Математика, физика и информатика пәні

мұғалімдерінің IX Халықаралық
шығармашылық байқау

Әр есеп 10 баллдан бағаланады

Математикалық блок. №1-4 тапсырмаларда толық негізделген шешімді ұсыну қажет.
1. Айжанның өзеннің түзу бөлігінде тұрақты жылдамдықпен келе жатқан кемені
көреді. Ол кемеге қарағанда жылдамырақ тұрақты жылдамдықпен өзен жағасына
параллель жүреді. Ол кеменің артқы жағынан алдыңғы жағына қарай жүріп 210
қадамды санайды. Қарсы бағытта жүріп, ол кеменің алдыңғы жағынан артқы
жағына қарай жүріп 42 қадамды санайды. Айжанның әр қадамы тең деп ойласақ
кеменің ұзындығы Айжанның қанша қадамына тең?

Шешуі. Кеменің жылдамдығы х, қыздың жылдамдығы у, ал кеменің ізделінді ұзындығы

210
l болсын. Содан Айжан 𝑡 = уақытында артқы жағынан алдыңғы жағына жүріп өтті.
𝑦
𝑥
Осы уақыт ішінде кеме 𝑥𝑡 = ( ) ⋅ 210 қашықтықты жүріп өтті. Сонымен Айжан
𝑦
кеменің жүріп өткен жолы мен кеменің өз ұзындығының қосындысына тең, яғни 𝑥𝑡 +
𝑥 42
𝑙 = 210 жол жүрді, 210 ( ) + 𝑙 = 210 болатыны шығады. Сол сияқты Айжан 𝑡 ′ =
𝑦 𝑦
𝑥
уақытында кеменің алдыңғы жағынан артқы жағына қарай 𝑥𝑡 ′ = ( ) ⋅ 42 жол жүрді.
𝑦
Кеменің Айжанға қарама - қарсы келе жатқанын ескерсек, онда Айжан 𝑙 − 𝑥𝑡 ′ = 42
𝑥
жол жүрді. 𝑙 − 𝑥𝑡 ′ = 42 ⟹ 𝑙 − 42 ( ) = 42 теңдігі арқылы теңдеулер жүйесін аламыз:
𝑦

𝑥
210 ( ) + 𝑙 = 210
𝑦
{ 𝑥 .
𝑙 − 42 ( ) = 42
𝑦
Екінші теңдеуді 5-ке көбейтіп, нәтижелерді қоссақ, біз мынаны аламыз: 6𝑙 = 420 ⟹
𝑙 = 70.
Ответ: 70 қадам.

2. ABC тікбұрышты үшбұрыштың AC және BC катеттері сәйкесінше 3 см және 4 см.

BC катетінің бойынан BK=1 см болатындай K нүктесін белгіледі. M нүктесі АВ
ның ортасы. AK мен СМ кесінділері D нүктесінде қиылысады. BMDK
төртбұрышының ауданын табыңдар.
Решение:
1) Пропорционал кесінділер туралы теорема бойынша
𝐶𝐷 𝐶𝐾 𝐵𝑀 3 2.5 6 𝐶𝐷 6
𝐷𝑀
=
𝐾𝐵
(1 + 𝑀𝐴) = 1 (1 + 2.5) = 1, яғни 𝐶𝑀
= .
7
1 1 1
2) CM медиана болғандықтан, онда 𝑆𝐶𝐵𝑀 = 𝑆𝐴𝐵𝐶 = ⋅ ⋅ 3 ⋅
2 2 2
1 1
4 = 3, және де 𝐶𝑀 = 𝐴𝐵 = ⋅ 5 = 2.5.
2 2

3) ∠𝐵𝐶𝑀 бұрышы –𝐶𝐵𝑀 және 𝐶𝐾𝐷 үшбұрыштарына ортақ,

онда олардың аудандарының қатынасы сәйкес
𝑆𝐶𝐾𝐷 𝐶𝐾⋅𝐶𝐷
қабырғаларының көбейтіндісіне тең = ⟹ 𝑆𝐶𝐾𝐷 =
𝑆𝐶𝐵𝑀 𝐶𝐵⋅𝐶𝑀
𝐶𝐾 𝐶𝐷 3 6 27
⋅ ⋅ 𝑆𝐶𝐵𝑀 = ⋅ ⋅ 3 = .
𝐶𝐵 𝐶𝑀 4 7 14
27 15
4) Онда 𝑆𝐵𝐾𝐷𝑀 = 𝑆𝐶𝐵𝑀 − 𝑆𝐶𝐾𝐷 = 3 − = .
14 14
15
Жауабы:
14

