TEMBIHECHAPY

maurolugo
 maurolugo
TEMBIHECHAPY
E-mail: javierlugo1979@gmail.com

Diagramación y diseño: Leidy Lugo

1ra edición: Marzo 2020

Asunción, Paraguay

Asunción, Hecho el depósito que marca la ley Nro 1328/98

 Maiteimi

Hi’ãite niko jahecha hetesoroporámo ohóvo ñane

avañe’ẽ ha ñane ñe’ẽporãhaipyre, upévare ha
upevarã ajehekoverekýi ahávo ambokuatiávo che
rembihechapy, ha ndaha’éiramo jepe peteĩ
tembihechapy hypy’ũ añete ha hypýva
imoheñoihare Francia-gua Michel de Montaigne
(1533 - 1592) ojapohaguéicha, tove toha’ãnga
jepe upe hembiapokuépe, tove toñepyrũmi ko líño
hi’ãitéva oñeñemitÿ ha oñemongakuaa ñane
guaraníme.
Mbohapy tembihechapy maurolugoháicha iñapesã
ko’ápe, peteĩva ha’e upe ñe’ẽpapára okaraygua
Sara Meza rembiapokue, mokõiha oñe’ẽ kuña
guarani Alba Eiragi rembiapopýre ha mbohapyha
katu Miguel Ángel Meza remimoguaraningue “El
fin de Chipí González” rehe. Che niko peteĩ
tapicha okakuaasevéva ko’ẽreíre, pejemíkena
chéve mamópa ha mba’éichapa ikatu amoporãve
ko che rembiapopy, javierlugo1979@gmail.com
rupive.
TEMBIHECHAPY
ÑANE ÁḠA RENIMBO
 maurolugo

Avy’asaingo aína ko pyharépe

ñane ñe’ẽpapára aranduete
Susy Delgado, oisãmbyhýva
Secretaría Nacional de Cultura
ryepýpe peteĩ departamento
hérava Dirección de Promoción
de Lenguas, ojerovia rehe che
rehe ha omoĩ che pópe teindýra
paraguái Sara Meza
rembiapokue hérava “Ñane áḡa
renimbo”, ikatu haḡuáicha aju
ko’ápe añembyapyka pene
renondépe ha añe’ẽ mbykymi
hese.

8
 maurolugo

Mba’eguasuetépa aje opavavévape

ḡuarã upe ñe’ẽ, ñe’ẽ rekove, ñe’ẽndy,
ñe’ẽ angapy, jaikuaahapypeñaína upe
ñe’ẽ ha taha’e ha’éva ñe’ẽ térã idióma,
ha’eha ñande reko, ñande rekove, ñande
kerayvoty ha ñane rembiasakue
mombe’uha. Ha upéicha nipo oñandu
avei ra’e kuña arandu okaraygua Sara
Meza. Aguyjevete chupe
oñembopy’aguasu rehe omombe’u ha
ohechaukávo ñandéve mba’épa
oguerotytýi hembihaipyre apytu’ũ
nguápe, mba’éichapa omoñeñandu
ichupe opaite mba’e jahasáva ojuapytépe
ha ñane retãme.

9
 maurolugo

Ñane ñe’ẽpapára Sara Meza nipo

aremi guivéma oñemitỹ
ouvohínara’e iñapytu’ũme umi
ñe’ẽ hi’a porã porãva, oha’ãrõnte
nipo hína ra’e hopejuraẽ ha áḡa
ohechakuaámaramo
hi’ajuvémaha, oñanima sapy’a
oguenohẽ ha omyasãi
ñandapytére, ñande reraitépe ha
ñane mba’erãite.

10
 maurolugo

Natamora’e ñamoñe’ẽmi umi

hemiandu ombokuatiapyre,
tajahecha ha tañañandumi
hendive umi mba’e ombopy’arasy
ha omyangekóiva ichupe,
ombojerovia ha oityvyróva chupe.
Ha’e ohechaukasehína ñandéve,
jajokáramo kyhyje ita, py’aro ita,
chéntese ita ha ñañemoĩramo
ñakymby’ujey ñane ñe’ẽ
hesãivehágui, ñañomoirũ ha
ñañopytyvõramo, ikatuha javy’a ha
jaikoporãjoaite.

