Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Makbet Cetera Wstęp

    Uploaded by

    Kornelia Klimczak
    6 views24 pages
    gvhbjn

    Original Title

    Makbet Cetera wstęp (1)

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    gvhbjn

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    6 views24 pages

    Makbet Cetera Wstęp

    Uploaded by

    Kornelia Klimczak
    gvhbjn

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 24
    Makbet, czyli wyleg skorpionéw Bez waipienia ktokolwiek Diabla potgdze zaprzecza, za- preeczylby i Boze) potedze, gdyby mu wstyd tego nie webranial”* - tak w traktacie © znamiennym tytule Demonologia pisal w 1597 roku Jakub v1, kr6! Szkocji, ktory kilka lat pofnie}, w marcu 1603 roku, objg! tron angielski jako Jakub 1 Stuart, Po blisko pélwiecenych raadach po- ‘wéciggliwej 1 preewidywalne} Elabiety 1 Anglia w napig- ciu Sledzita poczynania nowego monarchy, z niepokojem konstatujge wiesci o inwazji cearownic, z kt6rymi Jakub rozprawiat sig w Szkocji. Nowy krdl byt wetcranem walk 2 Szatanem: jesienig 1589 roku dwieScie wiedém zlecialo sig na sabat, by za sprawa zakle¢ i bluénierczych obrze- dow zniweczyé krélewskie matrymonium (por.ss. 233-214). NieszcvgSciu udato sig zapobiec, 228 prawde 0 niegodzi- wym spisku krol wySwietlit osobiscie jako swiadek i in- terpretator brutalnych przestuchaf. W Anglii od dawna awalcano czary, ktére wigzano przede wszystkim ze sferq 1 Jakub # Stuart, Demonology, Edinburgh 1597, rozdz.55, prec. Piotr ‘Kamirsil Po objeciu whadey praez Jakube traktat ten wanawian ‘w Ang trzykrotnie, Wiliam Shakespeare = Matbet 10 Weep wie)skich przesqdéw?, Na tym tle poglady Jakuba uderzaty glebig refleksj, Dla autora Demonologit, bieglego w kalwit.- ski) teologii erudyty,z4o stanowito realng i wszechobecng sile, praybierajaca coraz to nowe, grofne formy: magii, ne- kcomancji, satanizmu. Juz w drugim roku panowania kril zzreformowal ustawe praeciwko czarom, zaostr7yl prewen- ‘je kary, uswiadamiajgc w ten spos6b poddanym skale za- grozes. A jednak prry wszystkich staraniach o zapobiezenie lekkomySine| trywializacji zla zawarte w nowym prawie opisy oznak diabelskich konszachtow bramialy absurdal- nie: wiedémy hodujg w domach awierzeta, ich ciala szpecq :mamiona, a wraucone do wody — nie tong’. W wymiarze polityeznym koronacja Jakuba oznaczala powstanie unii personalnej Anglii ze Szkocja. Krél usilnie probowat przeksatatcié jg w unig realna, jednak pomyst ten napotykatsilny op6r w obu krajach. Juz sam wyjazd Jakuba x Edynburga zapowiadat prowincjonalizacje pozbawio- rej dworu Szkogj, kiérej w wypadku likwidacji odrebnego parlamentu grozita utrata suwerennosci*. Z drugiej strony Anglicy 2 niechgcig mysiel o szkockich postach, do ktorych 2 Dobitnym wyrazemanglelskieposcepryeyzmu wsprawach czaréw byltraktar Regialda Scotz, The Discover of Witchcraft London 158). ‘Zrozkazu Jakub egeemplarze te) ksighk' zoxtely skonfiskowane ispalone. 