Professional Documents
Culture Documents
Httpsgurubesar - Mywp Contentuploads202202BAHASA KADAZANDUSUN T6 SEMAKAN 2017.PDF 4
Httpsgurubesar - Mywp Contentuploads202202BAHASA KADAZANDUSUN T6 SEMAKAN 2017.PDF 4
KK 499-221-0102071-49-3274-20101
ISBN 978-983-49-3274-9 PENGHARGAAN
Cetakan Pertama 2021 Penerbitan buku teks ini melibatkan
© Kementerian Pendidikan Malaysia 2021 kerjasama banyak pihak. Sekalung
penghargaan dan terima kasih ditujukan
Hak Cipta Terpelihara. Mana-mana bahan kepada semua pihak yang terlibat:
dalam buku ini tidak dibenarkan diterbitkan
semula, disimpan dalam cara yang boleh • Jawatankuasa Penyemakan Pruf
dipergunakan lagi, ataupun dipindahkan Muka Surat, Bahagian Sumber dan
dalam sebarang bentuk atau cara, baik Teknologi Pendidikan,
dengan cara bahan elektronik, mekanik, Kementerian Pendidikan Malaysia.
penggambaran semula mahupun dengan • Jawatankuasa Penyemakan Naskhah
cara perakaman tanpa kebenaran terlebih Sedia Kamera, Bahagian Sumber dan
dahulu daripada Ketua Pengarah Pendidikan Teknologi Pendidikan,
Malaysia, Kementerian Pendidikan Malaysia. Kementerian Pendidikan Malaysia.
Perundingan tertakluk kepada perkiraan
• Bahagian Sumber dan Teknologi
royalti atau honorarium.
Pendidikan,
Diterbitkan untuk Kementerian Pendidikan Malaysia.
Kementerian Pendidikan Malaysia oleh: • Bahagian Pembangunan Kurikulum,
Dewan Bahasa dan Pustaka, Kementerian Pendidikan Malaysia.
Jalan Dewan Bahasa,
50460 Kuala Lumpur, • Jawatankuasa Peningkatan Mutu,
No. Telefon: 03-21479000 (8 talian) Dewan Bahasa dan Pustaka.
No. Faksimile: 03-21479643 • Panel Pembaca Luar,
Laman Web: http://www.dbp.gov.my Dewan Bahasa dan Pustaka.
Reka Letak dan Atur Huruf: • Jabatan Pendidikan Negeri Sabah.
Attin Press Sdn. Bhd. • Jabatan Muzium Negeri Sabah.
Muka Taip Teks: Azim • Sekolah Kebangsaan Giok, Tuaran.
Saiz Muka Taip Teks: 13 poin
• Semua pihak yang terlibat dalam
Dicetak oleh: penerbitan buku ini secara langsung
Hazrah Enterprise, atau tidak langsung.
No. 122, Jalan SBC 3,
Taman Sri Batu Caves,
Batu Caves,
68100 Selangor.
SUANG
Ponogulu iv
_
Kopomogunaan om Kotolinahasan do Ikon id Buuk Teks v vi
Saiz sebenar
iii
iii
PONOGULU
Poinsuang do pakej buuk teks Boros Kadazandusun Toun 6 nopo diti nga
buuk om audio DVD. Sinuat o buuk diti tumanud do nuludan Kurikulum
Standard Sekolah Rendah (KSSR) (SEMAKAN 2017) i winonsoi do Bahagian
Pembangunan Kurikulum (BPK), Kementerian Pendidikan Malaysia. KSSR
(SEMAKAN 2017) nopo nga poposotol nogi id limo kabaalan. Kabaalan nopo
dii nga kabaalan Mokinongou om Moboros, kabaalan Mambasa, kabaalan
Monuat, kabaalan Puralan Boros om kabaalan Kolumison Boros.
Buuk Teks nopo diti nga kisuang do 12 unit miampai limo kabaalan. Haro
tolu tema i pinogisugku id toinsanan unit. Tema nopo ngawi dii nga kokomoi
Winoun Sondii, Winoun Toilaan om Winoun Susuyan. Uhu id suang do tema
nopo nga pinili mantad Dokumen Standard Kurikulum om Pentaksiran Toun 6
do KSSR (SEMAKAN 2017).
Pongia'an om pambalajalan id suang do buuk diti nopo nga winonsoi
mantad limo modul. Ii nopo nga modul kabaalan Mokinongou om Moboros,
modul kabaalan Mambasa, modul kabaalan Monuat, modul Puralan Boros
om modul Kolumison Boros. Maya do unit di pinointutun, pinasarabak o
mogikaakawo toilaan om woyo toluud.
Pongia'an mambasa om monuat id suang do pakej diti nopo nga nulud
tumanud kabaalan di touhai kumaa kabaalan di apangkal. Piipiro aktiviti nopo
nga noonuan do poomitanan karaaralano' momonsoi. Boros kiwarana id tikid
unit nopo nga oponsol do posotolon kumaa tangaanak montok popohimagon
do korotian diolo kokomoi uhu di poia'on.
Ponokoimpohon nopo do boros di gunoon id buuk diti nga rolou
Bunduliwan tumanud do Memorandum Piniupakatan (Memorandum of
Understanding) do Kadazandusun Cultural Association (KDCA) om United
Sabah Dusun Association (USDA) di 11 Ngiop 1995. Poingkuro po, haro
nogi boros mantad rolou suai do pinoruhang montok popoinggumu do
tinimungan boros. Buuk Puralan Boros Kadazandusun id sikul, Bahagian
Pembangunan Kurikulum, Kementerian Pendidikan Malaysia nga noguno
nogi sabaagi ponokoimpohon suai minomonsoi buuk diti.
Saiz sebenar
iv
KOPOMOGUNAAN OM KOTOLINAHASAN DO
IKON ID BUUK TEKS
Kabaalan Mokinongou
om Moboros nopo nga Kabaalan Mambasa nopo
montok moniis kasantaban nga montok popohimagon
do tangaanak montok kabaalan tangaanak do
mokinongou, mangarati om mambasa miampai roiton,
monginonong dii norongou. loyuk om kalantasan di
Kaanu nogi o kabaalan diti kosudong.
moniis kasantaban tangaanak
do mikomunikasi.
Saiz sebenar
v
Ikon pinsil nopo nga Ikon munung nopo
montok aktiviti monuat id nga montok aktiviti
buuk ponuatan. popolombus do sisimbar
toi ko' mikomunikasi.
Nuut
Mongingia’:
Ikon diti nopo nga 1.3.4
vi
vi
TEMA 1:
1 WINOUN SONDII
TAMBALUT
Boros fiksyen
noolos
Pimato f, e
noolos
Nuut Boros
• Pimato /c/, /e/, /f/, /q/ om /x/ nopo
nga pimato noolos i oguno montok
Gatango' om giroto' piombolutan. boros noolos mantad boros suai.
Tadon kinoonuan:
Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008
Nuut
Mongingia’:
• Kawasa mongimbas do kod QR id bolikan vi montok mokinongou oinsanan audio 1
1.1.1
1.1.2 id buuk teks diti.
Kinongoho' om Posoguo'
AUDIO 2 Imbaso' oku
Ipio' om Gompoto'
2
1.4.1
Basao' om Uludo'
3
2.3.4
Basao' om Iloo'
4
Laang kotolu, monuat nuut maso do mokinongou kointalangan di
mongingia'. Nuru do kinongohon om rotion i komoyon di mongingia' pogulu do
suaton. Laang diti kaanu do popotounda do tolingo om pomusarahan do kakaal
poinfokus.
Laang kaapat, nuru do bagalon todop. Sosongulun i au abagalan todop
kopuriman do ohuyan tu au koundorong o tutok om tinan. Tanak sikul di au
abagalan todop, asaru do kotutok id kalas om atagakan do fokus. Modop do
osopung miampai postur di kosudong kaanu popoundorong do tinan.
Laang kolimo, posonongon o postur tinan maso do balajal. Postur tinan
koimbayat do psikologi sosongulun. Poomitanan, nung kalatan nopo nga
kootus di mato do siodopon. Postur tinan di pointounda nopo nga koimbayat
do pomusarahan do balajal. Nuru do polohison o tinan maso do balajal. Ilagon
do monukod roo', pointuku toi ko' posokut do tinan. Suai ko' ii, ilagon nogi do
popokodo do mato namot bala al. Laang tohuri, minum do waig. Laang diti
kaanu manahak do oksigen om ginaras montok tutok.
