You are on page 1of 132

RUKUN NEGARA

Bahawasanya Negara Kita Malaysia


mendukung cita-cita hendak:
Mencapai perpaduan yang lebih erat dalam kalangan
seluruh masyarakatnya;
Memelihara satu cara hidup demokrasi;
Mencipta satu masyarakat yang adil di mana kemakmuran negara
akan dapat dinikmati bersama secara adil dan saksama;
Menjamin satu cara yang liberal terhadap
tradisi-tradisi kebudayaannya yang kaya dan pelbagai corak;
Membina satu masyarakat progresif yang akan menggunakan
sains dan teknologi moden.
MAKA KAMI, rakyat Malaysia,
berikrar akan menumpukan
seluruh tenaga dan usaha kami untuk mencapai cita-cita tersebut
berdasarkan prinsip-prinsip yang berikut:

KEPERCAYAAN KEPADA TUHAN


KESETIAAN KEPADA RAJA DAN NEGARA
KELUHURAN PERLEMBAGAAN
KEDAULATAN UNDANG-UNDANG
KESOPANAN DAN KESUSILAAN
(Sumber: Jabatan Penerangan, Kementerian Komunikasi dan Multimedia Malaysia)
NO. SIRI BUKU: 0018

KK 499-221-0102071-49-3274-20101
ISBN 978-983-49-3274-9 PENGHARGAAN
Cetakan Pertama 2021 Penerbitan buku teks ini melibatkan
© Kementerian Pendidikan Malaysia 2021 kerjasama banyak pihak. Sekalung
penghargaan dan terima kasih ditujukan
Hak Cipta Terpelihara. Mana-mana bahan kepada semua pihak yang terlibat:
dalam buku ini tidak dibenarkan diterbitkan
semula, disimpan dalam cara yang boleh • Jawatankuasa Penyemakan Pruf
dipergunakan lagi, ataupun dipindahkan Muka Surat, Bahagian Sumber dan
dalam sebarang bentuk atau cara, baik Teknologi Pendidikan,
dengan cara bahan elektronik, mekanik, Kementerian Pendidikan Malaysia.
penggambaran semula mahupun dengan • Jawatankuasa Penyemakan Naskhah
cara perakaman tanpa kebenaran terlebih Sedia Kamera, Bahagian Sumber dan
dahulu daripada Ketua Pengarah Pendidikan Teknologi Pendidikan,
Malaysia, Kementerian Pendidikan Malaysia. Kementerian Pendidikan Malaysia.
Perundingan tertakluk kepada perkiraan
• Bahagian Sumber dan Teknologi
royalti atau honorarium.
Pendidikan,
Diterbitkan untuk Kementerian Pendidikan Malaysia.
Kementerian Pendidikan Malaysia oleh: • Bahagian Pembangunan Kurikulum,
Dewan Bahasa dan Pustaka, Kementerian Pendidikan Malaysia.
Jalan Dewan Bahasa,
50460 Kuala Lumpur, • Jawatankuasa Peningkatan Mutu,
No. Telefon: 03-21479000 (8 talian) Dewan Bahasa dan Pustaka.
No. Faksimile: 03-21479643 • Panel Pembaca Luar,
Laman Web: http://www.dbp.gov.my Dewan Bahasa dan Pustaka.
Reka Letak dan Atur Huruf: • Jabatan Pendidikan Negeri Sabah.
Attin Press Sdn. Bhd. • Jabatan Muzium Negeri Sabah.
Muka Taip Teks: Azim • Sekolah Kebangsaan Giok, Tuaran.
Saiz Muka Taip Teks: 13 poin
• Semua pihak yang terlibat dalam
Dicetak oleh: penerbitan buku ini secara langsung
Hazrah Enterprise, atau tidak langsung.
No. 122, Jalan SBC 3,
Taman Sri Batu Caves,
Batu Caves,
68100 Selangor.
SUANG

Ponogulu iv
_
Kopomogunaan om Kotolinahasan do Ikon id Buuk Teks v vi

TEMA 1 WINOUN SONDII


UNIT 1: Tambalut 1 _ 10
UNIT 2: Pomoinan 11 _ 20
UNIT 3: Gatango' Timpu 21 _ 30
UNIT 4: Kakadayan 31 _ 40

TEMA 2 WINOUN TOILAAN


UNIT 5: Pomutanaman 41 _ 50
UNIT 6: Padsakayan 51 _ 60
UNIT 7: Teknologi 61 _ 70
UNIT 8: Podtuongisan 71 _ 80

TEMA 3 WINOUN SUSUYAN


UNIT 9: Koubasanan 81 _ 90
UNIT 10: Upuso' Posorili 91 _ 100
UNIT 11: Karamayan 101 _ 110
UNIT 12: Sunduan Mamasok 111 _ 122

Saiz sebenar

iii
iii
PONOGULU

Poinsuang do pakej buuk teks Boros Kadazandusun Toun 6 nopo diti nga
buuk om audio DVD. Sinuat o buuk diti tumanud do nuludan Kurikulum
Standard Sekolah Rendah (KSSR) (SEMAKAN 2017) i winonsoi do Bahagian
Pembangunan Kurikulum (BPK), Kementerian Pendidikan Malaysia. KSSR
(SEMAKAN 2017) nopo nga poposotol nogi id limo kabaalan. Kabaalan nopo
dii nga kabaalan Mokinongou om Moboros, kabaalan Mambasa, kabaalan
Monuat, kabaalan Puralan Boros om kabaalan Kolumison Boros.
Buuk Teks nopo diti nga kisuang do 12 unit miampai limo kabaalan. Haro
tolu tema i pinogisugku id toinsanan unit. Tema nopo ngawi dii nga kokomoi
Winoun Sondii, Winoun Toilaan om Winoun Susuyan. Uhu id suang do tema
nopo nga pinili mantad Dokumen Standard Kurikulum om Pentaksiran Toun 6
do KSSR (SEMAKAN 2017).
Pongia'an om pambalajalan id suang do buuk diti nopo nga winonsoi
mantad limo modul. Ii nopo nga modul kabaalan Mokinongou om Moboros,
modul kabaalan Mambasa, modul kabaalan Monuat, modul Puralan Boros
om modul Kolumison Boros. Maya do unit di pinointutun, pinasarabak o
mogikaakawo toilaan om woyo toluud.
Pongia'an mambasa om monuat id suang do pakej diti nopo nga nulud
tumanud kabaalan di touhai kumaa kabaalan di apangkal. Piipiro aktiviti nopo
nga noonuan do poomitanan karaaralano' momonsoi. Boros kiwarana id tikid
unit nopo nga oponsol do posotolon kumaa tangaanak montok popohimagon
do korotian diolo kokomoi uhu di poia'on.
Ponokoimpohon nopo do boros di gunoon id buuk diti nga rolou
Bunduliwan tumanud do Memorandum Piniupakatan (Memorandum of
Understanding) do Kadazandusun Cultural Association (KDCA) om United
Sabah Dusun Association (USDA) di 11 Ngiop 1995. Poingkuro po, haro
nogi boros mantad rolou suai do pinoruhang montok popoinggumu do
tinimungan boros. Buuk Puralan Boros Kadazandusun id sikul, Bahagian
Pembangunan Kurikulum, Kementerian Pendidikan Malaysia nga noguno
nogi sabaagi ponokoimpohon suai minomonsoi buuk diti.

Saiz sebenar

iv
KOPOMOGUNAAN OM KOTOLINAHASAN DO
IKON ID BUUK TEKS

Buuk nopo diti nga momoguno do ikon miagal id siriba:

Kabaalan Mokinongou
om Moboros nopo nga Kabaalan Mambasa nopo
montok moniis kasantaban nga montok popohimagon
do tangaanak montok kabaalan tangaanak do
mokinongou, mangarati om mambasa miampai roiton,
monginonong dii norongou. loyuk om kalantasan di
Kaanu nogi o kabaalan diti kosudong.
moniis kasantaban tangaanak
do mikomunikasi.

Kabaalan Kolumison Boros


Kabaalan Monuat nopo nopo nga popohimagon
nga popohimagon kasantaban tangaanak
kasantaban do tangaanak mangarati, popolombus om
montok monuat toilaan om monginonong do boros di
koinganan sondii. olumis maya pambalajalan
di kohiok.

Kabaalan Puralan Boros Ikon diti nopo nga montok


nopo nga monuduk do popoilo tangaanak
kopomogunaan puralan do aktiviti di maan
boros di kotunud. poindalano'.

Saiz sebenar

v
Ikon pinsil nopo nga Ikon munung nopo
montok aktiviti monuat id nga montok aktiviti
buuk ponuatan. popolombus do sisimbar
toi ko' mikomunikasi.

Ikon diti nopo nga montok


Ikon komoyon boros
popoilo woyo toluud i
nopo nga popotolinahas
manahak ponontudukan
korotian isoiso' boros.
kumaa tangaanak.

Ikon diti nopo nga


Ikon audio nopo nga
AUDIO 1 montok mongunsub
ponokodung do aktiviti
tangaanak momusorou
bahan pambalajalan.
do okreatif om okritis.

Ikon kod QR nopo nga


kisuang do bahan video, audio Ikon kod QR diti nopo nga
teks toi ko' audio ii gunoon skema sisimbar montok
monokodung do aktiviti pinludaan id aktiviti
Imbaso' oku Skema sisimbar
pambalajalan. pambalajalan. Okito id
Imbaso' kod QR diti montok bolikan kolimpupuson do
mokinongou oinsanan audio id tikid unit.
buuk teks diti.

Nuut
Mongingia’:
Ikon diti nopo nga 1.3.4

montok popotolinahas om Ikon diti nopo nga


poposogu do mongingia' montok popoilo numbul
karaaralano' papanau om nuludan standard
pongia'an. pambalajalan.
Saiz sebenar

vi
vi
TEMA 1:
1 WINOUN SONDII

TAMBALUT

Kinongoho' om Polombuso' AUDIO 1 Imbaso' oku

Tambalut Wagu id Kalas

Polombuso' sisimbar montok jadual id siriba momoguno koilaan di


norongou mantad audio.
1 2 3 4 5

Boros fiksyen
noolos
Pimato f, e
noolos
Nuut Boros
• Pimato /c/, /e/, /f/, /q/ om /x/ nopo
nga pimato noolos i oguno montok
Gatango' om giroto' piombolutan. boros noolos mantad boros suai.
Tadon kinoonuan:
Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008
Nuut
Mongingia’:
• Kawasa mongimbas do kod QR id bolikan vi montok mokinongou oinsanan audio 1
1.1.1
1.1.2 id buuk teks diti.
Kinongoho' om Posoguo'
AUDIO 2 Imbaso' oku
Ipio' om Gompoto'

A. Posoguo' ralan di Sylistina do monimung tusin montok


mamagampot iman-imanon disido?
B. Iloo' iman-imanon tambalut nu. Posoguo' ralan momodimpot
di iman-imanon diolo.

torini kowoowoyoo di osonong

2
1.4.1
Basao' om Uludo'

I Sylistina nopo nga songulun tanak di abagos om lalansanon sikul. Ogumu


tambalut aanangan mambalut disido tu osuau om mamantang tulun suai.
Suai ko' abagos balajal, abagos nogi isido do monguhup di koduo-duo
molohing disido do nunu nopo kalaja id lamin. Au isido aanangan momirubat
timpu. anangan isido do mamain tuunion ukulele ontok timpu toliwang.
Minonuat i Sylistina do diari kokomoi nawaawayaan disido do sangadau.
3 Milatok 20 ■ ■
Madsa
Kinaantakan tadau baino ...
Noposik oku di jaam ko 5:50 minsusuab. Minodsu om tuminounda oku do mongoi sikul.
Kopoginduhai oku po om ongoi oku pagandad bas sikul id soliwan lamin.
Balajal oku id sikul mantad kosuabon gisom pitangaadau om tuminindohoi gisom jaam
ka 4:00 sosodopon tu kiwaa abaabayan kokurikulum. Binalajal yahai do ralan monoguang
tulun nahadan maso id abaabayan kokurikulum dii. Ounsikou oku tu ogumu noilaan ku.
Norotian ku ngawi ii binalajalan id sikul di tadau baino.
Korikot oku id lamin di jaam ka 4:30 minsosodop. Minundorong-dorong om mimbalajal
oku do ukulele maya Youtube. Naamot dii, mintamong oku nogi di tadi ku. I tina ku nopo
nga minongoi id kabun id toning lamin. Ogumu kinotuan tinanom di tina ku.
Kiikiro jam ko 5:30 minsosodop, minongoi oku pamain buul tapap miampai tambalut.
Kouli po, podsu oku om uhupai ku i ina mogonsok do taakanon doungotuong. Ontok di
jaam ka 8:00 doungotuong, tuminimpuun oku balajal om momonsoi kalaja sikul tinahak di
mongingia’. Mintong do televisyen i tapa, i tina om i tadi ku id sirang.
Kiikiro jam ko 9:00 doungotuong, mongulud oku do buuk om kakamot ii tanggayan ku
do mongoi sikul do tadau suab pogulu do modop.

Suatai numbul o gambal id siriba tumanud nuludan di kotunud


maya koilaan mantad teks.

3
2.3.4
Basao' om Iloo'

Sabaagi susumikul, ogumu pogumbalan di otoguang maso balajal. Wookon


nopo do pogumbalan dii nga aiso fokus. Au kosuang id tutok i binalajalan nung
aiso fokus.
Id abaabayan motivasi diti, manahak oku do piipiro ponontudukan. Alansan
oku do koilaan di pointalangon ku kaanu monolibamban kobolingkaangan aiso
fokus maso balajal id kalas.
Laang koiso', nuru do iloon kopio o pounayan dikoyu do mongoi sikul. Maya
do koilaan diti, kogirot o sunduan balajal. Sunduan balajal di ogirot kounsub do
tinan om pomusarahan do mamaramit koilaan i poia'on di mongingia'.
Laang koduo, bala alan o uhu kawawagu id lamin pogulu po do mongoi
sikul. sikap kou do karati di uhu kawawagu ontok poia on di mongingia id
kalas. Mantad dii, ounsub o sunduan di orohian balajal om au nogi kopuriman
do ababasan.

4
Laang kotolu, monuat nuut maso do mokinongou kointalangan di
mongingia'. Nuru do kinongohon om rotion i komoyon di mongingia' pogulu do
suaton. Laang diti kaanu do popotounda do tolingo om pomusarahan do kakaal
poinfokus.
Laang kaapat, nuru do bagalon todop. Sosongulun i au abagalan todop
kopuriman do ohuyan tu au koundorong o tutok om tinan. Tanak sikul di au
abagalan todop, asaru do kotutok id kalas om atagakan do fokus. Modop do
osopung miampai postur di kosudong kaanu popoundorong do tinan.
Laang kolimo, posonongon o postur tinan maso do balajal. Postur tinan
koimbayat do psikologi sosongulun. Poomitanan, nung kalatan nopo nga
kootus di mato do siodopon. Postur tinan di pointounda nopo nga koimbayat
do pomusarahan do balajal. Nuru do polohison o tinan maso do balajal. Ilagon
do monukod roo', pointuku toi ko' posokut do tinan. Suai ko' ii, ilagon nogi do
popokodo do mato namot bala al. Laang tohuri, minum do waig. Laang diti
kaanu manahak do oksigen om ginaras montok tutok.

Tadon kinoonuan: https://dailyrakyat.com/fokus-semasa-belajar/13583

Pogibaabarasai o koilaan kokomoi ralan do fokus maso


balajal id kalas. Gonopo' peta pomusarahan id siriba.

Ralan do fokus
maso balajal id
kalas

Komoyon Boros:
1. posokut – posingkudu
2. popokodo – popounsorop
5
2.4.4
Iloo' Tanda Basa'

Nuut Boros
Kiwaa piipiro tanda basa i gunoon id boros Kadazandusun. Wookon nopo dii nga
miagal do kointalangan id siriba:
Pimato tagayo
• Monuat tinimungan boros ngaran poimbida om gunoon nogi montok pimato
id gulu isoiso' ayat.
Titik (.)
• Gunoon id kolimpupuson isoiso ayat om pananda katarangan tadauwulan.
Koma (,)
• Gunoon montok
a. Popitongkiad do tolu unsur toi ko' lobi id iso' ayat.
b. Popiiso' do piipiro ayat dumadi iso' ayat.
c. Popitongkiad do frasa mantad ayat.
d. Sumusuhut do boros kotigog id ayat i kiwaa boros kotigog.
e. Sumusuhut do pananda wacana.
Tanda pongudio (?)
• Gunoon id kolimpupuson do ayat pongudio.
Tadon kinoonuan: Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008

Gunoo' tanda basa di kotunud montok dialog id siriba.

Wulan nopo diti nga manaandak tokou do tadau


kinosusuon montok tambalut i nosusu di ontok
wulan milatok mansak om gomot sai kiwaa
sogu toi ko' ponguhatan

Mongingia , kawasa do
manahak tutungkap
montok tambalut

Mogowit oku do
kiik mee ginuring
om tiinumon

Nuut
Mongingia’:
6 • Kawasa o mongingia manahak kointalangan kokomoi tanda basa suai.
5.4.4
Iloo' Boros Ponokodung

Nuut Boros
Boros ponokodung nopo nga gunoon do monokodung do boros maan, boros ula om
frasa popiromut ngaran do popokito pisuayan timpu om topurimanan.

Boros ponokodung timpu Boros ponokodung topurimanan


Popokito timpu di nakatalib, baabaino Popokito topurimanan kokomoi do
om timpu dumontol. maan.
1. Nokoumbal i Nancy mongoi hilo id 1. Mositi lumabus kou do baino.
London. 2. Milo tokou muli do suab.
2. Kakaal po do poinsikul i Kamisah. 3. Mumang do kumalaja sondii ilo
3. Au po nakaakan i Marina. tanak wagu.
4. Ka'a'aanu dau ilo buuk. 4. Kaanu oku rumikot do suab.
Tadon kinoonuan: Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008

Gonopo' teks id siriba momoguno boros ponokodung di kosudong.


mumang nuru kaanu milo
Kakaal Nokoumbal Au po Koririikot
(1)_______ di tina di Azmi mantad upis pos. Poingigit isido do iso' kiriman mantad
upis pos. (2)_______ di tina nokosunud isai sanganu di kiriman dii, simbito' di
Azmi o kiriman dii mantad tina disio. “Doho diti, mantad tambalut ku, i Zaki,” ka
disio. Ooropod tomod isio, au no nokokodos mongintong nunu suang kiriman
dii.
(3)_______ po do ogirot piombolutan diolo sundung tu sopiinsodu. Okon
nodi ko' iso' sikulan diolo. I Zaki nopo nga minoput pangaan koiso' id Maktab
Rendah Sains Mara (MRSM) Labuan. I Azmi nopo nga toun onom nogi om
poinsikul id SK. Pangalat Tenom. (4)_______ nogi yolo do kopiodu nga kopibabas
om kopisonong kawagu yolo.
d tutungkap dii kiwaa surat pinatanud. Kiwaa piipiro pononsunudan disio
id surat dii. Ka disio, (5)_______ do balajal ko kopio mooi do (6)_______ moput
sikul id MRSM. Osonong nopo kootuson do panaasan nga (7)_______ ko do
mongoi sikul id MRSM.
Id pomusarahan nopo disio nga (8)_______ isio do mongoi suhut di Zaki
sumikul hilo id MRSM tu kaambalut kawagu disio.

Komoyon Boros:
ooropod – oondos
7
5.3.1
Kanou Monuat Surat Rasmi
I Kristina nopo nga songulun monunuat Kalab Boros Kadazandusun. Minonuat
isido do surat pangalapan kumaa di luguan mongingia' sikul do popoimagon
abaabayan piboi'an manangon Kalab Boros Kadazandusun.
Kalab Boros Kadazandusun,
SK Pangalat, Alamat di minonuat
do surat. Onuan tanda
Kaban Surat 29, koma (,) om titik (.).
89909 Tenom.
Rulud tanaru.
Ngaran, Cecilia Atat,
buruon om Luguan Mongingia',
alamat di SK Pangalat,
mamaramit Kaban Surat 29,
surat. 89909 Tenom. Tadauwulan. 7 MIKAT 20
Zandi, Pomolohou.
Tulu do Pangalapan do Popoimagon Abaabayan Piboi'an Manangon Kalab Boros
surat. Kadazandusun
Moru uk do tulu surat id sawat, pohoroon o abaabayan diti tumanud
Pangaan kointalangan id siriba:
koiso', suaton
id disan om Tadauwulan Mikat
au tagal do Timpu: 8:00 doungosuab – 1:00 doungadau
onuan numbul.
Kinoyonon ewan Pisompuruan
Tonsi surat, 2. Pohoroon o piboi'an diti montok momili tanak do mobi sikul id piboi'an
onuan do manangon nayatan Watas Tenom i pohoroon tikid toun. Soginumu do 12 o
numbul om tangaanak mobi do kalas toun 4, 5 om 6 mampayat id piboi'an diti.
poinsoduon 3. Lumansan oku do kaanu ko do manahak booboroson om kaanu
mantad disan
i kotimpuunon popoimagon do abaabayan diti. Otumbayaan oku do korikatan nu id
ayat. abaabayan diti kopongunsub om kopogirot do sunduan tangaanak ii
mampayat do piboi'an diti.
Pangaan
kolimpupuson, Mogulu oku monogkotoluod do korikatan om sokodung nu id abaabayan diti.
suaton id Kotoluadan.
disan surat
om au tagal do Mantad doho, Kookunan minonuat.

Kristina
onuan numbul.
Tandalongon.

Ngaran (KRISTINA MARDI)


minonuat Monunuat
om buruon. Kalab Boros Kadazandusun

Sabaagi songulun luguan kalas toun onom, ponuat surat rasmi i kiuhu
Pangalapan Rumikot id Abaabayan Kopitongkiadan Toun Onom”
kumaa di luguan mongingia'.

8
3.3.3
Kinongoho' om Inonongo' AUDIO 3 Imbaso' oku

Duo Miambalut om Songinan Bohuang

A. Posunudo' topurimanan nu kokomoi kinaantakan id siriba.


Gunoo' boros pinotounda.

- obulun – ogirot sunduan – haro - kagagang – orosian


Obulun om ogirot sunduan
monoguang nunu nopo kinaantakan
nung haro o tambalut.

olunggui ginawo tambalut mongiduan - ounsikou – naampun kinasalaan


– mamatos

B. Isai watak korohian nu? Nokuro?


C. Polombuso' pononsunudan i aanu mantad susuyan diti.
Nuut
Mongingia’:

• Pokinongohon di tangaanak o audio pogulu do poindalanon o pongia an diti.