3 Informacjao chowesicach, czyldemonach owarzyszqcyeh czarowni- ‘com pod postacig oswojonych zwerzat, pojewia sig po raz plerwszy ‘w wersjustawy 21604 roku. Pawo przewidujeréwnie: pry wody", Gre wiarygodnosé uzasadnia Jakub w Demonologi, wyasnlaac, 2e shatgca do chratu wods nie prayjmie oddane) Szatanowt crarownicy. Por-Barbara Rosen (re), Wichoaft in England 558-618, Amherst 2991 [ap6o},s5.29-24. +4 Dopolgezenia perlamentiw obu krajéw doszl sto lst pie) w 707 roku, W kolejaych wiekach Sckoci ponawisli préby reaktywowania ‘swogo parlament, co udal sig dopiero w roku 1999. Make, cay yen tonpionsw praylgnela opinia nicokrzesanych izdradliwych*. W apogeum, parlamentarnych spordw, w lutym 1607 rokt, sir Christopher Piggott przerwat debate na temat unil, by poczyniwszy sto- sowne zastracienie co do Szkotéw, wér6d kt6rych przecie#, une wszyscy to mordercy, odriejei warcholy”, wykrzykngé emfaza:..A na c6z nam kraj gdzie przez dwiescie latledwo dwéch kréléw oddato ducha we wasnym 16zku!"*, Piggott traf ato do wigzienia w Tower alejego wystapienie nie bylo calkiem pozbawione rozsqdku: ryzykowne| deprecjacjisqsia- déw przeciwstawit przecie® lojalng troske o los monarchy. Niebezpieczeiistwo nadeszto jednak z:2upelnie innej strony. Rankiem 5listopada 1605 roku straée, odkrywajac w pod- ziemiach palacu Westminster tr2y tony prochu, udaremnily beaprecedensowy zamach, w ktérym zgingé mial Jakub, jego rodzinai wazyscy praybyli w tym dniu na nauguracyjng sesie palamentu (por.ss. 199-200). Spisek Prochowy, ktary po dzis. dzie upamigtniaja pokazy sztucznych ogni i plonace kukly Guya Fawkesa, okazal sie dzieler fanatyczne) grupy angi skich katolikéw, probujacych w ten sposdb zatrzymac bieg. stot i praywrdcié stare wyznanie. W nastepnych miesigcach xz rosnacym przerazeniem dyskutowano rozmiary planowa- nejhekatomby, Sledzono procesy ikrwawe egzekucje spraw- cOw. Szczegélng uwage skupit proces o. Henry’ego Garneta, 5 Za panowania Hlabiery 1 Sekoci pojawial sig najcagScie| w kome= iach, zie baw akcentem i brakiem oglady, Por. Albert Richard Braanmallr [ws William Shakespeare, Macbeth, The New Cambridge Shae oracowarie AR. Bramley, Cmbridge 9 ss pz Niechee Anglkow do wojownicaych rsiadéw wyikala 2 Swiadezef historycznych, a zwlaszcza 2 osteych Koni kt w Kit Wieks, Obgce tronu praez jakuba polotylo hres Zartom, w r20229~ ‘wistoseljednak wzrosl wrogosé elt odsunigiych od wladry praez sckockie otoczenie kr. 6 Por. opis, ve Ibiden, 13. a2 Wage praclozonego angielskich jezuitéw, ktéry zostat oskarzony o zatajenie wiedzy o spisku, a coza tym idzie — wspéhudziat -wzbrodni. To wlasnie w tym kontekscie rozglosu nabral spor ‘0 doktryng ekwiwokacji, a wigc zatajenie prawdy w formie odpowiedzi niejednoznaczne) Strategia ta stanowika w tym samym stopnin przedmiot oskarienia, co — nieskuteczng — linig obrony Garneta, (Nie}wyjawiona prawda okazala sig narzedziem diabelskiej manipulacji, czego najlepszym do- ‘wodem bylo okruciesistwo niedoszlego aktu terrora. W poczatkach xvii wieku w Angli bulgoce jak w kotle: podly spisck, krélobéjstwo, szkockie piekho, Zycie w swe} masie pozostawalo neutralne wobec namigtnosci targaja- cych elitami,trudno jednak sobie wyobrazié, aby podobay dystans zachowat Shakespeare. Na mocy patentuz 1603 roku ‘Trupa Lorda Szambelana, z ktéra by! zwigzany jako drama- topisarz i aktor,zyskala nowego patrona inobilitujgca nazve Trupy Krolewskie), Zwigzek ten, cho€ urzgdowy, zwigkszab szanse wystepow na dworze. Nejbardzie| prawdopodobne