Ralan do fokus
maso balajal id
kalas
Komoyon Boros:
1. posokut – posingkudu
2. popokodo – popounsorop
5
2.4.4
Iloo' Tanda Basa'
Nuut Boros
Kiwaa piipiro tanda basa i gunoon id boros Kadazandusun. Wookon nopo dii nga
miagal do kointalangan id siriba:
Pimato tagayo
• Monuat tinimungan boros ngaran poimbida om gunoon nogi montok pimato
id gulu isoiso' ayat.
Titik (.)
• Gunoon id kolimpupuson isoiso ayat om pananda katarangan tadauwulan.
Koma (,)
• Gunoon montok
a. Popitongkiad do tolu unsur toi ko' lobi id iso' ayat.
b. Popiiso' do piipiro ayat dumadi iso' ayat.
c. Popitongkiad do frasa mantad ayat.
d. Sumusuhut do boros kotigog id ayat i kiwaa boros kotigog.
e. Sumusuhut do pananda wacana.
Tanda pongudio (?)
• Gunoon id kolimpupuson do ayat pongudio.
Tadon kinoonuan: Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008
Mongingia , kawasa do
manahak tutungkap
montok tambalut
Mogowit oku do
kiik mee ginuring
om tiinumon
Nuut
Mongingia’:
6 • Kawasa o mongingia manahak kointalangan kokomoi tanda basa suai.
5.4.4
Iloo' Boros Ponokodung
Nuut Boros
Boros ponokodung nopo nga gunoon do monokodung do boros maan, boros ula om
frasa popiromut ngaran do popokito pisuayan timpu om topurimanan.
Komoyon Boros:
ooropod – oondos
7
5.3.1
Kanou Monuat Surat Rasmi
I Kristina nopo nga songulun monunuat Kalab Boros Kadazandusun. Minonuat
isido do surat pangalapan kumaa di luguan mongingia' sikul do popoimagon
abaabayan piboi'an manangon Kalab Boros Kadazandusun.
Kalab Boros Kadazandusun,
SK Pangalat, Alamat di minonuat
do surat. Onuan tanda
Kaban Surat 29, koma (,) om titik (.).
89909 Tenom.
Rulud tanaru.
Ngaran, Cecilia Atat,
buruon om Luguan Mongingia',
alamat di SK Pangalat,
mamaramit Kaban Surat 29,
surat. 89909 Tenom. Tadauwulan. 7 MIKAT 20
Zandi, Pomolohou.
Tulu do Pangalapan do Popoimagon Abaabayan Piboi'an Manangon Kalab Boros
surat. Kadazandusun
Moru uk do tulu surat id sawat, pohoroon o abaabayan diti tumanud
Pangaan kointalangan id siriba:
koiso', suaton
id disan om Tadauwulan Mikat
au tagal do Timpu: 8:00 doungosuab – 1:00 doungadau
onuan numbul.
Kinoyonon ewan Pisompuruan
Tonsi surat, 2. Pohoroon o piboi'an diti montok momili tanak do mobi sikul id piboi'an
onuan do manangon nayatan Watas Tenom i pohoroon tikid toun. Soginumu do 12 o
numbul om tangaanak mobi do kalas toun 4, 5 om 6 mampayat id piboi'an diti.
poinsoduon 3. Lumansan oku do kaanu ko do manahak booboroson om kaanu
mantad disan
i kotimpuunon popoimagon do abaabayan diti. Otumbayaan oku do korikatan nu id
ayat. abaabayan diti kopongunsub om kopogirot do sunduan tangaanak ii
mampayat do piboi'an diti.
Pangaan
kolimpupuson, Mogulu oku monogkotoluod do korikatan om sokodung nu id abaabayan diti.
suaton id Kotoluadan.
disan surat
om au tagal do Mantad doho, Kookunan minonuat.
Kristina
onuan numbul.
Tandalongon.
Sabaagi songulun luguan kalas toun onom, ponuat surat rasmi i kiuhu
Pangalapan Rumikot id Abaabayan Kopitongkiadan Toun Onom”
kumaa di luguan mongingia'.
8
3.3.3
Kinongoho' om Inonongo' AUDIO 3 Imbaso' oku
Piombolutan om Piobpinayan
Okito ku mantad sodu
Mitatabang id tidong-tidong
Agaan kalaja piombolutan momonsoi
Au purimanan timpu au ohuyan
Sundung ogumu awagat o kala a.
Kanou tomposio' tokou
Sunio' sunduan mitatabang
Giroto' piombolutan nogi piisaan
Minsosongulun ogumu katangaban
Sompori-pori oguyu ningkokoton.
Korus
Namot do kumalaja
Sopiirak misuau
Rongoho' tangon tinduai o sundait
Uludo' piobpinayan piombolutan.
Kointutunan tulun tokou
Bosou sada pinongian kokoruyon
Giroto' sunduan paru kumalaja
Munsikou ginawo kumaa Minamangun.
10
4.1.1
Skema sisimbar unit 1
TEMA 1:
2 WINOUN SONDII
POMOINAN
Tinduai Ngaran Pomoinan
AUDIO 6 AUDIO 7 Imbaso' oku
Sairah
2 Daren
3 Nathan
1 Doni
4
5 Chin
Sonia
Paul
7
6
Pomoinan m i n t a g u k m l o o y u g b o m k o
1. mimbatu a m i m b a t u i s u t i h o p o i u k
2. mimbuul k e t i n t i n g p i n g g a n i m o l
. minkalalang s p o p o s i l i n g p i r i n g b i k
. poposiling piring m a m a i i n m i n r a m p a n a u k u
5. minrampanau b o y u k o n t a k r a p a t n u u a u
. minkingking
m i n k i n g k i n g i l o n a t l d k
. mintagu
m i n k a l a l a n g a k u b u t a k u
Mimbuul Siud
12
Ngaran ku nopo nga i Mongingia
Bibiana. oku nopo nga mongingia
Kalab om Pomoinan Buul Siud id
sikul ku. Momodula oku di tangaanak
mamain buul siud. unsikou oku tu
asaru no i tangaanak sikul ku kalantoi
id piboi an nayatan watas. Nopili nogi
piipiro tangaanak sikul ku sabaagi
mobi watas dahai.
Somoonu, olohou oku sumiliu
bulantoi ontok haro piboi an buul
siud id sikul toi ko id nayatan watas.
ntok momulantoi, manabasan oku
do banat T kiliou om sorual tanaru
opurak.
Kikalansanan oku daa do ogumu
tangaanak sikul id watas dahai kosiliu
mamaamain buul siud di abantug om
intutunan sompomogunan.
. naangan . tumamang
. nokolantai . mongilang
. alagkau . Momodula
. pibai an . manabasan
. papagaris . intutunan
Nuut
Mongingia’:
14
A. Gonopo' ayat id siriba momoguno boros pointounda.
Mongimuhau muhawon muhawan
. i Samina do
dewan pomoinan badminton.
. di Samina i dewan
tikid tadau.
Nuut
Mongingia’:
15
• nuan o tangaanak kointalangan otolinahas momoguno peta pomusarahan.
5.2.2 • Suhuon o tangaanak momonsoi ayat miampai ponontudukan mongingia .
Gonopo' Susuyan
AUDIO 9
momili Powiliho
16
u po yahai nokopongo
mamain, (10 no. Paraarau
no yahai minongoi 11 id
sulap tionon kasari dahai mamain
watu. Pamain no yahai daamot
(12 otodu rasam. unsikou
ginawo dahai do miambalut.
magandad rasam
intulungung
Kikiiro 13 nodi
tadau, tingkod no yahai mamain.
(14 po yahai timpu
pirubaan kawagu pogulu minuli id
walai. unsikou i 15
kokito poimbolutan dahai di togirot.
Pibatos todu
tumonob
Nuut
Mongingia’:
Nuut
Mongingia’:
Kalangadan di Odu'
Posik kosuabon
Tadau koundarangan sikul
sorou ku no i tambalut
Mogitiitimung id natad lamin
Songirak irak, santangkus tangkus.