9
4.2.4
Kinongoho' om Sindingo' AUDIO 4 AUDIO 5

Piombolutan om Piobpinayan
Okito ku mantad sodu
Mitatabang id tidong-tidong
Agaan kalaja piombolutan momonsoi
Au purimanan timpu au ohuyan
Sundung ogumu awagat o kala a.
Kanou tomposio' tokou
Sunio' sunduan mitatabang
Giroto' piombolutan nogi piisaan
Minsosongulun ogumu katangaban
Sompori-pori oguyu ningkokoton.
Korus
Namot do kumalaja
Sopiirak misuau
Rongoho' tangon tinduai o sundait
Uludo' piobpinayan piombolutan.
Kointutunan tulun tokou
Bosou sada pinongian kokoruyon
Giroto' sunduan paru kumalaja
Munsikou ginawo kumaa Minamangun.

Loyuk om roiton sinding sinupu di: Patrick Jolius

Tadon kinoonuan: http://dadaijulius.blogspot.com

10
4.1.1
Skema sisimbar unit 1
TEMA 1:
2 WINOUN SONDII

POMOINAN
Tinduai Ngaran Pomoinan
AUDIO 6 AUDIO 7 Imbaso' oku

Sairah

2 Daren
3 Nathan
1 Doni
4
5 Chin

Sonia

Paul

7
6

Pomoinan m i n t a g u k m l o o y u g b o m k o
1. mimbatu a m i m b a t u i s u t i h o p o i u k
2. mimbuul k e t i n t i n g p i n g g a n i m o l
. minkalalang s p o p o s i l i n g p i r i n g b i k
. poposiling piring m a m a i i n m i n r a m p a n a u k u
5. minrampanau b o y u k o n t a k r a p a t n u u a u
. minkingking
m i n k i n g k i n g i l o n a t l d k
. mintagu
m i n k a l a l a n g a k u b u t a k u

Ihumo' om roito' ngaran pomoinan tumanud gambal id sawat.

1. Nunu pomoinan korohian di _______ do mamain?


2. Nunu pomoinan korohian nu mamain? Nokuro?
Nuut
Mongingia’:

• Porongohon o tangaanak audio om suhuon monindu ngaran pomoinan. 11


4.3.2 • Suhuon tangaanak monimbar ponguhatan id sawat. Kawasa do alanan o ngaran id ikon
munung tumanud ngaran tangaanak id gambal.
Basao' om Inonongo'
AUDIO 8

Mimbuul Siud

oku nopo nga i Jenita. naangan


oku mamain buul siud. Poingampayat
oku do Kalab Sipoot om Pomoinan
Buul Siud id sikul ku. ntok pinaharo
o pialaan pomoinan buul siud id sikul
ku, nokolantai koiso o tinimungan ku.
Posisi ku nopo nga sabaagi goal
shooter GS toi ko poposuang id guul.
Nopili oku sabaagi poposuang guul tu
alagkau o tinan ku om otiru oku
poposuang dii buul id guul. Nopili oku
nogi sabaagi mobi sikul id pibai'an
Buul Siud Nayatan atas.

Mei Lian o ngaran ku. oku


nga aanangan nogi mimbuul siud.
Poingamung oku nogi id Kalab Pomoinan
Buul Siud id sikul. anangan oku
mimbuul siud tu kaanu oku papagaris
tinan. so o tinimungan dahai di Jenita.
oku nopo nga sabaagi goal keeper
GK toi ko tumamang do guul. Maan
ku nopo nga mangantob di tinimungan
saapon dahai do popoguul id guul
dahai. Monotos oku do mongilang mooi
do au olopusan i guul dahai. unsikou
ginawo ku tu nokolimbou koduo o
tinimungan dahai.

12
Ngaran ku nopo nga i Mongingia
Bibiana. oku nopo nga mongingia
Kalab om Pomoinan Buul Siud id
sikul ku. Momodula oku di tangaanak
mamain buul siud. unsikou oku tu
asaru no i tangaanak sikul ku kalantoi
id piboi an nayatan watas. Nopili nogi
piipiro tangaanak sikul ku sabaagi
mobi watas dahai.
Somoonu, olohou oku sumiliu
bulantoi ontok haro piboi an buul
siud id sikul toi ko id nayatan watas.
ntok momulantoi, manabasan oku
do banat T kiliou om sorual tanaru
opurak.
Kikalansanan oku daa do ogumu
tangaanak sikul id watas dahai kosiliu
mamaamain buul siud di abantug om
intutunan sompomogunan.

Potunudo' ijaan boros id siriba.

. naangan . tumamang
. nokolantai . mongilang
. alagkau . Momodula
. pibai an . manabasan
. papagaris . intutunan

Nuut
Mongingia’:

• Suhuon o tangaanak mokinongou audio.


• Suhuon o tangaanak mambasa opuhod miampai popotunud i aan boros di au kotunud.
13
2.1.2 • Poiloon o tangaanak kokomoi boros taragang nopo nga nakasala i aan.
• Suhuon tangaanak monginonong audio.
Iloo' Boros Maan Pananda Fokus

Boros Maan Pananda Fokus

Fokus Boros Maan

I momonsoi noontok I monorimo

anu manganu anu - onuon anu - onuan

Manganu i Sani nuon di Sani ilo nuan di Sani i


do buul. buul. tambalut disio do buul.

14
A. Gonopo' ayat id siriba momoguno boros pointounda.
Mongimuhau muhawon muhawan

. i Samina do
dewan pomoinan badminton.

. di Samina i siamut pinataam


di tongotulun aiso tonggungan.

. di Samina i dewan
tikid tadau.

B. Pomonsoi ayat momoguno boros pointounda.

. Momonsoi Justin longkudi


______________________________

. onsoyon longkudi kalatas, poring


om banang
______________________________

. ansayan longkudi tadi


______________________________

Nuut
Mongingia’:
15
• nuan o tangaanak kointalangan otolinahas momoguno peta pomusarahan.
5.2.2 • Suhuon o tangaanak momonsoi ayat miampai ponontudukan mongingia .
Gonopo' Susuyan
AUDIO 9

Pomoinan Popogirot Piombolutan

Insan sosodopon, (1 yahai di odu ku id sulap tuundorongon doid natad


walai. Misoosorita yahai miampai di tadi om tambalut disio mamain
piring. ramai tomod yolo do mamain. Sopiirak irak po yolo. kon
po nung au i posilingan do piring. paasan nopo yolo miraaramit dii
piring, misoosowoli no yolo mamagayat om sumakai do tagu lugus.

karamit mintong poirikau poposiling

aamot dahai poirikau, korikot no


i ita, tambalut ku. Nokopibatos yahai
do mamain kingking ontok tadau dii.
no yahai id gana pomoinan
kingking. Pogulu minamain,
po yahai nuyudan do mamain.
no dahai i kabat dahai id timpuunon
do mamain. sai nopo iso
tinurugan mamain, kawasa no
iso walai. baal i ita mamain. gumu
no walai naanu disido.

pomili ngoi kopongo

momili Powiliho

16
u po yahai nokopongo
mamain, (10 no. Paraarau
no yahai minongoi 11 id
sulap tionon kasari dahai mamain
watu. Pamain no yahai daamot
(12 otodu rasam. unsikou
ginawo dahai do miambalut.

magandad rasam

intulungung

Kikiiro 13 nodi
tadau, tingkod no yahai mamain.
(14 po yahai timpu
pirubaan kawagu pogulu minuli id
walai. unsikou i 15
kokito poimbolutan dahai di togirot.

Pibatos todu

tumonob

puso no tambalut mooi do


mogiunung kasari.

Suato' kawagu o susuyan miampai momogonop boros di kosudong


tumanud audio di norongou toi ko' momoguno boros sondii.

Nuut
Mongingia’:

• Suhuon o tangaanak mokinongou audio kokomoi sorita pogulu monuat boros di


17
3.1.3 kosudong id rinuludan sumiliu iso pangaan id buuk ponuatan.
Iloo'
Tungkusai Pomoinan Guugulu

ntok tadau Mirod di minggu nakatalib, minongoi i Juan ponurubung di le ,


luguan tinimungan Lumpadang. Nakalantoi o tinimungan di le id piboi an
pomoinan doungguugulu ontok Karni al Kokurikulum id sikul diolo.
Juan Kopisanangan doungosuab. Nunu abal nu
le Kopisanangan doungosuab nogi doid dia. sonong i bo ti.
Juan Bayahan tu nakalantoi o tinimungan nu id piboi an pomoinan
doungguugulu ontok Karni al Kokurikulum di konihab.
le Kotoluadan.
Juan Nunu ngawi o pomoinan di nampayat dikoyu konihab
le Minampayat yahai pomoinan migusa rampanau, mimbatu om
mamain tubau.
Juan Soira ko po aanangan mamain diti pomoinan
le anangan oku mamain diti pomoinan ontok pinointutun di mongingia
Kalab Boros Kadazandusun id sikul ku.
Juan d pomusarahan nu, nunu kounalan aanu tokou ontok mamain diti
pomoinan?
le gumu kounalan aanu tokou. kon nopo ko kohiok nga kopogirot
piombolutan. Kaanu nogi popolidas om popogoris do tinan. Suai ko
ii, kawasa nogi papasarabak sunduan mogiu uhup.
18
Juan Nunu daa kalansanan nu montok diti pomoinan doungguugulu ontok
timpu dumontol
le lansan oku daa do lobi ogumu tangaanak koilo om mamain diti pomoinan
mooi do kotilombus iti pomoinan sandad i pinotungkus di komolohingan
tokou.
Juan Kotoluadan tu suminiwat ko montok diti pibaabarasan kito di baino.
le Miagal nopo.
Mogiu uhup momongo isoiso maan
nopo nga iso koimaan di awasi.

Gonopo' ayat momoguno boros toi ko' frasa om


pinsingkanaai mogibooboros.

sai nakalantoi id piboi an


pomoinan doungguugulu
Nakalantoi o tinimungan di 1 id
piboi an pomoinan doungguugulu.
Nunu ngawi pomoinan di
nampayat diolo id piboi an dii Minampayat yolo piboi an miagal
, om .
Poingkuro i le nokoilo diti
pomoinan doungguugulu
Nokoilo i le diti pomoinan tu pinoia
di id akti iti Kalab .
Nokuro tu oponsol do poia on
o pomoinan diti id sikul
gumu i tangaanak kawaawagu au
. rubat ii nung au .

Nuut
Mongingia’:

• Suhuon o tangaanak mambasa ponurubungan pogulu momogonop do ayat id akti iti.


19
4.3.2 • Suhuon o tangaanak mogibooboros kokomoi nunu i nabasa id ponorubungan miagal
id akti iti.
Polombuso' Sisindiron
AUDIO 10 AUDIO 11

Kalangadan di Odu'

Posik kosuabon
Tadau koundarangan sikul
sorou ku no i tambalut
Mogitiitimung id natad lamin
Songirak irak, santangkus tangkus.

Minsosodop
Mogitiitimung no kawagu
Suai mingkingking, suai mintagu
Haro mimbatu, haro mintali
ri kalangadan ku.

Di baino
Poirikau oku momusorou
Tangaanak ku au nodi koilo
Pomoinan di tangaanak oku po
u nodi kotungkus.

Tangaanak kou ngawi


Pinsingilo kou no
d sikul, id lamin, nonggo nopo.
Mongingia , tapa om tina
Kada tokou lihuai
Potungkuso tokou no
Pomoinan doungguugulu.

Sinupu di oslin Sampai, Papar.

Nuut
Mongingia’:
20 • nsubon o tangaanak popolombus om monginonong di suang sisindiron.
• Kawasa nogi suhuon o tangaanak monupu sisindiron sondii kokomoi 4.2.2
pomoinan sandad tinaru om polombuson. Skema sisimbar unit 2
TEMA 1:
3 WINOUN SONDII

GATANGO' TIMPU
Pogibaabarasai

Nokogirot o ponuhuan mongingkuri pamanahan toi ko' Perintah Kawalan


Pergerakan (PKP) id pogun Malaysia di kohopod om walu tadauwulan Gomot
toun 2020 mantad no katangkapan do toruol Coronavirus-19 (COVID-19).
Nokopohompit iti ponutuban do sikul. Intangai kuama'on sangaangadau di
Sonia solinaid do timpu dilo.
Kuama'on Sangaangadau di Sonia

Balajal mantad walai momoguno Minsingilo magansak tindalam


Internet. sinirung-sirung.

Mintong abal kinoyonon miampai Monguhup mintamong do tadi.


paganakan maya televisyen.

1. Nunu kounalan do kuama'on id sawat?


2. Posoguo' kuama'on suai di milo wonsoyon ontok timpu toliwang.
Nuut
Mongingia’:

• Pokionuon o tangaanak do mongintutun om mamarait do boros maan id ayat. 21


1.2.2
Basao' om Onuai Rati
Minguyat Miampai Paganakan
Monikid kopupuson minggu, minguyat i Sonia miampai paganakan. Sundung po tuu
do atangkangau o molohing disido pakalaja, kakal i' do manganu yolo kosiwatan
minguyat. Ponguludan do timpu di osonong nopo nga kaampai no kaanu popotobilang
do timpu montok minguyat.
Mogisuusuai aktiviti minguyat tinan di poindalanon diolo. Haro timpu do mintangkus
yolo tumutuk do kolominan. Haro nogi timpu do mimbosikol yolo id kolominan diolo.
Koumbal nogi do mongoi yolo id taman pomoinan di poingoros do lamin. Dumarapas
nopo do talun-alun om korikot no id taman pomoinan dii.
Kiwaa nogi timpu do au yolo
kosoliwan do mongoi pinguyat tinan
id labus tu rumasam. Dadi, minguyat
nopo yolo do tinan id tionon sondii
miagal do mamain do pingpong.
Ounsikou i Sonia tu nosiliu o minguyat
sabaagi aktiviti sampaganakan diolo
di oponsol. Otumbayaan o paganakan
disido do aktiviti minguyat nopo nga
kopogowit kolidasan tinan om
koporokisan pomusarahan.

1. Pisudongo' boros id siriba miampai rati di kotunud.


1. atangkangau a. sumoborong

2. popotobilang b. pointoning

3. kolominan c. kalabus

4. poingoros d. kawalayan

5. dumarapas e. ababal

6. kosoliwan f. papabaagi

2. Ponuat ayat momoguno boros kiwarana id teks.


3. Posunudo' woyo' toluud mantad teks om gambal id sawat.
Gatango' timpu om tamangai
Nuut
kolidasan.
Mongingia’:
22 • Tapanayon o tangaanak maya ponginsamakan id akti iti monindu komoyon boros.
2.2.3
Rotio' Gama' om Waya'

oho nopo nga i laine. Tanak sikul oku id toun


koonom. Oluhoi oku id mato balajalan Boros
Kadazandusun. Oikuman oku tu au oku kaanu
monongkiboros miampai tambalut momoguno boros
Kadazandusun. Insan tadau, nakabasa oku do
Komoiboros Kigambal Boros Kadazandusun id librari.
Mantad tadau dii, mongoi kasari oku nopo pambasa
di komoiboros ontok timpu koundarangan do balajal.
Baino nopo dii nga osima no boros id Kadazandusun
di oilaan ku. Kaanu oku nodii monongkiboros id boros
Kadazandusun miampai do tambalut id kalas.

Yoho nopo nga i Evans. Nakabasa oku do


kopoilaan kokomoi piboi'an manangon id sikul
ku. Sundung do ingkaa, aiso o tangon di oilaan
ku. Timpu piboi an nga oruhai no do orikot. Kouli
oku nopo id lamin, pogihum oku no do tangon id
Internet. Basao' om hondomo' ku no o tangon dii
tu tolu po tadau timpu ku minluda. Ontok tadau
piboi'an dii, nosiliu oku do bontugan. Ounsikou
oku tu noguno ku timpu di oniba do mininluda
gisom nakaanu kalantayan di osonong.

Basao' o nawaawayaan do tangaanak sikul id sawat. Gonopo' jadual


kokomoi gama' om waya' id siriba tumanud di nawaawayaan diolo.
Ngaran Gama' Waya'
Elaine
Evans
23
2.3.1
Basao' om Iloo'
Kounalan Ponguludan Timpu di Osonong
Ponguludan do timpu nopo nga kokomoi do karaaralano' mongulud om
momoguno timpu monikid tadau mooi do au tokou momirubat do timpu. Kiwaa
piipiro karaaralano' mongulud do timpu kaampai no momoguno jadual timpu
sangaangadau. Ogumu kounalan ponguludan do timpu di osonong. Maya
ponguludan timpu di osonong, kaanu tokou popiadang do timpu montok balajal
om timpu montok do aktiviti suai.
Kaanu o ponguludan timpu di osonong do monguhup popoingkawas
komogoton id balajalan. Soira do oulud o timpu, aanu tokou manantu timpu
montok monoguli balajalan om momongo do kalaja id sikul. Karaaralano'
miagal diti kaanu monguhup popisulimbang do timpu di gunoon tokou montok
isoiso' aktiviti id lamin.
Suai ko' ii, kaanu tokou nogi mongilag mantad kowonsoi do aktiviti di aiso
kounalan. Aanu tokou nogi mamalan o aktiviti montok monuang do timpu
toliwang. Soira do oulud tokou o timpu, koinsodu tokou mantad aktiviti di aiso
kounalan miagal do minsambai id lamin do tambalut.
Kaanu tokou nogi popoindalan aktiviti di napalan miampai olomus nung
oulud tokou o timpu. Kawasa potobilangon tokou o timpu montok tikid aktiviti di
minog do powonsoyon. Karaaralano' miagal diti kaanu manantu do owonsoi o
toinsanan aktiviti di minog tokou do poindalanon.
Ogumu o koponsolon ponguludan timpu di osonong. Montok dilo, oponsol
do ilo'on tokou karaaralano' mongulud do timpu di kotunud mooi do au orubat
o timpu montok aktiviti di aiso kounalan.

Gonopo' peta pomusarahan kokomoi koponsolon ponguludan do


timpu di osonong momoguno koilaan mantad teks.
Kounalan Ponguludan
Timpu di sonong
Kaanu
popiadang
timpu montok
balajal om
montok aktiviti
suai.

Komoyon Boros:
1. minsambai – mingumbaya
Nuut 2. olomus – osikap toi ko' aiso kapagantob
Mongingia’:
24 • hupan o tangaanak mongintutun do tonsi oponsol id tikid pangaan.
2.3.3
Intutunai Boros Kipimato /b/ om /d/
AUDIO 12

Nuut Boros
• Boros di kipimato b om d nopo nga polombuson miampai au poloputon.
• Oguno o pimato diti id boros sandad di au kopitoning o pimato m om b , n
om d .
• u tagal do gorisan o b om d mulong po do kopitoning om m om b om
n om d id boros poimbida.

molotobo, tudan
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008

Kosiwatan Minsingilo Mamatu Rilibu

ntok tadau Tiwang di nakatalib, nokosiwat i Gimbol mininsingilo mamatu do rilibu


mantad todu' disio. Minongintutun nogi isio do kakamot di gunoon montok momonsoi
do rilibu. Kakamot nopo di gunoon nga kaampai no tombotuon, poring om tuai.
Momoguno nogi i todu' di Gimbol do pais,
susuput om taka'ang.
Abaal i todu' di Gimbol mamatu do rilibu.
Pataranon disido ii id badi. Sinuhu di todu
disio i Gimbol minsingumbal do mamatu.
Oondos i todu' di Gimbol tu otorodok isio
minsingilo mamatu. I Gimbol nga ounsikou
nogi tu au norubat o timpu toliwang disio.

A. Patayado' limo boros kipimato /b/ om limo boros kipimato /d/


mantad teks id sawat.
tadau, rilibu

B. Ponuat limo ayat nu sondii momoguno do boros di nakatayad.

Komoyon Boros:
1. nokosiwat – kikoliwangan
2. taka'ang – kanggip di winonsoi mantad poring
3. molotobo – iso' kawo do tikus
4. tudan – tadon do waig
Nuut
Mongingia’:

• Tapanayon o tangaanak mamarati kooturan kopomogunaan do konsonan b om 25


5.1.3 d id boros.
Intutunai Boros Ula
Nuut Boros
• Boros ula nopo nga boros di manahak kointalangan do kouyuuyuon
toi ko' woyo montok boros ngaran toi ko' frasa ngaran.

opurak, otuong, osiriba, osodu, oonsom


Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

A. Gonopo' teks id siriba.

Susumikul Poomitanan
Abaal Asaru buragang Ogumu osiau
aparagat Osuab Osopung Abagos
ti nopo nga i lorina. Susumikul Toun id Sekolah
Kebangsaan lu Sapi isido. 1) _____________ i Florina
do balajal. Suai ko' ii, (2) _______________ nogi isido
id aktiviti kokurikulum. Mogogobi isido do sikul id sipoot
tu (3) ____________ do manangkus.
(4) ________ i Florina mongulud do timpu disido.
Suai ko' abagos do balajal, aanangan nogi isido
mananom do bunga id natad lamin. Kogumuan nopo
do bunga disido nga kitusak do (5) ___________.
(6)_________ i Florina mintong do abal kinoyonon
id televisyen. (7)_________ koilaan kokomoi posorili
maya abal kinoyonon dii aanu disido. Pogulu modop,
monoguli po isido do balajalan. (8)_________ i Florina
mosik do tikid doungosuab. (9)____________ po om
mamanau no isio do mongoi sikul. Soira korikot id
kalas, mambasa po isio do buuk.
Noonuan i Florina do Gaa Susumikul Poomitanan
id sikul disido. Nosiliu poomitanan osonong isido
montok do tambalut id sikul.

26
Nuut Boros
• Boros Ula Timpu
Boros ula timpu nopo nga manahak korotian do konsep timpu.

Tadau kinolodion di aki ku baino.


Oruhai oku no mihad tu oruol o tian ku.
Solinaid sominggu yahai sampaganakan hilo id kampung.
Tadon Kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

B. Ruludai boros ula timpu id siriba.

1. Mamain do buul i Ricky id gana do tikid minsosodop tadau Kukuak.


2. Aanangan kopio i Florina mokinongou tangon guugulu.
3. “Pootodon no dikoyu ino kalaja dikoyu do suab dino,” ka di Mongingia' Azam
kumaa tangaanak sikul id kalas 3 Sakura.
4. Oruhai i Amirul kosimbar do ponguhatan Matematik tu abaal kopio isio.
5. Wagu po korikot i tapa' ku mantad id tindohuon.