11
 maurolugo

Upévare ha upevarã ha’e ojokáma

itaguasuete ohapejokóva kuarahy
rata rendy, anivéma jaiko ára
pytũguýpe, ha’e ombohokýma ita
ojokavaekue ha iporãve haḡua
ombory umi itaku’i, jahechápa
ijitakyrývo, tosyry ñandapytére,
toiko ha toikove peteĩ tetã opáy,
oñakãrapu’ã, hesãi, hosã,
iñarandu, ojokupyty ha ovy’áva.

12
 maurolugo

Teindýra Sara Meza,

animo’ãkena opa ne ánga
renimbo, tokakuaa ha
ta’ipukuvékena ko’ẽreíre, tove
tereipyaha ipype ha hese ae
ñane avañe’ẽme ne remiandu
ha poetísa nde rekópe tereñe’ẽ
akóinte umi oikotevẽve ha
okyhyjéva rérape, animo’ãkena
mba’evéichagua gringokuéra
pestisída oñeñohẽva ko’ẽreíre
Itakyry ári ha heta hendápe ko
ñane retãme ha animo’ãtei avei
ombohoguemano térã ojuka
ndehegui ne ñe’ẽpoty rekove.

13
 maurolugo

Ñamoñe’ẽmbaitékena ko
ñe’êpotyryru hérava “Ñane áḡa
reinimbo”, ñamoñe’ẽvékena
ñane retãme ko’ẽreíre ha
anivématei oĩ ñandapytépe
tapicha paraguái nomoñe’ẽséiva
térã nomoñe’ẽkuaáiva
mba’eveichagua kuatia.

14
 maurolugo

Nga’u ra’e mayma tetãyguára

ijaguara nde rehe ko che
che’aguaraháicha nde rehe,
tandejurupyasyete ha
tahekovepoty opaite mba’e ere ha
rejeruréva umi ne
ñe’ẽporavopyrépe.

Lúke, 6 de junio, 2014

15
GUARANI RAPO
HOKYJERA
 maurolugo

Tuichaite mba’e ko ojehúva ñane

ñe’ẽ retãme ha ñane retã ñe’ẽ tee
peteĩvape, añetehápe ikatu
jaguerovy’a ha jagueropurahéi ko
ñane reindy guarani Alba Eirági
remiandu poty. Heta ára nipo
ohasava’erã raka’e ñande
ypykuéra memby teete
ombohokyjerami haḡua kuatia
rogue ári ko ñane avañe’ẽ, térã
nipo hokyjeravavoínte ha
ñandénte ndajahechái ha
ndajahejái okakuaa ñane ndive ha
ñandapytépe, oñembohapo rehe
ñande karaku kuápe umi jurua
ñanekolonisava’ekue remiandu
morotĩ.

17
 maurolugo

Upe temiandu morotĩ

ñandaho’ipáva niko ñaneñapytĩ ani
haḡua ñande paraguajokuéra
jaguata ñande rape tee rehe,
ñande rape tee rehe ja’éramo
ja’eñaína ko Amérika ha
amerikaygua rembiasa ha
remiandu ryepýpe. Heta árama
ñanderapekañy, ha péina ko Alba,
héra ko’ẽju rupive ohesape
kangymi ñandéve ko ñande rape
iñypytũetéva, oñemoypytũ rehe
akue ñandehegui yma ymaite
guive.

18
 maurolugo

Aréma ñambo’ykehague jajúvo

ñande sykuéra guaraníme, reínte
ñande’aguara ha ja’e ñande
purahéi ha juru tuichakue jave,
aipo ñande ha’eha rrása guarani,
naiporãi ñandejapu ha
ñanderovamokõi, ndovaléi
ñane’ensuguy, jaikuaahapýpe
ndajaikoiha upe ñañe’ẽháicha,
michĩ michĩete ñandevoi
ñañembotavy ha ñañombotavyse,

19
 maurolugo

ndahasyive rehe ñandéve

ñambojeroviave umi kuimba’e pire
morotĩ europeokuéra rapykuere,
umi oḡuahẽva’ekuépe kysepuku,
mboka, kurusu ha iñandejarakuéra
ñe’ẽ ipópe, naiporãiko
ñanderovamokõi, ha tekotevẽma
jahechakuaa upe mba’e,
ñandéramo ha ñandétante
riréramo, mombyrýre
ñamomba’eguasuve pytaguakuéra
ñe’ẽ, reko ha rekove.