Minsosodop
Mogitiitimung no kawagu
Suai mingkingking, suai mintagu
Haro mimbatu, haro mintali
ri kalangadan ku.
Di baino
Poirikau oku momusorou
Tangaanak ku au nodi koilo
Pomoinan di tangaanak oku po
u nodi kotungkus.
Nuut
Mongingia’:
20 • nsubon o tangaanak popolombus om monginonong di suang sisindiron.
• Kawasa nogi suhuon o tangaanak monupu sisindiron sondii kokomoi 4.2.2
pomoinan sandad tinaru om polombuson. Skema sisimbar unit 2
TEMA 1:
3 WINOUN SONDII
GATANGO' TIMPU
Pogibaabarasai
2. popotobilang b. pointoning
3. kolominan c. kalabus
4. poingoros d. kawalayan
5. dumarapas e. ababal
6. kosoliwan f. papabaagi
Komoyon Boros:
1. minsambai – mingumbaya
Nuut 2. olomus – osikap toi ko' aiso kapagantob
Mongingia’:
24 • hupan o tangaanak mongintutun do tonsi oponsol id tikid pangaan.
2.3.3
Intutunai Boros Kipimato /b/ om /d/
AUDIO 12
Nuut Boros
• Boros di kipimato b om d nopo nga polombuson miampai au poloputon.
• Oguno o pimato diti id boros sandad di au kopitoning o pimato m om b , n
om d .
• u tagal do gorisan o b om d mulong po do kopitoning om m om b om
n om d id boros poimbida.
molotobo, tudan
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008
Komoyon Boros:
1. nokosiwat – kikoliwangan
2. taka'ang – kanggip di winonsoi mantad poring
3. molotobo – iso' kawo do tikus
4. tudan – tadon do waig
Nuut
Mongingia’:
Susumikul Poomitanan
Abaal Asaru buragang Ogumu osiau
aparagat Osuab Osopung Abagos
ti nopo nga i lorina. Susumikul Toun id Sekolah
Kebangsaan lu Sapi isido. 1) _____________ i Florina
do balajal. Suai ko' ii, (2) _______________ nogi isido
id aktiviti kokurikulum. Mogogobi isido do sikul id sipoot
tu (3) ____________ do manangkus.
(4) ________ i Florina mongulud do timpu disido.
Suai ko' abagos do balajal, aanangan nogi isido
mananom do bunga id natad lamin. Kogumuan nopo
do bunga disido nga kitusak do (5) ___________.
(6)_________ i Florina mintong do abal kinoyonon
id televisyen. (7)_________ koilaan kokomoi posorili
maya abal kinoyonon dii aanu disido. Pogulu modop,
monoguli po isido do balajalan. (8)_________ i Florina
mosik do tikid doungosuab. (9)____________ po om
mamanau no isio do mongoi sikul. Soira korikot id
kalas, mambasa po isio do buuk.
Noonuan i Florina do Gaa Susumikul Poomitanan
id sikul disido. Nosiliu poomitanan osonong isido
montok do tambalut id sikul.
26
Nuut Boros
• Boros Ula Timpu
Boros ula timpu nopo nga manahak korotian do konsep timpu.
nasadapan – oloyo
otorodok – doungotuong
Komoyon Boros:
1. oloyo – odomut
2. otorodok – abagos
3. osopung – asarap
Nuut
Mongingia’:
• Pokionuon o tangaanak monuat ayat momoguno boros di pinatahak tumanud do 27
5.2.3 gambal.
Ayat Kinuludan MSAkO
Suaton o ayat kinuludan MSAkO miampai nuludan:
Boros Maan + Subjek + Adverb Kinoyonon + Objek
pinosuang
pinatanom pinopihid
pinotungu
rinumpos
28
3.2.1
Kinongoho' Sorita Tinaru
AUDIO 13 Imbaso' oku
I Kilau om i Godu
Haro-haro no kaka di pogulu po o songinan godu om songinan kilau miambalut.
Misampaping no kaka tionon diolo. Insan tadau, angatai no kaka di Kilau i Godu
do mongoi pokitaakanon ...
1 2
3 4
Hiis taala-ala nopo nga naanu mantad boros mogiala'ala'. Ii nopo popolombus nga
mogisimbar-simbar om ii nopo au kosimbar nga aala. Polombuson iti ontok timpu
morobuat om ontok timpu karamayan.
Taala ala nopo di koubasan do pogisisimbaran nga soroiso'iso' o bangki om tikid
bangki nopo nga haro apat rulud. Rulud koiso' om koduo nopo nga boogian poninduai.
Rulud kotolu gisom rulud kaapat nopo nga boogian rati.
Taala-ala Minsusuab
Tagado ku puun nunuk,
Tintod ku do mamanau,
Moningkukuhuk no manuk,
Sumilau no ilo tadau.
Kasip ku naraag-raag,
Kootungai gapu dahu,
_______________,
Aadahan do mindahu.
Potuludo' ku longkudi,
Kasait id tuntu bidau,
Posik kou no oi adi,
_______________.
Komoyon Boros:
1. gapu – raan kayu di noriou om noloho id tana
2. rapaon – kinotuan
3. tintod – timpuunon
4. dahu – iso' kawo do kayu
Nuut
Mongingia’:
30 • Porongohon o tangaanak do audio montok akti iti momogonop roiton
do taala-ala. 4.2.3
Skema sisimbar unit 3
TEMA 1:
4 WINOUN SONDII
KAKADAYAN
Kinongoho' om Pibarasai
AUDIO 16 mbaso oku
Tumombului id Muzium
Koibutan
Koibutan Koibutan
SK. B N Kotonobon Kosilahon
Kotonobon Kosilahon
Kabaatan Kabaatan
Kotonobon Kosilahon
SM Kabaatan
ST S N
J N T M T L
J
L M N
P NG S P N
B NK L N
M
M M NG
L G
P G N N K
N N
J K
B
K
NG L N
T M N T L
N P T K ANGAD
L
L B S P M K T
P G N NG
J
L N P
Simbaro'
A. Tuduko' id gambal kokomoi boros ponuduk kakadayan tumanud
audio.
B. Gonopo' kointalangan id siriba momoguno boros ponuduk
kakadayan di kotunud.
1. Bank nopo nga id do Muzium Pogun om isma Jino.
. Sikul SK. Bandaraya nopo nga id do stesen tumau.
. Librari Pogun nopo nga id do Supermarket Jaya.
Nuut
Mongingia’:
• Suhuon tangaanak do momorulud momoguno tunturu ralan di wayaan mongoi id isoiso 31
1.2.3 kinoyonon.
• Suhuon o tangaanak do poposunud ralan mongoi id kinoyonon suai.
• Suhuon o tangaanak do mamarait boros ponuduk kinoyonon do suai.
Kinongoho' om Pibarasai AUDIO 17 mbaso oku
Nawaawayaan id Tindalanon
Minongoi id Muzium
1 2
3 4
Nuut
Mongingia’:
32
• Suhuon o tangaanak mokinongou audio miampai mintong gambal.
1.3.1
Basao' om Sompipio'
Tuminombului do Tobpinai
Marina sodu kopio koloyongon mato mongintong mantad hiti. kito ilo
kakadayan id soborong dilo rahat.
lga Ponong dohuri nopo do kinoyonon diti nga okito tutubpoon kapal
tulud.
Marina Nunu bongunan tagayo i kitaap otomou dilo
lga lo nopo nga kilang. lo kitaap osilou, id sampaping kilang nopo nga
pasar raya.
Marina sodu kou do mongoi pomoomoli
lga u i osodu. ilo id siriba kopio, ponong wanan diti bongunan nga
haro iso pasar raya tagayo.
Marina Piro blok bongunan diti
lga aro tolu blok bongunan diti.
Blok nopo diti nga id tanga.
Marina o, ba. Kano sumuang.
lga Ba. Kano no. Nokosodia no
di ina tiinumon id timpak
mi a.
Nuut
Mongingia’:
• Kawasa o mongingia do popointutun boros ponuduk suai i aiso id teks.
33
2.2.2
Basao' om Inomoto'
34
A. Poboroso' ralan monolibamban kobolingkangan kes monimbit
i aanu mantad teks. Gonopo' peta pomusarahan id siriba.
