1.

Bối cảnh việc chia tách quần đảo Chagos khỏi Mauritius
Quần đảo Chagos là một phần của thuộc địa Mauritius của Anh Quốc trước 1965?
[4]
Từ 1638 Mauritius trở thành thuộc địa của Hà Lan, sau đó Hà Lan từ bỏ vào năm
1710. Pháp chiếm hữu quốc đảo này và đổi tên thành Ile de France từ năm 1715. Quần
đảo Chagos được xem là một phần của Ile de France dưới sự quản lý của Pháp. Năm
1814 Pháp chuyển nhượng Ile de France, bao gồm cả quần đảo Chagos cho Anh bằng
Hiệp định Paris ngày 30/5/1814. Từ đó cho đến ngày 08/11/1965 – ngày quần đảo
Chagos bị tách khỏi Mauritius – quần đảo này được quản lý như một lãnh thổ phụ
thuộc của Mauritius. Đây là điểm gây tranh cãi giữa hai nước. Mauritius cho rằng
quần đảo Chagos có mối liên hệ chặt chẽ về kinh tế, văn hóa và xã hội với Mauritius
và được quản lý liên tục, không gián đoạn như một bộ phận cấu thanh của Mauritius
trong suốt 150 năm dưới sự cai trị của Anh.[5] Trong khi đó, Anh cho rằng quần đảo
này chỉ được quản lý một các lỏng lẽo từ Mauritius và về mặt pháp lý và thực tế là
tách biệt với Mauritius.[6] Cũng cân lưu ý là trong Phán quyết của Thượng viện Anh
năm 2008, Thượng viện Anh ghi nhận rằng quần đảo Chagos được quản lý như một
phần của thuộc địa Mauritius.[7]
Việc chia tách quần đảo Chagos khỏi thuộc địa Mauritius năm 1965[8]
Quá trình đòi độc lập lại cho Mauritius chính thức bắt đầu từ năm 1959 và qua nhiều
vòng đàm phán giữa chính quyền thuộc địa Mauritius và Chính phủ Anh.[9] Trong
quá trình đàm phán, Anh đã đưa ra đề nghị chia tách quần đảo Chagos khỏi phần còn
lại của thuộc địa Mauritius và giữ quần đảo này tiếp tục dưới sự quản lý của Anh.
Theo Mauritius đề nghị này xuất phát từ việc đầu những năm 1960 Anh xem xét thỏa
mãn Mỹ trong việc sử dụng một số đảo ở Ấn Độ Dương làm căn cứ quân sự. Hàng
loạt các trao đổi giữa Anh và Mỹ trong năm 1964 cho thấy để thực thi kế hoạch này
Anh sẽ tách các đảo và đặt chúng trực tiếp dưới sự quản lý của Anh. Năm 1964 Anh
và Mỹ cũng khảo sát các đảo ở Ấn Độ Dương và cho rằng quần đảo Chagos là địa
điểm thích hợp nhất để xây dựng căn cứ quân sự.
Năm 1965 đề nghị tách quần đảo Chagos được chuyển cho Chính quyền thuộc địa
Mauritius. Mauritius phản đối và thay vào đó đề xuất một thỏa thuận cho thuê dài hạn.
Tuy nhiên phía Mỹ bác bỏ đề xuất cho thuê này. Mỹ không muốn chủ quyền trên quần
đảo Chagos chuyển sang tay của một quốc gia độc lập không liên kết.[10] Các trao
đổi tiếp theo giữa Anh và Mauritius cho thấy Mauritius không bác bỏ hoàn toàn khả
năng chia tách mà đang mặc cả để đạt được lợi ích lớn nhất. Có vẻ thỏa thuận cuối
cùng là Mauritius chấp nhận việc tách quần đảo Chagos đổi lại Anh cam kết sẽ hoàn
trả lại quần đảo này khi không có nhu cầu sử dụng vì mục đích quốc phòng và cam
kết một số lợi ích khác, bao gồm cả việc bồi thường tiền mặt cho Mauritius. Việc chia
tách quần đảo Chagos có hiệu lực ngày 08/11/1965 bằng việc Anh thành lập Lãnh thổ
Ấn Độ Dương thuộc Anh (British Indian Oean Territory – BIOT). Ngày 30/12/1966
Anh và Mỹ ký Thỏa thuận về việc Anh cho Mỹ sử dụng quần đảo Chagos vào mục
đích quốc phòng.[11] Các trao đổi sau đó cho thấy Mỹ đồng ý chi 05 triệu đô-la chi
phí thành lập BIOT cho phía Anh.[12] Năm 1968 Mauritius độc lập khỏi Anh. Những
cư dân của quần đảo Chagos tiếp tục giữ quốc tịch Anh, bất kể họ có nhận thêm quốc
tịch Mauritius sau năm 1968 hay không.[13] Gần đây Anh nhắc lại cam kết sẽ chuyển