datowanie Makbeta to rok 1606, w Londynie szaleje wtedy dauma i teatry sq zamknigte. W pozorne} ciszy dojrzewa rua, w keérej Shakespeare, jak w soczewce, skupi wszyst- Iie lek, cata gorgczke i histerie wspotczesnosci. Zaden inny dramat nie wkraczal tak bezpoSrednio w sire zaintereso- ‘wari monarchy. Z. pozoru Makbet jawil sig jako znakomite dopelnienie oficjalnej propagandy: popularyzowat mit za- otycielski dynastii Stuartow (por.s.206), pigtnowat krélo- bojstwo i czary. Chlubna preesztosé i swietlana przysztosé rodu Stuartow przyémiewely wydarzenia blizsze w czasie, acz bardziej Hopotliwe w interpretaci jak na przyklad egze- kkucja w 1587 roku Marii Stuart, matkiJakuba, skazane) preez Elabiete za zdrade stanu, Jednoczesnie, bazujgc na materiale Maki cays wy skorpiontw historycznym i biezacych wydarzeniach, Shakespeare two- rzyi sztuke, ktérej poglebiona perspektywa psychologiczna sprawia, Ze w kazdej chwili mozna ja wydéwigngé ponad dorainy kontekst jako uniwersalne studium zbrodni, patolo- gicene) ambicji,opetania. Makbet jest dramatem Zgdzy wkadzy, sumienia, wyobrazni, jak rownied tragedia matzetiska —stra~ chu, bezplodnosci, smierci dzieci. W serca fabuty pulsuja py- tania 0 nature zl, ple i tozsamosé, sens i wolnosé wyboru. Zadne2z tych pytati nie otraymuje jednoznaczne| odpowiedsi Widowiskowy. mocny poetycko Makbet jest dzielem dra- matopisarza u szczytu slawy 1 powodzenia. W czasie po- ‘wstania tragedii nieco ponadezterdziestoletni Shakespeare od kilkunastu lat pracowat.tq sama Trupa, a od kilku pisat -zmyslqo scene testru,Glob*. W doroblu miskjuz,popularne Komedie,takie jak Sen noc letnej, Wielehatasu omic, Jk wam sig podobe, oraz. efektowny cykl kronik historycznych, obejmu- jgcy dwa wieki dziejéw Anghi,od panowania Ryszarda 11 do zakoficzenia Wojay Dwoch R62 i nastania dynastii Tadoréw. Nade wszystko jednak stworzyt juz swe najwigksze trage- ie: Julusza Cezara, Hamleta, Otlla i Kréla Lear. Kedtda z tych form dramatycznych przyniosta udoskonalenie warsztatu Shakespeare'a: w komediach budowa wielowatkowe, wart- lke fabuly; w kronikach transponowal érédla historyczne itworzy! wyraziste charaktery; w trageciach rozwinal jedyna \w swoim rodzaju konwencje dramatyezng, jaka jest solilo- ‘kwium, Wyglaszane w pozorowane samotnosci monologi codslanialy wnetrze postaci, laczac precyzje wyznaf zi tacjg naturalnego biegu skojarzef. O ile jednak solilokwia Hamleta praypominaly etiudy intelektualne, a monologami Leara rzqdzily skrajne emocje,o tyle w Makbecie Shakespeare bexprecedensowo zr6i:nicowealformy wypowiedzi,na oczach B a Water publicznosei praekuwajac sztuczna konwencje w realizm psychologiczn} W iadne) innej sztuce gléwna postaé nie dysponuje tak wielkim bogactwem Srodk6w dla wyraienia swej osobowosci. Z ust Makbeta pada jedna trzecia tekstu, kwestie ego i Lady Makbet zajmuj blisko potowe sztuki. Krwistym dialogom towarzysza momenty giebokiejalienac}i, Kiedy wypowiedzi przyjmuja forme monologu lub apartu’. Zywiokem tej ostat- nie] konwen¢}i jest komedi, w ktdrej kilka sh6w rzuconych na stronie nie stwarza ryzyka demaskacji. W tragedii szcze- rosé nie ma Swiadkow i apart pojawia sig rzadko. Jednak w Makbece ten sztucany chwyt sygnalizuje