20
 maurolugo

Ha’etépeko oḡuahẽ ñane rendápe

ko Alba Eirági ñe’ẽpoty apesã,
hese ae jajehechakuaáta jahávo,
jahechakuaáta avei ñandesyrayhu
añetéramo ñamo’ambueva’erãha
heta mba’e, jahapo’ova’erãha
ñane apytu’ũgui heta mba’e
noñe’ẽporãiva ñande rehe.

21
 maurolugo

Guarani ruguy osyrýramo ñande

rehe, ñande oiméramo rrása
guarani, tekotevẽ ñamondoho
tukumbo morotĩ ñaneñapytĩva,
tekotevẽ japáy ha jahechami
ambue hendáicha, oiméramo
ñande ha’e guarani retã rokykuemi
niko, upe ñande rapo añetegua,
umi ñande sy añetegua, oĩ ko
Paraguáipe, ko Amérikape.

22
 maurolugo

Amérika ñande sy ha ñane retã sy,

hesakãma rire ñandéve
upeichaha, ndaja’esemo’ãveima
ha ndaja’emo’ãvéima araka’eve,
aipo España ha’eha ñane retã sy,
térã aipo madre patria, upéva upe
ñe’ẽ oĩ rehe oakãvo ha ijokuchívo.

23
 maurolugo

Tuichamíko ojoavy temiandu

morotĩ ha ñande ypykuéra
remiandu, español-kuéra
ojepy’apy ha oñendymokõ aja
órore, ñande ypykuéra
ojepy’amongeta árare, ñande
rukuéra oñorãirõ aja rrikésa rehe,
ñande ypykuéra oñamindu’u
vellésa rehe.

24
 maurolugo

Alba Eirágui ha’e kuña guarani,

ache ha ava ruguy ombojehe’áva
ojuehe, péina ohykuereñami
hemiandu, ombopoty ha omyasãi
ñe’ẽ rekove, ha’e oñemitỹ
hembiapokuépe yvypóra rekove
ombojeguakáva, ohechauka
ohayhuha hemiandu tee, iñarandu
tee, hogaygua, hetãygua, arapy ha
mba’eporãita yma ymaite guive
oĩva,

25
 maurolugo

ha oĩramo jepe ñande jerére,

ñande ndahechái, nañañandúi,
nañahendúi, ha upévare
nañañandúiva ñande ha’eha ko
arapy ku’ikuemi, peteĩvénteha ko
ñande rekohápe ha ndaha’eiha
katuete ñaiméva ipype
ñañemomba’e ha ñañembojáravo
hese, hetave jey ñande jaity,
ñambyai, jahapo’o, ñambotyai,
ñavende, jajogua...

26
 maurolugo

Natamora’e ko siglo XXI-pe

japaymi, tajaguereko ha
tajagueroike mayma ñande
ypykuérape ñane ndive,
hi’ãiteva’erã 20-véva ñande
ypykuéra retã oikuave’ẽ ñandéve
iñe’ẽpoty, iñe’ẽ arandu,
hembihasakue, arandu yma ha
arandu porã memetéva, hetaite
mba’e oreko hikuái
ñanderekombo’eva’erã,

27
 maurolugo

ha upéicha ojehúta jahejamiha’ára

chupekuéra ñanderekombo’e,
ohechaukávo ñandéve ko ñande
rekoha ha’eha ñande sy, ha
ñande, memby ñande rekópe
tekotevẽha ñañangareko hese,
ñaipytyvõ ichupe, ja’aguyjeme’ẽ
ichupe ñande arapáy guive
ñamanoite peve ñanemboy’u,
ñanemongaru, ñanepohãno,
ñandeguereko rehe ijyva ári.

