue.Dee³e.meer. peer.Dee³e.meer.. Je l³eeb®eer

og³³ece #es$es ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee®³ee ceeHe&Àle iejpetvee DeuHekeÀeueerve Yeeb[Jeuee®ee
HegjJeþe kesÀuee peelees.
5) menkeÀejer yeBkeÀeë
Yeejleele 1904 Heemetve menkeÀejer #es$ee®es DeefmlelJe KeN³ee DeLee&ves efJekeÀefmele

Peeues. ³ee mebmLeeb®³ee ef$emlejer³e j®evesle jep³eHeeleUerJej jep³e menkeÀejer yeBkeÀe, ceO³euee
mlejeJej efpeune ceO³eJeleea yeBkeÀe DeeefCe Keeue®³ee mlejeJej ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer mebmLee
DeeefCe veeiejer menkeÀejer yeBkeÀe keÀe³e&jle Demeleele. þsJeeroej Je meYeemeoebkeÀ[tve þsJeer ieesUe
keÀ©ve l³ee®ee DeuHecegoleerkeÀjlee MeslekeÀjer GÐeespekeÀ Je iejpetvee keÀpe&HegjJeþe keÀjCes ns
veeCesyeepeejelebie&le cenÊJeHetCe& keÀe³e& menkeÀejer yeBkeÀeceeHe&Àle kesÀues peeles.
11.4.2 DemebIeefìle #es$eeleerue IeìkeÀë
Yeejleele DeuHekeÀeueerve keÀpe& HegjJeþîee®es keÀe³e& keÀjCeejs #es$e cnCetve DemebIeefìle

#es$ee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. Hejbleg ³ee #es$eeJej efjPeJn& yeBkesÀ®es mebIeefìle #es$ee ÒeceeCes HetCe&le:
efve³eb$eCe vemeles.
1) meeJekeÀejë
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee ner Kes[sÒeoeve DeLe&J³eJemLee Demeu³eecegUs Je Kes[îeebceO³es

yeBkeÀe Je l³ee®³ee MeeKee®ee DeYeeJe Demeu³eecegUs keÀpe&HegjJeþîee®ee SkeÀ cenÊJee®ee ñeesle
cnCetve meeJekeÀeje®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjles. meeJekeÀej ne peceerve, meesve F. leejCeeJej
lemes®e mJele:®³ee efveOeerletve HeÀej ceesþîee J³eepeojeJej MeslekeÀN³eebvee Je GÐeespekeÀebvee
DeuHekeÀeueerve keÀpe& HegjJeþe keÀjlees.
194
2) mejeHeÀer Hes{îeeë
ûeeceerCe Yeeieele ceesþîee ÒeceeCeele mejeHeÀer Hes{îeebceeHe&Àle DeuHekeÀeueerve keÀpee&®ee

HegjJeþe ne MeslekeÀjer lemes®e GÐeespekeÀebvee kesÀuee peelees.
3) efce$e Je veelesJeeF&keÀë
mLeeefvekeÀ HeeleUerJej yejs®eoe DeuHekeÀeueerve keÀpee&®eer iejpe YeeieefJeC³ee®es Debleie&le

HeeleUerJejerue keÀe³e& efce$e Je veelesJeeF&keÀ ³eeb®³ee ceeHe&Àle kesÀues peeles.
4) efveOeer ef®eìHeÀb[ë
ns cenÊJee®es efJeÊeer³e ceO³emLe Deensle. ye®eleer ieesUe keÀ©ve l³ee®ee GHe³eesie keÀpe&
osC³eemeeþer keÀjC³eele ¿ee efJeÊeer³e ceO³emLeeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjles.
5) oueeue Je ceO³emLeë
oueeue Je ceO³emLee ceeHe&Àle meg×e DeuHekeÀeueerve keÀpe& ns iejpet ueeskeÀebvee GHeueyOe

JneJes ³ee ¢äerves cenÊJeHetCe& ceole HegjefJeueer peeles keÀer p³eecegUs keÀpe& osCeeje Je keÀpe& IesCeeje
³eeb®eele menpe ogJee meeOeuee peelees.
Yeejleer³e veeCesyeepeejele Jejerue efJeefJeOe mebIeefìle Je DemebIeefìle IeìkeÀeb®³ee

mene³³eeves DeuHekeÀeueerve keÀpee&®es J³eJenej kesÀues peeleele. mebIeefìle #es$eeJej efjPeJn& yeBkesÀ®es
efve³eb$eCe Demeu³eeves l³ee®³ee ceeHe&Àle kesÀues peeCeejs J³eJenej ns efve³eceevegmeej Demeleele. Hejbleg
DemebIeefìle #es$eeJej Deepener ceO³eJeleea cnCepes®e efjPeJn& yeBkesÀ®es mebHetCe&le: efve³eb$eCe veener.
DeLee&le Demes Demeleebveener ûeeceerCe Yeeieele mebIeefìle #es$eeleerue mebmLeeb®ee HeÀejmee efJemleej
vemeu³eeves Deepener ûeeceerCe pevelesuee DemebIeefìle #es$eeJej DeJeuebyetve jeneJes ueeiele Deens.
11.5 veeCesyeepeeje®es GHe-yeepeej (Sub Market of Money

Market)
Yeejleer³e veeCesyeepeeje®es mJe©He DeY³eemeleebvee ³ee yeepeejeleerue GHeyeepeejeb®ee

DeY³eeme keÀjCes iejpes®es þjles. ¿ee yeepeejeceOetvener DeuHecegoleer®³ee jkeÌkeÀceeb®es DeveskeÀ
J³eJenej HetCe& kesÀues peeleele. Demes GHe-yeepeej Heg{erue ÒeceeCes.
veeCesyeepeeje®es GHe yeepeej
DeefJeuebefyele veeCesyeepeej ngb[er yeepeej mJeerke=Àle yeepeej meceLe&keÀ keÀpe&yeepeej

195
1) DeefJeuebefyele eEkeÀJee DeuHemet®evee yeepeej (Call Money Market):
DeefJeuebefyele / DeuHemet®evee ne veeCesyeepeejeleerue mebIeefìle #es$eeleerue cenÊJee®ee

IeìkeÀ Deens. ceeielee #eCeer keÀpe& GHeueyOe keÀ©ve osCes eEkeÀJee IesCes ns cenÊJeHetCe& keÀe³e& ¿ee
yeepeejele HetCe& nesles. ¿ee yeepeejeDebleie&le yeBkeÀe Je Flej mebmLee keÀceerle keÀceer SkeÀ efoJeme les
peemleerle peemle meele efoJeme SJe{îee cegoleermeeþer Hewmes iegbleefJeleele. keÀpee&®³ee keÀeueeJeOeer
vegmeej Je JesUsvegmeej J³eepee®ee oj þjlees. ÒeecegK³eeves ngb[er J³eJemee³e keÀjCeejs ueeskeÀ Demes
Hewmes keÀpee&T Iesleele. ³eele DeefleefjkeÌle jesKelee DemeCeeN³ee DeeefCe jesKeles®eer leelHegjleer
DeeJeM³ekeÀlee DemeCeeN³ee efJeÊeer³e mebmLeeb®ee menYeeie efometve ³eslees. cnCetve ³eeme Deeblej yeBkeÀ
DeuHemet®evee / Deeblej yeBkeÀ DeefJeuebefyele yeepeej meg×e cnìues peeles.
JewefMeäîesë
1) ceeielee #eCeer keÀpe& GHeueyOe nesles.
2) keÀpee&®eer GHeueyOelee Del³eble DeuHekeÀeueeJeOeerle nesles.
3) De[®eCeerleerue ngb[er Je mìe@keÀ SkeÌm®eWpe®es J³eJenej ¿ee keÀpee&ves HeìkeÀCe HetCe& keÀjlee
³esleele.
4) pesJne iejpe Demesue lesJne Hewmes lJejerle Hejle Ieslee ³esleele.
5) DeuHekeÀeueeJeOeermeeþer keÀpe& osTve meg×e ®eebieues J³eepe efceUefJelee ³esles.
Yeejleele DeefJeuebefyele / DeuHemeg®evee veeCesyeepeeje®es cegbyeF&, keÀesuekeÀÊee, ®esVeF& ³ee

efþkeÀeCeer keWÀêerkeÀjCe Peeuesues Deens. DeLee&le ¿ee leerve yeepeejele cegbyeF&®ee yeepeej cenÊJee®ee
þjlees. Deeblej yeBkeÀ DeefJeuebefyele veeCesyeepeejele Devegmetef®ele J³eeHeejer yeBkeÀe, menkeÀejer yeBkeÀe,
JeìCeeJeU ie=n (DFHI) lemes®e (UTI, LIC, GIC, NABARD, IDBI) F.
mebmLeeb®ee meceeJesMe neslees. DeLee&le ³ee meJe& mebmLee SkeÀe OevekeÀes cnCetve keÀe³e& keÀjleele.
veeCesyeepeeje®ee 85ìkeÌkesÀ J³eJemee³e DeuHemet®evee yeepeejele neslees.
2) ngb[er yeepeej (Bill Market):
veeCesyeepeejele DeuHekeÀeueerve Yeeb[Jeue GYeejCeer®ee ne DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®ee

IeìkeÀ Deens. ³ee yeepeejele meeOeejCele: 3 lse 6 ceefnves Hewmes iegbleefJeues peeleele. nbg[îee
JeìefJeC³ee®es keÀe³e& J³eeHeejer yeBkeÀe lemes®e HejosMeer yeBkeÀener keÀjleele. J³eeHeejer yeBkeÀebveer
JeìefJeuesu³ee ngb[îeeb®es HegveJe&nve efjPeJn& yeBkesÀ ceeHe&Àle kesÀues peeles.
ngb[er yeepeejele ÒeecegK³eeves mejkeÀejer ngb[er yeepeej (Treasury Bill

Market) DeeefCe J³eeHeejer ngb[er yeepeej (Commercial Bill Market) ³eeb®ee
meceeJesMe neslees. mejkeÀejer ngb[er yeepeejeuee®e keÀes<eeieej He$es eEkeÀJee jepekeÀes<eer³e He$es yeepeej
Demes ner cnCeleele. Yeejleer³e mejkeÀejves efvecee&Ce kesÀuesu³ee DeuHekeÀeueerve êJ³eefJe<e³ekeÀ
meeOeve cnCepes jepekeÀes<eer³e eEkeÀJee mejkeÀejer ngb[er Demes cnCeleele. lej J³eeHeejer ngb[îeeceO³es
ngb[îee eEkeÀJee J³eeHeejer He$eeb®eer osJeIesJe nesles.
196
JewefMeäîes:
1) DeuHekeÀeueeJeOeermeeþer ngb[îeeb®³ee mene³³eeves J³eJenej HetCe& kesÀues peeleele.

2) ceeuee®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej ngb[er®³ee mene³³eeves Heej Hee[ues peeleele.
3) ³ee ceO³es J³eeHeejer ngb[er yeepeej Je keÀes<eeieej ngb[er yeepeej ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
4) megmLeeefHele ngb[er yeepeeje®ee DeYeeJe efometve ³eslees.
3) mJeerke=Àle yeepeej (Acceptance Market):
DeuHekeÀeueerve keÀpee&®³ee J³eJenejemeeþer ¿ee yeepeejeleie&le SKeeoer yeBkeÀ ogmeN³ee

yeBkesÀuee þjeefJekeÀ jkeÌkeÀce þjeefJekeÀ leejKesuee osC³ee®es DeeosMe osles. DeLee&le p³ee yeBkesÀuee ne
DeeosMe efouee peelees l³ee yeBkesÀuee DeeosMe osCeeN³ee yeBkesÀ®ee DeeosMe ceeveeJee ueeielees. osMeebleie&le
lemes®e Deeblejjeäêr³e J³eeHeej J³eJenej megjUerle keÀjC³eemeeþer ³ee yeepeej Debleie&le
mJeerkeÀejHe$es JeeHejueer peeleele.
JewefMeäîes:
1. ¿ee Debleie&le J³eJenej megjUerle nesC³eemeeþer mJeerkeÀejHe$es JeeHejueer peeleele.
2. ³ee yeepeejeleerue cegK³e keÀe³e& mJeerke=Àle ie=ns Je J³eeHeejer yeBkeÀe®es Demeles.
3. mJeerkeÀejHe$es ner cegoleerveblej os³e þjleele.
4) meceLe&keÀ keÀpe&yeepeej (Collateral loan Market):
p³ee yeepeejeDebleie&le keÀpee&meeþer leejCe cnCetve mejkeÀejer jesKes, meesves-®eeboer,

GÐeesieeb®es Yeeie, DeewÐeesefiekeÀ Jemlet Mesleerceeue F. Iesleues peeleele. DeMee DeuHekeÀeueerve keÀpee&®es
J³eJenej keÀjCeeN³ee yeepeejeme meceLe&keÀ keÀpe&yeepeej Demes cnCeleele. ³ee Debleie&le yeBkeÀe SkeÀe
Je<ee&Hes#ee keÀceer cegoleerkeÀjlee keÀpe& osleele.
JewefMeäîes:
1. ne veeCesyeepeeje®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens.
2. $eÝCekeÀesves keÀpe& cegoleerle ve HesÀ[C³eeme leejCee®eer ceeuekeÀer jerlemej OevekeÀeskeÀ[s
peeles.
3. keÀpex ner ÒeecegK³eeves DeefOekeÀ<e& meJeuele Je jesKe keÀpex ³ee mJe©Heele Demeleele.
11.6 veeCesyeepeejeleerue meeOeves (Instruments in the Money

Market)
Yeejleer³e veeCesyeepeej ne DeuHekeÀeueerve keÀpee&®es J³eJenej keÀjCeeje yeepeej cnCetve

keÀe³e&jle Deens. Hejbleg lejer meg×e l³ee®ee HeÀejmee efJekeÀeme Peeuesuee veener. ³ee®es ÒecegKe keÀejCe
197
cnCepes DeuHekeÀeueerve HelemeeOeveeb®eer keÀcelejlee ns Deens. DeLee&le ³eele megOeejCee

keÀjC³eemeeþer JeeIegue keÀe³e&keÀejer meefceleer®³ee efMeHeÀejMeervegmeej efjPeJn& yeBkesÀves DeveskeÀ meeOeves
megª kesÀueer, keÀer p³eecegUs veeCesyeepeej efJekeÀmeerle nesC³eeme ceole Peeueer Deens.
1) keÀes<eeieej He$es (Treasury Bills):
HetJeea Yeejleele 91 efoJemeeb®eer keÀes<eeiej He$es cnCepes®e jepekeÀes<e³e ngb[îee nesl³ee.

efjPeJn& yeBkesÀves veJeerve meeOeveeb®eer meg©Jeele keÀ©ve 182 efoJemeeb®eer lemes®e 364 efoJemeeb®eer
keÀes<eeieej He$es mJeerkeÀejueer.
1997 ceO³es efjPeJn& yeBkesÀves DeeCeKeer oesve keÀes<eeieej He$es efvecee&Ce kesÀueer leer
cnCepes 14 efoJemeer³e ceO³emLeerle keÀes<eeieej He$es Je veJeerve ÒekeÀej®eer 14 efoJemeeb®eer
keÀes<eeieej He$es ³ee keÀes<eeieej ngb[îeebmeeþer J³eeHeejer yeBkeÀeb®eer ceeieCeer Demeu³eeves Yeejleele
og³³ece yeepeeje®eer Jee{ Peeueer DeeefCe DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe #es$eeb®³ee jesKe
J³eJemLeeHevee®eer DeeJeM³ekeÀlee HetCe& Peeueer.
2) leejKeer³e mejkeÀejer ÒeefleYetleer (Dated Government Securities):

ueJe®eerkeÀ GlHeVee®es ®eueve meeOeve, iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee DeHes#ee HetCe& keÀjCeejs
efJeÊeer³e meeOeve lemes®e yeepeejeletve Òel³e#eHeCes mejkeÀejer iejpee HetCe& keÀjCeejs meeOeve cnCetve
Yeejle mejkeÀejves efueueeJe DeeOeejeJej leejKeer³e mejkeÀejer jesKes efJekeÀC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee.
ns meeOeve meg© keÀjC³eeceeieerue cegK³e nslet ne iegbleJeCetkeÀoejebvee meesF&®es, ueJeef®ekeÀ GlHeVee®es
Je mejkeÀejer iejpee HetCe& keÀjCeejs meeOeve GHeueyOe JneJes ne®e neslee.
leejKeer³e jesKes efJeketÀve 5 les 10 Je<ee&keÀjerlee Meemeveeuee efveef½ele ©Heele efveOeer

GYeejCes MekeÌ³e nesle Demeu³eeves les Meemevee®³ee lemes®e iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee efnlee®³ee ¢äerves
HeÀe³eosMeerj þjles. l³eecegUs ns jesKes efjPeJn& yeBkesÀ®es Kegu³ee yeepeejeleerue keÀe³ee&®es GHe³egkeÌle
meeOeve yeveues.
3) J³eeHeejer ngb[îee (Commercial Bills):

Hele®euevee®es meeOeve cnCetve J³eeHeejer ngb[îee/ He$es ns J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee Je yeBkeÀe
¿eebvee GHe³egkeÌle Deensle. ner ngb[er cnCepes SkeÀe J³eeHeeN³eeves ogmeN³ee J³eeHeeN³eeJej keÀe{uesueer
ngb[er nes³e. Je ner ngb[er osMeebleie&le J³eJenejeletve efvecee&Ce nesles. Hejbleg Yeejleele yeBkeÀ keÀpee&le
jesKe Hele He×le JeeHejle Demeu³eecegUs lemes®e Kejsoeroej meg×e J³eeHeejer ngb[îeebMeer mebyebefOele
osCes osC³ee®³ee efMemleeruee mJele:uee yeebOetve IesC³eeme F®ítkeÀ vemeu³eecegUs ne yeepeej
DeefJekeÀefmele Deens. ³ee yeepeejeuee efJekeÀmeerle keÀjC³eemeeþer efjPeJn& yeBkesÀves 1970 ceO³es
veJeerve ngb[er yeepeej ³eespevee meeoj kesÀueer. lemes®e yeouel³ee keÀeUevegmeej l³eele JesUesJesUer
og©ml³eener kesÀuesu³ee Deensle.
198
4) jsHeespe DeeefCe jeKeerJe jsHeespe (Repos and Reserve Repos):
veeCesyeepeejeleerue DeuHekeÀeueerve osJe-IesefJe®es J³eJenej keÀjC³eemeeþer 1992 Heemetve

jsHees ¿ee meeOevee®ee JeeHej kesÀuee peelees. jsHees cnCepes p³ee ojeves yeBkeÀe mejkeÀejer jesK³eeble
iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve mejkeÀejuee DeuHekeÀeueerve keÀpe& osleele lees oj nes³e. DeLee&leele DeMeer efJe¬eÀer
keÀjleevee YeefJe<³eele efveef½ele ojeves DeeefCe efveef½ele leejKesuee Hegvne efJekeÀle IesC³ee®ee keÀjejner
kesÀuee peelees. jsHeespe DeeefCe jeKeerJe jsHeespe ceO³es efJeÊeer³e meeOeves efJekeÀle IesC³ee®ee Je
YeefJe<³eele leer Hegvne efveef½ele ojeves Hegvne efJeC³ee®eer keÀyetueer meg×e Demeles.
5) þsJe He$es (Deposit Certificate):
DeueerkeÀ[erue keÀeUele efjPeJn& yeBkesÀves efJekeÀefmele kesÀuesues þsJe He$es ns yeBkesÀ®³ee cegole
þsJeer meejKes®e Demeles. cee$e les nmleeblejCeer³e Demeles. meeOeejCe: l³eeb®ee keÀeueeJeOeer keÀceerle
keÀceer 3 ceefnves lej peemleerle peemle 12 ceefnves FlekeÀe Demetve l³eeb®es oMe&veer cetu³e 25
ueeKe ©He³es Demetve eEkeÀceeve iegbleJeCetkeÀ 1 keÀesìer ©He³es FlekeÀer DemeeJeer ueeieles. efjPeJn&
yeBkesÀves Yeejleer³e DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme yeBkeÀ, DeewÐeesefiekeÀ Hele Je iegbleJeCetkeÀ ceneceb[U Je
Yeejleer³e DeewÐeesefiekeÀ efJeÊeer³e ceneceb[Uevee DeMeer þsJeeR®eer ÒeceeCeHe$es keÀe{C³ee®eer HejJeeveieer
efoueer.
6) J³eeHeej He$es (Commercial paper):
JeeIegue meefceleer®³ee meceLe&veevegmeej 1990 Heemetve Yeejleele J³eeHeej He$eeb®³ee

J³eJenejeme meg©Jeele Peeueer. ³ee He$eeb®es veeWoCeerke=Àle Yeeb[Jeue 10 keÀesìer ©He³eeJe©ve 5
keÀesìer ©He³eebHe³e¥le DeeCeC³eele Deeues. ns He$e cnCepes SkeÀ DeleejCeer³e Je®eveef®eÇer nes³e, keÀer
peer SKeeoer Hes{er yeBkeÀ peejer keÀjles. osMeeleerue ceesþîee DeekeÀejceevee®³ee ceneceb[Uebvee
keÀpee&®³ee osJe IesJeer®es J³eJenej keÀjlee ³eeJesle ³eemeeþer ner He$es cenÊJee®eer ceeveueer peeleele.
³ee meeOevee®ee mene³³eeves Òel³eskeÀ kebÀHeveeruee 25 ueeKe ©He³eeb®³ee Heìerle 1 keÀesìer
©He³eeHe³e¥le 3 les 6 ceefnv³eemeeþer Hewmes keÀe{lee ³esleele.
7) veeCesyeepeej HejmHej efveOeer ( Money Market Mutual fund):
veeCesyeepeejeleerue DeuHekeÀeueerve osC³ee-IesC³ee®³ee J³eJenejeleerue SkeÀ cenÊJeHetCe&

meeOeve cnCetve efjPeJn& yeBkesÀves 1992 ceO³es HejmHej efveOeer / c³eg®³egDeue HebÀ[ ner ³eespevee
meg© kesÀueer. 1995 ceO³es l³eele megOeejCeener keÀjC³eele Deeu³ee. l³eevegmeej ns #es$e yeBkeÀe,
efJeÊeer³e mebmLee Je Keepeieer efJeÊeer³e mebmLeebvee Ketues keÀjC³eele Deeues. l³ee c³eg®egDeue HebÀ[ele
GÐeespekeÀ Je J³ekeÌleeRvee iegbleJeCetkeÀer®eer mebOeer osC³eele Deeueer. DeMee iegbleJeCetkeÀerJej DeekeÀ<e&keÀ
ÒeeHleer efceUle Demeu³eecegUs ceO³eceJeieea³eebvee l³ebe®³ee DeuHe ye®eleerHeemetve GÊece HeÀe³eoe
efceUJetve osCeejs SkeÀ cenÊJee®es meeOeves cnCetve ³eekeÀ[s Heeefnues peeles.
megmebIeefìle veeCesyeepeeje®³ee efJekeÀemeekeÀjerlee ¿ee Hele®eueveeb®³ee meeOeveebveceO³es

Jee{ keÀjCes Je l³ee®ee HeefjCeecekeÀejkeÀ JeeHej nesCes iejpes®es Deens. DeLee&le l³eemeeþer
199
veeCesyeepeejeleerue meJe& IeìkeÀeceO³es mecevJe³e ÒemLeeefHele nesCes Je l³ee¢äerves Òe³elveele meelel³e

þsJeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
11.7 Yeejleer³e veeCesyeepeeje®es iegCeOece&/JewefMeäîes (Features of

Indian Money Market)
DeuHekeÀeueerve keÀpee&®³ee osC³ee IesC³ee®es J³eJeneje®es keWÀê cnCepes veeCesyeepeej Demes

cnìues peele Demeues lejer Òel³eskeÀ osMeele ¿ee veeCesyeepeeje®es mJe©He ns efYeVe efYeVe efometve
³esles. l³eevegmeej Yeejleer³e veeCesyeepeeje®es ner keÀener iegCeOece& eEkeÀJee JewefMeäîes Heg{erue ÒeceeCes
meebielee ³esleerue.
1. ognsjer mJeªHe:
Yeejleer³e veeCesyeepeejele mebIeefìle lemes®e DemebIeefìle DeMee oesvner #es$ee®es

DeefmlelJe efometve ³esles. mebIeefìle #es$eele meJe& ÒekeÀej®³ee yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeeb®ee meceeJesMe
neslees. lej DemebIeefìle #es$eele meeJekeÀej, mejeHeÀer Hes{îee, oueeue Je ceO³emLe ¿eeb®ee
meceeJesMe neslees. DeeHeu³ee ceO³eJeleea yeBkeÀ cnCepes efjPeJn& yeBkesÀ®³ee meJe& efve³ecee®es Heeueve
keÀjC³ee®es keÀece mebIeefìle #es$eeÜejs kesÀues peele Demeu³eeves l³eeJej efjPeJn& yeBkesÀ®es efve³eb$eCe
Demeles. Hejbleg DemebIeefìle #es$eeJej cee$e leer®es HetCe&HeCes efve³eb$eCe veener.
2. SkeÀmeejKesHeCee®ee DeYeeJe:
veeCesyeepeeje®es DemebIeefìle Je mebIeefìle Demes oesve Yeeie He[le Demeu³eecegUs

cegUele®e l³eeb®³eele SkeÀmeejKesHeCee veener. HeCe mebIeefìle #es$eele meg×e SkeÀmeejKesHeCee®ee
DeYeeJe efometve ³eslees. J³eeHeejer yeBkeÀe Je menkeÀejer yeBkeÀemeeþer efjPeJn& yeBkesÀceeHe&Àle JesieJesieUs
efve³ece JeeHejues peeleele.
3. J³eepeojeleerue efYeVelee:
Yeejleer³e veeCesyeepeeje®³ee mJe©Hee ÒeceeCes®e mebIeefìle Je DemebIeefìle #es$eeleerue

J³eepee®es ojner efYeVe efYeVe efometve ³esleele. SJe{s®e veJns lej mebIeefìle #es$eele®e J³eeHeejer
yeBkeÀe®es menkeÀejer yeBkeÀe®es lemes®e Keepeieer yeBkeÀe®es keÀpee&Jejerue Je þsJeerJejerue J³eepee®esoj ns
JesieJesieUs Deensle. SkeÀe®e osMeeleerue cegbyeF&, keÀesuekeÀÊee, ®esVeF& ³ee veeCesyeepeejeleerue
J³eepeojelener ceesþer leHeÀeJele Dee{Ules DeLee&le ner efYeVelee keÀceer keÀjC³eemeeþer efjPeJn&
yeBkesÀceeHe&Àle ³eMemJeer Òe³elve kesÀues iesues Deensle.
4.nbieeceer mJe©He:
Yeejleer³e veeCesyeepeej ne nbieeceer mJe©Heele ®eeueleevee efometve ³eslees. ³eele veesJnWyej

les petve ¿ee nbieeceele HewMee®eer ceesþer ceeieCeer Demeu³eeves J³eepeoj meg×e Jee{leele. ³ee Gueì
200
petuew les Dee@keÌìesyej ³ee keÀeUele HewMee®eer ceeieCeer Ieìles HeefjCeeceer J³eepeoj meg×e keÀceer
nesleele. efjPeJn& yeBkesÀ®³ee mLeeHeves veblej meg×e ns JewefMeäîe Deepener efometve ³esles.
5. mebIeefìle ngb[er yeepeeje®ee DeYeeJe:
ngb[er yeepeeje®³ee efJekeÀemeemeeþer l³ee®es DeefmlelJe Menjeyejesyej®e ûeeceerCe Yeeieele

meg×e DemeCes iejpes®es Deens. Hejbleg Yeejleele ngb[er yeepeej ne kesÀJeU, efouueer, cegbyeF&,
keÀuekeÀÊee, Denceoeyeeo ³ee meejK³ee ceesþîee MenjeceO³es®e efJekeÀefmele Peeu³eecegUs ûeeceerCe
Yeeieeleerue J³eeHeejer jesKeerves J³eJenej keÀjleele. HeefjCeeceer ngb[er yeepeej DeefJekeÀefmele mJe©Heele
efometve ³eslees.
6.mebIeìerle #es$ee®ee Òe®eej Je Òemeej keÀceer:
Yeejle ne Kes[îeebveer yeveuesuee osMe Deens. Yeejleer³e ûeeceerCe pevelesuee DemebIeefìle

#es$eekeÀ[tve mebIeefìle #es$eekeÀ[s JeUefJeC³eemeeþer mebIeefìle #es$eeleerue yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLee
lemes®e l³eeb®³ee MeeKeeb®³ee ûeeceerCe Yeeieele Òe®eej Je Òemeej nesCes iejpes®es Deens. lej®e l³eeb®es
DemebIeefìle #es$eeleerue meeJekeÀejebJejerue DeJeuebefyelJe keÀceer keÀjC³eeme Je veeCesyeepeej efJekeÀefmele
keÀjC³eeme ceole nesT MekeÀles.
7. yeBefkeÀie meJe³eer®ee DeYeeJe:
cegUele®e yeBkeÀe Je l³ee®³ee MeeKee®e efJemleej Yeejleer³e Kes[îeeceO³es Peeuesuee veener.

l³eele efpeLes ¿ee mebmLee Deensle lesLes meg×e ueeskeÀ ngb[îee, ®eskeÀ, Hele®euevee®ee JeeHej
keÀjC³eeSsJepeer jesK³eeves J³eJenej keÀjleele. SketÀCe®e yeBeEkeÀie meJe³eer®ee DeYeeJe Demeu³eecegUs
veeCesyeepeej efJekeÀefmele nesT MekeÀle veener.
8. efveOeer®ee legìJe[e:
Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esvegmeej ueeskeÀeb®³ee iejpee Je ceeieC³ee ¿ee Jee{leele. Hejbleg l³ee

ÒeceeCeele yeBkeÀe Je l³eeb®³ee MeeKeeb®ee efJemleej nesle vemeu³eeves ceesþîee ÒeceeCeele ueeskeÀeb®eer
ye®ele þsJeer®³ee ©Heele ieesUe keÀjlee ³esle veener. HeefjCeecele: þsJeer keÀceer Je ceeieCeer peemle
nesTve efveOeer®ee iejpes ÒeceeCes HegjJeþe keÀjC³eele mebIeefìle #es$e ³eMemJeer þjle veener.
9. meeOeveeb®eer keÀcelejlee:
veeCesyeepeeje®³ee efJekeÀemeemeeþer J³eJenejele J³eeHeej He$es, þsJe He$es, mejkeÀejer

ngb[îee, DeuHecegoleer®es mejkeÀejer jesKes ³ee meejK³ee meeOeveeb®ee JeeHej nesCes iejpes®es þjues.
Hejbleg Yeejleer³e veeCesyeepeejele ³ee®eer keÀcelejlee efometve ³esles. lemes®e J³eJenej HetCe&
keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ mJeerke=Àleer ie=ns Je ngb[îee JeìefJeC³eemeeþer JeìeJeie=ns, ngb[er oueeue ns
meg×e DeuHe Deensle. DeLee&le ³eele megOeejCee keÀjC³eemeeþer efjPeJn& yeBkesÀves veJeerve keÀener
201
meeOeves pemes 364 efoJemeeb®³ee keÀes<eeieej ngb[îee, efveOeer®es meefì&HeÀerkesÀì, J³eeHeejer HesHej F.
veeCesyeepeejele DeeCeueer Deensle.
10. DeueJeef®ekeÀlee:
ueeskeÀeb®³ee ceeieCeer ÒeceeCes keÀpee&®ee HegjJeþîeele yeoue nesCes iejpes®es Demeles. Hejbleg
Yeejleer³e veeCesyeepeejele DeMee ueJeef®ekeÀles®ee DeYeeJe efometve ³eslees.
11. DeuHemet®evee yeepeejeleerue J³eJenej:
DeuHemet®evee yeepeejele DeefleMe³e keÀceer cnCepes®e SkeÀ efoJemeeHeemetve meele efoJemee

SJe{îee keÀceer keÀeueeJeOeermeeþer HewMee®³ee osC³ee IesC³ee®es J³eJenej nesleele. ¿ee J³eJeneje®eer
Hetle&lee J³eeHeejer yeBkeÀe, lemes®e IDBI, LIC, GIC, ICICI, UTI ³ee meejK³ee mebmLee
keÀjerle Demeleele. DeLee&le ³ee DeefleDeuHe keÀeueeJeOeermeeþer Demeuesueer HewMee®eer ceeieCeer
Deefveef½ele Demeu³eeves J³eepeojeleerue yeoueevegmeej yeepeejele ®e{Gleej meg×e ceesþîee
ÒeceeCeele efometve ³esleele.
12. DeveewHe®eeefjkeÀ:
Yeejleer³e veeCes yeepeejeleerue DemebIeefìle #es$eele keÀe³e&jle DemeCeeN³ee meeJekeÀejebvee

keÀpe& osleevee yeBkeÀe, ÒeceeCes HeÀejMeer DeewHe®eeefjkeÀlee HeeUeJeer ueeiele veener. HeÀejMee
keÀeieoHe$ee®eer ceeieCeer ve keÀjlee lees menpeHeCes keÀpe&HegjJeþe keÀjlees.
13. Òel³e#e mebyebOe:
mebIeefìle #es$eeleerue yeBkeÀe Hes#ee DemebIeefìle #es$eeleerue meeJekeÀejeb®eer lesLeerue

mLeeveerkeÀ ueeskeÀeb®es Òel³e#e HeeleUerJej DeesUKe Je mebyebOe Demeu³eeves ueeskeÀebvee
meeJekeÀejekeÀ[tve keÀpe& IesCes DeefOekeÀ megueYe Jeeìles.
14. DeeOegefvekeÀ megefJeOeeb®eer keÀcelejlee:
Yeejleer³e veeCesyeepeejele keÀe³e&jle DemeCeeN³ee IeìkeÀebkeÀ[s Deepener HeÀesve, Fbìjvesì

³ee meejK³ee DeeOegefvekeÀ meeOeveeb®eer nJ³ee l³ee ÒeceeCeele GHeueyOelee vemeu³eeves lees cnCeeJee
lesJe{e Òeiele Peeuesuee veener.
15. J³eJemLeeHeveeleerue oes<e:
mebIeefìle #es$ee®es ³eMe ns lesLeerue mebmLee Je keÀe³e&jle Demeuesu³ee IeìkeÀebJej

DeJeuebyetve Demeles. Deepener yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeeceOeerue DeefOekeÀejer Je veeskeÀj Jeie&
202
DekeÀe³e&#ece Je Ye´<ì Demeu³eeves DeveskeÀ IeesìeÈ³eeJe©ve efme× Peeues Deens. HeefjCeeceer

yeepeeje®ee efJekeÀeme peueo ieleerves nesT MekeÀle veener.
l³eeÒeceeCes Yeejleer³e veeCesyeepeeje®es GHeyeepeej HeÀejmes Òeiele veener, keÀe³ee&ÒeceeCes

keÀpe&HegjJeþîeemeeþer le³eej vemeCes, Yeeb[Jeuee®eer ìb®eeF&, HewMeeHes#ee Jemlegb®³ee mene³³eeves
J³eJenej keÀjC³ee®eer le³eejer ¿eemeejKeer keÀener JewefMeäîes/iegCeOecex eEkeÀJee oes<e Yeejleer³e
veeCesyeepeejele efometve ³esleele.
11.8 Yeejleer³e veeCesyeepeejeleerue megOeejCee (Reforms in Indian

Money Market)
Mesleer ÒeOeeve Demeuesu³ee Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle DeuHekeÀeueerve keÀe³ee&®eer iejpe ner

HeÀej ceesþer Demeleebveener veeCesyeepeejeleerue DeveskeÀ oes<eecegUs l³ee®ee HeÀejmee efJekeÀeme nesT ve
MekeÀu³eeves DemebIeefìle #es$eeJejerue ueeskeÀeb®es DeJeuebefyelJe keÀceer keÀjCes efjPeJn& yeBkesÀle HetCe&le:
MekeÌ³e Peeues veener. DeLee&le ³ee veeCesyeepeeje®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Yeejle mejkeÀejves
1985 ceO³es Sme. ®e¬eÀJeleea ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer meefceleer vesceueer nesleer. lemes®e 1987
ceO³es efjPeJn& yeBkesÀves Sve. JeeIetue ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer SkeÀ DeY³eemeieì ner vesceuee neslee.
Hejbleg peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ¿ee mHeOexle Glejleebvee 1991 ®³ee veJ³ee DeeefLe&keÀ
OeesjCeevegmeej vemeeEmenced meefceleer®³ee efMeHeÀejMeervegmeej Yeejleer³e veeCesyeepeejele DeeCeKeer
keÀener cenÊJee®ee megOeejCee kesÀu³ee®es efometve ³esles. ³eeleerue keÀener cenÊJee®³ee megOeejCee Heg{erue
ÒeceeCes.
1. Kegueer J³eepeoj efveleer :
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ¿ee mHeOexle Meemeveeves J³eepeojemeboYee&le Ketues OeesjCe

eqmJekeÀejle DeuHemet®evee, DeuHekeÀeueerve þsJeer, ng[îee JeìCeeJeU Je HegveJe&ìve ³eeJejerue
J³eepeoje®eer GlHeVeele ce³ee&oe þjefJeueer Deens. yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeebvee meebieC³eele Deeues
Deens keÀer l³eebveer J³eepeoj efveef½ele keÀjeJesle Je les yeepeejMekeÌleer®³ee DeeOeejs efveef½ele
keÀjeJesle. 1991 veblej DeeHeCe DeeHeueer DeLe&J³eJemLee peeieeflekeÀ HeeleUerJej Ketueer
kesÀu³eecegUs peeieeflekeÀ yeoueevegmeej DeeHeu³eeuee DeeHeu³ee DeLe&J³eJemLesle ³eesi³e les yeoue
keÀjC³eemeeþer J³eepeoj, yeBkeÀjsì, jeKeerJe efveOeer ³eele DeeJeM³ekeÀles ÒeceeCes vesnceer®e yeoue
keÀjeJes ueeiele Deensle.
2. meeOeveebceO³es yeoue:
Yeejleer³e veeCesyeepeejele DeuHekeÀeueerve veJeerve HelemeeOeveeb®eer megªJeele kesÀueer iesueer.
De) keÀes<eeieej ngb[îee:
efjPeJn& yeBkesÀves veJeerve meeOevee®eer meg©Jeele cnCetve 182 efoJemeeb®³ee lemes®e 364
efoJemeeb®³ee keÀes<eeieej ngb[îee mJeerkeÀeju³ee 1997 ceO³es efjPeJn& yeBkesÀves DeeCeKeer oesve
203
cnCepes 14 efoJemeer³e ceO³emLeerle keÀes<eeieej ngb[îee Je veJeerve ÒekeÀej®³ee 14 efoJemeeb®³ee

keÀes<eeieej ngb[îee efvecee&Ce kesÀu³ee. DeLee&le ³eecegUs DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe #es$eeleerue jesKe
J³eJemLeeHevee®eer DeeJeM³ekeÀlee HetCe& nesC³eeme ceole nesle Deens.
ye) leejKeer³e mejkeÀejer keÀpe&jesKes:
Yeejleele mejkeÀejves leejKeer³e keÀpe&jesKes efJekeÀC³ee®es efueueeJe DeeOeejeJej þjefJeues.

ns keÀpe&jesKes efjPeJn& yeBkesÀ®es Kegu³ee yeepeejeleerue keÀe³ee&®es GHe³egkeÌle meeOeve yeveues.
keÀ) jsHeespe:
veeCesyeepeejeleerue jesKelesleerue DeuHekeÀeueerve ®e{Gleej keÀceer keÀjC³eemeeþer ns
meeOeve JeeHejues peeles. 2000-01 Heemetve jsHeespe ceewêerkeÀ OeesjCee®es cenÊJee®es meeOeve yeveues
Deens.
[) þsJeer®es ÒeceeCe He$e:
efjPeJn& yeBkesÀceeHe&Àle þsJeer ÒeceeCeHe$e JeeìHe keÀjleebvee oesve cenÊJee®es OeesjCeelcekeÀ

efveCe&³e Iesleues iesues 1) ces 1992 Heemetve keÀesCel³eener Devegmetef®ele yeBkesÀuee efle®³ee mejemejer
SketÀCe þsJeer®³ee 5ìkeÌkesÀ les 7ìkeÌkesÀ SJe{s®e þsJeer®es ÒeceeCeHe$e keÀe{lee ³esleerue. 2) IDBI,
ICICI, IFCI ³eevee þsJeer®es ÒeceeCe He$e keÀe{C³ee®eer HejJeeveieer efoueer. veeCesyeepeejeleerue
jesKelesJej yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeeb®³ee þsJeer®es ÒeceeCeHe$eeves J³eepeojeJej efveef½ele®e HeefjCeece
kesÀuee.
F) J³eeHeejer He$es:
J³eeHeejer He$es ¿ee meeOevee®ee cegK³e GÎsMe cnCepes ceneceb[Uevee DeeHeueer

meeOevemeeceûeer DeuHekeÀeUemeeþer keÀpee&T oslee ³eeJeer lej ogmeN³ee yeepetuee yeBkeÀe Je efJeÊeer³e
mebmLeebvee veeCesyeepeejeleerue DeefleefjkeÌle meeOeve HegjefJelee ³eeJesle.
3. JeìeJe Je efJeÊeer³e ie=ns:
Yeejleer³e veeCesyeepeejeleerue JeìeJe Je efJeÊeer³e ie=ns DeefleMe³e keÀe³e&#ece Deensle, keÀer

p³eecegUs oerIe&keÀeueerve JeìeJeie=ne®eer iejpe HetCe& Peeueer. ³ee JeìeJe Je efJeÊeer³e ie=necegUs
veeCesyeepeeje®eer efmLejlee HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes ÒemLeeefHele nesC³eeme ceole Peeueer Deens.
4. veeCesyeepeej HejmHej efveOeer :
1992ceO³es veeCesyeepeej HejmHej efveOeer®eer mLeeHevee efjPeJn& yeBkesÀ®³ee mene³³eeves

Devegmetef®ele J³eeHeejer yeBkeÀe Je meeJe&peefvekeÀ efJeÊeer³e mebmLeebveer kesÀueer. ³ee®ee cegK³e GÎsMe ne
J³eeqkeÌleielejerl³ee veeCes yeepeej meeOeveebvee Heesn®elee ³eeJes ne Deens.
204
5. cegole þsJeer iegbleJeCetkeÀ keÀeueeJeOeer:
cegole þsJeerJejerue iegbleJeCetkeÀ keÀeueeJeOeer 1998 ceO³es 30 efoJemeebJe©ve 15

efoJemeebHe³e¥le keÀceer keÀ©ve lees Hewmee yeBkeÀe 14 efoJemeeb®³ee mejkeÀejer keÀpe&jesK³eele iegbleJeleele.
6. meceeMeesOeve ceneceb[U:
mejkeÀejves Yeejleer³e mìsì yeBkesÀyejesyej keÀjej keÀªve SefÒeue 2001 ceO³es
meceeMeesOeve ceneceb[Ue®eer mLeeHevee kesÀueer. ³ee®ee cegK³e GÎsMe mejkeÀejer keÀpe&jesK³eeb®es Je
Yeejleer³e lemes®e HejkeÀer³e ®eueveeleerue J³eJenejeb®es meceeMeesOeve lJejerle JneJes ns Deens.
7. DeesJnj o keÀeGvìj megefJeOee:
ner megefJeOee (O.T.C.) meg© keÀjC³ee®ee cegK³e GÎsMe mejkeÀejer keÀpe&jesKes lemes®e
iegbleJeCetkeÀer®eer efJeefJeOe meeOeves ³eeb®³ee J³eJenejele jesKelee ³eeJeer ne®e Deens.
8. keÀpe&Jemegueer v³ee³eeue³e:
1993 ceO³es keÀpe& Jemetueer v³ee³eeue³ee®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ³ee®ee cegK³e
GÎsMe J³eeHeejer yeBkeÀeveer efouesueer keÀpex ueJekeÀj Jemetue JneJeerle l³eebvee ³eemeeþer keÀe³eosMeer
mene³³e efceUJes ne®e Deens.
9. FueskeÌìê@efvekeÀ J³eJenej He×leer:
veeCesyeepeeje®³ee efJekeÀemee®³ee ¢äerves J³eJenej He×leerle keÀe³e&#ecelee

DeeCeC³eemeeþer Je J³eJenej DeefOekeÀ efJeéemeveer³e Je HeejoMe&keÀ nesC³eemeeþer FueskeÌìê@efvekeÀ
He×leerves J³eJenej megª keÀjC³eele Deeues Deensle. DeLee&le ³ee He×leercegUs efjPeJn& yeBkesÀuee
veeCesyeepeejeleerue Ie[ecees[erJej ÒeYeeJeerHeCes ue#e þsJetve efve³eb$eCe ÒemLeeefHele keÀjCes MekeÌ³e
Peeues Deens.
10. efJekeÀmeerle veeCesyeepeejeuee Òeeslmeenve:
Yeejle mejkeÀejves Yeejleer³e veeCesyeepeej efJekeÀmeerle keÀjC³eemeeþer l³eeuee Òeeslmeenve

osC³ee®es OeesjCe eqmJekeÀejues Deens. ceO³eJeleea yeBkesÀkeÀ[tve ceewêerkeÀ OeesjCe Debceueele DeeCeleebvee
keÀcekegÀJele yeBkeÀeb®es meMekeÌle yeBkeÀeceO³es efJeefueveerkeÀjCe, yeBkeÀe®es mebueiveerkeÀjCe yeBkeÀevee DeefOekeÀ
mJee³eleÊee osCes. F. cenÊJeHetCe& OeesjCe eqmJekeÀeju³eecegUs veeCes yeepeej efJekeÀmeerle nesC³eeme
ceole nesle Deens.
Jejerue efJeefJeOe megOeejCeebcegUs veeCesyeepeej efJekeÀmeerle nesC³eeme ceole nesle Deens.

205
efJeÊeer³e yeepeejeleerue DeuHe keÀeueerve Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves

veeCes yeepeejele KetHe cenÊJe Deens. DeMee ³ee veeCesyeepeejeleerue mebIeefìle #es$eeJej ceO³eJeleea
yeBkesÀ®es efve³eb$eCe Deens. Hejbleg DemebIeefìle #es$eeleerue meeJekeÀej, mejeHeÀer Hesþîee oueeue,
ceO³emLe ³eeb®³eeJej ceO³eJeleea yeBkesÀ®es yeBeEkeÀie efve³eceeJeueer vegmeej efve³eb$eCe vemeu³eeves
yeepeeje®³ee ³eMemJeerlesJej DeveskeÀ ÒeMveef®evn ueeieleele. l³ee®ee®e HeefjCeece cnCetve
yeepeejeleerue Hele®eueveeb®³ee meeOeveebceO³es Jee{ nesCes Je l³eeb®ee HeefjCeecekeÀejkeÀ JeeHej nesCes
keÀefþCe peeles.
veeCesyeepeejeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeleerue mecevJe³ee®³ee DeYeeJeecegUs®e yeepeeje®es

iegCeOece& ner oes<e ³egkeÌle efometve ³esleele. DeLee&le peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ³ee ÒeJeeneceO³es
yeepeejHesþsleerue megOeejCesmeeþer vejeEmenced meefceleerves keÀener megOeejCee meg®eefJeu³ee keÀer p³eecegUs
ne yeepeej efJekeÀmeerle nesC³eeme ceole nesle Deens.
11.10 ÒeMve
1. Yeejleer³e veeCesyeepeej cnCepes keÀe³e? Yeejleer³e veeCes yeepeeje®es efJeefJeOe IeìkeÀ

keÀesCeles?
2. Yeejleer³e veeCes yeepeeje®es GHe yeepeej mHeä keÀje.
3. Yeejleer³e veeCesyeepeeje®eer meeOeves keÀesCeleer ?
4. Yeejleer³e veeCesyeepeeje®es iegCeOece& mHeä keÀje.
5. Yeejleer³e veeCesyeepeejeleerue megOeejCeebJej Yee<³e keÀje.
*****
206
12
Yeeb[Jeue yeepeej
(Capital Market)
IeìkeÀ j®evee
12.1 GefÎäîes
12.2 ÒemleeJevee
12.3 Yeeb[Jeue yeepeeje®ee DeLe& Je J³eeK³ee
12.4 Yeeb[Jeue yeepeeje®eer YetefcekeÀe
12.5 Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeeje®eer j®evee
12.6 HejmHejefveOeer /c³eg®³egDeue HebÀ[med
12.6.1 c³eg®³egDeue HebÀ[e®ee DeLe& Je J³eeK³ee
12.6.2 c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer GefÎäîes
12.6.3 c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer YetefcekeÀe cenÊJe
12.6.4 c³eg®³egDeue HebÀ[e®es HeÀe³eos
12.6.5 c³eg®³egDeue HebÀ[e®es ÒekeÀej
12.7 Yeejleele c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer Òeieleer
12.8 c³eg®³egDeue HebÀ[ efJe<e³ekeÀ megOeejeCee
12.9 Yeejleer³e jesKes Je efJeefvece³e ceb[U
12.9.1 mesyeer®es GefÎäîes
12.9.2 mesyeer®es mebIeìve Je J³eJemLeeHeve
12.9.3 mesyeer®eer keÀe³ex
12.9.4 mesyeerves kesÀuesues GHee³e
12.10 meejebMe
12.11 ÒeMve
• Yeeb[Jeue yeepeej ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes

• Yeeb[Jeue yeepeeje®³ee YetefcekesÀ®eer Je j®eves®eer meefJemlej ®e®ee& keÀjCes
• HejmHejefveOeer c³eg®³egDeue HebÀ[e®ee meJe& ¢äerkeÀesveelet DeY³eeme keÀ©ve l³ee®³ee
Òeieleer®ee Je megOeejCeeb®ee Dee{eJee IesCes.
• Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeeje®³ee efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves mesyeer ves kesÀuesu³ee keÀe³ee&®ee Je
GHee³ee®ee Dee{eJee IesCes.
207
DeLe&J³eJemLesleerue Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, J³eJemee³e, mesJee, oUCeJeUCe F.