nhượng lại (cede) cho Mauritius quần đảo Chagos khi không có nhu cầu sử dụng cho
mục đích quốc phòng.[14]
Di tản cư dân tại quần đảo Chagos[15]
Vào năm 1965 có khoảng 1.360 người cư trú trên quần đảo Chagos. Nếu tính luôn
những người sinh ra ở Chagos thì tổng cộng khoảng 1.500 đến 1.700 người. Trong
giai đoạn 1968 và 1973 Anh tiến hành việc mua lại đất thuộc sở hữu tư nhân và di tản
cư dân quần đảo Chagos. Hầu hết cư dân Chagos được chuyển đến Mauritius và
Seychelles.[16] Năm 1971 Toàn quyền BIOT ra lệnh cấm bất kỳ ai đi vào quần đảo
này hoặc có mặt hay còn ở trên quần đảo này mà không có giấy phép được cấp theo
lệnh này. Các trao đổi vào năm 1972 cho thấy Anh đồng ý bồi thường cho Mauritius
tổng cộng 650.000 bảng Anh cho chi phí tái định cư những người bị di tản khỏi quần
đảo Chagos. Một số vụ kiện đã được các cư dân cũ của quân đảo tiến hành trước tòa
án của Anh nhằm đòi bồi thường và quyền trở lại đất đai của tổ tiên trên quần đảo
Chagos. Tuy nhiên theo Mauritius, Anh đã di tản một cách cưỡng chế đối với các cư
dân trên quần đảo Chagos.[17] Trong phán quyết năm 2008, Bộ Ngoại giao Anh công
nhận rằng việc di tản và tái định cư cư dân Chagos được tiến hành “với một sự vô cảm
với những lợi ích của cư dân (a callous disregard of their interests)”.[18] Phần lớn thời
gian, cộng đồng người Chagos bị để lại tự sinh sống trong các khu ổ chuột ở Port
Louis – thủ đô của Mauritius.[19] Điều kiện sinh sống rất tồi tệ.[20]

2. Nghĩa vụ theo các nghị quyết của Đại hội đồng Liên hợp quốc
Trong câu hỏi của mình, Đại hội đồng nêu rõ đề nghị Tòa ICJ xem xét các nghĩa vụ
pháp lý xuất phát từ luật quốc tế, trong đó các nghĩa vụ thể hiện trong các Nghị quyết
1514 (XV) ngày 14/12/1960, 2066 (XX) ngày 16/12/1965, 2232 (XXI) ngày
20/12/1966 và 2357 (XXII) ngày 19/12/1967.

Nghị quyết 1514 (XV) năm 1960 là nghị quyết quan trọng nhất của Liên hơp quốc
khởi động tiến trình phi-thực dân hóa các thuộc địa. Nghị quyết đã thông qua Tuyên
bố về Trao trả độc lập cho các Dân tộc và nước thuộc địa. Tòa ICJ cũng công nhận
rằng nghị quyết này là một bước quan trọng trong sự phát triển của luật quốc tế liên
quan đến lãnh thổ không tự trị [non-self-governing territories] và tiến trình phi-thực
dân hóa.[21] Nghị quyết thể hiện cụ thể hơn nguyên tắc tự quyết dân tộc – một trong
bảy nguyên tắc cơ bản của luật quốc tế.[22] Nghị quyết nhấn mạnh “tính cấp thiết của
việc chấm dứt nhanh chóng và vô điều kiện chủ nghĩa thực dân dưới mọi hình thức và
biểu hiện của nó.”[23] Bảy nội dung của Nghị quyết cụ thể là:
“1. Việc lệ thuộc các dân tộc vào sự nô dịch, áp đặt và bóc lột nước ngoài cấu thành
hành vi phủ nhận các quyền con người cơ bản, trái với Hiến chương Liên hợp quốc và
là một trở ngại cho việc thúc đẩy hòa bình và hợp tác thế giới.
2. Tất cả các dân tộc có quyền tự quyết; theo quyền đó họ tự do quyết định thể chế
chính trị và tự do theo đõi phát triển kinh tế, xã hội và văn hóa.
3. Việc thiếu sự chuẩn bị về chính trị, kinh tế, xã hội hay giáo dục không là lý do để
trì hoãn [việc trao trả] nền độc lập.
4. Tất cả các hành động vũ trang hay biện pháp đàn áp dưới mọi hình thức nhằm
chống lại các dân tộc phụ thuộc phải được chấm dứt để họ các thể thực thi một
cách hòa bình và tự do quyền tiến đến nền độc lập, và sự toàn vẹn lãnh thổ quốc
gia của họ phải được tôn trọng.