przede wszystkim sklonnogé postaci do introspekgj. Z czasem niekontrolowa- ne wypowiedzi Makbeta mnoia sie ponad miarg, bez. wagle- du na okolicznosci, Swiadczac 0 postepujace) dezintegracji psychiki, kt6rg wiernie odzwierciedla rozpad konweni Makbet pograza sig w myslach, wypowiada je na glos, drg- za go koszmary tprzywidzenia. W ostatnich scenach méwi ‘wrec nieustannie, w zasadzie niezdolny do wyjécia poza krag wlasnych skojarzea i emocji. Innowacyjne srodki wy- razu jud wezeSniej umozhiwity Shakespeare'owi stworzenie nowego typu tragedii, zwane| tragedia charakteru, w ktére} przyczyn katastrofy nie nalezy upatrywaé w woli bog6w czy splocie wydarzet, lecz w skazach osobowosci,rozwinigtych ww destruktywne nawyki i obsesje. Analizujgc usposobienie bohateréw, Shakespeare nagwietlatich rozmaite motywacj «a takée zhidzenia, akim ulegaja, Poghebiona wiedza o psychi ‘ce i motywach owocowala powstaniem empatyczne} wieai > Stcubknury dramatw wnikliwie omawia Marta Gibifska w eseju Makes" ~ poera ware (wr) Jacek Fabiszak, Marea Gibiiska, Ea "Nawrocka (ed), Canis Shakespear, Gdisk 200,88. 519-31 Matin, cay weg skonpion6w 2 postacia tragiczng — winng, ale i niewinna, bo niepropor- cjonalnie do winy udreczona. Tworzac Makbeta, Shakespeare idzie o krok dale}: stawia w centrum fabuly z>rodniarza ob- darzonego intensywnym zyciem wewngtranym, zdolnosciq autorefleksji i porywajaca wyobrainig. Wybér zta zdaje sig tu Swiadomy, trwaly, cho¢ jednoczeénte dokonany w intym- nej przestrzeni matzesiskiej, pod presjg enigmatycznych sit, worew wlasnej naturze. W dramaturgii Shakespeare’a nigdy nie braklo otréw, takich jak Aaron w Tytuse Andronikusi, Edmund w Krélu Learz, Jago w Otellu czy Ryszard 111. Kazdy a nich wkraczal jednak na scene jako postaé zatwardziala ww swe) niegodziwosci, podczas gdy Makbe: dopiero osu- wa sig w zbrodnie, po réwni pochylej, na oczach widzdw. DoSwiadezenie pokusy, czynu i traumy przeSladuje Makbeta, ale dreczy réwnie#. widza, ktéry wsp6lodcauwajgcz postacia, odkrywa, Ze on ted méglby zal ‘Tak silne pogiebienie wymiaru psychologicznego od- bywa sig kosztem fabuly, ktéra w Makbecie jest zaskakujqco. jednowgtkowa, pelna niedoméwies i niejasnych aluzji do ‘wydarzes pozascenicanych. Niedoskonaloéciakcji uwidocz- nlaja sig najbardziej, gdy satuke prayréwnaé do spéjnych wersji wydarzefi zachowanych w kronikach historycanych {por.ss.202-210). Raz po raz Shakespeare amputuje kluczo- we motywacje, rwie zwiazki przyczynowo-skutkowe, stresz- cza lub zgola pomija wydarzenia rozgrywajgce sig w ciagu wielu lat. Nicktorzy widza w tym Slad cigé spowodowanych dostosowaniem pierwotnej wersji przedstawienia do wa- runkéw dworskich badé tez pOénicjszq interwencjg osb 8 0 podtwiadome identyfikacl widztw x Makbetem ora jego (nie) paldobiedstwie do innyeh Shakespeare owskich ltrow pisze Harold Bloom, Shaker. Tae inet ofthe Human, New You998, 5. 