‫‪1‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﻓﺼﻞ اول‬
‫»ﺑﺮدارﻫﺎ«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اوﻟﻴﻪ‬

‫در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺮدارﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و در ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﻲ اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻗﻴﻖ ﺑﺮدار‪ :‬اراﺋﻪي ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻗﻴﻘﻲ از ﺑﺮدارﻫﺎ اﻣﻜﺎن ﺗﻌﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﺎﻧﺴﻮرﻫﺎ را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮدارد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ اراﺋﻪ ﺷﺪه رﺑﻄﻲ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺘﻈﺎر دارﻳﻢ ﺑﺎ ﻓﺮض ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي ﻓﻀﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ دو ﺑﻌﺪي ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫را ﺑﻪ اﻧﺪازهي ‪ ‬و در ﺟﻬﺖ ﭘﺎدﺳﺎﻋﺘﮕﺮد ﺣﻮل ﻣﺤﻮر ‪ z‬دوران دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻳﻚ ﺑﺮدار ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪Ax  A x Cos  A ySin‬‬ ‫‪Ay   A x Sin  A y Cos‬‬
‫ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺟﺪﻳﺪ‬
‫اﻳﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ را ﻣﻲﺗﻮان از روي ﺷﻜﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﻗﺪم ﻣﻬﻢ را در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮﻣﻲدارﻳﻢ و اﻳﻦ دو راﺑﻄﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻳﻚ ﺑﺮدار در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪A  A x ˆi  A y ˆj‬‬
‫‪‬‬ ‫ﺑﻌﺪ از دوران دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪A  Ax ˆi  Ay ˆj‬‬

‫ﺗﺤﺖ ﭼﺮﺧﺶ دﺳﺘﮕﺎه‪ ،‬ﻧﺎوردا ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺪارش ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ‪ N‬ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻛﻤﻴﺖ ‪Vj‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﻲ ﻳﻚ ﺑﺮدار ﻳﻌﻨﻲ‪A2x  A2y ،‬‬
‫را ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﻳﻚ ﺑﺮدار ‪ N‬ﺑﻌﺪي ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ﻣﻘﺪار آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﭼﺮﺧﻴﺪه ﺑﻪ ﻛﻤﻚ راﺑﻄﻪي زﻳﺮ داده ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪N‬‬
‫‪x i‬‬
‫‪Vi   a ijVj ، a ij ‬‬
‫‪j1‬‬ ‫‪x j‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ : ‬زاوﻳﻪ ‪ A‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪ :  ، x‬زاوﻳﻪ ‪ A‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪ :  ، y‬زاوﻳﻪ ‪ A‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ‪. Z‬‬
‫‪ A  A cos ‬‬
‫‪  x‬‬
‫‪A :  A y  A cos ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ A z  A cos ‬‬
‫‪ Cos  ، Cos ‬و ‪ Cos ‬را ﻛﺴﻴﻨﻮسﻫﺎي ﻫﺎدي ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫‪x i x j‬‬
‫‪a ij ‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺑﻪ ﻳﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت دﻛﺎرﺗﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪x j x i‬‬
‫) ‪a ij  cos(x i , x j )  cos(ij‬‬ ‫;‬ ‫زاوﻳﻪ ﺑﻴﻦ ‪ij : x i , x j‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺮدارﻫﺎ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪2‬‬

‫‪1 j  k‬‬
‫‪  jk  ‬دﻟﺘﺎي ﻛﺮوﻧﻜﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ‪ a ij‬ﻫﺎ ﻛﺴﻴﻨﻮسﻫﺎي ﻫﺎدي ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ و در راﺑﻄﻪي ﺗﻌﺎﻣﺪ ‪  a ij a ik   jk‬ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ j  k‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪Ax  A x cos   A y sin  , Ay   A x sin   A y cos ‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﻓﻀﺎي دو ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ از رواﺑﻂ‪:‬‬
‫‪a11  cos ‬‬ ‫‪a12  sin ‬‬ ‫‪a 21   sin ‬‬ ‫‪a 22  cos ‬‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ a i2 a i 2  1‬‬ ‫‪ a12‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ a 222  cos2   sin2   1‬‬ ‫و از راﺑﻄﻪي ﺗﻌﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ‪ j  k  2‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪i 1‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻬﻮدي ﺑﺮدارﻫﺎ‪ :‬ﺑﻴﺎن ﻳﻚ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻫﻨﺪﺳﻲ و ﺷﻬﻮدي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ درك ﺑﺮدارﻫﺎ را ﺳﺎدهﺗﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻫﺮ ﻛﻤﻴﺖ داراي اﻧﺪازه و ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺮدار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﺑﺮدار را در ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎده و ﺷﻬﻮدي ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﻴﻜﺎن ﻧﻤﺎﻳﺶ داد‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﭘﻴﻜﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺑﺮدار و ﻃﻮل آن‪ ،‬اﻧﺪازه ﺑﺮدار را ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫ﺟﻤﻊ ﺑﺮدارﻫﺎ‬
‫‪  ‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪CAB‬‬
‫)‪A  B(C‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﺑﺮدارﻫﺎ داراي ﺧﻮاص ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ و ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﻳﺮي اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪      ‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪AB BA A BC  AB C‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺗﻔﺮﻳﻖ ﺑﺮدارﻫﺎ‪ :‬ﺑﺮاي ﺗﻔﺮﻳﻖ ﺑﺮدارﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A  B  A  B‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ‪ A‬را ﺑﺎ ‪ B‬ﺟﻤﻊ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاي رﺳﻢ ‪ B‬ﺑﺮداري ﻣﻮازي و ﻫﻢاﻧﺪازه وﻟﻲ در ﺧﻼف ﺟﻬﺖ ‪ B‬رﺳﻢ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دارﻳﻢ‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪AB‬‬

‫‪‬‬
‫‪A‬‬
‫روش ﻣﺘﻮازياﻻﺿﻼع‪ :‬ﻣﺘﻮازياﻻﺿﻼﻋﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬ﻗﻄﺮي از ﻣﺘﻮازي اﻻﺿﻼع ﻛﻪ اﺑﺘﺪاﻳﺶ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ اﺑﺘﺪاي دو ﺑﺮدار اوﻟﻴﻪ اﺳﺖ ﻣﺠﻤﻮع دو ﺑﺮدار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪B‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪AB‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A‬‬
‫‪‬‬
‫‪B‬‬
‫روش ﻣﺘﻮازي اﻻﺿﻼع‪ :‬در ﻣﻮرد ﺗﻔﺮﻳﻖ ﺑﺮدارﻫﺎ در روش ﻣﺘﻮازياﻻﺿﻼع‪ ،‬ﻗﻄﺮي ﻛﻪ دو اﻧﺘﻬﺎي ﺑﺮدارﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﺑﺘﺪاﻳﺶ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ اﻧﺘﻬﺎي‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ B‬اﺳﺖ ﺑﺮدار ﺗﻔﺮﻳﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪AB‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪AB‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪B‬‬

‫ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ در ﺑﺮدار‪ :‬ﻣﻲﺗﻮان ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ را در ﻳﻚ ﺑﺮدار ﺿﺮب ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺮداري اﺳﺖ ﺑﺎ ﻃﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب آن ﻋﺪد در ﻃﻮل اوﻟﻴﻪ‬
‫ﺑﺮدار اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺮداري ﻫﻢﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﺑﺮدار اوﻟﻴﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻬﺖ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪A‬‬
‫‪‬‬
‫‪2A‬‬
‫‪‬‬
‫‪2A‬‬

‫در ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت اﮔﺮ اﻧﺘﻬﺎي ﺑﺮدار‪ ،‬داراي ﻣﺨﺘﺼﺎت ‪  x1, y1, z1 ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه آن ﺑﺮدار را ﺑﺎ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﻘﻄﻪي اﻧﺘﻬﺎﻳﻲاش ﻳﻌﻨﻲ‪  x1, y1, z1  ،‬ﻧﻤﺎﻳﺶ‬
‫دﻫﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻋﺪد‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎي ﺑﺮدار ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺑﺮدار ﺑﺎ ﺳﻪ ﻣﺤﻮر ‪ x‬و ‪ y‬و ‪ z‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ زواﻳﺎي ‪ ‬و ‪ ‬و ‪ ‬را ﺑﺴﺎزد و‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎﻳﺶ ‪ A x , A y , A z‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻮل آن را ﺑﺎ ‪ A‬ﻧﻤﺎﻳﺶ دﻫﻴﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪A x  ACos‬‬ ‫‪A y  ACos‬‬ ‫‪A z  ACos‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺳﻪ زاوﻳﻪ دارﻳﻢ‪ . Cos2  Cos2  Cos2   1 :‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺴﻴﻨﻮسﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺴﻴﻨﻮسﻫﺎي ﻫﺎدي ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﻳﻨﻜـﻪ ﻃـﻮل ﺑـﺮدار ‪ A‬در‬

‫راﺑﻄﻪي ‪ A  A2x  A2y  A2z‬ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪A  [A cos   A cos   A cos‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ]2‬‬ ‫‪ A[cos   cos   cos‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ]2‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﺴﻴﻨﻮسﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪي راﺑﻄﻪي ﻃﻮل ﺑﺮدار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ˆ‪A  A x ˆi  A y ˆj  A z k‬‬ ‫ﺑﺮدار ‪ A‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺑﺮدارﻫﺎي ﻳﻜﻪ ﺳﻪﺑﻌﺪي ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻴﻢ )در دﺳﺘﮕﺎه دﻛﺎرﺗﻲ(‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﺧﻮاص زﻳﺮ را ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ : A  B   A x  Bx  ˆi  A y  B y‬ﺟﻤﻊ‬ ‫‪‬‬ ‫ˆ‪ ˆj   Az  Bz  k‬‬ ‫‪,‬‬ ‫ˆ‪ A  A x ˆi  A y ˆj  A z k‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ : A  B   A x  Bx  ˆi  A y  By‬ﺗﻔﺮﻳﻖ‬ ‫‪‬‬ ‫ˆ‪ ˆj   Az  Bz  k‬‬
‫ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ ﻳﺎ ﻧﻘﻄﻪاي‪ :‬اﻳﻦ ﺿﺮب از ﻧﻈﺮ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪   ‬‬
‫‪A.B  A B Cos‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪B‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻛﻪ ‪ A‬اﻧﺪازهي ‪ A‬اﺳﺖ و ‪ ‬زاوﻳﻪي ﺑﻴﻦ دو ﺑﺮدار اﺳﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﺘﺪاي ﻫﺮ دو ﺑﺮ ﻫﻢ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎ اﻳﻦ ﺿﺮب را‬
‫‪ ‬‬
‫‪A.B  A x Bx  A y B y  A z Bz‬‬ ‫ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪ˆi.iˆ  ˆj.jˆ  k.k‬‬
‫‪ˆ ˆ 1‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺑﺮدارﻫﺎي ﻳﻜﻪي ̂‪ ĵ ، i‬و ̂‪ k‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮبﻫﺎ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪      ‬‬
‫‪A.B  B.A‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A. B  C  A.B  A.C‬‬ ‫ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ داراي ﺧﻮاص ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪. ‬‬ ‫اﮔﺮ ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ دو ﺑﺮدار ﻏﻴﺮ ﺻﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ آن دو ﺑﺮدار ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ‪ Cos  ‬اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬ﺗﺬﻛﺮ‪ :1‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﻲ ‪ A.B  ‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻳﺎ ‪ A  ‬ﻳﺎ ‪. B  ‬‬
‫ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ‪ ،‬ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ ﻧﺎوردا اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺪار آن ﺗﺤﺖ دوران ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ij‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ Ak Bk   a i a jAi B j     a i a j Ai B j   ijAi B j   Ai Bi‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪ i j‬‬ ‫‪j i  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪i, j‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ ﻳﻚ ﻛﻤﻴﺖ اﺳﻜﺎﻟﺮ ﻳﺎ ﻧﺎوردا اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪     ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪C.C  A  B . A  B | A |2  | B |2 2A.B‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺑﺮدار ‪ C  A  B‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ و در ﺧﻮدش ﺿﺮب ﻧﻘﻄﻪاي ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪  1 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫) ‪A.B  (| C |2  | A |2  | B |2‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺿﺮب داﺧﻠﻲ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺑﺎ اراﺋﻪي ﻳﻚ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻫﻨﺪﺳﻲ از اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﺴﻴﻨﻮسﻫﺎ ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪:‬‬
‫‪B‬‬
‫‪‬‬ ‫‪C2  A2  B2  2ABCos‬‬
‫‪‬‬
‫‪A‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪C  A  B  C  A B Sin‬‬ ‫ﺿﺮب ﺑﺮداري‪ :‬اﻳﻦ ﺿﺮب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ ‬زاوﻳﻪي ﺑﻴﻦ دو ﺑﺮدار اﺳﺖ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺑﺘﺪاﻳﺸﺎن ﺑﺮ ﻫﻢ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ C‬ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﺑﺮدار ‪ A‬و ‪ B‬ﻋﻤﻮد اﺳﺖ و ﺟﻬﺖ آن از ﻗﺎﻧﻮن دﺳﺖ راﺳﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل ﺑﺮدار ‪ C‬ﺑﺮوﻧﺴﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ از ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮاﻧﻨﺪه اﺳﺖ!‬
‫‪‬‬
‫‪B‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A‬‬
‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬ﺑﺮدارﻫﺎ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪4‬‬

‫ˆ‪ˆi  ˆj  k‬‬ ‫‪ˆj  kˆ  ˆi‬‬ ‫‪kˆ  ˆi  ˆj‬‬ ‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺮاي ﺑﺮدارﻫﺎي ﻳﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪      ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬
‫‪A B C  AB AC‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪A  B  B  A‬‬ ‫ﺿﺮب ﺑﺮداري داراي ﺧﻮاص روﺑﺮو اﺳﺖ‪:‬‬
‫̂‪k‬‬ ‫̂‪j‬‬
‫ﺗﺬﻛﺮ‪ :2‬ﺑﺮاي ﺑﺮدارﻫﺎي ﻳﻜﻪ ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺎﮔﺮام روﺑﺮو را رﺳﻢ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫ˆ‪i  ˆj  k‬‬ ‫̂‪i‬‬
‫‪‬‬
‫‪ˆj  kˆ  i‬‬ ‫ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﻜﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ﻣﺜﺒﺖ و در ﺧﻼف آﻧﻬﺎ ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ˆ ˆ ˆ‪‬‬
‫‪k  j  j‬‬
‫‪  ‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺧﺎرﺟﻲ در ﺳﻪ ﺑﻌﺪ را ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻳﻚ دﺗﺮﻣﻴﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ‪. C  A  B‬‬
‫‪ˆi‬‬ ‫‪ˆj‬‬ ‫ˆ‪k‬‬
‫‪‬‬
‫‪C  Ax‬‬ ‫‪Ay‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A z  ˆi A y Bz  A z B y  ˆj  A z Bx  A x Bz   kˆ A x B y  A y Bx‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Bx‬‬ ‫‪By‬‬ ‫‪Bz‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ‪ B  ˆj  kˆ , A  2ˆi  2ˆj‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫ˆ‪ˆi ˆj k‬‬
‫‪ ‬‬
‫(‪A  B  2 2   ˆi(2)  ˆj(2)  k‬‬
‫ˆ‪ˆ 2)  2ˆi  2ˆj  2k‬‬
‫‪ 1 1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﭼﻮن ‪ | A  B |  A B Sin‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪  2‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪  2‬‬
‫‪ A  B   A  B. A  B  A 2 B 2 Sin2Cos  A 2 B 2 1  Cos2  A 2 B 2  A 2 B 2 Cos2  A 2 B 2   A.B‬‬
‫‪ ‬‬
‫دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ در ﺗﺴﺎوي اول در راﺑﻄﻪي ﻓﻮق‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ ‪ sin 2 ‬از ﺿﺮب ﺧﺎرﺟﻲ ‪ A  B‬و ﻓﺎﻛﺘﻮر ‪ ، cos ‬از ﺿﺮب داﺧﻠﻲ دو ﺑﺮدار ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫‪   ‬‬
‫)‪(A  B).(A  B‬‬
‫‪  2   2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪A  B  A.B  A B‬‬
‫‪2 2‬‬
‫و ﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A. A  B    B. A  B‬‬ ‫‪‬‬ ‫و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ﻫﺮ دو ﺑﺮدار ‪ A‬و ‪ B‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫زﻳﺮا از ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮ ﻫﻨﺪﺳﻲ‪ A  B ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﺑﺮدار ‪ A‬و ‪ B‬ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب داﺧﻠﻲ آن در ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺑﺮدارﻫﺎي ‪ A‬و ‪ B‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺻﻔﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬ﺗﺬﻛﺮ‪ :3‬ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻣﺜﻠﺚ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺮدارﻫﺎي ‪ A‬و‬
‫‪h‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪S‬‬‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺑﺎ‪:‬‬ ‫اﺳﺖ‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﺷﻮد‬‫ﻣﻲ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ‬ ‫‪B‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺿﺮبﻫﺎي ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ‪ A  B :‬ﻳﻚ ﺑﺮدار اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻲﺗﻮان ﺿﺮﺑﻲ ﻣﺜﻞ ‪ C. A  B‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ آن ﻋﺪد اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﺿﺮﺑﻲ‬
‫‪  ‬‬
‫ﻣﺜﻞ ‪ C  A  B‬ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ آن ﺑﺮدار اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺿﺮب اول‪ ،‬ﺿﺮب ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي اﺳﻜﺎﻟﺮ و ﺑﻪ ﺿﺮب دوم‪ ،‬ﺿﺮب ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي ﺑﺮداري ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Ax‬‬ ‫‪Ay‬‬ ‫‪Az‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫‪A. B  C  Bx‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪By‬‬ ‫‪Bz‬‬ ‫ﺿﺮب ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي اﺳﻜﺎﻟﺮ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻤﺎﻳﺶ داد‪:‬‬
‫‪Cx‬‬ ‫‪Cy‬‬ ‫‪Cz‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮاص دﺗﺮﻣﻴﻨﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺳﻄﺮ و ﻳﺎ ﺳﺘﻮن ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪  ‬‬
‫)‪A.(B  C)   A.(C  B)  C.(B  A)  B.(A  C‬‬
‫‪        ‬‬
‫)‪A.(B  C)  B.(C  A)  C.(A  B‬‬ ‫ﺿﺮب ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ دورهاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺟﺎي ﺿﺮب ‪ .‬و ‪ ‬را ﻋﻮض ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪        ‬‬
‫)‪A.(B  C)   B.(A  C)  B.(A  C)  B.(C  A‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫‪  ‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ ﺿﺮب ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ﻣﺘﻮازياﻟﺴﻄﻮﺣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻪ ﺑﺮدار ‪ B ، A‬و ‪ C‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺎﻧﺴﻮر و ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪24‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫»ﺗﺎﻧﺴﻮر و ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ‬

‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎ اﺑﺰارﻫﺎﻳﻲ ﭘﺮﻗﺪرت ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﻄﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ‪ ،‬ﻳﻚ ﻋﻤﻠﮕﺮ ﺧﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ روي ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ‪ n‬ﺑﻌﺪي اﺛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻳﻚ‬
‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ n  m‬ﻳﻚ ﻧﮕﺎﺷﺖ از ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺧﻄﻲ ‪ n‬ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺧﻄﻲ ‪ m‬ﺑﻌﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ را ﺑﻪ ﺻﻮرت دراﻳﻪي زﻳﺮ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد‬
‫ﺳﻄﺮﻫﺎ را ﺑﺎ ‪ n‬و ﺗﻌﺪاد ﺳﺘﻮنﻫﺎ را ﺑﺎ ‪ m‬ﻧﻤﺎﻳﺶ دﻫﻴﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ A‬از ﻣﺮﺗﺒﻪي ‪ n  m‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ‪ a ij‬دراﻳﻪي روي ﺳﻄﺮ ‪i‬ام و ﺳﺘﻮن ‪j‬ام ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ a11 a12 a1m ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ n1 a n2 a nm ‬‬
‫ﺗﺴﺎوي‪ :‬دو ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ A‬و ‪ B‬را ﺑﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲداﻧﻴﻢ و ﺑﺎ ‪ A  B‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻢﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و دراﻳﻪ ﺑﻪ دراﻳﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﻪ ازاي‬
‫‪a ij  bij‬‬ ‫ﻫﺮ ‪ ij‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪:‬‬
‫اﻋﻤﺎل اﺻﻠﻲ روي ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎ‪ :‬دو ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻫﻢﻣﺮﺗﺒﻪي ‪ A‬و ‪ B‬را ﻣﻲﺗﻮان دراﻳﻪ ﺑﻪ دراﻳﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ C‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪C  A  B , Cij  a ij  bij‬‬
‫ﺗﺬﻛﺮ‪ :1‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ C‬ﻧﻴﺰ ﻫﻢﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎ ‪ A‬و ‪ B‬اﺳﺖ و ﺟﻤﻊ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﺗﻌﻮﻳﺾﭘﺬﻳﺮ و ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﻲ در ﺟﻤﻊ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎ‪ ،‬ﻣـﺎﺗﺮﻳﺲ‬ ‫‪‬‬
‫‪AB BA‬‬ ‫ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪A  O  A , A  (B  C)  (A  B)  C‬‬
‫ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ در ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ‪ :‬ﻣﻲﺗﻮان ﻫﺮ ﻋﺪد دﻟﺨﻮاه را در ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﺿﺮب ﻛﺮد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﺎﺻﻞ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺴﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم دراﻳﻪﻫﺎﻳﺶ‪ ،‬در آن‬
‫ﻋﺪد ﺿﺮب ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺿﺮﻳﺐ دﺗﺮﻣﻴﻨﺎن ﻓﻘﻂ در ﻳﻚ ﺳﻄﺮ ﻳﺎ ﺳﺘﻮن آن ﺿﺮب ﻣﻲﺷﺪ و ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺗﻌﻮﻳﺾﭘﺬﻳﺮي دارد‪.‬‬
‫ﺿﺮب ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎ‪ :‬ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ A‬ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ m  n‬را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ B‬ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ n  k‬ﺿﺮب ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ C‬ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒـﻪ ‪ m  k‬اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫‪n‬‬
‫‪ Cij   a i bj‬و اﻳﻦ ﺿﺮب‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ C  AB‬ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ 1‬‬
‫ﺿﺮب ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﻧﺪارد ﻳﻌﻨﻲ‪AB  BA :‬‬
‫‪. A(B  C)  AB  AC‬‬ ‫ﺿﺮب ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﭘﺨﺸﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ دارد ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬
‫ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﻲ در ﺿﺮب ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎ ﻓﻘﻂ در ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎي ﻣﺮﺑﻌﻲ و ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻳﻜﺎﻧﻲ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :1‬اﮔﺮ ‪ AB  ‬ﺑﺎﺷﺪ ﻟﺰوﻣﺎ ً‪ A‬ﻳﺎ ‪ B‬ﺻﻔﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ )‪ f (x‬ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎﺷﺪ و ‪ A‬ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ )‪ f (A‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺑﺴﻂ ﺗﻴﻠﻮر ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﺑﺴﻂﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪x3 x5 x7‬‬ ‫‪x2 x 4 x 6‬‬
‫‪sin x  x ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cos x  1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫!‪3 ! 5! 7‬‬ ‫!‪2 ! 4! 6‬‬
‫‪x3 x5 x7‬‬ ‫‪x2 x 4 x 6 x 8‬‬
‫‪sinh x  x ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cosh x  1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫!‪3 ! 5! 7‬‬ ‫! ‪2 ! 4! 6 ! 8‬‬
‫‪xn‬‬ ‫‪x2‬‬
‫‪exp (x)  ‬‬ ‫‪ 1 x   ‬‬
‫!‪n  n‬‬ ‫!‪2‬‬
 ‫‪25‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪a . ‬‬ ‫‪(a . ) n ‬‬
‫‪f (x  a)  e f (x)  ‬‬
‫ﺑﺴﻂ ﻛﻠﻲ ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﺗﻴﻠﻮر ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫)‪f (x‬‬
‫!‪n‬‬
‫‪d‬‬
‫‪ax‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪(a ) n‬‬
‫)‪f (x  a)  e dx f (x)   dx f (x‬‬
‫ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫!‪n‬‬
‫و ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺴﻂﻫﺎي ﺑﺎﻻ را از اﻳﻦ راﺑﻄﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪  1  ‬‬
‫‪ exp ‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :1‬ﺣﺎﺻﻞ ‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1   ‬‬
‫‪ sin1 cos1‬‬ ‫‪ cosh 1 sinh1 ‬‬ ‫‪ sinh 1 cosh1‬‬ ‫‪ cos1 sin 1 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ (4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ (3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ (2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ (1‬‬
‫‪ cos1 sin 1 ‬‬ ‫‪ sinh1 cosh1‬‬ ‫‪ cosh1 sinh 1 ‬‬ ‫‪ sin1 cos1‬‬
‫‪A2‬‬ ‫‪A3‬‬
‫‪eA  1  A ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «3‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫!‪2‬‬ ‫!‪3‬‬
‫‪  1  ‬‬ ‫‪1  1  ‬‬ ‫‪ 1    1    1 ‬‬ ‫‪  1‬‬
‫‪A2  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪A3  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ A  ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ‪‬‬
‫‪ 1   1‬‬ ‫‪    1‬‬ ‫‪  1  1    1  ‬‬ ‫‪1 ‬‬

‫‪1 ‬‬ ‫‪ 1 1    1‬‬

‫‪A 4  A2 A2  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪A5  A A4  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪1    1 1  ‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪  1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪e A  (1 ‬‬ ‫‪  ) ‬‬ ‫‪  (1    ) ‬‬ ‫‪‬‬
‫!‪3 ! 5‬‬ ‫‪1 ‬‬ ‫!‪2! 4‬‬ ‫‪  1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪z 3 z5‬‬
‫‪sinhz  z ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫!‪3 ! 5‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪z2 z 4‬‬
‫‪‬‬ ‫‪coshz‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫!‪2! 4‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﻮاﺑﻊ ﻫﺬﻟﻮﻟﻮي ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪sinh 1  cosh1‬‬ ‫‪   cosh1 sinh1 ‬‬
‫‪eA  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ sinh 1‬‬ ‫‪   ‬‬ ‫‪cosh 1  sinh 1 cosh 1‬‬

‫ﺿﺮب ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ )ﻳﺎ ﺿﺮب ﺗﺎﻧﺴﻮري(‪ :‬ﺑﺮاي دو ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺮﺑﻌﻲ ‪ A mm‬و ‪ ، Bnn‬ﻣﻲﺗﻮان ﺿﺮب ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪ C  A  B‬را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ‪ mn  mn‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪  1‬‬ ‫‪ 1 1‬‬
‫‪ B  ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪ A‬و‪‬‬ ‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺜﺎل اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ روﺷﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ‪‬‬
‫‪1 ‬‬ ‫‪2 3 ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪  1   ‬‬ ‫‪1  1‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪(1) ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1B (1)B    1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1   1‬‬ ‫‪ 1  ‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2B 3 B    ‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪  1   ‬‬ ‫‪2  3‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪ 3 ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1   2‬‬
‫ﺿﺮب ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دو ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ داراي وﻳﮋﮔﻲ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺿﺮب ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ دو ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺿﺮب ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺎﺑﺠﺎﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎي ﺧﺎص‪ :‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎ ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺎمﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ آﻧﻬﺎ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻳﻚ ﺳﺘﻮن و ‪ n‬ﺳﻄﺮ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫آن را ﺑﺮدار ﺳﺘﻮﻧﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺎ ‪ | x ‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﮔﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ n‬ﺳﺘﻮن و ﻳﻚ ﺳﻄﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را ﺑﺮدار ﺳﻄﺮي ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ و‬
‫ﺑﺎ | ‪  x‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ A‬ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ n  n‬ﺑﺎﺷﺪ و ‪ | x ‬ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ n 1‬و | ‪  x ‬ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ 1 n‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺿﺮبﻫﺎي زﻳﺮ ﻣﻌﻨﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪A|x ‬‬ ‫‪x|A‬‬ ‫| ‪| x  x ‬‬ ‫‪ x | x ‬‬
‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﺗﺎﻧﺴﻮر و ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪26‬‬

‫‪ O ‬‬
‫‪AI  IA  A‬‬ ‫‪ I  ‬و داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﻬﻢ ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ واﺣﺪ‪ :‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دراﻳﻪﻫﺎي آن ‪ ij‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ‪‬‬
‫‪ O ‬‬
‫‪AO  OA  O‬‬ ‫اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آن را ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﺻﻔﺮ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ و ﺑﺎ ‪ O‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫ﺑﻪ دراﻳﻪﻫﺎي ‪ ، a ii‬ﻋﻨﺎﺻﺮ روي ﻗﻄﺮ اﺻﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ و ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺮﺑﻌﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻏﻴﺮ ﻗﻄﺮي آن ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻗﻄﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ A‬و ‪ B‬ﻫﺮ‬
‫دو ﻗﻄﺮي ﺑﺎﺷﻨﺪ آﻧﮕﺎه ‪ AB  BA‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫رد )‪ :(trace‬ﻣﺠﻤﻮع ﻋﻨﺎﺻﺮ روي ﻗﻄﺮ اﺻﻠﻲ ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ را رد ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪Tr(AB)  Tr(BA‬‬ ‫رد ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب دو ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ از ﺗﺮﺗﻴﺐ آن ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ؛ رد را ﺑﺎ ‪ Tr‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫)‪Tr(ABC)  Tr(BCA)  Tr(CAB‬‬ ‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ‪ ،‬رد ﺑﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ دورهاي ﻋﻮض ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫)‪Tr(A  B)  Tr(A)  Tr(B‬‬ ‫رد ﻳﻚ ﻋﻤﻠﮕﺮ ﺧﻄﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ A‬و ‪ B‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ و ‪ ‬و ‪ ‬ﻋﺪد ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺘﻘﺎرن و ﭘﺎدﻣﺘﻘﺎرن‪ :‬ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺮﺑﻌﻲ را ﻣﺘﻘﺎرن ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺟﺎي ﺳﻄﺮ و ﺳﺘﻮن‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻜﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ‪. Aij  A ji :‬‬
‫ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺮﺑﻌﻲ را ﭘﺎدﻣﺘﻘﺎرن ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﺳﻄﺮ و ﺳﺘﻮن‪ ،‬ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺷﻮد ﻳﻌﻨﻲ‪. Aij  A ji :‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ دﻟﺨﻮاه را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻳﻚ ﺟﺰء ﻣﺘﻘﺎرن و ﻳﻚ ﺟﺰء ﭘﺎدﻣﺘﻘﺎرن ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪Bij  (Bij  B ji )  (Bij  B ji‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫ﻣﺘﻘﺎرن‬ ‫ﭘﺎد ﻣﺘﻘﺎرن‬
‫‪1‬‬
‫‪ A‬ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‬ ‫وارون ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ‪ :‬ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺮﺑﻌﻲ داراي وارون اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﻛـﻪ دﺗﺮﻣﻴﻨـﺎن آن ﻏﻴﺮﺻـﻔﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬وارون ﻣـﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ A‬را ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻪ‪. A 1A  AA 1  1‬‬
‫‪a b‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1  d b ‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :2‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ 2  2‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪c d‬‬ ‫‪ad  bc  c a ‬‬
‫‪1  (A 1) 1  A‬‬
‫‪‬‬ ‫ﺑﺮاي وارون ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي روﺑﻪرو را دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪2  (C A 1)  C1A 1‬‬ ‫‪C C‬‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ~ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮاﻧﻬﺎده ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در زﻳﺮ ﺗﻮﺿﻴﺢ داده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 1  (A‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪3  (A‬‬ ‫)‬
‫‪4  det (A 1)  det (A) 1‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :2‬ﺣﺎﺻﻞ )‪ ، Tr(A 1BA‬اﮔﺮ ‪ A‬و ‪ B‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1 4 2‬‬ ‫‪  1 4 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1 (2‬‬ ‫‪2 (1‬‬
‫‪A   1 5 2 ‬‬ ‫‪B  1 3 5 ‬‬
‫‪ 2 3 4 ‬‬ ‫‪  1 2 ‬‬ ‫‪1 (4‬‬ ‫‪ (3‬ﺻﻔﺮ‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «4‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ‪ A 1‬ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از ﺧﻮاص رد دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪  1 4 ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Tr(A BA)  Tr(AA B)  Tr (IB)  Tr(B)  Tr  1 3 5     3  2  1‬‬
‫‪  1 2 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺗﺮاﻧﻬﺎده ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ‪ :‬اﮔﺮ ﺳﻄﺮﻫﺎ و ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺮاﻧﻬﺎده ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺗﺮاﻧﻬﺎده ‪ A‬را ﺑﺎ ‪‬‬
‫‪ A‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ A‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪ij‬‬ ‫‪ji‬‬

‫‪a b ‬‬ ‫‪  a c ‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪b d ‬‬
‫‪c d‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ A‬‬
‫‪A‬‬ ‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻋﻨﺎﺻﺮ روي ﻗﻄﺮ اﺻﻠﻲ ﻫﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﭘﺲ از ﺗﺮاﻧﻬﺎده ﻛﺮدن ﺑﺪون ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ii‬‬ ‫‪ii‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺗﺮاﻧﻬﺎده ﻳﻚ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﺑﺎ ﻣﻌﻜﻮس آن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫)‪AA 1  A 1 A  I  (AA 1)ij  (AA‬‬
‫‪ A A‬‬
‫‪ij‬‬ ‫‪ik kj   A ik A jk  ij‬‬
‫‪‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪1‬ـ اﺛﺒﺎت‪(AB)1 AB  B1A 1AB  B1B  1 (AB)1  B1A 1 :‬‬

‫‪ji  jk ki  ik A kj  (BA)ij‬‬
‫‪  (AB)  A B  B‬‬
‫)‪(AB‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  BA‬‬
‫‪AB‬‬ ‫‪2‬ـ اﺛﺒﺎت‪  :‬‬
‫‪ij‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪ A  A‬ﺑﺎﺷﺪ و آن را ﭘﺎدﻣﺘﻘﺎرن ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ‪   A‬‬
‫‪ ، A‬زﻳﺮا واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺘﻘﺎرن‬ ‫‪3‬ـ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ A‬را ﻣﺘﻘﺎرن ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ‪‬‬
‫‪ A A‬‬
‫‪Aij  A‬‬ ‫‪ A‬‬ ‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪ji‬‬ ‫‪ji‬‬
‫‪  A  A‬‬
‫‪Aij  A‬‬ ‫‪  A‬‬
‫‪ji‬‬ ‫‪ji‬‬
‫‪4‬ـ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب دو ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ اﺳﺖ اﮔﺮ ‪ A‬و ‪ B‬ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪   B1A 1  (AB)1 .‬‬
‫‪  BA‬‬
‫)‪(AB‬‬
‫‪5‬ـ اﮔﺮ ‪ A‬ﻣﺘﻌﺎﻣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺪرﻣﻄﻠﻖ دﺗﺮﻣﻴﻨﺎن آن ﻳﻚ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ‪  A‬‬
‫‪ A‬و ‪  1  A2  A  1‬‬
‫‪AA‬‬