#es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer ueeieCeeN³ee DeuHekeÀeueerve ceO³ece Je oerIe&keÀeueer Yeeb[Jeueemeeþer
efJeÊeer³e yeepeejeleerue veeCesyeepeej Je Yeeb[Jeue yeepeeje®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ³eeleerue
ceeieerue ÒekeÀjCeele DeeHeCe veeCesyeepeeje®ee DeY³eeme kesÀuee Deens. ¿ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe
Yeeb[Jeue yeepeej, l³ee®eer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleerue YetefcekeÀe, Yeeb[Jeue yeepeeje®eer j®evee,
c³eg®³egDeue HebÀ[, omleSsJepe DeeefCe mesyeer F. efJe<e³eer DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
12.3 Yeeb[Jeue yeepeeje®ee DeLe& Je J³eeK³ee (Meaning and

definitions of capital Market)
DeLe&J³eJemLesleerue efJeefJeOe J³eJenej HetCe& keÀjC³eemeeþer p³ee ÒeceeCes KesUl³ee

Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles l³ee®e ÒeceeCes efmLej Yeeb[Jeuee®eer meg×e DeeJeM³ekeÀlee
Demeles. DeLee&le KesUl³ee Yeeb[Jeuee®eer iejpe veeCesyeepeejeletve GHeueyOe nesCeeN³ee
DeuHekeÀeueerve keÀpee&letve HetCe& nesles. cee$e efmLej Yeeb[Jeueemeeþer ueeieCeejs ceO³ece Je
oerIe&keÀeueerve keÀpe& ns Yeeb[Jeue yeepeejeleerue efJeefJeOe mebmLee ceeHe&Àle HegjefJeues peeles. ³ee
yeepeejele Yeeb[Jeuee®eer ceeieCeer ner Mesleer, GÐeesie, Keepeieer #es$e, lemes®e efJeefJeOe efJekeÀeme
keÀeceemeeþer MeemeveekeÀ[tve kesÀueer peeles. lej HewMee®ee HegjJeþe ne efJeefJeOe mJe©Hee®eer ye®ele,
yeBkeÀe, efJeÊeer³e mebmLee Je mejkeÀej ³eeb®³eekeÀ[tve neslees DeMee ³ee ceO³ece Je oerIe&keÀeueerve
keÀpee&®³ee osC³ee IesC³ee®es J³eJenej keÀjCeeN³ee Yeeb[Jeueer yeepeeje®³ee J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes
keÀjlee ³esleerue.
J³eeK³ee
1. ueb[ve mketÀue Dee@HeÀ F&keÀe@veesefcekeÌme : ``Yeeb[Jeue yeepeej cnCepes meJe& ceessmeceeleerue

DeewÐeesefiekeÀ iegbleJeCegkeÀer®es ceO³eJeleea keWÀê nes³e.'' (Capital Market is the nerve Centre
of industrial investment at all season's Londan School of Economics)
2. nye&ì F. [tieue : Yeeb[Jeueyeepeej cnCepes mebmLee DeeefCe ³eb$eCes®eer DeMeer iegbleeiegble nes³e,
p³eeÜejs ceO³eeJeOeer efveOeer DeeefCe oerIe&keÀeueerve efveOeer mebkeÀefuHele kesÀues peeTve les efJeefJeOe
J³eJemee³e Meemeve DeeefCe J³ekeÌleeRvee GHeueyOe keÀ©ve efoues peeleele. lemes®e cegUele®e LeefkeÀle
Demeuesueer meeOeves nmleebleefjle kesÀueer peeleele.'' (Capital Market are complex of
institutions and mechanisms whereby intermediate term funds and long
term finds are pooled and made available to business government and
individuals and where instruments that are already outstanding are
transferred Herbert E Dougall
3. jesue@C[ je@efyevme : ``Yeeb[Jeue yeepeej cnCepes Yeeie Yeeb[Jeue jesKes, keÀpe& jesKes,
leejCeHe$es F. mene³³eeves oerIe&cegleer®³ee keÀpee&®eer osJeeCe IesJeeCe lemes®e efJeefJeOe megefJeOee
GHeueyOe keÀ©ve osCeeN³ee mebmLeeb®ee mecegn nes³e.''
208
4. pescme uegb[er : `èfJeefJeOe oerIe&keÀeueerve DeewÐeesefiekeÀ omleSsJepeeb®eer ceeieCeer DeeefCe

HegJeþîee®eer efveefce&leer Je efmLejerkeÀjCe cnCepes Yeeb[Jeue yeepeej nes³e.
("The creation and stabilisation of demand and supply of varieties of
industrial long term securities is the capital market jams Lundy)
5. Òees. nesiueB[ : Yeeb[Jeue yeepeej cnCepes oerIe&keÀeueerve DeewÐeesefiekeÀ efJeÊeer³e efveOeer®ee

HegjJeþe nes³e keÀer pees keÀener ÒeceeCeele efkebÀJee meJeueleerves eEkeÀJee nHl³ee®³ee mJe©Heele efouee
peelees.
(Capital market is the supply of industrial longterm financial funds either
at part or at discount or at premium Prof. Hogland)
DeMee ¿ee yeepeejele oerIe&keÀeueerve Yeeb[Jeuee®³ee GYeejCeermeeþer mejkeÀejer jesKes,

keÀpe&jesKes, DebMe F. HelemeeOeveeb®ee JeeHej keÀ©ve Yeeb[Jeuee®³ee osC³ee IesC³ee®es J³eJenej
keÀe³eosMeerjefjl³ee HetCe& kesÀues peeleele.
12.4 Yeeb[Jeue yeepeeje®eer YetefcekeÀe (Role of Capital Market)
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele Yeeb[Jeue ìb®eeF& ner mecem³ee ceesþîee

ÒeceeCeele efometve ³esles DeMee HeefjefmLeleerle GÐeesie Mesleer, J³eeHeej ³eeb®³ee efJekeÀemeemeeþer
oerIe&keÀeueerve Yeeb[Jeuee®³ee osC³ee IesC³ee®es J³eJenej keÀjCeeN³ee Yeeb[Jeue yeepeeje®eer YetefcekeÀe
cenÊJeHetCe& þjles.
1) ye®eleer®ee iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeHejë
Yeeb[Jeueyeepeejele keÀe³e&jle DemeCeeN³ee yeBkeÀe ceeHe&Àle meJe&meeceev³eeb®eer DeefleDeuHe

ye®ele DeekeÀ<e&keÀ J³eepeojeves ieesUe kesÀueer peeles Je ner ceesþîee ÒeceeCeele ieesUe Peeuesueer ye®ele
oerIe&keÀeueeJeOeer keÀefjlee GlHeeokeÀ keÀe³ee&le iegbleJeCetkeÀermeeþer GHeueyOe keÀªve efoueer peeles.
ye®eleerHeemetve HeÀe³eoe nesle Demeu³eecegUs ueeskeÀeb®eer ye®ele keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer ner Jee{leebvee
efometve ³esles. lemes®e Yeeb[Jeue yeepeejele keÀe³e&jle DemeCeeN³ee mebmLee meJe&meeceev³e
ye®eleoejebuee yeepeejeleerue HelemeeOeveeb®eer ³eesi³e ceeefnleer osle Demeu³eecegUs ye®eleoej,
MesDeme&, keÀpe&jesKes, ³egefveìdme ceO³es Hewmes iegleefJeC³eeme le³eej nesleele. l³eecegUs ye®eleoeje®³ee
HeÀe³eÐee®³ee yejesyej®e yeepeeje®ee ner efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesles.
2. DeewÐeesefiekeÀjCeeuee ®eeueveeë
osMee®ee peueo efJekeÀeme keÀjeJe³ee®ee Demesue lej Mesleeruee GÐeesieeb®eer pees[ efceUCes
Je DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme nesCes iejpes®es Demeles. DeLee&le l³eemeeþer oerIe&cegoleer®³ee Yeeb[Jeuee®eer
GHeueyOelee menpe[HeCes nesCes iejpes®es Demeles. l³ee ¢<eDeìerves Yeeb[Jeueyeepeeje®eer YetefcekeÀe
cenÊJeHetCe& þjles. Yeeb[Jeueyeepeejeletve oerIe&cegoleer®es Yeeb[Jeue GYeejCes MekeÌ³e Demeu³eecegUs
GÐeesieeb®³ee Jee{eruee Je efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUle Deens.
209
3. GÐeesieeb®³ee DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeme ceoleë
DeLe&J³eJemLesleerue peeieeflekeÀ Je DeeefLe&keÀ yeoueevegmeej GlHeeove leb$eelener melele

yeoue keÀjCes iejpes®es Demeles. DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®ee GlHeeove J³eJemLesle JeeHej keÀjeJe³ee®ee
cnCepes l³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Demes Yeeb[Jeue
Yeeb[Jeue yeepeejeletve menpe GYeejlee ³esles.
4.GlHeeove Jee{er®ee ®eeueveeë
GÐeesieebvee ³eesi³e Je DeeJeM³ekeÀ lees Yeeb[Jeue HegjJeþe GHeueyOe Peeuee lej GÐeesie Je
mesJee#es$eeleerue GlHeeove Jee{eruee ®eeuevee efceUles. HeefjCeece osMee®es je<ìêr³e, oj[esF& GlHeVe
Jee{tve osMeeleerue ueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®ee opee& G®eeJeC³eeme ceole nesTve osMee®ee KeN³ee
DeLee&ves efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesles
5. Yeeb[Jeue efveefce&leerleerue Jee{ ë
osMeeleerue Yeeb[Jeue yeepeejecegUs GÐeesieeleerue iegbleJeCetkeÀ Jee{tve GlHeeove Jee{eruee

l³eeletve Hegvne ueeskeÀeb®eer ye®ele Jee{tve leer HeÀe³eosMeerj #es$eele iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeHeªve
Yeeb[Jeueefveefce&leer nesC³eeme ®eeuevee efceUles.
6. meelel³eeves keÀe³e&jle yeepeej ë
Yeeb[Jeue yeepeejele efJeefJeOe efJeÊeer³e meeOeveeb®³ee mene³³eeves Kejsoer efJe¬eÀer®es

J³eJenej melele ®eeuet Demeleele. MesDeme&, keÀpe&jesKes, jesKes ³ee meejKeer meeOeves DeefOekeÀ
lejuelee efceUJetve osleele. ceO³ece Je oerIe&cegoleer®³ee iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeleeJejCe le³eej keÀjCes,
³eesi³e iegbleJeCetkeÀer®³ee ¢äerves ceeie&oMe&ve keÀjCes, l³eemeeþer efJeefJeOe megefJeOee osCes, megjef#elelee
HegjefJeCes F. keÀe³ex Yeeb[Jeue yeepeejeceeHe&Àle meelel³eeves kesÀueer peeleele.
7. meeOeveeb®³ee eEkeÀceleer efve³eb$eerleë
Yeeb[Jeue yeepeejele efJeefJeOe MesDeme& jesKes keÀpe&jesKes ¿eeb®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es

J³eJenej ®eeuet Demeleele. yeepeejeleerue iegbleJeCetkeÀ Jee{eJeer ³ee ¢äerves ¿ee meeOeveebb®³ee
eEkeÀceleerleerue ®e{ Gleej efve³eb$eerle keÀjC³ee®es keÀece mebJesovee#ece Yeeb[Jeue yeepeej keÀjlees.
8. GlHeeove keÀe³ee&le JeeHejë
Yeejleele cegUele®e Yeeb[Jeuee®eer ìb®eeF& efometve ³esles. DeeefCe p³ee®³eekeÀ[s mebHeÊeer
Deens l³eeb®eer leer meesves, Iej, peefceveer Oeeefce&keÀ keÀe³ex DeMee DeveglHeeokeÀ keÀe³ee&le iegbleefJeC³ee®eer
ÒeJe=Êeer efometve ³esles. cee$e Yeeb[Jeue yeepeeje®³ee efJekeÀemeecegUs l³eebvee iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer
®eebieueer mebOeer GHeueyOe nesle Demeu³eecegUs efle®ee GlHeeove keÀe³ee&meeþer ceesþe GHe³eesie nesT
MekeÀlees.
210
9. mejkeÀejuee mene³³eë
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele Meemeveeuee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee nsletve

DeveskeÀ efJekeÀemeelcekeÀ ÒekeÀuHe jeyeeJeeJes ueeieleele DeeefCe l³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele
oerIe&cegoleer®³ee Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. DeLee&le l³eemeeþer Meemeve Yeeb[Jeue
yeepeejeleie&le mejkeÀejer jesK³eeb®eer efJe¬eÀer keÀ©ve Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀ© MekeÀles.
10. iegbleJeCetkeÀer®³ee mebOeerë
Yeeb[Jeue yeepeejele iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®³ee ¢äerves efJeefJeOe meeOeves GHeueyOe

Demeu³eecegUs meJe&meeceev³e iegbleJeCetkeÀoej meg×e DeeHeu³ee F®ís ÒeceeCes OeeskeÀe eqmJekeÀe©ve
peemle HeÀe³eoe efceUJetve osCeeN³ee eEkeÀJee megjef#ele iegbleJeCetkeÀ DemeCeeN³ee meeOeveeb®eer
GHeueyOelee nesles. HeefjCeeceer iegbleJeCetkeÀer®³ee mebOeer Jee{leele.
11. meJee¥ieerCe efJekeÀemeë
Yeeb[Jeue yeepeeje®³ee efJekeÀemecegUs DeLe&J³eJemLesleerue Mesleer, GÐeesie J³eeHeej, mesJee

oUCeJeUCe F. efJeefJeOe #es$eeleerue GlHeeove Je GlHeeokeÀlee Jee{tve DeLe&J³eJemLes®ee meJee¥ieerCe
efJekeÀeme IesC³eeme ceole nesles.
SketÀCe®e Yeejleer³e Yeeb[Jeueyeepeeje®eer YetefcekeÀe ner Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele

cenÊJeHetCe& þjle Deens.
12.5 Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeeje®eer j®evee (Structure of Indian

Capital Market)
Yeeb[Jeue yeepeeje®es DeefmlelJe Yeejleele mJeeleb$³eHetJe& keÀeUeHeemetve efometve ³esles.

1877 ceO³es mejkeÀejer jesKes efJekeÀC³ee®³ee GÎsMeeves lees cegbyeF&ceO³es meg© Peeuee. ceO³ece Je
oerIe& cegoleer®³ee keÀpee&®³ee osC³ee IesC³ee®es J³eJenej keÀjCeeN³ee ¿ee yeepeeje®eer mLeeHevee l³ee
veblej keÀesuekeÀÊee, Denceoeyeeo, efouueer, nwêeyeeo lemes®e Fboesj ³ee efþkeÀeCeer Peeueer. mJeeleb$e
ÒeeHleerveblej Mesleer ÒeOeeve Demeuesu³ee ¿ee osMeDee®ee peueo efJekeÀeme meeOee³e®ee Demesue lej
Mesleer yejesyej®e GÐeesieOebÐeeb®ee ner efJekeÀeme nesCes iejpes®es Deens Je l³eemeeþer Yeeb[Jeuee®eer
iejpe Deens Demes Yeeb[Jeue, Yeeb[Jeue yeepeejeceeHe&Àle GHeueyOe nesT MekeÀles. ¿ee GÎsMeeves
1951 veblej ¿ee yeepeeje®ee Ke®ee& DeLee&ves efJekeÀeme meg© Peeuee. iegbleJeCetkeÀ meeOeveevegmeej
¿ee yeepeeje®eer efJeYeeieCeer ÒeeLeefcekeÀ Je og³³ece yeepeej DeMeer nesles. lej menYeeieer
mebmLeevegmeej ner efJeYeeieCeer DeveskeÀ GHeyeepeejele keÀjlee ³esles. Deepe ne yeepeej Keepeieer Je
meeJe&peefvekeÀ #es$eeuee efJeÊeHegjJeþîee®ee ÒeeLeefcekeÀ ñeesle Deens. lemes®e ne yeepeej peieeleerue
cenÊJee®ee yeepeej cnCetve DeesUKeuee peelees. DeMee ³ee yeepeeje®eer j®evee Heg{erue ÒeceeCes.
211
Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeeje®eer j®evee
1) mejkeÀejer keÀpe&jesKes yeepeejë
¿ee yeepeejele keWÀêmejkeÀej Je jep³emejkeÀej®³ee ceeuekeÀer®es ÒekeÀuHe Je kebÀHev³ee

¿ee®³ee keÀpe& jesK³eeb®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej kesÀues peeleele. ¿ee keÀpe&jesK³ee®eer Kejsoer
ner meJe&meeceev³e ueeskeÀ, yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLee ceeHe&Àle kesÀueer peeles.
2. DeewÐeesefiekeÀ jesKesyeepeejë
³ee yeepeejele veJes GÐeesie Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀjerlee lej petves GÐeesie
vegleveerkeÀjCe / lemes®e GÐeesiee®³ee efJemleejekeÀjerlee DeeHeu³ee MesDeme& eEkeÀJee ef[yeW®eme& ®eer
efJe¬eÀer keÀ©ve Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀjleele. ¿ee yeepeeje®eer efJeYeeieCeer ÒeeLeefcekeÀ yeepeej
(Primary Market) DeeefCe og³³ece yeepeej (Secondary Market) DeMeer nesles.
ÒeeLeefcekeÀ yeepeej (Primary Market):
ÒeeLeefcekeÀ yeepeejeuee veJeerve Òe®eeueve yeepeej eEkeÀJee veJ³ee FM³etb®ee yeepeej Demes
meg×e cnìues peeles. ³ee Debleie&le Keepeieer kebÀHev³ee, mìe@keÀ SkeÌmespe, mesyeer F. mebmLeeb®³ee
efve³ecee®es Heeueve keÀ©ve veJeerve jesKes, MesDeme&, eE[yeW®eme& F. ®ee mene³³eeves Yee[Jeuee®eer
GYeejCeer keÀjleele.
veJeerve MesDeme& eEkeÀJee ef[yeW®eme& ®eer efJe¬eÀer oesve ÒekeÀejs kesÀueer peeles. SkeÀ cnCepes
HeequyekeÀ FM³et meejKes meeceev³e MesDeme& veJeerve eEkeÀJee cegUele DeefmlelJeele Demeuesu³ee kebÀHev³ee
Kegu³ee yeepeejele efJeketÀve Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀjleele lej ogmejs cnCepes jeF&ì FM³etb®eer
efJe¬eÀer ner HeÀkeÌle pegv³ee YeeieOeejkeÀebvee®e kesÀueer peeles. vejeEmence meefceleer Je Flej
meefcel³eeb®³ee efMeHeÀejMeerJe©ve ³ee yeepeejele DeveskeÀ megOeejCee keÀjC³eele Deeu³ee.
212
ÒeeLeefcekeÀ yeepeej megOeejCeeë

1. MesDeme&®³ee eEkeÀceleer Je DeefOecetu³eeJejerue efve³eb$eCes keÀe{tve ìekeÀueer.
2. peeefnjeleerle iegbleJeCetkeÀoejeb®eer efoMeeYetue keÀjCeejer efJeOeeves Demet ve³esle.
3. meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue GÐeesieeb®es jesKes mesyeer®³ee efve³eecekeÀ DeefOekeÀejeKeeueer
DeeCeC³eele Deeues.
4. DeefveJeemeer Yeejleer³e Je HejkeÀer³e kebÀHev³eebvee Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®³ee HetJe&
ceev³elesefMeJee³e Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeejele iegbleJeCetkeÀeruee ceev³elee efoueer.
5. FM³et peenerj kesÀu³eeveblej 30 efoJemeeble YeeiejesK³eeb®es JeeìHe kebÀHeveerves HetCe&
keÀjC³ee®eer iejpe Deens. ³eeveblej efleuee ojJe<eea 15ìkeÌkesÀ J³eepeojeves J³eepe osC³ee®es
yebOeve jeefnue. Jejerue ÒekeÀej®³ee efJeefJeOe megOeejCeebcegUs ÒeeLeefcekeÀ yeepeej efJekeÀmeerle
nesC³eeme DeefOekeÀ ceole Peeueer Deens.
og³³ece yeepeej (Secondary Market):
³ee yeepeejele pegvee Òe®eeueve yeepeej eEkeÀJee pegv³ee jesK³eeb®ee, Yeeieeb®ee yeepeej
Demes meg×e cnìues peeles. ³ee yeepeejele veJ³es jesKes MesDeme& ³eeb®eer efJe¬eÀer ve neslee HetJeea efJe¬eÀer
Peeuesu³ee jesKes Je MesDeme&®eer®e efJe¬eÀer kesÀueer peele Demeu³eeves kebÀHeveer®³ee ceeueceÊesle
keÀesCeleerner Jee{ nesle veener HeÀkeÌle ceeuekeÀer nkeÌkeÀeb®es nmleeblejCe nesles. Yeejleele cegbyeF& MesDej
yeepeej DeeefCe jeäêr³e MesDej yeepeej ns oesve cenÊJee®es yeepeej Deensle.
og³³ece yeepeejeleerue megOeejCee:

1. jesKes yeepeeje®³ee keÀe³ee&®eer leHeemeCeer®es keÀe³e& mesyeerves megª kesÀues.
2. jesKes yeepeeje®es keÀe³e& oesve leemeebSsJepeer 3 leeme efveef½ele keÀjC³eele Deeues.
3. jesKes oueeueebvee uesKeeHeefj#ee l³eeb®eer HegmlekesÀ DeeefCe uesKeeHeefj#eCe DenJeeue DeeJeM³ekeÀ
Deens, pees Òel³eskeÀ Je<eea mesyeerves HeÀeF&ue keÀjC³ee®eer iejpe Deens.
4. meJe& oueeueebveer jesKes J³eJenejeb®eer veeWoJener mJele: kesÀ[s þsJeueer Heeefnpes.
5. ÒecegKe jesKes yeepeejele mebieCekeÀeJej HeìueeOeeefjle ³eb$eCee megª kesÀueer Deens.
Jejerue ÒekeÀej®³ee efJeefJeOe megOeejCeebcegUs og³³ece yeepeej efJekeÀmeerle nesC³eeme ceole

Peeueer Deens.
3) efJekeÀeme efJeÊeer³e mebmLee:]
kebÀHev³ee ¿ee efJeÊeer³e meeOeveeb®³ee mene³³eeves Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀjleele

efMeJee³e yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeekeÀ[tve meg×e ceO³ece Je oerIe&cegoleer®es keÀpe& IesTve Yeeb[Jeue
GYeejCeer kesÀueer peeles. Yeejleele DeMee DeveskeÀ efJeÊeer³e mebmLee mJeeleb$eÒeeHleer Heemetve keÀe³e&jle
Deensle, p³eele IFCI (1948), ICICI (1955) LIC ((1956) IDBI (1964) UTI (1964)
NABARD (1982) SIDBI (1988) F. mebK³eeb®ee meceeJesMe neslees.
213
4) efJeÊeer³e ceO³emLe mebmLeeë
efJeÊeer³e ceO³emLe mebmLeeceO³es J³eeHeejer yeBkeÀe, c³et®³etDeue HebÀ[, efueeEpeie efJeÊe

kebÀHev³ee, peesefKece Yeeb[Jeue kebÀHev³ee Je Flej efJeÊeer³e mebmLeeb®ee meceeJesMe neslees, keÀer p³ee
J³ekeÌleer DeeefCe mebmLeebvee l³eeb®³eekeÀ[erue DeefleefjkeÌle efveOeer Yeeb[Jeue yeepeejele DeeCeC³eemeeþer
Òesefjle keÀjleele. ¿ee mebmLee Yeeb[Jeue yeepeejele jesK³eeb®es J³eJenej keÀ©ve ceO³ece Je
oerIe&cegoleer®ee efJeÊeHegjJeþe keÀjleele.
DeMee ÒekeÀejs Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeeje®eer efJeYeeieCeer Jejerue ÒeceeCes kesÀueer peeles,
keÀer pees yeepeej DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeemeeþer cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJele Demelees.
12.6 HejmHejefveOeer /c³eg®³egDeue HebÀ[med (Mutual Funds)
c³eg®³egDeue HebÀ[ ner efJeÊeer³e mebmLee SkeÀ ì^mì cnCetve mLeeHeve keÀjC³eele Deeuesueer
Deens. peieele Heefnuee c³eg®³egDeue HebÀ[ yesequpeDececeO³es 1822 ceO³es mLeeHeve keÀjC³eele
Deeuee lej Yeejleele c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer meg©Jeele 1964 ceO³es Peeueer. Yeejleele ns keÀe³e&
³egefveì ì^mì Dee@HeÀ Fbef[³eeves kesÀues. mLeeHeves veblej Heg{s peJeU peJeU 23 Je<ex Yeejleele
³egefveì ì^mì Dee@HeÀ Fbef[³ee®ee®e meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue c³eg®³egDeue HebÀ[ keÀe³e&jle neslee. Heg{s
1987 ceO³es ns #es$e mejkeÀejves meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue yeBkeÀemeeþer Kegues kesÀues lej 1992
ceO³es les Keepeieer #es$eemeeþer meg×e Kegues kesÀues iesues. l³ee®es cegK³e keÀe³e& cnCepes meceepeeleerue
meJe&meeceev³eeb®eer ye®ele ieesUe keÀ©ve leer mìe@keÀ yeepeejeleerue MesDeme&, keÀpe&jesKes, ef[yeW®eme&
F. ceO³es iegbleJetve ³egefveì OeejkeÀebvee ueeYeebMee®³ee ©Heele veHeÀe GHeueyOe keÀ©ve osCes nes³e.
12.6.1 c³eg®³egDeue HebÀ[e®ee DeLe& Je J³eeK³ee (Meaning and Definition of

Mutual Fund):
osMeeleerue DeveskeÀ meeJe&peefvekeÀ Je Keepeieer #es$eeleerue yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLeebveer

c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer meg©Jeele kesÀueer Deens. c³eg®³egDeue HebÀ[eÜejs meJe&meeceev³ee®eer
Deeflemeeceev³e ye®ele ieesUe keÀ©ve leer Yeeb[Jeue yeepeejeleerue Deefle cenÊJee®³ee meeOeveebceO³es
iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeHe©ve iegbleJeCetkeÀoejeuee megjef#ele Demee veHeÀe ueeYeebMeeb®³ee ©Heele
efceUJetve efouee peelees. ³ee iegbleJeCetkeÀer cegUs meJe&meeceev³eebvee keÀjeletve megì ner efceUles, 1995
ceO³es ³ee #es$ee®³ee mJe³eb DeefOeefve³eceveemeeþer DemeesefMeSMeve Dee@HeÀ c³eg®³egDeue HebÀ[med Fve
Fbef[³ee ³ee mebIeìves®eer meg×e mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. 1996 ®³ee efve³ecee vegmeej mesyeerves
c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes kesÀuesueer Deens.
J³eeK³ee - ``c³eg®³egDeue HebÀ[ cnCepes ì^mì®³ee mJe©Heele mLeeHeve kesÀuesuee efveOeer keÀer p³ee
Debleie&le meJe&meeceev³ee®eer DeuHe ye®ele ueeskeÀebvee Yeeie efJeketÀve ieesUe kesÀueer peeles. lemes®e
ueeskeÀebvee DeveskeÀ ³eespeveebceO³es efveOeer iegbleJeC³eemeeþer mebOeer efoueer peeles. ³ee Üejs ieesUe
Peeuesuee Hewmee veeCesyeepeej Je Yeeb[Jeue yeepeejeleerue efJeefJeOe efJeÊeer³e meeOeveebceO³es iegbleJeuee
peelees.''
214
12.6.2 c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer GefÎäîes (Objectives of Mutual Fund):
1. meJe&meeceev³eeb®eer ye®ele Yeeie (Unit) ®eer efJe¬eÀerkeÀ©ve ieesUe keÀjCes.

2. ieesUe Peeuesues Yeeb[Jeue efJeÊeer³e yeepeejeleerue HeÀe³eosMeer meeOeveebceO³es iegbleJeCetkeÀermeeþer
JeeHejCes.
3. iegbleJeCetkeÀerHeemetve ³egefveì OeejkeÀebvee ueeYeebMee®³ee ©Heeves veHeÀe efceUJetve osCes Je keÀj
GlHeVeele meJeuele osCes.
12.6.3 c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer YetefcekeÀe/cenÊJe (Role / Importance of Mutual

Fund):
1. ye®eleer®ee iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeHej:
c³eg®³egDeue HebÀ[ efJeefJeOe ³eespeveeÜejs J³ekeÌleer lemes®e mebmLee keÀ[erue ye®ele ieesUe
keÀ©ve leer HeÀe³eosMeerj mJe©Heele efJeÊeer³e yeepeejeleerue meeOeveebceO³es iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeHejueer
peeles.
2. iegbleJeCetkeÀ meeOeve:
c³et®³egDeue HebÀ[ecegUs meeceev³e ye®ele ieìeuee HeÀe³eosMeerj iegbleJeCetkeÀermeeþer

cenÊJeHetCe& meeOeve GHeueyOe Peeues, keÀer p³eecegUs GlHeVe Jee{C³eeyejesyej®e keÀj meJeuele ner
efceUC³eeme ceole nesles.
3. ueneve iegbleJeCetkeÀoejebvee HeÀe³eoe:
Deefle DeuHe ye®ele DemeCeejer J³ekeÌleer Yeeb[Jeue yeepeejeleerue meeOeveebceO³es

J³ekeÌleeriele HeeleUerJej HeÀe³eosMeerj iegbleJeCetkeÀ keÀ© MekeÀle veener. Hejbleg c³eg®³egDeue HebÀ[ DeMee
DeveskeÀ DeuHe ye®eleoejeb®eer ye®ele ieesUe keÀ©ve leer ³eesi³e l³ee meeOeveebceO³es iegbleJeCetkeÀ
meJe&meeceev³eebvee HeÀe³eoe efceUJetve osT MekeÀles.
4. DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee:

c³eg®³egDeue HebÀ[eÜejs yeepeejeleerue ceesþîee ÒeceeCeele ye®ele ieesUe keÀjC³ee®es keÀe³e&
kesÀues peele Demeu³eeves leer efJeefJeOe GÐeesieeb®³ee meeOeveeceO³es oerIe&keÀeueeJeOeermeeþer
iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeHeªve l³ee GÐeesieeb®³ee efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUC³eeme ceole nesle Deens.
5. HeÀe³eosMeerj iegbleJeCetkeÀ:
c³eg®³egDeue HebÀ[eÜejs ieesUe nesCeejer ye®ele ner yeepeejHesþsleerue efJeefJeOe meeOeveebceO³es

iegbleJeCetkeÀermeeþer JeeHejueer peeles. DeLee&le meeOeveeb®³ee Je=×er yejesyej®e ueeYeebMe, yeesveme, Jee{le
peeTve iegbleJeCegkeÀoejebvee cegoleþsJeer Hes#ee DeefOekeÀ GlHeVe efceUC³eeme ceole nesles.
215
6. keÀjele meJeuele:
Meemeveeves MesDej yeepeej Je GÐeesieOebÐee®ee efJekeÀeme JneJee ³eemeeþer c³eg®³egDeue

HebÀ[eleerue iegbleJeCetkeÀeruee keÀjeletve meJeuele osC³eele Deeueer Deens. ©. 1 ueeKe He³e¥le®eer
iegbleJeCetkeÀ keÀjcegkeÌle Demetve lemes®e ³eeletve efceUeuesu³ee ueeYeebMe Je iegbleJeCetkeÀerletve Peeuesu³ee
Yeeb[JeueJee{eruee GlHeVe keÀjeletve efJeefJeOe keÀueceebleie&le megì efoueer Deens.
7. iegbleJeCetkeÀerleerue OeeskesÀ keÀceer:
meeceev³ele: DeuHe ye®eleoejeuee Yeeb[Jeue yeepeeje®es %eeve vemeu³eecegUs l³eeuee

efJeÊeer³e meeOeveeceO³es iegbleCetkeÀ keÀjCes OeeskeÌ³ee®es Jeeìles, lemes®e DeleerDeuHe iegbleJeCetkeÀer®ee
HeÀe³eoe ner nesT MekeÀle veener. Hejbleg c³eg®³egDeue HebÀ[eÜejs DeveskeÀ ueeskeÀeb®eer ye®ele ieesUe
keÀ©ve leer HeÀe³eosMeerj meeOeveebceO³es iegbleJeCetkeÀermeeþer SkeÀoce JeeHeju³eecegUs OeeskeÀe keÀceer
nesTve ceesþe HeÀe³eoe nesC³eeme ceole nesles.
8. efJeÐeeLeea Je HeWMeveOeejkeÀebvee HeÀe³eosMeerj:
c³eg®³egDeue HebÀ[eÜejs iegbleJeCetkeÀoejebmeeþer efJeefJeOe ³eespevee jeyeefJeu³ee peeleele.

cegueeb®³ee efMe#eCeemeeþer Child Education Plan lemes®e efveJe=Êe J³ekeÌleermeeþer Retirement
Pension Plan ³ee meejK³ee ³eespeveeÜejs l³ee #es$eeleerue iegbleJeCetkeÀoejebvee meceeOeeve
osC³ee®ee Je l³eeb®ee HeÀe³eoe keÀªve osC³ee®es keÀece c³eg®³egDeue HebÀ[ keÀjles.
12.6.4 c³eg®³egDeue HebÀ[e®es HeÀe³eos (Benefits of Mutual Funds):
meJe&meeceev³ee®³ee DeuHe ye®eleeruee ³eesi³e efoMee osC³ee®es keÀece c³eg®³egDeue HebÀ[eÜejs nesle
Demeu³eecegUs l³ee®es DeveskeÀ HeÀe³eos efometve nesleele.
1. GlHeeokeÀ iegbleJeCetkeÀ:
Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeele ueeskeÀeb®eer ÒeJe=Êeer ner DeeHeu³ee peJeUerue ye®ele ner meesves,
peefceve, Iejs, Jee[s, ¿eemeejK³ee DeveglHeeokeÀ #es$eele iegbleJeC³ee®eer Demeles. cee$e c³eg®³egDeue
HebÀ[ DeeHeu³ee efJeefJeOe ³eespeveeÜejs ner ye®ele ieesUe keÀ©ve leer GlHeeove keÀe³ee&le JeeHejles.
2. keÀj cegkeÌle GlHeVe:
c³eg®³egDeue HebÀ[eleerue iegbleJeCetkeÀeruee mesyeerves FvkeÀce ì@keÌme keÀe³eoe keÀuece

10(233) Keeueer keÀjeHeemetve metì efoueer Deens. HeefjCeeceer iegbleJeCetkeÀoejeuee
iegbleJeCetkeÀerHeemetve HeÀe³eoe neslees.
216
3. OeeskeÀe keÀceer:
meeceev³e J³ekeÌleeruee Yeeb[Jeue yeepeeje®es HeÀejmes %eeve vemeles. lemes®e l³ee®eer ye®ele
DeuHe Demeu³eecegUs HeÀe³eosMeerj iegbleJeCetkeÀ keÀjlee ³esle veener. c³eg®³egDeue HebÀ[ecegUs ns OeeskesÀ
keÀceer keÀ©ve iegbleJeCetkeÀoejeuee efveef½ele HeÀe³eoe efceUJetve efouee peelees.
4. kegÀMeue J³eJemLeeHeve:
meeceev³e iegbleJeCetkeÀoejeuee Yeeb[Jeue yeepeeje®es Hegjsmes %eeve vemeles. l³ee®³ee

owveboerve keÀecekeÀepeele l³eeuee yeepeeje®ee DeY³eeme keÀjCesmeg×e MekeÌ³e vemeles. cee$e c³eg®³egDeue
HebÀ[eleie&le yeepeejeleerue meeOeveeb®ee efveì DeY³eeme keÀ©ve l³eeb®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej
iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee Jeleerves kesÀues peeleele.³ee kegÀMeue J³eeJemeeef³ekeÀ J³eJemLeeHeveecegUs
iegbleJeCetkeÀoejeuee iegbleJeCetkeÀerHeemetve efveef½ele HeÀe³eoe neslees.
5. iegbleJeCetkeÀer®³ee ¢äerves mebMeesOeve:
c³eg®³egDeue HebÀ[ efJeefJeOe kebÀHev³eebceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeHetJeea l³eeb®³ee meeOeveeb®es

mebMeesOeve keÀ©ve l³ee®³ee keÀeceefiejer®ee DeY³eeme keÀ©ve iegbleJeCetkeÀ keÀjleele. l³eecegUs OeeskesÀ
keÀceer nesTve iegbleJeCetkeÀerHeemetve DeefOekeÀ HeÀe³eos nesleele.
6. lejuelee Je megj#eerlelee:
meeceev³e iegbleJeCeCetkeÀoej Òel³e#e Yeeb[Jeueyeepeejele iegbleJeCetkeÀ keÀjle Demesue lej

l³eeuee megj#eerlelee Je lejuelee ns HeÀe³eos efceUt MekeÀle veenerle HeCe c³eg®³egDeue HebÀ[eÜejs lees
iegbleJeCetkeÀ keÀjle Demesue lej l³eeJej SEBI ®eer efve³eb$eCe Demeu³eecegUs iegbleJeCetkeÀoejeuee
megj#ee Je lejuelee ns oesvner HeÀe³eos nesleele.
7. HeejoMe&keÀlee:
SEBI ®es c³eg®³egDeue HebÀ[eJej efve³eb$eCe Demeu³eecegUs l³eevee DeeHeu³ee J³eJeneje®eer

ceeefnleer iegbleJeCetkeÀoejevee osCes yebOevekeÀejkeÀ Demeu³eecegUs J³eJenejele HeejoMe&keÀlee jenles.
8. yeepeejele mLew³e&:
MesDej yeepeej mLew³e& efceUJetve osC³ee®es cenÊJeHetCe& keÀe³e& c³eg®³egDeue HebÀ[ keÀjles.
pesJne MesDej yeepeej Iemejuesuee Demelees lesJne c³eg®³egDeue HebÀ[eÜejs Kejsoer kesÀueer peeles. lej
pesJne yeepeej lespeerle Demelees lesJne efJe¬eÀer kesÀueer peeles.
217
9. Ke®e& keÀceer Je HeÀe³eoe peemle:
SEBI Üejs c³eg®³egDeue HebÀ[e®es J³eJenej efve³eb$eerle kesÀues peele Demeu³eecegUs

DeveeJeM³ekeÀ Ke®e& DeekeÀejuee peele veener. iegbleJeCetkeÀ J³eJemLeeHevee®ee Ke®e& Òel³eskeÀ ³egefveì
OeejkeÀeuee DeefleMe³e keÀceer ³eslees, l³eecegUs iegbleJeCetkeÀoejeuee cenÊece HeÀe³eoe Ieslees.
12.6.5 c³eg®³egDeue HebÀ[e®es ÒekeÀej (Types of Mutual Funds):
Yeejleer³e c³eg®egDeue HebÀ[e®es l³eeb®³ee YeewieesefuekeÀ Jeie&Jeejer keÀe³ee&lcekeÀ efJeYeepeve,

iegbleJeCegkeÀer®ee ÒekeÀej, GÎsMe lemes®e Flej ³eespevee F. Je©ve efJeefJeOe ÒekeÀej He[leele. les
Heg{erue ÒeceeCes.
1) YeewieesefuekeÀ Jeie&Jeejer:
De) ³ee ÒekeÀejele efveOeer ne c³eg®³egDeue HebÀ[e®³ee ³eespevesDebleie&le meeOeveeb®³ee mene³³eeves ieesUe
keÀ©ve lees osMeeleerue Yeeb[Jeue yeepeejeleerue meeOeveebceO³es iegbleefJeuee peelees.
ye) ³ee Debleie&le efveOeer ne HejkeÀer³e yeepeejeletve GYee kesÀuee peelees. Je lees osMeebleie&le eEkeÀJee
HejkeÀer³e kebÀHev³eeb®³ee Yeeie Yeeb[Jeueele iegbleefJeu³eecegUs HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀoejebvee osMeebleie&le
iegbleJeCetkeÀer®eer mebOeer efceUles.
2. keÀe³ee&lcekeÀ ÒekeÀej:
De) Kegueer ³eespevee:
³ee ³eespevesleerue iegbleJeCetkeÀ keÀeueeJeOeer mebHeu³eeveblej efveJJeU ceeueceÊee cetu³eevegmeej

Kejsoer efJe¬eÀer kesÀueer peeles. ³ee ³eespevesle iegbleJeCetkeÀoejebvee cegkeÌle ÒeJesMe Je yeensj He[C³ee®ee
nkeÌkeÀ Demelees.
ye) yebOeermLe ³eespevee:

³ee ³eespeves®ee keÀeueeJeOeer efveef½ele Demelees lemes®e efveOeermeg×e efve½eerle Demetve
l³eemeeþer DeeJesove He$e eqmJekeÀejC³ee®ee keÀeueeJeOeer mebHeu³eeveblej ³ee ³eespevesleerue MesDeme&®eer
veeWoCeer kesÀueer peeles.
keÀ) ceO³ekeÀeueeJeOeer ³eespevee:
³eele Jejerue oesvner ³eespevee®³ee JewefMeäîeeb®ee meceeJesMe neslees ¿ee HebÀ[e®³ee

efJe¬eÀermeeþer ceO³eebleje®ee keÀeueeJeOeer efveef½ele kesÀuesuee Demelees, l³ee®e ojc³eeve l³ee®eer efJe¬eÀer
kesÀueer peeles.
218
3) iegbleJeCetkeÀer®³ee ÒekeÀejevegmeej:
De) keÀpee&efOeefÿle c³eg®³egDeue HebÀ[:
MesDej yeepeejeleerue OeeskesÀ Je Deefveef½elelee ìeUtve iegbleJeCetkeÀoejebuee efveef½ele

GlHeVe osC³ee®³ee ¢äerves keÀpee&efOeefÿle c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer iegbleJeCetkeÀ ³eesi³e þjles. ³ee
iegbleJeCetkeÀer®es oesve ÒekeÀej Deensle.
i) Kegueer ³eespevee:
³eele ÒeecegK³eeves efve³eceerle GlHeVe ³eespevee Je HegvegjeJeÊeer iegbleJeCetkeÀ ³eespeves®ee meceeJesMe neslees.
ii) yeboermLe ³eespevee:
³eele efve³eceerle GlHeVe ³eespevee, Je=×F& ³eespevee, efJeefJeOe He³ee&³e ³eespevee lemes®e MesDeme&
iegbleJeCetkeÀ ³eespeveeb®ee meceeJesMe neslees.
4) iegbleJeCetkeÀ GÎsMeevegmeej ÒekeÀej:
De) Yeeb[JeueJe=×er ³eespevee:
keÀener efJeefMeä keÀeueeJeOeermeeþer MesDej yeepeejeleerue ceO³ece Je oerIe&cegoleer®³ee ³ee

³eespevesle iegbleJeCetkeÀ kesÀu³eecegUs Yeeb[Jeue Je=×er nesC³eeme ceole nesles.
ye) GlHeVe ³eespevee:
Yeeb[JeueJe=×er Hes#ee ner efve³eefcele GlHeVe Je megjef#elelee efceUJetve osCeejer ner ³eespevee
Deens.
keÀ) keÀj ye®ele ³eespevee:
³ee ³eespeves®eer iegbleJeCetkeÀercegUs iegbleJeCetkeÀoejeuee keÀjele meJeuele efceUles.
[) meblegueerle Je=×er ³eespevee:
³ee ³eespeves Debleie&le efve³eefcele Je meblegefuele GlHeVe efceUeJes ³ee GÎsMeeves leMee®e
ÒekeÀej®³ee efJeÊeer³e meeOeveebceO³es iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles.
219
5) Flej ³eespevee
De) efueeqkeÌJe[ HebÀ[:
DeuHekeÀeueeJeOeermeeþer peesKeerce keÀceer DemeCeeN³ee efjìvme& ner efmLej DemeCeeN³ee efueeqkeÌJe[

HebÀ[eleerue iegbleJeCetkeÀ ³eesi³e jenles.
ye) efHeÀkeÌme ce@®³egefjìer Hue@ve :
cegole þsJeer Hes#ee HeÀe³eosMeerj Je GlHeVeeJej keÀceer keÀj DeekeÀejCeejer ner ³eespevee Demetve l³eele
efveef½ele keÀeueeJeOeermeeþer iegbleJeCetkeÀ keÀjlee ³esles.
keÀ) efieuì HebÀ[:
³ee Debleie&le mejkeÀej®³ee efJeÊeer³e ³eespevee Je efJeÊeer³e meeOeveebceO³es megjef#ele DeMeer

iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles.
[) meskeÌìj HebÀ[:
³ee ³eespevesleie&le efveOeer ne yeBkeÀe, Tpee&, Hesìêsue, ceeefnleer leb$e%eeve, ìsueerHeÀesve

mesJee lemes®e efJeÊeer³e mesJee osCeeN³ee mebmLeeceO³es iegbleefJeuee peelees.
F) ceveer ceekexÀì c³eg®³egDeue HebÀ[ë
³ee Debleie&le veeCesyeepeejele SkeÀe Je<ee&Hes#ee keÀceer keÀeueeJeOeermeeþer J³eeHeejer ngb[îee,

mejkeÀejer He$es, mejkeÀejer keÀpe& jesKes, þsJe He$es F. meeOeveebceO³es iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles.
HeÀ) cebLeueer FvkeÀce Hue@veë
³eele mejkeÀejer jesK³eeceO³es iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles. ³eespeves®³ee GefÎäevegmeej 5 les

25 ìkeÌkesÀ MesDejMeer DeeOeeefjle iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeles.
Ke) FeqkeÌJeìer HebÀ[ë
oerIe&cegoleer®³ee ¿ee ³eespevesceO³es iegbleJeCetkeÀ kesÀu³eeme ©Heer keÀe@mì De@JnjseEpeie®ee

ueeYe efceUlees. l³eecegUs iegbleJeCetkeÀerceOeerue peesKeerce keÀceer nesTve HeÀe³eos peemle efceUleele.
220
12.7 Yeejleele c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer Òeieleer (Progress of Mutual

/Funds in India)
c³eg®³egDeue HebÀ[e®³ee Òeieleer®ee Dee{eJee Iesleebvee l³eeb®ee 1964 Heemetve 2011 He³e¥le®³ee
keÀeueeJeOeer®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
1) 1964 les 1987ë
Fbiueb[ceOeerue HebÀ[e®³ee OeleeaJej Yeejleele mebmeosves 1963 ceO³es U.T.I ®ee

keÀe³eoe cebpegj keÀªve 1964 ceO³es ³egveerì efmkeÀce 1964 ³ee veeJeeves ³eespevee meg© kesÀueer.
23 Je<ex cnCepes 1987 ³ee #es$eele HeÀkeÌle U.T.I ®eer cekeÌlesoejer nesleer. U.T.I ®³ee UTI
Master +, UTI Master gain ³ee ³eespevee ceesþîee ÒeceeCeele ®eeueu³ee.
2) 1987les 1992ë
YeejlemejkeÀejves 1987 ceO³es c³eg®³egDeue HebÀ[ ns #es$e meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue

yeBkeÀemeeþer Kegues kesÀues. veesJnWyej 1987 ceO³es mìsì yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³eeves SBI c³eg®³egDeue
HebÀ[ mLeeHeve kesÀuee. l³eeveblej ke@Àveje yeBkeÀ, yeBkeÀ DeeHeÀ Fbef[³ee , Hebpeeye ve@Meveue yeBkeÀ, yeBkeÀ
Dee@HeÀ ye[esoe, peerJeve efJecee, meJe&meeOeejCe efJecee F. meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue yeBkeÀebveer
c³eg®³egDeue HebÀ[ ³eespevee meg© kesÀu³ee.
3) 1992 les 2004ë
Yeejle mejkeÀejves 1992 ceO³es c³eg®³egDeue HebÀ[ ns #es$e Keepeieer #es$eemeeþer Kegues
kesÀues. l³eevegmeej 1993 ceO³es keÀesþejer Hee³eesefve³ej ne Heefnuee Keepeieer c³eg®³egDeue HebÀ[
mLeeHevee Peeuee. l³eeveblej ns #es$e HejkeÀer³e kebÀHev³eemeeþer Kegues keÀjC³eele Deeues. l³eecegUs
1994 ceO³es cee@jieve mì@veues ne Heefnuee HejkeÀer³e c³eg®³egDeue HebÀ[ Yeejleele Deeuee. 1995
ceO³es ³ee GÐeesieeves mJe³eb DeefOeefve³eceveemeeþer DemeesefMeSMeve Dee@HeÀ c³eg®³egDeue HebÀ[med Fved
Fbef[³ee ³ee mebIeìves®eer mLeeHevee kesÀueer. 1995-96 ceO³es osMeeleerue c³eg®³egDeue HebÀ[eves
6500 keÀesìer lej 1997 He³e¥le 85,822 keÀesìer ©He³ee He³e¥le Jee{ kesÀueer.
1996 ceO³es ³ee J³eJenejele DeefOekeÀ HeejoMe&keÀlee ³eeJeer Je megj#eerlelee Jee{eJeer