3. Теңдеулер жүйесін шешіңдер:

√𝑥 2 + 𝑦 2 + 4𝑥 − 14𝑦 + 53 + √𝑥 2 + 𝑦 2 + 10𝑦 − 8𝑥 + 41 = 6√5
{ .
𝑒 2𝑥−𝑦−1 = 𝑥 + 𝑦 − 1

Шешуі: жүйенің бірінші теңдеуін түрлендіреміз:

√(𝑥 + 2)2 + (𝑦 − 7)2 + √(𝑥 − 4)2 + (𝑦 + 5)2 = 6√5.

𝐴(−2; 7), 𝐵(4; −5), 𝐶(𝑥; 𝑦) нүктелерін координаталар жазықтығында қарастырайық.
Теңдеудің сол жағындағы қосынды 𝐴𝐶 + 𝐵𝐶 = 6√5 екендігін байқауға болады. 𝐴𝐵 =
2
√(−2 − 4)2 + (7 − (−5)) = √180 = 6√5 кесіндісінің ұзындығын есептейік, содан
6√5 = 𝐴𝐵 = 𝐴𝐶 + 𝐵𝐶, және бұл С нүктесі АВ кесіндісінде жатқанда ғана мүмкін
болады. 𝐴𝐵 түзуінің теңдеуін табайық:
𝑥+2 𝑦−7
= , мұндағы 𝑥 ∈ [−2; 7]. 𝑦 = −2𝑥 + 3 өрнектеп, екінші теңдеуге қояйық
4−(−2) −5−7
4𝑥−4
𝑒 = −𝑥 + 2 теңдеуін аламыз. Теңдеудің сол жағында өспелі функция
болатындығын байқаймыз, ал оң жағында кемімелі функция онда теңдеудің ең көбі бір
түбірі болуы мүмкін. 𝑥 = 1 теңдеуді қанағаттандырады, осыдан 𝑦 = 1 аламыз. 𝑥 = 𝑦 =
1 бастапқы теңдеулер жүйесінің шешімі болатынын байқаймыз.
Жауабы: 𝑥 = 𝑦 = 1.

4. Анықталған интегралды есептеңіз:

 1
𝑑𝑥
∫
(1 + 𝑥 2 )(1 + 𝑒 𝑥 )
−1
1 𝑑𝑥
Шешуі. Берілген интегралды екі аралыққа бөлейік: 𝐼 = ∫−1 (1+𝑥 2)(1+𝑒 𝑥) =
0 𝑑𝑥 1 𝑑𝑥
∫−1 (1+𝑥 2 )(1+𝑒 𝑥) + ∫0 (1+𝑥 2 )(1+𝑒 𝑥 )
.
0 −𝑑𝑥
Бірінші интегралды 𝑥-ті −𝑥-ке ауыстыру арқылы түрлендіреміз: ∫1 (1+(−𝑥)2 )(1+𝑒 −𝑥 )
=
0 𝑑𝑥 1 𝑑𝑥 1 𝑑𝑥 1 𝑑𝑥
− ∫1 (1+𝑥 2 )(1+𝑒 −𝑥 )
= ∫0 (1+𝑥 2 )(1+𝑒 −𝑥 )
. Онда 𝐼 = ∫0 (1+𝑥 2 )(1+𝑒 −𝑥 )
+ ∫0 (1+𝑥 2 )(1+𝑒 𝑥 )
=
1 1 1 1 1 1 𝑒𝑥 1
∫0 (1+𝑥 2 )
⋅(
1+𝑒 −𝑥
+
1+𝑒 𝑥
) 𝑑𝑥 болады. Өрнегін ықшамдап 1+𝑒 −𝑥
+
1+𝑒 𝑥
=
𝑒 𝑥 +1
+
1+𝑒 𝑥
=1
1 𝑑𝑥 1 𝜋
аламыз, онда 𝐼 = ∫0 (1+𝑥 2 )
= 𝑎𝑟𝑐𝑡𝑔(𝑥) | = 𝑎𝑟𝑐𝑡𝑔(1) − 𝑎𝑟𝑐𝑡𝑔(0) = .
0 4
𝜋
Жауабы: .
4