‫‪  i ‬‬
‫)ﺳﺮاﺳﺮي ‪(89‬‬
‫‪i‬‬
‫‪ ، A  ‬ﺣﺎﺻﻞ ﻋﺒﺎرت )‪ exp( bA‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :3‬ﺑﺮاي ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪i  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪ cos 2‬‬ ‫‪isin ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ cos 2‬‬ ‫‪sin‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ cos 2‬‬ ‫‪isin ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ cos 2‬‬ ‫‪sin‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ (4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ (3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ (2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ (1‬‬
‫‪ isin b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪  sin b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪ isin b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪ sin b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪‬‬ ‫‪cos ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cos ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cos ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cos ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ ‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺗﺴﺖ ‪ a  ‬و ‪ b  i‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪a b‬‬
‫‪A    i(i)  1‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «3‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ‪ z  a  ib‬ﻫﻢ رﻳﺨﺖ ‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ b a‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪bA‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪e2‬‬ ‫‪ e 2  cos  isin‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪ cos 2‬‬ ‫‪sin‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻫﻢ رﻳﺨﺖ آن ‪‬‬
‫‪  sin b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪‬‬ ‫‪cos ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪‬‬
‫‪(A  B)1 ‬‬ ‫‪ A‬و ‪ B‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎي ‪ N  N‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺴﻂ ‪  mLm‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ :4‬اﮔﺮ وارون ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ A  B‬را ﻛﻪ در آن ‪ ‬ﻋﺪدي ﺛﺎﺑﺖ و‬ ‫‪‬‬
‫‪m ‬‬
‫)ﺳﺮاﺳﺮي ‪(93‬‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺪام راﺑﻄﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ؟‬

‫‪ L  A (2‬و ‪L m  (A 1B) m A 1‬‬ ‫‪ L  A 1 (1‬و ‪L m  (A 1B) m‬‬

‫‪ L  A 1 (4‬و ‪Lm  (A 1B) m A 1‬‬ ‫‪ L 1 (3‬و ‪Lm  (A 1B) m‬‬
‫}‪I  (BA 1)  {(BA 1)  (BA 1)2  ...  (BA 1)  (BA 1)2  ...‬‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «4‬راﺑﻄﻪي روﺑﻪرو ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ داﺧﻞ }{ دو ﻋﺒﺎرت ﻣﺴﺎوي ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ‪ (BA 1)‬اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻫﻢ ‪ I‬اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻻ ﻋﺒﺎرت ﺑﺎﻻ را ﺑﻪ ﻓﺮم ﺳﺮي ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﻢ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪(BA 1) m ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪(BA 1) m 1 ‬‬ ‫‪ [(BA 1)m  (BA 1)m1] ‬‬ ‫]‪  m [(BA 1)m  (BA 1)m1‬‬
‫‪m ‬‬ ‫‪m ‬‬ ‫‪m ‬‬ ‫‪m ‬‬
‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  m[(BA‬‬ ‫])‪)(BA 1)...(BA 1)   (BA 1)...(BA 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪m ‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m 1‬‬
‫) ‪ . (BA‬ﺣﺎﻻ در ﺟﻤﻠﻪ اول ﻳﻚ ‪ B‬از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ و ﻳـﻚ ‪A 1‬‬ ‫‪1 m 1‬‬
‫در ﺑﺎﻻ ‪ (BA 1) m‬را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ‪ m‬ﺗﺎ )‪ (BA 1‬ﻧﻮﺷﺘﻴﻢ و ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر‬
‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪. I‬‬ ‫‪  m [B(A‬‬ ‫از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﻤﻠﻪ دوم ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦﻃﻮر ]‪B)...(A 1B) A 1  B(A 1B)...(A 1B) A 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪m ‬‬ ‫‪m 1‬‬ ‫‪m‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬دﻧﺒﺎﻟﻪ و ﺳﺮي‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪50‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫»دﻧﺒﺎﻟﻪ و ﺳﺮي«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬ﺳﺮي‬
‫‪‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺮيﻫﺎي ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ‪ :‬ﺳﺮيﻫﺎي ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ در رﻳﺎﺿﻴﺎت و ﻓﻴﺰﻳﻚ‪ ،‬ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﭼﺸﻢﮔﻴﺮي دارﻧﺪ؛ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺠﻤﻮع ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ a n‬‬
‫‪n 1‬‬
‫‪i‬‬
‫‪Si   a i‬‬ ‫ﻣﺠﻤﻮع ﺟﺰﺋﻲ ‪ i‬ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪n 1‬‬
‫‪‬‬
‫ﺑﻪ ‪ S‬ﻫﻤﮕﺮا ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ ilim‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮي را ﻫﻤﮕﺮا ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ‪ a n‬‬
‫‪‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮع ﺟﺰﺋﻲ ‪ Si‬در ﺣﺪ ‪ i  ‬ﻫﻤﮕﺮا ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ‪Si  S‬‬
‫‪n 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪ lim a n   ,‬ﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﺮط ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﺳﺮي ﻛﻪ ‪ lim a n  ‬ﺷﻮد اﻟﺰاﻣﺎً‬
‫‪n ‬‬ ‫‪n ‬‬
‫ﺷﺮط ﻻزم ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺮي ‪ a n‬‬
‫‪n 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪. lim‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺳﺮي ﻫﻤﺴﺎز ‪ ‬واﮔﺮاﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ‪ ‬‬
‫‪n  n‬‬ ‫‪n 1 n‬‬
‫ﻳﻚ ﻣﻌﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از آزﻣﻮن ﻛﻮﺷﻲ اﺳﺖ‪ .‬دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ Si‬ﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺷﺮط ﻻزم و ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ اﻳﻦ‬
‫‪Si  S j  ‬‬ ‫دﻧﺒﺎﻟﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪ ،   ‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻈﻴﺮ ‪ N  ‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ازاي ‪ i, j  N‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪:‬‬
‫‪‬‬
‫ﻧﻮﺳﺎﻧﻲ و واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻣﺠﻤﻮعﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﺑﻪ ‪ ‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮد ﻳﺎ ﻧﻮﺳﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن را واﮔﺮا ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺳﺮي ‪ (1)n‬‬
‫‪n ‬‬
‫ﺳﺮي ﻫﻨﺪﺳﻲ‪ :‬ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﻚ ﺗﺼﺎﻋﺪ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ a n  ar n‬اﺳﺖ‪ r) .‬ﻗﺪر ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻨﺪﺳﻲ( ﺳﺮي ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪(r n  1)a‬‬
‫‪Sn   a n   a r n ‬‬
‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬ ‫‪r 1‬‬
‫‪ a‬‬
‫‪a (r n  1) ‬‬ ‫‪r 1‬‬
‫‪n   lim Sn  lim‬‬ ‫‪ 1  r‬‬
‫‪n ‬‬ ‫‪n  r  1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪r 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪2n‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ؟‬ ‫‪‬‬ ‫‪n1‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :1‬ﺣﺪ ﺳﺮي‬ ‫‪‬‬
‫‪n 3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 (4‬‬ ‫‪(3‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪ (1‬ﺳﺮي واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1  2‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻤﻠﻪي اول آن ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ ﻳـﻚ اﺳـﺖ و‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «4‬ﺳﺮي ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪  ( )n‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺮي ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﺎ ﻗﺪر ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 n  3‬‬
‫‪‬‬
‫‪2n‬‬ ‫‪1  2 n 1 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪n 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ( )  3 2 1‬‬
‫‪3 n  3‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺮي ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﭼﻮن ‪ 1‬‬
‫‪n  3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫آزﻣﻮنﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ‬

‫را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ‪ a n  b n ،‬آﻧﮕﺎه‪:‬‬ ‫‪1‬ـ آزﻣﻮن ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‪ :‬اﮔﺮ دو ﺳﺮي ‪  a n‬و ‪ bn‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﻧﻴﺰ ﻫﻤﮕﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪an‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬ ‫‪ bn‬‬ ‫اﮔﺮ‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫ﻧﻴﺰ واﮔﺮا اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ bn‬‬ ‫واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه‬ ‫‪an‬‬ ‫اﮔﺮ‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﺳﺮي ‪ ‬واﮔﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺮي ‪  n  p‬ﺑﻪ ازاي ‪ P 1‬واﮔﺮا اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺑﺮاي ‪ P 1‬؛ ‪ n  P‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n n‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ an‬‬ ‫‪ (a n‬ﻛﻪ ‪ r‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ‪ n‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‬ ‫)‬ ‫‪n‬‬ ‫‪2‬ـ آزﻣﻮن رﻳﺸﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ازاي ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺰرگ ‪ ،n‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ‪ r  1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪1‬‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ (a n‬ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ‪ a n‬‬ ‫)‬ ‫‪n‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و اﮔﺮ ‪ 1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a n 1‬‬
‫ﻛـﻪ ‪ r‬ﻣﺴـﺘﻘﻞ از ‪ n‬اﺳـﺖ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت ‪ a n‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪3‬ـ آزﻣﻮن ﻧﺴﺒﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ازاي ﻫﻤﻪي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺑﻪ ﺣـﺪ ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﺰرگ ‪ ،n‬داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻴﻢ ‪ r  1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و اﮔﺮ ‪ n 1  1‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪  a n‬واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪an‬‬
‫‪a‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :1‬اﻳﻦ آزﻣﻮن را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ :‬اﮔﺮ ‪ lim n 1  1‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮي ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻳﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮي واﮔﺮا اﺳﺖ‬
‫‪n  a n‬‬
‫و اﮔﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آزﻣﻮن‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪﺑﺨﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :2‬ﻛﺪام ﺳﺮي ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ؟‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ 2n‬‬ ‫‪(4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪n (3‬‬ ‫‪ en‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪ n  1‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ . lim‬ﮔﺰﻳﻨـﻪي ‪ 2‬واﮔﺮاﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻳـﻚ ﺳـﺮي ﻫﻨﺪﺳـﻲ ﺑـﺎ ﻗـﺪر‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «4‬ﮔﺰﻳﻨﻪي ﻳﻚ واﮔﺮاﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪي ﻋﻤﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﺻـﻔﺮ اﺳـﺖ‪ 1 :‬‬
‫‪n  n  1 ‬‬
‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ‪ e  1‬اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺰﻳﻨﻪي ‪ 3‬ﻧﻴﺰ واﮔﺮاﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻳﻚ ﺳﺮي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪  n  p‬اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ p  ‬اﺳﺖ وﻟـﻲ ﮔﺰﻳﻨـﻪي ‪ 4‬ﻫﻤﮕﺮاﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا ﻳـﻚ ﺳـﺮي ﻫﻨﺪﺳـﻲ ﺑـﺎ ﻗـﺪر‬
‫‪2‬‬ ‫‪n 1‬‬
‫‪1‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ راهﺣﻞ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﺳﺆال اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮط ﻻزم ﺳﺮيﻫﺎ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﻪ ﮔﺰﻳﻨﻪﻫﺎي ‪2 ،1‬و‪ lim n   3‬ﭘﺲ ﺷﺮط ﻻزم را ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ‪ 1‬‬
‫‪n ‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ و واﮔﺮاﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ )‪dxf (x‬‬ ‫‪4‬ـ آزﻣﻮن اﻧﺘﮕﺮال‪ :‬ﺳﺮي )‪ f (n‬‬
‫‪n 1‬‬
‫‪5‬ـ آزﻣﻮن ﻛﻮﻣﺮ‪ :‬ﻳﻚ ﺳﺮي از ﺟﻤﻼت ﻣﺜﺒﺖ ‪ a i‬و دﻧﺒﺎﻟﻪاي از ﺛﻮاﺑﺖ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ‪ bi‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﻌﻴﻦ ‪ ،N‬ﺑﻪ ازاي ﻫﻤﻪ‬
‫‪a‬‬
‫‪b n n  b n 1  C  ‬‬ ‫ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ ، n  N‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪:‬‬
‫‪a n 1‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻧﻴﺰ واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫واﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ a i ،‬‬ ‫‪ bn‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ‪ bi1‬‬ ‫‪a n 1‬‬
‫آﻧﮕﺎه ‪  a i‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و اﮔﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ b n 1   :‬‬
‫‪i 1‬‬ ‫‪i 1‬‬
‫‪6‬ـ آزﻣﻮن راﺑﻪ‪ :‬اﻳﻦ آزﻣﻮن ﻫﻤﺎن آزﻣﻮن ﻛﻮﻣﺮ ﺑﺎ ‪ b n  n‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ‪ a n  ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ازاي ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ n‬ﻛﻪ ‪ n  N‬و در آن ‪ N‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺜﺒﺖ‬
‫‪a‬‬
‫‪n( n  1)  p  1‬‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ از ‪ n‬اﺳﺖ‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪:‬‬
‫‪a n 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪‬‬
‫واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ n( a n‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪ a n‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و اﮔﺮ ‪ 1)  1‬‬ ‫آﻧﮕﺎه ‪ a n‬‬
‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬دﻧﺒﺎﻟﻪ و ﺳﺮي‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪52‬‬

‫‪an‬‬ ‫)‪h B(n‬‬

‫ﻛﻪ )‪ B(n‬ﺑﻪ ازاي ‪ n  ‬ﺗﺎﺑﻊ ﻛﺮاﻧﺪاري از ‪n‬‬ ‫‪ 1 ‬‬ ‫‪7‬ـ آزﻣﻮن ﮔﺎوس‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ازاي ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ‪ n‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ‪ a n  ‬و‬
‫‪a n 1‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n2‬‬
‫ﺑﻪ ازاي ‪ h  1‬ﻫﻤﮕﺮا و ﺑﻪ ازاي ‪ h  1‬واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪ a n‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪n2  a1n  a ‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﺑﻪ ازاي ‪ a1  b1  1‬ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ و ﺑﻪ‬ ‫‪‬‬ ‫از آزﻣﻮن ﮔﺎوس ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖ ‪ n‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪a n 1 n  b1n  b‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪a n 1‬‬

‫‪an‬‬ ‫‪n2  a1n  a  n2  b1n  b  (a1  b1)n  a   b‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫ازاي ‪ a1  b1  1‬واﮔﺮاﻳﻲ دارﻳﻢ‪ .‬زﻳﺮا دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪a n 1 n2  b1n  b‬‬ ‫‪n2  b1n  b‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪(a  b ) a  b‬‬
‫‪ 1 1 1  ‬‬ ‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎﻻ در ‪ n‬ﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ در ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪a n 1‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n2‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر واﺿﺢ از آزﻣﻮن ﮔﺎوس دارﻳﻢ‪ :‬ﻛﻪ اﮔﺮ ‪ a1  b1  1‬ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﮕﺮا و اﮔﺮ ‪ a1  b1  1‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﺜﺎل از اﻳﻦ آزﻣﻮن ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺳﺮي ﻟﮋاﻧﺪار را اﻣﺘﺤﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ دو ﺟﻤﻠﻪ در اﻳﻦ ﺳﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪a2 j‬‬ ‫)‪(2 j  1)(2 j  2‬‬
‫‪‬‬
‫‪a 2 j 2‬‬ ‫)‪2 j(2 j  1)  l(l  1‬‬
‫‪a2 j‬‬ ‫)‪(2 j  1)(2 j  2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫ﺑﺮاي ‪ j‬ﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ در ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪a 2 j2‬‬ ‫)‪2 j(2 j  1‬‬ ‫‪j‬‬
‫ﭼﻮن در آزﻣﻮن ﮔﺎوس ‪ h  1‬اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺮي واﮔﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ راه رﻓﻊ واﮔﺮاﻳﻲ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ l‬ﻃﻮل اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد ﺗﺎ ﺳﺮي از ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻗﻄﻊ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫داراي ﺷﺮاﻳﻂ زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪q‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :2‬ﺳﺮي‬
‫)‪n 2 n (Lnn‬‬

‫‪ p  1‬ﻫﻤﻪ ‪ q‬ﻫﺎ‬ ‫‪ p  1‬ﻫﻤﻪ ‪ q‬ﻫﺎ‬

‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‬ ‫واﮔﺮاﺳﺖ‬
‫‪q 1‬‬ ‫‪p 1‬‬ ‫‪q 1‬‬ ‫‪p 1‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :3‬آزﻣﻮن ﻛﻮﻣﺮ و راﺑﻪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮد؛ اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ‪:‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ‪ 1‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ‪ ‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪an‬‬ ‫‪‬‬
‫(‪ lim n‬را دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ‪ 1)    1‬‬ ‫( ‪ lim b n‬و ﺑﺮاي آزﻣﻮن راﺑﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﺮاي آزﻣﻮن ﻛﻮﻣﺮ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ‪)  b n 1    1‬‬
‫‪n  a n  1‬‬ ‫واﮔﺮا ‪ 1‬‬ ‫‪n ‬‬ ‫‪an 1‬‬ ‫واﮔﺮا ‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺳﺮيﻫﺎي ﻣﺘﻨﺎوب‬
‫‪‬‬
‫اﮔﺮ ‪ a n  ‬ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﺮي ﻛﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﺟﻤﻼت آن ﻳﻜﻲ در ﻣﻴﺎن ﻋﻮض ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺮي ﻣﺘﻨﺎوب ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬در ﺳﺮي ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ (1)n 1a n‬‬
‫‪n 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪(1) n‬‬
‫ﻳﻚ ﺳﺮي ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ nlim‬ﺷﻮد؛ آﻧﮕﺎه ﺳﺮي ﻣﺬﻛﻮر ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺳﺮي ‪ n‬‬
‫‪‬‬
‫و ‪an  ‬‬
‫‪n 1‬‬