³eemeeþer mesyeer (SEBI) ves keÀe³eoe kesÀuee. n<e&o cesnlee Je kesÀleve HeeefjKe IeesìeÈ³ee cegUs
c³eg®³egDeue HebÀ[eleerue iegbleJeCetkeÀerJej keÀenermee ÒeefleketÀue HeefjCeece Peeuee, lejer 2002 ceO³es
Yeejleeves eqmJekeÀejuesu³ee DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCeecegUs osMeele efJeosMeer efJeÊeer³e kebÀHev³eeb®es
Deeieceve Peeues. ³ee keÀeUele megjef#ele iegbleJeCetkeÀ cnCetve c³eg®³egDeue HebÀ[eleerue iegbleJeCetkeÀ
Jee{ueer. 2004 He³e¥le c³eg®³egDeue HebÀ[eleerue iegbleJeCetkeÀ 1,39,615 keÀesìer ªHe³eeHe³e¥le
Jee{ueer.
221
4) 2004 les 2010ë
2004 ceO³es Yeejleer³e lemes®e HejkeÀer³e kebÀHev³eebveer ueneve c³eg®³egDeue kebÀHev³ee

efJekeÀle Iesleu³ee keÀener®es efJeueerveerkeÀjCe lej keÀener yejesyej HejkeÀer³e kebÀHev³eebveer Yeeieeroejer
megª kesÀueer. efJeefJeOe c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer Yeejleele meg©Jeele Je HejkeÀer³e kebÀHev³ee®ee Je
efveOeer®ee ÒeJesMe Peeu³eecegUs c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer ceeueceÊee 2009ceO³es 1,43,775 keÀesìer
©He³eebJe©ve veesJnWyej 2010 He³e¥le 6,65,282 keÀesìer ©He³eeHe³e¥le Jee{ueer.
12.8 c³eg®³egDeue HebÀ[ efJe<e³ekeÀ megOeejeCee (Reforms in Mutual

Funds)
mesyeeruee c³eg®³egDeue HebÀ[e®³ee keÀecekeÀepee®es efve³eceve keÀjC³ee®es DeefOekeÀej ÒeeHle

Peeu³eecegUs l³eebveer osMeeleerue meJe& c³eg®³egDeue HebÀ[ebmeeþer meceeve efve³ecevee®eer DebceueyepeeJeCeer
1993 uee meg© kesÀueer.
1) HebÀ[e®³ee J³eJemLeeHevesmeeþer mesyeerves meceeve keÀe³eos keÀªve HebÀ[ele j®eveelcekeÀ yeoue
kesÀues.
2) UTI uee mesyeer®³ee efve³eb$eCeeKeeueer DeeCeC³eele Deeues.
3) Keepeieer c³eg®³egDeue HebÀ[eveener Yeeb[Jeue yeepeejele keÀe³e& keÀjC³ee®eer ceev³elee osC³eele
Deeueer.
4) veJeerve FM³et®ee YejCee keÀjC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Deeueer.
5) c³eg®³egDeue HebÀ[e®³ee oeKeue kesÀuesu³ee ³eespeves®³ee keÀeieoHe$eeb®eer cebpegjer IesCes
DeeJeM³ekeÀ kesÀues.
6) efJeosMeer yeéskeÀme&vee DeeHeueer veeWoCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ kesÀues.
7) mesyeerves ³ee efJeosMeer yeéskeÀme& Je iegbleJeCetkeÀoejemeeþer mJeleb$e efve³eceeJeueer le³eej kesÀueer.
12.9 Yeejleer³e jesKes Je efJeefvece³e ceb[U (mesyeer) (Securities and

Exchange Board of India (SEBI)
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer Yeeb[Jeuee®eer

DeeJeM³ekeÀlee Demeles, Demes Yeeb[Jeue Yeeb[Jeue yeepeejeletve GYes keÀjlee ³esles. Hejbleg DeMee
yeepeejeleerue J³eJenejeceO³es megjef#elelee DemeeJeer l³eele Jee{ JneJeer ³ee¢äerves l³eeJej
efve³eb$eCe þsJeCeejer SKeeoer ³eb$eCee DeefmlelJeele ³esCes iejpes®es Peeues DeeefCe l³eeletve®e
jesKesyeepeeje®³ee efJekeÀemeemeeþer 12 SefÒeue 1988 ceO³es keWÀê mejkeÀejves Yeejleer³e jesKes Je
efJeefvece³e ceb[U (mesyeer) ®eer mLeeHevee peer. Sme. Heìsue meefceleer®³ee MeFHeÀejMeer vegmeej kesÀueer.
1991 ®³ee peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esDeleie&le efJeÊeer³e J³eJemLesleerue megOeejCeebmeeþer
vejeEmence meefceleer vesceC³eele Deeueer. meefceleer®³ee efMeHeÀejMeervegmeej 1992 ceO³es ³ee
ceb[Ueuee JewOeeefvekeÀ ceb[Ue®ee opee& osC³eele Deeuee. mesyeer®es cegK³e keÀe³ee&ue³e cegbyeF& ³esLes
Demetve leerve efJeYeeieer³e keÀe³ee&ue³es ner keÀesuekeÀÊee, efouueer Je ®esVeF& ³esLes Deensle.
222
12.9.1 mesyeer®es GefÎäîesë

1. Yeeb[Jeueer yeepeejeleerue J³eJenejebJej efve³eb$eCe þsJeCes.
2. iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee efnlee®es j#eCe keÀjCes.
3. MesDej yeepeejele keÀe³e&jle Demeuesu³ee ÒeefleefveOeer®eer veeWoCeer keÀjCes Je l³eeb®³ee
J³eJenejeJej efve³eb$eCe þsJeCes.
4. MesDej yeepeejeleerue iewjJ³eJenejebvee DeeUe IeeueCes.
5. c³eg®³egDeue HebÀ[ J³eJemee³eeuee ceeie&oMe&ve keÀjCes Je l³eeuee Òeeslmeenve osCes.
6. kebÀHev³eevee Yeeb[Jeue GYeejCeermeeþer Òesefjle keÀjCes.
7. yeouel³eekeÀeUevegmeej MesDej yeepeejele DeÐe³eeJelee DeeCeCes.
8. Yeeb[Jeue yeepeejeleerue J³eJenejeb®eer leHeemeCeer keÀjCes.
1995 ceO³es mesyeer®³ee keÀe³eÐeele Hegvne megOeejCee keÀjC³eele Deeueer. l³eevegmeej

2002 Heemetve mesyeerkeÀ[s DeeCeKeer keÀener DeefOekeÀej osC³eele Deeues.
De) Yeeb[Jeue yeepeejele pej DeeefLe&keÀ iegvne nesle Demesue lej mejkeÀej®³ee
HetJe&HejJeeveieerefMeJee³e Keìuee oeKeue keÀjCes.
ye) Yeeb[Jeue efJe¬eÀerJej DeeJeM³ekeÀ Jeeìu³eeme efve³eb$eCe DeeCeCes
keÀ) mesyeer®³ee efve³eceeb®es GuuebIeve keÀjCeeN³eeme ob[ DeekeÀeªve l³ee®eer Jemegueer keÀjCes.
[) lemes®e ³ee ceO³emLeekeÀ[tve DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer ceeietve IesCes.
12.9.2 mesyeer®es mebIeìve Je J³eJemLeeHeveë
1995 ceO³es ueeskeÀmeYesves keÀe³eÐeele og©mleer keÀªve osMeeleerue jesKes yeepeejeJej

efve³eb$eCee®es DeefOekeÀej mesyeeruee efoues. mesyeeruee keÀe³eosMeerj opee& ÒeeHle Peeu³eeveblej efle®³ee
mebIeìves®eer Hegvej&®evee keÀjC³eele Deeueer. mesyeer®³ee keÀe³ee&vegmeej ÒeeLeefcekeÀ yeepeej efJeYeeie,
FM³et J³eJemLeeHeve. efJeYeeie, og³³ece yeepeej efJeYeeie mebmLeelcekeÀ iegbleJeCetkeÀ efJeYeeie kesÀues
iesues. mesyeer®³ee J³eJemLeeHeveemeeþer 6 lep%e J³ekeÌleer®³ee meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer mLeeHevee
keÀjC³eele Deeueer. ³eele keWÀê mejkeÀejves efve³egkeÌle kesÀuesuee 1 ®esDejceve, keWÀêer³e
cebef$eceb[Ueleerue 2 ÒeefleefveOeer, 1 efjPeJn& yeBkesÀ®ee ÒeefleefveOeer lemes®e keWÀê mejkeÀejves efve³egkeÌle
kesÀuesues Flej 2 ÒeefleefveOeer ³eeb®ee meceeJesMe neslees. mesyeer®es cegK³e keÀe³ee&ue³e cegbyeF& ³esLes Demetve
keÀuekeÀÊee, efouueer Je ®esVeF& ³esLes efJeYeeieer³e keÀe³ee&ue³es Deensle. mesyeer®eer megªJeeleer®es Yeeb[Jeue
7.5 keÀesìer ©He³es FlekesÀ nesles. 2010-11 ceO³es ÒeeLeefcekeÀ yeepeej efJeYeeieeletve ieesUe
kesÀuesues Yeeb[Jeue 2,30,233 keÀesìer ©He³es Deens. c³eg®³egDeue HebÀ[eleerue Yeeb[Jeue
12,185 keÀesìer ©He³es lej og³³ece yeepeej efJeYeeiee®eer Yeeb[Jeueer Guee{eue
2,42,80,928 keÀesìer ©. FlekeÀer Deens.
223
12.9.3 mesyeer®eer keÀe³exë

1. MesDej yeepeej Je jesKes yeepeejeleerue efJeefJeOe J³eJenejebJej efve³eceve þsJetve efve³eb$eCe
keÀjCes.
2. Yeeb[Jeue yeepeejeleerue efJeefJeOe J³eJenejebMeer mebyebOeerle ceO³emLeeb®eer veeWoCeer þsJeCes.
3. MesDej yeepeej Je jesKes yeepeejeleerue efJeefJeOe iewj J³eJenejebJej efve³eb$eCe þsJeCes Je l³eebvee
DeeUe IeeueCes.
4. jesKes yeepeejeleerue ceO³emLeebvee ÒeefMe#eCe Je iegbleJeCetkeÀoejebvee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer
GHee³e meg®eefJeCes.
5. Fvemee³e[j ì^seEveie®³ee J³eJenejebJej ue#e þsJeCes.
6. Yeeb[Jeue yeepeejemebyebOeer mebMeesOeve keÀe³e& keÀjCes.
7. yeouee J³eJenejebvee Òeefleyebo Ieeuetve jesueeRie mesìueceWì He×leer meg© keÀjC³eele Deeueer.
8. efJeÊeer³e mebmLeeb®³ee efJekeÀemeemeeþer DeveeJeM³ekeÀ Deìer keÀe{tve ìekeÀC³eele Deeu³ee.
9. Yeeb[Jeue yeepeejeefJe<e³eer ceeefnleer ieesUe keÀªve leer®es mebMeesOeve keÀªve leer ceeefnleer
ÒekeÀeefMele keÀªve iegbleJeCetkeÀoejebvee yeepeejeleerue J³eJenejeb®eer ceeefnleer keÀªve efoueer
peeles.
12.9.4 mesyeerves kesÀuesues GHee³eë
1990 ®³ee oMekeÀele Yeeb[Jeue yeepeejele DeveskeÀ IeesìeUs GIe[keÀerme Deens ³eele
n<e&o cesnlee, kesÀleve HeejsKe, meer. Deej. YevmeeUer ³eeb®ee ÒeecegK³eeves GuuesKe keÀjeJee ueeiesue.
DeypeeJeOeer®³ee ¿ee IeesìeÈ³eecegUs meJe&meeceev³e iegbleJeCetkeÀoeje®es efnle OeeskeÌ³eele Deeues.
HeefjCeeceer mesyeeruee iegbleJeCetkeÀoejeb®ee efJeéeeme mebHeeove keÀjC³eemeeþer keÀener GHee³e keÀjeJes
ueeieues.
1. ceeefnleer osCes yebOevekeÀejkeÀë
1956 ®³ee jesKes keÀjej keÀe³eÐeevegmeej meJe&®e meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue Òel³eskeÀ

iegbleJeCetkeÀ ³eespeves®eer ceeefnleer mesyeeruee osCes yebOevekeÀejkeÀ keÀjC³eele Deeues.
2. veeWoCeer DeeJeM³ekeÀë
mesyeer®³ee efve³eceeJeueervegmeej Yeeb[Jeue yeepeejele J³eJenej keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀ

IeìkeÀeb®eer veesobCeer keÀªve IesCes DeeJeM³ekeÀ þjefJeues iesues.
3. yeskeÀe³eoe J³eJenejebJej efve³eb$eCeë
Yeejleele DeveskeÀ DeewÐeesefiekeÀ kebÀHev³ee ¿ee SkeÀe®e JesUer veeCesyeepej Je Yeeb[Jeue

yeepeejele keÀe³e&jle Demeleele. HeefjCeeceer efveOeer®eer Deoueeyeoue keÀªve keÀener yeskeÀe³eosMeerj
224
J³eJenej kesÀues peeleele. 1992 ®³ee mesyeeruee efceUeuesu³ee DeefOekeÀejebvegmeej ¿ee J³eJenejebJej
efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer keÀener efve³ece keÀjC³eele Deeues Je l³eeb®es Heeueve keÀjCes ns pe©jer®es
keÀjC³eele Deeues.
4. iegbleJeCetkeÀ mebj#eCeë
DeueerkeÀ[s osMeele HejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ mebmLeeb®eer mebK³ee Jee{le Deens.

iegbleJeCetkeÀoeje®es efnle efJe®eejele Ieslee DeMee mebmLeebvee DeeefLe&keÀ J³eJenej keÀjC³eemeeþer
mesyeerves ceeie&oMe&keÀ meg®evee efou³ee Deensle. iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee efnlee®³ee j#eCeemeeþer mesyeerves
efceÞee meefceleer®³ee efMeHeÀejMeervegmeej iegbleJeCetkeÀoej efMe#eCe Je mebj#eCeefveOeer ®eer mLeeHevee
keÀsueer Deens.
5. FueskeÌìê@efvekeÀ J³eJenejë
Yeeb[Jeueyeepeejeleerue J³eJenejeceO³es DeefOekeÀ HeejoMe&keÀlee ³eeJeer. les ieefleMeerue

JneJesle Je l³eele megjef#elelee DemeeJeer ³eemeeþer mesyeerves mebieCekeÀ, Fbìjvesì F. meejK³ee
FueskeÌìê@efvekeÀ J³eJenejebvee Òeeslmeenve efoues Deens.
Jejerue efJeefJeOe GHee³e Yeeb[Jeue yeepeejeuee yeUkeÀì yeveefJeC³ee®³ee ¢äerves

cenÊJee®es þjleele. 2005 ceO³es ueeskeÀmeYesves DeeCeKeer SkeÀ efJeOes³ekeÀ Heeme kesÀues keÀer
p³eecegUs jesKes yeepeejeleerue DeeefLe&keÀ J³eJenej DeefOekeÀ megueYe Je megjef#ele nesC³eeme ceole
nesle Deens. DeeHeueer ceO³eJeleea yeBkeÀ efjPeJn& yeBkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee mesyeer®³ee DeeefLe&keÀ J³eJenejebvee
yeUkeÀìer efceUJetve osC³eemeeþer Òe³elveMeerue Deens. l³eecegUs mesyeer®es keÀe³e& DeefOekeÀ ÒeYeeJeer
þjsue ³eele MebkeÀe veener.
efJeÊeer³e yeepeejeleerue efoIe&keÀeueerve Yeeb[Jeuee®eer GYeejCeer keÀjC³ee®³ee ¢äerves

Yeeb[Jeue yeepeejeme DeefOekeÀ cenÊJe Deens. Yeeb[Jeue yeepeejeleie&le keÀe³e&jle IeìkeÀebvegUs
meJe&meeceev³eeb®eer ye®ele GlHeeokeÀ iegbleJeCetkeÀer®³ee ¢äerves JeUefJeCes, GÐeesieeb®³ee Jee{eruee Je
DeeOegefvekeÀerkeÀjC³eeme ®eeuevee osCes mejkeÀej ceeHe&Àle jeyeefJeues peeCeejs efJeefJeOe efJekeÀemeelcekeÀ
ÒekeÀuHe HetCe& keÀjCes Je DeLe&J³eJemLes®ee meJee&ieerCe efJekeÀeme meeOeCes MekeÌ³e nesles.
efJeÊeer³e iegbleJeCetkeÀ meeOeveevegmeej ¿ee yeepeeje®eer efJeYeeieCeer ÒeeLeefcekeÀ Je og³³ece

yeepeej lemes®e DeveskeÀ menYeeieer mebmLeebvegmeej DeveskeÀ GHeyeepeejele keÀjlee ³esles. Deepe ne
yeepeej Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ #es$eeuee efJeÊe mene³³e keÀjC³eele ÒeeLeefcekeÀ DeeOeej cnCetve
keÀe³e&jle Deens. lemes®e ne yeepeej peieeleerue cenÊJee®ee yeepeej cnCetve DeesueKeuee peelees.
Yeeb[Jeue yeepeeje®³ee j®evesle mejkeÀejer keÀpe&jesKes yeepeej DeewÐeesieerkeÀ jesKes

yeepeej, efJekeÀeme efJeÊeer³e mebmLee DeeefCe efJeÊeer³e ceO³emLe mebmLeeb®eer YetefcekeÀe cenÊJeHetCe&
225
þjles. efJeÊeer³e ceO³emLe mebmLeebceO³es c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer YetefcekeÀe DeefOekeÀ cenÊJeHetCe& þjle
Deens. 1992 ceO³es c³eg®³egDeue HebÀ[ ns #es$e Keepeieer #es$eeleerue Kegues kesÀues iesues c³eg®³egDeue
HebÀ[e®eer 1995-96 ceO³es 6500 keÀesìer ©. ceeueceÊee lej 2010 ceO³es 6,65,282
keÀesìer ©. He³e¥le Jee{ueer.
DeLee&le Yeeb[Jeue yeepeeje®eer YetefcekeÀe Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ¢<ìerves

cenÊJee®eer Demeueer lejer DeMee ¿ee yeepeeje®³ee J³eJenejeJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer,
iewjJ³eJenej ìeUC³eemeeþer, iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee efnlee®es j#eCe keÀjC³eemeeþer, DeeCeKeer SkeÀ
cenÊJeHetCe& ³eb$eCee Yeejleele mesyeer®³ee ªHeeves keÀe³e&jle Deens.
12.11 ÒeMve
1. Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeeje®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

2. Yeejleer³e Yeeb[Jeue yeepeeje®³ee j®eves®ee Dee{eJee I³ee.
3. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleerue c³eg®³egDeue HebÀ[e®³ee YetefcekesÀ®es Heefj#eCe keÀje.
4. c³eg®³egDeue HebÀ[e®es HeÀe³eos keÀesCeles ?
5. c³eg®³egDeue HebÀ[e®³ee ÒekeÀejeb®es JeCe&ve keÀje.
6. Yeejleeleerue c³eg®³egDeue HebÀ[e®eer Òeieleer efJe<eo keÀje.
7. efìHee efuene
1. DeewÐeesefiekeÀ jesKesyeepeej.
2. c³eg®³egdue HebÀ[e®es cenÊJe
3. c³eg®³egDeue HebÀ[e®es HeÀe³eos.
4. c³eg®³egDeue HebÀ[e®es ÒekeÀej.
5. mesyeer
*****
226
13
meeJe&peefvekeÀ efJeÊe /Dee³eJ³e³e
(Public Finance)
IeìkeÀ j®evee
13.1 GefÎäîes
13.2 ÒemleeJevee
13.2.1 J³eeHeejJeeoer ¢äerkeÀesve
13.2.2 efvemeie&Jeeoer ¢äerkeÀesve
13.2.3 DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesve
13.3 meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®ee DeLe&
13.4 meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®es mJeªHe
13.5 meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®eer J³eeHleer
13.6 meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e DeeefCe Keepeieer Dee³eJ³e³e
13.6.1 meec³e
13.6.2 Yeso
13.7 meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es ceeie&
13.7.1 keÀj GlHeVe
13.7.2 keÀjsÊej GlHeVe
13.8 meejebMe
13.9 ÒeMve
• meeJe&peefvekeÀ efJeÊe / Dee³eJ³e³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.

• meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®ee DeLe&, mJeªHe Je J³eeHleer®es efJeJes®eve keÀjCes
• meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e DeeefCe Keepeieer Dee³eJ³e³e ³eeleerue meec³e Je Yeso peeCetve
IesCes.
• meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®³ee keÀj Je keÀjsÊej GlHeVee®³ee ceeiee¥Jej ÒekeÀeMe ìekeÀCes.

meeJe&peefvekeÀ efJeÊe eEkeÀJee meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e eEkeÀJee jepemJe eEkeÀJee meeJe&peefvekeÀ
GlHeVe Je Ke®e& (Public Finance) ³ee meJee&®ee DeLe& meceeve neslees. Dee³e cnCepes GlHeVe
J³e³e cnCepes Ke®e& eEkeÀJee GlHeVe Je Ke®ee&uee DeeHeCe efJeÊe (Finance) eEkeÀJee jepemJe Demes
227
cnCelees DeeefCe meeJe&peefvekeÀ (Public) cnCepes®e ueeskeÀeb®ee eEkeÀJee peveles®ee eEkeÀJee SketÀCe
meceepee®ee Ke®e& Je GlHeVe DeeefCe osMeeleerue meJe& peveles®es ÒeefleefveOeer cnCetve Meemeve Demeles.
cnCetve Meemeveeves eEkeÀJee mejkeÀej®es GlHeVe Je Ke®e& cnCepes meeJe&peefvekeÀ efJeÊe nes³e.
meeJe&peefvekeÀ efJeÊe eEkeÀJee meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e ns Meyo meceeve DeLee&ves JeeHejues peeleele DeeefCe
les MeemeveemebyebefOele Demeleele. efJeÊe ceb$eer, efJeÊeer³e OeesjCe, efJelle efJeOes³ekeÀ, efJeÊe
DeeefOeefve³ece, efJeÊeer³e efve³eespeve, efJeÊeer³e Je<e&, efJeÊe meuueeieej, efJeÊeer³e ceneceb[U,
Lees[keÌ³eele efJeÊe ne Meyo Finance DeeefCe meeJe&peefvekeÀ cnCepes®e MeemekeÀer³e ³ee DeLee&ves
meeJe&peefvekeÀ efJeÊe ³ee Meyoe®ee DeLe& DeefYeÒesle Demelees.
meeJe&peefvekeÀ efJeÊe ne DeLe&Meeðee®ee Je jep³eMeeðee®ee SkeÀ cenÊJee®ee Yeeie nes³e.

JesieJesieÈ³ee keÀeUele JesieJesieÈ³ee osMeele JesieJesieÈ³ee JesUele Meemeveeuee JesieJesieUer keÀe³e&
keÀjeJeer ueeieleele. l³eecegUs Meemevee®eer keÀe³e& Òee®eerve keÀeUeHeemetve DeeleeHe³e¥le melele yeouele
peeCeejer Deensle. lejerner keÀener keÀe³e& cee$e Òee®eerve keÀeUeHeemetve DeepeHe³e¥le Meemeveeuee®e
keÀjeJeer ueeieleele.
Goe. HejkeÀer³e Dee¬eÀceCeeHeemetve osMee®es mebj#eCe keÀjCes, Debleie&le Meeblelee Je

megjef#elelee ÒemLeeefHele keÀjCes, keÀe³eoe Je megJemLee Je v³ee³eoeve keÀjCes, meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe
Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee Òeeslmeenve osCes. Fl³eeoer
Meemeveeves keÀesCeleer keÀe³e& keÀjeJeer ³eeyeeyele JesieJesieÈ³ee DeeefLe&keÀ efJe®eejJeblee®es

JesieJesieUs ¢äerkeÀesve mHeä keÀjlee ³esleerue.
13.2.1 J³eeHeejJeeoer ¢äerkeÀesve :
14 J³ee Je 15 J³ee MelekeÀele J³eeHeejJeeoer efJe®eejJeblee®³ee celes Meemeveeves

DeLe&J³eJemLesle ceesþîee ÒeceeCeeJej nmle#esHe keÀjeJee Je osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme peueo
ieleerves keÀjeJee. ³eemeeþer Meemeveeves osMeeleerue peemleer®³ee GlHeeefole Jemlegb®eer Flej osMeebvee
efve³ee&le keÀjeJeer Je l³ee ceesyeou³eele meesv³ee®eer Dee³eele keÀjeJeer DeeefCe osMeeuee mece=× keÀjeJes
Demes J³eeHeejJeeoer efJe®eejJeblee®es cele nesles. cnCepes®e Meemevee®³ee nmle#esHeeuee cenÊJe
osC³eele Deeues nesles.
13.2.2 efvemeie&Jeeoer ¢äerkeÀesve:
18 J³ee MelekeÀeleerue efJe®eejJebleeb®³ee celes Meemeveeves DeLe&J³eJemLesle Deefpeyeele

nmle#esHe keÀ©ve ve³es keÀejCe osMee®eer vewmeefie&keÀ J³eJemLeeb®e osMee®ee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Ie[Jetve
DeeCeC³eeme meceLe& Demeles. cnCepes Meemeveeves efven&mle#esHee®es OeesjCe (Laisses faire
Policy) mJeerkeÀejCes DeeefCe efJeveekeÀejCe osMeele nmle#esHe keÀ© ve³es Demes efJe®eej ceeb[Ceejs Je
l³eeb®es meceLe&ve keÀjCeejs De@[ce eqmceLe, efjkeÀe[ex, Òee. ceeuLeme F. meveeleveJeeoer
DeLe&Meeðe%e nesles. l³eeb®ee celes Meemeveeves HeÀkeÌle ce³ee&efole keÀe³e& keÀjeJes. efJeveekeÀejCe
DeLe&J³eJemLesle {JeUe{JeU keÀ© ve³es.
228
13.2.3 DeeOegefvekeÀ ¢äerkeÀesve:
20 J³ee MelekeÀele peieele DeveskeÀ efmLel³eblejs Ie[ueer. l³eecegUs Heefnues Je ogmejs

cene³eg×, 1929 ®eer peeieeflekeÀ ceneceboer, yeskeÀejer Jee{, DeeefLe&keÀ efJe<ecelee Je GlHeeove
Ieì, keÀeceieeje®eer efHeUJeCetkeÀ, DeeefLe&keÀ DemLew³e& DeMee ÒekeÀej®³ee JesieJesieÈ³ee osMeele
JesieJesieÈ³ee mecem³ee efvecee&Ce Peeu³ee ³eeceO³es meJee&le ceesþe HeÀìkeÀe DecesefjkeÀe meejK³ee mebHeVe
osMeeuee yemeuee. ceboer®³ee le[eK³eeletve DeLe&J³eJemLeebvee yeensj keÀe{C³eemeeþer meJee&le
cenÊJee®ee GHee³e peieÒeefme× DeLe&Meeðe%e uee@[& kesÀvme ³eebveer met®eJeuee DeeefCe lees cnCepes
Meemevee®ee DeLe&J³eJemLesle nmle#esHe DeefveJee³e& þjuee.
[e@. uee@[& kesÀvme ³eebveer ``The General Theory of Employment, Interest

and Money" ne peieÒeefme× ûebLe 1936 ceO³es ÒekeÀeefMele kesÀuee Je l³eecegUs mebHetCe& peieele
¬eÀebleer Ie[tve Deeueer DeeefCe Meemevee®ee DeLe&J³eJemLesle nmle#esHe cenÊJee®ee ceeveuee peeTve
MeemeveeefMeJee³e DeeefLe&keÀ Òeieleer, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ HeÀe³eoe DeeefCe DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme MekeÌ³e veener. ner efJe®eejmejCeer cenÊJeHetCe& þjueer.
DeueerkeÀ[erue keÀeUele lej meceepee®eer yengleskeÀ keÀe³e& Meemeveeves keÀjeJeer DeMeer

meceepee®eer efJe®eejmejCeer nesT ueeieueer Demetve keÀesCel³eener JeeF&ì Je ®eebieu³ee keÀe³ee&uee
Meemeveeuee®e peyeeyeoej Oejues peeT ueeieues Deens. efJeMes<ele: iejerye, ceeieemeuesu³ee Je
efJekeÀmeveMeerue osMeele lej ueeskeÀeb®³ee MeemeveekeÀ[tve Òe®eb[ ÒeceeCeeJej DeHes#ee Jee{uesu³ee
Demetve Meemeve osKeerue les Fceeves Fleyeejs HetCe& keÀ© ueeieues Deens. HeefjCeeceer Meemevee®³ee
keÀe³ee&le Òe®eb[Jee{ Peeueer Demetve Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& efkeÀl³eskeÀ Heìerves Jee{uee Deens
Je lees Ke®e& HetCe& keÀjC³eemeeþer Meemeve jespe veJeveJeerve GlHeVee®es ceeie& MeesOele Deens. cnCetve
Meemevee®³ee eEkeÀJee meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³eele Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{ Peeueer Deens.
MeemeveeefMeJee³e meeceev³e J³eeqkeÌleuee peerJeve peieCes DeMekeÌ³e Deens. l³ee®eer GÊece GoenCes
cnCepes DeueerkeÀ[erue keÀeUele ie@me, Hesìêsue, ef[Pesue, Je Flej peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlegb®³ee
eEkeÀceleerle nesCeejer meelel³eeves Jee{ Je l³ee®eer meJee¥®eer peyeeyeoejer Meemevee®eer®e mecepetve
meJe&meeceev³e veeieefjkeÀ keÀeìkeÀmej eEkeÀJee keÀener le[pees[ keÀjC³eeme osKeerue le³eej veenerle.
Lees[keÌ³eele meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³ee®³ee DeY³eeme ne meJe&meeceev³e veeieefjkeÀeb®³ee owveboerve
peerJevee®ee DeefYeYeep³e Yeeie Peeuesuee Deens.
13.3 meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®ee DeLe& (Meaning of Public Finance)
meeJe&peefvekeÀ efJeÊe eEkeÀJee Dee³eJ³e³e cnCepes keÀe³e ? ³ee®ee DeLe& Heg{erue keÀener cenÊJee®³ee
J³eeKeekeÀ©ve DeefOekeÀ mHeä nesF&ue.
1) eEHeÀ[ues efMejeme :
³eeb®³ee celes ``meeJe&peefvekeÀ efJeÊe cnCepes meeJe&peefvekeÀ meÊes®ee GlHeVe efceUefJeC³ee®ee Je Ke®e&
keÀjC³eeyeeyele leÊJeeb®ee DeY³eeme nes³es.'' Public finance is the study of the
principles underlying the spending and raising of funds by public
authorities.
229
2) [e@. [e@uìve :
``meeJe&peefvekeÀ efJeÊe cnCepes DeLe&Meeðe Je jep³eMeeðe ³ee oesneW®³ee meerceejs<esceO³es DemeCeeje
SkeÀ efJe<e³e nes³e.''
Public Finance is the boarderline between economics and polities.
3) Òee. ìsuej SHeÀ :

``meeJe&peefvekeÀ efJeÊe ns SkeÀ jepekeÀer³e Meeðe Demetve l³ee®eer OeesjCes Je mecem³ee osKeerue
jepekeÀes<eer³e Demeleele.''
Public Finance is the fiscal science its policies and problems are fiscal.
4) Òee. cemeûesJn :
``meeJe&peefvekeÀ efJeÊe cnCepes Meemevee®³ee GlHeVe Je Ke®e& Òeef¬eÀ³esYeesJeleer keWÀefê³e Peeuesu³ee
efkeÌue<ì mecem³ee®ee DeY³eeme nes³e.''
5) nsje@u[ ûeerpe :
``meeJe&peefvekeÀ efJeÊe cnCepes ®eewkeÀMeer®es Demes SkeÀ #es$e keÀer pes mLeeefvekeÀ, jep³e Je
keWÀêMeemevee®es GlHeVe Je Ke®e& neleeUles.''
A Field of inquiry that treats of the income and out go of govt central
state and local.
6) yesmìsyeue
``meeJe&peefvekeÀ efJeÊe cnCepes jep³eeleerue meeJe&peefvekeÀ meÊes®es GlHeVe Je Ke®e& DeeefCe l³ee®ee
HejmHejebMeer Demeuesuee mebyebOe lemes®e efJeÊeer³e ÒeMeemeve Je efve³eb$eCe ³eeb®es DeO³e³eve keÀjCeejs
Meeðe nes³e.''
Public finance deals with the expenditure and income of public
anthorities of state and their mutual relations as also with the financial
administration and contral.
³ee efMeJee³e Þeerceleer Gme&tueeefnkeÌme, eqmceLe, cesnlee, DeûeJeeue, uegìme Fl³eeoer

DeveskeÀ DeLe&Meeðe%eeveer meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®³ee J³eeK³ee kesÀuesu³ee Deensle.
13.4 meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®es mJeªHe (The nature of public

finance)
Jejerue efJeefJeOe J³eeK³esJe©ve ns mHeä nesles keÀer meeJe&peefvekeÀ efJeÊeeceO³es Meemevee®³ee

cnCepes meeJe&peefvekeÀ meÊes®³ee GlHeVe Je Ke®ee&®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
p³ee ÒeceeCes Keepeieer J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee efJeefJeOe iejpee, DeHes#ee, DeekeÀebMee®eer

Hetleea keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjeJee ueeielees DeeefCe lees Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer GlHeVe efceUJeeJes
ueeieles Deieoer l³ee®e ÒeceeCes Meemeveeuee osKeerue efJeefJeOe keÀe³e& HetCe& keÀjC³eemeeþer ceesþîee
ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees DeeefCe lees Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer efJeefJeOe ceeiee&ves GlHeVe
230
osKeerue efceUJeeJes ueeieles. HeÀjkeÀ SJe{e®e Deens keÀer Keepeieer J³ekeÌleer Deieesoj GlHeVe
efceUefJeles Je l³eevegmeej Ke®e& þjefJeles.
Meemevee®es cee$e Keepeieer J³eeqkeÌle®³ee Gueì Demelees. Meemeveeuee Deieesoj osMeeleerue

efJeefJeOe keÀe³e&Hetleeameeþer ÒeLece Ke®e& þjJeeJee ueeielees Je l³eevegmeej Meemeve GlHeVee®es ceeie&
MeesOeles. osMeeleerue DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, Je=×ermeeþer Je SketÀCe®e meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer efkeÀleer
Ke®e& keÀjeJee ueeiesue ns Meemeve ÒeLece þjefJeles Je l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ les GlHeVee®es ceeie&
MeesOeles. keÀOeer keÀOeer Meemeveeuee pesJe{e Ke®e& keÀjeJe³ee®ee Deens lesJe{s GlHeVe ÒeeHle nesle
veener. HeefjCeeceer Meemeveeuee legìer®es DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀjeJes ueeieles. l³eelegve lees
peemleer®ee Ke®e& YeeieefJeuee peelees. Keepeieer J³ekeÌleer cee$e DeeHeues GlHeVe Heentve Ke®e& keÀjlees
cnCepes DeebLe©Ce Heentve Hee³e HemejCes ³ee cnCeer ÒeceeCes J³eeqkeÌleuee Jele&ve keÀjeJes ueeieles.
cnCepes J³eeqkeÌle Jele&ceeve keÀeUe®ee efJe®eej keÀ©ve DeeHeu³ee GlHeVeeHeemetve cenÊece meceeOeeve
efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. lej Meemeve cee$e Jele&ceeve keÀeUeyejesyej®e YeefJe<³ekeÀeUeuee
osKeerue cenÊJe osles.
Jejerue efJeMues<eCeeJe©ve ns mHe<ì nesles keÀer pejer meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³ee®es mJe©He

ns keÀener yeeyele Keepeieer Dee³eJ³e³eemeejKes Demeues lejer meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³ee®³ee efJeefJeOe
JewefMeäîeecegUs les SkeÀ Meeðe osKeerue Deens.
meeJe&peefvekeÀ efJeÊe ns keÀuee osKeerue Deens. pesJne Meemeve meceepeekeÀ[tve efceUefJeuesues

GlHeVe cenÊJe meeceeefpekeÀ ueeYee®³ee GÎsMeeves Ke®e& keÀjles lesJner leer SkeÀ keÀuee Demeles. Demes
keÀener DeLe&Meeðele%ee®es cele Deens.
Lees[keÌ³eele GlHeVe ÒeeHleer Je Ke®ee&®³ee efme×eblee®ee DeY³eeme ne Meeðee®ee Yeeie

þjlees lej l³ee efme×eblee®ee DeeefLe&keÀ mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer nesCeeje GHe³eesie ne keÀues®ee
Yeeie þjlees.
13.5 meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®eer J³eeHleer (Scope of public finance)
meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®³ee J³eeHleerceO³es ÒeecegK³eeves Meemevee®es GlHeVee®es ceeie& Je

meeJe&peefvekeÀ Ke®e& DeeefCe l³eeb®es HejmHejebMeer Demeuesu³ee mebyebOee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
Meemeve vesnceer Ke®ee&®ee efJe®eej Deieesoj keÀjles Je veblej GlHeVee®es ceeie& MeesOeles. GlHeVe keÀceer
He[u³eeme keÀpe& keÀe{les lejer Ke®e& Yeeiele vemeu³eeme legìer®ee DeLe&mebkeÀuHe meeoj keÀjles
cnCetve Ke®e& Je GlHeVee®³ee ceeiee&®³ee DeY³eemener meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®eer J³eeHleer þjles.
³eeceO³es Heg{erue Yeeieeb®ee meceeJesMe neslees.
1. meeJe&peefvekeÀ GlHeVe
2. meeJe&peefvekeÀ Ke®e&
3. meeJe&peefvekeÀ keÀpe&
4. efJeÊeer³e ÒeMeemeve
5. mebIeer³e efJeÊe J³eJemLee
231
6. DeeefLe&keÀ mLew³e& Je DeeefLe&keÀ Je=×er
1. meeJe&peefvekeÀ GlHeVe / Dee³e : (Public Income)
meeJe&peefvekeÀ GlHeVeeuee®ee meeJe&peefvekeÀ ÒeeHleer eEkeÀJee meeJe&peefvekeÀ cenmetue Demes

osKeerue cnìues peeles. J³eeHekeÀ ¢efäkeÀesveeletve efJe®eej kesÀu³eeme Meemeveeuee efceUCeejer meJe&
ÒekeÀej®eer ÒeeHleer (Receipts) cnCepes meeJe&peefvekeÀ GlHeVe nes³e. lej mebkegÀef®ele
¢äerkeÀesveeletve efJe®eej kesÀu³eeme mejkeÀejuee efceUCeeje cenmetue (Revenue) cnCepes
meeJe&peefvekeÀ GlHeVe nes³e. Meemeveeuee efJeefJeOe ceeiee&ves ÒeeHleer nesle Demeles. Goe. keÀjeHeemetve
efceUCeejs GlHeVe, meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeletve efceUCeejs GlHeVe, meeJe&peefvekeÀ ceeueceÊesHeemetve
efceUCeejs GlHeVe, ÒeMeemekeÀer³e GlHeVe, MegukeÀ, ob[, Fl³eeoer efJeefJeOe ceeiee&ves Meemeveeuee
GlHeVe ÒeeHle nesle Demeles. Jejerue GlHeVee®³ee ceeiee&le keÀj ne ceeie& meJee&le cenÊJee®ee Demetve
Òel³e#e Je DeÒel³e#e keÀjeHeemetve Meemeveeuee HeÀej ceesþs GlHeVe ÒeeHle nesles. keÀj, keÀje®es
ÒekeÀej, l³eeb®es iegCe oes<e, mecem³ee, GHee³e, keÀmeesìîee, keÀjeIeele, keÀjYeej Fl³eeoer®ee
DeY³eeme ³eeceO³es kesÀuee peelees.
2. meeJe&peefvekeÀ Ke®e& (Public Expenditure):
meeJe&peefvekeÀ Ke®e& cnCepes MeemeveekeÀ[tve kesÀuee peeCeeje Ke®e& nes³e DeueerkeÀ[erue

keÀeUele Meemevee®³ee Ke®e& Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{le Deensle. keÀu³eeCekeÀejer keÀe³ee&Jej keÀjeJee
ueeieCeeje Ke®e& ueeskeÀMeener keÀejYeej, Jee{leer ueeskeÀmebK³ee, iejeryeer, oeefjêîe, yeskeÀejer
efvece&tueveemeeþer Ke®e&, osMeebleie&le Meeblelee Je megJ³eJemLee, Jeerpe, HeeCeer, jmles, JeenletkeÀ,
meeOeves, HesvMeve DeeefCe SketÀCe®e jep³e keÀejYeej ®eeueJeC³eemeeþer keÀjeJee ueeieCeeje Ke®e&
DeeefCe Ke®e& meelel³eeves Jee{C³ee®eer keÀejCes Fl³eeoer®ee DeY³eeme ³eeceO³es kesÀuee peelees.
3. meeJe&peefvekeÀ keÀpe& (Public Debt):
pesJne meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀjC³eemeeþer Meemeveeuee GlHeVe keÀceer He[les lesJne

Meemeve keÀpe& keÀe{les. ns keÀpe& Deebleie&le Je yee¿e ceeiee&ves GYeejues peeles. osMeeleerue veeieefjkeÀ,
efJeÊeer³e mebmLee Je yeBkeÀekeÀ[tve Je efJeosMeeleerue veeieefjkeÀ, efJeÊeer³e mebmLee Je Deeblejjeäêr³e
mebmLeekeÀ[tve osKeerue Iesleues peeles les DeuHe, ceO³ece Je oerIe& keÀeueerve Demeles. efMeJee³e keÀener
keÀpe& J³eepeer Je keÀener keÀpe& efyeveJ³eepeer osKeerue Demeles. ns keÀpe& keÀOeer GlHeeokeÀ lej keÀOeer
DeveglHeeokeÀ keÀjCeebmeeþer osKeerue Iesleues peeles. ¿ee meJe& ÒekeÀej®³ee keÀpee&®eer keÀejCes,
HeefjCeece, ÒekeÀej, cenÊJe JewefMeäîes, keÀpee&®ee Yeej, keÀpee&®eer HejleHesÀ[ Fl³eeoer®ee DeY³eeme
³eeceO³es kesÀuee peelees.
4. efJeÊeer³e ÒeMeemeve (Financial Administration):

Meemevee®es GlHeVe Je Ke®e& ³eeb®ee DeY³eeme efJeÊeer³e ÒeMeemeveeceO³es kesÀuee peelees.
³eemeeþer Meemeveeuee ojJe<eea DeboepeHe$ekeÀ meeoj keÀjeJes ueeieles. les Deboepe He$ekeÀ keÀOeer
meceleesue, keÀOeer DeefOekeÌ³ee®es lej keÀOeer legìer®es osKeerue Demeles. DeboepeHe$ekeÀeleerue lejletoer
232
vegmeej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. DeboepeHe$ekeÀe®eer keÀe³e& GefÎ<ìîes ³ee®es HeefjCeece, ³ee®es
MeeðeMeg× efJeJes®eve Je l³ee®eer ³eMemJeerHeCes DeceueyepeeJeCeer ³eeJej®e Meemevee®es ³eMe DeJeuebyetve
Demeles. DeoepeHe$ekeÀeleerue lejletoeR®³ee Heeueveemeeþer Meemeveeuee HeÀej ceesþer keÀmejle keÀjeJeer
ueeieles. keÀejCe DeboepeHe$eeceO³es®e osMeeleerue meJe& IeìkeÀebvee SkeÀe®e JesUer peemleerle peemle
ueeYe keÀmee Heesn®esue ns HeneJes ueeieles. DeboepeHe$ekeÀele Meemevee®es efJeefJeOe ÒekeÀej®es Ke®e& Je
GlHeVee®es efJeefJeOe ceeie& ³ee®ee leeUsyebo Demelees. ³ee®ee meefJemlej Deeu³eeme ³eeceO³es kesÀuee
peelees.
5. mebIeer³e efJeÊe J³eJemLee (Federal Finance):
meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®eer mebIeer³e efJeÊe ner SkeÀ cenÊJeHetCe& MeeKee nes³e. Yeejle, ke@Àve[e
Je Flej keÀener osMeele mebIeer³e jep³e J³eJemLee mJeerkeÀejC³eele Deeueer Deens. Yeejleele Meemeve
mebmLee ef$emlejer³e mJe©Hee®eer Deens. ³eeceO³es keWÀêMeemeve, jep³eMeemeve Je mLeeefvekeÀ mJejep³e
mebmLee®ee meceeJesMe neslees. mebIeer³e efJeÊe J³eJemLesle keWÀêMeemeve ns efJeefJeOe IeìkeÀ jep³e Je
mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLee ³eebvee efJe®eejele IesTve efJeefJeOe DeeefLe&keÀ lejletoer keÀjles.
keWÀêMeemeve Je IeìkeÀ jep³e ³eeb®³eeleerue DeLe& efJe<e³ekeÀmebyebOee®eer leÊJes keÀesCeleer ? l³ee®es
efve³ece keÀesCeles ? l³eeb®³ee efJeefJeOe He×leer keÀesCel³ee ? mecee³eespevee®³ee He×leer keÀesCel³ee
Fl³eeoer efJeefJeOe ÒeMveeb®ee efJe®eej Je l³eeb®³ee DeY³eeme ³ee efJeYeeieele kesÀuee peelees.
6. DeeefLe&keÀ mLew³e& Je DeeefLe&keÀ Je=×er (Economic Stability and Economic

Growth):
DeeOegefvekeÀ DeLe&Meeðe%e Jejerue Hee®e efJeYeeieeyejesyej DeeefLe&keÀ mLew³e& Je Je=×er ³ee

efJeYeeiee®ee meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®³ee J³eeHleerle meceeJesMe keÀjleevee osMeele YeeJeJee{ Je YeeJeIeì
meelel³eeves efvecee&Ce nesTve osMeele DeeefLe&keÀ DemLew³e& efvecee&Ce nesles keÀer pes DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
eEkeÀJee Je=×eruee Hees<ekeÀ vemeles. cnCetve osMeele DeeefLe&keÀ mLew³e& efvecee&Ce keÀjCes ns osMeeleerue
Meemevee®es keÀe³e& Demetve lees SkeÀ jepekeÀes<eer³e OeesjCee®ee Yeeie Demelees. jepekeÀes<eer³e
OeesjCeevegmeej keÀj, keÀpe& Je Ke®e& ³ee meeOeveeb®ee JeeHej keÀ©ve JesieJesieÈ³ee HeefjefmLeleerle
JesieJesieÈ³ee keÀeueeJeOeerle l³ee®eer keÀesCel³ee ÒekeÀejs DeceueyepeeJeCeer keÀjeJe³ee®eer ³ee yeeyeleer®es
efJeMues<eCe ³ee efJeYeeieele kesÀues peeles. DeueerkeÀ[erue keÀeUele Deeuesueer peeieeflekeÀ ceboer Je efle®es
DeLe&J³eJemLesJejerue HeefjCeece LeebyeefJeC³eemeeþer DeeefLe&keÀ mLew³e& cenÊJee®es Demeles DeeefCe
mLew³e&yejesyej®es DeeefLe&keÀ efJekeÀeme osKeerue cenÊJee®ee Demelees. lees osKeerue jepekeÀes<eer³e
OeesjCee®ee®e SkeÀ Yeeie neslee.
Jejerue efJeJes®eveeJe©ve ns mHeä nesles keÀer DeueerkeÀ[erue keÀeUele meeJe&peefvekeÀ

efJeÊee®eer J³eeHleer ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{ueer Deens. meeJe&peefvekeÀ GlHeVe, meeJe&peefvekeÀ Ke®e&,
meeJe&peefvekeÀ keÀpe&, efJeÊeer³e ÒeMeemeve DeeefCe mebIeer³e efJeÊe J³eJemLee Fl³eeoer efJeYeeieeb®ee
DeY³eeme ³eeceO³es kesÀuee peelees.
233
13.6 meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e DeeefCe Keepeieer Dee³eJ³e³e (Public