Ralan
Monolibamban
Kobolingkangan
Kes Monimbit
1 2
35
2.4.4
Basao' om Iloo'
Nosiliu o Kota Kinabalu Sabaagi Bandaraya
Nuut
Mongingia’:
Nuut Boros
Sompuruan boros ngaran nopo nga boros ngawi di momungaran do tulun,
konoyonon om kakamot. baagi o boros ngaran do piipiro kawo. ookon nopo
dilo nga, boros ngaran poimbida om boros ngaran koizai.
Boros Ngaran Poimbida Boros Ngaran Koizaai
KOPISANANGAN
KINORIKATAN ID
KAKADAYAN JAYA
38
5.2.1
Iloo' Ayat Pongunsuban
Nuut Boros
yat pongunsuban nopo nga ayat di kaanu mongunsub sosongulun do tumoguang nunu
nopo abantalan id koposion. yat diti suai ko momolihis, manahak nogi do kagarasan
om papasarabak do sunduan di otoboi.
• Kada tongob.
• Bayahan, nakalantoi ko id piboi an mambasa
Kotoluadan Malik.
Miagal nogi doid dia azif.
Nuut
Mongingia’:
39
• Suhuon tangaanak do monuat id buuk ponuatan.
. .
Kinongoho' Sisindiron id Siriba
AUDIO 18 AUDIO 19
Pogun Ku
Pogun ku ...
Nokosusuon om nokogoyoon ku
lumis posorili kagayat ginawo
Pointimporon kasari id pomusarahan ku.
Pogun ku ...
gumu nodi nokosimbanon nu
Nokoburu om nokohaaharo kinoingkokoton nu
Bongunan tangakawas kotukod tawan
Kohur kurita poingompus talun alun.
Pogun ku ...
Sompomogunan kotutun ngaran nu
ikoton ko tulun mongoi tombului
oyohon kogingohon kinoingkokoton nu.
Pogun ku ...
wasi ko no daa kasasari
ulud daa tulun mogiigion dika
Mogipaapantang no daa kasari
Sopirati monoguang koposion tikid tadau.
Sinupu di Patrick Jolius
40
4.2.1
Skema sisimbar unit 4
TEMA 2:
5 WINOUN TOILAAN
POMUTANAMAN
Polombuso' Boros
AUDIO 20 AUDIO 21 Imbaso' oku
Pomutanaman id Kampung Ku
puun gata
traktor pongomot
ponitiu parai
pisau pomutung
pulut parai
sasahawan
porilitan
papa tusak
tua'
tua'
roun
sandak
42
Nonggo tiso bolion ku diti
dada, apagon tomod Nung bolion ku ilo tagayo
gatang diti bunga u oku po om olumis nga iso no oboli
4 ku. gumu daa kawo bunga 5
insan kokito gatang bunga
oboli dilo id bayung nga
miagal dilo kapagon. ongokoro po.
Nokopongo nodi yolo momoli bunga. ntok minuli yolo kokito no di onna i a an,
tambalut sangkalas diolo. Maamaso i a an papasakai piipiro pasu bunga di tina disio
kumaa id kurita. Ngoyo no di onna om i Nelly uhupai.
Nelly, uhupai kito po i a an.
6 wagatan tomod isio tokito ku.
doi, angawagat
no iti pasu
Kampung Sumbiling,
Kaban Surat ,
Papar, Sabah.
Ngiop
Kumaa tambalut ku i Juil id Kampung Sungai Nangka, Beluran. lansan oku olidas ko
miampai paganakan om tongotambalut nu. oku nga olidas nogi. Sundung po tu
ogumu kala a sikul momoguno online nga ounsikou oku monuli di surat nu di pogulu.
Tambalutku,
Kotoluadan di surat nu di pogulu kokomoi pomutanaman id kampung nu.
sonong kopio tu nokoburu no akti iti pomutanaman id kampung dikoyu. oku nga
aanangan nogi poposusui dia kokomoi pomutanaman id kampung ku.
alai ku nopo nga id pointanga kopio do kampung ku. Pointimpak do nuunulu o
walai ku. Mantad id walai oimpa ku ngawi o kinoyonon pomutanaman do hiti. impa
ku kabun gata di osiwang ponong id kotonobon om kosilahon. Mintong nopo id
kabaatan, okito ku kabun piasau mamau. Kogumuan nopo di mogiigion do hiti nga
momuumutanom do piasau mamau.
d siisiba do walai ku ponong id kabaatan kotonobon, oimpa ku sulap pataranan
do bunga. gumu kawo bunga tonomon om pataranon do hilo miagal ko bunga guol,
bunga rimpogun, bunga kalatas om suusuai po.
u apaasan mintong kolumison pomogunan do hiti. Mintong id ponong koibutan,
okito no tumo di piipiro mogiigion. lumis kokitanan ontok sumuni i parai. ntok nopo
mongomot nga ogumu om aramai o tulun mogitaatabang mongomot.
iti no gisom diti surat ku do baino. Nung kikosiwatan, katalib po ti pogoduhan
porinta do mimpanau, mongoi no tombului hiti lamin ku. Porikoton no tabi ku kumaa
paganakan nu.
Kotoluadan.
Mantad tambalut nu,
Pilin
Komoyon Boros
1. kosilahon ponong koulayon do tadau ontok doungosuab
. kotonobon ponong koinsiribaon tadau ontok minsosodop
44
A. Sompipio' boros ponuduk pogun id surat di nabasa om posuato'
id Ralan Tongus.
Koibutan
1. _______________________ 1 2
2. _______________________
5 3
3. _______________________
Kabaatan Kabaatan
4. _______________________ kotonobon kosilahon
4
5. _______________________
Ralan Tongus
Ponuduk koibutan
talun alun kinotuan walai
46
C. Boros di nosugkuan -o' id dohuri
1. Tonomo' iti bunga id suang do pasu.
2. Utuso' ilo sakot songinsuni id pialatan dilo kinotuan.
D. Oguno nogi /'/ montok isoiso' boros guas i kipimato (he') o kolimpupuson.
1. Nopua' no ngawi tua' piasau mamau di nongoonsok.
. Tolu no tulun mibai popolombus sisindiron kokomoi pomutanaman id
sikul ku di konihab.
Mongomot Parai
Gibid pa , nunu doho maan diti apa
Tapa 1)_________________________
nang Gunoon ku daa iti sasarad do
mongomot nga au kotogu iti apa .
Tapa
nang o no apa .
• sao po ino sasarad nu momoguno dilo pangasaan hudi toning solunsug.
• moto ilo parai id siba sinurambi momoguno diti linggaman.
B. Ayat Pogoduhan.
Timpu Mangasok
Gibid nang, yoku mangasok om ia
monumpos kio.
Ganang Milo bo. 1 . iduanan
oku.
kon nogi do minsiau i Gibid
do mangasok. Minsiau no i Ganang
do mingkosup. Sopiirak irak yolo
maamaso mangasok.
Tapa aro moti otoliban. Tadon kinoonuan Lucy Jalinah mbou
2
Mogodu mimbosikol tu rumasam.
49
3.3.5
Intutunai Kotumbayaan Sandad Tinaru
Nuut
Mongingia’:
PADSAKAYAN
Kinongoho'
AUDIO 25 Imbaso' oku
Komoyon Boros
tapanayon onuan do tituduk
Nuut
Mongingia’:
52
• Tapanayon o tangaanak do karaaralano popolombus pomusarahan kokomoi uhu
pisiwalan. 1.5.3
Basao' om Simbaro'
Pogulu om Baino
i nopo di au po nokoburu o sistom padsakayan,
momoguno o tulun do duo no kawo ralan i komoyon
do ralan tindal om ralan waig. Tulun nopo di momoguno
ralan tindal nga kogumuan no do pamanahon diolo.
aro nogi ii sumakai do tayam miagal do karabau om
kuda . Soira haro o minog do bolion miagal do silaon,
pamanahon nopo diolo do mongoi pomoli. Nung haro
o pataranon, pamanahon nogi diolo do mongoi
papataran id badi di bobos do osomok.
okon nopo do tulun Kadazan om usun nga
poingion id disan do bawang. Momoguno yolo do ralan
waig nung haro ongoyon id soborong do bawang. aro
ii momonsoi do bangkar mantad poring. aro nogi ii
momonsoi padau tongokoro montok sakayon. Sundung
do ingkaa, au osodu orikot do padsakayan diti om au
songkuro otingolig.