28
 maurolugo

Aguyjevete ndéve che reindy Alba

Eirági, chereja rehe amoñe’ẽasa
ne remiandu remyapesãva ko’ápe,
roikuaavévo, roguerohoryvéntema,
ha ajerure ndéve ha mayma
ypykuérape taoreñyrõmi ore
paraguajokuérape, 500 ary
rasáma péicha pomboyke,
poapo’i, po’yvy’o, pohekotee’o ha
pohekove’o hague rehe. Maiteimi
peẽme Guarani, Guaikuru,
Matáko, Samúko ha Maskoy
retãyguakuéra. Ñaha’ãrõñaína
peteĩ yvytu pyahu ko ñane retã ha
ñane Amérikape.
kandire - 2016

29
CHIPI GONSÁLE
 maurolugo

Yvy ha yvága ojopyru ha ojopyaha

ko ñoha'ãngápe. "El fin de Chipí
González", José María Rivarola
Matto rembiapokue castellano-pe,
péina omoguarani Miguelánguel
Meza. Ko tapicha paraguái
ohyvykói ñoha'ãnga rekove ha
ohapyatývo avañe'ẽme tuichaiterei
omongakuaave.

31
 maurolugo

"El fin Chipi González" niko

ojekuaa ñoha'ãnga pukarã ramo
castellano-pe. Kóicha nga'u oje'e
hese ikatúre oporombopuka, umi
oñe'ẽva ipype oñe'ẽvai rehe, jepe
umi mba'érepa oñeñe'ẽ,
ndaha'eietehína vyrorei raity,
pukapyrãite. Che ahechaháicha
katu ko ñoha'ãnga ohasávo
guaraníme drama-ite so'o ryrýipe
ojere, ipype oñe'ẽ porãmaramo
umi personáhe.

32
 maurolugo

Añetehápe oike pypuku yvypóra

reko ha rekovépe. Ikaraku
kuaitépe jajuhúta ñande rekove
yma guare, ko'áḡa ha ko'ẽrõ ára
ḡuarã (Umi yma ojehumava'ekue
niko ojehu jey ko árape ha umi
mba'e ko árape ojehúva, ko'ẽrõ
ára ojehu jeýta).

33
 maurolugo

Pe tava'ípe niko oĩmbaite umi

mba'e ikatukuaáva oĩ mamo
oimehápe ko arapýpe. Oĩ
mburuvicha ha tembiguái,
oñemomba'eguasúva ha
oñemomirĩva, ijapúva ha
hekoañetéva, imba'epotáva ha
imba'eporãva, ipy'aguasúva ha
ipy'amirĩva, oporohayhúva ha
oporogueroyrõva…

34
 maurolugo

Ko ñoha'ãnga niko hetepeteĩ ha

iñakãmokõi, oĩ rupi ipype yvypóra
ha yvagapóra; ápe jajuhu ñaína
Sau (marangatu) ha Mo (aña).
Ha'ekuéra yvagapóra háicha yvate
guive ohechauka oikuaapaha
ojehútava yvypórape, mba'épa
oha'ãrõhína peteĩteĩvape. Yvypóra
oĩhaguéicha réra orekopámavoi
ikuatia arandúpe. Oikuaapaitéma
mba'éichapa ha araka'épa
omanóta. Oikuaapaitevoi hikuái.
Iñarandúva ha'ekuéraicha ndaipóri
múndope.

35
 maurolugo

Péicha jahechatañaína "Chipi

Gonsále", mitã tyre'ỹ,
oñembosaraikuaaitemíva pelóta,
karai Peru ha Ña Konche
remimongakuaa, orekomaha
ohapera'ãrõva hekovemíme. Ko
mitãrusu (he'i hese Sau) ohóta
añaretãme omano rire ha jepe
imarangatu, mbegue mbeguépe
omokõta chupe ohóvo mba'epota
ha taryrýi. Iñambuévo ivokopegua
iñambuéta avei ohóvo hekove, ko
mba'e ombotyryrýta chupe
añaretãme omano rire.