C. Ponuat ayat kokomoi gambal id siriba. Gunoo' boros ula


di nakatahak.
1

osopung – popotinduk do manuk

nasadapan – oloyo

otorodok – doungotuong

Komoyon Boros:
1. oloyo – odomut
2. otorodok – abagos
3. osopung – asarap
Nuut
Mongingia’:
• Pokionuon o tangaanak monuat ayat momoguno boros di pinatahak tumanud do 27
5.2.3 gambal.
Ayat Kinuludan MSAkO
Suaton o ayat kinuludan MSAkO miampai nuludan:
Boros Maan + Subjek + Adverb Kinoyonon + Objek

Pinasakai ku id mija i taakanon.


Boros Maan (M) + Subjek (S) + Adverb Kinoyonon (Ak) + Objek (O)
Pinadalin di ina id butul i waig.
Boros Maan (M) + Subjek (S) + Adverb Kinoyonon (Ak) + Objek (O)
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

A. Uludo' ayat id siriba tumanud nuludan MSAkO di kotunud.


1. i basaan. di Siron Pinoopi id ramali
2. Pataranon hilo id tomu di Terisa ilo guol.
3. id kalas Pinosokot i jadual. di Alvin
4. ilo karabau. id puun rangalau di aki Pinokogos
5. Pinosisip id limput di odu' i pais.

B. Ponuat do ayat kinuludan MSAkO tumanud gambal id siriba.


Gunoo' boros maan di nokosodia'.

pinosuang
pinatanom pinopihid

pinotungu

rinumpos

28
3.2.1
Kinongoho' Sorita Tinaru
AUDIO 13 Imbaso' oku

I Kilau om i Godu
Haro-haro no kaka di pogulu po o songinan godu om songinan kilau miambalut.
Misampaping no kaka tionon diolo. Insan tadau, angatai no kaka di Kilau i Godu
do mongoi pokitaakanon ...

1 2

3 4

1. Posunudo' ponontudukan mantad sorita tinaru id sawat.


2. Pionito' sorita id sawat miampai koponsolon mamagatang do
timpu.
Nuut
Mongingia’:
29
• Porongohon o tangaanak do audio montok susuyan di poimponu.
4.2.6
Intutunai Hiis Taala-ala
AUDIO 14 AUDIO 15 Imbaso' oku

Hiis taala-ala nopo nga naanu mantad boros mogiala'ala'. Ii nopo popolombus nga
mogisimbar-simbar om ii nopo au kosimbar nga aala. Polombuson iti ontok timpu
morobuat om ontok timpu karamayan.
Taala ala nopo di koubasan do pogisisimbaran nga soroiso'iso' o bangki om tikid
bangki nopo nga haro apat rulud. Rulud koiso' om koduo nopo nga boogian poninduai.
Rulud kotolu gisom rulud kaapat nopo nga boogian rati.

Taala-ala Minsusuab
Tagado ku puun nunuk,
Tintod ku do mamanau,
Moningkukuhuk no manuk,
Sumilau no ilo tadau.

Kasip ku naraag-raag,
Kootungai gapu dahu,
_______________,
Aadahan do mindahu.
Potuludo' ku longkudi,
Kasait id tuntu bidau,
Posik kou no oi adi,
_______________.

Pungolo' ku ilo topu,


Pomorolot ku rapaon,
_______________,
_______________.
Sinupu di: Marc Gabriel Matius

1. Gonopo' roiton do Taala-ala Minsusuab id sawat maya audio di


norongou nu.
2. Pinsingumbalai popolombus hiis taala-ala id sawat.

Komoyon Boros:
1. gapu – raan kayu di noriou om noloho id tana
2. rapaon – kinotuan
3. tintod – timpuunon
4. dahu – iso' kawo do kayu
Nuut
Mongingia’:
30 • Porongohon o tangaanak do audio montok akti iti momogonop roiton
do taala-ala. 4.2.3
Skema sisimbar unit 3
TEMA 1:
4 WINOUN SONDII

KAKADAYAN
Kinongoho' om Pibarasai
AUDIO 16 mbaso oku
Tumombului id Muzium
Koibutan
Koibutan Koibutan
SK. B N Kotonobon Kosilahon

Kotonobon Kosilahon

Kabaatan Kabaatan
Kotonobon Kosilahon
SM Kabaatan
ST S N
J N T M T L
J
L M N
P NG S P N
B NK L N
M
M M NG
L G
P G N N K
N N
J K
B
K
NG L N
T M N T L
N P T K ANGAD
L

L B S P M K T
P G N NG
J
L N P

Simbaro'
A. Tuduko' id gambal kokomoi boros ponuduk kakadayan tumanud
audio.
B. Gonopo' kointalangan id siriba momoguno boros ponuduk
kakadayan di kotunud.
1. Bank nopo nga id do Muzium Pogun om isma Jino.
. Sikul SK. Bandaraya nopo nga id do stesen tumau.
. Librari Pogun nopo nga id do Supermarket Jaya.
Nuut
Mongingia’:
• Suhuon tangaanak do momorulud momoguno tunturu ralan di wayaan mongoi id isoiso 31
1.2.3 kinoyonon.
• Suhuon o tangaanak do poposunud ralan mongoi id kinoyonon suai.
• Suhuon o tangaanak do mamarait boros ponuduk kinoyonon do suai.
Kinongoho' om Pibarasai AUDIO 17 mbaso oku

Nawaawayaan id Tindalanon
Minongoi id Muzium

1 2

3 4

Gonopo' jadual id siriba tumanud kointalangan audio.

Gambal 1 Gambal 2 Gambal 3 Gambal 4

Gama Gama Gama Gama

aya aya aya aya

Nuut
Mongingia’:
32
• Suhuon o tangaanak mokinongou audio miampai mintong gambal.
1.3.1
Basao' om Sompipio'

Tuminombului do Tobpinai

Minongoi i Marina tombului di pinsan disido id iso kakadayan tagayo. Poingion


i pinsan di Marina id iso kondominium takawas, id timpak nulu. Lamin nopo do
pinsan di Marina nga ponong sawat kopio. lumis kokiikitanai kinoyonon dii.
kito o rahat ponong id dumbangan.
Mibooboros i Marina om pinsan disido, i lga namot mingintong posorili
kakadayan dii.

Marina sodu kopio koloyongon mato mongintong mantad hiti. kito ilo
kakadayan id soborong dilo rahat.
lga Ponong dohuri nopo do kinoyonon diti nga okito tutubpoon kapal
tulud.
Marina Nunu bongunan tagayo i kitaap otomou dilo
lga lo nopo nga kilang. lo kitaap osilou, id sampaping kilang nopo nga
pasar raya.
Marina sodu kou do mongoi pomoomoli
lga u i osodu. ilo id siriba kopio, ponong wanan diti bongunan nga
haro iso pasar raya tagayo.
Marina Piro blok bongunan diti
lga aro tolu blok bongunan diti.
Blok nopo diti nga id tanga.
Marina o, ba. Kano sumuang.
lga Ba. Kano no. Nokosodia no
di ina tiinumon id timpak
mi a.

Sompipio' boros ponuduk kakadayan mantad teks.

Nuut
Mongingia’:
• Kawasa o mongingia do popointutun boros ponuduk suai i aiso id teks.
33
2.2.2
Basao' om Inomoto'

Maamaso di nspektor azif, pisol Pulis manahak do panambarasan kiuhu do


Laang umolig Mantad Moninimbit kumaa tulun id iso dewan ginumuan.

Nokoumbal kou do nokokito toi ko nokotimbaba do kinaantakan miagal diti


Siou dikoyu. Luputan diti okon ko kituduan do mongindorosi. kon nogi ko
popokito do koluhoyon do koonduan tu koubasanan do oontok kinaantakan miagal
diti.
Panambarasan ku nopo diti nga manahak do kapasarahan. Suai ko ii, manahak
nogi do kopurimanan mooi do lobi kitonggungan. Maya dii, kaanu tokou
do monolibamban do kinaantakan miagal diti.
Tobpinai kou ngawi, ogumu laang mantad porinta nokoindalan montok
monolibamban om mintamong koumoligan tulun ginumuan. Sundung do miagal
dii, oponsol do kikasarahan om kitonggungan o sosongulun do moningolig tinan
sondii.
Sokiro do mimpanau id kakadayan, kada popokito do kohoohoroon. Kada
patalango o amas toi ko kakamot pomogingo suai i kigatang. aya dilo kopogowit
do koligaganan kes monimbit.
lago do mamanau id ralan di otuong toi ko kinoyonon di oingou miagal ko
id tolikud bongunan tu aiso tulun suai kokito. simbayan i tulun taraat do lumisok
om mongipa tulun tumalib toi ko maya id ralan miagal dilo.
Sokiro do mamanau id disan talun alun, kada do pougusan. Mamanau do
posulakan, tumuka di kurita mooi do okito kohuboyoon id dumbangan. Maya do
laang diti, okito om oilag kinaantakan taraat. Suai ko ii, kada pamanau id doros
kopio do talun alun tu osiwatan om orikot di moninimbit.
Tobpinai kou ngawi, ogumu po laang suai do monolibamban kes monimbit di
nuru tokou do iloon om tonudon. Sundung do miagal dii, au osiwatan do posunud
ngawi tu au kabagal o timpu panambarasan diti. lansan oku do koilaan
panambarasan diti kaanu monguhup monolibamban koligaganan taraat.

34
A. Poboroso' ralan monolibamban kobolingkangan kes monimbit
i aanu mantad teks. Gonopo' peta pomusarahan id siriba.

Ralan
Monolibamban
Kobolingkangan
Kes Monimbit

B. Posoguo' laang monolibamban do kaantakan id siriba.

1 2

35
2.4.4
Basao' om Iloo'
Nosiliu o Kota Kinabalu Sabaagi Bandaraya

Kota Kinabalu nopo di timpuunon ii nga,


iso kokompungan monginginsada tonini
pungaranan do pi pi. Pinungaranan iti
montok do kasarahan kinaantakan nosorob
o upis porinta British id Pulau Gaya. Suai ko
ii, kiwaa nogi koboros, naanu mantad iso
bawang pungaranan Bawang pi pi. Jesselton 1911
Tadon kinoonuan https en.wikipedia.org
Pinungaranan kawagu o kinoyonon diti do Jesselton tumanud ngaran di Sir harles Jessel,
songulun pisol British. Kiwaa nogi minomungaran easoka id boros Ba au i kirati id siriba
puun piasau . Nokoumbal nogi o Kota Kinabalu do pungaranan Singgah Mata. Baino, siniliu
ngawi o ngaran diti do ralan toi ko bongunan id
kakadayan Kota Kinabalu miagal ko Lintasan
easoka, Pusat pi pi om Jalan Singgah Mata.
Nakagabas o pogun Sabah maya Malaysia
di toun 1 . Ngaran Jesselton nalanan do
ngaran Kota Kinabalu di toun 1 . d timpu do
songhotusan toun nokoburu kopio o kakadayan
diti. gumu o nokosimbanon do kakadayan diti.
1994
Tadon kinoonuan https www.wikiwand.com Pinosuul di Porinta Pogun kumaa Porinta
ongkod do poposiliu Kota Kinabalu
sabaagi Bandaraya ontok toun 1997.
Kronologi ntok toun 1 au norikot o angkab
nokoposilihan sumiliu Bandaraya tu ogumu kooturan
Kota Kinabalu pinatahak di Porinta ongkod nuru do
tonudon.
sabaagi
Bandaraya 1999
Pinosuul kawagu do Porinta Pogun o angkab poposiliu
Kota Kinabalu sabaagi Bandaraya.
Nasaga i Porinta ongkod do suul dii. Natanud ngawi i
kooturan pinatahak di Porinta ongkod pogulu sumiliu
bandaraya.

Nosiliu o Kota Kinabalu sabaagi Bandaraya id iso kinaantakan rasmi di ontok


Mansak . Pinaharo o abaabayan rasmi diti id ewan ndangan Pogun
Sabah, id Likas.
Siniliu i atuk Bandar bdul Ghani ashid do atuk Bandar kumoiso .
Tadon kinoonuan https dbkk.sabah.go .my
36 Komoyon Boros
songhotusan timpu hatus toun
Simbaro' ponguhatan id siriba.

1. Ngaran Jesselton nopo nga naanu mantad ...


. ngaran bongunan.
B. ngaran iso bawang.
. ngaran di Sir harles Jessel, songulun pisol British.
. kinaantakan nosorob o upis porinta British id Pulau Gaya.
. Ngaran Jeselton nalanan do Kota Kinabalu di toun ...
. 1968
B. 1
. 1
.
. Nosiliu o Kota Kinabalu sabaagi Bandaraya di toun ...
.
B. 1
. 1
. 1963

Nosiliu i atuk Bandar bdul Ghani ashid do atuk Bandar Kumoiso


. Kointalangan nopo diti nga kokomoi do ...
. kinaantakan nosiliu o Kota Kinabalu sabaagi Bandaraya.
B. nakagabas o pogun Sabah maya Malaysia di toun 1963.
. pinungaranan o kinoyonon do Kakadayan Kota Kinabalu.
. kasarahan kinaantakan nosorob o upis porinta British id Pulau Gaya.
. d nonggo o kinoyonon do abaabayan rasmi nokoposilihan Kota Kinabalu
sabaagi Bandaraya
. Pulau Gaya
B. Singgah Mata
. Lintasan easoka
. ewan ndangan Pogun Sabah, Likas.

Soroho' om pibarasai iso' tadon ngaran kakadayan i oilaan dikoyu.

Nuut
Mongingia’:

• nsubon o tangaanak momoloyog nternet montok monginlaab toilaan kokomoi


37
. . tadon ngaran iso iso kakadayan.
Iloo' Boros Ngaran

Nuut Boros
Sompuruan boros ngaran nopo nga boros ngawi di momungaran do tulun,
konoyonon om kakamot. baagi o boros ngaran do piipiro kawo. ookon nopo
dilo nga, boros ngaran poimbida om boros ngaran koizai.
Boros Ngaran Poimbida Boros Ngaran Koizaai

• Moru uk do ngaran poimbida montok • Moru uk do kakamot toi ko ahal i


kakamot, tulun, kinoyonon om umum o ula dau.
koisaan miampai i a an potimpuunon
di pimato tagayo. sunduan, tongus, rahat, bawang,
lamin, longon
hmad, ntanom, Tompok, isma
Tun uad, K
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

KOPISANANGAN
KINORIKATAN ID
KAKADAYAN JAYA

ntok di minggu nakatalib, minimpanau o paganakan di obert id 1 . Suminakai


yolo do minongoi hilo.
Namot id kurita, pinosorou i tapa di do nuru yolo tumanud kooturan
miagal ko mundorong ontok karagang i . Suai ko ii, nuru nogi do
sumunsui montok dumarapas talun alun.
Minongoi yolo pomoomoli do kakamot sikul id , kinoyonon momoomoli
di agayo id kakadayan dii. Minongoi nogi yolo akan id . Naamot do makan,
minongoi i tabang di obert posoliwan do tusin id poingoros di restoran.
Pogulu do minuli minumbaya yolo do monuang tumau kurita id 1 . Nokorikot
yolo id lamin di aam kolimo minsosodop.

38
5.2.1
Iloo' Ayat Pongunsuban

Nuut Boros
yat pongunsuban nopo nga ayat di kaanu mongunsub sosongulun do tumoguang nunu
nopo abantalan id koposion. yat diti suai ko momolihis, manahak nogi do kagarasan
om papasarabak do sunduan di otoboi.

• Kada tongob.
• Bayahan, nakalantoi ko id piboi an mambasa

Basao' om inomoto' pibarasan id siriba.


Bayahan azif, notorimo ko
moput sikul id uni ersiti Pounsikou Malik. Poingkuro ko dia
lansan oku do ia nga notorimo nogi.
u oku naanu. u
osonong kootuson Siou no dia Malik. Kada tongob. Pogiroto
panaasan ku. sunduan om kada tingkod minggisom.
tumbayaan oku do insan tadau
odimpot ino iman imanon nu.
Pounsikou dino sokodung
nu azif. Poingkuukuro ko
no hino soosonong oku ii, nga minsingubas nogi do
kouyuuyuo id kinoyonon diti. d doros do
kakadayan tagayo kinoyonon diti. Mimbala al
tumbayaan oku do otoboi ko. nogi do masi sondii tu osodu mantad
Pagarason no ginawo om molohing om aiso nogi koobpinayan hiti.
gumirot id kotumbayaan.

Kotoluadan Malik.
Miagal nogi doid dia azif.

A. Patayado' ayat pongunsuban mantad teks.


B. Pomonsoi kad pananda buuk, suatai do ayat pongunsuban om
poungakapo' kumaa tambalut.
IROTO' NO
POTOBOYO' OM POG
DUA N NU TUM OG UANG DO
SUN
AN ID KOP OSION.
POGUMBAL

Nuut
Mongingia’:
39
• Suhuon tangaanak do monuat id buuk ponuatan.
. .
Kinongoho' Sisindiron id Siriba
AUDIO 18 AUDIO 19

Pogun Ku

Pogun ku ...
Nokosusuon om nokogoyoon ku
lumis posorili kagayat ginawo
Pointimporon kasari id pomusarahan ku.
Pogun ku ...
gumu nodi nokosimbanon nu
Nokoburu om nokohaaharo kinoingkokoton nu
Bongunan tangakawas kotukod tawan
Kohur kurita poingompus talun alun.
Pogun ku ...
Sompomogunan kotutun ngaran nu
ikoton ko tulun mongoi tombului
oyohon kogingohon kinoingkokoton nu.
Pogun ku ...
wasi ko no daa kasasari
ulud daa tulun mogiigion dika
Mogipaapantang no daa kasari
Sopirati monoguang koposion tikid tadau.
Sinupu di Patrick Jolius

Pibarasai rati bangki do sisindiron id sawat.

Bangki Koiso' Komoyon

Pogun ku ... Nosusu om nakagayo i


Nokosusuon om nokogoyoon ku monunuat id pogun di olumis
lumis posorili kagayat ginawo posorili. Kagayat do ginawo i
Pointimporon kasari id pomusarahan ku. pogun dii om kakaal osorou di
monunuat.

40
4.2.1
Skema sisimbar unit 4
TEMA 2:
5 WINOUN TOILAAN

POMUTANAMAN
Polombuso' Boros
AUDIO 20 AUDIO 21 Imbaso' oku

Pomutanaman id Kampung Ku

puun gata
traktor pongomot
ponitiu parai

pisau pomutung
pulut parai
sasahawan

Momutanom gata Momutanom parai


Tadon kinoonuan MySabah.com

porilitan
papa tusak

tua'
tua'
roun

sandak

Momutanom piasau mamau Momutanom kinotuan

1. Posunudo' nonggo tiso aktiviti pomutanaman i haro id kinoyonon


dikoyu.
2. Nunu po tanom suai haro id kinoyonon dikoyu i kaanu monguhup
popoburu ekonomi di tongomogiigion?
Nuut
Mongingia’:
• Porongohon o tangaanak do sudawil Pomutanaman id Kampung Ku id audio. 41
1.2.2 • Suhuon o tangaanak monuduk do boros id buuk teks daamot mokinongou.
• Suhuon o tangaanak mamarait ngaran id gambal tumanud pomoroitan, otus om loyuk di
kotunud.
Iloo' Topurimanan Diolo
AUDIO 22 Imbaso' oku

Id Kadai Pataranan Bunga

ntok tadau koundarangan sikul, minongoi i lina om tongotambalut disido


pomoli bunga id kadai pataranan bunga montok ponindak id natad kalas diolo.
Korikot id kadai pataranan, nalap yolo di papataran bunga do momili
bunga. Sompoopori yolo minongoi pongintong do bunga di korohian.

Sonong kinorikatan. ntangai


no korohian dikoyu. gumu
tukoi, ongolumis po bunga suai hilo suang.
ngawi ilo bunga nu

doi, oruol no i, tadtaru


2 tunturu ku nosulu 3
dilo rugi

42
Nonggo tiso bolion ku diti
dada, apagon tomod Nung bolion ku ilo tagayo
gatang diti bunga u oku po om olumis nga iso no oboli
4 ku. gumu daa kawo bunga 5
insan kokito gatang bunga
oboli dilo id bayung nga
miagal dilo kapagon. ongokoro po.

Nokopongo nodi yolo momoli bunga. ntok minuli yolo kokito no di onna i a an,
tambalut sangkalas diolo. Maamaso i a an papasakai piipiro pasu bunga di tina disio
kumaa id kurita. Ngoyo no di onna om i Nelly uhupai.
Nelly, uhupai kito po i a an.
6 wagatan tomod isio tokito ku.

doi, angawagat
no iti pasu

Simbaro' ponguhatan id siriba.

orualan oimayaan ohuyan orosian nokotigog oborulong osianan


1. Nunu topurimanan di Nelly nokokito di bunga tongolumis id kadai pataranan
bunga?
. Nunu topurimanan di onna nosulu do rugi bunga ros
. Nokuro tu nokogiak i isah nokokito di tadtaru id roun do bunga?
. Nunu topurimanan di lina kokito gatang di bunga apagon?
. Poingkuro topurimanan di Li Lian ontok momili bunga maan bolio
. kukuro topurimanan di a an ontok pinapasakai di bunga id bonet do kurita
. d pomusarahan dikoyu, nokuro tu nuhupan di onna i a an papasakai pasu
bunga id kurita
Nuut
Mongingia’:
• Suhuon o tangaanak mokinongou audio miampai mintong gambal. 43
1.3.4 • suhuon o tangaanak monimbar ponguhatan kokomoi watak id gambal.
Basao' surat id siriba.
AUDIO 23 Imbaso' oku

Kampung Sumbiling,
Kaban Surat ,
Papar, Sabah.
Ngiop
Kumaa tambalut ku i Juil id Kampung Sungai Nangka, Beluran. lansan oku olidas ko
miampai paganakan om tongotambalut nu. oku nga olidas nogi. Sundung po tu
ogumu kala a sikul momoguno online nga ounsikou oku monuli di surat nu di pogulu.
Tambalutku,
Kotoluadan di surat nu di pogulu kokomoi pomutanaman id kampung nu.
sonong kopio tu nokoburu no akti iti pomutanaman id kampung dikoyu. oku nga
aanangan nogi poposusui dia kokomoi pomutanaman id kampung ku.
alai ku nopo nga id pointanga kopio do kampung ku. Pointimpak do nuunulu o
walai ku. Mantad id walai oimpa ku ngawi o kinoyonon pomutanaman do hiti. impa
ku kabun gata di osiwang ponong id kotonobon om kosilahon. Mintong nopo id
kabaatan, okito ku kabun piasau mamau. Kogumuan nopo di mogiigion do hiti nga
momuumutanom do piasau mamau.
d siisiba do walai ku ponong id kabaatan kotonobon, oimpa ku sulap pataranan
do bunga. gumu kawo bunga tonomon om pataranon do hilo miagal ko bunga guol,
bunga rimpogun, bunga kalatas om suusuai po.
u apaasan mintong kolumison pomogunan do hiti. Mintong id ponong koibutan,
okito no tumo di piipiro mogiigion. lumis kokitanan ontok sumuni i parai. ntok nopo
mongomot nga ogumu om aramai o tulun mogitaatabang mongomot.
iti no gisom diti surat ku do baino. Nung kikosiwatan, katalib po ti pogoduhan
porinta do mimpanau, mongoi no tombului hiti lamin ku. Porikoton no tabi ku kumaa
paganakan nu.
Kotoluadan.
Mantad tambalut nu,

Pilin

Komoyon Boros
1. kosilahon ponong koulayon do tadau ontok doungosuab
. kotonobon ponong koinsiribaon tadau ontok minsosodop
44
A. Sompipio' boros ponuduk pogun id surat di nabasa om posuato'
id Ralan Tongus.
Koibutan
1. _______________________ 1 2

2. _______________________
5 3
3. _______________________
Kabaatan Kabaatan
4. _______________________ kotonobon kosilahon
4
5. _______________________
Ralan Tongus

B. Intangai palan om simbaro' ponguhatan id siriba.

Ponuduk koibutan
talun alun kinotuan walai

piasau mamau parai kilang

gata bunga kakadayan

1. Ponong nonggo o kilang mantad walai


. Ponong nonggo o kabun piasau mamau mantad kakadayan
. Nung hilo ko id walai, nunu tanom okito nu ponong id koibutan
. d pomusarahan nu, nunu po tanom di kikounalan milo tonomon
id kampung dii Nokuro
Nuut
Mongingia’:

• Suhuon o tangaanak mambasa teks om monuat boros ponuduk ngaran, Kawasa


45
2.2.2
1.2.4 mintong kod montok pongilaan .
Iloo' Pimato / ' /
AUDIO 24

A. Iso' boros guas misuai rati.

1. Kisuang do duo puru liposu om limo tinan tontolu pimpikau o balatak di


Mamai Gais i naanu disio mantad puru .
. Nourunan do nondui o tulu di Gonding ontok minongoi paganu tulu hilo
id nuunulu.