Finance and private finance)
meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e Je Keepeieer Dee³eJ³e³e ³ee mebkeÀuHevee DeefOekeÀ mHeä

nesC³eemeeþer ³ee oesvner ceOeerue meec³e keÀesCeles DeeefCe Yeso keÀesCeles ns mHeä kesÀu³eeme l³ee
mebkeÀuHevee DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs mecepeleerue Dee³e cnCepes GlHeVe DeeefCe J³e³e cnCepes
Ke®e& Demes SKeeoer J³ekeÌleer JesieJesieÈ³ee ceeiee&ves GlHeVe efceUefJelees Je les efceUeuesues GlHeVe
DeeHeu³ee iejpeevegmeej ÒeeOeev³eeves Ke®e& keÀjles. l³ee®eÒeceeCes meeJe&peefvekeÀ GlHeVe osKeerue
JesieJeJesieÈ³ee ceeiee&ves efceUJetve les efJeefJeOe meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeemeeþer Ke®e& kesÀues peeles.
Keepeieer efJeÊeer³e Je meeJe&peefvekeÀ efJeÊeer³e ³ee oesvner efJeÊee®es Debeflece GefÎä cenÊce ueeYe ns®e
Demeles. ³ee oesvner Dee³eJ³e³eele meec³e keÀesCeles Je Deblej keÀesCeles ns mHeä kesÀu³eeme
meeJe&peefvekeÀ Dee³e J³e³ee®eer keÀuHevee DeefOekeÀ mHeä nesles.
13.6.1 meec³e (Similarities):
³ee oesvner ÒekeÀej®³ee Dee³eJ³e³eele efometve ³esCeejs meec³e Heg{erue ÒeceeCes.
1) meceeve GefÎäîes :
J³eeqkeÌle DeeHeues GlHeVe peemleerle peemle meceeOeeve efceUeJes ³eemeeþer Ke®e& keÀjles
Deieoer l³ee®e ÒeceeCes Meemeve osKeerue cenÊece meeceeefpekeÀ ueeYe efceUeJee ³eemeeþer Ke®e& keÀjles
cnCepes Meemeve Je J³ekeÌleer oesnesb®esner cenÊece ueeYee®eer ÒeeHleer ns meceeve GefÎ<ì Demeles.
2) iejpe HetCe& keÀjCes:
J³ekeÌleer Ke®e& keÀjleevee DeeHeu³ee iejpeebvee ÒeeOeev³e¬eÀce þjJetve Ke®e& keÀjles lej
Meemeve osKeerue DeefOekeÀ cenÊJee®³ee iejpee Deieesoj HetCe& keÀjleele Je keÀceer cenÊJee®³ee
iejpeeveblej HetCe& keÀjles. cnCepes oesneW®esner iejpe HetCe& keÀjCes ns meceeve GefÎä Demeles.
3) keÀpe& GYeejCeer:
J³ekeÌleeruee DeeHeues GlHeVe keÀceer He[u³eeme efJeefJeOe ceeiee&ves keÀpee&®eer GYeejCeer

keÀjeJeer ueeieles. Deieoer l³ee®e ÒeceeCes Meemeveeuee osKeerue GlHeVe keÀceer He[u³eeme keÀpe&
GYeejeJes ueeieles.
4) GlHeVe Je Ke®ee&®ee cesU IeeueCes:
J³ekeÌleer Je Meemeve ³ee oesIeeb®³eener iejpee Deveble Je l³eeHetCe& keÀjC³eemeeþer ueeieCeejer

meeOeves ce³ee&efole Demeleele cnCetve J³ekeÌleer ÒeceeCes®e Meemeveeuee osKeerue GlHeVe Je Ke®ee&®ee
cesU IeeueeJee ueeieles.
234
5) DeefmLej GlHeVe:
J³eeqkeÌleÒeceeCes Meemevee®es GlHeVe osKeerue mLeerj vemeles. keÀejCe GlHeVe ns YeefJe<³e

keÀeUele efceUCeejs Demeles DeeefCe YeefJe<³e keÀeU ne vesnceer Deefveef½ele Demelees l³eecegUs
oesIeeb®esner GlHeVe efmLej vemeles.
13.6.2 Keepeieer Dee³eJ³e³e Je meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e ³eeceOeerue Yeso:
Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e Jejerue ÒeceeCes keÀener meec³e Demeueer lejer osKeerue
oesIeebceO³es Yeos cenÊJee®ee Deens lees Heg{erue ÒeceeCes :
1. GlHeVe Je Ke®ee&leerue HeÀjkeÀ:
J³ekeÌleer DeeHeues GlHeVe Heentve DeeHeuee Ke®e& keÀjles. cnCepes ``DebLe©Ce Heentve Hee³e
HemejeJes''ner cnCe Keepeieer J³ekeÌleer yeeyele ®eHeKeue yemeles. ³eeGueì Meemeve cee$e
meg©Jeeleeruee DeeHeuee Ke®e& þjefJeles Je l³eevegmeej GlHeVee®eer meeOeves MeesOeles. Meemeveeuee nJes
lesJe{s GlHeVee®eer meeOeves efvecee&Ce keÀjlee ³esleele Je l³eeÜejs Òe®eb[ ÒeceeCeeJej GlHeVe ieesUe
keÀjlee ³esles. cnCepes®e J³ekeÌleer®es GlHeVe efceUefJeCes Je les Ke®e& keÀjCes Meemevee®³ee leguevesves
HeÀej®e keÀceer Demeles. Meemeve nJee lesJe{e Ke®e& keÀjle Demeles.
2) GefÎ<ìebceOeerue HeÀjkeÀ:
keÀceerle keÀceer Ke®e& keÀjCes Je YeefJe<³eemeeþer peemleer peemle ye®ele keÀjCes ns

J³ekeÌleer®es GefÎäs Demeles. lej peemleerle peemle Ke®e& keÀ©ve meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeele Jee{
keÀjCes ns Meemevee®es GefÎäîes Demeles.
3) GlHeVee®³ee meeOeveeceOeerue HeÀjkeÀ :
Keepeieer J³eeqkeÌle®eer GlHeVee®eer meeOeves HeÀej ce³ee&efole Demeleele keÀejCe leer Hewmee
íeHet MekeÀle veenerle. efMeJee³e HejkeÀer³e osMeeletve ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpe& GYeejCeer keÀ©
MekeÀle veener. ³ee Gueì MeemeveekeÀ[s GlHeVe efceUefJeC³ee®eer DeveskeÀ meeOeves Demeleele. Meemeve
mJele: HewMee®eer efveefce&leer keÀjles DeeefCe efJeosMeeletve Je Deeblejjeäêr³e mebmLeekeÀ[tve osKeerue
ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpee&®eer GYeejCeer keÀ© MekeÀles. keÀj, keÀpe& Je legìer®³ee DeLe&YejCee
³eeefJeefJeOe ceeiee&ves Meemeve HewMee®eer GYeejCeer keÀjles les Keepeieer J³ekeÌleeruee MekeÌ³e vemeles.
4) DeboepeHe$ekeÀe®es mJe©He:
Keepeieer J³ekeÌleer vesnceer GlHeVeeHes#ee Ke®e& keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles Je

DeeHeues DeboepeHe$ekeÀ ns Jee{eJ³ee®es (Surplus) þsJeC³eeme Hemebleer osles. ³ee Gueì Meemevee®es
DeboepeHe$ekeÀ cee$e vesnceer legìer®es Demeles keÀejCe Ke®ee&le Jee{ kesÀu³eeme meeceeefpekeÀ
235
keÀu³eeCeele Jee{ nesles. osMee®ee efJekeÀeme Je Je=×er nesles. oeefjêîe yesjespeieejer keÀceer nesles.
cnCetve Meemeve ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjles Je l³eecegUs l³eeb®es DeboepeHe$ekeÀ vesnceer legìer®es
Demeles.
5) Ke®ee&®es mJe©He:
Meemeveeuee pes Ke®e& keÀjeJes ueeieleele les Keepeieer J³ekeÌleeruee keÀjeJes ueeiele veener.
Goe. mebj#eCe, ÒeMeemeve, meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe jmles, jsuJes, keÀeueJes, HeeCeerHegjJeþe,
v³ee³eoeve Fl³eeoermeeþer Meemeveeuee Òe®eb[ Ke®e& keÀjeJee ueeielees. Keepeieer J³ekeÌleer cee$e Demee
Ke®e& keÀOeerner keÀjle veener.
6) Ke®ee&®ee GÎsMe:
Keepeieer J³ekeÌleer Ke®e& keÀjleevee vesnceer l³eeHeemetve efceUCeeN³ee ueeYee®ee efJe®eej

keÀjles. Goe. J³ekeÌleer GÐeesie J³eJemee³e keÀjle Demeu³eeme l³eeHeemetve HeÀe³eoe efceUle
Demeu³eeme lees ®eeuet þsJeles. Hejbleg leesìe Peeu³eeme Demee GÐeesie eEkeÀJee J³eJemee³e yebo keÀjles.
Keepeieer J³ekeÌleer®³ee Gueì Meemevee®es Demeles. Meemeve DeveskeÀ GÐeesie-J³eJemee³e keÀjles.
DeMee GÐeesieeletve eEkeÀJee J³eJemee³eeletve leesìe Peeuee lejer Meemeve lees Go³eesie J³eJem³ee yebo
keÀjle veener.
Goe. jsuJes, Heesmì, leej, efMe#eCe, Deejesi³e, oUCeJeUCe HeefjJenve mesJee, Jeerpe,
HeeCeerHegjJeþe Fl³eeoer GÐeesie J³eJemee³eeHeemetve veHeÀe efceUle vemeuee lejer Meemeve les ®eeuet
þsJeles. cnCepes Meemevee®ee GÎsMe veHeÀe efceUefJeCes ne vemelees.
7) iegHlelesceOeerue HeÀjkeÀ:
Keepeieer J³ekeÌleer DeeHeues meJe& GlHeVe Je Ke®e& iegHle þsJeles. efle®³eekeÀ[erue Demeuesueer
yeBkesÀleerue ye®ele þsJeer, meesves ®eeboer, Je Flej ceeueceÊee iegHle þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
³eeGueì Meemeve cee$e DeeHeu³eekeÀ[erue meJe& GlHeVe Je Ke®e& DeboepeHe$ekeÀe®³ee ceeO³eceeletve
ojJe<eea peeefnj keÀjles. cnCepes®e Meemevee®es GlHeVe Je Ke®e& iegHle vemeles. ³ee Gueì l³ee
J³eJenejebvee Òeefme×er efoueer peeles.
8) OeesjCeeleerue HeÀjkeÀ:
Meemeve meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀjleevee ceewefêkeÀ OeesjCe, efJeÊeer³e OeesjCe, DeefLe&keÀ

OeesjCe, cepetjer OeesjCe, Mesleer OeesjCe, GÐeesie OeesjCe Je ueeskeÀmebK³ee efJe<e³ekeÀ OeesjCe DeMeer
JesieJesieUer OeesjCes DeeKetve l³eeÒeceeCes Ke®e& keÀjles efMeJee³e DeMeer OeesjCes DeeKeleevee JesieJesieUer
le%e J³ekeÌleer®eer ceole Iesleueer peeles. ³ee Gueì Keepeieer J³ekeÌleer®eer DeMeer Keeme OeesjCes
vemeleele DeeefCe Demeueer lejer l³eeJej ®eeueerjerleer Je ©{er HejbHeje®ee ceesþe ÒeYeeJe Demelees.
236
9) ¢äerkeÀesveeleerue HeÀjkeÀ :
Keepeieer J³ekeÌleer®ee ¢äerkeÀesve ``keÀue efkeÀmeves osKee'' ³ee cnCeer ÒeceeCes Demelees.
cnCetve J³ekeÌleer YeefJe<³e keÀeUeHes#ee Jele&ceeve keÀeUeuee DeefOekeÀ cenÊJe osJetve Ke®e& keÀjles. lej
Gueì Meemeveeuee cee$e Jele&ceevekeÀeUeyejesyej YeefJe<³e keÀeueerve YeeJeer efHe{îeeb®³ee efJekeÀemeekeÀ[s
osKeerue ue#e osTve Ke®e& keÀjeJee ueeielees. cnCepes mejkeÀej®ee ¢äerkeÀesve efJemle=le Je
otjotäer®ee Demelees. lej J³ekeÌleer®ee ¢äerkeÀesve mebkegÀef®ele Demelees. (otj¢äer®ee) DeMee
ÒekeÀejs Keepeieer Je meeJe&peefvekeÀ efJeÊeeceOeerue HeÀjkeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
13.7 meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es ceeie& (Sources of Public

Revenues)
DeueerkeÀ[erue keÀeUele Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{le Deens.

peieeleerue yengleskeÀ osMeebveer keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®eer (Welfare state) mebkeÀuHevee
eqmJekeÀeju³eecegUs meceepee®³ee efJekeÀemeemeeþer, keÀu³eeCeemeeþer Je osMee®³ee efJekeÀemeemeeþer
DeveskeÀ ÒekeÀe®eea keÀe³ex Meemeveeuee keÀjeJeer ueeieleele.
Goe. efMe#eCe, Deejesi³e, oUCeJeUCe, JeenletkeÀ, mebj#eCe, v³ee³eoeve,

HeeCeerHegjJeþe, efJepe, jmlesyeebOeCeer, jsuJes, ueeskeÀMeener keÀejYeej DeeefCe ÒeMeemeve, yeefie®es
HesvMeve, Mew#eefCekeÀ MegukeÀ, YetkeÀbHe, og<keÀeU DeeefCe Flej DeveskeÀ ÒekeÀej®eer keÀe³e&Meemeveeuee
keÀjeJeer ueeieleele DeeefCe l³eecegUs Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& meelel³eeves Jee{le Deens. ne
Ke®e& Ye©ve keÀe{C³eemeeþer Meemeveeuee JesieJesieÈ³ee ceeiee&ves GlHeVe ieesUe keÀjeJes ueeieles.
``Meemeveeuee JesieJesieÈ³ee ceeiee&ves ÒeeHle nesCeeN³ee GlHeVeeuee®e meeJe&peefvekeÀ GlHeVe

Demes cnCeleele.'' ``meeJe&peefvekeÀ GlHeVe efceUefJeC³ee®es JesieJesieUs ceeie& ñeesle Demeleele. ³ee
GlHeVee®es JeieeakeÀjCe De@[ce eqmceLe, Òee. ye@mìsyeue meer.SHeÀ. Òee. mesefueieceve, [e@. [euìve,
Òee. Heer. F ìsuej, Òee. pes. kesÀ. cesnlee Fl³eeoer DeLe&Meeðe%eeveer keÀsuesues Deens.
[e@. [euìve ³ee Òeefme× DeLe&Meeðe%eeves meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®ee DeLe& mebkegÀef®ele Je

J³eeHekeÀ DeMee oesve ÒekeÀejs mHeä kesÀuesuee Deens.
J³eeHekeÀ DeLee&ves:
``meeJe&peefvekeÀ GlHeVe cnCepes Meemeveeuee efvejefvejeÈ³ee meeOeveebHeemetve ÒeeHle nesCeejs SketÀCe

GlHeVe (Total Receipts) nes³e.''
Goe. ³eeceO³es meJe&ÒekeÀej®es keÀj, ob[, MegukeÀ, Devegoeve, osCei³ee, meeJe&peefvekeÀ

keÀpe&, meeJe&peefvekeÀ GHe¬eÀceeHeemetve efceUCeeje veHeÀe, mejkeÀejer mebHeÊeer efJe¬eÀerHeemetve efceUCeejs
GlHeVe Fl³eeoervee J³eeHekeÀ DeLee&ves meeJe&peefvekeÀ GlHeVe Demes cnCeleele.
237
mebkegÀef®ele DeLee&ves:
meeJe&peefvekeÀ GlHeVe cnCepes Meemeveeuee JesieJesieÈ³ee ceeiee&ves ÒeeHle nesCeeje cenmetue

(Revenue) nes³e.
Goe. keÀj, ob[, MegukeÀ, Devegoeve, osCei³ee Fl³eeoer GlHeVee®ee meceeJesMe neslees.
³eeJe©ve ns mHeä nesles keÀer meeJe&peefvekeÀ GlHeVe (Public Receipts) ner mebkeÀuHevee
meeJe&peefvekeÀ cenmetueeHes#ee (Public Revenue) J³eeHekeÀ Deens. meeJe&peefvekeÀ GlHeVeele
Meemeveeves ueeskeÀebkeÀ[tve, yeBkeÀekeÀ[tve Je efJeosMeeletve Iesleuesu³ee keÀpee&®ee osKeerue meceeJesMe
neslees. cnCetve ns met$e ©Heeves Heg{erue ÒeceeCes ceeb[lee ³esF&ue.
meeJe&peefvekeÀ GlHeVe = meeJe&peefvekeÀ cenmetue + Flej meeOeveebHeemetve efceUCeejs GlHeVe

Public Receipts = Public Revenue + Income from other sources.
meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®ee DeLe& :
``Meemeveeuee JesieJesieÈ³ee ceeiee&ves ÒeeHle nesCeeN³ee GlHeVeeuee®e meeJe&peefvekeÀ GlHeVe

Demes cnCeleele.
meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es ceeie& / ñeesle (Sources of Public Revenue):
Meemeveeuee p³ee efJeefJeOe ceeiee&ves GlHeVe ÒeeHle nesles les ceeie& / ñeesle Heg{erue ÒeceeCes.
meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es JeieeakeÀjCe
meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es ceeie&
keÀesäkeÀ 13.1
Jejerue keÀesäkeÀele oMe&efJeu³eeÒeceeCes efJeefJeOe ceeiee&ves Meemeveeuee GlHeVe ÒeeHle nesles.

³eeHewkeÀer keÀener meeOeves ner mekeÌleer®es Demeleele. lej keÀener meeOeves ner Sseq®íkeÀ Demeleele lej
keÀener meeOeves DebMele: mekeÌleer®eer DeeefCe DebMele: Sseq®íkeÀ Demeleele.
238
13.7.1 keÀj GlHeVe (Tax Revenue):
Meemeveeuee JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®³ee keÀje®eer DeekeÀejCeer keÀ©ve GlHeVe efceUefJelee

³esles. ³eeceO³es Òel³e#e keÀj Goe. ÒeeHleer keÀj Income Tax DeeefCe DeÒel³e#ekeÀj Goe.
efJe¬eÀer keÀj, Dee³eele keÀj efve³ee&le keÀj Fl³eeoer efJeefJeOe keÀjeb®ee meceeJesMe neslees. Meemeveeuee
efceUCeeN³ee SketÀCe GlHeVeeHewkeÀer keÀje®ee Jeeìe HeÀej ceesþe Demelees. ³eeceO³es efJeMes<ele:
DeÒel³e#ekeÀjeHeemetve Meemeveeuee HeÀej ceesþs GlHeVe ÒeeHle nesles.
keÀje®ee DeLe&:
Òee. mesefueieceve -
``keÀj cnCepes efJeefMeä ueeYee®ee efJe®eej ve keÀjlee meJee&®³ee meeceev³e efnleemeeþer Ke®e& keÀjlee
³eeJee cnCetve ueeskeÀebkeÀ[tve MeemeveeueeefceUCeejs mekeÌleer®es DebMeoeve nes³e.''
Òee. yesmìsyeue
``keÀj cnCepes meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee keÀe³ee&meeþer J³eeqkeÌle eEkeÀJee J³eeqkeÌle mecegnekeÀ[tve nesCeejs
mebHeÊeer®es mekeÌleer³egkeÌle DebMeoeve nes³e.''
Jejerue J³eeK³eebJe©ve keÀje®eer keÀener ue#eCes Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esleerue.
keÀje®eer ue#eCes:
1. ns mekeÌleer®es meeOeve nes³e.
2. keÀj J³ekeÌleer Je kebÀHev³eebJej DeekeÀejC³eele ³eslees.
3. keÀj ueeJeC³ee®ee DeefOekeÀej HeÀkeÌle Meemeveeuee Demelees.
4. keÀj efou³eecegUs keÀj oel³eeuee efJeMes<e ueeYe nesF&ue®e Demes veener.
5. J³ekeÌleer eEkeÀJee kebÀHev³ee DeeHeu³ee GlHeVeeletve keÀj YejCee keÀjleele.
6. Òel³e#e keÀje®ee Yeej J³ekeÌleeruee mJele: menve keÀjeJee ueeielees lej DeÒel³e#e keÀje®ee
Yeej ogmeN³eeJej {keÀuelee ³eslees.
DeMee ÒekeÀejs mejkeÀej keÀje®³ee ÒekeÀejeceO³es eEkeÀJee keÀje®³ee ojele

DeeJeM³ekeÀlesvegmeej yeoue keÀ©ve DeeHeues GlHeVe Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjles. keÀje®³ee
ceeO³eceeletve Meemevee®³ee cenmetueele Jee{ nesles. je<ìêr³e GlHeVeele Jee{ nesles. jespeieejele
Jee{, DeeefLe&keÀ mLew³e& Je DeeefLe&keÀ efJe<ecelee keÀceer keÀjlee ³esles. ns keÀj Meemevee®es ÒecegKe Je
cenÊJee®es GlHeVee®es meeOeve nes³e, 1950 Heemetve Meemeveeuee keÀjeHeemetve efceUCeejs GlHeVe
Heg{erue keÀesäkeÀele oMe&efJeuesues Deens.
239
keÀj GlHeVe
keÀes. ª.
Je<e& Òel³e#e keÀj DeÒel³e#e keÀj SketÀCekeÀj SketÀCe
GlHeVe GlHeVee®³ee
Mes.Òe.
1950-51 230 430 660 6%
1960-61 420 1,040 1,460 10%
1970-71 1,100 3,590 4,690 14%
1980-81 3,690 16,100 19,790 17%
1990-91 14,267 73,297 87,564 15.4%
2000-01 80,947 2,24,683 3,05,630 16.1%
2009-10 4,23,683 6,02,777 10,26,460 17.6 %
(Source Daft & Sundaram (2010) Indian Economy)
(keÀesäkeÀ ¬eÀ. 13.2)
13.7.2 keÀjsÊej GlHeVe Non Tax Revenue Je l³eeb®es ceeie&:
Meemeveeuee keÀjeefMeJee³e Flej DeveskeÀ ceeie& pes GlHeVe ÒeeHle nesles. l³eeuee®e keÀjslej
GlHeVe eEkeÀJee DekeÀj GlHeVe Demes cnCeleele. DeLee&le ³ee ceeiee&ceO³es Meemevee®eer mekeÌleer
vemeles. Hejbleg Meemeve meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeemeeþer efJeefJeOe mees³eer Je megefJeOee HegefJeles DeeefCe
l³ee®ee DeuHemee ceesyeouee peveleskeÀ[tve Iesleuee peelees. Meemeveeuee keÀjebefMeJee³e Flej p³ee
efJeefJeOe ceeiee¥veer GlHeVe efceUles les ceeie& Heg{erue ÒeceeCes.
1) ÒeMeemekeÀer³e GlHeVe (Administrative Revenue):
mejkeÀej meceepeeuee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mesJee HegjefJeles. meceepeefnlee®eer DeveskeÀ keÀe³e&

keÀjles. DeveskeÀ keÀe³ee&®es efve³eceve Je efve³eb$eCe keÀjles. JesieJesieÈ³ee GÐeesie, J³eJemee³eebvee
HejJeeves osles. GÐeesie J³eJemee³ee®eer veeWoCeer þsJeles ³ee efJeefJeOe keÀe³ee&®ee mebyebefOele J³ekeÌleer,
mebmLee eEkeÀJee mecegnekeÀ[tve pees efJeefMeä ceesyeouee DeekeÀejuee peelees Je l³eeÜejs pes GlHeVe
ÒeeHle nesles. l³eeuee ÒekeÀemekeÀer³e GlHeVe Demes cnCeleele. ³ee ÒeMeemekeÀer³e GlHeVeeceO³es eEkeÀcele
MegukeÀ, ob[, efJeMes<e cetu³eebkeÀve Fl³eeoer ceeiee&®ee meceeJesMe neslees.
(I) eEkeÀcele (Price) ner Sseq®íkeÀ Demeles. Hejbleg keÀjcee$e mekeÌleer®es Demeleele.
Meemeve efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjles DeMee DeveskeÀ Jemlet Je mesJee
Keepeieer J³ekeÌleeruee efvecee&Ce keÀjCes MekeÌ³e vemeles. DeMee Jemlet Je mesJeeb®ee ceesyeouee l³eeb®ee
GHeYeesie IesCeeN³eebkeÀ[tve Meemeveeuee efouee peelees. l³eeuee®e eEkeÀcele eEkeÀJee cetu³e (Price) Demes
cnCeleele. Meemeve DeveskeÀ Jemlet Je mesJee DeuHe eEkeÀceleeruee HegjefJeles. DeMee Jemlet®eer efveefce&leer
240
keÀ©ve veHeÀe efceUefJeCes ne Meemevee®ee GÎsMe vemelees. cee$e ³ee Jemlet Je mesJeeb®ee og©He³eesie
nesT ve³es cnCetve Meemeve DeMee Jemletb®eer DeuHeeEkeÀcele DeekeÀejles DeeefCe l³ee ceeO³eceeletve
Meemeveeuee GlHeVe ÒeeHle nesles.
Goe. Heesmìe®eer HeeefkeÀìs Je efleefkeÀìs, jsuJes efleefkeÀì, yeme Yee[s, efJepe efyeue, HeeCeer
efyeue, ìsefueHeÀesve efyeue Fl³eeoer Jemlet Je mesJeeb®eer veececee$e eEkeÀcele DeekeÀe©ve Meemeveeuee
GlHeVe ÒeeHle nesles.
DeLee&le eEkeÀcele keÀjeÒeceeCes mekeÌleer®eer vemetve pees ³ee Jemlet Je mesJeeb®ee GHeYeesie Ieslees
l³eeuee®e leer IeeJeer ueeieles.
(II) MegukeÀ (Fee):
MegukeÀ ne ÒeMeemeefkeÀ³e GlHeVee®ee ogmeje ÒekeÀej nes³e. Meemeve meeceeefpekeÀ

keÀu³eeCeemeeþer DeveskeÀ GHe¬eÀce jeyeefJeles. eEkeÀyengvee les Meemevee®es DeeJeM³ekeÀ keÀle&J³e®e
Demeles. pes Meemeve osMeele ®eebieues ÒeMeemeve, keÀe³eoe, megJ³eJemLee jeKeCes, ueeskeÀeb®³ee
owvebefove keÀe³ee&leerue efJeefJeOe De[®eCeer eEkeÀJee mecem³ee mees[efJeles les GÊece Meemeve mecepeues
peeles. DeLee&le l³eemeeþer Meemeveeuee DeveskeÀ keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele Je l³eemeeþer pees efJeefMe<ì
ceesyeouee Iesleuee peelees l³eeuee MegukeÀ Demes cnCeleele. Meemeve DeveskeÀ mesJeeb®ee ceesyeouee Iesles.
l³eeuee eEkeÀcele ve cnCelee MegukeÀ cnìues peeles. Lees[keÌ³eele ``Meemeve efJeefJeOe mesJeeb®ee pees
ceesyeouee Iesles l³eeuee MegukeÀ Demes cnìues peeles.''
Goe. efJeÐeeLeea efMe#eCee®eer efkeÀbcele ve oslee efMe#eCe MegukeÀ (Fees) oslees. keÀejCe
efMe#eCee®eer eEkeÀcele HeÀej ceesþer Demeles. ³ee®eÒeceeCes ne@ìue veesobCeer MegukeÀ, Jeenve
®eeueefJeC³ee®es uee³emesvme MegukeÀ, GÐeesie ®eeuet keÀjC³ee®ee HejJeevee, efkeÀjeCee ogkeÀeve
®eeueefJeC³ee®ee HejJeevee, oe©®es ogkeÀeve ®eeueefJeC³ee®ee HejJeevee, keÀeHe[ ogkeÀevee®ee HejJeevee
keÌueemesme ®eeueefJeC³ee®e HejJeevee Fl³eeoer DeveskeÀ yeeyeeRmeeþer HejJeevee eEkeÀJee uee³emesvme
DeeJeM³ekeÀ Demeleele. l³eemeeþer pees ceesyeouee DeekeÀejuee peelees l³eeme HejJeevee MegukeÀ Demes
cnCeleele.DeLee&le keÀj DeeefCe MegukeÀ ³eeceO³es HeÀjkeÀ Deens. MegukeÀ ns Sseq®íkeÀ Demeles lej keÀj
ns mekeÌleer®es Demeleele.
(III) ob[ (Fines):
ob[ ns osKeerue ÒeMeemekeÀer³e GlHeVee®es meeOeve nes³e. Meemeveeuee osMeele keÀe³eoe Je

megJ³eJemLee jeKeC³eemeeþer efJeefJeOe keÀe³eos Je efve³ece keÀjeJes ueeieleele. keÀe³eoe eEkeÀJee
efve³ecee®es Heeueve ve keÀjCeeN³ee J³eeqkeÌleuee ob[ DeekeÀejC³ee®ee DeefOekeÀej Meemeveeuee Je
v³ee³eeue³eeuee Demelees. DeeefCe l³eeceeHe&Àle osKeerue Meemeveeuee GlHeVe efceUles. DeLee&le ns
GlHeVe HeÀej DeuHe Demeles. ob[ ne HewM³ee®³ee mJe©Heele DeekeÀejuee peelees. ob[ keÀjC³eeb®ee
DeefOekeÀej JesieJesieÈ³ee efJeYeeieebvee Je osMeeleerue meJe& v³ee³eeue³eebvee Demelees. pesJne SKeeoer
J³ekeÌleer keÀe³eos Je efve³ece HeeUle veener. lesJne leer efJeefMeä efMe#esuee Hee$e þjles leer efMe#ee
MeeefjjerkeÀ Je ceewêerkeÀ oesvner ÒekeÀej®eer Demeles. Lees[keÌ³eele ``MeemekeÀer³e efve³ece Je keÀe³eÐee®ee
241
Yebie keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee HewMee®³ee mJe©Heele peer efMe#ee kesÀueer peeles. efleuee ob[ Demes
cnCeleele.'' pesJne SKeeoer J³ekeÌleer efve³ece Yebie keÀjles, MeemekeÀer³e efve³ece cees[les, keÀe³eoe
cees[les, DeHejeOe keÀjles, ®eesjer keÀjles, efve³eceeb®es GuuebIeve keÀjles, iegvne keÀjles DeMee JesUer
efleuee ob[ keÀjC³eele ³eslees. DeLee&le ne ob[ l³ee J³ekeÌleerves kesÀuesu³ee iegv¿ee®³ee mJe©HeeJej
DeJeuebyetve Demelees. keÀOeer keÀOeer Meemeve efJeefMeä ceeueceÊes®eer peHleer osKeerue keÀjles. peHleer
ne osKeerue ob[e®ee®e SkeÀ ÒekeÀej Demetve l³eeÜejs osKeerue Meemeveeuee GlHeVe ÒeeHle nesles.
(IV) efJeMes<e cetu³eebkeÀve (Special Assessment):
efJeMes<e cetu³eebkeÀveeuee®e megOeejCee keÀje (Betterment levy) Demes osKeerue

cnCeleele. ³ee mebkeÀuHeves®ee meJee&le Deieesoj JeeHej DecesefjkesÀle Peeuee Demetve l³eeveblej
peieeleerue Flej osMeele osefKeue ns ÒeMeemekeÀer³e GlHeVee®es meeOeve ceeveuespeeT ueeieues. Òee.
mesefueieceve ³eeb®³ee celes ``Meemeveeves efJeefMeä meeJe&peefvekeÀ megOeejCee Ie[Jetve DeeCeu³eecegUs
SKeeÐee Keepeieer J³ekeÌleer®³ee ceeueceÊesuee efJeMes<e ueeYe neslees. l³eemeeþer l³ee J³ekeÌleerkeÀ[tve
DeekeÀejC³eele ³esCeeN³ee keÀjeuee efJeMes<e cetu³eebkeÀve Demes cnCeleele.
Goe. Meemeve jmles, jsuJes, keÀeueJes, OejCes, Hetue DeeefCe jml³eeb®es GoerkeÀjCe keÀjles
lesJne l³ee efJeefMeä Yeeieeleerue mebHeÊeer®es cetu³e Jee{les. OejCes Je keÀeueJes yeebOeu³eeme l³ee
Mespeejerue peefceveer®³ee eEkeÀceleer Jee{leele. jsuJes Je HegueecegUs Menjs Je ieeJes SkeÀceskeÀebvee pees[ueer
peeTve l³ee l³ee Yeeieeleerue peefceveer, Iejs l³eeb®³ee eEkeÀceleer Jee{leele lej Menjele jml³eeb®³ee
ªboerkeÀjCeecegUs jml³eeb®³ee yeepet®³ee Fceejleer®es cetu³e Je ieeÈ³eeb®es Yee[s Jee{les. HeefjCeeceer ³ee
meJee¥®ee HeÀe³eoe mebyebOeerle peefceve ceeuekeÀ, Fceejle Je ieeUs ceeuekeÀebvee neslees. ³ee meeJe&peefvekeÀ
megOeejCeebcegUs p³ee p³ee J³ekeÌleervee HeÀe³eoe neslees l³eeb®³eeJej pees keÀj DeekeÀejuee peelees
l³eeuee efJeMes<e cetu³eebkeÀve eEkeÀJee megOeejCee keÀj Demes cnìues peeles. DeLee&le megOeejCee keÀj ns
mekeÌleer®es Demeleele.
Lees[keÌ³eele meeJe&peefvekeÀ megOeejCeebcegUs meJee&vee®e ueeYe nesle Demeuee lejer keÀener

J³eeqkeÌlevee l³ee®ee efJeMes<e ueeYe neslees cnCetve l³eeJej efJeMes<e cetu³eebkeÀve eEkeÀJee efJeMes<e keÀj
DeekeÀejuee peelees.
2) J³eeHeejer GlHeVe (Commercial Revenue):
J³eeHeejer GlHeVeeuee®e JeeefCep³e efJe<e³ekeÀ GlHeVe Demes osefKeue cnìues peeles.

osMeeleerue meJe&meeceev³e veeieefjkeÀebvee efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®ee HegjJeþe DeuHe eEkeÀceleerle JneJee
³ee nsletves Meemeve DeveskeÀ Jemlet Je mesJeeb®eer mJele: efveefce&leer keÀjles. DeeefCe l³ee GlHeeefole
kesÀuesu³ee Jemleg Je mesJee osMeeleerue ueeskeÀebvee DeuHe eEkeÀceleeruee HegjefJeles. l³ee ceeO³eceeletve
Meemeveeuee pes GlHeVe efceUles. l³eeuee®e J³eeHeejer GlHeVe Demes cnCeleele.
Lees[keÌ³eele MeemeefkeÀ³e Jemlet Je mesJeebHeemetve meceep³eekeÀ[tve Meemeveeuee peer eEkeÀcele

ÒeeHle nesles. l³eeuee®e J³eeHeejer GlHeVe Demes cnCeleele.
242
oUCeJeUCe, Jeerpe, HeeCeer, JeenletkeÀ, jsuJes, yeme, Heesmì, mesJee, ìsefueHeÀesve, jmles
Fl³eeoer meeJe&peefvekeÀ mesJee MeemeveekeÀ[tve pevelesuee HegjefJeu³ee peeleele l³ee Heemetve
mejkeÀejuee GlHeVe efceUles les J³eeHeejer GlHeVe nes³e. ³eeefMeJee³e ie@me, Hesìêsue, je@kesÀue,
ueesKeb[, Heesueeo, ³eb$emeeceûeer Fl³eeoer®eer efveefce&leerkeÀ©ve l³ee®eer efJe¬eÀer keÀjles Je l³eeHeemetve
osefKeue GlHeVe ÒeeHle nesles. DeLee&le Jeefjue meJe& Jemlet Je mesJee MeemeveekeÀ[tve HegjefJeu³ee peele
Demeu³ee lejer l³ee meeceeefpekeÀ efnle Je meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee ¢äerves cenÊJee®es Demeles
DeeefCe ³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleerJej Meemevee®es J³eeHeejer GlHeVe DeJeuebyetve Demeles
eEkeÀceleerle Jee{ kesÀu³eeme GlHeVeele osKeerue Jee{ nesles.
Yeejleele ef$emlejer³e Meemeve J³eJemLee Demeu³eecegUs keWÀefê³e HeeleUerJej keWÀê

Meemeve, jep³eHeeleUerJej jep³e Meemeve Je mLeeefvekeÀ HeeleUerJej mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLee
cnCepes ûeeefceCe Yeeieele ûeeceHeb®ee³eleer, Heb®ee³ele meefcel³ee lej veeiejer Yeeieele veiejHeeefuekeÀe Je
ceneveiej HeeefuekeÀe efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®ee HegjJeþe keÀ©ve l³ee Üejs keÀener DebMeer GlHeVe
ÒeeHle keÀjleele.
3) Devegoeve (Grants):
Yeejle, ke@Àve[e, Dee@mì^sefue³ee Je Flej keÀener osMeele mebIe jep³e He×leer

DeefmlelJeele Demetve ef$emlejer³e Meemeve J³eJemLee Deens. cnCepes keWÀêele keWÀêMeemeve, jep³eele
jep³e Meemeve lej mLeeefvekeÀ HeeleUerJej mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLee keÀe³e& keÀjle Demeleele.
Yeejleele Òel³eskeÀ Meemeveeuee Ieìvesves efJeefMeä keÀe³e& keÀjC³ee®es mJeeleb$³e yeneue kesÀuesues
Deens. l³eevegmeej Òel³eskeÀ Meemeveeuee DeeHeu³ee DeefOekeÀejeleerue keÀle&J³e Je peyeeyeoeK³ee Heej
Hee[eJ³ee ueeieleele. DeLee&le ³ee meJe& HeeleUerJejerue Meemevee®³ee keÀe³ee&ceO³es megmebJeeo Demelees.
³eeletve®e keWÀê Meemeve jep³e Meemeveeuee ceole keÀjles. lej jep³e Meemeve mLeeefvekeÀ mJejep³e
mebmLeebvee ceole keÀjles. Lees[keÌ³eele Devegoeve eEkeÀJee mene³³e®ee DeLe& -
``SkeÀe MeemeveekeÀ[tve ogmeN³ee Meemeveeuee efJeefMeä keÀe³e&Hetleeameeþer pes efJeÊeer³e

mene³³e kesÀues peeles l³eeuee®e Devegoeve eEkeÀJee mene³³e Demes cnCeleele.'' Yeejleele keWÀê
Meemeve jep³e Meemeveeuee Devegoeve osles lej jep³e Meemeve mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeebvee
Devegoeve osleele lej Yeejle mejkeÀejuee peHeeve, pece&veer, DecesefjkeÀe, neueb[, jefMe³ee Fl³eeoer
efJeefJeOe je<ìêbkeÀ[tve Devegoeve ÒeeHle nesles. DeLee&le HejkeÀer³e ceole ner efveef½ele vemeles. DeeefCe
cenÊJee®es cnCepes leer meMele& Demeles l³eemeeþer keÀener Deìer Demeleele DeeefCe l³ee®es Heeueve ve
Peeu³eeme leer ceole yebo osefKeue nesles. p³eeÒeceeCes HejkeÀer³e osMe ceole osleevee YeejleeJej Deìer
ueeoleele. l³eeÒeceeCes Yeejle mejkeÀej osKeerue jep³eMeemeveeuee ceole osleevee efJeefMeä
Deìer®eer Hetle&lee keÀjC³eeme meebieles. DeLee&le ns Devegoeve osleevee l³eeceO³es jepekeÀer³e
mJeeLe&osKeerue Demelees. Deieoer DeueerkeÀ[erue keÀeUele Yeejle mejkeÀeves Heef½ece yebieeue, GÊej
ÒeosMe Je efyenej ³ee jep³eevee ceesþîee ÒeceeCeeJej Devegoeve efouesues Deens DeeefCe efyenej mejkeÀej
lej efJeMes<ejep³ee®ee opee& Ðee Demeer ceeieCeer keÀjle Deens. pesCeskeÀ©ve peemleerle peemle
Devegoeve ÒeeHle nesF&ue.
243
meeOeejCele: Devegoeve ns G®®e mlejer³e MeemeveekeÀ[tve efvecve mlejer³e Meemeveeuee

efoues peeles. ns Devegoeve efJeefJeOe keÀe³ee&meeþer osC³eele ³esles.
Goe. efMe#eCe, Deejesi³e, HeeCeerHegjJeþe, meeJe&peefvekeÀ mJe®ílee, jespeieejele Jee{,

oeefjêîe efveJeejCe, jmles yeebOeCeer, meeb[HeeC³ee®³ee ³eespevee PeesHe[HeÆer HegveefJe&keÀeme, ie=n
yeebOeCeer, Keles, yeer yeer efye³eeCes, Mesleer efJekeÀeme Fl³eeoer DeveskeÀ keÀe³ee&®ee meceeJesMe neslees.
Yeejleeleerue K.G. to P.G He³e¥le®es efJeefJeOe MeeKesleerue efMe#eCe osCeeN³ee DeveskeÀ Mew#eefCekeÀ
mebmLeebvee keWÀêMeemeve, jep³eMeemeve Je mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeebkeÀ[tve 100 ìkeÌkesÀ
Devegoeve ÒeeHle nesles. l³ee ceesyeou³eele Meemeve mebmLesuee keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer HejleHesÀ[
keÀjeJeer ueeiele veener. Devegoevee®ee GÎsMe meceepeefJekeÀeme Je meeceeefpekeÀ efnle ne Demelees.
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele Devegoeveeuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve ÒeeHle

Peeues Deens. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®³ee ³eespevee®eer DeceueyepeeJeCeer
keÀjC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej efveOeer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. DeMee ÒekeÀej®³ee efveOeer
jep³eMeemeve Je mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeekeÀ[s vemelees. cnCetve l³eebvee keWÀê mejkeÀejkeÀ[tve
Devegoeve eEkeÀJee mene³³ee®eer iejpe Demeles.
4) osCei³ee (Gifts):
``Keepeieer J³ekeÌleer, GÐeesie eEkeÀJee efJeefJeOe mebmLeebkeÀ[tve mJe®ísves Meemeveeuee pes

efJeefÊe³e mene³³e kesÀues peeles l³eeuee osCeieer Demes cnCeleele.'' osCei³ee ³ee keWÀêMeemeve,
jep³eMeemeve, mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLee, Oece&oe³e mebmLee, DeMeemekeÀer³e mebIeìvee,
Mew#eefCekeÀ mebmLee ³eebvee ÒeeHle nesleele. osCei³eecegUs Meemeveeuee keÀener ÒeceeCeele GlHeVe ÒeeHle
nesles. keÀener Keeme Òemebieer Meemeve ueeskeÀebkeÀ[tve osCei³ee eqmJekeÀejles.
Goe. DeeefCeyeeCeer®eer HeefjmLeerleer Demeu³eeme, ³eg×e®³ee JesUer YegkebÀHe, og<keÀeU,

ceneHetj cenejesie efvece&gueve DeeefCe keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Deeu³eeme Meemeve
ueeskeÀebvee YeeJeveelcekeÀ DeeJeenve keÀ©ve ueeskeÀebkeÀ[tve osCei³ee ÒeeHle keÀjles. DeLee&le ³ee
osCei³eecegUs Meemeveeuee keÀener DebMeer l³ee DeeHeÊeeruee leeW[ osCes MekeÌ³e nesles. osCeieer peemleerle
peemle efceUeJeer ³eemeeþer Meemeve leer jkeÌkeÀce keÀjcegkeÌle þsJeles.
mJeosMeeleerue J³ekeÌleer eEkeÀJee mebmLeeÒeceeCes efJeosMeeleerue J³ekeÌleer eEkeÀJee mebmLee eEkeÀJee

Meemeve osKeerue osCeieer osle Demeles. Deieoer DeueerkeÀ[erue keÀeUele efyeue iesìmed ³ee leb$e%e
meceéìeves Yeejle mejkeÀejuee HIV efvece&gueveemeeþer 100 keÀesìer ©He³es osCeieer cnCetve efoues.
lej SkeÀe efJeosMeer Yeejleer³eeves IIT HeJeF& cegbyeF& ³ee mebmLesmeeþer 150 keÀes. ©. osCeieer efoueer.
meceepeeceO³es Deepener DeMee DeveskeÀ oeveMetj J³ekeÌleer Je mebmLee Demetve les ceesþîee ÒeceeCeeJej
osCeieer osleele.
ÒeeHleer keÀj Keel³ee®³ee HejJeeveieerves osMeeleerue DeveskeÀ Keepeieer Mew#eefCekeÀ mebmLee

J³ekeÌleeriele Je Oece&oe³e mebmLeevee osCeieer eqmJekeÀejC³ee®eer HejJeeveieer efceUles. efMe[ea®es meeF&
mebmLeeve, efle©Heleer®es yeeueepeer mebmLeeve, ÒeYeeosJeer®es efme×erefJevee³ekeÀ mebmLeeve ³eebvee Òe®eb[
244
ÒeceeCeeJej l³eeb®³ee YekeÌleebkeÀ[tve osCeieer ÒeeHle nesles. l³ee osCeieerletve les YekeÌleermeeþer DeVeoeve,
efveJeemeJ³eJemLee, Mew#eefCekeÀ mebmLee ®eeueefJeleele Je Flejner DeveskeÀ efJeOee³ekeÀ keÀe³e& keÀjleele.
efMeJee³e Flej meeceeefpekeÀ mebmLee Je mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeebvee osefKeue DeeefLe&keÀ ceole
keÀjleele.
³ee efMeJee³e efJeefJeOe Jele&ceeveHe$eeletve Jee®ekeÀebvee DeeJeenve keÀ©ve efJeefMeä

meeceeefpekeÀ keÀe³ee&meeþer osCeieer efceUefJeueer peeles.
Goe. ueeskeÀmeÊee ³ee Jele&ceeveHe$eeletve efJeefJeOe meeceeefpekeÀ mebmLeebvee ceole JneJeer

cnCetve oeveMetj Jee®ekeÀebvee DeeJeenve keÀjles DeeefCe l³eeceeO³eceeletve ceesþîee ÒeceeCeeJej osCeieer
ÒeeHle nesles. l³ee®eÒeceeCes ceneje<ì^ ìeF&cme osefKeue ojJe<eea 10 Jeer DeeefCe 12 Jeer GefleCe&
Peeuesu³ee iejerye Hejblet iegCeeb®eer ìkeÌkesÀJeejer peemle DemeCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer DeeHeu³ee
Jele&ceeveHe$eeletve osCeieeroejebvee DeeJeenve keÀjles DeeefCe l³ee ceeO³eceeletve DeveskeÀ iejerye
neslekeÀ© Jee ngMeej cegueeb®es Heg{erue efMe#eCe HetCe& nesles. osMeeleerue Keepeieer GÐeesie Je J³eeHeejer
mebmLee osKeerue jepekeÀer³e He#eebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej osCeieer osleele.
osCei³eecegUs Meemevee®es Je Flej mebmLeeb®es GlHeVe Jee{les. osCei³ee ¿ee Sseq®íkeÀ

mJe©Hee®³ee Demeleele. osCei³eebceO³es HejleHesÀ[er®ee GÎsMe vemelees. meceepee®es $eÝCe HesÀ[eJes ³ee
nsletves l³ee efou³ee peeleele. osCeieer osCeeN³eeuee l³eecegUs keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee efJeMes<e ueeYe
ÒeeHle nesle veener. meceeOeeve ÒeeHle nesles.
Jejerue efJeefJeOe ceeiee&veer Meemeveeuee meeJe&peefvekeÀ GlHeVe ÒeeHle nesles.
DeLe&Meeðeele meeJe&peefvekeÀ efJeÊe/Dee³eJ³e³e ner mebkeÀuHevee KetHe cenÊJeHetCe& þjles.

keÀejCe ueeskeÀ ueeskeÀebHeemetve yeveCeejer Meemeve ³eb$eCee Je ³ee ³eb$eCesHeemetve ®eeueCeejer J³eJemLee
ner meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³eeMeer mebyebefOele Deens. meeJe&peefvekeÀ efJeÊee®³ee J³eeHleer Debleie&le meg×e
GlHeVe Je Ke®e& ³eeleerue HejmHejmebyebOee®ee efJe®eej kesÀuee peelees. DeLee&le Meemeve vesnceer®e
ÒeLece Ke®ee&®ee efJe®eej keÀ©ve l³eevegmeej GlHeVee®es ceeie& efveef½ele keÀjle Demeles. Dee³eJ³e³e ne
Keepeieer eEkeÀJee meeJe&peefvekeÀ DeMee keÀesCel³eener mJe©Hee®ee Demeuee lejer l³ee®ee cegK³e GÎsMe
ne cenÊece ueeYe meeOeves ne®e Demelees.
DeefuekeÀ[erue keÀeUele efJekeÀeme Òeef¬eÀ³es yejesyej®e Meemevee®³ee peyeeyeoeN³ee ceO³es

ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesle Demeu³eeves meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeemeeþer ueeieCeeje Jee{lee Ke®e&
YeeieefJeC³eemeeþer Meemeveeuee JesieJesieÈ³ee ceeiee&veer GlHeVe ieesUe keÀjeJes ueeieles Deens. ³eele
keÀj GlHeVee Hes#ee keÀjsÊej GlHeVee®ee Jeeìe KetHe ceesþe Deens.
245
13.9 ÒeMve
1. meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e cnCepes keÀe³e?

2. meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³ee®es mJe©He Je J³eeHleer mHeä keÀje.
3. meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es efJeefJeOe ceeie& /ñeesle keÀesCeles ?
HeÀjkeÀ mHeä keÀje
1. meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e Je Keepeieer Dee³eJ³e³e
efìHee efuene
1. meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e Je Keepeieer Dee³eJ³e³e ³eeleerue meec³e
2. meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e Je Keepeieer Dee³eJ³e³e ³eeleerue Yeso
3. meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es keÀj GlHeVe ceeie&
4. meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es keÀjslej ceeie&
*****
246
14
keÀj keÀmeesìîee / keÀjleÊJes
(Canons of Taxtion)
IeìkeÀ j®evee
14.1 GefÎäîes
14.2 ÒemleeJevee
14.2.1 keÀjeb®³ee keÀmeesìîee
14.2.2 keÀjeb®³ee J³eeK³ee
14.2.3 keÀjeb®eer ue#eCes
14.3 keÀje®es JeieeakeÀjCe
14.3.1 Òel³e#e keÀje®es iegCe / oes<e
14.3.2 DeÒel³e#e keÀje®es iegCe /oes<e
14.3.3 keÀje®es Flej ÒekeÀej
14.4 meejebMe
14.5 ÒeMve
• keÀj keÀmeesìîee / keÀjleÊJes DeY³eemeCes.