Әдiстемелiк блок. №5 есепте бірнеше тәсілмен есепті шығару керек. №6-8

тапсырмаларында математикалық қателер («есеп» шартында, қалай да «жауаптарында»
және «шешiмдерiнде») болуы мүмкiн. Егер «есеп» шарты қисынсыз болса, онда неге
сондай екенiн түсiндiрiңiз. Егер тек «шешуi» дұрыс болмаса, онда себебін түсіндіріп
барлық қателердi көрсетiңiздер, және дұрыс шешуiн келтiрiңiздер.
5. Функцияның мәндер жиынын табыңдар 𝑓(𝑥) = 𝑥 + √1 − 𝑥 2 . Есепті бірнеше
тәсілмен шешіңіз.
Шешуі: 𝐷(𝑓) = [−1; 1], 𝐸(𝑓) анықтайық.
−2𝑥 𝑥 √1−𝑥 2 −𝑥
1 тәсіл. 𝑓 ′ = 1 + =1− = туындысын есептейік. Туындының
2√1−𝑥 2 √1−𝑥 2 √1−𝑥 2
2 2 1 1
нөлдерін табайық: √1 − 𝑥 2 = 𝑥 ⇒ 1 − 𝑥 = 𝑥 ⇒ 𝑥 = (𝑥 = − теңдеудің шешімі
√2 √2
емес). Осы нүктедегі және [−1; 1]кесіндінің шеткі нүктелеріндегі функцияның мәнін
1 1 1
табайық: 𝑓(−1) = −1, 𝑓(1) = 1, 𝑓 ( ) = + √1 − = √2. Осыдан ең кіші мәні −1,
2 √ √2 2

ең үлкен мәні √2, және функция ММЖ-да үздіксіз болғандықтан, онда 𝐸(𝑓) =
[−1, √2 ]
2 тәсіл. 𝑥 ∈ [−1; 1] болғандықтан 𝑥 = cos 𝑡 , 𝑡 ∈ [0, 𝜋] алмастыру жүргізейік. Онда
𝜋
𝑓 = cos 𝑡 + √1 − cos 2 𝑡 = cos 𝑡 + sin 𝑡 = √2 cos (𝑡 − ). 0 ≤ 𝑡 ≤ 𝜋 аралығында, онда
4
𝜋 𝜋 3𝜋 √2 𝜋 𝜋
− ≤𝑡− ≤ . Осындан− ≤ cos (𝑡 − ) ≤ 1 ⟺ −1 ≤ √2 cos (𝑡 − ) ≤ √2,
4 4 4 2 4 4
яғни 𝐸(𝑓) = [−1, √2 ].

3 тәсіл. 𝑥 ≥ −1 болғандықтан және √1 − 𝑥 2 ≥ 0 онда 𝑓(𝑥) = 𝑥 + √1 − 𝑥 2 ≥ −1 +

0 = −1, теңдік 𝑥 = −1 болғанда орындалады. √𝑎 + √𝑏 ≤ √2(𝑎 + 𝑏) теңсіздігін
қолданайық, мұнда барлық 𝑎 ≥ 0, 𝑏 ≥ 0 үшін (тікелей квадраттау арқылы дәлелдеуге
болады) және 𝑥 ≤ |𝑥| = √𝑥 2 ескере отырып, 𝑓(𝑥) = 𝑥 + √1 − 𝑥 2 ≤ √𝑥 2 +
1
√1 − 𝑥 2 ≤ √2(𝑥 2 + 1 − 𝑥 2 ) = √2 аламыз, теңдік 𝑥 = . болғанда орындалады.
√2
Осыдан −1 ≤ 𝑓(𝑥) ≤ √2, функцияның үзіліссіздігін ескере отырып 𝐸(𝑓) = [−1, √2 ]
аламыз.
4 тәсіл. 𝑓(𝑥) функцияның анықталу облысы― [−1; 1]. Біз бұл функцияны 𝑓(𝑥) =
1 ∙ 𝑥 + 1 ∙ √1 − 𝑥 2 түрінде өрнектейік. 𝑎⃗ = (1; 1) және 𝑏⃗⃗ = (𝑥; √1 − 𝑥 2 )
векторларын қарастырайық. Олардың скаляр көбейтіндісі 𝑓(𝑥) болады, ал
ұзындықтары сәйкесінше |𝑎⃗| = √2 және |𝑏⃗⃗| = 1 болады. −|𝑎⃗||𝑏⃗⃗| ≤ 𝑎⃗ ∙ 𝑏⃗⃗ ≤ |𝑎⃗||𝑏⃗⃗|
1 𝑥 √1−𝑥 2
теңсіздігін қолданып, −√2 ≤ 𝑓(𝑥) ≤ √2 аламыз. Егер 𝑥 = болғанда = ,
√2 1 1
1
онда 𝑎⃗ және 𝑏⃗⃗ векторлары бағыттас болады, себебі ∈ [−1; 1], онда
√2
функцияның ең үлкен мәні |𝑎⃗||𝑏⃗⃗| = √2 болады.
𝑎⃗ векторының координаталары оң сан, ал 𝑏⃗⃗ векторының бір координатасы теріс
емес, онда 𝑎⃗ және 𝑏⃗⃗ векторлары қарама-қарсы бағыттас бола алмайды, екі
қосылғышта (𝑥 және √1 − 𝑥 2 ) 𝑥 = −1 нүктесінде ең кіші мән қабылдайды.
Осыдан[−1; 1] аралығында 𝑓(−1) = −1 ең кіші мәні болады.
5 тәсіл. Есепті басқаша тұжырымдайық: 𝑓(𝑥) = 𝑎 теңдеуінің шешімі болатындай
а параметрінің барлық шешімін табайық.