56-545 5 16 Wetep trzecich (praypuseczalnie Thomasa Middletona), ktére prae- rabialy satuke przed wenowieniem je] w drugiej dekadzie xvi wieku (por.s8.217-218, 220-222). Jednak luki fabulare i brak silnych postaci drugoplanowych mogg tez wynikaé ze Swiadomej strategii Shakespeare’a, kt6ry celowo zaciera Uo, aby zanatomizowaé zbrodnig, nie za historie Szkocfi W jej zwrotnym punkcie*. W miejsce kontlikts polityczne- {20 pojawia sie zagadkowa rama, jaka stanowi Swiat wiedém. W ich scenicznym wizerunku nie ma ciaglosci: potrafiq za- sgra¢ enjgmatyczne Parki, demonicane zjawy i prymitywne ‘wiejskie baby. Wiedémy sq sifg napedowg fabuly, nadaj jej kierunek, a jednak w kaidej chwili mozna je wypchngé poza racjonalng rzeczywistosé, czynige 2 nich jedynie widma we- wnetrznych motywacji. Brak watkow pobocenych w niczym nie umniejsza atralk- cyjnosei Makbeta jako scenariusza teatralnego. Przeciwnie, drapiezna fabula pozwala Shakespeare'owi wykorzystat caly arsenal konwencjonalnych Srodkéw scenicznych, takich jak pojedynki, odglosy bitwy, szturmu i burzy, r6znorodnosé ‘oreda i kostiumu, lejace sie z ran strugi krwi, a takie eks- ponowana w finale odcigta glowa tyrana. Passusy narracyj- ne i konspiracyjne szepty sasiaduja ze scenami grupowymi uczt i spotkafw sali tronowej, kiérymi rzadzi dworski cere- monial. Do nich jednak Shakespeare dodaje obrazy wyjat- owe, ekspresyjne, trwale zapadajgce w pamig¢: ponure i kantacje irytualy Wiedm, sceng z kotlem i sekwencjg zjaw oraz procesig omiu krélow, pojawienie sie okrwewione} 4 Siounek faba do flaw hstoryezyeh zwiqzana z ym depres ‘jaNakets ja ostatnieg gclickiog wladey Slt byoal tym {eu prasdmiotem gorqoychdebat, jak rowed szesze)relleksjma temat preewagi fi iterecki; nad hstoriografi, po. 210, Matte. cali weg skorpiondw postaci Banka na uczcie, nade wszystko 2aé scene somnam- balicang Lady Makbet'®, Z duisiejsze} perspekeywy trudno sobie wyobrazié, jak wielkim ryzykiem bylo w owym czasie napisanie sztuki 2 rozbudowang roly kobiecq. Odgrywane przez medczyan Shakespeare'owskie kobiety nie wyglaszajq solilokwiéw: znaczenie matck, cérek i zon wynika przede wwszystkim z relagji fabularnych, nie zaé z charyzmatyczne} “obecnosci na scenic. Nieco inaczej rzecz sig ma w komediach, tam wszakée dominujg slynne elzbietafiskie przebieranki, kkiedy to chtopcéw obsadzonych w zeriskich rolach intryga zmusza do ukrycia plci, umodliwiajgc im tym samym po- -wr6t do prawdziwej tozsamosci ~ zwinnych, elokwentnych pachotkow. W tragediach obecnos¢ kobiet jest na og6t epizo- déyczna, co. jedne| strony ogranicza ryzyko groteski,a zdru- ‘gie| oszczedza sity mlodocianych aktoréw (por. s.202). Pod pewnymi wzgledami Makbet nie odbiega od reguly ~w finale srtuki wszystkie kobiety sq martwe, a nowy Swiat sterylnie _meski: Macduff nie rodzit sie z kobicty, Malcolm zadnej jes2- ze sme zaznal” (rv 3.125). Lqcena iloSé tekstu przeznaczona dla zony Makbeta nie jest duéa, decyduje tu jednak jego dys- trybucja: Lady Makbet wlada aktem drugim, jest silnieobecna 10 Pod wegledem fabularnym i scenicznym Lady Makbet miaka sw po- przednicake w osobie Eleonory Cobham (1400-1452/54), ksigzne} Gloucester, oskardone)o probe apladzenia za pomocg caar6w ka Henryka vi. Je mgd, Humphrey, najmlodszy syn Henzyka wv byt Lordem Proiektorem w obresie mloletnioelHensyka ¥1i pret dentem do toms w wypadks jeg bezpotomne sire, Uzestnicy szekomego spsku 2osalistacen,2a§ leonora zmuszona do try- Aniowe} pobicene) pokuty, kiedy boso, w agrzebne bial koszult {zzapalong Swiece w rece preemierzaa lice mast, Skszana