B. Kopointalangan kokomoi timpu montok boros maan di notimpuunan


vokal.
1. lumis po ngawi ilo kangkung di Soiman tu ko'u'uutus di tiinu.
. Mundoodorong po ilo mangaangasok id tinakang takang tu
ka'a'aakan do doungadau.

46
C. Boros di nosugkuan -o' id dohuri
1. Tonomo' iti bunga id suang do pasu.
2. Utuso' ilo sakot songinsuni id pialatan dilo kinotuan.

D. Oguno nogi /'/ montok isoiso' boros guas i kipimato (he') o kolimpupuson.
1. Nopua' no ngawi tua' piasau mamau di nongoonsok.
. Tolu no tulun mibai popolombus sisindiron kokomoi pomutanaman id
sikul ku di konihab.

Suato' kawagu om potunudo' ijaan montok di nuru do kipimato (he') /'/.

1. gumu tulu poinsuni id nuunulu do kampung ku.


. Tagado ilo puun tagayo tu kosidung dilo kinotuan tinanom ku.
. bagos i luguan mongingia dahai mananom do tongobunga om
tongokinotuan id posorili sikul.
. huyan po ngawi yolo tu kouundoorong mantad minangasok id
dumoon.
. Naansa no limo mantad hopod dilo tontolu manuk puru.
. Minongoi i Mamai Suliman tombului id kabun tuaua id Telupid ontok
tadau Tontolu minggu nakatalib.
Nuut
Mongingia’:

• Porongohon o tangaanak karaaralano mambasa di apat kawo kopomogunaan he .


47
5.1.2 • Suhuon o tangaanak mambasa opuhod.
Suato' Ayat Ponuhuan
Nuut Boros
Boros ponuhuan nopo nga boros i oguno soira monuhu, mokianu toi ko
mogodu.

hupai, kanou, kada


Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

Timpu di Gulu Au Olihuan


A. Ayat Monuhu.

Mongomot Parai
Gibid pa , nunu doho maan diti apa
Tapa 1)_________________________
nang Gunoon ku daa iti sasarad do
mongomot nga au kotogu iti apa .
Tapa
nang o no apa .
• sao po ino sasarad nu momoguno dilo pangasaan hudi toning solunsug.
• moto ilo parai id siba sinurambi momoguno diti linggaman.

B. Ayat Pogoduhan.

Timpu Mangasok
Gibid nang, yoku mangasok om ia
monumpos kio.
Ganang Milo bo. 1 . iduanan
oku.
kon nogi do minsiau i Gibid
do mangasok. Minsiau no i Ganang
do mingkosup. Sopiirak irak yolo
maamaso mangasok.
Tapa aro moti otoliban. Tadon kinoonuan Lucy Jalinah mbou

• Kada ma di kosiau mangasok.


• Kada kou pamain main do mangasok.
48
C. Ayat Pokionuon.
Timpu Tumutu
Gibid doi, nohuyan nodi longon ku
monutu Limo no tosung parai
notutu ku.
Ganang 1 . Sowoli oku po.
Gibid Na, ongoi oku po inum.
Ganang Ba. . Pisoudan kito
monutu diti parai do tinu mooi do
osikap kito kopongo.
Gibid Ba. .
• ndado oku po.
• Sikapan no.
• Patahako doho ino toolu.

Pomonsoi ayat ponuhuan nu sondii tumanud bahan pongunsub.

1 Monuhu mamakai di pomolikup kabang


om todung.

2
Mogodu mimbosikol tu rumasam.

3 Monuhu di tongotombului mangakan


taakanon pointounda.

49
3.3.5
Intutunai Kotumbayaan Sandad Tinaru

Bunduon Mananom Luong

Kotumbayaan sandad tinaru nopo nga kotumbayaan di notungkusan mantad


di komolohingan po. gumu kotumbayaan di pinotungkus kumaa tangaanak
kawaawagu. aro nogi kotumbayaan diti i magak tagak no tu okuri no o koilo
om momoguno id koposion tikid tadau.
so nopo mantad dii kotumbayaan nga nuru do pakadada ontok
mananom do luong. Nung au tonudon, au kaka osisid o tonsi di tua do luong.
aro pononsunudan poinlisok di aanu tokou mantad kotumbayaan diti. Nung
mimboros toi ko mogisoosorita ontok mananom luong, alaid tokou kopongo
kala a toi ko kaamban do timpu.
Kotumbayaan suai nopo nga nung mokilingos do toruol bunduon, nuru no
mongoi id guas bundu montok mokibabas. Bunduon nopo nga kambaban om
rumagang ragang o kulit tu noontok di pulut bundu ontok mongungkanit tua toi
ko' kogotok guas bundu. ntok mongoi id guas puun bundu dii, mogowit no
taris kain om pokogoson id guas bundu. aro nogi wookon do momurinait
daamot popokogos di taris kain.
kon ko songkowonsoi wonsoi i kotumbayaan sandad tinaru dii. aro
pounayan di tongokomolohingan i manahak kounalan om pongumolig mantad
waya di au osonong.

Nuut
Mongingia’:

50 • awi mambasa, uhoton i tangaanak nung haro kotumbayaan suai


i norongou diolo.
• hoton o tangaanak kokomoi pononsunudan poinlisok i aanu
4.1.2
mantad kotumbayaan dii. Skema sisimbar unit 5
TEMA 2:
6 WINOUN TOILAAN

PADSAKAYAN
Kinongoho'
AUDIO 25 Imbaso' oku

Telipok Telipok na, nunu sakayon


Songulun po. kito do muli

Posunudo' idea toponsol om idea ponokodung montok momogonop


koilaan kokomoi kooturan do sumakai baas om karaaralano'
momolohou do padsakayan e-Sakai id siriba.

Idea Toponsol Idea Ponokodung


Kooturan do sumakai 1. Ontokon do saman nung
baas _________________ okito do pulis trafik.
2. ________________
Lohowon momoguno 1. _________________
Karaaralano' momolohou
aplikasi e-Sakai id
do padsakayan e-Sakai 2. _________________
telefon kandai.
Nuut
Mongingia’:
• Porongohon o tangaanak do audio om tapanayon mongintutun idea toponsol om idea 51
1.3.2 ponokodung kokomoi kooturan do sumakai baas om karaaralano momolohou do
padsakayan e Sakai.
Pisiwalai

Kurita toi ko' Motosikol?


Pisiwalai dikoyu uhu diti. Posunudo
pounayan montok monokodung
do pomusarahan dikoyu.
12.02.20■ ■ KURUDU

tumbayaan oku do lobi BOROS KAD DUSUN Mantad pomusarahan ku,


osonong momoguno PADSA N lobi osonong momoguno
kurita tu ogumu tulun do KURITA M TOSIKOL
motosikol tu au oloidan
orumpos. nung ogumu o padsakayan
id talun alun.

Poindalano' aktiviti pisiwalan miampai tambalut kokomoi padsakayan


di lobi kikounalan. Poboroso' kounalan do padsakayan di nopili do
tinimungan.

basanai momoguno boros di olinuud


id mogisuusuai bontuk pibarasan.

Komoyon Boros
tapanayon onuan do tituduk
Nuut
Mongingia’:
52
• Tapanayon o tangaanak do karaaralano popolombus pomusarahan kokomoi uhu
pisiwalan. 1.5.3
Basao' om Simbaro'
Pogulu om Baino
i nopo di au po nokoburu o sistom padsakayan,
momoguno o tulun do duo no kawo ralan i komoyon
do ralan tindal om ralan waig. Tulun nopo di momoguno
ralan tindal nga kogumuan no do pamanahon diolo.
aro nogi ii sumakai do tayam miagal do karabau om
kuda . Soira haro o minog do bolion miagal do silaon,
pamanahon nopo diolo do mongoi pomoli. Nung haro
o pataranon, pamanahon nogi diolo do mongoi
papataran id badi di bobos do osomok.
okon nopo do tulun Kadazan om usun nga
poingion id disan do bawang. Momoguno yolo do ralan
waig nung haro ongoyon id soborong do bawang. aro
ii momonsoi do bangkar mantad poring. aro nogi ii
momonsoi padau tongokoro montok sakayon. Sundung
do ingkaa, au osodu orikot do padsakayan diti om au
songkuro otingolig.

Baino nopo, nokoburu no o sistom padsakayan.
gumu no padsakayan miampai teknologi di nokoburu
do nowonsoi. aro no o kurita, bosikol, baas om
kuritapui. aro nogi bot osiau,
feri om kapal waig montok
padsakayan waig. Suai ko ilo, haro nogi o padsakayan di
milo tumulud. Kinopointutunan do kapal tulud nopo nga
nokoponginsonong do piromutan om kapaapanahan do
tulun sompomogunan.

Simbaro' ponguhatan id siriba.

1. Nunu ngawi kawo ralan wayaan di pogulu po


. Patayado ngaran padsakayan waig om tindal di pogulu po.
. Pisuayo kouyuuyuon do sistom padsakayan di pogulu om baino.
. Poingkuro kinoburuon id sistom padsakayan nakaanu popiromut
kinoyonon sompomogunan
Komoyon Boros
silaon tusi
Nuut
Mongingia’:
• Tapanayon tangaanak do mambasa montok mogihum koilaan toponsol mantad teks 53
2.3.3 di nabasa.
Iloo' Gama' om Waya'
AUDIO 26
Koligaganan Talun-alun

gumu o kaantakan koligaganan talun alun id pogun tokou. Popohompit iti


do koligaganan di nokopogowit kapatayon, nadalaan norualan, au songkuro
norualan om koligaganan di popohompit kinaraagan do padsakayan. gumu
o tadon do kaantakan koligaganan diti.
antakan o koligaganan talun alun tu haro i papaapanau padsakayan di
au po nakaanu do lisin papapanau padsakayan. u po yolo karati do tanda
tanda id lampung trafik. aro padsakayan di kopogitatahub tu kosunsung do
ponuhuan mundorong id lampung trafik di aragang.
Suai ko ii, kouyuuyuo do talun alun di kiluang nga kopogowit nogi do
koligaganan. loputan do bulandai o kurita nung kosuang id luang aralom id
talun alun. aro nogi ii katahub do padsakayan suai tu mongilag do luang di
angagayo.
aro nogi koligaganan talun alun di aantakan mantad no do papaapanau
padsakayan di siodop. aro i koodop om au kopuriman do koindisan toi ko
katahub do padsakayan suai.
Kowoowoyoo papaapanau padsakayan di au monimbang do wokon
nopo nga tadon nogi koligaganan do talun alun. aro i monotos poposiau om
minsogulu gisom katahub do padsakayan suai.
Padsakayan di au nakaatod id longkod ser is tumanud timpu di pointantu
nga tadon nogi do kaantakan koligaganan talun alun. ponsol do tonudon o
timpu ser is di nakatantu mooi do okito o boogian padsakayan di minog do
alanan miagal do birik.
Kaantakan koligaganan talun alun nopo nga kororosi montok toinsanan
momoomoguno do talun alun. ponsol oinsanan tulun maganu laang mintong
intong montok mongilag kaantakan diti.

54
A. Pisudongo' koilaan kokomoi kaantakan koligaganan talun-alun
mantad teks id sampaping miampai tadon do kaantakan.

Papapanau padsakayan loputan do bulandai kurita


1 di aiso po lisin papapanau nung kosuang id luang A
padsakayan. aralom id talun alun.

Kowoowoyoo papaapanau Koodop om au kopuriman


padsakayan di amu koindisan toi ko katahub do
2 monimbang do papaapanau B
padsakayan suai.
suai id talun alun.

u okito o boogian
Siodop ontok papapanau do
3 padsakayan di minog do C
padsakayan.
alanan miagal do birik.

Katahub do padsakayan
gumu karaagan do talun suai tu monotos poposiau
4 alun miagal do noluangan. D
om minsogulu do
padsakayan suai.

u kaatod o padsakayan Katahub do padsakayan


id longkod ser is tumanud suai tu kosunsung do
5 ponuhuan mundorong id E
timpu di nakatantu.
lampung trafik aragang.

B. Pogibaabarasai id tinimungan o karaaralano' monolibamban


koligaganan talun-alun maya pomogunaan do peta pomusarahan
id siriba.
Popogirot do
kooturan talun
Karaaralano
alun
monolibamban
koligaganan
talun alun

Tonudo no kooturan id talun alun.


Nuut
Mongingia’:

• nggumuan o bolikan diti om poindalanon o akti iti popisudong koilaan daamot 55


2.4.1 mokinongou do audio.
Intutunai Boros Popiromut Ngaran
Nuut Boros
• Boros Popiromut Ngaran nopo nga boros di gunoon montok popiromut
do frasa ngaran miampai boros do suai.

1. Poingkakat i Julia hilo id pagandadan do baas.


. Papaatod ilo baas do susumakai mantad id Pekan Nabalu kumaa id Kundasang.
. aro mogisuusuai kawo padsakayan miagal do padsakayan tindal
om padsakayan waig.
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

Padsakayan Ginumuan
Padsakayan ginumuan nopo nga padsakayan di pinotounda montok kogunoon do
tulun ginumuan. gumu kawo padsakayan ginumuan miagal do baas, teksi om
kuritapui. aro nogi padsakayan ongosiau roitan do komuter om Light Rapid Transit
L T id Semenan ung Malaysia. Mogowit o padsakayan diti do susumakai kumaa
kinoyonon di pointantu.
gumu kounalan do padsakayan ginumuan kaampai no mongingkuri
kososokon id talun alun om nogi koyomutan do tongus. Kaanu tokou nogi mogkikit
do tusin nung sumakai do padsakayan ginumuan tu osiriba o gatang do tambang.

A. Patayado' ayat di minomoguno Boros Popiromut Ngaran mantad


teks id sawat.
B. Gonopo' ayat id siriba momoguno Boros Popiromut Ngaran di
kotunud.
id kumaa miagal do
1. Poirikau i Simon sampaping dilo papaapanau do baas.
. gumu kounalan do padsakayan ginumuan tulun ginumuan.
. Papaatod ilo kuritapui do susumakai mantad id Tenom id Beaufort.
. aro mogisuusuai padsakayan tulun ginumuan baas, teksi om
kuritapui.
. Suminakai i ichel do feri mantad Labuan kumaa id Kota Kinabalu di
songkonihab.
. Padsakayan komuter, Light Rapid Transit L T om monorel nopo
nga padsakayan tongosiau id Semenan ung Malaysia.

C. Pomonsoi limo ayat sondii momoguno Boros Popiromut Ngaran id,


kumaa om miagal do.
56
5.3.3
Intutunai Ayat Misompuru Misoungko

Nuut Boros
• yat misompuru nopo nga tinimungan do duo toi ko lobi ayat
mintootoiso .
• yat misompuru misoungko nopo nga nowonsoi mantad duo toi ko lobi
ayat i momoguno do boros popionit nga om om.

i. Momihid do kurita i ddy om momurus do bulandai kurita i obin.


a. Momihid do kurita i ddy.
b. Momurus do bulandai kurita i obin.
ii. siau o motosikol nga au ogumu kasakai.
a. siau o motosikol.
b. u ogumu kasakai do motosikol.
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

Pisompuruo' ayat id siriba.

1. Koilo o tapa ku papapanau do baas.


. Koilo o tapa ku papapanau do luri.
_______________________________________________________

1. rulan i daa i kila papapanau bosikol disido.


. Nokoulok do watu agayo i bosikol disido.
_______________________________________________________

1. gayo tinan do kapal tulud.


. siau tumulud o kapal tulud.
_______________________________________________________

1. Sumakai oku baas do mongoi sikul.


. Sumakai oku baas do muli mantad sikul.
_______________________________________________________

1. suab oku po daa minugad minongoi kala a.


. gumu no kurita id talun alun.
_______________________________________________________

57
5.4.3
Pilio' om Suato'

Nakatanud i Jufian do tapa disio minongoi pomoomoli id kakadayan.


Kipomusarahan o tapa di Jufian do mongoi pokilihung kurita disio. aro piipiro
kadai pomolihungan kurita id kakadayan dii.

KADAI KADAI
POMOLIHUNGAN POMOLIHUNGAN
KURITA Kurita
OPUHAWANG
OLIDANG
Gatang: Gatang:
• Momolihung kurita RM13. • Momolihung kurita RM12.
• Momolihung om vakum RM18. • Momolihung om vakum RM15.
Kagayat: Kagayat:
• Haro waig tinumon au barayan. • Haro liwang mintong televisyen.
• Haro poundarangan kurita kitaap. • Misampaping do kadai pomoli-molian.

KADAI
POMOLIHUNGAN
KURITA OSUAU

Gatang:
• Momolihung kurita RM8.
• Momolihung om vakum RM12.
Kagayat:
• Timpu momolihung di osikap solinaid 10 minit.

Inomoto' koilaan gatang momolihung kurita id sawat. Uhupai tapa


di Jufian momili kadai pomolihungan kurita di kosudong.

Kadai pomolihungan kurita di kosudong montok tapa di Jufian nopo nga


. Gatang montok momolihung
nopo nga .
Kosudong o kadai pomolihungan kurita diti montok tapa di Jufian tu
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________.
Nuut
Mongingia’:
58
• Tapanayon o tangaanak papadalin do koilaan mantad teks okon linear kumaa id
ponuatan linear. 3.3.1
Intutunai Padsakayan Sandad

A. Poindalano' ponoriukan miampai tambalut id kalas nu kokomoi


koilaan do isoiso' padsakayan sandad tinaru tokou toi ko' tinaru
suai. Kawasa ko mogihum koilaan mantad Internet toi ko' maya
tadon suai. Koilaan nopo di kawasa do soriukon nga kaampai
no kawo padsakayan, ngaran kakamot pomonsoi om kogunoon di
padsakayan sandad tinaru tokou toi ko' tinaru suai. Wookon nopo
do padsakayan sandad di milo nu soriukon nga miagal do bosikol,
padau, karabau om kuda'.

Ngaran Kawo Kakamot


Kogunoon
Padsakayan padsakayan Pomonsoi

Sakayon
Padsakayan
Bangkar Poring, tuai sumoborong do
waig
bawang

B. Pokitono' asil ponoriukan nu id buuk tagayo. Onuai do label di


poinggonop kaampai no ngaran om boogian tinan di padsakayan.

Nuut
Mongingia’:
59
4.4.1 • Tapanayon o tangaanak kokomoi karaaralano popoopi koilaan mantad nternet.
4.4.2
Kanou Momonsoi Replika Bangkar
Momonsoi eplika Bangkar

Replika Bangkar
Kakamot: Laang Kotingoligan: Laang 1:

ntang intangan
momoguno kakamot
di atarom. Kada
raan kayu 1 cm songkoilihai do gunting
raan kayu 1 cm nung au gunoon. Pokogoso id raan kayu
1 tinggayan sokirim di alabi 1 cm i raan kayu 1 cm
Banang akapal toi ko tansi momoguno banang.
Gunting
Somimpun waig

Laang 2: Laang 3: Laang 4:

Timbogoso id tompok di Pokogoso kawagu Pompodo o tinggayan


banang. id somputul om sokirim sumiliu bontuk
potimbogoson o banang do bobosi.
soira opupusan.

Bobosi

Bangkar

eplika bangkar di
nopongo no.

Umbalai papahampung replika bangkar id waig.

Nuut
Mongingia’:
60
• Posorohon o tangaanak mitamong kolidangan posorili om kotingoligan
ontok popoindalan akti iti. 4.4.3
Skema sisimbar unit 6
TEMA 2:
7 WINOUN TOILAAN

TEKNOLOGI
Kinongoho' om Pibarasai
AUDIO 27 Imbaso' oku
Mintong Abal Kouyuuyuon Tawan

A. Imuayai om iloo' gambal kouyuuyuon tawan tumanud


kointalangan audio.

B. Pibarasai gama' om waya' mantad audio.

Nuut
Mongingia’:

• Poindalanon o akti iti naamot mokinongou audio.


61
1.3.1
Kinongoho' om Iloo'
AUDIO 28 Imbaso' oku

Tayam Tosundu
tombolog

sapi

kolibambang
pomosuon

bonong

kilau

Tadon kinoonuan koilaan teks audio https bobo.grid.id


A. Posoguo' aktiviti di kosudong maya kouyuuyuon tawan.
Gunoo' sisimbar pinotounda.

Posidang pogundalo momutung gata Mamain longkudi Mimbosikol

1. i Mary om tambalut disido ontok tadau madsarup.


. i arrel om i tadi disio ontok sosodopon di magadau.
. u koongoi i mamai Gubat ontok tadau rumasam tu koligogon
do lumiud.
. u kawasa do id timpu do rumasam tu oyopos guas gata.
. i tina di aniel do parai ontok tadau magadau.