Baino nopo, nokoburu no o sistom padsakayan.
gumu no padsakayan miampai teknologi di nokoburu
do nowonsoi. aro no o kurita, bosikol, baas om
kuritapui. aro nogi bot osiau,
feri om kapal waig montok
padsakayan waig. Suai ko ilo, haro nogi o padsakayan di
milo tumulud. Kinopointutunan do kapal tulud nopo nga
nokoponginsonong do piromutan om kapaapanahan do
tulun sompomogunan.
54
A. Pisudongo' koilaan kokomoi kaantakan koligaganan talun-alun
mantad teks id sampaping miampai tadon do kaantakan.
u okito o boogian
Siodop ontok papapanau do
3 padsakayan di minog do C
padsakayan.
alanan miagal do birik.
Katahub do padsakayan
gumu karaagan do talun suai tu monotos poposiau
4 alun miagal do noluangan. D
om minsogulu do
padsakayan suai.
Padsakayan Ginumuan
Padsakayan ginumuan nopo nga padsakayan di pinotounda montok kogunoon do
tulun ginumuan. gumu kawo padsakayan ginumuan miagal do baas, teksi om
kuritapui. aro nogi padsakayan ongosiau roitan do komuter om Light Rapid Transit
L T id Semenan ung Malaysia. Mogowit o padsakayan diti do susumakai kumaa
kinoyonon di pointantu.
gumu kounalan do padsakayan ginumuan kaampai no mongingkuri
kososokon id talun alun om nogi koyomutan do tongus. Kaanu tokou nogi mogkikit
do tusin nung sumakai do padsakayan ginumuan tu osiriba o gatang do tambang.
Nuut Boros
• yat misompuru nopo nga tinimungan do duo toi ko lobi ayat
mintootoiso .
• yat misompuru misoungko nopo nga nowonsoi mantad duo toi ko lobi
ayat i momoguno do boros popionit nga om om.
57
5.4.3
Pilio' om Suato'
KADAI KADAI
POMOLIHUNGAN POMOLIHUNGAN
KURITA Kurita
OPUHAWANG
OLIDANG
Gatang: Gatang:
• Momolihung kurita RM13. • Momolihung kurita RM12.
• Momolihung om vakum RM18. • Momolihung om vakum RM15.
Kagayat: Kagayat:
• Haro waig tinumon au barayan. • Haro liwang mintong televisyen.
• Haro poundarangan kurita kitaap. • Misampaping do kadai pomoli-molian.
KADAI
POMOLIHUNGAN
KURITA OSUAU
Gatang:
• Momolihung kurita RM8.
• Momolihung om vakum RM12.
Kagayat:
• Timpu momolihung di osikap solinaid 10 minit.
Sakayon
Padsakayan
Bangkar Poring, tuai sumoborong do
waig
bawang
Nuut
Mongingia’:
59
4.4.1 • Tapanayon o tangaanak kokomoi karaaralano popoopi koilaan mantad nternet.
4.4.2
Kanou Momonsoi Replika Bangkar
Momonsoi eplika Bangkar
Replika Bangkar
Kakamot: Laang Kotingoligan: Laang 1:
ntang intangan
momoguno kakamot
di atarom. Kada
raan kayu 1 cm songkoilihai do gunting
raan kayu 1 cm nung au gunoon. Pokogoso id raan kayu
1 tinggayan sokirim di alabi 1 cm i raan kayu 1 cm
Banang akapal toi ko tansi momoguno banang.
Gunting
Somimpun waig
Bobosi
Bangkar
eplika bangkar di
nopongo no.
Nuut
Mongingia’:
60
• Posorohon o tangaanak mitamong kolidangan posorili om kotingoligan
ontok popoindalan akti iti. 4.4.3
Skema sisimbar unit 6
TEMA 2:
7 WINOUN TOILAAN
TEKNOLOGI
Kinongoho' om Pibarasai
AUDIO 27 Imbaso' oku
Mintong Abal Kouyuuyuon Tawan
Nuut
Mongingia’:
Tayam Tosundu
tombolog
sapi
kolibambang
pomosuon
bonong
kilau
A. Simbaro'
Satelit
G
63
2.4.3
Basao' om Inomoto'
Momumutanom Parai Moden
Mogibooboros i Murini, i adif om i Gundohing zli kokomoi di dron i gunoon do
kumala a id pomutanaman parai. Gundohing zli nopo nga mamai di adif,
songulun momumutanom parai momoguno teknologi dron.
Nuut
Mongingia’:
• Suhuon o tangaanak do monuat id buuk ponuatan. 65
2.4.4
Basao' om Iloo'
Teknologi nopo nga iso ponoriukan momoguno koilaan sains id mogisuusuai kaganaan.
Kaganaan nopo dii nga kaampai no kaganaan komunikasi, pomutanaman, pongindopuan
om suusuai po.
Telefon kandai nopo nga iso kawo kakamot komunikasi di oponsol. d nonggo nonggo
kinoyonon, okito tokou tulun songigit igit do telefon kandai i mogisuusuai bontuk, warana,
ginayo om saap. Kaanu o telefon kandai popouhai do koposion tulun. Suai ko gunoon
mikomunikasi kiwaa mogisuusuai aplikasi kawasa do gunoon. Kawasa o telefon kandai do
gunoon mongintob, pongintangan om poposorou timpu om mongilo kouyuuyuon tawan.
Kawasa nogi gunoon montok mogisuusuai kaganaan.
Maamaso di mongingia om tangaanak sikul id kalas Toun Pimpikau mogibooboros
do koilaan kokomoi telefon kandai. loo tokou nunu ngawi kounalan do telefon kandai id
pibarasan dii.
Posunudo poingkuro
o telefon kandai kaanu
Momoguno oku do telefon kandai rumomut
manahak kounalan
do tambalut. Kawasa oku momoguno
kumaa do tulun
mogikaakawo aplikasi piromutan media sosial
id pibarasan toi ko pamalahawan ideo.
Momoguno o tapa ku
do aplikasi printer i
poromuton do printer
maya wi-fi. Kawasa
do dolinon nunu
nopo dokumen i au
momoguno wayar.
Kawasa do momoguno am
analog toi ko am digital id Minomoli i tapa ku do tikit
telefon kandai. Momoguno kapal tulud mongoi hilo
oku nogi di aplikasi alarm id Kuala Lumpur maya
montok momosik doho. do iso aplikasi id telefon
kandai.
66
Iloo' Boros Misompuru Mantad Boros Noolos
Nuut Boros
Boros misompuru nopo nga proses popirangkai do duo boros toi ko lobi om
bontuk nopo di owonsoi nga kirati pointantu. Kogumuan boros misompuru do
boros Kadazandusun aanu mantad boros ngawi di noolos.
Mogihum oku
koilaan montok
mogisuusuai
mato pala alan.
d nonggo
1 2 pinoilihan ku di
d nonggo telefon kandai ku
i zmi
d nonggo i d nonggo
3 4
tanak tingau pinoilihan nu di
kunsi kurita
Nuut
Mongingia’:
68
• Kawasa nogi o mongingia do manahak kointalangan ad erb kinoyonon suai miagal 5.4.1
ko hiti om hino.
Iloo' Boros Noolos
Nuut Boros
Boros noolos nopo nga boros i noolos mantad
boros tinaru suai. Kapangalasan nopo do boros
diti nga adadi soira do aiso boros di kosudong om
miagal komoyon.
1. nternet
ponsol o piromutan nternet montok mogihum koilaan pambala alan.
69
3.1.1
Tinduo' Sundait id Siriba
Sundait Sisimbar
70
4.2.1
Skema sisimbar unit 7
TEMA 2:
8 WINOUN TOILAAN
PODTUONGISAN
Sindingo' Miampai Tambalut
AUDIO 29 AUDIO 30
Joget Modtuongis
Nonggo ngoyon nu dino ambalut ku
Maarau arau ko tokito ku
i ambalut kada kosuayai, aarau arau oku mamanau
Mongoi ingkosup do sakayon, kumaa hilo Kundasang.
mbalut ku sunudai oku po gia
Nunu kohiok hilo id Kundasang
gumu kohiok ambalut ku, haro nulu takawas
sogit nogi o sarup dau, miagal id labus pogun.