36
 maurolugo

Rivarola Matto ñepyrũrã

ohechauka, ñande yvypóra
ñaimeha yvagapóra poguýpe. Ha
nañanearandúi rupi ha'ekuéraicha,
ndajaikuaái ñane renonderã.
Upéicha rupi ñande yvypóra
háicha, jepe jaipyguara ñane
apytu'ũ, ndikatúi jaguerojy ha
jaguerojera umi mba'e heruguáva.
Umíva noĩrĩ rehe ñande poguýpe,
upévare ndajaikuaái ñande rekove
raperã.

37
 maurolugo

Jahecháramo ambue hendáicha

katu, ikatu ja'e ko tembiapo rupive,
Sau ha Mo; marangatu ha
añaháicha memete oguataha
ojoykére (oĩháicha avei ko
yvórape: hũva ha morotĩva,
iporãva ha ivaíva, ipirúva ha
ikyráva, yvy ha yvága, iñarandúva
ha itavýva - térã iñarandujojáva
Sau ha Móicha- …).

38
 maurolugo

Ñama'ẽtaramo ambue henda

guivo katu, ja'ekuaa avei amo
hapópe Aña ha Marangatu oikoha
oñondive yvagapýre, upérupi
oñomongeta ha ojesareko yvypóra
pyporére, oha'ã mávapa
iñaranduve hamba'e ha, vaicháko
ojogueraha porãva hikuái, ni
ha'ekuéra noñokarãiri yvypóra
oñokarãiháicha yvy ape ári.

39
 maurolugo

Sau ojavy ipahaitépe upe mba'e

oikuaaporãma va'ekue vaicha hína
kuri ha tuicha opia hemira'ãrõgui.
Rivarola Matto ohechaukase
vaicha avei yvagapóra
ndohechapaiha, ha
ikatukuaánteha avei ojavy
sapy'ánte, térã ndaiporiha
iñarandupáva ko arapýpe.

40
 maurolugo

Sau opytavai upekuére, ikatu

porãnte oimera’e Mo
ombopakovapire
oñembohoryháramo hese. Oime
piko aña imbareteve
marangatúgui. Péva hína pe
mba'eporandu tuichavéva
chapytu'ũme. Térãpa ko
ñoha'ãnga ohechaukase yvy ha
yvága imombyryetereiha
ojuehegui ha ndikatúiha ojokupyty.
Upéicharõ piko moõ oho yvypóra
omano rire. Máva piko oho
añaretãme. Ha marangatu retãme
piko máva oipykúi osapy rire.

41
 maurolugo

Chipi Tórre ha Marta (Karai komi

rajy) okañy oñondive, ha ndaha'éi
hapichakuéragui añónte okañýva,
nahániri, Sau ha Mógui avei okañy
hikuái, nosẽvéijeko aipóramo
ka'aguýgui. Upe mba'e avei
ohechauka, mba’éichapa ñande
yvypóra, jepe ñasẽse tesaparágui
térã ñande rekohágui,
jaguerahaha jeýnte ñandapére
opaite mba'e ñandejopirasýva
ñane korasõme.

42
 maurolugo

Ipahaitépe, Sau ojepichaite

ndojehuihaguére hemimo'ãmby.
Mo katu ha'ete tuichavéva ha
péina ko ñoha'ãnga oguapy opuka
sororo ko arapy isarambipávare
ha ndaikatúiva máramo
oñemohenda porã, jepe heta oĩ
ojehechaukaséva
mba'eguasuetéramo hénte jurúpe
ḡuarã.

Luque, jasypoteĩ 2006-me

43
 maurolugo

maurolugo heñói 1979-pe, ñe’ēpapára ha

haihára paraguái, omoherakuã mombe'urã
mitãme ğuarã hérava "Mbarakaja pytã,
Mbarakaja morotī, Mbarakaja hovy, Guyrami
oñe'ēva”, ha ambueve. Ohai avei
tembihechapy ha ñoha'ãnga. Omoguarani
heta haipyre guasu arapypegua "Las mil y
una noches, La metamorfosis, El principito,
Don Quijote de la Mancha” ha ambueve.
LIBRO DIGITAL
ASUNCIÓN - PARAGUAY

MARZO 2020