B. Poingkuro tulun mongilo kouyuuyuon tawan maya tayam


posorili?
Nuut
Mongingia’:
62
• nsubon o tangaanak mongilo kouyuuyuon tawan maya tayam posorili mantad
moloolohing. 1.5.1
Basao' om iloo'
Satelit Ponoriuk Kouyuuyuon Tawan
Satelit ponoriuk kouyuuyuon tawan nopo nga ob ek
winonsoi do tulun, pinotulud id soribau do tawan
momoguno do roket. Kiwaa lobi satelit id soribau
do tawan. Satelit diti manahak koilaan kokomoi
kouyuuyuon tawan om iklim.
Satelit nopo ngawi diti nga mogisuusuai o bontuk
om ginayo. Koinsanai o satelit kiwaa duo boogian
toponsol. Boogian nopo dii nga antena om koonuan
winakas.
Tumurug i satelit maya orbit sumorili di pomogunan. Momoguno o satelit do
antena montok manganu data mantad pomogunan. Pootodon o koilaan i aanu di
satelit kumaa id pomogunan, id tolu kawo ime satelit. Kawo ime satelit nopo dilo nga
roitan do imej visible, imej inframerah om ime do ruap waig. Kiguno ngawi o ime diti
do manahak koilaan kokomoi kouyuuyuon tawan. Suai ko ii, gunoon nogi i ime do
mongintong kinaantakan kinasaraban talun om manganu koilaan kokomoi lakun do
rahat om iklim pola.
Kiwaa duo kawo do satelit gunoon do Jabatan Meteorologi Malaysia. Kawo nopo
dii nga satelit orbit polar om satelit geopegun. Satelit orbit polar nopo nga kaampai no
Satelit N 1 , Satelit N 1 om Satelit Tema. Satelit geopegun nopo nga kaampai
no Satelit imawari , Satelit om Satelit G.
Tadon kinoonuan https www.slideshare.net eeyan uls pencerapan satelit

A. Simbaro'

1. Nunu guno do satelit


. Piro ginumu do satelit id soribau tawan
. oito duo boogian toponsol do satelit.

B. Gonopo' peta pomusarahan id siriba.

Satelit Satelit ponoriuk Satelit


N 18 kouyuuyuon geopegun
tawan

Satelit
G
63
2.4.3
Basao' om Inomoto'
Momumutanom Parai Moden
Mogibooboros i Murini, i adif om i Gundohing zli kokomoi di dron i gunoon do
kumala a id pomutanaman parai. Gundohing zli nopo nga mamai di adif,
songulun momumutanom parai momoguno teknologi dron.

Murini Nunu posobputon dilo dron


adif Poposobput ilo do wanit songongi mamaraag tanom.
Koligogon ilo pamanit nung osiop do tulun. Nasip tu kiwaa ilo
dron monguhup momonsoi kala a di orumot om koligogon.
Gundohing zli topot ino adif. ti no ponguhupan do teknologi montok
koburuon id gana pomutanaman. sikap poposobput dilo
pamanit nung momoguno dron. laalaid nung momoguno
tulun kukumala a. i pogulu, orumot om ohuyan tulun
mamabo di ponobput wanit. Baino nopo nga au nodi tagal
boboon tu momoguno nodi do dron. Suai ko ii, osiriba kos
pomutanaman tu au nodi ogumu kukumala a gunoon.
64
Murini uhai kopio o kala a momoguno dron.
Gundohing zli topot ino Murini. Kaanu do mamagambal o dron dilo do
tanom. Maya do analisis gambal, oilaan o kobolingkangan.
ilaan o ginumu klorofil om koyoposon tana. Suai ko ii,
oilaan nogi tanom di kiwaa songongi mamaamaraag
mantad id kinawas do meter. Mantad koilaan dilo, sobputan
do pamanit i tanom di noontok songongi mamaamaraag.
Kawasa do oiwangan o pialatan di parai osougi di kipas.
Posobputon i pamanit songongi ponong id guas.
adif tokou o manamong dilo dron maya do remote. Koburu
kopio pomutanaman maya pomogunaan dron.
Gundohing zli topot ino adif. nsubon do porinta o momumutanom
minsingilo do momoguno teknologi kawawagu. Maya
dilo, koburu o gana pomutanaman id pogun tokou. ti nopo
nga kaampai no kopomogunaan dron. Goos diti kaanu
monginggumu do asil tanom. d timpu dumontol au
no kabagal o taakanon tu minggumu o tulun id pomogunan.
Baabaino diti, mongimport o pogun tokou do taakanon
miagal ko wagas mantad labus pogun.
Murini imayaan oku kokito dilo dron mintulud.
Gundohing zli i no Murini. lansan oku do ogumu sukod wagu minsingilo
momoguno teknologi diti id pomutanaman. Kipomusarahan
daa yolo do pomutanaman nopo nga iso kaganaan di
kikounalan om kawasa silihon do iso kawo pongindopuan.

Simbaro' ponguhatan id siriba.

. Poingkuro o teknologi dron kaanu monolibamban do kobolingkangan id


pomutanaman
B. Poingkuro o pogun tokou do monoguang kinaantakan au kabagal
taakanon

Nuut
Mongingia’:
• Suhuon o tangaanak do monuat id buuk ponuatan. 65
2.4.4
Basao' om Iloo'
Teknologi nopo nga iso ponoriukan momoguno koilaan sains id mogisuusuai kaganaan.
Kaganaan nopo dii nga kaampai no kaganaan komunikasi, pomutanaman, pongindopuan
om suusuai po.
Telefon kandai nopo nga iso kawo kakamot komunikasi di oponsol. d nonggo nonggo
kinoyonon, okito tokou tulun songigit igit do telefon kandai i mogisuusuai bontuk, warana,
ginayo om saap. Kaanu o telefon kandai popouhai do koposion tulun. Suai ko gunoon
mikomunikasi kiwaa mogisuusuai aplikasi kawasa do gunoon. Kawasa o telefon kandai do
gunoon mongintob, pongintangan om poposorou timpu om mongilo kouyuuyuon tawan.
Kawasa nogi gunoon montok mogisuusuai kaganaan.
Maamaso di mongingia om tangaanak sikul id kalas Toun Pimpikau mogibooboros
do koilaan kokomoi telefon kandai. loo tokou nunu ngawi kounalan do telefon kandai id
pibarasan dii.

Posunudo poingkuro
o telefon kandai kaanu
Momoguno oku do telefon kandai rumomut
manahak kounalan
do tambalut. Kawasa oku momoguno
kumaa do tulun
mogikaakawo aplikasi piromutan media sosial
id pibarasan toi ko pamalahawan ideo.

Momoguno o tapa ku
do aplikasi printer i
poromuton do printer
maya wi-fi. Kawasa
do dolinon nunu
nopo dokumen i au
momoguno wayar.

Kawasa do momoguno am
analog toi ko am digital id Minomoli i tapa ku do tikit
telefon kandai. Momoguno kapal tulud mongoi hilo
oku nogi di aplikasi alarm id Kuala Lumpur maya
montok momosik doho. do iso aplikasi id telefon
kandai.

66
Iloo' Boros Misompuru Mantad Boros Noolos
Nuut Boros
Boros misompuru nopo nga proses popirangkai do duo boros toi ko lobi om
bontuk nopo di owonsoi nga kirati pointantu. Kogumuan boros misompuru do
boros Kadazandusun aanu mantad boros ngawi di noolos.

• Kalatas kala a • Tolu pasagi


• Mato pala alan • Kapal tulud
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

Kawasa do piromuton o telefon


kandai do tele isyen pintar. Maya Kawasa do papaatod
dilo kawasa dii do mintong klip ideo tusin maya mogikaakawo
maya tele isyen. aplikasi bank.

Mogihum oku
koilaan montok
mogisuusuai
mato pala alan.

Kawasa oku momoguno


aplikasi kamera id telefon
kandai do maganu gambal
om ideo. Pabantaon i asil
kala a sikul maya nternet.

Simbaro' ponguhatan momoguno boros noolos di kotunud montok


boros misompuru.
1. kandai . digital . tulud
. sosial . pintar . pala alan
. kamera . alarm 1 . bank
. ideo
67
2.1.1
Intutunai Ayat kinuludan AkSAk
Nuut Boros
yat kinuludan kS k nopo nga iso kawo nuludan ayat i gunoon id pibarasan.
Misuai o kouludan ayat id pibarasan om ponuatan.
k d erb kinoyonon S Sub ek k d erb kinoyonon

1. ilo i Nora id walai


d erb kinoyonon + Sub ek + d erb kinoyonon
2. uudi ilo kalabau id soborong bawang
d erb kinoyonon + Sub ek + d erb kinoyonon
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

Posunudo' ayat sisimbar kinuludan AkSAk.

d nonggo
1 2 pinoilihan ku di
d nonggo telefon kandai ku
i zmi

d nonggo i d nonggo
3 4
tanak tingau pinoilihan nu di
kunsi kurita

Ponuat piipiro ayat kinuludan AkSAk.

Nuut
Mongingia’:
68
• Kawasa nogi o mongingia do manahak kointalangan ad erb kinoyonon suai miagal 5.4.1
ko hiti om hino.
Iloo' Boros Noolos

Nuut Boros
Boros noolos nopo nga boros i noolos mantad
boros tinaru suai. Kapangalasan nopo do boros
diti nga adadi soira do aiso boros di kosudong om
miagal komoyon.

Basao' om roito' ngawi boros noolos mantad teks id siriba.

Pongindopuan online nopo nga iso ralan mongindapu di ointutunan tulun


sompomogunan. Pongindopuan diti manahak do kosiwatan kumaa di
mongiingindapu do popoburu pongindopuan. ponsol o piromutan nternet
montok pongindopuan diti.
gumu kawo pongindopuan kawasa do poindalanon maya pongindopuan
online. ti nopo nga kaampai no pongindopuan taakanon, basaan, kakamot
lotirik om suusuai po. u tagal i mongiingindapu do mongukab kadai tu
pataranon ngawi ilo maya online. Kawasa o mongiingindapu do papalaku
produk maya ideo toi ko id bontuk do grafik i kagayat ginawo di momoomoli
id nongo nonggo media sosial.
Kiwaa mogikaakawo liwang media sosial gunoon di mongiingindapu do
popoindalan pongindopuan online.
Tulun di momoli nga au tagal sumoliwan mongoi sungod momoomoli id
kadai. Koinsanai proses momoli om mambarai nga maya online. simbayan
o tulun momili produk korohian om i kosudong maya kointalangan produk di
pinataran.
Kosudong kopio o ralan pongindopuan online tu nokoburu o teknologi
komunikasi id pogun tokou. Suai ko ii, manahak nogi o porinta do pongunsuban
maya ponguhupan kousinan om suusuai po. Nuru o mongiingindapu do maganu
kosiwatan monginggumu kabaalan om koilaan pongindopuan online.

Patayado' boros noolos mantad teks om ponuat ayat sondii


montok boros dii.

1. nternet
ponsol o piromutan nternet montok mogihum koilaan pambala alan.
69
3.1.1
Tinduo' Sundait id Siriba

Sundait Sisimbar

Piigit igit pikandai kandai


inonggo nonggo au otingkod intangan
1 Pitodos todos pipihid pihid
Kopiboros nga au kopitorungak
sai oku

Kinongohon oku do tolingo


iyang modsinding nga au oku koilo sumayau
2
lantas mimbolotok momolihis ginawo
sai oku

Sonsodon oku do mato


Kinongohon oku do tolingo
3 Manahak oku koilaan om
ponontudukan
sai oku

baal oku tumulud popoundaliu do tulun


Minsiriba id tana tumubpo
4
u kasako do raan
sai oku

Poinggiwis oku do mamanau


5 Kurita oku nga aiso bulandai
sai oku

70
4.2.1
Skema sisimbar unit 7
TEMA 2:
8 WINOUN TOILAAN

PODTUONGISAN
Sindingo' Miampai Tambalut
AUDIO 29 AUDIO 30
Joget Modtuongis
Nonggo ngoyon nu dino ambalut ku
Maarau arau ko tokito ku
i ambalut kada kosuayai, aarau arau oku mamanau
Mongoi ingkosup do sakayon, kumaa hilo Kundasang.
mbalut ku sunudai oku po gia
Nunu kohiok hilo id Kundasang
gumu kohiok ambalut ku, haro nulu takawas
sogit nogi o sarup dau, miagal id labus pogun.
Korus
Kanou adi konou ambalut, mongoi tokou no podtuongis
Siwato miampai paganakan, rumamai ramai tokou
Kinongoho ti sinding dahai, oget mooi podtuongis.
Miagal nopo dino oi ambalut ku
ntang intangan no do mamanau
Kotoluadan no diya ambalut, nonggo diya do ngoyon
Mogowit kantung do tagayo, miagal mongoi id sodu.
lito korus
oku diti mibok mooi podtuongis
Kumaa hilo id Simpang Mangayau
Kanou tokou mongoi podtuongis
ntok koundarangan sikul
Modtuongis id pogun sondii, ounsikou o ginawo.
Sinupu di oslin Sampai
Loyuk oland rancis Tadon kinoonuan adzillahshella La im

Boros oitom om aragang id sinding nopo nga duo tulun susuminding


misimbar. Boros obulou nopo nga piampatan diolo suminding.
Nuut
Mongingia’:

• Porongohon o tangaanak do audio miampai tumanud suminding. 71


• Kawasa nogi pisimbaran di duo tulun toi ko duo tinimungan.
1.5.2
• Suhuon o tangaanak mogibooboros id pibarasan toomod. Kawasa nogi alanan o ngaran
kinoyonon om kogingahan id kinoyonon dii.
Basao' om Rotio'
Mibok Modtuongis

Tadon kinoonuan MySabah.com


suab po minosik no yahai duo di tadi ku. Nakabatos i tapa ku di kosodop do mogowit
dahai sampaganakan mongoi podtuongis hilo id Kulam aig Talasu Poring id anau.
Patayado ku no i tongongaran kakamot i owiton ku id kalatas. Kalapas dii,
ponuangsuang oku nogi. Minogowit oku do basaan miagal do banat, sorual modsu
om suusuai po. Minogowit oku nogi do palampung om buul tonini.
Minosik nogi i tina ku do osuab po. Pinopotounda isido taakanon om tiinumon
montok akanon dahai id kulam waig talasu dii. Pinosuang di tina ii taakanon id poyanan
di kisompon do ogirot. Kotounda po ngawi o tongokakamot om tongotaakanon,
posuango no dahai id bonet do kurita.
Pogulu minamanau, suminambayang po yahai mokianu koumoligan mantad
Minamangun. d tindalanon, minumbaya po yahai minongoi ponuang do tumau kurita
om minomoruhang do tongus di bulandai. u nogi di tapa linihuan do minomorisa do
tongus di bulandai poingopi id bonet kurita.
Korikot nopo yahai id kinoyonon dii, ogumu no tutumombului nokorikot. ngoi
po i tapa huyud do momoli tiket om suang nogi yahai. Minongoi i tina om i taka ku
podsu id tionon kiwaig talasu. Mintolop yahai om i tapa ku id kulam di tagayo. tadi
ku nopo nga poinsakai do palampung. d pitangaadau, undorong no yahai om akano
no dahai i kokoriu noowit.
ntok aam kaapat minsosodop, tounda no yahai muli miampai ginawo di
ounsikou. Pogulu minuli, lidango po dahai i nionon dahai do minakan. Pinosuang
dahai i tongosiamut id tuung rinomos. aro boros do tongkiadai dikoyu o tulok, kada
tongkiadai rinomos.
72
Koilaan poinlisok nopo nga koilaan di au pokitonon do otolinahas id
pambasaan. Kaanu tokou mongilo momoguno pomusarahan tokou
sondii ontok abasa om orotian tokou koinsanai di teks pambasaan.

Koilaan poinsuat (abasa)

Patayado ku no i tongongaran kakamot i owiton ku id kalatas.


Koilaan poinlisok (id pomusarahan)

Patayadon ku i tongongaran kakamot i owiton ku id kalatas mooi do aiso


olihuan do mogowit.

A. Pisudongo' koilaan poinsuat om koilaan poinlisok.

Koilaan poinsuat Koilaan poinlisok


Minosik nogi i tina ku do haro pongolon nung oponsutan.
1 osuab po
Minomorisa do tongus di kopuriman i tongotutumombului
2
bulandai poingopi koponsolon do manamong
mooi do kolidangan.
Tongkiadai dikoyu o tulok,
3 kosiwat popotounda taakanon om
kada tongkiadai rinomos
au tagal momoli.
Suminambayang po yahai
4 mokianu kotingoligan osonong ginawo tu haro no sondihon
mantad Minamangun mongumolig id pamanahon.

B. Onuai koilaan poinlisok montok koilaan poinsuat id siriba.

1. Posuangon tokou no id tuung rinomos o kalatas pinomolopot taakanon


kopongo makan.
. Lidangon po nionon tokou do minakan id kotogisan pogulu muli.
. Kada pingkotuo i tongobunga id kinoyonon modtuongis.

Komoyon Boros
1. Nakabatos Nakapanahak boros di nuru tuhukon
. ponuangsuang momiromiro, popotounda kakamot i owiton do mamanau.
. kokoriu taakanon om tiinumon i owiton mimpanau.
Nuut
Mongingia’:
• Tudukan o tangaanak di pisuayan koilaan poinsuat om koilaan poinlisok. 73
2.3.2 • yat i aragang id teks nopo nga ayat koilaan poinsuat.
Monginlaab Toilaan
Podtuongisan id Sabah

Tadon kinoonuan acebook ploreSabah


Sabah nopo nga pogun i kumoduo tagayo id pogun Malaysia id ponong koibutan
Pulau Borneo. Nointutunan o pogun tokou tu haro o nuluhon di akawas om kotogisan
di ongolumis. Nosorilian Laut Sulu o boogian kosilahon rahat, Laut hina Selatan id
kotogisan kotonobon om Laut elebes id kabaatan.
Mantad di kinolumison doid piipiro kinoyonon id pogun diti, kaanu tokou
popoindalan mogisuusuai abaabayan di kohiok. Kokito tokou nogi di kolumison sandad
posirili di tongolumis i aiso id pogun suai.
so mantad di kagayat kopio tongotulun i orohian do koimaan di apangkal nopo
nga mongoi indakod do Nulu Nabalu. ti no nulu di akawas kopio id pogun Malaysia.
Sundung po do haro i ounggungan om bolingkahangon ontok mindakod nga au i
tingkadan do tulun mongoi indakod tu ii no iso awaawayaan di kohiok kopio.
Suai ko ii, kinolumison di pulau om kotogisan nogi nga kaanu mamagayat do
ginawo. aro piipiro pulau ponong id kotogisan kotonobon Sabah miagal ko Pulau
Mantanani. i pogulu i ouhai tokou kokito di sada luulumbo om dugong. Tutuumbayaan
nogi do pondu mogontolu o hilo.
lumis o kokitanan id disan rahat ontok doungotuong. aro o winaladan titiu
tobulou id posorili rahat i komoyon do bioluminescence. i nopo nga mantad di
mikroorganisma marin i mamaamasi do hilo.
Mantad dii, gompio tokou no o sandad winoun tokou mantad atagak id
pomogunan. Potungkuson tokou no i kinolumison pogun kumaa monongodu om
manangaki dati.

Pomonsoi peta pomusarahan kokomoi kinoyonon podtuongisan


di kohiok id Sabah. Kawasa nogi mongintong id Internet.
(Loyogo' Internet “Kementerian Pelancongan Sabah”)
Nuut
Mongingia’:
74 • Suhuon o tangaanak momonsoi peta pomusarahan id buuk ponuatan.
2.3.3
Iloo' Boros Popoimagon ii om dii AUDIO 31

Nuut Boros
Boros popoimagon nopo nga boros i kaanu manahak kapanatalan boogian
pointantu id ayat. intutunan nogi Boros Popoimagon sabaagi patikol.

ii om dii
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

Aramai Modtuongis
lif Nonggo nongoi nu di konihab bin
bin Minongoi oku hilo anau miampai di koobpinayan
di tapa ku.
lif o. Nonggo no kinoyonon tinombului dikoyu
bin aro duo no kinoyonon notombului dahai di konihab.
ilo id Tugu Nunuk agang om hilo id Bawang Luanti.
lif Nunu nokito dikoyu id Tugu Nunuk agang
bin aro iso bongunan winonsoi mantad simin. Ii nopo
bongunan dii nga miagal do guas puun nunuk.
lif Nokuro ii tu winonsoi miagal guas puun nunuk
bin Tumanud susuyan, ii nopo nga ponokotanda do haro
iso guas nunuk hilo di pogulu po. Tumanud
kotumbayaan tulun usun, hilo no kaka tadon diti
tulun tinaru usun.
lif Jaam kopiro kou di minongoi intong di sada hilo
bawang Moroli id Kampung Luanti. Tadon kinoonuan MySabah.com
bin Kuminaa yahai hilo di aam koduo minsosodop. Kohiok no mintong dii sada.
lif oku nga nokoumbal minongoi hilo di toun nakatalib. gumu no kaanto kawalayan
nokoruhang hilo dii
bin Ii om ii tongowalai hilo dii. iso i kinosimbano . Ponguni no lunsing
lif o, ba. Kanou sumuang kalas.

Gonopo' ayat momoguno patikol di kosudong. ii dii ii om ii

1. Nokoloboi oku minosik kosuab. no pogi noiduanan oku do


bas.
. Nulu Nabalu nopo nga nuluhon id pogun Sabah. no nulu takawas
kopio id pogun Malaysia.
. ginumu di tongotayam id oo Lokawi. iso i tayam do wagu.
. gumu tulun tuminombului id Kundasang di konihab. no tu nososok o
talun alun .
Nuut
Mongingia’: 75
5.3.2 • Suhuon o tangaanak minsingkono tumanud dialog.
Kinongoho' om Iloo' Kopomoroitan Ginumu
AUDIO 32 mbaso oku

1 3 2 3
2
1

tolu langod duo lingkong sompingal

4 5 6

sompuun sontimbauk songwongkos

Gonopo' momoguno pomoroitan ginumu di kotunud.