Теңдеуді келесідей өрнектейік: √1 − 𝑥 2 = 𝑎 − 𝑥 (1)

(1) Теңдеудің анықталу облысы ― [−1; 1] болады, онда 𝑎 ≥ −1 болады.
Әрбір a параметрі үшін 𝑦 = 𝑎 − 𝑥 функциясының графигі түзу болады, ал 𝑦 =
√1 − 𝑥 2 функциясының графигі центрі (0; 0) және радиусы 1 –ге тең жарты шеңбер
болады. Төмендегі графиктен көруге болады.
 Қажетті a параметрінің мәндер жиыны [−1; 𝑎0 ] аралығы болады. мұндағы 𝑎0 ― a –
ның ең үлкен мәні, осы мәнде 𝑦 = 𝑎 − 𝑥 түзуі 𝑦 = √1 − 𝑥 2 графигіне жанама
болады. 𝑦 = 𝑎 − 𝑥 түзуінің бұрыштық коэффициенті (-1) – ге тең, онда ∠𝐴𝐸𝐶 =
45° және 𝐶𝐴 = 1 онда 𝐶𝐸 = √2 , осыдан 𝑎0 = √2 шығады.

𝜋 𝑥
6. Теңдеуді шешіңіз: tg ( − ) = −1.
4 2
«Шешуі».
tg(𝛼)−tg(𝛽)
tg(𝛼 − 𝛽) = формуласын қолданамыз:
1+tg(𝛼)∙tg(𝛽)
𝜋 𝑥 𝑥
tg( )−tg( ) 1−tg( ) 𝑥 𝑥
4 2 2
𝜋 𝑥 = −1 ⟹ 𝑥 = −1 ⇒ 1 − tg ( ) = −1 − tg ( ) ⇒ 1 = −1 ⇒ 𝑥 ∈ ∅
1+tg( 4 )∙tg(2) 1+tg(2) 2 2

«Жауабы»: 𝑥 ∈ ∅
Пікір: есептің шарты дұрыс, шешімі дұрыс емес. tg(𝛼 − 𝛽) формуласын
𝑥
қолданғандықтан теңдеудің ММЖ-ны өзгерді, нақтылап айтқанда теңдеуге 𝑡𝑔 ( )
2
мүмкін болуы шарты қосылды, сол себептен теңдеудің шешімі болмады. Дұрыс
шешімді оңай келесідей алуға болады:
𝜋 𝑥 𝑥 𝜋 𝑥 𝜋 𝜋 𝑥 𝜋
tg ( − ) = −1 ⟺ 𝑡𝑔 ( − ) = 1 ⟺ − = + 𝜋𝑛 ⟺ = + 𝜋𝑛 ⟺ 𝑥 = 𝜋 +
4 2 2 4 2 4 4 2 2
2𝜋𝑛, 𝑛 ∈ 𝑍.
𝑥
Назар аударыңыз, 𝑥 = 𝜋 + 2𝜋𝑛, 𝑛 ∈ 𝑍 болғанда 𝑡𝑔 ( ) өрнегі анықталмаған, сол
2
себепті теңдеудің түбірі болмауына алып келді.

7. 𝜋 2 және 2𝜋 сандарын салыстырыңыз.