5. Các bước đi ngay sau đó phải được tiến hành ở các lãnh thổ không tự trị hoặc
lãnh thổ ủy thác hoặc tất cả các lãnh thổ khác mà chưa đạt được nền độc lập
nhằm trao tất cả quyền lực cho các dân tộc của các vùng lãnh thổ đó một cách vô
điều kiện và không được bảo lưu, phù hợp với ý chí và nguyện vọng được các dân
tộc thể hiện một cách tự do, không có bất kỳ sự phân biệt về chủng tộc, nòi giống
hay màu da, nhằm cho phép họ được hưởng nền độc lập và tự do hoàn toàn.
6. Bất kỳ nổ lực nào nhằm chia rẽ hoàn toàn hay một phần sự thống nhất quốc gia và
toàn vẹn lãnh thổ của một nước [a country] là trái với mục đích và nguyên tắc của
Hiến chương Liên hợp quốc.
7. Tất cả các Quốc gia [States] phải tuân thủ một cách thiện chí và nghiêm túc các
quy định của Hiến chương Liên hợp quốc, Tuyên ngôn Nhân quyền và Tuyên bố
này trên cơ sở bình đẳng, không can thiệp vào công việc nội bộ của các quốc
gia và tôn trọng quyền chủ quyền của tất cả các dân tộc và sự toàn vẹn lãnh thổ
của họ.”
Có thể thấy trong vấn đề liên quan đến chia tách quần đảo Chagos, các quy định về
tôn trọng toàn vẹn lãnh thổ của các quốc gia thuộc địa sẽ là trọng tâm trong các xem
xét pháp lý. 03/07 đoạn của Nghị quyết nhắc đền nghĩa vụ tôn trọng này (các đoạn 4,
6, và 7 và cả trong lời nói đầu). Liên quan đến vấn đề này, trong Nghị quyết 2232
(XXI) năm 1966 về các lãnh thổ thuộc địa trong đó có Mauritius, Đại hội đồng LHQ
đã bày tỏ quan ngại trước thông tin cho thấy một số quốc gia tiếp tục chính sách chia
tách sự toàn vẹn lãnh thổ của một số thuộc địa và thiết lập các căn cứ, cơ sở quân sự
tại các vùng lãnh thổ đó. Đoạn 4 của Nghị quyết này nhắc lại rằng “bất kỳ nổ lực nào
nhằm chia tách sự toàn vẹn lãnh thổ của các vùng lãnh thổ thuộc địa và việc thiết lập
các căn cứ và cấu trúc quân sự tại các vùng lãnh thổ này là trái với mục đích và
nguyên tắc của Hiến chương Liên hợp quốc và Nghị quyết 1514 (XV) của Đại hội
Đồng.” Nội dung này cũng được nhắc lại trong Nghị quyết 2357 (XXII) năm 1967.
[24]
Vấn đề thứ hai là Tòa ICJ cũng cần xem xét đến liệu hành vi chia tách quần đảo
Chagos như một điều kiện để trao trả độc lập cho Mauritius có vi phạm vào nghĩ vụ
trao trả độc lập một cách vô điều kiện và không bảo lưu hay không. Cuối cùng, Tòa
ICJ cũng cần xem xét liệu việc thỏa thuận chia tách Chagos giữa Anh và Chính quyền
thuộc địa Mauritius có giá trị pháp lý thể hiện ý chí và nguyện vọng của dân tộc
Mauritius (bao gồm cả quần đảo Chagos) hay không, khi Chính quyền này được bầu
cử một cách khá dân chủ.

Trong vụ việc này, Anh sẽ gặp khó khăn trong việc biện minh hoặc xử lý êm đẹp hành
vi chia tách quần đảo Chagos trước khi trao trả độc lập cho Mauritius và di tản không
nhân đạo cư dân quần đảo để dọn sạch đất cho Mỹ xây dựng căn cứ quân sự (bất kể
việc chia tách này có phải là điều kiện để Anh chấp nhận cho Mauritius độc lập hay
không). Hành vi này chẳng có gì “sai” khi nước Anh đặt lợi ích quốc gia lên trên hết
nhưng nó gây “lấn cấn” về đạo đức và có thể về mặt pháp lý. Về phía Mauritius, nước
này cũng phải đối mặt với việc giải thích hành vi chấp nhận việc chia tách quần đảo
Chagos và đối xử với cư dân quần đảo này trong quá khứ đặt trong bối cảnh tư tưởng
chủ quyền lãnh thổ là bất khả xâm phạm và không thể nhượng bộ.