Korus
Kanou adi konou ambalut, mongoi tokou no podtuongis
Siwato miampai paganakan, rumamai ramai tokou
Kinongoho ti sinding dahai, oget mooi podtuongis.
Miagal nopo dino oi ambalut ku
ntang intangan no do mamanau
Kotoluadan no diya ambalut, nonggo diya do ngoyon
Mogowit kantung do tagayo, miagal mongoi id sodu.
lito korus
oku diti mibok mooi podtuongis
Kumaa hilo id Simpang Mangayau
Kanou tokou mongoi podtuongis
ntok koundarangan sikul
Modtuongis id pogun sondii, ounsikou o ginawo.
Sinupu di oslin Sampai
Loyuk oland rancis Tadon kinoonuan adzillahshella La im
Komoyon Boros
1. Nakabatos Nakapanahak boros di nuru tuhukon
. ponuangsuang momiromiro, popotounda kakamot i owiton do mamanau.
. kokoriu taakanon om tiinumon i owiton mimpanau.
Nuut
Mongingia’:
• Tudukan o tangaanak di pisuayan koilaan poinsuat om koilaan poinlisok. 73
2.3.2 • yat i aragang id teks nopo nga ayat koilaan poinsuat.
Monginlaab Toilaan
Podtuongisan id Sabah
Nuut Boros
Boros popoimagon nopo nga boros i kaanu manahak kapanatalan boogian
pointantu id ayat. intutunan nogi Boros Popoimagon sabaagi patikol.
ii om dii
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,
Aramai Modtuongis
lif Nonggo nongoi nu di konihab bin
bin Minongoi oku hilo anau miampai di koobpinayan
di tapa ku.
lif o. Nonggo no kinoyonon tinombului dikoyu
bin aro duo no kinoyonon notombului dahai di konihab.
ilo id Tugu Nunuk agang om hilo id Bawang Luanti.
lif Nunu nokito dikoyu id Tugu Nunuk agang
bin aro iso bongunan winonsoi mantad simin. Ii nopo
bongunan dii nga miagal do guas puun nunuk.
lif Nokuro ii tu winonsoi miagal guas puun nunuk
bin Tumanud susuyan, ii nopo nga ponokotanda do haro
iso guas nunuk hilo di pogulu po. Tumanud
kotumbayaan tulun usun, hilo no kaka tadon diti
tulun tinaru usun.
lif Jaam kopiro kou di minongoi intong di sada hilo
bawang Moroli id Kampung Luanti. Tadon kinoonuan MySabah.com
bin Kuminaa yahai hilo di aam koduo minsosodop. Kohiok no mintong dii sada.
lif oku nga nokoumbal minongoi hilo di toun nakatalib. gumu no kaanto kawalayan
nokoruhang hilo dii
bin Ii om ii tongowalai hilo dii. iso i kinosimbano . Ponguni no lunsing
lif o, ba. Kanou sumuang kalas.
1 3 2 3
2
1
4 5 6
5
4 6
Podtuongisan
1 3
4 5
1. wasai 2. 3.
4. 5.
Podtuongisan id Pogun Ku
Tudodoi
sindak pogun togingo
Nosorili rahat tolumis
Nouridangan nulu tawantang
Podtuongisan osima.
Tudodoi
Sondot ku id Tompios
Poingkakat Tugu Nunuk agang
Boros ka di odu ku
Nantadon tulun usun.
Tudodoi
Takad ko id koibutan
ikot id Simpang Mangayau
puhod tongus mangayub
Piolitan duo rahat osiwang.
Tudodoi
bok oku id Kundasang
impa ku nulu Nabalu
Kaandasan mogiigion ngawi
Nosorili kabun kinotuan.
Tudodoi
Gompio tokou linundus
Gompio podtuongisan
Potungkuson di poyo ugou
ti pason kada lihuai.
Sinupu di oslin Sampai
Kg. Lakut, Papar
Ponginluuban
Basao' om suato' tolu ayat pamagatangan id teks nabasa.
80
Skema sisimbar unit 8
TEMA 3:
9 WINOUN SUSUYAN
KOUBASANAN
Intutunai om Pogibaabarasai
AUDIO 36 Imbaso' oku
u tu
ba
s in
ra
Nopung id
ka
Kaadat-adato'
Pisasawaan
Tinaru Kadazan
om Dusun
g
sa
un
pa
tag
la
Posunudo'.
1. Panahak pomusarahan nu kokomoi koponsolon do nopung id kaadat-adato'
pisasawaan do tinaru Kadazan om Dusun.
2. Poindalano' pogihuman koilaan id tinimungan kokomoi kaadat-adato'
pisasawaan do tinaru Kadazan om Dusun id mogisuusuai watas id pogun
Sabah. Pokitono' asil kalaja nu maya aktiviti Gallery Walk.
Nuut
Mongingia’:
• nuan o tangaanak do tapanai mooi do kaanu manahak taksiran kokomoi gambal di pinokito. 81
1.4.3
Basao' om Iloo'
82
Minog do mundorong po do oruhai nung
kasadu id timpuunon pamanahon. duhan
popotilombus panahon nung awagat o
ginawo tu haro araat di osunsudan miagal
do umpadanon do tulun di orikatan.
Gama' Waya'
Tumilombus mamanau mongoi id isoiso' kinoyonon sundung po tu
kobontol do lontugi id dalan.
Mongoi pokiwawaal pomonsoi lamin ontok do haro pungit sontulud-tulud
pitangaadau.
Mindahu ontok haro minidu pogun.
Au mongoi ponibas do guas punti soira koipi do kokito tulun maamaso
sumobu.
Au mundorong do toruhai soira kasadu id kotimpuunon do mamanau.
Komoyon Boros:
1. manus-tanus – magak-tagak
2. osunsudan – otoguang id timpu di abantalan
3. kobontol – kosolowot
4. wawaal – kayu di gunoon montok momonsoi lamin
5. papalan – potonudan boros di au osonong
6. kasadu – koulok o tompok lapap do kakamot di okodou
7. umpadanon – pawansayan di araat
8. nahagan – iso' kawo do tombolog
Nuut
Mongingia’:
• hupan o tangaanak mamarati do koubasanan tinaru Kadazan om usun di 83
2.4.1 pogulu po.
Iloo' Ayat Misompuru Pancangan
Nuut Boros
• yat misompuru pancangan nopo nga kiwaa iso ayat tohontol om iso toi ko lobi
ayat tokoro.
• yat tokoro nopo nga ayat di koimbulai id dohuri do boros popionit.
• aro tolu kawo ayat misompuru pancangan.
i. Ayat Mitokin
Momoguno boros popionit di om i.
ii. Ayat Pomogonop
Momoguno boros popionit do.
iii. Ayat Katarangan
Momoguno boros popionit tu, nung om gisom.
Tadon Kinoonuan: Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008
84
A. Gonopo' ayat misompuru id siriba momoguno boros popionit
di kotunud.
di nung gisom i tu
i do nung
sonsulu:
Nonuan oku di ina do sonsulu golong dalai ontok tadau kinolodion ku.
Komoyon Boros:
1. rata – tinan tulun di noiduan do ginawo.
2. kagayaan – id sirang do lamin.
3. lungun – kaban montok poyanan do tulun di
noiduan do ginawo.
86
5.5.2
Iloo' om Suato'
Pantang do Tondu Mogontian
gumu o kotumbayaan poinsandad do tinaru Kadazan om Dusun kokomoi pogoduhan
om ponuhuan id koposion tikid tadau. Wookon nopo diti nga kaampai no pamantangan
montok tondu di maamaso do mogontian. Kituduan iti montok manamong kotingoligan
om pomusarahan di tondu mogontian.
duhan o tondu di mogontian do mongirit-irit
do turos toi ko koinan inano do tulun suai. duhan
nogi mongirak-irak do tayam miagal do kara.
Pogoduhan kopio iti tu notumboyo do kohuboyo di
turos toi ko' koinan- inano' di irit-iriton i tanak soira do
osusu. Ponontudukan mantad pogoduhan diti nopo
nga montok mongilag di tondu monontian mantad
pomusarahan di au osonong.