«Шешуі».
Салыстыру нәтижесіне әсер етпейтін түрлендірулер тізбегін орындайық: 𝜋2 ∨
ln 𝜋 ln 2 ln 𝑥
2𝜋 ⟺ ln 𝜋 2 ∨ ln 2𝜋 ⟺ 2 ln 𝜋 ∨ 𝜋 ln 2 ⟺ ∨ . 𝑓(𝑥) = , 𝑥 > 0 функциясын
𝜋 2 𝑥
қарастырайық. Онда есеп 𝑓(𝜋) және 𝑓(2) сандарын салыстыруға ауысады.
1−ln 𝑥
Функцияның туындысын табайық 𝑓 ′ (𝑥) = . 0 < 𝑥 < 𝑒 аралығында 𝑓(𝑥)
𝑥2
функция өседі (себебі 𝑓 ′ (𝑥) > 0), егер 𝑥 > 𝑒 функция кемиді (𝑓 ′ (𝑥) < 0), ал 𝑥 =
𝑒 нүктесінде минумум болады. |𝜋 − 𝑒| ≈ 0.44 және |𝑒 − 2| ≈ 0.7 байқауға
болады, онда 𝜋 саны сан өсінде 2 – ге қарағанда 𝑒 санына жақынырақ
орналасқан. Содан 𝑓(𝜋) саны 𝑓(2) санына қарағанда 𝑓(𝑒) санына жақынырақ,
яғни максимумға жақын. Сондықтан 𝑓(𝜋) > 𝑓(2) осыдан 𝜋 2 > 2𝜋 .
«Жауабы»: 𝜋 2 > 2𝜋 .
Пікір. Дұрыс жауап алынғанына қарамастан, берілген "шешім" дұрыс емес. Атап
айтқанда, егер π саны е санына 2 қарағанда жақын деген тұжырым сол нүктелердегі
сәйкес мәніде максимумға жақын дегенді білдірмейді. Егер 𝑓(𝑥) функциясының
графигі x=e-ге қатысты симметриялы болса, бұл дұрыс тұжырым болар еді. Бұл
 ln 2 2⋅ln 2 ln 4
шешімді дұрыстайық: 𝑓(2) = = = = 𝑓(4) оңай байқауға болады. 𝑓(𝜋) және
2 2⋅2 4
𝑓(4) салыстырайық. 4 > 𝜋 > 𝑒 болғандықтан және де 𝑥 > 𝑒 функция кемиді, онда
𝑓(𝜋) > 𝑓(4) = 𝑓(2). Онда 𝜋 2 > 2𝜋 болады.

8. Егер шексіз кемімелі геометриялық прогрессияда 𝑏1 = 12, 𝑞 > 0, 11 және 10 саны

осы прогрессияның мүшелері екені белгілі болса, прогрессияның барлық
мүшелерінің қосындысының ең кіші мәні неге тең болуы мүмкін?
«Шешуі»
𝑏𝑚 = 11, 𝑏𝑛 = 10 болсын (𝑚 < 𝑛, себебі прогрессия кемімелі). Ендеше 𝑏𝑚 =
11
𝑏1 𝑞 𝑚−1 = 12𝑞 𝑚−1 = 11 ⇒ 𝑞 𝑚−1 = . Тура осылай 𝑏𝑛 = 12𝑞 𝑛−1 = 10 ⇒ 𝑞 𝑛−1 =
12
10 𝑞 𝑛−1 10 10
. Екі теңдікті бір біріне бөлсек = ⇒ 𝑞𝑘 = , бұл жерде 𝑘 = 𝑛 − 𝑚 ≥ 1.
12 𝑞 𝑚−1 11 11
10 10 1 𝑏1
𝑞 < 1, болғандықтан 𝑞 ≥ 𝑞 𝑘 = ⇒1−𝑞 ≤1− = . Ендеше, 𝑆 = =
11 11 11 1−𝑞
12 12
≥ 1 = 132. Прогрессия мүшелерінің қосындысының ең кіші шамасы 132 ге
1−𝑞
11
тең.
«Жауабы»: 132
Пікір. Есептің шарты дұрыс емес: бұндай прогрессия мүмкін емес. Мұны көрсету үшін
1 1
11 𝑚−1 10 𝑛−1 11 𝑛−1 10 𝑚−1
мынаны ескерейік: 𝑞 = (12) = (12) ⟹( ) =( ) ⟹ 11𝑛−1 = 10𝑚−1 ⋅
12 12
12𝑛−𝑚 , мұндағы 𝑛 > 𝑚 > 1. Соңғы теңдік орындалмайтынын байқау қиын емес:
теңдеудің сол жағы тақ сан, ал оң жағы жұп сан. Осылайша, есептің шарты дұрыс емес.