5
4 6

1. sansam . piasau . tuai


. watu . poring . waig
Nuut
Mongingia’:
76 • Suhuon o tangaanak mokinongou audio montok kotolinahasan diti pomoroitan ginumu.
• hoton o tangaanak kokomoi nunu nopo milo pomogunaan di pomoroitan ginumu nabala alan. 5.5.1
• Suhuon o tangaanak momogonop frasa tumanud ginumu id gambal.
Suato' Ayat Pamagatangan

Kotoluadan au gina tu nokorikot kou


ngawi. Kotoluadan nogi montok dilo
tutungkap pinatahak dikoyu.
A B Kotobian Tadau Tina.
Kotoluadan tu mupus
om minomogompi
doho gisom
nakagayo.

ntok Tadau Kinosusuon ntok Tadau Tina


Kotoluadan au gina
Kotoluadan au gina kumaa oinsanan noos
C Mongingia Peter D sompomogunan tu otoboi
tu minongia gisom om osonong ngawi montok
nakaanu yahai ogumu tulun di mokiusap.
toilaan om kabaalan.

ntok Tadau Mongingia ntok Tadau Noos

Ponuat ayat pamagatangan tumanud bahan pongunsub id siriba.

1. Mamagatang kumaa di mongungumolig pogun ontok Tadau Susumangod.


. Mamagatang kumaa di mogiigion tu nokorikot id pitabangan mamalangga
do taman rekreasi.
. Mamagatang di tongomongiinginsada.
. Mamagatang kumaa tapa ontok Tadau Tapa .
Nuut
Mongingia’:

• Suhuon o tangaanak monuat ayat pamagatangan id buuk ponuatan.


77
. .
Suato' ngaran kinoyonon podtuongisan.
AUDIO 33 mbaso oku

Podtuongisan
1 3

4 5

Tadon kinoonuan https www.mysabah.com


A. Intutunai om suato' ngaran kinoyonon podtuongisan di
kohiok id gambal.

1. wasai 2. 3.
4. 5.

B. Gonopo' ayat id siriba.

1. Nohiok tomod i nai Saimah nokokito di bunga tongolumis om ongoluub ontok


minongoi podtuongis id okid di minggu nakatalib.
. sogitan tomod i Markus ontok minongoi podtuongis id tu
nokolihu do rasuk takapal.
. Mogisuusuai abaabayan pinoindalan montok di tongotuutumombului ontok
minongoi podtuongis id miagal ko mintolop id tuwou do
rahat, popoloyog do padau om suusuai po.
. Minongowit i aimi do lampung ponitiu ontok minongoi podtuongis id suang
montok ponitiu di tongolinukis di mogiigion di poguugulu po.
. ramai om kohiok tomod mimpodsu id tu oniting om osogit o
waig id botung.
Nuut
Mongingia’:
78
• Suhuon o tangaanak monuat boros di kosudong tumanud gambal om momogonop
ayat id buuk ponuatan. 3.1.3
Polombuso' Tudodoi
AUDIO 34 AUDIO 35

Podtuongisan id Pogun Ku

Tudodoi
sindak pogun togingo
Nosorili rahat tolumis
Nouridangan nulu tawantang
Podtuongisan osima.

Tudodoi
Sondot ku id Tompios
Poingkakat Tugu Nunuk agang
Boros ka di odu ku
Nantadon tulun usun.

Tudodoi
Takad ko id koibutan
ikot id Simpang Mangayau
puhod tongus mangayub
Piolitan duo rahat osiwang.

Tudodoi
bok oku id Kundasang
impa ku nulu Nabalu
Kaandasan mogiigion ngawi
Nosorili kabun kinotuan.

Tudodoi
Gompio tokou linundus
Gompio podtuongisan
Potungkuson di poyo ugou
ti pason kada lihuai.
Sinupu di oslin Sampai
Kg. Lakut, Papar

Tadon kinoonuan https www.mysabah.com


Nuut
Mongingia’:

• Suhuon o tangaanak popolombus tudodoi miampai roiton, otus om loyuk di kotunud.


79
. .
Ponondulian
Ruludai boros kopomoroitan ginumu di kotunud.
1. aro duo lingkong, wongkos lukug poinsawit id limput.
. nuai oku po duo langod, timbauk do waig, ka di tapa.
. Minomoli i tina do duo wongkos, puun kangkung kigatang do apat ringgit.
. Nakatahub i andy tu nakasadu do sompingal, sonlingkong watu.
. Minongingkid i tabangku duo langod, pingal tobu id tanga puru .
. Suminuni duo wongkos, puun piasau id tolikud sulap pataranan kinotuan.

Ponginluuban
Basao' om suato' tolu ayat pamagatangan id teks nabasa.

Minuli i elena om paganakan id kampung tina disido. Maamaso id tindalanon,


koponsutai no yolo do bulandai kurita. Tumongob tomod yolo tu rumasam.
sonong kopio tu tuminalib o pulis peronda. Nuhupan yolo di pulis do mongolon
di bulandai.
Kotoluadan au gina tu nuhupan nu yahai minongolon dilo bulandai, ka
di tina di elena. Nonggo ngoyon dikoyu ka di pulis. Mongoi yahai hilo
Kampung Kitapol, ka di tina di elena suminimbar.
Tilombus no yolo minamanau. Korikot no yolo id kampung. inamit yolo di
tongokoobpinayan. nuo om patahako no di elena i tutungkap rinukut rukut
miagal ko wagas, mi, tumau pagansak om suusuai po.
Pounsikou togumu diti titungkap dikoyu, ka di todu .
Miagal nopo odu , ka di elena suminimbar. Kotoluadan kumaa
Minamangun tu minongumolig dahai id tindalanon, ka id ginawo di elena.

80
Skema sisimbar unit 8
TEMA 3:
9 WINOUN SUSUYAN

KOUBASANAN
Intutunai om Pogibaabarasai
AUDIO 36 Imbaso' oku

u tu
ba

s in
ra

Nopung id
ka

Kaadat-adato'
Pisasawaan
Tinaru Kadazan
om Dusun
g
sa

un

pa
tag
la

Tadon Kinoonuan: Kintum @ Theresa Gilong


(Kampung Nadau, Kiulu)

Posunudo'.
1. Panahak pomusarahan nu kokomoi koponsolon do nopung id kaadat-adato'
pisasawaan do tinaru Kadazan om Dusun.
2. Poindalano' pogihuman koilaan id tinimungan kokomoi kaadat-adato'
pisasawaan do tinaru Kadazan om Dusun id mogisuusuai watas id pogun
Sabah. Pokitono' asil kalaja nu maya aktiviti Gallery Walk.
Nuut
Mongingia’:

• nuan o tangaanak do tapanai mooi do kaanu manahak taksiran kokomoi gambal di pinokito. 81
1.4.3
Basao' om Iloo'

Kadaaton do Tinaru Kadazan om Dusun

Kadaaton nopo nga kotumbayaan do tulun Kadazan om Dusun di pogulu


po. Soira nopo do haro kadaaton, au kawasa potilombuson i imburuon
tu au osonong o osunsudan.

Nung kobontol do lontugi id pamanahon


do mongoi id isoiso' kinoyonon, nuru do
gumuli. Milo nogi modop po pogulu muli
nung osodu o napanau. tumbayaan o
tulun di pogulu po do haro o kaantakan
di au osonong nung kobontol do lontugi
id tindalanon.

Pogoduhan nogi tumilombus mindahu nung haro tombolog nahagan di


minguni om minsimpalud id tindalanon. Pogoduhan iti montok mongilag
kaantakan di au osonong miagal do otibas toi ko' ootungan do kayu.

Au kawasa mongoi pokiwawaal nung


haro pungit mintulud do pitangaadau.
tumbayaan o tulun gulu-gulu do osorob
i walai winonsoi mantad wawaal di
nongoi onuo' ontok haro pungit mintulud
pitangaadau.

Soira koipi kokito tulun suai do maamaso sumobu, minog do mongoi


ponibas do guas punti soira oposik. Nipi nopo diti nga panakatanda do
otibas i nokoipi nung au mongoi ponibas guas do punti.

Au nogi kawasa do mindahu ontok haro o minidu pogun tu i nopo au


mamantang nga papalan do tulun suai.

82
Minog do mundorong po do oruhai nung
kasadu id timpuunon pamanahon. duhan
popotilombus panahon nung awagat o
ginawo tu haro araat di osunsudan miagal
do umpadanon do tulun di orikatan.

Kotumbayaan guugulu kokomoi kadaaton nopo nga manus-tanus no dii.


Sundung do ingkaa, haro nogi i kakal po tonudon miagal do pogoduhan
mindahu ontok haro minidu pogun montok manampasi woyo toluud
mogipaapantang id pialatan do mogiigion.
Pinosusui di: Inan Kondusun@Julia Gilong (Kampung Nadau, Kiulu)

A. Posuato' waya' nung kosunsung do kadaaton id siriba.

Gama' Waya'
Tumilombus mamanau mongoi id isoiso' kinoyonon sundung po tu
kobontol do lontugi id dalan.
Mongoi pokiwawaal pomonsoi lamin ontok do haro pungit sontulud-tulud
pitangaadau.
Mindahu ontok haro minidu pogun.
Au mongoi ponibas do guas punti soira koipi do kokito tulun maamaso
sumobu.
Au mundorong do toruhai soira kasadu id kotimpuunon do mamanau.

B. Mantad pomusarahan nu, haro nangku kounalan do


koubasanan kadaaton diti? Posunudo' pounayan nu.

Komoyon Boros:
1. manus-tanus – magak-tagak
2. osunsudan – otoguang id timpu di abantalan
3. kobontol – kosolowot
4. wawaal – kayu di gunoon montok momonsoi lamin
5. papalan – potonudan boros di au osonong
6. kasadu – koulok o tompok lapap do kakamot di okodou
7. umpadanon – pawansayan di araat
8. nahagan – iso' kawo do tombolog
Nuut
Mongingia’:
• hupan o tangaanak mamarati do koubasanan tinaru Kadazan om usun di 83
2.4.1 pogulu po.
Iloo' Ayat Misompuru Pancangan
Nuut Boros
• yat misompuru pancangan nopo nga kiwaa iso ayat tohontol om iso toi ko lobi
ayat tokoro.
• yat tokoro nopo nga ayat di koimbulai id dohuri do boros popionit.
• aro tolu kawo ayat misompuru pancangan.
i. Ayat Mitokin
Momoguno boros popionit di om i.
ii. Ayat Pomogonop
Momoguno boros popionit do.
iii. Ayat Katarangan
Momoguno boros popionit tu, nung om gisom.
Tadon Kinoonuan: Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008

a. Minomoli i tapa' do songinan karabau nosukod.


b. lomu i karabau.
Minomoli i tapa' do songinan karabau nosukod di olomu.

a. Mogiilang yolo do suup timadang.


b. Noonsok di ina i suup timadang.
Mogiilang yolo do suup timadang i noonsok di ina.

a. Nasadapan yolo minindahu.


b. Minindahu yolo hilo dumo di aki.
Nasadapan yolo minindahu do hilo dumo di aki.

a. Minuli yahai hilo id kampung konihab.


b. Minidu pogun i todu' ku hilo id kampung.
Minuli yahai hilo id kampung konihab tu minidu pogun i todu' ku.

a. Minoginakan o tongotulun id walai tanaru dilo.


b. Turu tadau om turu tuong diolo minoginakan.
Minoginakan o tongotulun id walai tanaru dilo gisom turu tadau om turu tuong.

a. Au kaka kawasa mongoi pokiwawaal do pitangaadau.


b. aro pungit mintulud do pitangaadau
Au kaka kawasa mongoi pokiwawaal nung haro pungit mintulud pitangaadau.

84
A. Gonopo' ayat misompuru id siriba momoguno boros popionit
di kotunud.

di nung gisom i tu

1. Nokorongou i Ember do tuni tombolog _______ kotompurorosi.


2. Au nakabaya minindahu i odu' _______ haro sombol minidu pogun.
3. “Kouli oku do minggu tobontol ________ aiso o kaantob,” ka di Liza.
4. Minagansak i Maikol do suup gorouk _______ rinalatan do manuk kampung.
5. “Kada kou labus mantad lamin ________ do koguli oku,” ka di ina pogulu
minamanau minongoi id badi.

B. Pomonsoi ayat misompuru momoguno boros popionit di


pinatahak.

i do nung

a. Tumutud daa yahai do suab.


b. Au rumasam do totuong baino.
_____________________________________________________________

a. Nokopogulu no i aki minamanau.


b. Minamanau mindahu i aki.
_____________________________________________________________

a. gumu pogoduhan tinaru tokou.


b. Minog do tonudon o pogoduhan tinaru.
_____________________________________________________________

C. Pomonsoi ayat misompuru momoguno boros popionit “di ”,


“tu ” om “gisom ”.
Kada tagako' tungkus koubasanan
sandad do tinaru.
Nuut
Mongingia’:

• Tapanayon o tangaanak momonsoi ayat misompuru momoguno boros 85


5.4.3 popionit di kosudong.
Boros Pomoroitan Ginumu

A. Suato' kawagu teks id siriba momoguno pomoroitan ginumu


di kotunud.
Kasarahan Ku di Odu'
turu songinan sonsulu
sampaganakan piipiro Sonsodop
Nokotorimo yahai pamalahawan mantad id kampung pinopoilo do minidu pogun i todu'
ku di pitangaadau. Minugad yahai (1)_______________ minuli kampung hilo id Tamparuli
ontok sosodopon tadau dii.
Soira nokorikot id lamin, nokito ku i odu poinsuang no id lungun id kagayaan. aro
(2)____________ tulun kokusayan om koonduan songingirikau pointutuk di lungun di odu'.
Nokito ku nogi (3) ___________ tingau di odu' poinsuang id kukurungan id dompuran.
Boros ka di ina, au kawasa do poingidu o tayam miagal do tingau om tasu ontok haro rata
poingiliu id lamin.
(4) ______________ no do poingiliu i rata di odu' om owito' no do minongoi pomolisok
tu nokorikot no ngawi o koobpinayan. Au oku nakatanud minongoi pomolisok tu au kawasa
tangaanak do mongoi ka di ina ku.
Solinaid do (5) ___________ tadau dahai
hilo id kampung. Pinaharo o sambayang gisom
nogonop o turu tadau. ntok guminuli yahai id
kakadayan, minogowit i ina do (6) ___________
karo dalai di odu' montok kasarahan. Gumuli po
kawagu yahai hilo id kampung ontok kouliton
kaapat nohopod tadau om kohotusan tadau
minidu pogun i odu'.

B. Ponuat ayat momoguno boros pomoroitan ginumu di pinatahak.

songinan piipiro sonsodop sampaganakan turu

sonsulu:
Nonuan oku di ina do sonsulu golong dalai ontok tadau kinolodion ku.

Komoyon Boros:
1. rata – tinan tulun di noiduan do ginawo.
2. kagayaan – id sirang do lamin.
3. lungun – kaban montok poyanan do tulun di
noiduan do ginawo.

86
5.5.2
Iloo' om Suato'
Pantang do Tondu Mogontian
gumu o kotumbayaan poinsandad do tinaru Kadazan om Dusun kokomoi pogoduhan
om ponuhuan id koposion tikid tadau. Wookon nopo diti nga kaampai no pamantangan
montok tondu di maamaso do mogontian. Kituduan iti montok manamong kotingoligan
om pomusarahan di tondu mogontian.
duhan o tondu di mogontian do mongirit-irit
do turos toi ko koinan inano do tulun suai. duhan
nogi mongirak-irak do tayam miagal do kara.
Pogoduhan kopio iti tu notumboyo do kohuboyo di
turos toi ko' koinan- inano' di irit-iriton i tanak soira do
osusu. Ponontudukan mantad pogoduhan diti nopo
nga montok mongilag di tondu monontian mantad
pomusarahan di au osonong.
Suai ko' ii, oduhan nogi o tondu mogontian do monombir toi ko' mangampin di
nongohurak. Notumboyo do kalalaid iti soira mogkosusu i tondu. Pogoduhan nopo diti nga
montok mongilag di tondu mogontian mantad ohorob do kakamot di atarom miagal do
dalat om gunting.
aro nogi pogoduhan mongintorus id talun kumaa di sawo di tondu mogontian.
Notumboyo iti do kohuboyo dii tayam do kosulung id lawa o liou di tanak do orilitan pusod
ontok pogkosusuon. Woyo toluud mantad pogoduhan diti nopo nga mooi do kasaasari i
kusai potounda nung haro araarahon miagal do monongkoruol do mogkosusu ii tondu.
Baino nopo, manus-tanus no kotonudan do tulun id wookon pamantangan diti.
Sundung do ingkaa, haro nogi ii tonudon miampai karaaralano' kawawagu.

Gonopo' koilaan kokomoi pantang om ponontudukan montok tondu


mogontian id siriba.
Pantang Ponontudukan
Au mongirit-ngirit Mongilag pomusarahan
kouros-uroso' do wokon di au osonong

Komoyon Boros:
1. mongirit-irit – momohingi-hingi
2. ohorob – otogu do kakamot di atarom

Nuut
Mongingia’:

• hupan o tangaanak mamarati om mongintutun woyo toluud id pantang do tinaru


87
3.3.1 Kadazan om Dusun.
Suato' Ayat Pomolisi

Pokitono' Lisi
aro mogisuusuai laang montok popokito lisi kumaa tulun suai. Kawasa tokou
manahak do tutungkap montok popokito lisi. Kawasa nogi poungkapon ii maya
do boros. Intangai situasi id gambal om posuato' ayat di kosudong montok
popokito lisi nu.
Felly, olunggui
ko okito ku. Nunu
katangaban nu? Langadon oku di todu' ku
i minidu pogun di minggu
Siou no dika tu nakatalib, Elvin.
notongkiadan do
todu' koupusan.
Pogiroton no
ginawo nu.

Ponuat ayat sondii montok pomolisi di kosudong.

Situasi 1:
Notutudan o lamin do paganakan di tambalut nu, i Lorina. Naawi do nosorob o
kakamot id lamin diolo.
Ayat Pomolisi: ______________________________________________________

Situasi 2:
Nokohompit id koligaganan do talun-alun o molohing do tambalut nu, i Lili. Norualan
om maamaso diolo id lamin pongusapan.
Ayat Pomolisi: ______________________________________________________

Situasi 3:
Kosusuusu do tadi nu, au po kosimbogui i tama nu mongimburu id lamin.
Ayat Pomolisi: ______________________________________________________

Situasi 4:
Noindamaan noyomutan walai taki nu tu nawayaan do luyud tagayo.
Ayat Pomolisi: ______________________________________________________
Nuut
Mongingia’:
88
• Tapanayon o tangaanak karaaralano popolombus ayat pomolisi di kotunud.
3.2.3
Iloo' Sorita Tinaru
AUDIO 37

Susuyan Kampung di Nolondod

aro o susuyan do tinaru Kadazan om usun kokomoi do kampung di nolondod.


Insan tadau id iso' kokompungan, pinapaharo do karamayan o tulun poingion id walai
tanaru. gumu taakanon om tinumon koubasanan di pinosurung.
Soira noindamaan ruminamai, maai nodii diolo rosukai piipiro tayam miagal do
tingau, tasu om kara. Pinoinum kaka diolo do tinumon kaawuk i tongotayam gisom do
naawuk om pinasayau tumanud tuni do tagung.
Nokotogod iti di Minamangun om posondoto' no Dau o gonit om tinggoron montok
kapasarahan kumaa di tongotulun mooi do tumingkod. Sundung do ingkaa, au diolo
tinumboyo ii om tilombus nopo yolo rumamai miampai songirak-irak monimbayag di
tayam.
Posondoto' no di Minamangun o rasam tasapou gisom do naantakan o luyud
tagayo. Nakalampai o waig gisom do nolondod i walai tanaru. Nokotonggoi ngawi i
tulun di songirak-irak om sansayau-sayau. Gisom do baino, haro timpu do orongou o
tuni tirak do tulun om tagung id kinoyonon dii.
Pinosusui di: Aman Dunis Bukarak (Kampung Singgamata, Telupid)

Simbaro' ponguhatan id siriba.

1. Nunu pogoduhan toponsol do tinaru Kadazan om Dusun montok do tayam?


2. Potolinahaso' ponontudukan mantad sorita tinaru diti.

Komoyon Boros:
monimbayag – mamaamain do mamaamasi
suai miagal do tayam

Nuut
Mongingia’:
89
• Tapanayon o tangaanak montok patod boros di apagon.
4.2.6
Iloo' Koubasanan Sandad

A. Pogihum koilaan kokomoi koubasanan sandad tinaru. Ogumu o


koubasanan sandad do tinaru miagal do kaadat-adato', taakanon,
tuunion, tinunturu om suusuai po. Kawasa ko do manganu koilaan
mantad buuk, maya do Internet toi ko' maya ponurubungan
miampai do tulun di kitoilaan.

Nunu ngawi o
kadaaton do
tinaru Kadazan
om Dusun, odu'? gumu moti o kadaaton
do tinaru Kadazan om
Dusun. Kogumuan nopo
nga kipionitan do tayam.

B. Timungo' koilaan di naanu id buuk skrap.

Nuut
Mongingia’:

90 • Tapanayan o tangaanak kokomoi karaaralano popoindalan ponimungan


toilaan maya Internet toi ko' maya ponorubungan. 4.1.3
Skema sisimbar unit 9
TEMA 3:
10 WINOUN SUSUYAN

UPUSO' POSORILI
Kinongoho' om Pogibaabarasai
AUDIO 38 Imbaso' oku

Kolungguyan di Kondiu

doi, osowut o tokito ku Nunu


di kinaantakan diti ka di
Kondiu. mbalai kaka di Kondiu
do tumulud mingkawas nga
opusakan isio.

Pointalango' tolu topurimanan di kondiu mantad sorita dii.

Nuut
Mongingia’:
• Kinongohon do tangaanak o audio pogulu do poindalanon o akti iti diti. 91
1.3.4
Kinongoho'
AUDIO 39 Imbaso' oku
Koyomutan Posorili

lo no waya mantad
gama do tulun di au
mamagatang posorili
pinatahak Minamangun.

topot nogi boros di kondiu


kumaa doho. sowut tokito
disio. u dii ngawi isio kasaap
do tumulud takawas.

lansan oku do kaanu


o tulun monolibamban
do kobolingkangan
diti.

Posunudo' tolu gama' om waya' ii norongou dikoyu mantad teks


audio.
Komoyon Boros
1. olitok olobou
Nuut . kasaap kotori
Mongingia’:
92 • Kinongohon do tangaanak o audio pogulu do poindalanon o akti iti diti.
1.3.1
Pibarasai

Pinapaan ul o sikul di adif do iso piboi an momonsoi tinunturu ii pudolion


kawagu mantad butul polosotik niada. Pinaan ul o piboi an diti di Kalab Lestari
Posorili.
gumu tinimungan minampayat do piboi an dii. Koinsanai tinimungan nuru
do papabanta asil winonsoi id dumbangan do momiimilantoi.

Maya do kala a tinimungan diti, kaanu


yahai do kawakasan pomusarahan di
okreatif om ino atif. Suai ko ii, kaanu Kawasa yahai
nogi do papasarabak sunduan oupus mogihum tusin
posorili. montok kalab.
Kaanu nogi do
Minomoguno yahai do butul papasarabak
tinumon polositik. Pinudali do sunduan
dahai iti dumadi do kakamot mongindapu.
poyanan pinsil, tutuku om
suusuai po.