• keÀjeb®³ee J³eeK³ee Je ue#eCes meceepeeJetve IesCes.
• keÀjeb®³ee JeieeakeÀjCeevegmeej Òel³e#e keÀj Je DeÒel³e#e keÀjebJej ÒekeÀeMe ìeketÀve
l³eeb®³ee iegCe-oes<eeb®eer ®e®ee& keÀjCes.
• keÀjeb®³ee Flej ÒekeÀejeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
DeueerkeÀ[erue keÀeUele Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{uee

Deens. Meemeveeuee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®eer Je osMeeb®³ee mebj#eCe Je efJekeÀemee®eer DeveskeÀ keÀe³e&
keÀjeJeer ueeieleele. DeLee&le l³eemeeþer GlHeVee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Meemeve JesieJesieÈ³ee
ceeiee&ves GlHeVee®eer GYeejCeer keÀjles. keÀj GlHeVe Je keÀjslej GlHeVe DeeefCe l³eeb®es efJeefJeOe
ÒekeÀej DeeHeCe Heeþerceeieerue Yeeiele Heeefnues Deensle. Meemeve DeboepeHe$ekeÀe®³ee ceeO³eceeletve
ojJe<eea Deieesoj DeeHeuee Ke®e& efveef½ele keÀjles Je lees Ye©ve keÀe{C³eemeeþer efJeefJeOe GlHeVee®eer
meeOeves MeesOeles.
247
Meemeveeuee efceUCeeN³ee SketÀCe GlHeVeeHewkeÀer meJee&le ceesþe Jeeìe keÀj GlHeVee®ee

Demelees. Meemeve efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀj meceepeeJej ueeot MekeÀles, efMeJee³e Deens l³ee keÀjeb®³ee
ojele Jee{ osKeerue keÀ© MekeÀles. Goe. Deieoer DeueerkeÀ[erue keÀeUele Meemeveeves mesJee keÀj
meg©Jeeleeruee efJeefMe<ì Jemlet Je mesJeebJej ueeJeuee veblej®³ee Je<eea l³eeceO³es DeeCeKeer keÀener Jemlet
Je mesJeeb®eee meceeJesMe kesÀuee. lej 2011-12 Heemetve Deepe osMeeleerue meJe& mesJeebJej
12.36ìkeÌkesÀ keÀj DeekeÀejeuee peelees. ³ee keÀje®³ee ceeO³eceeletve Meemeveeuee keÀesìîeeJeOeer
©He³eeb®es GlHeVe ÒeeHle nesles. ³ee mesJee keÀjeÒeceeCes®e ÖeÀerpe yesefveHeÀerì ì@keÌme Je Flej DeveskeÀ
keÀj Meemeveeves veJ³eeves meg© kesÀues Deensle. cnCepes®e keÀje®³ee ojele Je keÀjeb®³ee ÒekeÀejele
Jee{ keÀjC³ee®ee ÒetCe& DeefOekeÀej HeÀkeÌle Meemeveeuee Demelees. osMeeleerue Flej keÀesCeeueener
vemelees cnCetve Meemeve Jeeìsue lesJne Je Jeeìsue l³eeJesUer keÀje®³ee ojele Je keÀjeb®³ee ÒekeÀejele
Jee{ keÀ© MekeÀles ne Meemevee®ee Heefnuee HeÀe³eoe DeeefCe efceUeuesu³ee keÀj GlHeVee®³ee
ceesyeou³eele keÀjoel³eeuee Hejle keÀenerner ÐeeJes ueeiele veener. ne Meemevee®ee ogmeje cenÊJee®ee
HeÀe³eoe nes³e.
keÀjoel³ee®³ee ¢<edìerkeÀesveeletve efJe®eej kesÀu³eeme l³eeuee pesJe{e keÀj Meemeveeuee

YejeJee ueeielees lesJe{îee jkeÌkeÀces®ee lees l³eeie keÀjle Demelees.
Goe. DeMeeskeÀ ³ee J³ekeÌleer®es Jee<eeakeÀ GlHeVe 10 ueeKe ©He³es Deens DeeefCe l³eeJej
Meemeve 30ìkeÌkesÀ ÒeceeCes ÒeeHleer keÀj Income Tax DeekeÀejles. lesJne DeMeeskeÀ Meemeveeuee
leerve ueeKe ©He³es keÀj Yejlees. cnCepes lees 3,00,000 ©He³eeb®ee l³eeie keÀjlees. efJeefJeOe
keÀjebcegUs Meemeveeuee GlHeVe efceUles. efn ®eebieueer yeepet Demeueer lejer keÀj Yejleebvee
keÀjoel³eeuee lesJe{îee jkeÀces®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees ner JeeF&ì yeepet nes³e. cnCetve keÀj
DeekeÀejCeer keÀjleeveeb leer keÀesCel³ee ojeves keÀjeJeer eEkeÀJee keÀesCel³ee keÀmeesìervegmeej keÀjeJeer
³eeyeeyele De@[ce eqmceLe ³ee DeLe&Meeðe%eeves ®eej cenÊJee®³ee keÀmeesìîee meebefieleu³ee Deensle.
l³eeveblej keÀener DeeOegefvekeÀ DeLe&Meeðe%eebveer l³eeceO³es Yej Ieeuetve l³ee keÀmeesìîeeceO³es Jee{
Peeueer Deens.
14.2.1 keÀjeb®³ee efJeefJeOe keÀmeesìîee (Canons of Taxation) :
meg©Jeeleeruee De@[ce eqmceLe ³eebveer meebefieleuesu³ee ®eej cenÊJee®³ee keÀmeesìîee Heg{erueÒeceeCes
1. mecelee (Equity):
De@[ce eqmceLe®³ee celes Meemeveeves keÀj v³ee³³e lelJeevegmeej Jemegue kesÀues peeJesle.
lej. Òee pes. Sme ceerue ³eeb®³eeceles, mecelee cnCepes meJee¥veer meceeve l³eeie keÀjeJee lej Òee.
eEHeÀ[ues efMejeme ³eeb®³ee celes, meceles®eer keÀmeesìer ner keÀj os³e #ecelesMeer efveie[erle Demetve
Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeves DeeHeu³ee DeeefLe&keÀ keÀj os³e #escelesvegmeej keÀj efoues Heeefnpesle.
Lees[keÌ³eele, Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, Þeerceble J³ekeÌleer®es GlHeVe peemle Demeles, cncetve l³eebveer
peemle ÒeceeCeeJej keÀj o³eeJesle lej GlHeVe keÀceer DemeCeeN³ee J³ekeÌleeRveer keÀceer ÒeceeCeele ÐeeJesle
DeeefCe ieefjye J³eeqkeÌleJej keÀje®eer DeekeÀejCeer keÀ© ve³es. ³eecegUs mecelee ÒemLeeefHele nesF&ue
cnCetve De@[ce eqmceLe ³eebveer Demes cnìues Deens keÀer Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleves DeeHeu³ee #ecelesvegmeej
248
keÀj ÐeeJesle Demes Peeu³eeme meceles®³ee leÊJee®es Heeueve nesles. Meemeveeves keÀj DeekeÀejCeer
keÀjleebvee mecelee leÊJeeb®es Heeueve keÀjeJes.
2. efveef½elelee (Certainty):
De@[ce eqmceLe ³eeb®³ee celes keÀje®eer jkeÌkeÀce, keÀj YejC³ee®eer JesU Je keÀjYejC³ee®es
efþkeÀeCe ns efveef½ele Demeu³eeme keÀjoel³eeuee Je Meemeveemeeþer meesef³emkeÀj nesles. keÀjecegUs
efveef½ele efkeÀleer GlHeVe ieesUe nesF&ue ns Meemeveeuee mecepeles. lej keÀjoel³eeueener DeeHeCeeme
efkeÀleer keÀj ÐeeJee ueeiesue ³ee®eer ceeefnleer nesles. efveef½elelee ³ee keÀmeesìercegUs keÀj ìeUCes Je keÀj
®egkeÀefJeC³ee®es ÒeceeCe keÀceer nesles Je Meemeveeueener DeeJeM³ekeÀ lesJe{s GlHeVe pecee nesTve
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®³ee efJeefJeOe ³eespeveeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjlee ³esles. cnCetve keÀj
DeekeÀejCeerle efveef½elelee ns leÊJe cenÊJee®es ceeveues peeles.
3. meesef³emkeÀjHeCee (Convenience):
De@[ce eqmceLe®³ee celes, keÀje®eer Jemegueer DeMee JesUer keÀjC³eele ³eeJeer keÀer pesCes
keÀ©ve keÀjoel³eeuee les mees³eer®es þjsue. cnCepes keÀjoel³eeuee pesJne GlHeVe ÒeeHle nesles. lesJne
l³eeb®³eekeÀ[tve keÀj Jemegue keÀjC³eele ³eeJesle.
Goe. þskesÀoejeves þskeÀe HetCe& kesÀu³eeme l³ee®³eekeÀ[tve keÀj Jemegue keÀjeJesle lej
MeslekeÀN³eeves DeeHeuee Mesleer ceeue yeepeejele efJekeÀu³eeme keÀj Jemegue keÀjeJee DeeefCe
veeskeÀjoeje®es Jesleve Peeu³eeme keÀj Jemegue keÀjeJes. efMeJee³e keÀj YejC³ee®es efþkeÀeCeosKeerue
keÀjoel³eeme ceeefnle Demeu³eeme les keÀjoel³ee®es meesF&®es nesles.
4. keÀeìkeÀmej (Economy):
keÀeìkeÀmej leÊJeeuee®e efceleJ³e³elee Demes osKeerue cnCeleele. De@[ce eqmceLe®³ee celes

keÀjJemegueer®ee ne Ke®e& ne keÀceerle keÀceer DemeeJee. keÀje®eer jkeÌkeÀce ner Jemegueer Ke®ee&Hes#ee keÀceer
vemeeJeer. p³ee keÀje®eer jkeÌkeÀce Jemegueer Ke®ee&Hes#ee keÀceer Deens DeMee keÀje®eer Jemegueer keÀ© ve³es
cnCepes keÀj Jemegueer®ee Ke®e& ne keÀje®³ee jkeÀcesHes#ee keÀceerlekeÀceer DemeeJee, l³eecegUs lees keÀj
HeÀe³eosMeer Demelees, DeeefCe l³eecegUs Meemevee®³ee GlHeVeele osKeerue Jee{ nesles.
De@[ce eqmceLeves meebefieleuesu³ee Jejerue ®eej keÀmeesìîeebefMeJee³e DeeOegefvekeÀ

DeLe&Meeðe%eebveer Heg{erue keÀener veJeerve keÀmeesìîee meg®eefJeu³ee Deensle.
5. efJeefJeOelee (Diversity):
DeeOegefvekeÀ DeLe&Meeðe%eb®³ee celes keÀjeceOes efJeefJeOelee DemeeJeer. Goe. ÒeeHleer keÀj,
GlHeeovekeÀj, efJe¬eÀerkeÀj, ceneceb[U keÀj, Dee³eele keÀj, efve³ee&le keÀj, mesJee keÀj, osCeieer
keÀj, Ke®e& keÀj Fl³eeefo efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀj Demeu³eeme Meemevee®³ee GlHeVeele ceesþîee
ÒeceeCeeJej Yej He[sue DeeefCe SKeeÐee keÀjeHeemetve GlHeVe keÀceer He[tve legì Deeu³eeme Flej
249
keÀjebHeemetve leer legì Ye©ve keÀe{lee ³esF&ue. JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®es keÀj Demeu³eeme JesieJesieÈ³ee
J³ekeÌleeRJej l³ee®ee Yeej He[tve GlHeVeele meelel³e jenles.
6. GlHeeokeÀlee (Productivity):
keÀj DeekeÀejCeer keÀjleebvee keÀje®ee GlHeeoveeJej keÀesCeleener Deefve<þ HeefjCeece

nesCeej veener, DeMeer keÀj He×leer DemeeJeer ³ee®ee DeLe& Demee keÀer keÀje®ee Mesleer GÐeesie, J³eeHeej
Je mesJee #es$eeJej keÀesCeleener Deefve<í HeefjCeece nesT ve³es keÀer, p³eecegUs ³ee #es$eeleerue
GlHeeokeÀlee Ieìsue. DeveskeÀ JesUe peemle GlHeVe osCeejs Lees[s keÀj ueeJeCes osKeerue GlHeeokeÀ
Demeles.
7. ueJeef®ekeÀlee (Elasticity):
keÀje®³ee ojele iejpesvegmeej Jee{ eEkeÀJee Ieì keÀjlee Deeu³eeme l³eeuee ueJeef®ekeÀlee
Demes cnìues peeles. pesJne Meemeveeuee peemleer®es GlHeVe nJes Deens lesJne keÀje®³ee ojele Jee{
keÀjlee Deeueer Heeefnpes Je DeeJeM³ekeÀlee vemeleebvee keÀje®³ee ojele Ieì keÀjC³eele ³eeJeer Demes
Peeu³eeme Meemeveeuee DeeJeM³ekeÀlesvegmeej keÀje®³ee ojele Jee{ Je Ieì keÀ©ve GlHeVeele Jee{
eEkeÀJee Ieì keÀjlee ³esles. DeMee ÒekeÀej®eer keÀj DeekeÀejCeerceO³es ueJeef®ekeÀlee DemeeJeer. vewmeefie&keÀ
DeeHeÊeer, ³eg×, YegkebÀHe DeMeeJesUer Meemeveeuee peemle GlHeVee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles lesJne
keÀje®³ee ojele Jee{ keÀ©ve leer iejpe HetCe& keÀjlee Deeueer Heeefnpes.
8. mejuelee (Simplicity)
³ee®ee DeLe& Demee keÀer, osMeeleerue meJe&meeceev³e ceeCemeeuee mecepesue DeMeer meeOeer Je
mejU keÀj He×leer DemeeJeer. ®eeì[& DekeÀeQìbì eEkeÀJee Flej keÀjmeuueeieejebefMeJee³e meeceev³e
veeieefjkeÀebveeosKeerue keÀjHe×leer iegbleeiegbleer®eer efkeÀJee eqkeÌueä Demeu³eeme iewjJ³eJenej,
Ye´äe®eej keÀjJemegueerceO³es DeveskeÀ De[®eCeer efvecee&Ce nesleele. cnCetve keÀjHe×leer meJe&meeceev³e
J³ekeÌleeruee mecepesue DeMeer mejue Je meeOeer DemeeJeer. Jejerue ÒeceeCes keÀje®³ee efJeefJeOe
He×leer/keÀmeesìîee meebielee ³esleerue.
Òel³e#e DeeefCe DeÒel³e#e keÀj (Direct and Indirect Taxes):
Òemlegle Yeeieele DeeHeCe keÀj cnCepes keÀe³e ? keÀje®eer J³eeK³ee, keÀje®es JeieeakeÀjCe
³ee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.
DeueerkeÀ[erue keÀeUele ueeskeÀmebK³ee Je MenjerkeÀjCe Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{le Demegve

Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& osKeerue ceesþîeeÒeceeCeeJej Jee{le Deens. ne meeJe&peefvekeÀ Ke®e&
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe Je DeeLeeakeÀ efJekeÀemeemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demelees. ne Ke®e& Ye©ve
keÀe{C³eemeeþer MeemeveekeÀ[s GlHeVee®eer JesieJesieUer meeOeves Demeleele. l³ee®ee DeY³eeme DeeHeCe
meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®es efJeefJeOe ceeie& ³ee Yeeieele kesÀuesuee Deens.
250
Meemeveeuee efceUCeeN³ee SketÀCe GlHeVeebHewkeÀer meJee&le peemle GlHeVe ns keÀj (Tax)

³ee meeOeveeHeemetve ÒeeHle nesles. Meemeveeuee efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀj DeekeÀe©ve DeeHeues GlHeVe
Jee{efJelee ³esles. ``keÀj'' ³ee meb%es®³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes:
14.2.2 keÀjeb®³ee J³eeK³ee (Definition of Tax):
1. Òee. [euìve : ``keÀj cnCepes meeJe&peefvekeÀ meÊesuee mekeÌleerves ÐeeJeer ueeieCeejer jkeÌkeÀce
Demetve p³eecegUs keÀjoel³eeuee lesJe{îee®e ÒeceeCeele mesJee ÒeeHle nesle veener DeeefCe keÀje®eer
jkeÌkeÀce keÀjoel³eeuee keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee DeHejeOeeyeÎue ob[ cnCetve Iesleueer peele
veener.''
2. Òee. ìsuej : `` keÀj cnCepes keÀesCel³eener Òel³e#e HeÀuee®eer DeHes#ee ve yeeUielee

keÀjoel³eeves meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&meeþer peer mekeÌleer®eer jkeÌkeÀce efouesueer Demeles.''
3. Òee. mesefueieceve :
``keÀj cnCepes meeJe&peefvekeÀ Ke®e& YeeieefJeC³eemeeþer pesJne mejkeÀej ueeskeÀebkeÀ[tve keÀesCeleener
Òel³e#e ceesyeouee ve oslee, MekeÌleerves keÀje®eer Jemegueer keÀjles.''
4. Òee. ye@mìsyeue : ``keÀj cnCepes meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee keÀe³ee&meeþer J³eeqkeÌle eEkeÀJee J³eeqkeÌle
mecegnekeÀ[gve nesCeejs mebHeÊeer®es mekeÌleer³egkeÌle DebMeoeve nes³e.''
14.2.3 keÀjeb®eer ue#eCes (Characteristics of Taxes)

1) keÀj ns mekeÌleer®es meeOeve nes³e.
2) keÀj ne J³ekeÌleer Je kebÀHev³eeJej DeekeÀejC³eele ³eslees.
3) keÀj ueeJeC³ee®ee DeefOekeÀej HeÀkeÌle Meemevee®ee Demelees
4) keÀj Yeju³eecegUs keÀjoel³eeuee efJeMes<e ueeYe nesF&ue®e Demes veener.
5) keÀje®³ee jkeÀces®ee JeeHej meceepee®³ee keÀu³eeCeemeeþer kesÀuee peelees.
6) keÀj Jemegueeruee keÀe³eÐee®eer ceev³elee Demeles.
7) J³ekeÌleer eEkeÀJee kebÀHev³ee DeeHeu³ee GlHeVeeletve keÀjYejCee keÀjleele.
8) Òel³e#e keÀje®ee Yeej J³ekeÌleer eEkeÀJee kebÀHev³eebvee mJele: menve keÀjeJee ueeielees. lej
DeÒel³e#e keÀje®ee Yeej ogmeN³eeJej {keÀuelee ³eslees.
251
14.3 keÀjeb®es JeieeakeÀjCe (Classification of Taxes)
JesieJeJesieÈ³ee ¢äerkeÀesveeletve keÀje®es JeieeakeÀjCe keÀjC³eele ³esles. keÀje®es mJe©He, GÎsMe,

j®evee, keÀj He×leer Fl³eeefo Je©ve keÀje®es JeieeakeÀjCe keÀjC³eele ³esles les Heg{erue ÒeceeCes.
1. Òel³e#e keÀj Je DeÒel³e#e keÀj
2. Hegjesieeceer keÀj, Òeefleieeceer keÀj Je ÒeceeCeMeerj keÀj.
14.3.1 Òel³e#e keÀj (Direct Taxes):]
JesieJesieÈ³eebveer DeLe&Meeðe%eebveer Òel³e#e Je DeÒel³e#e keÀjeb®ee DeLe& mHeä kesÀuesuee Deens.
1) Òee. pes. Sme. efceue : ``pesJne Meemevee®ee GÎsMe p³ee J³ekeÌleerJej keÀj DeekeÀejuee l³ee®e
J³ekeÌleerves lees YejeJee Demee Demelees. lesJne l³eeuee Òel³e#e keÀj Direct Tax Demes
cnCeleele.''
2) [e@. [euìve :
``Òel³e#e keÀj cnCepes Demee keÀj nes³e keÀer pees p³ee J³ekeÌleerJej keÀe³eÐeevegmeej DeekeÀejC³eele
³eslees DeeefCe l³ee J³eeqkeÌlekeÀ[tve®e lees Yejuee peelees.''
3) Òee. eEHeÀ[ues efMejeme :

``Òel³e#e keÀj cnCepes J³ekeÌleer®³ee ceeueceÊesJej Je GlHeVeeJej, DeekeÀejC³eele ³eslees DeeefCe
J³ekeÌleerkeÀ[tve®e lees Yejuee peelees.''
4) ``Òel³e#e keÀj cnCepes p³ee keÀje®ee DeeIeele (Impact of Tax) DeeefCe keÀje®ee DeeHeele
(Incidence of Tax) SkeÀe®e J³ekeÌleerJej He[lees, l³eeuee l³e#e keÀj mebyeesOeues peeles.''
5) Òel³e#e keÀj cnCepes Demee keÀj nes³e keÀer p³ee keÀje®ee Yeej keÀjHee$e J³ekeÌleeruee
ogmeN³eeJej {keÀuelee ³esle veener.
6) Òee. Òesmì
``Òel³e#e keÀj cnCepes pees keÀj J³ekeÌleer®³ee GlHeVeeJej DeekeÀejuee peelees.''
7) ``p³ee J³ekeÌleerJej keÀj ueeJeuee l³ee J³ekeÌleeruee®e lees keÀj YejeJee ueeiele Demesue DeeefCe
l³eeb®es meb¬eÀceCe (Shifting) nesle vemesue lej lees Òel³e#e keÀj nes³e.''
GoenjCeeLe& :
ÒeeHleerkeÀj (Income Tax) ceneceb[U keÀj, Ke®e& keÀj, mebHeÊeerkeÀj, ueeYe keÀj Fl³eeefo
Òel³e#e keÀje®eer GoenjCes meebielee ³esleerue.
252
Òel³e#e keÀjeb®es iegCe - oes<e (Merits and Demerits of Direct Taxes)

Òel³e#e keÀjeb®es iegCe (Merits of Direct Taxes)
Òel³e#e keÀje®es iegCe Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esleerue.
1. mecelee (Eauity):
Òel³e#e keÀj ns J³ekeÌleer®³ee keÀjos³e #ecelesvegmeej DeekeÀejC³eele ³esleele. cnCepes

peemle GlHeVe DemeCeeN³eebJej DeefOekeÀ keÀj DeekeÀejuee peelees, lej keÀceer GlHeVe
DemeCeeN³eebJej keÀceer keÀj DeekeÀejuee peelees. cnCepes®e ieefjyeeb®³ee leguevesle ÞeercebleeJej Òel³e#e
keÀje®ee Yeej DeefOekeÀ Demelees. Òel³e#e keÀj ns Hegjesieeceer mJe©Hee®es Demeu³eecegUs mecelee
leÊJee®es Heeueve nesles.
2. efveef½elelee (Certaenty):
Òel³e#e keÀjeceO³es efve½eerlelee Demeles. Òel³e#e keÀje®es oj efveef½ele Demeleele,

keÀjoel³eeuee vescekeÀe efkeÀleer keÀj YejeJee ueeiesue ³ee®eer HetCe& keÀuHevee Demeles. efMeJee³e lees
kesÀJne YejeJee DeeefCe keÀesþs YejeJee ueeiesue ³ee®eer ceeefnleer Demeles. keÀjoel³eeyejesyej®e
MeemeveeueeosKeerue ³ee keÀjeHeemetve vescekesÀ efkeÀleer GlHeVe pecee nesF&ue ³ee®eer ceeefnleer Demeles.
cnCepes Òel³e#e keÀj ns efveef½ele mJe©Hee®es Demeleele.
3. ueJeef®ekeÀlee (Elasticity):
Òel³e#e keÀj ueJeef®ekeÀ Demeleele. Meemeveeuee DeeHeu³ee GlHeVeele Jee{ keÀjeJe³ee®eer

Demeu³eeme ³ee keÀjeb®³ee ojele Jee{ keÀjlee ³esles. l³eeefMeJee³e veJeerve ueeskeÀebJej keÀj
DeekeÀejCeer keÀ© MekeÀles DeeefCe MeemeveekeÀ[s GlHeVe Hegjsmes Demeu³eeme Òel³e#e keÀjeb®³ee ojele
Ieì keÀjles. ³eeefMeJee³e ueeskeÀeb®³ee GlHeVeele Jee{ Peeu³eeme Òel³e#e keÀjeHeemetve efceUCeeN³ee
GlHeVeele osKeerue Jee{ nesle Demeles.
4 peeie©keÀlee (Conciousness):
keÀjoeles efve³eceevegmeej Òel³e#e keÀj Yejle Demeu³eecegUs les MeemeefkeÀ³e Ke®e&

efve³eceeÒeceeCes nesle Deens eEkeÀJee veener. ³ee yeeyeerkeÀ[s ue#e osleele. keÀjoel³eebvee DeeHeu³ee
nkeÌkeÀe®eer Je peyeeyeoejer®eer peeCeerJe keÀ©ve osCeeje ne keÀj Demeu³eecegUs l³eeb®³eeceO³es
peeie©keÀlee efvecee&Ce nesles.
5 DeeefLe&keÀ efJe<ecelee keÀceer nesles (Reduction in Inequilities):
Òel³e#e keÀj ns Hegjesieeceer mJe©Hee®es Demeu³eecegUs J³ekeÌleer®es GlHeVe Jee{eryejesyej les

Jee{le peeleele Je GlHeVeIeìervegmeeje Ieìleele. cnCepes®e Þeercebleevee ns keÀj DeefOekeÀ ÒeceeCeele
253
ÐeeJes ueeieleele. lej ieefjyeebvee ³ee keÀjeletve JeieUues peeles. Lees[keÌ³eele GlHeVee®³ee ÒeceeCeele
keÀj YejeJes ueeiele Demeu³eecegUs DeeefLe&keÀ efJe<ecelee keÀceer nesC³eeme ceole nesles.
Yeejle mejkeÀej®³ee 2011-12 ®³ee DeLe&mebkeÀuHeeceO³es ÒeeHleer keÀj ne Heg{erue ÒeceeCes

DeekeÀejuee peelees.
J³ekeÌleeriele ÒeeHleerkeÀje®es oj Heg{erueÒeceeCes
GlHeVe HeeleUer keÀje®ee oj

1,90,000 He³e¥le Nil
1,90,000 les 5,00,000 10%
5,000 les 8,00,000 20%
8,00,000 DeeefCe l³eeHes#ee peemle 30%
6. Jemegueer Ke®e& keÀceer (Economy):
Òel³e#e keÀje®ee Jemegueer Ke®e& keÀceer Demelees keÀejCe keÀjoelee mJele:®e keÀje®eer
jkeÌkeÀce Meemeveeuee oslees. l³eecegUs DeMee keÀjeb®³ee Jemegueermeeþer mJeleb$e DeefOekeÀeN³eeb®eer iejpe
vemeles. l³eecegUs Meemevee®ee Jemegueer Ke®e& keÀceer Demelees.
Òel³e#e keÀje®es oes<e /leesìs Demerits of Direct Taxes:
Òel³e#e keÀjele DeveskeÀ iegCe Demeues lejer les HegCe&le: efveoex<e veenerle. ³ee keÀjeceO³es DemeCeejs
keÀener oes<e Heg{erueÒeceeCes.
1) DeefÒe³e keÀjë
Òel³e#e keÀj ns keÀjoel³eebvee DeefÒe³e Jeeìleele. keÀejCe keÀjoel³eebvee ns keÀj

DeeHeu³ee mJele:®³ee GlHeVeeletve YejeJes ueeieleele. efMeJee³e l³ee keÀjeb®es oj HeÀej peemle
Demeu³eeves keÀjoel³eeuee les $eemeoe³ekeÀ Jeeìleele DeeefCe efJeMes<e cnCepes Òel³e#e keÀj
ogmeN³eebJej {keÀuelee ³esle veenerle DeMee keÀjeb®ee Yeej keÀjoel³eebvee®e menve keÀjeJee ueeielees.
2) keÀj ìeUC³ee®eer ÒeJe=Êeerë
Òel³e#e keÀje®ee Yeej keÀjoel³eeuee mJele: YejeJee ueeielees. cnCetve Demee keÀj
ìeUC³ee®eer eEkeÀJee ®egkeÀefJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer efvecee&Ce nesles. keÀjoelee DeeHeues GlHeVe keÀceer
oeKeJetve DeefOekeÀ Ke®e& oeKeJegve Keesìs efnMesye le³eej keÀ©ve GlHeVee®³ee meJe& ñeesleeb®eer
ceeefnleer ve osTve keÀjoelee keÀj YejC³ee®es ìeUlees. l³eecegUs DeLe&J³eJemLesle ceesþîee
254
ÒeceeCeeJej keÀeUe Hewmee efvecee&Ce neslees. DeÒeeceeefCekeÀ keÀjoelee vesnceer®e keÀj ®egkeÀefJeC³ee®ee
Òe³elve keÀjlees.
3) iewjmees³eer®es :
Òel³e#e keÀje®eer jkeÌkeÀce keÀjoel³eeuee SkeÀoce YejeJeer ueeieles. keÀjoel³eeuee
DeeHeu³ee GlHeVee®es meJe& ñeesle mHeä keÀjeJes ueeieleele. l³eeuee DeeHeu³ee Ke®e& Je GlHeVee®es
meJe& efJeJejCe SkeÀoce ÐeeJes ueeieles. l³eecegUs GlHeeokeÀ, J³eeHeejer, J³eeJemeeef³ekeÀ Je veeskeÀjoej
³ee meJee¥vee ns keÀj iewjmees³eer®es Jeeìleele.
4) Jemegueer Ke®e& peemle :
Òel³e#e keÀje®³ee Jemegueermeeþer Meemeveeuee HeÀej ceesþer ÒeMeemeefkeÀ³e ³eb$eCee GYeejeJeer

ueeieles. ³ee ³eb$eCeskeÀ[tve Òel³eskeÀ keÀjoel³ee®³ee keÀeieoHe$eeb®eer leHeemeCeer. keÀj DeekeÀejCeer Je
keÀj Jemegueer Fl³eeefo DeveskeÀ keÀe³e& kesÀueer peeleele. keÀOeer keÀOeer ³ee ³eb$eCeskeÀ[tve iewj ceeiee&®ee
DeJeuebye nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. HeefjCeeceer ceesþer ÒeMeebmeefkeÀ³e ³eb$eCee GYeejeJeer ueeiele
Demeu³eecegUs Jemegueer Ke®e& Jee{lees.
5) eqkeÌueälee :
Òel³e#e keÀjoel³eeJej keÀje®eer DeekeÀejCeer keÀjleebvee l³eeuee yeeefjkeÀ meeefjkeÀ

yeeyeeRHeemetve ÒeeHle nesCeejs meJe& ÒekeÀej®es GlHeVe oeKeJeeJes ueeieles. l³eecegUs keÀjoel³eebvee ns
keÀj HeÀej eqkeÌueä Jeeìleele. keÀjoel³eebvee keÀesCel³ee GlHeVeeJej keÀesCel³ee ojeves efkeÀleer keÀj
ueeJeuee ns menpe mHeä nesle veener. l³eemeeþer l³eeuee ®eeì&[& DekeÀeQìb[ eEkeÀJee JekeÀeruee®eer
ceole I³eeJeer ueeieles. l³eemeeþer l³eebvee efJeefMeä MegukeÀ ÐeeJes ueeieles. SkegÀCe®e ner He×leer
eqkeÌueä Jeeìles.
6) GlHeVeeJej HeefjCeece:
Òel³e#e keÀj ns GlHeVe Jee{eryejesyej Jee{le peeleele. l³eecegUs Þeerceble J³ekeÌleer®eer

keÀece Je ye®ele keÀjC³ee®eer #ecelee keÀceer nesles. l³ee®eer ye®ele #ecelee keÀceer Peeu³eeme Yeeb[Jeue
efveceeale keÀceer nesles. HeefjCeecele: GÐeesieOebÐeevee ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue GHeueyOe nesle
veener. l³eecegUs veJeerve GÐeesieeb®eer mLeeHevee nesle veener Je DemleerlJeeleerue GÐeesieeb®ee efJemleej
nesle veener. Yeeb[Jeuee DeYeeJeer GÐeesie Deepeejer He[tve keÀeueeblejeves yebo He[leele. l³eecegUs
GlHeeoveeJej efJeHeefjle HeefjCeece neslees.
14.3.2 DeÒel³e#e keÀj (Indirect Taxes):
DeÒel³e#e keÀj ns Meemevee®³ee GlHeVee®es Del³eble cenÊJee®es meeOeve nes³e. ³ee

keÀjebHeemetve Meemeveeuee HeÀej ceesþs GlHeVe ÒeeHle nesles. ³ee keÀjeb®³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes.
255
1. Òee. pes. Sme efceue - ``pesJne J³ekeÌleerJej DeekeÀejuesuee keÀj leer ogmeNDe³eeJej {keÀuet
MekeÀles DeeefCe Meemevee®ee GÎsMe l³ee J³eeqkeÌleves®e keÀj YejeJee Demee vemesue lej lees DeÒel³e#e
keÀj nes³e.''
2. Hee, yeguekeÀ : ``GHeYeesi³e JemletbJej ueeJeuesu³ee keÀjebvee DeÒel³e#e keÀj cnCeleele.''
3. [e@. [euìve : ``DeÒel³e#e keÀj cnCepes p³ee J³eeqkeÌleJej lees DeekeÀejuee Deens l³ee
J³ekeÌleerkeÀ[tve lees Yeju³ee peele vemegve lees ogmeN³ee J³eeqkeÌlekeÀ[tve Yeju³ee peelees.''
``DeÒel³e#e keÀj cnCepes p³ee keÀje®ee DeeIeele (Impact of Tax) SkeÀe J³ekeÌleerJej DeeefCe
DeeHeele (Incidence of Tax) ogmeN³ee J³ekeÌleerJej He[lees l³eeuee DeÒel³e#e keÀj mebyeesOeues
peeles.''
``DeÒel³e#e keÀj cnCepes Demee keÀj nes³e keÀer p³ee keÀje®ee Yeej keÀjHee$e J³eeqkeÌle ogmeN³eeJej
{keÀueles.''
4. Òee. efMejeme :
``DeÒel³e#e keÀj cnCepes p³ee keÀjeb®ee YejCee GHeYeeskeÌleebkeÀ[tve MeemeveekeÀ[s Òel³e#eHeCes nesle
veener Demes meJe& keÀj nes³e.''
p³ee keÀjeb®es SkeÀe J³eeqkeÌlekeÀ[tve ogmeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[s meb¬eÀceCe (Shifting) nesles Demes meJe&
keÀj ns DeÒel³e#e keÀj nes³e.
GoenjCes
efJe¬eÀerkeÀj, GlHeeove keÀj, keÀjceCegkeÀ keÀj, Dee³eele keÀj, efve³ee&le keÀj, veHeÀe keÀj, ÒeJesMe
keÀj, mesJee keÀj, pekeÀele keÀj, Fl³eeefo GoenjCes meebielee ³esleerue.
DeÒel³e#e keÀje®es iegCe - oes<e (Merits and demerits of Indirect Taxes)
Òel³e#e keÀjeÒeceeCes®e DeÒel³e#e keÀje®es osKeerue keÀener iegCe Demeleele les Heg{erueÒeceeCes :
1. keÀjoel³eebvee mees³eer®es (Convenient):
DeÒel³e#ekeÀj ns Jemletb®³ee eEkeÀceleerceO³es meceeefJeä Demeleele. l³eecegUs Jemlet®eer

Kejsoer kesÀueer, lej®e les ÐeeJes peeleele. HeefjCeeceer keÀjoel³eeuee JesieÈ³ee keÀjYeeje®eer peeCeerJe
nesle veener. efMeJee³e keÀjoel³eeves Jemlet eEkeÀJee mesJes®eer Kejsoer kesÀueer lej®e les ÐeeJes ueeieleele.
l³eecegUs DeMee keÀjeb®ee Yeej keÀj oel³eeJej SkeÀoce He[le veener. Goe. ceveesjbpeve keÀj, efJe¬eÀer
keÀj ns keÀj Jemlet Kejsoer yejesyej®e ÐeeJes ueeieleele.
256
2. ueJeef®ekeÀ (Elasticity):
DeÒel³e#e keÀj ns ueJeef®ekeÀ Demeleele. Meemeve DeMee keÀjeb®³ee ojeceO³es Jee{ eEkeÀJee
Ieì keÀ©ve DeeHeu³ee GlHeVeele Jee{ eEkeÀJee Ieì keÀ© MekeÀles.
Service Tax G.oe. DeefuekeÀ[erue keÀeUele ueeJeuesuee mesJee keÀj Service Tax
meg©Jeeleeruee HeÀkeÌle 12 mesJeebJej Iesleuee peele neslee. Deepe lees meJe& ÒekeÀej®³ee mesJeebJej
ueeJeuee peelees.
3. keÀj ìeUC³eeme keÀþerCe (No Tax Evasion):
keÀjoeles DeÒel³e#e keÀj ìeUt MekeÀle veener, keÀejCe ns keÀj Jemlet®³ee eEkeÀceleerHes#ee
l³eeb®³eeceO³es meceeefJeä Demeleele. Jemlet®eer Kejsoer keÀjleevee®e ns keÀj osKeerue efoues peeleele.
Goe. meJe& Deew<eOe kebÀHev³eebveer DeeHeu³ee Deew<eOeeb®³ee JesmìveeJej meJe& keÀjemenerle peemleerle
peemle efkeÀjkeÀesU eEkeÀcele (Maximum Retail Price inclusive of all taxes)
Demes mHeä efueneruesues Demeles.
4. Hegjesieeceer (Progressive):
DeÒel³e#e keÀj Hegjesieeceer osKeerue Demeleele. ceneie Je ®ewveer®³ee Jemlet Je mesJeebJej

ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀj GHekeÀj DeeefCe mJemle Je DeeJeM³ekeÀ Jemlet Je mesJeebvee keÀjebHeemetve
cegkeÌle þsJetve DeÒel³e#e keÀj Hegjesieeceer nesT MekeÀleele.
5. J³eeHekeÀ DeeOeej (Broad Based):
DeÒel³e#e keÀj ns osMeeleerue meJe& J³ekeÌleeRJej DeekeÀejC³eele ³esleele DeeefCe meJe&

veeieefjkeÀebvee les ÐeeJes ueeieleele. l³eecegUs DeÒel³e#e keÀje®ee DeeOeej J³eeHekeÀ/YekeÌkeÀce
Demelees.
6. meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe (Social Welfare):
DeÒel³e#e keÀjebcegUs meceeefpekeÀ keÀu³eeCe meeOeues peeles. Deejesi³eeuee DeHee³ekeÀejkeÀ

Je meceepe efJeIeelekeÀ Jemlet Je mesJeebJej ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀj ueeJegve l³eeb®³ee GHeYeesieeJej
ce³ee&oe DeeCelee ³esles eEkeÀJee GHeYeesie yebo keÀjCes MekeÌ³e Demeles.
Goe. oe©, Yeebie, DeHegÀ, ieebpee, iegìkeÀe, ®ejme, keÀeskeÀerve Fl³eeefoJej ceesþîee
ÒeceeCeeJej keÀj DeekeÀejCeer keÀjlee ³esles. ceneje<ìêle 2012 ceO³es Meemeveeves lebyeeKeg efceÞeerle
iegìkeÀe yebo kesÀuee Deens. l³ee®es GlHeeove meeþe JeeHejeJej HetCe& yeboer DeeCeueer Deens lej Òel³eskeÀ
Je<eea DeLe&mebkeÀuHeele oe©Jejerue keÀj Jee{efJeuee peelees.
257
7. efJeefJeOelee :
DeÒel³e#e keÀj osMeeleerue efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Jemlet Je mesJeebJej DeekeÀejues peeleele.

l³eecegUs Meemeveeves keÀener JemletJejerue keÀje®es oj keÀceer kesÀues lejer Hegjs.
8. GlHeeokeÀlee (Productive):
DeÒel³e#e keÀjeHeemetve Meemeveeuee YejHegj GlHeVe efceUles cnCetve ³ee keÀjele
GlHeeokeÀlee ne iegCeOece& Demelees. Jemlet®es mJe©He DeeefCe efle®eer iejpe ue#eele IesTve
DeÒel³e#e keÀje®es oj þjefJeues peeleele.
9. keÀeìkeÀmej (Economical):
DeÒel³e#e keÀj ns keÀeìkeÀmej keÀjCeejs Demeleele. keÀejCe ³ee keÀjeb®³ee Jemeguee®eer

Ke®e& keÀceer ³eslees. Meemevee®ee mebyebOe keÀjoel³eebMeer ³esle vemetve keÀjHee$e J³ekeÌleeRMeer mebyebOe
³eslees.
DeÒel³e#e keÀje®es oes<e (Demerits of Indirect Tax):
DeÒel³e#e keÀjele Jejerue ÒeceeCes efJeefJeOe iegCe Demeues lejer ³ee keÀjele keÀener oes<ener
Dee{Uleele. les Heg{erueÒeceeCes.
1. Deefveef½elelee (Uncertainty):
DeÒel³e#e keÀjeHeemetve Meemeveeuee vescekesÀ efkeÀleer GlHeVe efceUsue ns efveef½ele meebielee

³esle veener. keÀejCe ns keÀj Jemlet Je mesJeebJej DeekeÀejues Demeu³eeves Jemlet Je mesJeeb®³ee
ceeieCeerJej les DeJeuebyetveDemeleele DeeefCe ceeieCeer ner Jemlet®³ee eEkeÀceleerJej DeJeuebyetve Demeles
lej eEkeÀcele keÀj Jee{efJeC³eecegUs Jee{les. cnCetve Meemeveeuee DeeHeu³ee GlHeVeeyeeyele efveef½ele
Deboepe yeebOelee ³esle veener.
2. Òeefleieeceer mJe©Hee®es (Regressive in nature):
DeÒel³e#e keÀj ns DeMee mJe©Hee®es Demeleele keÀer p³eeb®ee Yeej ne ÞeerrcebleeHes#ee

ieefjyeebJej DeefOekeÀ He[lees. DeÒel³e#e keÀj ns JemletJejerue keÀj Demeu³eecegUs les iejerye Je
Þeercebleebvee SkeÀe®e ojeves ÐeeJes ueeieleele. cnCetve DeÒel³e#e keÀj ns Òeefleûeeceer mJe©Hee®es
Deensle.
3. Jemegueer Ke®e& DeefOekeÀ (Uneconomical):
Meemeveeuee DeÒel³e#e keÀj ieesUe keÀjC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee

ueeielees. osMeele efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®es DeveskeÀ GlHeeokeÀ Je DeveskeÀ efJe¬esÀles Demetve l³ee
meJee¥keÀ[tve keÀjeb®eer Jemegueer keÀjC³eemeeþer Ke®e& peemle ³eslees.
258
4. peeie©keÀles®ee DeYeeJe (Luck of unsciousness):

DeÒel³e#e keÀj ns Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleerceO³es meceeefJe<ì Demeu³eecegUs DeeHeCe
keÀj osle Deenesle ³ee®eer peeCeerJe osKeerue ueeskeÀebvee vemeles. l³eecegUs ueeskeÀeb®es MeemeefkeÀ³e
Ke®ee&Jej ue#e vemeles. Meemeve GlHeeokeÀ keÀe³ee&meeþer Ke®e& keÀjles keÀer DeveglHeeokeÀ keÀe³ee&Jej
Ke®e& keÀjles ³eeyeeyele ueeskeÀ peeie©keÀ vemeleele cnCetve DeÒel³e#e keÀjecegUs meeceeefpekeÀ
peeie©keÀlee efvecee&Ce nesle veener.
5. ceneieeF&le Jee{ (Incrcase in inflation):
DeÒel³e#e keÀj ns YeeJeJee{eruee ®eeuevee osCeejs Demeleele. Meemeveeves DeÒel³e#e

keÀje®³ee ojele Ieì kesÀu³eeme Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer Jee{leele. HeefjCeecele:
DeLe&J³eJemLesle DeeCeKeer YeeJeJee{ Ie[tve ³esles.
6. ye®eleerJej ÒeeflekegÀue HeefjCeece (Unfavourble effect on saving):
DeÒel³e#e keÀj ns Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkeÀleerle meceeefJeä Demeleele. DeÒel³e#e keÀj

Jee{u³eeme Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer Jee{leele. Jemleg®³ee eEkeÀcele Jee{ercegUs ueeskeÀeb®ee Ke®e&
HetJeeaHes#ee peemle neslees Je HeefjCeeceer ye®ele keÀceer nesles Je ye®eleerJej ÒeefleketÀue HeefjCeece neslees.
7. GlHeeoveeJej Je jespeieejeJej HeefjCeece (Effects on production and

Employment):
DeÒel³e#e keÀjecegUs Jemleg Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer Jee{leele. Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer

Jee{u³eeme l³ee Jemlet Je mesJeeb®eer ceeieCeer Ieìles. ceeieCeer Ieìu³eeme GlHeeokeÀ mebyebefOele
Jemlet®es GlHeeove keÀceer keÀjleele, GlHeeoveele Ieì kesÀu³eeme jespeieej HeeleUerle osKeerue Ieì
nesles.
Jejerue ÒeceeCes DeÒel³e#e keÀje®es efJeefJeOe iegCeoes<e mHeä keÀjlee ³esleerue.
14.3.3 keÀje®es Flej ÒekeÀej:
1) Hegjesieeceer keÀj (Progressive Taxes):
``pesJne GlHeVe Jee{eryejesyej keÀje®es oj osKeerue Jee{efJeues peeleele, lesJne l³eeuee

Hegjesieeceer eEkeÀJee ÒeieleerMeerue keÀj Demes cnCeleele.''
Lees[keÌ³eele, J³ekeÌleer®³ee GlHeVe Jee{eryejesyej keÀje®³ee ojele osKeerue Jee{ nesle

Demesue lej l³eeuee Hegjesieeceer keÀj Demes cnCeleele ns DeeHeCe Heg{erue keÀeuHeefvekeÀ GoenjCeeves
mHeä keÀ©.
259
(ªHe³es)
J³ekeÌleer®eer GlHeVe keÀje®es oj keÀje®es oj
10,00,000 10% 10,000
20,00,000 20% 40,000
30,00,000 30% 90,000
40,00,000 40% 1,60,000
Jejerue GoenjCeele J³ekeÌleer®es GlHeVeJee{eryejesyej keÀje®³ee ojele Jee{ nesle Demetve ³eeuee®e
Hegjesieeceer keÀj Demes cnCeleele. Òel³e#e keÀj ns Hegjesieeceer mJe©Hee®es Demeleele.
Goe. ÒeeHleerkeÀj, ceneceb[U keÀj Fl³eeefo
2) Òeefleieeceer keÀj (Regressive Taxes):
``bJ³ekeÌleer®³ee GlHeVeJee{eryejesyej keÀje®es oj keÀceer nesle Demeleerue lej DeMee

keÀjebvee Òeefleieeceer keÀj Demes cnCeleele.
Lees[keÌ³eele Òeefleieeceer keÀj ns peemle GlHeVe DemeCeeN³eebvee keÀceer ÒeceeCeele ÐeeJes

ueeieleele. Òeefleieeceer keÀjecegUs GlHeVe mebHeÊeerleerue efJe<ecelee DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{les. ns
DeeHeCe Heg{erue keÀeuHeefvekeÀ GoenjCeeves mHe<ì keÀ©.
(ªHe³es)
J³ekeÌleer®eer GlHeVe HeeleUer keÀje®es oj keÀje®eer SketÀCe jkeÌkeÀce
10,00,000 20% 20,000
20,00,000 08% 16,000
30,00,000 05% 15,000
40,00,000 02% 08,000
Jejerue GoenjCeeÜejs J³ekeÌleer®³ee GlHeVe Jee{eryejesyej keÀje®³ee ojele Ieì nesle

Demetve keÀje®³ee SketÀCe jkeÌkeÀcesle Ieì nesle Demeles. ³eeuee®e Òeefleieeceer keÀj Demes cnCeleele.
DeÒel³e#e keÀj ns Òeefleieeceer mJe©Hee®es Demeleele.

Goe. efJe¬eÀer keÀj, JemletJejerue keÀj, mesJee keÀj Fl³eeoer.
3. ÒeceeCeMeerj keÀj (Proportional Taxes):
``pesJne meJe& keÀjoeles DeeHeu³ee GlHeVee®³ee meceeve ÒeceeCeele keÀj osle Demeleerue
lej l³eeuee ÒeceeCeMeerj keÀj Demes cnCeleele.
260
Lees[keÌ³eele keÀjoel³ee®es GlHeVe ne IeìkeÀ efJe®eejele IesTve GlHeVee®³ee ÒeceeCeele

keÀj DeekeÀejuee peelees. lesJne l³eeme ÒeceeCeMeerj keÀj Demes cnCeleele.
ns DeeHeCe Heg{erue keÀeuHeefvekeÀ GoenjCee®³ee mene³³eeves mHeä keÀ©.
(ªHe³es)
J³ekeÌleer®eer GlHeVe HeeleUer keÀje®es oj keÀje®eer SketÀCe jkeÌkeÀce
10,00,000 10% 10,000
20,00,000 10% 20,000
30,00,000 10% 30,000
40,00,000 10% 40,000
Jejerue GoenjCeele J³eeqkeÌle®³ee GlHeVe Jee{ervegmeej SketÀCe keÀj jkeÌkeÀce Jee{les.

Ieìervegmeej Ieìles. Hejbleg keÀje®ee oj cee$e keÀe³ece Demelees. cnCepes keÀjoel³eeuee DeeHeu³ee
GlHeVee®ee meceÒeceeCeele l³eeie keÀjeJee ueeielees. DeLee&le keÀjoel³eeuee SkeÀe®e ojeves keÀj
ÐeeJee ueeielees, ³ee ÒekeÀejele keÀje®ee DeeOeej (Tax base) yeouelees. Hejblet keÀje®ee oj
(Tax rate) cee$e keÀe³ece Demelees.
Jejerue ÒeceeCes keÀje®es efJeefJeOe ÒekeÀej mHeä nesleele.
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee ¢äerves Meemevee®ee Jee{lee nmle#esHe ne Meemevee®³ee

meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ Ie[Jetve DeeCelees. DeLee&le ne Jee{lee meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®ee Ke®e&
YeeieefJeC³eemeeþer MeemeveeceeHe&Àle efJeefJeOe GlHeVee®es ceeie& MeesOeues peeleele. l³eeleerue SkeÀ
DeefleMe³e ÒeYeeJeer Je cenÊJee®es ñeesle cnCetve keÀj GlHeVeekeÀ[s Heeefnues peeles. Deepe Meemeveeuee
efceUCeeN³ee SketÀCe GlHeVeele keÀj GlHeVee®ee Jeeìe meJee&le DeefOekeÀ Deens.
keÀj ne Meemevee®³ee ¢äerves pejer GlHeVee®ee Yeeie Demeuee lejer lees

meJe&meeceev³ee®³ee l³eeiee®³ee ªHeele Demelees. l³eecegUs l³eeb®eer DeekeÀejCeer keÀjleevee keÀener
keÀmeesìîeeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjles. Meeveeuee efceUCeeN³ee SketÀCe keÀj GlHeVeele Òel³e#e
keÀje Hes#ee DeÒel³ekeÀje®ee Jeeìe ne DeefOekeÀ Deens keÀejCe Jemletb®ee GHeYeesie ne Þeercebleeyejesyej
ieefjyeebveener I³eeJee ueeiele Demeu³eeves keÀje®ee Yeej l³ee®³eeJej meg×e He[u³eeves Meemeveeuee
DeefOekeÀ GlHeVe efceUles.
14.5 ÒeMve
1. keÀjeb®³ee efJeefJeOe keÀmeesìîee mHeä keÀje.