na do- ‘aywore, spedria dioge lata eamliqtaw kzypeikatedry na wysple Man. Postadw wyrgpujew nepisane) wezeinie proce Shakespear’ rugij coeéci Hema Vw scnie sg (13) Doky 4) 38 Wasp w trzecim, znika w czwartym, by wrdcié na poczatku pigte- go wniezwykle wymagajgce), dlugiej scenie nocnego szalesi- stwa. Scena ta w istocie obrazuje jej zatamanie sig w roli, jaka sama sobie praeznaczyla u boku mea. Odegranie tej poradki stanowi jedno z najwigkszych wyzwat aktorskich"’. Intensywne zwigzki ze wspélezesnofcig i widowisko- ‘wo8é przestaniajg nickiedy najwazniejszq ceche Makbeta, aka jest zintegrowanie tekstu w wymiarze poetyckim. Jest to sztuka znakomicie dopracowana pod wzgledem fonicz~ nym, z nieslychang liczbg asonans6w, aliteracji, powtorzei, 4 szczeg6lnie onomatopei, ktére na réwni ze znaczeniem wypowiadanych na scenie slow odwzorowujg emocje po- staci, Jezyk Makbeta zmienia sig jak on sam: szepeze, syczy, alorzeczy, charczy i grami. Podobne) instrumentalizacji pod- legaja kwestie Wiedém. Jednak tu znakiem rozpoznawezym jest prowokujgco infantyiny rym irytm ~:rocheicany oSmio- 2gloskowiec ~inny nit. w reszcie sztuki. Slowa i déwigki po- swracajajakby suler podsuwal wcigé-tesamekwestie,tworzge jedyne w swoim rodzaju wrazenie wewngtranego echa, uwi- klania i osaczenia. teracji déwigk6w towarzyszy powtarzal- nos¢ obrazéw: ciemnosci, krwi, smu, strachu, choroby, atakie obsesyjnych nawigzati do (nie)plodnosci, porodu i macie~ rzyistwa oraz zwigzanych znimi metafor dojrzewania, obta- z6w nasion i potomstwa zwierzat. Swiat tych ostatnich jest zresztq wyjatkowo licznic reprezentowany: w tle Makbeta huczg sowy, grajq Swierszcze, bzycza chrzaszcze, wyja wilki 1 Tor. opis iiumféw Heleny Modrzcjewskie w roli Lady Makbet [w:] Andrzej Zurowski, Szekspir w cieniu gwiaad, Gdaiisk 2001, 8.245249, 342-344, 438 MODRGEWSKA, ShahespearStr, Geaisk 2010, as ake leane omowienia proedstavien[w:}jarostaw Kormorowski,Piramidazbradn,.Mabbet"wakture posts) 1790-1989, ‘Warszawa 2002, Matte, coy wregskorpionow 19 Lrycza niedéwiedzie¥, Strzgpy obrazéw krgia w powietrau, podejmowane przez kolejne postaci, jakby zainfekowana psy- chika byta niezdolna do semodzielnego myslenia. 'W wymiarze metafizyeznym pojeciem, ktore dominuje fabule Makbeta jest czas rozpisany na dziesiqtki wariamtw: «zas dniai nocy, czas indywidualny iczas dynastii, czas jako przedmiot poigdania i ér6dto udrgczenia. Dla Makbeta ngj- ‘waiiniejsza jest relacja miedzy teraéniejszoscig i preysztoscig. Odkrywajac przyszlosé, Wiedimy cbdarowuja go obietnica spelnionego pragnienia, mileza jednak o tym, czy powinien czekaé,czy dzialaé. tle wolnosci pozostawia postaci przepo- wiednia? Cay zamiar i wyobrazenie caynu oznacza, Ze przy- szlosémozna praezyt juz teraz, cofnaéipraetyé jeszcze raz? W sztuce pojawia sie ponad czterdzieéci odwolati do czast, jednak dopiero w przedostatniej, finatowe) scenie the time is {fiee— .czas jest wolny”, jak obwieszeza Macduff po smierci tyrana, posrednio wskazujgc, 2e ego panowanie byto préba zniewolenia praysziosci, Sam Makbet doswiadcza czasuna wiele sposobow: praeczucie, wizja, weksel; czas, z ktérym Makbet sig Sciga, i czas, ktory go dreczy, uplyw lat i niekoa cxace sig czekanie na jutro, When —kiedy", to pierwsze i naj- ‘watniejsze pytanie sztuki, enough—,doSe", to ostatnie stowo wypowiedziane przez Makbeta. Shakespeare nie rozstrzyga, cay Smieré kofczy, czy raczyna wdr¢ke Makbeta. On sam tet nie wie, czy dusze jego ofiar znajda niebo, czy pickto™s. Swiat, ¥ Spot pili w Makbecie obecnes@ take wedble orl, kruki, s0- oly, py, sroki, myskrdll,wrony I sowy. lnne zwierzta rowniez cechuje wilka réznorodaos: od swojskich ps6w, Kotow i oni, po equotyczne malpy ygrysy inosorotce. 15 Warysthie ang, cyt. 2 Matiea 24: W. Shakespeare, Mecith, The New Cambridge Shakespeare op. 14 Por. slows Makbets o Duncan 1.664) i Banku (1140-14). 20 Wage cory rozumial, byt inny: .Kiedy mézg trysnql, to czlowiek uumieral, {Ina tym koniec" (11 478-79). Zywiolem Makbeta jest doczesnosé, wiecznos€ ignoruje, bo jj istnienta nie jest pemien; doswiadcza transcendencji, ale nie eskni za Bogier. A cay Bog czeka na Makbeta? ‘Teologia Sredniowiecana lgczyla ufnose w Bozg Opatr2- nosé z-wiarg w wolnosé czlowieka, Kladge pieczeé tajem- nicy na spos6b, w jaki aksjomaty te wspOtistniejg. Bog zna ludzka preyszlosé, a jednak to cztowiek niezaleznym ak- ‘tem woli laske przyjmuje lub odrzuca, siggajac po dobro lub zlo, Reformacja, wstrzasajac chrze6cijafska dogmatyka, wymusila przedefiniowanie najwainiejszych pojet i prawd. Luter wyeksponowat skadenic natury ludzkie, ale potwier- dz powszechng wole zbaweza Boge. Inaczej jednak zde- finiowal droge zbawienia, streszczong w trzech glownych postulatachs sola fides, sola gratia, sola Scriptura ~ wiara, laska, Biblia — jako jedyne i wylgczne warunki usprawiedliwienia. Natomiast inny kierunek obrata teologia Kalwina, rozpo- ‘wszechniona w Szkocji za sprawa Johna Knoksa ico nie- ‘zwykle waine—silnie obecna w pogladach i dzietach Jakuba 1 W centrum doktryny prezbiteriariskiej rozkwitle nauka o pre- destynacji. Logika rozumowania Kalwina byla przejrzysta wsrechmocny i wszechwiedzacy Bog sprawuje kontrole nad in¢ywidualna izbiorowa historia, co za tym idzie, predesty- nue stworzonego przez sicbie czlowieka do zbawienia lub potepicnia. Doktryna podwéjne) predestynacji odrzucata wwigc powszechng wolg zbaweza Boga, wprowadzajac w to migjsce ostry podzial na wybranych i odrauconych, obda- ‘rzonych taska i pominigtych, ocalonych i tongcych. W prak- tyve pastoralne} kalwinizm akcentowat radosng pewnose raju os6b zlgczonych juz ze wspdlnotg wierzacych, stabych Maki cyl leg skorpionow 21 i graesanych, lecz, w niepojetym akcie mitosierdzia — ura- towanych. A jednak, wbrew tak utwierdzonej nadziet, nfe- tuchronng konsekwencjg nowe) doktryny stawalo sig drgczgce pytanieo los pozostalych ~o potepieficéww. Wydani na pastwe Szatana, gragéli w niegodziwosci, wtasnowolnie Sciggajge na siebie wyrok. Ich osunigcie sie w otchtati byto pod pewnymi wagledami rownie niepojete, jak laska wobec wybranych. Wedle Kalwina potepieniec najpierw thumit w sobie Swia- domosé zla, z czasem hardzial, w koricu rozpoznawal sw6j stan, aby z tym wigksza furig popedzi¢ na zatracenie. Wina potgpionych wydawala siebezsporna, kara nieunikniona,ale tak opowiedziana tragedia zyskiwala rozdzierajgca pointe wpytaniu Makbeta: Dilacrego .Amen” nie moglem wykratusi¢? CChoé zmilowania tak mi byto