‫¶‪o¬H   | a n | k{IM Ho«μÀ   a n  SwH Ho«μÀ ÓI£±‰‬‬

‫‪ a n o¬H ‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ a nk{IM Ho«μÀ I¶H  | a n | k{IM Ho¬H»  Š»oz¶ ÂÄHo«μÀ‬‬
‫ﺟﺒﺮ ﺳﺮيﻫﺎ‪ :‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﺳﺮي ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻫﻤﮕﺮاي ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﺳﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﻤﻼت آن واﺑﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﺳﺮي ﻫﻤﮕﺮاي ﻣﻄﻠﻖ را ﻣﻲﺗﻮان‬
‫در ﻳﻚ ﺳﺮي ﻫﻤﮕﺮاي ﻣﻄﻠﻖ دﻳﮕﺮ ﺿﺮب ﻛﺮد و ﻳﻚ ﺳﺮي دوﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞﺿﺮب ﺣﺪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺳﺮيﻫﺎ ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﻚ ﺳﺮي ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻫﻤﮕﺮا را ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮ ﺑﺎزآراﻳﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ و ﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞ و ﺣﺪ اﻳﻦ ﺳﺮي‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ زﺗﺎي رﻳﻤﺎن ﻣﺮﺗﺒﻪي ‪ p‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ زﺗﺎي رﻳﻤﺎن‪ :‬داﻧﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي ‪ p 1‬ﺳﺮي ‪ n p‬‬
‫‪n 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪ (p)   n  p‬‬
‫‪n 1‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﺳﺮي ﺗﻮاﺑﻊ‬
‫‪‬‬
‫ﺳﺮي ﺗﺎﺑﻊ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻤﻼت ﻳﻚ ﺳﺮي ﺗﺎﺑﻌﻲ از ﻳﻚ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻫﻤﭽﻮن ‪ x‬ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً )‪ .  u n (x‬رﻓﺘﺎر اﻳﻦ ﺳﺮي ﺗﺤﺖ ﻣﺘﻐﻴﺮ ‪ x‬ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ دﻳﮕﺮي‬
‫‪n 1‬‬
‫ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪ ،   ‬ﻋﺪدي ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ N‬در ﺑﺎزهي ]‪ a  x  b [a , b‬ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ‪ x‬اﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪S(x)  Sn (x)   ، n  N‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺳﺮي در ﺑﺎزهي ]‪ [a , b‬ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‪ ،‬آزﻣﻮنﻫﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻛﻪ دو ﺗﺎ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦﻫﺎ‬
‫را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪ x‬در ﺑﺎزه ]‪ Mi  u i (x) ، [a , b‬ﺑﺎﺷﺪ و ‪ Mi‬‬ ‫‪1‬ـ آزﻣﻮن ‪ M‬واﻳﺮاﺷﺘﺮاوس‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﻳﻚ ﺳﺮي از اﻋﺪاد ‪ Mi‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪i 1‬‬
‫در ]‪ [a , b‬ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻫﻤﮕﺮاي ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮي )‪ u i (x‬‬
‫‪‬‬
‫‪xn‬‬
‫را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬در ﺑﺎزهي ]‪ . [1,1‬ﺑﻪ ﻃﻮر واﺿﺢ ﺑﻪ ازاي ‪ n 1‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﺪد در اﻳﻦ ﺑﺎزه‪ x n 1 ،‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺳﺮي‬
‫‪n 1 n‬‬
‫‪‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪xn‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪xn‬‬
‫‪‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در دو ﻧﻘﻄﻪي اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎزه ﻧﻴﺰ ﺳﺮي ﺑﻪ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻳﻚ ﺳﺮي ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬ ‫‪‬‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫‪n2‬‬ ‫‪n 1 n‬‬
‫‪2‬‬
‫‪n2‬‬ ‫‪n2‬‬ ‫‪n2‬‬
‫‪‬‬
‫‪xn‬‬ ‫‪(1) n‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ )در ﺑﺎزهي ]‪.( [1,1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﻫﻤﮕﺮا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﺮي‬ ‫‪‬‬ ‫و‬
‫‪n 1 n‬‬ ‫‪n2‬‬

‫ﺑﻮده و ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻮاﺑﻊ )‪ f n (x‬ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪ x‬درون ]‪ [a , b‬ﻳﻜﻨﻮاي ﻧﺰوﻟﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬ ‫اﮔﺮ )‪ u n (x)  a n f n (x‬و ‪ a n  A‬‬ ‫‪2‬ـ آزﻣﻮن آﺑﻞ‪:‬‬
‫)‪ f n 1(x)  f n (x‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺮاﻧﺪار ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ،   f n (x)  M‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮي در ]‪ [a , b‬ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺮيﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺳﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ دارﻧﺪ‪:‬‬

‫اﻟﻒ( اﮔﺮ ﺗﻚﺗﻚ ﺟﻤﻼت )‪ u n (x‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺳﺮي ﻧﻴﺰ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( اﮔﺮ ﺗﻚﺗﻚ ﺟﻤﻼت )‪ u n (x‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان از ﺳﺮي‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺘﮕﺮال ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮع اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻧﺘﮕﺮال ﻣﺠﻤﻮع‪.‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a‬‬ ‫)‪dxf (x)    dxu n (x‬‬
‫‪n 1 a‬‬

‫)‪du n (x‬‬ ‫)‪ du (x‬‬

‫‪df‬‬
‫در ]‪ [a , b‬ﻫﺮ دو ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﻛﻪ )‪ u n (x‬و‬ ‫‪ n‬‬ ‫ج( ﻣﺸﺘﻖ ﻣﺠﻤﻮع ﺟﻤﻼت ﺳﺮي‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺸﺘﻘﺎت‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx n 1 dx‬‬
‫‪‬‬‫)‪du n (x‬‬
‫در ]‪ [a , b‬ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫‪n 1 dx‬‬

‫ﺗﺬﻛﺮ‪ :‬ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﻫﻢ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﻨﺪ و وﺟﻮد ﻳﻜﻲ ﺑﺮ دﻳﮕﺮي دﻻﻟﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :4‬ﻫﺮ ﺳﺮي ﻣﺜﻞ )‪ f (x)   u n (x‬در ﺑﺎزهاي ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﻧﺎﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ)‪ f(x‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪n 1‬‬
 ‫‪59‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬
‫» ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﺮداري«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬ﮔﺮوه و ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮔﺮوه‪ :‬ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺒﺮي روي ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺎﺗﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ دوﺗﺎﻳﻲ * داراي وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي زﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ‪ G‬ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺎﺗﻬﻲ و * ﻳﻚ ﻋﻤﻞ دوﺗﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪ G‬ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺳﺘﺎرهي ﮔﺮوه اﺳﺖ ﻫﺮﮔﺎه وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي زﻳﺮ را ﺑﺮآورده ﺳﺎزد‪:‬‬
‫‪ a, b G  a *b  G‬‬ ‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮدن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ * ‪ :‬اﮔﺮ ‪ a‬و ‪ b‬ﻋﻀﻮ ‪ G‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪ a *b‬ﻧﻴﺰ ﻋﻀﻮ ‪ G‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪:‬‬
‫‪1‬ـ وﻳﮋﮔﻲ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ‪  a, b G  a *b  b * a :‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌﻤﻮﻻً »*« را ﺑﺎ » ‪ « ‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ وﻳﮋﮔﻲ ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﻳﺮي‪:‬‬
‫‪ a, b, c  G  a * (b * c)  (a * b) * c‬‬
‫‪| a   (| b   | c )  (| a   | b )  | c ‬‬

‫‪3‬ـ وﺟﻮد ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﻲ‪ :‬ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ * در ﮔﺮوه ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪if a  G & e *a  a * e  a  e G‬‬
‫‪4‬ـ ﻋﻀﻮ وارون ﺟﻤﻊ‪ :‬ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﺑﺮدار ‪ a ‬در ﻳﻚ ‪ ،V‬ﻳﻚ ﺑﺮدار ‪  a ‬در ‪ V‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ‪a  (  a )  o ‬‬
‫‪ a G  b  G : a * b  b * a  e‬‬ ‫‪5‬ـ وﺟﻮد ﻋﻀﻮ وارون‪:‬‬
‫ﻣﺜﺎل از ﮔﺮوهﻫﺎ‪:‬‬
‫‪1‬ـ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﮔﺮوه را ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ـ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﮔﺮوه را ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ـ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺑﺮدارﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮوه ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪4‬ـ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺟﻤﻊ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮوه ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﻣﺎﺗﺮﻳﺴﻲ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮوه ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﻲ )ﻫﻤـﺎﻧﻲ( و‬
‫ﻋﻀﻮ وارون ﺿﺮب ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎي ﻏﻴﺮﻣﺮﺑﻌﻲ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪5‬ـ ﻫﻤﻪي ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎي ﻣﺮﺑﻌﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮوه ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪6‬ـ ﻫﻤﻪي ﻣﺎﺗﺮﻳﺲﻫﺎي ﻣﺮﺑﻌﻲ ﺑﺎ دﺗﺮﻣﻴﻨﺎن ﻏﻴﺮﺻﻔﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺿﺮب‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮوه ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﻀﻮ ﺧﻨﺜﻲ )ﻫﻤﺎﻧﻲ( ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻳﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻀـﻮ وارون‬
‫‪A‬‬‫‪‬‬
‫‪AA 1  A 1 A  I‬‬ ‫‪A 1 ‬‬ ‫ﻫﺮ ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫)‪det (A‬‬
‫‪6‬ـ ﺗﻮزﻳﻊﭘﺬﻳﺮي‪ :‬ﺣﺎﺻﻞﺿﺮبﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺮدار در اﺳﻜﺎﻟﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮزﻳﻊﭘﺬﻳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫‪( a   b )   a   b ‬‬ ‫‪1‬ـ ﺿﺮب در اﻋﺪاد )اﺳﻜﺎﻟﺮﻫﺎ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﺮداري‪ ،‬ﺗﻮزﻳﻊﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪(  ) a   a   a ‬‬ ‫‪2‬ـ ﺿﺮب در ﺑﺮدارﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺳﻜﺎﻟﺮ ﺗﻮزﻳﻊﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﺮداري‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪60‬‬

‫ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري‬

‫ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ دو ﻋﻤﻞ ﺿﺮب ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ در اﻋﻀﺎء و ﺟﻤﻊ اﻋﻀﺎء در آن ﺑﺎ ﺧﻮاص زﻳﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪   ‬‬
‫‪AB BA‬‬ ‫‪1‬ـ ﺟﻤﻊ ﺑﺮداري ﻗﺎﺑﻞ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪  ‬‬
‫‪‬‬
‫‪A BC  AB C‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬ـ ﺟﻤﻊ ﺑﺮداري ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﻳﺮي دارد‪.‬‬
‫‪    ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪AOOAO‬‬ ‫‪3‬ـ ﻋﻨﺼﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ O‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪A  A  O‬‬ ‫‪4‬ـ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﻀﻮ ‪ ، A‬ﻋﻀﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ A‬وﺟﻮد دارد ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ A  B  A  B‬‬ ‫‪5‬ـ ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ در ﺑﺮدار‪ ،‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﭘﺨﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ دارد‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪   A   A‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪6‬ـ ﺿﺮب اﺳﻜﺎﻟﺮ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺷﺮﻛﺖﭘﺬﻳﺮي دارد‪:‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪1A  A‬‬ ‫‪7‬ـ ﺿﺮب واﺣﺪ در ﺑﺮدار‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪     A   A  A‬‬ ‫‪8‬ـ ﺟﻤﻊ اﺳﻜﺎﻟﺮﻫﺎ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﭘﺨﺸﻲ دارد‪:‬‬
‫ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﺮداري ﻣﻌﺮوف ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫اﻟﻒ( ‪ C‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( اﮔﺮ ‪ V  ‬ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﻜﺎﻟﺮﻫﺎ ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ‪ ‬ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري روي ﻣﻴﺪان ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫پ( اﮔﺮ ‪ V  ‬ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﻜﺎﻟﺮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ‪ ‬ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري ﻣﺨﺘﻠﻂ روي ﻣﻴﺪان ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ت( ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﻴﻜﺎنﻫﺎ در ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺟﻤﻊ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺮدارﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري روي ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ث( ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﭘﻴﻜﺎنﻫﺎ در ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺟﻤﻊ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺑﺮدارﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮدار روي ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج( ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ‪ pc‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻫﻤﻪي ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪايﻫﺎ ﺑﺎ ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﻐﻴﺮ ‪ t‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ‪ pc‬ﺗﺤﺖ ﺟﻤﻊ ﻣﻌﻤﻮل ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪايﻫﺎ و ﺗﺤﺖ‬
‫ﺿﺮب ﻳﻚ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪاي در ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‪ ،‬ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮدار ﺻﻔﺮ در آن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪاي ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫د( اﮔﺮ ‪ n‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﻫﻤﻪي ‪ n‬ﺗﺎﻳﻲﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ) ‪ b  (1,...n ), a  (1,... n‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪ n‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ، n‬ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري روي ﻣﻴﺪان ﻣﺨﺘﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ح( اﮔــﺮ ‪  mn‬ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪي ﺗﻤــﺎﻣﻲ ﻣــﺎﺗﺮﻳﺲﻫــﺎي ‪ m  n‬ﺑﺎﺷــﺪ ﻛــﻪ ﻋﻨﺎﺻــﺮ آن ﻣﺨــﺘﻠﻂ ﻫﺴــﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤــﺖ ﺟﻤــﻊ ﻣﻌﻤــﻮﻟﻲ و ﺿــﺮب ﻣﻌﻤــﻮﻟﻲ اﺳــﻜﺎﻟﺮ در‬
‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ‪ ،  mn‬ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫـ( ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﺜﺒﺖ ‪ ،n‬اﮔﺮ ‪ pcn‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪايﻫﺎي ﺑﺎ درﺟﻪي ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﻳﺎ ﻣﺴﺎوي ‪ n  1‬ﺑﺎﺷﺪ‪ pcn ،‬ﺗﺤﺖ ﺟﻤﻊ ﻣﻌﻤﻮل ﭼﻨﺪﺟﻤﻠﻪايﻫﺎ‬
‫و ﺿﺮب آنﻫﺎ دراﺳﻜﺎﻟﺮ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻟﺬا ‪ pcn‬ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫و( اﮔﺮ ‪ C  a, b ‬ﻣﺠﻤﻮع ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﻮاﺑﻊ ﻳﻚ ﻣﺘﻐﻴﺮهي ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﻘﺪار ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎزهي ‪  a, b ‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ C  a, b  ،‬ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ي( اﮔﺮ )‪ C (a, b‬ﻧﻤﺎﻳﺎنﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﻮاﺑﻊ ﻳﻚ ﻣﺘﻐﻴﺮهي ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻘﺪار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺸﺘﻖ دارﻧـﺪ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت )‪ C (a, b‬روي‬
‫ﻣﻴﺪان ﺣﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪n‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ i  C‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ دو‬ ‫‪ i a i   ‬‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل ﺧﻄﻲ و واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺧﻄﻲ‪ :‬ﺑﺮدارﻫﺎي ‪ a n  ... a1 ‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﻄﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫‪i 1‬‬
‫ﺑﺮدار ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﻄﻲاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺿﺮب داﺧﻠﻲ آنﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪n‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﺳﻜﺎﻟﺮﻫﺎي ﻏﻴﺮﺻﻔﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﻫﺮ ﺑﺮدار را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺧﻄﻲ از دﻳﮕﺮ ﺑﺮدارﻫﺎ ﻧﻮﺷﺖ‪|     i | i  .‬‬
‫‪i 1‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺮدارﻫﺎي ‪ ، | i ‬واﺑﺴﺘﻪ ﺧﻄﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫ﻳﻚ ﭘﺎﻳﻪ در ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري ‪ V‬ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ B‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺑﺮدارﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﻄﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻫـﺮ ﺑـﺮدار ‪ V‬ﻳـﻚ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺧﻄـﻲ از‬
‫‪‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪ B‬اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ )ﺑﻌﺪ( اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ داراي ﻳﻚ ﭘﺎﻳﻪ ﻣﺤﺪود ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦﺻﻮرت ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ )ﺑﻌﺪ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﻳﻚ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ‪ ،‬داراي ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﺎوي از ﺑﺮدارﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺪد ﻫﻤﺎن ﺑﻌﺪ ﻓﻀﺎي ﺑﺮداري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬اﻋﺪاد و ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻂ و ﻧﮕﺎﺷﺖ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪68‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‬
‫» اﻋﺪاد و ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻂ و ﻧﮕﺎﺷﺖ«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫‪x  Re z , y  Im z‬‬ ‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ :1‬ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ ﻓﺮم ‪ z  x  iy‬ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﻢ‪:‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫}‪  C  {x  iy | x, y  R , i2  1‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬
‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ :2‬ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪاي ﻛﻪ درآن دو ﻣﺤﻮر ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﻘﻲ و ﻋﻤﻮدي ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ رﺳﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬و واﺣﺪ ﻣﺤﻮر اﻓﻘﻲ ‪ 1‬و واﺣـﺪ ﻣﺤـﻮر ﻗـﺎﺋﻢ ‪ i‬ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫)‪Im (z‬‬
‫‪z = x + iy‬‬
‫‪y‬‬

‫‪i‬‬

‫)‪Re (z‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪z  x  iy‬‬ ‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ :3‬ﻣﺰدوج ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z  x  iy‬را ﺑﺎ ‪ z‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪| z | x2  y2‬‬ ‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ :4‬ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ )اﻧﺪازه( ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z  x  iy‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪ ‬ﺗﺬﻛﺮ‪ :1‬ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‪ ،‬ﻋﺪدي ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﺎ ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫اﻋﻤﺎل ﺣﺴﺎﺑﻲ در اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫) ‪z1  z2  (x1  x2 )  i(y1  y2‬‬ ‫ﺟﻤﻊ‪ :‬ﻣﺠﻤﻮع دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z1  x1  iy1‬و ‪ z2  x2  iy2‬ﺑﻪ ﺻﻮرت روﺑﺮو اﺳﺖ‪:‬‬
‫) ‪z1  z2  (x1  x2 )  i(y1  y2‬‬ ‫ﺗﻔﺮﻳﻖ‪ :‬ﺗﻔﺎﺿﻞ دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z1  x1  iy1‬و ‪ z2  x2  iy2‬ﺑﻪ ﺻﻮرت روﺑﺮو اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺿﺮب‪ :‬ﺑﺮاي ﺿﺮب دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z1  x1  iy1‬و ‪ z2  x2  iy2‬ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ دو ﻋﺪد را ﺑﻄﻮر ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ در ﻫﻢ ﺿﺮب ﻛﻨـﻴﻢ و ﺑﺠـﺎي ‪i2‬‬
‫ﻣﻘﺪار ‪ 1‬را ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫)‪z1.z2  (x1  iy1)(x2  iy2 )  x1x2  ix1y2  ix2 y1  i2 y1y2  (x1x 2  y1y2 )  i(x1y2  x 2 y1‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ‪ :‬ﺑﺮاي ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z1  x1  iy1‬و ‪ z2  x2  iy2‬ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ را در ﻣﺰدوج ﻣﺨﺮج‪ ،‬ﺿﺮب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪z1 x1  iy1 x 2  iy2 x1x 2  ix1y2  ix 2 y1  i2 y1y2 x1x2  y1y2‬‬ ‫‪x y x y‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪i 2 1 1 2‬‬
‫‪z2 x 2  iy2 x 2  iy2‬‬ ‫‪x 2  y2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x 2  y2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x 22  y22‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﺧﻮاص اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ‪ z1‬و ‪ z2‬دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت رواﺑﻂ زﻳﺮ ﺑﺮﻗﺮارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪z1‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪z1  z2  z1  z2‬‬ ‫| ‪2) | z || z‬‬ ‫‪3) z1z2  z1z2‬‬ ‫‪4) ( 1 ) ‬‬
‫‪z2‬‬ ‫‪z2‬‬
‫‪z‬‬ ‫| ‪|z‬‬
‫)‪5‬‬ ‫‪zz | z |2‬‬ ‫| ‪6) | z1z2 || z1 || z2‬‬ ‫‪7) | 1 | 1‬‬ ‫| ‪8) | z1  z2 || z1 |  | z2‬‬
‫| ‪z2 | z2‬‬