2. Òel³e#e keÀj cnCepes keÀe³e? l³ee®es iegCe -oes<e mHeä keÀje.
261
3. DeÒel³e#ekeÀj cnCepes keÀe³e? l³eeb®es iegCe oes<e mHeä keÀje.

4. keÀjeb®es Flej ÒekeÀej mHeä keÀje.
1. Òel³e#e keÀj Je DeÒel³e#e keÀj
2. Hegjesieeceer keÀj DeeefCe Òeefleieeceer keÀj
efìHee efuene
1. De@[ce eqmceLe ³eeb®³ee keÀj keÀmeesìîee
2. Òel³e#e keÀj
3. DeÒel³e#e keÀj
*****
262
15
meeJe&peefvekeÀ Ke®e&
(Public Expenditure)
IeìkeÀ j®evee
15.1 GefÎäîes
15.2 ÒemleeJevee
15.3 meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es cenÊJe
15.4 meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es JeieeakeÀjCe.
15.5 meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{er®eer keÀejCes
15.6 meejebMe
15.7 ÒeMve
15.1 GefÎäîes
• meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®ee DeLe& Je l³ee meboYee&le HejbHejeiele DeeefCe DeeOegefvekeÀ efJe®eej

leHeemetve HeenCes.
• meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es cenÊJe DeY³eemeCes
• meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®³ee JeieeakeÀjCeebleie&le efJeefJeOe ÒekeÀej peeCet IesCes.
• meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{er®eer keÀejCes leHeemeCes.
``meceepee®³ee keÀu³eeCeemeeþer Je osMee®ee jep³e keÀejYeej ®eeueJeC³eemeeþer

Meemeveeuee pees Ke®e& keÀjeJee ueeielees l³eeuee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Demes cnCeleele.''
meJe& ÒekeÀej®³ee Meemevee®ee Ke®e& cnCepes meeJe&peefvekeÀ Ke®e& nes³e.
keWÀêMeemeve, jep³eMeemeve Je mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeebvee efJeefJeOe keÀe³ee&meeþer pees

Ke®e& keÀjeJee ueeielees l³eeuee®e meeJe&peefvekeÀ Ke®e& cnCeleele.
Goe. mebj#eCe Ke®e&, ÒeMeemeve Ke®e&, keÀu³eeCekeÀejer keÀe³ee& Jejerue Ke®e& DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeemeeþer Ke®e&, jespeieej Je=×er, yeskeÀejer keÀceer keÀjCes, ieefjyeer nìJeerCes, Mesleer efJekeÀeme,
263
GÐeesieeb®ee efJekeÀeme F. DeveskeÀ keÀe³e& Meemeveeuee keÀjeJeer ueeieleele Je l³eecegUs Meemevee®ee Ke®e&
Jee{lees l³eeuee®e meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Demes cnCeleele.
HejbHejeiele efJe®eej:
De@[ce eqmceLe Je Flej HejbHejeiele DeLe&Meeðe%eeb®³ee celes Meemeveeves efven&mle#esHee®es

OeesjCe mJeerkeÀejeJes cnCepes efJeveekeÀejCe DeLe&J³eJemLesle {JeUe{JeU keÀ© ve³es. J³ekeÌleeruee Je
meceepeeuee DeeHeues efnle ®eebieues mecepeles cnCetve Meemeveeves HeÀkeÌle ce³ee&efole keÀe³e& keÀjeJeer.
Goe. osMeeb®es HejkeÀer³e Dee¬eÀceCeeHeemetve mebj#eCe keÀjCes, efoMeebleie&le keÀe³eoe Je

megJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe ÒeMeemekeÀer³e Ke®e& ³eeefMeJee³e Meemeveeves Flej keÀe³e& keÀ©
ve³es. l³eecegUs Meemevee®ee Ke®e& ce³ee&efole jentve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ceole nesF&ue. Hejbleg 20
J³ee MelekeÀele ner efJe®eejmejCeer Deceev³e keÀjC³eele Deeueer.
DeeOegefvekeÀ efJe®eej :
Heefnues Je ogmejs cene³eg× DeeefCe 1929 ®eer DecesefjkesÀleerue Òe®eb[ ceneceboer ³ee 20
J³ee MelekeÀele Òe®eb[ ceesþîee Ieìvee Ie[u³ee ceboer eEkeÀJee lespeer®eer keÀceer keÀjeJe³ee®eer Demesue
lej Meemevee®ee DeLe&J³eJemLesleerue nmle#esHe DeefveJee³e& ceeveuee iesuee DeeefCe ³ee®es meJe& Þes³e
peieÒeefme× DeLe& Meeðe%e [e@. pes. Sce. kesÀvme ³eeb®³ee keÀ[s peeles. kesÀvme®³ee celes osMeeleerue
lespeer ceboer®³ee ®e¬eÀeJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer Je keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®³ee efveefce&leermeeþer
Meemeveeuee DeLe&J³eJemLesle nmle#esHe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Meemevee®³ee nmle#esHeecegUs
meceep³ee®³ee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele Jee{ nesles. Hejbleg l³eemeeþer Meemeveeuee HeÀej
ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. DeefuekeÀef[ue keÀeUele HejbHejeiele keÀe³ee&yejesyej®e
DeeOegefvekeÀ keÀe³e& osKeerue Meemeveeuee keÀjeJeer ueeieleele.
pece&ve DeLe&Meeðe%e De@[e@uHeÀ Je@ievej ³eebveer (The law of Increase in state

Activities):
ne jep³ee®³ee keÀe³ee&leerue Je=×er®ee efve³ece peieemeceesj ceeb[uee DeeefCece l³eebveer

JesieJesieÈ³ee osMeeleerue legueveelcekeÀ DeY³eemeeJe©ve ns mHeä kesÀues keÀer, keWÀê Je jep³e
Meemevee®³ee keÀe³ee&le efve³eefcele Je=×er nesle Demetve les veJeveJeerve keÀe³e& meelel³eeves keÀjle Deensle
l³eecegUs Meemevee®³ee Ke®ee&le meelel³eeves Jee{ nesles Deens. ns mHeä kesÀues.
15.3 meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es cenÊJe (Importance of Public

Expenditure)
20 J³ee Je 21 J³ee MelekeÀele peieeleerue yengleskeÀ Meemevee®ee Ke®e& Jee{le Deens.

efJeefJeOe keÀe³e& Hetleeameeþer meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&uee Del³eble cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. meJe&meeceev³e
veeieefjkeÀ Meemevee®³ee ceoleerefMeJee³e ®eebieues peerJeve peiet MekeÀle veener. meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es
cenÊJe Het{erue ÒeceeCes.
264
1) GHe³eesefielee efvecee&Ce keÀjCes
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&Üejs meeceeefpekeÀ GHe³eesefieleeb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. DeMee mesJee

eEkeÀJee GHe³eesefielee efveefce&leer kesÀueer peeles. DeMee mesJee eEkeÀJee GHe³eesefielee Keepeieer J³ekeÌleerkeÀ[tve
efvecee&Ce keÀjCes MekeÌ³e vemeles.
Goe. jsuJes, jmles, HeeCeer, efJepe F. mesJeeb®eer efveefce&leer Meemeve ceesþîeeÒeceeCeeJej Ke®e& keÀªve
efvecee&Ce keÀjles.
2) meeceeefpekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee :
efJeefJeOe ÒekeÀej®ee meeceeefpekeÀ iejpeeb®eer Hetle&lee Keepeieer J³ekeÌleerkeÀ[tve HetCe& keÀjCes

MekeÌ³e vemeles. l³ee iejpee Meemeve meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀªve HetCe& keÀ© MekeÀles. Goe. efMe#eCe,
Deejesi³e, efveJe=ÊeerJesleve, yeskeÀejer YeÊee, efMe<eJe=Êeer F.
3) peyeeyeoeN³ee®eer Hetle&lee :
Meemeveeuee efJeefJeOe peyeeyeoeN³ee Heej Hee[u³ee ueeieleele. Goe. osMee®es mebj#eCe

keÀjCes, v³ee³eJ³eJemLee efvecee&Ce keÀjCes. efJeefJeOe meeJe&peefvekeÀ mesJeeb®eer efveefce&leer keÀjCes F.
peyeeyeoeN³ee Keepeieer J³ekeÌleer®³ee DeeJeekeÌ³eeyeensj Demeleele Hejbleg l³ee meeN³ee peyeeyeoeN³ee
Meemeve HegCe& keÀjles. l³eemeeþer HeÀej ceesþe Ke®e& neslees.
4) ke=À<eer efJekeÀeme :
Yeejle ne ke=À<eer ÒeOeeve osMe Demetve 70ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ûeeceerCe Yeeieele jenleele
Deepener DeveskeÀ ueeskeÀeb®es GHeefpeefJekesÀ®es Mesleer ns®e SkeÀcesJe meeOeve Deens. Mesleer®³ee
efJekeÀemeeJej DeewÐeesefiekeÀ Je mesJee #es$ee®ee efJekeÀeme osKeerue DeJeuebyetve Demelees. cnCetve Mesleer®ee
efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Meemeve ceesþîee ÒeceeCeeJej meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀ©ve `njerle ¬eÀebleer' Je
ke=À<eer ¬eÀebleer Ie[Jetve DeeCeles.
5) DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme :
osMee®³ee efJekeÀemeele GÐeesieeb®³ee efJekeÀemee®ee HeÀej Jeeìe ceesþe Demelees. DeewÐeesefiekeÀ

efJekeÀemeemeeþer DeveskeÀ veJeveJeerve GÐeesie, DeeOetefvekeÀ GÐeesie, ceesþceesþs GÐeesie, DeeJeM³ekeÀ
GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjeJeer ueeieles. efMeJee³e GÐeesieemeeþer ueeieCeejs HeeCeer, efJepe, peceerve,
JeenletkeÀ, leb$e%eeve, ³eb$emeeceûeer Je Flej DeveskeÀ mees³eer megefJeOee Meemeve HegjefJeles. l³eemeeþer
Meemeveeuee HeÀej ceesþs meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
6) mesJee #es$ee®ee efJekeÀemeë

265
jmles, JeenletkeÀ, efMe#eCe, Deejesi³e, oUCeJeUCe, efJepe, HeeCeer, yeBkeÀe,

efJeceekebÀHev³ee F. meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ mees³eer megefJeOee Demetve ³eeJej®e mesJee #es$ee®ee efJekeÀeme
DeJeuebyetve Demelees. ³ee #es$ee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer osKeerue HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej
meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀjles.
7) GlHeeove Jee{ermeeþerë
DeLe&J³eJemLesle Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esuee Hegjsue SJe{îee Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer

keÀjC³eemeeþer Meemeveeuee HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀjeJee ueeielees. efMeJee³e
GlHeeoveele Jee{ Peeu³eeme DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e neslees.
8) DeeefLe&keÀ mLew³e&ë
DeLe&J³eJemLesle lespeer - ceboer®eer ®e¬esÀ meelel³eeves nesle Demeleele. HeÀej lespeer eEkeÀJee
ceboer®eer DeJemLee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ceejkeÀ Demeles. lespeer ceboer®eer ®e¬esÀ DeLe&J³eJemLesle
JeejbJeej DeJeuebyetve ve³esle Je DeeefLe&keÀ mLew³e& ÒeeHle JneJes ³eemeeþer Meemeveeuee HeÀej ceesþe
meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
9) meeceeefpekeÀ mecelee Je v³ee³e :
osMeele iejeryeer-Þeercebleer, DeeefLe&keÀ efJe<ecelee, efJeYeeieer³e efJe<ecelee Demeu³eeme les

osMee®³ee efJekeÀemeeuee ceejkeÀ Demeles. meeceeefpekeÀ mecelee Je v³ee³e osC³eemeeþer Meemeveeuee
ceesþîee ÒeceeCeeJej meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀjeJee ueeielees. ne meeJe&peefvekeÀ Ke®e& ieefjyeeb®³ee
keÀu³eeCeemeeþer Je meeceeefpekeÀ v³ee³e ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees. l³eecegUs
Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{lees.
10) HetCe& jespeieej :
ueeskeÀmebK³ee Jee{eryejesyej DeOe& yeskeÀej, HetCe& yeskeÀej, nbieeceer yeskeÀej, megjef#ele

yeskeÀej, Sseq®íkeÀ yeskeÀej Je megHle yeskeÀejer efvecee&Ce nesles. ³ee meJee¥vee jespeieej ÒeeHle keÀ©ve
osC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Meemeve efJeefJeOe GÐeesie-
mesJee #es$eele ceesþîee ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ keÀ©ve jespeieej Jee{ keÀ© MekeÀles. cnCepes
Meemevee®³ee meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ nesle Demeles.
Lees[keÌ³eele DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer, HetCe&jespeieejermeeþer, oeefjê yeskeÀejer keÀceer

keÀjC³eemeeþer, osMee®es jeäêr³e GlHeVe Je oj[eF& GlHeVe Jee{ermeeþer meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®eer
HeÀej ceesþer DeeJeM³ekeÀlee Demeles cnCetve meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&uee DeefuekeÀ[erue keÀeUele HeÀej
cenÊJe Peeues Deens.
266
15.4 meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es JeieeakeÀjCe (Classification of Public

Expenditure )
Meemevee®eer DeveskeÀ ÒekeÀej®eer keÀe³e& Demeleele. l³ee efJeefJeOe keÀe³ee&Jej nesCeeje Ke®e&
ne meeJe&peefvekeÀ Ke®e& nes³e. JesieJesieÈ³ee keÀe³ee&Jej JesieJesieUe Ke®e& nesle Demelees lees Ke®e&
³eesi³e Deens keÀer De³eesie Deens ³ee®eer ceeefnleer keÀ©ve IesC³ee®ee nkeÌkeÀ pevelesuee Demelees. l³ee
Ke®ee&®es HeefjCeece keÀesCeles nesleerue DeeefCe Ke®ee&®eer GHe³egkeÌlelee keÀe³e Deens ns mecepeC³eemeeþer
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es efJeefJeOe ÒekeÀej He[leele. DeLee&le JesieJesieÈ³ee DeLe&Meeðe%eeveer
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es JesieJeiesUs ÒekeÀej mHeä kesÀues Deensle. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves. Òee. efHeiet, Òee.
efMejepe, [e@. [euìve, Òee. efvekesÀuemeve, Òee. keÀesnve Òee. cesnlee, Òee ìsuej Je Þeerceleer efnkeÌme
³eeb®ee meceeJesMe neslees.
meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es keÀener cenÊJee®es ÒekeÀej Heg{erue ÒeceeCes.
JesieJesieÈ³ee DeeOeejeJej GÎsMeevegmeej meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es efJeefJeOe ÒekeÀej Heg{erue ÒeceeCes.
1) efmLej Ke®e& :
meceepe GHe³eesieer mesJee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Meemeveeves kesÀuesu³ee Ke®ee&uee efmLej

Ke®e& Demes cnCeleele. DeLee&le DeMee mesJeeb®ee meceepeeuee keÀOeer keÀOeer peemle GHe³eesie neslees
lej keÀOeer keÀceer GHe³eesie neslees. Goe. mebj#eCeeJej, v³ee³eoeveeJej kesÀuesuee Ke®e&
2) DeeqmLej Ke®e& :
meceepee®³ee iejpesÒeceeCes MeemeveekeÀ[tve efvecee&Ce kesÀuesu³ee mesJee keÀceer peemle nesle

Demeleerue lej DeMee mesJeebJej kesÀuee peeCeeje Ke®e& ne DeefmLej Ke®e& nes³e. Goe. [ekeÀmesJee,
ìsueerHeÀesve mesJee, HeefjJenve mesJee Fl³eeoer.
2) GlHeeokeÀ Ke®e& Je DevegHleeokeÀ Kele& :
Òee. cesmesme peesve je@yeervemeve ³eebveer ns meeJe&peefvekeÀKe®ee&®es JeieeakeÀjCe kesÀuesues Deens.
1) GlHeeokeÀ Ke®e& : Meemeveeves pees Ke®e& kesÀu³eecegUs meceepeeuee HeÀe³eoe neslees. l³eeuee
GlHeeokeÀ Ke®e& Demes cnCeleele. DeMeeKe®ee&cegUs osMeeleerue efJeefJeOe meeOeve meeceûeer®ee efJekeÀeme
neslees. Je l³eecegUs l³ee®ee ueeYe ueeskeÀebvee ÒeeHle neslees. Goe. vewmeefie&keÀ meeOeve meeceûeer, Mesleer
GÐeesie mesJee #es$eeJej keÀjC³eele ³esCeeje Ke®e&
267
2) DeveglHeeokeÀ Ke®e& : p³ee meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&cegUs meceepeeuee Òe³elve ueeYe ÒeeHle nesle
veener eEkeÀJee meceepe efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUle veener DeM³ee Ke®ee&uee DeveglHeeokeÀ Ke®e&
Demes cnCeleele. Goe. ceb$eerceb[Ue®ee MeHele efJeOeer, ceb$³ee®ee melkeÀej meceejbYe F.
3) meeceev³e Ke®e& Je Demeeceev³e Ke®e& :
Òee yesmìsyeue ³eebveer ns meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es JeieeakeÀjCe kesÀues Deens.
1) meeceev³e Ke®e& : Meemeveeuee pees meeJe&peefvekeÀ Ke®e& melele efvecee&Ce nesCeeN³ee iejpeeb®³ee
Hetleeameeþer keÀjeJee ueeielees. l³eeuee meeceev³e Ke®e& Demes cnCeleele.
Goe. mebj#eCe, efMe#eCe, v³ee³eoeve, Deejesi³e, ÒeMeemeve F. keÀe³ee&meeþer Meemeveeuee melele
Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
2) Demeeceev³e Ke®e& : De®eevekeÀ efvecee&Ce nesCeeN³ee iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer

Meemeveeuee pees meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀjeJee ueeielees l³eeuee Demeeceev³e Ke®e& cnCeleele.
Goe. og<keÀeU, YetkebÀHe, ceneHetj, lespeer-ceboer, ³eg× vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer ìeUC³eemeeþer
kesÀuesu³ee Ke®ee&uee Demeeceev³e Ke®e& cnCeleele.
4) DeefveJee³e& Ke®e& Je Sseq®LekeÀ Ke®e& :
Òee. efceue ³eebveer ns meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es JeieeakeÀjCe kesÀuesues Deens.
1) DeefveJee³e& mekeÌleer®ee Ke®e&ë Meemevee®eer DeMeer keÀener keÀe³e& Demeleele keÀer leer ìeUueer
peeJet MekeÀle veener lesJne DeM³ee keÀe³ee&Jej kesÀuesuee Ke®e& ne DeefveJee³e& eEkeÀJee mekeÌleer®ee
mecepeuee peelees. Lees[keÌ³eele efJeefJeOe Deeéeemeves HetCe& keÀjC³eemeeþer Meemeveeuee pees Ke®e&
keÀjeJee ueeielees l³eeuee mekeÌleer®ee DeefveJee³e& Ke®e& Demes cnCeleele.
Goe. mebj#eCe Ke®e&, v³ee³eoeve Ke®e&, keÀpe&HesÀ[, ÒeMeemekeÀer³e Ke®e& F.
2) Sseq®íkeÀ Ke®e& : Meemeveeuee DeveskeÀ keÀe³e& DeefveJee³e& Demeleele. lejerner DeMeer keÀe³e&
cnCepes mJes®ísves kesÀuesu³ee keÀe³ee&meeþer Meemeveeuee pees Ke®e& keÀjeJee ueeielees l³eeuee Sseq®íkeÀ
Ke®e& Demes cnCeleele. Goe. efMe#eCe, Deejesi³e, JeenletkeÀ, meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe, meeceeefpekeÀ
efJekeÀeme F.
5)ÒeeLeefcekeÀ Ke®e& Je og³³ece Ke®e& :
Òee. efMejeme ³eebveer ns meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es JeieeakeÀjCe kesÀuesues Deens.
1) ÒeeLeefcekeÀ Ke®e& : Meemeveeuee DeeHeues DeefmlelJe efìkeÀefJeC³eemeeþer pees Ke®e& keÀjeJee

ueeielees l³eeuee ÒeeLeefcekeÀ Ke®e& Demes cnCeleele. Demee Ke®e& Meemeveeuee keÀjeJee®e ueeielees.
268
Goe. mebj#eCe Ke®e&, ÒeMeemeveKe®e&, v³ee³eoeveeJejerue Ke®e&, keÀpe& Je l³eeJejerue J³eepee®eer

HejleHesÀ[ F. Ke®e& ns ÒeeLeefcekeÀ mJe©Hee®es Demeleele.
2) og³³ece Ke®e& : Meemeveeuee og³³ece eEkeÀJee ieewCe keÀe³e& Hegleeameeþer pees Ke®e& keÀjeJee ueeielees
l³eeuee og³³ece Ke®e& Demes cnCeleele.
Goe. yeskeÀejer YeÊee, G®®e efMe#eCe, Deejesi³e, meeceeefpekeÀ mesJee, JeenletkeÀ, oUCeJeUCe,
Heesmì, leej, HeefjJenve, jsuJes F. Jejerue Ke®e& og³³ece Ke®e& mecepeuee peelees.
6) efJekeÀeme Ke®e& Je efJekeÀemeslej Ke®e& :
Meemevee®³ee efJekeÀeme keÀe³ee&Je©ve ns ÒekeÀej Hee[ues Deensle.
1) efJekeÀeme Ke®e& :
Meemevee®³ee efJeefJeOe efJekeÀemee®³ee keÀeceemeeþer pees Ke®e& keÀjeJee ueeielees l³eeuee

efJekeÀeme Ke®e& Demes cnCeleele.
Goe. Mesleer efJekeÀeme, GÐeesiee®ee efJekeÀeme, mesJee #es$ee®ee efJekeÀeme, HeeCeerHegjJeþe, efJepe,
oUCeJeUCe, JeenletkeÀ, efMe#eCe, Deejesi³e, jsuJes, jmles F. meeþer keÀjeJee ueeieCeeje Ke®e&
efJekeÀeme Ke®e& cnCetve DeesUKeuee peelees.
2) efJekeÀemesÊej Ke®e&:
efJekeÀeme keÀe³ee&efMeJee³e Meemeveeuee pees Flej Ke®e& keÀjeJee ueeielees l³eeuee

efJekeÀemeslej Ke®e& Demes cnCeleele.
Goe. efveJe=Êeer Jesleve, efveJe=Êeer ueeYe, ÒeMeemekeÀer³e mesJee, mebj#eCe, v³ee³eoeve, Debleie&le
megjef#elelee, keÀe³eoe Je megJ³eJemLee F. Jejerue Ke®e& efJekeÀemeslej Ke®e& cnCetve DeesUKeuee
peelees.
7) cenmetue Ke®e& Je Yeeb[Jeueer Ke®e& :
Ke®ee&®ee ne ÒekeÀej meJee¥le cenlJee®ee mecepeuee peelees. Yeejle mejkeÀejves 1957-

58 ceO³es ns meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es JeieeakeÀjCe mJeerkeÀejues DeeefCe 1957-58 ®³ee
DeboepeHe$ekeÀele pes ueeiet kesÀues.
1) cenmetue Ke®e& :
269
cenmetueer Ke®e& cnCepes Meemevee®ee ®eeuet Ke®e& nes³e. Demee Ke®e& melele keÀjeJee
ueeielees. ³eeuee®e efJekeÀemeslej Ke®e& Demesner cnCeleele. Meemevee®³ee Revenue / Currant
Account Jej ³ee Ke®ee&®eer veeWo nesle Demeles.
Goe. jsuJes, Heesmì, ìsefueûeece, ÒeMeemekeÀer³e Ke®e&, osKeYeeue Ke®e&, DeVe Keeles,
keÀpe&ceeHeÀer F. Jejerue Devegoeve keWÀêMeemeveekeÀ[tve jep³e Meemeveeuee osC³eele ³esCeejer
Devegoeves, HesvMeve, Mesleer GÐeesie Je mesJee #es$eeJejerue Ke®e&, efMe#eCe, Deejesi³e Je
oUCeJeUCeeJejerue Ke®e& F. ®eeb cenmetueer Ke®ee&le meceeJesMe neslees.
2) Yeeb[Jeueer Ke®e& :
Yeeb[Jeueer Ke®ee&le Meemevee®³ee meJe& Yeeb[Jeueer J³eJenejeb®ee meceeJesMe neslees. ³eeceO³es

ceesþîee Je cenÊJee®ee GÐeesieeb®eer GYeejCeer, Heesueeo, ueesKeb[, efmeceWì, DeCetGpee&, GÐeesieeb®eer
mLeeHevee, jep³eMeemeveeuee osuesueer keÀpex F. efJeefJeOe Ke®ee&®ee Yeeb[Jeueer Ke®ee&le meceeJesMe
neslees.
Jejerue ÒeceeCes meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es efJeefJeOe ÒekeÀej efJeefJeOe DeLe&Meeðe%eebveer mHeä

kesÀues Demeues lejer DeefuekeÀ[erue keÀeUele Meemevee®ee Ke®e& meelel³eeves Jee{le Demeu³eecegUs
cenmetueerKe®e& Je Yeeb[Jeueer Ke®e& ne®e ÒekeÀej cenÊJee®ee ceeveuee iesuee Deens.
15.5 meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{er®eer keÀejCes (Causes of Growing

Public Expenditure)
19 J³ee MelekeÀeHetefJe& efven&mle#esHee®es OeesjCe DeJeuebyeeru³eecegUs Meemevee®eer keÀe³e&

ce³ee&efole nesleer. HejefkeÀ³e Dee¬eÀcekeÀeHeemetve osMee®es mebj#eCe keÀjCes v³ee³eoeve keÀjCes Je
Debleie&le Meeblelee Je megJ³eJemLee jeKeCes F. ce³ee&efole keÀe³e& Meemeveeves keÀjeJeer. ³eeefMeJee³e
Meemeveeves DeLe&J³eJemLesle efJeveekeÀejCe {JeUe{JeU keÀª ve³es DeMeer meveeleve
DeLe&Meeðe%eeb®eer efJe®eejmejCeer nesleer.
Hejbleg 19 J³ee MelekeÀeHeemetve Meemevee®³ee nmle#esHeeeruee HeÀej cenÊJe ÒeeHle Peeues.

osMeeleerue ceboer, yesjespeieejer eEkeÀJee yeskeÀejer keÀceer keÀjeJe³ee®eer Demeu³eeme Meemevee®³ee
nmle#esHeeefMeJee³e He³ee&³e veener Demes [e@. uee@[& kesÀvme ³eebveer The General Theory of
Employment Interest and Money (1936) ³ee ûebLeele veceto kesÀues Deens. l³eecegUs
Meemevee®³ee nmle#esHeeefMeJee³e efJekeÀeme veener ns mHeä Peeues HeefjCeeceer Meemevee®eer keÀe³e&
Jee{ueer Je l³eecegUs Ke®e& meelel³eeves Jee{le Deens.
pece&ve DeLe&Meeðe%e De@[e@uHeÀ Je@ievej ³eebveer osKeerue law of Increases in the

state activities jep³ee®³ee Jee{l³ee keÀe³ee&®ee efme×eble ne peieemeceesj þsJetve ns mHeä kesÀues
keÀer keWÀê Meemeve Je jep³e Meemeve ³ee oesIeeb®³eener keÀe³ee&le meelel³eeves Jee{ nesle Deens.
l³eecegUs meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Jee{ nesle Deens. Fìeefue³eve DeLe&Meeðe%e SHeÀ.Sme. efveìer
270
³eebveer osKeerue ns mHe<ì kesÀues Deens keÀer, Òel³eskeÀ osMee®³ee meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le meelel³eeves
Jee{ nesle Deens. l³ee®eÒeceeCes JeeF&meceve Je efHekeÀe@keÀ ³ee DeLe&Meeðe%eebveer osKeerue Jee{l³ee
Ke®ee&®es meefJemlej efJeMues<eCe kesÀuesues Deens. Lees[keÌ³eele peieeleerue yengleskeÀ osMeeb®ee
meeJe&peefvekeÀ Ke®e& meelel³eeves Jee{le Deens.
Je<ex Ke®e& keÀesìer ªHe³es
1950-51 346
1980-81 24,170
1990-91 2,24,688
2000-01 5,89,043
2010-11 11,97,328
2011-12 13,18,720
2012-13 14,90,925
(Source Datt and Sundaram, 2013, Indian Economy)
meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{er®eer cenÊJee®eer keÀejCes : Heg{erue ÒeceeCes

1. Jee{leer ueeskeÀmebK³ee :
iesu³ee 100 Je<ee&le peiee®eer Je Yeejlee®eer ueeskeÀmebK³ee Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{ueer

Deens. 2011 ceO³es Yeejlee®eer ueeskeÀmebK³ee 121 keÀesìer Peeueer lej peiee®eer SketÀCe
ueeskeÀmebK³ee 700 keÀesìer Deens. peiee®ee Òel³eskeÀ 7 veeieefjkeÀeceO³es SkeÀ Yeejefle³e J³ekeÌleer
Deens. Yeejlee®eer ueeskeÀmebK³ee 1961 ceO³es 43 keÀesìer , 1971 ceO³es 54.82 keÀesìer,
1981 ceO³es 68.52 keÀesìer, 1991 ceO³es 83.63 keÀesìer 2001 ceO³es 102.87
keÀesìer lej 2011 ceO³es 121.02 keÀesìer nesleer. Yeejlee®³ee mJeeleb$³ee®³eeJesUer 35
keÀesìer®³ee DeemeHeeme DemeCeejer ueeskeÀ mebK³ee Deepe efleHeìerntve peemle Deens. ueeskeÀmebK³ee
Jee{eryejesyej oeefjêîe yeskeÀejer Je Flej DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele DeeefCe l³ee mecem³ee
mees[efJeC³eemeeþer Meemeveeuee HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. J³ekeÌleer®³ee
pevceeHeemetve les cejsHe³e¥le DeveskeÀ ÒekeÀej®eer ÒeceeCeHe$es Meemeveeuee®e ÐeeJeer ueeieleele. l³eecegUs
Meemevee®ee Ke®e& Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{le Demelees.
2. keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®eer efveefce&leerë
Yeejleeuee mJeeleb$e efceUeu³eeveblej keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®eer mebkeÀuHevee

eqmJekeÀejC³eele Deeueer. keÀu³eeCekeÀejer keÀe³ee&ceO³es Meemeveeuee meceepee®³ee keÀu³eeCeemeeþer
DeveskeÀ ÒekeÀej®eer keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele.
Goe. yeskeÀejer YeÊee, meecegefnkeÀ efJecee, HesvMeve, jsuJes, jmles keÀeueJes, mJemle Oeev³e
JeeìHe, peeiee, Iejs, efMe<eJe=Êeer, efJepe, HeeCeer, Deejesi³e, megefJeOee, efMe#eCe DeeefCe Flej efJeefJeOe
npeejes ³eespevee ceesHeÀle eEkeÀJee Del³euHe eEkeÀceleer Jej ®eeueJeeJ³ee ueeieleele. ³ee meJe& mees³eer
megefJeOee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Meemevee®ee Ke®e& ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{le peelees. lej l³ee
271
mees³eer Je megefJeOee Meemeve meceep³eeuee DeuHe eEkeÀceleeruee eEkeÀJee ceesHeÀle meceeefpekeÀ

keÀu³eeCee®³ee GÎsMeeves HegjefJeles l³eecegUs Ke®e& Jee{lees.
3. mebj#eCe Ke®e& ë
peieeleerue Flej jeäêbMeer mebyebOe ®eebieues vemeleerue lej mebj#eCeeJejerue Ke®e& Jee{le
peelees. mebj#eCe meeefnl³ee®eer efveefce&leer, DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve Je ³eebef$ekeÀer keÀjCee®ee JeeHej
Yetoue, Jee³et oue, Je veeefJekeÀ DeeefCe l³eeb®³ee meeþer ceeieCeer Ke®e& ÒekeÀej®eer meeOeve meeceûeer
³eeb®³ee efveefce&leer keÀjeJeer ueeieles eEkeÀJee HejkeÀer³e osMeeletve Dee³eele keÀjeJeer ueeieles.
YeejlemejkeÀej®³ee SketÀCe Ke®ee&®³ee peJeUpeJeU 20ìkeÌkesÀ Ke®e& mebj#eCeeJej neslees.
keÀesCel³eener osMeeyejesyej Meg× vemeues lejer ³eg×e®eer le³eejer keÀjC³eemeeþer ceesþe Ke®e& keÀjeJee
ueeielees. Yeejlee®³ee Mespeeefjue jeä^s lej melele ³eg×e®³ee le³eejerle jne Demee®e DeÒel³e#e
mebosMe osle Demeleele. Yeejlee®³ee Mespeeefjue jeä^s melele keÀener lejer kegÀjeHeleer keÀe{le
Demeleele l³eecegUs Yeejleeuee mebj#eCeeJej HeÀej ceesþ Ke®e& keÀjeJee ueeielees. mewefvekeÀeb®ee
Heieej, l³eeb®eer HesvMeve, l³eeb®³ee kegÀìgbyeemeeþer keÀjeJeer ueeieCeejer ceole, Meðeeðes, oe©ieesUe,
efJeceeves, yeesìer, iee[îee Fl³eeoerJej HeÀej ceesþe Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
4. ÒeMeemekeÀer³e Ke®e& :
Meemevee®eer keÀe³e& melele Jee{le Demeu³eecegUs Meemevee®ee ÒeMeemeve ®eeueefJeC³eeJejerue

Ke®e& efoJemeWefoJeme Jee{le Deens. efJeefJeOe ceb$eer Je l³eeb®eer ceb$eeue³es, efJeefJeOe Keeleer l³eeb®es
me®eerJe Je ceesþe veeskeÀj Jeie& ³ee meJee¥®es Jesleve, meYeemeoeb®es YeÊes, Flej osMeele DeeHeu³ee
osMeele JeefkeÀueeleer, l³eeb®es Jesleve Je YeÊes ³ee meJee¥ceO³es meelel³eeves Jee{ nesle Demeles. efMeJee³e
MeemekeÀer³e Je efveceMeemekeÀer³e keÀce&®eeN³eebvee oj 10 Je<ee&veer ueeJeC³eele ³esCeejs Jesleve Dee³eesie
l³eecegUs Jesleveeleerue Jee{, ceneieeF&ves Jee{ Je Hegvne Yel³eele Jee{ DeMeeÒekeÀejs Meemevee®ee Ke®e&
efoJemeWefoJeme meelel³eeves Jee{le Deens.
5. eEkeÀcele HeeleUerle Jee{ :
efJemeeJ³ee MelekeÀele DeveskeÀ osMeevee mJeeleb$³e ÒeeHle Peeues. l³eeleerue Yeejleemen

DeveskeÀ osMeebveer DeeefLe&keÀ efJekeÀeme peueo ieleerves Jee{efJeC³eemeeþer legìer®³ee DeboepeHe$ekeÀeuee
ÒeeOeev³e efoues. l³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeeJej veJeerve Hewmee Je HeleHewMee®eer efveefce&leer nesTve
DeLe&J³eJemLesleerue SketÀCe HewM³ee®es ÒeceeCe Jee{ues. l³ee®ee HeefjCeece osMeeleerue Jemlet Je mesJeeb®³ee
eEkeÀceleer meelel³eeves Jee{le Deensle. Meemeveeuee osKeerue ÒeMeemeve ®eeueefJeC³eemeeþer JesieJesieÈ³ee
Jemlet Je mesJeeb®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej Kejsoer keÀjeJeer ueeieles. efMeJee³e Meemevee®³ee mesJesleerue
veeskeÀjeb®es Jesleve Je YeÊes Jee{leele DeeefCe Meemeveeuee l³eeJej ceesþîeeÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee
ueeielees.
6. J³eeHeej ®e¬eÀeb®es efve³eb$eCe :

272
DeLe&J³eJemLesle melele lespeer ceboer®eer ®e¬esÀ efvecee&Ce nesle Demeleerue lej les DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeeuee ceejkeÀ Demeles. efJeMes<ele: ceboer®³ee DeJemLesle lej DeLe&JesJemLesJej DeveskeÀ Deefveä
HeefjCeece neslees. yeskeÀejer, oeefjêîe, ceeieCeerle Ieì, GÐeesie J³eJemee³e yebo He[Ces, ceeuee®³ee
eEkeÀceleer keÀceer nesCes, DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee oj keÀceer nesCes F. DeveskeÀ JeeF&ì HeefjCeece ceboer®³ee
keÀeUele efometve ³esleele. ns HeefjCeece keÀceer keÀjC³eemeeþer Meemeveeuee j®eveelcekeÀ Je
OeesjCeelcekeÀ keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele. l³eemeeþer DeLe&J³eJemLesle nmle#esHe keÀ©ve ceesþîee
ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{Jetve Jejerue efJeefJeOe HeefjCeebceeb®eer
efleJe´lee keÀceer keÀjlee ³esles l³eecegUs meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{lees.
7. ueeskeÀMeener Meemeve :
ueeskeÀMeener DemeCeeN³ee osMeele Meemeveeuee meeceev³e peveles®³ee keÀu³eeCeemeeþer

DeveskeÀ keÀe³e& keÀjeJeer ueeieleele. YeejleemeejK³ee ueeskeÀMeener osMeele keWÀêMeemeve jep³eMeemeve
Je mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLee DeMeer ef$emleefj³e Meemeve J³eJemLee Demeu³eecegUs meJe& efþkeÀeCeer
efveJe[CegkeÀerÜejs meÊee mLeeHeve nesles. l³eecegUs DeveskeÀ jeäêr³e Je mLeeefvekeÀ jepekeÀer³e He#e
Demeleele l³eeb®³ee Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Ke®e& neslees. ueeskeÀmeYee, jep³emeYee, efJeOeeve Heefj<eo,
efJeOeeve meYee, ûeeceHeb®ee³eleer, Heb®ee³ele meefcel³ee, efpeune Heefj<eoe, veiejHeeefuekeÀe Je ceneveiej
HeeefuekeÀe ³eebceOeerue efveJe[tve Deeuesues meom³e, efMeJee³e jep³ekeÀejYeej HeneCeejs jepekeÀer³e
He#e, ceb$eer, Deeceoej, Keemeoej ³eeb®es YeÊes DeeefCe Meemeve J³eJemLee ®eeueefJeC³eemeeþer
ueeieCeeje Ke®e& HeÀej ceesþe Ke®e& ueeskeÀMeener He×leerceO³es kesÀuee peelees. l³eecegUs meeJe&peefvekeÀ
Ke®e& Jee{lees.
8. keÀe³eoe Je megJ³eJemLee jeKeCes :
osMeebleie&le v³ee³eoeve Je keÀe³eoe megJ³eJemLee jeKeC³eemeeþer v³ee³eeefOekeÀ

v³ee³eeue³es, Heesueerme ³eb$eCee ie=nj#ekeÀ oue DeeefCe l³eeb®es DeefOekeÀejer Fl³eeoeR®eer J³eJemLee
keÀjeJeer ueeieles. HeefjCeeceer Ke®ee&le HeÀej ceesþer Jee{ nesles.
9.meeJe&peefvekeÀ GÐeesie :
HejkeÀer³e osMeeJejerue DeJeuebefyelJe keÀceer keÀjC³eemeeþer Je osMee®³ee DeeefLe&keÀ

efJekeÀemeeuee ®eeuevee osC³eemeeþer Meemeveeuee DeveskeÀ GÐeesie Je J³eJemee³e meeJe&peefvekeÀ #es$eele
®eeueJeeJes ueeieleele. l³eeJej Meemevee®ee Òe®eb[ Ke®e& nesle Demelees. meeJe&peefvekeÀ GÐeesie
J³eJemee³e ns yengoe leesìîeele®e ®eeueleele. lejerner Meemeve jeäêr³e efnleemeeþer DeM³ee GÐeesie
J³eJemee³eeJej ceesþe Ke®e& keÀjles.
Goe. ueesKeb[-Heesueeo GÐeesie, oe©ieesUe, DeCetMekeÌleer, mebj#eCe meeefnl³ee®eer

efveefce&leer, jmles, keÀeueJes, HeeCeer HegjJeþe, efyepe, oUCeJeUCe, efMe#eCe, Deejesi³e megefJeOee
Fl³eeoermeeþer Meemevee®ee Ke®e& Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Jee{uesuee Demelees.
273
10. ueeskeÀeb®³ee Jee{l³ee DeHes#eeë

DeeOetefvekeÀ leebef$ekeÀ yeoueecegUs mebHetCe& peie peJeU Deeues Deens. keÀesCel³ee osMeele
keÀe³e yeoue nesle Deens ns meJe& peieele keÀener #eCeele mecepeleele. ceesyeeF&ue, Sme.Sce.Sme.,
F&cesue, Je Fbìjvesì, leebef$ekeÀ yeoue ³ee cegUs ueeskeÀebvee GÐeesie J³eJemee³e keÀjC³ee®³ee DeveskeÀ
veJeveJeerve mebOeer GHeueyOe Peeu³ee. l³eecegUs DeveskeÀ ueeskeÀeb®es GlHeVe Òe®eb[ ÒeceeCeele Jee{ues
Deens. l³eecegUs ueeskeÀeb®³ee jenCeer ceevee®³ee opee&le osKeerue Jee{ Peeueer Demetve les ueeskeÀ
MeemeveekeÀ[s ³eeHes#ee DeefOekeÀ opexoej Jemlet Je mesJeeb®eer ceeieCeer keÀ© ueeieues Deensle. ³ee mesJee
HegjefJeC³eemeeþer Meemeveeuee ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeiele Deens.
11. vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer :
yengleskeÀ osMeele keÀener vee keÀener vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer efvecee&Ce nesle Demeles. Goe.
DeefuekeÀef[ue keÀeUele peHeeve ceOeerue lmegveeceer JeeoU, DecesefjkesÀleerue JeeoU, Yeejleeleerue
JeeoU Je YetkebÀHe Fb[esvesefMe³eeleerue YetkebÀHe, cegyeF&leerue ceneHetj, cenejeäêleerue og<keÀeU ³ee
meejK³ee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee keÀeUele Meemeveeuee ceesþîee ÒeceeCeeJej meeJe&peefvekeÀ Ke®e&
keÀjeJee ueeielees.
12. keÀpee&®eer HejleHesÀ[ :
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe Je vewmeefie&keÀ DeeHeÊeeruee leeW[ osC³eemeeþer

Meemeve JesUesJesUer mJeosMeeletve Je efJeosMeeletve keÀpee&®eer GYeejCeer keÀjles. l³eele keÀpee&Jejerue
J³eepe Je keÀpee&®eer HejleHesÀ[ keÀjC³eemeeþer Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& meelel³eeves Jee{le
Deens. HeÀkeÌle cenejeä^ MeemeveeJej oer[ ueeKe keÀesìer Hes#ee peemle keÀpe& Deens. lej Yeejle
mejkeÀejJej keÀerleer Demesue ? ³ee keÀpe&HesÀ[ercegUs Meemevee®ee Ke®e& Jee{le peelees.
13. jep³eeb®³ee keÀe³ee&le Peeuesueer Jee{ :
De@[e@uHeÀ Je@ievej ³ee pece&ve DeLe&Meeðe%eeves DeefuekeÀ[erue keÀeUele jep³ee®³ee

keÀe³ee&le meelel³eeves Jee{ nesle Deens Demes efJeefJeOe osMeeb®³ee legueveelcekeÀ Demeu³eeJe©ve mHeä
kesÀues Deens. Meemevee®eer keÀe³e& meelel³eeves Jee{le Deensle. HejbHejeiele keÀe³ee&yejesyej®e
Meemeveeuee DeeOegefvekeÀ keÀe³e& Je ueeskeÀeb®³ee Jee{l³ee DeHes#ee HetCe& keÀjeJ³ee ueeieleele. l³eecegUs
Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& meelel³eeves Jee{le Deens.
Goe. efMe#eCe, Deejesi³e, oUCeJeUCe, JeenletkeÀ, v³ee³eoeve, mebj#eCe, ÒeMeemeve,

keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&, jmles, jsuJes JeenletkeÀ, efJepe, HeeCeer DeeefCe ueeskeÀeb®³ee MeemeveekeÀ[tve
Jee{uesu³ee DeHes#ee ³ee meJee&Jej Meemeveeuee HeÀej ceesþe Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
14. Mesleer, GÐeesie Je mesJee #es$ee®ee efJekeÀeme:

274
Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle Mesleer GÐeesie Je mesJee ner ÒecegKe leerve #es$es Demetve ³ee
#es$ee®³ee efJekeÀemeemeeþer Meemeveeuee ceesþîee ÒeceeCeeJej meyemeer[er ÐeeJeer ueeieles. efJeefJeOe Jemlet
Je mesJeeb®³ee GlHeeoveeuee ÒeeOeev³e osC³eemeeþer JesieJesieÈ³ee DeeefLe&keÀ ÒesjCee Je meJeueleer ÐeeJ³ee
ueeieleele. Deepe Yeejleeleerue Jejerue leervener #es$es MeemeveekeÀ[tve HeÀej ceesþîee DeHes#ee
yeeUieleele. l³eecegUs Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{le Deens.
Jejerue ÒeceeCes meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{er®eer efJeefJeOe keÀejCes mHeä keÀjlee ³esleerue.
15.6 meejebMe
osMeeleerue Meemeve ns meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®³ee ÒesjCesletve keÀe³e&jle Demeles DeeefCe ns

keÀu³eeCe lesJne®e meeO³e nesles pesJne l³ee osMee®es Meemeve l³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e&
keÀjles. Meemevee®³ee ¿ee Jee{l³ee Kelee&letve osMeeleerue Mesleer, GÐeesie, mesJee #es$e DeMee eflevner
#es$ee®ee efJekeÀeme nesTve GlHeeove jespeieej, GlHeVe jenCeerceeve meceevelee Je DeeefLe&keÀ mLew³e&
ÒeeHle nesC³eeme ceole nesTve DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e nsle Demeu³eeves ³ee Ke®ee&me cenÊJe
Deens.
Deepe®³ee keÀu³eeCekeÀejer jep³eele Meemevee®ee ne Ke®e& Jee{leer ueeskeÀmebK³ee, Jee{lee

mebj#eCe Ke®e&, Jee{lee ÒeMeemekeÀer³e Ke®e&, Jee{l³ee eEkeÀceleer, keÀe³eoe Je megJ³eJemLesleerue
yeoue, vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerleerue Jee{ F. ceOeerue Jee{ercegUs melele Jee{le Demeuesuee Dee{Utve
³esle Deens.
15.7 ÒeMve
1. meeJe&peefvekeÀ Ke®e& cnCepes keÀe³e ? meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es cenÊJe mHeä keÀje.

2. meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es efJeefJeOe ÒekeÀej mHeä keÀje.
3. DeefuekeÀ[erue keÀeUele meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le nesCeeN³ee Jee{er®eer efJeefJeOe keÀejCes mHeä
keÀje.
*****
275
16
meeJe&peefvekeÀ keÀpe&
(Public Debt)
IeìkeÀ j®evee
16.1 GefÎäîes
16.2 ÒemleeJevee
16.3 meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee DeLe&
16.3.1 J³ekeÌleeriele keÀpe& DeeefCe meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ³eeleerue HeÀjkeÀ
16.4 meeJe&peefvekeÀ keÀpe& GYeejC³ee®es ceeie&
16.5 meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee ÒekeÀej
16.6 meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Yeej
16.7 meejebMe
16.8 ÒeMve
• meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ¿ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes

• J³ekeÌleeriele keÀpe& DeeefCe meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ³eeleerue HeÀjkeÀ mecepetve IesCes.
• meeJe&peefvekeÀ keÀpe& GYeejC³ee®³ee ceeiee¥®eer ®e®ee& keÀjCes.
• meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®es ÒekeÀej DeY³eemeCes.
• meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Yeej leHeemeCes.
DeefuekeÀ[erue keÀeUele Meemevee®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& (Public Expenditure)

ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{uesuee Deens. ne Ke®e& Ye©ve keÀe{C³eemeeþer Meemeve JesieJesieÈ³ee ceeiee&ves
GlHeVe ieesUe keÀjles.
Goe.
keÀj, ob[, MegukeÀ, eEkeÀcele, ÒeMeemekeÀer³e GlHeVe Je J³eeHeejer GlHeVe Fl³eeoer efJeefJeOe ceeiee¥veer
GlHeVe ieesUe keÀjles. lejerner GlHeVe keÀceer He[les. DeMee JesUer Meemeve keÀpee&®eer GYeejCeer
keÀjles Je l³ee Üejs efJeefJeOe GÎsMeHetleea meeþer Ke®e& keÀjles.
276
Keepeieer J³ekeÌleer p³ee ÒeceeCes DeeHeu³ee efJeefJeOe iejpee YeeieefJeC³eemeeþer GlHeVe

keÀceer He[u³eeme keÀpe& keÀe{les. Deieoer l³ee®e ÒeceeCes Meemeve osKeerue GlHeVe keÀceer He[u³eeme
keÀpee&®eer GYeejCeer keÀjles. J³ekeÌleer®³ee leguevesle Meemevee®eer keÀpe& GYeejC³ee®eer #ecelee HeÀej
ceesþer Demeles. Meemeve osMeeleerue veeieefjkeÀ, yeBkeÀe, efJeÊeer³e mebmLee Je efjPeJn& yeBkesÀkeÀ[tve
cnCepes osMeebleie&le ceeiee&ves keÀpe& GYeejCeer keÀjles. l³ee®e ÒeceeCes efJeosMeer Meemeve, efJeÊeer³e
mebmLee, efJeosMeer veeieefjkeÀebkeÀ[tve osKeerue keÀpe& GYeejCeer keÀ© MekeÀles.
16.3 meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee DeLe& (Meaning of public Debt)
1. efHebÀ[ues efmejeme :
``Meemeve mJele:®³ee osMeeleerue Je HejosMeeleerue veeieefjkeÀeb®es pes osCes ueeieles les meeJe&peefvekeÀ
keÀpe& nes³e.''
2. ``keWÀê Meemeve, jep³e Meemeve Je mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLeebveer Iesleuesu³ee keÀpee¥vee

meeJe&peefvekeÀ keÀpe& Demes cnCeleele.''
3. ``Meemeveeves DeeHeueer efJeÊeer³e iejpe YeeieefJeC³eemeeþer GYeejuesu³ee keÀpee&uee meeJe&peefvekeÀ

keÀpe& Demes cnCeleele.''
4. `òsMeeleerue J³ekeÌleer eEkeÀJee mebmLee efJeosMeeleerue J³ekeÌleer eEkeÀJee mebmLee Je HejkeÀer³e

MeemeveekeÀæ[tve osMeeleerue mejkeÀejves pes keÀpe& Iesleuesues Demeles l³eeuee meeJe&peefvekeÀ keÀpe& Demes
cnCeleele.''
Lees[keÌ³eele Meemeve mJeosMeeleerue Je efJeosMeeleerue efJeefJeOe ceeiee¥veer p³ee keÀpee&®eer

GYeejCeer keÀjles l³eeuee meeJe&peefvekeÀ eEkeÀJee MeemekeÀer³e keÀpe& Demes cnCeleele. keÀj DeeefCe keÀpe&
ns oesvner Meemevee®³ee GlHeVee®es meeOeve Demeues lejer keÀjecegUs Meemeveeuee pes GlHeVe ÒeeHle
nesles les keÀjoel³eeuee Hejle keÀOeerner efceUle veener. cnCepes keÀje®eer jkeÌkeÀce Hejle keÀjeJeer
ueeiele veener. ³ee Gueì Meemeveeves keÀesCel³eener ÒekeÀej®es keÀpe& Iesleues Demeues lejer les Hejle
keÀjeJes ueeieles. keÀOeer les J³eepeemen Hejle keÀjeJes ueeieles lej keÀOeer-keÀOeer efyeveJ³eepeer Hejle
kesÀues peeles.
16.3.1 J³ekeÌleeriele keÀpe& DeeefCe meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ³eeleerue HeÀjkeÀ:
1. J³ekeÌleer®eer keÀpe& GYeejC³ee®eer Hele keÀceer Demeles ³ee Gueì Meemeve ceesþîee ÒeceeCeeJej
keÀpe& GYeejCeer keÀ© MekeÀles.
2. Keepeieer J³ekeÌleer HeÀkeÌle osMeeleerue ce³ee&oerle J³ekeÌleer eEkeÀJee mebmLeekeÀ[tve keÀpe&

GYeejCeer keÀ© MekeÀles ³ee Gueì Meemeve osMeeleerue DeveskeÀ J³ekeÌleer Je mebmLeebkeÀ[tve
keÀpe& GYeejCeer keÀ© MekeÀles.
277
3. Keepeieer J³ekeÌleer efJeosMeer mejkeÀej, peeieeflekeÀ yeBkeÀ Je veeCes efveOeer ³eeb®³eekeÀ[tve keÀpe&
GYeejCeer keÀ© MekeÀle veener. ³ee Gueì Meemeve efJeosMeer Meemeve Je efJeosMeer efJeÊeer³e
mebmLee ³eeb®³eekeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpe& GYeejCeer keÀª MekeÀles.
4. Keepeieer J³ekeÌleer keÀpee&®ee JeeHej mJele:®³ee keÀu³eeCeemeeþer keÀjles lej ³ee Gueì
Meemeve meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee JeeHej meceepee®³ee keÀu³eeCeemeeþer Je DeeefLe&keÀ
efJekeÀemeemeeþer keÀjles.
5. Keepeieer J³ekeÌleer®es meJe& keÀpe& J³eJenej ns iegHle Demeleele. lej ³ee Gueì Meemevee®es
meJe& meeJe&peefvekeÀ keÀpe& DeLe& mebkeÀuHeeletve Òeefme×er efoueer peeles.
6. Keepeieer J³ekeÌleeruee efJeveeleejCe keÀpe& MekeÌ³elees efceUle veener ³ee Gueì Meemeveeuee
efJeveeleejCe keÀpe& efceUles.
7. Keepeieer J³ekeÌleer keÀpe& jesKes ye®ele ÒeceeCe He$es efJeketÀve keÀpe& GYeejCeer keÀ© MekeÀle
veener. ³ee Gueì Meemeve efJeefJeOe ÒekeÀej®es meeJe&peefvekeÀ keÀpe&jesKes, jeäêr³e ye®ele
ÒeceeCe He$es, efJekeÀeme ÒeceeCe He$es efJeketÀve keÀpe& GYeejCeer keÀ© MekeÀles.
8. Keepeieer J³ekeÌleer efyeiej J³eepeer keÀpee&®eer GYeejCeer keÀª MekeÀle veener. ³ee Gueì
Meemeve efJevee leejCe, efJevee J³eepe ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpe& GYeejCeer keÀ© MekeÀles.
16.4 meeJe&peefvekeÀ keÀpe& GYeejC³ee®es ceeie& (Sources of Public

Debt)
meeJe&peefvekeÀ meÊesuee cnCepes Meemeveeuee oesve ceeiee&veer keÀpe& GYeejCeer keÀjlee ³esles.
1) Debleie&le ceeie& 2) yeefnie&le ceeie&
1) Debleie&le ceeie& (Internal Source) :
keWÀê Meemeve Je jep³eMeemeveeuee Heg{erue efJeefJeOe ceeiee&veer Debleie&le keÀpee&®eer GYeejCeer

keÀjlee ³esles.
De) Keepeieer J³ekeÌleer :
Meemeve osMeeleerue ueeskeÀebvee efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀpe& jesKes efJe¬eÀer keÀ©ve keÀpee&®eer
GYeejCeer keÀ© MekeÀles.
ye) J³eeHeejer yeBkeÀe :

osMeeleerue J³eeHeejer yeBkeÀe Heleefveefce&leer keÀªve DeeefCe MeemekeÀer³e keÀpe& jesK³eeb®eer
Kejsoer keÀ©ve Meemeveeuee keÀpe& GYeejCeer keÀjC³eeme ceole keÀjleele.
278
keÀ) efJeÊeer³e mebmLee:
osMeeleerue efJeceekebÀHev³ee (LIC) ³egefveì ì^mì Dee@HeÀ Fbef[³ee (UTI), HDFC,

ICICI, IDBI ³ee ÒekeÀej®³ee Keepeieer, MeemekeÀer³e Je efveceMeemekeÀer³e efJeÊeer³e mebmLee
Meemevee®³ee keÀpe& jesK³eeb®eer Kejsoer keÀªve Meemeveeuee keÀpe& GYeejCeerme ceole keÀjleele.
[)Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ :
RBI ner mejkeÀej®eer yeBkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjles. pesJne Meemeveeuee keÀpee&®eer iejpe
Demeles lesJne ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀpe&HegjJeþe keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjles. MeemekeÀer³e keÀpe&
jesK³eeb®eer Kejsoer keÀjCes, Meemevee®³ee Jeleerves Flejeb®eer osCeer osCes Je Meemevee®es DeveskeÀ
J³eJenej Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ keÀjles. pesJne Meemeveeuee keÀpee&®eer iejpe Demeles lesJne ner
yeBkeÀ Meemeveeuee ceþîee ÒeceeCeeJej keÀpe&HegjJeþe keÀjles.
2) yeefnie&le ceeie& (External Source):
Debleie&le ceeiee&ÒeceeCes®e yeefnie&le ceeiee¥veer osKeerue Meemeve meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®eer

GYeejCeer keÀjles. DeveskeÀ keÀejCeebmeeþer Meemeveeuee HejkeÀer³e keÀpee&®eer iejpe Demeles. DeJepe[
³eb$e meeceûeer®eer Je leb$e%eevee®eer Dee³eele keÀjCes, DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, Hesìêsue, ef[Pesue Je
keÀ®®³ee lesuee®eer Dee³eele keÀjC³eemeeþer HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej HejkeÀer³e ®euevee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles. DeMee JesUer Meemeve efJeefJeOe ceeiee¥veer yee¿e keÀpe& GYeejCeer keÀjles. les
ceeie& Heg{erue ÒeceeCes.
1) HejkeÀer³e mejkeÀej:
Flej osMeeleerue MeemeveekeÀ[tve DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer, mebj#eCe meeceûeer, ³eg×

meeefnl³e Je vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer efveJeejC³eemeeþer DeuHe Je oerIe& cegoleer®eer keÀpe& GYeejCeer keÀjlee
³esles.
2) Deeblejjeäêr³e efJeÊeer³e mebK³ee:
peeieleerkeÀ yeBkeÀ, veeCes efveOeer, DeeefMe³eeF& efJekeÀeme yeBkeÀ, Deeblejjeäêr³e efJekeÀeme

mebIeìvee Je Flej efJeefJeOe Deeblejjeäêr³e efJeÊeer³e mebmLeebkeÀ[tve Meemeveeuee DeuHekeÀeueerve Je
oerIe&keÀeueerve keÀpe& GYeejCeer keÀjlee ³esles. DeLee&le DeMee keÀpee&®ee JeeHej meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe,
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eemeeþer kesÀuee peelees.
3) efJeosMeer Keepeieer J³ekeÌleer Je mebmLee :

Meemeve keÀOeer keÀOeer efJeosMeer veeieefjkeÀ, DeefveJeemeer Yeejleer³e J³ekeÌleer, HejkeÀer³e
Keepeieer J³ekeÌleer Je mebmLeebkeÀ[tve keÀpe& GYeejCeer keÀ© MekeÀles. keÀOeer keÀOeer MeemekeÀer³e keÀpe&
jesK³eeb®eer efJeosMeer veeieefjkeÀebvee efJe¬eÀer keÀ©ve osKeerue HejkeÀer³e keÀpe& GYeejCeer kesÀueer peeles.
279
DeMee ÒekeÀejs meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ns efJeefJeOe Debleie&le Je yee¿e ceeiee¥veer GYeejues peeles.
16.5 meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee ÒekeÀej (Types of public Debt)
Meemeve meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®eer GYeejCeer keÀjleevee l³ee keÀpee&®ee GÎsMe, keÀpee&®ee

keÀeueeJeOeer, keÀpee&®es ceeie&, J³eepeoj, Hejle HesÀ[er®³ee Deìer DeeefCe GlHeeokeÀlee ³eeb®ee efJe®eej
keÀjles. l³eeJe©ve meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®es JesieJesieUs ÒekeÀej He[leele les Heg{erue ÒeceeCes.
1.GlHeeokeÀ Je DeveglHeeove (Productive unproductive Debt):
Meemeve pesJne keÀpee&®ee JeeHej GlHeeokeÀ keÀe³ee&meeþer keÀjles lesJne l³eeuee GlHeeokeÀ
keÀpe& Demes cnCeleele.
Goe. jmles, jsuJes, keÀeueJes, yebOeejs, efJepeefveefce&leer, GÐeesieebceO³es Jee{ keÀjC³eemeeþer

Iesleuesu³ee keÀpee&uee GlHeeokeÀ keÀpe& Demes cnìues peeles. GlHeeokeÀ keÀpee&lettve Jemlet Je mesJeeb®eer
efveefce&leer nesles. osMeele efoIe&keÀeUemeeþer mebHeÊeer efvecee&Ce nesles. l³ee mebHeÊeer Heemetve GlHeVe
efceUeu³eeJej Meemeve keÀpee&Jejerue J³eepe Je cegÎue HejleHesÀ[ keÀjles. mecepee Meemeveeves 200
keÀesìer®es keÀpe& IesTve les efJepe efveefce&leermeeþer JeeHeju³eeme les GlHeeokeÀ keÀpe& þjles. ³ee Gueì
p³ee keÀpee&®³ee JeeHejecegUs Òel³e#e GlHeeoveele Jee{ nesle veener. DeMee keÀpee&uee DeveglHeeokeÀ
keÀpe& Demes cnCeleele Goe. ³eg×, og<keÀeU efveJeejCe, YeHekesÀoej meceejbYe, ÒeMeemeve, Meðeeb®eer
Kejsoer, Fl³eeoer DeveglHeeokeÀ keÀe³ee&meeþer keÀpee&®ee JeeHej kesÀuee peele Demesue lej les
DeveglHeeokeÀ keÀpe& mecepeues peeles.
2. DeuHekeÀeueerve keÀpex Je oerIe&keÀeueerve keÀpex (Short Term & Long Term

Public Debt):
keÀpee&®eer Hejle HesÀ[ keÀjC³ee®³ee cegoleerJej ne ÒekeÀej DeeOeeefjle Deens. pesJne

meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ns SkeÀ Je<e& eEkeÀJee l³eeHes#ee keÀceer keÀeueeJeOeer meeþer Iesleues peeles. l³eeuee
DeuHekeÀeueerve keÀpe& Demes cnCeleele. Meemeve Demes keÀpe& DeuHekeÀeueerve iejpee YeeieefJeC³eemeeþer
Iesles. Goe. og<keÀeU efveJeejCe, owvebefove J³eJenejeleerue letì Yeªve keÀe{Ces, Meemevee®es
leele[er®es Ke®e& YeeieefJeCes Fl³eeoer keÀejCeemeeþer ns keÀpe& GYeejues peeles. ³ee®ee keÀeueeJeOeer
leerve cenerves les SkeÀ Je<ee&®ee Demelees.
³ee Gueì pes keÀpe& ceesþs ÒekeÀuHe HetCe& keÀjC³eemeeþer keÀe³ece mJe©Hee®³ee iejpee HetCe&
keÀjC³eemeeþer Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer GYeejues peeles l³eeuee oerIe&keÀeueerve keÀpe& Demes
cnCeleele Goe. cetueYetle GÐeesieeb®eer mLeeHevee keÀjCes, ueesKeb[, Heesueeo, efmeceWì, keÀeHe[
GÐeesie Fl³eeoer Meg× Ke®e& YeeieefJeCes DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee efJeefJeOe ³eespevee jeyeefJeCes ³eemeeþer
Iesleuesues keÀpe& oerIe& keÀeueeJeOeer®es Demetve l³ee®ee keÀeueeJeOeer 25-30 Je<ee&®ee Demelees.
280
3. Debleie&le keÀpe& Je yee¿e keÀpe& (Internal & External Debt):
Meemeve pesJne osMeeleerue J³ekeÌleer, yeBkeÀe, efJeÊeer³e mebmLee, ceO³eJeleea yeBkeÀ

³eeb®³eekeÀ[tve keÀpee&®eer GYeejCeer keÀjles lesJne l³eeuee Debleie&le keÀpe& Demes cnCeleele. [e@.
[euìve ³eeb®³ee celes Meemeve pesJne mJeosMeeleerue J³ekeÌleer DeeefCe mebmLeebkeÀ[tve pes keÀpe&
GYeejles. l³eeuee Debleie&le keÀpe& Demes cnCeleele.
³ee Gueì Meemeveeves HejefkeÀ³e J³ekeÌleer HejkeÀer³e yeBkeÀe HejkeÀer³e mejkeÀej

Deeblejjeäêr³e efJeÊeer³e mebmLee, veeCes efveOeer, peeieeflekeÀ yeBkeÀ ³eeb®³eekeÀ[tve Iesleuesu³ee
keÀpee&uee yee¿e keÀpe& Demes cnCeleele. DeLee&le yee¿e keÀpe& ns HejkeÀer³e ®eueve eEkeÀJee [e@uej
ceO³es ÒeeHle nesles. l³eecegUs osMeeleerue Kejsoer MeeqkeÌle efJeosMeele peeles les keÀpe& Sseq®íkeÀ Demeles
DeeefCe les Meemevee®³ee HeleerJej (Credit) DeJeuebyetve Demeles.
4. mekeÌleer®es keÀpe& Je Sseq®íkeÀ keÀpe& (Compulsory & Volantary Debt):
pesJne Meemeve osMeeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve Je mebmLeekeÀ[tve mekeÌleerves keÀpee&®eer GYeejCeer

keÀjles lesJne, l³eeuee mekeÌle®eer keÀpex Demes cnCeleele. DeMeer keÀpex ³eg×, og<keÀeU, ceboer, lespeer
eEkeÀJee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer ®³ee keÀeUele ueeskeÀebkeÀ[tve mekeÌleerves GYeejueer peeleele.
³ee Gueì pesJne osMeeleerue veeieefjkeÀebveer mJeKetMeerves eEkeÀJee Sseq®íkeÀlesves keÀpe&

efou³eeme l³eeuee Sseq®íkeÀ keÀpe& Demes cnCeleele. DeMeer keÀpex osMe Òescee®³ee YeeJevesletve
mJe³ebmHetÀleeaves peveleskeÀ[tve Meemeveeuee efoueer peeleele. DeLee&le ueeskeÀMeener osMeele DeMeer keÀpex
DeeoMe& ceeveueer peeleele. ueeskeÀebveer DeMeer keÀpex ÐeeJeerle cnCetve Meemeve l³eebvee peemle
J³eepeoj Je keÀjele meJeueleer osleele.
5. J³eepeer Je efyeveJ³eepeer keÀpex :
Meemeve p³ee keÀpee&Jej OevekeÀeWvee Meemevee®³ee keÀpee&Jej efJeefMeä ojeves efJeefMeä

keÀeueeJeOeerveblej J³eepe osles l³eeuee J³eepee®eer keÀpex Demes cnCeleele. Meemevee®eer yengleskeÀ keÀpex
ner J³eepee®eer Demeleele.
³ee Gueì pesJne keÀpee&Jej J³eepe osC³ee®es Meemeve keÀesCelesner Deeéeemeve eEkeÀJee Je®eve
osle veener l³eeuee efyeveJ³eepeer keÀpex Demes cnCeleele. keÀOeer keÀOeer meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeemeeþ®eer
Oece&oe³e mebmLee eEkeÀJee Deeblejjeäêr³e efJeÊeer³e mebmLee DeMeer efyeveJ³eepeer keÀpex osleele.
peieeleerue iejerye osMeebvee efJeefMeä ÒekeÀuHe GYeejCeermeeþer efJekeÀefmele jeä^s Je Deeblejjeäêr³e
efJeÊeer³e mebmLee Demes keÀpe& osleele.
6. HejleHesÀ[ ³eesi³e Je DeHejleHesÀ[ ³eesi³e keÀpe& (Redeemable Irredeemable

Debt):
³eeuee®e MeesO³e Je DeMeesO³e keÀpe& Demes cnCeleele. YeefJe<³eeleerue SkeÀe efJeefMeä
keÀeueeJeOeerle HejleHesÀ[ keÀjC³ee®es Deeéeemeve p³ee keÀpee&yeeyele Meemeve osles l³eeuee HejleHesÀ[
281
³eesi³e keÀpe& Demes cnCeleele. meeJe&peefvekeÀ keÀpex ner yengOee HejleHesÀ[ ³eesi³e Demeleele. DeMee
keÀpee&®eer cegÎue Je J³eepe Hejle keÀjC³eeme Meemeve Je®eveye× Demeles. mene cenerves eEkeÀJee
Je<ee&Yejele DeMee keÀpee&Jejerue J³eepeemen cegÎue osKeerue Meemeve Hejle keÀjles.
³ee Gueì p³ee keÀpee&yeeyele Meemeve HejleHesÀ[er®es Deeéeemeve osle veener DeMee
keÀpee&uee DeHejleHesÀ[ ³eesi³e keÀpe& Demes cnCeleele. pesJne keÀpe& HesÀ[er yeeyele®es Je®eve
HeeUeJe³eeme Meemeve DemeceLe&lee oMe&efJeles lesJne les keÀpe& DeHejle HesÀ[ ³eesi³e yeveles.
meeOeejCelee ³eg×e®³ee keÀeUele Meemeveeves keÀe{uesu³ee keÀpee&®eer HejleHesÀ[ kesÀueer peele veener.
7. yeepeej ³eesi³e (efJeHeCeer) Je efyeiej yeepeej ³eesi³e (DeefJeHeCeer) keÀpe&

(Marketable and non marketable debt)
pesJne yeepeejele keÀpe& jesK³eeb®eer, $eÝCeHe$eeb®eer efJe¬eÀer keÀ©ve peer keÀpex GYeejueer
peeleele DeMeebvee yeepeej ³eesi³e keÀpe& Demes cnCeleele.
keÀes<eeieej He$es (Treasury bill) Je®eve He$es (Promisory Note) keÀpe& jesKes,
(Debenture) Fl³eeoer®³ee mene³³eeves Demes keÀpe& GYeejues peeles.
³ee Gueì peer keÀpex yeepeejeHeemetve GYeer kesÀueer peele veenerle. Hejbleg p³ee l³ee
mebmLeebveer leer peejer kesÀuesueer Demeleele. DeMee keÀpee¥vee efyeiej yeepeej ³eesi³e keÀpe& Demes
cnCeleele.
Goe.
Heesmìe®³ee efJeefJeOe ³eespeveeb®eer yeepeejele efJe¬eÀer kesÀueer peele veener. DeuHe ye®ele ³eespevee,
jeäêr³e megj#ee He$es, efJeefJeOe ye®ele ³eespevee, efkeÀmeeve efJekeÀeme He$es, Fbefoje efJekeÀeme He$es
Fl³eeoer.
Jejerue efJeefJeOe meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®es ÒekeÀej mHeä nesleele.
16.6 meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Yeej (Burden of Public Debt)
meeJe&peefvekeÀ keÀpe& ne Meemevee®³ee GlHeeovee®ee SkeÀ ceeie& nes³e. Meemeve Debleie&le Je

yeefnie&le DeMee oesve ceeiee¥veer meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®eer GYeejCeer keÀjles. DeeefCe les keÀpe& GlHeeokeÀ
DeeefCe DeveglHeeokeÀ DeMee oesvner ÒekeÀej®³ee keÀe³ee&meeþer Ke®e& kesÀues peeles. osMeeleerue Þeerceble
ueeskeÀ Je efJeefJeOe efJeÊeer³e mebmLee Meemeveeuee keÀpe& osleele ³ee keÀpee&®eer cegÎue Je l³ee Jejerue
J³eepee®eer HejleHesÀ[ keÀjleevee osMeeleerue veeiejerkeÀebJej efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀj ueeJeues peeleele.
keÀjeb®³ee ojele Jee{ kesÀueer peeles cnCepes®e meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®eer Hejle HesÀ[ keÀjleevee
osMeeleerue veeieefjkeÀebvee l³eeie keÀjeJee ueeielees l³eeuee®e meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Yeej Demes
cnCeleele.
282
Lees[keÌ³eele ``Debleie&le Je yee¿e keÀpee&®eer Hejle HesÀ[ keÀjleevee osMeeleerue veeieefjkeÀebvee pees
efJeefJeOe ÒekeÀej®ee l³eeie keÀjeJee ueeielees, De[®eCeer menve keÀjeJ³ee ueeieleele, l³eeuee®e
meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Yeej Demes cnCeleele.''
mecepee Meemeve meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®eer GYeejCeer keÀjleevee MeemekeÀer³e keÀpe& jesKes

efJe¬eÀerme keÀe{les. ns keÀpe& jesKes osMeeleerue efJeefJeOe veeieefjkeÀ Iesleele lesJne l³ee
veeieefjkeÀebkeÀ[tve GlHeVe Meemevee keÀ[s peeles. ³eeuee®e GlHeVee®es (¬eÀ³eMekeÌleer®es) nmleeblejCe
cnCeleele. (l³ee®e JesUer veeiejerkeÀebkeÀ[s keÀeieoªHeer keÀpe& jesKes ³esleele.)³ee veblejner keÀpee&®eer
jkeÌkeÀce Meemeve p³ee ueeskeÀebJej Ke®e& keÀjles lesJne MeemeveekeÀ[tve l³ee ueeskeÀebkeÀ[s GlHeVee®es
(Kejsoer MekeÌleer®es) nmleeblejCe nesles. l³eeveblej ³ee keÀpe& jesK³eeb®es J³eepe jesKes OeejkeÀebvee
osleevee Hegvne GlHeVee®es nmleeblejCe Meemevee keÀ[tve keÀpe&jesKesOeejkeÀekeÀ[s nesles. DeLee&le
J³eepe osC³eemeeþer Meemeve osMeeleerue veeieefjkeÀebJej JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®es keÀj DeekeÀejles. lesJne
GlHeVee®es nmleeblejCe keÀjoel³eebkeÀ[tve MeemeveekeÀ[s nesles. DeeefCe MesJeìer pesJne keÀpee&®eer HetCe&
Hejle HesÀ[ kesÀueer peeles lesJne Hegve: MeemeveekeÀ[tve keÀpe&oel³eekeÀ[s GlHeVee®es nmleeblejCe
nesles. Jejerue efJeJes®evee Jeªve ns mHeä nesles keÀer Meemeve meg©Jeeleeruee meeJe&peefvekeÀ keÀpe& Iesles
l³eeJej J³eepe osles. J³eepe osC³eemeeþer ueeskeÀebJej keÀj ueeoles. DeeefCe MesJeìer keÀpee&®eer HetCe&
HejleHesÀ[ keÀjles. ³ee meJee&ceOetve GlHeVe nmleeblejCee®eer SkeÀ meeKeUer le³eej nesles. l³eeletve
DeLe&J³eJemLesJej Je veeiejerkeÀebJej efJeefJeOe HeefjCeece nesleele Je l³ee HeefjCeeceecegUs®e meeJe&peefvekeÀ
keÀpee&®ee Yeej JesieJesieÈ³ee J³ekeÌleerJej JesieJesieUe He[lees. cnCepes®e JesieJesieÈ³ee J³eeÅkeÌlevee
JesieJesieUe l³eeie keÀjeJee ueeielees. ³eeuee®e meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Yeej Demes cnCeleele.
meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Yeej efveef½ele keÀjleevee Heg{erue ieesäer Jee®eejele I³eeJ³ee ueeieleele.
1) keÀpee&®es ÒekeÀej keÀesCelee ? Goe. Debleie&le keÀpe& Je yee¿e keÀpe&
2) keÀpee&®es mJe©He - Goe. keÀpe& GlHeeokeÀ keÀe³ee&meeþer keÀer DeveglHeeokeÀ keÀe³ee&meeþer
3) keÀpee&®es mLeeve - Goe. osMeebleie&le keÀpe& keÀer yee¿e keÀpe&
4) eEkeÀcele HeeleUer - Goe. keÀceer, peemle eEkeÀJee efmLej
meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®³ee Yeeje®es oesve ÒecegKe ÒekeÀej He[leele.

De) Debleie&le keÀpee&®ee Yeej ye) yeefnie&le keÀpee&®ee Yeej.
De) Debleie&le keÀpee&®ee Yeej (Burden Internal Debt):
Meemeve pes keÀpe& mJeosMeeleerue veeieefjkeÀ mebK³eekeÀ[tve GYeejles l³eeuee Debleie&le

keÀpe& cnCeleele. DeMee keÀpee&®ee Yeej leerve ÒekeÀejs efvecee&Ce neslees. 1) Òel³e#e ceewefêkeÀ Yeej,
2) Òel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej 3) DeÒel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej. ³ee leervener ÒekeÀej®es mHeäerkeÀjCe
Heg{erue ÒeceeCes.
1) Òel³e#e ceewefêkeÀ Yeej (Direct monetary Burden):

osMeeleerue veeieefjkeÀeb®³ee HewMeeleerue GlHeVeele nesCeejer Ieì cnCepes Òel³e#e ceewêerkeÀ
eEkeÀJee HewMeeleerue Yeej nes³e. Debleie&le keÀpee&®ee Òel³e#e HewMeeleerue Yeej meceepeeJej He[le
283
veener. keÀejCe meeJe&peefvekeÀ keÀpe& mejkeÀej Iesles lesJne les osMeeleerue veeieefjkeÀebveer efouesues
Demeles. l³eeJesUer veeiejerkeÀeb keÀ[erue Hewmee MeemeveekeÀ[s ³eslees. ³ee HewMee®ee GHe³eesie GlHeeokeÀ
keÀe³ee&meeþer kesÀu³eeme cnCepes jmles, jsuJes, keÀeueJes, OejCes, GÐeesie, efJepe HeeCeer HegjJeþe
³eemeeþer kesÀu³eeme GlHeeove IeìkeÀebvee Keb[, Jesleve, cepegjer Je J³eepe ³ee mJe©Heele lees Hewmee
ÒeeHle nesF&ue. DeMee HeefjefmLeleerle Hewmee osMeeletve yeensj peele veener. DeMee keÀpee&®ee JeeHej
³eg×, og<keÀeU, meceejbYe ³ee DeveglHeeokeÀ keÀe³ee&meeþer kesÀu³eeme l³ee®ee Yeej meceepeeJej
He[lees. l³ee®e ÒeceeCes Meemeveeves Iesleuesues keÀpe& J³eepee men Hejle HesÀ[ kesÀu³eeme osMeeleerue les
osMeeleerue veeieefjkeÀebvee efceUles. cnCepes Hegvne Hewmee MeemeveekeÀ[tve veeieefjkeÀebkeÀ[s nmleeblej
neslees. Lees[keÌ³eele Debleie&le meeJe&peefvekeÀ keÀpee&le Hewmee veeieefjkeÀebkeÀ[tve MeemeveekeÀ[s Je
MeemeveekeÀ[tve veeieefjkeÀebkeÀ[s meb¬eÀceCe nesle Demeu³eeves DeMee keÀpe&e®ee Òel³e#e HewMeeleerue Yeej
meceepeeJej He[le veener.
2) Òel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej (Direct Real Burden) :
``meeJe&peefvekeÀ keÀpee&cegUs¬eÀ³eMekeÌleer®es nmleeblejCe nesTve pej meceepeeleerue DeveskeÀ

ueeskeÀebvee keÀä, l³eeie, keÀu³eeCeele Ieì, neueDeHesäe ³ee ieesäer menve keÀjeJ³ee ueeiele
Demeleerue lej l³eeuee Òel³e#e JeemleJe Yeej Demes cnCeleele.'' Meemeve keÀpe& jesKes efJeketÀve
meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®eer GYeejCeer keÀjles. DeMeer keÀpe& jesKes IesCeejs osMeeleerue veeieefjkeÀ
meeceev³ele: meOeve Demeleele. meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®eer Hejle HesÀ[ keÀjC³eemeeþer osMeeleerue
ueeskeÀebJej Òel³e#e Je DeÒel³e#e keÀj ueeJeues peeleele. l³ee®ee Yeej Þeercebleeb Hes#ee ieefjyeebJej
DeefOekeÀ He[lees. lej keÀje Heemetve efceUCeejer jkeÌkeÀce Meemeveeves keÀpe& HesÀ[ermeeþer JeeHeju³eeme
leer OeefvekeÀebvee DeefOekeÀ efceUles. HeefjCeeceer OeefvekeÀ DeefOekeÀ OeefvekeÀ nesleele. ieefjye DeefOekeÀ
ieefjye nesle peeleele. iejerye Jeiee&®eer ¬eÀ³e MekeÌleer keÀceer nesTve l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele
Ieì nesles. ³ee Gueì OeefvekeÀeb®³ee DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele Jee{ nesles. osMeele Þeerceble DeefOekeÀ
vemeleele. ieefjye yengmebK³e Demeleele. l³eecegUs osMeeleerue yengmebK³e IeìkeÀebJej Debleie&le
keÀpee&®ee Òel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej He[lees.
Debleie&le keÀpee&®³ee Òel³e#e JeemleJe Yeeje®ee ogmeje ¢äerkeÀesve Demee keÀer

meeJe&peefvekeÀ keÀpee&cegUs ¬eÀ³eMekeÌleer®es nmleeblejCe le©Ce Jeiee&keÀ[tve Je³emkeÀj Òeew{ Jeiee&keÀ[s,
ef¬eÀ³eeMeerue J³ekeÌleer keÀ[tve efve<¬eÀer³e J³ekeÌleerkeÀ[s nesle Demesue lej l³ee®ee HeefjCeece Òel³e#e
JeemleefJekeÀ Yeej le©Ce Jeiee&Jej He[lees. keÀpe&jesKes IesCeejs Òeew{ Demeleele lej keÀj YejCeejs
leªCe Demeleele. Je³emkeÀj Òeew{ efveeq<¬eÀ³e lej leªCe Jeie& ¬eÀer³eeMeerue Demelees cnCetve ³ee®ee
DeLe& Demee keÀer meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Òel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej le©Ce Jeiee&Jej He[lees.
3) DeÒel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej (Indirect Real Burden) :
meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®eer HesÀ[ keÀjC³eemeeþer Meemeve osMeeleerue veeieefjkeÀebJej JesieJesieUs

keÀj ueeJeles. ³ee keÀjebcegUs OeefvekeÀebHes#ee ieefjyeebvee DeefOekeÀ l³eeie keÀjeJee ueeielees. efMeJee³e
keÀpe& HesÀ[ keÀjleevee l³ee®ee keÀe³eoe ieefjyeebvee ve efceUeJee keÀpe& jesKes OeejkeÀebvee cnCepes
OeefvekeÀebvee DeefOekeÀ efceUlees. l³eecegUs meenpeerkeÀ®e osMeeleerue yengmebK³e ueeskeÀeb®eer keÀece Je
ye®ele keÀjC³ee®eer MekeÌleer keÀceer nesles. l³ee®e ÒeceeCes keÀece Je ye®ele keÀjC³ee®eer F®íe osKeerue
284
keÀceer nesles. cnCepes®e Debleie&le keÀpee&cegUs GlHeeoveeJej JeeF&ì HeefjCeece nesleele. keÀejCe
ueeskeÀeb®eer keÀece Je ye®ele keÀjC³ee®eer MekeÌleer Je F®ísJej GlHeeoveeleerue Jee{ DeJeuebyetve
Demeles.
ye. yeefnie&le keÀpee&®ee Yeej (Barden of External Debt):
Meemeve pes keÀpe& HejkeÀer³e veeieefjkeÀ, HejkeÀer³e Meemeve Je HejkeÀer³e efJeÊeer³e

mebmLeekeÀ[tve GYeejles l³eeuee yee¿e eEkeÀJee yeefnie&le keÀpe& Demes cnCeleele. DeMee yee¿e
keÀpee&®ee Yeej osKeerue leerve ÒekeÀejs efvecee&Ce neslees. 1) Òel³e#e ceewefêkeÀ Yeej 2) Òel³e#e
JeemleefJekeÀ Yeej 3) DeÒel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej ³ee leerve ner ÒekeÀej®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue
ÒeceeCes.
1) Òel³e#e ceewefêkeÀ Yeej (Direct Money Burden):
Debleie&le keÀpee&®ee Òel³e#e ceewefêkeÀ Yeej He[le veener. Hejbleg efJeosMeer keÀpee&®ee Òel³e#e
ceewefêkeÀ Yeej He[lees. Goe. Yeejleeves DecesefjkesÀkeÀ[tve 100 keÀesìer [e@ueme& keÀpe& Iesleues
Deens. DeLee&le ns keÀpe& 10ìkeÌkesÀ J³eepe ojeves 10 Je<ee&®³ee cegoleer meeþer Iesleues Deens. ³ee
keÀpee&Jejerue J³eepe Òel³eskeÀ Je<eea DecesefjkesÀuee [e@uej ³ee ®eueveele ÐeeJes ueeieles. efMeJee³e cegole
mebHeu³eeveblej meJe& keÀpe& [e@uej ceO³es Hejle keÀjeJes ueeiesue. ³ee®ee®e DeLe& Demee keÀer
DecesefjkeÀve keÀpe& HesÀ[er meeþer Yeejleer³e veeiejerkeÀebvee HewMee®³ee mJe©Heele efkeÀleer Yeej He[sue ns
meebielee ³esles. cnCepes Òel³eskeÀ Je<eea J³eepe Je cegÎue cnCetve pesJe{er jkeÌkeÀce ÐeeJeer ueeiesue lesJe{e
Yeej meceepeeJej He[sue ne®e Òel³e#e ceewêerkeÀ Yeej nes³e.
2) Òel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej (Direct Real Barden):
``meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®³ee Hejle HesÀ[ercegUs keÀpe& IesCeeN³ee osMeeleerue veeieefjkeÀeb®³ee

DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele peer Òel³e#e Ieì nessles leer Ieì cnCepes®e yeefnie&le keÀpee&®ee Òel³e#e
JeemleefJekeÀ Yeej nes³e.'' efJeosMeer keÀpe&HesÀ[ keÀjC³eemeeþer keÀpe& IesCeejs jeä^ DeeHeu³ee
osMeeleerue veeiejerkeÀebJej efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀj ueeJeles. lemes®e efJeefJeOe keÀjeb®ee oj Jee{efJeles.
³ee keÀje®eer DeekeÀejCeer keÀjleevee pej keÀje®ee ceej ne Þeerceble veeiejerkeÀebJej peele Demesue lej
Òel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej keÀceer Demesue Je keÀje®ee Yeej ÞeercebleeHes#ee ieefjyeeJej DeefOekeÀ He[le
Demesue lej Òel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej peemle Demelees. l³ee®e yejesyej keÀpe& HesÀ[ermeeþer efJeefJeOe
Jemlet Je mesJeeb®eer efve³ee&le keÀjeJeer ueeieles.
l³eecegUs lesJe{îee Jemlet mesJee osMeeleerue veeieefjkeÀebvee keÀceer efceUleele. cnCepes®e

l³eeb®³ee DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele Ieì nesles. ne®e Òel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej nes³e.
3) DeÒel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej (Indirect Real Burden)

efJeosMeer keÀpe& HesÀ[ercegUs mJeosMeeleerue GlHeeoveele peer Ieì nesles l³eeuee®e DeÒel³e#e
JeemleefJekeÀ Yeej Demes cnCeleele. keÀpe& HesÀ[er meeþer keÀpe& IesCeeje osMe mJeosMeer veeiejerkeÀebJej
285
efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀj ueeJeleele. l³eecegUs osMeeleerue veeieefjkeÀeb®³ee keÀece Je ye®ele keÀjC³ee®³ee
MekeÌleerJej Je F®ísJej JeeF&ì HeefjCeece neslees. lemes®e Meemeveeves meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&le Ieì
kesÀu³eeme jespeieej HeeleUer Je ÒeYeeJeer ceeieCeerle Ieì nesles. ³ee®ee DeLe&J³eJemLesJej ÒeefleketÀue
HeefjCeece neslees. ne®e efJeoMeer keÀpee&®ee DeÒel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej nes³e. Lees[keÌ³eele
meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Yeej cnCepes®e meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®es efJeefJeOe HeefjCeece nes³e.
meeJe&peefvekeÀ keÀu³eeCee®es GefÎä mee¿e keÀjerle Demeleebvee Meemeveeuee DeveskeÀ

³eespeveebJej ceesþîee ÒeceeCeele Ke®e& keÀjeJee ueeielees. ne Ke®e& HetCe& keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe
GlHeVee®³ee meeOeveeb®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. l³eeHewkeÀer SkeÀ cnCetve keÀpee&uee ³eg×e cenÊJe
Deens. keÀpee&®³ee ªHeeves GlHeVee®eer GYeejCeer osMeebleie&le lemes®e Deblejjeäêr³e HeeleUerJej
meg×e keÀjlee ³esles lemes®e J³ekeÌleeriele keÀpee& Hes#ee meeJe&peefvekeÀ keÀpe& GYeejCeer DeefOekeÀ
HeÀe³eosMeer Je ceesþîee ÒeceeCeele MekeÌ³e Demeles.
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCee®ee Jee{lee Ke®e& HetCe& keÀjC³eemeeþer Meemeve ÒeecegK³eeves

Debleie&le ceeie& lemes®e yeefnie&le ceeiee&ves meg×e keÀpe& GYeejles. DeLee&le osMee®es meeJe&peefvekeÀ efnle
efJe®eejele Ieslee Meemeve ³ee keÀpee&®ee keÀeueeJeOeer, keÀpee&®es ceeie&, J³eepeoj, HejleHesÀ[,
GlHeeokeÀlee efJe®eejele IesTve®e Demes HeeTue G®euele Demeles. meceepee®³ee efnleemeeþer
Iesleuesu³ee ¿ee keÀpee&®ee Yeej ne MesJeìer DeÒel³e#eHeCes keÀe nesF&vee HeCe meceepeeuee®e menve
16.8 ÒeMve
1. meeJe&peefvekeÀ keÀpe& cnCepes keÀe³e? meeJe&peefvekeÀ keÀpe& Je J³ekeÌleeriele keÀpe& ³eeleerue

HeÀjkeÀ mHeä keÀje.
2. meeJe&peefvekeÀ keÀpe& GYeejCeer®es efJeefJeOe ceeie& keÀesCeles?
3. meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®es efJeefJeOe ÒekeÀej mHeä keÀje.
4. meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®³ee Yeeje®es ÒecegKe oesve ÒekeÀej mHeä keÀje.
1. meeJe&peefvekeÀ keÀpe& DeeefCe J³ekeÌleeriele keÀpe&
2. Òel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej DeeefCe DeÒel³e#e JeemleefJekeÀ Yeej
efìHee efuene
1. meeJe&peefvekeÀ keÀpe& 2. meeJe&peefvekeÀ keÀpe& GYeejCeer®es Debleie&le ceeie& 3. meeJe&peefvekeÀ
keÀpe& GYeejCeer®es yeefnie&le ceeie& 4. meeJe&peefvekeÀ keÀpee&®ee Debleie&le Yeej 5. yeefnie&le
keÀpee&®ee Yeej
*****
286
17
DeboepeHe$ekeÀ Je legìer®³ee mebkeÀuHevee
(Budget and concepts of Deficit)
IeìkeÀ j®evee
17.1 GefÎäîes
17.2 ÒemleeJevee
17.3 DeLe&mebkeÀuHe
17.3.1 DeLe&mebkeÀuHee®ee DeLe&
17.3.2 DeLe&mebkeÀuHe le³eej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee
17.4 DeLe&mebkeÀuHee®eer j®evee
17.5 DeLe&mebkeÀuHee®es ÒekeÀej
17.6 legìer®³ee mebkeÀuHevee
17.7 efJeefJeOe DeLe&mebkeÀuHe SkeÀe ¢äer#esHeele
17.8 legìer®ee DeLe&YejCee
17.8.1 legìer®³ee DeLe&YejC³ee®ee DeLe&
17.8.2 legìer®³ee DeLe&YejC³ee®es efJeefJeOe ceeie&
17.8.3 legìer®³ee DeLe&YejC³ee®eer keÀejCes
17.8.4 legìer®³ee DeLe&YejC³ee®es HeefjCeece
17.9 meejebMe
17.10 ÒeMve
17.1 GefÎäîes
• DeboepeHe$ekeÀ / DeLe&mebkeÀuHe ¿ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes.

• DeLe&mebkeÀuHe le³eej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee leHeemeCes
• DeLe&mebkeÀuHee®eer j®evee mHeä keÀjCes.
• DeLe&mebkeÀuHee®³ee efJeefJeOe ÒekeÀejebJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes
• legìer®³ee mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
• legìer®³ee DeLe&YejC³ee®ee DeLe&, efJeefJeOe ceeie&, l³ee®eer keÀejCes Je HeefjCeece peeCetve
IesCes.
287
legìer®³ee mebkeÀuHevee ³ee ÒeecegK³eeves Meemevee®³ee DeLe&mebkeÀuHeeMeer efveie[erle Deensle.

keWÀêMeemeve, jep³eMeemeve Je mLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLee ojJe<eea DeeHeuee DeLe&mebkeÀuHe
mebyebefOele meYeeie=neHeg{s ceeb[leele. l³eeuee l³eeb®³ee meYeeie=neb®eer cebpetjer efceUJeeJeer ueeieles.
l³eeefMeJee³e l³eebvee Deieeceer Je<ee&®ee Ke®e& keÀjlee ³esle veener. eEkeÀJee GlHeVe osKeerue ieesUe
keÀjlee ³esle veener. Yeejle ne efJekeÀmeveMeerue osMe Deens. efJekeÀemee®eer ieleer Jee{efJeC³eemeeþer Je
meJee¥efieCe efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer keWÀê mejkeÀej, jep³e mejkeÀej Je mLeeefvekeÀ mJejep³e
mebmLeevee vesnceer GlHeVeeHes#ee Ke®e& peemle keÀjeJee ueeielees DeeefCe l³eecegUs l³eeb®³ee
DeLe&mebkeÀuHeele eEkeÀJee DeboepeHe$ekeÀele vesnceer legì ³esles. ³ee legìer®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHevee
Demeleele. l³eeb®ee DeY³eeme keÀjC³eeHetJeea DeeHeCe DeLe&mebkeÀuHe cnCepes keÀe³e ? l³ee®es mJe©He
Je j®evee mHeä keÀ©.
17.3 DeLe&mebkeÀuHe (Budget)
DeLe&mebkeÀuHeeuee Fbûepeer ceO³es Budget cnCeleele. Budget yepesì ne Meyo ÖesÀb®e

Yee<esleerue Bougetti ³ee MeyoeHeemetve efvecee&Ce Peeuee Bodgetti cnCepes ®eece[îee®eer íesìer
efHeMeJeer eEkeÀJee ye@ie nes³e. ³ee ye@iesletve Fbiueb[ceOeerue DeLe&ceb$eer mejkeÀej®³ee GlHeVe Je Ke®ee&®es
efJeefJejCe meYeeie=neuee meeoj keÀjle Demele DeeefCe meYeeie=neuee meeoj keÀjsHe³e¥le les iegHle
þsJeues peele Demes. leer®e ÒeLee DeepeHe³e¥le peieeleerue yengleskeÀ osMe HeeUleele. l³eeb®³ee meJeex®®e
meYeeie=neuee cnCepes ueeskeÀmeYesuee ne DeLe&mebkeÀuHe meeoj keÀjsHe³e¥le iegHle þsJeuee peelees.
l³eeveblej oesvner meYeeie=ne®eer cnCepes ueeskeÀmeYee Je jep³e meYes®eer l³eeuee cebpetjer I³eeJeer
ueeieles. Je l³eeveblej l³eeleerue lejlegoervegmeej keÀe³e&Jeener meg© nesles.
Demee ne DeLe&mebkeÀuHe Fbiueb[ ceO³es 1733 , ÖeÀevmeceO³es 1803, mJeleb$e

Yeejleele 1947 jespeer ceeb[uee iesuee. Yeejleele DeLe&mebkeÀuHe ne HesÀye´gJeejer ceefnv³ee®³ee
MesJeì®³ee efoJeMeer cnCepes 28/29 HesÀye´gJeejeruee ceeb[uee peelees. ³ee DeLe&mebkeÀuHeeJej mebHetCe&
cee®e& ceefnv³eele ueeskeÀmeYee Je jep³emeYesle ®e®ee& nesTve lees cebpetj kesÀuee peelees Je 1 SefÒeue
Heemetve l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer meg© nesles. Yeejleele 1 SefÒeue les 31 cee®e& ns efJeÊeer³e Je<e&
ceeveues peeles. DeLe&mebkeÀuHe ne vesnceer Deeieeceer Je<ee&®ee Demelees. l³eeceO³es Meemevee®³ee GlHeVe
Je Ke®ee&yeeyele®³ee meefJemlej lejletoer Demeleele.
17.3.1 DeLe&mebkeÀuHee®ee DeLe&:

Òee. pes. Sue n@vemeve:
``DeLe&mebkeÀuHe cnCepes meeJe&peefvekeÀ GlHeVee®ee Je meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®ee Heg{erue Je<ee&®ee
Deboepe nes³e.''
Òee. mìesve : ``mejkeÀej®es DeboepeHe$ekeÀ ns SkeÀ Demes ÒeHe$e Demeles keÀer p³eeceO³es
meeJe&peefvekeÀ GlHeVe Je Ke®ee&®eer SkeÀ ÒeejbefYekeÀ ³eespevee Demeles.''
288
Òee. efHebÀ[ues efMejeme :
``yepesì cnCepes Deieeceer Je<ee&®es GlHeVe Je Ke®ee&®es Jeeef<e&keÀ efJeJejCe nes³e.''