trzcba, Amen" uwigzto mi w gardle. (1229-33) Shakespeare nie rozstrzyga, czy Makbet rozming! sig ze swa szansa, czy jej nigdy nie miat. Co charakterystycane — najezeSciej o nadprzyrodzone) asce wspomina Malcolm, je} tez emfatycznie zawierza porzadkowanie szkockich spraw wostatnim monologu sztuki: Co czyni mamy., zJaski Laski Boiej | W stosownym czasie i miejscu sig zlozy” (v 938-39). ‘Zaden 1 dramatow Shakespeare's nie byl glosem w debacie teologicanej, ale nieomal kazdy mégtby stanowi€ thustracje tego typu rozwatat. W przeciwiesistwie do réwiesnego mu Christophera Marlowe'a", Shakespeare nigdy nie dotykat 15 Christopher Marlowe (1564-159) byt autorem Tapcan histori doktora Faasta (388), uezonego,ktbry zaprzedal duszedisbl, Fabula, praed stawiafcdrcje dusey potepione, wyreziceeksponowalateologiczny ‘wymigr wyboru Faust Wee materii religijne} wprost, a jedynie poglebiat wymiar meta- fizyczny, pozostawiajgc innym zadanic interpretacji tak na- szkicowanego wnetrza postaci. Jak dowodzi wielowickowa recepcja, Makbeta mozna odczytywa€-z paminigciem teologti Kalwina. Co bynajmnie) nie oznacza, #e dramat méglby bez tej teologii powstaé!s. Diaustalenia rytmu sztuki niezwykle wazna jest ekspo- zycja. Wiedémom sig Spieszy; ledwo wyszly na scene, ajuz uustalaja czas i miejsce kolejnego spotkania: ,Kiedy sie zej- dziem znéw we trzy?" (112), pyta pierwsza, Pytanie jest jas- ne, ale sugestia odpowiedzi wprowadza amet: gdy gramot, gdy blysk, a moze ~ w deszez? Burza to burza, wigc suge- rowany wybér jest mylacy. .Kiedy sig za Iby bra€ przesta- 1g, Ktos wygra, ktos da za wygrang” (113-4), dodaje druga. Wiedémy nie sq straznikami niczyich spraw i wynik tocza- ej sie w oddali bitwy jest im obojgtny. Polujg na Makbeta, ktorego wkrdtce osacza wedle regut tej same} gry pozoréw. Ich jezyk jest mieszaning daiecinne) prostoty i wredne| iro- ni, przede wszystkim jednak wypowiadajg po raz pierw~ szy stowa, ktérych echa i mutacje bedg wracaé w kolejnych scenach: fair, foul, fog, filth, fear. Przektad nieuchronnie roz- bije pierwotne sekwencje brzmieniowe, ugnic sig tez nieco ‘wobec braku réwnie pojemnych znaczeniowo odpowied- nikéw kluczowych pojeé. Oparta na aliteracji formula: Fair is foul, and foul is fair ~ ,Pigkno jest sapetne, pigkna szpeto- ta” (11.1) stwarza jedyny w swoim rodzaju efekt foniczny, odwraca tei naraz etyke i estetyke, przenicowujac pigk- no w ohyde, a uczciwoSé w podstep. Logika odwrécenia 16a Ju Silos, Cabins cay Mab” ‘»Shakespeare Studies", v. xx, 1988, 38. 169-189. = a Maki cali eyegskorpionéw j dwuznacznosei rzadzi odtad cal sztukq™. Kiedy na sce- nie pojawi sie Makbet, jego pierwsze stowa betlg echem in- kantacji Wiedém: So foul and aira day Ihave not seen~ .Pigkny i sopetny dzies, ze viat nie widziat” (1337); Why doyou start ‘and seem to fear | Things that do sound so fai? — ,Czemu 2a- ciates, panie, czy$ sie praelgkt / Tak pigknego proroctwa?” (0350-51), zapyta Banko, obserwujac zachowanie Makbeta; «pi¢kna, dobra paniq” ~ fair and noble hostes (16.24), nazwie Duncan Lady Makbet, witajgc jg w Inverness. Raz zblinia- ‘czone, fair foul stajg sig nierozgcane. Przywolanie jednego nasuwa niepokojgce skojarzenie z drugim, nadajgc dziwng

    You might also like