‫ﺷﻜﻞ ﻗﻄﺒﻲ و ﻧﻤﺎﻳﻲ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z  x  iy‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ )‪ z  r(cos   isin ‬ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﻤﺎﻳﺶ را ﺷﻜﻞ ﻗﻄﺒﻲ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در راﺑﻄـﻪ ﻓـﻮق ‪ r‬و‬
‫‪ ‬از ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫‪y‬‬
‫‪r  x2  y 2 ,   Arctg‬‬
‫‪x‬‬
‫‪z  2i ‬‬ ‫‪ ‬را آرﮔﻮﻣﺎن ﻳﺎ آوﻧﺪ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬و ‪ r‬را ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻣﺪول و ﻳﺎ اﻧﺪازه ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل ‪ ، ei  cos   i sin ‬ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﻄﺒﻲ )‪ z  r(cos   isin ‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﺮم ‪ z  rei‬ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻓـﺮم‬
‫ﻧﻤﺎﺋﻲ ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪد ‪ z  rei‬را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪ z  r ‬ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻤﺎﻳﺶ داد‪.‬‬
‫)ﺳﺮاﺳﺮي ‪(95‬‬ ‫‪ ، z ‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟ )‪ k‬ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ(‬
‫‪i‬‬
‫‪2  2i‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ :1‬ﻣﻘﺪار ﻓﺎز )ﻣﻘﺪار آرﮔﻮﻣﺎن( ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫‪‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2k (4‬‬ ‫‪ 2k (3‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «4‬ﻣﻘﺪار ﻓﺎز ‪ z‬را ﻣﻲﺗﻮان از ﻛﺴﺮ ﻓﺎز ﺻﻮرت از ﻣﺨﺮج ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪i‬‬
‫‪z‬‬ ‫)‪ arg(z)  arg(i)  arg(2  2i‬‬
‫‪2  2i‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3  5‬‬
‫‪Im‬‬
‫‪Arg(z)   ( ‬‬ ‫‪)‬‬ ‫‪IÄ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪IÄ‬‬
‫‪3 ‬‬
‫‪Re‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪45°‬‬
‫‪ 2k‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮاي ﻫﺮ آرﮔﻮﻣﺎﻧﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ ، 2  2i‬ﻳﻚ زاوﻳﻪ‬
‫‪2  2i‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ (arg(z))  5  2k‬ﻓﺎز‬ ‫‪ 45‬در رﺑﻊ ﺳﻮم ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪‬‬
‫)ﺳﺮاﺳﺮي ‪(94‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ :2‬ﻣﻘﺪار ﻋﺒﺎرت )‪ sin (  i ln 2‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪2 / 5 (4‬‬ ‫‪1/ 25 (3‬‬ ‫‪ / 25 (2‬‬ ‫‪ / 5 (1‬‬
‫‪eix  e ix‬‬
‫‪sin x ‬‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «3‬ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ‪ sin‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﺎﻳﻲ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪2i‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪ln 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ln 2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪e2‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪e 2 e  ln 2‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪2 eln 2‬‬ ‫)*(‬
‫‪ sin(  i ln 2) ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2i‬‬ ‫‪2i‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ln 2‬‬ ‫‪ln 2‬‬
‫‪ e‬را ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺣﺴﺎب ﻛﺮد‪:‬‬ ‫‪e‬و‬ ‫‪،e‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪،e 2‬‬ ‫را ﺟﺎﻳﮕﺬاري ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي آرﮔﻮﻣﺎن ﺳﻴﻨﻮﺳﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ‪ i ln 2 ،x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ln‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ln 2‬‬ ‫‪ ln 2‬‬
‫‪e2‬‬ ‫‪ cos  isin  i‬‬ ‫‪, e 2  i‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2i  i‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2  1/ 25‬‬
‫‪sin(  i ln 2) ‬‬ ‫ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺬاري اﻋﺪاد ﺑﺎﻻ در راﺑﻄﻪ )*( ﺑﻪ ﺟﻮاب ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2i‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬اﻋﺪاد و ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻂ و ﻧﮕﺎﺷﺖ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪70‬‬

‫ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻪ ﻓﺮم ﻗﻄﺒﻲ ﻳﺎ ﻧﻤﺎﻳﻲ‬

‫ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﻳﺎ ﺗﻔﺮﻳﻖ دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮم دﻛﺎرﺗﻲ ﺳﺎدهﺗﺮ از ﻓﺮم ﻗﻄﺒﻲ ﻳﺎ ﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﻴﻢ دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫از ﻓﺮمﻧﻤﺎﻳﻲ ﺳﺎدهﺗﺮ از ﻓﺮم دﻛﺎرﺗﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫) ‪z1 r1 i(12‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪ e‬‬ ‫و‬ ‫) ‪2 ) z1z2  r1r2ei(12‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ z1  r1ei1‬و ‪ z2  r2ei2‬آﻧﮕﺎه ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪z2 r2‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :1‬ﻫﺮﮔﺎه دو ﺑﺮدار ‪ z1‬و ‪ z2‬از ﻧﻈﺮ اﻧﺪازه ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﺑﺘﺪاي ﻫﺮ دو ﺑﺮدار ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﻫﻢ زاوﻳﻪ ‪ ‬ﺑﺴﺎزﻧﺪ آﻧﮕﺎه‪. z1  z2ei :‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :3‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z ،1‬و ‪ z2‬رﺋﻮس ﻳﻚ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوياﻟﺴﺎﻗﻴﻦ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﻳﻪ ﺑﺎ رأس ﻗﺎﺋﻤﻪ در ﻧﻘﻄﻪ ‪ 1‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺪام ﺷﺮط ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ؟‬ ‫‪‬‬
‫‪1  i 5‬‬ ‫‪1  i 3‬‬ ‫‪z  2i (2‬‬ ‫‪z  i  1 (1‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪(4‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪(3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «1‬دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﭼﻮن ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮدارﻫﺎي ‪ z2  1‬و ‪ z 1‬ﺑﺮ ﻫﻢ ﻋﻤﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﺧﺘﻼف زاوﻳﻪ اﻳـﻦ دو ﺑـﺮدار ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫‪‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن در ﺻﻮرت ﺗﺴﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوياﻟﺴﺎﻗﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪z‬‬ ‫اﻧﺪازه ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ‬ ‫‪ i‬‬
‫‪| z  1 || z  1 | ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ (z‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 1)  (z  1)e 2‬‬ ‫)‪ z2  1  i(z  1‬‬
‫ﻫﻢ زاوﻳﻪ ‪ ‬ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪z‬‬
‫‪ (z  1)(z  1)  i(z  1)  z  1  i  z  1  i‬‬

‫ﺗﻮان ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫)‪z n  (rei ) n  r n ei(n)  r n (cos n  isin n‬‬ ‫ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ )‪ z  rei  r(cos   isin ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪:‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮل ﻓﻮق ﻓﺮﻣﻮل دﻣﻮآور ﻧﺎم دارد ﻛﻪ در آن ‪ n‬ﻋﺪدي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :4‬ﺣﺎﺻﻞ ‪ A  (1  cos   i sin  )n‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪2n cos n‬‬ ‫‪[cos‬‬ ‫‪ isin ] (2‬‬ ‫‪[cos‬‬ ‫‪2n 1 cos n‬‬
‫‪ isin ] (1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪2n cos n [cos‬‬ ‫‪ isin ] (4‬‬ ‫‪2n 1 cos n [cos‬‬ ‫‪ isin ] (3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «4‬ﻣﻲداﻧﻴﻢ ‪ ، 1  cos   2 cos2‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ‪ sin   2 sin cos‬ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺬاري اﻳﻦ ﻣﻘﺎدﻳﺮ در راﺑﻄﻪ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A  (1  cos   i sin  )n  (2 cos2  2i sin cos ) n‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A  [2 cos (cos  isin )]n  2n cos n [cos‬‬ ‫] ‪ isin‬‬ ‫ﺑﺎ ﻓﺎﻛﺘﻮرﮔﻴﺮي از ﻋﺒﺎرت ‪ 2 cos‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ z n ‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ اﺳﺖ؟‬

‫‪1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ z ‬آﻧﮕﺎه ﺣﺎﺻﻞ‬
‫‪1‬‬
‫‪z‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :5‬اﮔﺮ ‪ 2 cos ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪z‬‬
‫‪(2 sin ) n (4‬‬ ‫‪(2 cos ) n (3‬‬ ‫‪2 cos n (2‬‬ ‫‪2 sin n (1‬‬

‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «2‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮض‪ ،‬ﻣﻘﺪار ‪ z‬را ﺣﺴﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪cos   cos2   1‬‬

‫‪z‬‬ ‫‪ 2 cos   z2  2z cos   1    z ‬‬ ‫‪ cos    sin 2 ‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪z  cos   i sin2   cos   isin   ei‬‬
 ‫‪71‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪zn ‬‬ ‫‪ ein  ein  (cos n  isin n)  (cos n  isin n)  2 cos n‬‬ ‫‪ ،‬ﻟﺬا دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ ، z  ei‬آﻧﮕﺎه ‪ e i‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪z‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪zn ‬‬ ‫‪ ein  ein  (cos n  isin n)  (cos n  isin n)  2 cos n‬‬ ‫‪ ،‬ﻟﺬا دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫اﮔﺮ ‪ z  ei‬آﻧﮕﺎه ‪ ei‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪z‬‬
‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﺮدﻳﺪ در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻘﺪار ﻋﺒﺎرت ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 2 cos n‬ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :2‬اﮔﺮ ‪ n‬ﻋﺪدي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه ﻫﻤﻮاره دارﻳﻢ ‪:‬‬

‫‪n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫)‪1) (1  i‬‬ ‫]) (‪ 2 2 [cos( )  isin‬‬ ‫‪,‬‬ ‫(‪2) ( 3  i)n  2n [cos‬‬ ‫]) (‪)  isin‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :3‬ﻣﻘﺪار ﻋﺒﺎرت ‪ (1  i)n‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ n‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n 1‬‬
‫ﺑﺮاي ‪ n‬ﻫﺎي زوج‪(1  i)n  (2i) 2 :‬‬ ‫ﺑﺮاي ‪ n‬ﻫﺎي ﻓﺮد‪(1  i)n  (2i) 2 (1  i) :‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :6‬ﺣﺎﺻﻞ ‪ ، z  1  i  i2    i1392‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ اﺳﺖ؟‬ ‫‪‬‬

‫‪i 1‬‬ ‫‪i 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪(4‬‬ ‫‪(3‬‬ ‫‪1 (2‬‬ ‫‪ (1‬ﺻﻔﺮ‬
‫‪i 1‬‬ ‫‪i 1‬‬
‫‪kn 1‬‬
‫‪1  k  k2    k n 1 ‬‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «2‬ﺑﺎ ﺷﺮط ‪ ، k  1‬ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ‪ k‬راﺑﻄﻪي ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﻫﻤﻮاره دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪k 1‬‬
‫‪i1393  1 i (i)1392  1 i(i2 )696  1 i(1)696  1 i  1‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺆال ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪i 1‬‬ ‫‪i 1‬‬ ‫‪i 1‬‬ ‫‪i 1‬‬ ‫‪i 1‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :7‬اﮔﺮ ‪ 1  i‬رﻳﺸﻪي ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ z5  az 3  b  ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﻘﺪار ‪ a  b‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫‪‬‬
‫‪+4 (4‬‬ ‫‪-6 (3‬‬ ‫‪6 (2‬‬ ‫‪-4 (1‬‬
‫‪(1  i)5  a(1  i)3  b  ‬‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «3‬ﭼﻮن ‪ 1  i‬رﻳﺸﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪n 1‬‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ در اﻳﻦ ﺗﺴﺖ ‪ n  3‬و ‪ n  5‬اﺳﺖ‪ ،‬دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ )‪(2i) 2 (1  i‬‬ ‫ﻃﺒﻖ ﻧﻜﺘﻪ )‪ (3‬ﺣﺎﺻﻞ ‪ (1  i)n‬ﺑﺮاي ‪ n‬ﻫﺎي ﻓﺮد‬
‫‪51‬‬ ‫‪3 1‬‬
‫‪(2i) (1  i)  a(2i) 2 (1  i)  b  ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ (2i)2 (1  i)  a(2i)(1  i)  b    4i2 (1  i)  a(2i  2i2 )  b  ‬‬
‫‪4  2a  ‬‬
‫‪ 4  4i  2ai  2a  b    (4  2a)i  4  2a  b    ‬‬ ‫‪ a  2 , b  8  a  b  2  8  6‬‬
‫‪4  2a  b  ‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ‪ :‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮدن ﻗﺴﻤﺖ )‪ (1‬از ﻧﻜﺘﻪ )‪ (2‬ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺗﺴﺖﻫﺎ زﻳﺎد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺣﻞ ﻣﺜﺎل ‪ 20‬ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫ﻗﺴﻤﺖ )‪ (1‬ﻧﻜﺘﻪ )‪ (2‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﻳﺸﻪي ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ رﻳﺸﻪي ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‪ ،‬اﺑﺘﺪا آن را ﺑﻪ ﻓﺮم ﻧﻤﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﻢ‪ ،‬در اﻳﻦﺻﻮرت ‪ n z‬از ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬

‫‪ 2k‬‬
‫(‪i‬‬ ‫)‬ ‫‪2k  ‬‬ ‫‪  2k‬‬
‫‪n‬‬
‫‪z  re‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫(‪ n r[cos‬‬ ‫(‪)  i sin‬‬ ‫])‬ ‫‪,‬‬ ‫‪k   , 1 , ....., n  1‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ k‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ‪ n z‬داراي ‪ n‬ﺟﻮاب ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ازاي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ‪ k‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪105‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‬
‫»ﺳﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﺗﻴﻠﻮر و ﻟﻮران و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺎﻧﺪه و اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي از ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻂ«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬ﺳﺮيﻫﺎ و دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ ، n‬ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z n‬را ﻧﺴﺒﺖ دﻫﻴﻢ‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﻋﺪاد ‪ z1, z2 ,..., z n‬ﻳﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻂ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻀﻴﻪ‪ :‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ z n  x n  iy n‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﻪ ‪ z  x   iy‬اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪﻫﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ x n‬ﺑﻪ ‪ x ‬و ‪ y n‬ﺑﻪ ‪ y‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از‬
‫‪lim z n  z‬‬ ‫اﻳﻦ دو ﺷﺮط ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺒﺎﺷﺪ آﻧﮕﺎه دﻧﺒﺎﻟﻪ واﮔﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪n ‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ z n  (1) n  i( )n‬واﮔﺮا اﺳﺖ ﭼﻮن ‪ x n  (1) n‬واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :1‬دﻧﺒﺎﻟﻪي ﻫﻤﮕﺮاي ‪ z1 , z2 ,‬را ﻛﻪ در آن ) ‪ ، zn  (1  )  3i(1 ‬در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬اﮔﺮ ‪ c‬ﺣﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻼت دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻛـﻪ‬
‫‪4‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪‬‬
‫ﺧﺎرج ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪ | z n  c |  /  1‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﺎﺳﺖ؟‬
‫‪3   (4‬‬ ‫‪325 (3‬‬ ‫‪3  1 (2‬‬ ‫‪326 (1‬‬

‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «3‬ﺣﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪c  lim z n   3i‬‬
‫‪n ‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5 3‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪13‬‬
‫|‪| z n  c |  /  1 ‬‬ ‫‪ i |  /  1 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  / 1 ‬‬ ‫‪  /  1  n  325‬‬
‫‪4n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4n‬‬
‫‪16n‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪in‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ......... z n   ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪e 4‬‬
‫‪n‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :2‬دﻧﺒﺎﻟﻪ‬ ‫‪‬‬
‫‪ (4‬ﻫﻤﮕﺮا و ﺑﻲﻛﺮان‬ ‫‪ (3‬واﮔﺮا و ﻛﺮاﻧﺪار‬ ‫‪ (2‬ﻫﻤﮕﺮا و ﻛﺮاﻧﺪار‬ ‫‪ (1‬واﮔﺮا و ﺑﻲﻛﺮان‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «2‬دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ z n‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪ lim z n‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر در دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ z n  u n  iv n‬ﺑﺎﻳـﺪ ﻫـﺮ دو ﺣـﺪ ‪lim u n‬‬
‫‪n ‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪in‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪sin‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪zn   ‬‬ ‫‪( ‬‬ ‫‪4 )i‬‬ ‫‪4  u  iv , lim z  lim u  i lim v‬‬ ‫و ‪ lim v n‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n ‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪cos‬‬ ‫‪sin‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4 )  i lim‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ ‪ z‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪4  1   .‬‬
‫‪lim z n  lim (  ‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n 2‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n   n‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮاﻧﺪاري دﻳﮕﺮ ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﺮ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﺣﺘﻤﺎً ﻛﺮاندار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺳﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﺗﻴﻠﻮر و ﻟﻮران و‬
‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪106‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺎﻧﺪه و اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي از ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫ﺳﺮيﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻂ‬
‫‪‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ } ‪ {zn‬ﻳﻚ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻣﺠﻤﻮع ﺟﻤﻼت ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﻳﻦ دﻧﺒﺎﻟﻪ را ﺳﺮي ﻣﻲﮔﻮﺋﻴﻢ و آن را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ‪ zn‬‬
‫‪n 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺑـﻪ ‪x ‬‬ ‫و ‪ yn‬‬ ‫ﻛﻪ ‪ zn  x n  iyn‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ را ﺑﻪ ‪ z  x  iy‬ﻫﻤﮕﺮا ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ﺳﺮيﻫﺎي ‪ x n‬‬ ‫ﻗﻀﻴﻪ‪ :‬ﺳﺮي ‪ zn‬‬
‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬
‫و ‪ y‬ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﺸﺮوط‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫واﮔـﺮا‬ ‫را ﻫﻤﮕﺮاي ﻣﺸﺮوط ﻣﻲﮔﻮﺋﻴﻢ ﻫﺮﮔـﺎه ﺳـﺮي | ‪ | zn‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺮي ‪ zn‬‬ ‫را ﻫﻤﮕﺮاي ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲﮔﻮﺋﻴﻢ ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺮي | ‪ | zn‬‬ ‫ﺳﺮي ‪ zn‬‬
‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬ ‫‪n 1‬‬
‫‪‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫و ‪ zn‬‬
‫‪n 1‬‬
‫‪‬‬
‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ Lim z n  ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻔﺮ ﺑﻮدن ﺣﺪ دﻧﺒﺎﻟـﻪ ‪ z n‬وﻗﺘـﻲ ‪n  ‬‬
‫‪n ‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :1‬ﺷﺮط ﻻزم )اﻣﺎ ﻧﻪ ﻛﺎﻓﻲ( ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺳﺮي ‪ zn‬‬
‫‪n 1‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﺷﺮط ﻻزم ﺑﺮاي ﻫﻤﮕﺮاﺋﻲ ﺳﺮي اﺳﺖ و ﻫﻤﮕﺮاﺋﻲ ﺧﻮد ﺳﺮي ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد وﻟﻲ اﮔﺮ ﺣﺪ دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺻﻔﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﺳﺮي واﮔﺮاﺳﺖ‪.‬‬

‫آزﻣﻮن ‪ M‬واﻳﺮاﺷﺘﺮاس‬

‫‪‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮا ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ازاي ﺗﻤﺎم ‪ m‬ﻫﺎي ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﻪ ازاي ﺗﻤـﺎم ‪ z‬ﻫـﺎ‪ ،‬راﺑﻄـﻪ ‪ | f m (z) |  M m‬ﺑﺮﻗـﺮار ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه‬ ‫اﮔﺮ ﺳﺮي ﺑﺎ ﺟﻤﻼت ﺛﺎﺑﺖ ‪ M m‬‬
‫‪m 1‬‬
‫‪‬‬
‫ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮي )‪ f m (z‬‬
‫‪m 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪zm  1‬‬
‫در ﻗﺮص ‪ | z | 1‬ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ؟‬ ‫‪ ‬ﻣﺜﺎل‪ :3‬آﻳﺎ ﺳﺮي | ‪ m2  cosh m | z‬‬
‫‪m ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آزﻣﻮن ‪ M‬واﻳﺮاﺷﺘﺮاس و ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺳﺮي ﻋﺪدي‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ اﻳﻦ ﺳﺮي ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪m  m‬‬
‫‪zm  1‬‬ ‫‪| z |m 1‬‬ ‫‪|z| 1‬‬ ‫‪zm  1‬‬ ‫‪2‬‬
‫|‬ ‫‪|‬‬ ‫‪‬‬
‫| ‪‬‬ ‫‪|‬‬
‫| ‪m  cosh m | z‬‬
‫‪2‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪2‬‬
‫| ‪m  cosh m | z‬‬
‫‪2‬‬
‫‪m2‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :2‬ﻫﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﻴﻦ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻣﻄﻠﻖ و ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺳﺮيﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﻚ ﺳﺮي ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ ﻫﻤﮕﺮاي ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﮕﺮاي ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ ﻫﻤﮕﺮاي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮيﻫﺎي ﺗﻮاﻧﻲ و ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ آﻧﻬﺎ‬

‫‪‬‬
‫ﻛﻪ درآن ‪ z‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ و ‪ n‬ﻋـﺪدي ﻃﺒﻴﻌـﻲ و دﻧﺒﺎﻟـﻪ ‪ Cn‬ﻳــﻚ دﻧﺒــﺎﻟﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺳﺮي ﺗﻮاﻧﻲ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﻮاﻧﻬﺎي ‪ z  z‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺮي ‪ Cn (z  z )n‬‬
‫‪n 1‬‬
‫ﻣﺨﺘﻠـﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﺮي ﺗـﻮاﻧـﻲ ﻧـﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺳـﺮي ﺗـﻮاﻧﻲ ﻫﻤﻮاره در ﻗﺮص ‪ | z  z | R‬ﻫﻤﮕﺮاﺳـﺖ و اﻳـﻦ ﻗـﺮص را ﻗـﺮص ﻫﻤﮕﺮاﺋـﻲ‪ R ،‬را ﺷـﻌﺎع‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﺋﻲ و داﻳﺮه ‪ | z  z | R‬را داﻳﺮه ﻫﻤﮕﺮاﺋﻲ ﺳﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﻲ از ﻳﻜﻲ از دو راﺑﻄﻪ زﻳﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪Cn  1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫| ‪Lim‬‬ ‫‪|‬‬ ‫‪Lim n | Cn | ‬‬
‫‪n ‬‬ ‫‪Cn‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪n ‬‬ ‫‪R‬‬

‫اﮔﺮ ‪ R  ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮي ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ z‬ﻫﻤﮕﺮا ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ‪ R  ‬ﺳﺮي ﻓﻘﻂ در ‪ z‬ﻫﻤﮕﺮا و اﮔﺮ ‪   R  ‬آﻧﮕﺎه ﺳﺮي ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ‪ z‬ﻛـﻪ‬
‫در ﻧﺎﻣﺴﺎوي ‪ | z  z | R‬ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫‪ (1  n )n‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :4‬ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﺋﻲ ﺳﺮي ‪z n‬‬ ‫‪‬‬
‫‪n 1‬‬

‫‪1 (4‬‬ ‫‪ (3‬‬ ‫‪e (2‬‬ ‫‪e1 (1‬‬

‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «2‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ از راﺑﻄﻪ دوم ﻛﺎدر ﺑﺎﻻ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ Lim n | (1  ) n |  Lim (1  ) n  e 1  R  e‬‬
‫‪R n ‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n ‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪‬‬
‫‪ ‬ﻣﺜﺎل‪ :5‬ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺳﺮي ‪ (n!)2 zn‬‬
‫!)‪(2n‬‬
‫ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬
‫‪n‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2 (4‬‬ ‫‪4 (3‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪C‬‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «2‬ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ Lim | n 1 |‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪n  C n‬‬ ‫‪R‬‬
‫!)‪(2n  2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪((n  1)!)2‬‬ ‫‪(2n  2)(2n  1)(2n)!(n!)2‬‬ ‫‪4n 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫| ‪ Lim‬‬ ‫‪| Lim‬‬ ‫| ‪ Lim‬‬ ‫‪| 4  R ‬‬
‫‪R n ‬‬ ‫!)‪(2n‬‬ ‫‪n ‬‬ ‫)!‪(2n)!(n  1) (n‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪n  n‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫)!‪(n‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :3‬اﮔﺮ )‪ f (z‬در ﻧﻘﻄﻪ ‪ z‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺴﻂ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (z‬ﺣﻮل ﻧﻘﻄﻪ ‪ z  z‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻏﻴﺮ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺗـﺎ ‪ z ‬ﺷـﻌﺎع‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬در واﻗﻊ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪(.‬‬
‫‪z1‬‬
‫‪ ، f (z) ‬ﺣﻮل ﻧﻘﻄﻪ ‪ z   ‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :6‬ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪‬‬
‫‪z  4z  5‬‬
‫‪2‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪(4‬‬ ‫‪(3‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪1 (1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪z2  4z  5    (z  1)(z  5)    z  1 , z  5‬‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «1‬اول ﻧﻘﺎط ﻏﻴﺮ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ )‪ f (z‬را ﺣﺴﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﻘﻄﻪ ‪ z  ‬از اﻳﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬واﺿـﺢ اﺳـﺖ‪ ،; | z  z || 1   | 1‬ﻛﻤﺘـﺮﻳﻦ ﻓﺎﺻـﻠﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﺷـﻌﺎع‬
‫ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺪد ﻳﻚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ f (z) ‬ﺣﻮل ﻧﻘﻄﻪ ‪ z   1‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬

‫‪1‬‬
‫)‪(z  i)(z  1)(z  2i‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :7‬ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺑﺴﻂ ﺗﺎﺑﻊ‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2 (4‬‬ ‫‪2 (3‬‬ ‫‪1 (2‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪min‬‬ ‫‪| z  z | min{ 2 , 2 , 5}  2‬‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «3‬ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺗﺴﺖ را از راﺑﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪z i,1,2i‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻨﻜﻪ ‪ z  1‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ از ﻧﻘﺎط ﻏﻴﺮ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ‪ -1 ، i‬و ‪ 2i‬ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬ﺳﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﺗﻴﻠﻮر و ﻟﻮران و‬
‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪108‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺎﻧﺪه و اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي از ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫ﺳﺮيﻫﺎي ﺗﺎﺑﻌﻲ و ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ آنﻫﺎ‬

‫‪‬‬
‫روﺑﻪرو ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﻧﻤﻲﺗﻮان آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺮﻳﺢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮيﻫﺎي ﺗﻮاﻧﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺮيﻫﺎي‬ ‫در ﻧﻮع دﻳﮕﺮي از ﺳﺆاﻻت ﺑﺎ ﺳﺮيﻫﺎي ﺗﺎﺑﻌﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ )‪ f (n, z‬‬
‫‪n 1‬‬
‫ﺗﻮاﻧﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ در اﻳﻦ ﻧﻮع ﺳﺮيﻫﺎ ﻣﺘﻘﺎرن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺳﺮيﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﻳﻜﻲ از رواﺑﻂ زﻳﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫)‪f (z‬‬
‫‪Lim | n  1‬‬ ‫‪| 1‬‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫‪Lim n | fn (z) |  1‬‬
‫)‪n  fn (z‬‬ ‫‪n ‬‬

‫در واﻗﻊ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ و ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺣﺴﺎب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺬﻛﺮ‪ :1‬ﻧﺎﻣﺴﺎويﻫﺎي ﻓﻮق ﻳﻚ روش ﻛﻠﻲ ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺗﻤﺎم ﺳﺮيﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻫﻤﮕﺮاﻳـﻲ ﺳـﺮيﻫـﺎي ﺗـﺎﺑﻌﻲ‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫روش ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺳﺮيﻫﺎي ﺗﻮاﻧﻲ ﻛﺎرﺳﺎز ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺷﻌﺎع و ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺗﻤﺎم ﺳﺮيﻫﺎ را ﺑﺎ روش ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺳﺮيﻫﺎي ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻣﺤﺎﺳـﺒﻪ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺳﺮيﻫﺎي ﺗﻮاﻧﻲ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﺧﺎص از ﺳﺮيﻫﺎي ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :4‬اﮔﺮ ‪ k ) Cn  k‬ﻋﺪدي ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ( ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 1‬ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺳﺮي ‪ [2  i(1)n ]n zn‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪:8‬‬ ‫‪‬‬
‫‪n‬‬
‫‪ (1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪(2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪(3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ (4‬ﺑﻪ ازاي ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ) ‪ n‬ﻫﺎي زوج و ‪ n‬ﻫﺎي ﻓﺮد( ﻣﻘﺪار ‪ (1) n‬ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺷﻌﺎع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ دﻗﻴﻘﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫| ‪ Lim | C n |  Lim n | 2  i( 1)n |n  Lim | 2  i(1) n‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «1‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آزﻣﻮن رﻳﺸﻪ دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪R n ‬‬ ‫‪n ‬‬ ‫‪n ‬‬
‫در اﻳﻦﺟﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺪازه را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ Lim 22  ((1) n )2  4  (1)2n  4  1  5  R ‬‬
‫‪R n ‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪‬‬
‫‪(z  1  i) n‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺪام ﮔﺰﻳﻨﻪ اﺳﺖ؟‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :9‬ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﺳﺮي ‪ n  i‬‬ ‫‪‬‬
‫‪n 1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪| z  1  i |‬‬ ‫‪(4‬‬ ‫‪| z  1  i |‬‬ ‫‪(3‬‬ ‫‪| z  1  i | 1 (2‬‬ ‫‪| z  1  i | 1 (1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «1‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻮان ‪ n‬در ﺑﺎﻻي ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﺷﺎﻣﻞ ‪ ، z‬ﺳﺮي ﺗﻮاﻧﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺑﺎﻳﺪ از روش ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺳـﺮيﻫـﺎي ﺗـﺎﺑﻌﻲ ﺑـﻪ‬ ‫‪‬‬
‫ﺗﺴﺖ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫)‪(z  1  i) (n 1‬‬
‫)‪f (z‬‬ ‫‪n 1 i‬‬ ‫‪(n  i)(z  1  i)  n  (z  1  i) 1‬‬
‫‪Lim | n 1 | 1  Lim‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫| ‪ Lim‬‬ ‫|‬
‫)‪n  f n (z‬‬ ‫‪n ‬‬ ‫‪(z  1  i)  n‬‬ ‫‪n ‬‬ ‫‪(n  1  i)(z  1  i) n‬‬
‫‪ni‬‬
‫‪ni‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ Lim‬‬ ‫|‬ ‫‪. | (z  1  i) 1 | 1 | (z  1  i)1 |‬‬
‫|‬ ‫|‬ ‫|‬
‫‪n  n  1  i‬‬ ‫‪z 1 i‬‬
‫‪1‬‬
‫|‬ ‫‪|  1  | z  1  i | 1‬‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق را ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ از ‪ 1‬ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪:‬‬
‫‪z 1 i‬‬
 ‫‪165‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‬
‫»ﺳﺮي ﻓﻮرﻳﻪ‪ ،‬اﻧﺘﮕﺮال و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻓﻮرﻳﻪ«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺘﻨﺎوب‬

‫ﻳﺎدآوري‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﺑﺎ داﻣﻨﻪ ‪ Df‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪدي ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ T  ‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ دو ﺷﺮط زﻳﺮ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪1) x  Df  x  T  Df‬‬ ‫و‬ ‫)‪2) x  Df  f (x  T)  f (x‬‬
‫در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﺎﺑﻊ ‪ f‬را ﻣﺘﻨﺎوب ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ و ‪ T‬را دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪ T ‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﮔـﺮ ﺗـﻮان آﻧﻬـﺎ ﻓـﺮد ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺜﻠﺜﺎﺗﻲ ‪ cos n ax‬و ‪ sin n ax‬اﮔﺮ ﺗﻮان آﻧﻬﺎ زوج ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪a‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ T ‬و دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ‪ y  cos 2x‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ ‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ T ‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل دوره ﺗﻨﺎوب ﺗﺎﺑﻊ ‪ y  sin 4 3 x‬ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫‪3‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :1‬ﺗﺎﺑﻊ ‪) f(x) = a‬ﺗﺎﺑﻊ ﺛﺎﺑﺖ( ﻣﺘﻨﺎوب اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ داراي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ دوره ﺗﻨﺎوب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪T‬‬
‫و‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :2‬اﮔﺮ ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎﺷﺪ و دورة ﺗﻨﺎوب آن ‪ T‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ داﺧﻞ ﻗﺪر ﻣﻄﻠﻖ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬دوره ﺗﻨﺎوب آن ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار ‪ ، T‬و ﻳـﺎ‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻛﺴﺮي از دوره ﺗﻨﺎوب اﺻﻠﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮاﺑﻊ زوج و ﻓﺮد ‪:‬‬
‫‪f (x)  f ( x)  Z»p‬‬ ‫‪f ( x)  f (x)    Z»p ”MH¼U nj‬‬
‫‪f (x) : ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪f (x)  f ( x)  jo ‬‬ ‫‪f ( x)  f (x)    jo  ”MH¼U nj‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :3‬ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ ﻓﺮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ ﻣﺨﺘﺼﺎت و ﻧﻤﻮدار ﺗﻮاﺑﻊ زوج ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر‪ y‬ﻫﺎ ﻣﺘﻘﺎرن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ زوج ‪y = x ‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد ‪y = x ‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ‪ f (x)  c‬ﻫﻤﻮاره زوج اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺗﺎﺑﻊ ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪ ‪ f (x)  ‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻫﻢ زوج و ﻫﻢ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب دو ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﻲ زوج و ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب دو ﺗﺎﺑﻊ زوج‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﻲ زوج اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺣﺎﺻﻠﻀﺮب ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد در ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ زوج‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع و ﺗﻔﺎﺿﻞ دو ﺗﺎﺑﻊ ﻓﺮد‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻋﻼﻣﺖ )‪ Sgn(x‬ﺗﺎﺑﻌﻲ ﻓﺮد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ ‪ :‬ﺳﺮي ﻓﻮرﻳﻪ‪ ،‬اﻧﺘﮕﺮال و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻓﻮرﻳﻪ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪166‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮال ‪ sin‬و ‪ cos‬ﺑﺎ ﺗﻮان زوج ‪:‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮلﻫﺎي ﺗﻮان ﺷﻜﻦ ) ﻃﻼﺋﻲ ( ﺗﻮان آﻧﻬﺎ را ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﺳﭙﺲ ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‪:‬‬