Deeieeceer efJeÊeer³e Je<ee&®³ee MeemekeÀer³e GlHeVe Je Ke®ee&®³ee ÒeeLeefcekeÀ mJe©Heeleerue ³eespeveeb®ee
meceeJesMe p³ee efJeJejCe He$eele kesÀuesuee Demelees l³eeuee DeLe&mebkeÀuHe eEkeÀJee DeboepeHe$ekeÀ Demes
cnCeleele.''
Jejerue efJeefJeOe J³eeK³eeb Je©ve ns mHeä nesles keÀer, `` Meemevee®³ee Heg{erue Je<eealeerue meJe&
GlHeVe Je Ke®ee&®ee meceeJesMe DemeCeejs efJeJejCe cnCepes DeboepeHe$ekeÀ eEkeÀJee DeLe&mebkeÀuHe
nes³e.''
17.3.2 DeLe&mebkeÀuHe le³eej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee (Process of Budget):
DeLe&mebkeÀuHe ne Heg{erue SkeÀe Je<ee&®³ee keÀeueeJeOeermeeþer le³eej kesÀuee peelees. l³eeceO³es Heg{erue
DeJemLee Demeleele.
1) DeLe&mebkeÀuHe le³eej keÀjCes.
2) DeLe&mebkeÀuHe ueeskeÀmeYee Je jep³emeYesle meeoj keÀjCes.
3) DeLe&mebkeÀuHeeleerue lejlegoerJej ®e®ee& keÀjCes.
4) DeboepeHe$ekeÀeleerue lejlegoerJej DeeJeM³ekeÀ Jeeìu³eeme celeoeve IesCes.
5) DeLe&mebkeÀuHeeuee keÀe³eosMeerj ceev³elee efceUJetve l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
Jejerue DeJemLeeb®ee ³ee Òe¬eÀer³esle meceeJesMe neslees.
17.4 DeLe&mebkeÀuHee®eer j®evee (Structure of Budget)
DeLe&mebkeÀuHeele Meemevee®³ee Deieeceer DeeefLe&keÀ Je<ee&®³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®eer pecee Je

Ke®ee&®ee meceeJesMe Demelees. ³eeceO³es cenmetueer pecee, Yeeb[Jeueer pecee, cenmetueer Ke®e&,
Yeeb[Jeueer Ke®e&, cenmetueer legì, Yeeb[Jeueer legì, DeboepeHe$ekeÀer³e legì Fl³eeoeR®ee meceeJesMe
neslees.
1) cenmegueer pecee : ³ee ceO³es ÒeecegK³eeves keÀj GlHeVe Je keÀjslej GlHeVee®ee meceeJesMe
neslees.
De) keÀj GlHeVe (Tax Revenue):
³eeceO³es GlHeVe keÀj, mebHeÊeer keÀj, ceneceb[U keÀj, Jemlet Je mesJeebJejerue keÀj,
Ke®e& keÀj, ceeueceÊee keÀj, Dee³eele keÀj, osCeieer keÀj, Fl³eeoer keÀjeb®ee meceeJesMe neslees.
289
ye) keÀjslej GlHeVe (Non tax Revenue):
jepekeÀes<eer³e mesJee Je Flej mesJee, ®eueve efveefce&leerletve ÒeeHle nesCeeje veHeÀe,

J³eepeeJejerue GlHeVe, IeìkeÀ jep³eebvee efouesu³ee keÀpee&Jejerue J³eepe, meeJe&peefvekeÀ GHe¬eÀceebvee
efouesu³ee keÀpee&Jejerue J³eepe, ueeYeebMe Je veHeÀe. Goe. meeJe&peefvekeÀ GÐeesie, meeJe&peefvekeÀ
yeBkeÀe, meeJe&peefvekeÀ efJeÊeer³e mebmLee, meeJe&peefvekeÀ ceneceb[Us ³eeb®ee veHeÀe Fl³eeoer meJe&
ceeiee¥veer efceUeuesu³ee GlHeVee®ee meceeJesMe cenmegueer peceeceO³es neslees.
2. cenmegueer Ke®e& :
³eeceO³es ``cenmegueer ³eespevee Ke®e&'' DeeefCe `èfyeiej ³eespevee Ke®e&'' ³eeb®ee meceeJesMe
neslees.
³eeceO³es ÒeecegK³eeves meeJe&peefvekeÀ ceeueceÊes®³ee osKeYeeueermeeþer ³esCeeje Ke®e&,

keÀpee&Jejerue J³eepe, owvebefove ÒeMeemevee Jejerue Ke®e&, efJeefJeOe mebmLee Je jep³eebvee efouesues
Devegoeve, mejkeÀejer veeskeÀjeb®ee Ke®e&, Meemeveeves kesÀuesueer efJeefJeOe Jemlet Je efJeefJeOe mesJeeb®eer
Kejsoer Fl³eeoerJejerue Ke®ee&®ee meceeJesMe cenmegueer Ke®ee&le neslees.
3) Yeeb[Jeueer pecee (Capital Revenue) :
³ee ceO³es ÒeecegK³eeves meeJe&peefvekeÀ keÀpe& GYeejCeer, ueeskeÀebkeÀ[tve eqmJekeÀejuesu³ee

efJeefJeOe ye®eleer, MeemekeÀer³e keÀpee&®eer Jemetueer Je efveieg¥leJeCetkeÀerletve ÒeeHle Peeuesues GlHeVe ³eeb®ee
meceeJesMe neslees.
De) meeJe&peefvekeÀ keÀpe& GYeejCeer:
Goe. MeemekeÀer³e keÀpe& jesKes, yee@[dme, J³eeHeejer yeBkeÀe Je efJeÊeer³e mebmLee ³eeÜejs GYeejuesues
keÀpe&
ye) ueeskeÀeb®³ee ye®eleer:
Goe. Heesmìeleerue efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ye®eleer, ueeskeÀeb®³ee DeuHe ye®eleer, Òee@eqJn[b[ HebÀ[,
Fl³eeoer ceeiee&veer pecee nesCeeje Hewmee Meemeve JeeHejles.
keÀ) keÀpe& Jemetueer
jep³eMeemeveeuee, efJeefJeOe meeJe&peefvekeÀ GÐeesieebvee Je Flejebvee efouesu³ee keÀpee&®eer

Jemegueer ns Yeeb[Jeueer GlHeVe nesles.
290
[) meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeleerue efveie&gbleJeCetkeÀerletve ÒeeHle nesCeejer jkeÌkeÀce Fl³eeoeR®ee Yeeb[Jeueer

peceeceO³es meceeJesMe neslees.
4) Yeeb[Jeueer Ke®e& (Capital Expenditure):
Yeeb[Jeueer Ke®ee&le ³eespevee Ke®e& Je efyeiej ³eespevee Ke®e& ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
De) ³eespevee Ke®e& (Plan Expenditure):
³ee ceO³es keWÀêer³e ³eespevee Jejerue Ke®e& Goe. ûeeceerCe efJekeÀeme, ke=À<eer efJekeÀeme,
peueeEme®eve, Hegj efve³eb$eCe, GÐeesie, JeenletkeÀ, oUCeJeUCe, efJe%eeve-leb$e%eeve, He³ee&JejCe,
Gpee&, KeeCeer Je Flej meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ mees³eer megefJeOee Jejerue Ke®e& DeeefCe efJeefJeOe IeìkeÀ
jep³eebvee Je keWÀêMeemeerle ÒeosMeeb®³ee ³eespeveebvee keWÀêeves efouesueer ceole Fl³eeoeR®ee meceeJesMe
neslees.
ye) efyeiej ³eespevee Ke®e& (Non plan Expenditure):
³eeceO³es mebj#eCeeJejerue Yeeb[Jeueer Ke®e&, meeJe&peefvekeÀ GÐeesieebvee efoues peeCeejs

keÀpe& IeìkeÀ jep³e Je keWÀêMeeefmele ÒeosMeebvee efouesues keÀpe& Je Iesleuesu³ee keÀpee&®eer Hejle HesÀ[
Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.
5) Meemevee®es SketÀCe GlHeVe:
Meemevee®eer cenmegueer pecee Je Yeeb[Jeueer pecee SkeÀef$ele kesÀu³eeme Meemevee®es SketÀCe

GlHeVe ÒeeHle nesles. ³eeceO³es Jejerue Deveg¬eÀceebkeÀ 1 Je 3 ®ee meceeJesMe neslees.
6) Meemevee®ee SketÀCe Ke®e& :
Meemevee®ee cenmegueer Ke®e& DeeefCe Yeeb[Jeueer Ke®e& SkeÀef$ele kesÀu³eeme Meemevee®ee

SketÀCe Ke®e& ÒeeHle neslees. ³eeceO³es Jejerue Deveg¬eÀceebkeÀ 2 DeeefCe 4 ®ee meceeJesMe neslees.
17.5 DeLe&mebkeÀuHee®es ÒekeÀej (Types of Budget)
Meemevee®³ee SketÀCe GlHeVe DeeefCe SketÀCe Ke®ee&®³ee DeekeÀ[sJeejerJe©ve DeLe&mebkeÀuHee®es Heg{erue

leerve ÒekeÀej He[leele.
1) meblegefuele DeLe&mebkeÀuHe
2) efMeuekeÀer DeLe&mebkeÀuHe
3) legìer®ee DeLe&mebkeÀuHe
291
1) meblegefuele DeLe&mebkeÀuHe (Balanced Budget):
pesJne mejkeÀej®³ee DeLe&mebkeÀuHeeleerue GlHeVe Je Ke®e& meceeve Demeleele, lesJne

l³eeuee meblegefuele eEkeÀJee meceleesue DeLe&mebkeÀuHe cnCeleele. cnCepes ³ee efþkeÀeCeer mejkeÀej®es
SketÀCe GlHeVeeyejesyej SketÀCe Ke®e& Demeles. meveeleveJeeoer DeLe& Meeðeeb®³ee celes, Meemevee®ee
DeLe&mebkeÀuHe vesnceer meceleesue DemeeJee. Meemevee®es pesJe{s GlHeVe Deens lesJe{e®e l³eeb®ee Ke®e&
DemeeJee. DeLe&J³eJemLesle lespeer-ceboer vemeu³eeme Demee DeLe&mebkeÀuHe ceeb[Ces ³eesi³e Demeles.
2) efMeuekeÀer DeLe&mebkeÀuHe (Surplus Budget):
DeLe&mebkeÀuHeeleerue Deboeefpele GlHeVe ns Deboeefpele Ke®eeaHes#ee peemle Demeles lesJne

l³eeuee efMeuekeÀer eEkeÀJee DeefOekeÌ³ee®ee DeLe&mebkeÀuHe Demes cnCeleele.'' DeueerkeÀ[erue keÀeUele
Demee DeLe&mebkeÀuHe menmee ceeb[uee peele veener. l³eecegUs osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej
ce³ee&oe ³esleele. DeLe&J³eJemLesle DeefleYeeJeJee{ Demeu³eeme Demee DeLe&mebkeÀuHe ceeb[uee peelees.
3) legìer®ee DeLe&mebkeÀuHe (Deficit Budget):
pesJne osMee®³ee DeLe&mebkeÀuHeeleerue Deboeefpele GlHeVeeHes#ee Deboeefpele Ke®e& peemle

Demelees lesJne l³eeuee legìer®ee DeLe&mebkeÀuHe Demes cnCeleele. DeueerkeÀ[erue keÀeUeble
ueeskeÀmebK³ee Jee{eryejesyej Meemevee®³ee keÀu³eeCekeÀejer keÀe³ee&le osKeerue ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{
nesle Demeu³eecegUs Meemevee®ee Ke®e& ne vesnceer GlHeVeeHes#ee DeefOekeÀ Demelees. l³eecegUs
DeLe&mebkeÀuHeele vesnceer legì Demeles. DeLee&le Meemevee®ee Ke®e& Jee{le Demeu³eeme GlHeeove,
GlHeVe HeeleUer Jee{les. jespeieej HeeleUer Jee{les. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee oj Jee{lees. Je
ueeskeÀeb®es GlHeVe Jee{les. DeLe&J³eJemLee efJekeÀemee®³ee efoMesves Jeeì®eeue keÀjles. cnCetve yengleskeÀ
osMeebleerue DeLe&mebkeÀuHe ns legìer®es meeoj kesÀues peeleele. peeieeflekeÀ ceneceboerletve yeensj
He[C³eemeeþer ``[e@. pes. Sce. kesÀvme'' ³eebveer mebyebefOele osMeebveer legìer®³ee DeLe&mebkeÀuHee®ee
JeeHej keÀjeJee Demes meg®eefJeues nesles.
17.6 legìer®³ee mebkeÀuHevee (Concepts of Deficit)
Meemeveeuee efJeefJeOe ceeiee&ves efceUCeeN³ee GlHeVeeHes#ee Meemevee®ee Ke®e& DeefOekeÀ

Demeu³eeme DeLe&mebkeÀuHeele letì efvecee&Ce nesles. ³ee legìer®³ee DeLe&mebkeÀuHeecegUs Heg{erue efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee legìer®³ee mebkeÀuHevee efvecee&Ce nesleele.
1. cenmetueer letì (Revenue Deficit) ``pesJne Meemevee®ee cenmegueer Ke®e& ne cenmegueer

GlHeVeeHes#ee peemle Demelees lesJne peer letì efvecee&Ce nesles efleuee cenmegueer letì Demes
cnCeleele.''
cenmegueer GlHeVeele keÀj GlHeVe (Tax Revenue) DeeefCe keÀjslej GlHeVe (Non
Tax Revenue) ³ee®ee meceeJesMe neslees. keÀj GlHeVe Goe. GlHeVe keÀj, mebHeÊeer keÀj Jeiewjs
292
Jeiewjs lej keÀjslej GlHeVeele efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mesJeeb®ee lemes®e meeJe&peefvekeÀ yeBkeÀe Je
GÐeesieeb®³ee veHeÌ³ee®ee meveeJesMe neslees. lemes®e cenmegueer Ke®ee&le ³eespevee Ke®e& (Plan
Expenditure) DeeefCe efyeiej ³eespevee Ke®e& ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³eeceO³es MeemekeÀer³e
veeskeÀjeb®es Jesleve, YeÊes, ÒeMeemekeÀer³e Ke®e& Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. ns DeeHeCe
DeLe&mebkeÀuHee®eer j®evee ³ee Yeeieele meefJemlej Heeefnues Deens. keWÀê Meemevee®eer 2011-12 ®eer
cenmegueer legì ner 3,94,957 keÀesìer ©. Deens.
cenmetueer letì = SketÀCe cenmegueer Ke®e& - SketÀCe cenmetueer GlHeVe

cenmegueer legì = 11,61,940 -7,66,989 = 3,94,951
Je<ex 2008-09 2009-10 2010-11 2011-12 2012-13

cenmegueer 2,53,539 3,38,998 2,52,252 3,94,951 3,50,424
legì
2. Yeeb[Jeueer letì (Capital Deficit):
``pesJne Meemevee®ee Yeeb[Jeueer Ke®e& ne Yeeb[Jeueer GlHeVeeHes#ee peemle Demelees.

leWsJne peer letì efvecee&Ce nesles. efleuee Yeeb[Jeueer legì Demes cnCeleele.'' meeceev³ele: Meemevee®³ee
DeLe&mebkeÀuHeele Yeeb[Jeueer legì vemeles. keÀejCe Yeeb[Jeueer GlHeVe ns Yeeb[Jeueer Ke®ee&Hes#ee
peemle Demeles.
Yeeb[Jeueer letì = SketÀCe Yeeb[Jeueer GlHeVe - SketÀCe Yeeb[Jeueer Ke®e&
Meemevee®es 2011-12 ®es SketÀCe Yeeb[Jeueer GlHeVe 5,51,730 keÀesìer ©.

nesles. lej SketÀCe Yeeb[Jeueer Ke®e& 1,56,780 keÀesìer ©. neslee. l³eecegUs Ke®ee&Hes#ee GlHeVe
peemle Demeu³eecegUs ³esLes Yeeb[Jeueer legì efvecee&Ce nesle veener. DeMeer legì DeHeJeeoelcekeÀ
HeefjefmLeleerle Demeles.
3. DeLe&mebkeÀuHeer³e letì (Budgetary Deficit):
Meemevee®³ee SkeÀe Je<ee&®³ee keÀeueKeb[eleerue SketÀCe cenmegueer Je Yeeb[Jeueer

GlHeVeeHes#ee Meemevee®ee SketÀCe Ke®e& peemle Demesue lej DeLe&mebkeÀuHeer³e letì efvecee&Ce nesles.
DeLe&mebkeÀuHeer³e letì ner 1997-98 He³e¥le oMe&efJeueer peele nesleer. Hejbleg Sme. ®e¬eÀJeleea
meefceleer®³ee efMeHeÀejMeervegmeej 1997-98 veblej DeLe&ceb$eeue³eeves ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej
keÀjCes yebo kesÀues lesJneHeemetve Meemevee®es SketÀCe GlHeVe Je SketÀCe Ke®e& meceeve oeKeJetve
DeLe&mebkeÀuHeer³e legì Metv³e oeKeefJeueer peeles.
DeLe&mebkeÀuHeer³e letì = SketÀCe GlHeVe - SketÀCe Ke®e&

293
Je<ex 2008-09 2009-10 2010-11 2011-12 2012-13

SketÀCe 8,83,956 10,24,487 11,97,328 13,18,720 14,90,925
GlHeVe
SketÀCe 8,83,956 10,24,487 11,97,328 13,18,720 14,90,925
Ke®e&
keÀes.©
letì 00 00 00 00 00
4. efJeÊeer³e / jespekeÀesef<e³e legì (Fiscal Deficit):
legìer®ee ner mebkeÀuHevee Del³eble cenÊJeHetCe& ceeveueer peeles. DeLe&mebkeÀuHeer³e legìer®eer

mebkeÀuHevee yebo Peeu³eecegUs ³ee mebkeÀuHevesuee cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens. efJeÊeer³e letì cnCepes
Meemevee®³ee SketÀCe GlHeVeeHes#ee SketÀCe Ke®e& DeefOekeÀ DemeCes nes³e. eEkeÀJee ogmeN³ee Meyoele
Demesner cnCelee ³esF&ue keÀer efJeÊeer³e letì ner MeemekeÀer³e pecee Je MeemekeÀer³e Ke®e& ³eeceOeerue
De®etkeÀ HeÀjkeÀ mHeä keÀjles. efJeÊeer³e letì Jee{le Demeu³eeme Meemevee®eer SketÀCe keÀpe& Je Flej
ÒekeÀej®eer os³elee Jee{le Deens Demes mHeä nesles. Jee{l³ee efJeÊeer³e letìercegUs Meemeve Jee{l³ee
keÀpee&®³ee meeHeÈ³eele De[keÀle Deens ns mHeä nesles. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer Meemeve
meelel³eeves osMeebleie&le Je Deeblejjeäêr³e ceeiee&ves keÀpee&®eer GYeejCeer keÀjles. Je l³eecegUs efJeÊeer³e
letì meelel³eeves Jee{le peeles. 2011-12 ³ee Je<ee&leerue keWÀê Meemevee®eer efJeÊeer³e letì
Heg{erueÒeceeCes nesleer.
efJeÊeer³e letì = SketÀCe Ke®e& - cenmetueer GlHeVe + meeJe&peefvekeÀ Ke®e& + efveie&gleJeCetkeÀ GlHeVe
efJeÊeer³e letì = 13,18,720 - 7,66,989 + 14,258 + 15,493
efJeÊeer³e letì = 5,21,980 keÀesìer ©He³es.

Je<ex 2008-09 2009-10 2010-11 2011-12 2012-13
efJeÊeer³e 3,36,992 4,18,482 3,73,591 5,21,980 5,13,590
legì
5. ÒeeLeefcekeÀ letì (Primary Deficit):
1992-93 Heemetve ³ee mebkeÀuHeves®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. `èfJeÊeer³e legìerceOegve

Iesleuesu³ee keÀpee&Jejerue J³eepe Jepee kesÀu³eeme peer legì efceUles efleuee ÒeeLeefcekeÀ legì Demes
cnCeleele.'' Meemeveeuee ®eeueg Je<eea®eer legì vescekeÀer efkeÀleer Deens ns mecepeC³eeme ner mebkeÀuHevee
294
GHe³eesieer He[les. 2011-12 ³ee Je<ee&leerue ÒeeLeefcekeÀ letì ner Heg{erue meg$eeves mHeä keÀjlee
³esF&ue :
ÒeeLeefcekeÀ letì = efJeÊeer³e letì - Iesleuesu³ee keÀpee&Jejerue J³eepe
ÒeeLeefcekeÀ letì = 5,21,980 -2,75,618 = 2,46,362

Je<ex 2008-09 2009-10 2010-11 2011-12 2012-13
ÒeeLeefcekeÀ 1,44,788 2,05,389 1,39,569 2,46,362 1,93,831
letì (keÀesìer
©.)
Jejerue ÒeceeCes legìer®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHevee mHeä keÀjlee ³esleerue. ³ee meJe&
mebkeÀuHeveeb®eer He[leeUCeer DeeHeCeebme Heg{erue efJeefJeOe DeLe&mebkeÀuHe SkeÀe ¢äer#esHeele ³ee
keÀes<ìkeÀeleerue DeekeÀ[s JeejerJe©ve keÀjlee ³esF&ue.
17.7 efJeefJeOe DeLe&mebkeÀuHe SkeÀ ¢äer#esHeele (keÀesìer ©.)
Deveg. DeLe&mebkeÀuHee 2008- 2009- 2010- 2011- 2012-

¬eÀ leerue IeìkeÀ 09 10 11 12 13
1. cenmetueer 54025 57281 78847 76698 9,35,68
ÒeeHleer 9 1 1 9 5
De keÀj cenmetue 44333 45653 56986 64225 7,71,07
19 6 9 7 1
ye DekeÀj cenmetue 96940 11627 21860 12473 1,64,61
5 2 7 4
2. Yeeb[Jeueer 34369 45167 40188 55773 5,55,24
ÒeeHle 7 6 57 0 1
De. keÀpe& Jemegueer 6139 8613 12420 14258 11,650
ye. Flej ÒeeHleer 566 24581 22846 15493 30,000
keÀ. keÀpe& DeeefCe 33699 41848 37359 52198 5,13,59
Flej os³elee 2 2 1 0 0
3. SketÀCe ÒeeHleer 88395 10244 11973 13187 14,90,9
(1+ 2) 6 87 28 20 25
4. efyeiej ³eespevee 60872 82109 81829 89211 9,69,90
Ke®e& 1 6 9 6 0
295
De. cenmetueer 55902 65792 72649 81574 8,65,59

Keel³eeJej 4 5 1 0 6
ye. J³eepe 19220 21309 23402 27561 3,19,75
4 3 2 8 9
keÀ. Yeeb[Jeueer 49697 63171 91808 76376 1,04,30
Keel³eeJej 4
5. ³eespevee Ke®e& 27523 30339 37902 42660 5,21,02
5 1 9 4 5
De cenmetueer 23477 25388 31423 34620 4,20,51
Keel³eeJej 4 4 2 1 3
ye. Yee[Jeueer 40461 49507 64797 80404 1,00,51
Keel³eeJej 2
6. SketÀCe Ke®e& 88395 10244 11973 13187 14,90,9
6 87 28 20 25
7. cenmetueer Ke®e& 79379 91180 10407 11619 12,86,1
8 9 23 40 09
8. Yeeb[Jeueer Ke®e& 90158 11267 15660 15678 2,04,81
8 5 0 6
9. cenmetueer legì 25353 33899 25225 39495 3,50,42
9 8 2 1 4
10. efJeÊeer³e letì 33699 41848 37359 52198 5,13,59
2 2 1 0 0
11. ÒeeLeefcekeÀ letì 14478 20538 13956 24636 1,93,83
8 9 9 2 1
(Source‐ Union Budget Documents)
17.8 legìer®ee DeLe& YejCee /DeLe&ÒeyebOeve (Deficit Financing)
DeLe&mebkeÀuHeele JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®³ee legìer oMe&Jeu³ee peeleele. ns DeeHeCe ceeieerue

Yeeieele Heeefnues Deens. ³ee ceO³es ÒeecegK³eeves cenmegueer letì, efJeÊeer³e letì Je ÒeeLeefcekeÀ letì ³ee
mebkeÀuHevee cenÊJee®³ee ceeveu³ee peeleele. ³ee JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®³ee legìer DeLe&mebkeÀuHeele
DemeCes cnCepes®e Meemevee®ee Ke®e& ne GlHeVeeHes#ee DeefOekeÀ DemeCes nes³e. Meemeveeuee efJeefJeOe
keÀejCeebmeeþer Òe®eb[ ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
Goe. og<keÀeU efveJeejCe, ceneHegj, YegkebÀHe, oeefjêîe, yeskeÀejer, jespeieej Je=×er,

Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej efJekeÀeme, ³eg× Je vewmeefie&keÀ mebkeÀìeb®³ee JesUer Meemevee®ee Ke®e& ceesþîee
ÒeceeCeeJej Jee{uesuee Demelees l³ee leguevesle GlHeVeele Jee{ Peeuesueer vemeles. cnCetve ÒeefleJe<eea
Meemevee®³ee DeLe&mebkeÀuHeele letì efvecee&Ce nesles. ner letì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer p³ee meeOeveeb®ee
296
JeeHej kesÀuee peelees l³eeuee legìer®ee DeLe&YejCee Demes cnCeleele. cnCetve legìer®ee DeLe&mebkeÀuHe
Je legìer®ee DeLe&YejCee ³ee oesvner mebkeÀuHevee JesieJesieÈ³ee Deensle.
17.8.1 legìer®³ee DeLe&YejC³ee®ee DeLe&ë
``Meemeveeves DeeHeu³ee DeLe&mebkeÀuHeeleerue oMe&efJeuesueer letì p³ee ceeiee&veer Ye©ve keÀe{ueer peeles
l³eeuee legìer®es DeLe& ÒeyebOeve Demes cnCeleele.''
2) ``pesJne Meemevee®ee SketÀCe Ke®e& ne SketÀCe GlHeVeeHes#ee DeefOekeÀ Demelees DeeefCe lees
peemleer®ee Ke®e& Ye©ve keÀe{C³eemeeþer p³ee ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee peelees l³eeuee legìer®ee
DeLe&YejCee Demes cnCeleele.''
3) ``legìer®es DeLe&ÒeyebOeve cnCepes Meemevee®³ee SketÀCe Ke®ee&®es SketÀCe cenmetueeJejerue

DeeefOekeÌ³e nes³e.''
Lees[keÌ³eele Meemeveeuee DeeHeu³ee DeboepeHe$ekeÀeleerue letì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer p³ee efJeefJeOe

ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees l³eeuee legìer®es DeLe&ÒeyebOeve Demes cnCeleele.
17.8.2 legìer®³ee DeLe&YejC³ee®es efJeefJeOe ceeie&ë
1) Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀkeÀ[tve (RBI) keÀpe& IesCes.

2) J³eeHeejer yeBkeÀekebÀ[tve keÀpe& IesCes.
3) jesKes efMeuekeÀer®ee JeeHej keÀjCes
4) veJeerve ®eueve (Hewmee) efveefce&leer keÀjCes.
veJeerve ®eueveefveefce&leercegUs osMeele HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles.

Jejerue efJeefJeOe ceeiee¥®ee JeeHej keÀ©ve DeLe&mebkeÀuHeeleerue letì Ye©ve keÀe{lee ³esles.
17.8.3 legìer®³ee DeLe&YejC³ee®eer keÀejCesë
keÀesCekeÀesCel³ee keÀejCeebveer Meemeveeuee legìer®ee DeLe&YejCee keÀjeJee ueeielees les Heg{erue ÒeceeCes.
1) Jee{leer ueeskeÀmebK³eeë
YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele ueeskeÀmebK³ee meelel³eeves Jee{le Deens. ³ee

Jee{l³ee ueeskeÀeb®³ee jenCeerceeveele Je oj[esF& GlHeVeele Jee{ keÀjC³eemeeþer Meemeveeuee ceesþîee
ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. l³eemeeþer veJeerve ®eueve efveefce&leer keÀjeJeer ueeieles.
297
2) yeskeÀejer /oeefjêîeë
Yeejleele ueeskeÀmebK³ee Jee{eryejesyej iejeryeer, oeefjêîe, yeskeÀejer meelel³eeves Jee{le

Deens. leer keÀceer keÀjC³eemeeþer Meemeveeuee DeveskeÀ efJeefJeOe ³eespevee jeyeJee®³ee ueeieleele Je
l³eeJej HeÀej ceesþe Ke®e& neslees. l³eecegUs osKeerue letìer®ee DeLe&YejCee keÀjeJee ueeielees.
3) jeäêr³e GlHeVe /oj[esF& GlHeVe keÀceer :
Yeejleele efJekeÀefmele osMee®³ee leguevesle oj[esF& GlHeVe Je jeäêr³e GlHeVe HeÀej®e

keÀceer Deens. oj[esF& GlHeVeele Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Je DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer
ceesþîee ÒeceeCeeJej iegbleJeCetkeÀ keÀjeJeer ueeieles. l³eemeeþer Meemeveeuee letìer®ee DeLe&YejCee
4) vewmeefie&keÀ meeOeveeb®ee DeHegje GHe³eesie:
Yeejleele HeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer Demegve efle®ee DeHegje Je
De³eesi³e JeeHej nesle Deens. vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee ³eesi³e Je cenÊece JeeHej nesC³eemeeþer
ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. l³eemeeþer Meemeveeuee legìer®es
DeLe&ÒeyebOeve keÀjeJes ueeieles.
5) DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{ermeeþerë
Yeejle ne efJekeÀmeveMeerue osMe Demeu³eecegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee oj

Jee{efJeC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej efJeefJeOe #es$eeble iegbleJeCetkeÀ Jee{JeeJeer ueeieles. l³eemeeþer
ceesþîee ÒeceeCeeJej HewMee®eer iejpe Demeles. l³eemeeþer legìer®es DeLe&ÒeyebOeve kesÀues peeles.
6) DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ mees³eer megefJeOeeb®³ee Jee{ermeeþerë
osMeeleerue DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ mees³eer megefJeOeeb®³ee efJekeÀemeeJej DeeefLe&keÀ

efJekeÀemee®ee Jesie DeJeuebyegve Demelees. l³eemeeþer ³ee mees³eer megefJeOeebJej ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e&
keÀjeJee ueeielees. efMeJee³e ³ee megefJeOee Yeeb[Jeue ÒeOeeve Demeleele. l³eecegUs Meemeveeuee ceesþe
Ke®e& keÀjeJee ueeielees l³eemeeþer legìer®es DeLe&ÒeyebOeve kesÀues peeles.
17.8.4 legìer®³ee DeLe&YejC³ee®es HeefjCeeceë
legìer®³ee DeLe& YejC³ee®es DeLe&J³eJemLesJej Fä Je Deefveä DeMee oesvner ÒekeÀej®es

HeefjCeece nesleele. les Heg{erue ÒeceeCes.
298
De) ®eebieues / Fä HeefjCeeceë
legìer®³ee DeLe&YejC³eecegUs Meemevee®ee DeLe&J³eJemLeebceOeerue Ke®e& meelel³eeves Jee{le

Demelees. l³ee®es keÀener ®eebieues HeefjCeece nesleele. les Heg{erue ÒeceeCes.
1. jespeieejele Jee{ë
osMeeleerue ceboer otj keÀjC³eemeeþer, yeskeÀejer keÀceer keÀjC³eemeeþer, oeefjêîe Je iejeryeer

keÀceer keÀjC³eemeeþer Meemeve ceesþîeeÒeceeCeeJej Mesleer, GÐeesie, J³eeHeej, mesJee #es$eeJej
iegbleJeCetkeÀ keÀjles. HeefjCeeceer l³eecegUs osMeeleerue DeveskeÀ ueeskeÀebvee jespeieej ÒeeHle neslees ne
®eebieuee HeefjCeece nes³e.
2. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele Jee{ë
legìer®³ee DeLe&YejC³eecegUs osMeeleerue efJeefJeOe #es$eele iegbleJeCetkeÀ Jee{les.

Goe. jsuJes, jmles, Jeerpe, HeeCeer, JeenlegkeÀ, oUCeJeUCe efMe#eCe, Deejesi³e Fl³eeoer efJeefJeOe
#es$eeble iegbleJeCetkeÀ Jee{ nesle Demeu³eecegUs DeLe&J³eJemLesleerue GlHeeove #ecelee Je SketÀCe
GlHeeokeÀlee Jee{tve DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee Jesie Jee{lees.
3. iegbleJeCetkeÀerle Jee{ë
legìer®³ee DeLe&YejC³eecegUs osMeeleerue iegbleJeCetkeÀ meelel³eeves Jee{le peeles.

iegbleJeCetkeÀercegUs iegCekeÀ keÀe³e& ÒeJe=Êe nesTve jeäêr³e GlHeVeele Jee{ nesles. jeäêr³e
GlHeVeeleerue Jee{ercegUs Hegvne iegbleJeCetkeÀerle Jee{ nesles. HeefjCeeceer osMee®ee efJekeÀeme neslees.
4. jenCeerceeveele Jee{ :
legìer®³ee DeLe&YejC³eecegUs osMeeleerue iegbleJeCetkeÀ HeeleUer Jee{les. iegbleJeCetkeÀercegUs

jespeieej HeeleUer Jee{les. jespeieej Jee{ercegUs SketÀCe GlHeVe Je oj[esF& GlHeVeele Jee{ nesles.
HeefjCeeceer ueeskeÀeb®³ee jenCeerceeveele osKeerue Jee{ nesles.
5. meeJe&peefvekeÀ #es$ee®ee efJekeÀemeë
jsuJes, jmles, JeenlegkeÀ, oUCeJeUCe, Jeerpe, HeeCeer, efMe#eCe, Deejesi³e Fl³eeoer

GÐeesie J³eJemee³e meeJe&peefvekeÀ #es$eeletve ®eeueefJeues peeleele. ns meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue GÐeesie
J³eJemee³e ³eebvee®e cegueYetle DeeefLe&keÀ megefJeOee mecepeues peeles ³ee cegueYetle DeeefLe&keÀ meeceeefpekeÀ
mees³eer megefJeOeebJej osMee®eer Òeieleer DeeefCe efJekeÀeme DeJeuebyegve Deens. cnCetve ³ee mees³eer
megefJeOeebceO³es Meemeve meelel³eeves iegbleJeCetkeÀ Jee{efJeles DeeefCe l³eemeeþer legìer®³ee DeLe&YejC³ee®eer
ceesþîee ÒeceeCeeJej ceole nesles.
299
6. GlHeeoveele Jee{ë
legìer®³ee DeLe&YejC³eecegUs osMeeleerue HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{ nesles. ueeskeÀeb®³ee

neleele HetJeeaHes#ee peemle Hewmee KesUt ueeielees. l³ee®ee HeefjCeece l³eeb®eer ceeieCeer Jee{les ceeieCeer
Jee{ercetUs YeeJeJee{ nesles. YeeJeJee{ercegUs GlHeeokeÀeb®ee veHeÀe Jee{lees. veHeÀe Jee{u³eecegUs
GlHeeokeÀ GlHeeoveele Jee{ keÀjleele.
³ee efMeJee³e ueeskeÀeb®³ee Kejsoer MekeÌleerle Jee{, HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{, vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer®ee cenÊece GHe³eesie, jeäêr³e GlHeVe Je oj[esF& GlHeVeele Jee{ Fl³eeoer ®eebieues
HeefjCeece nesleele.
ye) Deefveä HeefjCeeceë
p³ee ÒeceeCes legìer®³ee DeLe&YejC³ee®es ®eebieues HeefjCeece nesleele. l³eeÒeceeCes keÀener

JeeF&ì HeefjCeece eEkeÀJee og<HeefjCeece osKeerue nesleele. les Heg{erue ÒeceeCes.
1. YeeJeJee{ë
legìer®³ee DeLe&YejC³eecegUs osMeele ceesþîee ÒeceeCeeleJej HewMee®³ee HegjJeþîeele Jee{

nesles. l³ee leguevesle Jemlet Je mesJeeb®³ee HegjJeþîeele Jee{ Peeuesueer vemeles. ueeskeÀebkeÀ[erue Hewmee
Jee{u³eecegUs l³eeb®eer ceeieCeer Jee{les. HeefjCeeceer eEkeÀcele Jee{ eEkeÀJee YeeJeJee{ nesles.
2. MeemekeÀer³e Ke®ee&le Jee{ :
DeLe&mebkeÀuHeeleerue legì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer Meemeve legìer®ee DeLe&YejCee keÀjles.

l³eecegUs veJeerve HewMee®eer efveefce&leer nesTve Meemeve DeeHeu³ee Ke®ee&le ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{
keÀjles. l³ee®ee HeefjCeece lespeer®eer HeefjefmLeleer efveefce&leer nesTve DeLe&J³eJemLee DeefmLej yeveles.
3. GHeYeesieeble yeoue :
legìer®³ee DeLe&YejC³eecegUs osMeele eEkeÀcele Jee{ nesles. efmLej GlHeVe DemeCeeN³ee

Jeiee&vee DeeHeu³ee GHeYeesieele Ieì keÀjeJeer ueeieles lej ³ee Gueì Þeerceble ueeskeÀeb®eer GHeYeesieele
Jee{ nesle Demeles. keÀejCe l³eeb®³ee GlHeVeele Jee{ nesle Demeles.
4. GlHeVe JeeìHeeleerue efJe<ecelee :
legìer®³ee DeLe&YejC³eecegUs osMeeleerue Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer meelel³eeves Jee{le

Demeleele. DeMee HeefjefmLeleerle osMeeleerue GlHeeokeÀ Je J³eeHeeN³eeb®ee veHeÀe Jee{le Demelees.
l³eecegUs l³eeb®es GlHeVe Jee{le peeles. lej ³eeGueì efmLej GlHeVe DemeCeeje Jeie& cepegj, Jeie& Je
meeceev³e J³ekeÌleer®³ee GlHeVeele Ieì nesle Demeles. cnCepes iejerye DeefOekeÀ iejerye lej Þeerceble
DeefOekeÀ Þeerceble nesle peelees.
300
5. meÆsyeepeeruee Òeeslmeenveë
legìer®³ee DeLe& ÒeyebOeveecetUs Jemlet Je mesJeeb®³ee eEkeÀceleer Jee{le Demeleele. ³eeHes#ee

DeeCeKeer eEkeÀcele Jee{ JneJeer ³eemeeþer GlHeeokeÀ J³eeHeejer Je oueeue Jemlegb®eer meeþsyeepeer
keÀjleele Je l³eeletve meÆsyeepeeruee Tle ³eslees.
6. keÀpee&®ee meeHeUeë
legìer®³ee DeLe& ÒeyebOeeletve efvecee&Ce Peeuesu³ee HewMee®ee JeeHej DeveglHeeokeÀ

keÀejCeemeeþer Peeuee lej osMeeleerue Meemevee®ee keÀpee&®ee yeespee meelel³eeves Jee{le peelees. les
keÀpe& HesÀ[C³eemeeþer Hegvne veJeerve keÀpe& GYeejCeer keÀjeJeer ueeieles. Je DeMee ÒekeÀejs keÀpee&letve
keÀpe& efvecee&Ce nesTve Meemeve efJeosMeer Je mJeosMeer keÀpee&®³ee meeHeÈ³ee De[keÀles.
³ee efMeJee³e iegbleJeCegkeÀ j®evesle yeoue, ®ewveer®eer ÒeJe=Êeer Jee{Ces, DeeJeM³ekeÀ Jemlegb®eer
ìb®eeF& efvecee&Ce nesles, HeleHegjJeþîeele Jee{ nesles. mekeÌleer®eer ye®ele Jee{ nesles. Fl³eeoer DeveskeÀ
Deefveä HeefjCeece nesleele.
osMee®³ee meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³ee®ee Je DeboepeHe$ekeÀe®ee peJeU®ee mebyebOe Demelees.

Heg{erue Je<ee&leerue osMee®³ee GlHeVe Je Ke®ee&®ee Deboepe DeboepeHe$ekeÀele Jele&efJeu³ee efMeJee³e
Meemevee®eer ³eespeveeye× efJekeÀemee®eer efoMee efveef½ele nesle vemeles. cnCepes®e YeefJe<keÀeUele
Dee³eJ³e³ee®ee JesOe ne DeboepeHe$ekeÀele®e Iesleuee peelees. DeMee ¿ee DeboepeHe$ekeÀe®eer j®evee
keÀjleevee®e efJeefJeOe ÒekeÀej®eer pecee, Ke®e& Je letì efJe®eejele Iesleueer peeles. efJekeÀmeveMeerue
osMeeleerue efJekeÀeme ³eespeveeJej nesCeeN³ee melele®³ee Jee{l³ee Ke®ee&cegUs DeboepeHe$ekeÀele
vesnceer®e legì efometve ³esles.
legìer®³ee DeboepeHe$ekeÀeleerue letì Yeªve keÀe{C³eemeeþer ÒeecegK³eeves legìer®ee

DeLe&YejCee keÀjeJee ueeielees. ¿ee legìer®³ee DeLe&YejC³eeceO³es GlHeVe Je Ke®e& ¿eeleerue leHeÀeJele
Ye©ve keÀe{C³eemeeþer efJeefJeOe ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. efJekeÀmeveMeerue osMeele ¿ee
legìer®³ee DeLe&YejC³ee®eer efJeefJeOe keÀejCes efometve ³esleele Je l³eeb®es DeLe&J³eJemLesJej nesCeejs
efJeefJeOe Fä Je Deefveä HeefjCeece meg×e Deensle. DeLee&le Demes Demesues lejer efJekeÀemee®eer
Òeef¬eÀ³ee meelel³eeves ®eeuet þsJeC³eemeeþer osMeeuee ¿ee efJeefJeOe ceeiee&Üejs efJeÊe GYeejCeer keÀjCes
iejpes®es Demeles.
17.10 ÒeMve
1. DeLe&mebkeÀuHe cnCepes keÀe³e? DeLe&mebkeÀuHee®eer Òeef¬eÀ³ee Je j®evee mHeä keÀje.

2. legìer®³ee efJeefJeOe mebkeÀuHevee mHeä keÀje.
301
3. legìer®ee DeLe&YejCee cnCepes keÀe³e? l³ee®eer keÀejCes keÀesCeleer?

4. legìer®³ee DeLe&YejC³ee®es HeefjCeece mHeä keÀje.
efìHee efuene
1. DeLe&mebkeÀuHee®es ÒekeÀej
2. legìer®³ee DeLe&YejC³ee®es Fä HeefjCeece
3. legìer®³ee DeLe&YejC³ee®es Deefveä HeefjCeece
*****

S.Y.B.a. Economics Paper - II - Macro Economics (Mar) - Rev

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

S.Y.B.a. Economics Paper - II - Macro Economics (Mar) - Rev

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

efÜleer³e Je<e& keÀuee

IeìkeÀ 2 GHeYeesie, iegbleJeCegkeÀ DeeefCe jespeieej

IeìkeÀ 3 Hewmee DeeefCe YeeJeJee{

IeìkeÀ 1 Yeejleeleerue yeBkeÀe

IeìkeÀ 2 efJeÊeer³e yeepeej

IeìkeÀ 3 meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e

• DeLe&Meeðee®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

1.2 ÒemleeJevee (Introduction )

DeLe&Meeðe ns SkeÀ SseflenemeerkeÀ Meeðe Deens. Òee®eerve keÀeUer ne efJe<e³e jepeveerleer,

1.3 DeLe&Meeðee®eer J³eeK³ee (Definitions of Economics)

DeLe&Meeðee®eer J³eeK³ee ve keÀjCeeN³ee ieìele Òees. iegVeej efcej[eue. Òees. cee@jerme

DeLee&le Jejerue meJe& J³eeK³eeJej efìkeÀe Peeu³ee Demeu³ee lejer DeLe&Meeðee®ee

1.4 DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer (Scope of Economics)

DeLe&Meeðeeb®eer J³eeHleer efJe®eejele Iesleevee DeeHeCe ns þjefJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer,

DeLe&Meeðe ns JeemleefJekeÀ Meeðe Deens keÀe ?

DeLe&Meeðe ns DeeoMe&Jeeoer Meeðe Deens keÀe ?

DeLe&Meeðeeuee DeeoMe&Jeeoer Meeðe ceeveCeeN³ee DeLe&Meeðe%eele ÖesÀPej, n@[jmeve,

1.5 DeLe&Meeðe efJeMues<eCe He×leer (Approaches of Economic

DeLe&Meeðe ns ÒeecegK³eeves Dece³ee&efole iejpee DeeefCe ce³ee&efole lemes®e ogefce&U Hejbleg

1.5.1 met#ce/DebMeue#eer/J³eäer DeLe&Meeðe (Micro Economics):

De@[ce eqmceLe Heemetve J³eäer DeLe&Meeðeeme 18J³ee MelekeÀele meg©Jeele Peeueer.

osMeeleerue jespeieejer®³ee HeeleUer®ee efJe®eej ve keÀjlee keÀesCel³ee SKeeÐee GÐeesieele efkeÀleer

cee@efjme [e@ye - ``DeLe&J³eJemLes®es met#ceoMeea DeO³e³eve cnCepes met#ce DeLe&Meeðe nes³e.''

1.5.2 met#ceue#eer DeLe&Meeðee®eer JewefMeäîes (Characteristics of Micro

1. SkeÀe SkeÀekeÀe®ee DeY³eeme:

met#ce DeLe&Meeðe SkeÀe SkeÀkeÀeuee FlejebHes#ee mJeleb$e ceevetve l³eeb®ee DeY³eeme

2. meJee¥iee®ee yeejkeÀeF&ves DeY³eeme:

meg#ce DeLe&Meeðeele keÀesCel³eener SkeÀkeÀe®ee SkeÀìîeeves DeY³eeme keÀjleevee l³eeb®³ee

3. Flej IeìkeÀ Je l³ee®ee HeefjCeece:

DeY³eemeeLe& Iesleuesu³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ SkeÀkeÀeJej keÀe³e& keÀjCeejs Flej IeìkeÀ Je Flej

met#ce DeLe&Meeðe efJeefMe<ì SkeÀkeÀe®ee DeY³eeme keÀjleebvee l³ee®³ee cenÊeceÊes®³ee

SketÀCe®e met#ce DeLe&Meeðe keÀesCel³eener SkeÀe SkeÀkeÀe®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ HeeleUerJej

1.5.3 met#ce DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer (Scope of Micro Economics):

met#ce DeLe&Meeðee®³ee J³eeHleer®eer keÀuHevee DeeHeCeeme Heg{erue lekeÌleeJe©ve DeefOekeÀ ®eebieu³ee

met#ce DeLe&Meeðee®eer J³eeHleer

1.5.4 met#ce DeLe&Meeðee®es cenÊJe (Importance of Micro Economics):

1. mejkeÀej®³ee ¢äerkeÀesveelet GHe³egkeÌleë

DeeefLe&keÀ OeesjCe efveef½ele keÀjleevee met#ce DeLe&Meeðe ns mejkeÀejuee GHe³egkeÌle

2. efJeefJeOe ÒeMve mees[efJeC³eemeeþerë

GlHeeove keÀMee®es kesÀJne, efkeÀleer, keÀesCeemeeþer, keÀesCel³ee He×leerves keÀjeJe³ee®es ?

3. keÀu³eeCekeÀejer DeLe&Meeðee®ee DeY³eemeë

met#ce DeLe&Meeðe ns cenÊce DeeefLe&keÀ keÀu³eeCee®³ee DeJemLes®eer ÒeeHleer keÀjC³eele

4. efJeefMeä GÐeesieeb®ee DeY³eemeë

ns DeLe&Meeðe SKeeÐee efJeefMeä GÐeesiee®ee Je Hes{er®ee meJe& Debieebveer DeY³eeme keÀjerle

5. jepemJe Je Deeblejjeä^er³e J³eeHeejë

jepemJe Je Deeblejjeä^er³e J³eeHeej F. #es$eele DemeCeeN³ee efJeMes<e ÒeMvee®eer GkeÀue

1.5.5 met#ce DeLe&Meeðee®³ee/ce³ee&oeë

1. efveCe&³e meJe&meeceev³e nesCes De[®eCeer®esë

met#ce DeLe&Meeðeele SkeÀe®e SkeÀìîee®ee SkeÀìîeeves efJe®eej kesÀu³eeves HetCe&

met#ce DeLe&Meeðeeleerue DeveskeÀ ie=nerles Òel³e#eele ÒeeHle nesCes DeMekeÌ³e Deens.

3. ceewefêkeÀ Je jepekeÀesef<e³e OeesjCeë

meeJe&peefvekeÀ Dee³e-J³e³e. Hejjeä^er³e J³eeHeej, DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, jeä^er³e

1.5.6 meceäer / mLetue / meceûeue#eer DeLe&Meeðe (Macro Economics):

keÀuee MeeKesleerue efÜleer³e Je<ee&®ee HesHej ¬eÀceebkeÀ oesve®ee DeY³eeme¬eÀce ne ÒeecegK³eeves

meceûeue#eer DeLe&Meeðeele mebHetCe& DeeefLe&keÀ J³eJemLes®ee SkeÀef$ele DeY³eeme kesÀuee

meceûeue#eer DeLe&Meeðee®ee DeLe& DeefOekeÀ ®eebieu³ee ÒekeÀejs mHeä nesC³eemeeþer

Òee. De@keÌues - ``meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns DeeefLe&keÀ HeefjceeCeeb®ee meceûe HeeleUerJej efJe®eej

SketÀCe®e meceûeue#eer DeLe&Meeðe ns mebHetCe& DeLe&J³eJemLes®ee SkeÀef$eleefjl³ee DeY³eeme keÀjles.

1.5.7 meceûeue#eer/meceäer DeLe&Meeðee®eer JewefMeäîes (Characteristics of

1. meJe& SkeÀkeÀeb®ee DeY³eemeë

meceûeue#eer DeLe&Meeðeele SkeÀe SkeÀkeÀe®ee Jew³eeqkeÌlele HeeleUerJej DeY³eeme ve keÀjlee

2. meeceev³e meblegueve He×leerë

meceûeue#eer DeLe&Meeðe DeeefLe&keÀ efJeMues<eCeekeÀjerlee meeceev³e meblegueve He×leer®ee