A. Posoguo' kakamot nadaan suai i kawasa do pudolion kawagu.


B. Posoguo' tolu ralan suai manamong kolidangan posorili.

Nuut
Mongingia’:
93
1.4.1 • Kawasa do poindalanon o pongia an diti id tinimungan.
1.4.4
Basao' om Iloo'
Baja' Kompos
Kapamansayan do ba a kompos nopo nga iso laang tosonong montok
manamong posorili. Laang diti kaanu do mongingkuri kopomogunaan ba a
kimia i koligogon do posorili. Ba a kompos nopo nga kaampai no o mogirolot
rolot bahan niada pomutanaman om taakanon. Bahan bahan nopo ngawi
diti nga kawasa do apasa maya proses penguraian bakteria dumadi do ba a
sandad.
sonong o ba a organik diti montok koruakon tana. Suai ko kaanu
mongumolig posorili, kapamansayan nga ouhai om osiriba o gatang. Niada
taakanon nga au nogi orubat do kataam.
Bahan gunoon:
• Poyanan ba a kompos
• Tana toitom
• Niada kinotuan, kulit bawang, kulit rangalau om kulit tupolo
• Niada taakanon miagal ko tulang, tinai sada om manuk
Laang momonsoi

Posuangon i tana toitom id poyanan sabaagi


lapau kumoiso . Tana diti montok do papaasil
mikrob.

Laang koduo, posuangon i niada kinotuan, kulit


bawang, kulit rangalau om kulit tupolo dodion
do lapau kumoduo. Kifungsi o bahan bahan
niada ngawi diti do papasagub tana.

Laang kotolu, posuangon i niada taakanon


miagal ko tulang, tinai sada om manuk dodion
do lapau kumotolu. Giuhon ngawi o bahan diti
do popirolot.

94
Laang tohuri, ruhangan kawagu do tana toitom
om giuhon gisom kopirolot. Tutuban i poyanan
om andadon piipiro wulan. Kiikiro tolu gisom
apat wulan kawasa no do gunoon o ba a dii.

A. Uludo' koilaan id siriba tumanud teks nabasa kokomoi


laang momonsoi baja' kompos.

Posuangon i niada kinotuan, kulit bawang, kulit


rangalau om kulit tupolo dodion do lapau kumoduo.

Posuangan do tana toitom id poyanan sabaagi lapau


kumoiso .

uhangan kawagu do tana toitom om giuhon gisom


kopirolot.

Posuangon i niada taakanon miagal ko tulang, tinai


sada om manuk dodion do lapau kumotolu.

B. Gonopo' grafik id siriba.

Ba a kompos nopo nga winonsoi


mantad mogikaakawo bahan niada .

Koilaan
toponsol id
teks

Nuut
Mongingia’:

• Kawasa do suhuon tangaanak do monuat id buuk ponuatan.


95
2.3.4
2.4.3
Basao' om Iloo'
Manahak i Luguan Mongingia SK. ombituon do booboroson ontok tadau
Kimpin Mongingkuri Kopomogunaan Polositik .
Kopisanangan doungosuab kumaa
tongomongingia om tangaanak ngawi.
su rinomos polositik nopo nga okon
ko iso isu kawawagu. saru o isu diti do
booboroson maya media massa miagal
ko suat abal, tele isyen, rodiu om suusuai
po.
inomos polositik nopo nga koligogon
kopio tu korumbak do posorili. Karaag o
rinomos diti do ekosistem. Suai ko kapatai
do tayam om tongotanom, koligogon nogi
kumaa do tulun.
Mantad dilo, nuru do sumokodung tokou do abaabayan Kimpin Mongingkuri
Kopomogunaan Polisitik id sikul tokou.
Maya do abaabayan diti, mangalap oku do koinsanai tangaanak om
mongingia do mogowit poyanan takanon sondii mantad walai. Papataran id kantin
nga momoguno do galas kalatas. Lopoton o taakanon momoguno pomolopot
kalatas poimbida, i au kayamut do posorili. u kawasa do momoguno sisiop
polositik.
Papaharo tokou nogi do piboi an momolukis poster kitema do puso Posorili .
Tudu nopo do piboi an diti nga popotimporon do sunduan mamagatang om
manamong posorili kumaa tanganak sikul. Papaharo nogi do piboi an momonsoi
tinunturu mantad butul polositik.
Suai ko ii, momonsoi nogi do iso sulap pomudolian kawagu. Kawasa do
pootodon o rinomos kalatas, polositik, tin om kaca id sulap dilo. Kiwaa tuung
mogisuusuai warana posodiaon hilo. Tuung kiwarana otomou nopo nga montok
kawo rinomos kalatas, warana sokulit nopo nga montok kaca om warana osohug
nopo nga montok aluminium, bosi om polositik.
Pogulu po do pupusan ku iti booboroson, insan po kawagu, manahak oku do
kapasarahan kumaa toinsanan. mpayat tokou no do kimpin diti miampai sunduan
om kopurimanan di kitonggungan kumaa posorili. lansan oku nogi do osonong o
kapaapanahan do abaabayan diti. Kotoluadan.

Pointalango' nunu ngawi sokodung do sikul SK. Rombituon montok


monolibamban koyomutan polositik.

96
2.4.4
Basao' om alanai frasa kiwarana do tukadan di kotunud.
I Bonong om I Kandawai

mamabo walai paya kahang kitaham


kakayon o soribau, kaahon o saralom kalabatu

nsan tadau id iso kopuruan, poingion ogumu


tayam. Mogiobpinai ngawi o tayam dii. d puru
nopo dii nga kiwaa iso botung ionon do ogumu
bonong. Bonong nopo ngawi dii nga mogii ilang do
nunu nopo taakanon. Mogiu uhup nogi yolo do
kumala a.
d botung dii kiwaa songinan bonong di au osonong kowoowoyoon. Ngaran
nopo di bonong dii nga i Saai. gumu bonong suai au aanangan mambalut
di bonong dii tu gobulan om mononorimo do modop. Suai ko gobulan, gayo
nakan nogi ii bonong dii.
nsan tadau norikot timpu magadau. Kumanggau ngawi ii bonong tu
orumot do mogihum taakanon. Saai nga kumanggau nogi.
nsan kosuabon, nokorumo i Saai di Kandawai
naamot di Kandawai minongoi inum id botung dii.
Kawasa ko do mogowit doho tumulud Kalu do
osonong nopo awayaan. Mogihum gihum oku daa
do botung di ogumu kopio taakanon, ka di Saai
minomisunud di Kandawai. Miampai do osinggawa
ginawo, suhuo di Kandawai i Saai do lumantaid
id raan kayu pointangau id tinduk dau. Giroton no do migit naamot kito do
tumulud, ka di Kandawai minomisunud.
Maamaso do tumulud nakatalib yolo do iso
kinoyonon kiwaa karamayan. Sangagung agung
om sampangkis pangkis po karangahan mantad
siriba. Naramayan tomod kaka i Saai dii. u dii kaka
nokokodos i Saai do au kasayau mampot di tuni
tagung. kabai kaka di Saai ii tonggom nga karatu
nogi.
Komoyon Boros
Gatango om pantango tulun suai. 1. kumanggau tumongob
. nokorumo nokopiruba
. nokokodos nakasaap

97
5.6.1
Boros Kipimato Konsonan /b/ om /d/

Nuut Boros
d boros Kadazandusun, pimato konsonan b om d nopo polombuson miampai
poloputon.
Inomoto' kointalangan id siriba.
b kopitoningan do mb bamban, umbalai, tambalut
Pimato
d kopitoningan do nd olundus, sumandak, tindalam
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

Gonopo' ayat id siriba momoguno pimato konsonan /b/ om /d/


di kotunud.

1. kawas ilo puun bun u.

. Tumulud ilo kan awai id tawan.

. Mongingkulit i inan Samba do tua bam angan.

. Suluhon o dalai do banang wonsoyon do sinan ang.

. siau manangkus ilo tam ang gusaon dilo rimau.

. Sumim ul ilo bosing do mintopik id raan do kayu


mogihum taakanon.

Nuut
Mongingia’:
98
• Kawasa do inggumuan o lambalan kara a diti do potikidon tangaanak mooi do
osimbayan tangaanak momonsoi akti iti. 5.1.1
Ayat Pongunsuban
I Labit di Oondor
i pogulu po, id iso kopuruan, poingion ogumu tayam. Mogiambalut ngawi o tayam
dii. Sundung do miagal dii, kiwaa songinan labit di oondor. ondor isio tu bobos osiau
manangkus. Kalantoi kasari kaka isio id pigusaan i pohoroon do tikid toun id puru dii.
nsan tadau, naamot di labit minsimbul do mogihum taakanon, nakasadu kaka i
labit dii do songinan buu. togod tomod kaka i labit dii. Minagangat i labit di buu dii do
migusa. ilaan di labit do odomut i buu do manangkus. gumu tayam suai minintong
do pigusaan dii. sianan ngawi yolo di buu.

Suato' ayat pongunsub tumanud kohuboyoon id gambal.

➣ Bayahan, nakalantoi ko id pigusaan diti


➣ Giroto sunduan nu.
➣ Kada kolunggui ginawo. mpunon ku kinasalaan nu.

yat pongunsuban mooi do kogirot


1 sunduan di buu do manangkus.

yat pongunsuban montok


2 kinalantayan di buu id pigusaan dii.

yat pongunsuban mantad di buu


3 kumaa di labit mooi do au isio tumongob
tu ompunon i di buu o kinasalaan dau.

puso tambalut om
Komoyon Boros
olingai pigogutan. oondor kowoowoyoon di
akawas kobooboroson

99
3.2.4
Koilaan Sandad Tinaru Mongumolig Posorili
oun Pomolopot Taakanon Sandad

Pinoindalan di fzan om tambalut kalas o ponurubungan montok pro ek pambala alan


labus kalas. Mogihum yolo do koilaan kokomoi toilaan sandad tinaru do mongumolig
posorili.

Basao' o pibarasan id ponurubungan dii.


Mamai Jino Tulun nopo do baino nga ogumu kopio i momoguno do polositik montok
momolopot taakanon. Kayamut om koligogon o polositik tu au kawasa
do rumobuk. Bahan kimia mantad polositik kawanit om kapatai do
maamasi.
fzan Poingkuro o tulun guugulu mongumolig posorili
Mamai Jino gumu koilaan sandad tinaru tokou montok mongumolig posorili
ookon nopo dilo nga, momoguno roun montok pomolopot taakanon.
oun nopo nga kawasa do rumobuk om au korumbak do posorili.
fzan Nunu kawo do roun dino, mamai
Mamai Jino oun nopo ngawi dii nga roun kobu, tintap, timadang, doringin om
suusuai po.
fzan gumu pama koilaan sandad tinaru do mongumolig posorili. Kotoluadan
mamai. gumu koilaan naanu dahai.

Pinabanta do tinimungan di fzan o koilaan ponurubungan id kalas diolo.


1. hu ponurubungan Koilaan sandad tinaru kokomoi mongumolig posorili.

2. Tudu ponurubungan Mongilo ralan tulun guugulu mongumolig posorili.

3. Tulun tinurubung Molohing abaal, paganakan sondii om luguan kampung.

4. sil ponurubungan baal o tulun guugulu do mongumolig posorili maya


karaaralano id koposion.

Poindalano' ponurubungan suai kokomoi toilaan sandad tinaru


kokomoi mongumolig posorili.
Kiwaa piipiro koilaan suai i kawasa do soriukon.
ookon nopo dii nga.
1. Mongulat.
. Sistem tagal.
. Pongisas doungguugulu.
Nuut
Mongingia’:
100
• Kawasa do poindalanon o akti iti diti sabaagi pontaksiran maya pro ek.
• Kawasa do onuan tangaanak do dingkai kala a om kointalangan 4.3.1
kokomoi laang popoindalan do pro ek diti. Skema sisimbar unit 10
TEMA 3:
11 WINOUN SUSUYAN

KARAMAYAN
Kinongoho' om podolino' kumaa
teks linear. AUDIO 40 AUDIO 41 mbaso oku

Piboi an nduk Ngadau Piboi an Sugandoi

Sumayau Mongulintang
Tadon kinoonuan andi asnah Musa om andi oslin Sampai

Gonopo' ayat id siriba kokomoi panaandakan Tadau Kaamatan i


norongou id audio.
1. Tadau Kaamatan nopo nga iso karamayan koubasanan i taandakon tulun
.
. Mampayat o kokusayan om koonduan id piboi an montok
panaandakan Tadau Kaamatan.
. Manambasaan ngawi i umampayat Piboi an nduk Ngadau do .
. Mogisuusulak om songkidum kidum i tongosuusumayau sumazau miampai
.
. nsubon ngawi daa o tangaanak sukod wagu momogompi Tadau Kaamatan
mooi do .
Nuut
Mongingia’:
• Suhuon o tangaanak mokinongou sinding id audio. 101
1.4.2 • Suhuon o tangaanak momogonop ayat montok poposusui kinaantakan id sinding di
norongou.
Polombuso' pibarasan tumanud kinoyonon om kouyuuyuon.
AUDIO 42

Pibarasan id telefon.
Boni Kopisanangan, Pian.
Pian Kopisanangan Boni. Nokuro daa ii
Boni aro timpu toliwang nu sodopon suab
Mangalap oku daa rumikot tu tadau
kinosusuon di tadi ku do suab.
Pian Jaam kopiro
Boni Jaam ko turu doungotuong. ngatan
no i tapa om tina nu kio.
Pian Ba. Pounsikou. Kopiruba tokou do suab.
Boni Kotoluadan. ino ko po.
Pian Miagal nopo. ino ko no.


Pibarasan id pasar.

nai Tunia Songkuro gatang dilo tongokinotuon
Papataran uo ringgit songwongkos montok diti
kangkung, sansam om sasayi.
nai Tunia Songkuro dii gatang songkilo dilo kasou
Papataran Limo ringgit songkilo dilo kasou.
nai Tunia Kawasa oku momoli limo ringgit tolu
wongkos dilo sansam sasayi
Papataran Kawasa. Milo nogi pogirooroloton.
nai Tunia Ba. nuai oku duo wongkos sansam om songwongkos kangkung.
nuan oku nogi songkilo dilo kasou.
Papataran opod no ringgit toinsanan.
nai Tunia Ba. ti tusin pambarai.
Papataran Na. Pogulio ku ti noolu. pat po nohopod ringgit. Kotoluadan.
nai Tunia Miagal nopo.

Id pomusarahan nu, songkuro o tusin pinambarai di Inai


Tunia dii tongokinotuan binoli disido?

Komoyon Boros
sasayi kawo kinotuan kiroun
102
Pibarasan id kabun kinotuan.
oungosuab
nai Julia anial, ngoyo po tunguhai ilo tanak do lado pinobibit ku.
anial o no ina.
nai Julia nis, uhupan oku po mongihang
dilo guol. Nakanaru nodi sakot.
nis o no ina. siwang tomod ilo
pinananaman nu do guol. awi
kito dii ilo mongihang
nai Julia nut inuton kito. Nonggo nopo
gisom kito.
Jaam ko hopod om iso nodii.
nis doi, alasu nodii ilo tadau ina
nai Julia losuan ko nopo, ongoi no hilo sulap. Posoliwanon maantad i kokoriu
tokou.
nis o no ina.

Pibarasan ontok makan doungotuong.


lya pa , airi, kanou makan.
Tapa poto no ilo rinapa tokito ku.
Sinamayan do lado om bilis.
airi tuk Louson tomod oku kokito
dilo manuk ginuring.
Tina Pomoug po longon airi.
airi Nokopomoug oku no ina.
Tapa Ba, kanou makan.
lya Kanou no.
om
airi

Pomonsoi om polombuso' pibarasan kokomoi kohuboyoon id siriba.

1. Pibarasan id gana pomoinan.


. Pibarasan ontok mogihum ralan kumaa isoiso kinoyonon i au otunudan.
Nuut
Mongingia’:
• Boogion o tangaanak kumaa piipiro tinimungan om suhuon minsingkono miampai 103
1.5.2 mogibooboros tumanud teks.
• Kawasa alanan ayat, frasa toi ko boros aragang momoguno boros sondii.
• nsubon nogi tangaanak manahak ayat sondii.
Basao' om Lingkumo'

Karamayan Popiiso' Mogiigion

Pogun Malaysia nopo nga iso pogun di haro


mogisuusuai tinaru om ugama. Mantad dii,
mogisuusuai o karamayan taandakon id pogun
diti. gumu kohuboyoon di tongosonong ontok
mamaramai diti karamayan.
ntok Tadau aya idilfitri, mangalap i tulun
k i u g a m a s l a m d i t o n g o t a m b a l u t o m
koobpinayan suai ugama rumikot id walai diolo.
Mogiaampun yolo ontok tadau raya koiso .
aro nogi komolohingan manahak tusin raya
kumaa tangaanak. kon nopo ko i tangaanak
diolo onuan tusin raya nga onuan nogi diolo
tangaanak suai ugama.
Tulun kiugama Kristian nogi nga mangalap
di tongosombol om koombolutan rumikot id
lamin diolo ontok Tadau Krismas. pantang
yolo kumaa di tulun kiugama suai miagal ko
popotounda yolo taakanon om tiinumon halal
kumaa di tombului kiugama slam. ri no iso
tanda do mamantang yolo kumaa ugama suai.
Mantad no dii, oponsol no do potungkuson
(1 kumaa sukod wagu (2) . Gompion no
daa pogiunungan ontok mamaramai karamayan momolingkum do teks

dii montok (3) .

popisompuru mogiigion id mooi do kopogiunung kasari.


pogun tokou.

o kohuboyoon di osonong

Nuut
Mongingia’:
104 • Suhuon o tangaanak mambasa teks.
• Pilion o frasa di kosudong montok momogonop boogian momolingkum teks. 2.3.5
• Kawasa nogi onuan o tangaanak do teks suai om suhuon yolo momolingkum.
Basao' om posunudo' koilaan poinlisok.

Peta pomusarahan id siriba nopo nga popotuduk do kounalan rumikot


id karamayan Tadau Kaamatan. Pilio' om polombuso' koilaan poinlisok
id kutak. Gonopo' ayat i au nogonop momoguno pomusarahan dikoyu
sondii.

Kointutun Kopogiruuruba
koubasanan tongomogiigion
tungkus tinaru suai

Kaampayat
Kotutun di KOUNALAN abaabayan
bontugan MONGOI AMPAYAT sipoot rinukut
tinaru ID KARAMAYAN rukut
TADAU KAAMATAN

Peta pomusarahan id sawat nopo nga popotuduk do piipiro kounalan ontok


mongoi ampayat id Karamayan Tadau Kaamatan.
Koiso , kointutun tokou do koubasanan tungkus tinaru mooi do 1) pologoson
tokou ii tumagak sondii./oilaan om potungkuson kumaa di sukod wagu.
Koduo, koruba tokou di mogiigion suai mooi do kopogiintutun om kaanu tokou
(2) popogirot pogiromutan miampai diolo./ogumu tusin mantad mogiigion suai.
gumu nogi abaabayan sipoot rinukut rukut i milo tokou ampayaton ontok dii.
Kaanu ii papasarabak sunduan miampai mogiigion suai.
Tohuri nopo nga kotutun tokou di tongobontugan tinaru tokou. Kaanu ii
poposorou tokou di sokodung diolo montok .

Mantad no dii, kanou no mongoi ampayat do Karamayan Tadau


Kaamatan. Gatango tokou no koubasanan tinaru tokou.

Nuut
Mongingia’:

• Suhuon o tangaanak mambasa om momogonop ayat. 105


2.4.2
Monginlaab Toilaan

Karamayan Rumbio

Karamayan umbio nopo nga iso mantad di karamayan i taandakon id pogun


Sabah. Taandakon o karamayan diti insan sontoun i poinlongkod id watas Kuala
Penyu. Mogisuusuai abaabayan poindalanon miagal ko Piboi an nduk Ngadau
umbio om piboi an sipoot koubasanan ontok dii.
Pinointutun o karamayan diti montok mamagatang di puun rumbio sabaagi
susumuni ogumu kounalan id watas Kuala Penyu. gayo nogi o kouhupan dii
karamayan montok do koburuon ekonomi di mogiigion do hilo.
ntok karamayan dii, kaanu i tongotutumombului mongumbal iso
taakanon koubasanan mantad natok id Sabah. i nopo nga roitan do nantung
toi ko ambuyat kaa di mogiigion hilo. Kokito nogi yolo karaaralanon momonsoi
natok mantad puun rumbio.
Suai ko ii, haro nogi piipiro sulap pokitanan
om pataranan kokomoi mogisuusuai kakamot,
taakanon om asil taatanom. Kaanu tokou nogi
momoli titungkap montok kahandaman ontok
kinotombuluyan toi ko montok ponungkap di
koobpinayan om tambalut.
Mantad no do panaandakan karamayan
diti, ogumu kounalan aanu di mogiigion id
watas dii. Sokodungo tokou no mooi do koburu
i abaabayan dii om kotilombus daa kasari.

Nantung Puun rumbio

Sada sinuup

Natok

106
Iloo' Ayat Kinuludan ArSM
Nuut Boros
d erb rati S Sub ek M Boros Maan
Sompoopori yolo minamanau
Tadon kinoonuan Puralan Boros Kadazandusun id Sikul,

Basao' om intutunai ayat i kinuludan ArSM id teks id siriba.


Batu Luang
Batu Luang nopo nga iso kuang hilo id
kotogisan watas Kuala Penyu, Sabah. aro
kaka iso susuyan kokomoi kinaantakan id
kuang dii.

Tadon kinoonuan MySabah.com


nsan tadau di pogulu po, haro misasawo
di kopisasaawo. Kaawi nopo i karamayan
pisasawaan diolo, uli no yolo hilo id lamin di kusai
i roitan do maya wagu id boros tinaru Tatana.

Koinsomok nopo yolo di kuang do Batu


Luang, tigog ka do minodtongus topuhod om
minituong mitanud do rasam tasapou.
Paraarau no yolo luminungung. Suang no yolo
id kuang dii. u alaid, kotodu no i rasam.
Pogitaatanud no yolo suminoliwan.

Nokotohuri i sinawaan do suminoliwan.