‫‪1  cos2x‬‬ ‫‪1  cos2x‬‬

‫‪sin2 x ‬‬ ‫و‬ ‫‪cos2 x ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :1‬ﺣﺎﺻﻞ ‪  cos4xdx‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻋﺒﺎرت ‪ cos4 x‬را ﺑﻪﺻﻮرت ‪ (cos2 x)2‬ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﻢ و از رواﺑﻂ ﺑﺎﻻ ﺑﺮاي ‪ cos2 x‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪1  cos 2x 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪I   cos4xdx ‬‬ ‫(‪‬‬ ‫‪) dx   (1  cos 2x)2 dx‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪  [1  2 cos 2x  cos2 2x].dx   [1  2 cos 2x  (1  cos 4x)].dx‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫و ﺟﻮاب ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪sin 4x‬‬ ‫‪3 x sin2x sin 4x‬‬
‫‪ (x  sin2x)  (x ‬‬ ‫‪)c‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪32‬‬

‫روش اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء‪:‬‬

‫از اﻳﻦ روش ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻓﺮم ﻛﻠﻲ ‪  f (x).g(x)dx‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺣﻞ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻧﺘﮕﺮاﻟﻬﺎ در ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﻳﻜﻲ از‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ را ‪ U‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻘﻴﻪ ﻋﺒﺎرت زﻳﺮ اﻧﺘﮕﺮال را ﺑﺮاﺑﺮ ‪ dV‬در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل ‪  UdV UV   VdU‬اﻧﺘﮕﺮال را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :2‬ﺣﺎﺻﻞ ‪ I  xsinxdx‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫‪‬‬
‫‪cos x  x sin x  c (4‬‬ ‫‪sin x  x cos x  c (3‬‬ ‫‪cos x  x sin x  c (2‬‬ ‫‪sin x  x cos x  c (1‬‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «1‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﺟﺰءﺑﻪﺟﺰء و اﻧﺘﺨﺎب ‪ u‬و ‪ v‬ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ‪:‬‬
‫‪ x  u  dx  du‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  x sin xdx   x cos x    cos x dx ‬‬
‫‪sin xdx  dv  v   cos x‬‬
‫‪ I   x cos x   cos x dx   x cos x  sin x  c‬‬ ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﻮاب اﻧﺘﮕﺮال ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬

‫اﻧﺘﮕﺮالﮔﻴﺮي ﺟﺰء ﺑﻪ ﺟﺰء ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺪول‪:‬‬

‫در اﻳﻦ روش اﺑﺘﺪا در ﻳﻚ ﺟﺪول‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬و ﻣﺸﺘﻖﻫﺎﻳﺶ را در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ و ﺗﺎﺑﻊ )‪ g(x‬و اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎﻳﺶ را در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻗﺮار ﻣـﻲدﻫـﻴﻢ و ﺗـﺎ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (x‬ﺻﻔﺮ ﺷﻮد از ﺗﺎﺑﻊ )‪ g(x‬اﻧﺘﮕﺮال ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭘﻴﻜﺎﻧﻬﺎي ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺗﻮاﺑﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﻜﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ وﺻـﻞ ﺷـﺪهاﻧـﺪ را در ﻫـﻢ‬
‫ﺿﺮب و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ روي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﺟﻤﻊ ﻳﺎ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻋﻼﻣﺘﻬﺎ از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻳﻚ در ﻣﻴﺎن ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :3‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺘﮕﺮال ‪ I  xe2x dx‬را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫ا )‪ g(x‬و اﻧﺘﮕﺮالﻫﺎﻳﺶ )‪ f (x‬و ﻣﺸﺘﻘﺎﺗﺶ‬
‫‪x‬‬ ‫‪e2x‬‬
‫‪f (x)  x , g(x)  e2x‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪e2x‬‬ ‫‪e2x‬‬
‫‪2‬‬ ‫(‪ I  x‬‬ ‫‪)  (1‬‬ ‫‪)c‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪e2x‬‬
‫‪‬‬
‫‪4‬‬

‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :4‬ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ ‪ ، n‬ﻫﻤﻮاره ﺳﻪ ﺗﺴﺎوي ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪‬‬
‫)‪1) cos n  ( 1)n , 2) sin n   , 3)sin(2n  1‬‬ ‫‪ (1) n 1‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ‪ :‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس و ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي آن‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪204‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ‬
‫»ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس و ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي آن«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس‬

‫ﻳﻜﻲ از روشﻫﺎي ﻣﺆﺛﺮ در ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻘﺪار اوﻟﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﺿﺮاﻳﺐ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ در ﻗﺴﻤﺖ ﻏﻴﺮﻫﻤﮕﻦ آن‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﻧﺎﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪) .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس( ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (t‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪   t  ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه و ‪ s‬ﻳﻚ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺣﻘﻴﻘﻲ دﻟﺨﻮاه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (t‬ﻛﻪ ﺑـﺎ‬
‫‪‬‬
‫‪F(s)  L[f (t)]   e st f (t)dt‬‬ ‫ﻧﻤﺎد ])‪ L[f (t‬و ﻳﺎ )‪ F(s‬ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :1‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس ﺗﺎﺑﻊ ‪ f (t)  1‬را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺬاري ‪ f (t)  1‬در ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻻﭘﻼس دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪L[f (t)]   e sT f (t)dt; f (t) 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 T‬‬
‫‪ L[1]   e st dt  Lim  e st dt  Lim ( e st )   Lim ( e sT  ) ‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪‬‬ ‫‪T  ‬‬ ‫‪T  s‬‬ ‫‪ s‬‬
‫‪T‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ s‬‬
‫‪‬‬

‫‪1‬‬
‫‪L[1] ‬‬ ‫‪;s‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي ‪ ، Lim e x  ‬ﺣﺪ ﻓﻮق زﻣﺎﻧﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ‪ s  ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪x ‬‬

‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (t‬در ﺑﺎزه ﺑﺴﺘﻪ ]‪ ، [a , b‬ﻗﻄﻌﻪاي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ‪:‬‬
‫‪ (1‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻔﺮوض در ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻘﺎط ﺑﺎزه ﺑﺎز )‪ ، (a, b‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻧﻘﻄﻪ ‪ t1, t 2 ,, t n‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬در ﻧﻘﺎط ﻧﺎﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ‪ ، t1, t 2 ,, t n‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (t‬داراي ﺣﺪود ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﺘﻨـﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در ‪ t  a‬داراي ﺣﺪ راﺳﺖ و در ‪ t  b‬ﻧﻴﺰ داراي ﺣﺪ ﭼﭗ ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪t1‬‬ ‫‪t2‬‬ ‫‪t3‬‬ ‫‪b‬‬ ‫و ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (t‬را در ﻓﺎﺻـﻠﻪ )‪ [, ‬ﻗﻄﻌـﻪاي ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ ﮔـﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔـﺎه ﺑـﻪ ازاي ﻫـﺮ ‪ ، T  ‬ﺗـﺎﺑﻊ )‪ f (t‬در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ]‪ [,T‬ﻗﻄﻌﻪاي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (t‬را در ﻓﺎﺻﻠﻪ )‪ [, ‬از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻲ ‪ a  ‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺛـﺎﺑﺘﻲ ﭼـﻮن ‪ M ، a‬و ‪ t ‬ﻣﻮﺟـﻮد ﺑﺎﺷـﻨﺪ ﺑـﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫)‪f (t‬‬
‫‪. Lim‬‬ ‫‪‬‬ ‫ازاي ‪ t  t ‬ﻧﺎﻣﺴﺎوي ‪ ، | f (t) |  Meat‬ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪:‬‬
‫‪t  eat‬‬

‫ﻗﻀﻴﻪ‪) .‬وﺟﻮد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس( ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎﺑﻊ )‪ f (t‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ )‪ [, ‬ﻗﻄﻌﻪاي ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ و ﻫـﻢﭼﻨـﻴﻦ از ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﻧﻤـﺎﻳﻲ ‪ a‬ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬ ‫‪‬‬
‫‪M‬‬
‫‪. | F(s) |‬‬ ‫ﻻﭘﻼس ])‪ F(s)  L[f (t‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ‪ s  a‬ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪sa‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ )ﻣﻘﺪار اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس(‪ :‬اﮔﺮ )‪ f (t‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ )‪ [, ‬ﻗﻄﻌﻪاي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻲ ‪ a‬و )‪ F(s‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس آن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪Lim F(s)  ‬‬
‫‪s‬‬
 ‫‪205‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل؛‬
‫‪1  cos t‬‬
‫و در ﻓﺎﺻﻠﻪ )‪ [ , ‬داراي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ‪:‬‬ ‫‪1‬ـ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪t2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Lim‬‬ ‫‪(1  cos t)  ‬‬ ‫اﻟﻒ ـ در ﻓﺎﺻﻠﻪ )‪ ( , ‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﺪ راﺳﺖ آن در ﺻﻔﺮ ﻣﻮﺟﻮد و ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪t  t 2eat‬‬
‫ب ـ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻔﺮوض در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻲ ‪ a  ‬اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻫﻮﭘﻴﺘﺎل ‪sin t‬‬ ‫‪cos t‬‬
‫‪Lim‬‬ ‫‪Lim‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪t ‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t  2t‬‬
‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ؛‬
‫‪sin t‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪sin t‬‬
‫‪Lim‬‬ ‫‪ Lim  ‬‬ ‫در ﻓﺎﺻﻠﻪ )‪ [ , ‬داراي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪2‬ـ ﺗﺎﺑﻊ‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ t‬‬ ‫‪t2‬‬
‫‪t ‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t ‬‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﺣﺮوف ﻛﻮﭼﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ f‬و ‪ g‬ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﻴﺪن ﺗﻮاﺑﻊ و از ﺣﺮوف ﺑﺰرگ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ F‬و ‪ G‬ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﻴﺪن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺟﺪول زﻳﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻮاﺑﻊ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪L1‬‬
‫)‪f (t‬‬ ‫)‪F(s‬‬ ‫)‪F(s‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫)‪f (t‬‬
‫)‪(  1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪t‬‬
‫‪t  ;   1, 2,‬‬ ‫;‬ ‫‪s‬‬
‫‪s1‬‬ ‫‪s1‬‬ ‫)‪( 1‬‬
‫!‪n‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪tn‬‬
‫‪t n ;n  IN‬‬ ‫;‬ ‫‪s‬‬
‫‪s n 1‬‬ ‫‪s n 1‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪eat‬‬ ‫;‬ ‫‪sa‬‬ ‫‪eat‬‬
‫‪sa‬‬ ‫‪sa‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪cos at‬‬ ‫;‬ ‫‪s‬‬ ‫‪cos at‬‬
‫‪s2  a 2‬‬ ‫‪s2  a 2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪sin at‬‬ ‫;‬ ‫‪s‬‬ ‫‪sin at‬‬
‫‪s a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪s a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪cosh at‬‬ ‫;‬ ‫| ‪s | a‬‬ ‫‪cosh at‬‬
‫‪s2  a 2‬‬ ‫‪s2  a 2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪sinh at‬‬ ‫;‬ ‫| ‪s | a‬‬ ‫‪sinh at‬‬
‫‪s a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪s a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪‬‬
‫)ﺳﺮاﺳﺮي ‪(91‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺑﻊ )‪ f(t‬ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫‪‬‬ ‫‪dte st f (t) ‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ :2‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻻﭘﻼس ﺗﺎﺑﻊ )‪ f(t‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫‪‬‬
‫‪s s s1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪e t  sin t  cos t (4‬‬ ‫‪e t  sin t  cos t (3‬‬ ‫‪e t  sin t  cos t (2‬‬ ‫‪e t  sin t  cos t (1‬‬
‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «3‬ﺑﺮاي ﻛﺴﺮ داده ﺷﺪه ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪as  b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪(a  c)s  (a  b)s  b  c‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪s  s  s 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪(s  1)(s  1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪s 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪s 1‬‬ ‫)‪(s2  1)(s  1‬‬
‫ﻛﻪ در آن از روش ﺗﺠﺰﻳﻪي ﻛﺴﺮﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖﻫﺎي ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ac‬‬ ‫‪b 1‬‬
‫‪b  a    c 1‬‬
‫‪bc2‬‬ ‫‪a  1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺬاري ﺛﺎﺑﺖﻫﺎ ﻛﺴﺮ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪s  s  s 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪s 1 s 1 s 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪s‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪l  cos kt  ‬‬ ‫‪L sin kt  ‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﺑﻂ ذﻳﻞ ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻌﻜﻮس ﻻﭘﻼس ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‪:‬‬
‫‪s k‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪s  k2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬

‫‪l  e kt  ‬‬ ‫‪ L1 ‬‬ ‫‪   cos t  sin t  e‬‬
‫‪t‬‬
‫‪  sk‬‬ ‫‪ s  s  s  1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪231‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‬

‫» آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اوﻟﻴﻪ ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬ﺗﻌﺎرﻳﻒ و ﺟﻮاب‬

‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻛﻪ در ﺿﺎﺑﻄﻪ آن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻣﺘﻐﻴﺮ واﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻘﺎت ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻐﻴﺮ واﺑﺴﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻐﻴـﺮ ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﻧﻴـﺰ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ .‬ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺸﺘﻖﮔﻴﺮي ﺣﺎﺿﺮ در ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ را ﻣﺮﺗﺒﻪ آن ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ، n‬ﺑﺎ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ‪ x‬و ﻣﺘﻐﻴﺮ واﺑﺴﺘﻪ ‪ y‬داراي ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪ f (x , y, y,, y(n) )  ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺸﺘﻖﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﭼﻨﺪ ﺟﻤﻠﻪ اي ﻧﻮﺷـﺖ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺗـﻮان‬
‫ﺣﺎﺿﺮ در" ﺟﻤﻼت ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﻣﺮﺗﺒﻪ " را درﺟﻪ آن ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل؛‬
‫ــ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ‪ ، xy  y  sec x‬ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ،1‬ﺑﺎ درﺟﻪ ‪ 1‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ y‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ‪ x‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ــ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ‪ ، u   u  sec x‬ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ،2‬ﺑﺎ درﺟﻪ ‪ 1‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ u‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ــ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ‪ ،   2    t‬ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ،2‬ﺑﺎ درﺟﻪ ‪ 1‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ ‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ t‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ــ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ‪ ، y2  y  y  y  e x  ‬ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ،3‬ﺑﺎ درﺟﻪ ‪ 2‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ y‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ x‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪d4 x 3‬‬ ‫‪d2 x‬‬
‫( ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ،4‬ﺑﺎ درﺟﻪ ‪ 3‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ‪ x‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ y‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪) x‬‬ ‫ــ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ‪ sin x‬‬
‫‪dy4‬‬ ‫‪dy2‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻮاب در ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ‬

‫‪ ‬ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ .‬ﻫﺮ ﺗﺎﺑﻊ ﻛﻪ در ﺿﺎﺑﻄﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﻔﺮوض ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب آن ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺟـﻮاب‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﺻﻮرت ﺻﺮﻳﺢ‪ ،‬ﺿﻤﻨﻲ و ﭘﺎراﻣﺘﺮي ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻮاب ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﻔﺮوض را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺻﻮرتﻫﺎي زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‪:‬‬
‫ــ اﮔﺮ ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺛﺎﺑﺖﻫﺎي دﻟﺨﻮاه ﺑﻴﺎن ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ آن ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟـﻪ‬
‫دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ دﺳﺘﻪ ﻣﻨﺤﻨﻲ ‪ n‬ﭘﺎراﻣﺘﺮي ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪ g (x, y,c1 ,,c n )  ‬اراﺋﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ــ اﮔﺮ ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺛﺎﺑﺖ دﻟﺨﻮاه ﺑﻮده و ﺑﺎ ا‪‬ﻋﻤﺎل ﺷﺮاﻳﻂ اوﻟﻴﻪ ﺑﺮ ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻳﺪ‪ ،‬ﺟـﻮاب ﺧﺼﻮﺻـﻲ ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﻴـﺮ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻲ‪ ،‬ﺧﻢ اﻧﺘﮕﺮال ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻮﺟﻮد در ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ اوﻟﻴﻪ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻳـﻚ ﻣﻌﺎدﻟـﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴـﻴﻞ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ اوﻟﻴﻪ را‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﺎ ﻣﻘﺪار اوﻟﻴﻪ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬
‫ــ اﮔﺮ ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ازاي ﻫﻴﭻ ﺷﺮاﻳﻂ اوﻟﻴﻪاي‪ ،‬از ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﺟﻮاب ﻏﻴﺮﻋﺎدي ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺸـﺎن داد‪ ،‬ﻣﻨﺤﻨـﻲ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻳﻚ ﺟﻮاب ﻏﻴﺮﻋﺎدي‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺤﻨﻲﻫﺎي ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ در ﻳﻚ و ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻤﺎس اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اوﻟﻴﻪ ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪232‬‬