Suai ko' ii, oduhan nogi o tondu mogontian do monombir toi ko' mangampin di
nongohurak. Notumboyo do kalalaid iti soira mogkosusu i tondu. Pogoduhan nopo diti nga
montok mongilag di tondu mogontian mantad ohorob do kakamot di atarom miagal do
dalat om gunting.
aro nogi pogoduhan mongintorus id talun kumaa di sawo di tondu mogontian.
Notumboyo iti do kohuboyo dii tayam do kosulung id lawa o liou di tanak do orilitan pusod
ontok pogkosusuon. Woyo toluud mantad pogoduhan diti nopo nga mooi do kasaasari i
kusai potounda nung haro araarahon miagal do monongkoruol do mogkosusu ii tondu.
Baino nopo, manus-tanus no kotonudan do tulun id wookon pamantangan diti.
Sundung do ingkaa, haro nogi ii tonudon miampai karaaralano' kawawagu.
Komoyon Boros:
1. mongirit-irit – momohingi-hingi
2. ohorob – otogu do kakamot di atarom
Nuut
Mongingia’:
Pokitono' Lisi
aro mogisuusuai laang montok popokito lisi kumaa tulun suai. Kawasa tokou
manahak do tutungkap montok popokito lisi. Kawasa nogi poungkapon ii maya
do boros. Intangai situasi id gambal om posuato' ayat di kosudong montok
popokito lisi nu.
Felly, olunggui
ko okito ku. Nunu
katangaban nu? Langadon oku di todu' ku
i minidu pogun di minggu
Siou no dika tu nakatalib, Elvin.
notongkiadan do
todu' koupusan.
Pogiroton no
ginawo nu.
Situasi 1:
Notutudan o lamin do paganakan di tambalut nu, i Lorina. Naawi do nosorob o
kakamot id lamin diolo.
Ayat Pomolisi: ______________________________________________________
Situasi 2:
Nokohompit id koligaganan do talun-alun o molohing do tambalut nu, i Lili. Norualan
om maamaso diolo id lamin pongusapan.
Ayat Pomolisi: ______________________________________________________
Situasi 3:
Kosusuusu do tadi nu, au po kosimbogui i tama nu mongimburu id lamin.
Ayat Pomolisi: ______________________________________________________
Situasi 4:
Noindamaan noyomutan walai taki nu tu nawayaan do luyud tagayo.
Ayat Pomolisi: ______________________________________________________
Nuut
Mongingia’:
88
• Tapanayon o tangaanak karaaralano popolombus ayat pomolisi di kotunud.
3.2.3
Iloo' Sorita Tinaru
AUDIO 37
Komoyon Boros:
monimbayag – mamaamain do mamaamasi
suai miagal do tayam
Nuut
Mongingia’:
89
• Tapanayon o tangaanak montok patod boros di apagon.
4.2.6
Iloo' Koubasanan Sandad
Nunu ngawi o
kadaaton do
tinaru Kadazan
om Dusun, odu'? gumu moti o kadaaton
do tinaru Kadazan om
Dusun. Kogumuan nopo
nga kipionitan do tayam.
Nuut
Mongingia’:
UPUSO' POSORILI
Kinongoho' om Pogibaabarasai
AUDIO 38 Imbaso' oku
Kolungguyan di Kondiu
Nuut
Mongingia’:
• Kinongohon do tangaanak o audio pogulu do poindalanon o akti iti diti. 91
1.3.4
Kinongoho'
AUDIO 39 Imbaso' oku
Koyomutan Posorili
lo no waya mantad
gama do tulun di au
mamagatang posorili
pinatahak Minamangun.
Nuut
Mongingia’:
93
1.4.1 • Kawasa do poindalanon o pongia an diti id tinimungan.
1.4.4
Basao' om Iloo'
Baja' Kompos
Kapamansayan do ba a kompos nopo nga iso laang tosonong montok
manamong posorili. Laang diti kaanu do mongingkuri kopomogunaan ba a
kimia i koligogon do posorili. Ba a kompos nopo nga kaampai no o mogirolot
rolot bahan niada pomutanaman om taakanon. Bahan bahan nopo ngawi
diti nga kawasa do apasa maya proses penguraian bakteria dumadi do ba a
sandad.
sonong o ba a organik diti montok koruakon tana. Suai ko kaanu
mongumolig posorili, kapamansayan nga ouhai om osiriba o gatang. Niada
taakanon nga au nogi orubat do kataam.
Bahan gunoon:
• Poyanan ba a kompos
• Tana toitom
• Niada kinotuan, kulit bawang, kulit rangalau om kulit tupolo
• Niada taakanon miagal ko tulang, tinai sada om manuk
Laang momonsoi
94
Laang tohuri, ruhangan kawagu do tana toitom
om giuhon gisom kopirolot. Tutuban i poyanan
om andadon piipiro wulan. Kiikiro tolu gisom
apat wulan kawasa no do gunoon o ba a dii.
Koilaan
toponsol id
teks
Nuut
Mongingia’:
96
2.4.4
Basao' om alanai frasa kiwarana do tukadan di kotunud.
I Bonong om I Kandawai
97
5.6.1
Boros Kipimato Konsonan /b/ om /d/
Nuut Boros
d boros Kadazandusun, pimato konsonan b om d nopo polombuson miampai
poloputon.
Inomoto' kointalangan id siriba.
b kopitoningan do mb bamban, umbalai, tambalut
Pimato
d kopitoningan do nd olundus, sumandak, tindalam
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,
Nuut
Mongingia’:
98
• Kawasa do inggumuan o lambalan kara a diti do potikidon tangaanak mooi do
osimbayan tangaanak momonsoi akti iti. 5.1.1
Ayat Pongunsuban
I Labit di Oondor
i pogulu po, id iso kopuruan, poingion ogumu tayam. Mogiambalut ngawi o tayam
dii. Sundung do miagal dii, kiwaa songinan labit di oondor. ondor isio tu bobos osiau
manangkus. Kalantoi kasari kaka isio id pigusaan i pohoroon do tikid toun id puru dii.
nsan tadau, naamot di labit minsimbul do mogihum taakanon, nakasadu kaka i
labit dii do songinan buu. togod tomod kaka i labit dii. Minagangat i labit di buu dii do
migusa. ilaan di labit do odomut i buu do manangkus. gumu tayam suai minintong
do pigusaan dii. sianan ngawi yolo di buu.
puso tambalut om
Komoyon Boros
olingai pigogutan. oondor kowoowoyoon di
akawas kobooboroson
99
3.2.4
Koilaan Sandad Tinaru Mongumolig Posorili
oun Pomolopot Taakanon Sandad
KARAMAYAN
Kinongoho' om podolino' kumaa
teks linear. AUDIO 40 AUDIO 41 mbaso oku
Sumayau Mongulintang
Tadon kinoonuan andi asnah Musa om andi oslin Sampai
Pibarasan id telefon.
Boni Kopisanangan, Pian.
Pian Kopisanangan Boni. Nokuro daa ii
Boni aro timpu toliwang nu sodopon suab
Mangalap oku daa rumikot tu tadau
kinosusuon di tadi ku do suab.
Pian Jaam kopiro
Boni Jaam ko turu doungotuong. ngatan
no i tapa om tina nu kio.
Pian Ba. Pounsikou. Kopiruba tokou do suab.
Boni Kotoluadan. ino ko po.
Pian Miagal nopo. ino ko no.
Pibarasan id pasar.
nai Tunia Songkuro gatang dilo tongokinotuon
Papataran uo ringgit songwongkos montok diti
kangkung, sansam om sasayi.
nai Tunia Songkuro dii gatang songkilo dilo kasou
Papataran Limo ringgit songkilo dilo kasou.
nai Tunia Kawasa oku momoli limo ringgit tolu
wongkos dilo sansam sasayi
Papataran Kawasa. Milo nogi pogirooroloton.
nai Tunia Ba. nuai oku duo wongkos sansam om songwongkos kangkung.
nuan oku nogi songkilo dilo kasou.
Papataran opod no ringgit toinsanan.
nai Tunia Ba. ti tusin pambarai.
Papataran Na. Pogulio ku ti noolu. pat po nohopod ringgit. Kotoluadan.
nai Tunia Miagal nopo.