Potunuyo no di sinawaan o longon disido do
mokigayat di sawo disido. Koigitai nogi di sawo o
longon, tigog ka do hunsut i tana. Panatasai no di
sawo minamagayat di sinawaan disio nga au no
nokosoliwan. i po sinsing pisawaan o naanu di
kusai.
aro nogi otumbayaan do nasawo di kaka di mongion ion id kuang i tondu dii tu
haro koumbal kokito do sumandak tolumis id puun nunuk id doros do kuang dii.
Tadon kinoonuan Bibiana ecil Pakang, Kampung Kibiau, Kuala Penyu

Komoyon Boros
Nuut paraarau pinsikap
Mongingia’:

• Suhuon o tangaanak mogihum om monuat ayat ki nuludan rSM om suaton id buuk


107
5.4.2 ponuatan. Noonuan no do poomitanan ayat rinagang.
Basao' Pibarasan
AUDIO 43
Aramai id Pogun Ku

Tadon kinoonuan acebook Taman Pertanian Sabah

na ai za, noroorongou ku minongoi ko hilo id Taman Pomutanaman Sabah,


Tenom di songkonihab.
za topot na. simod tomod nogi yahai tu kaampap kopio yahai
panaandakan Karamayan Bunga do hilo ontok dii.
na sonong gia o surupu dikoyu dino. Jaam kopiro kou nokorikot
za Jaam ko siam doungosuab. Kitaham yahai ontok dii. sonong nopo
awayaan dahai. kito nulokon nogi minamanau yahai. i no do osopung
yahai nokorikot.
na oo ... u po nakanawau minibok kou, kio. Nunu no abaabayan nokito dikoyu
za aro pokitanan sayau koubasanan, Piboi an Sulap Bunga om suusuai po.
na osorou ku nogi. rohian oku daa magangat dia mongoi tombului hilo
Karamayan Luong id Kota Marudu. Mongoi yahai di tina om tapa ku do
minggu tobontol.
za tuk, paya kahang oku monorimo dino pagangatan dikoyu singgawa
ginawo ku mongoi tanud tu alaid oku no siongoi intong dii karamayan.
na Ba. Mibok tokou aam koturu doungosuab kio. Muli oku po.
za Kada po. nuo po iti paha tantadan ponungkap ku dia. Kolidas do tinan iti.
na Ba, kotoluadan diti paha tantadan. ino ko po.
za Miagal nopo. ino ko no.

Suato' tukadan montok kointalangan id siriba.

1. sonong o surupu
. singgawa ginawo
. sonong nopo awayaan
. Kouyuuyuon minsusuab di au po Komoyon Boros
anawau surupu nasip, timpu poimpasi
Nuut
108 Mongingia’:

• Suhuon o tangaanak mogibooboros id tinimungan montok mogihum rati do tukadan 5.6.2


i winarana do aragang.
Ponuat Susuyan

Nakatanud ko di tina nu minongoi intong do karamayan pisasawaan di


tanak tambalut disido id iso' kinoyonon. Posusuyo' nawaawayaan nu
tuminindapou id karamayan dii. Gonopo' ponuatan dikoyu tumanud
peta luyung pointounda.

minggu nakatalib
aam kohopod doungosuab
tuminanud tina intong
kiim olumis ogumu
tadau pisasawaan
tulun manahak tutungkap
tanak tambalut

minakan mogisuusuai
momolidi kiik misuhu
taakanon tiinumon
kiik kumaa tiwanon
taakanon koubasanan
boboroson
ongopoto

suminding sumayau minuli aam koduo


sayau koubasanan minsosodop ounsikou

Oputai sorita momoguno koilaan id peta luyung id sawat.

ntok Tadau Tiwang minggu di nakatalib, tuminanud oku di tina ku minongoi


intong do karamayan Tadau Pisasawaan tanak di tambalut disido.


.

Nuut
Mongingia’: 109
3.3.2 • Suhuon o tangaanak mongoput susuyan om posuaton id buuk ponuatan.
Polombuso' Susuyan AUDIO 44
I Mimau Abaal

Koilo ko Papaharo i ra a nsan tadau di pogulu po, haro songulun ra a di


do karamayan ontok tadau tapantang. Kitanak isio do songulun sumandak di
Tiwang minggu tobontol. olundus om olinuud kopio. mbura o ngaran disido.
u osodu mantad istana di ra a, haro iso
paganakan kitingau tontoluhan pinungaranan do i
Mimau. baal i Mimau om karati nunu ponuhuan toi
ko boroson di sanganu dau.
nsan tadau nokorongou i Mimau do haro iso
pohoroon id istana. so nopo abaabayan i pohoroon id karamayan dii nga piboi an monindu
sundait di ra a. sai nopo i kotindu nga posowoon di mbura. gayo ginawo di Mimau mongoi
intong di karamayan om siintong nogi yau linumis di mbura.
ntok norikot timpu, ongoi no i Mimau id istana. gumu tulun sonrikot rikot. gumu nogi
tangaanakwagu nokorikot. Pomorulan no i Mimau minongoi id tionon di ra a. Norikot nodi
timpu di ra a do monundait.
Tinduai iti duo sundait. Koiso nopo nga gulu nogi maganak ko mogontian. Koduo, taas
ku rangkawan, tumolop kolimbobotung, tompukili bulawan. oito dikoyu, ka di ra a.
gumu dii daa kotindu di sundait koiso nga aiso di karait di koduo. Sumodop nodii tadau,
aiso i nokotindu. Tigog ka do korongou di ra a haro popolombus taala ala di oiyang tomod.
Lumis lumis walai kumbar, posowitan do tapon, oilaan ku sisimbar, parai om nogi magapon.
humo no di ra a i sanganu di taala ala. Kokito no di ra a i Mimau mamaaso popoloyuk dii
taala ala. topot ino sisimbar nu nga tingau ko gia dii, ka di ra a. Korongou nopo di mbura
boros tapa disido, poboros no isido.
pa , nakabatos ko no do isai kosimbar sundait, ii no pasawaan nu doho. u oku poduli
nung kasawo pia do tingau, ka di mbura.
Kopongo nopo di mbura moboros nga tigog ka do
pongodumaat. Nokosimban o tinan di Mimau suminiliu
songulun tanakwagu di awantang. sai ko ka di ra a.
oku no i tingau di nokosimbar di sundait nu. Pinapalan
oku di sawo koduo di tapa ku songulun ra a hilo
kotonobon tu mosolon doho, ka di Mimau. Mantad
do lisi di mbura, nokoguli o tinan ku, ka wagu di Mimau.
unsikou ngawi yolo dii kinaantakan. Pisowoo no di
ra a i Mimau om i mbura. Kakal diolo miupus gisom
haro manangaki om monongodu, om sogiigisom.

Komoyon Boros
1. tompukili kakamot miagal ko tali tanaru pinogiwisan do polositik montok
pongugad tombolog mongoi pangakan tua parai.
. pongodumaat pomogonit

Nuut
Mongingia’:
110
• nsubon nogi o tangaanak monusui susuyan diolo sondii.
4.2.5
Skema sisimbar unit 11
TEMA 3:
12 WINOUN SUSUYAN

SUNDUAN MAMASOK
Intutunai om Soroho'
AUDIO 45 Imbaso' oku

Tun Mohd Fuad Stephens

Kopoimaganan kinoomungan
do pogun Sabah id
kinoponuridangan do Malaysia
ontok ko-16 Manom 1963

Tadon Kinoonuan: Jabatan Muzium Negeri Sabah

Pogibaabarasai

1. Isai ngaran do tulun id gambal?


2. Nunu pinonguhupan do tulun diti montok koburuon do pogun tokou?
3. Pomusarahai o kotutukon do pogun tokou nung aiso o kouhupan do tulun
diti di pogulu po?
Nuut
Mongingia’:

• Tapanayon o tangaaanak manahak panahangan montok gambal di pinokito.


111
1.4.3
Kinongoho' om Gonopo'
AUDIO 46 Imbaso' oku

Poingkuro no koposion
ontok di haro
monunugku, aki? Oinggorit tomod o
koposion ontok dii.
Magagahau bo ii.

A. Gonopo' peta pomusarahan id siriba momoguno koilaan


di norongou nu mantad audio.

Au po Koposion di au
nakagabas po nakagabas Nakagabas
om nakagabas

B. Timbogoso' koilaan kokomoi koposion do tulun di au po


nakagabas. Poilango' kumaa tambalut.
Nuut
Mongingia’:
112 • Pokionuon tangaanak manahak fokus doid kouyuuyuon koposion di au po
nakagabas id aktiviti mokinongou audio. 1.3.3
Polombuso' om Rotio' Sisindiron
AUDIO 47 AUDIO 48

Pokiliho' Jalur Gemilang


Bondira ku Jalur Gemilang,
Kointutunan ko do pogun Malaysia,
Poingkakat ko mili-kili hilo nulu,
Kaandasan do ginawo ku.
Bondira ku, i kaandasan ku,
Hopod om apat o buris nu,
Aragang, opurak, obulou, osilou,
Warana nu noponu do rati.
Bondira Malaysia,
Nointutunan ko do sompomogunan,
Rati koisaan mogisuusuai tinaru,
Poingion hiti id pogun Malaysia.
Kano no kano ambalut,
Pokiliho' tokou o Jalur Gemilang,
Pokitono tupus montok pogun Malaysia,
Id wulan do kagabasan.
Sinupu di: Eva Grace Matius

Tadon Kinoonuan: Jesseca Dunis

A. Simbaro' ponguhatan id siriba.

1. Nunu o Jalur Gemilang?


2. Poingkuro kokiikitanan wotik do Jalur Gemilang?
3. Poingkuro kokiikitanan warana do Jalur Gemilang?
4. Nokuro tu oponsol tokou popokili do Jalur Gemilang?

B. Poindalano' aktiviti ponginlaaban toilaan montok mongilo


rati warana om tanda id Jalur Gemilang.

Nuut
Mongingia’:

• Pokionuon o tangaanak mamarati do roiton sisindiron montok mogihum toilaan oponsol. 113
2.4.3
Ihumo' Boros Ula

Miiso’ Momutut Korolihan COVID-19

Ontok di toun 2019, nokoimbulai iso' kawo virus


i pinungaranan do Coronavirus 2019 (COVID-19)
id pogun China. Nokotongkop o virus diti id
pomogunan kaampai no id pogun tokou. Virus
nopo diti nga kopusok do pomuhabaan om
kopogowit do kapatayon. Ogumu kooturan
wagu di pinointutun montok mongilag korolihan
do virus diti. Haro nogi norma kawawagu di
pinointutun montok tangaanak sikul.
Soira mongoi id sikul, oponsol do
porisa'on o linasu tinan pogulu po sumuang
id sikul. Au pasaga'on do sumuang nung
kolobi do 37.5 °C o linasu do tinan. Nung
kopuriman do au olidas o tinan miagal do
sogiton, opusakan om kukulan, minog
do mongoi pokiporisa do osiisikap.
Suai ko' ii, nokogirot nogi ponuhuan
momoguno ponompon kabang om todung
id sikul. Tuduan nopo diti nga montok
mongilag do risiko korolihan do COVID-1 maya do tongus toi ko pinuhobo.
Oponsol nogi do asaru mongoug
palad momoguno sabun om waig di
olidang. Kawasa nogi momoguno do
sanitizer. Laang diti kaanu mamatai
do virus di nokosokot id palad mooi do
au koroliu id kinoyonon di asaru do
oigitan.
Nuru nogi do tamangan o pialatan
fizikal miampai tulun suai id sikul. Soira
do balajal id kalas toi ko' mongoi id
kantin, minog do mulud miampai
sinodu sokuukuri iso' meter montok
magalai korolihan do virus diti.

114
Soira id sikul, minog do tonudon o karaaralano' mongukul om mongontiho'
di kotunud. Soira do kukulan toi ko' koontiho', kada toguang do tulun suai.
Minog somponon o kabang om todung momoguno do kain toi ko' tisu di olidang.
Nung aiso o kain toi ko' tisu, potutubon id longon o kabang.
Tonggungan momutut korolihan do COVID-19 nopo nga tonggungan do
toinsanan tulun kaampai no tangaanak sikul. Tonudon tokou no daa kooturan di
nokogirot mooi do oruhai oputut o katangkapan do virus diti. Oponsol
do gatangon o kalaja do sontob kukumalaja di kohompit manangod korolihan
do virus diti.
Tadon Kinoonuan:
Portal asmi My LT Kementerian Kesihatan Malaysia, http www.myhealth.go .my

A. Patayado' boros ula mantad teks id sawat.

asaru, oponsol

B. Pilio' limo boros ula id teks om gunoo' montok momonsoi


ayat sondii.

Asaru oku momoug do palad momoguno sabun om waig.

Pokitono' sunduan mamasok


maya kotonudan do kooturan.

Komoyon Boros
1. nokotongkop – nokopuli
2. kopusok – apagon do momuhobo
3. pialatan – piinsoduan
Nuut
Mongingia’:

• Tapanayon o tangaanak mogihum rati boros ula di apangkal. 115


5.2.3
Intutunai Ayat Misompuru Miamung
Nuut Boros
• yat nopo diti nga kiwaa do lobi iso kawo ayat.
• wonsoi ayat diti mantad piomungan do ayat mintootoiso om ayat misompuru.
• wonsoi nogi ayat diti mantad piomungan do piipiro kawo ayat misompuru.
• Koubasanan do anaru o ayat diti.
Tadon kinoonuan: Puralan Boros Kadazandusun id Sikul, 2008

a. Mogisuusuai tinaru poingion id kampung dilo.


b. Oulud o koposion diolo.
c. Mogipaapantang yolo.
Mogisuusuai tinaru poingion id kampung dilo nga oulud o koposion diolo tu
mogipaapantang yolo.

a. Okoro om okikip o walai dilo.


b. Oulud id suang do walai dilo.
c. Olidang id suang do walai dilo.
Okoro om okikip o walai dilo nga oulud om olidang id suang do walai dilo.

a. Ounsikou ginawo dahai tu nakalantoi id piboi'an hiis dii.


b. Nakaanu yahai tutungkap.
c. Kagayat do ginawo o tutungkap dii.
Ounsikou ginawo dahai tu nakalantoi id piboi'an hiis dii om nakaanu
tutungkap di kagayat do ginawo.

a. Orualan do tian om boribison i Nora.


b. Nakaakan i Nora do lado.
c. Adalaan opodos ii lado.
Orualan do tian om boribison i Nora tu nakaakan do lado di adalaan do
opodos.

a. Miniuhup i Ean om i Eva momolukis.


b. Momolukis i Ean om i Eva do mural id limput do sikul.
c. Nopongo di Ean om i Eva momolukis ii mural.
Miniuhup i Ean om i Eva momolukis do mural id limput do sikul gisom nopongo.

116
A. Gonopo' ayat misompuru miamung id siriba momoguno boros
popiromut di kosudong.
tu di
1. Popotondu i aki do Jalur Gemilang om bondira Pogun Sabah ____ akawas ____
nokosuang no id Tulan Kagabasan.
gisom i
. Minintong yahai do kopokitanan Sayau Tinaru Malaysia pinosolimbou
maya tele isyen do nopupusan abaabayan dii.
nga om tu
3. Osodu tadon di Elaine do minamanau _______ alasu po tadau _____ ounsikou
ginawo dau ____ nokorikot kasari id timpak do nulu dilo.
nung tu do
4. “Papaharo tokou do piboi'an manangon _____ minggu tobontol _____ aiso
o kapangantob ______ oruhai nodii orikot o Tadau Kaamatan,” ka di Luguan
Mongingia'.
tu nga
. Minanambasaan i enny do basaan heong Sam minanambasaan i iatie
do basaan sikul _____ noolingan disido mogowit o basaan koubasanan dau.

B. Pisudongo' montok momonsoi do ayat misompuru miamung.

1. Sundung po tuu do
mantad tinaru ogumu
Cina om poingion id abaabayan
do
kakadayan i Mei Mei sipoot
nopongo.
koubasanan
tu i
2. Ogumu mogiigion
om tutumombului parai id
do di oonsom.
nokorikot id Walai ranahon
Poingukab Tadau
Malaysia dilo gisom
nga aanangan kagayat
3. Minitabang i Rita om isido do ginawo.
i Nora mananom mangakan
do bosou
sada

Nuut
Mongingia’:

• Tapanayon o tangaanak mamarati pomogunaan do boros popionit id ayat om


117
5.4.3 momonsoi ayat misompuru di kosudong.
Kanou Monuat

Ogumu o karaaralano' popokito do tupus kumaa pogun sondii kaampai no


tumanud id panaandakan Tadau Kagabasan. Tadau Kagabasan nopo nga
taandakon ontok ko-31 wulan Magus monikid toun. gumu abaabayan di
kohiok id kapanaandakan do Tadau Kagabasan. Popokito nogi iti do sokodung
om tupus kumaa pogun tokou.
Boro
s Kadaz Poingkuro kou
Pogun Koup andusu
usan Ku n
popokito tupus
kumaa pogun Popokili do
araaralano’ tokou? Jalur Gemilang
Popokito
Tupus Kumaa om bondira
Pogun Pogun Sabah.
Mongoi tombului
do kinoyonon di
kisajara.

Manamong
kolidangan
posorili.

Manaandak
do Tadau
Malaysia
om Tadau
Kagabasan
monikid toun.

A. Panahak sogu karaaralano' popokito woyo patriotik ontok Tadau


Kagabasan maya pomogunaan do peta pomusarahan.
B. Ponuat iso' pangaan kokomoi karaaralano' popokito tupus kumaa
pogun nu sondii.

Pokitono' no tupus di au ogina-gina


montok pogun sondii.
Nuut
Mongingia’:
118
• nuan o tangaanak tapanai montok momonsoi dingkai ponuatan.
3.3.1
Suato' Panahangan

Mogitatabang Momolidang Kinoyonon Posorili

Mampayat id Aktiviti Kokurikulum

Simbaro' ponguhatan id siriba.

1. Nunu kounalan mampayat id akti iti kokurikulum


. Nokuro tu oponsol mampayat id akti iti pitabangan momolidang kinoyonon
posorili?
3. Sabaagi tulun mamasok di oupus do pogun, posoguo' karaaralano' suai
montok popokito tupus kumaa pogun tokou.
Nuut
Mongingia’:
119
• Tapanayon o tangaanak kokomoi karaaralano monuat do panahangan kokomoi
3.3.4 gambal.
Intutunai Tuunion Koubasanan Sandad Tinaru

Ontok kinapanaandakan do Tadau Malaysia id sikul, pinokianu o Koisaan


Koubasanan id sikul di Lukas montok monuntung do tagung mamaramit do
korikatan di popoimagon. Isio nopo nga minonuntung do gandang. Nimurian
disio o kokiikitanan do gandang dii.
Haro mogikaakawo gandang i winonsoi mantad kungkung do sapi,
tambang om kambing. Gandang nopo di Lukas nga winonsoi mantad kungkung
do sapi. Pinosokot i kungkung dii id tinan do kayu di linuangan id tanga. Pinokogos
ii momoguno do tuai om haro o binsolot montok pomoluau nung adalaan do
osolot.
Ponuntung nopo di ginuno di Lukas nga sampatod o kayu linopot do sopilut.
Ii nopo di nga mooi do olumis o karangahan do tuni di gandang soira do
tuntungon. Oondos i Lukas tu nokoponguhup do sikul dau id kapanaandakan
tadau kisajara dii.

A. Imuriai om polombuso' boogian gandang id gambal.

Ponuntung
Kungkung
Binsolot

Kayu
linuangan

Tadon Kinoonuan:
Linus Bongkuron (Kampung Sinansag, Kiulu)

Gatango' no tungkus
koubasanan tokou.
Komoyon Boros
1. sopilut – ponorokot di nowonsoi mantad walai do tantadan
2. kungkung – kulit do tambang, sapi toi ko' kambing
3. nimurian – sinorisid toi ko' minongimuai
120
B. Pomonsoi replika gandang.
Momonsoi Replika Gandang

Replika Gandang
6 3
4
Kakamot
5
1. Tin kinoowian taakanon
miampai ponompon. 2 7
2. Duo taris kain misuai warana.
3. Banang pangawol.
4. Gaam.
. so raan kayu otulid.
6. Gata golong. 1
7. Gunting.

Laang Kotingoligan
Pomoguno do sarung longon soira momoguno do gaam.

Laang 1: Laang 2: Laang 3:

Rilitai do santaris kain i Sindako' momoguno Potokopo' o santaris


tin om posokoton. do banang pangawol. kain kiwarana suai id
kabang di tin.

Laang 4: Laang 5: Gandang

Ponuntung

Rilitai i kain momoguno Rilitai do gata golong i Replika gandang


do banang pangawol. raan kayu. om ponuntung di
Pompodo' o kain di nopongo no.
nokolobi kinalaabo'.

Nuut
Mongingia’:
121
• nsubon o tangaanak momoguno do mogisuusuai ginayo tin id akti iti momonsoi
4.1.3 replika gandang.
• Posorohon o tangaanak manamong do kotingoligan ontok kopoindalanan akti iti.
Intutunai Tudodoi
AUDIO 49 AUDIO 50

Tudodoi nopo nga iso' kawo hiis tinaru Kadazan om Dusun. Polombuson
o tudodoi miampai posinding-sindingon di alambayad.

A. Pokinongoho' loyuk tudodoi id audio om polombuso' miampai


tambalut.
Tudodoi Sunduan Mamasok
Tudodoi,
Hopod om apat pogun toulud,
Norukutan mogisuusuai tinaru,
Miiso' id iso' sunduan,
Sunduan do mamasok.
Tudodoi,
Sumazau, joget om zapin,
Sayau kointutunan tinaru,
Songkuro no linumis,
Pogun ku pogun ogingo.
Tudodoi,
Kounsikahan do tulun mamasok,
Nokopogidu no monunugku,
Osimbayan do mongundar,
Popoburu do koposion.

Tudodoi,
Sukod wagu do baino,
Kano anggamai tokou,
Pogiroto' piuludan,
Anggamai sunduan mamasok.

Sinupu di y Gloria M

B. Ponuat do duo bangki tudodoi kitema do sunduan mamasok.


Porongoho' o tambalut om mongingia' do tudodoi nu.

Nuut
Mongingia’:
122 • Pokionuon o tangaanak popolombus do tudodoi di nosupu.
• Onuan o tangaanak do bahan pongunsub montok monguhup id 4.2.3
ponuatan do tudodoi. Skema sisimbar unit 12
Dengan ini, SAYA BERJANJI akan menjaga buku ini
dengan baiknya dan bertanggungjawab atas kehilangannya,
serta mengembalikannya kepada pihak sekolah pada
tarikh yang ditetapkan.

Skim Pinjaman Buku Teks

Sekolah _______________________________________

Tahun Darjah Nama Penerima Tarikh


Terima

Nombor Perolehan: ______________________________

Tarikh Penerimaan: ______________________________

BUKU INI TIDAK BOLEH DIJUAL

You might also like