‫‪ ‬ﺗﺬﻛﺮ ‪:1‬‬
‫‪1‬ــ ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﺮﺗﺒﻪ ‪ ، n‬ﻳﻚ دﺳﺘﻪ ﻣﻨﺤﻨﻲ ﺑﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ‪ n‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮ ﮔﺮوه از ﺟﻮابﻫـﺎ‪ ،‬ﺑـﺎ ﻛﻤﺘـﺮ از ‪ n‬ﺛﺎﺑـﺖ دﻟﺨـﻮاه‪،‬‬
‫دﺳﺘﻪاي از ﺟﻮابﻫﺎي ﻏﻴﺮﻋﺎدي ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ﺛﺎﺑﺖﻫﺎي دﻟﺨﻮاه ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ آن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬ــ ﻫﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻧﻤﺎﻳﺶ )‪ ، a n (x) y(n)  a n 1(x) y(n 1)   a1(x) y  a  (x) y  b(x‬ﻣﻌﺎدﻟـﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴـﻴﻞ ﺧﻄـﻲ ﻣﺮﺗﺒـﻪ ‪، n‬‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﻘﻂ داراي ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻮده و ﺟﻮاب ﻏﻴﺮﻋﺎدي ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3‬ــ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺟﻮاب‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺟﻮاب‪ ،‬داراي ﻳﻚ ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺟﻮاب ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻏﻴﺮﻋﺎدي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)ﺳﺮاﺳﺮي ‪(91‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ :1‬ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x(x  1)y   (3x  1)y   y  ‬ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺳﺮي ﻓﺮوﺑﻴﻨﻮس ﻛﺪام اﺳﺖ؟ ‪ A‬و ‪ B‬اﻋﺪاد ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪y  A(1  x 2  x 3  ...)  Bln x(1  x  x2  ...) (1‬‬
‫‪y  A(1  x  x2  x 3  ...)  Bln x (2‬‬
‫‪y  A(1  x  x2  x 3  ...)  Bln x(1  x  x2  ...) (3‬‬
‫‪y  A(1  x  x2  x 3  ...)  Bln x(1  x  x2  x 3  ...) (4‬‬
‫‪‬‬
‫‪ y(x) ‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «1‬ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺬاري ‪ a  x r‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ a  x r (1    r)2   a  x r (  r)2  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪(r)    r  ‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪي اﻧﺪﻳﺲ از ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮان ‪ x‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ رﻳﺸﻪي ﻣﻀﺎﻋﻒ دارد‪ ،‬ﻳﻚ ﺟﻮاب از راﺑﻄﻪي ﺑﺎزﮔﺸﺘﻲ ذﻳﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪a 1(  1)2  a  (  1)2    a 1  a ‬‬
‫)‪y(x)  A(1  x  x2  ...‬‬ ‫ﻟﺬا ﭘﺎﺳﺦ اول ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﺑﻮدن رﻳﺸﻪ ﺟﻮاب دوم ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ Lnx‬ﺟﻮاب اول ﭘﺲ‪:‬‬
‫)‪y(x)  A(1  x  x2  x 3  ...)  BLnx(1  x  x2  ...‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :2‬ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ زﻳﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫‪xy   3y   4x3 y  ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ y1  x sin x‬‬ ‫‪ y1  e‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪ y1  x sin x‬‬ ‫‪ y1  x2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪(4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪(3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪(2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪(1‬‬
‫‪ y2  x cos x‬‬ ‫‪ y2  x 2 cos x2‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪Lnx‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «3‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﺟﻮابﻫﺎي ‪ y1‬و ‪ y2‬در ﭼﻬﺎر ﮔﺰﻳﻨﻪ داده ﺷﺪه ﻣﺸﺘﺮك ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﺎﻓﻴﺴﺖ از ﻫﺮ ﮔﺰﻳﻨﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ‬ ‫‪‬‬
‫‪: (y  x2  y  2x‬ﮔﺰﻳﻨﻪ )‪(1‬‬ ‫)‪& y  2‬‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ ‪ y1‬ﻳﺎ ‪ ، y2‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺣﺎل اﻳﻦ ﻣﻘﺎدﻳﺮ را در ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺻﻮرت ﺳﺆال ﺟﺎﻳﮕﺬاري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪xy  3 y  4x 3 y  x  2  3  2x  4x 3  x2  8x  4x 5  ‬‬

‫‪: (y  e x‬ﮔﺰﻳﻨﻪ )‪(2‬‬ ‫) ‪ y  e x & y  e x‬‬

‫ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺬاري در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻔﺮوض‬
‫‪ xy  3 y  4x 3 y  x e x  3e x  4x 3 e x  ‬‬
‫‪‬‬

‫) ‪: (y  x 2 sin x 2  y  2x 3 sin x 2  2x 1 cos x2 & y  6 x 4 sin x 2  6 x 2 cos x 2  4 sin x 2‬ﮔﺰﻳﻨﻪ )‪(3‬‬
‫ﺑﺎ ﺟﺎﻳﮕﺬاري در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻔﺮوض‬
‫‪ xy  3 y  4x 3 y  6 x 3 sin x2  6 x 1 cos x2  4x sin x2  6 x 3 sin x2 6 x 1 cos x2  4x sin x 2  ‬‬
‫‪‬‬
‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‪ :‬ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫‪252‬‬

‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‬
‫» ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ«‬

‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )‪ :(1‬ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ‬

‫ﻫﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺠﻬﻮل )ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ ( u‬ﻛﻪ ﺣﺪاﻗﻞ داراي دو ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ x‬و ‪ ( y‬و ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋـﻲ ‪ u‬ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ ‪ x‬و ‪ y‬ﺑﺎﺷـﺪ را ﻣﻌﺎدﻟـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺸﺘﻖ ﺟﺰﺋﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻫﺮﻛﺪام از ﻣﻌﺎدﻻت زﻳﺮ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﺟﺰﺋﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪u u‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ x2  y2  1‬‬ ‫‪2) u xx  u yy  u zz  u t  2‬‬
‫‪x y‬‬
‫ﻛـــﻪ ﻣﻌﺎدﻟـــﻪ )‪ (1‬داراي دو ﻣﺘﻐﻴـــﺮ و ﻣﻌﺎدﻟـــﻪ )‪ (2‬ﺷـــﺎﻣﻞ ‪ 4‬ﻣﺘﻐﻴـــﺮ ﻣﺴـــﺘﻘﻞ اﺳـــﺖ‪ .‬ﺑـــﻪ ﻣﺮﺗﺒـــﻪ ﺑـــﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺸـــﺘﻖ ﻣﻮﺟـــﻮد در ﻣﻌﺎدﻟـــﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺟﺰﺋﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ‪ :1‬اﮔﺮ ‪ u2 , u1‬دو ﺟﻮاب ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪي ﺧﻄﻲ و ﻫﻤﮕﻦ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ‪) c1u1  c2u2‬ﻛﻪ ‪ c1‬و ‪ c2‬ﺿﺮاﻳﺐ ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺴـﺘﻨﺪ( ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻳﻚ ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﺧﻄﻲ‬

‫ﺻﻮرت ﻛﻠﻲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﺟﺰﺋﻲ ﺧﻄﻲ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دو ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺑﻪ ﻓﺮم زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ 2u‬‬ ‫‪ 2u‬‬ ‫‪ 2u‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪u‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪D E‬‬ ‫‪ Fu  G‬‬
‫‪ x2‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬

‫ﻛﻪ در آن ‪ … ، B ، A‬و ‪ G‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ‪ x‬و ‪ y‬ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ‪ u‬ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮم اﻳـﻦ ﻣﻌﺎدﻟـﻪ ﻧﻴﺴـﺖ را‬
‫ﻏﻴﺮﺧﻄﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺿﺮاﻳﺐ ‪ B ، A‬و ‪ C‬ﺑﻪ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ‪ x‬و ‪ y‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮده و ﺑﻪ ‪ u‬واﺑﺴﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺷﺒﻪ ﺧﻄﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪) .‬ﻓﺮق اﻳـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻄﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺿﺮاﻳﺐ ‪ F ، E ، D‬و ‪ G‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ‪ x‬ﻳﺎ ‪ y‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ‪ u‬ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪(.‬‬
‫اﮔـــﺮ ‪ G  ‬ﻣﻌﺎدﻟــﻪ را ﻫﻤﮕــﻦ و اﮔــﺮ ‪ G  ‬آن را ﻧــﺎﻫﻤﮕﻦ ﻣــﻲﻧــﺎﻣﻴـــﻢ‪ .‬اﮔـــــﺮ ‪ B2  4AC  ‬آﻧـﮕــــﺎه ﻣﻌﺎدﻟــــﻪ را ﻫﺬﻟـﻮﻟـــﻲﮔـــﻮن‪ ،‬اﮔـــﺮ‬
‫‪ B2  4AC  ‬آﻧﮕــﺎه ﻣﻌـﺎدﻟـﻪ را ﺳـﻬﻤـﻲﮔـﻮن و ﺑـﺎﻻﺧــﺮه اﮔـﺮ ‪ B2  4AC  ‬ﻣﻌﺎدﻟــﻪ را ﺑﻴﻀــﻲﮔــﻮن ﻣـﻲﻧــﺎﻣﻴــﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻌـﺎدﻟـــﻪ ‪) u tt  a 2u xx‬ﻛــﻪ ﻣﻮﺳــﻮم ﺑــﻪ ﻣﻌﺎدﻟــﻪ ﻣــﻮج اﺳــﺖ( ﺑــﺎ ﺗﻮﺟــﻪ ﺑــﻪ اﻳﻨﻜــﻪ ‪ B   ، A  a 2‬و ‪ C  1‬اﺳــﺖ‪ ،‬ﻳــﻚ ﻣﻌﺎدﻟــﻪ ﻫــﺬﻟﻮﻟﻲﮔــﻮن اﺳــﺖ‪ .‬و‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪) u t  a 2u xx‬ﻛـﻪ ﻣﻮﺳـﻮم ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟـﻪ ﮔﺮﻣـﺎ اﺳـﺖ( ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﻳﻨـﻜﻪ ‪ B   ، A  a 2‬و ‪ C  ‬اﺳـﺖ ﻳـﻚ ﻣﻌـﺎدﻟــﻪ ﺳﻬﻤــﻮي و ﻣﻌـﺎدﻟـــﻪ‬
‫‪u xx  u yy  ‬‬
‫)ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻻﭘﻼس اﺳﺖ( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ‪ B   ، A 1‬و‪ C 1‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻴﻀﻲﮔﻮن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺬﻛﺮ‪ :1‬رﻓﺘﺎر ﺟﻮاب ﻣﻌﺎدﻟﻪ در ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻫﻤﮕﻦ اﺳﺖ )‪ (G  ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺎﻫﻤﮕﻦ اﺳﺖ )‪ (G  ‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪‬‬
 ‫‪253‬‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ ‫رﻳﺎﺿﻲ ﻓﻴﺰﻳﻚ‬

‫ﻓﺮم ﻛﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﻌﺎدﻻت در ﺣﺎﻟﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬

‫ﺳﺎده ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﻪ ﻛﺎﻧﻮﻧﻴﻚ ﻛﺮدن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻛﺎﻧﻮﻧﻲ از ﻧﻮع ﻫﺬﻟﻮﻟﻲﮔﻮن‬
‫) ‪u   H(, , u, u  , u ‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻛﺎﻧﻮﻧﻲ از ﻧﻮع ﺳﻬﻤﻲﮔﻮن‬
‫) ‪ u   H(, , u, u  , u ‬ﻳﺎ ‪u ‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻛﺎﻧﻮﻧﻲ از ﻧﻮع ﺑﻴﻀﻲﮔﻮن‬
‫) ‪u   u   H(, , u, u  , u ‬‬

‫ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﻻزم ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻓﺮم ﻛﺎﻧﻮﻧﻴﻚ‬

‫ﺑﺮاي ﻛﺎﻧﻮﻧﻴﻚ ﻛﺮدن ﻓﺮم ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺸﺨﺼﻪ زﻳﺮ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪:‬‬

‫‪dy 2‬‬ ‫‪dy‬‬

‫(‪A‬‬ ‫‪)  B( )  C  ‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪dy‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﻮع ﺟﻮابﻫﺎ ﺷﺮاﻳﻂ زﻳﺮ را دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ دوم ﺑﺮاي‬
‫‪dx‬‬
‫‪ (1‬ﻣﻌﺎدﻻت ﻫﺬﻟﻮﻟﻲﮔﻮن‪ :‬اﮔﺮ ‪ B2  4AC  ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دو ﺟﻮاب ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ f (x, y)  c1‬و ‪ g(x, y)  c2‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫـﺎي‬
‫ﻻزم )‪   f (x, y‬و )‪   g(x, y‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬ﻣﻌﺎدﻻت ﺳﻬﻤﻲ ﮔﻮن‪ :‬اﮔﺮ ‪ B2  4AC  ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺟﻮاب ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ f (x, y)  c1‬و ﻳﻚ ﺟﻮاب ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ دﻟﺨﻮاه در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﻮد‪ .‬ﻛـﻪ‬
‫)‪  f (x, y‬‬ ‫)‪  f (x, y‬‬
‫‪‬‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﻻزم ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ زﻳﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪  y‬‬ ‫‪  x‬‬
‫‪ (3‬ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﻴﻀﻮي‪ :‬در ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ‪ ، B2  4AC  ‬آﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي دو ﺟﻮاب ﻣﺨﺘﻠﻂ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪     i‬‬ ‫‪  2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪     i‬‬ ‫‪    ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2i‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺗﺒﺪﻳﻼت‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﻪ ﻓﺮم زﻳﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫)ﻣﻌﺎدﻟﻪاي ﻣﺮﺗﺒﻪ اول( = ‪u   u‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :1‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻘﺎت ﺟﺰﺋﻲ ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﺧﻄﻲ ) ‪ f‬ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻔﺮوض و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ( )‪ u xx  2u xy  (cos x)u yy  f (x, y‬ﺑﺎ ﻛﺪام ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ‬ ‫‪‬‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺎﻧﻮﻧﻴﻚ )اﺳﺘﺎﻧﺪارد( ﺧﻮدش در ﻣﻲآﻳﺪ؟‬
‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪  y  x  2 2 sin (4‬‬ ‫‪  y  x  2 2 sin (3‬‬ ‫‪  y  x  2 2 cos (2‬‬ ‫‪  y  x  2 2 cos (1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﮔﺰﻳﻨﻪ »‪ «2‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪي داده ﺷﺪه‪ ، A  1 , B  2 , C  cos x ،‬ﻟﺬا دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪dy 2‬‬ ‫‪dy‬‬
‫(‬ ‫‪)  2( )  cos x      4  4 cos x  4(1  cos x)  ‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪dy‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫از ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق دو ﺟﻮاب ﻣﻘﺎﺑﻞ را دارﻳﻢ‪ 1  1  cos x  1  2 sin  y  x  2 2 cos  c1 , y  x  2 2 cos  c2 :‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﺟﻮابﻫﺎي ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﻮق ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻟﺬا دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪  c1  y  x  2 2 cos‬‬ ‫‪,   c2  y  x  2 2 cos‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ﻣﻌﺎدﻻت دﻳﻔﺮاﻧﺴﻴﻞ ﺑﺎ ﻣﺸﺘﻖﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ‬:‫ﻓﺼﻞ دﻫﻢ‬ ‫ﻣﺪرﺳﺎن ﺷﺮﻳﻒ رﺗﺒﻪ ﻳﻚ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ‬ 254

‫ ﺑﻪ ﻛﺪام ﺻﻮرت اﺳﺖ؟‬u xx  x2u yy   ‫ ﻓﺮم ﻛﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬:2‫ﻣﺜﺎل‬ 

1 1 1 1
u   u  u  (4 u   u  u  (3 u   u    u  (2 u   u   u (1
2 2 2 2
:‫ ﻟﺬا ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻴﻀﻮي اﺳﺖ و دارﻳﻢ‬، B  4AC  4x   ‫« ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ‬1» ‫ ﮔﺰﻳﻨﻪ‬:‫ﭘﺎﺳﺦ‬
2 2

dy 1
 ix  dy  ixdx  y  ix2  k1  2y  ix2  c1
dx 2
dy 1
 ix  dy  (ix)dx  y   ix2  k2  2y  ix2  c2
dx 2
 
  2y  ix2   2  2y 2u 2u
 : ‫را ﺑﻪﺻﻮرت زﻳﺮ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‬ ‫و‬ ‫ را ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﻢ و‬c2 ‫ و‬c1
  2y  ix2        x2 y2 x2
 2i
u u .  u .  u u u
    ()  (2x)  2x.
x  x  x   
 u 
2
u u  u . 
2
u 2u u  2 u
  ( 2x )  2( )  [ ](2x)  2( )  (2x)(2x)  2( )  2 (4x2 )
x2 x   2 x  2  
u u .  u .  u u u
   2( )   ()  2( )
y  y  y   
2 u  . u 2u .  2 u  2u
 (2 )( )2   (2)  2  4( 2 )
y2 y  2 y 2 
:‫ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ‬ ‫ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬x2 ‫ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﺟﺎي‬   x2 ‫ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ‬،‫ﺣﺎﻻ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺟﺎﻳﮕﺬاري ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‬
4 ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‬ 1 1
2u  (u )(4)  ()(4u  )      (u )  u  u     u   u    u
2 2

 2u  2u  2u
‫و ﺻﻮرت ﻧﺮﻣﺎل آن ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ 4
xy
4  ey ‫ ﻧﻮع ﻣﻌﺎدﻟﺔ‬:3‫ﻣﺜﺎل‬ 
x2 y 2

2u 2u 2u

1 2u 2u 1 y 2 u 1 y
  e y ،‫( ﺑﻴﻀﻮي‬4  ex ،‫( ﺑﻴﻀﻮي‬3
  e ،‫( ﺳﻬﻤﻮي‬2  e ،‫( ﺳﻬﻤﻮي‬1
x2 y2 x2 y2 4 y2 4 x2 4
  B2  4AC  16  16    .‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ از ﻧﻮع ﺳﻬﻤﻲﮔﻮن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‬ «2» ‫ ﮔﺰﻳﻨﻪ‬:‫ ﭘﺎﺳﺦ‬
:‫ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ ﻓﺮم اﺳﺘﺎﻧﺪارد دارﻳﻢ‬
dy dy dy dy
A  1 , B  4 , C  4  1( )2  ( 4)( )  4    (  2)2     2
dx dx dx dx
dy  2dx   dy  2 dx  y  2x  c  y  2x  c
:‫ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﺷﻮد‬s  y ‫ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻟﺨﻮاه‬،‫ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﺸﺨﺼﻪ رﻳﺸﻪ ﻣﻀﺎﻋﻒ داﺷﺖ‬r  y  2x ‫ﻳﻜﻲ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ‬
r  2x  y u u . r u . s u u
     (2)    2( )
 s  y x r x s x r r
 u  u
2
 u  u r
2
 2u
 ( )  (2 )  2( )( )  4( )
x2 x x x r r x r
2u 2u
 u  u s u r  u u  u  u
 
( )  [( ).( )  ( ).( )]  (  )  ( )  ( )
y 2
y y y
2 y y y r y y s r y s y r
 u s  u r  u r  u s
 ( ).( )  ( ).( )  ( ).( )  ( ).( )  urr  uss  2urs
s s y r s y r r y s r y
 u  u r  u  u r u s 
u xy  ( )  ( ).( )  2 ( )  2 ( .  . )  2 (u r  u s )  2urr  2urs
x y r y x r y r r y s y r
 u xx  4u xy  4u yy  e y  4u rr  4(2u rr  2u rs )  4(u rr  u ss  2u rs )  e y
1 1
 4u ss  e y  es  u ss  es  u yy  e y
4 4