Komoyon Boros
sasayi kawo kinotuan kiroun
102
Pibarasan id kabun kinotuan.
oungosuab
nai Julia anial, ngoyo po tunguhai ilo tanak do lado pinobibit ku.
anial o no ina.
nai Julia nis, uhupan oku po mongihang
dilo guol. Nakanaru nodi sakot.
nis o no ina. siwang tomod ilo
pinananaman nu do guol. awi
kito dii ilo mongihang
nai Julia nut inuton kito. Nonggo nopo
gisom kito.
Jaam ko hopod om iso nodii.
nis doi, alasu nodii ilo tadau ina
nai Julia losuan ko nopo, ongoi no hilo sulap. Posoliwanon maantad i kokoriu
tokou.
nis o no ina.
o kohuboyoon di osonong
Nuut
Mongingia’:
104 • Suhuon o tangaanak mambasa teks.
• Pilion o frasa di kosudong montok momogonop boogian momolingkum teks. 2.3.5
• Kawasa nogi onuan o tangaanak do teks suai om suhuon yolo momolingkum.
Basao' om posunudo' koilaan poinlisok.
Kointutun Kopogiruuruba
koubasanan tongomogiigion
tungkus tinaru suai
Kaampayat
Kotutun di KOUNALAN abaabayan
bontugan MONGOI AMPAYAT sipoot rinukut
tinaru ID KARAMAYAN rukut
TADAU KAAMATAN
Nuut
Mongingia’:
Karamayan Rumbio
Sada sinuup
Natok
106
Iloo' Ayat Kinuludan ArSM
Nuut Boros
d erb rati S Sub ek M Boros Maan
Sompoopori yolo minamanau
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,
Komoyon Boros
Nuut paraarau pinsikap
Mongingia’:
1. sonong o surupu
. singgawa ginawo
. sonong nopo awayaan
. Kouyuuyuon minsusuab di au po Komoyon Boros
anawau surupu nasip, timpu poimpasi
Nuut
108 Mongingia’:
minggu nakatalib
aam kohopod doungosuab
tuminanud tina intong
kiim olumis ogumu
tadau pisasawaan
tulun manahak tutungkap
tanak tambalut
minakan mogisuusuai
momolidi kiik misuhu
taakanon tiinumon
kiik kumaa tiwanon
taakanon koubasanan
boboroson
ongopoto
Nuut
Mongingia’: 109
3.3.2 • Suhuon o tangaanak mongoput susuyan om posuaton id buuk ponuatan.
Polombuso' Susuyan AUDIO 44
I Mimau Abaal
Komoyon Boros
1. tompukili kakamot miagal ko tali tanaru pinogiwisan do polositik montok
pongugad tombolog mongoi pangakan tua parai.
. pongodumaat pomogonit
Nuut
Mongingia’:
110
• nsubon nogi o tangaanak monusui susuyan diolo sondii.
4.2.5
Skema sisimbar unit 11
TEMA 3:
12 WINOUN SUSUYAN
SUNDUAN MAMASOK
Intutunai om Soroho'
AUDIO 45 Imbaso' oku
Kopoimaganan kinoomungan
do pogun Sabah id
kinoponuridangan do Malaysia
ontok ko-16 Manom 1963
Pogibaabarasai
Poingkuro no koposion
ontok di haro
monunugku, aki? Oinggorit tomod o
koposion ontok dii.
Magagahau bo ii.
Au po Koposion di au
nakagabas po nakagabas Nakagabas
om nakagabas
Nuut
Mongingia’:
• Pokionuon o tangaanak mamarati do roiton sisindiron montok mogihum toilaan oponsol. 113
2.4.3
Ihumo' Boros Ula
114
Soira id sikul, minog do tonudon o karaaralano' mongukul om mongontiho'
di kotunud. Soira do kukulan toi ko' koontiho', kada toguang do tulun suai.
Minog somponon o kabang om todung momoguno do kain toi ko' tisu di olidang.
Nung aiso o kain toi ko' tisu, potutubon id longon o kabang.
Tonggungan momutut korolihan do COVID-19 nopo nga tonggungan do
toinsanan tulun kaampai no tangaanak sikul. Tonudon tokou no daa kooturan di
nokogirot mooi do oruhai oputut o katangkapan do virus diti. Oponsol
do gatangon o kalaja do sontob kukumalaja di kohompit manangod korolihan
do virus diti.
Tadon Kinoonuan:
Portal asmi My LT Kementerian Kesihatan Malaysia, http www.myhealth.go .my
asaru, oponsol
Komoyon Boros
1. nokotongkop – nokopuli
2. kopusok – apagon do momuhobo
3. pialatan – piinsoduan
Nuut
Mongingia’:
116
A. Gonopo' ayat misompuru miamung id siriba momoguno boros
popiromut di kosudong.
tu di
1. Popotondu i aki do Jalur Gemilang om bondira Pogun Sabah ____ akawas ____
nokosuang no id Tulan Kagabasan.
gisom i
. Minintong yahai do kopokitanan Sayau Tinaru Malaysia pinosolimbou
maya tele isyen do nopupusan abaabayan dii.
nga om tu
3. Osodu tadon di Elaine do minamanau _______ alasu po tadau _____ ounsikou
ginawo dau ____ nokorikot kasari id timpak do nulu dilo.
nung tu do
4. “Papaharo tokou do piboi'an manangon _____ minggu tobontol _____ aiso
o kapangantob ______ oruhai nodii orikot o Tadau Kaamatan,” ka di Luguan
Mongingia'.
tu nga
. Minanambasaan i enny do basaan heong Sam minanambasaan i iatie
do basaan sikul _____ noolingan disido mogowit o basaan koubasanan dau.
1. Sundung po tuu do
mantad tinaru ogumu
Cina om poingion id abaabayan
do
kakadayan i Mei Mei sipoot
nopongo.
koubasanan
tu i
2. Ogumu mogiigion
om tutumombului parai id
do di oonsom.
nokorikot id Walai ranahon
Poingukab Tadau
Malaysia dilo gisom
nga aanangan kagayat
3. Minitabang i Rita om isido do ginawo.
i Nora mananom mangakan
do bosou
sada
Nuut
Mongingia’:
Manamong
kolidangan
posorili.
Manaandak
do Tadau
Malaysia
om Tadau
Kagabasan
monikid toun.
Ponuntung
Kungkung
Binsolot
Kayu
linuangan
Tadon Kinoonuan:
Linus Bongkuron (Kampung Sinansag, Kiulu)
Gatango' no tungkus
koubasanan tokou.
Komoyon Boros
1. sopilut – ponorokot di nowonsoi mantad walai do tantadan
2. kungkung – kulit do tambang, sapi toi ko' kambing
3. nimurian – sinorisid toi ko' minongimuai
120
B. Pomonsoi replika gandang.
Momonsoi Replika Gandang
Replika Gandang
6 3
4
Kakamot
5
1. Tin kinoowian taakanon
miampai ponompon. 2 7
2. Duo taris kain misuai warana.
3. Banang pangawol.
4. Gaam.
. so raan kayu otulid.
6. Gata golong. 1
7. Gunting.
Laang Kotingoligan
Pomoguno do sarung longon soira momoguno do gaam.
Ponuntung
Nuut
Mongingia’:
121
• nsubon o tangaanak momoguno do mogisuusuai ginayo tin id akti iti momonsoi
4.1.3 replika gandang.
• Posorohon o tangaanak manamong do kotingoligan ontok kopoindalanan akti iti.
Intutunai Tudodoi
AUDIO 49 AUDIO 50
Tudodoi nopo nga iso' kawo hiis tinaru Kadazan om Dusun. Polombuson
o tudodoi miampai posinding-sindingon di alambayad.
Tudodoi,
Sukod wagu do baino,
Kano anggamai tokou,
Pogiroto' piuludan,
Anggamai sunduan mamasok.
Sinupu di y Gloria M
Nuut
Mongingia’:
122 • Pokionuon o tangaanak popolombus do tudodoi di nosupu.
• Onuan o tangaanak do bahan pongunsub montok monguhup id 4.2.3
ponuatan do tudodoi. Skema sisimbar unit 12
Dengan ini, SAYA BERJANJI akan menjaga buku ini
dengan baiknya dan bertanggungjawab atas kehilangannya,
serta mengembalikannya kepada pihak sekolah pada
tarikh yang ditetapkan.
Sekolah _______________________________________